Anandavardhana: Dhvanyaloka, Uddyota 3, with Abhinavagupta's Locana and Ramasaraka's Balapriya. Input by members of the Sansknet project (formerly: www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! __________________________________________________ In order to facilitate orientation, the karikas of Jan Brzezinski's version of Rajani Arjun Shankar's text (see separate file) have been added, including the reference system: DhvK_n.n __________________________________________________ ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ t­tÅya uddyota÷ t­tÅya uddyota÷ - - - evaæ vyaÇgyamukhenaiva dhvane÷ pradarÓite saprabhede svarÆpe punarvya¤jakamukhenaitatprakÃÓyate--- locanam t­tÅya uddyota÷ smarÃmi smarasaæhÃralÅlÃpÃÂavaÓÃlina÷ / prasahya ÓambhordehÃrdhe harantÅæ parameÓvarÅm // udyotÃntarasaÇgatiæ kartumÃha v­ttikÃra÷---evamityÃdi / tatra vÃcyamukhena tÃvadavivak«itavÃcyÃdayo bhedÃ÷, vÃcyaÓca yadyapi vya¤jaka eva / yathoktam--'yatrÃrtha÷ Óabdo vÃ' iti / tataÓca vya¤jakamukhenÃpi bheda ukta÷, tathÃpi sa vÃcyo 'rtho vyaÇgyamukhenaiva bhidyate / tathà hyavivak«ito vÃcyo vyaÇgyena nyagbhÃvita÷, vivak«itÃnyaparo vÃcya iti vyaÇgyÃrthapravaïa evocyate ityevaæ mÆlabhedayoreva yathÃsvamavÃntarabhedasahitayorvya¤jakarÆpo bÃlapriyà atha t­tÅyodyotaÂippaïÅ prÃrabhyate athÃhaæ prau¬hamudyotaæ t­tÅya¤ca yathÃmati / kimapi vyÃkari«yÃmi prasÅdantvatra me budhÃ÷ // smarÃmÅti / smarasya kÃmasya saæhÃra eva lÅlÃ, tatra yatpÃÂavaæ sÃmarthyaæ tacchÃlina÷ / Óambho÷ dehÃrdhaæ prasahya harantÅmityanena parameÓvaryÃ÷ tathÃvidhÃt parameÓvarÃdapyatiÓayitaæ pÃÂavaæ dyotyate / udyoteti / anya udyota÷ uddyotÃntaraæ t­tÅyodyota÷, tasya saÇgÃta dvitÅyoyotena saha prasaÇgarÆpÃæ saÇgatimityartha÷ / kartuæ sampÃdayitum / vyaÇgyamukhena pradarÓita ityuktyà vya¤jakamukhenÃpradarÓanaæ labhyate, tadanupapannamityÃÓaÇkÃmudbhÃvya tadukterabhiprÃyaæ darÓayannavatÃrayati---tatretyÃdi / yadyapÅtyÃdau yojyam / tatra dhvanau / vÃcyamukhenetyÃdi / avivak«itatvÃdiviÓi«ÂavÃcyaæ bhedakamavalambyaiva dhvaneravivak«itavÃcyatvÃdaya÷ prabhedÃssambhavantÅtyartha÷ / tata÷ kimata Ãha--vÃcyaÓcetyÃdi / yathoktamiti / vÃcyasya vya¤jakatvamastÅtyuktamityartha÷ / etÃvatÃpi kimÃyÃtamityata Ãha---tataÓcetyÃdi / sa iti / vya¤jaka ityartha÷ / vyaÇgyena nyagbhÃvita iti / vÃcyasyÃvivak«itatvoktyà vyaÇgyenÃpradhÃnÅk­tatvaæ siddhyatÅti bhÃva÷ / vyaÇgyÃrthapravaïa÷ vyaÇgyaparatantra÷ / upasaæharati---itÅtyÃdi / mÆlabhedayoriti / avivak«itavÃcyavivak«itÃnyaparavÃcyayorityartha÷ / vyaÇgyamukhatyÃdi / vyaÇgyapÃratantryeïaivetyartha÷ / ata eva uktÃbhiprÃyÃdeva / ki¤ceti / vyaÇgyamukhena _________________________________________________________ avivak«ita-vÃcyasya pada-vÃkya-prakÃÓatà / tad-anyasyÃnuraïana-rÆpa-vyaÇgyasya ca dhvane÷ // DhvK_3.1 // __________ avivak«itavÃcyasya padavÃkyaprakÃÓatà / tadanyasyÃnuraïanarÆpavyaÇgyasya ca dhvane÷ // 1 // avivak«itavÃcyasyÃtyantatirask­tavÃcye prabhede padaprakÃÓatà yathà mahar«ervyÃsasya---'saptaitÃ÷ samidha÷ Óriya÷', yathà và kÃlidÃsasya---'ka÷ sannaddhe virahavidhurÃæ tvayyupek«eta jÃyÃm', yathà vÃ--'kimiva hi madhurÃïÃæ maï¬anaæ nÃk­tÅnÃm', ete«ÆdÃharaïe«u 'samidha' iti sannaddha' iti 'madhurÃïÃ'miti ca padÃni vya¤jakatvÃbhiprÃyeïaiva k­tÃni / locanam yo 'rtha÷ sa vyaÇgyamukhaprek«itÃÓaraïatayaiva bhedamÃsÃdayati / ata evÃha---vyaÇgyamukheneti / kiæ ca yadyapyartho vya¤jakastathÃpi vyaÇgyatÃyogyo 'pyasau bhavatÅti, Óabdastu na kadÃcidyvaÇgya÷ api tu vya¤jaka eveti / tadÃha---vya¤jakamukheneti / na ca vÃcyasyÃvivak«itÃdirÆpeïa yo bhedastatra sarvathaiva na na prakÃÓita÷ kintu prakÃÓito 'pyadhunà puna÷ Óuddhavya¤jakamukhena / tathÃhi vyaÇgyamukhaprek«itayà vinà padaæ vÃkyaæ varïÃ÷ padabhÃga÷ saÇghaÂanà mahÃvÃkyamiti svarÆpata eva v.ya¤jakÃnÃæ bheda÷, na cai«ÃmarthavatkadÃcidapi vyaÇgyatà sambhavatÅti vya¤jakaikaniyataæ svarÆpaæ yattanmukhena bheda÷ prakÃÓyata iti tÃtparyam / yastu vyÃca«Âe---'vyaÇgyÃnÃæ vastvalaÇkÃrarasÃnÃæ mukhena' iti, sa evaæ pra«Âavya÷---etattÃvatrribhedatvaæ na kÃrikÃkÃreïa k­tam / v­ttikÃreïa tu darÓitam / na cedÃnÅæ v­ttikÃrobhedaprakaÂanaæ karoti bÃlapriyà pradarÓita ityukterabhiprÃyÃntara¤cÃstÅtyartha÷ / tadÃha---yadyapÅtyÃdi / artha÷ vÃcya÷ / vyaÇgyetyÃdi / kadÃcidvyaÇgyo 'pi bhavatÅtyartha÷ / tadÃheti / tadabhiprÃyÃdÃhetyartha÷ / nanvevaæ punarvya¤jakamukhenetyatra bhavatÅtyartha÷ tadÃheti / tadabhiprÃyÃdÃhetyartha÷ / nanvevaæ punarvya¤jakamukhenetyatra punaÓaÓbdo 'nupapanna ityatastÃtparyaæ viv­ïoti---na cetyÃdi / tatreti / avivak«itatvÃdibedaviÓi«ÂavÃcya ityartha÷ / vya¤jakatvanna ca nÃstÅtyanvaya÷ / 'vya¤jakamukhatvam' iti pÃÂhe vÃcyasyetyÃde÷ vÃcyasambandhiyadavivak«itÃdirÆpaæ avivak«itatvÃdikantena hetunà yo bheda÷ dhvaneravÃntarabheda÷ / tatra dhvanibheda ityartha÷ / na ca nÃstÅtyuktamevÃrthaæ viv­ïoti---vya¤jakamukhenÃpÅtyÃdi / tathÃca vya¤jakamukhenetyasya phalitamarthamÃha---ÓuddhetyÃdi / kevalavya¤jakamukhenetyartha÷ / e«Ãmiti / padÃdÅnÃmityartha÷ / sambhavatÅti / sambhÃvyata itica pÃÂha÷ / itÅti hetau / locanam tataÓcedaæ k­tamidaæ kriyata iti kart­bhede kà saÇgati÷? na caitÃvatà sakalaprÃktanagranthasaÇgati÷ k­tà bhavati / avivak«itavÃcyÃdÅnÃmapi prakÃrÃïÃæ darÓitatvÃdityalaæ nijapÆjyajanasagotrai÷ sÃkaæ vivÃdena / cakÃra÷ kÃrikÃyÃæ yathÃsaÇkhyaÓaÇkÃniv­ttyartha÷ / tenÃvivak«itavÃcyo dviprabhedo 'pi pratyekaæ padavÃkyaprakÃÓa iti dvidhà / tadanyasya vivak«itÃbhidheyasya sambandhÅ yo bheda÷ kramadyotyo nÃma svabhedasahita÷ so 'pi pratyekaæ dvidhaiva / anuraïanena rÆpaæ rÆpaïasÃd­Óyaæ yasya tÃd­gvyaÇgyaæ yattasyetyartha÷ / mahar«erityanena tadanusandhatte yatprÃguktam, atha ca rÃmÃyaïamahÃbhÃrata prabh­tini lak«ye d­Óyata iti / dh­ti÷ k«amà dayà Óaucaæ kÃruïyaæ vÃgani«Âhurà / mitrÃïÃæ cÃnabhidroha÷ saptatÃ÷ samidha÷ Óriya÷ // samicchabdÃrthasyÃtra sarvathà tiraskÃra÷, asambhavÃt / samicchabdena ca vyaÇgyo 'rtho 'nanyÃpek«alak«myuddÅpanak«amatvaæ saptÃnÃæ vakrabhipretaæ dhvanitam / yadyapa---'ni÷ÓvÃsÃndha ivÃdarÓa÷' ityÃdyudÃharaïÃdapyayamartho lak«yate, tathÃpi prasaÇgÃdbahulak«yavyÃpitvandarÓayitumudÃharaïÃntarÃïyuktani / atra ca vÃcyasyÃtyantatiraskÃra÷ pÆrvoktamanus­tya bÃlapriyà svarÆpamiti / padadisvarÆpamityartha÷ / iti kart­bhede kà saÇgatiriti / ityasya kart­bhede sati saÇgatatvaæ na sambhavatÅtyartha÷ / 'vyaÇgyamukhena pradarÓite punarvya¤jakamukhenaitatprakÃÓyata' ityanena pradarÓanaprakÃÓanayorekakart­katvaæ svarasata÷ pratÅyate, tadasaÇgataæ bhavediti yÃvat / 'kà saÇgati÷ evaæ pra«Âavya' iti sambandha÷ / do«Ãntara¤jÃha---na cetyÃdi / cakÃra ityÃdi / cakÃrasyÃbhÃve avivak«itavÃcyasya pradaprakÃÓatÃ, tadanyasya vÃkyaprakÃÓateti yathÃsaÇkhyenÃrthabhramassyÃditi bhÃva÷ / teneti / samuccayÃrthakacakÃreïetyartha÷ / 'tadanyasye'ti vyadhikaraïaviÓe«aïamityÃÓayena vyÃca«Âe---vivak«itetyÃdi / 'anuraïane'tyÃdervivaraïaæ--krametyÃdi / 'rÆpam' ityasya vivaraïam--rÆpaïoti / phalitamÃha---sÃd­Óyamiti / iti / yatprÃguktamiti sambandha÷ / samicchabdÃrthasya idhmatvaviÓi«Âasya / samicchabdeneti / uddÅpakatvaæ lak«yateti Óe«a÷ / samicchabdo 'tra vÃcyalak«yobhayÃnugatoddÅpakatvaprakÃreïa lak«ayati / evamudyatatvaæ lak«ayatetyÃderudyatatvÃdyubhayÃnugatadharmaprakÃreïa lak«ayatetyartho bodhya÷ / 'Óabdena ce'tyanantaraæ tasyaivÃrthÃntarasaÇkramitavÃcye yathÃ---'rÃmeïa priyajÅvitena tu k­taæ locanam yojanÅya÷ kiæ punaruktena / sannaddhapadena cÃtrÃsambhavatsvÃrthonodyatatvaæ lak«ayatà vakrabhipretà ni«karuïakatvÃpratikÃryatvÃprek«ÃpÆrvakÃritvÃdayo dhvanyante / tathaiva madhuraÓabdena sarvavi«ayara¤jakatvatarpakatvÃdikaæ lak«ayatà sÃtiÓayÃmilëavi«ayatvaæ nÃtrÃÓcaryamiti vakrabhipretaæ dhvanyate / tasyaiveti / avivak«itavÃcyasya yo dvitÅyo bhedastasyetyartha÷ / 'pratyÃkhyÃnaru«a÷ k­taæ samucitaæ krÆreïa te rak«asà so¬haæ tacca tathà tvayà kulajano dhatte yathoccai÷ Óira÷ / vyartha samprati bibhratà dhanuridaæ tvadyvÃpada÷ sÃk«iïÃ' iti / rak«a÷svabhÃvÃdeva ya÷ krÆro 'natilaÇghyaÓÃsanatvadurmadatayà ca prasahya nirÃkriyamÃïa÷ kodhÃndha÷ tasyaitattÃvatsvacittav­ttisamucitamanu«ÂhÃnaæ yanmÆrdhakartanaæ nÃma, mÃnyo 'pi bÃlapriyà vyaÇgyo 'rtha iti pÃÂho d­Óyate tatsatve dhvanitamityasya bodhitamityartha÷ / asambhavatsvÃrtheneti / svÃrtha÷ varmita÷ / 'sannaddho varmita' ityamara÷ / dhvanyanta iti / tvatpadÃrthasya meghasyeti Óe«a÷ / madhuraÓabdeneti / mÃdhuryarasaviÓi«ÂavÃcineti bhÃva÷ / sarveti / sarvavi«ayara¤jakatvatarpakatvÃdÅnÃmmadhye ekandharmamityartha÷ / atreti / Ãk­ti«vityartha÷ / pratyÃkhyÃneti ÓrÅrÃmacandrasya devÅæ sÅtÃmuddiÓyedaæ vacanam / viv­ïoti--rak«a ityÃdi / ya÷ rÃvaïa÷ / pratyÃkhyÃnaru¬ityasya vivaraïam---anatÅtyÃdi krodhÃndha ityantam / anatilaÇdhyaæ ÓÃsanaæ yasya tatvena yà durmadatà ahamanatilaÇdhyaÓÃsana iti durabhimÃna÷ tayeti krodhÃndhatve hetu÷ / nirÃkriyamÃïa÷ tvayà nirÃk­ta÷ / 'etadanu«ÂhÃnaæ svacittav­tti samucitam' iti sambandha÷ / etadisyetadviv­ïoti---yanmÆrdhakartanaæ nÃmeti premïa÷ priye nocitam' / atra rÃmeïetyetatpadaæ sÃhasaikarasatvÃdivyaÇgyÃbhisaÇkramitavÃcyaæ vya¤jakam / locanam kaÓcinmamÃj¤Ãæ laÇghayi«yatÅti / taiti yathà tÃd­gapi tayà na gaïitastasyÃstavetyartha÷ / tadapi tathà avikÃreïotsavÃpattibuddhyà netravisphÃratÃmukhaprasÃdÃdilak«yamÃïayà so¬ham / yathà yena prakÃreïa kulajana iti ya÷ kaÓcitpÃmaraprÃyo 'pi kulavadhÆÓabdavÃcya÷ / uccai÷ Óiro dhattai evaævidhÃ÷ kila vayaæ kulavadhvo bhavÃma iti / atha ca Óila÷kartanÃvasare tvayà ÓÅghraæ k­tyatÃmiti tathà so¬haæ tathoccai÷ Óiro dh­taæ yathÃnyo 'pi kulastrÅjana uccai÷ Óiro dhatte netyaprav­ttatayà / evaæ rÃvaïasya tava ca samucitakÃritvaæ nirvyƬham / mama puna÷ sarvamevÃnucitaæ paryavasitam / tathÃhirÃjyanirvÃsanÃdiniravakÃÓÅk­tadhanurvyÃpÃrasyÃpi kalatramÃtrarak«aïaprayojanamapi yaccÃpamabhÆttatsaæprati tvayyarak«itavyÃpannÃyÃmeva ni«prayojanam, tathÃpi ca taddhÃrayÃmi / tannÆnaæ nijajÅvitarak«aivÃsya prayojanatvena saæbhÃvyate / na caitadyuktam / rÃmÃïeti / asamasÃhasarasatvasatyasaædhatvocitakÃritvÃdivyaÇgyadharmÃntarapariïatenetyartha÷ / 'kÃpuru«ÃdidharmaparigrahastvÃdiÓabdÃt' iti yadvyÃkhyÃtam, tadasat ; kÃpuru«asya hyetadeva pratyutocitaæ syÃt / priya iti ÓabdamÃmevaitadidÃnÅæ saæv­ttam / priyaÓabdasya prav­ttinimittaæ yatpremanÃma tadapyanaucityakalaÇkitamiti bÃlapriyà rÃvaïena hi ÓrÅrÃmasya purato mÃyÃsÅtÃÓiraÓcheda÷ k­ta÷ / itÅti / iti buddhyetyartha÷ / te ityasya pratyÃkhyÃnetyanena, k­tamityanena ca sambandha÷ / bhÃvÃrthamÃha---yathetyÃdi / tÃd­gapi niratiÓayaiÓvaryÃdiviÓi«Âo 'pi sa÷ gaïita÷ Ãd­ta÷ / tadapi Óira÷kartanamapi / buddhyetyasya viÓe«aïaæ---netretyÃdi / visphÃratà vikÃsa÷ / so¬hamanubhÆtam / ityucchaidiÓaro dhatta iti sambandha÷ / ityabhimÃnena Óira unnataæ karotÅtyartha÷ / anyathÃpi vyÃca«Âe--atha cetyÃdi / taccetyasya vivaraïaæ--Óira÷kartanÃvasara iti / tathà so¬hamityasya vyÃkhyÃnaæ--tatho¤cairityÃdi / uccaiÓiÓaro dhatta iti prÃrthanÃpratyÃkhyÃnena krodhÃndhe kasmiæÓcit kÃmini Óira÷kartanÃyodyukte sati Óira unnataæ karotÅtyartha÷ / nityaprav­ttatayeti la¬arthavivaraïam / uttarÃrdhaæ vyÃkhyÃsyannÃha--evamityÃdi / punariti tuÓabdavivaraïam / 'vyartha' mityÃdervyÃkhyÃnam---rÃjyetyÃdi / 'priyajÅvitene'tyasya tannÆnamityÃdi / ca / asyeti / dhanurdhÃraïasyetyartha÷ / etaditi / nijajÅvitarak«Ãprayojanakatvena dhanurdhÃraïamityartha÷ / 'rÃmeïe'tyÃdiv­ttigranthaæ vyÃca«Âe--rÃmeïetyÃdi / sÃhasaikarasatvamityasya vivaraïam--asametyÃdi / ÃdipadÃrthakathanaæ--satyetyÃdi / atra rÃmapadalak«yatÃvacchedakaæ kÃtaratvamiti pradÅpakÃra÷, kaitavasnehavatvamiti cakravartÅ, puru«akÃraparÃÇmukhatvamiti bhaÂÂagopÃla÷ / yathà vÃ--- emea jaïo tissà deu kavolopamÃi sasibimbam / paramatthaviÃre uïa cando cando via varÃo // atra dvitÅyaÓcandraÓabdo 'rthÃntarasaÇkramitavÃcya÷ / avivak«itavÃcyasyÃtyantatirask­tavÃcye prabhede vÃkyaprakÃÓatà yathÃ---- yà niÓà sarvabhÆtÃnÃæ tasyÃæ jÃgarti saæyamÅ / yasyÃæ jÃgrati bhÆtÃni sà niÓà paÓyato mune÷ // locanam ÓokÃlambanoddÅpanavibhÃvayogÃtkaruïaraso rÃmasya sphuÂÅk­ta iti / emea iti / evameva janastasyà dadÃti kapolopamÃyÃæ ÓaÓibimbam / paramÃrthavicÃre punaÓcandraÓcandra iva varÃka÷ (iti chÃyÃ) / evameveti svayamavivekÃndhatayà / jana iti lokaprasiddhagatÃnugatikatÃmÃtraÓaraïa÷ / tasyà ityasÃdhÃraïaguïagaïamahÃrdhavapu«a÷ / kapolopamÃyÃmiti nirvyÃjalÃvaïyasarvasvabhÆtamukhamadhyavartipradhÃnabhÆtakapolatalasyÃpamÃyÃæ pratyuta tadadhikavastukartavyaæ tato dÆranik­«Âaæ ÓaÓibimbaæ kalaÇkavyÃjajihmÅk­tam / evaæ yadyapi gaǬarikÃpravÃhapatito loka÷, tathÃpi yadi parÅk«akÃ÷ parÅk«ante tadvarÃka÷ k­paikabhÃjanaæ yaÓcandra iti prasiddha÷ sa candra eva k«ayitvavilÃsaÓÆnyatvamalinatvadharmÃntarasaækrÃnto yo 'rtha÷ / atra ca yathà vyaÇgyadharmÃntarasaÇkrÃntistatà pÆrvoktamanusandheyam / evamuttaratrÃpi / evaæ prathamabhedasya dvÃvapi prakÃrau padaprakÃÓakatvenodÃh­tya vÃkyaprakÃÓakatvenodÃharati---yà niÓeti / vivak«ita iti / tena hyuktena na kaÓcidupadeÓyaæ pratyupadeÓa÷ siddhyati / bÃlapriyà ÓoketyÃdi / sambhÃvitapriyÃmaraïamÃlambanavibhÃva÷ / priyÃsambandhyasÃdhÃramakarmÃdismaraïamuddÅpanavibhÃva÷ / evamevetyÃderbhÃvÃrthaæ vyÃca«Âe---svayamityÃdi / tadadhikamiti / kapolÃdutk­«Âamityartha÷ / upamÃyÃæ kartavyamityanvaya÷ / upamÃnatvena vaktavyamityartha÷ / tata iti / kapolÃdityartha÷ / ÓaÓipadavivaraïam--kalaÇketyÃdi / kalaÇkavyÃjo ya÷ ÓaÓa÷ tena jihmÅk­taæ malinÅk­tam / via ityavadhÃraïÃrthakamityÃÓayenÃha---candra eveti / dvitÅyacandrapadasya candrapadavÃcyatvena guïaÓÆnyatvena và rÆpeïa lak«aïÃtra bodhyà / vyaÇgyadharmÃnÃha---k«ayitvetyÃdi / saÇkrÃnto yo 'rtha iti / artha÷ candrapadÃrtha÷ / atreti / uktayorudÃharaïayorityartha÷ / pÆrvoktamiti / dvitÅyodyotasyÃdÃvuktamityartha÷ / tena hyukteneti / niÓÃdipadavÃcyena rÃtryÃdyarthenetyartha÷ / anena hi vÃkyena niÓÃrtho na ca jÃgaraïÃrtha÷ kaÓcidvivak«ita÷ / kiæ tarhi? tattvaj¤ÃnÃvahitatvamatattvaparÃÇmukhatvaæ ca mune÷ pratipÃdyata iti tirask­tavÃcyasyÃsya vya¤jakatvam / tasyaivÃrthÃntarasaÇkramitavÃcyasya vÃkyaprakÃÓatà yathÃ--- visamaio kÃïa vi kÃïa vi vÃlei abhiaïimmÃo / kÃïa vi visÃmiamao kÃïa vi avisÃmao kÃlo // (vi«amayita÷ ke«Ãmapi ke«Ãmapi prayÃtyam­tanirmÃïa÷ / ke«Ãmapi vi«Ãm­tamaya÷ ke«Ãmapyavi«Ãm­ta÷ kÃla÷ // iti chÃyà ) locanam niÓÃyÃæ jÃgaratavyamanyatra rÃtrivadÃsitavyamiti kimanenoktena / tasmÃdbÃdhitasvÃrthametadvÃkyaæ saæyamino lokottaratÃlak«aïena nimittena tatvad­«ÂÃvavadhÃnaæ mithyÃd­«Âo ca parÃÇmukhatvaæ dhvanati / sarvaÓabdÃrthasya cÃpek«ikatayÃpyupapadyamÃnateti na sarvaÓabdÃrtÃnyathÃnupapatyÃyÃmartha Ãk«ipto mantavya÷ / sarvo«Ãæ brahmÃdisthÃvarÃntÃnÃæ caturdaÓÃnÃmapi bhÆtÃnÃæ yà niÓà vyÃmohajananÅtattvad­«Âi÷ tasyÃæ saæyamÅ jÃgarti kathaæ prÃpyeteti / bÃlapriyà na kaÓciditi / kaÓcidupadeÓo na siddhyatÅtyanvaya÷ / bhagavadgÅtÃgatasyÃsyopadeÓaparatvamÃvaÓyakamiti bhÃva÷ / kuto na siddhyatÅtyatrÃha--niÓÃyÃmityÃdi / anyatra rÃtrivaditi / ahani rÃtrÃvivetyartha÷ / bÃdhiteti / anupayogabÃdhitetyartha÷ / vÃkyamiti / niÓà jÃgartÅtyÃdipadasamudÃya ityartha÷ / tattatpadalak«yÃrthÃ÷ pradarÓayi«yante / lokottaretyÃdi / lokottaratvena hetunetyartha÷ / nanvatra nidrÃkÃlarÆpaniÓÃpadÃrthe sarvabhÆtasambandhÃnvaye sarvapadÃrthaghaÂakatayà saæyamino 'pi tadanvaya÷ prÃpta÷, sa ca jÃgartÅtyetadarthÃnvayino 'nupapannastasmÃdanenoktavyaÇgyasyÃvi«k­tatvÃnna dhvanitvamiti ÓaÇkÃæ pariharati---sarvaÓabdÃrthasyetyÃdi / Ãpek«ikatayeti / sarvaÓabdo 'tra saæyamivyatiriktÃÓe«atvÃvacchinnavÃcaka ityata÷ ki¤jidapek«ayetyartha÷ / sarvaÓabdÃrtheti / sarvaÓabdÃrthÃnvayetyartha÷ / ayamartha÷ pÆrvoktavyaÇgyÃrtha÷ / Ãk«ipta÷ Ãvi«k­ta÷ / Ólokaæ vyaca«Âe---sarva«ÃmityÃdi / caturdaÓÃnÃmapi bhÆtÃnÃmiti / brahmÃprÃjÃpatyaindrapitryagÃndharvayÃk«arÃk«asapaiÓÃcabhedÃda«Âavidhandaivaæ mÃnu«amekavidhaæ paÓupak«isarpakÅÂasthÃvarabhedÃtpa¤cavidhaæ tairyagyonaæ bhÆtamiti caturdaÓavidhÃnÃmapi dehinÃmityartha÷ / yathoktaæ sÃÇkhyakÃrikÃyÃæ "a«Âavikalpo daiva" ityÃdi / vyÃmohajananÅti niÓÃpadalak«yÃrthakathanam / sà ketyatrÃha--tetveti / 'jÃgarti' padalak«yÃrthamÃha---kathamityÃdi / locanam na tu vi«ayavarjanamÃtrÃdeva saæyamÅti yÃvat / yadi và sarvabhÆtaniÓÃyÃæ mohinyÃæ jÃgarti kathamiyaæ heyeti / yasyÃæ tu mithyÃd­«Âau sarvÃïi bhÆtÃni jÃgrati atiÓayena suprabuddharÆpÃïi sà tasya rÃtriraprabodhavi«aya÷ / tasyà hi ce«ÂÃyÃæ nÃsau prabuddha÷ / evameva lokottarÃcÃravyavasthita÷ paÓyati manyate ca / tasyaivÃntarbaha«karaïav­ttiÓcaritÃrthà / anyastu na paÓyata na ca manyata iti / tatvad­«Âipareïa bhÃvyamiti tÃtparyam / evaæ ca paÓyata ityapi munerityapi ca na svÃrthamÃtravibhrÃntam / api tu vyaÇgya eva viÓrÃmyati / yattacchabdayoÓca na svatantrÃrthateti sarva evÃyamÃkhyÃtasahÃya÷ padasamÆho vyaÇgyapara÷ / tadÃha---anena hi vÃkyeneti / pratipÃdyata iti dhvanyata ityartha÷ / vi«amayito vi«amayatÃæ prÃpta÷ / ke«Ã¤ciddu«k­tinÃmativivekinÃæ và / ke«Ã¤citsuk­tanÃmatyantamavivekinÃæ và atikrÃmatyam­tanirmÃïa÷ / ke«Ã¤cinmiÓrakarmaïÃæ vivekÃvivekavatÃæ vÃ, vi«Ãbh­tamaya÷ / ke«Ãmapi mƬhaprÃyÃïÃæ dhÃrÃprÃptayogabhÆmikÃrƬhÃnÃæ và avi«Ãbh­tamaya÷ kÃlo 'tikrÃmatÅti sambandha÷ / vi«Ãm­tapade ca lÃvaïyÃdiÓabdavannirƬhalak«aïÃrÆpatayà sukhadu÷khasÃdhanayorvartate, yathÃ---vi«aæ nimbamam­taæ kapitthamiti / na cÃtra suÓadu÷khasÃdhane tanmÃtraviÓrÃnte, api tu svakartavyasukhadu÷khaparyavasite / na ca te sÃdhane sarvathà bÃlapriyà iyaæ kathaæ prÃpyeteti matyà tatprÃptyupÃyamanuti«ÂhatÅtyartha÷ / bhÃvamÃha---na tvityÃdi / saæyamÅ saæyamipadavÃcya÷ / tatvad­«Âermohajanakatvamaprasiddhamityato 'nyathà viv­ïoti---yadi vetyÃdi / mohinyÃmiti / avidyÃyÃmityartha÷ / mithyÃd­«ÂÃviti / avidyÃyÃæ tatkÃrye dvaitaprapa¤ce vetyartha÷ / tasyeti / saæyamina ityartha÷ / aprabodhavi«aya ityasyaiva vivaraïam---tasyà hÅtyÃdi / asÃviti / saæyamÅtyartha÷ / lokottarÃcÃravyavasthiti iti saæyamipadasyaiva lak«yÃrthakathanam / 'paÓyato mune' rityasya vivaïam---paÓyati manyate ceti / atra paÓyatÅtyetaccaritÃrthabahi«karaïav­ttitvena manyata ityetaccaritÃrthÃnta÷karaïav­ttitvena ca rÆpeïa lak«akamityÃha---tasyaivetyÃdi / anena gamyamarthamÃha---anya ityÃdi / phalitaæ vyaÇgyamÃha---tatveti / vyaÇgya eveti / pÆrvoktamukhyavyaÇgya evetyartha÷ / tadÃheti / uktÃbhiprÃyÃdÃhetyartha÷ / 'ke«ÃmapÅ'tyÃdervivaraïam---ke«Ã¤cidityÃdi / "prayÃtÅ'tyasya atikramatÅti / 'amiaïimmÃo'iti gÃthÃpÃÂhÃbhiprÃyeïa chÃyÃmÃha---am­tanirmÃïa iti / am­tasyeva nirmÃïaæ yasya sa ityartha÷ / vi«Ãm­tapadayo÷ du÷khasukhasaÇkramitavÃcyatvaæ v­ttÃvuktaæ vyavasthÃpayi«yannÃha---vi«Ãm­tapade ityÃdi / sukhadu÷kheti vyutkrameïa nirdeÓa÷ du÷khasukhasÃdhanayorityartha÷ / tathà pÃÂho và / evamuparyapi bodhyam / atra d­«ÂÃntamÃha---yathetyÃdi / itÅtyasya ityÃdÃvityartha÷ / prak­todÃharaïe viÓe«amÃha--ne cetyÃdi / atreti / prak­todÃharaïa ityartha÷ / tanmÃtreti / sukhadu÷khasÃdhanamÃtretyartha÷ / tanmÃtraviÓrÃntena atra hi vÃkye vi«Ãm­taÓabdÃbhyÃæ du÷khasukharÆpasaÇkramitavÃcyÃbhyÃæ vyavahÃra ityarthÃntarasaÇkramitavÃcyasyà vya¤jakatvam / vivak«itÃbhidheyasyÃnuraïanarÆpavyaÇgyasya ÓabdaÓaktyudbhave prabhede padaprakÃÓatà yathÃ--- locanam na vivak«ite / nissÃdhanayostayorabhÃvÃt / tadÃha---saÇkramitavÃcyÃbhyÃmiti / ke«Ã¤ciditi cÃsya viÓe«e saÇkrÃnti / atakrÃmatÅtyasya ca kriyÃmÃtrasaÇkrÃnti÷ / kÃla ityasya ca sarvavyavahÃrasaÇkrÃnti÷ / upalak«aïÃrthaæ tu vi«Ãm­tagrahaïamÃtrasaÇkramaïaæ v­ttik­tà vyÃkhyÃtam / tadÃha--vÃkyaiti / evaæ kÃrikÃprathamÃrdhalak«itÃæÓcatura÷ prakÃrÃnudÃh­tya dvitÅyakÃrikÃrdhasvÅk­tÃn «a¬anyÃn prakÃrÃn krameïodÃharati--vivak«itÃbhidheyasyetyÃdinà / prÃtumiti pÆrayitum / dhanairiti bahuvacanaæ yo yenÃrthÅ tasya teneti sÆcanÃrtham / ata evÃrthagrahaïam / janasyeti bÃhulyena hi loko dhanÃrthÅ, na tu guïairupakÃrÃrthÅ / daiveneti / aÓakyaparyanuyogenetyartha÷ / bÃlapriyà ceti sambandha÷ / vivak«ite ityapak­«yate / svakartavyeti / svasÃdhyetyartha÷ / svapadaæ sÃdhanaparam / na ca na vivak«ite vivak«ite eva / kuta ityatatrÃha--nissÃdhanetyÃdi / tadÃheti / uktÃbhiprÃyeïa sukhadu÷kharÆpasaÇkramitavÃcyatvamÃhetyartha÷ / 'vi«aænimbamam­taæ kapittham' ityÃdau nirƬhalak«aïayà du÷khasÃdhanaæ nimbaæ sukhasÃdhanaæ kapitthamityevÃrthe vivak«ita÷, prak­te tu kÃla÷ ke«Ã¤ciddu÷khamaya÷ ke«Ã¤citsukhamayaÓcÃtikrÃmatÅtyarthasya vivak«itatayà vi«apadasya ki¤citsÃdhanakadu÷khe am­tapadasya ki¤citsÃdhanakasukhe ca lak«aïà du÷khasukhayorviÓe«o vyaÇgya÷, sÃdhanatvena vi«Ãm­tayorbhÃnÃdarthÃntarasaÇkramitavÃcyatà ceti bhÃva÷ / ke«Ã¤ciditi cÃsya viÓe«e saÇkrÃntirati / aj¤ÃtaviÓe«adharmÃvacchinnavÃcakasya ke«ÃmapÅti Óabdasya ca du«k­tinÃmityÃdyuktÃrthaviÓe«e saÇkrÃntirityartha÷ / du«k­tyÃdÅnÃmaj¤ÃtatvÃdikaæ vyaÇgyam / kriyÃmÃtre bhavatyarthe / sarvavyavahÃreti / vyavahÃragocaravastujÃtetyartha÷ / dvitÅyeti / dvitÅyaæ yatkÃrikÃrdhaæ tatsvÅk­tÃæstaduktÃnityartha÷ / 'prÃtum' iti / 'asmÅ'tyavyayamahamarthe / dhanairarthijanasya vächÃæ prÃtuæ daivena na s­«Âo yadi nÃmetyabhyupagame / tarhiti Óe«a÷ / ja¬o 'haæ pathi prasannÃmbudharastaÂÃka÷ athavà kÆpa÷ kiæ kasmÃt / na k­ta÷ daivena na s­«Âa÷ / taÂÃkasya kÆpÃdutk­«ÂatvÃdÃdÃvukti÷ / locane--yo yenÃrthÃti / yo jano gosuvarïÃdÅnÃmmadhye yena dhanenÃrthÅtyartha÷ / ata eveti / uktÃbhiprÃyÃdevetyartha÷ / bhÃvÃrthakathanam---aÓakyetyÃdi / daivasyÃd­ÓyatvÃditi bhÃva÷ / 'asmi na s­«Âa' prÃtuæ dhanairarthijanasya vächÃæ daivena s­«Âo yadi nÃma nÃsmi / pathi prasannÃmbudharasta¬Ãga÷ kÆpo 'thavà kiæ na ja¬a÷ k­to 'ham // 1 // atra hi ja¬a iti padaæ nirviïïena vakrÃtmasamÃnÃdhikaraïatayà prayuktamanuraïanarÆpatayà kÆpasamÃnÃdhikaraïatÃæ svaÓaktyà pratipadyate / tasyaiva vÃkyaprakÃÓatà yatà har«acarite siæhanÃdavÃkye«u--'v­tte 'sminmahÃpralaye dharaïÅdhÃraïÃyÃdhunà tvaæ Óe«a÷' / etaddhi vÃkyamanuraïanarÆpamarthÃntaraæ ÓabdaÓaktyà sphuÂameva prakÃÓayati / locanam asmÅti / anyo hi tÃvadavaÓyaæ kaÓcits­«Âo na tvahamiti nirveda÷ / prasannaæ lokopayogi ambu dhÃrayatÅti / kÆpo 'thaveti / lokairapyalak«yamÃïa ityartha÷ / ÃtmasamÃmÃdhikaraïatayeti / ja¬a÷ kiÇkartavyatÃmƬha ityartha÷, atha ca kÆpo ja¬o 'rthità kasya kÅd­ÓÅtyasambhavadviveka iti / ata eva ja¬a÷ ÓÅtalo nirvedasantÃparahita÷ / tathà ja¬a÷ ÓÅtajalayogitayà paropakÃrasamartha÷ / anena t­tÅyÃrthenÃyaæ ja¬aÓabdastaÂÃkÃrthena punaruktÃrthasambandha ityabhiprÃyeïÃha--kÆpasamÃnÃdhikaraïatÃmiti / svaÓaktyeti ÓabdaÓaktyudbhavatvaæ yojayati / mahÃpralaya iti / mahasya utsavasya ÃsamantÃtpralayo yatra tÃd­Ói ÓokakÃraïabhÆte v­tte dharaïyà rÃjyadhurÃyà dhÃraïÃyÃÓvÃsanÃya tvaæ Óe«a÷ Ói«yamÃïa÷ / itÅyatà pÆrïe vÃkyÃrthe kalpÃvasÃne bhÆpÅÂhabhÃrodvahanak«am eko bÃlapriyà ityanena gamyamarthamÃha--anyo hÅtyÃdi / lokopayogÅti / lokairityÃdi / ca gamyÃrthavivaraïam / 'ÃtmasamÃnÃdhikaraïataye'ti pratÅkadhÃraïamÃdÃvasmadarthÃnvayÅ ja¬apadÃrtho vivari«yata iti j¤ÃpanÃya / tamarthamÃha--kiÇkartavyatÃmƬha iti / kÆpÃnvayinaæ vyaÇgyamarthamÃha--atha cetyÃdi / atrÃrthÃntara¤cÃha---ata evetyÃdi / ata eva vivekÃbhÃvÃdeva / ÓÅtala iti / "ÓiÓiro ja¬a" ityamara÷ / anena gamyamarthamÃha---nirvedeti / la¬ayorabhedÃjja¬apadaæ jalamayÃrthaka¤cetyÃha---tathetyÃdi / v­ttau 'kÆpasamÃnÃdhikaraïatÃæ pratipadyata' ityanena ja¬apadasya kÆpapadasÃmÃnÃdhikaraïyamevoktanna tu taÂÃkapadasÃmÃnÃdhikaraïyamapi, tatkuta iti ÓaÇkÃæ pariharaæstadgranthamavatÃrayati---anenetyÃdi / anena t­tÅyÃrtheneti / kÆpÃnvayitvenokte«varthe«u t­tÅyena ÓÅtajalavÃhitayetyÃdyuktenÃrthena hetunetyartha÷ / taÂÃkÃrtheneti / tena sahetyartha÷ / punarukteti / 'prasannÃmbudhara' iti viÓe«aïÃrthasyaivoktyà punaruktÃrthasambandhassyÃdityartha÷ / 'svaÓaktye'tyatrÃnyathÃpratipattinirÃsÃyÃha---ÓabdetyÃdi / vÃcyÃrthamÃha--mahasyetyÃdi / asminnityasya vivaraïam---ÓoketyÃdi / v­tte jÃte / vyaÇgyamarthÃntarandarÓayati---kalpetyÃdi / asyaiva kaviprau¬hoktimÃtrani«pannaÓarÅrasyÃrthaÓaktyudbhave prabhede pradaprakÃÓatà yathà harivajaye--- c­aÇkurÃvaaæsaæ chaïamapyasaramahadhghaïamaïaharasurÃmoam / asamappiaæ pi gahiaæ kusumasareïa mahumÃsalacchimuham // atra hyasamarpitamapi kusumaÓareïa madhumÃsalak«myà mukhaæ g­hÅtamityasamarpitamapÅtyetadavasthÃbhidhÃyipadamarthaÓaktyà kusumaÓarasya balÃtkÃraæ prakÃÓayati / atraiva prabhede vÃkyaprakÃÓatà yathodÃh­taæ prÃk 'sajjehi surahimÃso' ityÃdi / atra sajjayati surabhimÃso na tÃvadarpayatyanaÇgÃya ÓarÃnityayaæ vÃkyÃrtha÷ kaviprau¬hoktimÃtrani«pannaÓarÅro manmathonmÃthakadanÃvasthÃæ vasantasamayasya sÆcayati / locanam nÃgarÃja eva digdantiprabh­ti«vapi pralÅne«vityarthÃntaram / cÆtÃÇkurÃvataæsaæ k«aïaprasaramahÃrghamanoharasurÃmodam / mahÃrghaïa utsavaprasareïa manoharasurasya manmathadevasya ÃmodaÓcamatkÃro yatra tat / atra mahÃrghaÓabdasya paranipÃta÷, prÃk­te niyamÃbhÃvÃt / chaïa ityutsava÷ / asamarpitamapi g­hÅtaæ kusumaÓareïa madhumÃsalak«mÅmukham // mukhaæ prÃrambho vakkraæ ca / tacca surÃmodayuktaæ bhavati / madhvÃrambhe kÃmaÓcittamÃk«ipatÅtyetÃvÃnayamartha÷ kaviprau¬hoktyÃrthÃntaravya¤jaka÷ sampÃdita÷ / atra kavinibaddhavakt­prau¬hoktiÓarÅrÃrthaÓaktyudbhave padavÃkyaprakÃÓatÃyÃmudÃharaïadvayaæ na dattam / 'prau¬hoktimÃtrani«pannaÓarÅra÷ sambhavÅ svata÷' iti prÃcyakÃrikÃyà iyataivodÃh­tatvaæ bhavedityabhiprÃyeïa / tatra padaprakÃÓatà yathÃ--- satyaæ manoramÃ÷ kÃmÃ÷ satyaæ ramyà vibhÆtaya÷ / kintu mattÃÇganÃpÃÇgabhaÇgalolaæ hi jÅvitam // bÃlapriyà 'mahÃpralaya' ityasya kalpÃvasÃna iti, 'dharaïÅdhÃraïÃye'tyasya bhÆbhÃretyÃdi, Óe«a' ityasya nÃgarÃja iti ca vivaraïam / digdantÅtyÃdi / bhÃvÃrthakathanam / atropamà vyaÇgyà bodhyà / madhumÃsalak«myà nÃyikÃtvapratÅtyà tadanuguïamarthamÃha---vaktra¤ceti / surà madyam / arthÃntaravya¤jaka iti / arthÃntaraæ v­ttÃvuktam / atretyÃdi / ityabhiprÃyeïa na dattamiti sambandha÷ / satyamiti / kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­to 'yaæ Óloka÷ / svata÷sambhaviÓarÅrÃrthaÓaktyudbhave prabhede padaprakÃÓatà yathÃ--- vÃïiaa hattidantà kutto ahyÃïa bÃdhakittÅ a / jÃva luliÃlapaamuhÅ dharammi parisakkae suhïà // atra lulitÃlakamukhÅtyetatpadaæ vyÃdhavadhvÃ÷ svata÷sambhÃvitaÓarÅrÃrthaÓaktyà suratakrŬÃsaktiæ sÆcayaæstadÅyasya bhartu÷ satatasambhogak«ÃmatÃæ prakÃÓayati / locanam ityatra kavinà yo virÃgÅ vaktà nibaddhastatprau¬hoktyà jÅvitaÓabdo 'rthaÓaktimÆlatayedaæ dhvanayati---sarva evÃmÅ kÃmà vibhÆtayaÓca svajÅvitamÃtropayogina÷, tadabhÃve hi sadbhirapi tairasadrÆpatÃpyate, tadeva ca jÅvitaæ prÃïadhÃraïarÆpatvÃtprÃïav­tteÓca cäcalyÃdanÃsthÃpadamiti vi«aye«u varÃke«u kiæ do«oddho«aïadaurjanyena nijameva jÅvitamupÃlabhyam, tadapi ca nisargaca¤calamiti na sÃparÃdhamityetÃvatà gìhaæ vairÃgyamiti / vÃkyaprakÃÓatà yathÃ--'Óikhariïi' ityÃdau / vÃïijaka hastidantÃ÷ kuto 'smÃkaæ vyÃghrak­ttayaÓca / yÃvallulitÃlakamukhÅ g­he pari«vakkate snu«Ã // iti chÃyà / savibhramaæ caÇkramyate / atra luliteti savarÆpamÃtreïa viÓe«aïamavaliptatayà cahastidantÃdyapÃharaïaæ sambhÃvyamiti vÃkyÃrthasya tÃvatyeva na kÃcidanupapatti÷ / bÃlapriyà kÃmÃ÷ kÃmyamÃnà vanitÃdaya÷ tadabhÃve jÅvitÃbhÃve / jÅvitamanÃsthÃpadamiti sambandha÷ / atra hetu÷--prÃïetyÃdi / itÅti hetau / nisargaca¤calamitÅti / nisargaca¤calatvÃddhetorityartha÷ / svabhÃvasyÃparihÃryatvÃditi bhÃva÷ / vÃïijaketi / asmÃkaæ g­he kutassanti? na santÅtyartha÷ / atra kÃryÃntaravyagratÃæ hetutvena darÓayannÃha---yÃvadityÃdi / yÃvat yata÷ / luliteti / lulitÃ÷ itastato vikÅrïà alakà yatra tathÃvidhaæ mukhaæ yasyÃssà / snu«Ã putrabhÃryà / pari«vakkata iti / atastatparipÃlanavyagrà vayamiti bhÃva÷ / svata ityÃdi / svatassambhÃvitaæ loke 'pyaucityÃtsambhÃvyamÃnaæ ÓarÅraæ ysaya tathÃvidhasyÃrthasya Óaktyà sÃmarthyenetyartha÷ / locane 'pari«vakkata' ityasya vyÃkhyÃnam---savibhramaæ caÇkramyata iti / vyaÇgyasya vÃcyasiddhyaÇgatvaÓaÇkà pariharati--atretyÃdi / lulitetÅti / ityÃdikamityartha÷ / svarÆpetyÃdi / svarÆpakathanamityartha÷ / avalaptatayeti / dhanitvÃdyabhimÃnenetyartha÷ / cakÃrassambhavato hetvantarasya samuccÃyaka÷ / hastÅtyÃdi / tasyaiva vÃkyaprakÃÓatà yathÃ--- sihipi¤chakaïïaÆrà bahuà vÃhassa gavvirÅ bhamai / muttÃphalaraiapasÃhaïÃïaæ majjhe savattÅïam // anenÃpi vÃkyena vyÃdhavadhvà ÓikhipicchakarïapÆrÃyà navapariïÅtÃyÃ÷ kasyÃÓcitsaubhÃgyÃtiÓaya÷ prakÃÓyate / tatsambhogaikaratho mayÆramÃtramÃraïasamartha÷ patirjÃtaæ ityarthaprakÃÓanÃt tadanyÃsÃæ cirapariïÅtÃnÃæ muktÃphalaracitaprasÃdhanÃnÃæ daurbhÃgyÃtiÓaya÷ khyÃpyate / tatsambhogakÃle sa eva vyÃdha÷ karivaravadhavyÃpÃrasamartha ÃsÅdityarthaprakÃÓanÃt / nanu dhvani÷ kÃvyaviÓe«a ityuktaæ katkathaæ tasya padaprakÃÓatà / kÃvyaviÓe«o hi viÓi«ÂÃrthapratipattihetu÷ ÓabdasandarbhaviÓe«a÷ / tadbhÃvaÓca padaprakÃÓatve nopapadyate / padÃnÃæ smÃrakatvenÃvÃcakatvÃt / ucyate-- syÃde«a do«a÷ locanam sihipiccheti / pÆrvameva yojità gÃthà / nanviti / samudÃya eva dhvanirityatra pak«e codyametat / tadbhÃvaÓceti / kÃvyaviÓe«atvamityartha÷ / avÃcakatvÃditi yaduktaæ so 'yamaprayojako heturiti chalena tÃvaddarÓayati--syÃde«a do«a iti / evaæ chalena parih­tya bÃlapriyà hastidantÃderapÃharaïamanÃharaïaæ dantÃdyanÃharaïamiti ca pÃÂha÷ / snu«Ãbharturiti Óe«a÷ / samudÃya iti / vÃcakavÃcyavyaÇgyÃdisamudÃya ityartha÷ / ityatra pak«a iti / 'avavak«itavÃcyasye'tyÃdikÃrikÃyÃæ samudÃyasyaiva dhvanipadÃrthavÃdatra pak«a eva codyasyopapatteÓceti bhÃva÷ / v­ttau 'nanvi'tyÃdi / 'ityuktam' iti / 'yatrÃrthaÓÓabdo ve'tyÃdineti bhÃva÷ / 'tat' tasmÃt / codyamupapÃdayati---'kÃvyaviÓe«o hÅ'tyÃdi / 'viÓi«Âe'ti / vÃcyavyaÇgyabhedena dvividho yo viÓi«ÂÃrtha÷ tatpratipattiheturityartha÷ / 'Óabde'tyÃdi / saÇghaÂitapadaviÓe«a ityartha÷ / viÓi«ÂÃrthastatpratipÃdako vÃkyaviÓe«aÓceti yÃvat / tata÷ kimata Ãha--'tadbhÃvaÓce'tyÃdi / 'padaprakÃÓatve' padaprakÃÓyatve sati / 'nopapadyate' na saÇgacchate / tadbhÃva÷ padaprakÃÓatvena saha viruddha ityartha÷ / kuta ityatrÃha---'padÃnÃm' ityÃdi / 'avÃcakatvÃt' anubhÃvaktavÃbhÃvÃt / tadaistattadarthÃ÷ smÃryante, sm­tÃste tvÃkÃÇgak«Ãdasahak­tà vÃkyÃrthamanubhÃvayantÅti mate padasmÃritatvarÆpaæ padaprakÃÓatvaæ tattadartha eva vartate / tatra ca kÃvyaviÓe«atvarÆpaæ dhvanitvannÃstÅtyato dhvane÷ na padaprakÃÓatvaæ, kintu vÃkyaprakÃÓatvameva sambhavatÅti bhÃva÷ / anena granthena padanna dhvaniprakÃÓakamavÃcakatvÃdityartha÷ phalita ityabhipretya 'syÃde«ado«a' ityÃdisamÃdhÃnagranthamavatÃrayati locane---avÃcakatvÃdityÃdi / aprayojaka iti / yadi vÃcakatvaæ prayojakaæ dhvanivyavahÃre syÃt / na tvevam ; tasya vya¤jakatvena vyavasthÃnÃt / kiæ ca kÃvyÃnÃæ ÓarÅrÃïÃmiva saæsthÃnavaÓe«ÃvacchinnasamudÃyasÃdhyÃpi cÃrutvapratÅtiranvayavyatirekÃbhyÃæ bhÃge«u kalpyata iti padÃnÃmapi vya¤jakatvamukhena vyavasthito dhvanivyavahÃro na virodhi / locanam vastuv­ttenÃpi pariharati---kiæ ceti / yadi paro brÆyÃt---na mayà avÃcakatvaæ dhvanyabhÃve hetÆk­taæ kiæ tÆktaæ kÃvyaæ dhvani÷ / kÃvyaæ cÃnÃkÃÇk«apratipattikÃri vÃkyaæ na padamiti tatrÃha--satyamevaæ, tathÃpi padaæ na dhvanirityasmÃbhiruktam / api tu samudÃya eva ; tathà ca padaprakÃÓo dhvaniriti prakÃÓapadenoktam. nanu padasya tatra tathÃvithaæ sÃmarthyamiti kuto 'khaï¬a eva pratÅtikrama ityÃÓaÇkyÃha--kÃvyÃnÃmiti / uktaæ hi prÃgvivekakÃle vibhÃgopadeÓa iti / nanu bhÃge«u padarÆpe«u kathaæ sà cÃrutvapratÅtirÃropayituæ ÓakyÃ? tÃni hi smÃrakÃïyeva / tata÷ kim? manohÃrivyaÇgyÃrthasmÃrakatvÃddhi cÃrutvapratÅtinibandhanatvaæ kena bÃlapriyà asÃdhaka ityartha÷ / chalena vyÃjena vak«yamÃïÃbhiprÃyÃprakaÂaneneti yÃvat / tÃvat Ãdau / vastuv­ttenÃpÅti / pÃramÃrthikÃbhipretÃrthaprakaÂanenÃpÅtyartha÷ / nanu vastuv­ttena parihÃra÷ kimartha ityata÷ kÃvyÃnÃmityÃdigranthamavatÃrayi«yan bhÆmikÃmÃha--yadi para ityÃdi / dhvanyabhÃve dhvaniprakÃÓakatvÃbhÃve / padÃnÃmiti Óe«a÷ / hetÆk­taæ hetutvenoktam / kintvityÃdi / kÃvyaviÓe«o dhvani÷ kÃvya¤ca tathÃvidhaæ vÃkyamiti vÃkyameva dhvani÷, padantu na dhvanirityartha÷ / tathÃca pade dhvanyabhÃve avÃkyatvaæ heturiti bhÃva÷ / iti brÆyÃditi sambandha÷ / Ãheti / siddhÃntÅti Óe«a÷ / tathÃpÅtyantamabhyupagame / na uktamiti sambandha÷ / samudÃya eveti / dhvanirityuktamityanu«aÇga÷ / atropa«ÂambhakamÃha---tathÃcetyÃdi / tatreti / vÃkya ityartha÷ / tathÃvidhaæ dhvaniprakÃÓanÃnukÆlam / iti kuta ityetatkathaæ ghaÂate / atra hetu÷-- akhae¬a ityÃdi / bhÃge«u kalpyata ityatropa«ÂambhakamÃha---uktaæ hÅtyÃdi / v­ttau 'kÃvyÃnÃm' ityasya 'cÃrutve'tyanena sambandha÷ / 'saæsthÃne'ti / saæsthÃnaviÓe«ai÷ ÓabdasandarbhaviÓe«ai÷ mukhÃdyavayavasaæyogaviÓe«aiÓca avacchinno viÓi«Âo yassamudÃyastatsÃdhyÃpÅtyartha÷ / tathÃca pratÅyamÃnaæ cÃrutvaæ samudÃyani«Âhamiti bhÃva÷ / 'bhÃge«u' pade«umukhÃdi«u ca / 'kalpyata' iti / prÃdhÃnyÃditi bhÃva÷ / itÅti hetau / 'vya¤jakatvamukhena' vya¤jakatvaprÃdhÃnyena / 'dhvanivyavahÃra÷' padaprakÃÓo dhvaniriti vyavahÃra÷ / 'ani«Âasye'tyÃdigranthamavatÃrayati locane--nanvityÃdi / smÃrakÃïyevetyanta÷ 'ani«Âasya ÓrutiryadvadÃpÃdayati du«ÂatÃm / Órutidu«ÂÃvi«u vyaktaæ tadvÃdi«Âasm­tirguïam // padÃnÃæ smÃrakatve 'pi padamÃtrÃvabhÃsina÷ / tena dhvane÷ prabhede«u sarva«vevÃsti ramyatà // vicchittiÓobhinaikena bhÆ«aïeneva kÃminÅ / padadyotyena sukaverdhvaninÅ bhÃti bhÃratÅ // ' iti parikaraÓlokÃ÷ _________________________________________________________ yas tv alak«ya-krama-vyaÇgyo dhvanir varïa-padÃdi«u / vÃkye saÇghaÂanÃyÃæ ca sa prabandhe 'pi dÅpyate // DhvK_3.2 // __________ yastvalak«yakramavyaÇgyo dhvanirvarïapadÃdi«u / vÃkye saÇghaÂanÃyÃæ ca sa prabandhe 'pi dÅpyate // 2 // locanam vÃryate / yathà Órutidu«ÂÃnÃæ pelavÃdipadÃnÃmasabhyapelÃdyarthaæ prati na vÃcakatvam / api tu smÃrakatvam / tadvaÓÃcca cÃrusvarÆpaæ kÃvyaæ Órutidu«Âam / tacca Órutidu«ÂatvamanvayavyatirekÃbhyÃæ bhÃge«u vyavasthÃpyate tathà prak­te 'pÅti tadÃha--ani«Âasyeti / ani«ÂÃrthasmÃrakasyetyartha÷ / du«ÂatÃmityacÃrutvam / guïamiti cÃrutvam / evaæ d­«ÂÃntamabhidhÃya pÃdatrayeïa turyeïa dÃr«ÂÃntikÃrtha ukta÷ / adhunopasaæharati---padÃnÃmiti / yata eva mi«Âasm­tiÓcÃrutvamÃvaiti tena hetunà sarve«u prakÃre«u nirÆpitasya padamÃtrÃvabhÃsino 'pi padaprakÃÓasyÃpi dhvane ramyatÃsti smÃrakatve 'pi padÃnÃmiti samanvaya÷ / apiÓabda÷ kÃkÃk«inyÃyenobhayatrÃpi sambadhyate / adhunà cÃrutvapratÅtau padasyÃnvayavyatirekau darÓayati---vicchittÅti // 1 // evaæ kÃrikÃæ vyÃkhyÃya tadasaÇg­hÅtamalak«yakramavyaÇgyaæ prapa¤cayitumÃha--yastviti / tuÓabda÷ pÆrvabhedebhyo 'sya viÓe«adyotaka÷ / varïasamudÃyaÓca padam / tatsamudÃyo vÃkyam / saÇghaÂanà padagatà vÃkyagatà ca / saÇghaÂitavÃkyasamudÃya÷ prabandha÷ bÃlapriyà ÓaÇkÃgrantha÷ / tata÷ kimitmÃdirvak«yamÃïÃrthaka÷ parihÃragrantha÷ / pelavÃdipadÃnÃmiti / 'atipelavamatiparimitavarïaæ laghutaramudÃharati ÓaÂha' ityÃdau pelavÃdiÓabdÃnÃmityartha÷ / asabhyeti / asabhyo ya÷ pelÃdyartha÷ pelÃdiÓabdÃrthastaæ pratÅtyartha÷ / pelaÓabdo hi lÃÂabhëÃyÃæ v­«aïavÃcaka÷ / navÃcakatvamiti / tadarthasya tadvÃkyÃrthaghaÂakatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / pÃdatrayeïÃbhidhÃyeti sambandha÷ / 'tene'ta padasya vivaraïam---yata ityÃdi / nirÆpitasyeti pÆritam / apiÓabda÷ smÃrakatve 'pÅtyapiÓabda÷ // 2 // tatra varïÃnÃmanarthakatvÃddyotakatvamasambhavÅtyÃÓaÇkyedamucyate-- _________________________________________________________ Óa«au sarepha-saæyogo ¬hakÃraÓ cÃpi bhÆyasà / virodhina÷ syu÷ Ó­ÇgÃre te na varïà rasa-cyuta÷ // DhvK_3.3 // ta eva tu niveÓyante bÅbhatsÃdau rase yadà / tadà taæ dÅpayanty eva te na varïà rasa-cyuta÷ // DhvK_3.4 // __________ Óa«au sarephasaæyogo ¬hakÃraÓcÃpi bhÆyasà / virodhina÷ syu÷ Ó­ÇgÃre tena varïà rasacyuta÷ // 3 // ta eva tu niveÓyante bÅbhatsÃdau rase yadà / tadà taæ dÅpayantyeva tena varïà rasacyuta÷ // 4 // ÓlokadvayenÃnvayavyatirekÃbhyÃæ varïÃnÃæ dyotakatvaæ darÓitaæ bhavati / locanam ityabhiprÃyeïa varïÃdÅnÃæ yathÃkramamupÃdÃnam / ÃdiÓabdena padaikadeÓapadadvitayÃdÅnÃæ grahaïam / saptamyà nimittatvamuktam / dopyate 'vabhÃsate sakalakÃvyÃvabhÃsakatayeti pÆrvavatkÃvyaviÓe«atvaæ samarthitam // 2 // bhÆyaseti pratyekamabhisambadhyate / tena ÓakÃro bhÆyasetyÃdi vyÃkhyÃtavyam / rephapradhÃnassaæyogar÷ karhrardra ityÃdi / virodhina iti / paru«Ã v­ttivirodhinÅ Ó­ÇgÃrasya / yataste varïà bhÆyasà prayujyamÃnà na rasÃæÓcyotanti sravanti / yadi và tena Ó­ÇgÃravirodhitvena hetunÃvarïÃ÷ Óa«Ãdayo rasÃcch­ÇgÃrÃccyavante taæ na vya¤jayantÅti vyatireka ukta÷ / anvayamÃha--ta evatviti / ÓÃdaya÷ / tamiti bÅbhatsÃdikaæ rasam / dÅpayanti dyotayanti / kÃrikÃdvayaæ tÃtparyeïa vyÃca«Âe---Ólokadvayeneti / yathÃsaækhyaprasaÇgaparahÃrÃrthaæ bÃlapriyà ÃdiÓabdeneti / 'padÃdi«vi'tyÃdipadenetyartha÷ / saptamyeti / padÃdi«vityÃdisthayà saptamyetyartha÷ / nimittatvamuktamiti / na tvadhikaraïatvamiti bhÃva÷ / dÅpyata ityasya vivaraïam---sakalakÃvyÃvabhÃsakatayÃvabhÃsata iti / alak«yakramastu yo dhvani÷ samudÃyatmaka÷ kÃvyaviÓe«a÷ / sa÷ varïÃdanimittako dÅpyata ityarthÃdayamarthassidhyatÅti bhÃva÷ / kÃvyaviÓe«atvamiti / dhvaneriti Óe«a÷ // 2 // pratyekamiti / Óa«ÃvityÃdinà pratyekamityartha÷ / bhÆyaseti / prayujyamÃno virodhÅti Óe«a÷ / sÃrÃrthamÃha--paru«eti / tallak«aïamuktaæ bhaÂÂedbhaÂena---"Óa«ÃbhyÃæ rephasaæyogai÷ Âavargeïa ca yojità / paru«Ã nÃma v­ttissyÃdi"ti / rasaÓcyuta iti pÃÂhe te na iti padadvayamityÃÓayena vyÃca«Âe---te varïà ityÃdi / te varïÃ÷ Óa«Ãdaya÷ / rasaæ Ó­ÇgÃram / sravanti srÃvayanti / rasacyuta iti pÃÂhe tu tenetyekaæ padamityÃha--yadi vetyÃdi / tenetyasya vyÃkhyÃnam---Ó­ÇgÃretyÃdi, rasÃccyavanta ityasya taæ na vya¤jayantÅti ca / itÅtyÃdi / Óa«ÃvityÃdiÓlokena ÓakÃrÃdivarïasatve Ó­ÇgÃrÃvyaktyabhÃvarÆpo vyatareka÷ pradarÓita ityartha÷ / anvayamiti / Óa«Ãdisatve bÅbhatsÃdivyaktarÆpamanvayamityartha÷ / 'ta eve'tyÃdikÃrikÃyÃÓcaturthapÃde rasaÓcyuta iti pade cÃlak«yakramavyaÇgyasya dyotanaæ yathÃ--- utkampinÅ bhayaparaskhalitÃæÓukÃntà te locane pratidiÓaæ vidhure k«ipantÅ / krÆreïa dÃruïatayà sahasaiva dagdhà dhÆmÃndhitena dahanena na vÅk«itÃsi // locanam ÓlokÃbhyÃmiti na k­tam / pÆrvaÓlokena hi vyatireka ukto dvitÅyenÃnvaya÷ / asminvi«aye Ó­ÇgÃralak«aïe Óa«Ãdiprayoga÷ sukavitvamabhivächatà na kartavya ityevaæphalatvÃdupadeÓasya kÃrakÃkÃreïa pÆrvaæ vyatireka ukta÷ / na ca sarvathà na kartavyo 'pi tu bÅbhatsÃdau kartavya eveti paÓcÃdanvaya÷ / v­ttikÃreïa tvanvayapÆrvako vyatireka iti ÓailÅmanusartumanvaya÷ pÆrvamupÃtta÷ / etaduktaæ bhavati---yadyapi vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃripratÅtisampadeva rasÃkhÃde nibandhanam / tathÃpi viÓi«Âak«utikaÓabdasamarthyamÃïÃste vibhÃvÃdayastathà bhavantÅti svasaævitsiddhamada÷ / tena varïÃnÃmapi Órutisamayopalak«yamÃïÃrthÃnapek«yapi ÓrotraikagrÃhyo m­duparu«Ãtmà bÃlapriyà pÃÂhe tenetyekaæ padaæ, rasacyuta iti pÃÂhe tu te neti tadadvayamiti bodhyam / yathà saækhyetyÃdi / ÓlokÃbhÃyÃmiti nirdeÓe dvÃbhyÃæ ÓlokÃbhyÃæ pratapÃditau yÃvanvayavyatirekau tÃbhyÃmityarthasya pratÅtyà yathÃsaÇkhyamanvayasya prasaktirbhavatÅ, Ólokadvayeneti nirdeÓe tu ÓlokÃtmakadvyavayavaghaÂitasamudÃyena pratipÃditau yÃvanvayavyatirekau tÃbhyÃmityarthasya pratÅtyà yathÃsaÇkhyamanvayasya prasaktirbhavati, Ólekadvayeneti nirdeÓe tu ÓlokÃtmakadvyavayavaghaÂitasamudÃyena pratipÃditau yÃvanvayavyatirekau tÃbhyÃmityarthasya pratÅtyÃna tatprasaktiriti bhÃva÷ / nanvatra yathÃsaÇkhyamastvityatrÃha--pÆrvetyÃdi / kÃrikÃyÃmÃdau vyatirekapradarÓanasya bÆjamÃha---asminnityÃdi / tarhi v­ttÃvanyathà kathane kiæ bÅjamityatrÃha---v­ttÅtyÃdi / vibhÃvÃdÅnÃmeva rasvaya¤jakatvÃdvarïÃdÅnÃntÃt kathamityaÓaÇkÃæ pradarÓya pariharati---etadityÃdi / viÓi«Âeti / viÓi«Âà upanÃgarakÃdiv­ttiviÓi«Âà tadvi«ayiketi yÃvat / Óruti÷ Óravaïaæ ye«Ãntai÷ Óabdai÷ samarpyamÃïà ityartha÷ / tatheti / rasÃsvÃdanibandhanÃnÅtyartha÷ / varïÃnÃmapÅti / 'svabhÃva' ityanenÃsya sambandha÷ / ÓrutÅti / atra hi te ityetatpadaæ rasamayatvena sphuÂamevÃvabhÃsate sah­dayÃnÃm / padÃvayavena dyotanaæ yathÃ--- vri¬ÃyogÃnnatavadanayà sannadhÃne gurÆïÃæ baddhotkampaæ kucakalaÓayormanyumantarnig­hya / locanam svabhÃvo rasÃsvÃde sahakÃryeva / ata eva ca sahakÃratÃmevÃbhidhÃtuæ nimittasaptamÅ k­tà varïapadÃdi«viti / na tu varïareva rasÃbhivyakti÷, vibhÃvÃdisaæyogÃddhi rasani«pattirityuktaæ bahuÓa÷ / ÓrotraikagrÃhyo 'pi ca svabhÃvo rasani«yande vyÃpriyata eva, apadagÅtadhvanivat pu«karavÃdyaniyamitaviÓi«ÂajÃtikaraïaghrÃdyanukaraïaÓabdavacca / pade ceti / pade ca satÅtyartha÷ / tena rasapratÅtarvibhÃvÃdereva / te vibhavÃdayo yadà viÓi«Âena kenÃpi padenÃrpyamÃmà rasacamatkÃravidhÃyino bhavanti tadà padasyaivÃsau mahimà samarpyata iti bhÃva÷ / atra hÅti / vÃsavadattÃdÃhÃkarïanaprabuddhaÓokanibharasya vatsarÃjasyedaæ paridevitavacanam / tatra ca Óoko nÃme«ÂajanavinÃÓaprabhava iti tasya janasya ye bhrÆk«epakaÂÃk«aprabh­taya÷ pÆrvaæ rativibhÃvatÃmavalambante sma ta evÃtyantavina«ÂÃ÷ santa idÃnÅæ sm­tigocaratayà nirapek«abhÃvatvaprÃïaæ karuïamuddÅpayantÅti sthitam / te locane iti tacchabdasyallocanagatasvasaævedyÃvyapadeÓyÃnantaguïagaïasmaraïÃkÃradyotako rasasyÃsÃdhÃraïanimittatÃæ prÃpta÷ / tena yatkenaciccoditaæ parih­taæ ca tanmithyaiva / tathÃhi codyam--prakÃntaparÃmarÓakasya tacchabdasya kathamiyati sÃmarthyamiti / uttaraæ ca---rasÃvi«Âo 'tra parÃmra«Âeti / bÃlapriyà Órutisamaye upalak«yamÃïo j¤ÃyamÃno yo 'rthastadanapek«yapÅtyartha÷ / m­dupuru«Ãtmeti / m­dutvaparu«atvarÆpa ityartha÷ / rasani«yande vyÃpriyata iti / rasÃsvÃde sahakÃrÅtyartha÷ / d­«ÂÃntamÃha--apadetyÃdi / padarahitagÃnaÓabdavadityartha÷ / ghradyanuhÃreti ca pÃÂha÷ / pade ca satÅti / padaviÓe«asatvanimi ka¤cetyartha÷ / asya bhÃvamÃha---tenetyÃdi / te rasÃsvÃdahetava÷ / tasya janasyeti / vÃsavadattÃtmake«Âajanasyetyartha÷ / iti sthitamiti / iti vastusthitirityartha÷ / tacchabda iti anubhÆtÃrthaka iti bhÃva÷ / spa«Âamidaæ kÃvyaprakÃÓÃdau / tadityÃdi / vakt­nÃyakagataæ tathÃvidhaguïagaïasmaraïaæ smaraïavi«ayaguïagaïaæ và dyotayatÅtyartha÷ / prÃpta iti / tatsmaraïasya ÓokoddÅpakatvÃditi bhÃva÷ / teneta / yato 'tra tacchabdo 'nubhÆtÃrthaka÷ smaraïÃkÃradyotakaÓca tata ityartha÷ / anutthÃnopahitamityanenÃsya sambandha÷ / mathyaiva parih­tamityanvaya÷ / iyatÅti uktÃrthabodana ityartha÷ / rasÃvi«Âa ityÃdi / tallocanagatatathÃvidhaguïagaïaæ buddhau k­tvà rasÃvi«Âena vaktrà te ityuktam, sa evÃrtha÷ pratipattrÃpi parÃm­Óyata iti bhÃva÷ / parÃmra«Âà locanam tadubhayamanutthÃnopahatam / yatra hyanuddiÓyamÃnadharmÃntarasÃhityayogyadharmayogitvaæ vastuno yacchabdenÃbhidhÃya tadbuddhisthadharmÃntarasÃhityaæ tacchabdena nirvÃcyate / tatrocyate--'yattadornityasambandhatvaæ' iti, tatra pÆrvaprakrÃntaparÃmarÓakatvaæ tacchabdasya / yatra punarnimittopanatasmaraïaviÓe«ÃkÃrasÆcakatvaæ tacchabdasya 'sa ghaÂa' ityÃdau yathÃ, tatra kà parÃmarÓakatvakathetyÃstÃmalÅkaparÃmarÓakai÷ paï¬itammanyai÷ saha vivÃdena / utkampinÅtyÃdinà tadÅyabhayÃnubhÃvotprek«aïam / mayÃnirvÃhitapratÅkÃramiti ÓokÃveÓasya vibhÃva÷ / te iti sÃtiÓayavibhramaikÃyatanarÆpe apa locane vidhure kÃndiÓÅkatayà nirlak«e k«ipantÅ kastrÃtà kvÃsÃvÃryaputra iti tayorlocanayostÃd­ÓÅcÃvastheti sutarÃæ ÓokoddÅpanam / krÆreïeti / tasyÃyaæ svabhÃva eva / kiæ kurutÃæ tathÃpi ca dhÆmenÃndhÅk­to dra«Âumasamartha iti na tu savivekasyed­ÓÃnucitakÃritvaæ sambhÃvyate, iti smaryamÃïaæ tadÅyaæ saundaryamidÃnÅæ sÃtiÓayaÓokÃveÓavibhÃvatÃæ prÃptamiti / te Óabde sati sarvo 'yamartho nirvayƬha÷ / evaæ tatra tatra vyÃkhyÃtavyam / bÃlapriyà parÃmarÓakartà / yatra hÅtyÃdi / yatra yo vidvÃn sa pÆjya ityÃdau / anÆddiÓyamÃneti anÆdek«yamÃïeti ca pÃÂha÷ / tathÃvidhaæ yaddharmÃntaraæ pÆjyatvÃdikaæ tatsÃhityasya yogya÷ prayojako yo dharmo vidvattvÃdi÷ tadyogitvaæ tatsambandha ityartha÷ / yacchabdena yacchabdaghaÂitavÃkyena / taditi / tadbuddhistha¤ca yaddharmÃntaraæ viddhattvÃdakaæ tasya sÃhityaæ sambandha ityartha÷ / nirvÃcyate bodhyate / tatra pÆrvaprakrÃntaparÃmarÓakatvamiti sambandha÷ / madhye saævÃdakathanam---yatrocyata ityÃdi / tatreti / yo vidvÃn sa pÆjya ityÃdÃvityartha÷ / pÆrveti / pÆrvoktavidvattvÃdidharmaviÓa«ÂopasthÃpakatvarÆpaæ pÆrvapakrÃntaparÃmarÓakatvamityartha÷ / idamupalak«aïaæ 'tadanvaye ÓuddhimatÅ' tyÃdÃvapi tadbodhyam. yatreti / 'te locane' ityÃdÃvityartha÷ / sa ityÃdid­«Âantakathanam / kà parÃmarÓakatvakatheti / pÆrvaprakÃntaparÃmarÓakatvaprasaÇga eva nÃstÅtyartha÷ / utkampinÅtyÃdineti / taduktyà gamyamiti bhÃva÷ / tadÅyeti / tadÅyÃnÃæ vÃsavadattÃsambandhinÃæ bhayÃnubhÃvÃnÃmutkampÃdÅnÃmutprek«aïamanumÃnamityartha÷ / 'vibhÃva' ityanenÃsya sambandha÷ / ÓokÃveÓaprakÃrakathanam--mayetyÃdi / anirvÃhita÷ ak­ta÷ pratÅkÃro yasya tat / bhayamiti Óe«a÷ / iti itimatyà / vibhÃva÷ uddÅpanam / tacchabdadyotyÃrthakathanaæ sÃtiÓayetyÃdi / kÃndiÓÅkatayà bhayÃtaÓayena / iti iti buddhyà / k«ipantÅti sambandha÷ / krÆreïeti tÅk«ïeneti ca pÃÂha÷ / tasyÃyaæ svabhÃva iti / dÃhakatvÃdi÷ krÆrasvabhÃva ityartha÷ / krÆratve 'pi na tanmÃtreïa dagdhÃ,kintu hetvantareïÃpÅtyÃha--tathetyÃdi / dhÆmÃndhiteneti dahanasya viÓe«aïaæ, tacca hetugarbhamiti bhÃva÷ / upasaæharati---itÅtyÃdi / te Óabde satÅtyÃdi / te iti ti«Âhetyuktaæ kimiva na tayà yatsamuts­jya bëpaæ mathyÃsaktaÓcakitahariïÅhÃrinetratribhÃga÷ // ityatra tribhÃgaÓabda÷ / vÃkyarÆpaÓcÃlak«yakramavyaÇgyo dhvani÷ Óuddho 'laÇkÃrasaÇkÅrïaÓceti dvidhà mata÷ / tatra ÓuddhasyodÃharamaæ yathà rÃmÃbhyudaye---'k­takakupitai÷' ityÃdi locanam tribhÃgaÓabda iti / gurujanamavadhÅryÃpi sà mÃæ yatà tathÃpi sÃbhilëamanyudainyagarvamantharaæ vilokitavatÅtyevaæ smaraïena parasparahetukatvaprÃïapravÃsavipralambhoddÅpanaæ tribhÃgaÓabdasannidhau sphuÂaæ bhÃtÅti / vÃkyarÆpaÓceti / prathamÃnirdeÓenÃvyatirekanirdeÓasyÃyamabhiprÃya÷ / varïapadatadbhÃgÃdi«u satsvevÃlak«yakramo vyaÇgyo nirbhÃsamÃno 'pi samastakÃvyavyÃpaka eva nirbhÃsate, vibhÃvÃdisaæyogaprÃïatvÃt / tena varïÃdÅnÃæ nimittatvamÃtrameva, vÃkyaæ tu dhvaneralak«yakramasya na nimittatÃmÃtreïa varïÃdivadupakÃri, kiæ tu samagravibhÃvÃdapratipattivyÃp­tatvÃdrasÃdimayameva tannirbhÃsata iti 'vÃkya' ityetatkÃrikÃyÃæ bÃlapriyà padasyaivÃtra prÃdhÃnyamiti bhÃva÷ / v­ttau 'jhaÂiti kanake'tyÃdyudÃharaïÃntaraæ prak«iptamata eva na viv­taæ locane / pravÃsodyatamÃtmÃnaæ gurujanasannidhÃne d­«ÂavatyÃ÷ prayÃyà darÓanaprakÃraæ kaÓcit syayaæ parÃm­Óati ; yadvÃ--snigdhaæ prati kathayati--vrÅjÃyogÃditi / gurÆïÃæ pitrÃdÅnÃm / kucakalaÓayo÷ baddha÷ k­ta utkampa÷ yena tam / manyuæ pravÃsanirodhe 'pi tadudyamÃjjataæ kopam / tvaæ ti«Âeti mÃæ prati na uktaæ kimiva, uktameva / yadyata÷ tayà bëpaæ samuts­jya cakitahariïova cakitahariïÅnetramiva hÃri, yadvÃ--cakitahariïyà hÃri yannetraæ tasya tribhÃga÷ t­tÅyo bhÃga÷ / cakitahariïÅhÃrÅti bhinnaæ padamÃsa¤janakrayÃvaÓe«aïamiti và / mayi Ãsakta Ãsa¤jina ityanvaya÷ / tribhÃgaÓabdasya vya¤jakatvaæ viv­ïoti--gurujanamityÃdi / sÃbhilëeti / abhilëÃdayo bhÃvà netre prakÃÓità itibhÃva÷ / smaraïeneti / smaraïamÃtragamyam / parasparahetukatveti / parasparÃsthÃbandhahetukatvetyartha÷ / prathameti / vÃkyarÆpo dhvaniriti prathamÃntanirdeÓenetyartha÷ / avyatirekanirdeÓasya abhedabodhanasya / ayaæ vÃkyantvityÃdinà vak«yamÃïa÷ / satsveva nirbhÃsamÃno 'pÅti sambandha÷ / yadyapi varïapadÃdaprayuktameva nirbhÃsanantathÃpÅtyartha÷ / teneti / vibhÃvÃdisaæyogaprÃïatvena nirbhÃsanÃdityartha÷ / varïÃdivaditi vaidharyeïa d­«ÂÃnta÷ / samagreti / samagravibhÃvÃdipratipÃdakatvÃdityartha÷ / tat vÃkyam / itÅti hetau / vÃkya ityÃdi / kÃrikÃsthaæ vÃkye ityetadatyartha÷ / Óaloka÷ / etaddhi vÃkyaæ parasparÃnurÃgaæ paripo«aprÃptaæ pradarÓayatsarvata eva paraæ rasatattvaæ prakÃÓayati / alaÇkÃrÃntarasaÇkÅrïo yathÃ---'smaranavanadÅpÆreïo¬hÃ÷' ityÃdiÓloka÷ / locanam rikÃyÃæ na nimittasaptamÅmÃtram, api tvananyatra bhÃvavi«ayÃrthamapÅti / Óuddha ityarthÃlaÇkÃreïa kenÃpyasaæmiÓra÷ / k­takakupitaibëpÃmbhobhi÷ sadainyavilokitair- vanamapi gatà yasya prÅtyà dh­tÃpi tathÃmbayà / navajaladharaÓyÃmÃ÷ paÓyandiÓo bhavatÅæ vinà kaÂhinah­dayo jÅvatyeva priye sa tava priya÷ // atra tathà taistai÷ prakÃrairmÃtrà dh­tÃpÅtyanurÃgaparavaÓatvena guruvacanollaÇghanamapi tvayà k­tamiti / priye priya iti parasparajÅvitasarvasvÃbhimÃnÃtmako ratisthÃyibhÃva ukta÷ / navajaladharetyaso¬hapÆrvaprÃv­«eïyajaladÃlokanaæ vipralambhoddÅpanavibhÃvatvenoktam / jÅvatyeveti sÃpek«abhÃvatà evakÃreïa karuïÃvakÃÓanirÃkaraïÃyoktà / sarvata eveti / nÃtrÃnyatamasya padasyÃdhikaæ kri¤cadrasavyaktihetutvamityartha÷ / rasatattvamiti / vipralambhaÓ­ÇgÃrÃtmatatvam / smaranavanadÅpÆreïo¬hÃ÷ punargurusetubhir- yadapi vidh­tÃ÷ ti«ÂhantyÃrÃdapÆrïamanorathÃ÷ / tadapi likhitaprakhyairaÇgai÷ parasparamunmukhà nayananalinÅnÃlÃnÅtaæ pibanti rasaæ priyÃ÷ // bÃlapriyà netyÃdÅ / tatsaptamyartho nimittamÃtraæ neti yÃvÃt / ananyatreti / ananyatrabhÃva÷ tadanyatra sambhavÃbhÃva÷, tadrÆpo yo vi«ayasya artho yasya tat / vÃkya iti saptamyartho vi«ayaÓcetyartha÷ / k­taketi / t­tÅyÃntÃnÃæ dh­tÃtÅtyanenÃnvaya÷ / yasya prÅtyà yasmin mayi premïà / dh­tà uparuddhà / vyÃca«Âe--atretyÃdi / k­tamitÅti / vyajyata iti Óe«a÷ / priye priya itÅti / ityÃbhyÃmityartha÷ / ukta÷ vya¤jita÷ / navajaladharatÅti / ityanenetyartha÷ / jÅvatyevetyevakÃreïa sÃpek«abhÃvatoktetyanvaya÷ / smareti / vidh­tÃsti«ÂhantyÃrÃdapÆrïeti ca pÃÂha÷ / prÃv­«eïya÷ prÃv­«ibhava÷ / pravÃhatvÃrope gamyaæ sÃdharmyamÃha---sarabhasetyÃdi / Ƭhà ityanenÃtra vivak«ita mÃha---parasparetyÃdi / punarityasya vivaraïamanantaramiti, gurupadenÃrthÃntara¤ja atra hi rÆpakeïa yathoktavya¤jakalak«aïÃnugatena prasÃdhito rasa÷ sutarÃmabhivyajyate / alak«yakramavyaÇgya÷ saÇghaÂanÃyÃæ bhÃsate dhvanirityuktaæ tatra saÇghaÂanÃsvarÆpameva tÃvannirÆpyete--- _________________________________________________________ asamÃsà samÃsena madhyamena ca bhÆ«ità / tathà dÅrgha-samÃseti tridhà saÇghaÂanodità // DhvK_3.5 // __________ asamÃsà samÃsena madhyamena ca bhÆ«ità / tathà dÅrghasamÃseti tridhà saÇghaÂanodità // 5 // kaiÓcit / locanam rÆpakeïeti / smara eva navanadÅpÆra÷ prÃv­«eïyapravÃha÷ sarabhasameva prav­ddhatvÃt teno¬hÃ÷ parasparasÃæmukhyamabuddhipÆrvameva nÅtÃ÷ / anantaraæ gurava÷ ÓvaÓrÆprabh­taya eva setava÷, icchÃprasararodhakatvÃt / ata ca guravo 'laÇdhyÃ÷ setavastai÷ vidh­tÃ÷ pratihatecchÃ÷ / ata evÃpÆrïamanorathÃsti«Âhanti / tathÃpi parasparonmukhatÃlak«aïenÃnyonyatÃdÃtmyena svadehe sakalav­ttinirodhÃllikhitaprÃyairaÇgairnayanÃnyeva nalinÅnÃlÃni tairÃnÅtaæ rasaæ parasparÃbhilëalak«aïamÃsvÃdayanti parasparÃbhilëÃtmakad­«ÂicchaÂÃmiÓrÅkÃrayuktyÃpi kÃlamativÃhayantÅti / nanu nÃtra rÆpakaæ nirvayƬhaæ haæsacakravÃkÃdirÆpeïa nÃyakayugalasyÃrÆpitatvÃt / te hi haæsÃdyà ekanalinÅnÃlÃnÅtasalilapÃnakrŬÃdi«Æcità ityÃÓaÇkyÃha---yathoktavya¤jaketi / uktaæ hi pÆrvam--'vivak«Ãtatparatvena' ityÃdau 'nÃtinirvahaïai«itÃ' iti / prasÃdhita iti / vibhÃvÃdibhÆ«aïadvÃreïa raso 'pi prasÃdhita ityartha÷ // 3.// ,4 // saÇghaÂanÃyÃmiti bÃve pratyaya÷, varïÃdivacca nimittamÃtre saptamÅ / uktamiti / kÃrikÃyÃm / nirÆpyata iti / guïebhyo viviktatayà vicÃryata iti yÃvat / rasÃniti bÃlapriyà vivak«itamityÃha---atha cetyÃdi / tadapÅtyasya vivaraïam--tathÃpÅti / parasparamunmukhà ityetallikhitaprakhyairityasyopapÃdakamityÃha---parasparetyÃdi / gamyaæ sÃdharmyaæ darÓayati--svadeha ityÃdi / v­ttÅti / ce«Âetyartha÷ / aÇgairityupalak«aïe t­tÅyà / rasamityÃdi / parasparÃbhilëarÆpaæ jalamityartha÷ / tÃtparyamÃha---paraspareti / parasparÃbhilëÃtmakÃnÃæ parasparÃbhilëaæ prakÃÓayantÅnÃæ d­«ÂicchaÂÃnÃæ yo miÓrÅkÃrastasya yuktyà yojanayetyartha÷ / priyà ityatra haæsacakravÃketyatrÃpyekaÓe«o bodhya÷ / arÆpitatvÃditi / arÆpaïÃdityartha÷ / tathà rÆpaïe yuktimÃha--tehÅtyÃdi / nanvatra kathaæ rÆpakeïa rasasyÃlaÇk­tatvamityata Ãha--vibhÃvÃdÅtyÃdi // 3.// ,4 // bhÃve pratyaya iti / bhÃvarÆpÃrthe yuc pratyaya ityartha÷ / saptatamÅti / saÇghaÂanÃyÃmityatra saptamÅtyartha÷ / tÃæ kevalamanadyedamucyate-- _________________________________________________________ guïÃn ÃÓritya ti«ÂhantÅ mÃdhuryÃdÅn vyanakti sà / rasÃn . . . . . . . . . . . . . . . // DhvK_3.6a // __________ guïÃnÃÓritya ti«ÂhantÅ mÃduryÃdÅnvyanakti sà / rasÃn--- sà saÇghaÂanà rasÃdÅn vyanakti guïÃnÃÓritya ti«ÂhantÅti / atra ca vikalpyaæ guïÃnÃæ saÇghaÂanÃyÃÓcaikyaæ vyatireko và / vyatireke 'pi dvayÅgati÷ / guïÃÓrayà saÇghaÂanÃ, saÇghaÂanÃÓrayà và guïà iti / tatraikyapak«e saÇghaÂanÃÓrayaguïapak«e ca guïÃnÃtmabhÆtÃnÃdeyabhÆtÃnvÃÓrityati«ÂhantÅ saÇghaÂanà locanam kÃrikÃyÃæ dvitÅyÃrdhasyÃdyaæ padam. 'rasÃæstanniyame heturaucityaæ vakt­vÃcyayo÷' iti kÃrikÃrdham / bahuvacanenÃdyartha÷ saÇg­hÅta iti darÓayati--rasÃdÅnita / atra ceti / asminneva kÃrikÃrdhe / vikalpenedamarthajÃtaæ kalpayituæ vyÃkhyÃtuæ Óakyam kiæ tadityÃha--guïÃnÃmiti / traya÷ pak«Ã ye sambhÃvyante te vyÃkhyÃtuæ ÓakyÃ÷ / kathamityÃha--tatraikyapak«a iti / ÃtmabhÆtÃniti / svabhÃvasya kalpanayà pratapÃdanÃrthaæ pradarÓitabedasya svÃÓrayavÃcoyuktird­Óyate ÓiÓapÃÓrayaæ v­k«atvamiti / ÃdheyabhÆtÃniti / saÇghaÂanÃyà dharmà guïà iti bhaÂÂodbhaÂÃdaya÷, dharmÃÓca dharmyÃÓrità iti bÃlapriyà kutroktamityata Ãha---kÃrikÃyÃmiti / saÇghaÂano ditetyatra kart­padaæ pÆrayati v­ttau---'kaiÓcidi'ti / tÃmityÃdyavatÃrikà / 'rasÃni'tyanta÷ kÃrikÃpÃÂha iti darÓayati locane---rasÃnityÃdi / rasÃdÅnityartha÷ / kathaæ labdha ityata Ãha---bahvityÃdi / bahuvacanena rasÃniti bahuvacanena / atretyasya vyÃkhyÃnam---asminnityÃdi / 'vikalpyam' ityetatprak­tÃnurodhena vyÃca«Âe---vikalpenetyÃdi / idaæ vak«yamÃïam / Óakyamiti / vikalpyamityasya vikalpena kalpyamiti vigraha iti bhÃva÷ / bhÃvamÃha--traya ityÃdi / v­ttau---'vyatireko ve'ti / bhedo vetyartha÷ / 'dvayÅ gati'riti / dvaividhyamityartha÷ / kathaæ dvaividhyamityatrÃha--'guïÃÓraye' tyÃdi / saptamyantapak«apadayorartha ityanena sambandha÷ / 'ÃtmabhÆtÃni'ti / svÃbhinnÃnityartha÷ / 'ÃdheyabhÆtÃni'ti / svani«ÂhÃnityartha÷ / 'ityayamartha' iti / kÃrikÃyà iti Óe«a÷ / gumasaÇghaÂanayoraikyapak«e "guïÃnÃÓritya ti«ÂhantÅ"tyÃdhÃrÃdheyabhÃvena nirdeÓasyopapattindarÓayati locane---svabhÃvasyetyÃdi / svabhÃvasya pratipÃdanÃrthaæ vastusvabhÃvaæ pratipÃdayitum / kalpanayà pradarÓito bhedo yatra tasya / svÃbhinnasyÃpi vastunassvasmÃdbhedaæ parikalpyetyartha÷ / svÃÓrayeti / svÃÓrayatvena kathanamityartha÷ / jÃtivyaktyoraikyamatÃnurodhena d­«ÂÃntamÃha---ÓiæÓapetyÃdi / itÅti / ityÃdÅtyartha÷ / rasÃdÅn vyanaktÅtyayamartha÷ / yadà tu nÃnÃtvapak«e gumÃÓrayasaÇghaÂanÃpak«a÷ tadà gumÃnÃÓritya ti«ÂhantÅ gumaparatantrasvabhÃvà na tu guïarÆpaivetyartha÷ / kiæ punarevaæ vikalpanasya prayojanamiti? abhidhÅyate---yadi gumÃ÷ saÇghaÂÃnà cetyekaæ tattvaæ saÇghaÂanÃÓrayà và guïÃ÷, tadà saÇghaÂanÃyà iva gumÃnÃmaniyatavi«ayatvaprasaÇga÷ / guïÃnÃæ hi mÃdhuryaprasÃdaprakar«a÷ karuïavipralambhaÓ­ÇgÃravi«aya eva / raudrÃdbhutÃdivi«ayamoja÷ / mÃdhuryaprasÃdau rasabhÃvatadÃbhÃsavi«ayÃveveti vi«ayaniyamo locanam prasiddho mÃrga÷ / gumaparatantreti / atra nÃdÃrÃdheyabhÃva ÃÓrayÃrtha÷ / na hi guïe«u saÇghaÂanà ti«ÂhatÅti / tena rÃjÃÓraya÷ prak­tivarga ityatra yathà rÃjÃÓrayaucityenÃmÃtyÃdiprak­taya ityayamartha÷, evaæ guïe«u paratantrasvabhÃvà tadÃyattà tanmukhaprek«iïÅ saÇghaÂanetyayamartho labhyataiti bhÃva÷ / saÇghaÂanÃyà iveti / prathamapak«e tÃdÃtmyena samÃnayogak«ematvÃditaratra tu dharmatveneti bhÃva÷ / bhavatvaniyatavi«ayatetyÃÓaÇkyÃha---guïÃnÃæ hÅti / hiÓabdastuÓabdÃrthe / na tvevamupapadyate, Ãpadyate tu nyÃyabalÃdityartha÷ / sa bÃlapriyà d­Óyata ityanena sambandha÷, v­k«atvaÓiæÓapayoraikye 'pi bhedakalpanayà ÓiæÓapÃyà v­k«atvÃÓrayatvakathanaæ yathÃ, tathà prak­te 'pÅti bhÃva÷ / ÃdheyabhÆtÃnityatropa«ÂambhakamÃha---saÇghaÂanÃyà ityÃdi / guïaparatantrasvabhÃveti vyÃkhyÃne bÅjamÃha---atretyÃdi / ÃÓrayÃrtha÷ ÃÓrayaÓabdÃrtha÷ / netyatra hetumÃha---na hÅtyÃdi / teneti / ÃÓrayapadamukhyÃrthasya bÃdhenetyartha÷ / labhyata ityanenÃsya sambandha÷ / rÃjÃÓrayaucityeneti / rÃjÃÓrayaÓabdÃrthasyÃnvayayogyatvÃyetyartha÷ / phalarÆpahetau t­tÅyà / asyÃnantaraæ "rÃjaparatantrà amÃtyÃdiprak­taya" iti paÂhanÅyaæ , rÃjaparatantrà iti pÃÂhÃbhÃve tatpadamadhyÃhÃryam / evamiti / tathetyartha÷. guïe«u paratantretyÃdereva vivaraïam--tadÃyatteti / v­ttau 'kim' ityÃdi codyam / 'abhidhÅyata' ityÃdyuttaram / 'ekaæ tatvam' iti / eka÷ padÃrtha ityartha÷ / saÇghaÂanÃyà ivetyÃdigranthasya bhÃvamÃha locane--prathamapak«a ityÃdi / prathamapak«e ekaæ tatvamiti pak«e / guïasaÇghaÂanayoriti Óe«a÷ / samÃnayogak«ematvÃt tulyasvabhÃvatvÃt / itaratra saÇghaÂanÃÓrayà guïà iti pak«e / dharmatvena saÇghaÂanÃdharmatvena / tulyayogak«ematvÃdityanu«aÇga÷ / aniyatavi«ayatvaprasaÇga ityetadviv­ïoti---na tvevamityÃdi / evamiti / aniyatavi«ayatvamityartha÷ / na tu upapadyata iti / guïÃnÃæ niyatavi«ayatvasya vyavasthitatvÃditi bhÃva÷ / Ãpadyate prasajyate / ityÃÓaÇkyÃheti / itÅ«ÂÃpattiæ vÃrayatÅtyartha÷ / tuÓabdÃrthe avadhÃraïÃrthe / vyavasthita÷, saÇghaÂanÃyÃstu sa vighaÂate / tathà hi Ó­ÇgÃre 'pi dÅrghasamÃsà d­Óyate raudrÃdi«vasamÃsà ceti / tatra Ó­ÇgÃre dÅrghasamÃsà yathÃ---'mandÃrakusumareïupi¤jaritÃlakÃ' iti / yathà vÃ--- anavaratanayanajalalavanipatanaparimu«itapattralekhaæ te / karatalani«aïïamabale vadanamidaæ kaæ na tÃpayati // ityÃdau / tathà raudrÃdi«vapyasamÃsà d­Óyate / yathÃ--'yo ya÷ Óastraæ bibharti svabhujagurumatada÷' ityÃdau / tasmÃnna saÇghaÂanÃsvarÆpÃ÷, na ca saÇghaÂanÃÓrayà guïÃ÷ / nanu yadi saÇghaÂanà guïÃnÃæ nÃÓrayastatkimÃlambanà ete parikalpyantÃm / ucyate-- pratipÃditamevai«ÃmÃlambanam / locanam iti / yo 'yaæ guïe«u niyama ukto 'sÃvirtha÷ / tathÃtve lak«yadarÓanameva hetutvenÃha---tathà hÅti / d­Óyata ityuktaæ darÓanasthÃnamudÃharaïamÃsÆtrayati---tatreti / nÃtra Ó­ÇgÃra÷ kaÓcidityÃÓaÇkya dvitÅyamudÃharaïamÃha---yathà veti / e«Ã hi pramayakupitanÃyikÃprasÃdanÃyoktarnÃyakasyeti / tasmÃditi / naitadvyÃkhyÃnadvayaæ kÃrikÃyÃæ yuktamiti yÃvat / kimÃlambanà iti / ÓabdÃrthÃlambanatve hi tadalaÇkÃrebhya÷ ko viÓe«a ityuktaæ cirantanairiti bhÃva÷ / pratipÃditameveti / asmanmÆlagranthak­tetyartha÷ / bÃlapriyà sa vighaÂata ityatra tatpadaæ vyÃca«Âe--yo 'yamityÃdi / niyama ukta iti / Ó­ÇgÃrÃdÃvasamÃsaiva saÇghaÂanÃ, raudrÃdau dÅrghasamÃsaiveti niyama iti bhÃva÷ / vighaÂata ityasya vyabhicaratÅtyartha÷ / tathÃtva iti / niyamavighaÂana ityartha÷ / ÃsÆtrayati pradarÓayati / udÃharaïÃntaramavatÃrayati--nÃtretyÃdi / anubhÃvÃderapratÅtyeti bhÃva÷ / anavarateti / anavarataæ yannayanajalalavanipatanaæ tena parimu«ità apah­tà patralekhà yasmiæstat / te tava / idaæ vadanamiti sambandha÷ / bhÃvamÃha--naitadityÃdi / 'kimÃlambane'ti codyÃÓayamÃha--ÓabdetyÃdi / guïÃnÃmiti Óe«a÷ / ko viÓe«a iti / viÓe«o na bhavedityartha÷ / mÆlagrantheti / kÃriketyartha÷ / na cai«ÃmityÃdigranvasya tÃtparye viv­ïoti---na hÅtyÃdi / aikyamiti / vastunoriti Óe«a÷ / guïÃlaÇkÃrayoriti yÃvat / tamarthamavalambante ye 'Çginaæ te guïÃ÷ sm­tÃ÷ / aÇgÃÓritÃstvalaÇkÃrà mantavyÃ÷ kaÂakÃdivat // iti / athavà bhavantu ÓabdÃÓrayà eva guïÃ÷, na cai«ÃmanuprÃsÃditulyatvam / yasmÃdanuprÃsÃdayo 'napek«itÃrthaÓabdadharmà eva pratapÃditÃ÷ / guïÃstu vyaÇgyaviÓe«ÃvabhÃsivÃcyapratipÃdanasamarthaÓabdadharmà eva / Óabdadharmatvaæ cai«ÃmanyÃÓrayatve 'pi ÓarÅrÃÓrayatvamiva ÓauryÃdÅnÃm / nanu yadi ÓabdÃÓrayà guïÃstatsaÇghaÂanÃrÆpatvaæ tadÃÓrayatvaæ và te«Ãæ prÃptameva / na hyasaÇghaÂitÃ÷ Óabdà arthaviÓe«apratipÃdyarasÃdyÃÓritÃnÃæ guïÃnÃmavÃcakatvÃdÃÓrayà bhavanti / locanam athaveti / na hyekaÓritatvÃdevaikyaæ, rÆpasya saæyogasya caikyaprasaÇgÃt / saæyoge dvitÅyamapek«yamiti cet---ihÃpi vyaÇgyopakÃrakavÃcyÃpek«Ãstyeveti samÃnam / na cÃyaæ mama sthita÷ pak«a÷, api tu bhavatve«ÃmavivekinÃmabhiprÃyeïÃpi Óabdadharmatvaæ ÓauryÃdÅnÃmiva ÓarÅradharmatvam / avivekÅ hi aupacÃrikatvavibhÃgaæ vivektumasamartha÷ / tathÃpi na kaÓciddo«a ityevamparametaduktamityetadÃha---Óabdadharmatvamiti / anyÃÓrayatve 'pÅti / Ãtmani«Âhatve 'pÅtyartha÷ / ÓabdÃÓrayà iti / upacÃreïa yadi Óabde«u guïÃstadedaæ tÃtparyam--Ó­ÇgÃrÃdirasÃbhivya¤jakavÃcyapratipÃdanasÃmarthyameva Óabdasya mÃdhuryam / tacca Óabdagataæ viÓi«ÂaghaÂanayaiva labhyate / atha saÇghaÂanà na vyatiriktà kÃcit, api tu saÇghaÂità eva bÃlapriyà aikyaprasaÇgÃditi / ghaÂÃdyekadravyÃdyÃÓritatvÃditi bhÃva÷ / aikyaprasaÇga pariharati--saæyoga ityÃdi / dvitÅyamapek«yamiti / saæyogarÆpakÃryasya dvayorutpatyà svasmin yasya saæyogo jÃyate taæ prati tasyÃpek«ÃstÅtyartha÷ / rÆpasya tvekasminnevotpattyà na dvitÅyÃpek«eti bhÃva÷ / parihÃraprakÃrastulya ityÃha--'ihe'tyÃdi / ihÃpi guïe«vapi / vyaÇgyeti / anena 'guïÃstu vyaÇgye'tyÃdigrantho viv­ta÷ / Óabdadharmatva¤cetyÃdigranthamavatÃrayati---na cetyÃdi / ayaæ sthita÷ mama pak«o neti yojanà / e«Ãmiti / guïÃnÃmityartha÷ / Óabdadharmatvaæ bhavatvita sambandha÷ / aupacÃrikatvavibhÃgamiti / aupacÃrikatvasya mukhyatvÃdbhedamityartha÷ / vivektuæ j¤Ãtum / etaduktamathavetyÃdyuktam / ityetaditi / uktamityartha÷ / Ãtmani«Âhatve 'pÅti / Ãtmapadena rasa÷ jÅvÃtmà ca grÃhya÷ / 'yadi ÓabdÃÓrayÃ' ityÃdi 'prÃptameve'tyantagranthasya tÃtparyamÃha---upacÃreïetyÃdi / 'guïÃ'ityantasya vivaraïam---upacÃreïetyÃdi / idamiti / anupadaæ naivam ; varïapadavyaÇgyatvasya rasÃdÅnÃæ pratipÃditatvÃt / locanam ÓabdÃ÷, tadÃÓritaæ tatsÃmathyamiti saÇghaÂanÃÓritamevetyuktaæ bhavatÅta tÃtparyam / nanu Óabdadharmatvaæ ÓabdaikÃtmakatvaæ và tÃvatÃstu, kimayaæ madhye saÇghaÂanÃnupraveÓa ityÃÓaÇkya sa eva pÆrvapak«avÃdyÃha---na hÅti / arthaviÓe«airna tu padÃntaranirapek«aÓuddhapadavÃcyai÷ sÃmÃnyai÷ pratipÃdyà vyaÇgyà ye rasabhÃvatadÃbhÃsatatpraÓamÃstadÃÓritÃnÃæ mukhyatayà tanni«ÂhÃnÃæ guïÃnÃmasaÇghaÂitÃ÷ Óabdà ÃÓrayà na bhavantyupacÃreïÃpÅti bhÃva÷ / atra hetu÷--avÃcakatvÃditi / na hyasaÇghaÂitÃ÷ vyaÇgyopayoginirÃkÃÇk«arÆpaæ vÃcyamÃharityartha÷ / etatpariharati---naivamiti / varïavyaÇgyo hi yÃvadrasa uktastÃvadavÃcakasyÃpi padasya ÓravaïamÃtrÃvaseyena svasaubhÃgyena varïavadeva yadrasÃbhivyaktihetutvaæ sphuÂameva lak«yata iti tadeva mÃdhuryÃdÅti kiæ saÇghaÂanayÃ? tathà ca padavyaÇgyo yÃvaddhvaniruktastÃvacchuddhasyÃpi padasya svÃrthasmÃrakatvenÃpi rasÃbhivyaktiyogyÃrthavabhÃsakatvameva mÃdhuryÃdÅti tatrÃpi ka÷ saÇghaÂanÃyà upayoga÷ / bÃlapriyà vak«yamÃïamityartha÷ / tacca Óabdagatamiti / uktasÃmarthyarÆpaæ ÓabdÃÓritaæ sÃmarthya¤cetya÷ / viÓi«Âeti / viÓi«Âà yà ÓabdÃntarasaÇghaÂanà tathaiva labhyata ityartha÷ / tata÷ kimata Ãha--athetyÃdi / atha atha ca / na vyatiriktà na ÓabdÃdbhinnà / tadÃÓritaæ saÇghaÂitaÓabdÃÓritam / tat pÆrvoktam / itÅti hetau / saÇghaÂanÃÓritamiti / saÇghaÂanÃrÆpatvamapyuktarÅtyà bodhyam / nanviti / guïÃnÃmiti Óe«a÷. tÃvateti / upacÃreïetyartha÷ / sa evÃhetyanena 'tacca Óabdagataæ viÓi«ÂaghaÂanayaive'ti granthenÃyamartha÷ / svayaæ pradarÓiti iti prakÃÓyate / arthaviÓe«airiti / parasparasÃkÃÇk«ak«apadasamudÃyapratipÃdyairvibÃvÃdirÆpairityartha÷ / anena labdhaæ vyÃvartyamÃha---na tvityÃdi / sÃmÃnyairiti / sÃmÃnyarÆpà arthÃ÷ padavÃcyà ityuktaæ prÃk / avÃcakatvÃdityasyÃnanubhÃvakatvÃdityarthamabhipretya vyÃca«Âe---na hÅtyÃdi / Óabdà iti Óe«a÷ / vÃcyamÃhu÷ vÃkyÃrthamanubhÃvayanti / varïetyÃdigranthasya bhÃvaæ viv­ïoti---varmavyaÇgyo hÅtyÃdi / yÃvat yata÷ / ukta÷ 'yastvalak«yakramavyaÇgya' ityÃdinà pradarÓita÷ / tÃvat tata÷ / avÃcakasyÃpi svÃrthÃsmÃrakasyÃpi / padasya varïasamudÃyarÆpasya / varïavat varïasyeva / sphuÂameva labhyata iti / kaimutyanyÃyeneti bhÃva÷ / tathÃceti / svÃrthÃsmÃrakasyÃpi padasya rasÃbhivyaktitahetutve siddhe cetyartha÷ / ÓuddhasyÃpÅti / asaÇghaÂitasyÃpÅtyartha÷ / abhyupagate và vÃkyavyaÇgyatve rasÃdÅnÃæ na niyatà kÃcitsaÇghaÂanà te«ÃmÃÓrayatvaæ pratipadyata ityaniyatasaÇghaÂanÃ÷ Óabdà evaæ guïÃnÃæ vyaÇgyaviÓe«Ãnugatà ÃÓrayÃ÷ / nanu mÃdhurye yadi nÃmaivamucyate taducyatÃm ; ojasa÷ puna÷ kathamaniyatasaÇghaÂanaÓabdÃÓrayatvam / na hyasamÃsà saÇghaÂanà kadÃcidojasa ÃÓrayatÃæ pratapadyate / ucyate-- yadi na prasiddhimÃtragrahadÆ«itaæ cetastadatrÃpi na na brÆma÷ / ojasa÷ kathamasamÃsà saÇghaÂanà nÃÓraya÷ / yato raudrÃdÅn hi prakÃÓayata÷ kÃvyasya dÅptiroja iti prÃkpratipÃdatam / taccaujo yadyasamÃsÃyÃmapi saÇghaÂanÃyÃæ syÃttatko do«o bhavet / na locanam nanu vÃkyavyaÇgye dhvanau tarhyavaÓyamanuprave«Âavyaæ saÇghaÂanayà svasaundarya vÃcyasaundaryaæ v, tayà vinà kuta ityÃÓaÇkyÃha---abhyupagata iti / vÃÓabdo 'piÓabdÃrthe, vÃkyavyaÇgyatve 'pÅtyatra yojya÷ / etaduktaæ bhavati--anupraviÓa tatra saÇghaÂanÃ, na hi tasyÃ÷ sannidhÃnaæpratyÃcak«mahe / kiæ tu mÃdhuryasya na niyatà saÇghaÂanà ÃÓrayo và svarÆpaæ và tayà vinà varïapadavyaÇgye rasÃdau bhÃvrÃnmÃdhuryÃde÷ vÃkyavyaÇgye 'pi tÃd­ÓÅæ saÇghaÂanÃæ vihÃyÃpi vÃkyasya tadrasavya¤jakatvÃtsaÇghaÂanà sannihitÃpi rasavyaktÃvaprayojiketi / tasmÃdaupacÃrikatve 'pi ÓabdÃÓrayà eva guïà ityupasaæharati--Óabdà eveti / nanviti / vÃkyavyaÇgyadhvanyabhiprÃyeïedaæ mantavyamiti kecit / bÃlapriyà nanvityÃdi / saÇghaÂanayà saÇghaÂanÃviÓe«eïa / sveti / vÃkyasaundaryamityartha÷ / v­ttau 'te«Ãm' iti / guïÃnÃmityartha÷ / 'vyaÇgyaviÓe«ÃnugatÃ' iti / vyaÇgyaviÓe«ÃvabhÃsina ityartha÷ / 'abhyupagata' ityÃdigranthasya bhÃvamÃha locane--etadityÃdi / mÃduryasyeti / mÃdhuryÃderityartha÷ / niyatà saÇghaÂanà mÃduryasyÃÓrayo và svarÆpaæ và netyanvaya÷ / atra hetumÃha--tayetyÃdi / bhÃvÃnmÃdhuryÃderiti / mÃduryÃdessatvÃdityartha÷ / bhÃvÃdityantena vyabhicÃra÷ pradarÓita÷ / ata evÃha--vÃkyetyÃdi / rasÃdÃvityanu«aÇga÷ / saÇghaÂanÃæ vihÃyÃpi saÇghaÂanÃyÃssahakÃritvamantareïÃpi / tadrasavya¤jakatvÃt tattadrasavya¤jakatvasambhavÃt / aprayojikà anupayoginÅ / v­ttau 'nanvi'tyÃdi / 'evam' iti / aniyatasaÇghaÂanaÓabdÃÓrayatvamityartha÷ / 'tattadà ucyatÃæ' tathà ucyatÃm / 'puna'riti viÓe«e / 'atrÃpi na na brÆma' iti / asmiæmaÓcodye 'pi uttaraæ brÆma evetyartha÷ / locane--vÃkyavyaÇgyetyÃdi / idamiti / codyamityartha÷ / mantavyamiti / vÃkya eva saÇdhaÂanÃyÃssambhavÃditi bhÃva÷ / cÃcÃrutvaæ sah­dayah­dayasaævedyamasti / tasmÃdaniyatasaÇghaÂanaÓabdÃÓrayatve guïÃnÃæ na kÃcitk«ati÷ / te«Ãæ tu cak«urÃdÅnÃmiva yathÃsvaæ vi«ayaniyamitasya svarÆpasya na kadÃcidyvabhicÃra÷ / tasmÃdanye guïà anyà ca saÇghaÂanà / na ca saÇghaÂanÃmÃÓrità guïà ityekaæ darÓanam / athavà saÇghaÂanÃrÆpà eva guïÃ÷ / yattÆktam---'saÇghaÂanÃvadguïÃnÃmapyaniyatavi«ayatvaæ prÃpnoti / lak«ye vyabhicÃradarÓanÃt / ' iti / tatrÃpyetaducyate-- yatra lak«ye parikalpitavi«aya vyabhicÃrastadvarÆpamevÃstu / kathamacÃrutvaæ tÃd­Óe vi«aye sah­dayÃnÃæ nÃvabhÃtÅti cet? kaviÓaktitirohatatvÃt / dvividho hi do«a÷--kaveravyutpattik­to 'Óaktik­taÓca / tatrÃvyutpattik­to do«a÷ Óaktitirask­tatvÃtkadÃcinna lak«yate / yastvaÓaktik­to do«a÷ / sa jhaÂiti pratiyate / parakaraÓlokaÓcÃtra-- 'avyutpattik­to do«a÷ Óaktyà saævriyate kave÷ / yastvaÓaktik­tastasya sa jhaÂityavabhÃsate // ' locanam vayaæ tu brama÷--varïapadavyaÇgye 'pyojasi raudrÃdisvabhÃve varïapadÃnÃmekÃkinÃæ svasaundaryamapi na tÃd­gunmÅlati tÃdyÃvattÃni saÇghaÂanÃÇkitÃni na k­tÃnÅti sÃmÃnyenaivÃyaæ pÆrvapak«a iti / prakÃÓayata iti 'lak«aïahetvo÷' iti Óat­pratyaya÷ / raudrÃdiprakÃÓanÃlak«yamÃïamoja iti bhÃva÷ / na ceti / caÓabdo hetau / yasmÃt 'yoya÷ Óastraæ' ityÃdau nÃcÃrutvaæ pratibhÃvati tasmÃdityartha÷ / te«Ãntviti guïÃnÃma / yathÃsvamiti / 'Ó­ÇgÃra eva paramo mana÷prahlÃdano rasa÷' ityÃdinà ca vi«ayaniyama ukta eva / athaveti / bÃlapriyà varïetyÃdi / ojaso varïapadavyaÇgyatve 'pÅtyartha÷ / raudrÃdisvabhÃve raudrÃdirasadharme / tÃd­k sÃtiÓayam / tÃvannonmÅlatÅti sambandha÷ / tÃnÅti / varïapadÃnÅtyartha÷ / saÇghacanÃÇkitÃnÅti / saÇghaÂanÃviÓi«ÂanÅtyartha÷ / sÃmÃnyenaiveti / varmapadavÃkyavyaÇgyadhvanisÃmÃnyÃbhiprÃyeïaivetyartha÷ / raudrÃdÅti / raudrÃde÷ prakÃÓanena Ãlak«yamÃïamanumÅyamÃnamityartha÷ / nÃcÃrutvamiti / acÃrutvaæ na pratibhÃtÅtyanvaya÷ / v­ttau 'te«Ãm' iti / guïÃnÃmityartha÷ / svarÆpasyetyanena sambangha÷ / tathà