Anandavardhana: Dhvanyaloka, Uddyota 3, with Abhinavagupta's Locana and Ramasaraka's Balapriya. Input by members of the Sansknet project (formerly: www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! __________________________________________________ In order to facilitate orientation, the karikas of Jan Brzezinski's version of Rajani Arjun Shankar's text (see separate file) have been added, including the reference system: DhvK_n.n __________________________________________________ ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ tçtãya uddyotaþ tçtãya uddyotaþ - - - evaü vyaïgyamukhenaiva dhvaneþ pradar÷ite saprabhede svaråpe punarvya¤jakamukhenaitatprakà÷yate--- locanam tçtãya uddyotaþ smaràmi smarasaühàralãlàpàñava÷àlinaþ / prasahya ÷ambhordehàrdhe harantãü parame÷varãm // udyotàntarasaïgatiü kartumàha vçttikàraþ---evamityàdi / tatra vàcyamukhena tàvadavivakùitavàcyàdayo bhedàþ, vàcya÷ca yadyapi vya¤jaka eva / yathoktam--'yatràrthaþ ÷abdo và' iti / tata÷ca vya¤jakamukhenàpi bheda uktaþ, tathàpi sa vàcyo 'rtho vyaïgyamukhenaiva bhidyate / tathà hyavivakùito vàcyo vyaïgyena nyagbhàvitaþ, vivakùitànyaparo vàcya iti vyaïgyàrthapravaõa evocyate ityevaü målabhedayoreva yathàsvamavàntarabhedasahitayorvya¤jakaråpo bàlapriyà atha tçtãyodyotañippaõã pràrabhyate athàhaü prauóhamudyotaü tçtãya¤ca yathàmati / kimapi vyàkariùyàmi prasãdantvatra me budhàþ // smaràmãti / smarasya kàmasya saühàra eva lãlà, tatra yatpàñavaü sàmarthyaü tacchàlinaþ / ÷ambhoþ dehàrdhaü prasahya harantãmityanena parame÷varyàþ tathàvidhàt parame÷varàdapyati÷ayitaü pàñavaü dyotyate / udyoteti / anya udyotaþ uddyotàntaraü tçtãyodyotaþ, tasya saïgàta dvitãyoyotena saha prasaïgaråpàü saïgatimityarthaþ / kartuü sampàdayitum / vyaïgyamukhena pradar÷ita ityuktyà vya¤jakamukhenàpradar÷anaü labhyate, tadanupapannamityà÷aïkàmudbhàvya tadukterabhipràyaü dar÷ayannavatàrayati---tatretyàdi / yadyapãtyàdau yojyam / tatra dhvanau / vàcyamukhenetyàdi / avivakùitatvàdivi÷iùñavàcyaü bhedakamavalambyaiva dhvaneravivakùitavàcyatvàdayaþ prabhedàssambhavantãtyarthaþ / tataþ kimata àha--vàcya÷cetyàdi / yathoktamiti / vàcyasya vya¤jakatvamastãtyuktamityarthaþ / etàvatàpi kimàyàtamityata àha---tata÷cetyàdi / sa iti / vya¤jaka ityarthaþ / vyaïgyena nyagbhàvita iti / vàcyasyàvivakùitatvoktyà vyaïgyenàpradhànãkçtatvaü siddhyatãti bhàvaþ / vyaïgyàrthapravaõaþ vyaïgyaparatantraþ / upasaüharati---itãtyàdi / målabhedayoriti / avivakùitavàcyavivakùitànyaparavàcyayorityarthaþ / vyaïgyamukhatyàdi / vyaïgyapàratantryeõaivetyarthaþ / ata eva uktàbhipràyàdeva / ki¤ceti / vyaïgyamukhena _________________________________________________________ avivakùita-vàcyasya pada-vàkya-prakà÷atà / tad-anyasyànuraõana-råpa-vyaïgyasya ca dhvaneþ // DhvK_3.1 // __________ avivakùitavàcyasya padavàkyaprakà÷atà / tadanyasyànuraõanaråpavyaïgyasya ca dhvaneþ // 1 // avivakùitavàcyasyàtyantatiraskçtavàcye prabhede padaprakà÷atà yathà maharùervyàsasya---'saptaitàþ samidhaþ ÷riyaþ', yathà và kàlidàsasya---'kaþ sannaddhe virahavidhuràü tvayyupekùeta jàyàm', yathà và--'kimiva hi madhuràõàü maõóanaü nàkçtãnàm', eteùådàharaõeùu 'samidha' iti sannaddha' iti 'madhuràõà'miti ca padàni vya¤jakatvàbhipràyeõaiva kçtàni / locanam yo 'rthaþ sa vyaïgyamukhaprekùità÷araõatayaiva bhedamàsàdayati / ata evàha---vyaïgyamukheneti / kiü ca yadyapyartho vya¤jakastathàpi vyaïgyatàyogyo 'pyasau bhavatãti, ÷abdastu na kadàcidyvaïgyaþ api tu vya¤jaka eveti / tadàha---vya¤jakamukheneti / na ca vàcyasyàvivakùitàdiråpeõa yo bhedastatra sarvathaiva na na prakà÷itaþ kintu prakà÷ito 'pyadhunà punaþ ÷uddhavya¤jakamukhena / tathàhi vyaïgyamukhaprekùitayà vinà padaü vàkyaü varõàþ padabhàgaþ saïghañanà mahàvàkyamiti svaråpata eva v.ya¤jakànàü bhedaþ, na caiùàmarthavatkadàcidapi vyaïgyatà sambhavatãti vya¤jakaikaniyataü svaråpaü yattanmukhena bhedaþ prakà÷yata iti tàtparyam / yastu vyàcaùñe---'vyaïgyànàü vastvalaïkàrarasànàü mukhena' iti, sa evaü praùñavyaþ---etattàvatrribhedatvaü na kàrikàkàreõa kçtam / vçttikàreõa tu dar÷itam / na cedànãü vçttikàrobhedaprakañanaü karoti bàlapriyà pradar÷ita ityukterabhipràyàntara¤càstãtyarthaþ / tadàha---yadyapãtyàdi / arthaþ vàcyaþ / vyaïgyetyàdi / kadàcidvyaïgyo 'pi bhavatãtyarthaþ / tadàheti / tadabhipràyàdàhetyarthaþ / nanvevaü punarvya¤jakamukhenetyatra bhavatãtyarthaþ tadàheti / tadabhipràyàdàhetyarthaþ / nanvevaü punarvya¤jakamukhenetyatra puna÷a÷bdo 'nupapanna ityatastàtparyaü vivçõoti---na cetyàdi / tatreti / avivakùitatvàdibedavi÷iùñavàcya ityarthaþ / vya¤jakatvanna ca nàstãtyanvayaþ / 'vya¤jakamukhatvam' iti pàñhe vàcyasyetyàdeþ vàcyasambandhiyadavivakùitàdiråpaü avivakùitatvàdikantena hetunà yo bhedaþ dhvaneravàntarabhedaþ / tatra dhvanibheda ityarthaþ / na ca nàstãtyuktamevàrthaü vivçõoti---vya¤jakamukhenàpãtyàdi / tathàca vya¤jakamukhenetyasya phalitamarthamàha---÷uddhetyàdi / kevalavya¤jakamukhenetyarthaþ / eùàmiti / padàdãnàmityarthaþ / sambhavatãti / sambhàvyata itica pàñhaþ / itãti hetau / locanam tata÷cedaü kçtamidaü kriyata iti kartçbhede kà saïgatiþ? na caitàvatà sakalapràktanagranthasaïgatiþ kçtà bhavati / avivakùitavàcyàdãnàmapi prakàràõàü dar÷itatvàdityalaü nijapåjyajanasagotraiþ sàkaü vivàdena / cakàraþ kàrikàyàü yathàsaïkhya÷aïkànivçttyarthaþ / tenàvivakùitavàcyo dviprabhedo 'pi pratyekaü padavàkyaprakà÷a iti dvidhà / tadanyasya vivakùitàbhidheyasya sambandhã yo bhedaþ kramadyotyo nàma svabhedasahitaþ so 'pi pratyekaü dvidhaiva / anuraõanena råpaü råpaõasàdç÷yaü yasya tàdçgvyaïgyaü yattasyetyarthaþ / maharùerityanena tadanusandhatte yatpràguktam, atha ca ràmàyaõamahàbhàrata prabhçtini lakùye dç÷yata iti / dhçtiþ kùamà dayà ÷aucaü kàruõyaü vàganiùñhurà / mitràõàü cànabhidrohaþ saptatàþ samidhaþ ÷riyaþ // samicchabdàrthasyàtra sarvathà tiraskàraþ, asambhavàt / samicchabdena ca vyaïgyo 'rtho 'nanyàpekùalakùmyuddãpanakùamatvaü saptànàü vakrabhipretaü dhvanitam / yadyapa---'niþ÷vàsàndha ivàdar÷aþ' ityàdyudàharaõàdapyayamartho lakùyate, tathàpi prasaïgàdbahulakùyavyàpitvandar÷ayitumudàharaõàntaràõyuktani / atra ca vàcyasyàtyantatiraskàraþ pårvoktamanusçtya bàlapriyà svaråpamiti / padadisvaråpamityarthaþ / iti kartçbhede kà saïgatiriti / ityasya kartçbhede sati saïgatatvaü na sambhavatãtyarthaþ / 'vyaïgyamukhena pradar÷ite punarvya¤jakamukhenaitatprakà÷yata' ityanena pradar÷anaprakà÷anayorekakartçkatvaü svarasataþ pratãyate, tadasaïgataü bhavediti yàvat / 'kà saïgatiþ evaü praùñavya' iti sambandhaþ / doùàntara¤jàha---na cetyàdi / cakàra ityàdi / cakàrasyàbhàve avivakùitavàcyasya pradaprakà÷atà, tadanyasya vàkyaprakà÷ateti yathàsaïkhyenàrthabhramassyàditi bhàvaþ / teneti / samuccayàrthakacakàreõetyarthaþ / 'tadanyasye'ti vyadhikaraõavi÷eùaõamityà÷ayena vyàcaùñe---vivakùitetyàdi / 'anuraõane'tyàdervivaraõaü--krametyàdi / 'råpam' ityasya vivaraõam--råpaõoti / phalitamàha---sàdç÷yamiti / iti / yatpràguktamiti sambandhaþ / samicchabdàrthasya idhmatvavi÷iùñasya / samicchabdeneti / uddãpakatvaü lakùyateti ÷eùaþ / samicchabdo 'tra vàcyalakùyobhayànugatoddãpakatvaprakàreõa lakùayati / evamudyatatvaü lakùayatetyàderudyatatvàdyubhayànugatadharmaprakàreõa lakùayatetyartho bodhyaþ / '÷abdena ce'tyanantaraü tasyaivàrthàntarasaïkramitavàcye yathà---'ràmeõa priyajãvitena tu kçtaü locanam yojanãyaþ kiü punaruktena / sannaddhapadena càtràsambhavatsvàrthonodyatatvaü lakùayatà vakrabhipretà niùkaruõakatvàpratikàryatvàprekùàpårvakàritvàdayo dhvanyante / tathaiva madhura÷abdena sarvaviùayara¤jakatvatarpakatvàdikaü lakùayatà sàti÷ayàmilàùaviùayatvaü nàtrà÷caryamiti vakrabhipretaü dhvanyate / tasyaiveti / avivakùitavàcyasya yo dvitãyo bhedastasyetyarthaþ / 'pratyàkhyànaruùaþ kçtaü samucitaü kråreõa te rakùasà soóhaü tacca tathà tvayà kulajano dhatte yathoccaiþ ÷iraþ / vyartha samprati bibhratà dhanuridaü tvadyvàpadaþ sàkùiõà' iti / rakùaþsvabhàvàdeva yaþ kråro 'natilaïghya÷àsanatvadurmadatayà ca prasahya niràkriyamàõaþ kodhàndhaþ tasyaitattàvatsvacittavçttisamucitamanuùñhànaü yanmårdhakartanaü nàma, mànyo 'pi bàlapriyà vyaïgyo 'rtha iti pàñho dç÷yate tatsatve dhvanitamityasya bodhitamityarthaþ / asambhavatsvàrtheneti / svàrthaþ varmitaþ / 'sannaddho varmita' ityamaraþ / dhvanyanta iti / tvatpadàrthasya meghasyeti ÷eùaþ / madhura÷abdeneti / màdhuryarasavi÷iùñavàcineti bhàvaþ / sarveti / sarvaviùayara¤jakatvatarpakatvàdãnàmmadhye ekandharmamityarthaþ / atreti / àkçtiùvityarthaþ / pratyàkhyàneti ÷rãràmacandrasya devãü sãtàmuddi÷yedaü vacanam / vivçõoti--rakùa ityàdi / yaþ ràvaõaþ / pratyàkhyànaruóityasya vivaraõam---anatãtyàdi krodhàndha ityantam / anatilaïdhyaü ÷àsanaü yasya tatvena yà durmadatà ahamanatilaïdhya÷àsana iti durabhimànaþ tayeti krodhàndhatve hetuþ / niràkriyamàõaþ tvayà niràkçtaþ / 'etadanuùñhànaü svacittavçtti samucitam' iti sambandhaþ / etadisyetadvivçõoti---yanmårdhakartanaü nàmeti premõaþ priye nocitam' / atra ràmeõetyetatpadaü sàhasaikarasatvàdivyaïgyàbhisaïkramitavàcyaü vya¤jakam / locanam ka÷cinmamàj¤àü laïghayiùyatãti / taiti yathà tàdçgapi tayà na gaõitastasyàstavetyarthaþ / tadapi tathà avikàreõotsavàpattibuddhyà netravisphàratàmukhaprasàdàdilakùyamàõayà soóham / yathà yena prakàreõa kulajana iti yaþ ka÷citpàmarapràyo 'pi kulavadhå÷abdavàcyaþ / uccaiþ ÷iro dhattai evaüvidhàþ kila vayaü kulavadhvo bhavàma iti / atha ca ÷ilaþkartanàvasare tvayà ÷ãghraü kçtyatàmiti tathà soóhaü tathoccaiþ ÷iro dhçtaü yathànyo 'pi kulastrãjana uccaiþ ÷iro dhatte netyapravçttatayà / evaü ràvaõasya tava ca samucitakàritvaü nirvyåóham / mama punaþ sarvamevànucitaü paryavasitam / tathàhiràjyanirvàsanàdiniravakà÷ãkçtadhanurvyàpàrasyàpi kalatramàtrarakùaõaprayojanamapi yaccàpamabhåttatsaüprati tvayyarakùitavyàpannàyàmeva niùprayojanam, tathàpi ca taddhàrayàmi / tannånaü nijajãvitarakùaivàsya prayojanatvena saübhàvyate / na caitadyuktam / ràmàõeti / asamasàhasarasatvasatyasaüdhatvocitakàritvàdivyaïgyadharmàntarapariõatenetyarthaþ / 'kàpuruùàdidharmaparigrahastvàdi÷abdàt' iti yadvyàkhyàtam, tadasat ; kàpuruùasya hyetadeva pratyutocitaü syàt / priya iti ÷abdamàmevaitadidànãü saüvçttam / priya÷abdasya pravçttinimittaü yatpremanàma tadapyanaucityakalaïkitamiti bàlapriyà ràvaõena hi ÷rãràmasya purato màyàsãtà÷ira÷chedaþ kçtaþ / itãti / iti buddhyetyarthaþ / te ityasya pratyàkhyànetyanena, kçtamityanena ca sambandhaþ / bhàvàrthamàha---yathetyàdi / tàdçgapi nirati÷ayai÷varyàdivi÷iùño 'pi saþ gaõitaþ àdçtaþ / tadapi ÷iraþkartanamapi / buddhyetyasya vi÷eùaõaü---netretyàdi / visphàratà vikàsaþ / soóhamanubhåtam / ityucchaidi÷aro dhatta iti sambandhaþ / ityabhimànena ÷ira unnataü karotãtyarthaþ / anyathàpi vyàcaùñe--atha cetyàdi / taccetyasya vivaraõaü--÷iraþkartanàvasara iti / tathà soóhamityasya vyàkhyànaü--tatho¤cairityàdi / uccai÷i÷aro dhatta iti pràrthanàpratyàkhyànena krodhàndhe kasmiü÷cit kàmini ÷iraþkartanàyodyukte sati ÷ira unnataü karotãtyarthaþ / nityapravçttatayeti laóarthavivaraõam / uttaràrdhaü vyàkhyàsyannàha--evamityàdi / punariti tu÷abdavivaraõam / 'vyartha' mityàdervyàkhyànam---ràjyetyàdi / 'priyajãvitene'tyasya tannånamityàdi / ca / asyeti / dhanurdhàraõasyetyarthaþ / etaditi / nijajãvitarakùàprayojanakatvena dhanurdhàraõamityarthaþ / 'ràmeõe'tyàdivçttigranthaü vyàcaùñe--ràmeõetyàdi / sàhasaikarasatvamityasya vivaraõam--asametyàdi / àdipadàrthakathanaü--satyetyàdi / atra ràmapadalakùyatàvacchedakaü kàtaratvamiti pradãpakàraþ, kaitavasnehavatvamiti cakravartã, puruùakàraparàïmukhatvamiti bhaññagopàlaþ / yathà và--- emea jaõo tissà deu kavolopamài sasibimbam / paramatthaviàre uõa cando cando via varào // atra dvitãya÷candra÷abdo 'rthàntarasaïkramitavàcyaþ / avivakùitavàcyasyàtyantatiraskçtavàcye prabhede vàkyaprakà÷atà yathà---- yà ni÷à sarvabhåtànàü tasyàü jàgarti saüyamã / yasyàü jàgrati bhåtàni sà ni÷à pa÷yato muneþ // locanam ÷okàlambanoddãpanavibhàvayogàtkaruõaraso ràmasya sphuñãkçta iti / emea iti / evameva janastasyà dadàti kapolopamàyàü ÷a÷ibimbam / paramàrthavicàre puna÷candra÷candra iva varàkaþ (iti chàyà) / evameveti svayamavivekàndhatayà / jana iti lokaprasiddhagatànugatikatàmàtra÷araõaþ / tasyà ityasàdhàraõaguõagaõamahàrdhavapuùaþ / kapolopamàyàmiti nirvyàjalàvaõyasarvasvabhåtamukhamadhyavartipradhànabhåtakapolatalasyàpamàyàü pratyuta tadadhikavastukartavyaü tato dåranikçùñaü ÷a÷ibimbaü kalaïkavyàjajihmãkçtam / evaü yadyapi gaïóarikàpravàhapatito lokaþ, tathàpi yadi parãkùakàþ parãkùante tadvaràkaþ kçpaikabhàjanaü ya÷candra iti prasiddhaþ sa candra eva kùayitvavilàsa÷ånyatvamalinatvadharmàntarasaükrànto yo 'rthaþ / atra ca yathà vyaïgyadharmàntarasaïkràntistatà pårvoktamanusandheyam / evamuttaratràpi / evaü prathamabhedasya dvàvapi prakàrau padaprakà÷akatvenodàhçtya vàkyaprakà÷akatvenodàharati---yà ni÷eti / vivakùita iti / tena hyuktena na ka÷cidupade÷yaü pratyupade÷aþ siddhyati / bàlapriyà ÷oketyàdi / sambhàvitapriyàmaraõamàlambanavibhàvaþ / priyàsambandhyasàdhàramakarmàdismaraõamuddãpanavibhàvaþ / evamevetyàderbhàvàrthaü vyàcaùñe---svayamityàdi / tadadhikamiti / kapolàdutkçùñamityarthaþ / upamàyàü kartavyamityanvayaþ / upamànatvena vaktavyamityarthaþ / tata iti / kapolàdityarthaþ / ÷a÷ipadavivaraõam--kalaïketyàdi / kalaïkavyàjo yaþ ÷a÷aþ tena jihmãkçtaü malinãkçtam / via ityavadhàraõàrthakamityà÷ayenàha---candra eveti / dvitãyacandrapadasya candrapadavàcyatvena guõa÷ånyatvena và råpeõa lakùaõàtra bodhyà / vyaïgyadharmànàha---kùayitvetyàdi / saïkrànto yo 'rtha iti / arthaþ candrapadàrthaþ / atreti / uktayorudàharaõayorityarthaþ / pårvoktamiti / dvitãyodyotasyàdàvuktamityarthaþ / tena hyukteneti / ni÷àdipadavàcyena ràtryàdyarthenetyarthaþ / anena hi vàkyena ni÷àrtho na ca jàgaraõàrthaþ ka÷cidvivakùitaþ / kiü tarhi? tattvaj¤ànàvahitatvamatattvaparàïmukhatvaü ca muneþ pratipàdyata iti tiraskçtavàcyasyàsya vya¤jakatvam / tasyaivàrthàntarasaïkramitavàcyasya vàkyaprakà÷atà yathà--- visamaio kàõa vi kàõa vi vàlei abhiaõimmào / kàõa vi visàmiamao kàõa vi avisàmao kàlo // (viùamayitaþ keùàmapi keùàmapi prayàtyamçtanirmàõaþ / keùàmapi viùàmçtamayaþ keùàmapyaviùàmçtaþ kàlaþ // iti chàyà ) locanam ni÷àyàü jàgaratavyamanyatra ràtrivadàsitavyamiti kimanenoktena / tasmàdbàdhitasvàrthametadvàkyaü saüyamino lokottaratàlakùaõena nimittena tatvadçùñàvavadhànaü mithyàdçùño ca paràïmukhatvaü dhvanati / sarva÷abdàrthasya càpekùikatayàpyupapadyamànateti na sarva÷abdàrtànyathànupapatyàyàmartha àkùipto mantavyaþ / sarvoùàü brahmàdisthàvaràntànàü caturda÷ànàmapi bhåtànàü yà ni÷à vyàmohajananãtattvadçùñiþ tasyàü saüyamã jàgarti kathaü pràpyeteti / bàlapriyà na ka÷ciditi / ka÷cidupade÷o na siddhyatãtyanvayaþ / bhagavadgãtàgatasyàsyopade÷aparatvamàva÷yakamiti bhàvaþ / kuto na siddhyatãtyatràha--ni÷àyàmityàdi / anyatra ràtrivaditi / ahani ràtràvivetyarthaþ / bàdhiteti / anupayogabàdhitetyarthaþ / vàkyamiti / ni÷à jàgartãtyàdipadasamudàya ityarthaþ / tattatpadalakùyàrthàþ pradar÷ayiùyante / lokottaretyàdi / lokottaratvena hetunetyarthaþ / nanvatra nidràkàlaråpani÷àpadàrthe sarvabhåtasambandhànvaye sarvapadàrthaghañakatayà saüyamino 'pi tadanvayaþ pràptaþ, sa ca jàgartãtyetadarthànvayino 'nupapannastasmàdanenoktavyaïgyasyàviùkçtatvànna dhvanitvamiti ÷aïkàü pariharati---sarva÷abdàrthasyetyàdi / àpekùikatayeti / sarva÷abdo 'tra saüyamivyatiriktà÷eùatvàvacchinnavàcaka ityataþ ki¤jidapekùayetyarthaþ / sarva÷abdàrtheti / sarva÷abdàrthànvayetyarthaþ / ayamarthaþ pårvoktavyaïgyàrthaþ / àkùiptaþ àviùkçtaþ / ÷lokaü vyacaùñe---sarvaùàmityàdi / caturda÷ànàmapi bhåtànàmiti / brahmàpràjàpatyaindrapitryagàndharvayàkùaràkùasapai÷àcabhedàdaùñavidhandaivaü mànuùamekavidhaü pa÷upakùisarpakãñasthàvarabhedàtpa¤cavidhaü tairyagyonaü bhåtamiti caturda÷avidhànàmapi dehinàmityarthaþ / yathoktaü sàïkhyakàrikàyàü "aùñavikalpo daiva" ityàdi / vyàmohajananãti ni÷àpadalakùyàrthakathanam / sà ketyatràha--tetveti / 'jàgarti' padalakùyàrthamàha---kathamityàdi / locanam na tu viùayavarjanamàtràdeva saüyamãti yàvat / yadi và sarvabhåtani÷àyàü mohinyàü jàgarti kathamiyaü heyeti / yasyàü tu mithyàdçùñau sarvàõi bhåtàni jàgrati ati÷ayena suprabuddharåpàõi sà tasya ràtriraprabodhaviùayaþ / tasyà hi ceùñàyàü nàsau prabuddhaþ / evameva lokottaràcàravyavasthitaþ pa÷yati manyate ca / tasyaivàntarbahaùkaraõavçtti÷caritàrthà / anyastu na pa÷yata na ca manyata iti / tatvadçùñipareõa bhàvyamiti tàtparyam / evaü ca pa÷yata ityapi munerityapi ca na svàrthamàtravibhràntam / api tu vyaïgya eva vi÷ràmyati / yattacchabdayo÷ca na svatantràrthateti sarva evàyamàkhyàtasahàyaþ padasamåho vyaïgyaparaþ / tadàha---anena hi vàkyeneti / pratipàdyata iti dhvanyata ityarthaþ / viùamayito viùamayatàü pràptaþ / keùà¤cidduùkçtinàmativivekinàü và / keùà¤citsukçtanàmatyantamavivekinàü và atikràmatyamçtanirmàõaþ / keùà¤cinmi÷rakarmaõàü vivekàvivekavatàü và, viùàbhçtamayaþ / keùàmapi måóhapràyàõàü dhàràpràptayogabhåmikàråóhànàü và aviùàbhçtamayaþ kàlo 'tikràmatãti sambandhaþ / viùàmçtapade ca làvaõyàdi÷abdavanniråóhalakùaõàråpatayà sukhaduþkhasàdhanayorvartate, yathà---viùaü nimbamamçtaü kapitthamiti / na càtra su÷aduþkhasàdhane tanmàtravi÷rànte, api tu svakartavyasukhaduþkhaparyavasite / na ca te sàdhane sarvathà bàlapriyà iyaü kathaü pràpyeteti matyà tatpràptyupàyamanutiùñhatãtyarthaþ / bhàvamàha---na tvityàdi / saüyamã saüyamipadavàcyaþ / tatvadçùñermohajanakatvamaprasiddhamityato 'nyathà vivçõoti---yadi vetyàdi / mohinyàmiti / avidyàyàmityarthaþ / mithyàdçùñàviti / avidyàyàü tatkàrye dvaitaprapa¤ce vetyarthaþ / tasyeti / saüyamina ityarthaþ / aprabodhaviùaya ityasyaiva vivaraõam---tasyà hãtyàdi / asàviti / saüyamãtyarthaþ / lokottaràcàravyavasthiti iti saüyamipadasyaiva lakùyàrthakathanam / 'pa÷yato mune' rityasya vivaõam---pa÷yati manyate ceti / atra pa÷yatãtyetaccaritàrthabahiùkaraõavçttitvena manyata ityetaccaritàrthàntaþkaraõavçttitvena ca råpeõa lakùakamityàha---tasyaivetyàdi / anena gamyamarthamàha---anya ityàdi / phalitaü vyaïgyamàha---tatveti / vyaïgya eveti / pårvoktamukhyavyaïgya evetyarthaþ / tadàheti / uktàbhipràyàdàhetyarthaþ / 'keùàmapã'tyàdervivaraõam---keùà¤cidityàdi / "prayàtã'tyasya atikramatãti / 'amiaõimmào'iti gàthàpàñhàbhipràyeõa chàyàmàha---amçtanirmàõa iti / amçtasyeva nirmàõaü yasya sa ityarthaþ / viùàmçtapadayoþ duþkhasukhasaïkramitavàcyatvaü vçttàvuktaü vyavasthàpayiùyannàha---viùàmçtapade ityàdi / sukhaduþkheti vyutkrameõa nirde÷aþ duþkhasukhasàdhanayorityarthaþ / tathà pàñho và / evamuparyapi bodhyam / atra dçùñàntamàha---yathetyàdi / itãtyasya ityàdàvityarthaþ / prakçtodàharaõe vi÷eùamàha--ne cetyàdi / atreti / prakçtodàharaõa ityarthaþ / tanmàtreti / sukhaduþkhasàdhanamàtretyarthaþ / tanmàtravi÷ràntena atra hi vàkye viùàmçta÷abdàbhyàü duþkhasukharåpasaïkramitavàcyàbhyàü vyavahàra ityarthàntarasaïkramitavàcyasyà vya¤jakatvam / vivakùitàbhidheyasyànuraõanaråpavyaïgyasya ÷abda÷aktyudbhave prabhede padaprakà÷atà yathà--- locanam na vivakùite / nissàdhanayostayorabhàvàt / tadàha---saïkramitavàcyàbhyàmiti / keùà¤ciditi càsya vi÷eùe saïkrànti / atakràmatãtyasya ca kriyàmàtrasaïkràntiþ / kàla ityasya ca sarvavyavahàrasaïkràntiþ / upalakùaõàrthaü tu viùàmçtagrahaõamàtrasaïkramaõaü vçttikçtà vyàkhyàtam / tadàha--vàkyaiti / evaü kàrikàprathamàrdhalakùitàü÷caturaþ prakàrànudàhçtya dvitãyakàrikàrdhasvãkçtàn ùaóanyàn prakàràn krameõodàharati--vivakùitàbhidheyasyetyàdinà / pràtumiti pårayitum / dhanairiti bahuvacanaü yo yenàrthã tasya teneti såcanàrtham / ata evàrthagrahaõam / janasyeti bàhulyena hi loko dhanàrthã, na tu guõairupakàràrthã / daiveneti / a÷akyaparyanuyogenetyarthaþ / bàlapriyà ceti sambandhaþ / vivakùite ityapakçùyate / svakartavyeti / svasàdhyetyarthaþ / svapadaü sàdhanaparam / na ca na vivakùite vivakùite eva / kuta ityatatràha--nissàdhanetyàdi / tadàheti / uktàbhipràyeõa sukhaduþkharåpasaïkramitavàcyatvamàhetyarthaþ / 'viùaünimbamamçtaü kapittham' ityàdau niråóhalakùaõayà duþkhasàdhanaü nimbaü sukhasàdhanaü kapitthamityevàrthe vivakùitaþ, prakçte tu kàlaþ keùà¤cidduþkhamayaþ keùà¤citsukhamaya÷càtikràmatãtyarthasya vivakùitatayà viùapadasya ki¤citsàdhanakaduþkhe amçtapadasya ki¤citsàdhanakasukhe ca lakùaõà duþkhasukhayorvi÷eùo vyaïgyaþ, sàdhanatvena viùàmçtayorbhànàdarthàntarasaïkramitavàcyatà ceti bhàvaþ / keùà¤ciditi càsya vi÷eùe saïkràntirati / aj¤àtavi÷eùadharmàvacchinnavàcakasya keùàmapãti ÷abdasya ca duùkçtinàmityàdyuktàrthavi÷eùe saïkràntirityarthaþ / duùkçtyàdãnàmaj¤àtatvàdikaü vyaïgyam / kriyàmàtre bhavatyarthe / sarvavyavahàreti / vyavahàragocaravastujàtetyarthaþ / dvitãyeti / dvitãyaü yatkàrikàrdhaü tatsvãkçtàüstaduktànityarthaþ / 'pràtum' iti / 'asmã'tyavyayamahamarthe / dhanairarthijanasya và¤chàü pràtuü daivena na sçùño yadi nàmetyabhyupagame / tarhiti ÷eùaþ / jaóo 'haü pathi prasannàmbudharastañàkaþ athavà kåpaþ kiü kasmàt / na kçtaþ daivena na sçùñaþ / tañàkasya kåpàdutkçùñatvàdàdàvuktiþ / locane--yo yenàrthàti / yo jano gosuvarõàdãnàmmadhye yena dhanenàrthãtyarthaþ / ata eveti / uktàbhipràyàdevetyarthaþ / bhàvàrthakathanam---a÷akyetyàdi / daivasyàdç÷yatvàditi bhàvaþ / 'asmi na sçùña' pràtuü dhanairarthijanasya và¤chàü daivena sçùño yadi nàma nàsmi / pathi prasannàmbudharastaóàgaþ kåpo 'thavà kiü na jaóaþ kçto 'ham // 1 // atra hi jaóa iti padaü nirviõõena vakràtmasamànàdhikaraõatayà prayuktamanuraõanaråpatayà kåpasamànàdhikaraõatàü sva÷aktyà pratipadyate / tasyaiva vàkyaprakà÷atà yatà harùacarite siühanàdavàkyeùu--'vçtte 'sminmahàpralaye dharaõãdhàraõàyàdhunà tvaü ÷eùaþ' / etaddhi vàkyamanuraõanaråpamarthàntaraü ÷abda÷aktyà sphuñameva prakà÷ayati / locanam asmãti / anyo hi tàvadava÷yaü ka÷citsçùño na tvahamiti nirvedaþ / prasannaü lokopayogi ambu dhàrayatãti / kåpo 'thaveti / lokairapyalakùyamàõa ityarthaþ / àtmasamàmàdhikaraõatayeti / jaóaþ kiïkartavyatàmåóha ityarthaþ, atha ca kåpo jaóo 'rthità kasya kãdç÷ãtyasambhavadviveka iti / ata eva jaóaþ ÷ãtalo nirvedasantàparahitaþ / tathà jaóaþ ÷ãtajalayogitayà paropakàrasamarthaþ / anena tçtãyàrthenàyaü jaóa÷abdastañàkàrthena punaruktàrthasambandha ityabhipràyeõàha--kåpasamànàdhikaraõatàmiti / sva÷aktyeti ÷abda÷aktyudbhavatvaü yojayati / mahàpralaya iti / mahasya utsavasya àsamantàtpralayo yatra tàdç÷i ÷okakàraõabhåte vçtte dharaõyà ràjyadhuràyà dhàraõàyà÷vàsanàya tvaü ÷eùaþ ÷iùyamàõaþ / itãyatà pårõe vàkyàrthe kalpàvasàne bhåpãñhabhàrodvahanakùam eko bàlapriyà ityanena gamyamarthamàha--anyo hãtyàdi / lokopayogãti / lokairityàdi / ca gamyàrthavivaraõam / 'àtmasamànàdhikaraõataye'ti pratãkadhàraõamàdàvasmadarthànvayã jaóapadàrtho vivariùyata iti j¤àpanàya / tamarthamàha--kiïkartavyatàmåóha iti / kåpànvayinaü vyaïgyamarthamàha--atha cetyàdi / atràrthàntara¤càha---ata evetyàdi / ata eva vivekàbhàvàdeva / ÷ãtala iti / "÷i÷iro jaóa" ityamaraþ / anena gamyamarthamàha---nirvedeti / laóayorabhedàjjaóapadaü jalamayàrthaka¤cetyàha---tathetyàdi / vçttau 'kåpasamànàdhikaraõatàü pratipadyata' ityanena jaóapadasya kåpapadasàmànàdhikaraõyamevoktanna tu tañàkapadasàmànàdhikaraõyamapi, tatkuta iti ÷aïkàü pariharaüstadgranthamavatàrayati---anenetyàdi / anena tçtãyàrtheneti / kåpànvayitvenokteùvartheùu tçtãyena ÷ãtajalavàhitayetyàdyuktenàrthena hetunetyarthaþ / tañàkàrtheneti / tena sahetyarthaþ / punarukteti / 'prasannàmbudhara' iti vi÷eùaõàrthasyaivoktyà punaruktàrthasambandhassyàdityarthaþ / 'sva÷aktye'tyatrànyathàpratipattiniràsàyàha---÷abdetyàdi / vàcyàrthamàha--mahasyetyàdi / asminnityasya vivaraõam---÷oketyàdi / vçtte jàte / vyaïgyamarthàntarandar÷ayati---kalpetyàdi / asyaiva kaviprauóhoktimàtraniùpanna÷arãrasyàrtha÷aktyudbhave prabhede pradaprakà÷atà yathà harivajaye--- cçaïkuràvaaüsaü chaõamapyasaramahadhghaõamaõaharasuràmoam / asamappiaü pi gahiaü kusumasareõa mahumàsalacchimuham // atra hyasamarpitamapi kusuma÷areõa madhumàsalakùmyà mukhaü gçhãtamityasamarpitamapãtyetadavasthàbhidhàyipadamartha÷aktyà kusuma÷arasya balàtkàraü prakà÷ayati / atraiva prabhede vàkyaprakà÷atà yathodàhçtaü pràk 'sajjehi surahimàso' ityàdi / atra sajjayati surabhimàso na tàvadarpayatyanaïgàya ÷arànityayaü vàkyàrthaþ kaviprauóhoktimàtraniùpanna÷arãro manmathonmàthakadanàvasthàü vasantasamayasya såcayati / locanam nàgaràja eva digdantiprabhçtiùvapi pralãneùvityarthàntaram / cåtàïkuràvataüsaü kùaõaprasaramahàrghamanoharasuràmodam / mahàrghaõa utsavaprasareõa manoharasurasya manmathadevasya àmoda÷camatkàro yatra tat / atra mahàrgha÷abdasya paranipàtaþ, pràkçte niyamàbhàvàt / chaõa ityutsavaþ / asamarpitamapi gçhãtaü kusuma÷areõa madhumàsalakùmãmukham // mukhaü pràrambho vakkraü ca / tacca suràmodayuktaü bhavati / madhvàrambhe kàma÷cittamàkùipatãtyetàvànayamarthaþ kaviprauóhoktyàrthàntaravya¤jakaþ sampàditaþ / atra kavinibaddhavaktçprauóhokti÷arãràrtha÷aktyudbhave padavàkyaprakà÷atàyàmudàharaõadvayaü na dattam / 'prauóhoktimàtraniùpanna÷arãraþ sambhavã svataþ' iti pràcyakàrikàyà iyataivodàhçtatvaü bhavedityabhipràyeõa / tatra padaprakà÷atà yathà--- satyaü manoramàþ kàmàþ satyaü ramyà vibhåtayaþ / kintu mattàïganàpàïgabhaïgalolaü hi jãvitam // bàlapriyà 'mahàpralaya' ityasya kalpàvasàna iti, 'dharaõãdhàraõàye'tyasya bhåbhàretyàdi, ÷eùa' ityasya nàgaràja iti ca vivaraõam / digdantãtyàdi / bhàvàrthakathanam / atropamà vyaïgyà bodhyà / madhumàsalakùmyà nàyikàtvapratãtyà tadanuguõamarthamàha---vaktra¤ceti / surà madyam / arthàntaravya¤jaka iti / arthàntaraü vçttàvuktam / atretyàdi / ityabhipràyeõa na dattamiti sambandhaþ / satyamiti / kàvyaprakà÷e 'pyudàhçto 'yaü ÷lokaþ / svataþsambhavi÷arãràrtha÷aktyudbhave prabhede padaprakà÷atà yathà--- vàõiaa hattidantà kutto ahyàõa bàdhakittã a / jàva luliàlapaamuhã dharammi parisakkae suhõà // atra lulitàlakamukhãtyetatpadaü vyàdhavadhvàþ svataþsambhàvita÷arãràrtha÷aktyà suratakrãóàsaktiü såcayaüstadãyasya bhartuþ satatasambhogakùàmatàü prakà÷ayati / locanam ityatra kavinà yo viràgã vaktà nibaddhastatprauóhoktyà jãvita÷abdo 'rtha÷aktimålatayedaü dhvanayati---sarva evàmã kàmà vibhåtaya÷ca svajãvitamàtropayoginaþ, tadabhàve hi sadbhirapi tairasadråpatàpyate, tadeva ca jãvitaü pràõadhàraõaråpatvàtpràõavçtte÷ca cà¤calyàdanàsthàpadamiti viùayeùu varàkeùu kiü doùoddhoùaõadaurjanyena nijameva jãvitamupàlabhyam, tadapi ca nisargaca¤calamiti na sàparàdhamityetàvatà gàóhaü vairàgyamiti / vàkyaprakà÷atà yathà--'÷ikhariõi' ityàdau / vàõijaka hastidantàþ kuto 'smàkaü vyàghrakçttaya÷ca / yàvallulitàlakamukhã gçhe pariùvakkate snuùà // iti chàyà / savibhramaü caïkramyate / atra luliteti savaråpamàtreõa vi÷eùaõamavaliptatayà cahastidantàdyapàharaõaü sambhàvyamiti vàkyàrthasya tàvatyeva na kàcidanupapattiþ / bàlapriyà kàmàþ kàmyamànà vanitàdayaþ tadabhàve jãvitàbhàve / jãvitamanàsthàpadamiti sambandhaþ / atra hetuþ--pràõetyàdi / itãti hetau / nisargaca¤calamitãti / nisargaca¤calatvàddhetorityarthaþ / svabhàvasyàparihàryatvàditi bhàvaþ / vàõijaketi / asmàkaü gçhe kutassanti? na santãtyarthaþ / atra kàryàntaravyagratàü hetutvena dar÷ayannàha---yàvadityàdi / yàvat yataþ / luliteti / lulitàþ itastato vikãrõà alakà yatra tathàvidhaü mukhaü yasyàssà / snuùà putrabhàryà / pariùvakkata iti / atastatparipàlanavyagrà vayamiti bhàvaþ / svata ityàdi / svatassambhàvitaü loke 'pyaucityàtsambhàvyamànaü ÷arãraü ysaya tathàvidhasyàrthasya ÷aktyà sàmarthyenetyarthaþ / locane 'pariùvakkata' ityasya vyàkhyànam---savibhramaü caïkramyata iti / vyaïgyasya vàcyasiddhyaïgatva÷aïkà pariharati--atretyàdi / lulitetãti / ityàdikamityarthaþ / svaråpetyàdi / svaråpakathanamityarthaþ / avalaptatayeti / dhanitvàdyabhimànenetyarthaþ / cakàrassambhavato hetvantarasya samuccàyakaþ / hastãtyàdi / tasyaiva vàkyaprakà÷atà yathà--- sihipi¤chakaõõaårà bahuà vàhassa gavvirã bhamai / muttàphalaraiapasàhaõàõaü majjhe savattãõam // anenàpi vàkyena vyàdhavadhvà ÷ikhipicchakarõapåràyà navapariõãtàyàþ kasyà÷citsaubhàgyàti÷ayaþ prakà÷yate / tatsambhogaikaratho mayåramàtramàraõasamarthaþ patirjàtaü ityarthaprakà÷anàt tadanyàsàü cirapariõãtànàü muktàphalaracitaprasàdhanànàü daurbhàgyàti÷ayaþ khyàpyate / tatsambhogakàle sa eva vyàdhaþ karivaravadhavyàpàrasamartha àsãdityarthaprakà÷anàt / nanu dhvaniþ kàvyavi÷eùa ityuktaü katkathaü tasya padaprakà÷atà / kàvyavi÷eùo hi vi÷iùñàrthapratipattihetuþ ÷abdasandarbhavi÷eùaþ / tadbhàva÷ca padaprakà÷atve nopapadyate / padànàü smàrakatvenàvàcakatvàt / ucyate-- syàdeùa doùaþ locanam sihipiccheti / pårvameva yojità gàthà / nanviti / samudàya eva dhvanirityatra pakùe codyametat / tadbhàva÷ceti / kàvyavi÷eùatvamityarthaþ / avàcakatvàditi yaduktaü so 'yamaprayojako heturiti chalena tàvaddar÷ayati--syàdeùa doùa iti / evaü chalena parihçtya bàlapriyà hastidantàderapàharaõamanàharaõaü dantàdyanàharaõamiti ca pàñhaþ / snuùàbharturiti ÷eùaþ / samudàya iti / vàcakavàcyavyaïgyàdisamudàya ityarthaþ / ityatra pakùa iti / 'avavakùitavàcyasye'tyàdikàrikàyàü samudàyasyaiva dhvanipadàrthavàdatra pakùa eva codyasyopapatte÷ceti bhàvaþ / vçttau 'nanvi'tyàdi / 'ityuktam' iti / 'yatràrtha÷÷abdo ve'tyàdineti bhàvaþ / 'tat' tasmàt / codyamupapàdayati---'kàvyavi÷eùo hã'tyàdi / 'vi÷iùñe'ti / vàcyavyaïgyabhedena dvividho yo vi÷iùñàrthaþ tatpratipattiheturityarthaþ / '÷abde'tyàdi / saïghañitapadavi÷eùa ityarthaþ / vi÷iùñàrthastatpratipàdako vàkyavi÷eùa÷ceti yàvat / tataþ kimata àha--'tadbhàva÷ce'tyàdi / 'padaprakà÷atve' padaprakà÷yatve sati / 'nopapadyate' na saïgacchate / tadbhàvaþ padaprakà÷atvena saha viruddha ityarthaþ / kuta ityatràha---'padànàm' ityàdi / 'avàcakatvàt' anubhàvaktavàbhàvàt / tadaistattadarthàþ smàryante, smçtàste tvàkàïgakùàdasahakçtà vàkyàrthamanubhàvayantãti mate padasmàritatvaråpaü padaprakà÷atvaü tattadartha eva vartate / tatra ca kàvyavi÷eùatvaråpaü dhvanitvannàstãtyato dhvaneþ na padaprakà÷atvaü, kintu vàkyaprakà÷atvameva sambhavatãti bhàvaþ / anena granthena padanna dhvaniprakà÷akamavàcakatvàdityarthaþ phalita ityabhipretya 'syàdeùadoùa' ityàdisamàdhànagranthamavatàrayati locane---avàcakatvàdityàdi / aprayojaka iti / yadi vàcakatvaü prayojakaü dhvanivyavahàre syàt / na tvevam ; tasya vya¤jakatvena vyavasthànàt / kiü ca kàvyànàü ÷arãràõàmiva saüsthànava÷eùàvacchinnasamudàyasàdhyàpi càrutvapratãtiranvayavyatirekàbhyàü bhàgeùu kalpyata iti padànàmapi vya¤jakatvamukhena vyavasthito dhvanivyavahàro na virodhi / locanam vastuvçttenàpi pariharati---kiü ceti / yadi paro bråyàt---na mayà avàcakatvaü dhvanyabhàve hetåkçtaü kiü tåktaü kàvyaü dhvaniþ / kàvyaü cànàkàïkùapratipattikàri vàkyaü na padamiti tatràha--satyamevaü, tathàpi padaü na dhvanirityasmàbhiruktam / api tu samudàya eva ; tathà ca padaprakà÷o dhvaniriti prakà÷apadenoktam. nanu padasya tatra tathàvithaü sàmarthyamiti kuto 'khaõóa eva pratãtikrama ityà÷aïkyàha--kàvyànàmiti / uktaü hi pràgvivekakàle vibhàgopade÷a iti / nanu bhàgeùu padaråpeùu kathaü sà càrutvapratãtiràropayituü ÷akyà? tàni hi smàrakàõyeva / tataþ kim? manohàrivyaïgyàrthasmàrakatvàddhi càrutvapratãtinibandhanatvaü kena bàlapriyà asàdhaka ityarthaþ / chalena vyàjena vakùyamàõàbhipràyàprakañaneneti yàvat / tàvat àdau / vastuvçttenàpãti / pàramàrthikàbhipretàrthaprakañanenàpãtyarthaþ / nanu vastuvçttena parihàraþ kimartha ityataþ kàvyànàmityàdigranthamavatàrayiùyan bhåmikàmàha--yadi para ityàdi / dhvanyabhàve dhvaniprakà÷akatvàbhàve / padànàmiti ÷eùaþ / hetåkçtaü hetutvenoktam / kintvityàdi / kàvyavi÷eùo dhvaniþ kàvya¤ca tathàvidhaü vàkyamiti vàkyameva dhvaniþ, padantu na dhvanirityarthaþ / tathàca pade dhvanyabhàve avàkyatvaü heturiti bhàvaþ / iti bråyàditi sambandhaþ / àheti / siddhàntãti ÷eùaþ / tathàpãtyantamabhyupagame / na uktamiti sambandhaþ / samudàya eveti / dhvanirityuktamityanuùaïgaþ / atropaùñambhakamàha---tathàcetyàdi / tatreti / vàkya ityarthaþ / tathàvidhaü dhvaniprakà÷anànukålam / iti kuta ityetatkathaü ghañate / atra hetuþ-- akhaeóa ityàdi / bhàgeùu kalpyata ityatropaùñambhakamàha---uktaü hãtyàdi / vçttau 'kàvyànàm' ityasya 'càrutve'tyanena sambandhaþ / 'saüsthàne'ti / saüsthànavi÷eùaiþ ÷abdasandarbhavi÷eùaiþ mukhàdyavayavasaüyogavi÷eùai÷ca avacchinno vi÷iùño yassamudàyastatsàdhyàpãtyarthaþ / tathàca pratãyamànaü càrutvaü samudàyaniùñhamiti bhàvaþ / 'bhàgeùu' padeùumukhàdiùu ca / 'kalpyata' iti / pràdhànyàditi bhàvaþ / itãti hetau / 'vya¤jakatvamukhena' vya¤jakatvapràdhànyena / 'dhvanivyavahàraþ' padaprakà÷o dhvaniriti vyavahàraþ / 'aniùñasye'tyàdigranthamavatàrayati locane--nanvityàdi / smàrakàõyevetyantaþ 'aniùñasya ÷rutiryadvadàpàdayati duùñatàm / ÷rutiduùñàviùu vyaktaü tadvàdiùñasmçtirguõam // padànàü smàrakatve 'pi padamàtràvabhàsinaþ / tena dhvaneþ prabhedeùu sarvaùvevàsti ramyatà // vicchitti÷obhinaikena bhåùaõeneva kàminã / padadyotyena sukaverdhvaninã bhàti bhàratã // ' iti parikara÷lokàþ _________________________________________________________ yas tv alakùya-krama-vyaïgyo dhvanir varõa-padàdiùu / vàkye saïghañanàyàü ca sa prabandhe 'pi dãpyate // DhvK_3.2 // __________ yastvalakùyakramavyaïgyo dhvanirvarõapadàdiùu / vàkye saïghañanàyàü ca sa prabandhe 'pi dãpyate // 2 // locanam vàryate / yathà ÷rutiduùñànàü pelavàdipadànàmasabhyapelàdyarthaü prati na vàcakatvam / api tu smàrakatvam / tadva÷àcca càrusvaråpaü kàvyaü ÷rutiduùñam / tacca ÷rutiduùñatvamanvayavyatirekàbhyàü bhàgeùu vyavasthàpyate tathà prakçte 'pãti tadàha--aniùñasyeti / aniùñàrthasmàrakasyetyarthaþ / duùñatàmityacàrutvam / guõamiti càrutvam / evaü dçùñàntamabhidhàya pàdatrayeõa turyeõa dàrùñàntikàrtha uktaþ / adhunopasaüharati---padànàmiti / yata eva miùñasmçti÷càrutvamàvaiti tena hetunà sarveùu prakàreùu niråpitasya padamàtràvabhàsino 'pi padaprakà÷asyàpi dhvane ramyatàsti smàrakatve 'pi padànàmiti samanvayaþ / api÷abdaþ kàkàkùinyàyenobhayatràpi sambadhyate / adhunà càrutvapratãtau padasyànvayavyatirekau dar÷ayati---vicchittãti // 1 // evaü kàrikàü vyàkhyàya tadasaïgçhãtamalakùyakramavyaïgyaü prapa¤cayitumàha--yastviti / tu÷abdaþ pårvabhedebhyo 'sya vi÷eùadyotakaþ / varõasamudàya÷ca padam / tatsamudàyo vàkyam / saïghañanà padagatà vàkyagatà ca / saïghañitavàkyasamudàyaþ prabandhaþ bàlapriyà ÷aïkàgranthaþ / tataþ kimitmàdirvakùyamàõàrthakaþ parihàragranthaþ / pelavàdipadànàmiti / 'atipelavamatiparimitavarõaü laghutaramudàharati ÷añha' ityàdau pelavàdi÷abdànàmityarthaþ / asabhyeti / asabhyo yaþ pelàdyarthaþ pelàdi÷abdàrthastaü pratãtyarthaþ / pela÷abdo hi làñabhàùàyàü vçùaõavàcakaþ / navàcakatvamiti / tadarthasya tadvàkyàrthaghañakatvàbhàvàditi bhàvaþ / pàdatrayeõàbhidhàyeti sambandhaþ / 'tene'ta padasya vivaraõam---yata ityàdi / niråpitasyeti påritam / api÷abdaþ smàrakatve 'pãtyapi÷abdaþ // 2 // tatra varõànàmanarthakatvàddyotakatvamasambhavãtyà÷aïkyedamucyate-- _________________________________________________________ ÷aùau sarepha-saüyogo óhakàra÷ càpi bhåyasà / virodhinaþ syuþ ÷çïgàre te na varõà rasa-cyutaþ // DhvK_3.3 // ta eva tu nive÷yante bãbhatsàdau rase yadà / tadà taü dãpayanty eva te na varõà rasa-cyutaþ // DhvK_3.4 // __________ ÷aùau sarephasaüyogo óhakàra÷càpi bhåyasà / virodhinaþ syuþ ÷çïgàre tena varõà rasacyutaþ // 3 // ta eva tu nive÷yante bãbhatsàdau rase yadà / tadà taü dãpayantyeva tena varõà rasacyutaþ // 4 // ÷lokadvayenànvayavyatirekàbhyàü varõànàü dyotakatvaü dar÷itaü bhavati / locanam ityabhipràyeõa varõàdãnàü yathàkramamupàdànam / àdi÷abdena padaikade÷apadadvitayàdãnàü grahaõam / saptamyà nimittatvamuktam / dopyate 'vabhàsate sakalakàvyàvabhàsakatayeti pårvavatkàvyavi÷eùatvaü samarthitam // 2 // bhåyaseti pratyekamabhisambadhyate / tena ÷akàro bhåyasetyàdi vyàkhyàtavyam / rephapradhànassaüyogarþ karhrardra ityàdi / virodhina iti / paruùà vçttivirodhinã ÷çïgàrasya / yataste varõà bhåyasà prayujyamànà na rasàü÷cyotanti sravanti / yadi và tena ÷çïgàravirodhitvena hetunàvarõàþ ÷aùàdayo rasàcchçïgàràccyavante taü na vya¤jayantãti vyatireka uktaþ / anvayamàha--ta evatviti / ÷àdayaþ / tamiti bãbhatsàdikaü rasam / dãpayanti dyotayanti / kàrikàdvayaü tàtparyeõa vyàcaùñe---÷lokadvayeneti / yathàsaükhyaprasaïgaparahàràrthaü bàlapriyà àdi÷abdeneti / 'padàdiùvi'tyàdipadenetyarthaþ / saptamyeti / padàdiùvityàdisthayà saptamyetyarthaþ / nimittatvamuktamiti / na tvadhikaraõatvamiti bhàvaþ / dãpyata ityasya vivaraõam---sakalakàvyàvabhàsakatayàvabhàsata iti / alakùyakramastu yo dhvaniþ samudàyatmakaþ kàvyavi÷eùaþ / saþ varõàdanimittako dãpyata ityarthàdayamarthassidhyatãti bhàvaþ / kàvyavi÷eùatvamiti / dhvaneriti ÷eùaþ // 2 // pratyekamiti / ÷aùàvityàdinà pratyekamityarthaþ / bhåyaseti / prayujyamàno virodhãti ÷eùaþ / sàràrthamàha--paruùeti / tallakùaõamuktaü bhaññedbhañena---"÷aùàbhyàü rephasaüyogaiþ ñavargeõa ca yojità / paruùà nàma vçttissyàdi"ti / rasa÷cyuta iti pàñhe te na iti padadvayamityà÷ayena vyàcaùñe---te varõà ityàdi / te varõàþ ÷aùàdayaþ / rasaü ÷çïgàram / sravanti sràvayanti / rasacyuta iti pàñhe tu tenetyekaü padamityàha--yadi vetyàdi / tenetyasya vyàkhyànam---÷çïgàretyàdi, rasàccyavanta ityasya taü na vya¤jayantãti ca / itãtyàdi / ÷aùàvityàdi÷lokena ÷akàràdivarõasatve ÷çïgàràvyaktyabhàvaråpo vyatarekaþ pradar÷ita ityarthaþ / anvayamiti / ÷aùàdisatve bãbhatsàdivyaktaråpamanvayamityarthaþ / 'ta eve'tyàdikàrikàyà÷caturthapàde rasa÷cyuta iti pade càlakùyakramavyaïgyasya dyotanaü yathà--- utkampinã bhayaparaskhalitàü÷ukàntà te locane pratidi÷aü vidhure kùipantã / kråreõa dàruõatayà sahasaiva dagdhà dhåmàndhitena dahanena na vãkùitàsi // locanam ÷lokàbhyàmiti na kçtam / pårva÷lokena hi vyatireka ukto dvitãyenànvayaþ / asminviùaye ÷çïgàralakùaõe ÷aùàdiprayogaþ sukavitvamabhivà¤chatà na kartavya ityevaüphalatvàdupade÷asya kàrakàkàreõa pårvaü vyatireka uktaþ / na ca sarvathà na kartavyo 'pi tu bãbhatsàdau kartavya eveti pa÷càdanvayaþ / vçttikàreõa tvanvayapårvako vyatireka iti ÷ailãmanusartumanvayaþ pårvamupàttaþ / etaduktaü bhavati---yadyapi vibhàvànubhàvavyabhicàripratãtisampadeva rasàkhàde nibandhanam / tathàpi vi÷iùñakùutika÷abdasamarthyamàõàste vibhàvàdayastathà bhavantãti svasaüvitsiddhamadaþ / tena varõànàmapi ÷rutisamayopalakùyamàõàrthànapekùyapi ÷rotraikagràhyo mçduparuùàtmà bàlapriyà pàñhe tenetyekaü padaü, rasacyuta iti pàñhe tu te neti tadadvayamiti bodhyam / yathà saükhyetyàdi / ÷lokàbhàyàmiti nirde÷e dvàbhyàü ÷lokàbhyàü pratapàditau yàvanvayavyatirekau tàbhyàmityarthasya pratãtyà yathàsaïkhyamanvayasya prasaktirbhavatã, ÷lokadvayeneti nirde÷e tu ÷lokàtmakadvyavayavaghañitasamudàyena pratipàditau yàvanvayavyatirekau tàbhyàmityarthasya pratãtyà yathàsaïkhyamanvayasya prasaktirbhavati, ÷lekadvayeneti nirde÷e tu ÷lokàtmakadvyavayavaghañitasamudàyena pratipàditau yàvanvayavyatirekau tàbhyàmityarthasya pratãtyàna tatprasaktiriti bhàvaþ / nanvatra yathàsaïkhyamastvityatràha--pårvetyàdi / kàrikàyàmàdau vyatirekapradar÷anasya båjamàha---asminnityàdi / tarhi vçttàvanyathà kathane kiü bãjamityatràha---vçttãtyàdi / vibhàvàdãnàmeva rasvaya¤jakatvàdvarõàdãnàntàt kathamitya÷aïkàü pradar÷ya pariharati---etadityàdi / vi÷iùñeti / vi÷iùñà upanàgarakàdivçttivi÷iùñà tadviùayiketi yàvat / ÷rutiþ ÷ravaõaü yeùàntaiþ ÷abdaiþ samarpyamàõà ityarthaþ / tatheti / rasàsvàdanibandhanànãtyarthaþ / varõànàmapãti / 'svabhàva' ityanenàsya sambandhaþ / ÷rutãti / atra hi te ityetatpadaü rasamayatvena sphuñamevàvabhàsate sahçdayànàm / padàvayavena dyotanaü yathà--- vrióàyogànnatavadanayà sannadhàne guråõàü baddhotkampaü kucakala÷ayormanyumantarnigçhya / locanam svabhàvo rasàsvàde sahakàryeva / ata eva ca sahakàratàmevàbhidhàtuü nimittasaptamã kçtà varõapadàdiùviti / na tu varõareva rasàbhivyaktiþ, vibhàvàdisaüyogàddhi rasaniùpattirityuktaü bahu÷aþ / ÷rotraikagràhyo 'pi ca svabhàvo rasaniùyande vyàpriyata eva, apadagãtadhvanivat puùkaravàdyaniyamitavi÷iùñajàtikaraõaghràdyanukaraõa÷abdavacca / pade ceti / pade ca satãtyarthaþ / tena rasapratãtarvibhàvàdereva / te vibhavàdayo yadà vi÷iùñena kenàpi padenàrpyamàmà rasacamatkàravidhàyino bhavanti tadà padasyaivàsau mahimà samarpyata iti bhàvaþ / atra hãti / vàsavadattàdàhàkarõanaprabuddha÷okanibharasya vatsaràjasyedaü paridevitavacanam / tatra ca ÷oko nàmeùñajanavinà÷aprabhava iti tasya janasya ye bhråkùepakañàkùaprabhçtayaþ pårvaü rativibhàvatàmavalambante sma ta evàtyantavinaùñàþ santa idànãü smçtigocaratayà nirapekùabhàvatvapràõaü karuõamuddãpayantãti sthitam / te locane iti tacchabdasyallocanagatasvasaüvedyàvyapade÷yànantaguõagaõasmaraõàkàradyotako rasasyàsàdhàraõanimittatàü pràptaþ / tena yatkenaciccoditaü parihçtaü ca tanmithyaiva / tathàhi codyam--prakàntaparàmar÷akasya tacchabdasya kathamiyati sàmarthyamiti / uttaraü ca---rasàviùño 'tra paràmraùñeti / bàlapriyà ÷rutisamaye upalakùyamàõo j¤àyamàno yo 'rthastadanapekùyapãtyarthaþ / mçdupuruùàtmeti / mçdutvaparuùatvaråpa ityarthaþ / rasaniùyande vyàpriyata iti / rasàsvàde sahakàrãtyarthaþ / dçùñàntamàha--apadetyàdi / padarahitagàna÷abdavadityarthaþ / ghradyanuhàreti ca pàñhaþ / pade ca satãti / padavi÷eùasatvanimi ka¤cetyarthaþ / asya bhàvamàha---tenetyàdi / te rasàsvàdahetavaþ / tasya janasyeti / vàsavadattàtmakeùñajanasyetyarthaþ / iti sthitamiti / iti vastusthitirityarthaþ / tacchabda iti anubhåtàrthaka iti bhàvaþ / spaùñamidaü kàvyaprakà÷àdau / tadityàdi / vaktçnàyakagataü tathàvidhaguõagaõasmaraõaü smaraõaviùayaguõagaõaü và dyotayatãtyarthaþ / pràpta iti / tatsmaraõasya ÷okoddãpakatvàditi bhàvaþ / teneta / yato 'tra tacchabdo 'nubhåtàrthakaþ smaraõàkàradyotaka÷ca tata ityarthaþ / anutthànopahitamityanenàsya sambandhaþ / mathyaiva parihçtamityanvayaþ / iyatãti uktàrthabodana ityarthaþ / rasàviùña ityàdi / tallocanagatatathàvidhaguõagaõaü buddhau kçtvà rasàviùñena vaktrà te ityuktam, sa evàrthaþ pratipattràpi paràmç÷yata iti bhàvaþ / paràmraùñà locanam tadubhayamanutthànopahatam / yatra hyanuddi÷yamànadharmàntarasàhityayogyadharmayogitvaü vastuno yacchabdenàbhidhàya tadbuddhisthadharmàntarasàhityaü tacchabdena nirvàcyate / tatrocyate--'yattadornityasambandhatvaü' iti, tatra pårvaprakràntaparàmar÷akatvaü tacchabdasya / yatra punarnimittopanatasmaraõavi÷eùàkàrasåcakatvaü tacchabdasya 'sa ghaña' ityàdau yathà, tatra kà paràmar÷akatvakathetyàstàmalãkaparàmar÷akaiþ paõóitammanyaiþ saha vivàdena / utkampinãtyàdinà tadãyabhayànubhàvotprekùaõam / mayànirvàhitapratãkàramiti ÷okàve÷asya vibhàvaþ / te iti sàti÷ayavibhramaikàyatanaråpe apa locane vidhure kàndi÷ãkatayà nirlakùe kùipantã kastràtà kvàsàvàryaputra iti tayorlocanayostàdç÷ãcàvastheti sutaràü ÷okoddãpanam / kråreõeti / tasyàyaü svabhàva eva / kiü kurutàü tathàpi ca dhåmenàndhãkçto draùñumasamartha iti na tu savivekasyedç÷ànucitakàritvaü sambhàvyate, iti smaryamàõaü tadãyaü saundaryamidànãü sàti÷aya÷okàve÷avibhàvatàü pràptamiti / te ÷abde sati sarvo 'yamartho nirvayåóhaþ / evaü tatra tatra vyàkhyàtavyam / bàlapriyà paràmar÷akartà / yatra hãtyàdi / yatra yo vidvàn sa påjya ityàdau / anåddi÷yamàneti anådekùyamàõeti ca pàñhaþ / tathàvidhaü yaddharmàntaraü påjyatvàdikaü tatsàhityasya yogyaþ prayojako yo dharmo vidvattvàdiþ tadyogitvaü tatsambandha ityarthaþ / yacchabdena yacchabdaghañitavàkyena / taditi / tadbuddhistha¤ca yaddharmàntaraü viddhattvàdakaü tasya sàhityaü sambandha ityarthaþ / nirvàcyate bodhyate / tatra pårvaprakràntaparàmar÷akatvamiti sambandhaþ / madhye saüvàdakathanam---yatrocyata ityàdi / tatreti / yo vidvàn sa påjya ityàdàvityarthaþ / pårveti / pårvoktavidvattvàdidharmavi÷aùñopasthàpakatvaråpaü pårvapakràntaparàmar÷akatvamityarthaþ / idamupalakùaõaü 'tadanvaye ÷uddhimatã' tyàdàvapi tadbodhyam. yatreti / 'te locane' ityàdàvityarthaþ / sa ityàdidçùñantakathanam / kà paràmar÷akatvakatheti / pårvaprakàntaparàmar÷akatvaprasaïga eva nàstãtyarthaþ / utkampinãtyàdineti / taduktyà gamyamiti bhàvaþ / tadãyeti / tadãyànàü vàsavadattàsambandhinàü bhayànubhàvànàmutkampàdãnàmutprekùaõamanumànamityarthaþ / 'vibhàva' ityanenàsya sambandhaþ / ÷okàve÷aprakàrakathanam--mayetyàdi / anirvàhitaþ akçtaþ pratãkàro yasya tat / bhayamiti ÷eùaþ / iti itimatyà / vibhàvaþ uddãpanam / tacchabdadyotyàrthakathanaü sàti÷ayetyàdi / kàndi÷ãkatayà bhayàta÷ayena / iti iti buddhyà / kùipantãti sambandhaþ / kråreõeti tãkùõeneti ca pàñhaþ / tasyàyaü svabhàva iti / dàhakatvàdiþ krårasvabhàva ityarthaþ / kråratve 'pi na tanmàtreõa dagdhà,kintu hetvantareõàpãtyàha--tathetyàdi / dhåmàndhiteneti dahanasya vi÷eùaõaü, tacca hetugarbhamiti bhàvaþ / upasaüharati---itãtyàdi / te ÷abde satãtyàdi / te iti tiùñhetyuktaü kimiva na tayà yatsamutsçjya bàùpaü mathyàsakta÷cakitahariõãhàrinetratribhàgaþ // ityatra tribhàga÷abdaþ / vàkyaråpa÷càlakùyakramavyaïgyo dhvaniþ ÷uddho 'laïkàrasaïkãrõa÷ceti dvidhà mataþ / tatra ÷uddhasyodàharamaü yathà ràmàbhyudaye---'kçtakakupitaiþ' ityàdi locanam tribhàga÷abda iti / gurujanamavadhãryàpi sà màü yatà tathàpi sàbhilàùamanyudainyagarvamantharaü vilokitavatãtyevaü smaraõena parasparahetukatvapràõapravàsavipralambhoddãpanaü tribhàga÷abdasannidhau sphuñaü bhàtãti / vàkyaråpa÷ceti / prathamànirde÷enàvyatirekanirde÷asyàyamabhipràyaþ / varõapadatadbhàgàdiùu satsvevàlakùyakramo vyaïgyo nirbhàsamàno 'pi samastakàvyavyàpaka eva nirbhàsate, vibhàvàdisaüyogapràõatvàt / tena varõàdãnàü nimittatvamàtrameva, vàkyaü tu dhvaneralakùyakramasya na nimittatàmàtreõa varõàdivadupakàri, kiü tu samagravibhàvàdapratipattivyàpçtatvàdrasàdimayameva tannirbhàsata iti 'vàkya' ityetatkàrikàyàü bàlapriyà padasyaivàtra pràdhànyamiti bhàvaþ / vçttau 'jhañiti kanake'tyàdyudàharaõàntaraü prakùiptamata eva na vivçtaü locane / pravàsodyatamàtmànaü gurujanasannidhàne dçùñavatyàþ prayàyà dar÷anaprakàraü ka÷cit syayaü paràmç÷ati ; yadvà--snigdhaü prati kathayati--vrãjàyogàditi / guråõàü pitràdãnàm / kucakala÷ayoþ baddhaþ kçta utkampaþ yena tam / manyuü pravàsanirodhe 'pi tadudyamàjjataü kopam / tvaü tiùñeti màü prati na uktaü kimiva, uktameva / yadyataþ tayà bàùpaü samutsçjya cakitahariõova cakitahariõãnetramiva hàri, yadvà--cakitahariõyà hàri yannetraü tasya tribhàgaþ tçtãyo bhàgaþ / cakitahariõãhàrãti bhinnaü padamàsa¤janakrayàva÷eùaõamiti và / mayi àsakta àsa¤jina ityanvayaþ / tribhàga÷abdasya vya¤jakatvaü vivçõoti--gurujanamityàdi / sàbhilàùeti / abhilàùàdayo bhàvà netre prakà÷ità itibhàvaþ / smaraõeneti / smaraõamàtragamyam / parasparahetukatveti / parasparàsthàbandhahetukatvetyarthaþ / prathameti / vàkyaråpo dhvaniriti prathamàntanirde÷enetyarthaþ / avyatirekanirde÷asya abhedabodhanasya / ayaü vàkyantvityàdinà vakùyamàõaþ / satsveva nirbhàsamàno 'pãti sambandhaþ / yadyapi varõapadàdaprayuktameva nirbhàsanantathàpãtyarthaþ / teneti / vibhàvàdisaüyogapràõatvena nirbhàsanàdityarthaþ / varõàdivaditi vaidharyeõa dçùñàntaþ / samagreti / samagravibhàvàdipratipàdakatvàdityarthaþ / tat vàkyam / itãti hetau / vàkya ityàdi / kàrikàsthaü vàkye ityetadatyarthaþ / ÷alokaþ / etaddhi vàkyaü parasparànuràgaü paripoùapràptaü pradar÷ayatsarvata eva paraü rasatattvaü prakà÷ayati / alaïkàràntarasaïkãrõo yathà---'smaranavanadãpåreõoóhàþ' ityàdi÷lokaþ / locanam rikàyàü na nimittasaptamãmàtram, api tvananyatra bhàvaviùayàrthamapãti / ÷uddha ityarthàlaïkàreõa kenàpyasaümi÷raþ / kçtakakupitaibàùpàmbhobhiþ sadainyavilokitair- vanamapi gatà yasya prãtyà dhçtàpi tathàmbayà / navajaladhara÷yàmàþ pa÷yandi÷o bhavatãü vinà kañhinahçdayo jãvatyeva priye sa tava priyaþ // atra tathà taistaiþ prakàrairmàtrà dhçtàpãtyanuràgaparava÷atvena guruvacanollaïghanamapi tvayà kçtamiti / priye priya iti parasparajãvitasarvasvàbhimànàtmako ratisthàyibhàva uktaþ / navajaladharetyasoóhapårvapràvçùeõyajaladàlokanaü vipralambhoddãpanavibhàvatvenoktam / jãvatyeveti sàpekùabhàvatà evakàreõa karuõàvakà÷aniràkaraõàyoktà / sarvata eveti / nàtrànyatamasya padasyàdhikaü kri¤cadrasavyaktihetutvamityarthaþ / rasatattvamiti / vipralambha÷çïgàràtmatatvam / smaranavanadãpåreõoóhàþ punargurusetubhir- yadapi vidhçtàþ tiùñhantyàràdapårõamanorathàþ / tadapi likhitaprakhyairaïgaiþ parasparamunmukhà nayananalinãnàlànãtaü pibanti rasaü priyàþ // bàlapriyà netyàdã / tatsaptamyartho nimittamàtraü neti yàvàt / ananyatreti / ananyatrabhàvaþ tadanyatra sambhavàbhàvaþ, tadråpo yo viùayasya artho yasya tat / vàkya iti saptamyartho viùaya÷cetyarthaþ / kçtaketi / tçtãyàntànàü dhçtàtãtyanenànvayaþ / yasya prãtyà yasmin mayi premõà / dhçtà uparuddhà / vyàcaùñe--atretyàdi / kçtamitãti / vyajyata iti ÷eùaþ / priye priya itãti / ityàbhyàmityarthaþ / uktaþ vya¤jitaþ / navajaladharatãti / ityanenetyarthaþ / jãvatyevetyevakàreõa sàpekùabhàvatoktetyanvayaþ / smareti / vidhçtàstiùñhantyàràdapårõeti ca pàñhaþ / pràvçùeõyaþ pràvçùibhavaþ / pravàhatvàrope gamyaü sàdharmyamàha---sarabhasetyàdi / åóhà ityanenàtra vivakùita màha---parasparetyàdi / punarityasya vivaraõamanantaramiti, gurupadenàrthàntara¤ja atra hi råpakeõa yathoktavya¤jakalakùaõànugatena prasàdhito rasaþ sutaràmabhivyajyate / alakùyakramavyaïgyaþ saïghañanàyàü bhàsate dhvanirityuktaü tatra saïghañanàsvaråpameva tàvanniråpyete--- _________________________________________________________ asamàsà samàsena madhyamena ca bhåùità / tathà dãrgha-samàseti tridhà saïghañanodità // DhvK_3.5 // __________ asamàsà samàsena madhyamena ca bhåùità / tathà dãrghasamàseti tridhà saïghañanodità // 5 // kai÷cit / locanam råpakeõeti / smara eva navanadãpåraþ pràvçùeõyapravàhaþ sarabhasameva pravçddhatvàt tenoóhàþ parasparasàümukhyamabuddhipårvameva nãtàþ / anantaraü guravaþ ÷va÷råprabhçtaya eva setavaþ, icchàprasararodhakatvàt / ata ca guravo 'laïdhyàþ setavastaiþ vidhçtàþ pratihatecchàþ / ata evàpårõamanorathàstiùñhanti / tathàpi parasparonmukhatàlakùaõenànyonyatàdàtmyena svadehe sakalavçttinirodhàllikhitapràyairaïgairnayanànyeva nalinãnàlàni tairànãtaü rasaü parasparàbhilàùalakùaõamàsvàdayanti parasparàbhilàùàtmakadçùñicchañàmi÷rãkàrayuktyàpi kàlamativàhayantãti / nanu nàtra råpakaü nirvayåóhaü haüsacakravàkàdiråpeõa nàyakayugalasyàråpitatvàt / te hi haüsàdyà ekanalinãnàlànãtasalilapànakrãóàdiùåcità ityà÷aïkyàha---yathoktavya¤jaketi / uktaü hi pårvam--'vivakùàtatparatvena' ityàdau 'nàtinirvahaõaiùità' iti / prasàdhita iti / vibhàvàdibhåùaõadvàreõa raso 'pi prasàdhita ityarthaþ // 3.// ,4 // saïghañanàyàmiti bàve pratyayaþ, varõàdivacca nimittamàtre saptamã / uktamiti / kàrikàyàm / niråpyata iti / guõebhyo viviktatayà vicàryata iti yàvat / rasàniti bàlapriyà vivakùitamityàha---atha cetyàdi / tadapãtyasya vivaraõam--tathàpãti / parasparamunmukhà ityetallikhitaprakhyairityasyopapàdakamityàha---parasparetyàdi / gamyaü sàdharmyaü dar÷ayati--svadeha ityàdi / vçttãti / ceùñetyarthaþ / aïgairityupalakùaõe tçtãyà / rasamityàdi / parasparàbhilàùaråpaü jalamityarthaþ / tàtparyamàha---paraspareti / parasparàbhilàùàtmakànàü parasparàbhilàùaü prakà÷ayantãnàü dçùñicchañànàü yo mi÷rãkàrastasya yuktyà yojanayetyarthaþ / priyà ityatra haüsacakravàketyatràpyeka÷eùo bodhyaþ / aråpitatvàditi / aråpaõàdityarthaþ / tathà råpaõe yuktimàha--tehãtyàdi / nanvatra kathaü råpakeõa rasasyàlaïkçtatvamityata àha--vibhàvàdãtyàdi // 3.// ,4 // bhàve pratyaya iti / bhàvaråpàrthe yuc pratyaya ityarthaþ / saptatamãti / saïghañanàyàmityatra saptamãtyarthaþ / tàü kevalamanadyedamucyate-- _________________________________________________________ guõàn à÷ritya tiùñhantã màdhuryàdãn vyanakti sà / rasàn . . . . . . . . . . . . . . . // DhvK_3.6a // __________ guõànà÷ritya tiùñhantã màduryàdãnvyanakti sà / rasàn--- sà saïghañanà rasàdãn vyanakti guõànà÷ritya tiùñhantãti / atra ca vikalpyaü guõànàü saïghañanàyà÷caikyaü vyatireko và / vyatireke 'pi dvayãgatiþ / guõà÷rayà saïghañanà, saïghañanà÷rayà và guõà iti / tatraikyapakùe saïghañanà÷rayaguõapakùe ca guõànàtmabhåtànàdeyabhåtànvà÷rityatiùñhantã saïghañanà locanam kàrikàyàü dvitãyàrdhasyàdyaü padam. 'rasàüstanniyame heturaucityaü vaktçvàcyayoþ' iti kàrikàrdham / bahuvacanenàdyarthaþ saïgçhãta iti dar÷ayati--rasàdãnita / atra ceti / asminneva kàrikàrdhe / vikalpenedamarthajàtaü kalpayituü vyàkhyàtuü ÷akyam kiü tadityàha--guõànàmiti / trayaþ pakùà ye sambhàvyante te vyàkhyàtuü ÷akyàþ / kathamityàha--tatraikyapakùa iti / àtmabhåtàniti / svabhàvasya kalpanayà pratapàdanàrthaü pradar÷itabedasya svà÷rayavàcoyuktirdç÷yate ÷i÷apà÷rayaü vçkùatvamiti / àdheyabhåtàniti / saïghañanàyà dharmà guõà iti bhaññodbhañàdayaþ, dharmà÷ca dharmyà÷rità iti bàlapriyà kutroktamityata àha---kàrikàyàmiti / saïghañano ditetyatra kartçpadaü pårayati vçttau---'kai÷cidi'ti / tàmityàdyavatàrikà / 'rasàni'tyantaþ kàrikàpàñha iti dar÷ayati locane---rasànityàdi / rasàdãnityarthaþ / kathaü labdha ityata àha---bahvityàdi / bahuvacanena rasàniti bahuvacanena / atretyasya vyàkhyànam---asminnityàdi / 'vikalpyam' ityetatprakçtànurodhena vyàcaùñe---vikalpenetyàdi / idaü vakùyamàõam / ÷akyamiti / vikalpyamityasya vikalpena kalpyamiti vigraha iti bhàvaþ / bhàvamàha--traya ityàdi / vçttau---'vyatireko ve'ti / bhedo vetyarthaþ / 'dvayã gati'riti / dvaividhyamityarthaþ / kathaü dvaividhyamityatràha--'guõà÷raye' tyàdi / saptamyantapakùapadayorartha ityanena sambandhaþ / 'àtmabhåtàni'ti / svàbhinnànityarthaþ / 'àdheyabhåtàni'ti / svaniùñhànityarthaþ / 'ityayamartha' iti / kàrikàyà iti ÷eùaþ / gumasaïghañanayoraikyapakùe "guõànà÷ritya tiùñhantã"tyàdhàràdheyabhàvena nirde÷asyopapattindar÷ayati locane---svabhàvasyetyàdi / svabhàvasya pratipàdanàrthaü vastusvabhàvaü pratipàdayitum / kalpanayà pradar÷ito bhedo yatra tasya / svàbhinnasyàpi vastunassvasmàdbhedaü parikalpyetyarthaþ / svà÷rayeti / svà÷rayatvena kathanamityarthaþ / jàtivyaktyoraikyamatànurodhena dçùñàntamàha---÷iü÷apetyàdi / itãti / ityàdãtyarthaþ / rasàdãn vyanaktãtyayamarthaþ / yadà tu nànàtvapakùe gumà÷rayasaïghañanàpakùaþ tadà gumànà÷ritya tiùñhantã gumaparatantrasvabhàvà na tu guõaråpaivetyarthaþ / kiü punarevaü vikalpanasya prayojanamiti? abhidhãyate---yadi gumàþ saïghañànà cetyekaü tattvaü saïghañanà÷rayà và guõàþ, tadà saïghañanàyà iva gumànàmaniyataviùayatvaprasaïgaþ / guõànàü hi màdhuryaprasàdaprakarùaþ karuõavipralambha÷çïgàraviùaya eva / raudràdbhutàdiviùayamojaþ / màdhuryaprasàdau rasabhàvatadàbhàsaviùayàveveti viùayaniyamo locanam prasiddho màrgaþ / gumaparatantreti / atra nàdàràdheyabhàva à÷rayàrthaþ / na hi guõeùu saïghañanà tiùñhatãti / tena ràjà÷rayaþ prakçtivarga ityatra yathà ràjà÷rayaucityenàmàtyàdiprakçtaya ityayamarthaþ, evaü guõeùu paratantrasvabhàvà tadàyattà tanmukhaprekùiõã saïghañanetyayamartho labhyataiti bhàvaþ / saïghañanàyà iveti / prathamapakùe tàdàtmyena samànayogakùematvàditaratra tu dharmatveneti bhàvaþ / bhavatvaniyataviùayatetyà÷aïkyàha---guõànàü hãti / hi÷abdastu÷abdàrthe / na tvevamupapadyate, àpadyate tu nyàyabalàdityarthaþ / sa bàlapriyà dç÷yata ityanena sambandhaþ, vçkùatva÷iü÷apayoraikye 'pi bhedakalpanayà ÷iü÷apàyà vçkùatvà÷rayatvakathanaü yathà, tathà prakçte 'pãti bhàvaþ / àdheyabhåtànityatropaùñambhakamàha---saïghañanàyà ityàdi / guõaparatantrasvabhàveti vyàkhyàne bãjamàha---atretyàdi / à÷rayàrthaþ à÷raya÷abdàrthaþ / netyatra hetumàha---na hãtyàdi / teneti / à÷rayapadamukhyàrthasya bàdhenetyarthaþ / labhyata ityanenàsya sambandhaþ / ràjà÷rayaucityeneti / ràjà÷raya÷abdàrthasyànvayayogyatvàyetyarthaþ / phalaråpahetau tçtãyà / asyànantaraü "ràjaparatantrà amàtyàdiprakçtaya" iti pañhanãyaü , ràjaparatantrà iti pàñhàbhàve tatpadamadhyàhàryam / evamiti / tathetyarthaþ. guõeùu paratantretyàdereva vivaraõam--tadàyatteti / vçttau 'kim' ityàdi codyam / 'abhidhãyata' ityàdyuttaram / 'ekaü tatvam' iti / ekaþ padàrtha ityarthaþ / saïghañanàyà ivetyàdigranthasya bhàvamàha locane--prathamapakùa ityàdi / prathamapakùe ekaü tatvamiti pakùe / guõasaïghañanayoriti ÷eùaþ / samànayogakùematvàt tulyasvabhàvatvàt / itaratra saïghañanà÷rayà guõà iti pakùe / dharmatvena saïghañanàdharmatvena / tulyayogakùematvàdityanuùaïgaþ / aniyataviùayatvaprasaïga ityetadvivçõoti---na tvevamityàdi / evamiti / aniyataviùayatvamityarthaþ / na tu upapadyata iti / guõànàü niyataviùayatvasya vyavasthitatvàditi bhàvaþ / àpadyate prasajyate / ityà÷aïkyàheti / itãùñàpattiü vàrayatãtyarthaþ / tu÷abdàrthe avadhàraõàrthe / vyavasthitaþ, saïghañanàyàstu sa vighañate / tathà hi ÷çïgàre 'pi dãrghasamàsà dç÷yate raudràdiùvasamàsà ceti / tatra ÷çïgàre dãrghasamàsà yathà---'mandàrakusumareõupi¤jaritàlakà' iti / yathà và--- anavaratanayanajalalavanipatanaparimuùitapattralekhaü te / karatalaniùaõõamabale vadanamidaü kaü na tàpayati // ityàdau / tathà raudràdiùvapyasamàsà dç÷yate / yathà--'yo yaþ ÷astraü bibharti svabhujagurumatadaþ' ityàdau / tasmànna saïghañanàsvaråpàþ, na ca saïghañanà÷rayà guõàþ / nanu yadi saïghañanà guõànàü nà÷rayastatkimàlambanà ete parikalpyantàm / ucyate-- pratipàditamevaiùàmàlambanam / locanam iti / yo 'yaü guõeùu niyama ukto 'sàvirthaþ / tathàtve lakùyadar÷anameva hetutvenàha---tathà hãti / dç÷yata ityuktaü dar÷anasthànamudàharaõamàsåtrayati---tatreti / nàtra ÷çïgàraþ ka÷cidityà÷aïkya dvitãyamudàharaõamàha---yathà veti / eùà hi pramayakupitanàyikàprasàdanàyoktarnàyakasyeti / tasmàditi / naitadvyàkhyànadvayaü kàrikàyàü yuktamiti yàvat / kimàlambanà iti / ÷abdàrthàlambanatve hi tadalaïkàrebhyaþ ko vi÷eùa ityuktaü cirantanairiti bhàvaþ / pratipàditameveti / asmanmålagranthakçtetyarthaþ / bàlapriyà sa vighañata ityatra tatpadaü vyàcaùñe--yo 'yamityàdi / niyama ukta iti / ÷çïgàràdàvasamàsaiva saïghañanà, raudràdau dãrghasamàsaiveti niyama iti bhàvaþ / vighañata ityasya vyabhicaratãtyarthaþ / tathàtva iti / niyamavighañana ityarthaþ / àsåtrayati pradar÷ayati / udàharaõàntaramavatàrayati--nàtretyàdi / anubhàvàderapratãtyeti bhàvaþ / anavarateti / anavarataü yannayanajalalavanipatanaü tena parimuùità apahçtà patralekhà yasmiüstat / te tava / idaü vadanamiti sambandhaþ / bhàvamàha--naitadityàdi / 'kimàlambane'ti codyà÷ayamàha--÷abdetyàdi / guõànàmiti ÷eùaþ / ko vi÷eùa iti / vi÷eùo na bhavedityarthaþ / målagrantheti / kàriketyarthaþ / na caiùàmityàdigranvasya tàtparye vivçõoti---na hãtyàdi / aikyamiti / vastunoriti ÷eùaþ / guõàlaïkàrayoriti yàvat / tamarthamavalambante ye 'ïginaü te guõàþ smçtàþ / aïgà÷ritàstvalaïkàrà mantavyàþ kañakàdivat // iti / athavà bhavantu ÷abdà÷rayà eva guõàþ, na caiùàmanupràsàditulyatvam / yasmàdanupràsàdayo 'napekùitàrtha÷abdadharmà eva pratapàditàþ / guõàstu vyaïgyavi÷eùàvabhàsivàcyapratipàdanasamartha÷abdadharmà eva / ÷abdadharmatvaü caiùàmanyà÷rayatve 'pi ÷arãrà÷rayatvamiva ÷auryàdãnàm / nanu yadi ÷abdà÷rayà guõàstatsaïghañanàråpatvaü tadà÷rayatvaü và teùàü pràptameva / na hyasaïghañitàþ ÷abdà arthavi÷eùapratipàdyarasàdyà÷ritànàü guõànàmavàcakatvàdà÷rayà bhavanti / locanam athaveti / na hyeka÷ritatvàdevaikyaü, råpasya saüyogasya caikyaprasaïgàt / saüyoge dvitãyamapekùyamiti cet---ihàpi vyaïgyopakàrakavàcyàpekùàstyeveti samànam / na càyaü mama sthitaþ pakùaþ, api tu bhavatveùàmavivekinàmabhipràyeõàpi ÷abdadharmatvaü ÷auryàdãnàmiva ÷arãradharmatvam / avivekã hi aupacàrikatvavibhàgaü vivektumasamarthaþ / tathàpi na ka÷ciddoùa ityevamparametaduktamityetadàha---÷abdadharmatvamiti / anyà÷rayatve 'pãti / àtmaniùñhatve 'pãtyarthaþ / ÷abdà÷rayà iti / upacàreõa yadi ÷abdeùu guõàstadedaü tàtparyam--÷çïgàràdirasàbhivya¤jakavàcyapratipàdanasàmarthyameva ÷abdasya màdhuryam / tacca ÷abdagataü vi÷iùñaghañanayaiva labhyate / atha saïghañanà na vyatiriktà kàcit, api tu saïghañità eva bàlapriyà aikyaprasaïgàditi / ghañàdyekadravyàdyà÷ritatvàditi bhàvaþ / aikyaprasaïga pariharati--saüyoga ityàdi / dvitãyamapekùyamiti / saüyogaråpakàryasya dvayorutpatyà svasmin yasya saüyogo jàyate taü prati tasyàpekùàstãtyarthaþ / råpasya tvekasminnevotpattyà na dvitãyàpekùeti bhàvaþ / parihàraprakàrastulya ityàha--'ihe'tyàdi / ihàpi guõeùvapi / vyaïgyeti / anena 'guõàstu vyaïgye'tyàdigrantho vivçtaþ / ÷abdadharmatva¤cetyàdigranthamavatàrayati---na cetyàdi / ayaü sthitaþ mama pakùo neti yojanà / eùàmiti / guõànàmityarthaþ / ÷abdadharmatvaü bhavatvita sambandhaþ / aupacàrikatvavibhàgamiti / aupacàrikatvasya mukhyatvàdbhedamityarthaþ / vivektuü j¤àtum / etaduktamathavetyàdyuktam / ityetaditi / uktamityarthaþ / àtmaniùñhatve 'pãti / àtmapadena rasaþ jãvàtmà ca gràhyaþ / 'yadi ÷abdà÷rayà' ityàdi 'pràptameve'tyantagranthasya tàtparyamàha---upacàreõetyàdi / 'guõà'ityantasya vivaraõam---upacàreõetyàdi / idamiti / anupadaü naivam ; varõapadavyaïgyatvasya rasàdãnàü pratipàditatvàt / locanam ÷abdàþ, tadà÷ritaü tatsàmathyamiti saïghañanà÷ritamevetyuktaü bhavatãta tàtparyam / nanu ÷abdadharmatvaü ÷abdaikàtmakatvaü và tàvatàstu, kimayaü madhye saïghañanànuprave÷a ityà÷aïkya sa eva pårvapakùavàdyàha---na hãti / arthavi÷eùairna tu padàntaranirapekùa÷uddhapadavàcyaiþ sàmànyaiþ pratipàdyà vyaïgyà ye rasabhàvatadàbhàsatatpra÷amàstadà÷ritànàü mukhyatayà tanniùñhànàü guõànàmasaïghañitàþ ÷abdà à÷rayà na bhavantyupacàreõàpãti bhàvaþ / atra hetuþ--avàcakatvàditi / na hyasaïghañitàþ vyaïgyopayoginiràkàïkùaråpaü vàcyamàharityarthaþ / etatpariharati---naivamiti / varõavyaïgyo hi yàvadrasa uktastàvadavàcakasyàpi padasya ÷ravaõamàtràvaseyena svasaubhàgyena varõavadeva yadrasàbhivyaktihetutvaü sphuñameva lakùyata iti tadeva màdhuryàdãti kiü saïghañanayà? tathà ca padavyaïgyo yàvaddhvaniruktastàvacchuddhasyàpi padasya svàrthasmàrakatvenàpi rasàbhivyaktiyogyàrthavabhàsakatvameva màdhuryàdãti tatràpi kaþ saïghañanàyà upayogaþ / bàlapriyà vakùyamàõamityarthaþ / tacca ÷abdagatamiti / uktasàmarthyaråpaü ÷abdà÷ritaü sàmarthya¤cetyaþ / vi÷iùñeti / vi÷iùñà yà ÷abdàntarasaïghañanà tathaiva labhyata ityarthaþ / tataþ kimata àha--athetyàdi / atha atha ca / na vyatiriktà na ÷abdàdbhinnà / tadà÷ritaü saïghañita÷abdà÷ritam / tat pårvoktam / itãti hetau / saïghañanà÷ritamiti / saïghañanàråpatvamapyuktarãtyà bodhyam / nanviti / guõànàmiti ÷eùaþ. tàvateti / upacàreõetyarthaþ / sa evàhetyanena 'tacca ÷abdagataü vi÷iùñaghañanayaive'ti granthenàyamarthaþ / svayaü pradar÷iti iti prakà÷yate / arthavi÷eùairiti / parasparasàkàïkùakùapadasamudàyapratipàdyairvibàvàdiråpairityarthaþ / anena labdhaü vyàvartyamàha---na tvityàdi / sàmànyairiti / sàmànyaråpà arthàþ padavàcyà ityuktaü pràk / avàcakatvàdityasyànanubhàvakatvàdityarthamabhipretya vyàcaùñe---na hãtyàdi / ÷abdà iti ÷eùaþ / vàcyamàhuþ vàkyàrthamanubhàvayanti / varõetyàdigranthasya bhàvaü vivçõoti---varmavyaïgyo hãtyàdi / yàvat yataþ / uktaþ 'yastvalakùyakramavyaïgya' ityàdinà pradar÷itaþ / tàvat tataþ / avàcakasyàpi svàrthàsmàrakasyàpi / padasya varõasamudàyaråpasya / varõavat varõasyeva / sphuñameva labhyata iti / kaimutyanyàyeneti bhàvaþ / tathàceti / svàrthàsmàrakasyàpi padasya rasàbhivyaktitahetutve siddhe cetyarthaþ / ÷uddhasyàpãti / asaïghañitasyàpãtyarthaþ / abhyupagate và vàkyavyaïgyatve rasàdãnàü na niyatà kàcitsaïghañanà teùàmà÷rayatvaü pratipadyata ityaniyatasaïghañanàþ ÷abdà evaü guõànàü vyaïgyavi÷eùànugatà à÷rayàþ / nanu màdhurye yadi nàmaivamucyate taducyatàm ; ojasaþ punaþ kathamaniyatasaïghañana÷abdà÷rayatvam / na hyasamàsà saïghañanà kadàcidojasa à÷rayatàü pratapadyate / ucyate-- yadi na prasiddhimàtragrahadåùitaü cetastadatràpi na na bråmaþ / ojasaþ kathamasamàsà saïghañanà nà÷rayaþ / yato raudràdãn hi prakà÷ayataþ kàvyasya dãptiroja iti pràkpratipàdatam / taccaujo yadyasamàsàyàmapi saïghañanàyàü syàttatko doùo bhavet / na locanam nanu vàkyavyaïgye dhvanau tarhyava÷yamanupraveùñavyaü saïghañanayà svasaundarya vàcyasaundaryaü v, tayà vinà kuta ityà÷aïkyàha---abhyupagata iti / và÷abdo 'pi÷abdàrthe, vàkyavyaïgyatve 'pãtyatra yojyaþ / etaduktaü bhavati--anupravi÷a tatra saïghañanà, na hi tasyàþ sannidhànaüpratyàcakùmahe / kiü tu màdhuryasya na niyatà saïghañanà à÷rayo và svaråpaü và tayà vinà varõapadavyaïgye rasàdau bhàvrànmàdhuryàdeþ vàkyavyaïgye 'pi tàdç÷ãü saïghañanàü vihàyàpi vàkyasya tadrasavya¤jakatvàtsaïghañanà sannihitàpi rasavyaktàvaprayojiketi / tasmàdaupacàrikatve 'pi ÷abdà÷rayà eva guõà ityupasaüharati--÷abdà eveti / nanviti / vàkyavyaïgyadhvanyabhipràyeõedaü mantavyamiti kecit / bàlapriyà nanvityàdi / saïghañanayà saïghañanàvi÷eùeõa / sveti / vàkyasaundaryamityarthaþ / vçttau 'teùàm' iti / guõànàmityarthaþ / 'vyaïgyavi÷eùànugatà' iti / vyaïgyavi÷eùàvabhàsina ityarthaþ / 'abhyupagata' ityàdigranthasya bhàvamàha locane--etadityàdi / màduryasyeti / màdhuryàderityarthaþ / niyatà saïghañanà màduryasyà÷rayo và svaråpaü và netyanvayaþ / atra hetumàha--tayetyàdi / bhàvànmàdhuryàderiti / màduryàdessatvàdityarthaþ / bhàvàdityantena vyabhicàraþ pradar÷itaþ / ata evàha--vàkyetyàdi / rasàdàvityanuùaïgaþ / saïghañanàü vihàyàpi saïghañanàyàssahakàritvamantareõàpi / tadrasavya¤jakatvàt tattadrasavya¤jakatvasambhavàt / aprayojikà anupayoginã / vçttau 'nanvi'tyàdi / 'evam' iti / aniyatasaïghañana÷abdà÷rayatvamityarthaþ / 'tattadà ucyatàü' tathà ucyatàm / 'puna'riti vi÷eùe / 'atràpi na na bråma' iti / asmiüma÷codye 'pi uttaraü bråma evetyarthaþ / locane--vàkyavyaïgyetyàdi / idamiti / codyamityarthaþ / mantavyamiti / vàkya eva saïdhañanàyàssambhavàditi bhàvaþ / càcàrutvaü sahçdayahçdayasaüvedyamasti / tasmàdaniyatasaïghañana÷abdà÷rayatve guõànàü na kàcitkùatiþ / teùàü tu cakùuràdãnàmiva yathàsvaü viùayaniyamitasya svaråpasya na kadàcidyvabhicàraþ / tasmàdanye guõà anyà ca saïghañanà / na ca saïghañanàmà÷rità guõà ityekaü dar÷anam / athavà saïghañanàråpà eva guõàþ / yattåktam---'saïghañanàvadguõànàmapyaniyataviùayatvaü pràpnoti / lakùye vyabhicàradar÷anàt / ' iti / tatràpyetaducyate-- yatra lakùye parikalpitaviùaya vyabhicàrastadvaråpamevàstu / kathamacàrutvaü tàdç÷e viùaye sahçdayànàü nàvabhàtãti cet? kavi÷aktitirohatatvàt / dvividho hi doùaþ--kaveravyutpattikçto '÷aktikçta÷ca / tatràvyutpattikçto doùaþ ÷aktitiraskçtatvàtkadàcinna lakùyate / yastva÷aktikçto doùaþ / sa jhañiti pratiyate / parakara÷loka÷càtra-- 'avyutpattikçto doùaþ ÷aktyà saüvriyate kaveþ / yastva÷aktikçtastasya sa jhañityavabhàsate // ' locanam vayaü tu bramaþ--varõapadavyaïgye 'pyojasi raudràdisvabhàve varõapadànàmekàkinàü svasaundaryamapi na tàdçgunmãlati tàdyàvattàni saïghañanàïkitàni na kçtànãti sàmànyenaivàyaü pårvapakùa iti / prakà÷ayata iti 'lakùaõahetvoþ' iti ÷atçpratyayaþ / raudràdiprakà÷anàlakùyamàõamoja iti bhàvaþ / na ceti / ca÷abdo hetau / yasmàt 'yoyaþ ÷astraü' ityàdau nàcàrutvaü pratibhàvati tasmàdityarthaþ / teùàntviti guõànàma / yathàsvamiti / '÷çïgàra eva paramo manaþprahlàdano rasaþ' ityàdinà ca viùayaniyama ukta eva / athaveti / bàlapriyà varõetyàdi / ojaso varõapadavyaïgyatve 'pãtyarthaþ / raudràdisvabhàve raudràdirasadharme / tàdçk sàti÷ayam / tàvannonmãlatãti sambandhaþ / tànãti / varõapadànãtyarthaþ / saïghacanàïkitànãti / saïghañanàvi÷iùñanãtyarthaþ / sàmànyenaiveti / varmapadavàkyavyaïgyadhvanisàmànyàbhipràyeõaivetyarthaþ / raudràdãti / raudràdeþ prakà÷anena àlakùyamàõamanumãyamànamityarthaþ / nàcàrutvamiti / acàrutvaü na pratibhàtãtyanvayaþ / vçttau 'teùàm' iti / guõànàmityarthaþ / svaråpasyetyanena sambanghaþ / tathà hi--mahàkavãnàmapyuttamadevatàviùayaprasiddhasaübhoga÷çïgàranibandhanàdyanaucityaü ÷aktitiraskçtatvàt gràmyatvena na pratibhàsate / yathà kumàrasambhave devãsambhogavarmanam / evamàdau ca viùaye yathaucityàtyàgastathà locanam rasàbhivyaktàvetadeva sàmarthyaü ÷abdànàü yattathà tathà saïghañamànatvamiti bhàvaþ / ÷aktiþ pratibhànaü varõanãyavastuviùayanåtanollekha÷àlitvam / vyutpattistadupayogisamastavastupaurvàparyaparàmar÷akau÷alam / tasyeti kaveþ / anaucityamiti / àsvàdayitéõàü yaþ camatkàràvighatastadeva rasasarvasvaü àsvàdàyattatvàt / uttamadevatàsaübhogaparàmar÷e ca pitçsaübhoga iva lajjàtaïkàdinà ka÷camatkàràvakà÷a ityarthaþ / ÷aktitiraskçtatvàditi / saübhogo 'pi hyasau varõitastathà pratibhànavatà kavinà yathà tatraiva vi÷ràntaü hçdayaü paurvàparyaparàmar÷aü kartuü na dadàti yathà nirvyàjaparàkramasya puruùasyàviùaye 'pi yudhyamànasya tàvattasminnavasare sàdhuvàdo vitãryate na tu paurvàparyaparàmar÷e bàlapriyà 'viùaye'ti / cakùuràdãnàü viùayà råpàdayaþ guõànàntu rasàþ / 'dar÷anam' iti / matamityarthaþ / athavetyàdigranthasya bhàvamàha locane--rasetyàdi / tathà tatheti / tattadrasànuguõyenetyarthaþ / iti bhàva iti / ÷abdagataü màdhuryàdikaü ÷çïgàràdi tattadrasàbhivya¤janasàmarthyameva, tacca tathà tathàsaïghañanàyà / atassaïghañanàråpà eva guõà iti bhàvàrtha ityarthaþ / vçttau---'yattvi'tyàdi / iti yattåktamityanvayaþ / 'yatra lakùye' iti / 'anavarate'tyàdau, 'yo ya÷÷astram' ityàdau cetyarthaþ / 'parikalpite'ti / 'asamàse'tyàdyuktaviùayasya vyabhicàra ityarthaþ / ÷aktivyutpattipade vivçõoti locane--÷aktirityàdi / tadupayogãta / tasya varõanãyasya upayogãni yàni vaståni teùàü paurvàparyeõa yaþ paràmar÷astatra kau÷alaü sàmarthyamityarthaþ / uttamadevatàviùayasambhoga÷çïgàranibandhanasyànaucityaü vivçõoti--ya ityàdi / camatkàràvidhàtaþ camatkàravighàtakàbhàvaþ / pitçsambhoga iti / màtàpitrossambhogasya paràmar÷a ityarthaþ / '÷aktitiraskçtatvà'dityàdigranthaü vivçõoti---sambhogo 'pãtyàdi / asàviti / uttamadevatàviùaya ityarthaþ / tatraiva varõite sambhoga eva / hçdayaü kartç / na dadàti svàtmànaü, sahçdayasyeti ÷eùaþ / yadvà--sa iti ÷eùaþ / varõitassambhoga itùathaþ / hçdayaü karma / aviùaye 'pãti / bàlagurujanàdiviùaye 'pãtyarthaþ / tasminnavasara yuddhakàle / vitãryate pa÷yadbhiþ dãyate / vçttau-'yathaucityàtyàga'iti / yathà yena prakàrema varõane / aucityàtyàgaþ anaucityàbhàvaþ / 'darsitàma'ti / vibhàvabhàvetyàdigranthajàtena pradar÷itamityarthaþ / 'agre' upari / nanvevaü dar÷ayiùyata iti vaktavyaü na tu dar÷itamitãtyata àha locane-- dar÷itamevàgre / ÷aktatiraskçtatvaü cànvayavyatirekàbhyàmavasãyate / tathà hi ÷aktirahatena kavinà evaüvide viùaye ÷çïgàra upanibadhyamànaþ sphuñameva doùatvena pratabhàsate / nanvasmin pakùe 'yo yaþ ÷astraü bibharti' ityàdau kimacàrutvam? apratãyamànamevàropayàmaþ / tasmàdguõavyatiriktatve guõaråpatve ca saïghañanàyà anyaþ ka÷cinniyamaheturvaktavya ityucyate / _________________________________________________________ . . . . tanniyame hetur aucityaü vaktç-vàcyayoþ // DhvK_3.6b // __________ tanniyame heturaucityaü vaktçvàcyayoþ // 6 // tatra vaktà kaviþ kavinibaddho và, kavinibaddha÷càpirasabhàvarahito rasabhàvasamanvito và, raso 'pi kathànàyakà÷rayastadvipakùà÷rayo và, kathànàyaka÷ca dhãrodàttàdibhedabhinnaþ pårvastadanantaro veti vikalpàþ / vàcyaü cadhvanyàtmarasàïgaü locanam tathàtràpãti bhàvaþ / dar÷itameveti / kàrikàkàreõeti bhåtapratyayaþ / vakùyate hi--'anaucityàddate nànyadrasabhaïgasya kàraõam' ityàdi / apratãyamànameveti / pårvàparaparàmar÷aviveka÷àlibhirapãtyarthaþ / guõavyatiriktatva iti / vyatirekapakùe hi saïghañanàyà niyamahetureva nàsti aikyapakùe 'pi na raso niyamaheturityanyo vaktavyaþ / tanniyama iti kàrikàva÷eùaþ / kathàü nayati svakartavyàïgabhàvamiti kathànàyako yo nirvahaõe phalabhàgã / dhãrodàttàdãti / dharmayuddhavãrapradhàno dhãrodàttaþ vãraraudrapradhàno dhãroddhataþ / vãra÷çïgàrapradhàno dhãralalitaþ / dànadharmavãra÷àntapradhàno dhãrapra÷ànta iti catvàro nàyakàþ krameõa sàtvatyàrabhañãkai÷ikãbhàratãlakùaõavçttipradhànàþ / pårvaþ kathànàyakastadanantara upanàyakaþ / vikalpà iti / vaktçbhedà ityarthaþ / vàcyamiti / bàlapriyà kàrikàkàreõeti / kàrikàvacanasya niùpannatvàt bhåtanirde÷a upapanna iti bhàvaþ / vakùyate hãti / vçttikàreõa ceti ÷eùaþ / vçttau nanvityàdi / 'asmin pakùe' iti / saïghañanàråpà eva guõà iti pakùa ityarthaþç / 'kimacàrutva'miti codyam / tatrottaram--'apratãyamànam' ityàdi / acàrutvamityanuùaïgaþ / kairapratãyamànamityatràha locane--pårvetyàdi / vivçõoti---vyatarekapakùe hãtyàdi / nàstãti / guõànàü viùayaniyama evoktaþ saïghañanàyàü niyamahetuþ ko 'pi nokta ityarthaþ / na raso niyamaheturiti / lakùyeùu vyabhicàràditi bhàvaþ / vçttau---'ityucyata' iti / ityato hetorniyamahetuþ pradar÷ata ityarthaþ / kàrikàva÷eùa iti / na tu vçttikçtà påritamiti bhàvaþ / kathànàyakapadaü vyàcaùñe--kathàmityàdi / svakartavyeti / svasàdhyetyarthaþ / svapadaü phalabhàgiparam / dharmeti / dharmavãrayuddhavãrapradhàna ityarthaþ / dhãroddhatàdãnàü krameõa raudra÷çïgàra÷àntapràdhànye 'pi teùåtsàhasyàpyava÷yambhàvitvàdàha--vãretyàdi / sàtvatãtyàdi / rasàbhàsàïgaü và, abhineyàrthamanabhineyàrthaü và, uttamaprakçtyà÷rayaü taditarà÷rayaü veti bahuprakàram / tatra yadà kavirapagatarasabhàvo vaktà tadà racanàyàþ locanam dhvanyàtàmà dhvanisvabhàvo yo rasastasyàïgaü vya¤jakamityarthaþ / abhineyo vàgaïgasatvàhàryairàbhimukhyaü sàkùàtkàrapràyaü neyo 'rtho vyaïgyaråpo dhvanisvabhàvo yasya tadabhineyàrthaü vàcyaü, sa eva hi kàvyàrtha ityucyate / tasyaiva càbhinayena yogaþ / yadàha muniþ--'vàgaïgasattvopetàtkàvyàrthàn bhàvayanti' ityàdi tatra tatra / rasàbhinayanàntarãyakatayà tu tadvibhàvàdiråpatayà vàcyo 'rtho 'bhinãyata iti vàcyamabhineyàrthamityeùaiva yuktarà vàcoyuktiþ / na tvatra vyapade÷ivadbhàvo vyàkhyeyaþ, yathànyaiþ / taditareti / madhyamapra tyà÷rayamadhamaprakçtyà÷raya¤cetyarthaþ / evaü vaktçbhedànvàcyabhedàü÷càbhidhàya tadgatamaucityaü niyàmakamàha--tatreti / racanàyà iti saïghañanàyàþ / rasabhàvahãno 'nàviùñhastàpasàdirudàsãno 'pãtivçttàïgatayà yadyapi pradhànarasànuyàyyeva, tathàpi tàvati bàlapriyà sàtvatyàdivçttãnàü lakùaõànyanyatra draùñavyàni / 'vakalpà' iti padaü prakçtànuguõyena vyàcaùñe--vaktçbhedà iti / 'vaktçvàcyayo'rityuktavaktravàntara bhedà ityarthaþ / vàcyamabhineyàrthamityetadvyàcaùñe--abhineya ityàdi / vàgityàdi / caturvidhairityarthaþ / vyaïgyaråpa ityasyaiva vivaraõam---dhvanisvabhàva iti / dhvanyàtmetyarthaþ / uktamupapàdayati---sa evetyàdi / sa eva vyaïgya eva / abhinayena yogaþ abhinetavyatvam / vàgaïgheti bhàvayantãtyantaü bhàvà ityasya vyutpattikathanam / ityàdi tatra tatràheti sambandhaþ / kàvyenàrthya iti vyutpatyà kàvyàrtha÷abdo vyaïgyarasàdivàcãti bhàvaþ / nanvevaü vàcyàrthàbhinayaþ kiü nàstãtyatràha--rasàbhinayetyàdi / vyàkhyànamupasaüharati---itãtyàdi / itãti hetau / ityeùà vàcoyuktireva yuktataretyanvayaþ / uktavyàkhyaivàti÷ayena yuktetyarthaþ / na tvityàdi / yadi vàcyasyaivàbhineyatvaü, tadà vàcyamabhineyàrthamityatra abhineyaþ artho yasyeti vigrahe yatpadàrthasya vàcyasya arthapadàrthasya caikyàt 'ràho÷i÷ara' ityàdàviva vyapade÷ivadbhàvena bhedavivakùyà ùaùñhãti vyàkhyàta iti ÷eùaþ / kavinibaddho vaktà rasabhàvarahita ityasyàrtha pradar÷ya tatrànupapattimà÷aïkya pariharati---rasabhàvahãna ityàdi / rasabhàvahãna ityasya vivaraõam--anàviùña iti / rasàdyàve÷arahita ityarthaþ / sa ka ityatràha---tàpasàdirityàdi / apãti samuccaye / pradhànarasànuyàyyeveti / tathàca tasya tattaccittavçttyàve÷ena kàmacàraþ / yadàpi kavinibaddho vaktà rasabhàvarahitastadà sa eva ; yadà tu kaviþ kavinibaddho và vaktà rasabhàvasamanvito rasa÷ca pradhànà÷ritatvàddhvanyàtmabhåtastadà niyamenaiva tatràsamàsàmadhyasamàse eva saïghañane / karuõavipralambha÷çïgàrayostvasamàsaiva saïghañanà / kathamiti cet ;ucyate-- raso yadà pràdhànyena pritapàdyastadà tatpratãtau vyavadhàyakà virodhina÷ca sarvàtmanaiva parihàryàþ / evaü ca dãrghasamàsàsaïghañanàsamàsànàmanekaprakàrasambhàvanayà kadàcidrasaptatãtiü vyavadadhàtãti tasyàü nàtyantamabhinive÷aþ locanam rasàdihãna ityuktam. sa eveti kàmacàraþ / evaü ÷uddhavaktraucityaü vicàrya vàcaucityena saha tadevàha---yadà tviti / kaviryadyapi rasàviùña eva vaktà yuktaþ / anyathà 'sa eva vãtaràga÷cet' iti sthityà nãrasameva kàvyaü syàt / tathàpi yadà yamakàdicitradar÷anapradhàno 'sau bhavati, tadà 'rasàdihãna' ityuktam / niyamena rasabhàvasanvito vaktà na tu katha¤cidapi tañasthaþ / rasa÷ca dhvanyàtmabhåta eva na tu rasavadalaïkàrapràyaþ / tadàsamàsàmadhyasamàse eva saghaïñane, anyathà tu dãrghasamàsàpãtyevaü yojyam / tena niyama÷abdasya dvayo÷caivakàrayoþ paunaruktyamanà÷aïkyam / kathamiti cediti / kiü dharmasåtrakàravacanametaditi bhàvaþ / ucyata iti / nyàyopapattyetyarthaþ / tatpratãtàviti / tadàsvàde ye vyavadhàyakà asvàdavighnaråpàvirodhina÷ca tadviparãtàsvàdamayà ityarthaþ / sambhàvanayeti / anekaprakàraþ sambhàvyate saïghañanà tu sambhàvanàyàü prayoktrãti bàlapriyà bhàvyamiti bhàvaþ / tàvatãti / svasminnityarthaþ / ityuktamiti / rasabhàvarahita ityanena naisargikaü tadràhityaü vivakùitamityarthaþ / ÷uddheti / ÷uddhamanyenàsammi÷raü yadvaktraucityantadityarthaþ / yadà tu kavirityàdinà kadàcidrasabhàvarahitatvaü kaverbhavatãti gamyate pårvamukta¤ja, tasyànupapattimudbhàvya pariharati---kaviryadyapãtyàdi / sa eveti / ÷loko 'yaü pradar÷ayiùyate / 'tadà niyamenaiva samàse eva' ityatra niyameneti padamevakàradvaya¤ca yathàyathaü yojayaüstattadvyavacchedyamartha¤ca dar÷ayanvivçõoti---niyamenetyàdi / teneti / uktena yojanenetyarthaþ / kindharmetyàdi / dharmasåtrakàravacanaü hi yuktirahitamapyàdaraõãyamiti bhàvaþ / àsvàdanavidhnaråpà iti / àsvàdanavighnàþ saü÷ayàdayo 'bhinavabhàratyàdau dar÷itàþ / tadviparãteti / pradhànarasaviparãtetyarthaþ / sambhàvanayetyatra õijantàõõajityàha--aneketyàdi / sambhàvyata iti / pratipattçbhiriti ÷eùaþ / prayoktrãti / prayojakakartrãtyarthaþ / vçttau---'vi÷eùata' ityàdi / tasyàmityàderanuùaïgaþ / abhineyàrthe kàvye tasthàmatyantamabhinive÷o vi÷eùato na ÷obhate / vi÷eùato 'bhineyàrthe kàvye, tato 'nyatra ca vi÷eùataþ karuõavipralambha÷çïgàrayoþ / tayorhi sukumàrataratvàtsvalpàyàmapyasvacchatàyàü ÷abdàrthayoþ / pratãtirmantharãbhavati / rasàntare punaþ pratipàdye raudràdau madhyamasamàsà saïghañanà kadàciddhãroddhatanàyakasambandhavyàpàrà÷rayeõa dãrghasamàsàpi và tadàkùepàvinàbhàvirasocitavàcyàpekùayà na viguõà bhavatãti sàpi nàtyantaü parihàryà / sarvàsu ca saïghañanàsu prasàdàkhyo guõo vyàpã / locanam dvau õicau / vi÷eùato 'bhineyàrtheti / atruñitena vyaïgyena tàvatsamàsàrthàbhinayo na ÷akyaþ kartum / kàkvàdayo 'ntaraprasàdagànàdaya÷ca / tatra duùprayojà bahutarasandehaprasarà ca tatra pratipattirna nàñye 'nuråpà syàt / pratyakùaråpatvàttasyà iti bhàvaþ / anyatra ceti / anabhineyàrthe 'pi / mantharãbhavatãti / àsvàdo vighnitatvàtpratihanyata ityarthaþ / tasyà dãrghasamàsasaïghañanàyàþ ya àkùepastena vinà yo na bhavati vyaïgyàbhivya¤jakastàdç÷o rasocito rasavya¤jakatayopàdãyamàno vàcyastasya yàsàvapekùà dãrghasamàsasaïghañanàü prati sà avaiguõye hetuþ / nàyakasyàkùepo vyàpàra iti yadvyàkhyàtaü tanna ÷liùyatãvetyalam / vyàpãti / yà kàcitsaïghañanà sà tathà kartavyà, yathà vàcye jhañiti bhavati pratãtiriti yàvat / uktamiti / 'samarpakatvaü kàvyasya yattu' ityàdinà / na vyanaktãti / bàlapriyà ÷obhata ityanvayaþ / kuta etaditi jaj¤àsàü parihartuü bhàvamàha---atruñitenetyàdi / tatreti prativàkyaü yojyaü, dãrghasamàsàyàü saïghañanàyàü satyàmiti tadarthaþ / atruñitena vyaïgyena kartuü na ÷akyaþ, kintu vyaïgyàrthatroñanaü kçtvaiva kartavyo bhavediti bhàvaþ / doùàntaràõyapyàha---kàkvadaya ityàdi / antareti / antare madhye prasàdàrthà ye gànàdayaste / duùprayojàþ duþkhena prayojyàþ / tatra bahutarasandehaprasarà pratipatti÷ca syàt. sà nàñye na anuråpà ca iti yojanà / atra hetumàha---pratyakùeti / saü÷ayàdividhnarahitasàkùàtkàraråpatvàdityarthaþ / tasyà iti / nàñyapratãterityarthaþ / nàñyannàma rasacarvaõàtmakapratãtiråpamityabhinavabhàratyàmuktam / vçttau 'tatrànyatra ce'ti / tasyàmityàderanuùaïgo 'tràpi bodhyaþ / locane bhàvàrthamàha---àsvàda ityàdi / vçttau 'rasàntara' ityàdi / raudràdaurasàntare punaþ pratipàdye madhyamasamàsàsaïghañanà viguõà na bhavata kadàciddãrghasamàsàpi và saïghañanà viguõà na bhavatãti sambandhaþ / dãrghasamàsàyà avaiguõye hetustadàkùepetyàdiþ / etaü grandhaü vyàcaùñe--tasyà ityàdi / saïghañanàyà iti karmaõi ùaùñhã / àkùepaþ svavàcaka÷abdasamudàye àkarùaþ yojanamiti yàvat / tenàvinàbhàvãti vàcyasya vi÷eùaõamityàha---tenetyàdi / sa hi sarvarasasàdhàraõaþ sarvasaïghañanàsàdhàraõa÷cetyuktam / prasàdàtikramaü hyasamàsàpi saïghañanà karuõavipralambha÷çïgàrau na vyanakti / tadaparityàge ca madhyamasamàsàpi na na prakà÷ayati / tasmàtsarvatra prasàdo 'nusartavyaþ / ata eva ca 'yo yaþ ÷astraü bibharti' ityàdau yadyojasaþ sthitiraneùyate tatprasàdàkhya eva guõo na màdhuryam / na càcàrutvam ; abhipretarasaprakà÷anàt / tasmàdguõàvyatiriktatve guõavyatiriktatve và saïghañanàyà yathoktàdaucityàdviùayaniyamo 'stãti tasyà api rasavya¤jakatvam / tasyà÷ca rasàbhivyaktinimittabhåtàyà yo 'yamanantarokto niyamahetuþ sa eva guõànàü niyato viùaya iti guõà÷rayeõa vyavasthànamapyaviruddham / locanam vya¤jakasya svavàcyasyaivàpratyàyanàditi bhàvaþ / taditi / prasàdasyàparatyàge abhãùñatvàdatràrthe svakaõñhenànvayavyatirekàvuktau / na màdhuryamiti / ojomàdhuryayorhyanyonyàbhàvaråpatvaü pràïniråpitamiti tayoþ saïkaro 'tyantaü ÷rutibàhya iti bhàvaþ / abhipreteti / prasàdenaiva sa rasaþ prakà÷itaþ na na prakà÷ita ityarthaþ / tasmàditi / yadi guõàþ saïghañanaikaråpàstathàpi guõàniyama eva saïghañanàyà niyamaþ / guõàdhãnasaïghañanàpakùe 'pyevam / saïghañanà÷rayaguõapakùe 'pi saïghañanàyà niyàmakatvena yadvaktçvàcyaucityaü bàlapriyà yo vàcyo vyaïgyàbhivya¤jako na bhavatãti sambandhaþ / svasvavàcaka÷abdànàü dãrghasamàsasaïghañanàïkitatve satyeva vàcyàrthà vya¤jakà bhavantãti bhàvaþ / apekùayetyasya viguõà na bhavatãtyanenànvaya ityàha--setyàdi / tadàkùepetyatra vyàkhyànàntaraü pradar÷ya niràkaroti-nàyakasyetyàdi / na ÷liùyatãti / anvayànuguõuyà bhàvàditi bhàvaþ / prasàdàkhyo guõo vyàpãtyuktaü vivaõoti - yetyàdi / yà kàcitsaïghañanà seti / dãrghasamàdiråpà saïghañanetyarthaþ / abhãùñatvàditi / prasàdànusaraõasyàbhipretatvàdityarthaþ / uktàvityanenàsya sambandhaþ / atràrthaiti / sarvatra prasàdasyànusartavyatva ityarthaþ / svakaõñhenetyàdi / tadaparityàge na na prakà÷ayatãtyanenànvayaþ, prasàdàtikrama ityàdinà vyatireka÷cokta ityarthaþ / bhàvamàha---ojo màdhuryayorityàdi / anyonyeti / màdhuryàbhàvaråpatvamojasastadabhàvaråpatvaü màdhuryasya cetyarthaþ / saïkara iti / ÷çïgàràdàvojaso raudràdau màdhuryasya ca samàve÷a ityarthaþ / ÷rutibàhya iti / a÷ruta ityarthaþ / tasmàdityàdyaviruddhamityantagranthasya tàtparyamàha--yadi guõà ityàdinà // 5-6 // _________________________________________________________ viùayà÷rayam apy anyad aucityaü tàü niyacchati / kàvya-prabhedà÷rayataþ sthità bhedavatã hi sà // DhvK_3.7 // __________ viùayà÷rayamapyanyadaucityaü tàü niyacchati / kàvyaprabhedà÷rayataþ sthità bhedavatã hi sà // 7 // vaktçvàcyagataucitye satyapi viùayà÷rayamanyadaucityaü saïghañanàü niyacchati / yataþ kàvyasya prabhedà muktakaü saüskçtapràkçtàpabhraü÷anibaddham / sandànitakavi÷eùakakalàpakakulakàni / paryàyabandhaþ parikathà khaõóakathà sakalakathe sargabandho 'bhineyàrthamàkhyàyikàkathe ityevamàdayaþ / tadà÷rayeõàpi locanam hetutvenoktaü tadguõànàmapi niyamaheturiti pakùatraye 'pi na ka÷cidvaplava iti tàtparyam // 5// ,6 // niyàmakàntaramapyastãtyàha---viùayà÷rayamiti / viùaya÷abdena saïghàtavi÷eùa uktaþ / yathà hi senàdyàtmakasaïghàtanive÷ã puråùaþ kàtaro 'pi tadaucityàdanuguõatayaivàste tathà kàvyavàkyamapi saïghàtaviseùàtmakasandànitakàdimadhyaniviùñaü tadaucityena vartate / muktakaü tu viùaya÷abdena yaduktaü tatsaïghàtàbhàvena svàtantryamàtraü pradar÷ayituü svapratiùñhitamàkà÷amiti yathà / api÷abdenedamàha---satyapi vaktçvàcyaucitye viùayaucityaü kevalaü tàratamyabhedamàtravyàptam, na tu viùayaucityena vaktçvàcyaucityaü nivàryata iti / muktamiti / muktamanyenànàliïgitaü tasya sa¤j¤àyàü kan / tena svatantratayà parisamàptaniràkàïkùàrthamapi prabandhamadhyavarti na muktakamityucyate / muktakasyaiva bàlapriyà sadçùñàntaü vivçõoti---yathetyàdi / seneti / senàdyàtmako yassaïghàtaþ samudàyaþ tatra nive÷ã niviùñaþ / kàtaro 'pãti / stataþ adhãro 'pãtyarthaþ / kàtaràdirapãti ca pàñhaþ / tadanuguõatayeti / senàdyanuguõatayetyarthaþ / akàtaratveneti yàvat / kàvyavàkyamiti / kàvyaråpaü vàkyamityarthaþ / nanvevaü muktakasyaikapadyàtmakasya saïghàtaråpatvàbhàvàt vçttau tasya kàvyaprabhedatvena kathanaü kimarthamityata àha---muktakantvityàdi / tat tadvacanam / saïghàtàbhàvena saïghàtaråpatvàbhàvena / svàtantryeti / muktakasyàpi rasasyanditvàtsaïghañanàniyamane svàtantryamastãtyetàvanmàtraü pradar÷ayituü muktakamapi kàvyaprabhedatvenoktamityarthaþ / atra dçùñàntamàha--svetyàdi / pçthivyàdãnà¤caturõàmàkà÷e pratiùñhitatvamityuktàvàkà÷asya kutra pratiùñheti pra÷ne prativàkyamidamàkà÷aü svasminnàkà÷e pratiùñhitamiti brahma brahmaõãva àkà÷amàkà÷a eva pratiùñhitannànyatretyarthaþ / yathaitadvacanamàkà÷asya svàtantryapradar÷akamàtraü tathetyarthaþ / satyapãti / satyevetyarthaþ / tàratamyeti / tàratamyabhedamàtraprayojakamityarthaþ / anyenànàliïgitamiti / niràkàïkùapratipattaye svetarànapekùãtyarthaþ / saüj¤àyàü kananiti / anena saïghañanà vi÷eùavatã bhavati / tatra muktameùu rasabandhàbhineve÷inaþ kavestadà÷rayamaucityam / tacca dar÷itameva / anyatra kàmacàraþ / locanam vi÷eùaõaü saüskçtetyàdi / kramabhàvitvàttathaiva nirde÷aþ / dvàbhyàü kriyàsamàptau sandànitakam / tribhirvi÷eùakam / caturbhiþ kalàpakam / pa¤caprabhçtibhiþ kulakam / iti kriyàsamàptikçtà bhedà iti dvandvena nirdiùñàþ avàntarakriyàsamàptàvapi vasantavarõanàdarekarõanãyodde÷ena pravçttaþ paryàyabandhaþ / ekaü dharmàdipuruùàrthamuddi÷ya prakàravaicitryeõànantavçttàntavarõanaprakàrà parikathà / ekade÷avarõanà khaõóakathà / samastaphalàntetivçttavarõanà sakalakathà / dveyorapi pràkçtaprasiddhatvàddvandvena nirde÷aþ / pårveùàü tu muktakàdãnàü bhàùàyàmaniyamaþ / mahàkàvyaråpaþ puruùàrthaphalaþ samastavastuvarõanàprabandhaþ sargabandhaþ saüskçta eva / abhineyàrthaü da÷aråpakaü nàñikàtroñakaràsakaprakaraõikàdyavàntaraprapa¤casahitamanekabhàùàvyàmi÷raråpam / àkhyàyikocchvàsàdinà vaktràparavaktràdinà ca yuktà / kathà tadvirahatà / ubhayorapi gadyabandhasvaråpatayà dvandvena nirde÷aþ / àdigrahaõàccampåþ / yathàha daõóã - 'gadyapadyamayã campåþ' iti / anyatreti / rasabandhànabhinive÷e / bàlapriyà råóhirdar÷ità / teneti / råóherapi satvenetyarthaþ / na muktakamityucyata iti / prabandhànantargata eva råóhisvãkàràditi bhàvaþ / saüskçtapràkçtàpabhraü÷anibaddhamityekavacanàntatvena nirde÷àdàha--muktakasyaivetyàdi / vi÷eùaõamiti / ekavacanàntatvenoktereti ÷eùaþ / sandànitaketyàdinà tu vipariõàmena tatpadaü yojyamiti bhàvaþ / etena pårveùàntu muktakàdãnàü bhàùàyàmaniyama iti bakùyamàõasya nàsaïgatiþ / hemacandreõàpyevamuktaü "etàni sarvabhàùàbhirbhavantã"ti / saüskçtàdãnàü lakùaõàni kàvyàdar÷àdàvuktàni / kramabhàvitvàditi / saüskçtàtpràkçtasya tasmàdapabhraü÷asya cotpannatvàditi bhàvaþ / tathaiva saüskçtetyàdikrameõaiva / tribhirityàdau krayàsamàptikçtabhedatvena samapràdhànyàdityarthaþ / dvandvena sandànitaketyàdinà / pravçttaþ nibaddhaþ / ekaü gharmàdãti / dharmàdiùu puruùàrtheùvekamityarthaþ / kade÷eti / prasiddhetivçttaikade÷etyarthaþ / mahàkàvyaråpa iti / mahàkàvyàdãnàü lakùaõàni kàvyàdar÷àdàvuktàni / dvandveneti / 'àkhyayike'tyàdidvandvena / kathamapi kçtvetyàdivyàjenà÷ravaõamabhinãtyetyarthaþ / ÷ånye sakhã÷ånye / ÷aloko 'yaü kàvyàlaïkàrasaïgrahavyàkhyàyàü vivçtaþ / 'madhyamasamàsàdãrghasamàse muktakeùu prabandheùviva rasabandhàbhinive÷inaþ kavayo dç÷yante / yathà hyamarukasya kavermuktakàþ ÷çïgàrarasasyandinaþ prabandhàyamànàþ prasiddhà eva / sandànitakàdiùu tu vikañanibandhanaucityànmadhyamasamàsàdãrghasamàse eva racane / prabandhà÷rayeùu yathoktaprabandhaucityamevànusartavyam / paryàyabandhe punarasamàsàmadhyamasamàse eva saïghañane / kadàcidarthaucityà÷rayeõa dãrghasamàsàyàmapi saïghañanàyàü paruùà gràmyà ca vçttiþ parihartavyà / parikathàyàü kàmacàraþ, tatretivçttamàtropanyàsena nàtyantaürasabandhàbhinive÷àt / khaõóakathàsakalakathayostu prakçtaprasiddhayoþ kulakàdinibandhanabhåyastvàddãrghasamàsàyàmapi na virodhaþ / vçttyaucityaü tu yathàrasamanusartavyam / sargabandhetu locanam nanu muktake vibhàvàdisaïghañanà kathaü yena tadàyatto rasaþ syàdityà÷aïkyàha---muktakeùviti / amarukasyeti / kathamapi kçtapratyàpattau priye skhalitottare virahakç÷ayà kçtvà vyàjaprakalpitama÷rutam / ahanasakhã÷rotrapràptiü vi÷aïkya samambhramaü vivalitadç÷à ÷ånye gehe samucchvasitaü tataþ // ityatra hi ÷loke sphuñaiva vibhàvàdasampatpratãtiþ / vikañeti / asamàsàyàü hi saïghañanàyàü manthararåpà pratãtiþ sàkàïkùà satã cireõa kriyàpadaü dåravartyanudhàvantã vàcyapratãtàveva vi÷ràntà satã na rasatatvacarvaõàyogyà syàditi bhàvaþ / prabandhà÷rayeùviti / bàlapriyà eve'tyuktamupapàdayati---asamàsàyàmityàdi / saïghañanàyàmiti / satyàmiti ÷eùaþ / manthararåpeti / mandãbhavantãtyarthaþ / sàkàïkùeti / kriyàdyàkàïkùàsahitetyarthaþ / vàcyapratãtàveva vi÷rànteti / vàcyàrthaüpratãte÷cireõaiva jàyamànatvàditi bhàvaþ / na myàditi / tathàca vàcyapratãtimàntharyàdiparihàràya madhyamasamàsà dãrghasamàsà và saïghañanà kàryeti bhàvaþ / prabandhà÷rayeùvatyatra sandànitakàdiùvityasyaivànuùaïgo na tu muktakeùvityasyàpi pårvoktalakùaõasya muktakasya rasatàtparye yathàrasamaucityamanyathà tu kàbhacàraþ, dvayorapi màrgayoþ sargabandhavidhàyinàü dar÷anàdrasatàtparyaü sàdhãyaþ / abhineyàrthe tu sarvathà rasabandhe 'bhinive÷aþ kàryaþ / àkhyàyikàkathayostu gadyanibandhanabàhulyàdgadye ca chandobandhabhinnaprasthànatvàdiha niyame heturakçtapårvo 'pi manà vikrayate / _________________________________________________________ etad yathoktam aucityam eva tasyà niyàmakam / sarvatra gadya-bandhe 'pi chando-niyama-varjite // DhvK_3.8 // __________ etadyathoktamaucityameva tasyà niyàmakam / sarvatra gadyabandhe 'pi chandoniyamavarjite // 8 // yadetadaucatyaü vaktçvàcyagataü saïghañanàyà niyàmakamuktametadeva gadye chandoniyamavarjite 'pi viùayàpekùaü niyamahetuþ / tathà hyatràpi yadà kaviþ kavinibaddho và vaktà rasabhàvarahitastadà kàmacàraþ / rasabhàvasamanvite tu vaktari pårvektamevànusartavyam / tatràpi ca viùayaucityameva / àkhyàyikàyàü locanam sandànitakàdiùu kulakànteùu / yadivà prabandhe 'pi muktakasyàstu sadbhàvaþ, pårvàparanirapekùeõàpi hi yena rasacarvaõà kriyate tadeva muktakam / yathà---'tvàmàlikhya praõayakupitàü' ityàdi÷lekaþ / kadàciditi raudràdiviùaye / nàtyantamiti / rasabandhe yo nàtyantamabhinive÷astasmàditi saïgatiþ / vçttayaucàtyamiti / paruùopanàgarikàgràmyàõàü vçttãnàmaucityaü yathàprabandhaü yathàrasaü ca / anyatheti / kathàmàtratàtparye vçttiùvapi kàmacàraþ / dvayorapãti saptamã / kathàtàtparye sargabandho yathà bhaññajayantakasya kàdambarãkathàsàram / rasatàtparyaü yatà raghuvaü÷àdi / anye tu saüskçta prakçtayordvayoriti vyàcakùate / tatra tu rasatàtparyaü sàdhãya iti yaduktaü tatkimapekùayeti neyàrthaü syàt // 7 // bàlapriyà prabandheùvasambhavàdityàha---sandànitakàdiùvityàdi / pakùàntaramàha---yadi vetyàdi / nanu tarhi kiü muktakalakùaõamityata àha--pårvetyàdi / nàtyantamityàdyekaü padam / rasabandhe 'bhinive÷o rasabandhàbhinive÷aþ atyantaü rasabandhàbhinive÷o yastasyàbhàvaþ / nàtyantaürasabandhàbhinive÷astasmàdityartha ityabhipràyeõa vyàcaùñe---rasabandha ityàdi / atyantaü rasabandhànabhinive÷àditi ca vçttau pàñhaþ / dvayorapi màrgayoriti saptamyante / tàtparyasyeti ÷eùaþ / kathàtàtparyasya rasatàtparyasya cetyartha ityàha---dvayorityàdi / dvayorapi màrgayorityasya vyàkhyànàntaramàha---anya ityàdi / taddåùayati---tatretyàdi // 7 // tu bhåmnà madhyamasamàsàdãrghasamàse eva saïghañane / gadyasya vikañabandhà÷rayeõa chàyàvattvàt / tatra ca tasya prakçùyamàõatvàt / kathàyàü tu vikañabandhapràcurye 'pi gadyasya rasabandhoktamaucityamanusartavyam / _________________________________________________________ rasa-bandhoktam aucityaü bhàti sarvatra saü÷rità / racanà viùayàpekùaü tat tu kiücid vibhedavat // DhvK_3.9 // __________ rasabandhoktamaucityaü bhàti sarvatra saü÷rità / racanà viùayàpekùaü tattu ki¤cidvibhedavat // 9 // athavà padyavadgadyabandhe 'pi rasabandhoktamaucityaü sarvatra saü÷rità racanà locanam viùayàpekùamiti / gadyabandhasya bhedà eva viùayatvenànumantavyàþ // 8 // sthitapakùantu dar÷ayati---rasabandhoktamiti / vçttau ca và÷abdo 'syaiva pakùasya sthitidyotakaþ / yathà--- striyo narapatirvahnirviùaü yuktyà niùevitam / svàrthàya yadi và duþkhasambhàràyaiva kevalam // iti / racanà saïghañanà / tarhi viùayaucityaü sarvathaiva tyaktaü netyàha---tadena rasaucityaü viùayaü sahakàritayàpekùya ki¤jidvibhedo 'vantaravaicitryaü vidyate yasya sampàdyatvena tàdç÷aü bàlapriyà viùayatveneti / viùaya÷abdàrthatvenetyarthaþ // 8 // 'rasabandhe'ti kàrikàyàü racanà sarvatra rasabandhoktamaucityaü saü÷rità bhàtãtyanvayaþ / vçttau 'athave'ti na vikalpàrthaka ityàha---vçttau ca và÷abda iti / cakàro vàkyàlaïkàre / và÷abda iti / athavetyatra và÷abda ityarthaþ / asyeti / padyavadityàdinà vakùyamàõasyetyarthaþ / sthitidyotaka iti / ni÷citatvaråpasthitatvadyotaka ityarthaþ / sammatatvadyotaka iti yàvat / athavetyàdinà pakùàntarakathane khalu ÷àstrakàràõàü nirbharaþ / uktàrthe mahàkaviprayogamupaùñambhakatayà dar÷ayati - striya iti / yuktyà niùevitaü stryàdicatuùñayaü svàrthasya svaprayojanàya bhavata / itthaü prasiddhyanurodhenoktvà svamatamàha---yadi vetyàdi / yuktyànyathà và niùevitaü taccatuùñayaü kevalaü duþkhasambhàràya duþkhàti÷ayàyaiva bhavati / atra yadiveti duþkhasambhàràyaiveti sathitapakùadyotakam / "viùapyamçtaü kvacidbhavedabhçtaü và viùamã÷varecchaye"ti raghuvaü÷a÷lokavyàkhyàne "và÷abdo vàkyàrthasya sthitapakùatàü dyotayatã"tyaruõàcalanàthàþ / kàrikàü vyacaùñe--racanetyàdi / tarhãti / racanàyà rasabandhoktaucityà÷rayaõena sarvatra bhavanasvãkàre satãtyarthaþ / tyuktamiti / kintyaktamiti codyam / netyàheti / na tyaktamiti prativaktãtyarthaþ / tattvityasya vyàkhyànam---tadeveti / tatpadàrthamàha---rasaucityamiti / rasabandhoktaucityamityarthaþ / viùayàpekùamityasya vivaraõam---viùayayamityàdi / bhavati / tattu viùayàpekùaü ki¤jidva÷eùavadbhavati, na tu sarvàkàram / tathà hi gadyavandhe 'pyatidãrghasamàsà racanà na vipralambha÷çïgàrakaruõayoràkhyàyikàyàmapi ÷obhate / nàñakàdàvapyasamàsaiva na raudravãràdivarõane / viùayàpekùaü tvaucityaü pramàõato 'pakçùyate prakçùyate ca / tathà hyàkhyàyikàyàü nàtyantamasamàsà svaviùaye 'pi nàñakàdau nàtidãrghasamàsà ceti saïghañanàyà diganusartavyà / idànãmalakùyakramavyaïgyo dhvaniþ prabandhàtmà ràmàyaõamahàbhàratàdau locanam bhavati / etadvyàcaùñe - tattviti / sarvàkàramiti kriyàvi÷eùaõam / asamàsaiveti / sarvatraiveti ÷eùaþ / tathà hi vàkyàbhinayalakùaõe 'cårõapàdaiþ prasannaiþ' ityàdi munirabhyadhàt / atràpavàdamàha---na ceti / nàñakàdàviti / svaviùaye 'pãti sambandhaþ // 9 // evaü saïghañanàyàü càlakùyakramo dãpyata iti nirõãtam / prabandhe dãpyata iti tu nirvivàdasiddho 'yamartha iti nàtra vaktavyaü ki¤cidasti / kevalaü kavisahçdayàn vyutpàdayituü rasavya¤jane yetikartavyatà prabandhasya sà niråpyetyà÷ayenàha--idànãmiti / idànãü tatprakàrajàtaü pratipàdyata iti sambandhaþ / prathamaü dàvaditi prabandhasya vya¤jakatve ye prakàràste krameõauvopayoginaþ / pårvaü hi kathàparãkùà / tatràdikàvàpaþ phalaparyantatànayanam, bàlapriyà ki¤cidvibhedavadityasya vivaraõam - ki¤jidityàdi / yasya sampàdyatvena vidyata iti sambandhaþ / sarvatraivàsamàsetyatra munivacanaü pramàõayati---tathàhãtyadi / vçttau 'na ce'tyatra asamàsaivetyasyànuùaïgaþ / 'pramàõata' iti / rasabandhoktaucityaråpàtpramàõàdityarthaþ / 'àkhyàyikàyà'mityàdi / 'svaviùaye 'pã'ti / atyantàsamàsàyà viùaye ÷çïgàràdàvapãtyarthaþ / 'ne'ti / ÷obhata ityasyànuùaïgaþ / na càrurityarthaþ / 'nàñakàdà'viti / svaviùaye 'pãtyasyànuùaïgaþ / atidãrghasamàsàsaïghañanà na ÷obhata ityarthaþ / "itãkàvyàrthe"tyàdi÷lekaþ kvacidgranthe na dç÷yate, ata eva na vyàkhyàtaþ // 9 // locane 'vatàrayati---evamityàdi / yetikartavyateti / yaþ prakàra ityarthaþ / niråpyà niråpaõàrhà / 'idànã'mityasyànvayaü 'tatpratipàdyata' ityatra tatpadàrtha¤ja dar÷ayati---idànãmityàdi / prathamantàvaditãti pratãkadhàraõam / vibhàvetyàdinirde÷akramasya bãjandar÷ayati---prabandhasyetyàdi / phalaparyantatànayanamiti / kathàyà iti prakà÷amànaþ prasiddha eva / tasya tu yathà prakà÷anaü tatpratipàdyate--- _________________________________________________________ vibhàva-bhàvànubhàva-sa¤càry-aucitya-càruõaþ / vidhiþ kathà-÷arãrasya vçttasyotprekùitasya và // DhvK_3.10 // itivçtta-va÷àyàtàü tyaktvànanuguõàü sthitim / utprekùyàpy antaràbhãùña-rasocita-kathonnayaþ // DhvK_3.11 // sandhi-sandhy-aïga-ghañanaü rasàbhivyakty-apekùayà / na tu kevalayà ÷àstra-sthiti-sampàdanecchayà // DhvK_3.12 // uddãpana-pra÷amane yathàvasaram antarà / rasasyàrabdha-vi÷rànter anusandhànam aïginaþ // DhvK_3.13 // alaïkçtãnàü ÷aktàv apy ànuråpyeõa yojanam / prabandhasya rasàdãnàü vya¤jakatve nibandhanam // DhvK_3.14 // __________ vibhàvabhàvànubhàvasa¤jàryaucityacàruõaþ / vidhiþ kathà÷arãrasya vçttasyotprekùitasya và // 10 // itivçttava÷àyàtàü tyaktvànanuguõàü sthitim / utprekùyàpyantaràbhãùñarasocitakathonnayaþ // 11 // sandhisandhyaïgaghañanaü rasàbhivyaktyapekùayà / na tu kevalayà ÷àstrasthitisampàdanecchayà // 12 // uddãpanapra÷amane yathàvasaramantarà / rasasyàrabdhavi÷rànteranusandhànamaïginaþ // 13 // alaïkçtãnàü ÷aktàvapyànuråpyeõa yojanam / prabandhasya rasàdãnàü vya¤jakatve nibandhanam // 14 // prabandho 'pi rasàdãnàü vya¤jaka ityuktaü tasya vya¤jakatve nibandhanam / prathamaü tàvadvibhàvabhàvànubhàvasa¤càryocityacàruõaþ kathà÷arãrasya vidhiryathàyathaü pratipipàdayiùitarasabhàvàdyapekùayà ya ucato vibhàvo bhàvo 'nu bhàvaþ sa¤jàrã và tadaucityacàruõaþ kathà÷arãrasya vidhirvya¤jakatve nibandhanamekam / locanam rasaü prati jàgaraõam, taducitavibhàvàdivarõane 'laïkàraucityamiti / tatkrameõa pa¤jakaü vyàcaùñe---vibhàvetyàdinà / tadaucityeti / ÷çïgàravarõanecchunà tàdç÷ã kathà saü÷rayaõãyà yasyàmçtumàlyàdervibhàvasya lãlàderanubhàvasya bàlapriyà ÷eùaþ / tatpa¤jakamiti / àdya¤catuùñayaü ÷lokacatuùñayena kramànnardiùñaü, pa¤camantvardha÷lokeneti bodhyam / vibhàvàdyaucityacàruõaþ kathà÷arorasya vidhirityetadrasavi÷eùamupàdàya vivçõoti--÷çïgàravarõane cumbanetyàdi / vçttau 'prakçti'rityàdi / prakçtiþ svabhàvaþ / 'divye'tyàdi / divyà mànuùã divyamànuùã pàtàlãyetyàdirbahuvidhetyarthaþ / tatra divyà prakçtiramartyaikaråpatvaü yathà ÷rãmahe÷varàdeþ / mànuùã martyaikaråpatvaü yathà màdhavàdeþ / divyamànuùã pàõóavàderiti bodhyam / 'tàm' iti / prakçtimityarthaþ / 'asaïkãrõaþ' sthàyyantaràsaïkãrõaþ / 'aucityabhàgiti ca pàñhaþ / kvacidgranthe bhavatãtyanantaraü nànyatheti ca pàñhaþ / 'anyathe'tyàdi / anyathà uktaprakàràtikramaõena / divyasya utsàhàdayaþ kevalamànuùà÷rayema kevalamànuùasyotsàhàdayaþ kevaladivyà÷rayeõa và upanibadhyamànà ityanvayaþ / 'tathàce'ti / tathàhãtyarthaþ / locane---tadviùayeti / vyàpàraviùayaketyarthaþ / etaditi / vyàpàrapadamityarthaþ / kuta ityata àha--sthàyãtyàdi / vçttau 'bhàntã'ti 'bhavantã'ti ca pàñhaþ / ata eva ca bharate prakhyàtavastuviùayatvaü prakhyàtodàttanàyakatvaü ca nàñakasyàva÷yakartavyatayopanyastam / tena hi nàyakaucityànaucityaviùaye kavirna vyàmuhyati / yaståtpàdyavastu nàñakàdi kuryàttasyàprasiddhànucitanàyakasvabhàvavarõane mahàn pramàdaþ / locanam etaduktaü bhavati---yatra vineyànàü pratãtikhaõóanà na jàyate tàdçgvarõanãyam / tatra kevalamànuùasya ekapade saptàrõavalaïghanamasambhàvyamànatayànçtamiti hçdaye sphuradupade÷yasya caturvargopàyasyàpyalãkatàü buddhau nive÷ayati / ràmadestu tathàvidhamapi caritaü pårvaprasiddhiparamparopacitasampratyayopàråóhamasatyatayà na cakàsti / ata eva tasyàpi yadà prabhàvàntaramutprekùyate tadà tàdç÷ameva / na tvasambhàvanàpadaü varõanãyamiti / tena hãti / prakhyàtodàttanàyakavastutvena / vyàmuhyatãti kiü varõayeyamiti / yastviti kavaþ / mahàn pramàda iti / tenotpàdyavastu nàñakàdi na bàlapriyà ÷aïkate---'nanvi'tyàdi / 'nàgaloke'ti / nàkaloketi ca pàñhaþ / 'tadi'ti / tasmàdityarthaþ / kùamàbhujàmityasya varõane ityanena sambandhaþ / kimiti pra÷ne niùedhe và / pariharata---'naitadi'tyàdi / naitadasti etaccodyaü na bhavati / kuta ityatràha---'ne'tyàdi / ràj¤àü prabhàvàti÷ayavarõanaü yaddvayaü tadanucitaü na bråma iti sambandhaþ / vyatiriktantvityàdigranthasya sàràrthamàha locane---etaduktamityàdi / yatreti / varõyamàne yasmiü÷carita ityarthaþ / pratãtikhaõóanà pratãterapratiùñhà / kevalamànuùasyeti / varõyamànamiti ÷eùaþ / saptàrõavalaïghanaü kartç nive÷ayatãti sambandhaþ / anutamitãti / alãkatàmiti / asatyatàmityarthaþ / vi÷eùamàha---ràmàdestviti / tathàvidhamiti / arõavalaghaïnàdiråpamityarthaþ / pårvaprasiddhãti / pårvà puràtanã yà prasiddhiparamparà tayà upacito yaþ sampratyayo vi÷vàsaþ tamupàråóhamiti hetugarbham / tasyàpi ràmàderapi / utprekùyate kalpanàpårvakaü varõyate / tàdç÷ameva asatyatayà sphuredeva / paramatàtparyamàha---na tvityàdi / asambhàvanàpadamiti / asambhàvyatvabuddhiviùayabhåtamityarthaþ / vyàmohàkàramàha--kimityàdi / muninà nàñakàderutpàdyavastutvasyàniråpitatvàdutpàdyavastunàñakàdãti yathà÷rutàrthasyàsaïgatyà yo nàñakàdi utpàdyavastu sat kuryàttasya mahàn pramàdassyàditi yojanàmmanasi kçtya tàtparyaü vivçõoti---tenetyàdi / tena kavermahataþ pramàdasya prasaïgena hetunà / muninà nàñakàdi nanu yadyutsàhàdibhàvavarõane katha¤ciddivyamànuùyàdyaucityaparãkùà kriyate tatkriyatàm, ratyàdau tu kiü tayà prayojanam? ratirhi bhàratavarùecitenaiva vyavahàrema divyànàmapi varõanãyeti sthitiþ / naivam ; tatraucityàtikrameõa suràü doùaþ / tathà hyadhamaprakçtyaucityenottamaprakçteþ ÷çïgàropanibandhane kà bhavennopahàsyàtà / trividhaü prakçtyaucatyaü bhàrate varùe 'pyasti ÷çïgàraviùayam / yattu divyamaucityaü tattatrànupakàrakameveti cet---na vayaü divyamaucityaü ÷çïgàraniùayamanyatki¤cidbråmaþ / kiü tarhi? bhàratavarùaviùaye yathottamanàyakeùu ràjàdiùu ÷çïgàropanibandhastathà divyà÷rayo 'pi ÷obhate / na ca ràjàdiùu prasiddhiùu prasiddhagràmya÷çïgàropanibandhanaü prasiddhaü nàñakàdau, tathaiva deveùu tatparihartavyam / nàñakàderamineyàrthatvàdabhinayasya ca sambhoga÷çïgàraviùayasyàsabhyatvàttatra parihàra iti cet- na; yadyabhinayasyaivaüviùayasyàsabhyatà tatkàvyasyaivaüviùayasya sà kena nivàryate? tasmàdabhineyàrthe 'nabhineyàrthe và kàvye yaduttamaprakçte ràjàderuttamaprakçtibhirnàyikàbhiþ saha gràmyasambhogavarõanaü tatpitroþ sambhogavarõanamiva sutaràmasabhyam / tathaivottamadevatàdiviùayam / locanam niråpitaü munineti na kartavyamiti tàtparyam / àdi÷abdaþ prakàre, himàdeþ prasiddhadevacaritasya saïgrahàr'thaþ / bàlapriyà utpàdyavastu sat na niråpitamiti sambandhaþ / itãti hetau / na kartavyamiti / kavinà nàñakàdi utpàdyavastu sanna nibaddhavyamityarthaþ / 'nàñakàdã'tyatràdi÷abdaü vivçõoti---prakàra ityàdi / prakàre sàdç÷ye, tacca prakhyàtavastutvena bodhyam / 'óimàde'rityàdipadena vyàyogo gràhyaþ / "prakhyàtavastuviùayaþ prakhyàtodàttanàyaka÷ce"tyàdi óimalakùaõam / vyàyogastu vidhij¤aiþ karyaþ prakhyàtanàyaka÷arãra ityàdivyàyogalakùaõa¤ja nàñya÷àstràdàvuktam / nàñakàdãtyatra nàñakamàdiþ yasyeti vyutpattyà nàñakàdipadenàtadguõasaüvij¤ànabahuvrãhiõà prakàraõaü vivakùitamato na yathà÷rutàrthànupapattiriti ka÷cidàha, tanmatamàha---anyastvityàdi / na ca sambhoga÷çïgàrasya suratalakùaõa evaikaþ prakàraþ, yàvadanye 'pi prabhedàþ parasparapremadar÷anàdayaþ sambhavanti, te kasmàduttamaprakçtiviùaye na varõyante ? tasmàdutsàhavadratàvapi prakçtyaucityamanusartavyam / tathaiva vismayàdiùu / yattvevaüvidhe viùaye mahàkavãnàpyasamãkùyakàrità lakùye dç÷yate sa doùa eva / sa tu ÷aktitiraskçtatvàtteùàü na lakùyata ityuktameva / anubhàvaucityaü tu bharatàdau prasiddhameva / locanam anyastu--'upalakùaõamukto bahuvrãhiriti prakaraõamatroktam' ityàha / 'nàñikàdi' iti và pàñhaþ / tatrà digrahaõaü prakàrasåcakam, tena muniniråpite nàñikàlakùaõe 'prakaraõanàñakayogàdutpàdyaü vastu nàyako nçpatiþ' ityatra yathàsaükhyena prakhyàtodàttançpatinàyaktvaü boddhavyamiti bhàvaþ / kathaü tarhi sambhoga÷çïgàraþ kavinà nibadhyatàmityà÷aïkyàha---na ceti / tathaiveti / muninàpa sthàne sthàne prakçtyaucityameva vibhàvànubhàvàdiùu bahutaraü pramàõãkçtaü 'sthairyeõottamamadhyamàdhamànàü nãcànàü sambhrameõa' ityàdi vadatà / bàlapriyà ukto bahuvrãhirupalakùaõamiti / nàñakàdãti bahuvrãhiranyopalakùaka ityarthaþ / itãti hetau / prakàràntareõàha--nàñikàdãtyàdi / prakàrasåcakaü sàdç÷yabodhakam / sàdç÷yamutpàdyavastutvena bodhyam, prakaraõàdikamàdipadena gràhmamiti bhàvaþ / teneti nàñikàderutpàdyavastutvakathanenetyarthaþ / vastuna evotpàdyatvokasyeti yàvat / boddhavyamiti / nàyake utpàdyatvasyànvayo neti bhàvaþ / vçttau 'nanvi'tyàdi / 'divye'ti / divyaü mànaùya¤ja tadàdi yadaucityaü tasya parãkùà / yadi kriyata iti sambandhaþ / 'tat' tarhi / 'tayà' divyamànuùyàdyaucityaparãkùayà / 'tatre'ti / ratyàdàvityarthaþ / puna÷÷aïkate---'yattvi'tyàdi / pariharati---'ne'tyàdi / 'divyà÷rayo 'pãti / ÷çïgàropanibandha ityanuùaïgaþ / 'na ce'ti / nàñakàdau ràjàdiùu na ca prasiddhamityanvayaþ / 'prasiddhe'ti / adhamapàtragatatvena prasiddhetyarthaþ / 'tadi'ti / gràmya÷çïgàropanibandhanamityarthaþ / ÷aïkate---'nàñakàderi'ti / 'tatre'ti / nàñakàdàvatyarthaþ / 'evaü viùayasyàsabhyate'ti / sambhoga÷çïgàraviùayasyàsabhyatetyarthaþ / 'se'ti / asabhyatetyarthaþ / na ca sambhoga÷çïgàrasyetyàdigranthamavatàrayati locane---kathantarhãtyàdi / tathaiva vismayàdiùvityatra pramàõamàha---muninàpãtyàdi / sthaiyaüõeti / iyattåcyate--bharatàdiviracitàü sthitiü cànuvartamànena mahàkaviprabandhàü÷ca paryàlocayatà svapratibhàü cànusaratà kavinàvahatacetasà bhåtvà vibhàvà dyaucityabhraü÷aparityàge paraþ prayatno vidheyaþ / aucityavataþ kathà÷arãrasya vçttasyotprekùitasya và graho vya¤jaka ityanenaitatpratipàdayati---yaditihàsàdiùu kathàsu rasavatãùu vividhàsu satãùvapa yattatra vibhàvàdyaucityavatkathà÷arãraü tadeva gràhyaünetarat / vçttàdapi ca kathà÷arãràdutprekùite vi÷eùataþ prayatnavatà bhavitavyam / tatra hyanavadhànàtskhalataþ kaveravyutpattisambhàvanà mahatã bhavati / parikara÷loka÷càtra--- kathà÷arãramutpàdyavastu kàryaü tathàtathà / yathà rasamayaü sarvameva tatpratabhàsate // locanam ityattviti / lakùõaj¤atvaü lakùyapari÷ãlanamadçùñaprasàdoditasvapratibhà÷àlitvaü cànusartavyamiti saükùepaþ / rasavatãùvityanàdare saptamã / rasavattvaü càvivecakajanàbhimànàbhipràyeõa mantavyam / vibhàvàdyaucityena hi vinà kà rasavattà / kaveriti / bàlapriyà "strãnãcaprakçtiùviùa ÷oko vyasanasambhavaþ / dhairyeõottamamadhyànàü nãcànàü ruditena ca" // iti bhàvàdhyàye pàñhaþ / atràbhineya ityasyànuùaïgaþ / 'bharatàdiviracatàü sthiti¤cànuvartamànene'tyàditçtãyàntapadatrayalabdhamarthamàha---lakùaõaj¤atvamityàdi / adçùñeti / adçùñaü sukçtaü prasàdo devatàdiprasàdaþ tàbhyàmudità yà svapratibhà tacchàlitvamityarthaþ / anàdare saptamãti / itihàsàdiùu vividhàsu rasavatãùu kathàsu satãùvapi tàþ kathà anàdçtya tatra tàsàmmadhye yatkathà÷arãramaucityavattadeva kavinà gràhyaü, netaradvibhàvàdyaucitya÷ånyaü kathà÷arãraü rasavadapi na gràhyamiti vçttyartha iti bhàvaþ / nanu vibhàvàdyaucityàbhàve kathaü rasavatvamityata àha--rasavatva¤ceti / avivecaketyàdi / kavivecakajanànàü yo 'bhimànaþ rasavatvàbhimànaþ tadabhipràyeõa j¤àtavyamityarthaþ / atra hetumàha---vibhàvàdyaucityenetyàdi / mahatã avyutpattisambhàvanà bhavatãtyuktaü vivçõoti---na hãtyàdi / tatreti / svayamutprekùite kathà÷arãra ityarthaþ / jàtyuttaramiti / asamãcãnamuttaramityarthaþ / tatra iti jàtyuttaramapi na sambhavatãti sambandhaþ / santãtyàdikaü vivçõoti--siddha ityàdi / àsvàdeti / àsvàdamàtraü tatra càbhyupàyaþ samyagvibhàvàdyaucityànusaraõam / tacca dar÷itameva / ki¤ca---- santi siddharasaprakhyà ye ca ràmàyaõàdayaþ / kathà÷rayà na tairyojyà svecchà rasavirodhinã // teùu hi kathà÷rayeùu tàvatsvecchaiva na yojya / yaduktam---'kathàmàrge na càlpo 'pyatakramaþ' / svecchàpi yadi yojyà tadrasavirodhinã na yojyà / idamaparaü prabandhasya rasàbhivya¤jakatve nibandhanam / itivçttava÷àyàtàü katha¤cidrasànanuguõàü sthitiü tyaktvà punarutprekùyàpyantaràbhãùñarasocitakathonnayo vidheyaþ yatà kàlidàsaprabandheùu / yathà ca sarvasenaviracite locanam na hi tatretihàsava÷àdeva mayà nibaddhamiti jàtyuttaramapi sambhavati / tatra ceti / rasamayatvasampàdane / siddheti / siddhaþ àsvàdamàtra÷eùo na tu bhàvanãyo raso yeùu / kathànàmà÷rayà itihàsàþ, tairitihàsàrthaiþ taissaha svecchà na yojyà / sahàrta÷càtra viùayaviùayibhàva iti vyàcaùñe---teùviti saptamyà / svecchà teùu na yojyà, katha¤cidvà yadi yojyate tattatprasiddharasaviruddhà na yojyà / yathà ràmasya dhãralalitatvayojanena nàñikànàyakatvaü ka÷citkuryàditi tvatyantàsama¤jasam / yaduktamiti / ràmàbhyudaye ya÷ovarmaõà---'sthitamiti yathà ÷ayyàm' / kàlidàseti / raghuvaü÷e 'jàdãnàü ràj¤àü vivàhàdavarõanaü netihàseùu niråpitam / harivijaye kàntànunayanàïgatvena pàrijàtaharaõàdiniråpitamitihàseùvadçùñacamapi / tathàrjunacarite 'rjunasya pàtàlavijayàdi bàlapriyà sahçdayàsvàda eva ÷eùaþ ÷iùñàü÷o yasya saþ / màtrapadavyavacchedyamàha---na tvityàdi / bhàvanãyaþ varõanayà sampàdanãyaþ / siddharasàþ prakhyàþ prakhyàtà÷ca siddharasaprakhyà ye ràmàyaõàdayaþ kathà÷rayàssantãti sambandhaþ / tatra kathà÷rayapadaü vyàcaùñe - kathànàmityàdi / tairityetadvyàcaùñe - itisàhàsàrthairiti / na tairityàdikaü vàkyadvaye paryavasannamityà÷ayena teùvityàdi vyàkhyàtaü vçttau, tatra tairityanena teùvityarthaþ / kathaü labdhaü ityatastadgranthamavatàrayati---tairityàdi / teùviti saptamyeta / saptamãyaü vaiùayikàdhikaraõa iti bhàvaþ / sveccheti / svecchànirmità arthà ityarthaþ / teùviti / siddharasaprakhyeùu kathà÷rayeùvityarthaþ / yathà ràmasyeti / ràmàyaõaprasiddhastadãyo raso hi vãra iti bhàvaþ / vçttau---'na càlpo 'pyatikrama' iti / alpo 'pyatikramo na kàryaü ityarthaþ / 'iti vçtte'tyàdi / katha¤cidrasànanuguõàü kayàpi vidhayà harivijaye / yathà ca madãya evàrjunacarite mahàkàvye / kavinà kàvyamupanibandhatà sarvàtmanà rasaparatantreõa bhavitavyam / tatretivçte yadi rasànanuguõàü sthitiü pa÷yettademàü bhaïktvàpi svatantratayà rasànuguõaü kathàntaramutpàdayet / na hi kaveritivçttamàtranirvahaõena ki¤citprayojanam, itihàsàdeva tatsiddheþ / rasàdivya¤jakatve prabandhasya cedamanyanmukhyaü nibandhanaü, yatsandhãnàü mukhapratimukhagarbhàvamar÷anirvahaõàkhyànàü tadaïgànàü copakùepàdãnàü ghañanaü locanam varõitamithàsàprasiddham / etadeva yuktamityàha---kavineti / sandhãnàmiti / iha prabhusammitebhyaþ ÷rutismçtiprabhçtibhyaþ kartavyamidamityàj¤àmàtraparamàrthebhyaþ ÷àstrebhyo ye na vyutpannàþ, na càpyasyedaü vçttamamuùmàtkarmaõa ityevaü yuktiyuktakarmaphalasambandhaprakañanakàribhyo mitrrasammitebhya itihàsa÷àstrebhyo labdhavyutpattayaþ, atha càva÷yaü vyutpàdyàþ prajàrthasampàdanayogyatàkràntà ràjaputrapràyàsteùàü hçdayànuprave÷amukhena caturvargopàyavyutpattiràdheyà / hçdayànuprave÷a÷ca rasàsvàdamaya eva / sa ca rasa÷caturvargopàyavyutpattinàntarãyakavibhàvàdisaüyogaprasàdopanata ityevaü rasocitavibhàvàdyupanibandhe rasàsvàdavaiva÷yameva svarasabhàvinyàü vyutpattau prayojakamiti prãtireva vyutpatteþ prayojikà / prãtyàtmà ca rasastadeva nàñyaü nàñyameva veda ityasmadupàdhyàyaþ / na caite prãtivyutpattã bhinnaråpe eva, dvayorapyekaviùayatvàt / vibhàvàdyaucityameva bàlapriyà rasànuguõyarahitàm / 'utprekùya' àlocya / 'antarà' madhye / 'abhãùñe'ti / abhãùñasya rasasya ucitàyàþ kathàyà unnayaþ ghañanam / uktamevàrthaüsphuñaü vivçõoti--'kavine'tyàdi / 'prabandham' iti 'kàvyam' iti ca pàñhaþ / locane 'sandhãnàm' ityàdigranthàrthaü vivçõoti--iha prabhusammitebhya ityàdi / kartavyamidamiti upalakùaõametadidaü na kartavya mityasya / ÷àstrebhya iti hetau pa¤camã / na càpãti / labdhavyutpattaya ityanenàsya sambandhaþ / asyeti nàyakavi÷eùasya nirde÷aþ / idaü vçttamiti / etatphalaü jàtamityarthaþ / ÷àstrãti / ÷àstramitihàsàtmakàni ÷àstràõi itihàsa÷àstràõi tebhyaþ / atha càva÷yaü vyutpàdyà ityatra hetumàha---prajàrtheti / prajànàmarthapampàdane paripàlane yà yogyatà ràjakulaprasåtatvàdiråpà tayà àkràntà à÷rità ityarthaþ / caturiti / caturvargopàyavyutpattiþ nàntarãyakamànuùaïgikaphalaü yasya tathàvidho yo vibhàvàdisaüyogaþ tatprasàdopanataþ tenotpàdita ityarthaü / ityevamiti / uktaprakàreõetyarthaþ / prãtireveti / rasàsvàdànanda evetyarthaþ / bhinniråpe iti / vibhinnaviùayake ityarthaþ / locanam satyataþ prãternidànamityasakçdavocàma / vibhàvàdãnàü tadrasocatànàü yathàsvaråpavedanaü phalaparyantãbhåtatayà vyutpattirityucyate / phalaü ca nàma yadadçùñava÷àddavatà prasàdàdànyato và jàyate / na ca tadupade÷yam, tata upàye vyutatpatyayogàt / tenopàyakrameõa pravçttasya siddhiþ anupàyadvàreõa pravçttasya nà÷a ityevaü nàyakapratinàyakagatatvenàrthànarthepàyavyutpattiþ kàryà / upàya÷ca kartrà÷rãyamàõaþ pa¤cavasthà bhajate / tadyathàsvaråpaü, svaråpàtki¤ciducchånatàü, kàryasampàdanayogyatàü, pratabandhopanipàtenà÷aïkyamànatàü, nivçttapratipakùatàyàü bàdhakabàdhanena sudçóhaphalaparyantatàm / evamàrtisahiõõånàü vipralambhabhãråõàü prekùàpårvakàriõàü tàvadevaü kàraõopàdànam / tà evaüvidhàþ pa¤càvasthà ; kàraõagatà muninoktaþ--- saüsàdhye phalayoge tu vyàpàraþ kàraõasya yaþ / bàlapriyà phalaparyantãbhåtatayeti / svaråpasaüvedanamityanena sambandhaþ / taditi / adçùñàdijanyaü phamityarthaþ / tataþ tathàvidhaphalopade÷ena / upàye vyutpattyayogàditi / tattatphalopàyaviùayakavyutpatyanudayàdityarthaþ / teneti / uktahetunetyarthaþ / siddhiriti / phalasiddhirityarthaþ / anupàyeti / anupàya÷abdenàheturaniùñahetu÷ca vivakùitaþ / nà÷a iti / phalàsiddhiraniùñasiddhi÷cetyarthaþ / nàyakapratinàyakagatatveneti / arthànarthetyanena sambandhaþ / yathàsaïkhyaü nàyakapratinàyakagatau yàvarthànarthau tadupàyasya vyutpattirityarthaþ / kàryeti / kavinà sampàdanãyetyarthaþ / kartreti / nàyakàdinetyarthaþ / svaråpamityàdidvitãyàntànàü pa¤càvasthà ityanena pårvasthena sambandhaþ / svaråpamiti / upàyasyànuùñhãyamànatvasvaråpamityarthaþ / ki¤ciducchånatàmiti / ki¤citpoùamityarthaþ / tadråpàü kàryasampàdanayogyatàmiti dvitãyàvasthà / pratibandhaketyàdi / pratibandhakopanipàtenà÷aïkyamànakàryasiddhikatvamityarthaþ / nivçttapratipakùatàyàmiti / prativandhakanivçttamityarthaþ / pratibandhakanivçttyà ni÷cãyamànakàryakatvamiti yàvat / pratàparudrãyavyàkhyàyàntu - prathamàvasthàsvaråpàt ki¤ciducchånatvaü, dvitãyà tu kàryasampàdanayogyatà, tçtãyà tu pratibandhakopanipàtena kàryasya ÷aïkyamànatvaü, caturthã tu pratibandhakanivçttyà kàryasya ni÷cayaþ, pa¤camã tu bàdhabàdhanena phalaparyantatàdàróhyamityuktam, tadanurodhe tu svaråpàt ki¤ciducchånatàmityasya svaråpamityanenànvayo bodhyaþ / àrtisahiõõunàmiti / ÷ramasahiõõånamityarthaþ / yathoktam---"vidhnairmuhurmuhurapi pratihanyamànà" ityàdi / vipralambheti / kàryàsiddhãtyarthaþ / saüsàdhya iti / kàraõasyeti / nàyakàderityarthaþ / pràrambhàdãnàmmukhàdisandhãnàü locanam tasyànupårvyà virj¤ayàþ pa¤càvasthàþ prayoktçbhiþ // pràrambha÷ca prayatna÷ca tathà pràpte÷ca sambhavaþ / niyatà ca phalapràptiþ phalayoga÷ca pa¤camaþ // iti / evaü yà etàþ kàraõasyàvasthàstatsampàdakaü yatkarturitavçttaü pa¤cadhà vibhaktam / ta eva mukhapratimukhagarbhàvamar÷anirvahaõàkhyà anvarthanàmànaþ pa¤ca sandhaya itivçttakhaõaóàþ, locanam sandhãyanta iti kçtvà / teùàmapi sandhãnàü svanirvàhyaü prati tathà kramadar÷anàdavàntarabhinnà ititavçttabhàgàþ / sandhyaïgàni--'upakùepaþ parikaraþ parinyaso vilobhanam' ityadãni / arthaprakçtayo 'traivàntarbhåtàþ / tathà hi svàyattasiddherbãjaü binduþ kàryamiti tisraþ / bãjena sarvavyàpàràþ bindunànusandhànaü kàryeõa nirvàhaþ sandar÷anapràrthanàvyavasàyaråpà hyetàstisro 'rthasampàdye kartuþ prakçtayaþ svabhàvava÷eùàþ / sacivàyattasiddhitve tu sacivasya tadarthameva và svàrthameva và svàrthamapi và pravçtttvena prakãrõapatàkà÷abdàbhyàmukta iti / evaü prastutaphalanirvàhaõàntasyàdhikàrikasya vçttasya pa¤casandhitvaü pårõasandhyaïgatà ca sarvajanavyutpattidàyinã nibandhanãyà / pràsaïgike tvitivçtte nàyaü niyama ityuktam- 'pràsaïgike paràthatvànna hyeùa niyamo bhavet' iti muninà / evaü sthite ratnàvalyàü dhãralalitasya nàyakasya dharmàviruddhasambhogasevàyàmanaucityàbhàvàtpratyuta na nissukhaþ syàditi ÷làdhyatvàtpçthvãràjyamahàphalàntarànubandhikanyàlàbhaphalodde÷ena bàlapriyà tadaïgànàmupakùepàdãnà¤ca lakùaõàni da÷aråpakàdiùu draùñavyàni / svanirvàhyamiti / svanirvàhyaü phalamityarthaþ / arthaprakçtayo 'traiveti / tàþ "bãjabindupatàkàkhyaprakarãkàryalakùaõà" ityuktà bodhyàþ / svàyattasiddheriti / nàyakastrividhaþ---svàyattasiddhissacivàyattasiddhirubhayàyattasiddhi÷ceti / bãjena sarvavyàpàrà iti / vivakùità iti ÷eùaþ / evamuttaravàkyayorapi bodhyam / anusandhànamiti / avàntaràrthairmukhyaprayojanasya vicchede tatsandhànakaraõamityarthaþ / sandar÷anetyàdi / tattataprayojanaü manasi kçtya tàtsiddhiü sampràrthya tadartho vyavasàyo bhavatãti sandar÷anàdijanyatvàdbãjàdayastatsvaråpà ityarthaþ / arthe ityàdi / anenàrthaprakçtaya ityasyàvayavàrtho dar÷itaþ / atha prakarãpatàkàpadàrthau dar÷ayiùyannàha---sacivetyàdi / tadarthaü nàyakàrtham / prakarãpatàkàpadàbhyàü vyapade÷e kramema hetuþ prakãrõatvaprasiddhatvàbhyàmiti / iti muninà ityuktamiti sambandhaþ / itãtyasya iti vadatà ityarthaþ / lakùyaü dar÷ayati---evamityàdi / evaü sthite ratnàvalyàü dar÷ità evetyanvayaþ / iti ÷làdhyatvàditi / iti vacanena dharmàviruddhasambhogasevàyàþ rasàbhivyaktyapekùayà, yathà ratnàvalyàm ; na tu kevalaü ÷àstrasthitisampàdanecchayà / yathà veõãsaühàre vilàsàkhyasya pratimukhasandhyaïgasya prakçtarasanibandhànanuguõamapi dvitãye 'ïke bharatamatànusaraõamàtrecchayà ghañanam / locanam prastàvanopakrame pa¤càpi sandhayo 'vasthàpa¤cakasahitàþ samucitasandhyaïgaparipårõà arthaprakçtiyuktà dar÷ità eva / 'pràrambhe 'sminsvàmino vçddhihetau' iti he bãjàdeva prabhçti 'vi÷ràntavigrahakathaþ' iti 'ràjyaü nirjita÷atru' iti ca vacobhiþ 'upabhogasevàvasaro 'yam' ityupakùepàtprabhçti hi niråpitam / etattu samastasandhyaïgasvaråpaü tatpàñhapçùñhe pradar÷yamànamatitamàü granthagauravamàvahati / pratyekena tu pradar÷yamànaü pårvàparànusandhànavandhyatayà kevalaü saümohadàyi bhavatãti na vitatam / asyàrthasya yatnàvadheyatveneùñatvàtsvakaõñhena yo vyatireka ukto 'na tu kevalayà' iti tasyodàharaõamàha---na tviti / kevala÷abdamicchà÷abdaü ca prayu¤cànasyàyamà÷ayaþ---bharatamuninà sandhyaïganàü rasàïgabhåtamitivçttaprà÷astyotpàdanameva prayojanamuktam / na tu pårvaraïgàïgavadadçùñasampàdanaü vidhnàdivàraõaü và / yathoktam--- iùñasyàrthasya racanà vçttàntasyànapakùayaþ / ràgapràptiþ prayogasya guhyànàü caiva gåhanam // à÷caryavadabhikhyànaü prakà÷yànàü prakà÷anam / aïgànàü ùaóvidhaü hyetaddçùñaü ÷àstre prayojanam // iti / tata÷ca--- samãhà ratibhogàrthà vilàsaþ parikãrtitaþ / bàlapriyà ÷làghanãyatvàdityarthaþ / tatpàñhapçùñhe pradar÷yamànamiti / ratnàlãsthatattadvàkyàni sarvàõyudàhçtya pradar÷yamànamityarthaþ / pratyekeneti / pårvàparavàkyaü vinà udàharaõamàtramityarthaþ / na vitatamiti / savistaraü sodàharaõaü vçttau noktamityarthaþ / asyàrthasyeti / sandhisandhyaïgaghañanaü rasàdivyaktyapekùayetyuktasyàrthasyetyarthaþ / iti yo vyatireka iti sambandhaþ / na tvitãti / na tvityàdigrandhenetyarthaþ / prayu¤jànasyeti / kàrikàkarturiti ÷eùaþ / ayamiti / nàdhigatàrtha