hi--mahÃkavÅnÃmapyuttamadevatÃvi«ayaprasiddhasaæbhogaÓ­ÇgÃranibandhanÃdyanaucityaæ Óaktitirask­tatvÃt grÃmyatvena na pratibhÃsate / yathà kumÃrasambhave devÅsambhogavarmanam / evamÃdau ca vi«aye yathaucityÃtyÃgastathà locanam rasÃbhivyaktÃvetadeva sÃmarthyaæ ÓabdÃnÃæ yattathà tathà saÇghaÂamÃnatvamiti bhÃva÷ / Óakti÷ pratibhÃnaæ varïanÅyavastuvi«ayanÆtanollekhaÓÃlitvam / vyutpattistadupayogisamastavastupaurvÃparyaparÃmarÓakauÓalam / tasyeti kave÷ / anaucityamiti / ÃsvÃdayitÌïÃæ ya÷ camatkÃrÃvighatastadeva rasasarvasvaæ ÃsvÃdÃyattatvÃt / uttamadevatÃsaæbhogaparÃmarÓe ca pit­saæbhoga iva lajjÃtaÇkÃdinà kaÓcamatkÃrÃvakÃÓa ityartha÷ / Óaktitirask­tatvÃditi / saæbhogo 'pi hyasau varïitastathà pratibhÃnavatà kavinà yathà tatraiva viÓrÃntaæ h­dayaæ paurvÃparyaparÃmarÓaæ kartuæ na dadÃti yathà nirvyÃjaparÃkramasya puru«asyÃvi«aye 'pi yudhyamÃnasya tÃvattasminnavasare sÃdhuvÃdo vitÅryate na tu paurvÃparyaparÃmarÓe bÃlapriyà 'vi«aye'ti / cak«urÃdÅnÃæ vi«ayà rÆpÃdaya÷ guïÃnÃntu rasÃ÷ / 'darÓanam' iti / matamityartha÷ / athavetyÃdigranthasya bhÃvamÃha locane--rasetyÃdi / tathà tatheti / tattadrasÃnuguïyenetyartha÷ / iti bhÃva iti / Óabdagataæ mÃdhuryÃdikaæ Ó­ÇgÃrÃdi tattadrasÃbhivya¤janasÃmarthyameva, tacca tathà tathÃsaÇghaÂanÃyà / atassaÇghaÂanÃrÆpà eva guïà iti bhÃvÃrtha ityartha÷ / v­ttau---'yattvi'tyÃdi / iti yattÆktamityanvaya÷ / 'yatra lak«ye' iti / 'anavarate'tyÃdau, 'yo yaÓÓastram' ityÃdau cetyartha÷ / 'parikalpite'ti / 'asamÃse'tyÃdyuktavi«ayasya vyabhicÃra ityartha÷ / Óaktivyutpattipade viv­ïoti locane--ÓaktirityÃdi / tadupayogÅta / tasya varïanÅyasya upayogÅni yÃni vastÆni te«Ãæ paurvÃparyeïa ya÷ parÃmarÓastatra kauÓalaæ sÃmarthyamityartha÷ / uttamadevatÃvi«ayasambhogaÓ­ÇgÃranibandhanasyÃnaucityaæ viv­ïoti--ya ityÃdi / camatkÃrÃvidhÃta÷ camatkÃravighÃtakÃbhÃva÷ / pit­sambhoga iti / mÃtÃpitrossambhogasya parÃmarÓa ityartha÷ / 'Óaktitirask­tatvÃ'dityÃdigranthaæ viv­ïoti---sambhogo 'pÅtyÃdi / asÃviti / uttamadevatÃvi«aya ityartha÷ / tatraiva varïite sambhoga eva / h­dayaæ kart­ / na dadÃti svÃtmÃnaæ, sah­dayasyeti Óe«a÷ / yadvÃ--sa iti Óe«a÷ / varïitassambhoga it«atha÷ / h­dayaæ karma / avi«aye 'pÅti / bÃlagurujanÃdivi«aye 'pÅtyartha÷ / tasminnavasara yuddhakÃle / vitÅryate paÓyadbhi÷ dÅyate / v­ttau-'yathaucityÃtyÃga'iti / yathà yena prakÃrema varïane / aucityÃtyÃga÷ anaucityÃbhÃva÷ / 'darsitÃma'ti / vibhÃvabhÃvetyÃdigranthajÃtena pradarÓitamityartha÷ / 'agre' upari / nanvevaæ darÓayi«yata iti vaktavyaæ na tu darÓitamitÅtyata Ãha locane-- darÓitamevÃgre / Óaktatirask­tatvaæ cÃnvayavyatirekÃbhyÃmavasÅyate / tathà hi Óaktirahatena kavinà evaævide vi«aye Ó­ÇgÃra upanibadhyamÃna÷ sphuÂameva do«atvena pratabhÃsate / nanvasmin pak«e 'yo ya÷ Óastraæ bibharti' ityÃdau kimacÃrutvam? apratÅyamÃnamevÃropayÃma÷ / tasmÃdguïavyatiriktatve guïarÆpatve ca saÇghaÂanÃyà anya÷ kaÓcinniyamaheturvaktavya ityucyate / _________________________________________________________ . . . . tanniyame hetur aucityaæ vakt­-vÃcyayo÷ // DhvK_3.6b // __________ tanniyame heturaucityaæ vakt­vÃcyayo÷ // 6 // tatra vaktà kavi÷ kavinibaddho vÃ, kavinibaddhaÓcÃpirasabhÃvarahito rasabhÃvasamanvito vÃ, raso 'pi kathÃnÃyakÃÓrayastadvipak«ÃÓrayo vÃ, kathÃnÃyakaÓca dhÅrodÃttÃdibhedabhinna÷ pÆrvastadanantaro veti vikalpÃ÷ / vÃcyaæ cadhvanyÃtmarasÃÇgaæ locanam tathÃtrÃpÅti bhÃva÷ / darÓitameveti / kÃrikÃkÃreïeti bhÆtapratyaya÷ / vak«yate hi--'anaucityÃddate nÃnyadrasabhaÇgasya kÃraïam' ityÃdi / apratÅyamÃnameveti / pÆrvÃparaparÃmarÓavivekaÓÃlibhirapÅtyartha÷ / guïavyatiriktatva iti / vyatirekapak«e hi saÇghaÂanÃyà niyamahetureva nÃsti aikyapak«e 'pi na raso niyamaheturityanyo vaktavya÷ / tanniyama iti kÃrikÃvaÓe«a÷ / kathÃæ nayati svakartavyÃÇgabhÃvamiti kathÃnÃyako yo nirvahaïe phalabhÃgÅ / dhÅrodÃttÃdÅti / dharmayuddhavÅrapradhÃno dhÅrodÃtta÷ vÅraraudrapradhÃno dhÅroddhata÷ / vÅraÓ­ÇgÃrapradhÃno dhÅralalita÷ / dÃnadharmavÅraÓÃntapradhÃno dhÅrapraÓÃnta iti catvÃro nÃyakÃ÷ krameïa sÃtvatyÃrabhaÂÅkaiÓikÅbhÃratÅlak«aïav­ttipradhÃnÃ÷ / pÆrva÷ kathÃnÃyakastadanantara upanÃyaka÷ / vikalpà iti / vakt­bhedà ityartha÷ / vÃcyamiti / bÃlapriyà kÃrikÃkÃreïeti / kÃrikÃvacanasya ni«pannatvÃt bhÆtanirdeÓa upapanna iti bhÃva÷ / vak«yate hÅti / v­ttikÃreïa ceti Óe«a÷ / v­ttau nanvityÃdi / 'asmin pak«e' iti / saÇghaÂanÃrÆpà eva guïà iti pak«a ityartha÷­ / 'kimacÃrutva'miti codyam / tatrottaram--'apratÅyamÃnam' ityÃdi / acÃrutvamityanu«aÇga÷ / kairapratÅyamÃnamityatrÃha locane--pÆrvetyÃdi / viv­ïoti---vyatarekapak«e hÅtyÃdi / nÃstÅti / guïÃnÃæ vi«ayaniyama evokta÷ saÇghaÂanÃyÃæ niyamahetu÷ ko 'pi nokta ityartha÷ / na raso niyamaheturiti / lak«ye«u vyabhicÃrÃditi bhÃva÷ / v­ttau---'ityucyata' iti / ityato hetorniyamahetu÷ pradarÓata ityartha÷ / kÃrikÃvaÓe«a iti / na tu v­ttik­tà pÆritamiti bhÃva÷ / kathÃnÃyakapadaæ vyÃca«Âe--kathÃmityÃdi / svakartavyeti / svasÃdhyetyartha÷ / svapadaæ phalabhÃgiparam / dharmeti / dharmavÅrayuddhavÅrapradhÃna ityartha÷ / dhÅroddhatÃdÅnÃæ krameïa raudraÓ­ÇgÃraÓÃntaprÃdhÃnye 'pi te«ÆtsÃhasyÃpyavaÓyambhÃvitvÃdÃha--vÅretyÃdi / sÃtvatÅtyÃdi / rasÃbhÃsÃÇgaæ vÃ, abhineyÃrthamanabhineyÃrthaæ vÃ, uttamaprak­tyÃÓrayaæ taditarÃÓrayaæ veti bahuprakÃram / tatra yadà kavirapagatarasabhÃvo vaktà tadà racanÃyÃ÷ locanam dhvanyÃtÃmà dhvanisvabhÃvo yo rasastasyÃÇgaæ vya¤jakamityartha÷ / abhineyo vÃgaÇgasatvÃhÃryairÃbhimukhyaæ sÃk«ÃtkÃraprÃyaæ neyo 'rtho vyaÇgyarÆpo dhvanisvabhÃvo yasya tadabhineyÃrthaæ vÃcyaæ, sa eva hi kÃvyÃrtha ityucyate / tasyaiva cÃbhinayena yoga÷ / yadÃha muni÷--'vÃgaÇgasattvopetÃtkÃvyÃrthÃn bhÃvayanti' ityÃdi tatra tatra / rasÃbhinayanÃntarÅyakatayà tu tadvibhÃvÃdirÆpatayà vÃcyo 'rtho 'bhinÅyata iti vÃcyamabhineyÃrthamitye«aiva yuktarà vÃcoyukti÷ / na tvatra vyapadeÓivadbhÃvo vyÃkhyeya÷, yathÃnyai÷ / taditareti / madhyamapra tyÃÓrayamadhamaprak­tyÃÓraya¤cetyartha÷ / evaæ vakt­bhedÃnvÃcyabhedÃæÓcÃbhidhÃya tadgatamaucityaæ niyÃmakamÃha--tatreti / racanÃyà iti saÇghaÂanÃyÃ÷ / rasabhÃvahÅno 'nÃvi«ÂhastÃpasÃdirudÃsÅno 'pÅtiv­ttÃÇgatayà yadyapi pradhÃnarasÃnuyÃyyeva, tathÃpi tÃvati bÃlapriyà sÃtvatyÃdiv­ttÅnÃæ lak«aïÃnyanyatra dra«ÂavyÃni / 'vakalpÃ' iti padaæ prak­tÃnuguïyena vyÃca«Âe--vakt­bhedà iti / 'vakt­vÃcyayo'rityuktavaktravÃntara bhedà ityartha÷ / vÃcyamabhineyÃrthamityetadvyÃca«Âe--abhineya ityÃdi / vÃgityÃdi / caturvidhairityartha÷ / vyaÇgyarÆpa ityasyaiva vivaraïam---dhvanisvabhÃva iti / dhvanyÃtmetyartha÷ / uktamupapÃdayati---sa evetyÃdi / sa eva vyaÇgya eva / abhinayena yoga÷ abhinetavyatvam / vÃgaÇgheti bhÃvayantÅtyantaæ bhÃvà ityasya vyutpattikathanam / ityÃdi tatra tatrÃheti sambandha÷ / kÃvyenÃrthya iti vyutpatyà kÃvyÃrthaÓabdo vyaÇgyarasÃdivÃcÅti bhÃva÷ / nanvevaæ vÃcyÃrthÃbhinaya÷ kiæ nÃstÅtyatrÃha--rasÃbhinayetyÃdi / vyÃkhyÃnamupasaæharati---itÅtyÃdi / itÅti hetau / itye«Ã vÃcoyuktireva yuktataretyanvaya÷ / uktavyÃkhyaivÃtiÓayena yuktetyartha÷ / na tvityÃdi / yadi vÃcyasyaivÃbhineyatvaæ, tadà vÃcyamabhineyÃrthamityatra abhineya÷ artho yasyeti vigrahe yatpadÃrthasya vÃcyasya arthapadÃrthasya caikyÃt 'rÃhoÓiÓara' ityÃdÃviva vyapadeÓivadbhÃvena bhedavivak«yà «a«ÂhÅti vyÃkhyÃta iti Óe«a÷ / kavinibaddho vaktà rasabhÃvarahita ityasyÃrtha pradarÓya tatrÃnupapattimÃÓaÇkya pariharati---rasabhÃvahÅna ityÃdi / rasabhÃvahÅna ityasya vivaraïam--anÃvi«Âa iti / rasÃdyÃveÓarahita ityartha÷ / sa ka ityatrÃha---tÃpasÃdirityÃdi / apÅti samuccaye / pradhÃnarasÃnuyÃyyeveti / tathÃca tasya tattaccittav­ttyÃveÓena kÃmacÃra÷ / yadÃpi kavinibaddho vaktà rasabhÃvarahitastadà sa eva ; yadà tu kavi÷ kavinibaddho và vaktà rasabhÃvasamanvito rasaÓca pradhÃnÃÓritatvÃddhvanyÃtmabhÆtastadà niyamenaiva tatrÃsamÃsÃmadhyasamÃse eva saÇghaÂane / karuïavipralambhaÓ­ÇgÃrayostvasamÃsaiva saÇghaÂanà / kathamiti cet ;ucyate-- raso yadà prÃdhÃnyena pritapÃdyastadà tatpratÅtau vyavadhÃyakà virodhinaÓca sarvÃtmanaiva parihÃryÃ÷ / evaæ ca dÅrghasamÃsÃsaÇghaÂanÃsamÃsÃnÃmanekaprakÃrasambhÃvanayà kadÃcidrasaptatÅtiæ vyavadadhÃtÅti tasyÃæ nÃtyantamabhiniveÓa÷ locanam rasÃdihÅna ityuktam. sa eveti kÃmacÃra÷ / evaæ Óuddhavaktraucityaæ vicÃrya vÃcaucityena saha tadevÃha---yadà tviti / kaviryadyapi rasÃvi«Âa eva vaktà yukta÷ / anyathà 'sa eva vÅtarÃgaÓcet' iti sthityà nÅrasameva kÃvyaæ syÃt / tathÃpi yadà yamakÃdicitradarÓanapradhÃno 'sau bhavati, tadà 'rasÃdihÅna' ityuktam / niyamena rasabhÃvasanvito vaktà na tu katha¤cidapi taÂastha÷ / rasaÓca dhvanyÃtmabhÆta eva na tu rasavadalaÇkÃraprÃya÷ / tadÃsamÃsÃmadhyasamÃse eva saghaÇÂane, anyathà tu dÅrghasamÃsÃpÅtyevaæ yojyam / tena niyamaÓabdasya dvayoÓcaivakÃrayo÷ paunaruktyamanÃÓaÇkyam / kathamiti cediti / kiæ dharmasÆtrakÃravacanametaditi bhÃva÷ / ucyata iti / nyÃyopapattyetyartha÷ / tatpratÅtÃviti / tadÃsvÃde ye vyavadhÃyakà asvÃdavighnarÆpÃvirodhinaÓca tadviparÅtÃsvÃdamayà ityartha÷ / sambhÃvanayeti / anekaprakÃra÷ sambhÃvyate saÇghaÂanà tu sambhÃvanÃyÃæ prayoktrÅti bÃlapriyà bhÃvyamiti bhÃva÷ / tÃvatÅti / svasminnityartha÷ / ityuktamiti / rasabhÃvarahita ityanena naisargikaæ tadrÃhityaæ vivak«itamityartha÷ / Óuddheti / ÓuddhamanyenÃsammiÓraæ yadvaktraucityantadityartha÷ / yadà tu kavirityÃdinà kadÃcidrasabhÃvarahitatvaæ kaverbhavatÅti gamyate pÆrvamukta¤ja, tasyÃnupapattimudbhÃvya pariharati---kaviryadyapÅtyÃdi / sa eveti / Óloko 'yaæ pradarÓayi«yate / 'tadà niyamenaiva samÃse eva' ityatra niyameneti padamevakÃradvaya¤ca yathÃyathaæ yojayaæstattadvyavacchedyamartha¤ca darÓayanviv­ïoti---niyamenetyÃdi / teneti / uktena yojanenetyartha÷ / kindharmetyÃdi / dharmasÆtrakÃravacanaæ hi yuktirahitamapyÃdaraïÅyamiti bhÃva÷ / ÃsvÃdanavidhnarÆpà iti / ÃsvÃdanavighnÃ÷ saæÓayÃdayo 'bhinavabhÃratyÃdau darÓitÃ÷ / tadviparÅteti / pradhÃnarasaviparÅtetyartha÷ / sambhÃvanayetyatra ïijantÃïïajityÃha--aneketyÃdi / sambhÃvyata iti / pratipatt­bhiriti Óe«a÷ / prayoktrÅti / prayojakakartrÅtyartha÷ / v­ttau---'viÓe«ata' ityÃdi / tasyÃmityÃderanu«aÇga÷ / abhineyÃrthe kÃvye tasthÃmatyantamabhiniveÓo viÓe«ato na Óobhate / viÓe«ato 'bhineyÃrthe kÃvye, tato 'nyatra ca viÓe«ata÷ karuïavipralambhaÓ­ÇgÃrayo÷ / tayorhi sukumÃrataratvÃtsvalpÃyÃmapyasvacchatÃyÃæ ÓabdÃrthayo÷ / pratÅtirmantharÅbhavati / rasÃntare puna÷ pratipÃdye raudrÃdau madhyamasamÃsà saÇghaÂanà kadÃciddhÅroddhatanÃyakasambandhavyÃpÃrÃÓrayeïa dÅrghasamÃsÃpi và tadÃk«epÃvinÃbhÃvirasocitavÃcyÃpek«ayà na viguïà bhavatÅti sÃpi nÃtyantaæ parihÃryà / sarvÃsu ca saÇghaÂanÃsu prasÃdÃkhyo guïo vyÃpÅ / locanam dvau ïicau / viÓe«ato 'bhineyÃrtheti / atruÂitena vyaÇgyena tÃvatsamÃsÃrthÃbhinayo na Óakya÷ kartum / kÃkvÃdayo 'ntaraprasÃdagÃnÃdayaÓca / tatra du«prayojà bahutarasandehaprasarà ca tatra pratipattirna nÃÂye 'nurÆpà syÃt / pratyak«arÆpatvÃttasyà iti bhÃva÷ / anyatra ceti / anabhineyÃrthe 'pi / mantharÅbhavatÅti / ÃsvÃdo vighnitatvÃtpratihanyata ityartha÷ / tasyà dÅrghasamÃsasaÇghaÂanÃyÃ÷ ya Ãk«epastena vinà yo na bhavati vyaÇgyÃbhivya¤jakastÃd­Óo rasocito rasavya¤jakatayopÃdÅyamÃno vÃcyastasya yÃsÃvapek«Ã dÅrghasamÃsasaÇghaÂanÃæ prati sà avaiguïye hetu÷ / nÃyakasyÃk«epo vyÃpÃra iti yadvyÃkhyÃtaæ tanna Óli«yatÅvetyalam / vyÃpÅti / yà kÃcitsaÇghaÂanà sà tathà kartavyÃ, yathà vÃcye jhaÂiti bhavati pratÅtiriti yÃvat / uktamiti / 'samarpakatvaæ kÃvyasya yattu' ityÃdinà / na vyanaktÅti / bÃlapriyà Óobhata ityanvaya÷ / kuta etaditi jaj¤ÃsÃæ parihartuæ bhÃvamÃha---atruÂitenetyÃdi / tatreti prativÃkyaæ yojyaæ, dÅrghasamÃsÃyÃæ saÇghaÂanÃyÃæ satyÃmiti tadartha÷ / atruÂitena vyaÇgyena kartuæ na Óakya÷, kintu vyaÇgyÃrthatroÂanaæ k­tvaiva kartavyo bhavediti bhÃva÷ / do«ÃntarÃïyapyÃha---kÃkvadaya ityÃdi / antareti / antare madhye prasÃdÃrthà ye gÃnÃdayaste / du«prayojÃ÷ du÷khena prayojyÃ÷ / tatra bahutarasandehaprasarà pratipattiÓca syÃt. sà nÃÂye na anurÆpà ca iti yojanà / atra hetumÃha---pratyak«eti / saæÓayÃdividhnarahitasÃk«ÃtkÃrarÆpatvÃdityartha÷ / tasyà iti / nÃÂyapratÅterityartha÷ / nÃÂyannÃma rasacarvaïÃtmakapratÅtirÆpamityabhinavabhÃratyÃmuktam / v­ttau 'tatrÃnyatra ce'ti / tasyÃmityÃderanu«aÇgo 'trÃpi bodhya÷ / locane bhÃvÃrthamÃha---ÃsvÃda ityÃdi / v­ttau 'rasÃntara' ityÃdi / raudrÃdaurasÃntare puna÷ pratipÃdye madhyamasamÃsÃsaÇghaÂanà viguïà na bhavata kadÃciddÅrghasamÃsÃpi và saÇghaÂanà viguïà na bhavatÅti sambandha÷ / dÅrghasamÃsÃyà avaiguïye hetustadÃk«epetyÃdi÷ / etaæ grandhaæ vyÃca«Âe--tasyà ityÃdi / saÇghaÂanÃyà iti karmaïi «a«ÂhÅ / Ãk«epa÷ svavÃcakaÓabdasamudÃye Ãkar«a÷ yojanamiti yÃvat / tenÃvinÃbhÃvÅti vÃcyasya viÓe«aïamityÃha---tenetyÃdi / sa hi sarvarasasÃdhÃraïa÷ sarvasaÇghaÂanÃsÃdhÃraïaÓcetyuktam / prasÃdÃtikramaæ hyasamÃsÃpi saÇghaÂanà karuïavipralambhaÓ­ÇgÃrau na vyanakti / tadaparityÃge ca madhyamasamÃsÃpi na na prakÃÓayati / tasmÃtsarvatra prasÃdo 'nusartavya÷ / ata eva ca 'yo ya÷ Óastraæ bibharti' ityÃdau yadyojasa÷ sthitirane«yate tatprasÃdÃkhya eva guïo na mÃdhuryam / na cÃcÃrutvam ; abhipretarasaprakÃÓanÃt / tasmÃdguïÃvyatiriktatve guïavyatiriktatve và saÇghaÂanÃyà yathoktÃdaucityÃdvi«ayaniyamo 'stÅti tasyà api rasavya¤jakatvam / tasyÃÓca rasÃbhivyaktinimittabhÆtÃyà yo 'yamanantarokto niyamahetu÷ sa eva guïÃnÃæ niyato vi«aya iti guïÃÓrayeïa vyavasthÃnamapyaviruddham / locanam vya¤jakasya svavÃcyasyaivÃpratyÃyanÃditi bhÃva÷ / taditi / prasÃdasyÃparatyÃge abhÅ«ÂatvÃdatrÃrthe svakaïÂhenÃnvayavyatirekÃvuktau / na mÃdhuryamiti / ojomÃdhuryayorhyanyonyÃbhÃvarÆpatvaæ prÃÇnirÆpitamiti tayo÷ saÇkaro 'tyantaæ ÓrutibÃhya iti bhÃva÷ / abhipreteti / prasÃdenaiva sa rasa÷ prakÃÓita÷ na na prakÃÓita ityartha÷ / tasmÃditi / yadi guïÃ÷ saÇghaÂanaikarÆpÃstathÃpi guïÃniyama eva saÇghaÂanÃyà niyama÷ / guïÃdhÅnasaÇghaÂanÃpak«e 'pyevam / saÇghaÂanÃÓrayaguïapak«e 'pi saÇghaÂanÃyà niyÃmakatvena yadvakt­vÃcyaucityaæ bÃlapriyà yo vÃcyo vyaÇgyÃbhivya¤jako na bhavatÅti sambandha÷ / svasvavÃcakaÓabdÃnÃæ dÅrghasamÃsasaÇghaÂanÃÇkitatve satyeva vÃcyÃrthà vya¤jakà bhavantÅti bhÃva÷ / apek«ayetyasya viguïà na bhavatÅtyanenÃnvaya ityÃha--setyÃdi / tadÃk«epetyatra vyÃkhyÃnÃntaraæ pradarÓya nirÃkaroti-nÃyakasyetyÃdi / na Óli«yatÅti / anvayÃnuguïuyà bhÃvÃditi bhÃva÷ / prasÃdÃkhyo guïo vyÃpÅtyuktaæ vivaïoti - yetyÃdi / yà kÃcitsaÇghaÂanà seti / dÅrghasamÃdirÆpà saÇghaÂanetyartha÷ / abhÅ«ÂatvÃditi / prasÃdÃnusaraïasyÃbhipretatvÃdityartha÷ / uktÃvityanenÃsya sambandha÷ / atrÃrthaiti / sarvatra prasÃdasyÃnusartavyatva ityartha÷ / svakaïÂhenetyÃdi / tadaparityÃge na na prakÃÓayatÅtyanenÃnvaya÷, prasÃdÃtikrama ityÃdinà vyatirekaÓcokta ityartha÷ / bhÃvamÃha---ojo mÃdhuryayorityÃdi / anyonyeti / mÃdhuryÃbhÃvarÆpatvamojasastadabhÃvarÆpatvaæ mÃdhuryasya cetyartha÷ / saÇkara iti / Ó­ÇgÃrÃdÃvojaso raudrÃdau mÃdhuryasya ca samÃveÓa ityartha÷ / ÓrutibÃhya iti / aÓruta ityartha÷ / tasmÃdityÃdyaviruddhamityantagranthasya tÃtparyamÃha--yadi guïà ityÃdinà // 5-6 // _________________________________________________________ vi«ayÃÓrayam apy anyad aucityaæ tÃæ niyacchati / kÃvya-prabhedÃÓrayata÷ sthità bhedavatÅ hi sà // DhvK_3.7 // __________ vi«ayÃÓrayamapyanyadaucityaæ tÃæ niyacchati / kÃvyaprabhedÃÓrayata÷ sthità bhedavatÅ hi sà // 7 // vakt­vÃcyagataucitye satyapi vi«ayÃÓrayamanyadaucityaæ saÇghaÂanÃæ niyacchati / yata÷ kÃvyasya prabhedà muktakaæ saæsk­taprÃk­tÃpabhraæÓanibaddham / sandÃnitakaviÓe«akakalÃpakakulakÃni / paryÃyabandha÷ parikathà khaï¬akathà sakalakathe sargabandho 'bhineyÃrthamÃkhyÃyikÃkathe ityevamÃdaya÷ / tadÃÓrayeïÃpi locanam hetutvenoktaæ tadguïÃnÃmapi niyamaheturiti pak«atraye 'pi na kaÓcidvaplava iti tÃtparyam // 5// ,6 // niyÃmakÃntaramapyastÅtyÃha---vi«ayÃÓrayamiti / vi«ayaÓabdena saÇghÃtaviÓe«a ukta÷ / yathà hi senÃdyÃtmakasaÇghÃtaniveÓÅ purÆ«a÷ kÃtaro 'pi tadaucityÃdanuguïatayaivÃste tathà kÃvyavÃkyamapi saÇghÃtavise«ÃtmakasandÃnitakÃdimadhyanivi«Âaæ tadaucityena vartate / muktakaæ tu vi«ayaÓabdena yaduktaæ tatsaÇghÃtÃbhÃvena svÃtantryamÃtraæ pradarÓayituæ svaprati«ÂhitamÃkÃÓamiti yathà / apiÓabdenedamÃha---satyapi vakt­vÃcyaucitye vi«ayaucityaæ kevalaæ tÃratamyabhedamÃtravyÃptam, na tu vi«ayaucityena vakt­vÃcyaucityaæ nivÃryata iti / muktamiti / muktamanyenÃnÃliÇgitaæ tasya sa¤j¤ÃyÃæ kan / tena svatantratayà parisamÃptanirÃkÃÇk«Ãrthamapi prabandhamadhyavarti na muktakamityucyate / muktakasyaiva bÃlapriyà sad­«ÂÃntaæ viv­ïoti---yathetyÃdi / seneti / senÃdyÃtmako yassaÇghÃta÷ samudÃya÷ tatra niveÓÅ nivi«Âa÷ / kÃtaro 'pÅti / stata÷ adhÅro 'pÅtyartha÷ / kÃtarÃdirapÅti ca pÃÂha÷ / tadanuguïatayeti / senÃdyanuguïatayetyartha÷ / akÃtaratveneti yÃvat / kÃvyavÃkyamiti / kÃvyarÆpaæ vÃkyamityartha÷ / nanvevaæ muktakasyaikapadyÃtmakasya saÇghÃtarÆpatvÃbhÃvÃt v­ttau tasya kÃvyaprabhedatvena kathanaæ kimarthamityata Ãha---muktakantvityÃdi / tat tadvacanam / saÇghÃtÃbhÃvena saÇghÃtarÆpatvÃbhÃvena / svÃtantryeti / muktakasyÃpi rasasyanditvÃtsaÇghaÂanÃniyamane svÃtantryamastÅtyetÃvanmÃtraæ pradarÓayituæ muktakamapi kÃvyaprabhedatvenoktamityartha÷ / atra d­«ÂÃntamÃha--svetyÃdi / p­thivyÃdÅnäcaturïÃmÃkÃÓe prati«ÂhitatvamityuktÃvÃkÃÓasya kutra prati«Âheti praÓne prativÃkyamidamÃkÃÓaæ svasminnÃkÃÓe prati«Âhitamiti brahma brahmaïÅva ÃkÃÓamÃkÃÓa eva prati«ÂhitannÃnyatretyartha÷ / yathaitadvacanamÃkÃÓasya svÃtantryapradarÓakamÃtraæ tathetyartha÷ / satyapÅti / satyevetyartha÷ / tÃratamyeti / tÃratamyabhedamÃtraprayojakamityartha÷ / anyenÃnÃliÇgitamiti / nirÃkÃÇk«apratipattaye svetarÃnapek«Åtyartha÷ / saæj¤ÃyÃæ kananiti / anena saÇghaÂanà viÓe«avatÅ bhavati / tatra muktame«u rasabandhÃbhineveÓina÷ kavestadÃÓrayamaucityam / tacca darÓitameva / anyatra kÃmacÃra÷ / locanam viÓe«aïaæ saæsk­tetyÃdi / kramabhÃvitvÃttathaiva nirdeÓa÷ / dvÃbhyÃæ kriyÃsamÃptau sandÃnitakam / tribhirviÓe«akam / caturbhi÷ kalÃpakam / pa¤caprabh­tibhi÷ kulakam / iti kriyÃsamÃptik­tà bhedà iti dvandvena nirdi«ÂÃ÷ avÃntarakriyÃsamÃptÃvapi vasantavarïanÃdarekarïanÅyoddeÓena prav­tta÷ paryÃyabandha÷ / ekaæ dharmÃdipuru«ÃrthamuddiÓya prakÃravaicitryeïÃnantav­ttÃntavarïanaprakÃrà parikathà / ekadeÓavarïanà khaï¬akathà / samastaphalÃntetiv­ttavarïanà sakalakathà / dveyorapi prÃk­taprasiddhatvÃddvandvena nirdeÓa÷ / pÆrve«Ãæ tu muktakÃdÅnÃæ bhëÃyÃmaniyama÷ / mahÃkÃvyarÆpa÷ puru«Ãrthaphala÷ samastavastuvarïanÃprabandha÷ sargabandha÷ saæsk­ta eva / abhineyÃrthaæ daÓarÆpakaæ nÃÂikÃtroÂakarÃsakaprakaraïikÃdyavÃntaraprapa¤casahitamanekabhëÃvyÃmiÓrarÆpam / ÃkhyÃyikocchvÃsÃdinà vaktrÃparavaktrÃdinà ca yuktà / kathà tadvirahatà / ubhayorapi gadyabandhasvarÆpatayà dvandvena nirdeÓa÷ / ÃdigrahaïÃccampÆ÷ / yathÃha daï¬Å - 'gadyapadyamayÅ campÆ÷' iti / anyatreti / rasabandhÃnabhiniveÓe / bÃlapriyà rƬhirdarÓità / teneti / rƬherapi satvenetyartha÷ / na muktakamityucyata iti / prabandhÃnantargata eva rƬhisvÅkÃrÃditi bhÃva÷ / saæsk­taprÃk­tÃpabhraæÓanibaddhamityekavacanÃntatvena nirdeÓÃdÃha--muktakasyaivetyÃdi / viÓe«aïamiti / ekavacanÃntatvenoktereti Óe«a÷ / sandÃnitaketyÃdinà tu vipariïÃmena tatpadaæ yojyamiti bhÃva÷ / etena pÆrve«Ãntu muktakÃdÅnÃæ bhëÃyÃmaniyama iti bak«yamÃïasya nÃsaÇgati÷ / hemacandreïÃpyevamuktaæ "etÃni sarvabhëÃbhirbhavantÅ"ti / saæsk­tÃdÅnÃæ lak«aïÃni kÃvyÃdarÓÃdÃvuktÃni / kramabhÃvitvÃditi / saæsk­tÃtprÃk­tasya tasmÃdapabhraæÓasya cotpannatvÃditi bhÃva÷ / tathaiva saæsk­tetyÃdikrameïaiva / tribhirityÃdau krayÃsamÃptik­tabhedatvena samaprÃdhÃnyÃdityartha÷ / dvandvena sandÃnitaketyÃdinà / prav­tta÷ nibaddha÷ / ekaæ gharmÃdÅti / dharmÃdi«u puru«Ãrthe«vekamityartha÷ / kadeÓeti / prasiddhetiv­ttaikadeÓetyartha÷ / mahÃkÃvyarÆpa iti / mahÃkÃvyÃdÅnÃæ lak«aïÃni kÃvyÃdarÓÃdÃvuktÃni / dvandveneti / 'Ãkhyayike'tyÃdidvandvena / kathamapi k­tvetyÃdivyÃjenÃÓravaïamabhinÅtyetyartha÷ / ÓÆnye sakhÅÓÆnye / Óaloko 'yaæ kÃvyÃlaÇkÃrasaÇgrahavyÃkhyÃyÃæ viv­ta÷ / 'madhyamasamÃsÃdÅrghasamÃse muktake«u prabandhe«viva rasabandhÃbhiniveÓina÷ kavayo d­Óyante / yathà hyamarukasya kavermuktakÃ÷ Ó­ÇgÃrarasasyandina÷ prabandhÃyamÃnÃ÷ prasiddhà eva / sandÃnitakÃdi«u tu vikaÂanibandhanaucityÃnmadhyamasamÃsÃdÅrghasamÃse eva racane / prabandhÃÓraye«u yathoktaprabandhaucityamevÃnusartavyam / paryÃyabandhe punarasamÃsÃmadhyamasamÃse eva saÇghaÂane / kadÃcidarthaucityÃÓrayeïa dÅrghasamÃsÃyÃmapi saÇghaÂanÃyÃæ paru«Ã grÃmyà ca v­tti÷ parihartavyà / parikathÃyÃæ kÃmacÃra÷, tatretiv­ttamÃtropanyÃsena nÃtyantaærasabandhÃbhiniveÓÃt / khaï¬akathÃsakalakathayostu prak­taprasiddhayo÷ kulakÃdinibandhanabhÆyastvÃddÅrghasamÃsÃyÃmapi na virodha÷ / v­ttyaucityaæ tu yathÃrasamanusartavyam / sargabandhetu locanam nanu muktake vibhÃvÃdisaÇghaÂanà kathaæ yena tadÃyatto rasa÷ syÃdityÃÓaÇkyÃha---muktake«viti / amarukasyeti / kathamapi k­tapratyÃpattau priye skhalitottare virahak­Óayà k­tvà vyÃjaprakalpitamaÓrutam / ahanasakhÅÓrotraprÃptiæ viÓaÇkya samambhramaæ vivalitad­Óà ÓÆnye gehe samucchvasitaæ tata÷ // ityatra hi Óloke sphuÂaiva vibhÃvÃdasampatpratÅti÷ / vikaÂeti / asamÃsÃyÃæ hi saÇghaÂanÃyÃæ manthararÆpà pratÅti÷ sÃkÃÇk«Ã satÅ cireïa kriyÃpadaæ dÆravartyanudhÃvantÅ vÃcyapratÅtÃveva viÓrÃntà satÅ na rasatatvacarvaïÃyogyà syÃditi bhÃva÷ / prabandhÃÓraye«viti / bÃlapriyà eve'tyuktamupapÃdayati---asamÃsÃyÃmityÃdi / saÇghaÂanÃyÃmiti / satyÃmiti Óe«a÷ / manthararÆpeti / mandÅbhavantÅtyartha÷ / sÃkÃÇk«eti / kriyÃdyÃkÃÇk«Ãsahitetyartha÷ / vÃcyapratÅtÃveva viÓrÃnteti / vÃcyÃrthaæpratÅteÓcireïaiva jÃyamÃnatvÃditi bhÃva÷ / na myÃditi / tathÃca vÃcyapratÅtimÃntharyÃdiparihÃrÃya madhyamasamÃsà dÅrghasamÃsà và saÇghaÂanà kÃryeti bhÃva÷ / prabandhÃÓraye«vatyatra sandÃnitakÃdi«vityasyaivÃnu«aÇgo na tu muktake«vityasyÃpi pÆrvoktalak«aïasya muktakasya rasatÃtparye yathÃrasamaucityamanyathà tu kÃbhacÃra÷, dvayorapi mÃrgayo÷ sargabandhavidhÃyinÃæ darÓanÃdrasatÃtparyaæ sÃdhÅya÷ / abhineyÃrthe tu sarvathà rasabandhe 'bhiniveÓa÷ kÃrya÷ / ÃkhyÃyikÃkathayostu gadyanibandhanabÃhulyÃdgadye ca chandobandhabhinnaprasthÃnatvÃdiha niyame heturak­tapÆrvo 'pi manà vikrayate / _________________________________________________________ etad yathoktam aucityam eva tasyà niyÃmakam / sarvatra gadya-bandhe 'pi chando-niyama-varjite // DhvK_3.8 // __________ etadyathoktamaucityameva tasyà niyÃmakam / sarvatra gadyabandhe 'pi chandoniyamavarjite // 8 // yadetadaucatyaæ vakt­vÃcyagataæ saÇghaÂanÃyà niyÃmakamuktametadeva gadye chandoniyamavarjite 'pi vi«ayÃpek«aæ niyamahetu÷ / tathà hyatrÃpi yadà kavi÷ kavinibaddho và vaktà rasabhÃvarahitastadà kÃmacÃra÷ / rasabhÃvasamanvite tu vaktari pÆrvektamevÃnusartavyam / tatrÃpi ca vi«ayaucityameva / ÃkhyÃyikÃyÃæ locanam sandÃnitakÃdi«u kulakÃnte«u / yadivà prabandhe 'pi muktakasyÃstu sadbhÃva÷, pÆrvÃparanirapek«eïÃpi hi yena rasacarvaïà kriyate tadeva muktakam / yathÃ---'tvÃmÃlikhya praïayakupitÃæ' ityÃdiÓleka÷ / kadÃciditi raudrÃdivi«aye / nÃtyantamiti / rasabandhe yo nÃtyantamabhiniveÓastasmÃditi saÇgati÷ / v­ttayaucÃtyamiti / paru«opanÃgarikÃgrÃmyÃïÃæ v­ttÅnÃmaucityaæ yathÃprabandhaæ yathÃrasaæ ca / anyatheti / kathÃmÃtratÃtparye v­tti«vapi kÃmacÃra÷ / dvayorapÅti saptamÅ / kathÃtÃtparye sargabandho yathà bhaÂÂajayantakasya kÃdambarÅkathÃsÃram / rasatÃtparyaæ yatà raghuvaæÓÃdi / anye tu saæsk­ta prak­tayordvayoriti vyÃcak«ate / tatra tu rasatÃtparyaæ sÃdhÅya iti yaduktaæ tatkimapek«ayeti neyÃrthaæ syÃt // 7 // bÃlapriyà prabandhe«vasambhavÃdityÃha---sandÃnitakÃdi«vityÃdi / pak«ÃntaramÃha---yadi vetyÃdi / nanu tarhi kiæ muktakalak«aïamityata Ãha--pÆrvetyÃdi / nÃtyantamityÃdyekaæ padam / rasabandhe 'bhiniveÓo rasabandhÃbhiniveÓa÷ atyantaæ rasabandhÃbhiniveÓo yastasyÃbhÃva÷ / nÃtyantaærasabandhÃbhiniveÓastasmÃdityartha ityabhiprÃyeïa vyÃca«Âe---rasabandha ityÃdi / atyantaæ rasabandhÃnabhiniveÓÃditi ca v­ttau pÃÂha÷ / dvayorapi mÃrgayoriti saptamyante / tÃtparyasyeti Óe«a÷ / kathÃtÃtparyasya rasatÃtparyasya cetyartha ityÃha---dvayorityÃdi / dvayorapi mÃrgayorityasya vyÃkhyÃnÃntaramÃha---anya ityÃdi / taddÆ«ayati---tatretyÃdi // 7 // tu bhÆmnà madhyamasamÃsÃdÅrghasamÃse eva saÇghaÂane / gadyasya vikaÂabandhÃÓrayeïa chÃyÃvattvÃt / tatra ca tasya prak­«yamÃïatvÃt / kathÃyÃæ tu vikaÂabandhaprÃcurye 'pi gadyasya rasabandhoktamaucityamanusartavyam / _________________________________________________________ rasa-bandhoktam aucityaæ bhÃti sarvatra saæÓrità / racanà vi«ayÃpek«aæ tat tu kiæcid vibhedavat // DhvK_3.9 // __________ rasabandhoktamaucityaæ bhÃti sarvatra saæÓrità / racanà vi«ayÃpek«aæ tattu ki¤cidvibhedavat // 9 // athavà padyavadgadyabandhe 'pi rasabandhoktamaucityaæ sarvatra saæÓrità racanà locanam vi«ayÃpek«amiti / gadyabandhasya bhedà eva vi«ayatvenÃnumantavyÃ÷ // 8 // sthitapak«antu darÓayati---rasabandhoktamiti / v­ttau ca vÃÓabdo 'syaiva pak«asya sthitidyotaka÷ / yathÃ--- striyo narapatirvahnirvi«aæ yuktyà ni«evitam / svÃrthÃya yadi và du÷khasambhÃrÃyaiva kevalam // iti / racanà saÇghaÂanà / tarhi vi«ayaucityaæ sarvathaiva tyaktaæ netyÃha---tadena rasaucityaæ vi«ayaæ sahakÃritayÃpek«ya ki¤jidvibhedo 'vantaravaicitryaæ vidyate yasya sampÃdyatvena tÃd­Óaæ bÃlapriyà vi«ayatveneti / vi«ayaÓabdÃrthatvenetyartha÷ // 8 // 'rasabandhe'ti kÃrikÃyÃæ racanà sarvatra rasabandhoktamaucityaæ saæÓrità bhÃtÅtyanvaya÷ / v­ttau 'athave'ti na vikalpÃrthaka ityÃha---v­ttau ca vÃÓabda iti / cakÃro vÃkyÃlaÇkÃre / vÃÓabda iti / athavetyatra vÃÓabda ityartha÷ / asyeti / padyavadityÃdinà vak«yamÃïasyetyartha÷ / sthitidyotaka iti / niÓcitatvarÆpasthitatvadyotaka ityartha÷ / sammatatvadyotaka iti yÃvat / athavetyÃdinà pak«Ãntarakathane khalu ÓÃstrakÃrÃïÃæ nirbhara÷ / uktÃrthe mahÃkaviprayogamupa«Âambhakatayà darÓayati - striya iti / yuktyà ni«evitaæ stryÃdicatu«Âayaæ svÃrthasya svaprayojanÃya bhavata / itthaæ prasiddhyanurodhenoktvà svamatamÃha---yadi vetyÃdi / yuktyÃnyathà và ni«evitaæ taccatu«Âayaæ kevalaæ du÷khasambhÃrÃya du÷khÃtiÓayÃyaiva bhavati / atra yadiveti du÷khasambhÃrÃyaiveti sathitapak«adyotakam / "vi«apyam­taæ kvacidbhavedabh­taæ và vi«amÅÓvarecchaye"ti raghuvaæÓaÓlokavyÃkhyÃne "vÃÓabdo vÃkyÃrthasya sthitapak«atÃæ dyotayatÅ"tyaruïÃcalanÃthÃ÷ / kÃrikÃæ vyaca«Âe--racanetyÃdi / tarhÅti / racanÃyà rasabandhoktaucityÃÓrayaïena sarvatra bhavanasvÅkÃre satÅtyartha÷ / tyuktamiti / kintyaktamiti codyam / netyÃheti / na tyaktamiti prativaktÅtyartha÷ / tattvityasya vyÃkhyÃnam---tadeveti / tatpadÃrthamÃha---rasaucityamiti / rasabandhoktaucityamityartha÷ / vi«ayÃpek«amityasya vivaraïam---vi«ayayamityÃdi / bhavati / tattu vi«ayÃpek«aæ ki¤jidvaÓe«avadbhavati, na tu sarvÃkÃram / tathà hi gadyavandhe 'pyatidÅrghasamÃsà racanà na vipralambhaÓ­ÇgÃrakaruïayorÃkhyÃyikÃyÃmapi Óobhate / nÃÂakÃdÃvapyasamÃsaiva na raudravÅrÃdivarïane / vi«ayÃpek«aæ tvaucityaæ pramÃïato 'pak­«yate prak­«yate ca / tathà hyÃkhyÃyikÃyÃæ nÃtyantamasamÃsà svavi«aye 'pi nÃÂakÃdau nÃtidÅrghasamÃsà ceti saÇghaÂanÃyà diganusartavyà / idÃnÅmalak«yakramavyaÇgyo dhvani÷ prabandhÃtmà rÃmÃyaïamahÃbhÃratÃdau locanam bhavati / etadvyÃca«Âe - tattviti / sarvÃkÃramiti kriyÃviÓe«aïam / asamÃsaiveti / sarvatraiveti Óe«a÷ / tathà hi vÃkyÃbhinayalak«aïe 'cÆrïapÃdai÷ prasannai÷' ityÃdi munirabhyadhÃt / atrÃpavÃdamÃha---na ceti / nÃÂakÃdÃviti / svavi«aye 'pÅti sambandha÷ // 9 // evaæ saÇghaÂanÃyÃæ cÃlak«yakramo dÅpyata iti nirïÅtam / prabandhe dÅpyata iti tu nirvivÃdasiddho 'yamartha iti nÃtra vaktavyaæ ki¤cidasti / kevalaæ kavisah­dayÃn vyutpÃdayituæ rasavya¤jane yetikartavyatà prabandhasya sà nirÆpyetyÃÓayenÃha--idÃnÅmiti / idÃnÅæ tatprakÃrajÃtaæ pratipÃdyata iti sambandha÷ / prathamaæ dÃvaditi prabandhasya vya¤jakatve ye prakÃrÃste krameïauvopayogina÷ / pÆrvaæ hi kathÃparÅk«Ã / tatrÃdikÃvÃpa÷ phalaparyantatÃnayanam, bÃlapriyà ki¤cidvibhedavadityasya vivaraïam - ki¤jidityÃdi / yasya sampÃdyatvena vidyata iti sambandha÷ / sarvatraivÃsamÃsetyatra munivacanaæ pramÃïayati---tathÃhÅtyadi / v­ttau 'na ce'tyatra asamÃsaivetyasyÃnu«aÇga÷ / 'pramÃïata' iti / rasabandhoktaucityarÆpÃtpramÃïÃdityartha÷ / 'ÃkhyÃyikÃyÃ'mityÃdi / 'svavi«aye 'pÅ'ti / atyantÃsamÃsÃyà vi«aye Ó­ÇgÃrÃdÃvapÅtyartha÷ / 'ne'ti / Óobhata ityasyÃnu«aÇga÷ / na cÃrurityartha÷ / 'nÃÂakÃdÃ'viti / svavi«aye 'pÅtyasyÃnu«aÇga÷ / atidÅrghasamÃsÃsaÇghaÂanà na Óobhata ityartha÷ / "itÅkÃvyÃrthe"tyÃdiÓleka÷ kvacidgranthe na d­Óyate, ata eva na vyÃkhyÃta÷ // 9 // locane 'vatÃrayati---evamityÃdi / yetikartavyateti / ya÷ prakÃra ityartha÷ / nirÆpyà nirÆpaïÃrhà / 'idÃnÅ'mityasyÃnvayaæ 'tatpratipÃdyata' ityatra tatpadÃrtha¤ja darÓayati---idÃnÅmityÃdi / prathamantÃvaditÅti pratÅkadhÃraïam / vibhÃvetyÃdinirdeÓakramasya bÅjandarÓayati---prabandhasyetyÃdi / phalaparyantatÃnayanamiti / kathÃyà iti prakÃÓamÃna÷ prasiddha eva / tasya tu yathà prakÃÓanaæ tatpratipÃdyate--- _________________________________________________________ vibhÃva-bhÃvÃnubhÃva-sa¤cÃry-aucitya-cÃruïa÷ / vidhi÷ kathÃ-ÓarÅrasya v­ttasyotprek«itasya và // DhvK_3.10 // itiv­tta-vaÓÃyÃtÃæ tyaktvÃnanuguïÃæ sthitim / utprek«yÃpy antarÃbhÅ«Âa-rasocita-kathonnaya÷ // DhvK_3.11 // sandhi-sandhy-aÇga-ghaÂanaæ rasÃbhivyakty-apek«ayà / na tu kevalayà ÓÃstra-sthiti-sampÃdanecchayà // DhvK_3.12 // uddÅpana-praÓamane yathÃvasaram antarà / rasasyÃrabdha-viÓrÃnter anusandhÃnam aÇgina÷ // DhvK_3.13 // alaÇk­tÅnÃæ ÓaktÃv apy ÃnurÆpyeïa yojanam / prabandhasya rasÃdÅnÃæ vya¤jakatve nibandhanam // DhvK_3.14 // __________ vibhÃvabhÃvÃnubhÃvasa¤jÃryaucityacÃruïa÷ / vidhi÷ kathÃÓarÅrasya v­ttasyotprek«itasya và // 10 // itiv­ttavaÓÃyÃtÃæ tyaktvÃnanuguïÃæ sthitim / utprek«yÃpyantarÃbhÅ«Âarasocitakathonnaya÷ // 11 // sandhisandhyaÇgaghaÂanaæ rasÃbhivyaktyapek«ayà / na tu kevalayà ÓÃstrasthitisampÃdanecchayà // 12 // uddÅpanapraÓamane yathÃvasaramantarà / rasasyÃrabdhaviÓrÃnteranusandhÃnamaÇgina÷ // 13 // alaÇk­tÅnÃæ ÓaktÃvapyÃnurÆpyeïa yojanam / prabandhasya rasÃdÅnÃæ vya¤jakatve nibandhanam // 14 // prabandho 'pi rasÃdÅnÃæ vya¤jaka ityuktaæ tasya vya¤jakatve nibandhanam / prathamaæ tÃvadvibhÃvabhÃvÃnubhÃvasa¤cÃryocityacÃruïa÷ kathÃÓarÅrasya vidhiryathÃyathaæ pratipipÃdayi«itarasabhÃvÃdyapek«ayà ya ucato vibhÃvo bhÃvo 'nu bhÃva÷ sa¤jÃrÅ và tadaucityacÃruïa÷ kathÃÓarÅrasya vidhirvya¤jakatve nibandhanamekam / locanam rasaæ prati jÃgaraïam, taducitavibhÃvÃdivarïane 'laÇkÃraucityamiti / tatkrameïa pa¤jakaæ vyÃca«Âe---vibhÃvetyÃdinà / tadaucityeti / Ó­ÇgÃravarïanecchunà tÃd­ÓÅ kathà saæÓrayaïÅyà yasyÃm­tumÃlyÃdervibhÃvasya lÅlÃderanubhÃvasya bÃlapriyà Óe«a÷ / tatpa¤jakamiti / Ãdya¤catu«Âayaæ Ólokacatu«Âayena kramÃnnardi«Âaæ, pa¤camantvardhaÓlokeneti bodhyam / vibhÃvÃdyaucityacÃruïa÷ kathÃÓarorasya vidhirityetadrasaviÓe«amupÃdÃya viv­ïoti--Ó­ÇgÃravarïane cumbanetyÃdi / v­ttau 'prak­ti'rityÃdi / prak­ti÷ svabhÃva÷ / 'divye'tyÃdi / divyà mÃnu«Å divyamÃnu«Å pÃtÃlÅyetyÃdirbahuvidhetyartha÷ / tatra divyà prak­tiramartyaikarÆpatvaæ yathà ÓrÅmaheÓvarÃde÷ / mÃnu«Å martyaikarÆpatvaæ yathà mÃdhavÃde÷ / divyamÃnu«Å pÃï¬avÃderiti bodhyam / 'tÃm' iti / prak­timityartha÷ / 'asaÇkÅrïa÷' sthÃyyantarÃsaÇkÅrïa÷ / 'aucityabhÃgiti ca pÃÂha÷ / kvacidgranthe bhavatÅtyanantaraæ nÃnyatheti ca pÃÂha÷ / 'anyathe'tyÃdi / anyathà uktaprakÃrÃtikramaïena / divyasya utsÃhÃdaya÷ kevalamÃnu«ÃÓrayema kevalamÃnu«asyotsÃhÃdaya÷ kevaladivyÃÓrayeïa và upanibadhyamÃnà ityanvaya÷ / 'tathÃce'ti / tathÃhÅtyartha÷ / locane---tadvi«ayeti / vyÃpÃravi«ayaketyartha÷ / etaditi / vyÃpÃrapadamityartha÷ / kuta ityata Ãha--sthÃyÅtyÃdi / v­ttau 'bhÃntÅ'ti 'bhavantÅ'ti ca pÃÂha÷ / ata eva ca bharate prakhyÃtavastuvi«ayatvaæ prakhyÃtodÃttanÃyakatvaæ ca nÃÂakasyÃvaÓyakartavyatayopanyastam / tena hi nÃyakaucityÃnaucityavi«aye kavirna vyÃmuhyati / yastÆtpÃdyavastu nÃÂakÃdi kuryÃttasyÃprasiddhÃnucitanÃyakasvabhÃvavarïane mahÃn pramÃda÷ / locanam etaduktaæ bhavati---yatra vineyÃnÃæ pratÅtikhaï¬anà na jÃyate tÃd­gvarïanÅyam / tatra kevalamÃnu«asya ekapade saptÃrïavalaÇghanamasambhÃvyamÃnatayÃn­tamiti h­daye sphuradupadeÓyasya caturvargopÃyasyÃpyalÅkatÃæ buddhau niveÓayati / rÃmadestu tathÃvidhamapi caritaæ pÆrvaprasiddhiparamparopacitasampratyayopÃrƬhamasatyatayà na cakÃsti / ata eva tasyÃpi yadà prabhÃvÃntaramutprek«yate tadà tÃd­Óameva / na tvasambhÃvanÃpadaæ varïanÅyamiti / tena hÅti / prakhyÃtodÃttanÃyakavastutvena / vyÃmuhyatÅti kiæ varïayeyamiti / yastviti kava÷ / mahÃn pramÃda iti / tenotpÃdyavastu nÃÂakÃdi na bÃlapriyà ÓaÇkate---'nanvi'tyÃdi / 'nÃgaloke'ti / nÃkaloketi ca pÃÂha÷ / 'tadi'ti / tasmÃdityartha÷ / k«amÃbhujÃmityasya varïane ityanena sambandha÷ / kimiti praÓne ni«edhe và / pariharata---'naitadi'tyÃdi / naitadasti etaccodyaæ na bhavati / kuta ityatrÃha---'ne'tyÃdi / rÃj¤Ãæ prabhÃvÃtiÓayavarïanaæ yaddvayaæ tadanucitaæ na brÆma iti sambandha÷ / vyatiriktantvityÃdigranthasya sÃrÃrthamÃha locane---etaduktamityÃdi / yatreti / varïyamÃne yasmiæÓcarita ityartha÷ / pratÅtikhaï¬anà pratÅteraprati«Âhà / kevalamÃnu«asyeti / varïyamÃnamiti Óe«a÷ / saptÃrïavalaÇghanaæ kart­ niveÓayatÅti sambandha÷ / anutamitÅti / alÅkatÃmiti / asatyatÃmityartha÷ / viÓe«amÃha---rÃmÃdestviti / tathÃvidhamiti / arïavalaghaÇnÃdirÆpamityartha÷ / pÆrvaprasiddhÅti / pÆrvà purÃtanÅ yà prasiddhiparamparà tayà upacito ya÷ sampratyayo viÓvÃsa÷ tamupÃrƬhamiti hetugarbham / tasyÃpi rÃmÃderapi / utprek«yate kalpanÃpÆrvakaæ varïyate / tÃd­Óameva asatyatayà sphuredeva / paramatÃtparyamÃha---na tvityÃdi / asambhÃvanÃpadamiti / asambhÃvyatvabuddhivi«ayabhÆtamityartha÷ / vyÃmohÃkÃramÃha--kimityÃdi / muninà nÃÂakÃderutpÃdyavastutvasyÃnirÆpitatvÃdutpÃdyavastunÃÂakÃdÅti yathÃÓrutÃrthasyÃsaÇgatyà yo nÃÂakÃdi utpÃdyavastu sat kuryÃttasya mahÃn pramÃdassyÃditi yojanÃmmanasi k­tya tÃtparyaæ viv­ïoti---tenetyÃdi / tena kavermahata÷ pramÃdasya prasaÇgena hetunà / muninà nÃÂakÃdi nanu yadyutsÃhÃdibhÃvavarïane katha¤ciddivyamÃnu«yÃdyaucityaparÅk«Ã kriyate tatkriyatÃm, ratyÃdau tu kiæ tayà prayojanam? ratirhi bhÃratavar«ecitenaiva vyavahÃrema divyÃnÃmapi varïanÅyeti sthiti÷ / naivam ; tatraucityÃtikrameïa surÃæ do«a÷ / tathà hyadhamaprak­tyaucityenottamaprak­te÷ Ó­ÇgÃropanibandhane kà bhavennopahÃsyÃtà / trividhaæ prak­tyaucatyaæ bhÃrate var«e 'pyasti Ó­ÇgÃravi«ayam / yattu divyamaucityaæ tattatrÃnupakÃrakameveti cet---na vayaæ divyamaucityaæ Ó­ÇgÃrani«ayamanyatki¤cidbrÆma÷ / kiæ tarhi? bhÃratavar«avi«aye yathottamanÃyake«u rÃjÃdi«u Ó­ÇgÃropanibandhastathà divyÃÓrayo 'pi Óobhate / na ca rÃjÃdi«u prasiddhi«u prasiddhagrÃmyaÓ­ÇgÃropanibandhanaæ prasiddhaæ nÃÂakÃdau, tathaiva deve«u tatparihartavyam / nÃÂakÃderamineyÃrthatvÃdabhinayasya ca sambhogaÓ­ÇgÃravi«ayasyÃsabhyatvÃttatra parihÃra iti cet- na; yadyabhinayasyaivaævi«ayasyÃsabhyatà tatkÃvyasyaivaævi«ayasya sà kena nivÃryate? tasmÃdabhineyÃrthe 'nabhineyÃrthe và kÃvye yaduttamaprak­te rÃjÃderuttamaprak­tibhirnÃyikÃbhi÷ saha grÃmyasambhogavarïanaæ tatpitro÷ sambhogavarïanamiva sutarÃmasabhyam / tathaivottamadevatÃdivi«ayam / locanam nirÆpitaæ munineti na kartavyamiti tÃtparyam / ÃdiÓabda÷ prakÃre, himÃde÷ prasiddhadevacaritasya saÇgrahÃr'tha÷ / bÃlapriyà utpÃdyavastu sat na nirÆpitamiti sambandha÷ / itÅti hetau / na kartavyamiti / kavinà nÃÂakÃdi utpÃdyavastu sanna nibaddhavyamityartha÷ / 'nÃÂakÃdÅ'tyatrÃdiÓabdaæ viv­ïoti---prakÃra ityÃdi / prakÃre sÃd­Óye, tacca prakhyÃtavastutvena bodhyam / '¬imÃde'rityÃdipadena vyÃyogo grÃhya÷ / "prakhyÃtavastuvi«aya÷ prakhyÃtodÃttanÃyakaÓce"tyÃdi ¬imalak«aïam / vyÃyogastu vidhij¤ai÷ karya÷ prakhyÃtanÃyakaÓarÅra ityÃdivyÃyogalak«aïa¤ja nÃÂyaÓÃstrÃdÃvuktam / nÃÂakÃdÅtyatra nÃÂakamÃdi÷ yasyeti vyutpattyà nÃÂakÃdipadenÃtadguïasaævij¤ÃnabahuvrÅhiïà prakÃraïaæ vivak«itamato na yathÃÓrutÃrthÃnupapattiriti kaÓcidÃha, tanmatamÃha---anyastvityÃdi / na ca sambhogaÓ­ÇgÃrasya suratalak«aïa evaika÷ prakÃra÷, yÃvadanye 'pi prabhedÃ÷ parasparapremadarÓanÃdaya÷ sambhavanti, te kasmÃduttamaprak­tivi«aye na varïyante ? tasmÃdutsÃhavadratÃvapi prak­tyaucityamanusartavyam / tathaiva vismayÃdi«u / yattvevaævidhe vi«aye mahÃkavÅnÃpyasamÅk«yakÃrità lak«ye d­Óyate sa do«a eva / sa tu Óaktitirask­tatvÃtte«Ãæ na lak«yata ityuktameva / anubhÃvaucityaæ tu bharatÃdau prasiddhameva / locanam anyastu--'upalak«aïamukto bahuvrÅhiriti prakaraïamatroktam' ityÃha / 'nÃÂikÃdi' iti và pÃÂha÷ / tatrà digrahaïaæ prakÃrasÆcakam, tena muninirÆpite nÃÂikÃlak«aïe 'prakaraïanÃÂakayogÃdutpÃdyaæ vastu nÃyako n­pati÷' ityatra yathÃsaækhyena prakhyÃtodÃttan­patinÃyaktvaæ boddhavyamiti bhÃva÷ / kathaæ tarhi sambhogaÓ­ÇgÃra÷ kavinà nibadhyatÃmityÃÓaÇkyÃha---na ceti / tathaiveti / muninÃpa sthÃne sthÃne prak­tyaucityameva vibhÃvÃnubhÃvÃdi«u bahutaraæ pramÃïÅk­taæ 'sthairyeïottamamadhyamÃdhamÃnÃæ nÅcÃnÃæ sambhrameïa' ityÃdi vadatà / bÃlapriyà ukto bahuvrÅhirupalak«aïamiti / nÃÂakÃdÅti bahuvrÅhiranyopalak«aka ityartha÷ / itÅti hetau / prakÃrÃntareïÃha--nÃÂikÃdÅtyÃdi / prakÃrasÆcakaæ sÃd­Óyabodhakam / sÃd­ÓyamutpÃdyavastutvena bodhyam, prakaraïÃdikamÃdipadena grÃhmamiti bhÃva÷ / teneti nÃÂikÃderutpÃdyavastutvakathanenetyartha÷ / vastuna evotpÃdyatvokasyeti yÃvat / boddhavyamiti / nÃyake utpÃdyatvasyÃnvayo neti bhÃva÷ / v­ttau 'nanvi'tyÃdi / 'divye'ti / divyaæ mÃna«ya¤ja tadÃdi yadaucityaæ tasya parÅk«Ã / yadi kriyata iti sambandha÷ / 'tat' tarhi / 'tayÃ' divyamÃnu«yÃdyaucityaparÅk«ayà / 'tatre'ti / ratyÃdÃvityartha÷ / punaÓÓaÇkate---'yattvi'tyÃdi / pariharati---'ne'tyÃdi / 'divyÃÓrayo 'pÅti / Ó­ÇgÃropanibandha ityanu«aÇga÷ / 'na ce'ti / nÃÂakÃdau rÃjÃdi«u na ca prasiddhamityanvaya÷ / 'prasiddhe'ti / adhamapÃtragatatvena prasiddhetyartha÷ / 'tadi'ti / grÃmyaÓ­ÇgÃropanibandhanamityartha÷ / ÓaÇkate---'nÃÂakÃderi'ti / 'tatre'ti / nÃÂakÃdÃvatyartha÷ / 'evaæ vi«ayasyÃsabhyate'ti / sambhogaÓ­ÇgÃravi«ayasyÃsabhyatetyartha÷ / 'se'ti / asabhyatetyartha÷ / na ca sambhogaÓ­ÇgÃrasyetyÃdigranthamavatÃrayati locane---kathantarhÅtyÃdi / tathaiva vismayÃdi«vityatra pramÃïamÃha---muninÃpÅtyÃdi / sthaiyaæïeti / iyattÆcyate--bharatÃdiviracitÃæ sthitiæ cÃnuvartamÃnena mahÃkaviprabandhÃæÓca paryÃlocayatà svapratibhÃæ cÃnusaratà kavinÃvahatacetasà bhÆtvà vibhÃvà dyaucityabhraæÓaparityÃge para÷ prayatno vidheya÷ / aucityavata÷ kathÃÓarÅrasya v­ttasyotprek«itasya và graho vya¤jaka ityanenaitatpratipÃdayati---yaditihÃsÃdi«u kathÃsu rasavatÅ«u vividhÃsu satÅ«vapa yattatra vibhÃvÃdyaucityavatkathÃÓarÅraæ tadeva grÃhyaænetarat / v­ttÃdapi ca kathÃÓarÅrÃdutprek«ite viÓe«ata÷ prayatnavatà bhavitavyam / tatra hyanavadhÃnÃtskhalata÷ kaveravyutpattisambhÃvanà mahatÅ bhavati / parikaraÓlokaÓcÃtra--- kathÃÓarÅramutpÃdyavastu kÃryaæ tathÃtathà / yathà rasamayaæ sarvameva tatpratabhÃsate // locanam ityattviti / lak«ïaj¤atvaæ lak«yapariÓÅlanamad­«ÂaprasÃdoditasvapratibhÃÓÃlitvaæ cÃnusartavyamiti saæk«epa÷ / rasavatÅ«vityanÃdare saptamÅ / rasavattvaæ cÃvivecakajanÃbhimÃnÃbhiprÃyeïa mantavyam / vibhÃvÃdyaucityena hi vinà kà rasavattà / kaveriti / bÃlapriyà "strÅnÅcaprak­ti«vi«a Óoko vyasanasambhava÷ / dhairyeïottamamadhyÃnÃæ nÅcÃnÃæ ruditena ca" // iti bhÃvÃdhyÃye pÃÂha÷ / atrÃbhineya ityasyÃnu«aÇga÷ / 'bharatÃdiviracatÃæ sthiti¤cÃnuvartamÃnene'tyÃdit­tÅyÃntapadatrayalabdhamarthamÃha---lak«aïaj¤atvamityÃdi / ad­«Âeti / ad­«Âaæ suk­taæ prasÃdo devatÃdiprasÃda÷ tÃbhyÃmudità yà svapratibhà tacchÃlitvamityartha÷ / anÃdare saptamÅti / itihÃsÃdi«u vividhÃsu rasavatÅ«u kathÃsu satÅ«vapi tÃ÷ kathà anÃd­tya tatra tÃsÃmmadhye yatkathÃÓarÅramaucityavattadeva kavinà grÃhyaæ, netaradvibhÃvÃdyaucityaÓÆnyaæ kathÃÓarÅraæ rasavadapi na grÃhyamiti v­ttyartha iti bhÃva÷ / nanu vibhÃvÃdyaucityÃbhÃve kathaæ rasavatvamityata Ãha--rasavatva¤ceti / avivecaketyÃdi / kavivecakajanÃnÃæ yo 'bhimÃna÷ rasavatvÃbhimÃna÷ tadabhiprÃyeïa j¤Ãtavyamityartha÷ / atra hetumÃha---vibhÃvÃdyaucityenetyÃdi / mahatÅ avyutpattisambhÃvanà bhavatÅtyuktaæ viv­ïoti---na hÅtyÃdi / tatreti / svayamutprek«ite kathÃÓarÅra ityartha÷ / jÃtyuttaramiti / asamÅcÅnamuttaramityartha÷ / tatra iti jÃtyuttaramapi na sambhavatÅti sambandha÷ / santÅtyÃdikaæ viv­ïoti--siddha ityÃdi / ÃsvÃdeti / ÃsvÃdamÃtraæ tatra cÃbhyupÃya÷ samyagvibhÃvÃdyaucityÃnusaraïam / tacca darÓitameva / ki¤ca---- santi siddharasaprakhyà ye ca rÃmÃyaïÃdaya÷ / kathÃÓrayà na tairyojyà svecchà rasavirodhinÅ // te«u hi kathÃÓraye«u tÃvatsvecchaiva na yojya / yaduktam---'kathÃmÃrge na cÃlpo 'pyatakrama÷' / svecchÃpi yadi yojyà tadrasavirodhinÅ na yojyà / idamaparaæ prabandhasya rasÃbhivya¤jakatve nibandhanam / itiv­ttavaÓÃyÃtÃæ katha¤cidrasÃnanuguïÃæ sthitiæ tyaktvà punarutprek«yÃpyantarÃbhÅ«Âarasocitakathonnayo vidheya÷ yatà kÃlidÃsaprabandhe«u / yathà ca sarvasenaviracite locanam na hi tatretihÃsavaÓÃdeva mayà nibaddhamiti jÃtyuttaramapi sambhavati / tatra ceti / rasamayatvasampÃdane / siddheti / siddha÷ ÃsvÃdamÃtraÓe«o na tu bhÃvanÅyo raso ye«u / kathÃnÃmÃÓrayà itihÃsÃ÷, tairitihÃsÃrthai÷ taissaha svecchà na yojyà / sahÃrtaÓcÃtra vi«ayavi«ayibhÃva iti vyÃca«Âe---te«viti saptamyà / svecchà te«u na yojyÃ, katha¤cidvà yadi yojyate tattatprasiddharasaviruddhà na yojyà / yathà rÃmasya dhÅralalitatvayojanena nÃÂikÃnÃyakatvaæ kaÓcitkuryÃditi tvatyantÃsama¤jasam / yaduktamiti / rÃmÃbhyudaye yaÓovarmaïÃ---'sthitamiti yathà ÓayyÃm' / kÃlidÃseti / raghuvaæÓe 'jÃdÅnÃæ rÃj¤Ãæ vivÃhÃdavarïanaæ netihÃse«u nirÆpitam / harivijaye kÃntÃnunayanÃÇgatvena pÃrijÃtaharaïÃdinirÆpitamitihÃse«vad­«Âacamapi / tathÃrjunacarite 'rjunasya pÃtÃlavijayÃdi bÃlapriyà sah­dayÃsvÃda eva Óe«a÷ Ói«ÂÃæÓo yasya sa÷ / mÃtrapadavyavacchedyamÃha---na tvityÃdi / bhÃvanÅya÷ varïanayà sampÃdanÅya÷ / siddharasÃ÷ prakhyÃ÷ prakhyÃtÃÓca siddharasaprakhyà ye rÃmÃyaïÃdaya÷ kathÃÓrayÃssantÅti sambandha÷ / tatra kathÃÓrayapadaæ vyÃca«Âe - kathÃnÃmityÃdi / tairityetadvyÃca«Âe - itisÃhÃsÃrthairiti / na tairityÃdikaæ vÃkyadvaye paryavasannamityÃÓayena te«vityÃdi vyÃkhyÃtaæ v­ttau, tatra tairityanena te«vityartha÷ / kathaæ labdhaæ ityatastadgranthamavatÃrayati---tairityÃdi / te«viti saptamyeta / saptamÅyaæ vai«ayikÃdhikaraïa iti bhÃva÷ / sveccheti / svecchÃnirmità arthà ityartha÷ / te«viti / siddharasaprakhye«u kathÃÓraye«vityartha÷ / yathà rÃmasyeti / rÃmÃyaïaprasiddhastadÅyo raso hi vÅra iti bhÃva÷ / v­ttau---'na cÃlpo 'pyatikrama' iti / alpo 'pyatikramo na kÃryaæ ityartha÷ / 'iti v­tte'tyÃdi / katha¤cidrasÃnanuguïÃæ kayÃpi vidhayà harivijaye / yathà ca madÅya evÃrjunacarite mahÃkÃvye / kavinà kÃvyamupanibandhatà sarvÃtmanà rasaparatantreïa bhavitavyam / tatretiv­te yadi rasÃnanuguïÃæ sthitiæ paÓyettademÃæ bhaÇktvÃpi svatantratayà rasÃnuguïaæ kathÃntaramutpÃdayet / na hi kaveritiv­ttamÃtranirvahaïena ki¤citprayojanam, itihÃsÃdeva tatsiddhe÷ / rasÃdivya¤jakatve prabandhasya cedamanyanmukhyaæ nibandhanaæ, yatsandhÅnÃæ mukhapratimukhagarbhÃvamarÓanirvahaïÃkhyÃnÃæ tadaÇgÃnÃæ copak«epÃdÅnÃæ ghaÂanaæ locanam varïitamithÃsÃprasiddham / etadeva yuktamityÃha---kavineti / sandhÅnÃmiti / iha prabhusammitebhya÷ Órutism­tiprabh­tibhya÷ kartavyamidamityÃj¤ÃmÃtraparamÃrthebhya÷ ÓÃstrebhyo ye na vyutpannÃ÷, na cÃpyasyedaæ v­ttamamu«mÃtkarmaïa ityevaæ yuktiyuktakarmaphalasambandhaprakaÂanakÃribhyo mitrrasammitebhya itihÃsaÓÃstrebhyo labdhavyutpattaya÷, atha cÃvaÓyaæ vyutpÃdyÃ÷ prajÃrthasampÃdanayogyatÃkrÃntà rÃjaputraprÃyÃste«Ãæ h­dayÃnupraveÓamukhena caturvargopÃyavyutpattirÃdheyà / h­dayÃnupraveÓaÓca rasÃsvÃdamaya eva / sa ca rasaÓcaturvargopÃyavyutpattinÃntarÅyakavibhÃvÃdisaæyogaprasÃdopanata ityevaæ rasocitavibhÃvÃdyupanibandhe rasÃsvÃdavaivaÓyameva svarasabhÃvinyÃæ vyutpattau prayojakamiti prÅtireva vyutpatte÷ prayojikà / prÅtyÃtmà ca rasastadeva nÃÂyaæ nÃÂyameva veda ityasmadupÃdhyÃya÷ / na caite prÅtivyutpattÅ bhinnarÆpe eva, dvayorapyekavi«ayatvÃt / vibhÃvÃdyaucityameva bÃlapriyà rasÃnuguïyarahitÃm / 'utprek«ya' Ãlocya / 'antarÃ' madhye / 'abhÅ«Âe'ti / abhÅ«Âasya rasasya ucitÃyÃ÷ kathÃyà unnaya÷ ghaÂanam / uktamevÃrthaæsphuÂaæ viv­ïoti--'kavine'tyÃdi / 'prabandham' iti 'kÃvyam' iti ca pÃÂha÷ / locane 'sandhÅnÃm' ityÃdigranthÃrthaæ viv­ïoti--iha prabhusammitebhya ityÃdi / kartavyamidamiti upalak«aïametadidaæ na kartavya mityasya / ÓÃstrebhya iti hetau pa¤camÅ / na cÃpÅti / labdhavyutpattaya ityanenÃsya sambandha÷ / asyeti nÃyakaviÓe«asya nirdeÓa÷ / idaæ v­ttamiti / etatphalaæ jÃtamityartha÷ / ÓÃstrÅti / ÓÃstramitihÃsÃtmakÃni ÓÃstrÃïi itihÃsaÓÃstrÃïi tebhya÷ / atha cÃvaÓyaæ vyutpÃdyà ityatra hetumÃha---prajÃrtheti / prajÃnÃmarthapampÃdane paripÃlane yà yogyatà rÃjakulaprasÆtatvÃdirÆpà tayà ÃkrÃntà ÃÓrità ityartha÷ / caturiti / caturvargopÃyavyutpatti÷ nÃntarÅyakamÃnu«aÇgikaphalaæ yasya tathÃvidho yo vibhÃvÃdisaæyoga÷ tatprasÃdopanata÷ tenotpÃdita ityarthaæ / ityevamiti / uktaprakÃreïetyartha÷ / prÅtireveti / rasÃsvÃdÃnanda evetyartha÷ / bhinnirÆpe iti / vibhinnavi«ayake ityartha÷ / locanam satyata÷ prÅternidÃnamityasak­davocÃma / vibhÃvÃdÅnÃæ tadrasocatÃnÃæ yathÃsvarÆpavedanaæ phalaparyantÅbhÆtatayà vyutpattirityucyate / phalaæ ca nÃma yadad­«ÂavaÓÃddavatà prasÃdÃdÃnyato và jÃyate / na ca tadupadeÓyam, tata upÃye vyutatpatyayogÃt / tenopÃyakrameïa prav­ttasya siddhi÷ anupÃyadvÃreïa prav­ttasya nÃÓa ityevaæ nÃyakapratinÃyakagatatvenÃrthÃnarthepÃyavyutpatti÷ kÃryà / upÃyaÓca kartrÃÓrÅyamÃïa÷ pa¤cavasthà bhajate / tadyathÃsvarÆpaæ, svarÆpÃtki¤ciducchÆnatÃæ, kÃryasampÃdanayogyatÃæ, pratabandhopanipÃtenÃÓaÇkyamÃnatÃæ, niv­ttapratipak«atÃyÃæ bÃdhakabÃdhanena sud­¬haphalaparyantatÃm / evamÃrtisahiïïÆnÃæ vipralambhabhÅrÆïÃæ prek«ÃpÆrvakÃriïÃæ tÃvadevaæ kÃraïopÃdÃnam / tà evaævidhÃ÷ pa¤cÃvasthà ; kÃraïagatà muninokta÷--- saæsÃdhye phalayoge tu vyÃpÃra÷ kÃraïasya ya÷ / bÃlapriyà phalaparyantÅbhÆtatayeti / svarÆpasaævedanamityanena sambandha÷ / taditi / ad­«ÂÃdijanyaæ phamityartha÷ / tata÷ tathÃvidhaphalopadeÓena / upÃye vyutpattyayogÃditi / tattatphalopÃyavi«ayakavyutpatyanudayÃdityartha÷ / teneti / uktahetunetyartha÷ / siddhiriti / phalasiddhirityartha÷ / anupÃyeti / anupÃyaÓabdenÃheturani«ÂahetuÓca vivak«ita÷ / nÃÓa iti / phalÃsiddhirani«ÂasiddhiÓcetyartha÷ / nÃyakapratinÃyakagatatveneti / arthÃnarthetyanena sambandha÷ / yathÃsaÇkhyaæ nÃyakapratinÃyakagatau yÃvarthÃnarthau tadupÃyasya vyutpattirityartha÷ / kÃryeti / kavinà sampÃdanÅyetyartha÷ / kartreti / nÃyakÃdinetyartha÷ / svarÆpamityÃdidvitÅyÃntÃnÃæ pa¤cÃvasthà ityanena pÆrvasthena sambandha÷ / svarÆpamiti / upÃyasyÃnu«ÂhÅyamÃnatvasvarÆpamityartha÷ / ki¤ciducchÆnatÃmiti / ki¤citpo«amityartha÷ / tadrÆpÃæ kÃryasampÃdanayogyatÃmiti dvitÅyÃvasthà / pratibandhaketyÃdi / pratibandhakopanipÃtenÃÓaÇkyamÃnakÃryasiddhikatvamityartha÷ / niv­ttapratipak«atÃyÃmiti / prativandhakaniv­ttamityartha÷ / pratibandhakaniv­ttyà niÓcÅyamÃnakÃryakatvamiti yÃvat / pratÃparudrÅyavyÃkhyÃyÃntu - prathamÃvasthÃsvarÆpÃt ki¤ciducchÆnatvaæ, dvitÅyà tu kÃryasampÃdanayogyatÃ, t­tÅyà tu pratibandhakopanipÃtena kÃryasya ÓaÇkyamÃnatvaæ, caturthÅ tu pratibandhakaniv­ttyà kÃryasya niÓcaya÷, pa¤camÅ tu bÃdhabÃdhanena phalaparyantatÃdÃr¬hyamityuktam, tadanurodhe tu svarÆpÃt ki¤ciducchÆnatÃmityasya svarÆpamityanenÃnvayo bodhya÷ / ÃrtisahiïïunÃmiti / ÓramasahiïïÆnamityartha÷ / yathoktam---"vidhnairmuhurmuhurapi pratihanyamÃnÃ" ityÃdi / vipralambheti / kÃryÃsiddhÅtyartha÷ / saæsÃdhya iti / kÃraïasyeti / nÃyakÃderityartha÷ / prÃrambhÃdÅnÃmmukhÃdisandhÅnÃæ locanam tasyÃnupÆrvyà virj¤ayÃ÷ pa¤cÃvasthÃ÷ prayokt­bhi÷ // prÃrambhaÓca prayatnaÓca tathà prÃpteÓca sambhava÷ / niyatà ca phalaprÃpti÷ phalayogaÓca pa¤cama÷ // iti / evaæ yà etÃ÷ kÃraïasyÃvasthÃstatsampÃdakaæ yatkarturitav­ttaæ pa¤cadhà vibhaktam / ta eva mukhapratimukhagarbhÃvamarÓanirvahaïÃkhyà anvarthanÃmÃna÷ pa¤ca sandhaya itiv­ttakhaïa¬Ã÷, locanam sandhÅyanta iti k­tvà / te«Ãmapi sandhÅnÃæ svanirvÃhyaæ prati tathà kramadarÓanÃdavÃntarabhinnà ititav­ttabhÃgÃ÷ / sandhyaÇgÃni--'upak«epa÷ parikara÷ parinyaso vilobhanam' ityadÅni / arthaprak­tayo 'traivÃntarbhÆtÃ÷ / tathà hi svÃyattasiddherbÅjaæ bindu÷ kÃryamiti tisra÷ / bÅjena sarvavyÃpÃrÃ÷ bindunÃnusandhÃnaæ kÃryeïa nirvÃha÷ sandarÓanaprÃrthanÃvyavasÃyarÆpà hyetÃstisro 'rthasampÃdye kartu÷ prak­taya÷ svabhÃvavaÓe«Ã÷ / sacivÃyattasiddhitve tu sacivasya tadarthameva và svÃrthameva và svÃrthamapi và prav­tttvena prakÅrïapatÃkÃÓabdÃbhyÃmukta iti / evaæ prastutaphalanirvÃhaïÃntasyÃdhikÃrikasya v­ttasya pa¤casandhitvaæ pÆrïasandhyaÇgatà ca sarvajanavyutpattidÃyinÅ nibandhanÅyà / prÃsaÇgike tvitiv­tte nÃyaæ niyama ityuktam- 'prÃsaÇgike parÃthatvÃnna hye«a niyamo bhavet' iti muninà / evaæ sthite ratnÃvalyÃæ dhÅralalitasya nÃyakasya dharmÃviruddhasambhogasevÃyÃmanaucityÃbhÃvÃtpratyuta na nissukha÷ syÃditi ÓlÃdhyatvÃtp­thvÅrÃjyamahÃphalÃntarÃnubandhikanyÃlÃbhaphaloddeÓena bÃlapriyà tadaÇgÃnÃmupak«epÃdÅnäca lak«aïÃni daÓarÆpakÃdi«u dra«ÂavyÃni / svanirvÃhyamiti / svanirvÃhyaæ phalamityartha÷ / arthaprak­tayo 'traiveti / tÃ÷ "bÅjabindupatÃkÃkhyaprakarÅkÃryalak«aïÃ" ityuktà bodhyÃ÷ / svÃyattasiddheriti / nÃyakastrividha÷---svÃyattasiddhissacivÃyattasiddhirubhayÃyattasiddhiÓceti / bÅjena sarvavyÃpÃrà iti / vivak«ità iti Óe«a÷ / evamuttaravÃkyayorapi bodhyam / anusandhÃnamiti / avÃntarÃrthairmukhyaprayojanasya vicchede tatsandhÃnakaraïamityartha÷ / sandarÓanetyÃdi / tattataprayojanaæ manasi k­tya tÃtsiddhiæ samprÃrthya tadartho vyavasÃyo bhavatÅti sandarÓanÃdijanyatvÃdbÅjÃdayastatsvarÆpà ityartha÷ / arthe ityÃdi / anenÃrthaprak­taya ityasyÃvayavÃrtho darÓita÷ / atha prakarÅpatÃkÃpadÃrthau darÓayi«yannÃha---sacivetyÃdi / tadarthaæ nÃyakÃrtham / prakarÅpatÃkÃpadÃbhyÃæ vyapadeÓe kramema hetu÷ prakÅrïatvaprasiddhatvÃbhyÃmiti / iti muninà ityuktamiti sambandha÷ / itÅtyasya iti vadatà ityartha÷ / lak«yaæ darÓayati---evamityÃdi / evaæ sthite ratnÃvalyÃæ darÓità evetyanvaya÷ / iti ÓlÃdhyatvÃditi / iti vacanena dharmÃviruddhasambhogasevÃyÃ÷ rasÃbhivyaktyapek«ayÃ, yathà ratnÃvalyÃm ; na tu kevalaæ ÓÃstrasthitisampÃdanecchayà / yathà veïÅsaæhÃre vilÃsÃkhyasya pratimukhasandhyaÇgasya prak­tarasanibandhÃnanuguïamapi dvitÅye 'Çke bharatamatÃnusaraïamÃtrecchayà ghaÂanam / locanam prastÃvanopakrame pa¤cÃpi sandhayo 'vasthÃpa¤cakasahitÃ÷ samucitasandhyaÇgaparipÆrïà arthaprak­tiyuktà darÓità eva / 'prÃrambhe 'sminsvÃmino v­ddhihetau' iti he bÅjÃdeva prabh­ti 'viÓrÃntavigrahakatha÷' iti 'rÃjyaæ nirjitaÓatru' iti ca vacobhi÷ 'upabhogasevÃvasaro 'yam' ityupak«epÃtprabh­ti hi nirÆpitam / etattu samastasandhyaÇgasvarÆpaæ tatpÃÂhap­«Âhe pradarÓyamÃnamatitamÃæ granthagauravamÃvahati / pratyekena tu pradarÓyamÃnaæ pÆrvÃparÃnusandhÃnavandhyatayà kevalaæ saæmohadÃyi bhavatÅti na vitatam / asyÃrthasya yatnÃvadheyatvene«ÂatvÃtsvakaïÂhena yo vyatireka ukto 'na tu kevalayÃ' iti tasyodÃharaïamÃha---na tviti / kevalaÓabdamicchÃÓabdaæ ca prayu¤cÃnasyÃyamÃÓaya÷---bharatamuninà sandhyaÇganÃæ rasÃÇgabhÆtamitiv­ttaprÃÓastyotpÃdanameva prayojanamuktam / na tu pÆrvaraÇgÃÇgavadad­«ÂasampÃdanaæ vidhnÃdivÃraïaæ và / yathoktam--- i«ÂasyÃrthasya racanà v­ttÃntasyÃnapak«aya÷ / rÃgaprÃpti÷ prayogasya guhyÃnÃæ caiva gÆhanam // ÃÓcaryavadabhikhyÃnaæ prakÃÓyÃnÃæ prakÃÓanam / aÇgÃnÃæ «a¬vidhaæ hyetadd­«Âaæ ÓÃstre prayojanam // iti / tataÓca--- samÅhà ratibhogÃrthà vilÃsa÷ parikÅrtita÷ / bÃlapriyà ÓlÃghanÅyatvÃdityartha÷ / tatpÃÂhap­«Âhe pradarÓyamÃnamiti / ratnÃlÅsthatattadvÃkyÃni sarvÃïyudÃh­tya pradarÓyamÃnamityartha÷ / pratyekeneti / pÆrvÃparavÃkyaæ vinà udÃharaïamÃtramityartha÷ / na vitatamiti / savistaraæ sodÃharaïaæ v­ttau noktamityartha÷ / asyÃrthasyeti / sandhisandhyaÇgaghaÂanaæ rasÃdivyaktyapek«ayetyuktasyÃrthasyetyartha÷ / iti yo vyatireka iti sambandha÷ / na tvitÅti / na tvityÃdigrandhenetyartha÷ / prayu¤jÃnasyeti / kÃrikÃkarturiti Óe«a÷ / ayamiti / nÃdhigatÃrtha ityantena granthena vak«yamÃïa ityartha÷ / sandhyaÇgÃnÃmiti prayojanamityanena sambadhnÃti / i«Âasyeti racanÃpratipÃdanam / prayogasya rÃgaprÃpti÷ abhinayarÃgasam­ddhi÷ / abhinayadarÓanena sÃmÃjikamanora¤janasam­ddhiriti yÃvat / ÃÓcaryavaditi / camatkÃrakÃrÅtyartha÷ / tataÓceti / uktena hetunetyartha÷ / prayukta ityanenÃsya sambandha÷ / samÅheti / idaæ cÃparaæ prabandhasya rasavya¤jakatve nimittaæ yaduddÅpanapraÓamane yathÃvasaramantarà locanam iti pratimukhasandhyaÇgavilÃsalak«aïe / ratibhogaÓabda ÃdhikÃrikarasasthÃyibhÃvopavya¤jakavibhÃvÃdyupalak«aïÃrthatvena prayukta÷, yathà tattvaæ nÃdhigatÃrtha iti, prak­to hyatra vÅrarasa÷ / uddÅpana iti / uddÅpanaæ vibhÃvÃdiparipÆraïayà / yathÃ---'ayaæ sa rÃà udayaïo tti' ityÃdi sÃgarikÃyÃ÷ / praÓamanaæ vÃsavadattÃta÷ palÃyane / punaruddÅpanaæ citraphalakollekhe / praÓamanaæ susaÇgatÃpraveÓe ityÃdi / gìhaæ hyanavarataparim­dito rasa÷ sukumÃramÃlatÅk­sumavajjhaÂityeva mlÃnimavalambeta / viÓe«atastu Ó­ÇgÃra÷ / yadÃha muni÷--- yadvÃmÃbhiniveÓitvaæ yataÓca vinivÃryate / durlabhatvaæ yato nÃryà kÃmina÷ sà parà rati÷ // iti / vÅrarasÃdÃvapi yathÃvasaramuddÅpanapraÓamanÃbhyÃæ vinà jhaÂityevÃdbhutaphalakalpe sÃdhye labdhe prakaÂÅcikÅr«ita upÃyopeyabhÃvo na pradarÓita evala syÃt / punariti / itiv­ttavaÓÃdÃrabdhÃÓaÇkyamÃnaprÃyà bÃlapriyà samÅhà icchà / ratibhogÃrtheti / suratÃnubhavavi«ayiketyartha÷ / yadvÃ---rate÷ ratyÃkhyasthÃyina÷ yo bhujyata iti bhogo vi«aya÷ pramadÃdi÷ tadarthà tatsambhogÃrthà ityartha÷ / ÃdhikÃriketi / ÃdhikÃriko yo raso varïyamÃna÷ tasya ya÷ sthÃyÅbhÃvastadupavya¤jako yo vibhÃvÃdi÷ tadupalak«amÃrthatvena tadupalak«akatvenetyartha÷ / na tu pÆrvektavÃcyÃrthamÃtraparatveneti bhÃva÷ / prayukta iti / munineti Óe«a÷ / yatheti / yathÃtattvamadhigato j¤Ãto 'rtho munyabhipretÃrthe yasya tathÃbhÆto na, kintu tadvÃcyÃrtha evÃdhigata iti bhÃva÷ / veïÅsaæhÃrak­teti Óe«a÷ / itÅtyasyÃÓaya ityenanÃnvaya÷ / nanu veïÅsaæhÃre ka ÃghikÃriko rasa ityatrÃha---prak­ta iti / na tu Ó­ÇgÃra iti bhÃva÷ / anyathà do«aæ darÓayati---gìhamityÃdi / anavarataparim­dita÷ avicchedenÃsvÃdita÷ / mÃlatÅti / anavaratam­ditamÃlatÅtyartha÷ / yaditi / vÃmÃbhiniveÓitvaæ nÃryÃ÷ pratikÆlÃcaraïÃbhilëa÷ / yataÓca yacca vinivÃryate nÃryà sambhoga iti Óe«a÷ / yata÷ yat sà etatrrayam, parà rati÷ vidhnitasambhogÃyà nÃryÃssambhoga÷ paramaprÅtiheturityartha÷ / na kevalaæ Ó­ÇgÃre rasÃntare 'pyuktaæ grÃhyamityÃha---vÅretyÃdi / adbhutaphaleti / indrajÃlÃdidarÓitaphaletyartha÷ / prakaÂÅcikÅr«ita÷ kavinà prakaÂÅkartumabhila«ita÷ / upÃyeti / nÃyakÃditattadyvÃpÃrasya caturvargasya ca hetuhetumadbhÃva ityartha÷ naiveti yojanà / Ãrabdhetyanena prak­te vivak«itamÃha--ÃÓaÇkyamÃnaprÃyeti / upanatà jÃtà / viÓrÃntipadÃrthamÃha---viccheda iti / tathÃca yatra yatrà Çgino rasasya viccheda÷ prÃpnuyÃttatra rasasya, yatà ratnÃvalyÃmeva / pumarÃbdhaviÓrÃnte rasasyÃÇgino 'nasandhiÓca / yathà tÃpasavatsarÃje / prabandhaviÓe«asya nÃÂakÃde rasavyaktinimittamidaæ cÃparamavagantavyaæ yadalaÇk­tÅnÃæ ÓaktÃvapyÃnurÆpyeïa yojanam / Óakto hi kavi÷ kadÃcidalaÇkÃranibandhane tadÃk«iptatayaivÃnapek«itarasabandha÷ prabandhamÃrabhate tadupadeÓÃrthamidamuktam / d­Óyante ca kavayo 'laÇkÃranibandhanaikarasà anapek«itarasÃ÷ prabandhe«u / locanam na tu sarvarthavopanatà viÓrÃntirvicchedo yasya sa tathà / rasasyeti / rasÃÇgÃbhÆtasya kasyÃpÅti yÃvat / tÃpasavatsarÃje hi vÃsavadattÃvi«ayo jÅvatasarvasvÃbhimÃnÃtmà premabandhastadvibhÃvÃdyaucityÃtkaruïavipralambhÃdibhÆmikà g­hïansamastetiv­ttavyÃpÅ / rÃjyapratyÃpattyà hi sacivanÅtimahimopanatayà tadaÇgabhÆtapajhÃvatÅlÃbhÃnugatayÃnuprÃïyamÃnarÆpà paramÃmabhila«aïÅyatamatÃæ prÃptà vÃsavadattÃdhigatireva tatra phalam / nirvahaïe hi 'prÃptà devÅ bhÆtadhÃtrÅ ca bhÆya÷ saæbandho 'bhÆddarÓakena' ityevaæ devÅlÃbhaprÃdhÃnyaæ nirvÃhitam / iyati cetiv­ttavaicitryacitre bhittisthÃnÅyo vÃsavadattÃpremabandha÷ prathamamantrÃrambhÃtpram­ti pajhÃvatÅvivÃhÃdau, tasyaiva vyÃpÃrÃt / tena sa eva vÃsavadattÃvi«aya÷ premabandha÷ kathÃvaÓÃdÃÓaÇkyamÃnavicchedo 'pyanusaæhita÷ / tathÃhi---prathame bÃlapriyà tatra tadanusandhÃnaæ sampÃdayitavyamityartha÷ / aÇgino rasasyetyatra rasapadena vivak«itamÃha - rasÃÇgabhÆtasyeti / kasyÃpÅti / vibhÃvÃderityartha÷ / 'yathà tÃpasavatsarÃja' ityuktaæ viv­ïoti - tÃpasavatsarÃje hÅtyÃdi / premabandha iti / vatsarÃjagata iti Óe«a÷ / samasteti / v­ttavyÃpÅtyanenÃsya sambandha÷ / karuïeti / kramo 'tra bodhya÷ / uktaæ d­¬hÅkaroti - rÃcyetyÃdi / prÃptetyatra hetu÷--rÃjyapratyÃpatyÃnupreyamÃlarÆpeti / rÃjyapratyÃpatte÷ viÓe«aïadvayam--racivetyÃdi / uktamupapÃdayati---nirvahaïa ityÃdi / prÃtpeti / d­«ÂÃyÆyaæ nirjità vidvi«aÓca prÃptà devÅ bhÆtadhÃtrÅ ca bhÆya÷ / sambandho 'bhÆddarÓakenÃpi sÃrdhaæ kiæ te du÷khaæ yattataÓÓÃntamadya // iti sampÆrïaÓloka÷ / 'rasasyÃrabdhaviÓrÃnteri"tyÃdyuktaæ saÇgamayati-iyatÅtyÃdi / itiv­ttavaicitryacitra iti / Ãlekhyatalye vicitretiv­tta ityartha÷ / prabh­tibhitisthÃnÅya ityanvaya÷ / vyÃpÃrÃditi / vyÃparaïÃdityatha÷ vyÃpteriti yÃvat ityÃdineti / "niÓÃpi manmathak­totsÃhaistadaÇgÃrpaïai÷ tÃæ sampratyapi mÃrgadattanayanÃæ locanam tÃvadaÇke sphuÂaæ sa evopanivaddha÷ 'tadvakrenduvilokanena divaso nÅta÷ prado«astathà tadgo«Âhyaiva' ityÃdinÃ, 'baddhotkaïÂhamidaæ mana÷ kimathavà premÃsamÃptotsavam' ityantena / dvitÅye 'pi 'd­«ÂirnÃm­tavar«iïÅ smitamadhuprasyandi vaktraæ na kim' ityÃdinà sa eva vicchinno 'pyanusaæhita÷ / t­tÅye 'pi sarvatra jvalite«u veÓmasu bhayÃdÃlÅjane vidgute ÓvÃsotkampavihastayà pratipadaæ devyà patantyà tathà / hà nÃtheti muhu÷ pralÃpaparayà dagdhaæ varÃkyà tayà ÓÃntenÃpi vayaæ tu tena dahanenÃdyÃpi dahyÃmahe // ityÃdinà / caturthe 'pi devÅsvÅk­tamÃnasasya niyataæ svapnÃyamÃnasya me tadgotragrahaïÃdiyaæ suvadanà yÃyÃtkathaæ na vyathÃm / itthaæ yantraïayà kathaÇkathamapi k«Åïà niÓà jÃgrate / bÃlapriyà pra«Âuæ prav­ttasya me" ityÃdipadena grÃhyam / tadvaktreti / tatpadenÃtra tatpadenÃtra sarvatra vÃsavadattÃyÃ÷ parÃmarÓa÷ divasa÷ ahasmamaya÷ / tayà saha go«ÂhÅ sambhëaïÃdistadgo«ÂhÅ tayà / niÓÃpÅtyatra nÅteti vipariïÃmena sambandha÷ / manmatheti / manmathena k­ta÷ utpÃdita÷ utsÃha÷ ye«Ãæ tai÷ kiæ kuta÷ baddhotkaïÂhaæ bhavati / vim­ÓyÃha--athavetyÃdi / asamÃpta÷ utsava÷ vaktrenduvilokanÃdirÆpo yatra / yadvÃ--asamÃpta÷ asamÃpita÷ utsava÷ yena tat / bhavati ityantenÃnusaæhita iti sambandha÷ / d­«Âiriti / nÃm­tadharmiïÅti ca pÃÂha÷ / Ãdipadena "nordhvÃrdraæ h­dayaæ na candanarasasparÓÃni cÃÇgÃni và kasmin labdhapadena te k­tamidaæ krÆreïa pÃtÃgrinà / nÆnaæ vajramayo 'nya eva dahanastasyedamÃce«Âitam // ityasya saÇgraha÷ / te d­«Âi÷ am­tavar«iïÅ na kimam­tavar«iïyevetyartha÷ / evamuparyapi kiÓabdo na¤padairyojya÷ / ÆrdhvÃrdramuparibhÃge ÃrdratÃviÓi«Âam / no vÃrdramiti và pÃÂha÷ / pÆrvÃrddhena d­«ÂyÃdyaÇge«u viroghisadbhÃvÃdagne÷ padalÃbho na bhavatÅti darÓitamata evÃha---'kasminni'tyÃdi kasmin k­tÃÇge idaæ k­tamityetadviv­ïoti---'krÆreïe'tyÃdi tvaæ krÆreïÃgninà pÅtà dagdhà iti yadidamiti sambandha÷ / ÓokÃveÓavaÓÃdÃha--'nÆnam' ityÃdi / dahana÷ tvaddÃhako 'gni÷ / vajramayonya eva / nÆnaæ sambhÃvayÃmi / sarvatreti / varÃkyà nirbhÃgyayà tayà devyà tathà dagdhamiti sambandha÷ / devÅti / devÅtÃyadihetugarma / devÅ vÃsavadattà / niyatamiti sambhÃvanÃyÃm / svapne sambhÃvyamÃnÃttadgÃtragrahaïÃdityartha÷ / iyamiti / pajhÃvatÅtyartha÷ / itthaæ yantraïayà evaæ locanam dÃk«iïyopahatena sà priyatamà svapte 'pi nÃsÃdità // ityÃdinà / pa¤came 'pi samÃgamapratyÃÓayà karuïe niv­tte vipralambhe 'Çkurite tathÃbhÆte tasminmunivacasi jÃtÃgasi mayi prayatnÃntargƬhÃæ ru«amupagatà me priyatamà / prasÅdeti proktà na khalu kupitetyuktimadhuraæ samudbhinà pÅtairnayanasalilai÷ sthÃsyati puna÷ // ityÃdinà / «a«Âe 'pi 'tvatsamprÃptivilobhitena sacivai÷ prÃïà mayà dhÃritÃ÷' ityÃdinà / alaÇk­tÅnÃmiti yojanÃpek«ayà karmaïi «a«ÂhÅ / d­Óyante ceti / yathà svapnavÃsavadattÃkhye nÃÂake--- 'sva¤citapak«makapÃÂaæ nayanadvÃraæ svarÆpatìena / uddhÃÂya sà pravi«Âà h­dayag­haæ me n­patanÆjà // 'iti // 14 // bÃlapriyà cintanarÆpanidrÃpratibandhakena jÃgrato me niÓà k«Åïeti sambandha÷ / niÓà nidrÃæ vinaivÃtÅtetyartha÷ / ata Ãha--dÃk«iïeyetyÃdi / dÃk«iïyamatra pajhÃvatÅvi«ayakaæ bodhyam / sà vÃsavadattà / aÇkurita ityÃdinà anusaæhita iti sambandha÷ / tathà bhÆta iti / munivacasÅti nimitte saptamÅ / sthÃsyatÅtyanenÃsyÃnvaya÷ / sà priyatamà tathà mama puna÷paÓcÃdapipura itivà pÃÂha÷ / sthÃsyatÅtyÃÓaæsÃyÃæ Ê / prayatnÃntargƬhÃmiti / prayatnairantarniyamitÃmityartha÷ / uktyà madhuraæ manoharaæ yathà tathà / samudbhinna saæmiÓrÃ, yukteti yÃvat pÅtai÷ anta÷stambhitai÷ samudbhinnaprÅtiriti pÃÂha÷ / sÃdhi«Âha÷ samudbhinna prakÃÓità prÅti÷ yayà setyartha÷ / nayanasalilodgamo hi kupitÃnÃæ strÅïÃæ prÅteranuva÷ / tvaditi / Ãdipadena "tanmatvà tyajataÓsarÅrakamidaæ naivÃsti nissnehatà Ãsanno 'vasarastavÃnugamane jÃtà dh­ti÷ kintvayam / khedo yacca tavÃnugaæ na h­dayaæ tasmin k«aïe dÃruïa // ityasya saÇgraha÷ / sacivai÷ prayojakai÷ mayà prayojyena / 'tadi'ti / tvatsamprÃptimityartha÷ / atyajata iti ccheda÷ / ityÃdineti t­tÅyÃntÃnÃmanusaæhita ityane nÃnvayo bodhya÷ / yojanÃpek«ayeti / yojanamiti k­dantÃpek«ayetyartha÷ / sva¤citeti / vatsarÃjoktiriyam / sva¤tite praveÓapratibandhÃya su«Âu mitha÷ sambaddhe pak«maïÅ eva kavÃÂe yasya tat / nayanadvÃraæ nayanameva dvÃram / svarÆpatìena svasyarÆpamÃk­ti÷ tadeva tìa÷ tìanakriyà sÃdhanamudgìhanakaraïamiti yÃvat tena / svarÆpata¬itaiveti pÃÂhesvarÆpameva ta¬idvidyuttayà karaïeneti tadartha÷ / sà n­patanÆjà vÃsavadattà / atra nayanadvÃramityetÃvadeva rÆpaïaæ Ó­ÇgÃrÃnuguïatayà sundaraæ na tvanyadapÅti bhÃva÷ //14// ki¤ca---- _________________________________________________________ anusvÃnopamÃtmÃpi prabhedo ya udÃh­ta÷ / dhvaner asya prabandhe«u bhÃsate so 'pi ke«ucit // DhvK_3.15 // __________ anusvÃnopamÃtmÃpi prabhedo ya udÃh­ta÷ / dhvanerasya prabandhe«u bhÃsate so 'pi ke«ucit // 15 // asya vivak«itÃnyaparavÃcyasya dhvaneranuraïanarÆpavyaÇgyo 'pi ya÷ prabheda udÃh­to dviprakÃra÷ so 'pi prabandhe«u ke«uciddyotate / tadyathà madhumathanavijaye päcajanyokti«u / yathà và mamaiva kÃmadevasya sahacarasamÃgame locanam na kevalaæ prabandhena sÃk«ÃdvyaÇgyo yÃvatpÃramparyeïÃpÅti darÓayitumupakramate--ki¤ceti / anusvÃnopama÷--ÓabdaÓaktimÆr'thaÓaktimÆlaÓca, yo dhvane÷ prabheda udÃh­ta÷ sa÷ ke«ucitprabandhe«u nimittabhÆte«u vya¤cake«u satsu vyaÇgyatayà sthita÷ san / asyeti rasÃdidhvane÷prak­tasya bhÃsate vya¤jakatayeti Óe«a÷ / v­ttigrantho 'pyevameva yojya÷ / atha vÃnusvÃnopama÷ prabheda udÃh­to ya÷ prabandhe«u bhÃsate asyÃpi 'dyotyo 'lak«yakrama÷ kvacit' ityuttaraÓlokena kÃrikÃv­ttyo÷ saÇgati÷ / etaduktaæ bhavati---prabandhena kadÃcidanuraïanarÆpavyaÇgyo dhvani÷ sÃk«Ãdvyajyate sa tu rasÃdidhvanau paryavasyatÅti / yadi tu spa«Âameva vyÃkhyÃyate tadà grandhasya pÆrvottarasyÃlak«yakramavi«ayasya madhye grantho 'yamasaÇgata÷ syÃt nÅrasatvaæ ca päcajanyoktyÃdÅnÃmuktaæ syÃdatyalam / bÃlapriyà svavyÃkhyÃsyamÃnÃrthÃbhiprÃyeïa 'ki¤ce'tyÃdigranthamavatÃrayati---na kevalamityÃdi / pÃramparyeïÃpÅti / vyaÇgyÃntaradvÃreïÃpÅtyartha÷ / kÃrikÃæ vyÃca«Âe---anusvÃnetyÃdi / dhvanerityasya prabheda ityanena sambandha iti darÓayati-dhvane÷ prabheda iti / pÆrayati--vya¤cake«vityÃdi / asyetyasya vyÃkhyÃnam--rasÃdidhvane÷ prak­tasyeti / atrÃpi pÆrayati---vya¤jakatayeti / bhÃsate ityanena sambandha÷ / prakÃrÃntareïa vyÃca«Âe---athavetyÃdi / ya udÃh­ta÷ sa ke«ucit prabandhe«u bhÃsate ityanta anuvÃda÷ / asya dhvanerapÅtyavaÓi«ÂÃæÓasya uttarakÃrikÃsthena dyotya ityanenÃnvaya÷ / asya dhvanerapÅtyasyÃnusvÃnopamadhvanerapÅtyarthaÓceti bhÃva÷ / evaæ dvedhÃpi vyÃkhyÃnena labdhamarthaæmÃha--etadityÃdi / yathÃÓrutÃrthaparityÃge bÅjamÃha--yadÅtyÃdi / grantho 'yamiti / anusvÃnopametyÃdikÃriketyartha÷ / do«Ãntaraæ cÃha---nÅrasatvamityÃdi / nÅrasatvamuktaæ syÃditi / nÅrasatvaæ vi«amabÃïalÅlÃyÃm / yathà ca g­dhragomÃyusaævÃdÃdau mahÃbhÃrate / locanam lÅlÃdìhà ÓudhyƬ¬hÃsaalamahimaï¬alasaÓcia ajja / kÅsmasuïÃlÃharatujjaÃi aÇgammi // ityÃdaya÷ päcajanyoktayo rukmiïÅvipralabdhavÃsudevÃÓayapratibhedanÃbhiprÃyamabhivya¤jayanti / so 'bhivyakta÷ prak­tarasasvarÆpaparyavasÃyÅ / sahacarÃ÷ vasantayauvanamalayÃnilÃdayastai÷ saha samÃgame / miavahaï¬iaroroïiraÇkuso avivearahio vi / saviïa vi tumammi puïovanti a atanti paæmusimmi // ityÃdayo yauvanasyoktayastattannijasvabhÃvavya¤cikÃ÷, sa svabhÃva÷ prak­tarasaparyavasÃyÅ / yathà ceti / ÓmaÓÃnÃvatÅrïaæ putradÃhÃrthamudyoginaæ janaæ vipralabdhuæ g­dhro divà ÓavaÓarÅrabhak«aïÃrthÅ ÓÅghramevÃpasarata yÆyamityÃha / alaæ sthitvà ÓmaÓÃne 'sming­dhragomÃyusaÇkule / kaÇkÃlabahale ghore sarvaprÃïibhayaÇkare // bÃlapriyà lÅleti / "lÅlÃdìhagguddhariasa alamahÅmaï¬alassaviaajja / kÅsamuïÃlaharaïaæ vitujhaguru Ãi aÇgamma // iti pÃÂha÷ / lÅlÃdaæ«Âragroddh­tasakalamahÅmaï¬alasyaivÃdya / kasmÃnm­ïÃlÃbharaïamapi tava guru bhavatyaÇge // iticchÃyà / lÅlayà daæ«ÂrÃgreïa uddh­taæ sakalamahÅmaï¬alaæ yena varÃharÆpiïà tasyetyanena gurutaravastuvahane anÃyÃsassÆcyate / evakÃro virodhadyotaka÷ / m­ïÃlÃbharaïamapi atiladhum­ïÃlarÆpamÃbharaïamapi / kasmÃdguru bhavatÅti sambandha÷ / anena bhagavato virahÃvasthÃtiÓayo dyotyate / etamarthaæ darÓayati---rukmiïÅtyÃdi / rukmiïÅvipralabdhorukmiïÅvirahÅ yo vÃsudevastasyÃÓayo rukmiïyÃmabhilëa÷, tasya pratibhedanamÃvi«karaïaæ tadabhiprÃyamityartha÷ / prak­taraseti / vipralambhaÓ­ÇgÃretyartha÷ / sahacarasamÃgame ityetadviv­ïoti---sahacarà ityÃdi / miÓraveti / hummi avahatthiare hoïiraÇkuso ahavivearahiovi / siviïevi tumammi puïo bhantiæ ïapasumarÃmi / iti pÃÂha÷ / bhavÃmyapahastitarekho niraÇkuÓo 'tha vivekarahito 'pi / svapne 'pi tava punarbhaktiæ na prasmarÃmi // iti chÃyà / apahastitarekha iti / atikrÃntamaryÃda ityartha÷ / tattannijasvabhÃveti / kÃmÃnuvartanÃdisvabhÃvetyartha÷ / alamityÃdi / kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­tà ime Óloko÷ / _________________________________________________________ sup-tiÇ-vacana-sambandhais tathà kÃraka-Óaktibhi÷ / k­t-tad dhita-samÃsaiÓ ca dyotyo 'lak«ya-krama÷ kvacit // DhvK_3.16 // __________ suptiÇvacanasambandhaistathà kÃrakaÓaktibhi÷ / k­ttadvitasamÃsaiÓca dyotyo 'lak«yakrama÷ kvacit // 16 // alak«yakramo dhvanerÃtmà rasÃda÷ subviÓe«aistiÇviÓe«airvacanavaÓe«ai÷ sambandhaviÓe«ai÷ kÃrakaÓaktibhi÷ k­dviÓe«aistaddhitaviÓe«ai÷ samÃsaiÓceti / locanam na ceha jÅvita÷sa kaÓcitkÃladharmamupÃgata÷ / bahuvighno muhÆrto 'yaæ jÅvedapi kadÃcana // amuæ kanakavarïÃbhaæ bÃlamaprÃptayauvanam / g­dhravÃkyÃtkathaæ bÃlastyak«yadhvamaviÓaÇkitÃ÷ // ityÃdi / sa cÃbhiprÃyo vyakta÷ ÓÃntarasa eva parini«ÂhatatÃæ prÃpta÷ // 15 // evamalak«yakramavyaÇgyasya rasÃdadhvaneryadyapi varïebhya÷ prabh­ti prabandhaparyante vya¤jakavarge nirÆpite nanirÆpaïÅyÃntaramavaÓi«yate, tathÃpi kavisah­dayÃnÃæ ÓibhÃæ dÃtuæ punarapi sÆk«mad­ÓÃnvayavyatirekÃvÃÓritya vya¤jakavargamÃha--suptiǬityÃdi / vayaæ tvitthametadanantaraæ sav­ttikaæ vÃkyaæ budhyÃmahe / subÃdibhi÷ yo 'nusvÃnopamo bhÃsate vaktrabhiprÃyÃdarÆpa÷ asyÃpi subÃdibhirvyaktasyÃnusvÃnopamasyÃlak«yakramavyaÇgyo dyotya÷ / kvaciditi pÆrvakÃrikayà saha saæmÅlya saÇgatiriti / sarvatra hi subÃdÅnÃmabhiprÃyaviÓe«Ãbhivya¤jakatvameva / udÃharaïe sa tvabhivyakto 'bhiprÃyo yathÃsvaæ vibhÃvÃdirÆpatÃdvÃreïa rasÃdÅnvyanakti / bÃlapriyà ityÃheti / ityabhiprÃyeïÃhetyartha÷ / kÃladharmamiti / maraïamityartha÷ / jÅvedapÅti / bÃlo 'yamiti Óe«a÷ / kanakavarïavadÃbhÃtÅti kanakavarïÃbha÷, kanakavarïasya hemakumbhÃderÃbhà kÃntirivÃbhà yasya iti và tam / tyak«yadhvaæ pit­piï¬adamiti ca pÃÂha÷ / tyak«yadhvamityÃr«a÷ prayoga÷ / sa