ityantena granthena vakùyamàõa ityarthaþ / sandhyaïgànàmiti prayojanamityanena sambadhnàti / iùñasyeti racanàpratipàdanam / prayogasya ràgapràptiþ abhinayaràgasamçddhiþ / abhinayadar÷anena sàmàjikamanora¤janasamçddhiriti yàvat / à÷caryavaditi / camatkàrakàrãtyarthaþ / tata÷ceti / uktena hetunetyarthaþ / prayukta ityanenàsya sambandhaþ / samãheti / idaü càparaü prabandhasya rasavya¤jakatve nimittaü yaduddãpanapra÷amane yathàvasaramantarà locanam iti pratimukhasandhyaïgavilàsalakùaõe / ratibhoga÷abda àdhikàrikarasasthàyibhàvopavya¤jakavibhàvàdyupalakùaõàrthatvena prayuktaþ, yathà tattvaü nàdhigatàrtha iti, prakçto hyatra vãrarasaþ / uddãpana iti / uddãpanaü vibhàvàdiparipåraõayà / yathà---'ayaü sa ràà udayaõo tti' ityàdi sàgarikàyàþ / pra÷amanaü vàsavadattàtaþ palàyane / punaruddãpanaü citraphalakollekhe / pra÷amanaü susaïgatàprave÷e ityàdi / gàóhaü hyanavarataparimçdito rasaþ sukumàramàlatãkçsumavajjhañityeva mlànimavalambeta / vi÷eùatastu ÷çïgàraþ / yadàha muniþ--- yadvàmàbhinive÷itvaü yata÷ca vinivàryate / durlabhatvaü yato nàryà kàminaþ sà parà ratiþ // iti / vãrarasàdàvapi yathàvasaramuddãpanapra÷amanàbhyàü vinà jhañityevàdbhutaphalakalpe sàdhye labdhe prakañãcikãrùita upàyopeyabhàvo na pradar÷ita evala syàt / punariti / itivçttava÷àdàrabdhà÷aïkyamànapràyà bàlapriyà samãhà icchà / ratibhogàrtheti / suratànubhavaviùayiketyarthaþ / yadvà---rateþ ratyàkhyasthàyinaþ yo bhujyata iti bhogo viùayaþ pramadàdiþ tadarthà tatsambhogàrthà ityarthaþ / àdhikàriketi / àdhikàriko yo raso varõyamànaþ tasya yaþ sthàyãbhàvastadupavya¤jako yo vibhàvàdiþ tadupalakùamàrthatvena tadupalakùakatvenetyarthaþ / na tu pårvektavàcyàrthamàtraparatveneti bhàvaþ / prayukta iti / munineti ÷eùaþ / yatheti / yathàtattvamadhigato j¤àto 'rtho munyabhipretàrthe yasya tathàbhåto na, kintu tadvàcyàrtha evàdhigata iti bhàvaþ / veõãsaühàrakçteti ÷eùaþ / itãtyasyà÷aya ityenanànvayaþ / nanu veõãsaühàre ka àghikàriko rasa ityatràha---prakçta iti / na tu ÷çïgàra iti bhàvaþ / anyathà doùaü dar÷ayati---gàóhamityàdi / anavarataparimçditaþ avicchedenàsvàditaþ / màlatãti / anavaratamçditamàlatãtyarthaþ / yaditi / vàmàbhinive÷itvaü nàryàþ pratikålàcaraõàbhilàùaþ / yata÷ca yacca vinivàryate nàryà sambhoga iti ÷eùaþ / yataþ yat sà etatrrayam, parà ratiþ vidhnitasambhogàyà nàryàssambhogaþ paramaprãtiheturityarthaþ / na kevalaü ÷çïgàre rasàntare 'pyuktaü gràhyamityàha---vãretyàdi / adbhutaphaleti / indrajàlàdidar÷itaphaletyarthaþ / prakañãcikãrùitaþ kavinà prakañãkartumabhilaùitaþ / upàyeti / nàyakàditattadyvàpàrasya caturvargasya ca hetuhetumadbhàva ityarthaþ naiveti yojanà / àrabdhetyanena prakçte vivakùitamàha--à÷aïkyamànapràyeti / upanatà jàtà / vi÷ràntipadàrthamàha---viccheda iti / tathàca yatra yatrà ïgino rasasya vicchedaþ pràpnuyàttatra rasasya, yatà ratnàvalyàmeva / pumaràbdhavi÷rànte rasasyàïgino 'nasandhi÷ca / yathà tàpasavatsaràje / prabandhavi÷eùasya nàñakàde rasavyaktinimittamidaü càparamavagantavyaü yadalaïkçtãnàü ÷aktàvapyànuråpyeõa yojanam / ÷akto hi kaviþ kadàcidalaïkàranibandhane tadàkùiptatayaivànapekùitarasabandhaþ prabandhamàrabhate tadupade÷àrthamidamuktam / dç÷yante ca kavayo 'laïkàranibandhanaikarasà anapekùitarasàþ prabandheùu / locanam na tu sarvarthavopanatà vi÷ràntirvicchedo yasya sa tathà / rasasyeti / rasàïgàbhåtasya kasyàpãti yàvat / tàpasavatsaràje hi vàsavadattàviùayo jãvatasarvasvàbhimànàtmà premabandhastadvibhàvàdyaucityàtkaruõavipralambhàdibhåmikà gçhõansamastetivçttavyàpã / ràjyapratyàpattyà hi sacivanãtimahimopanatayà tadaïgabhåtapajhàvatãlàbhànugatayànupràõyamànaråpà paramàmabhilaùaõãyatamatàü pràptà vàsavadattàdhigatireva tatra phalam / nirvahaõe hi 'pràptà devã bhåtadhàtrã ca bhåyaþ saübandho 'bhåddar÷akena' ityevaü devãlàbhapràdhànyaü nirvàhitam / iyati cetivçttavaicitryacitre bhittisthànãyo vàsavadattàpremabandhaþ prathamamantràrambhàtpramçti pajhàvatãvivàhàdau, tasyaiva vyàpàràt / tena sa eva vàsavadattàviùayaþ premabandhaþ kathàva÷àdà÷aïkyamànavicchedo 'pyanusaühitaþ / tathàhi---prathame bàlapriyà tatra tadanusandhànaü sampàdayitavyamityarthaþ / aïgino rasasyetyatra rasapadena vivakùitamàha - rasàïgabhåtasyeti / kasyàpãti / vibhàvàderityarthaþ / 'yathà tàpasavatsaràja' ityuktaü vivçõoti - tàpasavatsaràje hãtyàdi / premabandha iti / vatsaràjagata iti ÷eùaþ / samasteti / vçttavyàpãtyanenàsya sambandhaþ / karuõeti / kramo 'tra bodhyaþ / uktaü dçóhãkaroti - ràcyetyàdi / pràptetyatra hetuþ--ràjyapratyàpatyànupreyamàlaråpeti / ràjyapratyàpatteþ vi÷eùaõadvayam--racivetyàdi / uktamupapàdayati---nirvahaõa ityàdi / pràtpeti / dçùñàyåyaü nirjità vidviùa÷ca pràptà devã bhåtadhàtrã ca bhåyaþ / sambandho 'bhåddar÷akenàpi sàrdhaü kiü te duþkhaü yattata÷÷àntamadya // iti sampårõa÷lokaþ / 'rasasyàrabdhavi÷rànteri"tyàdyuktaü saïgamayati-iyatãtyàdi / itivçttavaicitryacitra iti / àlekhyatalye vicitretivçtta ityarthaþ / prabhçtibhitisthànãya ityanvayaþ / vyàpàràditi / vyàparaõàdityathaþ vyàpteriti yàvat ityàdineti / "ni÷àpi manmathakçtotsàhaistadaïgàrpaõaiþ tàü sampratyapi màrgadattanayanàü locanam tàvadaïke sphuñaü sa evopanivaddhaþ 'tadvakrenduvilokanena divaso nãtaþ pradoùastathà tadgoùñhyaiva' ityàdinà, 'baddhotkaõñhamidaü manaþ kimathavà premàsamàptotsavam' ityantena / dvitãye 'pi 'dçùñirnàmçtavarùiõã smitamadhuprasyandi vaktraü na kim' ityàdinà sa eva vicchinno 'pyanusaühitaþ / tçtãye 'pi sarvatra jvaliteùu ve÷masu bhayàdàlãjane vidgute ÷vàsotkampavihastayà pratipadaü devyà patantyà tathà / hà nàtheti muhuþ pralàpaparayà dagdhaü varàkyà tayà ÷àntenàpi vayaü tu tena dahanenàdyàpi dahyàmahe // ityàdinà / caturthe 'pi devãsvãkçtamànasasya niyataü svapnàyamànasya me tadgotragrahaõàdiyaü suvadanà yàyàtkathaü na vyathàm / itthaü yantraõayà kathaïkathamapi kùãõà ni÷à jàgrate / bàlapriyà praùñuü pravçttasya me" ityàdipadena gràhyam / tadvaktreti / tatpadenàtra tatpadenàtra sarvatra vàsavadattàyàþ paràmar÷aþ divasaþ ahasmamayaþ / tayà saha goùñhã sambhàùaõàdistadgoùñhã tayà / ni÷àpãtyatra nãteti vipariõàmena sambandhaþ / manmatheti / manmathena kçtaþ utpàditaþ utsàhaþ yeùàü taiþ kiü kutaþ baddhotkaõñhaü bhavati / vimç÷yàha--athavetyàdi / asamàptaþ utsavaþ vaktrenduvilokanàdiråpo yatra / yadvà--asamàptaþ asamàpitaþ utsavaþ yena tat / bhavati ityantenànusaühita iti sambandhaþ / dçùñiriti / nàmçtadharmiõãti ca pàñhaþ / àdipadena "nordhvàrdraü hçdayaü na candanarasaspar÷àni càïgàni và kasmin labdhapadena te kçtamidaü kråreõa pàtàgrinà / nånaü vajramayo 'nya eva dahanastasyedamàceùñitam // ityasya saïgrahaþ / te dçùñiþ amçtavarùiõã na kimamçtavarùiõyevetyarthaþ / evamuparyapi ki÷abdo na¤padairyojyaþ / årdhvàrdramuparibhàge àrdratàvi÷iùñam / no vàrdramiti và pàñhaþ / pårvàrddhena dçùñyàdyaïgeùu viroghisadbhàvàdagneþ padalàbho na bhavatãti dar÷itamata evàha---'kasminni'tyàdi kasmin kçtàïge idaü kçtamityetadvivçõoti---'kråreõe'tyàdi tvaü kråreõàgninà pãtà dagdhà iti yadidamiti sambandhaþ / ÷okàve÷ava÷àdàha--'nånam' ityàdi / dahanaþ tvaddàhako 'gniþ / vajramayonya eva / nånaü sambhàvayàmi / sarvatreti / varàkyà nirbhàgyayà tayà devyà tathà dagdhamiti sambandhaþ / devãti / devãtàyadihetugarma / devã vàsavadattà / niyatamiti sambhàvanàyàm / svapne sambhàvyamànàttadgàtragrahaõàdityarthaþ / iyamiti / pajhàvatãtyarthaþ / itthaü yantraõayà evaü locanam dàkùiõyopahatena sà priyatamà svapte 'pi nàsàdità // ityàdinà / pa¤came 'pi samàgamapratyà÷ayà karuõe nivçtte vipralambhe 'ïkurite tathàbhåte tasminmunivacasi jàtàgasi mayi prayatnàntargåóhàü ruùamupagatà me priyatamà / prasãdeti proktà na khalu kupitetyuktimadhuraü samudbhinà pãtairnayanasalilaiþ sthàsyati punaþ // ityàdinà / ùaùñe 'pi 'tvatsampràptivilobhitena sacivaiþ pràõà mayà dhàritàþ' ityàdinà / alaïkçtãnàmiti yojanàpekùayà karmaõi ùaùñhã / dç÷yante ceti / yathà svapnavàsavadattàkhye nàñake--- 'sva¤citapakùmakapàñaü nayanadvàraü svaråpatàóena / uddhàñya sà praviùñà hçdayagçhaü me nçpatanåjà // 'iti // 14 // bàlapriyà cintanaråpanidràpratibandhakena jàgrato me ni÷à kùãõeti sambandhaþ / ni÷à nidràü vinaivàtãtetyarthaþ / ata àha--dàkùiõeyetyàdi / dàkùiõyamatra pajhàvatãviùayakaü bodhyam / sà vàsavadattà / aïkurita ityàdinà anusaühita iti sambandhaþ / tathà bhåta iti / munivacasãti nimitte saptamã / sthàsyatãtyanenàsyànvayaþ / sà priyatamà tathà mama punaþpa÷càdapipura itivà pàñhaþ / sthàsyatãtyà÷aüsàyàü ëñ / prayatnàntargåóhàmiti / prayatnairantarniyamitàmityarthaþ / uktyà madhuraü manoharaü yathà tathà / samudbhinna saümi÷rà, yukteti yàvat pãtaiþ antaþstambhitaiþ samudbhinnaprãtiriti pàñhaþ / sàdhiùñhaþ samudbhinna prakà÷ità prãtiþ yayà setyarthaþ / nayanasalilodgamo hi kupitànàü strãõàü prãteranuvaþ / tvaditi / àdipadena "tanmatvà tyajata÷sarãrakamidaü naivàsti nissnehatà àsanno 'vasarastavànugamane jàtà dhçtiþ kintvayam / khedo yacca tavànugaü na hçdayaü tasmin kùaõe dàruõa // ityasya saïgrahaþ / sacivaiþ prayojakaiþ mayà prayojyena / 'tadi'ti / tvatsampràptimityarthaþ / atyajata iti cchedaþ / ityàdineti tçtãyàntànàmanusaühita ityane nànvayo bodhyaþ / yojanàpekùayeti / yojanamiti kçdantàpekùayetyarthaþ / sva¤citeti / vatsaràjoktiriyam / sva¤tite prave÷apratibandhàya suùñu mithaþ sambaddhe pakùmaõã eva kavàñe yasya tat / nayanadvàraü nayanameva dvàram / svaråpatàóena svasyaråpamàkçtiþ tadeva tàóaþ tàóanakriyà sàdhanamudgàóhanakaraõamiti yàvat tena / svaråpataóitaiveti pàñhesvaråpameva taóidvidyuttayà karaõeneti tadarthaþ / sà nçpatanåjà vàsavadattà / atra nayanadvàramityetàvadeva råpaõaü ÷çïgàrànuguõatayà sundaraü na tvanyadapãti bhàvaþ //14// ki¤ca---- _________________________________________________________ anusvànopamàtmàpi prabhedo ya udàhçtaþ / dhvaner asya prabandheùu bhàsate so 'pi keùucit // DhvK_3.15 // __________ anusvànopamàtmàpi prabhedo ya udàhçtaþ / dhvanerasya prabandheùu bhàsate so 'pi keùucit // 15 // asya vivakùitànyaparavàcyasya dhvaneranuraõanaråpavyaïgyo 'pi yaþ prabheda udàhçto dviprakàraþ so 'pi prabandheùu keùuciddyotate / tadyathà madhumathanavijaye pà¤cajanyoktiùu / yathà và mamaiva kàmadevasya sahacarasamàgame locanam na kevalaü prabandhena sàkùàdvyaïgyo yàvatpàramparyeõàpãti dar÷ayitumupakramate--ki¤ceti / anusvànopamaþ--÷abda÷aktimår'tha÷aktimåla÷ca, yo dhvaneþ prabheda udàhçtaþ saþ keùucitprabandheùu nimittabhåteùu vya¤cakeùu satsu vyaïgyatayà sthitaþ san / asyeti rasàdidhvaneþprakçtasya bhàsate vya¤jakatayeti ÷eùaþ / vçttigrantho 'pyevameva yojyaþ / atha vànusvànopamaþ prabheda udàhçto yaþ prabandheùu bhàsate asyàpi 'dyotyo 'lakùyakramaþ kvacit' ityuttara÷lokena kàrikàvçttyoþ saïgatiþ / etaduktaü bhavati---prabandhena kadàcidanuraõanaråpavyaïgyo dhvaniþ sàkùàdvyajyate sa tu rasàdidhvanau paryavasyatãti / yadi tu spaùñameva vyàkhyàyate tadà grandhasya pårvottarasyàlakùyakramaviùayasya madhye grantho 'yamasaïgataþ syàt nãrasatvaü ca pà¤cajanyoktyàdãnàmuktaü syàdatyalam / bàlapriyà svavyàkhyàsyamànàrthàbhipràyeõa 'ki¤ce'tyàdigranthamavatàrayati---na kevalamityàdi / pàramparyeõàpãti / vyaïgyàntaradvàreõàpãtyarthaþ / kàrikàü vyàcaùñe---anusvànetyàdi / dhvanerityasya prabheda ityanena sambandha iti dar÷ayati-dhvaneþ prabheda iti / pårayati--vya¤cakeùvityàdi / asyetyasya vyàkhyànam--rasàdidhvaneþ prakçtasyeti / atràpi pårayati---vya¤jakatayeti / bhàsate ityanena sambandhaþ / prakàràntareõa vyàcaùñe---athavetyàdi / ya udàhçtaþ sa keùucit prabandheùu bhàsate ityanta anuvàdaþ / asya dhvanerapãtyava÷iùñàü÷asya uttarakàrikàsthena dyotya ityanenànvayaþ / asya dhvanerapãtyasyànusvànopamadhvanerapãtyartha÷ceti bhàvaþ / evaü dvedhàpi vyàkhyànena labdhamarthaümàha--etadityàdi / yathà÷rutàrthaparityàge bãjamàha--yadãtyàdi / grantho 'yamiti / anusvànopametyàdikàriketyarthaþ / doùàntaraü càha---nãrasatvamityàdi / nãrasatvamuktaü syàditi / nãrasatvaü viùamabàõalãlàyàm / yathà ca gçdhragomàyusaüvàdàdau mahàbhàrate / locanam lãlàdàóhà ÷udhyåóóhàsaalamahimaõóalasa÷cia ajja / kãsmasuõàlàharatujjaài aïgammi // ityàdayaþ pà¤cajanyoktayo rukmiõãvipralabdhavàsudevà÷ayapratibhedanàbhipràyamabhivya¤jayanti / so 'bhivyaktaþ prakçtarasasvaråpaparyavasàyã / sahacaràþ vasantayauvanamalayànilàdayastaiþ saha samàgame / miavahaõóiaroroõiraïkuso avivearahio vi / saviõa vi tumammi puõovanti a atanti paümusimmi // ityàdayo yauvanasyoktayastattannijasvabhàvavya¤cikàþ, sa svabhàvaþ prakçtarasaparyavasàyã / yathà ceti / ÷ma÷ànàvatãrõaü putradàhàrthamudyoginaü janaü vipralabdhuü gçdhro divà ÷ava÷arãrabhakùaõàrthã ÷ãghramevàpasarata yåyamityàha / alaü sthitvà ÷ma÷àne 'smingçdhragomàyusaïkule / kaïkàlabahale ghore sarvapràõibhayaïkare // bàlapriyà lãleti / "lãlàdàóhagguddhariasa alamahãmaõóalassaviaajja / kãsamuõàlaharaõaü vitujhaguru ài aïgamma // iti pàñhaþ / lãlàdaüùñragroddhçtasakalamahãmaõóalasyaivàdya / kasmànmçõàlàbharaõamapi tava guru bhavatyaïge // iticchàyà / lãlayà daüùñràgreõa uddhçtaü sakalamahãmaõóalaü yena varàharåpiõà tasyetyanena gurutaravastuvahane anàyàsassåcyate / evakàro virodhadyotakaþ / mçõàlàbharaõamapi atiladhumçõàlaråpamàbharaõamapi / kasmàdguru bhavatãti sambandhaþ / anena bhagavato virahàvasthàti÷ayo dyotyate / etamarthaü dar÷ayati---rukmiõãtyàdi / rukmiõãvipralabdhorukmiõãvirahã yo vàsudevastasyà÷ayo rukmiõyàmabhilàùaþ, tasya pratibhedanamàviùkaraõaü tadabhipràyamityarthaþ / prakçtaraseti / vipralambha÷çïgàretyarthaþ / sahacarasamàgame ityetadvivçõoti---sahacarà ityàdi / mi÷raveti / hummi avahatthiare hoõiraïkuso ahavivearahiovi / siviõevi tumammi puõo bhantiü õapasumaràmi / iti pàñhaþ / bhavàmyapahastitarekho niraïku÷o 'tha vivekarahito 'pi / svapne 'pi tava punarbhaktiü na prasmaràmi // iti chàyà / apahastitarekha iti / atikràntamaryàda ityarthaþ / tattannijasvabhàveti / kàmànuvartanàdisvabhàvetyarthaþ / alamityàdi / kàvyaprakà÷e 'pyudàhçtà ime ÷lokoþ / _________________________________________________________ sup-tiï-vacana-sambandhais tathà kàraka-÷aktibhiþ / kçt-tad dhita-samàsai÷ ca dyotyo 'lakùya-kramaþ kvacit // DhvK_3.16 // __________ suptiïvacanasambandhaistathà kàraka÷aktibhiþ / kçttadvitasamàsai÷ca dyotyo 'lakùyakramaþ kvacit // 16 // alakùyakramo dhvaneràtmà rasàdaþ subvi÷eùaistiïvi÷eùairvacanava÷eùaiþ sambandhavi÷eùaiþ kàraka÷aktibhiþ kçdvi÷eùaistaddhitavi÷eùaiþ samàsai÷ceti / locanam na ceha jãvitaþsa ka÷citkàladharmamupàgataþ / bahuvighno muhårto 'yaü jãvedapi kadàcana // amuü kanakavarõàbhaü bàlamapràptayauvanam / gçdhravàkyàtkathaü bàlastyakùyadhvamavi÷aïkitàþ // ityàdi / sa càbhipràyo vyaktaþ ÷àntarasa eva pariniùñhatatàü pràptaþ // 15 // evamalakùyakramavyaïgyasya rasàdadhvaneryadyapi varõebhyaþ prabhçti prabandhaparyante vya¤jakavarge niråpite naniråpaõãyàntaramava÷iùyate, tathàpi kavisahçdayànàü ÷ibhàü dàtuü punarapi såkùmadç÷ànvayavyatirekàvà÷ritya vya¤jakavargamàha--suptiïóityàdi / vayaü tvitthametadanantaraü savçttikaü vàkyaü budhyàmahe / subàdibhiþ yo 'nusvànopamo bhàsate vaktrabhipràyàdaråpaþ asyàpi subàdibhirvyaktasyànusvànopamasyàlakùyakramavyaïgyo dyotyaþ / kvaciditi pårvakàrikayà saha saümãlya saïgatiriti / sarvatra hi subàdãnàmabhipràyavi÷eùàbhivya¤jakatvameva / udàharaõe sa tvabhivyakto 'bhipràyo yathàsvaü vibhàvàdiråpatàdvàreõa rasàdãnvyanakti / bàlapriyà ityàheti / ityabhipràyeõàhetyarthaþ / kàladharmamiti / maraõamityarthaþ / jãvedapãti / bàlo 'yamiti ÷eùaþ / kanakavarõavadàbhàtãti kanakavarõàbhaþ, kanakavarõasya hemakumbhàderàbhà kàntirivàbhà yasya iti và tam / tyakùyadhvaü pitçpiõóadamiti ca pàñhaþ / tyakùyadhvamityàrùaþ prayogaþ / sa càbhipràya iti / janavisarjanàbhipràyaþ, bhakùaõàbhipràya iti và arthaþ // 14// evamityàdi / niråpite niråpite sati na ava÷iùyata iti sambandhaþ / yathànusvànetyàdipårvagrantho vyàkhyàtastathà subityàdigranthaü vyàkhyàtumàrabhate---vayamityàdi / etadanantaraü suptiïvacanetyàdikam / subityàdãnàü tçtãyàntànàü pårvakàrikàsthena bhàsata ityanena tatsthasyàsya dhvanerapãtyasyàtratyena dyotya ityanena ca sambandha iti vyàcaùñe--subàdibhirityàdi / uktamupapàdayati---sarvatra hãtyàdi / ca÷abdànnipàtopasargakàlàdibhiþ prayuktairabhivyajyamàno dç÷yate / yathà---- nyakkàro hyayameva me yadarayastatràpyasau tàpasaþ so 'pyatraiva nihanti ràkùasakulaü jãvatyaho ràvaõaþ / dhigdhikchakrajitaü prabodhitavatà kiü kumbhakarõena và svargagràmañikàviluõñhanavçthocchånaiþ kimebhirbhujaiþ // locanam etaduktaü bhavati--varõàdibhiþ prabandhàntaiþ sàkùàdvà raso 'bhivyajyate vibhàvàdipratipàdanadvàreõa yadivà vibhàvàdivya¤janadvàrema paramparayete tatra bandhasyaitatparamparayà vya¤jakatvaü prasaïgàdàdàvuktam / adhunà tu varõapadàdãnàmucyata iti / tena vçttàvapi 'abhivyajyamàno dç÷yate' iti / vya¤jakatvaü dç÷yata ityàdau ca vàkya÷eùo 'dhyàhàryaþ vibhàvàdivya¤janadvàratayà paràmpartheõetyervaråpaþ / mamàraya iti / mama ÷atrusadbhàvonocita iti sambandhànaucityaü krodhavibhàvaü vyanakti asya iti bahuvacanam / tapovidyate yasyeti pau ùakathàhãnatvaü taddhitena matvarthãyenàbhivyaktam / tatràpi÷abdena nipàtasamudàyenàtyantàsambhàvanãyatvam / matkartçkà yadi jãvanakrayà tadà hananakriyà tàvadanucità / tasyàü ca sa kartà api÷abdena manuùyamàtrakam / atraiveti--madadhiùñhito bàlapriyà tàtparyamàha---etaduktamityàdi / vibhàvàdipratipàdanadvàreõa sàkùàdvà vibhàvàdivya¤janadvàreõa paramparayà và raso 'bhivyajyata iti sambandhaþ / àdàviti / pårvakàrikàyàmityarthaþ / vyàkhyàtàrthànurodhena vçttigranthaü yojayati--tenetyàdi / ityevaüråpo vàkya÷eùa ityanvayaþ / vya¤janadvàratayeti / rasàdissubvi÷eùàdibhirvibhàvàdivya¤janadvàrà pàramparyeõàbhivyajyamàno dç÷yata ityàdyartha iti bhàvaþ / 'nyakkàra' iti / iyaü ÷rãràmeõa ràkùasakulakùaye kriyamàõe kruddhasya ràvaõasya svàdhikùepoktiþ / me arayassanti yadayameva nyakkàra ityàdyanvayaþ / 'prabodhitavate'ti / õijantàdbhàve kte tato matupi bodhyam / svarga eva gràmañikà svalpagràmaþ / ÷loko 'yaü kàvyaprakà÷e 'pyudàhçtaþ / vçtyukataü vya¤jakatvaü vivçõoti---me ityàdi / bahutvena ÷atrumattà mamànuciteti sambandhànaucityaråpaü krodhavibhàvamaraya iti bahuvacanaü vya¤jayatãti bahuvacanamityasyàrthaþ / vçttau 'sambandhe'tyasya ùaùñhyarthasambandhetyarthaþ / abhivyaktamiti / ada÷÷abdàrthasyeti / ÷eùaþ / atyantàsambhàvanãyatvamiti / tàpasagata÷atrutàyà atyantàsambhàvyatvamabhivyaktamityarthaþ / abhivyaktapadasya yathàyogamuttaratràpi sambandho bodhyaþ / hananakriyeti / yatkriü¤citkartçkàpãti ÷eùaþ / saþ tàpasaþ mànuùamàtrakaþ kutsito manuùya eva / nãtyupasargàrthavivaraõam--ni÷a÷eùeõeti / yathà atra hi ÷loke bhåyasà sarveùàmapyeùàü sphuñameva vya¤jakatvaü dç÷yate / tatra 'me yadarayaþ' ityanena supsambandhavacanànàmabhivya¤jakatvam / 'tatràpyasau tàpasa' ityatra tadvitanipàtayoþ 'so 'pyatraiva nihanti ràkùasakulaü jãvatyaho ràvaõaþ' ityatra tiïkàraka÷aktãnàm / 'dhigdhikchakrajitam' ityàdau ÷lokàrdhe kçttaddhitasamàsopasargàõàm / evaüvidhasya vya¤cakabhåyastve ca ghañamàne kàvyasya sarvàti÷àyinã bandhacchàyà samunmãlati / yatra hi vyaïgyàvabhàsinaþ padasyaikasyaiva tàvadàvirbhàvastatràpi kàvye kàpi bandhacchàyà kimuta yatra teùàü bahånàü samavàyaþ / yathàtrànantarodata÷loke / atra hi ràvama ityasmin pade 'rthàntarasaükramitavàcyena dhvaniprabhedenàlaïkçte 'pi punaranantaroktànàü vya¤jakaprakàràõàmudbhàsanam / dç÷yante ca mahàtmanàü pratibhàvi÷eùabhàjàü bàhulyenaivaüvidhà bandhaprakàràþ / locanam de÷o 'dhikaraõam niþ÷eùema hanyamànatatàyà ràkùasabalaü ca karmeti tadidamasaübhàvyamànamupanatamiti puruùakàràsampattirdhvanyate tiïkàraka÷aktipratipàdakai÷ca ÷abdaiþ / ràvaõa iti tvarthàntarasaïkramitavàcyatvaü pårvameva vyàkhyàtam / dhigdhigiti nipàtasya ÷akraü jitavànityàkhyàyikeyamiti upapadasamàsena sahakçtaþ svargetyàdisamàsasya svapauruùànusmaraõaü prati vya¤jakatvam / gràmañiketi svàrthikataddhitaprayogasya strãpratyayasahitasyàbahumànàspadatvaü prati, viluõñhana÷abde vi÷abdasya nirdayàvaskandanaü prati vya¤jakatvam / vçthà÷abdasya nipàtasya svàtmapauruùanindàü prati vya¤jakatà / bhujairiti bahuvacanena pratyuta bhàramàtrametaditi vyajyate / tena tila÷astila÷o 'pi vibhajyamàne 'tra ÷loke sarva evàü÷o vya¤jakatvena bhàtãti kimanyat / etadarthaprada÷anasya phalaü dar÷ayati--evamiti / ekasya padasyeti yaduktaü tadudàharati---yathàtreti / bàlapriyà ràkùasakulanàmàpi nakùyati tathetyarthaþ / ràkùasabalamiti / ràkùasakulamiti ca pàñhaþ / so 'pãtyàdivàkyavyaïgyaü da÷ayati---tadidamityàdi / puruùakàràsampattiriti / svapauruùaprakarùàbhàva ityarthaþ / tiïkàraka÷aktipratipàdakai÷÷abdairdhvanyata ityanvayaþ / tiïca kàraka÷aktipratapàdakà÷cataiþ / tiïnihantãti kàraka÷aktayaþ---adhikaraõatvakartçtvakarmatvaråpàþ / pårvameva vyàkhyàtamiti / mahendrapurãvimardanàdikàritvaü ràvaõapadena vyajyata iti bhàvaþ / nipàtasyeti / vya¤jakatvamiti ÷eùaþ / àkhyàyiyiketi / kalpitàrthà vàgityarthaþ itãti / ityarthaü pratãtyarthaþ / sahakçta iti ùaùñhyantaü nipàtasyetyasya vi÷eùaõam / upasaüharati---tenetyàdi / vibhajyetyatra nirbhajyeti ca pàñhaþ / yathà maharùervyàsasya---- atikràntasukhàþ kàlàþ pratyupasthitadàruõàþ / ÷vaþ ÷vaþ pàpãyadivasà pçthivã gatayauvanà // atra hi kçttaddhitavacanairalakùyakramavyaïgyaþ, 'pçthivã gatayauvanà' locanam atikràntaü na tu kadàcana vartamànatàmavalambamànaü sukhaü yeùu te kàlà iti, sarva eva na tu sukhaü prati vartamànaþ sa ko 'pi kàlale÷a ityarthaþ / pratãpànyupasthitàni vçttàni pratyàvartamànàni tathà dårabhàvãnyapi pratyupasthitàni nikañatayà vartamànàni bhavanti dàruõàni duþkhàni yeùu te / duþkhaü bahuprakàrameva prativartamànàþ sarve kàlàü÷à ityanena kàlasya tàvannirvedamabhivya¤jayataþ ÷àntarasavya¤jakatvam / de÷asyàpyàha--pçthivã ÷vaþ ÷vaþ pràtaþ pràtardinàddinaü pàpãyadivasàþ pàpànàü sambandhinaþ pàpiùñhajanasvàmikà divasà yasyàü sà tathoktà / svàbhàvata eva tàvatkàlo duþkhamayaþ tatràpi pàpiùñhajanasvàmikapçthivãlakùayauvanà vçddhastrãvadasaübhàvyamànasaübhogà gatayauvanatayà hi yo yo divasa àgacchati bàlapriyà atra vyaïgayatvenoktànàmarthànàü ràvaõagatakrodhanirvedàti÷ayavya¤jakatvaü bodhyam / ÷lokaü vyàkhyàti--atikràntamityàdi / bhåtàrthakaktapratyayena gamyamarthamàha---na tvityàdi / kàlà iti bahuvacanàrthavivaraõam--sarva eveti / tena gamyamàha---na tvityàdi / pratãtyasya vivaraõam--pratãpànãti / pratikålànãntyarthaþ / vçttàni pratyàvartamànànyupasthitànãti sambandhaþ / gatànyapi pratyàvartamànatvena j¤àyamànànãtyarthaþ / anyathàpi vyàcaùñe---tathetyàdi / uktamevàrthaü sphuñamàha---duþkhamityàdi / ityanenetyàdi / nirvedàbhivya¤janadvàrà prakçta÷àntarasavya¤jakatvamityarthaþ / pàpãyeti chapratyayàntamityà÷ayena vyàcaùñe---pàpànàmityàdi / pàpànàü sambandhina ityasyaiva vivaraõam---pàpiùñhetyàdi / bhåmàrthakàjantaþ pàpa÷abdo 'tràti÷ayitatapàpavi÷iùñàrthaka iti bhàvaþ / pàpatrayatàtparyamàha---svabhàvata ityàdi / pàpiùñheti / pàpiùñhajanasvàmikaþ pçthivãlakùaõo yo de÷astasya dauràtmyàdityarthaþ / ÷vaþ ÷va ityasya gatayauvanetyanenàpi sambandha ityàha---÷vaþ÷va ityàdi / gatayauvanetyasya mukhyàrthaü tasya prakçte bàdhallakùaõànimittaü tatsàråpyaü ca dar÷ayati--vçddhetyàdi / sambhogasmukhànubhavaþ / gatayauvanàpadenàtra sukhànàdhàyiketyartho lakùyate, sukhànubhavasya sambhàvanàpi nàstãtyartho vyaïgya÷ceti bhàvaþ / gatayauvaneti pàpãyànityatra hetugarbhaü pàpãyapadamarthàntaraparaü cetyanyathà vyàcaùñe---gatetyàdi / yadi vetyàdau yojyam / gateti / ityanena càtyantatiraskçtavàcyo dhvaniþ prakà÷itaþ / eùàü ca subàdãnàmekaika÷aþ samuditànàü ca vya¤jakatvaü mahàkavãnàü prabandheùu pràyeõa dç÷yate / subantasya vya¤jakatvaü yathà--- tàlaiþ ÷i¤jadvayasubhagaiþ kàntayà nartito me yàmadhyàste divasavigame nãlakaõñhaþ suhçdvaþ // tióantasya yathà--- avasara rouü cia õimmiàiü mà puüsa me haacchãiü / daüsaüõamettumbhattehiü jahi hiaaü tuha õa õàam // locanam sa sa pårvapårvàpekùayà pàpãyàn nikçùñatvàt / yadiveyasunanto 'yaü ÷abdo muninaivaü prayukto õijanto và / atyanteti / so 'pi prakàro 'syaivàïgatàmetãti bhàvaþ / subantasyeti / samuditatve tådàharaõaü dattaü vyastatve cojyata iti bhàvaþ / tàlairiti bahuvacanamanekavidhaü vaidagdhyaü dhvànat vipralambhoddãpakatàmeti / apasara roditumeva nirmite mà puüsaya hate akùiõã me / dar÷anamàtronmattàbhyàü yàbhyàü tava hçdayamevaüråpaü na j¤àtam // anmatto hi na ki¤cijjànàtãti na kasyàpyatràparàdhaþ daivenetthameva nirmàõaü bàlapriyà pçthivyà iti ÷eùaþ / nanu pàpãyànityuktàrthaþ kathaü labhyata ityatràha---itasunanta iti / nanvasmin pakùe pàpãyo divaseti bhàvyamityata àha--muninetyàdi / àrùo 'yaü prayoga ityarthaþ. a6 pakùàntaramàha---õijanto veti / muninà prayukta ityanuùajyate õijanteyasunanto muninàprayukto vetyarthaþ / lokàn pàpãyasaþ karotãtyarthe pàpãya÷÷abdàõõaci kartaryavi ñerõica÷ca lopàdakàrànto 'yaü pàpãya÷abda iti bhàvaþ / anusvànetyàdikàrikà yathà vyàkhyàtà, tathà prakçte yojayata---so 'pãtyàdi / so 'pi prakàraþ atyantatiraskçvàcyo dhvaniþ / rasasyeti / prakçtasya ÷àntasyetyarthaþ / dattamiti / nyakkàra ityàdi÷lokena dar÷itamityarthaþ / 'tàlai, rityàdyuttarameghasande÷astham / vaidagdhyamiti nartanaviùayakaü vaidagadhyamityarthaþ / apasaretyàdivirahiõyà÷÷añhaü pratyuktiþ / me hatàkùiõã it chàyà / tvamapasara apehi / kuta ityatràha--roditumityàdi / rãditumeva nirmite sçùñe me hatàkùiõã kutsite nayane / mà puüsaya mà abhivardhaya, mà tvadabhimukhaü vikàsayeti / yàvat / puüsa abhivardhana iti curàdã / hçdayaü tava na j¤àtamita chàyà / tadyvàkhyànam---tavetyàdi / evaüråpamiti / mathi anàsaktaü bhàvãtyarthaþ / bhàvàrthamàha---unmatto hãtyàdi / tiïnta iti apasareti yathà và--- mà panthaü rundhão avehi bàlaa ahosi ahirão / amhea õiricchào suõõadharaü rakkhidavvaü õo // sambandhasya yathà--- aõaõatta vacca bàlaa hõà arnti kiü maü puloesieam / bho jààbhãruàõaü taóaü viaõa hori // locanam kçtamiti / apasara mà vçthà prayàsaü kàrùãþ daivasya viparivartayituma÷akyatvàditi tiïanto vya¤jakaþ tadanugçhãtàni padàntaràõyapãti bhàvaþ / mà panthànaü rudhaþ apehi bàlaka aprauóha aho asi ahnãkaþ / vayaü paratantrà yataþ ÷ånyagçhaü màmakaü rakùaõãyaü vartate // ityatràpehãti tiïantamidaü dhvanati--tvaü tàvadaprauóho lokamadhye yadevaü prakà÷ayasi / asti tu saïketasthànaü ÷ånyagçhaü tatraivàgantavyamiti / 'anyatra vraja bàlaka' aprauóha buddhe snàntãü màü kiü prakarùeõàlokayasyetat / bho iti solluõñhamàhvànam / jàyàbhãrukàõàü sambandhitaóameva na bhavati / atra jàyàto ye bhãravasteùàmetatsathànamiti duràpetaþ bàlapriyà tiïanta÷abda itùathaþ / vya¤jaka iti / rirùyàdivya¤jaka ityarthaþ / bàlaketyasya vivaraõam---aprauóheti / õirichào ityasya chàyàvivaraõam / vayaü paratantrà iti / ÷ånyagçhaü rakùaõãyaü na iti chàyà / asya vyàkhyànam--yata ityàdi / prakà÷ayasãti / sambhogecchàmiti ÷eùaþ / atra ÷loke ÷çïgàraþ sambhogo vyaïya pårva÷lorake tu vipralambha iti bhedaþ / vçttau--'aõõatte'ti anyatra vraja bàlakasnàntãü kiü mà pralokayasyetat / bho jàyàbhãrukàõàü tañameva na bhavati // iti / yà / jalà÷aye snàntãü ka¤cidanuràgeõa pa÷yantaü ka¤cana gçhasthaü prati taü kàmayamànàyàstasyà uktiriyam / taóamityasya sthàne titthamiti pàñho 'pi dç÷yeti / tasya tãrthamiti chàyà / locane--sambandhãti ùaùñhyarthakathanam / etattañaü jàyàbhãrukàõàü sambandhi na bhavatyeveti yojanà / uktasyaiva vivaraõam---jàyàta ityàdi / iti sambandho dåràpeta ityanvayaþ / tathàvidhànàmatra sthàne vartanaråpaþ sambandho dåràpeta ityarthaþ / ato vrajeti / anena sambandheneti / ùaùñhyarthasambandhenetyartharþ / irùyeti / kçtakaprayogeùu pràkçteùu taddhitaviùaye vya¤jakatvamàvedyata eva / avaj¤àti÷aye kaþ / samàsànàü ca vçttyaucityena viniyojane / nipàtànàü vya¤jakatvaü yathà--- ayamekapade tayà viyogaþ priyayà copanataþ suduþsaho me / navavàridharodayàdahobhirbhavitavyaü ca niràtapàtvaramyaiþ // ityatra ca÷abdaþ / yathà và--- muhuraïgulisaüvçtàdharauùñhaü pratiùedhàkùaraviklavàbhiràmam / mukhamaüsavivarti pakùmalàkùyàþ kathamapyunnamitaü na cumbitaü tu // atra tu÷abdaþ / nipàtànàü prasiddhamapãha dyotakatvaü rasàpekùayoktamiti draùñavyam / upasargàõàü vya¤cakatvaü yathà--- nãvàràþ ÷ukagarbhakoñaramukhabhraùñàstaruõàmadhaþ prasnigdhàþ kvacidiïgudãphalabhidaþ såcyanta evopalàþ / vi÷vàsopagabhàdabhinnagatayaþ ÷abdaü sahante mçgà- stoyàdhàrapathà÷ca valkala÷ikhàniùyandalekhàïkitàþ // locanam sambandha ityanena samabandhenerùyàti÷ayaþ pracchannakàminyàbhivyaktaþ / kçtaketi kagrahaõaü taddhitopalakùaõàrtham / kçtaþ kapratyayaprayogo yeùu kàvyavàkyeùu yathà jàyàbhãrukàõàmiti / ye hyarasaj¤à dharmapatnãùu premaparatantràstebhyaþ ko 'nyo jagati kutsitaþ sthàditi kapratyayo 'vaj¤àti÷ayadyotakaþ / samàsànàü ceti / kevalànàmeva vya¤jakatvamàvedyata iti sambandhaþ / ca÷abda iti jàtàvekavacanam / dvau ca÷abdàvevamàhatuþ kàkatàlãyanyàyena gaõóasyopari sphoña itivattadviyoga÷ca varùasamaya÷ca samamupanatau etadalaü pràõaharaõàya / ata eva ramyapadena sutaràmuddãpanavibhàvatvamuktam / tu÷abda iti / pa÷càttàpasåcakassan tàvanmàtraparicumbanalàbhenàpi kçtakçtyatà syaditi dhvanatãti bhàvaþ / prasiddhamapãti / bàlapriyà jàyàsaktinimittakerùyetyarthaþ / kagrahaõaü taddhitopalakùaõàrthamiti / kçtakaprayogeùvityatra kapratyayagrahaõaü kàditaddhitopalakùakamityarthaþ / vyàcaùñe---kçta ityàdi / ketyasya vivaraõam---kapratyayeti / 'avaj¤àti÷aye ka' ityetadvivçõoti---ya ityàdi / premetyatra kàmeti ca pàñhaþ / kevalànàmeveti påritam / 'ayam' ityàdivikramorva÷ãyastham / dvau ca÷abdàviti / 'upanata÷ca 'bhavitavya¤je'ti ca÷abdàvityarthaþ / ityàdau dvitràõàü copasargàõàmekatra pade yaþ prayogaþ so 'pi rasavyaktyanuguõatayaiva nirdeùaþ / yathà--'prabhra÷yatyuttarãyatviùi samàsi samudvãkùya vãtàvçtãndràgjantån' ityàdau / yathà và---'manupyavçttyà samupàcarantam' ityàdau / locanam vaiyàkaraõàdigçheùu hi pràkprayogasvàtantryaprayogàbhàvàtùaùñhyàdya÷ravaõàlliïgasaükhyàvarahàcca vàcakavailakùaõyena dyotakà nipàtà ityuddhoùyata eveti bhàvaþ / prakarùeõa snigdhà iti pra÷abdaþ prakarùaü dyotayanniïgudãphalànàü sarasatvamàcakùàõa à÷ramasya saundaryàti÷ayandhvanati / 'tàpasasya phalaviseùaviùayo 'bhilàùàtireko dhvanyate' iti tvasat ; abhij¤àna÷àkuntale hi ràj¤a iyamuktirna tàpasasyetyalam / dvitràõàmityanenàdhikyaü nirasyati / samyaguccairvi÷eùeõekùititve bhagavataþ kçpàti÷ayo 'bhivyaktaþ / manuùyavçtyà samupàcarantaü svabuddhisàmànyakçtànumànàþ / yogã÷varairapyasubodhamã÷a tvàü boddhumicchantyabudhàþ svatarkaiþ // samyagbhåtamupàü÷ukçtvà à samantàccarantamityanena lokànujighçkùàti÷ayastattadàcarataþ parame÷varasya dhvanitaþ / bàlapriyà samaya÷cetyanantaraü dvayamiti ÷eùaþ / muhurityàdi÷lokadvayaü ÷àkçntalasthamasmadãya÷àkuntalavyàkhyàyàü vistareõa vyàkhyàtam / prasiddhiü vivçõoti--vaiyàkaraõàdãtyàdi / gçheùvityasyoddhopyata ityanena sambandhaþ / vàcakavailakùaõye hetucatuùñayamàha---pràgityàdi / pràkprayogasvàtantryaprayogàbhàvàditi / pràkprayoga÷ca svàtantrayeõa prayogàbhàva÷ca tasmàt pràkprayogàditi vyastatayà pàñhaþ sàdhãyàn upasargasaüj¤àvi÷iùñànàü prasàkùàdityàdãnàü nipàtànàü dhàtoþ pràgeva prayogàdivaivamàdãnàü pratiyogyàdivàcakapadaü vinà svatantratayà prayogasyàbhàvàccetyarthaþ / ùaùñhyàdya÷ravaõàditi / yathà candrasya candreõa và sadç÷aü mukhamityàdau ùaùñhyàdikaü ÷råyate, tathà candra ivetyàdau ùaùñhyàdikaü na ÷råyate yatastasmàdityarthaþ / liïgeti / nipàtàrthasyeti ÷eùaþ / samudvãkùye' tyetadvyàcaùñe--samyagityàdi / bhagavataþ såryasya / manuùyeti / kçtàbhimànã iti'ca pàñhaþ / samupàcarantamityetadvivçõoti---samyagityàdi / 'ye jãvantã'ti / årjite guõini dçùñe sata, ye jãvanti sma utkçùñajãvità abhåvan / ye prãtyà vapuùi na mànti sma, ye prasyandipramadà÷ravaþ pulakitàþ santaþ prançtyanti smetyàdyanvayaþ / 'sàdhuddhiùa' asajjanàn / sàdhudviùàmiti pàñhe karmaõa÷÷eùatvavivakùayà ùaùñhã / 'puùyatà' poùayatà / ye svavapuùãti pàñhe tu jãvantãtyàdau nipàtànàmapi tathaiva / yathà---'aho batàsi spçhaõãyavãryaþ' ityàdau / yathà và--- ye jãvanti na mànti ye sma vapuùi prãtyà prançtyanti ca prasyandipramadà÷ravaþ pulakità dçùñe guõinyårjite / hà dhikkaùñamaho kva yàmi ÷araõaü teùàü janànàü kçte nãtànàü pralayaü ÷añhena vidhinà sàdhudviùaþ puùyatà // ityàdau / padapaunaruktyaü ca vya¤jakatvàpekùayaiva kadàcitprayujyamànaü ÷obhàmàvahata / yathà--- yadva¤janàhitamatirbahucàñugarbhaü kàryonmukhaþ khalajanaþ kçtakaü bravãti / tatsàdhavo nana vidanta vidanti kintu kartu vçthàpràõayamasya na pàrayanti // ityàdau / locanam tathaiveti / rasavya¤jakatvena dvitràõàmapi prayogo nirdeùa itùathaþ / ÷làghàti÷ayo nirvedàti÷aya÷ca aho bateti hà dhigiti ca dhvanyate / prasaïgàtpaunaruktyàntaramapi vya¤jakamityàha---padapaunaruktyamiti / padagrahaõaü vàkyàderapi yathàsaübhavamupalakùaõam / vidantãti / ta eva hi sarvaü vidanti sutaràmiti dhvanyate / vàkyapaunaruktyaü yathà---'pa÷ya dvãpàdanyasmàdapi' iti vacanànantaraü 'kaþ saüdehaþ dvãpàdanyasmàdapa' ityanenepsitapràptiravidhnitaiva dhvanyate / 'kiü kim? svassthà bhavanti mayi jãvati' ityanenàmarùàti÷ayaþ / 'sarvakùitibhçtàü nàtha dçùñà sarvàïgasundarã' ityunmàdàti÷ayaþ / bàlapriyà vartamànasàmãpye bhåte laóiti bodhyam / locane---dhvanyata iti / atra yathàsaükhyaü bodhyam / 'yadva¤jane'ti / kàvyaprakà÷e 'pyudàhçtam / dvãpàdityàdiratnàvalãstham / svasthà iti / veõãsaühàrasthamidam / amarùàta÷aya iti / vakturbhãmasenasyeti ÷eùaþ / sarvetyàdi vikramorva÷ãyastham / unmàdàti÷aya iti / vaktuþ puråravasa iti ÷eùaþ / kàlasya vya¤jakatvaü yathà---- samavisamaõivvisesà samantao mandamandasaüàrà / airà hohinti pahà maõorahàõaü pi dullaïghà // (samaviùamanirvi÷eùàþ samantato mandamandasa¤jàràþ / aciràdbhaviùyanti panthàno manorathànàmapi durlaïghyàþ // iti chàyà) atra hyaciràdbhaviùyanti panthàna ityatra bhaviùyantãtyasmin pade pratyayaþ kàlavi÷eùàbhidhàyã rasaparipoùahetuþ prakà÷ate / ayaü hi gàthàrthaþ pravàsavipralambha÷çïgàravibhàvatayà vibhàvyamàno rasavàn / yathàtra pratyayàü÷o vya¤jakastathà kvacitprakçtyaü÷o 'pi dç÷yate / yathà---tadgehaü natamiti mandiramidaü labdhàvagàhaü divaþ sà dhenurjaratã caranti kariõàmetà dhanàbhà dhañàþ / sa kùudo musaladhvaniþ kalamidaü saïgãtakaü yoùità- mà÷caryaü divasaurdvijo 'yamiyatãü bhåmiü samàropitaþ // locanam kàlasyeti / tiïantapadànupravaùñasyàpyarthakalàpasya kàrakakàlasaükhyopagraharåpasya madhye 'nvayavyatarekàbhyàü såkùmadç÷à bhàgagatamapi vya¤jakatvaü vicàryamiti bhàvaþ / rasaparipoùeti / utprekùyamàõo varùàsamayaþ kampakàrã kimuta vartamàna iti dhvanyate / aü÷àü÷ikaprasaïgàdevàha---yathàtreti / bàlapriyà dhvanyate ityasyànuùaïgaþ / bhàvamàha---tiïantetyàdi / tiïntapadànupraviùñasya tiïntapadabodhyasya / kàraketyàdi / kàrakàdicatuùñayaråpasyetyathaþ / upagrahaþ, àtmanepadaparasmaipade tadyotyaþ kartrabhipràyakriyàphalàdiriti yàvat / bhàgagatamiti / kàrakàdicatuùñayaikade÷abhåtakàlagatamapãtyarthaþ / vçttau 'same'ti / samaviùamàþ samàþ viùamà÷ca de÷àþ nirvi÷eùàþ jalapravàhanimagnatayà ekaråpàþ yeùu te / 'manorathànàma'pãti / kimuta janànàmityapi÷abdàrthaþ / 'rasaparipoùahetuþ prakà÷ata' ityuktaü vivçõoti--utprekùyamàõaþ ityàdi / utprekùyamàõaþ aciràdbhàvitvenohyamànaþ / kampeti / virahijanànàmiti ÷eùaþ / 'tadgeham' iti / kàvyaprakà÷e 'pyudàhçto 'yaü ÷lokaþ / 'iyatãü bhåmi' miti / samçddhisãmàmityarthaþ / bhåtimiti ca pàñhaþ / atra ÷loke divasairityasmin pade prakçtyaü÷o 'pi dyotakaþ / sarvanàmnàü ca vya¤jakatvaü yathànantarokte ÷loke / atra ca sarvanàmnàmeva vya¤jakatvaü hçdi vyavasthàpya kavinà kvetyàdi÷abdaprayogo na kçtaþ / anayà di÷à locanam divasàrthe hyatràtyantàsambhàvyamànatàmasyàrthasya dhvani / sarvanàmnàü ceti / prakçtyaü÷asya cetyarthaþ / tena prakçtyaü÷ena sambhåta sarvanàmavya¤jakaü dç÷yata ityuktaü bhavatãti na paunaruktyam / tathà hi taditi padaü natabhittãtyetatprakçtyaü÷asahàyaü samastàmaïgalanidhànabhåtàü måùakàdyàkãrõatàü dhvanati / taditi hi kevalamucyamàne samutkarùàti÷ayo 'pi saübhàvyeta / na ca natabhitti÷abdenàpyete daurbhàgyàyatanatvasåcakà vi÷eùà uktàþ / evaü sà dhenurityàdàvapi yojyam / evaüvide ca viùaye smaraõàkàradyotakatà tacchabdasya / na tu yacchabdasaübaddhatetyuktaü pràk / ata evàtra tadidaü÷abdàdinà smçtyanubhavayoratyantaviruddhaviùayatàsåcanenà÷caryavibhàvatà yojità / tadidaü÷abdàdyabhàve tu sarvamasaïgataü syaditi tadidamaü÷ayoreva pràõatvaü yojyam / etacca dvi÷aþ sàmastyaü tri÷aþ sàmastyamiti vya¤jakamityupalakùaõaparam / tena loùñaprastàranyàyenànantavaicatryamuktam / bàlapriyà divasairityàdyuktaü vivçõoti - divasàrtho hãtyàdi / divasàrthaþ divasaråpaprakçtyarthaþ / asyàrthasya sampatsamçddhipràptiråpàrthasya / nanu prakçtyaü÷o dyotaka ityukatyaiva sarvanàmnàmapi vya¤jakatve pràpte punastadvacanaü punaruktamityata àha---prakçtyaü÷asya ceti / sarvanàmnà¤ceti cakàreõoktàrthasya làbha iti bhàvaþ / evaü vyàkhyànena labdhamàha---tenatyàdi / taditi padamiti / 'tadgeha' mityatra tatpadamityarthaþ / dhvanatãti / gehasyeti ÷eùaþ / dvayoþ sambhåya vya¤jakatvamuktamupapàdayati---tadityàdi / sambhàvyateti / vyaïgyatveneti ÷eùaþ / natabhitti÷abdenàpãti / kevaleneti vipariõàmenànuùaïgaþ / ete vi÷eùà iti / måùakàdyàkãrõatàråpà vi÷eùà ityarthaþ / na ca uktà iti sambandhaþ / bhaveyuriti ÷eùaþ / kevalayostayoruktàrthavya¤jakatvaü na bhavedityarthaþ / te locane ityatra pårvamuktaü smàrayati---evaüvidha ityàdi / ata eveti / tacchabdànàü smaraõàkàradyotakatvàdevetyarthaþ / smçtyanubhavayoriti / tacchabdagamyàyàþ smçteridametacchabdagamyasyànubhavasya cetyarthaþ / atyanteti / atyantaviruddhau viùayau yayostattàyàssåcanenetyarthaþ / atra gehasya natabhittitvamåùakàdyàkãrõatvàdidharmaprakàreõa smçtiþ divo labdhàvakà÷amityàdyuktadharmaprakàreõànubhava÷ceti bodhyam / tadidaü ÷abdàdinà yojitetyanvayaþ / tadidamaü÷ayoreveti / tadityàderidamityàde÷caivetyarthaþ / pràmatvamiti / camatkàrakàritvamityarthaþ / eveccetyàdi / dvayoþ sambhåya tathà trayàõàü sambhåya vya¤jakatvamityetadupalakùaõamityarthaþ / uktamiti / dar÷itamityarthaþ / sahçdayairanye 'pi vya¤jakavi÷eùàþ svayamutprekùaõãyàþ / etacca sarvaü padavàkyaracanàdyotanoktyaiva gatàrthamapi vaicitryeõa vyutpattaye punaruktam / nanu càrthasàmarthyàkùepyà rasàdaya ityuktam, tathà ca subàdãnàü vya¤jakatvavaicitryakathanamananvitameva / uktamatra padànàü vya¤jakatvokatyavasare / ki¤jàrthavi÷eùàkùepyatve 'pi rasàdãnàü teùàmarthavi÷eùàõàü vya¤jaka÷abdàvinàbhàvitvàdyathàpradar÷itaü vya¤jakasvaråpaparij¤ànaü vibhajyopayujyata eva / ÷abdavi÷eùàõàü cànyatra ca càrutvaü yadvibhàgenopadar÷itaü tadapi teùàü vya¤jakatvenaivàvasthitamityavagantavyam / yatràpi tatsamprati na pratibhàsate tatràpi vya¤jake racanàntare yaddçùñaü sauùñhavaü teùàü pravàhapatitànàü tadevàbhyàsàdapoddhçtànàmapyavabhàsata ityavasàtavyam / locanam / yadvakùyatyanye 'pãti / ativikùiptatayà ÷iùyabuddhisamàdhànaü na bhavedityabhipràyeõa saükùipati---etacceti / vitatyàbhidhàne 'pi prayojanaü smàrayati---vaicitryeõeti / nanviti / pårvaü nirõãtamapyetadavismaraõàrthamadhikàbhidhànàrthaü càkùiptam / uktamatreti / na vàcakatvaü dhvanivyavahàropayogi yenàvàcakasya vya¤jakatvaü na syàt iti pràgevoktam / nanu na gãtàdivadrasàbhivya¤jakatve 'pi ÷abdasya tatra vyàpàro 'styeva ; sa ca vya¤janàtmaiveti bhàvaþ / etaccàsmàbhiþ prathamoddyote nirõãtacaram / na cedamasmàbhirapårvamuktamityàha---÷abdavi÷eùàõàü ceti / anyatreti / bhàmahavivaraõe / vibhàgeneti / srakcandanàdayaþ ÷abdàþ ÷çïgàre càravo bãbhatse tvacàrava iti rasakçta eva vibhàgaþ / rasaü prati ca ÷abdasya vya¤jakatvamevetyuktaü pràk / yatràpãti / srakcandanàdi÷abdànàü tadànãü ÷çïgàràdivya¤jakatvàbhàve 'pi vya¤jakatva÷akterbhåyasà bàlapriyà atropaùñambhakamàha - yadvattyatyanye 'pãti / ityabhipràyeõa vakùyatãti sambandhaþ / 'nanvi'tyàdyàkùepasya phalaü dar÷ayati--pårvamityàdi / adhikàbhidhànàrthe càkùiptamiti / vçttàvanupadaü vakùyamàõasyàdhikàü÷asya bodhanàrthaü càkùepaþ kçta ityarthaþ / vçttau 'ananvita'miti / asaïgatamityarthaþ / samàdhate--'uktam' ityàdi / 'uktamatre'ti / atra pratyaktamityarthaþ / etadvivçõoti---na vàcakatvamityàdi / yeneti / vàcakatvasya dhvanivyavahàropayogitvenetyarthaþ / na tu netyasya vyàpàro 'stãtyanenànvayaþ / bhàvamàha---srakcandanàdaya ityàdi / 'yatràpã'tyàdeþ 'avasàtavya' mityantagranthasya tàtparyaü vivçõoti---srakcandanàdi÷abdànàmityàdi / ko 'nyathà tulye vàcakatve ÷abdànàü càrutvaviùayo vi÷eùaþ syat / anya evàsau sahçdayasaüvedya iti cet kimidaü sahçdayatvaü nàma? kiü rasabhàvànapekùakàvyà÷ritasamayavi÷eùàbhij¤atvam, uta rasabhàvàdimayakàvyasvaråpaparij¤ànanaipuõyam / pårvasmin pakùe tathàvidhasahçdayavyavasthàpitànàü ÷abdavi÷eùàõàü càrutvaniyamo na syàt / punaþ samayàntareõànyathàpi vyavasthàpanasambhavàt / dvitãyasmiüstu pakùe rasaj¤ataiva sahçdayatvamiti / tathàvidhaiþ sahçdayaiþ saüvedyo rasàdisamarpaõasàmarthyameva naisargikaü ÷abdànàü vi÷eùa iti vya¤jakatvà÷rayyeva teùàü mukhyaü càrutvam / vàcakatvà÷rayàõàütu locanam dar÷anàttadadhivàsasundarãbhåtamarthaü pratapàdayituü sàmarthyamasti / tathàhi-'tañã tàraü tàmyati' ityatra taña÷abdasya puõña÷abdasya puüstvanapuüsakatve anàdçtya strãtvamevà÷ritaü sahçdayaiþ 'strãti nàmàpi madhuraü' iti kçtvà / yathà vàsmadupàdhyàyasya vidvatkavisahçdayacakravartino bhaññenduràjasya--- indãvaradyuti yadà bibhçyànna lakùma syurvismayaikasuhçdo 'sya yadà vilàsàþ / syànnàma puõyapariõàmava÷àttathàpi kiü kiü kapolatalakomalakàntirinduþ // atra hãndãvaralakùmavismayasuhçdvilàsanàmapariõàmakomalàdayaþ ÷abdàþ ÷çïgàràbhivya¤janadçùña÷aktayo 'tra paraü saundaryamàvahanti / ava÷yaü caitadabhyupagantavyamityàha---ko 'nyatheti / asaüvedyastàvadasau na yukta ityà÷ayenàha--sahçdayeti / punariti / bàlapriyà tadànãmiti / prakçtaprayogakàla ityarthaþ / ÷çïgàràtiriktavarõanasthala iti yàvat / puüstvanapuüsakatve iti / 'tañaü triùvi' tyanu÷àsanapràpte te ityarthaþ / indãvareti / puõyapariõàmava÷àdinduþ indãvaradyuti lakùya na bimçyàdyadà, asya vilàsàþ vismayaikasuhçdaþ syuþ yadà, tathàpi kapolatalakomalakàntiþ kiü kiü syànnàmeti sambandhaþ / yadeti yadãtyarthe / kapoleti / sundarãkapolatala iva komalakàntirityarthaþ / kerãkapoleti pàñhe kerã÷abdaþ strãvi÷eùavàcã bodhyaþ / kiü kiü syànnàmeti / naiva syàdityarthaþ / atreti / candraü vilokya madhyasthasya kasyacidrasikasya vacana ityarthaþ / 'anya' ityàdi÷aïkàgranthamavatàrayati--asaüvedya ityàdi / asàviti prasàda evàrthàpekùàyàü teùàü vi÷eùaþ / arthànapekùàyàü tvanupràsàdireva / evaü rasàdãnàü vya¤jakasvaråpamabhidhàya teùàmeva virodhiråpaü lakùayitumidamupakramyate--- _________________________________________________________ prabandhe muktake vàpi rasàdãn bandhum icchatà / yatnaþ kàryaþ sumatinà parihàre virodhinàm // DhvK_3.17 // __________ prabandhe muktake vàpi rasàdãnbanddhumicchatà / yatnaþ kàryaþ sumatinà parihàre virodhinàm // 17 // prabandhe muktake vàpi rasabhàvanibandhanaü pratyàdçtamanàþ kavirvirodhipahihàre paraü yatnamàdadhãta / anyathà tvasya rasamayaþ ÷loka eko 'pi samyaïna samapdyate / locanam aniyantrãtapuruùecchàyatto hi samayaþ kathaü niyataþ syàt / mukhyaü càrutvamiti / vi÷eùa iti pårveõa sambandhaþ / arthàpekùàyàmiti / vàcyàpekùàyàmityarthaþ / anupràsàdireveti / ÷abdàntareõa saha yà racanà tadapekùo 'sau vi÷eùa ityarthaþ / àdigrahaõàcchabdaguõàlaïkàràõàü saïgrahaþ / ata eva racanayà prasàdena càrutvena copabçühità eva ÷abdàþ kàvye yojyà iti tàtparyam // 15// ,16 // rasàdãnàü yadvya¤jakaü varõapadàdiprabandhàntaü tasya svaråpamabhidhàyeti sambandhaþ / upakramyata iti / virodhinàmapi lakùaõakaraõe prayojanamucyate ÷akyahànatvaü nàma anayà kàrikayà / lakùaõaü tu virodhirasasambandhãtyàdinà bhaviùyatãtyarthaþ // 17 // nanu 'vibhàvabhàvànubhàvasa¤càryaucityacàruõaþ' iti yaduktaü tata eva vyatirekamukhenaitadapyavagaüsyate / maivam ;vyatirekeõa hi tadabhàvamàtraü pratãyate na tu tadviruddham / tadabhàvamàtraü ca na tathà dåùakaü yathà tadviruddham / pathyànupayogo hi na tathà vyàdhiü bàlapriyà ÷abdagato vi÷eùa ityarthaþ / aniyantritetyàdinà 'puna'rityàdigranthasya bhàvàrtha uktaþ / anupràsapadàrthaü vyàcaùñe--÷abdàntareõetyàdi / phalitamàha---ata eva racanayetyàdi / upabçühitàþ vi÷iùñàþ // 15// ,16 // bhàvamàha--virodhinàmapãtyàdi / ÷akyahànatvaü nàma prayojanamanayà kàrakayà ucyata iti sambandhaþ / virodhinàü lakùaõe j¤àte teùàü parihàraþ ÷akya iti tadeva prayojanamityarthaþ // 17 // etadapãti / virodhinàü pariharaõamapãtyarthaþ / tadabhàvamàtramiti / vibhàvàdyaucitya÷àlinaþ kathà÷arãrasya vidhirityàdinà tadaucityavirahiõo vidhirna kàrya ityàdyathamàtramityarthaþ / yatnata itãti / yatnata ityàdinetyarthaþ / vçttau '÷àntà'dãti kàni punastàni virodhãni yàni yatnataþ kaveþ parihartavyànãtyucyate-- _________________________________________________________ virodhi-rasa-sambandhi-vibhàvàdi-parigrahaþ / vistareõànvitasyàpi vastuno 'nyasya varõanam // DhvK_3.18-19 // akàõóa eva vicchittir akàõóe ca prakà÷anam / paripoùaü gatasyàpi paunaþpunyena dãpanam / rasasya syàd virodhàya vçtty-anaucityam eva ca // DhvK_3.19 // __________ virodhirasasambandhivibhàvàdiparigrahaþ / vistareõànvitasyàpi vastuno 'nyasya varõanam // 18 // akàõóa eva vicchittirakàõóe ca prakà÷anam / paripoùaü gatasyàpi paunaþpunyena dãpanam / rasasya syàdvirodhàya vçttyanaucityameva ca // 19 // prastutarasàpekùayà virodhã yo rasastasya sambandhinàü vibhàvabhàvànubhàvànàü parigraho rasavirodhahetukaþ sambhavanãyaþ / tatra virodhirasavibhàvaparigraho yathà ÷àntarasavibhàveùu tadvibhàvatayaiva niråpiteùvanantarameva ÷çïgàràdivibhàvavarõane / virodhirasabhàvaparigraho yathà priyaü prati praõayakalahakupitàsu kàminãùu vairàgyakathàbhiranunaye / virodhirasànubhàvaparigraho yathà praõayakupitàyàü priyàyàmaprasãdantyàü nàyakasya kopàve÷aviva÷asya raudrànubhàvavarõane / locanam janayati yadvadapathyopayogaþ tadàha---yatnata iti / 'vibhàve'tyàdinà ÷lokena yaduktaü tadviruddhaü virodhãtyàdinàrdha÷lokenàha / 'itavçtte'tyàdinà ÷lokadvayena yaduktaü tadviruddhaü vistareõetyardha÷lokenàha / 'uddãpane'tyardha÷lokoktasya viruddhaü akàeóa ityardha÷lokena / 'rasasye'tyardha÷lokoktasya viruddhaü paripoùaü gatasyetyardha÷lokena / 'alaïkçtãnàm' ityanena yaduktaü tadviruddhamanyadapi ca viruddhaü vçtyanaucityamityanena / etatkrameõa vyàcaùñe---prastutarasàpekùayetyàdinà / hàsya÷çïgàrayorvãràdbhutayo raudrakaruõayorbhayànakabãbhatsayorna vibhàvavirodha ityabhipràyeõa ÷ànta÷çïgàràvupanyastau, pra÷amaràgayorvirodhàt / virodhinã rasasya yo bhàvo vyabhicàrã tasya parigrahaþ, virodhinastu yaþ sthàyã sthàyitayà bàlapriyà '÷çïgàràdã'ci ca nirde÷e bãjamàha---hàsya÷çïgàrayàrityàdi / bhayànakabãbhatsayorityasyànantaraü "÷àntabãbhatsayo"riti ca kvacit granthe pàñhaþ / ÷ànta÷çïgàrayorvirodhe hetumàha---pra÷ameti / virodhàditi / sahànavasthànàdatyarthaþ / pratipattaryekasmin ÷ame udbuddhe tadavyavadhànena ràgodbodhàsambhavàditi bhàvaþ / ataþ ÷àntavibhàve varõite tadanantarameva ÷çïgàràdivibhàvavarõanaü na kàyam / virodhirasasyetyàdigranthaü ayaü cànyo rasabhaïgaheturyatprastutarasàpekùayà vastuno 'nyasya katha¤cidanvitasyàpi vistareõa kathanam / yathà vipralambha÷çïgàre nàyakasya kasyacadvarõayitumupakrànte kaveryamakàdyalaïkàranibandhanarasikatayà mahatà prabandhena parvatàdivarõane / ayaü càparo rasabhaïgaheturavagantavyo yadakàõóa locanam tatparigraho 'sambhavanãya eva tadanutthànaprasaïgàt / vyabhicàritayà tu paragraho bhavatyeva / ata eva sàmànyena bhàvagrahaõam / vairàgyakathàmirita vairàgya÷abdena nirvedaþ ÷àntasya yaþ sthàyã sa uktaþ / yathà---'prasàde vartasva prakañaya mudaü santyaja ruùam' ityàdyupakramyàrthàntaranyàso 'na mugdhe pratyetuü prabhavati gataþ kàlahariõaþ' iti / manàgapa nirvedànuprave÷e sati ratervicchedaþ / j¤àtaviùayasatattvo hi jãvitasarvasvàbhimànaü kathaü bhajeta / na hi j¤àta÷uktikàrajatatattvastadupàdeyadhiyaü bhajate çte saüvçtimàtràt / kathàbhiriti bahuvacanaü ÷àntarasasya vyabhicàriõo dhçtiü matiprabhçtãn saïgçhõàta / nanvanyadanunmattaþ kathaü varõayet, kimuta vistarata ityàha---katha¤jidanvitasyeti bàlapriyà vivçõoti---virodhina ityàdi / tadanutthànaprasaïgàditi / tasya sthàyitvenotthàne prasaïgasyàbhàvàdityarthaþ / tadutthàne prakçtasthàyino vicchedaþ syàditi bhàvaþ / sàmànyenetyàdi / svata eva vyabhicàriõaþ vyabhicàratvena sthàyina÷ca bodhanàya bhàva iti sàmànyata uktamityathaþ / prasàda iti / kàvyaprakà÷e 'pyudàhçto 'yaü ÷lokaþ / 'priye ÷uùyantyaïgànyabhçtamiva te si¤citu vacaþ / nidhànaü saukhyànàü kùaõamabhimukhaü sthàpaya mukham' iti dvitãyatçtãyapàdau / he mugdhe vivekarahite, gataþ kàla eva hariõaþ asthiratvàt pratyetuü pratyàgantum na prabhavati sa punarnàgacchatãtyarthaþ / atra ÷àntasya vibhàvaþ kàlànityatvalakùaõo nibandhaþ tatprakà÷ito nirvedo vyabhicàrã cetyato 'tra virodhirasavibhàvabhàvayoþ parigrahaþ sa ca prakçtarasapratikåla ityàha---manàgapãtyàdi / nirvedànuvedhe iti ca pàñhaþ / vicchada iti / bhavediti ÷eùaþ / atra hetumàha---j¤àtetyàdi / j¤àtaü viùayàõàü satatvaü duþkhami÷ritatvapariõàmavirasatvàdinà heyatvaråpaü tattvaü yena saþ / jãvitasarvasvàbhimànamiti / vanitàdau viùaya iti ÷eùaþ / bhajetetyatra karotviti ca pàñhaþ / dçùñàntamàha--na hãtyàdi / ÷uktau bhàsamànaü rajataü ÷uktikàrajatamityucyate, j¤àtaü ÷uktikàrajatatatvaü yena saþ / taditi / tadvi÷eùyakopàdeyatvabuddhimityarthaþ / saüvçtimàtràdçta iti / saüvçttyaiva tatropàdeyatvabuddhiü bhajata iti bhàvaþ / saüvçtiravidyà bhramaråpà tadvçttirvà vçttau 'katha¤cidanvitasye'ti / yayà kayàpi vidhayà prakçtena sambaddhasyetyarthaþ / etadgranthamavatàrayati---nanvityàdi / api tàvaditi ÷abdàbhyàmiti / eva vicchittiþ rasasyàkàõóa eva ca prakà÷anam / tatrànavasare viràmo rasasya yathà nàyakasya kasyacitspçhaõãyasamàgamayà nàyikayà kayàcitparàü paripoùapadarvã pràpte ÷çïgàre vidite ca paramparànuràge samàgamopàyacintocitaü vyavahàramutsçjya svatantratayà vyàpàràntaravarõane / anavasare ca prakà÷anaü rasasya yathà pravçtte pravçttavividhavãrasaïkùaye kalpasaïkùayakalpe saïgrame ràmadevapràyasyàpi tàvannàyakasyànupakràntavipralambha÷çïgàrasya nimittamucitamantareõaiva ÷çïgàrakathàyàmavatàravarõane / na caivaüvidhe viùaye daivavyàmohitatvaü kathàpuruùasya parihàro yato rasabandha eva kaveþ pràdhànyena pravçttinibandhanaü yuktam / itivçttavarõanaü tadupàya evetyuktaü pràk 'àlokàrthã yathà dãpa÷ikhàyàü yatnavà¤janaþ' ityàdinà / ata eva cetivçttamàtravarõanapràdhànye 'ïgàïgibhàvarahitarasabhàvanibandhena ca kavãnàmevaüvidhàni skhalitàni bhavantãti rasàdiråpavyaïgyatàtparyamevaiùàü locanam vyàpàràntareti / yathàvatsaràjacarite caturthe 'ïke--ratnàvalãnàmadheyamapyagçïõato vijayavarmavçttàntavarõane / api tàvaditi ÷abdàbhyàü duryodhanàdestadvarõanaü dåràpàstamiti veõãsaühàre dvitãyàïkamevodàharaõatvena dhvanati / ata eva vakùyati--'daivavyàmohitatvam' iti / pårvaü tu sandhyaïgàbhipràyeõa pratyudàharaõamuktam / kathàpuruùasyeti pratinàyakasyeti yàvat / ata eva ceti / yato rasabandha eva mukhyaþ kavivyàpàraviùayaþ itivçttamàtravarõanapràdhànye bàlapriyà ràmadevapràyasyàpi tàvadityatratyàbhyàü tàmyàmityarthaþ / dhvanatãtyanenàsya sambandhaþ / tadvarõanamiti / saïgràme pravçtte nimittamucitamantareõaiva ÷çïgàravarõanamityarthaþ / ata eveti / dvitãyàïkasya udàharaõatvena dhvananàdevetyarthaþ / daivavyàmohitatvamiti / daivena vyàmohitaþ kçtyàkçtyavivekaràhityaü pràpitastatvamityarthaþ / veõãsaühàre duryodhanasya tadgamyata iti bhàvaþ / yathà veõãsaühàre iti pårvamuktamanyàbhipràyeõeti smàrayati--pårvamityàdi / kathàpuruùasyetyanena vivakùitamàha--pratinàyakasyeti / na tu pradhànanàyakasyetyarthaþ / tasya tathàtvenaucityàpàtàditi bhàvaþ / vçttau 'rasabandha' iti prathamàntaü rasànukåla÷abdàrthanibandha ityarthaþ / pravçttinibandhanamiti / pravçttiviùaya ityarthaþ / yadvà rasabandhe iti saptamyantam / 'pravçttinibandhanaü' pravçtteþ sambandho viùayatetyarthaþ / 'ata eve'tyasyàrabdha ityanena sambandhaþ / locane vyàcaùñe---yata ityàdi / vçttau pràdhànye sati yadibandhanaü tasminniti sambandhaþ / yuktamiti yatno 'smàbhiràrabdho na dhvanipratipàdanamàtràbhinive÷ena / puna÷càyamanyo rasabhaïgaheturavadhàraõãyo yatparipoùaü gatasyàpi rasasya paunaþ--punyena dãpanam / ubhayukto hi rasaþ svasàmagrãlabdhaparipoùaþ punaþ punaþ paràmç÷yamàõaþ parimlànakusumakalpaþ kalpate / tathà vçttervyavahàrasya yadanaucityaü tadapi rasabhaïgahetureva / yathà nàyakaü prati nàyikàyàþ kasyà÷ciducitàü bhaïgimantareõa svayaü sambhogàbhilàùakathane / yadi và vçttãnàü bharataprasiddhànàü kai÷ikyàdãnàü kàvyàlaïkàràntaraprasiddhànàmupanàgarikàdyànàü và yadanaucityamaviùaye nibandhanaü tadapi rasabhaïgahetuþ / evameùàü rasavirodhinàmanyeùàü cànayà di÷à svayamutprekùitànàü parihàre satkavibhiravahitairbhavitavyam / parikara÷lokà÷càtra--- mukhyà vyàpàraviùayàþ sukavãnàü rasàdayaþ / teùàü nibandhane bhàvya taiþ sadaivàpramàdibhiþ // nãrasastu prabandho yaþ so 'pa÷abdo mahàn kaveþ / sa tenàkavireva syàdanyenàsmçtalakùaõaþ // locanam sati yadaïgàïgibhàvarahitànàmavicàritaguõapradhànabhàvànàü rasabhàvànàü nibandhanaü tannimittàni skhalitàni sarve doùà ityarthaþ / na dhvanipratipàdanamàtreti / vyaïgyo 'rtho bhavatu mà và bhåt kastatràbhinive÷aþ? kàkadantaparãkùàpràyameva tatsyàditi bhàvaþ / vçttyanaucityameva cetibahudà vyàcaùñe tadapãtyanena ca÷abdaü kàrikàgataü vyàcaùñe / rasabhaïgahetureva ityanenaivakàrasya kàrikàgatasya bhinnakramatvamuktam / rasasya virodhàyaivetyarthaþ / nàyakaü pratãti / nàyakasya hi dhãrodàttàdibhedabhinnasya sarvathà vãrarasànuvedhena bhavitavyamiti taü prati kàtarapuruùocitamadhairyayojanaü duùñameva / teùàmiti rasàdãnàm / tairiti sukavibhiþ / so 'pa÷abda iti durya÷a ityarthaþ / nanu kàlidàsaþ bàlapriyà cakàrau vàkyàlaïkàre ityà÷ayena vyàcaùñe---itivçttetyàdi / bahudhà vyàcaùña iti / vçttervyavahàrasyetyàdinà rasabhaïgaheturityantagranthena tredhà vyàcaùña ityarthaþ / tadapãtyaneneti / tatpadottaràpi÷abdenetyarthaþ / nàyakaü prati nàyakayà svayaü sambhogàbhilàùasya kathane nibaddhe nàyakasyàdhairyayojanamàpatati, tacca duùñamiti bhàvaü vivçõoti---nàyakasyetyàdi / bhàvitavyamiti / sarveùàü vãra÷abdena vyavahàràditi bhàvaþ / kàtarapuruùeti / adhãrapuruùetyarthaþ / vçttau 'ucitàü bhaïgimantareõe' pårve vi÷çïkhalagiraþ kavayaþ pràptakãrtayaþ / tànsamà÷ritya na tyàjyà nãtireùà manãùiõà // vàlmãkivyàsamukhyà÷ca ye prakhyàtàþ kavã÷varàþ / tadabhipràyabàhyo 'yaü nàsmàbhirdar÷ito nayaþ // iti / _________________________________________________________ vivakùite rase labdha-pratiùñhe tu virodhinàm / bàdhyànàm aïga-bhàvaü và pràptànàm uktir acchalà // DhvK_3.20 // __________ vivakùite rase labdhapratiùñhe tu virodhinàm / bàdhyànàmaïgabhàvaü và pràptànàmuktiracchalà // 20 // svasàmagnyà labdhaparipoùe tu vivakùite rase virodhinàü virodhirasàïgànàü bàdhyànàmaïgabhàvaü và pràptanàü satàmuktiradoùà / bàdhyatvaü hi virodhinàü ÷akyàbhibhavatve sati nànyathà / tathàca teùàmuktiþ prastutarasaparipoùàyaiva sampadyate / aïgabhàvaü pràptànàü ca teùàü virodhitvameva nivartate / aïgabhàvapràptirhi teùàü svàbhàvikã samàropakçtà và / tatra yeùàü naisargikã teùàü tàvaduktàvavirodha eva / yathà vipralambha÷çïgàre tadaïgànàü locanam paripoùaü gatasyàpi karuõasya rativilàseùu paunaþpunyena dãpanamakàrùãt, tatko 'yaü rasavirodhinàü parihàranirbandha ityà÷aïkyàha--pårva iti / na hi vasiùñhàdibhiþ katha¤cidyadi smçtimàrgastyaktastadvayamapi tathà tyajàmaþ / acintyahetukatvàduparicaritànàmiti bhàvaþ / iti ÷abdena parikara÷lokasamàptiü såcayati // 19 // evaü virodhinàü parihàre sàmànyenokte pratiprasavaü viyataviùayamàha---vivakùita itã / bàdhyànàmiti / bàdhyatvàbhipràyeõàïgatvàbhipràyeõa vetyarthaþ / acchalà nirdeùetyarthaþ / bàdhyatvàbhipràyaü vyàcaùñe--bàdhyatvaü hãti / àïgabhàvàbhipràyamubhayathà vyàcaùñe, bàlapriyà tyenena bhaïgyà tatkathanaü duùyantàdernàyakasyeva nàyikàyà api na doùa iti dar÷itam / bhàvàrthamàha--na hãtyàdi / na hi tyajàma iti sambandhaþ / vasiùñhàdãnàü tattyàge 'pi na doùa ityàha---acintyetyàdi / acintyahetukatvàduparacaritànàmiti ca pàñhaþ / uparicaritànàmityasyotkçùñacaritànàmityarthaþ // 19 // 'bàdhyànàm' ityàdikàrikàbhàgaü vyàcaùñe---bàdhyatvetyàdi / uktirityanenàsya sambandhaþ / ubhayathà vyàcaùña iti / 'aïgabhàvapràptirhi'tyàdigranthena dvedhà vyàkhyàtavànityarthaþ / vçttau 'tadaïgànàü vyàdhyàdãnàm' iti / uktàvavirodha ityasyànuùaïgaþ / upari vàkye uktàvityasyaivànuùaïgaþ / tatpadenàtra vipralambhaparàmar÷aþ / vyàdhyàdãnàü vyàdhyàdãnàü teùà¤ca tadaïgànàmevàdoùo nàtadaïgànàm / tadaïgatve ca sambhavatyapi maraõasyopanyàso na jyàyàn / à÷rayavicchede rasasyàtyantavicchedapràpteþ / karuõasaya tu tathàvide viùaye paripoùo bhaviùyatãti cet-na; tasyàprastutatvàt prastutasya ca vicchedàt / yatratu karuõarasasyaiva kàvyàrthatvaü tatràvirodhaþ / ÷çïgàre và maraõasyàdãrghakàlapratyàpattisambhave kadàcidupanibandho nàtyantavirodhã / dãrghakàlapratyàpattau tu tasyàntarà pravàhaviccheda evetyevaüvidhetivçttopanibandhanaü rasabandhapradhànena kavinà locanam tatra prathamaü svàbhàvikaprakàraü niråpayati---tadaïgànàmiti / nirapekùabhàvatayà sàpekùabhàvavapralambha÷çïgàravirodhinyapi karuõe ye vyàdhyàdayassarvathàïgatvena dçùñàþ teùàmiti / te hi karuõe bhavantyeva ta eva ca bhavantãti / ÷çïgàre tu bhavantyeva nàpi ta eveti / atadaïgànàmiti / yathàlasyaugrajugupsànàmityarthaþ / tadaïgatve ceti / 'sarva eva ÷çïgàre vyabhicàriõa ityuktatvàdi'ti bhàvaþ / à÷rayasya strãpuruùànyatarasyàdhiùñhànasyàpàye ratirevocchidyeta tasyà jãvitasarvasvàbhimànaråpatvenobhayàdhiùñhànatvàt / prastutasyeti / vipralambhasyetyarthaþ / kàvyàrthatvamiti / prastutatvamityarthaþ / nanvevaü sarva eva vyabhicàriõa iti vighañitamityà÷aïkyàha---÷çïgàre veti / adãrghakàle yatramaraõe vi÷ràntipadabandha eva notpadyate tatràsya vyabhicàritvam / kadàciditi / yadi tàdç÷ãü bhaïgiü ghañayituü sukaveþ kau÷alaü bhavati / yathà--- tãrthe toyavyatikarabhave jahnukanyàsarayvordehanyàsàdamaragaõanàlekhyamàsàdya sadyaþ / bàlapriyà virodhirasàïgatvaü prakçtarasàïgatvaü ca dar÷ayati--nirapekùabhàvatayetyàdi / te hãti / vyàdhyàdayo hãtyarthaþ / karuõe ityàdi / karuõe bhavantyeva te eva bhavantãti dvedhà niyama ityarthaþ / nàpãtyàdi / te eveti niyamo 'pi netyarthaþ / maraõasya vipralambhàïgatvasambhave mànamàha--sarva ityàdi / àlasyaugnyajugupsàvarjàssarvaü eva vyabhicàriõa iti muninà uktatvàdityarthaþ / à÷rayaviccheda ityàdigranthaü vyàcaùñe---à÷rayasyetyàdi / vçttau--'÷çïgàre ve'tyàdi / 'maraõasye'ti / nàyakayorekasya yanmaraõaü tasyetyarthaþ / asya upanibandha ityanena sambandhaþ / 'adãraghe'ti / maraõàdårdhvamadãrgho yaþ kàlastasmiüstena và pratyàpattiþ nàyakayoþ samàgamastatsambhave satãtyarthaþ / locane bhàvamàha--yatretyàdi / vi÷ràntipadabandhaþ pratãtivi÷rànteþ pratiùñhà / tatra tathàvidhasthale / asya maraõasya / kàvyànu÷àsane 'pyevamuktam--"÷çïgàre tu maraõàdhyavasàyo tatra labdhapratiùñhe tu vivakùite rase virodhirasàïgànàü bàdhyatvenoktàvadoùo yathà--- kvàkàryaü ÷a÷alakùmaõaþ kva ca kulaü bhåyo 'pi dç÷yeta sà doùàõàü pra÷amàya me ÷rutamaho kope 'pi kàntaü mukham / kiü vakùyantyapakalmaùàþ kçtadhiyaþ svapne 'pi sà durlabhà cetaþ svàsthyamupaihi kaþ khalu yuvà dhanyo 'dharaü pàsyati // locanam pårvàkàràdhikacaturayà saïgataþ kàntayàsau lãlàgàreùvaramata punarnandanàbhyantareùu // atra sphuñaiva ratyaïgatà maraõasya / ata eva sukavinà maraõe padabandhamàtraü na kçtam, anådyamànatvenaivopanibandhanàt / padabandhanive÷e tu sarvathà ÷okodaya evàtiparimitakàlapratyàpattilàbhe 'pi atha dåraparàmar÷akasahçdayasàmàjikàbhipràyeõa maraõasyàdãrghakàlapratyàpatteraïgatocyate, hanta tàpasavatsaràje 'pi