cÃbhiprÃya iti / janavisarjanÃbhiprÃya÷, bhak«aïÃbhiprÃya iti và artha÷ // 14// evamityÃdi / nirÆpite nirÆpite sati na avaÓi«yata iti sambandha÷ / yathÃnusvÃnetyÃdipÆrvagrantho vyÃkhyÃtastathà subityÃdigranthaæ vyÃkhyÃtumÃrabhate---vayamityÃdi / etadanantaraæ suptiÇvacanetyÃdikam / subityÃdÅnÃæ t­tÅyÃntÃnÃæ pÆrvakÃrikÃsthena bhÃsata ityanena tatsthasyÃsya dhvanerapÅtyasyÃtratyena dyotya ityanena ca sambandha iti vyÃca«Âe--subÃdibhirityÃdi / uktamupapÃdayati---sarvatra hÅtyÃdi / caÓabdÃnnipÃtopasargakÃlÃdibhi÷ prayuktairabhivyajyamÃno d­Óyate / yathÃ---- nyakkÃro hyayameva me yadarayastatrÃpyasau tÃpasa÷ so 'pyatraiva nihanti rÃk«asakulaæ jÅvatyaho rÃvaïa÷ / dhigdhikchakrajitaæ prabodhitavatà kiæ kumbhakarïena và svargagrÃmaÂikÃviluïÂhanav­thocchÆnai÷ kimebhirbhujai÷ // locanam etaduktaæ bhavati--varïÃdibhi÷ prabandhÃntai÷ sÃk«Ãdvà raso 'bhivyajyate vibhÃvÃdipratipÃdanadvÃreïa yadivà vibhÃvÃdivya¤janadvÃrema paramparayete tatra bandhasyaitatparamparayà vya¤jakatvaæ prasaÇgÃdÃdÃvuktam / adhunà tu varïapadÃdÅnÃmucyata iti / tena v­ttÃvapi 'abhivyajyamÃno d­Óyate' iti / vya¤jakatvaæ d­Óyata ityÃdau ca vÃkyaÓe«o 'dhyÃhÃrya÷ vibhÃvÃdivya¤janadvÃratayà parÃmpartheïetyervarÆpa÷ / mamÃraya iti / mama ÓatrusadbhÃvonocita iti sambandhÃnaucityaæ krodhavibhÃvaæ vyanakti asya iti bahuvacanam / tapovidyate yasyeti pau «akathÃhÅnatvaæ taddhitena matvarthÅyenÃbhivyaktam / tatrÃpiÓabdena nipÃtasamudÃyenÃtyantÃsambhÃvanÅyatvam / matkart­kà yadi jÅvanakrayà tadà hananakriyà tÃvadanucità / tasyÃæ ca sa kartà apiÓabdena manu«yamÃtrakam / atraiveti--madadhi«Âhito bÃlapriyà tÃtparyamÃha---etaduktamityÃdi / vibhÃvÃdipratipÃdanadvÃreïa sÃk«Ãdvà vibhÃvÃdivya¤janadvÃreïa paramparayà và raso 'bhivyajyata iti sambandha÷ / ÃdÃviti / pÆrvakÃrikÃyÃmityartha÷ / vyÃkhyÃtÃrthÃnurodhena v­ttigranthaæ yojayati--tenetyÃdi / ityevaærÆpo vÃkyaÓe«a ityanvaya÷ / vya¤janadvÃratayeti / rasÃdissubviÓe«ÃdibhirvibhÃvÃdivya¤janadvÃrà pÃramparyeïÃbhivyajyamÃno d­Óyata ityÃdyartha iti bhÃva÷ / 'nyakkÃra' iti / iyaæ ÓrÅrÃmeïa rÃk«asakulak«aye kriyamÃïe kruddhasya rÃvaïasya svÃdhik«epokti÷ / me arayassanti yadayameva nyakkÃra ityÃdyanvaya÷ / 'prabodhitavate'ti / ïijantÃdbhÃve kte tato matupi bodhyam / svarga eva grÃmaÂikà svalpagrÃma÷ / Óloko 'yaæ kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­ta÷ / v­tyukataæ vya¤jakatvaæ viv­ïoti---me ityÃdi / bahutvena Óatrumattà mamÃnuciteti sambandhÃnaucityarÆpaæ krodhavibhÃvamaraya iti bahuvacanaæ vya¤jayatÅti bahuvacanamityasyÃrtha÷ / v­ttau 'sambandhe'tyasya «a«Âhyarthasambandhetyartha÷ / abhivyaktamiti / adaÓÓabdÃrthasyeti / Óe«a÷ / atyantÃsambhÃvanÅyatvamiti / tÃpasagataÓatrutÃyà atyantÃsambhÃvyatvamabhivyaktamityartha÷ / abhivyaktapadasya yathÃyogamuttaratrÃpi sambandho bodhya÷ / hananakriyeti / yatkriæ¤citkart­kÃpÅti Óe«a÷ / sa÷ tÃpasa÷ mÃnu«amÃtraka÷ kutsito manu«ya eva / nÅtyupasargÃrthavivaraïam--niÓaÓe«eïeti / yathà atra hi Óloke bhÆyasà sarve«Ãmapye«Ãæ sphuÂameva vya¤jakatvaæ d­Óyate / tatra 'me yadaraya÷' ityanena supsambandhavacanÃnÃmabhivya¤jakatvam / 'tatrÃpyasau tÃpasa' ityatra tadvitanipÃtayo÷ 'so 'pyatraiva nihanti rÃk«asakulaæ jÅvatyaho rÃvaïa÷' ityatra tiÇkÃrakaÓaktÅnÃm / 'dhigdhikchakrajitam' ityÃdau ÓlokÃrdhe k­ttaddhitasamÃsopasargÃïÃm / evaævidhasya vya¤cakabhÆyastve ca ghaÂamÃne kÃvyasya sarvÃtiÓÃyinÅ bandhacchÃyà samunmÅlati / yatra hi vyaÇgyÃvabhÃsina÷ padasyaikasyaiva tÃvadÃvirbhÃvastatrÃpi kÃvye kÃpi bandhacchÃyà kimuta yatra te«Ãæ bahÆnÃæ samavÃya÷ / yathÃtrÃnantarodataÓloke / atra hi rÃvama ityasmin pade 'rthÃntarasaækramitavÃcyena dhvaniprabhedenÃlaÇk­te 'pi punaranantaroktÃnÃæ vya¤jakaprakÃrÃïÃmudbhÃsanam / d­Óyante ca mahÃtmanÃæ pratibhÃviÓe«abhÃjÃæ bÃhulyenaivaævidhà bandhaprakÃrÃ÷ / locanam deÓo 'dhikaraïam ni÷Óe«ema hanyamÃnatatÃyà rÃk«asabalaæ ca karmeti tadidamasaæbhÃvyamÃnamupanatamiti puru«akÃrÃsampattirdhvanyate tiÇkÃrakaÓaktipratipÃdakaiÓca Óabdai÷ / rÃvaïa iti tvarthÃntarasaÇkramitavÃcyatvaæ pÆrvameva vyÃkhyÃtam / dhigdhigiti nipÃtasya Óakraæ jitavÃnityÃkhyÃyikeyamiti upapadasamÃsena sahak­ta÷ svargetyÃdisamÃsasya svapauru«Ãnusmaraïaæ prati vya¤jakatvam / grÃmaÂiketi svÃrthikataddhitaprayogasya strÅpratyayasahitasyÃbahumÃnÃspadatvaæ prati, viluïÂhanaÓabde viÓabdasya nirdayÃvaskandanaæ prati vya¤jakatvam / v­thÃÓabdasya nipÃtasya svÃtmapauru«anindÃæ prati vya¤jakatà / bhujairiti bahuvacanena pratyuta bhÃramÃtrametaditi vyajyate / tena tilaÓastilaÓo 'pi vibhajyamÃne 'tra Óloke sarva evÃæÓo vya¤jakatvena bhÃtÅti kimanyat / etadarthapradaÓanasya phalaæ darÓayati--evamiti / ekasya padasyeti yaduktaæ tadudÃharati---yathÃtreti / bÃlapriyà rÃk«asakulanÃmÃpi nak«yati tathetyartha÷ / rÃk«asabalamiti / rÃk«asakulamiti ca pÃÂha÷ / so 'pÅtyÃdivÃkyavyaÇgyaæ daÓayati---tadidamityÃdi / puru«akÃrÃsampattiriti / svapauru«aprakar«ÃbhÃva ityartha÷ / tiÇkÃrakaÓaktipratipÃdakaiÓÓabdairdhvanyata ityanvaya÷ / tiÇca kÃrakaÓaktipratapÃdakÃÓcatai÷ / tiÇnihantÅti kÃrakaÓaktaya÷---adhikaraïatvakart­tvakarmatvarÆpÃ÷ / pÆrvameva vyÃkhyÃtamiti / mahendrapurÅvimardanÃdikÃritvaæ rÃvaïapadena vyajyata iti bhÃva÷ / nipÃtasyeti / vya¤jakatvamiti Óe«a÷ / ÃkhyÃyiyiketi / kalpitÃrthà vÃgityartha÷ itÅti / ityarthaæ pratÅtyartha÷ / sahak­ta iti «a«Âhyantaæ nipÃtasyetyasya viÓe«aïam / upasaæharati---tenetyÃdi / vibhajyetyatra nirbhajyeti ca pÃÂha÷ / yathà mahar«ervyÃsasya---- atikrÃntasukhÃ÷ kÃlÃ÷ pratyupasthitadÃruïÃ÷ / Óva÷ Óva÷ pÃpÅyadivasà p­thivÅ gatayauvanà // atra hi k­ttaddhitavacanairalak«yakramavyaÇgya÷, 'p­thivÅ gatayauvanÃ' locanam atikrÃntaæ na tu kadÃcana vartamÃnatÃmavalambamÃnaæ sukhaæ ye«u te kÃlà iti, sarva eva na tu sukhaæ prati vartamÃna÷ sa ko 'pi kÃlaleÓa ityartha÷ / pratÅpÃnyupasthitÃni v­ttÃni pratyÃvartamÃnÃni tathà dÆrabhÃvÅnyapi pratyupasthitÃni nikaÂatayà vartamÃnÃni bhavanti dÃruïÃni du÷khÃni ye«u te / du÷khaæ bahuprakÃrameva prativartamÃnÃ÷ sarve kÃlÃæÓà ityanena kÃlasya tÃvannirvedamabhivya¤jayata÷ ÓÃntarasavya¤jakatvam / deÓasyÃpyÃha--p­thivÅ Óva÷ Óva÷ prÃta÷ prÃtardinÃddinaæ pÃpÅyadivasÃ÷ pÃpÃnÃæ sambandhina÷ pÃpi«ÂhajanasvÃmikà divasà yasyÃæ sà tathoktà / svÃbhÃvata eva tÃvatkÃlo du÷khamaya÷ tatrÃpi pÃpi«ÂhajanasvÃmikap­thivÅlak«ayauvanà v­ddhastrÅvadasaæbhÃvyamÃnasaæbhogà gatayauvanatayà hi yo yo divasa Ãgacchati bÃlapriyà atra vyaÇgayatvenoktÃnÃmarthÃnÃæ rÃvaïagatakrodhanirvedÃtiÓayavya¤jakatvaæ bodhyam / Ólokaæ vyÃkhyÃti--atikrÃntamityÃdi / bhÆtÃrthakaktapratyayena gamyamarthamÃha---na tvityÃdi / kÃlà iti bahuvacanÃrthavivaraïam--sarva eveti / tena gamyamÃha---na tvityÃdi / pratÅtyasya vivaraïam--pratÅpÃnÅti / pratikÆlÃnÅntyartha÷ / v­ttÃni pratyÃvartamÃnÃnyupasthitÃnÅti sambandha÷ / gatÃnyapi pratyÃvartamÃnatvena j¤ÃyamÃnÃnÅtyartha÷ / anyathÃpi vyÃca«Âe---tathetyÃdi / uktamevÃrthaæ sphuÂamÃha---du÷khamityÃdi / ityanenetyÃdi / nirvedÃbhivya¤janadvÃrà prak­taÓÃntarasavya¤jakatvamityartha÷ / pÃpÅyeti chapratyayÃntamityÃÓayena vyÃca«Âe---pÃpÃnÃmityÃdi / pÃpÃnÃæ sambandhina ityasyaiva vivaraïam---pÃpi«ÂhetyÃdi / bhÆmÃrthakÃjanta÷ pÃpaÓabdo 'trÃtiÓayitatapÃpaviÓi«ÂÃrthaka iti bhÃva÷ / pÃpatrayatÃtparyamÃha---svabhÃvata ityÃdi / pÃpi«Âheti / pÃpi«ÂhajanasvÃmika÷ p­thivÅlak«aïo yo deÓastasya daurÃtmyÃdityartha÷ / Óva÷ Óva ityasya gatayauvanetyanenÃpi sambandha ityÃha---Óva÷Óva ityÃdi / gatayauvanetyasya mukhyÃrthaæ tasya prak­te bÃdhallak«aïÃnimittaæ tatsÃrÆpyaæ ca darÓayati--v­ddhetyÃdi / sambhogasmukhÃnubhava÷ / gatayauvanÃpadenÃtra sukhÃnÃdhÃyiketyartho lak«yate, sukhÃnubhavasya sambhÃvanÃpi nÃstÅtyartho vyaÇgyaÓceti bhÃva÷ / gatayauvaneti pÃpÅyÃnityatra hetugarbhaæ pÃpÅyapadamarthÃntaraparaæ cetyanyathà vyÃca«Âe---gatetyÃdi / yadi vetyÃdau yojyam / gateti / ityanena cÃtyantatirask­tavÃcyo dhvani÷ prakÃÓita÷ / e«Ãæ ca subÃdÅnÃmekaikaÓa÷ samuditÃnÃæ ca vya¤jakatvaæ mahÃkavÅnÃæ prabandhe«u prÃyeïa d­Óyate / subantasya vya¤jakatvaæ yathÃ--- tÃlai÷ Ói¤jadvayasubhagai÷ kÃntayà nartito me yÃmadhyÃste divasavigame nÅlakaïÂha÷ suh­dva÷ // ti¬antasya yathÃ--- avasara rouæ cia ïimmiÃiæ mà puæsa me haacchÅiæ / daæsaæïamettumbhattehiæ jahi hiaaæ tuha ïa ïÃam // locanam sa sa pÆrvapÆrvÃpek«ayà pÃpÅyÃn nik­«ÂatvÃt / yadiveyasunanto 'yaæ Óabdo muninaivaæ prayukto ïijanto và / atyanteti / so 'pi prakÃro 'syaivÃÇgatÃmetÅti bhÃva÷ / subantasyeti / samuditatve tÆdÃharaïaæ dattaæ vyastatve cojyata iti bhÃva÷ / tÃlairiti bahuvacanamanekavidhaæ vaidagdhyaæ dhvÃnat vipralambhoddÅpakatÃmeti / apasara roditumeva nirmite mà puæsaya hate ak«iïÅ me / darÓanamÃtronmattÃbhyÃæ yÃbhyÃæ tava h­dayamevaærÆpaæ na j¤Ãtam // anmatto hi na ki¤cijjÃnÃtÅti na kasyÃpyatrÃparÃdha÷ daivenetthameva nirmÃïaæ bÃlapriyà p­thivyà iti Óe«a÷ / nanu pÃpÅyÃnityuktÃrtha÷ kathaæ labhyata ityatrÃha---itasunanta iti / nanvasmin pak«e pÃpÅyo divaseti bhÃvyamityata Ãha--muninetyÃdi / Ãr«o 'yaæ prayoga ityartha÷. a6 pak«ÃntaramÃha---ïijanto veti / muninà prayukta ityanu«ajyate ïijanteyasunanto muninÃprayukto vetyartha÷ / lokÃn pÃpÅyasa÷ karotÅtyarthe pÃpÅyaÓÓabdÃïïaci kartaryavi ÂerïicaÓca lopÃdakÃrÃnto 'yaæ pÃpÅyaÓabda iti bhÃva÷ / anusvÃnetyÃdikÃrikà yathà vyÃkhyÃtÃ, tathà prak­te yojayata---so 'pÅtyÃdi / so 'pi prakÃra÷ atyantatirask­vÃcyo dhvani÷ / rasasyeti / prak­tasya ÓÃntasyetyartha÷ / dattamiti / nyakkÃra ityÃdiÓlokena darÓitamityartha÷ / 'tÃlai, rityÃdyuttarameghasandeÓastham / vaidagdhyamiti nartanavi«ayakaæ vaidagadhyamityartha÷ / apasaretyÃdivirahiïyÃÓÓaÂhaæ pratyukti÷ / me hatÃk«iïÅ it chÃyà / tvamapasara apehi / kuta ityatrÃha--roditumityÃdi / rÅditumeva nirmite s­«Âe me hatÃk«iïÅ kutsite nayane / mà puæsaya mà abhivardhaya, mà tvadabhimukhaæ vikÃsayeti / yÃvat / puæsa abhivardhana iti curÃdÅ / h­dayaæ tava na j¤Ãtamita chÃyà / tadyvÃkhyÃnam---tavetyÃdi / evaærÆpamiti / mathi anÃsaktaæ bhÃvÅtyartha÷ / bhÃvÃrthamÃha---unmatto hÅtyÃdi / tiÇnta iti apasareti yathà vÃ--- mà panthaæ rundhÅo avehi bÃlaa ahosi ahirÅo / amhea ïiricchÃo suïïadharaæ rakkhidavvaæ ïo // sambandhasya yathÃ--- aïaïatta vacca bÃlaa hïà arnti kiæ maæ puloesieam / bho jÃÃbhÅruÃïaæ ta¬aæ viaïa hori // locanam k­tamiti / apasara mà v­thà prayÃsaæ kÃr«Å÷ daivasya viparivartayitumaÓakyatvÃditi tiÇanto vya¤jaka÷ tadanug­hÅtÃni padÃntarÃïyapÅti bhÃva÷ / mà panthÃnaæ rudha÷ apehi bÃlaka aprau¬ha aho asi ahnÅka÷ / vayaæ paratantrà yata÷ ÓÆnyag­haæ mÃmakaæ rak«aïÅyaæ vartate // ityatrÃpehÅti tiÇantamidaæ dhvanati--tvaæ tÃvadaprau¬ho lokamadhye yadevaæ prakÃÓayasi / asti tu saÇketasthÃnaæ ÓÆnyag­haæ tatraivÃgantavyamiti / 'anyatra vraja bÃlaka' aprau¬ha buddhe snÃntÅæ mÃæ kiæ prakar«eïÃlokayasyetat / bho iti solluïÂhamÃhvÃnam / jÃyÃbhÅrukÃïÃæ sambandhita¬ameva na bhavati / atra jÃyÃto ye bhÅravaste«ÃmetatsathÃnamiti durÃpeta÷ bÃlapriyà tiÇantaÓabda it«atha÷ / vya¤jaka iti / rir«yÃdivya¤jaka ityartha÷ / bÃlaketyasya vivaraïam---aprau¬heti / ïirichÃo ityasya chÃyÃvivaraïam / vayaæ paratantrà iti / ÓÆnyag­haæ rak«aïÅyaæ na iti chÃyà / asya vyÃkhyÃnam--yata ityÃdi / prakÃÓayasÅti / sambhogecchÃmiti Óe«a÷ / atra Óloke Ó­ÇgÃra÷ sambhogo vyaÇya pÆrvaÓlorake tu vipralambha iti bheda÷ / v­ttau--'aïïatte'ti anyatra vraja bÃlakasnÃntÅæ kiæ mà pralokayasyetat / bho jÃyÃbhÅrukÃïÃæ taÂameva na bhavati // iti / yà / jalÃÓaye snÃntÅæ ka¤cidanurÃgeïa paÓyantaæ ka¤cana g­hasthaæ prati taæ kÃmayamÃnÃyÃstasyà uktiriyam / ta¬amityasya sthÃne titthamiti pÃÂho 'pi d­Óyeti / tasya tÅrthamiti chÃyà / locane--sambandhÅti «a«Âhyarthakathanam / etattaÂaæ jÃyÃbhÅrukÃïÃæ sambandhi na bhavatyeveti yojanà / uktasyaiva vivaraïam---jÃyÃta ityÃdi / iti sambandho dÆrÃpeta ityanvaya÷ / tathÃvidhÃnÃmatra sthÃne vartanarÆpa÷ sambandho dÆrÃpeta ityartha÷ / ato vrajeti / anena sambandheneti / «a«Âhyarthasambandhenetyarthar÷ / ir«yeti / k­takaprayoge«u prÃk­te«u taddhitavi«aye vya¤jakatvamÃvedyata eva / avaj¤ÃtiÓaye ka÷ / samÃsÃnÃæ ca v­ttyaucityena viniyojane / nipÃtÃnÃæ vya¤jakatvaæ yathÃ--- ayamekapade tayà viyoga÷ priyayà copanata÷ sudu÷saho me / navavÃridharodayÃdahobhirbhavitavyaæ ca nirÃtapÃtvaramyai÷ // ityatra caÓabda÷ / yathà vÃ--- muhuraÇgulisaæv­tÃdharau«Âhaæ prati«edhÃk«araviklavÃbhirÃmam / mukhamaæsavivarti pak«malÃk«yÃ÷ kathamapyunnamitaæ na cumbitaæ tu // atra tuÓabda÷ / nipÃtÃnÃæ prasiddhamapÅha dyotakatvaæ rasÃpek«ayoktamiti dra«Âavyam / upasargÃïÃæ vya¤cakatvaæ yathÃ--- nÅvÃrÃ÷ ÓukagarbhakoÂaramukhabhra«ÂÃstaruïÃmadha÷ prasnigdhÃ÷ kvacidiÇgudÅphalabhida÷ sÆcyanta evopalÃ÷ / viÓvÃsopagabhÃdabhinnagataya÷ Óabdaæ sahante m­gÃ- stoyÃdhÃrapathÃÓca valkalaÓikhÃni«yandalekhÃÇkitÃ÷ // locanam sambandha ityanena samabandhener«yÃtiÓaya÷ pracchannakÃminyÃbhivyakta÷ / k­taketi kagrahaïaæ taddhitopalak«aïÃrtham / k­ta÷ kapratyayaprayogo ye«u kÃvyavÃkye«u yathà jÃyÃbhÅrukÃïÃmiti / ye hyarasaj¤Ã dharmapatnÅ«u premaparatantrÃstebhya÷ ko 'nyo jagati kutsita÷ sthÃditi kapratyayo 'vaj¤ÃtiÓayadyotaka÷ / samÃsÃnÃæ ceti / kevalÃnÃmeva vya¤jakatvamÃvedyata iti sambandha÷ / caÓabda iti jÃtÃvekavacanam / dvau caÓabdÃvevamÃhatu÷ kÃkatÃlÅyanyÃyena gaï¬asyopari sphoÂa itivattadviyogaÓca var«asamayaÓca samamupanatau etadalaæ prÃïaharaïÃya / ata eva ramyapadena sutarÃmuddÅpanavibhÃvatvamuktam / tuÓabda iti / paÓcÃttÃpasÆcakassan tÃvanmÃtraparicumbanalÃbhenÃpi k­tak­tyatà syaditi dhvanatÅti bhÃva÷ / prasiddhamapÅti / bÃlapriyà jÃyÃsaktinimittaker«yetyartha÷ / kagrahaïaæ taddhitopalak«aïÃrthamiti / k­takaprayoge«vityatra kapratyayagrahaïaæ kÃditaddhitopalak«akamityartha÷ / vyÃca«Âe---k­ta ityÃdi / ketyasya vivaraïam---kapratyayeti / 'avaj¤ÃtiÓaye ka' ityetadviv­ïoti---ya ityÃdi / premetyatra kÃmeti ca pÃÂha÷ / kevalÃnÃmeveti pÆritam / 'ayam' ityÃdivikramorvaÓÅyastham / dvau caÓabdÃviti / 'upanataÓca 'bhavitavya¤je'ti caÓabdÃvityartha÷ / ityÃdau dvitrÃïÃæ copasargÃïÃmekatra pade ya÷ prayoga÷ so 'pi rasavyaktyanuguïatayaiva nirde«a÷ / yathÃ--'prabhraÓyatyuttarÅyatvi«i samÃsi samudvÅk«ya vÅtÃv­tÅndrÃgjantÆn' ityÃdau / yathà vÃ---'manupyav­ttyà samupÃcarantam' ityÃdau / locanam vaiyÃkaraïÃdig­he«u hi prÃkprayogasvÃtantryaprayogÃbhÃvÃt«a«ÂhyÃdyaÓravaïÃlliÇgasaækhyÃvarahÃcca vÃcakavailak«aïyena dyotakà nipÃtà ityuddho«yata eveti bhÃva÷ / prakar«eïa snigdhà iti praÓabda÷ prakar«aæ dyotayanniÇgudÅphalÃnÃæ sarasatvamÃcak«Ãïa ÃÓramasya saundaryÃtiÓayandhvanati / 'tÃpasasya phalavise«avi«ayo 'bhilëÃtireko dhvanyate' iti tvasat ; abhij¤ÃnaÓÃkuntale hi rÃj¤a iyamuktirna tÃpasasyetyalam / dvitrÃïÃmityanenÃdhikyaæ nirasyati / samyaguccairviÓe«eïek«ititve bhagavata÷ k­pÃtiÓayo 'bhivyakta÷ / manu«yav­tyà samupÃcarantaæ svabuddhisÃmÃnyak­tÃnumÃnÃ÷ / yogÅÓvarairapyasubodhamÅÓa tvÃæ boddhumicchantyabudhÃ÷ svatarkai÷ // samyagbhÆtamupÃæÓuk­tvà à samantÃccarantamityanena lokÃnujigh­k«ÃtiÓayastattadÃcarata÷ parameÓvarasya dhvanita÷ / bÃlapriyà samayaÓcetyanantaraæ dvayamiti Óe«a÷ / muhurityÃdiÓlokadvayaæ ÓÃk­ntalasthamasmadÅyaÓÃkuntalavyÃkhyÃyÃæ vistareïa vyÃkhyÃtam / prasiddhiæ viv­ïoti--vaiyÃkaraïÃdÅtyÃdi / g­he«vityasyoddhopyata ityanena sambandha÷ / vÃcakavailak«aïye hetucatu«ÂayamÃha---prÃgityÃdi / prÃkprayogasvÃtantryaprayogÃbhÃvÃditi / prÃkprayogaÓca svÃtantrayeïa prayogÃbhÃvaÓca tasmÃt prÃkprayogÃditi vyastatayà pÃÂha÷ sÃdhÅyÃn upasargasaæj¤ÃviÓi«ÂÃnÃæ prasÃk«ÃdityÃdÅnÃæ nipÃtÃnÃæ dhÃto÷ prÃgeva prayogÃdivaivamÃdÅnÃæ pratiyogyÃdivÃcakapadaæ vinà svatantratayà prayogasyÃbhÃvÃccetyartha÷ / «a«ÂhyÃdyaÓravaïÃditi / yathà candrasya candreïa và sad­Óaæ mukhamityÃdau «a«ÂhyÃdikaæ ÓrÆyate, tathà candra ivetyÃdau «a«ÂhyÃdikaæ na ÓrÆyate yatastasmÃdityartha÷ / liÇgeti / nipÃtÃrthasyeti Óe«a÷ / samudvÅk«ye' tyetadvyÃca«Âe--samyagityÃdi / bhagavata÷ sÆryasya / manu«yeti / k­tÃbhimÃnÅ iti'ca pÃÂha÷ / samupÃcarantamityetadviv­ïoti---samyagityÃdi / 'ye jÅvantÅ'ti / Ærjite guïini d­«Âe sata, ye jÅvanti sma utk­«ÂajÅvità abhÆvan / ye prÅtyà vapu«i na mÃnti sma, ye prasyandipramadÃÓrava÷ pulakitÃ÷ santa÷ pran­tyanti smetyÃdyanvaya÷ / 'sÃdhuddhi«a' asajjanÃn / sÃdhudvi«Ãmiti pÃÂhe karmaïaÓÓe«atvavivak«ayà «a«ÂhÅ / 'pu«yatÃ' po«ayatà / ye svavapu«Åti pÃÂhe tu jÅvantÅtyÃdau nipÃtÃnÃmapi tathaiva / yathÃ---'aho batÃsi sp­haïÅyavÅrya÷' ityÃdau / yathà vÃ--- ye jÅvanti na mÃnti ye sma vapu«i prÅtyà pran­tyanti ca prasyandipramadÃÓrava÷ pulakità d­«Âe guïinyÆrjite / hà dhikka«Âamaho kva yÃmi Óaraïaæ te«Ãæ janÃnÃæ k­te nÅtÃnÃæ pralayaæ ÓaÂhena vidhinà sÃdhudvi«a÷ pu«yatà // ityÃdau / padapaunaruktyaæ ca vya¤jakatvÃpek«ayaiva kadÃcitprayujyamÃnaæ ÓobhÃmÃvahata / yathÃ--- yadva¤janÃhitamatirbahucÃÂugarbhaæ kÃryonmukha÷ khalajana÷ k­takaæ bravÅti / tatsÃdhavo nana vidanta vidanti kintu kartu v­thÃprÃïayamasya na pÃrayanti // ityÃdau / locanam tathaiveti / rasavya¤jakatvena dvitrÃïÃmapi prayogo nirde«a it«atha÷ / ÓlÃghÃtiÓayo nirvedÃtiÓayaÓca aho bateti hà dhigiti ca dhvanyate / prasaÇgÃtpaunaruktyÃntaramapi vya¤jakamityÃha---padapaunaruktyamiti / padagrahaïaæ vÃkyÃderapi yathÃsaæbhavamupalak«aïam / vidantÅti / ta eva hi sarvaæ vidanti sutarÃmiti dhvanyate / vÃkyapaunaruktyaæ yathÃ---'paÓya dvÅpÃdanyasmÃdapi' iti vacanÃnantaraæ 'ka÷ saædeha÷ dvÅpÃdanyasmÃdapa' ityanenepsitaprÃptiravidhnitaiva dhvanyate / 'kiæ kim? svassthà bhavanti mayi jÅvati' ityanenÃmar«ÃtiÓaya÷ / 'sarvak«itibh­tÃæ nÃtha d­«Âà sarvÃÇgasundarÅ' ityunmÃdÃtiÓaya÷ / bÃlapriyà vartamÃnasÃmÅpye bhÆte la¬iti bodhyam / locane---dhvanyata iti / atra yathÃsaækhyaæ bodhyam / 'yadva¤jane'ti / kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­tam / dvÅpÃdityÃdiratnÃvalÅstham / svasthà iti / veïÅsaæhÃrasthamidam / amar«ÃtaÓaya iti / vakturbhÅmasenasyeti Óe«a÷ / sarvetyÃdi vikramorvaÓÅyastham / unmÃdÃtiÓaya iti / vaktu÷ purÆravasa iti Óe«a÷ / kÃlasya vya¤jakatvaæ yathÃ---- samavisamaïivvisesà samantao mandamandasaæÃrà / airà hohinti pahà maïorahÃïaæ pi dullaÇghà // (samavi«amanirviÓe«Ã÷ samantato mandamandasa¤jÃrÃ÷ / acirÃdbhavi«yanti panthÃno manorathÃnÃmapi durlaÇghyÃ÷ // iti chÃyÃ) atra hyacirÃdbhavi«yanti panthÃna ityatra bhavi«yantÅtyasmin pade pratyaya÷ kÃlaviÓe«ÃbhidhÃyÅ rasaparipo«ahetu÷ prakÃÓate / ayaæ hi gÃthÃrtha÷ pravÃsavipralambhaÓ­ÇgÃravibhÃvatayà vibhÃvyamÃno rasavÃn / yathÃtra pratyayÃæÓo vya¤jakastathà kvacitprak­tyaæÓo 'pi d­Óyate / yathÃ---tadgehaæ natamiti mandiramidaæ labdhÃvagÃhaæ diva÷ sà dhenurjaratÅ caranti kariïÃmetà dhanÃbhà dhaÂÃ÷ / sa k«udo musaladhvani÷ kalamidaæ saÇgÅtakaæ yo«itÃ- mÃÓcaryaæ divasaurdvijo 'yamiyatÅæ bhÆmiæ samÃropita÷ // locanam kÃlasyeti / tiÇantapadÃnuprava«ÂasyÃpyarthakalÃpasya kÃrakakÃlasaækhyopagraharÆpasya madhye 'nvayavyatarekÃbhyÃæ sÆk«mad­Óà bhÃgagatamapi vya¤jakatvaæ vicÃryamiti bhÃva÷ / rasaparipo«eti / utprek«yamÃïo var«Ãsamaya÷ kampakÃrÅ kimuta vartamÃna iti dhvanyate / aæÓÃæÓikaprasaÇgÃdevÃha---yathÃtreti / bÃlapriyà dhvanyate ityasyÃnu«aÇga÷ / bhÃvamÃha---tiÇantetyÃdi / tiÇntapadÃnupravi«Âasya tiÇntapadabodhyasya / kÃraketyÃdi / kÃrakÃdicatu«ÂayarÆpasyetyatha÷ / upagraha÷, Ãtmanepadaparasmaipade tadyotya÷ kartrabhiprÃyakriyÃphalÃdiriti yÃvat / bhÃgagatamiti / kÃrakÃdicatu«ÂayaikadeÓabhÆtakÃlagatamapÅtyartha÷ / v­ttau 'same'ti / samavi«amÃ÷ samÃ÷ vi«amÃÓca deÓÃ÷ nirviÓe«Ã÷ jalapravÃhanimagnatayà ekarÆpÃ÷ ye«u te / 'manorathÃnÃma'pÅti / kimuta janÃnÃmityapiÓabdÃrtha÷ / 'rasaparipo«ahetu÷ prakÃÓata' ityuktaæ viv­ïoti--utprek«yamÃïa÷ ityÃdi / utprek«yamÃïa÷ acirÃdbhÃvitvenohyamÃna÷ / kampeti / virahijanÃnÃmiti Óe«a÷ / 'tadgeham' iti / kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­to 'yaæ Óloka÷ / 'iyatÅæ bhÆmi' miti / sam­ddhisÅmÃmityartha÷ / bhÆtimiti ca pÃÂha÷ / atra Óloke divasairityasmin pade prak­tyaæÓo 'pi dyotaka÷ / sarvanÃmnÃæ ca vya¤jakatvaæ yathÃnantarokte Óloke / atra ca sarvanÃmnÃmeva vya¤jakatvaæ h­di vyavasthÃpya kavinà kvetyÃdiÓabdaprayogo na k­ta÷ / anayà diÓà locanam divasÃrthe hyatrÃtyantÃsambhÃvyamÃnatÃmasyÃrthasya dhvani / sarvanÃmnÃæ ceti / prak­tyaæÓasya cetyartha÷ / tena prak­tyaæÓena sambhÆta sarvanÃmavya¤jakaæ d­Óyata ityuktaæ bhavatÅti na paunaruktyam / tathà hi taditi padaæ natabhittÅtyetatprak­tyaæÓasahÃyaæ samastÃmaÇgalanidhÃnabhÆtÃæ mÆ«akÃdyÃkÅrïatÃæ dhvanati / taditi hi kevalamucyamÃne samutkar«ÃtiÓayo 'pi saæbhÃvyeta / na ca natabhittiÓabdenÃpyete daurbhÃgyÃyatanatvasÆcakà viÓe«Ã uktÃ÷ / evaæ sà dhenurityÃdÃvapi yojyam / evaævide ca vi«aye smaraïÃkÃradyotakatà tacchabdasya / na tu yacchabdasaæbaddhatetyuktaæ prÃk / ata evÃtra tadidaæÓabdÃdinà sm­tyanubhavayoratyantaviruddhavi«ayatÃsÆcanenÃÓcaryavibhÃvatà yojità / tadidaæÓabdÃdyabhÃve tu sarvamasaÇgataæ syaditi tadidamaæÓayoreva prÃïatvaæ yojyam / etacca dviÓa÷ sÃmastyaæ triÓa÷ sÃmastyamiti vya¤jakamityupalak«aïaparam / tena lo«ÂaprastÃranyÃyenÃnantavaicatryamuktam / bÃlapriyà divasairityÃdyuktaæ viv­ïoti - divasÃrtho hÅtyÃdi / divasÃrtha÷ divasarÆpaprak­tyartha÷ / asyÃrthasya sampatsam­ddhiprÃptirÆpÃrthasya / nanu prak­tyaæÓo dyotaka ityukatyaiva sarvanÃmnÃmapi vya¤jakatve prÃpte punastadvacanaæ punaruktamityata Ãha---prak­tyaæÓasya ceti / sarvanÃmnäceti cakÃreïoktÃrthasya lÃbha iti bhÃva÷ / evaæ vyÃkhyÃnena labdhamÃha---tenatyÃdi / taditi padamiti / 'tadgeha' mityatra tatpadamityartha÷ / dhvanatÅti / gehasyeti Óe«a÷ / dvayo÷ sambhÆya vya¤jakatvamuktamupapÃdayati---tadityÃdi / sambhÃvyateti / vyaÇgyatveneti Óe«a÷ / natabhittiÓabdenÃpÅti / kevaleneti vipariïÃmenÃnu«aÇga÷ / ete viÓe«Ã iti / mÆ«akÃdyÃkÅrïatÃrÆpà viÓe«Ã ityartha÷ / na ca uktà iti sambandha÷ / bhaveyuriti Óe«a÷ / kevalayostayoruktÃrthavya¤jakatvaæ na bhavedityartha÷ / te locane ityatra pÆrvamuktaæ smÃrayati---evaævidha ityÃdi / ata eveti / tacchabdÃnÃæ smaraïÃkÃradyotakatvÃdevetyartha÷ / sm­tyanubhavayoriti / tacchabdagamyÃyÃ÷ sm­teridametacchabdagamyasyÃnubhavasya cetyartha÷ / atyanteti / atyantaviruddhau vi«ayau yayostattÃyÃssÆcanenetyartha÷ / atra gehasya natabhittitvamÆ«akÃdyÃkÅrïatvÃdidharmaprakÃreïa sm­ti÷ divo labdhÃvakÃÓamityÃdyuktadharmaprakÃreïÃnubhavaÓceti bodhyam / tadidaæ ÓabdÃdinà yojitetyanvaya÷ / tadidamaæÓayoreveti / tadityÃderidamityÃdeÓcaivetyartha÷ / prÃmatvamiti / camatkÃrakÃritvamityartha÷ / eveccetyÃdi / dvayo÷ sambhÆya tathà trayÃïÃæ sambhÆya vya¤jakatvamityetadupalak«aïamityartha÷ / uktamiti / darÓitamityartha÷ / sah­dayairanye 'pi vya¤jakaviÓe«Ã÷ svayamutprek«aïÅyÃ÷ / etacca sarvaæ padavÃkyaracanÃdyotanoktyaiva gatÃrthamapi vaicitryeïa vyutpattaye punaruktam / nanu cÃrthasÃmarthyÃk«epyà rasÃdaya ityuktam, tathà ca subÃdÅnÃæ vya¤jakatvavaicitryakathanamananvitameva / uktamatra padÃnÃæ vya¤jakatvokatyavasare / ki¤jÃrthaviÓe«Ãk«epyatve 'pi rasÃdÅnÃæ te«ÃmarthaviÓe«ÃïÃæ vya¤jakaÓabdÃvinÃbhÃvitvÃdyathÃpradarÓitaæ vya¤jakasvarÆpaparij¤Ãnaæ vibhajyopayujyata eva / ÓabdaviÓe«ÃïÃæ cÃnyatra ca cÃrutvaæ yadvibhÃgenopadarÓitaæ tadapi te«Ãæ vya¤jakatvenaivÃvasthitamityavagantavyam / yatrÃpi tatsamprati na pratibhÃsate tatrÃpi vya¤jake racanÃntare yadd­«Âaæ sau«Âhavaæ te«Ãæ pravÃhapatitÃnÃæ tadevÃbhyÃsÃdapoddh­tÃnÃmapyavabhÃsata ityavasÃtavyam / locanam / yadvak«yatyanye 'pÅti / ativik«iptatayà Ói«yabuddhisamÃdhÃnaæ na bhavedityabhiprÃyeïa saæk«ipati---etacceti / vitatyÃbhidhÃne 'pi prayojanaæ smÃrayati---vaicitryeïeti / nanviti / pÆrvaæ nirïÅtamapyetadavismaraïÃrthamadhikÃbhidhÃnÃrthaæ cÃk«iptam / uktamatreti / na vÃcakatvaæ dhvanivyavahÃropayogi yenÃvÃcakasya vya¤jakatvaæ na syÃt iti prÃgevoktam / nanu na gÅtÃdivadrasÃbhivya¤jakatve 'pi Óabdasya tatra vyÃpÃro 'styeva ; sa ca vya¤janÃtmaiveti bhÃva÷ / etaccÃsmÃbhi÷ prathamoddyote nirïÅtacaram / na cedamasmÃbhirapÆrvamuktamityÃha---ÓabdaviÓe«ÃïÃæ ceti / anyatreti / bhÃmahavivaraïe / vibhÃgeneti / srakcandanÃdaya÷ ÓabdÃ÷ Ó­ÇgÃre cÃravo bÅbhatse tvacÃrava iti rasak­ta eva vibhÃga÷ / rasaæ prati ca Óabdasya vya¤jakatvamevetyuktaæ prÃk / yatrÃpÅti / srakcandanÃdiÓabdÃnÃæ tadÃnÅæ Ó­ÇgÃrÃdivya¤jakatvÃbhÃve 'pi vya¤jakatvaÓakterbhÆyasà bÃlapriyà atropa«ÂambhakamÃha - yadvattyatyanye 'pÅti / ityabhiprÃyeïa vak«yatÅti sambandha÷ / 'nanvi'tyÃdyÃk«epasya phalaæ darÓayati--pÆrvamityÃdi / adhikÃbhidhÃnÃrthe cÃk«iptamiti / v­ttÃvanupadaæ vak«yamÃïasyÃdhikÃæÓasya bodhanÃrthaæ cÃk«epa÷ k­ta ityartha÷ / v­ttau 'ananvita'miti / asaÇgatamityartha÷ / samÃdhate--'uktam' ityÃdi / 'uktamatre'ti / atra pratyaktamityartha÷ / etadviv­ïoti---na vÃcakatvamityÃdi / yeneti / vÃcakatvasya dhvanivyavahÃropayogitvenetyartha÷ / na tu netyasya vyÃpÃro 'stÅtyanenÃnvaya÷ / bhÃvamÃha---srakcandanÃdaya ityÃdi / 'yatrÃpÅ'tyÃde÷ 'avasÃtavya' mityantagranthasya tÃtparyaæ viv­ïoti---srakcandanÃdiÓabdÃnÃmityÃdi / ko 'nyathà tulye vÃcakatve ÓabdÃnÃæ cÃrutvavi«ayo viÓe«a÷ syat / anya evÃsau sah­dayasaævedya iti cet kimidaæ sah­dayatvaæ nÃma? kiæ rasabhÃvÃnapek«akÃvyÃÓritasamayaviÓe«Ãbhij¤atvam, uta rasabhÃvÃdimayakÃvyasvarÆpaparij¤Ãnanaipuïyam / pÆrvasmin pak«e tathÃvidhasah­dayavyavasthÃpitÃnÃæ ÓabdaviÓe«ÃïÃæ cÃrutvaniyamo na syÃt / puna÷ samayÃntareïÃnyathÃpi vyavasthÃpanasambhavÃt / dvitÅyasmiæstu pak«e rasaj¤ataiva sah­dayatvamiti / tathÃvidhai÷ sah­dayai÷ saævedyo rasÃdisamarpaïasÃmarthyameva naisargikaæ ÓabdÃnÃæ viÓe«a iti vya¤jakatvÃÓrayyeva te«Ãæ mukhyaæ cÃrutvam / vÃcakatvÃÓrayÃïÃætu locanam darÓanÃttadadhivÃsasundarÅbhÆtamarthaæ pratapÃdayituæ sÃmarthyamasti / tathÃhi-'taÂÅ tÃraæ tÃmyati' ityatra taÂaÓabdasya puïÂaÓabdasya puæstvanapuæsakatve anÃd­tya strÅtvamevÃÓritaæ sah­dayai÷ 'strÅti nÃmÃpi madhuraæ' iti k­tvà / yathà vÃsmadupÃdhyÃyasya vidvatkavisah­dayacakravartino bhaÂÂendurÃjasya--- indÅvaradyuti yadà bibh­yÃnna lak«ma syurvismayaikasuh­do 'sya yadà vilÃsÃ÷ / syÃnnÃma puïyapariïÃmavaÓÃttathÃpi kiæ kiæ kapolatalakomalakÃntirindu÷ // atra hÅndÅvaralak«mavismayasuh­dvilÃsanÃmapariïÃmakomalÃdaya÷ ÓabdÃ÷ Ó­ÇgÃrÃbhivya¤janad­«ÂaÓaktayo 'tra paraæ saundaryamÃvahanti / avaÓyaæ caitadabhyupagantavyamityÃha---ko 'nyatheti / asaævedyastÃvadasau na yukta ityÃÓayenÃha--sah­dayeti / punariti / bÃlapriyà tadÃnÅmiti / prak­taprayogakÃla ityartha÷ / Ó­ÇgÃrÃtiriktavarïanasthala iti yÃvat / puæstvanapuæsakatve iti / 'taÂaæ tri«vi' tyanuÓÃsanaprÃpte te ityartha÷ / indÅvareti / puïyapariïÃmavaÓÃdindu÷ indÅvaradyuti lak«ya na bim­yÃdyadÃ, asya vilÃsÃ÷ vismayaikasuh­da÷ syu÷ yadÃ, tathÃpi kapolatalakomalakÃnti÷ kiæ kiæ syÃnnÃmeti sambandha÷ / yadeti yadÅtyarthe / kapoleti / sundarÅkapolatala iva komalakÃntirityartha÷ / kerÅkapoleti pÃÂhe kerÅÓabda÷ strÅviÓe«avÃcÅ bodhya÷ / kiæ kiæ syÃnnÃmeti / naiva syÃdityartha÷ / atreti / candraæ vilokya madhyasthasya kasyacidrasikasya vacana ityartha÷ / 'anya' ityÃdiÓaÇkÃgranthamavatÃrayati--asaævedya ityÃdi / asÃviti prasÃda evÃrthÃpek«ÃyÃæ te«Ãæ viÓe«a÷ / arthÃnapek«ÃyÃæ tvanuprÃsÃdireva / evaæ rasÃdÅnÃæ vya¤jakasvarÆpamabhidhÃya te«Ãmeva virodhirÆpaæ lak«ayitumidamupakramyate--- _________________________________________________________ prabandhe muktake vÃpi rasÃdÅn bandhum icchatà / yatna÷ kÃrya÷ sumatinà parihÃre virodhinÃm // DhvK_3.17 // __________ prabandhe muktake vÃpi rasÃdÅnbanddhumicchatà / yatna÷ kÃrya÷ sumatinà parihÃre virodhinÃm // 17 // prabandhe muktake vÃpi rasabhÃvanibandhanaæ pratyÃd­tamanÃ÷ kavirvirodhipahihÃre paraæ yatnamÃdadhÅta / anyathà tvasya rasamaya÷ Óloka eko 'pi samyaÇna samapdyate / locanam aniyantrÅtapuru«ecchÃyatto hi samaya÷ kathaæ niyata÷ syÃt / mukhyaæ cÃrutvamiti / viÓe«a iti pÆrveïa sambandha÷ / arthÃpek«ÃyÃmiti / vÃcyÃpek«ÃyÃmityartha÷ / anuprÃsÃdireveti / ÓabdÃntareïa saha yà racanà tadapek«o 'sau viÓe«a ityartha÷ / ÃdigrahaïÃcchabdaguïÃlaÇkÃrÃïÃæ saÇgraha÷ / ata eva racanayà prasÃdena cÃrutvena copab­æhità eva ÓabdÃ÷ kÃvye yojyà iti tÃtparyam // 15// ,16 // rasÃdÅnÃæ yadvya¤jakaæ varïapadÃdiprabandhÃntaæ tasya svarÆpamabhidhÃyeti sambandha÷ / upakramyata iti / virodhinÃmapi lak«aïakaraïe prayojanamucyate ÓakyahÃnatvaæ nÃma anayà kÃrikayà / lak«aïaæ tu virodhirasasambandhÅtyÃdinà bhavi«yatÅtyartha÷ // 17 // nanu 'vibhÃvabhÃvÃnubhÃvasa¤cÃryaucityacÃruïa÷' iti yaduktaæ tata eva vyatirekamukhenaitadapyavagaæsyate / maivam ;vyatirekeïa hi tadabhÃvamÃtraæ pratÅyate na tu tadviruddham / tadabhÃvamÃtraæ ca na tathà dÆ«akaæ yathà tadviruddham / pathyÃnupayogo hi na tathà vyÃdhiæ bÃlapriyà Óabdagato viÓe«a ityartha÷ / aniyantritetyÃdinà 'puna'rityÃdigranthasya bhÃvÃrtha ukta÷ / anuprÃsapadÃrthaæ vyÃca«Âe--ÓabdÃntareïetyÃdi / phalitamÃha---ata eva racanayetyÃdi / upab­æhitÃ÷ viÓi«ÂÃ÷ // 15// ,16 // bhÃvamÃha--virodhinÃmapÅtyÃdi / ÓakyahÃnatvaæ nÃma prayojanamanayà kÃrakayà ucyata iti sambandha÷ / virodhinÃæ lak«aïe j¤Ãte te«Ãæ parihÃra÷ Óakya iti tadeva prayojanamityartha÷ // 17 // etadapÅti / virodhinÃæ pariharaïamapÅtyartha÷ / tadabhÃvamÃtramiti / vibhÃvÃdyaucityaÓÃlina÷ kathÃÓarÅrasya vidhirityÃdinà tadaucityavirahiïo vidhirna kÃrya ityÃdyathamÃtramityartha÷ / yatnata itÅti / yatnata ityÃdinetyartha÷ / v­ttau 'ÓÃntÃ'dÅti kÃni punastÃni virodhÅni yÃni yatnata÷ kave÷ parihartavyÃnÅtyucyate-- _________________________________________________________ virodhi-rasa-sambandhi-vibhÃvÃdi-parigraha÷ / vistareïÃnvitasyÃpi vastuno 'nyasya varïanam // DhvK_3.18-19 // akÃï¬a eva vicchittir akÃï¬e ca prakÃÓanam / paripo«aæ gatasyÃpi pauna÷punyena dÅpanam / rasasya syÃd virodhÃya v­tty-anaucityam eva ca // DhvK_3.19 // __________ virodhirasasambandhivibhÃvÃdiparigraha÷ / vistareïÃnvitasyÃpi vastuno 'nyasya varïanam // 18 // akÃï¬a eva vicchittirakÃï¬e ca prakÃÓanam / paripo«aæ gatasyÃpi pauna÷punyena dÅpanam / rasasya syÃdvirodhÃya v­ttyanaucityameva ca // 19 // prastutarasÃpek«ayà virodhÅ yo rasastasya sambandhinÃæ vibhÃvabhÃvÃnubhÃvÃnÃæ parigraho rasavirodhahetuka÷ sambhavanÅya÷ / tatra virodhirasavibhÃvaparigraho yathà ÓÃntarasavibhÃve«u tadvibhÃvatayaiva nirÆpite«vanantarameva Ó­ÇgÃrÃdivibhÃvavarïane / virodhirasabhÃvaparigraho yathà priyaæ prati praïayakalahakupitÃsu kÃminÅ«u vairÃgyakathÃbhiranunaye / virodhirasÃnubhÃvaparigraho yathà praïayakupitÃyÃæ priyÃyÃmaprasÅdantyÃæ nÃyakasya kopÃveÓavivaÓasya raudrÃnubhÃvavarïane / locanam janayati yadvadapathyopayoga÷ tadÃha---yatnata iti / 'vibhÃve'tyÃdinà Ólokena yaduktaæ tadviruddhaæ virodhÅtyÃdinÃrdhaÓlokenÃha / 'itav­tte'tyÃdinà Ólokadvayena yaduktaæ tadviruddhaæ vistareïetyardhaÓlokenÃha / 'uddÅpane'tyardhaÓlokoktasya viruddhaæ akÃe¬a ityardhaÓlokena / 'rasasye'tyardhaÓlokoktasya viruddhaæ paripo«aæ gatasyetyardhaÓlokena / 'alaÇk­tÅnÃm' ityanena yaduktaæ tadviruddhamanyadapi ca viruddhaæ v­tyanaucityamityanena / etatkrameïa vyÃca«Âe---prastutarasÃpek«ayetyÃdinà / hÃsyaÓ­ÇgÃrayorvÅrÃdbhutayo raudrakaruïayorbhayÃnakabÅbhatsayorna vibhÃvavirodha ityabhiprÃyeïa ÓÃntaÓ­ÇgÃrÃvupanyastau, praÓamarÃgayorvirodhÃt / virodhinÅ rasasya yo bhÃvo vyabhicÃrÅ tasya parigraha÷, virodhinastu ya÷ sthÃyÅ sthÃyitayà bÃlapriyà 'Ó­ÇgÃrÃdÅ'ci ca nirdeÓe bÅjamÃha---hÃsyaÓ­ÇgÃrayÃrityÃdi / bhayÃnakabÅbhatsayorityasyÃnantaraæ "ÓÃntabÅbhatsayo"riti ca kvacit granthe pÃÂha÷ / ÓÃntaÓ­ÇgÃrayorvirodhe hetumÃha---praÓameti / virodhÃditi / sahÃnavasthÃnÃdatyartha÷ / pratipattaryekasmin Óame udbuddhe tadavyavadhÃnena rÃgodbodhÃsambhavÃditi bhÃva÷ / ata÷ ÓÃntavibhÃve varïite tadanantarameva Ó­ÇgÃrÃdivibhÃvavarïanaæ na kÃyam / virodhirasasyetyÃdigranthaæ ayaæ cÃnyo rasabhaÇgaheturyatprastutarasÃpek«ayà vastuno 'nyasya katha¤cidanvitasyÃpi vistareïa kathanam / yathà vipralambhaÓ­ÇgÃre nÃyakasya kasyacadvarïayitumupakrÃnte kaveryamakÃdyalaÇkÃranibandhanarasikatayà mahatà prabandhena parvatÃdivarïane / ayaæ cÃparo rasabhaÇgaheturavagantavyo yadakÃï¬a locanam tatparigraho 'sambhavanÅya eva tadanutthÃnaprasaÇgÃt / vyabhicÃritayà tu paragraho bhavatyeva / ata eva sÃmÃnyena bhÃvagrahaïam / vairÃgyakathÃmirita vairÃgyaÓabdena nirveda÷ ÓÃntasya ya÷ sthÃyÅ sa ukta÷ / yathÃ---'prasÃde vartasva prakaÂaya mudaæ santyaja ru«am' ityÃdyupakramyÃrthÃntaranyÃso 'na mugdhe pratyetuæ prabhavati gata÷ kÃlahariïa÷' iti / manÃgapa nirvedÃnupraveÓe sati raterviccheda÷ / j¤Ãtavi«ayasatattvo hi jÅvitasarvasvÃbhimÃnaæ kathaæ bhajeta / na hi j¤ÃtaÓuktikÃrajatatattvastadupÃdeyadhiyaæ bhajate ­te saæv­timÃtrÃt / kathÃbhiriti bahuvacanaæ ÓÃntarasasya vyabhicÃriïo dh­tiæ matiprabh­tÅn saÇg­hïÃta / nanvanyadanunmatta÷ kathaæ varïayet, kimuta vistarata ityÃha---katha¤jidanvitasyeti bÃlapriyà viv­ïoti---virodhina ityÃdi / tadanutthÃnaprasaÇgÃditi / tasya sthÃyitvenotthÃne prasaÇgasyÃbhÃvÃdityartha÷ / tadutthÃne prak­tasthÃyino viccheda÷ syÃditi bhÃva÷ / sÃmÃnyenetyÃdi / svata eva vyabhicÃriïa÷ vyabhicÃratvena sthÃyinaÓca bodhanÃya bhÃva iti sÃmÃnyata uktamityatha÷ / prasÃda iti / kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­to 'yaæ Óloka÷ / 'priye Óu«yantyaÇgÃnyabh­tamiva te si¤citu vaca÷ / nidhÃnaæ saukhyÃnÃæ k«aïamabhimukhaæ sthÃpaya mukham' iti dvitÅyat­tÅyapÃdau / he mugdhe vivekarahite, gata÷ kÃla eva hariïa÷ asthiratvÃt pratyetuæ pratyÃgantum na prabhavati sa punarnÃgacchatÅtyartha÷ / atra ÓÃntasya vibhÃva÷ kÃlÃnityatvalak«aïo nibandha÷ tatprakÃÓito nirvedo vyabhicÃrÅ cetyato 'tra virodhirasavibhÃvabhÃvayo÷ parigraha÷ sa ca prak­tarasapratikÆla ityÃha---manÃgapÅtyÃdi / nirvedÃnuvedhe iti ca pÃÂha÷ / vicchada iti / bhavediti Óe«a÷ / atra hetumÃha---j¤ÃtetyÃdi / j¤Ãtaæ vi«ayÃïÃæ satatvaæ du÷khamiÓritatvapariïÃmavirasatvÃdinà heyatvarÆpaæ tattvaæ yena sa÷ / jÅvitasarvasvÃbhimÃnamiti / vanitÃdau vi«aya iti Óe«a÷ / bhajetetyatra karotviti ca pÃÂha÷ / d­«ÂÃntamÃha--na hÅtyÃdi / Óuktau bhÃsamÃnaæ rajataæ ÓuktikÃrajatamityucyate, j¤Ãtaæ ÓuktikÃrajatatatvaæ yena sa÷ / taditi / tadviÓe«yakopÃdeyatvabuddhimityartha÷ / saæv­timÃtrÃd­ta iti / saæv­ttyaiva tatropÃdeyatvabuddhiæ bhajata iti bhÃva÷ / saæv­tiravidyà bhramarÆpà tadv­ttirvà v­ttau 'katha¤cidanvitasye'ti / yayà kayÃpi vidhayà prak­tena sambaddhasyetyartha÷ / etadgranthamavatÃrayati---nanvityÃdi / api tÃvaditi ÓabdÃbhyÃmiti / eva vicchitti÷ rasasyÃkÃï¬a eva ca prakÃÓanam / tatrÃnavasare virÃmo rasasya yathà nÃyakasya kasyacitsp­haïÅyasamÃgamayà nÃyikayà kayÃcitparÃæ paripo«apadarvÅ prÃpte Ó­ÇgÃre vidite ca paramparÃnurÃge samÃgamopÃyacintocitaæ vyavahÃramuts­jya svatantratayà vyÃpÃrÃntaravarïane / anavasare ca prakÃÓanaæ rasasya yathà prav­tte prav­ttavividhavÅrasaÇk«aye kalpasaÇk«ayakalpe saÇgrame rÃmadevaprÃyasyÃpi tÃvannÃyakasyÃnupakrÃntavipralambhaÓ­ÇgÃrasya nimittamucitamantareïaiva Ó­ÇgÃrakathÃyÃmavatÃravarïane / na caivaævidhe vi«aye daivavyÃmohitatvaæ kathÃpuru«asya parihÃro yato rasabandha eva kave÷ prÃdhÃnyena prav­ttinibandhanaæ yuktam / itiv­ttavarïanaæ tadupÃya evetyuktaæ prÃk 'ÃlokÃrthÅ yathà dÅpaÓikhÃyÃæ yatnaväjana÷' ityÃdinà / ata eva cetiv­ttamÃtravarïanaprÃdhÃnye 'ÇgÃÇgibhÃvarahitarasabhÃvanibandhena ca kavÅnÃmevaævidhÃni skhalitÃni bhavantÅti rasÃdirÆpavyaÇgyatÃtparyamevai«Ãæ locanam vyÃpÃrÃntareti / yathÃvatsarÃjacarite caturthe 'Çke--ratnÃvalÅnÃmadheyamapyag­Çïato vijayavarmav­ttÃntavarïane / api tÃvaditi ÓabdÃbhyÃæ duryodhanÃdestadvarïanaæ dÆrÃpÃstamiti veïÅsaæhÃre dvitÅyÃÇkamevodÃharaïatvena dhvanati / ata eva vak«yati--'daivavyÃmohitatvam' iti / pÆrvaæ tu sandhyaÇgÃbhiprÃyeïa pratyudÃharaïamuktam / kathÃpuru«asyeti pratinÃyakasyeti yÃvat / ata eva ceti / yato rasabandha eva mukhya÷ kavivyÃpÃravi«aya÷ itiv­ttamÃtravarïanaprÃdhÃnye bÃlapriyà rÃmadevaprÃyasyÃpi tÃvadityatratyÃbhyÃæ tÃmyÃmityartha÷ / dhvanatÅtyanenÃsya sambandha÷ / tadvarïanamiti / saÇgrÃme prav­tte nimittamucitamantareïaiva Ó­ÇgÃravarïanamityartha÷ / ata eveti / dvitÅyÃÇkasya udÃharaïatvena dhvananÃdevetyartha÷ / daivavyÃmohitatvamiti / daivena vyÃmohita÷ k­tyÃk­tyavivekarÃhityaæ prÃpitastatvamityartha÷ / veïÅsaæhÃre duryodhanasya tadgamyata iti bhÃva÷ / yathà veïÅsaæhÃre iti pÆrvamuktamanyÃbhiprÃyeïeti smÃrayati--pÆrvamityÃdi / kathÃpuru«asyetyanena vivak«itamÃha--pratinÃyakasyeti / na tu pradhÃnanÃyakasyetyartha÷ / tasya tathÃtvenaucityÃpÃtÃditi bhÃva÷ / v­ttau 'rasabandha' iti prathamÃntaæ rasÃnukÆlaÓabdÃrthanibandha ityartha÷ / prav­ttinibandhanamiti / prav­ttivi«aya ityartha÷ / yadvà rasabandhe iti saptamyantam / 'prav­ttinibandhanaæ' prav­tte÷ sambandho vi«ayatetyartha÷ / 'ata eve'tyasyÃrabdha ityanena sambandha÷ / locane vyÃca«Âe---yata ityÃdi / v­ttau prÃdhÃnye sati yadibandhanaæ tasminniti sambandha÷ / yuktamiti yatno 'smÃbhirÃrabdho na dhvanipratipÃdanamÃtrÃbhiniveÓena / punaÓcÃyamanyo rasabhaÇgaheturavadhÃraïÅyo yatparipo«aæ gatasyÃpi rasasya pauna÷--punyena dÅpanam / ubhayukto hi rasa÷ svasÃmagrÅlabdhaparipo«a÷ puna÷ puna÷ parÃm­ÓyamÃïa÷ parimlÃnakusumakalpa÷ kalpate / tathà v­ttervyavahÃrasya yadanaucityaæ tadapi rasabhaÇgahetureva / yathà nÃyakaæ prati nÃyikÃyÃ÷ kasyÃÓciducitÃæ bhaÇgimantareïa svayaæ sambhogÃbhilëakathane / yadi và v­ttÅnÃæ bharataprasiddhÃnÃæ kaiÓikyÃdÅnÃæ kÃvyÃlaÇkÃrÃntaraprasiddhÃnÃmupanÃgarikÃdyÃnÃæ và yadanaucityamavi«aye nibandhanaæ tadapi rasabhaÇgahetu÷ / evame«Ãæ rasavirodhinÃmanye«Ãæ cÃnayà diÓà svayamutprek«itÃnÃæ parihÃre satkavibhiravahitairbhavitavyam / parikaraÓlokÃÓcÃtra--- mukhyà vyÃpÃravi«ayÃ÷ sukavÅnÃæ rasÃdaya÷ / te«Ãæ nibandhane bhÃvya tai÷ sadaivÃpramÃdibhi÷ // nÅrasastu prabandho ya÷ so 'paÓabdo mahÃn kave÷ / sa tenÃkavireva syÃdanyenÃsm­talak«aïa÷ // locanam sati yadaÇgÃÇgibhÃvarahitÃnÃmavicÃritaguïapradhÃnabhÃvÃnÃæ rasabhÃvÃnÃæ nibandhanaæ tannimittÃni skhalitÃni sarve do«Ã ityartha÷ / na dhvanipratipÃdanamÃtreti / vyaÇgyo 'rtho bhavatu mà và bhÆt kastatrÃbhiniveÓa÷? kÃkadantaparÅk«ÃprÃyameva tatsyÃditi bhÃva÷ / v­ttyanaucityameva cetibahudà vyÃca«Âe tadapÅtyanena caÓabdaæ kÃrikÃgataæ vyÃca«Âe / rasabhaÇgahetureva ityanenaivakÃrasya kÃrikÃgatasya bhinnakramatvamuktam / rasasya virodhÃyaivetyartha÷ / nÃyakaæ pratÅti / nÃyakasya hi dhÅrodÃttÃdibhedabhinnasya sarvathà vÅrarasÃnuvedhena bhavitavyamiti taæ prati kÃtarapuru«ocitamadhairyayojanaæ du«Âameva / te«Ãmiti rasÃdÅnÃm / tairiti sukavibhi÷ / so 'paÓabda iti duryaÓa ityartha÷ / nanu kÃlidÃsa÷ bÃlapriyà cakÃrau vÃkyÃlaÇkÃre ityÃÓayena vyÃca«Âe---itiv­ttetyÃdi / bahudhà vyÃca«Âa iti / v­ttervyavahÃrasyetyÃdinà rasabhaÇgaheturityantagranthena tredhà vyÃca«Âa ityartha÷ / tadapÅtyaneneti / tatpadottarÃpiÓabdenetyartha÷ / nÃyakaæ prati nÃyakayà svayaæ sambhogÃbhilëasya kathane nibaddhe nÃyakasyÃdhairyayojanamÃpatati, tacca du«Âamiti bhÃvaæ viv­ïoti---nÃyakasyetyÃdi / bhÃvitavyamiti / sarve«Ãæ vÅraÓabdena vyavahÃrÃditi bhÃva÷ / kÃtarapuru«eti / adhÅrapuru«etyartha÷ / v­ttau 'ucitÃæ bhaÇgimantareïe' pÆrve viÓ­Çkhalagira÷ kavaya÷ prÃptakÅrtaya÷ / tÃnsamÃÓritya na tyÃjyà nÅtire«Ã manÅ«iïà // vÃlmÅkivyÃsamukhyÃÓca ye prakhyÃtÃ÷ kavÅÓvarÃ÷ / tadabhiprÃyabÃhyo 'yaæ nÃsmÃbhirdarÓito naya÷ // iti / _________________________________________________________ vivak«ite rase labdha-prati«Âhe tu virodhinÃm / bÃdhyÃnÃm aÇga-bhÃvaæ và prÃptÃnÃm uktir acchalà // DhvK_3.20 // __________ vivak«ite rase labdhaprati«Âhe tu virodhinÃm / bÃdhyÃnÃmaÇgabhÃvaæ và prÃptÃnÃmuktiracchalà // 20 // svasÃmagnyà labdhaparipo«e tu vivak«ite rase virodhinÃæ virodhirasÃÇgÃnÃæ bÃdhyÃnÃmaÇgabhÃvaæ và prÃptanÃæ satÃmuktirado«Ã / bÃdhyatvaæ hi virodhinÃæ ÓakyÃbhibhavatve sati nÃnyathà / tathÃca te«Ãmukti÷ prastutarasaparipo«Ãyaiva sampadyate / aÇgabhÃvaæ prÃptÃnÃæ ca te«Ãæ virodhitvameva nivartate / aÇgabhÃvaprÃptirhi te«Ãæ svÃbhÃvikÅ samÃropak­tà và / tatra ye«Ãæ naisargikÅ te«Ãæ tÃvaduktÃvavirodha eva / yathà vipralambhaÓ­ÇgÃre tadaÇgÃnÃæ locanam paripo«aæ gatasyÃpi karuïasya rativilÃse«u pauna÷punyena dÅpanamakÃr«Åt, tatko 'yaæ rasavirodhinÃæ parihÃranirbandha ityÃÓaÇkyÃha--pÆrva iti / na hi vasi«ÂhÃdibhi÷ katha¤cidyadi sm­timÃrgastyaktastadvayamapi tathà tyajÃma÷ / acintyahetukatvÃduparicaritÃnÃmiti bhÃva÷ / iti Óabdena parikaraÓlokasamÃptiæ sÆcayati // 19 // evaæ virodhinÃæ parihÃre sÃmÃnyenokte pratiprasavaæ viyatavi«ayamÃha---vivak«ita itÅ / bÃdhyÃnÃmiti / bÃdhyatvÃbhiprÃyeïÃÇgatvÃbhiprÃyeïa vetyartha÷ / acchalà nirde«etyartha÷ / bÃdhyatvÃbhiprÃyaæ vyÃca«Âe--bÃdhyatvaæ hÅti / ÃÇgabhÃvÃbhiprÃyamubhayathà vyÃca«Âe, bÃlapriyà tyenena bhaÇgyà tatkathanaæ du«yantÃdernÃyakasyeva nÃyikÃyà api na do«a iti darÓitam / bhÃvÃrthamÃha--na hÅtyÃdi / na hi tyajÃma iti sambandha÷ / vasi«ÂhÃdÅnÃæ tattyÃge 'pi na do«a ityÃha---acintyetyÃdi / acintyahetukatvÃduparacaritÃnÃmiti ca pÃÂha÷ / uparicaritÃnÃmityasyotk­«ÂacaritÃnÃmityartha÷ // 19 // 'bÃdhyÃnÃm' ityÃdikÃrikÃbhÃgaæ vyÃca«Âe---bÃdhyatvetyÃdi / uktirityanenÃsya sambandha÷ / ubhayathà vyÃca«Âa iti / 'aÇgabhÃvaprÃptirhi'tyÃdigranthena dvedhà vyÃkhyÃtavÃnityartha÷ / v­ttau 'tadaÇgÃnÃæ vyÃdhyÃdÅnÃm' iti / uktÃvavirodha ityasyÃnu«aÇga÷ / upari vÃkye uktÃvityasyaivÃnu«aÇga÷ / tatpadenÃtra vipralambhaparÃmarÓa÷ / vyÃdhyÃdÅnÃæ vyÃdhyÃdÅnÃæ te«Ã¤ca tadaÇgÃnÃmevÃdo«o nÃtadaÇgÃnÃm / tadaÇgatve ca sambhavatyapi maraïasyopanyÃso na jyÃyÃn / ÃÓrayavicchede rasasyÃtyantavicchedaprÃpte÷ / karuïasaya tu tathÃvide vi«aye paripo«o bhavi«yatÅti cet-na; tasyÃprastutatvÃt prastutasya ca vicchedÃt / yatratu karuïarasasyaiva kÃvyÃrthatvaæ tatrÃvirodha÷ / Ó­ÇgÃre và maraïasyÃdÅrghakÃlapratyÃpattisambhave kadÃcidupanibandho nÃtyantavirodhÅ / dÅrghakÃlapratyÃpattau tu tasyÃntarà pravÃhaviccheda evetyevaævidhetiv­ttopanibandhanaæ rasabandhapradhÃnena kavinà locanam tatra prathamaæ svÃbhÃvikaprakÃraæ nirÆpayati---tadaÇgÃnÃmiti / nirapek«abhÃvatayà sÃpek«abhÃvavapralambhaÓ­ÇgÃravirodhinyapi karuïe ye vyÃdhyÃdayassarvathÃÇgatvena d­«ÂÃ÷ te«Ãmiti / te hi karuïe bhavantyeva ta eva ca bhavantÅti / Ó­ÇgÃre tu bhavantyeva nÃpi ta eveti / atadaÇgÃnÃmiti / yathÃlasyaugrajugupsÃnÃmityartha÷ / tadaÇgatve ceti / 'sarva eva Ó­ÇgÃre vyabhicÃriïa ityuktatvÃdi'ti bhÃva÷ / ÃÓrayasya strÅpuru«ÃnyatarasyÃdhi«ÂhÃnasyÃpÃye ratirevocchidyeta tasyà jÅvitasarvasvÃbhimÃnarÆpatvenobhayÃdhi«ÂhÃnatvÃt / prastutasyeti / vipralambhasyetyartha÷ / kÃvyÃrthatvamiti / prastutatvamityartha÷ / nanvevaæ sarva eva vyabhicÃriïa iti vighaÂitamityÃÓaÇkyÃha---Ó­ÇgÃre veti / adÅrghakÃle yatramaraïe viÓrÃntipadabandha eva notpadyate tatrÃsya vyabhicÃritvam / kadÃciditi / yadi tÃd­ÓÅæ bhaÇgiæ ghaÂayituæ sukave÷ kauÓalaæ bhavati / yathÃ--- tÅrthe toyavyatikarabhave jahnukanyÃsarayvordehanyÃsÃdamaragaïanÃlekhyamÃsÃdya sadya÷ / bÃlapriyà virodhirasÃÇgatvaæ prak­tarasÃÇgatvaæ ca darÓayati--nirapek«abhÃvatayetyÃdi / te hÅti / vyÃdhyÃdayo hÅtyartha÷ / karuïe ityÃdi / karuïe bhavantyeva te eva bhavantÅti dvedhà niyama ityartha÷ / nÃpÅtyÃdi / te eveti niyamo 'pi netyartha÷ / maraïasya vipralambhÃÇgatvasambhave mÃnamÃha--sarva ityÃdi / ÃlasyaugnyajugupsÃvarjÃssarvaæ eva vyabhicÃriïa iti muninà uktatvÃdityartha÷ / ÃÓrayaviccheda ityÃdigranthaæ vyÃca«Âe---ÃÓrayasyetyÃdi / v­ttau--'Ó­ÇgÃre ve'tyÃdi / 'maraïasye'ti / nÃyakayorekasya yanmaraïaæ tasyetyartha÷ / asya upanibandha ityanena sambandha÷ / 'adÅraghe'ti / maraïÃdÆrdhvamadÅrgho ya÷ kÃlastasmiæstena và pratyÃpatti÷ nÃyakayo÷ samÃgamastatsambhave satÅtyartha÷ / locane bhÃvamÃha--yatretyÃdi / viÓrÃntipadabandha÷ pratÅtiviÓrÃnte÷ prati«Âhà / tatra tathÃvidhasthale / asya maraïasya / kÃvyÃnuÓÃsane 'pyevamuktam--"Ó­ÇgÃre tu maraïÃdhyavasÃyo tatra labdhaprati«Âhe tu vivak«ite rase virodhirasÃÇgÃnÃæ bÃdhyatvenoktÃvado«o yathÃ--- kvÃkÃryaæ ÓaÓalak«maïa÷ kva ca kulaæ bhÆyo 'pi d­Óyeta sà do«ÃïÃæ praÓamÃya me Órutamaho kope 'pi kÃntaæ mukham / kiæ vak«yantyapakalma«Ã÷ k­tadhiya÷ svapne 'pi sà durlabhà ceta÷ svÃsthyamupaihi ka÷ khalu yuvà dhanyo 'dharaæ pÃsyati // locanam pÆrvÃkÃrÃdhikacaturayà saÇgata÷ kÃntayÃsau lÅlÃgÃre«varamata punarnandanÃbhyantare«u // atra sphuÂaiva ratyaÇgatà maraïasya / ata eva sukavinà maraïe padabandhamÃtraæ na k­tam, anÆdyamÃnatvenaivopanibandhanÃt / padabandhaniveÓe tu sarvathà Óokodaya evÃtiparimitakÃlapratyÃpattilÃbhe 'pi atha dÆraparÃmarÓakasah­dayasÃmÃjikÃbhiprÃyeïa maraïasyÃdÅrghakÃlapratyÃpatteraÇgatocyate, hanta tÃpasavatsarÃje 'pi yaugandharÃyaïÃdinÅtimÃrgÃkarïanasaæsk­tamatÅnÃæ vÃsavadattÃmaraïabuddherevÃbhÃvÃtkaruïasya nÃmÃpi na syÃdityalamavÃntareïa bahunà / tasmÃddÅrghakÃlatÃtra padabandhalÃbha eveti mantavyam / evaæ naisargikÃÇgatà vyÃkhyÃtà / samÃropitatve tadviparÅtetyarthalabdhatvÃtsvakaïÂhena na vyÃkhyÃtà / evaæ prakÃratrayaæ vyÃkhyÃya krameïodÃharati---tatretyÃdinà / kvÃkÃryamiti / bÃlapriyà maraïÃdÆrdhvaæ jhaÂiti punaryogo và nibadhyata'iti / tÅrtha iti raghuvaæÓastham / dehatyÃgÃditi ca pÃÂha÷ / kÃntayà indumatyà / asau aja÷ / ratyaÇgateti / ramaïÃÇgatetyartha÷ / maraïasyeti / dehatyÃgÃdityanena darÓitasya maraïasyetyartha÷ / prapÆrvaÓlokena saÇgamÃÓÃyà varïitatvÃdatra maraïasya vipralambhÃÇgatvaæ sphuÂamiti bhÃva÷ / padabandha÷ pratÅtaviÓrÃnte÷ padabandha÷ / anÆdyamÃnatveneti / dehatyÃgÃdityaneneti bhÃva÷ / atÅti / atiparimito 'lyalpa÷ kÃlastena pratyÃpatte÷ saÇgamasya lÃbha÷ sambhava÷ pratÅtirvà tasminnapÅtyartha÷ / Óokodaya evetyanenÃsya sambandha÷ / sah­dayÃnÃæ Óokacarvaïaiva bhavediti tadartha÷ / kecidadÅrghakÃletyÃdigranthasya bhÃvamanyathà vyÃcak«aye, tadanuvadannÃha--athetyÃdi / atheti praÓne / prativakti--hantetyÃdi / ayuktakathanahetuko vi«Ãdo vismayo và hantetyanena prakÃÓyate / svamatenopasaæharati---tasmÃdityÃdi / dÅghati / dÅrghakÃlatÃpadÃrtho 'tra maraïe sah­dayapratÅtiviÓrÃnte÷ padabandha evetyartha÷ / samÃrÃpità tviti / aÇgateti Óe«a÷ / etadviparÅteti / vÃstavÃÇgatvÃbhÃvÃnnaisargikÃÇgatà viparÅtetyartha÷ / vyÃkhyÃteti / padarÓitetyartha÷ / v­ttau 'tasye'tyÃdi / 'tasya'Ó­ÇgÃrasya / yathà và puï¬arÅkasya mahÃÓvetÃæ prati prav­ttanirbharÃnurÃgasya dvitÅyamunikumÃropadeÓavarïane / svÃbhÃvikyÃmaÇgabhÃvaprÃptÃvado«o yathÃ--- bhramimaratimalasah­dayatÃæ pralayaæ mÆrcchÃæ tama÷ ÓarÅrasÃdam / maraïaæ ca jaladabhujagajaæ prasahya kurute vi«aæ viyoginÅnÃm // ityÃdau / samÃropitÃyÃmapyavirodho yathÃ---'pÃï¬uk«Ãmam' ityÃdau / yathà vÃ---'kopÃtkomalalolabÃhulatikÃpÃÓena' ityÃdau / iyaæ locanam vitarka autsukyena mati÷ sm­tyà ÓaÇkà dainyena dh­tiÓcintayà ca bÃdhyate / etacca dvitÅyoddyotÃrambha evoktamasmÃbhi÷ / dvitÅyeti / vipak«ÅbhÆtavairÃgyavibhÃvÃdyavadhÃraïe 'pi hyaÓakyavicchedatvena dÃr¬hyamevÃnurÃgasyoktaæ bhavatÅti bhÃva÷ / samÃropitÃyÃmiti / aÇgabhÃvaprÃptÃviti Óe«a÷ / pÃï¬uk«Ãmaæ vaktraæ hadayaæ sarasaæ tavÃlasaæ ca vapu÷ / Ãvedayati nitÃntaæ k«etriyarogaæ sakhi h­danta÷ // atra karuïocito vyÃdhi÷ Óle«abhaÇgyà sthÃpita÷ kopÃditi badhveti hanyata iti ca raudrÃnubhÃvanÃæ rÆpakabalÃdÃropitÃnÃæ tadanirvÃhÃdevÃÇgatvam / tacca pÆrvamevoktaæ 'nÃtinirvahaïai«itÃ' ityatrÃntare / bÃlapriyà 'antarÃ' madhye / 'pravÃhaviccheda÷' anusandhÃnadhÃrÃyà viccheda ityartha÷ / locane---vipaj¤ÅbhÆteti / anurÃgasya virodhibhÆtetyartha÷ / anurÃgasyeti / puï¬arÅkagatÃnurÃgasyetyartha÷ / v­ttau 'bhramim' iti / idaæ pÃï¬ivatyÃdi ca kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­tam / bhramirnÃma diÓÃæ bhramaïamiva darÓayannÃntara÷ kaÓcidvikÃra÷ / pralayona«Âace«ÂatÃ, mÆrchà bÃhyÃbhyantarendrayav­ttinirodha÷ / tama÷ Ãndhyam / jalada eva bhujagastajjam / vi«aæ jalameva garalam / atra karuïocatavyÃdheranubhÃvÃnÃæ bhramyÃdÅnÃæ vipralambhe 'pi sambhavÃnnaisargikÅ aÇgatà / pÃï¬uk«Ãmamiti / h­dayaæ ura÷ / sarasaæ annarasasahitaæ, yadvÃ--candanÃdirasasahitam / alasaæ bÃhyakriyÃyÃmak«amam / k«etriyo dehÃntare cikitsyo 'sÃdhya iti yÃvat / roga÷ gada÷ / k«etriyo roga÷ k«ayaroga iti kecit tam / ÃvedayatÅti / vaktrÃdÅnÃæ pratyekamanvayÃbhiprÃyeïaikavacanÃntatayà nirdeÓa÷ / atra karuïocitavyÃdhe÷ vipralambhe samÃropÃdaÇgatetyÃha locane - atretyÃdi / Óle«abhaÇgyeta / ubhayasÃdhÃraïÃnubhÃvapradarÓanenetyartha÷ / sthÃpita iti / ÃropeïÃÇgatayà pradarÓita ityartha÷ / badhvetÅtyÃdi / bandhanÃdÅnÃmityartha÷ / tadanirvÃhÃditi / rÆpakÃnirvÃdityartha÷ / aÇgatvamiti / Ó­ÇgÃrÃÇgatvamityartha÷ / v­ttau aÇgabhÃvagamanaæ yadiyaæ cÃÇgabhÃvaprÃptiranyà yadÃdhikÃrikatvÃtpradhÃna ekasminvÃkyÃrthe rasayorbhÃvayorvà parasparavirodhinordvayoraÇgabhÃvagamanaæ tasyÃmapi na do«a÷ / yathoktaæ 'k«ipto hastÃvalagna÷' ityÃdau / kathaæ tatrÃvirodha iti cet, dvayorapi tayoranyaparatvena vyavasthÃnÃt / anyaparatve 'pi virodhino÷ kathaæ virodhaniv­ttiriti cet, ucyate-- vidhau viruddhasamÃveÓasya locanam anyeti / caturtho 'yaæ prakÃra ityartha÷ / pÆrvaæ hi virodhina÷ prastutarasÃntare 'ÇgatoktÃ, adhunà tu dvayorvirodhinorvastvantare 'ÇgabhÃva iti Óe«a÷ / k«ipta iti / vyÃkhyÃtametat 'pradhÃne 'nyatra vÃkyÃrthe' ityatra / nanvanyaparatve 'pi svabhÃvo na nivartate, svabhÃvak­ta eva ca virodha ityabhaprÃyeïÃha--anyaparatve 'pÅti / virodhinorati / tatsvabhÃvayoriti hetutvÃbhiprÃyema viÓe«aïam / ucyata iti / ayaæ bhÃva÷---sÃmagrÅviÓe«apatitatvena bhÃvÃnÃæ virodhÃvirodhau na svabhÃvamÃtranibandhanau ÓÅto«ïayorapi virodhÃbhÃvÃt / vidhÃviti / tadeva kuru mà kÃr«Åriti bÃlapriyà cÃnyà aÇgabhÃvaprÃptiriti sambandha÷ / 'tasyÃmapo'ti / tathÃvidhÃÇgabhÃvaprÃptÃvapÅtyartha÷ / anyetyasya vivaraïaæ locane---caturtha iti / pÆrvoktÃdviÓe«aæ darÓayati---pÆrvamityÃdi / virodhina iti / virodhirasÃÇgÃsyetyartha÷ / rasÃntare rasaviÓe«e vastvantara iti / prastute ityanu«ajyate / anyaparatve 'pÅti / anyÃÇgatve 'pÅtyartha÷ / Ãheti / p­cchatÅtyartha÷ / viÓe«aïamiti / anu«ajyamÃnayordvayorityasya viÓe«aïamityartha÷ / ayaæ bhÃva÷ vidhÃvityÃdigrandhasyÃyaæ bhÃvÃrtha÷ / ka ityatrÃha--sÃmagrÅtyÃdi / ayamartha÷---padÃrthÃnÃæ madhye kasyacitkenacitsaha virodhaÓcÃvirodhaÓca svabhÃvamÃtrak­tau na, kintu sÃmagrÅviÓe«ÃnupraveÓenÃpi sambhavata÷ / atra tadvirodho nÃma tadasÃmÃnÃdhikaraïyaæ tadutpattipratibandhaÓca ghaÂatvÃdÅnÃæ paÂatvÃdibhiÓÓÅtasparÓadÅnÃmuïïasparÓÃdibhiÓca sahÃsÃmÃnÃdhikaraïyarÆpo virodha÷ svabhÃvak­ta÷ / evaæ te«Ãæ dravyatvÃdibhi÷ rÆpÃdiguïaiÓca saha sÃmÃnÃdhikaraïyarÆpÃvirodhaÓca bodhya÷ / ÓÅtasparÓÃsaurabhagandhÃdÅnÃæ svÃÓrayÃrabdhadravye uïïasparÓÃsaurabhagandhÃdyutpattipratibandharÆpastadvirodhassÃmagrÅviÓe«ÃnupraveÓak­ta÷, evaæ ÓÅtoïïasparÓayoravirodha÷ komalabhaktotpattisÃmagrÅviÓe«ÃnupraveÓak­tobodhya÷ / vithisthale prav­ttisÃmagrÅæ ni«edhasthale niv­ttisÃmagrÅæ cÃdÃya tadanupraveÓena virodhÃvirodhau grÃhyÃviti / ÓÅtoïïayoriti / ÓÅtoïïasparÓayorityartha÷ / virodhÃbhÃvÃditi / sÃmagrÅviÓe«ÃnupraveÓeneti Óe«a÷ / vidhÃvatyaderd­«ÂantamÃha--tadevetyÃdi / tadityanenaikaæ karma vivak«itam / ekadeti Óe«a÷ / iti yatheti / iti vidhaudu«Âatvaæ yathà tathetyartha÷ / karaïÃkaraïayorekenaikadÃnu«ÂhÃtumaÓakyatvÃditi bhÃva÷ / upa«ÂambhakamÃha - ata evetyÃdi / du«Âatvaæ vÃnuvÃde / locanam yathà / vidhiÓabdenÃtraikadà prÃdhÃnyamucyate / ata evÃtirÃtre «o¬aÓinaæ g­hïantÅti viruddhavidhirvikalpaparyavasÃyÅti vÃkyavida÷ / anuvÃda iti / anyÃÇgatÃyÃmityartha÷ / bÃlapriyà ata eva viruddhÃyorekatraikadà prÃdhÃnyasya du«ÂatvÃdeva / atirÃtra ityÃdi / atirÃtre atirÃtrayÃge «o¬aÓinaæ somapÃtraviÓe«am g­hïanti yathÃ---- ehi gaccha patotti«Âha vada maunaæ samÃcara / evamÃÓÃgrahagrastai÷ krŬanti dhanino 'rthibhi÷ // ityÃdau / atra hi vidhiprati«edhayoranÆdyamÃnatvena samÃveÓe na virodhastathehÃpi bhavi«yati / Óloke hyasminnÅr«yÃvipralambhaÓ­ÇgÃrakaruïavastunorna vidhÅyamÃnatvam / tripuraripuprabhÃvÃtiÓayasya vÃkyÃrthatvÃttadaÇgatvena ca tayorvyavasthÃnÃt / locanam krŬÃÇgatve na hyatra viruddhÃnÃmarthÃnÃmabhidhÃnamiti rÃjanikaÂavyavasthitÃtatÃyidvayanyÃyena viruddhÃnÃmapyanyamukhaprek«itÃparatantrÅk­tÃnÃæ yena virodha÷ syÃt / kevalaæ viruddhatvÃdaruïÃdhikaraïasthityà bÃlapriyà g­hïÅyu÷ iti «o¬aÓigrahaïaæ vihitam / punaÓca "nÃtirÃtre «o¬aÓinaæ g­hïÃtÅ"tyanena tanni«iddha¤ceti yadyapi grahaïÃgrahaïayorviruddhayorvidhi÷, tathÃpi sa vidhi÷ «o¬aÓinaæ g­hïÅyÃnna g­hïÅyÃdvà iti vikalpe paryavasyatÅtyartha÷ / v­ttau---'ehÅ'ti / he arthin tvamehi Ãgaccha / 'eva'miti / uktaprakÃreïetyartha÷ / 'ÃÓe'ti / ÃÓÃrupairgrahairgrastÃstairityartha÷ / 'arthibhi÷' yÃcakai÷ dhanina÷ krŬantÅti sambandha÷ / atra ehÅti krŬanti gaccheti krŬantÅtyÃdirÅtyà bhÃvÃbhÃvarÆpayorapi gamanÃgamanÃdyo÷ pradhÃnabhÆtakrŬÃyÃæ prakÃratayÃnvayena tadaÇgatvÃnna du«Âatvamiti darÓayannÃha locane--krŬÃÇgatvenetyÃdi / atreti / ehÅtyÃdiÓloka ityartha÷ / viruddhÃnÃmarthÃnÃmiti / ekadaikatra viruddhayo÷ gamanÃgamanayo÷ patanotthÃnayorvacanamaunayoÓcÃrthÃnÃmityartha÷ / itÅti hetau / rÃjeti / rÃjanikaÂavyavasthitau rÃjÃÓrayatvena sthitau yÃvÃtatÃthinau mitho vaireïa vadhodyatau puru«au tayordveyaæ tannyÃyenetyartha÷ / anyeti / anyamukhaprek«ità anyÃyattatà tayà paratantrÅk­tÃnÃmupasarjanÅk­tÃnÃmityartha÷ / autena krameïa ehi gacchetyÃdiÓrutikramema ya÷ svÃtmanÃæ parÃmarÓa÷ pratÅta÷ tasmin satyapi / aviÓrÃmyatÃmiti / svÃtmani pratÅtiviÓrÃntimalabhamÃnÃnÃmityartha÷ / krŬÃyÃmaÇgatvenÃnvayÃditi bhÃva÷ / paraspararÆpeti / parasparasya yadrÆpaæ svabhÃva÷ taccintÃyÃæ kà kathà taccintà nodetyevetyartha÷ / viÓe«amÃha--kevalamityÃdi / aruïeti / aruïÃdhikaraïanyÃyenetyartha÷ / sambhÃvyata ityanenÃsya sambandha÷ / aruïayetyÃdividhivÃkye kÃrakÃïÃæ bhÃvanÃnvayaniyamÃnmitho 'nanvitÃnÃmevÃruïyapiÇgÃk«ÅtvÃdÅnÃæ karaïavibhaktyantapadÃrthÃnÃæ somakrayaïabhÃvanÃyÃæ karaïatvenÃdÃvanvaya÷, paÓcÃt parasparÃnvaya÷--- na ca rase«u vidhyanuvÃdavyavahÃro nÃstÅti Óakyaæ vaktum, te«Ãæ vÃkyÃrthatvenÃbhyupagamÃt / vÃkyÃrthasya vÃcyasya ca yau vidhyanuvÃdau tau locanam yo vÃkyÅya e«Ãæ pÃÓcÃtya÷ sambandha÷ sambhÃvyate sa vighaÂatÃm / nanu pradhÃnatayà yadvÃcyaæ tatra vidhi÷ / apradhÃnatvena tu vÃcye 'nuvÃda÷ / na ca rasasya vÃcyatvaæ tvayaiva so¬hamityÃÓaÇkamÃna÷ pariharati---na ceti / pradhÃnÃpradhÃnatvamÃtrak­tau vidhyanuvÃdau, tau ca vyaÇgyatÃyÃmapi bhavata eveti bhÃva÷ / mukhyatayà ca rasa eva kÃvyavÃkyÃrtha ityuktam / tenÃmukhyatayà yatra so 'rthastatrÃnÆdyamÃnatvaæ rasasyÃpi yuktam / yadi vÃnÆdyamÃnavibhÃvÃdisamÃk«iptatvÃdrasasyÃnÆdyamÃnatà tadÃha---vÃkyÃrthasyeti / balapriyà yà gaussà aruïà piÇgÃk«ÅtyÃdi / spa«Âamidaæ mÅmÃæsÃparibhëÃdau / vÃkyÅya iti / vÃkyapratipÃdya ityartha÷ / e«ÃmityÃdi / ya Ãgacchati sa gacchatÅtyÃdipÃr«ÂhikÃnvaya ityartha÷ / viruddhatvÃtsa kevalaæ vighaÂatÃmiti sambandha÷ / v­ttau 'vidhiprati«edhayo'riti / gamanÃgamanÃdyoratyartha÷ / 'anÆdyamÃnatvene'ti / krÅjÃvidhÃne iti Óe«a÷ / tathetyÃdyuktameva viv­ïoti---'Óloka' ityÃdi / 'vidhÅyamÃnatva'miti / prÃdhÃnyamityartha÷ / 'na ce'tyÃdyabhyupagamÃdityantaæ granthamavatÃrayati locane---nanvityÃdi / yadvÃcyamiti / yo vÃcyÃrtha ityartha÷ / tatra vidhiriti / tasya vidhiranuvÃdaÓceti bhÃva÷ / te«ÃmityÃdiparihÃragranthasya bhÃvamÃha--pradhÃnetyÃdi / yuktamityantena / vidhyanuvÃdÃviti / arthasyeti Óe«a÷ / vyaÇgayatÃyÃmapi vyaÇgyatve satyapi / kutrÃnÆdyamÃnatvaæ rasasyetyatrÃha---mukhyatayetyÃdi / so 'rtha÷ vyaÇgyÃrtha÷ / yadiveti pak«Ãntaradyotakam / tadÃk«iptÃnÃæ rasÃnÃæ kena vÃryete / yairvà sÃk«ÃtkÃvyÃrthatà rasÃdÅnÃæ nÃbhyupagamyate, taiste«Ãæ tannibhittatà tÃvadavaÓyamabhyupagantavyà / tathÃpyatra Óloke na virodha÷ / yasmÃdanÆdyamÃnÃÇganimittobhayarasavastusahakÃriïo vidhÅyamÃnÃæÓÃdbhÃvaviÓe«apratÅtirutpadyate tataÓca na kaÓcidvirodha÷ / d­Óyate viruddhobhayasahakÃriïa÷ kÃraïÃtkÃryaviÓe«otpatti÷ viruddhaphalotpÃdanahetutvaæ hi yugapadekasya kÃraïasya viruddhaæ na tu viruddhobhayasahakÃritvam / locanam yadi và mà bhÆdanÆdyamÃnatayà viruddhayo rasayo÷ samÃveÓa÷, sahakÃritayà tu bhavi«yatÅti sarvathÃviruddhayoryuktiyukto 'ÇgÃÇgibhÃvo nÃtra prayÃsa÷ kaÓciditi darÓayati--yaivati / tannimittateti / kÃvyÃrtho vibhÃvÃdirnimittaæ ye«Ãæ rasÃdÅnÃæ te tathà te«Ãæ bhÃvastattà / anÆdyamÃnà ye hastak«epÃdayo rasÃÇgabhÆtà vibhÃvÃdayastannimittaæ yadubhayaæ karuïavipralambhÃtmakaæ rasavastu rasasajÃtÅyaæ tatsahakÃri yaseya vidhÅyamÃnasya ÓÃmbhavaÓaravahnijanitaduritdÃhalak«aïasya tasmÃdbhÃvaviÓe«epreyolaÇkÃravi«aye bhagavatprabhÃvÃtiÓayalak«aïe pratÅtiriti saÇgati÷ / viruddhaæ yadubhayaæ vÃritejogataæ ÓÅto«ïaæ tatsahakÃri yasya taï¬ulÃde÷ kÃraïasya tasmÃtkÃryaviÓe«asya komalabhaktakaraïalak«aïasyotpattird­Óyate / sarvatra hÅtthameva kÃryakÃraïabhÃvo bÅjÃÇkurÃdau nÃnyathà / nanu virodhastarhi sarvatrÃki¤citkara÷ syÃdityÃÓaÇkyÃha---viruddhaphaleti / tathà cÃhu÷---'nopÃdÃnaæ viruddhasya' iti / nanvabhineyÃrthe kÃvye yadÅd­Óaæ vÃkyaæ bhavettadà bÃlapriyà anvityÃdi / anÆdyamÃnairvibhÃvÃdibhi÷ samÃk«iptatvÃdyva¤citatvÃdityartha÷ / tadÃha tadabhiprÃyeïÃha / 'tannimittate'tyetadyvÃca«Âe---kÃvyetyÃdi / anÆdyamÃnÃÇgetyÃdikaæ k«ipta ityÃdiÓloke yojayan vyÃca«Âe---anÆdyamÃnà ityÃdi / hastak«epÃdayo vibhÃvÃdaya ityatra yathÃsaækhyenÃnvayo na vivak«ita÷ / hastak«epasyÃnubhÃvatvÃt anubhÃvÃdaya iti và pÃÂha÷ / tannimittamiti / te nimittÃni yasya tadityartha÷ / rasasajÃtÅyamiti / rasÃtmakaæ sthÃyyÃtmakaæ vetyartha÷ / yasya vidhÅyamÃnÃæÓasyetyasyaiva vivaraïam---ÓÃmbhavetyÃdi / vidhÅyamÃnÃæÓÃditi viÓe«yasannidhÃnena yasya vidhÅyamÃnÃæÓasyeti vyÃkhyÃtaæ, tadetaddarÓayitumÃha---tasmÃditi / bhÃvaviÓe«apratÅtirityetadyvÃca«Âe---bhÃvetyÃdi / bhÃvaviÓe«e ityasya vivaraïam---preyo 'laÇkÃravi«aya iti / sa ka ityatrÃha---bhagavadityÃdi / sarvatretyÃdi / tejojalÃdyÃtmakaviruddhobhayasahakÃriïa eva bÅjÃderaÇkurÃdikÃryotpattiriti bhÃva÷ / nopÃdÃnamiti / notpÃdanamiti pÃÂhena bhÃvyamiti pratibhÃti / evaævidhavridedhapadÃrthavi«aya÷ kathamabhinaya÷ prayoktavya iti cet, anÆdyamÃnaivaævidhavÃcyavi«aye yà vÃrtà sÃtrÃpi bhavi«yati / evaæ vidhyanuvÃdanayÃÓrayeïÃtra Óloke parih­tastÃvadvirodha÷ / kiæ ca nÃyakasyÃbhinandanÅyodayasya kasyacitprabhÃvÃtiÓayavarïane tatpratipak«ÃïÃæ ya÷ karuïo rasa÷ sa parÅk«akÃïÃæ na vaiklavyamÃdadhÃti locanam yadi samastÃbhinaya÷ kriyate tadà viruddhÃrthavi«aya÷ kathaæ yugapadabhinaya÷ kartuæ Óakya ityÃÓayenÃÓaÇkamÃna Ãha--evamiti / etatpariharati---anÆdyamÃneti / anÆdyamÃnamevaævidhaæ viruddhÃkÃraæ vÃcyaæ yatra tÃd­Óo yo vi«aya÷ 'ehi gaccha patotti«Âha' ityÃdistatra yà vÃrtà sÃtrÃpÅti / etaduktaæ bhavati---'k«ipto hastÃvalagna' ityÃdau prÃdhÃnyena bhÅtaviplutÃdid­«ÂyupapÃdanakrameïa prÃkariïakastÃvadartha÷ pradarÓayitavya÷ / yadyapyatra karuïo 'pi parÃÇgameva tathÃpi vipralambhÃpek«ayà tasya tÃvannikaÂaæ prÃkaraïikatvaæ maheÓvaraprabhÃvaæ prati sopayogatvÃt / vipralambhasya tu kÃmÅvetyutprek«opamÃbalenÃyÃtasya dÆratvÃt / evaæ ca sÃsranetrotpalÃbhiratyantaæ prÃdhÃnyena karuïopayogÃbhinayakrameïa leÓatastu vipralambhasya karuïena sÃd­ÓyÃtsÆcanÃæ k­tvà / kÃmÅvetyatra yadyapi praïayakopocito 'bhinaya÷ k­tastathÃpi tata÷ pratÅyamÃno 'pyasau vipralambha÷ samanantarÃbhinÅyamÃne sa dahatu duritamityÃdau sÃÂopÃbhinayasamarpito yo bhagavatprabhÃvastatrÃÇgatÃyÃæ paryavasyatÅti na kaÓcidvirodha÷ / etaæ virodhaparihÃramupasaæharati---evamiti / vi«ayÃntare tu prakÃrÃntareïa virodhaparihÃramÃha---ki¤ceti / parÅk«akÃmÃmiti sÃmÃjikÃnÃæ vivekaÓÃlinÃm / na vaiklavyamiti / na tÃd­Óe vi«aye cittadrutiritepadyate karuïÃsvÃdaviÓrÃntyabhÃvÃt / kintu vÅrasya yo 'sau krodho vyabhicÃratÃæ pratipadyate tatphalarÆpo 'sau karuïarasa÷ / svakÃraïÃbhivya¤janadvÃreïa vÅrÃsvÃdÃtiÓaya eva paryavasyati / bÃlapriyà naÂaÓik«Ãrthaæ viv­ïoti---etaduktamityÃdi / pradarÓayitavya÷ abhinetavya÷ / utprek«ÃpamÃbaleneti / utprek«Ãyà upamÃyà và balenetyartha÷ / k­tvà abhinaya iti sambandha÷ / ÓaÇkate---kÃmÅtyÃdi / samÃdhatte---tathÃpÅtyÃdi / k­ta iti / k­tivi«aya ityartha÷ / bhavediti Óe«a÷ / ki¤cetyÃdigranthamavatÃrayati---vi«ayÃntare 'pÅtyÃdi / vi«ayÃntare sthalÃntare kuravaketyÃdau / prakÃrÃntareïeti / pa¤camena prakÃreïetyartha÷ / Ãheti / prasaÇgÃdÃhetyartha÷ / tÃd­Óe vi«aya iti / kuravaketyÃdadyudÃharaïÃdÃvityartha÷ / vaiklavyamityasya pratyuta prÅtyatiÓayanimittatÃæ pratipadyata ityatastasya kuïÂhaÓaktikatvÃttadvirodhavidhÃyino na kaÓciddo«a÷ / tasmÃdvÃkyÃrthÅbhÆtasya rasasya bhÃvasya và virodhÅ rasavirodhÅti vaktuæ nyÃyya÷, na tvaÇgabhÆtasya kasyacit / locanam yathoktam--'raudrasya caiva yatkarma sa j¤eya÷ karuïo rasa÷' iti / tadÃha---prÅtyatiÓayeti / atrodÃharaïam--- kurabaka kucÃghÃtakrŬÃsukhena viyujyase bakulaviÂapin smartavyaæ te mukhÃsavasevanam / caraïaghaÂanÃÓÆnyo yÃsyasyaÓoka saÓokatÃ- miti nijapuratyÃge yasya dvi«Ãæ jagadu÷ straya÷ // bhÃvasya veti / tasmin rase sthÃyina÷ pradhÃnabhÆtasya vyabhicÃriïo và yathà vipralambhaÓ­ÇgÃra autsukyasya / bÃlapriyà vivaraïam---cittadrutiriti / kuravaketi / mukhÃsavasevanamityapi pÃÂha÷ / sa pÃdÃghÃtÃdaÓokastilakakuravakau vÅk«aïÃlaÇganÃbhyÃm strÅïÃæ sparÓÃtpriyaÇgurvikasati bakulaÓÓÅdhugaï¬Æ«asekÃt // iti vacanamatrÃnusandheyam / v­ttau 'karuïo rasa'iti / nibadhyamÃna iti Óe«a÷ / 'prÅtyatiÓaye'ti / vÅrarasÃsvÃdetyartha÷ / 'tasye'ti / karuïasyetyartha÷ / 'kuïÂhaÓaktikatvÃdi'ti / anyÃÇgatvena Óakte÷ kuïÂhÅbhÃvÃdityartha÷ / na do«a ityanenÃsya sambandha÷ / 'tadvirodhavidhÃyina' iti tasyetyasya viÓe«aïam / vÅrarasÃsvÃdÃtiÓayavirodhavidhÃyina ityartha÷ / akuïÂhaÓaktikatvÃditi pÃÂhe tasyetyasya vÅrÃsvÃdasyetyartha÷ / tadvirodhavidhÃyina iti pa¤jamyantaæ karuïÃditi Óe«a÷ / nigamayati 'tasmÃdi'tyÃdi / 'vÃkyÃrthÅbhÆtasye'ti / pradhÃnasya prastutasyetyartha÷ / 'rasavirodhÅti vaktum' iti / "virodhirase"tyÃdau virodhipadena vaktumityartha÷ / tathÃca vÃkyÃrthabhÆtarasÃdivirodhirasasambandhiparigraho do«a iti bhÃva÷ / 'na tvi'tyÃdi / aÇgabhÆtasya kasyacidrasasya bhÃvasya và virodhÅ rasavirodhÅti vaktuæ na nyÃyya ityartha÷ / tathÃcÃÇgabhÆtasya kasyacidvirodhÅ yo lasa÷ tatsambandhiparigraho na do«a iti bhÃva÷ / yathÃk«iptetyÃdau Ó­ÇgÃravirodhÅ ya÷ karuïastatsambandhiparigraha÷ / bhÃvasya vetyatra bhÃvapadena sthÃyÅ vyabhicÃrÅ ca vivak«ita ityÃha locane---tasminnityÃdi / tasmin rase prak­tarase / vÃkyÃrthabhÆtasyetyasya vivaraïam---pradhÃnabhÆtasyeti / athavà vÃkyÃrthÅbhÆtasyÃpi kasyacitkaruïarasavi«ayasya tÃd­Óena Ó­ÇgÃravastunà bhaÇgiviÓe«ÃÓrayeïa saæyojanaæ rasaparipo«Ãyaiva jÃyate / yata÷ prak­timadhurÃ÷ padÃrthÃ÷ ÓocaniyatÃæ prÃptÃ÷ pragavasthÃbhÃvibhi÷ saæsmaryamÃïairvilÃsairadhikataraæ ÓokÃveÓamupajanayanti / yathÃ--- locanam adhunà pÆrvasminneva Óloke k«ipta ityÃdau prakÃrÃntareïa virodhaæ pariharati---athaveti / ayaæ cÃtra bhÃva÷--pÆrvaæ vipralambhakaruïayoranyatrÃÇgabhÃvagamanÃnnirvirodhatvamuktam / adhunà tu sa vipralambha÷ karuïasyaivÃÇgatÃæ pratipanna÷ kathaæ virodhÅti vyavasthÃpyate---tathà hi karuïo raso nÃme«ÂajanavinipÃtÃdervibhÃvÃdityuktam / i«Âatà ca nÃma ramaïÅyatÃmÆlà / tataÓca kÃmÅvÃrdrÃparÃgha ityutprek«ayedamuktam / ÓÃæbhavaÓaravahnice«ÂitÃvalokane prÃktanapraïayakalahav­ttÃnta÷ smaryamÃïa idÃnÅæ vidhvastatayà ÓokavibhÃvatÃæ pratipadyate / tadÃha---bhaÇgiviÓe«eti / agrÃmyatayà vibhÃvÃnubhÃvÃdirÆpatÃprÃpaïayà bÃlapriyà atha vetyÃdigranthasyÃrthÃntarabhramanivÃraïÃya tadragranthamavatÃrayati---adhunetyÃdi / atha veti ityasya sthÃne athavetyÃdinà do«ÃbhÃva ityanteneti ca pÃÂha÷ / v­ttau 'athave'tyÃdi / 'vÃkyÃrthabhÆtasye'ti / vÃcyasyetyartha÷ / apiÓabda÷ anantaroktanÅtyà rasaparapo«aïe ÃpÃtato virodhaæ dyotayati 'kasyacidi'ti / vibhÃvÃdirÆpasya kasyacidityartha÷ / 'karuïarasavi«ayasya' kuïÃÇgasya / 'tÃd­Óena' vÃcyatayà tattulyena / yadvÃ--virodhinà ӭÇgÃravastunà ӭÇgÃrÃÇgena / uktasyodÃharaïamÃha---'ayam' ityÃdi / kÃvyaprakÃÓe'pyudÃh­to 'yaæ Óloka÷ / prak­te k«ipta ityÃdÃvuktaæ yojayannÃha---'tadatre'tyÃdi / 'vyavaharati sme'ti / karagrahaïÃdikamakaroditi tadartha÷ / v­ttigranthena vivak«ità syÃspa«ÂatvÃdbhÃvamÃha locane - aya¤cÃtretyÃdi / anyatra tripuraripuprabhÃvÃtiÓaye / adhunà tu ityasya iti vyavasthÃpyata ityanena sambandha÷ / kathaæ virodhÅti / karuïasya virodhÅ netyartha÷ / vibhÃvÃdityuktamiti / munineti Óe«a÷ / ramaïÅyatÃmÆleti bahuvrÅhi÷ / ityutprek«ayeti / idaæ cÃtrotprek«ÃlaÇkÃra iti pak«ÃbhiprÃyeïoktam / idamuktamiti / vak«yamÃïÃrtha÷ prakÃÓita ityartha÷ / ÓÃmbhaveti / ÓÃmbhavavahneÓce«ÂitÃnÃmavalokanenetyartha÷ / avalokane ityapi pÃÂha÷, smaryamÃïa ityanenÃsya sambandha÷ / prÃktaneti / prÃktana÷ pÆrvÃnubhÆta÷ praïayakalahav­ttÃnta÷ karagragaïÃsahanÃdirittayartha÷ / smaryamÃïa iti / tripurayuvatibhiriti Óe«a÷ / vidhvastatayeti / na«Âatayetyartha÷ ÓokavibhÃvatÃmityasyÃnantaraæ prak­«ÂÃmiti ca kvacit pÃÂha÷ / pratipadyata iti / tathÃcÃtra viÓi«ÂavaiÓi«ÂyanyÃyena vipralambhopask­ta÷ karuïa÷ tripuraripuprabhÃvÃtiÓayaæ ayaæ sa raÓanotkar«Å pÅnastanavimardana÷ / nÃbhyÆrujaghanasparÓi nÅvÅvisraæsana÷ kara÷ // ityÃdau / tadatra tripurayuvatÅnÃæ ÓÃmbhava÷ ÓarÃgnirÃrdrÃparÃdha÷ kÃmÅ yathà vyavaharati sama tathà vyavah­tavÃnityanenÃpi prakÃreïÃstyeva nirvirodhatvam / tasmÃdyathà yathà nirÆpyate tatà tathÃtra do«ÃbhÃva÷ / ityaæ ca---- krÃmantya÷ k«ayakomalÃÇgulivaladraktai÷ sadarbhÃ÷ sthalÅ÷ pÃdai÷ pÃtitayÃvakairiva patadbëpÃmbudhautÃnanÃ÷ / bhÅtà bhart­karÃvalambitakarÃstvadvairinÃrthÃdhunà dÃvÃgniæ parito bhramanti punarapyudyadvivÃhà iva // ityevamÃdÅnÃæ sarve«Ãmeva nirvirodhatvamavagantavyam / evaæ tÃvadrasÃdÅnÃæ virodhirasÃdibhi÷ samÃveÓÃsamÃveÓayorvi«ayavibhÃgo darÓita÷ / idÃnÅæ te«ÃmekaprabandhaviniveÓane nyÃyyo ya÷ kramastaæ pratipÃdayitumucyate-- locanam grÃmyoktirahitayetyartha÷ / atraiva d­«ÂÃntamÃha---yathà ayamiti / atra bhÆriÓravasa÷ samarabhuvi nipatitaæ bÃhuæ d­«Âvà tatkÃntÃnÃmetadanuÓocanam / raÓanÃæ mekhalÃæ sambhogà vasare«Ærdhvaæ kar«atÅti rasanotkar«Å / amunà virodhoddharaïaprakÃreïa bahutaraæ lak«yamupapÃditaæ bhavatÅtyabhiprÃyeïÃha--itthaæ ceti / homÃgnidhumak­taæ bëpÃmbu yadi và bandhug­hatyÃgadu÷khodbhavam / bhayaæ kumÃrÅjanocita÷ sÃdhvasa÷ / evamiyatÃÇgabhÃvaæ prÃptÃnÃmuktiracchaleti kÃrikÃbhÃgopayogi nirÆpitamityupasaæharati---evamiti / tÃvadgrahaïena vaktavyÃntarasapyastÅti sÆcayati //20// tadevÃvatÃrayati---idÃnÅmityÃdinà / te«Ãæ rasÃnÃæ krama iti yojanà / bÃlapriyà tadÃlambitaæ itibhÃvaæ và upaskarotÅti bhÃva÷ / tadÃheti / uktÃbhiprÃyeïÃhetyartha÷ / agrÃmyatayetyasyaiva vivaraïam--vibhÃvetyÃdi / atra bhÆriÓravasa ityÃdi / Óloke 'sminnÃyakagataÓ­ÇgÃro nÃyikÃgatakaruïasyÃÇgamityÃdikaæ kÃvyapradÅpodyotÃdau dra«Âavyam / amuneti / uktenetyartha÷ / vivÃhakÃle kathaæ bëpodgama ityata Ãha--hometi / ayamapi Óloka÷ kÃvyaprakÃÓe udÃh­ta÷ / k«ipta ityÃdÃvivÃtrÃpi sarvaæ bodhyam //20// idÃnÅæ te«Ãmityatra te«Ãmitipadaæ vyÃca«Âe---rasÃnÃmiti / krama ityÃdi / _________________________________________________________ prasiddhe 'pi prabandhÃnÃæ nÃnÃ-rasa-nibandhane / eko raso 'ÇgÅkartavyas te«Ãm utkar«am icchatà // DhvK_3.21 // __________ prasiddhe 'pi prabandhÃnÃæ nÃnÃrasanibandhane / eko raso 'ÇgÅkartavyaste«Ãmutkar«amicchatà // 21 // prabandhe«u mahÃkÃvyÃdi«u nÃÂakÃdi«u và viprakÅrïatayÃÇgÃÇgibhÃvena bahavo rasà upanibadhyanta ityatra prasiddhau satyÃmapi ya÷ prabandhÃnÃæ chÃyÃtiÓayayogamicchati tena te«Ãæ rasÃnÃmanyatama÷ kaÓcidvivak«ito raso 'Çgitvena viniveÓayitavya ityayaæ yuktataro mÃrga÷ / nanu rasÃntare«u bahu«u prÃptaparipo«e«u satsu kathamekasyÃÇgità na virudhyata ityÃÓaÇkyedamucyate-- _________________________________________________________ rasÃntara-samÃveÓa÷ prastutasya rasasya ya÷ / nopahanty aÇgitÃæ so 'sya sthÃyitvenÃvabhÃsina÷ // DhvK_3.22 // __________ rasÃntarasamÃveÓa÷ prastutasya rasasya ya÷ / nopahantyaÇgitÃæ so 'sya sthÃyitvenÃvabhÃsina÷ // 22// prabandhe«u prathamataraæ prastuta÷ san puna÷ punaranusandhÅyamÃnatvena sthÃyÅ yo rasastasya sakalabandhavyÃpino rasÃntarairantarÃlavartibhi÷ samÃveÓo ya÷ locanam prasiddhe 'piti / bharatamuniprabh­tibhirnirÆpite 'pÅtyartha÷ / te«Ãmiti prabandhÃnÃm / mahÃkÃvyÃdi«vityÃdiÓabda÷ prakÃre / anabhineyÃnbhedÃnÃha, dvitÅyastvabhineyÃn / viprakÅrïatayeti / nÃyakapratinÃyakapatÃkÃprakarÅnÃyakÃdini«Âhatayetyartha÷ / aÇgÃÇgibhÃvenetyekanÃyakani«Âhatvena / yuktatara iti / yadyapi ramavakÃrÃdau paryÃyabandhÃdau ca naikasyÃÇgitvaæ tathÃpi nÃyuktatà tasyÃpyevaævidho ya÷ prabandha÷ tadyathà nÃÂakaæ mahÃkÃvyaæ và tadutk­«Âataramiti taraÓabdasyÃrtha÷ // 21 // nanviti / svayaæ labdhaparipo«atve kathamaÇgatvam? alabdhaparipo«atve và kathaæ rasatvamiti rasatvamaÇgatvaæ cÃnyonyaviruddhaæ te«Ãæ cÃÇgatvÃyoge kathamekasyÃÇgitvamuktamiti bhÃva÷ / rasÃntareti / prastutasya samastetiv­ttavyÃpinastata eva vitatavyÃptikatvenÃÇgibhÃvocitasya bÃlapriyà krama ityenena te«Ãmityasya sambandha ityartha÷ / grasiddhe 'pÅtyetadviv­ïoti--bharatetyÃdi / v­ttigrandhaæ vyÃca«Âe--mahetyÃdi / 'yuktatara' ityatra tarabarthaæ darÓayati---yadyapityÃdi / tathÃpi ca tasyÃpi nÃyuktatà iti sambandha÷ / tasyÃpÅti / samabakÃrÃderapÅtyartha÷ / evaævidha iti / nÃnÃrasako 'ÇgibhÆtaikarasakaÓcetyartha÷ // 21 // 'nanvi'tyÃdiÓaÇkÃgranthasya bhÃvamÃha---svayamityÃdi / labdhaparipÅ«atve iti / rasÃntarÃïÃmiti Óe«a÷ / nanvaÇgatvaæ mÃstvityatrÃha--te«Ãæ cetyÃdi / v­ttau sa nÃÇgitÃmupahanti / etadevopapÃdayitumucyate-- _________________________________________________________ kÃryam ekaæ yathà vyÃpi prabandhasya vidhÅyate / tathà rasasyÃpi vidhau virodho naiva vidyate // DhvK_3.23 // __________ kÃryamekaæ yathà vyÃpi prabandhasya vidhÅyate / tathà rasasyÃpi vidhau virodho naiva vidyate // 23 // locanam rasasya rasÃntarairitiv­ttavaÓÃyÃtatvena parimitakathÃÓakalavyÃpibhirya÷ samÃveÓa÷ samupab­æhaïaæ sa tasya sthÃyitvenetiv­ttavyÃpitayà bhÃsamÃnasya nÃÇgitÃmupahanti, aÇgitÃæ po«ayatyevetyartha÷ / etaduktaæ bhavati---aÇgabhÆtÃnyapi rasÃntarÃïi svavibhÃvÃdisÃmagnyà svÃvasthÃyÃæ yadyapi labdhaparipo«Ãïi camatkÃragocaratÃæ pratipadyante, tathÃpi sa camatkÃrastÃvatyeva na paritu«ya viÓrÃmyati kiæ tu camatkÃrÃntaramanudhÃvati / sarvatraiva hyaÇgÃÇgibhÃve 'yamevodanta÷ / yathÃha tatrabhavÃn--- guïa÷ k­tÃtmasaæskÃra÷ pradhÃnaæ pratipadyate / pradhÃnasyopakÃre hi tathà bhÆyasi vartate // iti // 22 // upapÃdayitumiti / d­«ÂÃntasya samucitasya nirÆpaïeneti bhÃva÷ / nyÃyena caitadevopapadyate; kÃryaæ hi tÃvadekamevÃdhikÃrikaæ vyÃpakaæ prÃsaÇgikakÃryÃntaropakriyamÃïamavaÓyamaÇgÅkÃryam / tatp­«ÂhavartinÅnÃæ nÃyakacittav­ttÅnÃæ tadbalÃdevÃÇgÃÇgibhÃva÷ / pravÃhÃpatita iti kimatrÃpÆrvamiti tÃtparyam / tatheti vyÃpitayà / yadi và evakÃro bhinnakrama÷, tathaiva tenaiva prakÃreïa kÃryÃÇgÃÇgibhÃvarÆpeïa rasÃnÃmapi balÃdevÃsÃvÃpatatÅtyartha÷ / tathà ca v­ttau vak«yati 'tathaive'ti / kÃryamiti / 'svalpamÃtraæ samuts­«Âaæ bahudhà yadvisarpati' iti lak«itaæ bÅjam / bÃlapriyà kvacidgranthe bahu«viti pÃÂho na, 'kathamekasyÃÇgità na' ityasya sthÃne ekasyÃÇgiteti pÃÂhaÓca d­Óyate / kÃrikÃæ vyÃca«Âe--prastutasyetyÃdi / asyetyasya vivaraïam---tasyeti / kÃrikayÃnayà labdhaæ nanvityÃdiÓaÇkÃyÃ÷ samÃdhÃnaæ darÓayati---etaduktamityÃdi / guïa iti / guïa÷ aÇgabhÆta÷ / anyena k­tÃtmasaæskÃra÷ san tathà k­tÃtmasaæskÃra÷ guïa÷ pradhÃnasya aÇgina÷ bhÆyasi upakÃre vartate bhÆyase upakÃrÃya bhavati hi / Óloko 'yaæ kÃvyaprakÃÓe 'pi darÓita÷ / nirÆpaïeneti / pradarÓanenetyartha÷ / etadeveti / kÃryamityÃdinà vak«yamÃïamevetyartha÷ / tatp­«ÂhavartinÅnÃmiti / tattatkÃryÃnu«aktÃnÃmityartha÷ / nÃyakacittav­ttÅnÃmiti / nÃyakapadena nÃyakopanÃyakÃdayassarve 'tra vivak«itÃ÷ / tadbalÃdeveti / kÃryÃïÃmaÇgÃÇgibhÃvasya balÃdevetyartha÷ / kÃrikÃsthaæ tatheti padaæ vyÃca«Âe---vyÃpitayeti / anyathÃpi vyÃca«Âe---yadi vetyÃdi / bhinnakrama iti / naivetyevakÃrastathetyanena sambadhnÃtÅtyartha÷ / sandhyÃdimayasya prabandhaÓarÅrasya yathà kÃryamekamanuyÃyi vyÃpakaæ kalpyate na ca tatkÃryÃntarairna saÇkÅryate, na ca tai÷ saÇkÅryamÃïasyÃpi tasya prÃdhÃnyamapacÅyate, tathaiva rasasyÃpyekasya sanniveÓe kriyamÃïe virodho na kaÓcit / pratyuta pratyuditavivekÃnÃmanusandhÃnavatÃæ sacetasÃæ tathÃvidhe vi«aye prahlÃdÃtiÓaya÷ pravartate / nanu ye«Ãæ rasÃnÃæ parasparÃvirodha÷ yathÃ---vÅraÓ­ÇgÃrayo÷ Ó­ÇgÃrahÃsyayo locanam bÃjÃtprabh­ti prayojanÃnÃæ vicchede yadavicchedakÃraïaæ yÃvatsamÃptibandhaæ sa tu bindu÷' iti bindurÆpayÃrthaprak­tyà nirvahaïaparyantaæ vyÃpnoti tadÃha---anuyÃyÅti / anena bÅjaæ binduÓcetyarthaprak­tÅ saÇg­hÅte / kÃryÃntarairiti / 'ÃgarbhÃdÃvimarÓÃdvà patÃkÃvinivartate' iti prÃsaÇgikaæ yatpatÃkÃlak«aïÃrthaprak­tini«Âhaæ kÃryaæ yÃni ca tato 'pyÆnavyÃptitayà prakarÅlak«aïÃni kÃryÃïi tairityevaæ pa¤cÃnÃmarthaprak­tÅnÃæ vÃkyaikavÃkyatayà niveÓa ukta÷ / tathÃvidha iti / yathà tÃpasavatsarÃje / evamanena ÓlokenÃÇgÃÇgitÃyÃæ d­«ÂÃntanirÆpaïamitiv­ttabalÃpatitatvaæ ca rasÃÇgÃÇgibhÃvasyeti dvayaæ nirÆpitam / v­ttigrantho 'pyubhayÃbhiprÃyeïaiva neya÷ / Ó­ÇgÃreïa vÅrasyÃvirodho yuddhanayaparÃkramÃdinà kanyÃratnalÃbhÃdau / hÃsyasya tu spa«Âameva tadaÇgatvam / hÃsyasya svayamapuru«ÃrthasvabhÃvatve 'pi samadhikatarara¤canotpÃdanena Ó­ÇgÃrÃÇgatayaiva tathÃtvam / raudrasyÃpi tena katha¤cidavirodha÷ / yathoktam---'Ó­ÇgÃraÓca tai÷ prasabhaæ sevyate' / bÃlapriyà asÃviti / aÇgÃÇgibhÃva ityartha÷ / kÃryapadena yogavyutpattyà vivak«itamarthaæ darÓayan viv­ïoti---svalpamÃtramityÃdi / bÅjamityasya vyÃpnotÅtyanena sambandha÷ / aneneti / kÃryapadenetyartha÷ / kÃryÃntarairityanena vivak«itaæ viv­ïoti---ÃgarbhÃdityÃdi / tato 'pyÆnavyÃptÅti / tata÷ patÃkÃlak«aïÃrthaprakate÷ / tairityantena kÃryÃntarairityasya vivaraïam / upasaæharati---ityevamityÃdi / ukta iti / kÃryaæ kÃryÃntarairityÃbhyÃæ bodhita ityartha÷ / tathÃvidhe vi«aye ityasyodÃharaïaæ darÓayati---yathà tÃpaseti / sÃrÃrthamÃha--evamityÃdi / aneneti / kÃryamityÃdinetyartha÷ / aÇgÃÇgitÃyÃæ d­«ÂÃntanirÆpaïaæ rasÃÇgÃÇgibhÃvasya itiv­ttabalÃpatitatvaæ ceti dvayamanena Ólokena nirÆpitamiti sambandha÷ / rasÃnÃmavirodhamupapÃdayati---Ó­ÇgÃreïetyÃdi / avirodha iti / ekÃÓrayatve virodhÃbhÃva ityartha÷ / tadaÇgatvaæ Ó­ÇgÃrÃÇgatvam / samadhikara¤janotpÃdaneneti / raudraÓ­ÇgÃrayorvÅrÃdbhutayorvÅraraudrayo raudrakaruïayo÷ Ó­ÇgÃrÃdbhutaryorvà tatra bhavatvaÇgÃÇgibhÃva÷ / te«Ãæ tu sa kathaæ bhavedye«Ãæ parasparaæ bÃdhyabÃdhakabhÃva÷ / yathÃ---Ó­ÇgÃrabÆbhatsayorvÅrabhayÃnakayo÷ ÓÃntaraudrayo÷ ÓÃntaÓ­ÇgÃrayorvà ityÃÓaÇkyedamucyate-- locanam tairiti raudraprabh­tibhi÷ rak«odÃnavoddhatamanu«yairityartha÷ / kevalaæ nÃyikÃvi«ayamaugnyaæ tatra parihartavyam / asambhÃvyap­thivÅsammÃrjanÃdijanitavismayatayà tu vÆrÃdbhutayo÷ samÃveÓa÷ / yathÃha muni÷--'vÅrasya caiva yatkarma so 'dbhuta÷' iti / vÅraraudrayordhÅroddhate bhÅmasenÃdau samÃveÓa÷ krodhotsÃhayoravirodhÃt / raudrakaruïayorapi muninaivokta÷---- 'raudrasyaiva ca yatkarma sa j¤eya÷ karuïo rasa÷' iti / Ó­ÇgÃrÃdbhutayoriti / yathà ratnÃvalyÃmaindrajÃlikadarÓane / Ó­ÇgÃrabÅbhatsayoriti / yayohi parasparonmÆlanÃtmakatayaivodbhavastatra ko 'ÇgÃÇgibhÃva÷ ÃlambananimagnarÆpatayà ca ratirutti«Âhati tata÷ palÃyamÃnarÆpatayà jugupseti samÃnÃÓrayatvena tayoranyonyasaæskÃronmÆlanatvam / bhayotsÃhÃvapyevameva viruddhau vÃcyau / ÓÃntasyÃpi tattvaj¤ÃnasamutthitasamastasaæsÃravi«ayanirvedaprÃïatvena sarvato nirÅhasvabhÃvasya vi«ayÃsaktijÅvitÃbhyÃæ ratikrodhÃbhyÃæ virodha eva // 23 // bÃlapriyà smadhikarasotpÃdaneneti ca pÃÂha÷ / Ó­ÇgÃrarasanÃyà ÃdhikyotpÃdanenetyartha÷ / tathÃtvaæ puru«Ãrthatvam / tena Ó­ÇgÃreïa / uktamiti / munineti Óe«a÷ / viÓe«amÃha--kevalamiti / asambhÃvyetyÃdi / vÅrasya hyasambhÃvyavastulÃbhena vismayo bhavati / ukta iti / avirodha iti Óe«a÷ / atraikÃlambanakatvenÃvirodho bodhya÷ / raudrakaruïayorbhinnÃÓrayakatvasyaiva sambhÃvat / 'Ó­ÇgÃrÃdbhutayorapÅ'ti avirodha iti Óe«a÷ / bÃdhyabÃdhakabhÃvamuktaæ viv­ïoti--yayorhÅtyÃdi / yayoriti / Ó­ÇgÃrabÅbhatsÃdyorityartha÷ / tatra tayo÷ / uktÃrthe hetu darÓayati--ÃlambanetyÃdi / utti«Âhati prÃdurbhavati / tata iti / ÃlambanÃdityartha÷ / jugupseti / utti«ÂhatÅtyanu«aÇga÷ / itÅti hatau / samanÃÓrayatveneti / ekÃlambanakatvenaikÃdhikaraïakatvena cetyartha÷ / tayoriti / ratijugupsayorityartha÷ / anyonyeti / anyonyasya ya÷ saæskÃra÷, tadunmÆlanatvaæ tadvinÃÓakÃritvamityartha÷ / evameveti / ekÃÓrayatvenetyartha÷ // 23 // _________________________________________________________ avirodhÅ virodhÅ và raso 'Çgini rasÃntare / paripo«aæ na netavyas tathà syÃd avirodhità // DhvK_3.24 // __________ avirodhÅ virodhÅ và raso 'Çgini rasÃntare / paripo«aæ na netavyastathà syÃdavirodhità // 24 // aÇgini rasÃntare Ó­ÇgÃrÃdau prabandhavyaÇgye sati avirodhÅ virodhÅ và rasa÷ paripo«aæna netavya÷ / tatrÃvirodhino rasasyÃÇgirasÃpek«ayÃtyantamÃdhikyaæ na kartavyamityayaæ prathama÷ paripo«aparihÃra÷ / utkar«asÃmye 'pi tayorvirodhÃsambhavÃt / yathÃ--- locanam avirodhÅ virodhÅ veti / vÃgrahaïasyÃyamabhiprÃya÷---aÇgirasÃpek«ayà yasya rasÃntarasyotkar«o nibadhyate tadà tadaviruddho 'pi raso nibaddhaÓcodyÃvaha÷ / atha tu yuktyà Çgini raso 'ÇgabhÃvatÃnayenopapattirghaÂate tadviruddho 'pi raso vak«yamÃïena vi«ayabhedÃdiyojanenopanibadhyamÃno na do«Ãvaha iti virodhÃvirodhÃvaki¤citkarau / viniveÓanaprakÃra eva tvavadhÃtvyamiti / aÇginÅti saptamyanÃdare / aÇginaæ rasaviÓe«amanÃd­tya paripo«aparihÃre trÅn prakÃrÃnÃha--tatretyÃdinà t­tÅya ityantena / nanu nyÆnatvaæ kartavyamiti vÃcye Ãdhikyasya kà sambhÃvanà yenoktamÃdhikyaæna kartavyamityÃÓaÇkyÃha--utkar«asÃmya iti / ekato roditi priyà anyata÷ samaratÆryanirgho«a÷ / snehena raïarasena ca bhaÂasya dolÃyitaæ h­dayam // bÃlapriyà ayamiti / vak«yamÃïa ityartha÷ / apek«ayetyasya utkar«a ityanena sambandha÷ / tadaviruddho 'pÅti / aÇgirasÃviruddho 'pÅtyartha÷ / aÇgeti / aÇgatvaprÃpaïenetyartha÷ / taditi / tarhi ityartha÷ / aÇginÅti iti pratÅkadhÃraïam / saptamiti / aÇgini rasÃntare ityatra sapramÅtyartha÷ / anÃdara iti / "«a«ÂhÅ cÃnÃdara" iti sÆtrÃnuÓi«Âà saptamÅtyartha÷ / rasÃntarapadavivaraïam--rasaviÓe«amiti / anÃd­tyetyasyaiva vivaraïam--nyakk­tyenati / iti vÃcya iti / tatrÃvirodhino rasasyÃÇgirasÃpek«ayà nyÆnatvaæ kartavyamiti vaktavye satÅtyartha÷ / v­ttau 'tayori'ti / aÇgino rasasya tadavirodhino rasantarasya cetyartha÷ / kata iti / ekata÷ ekasmin deÓe / anyata÷ anyasmin deÓe / ¬olÃyitaæ sandehÃkulam / 'kaïÂhadi'ti kaïÂhÃcchitvà / hÃlaæ kaïÂhÃduddh­tya / mekhalÃyà guïenaiva vi«adharapati neti rÆpakam / 'sandhye'ti / sandhyÃyà nÃyikÃtvaæ gamyate / tasyÃæ yà abhyasÆyà tayà hetunà hasita÷ paÓupatti÷ sandhyÃæ sevamÃna÷ parameÓvaro yayà sà / h­«Âà santu«Âà Óloko 'thaæ prak«ipta÷ / utkar«asÃmyaæ viv­ïoti locane---roditÅtyÃdi / ityata iti / ekanto ruai pià aïïanto samaratÆraïigghoso / ïeheïa raïaraseïa a bha¬assa dolÃiaæ hiaam // yathà vÃ-- kaïÂhÃcchittvÃk«amÃlÃvalayamiva kare hÃramÃvartayantÅ k­tvà paryaÇkabandhaæ vi«adharapatinà mekhalÃyà guïena / mithyÃmantrÃbhijÃpasphuradagharapuÂavya¤jitÃvyaktahÃsà devÅ sandhyÃbhyasÆyÃhasitapaÓupatistatra d­«Âà tu vo 'vyÃt // ityatra / aÇgirasaviruddhÃnÃæ vyabhicÃriïÃæ prÃcuryeïÃniveÓanam, niveÓane và k«ipramevÃÇgirasavyabhicÃryanuv­ttiriti dvitÅya÷ / locanam iti cchÃyà / roditi priyetyato ratyutkar«a÷ / rasaratÆryeti bhaÂasyeti cotsÃhotkar«a÷ / dolÃyitamiti tayoranyÆnÃdhikatayà sÃmyamuktam / etacca muktakavi«ayameva bhavati na tu prabandhavi«ayamiti kecidÃhustaccÃsat ; ÃdhikÃrike«vitiv­tte«u trivargaphalasamaprÃdhÃnyasya sambhavÃt / tathÃhi---ratnÃvalyÃæ sacivÃyattasiddhitvÃbhiprÃyeïa p­thivÅrÃjyalÃbha ÃdhikÃrikaæ phalaæ kanyÃratnalÃbha÷ prÃsaÇgikaæ phalaæ, nÃyakabhiprÃyeïa tu viparyaya iti sthite mantribuddhau nÃyakabuddhau ca svÃmyamÃtyabuddhyekatvÃtphalamiti nÅtyà ekÅkriyamÃïÃyÃæ samaprÃdhÃnyameva paryavasyati / yathoktam---'kave÷ prayatnÃnnetÌïÃæ yuktÃnÃm' itmalamavÃntareïa bahunà / evaæ prathamaæ prakÃraæ nirÆpya dvitÅyamÃha---aÇgÅti / aniveÓanamiti / aÇgabhÆte bÃlapriyà priyÃkart­karodanarÆpÃnubhÃvoktyetyartha÷ / ratyutkar«a iti / ukta iti vipariïÃmena sambandha÷ / ukta÷ vya¤jita÷ / tayoriti / ratyutkar«asya utsÃhotkar«asya cetyartha÷ / sÃmyamuktamiti / atra prak­to raso vÅra÷ bhaÂasyetyuktabalÃdgamya÷ samaprÃdhÃnyena varïitastadavirodhÅ Ó­ÇgÃra÷, kaïÂhÃdityÃdau tu prak­to raso vipralambha÷ tadavirodhÅhÃsyassamaprÃdhÃnyena darÓita÷ / etaditi / dvayorutkar«asÃmyamityartha÷ / muktakavi«ayameveti / muktake evetyartha÷ / trivargeti / trivargarÆpaæ yat phalaæ tasya samaprÃdhÃnyaæ yattasyetyartha÷ / samaprÃdhÃnyameveti / vÅraÓ­ÇgÃrayoriti Óe«a÷ / k­trÃniveÓanamityata÷ pÆrayati---aÇgabhÆtaiti / asÃviti / aÇgabhÆto rasa ityartha÷ / aÇgatvena puna÷ puna÷ pratyavek«Ã paripo«aæ nÅyamÃnasyÃpyaÇgabhÆtasya rasasyeti t­tÅya÷ / anayà diÓÃnye 'pi prakÃrà utprek«aïÅyÃ÷ / virodhinastu rasasyÃÇgirasÃpek«ayà kasyacinnyÆnatà sampÃdanÅyà / yathà ÓÃnte 'Çgini Ó­ÇgÃrasya Ó­ÇgÃre và ÓÃntasya / paripo«arahitasya rasasya kathaæ rasatvabhiti cet--uktamatrÃÇgirasÃpek«ayeti / aÇgino hi rasasya locanam rasa iti Óe«a÷ / nanvevaæ nÃsau paritu«Âo bhavedityÃÓaÇkya matÃntaramÃha--niveÓane veti / ata eva vÃgrahaïamuttarapak«adÃr¬hyaæ sÆcayati na vikalpam / tathà caika evÃyaæ prakÃra÷ / anyathà tu dvau syÃtÃm / aÇgino rasasya yo vyabhicÃrÅ tasyÃnuv­ttiranusandhÃnam / yathÃ---'kopÃtkomalalola' iti Óloke 'ÇgibhÆtÃyÃæ ratÃvaÇgatvena ya÷ krodha upanibaddhastatra baddhvà d­¬haæ ityamar«asya niveÓitasya k«iprameva rudatyeti hasanniti ca ratyuciter«yautsukyahar«ÃnusandhÃnam / t­tÅyaæ prakÃramÃha---aÇgatveneti / atra ca tÃpasavatsarÃje vatsarÃjasya pajhavatÅvi«aya÷ sambhogaÓ­ÇgÃra udÃharaïokartavya÷ / anye 'pÅti / vibhÃvÃnubhÃvÃnÃæ cÃpi utkar«o na kartavyo 'ÇgirasavirodhinÃæ niveÓanameva và na kÃryam, k­tamapi cÃÇgirasavibhÃvÃnubhÃvairu«ab­æhaïÅyam / paripo«ità api viruddharasavibhÃvÃnubhÃvà aÇgatvaæ pratijÃgarayitavyà ityÃdi / svayaæ Óakyamutprek«itum / evaæ virodhyavirodhisÃdhÃraïaæ prakÃramabhidhÃya virodhivi«ayà sÃdhÃraïado«aparihÃraprakÃragatatvenaiva viÓe«ÃntaramapyÃha---virodhina bÃlapriyà ratÃvaÇgatveneti / upanibaddha ityanenÃsya sambandha÷ / anubhÃvadvÃrà pradarÓita ityartha÷ / tatreti / krodhe ityartha÷ / tadvyabhicÃritayeti yÃvat / udÃharaïÅkartavya iti / sa tatrÃÇgamiti bhÃva÷ / anye 'pÅtyÃdyuktaæ viv­ïoti--vibhÃvetyÃdi / vibhÃvÃnubhÃvÃnÃmityasya viÓe«aïam--aÇgirasavirodhinÃmiti / niveÓanameva veti / «a«ÂhyantayoratrÃnu«aÇga÷ / k­tamapÅti / niveÓanamityanu«ajyate / aÇgÅti / aÇgirasasya ye vibhÃvÃnu bhÃvÃ÷ tadekarÆpaæ sat tadekarÆpatÃæ sampÃdyetyartha÷ / b­haæïÅyaæ po«aïÅyam / aÇgatvaæ pratijÃgarayitavyÃ÷ aÇgatÃæ netavyÃ÷ virodhyavirodhisÃdhÃraïaæ prakÃramiti / sambhavantamiti Óe«a÷ / virodhÅti / virodhivi«aya÷ asÃdhÃraïaÓca yo do«aparihÃraprakÃra÷ tadgatatvena tatsambandhitvenetyartha÷ / sambhavÅti / atra pÆrayati--pradhÃnetyÃdi / v­ttau 'etacce'tyÃdi / bahurase«u prabandhe«vekasya rasasya Ãpek«ikametatprakar«a yogitvamaÓakyapratik«epamiti sambandha÷ / kenÃÓakyapratik«epamityatroktam--rasÃnÃmityÃdi / matametadviv­ïoti--upakÃryetyÃdi / anyatheti / svacamatkÃraviÓrÃntatvÃbhÃva yÃvÃn paripo«astÃvÃæstasya na kartavya÷, svatastu sambhavÅ paripo«a÷ kena vÃryate / etaccÃpek«ikaæ prakar«ayogitvamekasya rasasya vahurase«u prabandhe«u rasÃnÃmaÇgÃÇgibhÃvamanabhyupagacchatÃpyaÓakyapratik«epamityanena prakÃreïÃvirodhinÃæ virodhinÃæ ca rasÃnÃmaÇgÃÇgibhÃvena samÃveÓeprabandhe«u syÃdavirodha÷ / etacca sarvaæ ye«Ãæ raso rasÃntarasa vyabhicÃrÅbhavati iti darÓanaæ locanam iti / sambhavÅti / pradhÃnÃvirodhitveneti Óe«a÷ / etacceti / upakÃryopakÃrakabhÃvo rasÃnÃæ nÃsti svacamatkÃraviÓrÃntatvÃt ; anyathà rasatvÃyogÃt, tadabhÃve ca kathamaÇgÃÇgitetyapi ye«Ãæ mataæ tairapi kasyacidrasasya prak­«Âatvaæ bhÆya÷ prabandhavyÃpakatvamanye«Ãæ cÃlpaprabandhÃnugÃmitvamabhyupagantavyamitiv­ttasaÇghaÂanÃyà evÃnyathÃnupapatte÷, bhÆya÷ prabandhavyÃpakasya ca rasasya rasÃntarairyadi na kÃcitsaÇgatistaditiv­ttasyÃpi na syÃtsaÇgatiÓcedayamevopakÃryopakÃrakabhÃva÷ / na ca catmakÃraviÓrÃntervirodha÷ kaÓciditi samanantaramevoktaæ tadÃha--anabhyupagacchatÃpÅti / ÓabdamÃtreïÃsau nÃbhyupagacchati / akÃma evÃbhyupagamayitavya iti bhÃva÷ / anyastu vyÃca«Âe--etaccÃpek«ikamityÃdigrantho dvitÅyamatamabhipretya yatra rasÃnÃmupakÃryopakÃrakatà nÃsti, tatrÃpi hi bhÆyo v­ttavyÃptatvamevÃÇgitvamiti / etaccÃsat; evaæ hi etacca sarvamiti sarvaÓabdena ya upasaæhÃra ekapak«avi«aya÷ bÃlapriyà ityartha÷ / tadabhÃva iti / rasatvÃbhÃva ityartha÷ / kathamaÇgÃÇgiteti / rasayohaÇgÃÇgibhÃva÷ / kathamityartha÷ / tairapÅtyasyÃbhyupagantavyamityanena sambandha÷ / kasyacidrasasya prak­«ÂatvamityanenaitaccÃpek«ikamityÃdigrantho viv­ta÷ / prak­«Âatvaæ viv­ïoti--bhÆya ityÃdi / aÓakyapratik«epamityasya vivaraïam---abhyupagantavyamiti / atra hetumÃha--itiv­ttetyÃdi / itiv­ttaghaÂanÃyÃ÷ kathÃsaÇghaÂanasya / evamabhyupagame upakÃryopakÃrakabhÃvo 'pyabhyupagato bhavedityÃha---bhÆya ityÃdi / saÇgatiriti / sambandha ityartha÷ / taditi / tadetyartha÷ / na syÃditi / saÇgatirityanu«ajyate / na ca camatkÃreti / camatkÃraviÓrÃnte÷ kaÓcidvirodho na cetyanvaya÷ / tadÃheti / tadabhiprÃyeïÃhetyartha÷ / Óabdeti / vacanamÃtreïetyartha÷ / abhyupagamayitavya iti / yuktyeti Óe«a÷ / dvitÅyaæ matamiti / matÃntare tvityÃdinà vak«yamÃïaæ matamityartha÷ / rasÃnÃmityÃdi / kintu sÃsthÃyinÃmiti bhÃva÷ / tatrÃpÅti / tanmate 'pÅtyartha÷ / bhÆya ityÃdi / tathÃca bahvitiv­ttavyÃptatvamaÇgitvamalpetiv­ttavyÃptatvamaÇgatvaæ ceti bhÃva÷ / sarvaÓabdeneti / sarvaÓabdaæ prayujyetyartha÷ / upasaæhÃra iti / tanmatenocyate ityupasaæhÃra ityartha÷ / ekapak«avi«aya iti / raso rasÃntarasyetyuktaikapak«avi«ayaka ityartha÷ / etatpak«avi«aya locanam matÃntare 'pÅtyÃdinà ca yo dvitÅyapak«opakrama÷ so 'tÅva du÷Óli«Âa ityalaæ pÆrvavaæÓyai÷ saha bahunà saælÃpena / ye«Ãmiti / bhÃvÃdhyÃyasamÃptÃvasti Óloka÷--- bahÆnÃæ samavetÃnÃæ rÆpaæ yasya bhavedbahu / sa mantavyo rasasthÃyÅ Óe«Ã÷ sa¤cÃriïo matÃ÷ // iti / tatroktakrameïÃdhikÃriketiv­ttavyÃpikà cittav­ttiravaÓyameva sthÃyitvena bhÃti prÃsaÇgikav­ttÃntagÃminÅ tu vyabhicÃritayeti rasyamÃnatÃsamaye sthÃyivyabhicÃribhÃvasya na kaÓcidvirodha iti kecidvyÃcacak«ire / tathà ca bhÃgurirapi kiæ rasÃnÃmapi sthÃyisa¤cÃritÃstÅtyÃk«ipyÃbhyupagamenaivottaramavocadbìhamastÅti / anye tu sthÃyitayà paÂhitasyÃpi rasasya rasÃntare vyabhicÃritvamasti, yathà krodhasya vÅre vyabhicÃritayà paÂhitasyÃpi sthÃyitvameva rasÃntare, yathà tatvaj¤ÃnavibhÃvakasya nirvedasya ÓÃnte ; vyabhicÃriïo và sata eva vyabhicÃryantarÃpek«yà sthÃyitvameva, yathà vikramorvaÓyÃmunmÃdasya caturthe 'Çke itÅyantamarthamavabodhayitumayaæ Óloka÷ bahunÃæ cittav­ttirÆpÃïÃæ bhÃvÃnÃæ madhye yasya bahulaæ rÆpaæ yathopalabhyate sa sthÃyÅ bhÃva÷, sa ca raso sasÅkaraïayogya÷; Óe«Ãstu sa¤cÃriïa iti vyÃcak«ate, na tu rasÃnÃæ sthÃyisa¤cÃribhÃvenÃÇgÃÇgitokteti / ata evÃnye rasasthÃyÅti «a«Âhyà saptamyà dvitÅyayà vÃÓritÃdi«u bÃlapriyà iti ca pÃÂha÷ / sa du÷Óli«Âa ityapakar«a÷ / bahunÃmiti / samavetÃnÃmÃtmani«ÂhÃnÃm bahunÃæ bhÃvÃnÃmiti Óe«a÷ / cittav­ttiviÓe«ÃïÃmityartha÷ / madhye yasya bhÃvasya, rÆpaæ bahu bhÆya÷ prabandhavyÃpakaæ bhavet / rasa sthÃyÅti / rasa÷ sthÃyÅti cheda÷ / "kharpare ÓarÅ"ti visargalopa÷ / sa÷ sthÃyÅ raso mantavya iti yojanà / Óe«Ã iti / rasà iti viparaïÃmenÃnu«aÇga÷ / uktamarthaæ darÓayannÃha--tatretyÃdi / tatroktakrameïa tasmin Óloke ukto ya÷ kramastena / rasyamÃnatÃsamaye iti / rasyamÃnatÃyÃmapÅti ca pÃÂha÷ / sthÃyivyabhicÃribhÃvasyeti / rasÃnÃmiti Óe«a÷ / tathocetyÃdi / bhÃgurirapi bìhamastÅtyamyupagamenaivÃvocadityanvaya÷ / 'matÃntara' ityÃdigranthaæ tanmatasyopapattiæ darÓayannavatÃrayati---anye tvityÃdi / atra vÅra ityantamekaæ vÃkyaæ, ÓÃnta ityantaæ dvitÅyaæ, caturthe 'Çka ityantaæ t­tÅyaæ bodhyam / unmÃdasyeti / vitarkÃdyapek«ayeti Óe«a÷ / samavetÃnÃmityasya vivaraïaæ cittav­ttirÆpÃïÃæ bhÃvÃnÃmiti / sa÷ sthÃyÅ rasaÓca mantavya iti yojanà / sthÃyÅtyasya vyÃkhyÃnam--tthÃyibhÃva iti / rasa ityasya rasÅkaraïayogya iti / Óe«Ã iti / anye bhÃvà ityartha÷ / na tvityÃdi / kintu sthÃyinÃmeveti bhÃva÷ / yukteti / ukteti ca pÃÂha÷ / «a«ÂhyetyÃdi / rasasya rase rasaæ sthÃyÅti vigraha iti bhÃva÷ / tanmatenocyate / matÃntare tu rasÃnÃæ sthÃyino bhÃvà upacÃrÃdrasaÓabdenoktÃste«ÃmaÇgatvaæ nirvirodhameva / evamavirodhinÃæ virodhinÃæ ca prabandhasthenÃÇginà rasena samÃveÓe sÃdhÃraïamavirodhopÃyaæ pratipÃdyedÃnÅæ virodhivi«ayameva taæ pratipÃdayitumidamucyate / _________________________________________________________ viruddhaikÃÓrayo yas tu virodhÅ sthÃyino bhavet / sa vibhinnÃÓraya÷ kÃryas tasya po«e 'py ado«atà // DhvK_3.25 // __________ viruddhaikÃÓrayo yastu virodhÅ sthÃyino bhavet / sa vibhinnÃÓraya÷ kÃryastasya po«o 'pyado«atà // 25 // / aikÃdhikaraïyavirodhÅ nairantaryavirodhÅ ceti dvividho virodhÅ / tatra prabandhasthena sthÃyinÃÇginà rasenaucityÃpek«ayà viruddhaikÃÓrayo yo virodhÅ yathà vÅreïa bhayÃnaka÷ sa vibhinnÃÓraya÷ kÃrya÷ / tasya vÅrasya ya ÃÓraya÷ kathÃnÃyakastadvipak«avi«aye sanniveÓayitavya÷ / tathà sati ca tasya virodhino 'pi ya÷ paripo«a÷ sa nirde«a÷ vipak«avi«aye hi bhayÃtiÓayavarïane locanam gamigÃmyÃdÅnÃmiti samÃsaæ paÂhanti / tadÃha--matÃntare 'pÅti / rasaÓabdeneti / 'rasÃntarasamÃveÓa÷ prastutasya rasasya ya÷' ityÃdiprÃktanakÃrikÃnivi«Âenetyartha÷ // 24 // atha sÃdhÃraïaæ prakÃramupasaæharannasÃdhÃraïamÃsÆtrayati---evamiti / tamityavirodhopÃyam / viruddheti / viÓe«aïaæ hetugarbham / yastu sthÃyÅæ sthÃyyantareïÃsaæbhÃvyamÃnaikÃÓrayatvÃdvirodhÅ bhavedyathotsÃhena bhayaæ sa vibhinnÃÓrayatvena nÃyakavipak«ÃdigÃmitvena kÃrya÷ / tasyeti / tasya virodhino 'pi tathÃk­tasya tathÃnibaddhasya bÃlapriyà ÃÓritÃdi«u gamyÃdÅnÃmiti / dvitÅyayà veti sambandha÷ / dvitÅyÃÓritetyÃdisÆtre "gamyÃdÅnÃmupasaækhyÃna" miti vÃrtikamanena smÃritam // 24 // sÃdhÃraïaæ prakÃramiti / virodhyavirodhasÃdhÃraïaæ avirodhopÃyaprakÃramityartha÷ / upasaæharanniti / anena pratipÃdyetyantav­kattyartho darÓita÷ / asÃdhÃraïaæ virodhimÃtravi«ayakam / anena virodhivi«ayamevetiv­ttyartho darÓita÷ / viruddhetÅti / viruddhaikÃÓraya itÅtyartha÷ / viruddhapadaæ viv­ïoti--sthÃyÅtyÃdi / asambhÃvyamÃna÷ ekÃÓraya÷ yasya tattvÃt / sa÷ tathÃvidha÷ sthÃyÅ / tasyeti / tatpadÃrthaæ viv­ïvannÃha---tasya virodhino 'pÅtyÃdi / tathà k­tasya vibhinnÃÓrayatvena k­tasya / asyaiva vivaraïam---tathÃnibaddhasyeti / nÃyakasya nayaparÃkramÃdisampatsutarÃmuddyotità bhavati / etacca madÅye 'rjunacarite 'rjunasya pÃtÃlÃvataraïaprasaÇge vaiÓadyena pradarÓitam / evamaikÃdhikaraïyavirodhina÷ prabandhasthena sathÃyinà rasenÃÇgabhÃvagamane nirvirodhitvaæ yathà tathà taddarÓitam / dvitÅyasya tu tatpratipÃdayitumucyate-- _________________________________________________________ ekÃÓrayatve nirdo«o nairantarye virodhavÃn / rasÃntara-vyavadhinà raso vyaÇgya÷ sumedhasà // DhvK_3.26 // __________ ekÃÓrayatve nirde«o nairantarye virodhavÃn / rasÃntaravyavadhinà raso valyaÇgya÷ sumedhasà // 26 // ya÷ punarekÃdhikaraïatve nirvirodho nairantarye tu virodhÅ sa rasÃntakhyavadhÃnena locanam paripu«ÂatÃyÃ÷ pratyuta nirde«atà nÃyakotkar«ÃdhÃnÃt / aparipo«aïantu do«a eveti yÃvat / apiÓabdo bhinnakrama÷ / evameva v­ttÃvapi vyÃkhyÃnÃt / aikÃdhikaraïyamekÃÓrayeïa sanbandhamÃtram, tena virodhÅ yathÃ---bhayanotsÃha÷, ekÃÓrayatve 'pi sambhavati kaÓcinni rantaratvena nirvyavadhÃnatvena virodhÅ, yathà ratyà nirveda÷ / pradarÓitamiti / 'samutthite dhanurdhvanau bhayÃvahe kirÅÂino mahÃnuplavo 'bhavatpure purandaradvi«Ãm' ityÃdinà // 25 // dvitÅyasyeti / nairantaryavirodhina÷ / taditi / nirvirodhitvam / ekÃÓrayatvena bÃlapriyà 'po«e ado«ate' tyetadviv­ïoti---parÅtyÃdi / gamyamarthamÃha--aparipo«aïantvityÃdi / apiÓabda iti / 'po«e 'pyado«ate'tyapiÓabda ityartha÷ / vyÃkhyÃnÃditi / tasya virodhino 'vapÅti vyÃkhyÃnÃdityartha÷ / evaæ kÃrikÃvyÃkhyÃnena 'tatre'tyÃdiv­ttigranthasya vivaraïÃdaikÃdhikaraïyavirodhÅtyÃdipÆrvabhÃgamÃtraæ bhayenotsÃha iti / 'nairantaryavirodhÅ' tyetadviv­ïoti---eketyÃdi / ekÃÓrayatve sambhavatyapi kaÓcinnirantaratvena virodhÅti sambandha÷ / nirantaratvenetyasya vivaraïam--nirvyavadhÃnatveneti / samutthita iti / "Óraveïa tasya tu dhvanerviluptalabandhanamaÓe«adaityayo«itÃæ ÓlathÅbabhÆva jÅvitami" tyuttarÃrdham / kirÅÂino 'rjunasya dhanurdhvanÃviti sambandha÷ / purandaradvi«ÃmasurÃïÃm / upaplavasyaiva ki¤cidvivaraïaæ ÓraveïetyÃdi // 25 // v­ttau 'aikÃdhikaraïyavirodhina' ityasya 'aÇgabhÃvagamane nirvirodhitva'mityanena sambandha÷ / kÃrikÃyÃm / 'ekÃÓrayatve nairantarye'ityubhayatra saptamÅ nimitta ityÃÓayena vyÃca«Âe---ekÃÓrayatvenetyÃdi / nirde«a ityasya vyÃkhyÃnam---na virodhÅti / prabandhe niveÓÃyitavya÷ / yathà ÓÃntaÓ­ÇgÃrau nÃgÃnande niveÓitau / locanam nimittena yo nirde«a÷ na virodhÅ kiæ tu nirantaratvena nimittena virodhameti sa tathÃvidhaviruddharasadvayÃvaruddhena rasÃntareïa madhye niveÓitena yukta÷ kÃrya iti kÃrikÃrtha÷ / prabandha iti bÃhulyÃpek«aæ, muktake 'pi kadÃcidevaæ bhavedapi / yadvak«yati---'ekavÃkyasthayorapi' iti / yatheti / tatra hi--'rÃgasyÃspadamityavaimi na hi me dhvaæsÅti na pratyaya÷' ityÃdinopak«epÃtprabh­ti parÃrthaÓarÅravitaraïÃtmakanirvahaïaparyanta÷ ÓÃnto rasastasya viruddho malayavatÅvi«aya÷ Ó­ÇgÃrastadubhayÃviruddhamadbhutamantarÅkutya kramaprasarasambhÃvanÃbhiprÃyeïa kavinà nibaddha÷ 'aho gÅtamaho vÃditram' iti / etadarthameva 'vyaktirvya¤janadhÃtunÃ' ityÃdi nÅrasaprÃyamapyatra nibaddhamadbhutarasaparipo«akatayÃtyantarasarasatÃvahamiti 'nirde«adarÓanÃ÷ kanyakÃ÷ puru«Ãrthahetukamidaæ nimittanaimittikaprasaÇgene'ti / anantaraæ ca nimittanaimittikaprasaÇgÃgato ya÷ Óekharakav­ttÃntoditahÃsyarasopak­ta÷ Ó­ÇgÃrastasya viruddho yo vairÃgyaÓamapo«ako nÃgÅyakalebarÃsthijÃlÃvalokanÃdiv­ttÃnta÷ sa bÃlapriyà virodhavÃnityasya vivaraïam---virodhametÅti / uttarÃrdhaæ vyÃca«Âe---sa ityÃdi / prabandha itÅti / prabandhe niveÓÃyitavya ityatra prabandhagrahaïamityartha÷ / yathà ÓÃntaÓ­ÇgÃrau nÃgÃnande niveÓitÃvityetadviv­ïoti---tatretyÃdi / ityÃdinà ya upak«epasta smÃdityartha÷ / pareti / parÃrthaæ yaccharÅravitaraïaæ tadÃtmakaæ yannirvahaïaæ tatparyanta ityartha÷ / ÓÃnto rasa iti nibaddha ityasyÃpakar«a÷ / tasyetyÃdi / Ó­ÇgÃra÷ ityadbhumantarÅk­tya nibaddha ityanvaya÷ / krameti / krameïa ya÷ prasara÷ ratirÆpaÓ­ÇgÃrasya nÃyake prasaraïaæ tasya sambhÃvanÃrÆpo ya abhaprÃyastenetyartha÷ / ityÃdinibaddhamiti sambandha÷ / iti ceti / nirde«adarÓanÃ÷ kanyakà ityuktyà vaktari ratyanÃvirbhÃvaprakÃÓanÃditi bhÃva÷ / cittav­ttÅti / cittav­ttÅnÃæ rÃgÃdÅnÃæ ye prasarÃste«u, yadvà cittav­ttÅnÃæ prasaro ye«u vi«aye«u te«u yatprasaækhyÃnaæ do«adarÓanaæ, tadeva dhanaæ ye«Ãæ te / tadvacanamÃha--puru«ÃrthetyÃdi / sÃækhyakÃrikÃyÃ÷ pÆrvÃrdhamidam / "prak­tervibhutvayogÃnnaÂavadyvavati«Âhate liÇam" ityuttarÃrtham / nimittaæ dharmÃdinaimittikaæ dharmÃdikÃraïaæ sthÆladehÃdi tayo÷ prasaÇgena sambandhena / 'idaæ liÇgaæ' sak«maÓarÅram / 'naÂavadvyavati«Âhate' yathà naÂo vividhaæ rÆpaÇg­hÅtvà vyavaharati tathà devÃdiÓarÅraæ g­hÅtvà vyavaharati / kimartham, tatrÃha--'puru«Ãrthe'ti / puru«Ãrthaphalakamityartha÷ / tattadbhogÃd­«ÂabalÃttattadbhogÃrthameva tathà vyavaharatÅti yÃvat / kuto 'syaiævavidho mahimetyatrÃha---'prak­te'rityÃdi / iti tadyvÃkhyà / ÓÃntaÓca t­«ïÃk«ayasuravasya ya÷ paripo«astallak«aïo rasa÷ pratÅyata eva / tathà coktam--- yacca kÃmasukhaæ loke yacca divyaæ mahatsukham / t­«ïÃk«ayasukhasyaite nÃrhata÷ «o¬aÓÅæ kalÃm // locanam mitrÃvaso÷ pravi«Âasya malayavatÅnirgamanakÃriïa÷ 'saæsarpadbhi÷ samantÃt' ityÃdi / kÃvyopanibaddhakrodhavyabhicÃryupak­tavÅrarasÃntarito niveÓita÷ / nanu nÃstyeva ÓÃnto rasa÷ tasya tu sthÃyyeva nopadi«Âo muninetyÃÓaÇkyÃha--ÓÃntaÓceti / t­«ïÃnÃæ vi«ayÃbhilëÃïÃæ ya÷ k«aya÷ sarvato niv­ttirÆpo nirveda÷ tadeva sukhaæ tasya sthÃyibhÆtasya ya÷ paripo«o rasyamÃnatÃk­tastadeva lak«aïaæ yasya sa ÓÃnto rasa÷ / pratÅyata eveti / svÃnubhavenÃpi niv­ttabhojanÃdyaÓe«avi«ayecchÃprasaratvakÃle sambhÃvyata eva / anye tu sarvacittav­ttipraÓama evÃsya sthÃyÅti manyante / t­«ïÃsadbhÃvasya prasajyaprata«edharÆpatve cetov­ttitvÃbhÃvena bhÃvatvÃyogÃt / paryudÃse tvasmatpak«a evÃyam / bÃlapriyà kÃmÃditattatpuru«ÃrthalÃbha÷ krameïaiva bhavatÅtyaæÓe upa«Âambhakamidaæ vacanamiti bodhyam / niveÓita ithi / nÃgÃnandanÃÂakamavalokayatÃæ sah­dayÃnÃæ spa«Âo 'yaæ vi«aya÷ / niv­ttirÆpo nirveda iti / niv­ttirÆpa÷ pradhvaæsahetu÷ / nirveda iti / tattvaj¤Ãnajanito vi«aye«u heyatvabuddhirityartha÷ / yadvÃ---sarvato niv­ttirÆpa iti / sarvasmÃdvi«ayÃnmanoniv­ttirÆpa ityartha÷ / niv­ttirnÃma kÃciccittav­tti÷ / tasya sthÃyibhÆtasyeti / sukhasyetyantasya vivaraïam / rasyamÃnatÃk­to ya÷ paripo«a iti sambandha÷ / niv­tteti / niv­tta÷ bhojanÃdyaÓe«avi«ayÃyà icchÃyÃ÷ prasaro yata÷ puru«Ãttasya bhÃvastatvaæ tasya kÃle prasarakÃle iti và pÃÂha÷ / sambhÃvyate j¤Ãyate / Óama÷ sthÃyÅti kecit / tanmatamÃha--anya iti / sarveti / sarvÃsÃæ cittav­ttÅnÃæ ratyÃdirÆpÃïÃæ praÓama÷ prakar«eïa Óama ityartha÷ / t­«ïÃk«ayaÓabdÃrtho 'pyayameveti bhÃva÷ / asyeti / ÓÃntasyetyartha÷ / sarvacittav­ttipraÓama ityanena sarvÃsÃæ cittav­ttÅnÃmabhÃvasya vivak«aïedo«aæ darÓayannÃha--t­«ïetyÃdi / t­«ïÃnÃæ sarvÃsÃæ cittav­ttÅnÃæ sadbhÃvasya prasarasya ya÷ prasajyaprati«edho 'tyantÃbhÃvastadrÆpatve / sarvacittav­ttipraÓamapadÃrthasyeti Óe«a÷ / cetov­ttitvÃbhÃveneti / abhÃvarÆpatvÃditi bhÃva÷ / bhÃvatvÃyogÃditi / bhÃvÃntarbhÃvÃsambhavÃdityartha÷ / paryudÃsa iti / vivak«ite iti Óe«a÷ / paryudÃsanyÃyenÃrthe vivak«ite satÅtyartha÷ / yathà adharmÃdipadasya dharmavarodhipÃpÃdikamartha÷, tathà t­«ïÃk«ayapadasya sarva¤cittav­ttipraÓamapadasya và sarvacittav­ttivirodhÅ locanam anye tu--- svaæ svaæ nimittamÃsÃdya ÓÃntÃdbhÃva÷ pravartate / punarnimittÃpÃye tu ÓÃnta eva pralÅyate // iti bharatavÃkyaæ d­«Âavanta÷ sarvarasasÃmÃnyasvÃbhÃvaæ ÓÃntamÃcak«aïà anupajÃtaviÓe«Ãntaracittav­ttirÆpaæ ÓÃntasya sthÃyibhÃvaæ manyante / etacca nÃtÅvÃsmatpak«ÃddÆram / prÃgabhÃvapradhvaæsÃbhÃvak­tastu viÓe«a÷ / yuktaÓca pradhvaæsa eva t­«ïÃnÃm / yathoktam---'vÅtarÃgajanmÃdarÓanÃt' iti / pratÅyata eveti / muninÃpyaÇgÅkriyata eva 'kvacicchama÷' ityÃdi / vadatà / na ca tadÅyà paryantÃvasthà varïanÅyà yena sarvace«ÂoparamÃdanubhÃvÃbhÃvenÃpratÅyamÃnatà syÃt / 'Ó­ÇgÃrÃderapi phalabhÆmÃvavarïanÅyataiva pÆrvabhÆmau tu 'tasya praÓÃntavÃhità saæskÃrÃt / tacchidre«u pratyayÃntarÃïa saæskÃrebhya÷' bÃlapriyà cittav­ttiviÓe«o yadi vivak«itastadeti yÃvat / asmatpak«a evÃyamiti / nirvedarÆpacittav­ttiviÓe«e eva paryavasÃnÃditi bhÃva÷ / svaæ svamiti / «a«ÂhÃdhyÃyÃntimabhÃgastho 'yaæ Óloka÷ / asmÃtpÆrvo 'yaæ Óloka÷--- bhÃvà vikÃrà ratyÃdyÃ÷ ÓÃntastu prak­tarmata÷ / vikÃra÷ prak­terjÃta÷ punastatraiva lÅyate // iti / svamiti / svaæ svÅyam / nimittam vanitÃdirÆpam / ÓÃntÃnnirvikÃrÃdanta÷- karaïarÆpÃtprak­te÷ / bhÃva÷ ratyÃdi÷ / anupeti / anupajÃtaviÓe«Ã bÃhyavanitÃdivi«ayaviÓe«ÃnÃÓrayà ÃntarÅ Ãtmavi«ayikà ca yà cittav­tti÷, tadrÆpamityartha÷ / etaditi / uktamatamityartha÷ / nÃtÅvetyÃdi / asmatpak«asannik­«Âamityartha÷ / prÃgabhÃveti / pak«asyÃsya sarvacittav­titiprÃgabhÃve paryavasÃnamasmatpak«asya tu sarvacittav­ttipradhvaæsÃbhÃva iti viÓe«a ityartha÷ / yuktaÓcetyÃdi / t­«ïÃpradhvaæsapak«a eva yukta ityartha÷ / yathoktamiti / sarvÃsÃæ t­«ïÃnÃæ pradhvaæso bhavatÅtyetaduktamityartha÷ / nyÃyasÆtrak­tetiÓe«a÷ / vÅteti / t­tÅyÃdhyÃyaprathamÃhnikasthamidaæ sÆtram / vÅtarÃgasya rÃgÃdirahitasya / janmana÷ adarÓanÃt yato janma na bhavati, tasmÃdityartha÷ / kintu sarÃgasyaiva janmeti bhÃva÷ / Ãtmano nityatvasÃdhakamidam / pratÅyata evetyetadanyathÃpi vyÃca«Âe--muninetyÃdi / vadatà muninetyanvaya÷ / Óamapadamatra yogena nirvedaparamiti bhÃva÷ / ce«ÂoparamÃdayo hi ÓÃntasyÃnubhÃvà vaktavyÃste ca na prayogayogyÃ÷ / atastasyÃnubhÃvairapratÅyamÃnateti kecidvadanti, tanmatannirÃkartumÃha---ne cetyÃdi / tadÅyeti / ÓÃntasambandhinÅtyartha÷ / paryantÃvasthà nirÅhÃvasthà / apratÅyamÃnateti / ÓÃntasyeti Óe«a÷ / phalabhÆmÃviti / suratÃvasthÃyÃmityartha÷ / pÆrvabhÆmÃvityÃdi / pÆrvabhÆmau tu ÓÃntasyÃpi janakÃdeÓce«Âà d­«Âeveti sambandha÷ / cittasya k«iptÃdyà locanam ita sÆtradvayanÅtyà citrÃkÃrà yamaniyamÃdice«Âà rÃjyadhurodvahanÃdalak«aïà và ÓÃntasyÃpi janakÃderd­«ÂaivetyanubhÃvasadbhÃvÃdyamaniyamÃdimadhyasambhÃvyamÃnabhÆyovyabhicÃrisadbhÃvÃcca pratÅyata eva / nanu na pratÅyate nÃsya vibhÃvÃ÷ santÅta cet--na; pratÅyata eva tÃvadasau / tasya ca bhavitavyameva prÃktanakuÓalaparipÃkaparameÓvarÃnugrahadhyÃtmarahasyaÓÃstravÅtarÃgapariÓÅlanÃdibhirvibhÃvairitÅyataiva vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrisadbhÃva÷ sthÃyÅ ca darÓita÷ / nanu tatra h­dayasaævÃdÃbhÃvÃdrasyamÃnataiva nopapannà / ka evamÃha sa nÃstÅti, yata÷ pratÅyata evetyuktam / nanu pratÅyate sarvasya ÓlÃghÃspadaæ na bhavati / tarhi vÅtarÃgÃïaæ Ó­ÇgÃro na bÃlapriyà nÃnÃvasthÃ÷, tà bhÆmaya ityucyante / praÓÃntetyÃdi / "tasya praÓÃntavÃhitÃsaæskÃrÃt, tacchidre«u pratyayÃntarÃïi saæskÃrebhya÷" ime yogasÆtre / atrÃdyasyeyaæ bhojav­tti÷-- "tasya cetasa÷ uktÃnnirodhasaæskÃrÃt praÓÃntavÃhità bhavati parih­tavik«epatayà sad­ÓapravÃhapariïÃma cittaæ bhavatÅtyartha÷" iti / sÆtramidaæ t­tÅye pÃde, tacchidretyÃdi caturthe / asyÃpÅyaæ bhojav­tti÷---"tasmin samÃdhau sthitasya chidrevyantarÃle«u yÃni pratyayÃntarÃïi vyutthÃnarÆpÃïi j¤ÃnÃni tÃni, prÃgbhÆtebhyo vyutthÃnÃnubhavajebhya÷ saæskÃrebhya÷ ahaæ mametyevaærÆpÃïi k«ÅyamÃïebhyo 'pi bhavanti" iti / citrÃkÃreti / vismayÃvahetyartha÷ / rÃjyetyÃdi / ce«Âeti Óe«a÷ / atra samÃdhikÃle yamÃdice«Âà vyatthÃnakÃle rÃjyadhurodvahanÃdice«Âeti vibhÃga÷ / janakÃderiti / janakamahÃrÃjo mahÃyogÅti prasiddhi÷ / itÅti hetau / yameti / yamaniyamÃdÅnÃæ yogÃÇgÃnÃæ madhye antare sambhÃvyamÃnÃ÷ bhÆyÃæsaÓca ye vyabhicÃriïa÷ matidh­tism­tyÃdaya÷, te«Ãæ sambhavÃdityartha÷ / pratÅyata eveti / ÓÃnto rasa iti Óe«a÷ / ÓaÇkate---nanvityÃdi / nana pratÅyata iti / ÓÃnta iti Óe«a÷ / kuta ityatrÃha---nÃsyetyÃdi / samÃdhatte---neti / ke và vimÃbà ityatrÃha---tasyetyÃdi / tasya ca vibhÃvairbhavitavyamevetyanvaya÷ / tÃnÃha---prÃktanetyÃdi / prÃktanÃnÃæ kuÓalÃnÃæ satkarmaïÃæ paripÃka÷ tathà parameÓvarÃnugraha÷ tathÃdhyÃtmarahasyaÓÃstre«u vedÃntÃdi«u bÅtarÃge«u ca pariÓÅlanaæ tadÃdibhirityartha÷ / upasaæharati---itÅtyÃdi / iyataiva uktaprakÃreïaiva / ÓaÇkate--nanviti / tatra ÓÃnte / h­dayeti / pratipattÌïÃmiti Óe«a÷ / samÃdhattaæ--ka iti / sa÷ h­dayasamvÃda÷ uktamiti / v­ttik­teti Óe«a÷ / 'yadi nÃme'tyÃdigranthamavatÃrayati---nanvityÃdi / pratÅyata iti ÓÃnta iti Óe«a÷ / viÓe«amÃha---sarvasyeti / pratibandyà uttaramÃha---tarhityÃdi / so 'pi Ó­ÇgÃro 'pi tadÃheti / tadabhiprÃyeïÃhetyartha÷ / nanvityÃdi / asau dharmapradhÃno yadi nÃma sarvajanÃnabhavagocaratà tasya nÃsti naitÃvatÃsÃvalokasÃmÃnyamahÃnubhÃvacittav­ttiviÓe«a÷ pratik«eptuæ Óakya- / na ca vÅre tasyÃntarbhÃva÷ kartaæ yukta- / tasyÃbhimÃnamayatvena vyavasthÃpanÃt / asya cÃhaÇkÃrapraÓamaikarÆpatayà sthite÷ / tayoÓcaivaævidhaviÓe«asadbhÃve 'pi yadyaikyaæ locanam ÓlÃdhya iti so 'pi rasatvÃccyavatÃmiti tadÃha--yada nÃmeti / nanu dharmapradhÃno 'sau vÅra eveti sambhÃvayamÃna Ãha--na ceti / tasyeti / vÅrasya / abhimÃnamayatveneti / utsÃho hyahamevaævidha ityevaæ prÃïa ityartha÷ / asya ceti ÓÃntasya / tayoÓcetir / ihÃmayatvanirÅhatvÃbhyÃmatyantaviraddhayorapÅti caÓabdÃrtha÷ / vÅraraudrayostvatyantavirodho 'pi nÃsti / samÃnaæ rÆpaæ ca dharmÃrthakÃmÃrjanopayogitvam / nanvevaæ dayÃvÅro dharmavÅro dÃnavÅro và nÃsau kaÓcit, ÓÃntasyaivedaæ nÃmÃntarakaraïam / tathà hi muni÷-- dÃnavÅraæ dharmavÅraæ yuddhavÅraæ tathaiva ca / rasavÅramapi prÃha brahmà trividhasammitam // bÃlapriyà vÅra eveti sambandha÷ / asau ÓÃnta÷ dharmapradhÃno vÅra÷ dharmavÅra÷ / itÅtyÃdi / iti sambhÃvanÃæ kurvastÃæ parihartumÃhetyartha÷ / v­ttau---'na ce'tyÃdi / 'vÅre' dharmavÅre / 'tasya' ÓÃntasya na ca yukta iti sambandha÷ / 'tasye'ti / vÅrasyetyartha÷ / 'abhimÃnamayatvena, garvamayatvena / imamarthaæ viv­ïoti locane--utsÃho hÅtyÃdi / utsÃha÷ vÅrasthÃyÅ / evaævidha ityÃdi sarvaæ sÃdhayituæ ÓaknomÅtyÃdi buddhireva prÃïà jÅvitaæ yasya sa ityartha÷ / tayoÓceti cakÃrÃrthamÃha--ihetyÃdi / tadvÅraraudrayorapi tathà prasaÇga ityuktaæ viv­ïoti--vÅraraudrayorityÃdi / dharmeti / dharmarthakÃmÃnÃæ yadarjanaæ tadupayogitvaæ samÃnarÆpaæ cÃstÅtyartha÷ / atastayoraikyaæ syÃditi bhÃva÷ / dayÃvÅrÃdÅnÃmityÃdigranthamavatÃrayati--nanvityÃdi / evaæ vÅraÓÃntayoruktarÅtyà bhedÃÇgÅkÃre / dayÃvÅra ityÃdi / dayÃvÅra÷ dharmavÅrÃntargato dÃnavÅrÃntargato vetyartha÷ / dayÃvÅra ityasyÃnantaraæ 'ko 'bhidhÅyatÃ'miti ca pÃÂha÷ / prativakti--nÃsÃvityÃdi / dayÃvÅra ityanu«ajyate / asau kaÓcinneti / dharmavÅro dÃnavÅro và netyartha÷ / tarhi kimÃtmaka ityatrÃha--ÓÃntasyaivetyÃdi / idaæ dayÃvÅra ityetat / ÓÃntasyaiva nÃmÃntarakaraïaæ dayÃvÅraÓÓÃnta evÃntarbhÆta ityartha÷ / kuta munavacanaæ pramÃïayati--tathetyÃdi / tathÃhÅti / dayÃvÅrasya ÓÃntÃntarbhÃvÃddhetorityartha÷ traividhyamevÃbhyadhÃdityanenÃsya sambandha÷ / dÃnavÅramiti / trividhasammitamiti / traividhyena vibhaktamityartha÷ / parikalpyate tadvÅraraudrayorapi tathà prasaÇga÷ / dayÃvÅrÃdÅnÃæ ca cittav­ttivaÓe«ÃïÃæ sarvÃkÃramahaÇkÃrarahitatvena ÓÃntarasaprabhedatvam, itarathà tu vÅraprabhedatvamiti vyavasthÃpyamÃne na kaÓcidvirodha÷ / tadevamasti ÓÃnto rasa÷ / tasya cÃviruddharasavyavadhÃne prabandhe virodhirasasamÃveÓe satyapi nirvirodhatvam / yathà pradarÓite vi«aye / locanam ityÃgamapura÷saraæ traividhyamevÃbhyadhÃt / tadÃha--dayÃvÅrÃdÅnäcetyÃdigrahaïena / vi«ayajugupsÃrÆpatvÃdbÅbhatse 'ntarbhÃva÷ ÓaÇkyate / sà tvasya vyabhicÃriïÅ bhavati na tu sthÃyitÃmeti, paryantanirvÃhe tasyà mÆlata eva vicchedÃt / ÃdhikÃrikatvena tu ÓÃnto raso na nibaddhavyaiti candrikÃkÃra÷ / taccehÃsmÃbhirna paryÃlocitaæ, prasaÇgÃntarÃt / mok«aphalatvena cÃyaæ paramapuru«Ãrthani«ÂhatvÃtsarvarasebhya÷ pradhÃnatama÷ / sa cÃyamasmadupÃdhyÃyabhaÂÂatautena kÃvyakautuke, asmÃbhiÓca tadvivaraïe bahutarak­tanirïayapÆrvapak«asiddhÃnta ityalaæ bahunà // 26 // bÃlapriyà Ãgamapurassaramiti / brahmà prÃhetyakteriti bhÃva÷ / traividhyamevetyevakÃreïa dayÃvÅravyavaccheda÷ / tadÃheti / uktÃbhiprÃyeïÃhetyartha÷ / 'dayÃvÅrÃdÅnÃæ ce' tÅtyasyÃnantaraæ vi«ayetyÃde÷ pÆrvamÃdigrahaïeneti pÃÂha÷ sarve«u d­«Âagranthe«u d­Óyate, tasya ca vi«ayetyÃdinà sambandho na ghaÂate cÃto 'tra dharmavÅradÃnavÅrayorgrahaïamiti pÆraïÅyam / yadi và tathà granthe paÂhanÅyamiti bodhyam / v­ttau 'cittav­ttivaÓe«ÃïÃ'miti / carvyamÃïÃnÃmiti Óe«a÷ / dayÃvÅro nÃma paropacikÅr«ÃprayatnarÆpa utsÃha÷ / 'sarvÃkÃram' iti kriyÃviÓe«aïam / sarvathetyartha÷ / 'ahaÇkÃrarahitatvene'ti hetau t­tÅyÃ, rahitatve iti ca pÃÂha÷ / nÃyakasyeti Óe«a÷ / 'itarathÃ' ahaÇkÃrasahitatve / ÓÃntasthÃyino vi«ayajugupsÃrÆpatvÃcchÃntasya bÅbhatse 'ntarbhÃva iti kecit / tanmataæ prasaÇgÃnnirÃkaroti locane---vi«ayetyÃdi / vi«ayajugupsÃrÆpatvÃditi / ÓÃntasyeti Óe«a÷ / asyetyapakar«o và / ÓaÇkyata iti / kaiÓciditi Óe«a÷ / vastuto naivamityÃha--sà tvityÃdi / sà jugupsà / asya ÓÃntasya / tasyÃ÷ jugupsÃyÃ÷ / ÓÃntasya sarvarasÃpek«ayotkar«a ityÃha--mok«etyÃdi / sa ceti / ÓÃntaÓcetyartha÷ / bahvityÃdi / vahutaraæ yathà tathà k­tanirïayau k­tavicÃrau pÆrvapak«asiddhÃntau yasya sa÷ // 26 // etadeva sthirÅkartumidamucyate-- _________________________________________________________ rasÃntarÃntaritayor eka-vÃkya-sthayor api / nivartate hi rasayo÷ samÃveÓe virodhità // DhvK_3.27 // __________ rasÃntarÃntaritayorekavÃkyasthayorapi / nivartate hi rasayo÷ samÃveÓe virodhità // 27 // rasÃntaravyavahitayorekaprabandhasthayorvirodhità nivartata ityatra na kÃcidrabhrÃnti÷ / yasmÃdekavÃkyasthayorapi rasayoruktayà nÅtyà viruddhatà nivartate / yathÃ--- bhÆreïudigdhÃnnavaparijÃtamÃlÃrajovÃsitabÃhumadhyÃ÷ / gìhaæ ÓivÃbhi÷ parirabhyamÃïÃnsurÃÇganÃÓli«ÂabhujÃntarÃlÃ÷ // saÓoïitai÷ kravyabhujÃæ sphuradbhi÷ pak«ai÷ svagÃnÃmupavÅjyamÃnÃn / saævÅjitÃÓcandanavÃrisekai÷ sugandhibhi÷ kalpalatÃdukÆlai÷ // vimÃnaparyaÇkatale ni«aïïÃ÷ kutÆhalÃvi«Âatayà tadÃnÅm / nirdiÓyamÃnÃællalanÃÇgulÅbhirvÅrÃ÷ svadehÃn patitÃnapaÓyan // locanam sthirÅkartumiti / Ói«yabuddhÃvityartha÷ / apiÓabdena prabandhavi«ayatayà siddho 'yamartha iti darÓayati---bhÆreïviti / viÓe«aïairatÅva dÆrÃpetatvamasambhÃvanÃspadamuktam / svadehÃnityanena dehatvÃbhimÃnÃdeva tÃdÃtmyasambhÃvanÃni«patterekÃÓrayatvamasti, bÃlapriyà apiÓabdeneti / 'ekavÃkyasthayorapÅ'tyapiÓabdenetyartha÷ / v­ttau---'bhÆreïvi'tyÃdi / idaæ kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­tam / vÅrÃ÷ patitÃn svadehÃnapaÓyannita sambandha÷ / yathÃkramaæ kutÆhalahetugarbhamekaæ dehÃnÃmaparaæ vÅrÃïÃæ viÓe«aïam / 'dÅgdhÃn' vyÃptÃn 'vÃsite'ti / surabhÅk­tetyartha÷ / 'bÃhumadhyaæ' bak«a÷ / 'kravyabhujÃæ' mÃæsÃÓinÃm / candanavÃrÅïÃæ seko yatra tÃd­Óai÷ / 'kalpalatÃdukÆlai÷' kalpalatodbhÆtapaÂÂavastrai÷, yadvÃ--kalpalatà eva dukÆlÃni tai÷ / 'lalanÃ÷' svarveÓyÃ÷ / locane---viÓe«aïairiti / bhÆreïvityÃdidehaviÓe«aïairityartha÷ / asambhÃvanÃspadam svÅyatvasambhÃvanÃyà abhÃvasya nimittam / dÆrÃpetatvaæ dÆraviprak­«Âatvamatyantavailak«aïyamiti yÃvat / uktaæ vya¤jitam / nanu Ó­ÇgÃrabÅtbhasayorekasminnekÃlambanakayoreva virodha÷, ekasminnekadaikasya ratijugupsayoranudayÃt ; prak­te ca bhÆremudigdhatvÃdaviÓi«ÂavÅradehÃlambanako bÅbhatso divyatvaviÓi«ÂavÅradehÃlambanakaÓca Ó­ÇgÃra iti tayo÷ kathamekÃlambanakatmarÆpaikÃÓrayatvamiti ÓaÇkÃæ pariharannÃha--svetyÃdi / dehatvÃbhimÃnÃditi / vÅrÃïÃæ patitadehe«u svadehatvabuddherityartha÷ / ityÃdau / atra hi Ó­ÇgÃrabÅbhatsayostadaÇgayorvà vÅrarasavyavadhÃnena samÃveÓo na virodhÅ / _________________________________________________________ virodham avirodhaæ ca sarvatretthaæ nirÆpayet / viÓe«atas tu Ó­ÇgÃre sukumÃratamà hy asau // DhvK_3.28 // __________ virodhamavirodhaæ ca sarvatretthaæ nirÆpayet / viÓe«atastu Ó­ÇgÃre sukumÃratamo hyasau // 28 // yathoktalak«aïÃnusÃreïa virodhÃvirodhau sarve«u rase«u prabandhe 'nyatra ca nirÆpayetsah­daya÷; viÓe«atastu Ó­ÇgÃre / sa hi ratapÃripo«ÃtmakatvÃdrateÓca locanam anyathà vibhinnavi«ayatvÃtko virodha÷ / nanu vÅra evÃtra raso na Ó­ÇgÃro na bÅbhatsa÷, kintu ratijugupase hi vÅraæ prati vyabhicÃrÅbhÆte / bhavatvevam, tathÃpi prak­todÃharaïatà tÃvadupapannà / tadÃha--tadaÇgayorveti / tayoraÇge tatsthÃyibhÃvÃvityartha÷ / vÅraraseti / 'vÅrÃ÷ svadehÃn' ityÃdinà tadÅyotsÃhÃdyavagatyà kart­karmaïo÷ samastavÃkyÃrthÃnuyÃyitayà pratÅtiriti madhyapÃÂhÃbhÃve 'pi sutarÃæ vÅrasya vyavadhÃyakateti bhÃva÷ // 27 // anyatra ceti muktakÃdau / sahi Ó­ÇgÃra÷ sukumÃratama iti sambandha÷ / sukumÃrastÃvadrasajÃtÅya÷ bÃlapriyà etatpradarÓanÃrthaæ svapadopÃdÃnamiti bhÃva÷ / tÃdÃtmyeti / pratipatturdvayordehayoraikyabuddhini«patteratyartha÷ / tathà ca svarlalanÃgatasya Ó­ÇgÃrasya bÅbhatsasya ca dehadvayaikyÃbhimÃnÅ vÅra eka eva vi«aya iti bhÃva÷ / 'tadaÇgayorve'ti granthamavatÃrayati--nanvityÃdi / vÅra eveti / sÃhasena raïamadhyanipÃtanÃdyanubhÃvenÃk«epalabhyagarvÃdisa¤cÃriïà ca vÅrarasa eva pratÅyata ityartha÷ / tatsthÃyibhÃvÃviti / Ó­ÇgÃrabÅbhatsayo÷ sthÃyibÃvau ratijugupse ityartha÷ / ityÃdineti / vÅrapadena dehapÃtÃdyanubhÃvena cetyartha÷ / utsÃhÃdÅtyÃdipadena garvÃde÷ parigraha÷ / avagatyetyanantaraæ vÅro rasa iti Óe«a÷ / vÅravyavadhÃnaæ viv­ïoti--kart­karmaïorityÃdi / kart­karmaïo÷ vÅrasya kartu÷ patitadeharÆpakarmaïaÓca / samastetyÃdi / atra vÃkyaæ padasamudÃya÷ bhÆroïvityÃdivÃkyÃrthÃnvayitayà karmaïa÷ na vetyÃdivÃkyÃrthÃnvayitayà kartuÓca pratÅtirityartha÷ / itÅti hetau / bhÃva iti / ayamartha÷--'bhÆreïvi'tyÃdiviÓe«aïÃrthabodhe bÅbhatsastadviÓe«yÃrthabodhe vÅro, na vetyÃdiviÓe«aïÃrthabodhe Ó­ÇgÃrastadviÓe«yÃrthabodhe vÅraÓcÃsvÃdyata iti rÅtyà vÅrasya madhye madhye ÃsvÃda÷ / Órutakrameïa bodhe tvÃdau bÅbhatso, yojana yà bodhe tvÃdau Ó­ÇgÃra iti // 27 // 'prabandhe 'nyatra ce'tyatrÃnyatrapadaæ vyÃpa«Âe--muktakÃdÃviti / 'sukumÃratamo hi svalpenÃpi nimittena bhaÇgasambhavÃtsukumÃratama÷ sarvebhyo rasebhyo manÃgapi virodhisamÃveÓaæ na sahate / _________________________________________________________ avadhÃnÃtiÓayavÃn rase tatraiva sat-kavi÷ / bhavet tasmin pramÃdo hi jhaÂity evopalak«yate // DhvK_3.29 // __________ avadhÃnÃtaÓayavÃnrase tatraiva satkavi÷ / bhavettasmin pramÃdo hi jhaÂityevopalak«yate // 29 // tatraiva ca rase sarvebhyo 'pi rasemya÷ saukumÃryÃtiÓayayogini kaviravadhÃnavÃn prayatnavÃnsyÃt / tatra hi pramÃdyatastasya sah­dayamadhye k«ipramevÃvaj¤Ãnavi«ayatà bhavati / Ó­ÇgÃraraso hi saæsÃriïÃæ niyamenÃnubhavavi«ayatvÃtsarvarasebhya÷ kamanÅyatayà pradhÃnabhÆta÷ / evaæ ca sati-- _________________________________________________________ vineyÃn unmukhÅ-kartuæ kÃvya-ÓobhÃrtham eva và / tad-viruddha-rasa-sparÓas tad-aÇgÃnÃæ na du«yati // DhvK_3.30 // __________ vineyÃnunmukhÅkartuæ kÃvyaÓobhÃrthameva và / tadviruddharasasparÓastadaÇgÃnÃæ du«yata // 30 // locanam tato 'pi karuïastato 'pi Ó­ÇgÃra iti tamapratyaya÷ // 28-29 // evaæ ceti / yato 'sau sarvasaævÃdÅtyartha÷ / taditi / Ó­ÇgÃrasya viruddhà ye ÓÃntÃdayaste«vapi tadaÇgÃnÃæ Ó­ÇgÃrÃÇgÃnÃæ sambandhÅ sparÓo na du«Âa÷ / tayà bhaÇgyà rasÃntaragatà api vibhÃvÃnubhÃvÃdyà varïanÅyà yayà ӭÇgÃrÃÇgabhÃvamupÃgaman / yathà mamaiva stotre--- tvÃæ candracƬaæ sahasà sp­ÓantÅ prÃïaiÓvaraæ gìhaviyogataptà / sà candrakÃntÃk­tiputrikeva saævidvilÅyÃpi vilÅyate me // bÃlapriyà sa' iti kÃrikÃpÃÂhÃbhiprÃyeïa vyÃca«Âe---sa hÅtyÃdi / rasajÃtÅya iti / rasatvajÃtimÃnityartha÷ // 28-29 // 'eva¤ce'tyetat vyÃca«Âe--yata iti / Ó­ÇgÃrasya sarvÃnubhavavi«ayatvÃdityartha÷ / 'vineyÃni'tyÃdyarthaæ vyÃkhyÃsyannÃdau tadviruddhetyÃdyuttarÃrdhaæ vyÃca«Âe--tadityÃdi / bhÃvÃrthamÃha--tayetyÃdi / rasÃntareti / ÓÃntÃdÅtyartha÷ / yayà ӭÇgÃrÃÇgabhÃvamupÃgamanniti / yayà bhaÇgyà varïanayà ӭÇgÃravibhÃvÃditvaæ prÃpnuvanto bhavantÅtyartha÷ / atrodÃharaïamÃha--tvÃmityÃdi / gìhaviyogena gìhaæ gìhena và tvadasparÓena taptà saæsÃratÃpamanubhavantÅ / sà vi«ayÃntarasa¤cÃriïÅ me saævit anta÷karaïaæ tadv­ttirvÃtvÃæ sp­ÓantÅ ki¤cidvi«ayÅkurvÃïà vilÅya tvadÃkÃratÃrÆpatvasambandhamavÃpya yatra j¤Ãne Ó­ÇgÃraviruddharasasparÓa÷ Ó­ÇgÃrÃÇgÃnÃæ ya÷ sa na kevalamavirodhalak«aïayoge sati na du«yati yÃvadvineyÃnunmukhÅkartuæ kÃvyaÓobhÃrthameva và kriyamÃïo na du«yati yÃvadvineyÃnunmukhÅkartuæ kÃvyaÓobhÃrthameva và kriyamÃïo na du«yati / Ó­ÇgÃrarasÃÇgairunmukhÅk­tÃ÷ santo hi vineyÃ÷ sukhaæ vinayopadeÓÃn g­hïanti / sadÃcÃropadeÓarÆpà hi nÃÂakÃdigo«ÂhÅ locanam ityatra ÓÃntavibhÃvÃnubhÃvÃnÃmapi Ó­ÇgÃrabhaÇgyà nirÆpaïam / vineyÃnunmukhÅkartuæ yà kÃvyaÓobhà tadarthaæ naiva du«yatÅti sambandha÷ / vÃgrahaïena pak«Ãntaramucyate / tadeva vyÃca«Âe--na kevalamiti / vÃÓabdasyaitadyvÃkhyÃnam / avirodhalak«aïaæ paripo«aparihÃrÃdi pÆrvoktam / vineyÃnunmukhÅkartuæ yà kÃvyaÓobhà tadarthamapi và viruddhasamÃveÓa÷ na kevalaæ pÆrvoktai÷ prakÃrai÷, na tu kÃvyaÓobhà vineyonmukhÅkaraïamantareïÃste, vyavadhÃnÃvyavadhÃne nÃpi labhyete yathÃnyairvyÃkhyÃte / sukhamiti / ra¤janÃpura÷saramityartha÷ / nanu kÃvyaæ krŬÃrÆpaæ kva ca vedÃdigocarà upadeÓakathà ityÃÓaÇkyÃha--sadÃcÃreti / bÃlapriyà dhyÃt­dhyÃnadhyeyÃni bhÃsante tadanena darÓitam / apiÓabda ÃpÃtato virodhaæ dyotayati / vilÅyate vilayanaæ nÃmÃnta÷karaïasya tadv­ttervà abhÃnam / anena dhyeyamÃtravi«ayakaj¤Ãnaæ darÓitam / yadvÃ--vilÅyÃpi vilÅyate dravÅbhÆyÃpi atyantaæ drutà bhavatÅtyartha÷ / bhaktÃnÃæ cittadruti÷ prasiddhà putrikÃpak«e tu candrakarasparÓena ki¤cidÃrdrÅbhÆya punassarvÃvayavÃvacchedenÃrdrÅbhavatÅtyartha÷ / atra saævidÃdau virahataptanÃyikÃtvÃdipratÅtyà ӭÇgÃravibhÃvatvÃdiprÃpti÷, tadÃha--Ó­ÇgÃrabhaÇgyà nirÆpaïamiti / pÆrvÃrdhaæ vyÃca«Âe--vineyÃnityÃdi / evakÃrasya na¤Ã sambandha iti darÓayati---naiveti / pak«Ãntaramiti / avirodhÅ virodhÅ vetyÃdikÃrikÃbhiruktebhya÷ pak«ebhyo 'nya ityartha÷, na tvatraiva pak«advayadyotaka iti bhÃva÷ / etadyvÃkhyÃnamiti / sa na kevalamityÃdivyÃkhyÃnamityartha÷ / avirodhalak«aïayoga ityatrÃvirodhalak«aïapadaæ vyÃca«Âe---paripo«etyÃdi / 'vineyÃni'tyÃdi 'tadarthamapi ve'tyantaæ 'vineyÃni'tyÃdiv­ttervivaraïaæ, 'sa kriyamÃïa' ityasya vivaraïaæ 'viruddhasamÃveÓa' iti / phalitamÃha--na kevalaæ pÆrvoktai÷ prakÃreriti / viruddhasamÃveÓo na du«yatÅti Óe«a÷ / kintvevaæ kriyamÃïo 'pi na du«yatÅti bhÃva÷ / vineyÃnunmukhÅkartuæ yà kÃvyaÓobhetyuktamupapÃdanati---na tvityÃdi / nÃste ityanvaya÷ / na bhavatÅtyartha÷ / vyavadhÃneti / rasÃntareïa yadvyavavadhÃnamavyavadhÃnaæ và tenÃpÅtyartha÷ / kvacillabhyata iti / kÃvyaÓobhà netyanayoranu«aÇga÷ / yathetyÃdi / tatheti pÆrveïa sambandha÷ / anyavyÃkhyÃna¤ca vineyÃnunmukhÅkartuæ và kÃvyaÓobhÃrthaæ veti vikalpaparaæ bodhyam / v­ttau 'vineyÃni'tyÃdyuktasyaiva vivaraïam---'Ó­ÇgÃre'tyÃdi / vineyajanahitÃrthameva munibhiravatÃrità / kiæ ca Ó­ÇgÃrasya sakalajanamanoharÃbhirÃmatvÃttadaÇgasamÃveÓa÷ kÃvyeÓobhÃtiÓayaæ pu«yatÅtyanenÃpi prakÃreïa virodhini rase Ó­ÇgÃrÃÇgasamÃveÓo na virodhÅ / tataÓca satyaæ manoramà rÃmÃ÷ satyaæ ramyà vibhÆtaya÷ / kiæ tu mattÃÇganÃpÃÇgabhaÇgalolaæ hi jÅvitam // ityÃdi«u nÃsti rasavirodhado«a÷ / locanam munibhiriti---bharatÃdibhirityartha÷ / etacca prabhumitrasammitebhya÷ ÓÃstretihÃsebhya÷ prÅtapÆrvakaæ jÃyÃsammitatvena nÃÂyakÃvyagataæ vyutpattikÃratvaæ pÆrvameva nirÆpitamasmÃbhiriti na punaruktabhayÃdiha likhitam / nanu Ó­ÇgÃrÃÇgatÃbhaÇgyà yadvibhÃvÃdinirÆpaïametÃvataiva kiæ vinoyonmukhÅkÃra÷ / na; asti prakÃrÃntaraæ, tadÃha--kiæ ceti / ÓobhÃtiÓayamiti / alaÇkÃraviÓe«amupamÃprabh­tiæ pu«yata sundarÅkarotÅtyartha÷ / yathoktam---'kÃvyaÓobhÃyÃ÷ kartÃro dharmà guïÃstadatiÓayahetavastvalaÇkÃrÃ' iti / mattÃÇganeti / atra hi ÓÃntavibhÃve sarvasyÃnityatve varïyamÃne na kasyacidvibhÃvasya Ó­ÇgÃrabhaÇgyà nibandha÷ k­ta÷, kiæ tu satyamiti bÃlapriyà tatra sukhamityetadvyÃca«Âe--ra¤janeti / etaccetyÃdi / prabhumitrasammitebhya÷ ÓÃstretihÃsebhya÷ tÃnyapek«ya / nÃÂyakÃvyagatametadvyutpattikÃritvaæ jÃyÃsammitatvena prÅtipÆrvakamiti pÆrvamevÃsmÃbhirnirÆpatamiti sambandha÷ / itÅti hetau / ki¤cetyÃdikamavatÃrayati---nanvityÃdi / Ó­ÇgÃrÃÇgateti / Ó­ÇgÃravibhÃvÃnubhÃvatetyartha÷ / samÃdhatte--neti / taditi / prakÃrÃntaramityartha÷ / ÓobhÃyà atiÓayo yeneti vyutpattimabhipretya prak­tÃnuguïaæ vyÃca«Âe--alaÇkÃretyÃdi / 'satya'mityÃdi / satyamityardhÃÇkÅkÃre / 'rÃmÃ÷' ramaïya÷ kÃmà iti ca pÃÂha÷ 'vibhÆtaya÷' aiÓvaryÃïi / 'matte'ti / mattà yauvanÃdimadayuktÃyà aÇganà praÓastÃÇgà nÃrÅ tasyÃ÷ apÃÇgabhaÇga÷ kaÂÃk«a- sa iva lolamasthiram / 'hÅ'ti prasiddhau / rÃmÃdÅnÃæ manoramatve 'pi satyeva jÃvite janai÷ svopabhoghÃyopÃdeyÃstÃ÷ jÅvitaæ cÃsthiramiti ki¬k­taæ tÃsÃmupÃdeyatvamato ramyatve 'pi tÃssarvà ni«phalà eveti bhÃva÷ / uktamarthaæ locane viv­ïoti--atretyÃdi / sarvasyÃnityatva iti / samastÃnityatve iti ca pÃÂha÷ / sarvajÅvitasyÃsthiratve ityartha÷ / na k­ta iti sambandha÷ / kasyacidvibhÃvasya ÓÃntÃdivibhÃvasya / Ó­ÇgÃrabhaÇgyà ӭÇgÃravibhÃvatvayojanena / satyamitÅti / _________________________________________________________ vij¤Ãyetthaæ rasÃdÅnÃm avirodha-virodhayo÷ / vi«ayaæ sukavi÷ kÃvyaæ kurvan muhyati na kvacit // DhvK_3.31 // __________ vij¤Ãyetthaæ rasÃdÅnÃmavirodhavirodhayo÷ / vi«ayaæ sukavi÷ kÃvyaæ kurvanmuhyati na kvacit // 31 // itthamanenÃnantaroktena prakÃreïa rasÃdÅnÃæ rasabhÃvatadÃbhÃsÃnÃæ parasparaæ virodhasyÃvirodhasya ca vi«ayaæ vij¤Ãya sukavi÷ kÃvyavi«aye pratibhÃtiÓayayukta÷ kÃvyaæ kurvatra kvacinmuhmati / evaæ rasÃdi«u virodhÃvirodhanirÆpaïasyopayogitvaæ pratipÃdya vya¤jakavÃcyavÃcakanirÆpaïasyÃpi tadvi«ayasya tatpratipÃdyate-- _________________________________________________________ vÃcyÃnÃæ vÃcakÃnÃæ ca yad aucityena yojanam / rasÃdi-vi«ayeïaitat karma mukhyaæ mahÃ-kave÷ // DhvK_3.32 // __________ vÃcyÃnÃæ vÃcakÃnÃæ ca yadaucityena yojanam / rasÃdivi«ayeïaitatkarma mukhyaæ mahÃkave÷ // 32 // locanam parah­dayÃnupraveÓenoktam; na khalvalÅkavairÃgyakautukaruciæ prakaÂayÃma÷, api tu yasya k­te sarvamabhyarthyate tadevedaæ calamiti; tatra mattÃÇganÃpÃÇgabhaÇgasya Ó­ÇgÃraæ prati sambhÃvyamÃnavibhÃvÃnubhÃvatvenÃÇgasya lolatÃyÃmupamÃnatoktati priyatamÃkaÂÃk«o hi sarvasyÃbhila«aïÅya iti ca tatprÅtyà prav­ttimÃn gu¬ajihvikayà prasaktÃnuprasaktavastutattvasaævedanena vairÃgye paryavasyati vineya÷ // 3.0 // tadetadupasaæharannasyoktasya prakaraïasya phalamÃha--vij¤Ãyetthamiti // 31 // rasÃdi«u rasÃdivi«aye vya¤jakÃni yÃni vÃcyÃni vibhÃvÃdÅni vÃcakÃni ca suptiÇÃdÅni te«Ãæ yannirÆpaïaæ tasyeti / tadvi«ayasyeti / rasÃdivi«ayasya / taditi bÃlapriyà ityanenetyartha÷ / pareti / parÃbhimatÃrthÃÇkÅkÃreïetyartha÷ / alÅketi / alÅkà asatyà yà vairÃgyakautuke rucistÃmityartha÷ / yasyeti / jÅvitasyetyartha÷ / tatra jÅvite / tatra lolatÃyÃmupamÃnateti sambandha÷ / tannirÆpitaæ lolatÃnimittakopamÃpratiyogitvamityartha÷ / sambhÃvyeti / sambhÃvyamÃnena nÃyakavibhÃvatvena nÃyikÃnubhÃvatvena ca hetunà ӭÇgÃrÃÇgasyetyartha÷ / tadukte÷ phalamÃha--priyetyÃdi / tatpratÅtyeti kaÂÃk«asyopamÃnatvapratÅtyetyartha÷ / tatprÅtyà iti ca pÃÂha÷ / vineya iti / vyutpÃdyo rÃjakumÃrÃdirityartha÷ / tathà ca yayà kayÃpi vidhayà ӭÇgÃrÃÇgayojanaæ kÃvyaÓobhÃkaramiti bhÃva÷ // 3.0 // 'vij¤Ãye'tyÃdikÃrikÃmavatÃrayati---tadetadityÃdi // 3.1 // rasÃdi«vityasya vivaraïam---rasÃdivi«aye iti / 'vya¤jakavÃcye'tyÃdigranthaæ vÃcyÃnÃmitiv­ttaviÓe«ÃïÃæ vÃcakÃnÃæ ca tadvi«ayÃïÃæ rasÃdivi«ayeïaucityena yadyojanametanmahÃkaverbhukhyaæ karma / ayameva hi mahÃkavermukhyo vyÃpÃro yadrasÃdÅneva mukhyatayà kÃvyÃrthÅk­tya tadyvaktyanuguïatvena ÓabdÃnÃmarthÃnÃæ copanibandhanam / etacca rasÃditÃtparyeïa kÃvyanibandhanaæ bharatÃdÃvapi suprasiddhameveti pratipÃdayitumÃha-- _________________________________________________________ rasÃdy-anuguïatvena vyavahÃro 'rtha-Óabdayo÷ / aucityavÃnyastà età v­ttayo dvividhÃ÷ sthitÃ÷ // DhvK_3.33 // __________ rasÃdyanuguïatvena vyavahÃro 'rthaÓabdayo÷ / aucityavÃnyastà età v­ttayo dvividhÃ÷ sthitÃ÷ // 33 // vyavahÃro hi v­ttirityucyate / tatra rasÃnuguïa aucityavÃnvÃcyÃÓrayo yo vyavahÃrastà etÃ÷ kaiÓikyÃdyà v­ttaya÷ / vÃcakÃÓrayÃÓcopanÃgarikÃdyÃ÷ / v­ttayo hi rasÃditÃtparyeïa saæniveÓitÃ÷ kÃmapinÃÂyasya kÃvyasya ca cchÃyÃmÃvahanti / rasÃdayo hi dvayorapi tayorjÅvabhÆtÃ÷ / itiv­ttÃdi tu ÓarÅrabhÆtameva / locanam upayogitvam mukhyamiti / 'ÃlokÃrthÅ' ityatra yaduktaæ tadevopasaæh­tam / mahÃkaveriti siddhavatphalanirÆpaïam / evaæ hi mahÃkavitvaæ nÃnyathetyartha÷ / itiv­ttaviÓe«ÃïÃmiti / itiv­ttaæ hi prabandhavÃcyaæ tasya viÓe«Ã÷ prÃguktÃ÷--'vibhÃvabhÃvÃnubhÃvasa¤cÃryaucityacÃruïa÷ / vidhi÷ kathÃÓarÅrasya' ityÃdinà / kÃvyÃrthÅk­tyeti / anyathà laukikaÓÃstrÅyavÃkyÃrthebhya÷ ka÷ kÃvyÃrthasya viÓe«a÷ / etacca nirïÅtamÃdyoddyote--'kÃvyasyÃtmà sa evÃrtha÷' ityatrÃntare // 3.2 // etacceti / yadasmÃbhiruktamityartha÷ / bharatÃdÃvityÃdigrahaïÃdalaÇkÃraÓÃstre«u paru«Ãdyà v­ttaya ityuktaæ bhavati / dvayorapi tayoriti / v­ttilak«aïayorvyavahÃrayorityartha÷ / jÅvabhÆtà iti / 'v­ttaya÷ kÃvyamÃt­kÃ÷' iti bruvÃïena muninà rasocitetiv­ttasamÃÓrayaïopadeÓena rasasyaivajÅvitatvamuktam / bhÃmahÃdibhiÓca-- svÃdukÃvyarasonmiÓraæ vÃkyÃrthamupabhu¤jate / prathamÃlŬhamadhava÷ pibanti kaÂubhe«ajam // bÃlapriyà vyÃca«Âe--vya¤jakÃnÅtyÃdi / ÃlokÃrthÅtyÃdi / ÃlokÃrthÅtyÃdikÃrikayà prathamodyote yaduktaæ tadevÃnayà kÃrikayà upasaæh­tamityartha÷ // 3.2 // atra kecidÃhu÷--'guïaguïivyavahÃro rasÃdÅnÃmitiv­ttÃdibhi÷ saha yukta÷, na tu jÅvaÓarÅravyavahÃra÷ / rasÃdimayaæ hi vÃcyaæ pratibhÃsate na tu rasÃdibhi÷ p­thagbhÆtam' iti / atrocyate--yadi rasÃdimayameva vÃyyaæ yathà gauratvamayaæ ÓarÅram / evaæ sati yathà ÓarÅre pratibhÃsamÃne niyamenaiva gauratvaæ pratibhÃsate sarvasya tathà vÃcyena sahaiva rasÃdayo 'pi sah­dayasyÃsah­dayasya ca pratibhÃseran / na caivam; tathà caitatpratipÃditameva prathamoddyote / locanam ityÃdinà rasopayogajÅvita÷ Óabdav­ttilak«aïo vyavahÃra ukta÷ / ÓarÅrabhÆtamiti / 'itiv­ttaæ hi nÃÂyasya ÓarÅraæ' iti muni÷ / nÃÂyaæ ca rasa evetyuktaæ prÃk / guïaguïivyavahÃra iti / atyantasammiÓratayà pratibhÃsanÃddharmadharmivyavahÃro yukta÷ / na tviti / kramasyÃsaævedanÃditi bhÃva÷ / prathameti / 'ÓabdÃrthaÓÃsanaj¤ÃnamÃtreïaiva na vedyate' ityÃdinà pratipÃditamada÷ / bÃlapriyà kÃrikÃyÃmarthaÓabdayo÷ rasÃdyanuguïatvena aucityavÃn vyavahÃro ya÷, età v­ttaya÷ etÃ÷ dvivadhÃ÷ sthitÃÓcetyanvaya÷ / locane---rasopayogajÅvita iti / rasopayoga eva jÅvitaæ yasya sa ityartha÷ / Óe«aæ sarvaæ spa«Âam / 'guïaguïivyavahÃra' ityasya vyÃkhyÃnam--dharmadharmivyavahÃra iti / atra hetuæ darÓayati---atyantetyÃdi / guïaguïinoriva rasÃdivÃcyayoriti Óe«a÷ / atra guïasthÃnÅyo rasÃdi÷ guïisthÃnÅya itiv­ttÃdirÆpo vÃcyÃrtha÷ / na tu p­thagbhÆtamityatra hetumÃha--kramasyÃsaævedanÃditi / vÃcyapratÅte÷ rasÃdipratÅteÓceti Óe«a÷ / v­ttau---'yadÅ'tyÃdyanuvÃda÷ / atra d­«ÂÃntamÃha--'yathe'tyÃdi / 'gauratvamayaæ ÓarÅra'miti guïaguïinostÃdÃtmayena vyavahÃra÷ / 'evaæ satÅ'ti / vÃcyasya rasÃdimayatve satÅtyartha÷ / pratibhÃserannityanenÃsya sambandha÷ / d­«ÂÃntapradarÓanapÆrvakamÃha---'yathe'tyÃdi / 'niyamenaiva bhÃsata' iti / dravyapratyak«asya tadgatarÆpavi«ayakatvaniyamÃditi bhÃva÷ / 'tathe'ti / niyamenaivetyasyÃnu«aÇga÷ / 'pratibhÃseranni'ti / yadi rasÃdimayo vÃcyÃrthastarhi sa niyamato rasÃdibhi÷ sahaiva sarvai÷ pratÅyamÃnassyÃdityartha÷ / atre«ÂÃpattiæ pariharati--'na caiva'miti / 'syÃnmatam' iti ÓaÇkÃdyotakam / jÃtyatvamiveti yojanà / jÃtyatvamutk­«Âaratnagato syÃnmatam; ratnÃnÃmiva jÃtyatvaæ pratipatt­viÓe«ata÷ saævedyaæ vÃcyanÃæ rasÃdirÆpatvamiti / naivam; yato yathà jÃtyatvena pratibhÃsamÃne ratne ratnasvarÆpÃnatiriktatvameva tasya lak«yate tathà rasÃdÅnÃmapi vibhÃvÃnubhÃvÃdirÆpavÃcyÃvyatiriktatvameva lak«yeta / na caivam; locanam nanu yadyasya dharmarÆpaæ tattatpratibhÃne sarvasya niyamena bhÃtÅtyanaikÃntikametat / mÃïikyadharmo hi jÃtyatvalak«aïo viÓe«o na tatpratibhÃse 'pi sarvasya niyamena bhÃtÅtyÃÓaÇkate---syÃditi / etatpariharati---naivamiti / etaduktaæ bhavati---atyantonmagnasvabhÃvatve sati taddharmatvÃditi viÓe«aïamasmÃbhi÷ k­tam / unmagnarÆpatà ca na rÆpavajjÃtyatvasya, atyantalÅnasvabhÃvatvÃt / rasÃdÅnÃæ conmagnatÃstyevetyevaæ kecidetaæ granthamanai«u÷ / asmadguravastvÃhu÷---atrocyata ityanenedamucyate-- yadi rasÃdayo bÃlapriyà jÃtiviÓe«a÷ / yatà mÃlatyÃæ "jÃtyena candramaïineva mahÅdharasye"ti / 'pratipatt­viÓe«ata÷' j¤Ãt­viÓe«eïa kartrà / syÃdityÃdigranthamavatÃrayati locane---nanvityÃdi / yadityÃdi / yat gauratvÃdi / yasya ÓarÅrÃde÷ / tat gauratvÃdi / tatpratibhÃne ÓarÅrÃdipratibhÃse ityetaditi sambandha÷ iti niyama ityartha÷ / yatra yatra yaddharmatvaæ tatra pratyak«Åyatadvi«ayitÃvyÃpakavi«ayitÃkatvamiti vyÃptiriti yÃvat / anaikÃntikamiti / vyabhicÃrÅtyartha÷ / kutra vyabhicÃra ityata Ãha---mÃïikyetyÃdi / tatpratibhÃse mÃïikyabhÃne / na bhÃtÅti / tathà ca mÃïikyadharme jÃtyatve vyabhicÃra iti bhÃva÷ / v­ttau---'yathe'tyÃdi / 'jÃtyatvena' jÃtyatvaprakÃreïa / 'bhÃsamÃne' pratipatt­viÓe«agatasÃk«ÃtkÃravi«aye / ratnasvarÆpÃnatariktatvaæ ratnÃdabhinnatvam / 'tasya' jÃtyatvasya / 'lak«yate' j¤Ãyate / 'vibhÃve'ti / vibhÃvÃnubhÃvÃdarÆpaæ yadvÃcyaæ tasmÃdavyatariktatvÃmityartha÷ / 'na caivam' iti / evaæ na lak«yate ityartha÷ / kuta ityatrÃha--'na hÅ'tyÃdi / na hyavagama iti sambandha÷ / yata ityÃdi na caivamityantasya parihÃragranthasya bhÃvamÃha locane--etaduktamityÃdi / atyantonmagnasvabhÃvatva iti / svÃÓrayÃdbhinnatvena pratÅyamÃnatva ityartha÷ / satÅta / ityetaditi Óe«a÷ / taddharmatvÃdityÃdi / taddharmatvÃdityasya vij¤e«aïamityartha÷ / k­tamiti / abhimatamityartha÷ / yatra yatra taddharmatvabhityatra atyantonmagnasvabhÃvatve satÅtyapi nivi«ÂamastÅtyartha÷ / itthaæ ca jÃtyatvena vyabhicÃra ityÃha---unmagneti / unmagnarÆpatà yathÃrÆpasya gauratvÃderasti tathà jÃtyatvasya netyartha÷ / atyantalÅnasvabhÃvatvÃt anunmagnasvabhÃvatvÃt / svÃÓrayÃdbhinnatvenÃpratÅyamÃnatvÃditi yÃvat / etaæ granthamita / yata ityÃdi na caivamityantaæ granthamityartha÷ / na hi vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃriïa eva rasà iti kasyÃcidavagama÷ / ata eva ca vibhÃvÃdipratÅtyavinÃbhÃvinÅ rasÃdÅnÃæ pratÅtiriti tatpratÅtyo÷ kÃryakÃraïabhÃvena vyavasthÃnÃtkramo 'vaÓyambhÃvÅ / sa tu lÃghavÃnna prakÃÓyate 'ityalak«yakramà eva santo vyaÇgyà rasÃdaya÷' ityuktam / locanam vÃcyÃnÃæ dharmÃstathÃsati dvau pak«au rÆpÃdisad­Óà và syurmÃïikyagatajÃtyatvasad­Óà và / na tÃvatprathama÷ pak«a÷, sarvÃn prati tathÃnavabhÃsÃt / nÃpi dvitÅya÷, jÃtyatvavadanatiriktatvenÃprakÃÓanÃt / e«a ca heturÃdye 'pi pak«e saÇgacchata eva / tadÃha---syÃnmatamityÃdinà na caivamityantena / etadeva samarthayati---na hÅti / ata eva ceti / yato na vÃcyadharmatvena rasÃdÅnÃæ pratÅti÷, yataÓca tatpratÅtau vÃcyapratÅti÷ sarvathÃnupayoginÅ tata eva heto÷ krameïÃvaÓyaæ bhÃvyaæ, sahabhÆtayorupakÃrÃyogÃt / sa tu sah­dayabhÃvanÃbhyÃsÃnna lak«yate anyathà tu lak«yetÃpÅtyuktaæ prÃk / yasyÃpi pratÅtiviÓe«Ãtmaiva rasa ityukti÷, prÃktasyÃpi vyapadeÓivattvÃdrasÃdÅnÃæ pratÅtarityevamanyatra / nanu bhavantu vÃcyÃdatiriktà rasÃdayastatrÃpi kramo na lak«yata iti tÃvattvayaivoktam / tatkalpane ca pramÃïaæ nÃsti / anvayavyatirekÃbhyÃmarthapratÅtimantareïa rasapratÅtyudayasya bÃlapriyà sbamatamÃha--asmÃdityÃdi / tathÃnavabhÃsÃdatyantena 'pratibhÃseranna caivam' ityantagrantho viv­ta÷ / aprakÃÓanÃditi / aprakÃÓÃdityartha÷ / Ãdye 'pi pak«a iti / rÆpÃdisad­Óà và iti pak«e 'pÅtyartha÷ / rÆpÃdÅnÃmanatiriktatvena prakÃÓanÃdita bhÃva÷ / ityanteneti / itÅti Óe«a÷ / Ãhuriti pÆrveïa sambandha÷ / v­ttÃvata evetyeko hetu÷ vyavasthÃnÃdityaparaÓcetyÃÓayena vyÃca«Âe--yato netyÃdi / tatpratÅtau rasapratÅtau / sarvatheti / netyasyÃnu«aÇga÷ / nÃnupayoginÅ upayoginyeva / kramo 'vaÓyaæbhÃvÅtyasya vivaraïam--krameïÃvaÓyaæ bhÃvyamiti / kuta ityatrÃha---saheti / upakÃrÃyogÃditi / upakÃryopakÃrakabhÃvÃyogÃdityartha÷ / yasyÃpÅti / ukti÷ prÃgityanena sambandha÷ / tasyÃpÅti / mate iti Óe«a÷ / vyapadeÓivatvÃditi / rÃhoÓÓira ityÃdivadbhegranthamavatÃrayati---nanvityÃdi / ityuktamiti / taduktyà kramo 'stÅtyÃveditamiti bhÃva÷ / tatkalpana iti / kramakalpana ityartha÷ / rasapratÅtyudayasyetyasya darÓanÃdityanena sambandha÷ / kutasyetyudayasyetyasya viÓe«aïam / phalitamÃha--tataÓcetyÃdi / sahaiva yugapadeva / vacanetyÃdi / vacanavÃyÃpÃro vÃcyÃrthapratipÃdanam / nanu Óabda eva prakÃraïÃdyavacchinno vÃcyavyaÇgyayo÷ samameva pratÅtimupajanayatÅti kiæ tatra kramakalpanayà / na ha Óabdasya vÃcyapratÅtiparÃmarÓa eva vya¤jakatve nibandhanam / tathà hi gÅtÃdiÓabdebhyo 'pi rasÃbhivyaktirasti / na ca te«Ãmantarà vÃcyaparÃmarÓa÷ / atrÃpÅ brÆma÷---prakaraïÃdyavacchedena vya¤jakatvaæ ÓabdÃnÃmityanumatamevaitadasmÃkam / kiæ tu tadyva¤jakatvaæ te«Ãæ kadÃcitsvarÆpaviÓe«anibandhanaæ kadÃcidvÃcakaÓaktinibandhanam / tatra ye«Ãæ vÃcakaÓaktinibandhanaæ te«Ãæ yadi vÃcyapratÅtimantareïaiva svarÆpapratÅtyà ni«pannaæ tadbhavenna tarhi vÃcakaÓaktinibandhanam / atha locanam padavirahitasvarÃlÃpagÅtÃdau ÓabdamÃtropayogak­tasya darÓanÃt / tataÓcaikayaiva sÃmagnyà sahaiva vÃcyaæ vyaÇgyÃbhimataæ ca rasÃdi bhÃtÅti vacanavya¤janavyÃpÃradvayena na ki¤cinditi tadÃha--nanviti / yatrÃpi gÅtaÓabdÃnÃmartho 'sti tatrÃpi tatpratÅtiranupayoginÅ grÃmarÃgÃnusÃreïÃpahastitavÃcyÃnusÃratayà rasodayadarÓanÃt / na cÃpi sà sarvatra bhavantÅ d­Óyate, tadetadÃha---na ceti / te«Ãmiti gÅtÃdiÓabdÃnÃm / ÃdiÓabdena vÃdyavilapitaÓabdÃdayo nirdi«ÂÃ÷ / anumatamiti / 'yatrÃrtha÷ Óabdo vÃ' iti hyavocÃmeti bhÃva÷ / na tarhÅti / tataÓca gÅtavadevÃrthÃvagamaæ vinaiva rasÃvabhÃsa÷ syÃtkÃvyaÓabdebhya÷, na caivamiti vÃcakaÓaktirapi tatrÃpek«aïÅyÃ; sà ca vÃcyani«Âaiveti prÃgvÃcye pratipattirityupagantavyam / tadÃha---atheti / tadidi vÃcakaÓakti÷ / bÃlapriyà tadÃheti / uktÃmÃÓaÇkÃæ 'nanvi'tyÃdinà 'parÃmarÓa' ityantena pradarÓayatÅtyartha÷ / 'na ce'tyÃdigranthamavatÃrayate--yatrÃpÅtyÃdi / 'anupayoginÅ'tyatra hetumÃha--grÃmetyÃdi / apeti / apahastita÷ anÃd­ta÷ vÃcyÃnusÃra÷ vÃcyarthapratÅtyanusaraïaæ yena rasodayena tasya bhÃvastattà tayà / seti / vÃcyapratÅtirityartha÷ / 'gÅtÃdÅnÃ'mityatrÃdipadÃrthamÃha---ÃdÅtyÃdi / vilapitaæ vilÃpa÷ "vilÃpo 'narthakaæ vaca' ityamara÷ / v­ttau 'tadvya¤jakatvam' iti / prakaraïÃdisahak­taæ vya¤jakatvamityartha÷ / 'te«Ãæ' ÓabdÃnÃm / 'svarÆpaviÓe«e'ti / ÓabdasvarÆpaviÓe«etyartha÷ / 'vÃcake'ti / vÃcakaÓaktirabhidhà saiva nibandhanaæ prayojakaæ yasya tat / vyakterabhidheyÃrthapratÅtipÆrvakatvÃditi bhÃva÷ / 'ye«Ãm' iti / tadvya¤jakatvamityanu«aÇga÷ / 'tadi'ti vya¤jaktavamityartha÷ / 'na tarhÅ'ti / tataÓca vya¤jakatvasya vÃcakaÓaktinibandhanatvÃbhÃve ca / gÅtavaditi / gÅtena tulyamityartha÷ / na caivaæ evaæ na bhavati ca / itÅti hetau / vÃcyani«Âhaiva vÃcyavi«ayikaiva / prÃgatyÃdi / tannibandhanaæ tanniyamenaiva vÃcyavÃcakabhÃvapratÅtyuttarakÃlatvaæ vyaÇgyapratÅte÷ prÃptameva / sa tu kramo yadi lÃghavÃnna lak«yate tatkiæ kriyate / yada ca vÃcyapratÅtimantareïaiva prakaraïÃdyavcchinnaÓabdamÃtrasÃdhyà rasÃdapratÅti÷ syÃttadanavadhÃritaprakaraïÃnÃæ vÃcyavÃcakabhÃve ca svayamavyutpannÃnÃæ pratipattÌïÃæ locanam vÃcyavÃcakabhÃveti / saiva vÃcakaÓaktiratyucyate / etaduktaæ bhavati--mà bhÆdvÃcyaæ rasÃdivya¤jakam; astu ÓabdÃdeva tatpratÅtistathÃpi tena svavÃcakaÓaktistasyÃæ kartavyÃyÃæ sahakÃritayÃvaÓyÃpek«aïÅyetyÃyÃtaæ vÃcyapratÅte÷ pÆrvabhÃvitvamiti / nanu gÅtaÓabdavadeva vÃcakaÓaktiratrÃpyanupayoginÅ, yattukvacacchrute 'pi kÃvyerasapratÅtirna bhavati tatrocita÷ prakaraïÃvagamÃdi÷ sahakÃrÅ nÃstÅtyÃÓaÇkyÃha--yadi ceti / prakaraïÃvagamo hi ka ucyate? kiæ vÃkyÃntarasahÃyatvam? atha vÃkyÃntarÃïÃæ sambandhivÃcyam / ubhayaparij¤Ãne 'pi na bhavati prak­tavÃkyÃrthÃvedane rasodaya÷ / bÃlapriyà vÃcyÃrthapratÅti÷ prÃgbhavatÅtyabhyupagantavyamityartha÷ / v­ttau 'athe'ti yadÅtyarthe / 'tannibandhana'miti / sà nibandhanaæ yasya tadityartha÷ / vya¤jakatvamityanu«aÇga÷ / 'tadi'ti / tarhityartha÷ / 'sa tu krama' iti / vÃcyapratÅtyuttarakÃlatvarÆpa÷ kramastvityartha÷ / vyaÇgyapratÅterityanu«aÇga÷ / tannibandhanamityatra tatpdaæ vyÃca«Âe locane--vÃcakaÓaktiriti / saiveti / sa eveti / ca pÃÂha÷ / vÃcyavÃcakabhÃva evetyartha÷ / bhÃvÃrthamÃha---etadityÃdi / rasÃdivya¤jakamiti / rasÃdivyaktijanakamityartha÷ / tatpratÅtiriti / rasÃdipratÅtiratyartha÷ / teneti / Óabdenetyartha÷ / tasyÃæ kartavyÃyÃmiti / rasÃdipratÅtÃbutpÃdayitavyÃyÃmityartha÷ / itÅti hetau / nanvityÃdi / gÅtaÓabdavaditi / gÅtaÓabde ivetyartha÷ / atrÃpi kÃvyaÓabde 'pi / nanvevaæ yatra Óabda÷ Óruto 'rtho nÃdhigataÓca tatra rasapratÅti÷ syÃdityata Ãha--yattvityÃdi / yattu yatra / ityÃÓaÇkyÃheti / iti ÓaÇkÃpÆrvakaæ samÃdhÃnaæ bhavedityantagranthenÃhetyartha÷ / v­ttau ÓabdamÃtrasÃdhyetyatratyamÃtrapadÃrthavivaraïam---'vÃcyapratÅtimantareïaive'ti / 'tadavadhÃrite'ti / tattarhi / avadhÃritaæ j¤Ãtaæ prakaraïaæ yaiste«Ãm / 'vÃcye'tyÃdi / tattadvÃcakaÓabdasya tattadvÃcyÃrthaæ svayamajÃnatÃmityartha÷ / 'asau'rasÃdipratÅti÷ / locane viv­ïoti--prakaraïetyÃdi / prakaraïÃvagama÷ avagamya÷ prakaraïapadÃrtha÷ / vÃkyeti / vÃkyÃntaraæ sahÃya÷ sahakÃri yasya tattvaæ sahakÃri vÃntaramityartha÷ / kÃvyamÃtraÓravaïÃdevÃsau bhavet / sahabhÃve ca vÃcyapratÅteranupayoga÷, upayoge và na sahabhÃva÷ / ye«Ãmapi svarÆpaviÓe«apratÅtinimittaæ vya¤jakatvaæ yathà gÅtÃdiÓabdÃnÃæ te«Ãmapi svarÆpapratÅtervyaÇgyapratÅteÓca niyamabhÃvÅ locanam svayamiti / prakaraïamÃtrameva pareïa kenacidye«Ãæ vyÃkhyÃtamiti bhÃva÷ / na cÃnvayavyatirekavatÅæ vÃcyapratÅtimapahnutyÃd­«ÂasadbhÃvÃbhÃvau ÓaraïatvenÃÓritau mÃtsaryÃdadhikaæ ki¤citpu«ïÅta ityabhiprÃya÷ / nanvastu vÃcyapratÅterupayoga÷ kramÃÓrayeïa kiæ prayojanam, sahabhÃvamÃtrameva hyupayoga ekasÃmagryadhÅnatÃlak«aïamityÃÓaÇkyÃha--saheti / evaæ hyupayoga iti anupakÃrake sa¤j¤ÃkaraïamÃtraæ vastuÓÆnyaæ syÃditi bhÃva÷ / upakÃriïo hi pÆrvabhÃviteti tvayà pyaÇgÅk­tamityÃha---ye«Ãmiti / tadd­«ÂÃntenaiva vayaæ vÃcyapratÅterapi pÆrvabhÃvitÃæ samarthayi«yÃma iti bhÃva÷ / bÃlapriyà prak­tavÃkyasyeti Óe«a÷ / atheti praÓne / vÃkyÃntarÃïÃmityÃdi / vÃkyÃntaratadvÃcyamityartha÷ / ubhayeti / vÃkyÃntaratadvÃcyobhayetyartha÷ / prak­tavÃkyÃrthavedana iti / prak­tavÃkyaghaÂakatattatpadÃrthanavagama ityartha÷ / vÃcyavÃcakabhÃvÃvyutpattimupapÃdayati--prakaraïamÃtramityÃdi / mÃtraÓabdena vÃcyasya vyavaccheda÷ / ye«Ãmiti / ke«Ã¤cit pratipattÌïÃmityartha÷ / vyÃkhyÃtamiti / bodhitamityartha÷ / nanu vÃkyena rasÃdipratÅtau kartavyÃyÃmad­«ÂaviÓe«o 'pi sahakÃrÅ tadabhÃvÃdeva vÃcyapratÅtivirahakÃle rasÃderapratÅtiriti ÓaÇkÃæ pariharati--na cetyÃdi / na ca pu«ïita iti sambandha÷ / anvayeti / vÃcyapratÅtisattve rasÃdipratÅtistadabhÃve tadabhÃva ityanvayavyatirekaÓÃlinÅmityartha÷ / Óaraïatveneti / prayojakatvenetyartha÷ / rasapratÅtipadabhÃvayoriti Óe«a÷ / nanvityÃdi / upayoga iti / rasÃdipratÅtiæ pratÅti Óe«a÷ / kramÃÓrayeïeti / vÃcyapratÅtirasÃdipratÅtyo÷ paurvÃparyarÆpakramÃÓrayeïetyartha÷ / tarhi upayoga÷ ka ityatrÃha--saheti / tat kÅd­ÓamityÃÇkyÃha--eketi / vÃcyapratÅte÷ rasÃdipratyÃyakasÃmagnyadhÅnatvarÆpo rasÃdisahabhÃva iti bhÃva÷ / upayÃgÃ÷ upayogapadÃrtha÷ / ÃÓaÇkyeti / ÃpÃtataÓÓaÇkitvetyartha÷ / sahabhÃve cetyÃdigranthasya bhÃvamÃha--evaæ hÅtyÃdi / anupakÃrake upayoga iti sa¤j¤ÃkaraïamÃtramiti sambandha÷ / mÃtrapadÃrthaæ viv­ïoti--vastvityÃdi / vastu upakÃrakatvarÆpastadartha÷ / pÆrvabhÃviteti / pÆrvakÃlav­ttitvamityartha÷ / krama ityantagranthasya bhÃvamÃha--tvadd­«ÂÃntenetyÃdi / tvadd­«ÂÃntena gÅtÃdinà tattvityÃdigranthamavatÃrayati---nanvityÃdi / Óabdasyetyasya kriyetyanena sambandha÷ / krama÷ / tattu Óabdasya kriyÃpaurvÃparyamananyasÃdhyatatphalaghaÂanÃsvÃÓubhÃvanÅ«u vÃcyenÃvirodhinyabhidheyÃntaravilak«aïe rasÃdau na pratÅyate / locanam nanu saæÓcetkrama÷ kiæ na lak«yata ityÃÓaÇkyÃha--tattviti / kriyÃpaurvÃparyamatyanena kramasya svarÆpamÃha--kriyete iti / kriye vÃcyavyaÇgyapratÅti yadi vÃbhidhÃvyÃpÃro vya¤janÃparaparyÃyo dhvananavyÃpÃraÓceti kriye tayo÷ paurvÃparyaæ na pratÅyate / kvetyÃga--rasÃdau vi«aye / kÅd­Ói? abhidheyÃntarÃttadabhidheyaviÓe«Ãdvilak«aïe sarvathaivÃnabhidheye anena bhavitavyaæ tÃvatkameïetyuktam / tathà vÃcyenÃvirodhini, virodhini tu lak«yata evetyartha÷ / kuto na lak«yate iti nimittasaptamÅnirdi«Âaæ hetvantaragarbhaæ hetumÃha--ÃÓubhÃvinÅ«viti / ananyasÃdhyatatphalaghaÂanÃsu ghaÂanÃ÷ pÆrvaæ mÃdhuryÃdilak«aïÃ÷ pratipÃdità guïÃnirÆpaïÃvasare tÃÓca tatphalÃ÷ rasÃdipratÅti÷ phalaæ yÃsÃm, tathà ananyattadeva sÃdhyaæ yÃsÃm, na hyojoghaÂanÃyÃ÷ karuïÃdipratÅti÷ sÃdhyà / etaduktaæ bhavati---yato guïavati kÃvye 'saÇkÅrïavi«ayatayà saÇghaÂanà prayuktà tata÷ kramo na lak«yate / nanu bhavatvevaæ saÇghaÂanÃnÃæ sthiti÷, kramastu kiæ na lak«yate ata Ãha--ÃÓubhÃvinÅ«u vÃcyapratÅtikÃlapratÅk«aïena vinaiva jhaÂityeva tà rasÃdÅn bhÃvayanti bÃlapriyà Óabdajanyakriyetyartha÷ / kriyÃpadÃrthamÃha--kriyete ityÃdi / te ke ityatrÃha---vÃcyeti / Óabdasya kriyetyasya Óabdani«ÂhakriyetyabhiprÃyeïÃha--yadivetyÃdi / anvayaæ darÓayati--tayorityÃdi / tayo÷ kriyayo÷ / atra vÃcyavyaÇgyapratÅtigataæ paurvÃparyaæ tadyvÃpÃrayorÃropitaæ bodhyam / rasÃdau vi«aye iti / tathÃca vÃcyapratÅte÷ rasÃdirÆpavyaÇgyapratÅteÓcetyartha÷ / abhidheyaviÓe«Ãditi / tattadvÃcyÃrthaviÓe«Ãdityartha÷ / phalitamÃha---sarvathetyÃdi / anabhidheye abhidheyabhinne / aneneti / anabhidheyatvakathanenetyartha÷ / ityuktamiti / iti darÓitamityartha÷ / lak«yata eveti / yathà "bhrama dhÃrmike"tyÃdau / itÅti / ityÃkÃÇk«ÃyÃmityartha÷ / nimittasaptamÅti / "yasya ca bhÃvene"ti sÆtrÃnuÓi«ÂanimittÃrthakasaptamÅtyartha÷ / hetvantareti / ananyasÃdhyatatphalatvarÆpahetvantaretyartha÷ / ananyetyÃdikaæ vyÃca«Âe--ghaÂanà ityÃdi / karmadhÃrayÃbhiprÃyeïa vigrahamÃha--tÃÓcetyÃdi / ananyadityasya vyÃkhyÃnam--tadeveti / tattaddhaÂanayà yatsÃdhyaæ tadevetyartha÷ / uktameva viv­ïoti--na hÅtyÃdi / ojoghaÂanayà karuïÃdipratÅtirna hi sÃdhyetyanvaya÷ kintu vÅrÃdipratÅtireveti bhÃva÷ / uktasya bhÃvamÃha--etadityÃdi / asaÇkÅrïavi«ayatayeti / ghaÂanÃntarÃsaÇkÅrïasvavi«ayakatvenetyartha÷ / ÃÓubhÃvinÅ«vityetadvyÃca«Âe--vÃcyetyÃdi / tà iti / locanam tadÃsvÃdaæ vidadhatÅtyartha÷ / etaduktaæ bhavati--saÇghaÂanÃvyaÇgyatvÃdrasÃdÅnÃmanupayukte 'pyarthavij¤Ãne pÆrvÃmevocitasaÇghaÂanÃÓravaïa eva yata ÃsÆtrito rasÃsvÃdastena vÃcyapratÅtyuttarakÃlabhavena parisphuÂÃsvÃdayukto 'pi paÓcÃdutpannatvena na bhÃti / abhyaste hi vi«aye 'vinÃbhÃvapratÅtikrama itthameva na lak«yate / abhyÃso hyayameva yatpraïidhÃnÃdinÃpi vinaiva saæskÃrasya balavattvÃtsadaiva prabubhutsutayà avasthÃpanamityevaæ yatra dhÆmastatrÃgniriti h­dayasthitatvÃdvyÃpte÷ pak«adharmaj¤ÃnamÃtramevopayogi bhavatÅti parÃmarÓasthÃnamÃkramati, jhaÂityutpannehi dhÆmaj¤Ãne tadvyÃptism­tyupak­te tadvijÃtÅyapraïidhÃnÃnusaraïÃdipratÅtyantarÃnupraveÓavirahÃdÃÓubhÃvinyÃmagnipratÅtau bÃlapriyà ghaÂanà ityartha÷ / rasÃdÅnityÃdervivaraïam---tadÃsvÃdamityÃdi / tattvityÃdigranthena labdhaæ kramastu kinna lak«yata iti codyasyottaraæ viv­ïoti---etadityÃdi / saÇghaÂanÃvyaÇgyatvÃditi / arthaj¤Ãnopayogaæ vinÃpi saÇghaÂanayà vyaÇgyatvÃdatyartha÷ / pÆrvameva vÃcyÃrthaj¤ÃnÃtprÃgeva / uciteti / abhyastetyartha÷ / ÃsÆtritar÷ i«atsphurita÷ / tenetyasya na bhÃtÅtyanenÃnvaya÷ / vÃcyeti / vÃcyapratÅtyuttarakÃle yo bhava÷ jananaæ tena hetunà ya÷ parisphuÂÃsvÃda÷ tena yukto 'pi viÓi«Âo 'pi; parisphuÂÃsvÃda÷ yukto 'pÅti ca pÃÂha÷ / paÓcÃdutpannatvena vÃcyapratÅtyuttarakÃlotpannatvena / na bhÃtÅti / sah­dayÃnÃmiti Óe«a÷ / abhyÃsa ityÃdi / "abhyÃsastu samÃne vi«aye j¤ÃnÃnÃmabhyÃv­ttari"ti nyÃyabhëye / praïidhÃnetyÃdi / "sÆsmÆr«ayà manaso dhÃraïaæ praïidhÃna"miti nyÃyabhëyam / dhÃraïamekÃgrÅkaraïam / praïidhÃnÃdinetyÃdipadena "praïidhÃnanibandhÃbhyÃsaliÇge"tyÃdinyÃyasÆtroktaliÇgÃdÅnÃæ grahaïam / vinaivetyasya prabubhutsutayà sthÃpanamityanena sambandha÷ / balavatvÃditi / jhaÂityudbodhakasamavadhÃnarÆpadÃr¬hyavatvÃdityartha÷ / prabusutsutayeti / sm­tirÆpaprabodhopadhÃyakatvenetyartha÷ / kÆlaæ pipati«atÅtyÃdivat prayoga÷ / abhyasta ityÃdinà samÃnyata uktaæ viÓi«ya darÓayati--evamityÃdi / ityevaæ vyÃpterityanvaya÷ / h­dayasthitatvÃditi / saæskÃrarÆpeïÃnta÷ karaïe vartamÃnatvÃdityartha÷ / pak«eti dhÆmÃdiliÇgasya parvatÃdipak«av­ttitvaj¤ÃnamÃtramityartha÷ / mÃtramevetyanena pak«e sÃdhyavyÃptiviÓi«ÂahetumattÃj¤ÃnarÆpasya parÃmarÓasya vyavaccheda÷ / upayogÅti / vahnyÃdyanumitÃviti Óe«a÷ / itÅti hetau / parÃmarÓeti / parÃmarÓasthÃnÅyaæ bhavatÅspa«Âamidaæ matam / jhaÂitÅtyasya vyÃptism­tÅtyanena sambandha÷ / tadyvÃptÅti / dhÆmÃdau vahnyÃdivyÃpte÷ sm­tyà sahakute satÅtyartha÷ / tadityÃdi / tÃbhyÃæ dhÆmaj¤ÃnavyÃptism­tibhyÃæ vijÃtÅyaæ yat praïidhÃnÃnukaraïÃdinà praïidhÃnakaraïÃdinà pratÅtyantaramÃlocanarÆpaæ kvacittu lak«yata eva / yathÃnuraïanarÆpavyaÇgyapratÅti«u / tatrÃpi kathamiti ceducyate-- arthaÓaktimÆlÃnuraïanarÆpavyaÇgye dhvanau tÃvadabhidheyasya tatsÃmarthyÃk«iptasya cÃrthasyÃbhidheyÃntaravilak«aïatayÃtyantavilak«aïe ye pratÅti tayoraÓakyanihnavo nimittanimittibhÃva iti sphuÂameva tatra paurvÃparyam / yathà prathamoddyote pratÅyamÃnÃrthasidydharthamudÃh­tÃmu gÃthÃsu / tathÃvidhe ca vi«aye vÃcyavyaÇgyeyoratyantavilak«aïatvÃdyaiva ekasya pratÅti÷ saivetarasyeti na Óakyate vaktum / ÓabdaÓaktimÆlÃnuraïanarÆpavyaÇgye tu dhvanau--- gÃvo va÷ pÃvanÃnÃæ paramaparimitÃæ prÅtimutpÃdayantu locanam kramo na lak«yate tadvadihÃpi / yadi tu vÃcyÃvirodhÅ raso na syÃducità ca ghaÂanà na bhavettallak«yetaiva krama iti / candrikÃkÃrastu paÂhitamanupaÂhatÅti nyÃyena gajanimÅlikayà vyÃcacak«e--tasya Óabdasya phalaæ tadvà phalaæ vÃcyavyaÇgyapratÅtyÃtmakaæ tasya ghaÂanà ni«pÃdanà yato 'nanyasÃdhyà ÓabdavyÃpÃraikajanyeti / na cÃtrÃrthasatattvaæ vyÃkhyÃne ki¤cidutpaÓmÃma ityalaæ pÆrvavaæÓyai÷ saha vivÃdena bahunà / yatra tu saÇghaÂanÃvyaÇgyatve nÃsti tatra lak«yata evetyÃha--kvacittviti / tulye vyaÇgyatve kuto bheda ityÃÓaÇkate---tatrÃpÅti / sphuÂameveti / avivak«itavÃcyasya padavÃkyaprakÃÓatà / tadanyasyÃnuraïanarÆpavyaÇgyasya ca dhvane÷ // iti hi pÆrvaæ varïasaÇghaÂanÃdikaæ nÃsya vya¤jakatvenoktamiti bhÃva÷ / gÃthÃsviti / bÃlapriyà tasya yo 'nupraveÓa÷ tasya virahÃdabhÃvÃdityartha÷ / ÃÓubhÃvinyÃæ jhaÂiti bhavantyÃm / agnipratÅtau parvatÃdau vahreranumittau / krama iti / vyÃptism­tisahak­tasya dhÆmaj¤Ãnasyeti Óe«a÷ / upasaæharati--tadvaditi / abhyÃsanimittakÃÓubhÃvitvena sÃmyaæ bodhyam / vÃcyÃvirodhitetyÃdyuvatyà gamyamarthamÃha--yadÅtyÃdi / ananyetyÃdigranthasya candrikÃvyÃkhyÃnamÃha--tasyetyÃdi / arthasatattvamiti / arthasya saÇgatatvamityartha÷ / sphuÂameva paurvÃparyamityetadupapÃdayati---avivak«itetyÃdi / iti hi pÆrvamuktaæ varïasaÇghaÂanÃdikamasya vya¤jakatvena noktamiti sambandha÷ / ityÃdÃvarthadvayapratÅtau ÓÃbdyÃmarthadvayasyopamÃnopameyabhÃvapratÅtirupamÃvÃcaÇkapadavirahe satyarthasÃmarthyÃdÃk«ipteti, tatrÃpi sulak«amabhidheyavyaÇgyÃlaÇkÃrapratÅtyo / paurvÃparyam / padaprakÃÓaÓabdaÓaktimÆlÃnuraïanarÆpavyaÇgye 'pi dhvanau viÓe«aïapadasyobhayÃrthasambandhayogyasya yojakaæ padamantareïa yojanamaÓÃbdamapyarthÃdavasthitamityatrÃpi pÆrvavadabhideyatatsÃmarthyÃk«iptÃlaÇkÃramÃtrapratÅtyo÷ susthitameva paurvÃparyam / locamam 'bhama dhammia' ityÃdikÃsu / tÃÓca tatraiva vyÃkhyÃtÃ÷ / ÓÃbdyÃmiti / ÓÃbdyÃmapÅtyartha÷ / upamÃvÃcakaæ yathevÃdi / arthasÃmarthyÃditi / vÃkyÃrthasÃmarthyÃditi yÃvat / evaæ vÃkyaprakÃÓaÓabdaÓaktimÆlaæ vicÃrya padaprakÃÓaæ vicÃrayati---padaprakÃÓeti / viÓe«aïapadasyeti / ja¬a ityasya / yojakamiti / kÆpa iti ca ahamiti cobhayasamÃnÃdhikaraïatayà saævalanam / abhidheyaæ ca tatsÃmarthyÃk«iptaæ ca tayoralaÇkÃramÃtrayo÷ / ye pratÅti tayo÷ paurvÃparyaæ krama÷ / susthitaæ sulak«itamitayartha÷ / mÃtragrahaïena rasapratÅtistatrÃpyalak«yakramaiveti darÓayati / bÃlapriyà yena paurvÃparyasyÃsphuÂatvaæ bhavediti bhÃva÷ / ÓÃbdyÃmapÅti / abhidhayà ÓabdajanyÃmapÅtyartha÷ / apiÓabdenÃprak­tÃrthasya vyaÇgyatvapak«a÷ sÆcyate / upamÃvÃcakapadaviraha ityatropamÃvÃcakapadaæ viv­ïoti---upametyÃdi / v­ttau 'Ãk«ipte'ti / utpÃditetyartha÷ / 'abhidheye'ti / abhidheyasya vyaÇgyÃlaÇkÃrasya ca ye pratÅtÅ tayorityartha÷ / dvitÅyÃrtho 'pyabhidheya÷ tadupamÃmÃtraæ vyaÇgyamiti matÃbhiprÃyeïedam, anupadaæ vak«yamÃïasthale 'pyevaæ bodhyam / locane v­ttÃnuvÃdapÆrvakamavatÃrayati---evamityÃdi / padaprakÃÓamiti / ÓabdaÓaktimÆlamityanu«aÇga÷ / prÃtuæ dhanairityÃdyuktamudÃharaïaæ manasik­tya vyÃca«Âe---ja¬a ityasyeti / yojanaÓabdÃrthamÃha--kÆpa ityÃdi / iti cobhayeti / kÆpÃhampadÃrthobhayetyartha÷ / saævalanaæ sammiÓraïam / v­ttau'aÓÃbdamapÅ'ti / yojakaÓabdÃpratipÃdyamapÅtyartha÷ / arthÃdvya¤janÃt / 'avasthitam' pratipattivi«ayabhÆtam / abhidheyetyÃdikaæ vyÃca«Âe--abhidheyamityÃdi / atrÃbhidheyÃlaÇkÃrodÅpakam, ja¬atvasyobhayatrÃnvayÃt / tatsÃmarthyak«iptà copamà / abhidheyaæ ca tatsÃmarthyÃk«iptÃlaÇkÃraÓca tÃveva tanmÃtre iti ca v­ttyartho bodhya÷ / alak«aïÅyatvaÓaÇkÃyà vyÃvartanÅyatayà tadanurodhena vyÃca«Âe--sulak«itamiti / mÃtragrahaïeneti / alaÇkÃramÃtretyatratyamÃtrapadenetyartha÷ / Ãrthyapi ca pratipattisyathÃvide vi«aye ubhayÃrthasambandhayogyaÓabdasÃmarthyaprasÃviteti ÓabdaÓaktimÆlà kalpyate / avivak«itavÃcyasya tu dhvane÷ prasiddhasvavi«ayavaimukhyapratÅtipÆrvakamevÃrthÃntaraprakÃÓanamiti niyamabhÃvÅ krama÷ / tatrÃvivak«itavÃcyatvÃdeva vÃcyeva saha vyaÇgyasya kramapratÅtivicÃro na k­ta÷ / tasmÃdabhidhÃnÃbhidheyapratÅtyoriva locanam nanvevamÃrthatvaæ ÓabdaÓaktimÆlatvaæ ceti viruddhamityÃÓaÇkyÃha---ÃrthyapÅti / nÃtra virodha÷ kaÓciditi bhÃva÷ / etacca vitatya pÆrvameva nirïÅtamiti na punarucyate / svavi«ayeti / andhaÓabdÃderupahatacak«u«kÃdi÷ svo vi«aya÷, tatra yadvaimukhyamanÃdara ityartha÷ / vicÃro na k­ta iti / nÃmadheyanirÆpaïadvÃreïeti Óe«a÷ / sahabhÃvasya ÓaÇkitumatrÃyuktatvÃditi bhÃva÷ / evaæ rasÃdaya÷ kaiÓikyÃdÅnÃmitiv­ttabhÃgarÆpÃïÃæ v­ttÅnÃæ jÅvitamupanÃgarikÃdyÃnÃæ ca sarvasyÃsyobhayasyÃpi v­ttivyavahÃrasya rasÃdiniyantritavi«ayatvÃditi yatprastutaæ tatprasaÇgena rasÃdÅnÃæ vÃcyÃtiriktatvaæ samarthayituæ kramo vicÃrita ityetadupasaæharati--tasmÃditi / abhidhÃnasya bÃlapriyà rasapratÅtiriti / rasasya bhÃvasya và pratÅtirityartha÷ / tatrÃpÅti / uktaÓabdaÓaktimÆlasthale 'pÅtyartha÷ / prÃtumityÃdau nirvedo vyaÇgya÷ / nÃtretyÃdi / ubhÃyarthotyÃdiviÓe«aïasya vidyamÃnatvÃnna virodha ityartha÷ / evaæ vivak«itÃnyaparavÃcye vyaÇgyavya¤jakayo÷ kramaæ pratipÃdya sarvatrÃpi vyaÇgyavya¤jakayo÷ kramo 'stÅti darÓayitumÃha--v­ttau 'avivak«ite'tyÃdi / 'ni÷ÓvÃsÃndha' ityÃdipÆrvoktodÃharaïani«Âhatayà svavi«ayavaimukhyamityetadvyÃca«Âe---andhaÓabdÃderityÃdi / vi«aya÷ vÃcyÃrtha÷ / anÃdara iti / vÃcyÃrthasya bÃdhitatvÃtparityÃgaityartha÷ / v­ttau 'arthÃntare'ti / vyaÇgyetyartha÷ / 'krama' iti / vÃcyavyaÇgyapratÅtyoriti Óe«a÷ / 'tatrÃvivak«itavÃcyatvÃdi'ti / avivak«itavÃdhyadhvanisthale vÃcyasyÃvivak«atatvÃdityartha÷ / 'krame'ti / krameïa yà pratÅti÷ tadvicÃra÷ vÃcyÃrthavyaÇgyÃrthapratÅtyo÷kramasya vicÃra ityartha÷ / na k­ta ityatra pÆrayati locane--nÃmetyÃdi / bhÃvamÃha--sahetyÃdi / atreti / avivak«itavÃcyadhvanÃvityartha÷ / nanu rasÃde÷ v­ttijÅvitatvamupakrÃntaæ vÃcyavyaÇgyapratÅtikramaÓca tasmÃdityÃdinà upasaæh­ta÷ / tadidamasaÇgamityatastadbhanthamavatÃrayati---evaæ rasÃdaya ityÃdi / upanÃgarakÃdyÃnÃæ ca v­ttÅnÃmiti sambandha÷ / rasÃdÅnÃmubhayavidhav­ttijÅvitatve hetumÃha---sarvasyetyÃdinà / prastutamupakrÃntaæ tatprasaÇgena vicÃrita ityanvaya÷ / ityetaditi / prasaÇgÃgataæ kramavicÃramityartha÷ / vÃcyavyaÇgyapratÅtÅ kramavatyau nimittanaimittikatvÃdabhidhÃnÃbhidhayapratÅtivaditi vÃcyavyaÇgyapratÅtyornimittanimittibhÃvÃnniyamabhÃvÅ krama÷ / sa tÆktayuktyà kvacillak«yate kvacinna lak«yate / tadevaæ vya¤jakamukhena dhvaniprakÃre«u nirÆpite«u kaÓcidbrÆyÃt---kimidaæ vya¤jakatvaæ nÃma vyaÇgyÃrthaprakÃÓanam, na hi vya¤jakatvaæ vyaÇgyatvaæ cÃrthasya vya¤jakasidydhadhÅnaæ vyaÇgyatvam, vyaÇgyÃpek«ayà ca vya¤jakatvÃsiddhirityanyonyasaæÓrayÃdavyavasthÃnam / nanu vÃcyavyatiriktasya vyaÇgyasya locanam ÓabdarÆpasya pÆrvaæ pratÅtistato 'bhidheyasya / yadÃha tatra bhavÃn--- 'vi«ayatvamanÃpannai÷ ÓabdairnÃrtha÷ prakÃÓyate' ityÃdi / ato 'nirj¤ÃtarÆpatvÃtkimÃhetyabhidhÅyate' ityatrÃpi cÃvinÃbhÃvavatsamayasyÃbhyastatvÃtkramo na lak«yetÃpi / udyotÃrambhe yaduktaæ vya¤janamukhena dhvane÷ svarÆpaæ pratipÃdyata iti tadidÃnÅmupasaæharanvya¤jakabhÃvaæ prathamodyote samarthitamapi Ói«yÃïÃmekapraghaÂÂakena h­di niveÓayituæ pÆrvapak«amÃha--tadevamiti / kaÓciditi / mÅmÃæsakÃdi÷ / kimidamiti / vak«yamÃïaÓcodakasyÃbhiprÃya÷ / bÃlapriyà v­ttyuktÃnumÃne d­«ÂÃntasya sÃdhanavaikalyaÓaÇkÃæ parihartuæ vyÃca«Âe--abhidhÃnasyetyÃdi / yadÃheti / yasmÃdÃhetyartha÷ / vi«ayatvamityÃdi / vi«ayatvaæ ÓrÃvaïÃdij¤Ãnavi«ayatvam / anÃpannai÷ aj¤Ãtairityartha÷ / na prakÃÓyate kintu j¤Ãtairevetyartha÷ / ityÃdÅtyÃdipadena sÆcite«u ki¤cit padyÃrddhamapi darÓayati---ata ityÃdi / ata iti / yato nirj¤ÃtasyaivÃrthabodhakatvaæ tata ityartha÷ / anirj¤ÃtarÆpatvÃditi / Órotrà samyagaÓravaïe ÓabdasyÃniÓcitasvarÆpatvÃdityartha÷ / kimÃhetyabhidhÅyata iti / bhavÃn kiæ vaktÅti p­cchyate ityartha÷ / Óabdasya tadarÓasya ca jij¤Ãsayeti bhÃva÷ / prasaÇgÃdÃha---atrÃpÅtyÃdi / atrÃpi abhidhÃnÃbhidheyapratÅtyorapi / avinÃbhÃvavadavinÃbhÃvasyeva / samayasya tattadarthe tattatpadasaÇketasya / na lak«yetÃpi kvacidalak«yo 'pi bhavati / 'tadeva'mityÃdi'nirÆpite«vi'tyantamanupayogi, kaÓcidityÃdinà vya¤jakatvanirÆpaïaæ punaruktaæ cetyatastatphalaæ darÓayannavatÃrayati---udyotÃrambha ityÃdinà / praghaÂÂakena prakaraïena / kimidamityatra kiæÓabda÷ Ãk«epe praÓne vÃ, tatra heturnokta ityata Ãha--vak«yamÃïa iti / anyonyÃÓrayÃdavyavasthÃnamiti vak«yamÃïa ityartha÷ / codakasya codyavÃdina÷ / v­ttau 'vyaÇgyÃthaprakÃÓana'miti / vyaÇgyÃrthapratÅtyanukÆlasÃmarthyamityartha÷ / asyÃnantaraæ cediti Óe«a÷ / ni«edhati--'na hÅ'tyÃdi / Óabdasyeti Óe«a÷ / Óabdasya siddhi÷ prÃgeva pratipÃdità tatsadydhadhÅnà ca vya¤jakasiddhiriti ka÷ paryanuyogÃvasara÷ / satyamevaitat; prÃguktayuktibhirvÃcyavyatiriktasya vastuna÷ siddhi÷ k­tÃ, sa tvartho vyaÇgyatayaiva kasmÃdvyapadiÓyate / yatra ca prÃdhÃnyenÃnavasthÃnaæ locanam prÃgeveti / prathamodyote abhÃvavÃdanirÃkaraïe / ataÓca na vya¤jakasidhyà tatsiddhiryenÃnyonyÃÓraya÷ ÓaÇkyeta, api tu hetvantaraistasya sÃdhitatvÃditi bhÃva÷ / tadÃha--tatsiddhÅti / sa tviti / astvasau dvitÅyo 'rtha÷, tasya yadi vyaÇya iti nÃma k­tam, vÃcya ityapi kasmÃnna kriyate? vyaÇgya iti và vÃcyÃbhimatasyÃpi kasmÃnna kriyate? avagamyamÃnatvena hi ÓabdÃrthatvaæ tadeva vÃcakatvam / abhidhà bÃlapriyà vya¤jakatvamarthasya vyaÇgyatvaæ ca 'na hi'svato na bhavati hi / hÅti / prasiddhau / ata iti Óe«a÷ / ata÷ pariÓe«Ãdityartha÷ / vyaÇgyatvaæ vya¤jakasiddhyadhÅnaæ vyaÇgyÃpek«ayà vya¤jakatvasiddhiÓca / 'itÅ'ti / ityato hetorityartha÷ / 'avyavasthÃnaæ, na vyavasthiti÷ / yadvÃ--na hÅtyasya pÆrveïa sambandha÷ / vya¤jakatvaæ Óabdasyaiveti sÆcayatuæ vyaÇgyatvaæ cÃrthasyetyuktam / tathà ca yato 'rthasya vyaÇgyatvamato vya¤jakatvaæ Óabdasyaiva tacca vyaÇgyÃrthaprakÃÓanaæ na hÅti sambandha÷ / atra hetumÃha--'vya¤jakatve'tyÃdi / vya¤jakatvasiddhyadhÅnamityasyÃnantaraæ vyaÇgyatvamiti pÃÂhÃbhÃve tvevaæ yojanÃ--vya¤jakatvaæ vyaÇgyÃrthaprakÃÓanaæ na hi / kuta ityatrÃha 'vyaÇgyatvam' ityÃditi / 'nanvi'tyÃdi siddhÃntina÷ samÃdhÃnagrantha÷ / vismaraïamÃÓaÇkya tatratyaæ prÃgiti padaæ vyÃca«Âe locane---prathametyÃdi / phalitamÃha--ataÓcetyÃdi / cakÃro 'vadhÃraïe ata ityanena parÃm­«Âaæ hetumÃha--hetvantarairiti / tadÃheti / tasmÃdÃhetyartha÷ / v­ttau--'tatsiddhyadhÅne'ti / vyaÇgyasidhyadhÅnetyartha÷ / 'satyam' ityÃdinà siddhÃntyuktamanÆdya pÆrvapak«Å 'sa tvi'tyÃdinà dÆ«aïamabhihitavÃæstaæ granthaæ vyÃca«Âe--astvasÃvityÃdinà / sa tvartha ityasya vyÃkhyÃnam--asau dvitÅyo 'rtha iti / vyaÇgyatayaivetyevakÃraæ dvidhà yojayanÆ vyÃca«Âe--tasyetyÃdinà / na kriyata iti / ataÓca niyamÃrthaæ vyaÇgyaÓabdaprav­ttinimittaæ vaktavyaæ, tathÃcÃnyonyÃÓraya eva paryavasyediti bhÃva÷ / yatra cetyÃdinà vyaÇgyatvaviÓi«ÂÃrthasyÃbhimatasyÃsiddhirÆpaæ dÆ«aïÃntaramucyate tadbhanthamavatÃrayati--avagamyamÃnatvenetyÃdinà / avagamyamÃnatvena ÓabdÃvagamyamÃnatvena / ÓabdÃrthatvamiti / tathà ca ÓabdÃvagamyatvaæ vÃcyatvamityartha÷ / tadeveti / yadevÃrthagatÃvagamyatvapratiyogi tadevetyartha÷ / arthÃvagamakatvameveti yÃvat / astvevaæ tata÷ kimata Ãha--abhidhà hÅtyÃdi / abhidhà vÃcakatvÃntargatà vacanalak«aïà / yatparyanteti / yo 'rtha÷ paryanto yasyÃ÷ tatra vÃcyatayaivÃsau vyapade«Âuæ yukta÷, tatparatvÃdvÃkyasya / ataÓca tatprakÃÓino vÃkyasya vÃcakatvameva vyÃpÃra÷ / kiæ tasya vyÃpÃrÃntarakalpanayÃ? tasmÃttÃtparyavi«ayo yo 'rtha÷ sa tÃvanmukhyatayà vÃcya÷ / yà tvantarà tathÃvidhe vi«aye vÃcyÃntarapratÅti÷ sà tatpratÅterupÃyamÃtraæ padÃrthapratÅtiriva vÃkyÃrthapratÅte÷ / locanam hi yatparyantà tatraivÃbhidhÃyakatvamucitam, tatparyantatà ca pradhÃnÅbhÆte tasminnartha iti mÆrdhÃbhi«iktaæ dhvaneryadrÆpaæ nirÆpitaæ, tatraivÃbhidhÃvyÃpÃreïa bhavituæ yuktam / tadÃha--yatra ceti / tatprakÃÓina iti / tadvyaÇgyÃbhimataæ prakÃÓayatyavaÓyaæ yadvÃkyaæ tasyeti / upÃyamÃtramityanena sÃdhÃraïyoktyà bhÃÂÂaæ prÃbhÃkaraæ vaiyÃkaraïaæ ca pÆrvapak«aæ sÆcayati / bhÃÂÂamate hi--- vÃkyÃrthamitaye te«Ãæ prav­ttau nÃntarÅyakam / pÃke jvÃleva këÂhÃnÃæ padÃrthapratipÃdanam // bÃlapriyà setyartha÷ / tatraiva paryantÅbhÆtatadartha eva / nanvastu paryantÅbhÆtÃrthaæ prati vÃcakatvaæ, tata÷ kimata Ãha--tatparyantatyÃdi / tatparyantatà tÃmabhidhÃæ prati paryantatà avadhità tÃtparyavi«ayateti yÃvat / tasminniti / vyaÇgyabhÆte tvadabhila«ita ityartha÷ / uktasya dÆ«aïÃtva prakaÂayan phalitamÃha--itÅtyÃdi / itÅti hetau / mÆrdhÃbhi«iktaæ pradhÃnaæ rasÃdilak«aïam / rÆvaæ svarÆpam / tatraiveti / evakÃro 'bhidhÃvyÃpÃreïetyanena sambandhÃti / bhavituæ yuktamiti / ato vya¤jakatvaæ nÃmamÃtramiti bhÃva÷ / v­ttau 'yatra ce'tyÃdi / yatra kÃvyÃdau / 'prÃdhÃnyenÃvasthÃna'miti / tÃtparyavi«ayatayà arthasyÃvasthÃnamityartha÷ / 'tatra' kÃvyÃdau / 'asau' prÃdhÃnyenÃvasthito 'rtha÷ / locane--tadityÃdi / avaÓyamiti / anyathà kÃvyacÃrutvaæ na sidhyediti bhÃva÷ / ityanena sÃdhÃraïayoktyeti / sà tatpratÅterupÃyamÃtraæ padÃrthapratÅtiriva vÃkyÃrthapratÅteriti matatrayasÃdhÃraïavacanenetyartha÷ / tanmatatrayaæ krameïopanyasyati--bhÃÂÂamate hÅtyÃdi / vÃkyÃrthamitaye ityÃdi / te«Ãæ padÃnÃæ vÃkyajananadvÃreïa vÃkyÃrthamitaye eva prav­tti÷, tasyÃæ satyÃm svÃrthapratipÃdanaæ nÃntarÅyakamavinÃbhÃvabalÃdÃyÃtam / yathÃnnapÃkÃrthaæ atrocyate---yatra Óabda÷ svÃrthamabhidadhÃno 'rthÃntaramavagamayati tatra yattasya svÃrthÃbhidhÃyitvaæ yacca tadarthÃntarÃvagamahetutvaæ tayoraviÓe«o viÓe«o và / na tÃvadaviÓe«a÷; yasmÃttau dvau vyÃpÃrau bhinnavi«ayau bhinnarÆpau ca pratÅyete eva / tathÃhi vÃcakatvalak«aïo vyÃpÃra÷ Óabdasya svÃrthavi«aya÷ gamakatvalak«aïastvarthÃntaravi«aya÷ / locanam iti ÓabdÃvagatai÷ padÃrthaistÃtparyeïa yo 'rtha utthÃpyate sa eva vÃkyÃrtha÷, sa eva ca vÃcya iti / prÃbhÃkaradarÓane 'pi dÅrghadÅrdho vyÃpÃro nimittini vÃkyÃrthe, padÃrthÃnÃæ tu nimittabhÃva÷ pÃramÃrthika eva / vaiyÃkaraïÃnÃæ tu so 'pÃramÃrthika iti viÓe«a÷ / etaccÃsmÃbhi÷ prathamoddyota eva vitatya nirïÅtamiti na punarÃyasyate granthayojanaiva tu kriyate / tadetanmatrayaæ pÆrvapak«e yojyam / atreti pÆrvapak«e / ucyata iti siddhÃnta÷ / vÃcakatvaæ gamakatvaæ ceti svarÆpato bheda÷ svÃrthe 'rthÃntare ca krameïeti vi«ayata÷ / nanu tasmÃccadasau gamyate 'rtha÷ kathaæ tarhyucyate 'rthÃntaramiti / no cetsa tasya na kaÓciditi ko vi«ayÃrthaæ bÃlapriyà prav­ttÃnÃæ këÂhÃnÃæ jvalanam / ata÷ padÃnÃæ vÃkyÃrthamitiparyanta evÃbhidhÃvyÃpÃro yathà këÂhavyÃpÃra÷ pÃkÃnta ityartha÷ / itÅti / ityuktanayenetyartha÷ / ÓabdÃvagatairata / vÃkyagatapadÃvagatairatyartha÷ / sa eveti / evakÃreïa padÃrthavyÃv­tti÷ padÃrthapratÅterupÃyamÃtratvena tasyÃtÃtparyavi«ayatvÃt / vyÃpÃra iti / vÃkyÃtmakapadÃnÃmiti Óe«a÷ / nimittinÅti / naimittike kÃryarÆpe ityartha÷ / vÃkyÃrthasya naimittikatvoktyaiva padÃrthÃnÃæ nimittatve siddhe 'pi vaiyÃkaraïamatÃdviÓe«aæ darÓayitumÃha--padÃrthÃnÃntviti / utpattyapek«yà padÃrthavÃkyÃrthayornimittanimittibhÃvokti÷, pratÅtistu prathamaæ vÃkyÃrthasya prÃbhÃkaramate kÃryÃnvitÃbhidhÃnÃditi bodhyam / so 'pÃramÃrthika iti / avidyÃtmakatvÃdapÃramÃrthika ityartha÷ / saÇk«ipya matatrayopanyà sasya phalamÃha---tadetadidi / yojyamiti / anyathà nirmÆlatvaprasaÇgÃditi bhÃva÷ / 'ucyate' ityatra pÆrayati--siddhÃnta iti / yatretyÃdiv­ttigranthenÃbhihitau svarÆpavi«ayabhedau sphuÂayati--vÃcakatvamityÃdi / vi«ayata iti / bheda ityanu«ajyate / samayÃpek«atvÃtsvÃrthe abhidhà tadanapek«atvÃdanyatrÃrthe avagamanavyÃpÃra iti bhÃva÷ / 'na ca svapare'tyÃdigranthamavatÃrayati--nanvityÃdi / tasmÃditi / yasmÃdabhidheyasyÃrthasya pratÅti÷ tasmÃcchabdÃdityartha÷ / asau vyaÇgyatvenÃbhimata÷ / nanu na gamyate tasmÃcchabdÃtkintu tatsambandhivaÓÃdityata Ãha--no cedityÃdi / sa÷ saÓabda÷ / na ca svaparavyavahÃro vÃcyavyaÇgyayorapahïotuæ Óakya÷, ekasya sambandhitvena pratÅteraparasya sambandhisambandhitvena / vÃcyohyartha÷ sÃk«Ãcchabdasya sambandhÅ taditarastvabhidheyasÃmarthyÃk«ipta÷ sambandhisambandhÅ / yadi ca svasambandhitvaæ sÃk«Ãttasya syÃttadÃrthÃntararatvavyavahÃra eva na syÃt / tasmÃdvi«ayabhedastÃvattayorvyÃpÃrayo÷ suprasiddha÷ / rÆpabhedo 'pi prasiddha eva / na hi yaivÃbidhÃnaÓakti÷ saivÃvagamanaÓakti÷ / avÃcakasyÃpi gÅtaÓabdÃde rasÃdilak«aïÃrthÃvagamadarÓanÃt / aÓabdasyÃpi ce«ÂÃderarthaviÓe«aprakÃÓanaprasiddhe÷ / tathÃhi 'vrŬÃyogÃnnatavadanayÃ' locanam ityÃÓaÇkyÃha-na ceti / na syÃditi / evakÃro bhinnakrama÷, naiva syÃdityartha÷ / yÃvatà na sÃk«Ãtsambandhitvaæ tena yukta evÃrthÃntaravyavahÃra iti vi«ayabheda ukta÷ / nanu bhinne 'pi vi«aye ak«aÓabdÃderbahvarthasya eka evÃbhidhÃlak«aïo vyÃpÃra ityÃÓaÇkya rÆpabhedamupapÃdayati--rÆpabhedo 'pÅti / prasiddhimeva darÓayati---na hÅti / vipratipannaæ prati hetumÃha--ÃvacakasyÃpÅti / yadeva vÃcakatvaæ tadeva gamakatvaæ yadi syÃdavÃcakasya gamakatvamapi na syÃt, gamakatve naiva vÃcakatvamapi na syÃt / na caitadubhayamapi gÅtaÓabde Óabdavyatirikte cÃdhovaktratvakucakampanabëpÃveÓÃdau bÃlapriyà tasya arthÃntarasya / na kaÓciditi / gamako 'bhidhÃyakaÓca kaÓcinnetyartha÷ / tata÷ kimityata Ãha--itÅtyÃdi / vi«ayÃrtha÷ vi«arÆpo 'rtha÷ / yadvÃ--vi«ayaÓabdasyÃrtha÷ / ka iti / arthÃntaraæ Óabdasya vi«ayo na bhavedityartha÷ / ityÃÓaÇkyÃheti / na cetyÃdinà na syÃdityantenÃhetyartha÷ / evakÃra iti / vyavahÃra evetyevakÃra ityartha÷ / bhÃvaæ viv­ïoti--yÃvatetyÃdi / yÃvatà yena hetunà / nanu bhinnavi«ayatvasamarthanenaive«Âasiddhau rÆpabhedasamarthanaæ kimarthamityatastadvranthamavatÃrayata---nanvityÃdi / ak«aÓabdÃderityÃdipadena haryÃdaÓabdo g­hyate / bahvarthasyeti / indriyÃdyanekÃrthakasyetyartha÷ / eka eveti / Ãv­ttyapek«atve 'pi tatra tatrÃrthe abhidhaiva vyÃpÃra iti bhÃva÷ / svarÆpabhede prasiddhiæ hetumuktvà punarhetvantaroktau bÅjaæ darÓayati--vipratipannaæ pratÅti / vipratipannaæ vÃcakatvameva gamakatvaæ nÃnyadanubhÆyata iti vadantam / bhÃvaæ vyÃca«Âe---yadevetyÃdinà / na syÃdityatra hetumÃha---gamakatva ityÃdi / gamakatve sati vÃcakatvamapi naiva na syÃditi yojanà / syÃdevetyartha÷ / yata iti Óe«a÷ / na ceti / ityÃdiÓloke ce«ÂÃviÓe«a÷ sukavinÃrthaprakÃÓanahetu÷ pradarÓita eva / tasmÃdbhinnavi«ayatvÃdbhinnarÆpatvÃcca svÃrthÃbhidhÃyitvamarthÃntarÃvagamahetutvaæ ca Óabdasya yattayo÷ spa«Âa eva bheda÷ / viÓe«aÓcenna tarhidÃnÅmavagamanasyà bhidheyasÃmarthyÃk«iptasyÃrthÃntarasya vÃcyatvavyapadeÓyatà / ÓabdavyÃpÃragocaratvaæ tu tasyÃsmÃbhiri«yata eva, tattu vyaÇgyatvenaiva na vÃcyatvena / prasiddhÃbhidhÃnÃntarasambandhayogyatvena locanam tasyÃvÃcakasyÃpyavagamakÃritvadarÓaænÃdavagamakÃriïo 'pyavÃcakatvena prasiddhatvÃditi tÃtparyam / etadupasaæharati--tasmÃdbhinneti / na tarhÅti / vÃcyatvaæ hyabhidhÃvyÃpÃravi«ayatà na tu vyÃpÃramÃtravi«ayatÃ, tathÃtve tu siddhasÃdhanamityetadÃha--ÓabdavyÃpÃreti / nanu gÅtÃdau mà bhÆdvÃcakatvamiha tvarthÃntare 'pa Óabdasya vÃcakatvamevocyate, kiæ hi tadvÃcakatvaæ saÇkocyata ityÃÓaÇkyÃha--prasiddheti / ÓabdÃntareïa tasyÃrthÃntarasya bÃlapriyà etadubhayaæ vÃcakatvagamakatvobhayam / gÅtaÓabde bëpÃveÓÃdau ca nÃstÅtyanvaya÷, kintu avagamakatvamevÃstÅti bhÃva÷ / adhovaktratvetyÃdinà vrŬÃyogÃditi ÓlokapratipÃditÃrthà darÓitÃ÷ / kuta ityatrÃha---tasyetyÃdi / tasya gÅtaÓabdÃde÷ / iti tÃtparyamiti / avÃcakasyetyÃde÷ pradarÓita evetyantav­ttigranthasya tÃtparyamityartha÷ / etaditi / vÃcakatvavya¤jakatvayorbhedasamarthanena aviÓe«apak«anirÃkaraïÃmityartha÷ / v­ttau 'viÓe«aÓce'diti / tayorityanu«aÇga÷ / 'avagamanasye'ti / avagamanavyÃpÃrasambandhi yadarthÃntaramiti sambandha÷ / avagamanÅyasyeti ca pÃÂha÷ / avagamanasambandhitve hetumÃha--'abhidheye'tyÃdi / na vÃcyatvavyapadeÓyatetyuktaæ viv­ïoti---vÃcyatvaæ hyabhidhÃvyÃpÃravi«ayateti / sÃk«Ãttadvi«ayatetyartha÷ / vyÃpÃramÃtreti / vyÃpÃrasÃmÃnyetyartha÷ / tathÃtva iti vyÃpÃramÃtragocaratve satÅtyartha÷ / siddhasÃdhanamiti / tasyÃrthasya / vya¤janÃvyÃpÃravi«ayatÃyà asmanmatasiddhÃyÃssÃdhanÃt siddhasÃdhanaæ nÃma do«a ityartha÷ / 'prasiddhe'tyÃdigranthaæ ÓaÇkettaratvenÃvatÃrayati---nanvityÃdi / mÃbhÆdvÃcakatvamiti / vÃcyasyÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / iha tu Óabdasyeti sambandha÷ / iha kÃvye / tu Óabdo viÓe«e / Óabdasya vÃcakasya / arthÃntare vyaÇyatvenÃbhimate / apÅti samuccaye / kiæ hÅtyÃdi / arthÃntaratvasya na tatsaÇkocakatvamiti bhÃva÷ / anvayaæ pradarÓayan prakÃÓanoktireva yuktetyevakÃrÃrthaæ vyÃca«Âe---ÓabdÃntareïetyÃdi / ÓabdÃntareïa 'gaÇgÃyÃæ gho«a' ityÃdau gaÇgÃdiÓabdena / tasyÃrthÃntarasya ÓaityapÃvanatvÃde÷ / tatra ca tasyÃrthÃntarasya pratÅte÷ ÓabdÃntareïa svÃrthÃbhidhÃyinà yadvi«ayÅkaraïaæ tatra prakÃÓanoktireva yuktà / na ca padÃrthavÃkyÃrthanyÃyo vÃcyavyaÇgyo÷ / yata÷ padÃrthapratÅtirasatyaiveti locanam yadvi«ayÅkaraïaæ tatra prakÃÓanoktireva yuktà na vÃcakatvokti÷ Óabdasya, nÃpi vÃcyatvoktirarthasya tatra yuktÃ, vÃcakatvaæ hi samayavaÓÃdavyavadhÃnena pratipÃdakatvaæ, yathà tasyaiva Óabdasya svÃrthe; tadÃha--svÃrthÃbhidhÃyineti / vÃcyatvaæ hi samayabalena nirvyavadhÃnaæ pratipÃdyatvaæ yathà tasyaivÃrthasya ÓabdÃntaraæ prati padÃha--prasiddheti / prasiddhena vÃcakatayÃbhidhÃnÃntareïa ya÷ sambandho vÃcyatvaæ tadeva tatra và yadyogyatvaæ tenopalak«itasya / na caivavidhaæ vÃcakatvamarthaæ prati ÓabdasyehÃsti, nÃpi taæ Óabdaæ prati tasyÃrthasyoktarÆpaæ vÃcyatvam / yadi nÃsti tarhi kathaæ tasya vi«ayÅkaraïamuktamityÃÓaÇkyÃha--pratÅteriti / atha ca pratÅyate so 'rtho na ca vÃcyavÃcakatvavyÃpÃremeti vilak«aïa evÃsau vyÃpÃra iti yÃvat / nanvevaæ mà bhÆdvÃcakaÓaktistathÃpi tÃtparyaÓaktirbhavi«yatÅtyÃÓaÇkyÃha--na ceti / bÃlapriyà tasminnarthe / prakÃÓanokti÷ avagamakatvekti÷ / Óabdasya gaÇgÃdiÓabdasya / na vÃcakatvoktiryuktetyatra hetutvena svÃrthÃbhidhÃyineti padaæ vÃcakatvanirvacanapÆrvakamavatÃrayati---vÃcakatvaæ hÅtyÃdi / tasyaiva Óabdasya gaÇgÃdiÓabdasya / svÃrthe pravÃhÃdau / tadÃha tadabhiprÃyeïÃha / na vÃcyatvoktiryuktetyatra hetutvena prasiddhetyÃdigranthaæ vÃcyatvalak«aïoktipurassarabhavatÃrayati---vÃcyatvaæ hÅtyÃdi / arthasya ÓaityapÃvanatvÃde÷ / ÓabdÃntaraæ ÓaityapÃvanatvÃdiÓabdam / prak­tÃnuguïaæ vyÃca«Âe---prasiddhenetyÃdi / vÃcakatayeti pÆritam / abhidhÃnÃntareïa ÓabdÃntareïa ÓaityapÃvanatvÃdiÓabdena / tatra veti / tatra vÃcyatve tannirÆpitamityartha÷ / yogyatvamarhatvam / tenopalak«itasyetyarthÃntarasyetyasya viÓe«aïaæ yogyatvenetyupalak«aïe t­tÅyeti bhÃva÷ / nigamayati---na caivamityÃdi / arthaæ ÓaityapÃvanatvÃdyartham / Óabdasya gaÇgÃdiÓabdasya / yogyatvenetyupalak«aïe t­tÅyeti vyÃkhyÃnÃtpratÅteratyanena tadanvayasya nirastatvÃttatpadamavatÃrayati--yadÅtyÃdi / yadi nÃstÅnyanena na caivaævidhamityÃdyuktasyÃnuvÃda÷ / tasya ÓaityapÃvanatvÃdyarthasya / vi«ayÅkaraïamiti / gaÇgÃdiÓabdeneti Óe«a÷ / atha ceti v­ttisthacakÃrÃrthavivaraïam / so 'rtha÷ ÓaityapÃvanatvÃdyartha÷ / vyÃpÃreïetyanantaraæ kintu vyÃpÃrÃntareïeti Óe«a÷ / tathà ca phalitamÃha--itÅtyÃdi / prak­tasandarbhÃnuguïamavatÃrayati---nanvityÃdi / tÃtparyaÓaktirbhavi«yatÅti / kaiÓcidvidvadbhirÃsthitam / yairapyasatyatvamasyà nÃbhyupeyate tairvÃkyÃrthapadÃrthayorghaÂatadupÃdÃnakÃraïanyÃyo 'bhyupagantavya÷ / yathÃhi ghaÂe ni«panne tadupÃdÃnakÃraïÃnÃæ na p­thagupalambhastathaiva vÃkye tadarthe và pratÅte padatadarthÃnÃæ te«Ãæ tadà vibhaktatayopalambhe vÃkyÃrthabuddhireva dÆrÅbhavet / na tve«a vÃcyavyaÇgyayornyÃya÷, na hi vyaÇgye pratÅyamÃne vÃcyabuddhirdÆrÅbhavati, locanam kaiÓciditi vaiyÃkaraïai÷. yairapÅti / bhaÂÂaprabh­tibhi÷ / tameva nyÃyaæ vyÃca«Âe--yathÃhÅti / tadupÃdÃnakÃraïÃnÃmiti / samavÃyikÃraïÃni kapÃlÃni anayoktyà nirÆpitÃni / saugatakÃpilamate tu yadyapyupÃdÃtavya ghaÂakÃle upÃdÃnÃnÃæ na sattà ekatra k«aïak«ayitvena paratra tirobhÆtatvena tathÃpi p­thaktayà nÃstyupalambha itÅyatyaæÓe d­«Âanta÷ / dÆrÅbhavediti / arathaikatvasyÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / bÃlapriyà arthÃntara iti Óe«a÷ / arthÃntarapratÅtyanukÆlà vÃkyasya yà Óaktissà tÃtparyaÓaktireva na tvadabhimateti bhÃva÷ / v­ttau 'na ce'tyÃdi / yathà padÃrthe pratÅte tÃtparyaÓaktyà vÃkyÃrtho gamyate, tathà vÃkyÃrthe pratÅte 'rthÃntara¤ceti na yuktamityartha÷ / arthÃntaraæ tÃtparyaÓaktigamyaæ padasamudÃyagamyatvÃt, vÃkyÃrthavadityanumÃnamatra ÓaÇkiturabhipretam / na cetyatra hetumÃha--'yata' ityÃdi / anena d­«ÂÃntavai«amyÃditi heturdarÓita÷ / 'asatyaive'ti / sphoÂarÆpavÃkyÃrthasyaiva satyatvÃditi bhÃva÷ / locane--bhaÂÂaprabh­tibhiriti / prabh­tipadena naiyÃyikÃdÅnÃæ grahaïam / samavÃyÅti / utpadyamÃnaæ vastu yatra samavaita tatsamavÃyakÃraïam / kapÃlÃni ÓakalÃni / anayoktyà upÃdÃnakaraïaÓabdena / nirÆpitÃni darÓitÃni / nanu yairapÅti sÃmÃnyenoktirnaæ ghaÂate sautagakÃpilamatayorupÃdeyakÃle upÃdÃnÃbhÃvÃditi ÓaÇkate--saugatetyÃdi / na sattetyatra hetumÃha--ekatretyÃdi / ekatra saugatamate / k«aïoti / upÃdÃnÃnÃmityanu«ajyate / yatsattatk«aïikamiti hi tanmatam / aparatra kÃpilamate / pirobhÆtatvena upÃdÃnÃnÃæ tirobhÃvena / samÃdhatte--tathÃpÅtyÃdi / v­ttau 'vÃkya' ityÃdi / yadyapi padÃrthavÃkyÃrthayoreva prak­tatvaæ, tathÃpi padavÃkyagrahaïaæ d­«ÂÃntÃrtham / 'padatadarthÃnÃ'miti / na p­thagupalambha ityanu«aÇga÷ / vÃkye pratÅte tasmÃtpadÃnÃæ vÃkyÃrthe pratÅte tasmÃtpadÃrthanäca p­thaktayà upalambho nÃstÅtyartha÷ / p­thagupalambhe do«aæ darÓayati--'te«Ãm' ityÃdi / 'te«Ãæ' padatadarthÃnÃma / 'tadÃ' tatpratÅtikÃle / 'vibhaktatayÃ' vÃkyÃdvÃkyÃrthÃcca vibhÃgena / 'dÆrÅbhavedi'ti / padÃrthapratÅterdÆre bhavedityartha÷ / atra gamyaæ hetuæ darÓayati locane--arthaikatvasyÃbhÃvÃditi padÃrthavÃkyÃrthapratÅtyo÷ vÃcyÃvabhÃsÃvinÃbhÃvena tasya prakÃÓanÃt / tasmÃdghaÂapradÅpanyÃyastayo÷, yathaiva hi pradÅpadvÃrema ghaÂapratÅtÃvutpannÃyÃæ na pradÅpaprakÃÓo nivartate tadvadyvaÇgyapratÅtau vÃcyÃvabhÃsa÷ / yattu prathamoddyote 'yathà padÃrthadvÃreïa' ityÃdyuktaæ tadupÃyatvamÃtrÃtsÃmyavivak«ayà / nanvevaæ yugapadarthadvayayogitvaæ vÃkyasya prÃptaæ tadbhÃve ca tasya vÃkyataiva vighaÂate, tasyà ekÃrthyalak«aïatvÃt; nai«a do«a÷; guïapradhÃnabhÃvena taryorvyavasthÃnÃt / vyaÇgyasya hi kvacitprÃdhÃnyaæ vÃcyasyopasarjanabhÃva÷ locanam evaæ padÃrthavÃkyÃrthanyÃyaæ tÃtparyaÓaktisÃdhakaæ prak­te vi«aye nirÃk­tyÃbhimatÃæ prakÃÓaÓakti sÃdhayituæ taducitaæ pradÅpaghaÂanyÃyaæ prak­te yojayannÃha---tasmÃditi / yato 'sau padÃrthavÃkyÃthanyÃyo neha yuktastasmÃt prak­taæ nyÃyaæ vyÃkaramapÆrvakaæ dÃr«ÂÃntike yojayati--yathaiva hÅti / nanu pÆrvamuktam--- yathà padÃrthadvÃreïa vÃkyÃrtha÷ sa pratÅyate / vÃkyÃrthapÆrvikà tadvatpratipattasya vastuna÷ // iti tatkathaæ sa eva nyÃya iha yatnena nirÃk­ta ityÃÓaÇkyÃha--yattviti / taditi / na tu sarvatà sÃmyenetyartha÷ / evamiti / pradÅpaghaÂavadyugapadubhayÃvabhÃsaprakÃreïetyartha÷ / tasyà iti vÃkyatÃyÃ÷ / ekÃrthyalak«aïamarthaikatvÃddhi vÃkyamekamityuktam / sak­t bÃlapriyà prayojanaikyasyÃbhÃvÃdityartha÷ / dÆrÅbhÃvaÓca ne«­ ityatastayo÷ p­thagupalambhonÃbhyupeya iti bhÃva÷ / prak­te viÓe«amÃha--'na tve«a' ityÃdi / kuta ityata Ãha--'na hÅ'tyÃdi / na hi dÆrÅbhavatÅti Óambandha÷ / atra hetumÃha--'vÃcye'tyÃdi / vÃcyena saha vyaÇyasya p­thakpratÅterityartha÷ / locane 'tasmÃdi'tyÃdigranthamavatÃrayati--evamityÃdi / prak­tanyÃyaæ ghaÂapradÅpanyÃyam / vyÃkaraïapÆrvakaæ vivaraïapÆrvakam / tadupÃyatvamÃtrÃtsÃmyetyatratyamÃtrapadavyÃvartya darÓayati--na tvityÃdi / aikÃrthyalak«aïamiti / eka÷ artho yasya tasya bhÃva÷ aikÃrthyam / asya lak«aïatve pramÃïamÃha--arthaikatvÃditi / nanvekÃrthatvaæ na lak«aïaæ Óle«ÃlaÇkÃravi«ayasyÃnekÃrthasyÃpi vÃkyatvÃditi ÓaÇkÃmabhiprÃyapradarÓanena pariharati--sak­dityÃdi / yatraiva yadartha kvacidvÃcyasya prÃdhÃnyamaparasya guïabhÃva÷ / tatra vyaÇgyaprÃdhÃnye dhvanirityuktameva; vÃcyaprÃdhÃnye tu prakÃrÃntaraæ nirdek«yate / tasmÃtsthitametat--vyaÇgyaparatve 'pi kÃvyasya na vyaÇgyasyÃvideyatvamapi tu vyaÇgyatvameva / kiæ ca vyaÇgyasya prÃdhÃnyenÃvivak«ÃyÃæ vÃcyatvaæ tÃvadbhavadbhirnÃbhyupagantavyamatatparatvÃcchabdasya / tadasti tÃvadyvaÇgya÷ ÓabdÃnÃæ kaÓcidvi«aya iti / yatrÃpi tasya prÃdhÃnyaæ tatrÃpi kimiti tasya svarÆpamapahnÆyate / locanam Óruto hi Óabdo yatraiva samayasm­tiæ karoti sa cedanenaivÃgamita÷ tadviramyavyÃpÃrÃbhÃvÃtsamayasmaraïÃnÃæ bahÆnÃæ yugapadayogÃtko 'rthabhedasyÃvasara÷ / puna÷ Órutastu sm­to vÃpi nÃsÃviti bhÃva÷ / tayoriti vÃcyavyaÇgyayo÷ / tatreti / ubhayo÷ prakÃrayormadhyÃdyadà prathama÷ prakÃra ityartha÷ / prakÃrÃntaramiti / guïÅbhÆtavyaÇgyasa¤j¤itam / vyaÇgyatvameveti prakÃÓyatvamevetyartha÷ / nanu yatpara÷ Óabda÷ sa ÓabdÃrtha iti vyaÇgyasya prÃghÃnye vÃcyatvameva nyÃyyam, tarhyaprÃdhÃnye kiæ yuktaæ vyaÇgyatvamiti cetsiddho na÷ pak«a÷, etadÃha--ki¤ceti / nanu prÃdhÃnye mà bhÆdvyaÇgyatvamityÃÓaÇkyÃha--yatrÃpÅti / arthÃntaratvaæ sambandhisambandhitvamanupayuktasamayatvamiti bÃlapriyà eva / samayasm­tiæ saÇketasmaraïam / karoti udbodhakatvÃjjanayati / sa÷ so 'rtha÷ / anenaiva sak­cchratena Óabdenaiva / avagamitaÓcet prakaraïÃdisahakÃrema bodhito yadi / tat tarhi ko 'rthabhedasyÃvasara ityanenÃsya sambandha÷ / nanu samayasmaraïa¤cedarthÃvagame kÃraïaæ, tarhi tÃnyapi bahÆni bhavantityÃÓaÇkÃyÃæ tÃni krameïa yugapadveti vikalpÃdyaæ nirÃkaroti--viramyavyÃpÃrÃbhÃvÃditi / dvitÅyaæ nirÃkaroti--samayetyÃdi / nanu Óle«avi«aye vahvarthatvaæ d­Óyata ityata Ãha--punarityÃdi / Órutastu sm­to vÃpÅtyubhayatra Óabda iti Óe«a÷ / yadvà Óruta÷ anusaæhita÷ Óabda iti Óe«a÷ / sm­ta÷ artha iti Óe«a÷ / nÃsÃviti / pÆrva÷ Óabdo 'rtho và netyartha÷ / tathÃca Óle«asthale Ãv­tyà bodhÃdvÃkyatadartho bhinnau payorekatva¤caupacÃrikamiti bhÃva÷ / v­ttau 'nai«a do«a' iti / na vÃkyabhedarÆpado«a ityartha÷ / 'guïe'ti / tathÃca vÃcyopasarjanako vyaÇgyo vyaÇgyopasarjanakavÃcyo vaika evÃrtho vÃkye na pratipÃdyata iti bhÃva÷ / ki¤cetyÃdigranthamavatÃrayati locane--nanvityÃdi / nyÃyyamityanta÷ pÆrvapak«a÷ / tahyaprÃdhÃnye kiæ yuktamiti siddhÃntÅ p­«Âvà pÆrvapak«iïa uttaramanuvadannÃha--vyaÇgyatvamiti cedityÃdi / anenÃstitÃvadityÃdiv­ttigrantho viv­ta÷ / bhÃvamÃha--arthÃntaratvamityÃdi / arthÃntaratvaæ mukhÃrthabhinnÃrthatvam / sambandhisambandhitvamiti / evaæ tÃvadvÃcakatvÃdanyadeva vya¤jakatvam; itaÓca vÃcakatvÃdyva¤jakatvasyÃnyatvaæ yadvÃcakatvaæ ÓabdaikÃÓrayamitarattu ÓabdÃÓrayamarthÃÓrayaæ ca ÓabdÃrthayordvayorapi vya¤jakatvasya pratipÃditatvÃt / guïav­ttistÆpacÃreïa lak«aïayà cobhayÃÓrayÃpi bhavati / kintu tato 'pi vya¤jakatvaæ svarÆpato vi«ayataÓca bhidyate / rÆpabhedastÃvadayam--yadamukhyatayà locanam vyaÇgyatÃyÃæ nibandhanaæ, tacca prÃdhÃnye 'pi vidyata iti svarÆpamaheyameveti bhÃva÷ / etadupasaæharati--evamiti / vi«ayabhedena svarÆpabhedena cetayartha÷ / tÃvaditi vaktavyÃntaramÃsÆtrayati / tadevÃha--itaÓceti / anena sÃmagrÅbhedÃtkÃraïabhedo 'pyastÅti darÓayati / etacca vitatya dhvanilak«aïe 'yatrÃrtha÷ Óabdo vÃ' iti vÃgrahaïaæ, 'vyaÇkta÷' iti dvirvacanaæ ca vyÃcak«ÃïairasmÃbhi÷ prathamoddyota eva darÓitamiti punarna vistÃryate / evaæ vi«ayabhedÃtsvarÆpabhedÃtkÃraïabhedÃcca vÃcakatvÃnmukhyÃtprakÃÓakatvasya bhedaæ pratipÃdyobhayÃÓrayatvÃviÓe«Ãttarhi vya¤jakatvagauïatvayo÷ ko bheda ityÃÓaÇkyÃmukhyÃdapi pratipÃdayitumÃha--guïav­ttiriti / ubhayÃÓrayÃpÅti ÓabdÃrthÃÓrayà / bÃlapriyà Óabdasya sambandhÅ vÃcyo lak«yo vÃrtha÷ tatsambandhitvamityartha÷ / anena Óabdagamyatvaæ darÓitam / arthÃntaratve hetumÃha--anupayuktasamayatvamiti / saÇketagrahÃnapek«apratÅtivi«ayatvamityartha÷ / itÅti / etantrayamityartha÷ / nanvetadastu tata÷ prak­te kimityata Ãha--taccetyÃdi / prÃdhÃnye 'pÅti / vyaÇgyasyeti Óe«a÷ / vaktavyÃntaramÃsÆtrayatÅti / prÃthamyÃrthakatvÃttÃvacchabdasyeti bhÃva÷ / tadeveti / vaktavyÃntaramevetyartha÷ / v­ttÃvita ityanena yadityÃdivak«yamÃïa÷ ÃÓrayabhedarÆpo hetu÷ parÃm­Óyata ityak«ipretya vyÃca«Âe--anenetyÃdi / sÃmagrÅbhedÃditi / sahakÃrivargabhedÃdityartha÷ / v­ttÃvÃÓrayaÓabdena kÃraïamucyata ityÃha--kÃraïabhedo 'diti / sahakÃrivargabhedÃdityartha÷ / v­ttÃvÃÓrayaÓabdena kÃraïamucyata ityÃha-kÃraïabhedo 'pÅti / arthasya vaya¤jakatvÃÓrayatvaæ ÓabdÃyattameveti yadyapi Óabda eva vÃcakatvasyeva vya¤jakatvasyÃpi mukhya ÃÓraya iti kÃraïaikyamasti, tathÃpi sahakÃribhedÃtkÃraïarÆpasya Óabdasya bhedo 'pÅtyartha÷ / ÓabdÃrthayorityÃdervivaraïam---etaccetyÃdi / 'guïav­ttistvi'tyÃdigranthaæ v­ttÃnuvÃdapÆrvakamavatÃrayati--evamityÃdinà / evaæ mukhyÃdvÃcakatvÃdabhedaæ pratipÃdya amukhyÃdapi pratipÃdayitumÃheti sambandha÷ / kimidÃnÅæ tatpratipÃdanamityata ukta÷ ubhayÃÓrayatvÃviÓe«ÃdityÃrabhyÃÓaÇkayetyantagrantha÷ / tarhÅti / yadi vÃcakatvavya¤jakatvayorbheda÷, tarhityartha÷ / ka iti / netyartha÷ / upacÃralak«aïÃrÆpobhayetyarthabhrama÷ syÃdaya ubhayÃÓrayetyetadvyÃca«Âe--ÓabdetyÃdi / upacÃreïa lak«aïayà vyÃpÃro guïav­tti÷ prasiddhà / vya¤jakatvaæ tu mukhyatayaiva Óabdasya vyÃpÃra÷ / na hyarthÃdyvaÇgyatrayapratÅtiryà tasyà amukhyatvaæ manÃgapi lak«yate / ayaæ cÃnya÷ svarÆpabheda÷---yadguïav­ttigmukhyatvena vyavasthitaæ vÃcakatvamevocyate / vya¤jakatvaæ tu vÃcakatvÃdatyantaæ vibhinnameva / etacca pratipÃditam / ayaæ cÃparo rÆpabhedo yadguïav­ttau yadÃrtho 'rthÃntaramupalak«ayati / tadopalak«aïÅyÃrthÃtmanà pariïata evasau sampadyate / yathà 'gaÇgÃyÃæ gho«a÷' ityÃdau / vya¤jakatvamÃrge tu yadÃrtho 'rthÃntaraæ dyotayati tadà svarÆpaæ prakÃÓayannevÃsÃvanyasya prakÃÓaka÷ pratÅyate pradÅpavat / yathÃ--'lÅlÃkamalapatrÃïi gaïayÃmÃsa pÃrvatÅ' ityÃdau / yadi ca yatrÃtirask­tasvapratÅtirartho 'rthÃntaraæ lak«ayati tatra lak«aïÃvyavahÃra÷ kriyate, tadevaæ sati lak«aïaiva mukhya÷ ÓabdavyÃpÃra iti prÃptam / yasmÃtprÃyeïa vÃkyÃnÃæ vÃcyavyatiriktatÃtparyavi«ayÃrthÃvabhÃsitvam / locanam upacÃralak«aïayo÷ prathamoddyota eva vibhajya nirïÅtaæ svarÆpamiti na punarlikhyate / mukhyatayaiveti / askhaladgatitvenetyartha÷ / vyaÇgyatrayamiti / vastvalaÇkÃrarasÃtmakam / vÃcakatvameveti / tatrÃpi hi tathaiva samayopayogo 'styevetyartha÷ / pratipÃditamiti / idÃnÅmeva / pariïata iti / svena rÆpeïÃnirbhÃsamÃna ityartha÷ / bÃlapriyà ca yà guïav­tti÷ sà ubhayÃÓrayÃpÅti v­ttau yojaneti bhÃva÷ / pÆrvamuktaæ smÃrayati--upacÃralak«aïayoriti / mukhyatayaivetyatra mukhyatevaæ prak­tÃnurodhena vyÃca«Âe--askhalavadgatitveneti vÃcakatvameva guïav­ttirityetadvivaïoti--tatrÃpÅtyÃdi / tatrÃpi guïav­ttÃvapi / tathaiva yathÃvÃcakatve tathaiva / samayopayoga÷ saÇketagrahaïopayoga÷ / astyevetyartha iti / guïav­tterabhidheyÃvinÃbhÆtapratÅtitvÃditi bhÃva÷ / v­ttau 'yadÃrtho 'rthÃntaram' iti / 'artha÷' pravÃhÃdi÷ / 'arthÃntaraæ' tÅrÃdikam / pariïÃmo nÃma pÆrvarÆpaparityÃgena rÆpÃntarÃpatti÷ / pariïatapadaæ prak­tÃnurodhena vyÃca«Âe locane--svenetyÃdi / v­ttau 'asÃ'viti / pravÃhÃdyartha ityartha÷ / 'yadÃrtha' iti / 'artha÷' lÅlÃkamalapatragaïanÃdi÷ / 'arthÃntaraæ' lajjÃdikam / 'svarÆpaæ prakÃÓayanneve' tyÃdaud­«ÂÃntamÃha--'pradÅpavadi'ti / artho 'rthÃntaraæ dyotayatÅtyuktasyodÃharaïamÃha--'yathÃlÅle'tyÃdi / mÃbhÆdatyantatirask­tavÃcyasthale guïav­ttivalya¤jakatvayo÷ svarÆpÃbheda÷, tadanyasthale nanu tvatpak«e 'pi yadÃrtho vyaÇgyatrayaæ prakÃÓayati tadà Óabdasya kÅd­Óo vyÃpÃra÷ / ucyate-- prakÃraïÃdyavacchinnaÓabdavaÓenaivÃrthasya tathÃvidhaæ vya¤jakatvamiti Óabdasya tatropayoga÷ kathamapahnÆyate / vi«ayabhedo 'pi guïav­ttivya¤jakatvayo÷ spa«Âa eva / yato vya¤jakatvasya rasÃdayo 'laÇkÃraviÓe«Ã vyaÇgyarÆpÃvacchinnaæ vastu ceti trayaæ vi«aya÷ / tatra rasÃdipratÅtirguïav­ttiriti locanam kÅd­Óa iti mukhyo và na và prakÃrÃntarÃbhÃvÃt / makhyatve vÃcakatvamanyathà guïav­tti÷, guïonimittaæ sÃd­ÓyÃdi taddvÃrikà v­tti÷ Óabdasya vyÃpÃro guïav­ttiriti bhÃva÷ / mukhya evÃsau vyÃpÃra÷ sÃmagrobhedÃcca vÃcakatvÃdyvatiricyata ityabhiprayeïÃha--ucyata iti / evamaskhaladgatitvÃt katha¤cidapi / samayÃnupayogÃtp­thagÃbhÃsamÃnatvÃcceti tribhi÷ prakÃrai÷ prakÃÓakatvasyaitadviparÅtarÆpatrayÃyÃÓca guïav­tte÷ svarÆpabhedaæ vyÃkhyÃya vi«ayabhedamapyÃha--vi«ayabhedo 'pÅti / vastumÃtraæ guïav­tterapi vi«aya ityabhiprÃyeïa viÓe«ayati--vyaÇgyarÆpÃvacchinnamiti / bÃlapriyà tu syÃdityÃÓaÇkya pariharati--'yadi ce' tyÃdi / 'lak«aïÃvyavahÃra' iti / na vya¤jakatvavyavahÃra iti Óe«a÷ / mukhya÷ ÓabdavyÃpÃro lak«aïaiveti sambandha÷ / 'iti prÃptam' iti / syÃditi Óe«a÷ / atra hetumÃha--'yasmÃdi'tyÃdi / uktamasahamÃnasya pratibandyà pratyavasthÃnam--'nanvi'tyÃdi / tadabhiprÃyaæ vyÃca«Âe locane--mukhyÃæ vetyÃdi / kalpÃntarÃkaraïe hetumÃha--prakÃrÃntarÃbhÃvÃditi / tasminsati kiæ syÃdityata÷ krameïa dÆ«aïamÃha--mukhyatva ityÃdi / amukhyatve guïav­ttitvaæ guïav­ttiÓabdÃrthavivaraïena sÃdhayati--guïo nimittamityÃdi / ucyata ityÃdigranthasya bhÃvamÃha--mukhya ityÃdi / asau vyÃpÃra÷ ÓabdavyÃpÃra÷ / nanu mukhyatve vÃcakatvÃdabhedassyÃdityata Ãha--sÃmagrÅbhedÃditi / v­ttau 'prakÃraïe' tyÃdinà sÃmagrÅbheda÷ pradarÓita÷. 'tatre'ti / arthena vyaÇgyatrayaprakÃÓanasthala ityartha÷ / 'upayoga' iti / vya¤jakatvalak«aïopayoga ityartha÷ / guïav­ttivya¤jakatvayo÷ svarÆpabhedahetÆn bahugranthoktÃn sugrahatvÃyaikagranthena v­tyabhiprÃyatayà upasaæharannuttaragranthaæ tÃtparyoktyÃvatÃrayati--evamityÃdi / askhaladgatitvÃditi / skhaladgatitvÃbhÃvÃdityartha÷ / katha¤cidapÅtyÃdi / asaÇketitÃrthapratipÃdakatvÃdityartha÷ / p­thagiti / vÃcyÃrthÃtp­thagityartha÷ / tribhi÷ prakÃrairityasya guïav­ttessvarÆpabhedamityanena sambandha÷ / etaditi / etadviparÅtaæ rÆpatrayaæ skhaladgatitvÃdikaæ yasyÃstasyà ityartha÷ / guïav­tte÷ guïav­ttita÷ / vyaÇgyetyÃdiviÓe«aïasya phalamÃha--vastumÃtramiti / evaæ viÓe«aïe 'pi kathaæ guïav­ttivi«ayavyÃv­ttirityatastÃtparyamÃha--vya¤jakatvasyetyÃdi / na kenaciducyate na ca Óakyate vaktum / vyaÇgyÃlaÇkÃrapratÅtirapi tathaiva / vastucÃrutvapratÅtaye svaÓabdÃnabhidheyatvena yatpratipipÃdayitumi«yate tadvyaÇgyam / tacca na sarvaæ guïav­ttervi«aya÷ prasidydhanuroghÃbhyÃmapi gauïÃnÃæ ÓabdÃnÃæ prayogadarÓanÃt / tathoktaæ prÃk / yadapi ca guïav­ttervi«ayastadapi ca vya¤jakatvÃnupraveÓena / tasmÃdguïav­tterapi vya¤jakatvasyÃtyantavilak«aïatvam / locanam vya¤jakatvasya yo vi«aya÷ sa guïav­tterna vi«aya÷ anyaÓca tasyà vi«ayabhedo yojya÷ tatra prathamaæ prakÃramÃha--tatreti / na ca Óakyata iti / lak«aïÃsÃmagnyÃstatrÃvidyamÃnatvÃditi hi pÆrvamevoktam / tathaiveti / na tatra guïav­ttiryuktetyartha÷ / vastuno yatpÆrvaæ viÓe«aïaæ k­taæ tadyvÃca«Âe--cÃrutvapratÅtaya iti / na sarvamiti / ki¤cittu bhavati / yathÃ--'ni÷ÓvÃsÃndha ivÃdarÓa÷' iti / yaduktam---'kasyaciddhvanibhedasya sà tu syÃdupalak«aïam' iti / prasiddhito lÃvaïyÃdaya÷ ÓabdÃ÷, v­ttÃnurodhavyavahÃrÃnurodhÃde÷ 'vadati bisinÅpatrraÓayanam' ityevamÃdaya÷ / pragiti / prathamoddyote 'rƬhà ye vi«aye 'nyatra' ityatrÃntare / na sarvamiti yathÃsmÃbhirvyÃkhyÃtaæ tathà sphuÂayati--yadapi ceti / guïav­tteriti pa¤camÅ / adhunetararÆpopajÅvakatvena taditarasmÃttaditararÆpopajÅvakatvena ca taditarasmÃdityanena paryÃyeïa vÃcakatvÃdguïav­tteÓca bÃlapriyà vastumÃtraæ bhavatu guïav­ttervi«aya÷ vyaÇgyatvÃvacchinnantu na tadvi«aya÷, yato vyaÇgyatvaæ vya¤janÃvyÃpÃravi«ayatvamityartha÷ / anyaÓceti / prathamodyotoktaÓcetyartha÷ / tasyÃ÷ guïav­ttita÷ / yojya÷ atrÃnusandhÃtavya÷ / na ca Óakyate vaktumityatra gamyaæ hetumÃha--lak«aïetyÃdi / tathaivetyetattÃtparyato vyÃca«Âe--netyÃdi / viÓe«aïamiti / vyaÇgyarÆpÃvacchinnamiti viÓe«aïamityartha÷ / v­ttau 'rasÃdipratÅti' riti / rasÃdipratÅtiheturityartha÷ / 'vastvi'tyÃdi / yadvastviti sambandha÷ / 'cÃrutve'ti / kÃvyacÃrutvetyartha÷ / 'tadvyaÇgyam' iti / tathÃvidhaæ vyaÇgyaæ vyaÇgyarÆpÃvacchinnamityanena vivak«itamityartha÷ / sarvamityanena gamyamÃha locane--ki¤cittviti / yaduktamiti / yasmÃduktamityartha÷ / prasidhyanurodhÃbhyÃmityetadviv­ïoti--prasiddhita ityÃdi / prasiddhita÷ rƬhita÷ / yathà vyÃkhyÃtamiti / ki¤cittu bhavatÅti vyÃkhyÃtam / sphuÂayatÅti / svayamiti Óe«a÷ / guïav­tterapÅtyatra «a«ÂhÅbhramassyÃdata Ãha--pa¤camÅti / vÃcakatvetyÃdigranthaæ bhedapradarÓanaparatayà vyÃkhyÃsyannavatÃrayati---adhunetyÃdi / itareti / itararÆpaæ guïav­ttistadupajÅvakatvena tatsamÃÓrayatvenetyartha÷ / taditarasmÃditi / vÃcakatvÃdityartha÷ / taditaretyÃdi / taditararÆpaæ vÃcakatvaæ tadupajÅvakatvenetyartha÷ / vÃcakatvaguïav­ttivilak«aïasyÃpi ca tasya tadubhayÃÓrayatvena vyavasthÃnam / vya¤jakatvaæ hi kvacidvÃcakatvÃÓrayeïa vyavati«Âhate, yathà vivak«itÃnyaparavÃcye dhvanau / kvacittu guïav­ttyÃÓrayeïa yathà avivak«itavÃcye dhvanau / tadubhayÃÓrayatvapratipÃdanÃyaiva ca dhvane÷ prathamataraæ dvau prabhedÃvupanyastau / tadubhayÃÓritatvÃcca tadekarÆpatvaæ tasya na Óakyate vaktum / yasmÃnna tadvÃcakatvaikarÆpameva, kvacillak«aïÃÓrayeïa v­tte÷ / na ca lak«aïaikarÆpamevÃnyatra locanam dvitayÃdapi bhinnaæ vya¤jakatvamityupapÃdayati--vÃcakatveti / co 'vadhÃraïe bhinnakrama÷, apiÓabdo 'pi na kevalaæ pÆrvokto hetukalÃpo yÃvattadubhayÃÓrayatvena mukhyopacÃrÃÓrayatvena yadvyavasthÃnaæ tadapi vÃcakaguïav­ttivilak«aïasyaiveti vyÃptighaÂanam / tenÃyaæ tÃtparyÃrtha÷--tadubhayÃÓrayatvena vyavasthÃnÃttadubhayavailak«aïyamiti / evadeva vibhajyate--vya¤jakatvaæ iti / prathamataramiti / prathamoddyote 'sa ca' ityÃdinà granthena / hetvantaramapi sÆcayati---na ceti / vÃcakatvagauïatvobhayav­ttÃntavailak«aïyÃditi bÃlapriyà taditarasmÃditi / gumav­ttiprakÃrÃdityartha÷ / ubhayanna bhinnamiti Óe«a÷ / paryÃyeïa krameïa / ca iti / 'vilak«aïasyÃpi ce'tyatratyacakÃra ityartha÷ / bhinnakrama iti / vilak«aïasyetyanena yojya ityartha÷ / apiÓabdo 'pÅti / bhinnakrama ityanu«ajyate / kvacidgranthe tathà pÃÂhaÓca / apiÓabdasya vyavasthÃnamityanena sambandha iti bhÃva÷ / apiÓabdagamyamarthamÃha--na kevalamityÃdi / tadubhayÃÓrayatvenetyasya vivaraïam--mukhyetyÃdi / vÃcakatvaguïav­tyubhayÃÓrayatvenetyartha÷ / iti vyÃptighaÂanamiti / yadyadÃÓrayatvenÃvati«Âhate tattadvilak«aïamiti vyÃptirdarÓitetyartha÷ / tadubhayÃÓrayatveneti / vya¤jakatavasyeti Óe«a÷ / vya¤jakatvaæ vÃcakatvÃdguïav­tteÓca vilak«aïaæ tadubhayÃÓrayatvenÃvasthÃnÃdityartha÷ / etadeveti / uktamevetyartha÷ / vibhajate vibhajya darÓayati / prathamataramiti / dvitÅyodyotÃpek«ayà tarapa÷ prayoga iti vyÃca«Âe---prathameti / v­ttau 'na ce'tyÃdi / tadityanu«ajyate / vya¤jakatvamityartha÷ / 'ubhayadharmatvenaiva' vÃcakatvaguïav­tyubhayÃÓrayatvena hetunaiva / 'tadekaikarÆpaæ na bhavati' vÃcakatvÃdibhinnaæ bhavati / iti ma ceti sambandha÷ / 'yÃvadi'tyÃdi / yÃvat kintu / 'vÃcakatve'ti / vÃcakatvalak«aïÃdirÆpai÷ rahità ye ÓabdÃ÷ taddharmatvenÃpÅtyartha÷ / tattadekaikarÆpaæ na bhavatÅtyasyÃnu«aÇga÷ / na cobhayetyÃdigranthamavatÃrayati locane--hetvantaramityÃdi / ukte sÃdhye iti vÃcakatvÃÓrayeïa vyavasthÃnÃt / na cobhayadharmatvenaiva tadekaikarÆpaæ na bhavati / yÃvadvÃcakatvalak«aïÃdirÆparahitaÓabdadharmatvenÃpi / tathÃhi gÅtadhvanÅnÃmapi vya¤jakatvamasti rasÃdivi«ayam / na ca te«Ãæ vÃcakatvaæ lak«aïà và katha¤cillak«yate / ÓabdÃdanyatrÃpi vi«aye vya¤jakatvasya darÓanÃdvÃcakatvÃdiÓabdadharmaprakÃratvamayuktaæ vaktum / yadi ca vÃcakatvalak«aïÃdÅnÃæ ÓabdaprakÃrÃïÃæ prasiddhaprakÃravilak«aïatve 'pi vya¤jakatvasya darÓanÃdvÃcakatvÃdiÓabdadharmaprakÃratvamayuktaæ vaktum / yadi ca vÃcakatvalak«aïÃdÅnÃæ ÓabdaprakÃrÃïÃæ prasiddhaprakÃravilak«aïatve 'pi vya¤jakatvaæ prakÃratvena parikalpyate tacchabdasyaiva prakÃratvena kasmÃnna parikalpyate / locanam sÆcito hetu÷ / tameva / prakÃÓayati--tathÃhÅtyÃdinà / te«Ãmiti / gÅtÃdiÓabdÃnÃm / hetvantaramapi sÆcayati--ÓabdÃdanyatreti / vÃcakatvagauïatvÃbhyÃmanyadvya¤jakatvaæ ÓabdÃdanyatrÃpi vartamÃnatvÃtprameyatvÃdivaditi hetu÷ sÆcita÷ / nanvanyatrÃvÃcake yadvya¤jakatvaæ tadbhavatu vÃcakatvÃdervilak«aïam, vÃcake tu yadvya¤jakatvaæ tadavilak«aïamevÃstvityÃÓaÇkyÃha---yadÅti / Ãdipadena gauïaæ g­hyate / Óabdasyaiveti / bÃlapriyà Óe«a÷ / tameva hetuæ sphuÂayati--vÃcakatvetyÃdi / vÃcakatvagauïatvobhayasya yo v­ttÃnta÷ tadvailak«aïyÃttadubhayarahitav­ttitvÃdityartha÷ / gauïatveti / lÃk«aïikatvasyÃpyupalak«aïam / ÓabdÃdityÃdidarÓanÃdityantagrantho na pÆrvÃnvayÅ, kintu uttarÃnvayÅtyÃÓayenÃvatÃrayati--hetvantaramiti / tameva hetvantaramavayavÃntareïa saha darÓayati--vÃcakatvetyÃdi / bhinnamityantaæ vÃcakatvÃdiÓabdadharmaprakÃratvamaÓakyaæ vaktumityasya vivaraïam / nanvityÃdi / avÃcaka iti / gÅtadhvanyÃdÃvityartha÷ / avilak«aïamiti / vÃcakatvÃderityanu«aÇga÷ / gauïamiti / gauïÅv­ttirityartha÷ / v­ttau 'ÓabdaprakÃrÃïÃm' iti nirdhÃraïe «a«ÂhÅ, prakÃratvenetyanenÃsya sambandha÷ / ÓabdaprakÃrÃïÃæ madhye ya÷ prakÃrastatvenetyartha÷ / 'prasiddhaprakÃravilaïatve 'pÅ'ti / vya¤jakatvasya prasiddhaprakÃrebhyo vÃcakatvÃdibhyo vailak«aïye vastutassatyapÅtyartha÷ / 'tadi'ti / tarhityartha÷ / 'Óabdasyaiva prakÃratvene'ti ÓabdÃvÃntarabhedatvenetyartha÷ / 'kasmÃnna parikalpya' iti / parikalpanaæ tadevaæ ÓÃbde vyavahÃre traya÷ prakÃrÃ÷---vÃcakatvaæ guïav­ttirvya¤jakatvaæ ca / tatra vya¤jakatve yadà vyaÇgyaprÃdhÃnyaæ tadà dhvani÷, tasya cÃvivak«itavÃcyo vivak«itÃnyaparavÃcyaÓceti dvau prabhedÃvanukrÃntau prathamataraæ tau savistaraæ nirïÅtau / anyo brÆyÃt--nanu vivak«itÃnyaparavÃcye dhvanau guïav­ttità locanam vya¤jakatvaæ vÃcakatvÃmiti yadi paryÃyau kalpyete tarhi vya¤jakatvaæ Óabda ityapa paryÃyatà kasmÃnna kalpyate, icchÃyà avyÃhatatvÃt / vya¤jakatvasya tu viviktaæ svarÆpaæ darÓitaæ tadvi«ayÃntare kathaæ viparyastatÃm / evaæ hi parvatagato dhÆmo 'nagnijo 'pi syÃditi bhÃva÷ / adhunopapÃditaæ vibhÃgamupasaæharati--tadevamiti / vyavahÃragrahaïena samudragho«ÃdÅn vyudasyati / nanu vÃcaktvarÆpopajÅvakatvÃdguïav­ttyanujÅvakatvÃditi ca hetudvayaæ yaduktaæ tadavivak«itavÃcyabhÃge siddhaæ na bhavati tasya lak«aïaikaÓarÅratvÃdityabhiprÃyeïopakramate--anyobrÆyÃditi / yadyapi ca tasya tadubhayÃÓrayatvena vyavasthÃnÃditi brÆvatà nirïÅtacaramevaitat, tathÃpi guïav­tteravivak«itavÃcyasya ca durnirÆpaæ vailak«aïyaæ ya÷ paÓyati taæ pratyÃÓaÇkÃnivÃraïÃrtho 'yamupakrama÷ / bÃlapriyà syÃdityartha÷ / viv­ïoti locane--vya¤jakatvamityÃdi / itÅti / itiÓabdÃvityartha÷ / paryÃyau ekÃrthakau / ityapÅti / ityanayorapÅtyartha÷ / astu paryÃyatetyata Ãha--vya¤jakatvasyetyÃdi / viviktaæ vÃcakatvÃderviviktam / darÓitamiti / gÅtadhvanyÃdÃviti bhÃva÷ / ataÓca vÃcakatvÃdirÆpeïa parikalpanamayuktamityÃha--tadityÃdi / tadvi«ayÃntara iti / vÃcakagataæ vya¤jakatvamityartha÷ / kathaæ viparyasyatÃmiti / vÃcakatvÃdirÆpeïeti Óe«a÷ / evaæ hÅtyÃdi / vÃcakÃÓrayaæ vya¤jakatvaæ vÃcakatvÃdimÆlaæ na cetparvatagato dhÆmo 'nagnijaÓca syÃdato viparyÃso na yukta iti bhÃva÷ / vibhÃgamupasaæharatÅti / vÃcakatvaguïav­ttibhyÃæ vibhaktatayà vya¤jakatvasya pratipÃditatvÃtprakÃratrayamupapÃdatameveti / bhÃva÷ / vyudasyatÅti / samudragho«ÃderabhidhÃyakatvÃbhÃvÃdati bhÃva÷ / tÃtparyanto 'vatÃrayati nanvityÃdi / upajÅvatyapek«ata ityupajÅvakamanusannidhau jÅvatÅtyanujÅvakam / vÃcakatvetyÃdi nÃvÃcakatvaguïav­tyubhayÃÓrayatvamevÃæÓe dÆ«aïadÃnÃyÃnÆditam / yathoktÃrthobhayÃÓrayatvahetunaivÃsya codyasya parih­tatvÃtpunastadudbhÃvanaparihÃrÃvanarthakÃvityÃÓaÇkya pariharati--yadyapÅtyÃdi / la avivak«itavÃcyasyeti dhvaneÓe«a riti÷ yo vailak«aïyaæ durnirÆpaæ paÓyati, taæ pratÅti sambandha÷ / ÓÃÓaÇketi / vailak«aïyadurnirÆpatvÃÓaÇketyartha÷ / nÃstÅti yaducyate tadyuktam / yasmÃdvÃcyavÃcakapratÅtipÆrvikà yatrÃrthÃntarapratipattistatra kathaæ guïav­ttivyavahÃra÷, na hi guïav­ttau yadà nimittena kenacidvi«ayÃntare Óabda Ãropyate atyantatirask­tasvÃrtha÷ yathÃ--'agnirmÃïavaka÷' ityÃdau, yadà và svÃrthamaæÓenÃparityajaæstatsambandhadvÃreïa vi«ayÃntaramÃkrÃmati, locanam ata evÃdyabhedasyÃÇgÅkaraïapÆrvakamayaæ dvitÅyabhedÃk«epa÷ / vivak«itÃnyaparavÃcya ityÃdinà parÃbhyupagamasya svÃÇgÅkÃrÅ darÓyate / guïav­ttivyavahÃrÃbhÃve hetuæ darÓayituæ tasyà eva guïav­ttestÃvadv­ttÃntaæ darÓayati--na hÅti / guïatayà v­ttirvyÃpÃro guïav­tti÷ guïena nimittena sÃd­ÓyÃdinà ca v­tti÷ arthÃntaravi«aye 'pi Óabdasya sÃmÃnÃdhikaraïyamiti gaumaæ darÓayati / yadà và svÃrthamiti bÃlapriyà ayamupakrama÷ v­ttikÃropakrama÷ / atropa«ÂambhakamÃha--ata evetyÃdi / Ãdyabhedasya vivak«itÃnyaparavÃcyasya / dvitÅyabhedeti / avivak«itavÃcyetyartha÷ / atra hetuæ darÓayati--vivak«itetyÃdi / na hÅtyÃdigranthasya phalaæ darÓayannavatÃrayati--guïav­ttÅtyÃdi / hetuæ darÓayitumiti / vivak«itÃnyaparavÃcya iti Óe«a÷ / gaumalÃk«aïikobhayasÃdhÃraïaæ guïav­ttiÓabdÃrthamÃha--guïatayetyÃdi / guïatayà apradhÃnatayà / abhidhÃv­ttirhi pradhÃnabhÆtà / vyÃpÃra iti / Óabdasyeti / Óe«a÷ / anena gauïasya lÃk«aïikasya ca saægraha÷ / gauïe guïav­ttiÓabdasyÃrthÃntara¤cÃha--guïenetyÃdi / guïenetyasya vivaraïam--sÃd­ÓyÃdineti / nimitteneti t­tÅyÃrthakathanam / uktasyaiva vivaraïam--arthÃntaravi«aye 'pÅtyÃdi / arthÃntarameva vi«ayastasmin / iti gauïaæ yathÃ--'gaÇgÃyÃæ gho«a÷' ityÃdau / tadÃvivak«itavÃcyatvamupapÃdyate / ata eva ca vivak«itÃnyaparavÃcye dhvanau vÃcyavÃcakayodvayorapi svarÆpapratÅtirarthÃvagamanaæ d­Óyata iti vya¤jakatvavyavahÃro yuktyanurodhÅ / svarÆpaæ prakÃÓayannepa parÃvabhÃsako vya¤jaka ityucyate, tathÃvidhe vi«aye vÃcakatvasyaiva vya¤jakatvamiti guïav­ttivyavahÃro niyamenaiva na Óakyate kartum / locanam lak«aïÃæ darÓayati / anena bhedadvayena na ca svÅk­tamavivak«itavÃcyabhedadvayÃtmakamiti sÆcayati / ata eva atyantatirask­tasvÃrthaÓabdena vi«ayÃntaramÃkrÃmati cetyanena Óabdena tadeva bhedadvayaæ darÓayati--ata eva ceti / yata eva na tatroktatahetubalÃdguïav­ttavyavahÃro nyÃyyastata ityartha÷ / yukti lokaprasiddhirÆpÃmabÃdhitÃæ darÓayati--svarÆpamiti / ucyata iti pradÅpÃdi÷, indriyÃdestu karaïatvÃnna vya¤jakatvaæ pratÅtyutpattau / bÃlapriyà darÓayatÅtyÃdi / uktaguïav­ttiÓabdÃrthÃbhiprÃyeïa 'yadà nimittene' tyÃdigranthena gauïÅæ 'yadà và svÃrthami' tyÃdagranthena lak«aïäca darÓayatÅtyartha÷ / nanu guïav­tterbahurÆpatve 'pi kimitÅdaæ bhedadvayaæ sodÃharaïaæ darÓitamityata Ãha--anenetyÃdi / anena darÓitena / sÆcayatÅtyatra gamakamÃha--ata evetyÃdi / tadeva bhedadvayamiti / avivak«itavÃcyabhedadvayamevetyartha÷ / v­ttau 'na hÅ' tyÃdi / vivak«itavÃcyatvaæ tadà na hyupapadyata iti sambandha÷ / 'vi«ayÃntare' gaÇgÃdiÓabdamukhyÃrthamityartha÷ / 'aÓenÃparityajanni'ti / gaÇgÃdiÓabdo hi gaÇgÃtÅratvÃdinà kevalatÅratvÃdinà và gaÇgÃyÃstÅrameva lak«ayatÅtyatoæ'Óena svÃrthÃparityÃga÷ / 'tatsambandhadvÃreïe'ti / sÃmÅpyarÆpasvÃrthasambanghena nimittenetyartha÷ / 'vi«ayÃntaraæ' tÅrÃdikam / 'ÃkrÃmati' svavi«ayamÃpÃdayati / Óabda ityanu«aÇga÷, gaÇgÃdiÓabda ityartha÷ / locane--yuktimiti / yuktyanurodhÅtyatroktÃæ yuktimityartha÷ / pÆrayati--pradÅpÃdiriti / nanu vya¤jakatvaæ j¤Ãpakatvaæ, tattu mukhyamindriyÃdestata÷ kiæ sahakÃribhÆtapradÅpÃdigrahaïamityata Ãha--indriyÃdestviti / Ãdipadena liÇgÃdergraæhaïam / pratÅtyutpattau karaïatvÃdvya¤jakatvaæ neti sambandha÷ / v­ttau 'tathÃvidhe vi«aya' iti / vÃcyavÃcakapratÅtipÆrvakapratÅtiva«aye 'rthÃntara ityartha÷ / 'vÃcakatvasyaive'ti vÃcakatvÃÓrayyevetyartha÷ / 'kathaæ bhidyata' iti / na bhidyata ityartha÷ / atra hetumÃha--'tasye' tyÃdi / avivak«itavÃcyastu dhvanirguïav­tte÷ kathaæ bhidyate / tasya prabhedadvaye guïav­ttiprabhedadvayarÆpatà lak«yata eva yata÷ / ayamapi na do«a÷. yasmÃdavivak«itavÃcyo dhvanirgumav­ttimÃrgÃÓrayo 'pi bhavati na tu guïav­ttirÆpa eva / guïavattirhi vya¤jakatvÃÓÆnyÃpi d­Óyate / vya¤jakatvaæ ca yathoktacÃrutvahetuæ locanam evamabhyupagamaæ pradarÓak«epaæ darÓayati---avivak«iteti / tuÓabda÷ pÆrvasmÃdviÓe«aæ dyotayati / tasyeti / avivak«itavÃcyasya yatprabhedadvayaæ tasmin gaumalÃk«aïikatvÃtmakaæ prakÃradvayaæ lak«yate nirbhÃsyata ityartha÷ / etatpariharati--ayamapÅti / gumav­tteryomÃrga÷ prabhedadvayaæ sa ÃÓrayo nimittatayà prÃkkak«yÃniveÓÅ yasyetyartha÷ / etacca pÆrvameva nirïÅtam / tÃdrÆpyÃbhÃve hetumÃha--guïav­ttiriti / gauïalÃk«aïikarÆpobhayÅ apÅtyartha÷ / nanu vya¤jaktvena kathaæ ÓÆnyà guïÃv­ttirbhavati, yata÷ pÆrvamevoktam-- mukhyÃæ v­ttiæ parityajya guïav­ttyÃrthadarÓanam / yaduddiÓya phalaæ tatra Óabdo naiva skhaladgati÷ // iti / na hi prayojanaÓÆnya upacÃra÷ prayojanÃæÓaniveÓÅ ca vya¤janavyÃpÃra iti bhavadbhirevÃbhyÃdhÃyÅtyÃÓaÇkyÃbhimataæ vya¤jakatvaæ viÓrÃntisthÃnarÆpaæ tatra nÃstÅtyÃha--vya¤jakatvaæ ceti / bÃlapriyà locane---darÓayatÅti / pÆrvapak«Åti Óe«a÷ / guïav­ttÅtyÃdervivaraïam--gauïetyÃdi / lak«yata ityasyÃrthÃntarabhramanodanÃya viv­ïoti--nirbhÃsyata iti / na hÅtyÃdinoktaprakÃreïoti Óe«a÷. prÃkkak«yeti / vya¤janÃta÷ pÆrvakak«yetyartha÷ / pÆrvameveti / na hÅtyÃdigranthe 'bhrama dhÃrmike' tyÃdigÃthÃvyÃkhyÃnÃvasare vetyartha÷ / tÃdrÆpyÃbhÃva iti / guïav­ttirÆpatvÃbhÃva ityartha÷ / nanu guïav­ttirhi vya¤jakatvaÓÆnyÃpi d­Óyata ityanenaivÃvivik«itavÃcyasya guïav­ttirÆpatvÃbhÃve siddhe vya¤jakatva¤cetyÃdigrantha÷ kimarthaæ ityatastadgranthamavatÃrayata--nanvityÃdi / nanu pÆrvoktiranyaparaivÃstvityata Ãha--na hÅtyÃdi / itÅtyÃdi / anyavÃkyaæ ti«Âhatu iti bhavadbhirevÃbhyadhÃyi cetyartha÷ / abhimatamityasyaiva vivaraïam--viÓrÃntisthÃnarÆpamiti / tatreti / guïav­ttimÃtra ityartha÷ / nÃstÅti / vya¤jakatvaæ na vya¤janakaraïatvamÃtramatra vivak«itaæ, kintu viÓrÃntisthÃnabhÆtavya¤janakaraïatvam / tattu cÃrutvahetuvyaÇgyavya¤janaæ vinà na bhavatÅtyartha÷ / vya¤jakatvaÓÆnyÃpi d­Óyata ityuktasyaiva vivaraïaæ v­ttau 'guïav­ttistvi'tyÃdi / guïav­ttistu vÃcyadharmÃÓrayeïaiva vyaÇgyamÃtrÃÓrayeïa ca sambhavata / sà abedopacÃrarÆpà yathetyÃdyanvayo yÃpÅtyÃdivÃkye vÃcyetyÃdervyaÇgyetyÃdeÓcÃnu«aÇgaÓca bodhya÷ / tatra vÃcyadharmÃÓrayeïetyetatprak­tÃnuguïaæ viv­ïoti locane---vÃcyavi«ayo yo dharma iti / vyaÇgyaæ vinà na vyavati«Âhate / guïav­ttistu vÃcyadharmÃÓrayeïaiva vyaÇgyamÃtrÃÓrayeïa cÃbhedopacÃrarÆpà sambhavati, yatÃ--tÅk«ïatvÃdagnirmÃïavaka÷, ÃhlÃdakatvÃccandra evÃsyà mukhamityÃdau / yathà ca 'priye jane nÃsti punaruktam' ityÃdau / yÃpi lak«aïarÆpà guïav­tti÷ sÃpyupalak«aïÅyÃrthasaæbandhamÃtrÃÓrayeïa cÃrurÆpavyaÇgyapratÅtiæ vinÃpi sambhavatyeva, yathÃ--ma¤cÃ÷ kroÓantÅtyÃdau vi«aye / locanam vÃcyadharmeti / vÃcyavi«ayo yo dharmo 'bhidhÃvyÃpÃrastasyÃÓrayeïa tadupab­æhaïÃyetyartha÷ / ÓrutÃrthapattÃvivÃrthÃntararasyÃbhidheyÃrthoæntarasyÃbhidheyÃrthopapÃdÃna eva paryaævasÃnÃditi bhÃva÷ / tatra gaumasyodÃharaïamÃha--yatheti / dvitÅyamapi prakÃraæ vya¤jakatvaÓÆnyaæ nidarÓayitumupakramate--yÃpÅti / cÃrurÆpaæ viÓrÃntisthÃnaæ, tadabhÃve sa vya¤jakatvavyÃpÃro naivonmÅlati, pratyÃv­ttya vÃcya eva viÓrÃnte÷, k«aïad­«Âana«ÂadivyavibhavaprÃk­tapuru«avat / bÃlapriyà vÃcakasyeti Óe«a÷ / bhÃvÃrthavivaraïam--tadupab­æhaïÃyeti / abhidheyÃrthopab­æhaïÃyetya÷ / kathaæ guïav­ttestadupab­æhaïÃrthatvamityatassad­«ÂÃntamÃha--ÓrutetyÃdi / yathà pÅno devadatto divà na bhuÇkta ityÃdau Órutasya pÅnatvÃde rupapÃdakatayà rÃtribhojanÃdikaæ kalpyate / kalpitasya tasyÃrthÃntarasya pÅnatvÃdyupapÃdana eva paryavasÃna¤ca tathà guïav­ttisthale 'rthÃntarasya lak«yasya padÃntarÃbhidheyÃrthopapÃdana eva varyavasitiryatastasmÃdityartha÷ / v­ttau 'vyaÇgyamÃtrÃÓrayeïe'tyatra mÃtrapadena cÃrutvaheturmukhyavyaÇgayaæ vyÃvartyate / 'priye jana'iti / priya iti tÅk«ïatvÃdatyÃdivadguïarÆpahetukathanaæ punaruktapadenÃnupÃdeyatvaæ lak«yata iti pÆrvamevoktam / e«ÆdÃharaïe«u tÅk«ïatvÃdiguïÃnÃmÃdhikyaæ vyaÇgyaæ, tattu na cÃrutvakÃrÅti bhÃva÷ / 'upalak«aïÅye'ti / upalaïÅyo lak«yo yo 'rtho ma¤jasthabÃlakÃdistena saha yassambandha ÃdhÃrÃdheyabhÃvÃdirma¤cÃdapadamukhyÃrthasya tanmÃtrÃÓrayeïetyartha÷ / mÃtrapadavyÃvartyakathanaæ 'cÃrurÆpe'tyÃdi / 'ma¤cÃ' iti / atra ma¤casthabÃlakÃnÃæ bahutvÃdakaæ vyaÇgyaæ tadapi na cÃrutvakÃri / 'cÃrurÆpa'mityetadviv­ïoti locane--viÓrÃntÅta / nanu vinÃpi cÃruvyaÇgyapratÅtiæ vya¤janÃvyÃpÃro bhavatvityata Ãha--tadabhÃva ityÃdi / tadabhÃve cÃruvyaÇgyÃbhÃve / sa÷ lak«aïÃmÆlaka÷ / unmÅlati prakÃÓate / kuta ityata Ãha--pratyÃv­tyetyÃdi / k«aïeti / k«aïa eva d­«Âo na«ÂaÓca divyavibhavo yasya sa÷ tathÃvidho ya÷ prÃk­to daridra÷ puru«a÷ tadvat / tasya yathà pratyÃv­tya prÃk­tavibhÃva eva tathà vya¤janÃvyÃpÃrasya yatra tu sà cÃrurÆpavyaÇgyapratÅtihetustatrÃpi vya¤jakatvÃnupraveÓenaiva vÃcakatvavat / asambhavinà cÃrthena yatra vyavahÃra÷, yathÃ---'suvarïapu«pÃæ p­thivÅm' ityÃdau tatra cÃrurÆpavyaÇgyapratÅtireva prayojiketi tathÃvidhe 'pi locanam nanu yatra vyaÇgye 'rthe viÓrÃntistatra kiæ kartavyamityÃÓaÇkyÃha--yatra tviti / asti tatrÃparo vya¤janavyÃpÃra÷ parasphuÂa evetyartha÷ / d­«ÂÃntaæ parÃÇgÅk­tamevÃha---vÃcakatvavaditi / vÃcakatve hi tvayaivÃÇgÅk­to vya¤janavyÃpÃra÷ prathamaæ dhvaniprabhedamapratyÃcak«aïeneti bhÃva÷ / ki¤ca vastvantare mukhye sambhavati sambhavadeva vastvantaraæ mukhyamevÃropyate vi«ayÃntaramÃtratastvÃropavyavahÃra iti jÅvitamupacÃrasya, suvarïapu«pÃïÃæ tu mÆlata evÃsambhavÃttaduccayanasya tatra ka ÃropavyavahÃra÷; 'suvarïapu«pÃæ p­thivÅm' iti hi syÃdÃropa÷, tasmÃdatra vya¤janavyÃpÃra eva pradhÃnabhÆto nÃropavyavahÃra÷, sa paraæ vya¤janavyÃpÃrÃnarodhitayotti«Âhati / tadÃha--asambhavineti / prayojiketi / vyaÇgyameva hi prayojanarÆpaæ pratÅtiviÓrÃmasthÃmÃropite tvasambhavati pratitiviÓrÃntirÃÓaÇkanÅyÃpi na bhavati / bÃlapriyà vÃcyÃrtha eva viÓrÃntiryatastasmÃdityÃrtha÷ / v­ttau 'yatre'tyÃdi / 'se'ti / guïav­ttirityartha÷ / 'vya¤jakatvÃnupraveÓenaive'ti / bhavatÅti Óe«a÷ / granthametamavatÃrayati---nanvityÃdi / apara iti / cÃrurÆpavyaÇgyapratyÃyakatvÃdvilak«ama ityartha÷ / prathamamiti / vivak«itÃnyaparavÃcyamityartha÷ / apratyÃcak«Ãïena abhyupagacchatà / asambhavinetyÃdigranthaæ tÃtparyato 'vatÃrayati--ki¤cetyÃdi / asambhavinà ceti cakÃra÷ ki¤cetyanena vyÃkhyÃta÷ / vastvantara ityÃdi / adhi«ÂhÃnÃropyayorubhayorapi sambhave satyevÃropa ityartha÷ / yathà mÃïavakÃdÃvagnyÃde÷ / nanu tayorubhayossatve kuta ÃropavyavahÃra ityata Ãha---vi«ayÃntaramÃtrata iti / vi«ayÃntaratvamÃtreïetyartha÷ / vastutastayoraikyÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / itÅtyÃdi / svatassatorÃropyÃdhi«ÂhÃnayorekasminnanyasyÃropa itÅdamupacÃrasya mukhyaæ jÅvitamityartha÷ / astvetattata÷ kimata Ãha-suvarïapu«pÃïÃmityÃdi / mÆlata eva atyarthameva / taduccayanasya suvarïapu«poccayanasya / tatra suvarïapu«pÃmityÃdyudÃharaïasthale / ka iti / nirjÅva ityartha÷ / nanu tarhi suvarïapu«pÃæ p­thivÅmiti prayoga÷ kathamupapadyata ityata Ãha--suvarïetyÃdi / ityÃropassyÃddhÅti sambandha÷. tadÃropaæ vinà tasya mahÃkaviprayogasyÃnirvÃhÃditi bhÃva÷ / phalitamÃha--tasmÃdityÃdi / ÃropavyavahÃra iti / ÃropamÆlakaguïav­ttivyavahÃra ityartha÷ / tadÃheti / uktÃbhiprÃyeïÃhetyartha÷. v­ttau 'prayojike'tyasya vyavahÃraprayojiketyartha÷ / cÃrurÆpetyÃdigranthasya bhÃvÃrthamÃha--vyaÇgyamityÃdi / prayojanarÆpamiti hetugarbhaæ viÓe«aïam / nanvasambhavadapi vi«aye guïav­ttau satyÃmapi dhvanivyavahÃra eva yuktyanurodhÅ / tasmÃdavivak«itavÃcye dhvanau dvayorapi prabhedayorvya¤jakatvaviÓe«ÃviÓi«Âà gumav­ttirna tu tadekarÆpà sah­dayah­dayÃhlÃdinÅ pratÅyamÃnà pratÅtihetutvÃdviya«Ãntare locanam satyÃmapÅti / vya¤janavyÃpÃrasampattaye k«aïamÃtramavalambitÃyÃmiti bhÃva÷. tasmÃditi / vya¤jakatvalak«aïo yo viÓe«astenÃviÓi«Âà avidyamÃnaæ viÓi«Âaæ viÓe«o bhedanaæ yasyÃ÷ vya¤jakatvaæ na tasyà bheda ityartha÷ / yadi và vya¤jakatvalak«aïena vyÃpÃraviÓe«emÃviÓi«Âà nyakk­tasvÃbhÃvà ÃsamantÃdvyÃptà / tadeketi / tena vya¤jakatvalak«aïena sahaikaæ rÆpaæ yasyÃ÷ sà tathÃvidhà na bhavati / avivak«itavÃcye vya¤jakatvaæ guïav­tte÷ p­thakcÃrupratÅtihetutvÃt vivak«itavÃcyani«Âhavya¤jakatvavat, na hi guïav­tteÓcÃrupratÅtihetutvamastÅti bÃlapriyà vyaÇgyamÃtrÃnvitamÃropitameva pratÅtiviÓrÃntisthÃnamastu, kiæsa cÃrarÆpavyaÇgyasamÃÓrayaïenetyata Ãha--Ãropita ityÃdi / asambhavatÅti hetugarbham / k«aïamÃtramavalambitÃyÃmityanena guïav­ttivi«ayabhÆtÃrthasyÃvÃntaratÃtparyagocaratvaæ darÓitam / v­ttau 'tathÃvidhe vi«aya' iti / asambhavadarthakavÃkya ityartha÷ / upasaæharati--'tasmÃdi'tyÃdi / vya¤jakatvaviÓe«ÃviÓi«Âetyetatprak­tÃnuguïye vyÃca«Âe--vya¤jakatvetyÃdi / teneti karaïe t­tÅyà / vivaraïena siddhaæ phalitÃrthamÃha---vya¤jakatvamityÃdi / tasyÃ÷ guïav­tte÷ / bheda÷ avÃntaradharma÷. vya¤jakatvaguïav­tyo÷ pratipÃditabhedopasaæhÃraparatayaivaæ vyÃkhyÃya vya¤jakatvaprÃdhÃnyasyÃnyÃprÃdhÃnyasya ca pratipÃditasyopasaæhÃraparatayÃpyetaæ granthaæ vyÃca«Âe--yadi vetyÃdi / yadi và atha ca / viÓi«Âà viÓe«ità na bhavatÅtyaviÓi«Âa / yadvà viÓi«Âaæ viÓe«a÷ Ãdara÷ avidyamÃnaæ viÓi«Âaæ yasyÃsseti vyatpattimabhipretyÃha--nyakk­tasvabhÃveti / vya¤jakatvaviÓe«eïÃviÓi«Âeti vigrahaæ dhÃtÆnÃæ bahvartha¤cÃbhipretya prakÃrÃntaramÃha--ÃsamantÃdyvÃpteti / yadivetyanu«aÇga÷ / nanu tathÃpi guïav­ttervya¤jakatvaikarÆpatvamastviti ÓaÇkÃyÃmuktaæ, na tu tadekarÆpeti tadviv­ïoti--tenetyÃdi / tadekarÆpatvÃbhÃve