yaugandharàyaõàdinãtimàrgàkarõanasaüskçtamatãnàü vàsavadattàmaraõabuddherevàbhàvàtkaruõasya nàmàpi na syàdityalamavàntareõa bahunà / tasmàddãrghakàlatàtra padabandhalàbha eveti mantavyam / evaü naisargikàïgatà vyàkhyàtà / samàropitatve tadviparãtetyarthalabdhatvàtsvakaõñhena na vyàkhyàtà / evaü prakàratrayaü vyàkhyàya krameõodàharati---tatretyàdinà / kvàkàryamiti / bàlapriyà maraõàdårdhvaü jhañiti punaryogo và nibadhyata'iti / tãrtha iti raghuvaü÷astham / dehatyàgàditi ca pàñhaþ / kàntayà indumatyà / asau ajaþ / ratyaïgateti / ramaõàïgatetyarthaþ / maraõasyeti / dehatyàgàdityanena dar÷itasya maraõasyetyarthaþ / prapårva÷lokena saïgamà÷àyà varõitatvàdatra maraõasya vipralambhàïgatvaü sphuñamiti bhàvaþ / padabandhaþ pratãtavi÷rànteþ padabandhaþ / anådyamànatveneti / dehatyàgàdityaneneti bhàvaþ / atãti / atiparimito 'lyalpaþ kàlastena pratyàpatteþ saïgamasya làbhaþ sambhavaþ pratãtirvà tasminnapãtyarthaþ / ÷okodaya evetyanenàsya sambandhaþ / sahçdayànàü ÷okacarvaõaiva bhavediti tadarthaþ / kecidadãrghakàletyàdigranthasya bhàvamanyathà vyàcakùaye, tadanuvadannàha--athetyàdi / atheti pra÷ne / prativakti--hantetyàdi / ayuktakathanahetuko viùàdo vismayo và hantetyanena prakà÷yate / svamatenopasaüharati---tasmàdityàdi / dãghati / dãrghakàlatàpadàrtho 'tra maraõe sahçdayapratãtivi÷rànteþ padabandha evetyarthaþ / samàràpità tviti / aïgateti ÷eùaþ / etadviparãteti / vàstavàïgatvàbhàvànnaisargikàïgatà viparãtetyarthaþ / vyàkhyàteti / padar÷itetyarthaþ / vçttau 'tasye'tyàdi / 'tasya'÷çïgàrasya / yathà và puõóarãkasya mahà÷vetàü prati pravçttanirbharànuràgasya dvitãyamunikumàropade÷avarõane / svàbhàvikyàmaïgabhàvapràptàvadoùo yathà--- bhramimaratimalasahçdayatàü pralayaü mårcchàü tamaþ ÷arãrasàdam / maraõaü ca jaladabhujagajaü prasahya kurute viùaü viyoginãnàm // ityàdau / samàropitàyàmapyavirodho yathà---'pàõóukùàmam' ityàdau / yathà và---'kopàtkomalalolabàhulatikàpà÷ena' ityàdau / iyaü locanam vitarka autsukyena matiþ smçtyà ÷aïkà dainyena dhçti÷cintayà ca bàdhyate / etacca dvitãyoddyotàrambha evoktamasmàbhiþ / dvitãyeti / vipakùãbhåtavairàgyavibhàvàdyavadhàraõe 'pi hya÷akyavicchedatvena dàróhyamevànuràgasyoktaü bhavatãti bhàvaþ / samàropitàyàmiti / aïgabhàvapràptàviti ÷eùaþ / pàõóukùàmaü vaktraü hadayaü sarasaü tavàlasaü ca vapuþ / àvedayati nitàntaü kùetriyarogaü sakhi hçdantaþ // atra karuõocito vyàdhiþ ÷leùabhaïgyà sthàpitaþ kopàditi badhveti hanyata iti ca raudrànubhàvanàü råpakabalàdàropitànàü tadanirvàhàdevàïgatvam / tacca pårvamevoktaü 'nàtinirvahaõaiùità' ityatràntare / bàlapriyà 'antarà' madhye / 'pravàhavicchedaþ' anusandhànadhàràyà viccheda ityarthaþ / locane---vipaj¤ãbhåteti / anuràgasya virodhibhåtetyarthaþ / anuràgasyeti / puõóarãkagatànuràgasyetyarthaþ / vçttau 'bhramim' iti / idaü pàõóivatyàdi ca kàvyaprakà÷e 'pyudàhçtam / bhramirnàma di÷àü bhramaõamiva dar÷ayannàntaraþ ka÷cidvikàraþ / pralayonaùñaceùñatà, mårchà bàhyàbhyantarendrayavçttinirodhaþ / tamaþ àndhyam / jalada eva bhujagastajjam / viùaü jalameva garalam / atra karuõocatavyàdheranubhàvànàü bhramyàdãnàü vipralambhe 'pi sambhavànnaisargikã aïgatà / pàõóukùàmamiti / hçdayaü uraþ / sarasaü annarasasahitaü, yadvà--candanàdirasasahitam / alasaü bàhyakriyàyàmakùamam / kùetriyo dehàntare cikitsyo 'sàdhya iti yàvat / rogaþ gadaþ / kùetriyo rogaþ kùayaroga iti kecit tam / àvedayatãti / vaktràdãnàü pratyekamanvayàbhipràyeõaikavacanàntatayà nirde÷aþ / atra karuõocitavyàdheþ vipralambhe samàropàdaïgatetyàha locane - atretyàdi / ÷leùabhaïgyeta / ubhayasàdhàraõànubhàvapradar÷anenetyarthaþ / sthàpita iti / àropeõàïgatayà pradar÷ita ityarthaþ / badhvetãtyàdi / bandhanàdãnàmityarthaþ / tadanirvàhàditi / råpakànirvàdityarthaþ / aïgatvamiti / ÷çïgàràïgatvamityarthaþ / vçttau aïgabhàvagamanaü yadiyaü càïgabhàvapràptiranyà yadàdhikàrikatvàtpradhàna ekasminvàkyàrthe rasayorbhàvayorvà parasparavirodhinordvayoraïgabhàvagamanaü tasyàmapi na doùaþ / yathoktaü 'kùipto hastàvalagnaþ' ityàdau / kathaü tatràvirodha iti cet, dvayorapi tayoranyaparatvena vyavasthànàt / anyaparatve 'pi virodhinoþ kathaü virodhanivçttiriti cet, ucyate-- vidhau viruddhasamàve÷asya locanam anyeti / caturtho 'yaü prakàra ityarthaþ / pårvaü hi virodhinaþ prastutarasàntare 'ïgatoktà, adhunà tu dvayorvirodhinorvastvantare 'ïgabhàva iti ÷eùaþ / kùipta iti / vyàkhyàtametat 'pradhàne 'nyatra vàkyàrthe' ityatra / nanvanyaparatve 'pi svabhàvo na nivartate, svabhàvakçta eva ca virodha ityabhapràyeõàha--anyaparatve 'pãti / virodhinorati / tatsvabhàvayoriti hetutvàbhipràyema vi÷eùaõam / ucyata iti / ayaü bhàvaþ---sàmagrãvi÷eùapatitatvena bhàvànàü virodhàvirodhau na svabhàvamàtranibandhanau ÷ãtoùõayorapi virodhàbhàvàt / vidhàviti / tadeva kuru mà kàrùãriti bàlapriyà cànyà aïgabhàvapràptiriti sambandhaþ / 'tasyàmapo'ti / tathàvidhàïgabhàvapràptàvapãtyarthaþ / anyetyasya vivaraõaü locane---caturtha iti / pårvoktàdvi÷eùaü dar÷ayati---pårvamityàdi / virodhina iti / virodhirasàïgàsyetyarthaþ / rasàntare rasavi÷eùe vastvantara iti / prastute ityanuùajyate / anyaparatve 'pãti / anyàïgatve 'pãtyarthaþ / àheti / pçcchatãtyarthaþ / vi÷eùaõamiti / anuùajyamànayordvayorityasya vi÷eùaõamityarthaþ / ayaü bhàvaþ vidhàvityàdigrandhasyàyaü bhàvàrthaþ / ka ityatràha--sàmagrãtyàdi / ayamarthaþ---padàrthànàü madhye kasyacitkenacitsaha virodha÷càvirodha÷ca svabhàvamàtrakçtau na, kintu sàmagrãvi÷eùànuprave÷enàpi sambhavataþ / atra tadvirodho nàma tadasàmànàdhikaraõyaü tadutpattipratibandha÷ca ghañatvàdãnàü pañatvàdibhi÷÷ãtaspar÷adãnàmuõõaspar÷àdibhi÷ca sahàsàmànàdhikaraõyaråpo virodhaþ svabhàvakçtaþ / evaü teùàü dravyatvàdibhiþ råpàdiguõai÷ca saha sàmànàdhikaraõyaråpàvirodha÷ca bodhyaþ / ÷ãtaspar÷àsaurabhagandhàdãnàü svà÷rayàrabdhadravye uõõaspar÷àsaurabhagandhàdyutpattipratibandharåpastadvirodhassàmagrãvi÷eùànuprave÷akçtaþ, evaü ÷ãtoõõaspar÷ayoravirodhaþ komalabhaktotpattisàmagrãvi÷eùànuprave÷akçtobodhyaþ / vithisthale pravçttisàmagrãü niùedhasthale nivçttisàmagrãü càdàya tadanuprave÷ena virodhàvirodhau gràhyàviti / ÷ãtoõõayoriti / ÷ãtoõõaspar÷ayorityarthaþ / virodhàbhàvàditi / sàmagrãvi÷eùànuprave÷eneti ÷eùaþ / vidhàvatyaderdçùñantamàha--tadevetyàdi / tadityanenaikaü karma vivakùitam / ekadeti ÷eùaþ / iti yatheti / iti vidhauduùñatvaü yathà tathetyarthaþ / karaõàkaraõayorekenaikadànuùñhàtuma÷akyatvàditi bhàvaþ / upaùñambhakamàha - ata evetyàdi / duùñatvaü vànuvàde / locanam yathà / vidhi÷abdenàtraikadà pràdhànyamucyate / ata evàtiràtre ùoóa÷inaü gçhõantãti viruddhavidhirvikalpaparyavasàyãti vàkyavidaþ / anuvàda iti / anyàïgatàyàmityarthaþ / bàlapriyà ata eva viruddhàyorekatraikadà pràdhànyasya duùñatvàdeva / atiràtra ityàdi / atiràtre atiràtrayàge ùoóa÷inaü somapàtravi÷eùam gçhõanti yathà---- ehi gaccha patottiùñha vada maunaü samàcara / evamà÷àgrahagrastaiþ krãóanti dhanino 'rthibhiþ // ityàdau / atra hi vidhipratiùedhayoranådyamànatvena samàve÷e na virodhastathehàpi bhaviùyati / ÷loke hyasminnãrùyàvipralambha÷çïgàrakaruõavastunorna vidhãyamànatvam / tripuraripuprabhàvàti÷ayasya vàkyàrthatvàttadaïgatvena ca tayorvyavasthànàt / locanam krãóàïgatve na hyatra viruddhànàmarthànàmabhidhànamiti ràjanikañavyavasthitàtatàyidvayanyàyena viruddhànàmapyanyamukhaprekùitàparatantrãkçtànàü yena virodhaþ syàt / kevalaü viruddhatvàdaruõàdhikaraõasthityà bàlapriyà gçhõãyuþ iti ùoóa÷igrahaõaü vihitam / puna÷ca "nàtiràtre ùoóa÷inaü gçhõàtã"tyanena tanniùiddha¤ceti yadyapi grahaõàgrahaõayorviruddhayorvidhiþ, tathàpi sa vidhiþ ùoóa÷inaü gçhõãyànna gçhõãyàdvà iti vikalpe paryavasyatãtyarthaþ / vçttau---'ehã'ti / he arthin tvamehi àgaccha / 'eva'miti / uktaprakàreõetyarthaþ / 'à÷e'ti / à÷àrupairgrahairgrastàstairityarthaþ / 'arthibhiþ' yàcakaiþ dhaninaþ krãóantãti sambandhaþ / atra ehãti krãóanti gaccheti krãóantãtyàdirãtyà bhàvàbhàvaråpayorapi gamanàgamanàdyoþ pradhànabhåtakrãóàyàü prakàratayànvayena tadaïgatvànna duùñatvamiti dar÷ayannàha locane--krãóàïgatvenetyàdi / atreti / ehãtyàdi÷loka ityarthaþ / viruddhànàmarthànàmiti / ekadaikatra viruddhayoþ gamanàgamanayoþ patanotthànayorvacanamaunayo÷càrthànàmityarthaþ / itãti hetau / ràjeti / ràjanikañavyavasthitau ràjà÷rayatvena sthitau yàvàtatàthinau mitho vaireõa vadhodyatau puruùau tayordveyaü tannyàyenetyarthaþ / anyeti / anyamukhaprekùità anyàyattatà tayà paratantrãkçtànàmupasarjanãkçtànàmityarthaþ / autena krameõa ehi gacchetyàdi÷rutikramema yaþ svàtmanàü paràmar÷aþ pratãtaþ tasmin satyapi / avi÷ràmyatàmiti / svàtmani pratãtivi÷ràntimalabhamànànàmityarthaþ / krãóàyàmaïgatvenànvayàditi bhàvaþ / paraspararåpeti / parasparasya yadråpaü svabhàvaþ taccintàyàü kà kathà taccintà nodetyevetyarthaþ / vi÷eùamàha--kevalamityàdi / aruõeti / aruõàdhikaraõanyàyenetyarthaþ / sambhàvyata ityanenàsya sambandhaþ / aruõayetyàdividhivàkye kàrakàõàü bhàvanànvayaniyamànmitho 'nanvitànàmevàruõyapiïgàkùãtvàdãnàü karaõavibhaktyantapadàrthànàü somakrayaõabhàvanàyàü karaõatvenàdàvanvayaþ, pa÷càt parasparànvayaþ--- na ca raseùu vidhyanuvàdavyavahàro nàstãti ÷akyaü vaktum, teùàü vàkyàrthatvenàbhyupagamàt / vàkyàrthasya vàcyasya ca yau vidhyanuvàdau tau locanam yo vàkyãya eùàü pà÷càtyaþ sambandhaþ sambhàvyate sa vighañatàm / nanu pradhànatayà yadvàcyaü tatra vidhiþ / apradhànatvena tu vàcye 'nuvàdaþ / na ca rasasya vàcyatvaü tvayaiva soóhamityà÷aïkamànaþ pariharati---na ceti / pradhànàpradhànatvamàtrakçtau vidhyanuvàdau, tau ca vyaïgyatàyàmapi bhavata eveti bhàvaþ / mukhyatayà ca rasa eva kàvyavàkyàrtha ityuktam / tenàmukhyatayà yatra so 'rthastatrànådyamànatvaü rasasyàpi yuktam / yadi vànådyamànavibhàvàdisamàkùiptatvàdrasasyànådyamànatà tadàha---vàkyàrthasyeti / balapriyà yà gaussà aruõà piïgàkùãtyàdi / spaùñamidaü mãmàüsàparibhàùàdau / vàkyãya iti / vàkyapratipàdya ityarthaþ / eùàmityàdi / ya àgacchati sa gacchatãtyàdipàrùñhikànvaya ityarthaþ / viruddhatvàtsa kevalaü vighañatàmiti sambandhaþ / vçttau 'vidhipratiùedhayo'riti / gamanàgamanàdyoratyarthaþ / 'anådyamànatvene'ti / krãjàvidhàne iti ÷eùaþ / tathetyàdyuktameva vivçõoti---'÷loka' ityàdi / 'vidhãyamànatva'miti / pràdhànyamityarthaþ / 'na ce'tyàdyabhyupagamàdityantaü granthamavatàrayati locane---nanvityàdi / yadvàcyamiti / yo vàcyàrtha ityarthaþ / tatra vidhiriti / tasya vidhiranuvàda÷ceti bhàvaþ / teùàmityàdiparihàragranthasya bhàvamàha--pradhànetyàdi / yuktamityantena / vidhyanuvàdàviti / arthasyeti ÷eùaþ / vyaïgayatàyàmapi vyaïgyatve satyapi / kutrànådyamànatvaü rasasyetyatràha---mukhyatayetyàdi / so 'rthaþ vyaïgyàrthaþ / yadiveti pakùàntaradyotakam / tadàkùiptànàü rasànàü kena vàryete / yairvà sàkùàtkàvyàrthatà rasàdãnàü nàbhyupagamyate, taisteùàü tannibhittatà tàvadava÷yamabhyupagantavyà / tathàpyatra ÷loke na virodhaþ / yasmàdanådyamànàïganimittobhayarasavastusahakàriõo vidhãyamànàü÷àdbhàvavi÷eùapratãtirutpadyate tata÷ca na ka÷cidvirodhaþ / dç÷yate viruddhobhayasahakàriõaþ kàraõàtkàryavi÷eùotpattiþ viruddhaphalotpàdanahetutvaü hi yugapadekasya kàraõasya viruddhaü na tu viruddhobhayasahakàritvam / locanam yadi và mà bhådanådyamànatayà viruddhayo rasayoþ samàve÷aþ, sahakàritayà tu bhaviùyatãti sarvathàviruddhayoryuktiyukto 'ïgàïgibhàvo nàtra prayàsaþ ka÷ciditi dar÷ayati--yaivati / tannimittateti / kàvyàrtho vibhàvàdirnimittaü yeùàü rasàdãnàü te tathà teùàü bhàvastattà / anådyamànà ye hastakùepàdayo rasàïgabhåtà vibhàvàdayastannimittaü yadubhayaü karuõavipralambhàtmakaü rasavastu rasasajàtãyaü tatsahakàri yaseya vidhãyamànasya ÷àmbhava÷aravahnijanitaduritdàhalakùaõasya tasmàdbhàvavi÷eùepreyolaïkàraviùaye bhagavatprabhàvàti÷ayalakùaõe pratãtiriti saïgatiþ / viruddhaü yadubhayaü vàritejogataü ÷ãtoùõaü tatsahakàri yasya taõóulàdeþ kàraõasya tasmàtkàryavi÷eùasya komalabhaktakaraõalakùaõasyotpattirdç÷yate / sarvatra hãtthameva kàryakàraõabhàvo bãjàïkuràdau nànyathà / nanu virodhastarhi sarvatràki¤citkaraþ syàdityà÷aïkyàha---viruddhaphaleti / tathà càhuþ---'nopàdànaü viruddhasya' iti / nanvabhineyàrthe kàvye yadãdç÷aü vàkyaü bhavettadà bàlapriyà anvityàdi / anådyamànairvibhàvàdibhiþ samàkùiptatvàdyva¤citatvàdityarthaþ / tadàha tadabhipràyeõàha / 'tannimittate'tyetadyvàcaùñe---kàvyetyàdi / anådyamànàïgetyàdikaü kùipta ityàdi÷loke yojayan vyàcaùñe---anådyamànà ityàdi / hastakùepàdayo vibhàvàdaya ityatra yathàsaükhyenànvayo na vivakùitaþ / hastakùepasyànubhàvatvàt anubhàvàdaya iti và pàñhaþ / tannimittamiti / te nimittàni yasya tadityarthaþ / rasasajàtãyamiti / rasàtmakaü sthàyyàtmakaü vetyarthaþ / yasya vidhãyamànàü÷asyetyasyaiva vivaraõam---÷àmbhavetyàdi / vidhãyamànàü÷àditi vi÷eùyasannidhànena yasya vidhãyamànàü÷asyeti vyàkhyàtaü, tadetaddar÷ayitumàha---tasmàditi / bhàvavi÷eùapratãtirityetadyvàcaùñe---bhàvetyàdi / bhàvavi÷eùe ityasya vivaraõam---preyo 'laïkàraviùaya iti / sa ka ityatràha---bhagavadityàdi / sarvatretyàdi / tejojalàdyàtmakaviruddhobhayasahakàriõa eva bãjàderaïkuràdikàryotpattiriti bhàvaþ / nopàdànamiti / notpàdanamiti pàñhena bhàvyamiti pratibhàti / evaüvidhavridedhapadàrthaviùayaþ kathamabhinayaþ prayoktavya iti cet, anådyamànaivaüvidhavàcyaviùaye yà vàrtà sàtràpi bhaviùyati / evaü vidhyanuvàdanayà÷rayeõàtra ÷loke parihçtastàvadvirodhaþ / kiü ca nàyakasyàbhinandanãyodayasya kasyacitprabhàvàti÷ayavarõane tatpratipakùàõàü yaþ karuõo rasaþ sa parãkùakàõàü na vaiklavyamàdadhàti locanam yadi samastàbhinayaþ kriyate tadà viruddhàrthaviùayaþ kathaü yugapadabhinayaþ kartuü ÷akya ityà÷ayenà÷aïkamàna àha--evamiti / etatpariharati---anådyamàneti / anådyamànamevaüvidhaü viruddhàkàraü vàcyaü yatra tàdç÷o yo viùayaþ 'ehi gaccha patottiùñha' ityàdistatra yà vàrtà sàtràpãti / etaduktaü bhavati---'kùipto hastàvalagna' ityàdau pràdhànyena bhãtaviplutàdidçùñyupapàdanakrameõa pràkariõakastàvadarthaþ pradar÷ayitavyaþ / yadyapyatra karuõo 'pi paràïgameva tathàpi vipralambhàpekùayà tasya tàvannikañaü pràkaraõikatvaü mahe÷varaprabhàvaü prati sopayogatvàt / vipralambhasya tu kàmãvetyutprekùopamàbalenàyàtasya dåratvàt / evaü ca sàsranetrotpalàbhiratyantaü pràdhànyena karuõopayogàbhinayakrameõa le÷atastu vipralambhasya karuõena sàdç÷yàtsåcanàü kçtvà / kàmãvetyatra yadyapi praõayakopocito 'bhinayaþ kçtastathàpi tataþ pratãyamàno 'pyasau vipralambhaþ samanantaràbhinãyamàne sa dahatu duritamityàdau sàñopàbhinayasamarpito yo bhagavatprabhàvastatràïgatàyàü paryavasyatãti na ka÷cidvirodhaþ / etaü virodhaparihàramupasaüharati---evamiti / viùayàntare tu prakàràntareõa virodhaparihàramàha---ki¤ceti / parãkùakàmàmiti sàmàjikànàü viveka÷àlinàm / na vaiklavyamiti / na tàdç÷e viùaye cittadrutiritepadyate karuõàsvàdavi÷ràntyabhàvàt / kintu vãrasya yo 'sau krodho vyabhicàratàü pratipadyate tatphalaråpo 'sau karuõarasaþ / svakàraõàbhivya¤janadvàreõa vãràsvàdàti÷aya eva paryavasyati / bàlapriyà naña÷ikùàrthaü vivçõoti---etaduktamityàdi / pradar÷ayitavyaþ abhinetavyaþ / utprekùàpamàbaleneti / utprekùàyà upamàyà và balenetyarthaþ / kçtvà abhinaya iti sambandhaþ / ÷aïkate---kàmãtyàdi / samàdhatte---tathàpãtyàdi / kçta iti / kçtiviùaya ityarthaþ / bhavediti ÷eùaþ / ki¤cetyàdigranthamavatàrayati---viùayàntare 'pãtyàdi / viùayàntare sthalàntare kuravaketyàdau / prakàràntareõeti / pa¤camena prakàreõetyarthaþ / àheti / prasaïgàdàhetyarthaþ / tàdç÷e viùaya iti / kuravaketyàdadyudàharaõàdàvityarthaþ / vaiklavyamityasya pratyuta prãtyati÷ayanimittatàü pratipadyata ityatastasya kuõñha÷aktikatvàttadvirodhavidhàyino na ka÷ciddoùaþ / tasmàdvàkyàrthãbhåtasya rasasya bhàvasya và virodhã rasavirodhãti vaktuü nyàyyaþ, na tvaïgabhåtasya kasyacit / locanam yathoktam--'raudrasya caiva yatkarma sa j¤eyaþ karuõo rasaþ' iti / tadàha---prãtyati÷ayeti / atrodàharaõam--- kurabaka kucàghàtakrãóàsukhena viyujyase bakulaviñapin smartavyaü te mukhàsavasevanam / caraõaghañanà÷ånyo yàsyasya÷oka sa÷okatà- miti nijapuratyàge yasya dviùàü jagaduþ strayaþ // bhàvasya veti / tasmin rase sthàyinaþ pradhànabhåtasya vyabhicàriõo và yathà vipralambha÷çïgàra autsukyasya / bàlapriyà vivaraõam---cittadrutiriti / kuravaketi / mukhàsavasevanamityapi pàñhaþ / sa pàdàghàtàda÷okastilakakuravakau vãkùaõàlaïganàbhyàm strãõàü spar÷àtpriyaïgurvikasati bakula÷÷ãdhugaõóåùasekàt // iti vacanamatrànusandheyam / vçttau 'karuõo rasa'iti / nibadhyamàna iti ÷eùaþ / 'prãtyati÷aye'ti / vãrarasàsvàdetyarthaþ / 'tasye'ti / karuõasyetyarthaþ / 'kuõñha÷aktikatvàdi'ti / anyàïgatvena ÷akteþ kuõñhãbhàvàdityarthaþ / na doùa ityanenàsya sambandhaþ / 'tadvirodhavidhàyina' iti tasyetyasya vi÷eùaõam / vãrarasàsvàdàti÷ayavirodhavidhàyina ityarthaþ / akuõñha÷aktikatvàditi pàñhe tasyetyasya vãràsvàdasyetyarthaþ / tadvirodhavidhàyina iti pa¤jamyantaü karuõàditi ÷eùaþ / nigamayati 'tasmàdi'tyàdi / 'vàkyàrthãbhåtasye'ti / pradhànasya prastutasyetyarthaþ / 'rasavirodhãti vaktum' iti / "virodhirase"tyàdau virodhipadena vaktumityarthaþ / tathàca vàkyàrthabhåtarasàdivirodhirasasambandhiparigraho doùa iti bhàvaþ / 'na tvi'tyàdi / aïgabhåtasya kasyacidrasasya bhàvasya và virodhã rasavirodhãti vaktuü na nyàyya ityarthaþ / tathàcàïgabhåtasya kasyacidvirodhã yo lasaþ tatsambandhiparigraho na doùa iti bhàvaþ / yathàkùiptetyàdau ÷çïgàravirodhã yaþ karuõastatsambandhiparigrahaþ / bhàvasya vetyatra bhàvapadena sthàyã vyabhicàrã ca vivakùita ityàha locane---tasminnityàdi / tasmin rase prakçtarase / vàkyàrthabhåtasyetyasya vivaraõam---pradhànabhåtasyeti / athavà vàkyàrthãbhåtasyàpi kasyacitkaruõarasaviùayasya tàdç÷ena ÷çïgàravastunà bhaïgivi÷eùà÷rayeõa saüyojanaü rasaparipoùàyaiva jàyate / yataþ prakçtimadhuràþ padàrthàþ ÷ocaniyatàü pràptàþ pragavasthàbhàvibhiþ saüsmaryamàõairvilàsairadhikataraü ÷okàve÷amupajanayanti / yathà--- locanam adhunà pårvasminneva ÷loke kùipta ityàdau prakàràntareõa virodhaü pariharati---athaveti / ayaü càtra bhàvaþ--pårvaü vipralambhakaruõayoranyatràïgabhàvagamanànnirvirodhatvamuktam / adhunà tu sa vipralambhaþ karuõasyaivàïgatàü pratipannaþ kathaü virodhãti vyavasthàpyate---tathà hi karuõo raso nàmeùñajanavinipàtàdervibhàvàdityuktam / iùñatà ca nàma ramaõãyatàmålà / tata÷ca kàmãvàrdràparàgha ityutprekùayedamuktam / ÷àübhava÷aravahniceùñitàvalokane pràktanapraõayakalahavçttàntaþ smaryamàõa idànãü vidhvastatayà ÷okavibhàvatàü pratipadyate / tadàha---bhaïgivi÷eùeti / agràmyatayà vibhàvànubhàvàdiråpatàpràpaõayà bàlapriyà atha vetyàdigranthasyàrthàntarabhramanivàraõàya tadragranthamavatàrayati---adhunetyàdi / atha veti ityasya sthàne athavetyàdinà doùàbhàva ityanteneti ca pàñhaþ / vçttau 'athave'tyàdi / 'vàkyàrthabhåtasye'ti / vàcyasyetyarthaþ / api÷abdaþ anantaroktanãtyà rasaparapoùaõe àpàtato virodhaü dyotayati 'kasyacidi'ti / vibhàvàdiråpasya kasyacidityarthaþ / 'karuõarasaviùayasya' kuõàïgasya / 'tàdç÷ena' vàcyatayà tattulyena / yadvà--virodhinà ÷çïgàravastunà ÷çïgàràïgena / uktasyodàharaõamàha---'ayam' ityàdi / kàvyaprakà÷e'pyudàhçto 'yaü ÷lokaþ / prakçte kùipta ityàdàvuktaü yojayannàha---'tadatre'tyàdi / 'vyavaharati sme'ti / karagrahaõàdikamakaroditi tadarthaþ / vçttigranthena vivakùità syàspaùñatvàdbhàvamàha locane - aya¤càtretyàdi / anyatra tripuraripuprabhàvàti÷aye / adhunà tu ityasya iti vyavasthàpyata ityanena sambandhaþ / kathaü virodhãti / karuõasya virodhã netyarthaþ / vibhàvàdityuktamiti / munineti ÷eùaþ / ramaõãyatàmåleti bahuvrãhiþ / ityutprekùayeti / idaü càtrotprekùàlaïkàra iti pakùàbhipràyeõoktam / idamuktamiti / vakùyamàõàrthaþ prakà÷ita ityarthaþ / ÷àmbhaveti / ÷àmbhavavahne÷ceùñitànàmavalokanenetyarthaþ / avalokane ityapi pàñhaþ, smaryamàõa ityanenàsya sambandhaþ / pràktaneti / pràktanaþ pårvànubhåtaþ praõayakalahavçttàntaþ karagragaõàsahanàdirittayarthaþ / smaryamàõa iti / tripurayuvatibhiriti ÷eùaþ / vidhvastatayeti / naùñatayetyarthaþ ÷okavibhàvatàmityasyànantaraü prakçùñàmiti ca kvacit pàñhaþ / pratipadyata iti / tathàcàtra vi÷iùñavai÷iùñyanyàyena vipralambhopaskçtaþ karuõaþ tripuraripuprabhàvàti÷ayaü ayaü sa ra÷anotkarùã pãnastanavimardanaþ / nàbhyårujaghanaspar÷i nãvãvisraüsanaþ karaþ // ityàdau / tadatra tripurayuvatãnàü ÷àmbhavaþ ÷aràgniràrdràparàdhaþ kàmã yathà vyavaharati sama tathà vyavahçtavànityanenàpi prakàreõàstyeva nirvirodhatvam / tasmàdyathà yathà niråpyate tatà tathàtra doùàbhàvaþ / ityaü ca---- kràmantyaþ kùayakomalàïgulivaladraktaiþ sadarbhàþ sthalãþ pàdaiþ pàtitayàvakairiva patadbàùpàmbudhautànanàþ / bhãtà bhartçkaràvalambitakaràstvadvairinàrthàdhunà dàvàgniü parito bhramanti punarapyudyadvivàhà iva // ityevamàdãnàü sarveùàmeva nirvirodhatvamavagantavyam / evaü tàvadrasàdãnàü virodhirasàdibhiþ samàve÷àsamàve÷ayorviùayavibhàgo dar÷itaþ / idànãü teùàmekaprabandhavinive÷ane nyàyyo yaþ kramastaü pratipàdayitumucyate-- locanam gràmyoktirahitayetyarthaþ / atraiva dçùñàntamàha---yathà ayamiti / atra bhåri÷ravasaþ samarabhuvi nipatitaü bàhuü dçùñvà tatkàntànàmetadanu÷ocanam / ra÷anàü mekhalàü sambhogà vasareùårdhvaü karùatãti rasanotkarùã / amunà virodhoddharaõaprakàreõa bahutaraü lakùyamupapàditaü bhavatãtyabhipràyeõàha--itthaü ceti / homàgnidhumakçtaü bàùpàmbu yadi và bandhugçhatyàgaduþkhodbhavam / bhayaü kumàrãjanocitaþ sàdhvasaþ / evamiyatàïgabhàvaü pràptànàmuktiracchaleti kàrikàbhàgopayogi niråpitamityupasaüharati---evamiti / tàvadgrahaõena vaktavyàntarasapyastãti såcayati //20// tadevàvatàrayati---idànãmityàdinà / teùàü rasànàü krama iti yojanà / bàlapriyà tadàlambitaü itibhàvaü và upaskarotãti bhàvaþ / tadàheti / uktàbhipràyeõàhetyarthaþ / agràmyatayetyasyaiva vivaraõam--vibhàvetyàdi / atra bhåri÷ravasa ityàdi / ÷loke 'sminnàyakagata÷çïgàro nàyikàgatakaruõasyàïgamityàdikaü kàvyapradãpodyotàdau draùñavyam / amuneti / uktenetyarthaþ / vivàhakàle kathaü bàùpodgama ityata àha--hometi / ayamapi ÷lokaþ kàvyaprakà÷e udàhçtaþ / kùipta ityàdàvivàtràpi sarvaü bodhyam //20// idànãü teùàmityatra teùàmitipadaü vyàcaùñe---rasànàmiti / krama ityàdi / _________________________________________________________ prasiddhe 'pi prabandhànàü nànà-rasa-nibandhane / eko raso 'ïgãkartavyas teùàm utkarùam icchatà // DhvK_3.21 // __________ prasiddhe 'pi prabandhànàü nànàrasanibandhane / eko raso 'ïgãkartavyasteùàmutkarùamicchatà // 21 // prabandheùu mahàkàvyàdiùu nàñakàdiùu và viprakãrõatayàïgàïgibhàvena bahavo rasà upanibadhyanta ityatra prasiddhau satyàmapi yaþ prabandhànàü chàyàti÷ayayogamicchati tena teùàü rasànàmanyatamaþ ka÷cidvivakùito raso 'ïgitvena vinive÷ayitavya ityayaü yuktataro màrgaþ / nanu rasàntareùu bahuùu pràptaparipoùeùu satsu kathamekasyàïgità na virudhyata ityà÷aïkyedamucyate-- _________________________________________________________ rasàntara-samàve÷aþ prastutasya rasasya yaþ / nopahanty aïgitàü so 'sya sthàyitvenàvabhàsinaþ // DhvK_3.22 // __________ rasàntarasamàve÷aþ prastutasya rasasya yaþ / nopahantyaïgitàü so 'sya sthàyitvenàvabhàsinaþ // 22// prabandheùu prathamataraü prastutaþ san punaþ punaranusandhãyamànatvena sthàyã yo rasastasya sakalabandhavyàpino rasàntarairantaràlavartibhiþ samàve÷o yaþ locanam prasiddhe 'piti / bharatamuniprabhçtibhirniråpite 'pãtyarthaþ / teùàmiti prabandhànàm / mahàkàvyàdiùvityàdi÷abdaþ prakàre / anabhineyànbhedànàha, dvitãyastvabhineyàn / viprakãrõatayeti / nàyakapratinàyakapatàkàprakarãnàyakàdiniùñhatayetyarthaþ / aïgàïgibhàvenetyekanàyakaniùñhatvena / yuktatara iti / yadyapi ramavakàràdau paryàyabandhàdau ca naikasyàïgitvaü tathàpi nàyuktatà tasyàpyevaüvidho yaþ prabandhaþ tadyathà nàñakaü mahàkàvyaü và tadutkçùñataramiti tara÷abdasyàrthaþ // 21 // nanviti / svayaü labdhaparipoùatve kathamaïgatvam? alabdhaparipoùatve và kathaü rasatvamiti rasatvamaïgatvaü cànyonyaviruddhaü teùàü càïgatvàyoge kathamekasyàïgitvamuktamiti bhàvaþ / rasàntareti / prastutasya samastetivçttavyàpinastata eva vitatavyàptikatvenàïgibhàvocitasya bàlapriyà krama ityenena teùàmityasya sambandha ityarthaþ / grasiddhe 'pãtyetadvivçõoti--bharatetyàdi / vçttigrandhaü vyàcaùñe--mahetyàdi / 'yuktatara' ityatra tarabarthaü dar÷ayati---yadyapityàdi / tathàpi ca tasyàpi nàyuktatà iti sambandhaþ / tasyàpãti / samabakàràderapãtyarthaþ / evaüvidha iti / nànàrasako 'ïgibhåtaikarasaka÷cetyarthaþ // 21 // 'nanvi'tyàdi÷aïkàgranthasya bhàvamàha---svayamityàdi / labdhaparipãùatve iti / rasàntaràõàmiti ÷eùaþ / nanvaïgatvaü màstvityatràha--teùàü cetyàdi / vçttau sa nàïgitàmupahanti / etadevopapàdayitumucyate-- _________________________________________________________ kàryam ekaü yathà vyàpi prabandhasya vidhãyate / tathà rasasyàpi vidhau virodho naiva vidyate // DhvK_3.23 // __________ kàryamekaü yathà vyàpi prabandhasya vidhãyate / tathà rasasyàpi vidhau virodho naiva vidyate // 23 // locanam rasasya rasàntarairitivçttava÷àyàtatvena parimitakathà÷akalavyàpibhiryaþ samàve÷aþ samupabçühaõaü sa tasya sthàyitvenetivçttavyàpitayà bhàsamànasya nàïgitàmupahanti, aïgitàü poùayatyevetyarthaþ / etaduktaü bhavati---aïgabhåtànyapi rasàntaràõi svavibhàvàdisàmagnyà svàvasthàyàü yadyapi labdhaparipoùàõi camatkàragocaratàü pratipadyante, tathàpi sa camatkàrastàvatyeva na parituùya vi÷ràmyati kiü tu camatkàràntaramanudhàvati / sarvatraiva hyaïgàïgibhàve 'yamevodantaþ / yathàha tatrabhavàn--- guõaþ kçtàtmasaüskàraþ pradhànaü pratipadyate / pradhànasyopakàre hi tathà bhåyasi vartate // iti // 22 // upapàdayitumiti / dçùñàntasya samucitasya niråpaõeneti bhàvaþ / nyàyena caitadevopapadyate; kàryaü hi tàvadekamevàdhikàrikaü vyàpakaü pràsaïgikakàryàntaropakriyamàõamava÷yamaïgãkàryam / tatpçùñhavartinãnàü nàyakacittavçttãnàü tadbalàdevàïgàïgibhàvaþ / pravàhàpatita iti kimatràpårvamiti tàtparyam / tatheti vyàpitayà / yadi và evakàro bhinnakramaþ, tathaiva tenaiva prakàreõa kàryàïgàïgibhàvaråpeõa rasànàmapi balàdevàsàvàpatatãtyarthaþ / tathà ca vçttau vakùyati 'tathaive'ti / kàryamiti / 'svalpamàtraü samutsçùñaü bahudhà yadvisarpati' iti lakùitaü bãjam / bàlapriyà kvacidgranthe bahuùviti pàñho na, 'kathamekasyàïgità na' ityasya sthàne ekasyàïgiteti pàñha÷ca dç÷yate / kàrikàü vyàcaùñe--prastutasyetyàdi / asyetyasya vivaraõam---tasyeti / kàrikayànayà labdhaü nanvityàdi÷aïkàyàþ samàdhànaü dar÷ayati---etaduktamityàdi / guõa iti / guõaþ aïgabhåtaþ / anyena kçtàtmasaüskàraþ san tathà kçtàtmasaüskàraþ guõaþ pradhànasya aïginaþ bhåyasi upakàre vartate bhåyase upakàràya bhavati hi / ÷loko 'yaü kàvyaprakà÷e 'pi dar÷itaþ / niråpaõeneti / pradar÷anenetyarthaþ / etadeveti / kàryamityàdinà vakùyamàõamevetyarthaþ / tatpçùñhavartinãnàmiti / tattatkàryànuùaktànàmityarthaþ / nàyakacittavçttãnàmiti / nàyakapadena nàyakopanàyakàdayassarve 'tra vivakùitàþ / tadbalàdeveti / kàryàõàmaïgàïgibhàvasya balàdevetyarthaþ / kàrikàsthaü tatheti padaü vyàcaùñe---vyàpitayeti / anyathàpi vyàcaùñe---yadi vetyàdi / bhinnakrama iti / naivetyevakàrastathetyanena sambadhnàtãtyarthaþ / sandhyàdimayasya prabandha÷arãrasya yathà kàryamekamanuyàyi vyàpakaü kalpyate na ca tatkàryàntarairna saïkãryate, na ca taiþ saïkãryamàõasyàpi tasya pràdhànyamapacãyate, tathaiva rasasyàpyekasya sannive÷e kriyamàõe virodho na ka÷cit / pratyuta pratyuditavivekànàmanusandhànavatàü sacetasàü tathàvidhe viùaye prahlàdàti÷ayaþ pravartate / nanu yeùàü rasànàü parasparàvirodhaþ yathà---vãra÷çïgàrayoþ ÷çïgàrahàsyayo locanam bàjàtprabhçti prayojanànàü vicchede yadavicchedakàraõaü yàvatsamàptibandhaü sa tu binduþ' iti binduråpayàrthaprakçtyà nirvahaõaparyantaü vyàpnoti tadàha---anuyàyãti / anena bãjaü bindu÷cetyarthaprakçtã saïgçhãte / kàryàntarairiti / 'àgarbhàdàvimar÷àdvà patàkàvinivartate' iti pràsaïgikaü yatpatàkàlakùaõàrthaprakçtiniùñhaü kàryaü yàni ca tato 'pyånavyàptitayà prakarãlakùaõàni kàryàõi tairityevaü pa¤cànàmarthaprakçtãnàü vàkyaikavàkyatayà nive÷a uktaþ / tathàvidha iti / yathà tàpasavatsaràje / evamanena ÷lokenàïgàïgitàyàü dçùñàntaniråpaõamitivçttabalàpatitatvaü ca rasàïgàïgibhàvasyeti dvayaü niråpitam / vçttigrantho 'pyubhayàbhipràyeõaiva neyaþ / ÷çïgàreõa vãrasyàvirodho yuddhanayaparàkramàdinà kanyàratnalàbhàdau / hàsyasya tu spaùñameva tadaïgatvam / hàsyasya svayamapuruùàrthasvabhàvatve 'pi samadhikatarara¤canotpàdanena ÷çïgàràïgatayaiva tathàtvam / raudrasyàpi tena katha¤cidavirodhaþ / yathoktam---'÷çïgàra÷ca taiþ prasabhaü sevyate' / bàlapriyà asàviti / aïgàïgibhàva ityarthaþ / kàryapadena yogavyutpattyà vivakùitamarthaü dar÷ayan vivçõoti---svalpamàtramityàdi / bãjamityasya vyàpnotãtyanena sambandhaþ / aneneti / kàryapadenetyarthaþ / kàryàntarairityanena vivakùitaü vivçõoti---àgarbhàdityàdi / tato 'pyånavyàptãti / tataþ patàkàlakùaõàrthaprakateþ / tairityantena kàryàntarairityasya vivaraõam / upasaüharati---ityevamityàdi / ukta iti / kàryaü kàryàntarairityàbhyàü bodhita ityarthaþ / tathàvidhe viùaye ityasyodàharaõaü dar÷ayati---yathà tàpaseti / sàràrthamàha--evamityàdi / aneneti / kàryamityàdinetyarthaþ / aïgàïgitàyàü dçùñàntaniråpaõaü rasàïgàïgibhàvasya itivçttabalàpatitatvaü ceti dvayamanena ÷lokena niråpitamiti sambandhaþ / rasànàmavirodhamupapàdayati---÷çïgàreõetyàdi / avirodha iti / ekà÷rayatve virodhàbhàva ityarthaþ / tadaïgatvaü ÷çïgàràïgatvam / samadhikara¤janotpàdaneneti / raudra÷çïgàrayorvãràdbhutayorvãraraudrayo raudrakaruõayoþ ÷çïgàràdbhutaryorvà tatra bhavatvaïgàïgibhàvaþ / teùàü tu sa kathaü bhavedyeùàü parasparaü bàdhyabàdhakabhàvaþ / yathà---÷çïgàrabåbhatsayorvãrabhayànakayoþ ÷àntaraudrayoþ ÷ànta÷çïgàrayorvà ityà÷aïkyedamucyate-- locanam tairiti raudraprabhçtibhiþ rakùodànavoddhatamanuùyairityarthaþ / kevalaü nàyikàviùayamaugnyaü tatra parihartavyam / asambhàvyapçthivãsammàrjanàdijanitavismayatayà tu våràdbhutayoþ samàve÷aþ / yathàha muniþ--'vãrasya caiva yatkarma so 