hetu÷--'sah­daye'tyÃdi / netyasyÃnu«aÇga÷ / yato guïav­tti÷ sah­dayah­dayÃhlÃdinÅ pratÅyamÃnà ca na bhavatyato na tadekarÆpeti sambandha÷ / vyaÇgyagataæ sah­dayah­dayÃhïÃdakatvaæ pratÅyamÃnatva¤ca vya¤jakatve samÃropya guïav­ttestanni«edhapÆrvaktaæ tadekarÆpatvaæ ni«iddhamiti bodhyam / evaæ guïav­ttervya¤jakatvaikarÆpatvÃbhÃvapratipÃdanena vya¤jakatvasya guïav­ttibhinnatvaæ, labhyate, tatra hetupradarÓaka÷ pratÅtihetutvÃditi grantha÷, cÃrutvapratÅtihetutvÃditi tadartha÷, vya¤jakatvasyeti Óe«a÷ / tathÃcÃyaæ prayoga ityÃÓayenÃha locane--avivak«itavÃcya ityÃdi / p­thagiti bhinnamityartha÷ / v­ttau 'tadrÆpaÓÆnyÃyÃ' iti / cÃrutvapratÅtihetutvaÓÆnyÃyà ityartha÷ / guïav­tterityanu«aÇga÷ / granthametamuktÃnumÃnopayogitayÃvatÃrayati--na hÅtyÃdi / tadrÆpaÓÆnyÃyà darÓanÃt / etacca sarve prÃvasÆcitamapi sphuÂatarapratÅtaye punaruktam / api ca vya¤jakatvalak«aïo ya÷ ÓabdÃrthayorgharma÷ sa prasiddhasambandhÃnurodhÅti na kasyÃcidvimativi«ayatÃmarbahati / ÓabdÃrtharyorhi prasiddho ya÷ sambandho vÃcyavÃcakabhÃvÃkhyÃstamanurundhÃna eva vya¤jakatvalak«aïo vyÃpÃra÷ sÃmagrantarasambandhÃdaupÃdhika÷ pravartate / ata eva vÃcakatvÃttasya viÓe«a÷ vÃcakatvaæ hi ÓabdaviÓe«asya niyata Ãtmà vyutpattikÃlÃdÃrabhya tadavinÃbhÃvena tasya prasiddhatvÃt / sa tvaniyata÷, aupÃdhikatvÃt / locanam darÓayati---vi«ayÃntara iti / agnirvaÂurityÃdau / prÃgiti prathamoddyote / niyatasvabhÃvÃcca vÃcyavÃcakatvÃdaupÃdhikatvenÃniyataæ vya¤jakatvaæ kathaæ na bhinnanimittamiti darÓayati--api ceti / aupÃdhika iti / vya¤jakatvavaicitryaæ yatpÆrvamuktaæ tatk­ta ityartha÷ / ata eva samayaniyamitÃdabhidhÃvyÃpÃrÃdvilak«aïa iti yÃvat / etadeva bÃlapriyà vi«ayÃntara ityasya vivaraïam--agnirvaÂurityÃdÃviti / athÃpi cetyÃdigrantho 'bhÃvavÃdina÷ prati sthÆïÃnikhanananyÃyena vya¤jakatvasÃdhaka ityabhiprÃyeïÃvatÃrayati--niyatetyÃdi / niyatasvÃbhÃvÃditi / vÃcakatvaæ hi samayÃpek«atvena niyatasvarÆpamiti bhÃva÷ / aniyatatve hetu÷--aupÃdhikatveneti / kathamityÃdi / vÃcakatvÃdvya¤jakatvasya prav­tternimittaæ bhinnamevetyartha÷ / v­ttau 'sÃmagryantare'tyÃdi / 'sÃmagnyantarasambandhÃt' prakaraïÃdermukhyasÃmaganyÃssannidhÃnÃt / 'aupÃdhika÷ pravartate' aupÃdhikassannullasatÅtyartha÷ / atropÃdhiÓabdenÃnyÃvÃntarasÃmagrÅvivak«itetyÃÓayena viv­ïoti--vya¤jakatvetyÃdi / vya¤jakatve yadvaicitryaæ vÃcyavÃkayorguïatvaprÃdhÃnyÃdi / nanu sÃmagryantarasambandhajanitatve 'pyayaæ vyÃpÃro vÃcakavyÃpÃratvÃdabhidhaivÃstvityata Ãha--ata evetyÃdi / ata eva yatasmÃmagryantarasambandhÃdaupÃdhiko janitastata evetyartha÷ / etadeva uktameva / v­ttau 'ÓabdaviÓe«asye'ti / sÃk«ÃtsamayÃpek«iïaÓÓabdasyetyartha÷ / 'ÃtmÃ' svabhÃva÷ / 'vyutpattikÃlÃdi'ti / saÇketakÃlÃdityartha÷ / tathà pÃÂhaÓca / 'tadi'ti Óabdetyartha÷ / 'tasya' vÃcakatvasya / 'sa tvi'ti / vya¤jakatvavyÃpÃrastvityartha÷ / 'prakaraïÃdyavacchedena' prakaraïÃdisahakÃreïa / prakaraïÃdyavacchedena tasya pratÅteritarathà tvapratÅte÷ / nanu yadyaniyatastatkiæ tasya svarÆpaparÅk«ayà / nai«a do«a÷; yata÷ ÓabdÃtmani tasyÃniyatatvam, na tu sve vi«aye vyaÇgyalak«aïe / liÇgatvanyÃyaÓcÃsya vya¤jakabhÃvasya lak«yate, yathà liÇgatvamÃÓraye«vaniyatÃvabhÃsam, icchÃdhÅnatvÃt; khavi«ayÃvyabhicÃri ca / tathaivedaæ yathà darÓitaæ locanam saphuÂayati--ata eveti / aupÃdhikatvaæ darÓayati--prakaraïÃdÅti / kiæ tasyeti / aniyatatvÃdyathÃruci kalpyeta pÃramÃrthikaæ rÆpaæ nÃstÅti; na cÃvastuna÷ parÅk«opapadyata iti bhÃva÷ / ÓabdÃtmanÅti / saÇketÃspade padasvarÆpamÃtra ityartha÷ / ÃÓraye«viti / na hi dhÆme vahnigamakatvaæ sadÃtanam,anyagamakatvasya vahnyagamakatvasya ca darÓanÃt / icchÃdÅnatvÃditi / icchÃtra pak«adharmatvajij¤ÃsÃvyÃptisusmÆr«Ãprabh­ti÷ / svavi«ayeti / bÃlapriyà 'tasya' vya¤jakatvasya / 'pratÅte÷' unme«Ãt / prakaraïÃdÅntyÃdigrantho na hetvantarapradarÓaka÷, kintvaupÃdhikatvÃdityuktasyaiva vivaraïarÆpa ityÃha locane--aupÃdhikatvaæ darÓayatÅti / v­ttau yadyaniyata' iti / sa ityanu«ajyate / tasya vya¤jakatvasya / locane bhÃvamÃha--aniyatatvÃdityÃdi / aniyatatvÃt abhidhÃvanniyatatvÃbhÃvÃt / kalpyeteti / tatsvarÆpamiti Óe«a÷ / atra hetumÃha--pÃramÃrthikamityÃdi / pÃramÃrthikaæ anugatam / itÅti hetau / kiæ tata ityata Ãha--na cetyÃdi / gaganÃravindÃderapi parÅk«yatvaprasaÇgÃditi bhÃva÷ / ÓabdÃtmanÅyanena vivak«itaæ vyÃca«Âe--saÇketÃspada ityÃdi / mÃtrapadenÃrthasya vyavaccheda÷ / v­ttau 'tasye'ti / vya¤jakatvasyetyartha÷ / 'na tvi'tyÃdi / tasyÃniyatatvamityanu«ajyate / sve svasambandhini / 'vyaÇgyalak«aïe vi«aye' vyaÇgyÃrthe / yasya yaraya vyaÇgyo 'rtho vidyate tasya tasya vya¤jakatvamityevamarthavi«aye niyatatvaæ vya¤jakatvasyÃstyevetyartha÷ / atra d­«ÂÃntakathanam--liÇgatve'tyÃdi / 'liÇgatvanyÃya÷' liÇgatvasÃmyam / 'liÇgatvaæ' vahnyÃdij¤Ãpakatvam / 'ÃÓraye«u' dhÆmÃdi«u / aniyatÃvabhÃsamityetadviv­ïoti locane--na hÅtyÃdi / na hi sadÃtanamityatra hetumÃha---anyetyÃdi / anyeti / vahnyatiriktetyartha÷ / vahnyagamakatvasyeti / kadÃcidvahnigamakatvÃbhÃvasyetyartha÷ / darÓanÃt anubhavÃt / icchÃdhÅnatvÃdityatrecchÃpadaæ prak­tÃnuguïatayà vyÃkhyÃti--icchetyÃdi / pak«adharmatà vyÃpyasya pak«av­ttità vya¤jakatvam / ÓabdÃtmanyaniyatatvÃdeva ca tasya vÃcakatvaprakÃratà na Óakyà kalpayitum / yadi hi vÃcakatvaprakÃratà tasya bhavettacchabdÃtmani niyatatÃpi syÃdvÃcakatvavat / sa ca tathÃvidha aupÃdhiko dharma÷ ÓabdÃnÃmautpattikaÓabdÃrthasambanthavÃdinà vÃkyatattvavidà pauru«Ãpauru«eyayorvÃkyayorviÓe«amabhidadhatà niyamenÃbhyupagantavya÷, tadanabhyupagame hi tasya ÓabdÃrthasambandhanityatve satyapyapauru«eyapauru«eyayorvÃkyayorarthapratipÃdane locanam svasminvi«aye ca g­hÅte trairÆpyÃdau na vyabhicarati / na kasyacidvimatimetÅti yaduktaæ tatsphuÂayati--sa ceti / vya¤jakatvalak«aïa ityartha÷ / autpattiketi / janmanà dvitÅyo bhÃvavikÃra÷ sattÃrÆpa÷ sÃmÅpyÃllaïÃto vÃnutpatti÷, bÃlapriyà tasyÃ÷ jij¤Ãsà / vyÃptisusmÆr«Ã hetau sÃdhyasya yà vyÃpti÷, tatsmaraïecchà / prabh­tipadena vyÃpyasya sapak«asatvÃdijij¤Ãsà g­hyate / pak«adharmatÃjij¤ÃsÃdÅnÃmanumitiæ prati prayojakatvaæ prÃcÅnÃbhyupagataæ tadvÃrà ca liÇgatvasya tadadhÅnatvaæ bodhyam / svÃvi«ayÃvyÃbhicÃrÅtyasya tÃrtpÃrthavivaraïam--svasminnityÃdi / svasmin svasambandhini liÇge / vi«aye ca sÃdhye ca / vi«aye veti ca pÃÂha÷ / g­hÅta ityanenÃnayossambandha÷ / trairÆpyÃdÃviti / trairÆpyamanumÃnÃÇgabhÆtaæ pak«asatvasapak«asatvavipak«ÃsatvarÆpamÃdipadenÃbÃdhitatvÃdikaæ g­hyate / tatra trairÆpyasya liÇge abÃdhitatvÃdessÃdhye ca graha÷ / na vyabhicaratÅti j¤Ãpakatvaæ svavi«aye na vyabhicaratÅtyartha÷ / svavi«ayÃvyabhicÃrÅti v­ttestu j¤Ãpakatvasya vi«aye j¤Ãpye vahnyÃdau na vyabhicaratÅtyevÃrtha÷ / v­ttau 'vÃcakatvaprakÃrate'ti / vÃcakatvÃvÃntaradharmatetyartha÷ / 'tadi'ti / tarhÅtyartha÷ / nanvevaæ vya¤jakatvaæ na kasya cidvimativi«ayatÃmarhantÅtyuktamayuktaæ vyaÇgyavya¤jakabhÃvalak«aïasya ÓabdÃrthasambandhasyÃniyatatvenautpattikasÆtravirodhÃdityÃÓaÇkÃæ sa cetyÃdigranthena pariharatÅtyavatÃrayati--na kasyacidityÃdi / sphuÂayati sphuÂaæ karoti sÃdhayatÅti yÃvat / v­ttau ÓabdÃnÃæ dharmaæ iti yojanà / 'autpattikastu ÓabdasyÃrthena sambandha' ityÃdijaiminÅyaæ sÆtraæ manasi k­tyoktam 'autpattikastu ÓabdasyÃrthena sambandha' ityÃdijaiminÅyaæ sÆtraæ manasi k­tyoktam 'autpattike'tyÃdi / tatrautpattikapadena nitya ityartho vivak«itastallÃbhaprakÃraæ darÓayati--janmanetyÃdi / lak«yata iti / jÃyate asti vardhate vipariïamate apak«Åyate naÓyatÅti «aÇvikÃrà bhÃvÃnÃmuktÃ÷ / tatra dvitÅyassattÃrÆpo vikÃra÷ utpattipadÃrthena janmanà sÃmÅpyÃnnimittÃllak«yata ityartha÷ / sattÃmÃtrasya lak«aïÃtsadÃsatvaæ kalpyamityaparito«ÃdÃha--viparÅtetyÃdi / janmanà lak«yata nirviÓe«atvaæ syÃt / tadabhyupagame tu pauru«eyÃïÃæ vÃkyÃnÃæ puru«ecchÃnuvidhÃnasamÃropitaupÃdhikavyÃpÃrÃntarÃïÃæ satyapi svÃbhidheyasambandhÃparityÃge mithyÃrthatÃpi bhavet / locanam rƬhyà và autpattikaÓabdo nityaparyÃya÷ tena nityaæ ya÷ ÓabdÃrthayo÷ Óaktilak«aïaæ saæbandhamicchati jaimineyastenetyartha÷ / nirviÓe«atvamiti / tataÓca puru«ado«ÃnupraveÓasyÃki¤citkaratvÃttannibandhaæ pauru«eye«u vÃkye«u yadaprÃmÃïyaæ tanna sidhyet / pratipattureva hi yaditathà pratipattistarhi vÃkyasya na kaÓcidaparÃdha iti kathamaprÃmÃïyam / apauru«eye vÃkye 'pi pratipatt­daurÃtmyÃttathà syÃt / bÃlapriyà ityanu«aÇga÷ virodharÆpasambandhena nimittena janmanà tpattirlak«yata ityartha÷ / atra matubarthe taddhita÷ pak«advaye 'pi / lÃghavÃdÃha--rƬhyà vetyÃdi / rƬhyà sÆtrakÃrasaÇketena / phalitamÃha--tenetyÃdi / yo jaimineya icchatÅti sambandha÷ / Óaktilak«aïamiti / bodhanasÃmarthyarÆpamityartha÷ / v­ttau pÆrvoktaÓaÇkÃbÅjatvenautpattiketyÃdyuktaæ pauru«eyetyÃdikantvabhyupagantavyatve hetutvena / anabhyupagame do«amÃha--'tadi'tyÃdi / 'tasye'ti / vÃkyatatvavido jaimineyasyetyartha÷ / mata iti Óe«a÷ / 'Óabde'tyÃdi / 'ÓabdÃrthasambandhasya' ÓabdagatÃrthabodhanasÃmarthyarÆpasya nityatvÃdityartha÷ / arthagocaraj¤ÃnajananaÓaktirhi prÃmÃïyaæ, sà ÓaktiryathÃrthe«vivÃyathÃrthe«vapi vÃkye«vasti / pramÃïyaæ svata eva / aprÃmÃïyantu kÃraïado«abÃdhakapratyayÃdinà janyata ityÃdimÅmÃæsakamatamatrÃvadheyam / nirviÓe«atvaæ syÃdityatre«ÂÃpattiæ parihartuæ nirviÓe«atve do«aæ darÓayati--tataÓcetyÃdi / puru«eti / puru«e vaktari ya÷ kÃdÃcitko do«asya bhramÃderanupraveÓa÷, yadvÃ---puru«ado«asya vÃkye yo 'nupraveÓastasyetyartha÷ / aki¤citkaratvÃditi / nityasya ÓabdÃrthasambandhasya bÃdhane ÓaktyabhÃvÃditi bhÃva÷ / tannibandhanaæ vastuta÷ puru«ado«ÃdhÅnam / pauru«eye«u laukike«u vÃkye«u ayathÃrthavÃkye«u aprÃmÃïyam yathÃrthatvanimittakamaprÃmÃïyam / tataÓca tanna siddhyediti sambandha÷ / nanu puru«ado«a÷pratipatt­dvÃrà vÃkyasyÃprÃmÃïyasampÃdaka iti ÓaÇkÃyÃmÃha---pratipatturityÃdi / tatheti / ayathÃrthatayetyartha÷ / do«Ãntara¤cÃha--apauru«ayetyÃdi / apauru«eyavÃkye vaidikavÃkye / pratipatt­daurÃtmayÃt pratipatturde«Ãt / tathà syÃt ayathÃrthatvapratÅtyà aprÃmÃïyaæ syÃt / syÃt v­ttau tathÃvidhaupÃdhikadharmmÃbhyupagameguïamÃha--'tadabhyupagama' ityÃdi / 'puru«eti / puru«ecchÃyÃ÷ vakt­puru«ÃbhiprÃyasyÃnuvidhÃnÃddheto÷ samÃropitaæ kalpitamata evaupÃdhika¤ca yadvyÃpÃrÃntaraæ ye«u te«Ãmityartha÷ / d­Óyate hi bhÃvÃnÃmaparityaktasvasvabhÃvÃnÃmapi sÃmagnyantarasampÃtasampÃditaupÃdhikavyÃpÃrÃntarÃïÃæ viruddhakriyatvam / tathà hi--himamayÆkhaprabh­tÅnÃæ nirvÃpitasakalajÅvalokaæ ÓÅtalatvamudvahatÃmeva priyÃvirahadahanadahyamÃnamÃnasairjanairÃlokyamÃnÃnÃæ satÃæ santÃpakÃritvaæ prasiddhameva / tasmÃtpauru«eyÃïÃæ vÃkyÃnÃæ satyapi naisargike 'rthasambandhe mithyÃrthatvaæ samarthayitumicchatà vÃcakatvavyatiriktaæ ki¤cadrÆpamaupÃdhikaæ vyaktamevÃbhidhÃnÅyam / tacca vya¤jakatvÃd­te nÃnyat / vyaÇgyaprakÃÓanaæ hi vya¤jakatvam / pauru«eyÃïi ca vÃkyÃni prÃdhÃnyena puru«ÃbhiprÃyameva prakÃÓayanti / sa ca vyaÇgya eva locanam nanu dharmÃntarÃbhyupagame 'pi kathaæ mithyÃrthatÃ, na hi prakÃÓakatvalak«aïaæ svadharmaæ jahÃti Óabda ityÃÓaÇkyÃha--duÓyata iti / prÃdhÃnyeneti / yadÃha--"evamayaæ puru«Ã vedeti bhavati pratyaya÷ na tvevamayamartha" iti / tathà prÃmÃïÃntaradarÓanamatra bÃdhyate, na tu bÃlapriyà uktÃrthasyÃnubhavasiddhatvamuktaæ d­Óyata ityÃdinà tadvacanaæ kimarthamityatastadganthamavatÃrayati--nanvityÃdi / kathamiti na siddhyedityartha÷ / atra hetumÃha--na hÅtyÃdi / prakÃÓakatvalak«aïamiti / arthabodhanasÃmarthyarÆpamityartha÷ / na hi jahÃtÅti sambandha÷ / kÊptakalpyamÃnayo÷ kÊptaæ balavaditi nyÃyo 'nena darÓita÷ / v­ttau 'bhÃvÃnÃm' iti / padÃrthÃnÃmityartha÷ / sÃmagnyantarasampÃtena sampÃditamata evaupÃdhikaæ dharmÃntaraæ ye«u te«Ãm / 'viruddhakriyatvaæ' svasvabhÃvaviruddhakriyotpÃdakatvam / 'himamayÆkha÷' candra÷ / 'nirvÃpita÷' santÃpaÓÃntiæ prÃpito jÅvaloko yena tat / tathÃvidhaæ ÓÅtalatvamudvahatÃmityanenÃparityaktasvabhÃvatvaæ priyÃvirahetyÃdanà sÃmagryantaretyÃdyuktaæ santÃpakÃritvamityanena viruddhakriyatva¤ca darÓitam / yathà ÓÃkuntale "vis­jati himagarbhairagnimindurmayÆkhai÷" iti / upasaæharati--'tasmÃdi'tyÃdi / pauru«eyÃïi vÃkyÃni prÃdhÃnyena puru«ÃbhiprÃyameva prakÃÓayantÅtyatra jaiminisÆtrabhëyak­dvacanaæ pramÃïayati--yadÃheti / ayaæ puru«a iti / vakt­puru«a ityartha÷ / evaæ vedeti / yathÃnenoktaæ tathà jÃnÃtÅtyartha÷ / iti pratyayo bhavatÅti yojanà / pratipatturiti Óe«a÷ / na tvevamartha iti / ayamartha evameveti pratyayastu pratipattarna bhavatÅtyartha÷ / arthasya bÃdhasambhavÃditi bhÃva÷ / atastattadvÃkyÃrthaj¤ÃnarÆpaæ puru«ÃbhiprÃyameva prÃdhÃnyena prakÃÓayantÅti bhÃva÷ / na tvamidheya÷, tena sahÃbhidhÃnasya vÃcyavÃcakabhÃvalak«aïasambandhÃbhÃvÃt / nanvaneva nyÃyena sarve«Ãmeva laukikÃnÃæ vÃkyÃnÃæ dhvanivyavahÃra÷ prasakta÷ / sarve«Ãmapyanena nyÃyena vya¤jakatvÃt / satyametat; kiæ tu vakrabhiprÃyuprakÃÓanena yadvya¤jakatvaæ tatsarve«Ãmeva laukikÃnÃæ vÃkyÃnÃmaviÓi«Âam / tattu vÃcakatvÃnna bhidyate vyaÇgyaæ hi tatra nÃntarÅyakatayà vyavasthitam / locanam Óabdo 'nvaya ityanena puru«ÃbhiprÃyÃnupraveÓÃdevÃÇgulyagravÃkyÃdau mithyÃrthatvamuktam / tena saheti / aniyatatayà naisargikatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / nÃntarÅyakatayeti / bÃlapriyà nanvastu puru«ÃbhiprÃyo vyaÇgya÷ vyÃpÃrÃntara¤ca vya¤jakatvaæ vÃkyasya, tathÃpi kathaæ mithyÃrthakatvamityata Ãha--tathetyÃdi / tathà abhiprÃyavya¤jakatvena prakÃreïa atra pauru«eyavÃkye vi«aye / pramÃïÃntaradarÓanaæ pramÃïÃntareïa pratyak«Ãdinà darÓanaæ tadvÃkyÃrthaj¤Ãnam / bÃdhyate kvacidbÃdhitaæ kriyate / bÃdhà nÃma anutpatti÷ / pauru«eyavÃkyasya puru«ecchÃnuvidhÃyitvena yathà d­«ÂÃrthakatvaniyamÃbhÃvÃtkadÃcittadarÓavi«ayakaæ pratyak«Ãdij¤Ãnam / notpadyata ityato mithyÃrthakateti bhÃva÷ / na tviti / bÃdhyata ityanu«ajyate / ÓÃbado 'nvaya÷ ÓabdasyÃrthena svÃbhÃvikassambandho 'rthabodhanasÃmarthyaælak«aïa÷ / sÃmÃnyenoktaæ viÓe«e darÓayannÃha--ityanenetyÃdi / aÇgulyagravÃkyÃdau aÇgulyagre karivaraÓatamiti vÃkyÃdau / mithyÃrthatvamuktamiti / asambaddhÃrthasyÃpi puru«ÃbhipretatvasambhavÃditi bhÃva÷ / tathÃvoktarÆpasya ÓabdÃrthasambandhasya nityatve 'pi pauru«eyavÃkyÃnÃæ puru«ÃbhiprÃyÃnuvidhÃyitvÃttadabhipretaæ yadvÃkyÃrthasyÃsatyatvaæ, tadvÃkyasya mithyÃrthakatvenÃprÃmÃïyam / apauru«eyÃïÃæ vÃkyÃnÃntu vakturabhÃvena te«Ãæ sarve«Ãmeva prÃmÃïya¤ceti bodhyam / v­ttau 'tena sahe'ti / puru«ÃbhiprÃyeïa sahetyartha÷ / 'abhidhÃnasya' Óabdasya / 'vÃcyavÃcakasambandhÃbhÃvÃdi'ti / anena Óabdasya vyaÇgyena saha yassambandhastasya vÃcyavÃcakabhÃvatvaæ nÃstÅti darÓitaæ, tatra hetumÃha locane--aniyatatvÃdityÃdi / aniyatatvena hetunà svÃbhÃvikatvÃbhÃvÃdityartha÷ / athÃbhiprÃyasya vyaÇgyatvoktimÃÓritya ÓaÇkate--'nanvanene'tyÃdi / 'prasakta÷' prÃpta÷, yadvÃ--Ãpattivi«aya÷ / atra hetumÃha--'sarve«Ãm' ityÃdi / i«ÂÃpattiæ darÓayati--'satyam' ityÃdi / 'satyametadi'ti / abhiprÃyaprakÃÓanena yadvya¤jakatvaæ tatsarve«ÃmastÅtyartha÷ / viÓe«amÃha--'kintvi'tyÃdi / yadvyajakatvaæ tattu vÃcakatvÃnna bhidyata iti sambandha÷ / vaktrabhiprÃyaprakÃÓanenetyasya sthÃne vaktrabhiprÃyaviÓi«ÂÃrthaprakÃÓaneneti ca pÃÂha÷ / 'aviÓi«Âaæ' sÃdhÃraïam / vÃcakatvÃnna bhidyata ityatra hetumÃha--'vyaÇgyaæ hÅ'tyÃtyÃdi / na tu vivak«itatvena / yasya tu vivak«itatvena vyaÇgyasya sthiti÷ tadyva¤jakatvaæ dhvanivyavahÃrasya prayojakam / locanam gÃmÃnayeti Órute 'pyabhiprÃye vyakte tadabhiprÃyaviÓi«Âo 'rtha evÃbhipretÃnayanÃdakriyÃyogyo na tvabhiprÃyamÃtreïa ki¤citk­tyamiti bhÃva÷ / vivak«itatveneti / prÃdhÃnyenetyartha÷ / yasya tviti / dhvanyudÃharaïe«viti bhÃva÷ / kÃvyavÃkyebhyo hi na nayanÃnayanÃdyupayoginÅ pratÅtirabhyarthyate, api tu pratÅtiviÓrÃntikÃriïÅ, sà cÃbhiprÃyani«Âhaina nÃbhipretavastuparyavasÃnà / nanvevamabhiprÃyasyaiva vyaÇgyatvÃttrividhaæ vyaÇgyamiti yaduktaæ tatkathamityÃha--- bÃlapriyà 'nÃntarÅyakataye'ti / avinÃbhÆtatvenetyartha÷ / bhÃvaæ viv­ïoti locane---gÃmityÃdi / abhiprÃye vyakte 'pÅti sambandha÷ / k«ÅragrahaïÃdyarthakagavÃnayanÃbhiprÃye vyakte 'pÅtyartha÷ / artha÷ gokarmakÃtvÃdyartha÷ / na tvityÃdi / gokarmakÃnayanÃdikriyÃrÆpÃrthaæ vinà abhiprÃyÃsiddhirataÓca na vÃcakatvÃtp­thagvya¤jakatvaæ vÃcyÃdyvaÇgyamiveti ca bhÃva÷ / abhiprÃyarÆpavyaÇgyasya vivak«itatvaprÃptyabhÃvÃnni«edhÃnupapattimÃÓaÇkya vyÃca«Âe--prÃdhÃnyeneti / v­ttau yasya vyaÇgyasyeti sambandha÷ / vivak«itatvena sthitirityatrÃkÃÇk«Ãæ pÆrayati--dhvanyudÃharaïe«viti / v­ttau tadvyajyakatvamityasya tatkarmakavya¤jakatvamityartha÷ / nanu dhvanyudÃharaïe«vapi laukikavÃkye«viva vivak«itatvÃparaparyÃyaæ prÃdhÃnyaæ vÃcyasya vidyata ityÃÓaÇkyÃyÃmabhiprÃyamÃha---kÃvyavÃcakyebhya ityÃdi / nayaneti / prÃpaïÃdikriyopayoginÅtyartha÷ / pratÅti÷ vÃcyÃrthapratÅti÷ / nÃbhyarthyata iti / kintu balÃdÃpatatÅti bhÃva÷ / api tviti / kà punarabhyarthyata iti bhÃva÷ / pratÅtiviÓrÃntikÃriïÅ vÃcyapratÅtiviÓrÃntikÃriïÅ / pratÅtirabhyarthyata ityanu«aÇga÷ / rasÃdipratÅtirabhyarthyanta ityartha÷ / vibhÃvÃdipratÅtirÆpatvÃttasyà iti bhÃva÷ / nanu sÃpi vÃcyaparyavasÃyinyastu, tanmÆlakatvÃditi kathaæ vyaÇgyasya prÃdhÃnyamityata Ãha--sà cetyÃdi / castvarthe / abhiprÃyani«Âhaiva rasÃdivyaÇgyaparyavasÃyinyeva / abhipretavastviti / vÃcyÃrthetyartha÷ / ataÓca vÃcyasya na vivak«itatvalak«aïaæ prÃdhÃnyaæ kÃvyavÃkye«viti bhÃva÷ / yattvityÃdigranthamÃnarthaÇkyaÓaÇkÃparihÃrÃyÃvatÃrayati--nanvityÃdi / v­ttÃvabhiprÃyaviÓe«arÆpaæ yadyvaÇgyantu tÃtparyeïa prakÃÓyamÃnaæ sacchaÓabdÃrthÃbhyÃæ prakÃÓyate tadvivak«itaæ bhavatÅti sambandha÷ / 'vivak«itaæ' pradhÃnam / 'tadeva' abhiprÃyaviÓe«arÆpameva / aparimitavi«ayasyeti hetugarbham / kintu tathà darÓiteti sambandha÷ / 'tathÃ' uktaprakÃreïa / 'anabhiprÃyarÆpa¤ce'ti / vivak«itamityanu«aÇga÷ / 'nÃtivyÃpti'rityÃdi / guïÅbhÆtavyayattviti / yattvabhiprÃyaviÓe«arÆpaæ vyaÇgyaæ ÓabdÃrthÃbhyÃæ prakÃÓate tadbhavati vivak«itaæ tÃtparyeïa prakÃÓyamÃnaæ sat / kintu tadeva kevalamaparimitavi«ayasya ghvanivyavahÃrasya na prayojakamavyÃpakatvÃt / tathà darÓitabhedatrayarÆpaæ tÃtparyeïa dyotyamÃnamabhiprÃyarÆpamanabhiprÃyarÆpaæ ca sarvameva dhvanivyavahÃrasya prayojakamiti yathoktavya¤jakatvaviÓe«a dhavnilak«aïe nÃtivyÃptirna cÃvyÃpti÷ / tasmÃdvÃkyatattvavidhÃæ matena tÃvadyva¤jakatvalak«aïa÷ ÓÃbdo vyÃpÃro na virodhÅ pratyutÃnuguïa eva lak«yate / pariniÓcitanirapabhraæÓaÓabdabrahmaïÃæ vipaÓcitÃæ matamÃÓrityaiva prav­tto 'yaæ dhvanivyavahÃra iti locanam evaæ mÅmÃæsakÃnÃæ nÃtra vimatiryukteti pradarÓya vaiyÃkaraïÃnÃæ naivÃtra sÃstÅti darÓayati--parinisciteti / parita÷ niÓcitaæ pramÃïena sthÃpitaæ nirapabhraæÓaæ galitabhedaprapa¤catayà avidyÃsaæskÃrarahitaæ ÓabdÃkhyaæ prakÃÓaparÃmarthasvabhÃvaæ brahma vyÃpakatvena b­hadviÓe«aÓaktinirbharatayà ca b­æhitaæ viÓvanirmÃïaÓaktÅÓvaratvÃcca b­æhaïam yairiti / bÃlapriyà 'nÃntarÅyakataye'ti / avinÃbhÆtatvenetyartha÷ / bhÃvaæ viv­ïoti locane--gÃmityÃdi / abhiprÃye vyakte 'tÅti sambandha÷ / k«ÅragrahaïÃdyarthakagavÃnayanÃbhiprÃye vyakte 'pÅtyartha÷ / artha÷ gokarmakÃtvÃdyartha÷ / na tvityÃdi / gokarmakÃnayanÃdikriyÃrÆpÃrthaæ vinà abhiprÃyÃsiddhirataÓca na vÃcakatvÃtp­thagvya¤jakatvaæ vÃcyÃdvyaÇgyamiveti ca bhÃva÷ / abhiprÃyarÆpavyaÇgyasya vivak«itatvaprÃptyabhÃvÃnni«edhÃnupapattimÃÓaÇkya vyÃca«Âe--prÃdhÃnyeneti / v­ttau yasya vyaÇgyasyeti sambandha÷ / vivak«itatvena sthitirityatrÃkÃÇk«Ãæ pÆrayati--dhvanyudÃharaïe«viti / v­ttau tadyva¤jakatvamityasya tatkarmakavya¤jakatvÃmityartha÷ / nanu dhvanyudÃharaïe«vapi laukikavÃkye«viva vivak«itatvÃparaparyÃyaæ prÃdhÃnyaæ vÃcyasya vidyata ityÃÓaÇkÃyÃmabhiprÃyamÃha--kÃvyavÃkyebhya ityÃdi / nayaneti / prÃpaïÃdikriyopayoginÅtyartha÷ / pratÅti÷ vÃcyÃrthapratÅti÷ / nÃbhyarthyata iti / kintu balÃdÃpatatÅti bhÃva÷ / api tviti / kà punarabhyarthyata iti bhÃva÷ / pratÅtiviÓrÃntikÃriïÅ vÃcyapratÅtiviÓrÃntikÃriïÅ / pratÅtirabhyarthya ityanu«aÇga÷ / rasÃdipratÅtirabhyarthyanta ityartha÷ / vibhÃvÃdipratÅtirÆpatvÃttasyà iti bhÃva÷ / nanu sÃpi vÃcyaparyaævasÃyinyastu, tanmÆlakatvÃditi kathaæ vyaÇgyasya prÃdhÃnyamityata Ãha--sà cetyÃdi / castvarthe / abhiprÃyani«Âhaiva rasÃdivyaÇgyaparyavasÃyinyeva / abhipretavastviti / vÃcyÃrthatyartha÷ / ataÓca vÃcyasya na vivak«itatvalak«aïaæ prÃdhÃnyaæ kÃvyavÃkye«viti bhÃva÷ / yattvityÃdigranthamÃnarthakyaÓaÇkÃparihÃrÃyÃvatÃrayati--nanvityÃdi / v­ttÃvabhiprÃyaviÓe«arÆpaæ yadyvaÇgyantu tÃtparyeïa prakÃÓyamÃnaæ sacchaÓabdÃrthÃbhyÃæ prakÃÓyate tadvivak«itaæ bhavatÅti Óambandha÷ / 'vivak«itaæ' pradhÃnam / 'tadeva' abiprÃyaviÓe«arÆpameva / aparimitavi«ayasyeti hetugarbham / kintu tathà darÓiteti sambandha÷ / 'tathÃ' uktaprakÃreïa / 'anabhiprÃyarÆpa¤ce'ti / vivak«itamityanu«aÇga / 'nÃtivyÃpti'rityÃdi / guïÅbhÆtvayaÇgyasthale 'bhiprÃyarÆpavyaÇgyasya yattvabhiprÃyaviÓe«arÆpaæ vyaÇgyaæ ÓabdÃrthÃbhyÃæ prakÃÓate tadbhavati vivak«itaæ tÃtparyeïa prakÃÓyamÃnaæ sat / kintu tadeva kevalamaparimitavi«ayasya dhvanivyavahÃrasya ya prayojakamavyÃpakatvÃt / tathà darÓitabhedatrayarÆpaæ tÃtparyeïa dyotyamÃnamabhiprÃyarÆpamanabhiprÃyarÆpaæ ca sarvameva dhvanivyavahÃrasya prayojakamiti yathoktavya¤jakatvaviÓe«e dhvanilak«aïe nÃtivyÃptirna cÃvyÃpti÷ / tasmÃdvÃkyattvavidÃæ matena tÃvadyva¤jakatvalak«aïa÷ ÓÃbdo vyÃpÃro na virodhÅ pratyutÃnuguïa eva lak«yate / pariniÓcitanirapabhraæÓaÓabdabrahmaïÃæ vipaÓcitÃæ matamÃÓrityaiva dhvanivyavahÃra iti locanam evaæ mÅmÃæsakÃnÃæ nÃtra vimatiryukteti pradarÓya vaiyÃkaraïÃnÃæ naivÃtra sÃstÅti darÓayati--pariniÓciteti / parita÷ niÓcitaæ pramÃïena sthÃpitaæ nirapabhraæÓaæ galitabhedaprapa¤catayà avidyÃsaæskÃrarahitaæ ÓabdÃkhyaæ prakÃÓaparÃmarÓasvabhÃvaæ brahma vyÃpakatvena b­hadviÓe«aÓaktinirbharatayà b­æhitaæ viÓvanirmÃïaÓaktÅÓvaratvÃcca b­æhaïam yairiti / bÃlapriyà kvacitsatvÃttadÃdÃya tatrÃtivalyÃptirna rasÃdivyaÇgyasyÃbhiprÃyarÆpatvÃbhÃvÃttatsthale 'vyÃptiÓca netyartha÷ / upasaæharati--'tasmÃdi'tyÃdi / na na virodhÅti sambandha÷ / vÃkyatatvavitpadÃrthakathanena v­ttamanuvadannupasaæhÃragranthaæ vyÃkurvan pariniÓcitetyÃdiviÓe«aïaviÓi«ÂavipaÓcicchabdÃrthakathanena varti«yamÃïagranthatÃtparyamÃha--evamityÃdinà / seti / vimatirityartha÷ / pariniÓcitetyÃdigranthamanÃdinidhanaæ brahyetyÃdibhart­harivacanÃdikamanus­tya savigrahaæ viv­ïoti--parita ityÃdi / parita÷ bahumukhÃnvÃdina÷ prati do«aviÓe«avÃcinÃpabhraæÓaÓabdenÃtra sarvado«aheturavidyÃsaæskÃro lak«yata ityÃÓayena vyÃca«Âe--galitetyÃdi / galitabhedaprapa¤catayà bhedaprapa¤casaæsargarahitatvena / upalak«aïe t­tÅyà / galitabhedaprapa¤catve heturavidyetyÃdi / Óabdapadavivaraïaæ ÓabdÃrthÃkhyamiti / Óabda ityartha iti cÃkhyà yasya tat / nÃmarÆpÃtmakamityartha÷ / yadvÃ--ÓabdÃrthayorÃkhyà sphuraïaæ yasmiæstacchabdÃrthabhramÃdhi«ÂhÃnamit«atha÷ / nirÆpÃdhirÆpamÃha--prakÃÓetyÃdi / svaprakÃÓaj¤ÃnasvarÆpamityartha÷ / b­hadhÃtorbrahmaÓabdani«pattimabhipretya viv­ïoti--vyÃpakatvena b­haditi / evaæ nirupÃdhiparatayà vyÃkhyÃya sopÃdhiparatayÃpi vyÃca«Âe--viÓe«etyÃdi / viÓe«ÃïÃæ vya«ÂirÆpÃïÃæ sarve«Ãæ ÓaktibhirnirbharatÃpÆrïatà tayà cetyartha÷ / b­hadityanena sambadhnÃti / b­hadhÃtorbahmaÓabdani«pattimabhipretya viv­ïoti--vyÃpakatvena b­haditi / evaæ nirupÃdhiparatayà vyÃkhyÃsopÃdhiparatayÃpi vyÃca«Âe--viÓe«etyÃdi / vise«ÃïÃæ vya«ÂirÆpÃïÃæ sarve«Ãæ ÓaktibhirnirbharatÃpÆrïatà tayà cetyartha÷ / b­hadityanena sambadhnÃti / b­hadhÃtorbahmaÓabdani«patyabhiprÃyeïa cÃha--b­æhitamityÃdi / b­æhitamiti kartari kta÷ / kathaæ paripo«arÆpaæ b­æhaïamityata Ãha--viÓvetyÃdi / viÓvasya yÃni nirmÃïÃni tadvi«ayà yÃ÷ Óaktaya÷ tai÷ saha kiæ virodhÃvirodhau cintyete / k­trimaÓabdÃrthasambandhavÃdinÃæ tu yuktividÃmanubhavasiddha evÃyaæ vya¤jakabhÃva÷ ÓabdÃnÃmarthÃntarÃïÃmivÃvirodhaÓceti na pratik«epyapadavÅmavatarati / locanam etaduktaæ bhavati--vaiyÃkaraïÃstÃvadbrahmapadenÃnyatki¤cidicchanti tatra kà kathà vÃcakatvavya¤jakatvayo÷, avidyÃpade tu tairapi vyÃpÃrÃntaramabhyupagatameva / etacca prathamoddyote vitatya nirÆpitam / evaæ vÃkyavidÃæ padavidÃæ cÃvimativi«ayatvaæ pradarÓya mÃïatattvavidÃæ tÃrkikÃïÃmapi na yuktÃtra vimatiriti darÓayitumÃha--k­trimeti / k­trima÷ saÇketamÃtrasvabhÃva÷ parikalpita÷ ÓabdÃrthayo÷ sambandha iti ye vadanti naiyÃyikasaugatÃdaya÷ / yathoktam--'na sÃmayikatvÃcchabdÃrthapratyayasye'ti / tathà ÓabdÃ÷ saæketitaæ prÃhuriti / arthÃntarÃïÃmiti / dÅpÃdÅnÃm / bÃlapriyà tÃbhirhetubhir÷ iÓvaratvÃdviÓvapariïamanasamarthatvÃt / yadvÃ--viÓvanirmÃïaÓaktirmÃyÃ, tasyÃr iÓvaratvÃdviÓvarÆpeïa pariïamamÃnamÃyÃdhi«ÂÃnatvÃdityartha÷ / yairityasya pariniÓcitamityanena sambandha÷ / te«Ãmiti Óe«a÷ / v­ttau 'virodhÃvirodhÃvi'ti / pÆrvapak«atayà virodhassiddhÃntatayà avirodhaÓca / nanu vaiyÃkaraïamatamÃÓritya dhvanivyavahÃrasya prav­ttatve 'pi vÃcakalak«aïasya Óabdasya vÃcakatvÃtp­thagvya¤jakatvÃÇgÅkÃre virodhÃvirodhau mÅmÃæsakavaccintanÅyÃviti taissaha kimityÃdyuktamayuktamiti ÓaÇkÃyÃæ tÃtparyamÃha--etaduktamityÃdi / brahmapada iti / vidyÃdaÓÃyÃmityartha÷ / necchantÅti sambandha÷. anyaditi / brahmaïa iti Óe«a÷ / tatra brahmapade / kà katheti / kathÃpi nÃstÅtyartha÷ / ataÓca kathaæ virodhÃvirodhacintÃprasaÇga iti bhÃva÷ / vyÃpÃrÃntaramiti / vya¤jakatvamityartha÷ / abhyupagatameveti / atastatrÃpi na virodhÃvirodhacintÃvasara iti bhÃva÷ / vyÃpÃrÃntaraæ tairamyupagatamiti kuto 'vagantavyamityata Ãha--etacceti / prathamodyota iti / dhvanilak«aïanirÆpaïa iti bhÃva- / v­ttamanuvadannavatÃrayati--evamityÃdi / yuktividÃmityasyÃrthakathanaæ pramÃïatatvavidÃæ tÃrkikÃïÃmiti / saugatÃderupalak«aïamidam / saÇketamÃtrasvabhÃva iti / saÇketassamaya÷, sa cÃsmÃcchabdÃdayamartho boddhavya ityÃdÅcchà / asya ÓabdasyÃyamartha ityupadeÓassa iti ca kecit / netyÃdipratyayasyetyantaæ nyÃyasÆtram / Óabdo liÇgavidhayÃrthabodhaka iti pÆrvapak«asya samÃdhÃnamidam / neti / Óabdo liÇgavidhayÃrthabodhako netyartha÷ / atra hetu÷--sÃmayikatvÃdityÃdi / ÓabdÃdarthasya ya÷ pratyayo bodhastasya sÃmayikatvÃtsaÇketamÆlakatvÃdityartha÷ / saugatavacanamÃha--Óabdà ityÃdi / ÓabdÃnÃmayaæ vya¤jakabhÃvo 'nubhavasiddha evetyetadupapÃdanÃyÃrthÃntarÃïÃmiveti d­«ÂÃntakathanaæ, tatrÃrthÃntarÃïÃmityetadvyÃca«Âe--dÅpÃdÅnÃmiti / vÃcakatve hi tÃrkikÃïÃæ vipratipattaya÷ pravartantÃm, kimidaæ svÃbhÃvikaæ ÓabdÃnÃmÃhosvitsÃmayikamityÃdyÃ÷ / vya¤jakatve tu tatp­«ÂhabhÃvini bhÃvÃntarasÃdhÃraïe lokaprasiddha evÃnugamyamÃne ko vimatÅnÃmavasara÷ / locanam nanvanubhavena dvicandrÃdyapi siddhaæ tacca vimatipadamityÃÓaÇkyÃha--avirodhaÓceti / avidyamÃno virodho nirodho bÃdhakÃtmako dvitÅyena j¤Ãnena yasya tenÃnubhavasiddhaÓcÃbÃdhitaÓcetyartha÷ / anubhavasiddhaæ na pratik«epyaæ yathà vÃcakatvam / nanu tatrÃpye«Ãæ vimati÷ / naitat; na hi vÃcakatve sà vimati÷, api tu vÃcakatvasya naisargikatvak­trimatvÃdau tadÃha--vÃcakatve hÅti / nanvevaæ vya¤jakatvasyÃpi dharmÃntaramukhena vipratipattivi«ayatÃpi syÃdityÃÓaÇkyÃha--vya¤jakatve tviti / bhÃvÃntareti / ak«inikocÃde÷ sÃÇketikatvaæ cak«urÃdikasyÃnÃdiryogyateti d­«Âvà bÃlapriyà yathà dÅpÃdi÷ parikalpitanijavi«ayÃdanyaæ vi«ayamapi prakÃÓayati, tathà Óabdo 'pi saÇketitÃdanyaæ vi«ayaæ prakÃÓayatÅti te«Ãmapyanubhavasiddha evÃyaæ ÓabdÃnÃæ vya¤jakabhÃva iti bhÃva÷ / nanvityÃdi / anubhavena do«ajanitenÃnubhavena / tacca dvicandrÃdi ca / taccetyasya sthÃne na ca neti ca pÃÂha÷ / parihÃrÃnuguïyenÃvarodhapadaæ vyÃca«Âe--avidyamÃna ityÃdi / nirodha÷ pratibandha÷ / phalitamÃha--tenetyÃdi / na pratik«epyaæ na vimatipadam / vya¤jakatvaæ na vimatipadamanubhavasiddhatvÃdvÃcakatvavadityanumÃnamanena darÓitam / atra d­«ÂÃntasya sÃddhyavaikalyaÓaÇkÃparihÃraparatayà vÃcakatve hÅtyÃdigranthamavatÃrayati--nanvityÃdi / tatrÃpi vÃcakatve 'pi / e«Ãæ tÃrkikÃïÃm / naitaditi / etanna yuktamityartha÷ / atra hetu÷--na hÅtyÃdi / vÃcakatve dharmiïi na vimati÷, kintu tatra naisargikatvÃdidharma evetyartha÷ / ato na sÃdhyavaikalyaæ d­«ÂÃntasyeti bhÃva÷ / dharmÃntaramukheneti / naisargikatvÃdimukhenetyartha÷ / vipratipattivi«ayatÃpÅti / na kevalamanubhavasiddhatetyapiÓabdÃrtha÷ / vÃcakatvasya vipratipattivi«ayatvaæ vya¤jakatvasya tadabhÃva¤ca darÓayan bhÃvamÃha--ak«ÅtyÃdi / ak«ïornikoco vikÃsa÷ / Ãdipadena saÇkocÃdikaæ g­hyate tasya / sÃÇketikatvamiti / saÇketavattvamityartha÷ / yadvÃ--arthena saha sambandhasya saÇketasiddhatvamityartha÷ / yogyateti / cÃk«u«Ãdij¤ÃnakÃraïatetyartha÷ / yathà bhÆ«aïasÃre "indriyÃïÃæ svavi«aye«vanÃdiryogyatà yathe"ti / iti d­«Âaveti / alaukike hyarthe tÃrkikÃïÃæ vimatayo nikhilÃ÷ pravartante na tu laukike / na hi nÅlamadhurÃdhi«vaÓe«alokendriyagocare bÃghÃrahite tattve parasparaæ vipratipannà d­Óyante / na hi bÃdhÃrahitaæ nÅlaæ nÅlamiti bruvannapareïa prati«idhyate naitannÅlaæ pÅtametaditi / tathaiva vya¤jakatvaæ vÃcakÃnÃæ ÓabdÃnÃmavÃcakÃnÃæ ca gÅtadhvanÅnÃmaÓabdarÆpÃïÃæ ca ce«ÂÃdÅnÃæ locanam kÃmamastu saæÓaya÷ ÓabdasyÃbhidheyaprakÃÓane vya¤jakatvaæ tu yÃd­ÓamekarÆpaæ bhÃvÃntare«u tÃd­geva prak­te 'pÅti niÓcataikarÆpe ka÷ saæÓayasyÃvakÃÓa ityartha÷ / naitannÅlamiti nÅle hi na bipratipatti÷, api tu prÃdhÃnikamidaæ pÃramÃïavamidaæ j¤ÃnamÃtramidaæ tucchadamiti tats­«ÂÃvalaukikya eva vipratipattaya÷ / vÃcakÃnÃmiti / dhvanyudÃharaïe«viti bhÃva÷ / bÃlapriyà ak«inikocÃdeÓcak«urÃdÅndriyasya cÃrthaprakÃÓakttve samÃne 'pyÃdyasyÃrthena saha sambandhasya sÃÇkatikatvaæ dvitÅyasyÃrthena saha sambandhasya naisargikatva¤ca d­«Âvertha÷ / kÃmamityÃdi / Óabdasya vÃcakatve kimidaæ sÃÇketikamÃhosvinnaisargikamiti vÃcakatvadharmikassaæÓaya÷ kÃmaæ bhavatvityartha÷ / yathà Óabde nityÃnityatvasaæÓaya÷ / vya¤jakatvamiti / tuÓabdo viÓe«e / bhÃvÃntare«viti / pradÅpÃdi«vityartha÷ / na tu laukika ityuktamupapÃdayati v­ttau 'na hÅ'tyÃdi / 'nÅlamadhurÃdi«u' nÅlamadhurÃdidravye«u / nirdhÃraïe saptamÅ / 'tattve' padÃrthe / 'vipratipannÃ' iti / janà iti / janà iti Óe«a÷ / uktameva sphuÂayati--'nahÅ'tyÃdi / 'bÃdhÃrahitaæ satyam / 'nÅlaæ' nÅladravyaæ ghaÂÃdi / 'nÅlamiti bruvanni'ti / idamiti Óe«a÷ / locane bhÃvamÃha--naitadityÃdi / nÅle etanna nÅlamiti bruvanni'ti / idamiti Óe«a÷ / 'apareïe'tyÃdi / etanna nÅlametatpÅtamiti na hi prati«idhyata iti sambandha÷ / locane bhÃvamÃha--naitadityÃdi / nÅle etanna nÅlamiti vipratipattirna hÅti sambandha÷ / laukikatvÃditi bhÃva÷ / viruddhà pratipattirvipratipatti÷ / api tvityÃdi / api tbityalaukikya eva vipratipattaya iti sambandha÷ / tatprakÃrakathanaæ prÃdhÃnikamityÃdi / idamityanena sarvatra jagadvivak«itam / prÃdhÃnikaæ pradhÃnasya mÆlaprak­tervikÃra÷ / pÃramÃïavaæ paramÃïujanyam / j¤ÃnamÃtraæ vij¤ÃnasvarÆpameva / tucchaæÓÆnyam / atra krameïa sÃækhyavaiÓe«ikavij¤ÃnavÃdimÃdhyamikÃnÃmmatÃni darÓitÃni / tats­«ÂÃviti / jagats­«ÂihetÃvityartha÷ / tadd­«ÂÃviti pÃÂhe tu jagatkÃraïad­«ÂÃvityartha÷ / alaukikya eva vipratipattaya iti / laukike vipratipattÅnÃmadarÓanÃdalaukike vastuni taddarÓanÃccÃnvayavyatirekÃbhyÃmalaukikavastuvi«ayakatvameva tÃsÃæ siddhamityartha÷ / alaukika ityÃdiv­ttigrantho 'nena viv­ta÷ / v­ttÃv­pasaæharati--'tathaive'tyÃdi / 'tathaiva' tathÃbhÆtameva, lokikameveti yÃvat / 'kenÃpahnÆyata' iti / sarvairÃdriyata evetyartha÷ / yatsarbe«Ãmanubhavasiddhameva tatkenÃpahnÆyate / aÓabdamarthaæ ramaïÅyaæ hi sÆcayanto vyÃhÃrÃstathà vyÃpÃrà nibaddhÃÓcÃnibaddhÃÓca vidagghapari«atsu vividhà vibhÃvyante / tÃnupahÃsyatÃmÃtmana÷ pariharan ko 'tisandadhÅta sacetÃ÷ locanam aÓabdamiti / abhidhÃvyÃpÃreïÃsp­«Âamityartha÷ / ramaïÅyamiti / yadgopyamÃnatayaiva sundarÅbhavatÅtyanena dhvanyamÃnatÃyÃmasÃdhÃraïapratÅtilÃbha÷ prayojanamuktam / nibaddhÃ÷ prasiddhÃ÷ tÃniti vyavahÃrÃn / ka÷ savetà atisandadhÅta nÃdriyetetyartha÷ / lak«aïe ÓatrÃdeÓa÷ Ãtmana÷ karmabhÆtasya yopahasanÅyatà tasyÃ÷ parihÃreïepalak«itastÃæ parijÅhÅr«urityartha÷ / bÃlapriyà atra hetu÷--'aÓabdam' ityÃdi / nÃsti Óabdo 'bhidhÃyako yasyeti vyutpattimabhipratyÃÓabdamityetadvyÃca«Âe locane--abhidhetyÃdi / aÓabdatvaæ ramaïÅyatve heturiti darÓayanviv­ïoti--yadityÃdi / vastrÃntaprÃv­takÃminÅkucakalaÓad­«ÂÃntasiddhametaditi bhÃva÷ / sundarÅ bhavatÅti ramaïÅyapadavyÃkhyÃnam / ityaneneti / aÓabdatvaramaïÅyatvaviÓe«aïadvayenetyartha÷ / dhvanyamÃnatÃyÃmiti / arthasyeti Óe«a÷ / asÃdhÃraïeti / pratÅterasÃdhÃraïatvamÃsvÃdyamÃnÃtmakatvam / v­ttau 'vyÃhÃrÃ' iti / vyavahÃrà iti ca pÃÂha÷ / 'tathà vyÃpÃrÃ' iti / yenÃrthaæsyÃÓabdatvaæ ramaïÅyatva¤ca bhavati, tathÃbhÆto vyÃpÃro vya¤jakatvalak«aïo ye«Ãæ tathÃbhÆtà ityartha÷ / 'nibaddhÃ÷' muktakÃdirÆpÃ÷ / 'anibaddhÃ÷' gadyÃdarÆpÃ÷ / locane--prasiddhà iti / muktakÃdirÆpatvena prasiddhà ityartha÷ / atasandadhÅtetyetatprak­tÃnuguïaæ viv­ïoti--nÃdriyeteti / sacetà iti viÓe«yÃnusÃreïa pariharannityetadvyÃca«Âe--lak«aïa iti / lak«aïarÆpÃrtha ityartha÷ / pariharaïasyÃdaraïaphalatvÃllak«aïatvam / ÓatrÃdeÓa iti / pariharannityatreti Óe«a÷ / tena siddhamarthamÃha--Ãtmana ityÃdi / upasahanÅyatà vidvatpari«atkarth­kaparihÃsavi«ayatà / parihÃreïa prÃgabhÃvaparipÃlanena / phalitamÃha--tÃmityÃdi / v­ttau 'brÆyÃdi'ti / kaÓciditi Óe«a÷ / sambhÃvyantadvacanamÃha--'astÅ'tyÃdi / kathamityatrÃha--'vya¤jakatva'mityÃdi / 'tacca' gamakatva¤ca / 'liÇgatvaæ' j¤Ãpakatvam / 'ata' iti / gamakatvasya liÇgatvarÆpatvÃdityartha÷ / itÅti hetau / 'te«Ãæ' ÓabdÃnÃæ vyaÇgyavya¤jakabhÃvo liÇgiliÇgabhÃva eveti yojanà / evakÃrÃrthakathanaæ 'nÃpara÷ kaÓcidi'ti / uktaæ sÃdhayati--'ataÓcetyÃdi / 'ata÷' vak«yamÃïaddheto÷ / cakÃro yuktyantarasamuccÃyaka÷ / 'etadi'ti / vyaÇgyavya¤jakabhÃvasya liÇgiliÇgabhÃvadanatiriktatvamityartha÷ / 'avaÓyamevaboddhavya'miti / atiriktatve pramÃïÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / ata ityuktandarÓayati--'yasmÃdi'tyÃdi / tata÷ kimata Ãha--'vaktrabhiprÃyaÓce'tyÃdi / vya¤jakatvamityÃdigranthasya brÆyÃt, astyatisandhÃnÃvasara÷ vya¤jakatvaæ ÓabdÃnÃæ gamakatvaæ tacca liÇgatvamataÓca vyaÇgyapratÅtirliÇgipratÅtireveti liÇgiliÇgabhÃva eva te«Ãæ vyaÇgyavya¤jakabhÃvo nÃpara÷ kaÓcit / ataÓcaitadavaÓyameva boddhavyaæ yasmÃdvakrabhiprÃyÃpek«ayà vya¤jakatvamidÃnÅmeva tvayà pratipÃditaæ vakrabhiprÃyaÓcÃnumeyarÆpa eva / atrocyate--nanvevamapi yadi nÃma syÃttatkiæ naÓchinnam / vÃcakatvaguïav­ttivyatirikto vya¤jakatvalak«aïa÷ ÓabdavyÃpÃro 'stÅtyasmÃbhirabhyupagatam / tasya caivamapi na kÃcit k«ati÷ / taddhi vya¤jakatvaæ liÇgatvamastu anyadvà / sarvathà prasiddhaÓÃbdaprakÃravilak«aïatvaæ ÓabdavyÃpÃravi«ayatvaæ locanam astÅti / vya¤jakatvaæ nÃpahnÆyate tattvatiriktaæ na bhavati api tu liÇgiliÇgabhÃva evÃyam / idÃnÅmeveti / jaiminÅyamatopak«epe / yadi nÃma syÃditi / prau¬havÃditayÃbhyupagame 'pi svapak«astÃvanna sidhyatÅti darÓayati--Óabdeti / Óabdasya vyÃpÃra÷ san vi«aya÷ ÓabdavyÃpÃravi«aya÷, anye tu bÃlapriyà bhÃvamÃha locane--vya¤jakatvamityÃdi / nÃpahnÆyata iti / svarÆpata iti Óe«a÷ / tattu vya¤jakatvantu / atiriktaæ liÇgatvÃdbhinnam / liÇgiliÇgabhÃva eva liÇginirÆpitaliÇgatvameva / ayaæ vya¤jakatvam / syÃditÅti / ityanenetyartha÷ / prau¬heti / paroktaæ svÅk­tyÃpi svasiddhÃntasthÃpanÃya yo vÃdassa prau¤avÃda÷ taæ vadatÅti prau¬havÃdÅ, tasya bhÃvastatta tayetyartha÷ / svapak«a iti / vya¤jakatvaæ liÇgatvÃdanatiriktamiti pÆrvapak«ipak«a ityartha÷ / na siddhyatÅti / vak«yamÃïayuktyeti bhÃva÷ / v­ttau 'tat kiæ na÷ chinnam' ityuktasyaiva vivaraïam--'vÃcakatve'tyÃdi / 'prasiddhe'ti / prasiddho yaÓÓabdasya prakÃro dharmo 'bhidhà lak«aïà ca tadvilak«aïatvamityartha÷ / ÓabdavyÃpÃratvamiti vaktavye ÓabdavyÃpÃravi«ayatvamityuktirasaÇgatetyato vyÃca«Âace locane--ÓabdetyÃdi / vi«aya iti / sacetobuddhivi«aya ityartha÷ / tadÃsvÃdya iti yÃvat / vyÃkhyÃnÃntaraæ darÓayati--anya iti / v­ttau 'tasye'ti / vya¤jakatvasyetyartha÷ / vya¤jakatvaæ liÇgatvamastvityuktyà siddhaæ nassamÅhitamiti manyamÃnaæ pÆrvapak«iïaæ pratyÃha--'na punari'tyÃdi / ca tasyÃstÅti nÃstyevÃvayorvivÃda÷ / na punarayaæ paramÃrtho yadvya¤jakatvaæ liÇgatvameva sarvatra vyaÇgyapratÅtiÓca liÇgipratÅtireveti / yadapi svapak«asiddhaye 'smaduktamanÆditaæ tvayà vakrabhiprÃyasya vyaÇgyatvenÃbhyupagamÃttatprakÃÓane ÓabdÃnÃæ liÇgatvameveti tadetadyathÃsmÃbhirabhihitaæ tadvibhajyaæ pratipÃdyate ÓrÆyatÃm / dvividho vi«aya÷ ÓabdÃnÃm--anumeya÷ pratipÃdyaÓca / tatrÃnumeyo vivak«Ãlak«aïa÷ / vivak«Ã ca ÓabdasvarÆpaprakÃÓanecchà ÓabdenÃrthaprakÃÓanecchà ceti dviprakÃrà / tatrÃdyà na ÓÃbdavyavahÃrÃÇgam / sà hi prÃïitvamÃtrapratipattiphalà / dvitÅyà tu ÓabdaviÓe«ÃvadhÃraïÃvasitavyavahitÃpi ÓabdakaraïavyavahÃranibandhanam / te tu dve apyanumeyo vi«aya÷ ÓabdÃnÃm / pratipÃdyastu prayokturarthapratipÃdanasamÅhÃvi«ayÅk­to 'rtha÷ / sa ca dvividha÷---vÃcyo vyaÇgyaÓca / prayoktà hi kadÃcitsvaÓabdenÃrthe locanam Óabdasya yo vyÃpÃrastasya vi«ayo viÓe«a ityÃhu÷ / na punariti / pradÅpÃlokÃdau liÇgiliÇgabhÃvaÓÆnyo 'pi hi vyaÇgya¤jakabhÃvo 'stÅti vyaÇgyavya¤jakabhÃvasya liÇgiliÇgabhÃvo 'vyÃpaka iti kathaæ tÃdÃtmyam / vi«aya iti / Óabda uccarite yÃvati bÃlapriyà iti yadayaæ punarna paramÃrthaæ iti sambandha÷. atrÃbhiprÃyamÃha locane--pradÅpetyÃdi / liÇgÅta / liÇgiliÇgabhÃvena liÇginirÆpitaliÇgatvena ÓÆnya÷ vinà k­ta÷ tadasamÃnÃdhikaraïa iti yÃvat / ÓÆnye iti pÃÂhe pradÅpÃlokÃdÃvityasya viÓe«aïaæ tat / vyaÇgyavya¤jakabhÃva iti / ghaÂÃditattadvi«ayeïa saheti Óe«a÷ / itÅti hetau / liÇgiliÇgabhÃvo vyaÇgyavya¤jakabhÃvasya vyÃpako neti sambandha÷ / na¤rahitapÃÂhe tvavyÃpaka iti cheda÷ / kathantÃdÃtmyamiti / yadi hi vyaÇgyavya¤jakabhÃvo liÇgiliÇgabhÃva eva syÃnna tadatirikta÷, tarhi yatra yatra vyaÇgyavya¤jakabhÃvastatra tatra liÇgiliÇgabhÃvo 'pi bhavet, na cÃsÃvasti pradÅpÃdau vyabhicÃradarÓanÃdatastayoraikyanna bhavatÅtyartha÷ / nanu vaktrabhiprÃyasya vya¤jakatvantu Óabdasya liÇgatvameva vakt­j¤ÃnÃnumÃpakatvaæ Óabdasyeti vadatÃæ prÃbhÃkarÃïÃæ matasya saævÃdakatvÃdityÃÓaÇkÃyÃmuktaæ v­ttau 'yadapÅ'tyÃdi / abhihitamityasyÃnantaraæ tatheta Óe«a÷ / vi«ayaÓabdasyÃrthe prasiddhatvÃttasya cÃtrÃyogÃdvyÃca«Âe locane--Óabda ityÃdi / yÃvatÅti / yÃvatyartha ityartha÷ / tÃvÃniti / prakÃÓayituæ samÅhate kadÃcitsvaÓabdÃnabhidheyatvena prayojanÃpek«ayà kayÃcit / locanam pratipattistÃvÃnvi«aya ityukta÷ / tatra Óabdaprayuyuk«Ã arthapratipipÃdayi«Ã cetyubhayyapi vivak«Ãnumeyà tÃvat / yastu pratipipÃdayi«ÃyÃæ karmabhÆto 'rthasyatra Óabda÷ karaïatvena vyavasthita÷ na tvasÃvanumeya÷, tadvi«ayà hi pratipipÃdayi«aiva kevalamanumÅyate / na ca tatra Óabdasyakaraïatve yaiva liÇgasyetikartavyatà pak«adharmatvagrahaïÃdikà sÃsti, api bÃlapriyà uccaritaÓabdajanyapratipattivi«aya ityartha÷ / v­ttau 'Ãdye'ti / ÓabdasvarÆpaprakÃÓanecchetyartha÷ / 'ÓÃbde'ti / ÓÃbda÷ Óabdakaraïako yo vyavahÃro 'rthapratyayastasyÃÇgamityartha÷ / 'prÃïitve'ti / ÓabdasvarÆpaprakÃÓanecchayoccaritena ÓabdenÃyaæ prÃïÅti Óroturyà prÃïitvamÃtrasya pratipatti÷ mÃtrapadenÃrthasya vyavaccheda÷ sà phalaæ yasyÃssetyartha÷ / 'dvitÅye'ti / ÓabdenÃrthaprakÃÓanecchetyartha÷ / 'Óabde'ti / ÓabdaviÓe«asya pratipipÃdayi«itÃrthabodhÃnukÆlasya vÃkyasya yadavadhÃraïaæ vakturanusandhÃnaæ tasminnavasità paryavasità tadutpÃdanena k­tÃrtheti yÃvat / ata eva vyavahitÃpi ÓÃbdabodhaæ prati vyavadhÃnavatyapi / yadvÃ--vyavahitÃpi ÓabdaviÓe«ÃvadhÃraïÃvasiteti yojanà / ÓabdenÃrthaviÓe«asyÃvadhÃraïe Óroturbodhe avasità paramparayà tadutpÃdiketi yÃvat / tathÃsatÅtyartha÷ / 'Óabde'ti / Óabda÷ karaïaæ yasya tathÃbhÆto vyavahÃraÓÓÃbdabodha÷, tasyanibandhanaæ nimittamityartha÷ / te tu dve iti pÆrvoktÃddviprakÃrÃvivak«etyartha÷ / 'anumeyo vi«aya' iti / ayametadvivak«u÷ evaæ vidhaÓabdaprayokt­tvÃdityÃdyanumÃnamatra bodhyam / tatrÃnumaiya ityÃdigranthasyÃrthandarÓayannavatÃrayati locane--tatretyÃdi / Óabdaprayuyuk«Ãæ Óabdaprayogecchà / anumayeti / kÃryeïa tattacchabdaprayogeïeti / Óe«a÷ / pratipipÃdayi«ÃyÃæ karmabhÆta iti / pratipipÃdayi«ita ityartha÷ / tatreti / pratipipÃdayi«itatvaviÓi«Âe 'rthe vi«aya ityartha÷ / karaïatvena vyavasthita iti / pratipÃdanaæ prati karaïatvÃttathÃvidhÃrthaæ prati karaïatvaæ bodhyam / na liÇgatveneti bhÃva÷ / ata evÃha--na tvityÃdi / asau pratipipÃdayi«ito 'rtha÷ / tadvi«ayà arthavi«ayikà / na tvasÃvanumeya ityuktameva sÃdhayati--na cetyÃdi / tatra pratipÃdyÃrthe vi«aye / pak«adharmatvagrahaïÃdikà liÇgasyetikartavyatà yà sà tatra Óabdasya karaïatvena cÃstÅti yojanà / liÇgasya liÇgatvenÃbhimatasya dhÆmÃde÷ / itikartavyatà sahakÃrikÃraïam / liÇgetikartavyatÃyà abhÃvaæ pratipÃdya ÓabdetikartavyatÃyÃssadbhÃvamÃha--api tvityÃdi / anyaiveti / itikartavyatÃstÅtyanu«aÇga÷ / saÇketeti / tattacchabdasya tattadarthe yassaÇketastasya sphuraïaæ smaraïaæ sa tu dvividho 'pi pratipÃdyo vi«aya÷ ÓabdÃnÃæ na liÇgitayà svarÆpeïa prakÃÓate, api tu k­trimeïÃk­trimeïa và sambandhÃntareïa / vivak«Ãvi«ayatvaæ hi tasyÃrthasya ÓabdairliÇgitayà pratÅyate na tu svarÆpam / yadi hi liÇgitayà tatra sabdÃnÃæ vyÃpÃra÷ syattacchabdÃrthe locanam tvanyaiva saæketasphuraïÃdikà tanna tatra Óabdo liÇgam / itikartavyatà ca dvidhÃ--ekayÃbhidhÃvyÃpÃraæ karoti ditÅyayà vya¤janÃvyÃpÃram / tadÃha--tatretyÃdinà / kayÃciditi / gopanak­tasaundaryÃdilÃbhÃbhisandhÃnÃdikayetyartha÷ / ÓabdÃrtha iti / anumÃnaæ bÃlapriyà tadÃdiketyartha÷ / upasaæharati--tadityÃdi / tat tasmÃt / tatra pratipÃdyÃrthe vi«aye / Óabdo liÇgavidhayà nÃrthapratipÃdaka÷ pak«adharmatvÃdyanusandhÃnÃnapek«yà tatpratipÃdarakatvÃccak«urÃdivadityanumÃnamatra bodhyam / pratipÃdyadvaividhye nimittannoktaæ v­ttÃvityataÓÓabdarÆpakaraïetikartavyatÃdvaividhyaæ tannimittamiti darÓayati--itikartavyatetyÃdi / ekayeti / saÇketasphuraïÃdirÆpayetyartha÷ / abhidhÃvyÃpÃramiti / saÇketitÃrthabodhanamityartha÷ / dvitÅyayeti / vakt­vaiÓi«ÂyÃdij¤ÃnÃdirÆpayetyartha÷ / vya¤janÃvyÃpÃramiti / kasyacidarthasya vya¤janamityartha÷ / karotÅtyanu«aÇga÷ / Óabda iti Óe«a÷ / v­ttau 'svaÓabdÃnabhidheyatvene'ti / svaÓabdÃbhidheyatvaæ vinetyartha÷ / arthaæ prakÃÓayituæ samÅhata ityanu«aÇga÷ / atra hetu÷--'prayojane'tyÃdi / prayojanÃpek«ayetyetadvyÃca«Âe locane--gopanetyÃdi / gopanak­taæ yatsaundaryaæ sÆkticÃrutvaæ tadÃderyo lÃbho ni«pattistadabhisandhÃnÃdikayetyartha÷ / v­ttau 'sa tvi'tyÃdi / 'dvividho 'pi' vÃcyo vyaÇgyaÓca / 'na liÇgitaye'tyÃdi / vyÃptism­tyÃdisahak­taÓabdarÆpaliÇgaj¤Ãpyo na bhavatÅtyartha÷ / kathantarhi bhÃsata ityatrÃha--'api 'tvi'tyÃdi / dvividho 'pÅtyÃdiÓabdÃnÃmityantasyÃnu«aÇga÷ / k­trimeïetyÃdimatabhedakathanam / 'sambandhÃnatareïe'ti / abhidhÃdirÆpasambandhaviÓe«eïa hetunetyartha÷ / na liÇgitayà prakÃÓata ityatra hetumÃha--'vivak«e'tyÃdi / uktameva sÃdhayati--'yadi hÅ'tyÃdi / 'tatra' pratipipÃdayi«ite 'rthe / 'liÇgatayà ÓabdÃnÃæ vyÃpÃra÷' liÇgaliÇgibhÃvarÆpa÷ Óabdasambandha÷ / 'syÃdyadi' pratipipÃdayi«itÃrtho vyÃptism­tyÃdisahak­taÓabdarÆpaliÇgÃnumeyo yadi syÃdityartha÷ / 'tat' tarhi / 'ÓabdÃrthe' ÓabdapratipÃditÃrthe / 'samyagi'tyÃdi / ayamarthassatya÷, ayamartho mithyà ityÃdayo viruddhà vÃdÃ÷ / ayamarthassatyo mithyà vetyÃdisaæÓayÃÓca vastuta÷ pravartante tatprav­ttirna syÃdityartha÷ / 'dhÆmÃdo'ti / dhÆmÃdiliÇgenÃnumitaæ yadanumeyÃntaraæ vahnyÃdi tasminnivetyartha÷ / tatra yathà tadvivÃdà na pravartante tathetyartha÷ / nanvanumite 'rthe kuto vivÃdÃprav­ttirityato bhÃvamÃha locane--anumÃnamityÃdi / samyaÇ mithyÃtvÃda vivÃdà eva na pravarteran dhÆmÃdiliÇgÃnumitÃnumeyÃntaravat / vyaÇgyaÓcÃrtho vÃcyasÃmarthyÃk«iptatayà vÃcyavacchabdasya sambandhÅ bhavatyeva / sÃk«ÃdasÃk«ÃdbhÃvo hi sambandhasyÃprayojaka÷ / vÃcyavÃcakabhÃvÃÓrayatvaæ ca vya¤jakatvasya prageva darÓitam / tasmÃdvaktrabhiprÃyarÆpa locanam hi niÓcayasvarÆpameveti bhÃva÷ / upÃdhitveneti / vaktricchà hi vÃcyÃderarthasya bÃlapriyà kenacilliÇgena kasyacidarthasyÃnumitirniÓcayarÆpaiva bhavatÅtyartha÷ / evakÃreïa taduttarantadvi«ayakavi«ayakasaæÓayo vyavacchidyate / sandehapÆrvikà hyanumiti÷ arthenÃvyabhicÃriïa eva hetorgamakatva¤cetyabhiprÃya÷ / nanu vyaÇgyatvenÃbhimatasyÃrthasya Óabdena sambandhe sati tatra vyÃpÃrassiddhyati, sa eva netyÃÓaÇkÃyÃmuktameva smÃrayati v­ttau 'vyaÇgyaÓcÃrthaæ' ityÃdi / vÃcyasÃmarthyÃk«iptatayeti hetau t­tÅyà / anena paramparÃsambandha÷ pradarÓita÷ / 'vÃcyavadi'ti / vÃcyena tulyamityartha÷ / vÃcya iveti yÃvat / nanu vÃcyasya sÃk«Ãtsambandha÷ vyaÇgyasya tu taddvÃraka ityata Ãha--'sÃk«Ãdi'tyÃdi / 'aprayojaka' iti / ata eva saæyogasaæyuktasamavÃyÃdÅnÃæ sannikar«atvÃbhidhÃnaæ saÇgacchata iti bhÃva÷ / vyaÇgyasya vÃcyasÃmarthyÃk«iptatayà tena saha sambandhasya vÃcyadhaÂitatvamuktaæ dra¬hÅkartuæ pÆrvoktaæ smÃrayati--'vÃcye'tyÃdi / prak­tamarthadvaividhyapratipÃdanaæ nigamayati---'tasmÃdi'tyÃdi / 'vaktrabhiprÃyarÆpe' vivak«ÃrÆpe / evakÃreïa tadvi«ayÅk­tÃrthasya vyavaccheda÷ / 'liÇgataye'tyÃdi / ÓabdarÆpaliÇgaj¤Ãpyatvamityartha÷ / 'tadvi«ayÅ'ti / ÓabdÃnÃæ vyÃpÃra ityanu«aÇga÷ / vaktrabhiprÃyavi«ayo 'rthastu ÓabdapratipÃdya ityartha÷ / 'pratÅyamÃne tasminni'ti / ÓabdapratipÃdye vyaÇgya ityartha÷ / vÃcakatvenetyÃdivikalpyÃdyaæ ni«edhati--'ma tÃvadi'ti / 'sambandhÃntareïe'ti / sambandhÃntareïa yo vyÃpÃrassa vya¤jakatvamevetyartha÷ / pÆrvoktaæ smÃrayati---'na ce'tyÃdi / 'anyathÃd­«ÂatvÃdi'ti / liÇgatvaæ vinà vya¤jakatvasya d­«ÂatvÃdityartha÷ / upasaæharati--'tasmÃdi'ti / 'pratipÃdyo vi«aya' iti / vyaÇgya ityartha÷ / 'liÇgitvena' liÇgaliÇgibhÃvena / 'na sambandhÅ'ti / vyaÇgyatvenÃbhimato 'rtho na Óabdasya liÇgaliÇgibhÃvena sambandhÅ ÓabdapratipÃdyatvÃdvÃcyavadityanumÃnamanena darÓitam / uktameva / darÓayitumÃha--'yo hÅ'tyÃdi / 'te«Ãæ' ÓabdÃnÃm / 'yathÃ' darÓito vi«aya÷ vivak«Ãlak«aïa÷ / ya 'sa' iti / vivak«Ãlak«aïo vi«aya ityartha÷ / 'upÃdhitvene'ti / pratÅyata ityanu«aÇga÷ / upÃdhiÓabdo 'tra vyÃvartakaparyÃya ityÃÓayena vyÃca«Âe locane vaktricchetyÃdi / viÓe«aïatvena bhÃtÅti / anena vaktrÃyamartho vivak«ita iti pratÅtau vivak«Ã hyarthasya viÓe«eïatvena bhÃsate / tasmÃdityuktaæ dra¬hayituæ pÆrvoktameva smÃrayati eva vyaÇgye liÇgtayà ÓabdÃnÃæ vyÃpÃra÷ / tadvi«ayÅk­te tu pratipÃdyatayà / pratiyamÃne tasminnabhiprÃyarÆpe 'nabhiprÃyarÆpe ca vÃcakatvenaiva vyÃpÃra÷ samnbandhÃntareïa và / tÃvadvÃcakatvena yathoktaæ prÃk / sambandhÃntareïa vya¤jakatvameva / na ca vya¤jakatvaæ liÇgatvarÆpameva ÃlokÃdi«vanyathà d­«ÂatvÃt / tasmÃtpratipÃdyo vi«aya÷ ÓabdÃnÃæ na liÇgitvena sambandhÅ vÃcyavat / yo hi liÇgitvena te«Ãæ sambandhÅ yathà darÓito vi«aya÷ sa na vÃcyatvena pratÅyate, api tÆpÃdhitvena / pratipÃdhasya ca vi«ayasya liÇgitve tadvi«ayÃïÃæ vipratipattÅnÃæ laukikaireva kriyamÃïÃnÃmabhÃva÷ / prasajyeteti / etaccoktameva / locanam viÓe«aïatvena bhÃti / pratipÃdyasyeti / arthÃdvyaÇgyasya / liÇgitva iti / anumeyatva ityartha÷ / laukikaireveti / icchÃyÃæ loko na vipratipadyate 'rthe tu vipratipattimÃneva / nanu yadà vyaÇgyo 'rtha÷ pratipannastadà satyatvaniÓcayo 'syÃnumÃnÃdeva pramÃïÃntarÃt kriyata iti punarapyanumeva evÃsau / maivam; vÃcyasyÃpi hi satyatvaniÓcayo 'numÃnÃdeva / bÃlapriyà v­ttau--'pratipÃdyasye'tyÃdi / pratipÃdyasyetyetatprak­tÃnuguïaæ vyÃca«Âe locane--arthÃdvyaÇgyasyeti / nanu kathaæ vipratipattivi«ayatvÃvagamÃdananumeyatvaniÓcaya÷, anumeye 'pi vipratipattismbhavÃdityata Ãha--icchÃyÃmityÃdi / icchÃyÃæ vivak«ÃyÃyÃm / arthe vivak«Ãvi«ayÃrthe / vipratipattimÃneveti / satyatvÃdivipratipattimÃnevetyartha÷ / vimato 'rtho nÃnumeya÷ vipratipattivi«ayatvÃdvyatirekeïa vakt­vivak«Ãvaditi prayoga÷ / yathà cetyÃdigranthamavatÃrayati---nanvityÃdi / pratipanna iti / vÃcyÃrthapratÅtipÆrvakaæ ÓabdÃdavagata ityartha÷ / asya pratipannasya vyaÇgyÃrthasya / anumÃnÃdevetyasyÃnantaraæ pramÃïÃntarÃditi ca kvacidgranthe pÃÂha÷ / kriyata iti / pratipatt­bhiriti Óe«a÷ / Óabdasya saævÃdakapramÃïÃntarasahak­tasyaiva svÃrthe prÃmÃïyamiti bhÃva÷ / itÅti hetau / punarityÃdi / pratipÃdyasya vyaÇgyasya ÓabdÃpek«ayà liÇgitvÃbhÃve 'pi saævÃdakapramÃïÃntarÃpek«ayà liÇgitvaæ bhavatyeveti bhÃva÷ / pÆrvaæ ÓabdÃdarthasyÃvagama÷ paÓcÃttatra saævÃdakasyÃnumÃnasya prav­tti÷,arthasvarÆpaæ hi Óabdasya vi«aya÷, anumÃnasya tu tadgataæ satyatvamityanumÃnasya na ÓabdÃvagatÃrthÃnumÃpakatvamiti samÃdhatte--maivamityÃdi / yathà ca vÃcyavi«aye pramÃïÃntarÃnugamena samyaktvapratÅtau kvacitkriyamÃïÃyÃæ tasya pramÃïÃntaravi«ayatve styapi na ÓabdavyÃpÃravi«ayatÃhÃnistadyvaÇgyasyÃpi / locanam yadÃhu÷--- 'ÃptavÃdÃvisaævÃdasÃmÃnyÃdatra cedanumÃnatÃ' iti / na caitÃvatà vÃcyasya pratotirÃnumÃnikÅ kiæ tu tadgatasya tato 'dhikasya satyatvasya tadvyaÇgye 'pi bhavi«yati / etadÃha--yathà cetyÃdinà / etaccÃbhyupagamyaktaæ bÃlapriyà vÃcyasyÃpÅtyapiÓabdena vyaÇgyasya parigraha÷ / yadÃhuriti / vÃkyÃdhikaraïe ÓlokavÃrtikak­ta iti Óe«a÷ / Ãpteti / mudritatatpustake tvevaæ pÃÂha÷--"ÃptavÃdÃvisaævÃdÃdatra cedanumÃnate"ti / asyÃvaÓi«Âantu--- "nirïayastÃvatà siddhyedbuddhyutpattirna tatk­tà / anyadeva hi satyatvamÃptavÃdatvahetukam // vÃkyÃrthaÓcÃnya eveti j¤Ãta÷ pÆrvatarantata÷ / tatra cedÃptavÃdena satyatvamanumiyate // vÃkyÃrthapratyayayasyÃtra kathaæ syÃdanumÃnateti / ÃptavÃdÃvisaævÃdÃditi hetukathanam / atreti / vÃkyÃrthabuddhÃvityartha÷ / anumÃnatà anumititvam / cedityanantaraæ neti Óe«a÷ / atra hetumÃha--'nirïayastÃvate'tyÃdi / ebhirvacanairvÃkyÃrthasya satyatvamevÃptoktatvarÆpÃnumÃnena niÓcetavyamiti labhyata iti bhÃva÷ / 'ÃptavÃdÃvisaævÃdassÃmÃnyÃdanumÃnata' iti pÃÂho bahu«u granthe«u d­Óyate / tasyÃyamartha÷--ÃptavÃdasya Ãptavacanasya yassvÃrthavi«ayo 'visaævÃda÷ satyatvaæ, satyÃrthavi«ayakatvamiti yÃvat / sa÷ sÃmÃnyÃdanumÃnata÷ ÃptavÃdatvÃdyanumÃnagamya iti / nanu tarhi vÃcyapratÅtirapyÃnumÃnikyevÃÓrÅyatÃmityatrÃha--na cetyÃdi / tat kimatrÃnumÃnikÅ pratÅtireva nÃsti, astÅtyÃha--kintvityÃdi / satyatvasyeti / pratÅtirÃnumÃnikÅtyanu«aÇga÷ / tadyvaÇgye 'pi bhavi«yatÅti / ÃnumÃnikaæ satyatvaæ vyaÇgyÃrthe 'pi bhavi«yatÅtyartha÷ / vyaÇgyo 'rthaÓÓabdena pratipÃdyatetasya satyatvantvanumÃnagamyamiti bhÃva÷ / etacceti / yathÃcetyÃdigranthenoktaæ vyaÇgyasyÃnumÃnikaæ satyatvamityartha÷ / abhyapagamyeti / prayojanavatvaæ vastuto 'vidyamÃnamapi vidyamÃnaæ k­tvetyartha÷ / japrayojakatvamupapÃdayati--na hÅtyÃdi / kÃvyavi«aye ca vyaÇgyapratÅtinÃæ satyÃsatyanirÆpaïasyÃprayojakatvameveti tatra pramÃïÃntaravyÃpÃraparÅk«opahÃsÃyaiva sampadyate / tasmÃlliÇgipratÅtireva sarvatra vyaÇgyapratÅtiriti na Óakyate vaktum / yattvanumeyarÆpavyaÇgyavi«ayaæ ÓabdÃnÃæ vya¤jakatvaæ taddhvanivyavahÃrasyÃprayojakam / locanam na tnanena na÷ prayojanamityÃhu÷ / kÃvyavi«aye ceti / aprayojakatvamiti / na hi te«Ãæ vÃkyanÃmÃgri«ÂomÃdivÃkyavatsatyÃrthapratipÃdanadvÃreïa pravartakatvÃya prÃmÃïyamanvi«yate, prÅtamÃtraparyavasÃyitvÃt / prÅtereva cÃlaukikacamatkÃrarÆpÃyà vyutpattyaÇgatvÃt / etaccoktaæ vitatya prÃk / upahÃsÃyaiveti / nÃyaæ sah­daya÷ kevalaæ Óu«katarkopakramakarkaÓah­daya÷ pratÅtiæ parÃmar«Âuæ nÃlamitye«a upahÃsa÷ / nanvevaæ tarhi mà bhÆdyatra yatra vya¤jakatà tatra tatrÃnumÃnatvam; yatra yatrÃnumÃnatvaæ tatra tatra vya¤jakatvamiti kathamapahnÆyata ityÃÓaÇkyÃha--yattvanumeyeti / tadvya¤jakatvaæ na dhvanilak«aïamabhiprÃyavyatiriktavi«ayÃvyÃparÃditi bhÃva÷ / nanvabhiprÃyavi«ayaæ yadvya¤jakatvamanumÃnaikayogak«emaæ taccenna prayojakaæ dhvanivyavahÃrasya tarhi kimarthaæ bÃlapriyà te«Ãæ kÃvyarÆpÃïÃm / agni«ÂomÃdivÃkyavaditi / vaidharmyeïa d­«ÂÃnta÷ / pravartakatvÃya prav­tyupadhÃyakatvasampÃdanÃya / anvi«yate vicÃryate / prÅtimÃtreti / mÃtraÓabdena pravartakatvavyudÃsa÷ / kuta÷ prÅtimÃtraparyavasÃyitvamityata Ãha--prÅterityÃdi / uktamiti / rasasvarÆpanirÆpaïÃvasara iti bhÃva÷ / upahÃsasvarÆpamÃhanÃyamityÃdi / Óu«keti / Óu«kekasya tarkasyÃnumÃnasyopakrameïa karkaÓah­daya÷ arasika ityartha÷ / pratÅtimiti / kÃvyajanyapratÅtisvarÆpamityartha÷ / mà bhÆditi / ÃlokÃdau vyabhicÃrÃditi bhÃva÷ / itÅti / ityetadityartha÷ / v­ttau tadvya¤jakatvaæ dhvanivyavahÃrasyÃprayojakamityevoktamaprayojakatve heturnokta ityato 'bhipretaæ hetuæ darÓayannÃha--tadityÃdi / tadyva¤jakatvamiti / vaktrabhiprÃyÃtmakÃnumeyavyaÇgyavi«ayaæ Óabdasya vya¤jakatvamityartha÷ / na dhvanilak«aïaæ dhvanivyavahÃravi«ayasya lak«aïaæ na / atrÃvyÃpti hetumÃha--abhiprÃyetyÃdi / abhiprÃyo vivak«Ã, tadvyatirikto vi«ayo rasÃlaÇkÃrÃdirÆpo vyaÇgya÷ tatrÃvyÃpÃrÃdvyÃparaïÃbhÃvÃdityartha÷ / yatrÃbhiprÃyÃtiriktaæ vyaÇgyaæ dhvanivyavarahÃravi«aye tasminnabhiprÃyarÆpÃnumeyavyaÇgyavi«ayasya vya¤jakatvasyÃbhÃvÃdavyÃpteriti yÃvat / svÅyapÆrvavacanavyÃdhÃtaÓaÇkÃmudbhÃvyÃvatÃrayati---nanvityÃdi / anumÃnaiketi / anumÃnena saha ekayogak«ematulyaprakÃramityartha÷ / api tu vya¤jakatvalak«aïa÷ ÓabdÃnÃæ vyÃpÃra autpattikaÓabdÃrthasambandhavÃdinÃpyabhyupagantavya iti pradarÓanÃrthamupanyastam / tadbhi vya¤jakatvaæ kadÃcilliÇgatvena kadÃcidrÆpÃntareïa ÓabdÃnÃæ vÃcakÃnÃmavÃcakÃnÃæ ca sarvavÃdibhirapratik«epyamityayamasmÃbhiryatna Ãkhdha÷ / tadevaæ guïav­ttivÃcakatvÃdibhya÷ ÓabdaprakÃrebhyo niyamenaiva tÃvadvilak«aïaæ vya¤jakatvam / locanam tatpÆrvamupak«iptamityÃÓaÇkyÃha--api tviti / etadeva saæk«ipya nirÆpati--taddhÅti / yata eva hi kvacidanumÃnÃnenÃbhiprÃyÃdau kvacitpratyak«eïa dÅpÃlokÃdau kvacitkÃraïatvena gÅtadhvanyÃdau kvacidabhidhayà vik«itÃnyapare kvacidguïav­ttyà avivak«itavÃcye 'nug­hyamÃïaæ vya¤jakatvaæ d­«Âaæ tata eva tebhya÷ sarvebhyo vilak«aïamasya rÆpaæ nassidhyati tadÃha--tadevamiti / nanu prasiddhasya kimarthaæ rÆpasaækoca÷ kriyate abhidhÃvyÃpÃraguïav­ttyÃde÷ / tasyaiva sÃmagryantarapanipÃtÃdyadvivi«Âaæ bÃlapriyà pÆrvamupak«iptamiti / tathÃvidha ityÃdigranthenopanyastamityartha÷ / etadeveti / uktamevetyartha÷ / taddhÅtyÃdigranthena saha tadevamityÃdigranthasyÃrthaæ viv­ïvannÃha--yata ityÃdi / kvacidatyasya vivaraïam--abhiprÃyÃdÃviti / evamuparyapi bodhyam / kvacidrÆpÃntareïeti v­ttigranthasya vivaraïaæ pratyak«eïetyÃdi / tadevamityÃdervivaïaæ--tata eva tebhya ityÃdi / yata eva hi abhiprÃyadivi«ayaæ Óabdasya vya¤jakatvamanumÃnainÃnumityà / dopÃlokÃdigataæ ghaÂÃdivi«ayaæ vya¤jakatvaæ pratyak«eïa ghaÂÃdicÃk«u«aj¤Ãnena / gÅtadhvanyÃdigataæ savi«ayaæ vya¤jakatvaæ kÃraïatvena rasani«pÃdakatvena / vivak«itÃnyaparagataæ vya¤jakatvamabhidhayà / avivak«itavÃcyagataæ vya¤jakatvaæ guïav­tyà ca anug­hyamÃïaæ d­«Âaæ, tata evetyartha÷ / vya¤jakatvÃnugrÃhakatvamevaite«Ãæ, na tu tattÃdrÆpyamiti bhÃva÷ / tebhyassarvebhya iti / anumÃnÃdirÆpebhya ityartha÷ / vilak«aïamityÃdi / anenÃyaæ prayoga÷ pradarÓita÷--vimataæ vya¤jakatvamanumÃnÃdiprakÃrebhyo vilak«aïaæ te«u vyÃvartamÃne«vapi anuvartamÃnatayÃvabhÃsamÃnatvÃt, yadye«u vyÃvartamÃne«vapyanuvartamÃnatayÃvabhÃsate tattebhyo bhinnaæ yathà kusumebhya÷ sÆtramiti / tadÃheti / tadvailak«aïyamÃhetyartha÷ / nanvityÃdi / prasiddhasyÃbhidhÃvyÃpÃragumav­tyÃde rÆpasaÇkoca÷ kimarthaæ kriyata iti sambandha÷ / vya¤jakatvasyÃtiriktasya kalpaneneti / Óe«a÷ / guïav­tyÃdiretyÃdipadena lak«aïÃyÃ÷ parigraha÷ / tarhi kathaæ vaktavyabhityatrÃha--tasyaivetyÃdi / tasyaiva abhidhÃvyÃpÃrÃdereva / sÃmagryantareti / pratipatt­pratibhÃvakt­vaiÓi«ÂyÃdij¤ÃnÃdirÆpetyartha÷ / tadantÃpÃtitve 'pi tasya haÂhÃdabhidhÅyamÃne tadviÓe«asya dhvaneryatprakÃÓanaæ vipratipattinirÃsÃya sah­dayavyutpattaye và tatkriyamÃïamanatisandheyameva / na hi sÃmÃnyamÃtralak«aïenopayogiviÓe«alak«aïÃnÃæ pratik«epa÷ / Óakya÷ kartum / evaæ hi sati sattÃmÃtralak«aïe k­te sakalasadvastulak«aïÃnÃæ paunaruktyaprasaÇga÷ / tadevam-- vimativi«ayo ya ÃsÅnmanÅ«iïÃæ satatamaviditasatattva÷ / locanam rÆpaæ tadeva vya¤jakatvamucyatÃmityÃÓaÇkyÃha--tadanta÷--pÃtitve 'pÅti / na vayaæ saæj¤ÃniveÓanÃdi ni«edhÃma iti bhÃva÷ / vipratipattistÃd­gviÓe«o nÃstÅti vyutpatti÷ saæÓayÃj¤ÃnanirÃsa÷ / na hÅti / uyogi«u viÓe«e«u yÃni lak«aïÃni te«Ãm / upayogipadenÃnupayoginÃæ kÃkadantÃdÅnÃæ vyudÃsa÷ / evaæ hÅti / tripadÃrthasaÇkarÅ sattetyanenaiva dravyaguïakarmaïÃæ lak«itatvÃcchrutism­tyÃyurvadadhanurvedaprabh­tÅnÃæ bÃlapriyà viÓi«Âaæ rÆpamiti / avasthÃntaraparyÃyaæ vilak«aïaæ svarÆpamityartha÷ / tadeva vya¤jakvatvamucyatÃmiti / vya¤jakatvÃkhyasyÃrthÃntarasya kalpanÃpek«ayà lÃghavÃditi bhÃva÷ / v­ttau tasya tadanta÷pÃtitve haÂhÃdabhidhÅyamÃne 'pÅti yojanà / 'tadanta÷pÃtitve' guïav­ttivÃcakatvÃdyanta÷pÃtitve / 'tasya' vya¤jakatvasya / 'tadviÓe«asya locane--na vayamityÃdi / vayaæ saæj¤ÃniveÓanÃdi na ni«edhÃma iti / asmadabhimatasya vya¤jakatvasya vilak«aïasvarÆpÃbhidhÃdisaæj¤Ã yadi kriyate, tarhi tÃæ na ni«edhÃma ityartha÷ / vastuni hi samucità vimatirna nÃmamÃtra iti bhÃva÷ / viruddhà pratipattirvipratipattiriti vyutpattimabhipretya tatpadaæ vyÃca«Âe--tÃd­gityÃdi / tÃd­gviÓe«a÷ vya¤jakatvarÆpa÷ / vyutpattipadena vivak«itamÃha--saæÓayeti / upayogÅtyÃdigranthaæ viv­ïoti--upayogi«vityÃdi / upayogi«u lokayÃtropayogi«u / viÓe«e«u vastuviÓe«e«u / tadgatÃnÅti yÃvat / upayogi«viti viÓe«aïasya phalamÃha--upayogipadenetyÃdi vaiÓe«ikadarÓane dravyÃdipadÃrthÃnÃmurd­ÓÃnantaramÃdau "sadanityami"tyÃdisÆtreïa dravyaguïakarmaïÃæ trayÃïÃæ sattÃvatvÃdikaæ lak«aïamabhihitaæ, tanmanasi k­tyoktaæ v­ttau 'sattÃmÃtre' tyÃdi / tadviv­ïoti--tripadÃrthetyÃdi / tripadÃrthasaÇkarÅti / tripadÃrthasaÇkÅrïati pÃÂhassÃdhu÷ / dravyÃdipadÃrthatrayavyÃptetyartha÷ / sakaletyÃdiprasaÇga ityantena vivak«itaæ vyÃca«Âe--ÓrutÅtyÃdi / anÃrambhe bÃdhakaæ darÓayati--sakaletyÃdi / v­ttÃvupasaæharati--'tadevam' ityÃdi / 'vimatÅ'tyÃdiÓloko v­tyantargata÷ / 'aviditisatatva' dhvanisa¤j¤ita÷ prakÃra÷ kÃvyasya vya¤jita÷ so 'yam // _________________________________________________________ prakÃro 'nyo guïÅ-bhÆta-vyaÇgya÷ kÃvyasya d­Óyate / yatra vyaÇgyÃnvaye vÃcya-cÃrutvaæ syÃt prakar«avat // DhvK_3.34 // __________ prakÃro 'nyo guïÅbhÆtavyaÇgya÷ kÃvyasya d­Óyate / yatra vyaÇgyÃnvaye vÃcyacÃrutvaæ syÃtprakar«avat // 34 // locanam sakalalokayÃtropayoginÃmanÃrambha÷ syÃditi bhÃva÷ / vimativi«ayatve hetu÷--aviditasatattva iti / ata evÃdhunÃtra na kasyacidvimatiretasmÃtk«aïÃtprabh­tÅti pratipÃdayitum--ÃsÅt ityuktam // 3.3 // evaæ yÃvaddhvanerÃtmÅyaæ rÆpaæ bhedopabhedasahitaæ yacca vya¤jakabhedamukhena rÆpaæ tatsarvaæ pratipÃdya prÃïabhÆtaæ vyaÇgyavya¤jakabhÃvamekapraghaÂÂakena Ói«yabuddhau viniveÓayituæ vya¤jakavÃdasthÃnaæ racitamiti dhvaniæ prati yadvaktavyaæ taduktameva / adhunà tu guïaibhÆto 'pyayaæ vyaÇgya÷ kavivÃca÷ pavitrayatÅtyamunà dvÃreïa tasyaivÃtmatvaæ samarthayitumÃha--prakÃra bÃlapriyà ityukterupayogamÃha locane--vimativi«ayateve heturiti / saæÓayasya viÓe«ÃnavadhÃraïamÆlakatvaæ hi prasiddham / ÃsÅditi bhÆtanirdeÓasya phalamÃha--ata evetyÃdi / ata eveti / yata eva vipratipattirvastutatvÃnavabodhanibandhanà tadavadhÃraïe sati notpattumarhati, tata evetyartha÷ / adhunetyetadvivicyÃha--etasmÃtk«aïÃdityÃdi / pratipÃdayitumiti / sÆcayitumityartha÷ // 3.3 // atha guïÅbhÆtavyaÇgyapratipÃdanaparamuttaragranthasandarbhaæ tÃtparyÃrthÃkathanapÆrvakamavatÃrayatumÃdita Ãrabhyaitadantav­ttagranthasandarbhasyÃrthaæ saÇk«ipyÃha--evamityÃdi / evaæ yÃvaddhvaniæ prati yadvaktavyantaduktameveti sambandha÷ / prathamodyote tÃvatsopoddhÃtaæ dhvanessÃmÃnyalak«aïamevoktaæ, dvitÅye tvavivak«itavÃcyÃdibhedastadbhedÃÓca pradarÓitÃ÷ / tadÃha--bhedopabhedasahitamÃtmÅyaæ rÆpamiti / yaccetyanena t­tÅyodyotÃrtha ukta÷ / tatsarvaæ pratipÃdyetyanena, tÃvataiva dhvanisvarÆpapratipÃdanaæ nirvyƬhamiti darÓayati / prÃïabhÆtamityanena vyaÇgyavya¤jakabhÃvanirÆpaïasyÃtyantÃvaÓyakatvaæ pradarÓitam / ekapraghaÂÂakenetyÃdinà paunaruktyaÓaÇkà parih­tà / dhvaniæ pratÅtyanena pratipÃdyÃntarasadbhÃvaæ dhvanati / nanu kÃvyasyÃtmà dhvanirityabhyupagamena kÃvyÃtmabhÆtadhvanisvarÆpapratipÃdanamÃtrav­ttatvÃt kimarthaæ guïÅbhÆtavyaÇgyapratipÃdanaæ k­taæ, tasya kÃvyÃtmatvÃbhÃvÃdityato 'bhiprÃyaæ darÓayannavatÃrayati--adhunetyÃdi / ayaæ vyaÇgya÷ uktaprakÃro vyaÇgyÃrtha÷ / guïÅbhÆto 'pi na pradhÃnabhÆta eveti bhÃva÷ / pavitrayatÅti / chÃyÃtiÓayaæ sampÃdayatÅtyartha÷ / amunà dvÃreïeti / kaimutyanyÃyopak«epamukhenetyartha÷ / tasyaiveti / dhvanerevetyartha÷ / uktaæ hi prÃk 'evaæbhÆtà ceyaæ vyaÇgyate"tyÃdinarÃjatvamive'tyantam / cÃrutvaprakar«ahetutvena vyaÇgyÃnvayasya kÃrikÃyÃndarÓitatvÃnna vyaÇgyasambandhamÃtraæ vyaÇgyo 'rtho lalanÃlÃvaïyaprakhyo ya÷ pratipÃditastasya prÃdhÃnye dhvanirityuktam / tasya tu guïÅbhÃvena vÃcyacÃrutvaprakar«e guïÅbhÆtvayaÇgyo nÃma kÃvyaprabheda÷ prakalpyate / tatra vastumÃtrasya vyaÇgyasya tirask­tavÃcyebhya÷ prÅyamÃnasya kadÃcidvÃcyarÆpavÃkyÃrthÃpek«ayà guïÅbhÃve sati guïÅbhÆtavyaÇgyatà / yathÃ-- lÃvaïyasindhuraparaiva hi keyamatra yatrotpalÃni ÓaÓinà saha samplavante / unmajjati dviradakumbhataÂÅ ca yatra yatrÃpare kadalikÃï¬am­ïÃladaï¬Ã÷ // locanam iti / vyaÇgyenÃnvayo vÃcyasyopaskÃra ityartha÷ / pratipÃdita iti / 'pratÅyamÃnaæ punaranyadeva' ityatra / uktamiti / 'yatrÃrtha÷ Óabdo vÃ' ityatrÃntare vyaÇgyaæ ca vastvÃditrayaæ tatra vastuno vyaÇgyasya ye bhedà uktÃste«Ãæ krameïa guïabhÃvaæ darÓayati---tatreti / lÃvaïyeti / abhilëavismayagarbheyaæ kasyacittaruïasyokti÷ / atra sindhuÓabdena paripÆrïatÃ, utpalaÓabdena kaÂÃk«acchaÂÃ÷, ÓaÓiÓabdena vadanaæ, dviradakumbhataÂÅÓabdena stanayugalaæ, kadalikÃï¬aÓabdenoruyugalaæ, m­ïÃladaï¬aÓabdena doryugmamiti dhvanyate / tatra cai«Ãæ svÃrthasya sarvathÃnupapatterandhaÓabdoktena nyÃyena tirask­tavÃcyatvam / bÃlapriyà vÃcyasyÃtra vivak«itaæ, kintu vyaÇgyasambandhak­tÃtiÓayaviÓe«ÃspadatvamityÃha--vÃcyasyopaskÃra iti / vyaÇgyasya guïÅbhÃve vaktavye v­ttau vastvÃderguïÅbhÃvapradarÓanÃsaÇgatiÓaÇkÃmuddhartumÃha--vyaÇgya¤ca vastvÃditrayamiti / uktamiti Óe«a÷ / v­ttau 'lÃvaïye'ti / 'atra'asmindeÓe / 'aparaiva' apÆrvaiva / 'keyaæ lÃvaïyasindhu÷' lÃvaïyasya sarit / 'yatra' yasyÃm / 'ÓaÓinÃ' pÆrïacandreïa / 'saæplavante' sammilitÃni bhavanti / 'unmajjati' utthità bhavati / 'dvirada÷' gaja÷ / 'yatre' tyÃdi / santÅti Óe«a÷ / 'kadalikÃï¬a÷' kadalÅdaï¬a÷ / vastumÃtrasya vyaÇgyasyetyÃdiv­ttyuktaæ sarvaæ krameïa pradarÓayi«yannadau bhÆmikÃæ racayati locane--abhilëetyÃdi / prathamaæ vismayastato 'bhilëa iti krama÷, tadavivak«yÃbhilëavismayagarbhetyuktam / kasyaciditi / viÓe«ÃnuktiranupayogÃt / sindhuÓabdeneti / sindhuÓabdena paripÆrïateti dhvanyata ityÃdyanvaya÷ / paripÆrïateti / pÃripÆrïyaviÓi«Âetyartha÷ / utpalÃniti bahuvacanÃntanirdeÓÃnuguïyenÃha--kaÂÃk«acchaÂà iti / dhvanyata iti vipariïÃmenÃtra sambandha÷ / tatreti / uktavastudhvanena satÅtyartha÷ / e«Ãæ sindhÆtpalÃdiÓabdÃnÃm / tirask­tavÃcyatvamityanena sambandha÷ / atra hetumÃha--svÃrthasyetyÃdi / svÃrthasya nadÅnÅlÃbjaprabh­te÷ / atirask­tavÃcyobhyo 'pi Óabdebhya÷ pratÅyamÃnasya vyaÇgyasya kadÃÂacidvÃcyaprÃdhÃnyena locanam sa ca pratÅyamÃno 'pyarthaviÓe«a÷ 'aparaiva hi keyaæ' ityuktigarbhÅk­te vÃcyeæ'Óe cÃrutvacchÃyÃæ vidhatte, vÃcyasyaiva svÃtmonmajjanayà nimajjitavyaÇgyajÃtasya sundaratvenÃvabhÃnÃt / sundaratvaæ cÃtyÃsambhÃvyamÃnasamÃgamasakalalokasÃrabhÆtakuvalayÃdibhÃvavargasyÃtisubhagakÃdhikaraïav iÓirÃntalabdhasamuccayarÆpatayà vismaya vibhÃvanÃprÃptipuraskÃreïa vyaÇgyÃrthopask­tasya tathà vicitrasyaiva vÃcyarÆponmajjanenÃbhilëÃdivibhÃvatvÃt / bÃlapriyà andheti / ni÷ÓvÃsÃndha ivÃdarÓa ityatrÃndhaÓabdavyÃkhÃyane ya ukto nyÃyastenetyartha÷ / pratÅyamÃno 'pÅtyapiÓabdena svata÷ prÃptapradhÃnabhÃvasya vaiparÅtyena guïÅbÃvÃpattirviruddheti darÓayati / so 'rthaviÓe«a÷ vyÃkhyÃtavyaÇgyÃrthajÃtam / aparaivetyÃdi / aparaiva hÅti keyamiti coktibhyÃæ sÃmÃnyÃtmanÃkro¬Åk­ta ityartha÷ / vÃcyeæ'Óe sindhÆtpalÃdiÓabdavÃcyanadÅnÅlÃbjÃdighaÂitavÃkyÃrthe / cÃrutvacchÃyÃæ kÃvyacÃrutvapratÅtihetubhÆtÃæ ÓobhÃm / vidhatte karoti / anena vyaÇgyasya guïÅbhÃva÷ pradarÓita÷ / atra sah­dayÃnubhavameva pramÃïayati---vÃcasyaivetyÃdi / vÃcyasyaiva sundaratvenÃvabhÃsanÃditi sambandha÷ / atra hetugarbhe viÓe«aïe darÓayati--svÃtmetyÃdi / svasya vÃcyasya ya Ãtmà svarÆpantasya yadunmajjanamuddhurakandharatayÃvasthÃnaæ tayà upalak«itasya / tathà nimajjinaæ vyaÇgyajÃtaæ pÆrvoktaæ yena tasya / vyaÇgyajÃtasya nimajjanaæ vÃcyamukhaprek«itayà nÅcairavasthÃnam / kathaæ punastÃd­Óasya vÃcyasya sundaratvamityata Ãha--sundaratva¤cetyÃdi / asya vÃcyasya / Óloke 'sminnadau vÃcyasya vismayavibhÃvatÃprÃyeïÃha--asambhÃvyetyÃdi / asambhÃvyamÃnassambhÃvayitumapyaÓakyatÃæ pratipadyamÃnassamÃgamoye«Ãæ te / tathà sakalalokasÃrabhÆtÃÓca ye kuvalayÃdayo bhÃvÃ÷ padÃrthaste«Ãæ vargasya / atisumagaæ yadekÃdhikaraïaæ nÃyikÃrÆpaæ tatra yà viÓrÃnti÷ saæÓli«yÃvasthitistÃyà labdhaæ samuccarÆpaæ saÇghÃtarÆpatvaæ yena tasya bhÃvastattà tayà hetunà / yà vismayavibhÃvatÃprÃptistasyÃ÷ puraskÃreïa purassarÅkÃreïeti ca pÃÂha÷ / abhilëÃdivibhÃvatÃprÃptau hetumÃha--vyaÇgyetyÃdi / vyaÇgyÃrthopask­tasya kaÂÃk«avadanÃdyuktavyaÇgyÃrthajÃtenopask­tasya / tathÃvicitrasya vyaÇgyÃrthopaskÃreïa vaicitryaæ viÓe«aæ prÃptasya / nanu yadi vyaÇgyÃrthopask­tasyaivÃbhilëÃdivibhÃvatvaæ na svarÆpata÷, tarhi vyaÇgyasya prÃdhÃnyamÃpatitaæ tasyaiva vibhÃvatÃprÃptau prayojakatvÃdityata Ãha--vÃcyarÆponmajjaneneti / kuvalayacandrÃdivÃcyÃrthasvarÆponmajjanena hetunetyartha÷ / kÃvyacÃrutvÃpek«ayà guïÅbhÃve sati guïÅbhÆtavyaÇgyatÃ, yathodÃh­tam--'anurÃgavatÅ sandhyÃ' ityevamÃdi / tasyaiva svayamuktyà prakÃÓÅk­tatvena guïÅbhÃva÷, yathohÃh­tam---'saÇketakÃlamanasam' locanam ata eveyati yadyapi vÃcyasya prÃdhÃnyaæ , tathÃpi rasadhvanau tasyÃpi guïateti sarvasya guïÅbhÆtavyaÇgyasya prÃkare mantavyam / ata eva dhvanerevÃtmatvamityuktacaraæ bahuÓa÷ / anye tu jalakrŬÃvatÅrïataruïÅjanalÃvaïyadravasundarÅk­tanadÅvi«ayeyamuktiriti sah­dayÃ÷, tatrÃpi coktaprakÃreïaiva yojanà / yadi và nadÅsannidhau snÃnÃvatÅrïayuvativi«ayà / sarvathà tÃvadvismayamukheneyati vyÃpÃrÃdguïatÃvyaÇgyasya / udÃh­tamiti / bÃlapriyà vyaÇgyasya kaÂÃk«avadanÃdervÃcyakuvalayacandrÃdirÆpatvena darÓanaæ hyabhilëÃdijanane nimittamiti bhÃva÷ / ata eveti / uktarÅtyà vyaÇgyasya guïÅbhÃvÃdevetyartha÷ / iyatÅti vismathavibhÃvatÃprÃptipÆrvakÃbhilëÃdivibhÃvatÃprÃptiparyante 'rtha ityartha÷ / anantarantu tasyà guïÅbhÃva evetyÃha--tathÃpÅtyÃdi / rasadhvanau Ó­ÇgÃrÃdidhvanau / tasyÃpi vÃcyasyÃpi / na kevalamatraivetyÃha--iti sarvasyetyÃdi / atropa«ÂambhakamÃha--ata evetyÃdi / yadi guïÅbhÆtavyaÇgyaprabhede vÃcyÃrthasyaiva prÃdhÃnyaæ syÃttdà dhvani÷ kÃvyasyÃtmeti tatra tatroddho«yamÃïamasaÇgataæ syÃditi bhÃva÷ / ÓokasyÃsya kvacitprabandhe 'nupalambhÃnmuktakasyaucityÃnusÃreïa varïyaviÓe«anirvarïanÃvidheyeti darÓayan pak«ÃntaramÃha--anye tvityÃdi / lÃvaïyadravasundarÅk­tanadÅvi«ayetyanena lÃvaïyasindhurityetadviv­taæ lÃvaïyamayÅ lÃvaïyasundarÅk­tà và sindhuriti vigraha÷, sindhuÓabdo na tirask­tavÃcyo vya¤jaka iti ca bhÃva÷ / utpalÃdiÓabdÃnÃntu prÃguktaiva vya¤janaparipÃÂÅtyÃha--tatrÃpi cetyÃdi / asmin pak«e kuvalayÃdÅnÃmatisubhagaikÃdhikaraïasamÃveÓak­tasaubhÃgyalÃbho na sÃma¤jasyena bhavatÅtyasvarasamanya ityanena sÆcayan pak«ÃntaramÃha--yadi vetyÃdi / nadÅsannidhÃviti / yuvatigataniratiÓayalÃvaïyapÆravyÃptatvÃllÃvaïyamayÅ sindhuryasÃyassetyarthÃtsandhuÓabdo 'trÃpi pak«e mukhyÃrthaka eva, na ca prÃguktado«astaruïyà eva varïanÅyatvÃditi bhÃva÷ / pak«atraye 'pi vivak«itaguïÅbhÆtavyaÇgyaprabhedatvaæ nirbhÃdhamityÃha--sarvarthetyÃdi / nirÆpitamiti / yathÃtra vyaÇgyasya nÃyakav­ttÃntasya guïÅbhÃvastathà darÓitamityartha÷ / nanu sandhyÃdiÓabdÃnÃmatirask­tavÃcyÃnÃmena nÃyikÃdyarthapratyÃyakatve 'pyanurÃgaÓabdasya premavÃcakatvenaiva prasiddhasya raktimarÆpaprak­tÃrthe jahatsvÃrthalak«aïÃyà eva vaktavyatayà kathamatirask­tavÃcyatvamiti ÓaÇkÃæ parijihÅr«u÷ pratyuta tatpadasya yogarƬhyà raktimavÃcakatvameva, premarÆpÃrthe ityÃdi / rasÃdirÆpavyaÇgyasya guïÅbhÃvo rasavadalaÇkÃre darÓita÷; tatra ca te«ÃmÃdhikÃrikavÃkyÃpek«ayà guïÅbhÃvo vivahanaprav­ttabh­tyÃnuyÃyirÃjavat / vyaÇgyÃlaÇkÃrasya guïÅbhÃve dÅvakÃdivi«aya÷ / locanam etacca prathamoddyota eva nirÆpitam anurÃgaÓabdasya cÃbhilëe taduparaktatvalak«aïayà lÃvaïyaÓabdavatprav­ttirityabhiprÃyeïÃtirask­tavÃcyatvamuktam / tasyaiveti / vastumÃtrasya / rasÃdÅti / ÃdiÓabdena bhÃvÃdaya÷ rasavacchabdena preyasviprabh­tayo 'laÇkÃrà upalak«itÃ÷ / nanvatyarthaæ pradhÃnabhÆtasya rÃsade÷ kathaæ guïÅbhÃva÷, guïÅbhÃve và kathamacÃrutvaæ na syÃdityÃÓaÇkya pratyuta sundaratà bhavatÅti prasiddhad­«ÂÃntamukhena darÓayati---tatra ceti / rasavadÃdyalaÇkÃravi«aye / evaæ vastuno rasÃdeÓca guïÅbhÃvaæ pradarÓyÃlaÇkÃrÃtmano 'pi t­tÅyasya vyaÇgyaprakÃrasya taæ darÓayati---vyaÇgyÃlaÇkÃrasyeti / upamÃde÷ // 3.4 // evaæ prakÃratrayasyÃpi guïabhÃvaæ pradarÓya bahutaralak«yavyÃpakatÃsyeti darÓayitumÃha---tatheti / bÃlapriyà tu nirƬhalak«aïetyatirask­tÃvÃcyatvasupapannameveti darÓayati--anurÃgaÓabdasyetyÃdi / abhilëe premïi / taditi / tatpadÃrthastadvastu taduparaktaæ yena tattvaæ vastÆpara¤jakatvaæ tena nimittena lak«aïayetyartha÷ / lÃvaïyaÓabdavaditi / su«amÃviÓe«e lÃvaïyaÓabdasyevetyartha÷ / premarÆpÃrtho vyaÇgya eveti bodhyam / rasavacchabdeneti / rasavadalaÇkÃre darÓita ityatratyarasavacchabdenetyartha÷ / rasavadalaÇkÃravi«aya÷ prÃkdarÓita iti ca v­ttau pÃÂha÷ / d­«ÂÃntapradarÓanapÆrvakaæ rasÃderguïÅbhÃvapradarÓanasya phalaæ tadasambhavaÓaÇkÃniv­ttirityÃÓayena ÓaÇkÃmÃha--nanvatyarthamityÃdi / vÃcyasyÃpyÃpek«ikaæ prÃdhÃnyamastÅtyato 'tyarthamityuktam / kathamiti / prÃdhÃnyaguïÅbhÃvayorekatra samÃveÓo viruddha eveti bhÃva÷ / nanu pradhÃnasyÃpi sato rasÃde÷ kavivivak«ÃvaÓÃdguïÅbhÃva÷ kinna syÃdityata Ãha--guïÅbhÃve veti / prasiddhad­«ÂÃnteti / sundaratvena prasiddhad­«ÂÃntetyartha÷ / na hi rÃj¤o vivÃhaprav­ttam­tyÃnuyÃyitvamasundaraæ bhÃti, pratyuta bh­tyotkar«aviÓe«o 'pi rÃjotkar«ÃtiÓayÃyaiva kalpi«yata iti cÃrutvameva pu«ïÃtÅti bhÃva÷ // 3.4 // asyeti / guïÅbhÆtavyaÇgyasyetyartha÷ / prasÃdaguïayogÃtprasannÃni vyaÇgyÃrthÃk«epakatvÃdgambhÅrÃïi ceti sambandha÷ / sukhÃvahà ityanena te«u prakÃro 'yameva yojya tathÃ--- _________________________________________________________ prasanna-gambhÅra-padÃ÷ kÃvya-bandhÃ÷ sukhÃvahÃ÷ / ye ca te«u prakÃro 'yam eva yojyÃ÷ sumedhasà // DhvK_3.35 // __________ prasannagambhÅrapadÃ÷ kÃvyabanadhÃ÷ sukhÃvahÃ÷ / ye ca te«u prakÃro 'yameva yojya÷ sumedhasà // 35 // ye caite 'parimitasvarÆpà api prakÃÓamÃnÃstathÃvidhÃrtharamaïÅyÃ÷ santo vivekinÃæ sukhÃvahÃ÷, kÃvyabandhÃste«u sarve«vevÃyaæ prakÃro guïÅbhÆtavyaÇgyo nÃma yojanÅya÷ / yathÃ÷--- lacchÅ duhidà jÃmÃuo harÅ taæsa dhariïià gaÇgà / locanam prasannÃni prasÃdaguïayogÃdgabhÅrÃïi ca vyaÇgyÃrthak«epakatvÃtpadÃni ye«u / sukhÃvahà iti cÃrutvahetu÷ / tatrÃyameva prakÃra iti bhÃva÷ / sumedhaseti / yastvetaæ prakÃraæ tatra yojayituæ na Óakta÷ sa paramalÅkasah­dayabhÃvanÃmukulitalocanoktyopahasanÅya÷ syÃditi bhÃva÷ / lak«mÅ÷ sakalajanÃbhilëabhÆmirduhità / jamÃtà hari÷ ya÷ samastabhogÃpavargadÃnasatatodyamÅ / tathà g­hiïÅ gaÇgà yasyÃ÷ samabhila«aïÅye sarvasminvastunyapahata upÃyabhÃva÷ / am­tam­gÃÇkau ca sutau, am­tamiha vÃruïÅ / tena gaÇgÃsnÃnaharicaraïÃrÃdhanÃdyupÃyaÓatalabdhÃyà lak«myÃÓcandrodayapÃnago«Âhyupabhogalak«aïaæ mukhyeæ phalamiti trailokyasÃrabhÆtatà bÃlapriyà ityatra tatprakÃrasya cÃrutvehetutvaæ darÓitamityÃÓayenÃha--cÃrutvaheturityÃdi / tatra tathÃvidhe kÃvyabandhe / sah­dayatvaprati«ÂÃlÃbhaÓcaitatprakÃrayojanakauÓalaÓÃlitÃnibandhana eveti tadarthibhistadvi«aye mahÃprayatna Ãdheya iti darÓayituæ sumedhasetyuktamityÃha--yastvetamityÃdi / alÅketi / ayaæ na sah­daya÷ kintvalÅkasah­dayabhÃvanayà asatyasya sah­dayatvastha bhÃvanayà rasÃsvÃdavaivaÓyaæ manasa÷ prakaÂayituæ mukulitalocana Ãste, paÓyatÃsya vipralambhakabhÃvamiti sah­dayago«ÂhÅ«uparihÃsapÃtraæ syÃdityartha÷ / lak«mÅrduhità jÃmÃtà haristasya hiïÅ gaÇgà / am­tam­gÃÇkau ca sutÃvaho kuÂumbaæ mahodadha÷ // iti chÃyà / padÃnÃmetadgatÃnÃæ vyaÇgyamarthajÃtandarÓayanyojanÃmÃha--lak«amÅrityÃdi / sakaletyÃdi / samastetyÃdi / yasyà ityÃdi ca tattatpadavyaÇgyÃrthakathanam / am­tamiti / am­tapadÃrthaæ ityartha÷ / vÃruïÅti / na pÅyÆ«aæ tasya candrodayavadakhilajanasÃdhÃraïyÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / teneti / uktenÃrthajÃtenetyartha÷ / gaÇgÃsnÃnetyÃdiguïÅbhÃvamanubhavatÅtyantasyÃyamartha÷ / yasyÃæ snÃnÃdyadÃrÃdhanÃditaÓca yà labhyate sà gaÇgÃsya g­hiïyeva, sa harirasya jÃmÃtaiva, sà lak«mÅrasyÃtmajaiva, labdhÃyà ÃmiamiaÇkà a suà aho ku¬umbaæ mahoahiïo // _________________________________________________________ vÃcyÃlaÇkÃra-vargo 'yaæ vyaÇgyÃæÓÃnugame sati / prÃyeïaiva parÃæ chÃyÃæ bibhral lak«ye nirÅk«yate // DhvK_3.36 // __________ vÃcyÃlaÇkÃravargo 'yaæ vyaÇgyÃæÓÃnugame sata / prÃyeïaiva parÃæ chÃyÃæ bibhrallak«ye nirÅk«yate // 36 // vÃcyÃlaÇkÃravargo 'yaæ vyaÇgyÃæÓasyÃlaÇkÃrasya vastumÃtrasya và yathoyogamanugame sati cchÃyÃtiÓayaæ vibhrallak«aïakÃrairekadeÓena darÓita÷ / sa tu tathÃrÆpa÷ prÃyeïa sarva eva parÅk«yamÃïo lak«ye nirÅk«yate / tathà hi--dÅpakasamÃsoktyÃdivadanye 'pyalaÇkÃrÃ÷ prÃyeïa vyaÇgyÃlaÇkÃrÃntaravastvantarasaæsparÓino d­Óyante / locanam pratÅyamÃnà satÅ aho kuÂumbaæ mahodadherityahoÓabdÃcca guïÅbhÃvamanubhavati // 3.5 // evaæ niralaÇkÃre«ÆttÃnatÃyÃæ tucchatayaiva bhÃsamÃnamamunÃnta÷sÃreïa kÃvyaæ pavitrÅk­tamityuktvÃlaÇkÃrasyÃpyanenaiva ramyataratvamiti darÓayati--vÃcyeti / aæÓatvaæ guïamÃtratvam / ekadeÓeneti / ekadeÓavivartirÆpakamanena darÓitam / bÃlapriyà lak«myÃssampadrÆpÃyà upabhogÃbhÃve cÃlabdhakalpatvÃccandrodayakÃle vÃruïyupabhogo hi mukhyaæ phalaæ, sa candrassà vÃruïÅ cÃsya putrabhÃvameva bhajata iti mahodadhireva trailokyasÃra itÅyÃnartho 'tra dhvananavyÃpÃrÃdavagamyate / sa cÃvagatassannaho kuÂumbamiti Óabdasp­«Âatayà guïÅbhÃvamavalambate yata÷, tadvyaÇgyÃrthajÃtopask­ta eva vÃcyÃrtho vismayavibhÃvatÃæ prÃpnoti camatkÃrÃtiÓaya¤ca vidhatta iti // 3.4// pÆrvakÃrikÃtÃtparyÃrthakathanapÆrvakamuttarakÃrikÃmÃvatÃrayati--evamityÃdi / niralaÇkÃre«viti / lak«mÅrityÃdyuktodÃharaïe na kaÓcidalaÇgÃra÷ sphuÂo 'vagamyata iti bhÃva÷ / uttÃnatÃyÃmiti / ÃpÃtata÷ pratÅtÃvityartha÷ / bhÃsamÃnaæ kÃvyamiti sambandha÷ / bhÃsamÃnamapÅti ca pÃÂha÷ / amunà guïÅbhÆtena vyaÇgyena / antarasÃreïeti / antarassÃratvaæ guïÅbhÃve 'pi bÃlakrŬÃkÃlÅnarajatvanyÃyena naisargikamutkar«aÓÃlitvam / alaÇkÃrasyeti jÃtyekavacanam / anenaiveti / guïÅbhÆtavyaÇgyenaivetyartha÷ / ramyataratvamiti / alaÇkÃratvÃtsvato ramyatvamastÅti tarappratyaya÷ / ata eva "parÃæ chÃyÃmi"ti chÃyÃtiÓayamiti coktam / vyaÇgyÃæÓÃnugama ityatra vyaÇgyasya vÃcyaæ pratyaæÓatvaæ guïÅbhÆtatvamevetyÃha--aæÓatvaæ guïamÃtratvamiti / anena darÓitamiti / nÃmagrahaïe nÃmaikadeÓagrahaïamiti nyÃyenaikadeÓaÓabda ekadeÓavivartirÆpakapara iti bhÃva÷ / yata÷ prathamaæ tÃvadatiÓayoktigarbhatà sarvÃlaÇkÃre«u Óakyakriyà / k­taiva ca sà mahÃkavibhi÷ kÃmapi kÃvyaccharvipu«yati, kathaæ hyatiÓayayogità svavi«ayaucityena kriyamÃïà satÅ kÃvye locanam tadayamartha÷--ekadeÓavivartirÆpake--- rÃjasaæsairavÅjyanta Óaradaiva saron­pÃ÷ ityatra haæsÃnÃæ yaccÃmaratvaæ pratÅyamÃnaæ tann­pà iti vÃcye 'rthe vÃcye 'rthe guïatÃæ prÃptamalaÇkÃrakÃrairyÃvadeva darÓitaæ tÃvadamunà dvÃreïa sÆcito 'yaæ prakÃra ityartha÷ / anye tvekadeÓena vÃcyabhÃgavaicitryamÃtreïetyanudbhinnameva vyÃcacak«ire / vyaÇgyaæ yadalaÇkÃrÃntaraæ vastvantaraæ ca saæsp­Óanti ye svÃtmana÷ saæskÃrÃyÃÓli«yantÅti te tathà / mahÃkavibhiriti / kÃlidÃsÃdibhi÷ / kÃvyaÓobhÃæ pu«yatÅti yaduktaæ tatra hetumÃha---kathaæ hÅti / hi Óabdo hetau / atiÓayayogità kathaæ notkar«amÃvahet kÃvye nÃstyevÃsau prakÃra ityartha÷ / svavi«aye yadaucityaæ tena ceddh­dayasthitena tÃmatiÓayoktiæ kavi÷ karoti / yathà bhaÂÂendurÃjasya-- yadviÓramya vilokite«u bahuÓo ni÷sthemanÅ locane yadgÃtrÃïi daridrati pratidinaæ lÆnÃbjinÅnÃlavat / bÃlapriyà kathamekadeÓavivartirÆpakeïa tatpradarÓanamityata Ãha---tadayamartha ityÃdi / pratÅyamÃnamiti / sarasÃæ n­patvarÆpaïameva ÓÃbdantatsÃmarthyÃdvÅjanopÃyabhÆtÃnÃæ haæsÃnäcÃmaratvaæ vyaÇgyamityartha÷ / ÓaradaÓcÃmaragrÃhiïÅtvamapyatra vyaÇgyaæ bodhyam / prÃtpaæ prÃptaæ sat / darÓitamiti / atroktavyaÇgyopask­tasya vÃcyasyaiva camatkÃrakÃritvÃdvyaÇgyasya guïÅbhÆtatvaæ spa«ÂÅk­tamityartha÷ / yÃvadeveti / kÃlÃvadhinirdeÓastasya spa«ÂatvÃtiÓayasÆcanÃrtha÷ / tÃvaditi / taddarÓanamÃtrÃvasara evÃnanyÃpek«ayà sphuÂÃvaseyo 'yamiti bhÃva÷ / amunà dvÃreïeti / upalak«aïanyÃyenetyartha÷ / ayaæ prakÃra÷ kÃrikoktaprakÃra÷ / ekadeÓena darÓita ityasyÃnye«Ãæ vyÃkhyÃnamÃha--anya ityÃdi / ekadeÓenetyasya vyÃkhyÃnam--vÃcya ityÃdi / anudbhinnamiti / aspa«ÂÃrthakamityartha÷ / vyaÇgyamityasyobhayaviÓe«aïatvaæ yojayannÃha--vyaÇgyamityÃdi / saæsp­ÓantÅtyasya vivaraïam--svÃtmana ityÃdi / saæskÃrÃya atiÓayayogÃya / kÃvya ityasya pÆrveïa sambandha÷ / nÃstyevetyÃdi / satyÃmatiÓayayogitÃyÃmanÃsÃditotkar«a÷ kÃvyaprakÃro nÃstyevetyartha÷ / kiæ sarvathà netyÃha--svavi«aya ityÃdi / svavi«aye svasyà atiÓayokteryo vi«ayastasmin / aucityaæ sambhÃvyamÃnatvalak«aïam / tena h­dayasthiteneti / kavih­dayasthena tadaucityenopalak«itÃmityartha÷ / karoti cettadà nÃstyevÃsau prakÃra iti sambandha÷ / notkar«amÃvahet / bhÃmahenÃpyatiÓayoktilak«aïe yaduktam--- locanam dÆrvÃkÃï¬avi¬ambakaÓca nibi¬o yatpÃï¬imà gaï¬ayo÷ k­ïïe yÆni sayauvanÃsu vanitÃsve«aiva ve«asthiti÷ // atra hi bhagavato manmathavapu«a÷ saubhÃgyavi«aya÷ sambhÃvyata evÃyamatiÓaya iti tatkÃvye lokottaraiva Óobhollasati / anaucityena tu Óobhà loyeta eva / yathÃ-- alpaæ nirmittamÃkÃÓamanÃlocyaiva vedhasà / idamevaævidhaæ bhÃvi bhavatyÃ÷ stanaj­mbhaïam // iti / nanvatiÓayokti÷ sarvÃlaÇkÃre«u vyaÇgyatayÃntalÅænaivÃsta iti yaduktaæ tatkatham? yato bhÃmaho 'tiÓayoktiæ sarvÃlaÇkÃrasÃmÃnyarÆpÃmavÃdÅt / na ca sÃmÃnyaæ ÓabdÃdviÓe«apratÅte÷ p­thagbhÆtatayà paÓcÃttanatvena cakÃstÅti kathamasya vyaÇgyatvamityÃÓaÇkyÃha--bhÃmaheneti / bÃlapriyà tatraucityayuktamudÃharaïamÃha--yadityÃdi / vyÃkhyÃto 'yaæ Óloka÷ / bhagavata iti manmathavapu«a ityatra, tacca sambhÃvyata evetyatra ca hetu÷ / sambhÃvyata eveti / evaæ bhavediti / pratipatt­bhissambhÃvyamÃna evetyartha÷ / ca hetu÷ / sambhÃvyata eveti / evaæ bhavediti pratipatt­bhissambhÃvyamÃna evetyartha÷ / evakÃreïÃsambhÃvyamÃnatvavyavaccheda÷ / ayaæ saubhÃgyavi«ayo 'tiÓaya iti / vanitÃvasthÃviÓe«avarïanena pratÅyamÃnassaundaryÃdiguïÃtiÓaya ityartha÷ / tatkÃvye tÃd­Ói kÃvye / etadeva pratyudÃharaïamukhena sphuÂayi«yannÃha--anauÂacityenetyÃdi / lÅyata eveti / ÓobhollÃsasya kÃvÃrteti bhÃva÷ / alpamiti / alpaæ nirmitamiti / stanayo÷ paryÃptÃvakÃÓatvÃbhÃveneti bhÃva÷ / idamiti / d­ÓyamÃnamityartha÷ / evaævidhamiti / vaktumaÓakyamityartha÷ / atrÃtimahato 'pyavakÃÓÃtmakÃkÃÓasyÃlpatvena nirmÃïoktyà tato 'pyatiÓayitaæ mahatvaæ stanayo÷ pratÅyata iti atiÓayoktirvyaÇgyÃ, parantviyaæ stanayostathÃvidhamahatvasyÃsambhÃvyamÃnatvenÃnaucityavatÅti kÃvyotkar«aæ sampÃdayituæ na k«amata iti bhÃva÷ / bhÃmahenÃpÅtyÃdigrantha÷ prak­te kimartha ityatastamavatÃrayati--nanvityÃdi / yaduktamiti / atiÓayoktigarbhatà sarvÃlaÇkÃre«u Óakyakriyeti grantheneti bhÃva÷ / kathamiti / ayuktamityartha÷ / kuta ityatrÃha--yata ityÃdi / bhÃmaha÷ alaÇkÃralak«aïakÃrakÆÂastho bhÃmahanÃmà ÃcÃrya÷ / avÃdÅditi / sai«Ã sarvaiva vakroktiriti granthenoktavÃnityartha÷ / 'sarvÃpi vakrokti÷' sarva evÃlaÇkÃra÷ / 'sai«Ã' yeyamuktÃtiÓayokti÷ saiveti tattadalaÇkÃrÃïÃæ viÓe«atvaæ tatsÃmÃnyarÆpatva¤cÃtiÓayokteriti tadartha÷ / bhavatvevaæ tÃvatà prak­te kimÃyÃtamityata Ãha--na cetyÃdi / kathamasya vyaÇgyatvamiti / vyaÇgyaæ hi vÃcyÃta p­thaktayà tatpratÅtyuttaraæ ÓabdÃtpratÅyate samÃnyantvanyathà gaurityÃdiÓabdena sai«Ã sarvaiva vakroktiranayÃrtho vibhÃvyate / yatno 'syÃæ kavinà kÃrya÷ ko 'laÇkÃro 'nayà vinà // iti / tatrÃtiÓayoktiryamalaÇkÃramadhiti«Âhati kavipratibhÃvaÓÃttasya cÃrutvÃtiÓayayogo 'nyasya locanam bhÃmahenÃpi yaduktaæ tatrÃyamevÃrtho 'vagantavya iti dÆreïa sambandha÷ / kiæ taduktam--sai«eti / yÃtiÓayoktirlak«ità saiva sarvà vakroktiralaÇkÃra prakÃra÷ sarva÷ / vakrÃbhidheyaÓabdoktiri«Âà vÃcÃmalaÇk­ti÷ iti vacanÃt / Óabdasya hi vakratà abhidheyasya ca vakratà lokottÅrïena rÆpeïÃvasthÃnamityayamevÃsÃvalaÇkÃrasyÃlaÇkÃrabhÃva÷, lokottarataiva cÃtiÓaya÷, tenÃtiÓayokti÷ sarvÃlaÇkÃrasÃmÃnyam / tathà hi---anayà atiÓayoktyÃ, artha÷ sakalajanopabhogapurÃïÅk­to 'pi vicitratayà bhÃvyate / tathà pramadodyÃnÃdi÷ vibhÃvatÃæ nÅyate / bÃlapriyà sÃmÃnyaviÓe«ayorap­thaktayà samakÃlamevÃvabhÃsÃdityalaÇkÃraviÓe«apratÅtyutaraæ tatp­thaktayà bhÃsamÃnatvaæ vyÃpakaæ vyÃpakaæ nivartamÃnaæ svavyÃpyaæ vyaÇgyatvamapi nivartayatÅti tasya vyaÇgyatvoktirbhÃmahavacanavyÃhatatvÃdayuktetyartha÷ / vyavahitatvÃdanvayandarÓayati---bhÃmahenÃpÅtyÃdi / taduktaæ bhÃmahoktam / Ólokaæ vyÃca«Âe---yetyÃdi / lak«iteti / "nimittato vaco yattvi"tyÃdignanthena lak«itetyartha÷ / vakrà vak«yamÃïasvarÆpavakratÃviÓi«Âà / uktirucyamÃno 'rtha ityarthÃbhiprÃyeïa vyÃca«Âe--yetyÃdi / lak«iteti / "nimittato vaco yattvi"tyÃdigranthena lak«itetyartha÷ / vakrà vak«yamÃïasvarÆpavakratÃviÓi«Âà / uktirucyamÃno 'rtha ityarthÃbhiprÃyeïa vyÃca«Âe--alaÇkÃraprakÃra iti / alaÇkÃravi«e«a ityartha÷ / vakroktiÓabdasyÃlaÇkÃrÃrthakatve bhÃmahoktimeva saævÃdayati--vakreta / alaÇk­tiriti / alaÇkriyeti ca pÃÂha÷ / vakraÓabdo 'trÃsambhavatsvÃrthassÃd­ÓyÃtprasiddhapathÃtilaÇghirÆpÃntaraÓÃlitvena lak«yatÅtyÃÓayenÃha--loketyÃdi / lokÅttÅrïena rÆpeïa lokaprasiddhaÓÃstretihÃsÃdivyÃv­ttena rÆpeïa / tacca rÆpaæ vivak«itarasÃbhivya¤janaæ prati yogyatvÃpattilak«aïam / ayameveta / rasÃbhivya¤janayogyatvarÆpalokottÅrïarÆpamevetyartha÷ / alaÇkÃrasyÃlaÇkÃrabhÃva÷ upamÃderalaÇkÃratvam / tathÃca vakroktiÓabdo 'laÇkÃrÃrthaka iti bhÃva÷ / tathÃpi kathamatiÓayoktirÆpatvamata Ãha--lokottarataivÃtiÓaya iti / phalitamÃha--teneti / anayetyÃdibhÃgaæ viv­ïoti--tathÃhÅtyÃdi / tathÃhÅti / vak«yamÃïamuktopapÃdakamityartha÷ / sakaleti / purÃïÅk­ta÷ anÃsvÃdyatÃæ nÅta÷ / viÓabdÃrthavivaraïaæ vicitratayeti / navanavaviÓe«aÓÃlitayetyartha÷ / bhÃvyate ni«pÃdyate / yathÃhu÷--"svabhÃvaÓcÃyamarthÃnÃæ yanna sÃk«ÃdamÅ tathà / svadante satkavigirÃæ gÃta gocaratÃæ yathe"ti / arthadvaya¤cÃnyadvibhÃvyata ityanena vivak«itamiti darÓayati--tathetyÃdi / pramadodyÃnÃdiriti tvalaÇkÃramÃtrataiveti sarvÃlaÇkÃraÓarÅrasvÅkaraïayogyatvenÃbhedopacÃrÃtsaiva sarvÃlaÇkÃrarÆpetyayamevÃrtho 'vagantavya÷ / tasyÃÓcÃlaÇkÃrÃntarasaækÅrïatvaæ locanam viÓe«eïa ca bhÃvyate rasamayÅkriyate, iti tÃvattenoktaæ, tatra ko 'sÃvartha ityatrÃha abhedopacÃrÃtsaiva sarvÃlaÇkÃrarÆpeti / upacÃre nimittamÃha--sarvÃlaÇkÃreti / upacÃre prayojanamÃha--atiÓayoktirityÃdinà alaÇkÃramÃtrataivetyantena / mukhyÃrthabÃdho 'pyatraiva darÓita÷ kavipratibhÃvaÓÃdityÃdinà / ayaæ bhÃva÷---yadi tÃvadatiÓayokte÷ sarvÃlaÇkÃre«u sÃmÃnyarÆpatà sà tarhi tÃdÃtmyaparyavasÃyinÅti tadyvatirikto naivÃlaÇkÃro d­Óyata iti kavipratibhÃnaæ na tatrÃpek«aïÅyaæ syÃt / bÃlapriyà artha ityanu«ajyate / viÓe«eïa bhÃvyata ityasyaiva vivaraïaæ--rasetyÃdi / itÅtyÃdipiï¬itÃrthakathanam / tÃvadityavisaævÃde / tatreti / tadvacana ityartha÷ / asÃviti / ayamevetyatredaæÓabdena vivak«ita ityartha÷ / upacÃre hi tritayamavaÓyaæ vakta; nimittaæ prayojanaæ mukhyÃrthabÃdhaÓceti / tatrÃbhidheyasambandhalak«aïanimittasamarpakaæ sarvÃlaÇkÃretyÃdikamityÃhopacÃra ityÃdi / nimittamÃheti / tathÃcÃlaÇkÃraÓarÅrasvÅkaraïayogyatvarÆpamukhyÃrthasÃd­Óyaæ nimittamiti bhÃva÷ / atiÓayoktirityÃdikaæ prayojanasamarpakamityÃha--upacÃra ityÃdi / v­ttau 'yamalaÇkÃramadhiti«ÂhatÅ'ti / yenÃlaÇkÃreïa sambadhnÃtÅtyartha÷ / 'tasye'ti / atiÓayokitisambaddhasyetyartha÷ / 'anyasye'ti / atiÓayoktyasambaddhasyetyartha÷ / tathÃcopamÃderatiÓayoktisambandhena cÃrutvÃtiÓayasya dyotanaæ prayojanamiti bhÃva÷ / locane--atraiveti / prayojanasamarpakagrantha evetyartha÷ / kathamanena mukhyÃrthavÃdhavagama ityapek«ÃyÃmÃÓayamunmÅlayannÃha--ayaæ bhÃva ityÃdi / yathà khaï¬amuï¬ÃdiviÓe«e«u gotvÃderanuv­ttatayà sÃmÃnyarÆpatvantathà upamÃdiviÓe«e«vatiÓayokteranuv­ttatayà sÃmÃnyÃtmakatvÃtsarvà vakroktissaivetyabhedavyapadeÓo mukhyo vÃ, sÃmÃnyaviÓe«abÃvasyÃvivak«ayÃnayà vÃcoyuktyà dhvanireva kÃvyÃtmeti pak«apratik«epÃrthamatiÓayokte÷ kÃvyajÅvitatvaæ và vivak«itamiti vikalpaæ manasi k­tyÃdyandÆ«ayati--yadi tÃvadityÃdi / tÃdÃtmyaparyavasÃyinÅti / tathÃca yathà khaï¬amuï¬Ãdayo gotvÃdyÃtmakÃstathà sarve 'laÇkÃrà atiÓayoktyÃtmÃna eva bhaveyuriti bhÃva÷ / nanvastu tÃdÃtmyamityata Ãha--iti tadvyatirikta ityÃdi / tadyvatirikta÷ atiÓayoktivyatirikta÷ / tatra atiÓayayojane / anapek«aïÃyanna syÃditi / yathà khaï¬ÃdÅnÃæ svata eva gotvÃdyÃkÃraÓÃlitvaæ nÃnyÃpek«aæ tathà upamÃderatiÓayayogitvamapÅti kavipratibhÃtÃratamyak­tÃtiÓayatÃratamyayogitvamupalabhyamÃnaæ kadÃcidvÃcyatvena kadÃcidyvaÇgyatvena / vyaÇgyatvamapi locanam alaÇkÃramÃtraæ ca na ki¤cidd­Óyeta / atha sà kÃvyajÅvitatvenetthaæ vivak«itÃ, tathÃpyanaucityenÃpi nibadhyamÃnà tathà syÃt / aucityavatÅ jÅvitamiti cet--aucityanibandhanaæ rasabhÃvÃdi muktvà nÃnyatki¤cidastÅti tadevÃntaryÃmi mukhyaæ jÅvitamityabhyupagantavyaæ na tu sà / etena yadÃhu÷ kecit--aucityaghaÂitasundaraÓabdÃrthamaye kÃvye kimanyena dhvaninÃtmabhÆteneti te svavacanameva dhvanisadbhÃvabhyupagamasÃk«ibhÆtaæ manyamÃnÃ÷ pratyuktÃ÷ / tataÓcopapannamatiÓayoktervyaÇgyatvamiti / yaduktamalaÇkÃrÃntarasvokaraïaæ tadeva tridhà vibhajate--tasyÃÓceti / vÃcyatveneti / sÃpi vÃcyà bhavati / yathÃ--'aparaiva hi keyamatra' iti / atra rÆpake 'pyatiÓaya÷ bÃlapriyà viruddhyeteti bhÃva÷ / dÆ«aïÃntaramÃha--alaÇkÃramÃtramityÃdi / ki¤cidalaÇkÃramÃtramatiÓayoktyanÃliÇgitamapi d­Óyate, tadapyaghaÂamÃnaæ syÃdityartha÷ / dvitÅyamutthÃpya dÆ«ayati--atheti / sà atiÓayokti÷ / kÃvyajÅvitatvenetthaæ vivak«ità kÃvyajÅvitatvapradarÓanÃya sarvà vakroktisyai«etyuktà tathÃpÅtyaÇgÅk­tya vÃdasÆcakam / kimatiÓayoktimÃtrasya jÅvitatvaæ vivak«itaæ, kiæ và yatki¤cidviÓi«Âasya? nÃdya÷ pak«a ityÃha--anaucatyenÃpÅti / setyanu«aÇga÷ / yathà "alpaæ nirmitami"tyÃdau / tathà kÃvyajÅvitam / dvitÅyamanuvadapi--aucityavatÅti / yathà "yadviÓramye"tyÃdau / tarhi asmadabhimataæsiddhamityÃha--aucityanibandhanamityÃdi / rasÃdikamevaucityaprayojakamiti prÃgevoktam / mukhyatve hetu÷--antaryÃmÅti / na tu seti / sà aucityavatyatiÓayokti÷ / prasaÇgÃdÃha--etenetyÃdi / etena pratyuktà iti sambandha÷ / svavacanameveti / aucityaghaÂiteti vacanamevetyartha÷ / dhvanisadbhÃveti / aucityasya rasÃdinibandhanatvÃdrasÃdidhvanisadbhÃvasyÃbhyupagame pramÃïÅbhavedityartha÷ / upasaæharati--tasmÃdityÃdi / abhedopacÃra evÃyamiti / sarvà vakroktissai«eti nirdeÓo mukhaæ candra ityÃdivadabhedopacÃra evetyartha÷ / aupacÃrikatvopapÃdanaphalamÃha--tataÓcetyÃdi / tasyÃÓcetyÃdigranthasya prak­tena saÇgatimdarÓayannÃha--yaduktamityÃdi / uktamiti / upacÃranimittatayà pÆrvoktamityartha÷ / alaÇkÃrÃntarasvÅkaraïamiti / alaÇkÃrÃtarasaÇkÅrïatvamityartha÷ / tasyà ityasya vÃcyatvenetyanenÃpi sambandha iti vyÃca«Âe--sÃpÅtyÃdi / sà atiÓayokti÷ / atrodÃharaïaæ lÃvaïyetyÃdyuktameva darÓayati--yathetyÃdi / atra vÃcyÃlaÇkÃrandarÓayannatiÓayoktervyaÇgyatvÃbhÃvamÃha--atretyÃdi / nayanÃdÅnÃmutpalatvÃdirÆpaïÃdrÆpakasya vÃcyatvaæ tÃvadvyaktameva, atiÓayoktestu kadÃcitprÃdhÃnyena kadÃcidguïabhÃvena / tatrÃdye pak«e vÃcyÃlaÇkÃramÃrga÷ / dvitÅye tu dhvanÃvantarbhÃva÷ / t­tÅyetu guïÅbhÆtavyaÇgyarÆpatà / ayaæ ca prakÃro 'nye«ÃmapyalaÇkÃrÃïÃmasti, te«Ãæ tu na sarvavi«aya÷ / atiÓayoktestu sarvÃlaÇkÃravi«ayo 'pi sambhavatÅtyayaæ viÓe«a÷ / ye«u cÃlaÇkÃre«u sÃd­Óyamukhena tattvapratilambha÷ yathà rupakopamÃtulyayogatÃnidarÓanÃdi«u te«u gamyamÃnadharmamukhenaiva yatsÃd­Óyaæ tadeva ÓobhÃtiÓayaÓÃli bhavatÅti te sarve 'pi cÃrutvÃtiÓayayogina÷ santo guïÅbhÆtavyaÇgyasyaiva locanam Óabdasp­geva / asya traividhyasya vi«ayavibhÃgamÃha--tatreti / te«u prakÃre«u madhye ya Ãdya÷ prakÃrastasmin / nanvatiÓayoktireva cedevambhÆtà tatkimapek«ayà prathamaæ tÃvaditi krama÷ sÆcita ityÃÓaÇkyÃha--ayaæ cati / yo 'tiÓayoktau nirÆpito 'laÇkÃrÃntare 'pyanupraveÓÃtmaka÷ / nanvevamapi prayamamiti kenÃÓayenoktamityÃÓaÇkyÃha--te«Ãmiti / evamalaÇkÃre«u tÃvadvyaÇgyasparÓo 'stÅtyuktyà tatra kiæ vyaÇgyatvena bhÃtÅti / vibhÃgaæ vyutpÃdayati--ye«u ceti / rÆpakÃdÅnÃæ pÆrvamevoktaæ svarÆpam / nidarÓanÃyÃstu 'kriyayaiva tadarthasya bÃlapriyà vyaÇgyatayà sthÃtumÃrabdhÃyà api aparaiveti Óabdena sp­«ÂatvÃdvÃcyatvamÃpatitamiti dvayorvÃcyatvamityartha÷ / navyamate tvaparaivetyatra bhedakÃtiÓayokti÷, yatrotpalÃnÅtyÃdau rÆpakÃtiÓayokti÷ / bhojarÃjamate tvatra samÃsoktirityÃdimatabhedà bodhyÃ÷ / asyeti / vi«ayavibhÃgavirahe traividhyapradarÓanasya mandaphalatvÃditi bhÃva÷ / Ãdya÷ prakÃra÷ dvayorapi vÃcyatatvÃtmaka÷ / atiyoktÃvuktasya prakÃrasyÃya¤cetyÃdinÃlaÇkÃrÃntare«vatideÓa÷ k­ta÷, tat kimarthamityato 'vatÃrayati--nanvityÃdi / cedityasandigdhe sandehavacanam / atiÓayokterevaitadyujyeta / tasyÃssarvÃlaÇkÃraÓarÅrasvÅkaraïÃrhatvasyoktatvÃditi bhÃva÷ / nirÆpita yetyÃdi / kramo hi satsveva bahu«u kramike«u ghaÂeta, nÃnyatheti bhÃva÷ / nirÆpita iti / prakÃra iti Óe«a÷ / prathamamiti kenÃÓayenoktamiti / prÃthamyaæ prÃdhÃnyeneti vaktavyaæ prÃdhÃnyaæ kinnibandhanamityartha÷ / Ãha te«ÃmitÅti / te«ÃmityÃdinà viÓe«a ityantenÃhetyartha÷ / vyaÇgyasparÓo 'stÅtyuktveti / vÃcyÃlaÇkÃravargo 'yamityÃdigranthenoktvetyartha÷ / kimita / alaÇkÃrÃntaraæ vastvantaraæ vetyartha÷ / v­ttau 'tatvapratilambha' iti / alaÇkÃratvaprÃptirityartha÷ / 'rÆpake'tyÃdi / rÆpakÃdau sÃd­Óyaæ vyaÇgyamupamà tu tatsvarÆpaiveti bodhyam / locane--kriyayeti / lak«aïamidamudÃviÓi«ÂasyopadarÓanam / vi«ayÃ÷ / samÃsoktyÃk«epaparyÃyoktÃdi«u tu gamyamÃnÃæÓÃvinÃbhÃvenaiva tattvavyavasthÃnÃdguïÅbhÆtavyaÇgatà nirvivÃdaiva / tatra ca guïÅbhÆtavyaÇgyatÃyÃmalaÇkÃrÃïÃæ ke«Ã¤cidalaÇkÃraviÓe«agarbhatÃyÃæ niyama÷ / yathà vyÃjastute÷ preyolaÇkÃragarbhatve / ke«Ã¤cidalaÇkÃramÃtragarbhatÃyÃæ niyama÷ / yathà sandehÃdÅnÃmupamÃgarbhatve / ke«Ã¤cidalaÇkÃrÃïÃæ parasparagarbhatÃpi sambhavati / yathà dÅpakopamayo÷ / tatra dÅpakamupamÃgarbhatvena prasiddham / upamÃpi kadÃciddÅpakacchÃyÃnuyÃyinÅ / yathà mÃlopamà / tathà hi 'prabhÃmahatyà Óikhayeva dÅpa÷' ityÃdau sphuÂaiva dÅpakacchÃyà lak«yate / locanam i«Âà nidarÓane'ti / udÃharaïam-- ayaæ mandadyutirbhÃsvÃnastaæ prati yiyÃsati / udaya÷ patanÃyeti ÓrÅmato bodhayannarÃn // prayolaÇkÃreti / cÃÂuparyavasÃyitvÃttasyÃ÷ / sà codÃh­taiva dvitÅyoddyote 'smÃbhi÷ / upamÃgarbhatva ityapamÃÓabdena sarva eva tadviÓe«Ã rÆpakÃdaya÷, athavavaupamyaæ sarvasÃmÃnyamiti tena sarvamÃk«iptameva / sphuÂaiveti / 'tayà sa pÆtaÓca vibhÆ«itaÓca' ityetena dÅpasthÃnÅyena dÅpanÃddÅpakamatrÃnupravi«Âaæ pratÅyamÃnatayÃ, sÃdhÃraïadharmÃbhidhÃnaæ bÃlapriyà haraïa¤ca bhÃmahÅyam / yiyÃsati yÃtumÃrabhate / yathÃtropamÃyà vyaÇgyatvaæ tathà kuvalayÃnandÃdau spa«Âam / v­ttau 'guïÅbhÆtavyaÇgyasyaiva vi«ayÃ' iti / gamyamÃnadharmasya vÃcyasiddhyaÇgtvÃditi bhÃva÷ / 'tatvavyavasthÃnÃdi'ti / samÃsoktitvÃdivyavasthiterityartha÷ / 'guïÅbhÆtavyaÇgyate'ti / vÃcyÃrthopaskÃrakatvÃditi bhÃva÷ / preyolaÇkÃragarbhatve hetumÃha locane--cÃÂviti / sà ceti / vyÃjastutiÓcetyartha÷ / ke«Ã¤cadalaÇkÃramÃtragarbhatÃyÃmityatrÃlaÇkÃramÃtraÓabdenÃlaÇkÃrasÃmÃnyÃbhidhÃnÃtpunarupamÃgarbhatva iti tadviÓe«ÃbhidhÃnaæ vyÃhatamityata Ãha--upamÃÓabdenetyÃdi / tadviÓe«Ã÷ upamÃviÓe«Ã÷ / "upamaiva tirobhÆtabhedà rÆpakami«yata" ityÃdivacanÃditi bhÃva÷ / rÆpakÃdaya iti / vivak«ità iti Óe«a÷ / upamÃÓabdo 'tropamÃlaÇkÃrasya na vÃcaka÷ kintvaupamyasyetyÃha--athavetyÃdi / sarvasÃmÃnyamiti / upamÃrÆpakÃdisarvasÃdhÃraïamityartha÷ / kathammÃlopamÃyÃndÅpakacchÃyÃvagama ityata upapÃdayati--tayetyÃdi / dÅpasthÃnÅyena dÅpanÃditi / anena dÅpa iveti dÅpayatÅti và dÅpakaÓabdavyutpattirdarÓità / spa«Âamidaæ kuvalayÃnande / pratÅyamÃnatayà dÅpakamatrÃnu pravi«Âamiti sambandha÷ / pratÅyamÃnatayà vyaÇgyatayà / atra mÃlopamÃsthale 'prabhÃmahatye'tyÃdau / tadevaæ vyaÇgyÃæÓasaæsparÓe saæti cÃrutvÃtiÓayayogino rÆpakÃdayo 'laÇkÃrÃ÷ sarva eva guïÅbhÆtavyaÇgyasya mÃrga÷ / guïÅbhÆtavyaÇgyatvaæ ca te«Ãæ tathÃjÃtÅyÃnÃæ sarve«ÃmevoktÃnuktÃnÃæ sÃmÃnyam / tallak«aïe sarva evaite locanam hyetadupamÃyÃæ spa«ÂenÃbhidhÃprakÃreïaiva / tathÃjÃtÅyÃnÃmiti / cÃrutvÃtiÓayavatÃmityartha÷ / sulak«ità iti yatkilai«Ãæ tadvinirmuktaæ rÆpaæ na tatkÃvye 'bhyarthanÅyam / upamà hi 'yathà gaustathà gavaya÷' iti / rÆpakaæ 'khalevÃlÅ yÆpa' iti / Óle«a÷ 'dvirvacane 'cÅ'ti tantrÃtmaka÷ / yathÃsaækhyaæ 'tudÅÓÃlÃture'ti / dÅpakaæ 'gÃmaÓvam' iti / sasandeha÷ 'sthÃïurvà syÃt' iti / apahnuti÷ 'nedaæ rajatam' iti / paryÃyoktaæ 'pauno divÃnÃtti' iti / tulyayogità 'sthÃdhvoricca' iti / aprastutapraÓaæsà sarvÃïi j¤ÃpakÃni yathà padasaæj¤ÃyÃmantavacanam--'anyatra saæj¤Ãvidhau pratyayagrahaïe tadantavidhirna' iti / Ãk«epaÓcobhayatra vibhëÃsu vikalpÃtmakaviÓe«Ãbhidhitsayà i«ÂasyÃpi vidhe÷ pÆrvaæ ni«edhanÃtprati«edhena bÃlapriyà atra hetundarÓayannÃha---sÃdhÃraïetyÃdi / etadupamÃyÃmiti / mÃlopamÃyÃmityartha÷ / abhidhÃprakÃreïa abhidhÃvyÃpÃreïa / evakÃreïa vya¤janasya vyavaccheda÷ / ayamartha÷---atropamÃyÃmapek«ito dharma÷ pÆtatvÃdistayetyÃdinà spa«ÂamabhidhÅyate, na punardÅpakÃbhiprÃyeïa dÅpasthÃnÅyo 'rtha÷ / prabhÃmahatyà Óikhayà dÅpa iva tayà / sa pÆtaÓcetyÃdivÃkyÃrthatrayasya bodho hyÃdau jÃyate, taduttarantu pÆtatvavibhÆ«itatvayordÅpÃdyupamÃnatrayahimavadupameyÃtmakÃnekÃnugamo 'vagamyata iti dÅpakamatra vyaÇgyatayÃnupravi«Âamiti / mÃlopamÃtiriktopÃttadharmakopamÃsthale tu dharmasyobhayatra sambandha÷ spa«ÂamabhidhÅyata iti na dÅpakasya vyaÇgyatayÃnupraveÓa iti mÃlopametyuktam / 'tathÃjÃtÅnÃ'mityatra jÃtiÓabda÷ prak­te cÃrutvÃtiÓayayogitvarÆpopÃdhivacana ityÃha--cÃrutveti / nanvanya eva guïÅbhÆtavyaÇgyaprakÃra÷, anye copamÃdayo 'laÇkÃrÃstatkathaæ guïÅbhÆtavyaÇgyalak«aïe k­te te«Ãæ lak«itatvasiddhirityato 'bhiprÃyamudbhedayannÃha--yatkiletyÃdi / e«Ãmiti / upamÃdÅnÃmityartha÷ / tadvinirmuktaæ guïÅbhÆtavyaÇgyatÃvirahitam / nÃbhyarthanÅyamiti / alaÇkÃratÃyÃmanupayogitvÃditi bhÃva÷ / uktopapÃdanÃyÃha--upamà hÅtyÃdi / dvirvacane 'cÅti / sÆtre 'smin dvirvacanaÓabdo 'rthadvayapara÷ / tudÅti / 'tudÅÓÃle'tyÃdisÆtre hi yathÃsaÇkhyena sambandha÷ / gÃmaÓvamityatraikakriyayà sa bodhya÷ / sthÃdhvoriti / anena sÆtreïa dvayorekaæ vidhÅyate / sarvÃïi j¤ÃpakÃnÅti / tattatparibhëÃdayassÆtrasthatattatpadena gamyanya iti bhÃva÷ / netÅta / j¤ÃpayatÅti Óe«a÷ / ubhayatra sulak«ità bhavanti / ekaikasya svarÆpaviÓe«akathanena tu sÃmÃnyalak«aïarahitena pratipÃdapÃÂheneva Óabdà na Óakyante tattvato nirj¤Ãtum, ÃnantyÃt / anantà hi vÃgvikalpÃstatprakÃrà eva cÃlaÇkÃrÃ÷ / locanam samÅk­ta iti nyÃyÃt / atiÓayokti÷ 'samudra÷ kuï¬ikÃ' vindhyo vardhitavÃnarkavartmÃg­hïÃt' iti / evamanyat / na caivamÃdi kÃvyopagÅti, guïÅbhÆtavyaÇgyataivÃtrÃlaÇkÃratÃyÃæ marmabhÆtà lak«itÃ÷ tÃn su«Âu lak«ayati / yayà supÆrïa k­tvà lak«itÃ÷ saÇg­hÅtà bhavanti, anyathà tvavaÓyamavyÃptirbhavet / tadÃha--ekaikasyeti / na cÃtiÓayoktivakroktyupamÃdÅnÃæ sÃmÃnyarÆpatvaæ cÃrutÃhÅnÃnÃmupapadyate, cÃrutà caitadÃyattetyetadeva guïÅbhÆtavyaÇgyatvaæ sÃmÃnyalak«aïam / vyaÇgyasya ca cÃrutvaæ rasÃbhivyaktiyogyatÃtmakam, rasasya svÃtmanaiva viÓrÃntidhÃmna ÃnandÃtmakatvamiti nÃnavasthà kÃciditi tÃtparyam / anantà hÅti / prathamoddyota eva vyÃkhyÃtametat 'vÃgvikalpÃnÃmÃnantyÃt' ityatrÃntare / nanu sarve«valaÇkÃre«u nÃlaÇkÃrÃntaraæ vyaÇgyaæ cakÃsti; tatkathaæ guïÅbhÆtavyaÇgyena bÃlapriya vibhëÃsvityÃdi / spa«Âamidaæ vaiyÃkaraïÃnÃm / samuda÷ kuï¬iketi / jalabÃhulyapradarÓanÃya kuï¬ikÃæ vi«ayÅk­tya samudra iti nirdeÓÃdbhede abhedarÆpÃtiÓayoktiriti bhÃva÷ / vindhya ityÃdÃvasambandhe sambandharÆpà sà / upasaæharannÃha--evamanyadityÃdi / evamÃdÅti / uktodÃharaïÃdikamityartha÷ / itÅti hetau / tallak«aïe sarva evaite sulak«ità bhavantÅtyetasya vivaraïam--guïÅbhÆtetyÃdi / yatheti / guïÅbhÆtavyaÇgyatayetyartha÷ / anyatheti / uktena sÃmÃnyalak«aïena vinà tattadviÓe«alak«aïasyaiva kathana ityartha÷ / kvacadgranthe tÆpamà hÅtyÃdikassaÇg­hÅtà bhavantÅtyanto grantho na d­Óyate / nanu guïÅbhÆtavyaÇgyatvemeva sarve«ÃmalaÇkÃrÃïÃæ sÃmÃnyalak«aïaæ tallak«aïena te«Ãæ sulak«itatvaæ bhavatÅtyuktamayuktamatiÓayoktayÃdÅnÃmalaÇkÃrasÃmÃnyarÆpatvÃttallak«aïenaiva ca caritÃrthatvÃdityata Ãha--na cetyÃdi / cÃrutÃhÅnÃnÃmatiÓayoktyÃdÅnÃæ sÃmÃnyarÆpatvanna copapadyata iti sambandha÷ / tata÷ kimata Ãha--cÃrutetyÃdi / etadÃyatteti / guïÅbhÆtavyaÇgyÃtvÃdhÅnetyartha÷ / nanvalaÇkÃracÃrutvaprayojakaæ guïÅbhÆtavyaÇgyasya cÃrutvaæ vaktavyantadapyanyena prayuktantadapyanyenetyanavasthÃprasaÇga ityata Ãha--vyaÇgyasyetyÃdi / yaduktantallak«aïe sarva ete sulak«ità iti tadÃk«ipya tatsamÃdhÃnaparatayottaragranthamavatÃrayati--nanvityÃdi / sarve«viti / dÅpakÃdau kvacideva cakÃstyÃk«epÃdau tu guïÅbhÆtavyaÇgyasya ca prakÃrÃntareïÃpi vyaÇgyÃrthÃnugamalak«aïena vi«ayatvamastyeva / tadayaæ dhvanini«yandarÆpo dvitÅyo 'pi mahÃkavivi«ayo 'tiramaïÅyo lak«aïÅya÷ sah­dayai÷ / sarvathà nÃstyeva sah­dayah­dayahÃriïa÷ kÃvyasya sa locanam lak«itena sarve«Ãæ saægraha÷ / maivam; vastumÃtraæ và raso và vyaÇgyaæ sadguïÅbhÆtaæ bhavi«yati tadevÃha-guïÅbhÆtavyaÇgyasya ceti / prakÃrÃntareïa vasturasÃtmanopalak«itasya / yadi vetthamavataraïikÃ--nanu guïÅbhÆtavyaÇgyenÃlaÇkÃrà yadi lak«itÃstarhi lak«aïaæ vaktavyaæ kimiti noktamityÃÓaÇkyÃha--guïÅbhÆteti / vi«ayatvamiti lak«aïÅyatvamiti yÃvat / kena lak«aïÅyatvaæ dhvanivyatirikto ya÷ prakÃro vyaÇgyatvenÃrthÃnugamo nÃma tadeva lak«aïaæ tenetyartha÷ / vyaÇgye lak«ite tadguïÅbhÃve ca nirÆpite kimanyadasya lak«akriyatÃmiti tÃtparyam / evaæ 'kÃvyasyÃtmà dhvani÷' iti nirvÃhyopasaæharati--tadayamityÃdinà saubhÃgyamityantena / bÃlapriyà neti bhÃva÷ / tatkathamityÃdi / avyÃpakatvÃdalak«aïamiti bhÃva÷ / guïÅbhÆtavyaÇgyatvamityatra vyaÇgyapadenÃlaÇkÃramÃtranna vivak«im; kintu vasturasÃdika¤cÃto nÃvyÃpakamidamityÃha--maivamityÃdi / vastumÃtraæ veti / yatra guïÅbhÆtavyaÇgyasthale 'laÇkÃro na cakÃsti tatreti bhÃva÷ / vyaÇgyÃrthÃnugamalak«aïenetyetadarthato viv­taæ vyaÇgyaæ sadguïÅbhÆtaæ bhavi«yatÅtyanena / vyaÇgyatvenÃrthÃnugamo vÃcyaæ prati guïabhÃva÷, sa lak«aïamasÃdhÃraïadharma÷ svarÆpaæ và yasya prakÃrÃntarasya teneti tadartha÷ / prakÃrÃntareïetyupalak«aïe t­toyetyÃha--upalak«itasyeti / guïÅbhÆtavyaÇgyasyetyasya viÓe«aïaæ, tathà ca vasturasÃlaÇkÃrÃnyatamasya guïÅbhÆtasya vyaÇgyasyetyartha÷ / vi«ayatvamastyevetyanena sambandha÷ / alaÇkÃre«viti vipariïÃmenÃnu«aÇga÷ / uktagranthayo janÃyÃ÷ kleÓasampÃdyatvammanvÃna÷ prakÃrÃntareïÃha--yadi vetyÃdi / lak«ità iti / bhaveyuriti Óe«a÷ / tasya guïÅbhÆtavyaÇgyasya / lak«aïenetyuktervi«ayatvamityasya lak«aïÅyatvamityarthasmiddhyatÅtyÃha--lak«aïÅyatvamitÅti / kena lak«aïÅyatvamiti prakÃrÃntareïetyasyÃvatÃrikà / dhvanivyatirikta iti / pÆrvamalaÇkÃrÃpek«ayà prakÃrÃntaratvamidÃnÅntu dhvanyapek«ayeti viÓe«a÷ / arthÃnugama÷ vÃcyaæ prati guïÅbhÃvenÃvasthÃnam / lak«aïamasÃdhÃraïadharma÷ / nanvetallak«aïanna prÃguktamata÷ kathaæ siddhavadabhidhÃnamityata Ãha--vyaÇgya ityÃdi / vyaÇgyalak«aïantÃvaduktameva prathamodyote / yatra vyaÇgyÃnvaya ityÃdinà guïÅbhÃvaÓca nirÆpita iti bhÃva÷ / tadayamityÃdyupasaæhÃrasyopasaæhÃryÃrthaviÓe«arÓanena tÃtparyamÃha / nirvÃhya nirvyƬhaæ k­tvà / prakÃro yatra na pratÅyamÃnÃrthasaæsparÓena saubhÃgyam / tadidaæ kÃvyarahasyaæ paramiti sÆribhirbhÃvanÅyam / _________________________________________________________ mukhyà mahÃ-kavi-girÃm alaÇk­ti-bh­tÃm api / pratÅyamÃna-cchÃyai«Ã bhÆ«Ã lajjeva yo«itÃm // DhvK_3.37 // __________ mukhyà mahÃkavigirÃmalaÇk­tibh­tÃmapi / pratÅyamÃnacchÃyai«Ã bhÆ«Ã lajjeva yo«itÃm // 37 // anayà suprasiddho 'pyartha÷ kimapi kÃmanÅyakamÃnÅyate / locanam yatprÃguktaæ sakalasatkavikÃvyopani«adbhÆtamiti tanna pratÃraïamÃtramarthavÃdarÆpaæ mantavyamiti darÓayitum--tadidamiti // 3.6 // mukhyà bhÆ«eti / alaÇk­tibh­tÃmapiÓabdÃlaÇkÃraÓÆnyÃnÃmapÅtyartha÷ / pratÅyamÃnak­tà chÃyà ÓobhÃ, sa ca lajjÃsad­ÓÅ gopanÃsÃrasaundaryaprÃïatvÃt / aÇkÃradhÃriïÅnÃmapi nÃyikÃnÃæ lajjà mukhyaæ bhÆ«aïam / pratÅyamÃnà cchÃyà antarmadanodbhedajah­dayasaundaryarÆpà yayÃ, lajjà hyantarudbhinnamÃnmathavikÃrajugopayi«ÃrÆpà madanavij­mbhaiva / vÅtarÃgÃïÃæ yatÅnÃæ kaupÅnÃpasÃraïe 'pi trapÃkalaÇkÃdarÓanÃt / tathà hi kasyÃpi bÃlapriyà tadidamityÃderupasaæhÃryÃnantarbhÃvÃttadgranthamavatÃrayati---yadityÃdi / pratÃraïamÃtraæ cetovilobhanamÃtram / arthavÃdarÆpaæ stutirÆpam // 3.6 // kÃrikÃyÃæ mukhyetyasya bhÆ«etyanena sambandha iti darÓayati--mukhyà bhÆ«eti / alaÇk­tibh­tÃmiti / alaÇk­tipadena kÃvyÃlaÇkÃrÃ÷ kaÂakÃdayaÓca grÃhyÃ÷ / pratÅyamÃnacchÃyetyasya vivaraïam--pratÅyamÃnak­tetyÃdi / pratÅyamÃnaæ vastvalaÇkÃrarasÃdyÃtmakam / lajjevetyasya vyÃkhyÃnama--lajjÃsad­ÓÅti / lajjÃsÃd­Óye hetumÃhagopaneti / gopanaiva sÃro yasya tattathÃvidhaæ saundaryameva prÃïà yasyÃstasyà bhÃvastattÃ, tasmÃdityartha÷ / pratÅyamÃnasya gopanÃsÃrasaundaryaprÃïatvamuktaæ kÃminÅkucakalaÓanidarÓanadiÓà / lajjÃyÃstvanupadaæ vak«yati / alaÇk­tibh­tÃmapÅtyasya mukhyÃbhÆ«etyasya copamÃnayojanÃndarÓayati--alaÇkÃretyÃdi / pratÅyamÃnacchÃyetyetadapyupamÃne yojayati--pratÅyamÃnetyÃdi / pak«e 'tra chÃyÃpadÃrtho na kÃnti÷, kintu yo«itÃæ yauvanÃrambhasambhÃvinÅ kÃpi h­dayasya daÓetyÃha--antarityÃdi / antarmadanodbhedajaæ tadgh­dayasaundaryantadeva rÆpaæ yasyÃssà madanodbhedarÆpamanovikÃrÃtmiketi yÃvat / yayà pratÅyamÃneti sambandha÷ / uktamupapÃdayati--lajjetyÃdi / uktÃrthe vyatirekeïa tadasambhavaæ hetumÃha--vÅtetyÃdi / kuraÇgÅtyÃdiÓloka÷ kÃvyaprakÃÓe udÃh­ta÷ / atra hi manmathavikÃrajugopayi«Ã spa«Âaæ gamyate / prakÃrÃntareïÃpi tadyathÃ---- visrambhotthà manmathÃj¤ÃvidhÃne ye mugdhÃk«yÃ÷ ke 'pi lÅlÃviÓe«Ã÷ / ak«uïïÃste cetasà kevalena sthitvaikÃnte santataæ bhÃvanÅyÃ÷ // locanam kave÷--'kuraÇgÅvÃÇgÃni' ityÃdiÓloka÷ / tathà pratÅyamÃnasya priyatamÃbhilëÃnunÃyanamÃnaprabh­te÷ cÃyà kÃnti÷ yayà / Ó­ÇgÃrarasataraÇgiïÅ hi lajjÃvaruddhà nirbharatayà tÃstÃn vilÃsÃnnetragÃtravikÃraparamparÃrÆpÃn prasÆta iti gopanÃsÃrasaundaryalajjÃvij­mbhitametaditi bhÃva÷ / viÓrambheti / manmathÃcÃryeïa tribhuvanavandyamÃnaÓÃsanena ata eva lajjÃsÃdhvasadhvaæsinà dattà yeyamalaÇghanÅyÃj¤Ã tadanu«ÂhÃne 'vaÓyakartavye sati sÃdhvasalajjÃtyÃgena visrambhasambhogakÃlopanÃtÃ÷, mugdhÃk«yà iti ak­takasambhogaparibhÃvanocitad­«Âiprasarapavitrità ye 'nye vilÃsà gÃtranetravikÃrÃ÷, ata evÃk«uïïÃ÷ navanavarÆpatayà pratik«aïamunmi«antaste, kevalenÃnyÃtrÃvyagreïaikÃntÃvasthÃnapÆrvaæ sarvendriyopasaæhÃreïa bhÃvayituæ bÃlapriyà tatpadaæ vyÃca«Âe--pratÅyamÃnasyetyÃdi / yayà hetunà kÃntiriti sambandha÷ / kathaæ lajjÃyÃstaddhetutvamityata Ãha--Ó­ÇgÃretyÃdi / ityetaditi sambandha÷ / netrÃdivikÃrajÃtaæ pratÅyamÃnacchÃyÃrÆpamiti bhÃva÷ / Ólokaæ vyÃca«Âe--manmathÃcÃryaïetyÃdi / rÃjà j¤Ãto 'pyanatilaÇghanÅyà hyÃcÃryÃj¤Ã "gurau ru«Âe na kaÓcane"tyÃdivacanÃdata ÃcÃryatvarÆpaïam / tribhuvaneti / yathoktaæ mÃlatÅmÃdhave--'antye«u jantu«vi'tyÃdi / ata eva tribhuvanavandanÅyaÓÃsanatvÃdeva / dattetyavaÓyagrÃhyatvÃdisÆcanÃrtham / Ãj¤eti / sarvà yuvatyastyaktalajjà sÃdhvasÃssambhogaparà bhaveyurityÃj¤etyartha÷ / tyÃgena kartavya iti sambandha÷ / ak­taketi / ak­takÃ÷ ak­trimÃ÷ tathà sambhogasya yà paribhÃvanà ÃsvÃda÷, tatra tadavasara iti yÃvat / ucitÃÓca ye d­«ÂiprasarÃstai÷ pavitrità ityartha÷ / sambhogaparibhogeti ca pÃÂha÷ / lÅlÃviÓe«Ã ityatratyaviÓe«apadÃrthakathanam / anye iti / asÃdhÃraïà ityartha÷ / ata eva anyatvÃdeva / ekÃntÃvasthÃnaphalamuktam--sarvendriyopasaæhÃreïeti / k­tyapratyayÃrthaæ dvedhÃha--Óakyà arhà iti / ityatra ke 'pÅtyanena padena vÃcyamaspa«Âamabhidadhatà pratÅyamÃnaæ vastvakli«Âamanantamarpayatà kà chÃyà nopapÃdità / _________________________________________________________ arthÃntara-gati÷ kÃkvà yà cai«Ã parid­Óyate / sà vyaÇgyasya guïÅ-bhÃve prakÃram imam ÃÓrità // DhvK_3.38 // __________ arthÃntaragati÷ kÃkvà yà cai«Ã parid­Óyate / sà vyaÇgyasya guïÅbhÃve prakÃramimamÃÓrità // 3.8 // yà cai«Ã kÃkvà kvacidarthÃntarapratÅtird­Óyate sà vyaÇgyasyÃrthasya guïÅbhÃve sati guïÅbhÆtavyaÇgyalak«aïaæ kÃvyaprabhedamÃÓrayate / yathÃ---'svasthà locanam Óakyà arhà ucitÃ÷ / yata÷ ke 'pi nÃnyenopÃyena ÓakyanirÆpaïÃ÷ // 37 // guïÅbhÆtavyaÇgyasyodÃharaïÃntaramÃha--arthÃntareti / 'kaka laulye' ityasya dhÃto÷ kÃkuÓabda÷ / tatra hi sÃkÃÇk«anirÃkÃÇk«Ãdikrameïa paÂhyamÃno 'sau Óabda÷ prak­tÃrthÃtiriktamapi vächatÅti laulyamasyÃbhidhÅyate / yadi vÃr i«adarthe kuÓabdastasya bÃlapriyà arhà ityasyaiva vivaraïam--ucità iti / v­ttau "vÃcyamaspa«Âamabhidadhate"ti / kiæÓabdasyÃnirj¤ataviÓe«adharmÃvacchinnavÃcakatvÃditi bhÃva÷ / pratÅyamÃnaæ vastviti / tacca vacanÃÓakyatvÃnubhavaikavedyatvaparamÃhlÃdakÃritvÃdikaæ bodhyam / kà chÃyetyÃdi / uktaæ vyaÇgyaæ vÃcyÃrthopaskÃrakaæ satkÃvyasya cÃrutvaæ sampÃdayatÅtyartha÷ // 3.7 // kÃrikÃæ v­tti¤ca vivari«yannÃdau kÃkuÓabdani«pattimÃha--kavetyÃdi / asya dhÃto÷ etaddhÃtusambandhÅ / nanu laulyamicchà tatkathamatra ghaÂata ityata Ãha--tatra hÅtyÃdi / tatra kÃkuvi«aye / sÃkÃÇk«eti / yathoktaæ kÃvyÃnuÓÃsane--"sà ca kÃkurdvidhà sÃkÃÇk«Ã nirÃkÃÇk«Ã ca, vÃkyasya sÃkÃÇk«anirÃkÃÇk«atvÃt / yasmÃdvÃkyÃdyÃd­ÓassaÇketabalenÃrtha÷ prÅyate, na tÃd­Óa eva, kintu nyÆnÃbhyadhika÷ pramÃïabalena nirïayayogyastadvÃkyaæ sÃkÃÇk«aæ tadviparÅtaæ nirÃkÃÇk«am. vakt­gÃta hyÃkÃÇk«Ã vÃkye upacaryate / sà ca prakaraïabalÃnniÓcÅyate / viÓi«Âava«ayatva¤ca tasyÃstata evÃvasÅyate / vi«ayo 'pi trividha÷ arthÃntaraæ tadarÓagata eva viÓe«astadarthÃbhÃvo ve"tyÃdi / nirÃkÃÇk«ÃdÅtyÃdiÓabdena dÅptÃdyalaÇkÃrÃdiparigraha÷ / krama÷ prakÃra÷ / asau Óabda iti / dhvaniviÓe«Ãtmikà hi kÃkuÓÓabdadharma ityataÓÓabda ityuktam / prak­teti / prak­to yo 'rthassaÇketabalenÃvagamyamÃnastasmÃdatiriktamarthamityartha÷ / vächatÅti / bodhyatvenecchatÅtyartha÷ / abhidhÅyata iti / upacÃrÃditi Óe«a÷ / prakÃrÃntareïÃha--yadi vetyÃdi / h­dayeti / h­dayasthaæ yadvastu vidhini«edhÃdirÆpaæ tasya pratÅterityartha÷ / bhavanti mayi jÅvati dhÃrtarëÂrÃ÷' / locanam kÃdeÓa÷ / tena h­dayasthavastupratÅterÅ«adbhÆmi÷ kÃku÷ tayà yÃr'thÃntaragati÷ sa kÃvyaviÓe«a imaæ guïÅbhÆtavyaÇgyaprakÃramÃÓrita÷. atra heturvyeÇgyasya tatra guïÅbhÃva eva bhavati / arthÃnteragatiÓabdenÃtra kÃvyamevocyate / na tu pratÅteratra guïÅbhÆtavyaÇgyatvaæ vaktavyaæ, pratÅtidvÃreïa và kÃvyasya nirÆpitam / anye tvÃhu÷---vyaÇgyasya guïÅbhÃve 'yaæ prakÃra÷ anyathà tu tatrÃpi dhvanitvameveti / taccÃsat; kÃkuprayoge sarvatra Óabdasp­«Âatvena vyaÇgyasyonmÅlitasyÃpi guïÅbhÃvÃt kÃkurhi Óabdasyaivala kaÓciddharmastena sp­«Âaæ 'gaupyaivaæ gadita÷ saleÓaæ' iti, 'hasannetrÃrpitÃkÆtam' itivacchabdenaivÃnug­hÅtam / ata eva 'bhama dhammia' ityÃdau kÃkuyojane guïÅbhÆtavyaÇgyataiva vyaktoktatvena tadÃbhimÃnÃllokasya / svasthà iti / bhavanti iti, mayi jÅvati iti, ghÃrtarëÂrà iti ca sÃkÃÇk«adÅptagadgadatÃrapraÓamanoddÅpanacitrità bÃlapriyà kaÓcidupÃya ityartha÷ / bhÆmiriti kuÓabdÃrthakathanam / kÃrikÃæ vyÃca«Âe--tayetyÃdi / tayà kÃkvà / arthÃntaragatirityanenÃrthÃntarÃvagamaka÷ kÃvyaviÓe«o vivak«ita iti vak«yati tadÃÓayena setyetadvyÃca«Âe--sa kÃvyaviÓe«a iti / guïÅbhÃva iti saptamÅ nimitte guïÅbhÃvaddhetorityartha ityÃha--tatretyÃdi / na tvityÃdi / arthÃntaragÃtirityasya arthÃntarasya pratÅtiriti yathÃÓrutÃrthakatve arthÃntarapratÅtereva guïÅbhÆtavyaÇgyatvaæ vaktavyaæ bhavati, taccÃnabhimatamiti bhÃva÷ / yathÃÓrutamuktamarthameva yojayannÃha--pratÅtÅtyÃdi / arthÃntarapratÅterguïÅbhÃvapradarÓanavyÃjena taddhetubhÆtakÃvyasya guïÅbhÆtavyaÇgyatvaæ pradarÓitamityartha÷ / anye tu kÃkusthale yatra tadvyaÇgyasya prÃdhÃnyantatra dhvanitvaæ, yatra guïÅbhÃvastatra guïÅbhÆtavyaÇgyatvaæ tadetadvyaÇgyasya guïÅbhÃva ityanena darÓitamiti vyÃcak«ate; tanmatamupanyasya dÆ«ayati--anya ityÃdi / Óabdasp­«ÂatvamupapÃdayati--kÃkurhÅtyÃdi / dharma iti / yathoktamabhiprÃyavÃn pÃÂhyadharma÷ kÃkuriti / 'kÃku÷ striyÃæ vikÃro yaÓÓokabhÅtyÃdibhirdhvane'rityamaraÓca / tena sp­«Âamiti / kÃkurÆpeïa Óabdadharmeïa vi«ayÅk­tamit«atha÷ / ÓabdenaivÃnug­hÅtamityanenÃsya sambandha÷ dharmadharmiïorabhedÃdati bhÃva÷ / ÓabdÃveditatvarÆpaÓabdÃnug­hÅtatve d­«ÂÃntamÃha--gopyetyÃdi / ata eveti / kÃkuvyaÇgyasya guïÅbhÃvÃdevetyartha÷ / kÃkvityÃdi / bhramaïani«edhasya kÃkvà vyaÇgyatve guïÅbhÆtavyaÇgyatvamevetyartha÷ / atra hetumÃha--vyaktetyÃdi / tadà kÃkuyojane / kÃkumudÃharaïe darÓayati--svasthà ityÃdi / iti ceti / catur«u sthale«u cetyartha÷ / sÃkÃÇk«etyÃdi / sÃkÃÇk«Ã dÅptà gadgadena tÃrÃpraÓamanoddÅpanÃbhyÃæ citrità viÓe«avatÅ cetyartha÷ / yathà vÃ-- Ãma asaio orama paivvae ïa tueæ maliïiaæ sÅlam / kiæ uïa jaïassa jÃa vva cÃndilaæ taæ ïa kÃmemo // ÓabdaÓaktireva hi svÃbhidheyasÃmarthyÃk«iptakÃkusahÃyà satyarthaviÓe«apratipattiheturna kÃkumÃtram. vi«ayÃntare svecchÃk­tÃtkÃkumÃtrÃttathÃvidhÃrthapratipattyasambhavÃt / sa cÃrtha÷ kÃkuviÓe«asahÃyaÓabdavyÃpÃropÃrƬho 'pyarthasÃmarthyalabhya iti vyaÇgyarÆpa eva / vÃcakatvÃnugamenaiva tu yadà locanam kÃkurasambhÃvyo 'yamartho 'tyarthamanucitaÓcetyamuæ vyaÇgyamarthaæ sp­ÓantÅ tenaivopak­tà satÅkrodhÃnubhÃvarÆpatÃæ vyaÇgyopask­tasya vÃcyasyaivÃdhatte / Ãmeti / Ãma asatya÷ uparama pativrate na tyà malinitaæ ÓÅlam / kiæ punarjanasya jÃyeva nÃpitaæ taæ na kÃmayÃmahe // iti cchÃyà / Ãma asatyo bhavÃma÷ ityabhyupagamakÃku÷ sÃkÃÇk«opahÃsà / uparameti nirÃkÃÇk«atayà sÆcanagarbhà / pativrate iti dÅptasmitayoginÅ / na tvayà malinitaæ ÓÅlamiti sagadgadÃkÃÇk«Ã / kiæ punarjanasya jÃyeva manmathÃndhÅk­tÃ, candilaæ nÃpitamiti pÃmaraprak­tiæ na kÃmayÃmahe iti nirÃkÃÇk«agadgadopahÃsagarbhà / e«Ã hi kayÃcinnÃpi tÃnuraktayà kulavadhvà d­«ÂÃvinayÃyà upahÃsyamÃnÃyÃ÷ pratyupahÃsÃveÓagarbhokti÷ kÃkupradhÃnaiveti / guïÅbhÃvaæ darÓayituæ Óabdasp­«ÂatÃæ tÃvatsÃdhayati--ÓabdaÓaktirevetyÃdinà / bÃlapriyà dÅptatÃrÃvalaÇkÃrÃntargatau praÓamanoddÅpane tvaÇgÃntargate iti viveka÷ / ayamartha iti / mayi jÅvati dhÃrtarëÂrÃ÷ svasthà bhavantÅti vÃcyÃrtha ityartha÷ / sp­ÓantÅti / vi«ayÅkurvÃïà satÅtyartha÷ / tenaiva uktena vyaÇgyenaiva / upak­tà satÅti hetukathanam / vyaÇgyeti / asambhÃvyatvÃdirÆpoktavyaÇgyenopask­tasyetyartha÷ / Ãdhatta sampÃdayati / tathÃca vyaÇgyaæ guïÅbhÆtamiti bhÃva÷ / Ãmeti / vayamasatya÷ svairiïyo bhavÃma÷ / Ãmetyabhyupagame / uparama tvaæ madupahÃsÃdvirama / ÓÅlaæ sadv­ttam / kiæ puna÷ kintu / janasya jÃyeveti / tvamivetyartha÷ / tvaæ yathà kÃmayase tatheti yÃvat / locane--sÃkÃÇk«eti / sÃkÃÇk«Ã upahÃsavya¤jikà cetyartha÷ / pativrata iti na malinitamityatra ca kÃkvà tattadabhÃvo vyaÇgya ityabhiprÃyeïÃha--pativrata ityÃdi / candilamityasya chÃyÃ--nÃpitamiti / tena gamyamÃha--pÃmareti / guïÅbhÃvamiti / vyaÇgyasyeti Óe«a÷ / anugama ityasya tadviÓi«ÂavÃcyapratÅtistadà guïÅbhÆtavyaÇgyatayà tathÃvidhÃrthadyotina÷ kÃvyasya vyapadeÓa÷ / vyaÇgyaviÓi«ÂavÃcyÃbhidhÃyino hi guïÅbhÆtvayaÇgyatvam / _________________________________________________________ prabhedasyÃsya vi«ayo yaÓ ca yuktyà pratÅyate / vidhÃtavyà sah­dayair na tatra dhvani-yojanà // DhvK_3.38 // __________ prabhedasyÃsya vi«ayo yaÓca yuktyà pratÅyate / vidhÃtavyà sah­dayairna tatra dhvaniyojanà // 38 // saÇkÅrïo hi kaÓciddhvanerguïÅbhÆtavyaÇgyasya ca lak«ye d­Óyate mÃrga÷ / locanam nanvevaæ vyaÇgyatvaæ kathamityÃÓaÇkyÃha---sa ceti / adhunà guïÅbhÃvaæ darÓayati---vÃcakatveti / vÃcakatve 'nugamo guïatvaæ vyaÇgyavya¤jakabhÃvasya vyaÇgyaviÓi«ÂavÃcyapratÅtyà tatraiva kÃvyasya prakÃÓakatvaæ kalpyate; tena na tathà vyapadeÓa iti kÃkuyojanÃyÃæ sarvatra guïÅbhÆtavyaÇgyataiva / ata eva 'mathnÃmi kauravaÓataæ samare na kopÃt' ityÃdau viparÅtalak«aïaæ ya Ãhuste na samyakyarÃmam­Óu÷ / yato 'troccÃraïakÃla eva 'na kopÃt' iti dÅptatÃragadgadasÃkÃÇk«akÃkubalÃnni«edhasya ni«idhyamÃnatayaiva yudhi«ÂhirÃbhimatasandhimÃrgÃk«amÃrÆpatvÃbhiprÃyeïa pratipattiriti mukhyÃrthabÃdhÃdyanusaraïavidhnÃbhÃvÃtko lak«aïÃyà avakÃÓa÷ / 'darÓe yajeta' ityatra tu tathÃvidhakÃkvÃdyupÃyÃntarÃbhÃvadbhavatu viparÅtalak«aïà ityalamavÃntareïa bahunà // 3.8 // adhunà saækÅrïa vi«ayaæ vibhajate---prabhedasyeti / yuktyeti / cÃrutvapratÅtirevÃtra yukti÷ / bÃlapriyà vivaraïam--guïatvamiti / kasyetyata÷ pÆrayati--vyaÇgyetyÃdi / 'tadviÓi«Âe'tyÃdiv­ttigranthavivaraïam--vyaÇgyaviÓi«ÂetyÃdi / tatraiva vyaÇgyaviÓi«ÂavÃcya eva / prakÃÓakatvaæ bodhakatvam / v­ttau 'yadà tade'tyanayoryatastata ityarthau bodhyau / mathnÃmÅtyÃdi / pratij¤ÃtakauravaÓatavadhasya kruddhasya bhÅmasenasya vacanamidamata eva na mathnÃmÅtyÃdau viparÅtalak«aïeti kecittadÃha--viparÅtetyÃdi / iti ni«edhasya ni«iddhyamÃnatayaiva pratipattiriti sambandha÷ / kÃkukalpanÃyÃæ hetu÷--yudhi«ÂiretyÃdi / yudhi«ÂhirÃbhimato yassandhimÃrgastasya yadak«amÃrÆpatvamak«amyatvaæ tadabhiprÃyo bhÅmagatastenetyartha÷ / itÅtyÃdi / ayaæ bhÃva÷--na mathnÃmÅtyÃdirÆpasya mathanÃdini«edhasyÃdau pratÅti÷ paÓcÃttu mathnÃmyevetyÃdirÆpasya tanni«edhani«edhasya pratÅtiritina, kintÆccÃraïakÃla eva kÃkubalÃnmathanÃdini«edhasya ni«e«apratiyogitvenaiva na mathnÃmi netyÃkÃrikà pratÅtirato mathanÃdini«edhasya vÃcyasya ni«edho vyaÇgya eveti / prasaÇgÃnmomÃæsakaæ pratyÃha--darÓa ityÃdi / na d­Óyate candro 'treti vyutpattyà darÓaÓabdo 'mÃvÃsyÃyÃæ prayujyate / tathÃcÃtra d­ÓadhÃtordarÓanÃbhÃve viparÅtalak«aïeti bhÃva÷ / spa«Âamidaæ ÓrautasÆtravyÃkhyÃne // 3.8 // saÇkÅrïaæ vi«ayamiti / pramukha evÃnyatarÃvadhÃraïaniyamÃsambhavo yatra yuktiparÃmarÓaæ tatra yasya yuktisahÃyatà tatra tena vyapadeÓa÷ kartavya÷ / na sarvatra dhvanirÃgiïà bhavitavyam / yathÃ--- patyu÷ ÓiraÓcandrakalÃmanena sp­Óeti sakhyà parihÃsapÆrvam / sà ra¤jayitvà caraïau k­tÃÓÅrmÃkhyena tÃæ nirvacanaæ jaghÃna // locanam patyuriti / aneneti / alaktakoparaktasya hi candramasa÷ parabhÃgalÃbho 'navaratapÃdapatanaprasÃdanairvinà na patyurjhaÂiti yathe«ÂÃnuvartinyà bhÃvyamiti copadeÓa÷ / Óirodh­tà yà candrakalà tÃmapi paribhaveti sapatnÅlokÃpajaya ukta÷ / nirvacanamiti / anena lajjÃvahitthahar«er«yÃsÃdhvasasaubhÃgyÃbhimÃnaprabh­ti yadyapi dhvanyate, tathÃpi tannirvacanaÓabdÃrthasya kumÃrÅjanocitasyÃpratitattilak«aïasyÃrthasyopaskÃrakatÃæ kevalamÃcarati / upask­tastvartha÷ Ó­ÇgÃrÃÇgatÃmetÅti / bÃlapriyà vinà taæ vi«ayamityartha÷ / nyÃyavitsammatasya yuktipadÃrthasyÃtrÃsambhavÃttatpadaæ vyÃca«Âe---cÃrutvetyÃdi / atra kÃvyÃrthatatvacintÃvi«aye / yadi vyaÇgyopask­tÃdvÃcyÃdeva sa cetaÓcamatkÃralÃbha÷, tadà guïÅbhÆtavyaÇgyatvaæ, yadà tu vyaÇgyÃdeva nyakk­tavÃcyÃttadà dhvanitvamiti cÃrutvapratÅtirÆpakÃryabalÃdeva tadanyatarÃvadhÃraïasiddhirityartha÷ / sp­Óetyantena vyajyamÃnamarthadvayaæ darÓayati--alaktaketyÃdi / parabhÃgalÃbha iti / candramaso 'tidhavalatÃvadalaktakasya raktatvÃcceti bhÃva÷ / alaktakopara¤jitatvarÆpaviÓe«aïÃæÓavyaÇgyamuktvà caraïena ÓirasparÓanavidhinà vyaÇgyamÃha--anavaratetyÃdi / bhktaÂitÅti / naisargikaniratiÓayarÃgapÃratantryabalÃtkÃrÃdityartha÷ / ÓirodhikaraïakatvaviÓe«aïopak­tena strÅliÇganirdeÓena vyaÇgyamÃha--ÓÅrodh­tetyÃdi / ukta iti / vya¤jita ityartha÷ / 'nirvacanam' ityadiv­ttigranthena darÓataæ vyaÇgyaæ tasya guïÅbhÃvaæ ca pradarÓayati--anenetyÃdi / anena nirvacanaæ jadhÃnetyanena / taditi / lajjÃdivyaÇgyajÃtamityartha÷ / kumÃrÅjanocitasyeti / anena vÃcyÃrthasya camatkÃrakÃritvayogyatà darÓità / upask­tastvartha iti / uktavyaÇgyopask­to 'nirvacanaæ jaghÃne'ti vÃcyÃrthaæ ityartha÷ / Ó­ÇgÃreti / vipralambhaÓ­ÇgÃretyartha÷ / uccai÷ÓabdasyordhvadeÓasthitÃrthakatvaæ kumumaviÓe«aïatvaæ cÃbhipretya vyÃca«Âe--uccairyÃnÅtyÃdi / yathà ca--- prÃyacchatoccai÷ kusumÃni mÃninÅ vipak«agotraæ dayitena lambhità / na ki¤cidÆce caraïena kevalaæ lileÓa bëpÃkulalocanà bhuvam // ityatra 'nirvacanaæ jaghÃna' 'na ki¤jidÆce' iti prati«edhamukhena vyaÇgyasyÃrthasyoktyà ki¤cidvi«ayÅk­tatvÃdguïÅbhÃva eva Óobhate / yadà vakroktiæ vinà vyaÇgyo 'rthastÃtparyeïa pratÅyate tadà tasya prÃdhÃnyam / yathà 'evaæ vÃdini devar«au' ityÃdau / iha punaruktirbhaÇgyÃstÅti vÃcyasyÃpi prÃdhÃnyam / tasmÃnnÃtrÃnuraïanarÆpavyaÇgyadhvanivyapadeÓo vidheya÷ / locanam prÃyacchateti / uccairiti / uccairyÃni kusumÃni kÃntayà svayaæ grahÅtumaÓakyatvÃdyvÃcitÃnÅtyartha÷ / asmadupÃdhyÃyÃstu h­dyatamÃni pu«pÃïi amuke, g­hÃïag­hÃïetyuccaistÃrasvareïÃdarÃtiÓayÃrthaæ prayacchatà / ata eva lambhiteti / na ki¤ciditi / evaævidhe«u Ó­ÇgÃrÃvasare«utÃmevÃyaæ smaratÅti mÃnanapradarÓanamevÃtra na yuktamiti sÃtiÓayamanyusaæbhÃro vyaÇgyo vacanani«edhasyaiva vÃcyasya saæskÃra÷ / tadvak«yati--uktirbhaÇgyÃstÅti / tasyeti vyaÇgyasya / ihetu patyurityÃdau / vÃcyasyÃpÅti / apiÓabdo bhinnakrama÷ / dhvaniÓabdasya viÓe«amamuktam //39 // bÃlapriyà etadviÓe«aïavyaÇgyamÃha--kÃntayetyÃdi / uccai÷Óabdasya tÃrasvarÃrthakatvaæ pradÃnakriyÃviÓe«aïatvaæ ca svÃbhimatamityÃha--asmadityÃdi / amuka iti / pÃïitalÃdipÃtra it«atha÷ / pu«pÃïÅtyanena sambandha÷ / uccairityasya vyÃkhyÃnam--tÃrasvareïeti / tÃrasvarema dÃne nimittamÃdarÃtiÓayadyotanamityÃha--Ãdareti / uktÃrthasÃma¤jasyadra¬himne padÃntaramanukÆlayati--ata evetyÃdi / ata eva tÃrasvarema kusumadÃnÃdeva / 'na ki¤cidÆca' ityasya prayojanaæ darÓayan vyaÇgyamÃha--evaæ vidhe«vityÃdi / mÃnapradarÓanamiti / ak«ivivartanÃdyanubhÃvadvÃreti bhÃva÷ / taditi / vyaÇgyasya vÃcyopaskÃrakatayà vÃcyÃyamÃnatvamityaritha÷ / bhinnakrama iti / anyathà vyÃhatassyÃditi bhÃva÷ / viÓe«aïamiti / anuraïanetyÃdiviÓe«aïamityÃrtha÷ / asaælak«yakramavyaÇgyadhvanirÆpatvasyÃtrÃpi sattvadyotakaæ hi tadviÓe«aïamiti bhÃva÷ // 3.9 // _________________________________________________________ prakÃro 'yaæ guïÅbhÆta-vyaÇgyo 'pi dhvani-rÆpatÃm / dhatte rasÃdi-tÃtparya-paryÃlocanayà puna÷ // DhvK_3.40 // __________ prakÃro 'yaæ guïÅbhÆtavyaÇgyo 'pi dhvanirÆpatÃm / dhatte rasÃditÃtparyaparyÃlocanayà puna÷ // 40 // guïÅbhÆtavyaÇgyo 'pi kÃvyaprakÃro rasabhÃvÃditÃtparyÃlocane punardhvanireva sampadyate / yathÃtraivÃnantarodÃh­te Ólokadvaye / yathà ca--- durÃrÃdhà rÃdhà subhaga yadanenÃpi bh­jata- stavaitatprÃïeÓÃjadhanavasanenÃÓru patitam / locanam etadeveti / guïÅbhÆtavyaÇgyasya rasÃdidhvanirÆpatvaæ yadà sÆtritaæ tadevetyartha÷ / tulyacchÃyamiti / patyurityÃdau prayacchatetyÃdau ca bhÃvaladhvanervacanani«edharÆpavÃcyÃrthopaskÃrakatvasyÃvagamÃttayo÷ tulyacchÃyatvam / 'durÃrÃdhe'ti / he subhaga ! yat patitametadaÓru anena prÃïeÓÃjadhanavasanenÃpi m­jatastava rÃdhà durÃrÃdhà strÅceta÷ kaÂhoraæ tadupacÃrairalaæ, he tvaæ viram, anunaye«vevamudito hari÷ va÷ kalyÃïaæ kriyÃdityanvaya÷ / locane Ólokaæ vyÃkari«yan pÅÂhikÃmÃracayati--akÃraïetyÃdi / ÓlokagatÃnÃæ padÃnÃæ vyaÇgyamarthajÃtamÃsÆtrayati--subhagetÅtyÃdi / ya iti / tvamiti Óe«a÷ / na pÃryasa iti / ityevaæ rÃdhÃgatÃbhiprÃya ityartha÷ / vyajyata iti Óe«a÷ / evamuttaratrÃpi bodhyam / vyaÇgyÃntaramÃha--tadeva ceti / idamityanu«ajyate / evamÃd­tamityetat sphuÂayati--yadityÃdi / m­jata iti vartamÃnÃrthakapratyayena mÃrjanasyÃvirÃmatvokyà vyaÇgyamÃha--anena hi pratyutetyÃdi / prak­tyaæÓavyaÇgyamÃha--iyaccetyÃdi / mÃmita / pura÷sthitÃmapi mÃmityartha÷ / manyasa ityannÃpyasya sambandha÷ / kaÂhoraæ strÅcetastadalamupacÃrairvirama he kriyÃtkalyÃmaæ vo hariranunaya«vevamudita÷ // locanam yanmÃæ vism­tya tÃmeva kupitÃæ manyase / anyathà kathamevaæ kuryÃ÷ / patÅtamiti / gata idÃnÅæ rodanÃvakÃÓo 'pÅtyartha÷ / yadi tÆcyate iyatÃpyÃdareïa kimiti kopaæ na mu¤casi, tatkiæ kriyate kaÂhorasvabhÃvaæ strÅceta÷ / strÅti hi premÃdyayogÃdvastuviÓe«amÃtrametat; tasya cai«a svabhÃva÷, Ãtmani caitatsukumÃrah­dayà yo«ita iti na kiæ¤cidvajrasÃrÃdhikamÃsÃæ h­dayaæ yadevaævidhav­ttÃntasÃk«ÃtkÃre 'pi sahasradhà na dalati / upacÃrairiti / dÃk«iïyaprayuktai÷ / anunaye«viti bahuvacanenavÃraæ vÃramasya bahuvallabhasyeyameva sthitiriti saubhÃgyÃtiÓaya ukta÷ / evame«a vyaÇgyÃrthasÃlo vÃcyaæ bhÆ«ayati / tattuvÃcyaæ bhÆ«itaæ sadÅr«yÃvipralambhÃÇgatvametÅti / yastu tri«vapi Óloke«u pratÅyamÃnasyaiva rasÃÇgatvaæ vyÃca«Âe sma / sa devaæ vikrÅya tadyÃtrotsavamakÃr«Åta / evaæ hi vyaÇgyasya yà guïÅbhÆtatà prak­tà saiva samÆlaæ truÂyet / rasÃdivyatiriktasya hi vyaÇgyasya rasÃÇgabhÃvayogitvameva bÃlapriyà patitamiti bhÆtanirdeÓena vyaÇgyamÃha--gata ityÃdi / kaÂhoramityÃdikaæ vivari«yannÃha-yadÅtyÃdi / mu¤casÅtyasyÃnantaramitÅti Óe«a÷ / ityucyate yadÅti sambandha÷ / tat tarhi / strÅti tadenaæ vyaÇgyamÃha--premÃdÅti / strÅti hyetaditi sambandha÷ / e«a iti / kaÂhorah­dayatvamityartha÷ / evaæ bodhanÅyaæ prati vyaÇgyamuktvà rÃdhagataæ vyaÇgyamÃha--ÃtmanÅtyÃdi / Ãtmani caitaditi / vak«yamÃïaæ rÃdhagataæ vyaÇgyamityartha÷ / itÅti / ityetadityartha÷ / na ki¤ciditi / aparamÃrthamityartha÷ / uktasya vyaÇgyajÃtasya vÃcyaæ prati tasya rasaæ prati cÃÇgabhÃvamÃha--evamityÃdi / vyÃkhyÃnÃntaramanuvadati--yastvityÃdi / pratÅyamÃnasyaiveti / evakÃreïa pratÅyamÃnopask­tasya vÃcyÃrthasya vyavaccheda÷ / vyÃca«Âe smeti / vyÃkhyÃturasyÃyamÃÓaya÷- yasya hi mukhyaæ prÃdhÃnaæ taæ pratyevaæ guïÅbhÃvo 'nyÃyya÷ rasasyaiva ca tatprÃdhÃnyamiti nedaæ vyÃkhyÃnaæ sÃdhÅyaityupahÃsoktyà darÓayati--sa devamityÃdi / yathà kaÓcinnirdhanatayà devaæ vikrÅya dhanaæ sampÃdya tadyÃtrotsavaæ kartumÃrabhate, tathà guïÅbhÆtavyaÇgyopapÃdanÃya prav­ttastadvirodhinaæ ka¤citprakÃramÃÓrita iti mahattaramasya kauÓalamityupahÃsa÷ / etadeti kathaæ truÂyedityata Ãha--rasÃdÅtyÃdi / rasÃdivyatiriktasya vyaÇgyasya vastvalaÇkÃrÃtmakasya / rasÃÇgetyÃdi / vyaÇgyaikasvabhÃvasya rasÃdestÃvatsvata eva prÃdhÃnyaæ, tadvayatiriktasya tu tadaÇgatvenetyatastasya tadaÇgatve prÃdhÃnyamevÃpatati, na tu guïatvamityartha÷ / evaæ sthite ca 'nyakkÃro hyayameva' ityÃdiÓlokanirdi«ÂÃnÃæ padÃnÃæ vyaÇgyaviÓi«ÂavÃcyapratipÃdane 'pyetadvÃkyÃrthÅbhÆtarasÃpek«ayà vya¤jakatvamuktam / na te«Ãæ padÃnÃmarthÃntarasaækramitavÃcyadhvanibhramo vidhÃtavya÷, vivak«itavÃcyatvÃtte«Ãm / te«u hi vyaÇgyaviÓi«Âatvaæ vÃcyasya pratÅyate na tu vyaÇgyarÆpapariïatatvam / tasmÃdvÃkyaæ tatra dhvani÷, padÃni tu guïÅbhÆtavyaÇgyÃni / na ca kevalaæ guïÅbhÆtavyaÇgyÃnyeva padÃnyalak«yakramavyaÇgyadhvanervya¤jakÃni yÃvadarthÃntarasaækramitavÃcyÃni dhvaniprabhedarÆpÃïyapi / yathÃtraiva Óloke rÃvaïa ityasya prabhedÃntararÆpavya¤jakatvam / yatra tu vÃkye rasÃditÃtparye nÃsti guïÅbhÆtavyaÇgyai÷ padairudbhÃsite 'pi tatra guïÅbhÆtavyaÇgyataiva samudÃyadharma÷ / yathÃ-- rÃjÃnamapi sevante vi«amamapyupayu¤jate / ramante ca saha strÅbhi÷ kuÓalÃ÷ khalu mÃnavÃ÷ // locanam prÃdhÃnyaæ nÃnyatki¤cidityalaæ pÆrvavaæÓyai÷ saha vivÃdena / evaæ sthita iti / anantaroktena prakÃrema dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyayorvibhÃge sthite satÅtyartha÷ / kÃrikÃgatamapiÓabdaæ vyÃkhyÃtumÃha--na ceti / e«a ca Óloka÷ pÆrvameva vyÃkhyÃta iti na punarlikhyate / yatra tviti / yadyapi cÃtra vi«ayanirvedÃtmakaÓÃntarasapratÅtirasti, tathÃpi camatkÃro 'yaæ vÃcyani«Âha eva / vyaÇgyaæ tvasambhÃvyatvaviparÅtakÃritvÃdi bÃlapriyà ato vÃcyaæ pratyeva guïÅbhÃvo vaktavya iti bhÃva÷ / v­ttau--'padÃnÃm' ityÃdi / vyaÇgyÃrthÃ÷ pÆrvamuktÃ÷ / 'vÃkyÃrthÅbhÆtarase'ti / raudrarasetyartha÷ / prasaÇgÃdÃha---'na te«Ãm' ityÃdi / 'na ca kevala'mityÃdigranthasyotsÆtratvaÓaÇkÃæ parihartumÃha locane--kÃriketyÃdi / apiÓabdaæ guïÅbhÆtavyaÇgyo 'pÅtyapiÓabdam / vyÃkhyÃtumiti / api Óabdo 'nuktasamuccÃyaka iti bhÃva÷ / nanu rÃjÃnamityÃdau kathaæ rasÃditÃtparyÃbhÃva÷ / rÃjasevÃdivyavahÃropalak«itasya vi«opabhogatulyasya sarvasyÃpi laukikavyavahÃrasya vi«ayavairasyÃpÃdakatayà ÓÃntarasavya¤jakatvÃditi ÓaÇkÃmanÆdya pariharati--yadyapÅtyÃdi / ayamiti / sah­dayairanubhÆyamÃna ityartha÷ / vÃcyÃrthani«Âha iti / yato rÃjÃderapi sevÃdikaæ kurvanti, tato mÃnavÃ÷ kuÓalÃ÷ salviti vÃcyÃrthaprayukta ityartha÷ / ityÃdau / vÃcyavyaÇgyayo÷ prÃdhÃnyÃprÃdhÃnyaviveke para÷ prayatno vidhÃtavya÷, yena dhvanirguïÅbhÆtavyaÇgyayoralaÇkÃrÃïÃæ cÃsaÇkÅrïe vi«aya÷ suj¤Ãto bhavati / anyathà tu prasiddhÃlaÇkÃravi«aya eva vyÃmoha÷ pravartate / yathÃ--- locanam tasyaivÃnuyayi, taccÃpiÓabdÃbhyÃmubhayato yojitÃbhyÃæ caÓabdena sthÃnatrayayojitena khaluÓabdena cobhayato yojitena mÃnavaÓabdena sp­«Âameveti guïÅbhÆtam / vivekadarÓanà ceyaæ na nirupayogÅti darÓayati--vÃcyavyaÇgyayoriti / alaÇkÃrÃïÃæ ceti / yatra vyaÇgyaæ nÃstyeva tatra te«Ãæ ÓuddhÃnÃæ prÃdhÃnyam / anyathÃtviti / yadi prayatnavatà na bhÆyata ityartha÷ / vyaÇgyaprakÃrastu yo mayà pÆrvamutprek«itastasyÃsaædigdhameva vyÃmohasthÃnatvamityevakÃrÃbhiprÃya÷ / bÃlapriyà evakÃrema ÓÃntarasani«Âhatvavyaccheda÷ / nanu tathÃpyatra rÃjasevÃderasambhÃvyatvÃdikaæ vyajyate / tata eva ca camatkÃra ityata Ãha--vyaÇgyantvityÃdi / viparÅteti / uddi«ÂaphalaviparÅtaphaletyartha÷ / tasyaiveti / vÃcyasyaivetyartha÷ anuyÃyÅti / aÇgabhityartha÷ / tadeva hetupradarÓanenopapÃdayati--taccetyÃdi / tacca sp­«Âameveti sambandha÷ / ubhayato yojitÃbhyÃmiti / rÃjÃnamapi sevante api vi«amapi upabhu¤jate api iti karmaïà kriyayà ca yojitÃbhyÃmityartha÷ / rÃjà tÃvatkarmamÆto yo durupasarpavastu«u mÆrdhÃbhi«ikta÷ / sevÃkriyÃyà k«aïe k«aïe sulabhÃpÃyatayà samÃhitamatibhirapi duranu«Âheyà / evamanyatrÃpi bodhyam / sthÃnatrayayojitena caÓabdeneti / eko dyotako bahu«vantya iti nyÃyÃdramante ceti cakÃrasya samuccayÃrthakasya kriyÃtrayeïa yojanetyartha÷ / ubhayato yojitena khaluÓabdeneti / khaluÓabda÷ kuÓalaÓabdena mÃnavaÓabdena ca yojanÅya ityartha÷ / mÃnavaÓabdena ceti yojanà / sp­«Âamiti / ki¤citprakÃÓitamityartha÷ / itÅti hetai / alaÇkÃrÃïÃmasaÇkÅrïo vi«aya÷ ka ityatrÃha--yatretyÃdi / te«Ãmiti / alaÇkÃrÃïÃmityartha÷ / prasiddhÃlaÇkÃravi«aya evetyevakÃreïa kimuta vyaÇgyavi«aya ityartho darÓita ityÃha--vyaÇgyaprakÃrastvityÃdi / utprek«ita÷ utprek«ya darÓita÷ / vyamohasthÃtatvaæ vyamohavi«ayatvam / udÃh­taÓlokagatÃnÃæ padÃnÃæ vyaÇgyaæ darÓayati--draviïetyÃdi / draviïaÓabdeneti / lÃvaïye draviïatvÃropeïetyartha÷ / uktamiti / lÃvaïyasya vya¤jitamityartha÷ / vidita ityanuktvà gaïita ityuktyà vyaÇgyamÃha--cireïetyÃdi / tatreti / tathÃvidhe vyaya ityartha÷ / ananteti / anantenÃnavadhinà kÃlena yannirmÃïaæ tanvÅtanunirmÃïaæ tatkÃriïo 'pÅtyartha÷ / lÃvaïyadraviïavyayo na gaïita÷ kleÓo mahÃn svÅk­ta÷ svacchandasya sukhaæ janasya vasata÷ cintÃnalo dÅpita÷ / e«Ãpi svayameva tulparamaïÃbhÃvÃdvarÃkÅ hatà ko 'rthaÓcetasi vedhasà vinihitastanvyÃstanuæ tanvatà // ityatra vyÃjastutiralaÇkÃra iti vyÃkhyÃyi kenacittanna cuturastram; yato 'syÃbhidheyasyaitadalaÇkÃrasvarÆpamÃtraparyavasÃyitve na suÓli«Âatà / yato na tÃvadayaæ rÃgiïa÷ kasyacidvikalpa÷ / tasya 'e«Ãpi svayameva tulyaramaïÃbhÃvÃdvarÃkÅ hatÃ' ityevaævidhoktyanupapatte÷ / nÃpi nÅrÃgasya; locanam draviïaÓabdena sarvasvaprÃyatvamanekasvak­tyopagitvamuktam / gaïita iti / cireïa hi yo vyaya÷ sampadyate na tu vidyudiva jhaÂiti tatrÃvaÓyaæ gaïanayà bhavitavyam / anantakÃlanirmÃïakÃriïo 'pi tu vidherna vivekaleÓo 'pyudabhÆditi paramasyÃprek«Ãvattvam / ata evÃha--kleÓo mahÃniti / svacchandasyeti / viÓ­Çkhalasyetyartha÷ / e«ÃpÅti / yatsvayaæ nirmÅyate tadeva ca nihanyata iti mahadvaiÓasamapiÓabdena vakÃreïa coktam / ko 'rtha iti / na svÃtmano na lokasya na nirmitasyetyartha÷ / tasyeti / rÃgiïo hi varÃkÅ hateti k­païatÃliÇgitamamaÇgalopahataæ cÃnuvitaæ vacanam / tulyaramaïÃbhÃvÃditi bÃlapriyà nodabhÆditi / tadagaïanayeti bhÃva÷ / asya vidhe÷ / aprek«Ãvattvam avim­ÓyakÃritvam / uktamityanu«aÇga÷ / nirmÃïajhÃÂityÃbhÃvavivak«ÃyÃæ gamakamÃha--ata evetyÃdi / pÃdatrayoktÃnaæ trayÃïÃmekena yogyo na kaÓcidartho nirÆpyamÃïo d­Óyata ityÃha--na svÃtmana ityÃdi / artha ityanu«ajyate / v­ttau 'vyÃjastutiralaÇkÃra' iti / nindÃdvÃrà nÃyikÃyÃ÷ stute÷ pratÅteriti bhÃva÷ / 'na suÓli«Âate'ti / su«Âhu saÇgatvaæ na bhavatÅtyartha÷ / atra hetumÃha--'yata' ityÃdi / 'ayam' iti / Ólokokta ityartha÷ / 'vikalpa÷' vividhakalpanÃvi«aya÷ / netyatra hetumÃha--'tasye'tyÃdi / kathaæ rÃgiïastathÃvithadhoktyanupapattirityata upapÃdayati locane--rÃgiïo hÅtyÃdi / varÃkÅti k­païatÃliÇgitaæ hatetyamaÇgalopahataæ ca vacanaæ rÃgiïo hyanucitamiti sambandha÷ / rÃgÅ hi tannimagnacittav­ttitayà tÃmeva bahumanyamÃnastadrÆpasu«amÃsudhÃmÃsvÃdayan kathaÇkÃraæ tasyÃ÷ ÓocyatvamamaÇglatvaæ ca paryÃlocayediti bhÃva÷ / tulyaramaïÃbhÃvÃditÅti / rÃgiïo vacanamityanu«aÇga÷ / svÃtmanÅti / svÃtmani locanam svÃtmanyatyantamanucitam / Ãtmanyapi tadrÆpÃsambhÃvanÃyÃæ rÃgatÃyÃæ ca paÓuprÃyatvaæ syÃt / nanu ca rÃgiïo 'pi kutaÓcitkÃraïÃtparig­hÅtakatipayakÃlavratasya và rÃvaïaprÃyasya và sÅtÃdivi«aye du«yantaprÃyasya vÃnirj¤ÃtajÃtiviÓe«e ÓakuntalÃdau kimiyaæ svasaubhÃgyÃbhimÃnagarbhà tatstutigarbhà coktirna bhavati / vÅtarÃgasya và anÃdakÃlÃbhyastarÃgavÃsanÃvÃsitatayà madhyasthatvenÃpi tÃæ vastutastathà paÓyato neyamukti÷ na saæbhÃvyà / na hi vÅtarÃgo viparyastÃn bhÃvÃn paÓyati / na hyasya vÅïÃkvaïitaæ kÃkaraÂitakalpaæ pratibhÃti / tasmÃtprastutÃnusÃreïobhayasyÃpÅyamuktirupapadyate / aprastutapraÓaæsÃyÃmapi hyaprastuta÷ sambhavannevÃrtho vaktavya÷, nahi tejasÅtthamaprastutapraÓaæsà sambhavati--aho bÃlapriyà sati, yadvÃ--svÃtmavi«ayakamityartha÷ / atyantamanucitamiti / kÃmamastu svÃtmavyatiriktajanÃpek«ayà tulyaramaïÃbhÃvasya sambhÃvanà svÃtmÃpek«ayÃpi tatsambhÃvanà na yuktetyatastadvacanamatyantÃnucitamityartha÷ / kuto / ¬anaucityamityata Ãha--ÃtmanyapÅtyÃdi / tadrÆpÃsambhÃvanÃyÃmiti / tadanurÆpasaundaryasya sambhÃvanÃyà abhÃve satÅtyartha÷ / tulyaramaïatvasambhÃvanÃyà abhÃve satÅtyartho và / rÃgitÃyÃæ tadrÃgitve sati / ÓlokasyÃsya prabandhÃntargatatve yathà prakaraïÃnuguïÃrthaparikalpanaæ, tathà pradarÓya na cetyÃdigranthamavatÃrayati--nanu cetyÃdi / rÃgiïo 'pÅyamukti÷ kinna bhavatÅti sambandha÷, bhavatyevetyartha÷ / nanu tadabhÃva ukta evetyata Ãha--kutaÓcidityÃdi / svÃsaubhÃgyÃbhimÃnagarbheti / tulyaramaïÃbhÃvÃditi tu svavyatiriktajanÃpek«ayeti bhÃva÷ / rÃgijanoktitvamupapÃdya vÅtarÃgauktitvamatpapÃdayati--vÅtetyÃdi / vÅtarÃgasya và iyamuktina na sambhÃvyeti sambandhatha÷, sambhÃvyaivetyartha÷ / atra hetumÃha--anÃdÅtyÃdi / tathà paÓyata÷ niratiÓayalÃvaïyÃdiguïaÓÃlitayà paÓyata÷ / tathà darÓanÃcca pÆrvarÃgavÃsanÃvaÓÃt tathÃvidhokti÷ sambhavatyevetyartha÷ / vastutastathà paÓyata ityetadupapÃdayati--na hÅtyÃdi / nigamayati--tasmÃditi / ubhayasya rÃgiïo vÅtarÃgasya ca / uktameva dra¬hayitumÃha--aprastutetyÃdi / sambhavannevÃprastuto 'rtho vaktavya iti sambandha÷ / vyatirekapradarÓanenoktameva sÃdhayati--na hÅtyacÃdi / tejasi prastutatejovi«aye / viÓe«amÃha--setyÃdi / sà aprastutapraÓaæsà / prastutaparatayà prastutÃrthatÃtparyakatayà / itÅti hetau / atreti / lÃvaïyetyÃdÃvityartha÷ / nÃsambhava iti / abhidheyasyeti Óe«a÷ / kintÆktarÅtyà sambhavo 'stÅti bhÃva÷ / v­ttau--'aprastutapraÓaæse'ti / sÃrÆpyanibandhanÃprastutapraÓaæsetyartha÷ / 'guïÅbhÆtÃtmane'ti / upÃyabhÆtenetyartha÷ / atra vyaÇgyopask­tasya vÃcyÃrthasyaiva prÃdhÃnyamityato 'prastutapraÓaæsÃlaÇkÃra iti bodhyam / tasyaivaævidhÃvikalpaparihÃraikavyÃpÃratvÃt / na cÃyaæ Óloka÷ kvacitprabandha iti ÓrÆyate, yena tatprakaraïÃnugatÃrthatÃsya parikalpayate / tasmÃdaprastutapraÓaæseyam / yasmÃdanena vÃcyena guïÅbhÆtÃtmanà nissÃmÃnyaguïÃvalopÃdhmÃtasya nijamÃhimotkar«ajanitasamatsarajanajvarasya viÓe«aj¤amÃtmano na ka¤cidevÃparaæ paÓyata÷ paridevitametaditi prakÃÓyate / tathà cÃyaæ dharmakÅrte÷ Óloka iti prasiddhi÷ / sambhÃvyate ca tasyaiva / yasmÃt-- anadhyavasitÃvagÃhanamanalpadhÅÓaktinÃ- pyad­«ÂaparamÃrthatattvamadhikÃbhiyogairapi / locanam dhikte kÃr«ïyamiti sà paraæ prastutaparatayeti nÃtrÃsambhava ityÃÓaÇkyÃha--na ceti / nissÃmÃnyeti nijamahimeti viÓe«aj¤amiti paridevitamityetaiÓcaturbhirvÃkyakhaï¬ai÷ krameïa pÃdacatu«Âayasya tÃtparyaæ vyÃkhyÃtam / nanvatrÃpi kiæ pramÃïamityÃÓaÇkyÃha--tathà ceti / nanu kimiyatetyÃÓaÇkya tadÃÓayena nirvivÃdatadÅyaÓlokÃrpitenÃsyÃÓayaæ saævÃdayati--sambhÃvyata iti / avagÃhanamadhyavasitamapi na yatra ÃstÃæ tasya sampÃdanam / bÃlapriyà locane--krameïeti / nissÃmÃnyaguïetyanena lÃvaïyetyÃdyapÃdatÃtparyÃrtha ukta÷, evaævadato hyalokasÃmÃnyaguïagaïapÆrïatvÃdaho / ahamiti mahÅyÃnavalepa÷ parisphuÂaæ gamyata iti bhÃva÷ / atrÃpÅti / aprastutapraÓaæsÃpak«e 'pÅtyartha÷ / v­ttau--'tathÃce'tyÃdi / cakÃro hetau / yato 'yaæ dharmakÅrte÷ Óloka iti prasiddhiratastathÃpÆrvoktÃrthaka ityartha÷ / viniÓcayav­ttyante sthito 'yaæ Óloka iti prasiddhiratastathÃpÆrvoktÃrthaka ityartha÷ / viniÓcayav­ttyante sthito 'yaæ Óloka iti ÓrÆyate / locane--kimityÃdi / iyateti / dharmakÅrte÷ Óloka ityetÃvatetyartha÷ / tadÃÓayena dharmakÅrterÃÓayena / nirvivÃdeti / prak­todÃharaïe hi vivÃdo vyÃjastutyaprastutapraÓaæsÃvi«ayo na vak«yamÃïatadÅyaÓloka iti bhÃva÷ / asyeti / lÃvaïyetyÃdiprak­taÓlokasyetyartha÷ / saævÃdayatÅti / ayaæ bhÃva÷--yo yasyÃÓayo 'nyatra suspa«Âapratipattikassa eva sambhavan anyatrÃparisphuÂapratÅtike vi«aye 'pyadhyavasÃtumucita ityato vÃkyaÓe«anyÃyÃnusÃreïÃtrÃprastutapraÓaæsÃvadhÃraïasiddhiriti / v­ttau--'sambhÃvyate ca tasyaive'ti / Óloko 'yaæ dharmakÅrtisambandhitvenaivÃnumÅyate cetyartha÷ / atra hetumÃha--'yasmÃda'tyÃdi / 'anadhyavasite'ti / anadhyavasitaæ sudhÅbhirna sampipÃdayi«itamavagÃhanamavabodha÷, paya÷pak«e yadà dÃnÃyÃnta÷ praveÓo yasya tat / analpà dhÅÓaktirbuddhisÃmarthyaæ yasya tenÃpyanyena kenacit kartrà / adhikairabhiyogai÷ prayatnairapi / ad­«ÂÃniparamÃrthatattvÃni yatra / yadgatÃnyutk­«ÂÃrthatattvÃnyad­«ÂapÆrvÃïÅtyartha÷ / paya÷pak«e tvetallocane viv­tam--alabdhetyÃdi ca / mataæ mama jagatyalabdhasad­ÓapratigrÃhakaæ prayÃsyati payonidhe÷ paya iva svadehe jÃrÃm // ityanenÃpi Ólokenaivaævidho 'bhiprÃya÷ prakÃÓita eva / locanam paramaæ yadarthatattvaæ kaustubhÃdibhyo 'pyuttamam, alabdhaæ prayatnaparÅk«itamapi na prÃptaæ sad­Óaæ yasya tathÃbhÆtaæ pratigrÃhamekaiko grÃho jalacara÷ prÃïÅ airÃvatoccai÷ÓravodhanvantariprÃyo yatra tadalabdhasad­ÓapratigrÃhakam / evaævidha iti / paridevitavi«aya ityartha÷ / iyati cÃrthe aprastutapraÓaæsopamÃlak«aïamalaÇkÃradvayam / anantaraæ tu svÃtmani vismayadhÃmatayÃdbhute viÓrÃnti÷ / parasya bÃlapriyà evaæ bhÆtaæ mama mataæ matapratipÃdako grantha÷ / alabdha÷ sad­Óa÷ svatulya÷ pratigrÃhako 'nyÃn pratibodhayità svayaæ bo / ca yasya tathÃvidhaæ sat / svadehe jarÃæ prayÃsyati jÅrïaæ bhavi«yati / anadhyavasitamityanena kaimutyena labdhamarthamÃha locane--ÃstÃmityÃdi / tasyeti / avagÃhanasyetyartha÷ / paramamityasya vivaraïam--kaustubhÃdibhyo 'pyuttamaæ yadarthatattvamiti / ad­«Âaæ paramaæ yasmÃttathÃvidhamarthatattvaæ kaustubhÃdiæ yatra tat / yadgatÃrthatattvÃduttamamanyatrÃd­«Âamityartha iti bhÃva÷ / lÃbhani«edhena tadupÃyÃnve«aïaæ sidhyatÅtyÃÓayenÃha--prayatnetyÃdi / sad­Óamiti / vastviti Óe«a÷ / tathÃbhÆtaæ pratigrÃhamiti / pratigrÃhamiti vÅpsÃyÃmavyayÅbhÃva÷ / 'avyayÅbhÃvaÓce'ti napuæsakatvam / pratÅtyasya vivaraïam--ekaika iti / grÃhaÓabdaÓcatra na mukhyÃrthaka÷, kintu jalacaraprÃïitvaguïayogenÃrthÃntaravartÅtyÃha--jalacara ityÃdi / yadgatairÃvaïÃdijalacarasad­Óaæ vastvanyatra labdhamityartha÷ / iyati cÃrtha iti / ukte ÓlokadvayavÃcyÃrthe ityartha÷ / aprastutetyÃdi / lÃvaïyetyÃdÃvaprastutapraÓaæsà anadhyavasitetyÃdÃvupameti tadÃtmakÃlaÇkÃradvayamityartha÷ / anantarantviti / uktÃlaÇkÃrasundaravÃcyÃrthapratÅtyuttarakÃlamityartha÷ / svÃtmanÅti / vaktà dharmakÅrtiratra svÃtmaÓabdÃrtha÷ / vismayeti / vismayavi«ayatvenetyartha÷ / lÃvaïyetyÃdau svasya lokaguïagaïapÆrïatvapratipÃdanenÃnadhyavasitetyÃdau tÃd­ÇmatapravartakatvapratapÃdanena cÃtmano viÓvottaratvapratyÃyanÃttatpadyaÓroturÃtmavi«ayakavismayajananÃditi bhÃva÷ / yadvÃ--vismayadhÃmatayeti / vismayÃÓrayatvenetyartha÷ / tattacchalokena piratipÃditÃyÃstathÃvidhasya svasya svamatasya ca tathÃvidhaÓocyÃvasthÃyÃ÷ svapne 'pyasambhÃvyÃyÃ÷ sambhavÃt svasya vismaya÷ / adbhute viÓrÃntiriti / sah­dayÃnÃæ tadvismayacarvaïayeti bhÃva÷ / anadhyavavasitetyÃdiÓlokasya vÅrarase 'pi viÓrÃntimÃha--paresya cetyÃdi / aprastutapraÓaæsÃyÃæ ca yadvÃcyaæ tasya kadÃcidvivak«itatvaæ, kadÃcidavivÃk«itatvaæ, kadÃcidvivak«itÃvivak«itatvamiti trayÅ bandhacchÃyà / tatra vivak«itatvaæ yathÃ-- parÃrthe ya÷ pŬÃmanubhavati bhaÇge 'pi madhuro yadÅya÷ sarve«Ãmiha khalu vikÃro 'pyabhimata÷ / na samprÃpto v­rddhi yadi sa bh­Óamak«etrapatita÷ kimik«orde«o 'sau na punaraguïÃyà marubhuva÷ // yathà và mamaiva--- amÅ ye d­Óyaneti nanu subhagarÆpÃ÷ saphalatà bhavatye«Ãæ yasya k«aïamupagatÃnÃæ vi«ayatÃm / locanam ca Órot­janasyÃtyÃdarÃspadatayà prayatnagrÃhyatayà cotsÃhajananenaivaæbhÆtamatyantopÃdeyaæ satkatipayasamucitajanÃnugrÃhakaæ k­tamiti svÃtmani kuÓalakÃritÃpradarÓanayà dharmavÅrasparÓanena vÅrarase viÓrÃntiriti mantavyam anyathà paridevitamÃtreïa kiæ k­taæ syÃt / aprek«ÃpÆrmakÃratvamÃtmanyÃveditaæ cetkiæ tata÷ svÃrthaparÃrthÃsambhavÃdityalaæ bahunà / nanu yathÃsthitasyÃrthasyÃsaÇgatau bhavatvaprastutapraÓaæsÃ, iha tu saÇgatirastyevetyÃÓaÇkya saÇgatÃvapi bhavatyevai«eti darÓayitumupakramate---aprastuteti / nanviti / yairidaæ jagadbhÆ«itamityartha÷ / yasya cak«u«o vi«ayatÃæ k«aïaæ gatÃnÃme«Ãæ saphalatà bhavati tadidaæ bÃlapriyà Órot­janasyotsÃhajanane hetudvayam--atyÃdaretyÃdi / matasyeti / Óe«a÷ / utsÃheti / matagrahavi«ayakotsÃhetyartha÷ / evaæbhÆtamityÃdi / matamiti Óe«a÷ / kuÓalakÃriteti / sanmatanirmÃïarÆpasatkarmakÃritetyartha÷ / anyatheti / rasaviÓrÃntyabhÃva ityartha÷ / paridevitamÃtreïeti / mÃtraÓabdenapÆrvoktaviÓrÃntisthalaparyavasÃnavyavaccheda÷ / nanvaprek«ÃpÆrvakatvamÃtmano 'nena darÓitaæ svavi«ayaparidevitasya sarvatra tadÃvedakatvÃditi na ki¤citkaratvaviraha ityÃÓaÇkya pariharati--aprek«etyÃdi / nanvaprastutapraÓaæsÃyÃmityÃdigranthasya kà saægatirityata÷ prÃsaÇgikÅ seti darÓayannavatÃrayati--nanvityÃdi / yathÃsthitasyÃrthasyeti / yathÃÓrutavÃcyÃrthasyetyartha÷ / asaÇgatau asambhave / iha tviti / lÃvaïyetyÃdau tvityartha÷ / saÇgatiriti / vÃcyÃrthasya sambhava ityartha÷ / saca pÆrvoktarÅtyà bodhya÷ / v­ttau 'aprastutapraÓaæsÃyÃ'miti / nirÃloke loke kathamidamaho cak«uradhunà samaæ jÃtaæ sarvairna samamathavÃnyairavayavai÷ // anayorhi dvayo÷ Ólokayorik«ucak«u«Å vivak«itasvarÆpe eva na ca prastute / mahÃguïasyÃvi«ayapatitatvÃdaprÃptaparabhÃgasya kasyacitsvarÆpamupavarïayituæ dvayorapi ÓlokayostÃtparyeïa prastutatvÃt / avivak«itatvaæ yathÃ-- kastvaæ bho÷ kathayÃmi daivahatakaæ mÃæ viddhi ÓÃkhoÂakaæ vairÃgyÃdiva vak«i, sÃdhu viditaæ kasmÃdidaæ kathyate / locanam cak«uriti sambandha÷ / Ãloko viveko 'pi / na samamiti / hasto hi parasparÓÃdÃnÃdÃvapyupayogÅ / avayavairiti / atitucchaprÃyairityartha÷ / aprÃpta÷ para utk­«Âo bhÃgo 'rthalÃbhÃtmaka÷ svarÆpaprathanalak«aïo và yena tasya / kathayÃmÅtyÃdipratyukti÷ / anena padenedamÃha--akathanÅyametat ÓrÆyamÃïaæ hi nirvedÃya bhavati, tathÃpi tu yadi nirbandhastatkathayÃmi vairÃgyÃditi / kÃkvà devahatakamityÃdinà ca sÆcitaæ te vairÃgyamiti bÃlapriyà aprastutÃrthavarïanasthala ityartha÷ / 'vivak«itatvam' iti / tasyetyanu«aÇga÷ / 'parÃrtha' iti / pŬà nÃmÃk«au ni«pŬanaæ satpuru«e tu kleÓa÷ / evaæ bhaÇgo granthitroÂanaæ dhanÃbhÃvanimittako viplavaÓca / mÃdhuryaæ rasaviÓe«o 'nulbaïatva¤ca / vikÃraÓÓarkarÃdiÓcittavikÃraÓca / na hi satpuru«Ã÷ krodhÃdyavasthÃyÃmapyasevyÃ÷ / ak«etramÆ«arasthÃnaæ nirvivekaprabhvÃdisthÃnaæ ca / 'kim' ityÃdi / marubhuva eva do«a iti bhÃva÷ / 'amÅ'ti / ye ityasya pratinirdeÓa÷--'e«Ãm' iti 'yasyetyasyedam' iti ca / nanu subhagarÆpà ityetadviv­ïoti locane--yairityÃdi / viveko 'pÅtyapiÓabdena prakÃÓarÆpÃrthasya saÇgraha÷ sÃmyÃbhÃve vivak«itaæ hetuæ darÓayati--hastà hÅtyÃdi / idamupalak«aïaæ, caraïÃdikaæ hi gamanÃdyupayogi / vyaÇgyÃrthamÃha--atituccheti / bhÃgaÓabdena dhanÃdilÃbha÷ kÅrtiprasaralÃbho và grÃhyo dvayorapi bhajanÅyatvena bhÃgaÓabdavÃcyatvÃdityÃha--arthalÃbhaityÃdi / aneneti / kathayÃmÅtyanenetyartha÷ / Ãha vya¤jayati / akathanÅyatve hetumÃha--ÓrÆyamÃïamityÃdi / ÓrÆyamÃïaæ na tu ÓravaïottaramevetyatiÓayitanirvedahetutvaæ Óravaïasya dyotayituæ Óat­pratyena nirdeÓa÷ / vairÃgyÃdiva vak«ÅtyatrevaÓabda÷ pratÅtau,tvaæ vairÃgyÃdvadasÅti j¤Ãyata ityartha÷ / madÅyaæ vairÃgyaæ kena j¤Ãtamityata Ãha--kÃkvetyÃdi / kÃkvà ÓokasÆcakadhvanivikÃrayÃvat / vÃmenÃtra vaÂastamadhvagajana÷ sarvÃtmanà sevata na cchÃyÃpi paropakÃrakariïÅ mÃrgasthitasyÃpi me // na hi v­k«aviÓe«eïa sahoktipratyuktÅ sambhavata ityavivak«itÃbhidheyenaivÃnena Ólokena sam­ddhÃsatpuru«asamÅpavartino nirdhanasya kasyacinmanasvina÷ paridevitaæ tÃtparyeïa vÃkyarthÅk­tamiti pratÅyate / vivak«itatvÃvivak«itatvaæ yathÃ--- uppahajÃÃeæ asohiïÅeæ phalakusumapattarahaÃe / verÅeæ vaiæ dento pÃmara ho ohasijjihasi // locanam sÃdhuviditamityuttaram / kasmÃditi vairÃgye hetupraÓna÷ / idaæ kathyata ityÃdisanirvedasmaraïopakramaæ kathaÇkathamapi nirÆpaïÅyatayottaram / vÃmeneti / anucitena kulÃdinopalak«ita ityartha- / vaÂa iti / cchÃyÃmÃtrakaïÃdeva phaladÃnÃdiÓÆnyÃduddhurakandhara ityartha÷ / chÃyÃpÅti / ÓÃkhoÂako hi smaÓÃnÃgnijvÃlÃlŬhalatÃpallavÃdistaruviÓe«aïa / atrÃvivak«ÃyÃæ hetumÃha--na hÅti / sam­ddho yo 'satpuru«a÷ / 'sam­ddhasatpuru«a' bÃlapriyà idaæ kathyata iti kathanapratij¤ÃbhiprÃyÃmÃha--sanirvedetyÃdi / sm­tivi«ayavastuno nirvedapradatvÃtsmaraïasahabhÃvÅ nirveda iti sanirvedatvaæ smaraïasya / nirÆpaïÅyatayeti / nirÆpaïamucitavacanaparyÃlocanam / uttaramiti / idaæ kathyata ityÃdÅtyasyÃnena sambandha÷ / vÃmenetyetat prastutÃrthe yojayati--anucitenetyÃdi / vaÂaÓabdenÃrthaÓaktibalena gamyamarthamÃha--chÃyetyÃdi / ÓÆnyÃditi / karaïÃdityasya viÓe«aïam / atranti / kastvamityÃdyudÃharaïa ityartha÷ / v­ttau--'utpathe'ti / he pÃmara tathÃbhÆtÃyà badaryÃ÷ v­ti dadÃttvaæ janairapahasi«yasa ityanvaya÷ / badarÅ v­k«aviÓe«a÷ / "prÃcÅnÃæ prÃntato v­tti"rityamara÷ / sambhavÅtyasyÃnantaraæ na cÃsambhavÅti ca kvacit atra hi vÃcyÃratho nÃtyantaæ sambhavÅ nà casambhavÅ / tasmÃdvÃcyavyaÇgyayo÷ prÃdhÃnyÃprÃdhÃnye yatnato nirÆpaïÅye / _________________________________________________________ pradhÃna-guïa-bhÃvÃbhyÃæ vyaÇgyasyaivaæ vyavasthite / kÃvye ubhe tato 'nyad yat tac citram abhidhÅyate // DhvK_3.41 // citraæ ÓabdÃrtha-bhedena dvividhaæ ca vyavasthitam / tatra kiæcic chabda-citraæ vÃcya-citram ata÷ param // DhvK_3.42 // __________ pradhÃnaguïaphabhÃvÃbhyÃæ vyaÇgyasyaivaæ vyavasthite / kÃvye ubhe to 'nyadyatta¤citramabhidhÅyate // 41 // citraæ ÓabdÃrthabhedena dvividhaæ ca vyavasthitam / tatra ki¤cicchabdacitraæ vÃcyacitramata÷ param // 42 // / locanam iti pÃÂhe sam­ddhena ­ddhimÃtreïa sÃtpuru«o na tu guïÃdineti vyÃkhyeyam / nÃtyantamiti / vÃcyabhÃvaniyamo nÃsti nÃstÅti na Óakyaæ vaktuæ, vyaÇgyasyÃpi bhÃvÃditi tÃtparyam / tathà hi utpathajÃtÃyà iti na tathÃkulodbhÆtÃyÃ÷ / aÓobhanÃyà iti lÃvaïyarahitÃyÃ÷ / phalakusumapatrrarahitÃyà ityevambhÆtÃpi kÃcitputriïÅ và bhrÃtrÃdipak«aparipÆrvatayà sambandhivargapo«ità và parirak«yate / badaryà v­ttiæ dadatpÃmara bho÷, hasi«yase sarvalokairiti bhÃva÷ / evamaprastutapraÓaæsÃæ prasaÇgato nirÆpya prak­tameva yannirÆpaïÅyaæ tadupa saæharati--tasmÃditi / aprastutapraÓaæsÃyÃmapi lÃvaïyetyatra Óloke yasmÃdyvÃmoho loksya d­«Âastato hetorityartha÷ // 40 // evaæ vyaÇgyasvarÆpaæ nirÆpya sarvathà yattacchÆnyaæ tatra kà vÃrteti nirÆpayitumÃha--pradhÃnetyÃdinà / kÃrikÃdvayena / Óabdacitramiti / yamakacakrabandhÃdicitratayà bÃlapriyà granthe pÃÂha÷ / vÃcyÃrtha ityÃdigranthaæ tÃtparyato viv­ïoti locane--vÃcyabhÃvaniyamo nÃstÅti / vÃcyÃrthasya sambhavaniyamo nÃstÅtyartha÷ / nÃstÅti na Óakyaæ vaktumiti / vÃcyÃrtho na bhambhavatÅti vaktuæ ca na Óakyamityartha÷ / bhÃvÃt sattvÃt / vyaÇgyamarthamÃha--na tathetyÃdi / phaletyÃde÷ putrasahodarÃdirahitÃyà iti / v­timityasya rak«Ãmiti ca vyaÇgyamarthamabhisandhÃyÃha--evaæbhÆtÃpÅtyÃdi / evaæ bhÆtÃpi akulÅnà lÃvaïyÃdiguïarahità ca bhavantyapi / parirak«yata iti / janeneti Óe«a÷ / iyaæ tu putrÃdirahità ca ato 'syà rak«Ãæ kurvaæstvaæ parihÃsÃspadaæ bhavi«yasÅtyartha÷ / chÃyÃæ darÓayannÃha--badaryà ityÃdi / tasmÃdityanena vivak«itaæ hetuæ viv­ïoti--aprastutapraÓaæsÃyÃmapÅtyÃdi // 40 // pÆrvottaragranthayo÷ saÇgatiæ darÓayannuttaragranthamavatÃrayati--evamityÃti / tacchÆnyamiti / vyaÇgyaÓÆnyamityartha÷ / kà vÃrteti / ko vyavahÃra ityartha÷ / kÃrikÃdvayenÃhetyanvaya÷ / vibhÃgapradarÓanamÃtreïa siddhe Óabdacitraæ vÃcyacitramiti samaÓÅr«ikayà vyaÇgyasyÃrthasya prÃdhÃnye dhvanisaæj¤itakÃvyaprakÃra÷ guïabhÃge tu guïÅbhÆtavyaÇgyatà / tato 'nyadrasabhÃvÃditÃtparyarahitaæ vyaÇgyÃrthaviÓe«aprakÃÓanaÓaktiÓÆnyaæ ca kÃvyaæ kevalavÃcyavÃcakavaicitryamÃtrÃÓrayeïopanibaddhamÃlekhyaprakhyaæ yadÃbhÃsate taccitram / na tanmukhyaÇkÃvyam / kÃvyÃnukÃro hyasau / tatra ki¤cicchabdacitraæ yathà du«karayamakÃdi / vÃcyacitraæ tata÷ ÓabdacitrÃdanyadvyaÇgyÃrthasaæsparÓarahitaæ prÃdhÃnyena vÃkyarthatayà sthitaæ rasÃditÃtparyarahitamutprek«Ãdi / atha kimidaæ citraæ nÃma? yatra na pratÅyamÃnÃrthasaæsparÓa÷ / pratÅyamÃno hyarthastribheda÷ prÃkpradarÓita÷ / tatra yatra vastvalaÇgÃrÃntaraæ và vyaÇgyaæ nÃsti sa nÃma citrasya kalpayatÃæ vi«aya÷ / yatra tu rasÃdÅnÃmavali«ayatvaæ sa kÃvyaprakÃro na sambhavatyeva / yasmÃdavastusaæsparÓità kÃvyasya nopapadyate / vastu ca sarvameva jagadgatamavaÓyaæ kasyacidrasasya bhÃvasya vÃÇgtvaæ pratipadyate antato vibhÃvatvena / cittav­ttiviÓe«Ã hi rasÃdaya÷, na ca tadasti vastu ki¤cidyanna cittav­ttiviÓe«amupajanayati tadanutpÃdane và locanam prasiddhameva tattulyamevÃrthacitraæ mantavyamiti bhÃva÷ / Ãlekhyaprakhyamiti / rasÃdijÅvarahitaæ mukhyapratik­tirÆpaæ cetyartha÷ / atha kimidamiti Ãk«epe vak«yamÃïa ÃÓaya÷ / atrottaram--yatra neti / Ãk«eptà svÃbhiprÃyaæ darÓayati--pratÅyamÃna iti / avastusaæsparÓiteti / kacaÂatapÃdivannirthakatvaæ daÓadìimÃdivadasaæbaddhÃrthatvaæ vetyartha÷ / bÃlapriyà saæj¤ÃkaraïasyÃbhiprÃyamÃha--yamaketyÃdi / bandhÃdÅti bhinnaæ padam / prasiddhameveti / yamakÃderak«arasanniveÓaviÓe«arÆpatvÃttasya citratvamalaÇkÃravidbhirnniÓcitamevetyartha÷ / kinnibandhanamÃlekhyaprakhyatvamitta Ãha--rasÃdÅti / mukhyetyÃdi / guïÃlaÇkÃrak­tasaundaryaÓÃlitvena dhvaneranuk­tirÆpaæ cetyartha÷ / kimidamityÃk«epe hetuæ darÓayati--vak«yamÃïa iti / avastusaæsparÓitetyetaddvedhà viv­ïoti--kacaÂatapÃdÅtyÃdi / mÃbhÆditi / dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyayoreva kavivi«ayatvaucityÃditi bhÃva÷ / bhÃvaæ viv­ïoti--kÃvyetyÃdi / na nirdi«Âa iti / na tanmukhyaæ kÃvyaæ kÃvyÃnukÃro hyasÃviti vacanÃditi bhÃva÷ / asÃviti / citravi«aya ityartha÷ / kavivi«ayataiva tasya na syÃt kavivi«ayaÓca citratayà kaÓcinnirÆpyate / atrocyate--satyaæ na tÃd­kkÃvyaprakÃro 'sti yatra rÃsÃdÅnÃmapratÅti÷ / kiæ tu yadà rasabhÃvÃdivivak«ÃÓÆnya÷ kavi÷ ÓabdÃlaÇkÃramarthÃlaÇkÃraæ vopanibadhnÃti tadà tadvivak«Ãpek«ayà rasÃdiÓÆnyatÃrthasya parikalpyate / vivak«opÃrƬha eva hi kÃvye ÓabdÃnÃmartha÷ / vÃcyasÃmarthyavaÓena ca kavivivak«Ãvirahe 'pi tathÃvidhe vi«aye rasÃdipratÅtirbhavantÅ paridurbalà locanam nanu mà bhÆtkavivi«aya ityÃÓaÇkyÃha--kavivi«ayaÓceti / kÃvyarÆpatayà yadyapi na nirdi«ÂastathÃpi kavigocarÅk­ta evÃsau vaktavya÷ anyasya vÃsukiv­ttÃntatulyasyehÃbhidhÃnÃyogÃt kaveÓcedgocarà nÆnamamunà prÅtirjanayitavyà sà cÃvaÓyaæ vibhÃvÃnubhÃvyabhicÃriparyavasÃyanÅti bhÃva÷ kiæ tviti / vivak«Ã tatparatvena nÃÇgitvena katha¤cana / ityadiryo 'laÇkÃraniveÓane samÅk«ÃprakÃra uktastaæ yadà nÃnusaratÅtyartha÷ / rasÃdiÓÆnyateti / naiva tatra rasapratÅtirasti yathà pÃkÃnabhij¤asÆdaviracate mÃæsapÃkaviÓe«e / nanu vastusaundaryÃdavaÓyaæ bhavati kadÃcittathÃsvÃdo 'kuÓalak­tÃyÃmapi ÓikhariïyÃmivetyÃÓaÇkyÃha--vÃcyetyÃdi / anenÃpÅti / pÆrvaæ sarvathà tacchÆnyatvamuktamadhunà bÃlapriyà anyasyeti / kavigocarÅk­tÃdanyasyetyartha÷ / vÃsukiv­ttÃntatulyasyeti / aprak­tasyetyartha÷ / nanvastu kavigocaratvaæ kimatastatrÃha--kaveÓcetyÃdi / yathoktam-- svabhÃvaÓcÃyamarthÃnÃæ yanna sÃk«ÃdamÅ tathà / svadante satkavigirÃæ gatà gocaratÃæ yathà // iti / nanvastu prÅtijanakatvaæ, tathÃpi kathaæ rasÃdiÓÆnyatvÃbhÃva ityata Ãha--sà cetyÃdi / kÃvyajanyasya prÅtiviÓe«asya niyamena rasÃsvÃdaikanibandhanatvÃditi bhÃva÷ / 'kintvi'tyÃdigranthasya bhÃvaæ viv­ïoti--vivak«etyÃdi / yadà nÃnusaratÅti / tadanusÃreïÃlaÇkÃropanibandha evÃlaÇkÃrÃïÃæ rasÃÇgatvamiti bhÃva÷ / sad­«Âantaæ bhÃvamÃha--naivetyÃdi / tatreti / samÅk«ÃprakÃro ya uktastadanusaraïaæ vinÃlaÇkÃropanibandhasthala ityartha÷ / rasapratÅtiriti / rasaÓabdena Ó­ÇgÃrÃdirmadhurÃdiÓca raso vivak«ita÷ / tathÃsvÃda iti / rasÃsvÃda ityartha÷ / ÓikhariïyÃmiveti / ÓikhariïÅ nÃmadadhyÃdimiÓro bhak«yaviÓe«a÷ / 'anenÃpÅ'tyapiÓabdÃrthamÃha--pÆrvabhityÃdi / tacchÆnyatvam rasaÓÆnyatvam / daurbalyamiti / rasÃsvÃdasyeti Óe«a÷ / bhavatÅtyanenÃpa prakÃreïa nÅrasatvaæ parikalpya citravi«ayo vyavasthÃpyate / tadidamuktam--- 'rasabhÃvÃdivi«ayavivak«Ãvirahe sati / alaÇkÃranibandho ya÷ sa citravi«ayo mata÷ // rasÃdi«u vivak«Ã tu syÃttÃtparyavatÅ yadà / tadà nÃstyeva tatkÃvyaæ dhvaneryatra na gocara÷ // ' etacca citraæ kavÅnÃæ viÓ­ÇkhalagirÃæ rasÃditÃtparyamanapek«yaiva kÃvyaprav­ttidarÓanÃdasmÃbhi÷ parikalpitam / idÃnÅntanÃnÃæ tu nyÃyye kÃvyanaya vyavasthÃpane kriyamÃïe nÃstyeva dhvanivyatirikta÷ kÃvyaprakÃra÷ / yata÷ paripÃkavatÃæ kavÅnÃæ rasÃditÃtparyavirahe vyÃpÃra eva naÓobhate / rasÃditÃtparye ca nÃstyeva tadvastu yadabhimatarasÃÇgatÃæ nÅyamÃnaæ na praguïÅbhavata / acetanà api hi bhÃvà yathÃyathamucitarasavibhÃvatayà cetanav­ttÃntayojanayà và na santyeva te ye yÃnti na rasÃÇgatÃm / tathà cedamuccete--- locanam tu daurbalyamityapiÓabdasyÃrtha÷ / aj¤ak­tÃyÃæ ca ÓikhariïyÃmaho khikhariïÅti na tajj¤ÃnÃccamatkÃra÷ api tu dadhigu¬amaricaæ caitadasama¤jasayojitamiti vaktÃro bhavanti / uktamiti / mayaivetyartha÷ / alaÇkÃrÃïÃæ ÓabdÃrthagatÃnÃæ nibandha ityartha÷ / nanu 'taccitramabhidhÅyate' iti kimanenopadi«Âena / akÃvyarÆpaæ hi taditi kathitam / heyatayà tadupadiÓyata iti cet--ghaÂe k­te kavirna bhavatatyetadapi vaktavyamityÃÓaÇkya kavibhi÷ khalu tatk­tamato heyatayopadiÓyata ityetannirÆpayati--etaccetyÃdinà / paripÃkavatÃmiti / ÓabdÃrthavi«ayo rasaucityalak«aïa÷ paripÃko vidyate yo«Ãm / bÃlapriyà iti vaktÃro bhavantÅtyanena rasÃsvÃdasya daurbalyaæ darÓitam / uktamityanenÃnyoktatvaæ darÓitamiti bhramaæ vÃrayati--mayaiveti / v­ttikÃreïa mayaivetyartha÷ / akÃvyarÆpamityÃdi / tadakÃvyarÆpamiti kathitaæ hÅtyanvaya÷ / tadityasya citramityartha÷ / madhye ÓaÇkate--heyatayetyÃdi / heyatayà tyÃjyatayà / tat citram / prativakti--ghaÂa ityÃdi / tatk­tamiti / citrakÃvyaæ k­tamastÅtyartha÷ / nanu-- yatpadÃni tyajantyeva pariv­ttisahiïïutÃm / apÃre kÃvyasaæsÃre kavireka÷ prajÃpati÷ / yathÃsmai rocate viÓvaæ tathedaæ parivartate // Ó­ÇgÃrÅ cetkavi÷ kÃvye jÃtaæ rasamayaæ jagat / sa eva vÅtarÃgaÓcennÅrasaæ sarvameva tat // bhÃvÃnacetanÃnapi cetanavaccetanÃnacetanavat / vyavahÃrayati yathe«Âa sukavi÷ kÃvye svatantratayà // tasmÃnnÃstyeva tadvastu yatsarvÃtmanà rasatÃtparyavata÷ kavestadicchayà tadabhimatarasÃÇgatÃæ na dhatte / tathopanibadhyamÃnaæ và na cÃrutvÃtiÓayaæ locanam yatpadÃni tyajantyeva pariv­ttisahiïïutÃm / ityÃpi rasaucityaÓaraïameva vaktavyamanyathà nirhetukaæ tat / apÃra iti / anÃdyanta ityartha÷ / yathÃruci pariv­ttimÃha--Ó­ÇgÃrÅti / Ó­ÇgÃroktavibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃricarvaïÃrÆpapratÅtimayo na tu strÅvyasanÅti mantavyam / ata eva bharatamuni÷--'kaverantargataæ bhÃvaæ' 'kÃvyÃrthÃn bhÃvayati' ityÃdi«u kaviÓabdameva / mÆrdhÃbhi«iktatayà prayuÇkte / nirÆpitaæ caitadrasasvarÆpanirïayÃvasare / jagaditi / tadrasanimajjanÃdityartha÷ / bÃlapriyà taæ ÓabdanyÃsani«ïÃtÃ÷ ÓabdapÃkaæ pracak«ate // ityanena pÃkalak«aïamanyadevoktamityata Ãha--yatpadÃnÅtyÃdi / na tu strÅvyasanÅti / Ó­ÇgÃripadÃrtha iti Óe«a÷ / vyasanamÃsakti÷ / Ó­ÇgÃrÅtyÃdyuktÃrthe upa«ÂambhakamÃha--ata evetyÃdi / kaveriti / vÃgaÇgamukharÃgeïa sattvenÃbhinayena ca / kaverantargataæ bhÃvaæ bhÃvayan bhÃva ucyate // iti Óloka÷, kÃvyÃrthÃnityÃdivÃkyaæ ca nÃÂyaÓÃstre saptamÃdhyÃye vartete / vÃgaÇgamukharÃgÃtmanà abhinayena satvalak«aïena cÃbhinayena karaïena / kave÷ varïanÃnipuïasya yo 'ntargato 'nÃdipraktanasaæskÃrapratibhÃnamayo deÓakÃlÃdibhedÃbhÃvÃtsarvasÃdhÃraïÅbhÃvenÃsvÃdayogyaÓcittav­ttilak«aïo bhÃvastam / bhÃvayannÃsvadayogyÅkurvan / kÃvyÃrthÃnita / ko÷ kavatervà kavanÅyaæ kÃvyaæ tatra ca padÃrthavÃkyÃrthau rase«vevaæ paryavasyata ityasÃdhÃraïyÃtprÃdhÃnyacca kÃvyasyÃrthà rasÃ÷ arthyante pradhÃnyenetyarthÃ, iti cÃbhinavabhÃratyÃæ viv­tam / kathaæ jagato rasamayatvamityata Ãha--tadrasetyÃdi / rasopalak«aïamiti / puïïÃti / sarvametacca mÃhakavÅnÃæ kÃvye«u d­Óyate / asmÃbhirapi sve«u kÃvyaprabandhe«u yathÃyathaæ darÓitameva / sthite caivaæ sarva eva kÃvyaprakÃro na dhvanidharmatÃmatipatati rasÃdyapek«ÃyÃæ kaverguïÅbhÆtavyaÇgyalak«aïo 'pi prakÃrastadaÇgatÃmavalambata ityuktaæ prÃk / yadà tu cÃÂu«u devatÃstuti«u và rasÃdÅnÃmaÇgatayà vyavasthÃnaæ h­dayavatÅ«u ca sapraj¤akagÃthÃsu kÃsucidyvaÇgyaviÓi«ÂavÃcye prÃdhÃnyaæ tadapi guïÅbhÆtavyaÇgyasya dhvanini«pandabhÆtatvemevetyuktaæ prÃk / tadevamidÃrnÅntanakavikÃvyanayopadeÓe kriyamÃïe prÃthamikÃnÃmabhyÃsÃrthinÃæ yadi paraæ citreïa vyavahÃra÷, prÃptapariïatÅnÃæ tu locanam Ó­ÇgÃrapadaæ rasopalak«aïam / sa eveti / yÃvadrasiko na bhavati tadà parid­ÓyamÃno 'pyayaæ bhÃvavargo yadyapi sukhadu÷khamohamÃdhyasthyamÃtraæ laukikaæ vitarati, tathÃpi kavivarïanopÃrohaæ vinà lokÃtikrÃntarasÃsvÃdabhÆvaæ nÃdhiÓeta ityartha÷ / cÃrutvÃtiÓayaæ yanna pu«ïÃti tannÃstyeveti saæbandha÷ / sve«viti / vi«amabÃïalÅlÃdi«Âu / h­dayavatÅ«viti / 'hiaalaliÃ' iti prÃk­takavigo«ÂhyÃæ prasiddhÃsu / laÇghiagaaïà phalahÅlaÃo hontutti va¬h¬haantÅa / hÃli assa Ãsisaæ pÃlivesavatuà viïiÂhÂhavià // bÃlapriyà rasasÃmÃnyopalak«akamityartha÷ / vÅtarÃgaÓcedityÃdikaæ viv­ïoti--yÃvadrasiko na bhavatÅtyÃdi / sukheti / madhye ti«ÂhatÅti madhyastha÷ tasya bhÃvo mÃdhyasthyaæ sukhadu÷khamohÃnÃæ yanmÃdhyasthyaæ tadekÃnubhavaæ tanmÃtramityartha÷ / mÃtrapadena rasÃsvÃdavyavaccheda÷ / vitaratÅti / bhÃvavargasya triguïÃtmakatvÃditi bhÃva÷ / h­dayavatÅ«vityasya vivaraïam-- hiaalalià ityÃdi / trivargeti / trivargasya dharmÃditrayasya ya upÃya÷, sa evopeyo j¤Ãtavyastatra kuÓalÃsvityartha- / laÇghia iti / laÇghitagaganÃ÷ kÃrpÃsalatà bhavantÅti vardhayantyà / hÃlikasyÃÓi«aæ prativeÓyabadhukà nirvÃpità // iticchÃyà / he hÃlika! kÃrpÃsalatÃ÷ tvadupajÅvanabhÆtÃ÷ kÃrpÃsastambÃ÷ / laÇghitagaganÃ÷ atyuccÃ÷ / bhavantu iti hÃlikasyÃÓi«aæ vardhayantyà puna÷ puna÷ kurvatyà kayÃcit / prÃtÅti / prÃtiveÓinÅ vadhÆrityartha÷ / nirvÃpità nirv­tiæ prÃpità / kÃrpÃsalatÃnÃæ paripo«e tatsthale niÓÓaÇkaæ hÃlikena saha ramaïaæ bhavi«yatÅti baddhathà nirv­tirityanena taccauryasambhogÃbhilëo vadhvà vyajyate, tacca guïÅbhÆtam; tadetadyvÃca«Âe--atretyÃdi / dhvanireva kÃvyamiti sthitametat / tadayamatra saægraha÷--- yasmin raso và bhÃvo và tÃtparyeïa prakÃÓate / saæv­ttyÃbhihitau vastu yatrÃlaÇkÃra eva và // kÃvyÃdhvani dhvanirvyaÇgyaprÃdhÃnyaikanibandhana÷ / locanam atra godÃvarÅkacchalatÃgahane bhareïa jambÆphale«u pacyamÃne«u / hÃlikavadhÆ÷ paridhatte jambÆphalarasaraktaæ nivasanamiti tvaritayauryasaæbhogasaæbhÃvyamÃnajambÆphalarasaraktatvaparabhÃganihnavanaæ guïÅbhÆtavyaÇgyamityalaæ bahunà / dhvanireva kÃvyamiti / ÃtmÃtminorabheda eva vastuto vyutpattaye tu vibhÃga÷ bÃlapriyà prÃtiveÓyiko nirv­tiæ prÃpita iti ca locane pÃÂha÷ / so 'pi sÃdhu÷ / tadanusÃreïa gÃthà chÃyà ca paÂhanÅyà / atra pak«e saÇketasthÃnÃrthinaæ svÃnuraktaæ prÃtiveÓyikaæ tatsambhogÃbhilëiïÅ kÃcidyad­cchayà d­«Âaæ hÃlikaæ pratyevamÃÓÅrvÃdena saÇketasthÃnaæ j¤ÃpitavatÅti tatsammogÃbhilëo vyaÇgyo bodhya÷ / golÃkaccheti / godÃkacchaniku¤je bhareïa jambÆ«ÆpacyamÃnà / suhÃlikavadhÆrniyacchati jambÆrasaraktaæ sicayam // iti cchÃyà / bhareïetyasyÃtiÓayenetyartha÷ / locane 'gode'tyÃde÷ godÃvarÅtyÃdivivaramaæ bodhyam / guïÅbhÆtaæ vyaÇgyaæ darÓayati---tvaritetyÃdi / tvarita÷ patitajambÆphale niku¤cadeÓe sicayÃstaraïe tvarayà k­to yaÓcauryasambhogastena sambhÃvyamÃna÷ samutpÃdyamÃstaddhetukatayà tarkyamÃïo và yo jambÆphalarasaraktatvena parabhÃga÷ sicyasya tattadbhÃge varïÃntaraprÃpti÷ tasya nihnavanaæ gopanecchetyartha÷ / guïÅbhÆtavyaÇgyamiti / sarvÃvayavÃvacchedena jambÆphalarasaraktasya sicayasya paridhÃnena tannihnavanaæ gamyate, tattu vÃcyÃrthe guïÅbhÆtamityartha÷ / nanu dhvanikÃvyayorÃtmaÓarÅrasthÃnÅyayorbhedÃdv­ttau ' dhvanireva kÃvyam' iti sÃmÃnÃdhikaraïyena nirdeÓo 'nupapanna ityata Ãha--ÃtmÃtminorityÃdi / ÃtmÅ deha÷ / vyutpattaye Ói«yajanavyutpÃdanÃya / vibhÃga iti / dhvani÷ kÃvyasyÃtmà sarvatra tatra vi«ayÅ j¤eya÷ sah­dayairjanai÷ // _________________________________________________________ saguïÅbhÆta-vyaÇgyai÷ sÃlaÇkÃrai÷ saha prabhedai÷ svai÷ / saÇkara-saæs­«ÂibhyÃæ punar apy uddyotate bahudhà // DhvK_3.43 // __________ saguïÅbhÆtavyaÇgyai÷ sÃlaÇkÃrai÷ saha prabheda÷ svai÷ / saÇkarasaæs­«ÂibhyÃæ punarapyuddyotate bahudhà // 43 // tasya ca dhvane÷ svaprabhedairguïÅbhÆtavyaÇgyena vÃcyÃlaÇkÃraiÓca saÇkarasaæs­«ÂivyavasthÃyÃæ kriyamÃïÃyÃæ bahuprabhedatà lak«ye d­Óyate / tathÃhi svaprabhedasaÇkÅrïa÷ svaprabhedasaæs­«Âo guïÅbhÆtavyaÇgyasaÇkÅrïo guïÅbhÆtavyaÇgyasaæs­«Âo vÃcyÃlaÇkÃrÃntarasaÇkÅrïo vÃcyÃlaÇkÃrÃntarasaæs­«Âa÷ saæs­«ÂÃlaÇkÃrasaÇkÅrïa÷ saæs­«ÂÃlaÇkÃrasaæs­«ÂaÓceti bahudhà dhvani÷ prakÃÓate / locanam k­ta ityartha÷ / vÃgrahaïÃttadÃbhÃsÃde÷ pÆrvoktasya grahaïam / saæv­tyeti / gopyamÃnatayÃlabdhasaundarya tyartha÷ / kÃvyÃddhvanÅti / kÃvyamÃrge / vi«ayÅti / sa trividhasya dhvane÷ kÃvyamÃrgo vi«aya ita yÃvat // 41// ,42 // evaæ Ólokadvyena saægrahÃrthamabhidhÃya bahuprakÃratvapradarÓikÃæ paÂhati--saguïÅta / sahaguïÅbhÆtavyaÇgyena sahÃlaÇkÃrairye vartante sve dhvane÷ prabhedÃstai÷ saækÅrïatayà saæs­«Âyà vÃnantaprakÃro dhvanirita tÃtparyam / bahuprakÃratÃæ darÓayati--tathÃhÅti / svebhedairguïÅbhÆtavyaÇgyenÃlaÇkÃrai÷ prakÃÓyata iti trayo bhedÃ÷ / tatrÃpi pratyekaæ saækareïa saæs­«Âyà ceta «a / saækarasyÃpi traya÷ prakÃrÃ÷ anugrÃhyanugrÃhakabhÃvena saædehÃspadatvenaikapadÃnupraveÓeneti dvÃdaÓa bhedÃ÷ / pÆrvaæ ca ye pa¤catriæÓadbhedà uktÃste guïÅbhÆtavyaÇgyasyÃpi bÃlapriyà ÓabdÃrthamayaæ kÃvyaæ ÓarÅramiti vibhÃga ityartha÷ / vÃgrahaïÃditi / bhÃvo veti vÃkÃrÃdityartha÷ / saæv­ttyÃbhihitÃvatyasya vivaraïam--gopyamÃnatayà labdhasondarya iti / dhvanervi«ayatvoktyà kÃvyamÃrgasya vi«ayatvaæ labdhamityÃÓayenÃha--sa trividhasyetyÃdi / 'yasminni'tyÃdau / yasmin kÃvyÃdhvani / prakÃÓate sarvatra tatra vyaÇgyaprÃdhÃnyaikanibandhano dhvani÷ vi«ayÅ san sah­dayairjanairjeya ityanvaya÷ // 41// ,42 // kÃrikÃæ vyÃca«Âe---sahetyÃdi / udyÃtata ityatra dhvaniriti Óe«a iti bhÃva÷ / saguïÅbhÆtavyaÇgyaissÃlaÇkÃraissvaprabhedai÷ saha saÇkarasaæs­«Âyoruktyà pratyekaæ taistribhissaha te labhyete ityÃÓayena vibhÃgÃn darÓayati--svaprabhedairityÃdi / prakÃÓyata iti sammiÓnyata iti ca pÃÂha÷ / dvÃdaÓeti / svaprabhedÃdibhistribhi÷ saha saÇkarak­tà nava, saæs­«Âik­tÃstraya iti dvÃdaÓetyartha÷ / pÆrvaæ ca ye pa¤catriæÓadbhedà uktà iti / dvitÅyodyotÃvasÃna 'evaæ dhvane÷ prabhedÃn pratipÃdye'ti v­ttigranthavyÃkhyÃnÃvasare ye pa¤catriÓadbhedÃ÷ tatra svaprabhedasaÇkÅrïatvaæ kadÃcidanugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvena / yathÃ--'evaævÃdini devar«au' ityÃdau / atra hyarthaÓaktyudbhavÃnuraïanarÆpavyaÇgyadhvaniprabhedenÃlak«yakramavyaÇgyadhvaniprabhedo 'nug­hyamÃïa÷ pratÅyate / evaæ kadÃcitprabhedadvayasampÃtasandehena / yathÃ-- khaïapÃhuïià deara esà jÃÃeæ kiæpi de bhaïidà / ruai pa¬oharavalahÅdharammi aïuïijjau varÃri // locanam mantavyÃ÷ / svaprabhedÃstÃvanto 'laÇkÃra ityekasaptati÷ / tatra saækaratrayeïa saæs­«Âyà ca guïane dve Óate caturaÓÅtyadhike / tÃvatà pa¤catriæÓato mukhyabhedÃnÃæ guïane saptasahastrÃïi catvÃri ÓatÃni viÓatyadhikÃni bhavanti / alaÇkÃraïÃmÃnantyÃtvasaækhyatvam / tatrà vyutpattaye katipayabhede«ÆdÃharaïÃni ditsu÷ svaprabhedÃnÃæ kÃrikÃyÃmanyapadÃrthatvena pradhÃnatayoktatvÃttadÃÓrayÃïyeva catvÃryudÃharaïÃnyÃha--tatreti / anug­hyamÃïa iti / lajjayà hi pratÅtayà / abhilëaÓ­ÇgÃro 'trÃnug­hyate vyabhicÃribhÆtatvena / k«aïa utsavastatra nimantraïenÃnÅtà he devara! e«Ã te jÃyayà kimapi bhaïità roditi / pa¬ohare ÓÆnye valabhÅg­he anunÅyatÃæ varÃkÅ / sà tÃvaddevarÃnuraktà tajjÃyayà viditav­ttÃntayà kimapyuktetye«oktistadv­ttÃntaæ bÃlapriyà svayaæ pratipÃdità ityartha÷ / te iti / pa¤catriæÓadbhedà ityartha÷ / svaprabhedà iti / dhvaneravÃntarabhedà ityartha÷ / tÃvanta iti / pa¤catriæÓadityartha÷ / alaÇkÃra iti / alaÇkÃratvÃvacchinna ityartha÷ / tatatretyÃdi / ekasaptateÓcaturbhirguïana ityartha÷ / dve Óate caturaÓÅtyadhike ityasyÃnantaraæ 'tÃvatà pa¤catriÓato mukhyabhedÃnÃæ guïane saptasahasrÃïi catvÃri viæÓatyadhikÃni bhavantÅti pÃÂho bahu«u granthe«u d­Óyate, tadartha÷ saÇgato na bhÃti, vidvadbhirnniÓcetavya÷ / asaækhyatvamiti / ato 'laÇkÃratvÃvacchi eka eva grÃhya iti bhÃva- / anyapadÃrthatveneti / saguïÅbhÆtetyÃdibahuvrÅhidvayÃnyapadÃrthatvenetyartha÷ / atra hyarthaÓaktÅtyÃdiv­tyuktaæ viv­ïoti--lajjayetyÃdi / vyabhivÃribhÆtatveneti / lajjÃyÃÓÓ­ÇgÃravyabhicÃritvena hetunetyartha÷ / utsava iti / utsavo 'yaæ devarasambandhÅ bodhya÷ / prÃdhuïiketyasyÃmyÃgateti vÃcyÃrtha÷ / tadbhÃvÃrthakathanam---nimantraïenÃnÅteti / anenÃnunayanasyÃvaÓyakatvaæ dyotyate / devaretyÃdicchÃyÃpradarÓanam / kimapÅti / anucitamityartha- / yato rodati ato varÃkÅ dÅnà / sà tvayà anunÅyatÃmiti sambandha÷ / gÃthÃmimÃmavatÃraïapÆrvakaæ vyÃca«Âe--setyÃdi / seti / yà k«aïaprÃdhuïikÃbhÆtsà nÃyiketyartha÷ / (k«aïaprÃdhuïikà devara e«Ã jÃyayà kimapi te bhaïità / roditi ÓÆnyavalabhÅg­he 'nunÅyatÃæ varÃkÅ // iti cchÃyÃ) / atra hyanunÅyatÃmityetatpadamarthÃntarasaÇkramitavÃcyatvena vivak«itÃnyaparavÃcyatvena ca sambhÃvyate / na cÃnyatarapak«anirïaye pramÃïamasti / ekavya¤jakÃnupraveÓena tu vyaÇgyatvamalak«yakramavyaÇgyasya svaprabhedÃntarÃpek«ayà locanam d­«Âavatyà anyasyÃstaddevaracaurakÃminyÃ÷ / tatra tava g­haïyÃyaæ v­ttÃnto j¤Ãta ityubhayata÷ kalahÃyitumicchantyevamÃha / tatrÃrthÃntare saæbhogenaikÃntocitena parito«yatÃmityevaærÆpe vÃcyasya saækramaïam / yadi và tvaæ tÃvadetasyÃmevÃnurakta itÅr«yÃkopatÃtparyÃdanunayanamanyaparaæ vivak«itam / e«Ã tadevÃnÅmucitamagarhaïÅyaæ premÃspadamityanunayo vivak«ita÷, vayaæ tvidÃnÅæ garhaïÅyÃ÷ saæv­ttà ityetatparatayà ubhayathÃpi ca svÃbhiprÃyaprakÃÓanÃdekataraniÓcaye pramÃïÃbhÃva ityuktam / vivak«itasya hi svarÆpasthasyaivÃnyaparatvam, bÃlapriyà devareti / tasyà devaro bharturbhratà tasminnanuraktetyartha÷ / viditeti / vidito v­ttÃntastasyà devarasya ca parasparÃnurÃgÃdiryayà tayetyartha÷ / tadv­ttÃntamiti / tajjÃyÃvacanÃdiv­ttÃntamityartha÷ / kÃminyà itye«oktirityanvaya÷ / jÃyayà kimapi bhaïiteti rodanahetupradarÓanamÃtraæ na tatkathanasya phalÃntaramapyastÅtyÃha--tatretyÃdi / tadvacane / tatra ityevamÃheti sambandha÷ / seti Óe«a÷ / ubhayata÷ kalahÃyitumiti / taddevarasya tajjÃyÃyÃÓca mitha÷ kalahamutpÃdayitumityartha÷ / v­ttÃvuktaæ sandehasaÇkaraæ viv­ïoti--tatretyÃdi / tatra tathÃvacane / ityevaærÆpe arthÃntara iti sambandha÷ / vÃcyasya anunayativÃcyÃrthasya / saÇkramaïamiti / vivak«itamityasyÃpakar«a÷ / priyabhëaïÃdi÷ parito«ajanako vyÃpÃrastatvenÃnunayatervÃcyÃrtha÷, sa cÃtra sambhogatvena rÆpeïa lak«yo vivak«ita ityartha÷ / tasyÃæ tavÃnurÃgo mayà j¤Ãta ityÃdirarthaÓcÃtra vyaÇgyo bodhya÷ / etasyÃmeveti / devara tasyÃmeveti ca pÃÂha÷ / yà roditi tasyÃmevetyartha÷ / itÅti hetaur / ir«yeti / vakt­kÃminÅgatayorÅr«yÃkopayostÃtparyÃdityartha÷ / anunayanamiti / anunayati vÃcyÃrtha ityartha÷ / anyaparamitir / ir«yÃkopavyagyaparamityartha÷ / uktamupapadayati--e«etyÃdi / ityetatparatayà vivak«itamiti sambandha- / ubhayathÃpÅti / anunayati vÃcyasyÃrthÃntarasaÇkramaïapak«e anyaparatvena vivak«itatvapak«e cetyartha÷ / svabhiprÃyeti / vakt­kÃminÅgatÃbhilëetyartha÷ / uktamiti / v­ttik­teti Óe«a÷ / prasaÇgÃdÃha--vivak«itasyetyÃdi / bÃhulyena sambhavati / yathÃ--'snigdhaÓyÃmala' ityÃdau / svaprabhedasaæs­«Âatvaæ ca yathà pÆrvodÃharaïa eva / atra hyarthÃntarasaækramitavÃcyasyÃtyantatirask­tavÃcyasya ca saæsarga÷ / guïÅbhÆtavyaÇgya saÇkÅrïatvaæ yathÃ--'nyakkÃro hyayameva me yadaraya÷' ityÃdau / yathà vÃ-- kartà dyÆtacchalÃnÃæ jatumayaÓaraïoddÅpana÷ so 'bhimÃnÅ k­«ïÃkeÓottarÅyavyapanayanapaÂu÷ pÃï¬avà yasya dÃsÃ÷ / rÃjà du÷ÓÃsanÃdergururanujaÓatasyÃÇgarÃjasya mitraæ kkÃste duryodhano 'sau kathayata na ru«Ã dra«ÂumabhyÃgatau sva÷ // locanam saækrÃntistu tasyaitadrÆpatÃpatti÷ / yadi và devarÃnuraktÃyà eva taæ devaramanyayà sahÃvalokitasaæbhogav­tÃntaæ pratÅyamukti÷, devaretyÃmantraïÃt / pÆrvavyÃkhyÃne tu tadapek«ayà devaretyÃmantraïaæ vyÃkhyÃtam / bÃhulyeneti / sarvatra kÃvye rasÃditÃtparyaæ tÃvadasti tatra rasadhvanerbhÃvadhvaneÓcaikena vya¤jakenÃbhivya¤janaæ snigdhaÓyÃmaletyatra vipralambhaÓ­ÇgÃrasya tadvyabhicÃriïaÓca ÓokÃvegÃtmanaÓcarvaïÅyatvÃt / evaæ trividhaæ saækaraæ vyÃkhyÃya saæs­«ÂimudÃharati--svaprabhedeti / atra hÅti / liptaÓabdÃdau tirask­to vÃcya÷, rÃmÃdau tu saækrÃnta ityartha÷ / evaæ svaprabhedaæ prati caturbhedÃnudÃh­tya guïÅbhÆtavyaÇgyaæ pratyudÃharati--guïÅbhÆteti / bÃlapriyà svarÆpasthasya vÃcyasya / tasya vÃcyasya / etadrÆpatÃpatti÷ vivak«itarÆpÃntaraprÃpti÷ / devarÃnuraktÃyà iti / svasya yo devarastadanuraktÃyà ityartha÷ / sahetyasya sambhogetyanena sambandha÷ / uktÃrthe gamakamÃha--devaretyÃdi / tadapek«ayeti / yà prÃdhuïikÃbhÆttadapek«ayetyartha÷ / tannirÆpitaæ devaratvaæ bodhyamityartha÷ / gÃtheyaæ kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­tà / bÃhulyena sambhavatÅtyetadupapÃdayati--sarvatretyÃdi / carvaïÅyatvÃdabhivya¤janamiti sambandha÷ / liptaÓabdÃdÃvityÃdi / 'snagdhaÓyÃmalakÃntiliptaviyata'ityatra dravadravyasya sarvÃvayavÃvacchedena ya÷ saæyogastadÃtmakasya lepasya vÃcyÃrthasya bÃdhÃllipidhÃtu÷ samparkaæ lak«ayaæstadatiÓayaæ dyotayati / evaæ payodÃssuh­do ye«Ãmityatra vÃcyÃrthasya bÃdhÃtsuh­tpadamupakÃritvena rÆpeïa lak«ayattadatiÓayaæ vyanaktÅtyartha÷ / rÃmÃdÃviti / rÃmÃdipada ityartha÷ / vÃcya ityanu«ajyate / saÇkÃnta iti / yathÃsaÇkrÃntistathà dvitÅyodyote uktam / rÃmÃdÃvityÃdipadena 'nyakkÃra' ityÃdistharÃvaïÃdipadasaægraha÷ / 'karte'tyÃdiÓloko veïÅsaæhÃrastha÷ / atra hyalak«yakramavyaÇgyasya vÃkyÃrthÅbhÆtasya vyaÇgyaviÓi«ÂavÃcyÃbhidhÃyibhi÷ padai÷ sammiÓratà / ata eva ca padÃrthÃÓrayatve guïÅbhÆtavyaÇgyasya vÃkyÃrthÃÓrayatve ca dhvane÷ saÇkÅrïatÃyÃmapi na virodha÷ svaprabhedÃntaravat / locanam atra hÅtyudÃharaïadvaye 'pi / alak«yakramavyaÇgyasyeti / raudrasya vyaÇgyaviÓi«Âetyanena guïatà vyaÇgyasyoktÃ÷ / padairityupalak«aïe t­tÅyà / tena tadupalak«ità yo 'rtho vyaÇgyaguïÅbhÃvena vartate tena saæmiÓratà saækÅrmatà / sà cÃnugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvena saædehayogenaikavya¤jakÃnupraveÓena ceti yathÃsaæbhavamudÃharaïadvaye yojyà / tathà hi-me yadaraya ityÃdibhi- sarvaireva padÃrthau÷ kartetyÃdibhiÓca vibhÃvÃdirÆpatayà raudra evÃnug­hyate / kartetyÃdau ca pratipadaæ pratyavÃntaravÃkyaæ pratisamÃsaæ ca vyaÇgyamutprek«ituæ Óakyameveti na likhitam / pÃï¬avà yasya dÃsà iti tadÅyoktyanukÃra÷ / tatra guïÅbhÆtavyaÇgyatÃpi yojayituæ ÓakyÃ, vÃcyasyaiva krodhoddÅpakatvÃt / dÃsaiÓca k­tak­tyai÷ svÃmyavaÓyaæ dra«Âavya ityarthaÓaktyanuraïanarÆpatÃpi / ubhayathÃpi cÃrutvÃdekapak«agrahe pramÃïÃbhÃva÷ / ekavya¤jakÃnupraveÓastu taireva padai÷ guïÅbhÆtavya vyaÇgyasya pradhÃnÅbhÆtasya carasasya vibhÃvÃdidvÃratayÃbhivya¤janÃt / bÃlapriyà v­ttÃvatretyasya kartetyudÃharaïamÃtraparÃmarÓakatvabhramavÃraïÃya viv­ïoti---udÃdaraïadvaye 'pÅti / raudrasyeti / nyakkÃra ityÃdau rÃvaïagatasya kartetyÃdau bhÅmasenagatasya ca krodhasya pratÅteriti bhÃva÷ / vyaÇgyaviÓi«Âetyaneneti / vyaÇgyavaiÓi«Âyakathanenetyartha÷ / guïateti / vÃcyÃrthaæ pratÅti Óe«a÷ / uktà darÓità / padaissammiÓratetyasya yathÃÓrutÃrthasya bÃdhÃdvyÃca«Âe--padarityupalak«aïe t­tÅyeti / tadairiti t­tÅyÃrtho j¤Ãpyatvamityartha÷ / tamevÃrthaæ darÓayati--tadupalak«iteti / kena sammiÓratetyatrÃha--yo 'rtha ityÃdi / yo 'rtha÷ vÃcyÃrtha÷ / teneti / guïÅbhÆtavyaÇgyena vÃcyenetyartha- / sà ceti / saÇkÅrïatetyartha÷ / t­tÅyÃntatrayasyÃnena sambandha÷ / kartetyÃdibhiÓceti / padÃrthairityanu«aÇga÷ / nanu nyakkÃretyÃdau vyaÇgyÃrthÃ÷ pÆrvaæ vyÃkhyÃtÃ÷ / kartetyÃdau tu te kiæ na santÅtyata Ãha--kartetyÃdÃviti / tadÅyoktÅti / pÃï¬avà mama dÃsà iti duryodhanoktÅtyartha÷ / raudra evÃnug­hyata ityanenÃnugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvena saÇkaraæ pradarÓya sandehayogena taæ darÓayati--tatretyÃdi / pÃï¬avagatÃpakar«Ãdikaæ bodhyam / ityarthetyÃdi / uktaæ yadarthaÓaktimÆlaæ vyaÇgyaæ tadrÆpatÅ'pÅtyartha÷ / yojayituæ Óaktetyanu«aÇga÷ / abhayathÃpÅtyÃdi / tathà ca guïÅbhÆtavyaÇgyasya dhvaneÓca sandehasaÇkara iti bhÃva÷ / tairiti / me yadaraya ityÃdibhirityartha÷ / vibhÃvÃdidvÃratayà rasasya cÃbhivya¤janÃditi sambandha÷ / ata evetyetadvyÃkhyÃyà ta evetyÃdi na yathÃhi dhvaniprabhedÃntarÃïi parasparaæ saÇkÅryante padÃrthavÃkyÃrthÃÓrayatvena ca na viruddhÃni / kiæ caikavyaÇgyÃÓrayatve tu pradhÃnaguïabhÃvo virudhyate na tu vyaÇgyabhedÃpek«ayà tato 'pyasya na virodha÷ / ayaæ ca saÇkarasaæs­«ÂivyavahÃro bahÆnÃmekatra vÃcyavÃcakabhÃva iva vyaÇgyavya¤jakabhÃve 'pi nirvirodha eva mantavya÷ / yatra tu padÃni kÃnicidavivak«itavÃcyÃnuramanarÆpavyaÇgyavÃcyÃni và tatra dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyayo÷ saæs­«Âatvam / yathÃ--'te«Ãæ gopavadhÆvilÃsasuh­dÃm' ityÃdau / atra hi 'vilÃsasuh­dÃ' 'rÃdhÃraha÷sÃk«iïÃm' ityete pade dhvaniprabhedarÆpe 'te' 'jÃne' ityete ca pade guïÅbhÆtavyaÇgyarÆpe / locanam ata eva ceti / yato 'tra lak«ye d­Óyate tata ityartha÷ / nanu vyaÇgyaæ guïÅbhÆtaæ pradhÃnaæ ceti viruddhameva tadd­ÓyamÃnamapyuktatvÃnna ÓraddheyamityÃÓaÇkya vya¤jakabhedÃttÃvanna virodha iti darÓayati--ata eveti / sveti / svaprabhedÃntarÃïi saækÅrïatayà pÆrvamudÃh­tÃnÅta tÃnyeva d­«ÂÃntayati / tadeva vyÃca«Âe--yathÃhÅti / tathÃtrÃpÅtyadhyÃhÃro 'tra kartavya÷ / 'tathà hi' iti và pÃÂha÷ / nanu vya¤jakabhedÃtprathamabhedayo÷ parihÃro 'stu ekavya¤jakÃnupraveÓe tu kiæ vaktavyamityÃÓaÇkya pÃramÃrthikaæ parihÃramÃha--ki¤ceti÷ tato 'pÅti / yato 'nyadvyaÇgyaæ guïÅbhÆtamanyacca pradhÃnamiti ko virodha÷ / nanu vÃcyÃlaÇkÃravi«aye Óruto 'yaæ saækarÃdivyavahÃro na tu vyaÇgyavi«aya ityÃÓaÇkyÃha--ayaæ ceti / mantavya iti / mananena pratÅtyà tathà niÓceya÷ ubhayatrÃpi pratÅtereva ÓaraïatvÃditi bhÃva÷ / evaæ guïÅbhÆtavyaÇgyasaækarabhedÃstrÅnudÃh­tya saæs­«ÂimudÃharati--yatra tu padÃnÅti / kÃnicidityanena bÃlapriyà virodha ityantaæ granthamavatÃrayati--nanvityÃdi / d­ÓyamÃnamiti / lak«ya iti Óe«a÷ / sveti / d­«ÂÃntayatÅti sambandha÷ / svaprabhedÃntaravadityanena d­«ÂÃntaæ darÓayatÅtyartha÷ / prathamabhedayoriti / anugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvena sandehayogena ca yau saÇkarau tayorityartha÷ / kiæ vaktavyamiti / kiæ kartavyamiti / ca pÃÂha÷ / vya¤jakabhedÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / bhÃvamÃha--yato 'ntadityÃdi / mantavya ityetat prak­tÃnuguïatayà vyÃca«Âe--mananenetyÃdi / pratÅtyà sah­dayapratÅtyà / ityaneneti / kÃnicidavivak«itavÃcyÃni kÃnicidanuraïanarÆpavyaÇgyavÃcyÃnÅtyuktyetyartha÷ / suh­dityÃdi / mukhyÃrthayo÷ vÃcyÃlaÇkÃrasaÇkÅrïatvamalak«yakramavyaÇgyÃpek«ayà rasavati sÃlaÇkÃre kÃvye sarvatra suvyavasthitam / prabhedÃntarÃïÃmapi kadÃcitsaÇkÅrïatvaæ bhavatyeva / yathà mamaiva-- locanam saækarÃvakÃÓaæ nirÃkaroti / suh­cchabdena sÃk«iÓabdena cÃvivak«itavÃcyo dhvani÷ 'te' itipadenÃsÃdhÃraïaguïagaïo 'bhivyakto 'pi guïatvamavalambate, vÃcyasyaiva smaraïasya prÃdhÃnyena cÃrutvahetutvÃt / 'jÃne' ityanenotprek«yamÃïÃnantadharmavya¤jakenÃpi vÃcyamevotprek«aïarÆpaæ pradhÃnÅkriyate / evaæ guïÅbhÆtavyaÇgye 'pi catvÃro bhedà udÃh­tÃ÷ / adhunÃlaÇkÃragatÃæstÃndarÓayati--vÃcyÃlaÇkÃreti / vyaÇgyatve tvalaÇkÃraïÃmuktabhedëÂaka evÃntarbhÃva iti vÃcyaÓabdasyÃÓaya÷ / kÃvya iti / evaævidhameva hi kÃvyaæ bhavati / suvyavasthitamiti / 'vivak«Ã tatparatvena' iti dvitÅyoddyotamÆlodÃharaïebhya÷ saækaratrayaæ saæs­«ÂiÓca labhyata eva / 'calÃpÃÇgÃæ d­«Âim' ityatra hi rÆpakavyatirekasya prÃgvyÃkhyÃtasya Ó­ÇgÃrÃnugrÃhakatvaæ svabhÃvokte÷ Ó­ÇgÃrasya caikÃnupraveÓa÷ / 'uppaha jÃyÃ' iti gÃthÃyÃæ pÃmarasvabhÃvoktirvà dhvanirveti prakaraïÃdyabhÃve ekataragrÃhakaæ pramÃïaæ nÃsti / yadyapyalaÇkÃro rasamavaÓyamanug­hïÃti, tathÃpi 'nÃti nirvahaïai«itÃ' iti yadabhiprÃyeïoktaæ tatra saÇkÃrÃsambhavÃtsaæs­«ÂirevÃlaÇkÃrema rasadhvane÷ / yathÃ--'bÃhulatikÃpÃÓena baddhvà d­¬ham' ityatra / prabhedÃntarÃïÃmapÅti / rasÃdidhvanivyatiriktÃnÃm / bÃlapriyà suh­tvasÃk«itvayoracetane«u latÃveÓmasu bÃdhÃtsuh­tpadamupakÃritvena sÃk«ipadamÃsannatvena rÆpeïa ca lak«ayati / upakÃrÃdigatÃtiÓayo vyaÇgyaÓcetyanayo÷ padayordhvanirityartha÷ / padenÃbhivyakta iti sambandha÷ / guïatvamiti / vÃcyaæ pratÅta Óe«a÷ / vÃcyÃlaÇkÃrasaÇkÅrïatvamityatrÃlaÇkÃre vÃcyatvaviÓe«aïasya phalaæ darÓayati--vyaÇgyatva ityÃdi / uktabhedëÂaka iti / saÇkarasaæs­«Âik­tabhedëÂaka ityartha÷ / evaævidhamiti / rasavatsÃlaÇkÃraæ cetyartha÷ / suvyavasthitatvaæ darÓayati--vivak«etyÃdi / Ó­ÇgÃrÃnugrÃhakatvamiti / Ó­ÇgÃreïa sahÃnugrÃhyanugrÃhakabhÃva ityartha÷ / nÃyakÃntaragatatattacce«ÂÃdarÓanasya ratyuddÅpakatvÃditi bhÃva÷ / iti gÃthÃyÃmiti / pÆrvodÃh­tÃyÃmiti Óe«a÷ / prakaraïÃdyabhÃva iti nimitte saptamÅ / evaæ trividhasya vÃcyÃlaÇkÃrasaÇkarasyodÃharaïaæ pradarÓya, tatsaæs­«Âervi«ayamudÃharaïaæ ca darÓayi«yannÃha--yadyapÅtyÃdi / yadabhiprÃyeïeta / anugrÃhakatvÃbhÃvÃbhiprÃyeïetyartha÷ / ityatreti / atra hi rÆpakeïa rasasya saæs­«Âirevetyartha÷ / vak«yamÃïopapÃtyarthamÃha--ni«pÃdanetyÃdi / vyÃpÃravatÅtyÃdÅni padÃni viv­ïoti--tatretyÃdinà / yà vyÃpÃravatÅ rasÃn rasayituæ kÃcatkavÅnÃæ navà d­«Âiryà parini«ÂhitÃrthavi«ayonme«Ã ca vaipaÓcitÅ / locanam vyÃpÃravatÅta / ni«pÃdanaprÃïo hi rasa ityuktam / tatra vibhÃvÃdiyojanÃtmikÃvarïanÃ, tata÷ prabh­ti ghaÂanÃparyantà kriyà vyÃpÃra÷, tena satatayuktà / rasÃniti / rasyamÃnatÃsÃrÃn sthÃyibhÃvÃn rasayituæ rasyamÃnatÃpattiyogyÃn kartum / kÃciditi lokavÃrtÃpatitabodhÃvasthÃtyÃgenonmÅlantÅ / ata eva te kavaya÷ varïanÃyogÃt te«Ãm / naveti / k«aïek«aïe nÆtanairnÆtanairvaicitryairjagantyÃsÆtrayantÅ / d­«Âiriti / pratibhÃrÆpÃ, tatra d­«ÂiÓcÃk«u«aæ j¤Ãnaæ «Ã¬avÃdi rasayatÅti virodhÃlaÇkÃro 'ta eva navà / tadanug­hÅtaÓca dhvani÷, tathÃhi cÃk«u«aæ j¤Ãnaæ nÃvivak«itamatyantamasambhavà bhÃvÃt / na cÃnyaparam; api tvarthÃntare aindriyakavij¤ÃnÃbhyÃsollasite pratibhÃnalak«aïe 'rthe saækrÃntam / saækramaïe ca virodho 'nugrÃhaka eva / tadvak«yati--'virodhÃlaÇkÃreïa' ityÃdinà / bÃlapriyà vibhÃvÃdÅta / vibhÃvÃnubhÃvadyarthetyartha÷ / ghaÂaneti / tattatpadasaÇghaÂanetyartha÷ / kriyeta / tattadanusandhÃnÃtmikà mana÷kriyetyartha÷ / nityayoge batubityÃha--tenetyÃdi / yuktatvaæ janyajanakabhÃvasambandhena bodhyam / rasÃnityasya vÃcyÃrthavivaraïam--rasyamÃnatÃsÃrÃniti / rasapadena prak­te vivak«itamÃha--sthÃyibhÃvÃniti / lokayÃtrÃpatitabodheti / laukikatattadvastuvi«ayakaj¤Ãnetyartha÷ / ata eveti / d­«ÂyunmÅlanÃdevetyartha÷ / kavipadayogÃrthamÃha--vaïenÃyogÃditi / ÃsÆtrayantÅ prakÃÓayantÅ / vak«yamÃïaæ saÇkramaïaæ manasi k­tyÃha--pratibhÃrÆpeti / atra d­«ÂiÓcÃk«uvaj¤Ãnam / rasÃn rasayituæ «Ã¬abÃdipeyadravyÃïi madhurÃdirasayuktÃni kartum yadvÃ--«Ã¬abÃdigatamadhurÃdirasÃnÃsvÃdayituæ vyÃpÃravatÅti viruddhÃrthasya pratÅtyà virodhÃbhÃsÃlaÇkÃra ityÃha--tatra d­«ÂirityÃdi / virodhadyotakamÃha--ata evetyÃdi / naveti virodhadyotakamiti bhÃva÷ / dhvani÷ d­«ÂirittayarthÃntarasaÇkramitavÃcyadhvani÷ / nÃvivak«itamatyantamiti / atyantatirask­taæ netyartha÷ / asambhavÃbhÃvÃditi / kavigatasya candrodyÃnÃdicÃk«u«aj¤ÃnasyÃpi rasani«pÃdanopayogitvÃditi bhÃva÷ / na cÃnyaparamiti / vyaÇgyaparaæ vivak«itaæ ca netyartha÷ / apitu pratibhÃnalak«aïe arthÃntare saÇkrÃntamiti / d­«Âipadamatra pratibhÃtvena rÆpeïa j¤Ãnaæ lak«ayatÅtyartha÷ / pratibhÃnasyÃtasphuÂatvÃdikamatra vyaÇgyam / mukhyÃrthasambandhaæ darÓayitumÃha--aindriyaketyÃdi / aindriyakaæ vij¤Ãnaæ laukikatattadvi«ayakacÃk«u«aj¤Ãnaæ tasyÃbhyÃsa Ãv­tti÷ tenollasite prakÃÓite ityartha÷ / uktamarthaæ v­ttyà saÇgamayati--tadvak«yatÅtyÃdi / te dve apyavalambya viÓvamaniÓa nirvarïayanto vayaæ ÓrÃntà naiva ca labdhamabdhiÓayana tvadbhaktitulyaæ sukham // locanam yà caivaævidhà d­«Âi÷ parini«Âito 'cala÷ arthavi«aye niÓcetavye vi«aye unme«o yasyÃ÷ / tathà parini«Âhite lokaprasiddhe 'rthe na tu kavivadapÆrvasminnarthe unme«o yasyÃ÷ sà / vipaÓcitÃmiyaæ vaipaÓcitÅ / te avalambyeti / kavÅnÃmiti vaipaÓcitÅti vacanena nÃhaæ kavirna paï¬ita ityÃtmano 'nauddhatyaæ dhvanyate / anÃtmÅyamapi daridrag­ha ivopakaraïatayÃnyata Ãh­tametanmayà d­«Âidvayamityartha÷ / te dve apÅti / na hyekayà d­«Âyà samyaÇnirvarïanaæ nirvahati / viÓvamityaÓe«am / aniÓamiti / puna÷ punaranavaratam / nirvarïayanto varïanayÃ, tathà niÓcitÃrthaæ varïayanta÷ idamitthamiti parÃmarÓanumÃnÃdinÃnirbhajya nirvarïanaæ kimatra sÃraæ syÃditi tilaÓastilaÓo vicayanam / yacca nirvarïyate tatkhalu madhye vyÃpÃryamÃïayà madhye cÃrthaviÓe«u niÓcitonme«ayà niÓcalayà d­«Âyà samyaÇnirvarïitaæ bhavati / vayamiti / mithyÃtatvad­«ÂyÃharaïavyasanina ityartha÷ / ÓrÃntà iti / na kevalaæ sÃraæ na labdhaæ yÃvatpratyuta kheda÷ prÃpta iti bhÃva÷ / caÓabdastuÓabdasyÃrthe / abdhiÓayaneti / yoganidrayà tvamata eva sÃrasvarÆpavedÅ svarÆpÃvasthita ityartha÷ / ÓrÃntasya Óayanasthitaæ prati bahumÃno bhavati / tvadbhaktÅti / tvameva paramÃtmasvarÆpoviÓvasÃrastasya bhakti÷ ÓraddhÃdipÆrvaka upÃsanÃkramajastadÃveÓastena bÃlapriyà arthavi«aya ityasyÃrthamÃha--niÓcetavya ityÃdi / anyathÃpi vyÃca«Âe--tathetyÃdi / te avalambyetyanena dhvanitamarthamuktvà tadvÃcyÃrthamÃha--anÃtmÅyamityÃdi / g­ha iveti / avidyamÃnaæ maï¬anÃdikamiti Óe«a÷ / dve apÅtyukte÷ phalamÃha--na hÅtyÃdi / aniÓamityasyÃrthadvayamÃha--punarityÃdi / kavid­«Âyavalambanena nirvarïanaæ dvedhà viv­ïoti--nirvarïayanto varïanayeti / tathetyÃdÅti ca / varïanayà nirvarïayanto vÅk«amÃïÃ÷ / vipaÓcidd­«Âyavalambanena nirvarïanaæ vyÃkhyÃti--idamitthamityÃdi / nirbhajya nirvarïanameva sphuÂayati--kimatretyÃdi / d­«ÂidvayÃlambanena nirvarïanasya phalam--na hyekayetyÃdi / pÆrvoktameva viÓadayati--yaccetyÃdi / vayamityasya bhÃvÃrthamÃha--mithyetyÃdi / mithyÃd­«Âi÷ kavid­«Âi÷ tatvad­«Âi÷ vipaÓcidd­«Âi÷, tayorÃhabhÃvÃrthamÃha--mithyetyÃdi / mithyÃd­«Âi÷ kavid­«Âi÷ tatvad­«Âi÷ vipaÓcidd­«Âi÷ tayorÃïe vyasaninastÃtparyavanta ityartha÷ / tuÓabdasyÃrtha iti / viÓe«arÆpÃrthabodhaka ityartha÷ / abdhiÓayanetyasya gamyÃrthamÃha--yoganidrayetyÃdi / ata eveti / tvadbhaktitulyasya sukhasyÃbhÃvÃdevetyartha÷ / sÃreti / viÓvasÃrabhÆtaæ yatsvasvarÆpaæ tadvedÅtyartha÷ / vyaÇgyÃntaraæ ca darÓayati--ÃntasyetyÃdi / tadÃveÓa iti / tadvi«ayakapremÃtiÓaya ityartha÷ / yadvÃ--anta÷karaïav­ttestadÃkÃrÃkÃritatvamityartha÷ / bhakte÷ svarÆpaæ ityatra virodhÃlaÇkÃreïÃrthÃntarasaækramitavÃcyasya dhvaniprabhedasya saÇkÅrïatvam / vÃcyÃlaÇkÃrasaæs­«Âatvaæ ca padÃpek«ayaiva / yatra hi kÃnicitpadÃni locanam tulyamapi na labdhamÃstÃæ tÃvattajjÃtÅyam / evaæ prathamameva parameÓvarabhaktibhÃja÷ kutÆhalamÃtrÃvalambitakaviprÃmÃïikobhayav­tte÷ punarapi parameÓvarabhaktiviÓrÃntireva yukteti manvÃnasyeyamukti÷ / sakalapramÃïapariniÓcitad«ÂÃd­«Âavi«ayaviÓe«ajaæ yatsukhaæ, yadapi và lokottaraæ rasacarvaïÃtmakaæ tata ubhayato 'pi parameÓvaraviÓrÃntyÃnanda÷ prak­«yate tadÃnandavipruïmÃtrÃvabhÃso hi rasÃsvÃda ityuktaæ prÃgasmÃbhi÷ / laukikaæ tu sukhaæ tato 'pi nik­«ÂaprÃyaæ bahutaradu÷khÃnu«aÇgÃditi tÃtparyam / tatraiva d­«ÂiÓabdÃpek«ayaikapadÃnupraveÓa÷ / d­«Âimavalambya nirvarïanamiti virodhÃlaÇkÃro vÃÓrÅyatÃm, andhapadanyÃsena d­«ÂiÓabdo 'tyantatirask­tavÃcyo vÃstu ityekataraniÓcaye nÃsti pramÃïam, prakÃradvayenÃpi h­dyatvÃt / na ca pÆrvatrÃpyevaæ vÃcyam / navÃÓabdena ÓabdaÓaktyanuraïanatayà virodhasya sarvathÃvalambanÃt / evaæ saÇkaraæ trividhamudÃh­tya saæs­«ÂimudÃharati--vÃcyeti / sakalavÃkye hi yadyalaÇkÃro 'pi vyaÇgyÃrtho 'pi vyaÇgyÃrtho 'pi pradhÃnaæ tadÃnugrÃhyanugrÃhakatvasaÇkarastadabhÃve tvasaÇgatirityalaÇkÃreïa bÃlapriyà tasya paramÃnandarÆpatvaæ ca bhaktirasÃyanÃdigranthe«u pradarÓitam / ÓlokasyÃsyÃvatÃrikÃmÃha--evamityÃdi / evamiyamuktiriti sambandha÷ / ÓlokasyÃsya pÃryantikaæ tÃtparyÃrthamÃha--sakaletyÃdi / v­ttau saÇkÅrïatvamityanenÃnugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvena saÇkara÷ ekapadÃnupraveÓaÓaÇkaraÓca vivak«ita iti darÓayati--tatretyÃdi / tatraiva uktaÓloka eva / ekapadÃnupraveÓa iti / virodhÃlaÇkÃreïa sahÃrthÃntarasaÇkramitavÃcyasya dhvaneriti Óe«a- / sandehasaÇkaramapyatra darÓayati--d­«ÂimavalambyetyÃdi / virodhÃlaÇkÃro veti / te avalambya nirvarïayanta ityatra te iti tatpadena d­«ÂipadavÃcyÃrthasya darÓanasya parÃmarÓe darÓanamavalambya paÓyanta iti viruddhÃrthasya pratÅtyà virodhÃlaÇkÃro vetyartha÷ / vak«yamÃïamarthamÃdÃyÃtra virodhaparihÃra÷ / andhetyÃdi / ni÷ÓvÃsÃndha ityÃdÃvandhÃdipadenevÃtyantatirask­tavÃcyena d­«Âipadena lak«yasya pratibhÃrÆpÃrthasya parÃmarÓe 'tyantatirask­tavÃcyo dhvanirvetyartha÷ / pÆrvatrÃpÅti / yà d­«Âi÷ rasÃn rasayituæ vyÃpÃravatÅtyatrÃpÅtyartha÷ / evamiti / sandehasaÇkara ityartha÷ / navetyÃdi / navÃÓabdenÃvalambanÃditi sambandha÷ / naveti Óabdena dyotanÃdityartha÷ / ÓabdaÓaktyanuraïanatayeti viÓe«aïe t­tÅyà / udÃharatÅti / darÓayatÅtyartha÷ / sakalavÃkya iti / sampÆrïavÃkya ityartha÷ / vÃcyÃlaÇkÃrabhäji kÃnicicca dhvaniprabhedayuktani / yathÃ-- dÅrdhÅkurvan paÂu madakalaæ kÆjitaæ sÃrasÃnÃæ pratyÆ«e«u sphuÂitakamalÃmodamaittrÅka«Ãya÷ / locanam và dhvaninà và paryÃyeïa dvÃbhyÃmapi và yugapatpadaviÓrÃntÃbhyÃæ bhÃvyamiti trayo bhedÃ÷ / etadgarbhÅk­tya sÃvadhÃraïamÃha--padÃpek«ayaiveti / yatrÃnugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvaæ pratyÃÓaÇkÃpi nÃvatarati taæ t­tÅyameva prakÃramudÃhartumupakramate--yatra hÅti / yasmÃdyatra kÃnicidalaÇkÃrabhäji kÃniciddhvaniyuktÃni, yathà dÅrdhÅkurvannityatreti / tathÃvidhapadÃpek«ayaiva vÃcyÃlaÇkÃrasaæs­«ÂatvamityÃv­tyà pÆrvagranthena sambandha÷ kartavya÷ / atra hÅti / atratyo hiÓabdo maitrÅpadamityasyÃnantaraæ yojya iti grantha saÇgati÷ / dÅrghÅkurvanniti / siprÃvÃtena hi dÆramapyasau Óabdo nÅyate, tathà sukumÃrapavanasparÓajÃtahar«Ã÷ ciraæ kÆjanti, tatkÆjitaæ ca vÃtÃndolitasiprÃtaraÇgajamadhuraÓabdamiÓraæ bhavatÅti dÅrghatvam / paÂviti / tathÃsau sukumÃro vÃyuryena tajja÷ Óabda÷ sÃrasakÆjitamapi nÃbhibhavati pratyuta tatsabrahmacÃrÅ tadeva dÅpayati / na ca dÅpanaæ tadÅyamanupayogi yatastanmadena kalaæ madhuramÃkarïanÅyam / pratyÆ«e«viti / prabhÃtasya tathÃvidhasevÃvasaratvam / bahuvacanaæ sadaiva tatrai«Ã h­dyateti nirÆpayati / sphuÂitÃnyantarvartamÃnamakarandabhareïa / bÃlapriyà tadabhÃva iti / tatsaÇkarÃbhÃva ityartha÷ / paryÃyeïeti / padaviÓrÃntena bhÃvyamiti Óe«a÷ / t­tÅyameveti / dvÃbhyÃmapi yugapat padaviÓrÃntÃbhyÃæ bhÃvyamityuktamevetyartha÷. 'yatre'tyÃdivÃkyaæ saÇgamayati--yasmÃdityÃdi / yasmÃditi hiÓabdÃrtha kathanam / Ãv­tyeti / vÃcyÃlaÇkÃrasaæs­«Âatatvaæ padÃpek«ayaiveti padÃnÃmÃv­tti÷ tatra padÃpek«ayetyasya tathÃvidhapadÃpek«ayetyarthaÓceti bhÃva÷ / idamupalak«aïaæ tatreti Óe«aÓca bodhya÷ / dÅrghÅkuvannityanenoktaæ siprÃvÃtahetukaæ kÆjitasya dÅrghatvaæ daiÓikaæ kÃlikaæ svasajÃtÅyasaævalanak­taæ ceti trividhamiti viv­ïoti--saprÃvÃtenetyÃdi dÅrghatvamityantena / paÂu samarthaæ dÅrghÅkurvannitiæ kriyÃviÓe«aïamityabhiprÃyeïa vyÃca«Âe--tathetyÃdi / sukumÃra÷ manda÷ / dÅpayati po«ayati yatastanmadhuramato nÃnupayogÅnti sambandha÷ / tathÃvidhaseveti / sarataglÃniharaïÃdirÆpasevetyartha÷ / tatreti / ujjayinyÃmityartha÷ / nirÆpayati darÓayati / sphuÂitÃnÅtyasya truÂitÃnÅtyarthaæ manasiv­tya tatra hetuæ gamyaæ darÓayati--antarityÃdi / sphuÂitÃnÅtyanenÃrthÃntaraæ ca vicak«itamityÃha--tathetyÃdi / yatra strÅïÃæ harati surataglÃnimaÇgÃnukÆla÷ siprÃvÃta÷ priyatama iva prÃrthanÃcÃÂukÃra÷ // locanam tathà sphuÂitÃni vikasitÃni nayanahÃrÅïi yÃni kamalÃni te«Ãæ ya Ãmodastena yà maitrÅ abhyÃsÃÇgÃviyogaparasparÃnukÆlyalÃbhastena ka«Ãya uparakto makarandena ca ka«ÃyavarïÅk­ta÷ / strÅïÃmiti / sarvasya tathÃvidhasya trailokyasÃrabhÆtasya ya evaæ karoti suratak­tÃæ glÃniæ tÃntiæ harati, atha ca tadvi«ayÃæ glÃniæ puna÷ sambhogÃbhilëoddÅpanena harati / na ca prasahyaprabhutatayÃpi tvaÇgÃnukÆlo hyadyasparÓa÷ h­dayÃntarbhÆtaÓca / priyatame tadvi«aye prÃrthanÃrthaæ cÃÂÆni kÃrayati / priyatamo 'pi tatpavanasparÓaprabuddhasambhogÃbhilëa÷ / prÃrthanÃrthaæ cÃÂÆni karotÅti tena tathà kÃryata iti parasparÃnurÃgaprÃïaÓ­ÇgÃrasarvasvabhÆto 'sau pavana÷ / yuktaæ caitattasya yata÷ siprÃparicito 'sau vÃta iti nÃgariko na tvavidagdho bÃlapriyà bhÃvÃrthamÃha--nayaneti / maitrÅpadamukhyÃrthasyÃtra bÃdhÃttatpadena vivak«itaæ darÓayati--abhyÃsaÇgetyÃdi / abhyÃsaÇgasya saæÓle«asyÃviyogo 'viccheda÷ avicchinnassaæÓle«a iti yÃvat / tena parasparÃnukÆlyasya parasparopakÃritvasya lÃbha ityartha-. atrÃvicchinnassaæÓle«o lak«yÃrtha÷, paraspanukÆlyalÃbhastu vyaÇgya iti viveka÷ / uparakta÷ sambaddha÷ / arthÃntaraæ cÃha--makarandenetyÃdi / pÅtamiÓro rakta÷ ka«Ãyavarïa÷ sarvasyeti bahuvacanÃrthakathanam / tathÃvidhasya strÅtvaviÓi«Âasya / trailokyetyÃdi gamyÃrthakathanam / surataglÃnimityetatsuratak­tÃæ glÃniæ suratavi«ayÃæ glÃnimityubhayathà viv­ïoti--suratak­tÃmityÃdi / tÃntamiti / ÓÃrÅraæ Óramamityartha÷ / glÃnimiti / anutsÃhamityartha÷ / na ceti / haratÅtyanu«ajyate / aÇgasya h­dayasyÃnukÆla ityartho 'pÅtyÃha--h­dayÃntarbhÆta iti / snigdha ityartha÷ / priyatame iti ca padacchedamabhipretya priyatame prÃrthanà cÃÂukÃra iti vÃtaviÓe«aïatayÃpi yojayati--priyatama ityÃdi / priyatama iti saptamyantasya vivaraïam--tadvi«ayaiti / prÃrthanÃrthamiti / strÅïÃæ sambhogaprÃrthanotpÃdanamityartha÷ / cÃÂukÃra iti ïyantÃtkartari pratyaya ityÃha--cÃÂÆni atra hi maitrÅpadamavivak«itavÃcyo dhvani÷ / padÃntare«balakÃrÃntarÃïi / saæs­«ÂÃlaÇkÃrÃntarasaækÅrïo dhvaniryathÃ-- locanam grÃmyaprÃya ityartha÷ / priyatamo 'pi ratÃnte 'ÇgÃnukÆla÷ saævÃhanÃdinà prÃrthanÃrthaæ cÃÂukÃra evameva surataglÃniæ harati / kÆjitaæ cÃnaÇgÅkaraïavacanÃdi madhuradhvanitaæ dÅrghÅkaroti / cÃÂukaraïÃvasare ca sphuÂitaæ vikasitaæ yatkamalakÃntidhÃrivadanaæ tasya yÃmodamaitrÅ sahajasaurabhaparicayastena ka«Ãya uparakto bhavati / aÇge«u cÃtu««a«Âikaprayoge«vanukÆla÷ / evaæ ÓabdarÆpagandhasparÓà yatra h­dyà yatra ca pavano 'pa tathà nÃgarika÷ sa tavÃvaÓyamabhigantavyo deÓa iti megha¬hÆte meghaæ prati kÃmina iyamukti÷ / udÃharaïe lak«aïaæ yojayati--maitrÅpadamiti / hiÓabdo 'nantaraæ paÂhitavya ityuktameva / alaÇkÃrÃntarÃïÅti / utprek«ÃsvabhÃvoktirÆpakopamÃ÷ krameïetyartha÷ / evamiyatà saguïÅbhÆtavyaÇgyai÷ sÃlaÇkÃrai÷ sahaprabhedai÷ svai÷ / saÇkarasaæs­«ÂibhyÃm / ityetadantaæ vyÃkhyÃyodÃharaïÃni ca nirÆpya 'punarapi' iti yatkÃrikÃbhÃge padadvayaæ tasyÃrthaæ prakÃÓayatyudÃharaïadvÃreïaiva---saæs­«ÂetyÃdi / puna÷ÓabdasyÃyamartha÷---na kevalaæ dhvane÷ svaprabhedÃdibhi÷ saæs­«ÂisaÇkarau vivak«itau yÃvatte«Ãmanyonyamapi svaprabhedÃnÃæ bÃlapriyà kÃrayatÅti / etadeva viv­ïoti--priyatamo 'pÅtyÃdi / teneti / vÃtenetyartha÷ / parasparetyÃdi / strÅïÃæ priyatamasya ca sambhogÃbhilëoddÅpakatvÃditi bhÃva÷ / siprÃparicita iti siprÃyà nÃyikÃtvaæ gamyate / itÅti hetau / upamÃne priyatame 'pi viÓe«aïÃni yojayati--priyatamo 'pÅtyÃdi / saævÃhanÃdinà aÇgÃnukÆla iti yojanà / cÃÂukÃra iti / cÃÂuvÃkyakartetyartha÷ / anaÇgÅkaraïavacaneti / mÃlamityÃdivacanenetyartha÷ / madakalamityasya vivaraïam--madhuradhvanitamiti / cÃÂivatyÃdi / priyatamacÃÂuvÃkyaÓravaïÃvasara ityartha÷ / vikasitamiti / cÃÂuÓravaïajanitasmiteneti bhÃva÷ / kamalapadaæ sÃdhyavasÃnalak«aïayà mukhaparamityÃha--kamaletyÃdi / vadanamiti / strÅïÃmiti Óe«a÷ / aÇgÃnukÆla ityetadanyathÃpi vyÃca«Âe--aÇge«vityÃdi / ÓlokasyÃsya sÃrÃrthaæ darÓayan vivaraïamupasaæharati--evamityÃdi / sa deÓa iti / ujjayinÅdeÓa ityartha÷ / utprek«etyÃdi / paÂu dÅghokurvannityatra gamyotprek«Ã, pratyÆ«asvabhÃvokti÷, aÇgÃnukÆla÷ snigdha ityasya vÃyÃvÃropÃdrÆpakaæ, yadvÃ--rÆpakamityasya rÆpakÃtiÓayoktirityartha÷ / kamalapadena mukhasya bodhanÃttatra sà bodhya / priyatama ivetyupamà cetyartha÷ / saæs­«ÂetyÃdigranthamavatÃrayati--evamiyatetyÃdi / te«ÃmanyonyamapÅti / dantak«atÃni karajaiÓca vipÃÂitÃni prodbhinnasÃndrapulake bhavata÷ ÓarÅre / dattÃni raktamanasà m­garÃjavadhvà jÃtasp­hairmunibhirapyavalokitÃni // atra hi samÃsoktisaæs­«Âena virodhÃlaÇkÃreïa saækÅrïasyÃlak«yakamavyaÇgyasya dhvane÷ prakÃÓanam / dayÃvÅrasya paramÃrthato vÃkyÃrthÅbhÆtatvÃt / locanam svaprabhedairguïÅbhÆtavyaÇgyena và saÇkÅrïÃnÃæ saæs­«ÂÃnÃæ ca dhvanÅnÃæ saÇkÅrïatvaæ saæs­«Âatvaæ ca durlak«amiti vispa«ÂodÃharaïaæ na bhavatÅtyabhiprÃyeïÃlaÇkÃrasyÃlaÇkÃreïa saæs­«Âasya saækÅrïasya và dhvanau saækarasaæsargau pradarÓanÅyau / tadasmin bhedacatu«Âaye prathamaæ bhedamudÃharati--dantak«ÃtanÅti / bodhisattvasya svakiÓorabhak«aïaprav­ttÃæ siæho prati nijaÓarÅraæ vitÅrïavata÷ kenaciccÃÂukaæ kriyate / prodbhÆta÷ sÃndra÷ pulaka÷ parÃrthasampattijenÃnandabhareïa yatra / rakte rudhire mano 'bhilëo yasyÃ÷, anuraktaæ ca mano yasyÃ÷ / manuyaÓcodbodhitamadanÃveÓÃÓceti virodha÷ / jÃtasp­hairiti ca vayamapi kadÃcidevaæ kÃruïikapadavÅmadhirok«yÃmastadà satyato munayo bhavi«yÃma iti manorÃjyayuktai÷ / samÃsoktiÓca nÃyikÃv­ttÃntapratÅte÷ / dayÃvÅrasyeti / dayÃprayuktatvÃdatra dharmasya dharmavÅra eva dayÃvÅraÓabdenokta÷ / vÅraÓcÃtra rasa÷, utsÃhasyaiva sthÃyitvÃditi bhÃva÷ / dayÃvÅraÓabdena và ÓÃntaæ vyapadiÓata / so 'tra bÃlapriyà saæs­«ÂisaÇkarau vivak«itÃvityanu«aÇga÷ / ayamartha iti pÆrveïa sambandha÷ / nanvevaæ v­ttau saæs­«ÂÃlaÇkÃrÃntarasaÇkÅrïatvÃdibhedamÃtrapradarÓane kiæ bÅjamityata Ãha--svaprabhedÃnÃmityÃdi / dhvanineti / dhvaninà sahetyartha÷ / durllak«amitÅti / durllak«atvÃddhetorityartha÷ / vispa«Âeti / suspa«Âetyartha÷ / pradarÓanÅyau pradarÓayituæ Óakyau / prathamaæ bhedamiti / saæs­«ÂÃlaÇkÃrasaÇkÅrïatvarÆpaæ bhedamityartha÷ / parÃrthasampattijeneti / paraparitrÃïajanyenetyartha÷ / nÃyikÃsambhogajanyena ceti / bhavataÓÓarÅra ityanena kÃminaÓÓarÅra iti, m­garÃjavadhvetyanena m­gÃkhyapu¤jÃtiviÓe«asya vadhveti ca gamyate / munibhirapi jÃtasp­hairityatra vi«ayaviraktairapyudbuddhakÃmairityarthapratÅtyà virodha ityÃha--munayaÓcetyÃdi / prak­tamarthamÃha--jÃtasp­hairityÃdi / manorÃjyayuktaiÓceti yojanà / muninà dayÃvÅrasyÃkathanÃdÃha--dayetyÃdi / dharmasya dayÃprayuktatvÃdatra dayÃvÅraÓabdena dharmavÅra evokta iti sambandha÷ / pak«ÃntaramÃha--dayÃvÅraÓabdenetyÃdi / samÃsoktisaæs­«ÂenetyÃdiv­ttayuktaæ viv­ïoti--so 'tretyÃdi / sa rasa÷ dharmavÅraÓÓÃnto và saæs­«ÂÃlaÇkÃrasaæs­«Âatvaæ ca dhvaneryathÃ--- ahiïaapaoarasaesu pahiasÃmÃiesu diahesu / sohai pasÃraagiÃïaæ ïacciaæ moravandÃïam // locanam rasa÷ saæs­«ÂÃlaÇkÃreïÃnug­hyate / samÃsoktimahamnà hyayamartha÷ sampadyate--yathà kaÓcinmanorathaÓataprÃrthitapreyasÅsambhogÃvasare jÃtapulakastathà tvaæ parÃrthasampÃdanÃya svaÓarÅradÃna ita karuïÃtiÓayo 'nubhÃvavibhÃvasampadoddÅpita÷ / dvivase«u / tathà pathikÃn prati ÓyÃmÃyite«u mohajanakatvÃdrÃtrirÆpatÃmÃcaritavatsu / yadi và pathikÃnÃæ ÓyÃmÃyitaæ du÷khavaÓena ÓyÃmikà yebhya÷ / Óobhate prasÃritagrÅvÃïÃæ mayÆrav­ndÃnÃæ n­ttam / abhinayaprayogarasike«u pathikasÃmÃjake«u satsu mayÆrav­ndÃnÃæ prasÃritagÅtÃnÃæ prak­«ÂasÃraïÃnusÃrigÅtÃnÃæ tathà grÅvÃrecakÃya prasÃritagrÅvÃïÃæ n­ttaæ Óobhate / pathikÃn prati ÓyÃmà ivÃcarantÅti kyac / pratyayena luptopamà nirdi«Âà / pathikasÃmÃjike«viti karmadhÃrayasya spa«ÂatvÃdrÆpakam / tÃbhyÃæ dhvane÷ saæsarga iti granthakÃrasyÃÓaya÷ / atraivodÃharaïe'nyadbhedadvayamudÃhartuæ ÓakyamityÃÓayenodÃharaïÃntaraæ na dattam / tathÃhi--vyÃghrÃderÃk­tigaïatve pathikasÃmÃjike«vityupamÃrÆpakÃbhyÃæ bÃlapriyà rasa÷ / saæs­«ÂÃlaÇkÃreïeti / samÃsoktisaæs­«Âena virodhÃlaÇkÃreïetyartha÷ / munibhirapi jÃtasp­hairavalokitÃnÅtyanena dayÃvÅrasya paripo«apratÅtyà virodhasyÃnugrÃhakatvaæ spa«Âamiti manasi k­tya samÃsoktestadupapÃdayati--samÃsoktimahimnetyÃdi / itÅti / ityarthÃdityartha÷ / anubhÃvetyÃdi / anubhÃva÷ sÃndrapulakÃvirbhÃva÷ / ÃlambanavibhÃva÷ siæhÅ / uddÅpanavibhÃvo dantak«atÃdiriti bodhyam / dvitÅyamiti / saæs­«ÂÃlaÇkÃrasaæs­«ÂatvarÆpamityartha÷ / abhinavetyÃdi / var«Ãvarïanam / atrÃdau vÃcyamarthaæ vyÃca«Âe--abhinavamityÃdi / pathikÃn virahiïa÷ / iyÃmÃyito«vityatra rÃtrivÃcakÃt ÓyÃmÃÓabdÃdÃcÃrÃrthe kyajityabhipretya vyÃca«Âe--mohetyÃdi / ÓyÃmÃyitamityasya ÓyÃmiketyarthamabhipretyÃha--yadi vetyÃdi / ÓyÃmikà varïabheda÷ / chÃyÃntaradarÓanenÃtra vyaÇgyamarthaæ darÓayati--abhinayaprayogetyÃdi / prasÃritagÅtÃnÃmityasya vyÃkhyÃnam--prak­«ÂetyÃdi / atra pak«e prasÃritagrÅvÃïÃmiti ca yojyamityÃha--tathetyÃdi / dhvane÷ saæs­«ÂÃlaÇkÃrasaæs­«Âatvaæ viv­ïoti--pathikÃnityÃdi / rÆpakamiti / pathike«u sÃmÃjikatvÃropÃditi bhÃva÷ / dhvaneriti / abhinayaprayogetyÃdyuktasya vyaÇgyasyetyartha÷ / saæsarga÷ saæs­«Âi÷ / anyadbhedadvayamiti / atra hyupamÃrÆpakÃbhyÃæ ÓabdaÓaktyudbhavÃnuraïanarÆpavyaÇgyasya dhvane÷ saæs­«Âatvam / _________________________________________________________ evaæ dhvane÷ prabhedÃ÷ prabheda-bhedÃÓ ca kena Óakyante / saÇkhyÃtuæ diÇ-mÃtraæ te«Ãm idam uktam asmÃbhi÷ // DhvK_3.44 // __________ evaæ dhvane÷ prabhedÃ÷ prabhedabhedÃÓca kena Óakyante / saækhyÃtuæ diÇmÃtraæ te«ÃmidamuktamasmÃbhi÷ // 44 // anantà hi dhvane÷ prakÃrÃ÷ sah­dayÃnÃæ vyutpattaye te«Ãæ diÇmÃtraæ kathitam / _________________________________________________________ ity ukta-lak«aïo yo dhvanir vivecya÷ prayatnata÷ sadbhi÷ sat-kÃvyaæ kartuæ và j¤Ãtuæ và samyag abhiyuktai÷ // DhvK_3.45 // __________ ityuktalak«aïo yo dhvanirvivecya÷ prayatnata÷ sadbhi÷ / satkÃvyaæ kartuæ và j¤Ãtu và samyagabhiyuktai÷ // 45 // uktasvarÆpadhvaninirÆpaïanipuïà hi satkavaya÷ sah­dayÃÓca niyatameva locanam sandehÃspadatvena saÇkÅrïÃbhyÃmabhinayaprayoge, abhinavaprayoge ca rasike«viti prasÃritagÅtÃnÃmiti ya÷ ÓabdaÓaktyudbhavasta saæsargamÃtramanugrÃhyatvÃbhÃvÃt / 'pahiasÃmÃiesu' ityatra tu pade saÇkÅrïÃbhyÃæ tÃbhyÃmupamÃrÆpakÃbhyÃæ ÓabdaÓaktimÆlasya dhvane÷ saÇkÅrïatvamekavya¤jakÃnupraveÓÃditi saÇkÅrïÃlaÇkÃrasaæs­«Âa÷ / saÇkÅrïÃlaÇkÃrasaÇkÅrïaÓcetyapi bhedadvayaæ mantavyam // 43 // etadupasaæharati---evamiti / spa«Âam // 44 // atha 'sah­dayamana÷prÅtaye' iti yatsÆcitaæ tadidÃnÅæ na ÓabdamÃtramapi tu nirvyƬhamityÃÓayenÃha--ityukteta / ya÷ prayatnato vivecya÷ asmÃbhiÓcoktalak«aïo dhvaniretadeva kÃvyatattvaæ yathoditena prapa¤canirÆpaïÃdinà vyÃkartumaÓaknuvadbhiralaÇkÃrai÷ rÅtaya÷ bÃlapriyà saÇkÅrïÃlaÇkÃrasaæs­«ÂatvasaÇkÅrïÃlaÇkÃrasaÇkÅrïatvarÆpabhedadvayamityartha÷ / saÇkÅrïÃbhyÃmupamÃrÆpakÃbhyÃmiti sambandha- / 'ahiïaa' ityasya abhinaya abhinava ityubhayathÃpi cchÃyeti darÓayan dhvaniæ darÓayati--abhinayetyÃdi / anugrÃhyatvÃbhÃvÃditi / upamÃrÆpakÃbhyÃæ tasyetyanu«aÇga÷ // 43 // etaditi / bahuprabhedakathanamityartha÷ // 44 // sah­dayetyÃdi / 'sah­dayamana÷ prÅtaye tatsvarÆpaæ brÆma' iti yaduktamityartha÷ / ÓabdamÃtraæ vÃÇmÃtram / ityuktalak«aïa ityÃdikÃrikÃdvayamekavÃkyamityÃha---ya ityÃdi / uktetyatra pÆrayati--asmÃbhiriti / etaditi ya ityasya pratinirdeÓa÷ / yathoditamityasya vyÃkartumityanena sambandha iti darÓayan viv­ïoti--yathoditenetyÃdi / anye tvityÃdi / ityuktalak«aïo 'yaæ dhvaniriti paÂhantÅtyartha÷ / etatpak«e kÃvyavi«aye parÃæ prakar«apadavÅmÃsÃdayanti / _________________________________________________________ asphuÂa-sphuritaæ kÃvya-tattvam etad yathoditam / aÓaknuvadbhir vyÃkartuæ rÅtaya÷ sampravartitÃ÷ // DhvK_3.46 // __________ asphuÂasphuritaæ kÃvyatattvametadyathoditam / aÓuknuvadbhirvyÃkartuæ rÅtaya÷ sampravartitÃ÷ // 46 // etaddhvanipravartanena nirïÅtaæ kÃvyatattvamasphuÂasphuritaæ sadaÓaknuvadbhi÷ pratipÃdayituæ vaidarbhÅ gau¬Å päcÃlÅ ceti rÅtaya÷ pravartitÃ÷ / rÅtilak«aïavidhÃyinÃæ hi kÃvyatattvametadasphuÂatayà manÃksphuritamÃsÃditi lak«yate tadatra sphuÂatayà sampradarÓitenÃnyena rÅtilak«aïenana ki¤cit / _________________________________________________________ Óabda-tattvÃÓrayÃ÷ kÃÓcid artha-tattva-yujo 'parÃ÷ / v­ttayo 'pi prakÃÓante j¤Ãte 'smin kÃvya-lak«aïe // DhvK_3.47 // __________ ÓabdatattvÃÓrayÃ÷ kÃÓcidarthatattvayujo 'parÃ÷ / v­ttayo 'pi prakÃÓante j¤Ãte 'smin kÃvyalak«aïe // 47 // asmin vyaÇgyavya¤jakabhÃvavivecanamaye kÃvyalak«aïe j¤Ãte sati yÃ÷ kÃÓcitprasiddhà upanÃgÃrakÃdyÃ÷ ÓabdatattvÃÓrayà v­ttayo yÃÓcÃrthatattvasambanddhÃ÷ kaiÓikyÃdayastÃ÷ samyagrÅtipadavÅmavataranti / anyathà tu tÃsÃmad­«ÂÃrthanÃmiva v­ttÅnÃmaÓraddheyatvameva syÃnnÃnubhavasiddhatvam / evaæ sphuÂatayaiva lak«aïÅyaæ svarÆpamasya dhvane÷ / yatra ÓabdÃnÃmarthÃnÃæ ca ke«Ã¤citpratipatt­viÓe«asaævedyaæ locanam pravartità ityuttarakÃrikayà sambandha÷ / anye tu yacchabdasthÃne 'ayaæ' iti paÂhanti / prakar«apadavÅmiti / nirmÃïe bodhe ceti bhÃva÷ / vyÃkartumaÓaknuvadbhirityatra hetu÷--asphuÂaæ k­tvà sphuritamiti / lak«yata iti / rÅtirhi guïe«veva paryavasità / yadÃha--viÓe«o guïÃtmà guïÃÓca rasaparyavasÃyina eveti hyuktaæ prÃgguïanirÆpaïe 'Ó­ÇgÃra eva madhura÷' ityatreti // 45// -46 // prakÃÓanta iti / anubhavasiddhatÃæ kÃvyajÅvitatve prayÃntÅtyartha÷ / rÅtipadavÅmiti / bÃlapriyà ityuktetyÃdikamekaæ vÃkyamasphuÂetyÃdivÃkyÃntaraæ tatraitadityanena dhvane÷ parÃmarÓaÓceti bodhyam / parÃæ prakar«apadavÅmÃsÃdayantÅtyatra pÆrayati--nirmÃïe bodhe ceti / 'asphuÂasphuritaæ sadi'ti v­tyà tatpadaæ hetugarbhamiti darÓitaæ, tadeva spa«Âayati--vyÃkartumityÃdi / 'iti lak«yata' ityuktaæ v­ttau tatkathamityata upapÃdayati--rÅtirhityÃdi / ityatra iti hyuktamiti sambandha÷ // 45// -46 // anubhavasiddhatvamiti v­ttau vak«yamÃïaæ phalitamarthaæ manasik­tya viv­ïoti---anubhavetyÃdi / jÃtyatvamiva ratnaviÓe«ÃïÃæ cÃrutvamanÃkhyeyamavabhÃsate kÃvye tatra dhvanivyavahÃra iti yallak«aïaæ dhvanerucyate kenÃcittadayuktamiti nÃbhidheyatÃmarhati / yata÷ ÓabdÃnÃæ svarÆpÃÓrayastÃvadakli«Âatve satyaprayuktaprayoga÷ / vÃcakÃÓrayastu prasÃdau vya¤jakatvaæ ceti viÓe«a÷ / arthÃnÃæ ca sphuÂatvenÃvabhÃsanaæ vyaÇgyaparatvaæ vyaÇgyÃæÓaviÓi«Âatvaæ ceti viÓe«a÷ / tau ca viÓe«au vyÃkhyÃtuæ Óakyete vyÃkhyÃtau ca bahuprakÃram / tadyvatiriktÃnÃkhyeyaviÓe«asambhÃvanà tu vivekÃvasÃdabhÃvamÆlaiva / yasmÃdanÃkhyeyatvaæ locanam tadvadeva rasaparyavasÃyitvÃt / pratÅtipadavÅmiti và pÃÂha÷ / nÃgarikayà hyupamitetyanuprÃsav­tti÷ Ó­ÇgÃrÃdau viÓrÃmyati / paru«eti dÅpte«u raudrÃdi«u / komaleti / hÃsyÃdau / tathÃ--'v­ttaya÷ kÃvyamÃt­kÃ÷' iti yaduktaæ muninà tatra rasocita eva ce«ÂÃviÓe«o v­tti÷ / yadÃha-- 'kaiÓikÅ Ólak«ïanepathyà ӭÇgÃrarasambhavÃ' ityÃdi / iyatà 'tasyÃbhÃvaæ jagadurapare' ityÃdÃbhÃvavikalpe«u 'v­ttayo rÅtayaÓca gatÃ÷ Óravaïagocaraæ, tadatirikta÷ ko 'yaæ dhvaniri'ti / tatra katha¤cidabhyupagama÷ k­ta÷ katha¤cicca dÆ«aïaæ dattamasphuÂasphuritamiti vacanena / idÃnÅæ vÃcÃæ sthitamavi«aye' iti yadÆce tattu prathamoddyote dÆ«itamapi dÆ«ayat sarvaprapa¤cakathane hi asambhÃvyamevÃnÃkhyeyatvamityabhiprÃyeïa / akli«Âatva iti / Órutika«ÂÃdyabhÃva ityartha÷ / aprayuktasya prayoga ityapaunaruktyam / bÃlapriyà tadvadeva rÅtivadeva / rÅtipadavÅmavatarantÅta prakÃÓanta ityasya vivaraïamiti vaktavyaæ, tacca na sambhavati tayorbhinnÃrthatvÃt / ki¤ca rÅtipadavÅmavatarantÅtyatra kÃvyalak«aïaj¤Ãnasya hetutvamapi durghaÂamityato 'nyathaivÃtra pÃÂha ityÃha--pratÅtipadavÅmiti / v­tte÷ rasaparyavasÃyitÃæ viÓi«ya darÓayati--nÃgarikayetyÃdi / v­ttau--'yatre'tyÃdi / ratnaviÓe«ÃïÃæ jÃtyatvamiva pratipatt­viÓe«asaævedyaæ yatra ke«Ã¤cicchabdÃnÃmarthÃnÃæ ca cÃrutvamanÃkhyeyamevÃvabhÃsata ityanvaya÷ / 'ayuktam' itÅti / ayuktatvÃddhetorityartha÷ / cÃrutvaæ nÃma kaÓcidviÓe«a iti vaktavyamityabhipretya nÃbhidheyatÃmarhatÅtyuktamupapÃdayati--'yata' ityÃdi / 'svarÆpÃÓraya' iti 'viÓe«a' ityanenÃsya sambandha÷. locane v­ttÃnuvÃdapÆrvakamÃha--iyatetyÃdi / dhvaniritÅti / yadÆce ityasyÃtrÃpakar«a÷ / dÆ«ayatÅti / yatretyÃdinÃnÆdya tadayuktamityÃdinà granthena dÆ«ayatÅtyartha÷ / abhiprÃyeïa dÆ«ayatÅti sambandha÷ / akli«Âatatva ityetadviv­ïoti--ÓrutÅtyÃdi / vivekÃvasÃdabhÃvetyaæÓaæ sarvaÓabdÃgocaratvena na kasyacitsambhavati / antato 'nÃkhyeyaÓabdena tasyÃbhidhÃnasambhavÃt / sÃmÃnyasaæsparÓivikalpaÓabdÃgocaratve sati, prakÃÓamÃnatvaæ tu yadanÃkhyeyatvamucyate kvacit tadapi kÃvyaviÓe«ÃïÃæ ratnÃviÓe«ÃïÃmiva na sambhavati / te«Ãæ lak«aïakÃrairvyÃk­tarÆpatvÃt / ratnÃviÓe«ÃïÃæ ca sÃmÃnyasambhÃvanayaiva mÆlyasthitiparikalpanÃdarÓanÃcca / umaye«Ãmapi te«Ãæ pratipatt­viÓe«asaævedyatvamastyeva / vaikaÂikà eva hi ratnatattvavida÷, sah­dayà eva hi kÃvyÃnÃæ rasaj¤Ã iti kasyÃtra vipratipatti÷ / yattvanirdeÓyatvaæ sarvalak«aïavi«ayaæ bauddhÃnÃæ prasiddhaæ tattanmataparÅk«ÃyÃæ granthÃntare nirÆpayi«yÃma÷ / iha tu granthÃntaraÓravaïalavaprakÃÓanaæ sah­dayavaimanasyapradÃyÅti na prakriyate / bauddhamatena và yathà pratyak«Ãdilak«aïaæ tathÃsmÃkaæ dhvanilak«aïaæ bhavi«yati / tasmÃllak«aïÃntarasyÃghaÂanÃdaÓabdÃrthatvÃcca locanam tÃviti Óabdagato 'rthagataÓca / vivekasyÃvasÃdo yatra tasya bhÃvo nirvivekatvam / sÃmÃnyasparÓÅ yo vikalpastato ya÷ Óabda÷ d­«ÂÃnte 'pi anÃkhyeyatvaæ nÃstÅti darÓayati--ratnaviÓe«ÃïÃæ ceti / nanu sarveïa tanna saævedyata ityÃÓaÇkyÃbhyupagamenaivottarayati--ubhaye«Ãmiti / ratnÃnÃæ kÃvyÃnÃæ ca / nanu nÃrthaæ ÓabdÃ÷ sp­ÓantyapÅti, anirdeÓyasya vedakamityÃdau kathamanÃkhyeyatvaæ vastÆnÃmuktamiti cedatrÃha--yattviti / evaæ hi sarvabhÃvav­ttÃntatulya eva dhvaniriti dhvanisvarÆpamanÃkhyeyamityativyÃpakaæ lak«aïaæ syÃditi bhÃva÷ / granthÃntara iti viniÓcayaÂÅkÃyÃæ dharmottaryÃæ yà viv­tiramunà granthak­tà k­tà tatraiva tadvyÃkhyÃtam / bÃlapriyà vyÃca«Âe--vivekasyetyÃdi / sÃmÃnyetyÃdikaæ viv­ïoti---sÃmÃnyetyÃdi / sÃmÃnyasaæsparÓoti / jÃtyÃdisÃmÃnyÃvagÃhÅtyartha÷ / vikalpa iti / savikalpakaj¤Ãnamityartha÷ / tato yaÓÓabda iti / taddhetuko vyavahÃrÃtmako yaÓÓabda ityartha÷ / nÃstÅti darÓayatÅti / ratnaviÓe«ÃïÃæ jÃtyatvÃdisÃmÃnyasya sambhÃvanayaiva mÆlyaparikalpanÃyà darÓanÃditi bhÃva÷ / taditi / jÃtyatvaæ cÃrutva¤cetyartha÷ / tadgranthÃntare nirÆpayi«yÃma ityuktyà sÆcitamanirdeÓyatvarÆpalak«aïasya do«aæ darÓayati--evaæ hÅtyÃdi / sarvabhÃveti / sarvapadÃrthetyartha÷ / iti lak«aïamativyÃpakaæ syÃditi sambandha÷ / mayaivetyartha iti / anena 'anÃkhyeye'tyÃde÷ parikaraÓlokatvaæ darÓitam / anÃkhyeyÃæÓasyeti / anÃkhyeyo yo 'Ói÷ svarÆpÃæÓa÷ tasyetyarya÷ / bhÃsa iti / kvacit granthe bhÃva iti ca pÃÂha÷ / tatpak«e anÃkhyeyÃæÓabhÃvitvamiti Óloke tasyoktameva dhvanilak«aïaæ sÃdhÅya÷ / tadidamuktam-- anÃkhyeyÃæÓabhÃsitvaæ nirvÃcyÃrthatayà dhvane÷ / na lak«aïaæ, lak«aïaæ tu sÃdhÅyo 'sya yathoditam // iti ÓrÅrÃjÃnakÃnandavardhanÃcÃryaviracite dhvanyÃloke t­tÅya uddyota÷ // locanam uktamiti / saægrahÃrthaæ mayaivetyartha÷ / anÃkhyeyÃæÓasyÃbhÃso vidyate yasmin kÃvye tasya bhÃvastanna lak«aïaæ dhvaneriti sambandha÷ / atra hetu÷--nirvÃcyÃrthatayeti / nirvibhajya vaktuæ ÓakyatvÃdityartha÷ / anyastu 'nirvÃcyÃrthatayÃ' ityatra niso na¤arthatvaæ parikalpyÃnÃkhyeyÃæÓabhÃsitve 'yaæ heturiti vyÃca«Âe, tattu kli«Âam / hetuÓca sÃdhyÃviÓi«Âa ityuktavyÃkhyÃnameveti Óivam / kÃvyÃloke prathÃæ nÅtÃn dhvanibhedÃn parÃm­Óat / idÃnÅæ locanaæ lokÃn k­tÃrthÃnsaævidhÃsyati // ÃsÆtritÃnÃæ bhedÃnÃæ sphuÂatÃpattidÃyinÅm / trilocanapriyÃæ vande madhyamÃæ parameÓvarÅm // iti ÓrÅmahÃmÃheÓvarÃcÃryavaryÃbhinavaguptÃnmÅlite sah­dayÃlokalocane dhvanisaÇkete t­tÅya uddyota÷ // ­­­­­ bÃlapriyà paÂhanÅyam / taditi / anÃkhyeyasvarÆpatvamityartha÷ / nirvÃcyÃrthatayeti nirvÃcyÃæÓatayeti và pÃÂha÷ / nirityasya vivaraïam---vibhajyeti / dÆ«aïÃntaramÃha--hetuÓcetyÃdi / sÃdhyÃviÓi«Âa iti / sÃdhyÃdabhinna ityartha÷ / kÃvyÃlokà iti / prathÃæ nÅtÃniti / vist­tÃnityartha÷ / parÃm­Óaditi hetugarbhaæm / locanamityÃdi / yathà nayanaæ lokÃn k­tÃrthÃn vidadhÃti, tathedaæ vyÃkhyÃnamiti bhÃva÷ / ÃsÆtritÃnÃmiti / ÃsÆtritÃnÃæ bhedÃnÃæ samyaksÆtrairnirdi«ÂÃnÃæ dhvanyÃdibhedarÆpÃïÃæ kÃvyavÃïÅnÃæ yà sphuÂatÃpatti÷ / sphuÂatvaprÃptistaddÃyinÅm / madhyamà hi vaikharyÃ÷ sphuÂatvaæ dadÃti / madhyamÃmiti / madhyamÃrÆpÃmityartha÷ / Óubhamastu sarvaæ Óivam iti ÓrÅrÃmaÓÃrakaracitÃyÃæ locanaÂippaïyÃæ t­tÅya uddyota÷ //