'dbhutaþ' iti / vãraraudrayordhãroddhate bhãmasenàdau samàve÷aþ krodhotsàhayoravirodhàt / raudrakaruõayorapi muninaivoktaþ---- 'raudrasyaiva ca yatkarma sa j¤eyaþ karuõo rasaþ' iti / ÷çïgàràdbhutayoriti / yathà ratnàvalyàmaindrajàlikadar÷ane / ÷çïgàrabãbhatsayoriti / yayohi parasparonmålanàtmakatayaivodbhavastatra ko 'ïgàïgibhàvaþ àlambananimagnaråpatayà ca ratiruttiùñhati tataþ palàyamànaråpatayà jugupseti samànà÷rayatvena tayoranyonyasaüskàronmålanatvam / bhayotsàhàvapyevameva viruddhau vàcyau / ÷àntasyàpi tattvaj¤ànasamutthitasamastasaüsàraviùayanirvedapràõatvena sarvato nirãhasvabhàvasya viùayàsaktijãvitàbhyàü ratikrodhàbhyàü virodha eva // 23 // bàlapriyà smadhikarasotpàdaneneti ca pàñhaþ / ÷çïgàrarasanàyà àdhikyotpàdanenetyarthaþ / tathàtvaü puruùàrthatvam / tena ÷çïgàreõa / uktamiti / munineti ÷eùaþ / vi÷eùamàha--kevalamiti / asambhàvyetyàdi / vãrasya hyasambhàvyavastulàbhena vismayo bhavati / ukta iti / avirodha iti ÷eùaþ / atraikàlambanakatvenàvirodho bodhyaþ / raudrakaruõayorbhinnà÷rayakatvasyaiva sambhàvat / '÷çïgàràdbhutayorapã'ti avirodha iti ÷eùaþ / bàdhyabàdhakabhàvamuktaü vivçõoti--yayorhãtyàdi / yayoriti / ÷çïgàrabãbhatsàdyorityarthaþ / tatra tayoþ / uktàrthe hetu dar÷ayati--àlambanetyàdi / uttiùñhati pràdurbhavati / tata iti / àlambanàdityarthaþ / jugupseti / uttiùñhatãtyanuùaïgaþ / itãti hatau / samanà÷rayatveneti / ekàlambanakatvenaikàdhikaraõakatvena cetyarthaþ / tayoriti / ratijugupsayorityarthaþ / anyonyeti / anyonyasya yaþ saüskàraþ, tadunmålanatvaü tadvinà÷akàritvamityarthaþ / evameveti / ekà÷rayatvenetyarthaþ // 23 // _________________________________________________________ avirodhã virodhã và raso 'ïgini rasàntare / paripoùaü na netavyas tathà syàd avirodhità // DhvK_3.24 // __________ avirodhã virodhã và raso 'ïgini rasàntare / paripoùaü na netavyastathà syàdavirodhità // 24 // aïgini rasàntare ÷çïgàràdau prabandhavyaïgye sati avirodhã virodhã và rasaþ paripoùaüna netavyaþ / tatràvirodhino rasasyàïgirasàpekùayàtyantamàdhikyaü na kartavyamityayaü prathamaþ paripoùaparihàraþ / utkarùasàmye 'pi tayorvirodhàsambhavàt / yathà--- locanam avirodhã virodhã veti / vàgrahaõasyàyamabhipràyaþ---aïgirasàpekùayà yasya rasàntarasyotkarùo nibadhyate tadà tadaviruddho 'pi raso nibaddha÷codyàvahaþ / atha tu yuktyà ïgini raso 'ïgabhàvatànayenopapattirghañate tadviruddho 'pi raso vakùyamàõena viùayabhedàdiyojanenopanibadhyamàno na doùàvaha iti virodhàvirodhàvaki¤citkarau / vinive÷anaprakàra eva tvavadhàtvyamiti / aïginãti saptamyanàdare / aïginaü rasavi÷eùamanàdçtya paripoùaparihàre trãn prakàrànàha--tatretyàdinà tçtãya ityantena / nanu nyånatvaü kartavyamiti vàcye àdhikyasya kà sambhàvanà yenoktamàdhikyaüna kartavyamityà÷aïkyàha--utkarùasàmya iti / ekato roditi priyà anyataþ samaratåryanirghoùaþ / snehena raõarasena ca bhañasya dolàyitaü hçdayam // bàlapriyà ayamiti / vakùyamàõa ityarthaþ / apekùayetyasya utkarùa ityanena sambandhaþ / tadaviruddho 'pãti / aïgirasàviruddho 'pãtyarthaþ / aïgeti / aïgatvapràpaõenetyarthaþ / taditi / tarhi ityarthaþ / aïginãti iti pratãkadhàraõam / saptamiti / aïgini rasàntare ityatra sapramãtyarthaþ / anàdara iti / "ùaùñhã cànàdara" iti såtrànu÷iùñà saptamãtyarthaþ / rasàntarapadavivaraõam--rasavi÷eùamiti / anàdçtyetyasyaiva vivaraõam--nyakkçtyenati / iti vàcya iti / tatràvirodhino rasasyàïgirasàpekùayà nyånatvaü kartavyamiti vaktavye satãtyarthaþ / vçttau 'tayori'ti / aïgino rasasya tadavirodhino rasantarasya cetyarthaþ / kata iti / ekataþ ekasmin de÷e / anyataþ anyasmin de÷e / óolàyitaü sandehàkulam / 'kaõñhadi'ti kaõñhàcchitvà / hàlaü kaõñhàduddhçtya / mekhalàyà guõenaiva viùadharapati neti råpakam / 'sandhye'ti / sandhyàyà nàyikàtvaü gamyate / tasyàü yà abhyasåyà tayà hetunà hasitaþ pa÷upattiþ sandhyàü sevamànaþ parame÷varo yayà sà / hçùñà santuùñà ÷loko 'thaü prakùiptaþ / utkarùasàmyaü vivçõoti locane---roditãtyàdi / ityata iti / ekanto ruai pià aõõanto samaratåraõigghoso / õeheõa raõaraseõa a bhaóassa dolàiaü hiaam // yathà và-- kaõñhàcchittvàkùamàlàvalayamiva kare hàramàvartayantã kçtvà paryaïkabandhaü viùadharapatinà mekhalàyà guõena / mithyàmantràbhijàpasphuradagharapuñavya¤jitàvyaktahàsà devã sandhyàbhyasåyàhasitapa÷upatistatra dçùñà tu vo 'vyàt // ityatra / aïgirasaviruddhànàü vyabhicàriõàü pràcuryeõànive÷anam, nive÷ane và kùipramevàïgirasavyabhicàryanuvçttiriti dvitãyaþ / locanam iti cchàyà / roditi priyetyato ratyutkarùaþ / rasaratåryeti bhañasyeti cotsàhotkarùaþ / dolàyitamiti tayoranyånàdhikatayà sàmyamuktam / etacca muktakaviùayameva bhavati na tu prabandhaviùayamiti kecidàhustaccàsat ; àdhikàrikeùvitivçtteùu trivargaphalasamapràdhànyasya sambhavàt / tathàhi---ratnàvalyàü sacivàyattasiddhitvàbhipràyeõa pçthivãràjyalàbha àdhikàrikaü phalaü kanyàratnalàbhaþ pràsaïgikaü phalaü, nàyakabhipràyeõa tu viparyaya iti sthite mantribuddhau nàyakabuddhau ca svàmyamàtyabuddhyekatvàtphalamiti nãtyà ekãkriyamàõàyàü samapràdhànyameva paryavasyati / yathoktam---'kaveþ prayatnànnetéõàü yuktànàm' itmalamavàntareõa bahunà / evaü prathamaü prakàraü niråpya dvitãyamàha---aïgãti / anive÷anamiti / aïgabhåte bàlapriyà priyàkartçkarodanaråpànubhàvoktyetyarthaþ / ratyutkarùa iti / ukta iti vipariõàmena sambandhaþ / uktaþ vya¤jitaþ / tayoriti / ratyutkarùasya utsàhotkarùasya cetyarthaþ / sàmyamuktamiti / atra prakçto raso vãraþ bhañasyetyuktabalàdgamyaþ samapràdhànyena varõitastadavirodhã ÷çïgàraþ, kaõñhàdityàdau tu prakçto raso vipralambhaþ tadavirodhãhàsyassamapràdhànyena dar÷itaþ / etaditi / dvayorutkarùasàmyamityarthaþ / muktakaviùayameveti / muktake evetyarthaþ / trivargeti / trivargaråpaü yat phalaü tasya samapràdhànyaü yattasyetyarthaþ / samapràdhànyameveti / vãra÷çïgàrayoriti ÷eùaþ / kçtrànive÷anamityataþ pårayati---aïgabhåtaiti / asàviti / aïgabhåto rasa ityarthaþ / aïgatvena punaþ punaþ pratyavekùà paripoùaü nãyamànasyàpyaïgabhåtasya rasasyeti tçtãyaþ / anayà di÷ànye 'pi prakàrà utprekùaõãyàþ / virodhinastu rasasyàïgirasàpekùayà kasyacinnyånatà sampàdanãyà / yathà ÷ànte 'ïgini ÷çïgàrasya ÷çïgàre và ÷àntasya / paripoùarahitasya rasasya kathaü rasatvabhiti cet--uktamatràïgirasàpekùayeti / aïgino hi rasasya locanam rasa iti ÷eùaþ / nanvevaü nàsau parituùño bhavedityà÷aïkya matàntaramàha--nive÷ane veti / ata eva vàgrahaõamuttarapakùadàróhyaü såcayati na vikalpam / tathà caika evàyaü prakàraþ / anyathà tu dvau syàtàm / aïgino rasasya yo vyabhicàrã tasyànuvçttiranusandhànam / yathà---'kopàtkomalalola' iti ÷loke 'ïgibhåtàyàü ratàvaïgatvena yaþ krodha upanibaddhastatra baddhvà dçóhaü ityamarùasya nive÷itasya kùiprameva rudatyeti hasanniti ca ratyuciterùyautsukyaharùànusandhànam / tçtãyaü prakàramàha---aïgatveneti / atra ca tàpasavatsaràje vatsaràjasya pajhavatãviùayaþ sambhoga÷çïgàra udàharaõokartavyaþ / anye 'pãti / vibhàvànubhàvànàü càpi utkarùo na kartavyo 'ïgirasavirodhinàü nive÷anameva và na kàryam, kçtamapi càïgirasavibhàvànubhàvairuùabçühaõãyam / paripoùità api viruddharasavibhàvànubhàvà aïgatvaü pratijàgarayitavyà ityàdi / svayaü ÷akyamutprekùitum / evaü virodhyavirodhisàdhàraõaü prakàramabhidhàya virodhiviùayà sàdhàraõadoùaparihàraprakàragatatvenaiva vi÷eùàntaramapyàha---virodhina bàlapriyà ratàvaïgatveneti / upanibaddha ityanenàsya sambandhaþ / anubhàvadvàrà pradar÷ita ityarthaþ / tatreti / krodhe ityarthaþ / tadvyabhicàritayeti yàvat / udàharaõãkartavya iti / sa tatràïgamiti bhàvaþ / anye 'pãtyàdyuktaü vivçõoti--vibhàvetyàdi / vibhàvànubhàvànàmityasya vi÷eùaõam--aïgirasavirodhinàmiti / nive÷anameva veti / ùaùñhyantayoratrànuùaïgaþ / kçtamapãti / nive÷anamityanuùajyate / aïgãti / aïgirasasya ye vibhàvànu bhàvàþ tadekaråpaü sat tadekaråpatàü sampàdyetyarthaþ / bçhaüõãyaü poùaõãyam / aïgatvaü pratijàgarayitavyàþ aïgatàü netavyàþ virodhyavirodhisàdhàraõaü prakàramiti / sambhavantamiti ÷eùaþ / virodhãti / virodhiviùayaþ asàdhàraõa÷ca yo doùaparihàraprakàraþ tadgatatvena tatsambandhitvenetyarthaþ / sambhavãti / atra pårayati--pradhànetyàdi / vçttau 'etacce'tyàdi / bahuraseùu prabandheùvekasya rasasya àpekùikametatprakarùa yogitvama÷akyapratikùepamiti sambandhaþ / kenà÷akyapratikùepamityatroktam--rasànàmityàdi / matametadvivçõoti--upakàryetyàdi / anyatheti / svacamatkàravi÷ràntatvàbhàva yàvàn paripoùastàvàüstasya na kartavyaþ, svatastu sambhavã paripoùaþ kena vàryate / etaccàpekùikaü prakarùayogitvamekasya rasasya vahuraseùu prabandheùu rasànàmaïgàïgibhàvamanabhyupagacchatàpya÷akyapratikùepamityanena prakàreõàvirodhinàü virodhinàü ca rasànàmaïgàïgibhàvena samàve÷eprabandheùu syàdavirodhaþ / etacca sarvaü yeùàü raso rasàntarasa vyabhicàrãbhavati iti dar÷anaü locanam iti / sambhavãti / pradhànàvirodhitveneti ÷eùaþ / etacceti / upakàryopakàrakabhàvo rasànàü nàsti svacamatkàravi÷ràntatvàt ; anyathà rasatvàyogàt, tadabhàve ca kathamaïgàïgitetyapi yeùàü mataü tairapi kasyacidrasasya prakçùñatvaü bhåyaþ prabandhavyàpakatvamanyeùàü càlpaprabandhànugàmitvamabhyupagantavyamitivçttasaïghañanàyà evànyathànupapatteþ, bhåyaþ prabandhavyàpakasya ca rasasya rasàntarairyadi na kàcitsaïgatistaditivçttasyàpi na syàtsaïgati÷cedayamevopakàryopakàrakabhàvaþ / na ca catmakàravi÷ràntervirodhaþ ka÷ciditi samanantaramevoktaü tadàha--anabhyupagacchatàpãti / ÷abdamàtreõàsau nàbhyupagacchati / akàma evàbhyupagamayitavya iti bhàvaþ / anyastu vyàcaùñe--etaccàpekùikamityàdigrantho dvitãyamatamabhipretya yatra rasànàmupakàryopakàrakatà nàsti, tatràpi hi bhåyo vçttavyàptatvamevàïgitvamiti / etaccàsat; evaü hi etacca sarvamiti sarva÷abdena ya upasaühàra ekapakùaviùayaþ bàlapriyà ityarthaþ / tadabhàva iti / rasatvàbhàva ityarthaþ / kathamaïgàïgiteti / rasayohaïgàïgibhàvaþ / kathamityarthaþ / tairapãtyasyàbhyupagantavyamityanena sambandhaþ / kasyacidrasasya prakçùñatvamityanenaitaccàpekùikamityàdigrantho vivçtaþ / prakçùñatvaü vivçõoti--bhåya ityàdi / a÷akyapratikùepamityasya vivaraõam---abhyupagantavyamiti / atra hetumàha--itivçttetyàdi / itivçttaghañanàyàþ kathàsaïghañanasya / evamabhyupagame upakàryopakàrakabhàvo 'pyabhyupagato bhavedityàha---bhåya ityàdi / saïgatiriti / sambandha ityarthaþ / taditi / tadetyarthaþ / na syàditi / saïgatirityanuùajyate / na ca camatkàreti / camatkàravi÷rànteþ ka÷cidvirodho na cetyanvayaþ / tadàheti / tadabhipràyeõàhetyarthaþ / ÷abdeti / vacanamàtreõetyarthaþ / abhyupagamayitavya iti / yuktyeti ÷eùaþ / dvitãyaü matamiti / matàntare tvityàdinà vakùyamàõaü matamityarthaþ / rasànàmityàdi / kintu sàsthàyinàmiti bhàvaþ / tatràpãti / tanmate 'pãtyarthaþ / bhåya ityàdi / tathàca bahvitivçttavyàptatvamaïgitvamalpetivçttavyàptatvamaïgatvaü ceti bhàvaþ / sarva÷abdeneti / sarva÷abdaü prayujyetyarthaþ / upasaühàra iti / tanmatenocyate ityupasaühàra ityarthaþ / ekapakùaviùaya iti / raso rasàntarasyetyuktaikapakùaviùayaka ityarthaþ / etatpakùaviùaya locanam matàntare 'pãtyàdinà ca yo dvitãyapakùopakramaþ so 'tãva duþ÷liùña ityalaü pårvavaü÷yaiþ saha bahunà saülàpena / yeùàmiti / bhàvàdhyàyasamàptàvasti ÷lokaþ--- bahånàü samavetànàü råpaü yasya bhavedbahu / sa mantavyo rasasthàyã ÷eùàþ sa¤càriõo matàþ // iti / tatroktakrameõàdhikàriketivçttavyàpikà cittavçttirava÷yameva sthàyitvena bhàti pràsaïgikavçttàntagàminã tu vyabhicàritayeti rasyamànatàsamaye sthàyivyabhicàribhàvasya na ka÷cidvirodha iti kecidvyàcacakùire / tathà ca bhàgurirapi kiü rasànàmapi sthàyisa¤càritàstãtyàkùipyàbhyupagamenaivottaramavocadbàóhamastãti / anye tu sthàyitayà pañhitasyàpi rasasya rasàntare vyabhicàritvamasti, yathà krodhasya vãre vyabhicàritayà pañhitasyàpi sthàyitvameva rasàntare, yathà tatvaj¤ànavibhàvakasya nirvedasya ÷ànte ; vyabhicàriõo và sata eva vyabhicàryantaràpekùyà sthàyitvameva, yathà vikramorva÷yàmunmàdasya caturthe 'ïke itãyantamarthamavabodhayitumayaü ÷lokaþ bahunàü cittavçttiråpàõàü bhàvànàü madhye yasya bahulaü råpaü yathopalabhyate sa sthàyã bhàvaþ, sa ca raso sasãkaraõayogyaþ; ÷eùàstu sa¤càriõa iti vyàcakùate, na tu rasànàü sthàyisa¤càribhàvenàïgàïgitokteti / ata evànye rasasthàyãti ùaùñhyà saptamyà dvitãyayà và÷ritàdiùu bàlapriyà iti ca pàñhaþ / sa duþ÷liùña ityapakarùaþ / bahunàmiti / samavetànàmàtmaniùñhànàm bahunàü bhàvànàmiti ÷eùaþ / cittavçttivi÷eùàõàmityarthaþ / madhye yasya bhàvasya, råpaü bahu bhåyaþ prabandhavyàpakaü bhavet / rasa sthàyãti / rasaþ sthàyãti chedaþ / "kharpare ÷arã"ti visargalopaþ / saþ sthàyã raso mantavya iti yojanà / ÷eùà iti / rasà iti viparaõàmenànuùaïgaþ / uktamarthaü dar÷ayannàha--tatretyàdi / tatroktakrameõa tasmin ÷loke ukto yaþ kramastena / rasyamànatàsamaye iti / rasyamànatàyàmapãti ca pàñhaþ / sthàyivyabhicàribhàvasyeti / rasànàmiti ÷eùaþ / tathocetyàdi / bhàgurirapi bàóhamastãtyamyupagamenaivàvocadityanvayaþ / 'matàntara' ityàdigranthaü tanmatasyopapattiü dar÷ayannavatàrayati---anye tvityàdi / atra vãra ityantamekaü vàkyaü, ÷ànta ityantaü dvitãyaü, caturthe 'ïka ityantaü tçtãyaü bodhyam / unmàdasyeti / vitarkàdyapekùayeti ÷eùaþ / samavetànàmityasya vivaraõaü cittavçttiråpàõàü bhàvànàmiti / saþ sthàyã rasa÷ca mantavya iti yojanà / sthàyãtyasya vyàkhyànam--tthàyibhàva iti / rasa ityasya rasãkaraõayogya iti / ÷eùà iti / anye bhàvà ityarthaþ / na tvityàdi / kintu sthàyinàmeveti bhàvaþ / yukteti / ukteti ca pàñhaþ / ùaùñhyetyàdi / rasasya rase rasaü sthàyãti vigraha iti bhàvaþ / tanmatenocyate / matàntare tu rasànàü sthàyino bhàvà upacàràdrasa÷abdenoktàsteùàmaïgatvaü nirvirodhameva / evamavirodhinàü virodhinàü ca prabandhasthenàïginà rasena samàve÷e sàdhàraõamavirodhopàyaü pratipàdyedànãü virodhiviùayameva taü pratipàdayitumidamucyate / _________________________________________________________ viruddhaikà÷rayo yas tu virodhã sthàyino bhavet / sa vibhinnà÷rayaþ kàryas tasya poùe 'py adoùatà // DhvK_3.25 // __________ viruddhaikà÷rayo yastu virodhã sthàyino bhavet / sa vibhinnà÷rayaþ kàryastasya poùo 'pyadoùatà // 25 // / aikàdhikaraõyavirodhã nairantaryavirodhã ceti dvividho virodhã / tatra prabandhasthena sthàyinàïginà rasenaucityàpekùayà viruddhaikà÷rayo yo virodhã yathà vãreõa bhayànakaþ sa vibhinnà÷rayaþ kàryaþ / tasya vãrasya ya à÷rayaþ kathànàyakastadvipakùaviùaye sannive÷ayitavyaþ / tathà sati ca tasya virodhino 'pi yaþ paripoùaþ sa nirdeùaþ vipakùaviùaye hi bhayàti÷ayavarõane locanam gamigàmyàdãnàmiti samàsaü pañhanti / tadàha--matàntare 'pãti / rasa÷abdeneti / 'rasàntarasamàve÷aþ prastutasya rasasya yaþ' ityàdipràktanakàrikàniviùñenetyarthaþ // 24 // atha sàdhàraõaü prakàramupasaüharannasàdhàraõamàsåtrayati---evamiti / tamityavirodhopàyam / viruddheti / vi÷eùaõaü hetugarbham / yastu sthàyãü sthàyyantareõàsaübhàvyamànaikà÷rayatvàdvirodhã bhavedyathotsàhena bhayaü sa vibhinnà÷rayatvena nàyakavipakùàdigàmitvena kàryaþ / tasyeti / tasya virodhino 'pi tathàkçtasya tathànibaddhasya bàlapriyà à÷ritàdiùu gamyàdãnàmiti / dvitãyayà veti sambandhaþ / dvitãyà÷ritetyàdisåtre "gamyàdãnàmupasaükhyàna" miti vàrtikamanena smàritam // 24 // sàdhàraõaü prakàramiti / virodhyavirodhasàdhàraõaü avirodhopàyaprakàramityarthaþ / upasaüharanniti / anena pratipàdyetyantavçkattyartho dar÷itaþ / asàdhàraõaü virodhimàtraviùayakam / anena virodhiviùayamevetivçttyartho dar÷itaþ / viruddhetãti / viruddhaikà÷raya itãtyarthaþ / viruddhapadaü vivçõoti--sthàyãtyàdi / asambhàvyamànaþ ekà÷rayaþ yasya tattvàt / saþ tathàvidhaþ sthàyã / tasyeti / tatpadàrthaü vivçõvannàha---tasya virodhino 'pãtyàdi / tathà kçtasya vibhinnà÷rayatvena kçtasya / asyaiva vivaraõam---tathànibaddhasyeti / nàyakasya nayaparàkramàdisampatsutaràmuddyotità bhavati / etacca madãye 'rjunacarite 'rjunasya pàtàlàvataraõaprasaïge vai÷adyena pradar÷itam / evamaikàdhikaraõyavirodhinaþ prabandhasthena sathàyinà rasenàïgabhàvagamane nirvirodhitvaü yathà tathà taddar÷itam / dvitãyasya tu tatpratipàdayitumucyate-- _________________________________________________________ ekà÷rayatve nirdoùo nairantarye virodhavàn / rasàntara-vyavadhinà raso vyaïgyaþ sumedhasà // DhvK_3.26 // __________ ekà÷rayatve nirdeùo nairantarye virodhavàn / rasàntaravyavadhinà raso valyaïgyaþ sumedhasà // 26 // yaþ punarekàdhikaraõatve nirvirodho nairantarye tu virodhã sa rasàntakhyavadhànena locanam paripuùñatàyàþ pratyuta nirdeùatà nàyakotkarùàdhànàt / aparipoùaõantu doùa eveti yàvat / api÷abdo bhinnakramaþ / evameva vçttàvapi vyàkhyànàt / aikàdhikaraõyamekà÷rayeõa sanbandhamàtram, tena virodhã yathà---bhayanotsàhaþ, ekà÷rayatve 'pi sambhavati ka÷cinni rantaratvena nirvyavadhànatvena virodhã, yathà ratyà nirvedaþ / pradar÷itamiti / 'samutthite dhanurdhvanau bhayàvahe kirãñino mahànuplavo 'bhavatpure purandaradviùàm' ityàdinà // 25 // dvitãyasyeti / nairantaryavirodhinaþ / taditi / nirvirodhitvam / ekà÷rayatvena bàlapriyà 'poùe adoùate' tyetadvivçõoti---parãtyàdi / gamyamarthamàha--aparipoùaõantvityàdi / api÷abda iti / 'poùe 'pyadoùate'tyapi÷abda ityarthaþ / vyàkhyànàditi / tasya virodhino 'vapãti vyàkhyànàdityarthaþ / evaü kàrikàvyàkhyànena 'tatre'tyàdivçttigranthasya vivaraõàdaikàdhikaraõyavirodhãtyàdipårvabhàgamàtraü bhayenotsàha iti / 'nairantaryavirodhã' tyetadvivçõoti---eketyàdi / ekà÷rayatve sambhavatyapi ka÷cinnirantaratvena virodhãti sambandhaþ / nirantaratvenetyasya vivaraõam--nirvyavadhànatveneti / samutthita iti / "÷raveõa tasya tu dhvanerviluptalabandhanama÷eùadaityayoùitàü ÷lathãbabhåva jãvitami" tyuttaràrdham / kirãñino 'rjunasya dhanurdhvanàviti sambandhaþ / purandaradviùàmasuràõàm / upaplavasyaiva ki¤cidvivaraõaü ÷raveõetyàdi // 25 // vçttau 'aikàdhikaraõyavirodhina' ityasya 'aïgabhàvagamane nirvirodhitva'mityanena sambandhaþ / kàrikàyàm / 'ekà÷rayatve nairantarye'ityubhayatra saptamã nimitta ityà÷ayena vyàcaùñe---ekà÷rayatvenetyàdi / nirdeùa ityasya vyàkhyànam---na virodhãti / prabandhe nive÷àyitavyaþ / yathà ÷ànta÷çïgàrau nàgànande nive÷itau / locanam nimittena yo nirdeùaþ na virodhã kiü tu nirantaratvena nimittena virodhameti sa tathàvidhaviruddharasadvayàvaruddhena rasàntareõa madhye nive÷itena yuktaþ kàrya iti kàrikàrthaþ / prabandha iti bàhulyàpekùaü, muktake 'pi kadàcidevaü bhavedapi / yadvakùyati---'ekavàkyasthayorapi' iti / yatheti / tatra hi--'ràgasyàspadamityavaimi na hi me dhvaüsãti na pratyayaþ' ityàdinopakùepàtprabhçti paràrtha÷arãravitaraõàtmakanirvahaõaparyantaþ ÷ànto rasastasya viruddho malayavatãviùayaþ ÷çïgàrastadubhayàviruddhamadbhutamantarãkutya kramaprasarasambhàvanàbhipràyeõa kavinà nibaddhaþ 'aho gãtamaho vàditram' iti / etadarthameva 'vyaktirvya¤janadhàtunà' ityàdi nãrasapràyamapyatra nibaddhamadbhutarasaparipoùakatayàtyantarasarasatàvahamiti 'nirdeùadar÷anàþ kanyakàþ puruùàrthahetukamidaü nimittanaimittikaprasaïgene'ti / anantaraü ca nimittanaimittikaprasaïgàgato yaþ ÷ekharakavçttàntoditahàsyarasopakçtaþ ÷çïgàrastasya viruddho yo vairàgya÷amapoùako nàgãyakalebaràsthijàlàvalokanàdivçttàntaþ sa bàlapriyà virodhavànityasya vivaraõam---virodhametãti / uttaràrdhaü vyàcaùñe---sa ityàdi / prabandha itãti / prabandhe nive÷àyitavya ityatra prabandhagrahaõamityarthaþ / yathà ÷ànta÷çïgàrau nàgànande nive÷itàvityetadvivçõoti---tatretyàdi / ityàdinà ya upakùepasta smàdityarthaþ / pareti / paràrthaü yaccharãravitaraõaü tadàtmakaü yannirvahaõaü tatparyanta ityarthaþ / ÷ànto rasa iti nibaddha ityasyàpakarùaþ / tasyetyàdi / ÷çïgàraþ ityadbhumantarãkçtya nibaddha ityanvayaþ / krameti / krameõa yaþ prasaraþ ratiråpa÷çïgàrasya nàyake prasaraõaü tasya sambhàvanàråpo ya abhapràyastenetyarthaþ / ityàdinibaddhamiti sambandhaþ / iti ceti / nirdeùadar÷anàþ kanyakà ityuktyà vaktari ratyanàvirbhàvaprakà÷anàditi bhàvaþ / cittavçttãti / cittavçttãnàü ràgàdãnàü ye prasaràsteùu, yadvà cittavçttãnàü prasaro yeùu viùayeùu teùu yatprasaükhyànaü doùadar÷anaü, tadeva dhanaü yeùàü te / tadvacanamàha--puruùàrthetyàdi / sàükhyakàrikàyàþ pårvàrdhamidam / "prakçtervibhutvayogànnañavadyvavatiùñhate liïam" ityuttaràrtham / nimittaü dharmàdinaimittikaü dharmàdikàraõaü sthåladehàdi tayoþ prasaïgena sambandhena / 'idaü liïgaü' sakùma÷arãram / 'nañavadvyavatiùñhate' yathà naño vividhaü råpaïgçhãtvà vyavaharati tathà devàdi÷arãraü gçhãtvà vyavaharati / kimartham, tatràha--'puruùàrthe'ti / puruùàrthaphalakamityarthaþ / tattadbhogàdçùñabalàttattadbhogàrthameva tathà vyavaharatãti yàvat / kuto 'syaiüvavidho mahimetyatràha---'prakçte'rityàdi / iti tadyvàkhyà / ÷ànta÷ca tçùõàkùayasuravasya yaþ paripoùastallakùaõo rasaþ pratãyata eva / tathà coktam--- yacca kàmasukhaü loke yacca divyaü mahatsukham / tçùõàkùayasukhasyaite nàrhataþ ùoóa÷ãü kalàm // locanam mitràvasoþ praviùñasya malayavatãnirgamanakàriõaþ 'saüsarpadbhiþ samantàt' ityàdi / kàvyopanibaddhakrodhavyabhicàryupakçtavãrarasàntarito nive÷itaþ / nanu nàstyeva ÷ànto rasaþ tasya tu sthàyyeva nopadiùño muninetyà÷aïkyàha--÷ànta÷ceti / tçùõànàü viùayàbhilàùàõàü yaþ kùayaþ sarvato nivçttiråpo nirvedaþ tadeva sukhaü tasya sthàyibhåtasya yaþ paripoùo rasyamànatàkçtastadeva lakùaõaü yasya sa ÷ànto rasaþ / pratãyata eveti / svànubhavenàpi nivçttabhojanàdya÷eùaviùayecchàprasaratvakàle sambhàvyata eva / anye tu sarvacittavçttipra÷ama evàsya sthàyãti manyante / tçùõàsadbhàvasya prasajyaprataùedharåpatve cetovçttitvàbhàvena bhàvatvàyogàt / paryudàse tvasmatpakùa evàyam / bàlapriyà kàmàditattatpuruùàrthalàbhaþ krameõaiva bhavatãtyaü÷e upaùñambhakamidaü vacanamiti bodhyam / nive÷ita ithi / nàgànandanàñakamavalokayatàü sahçdayànàü spaùño 'yaü viùayaþ / nivçttiråpo nirveda iti / nivçttiråpaþ pradhvaüsahetuþ / nirveda iti / tattvaj¤ànajanito viùayeùu heyatvabuddhirityarthaþ / yadvà---sarvato nivçttiråpa iti / sarvasmàdviùayànmanonivçttiråpa ityarthaþ / nivçttirnàma kàciccittavçttiþ / tasya sthàyibhåtasyeti / sukhasyetyantasya vivaraõam / rasyamànatàkçto yaþ paripoùa iti sambandhaþ / nivçtteti / nivçttaþ bhojanàdya÷eùaviùayàyà icchàyàþ prasaro yataþ puruùàttasya bhàvastatvaü tasya kàle prasarakàle iti và pàñhaþ / sambhàvyate j¤àyate / ÷amaþ sthàyãti kecit / tanmatamàha--anya iti / sarveti / sarvàsàü cittavçttãnàü ratyàdiråpàõàü pra÷amaþ prakarùeõa ÷ama ityarthaþ / tçùõàkùaya÷abdàrtho 'pyayameveti bhàvaþ / asyeti / ÷àntasyetyarthaþ / sarvacittavçttipra÷ama ityanena sarvàsàü cittavçttãnàmabhàvasya vivakùaõedoùaü dar÷ayannàha--tçùõetyàdi / tçùõànàü sarvàsàü cittavçttãnàü sadbhàvasya prasarasya yaþ prasajyapratiùedho 'tyantàbhàvastadråpatve / sarvacittavçttipra÷amapadàrthasyeti ÷eùaþ / cetovçttitvàbhàveneti / abhàvaråpatvàditi bhàvaþ / bhàvatvàyogàditi / bhàvàntarbhàvàsambhavàdityarthaþ / paryudàsa iti / vivakùite iti ÷eùaþ / paryudàsanyàyenàrthe vivakùite satãtyarthaþ / yathà adharmàdipadasya dharmavarodhipàpàdikamarthaþ, tathà tçùõàkùayapadasya sarva¤cittavçttipra÷amapadasya và sarvacittavçttivirodhã locanam anye tu--- svaü svaü nimittamàsàdya ÷àntàdbhàvaþ pravartate / punarnimittàpàye tu ÷ànta eva pralãyate // iti bharatavàkyaü dçùñavantaþ sarvarasasàmànyasvàbhàvaü ÷àntamàcakùaõà anupajàtavi÷eùàntaracittavçttiråpaü ÷àntasya sthàyibhàvaü manyante / etacca nàtãvàsmatpakùàddåram / pràgabhàvapradhvaüsàbhàvakçtastu vi÷eùaþ / yukta÷ca pradhvaüsa eva tçùõànàm / yathoktam---'vãtaràgajanmàdar÷anàt' iti / pratãyata eveti / muninàpyaïgãkriyata eva 'kvacicchamaþ' ityàdi / vadatà / na ca tadãyà paryantàvasthà varõanãyà yena sarvaceùñoparamàdanubhàvàbhàvenàpratãyamànatà syàt / '÷çïgàràderapi phalabhåmàvavarõanãyataiva pårvabhåmau tu 'tasya pra÷àntavàhità saüskàràt / tacchidreùu pratyayàntaràõa saüskàrebhyaþ' bàlapriyà cittavçttivi÷eùo yadi vivakùitastadeti yàvat / asmatpakùa evàyamiti / nirvedaråpacittavçttivi÷eùe eva paryavasànàditi bhàvaþ / svaü svamiti / ùaùñhàdhyàyàntimabhàgastho 'yaü ÷lokaþ / asmàtpårvo 'yaü ÷lokaþ--- bhàvà vikàrà ratyàdyàþ ÷àntastu prakçtarmataþ / vikàraþ prakçterjàtaþ punastatraiva lãyate // iti / svamiti / svaü svãyam / nimittam vanitàdiråpam / ÷àntànnirvikàràdantaþ- karaõaråpàtprakçteþ / bhàvaþ ratyàdiþ / anupeti / anupajàtavi÷eùà bàhyavanitàdiviùayavi÷eùànà÷rayà àntarã àtmaviùayikà ca yà cittavçttiþ, tadråpamityarthaþ / etaditi / uktamatamityarthaþ / nàtãvetyàdi / asmatpakùasannikçùñamityarthaþ / pràgabhàveti / pakùasyàsya sarvacittavçtitipràgabhàve paryavasànamasmatpakùasya tu sarvacittavçttipradhvaüsàbhàva iti vi÷eùa ityarthaþ / yukta÷cetyàdi / tçùõàpradhvaüsapakùa eva yukta ityarthaþ / yathoktamiti / sarvàsàü tçùõànàü pradhvaüso bhavatãtyetaduktamityarthaþ / nyàyasåtrakçteti÷eùaþ / vãteti / tçtãyàdhyàyaprathamàhnikasthamidaü såtram / vãtaràgasya ràgàdirahitasya / janmanaþ adar÷anàt yato janma na bhavati, tasmàdityarthaþ / kintu saràgasyaiva janmeti bhàvaþ / àtmano nityatvasàdhakamidam / pratãyata evetyetadanyathàpi vyàcaùñe--muninetyàdi / vadatà muninetyanvayaþ / ÷amapadamatra yogena nirvedaparamiti bhàvaþ / ceùñoparamàdayo hi ÷àntasyànubhàvà vaktavyàste ca na prayogayogyàþ / atastasyànubhàvairapratãyamànateti kecidvadanti, tanmatanniràkartumàha---ne cetyàdi / tadãyeti / ÷àntasambandhinãtyarthaþ / paryantàvasthà nirãhàvasthà / apratãyamànateti / ÷àntasyeti ÷eùaþ / phalabhåmàviti / suratàvasthàyàmityarthaþ / pårvabhåmàvityàdi / pårvabhåmau tu ÷àntasyàpi janakàde÷ceùñà dçùñeveti sambandhaþ / cittasya kùiptàdyà locanam ita såtradvayanãtyà citràkàrà yamaniyamàdiceùñà ràjyadhurodvahanàdalakùaõà và ÷àntasyàpi janakàderdçùñaivetyanubhàvasadbhàvàdyamaniyamàdimadhyasambhàvyamànabhåyovyabhicàrisadbhàvàcca pratãyata eva / nanu na pratãyate nàsya vibhàvàþ santãta cet--na; pratãyata eva tàvadasau / tasya ca bhavitavyameva pràktanaku÷alaparipàkaparame÷varànugrahadhyàtmarahasya÷àstravãtaràgapari÷ãlanàdibhirvibhàvairitãyataiva vibhàvànubhàvavyabhicàrisadbhàvaþ sthàyã ca dar÷itaþ / nanu tatra hçdayasaüvàdàbhàvàdrasyamànataiva nopapannà / ka evamàha sa nàstãti, yataþ pratãyata evetyuktam / nanu pratãyate sarvasya ÷làghàspadaü na bhavati / tarhi vãtaràgàõaü ÷çïgàro na bàlapriyà nànàvasthàþ, tà bhåmaya ityucyante / pra÷àntetyàdi / "tasya pra÷àntavàhitàsaüskàràt, tacchidreùu pratyayàntaràõi saüskàrebhyaþ" ime yogasåtre / atràdyasyeyaü bhojavçttiþ-- "tasya cetasaþ uktànnirodhasaüskàràt pra÷àntavàhità bhavati parihçtavikùepatayà sadç÷apravàhapariõàma cittaü bhavatãtyarthaþ" iti / såtramidaü tçtãye pàde, tacchidretyàdi caturthe / asyàpãyaü bhojavçttiþ---"tasmin samàdhau sthitasya chidrevyantaràleùu yàni pratyayàntaràõi vyutthànaråpàõi j¤ànàni tàni, pràgbhåtebhyo vyutthànànubhavajebhyaþ saüskàrebhyaþ ahaü mametyevaüråpàõi kùãyamàõebhyo 'pi bhavanti" iti / citràkàreti / vismayàvahetyarthaþ / ràjyetyàdi / ceùñeti ÷eùaþ / atra samàdhikàle yamàdiceùñà vyatthànakàle ràjyadhurodvahanàdiceùñeti vibhàgaþ / janakàderiti / janakamahàràjo mahàyogãti prasiddhiþ / itãti hetau / yameti / yamaniyamàdãnàü yogàïgànàü madhye antare sambhàvyamànàþ bhåyàüsa÷ca ye vyabhicàriõaþ matidhçtismçtyàdayaþ, teùàü sambhavàdityarthaþ / pratãyata eveti / ÷ànto rasa iti ÷eùaþ / ÷aïkate---nanvityàdi / nana pratãyata iti / ÷ànta iti ÷eùaþ / kuta ityatràha---nàsyetyàdi / samàdhatte---neti / ke và vimàbà ityatràha---tasyetyàdi / tasya ca vibhàvairbhavitavyamevetyanvayaþ / tànàha---pràktanetyàdi / pràktanànàü ku÷alànàü satkarmaõàü paripàkaþ tathà parame÷varànugrahaþ tathàdhyàtmarahasya÷àstreùu vedàntàdiùu bãtaràgeùu ca pari÷ãlanaü tadàdibhirityarthaþ / upasaüharati---itãtyàdi / iyataiva uktaprakàreõaiva / ÷aïkate--nanviti / tatra ÷ànte / hçdayeti / pratipattéõàmiti ÷eùaþ / samàdhattaü--ka iti / saþ hçdayasamvàdaþ uktamiti / vçttikçteti ÷eùaþ / 'yadi nàme'tyàdigranthamavatàrayati---nanvityàdi / pratãyata iti ÷ànta iti ÷eùaþ / vi÷eùamàha---sarvasyeti / pratibandyà uttaramàha---tarhityàdi / so 'pi ÷çïgàro 'pi tadàheti / tadabhipràyeõàhetyarthaþ / nanvityàdi / asau dharmapradhàno yadi nàma sarvajanànabhavagocaratà tasya nàsti naitàvatàsàvalokasàmànyamahànubhàvacittavçttivi÷eùaþ pratikùeptuü ÷akya- / na ca vãre tasyàntarbhàvaþ kartaü yukta- / tasyàbhimànamayatvena vyavasthàpanàt / asya càhaïkàrapra÷amaikaråpatayà sthiteþ / tayo÷caivaüvidhavi÷eùasadbhàve 'pi yadyaikyaü locanam ÷làdhya iti so 'pi rasatvàccyavatàmiti tadàha--yada nàmeti / nanu dharmapradhàno 'sau vãra eveti sambhàvayamàna àha--na ceti / tasyeti / vãrasya / abhimànamayatveneti / utsàho hyahamevaüvidha ityevaü pràõa ityarthaþ / asya ceti ÷àntasya / tayo÷cetir / ihàmayatvanirãhatvàbhyàmatyantaviraddhayorapãti ca÷abdàrthaþ / vãraraudrayostvatyantavirodho 'pi nàsti / samànaü råpaü ca dharmàrthakàmàrjanopayogitvam / nanvevaü dayàvãro dharmavãro dànavãro và nàsau ka÷cit, ÷àntasyaivedaü nàmàntarakaraõam / tathà hi muniþ-- dànavãraü dharmavãraü yuddhavãraü tathaiva ca / rasavãramapi pràha brahmà trividhasammitam // bàlapriyà vãra eveti sambandhaþ / asau ÷àntaþ dharmapradhàno vãraþ dharmavãraþ / itãtyàdi / iti sambhàvanàü kurvastàü parihartumàhetyarthaþ / vçttau---'na ce'tyàdi / 'vãre' dharmavãre / 'tasya' ÷àntasya na ca yukta iti sambandhaþ / 'tasye'ti / vãrasyetyarthaþ / 'abhimànamayatvena, garvamayatvena / imamarthaü vivçõoti locane--utsàho hãtyàdi / utsàhaþ vãrasthàyã / evaüvidha ityàdi sarvaü sàdhayituü ÷aknomãtyàdi buddhireva pràõà jãvitaü yasya sa ityarthaþ / tayo÷ceti cakàràrthamàha--ihetyàdi / tadvãraraudrayorapi tathà prasaïga ityuktaü vivçõoti--vãraraudrayorityàdi / dharmeti / dharmarthakàmànàü yadarjanaü tadupayogitvaü samànaråpaü càstãtyarthaþ / atastayoraikyaü syàditi bhàvaþ / dayàvãràdãnàmityàdigranthamavatàrayati--nanvityàdi / evaü vãra÷àntayoruktarãtyà bhedàïgãkàre / dayàvãra ityàdi / dayàvãraþ dharmavãràntargato dànavãràntargato vetyarthaþ / dayàvãra ityasyànantaraü 'ko 'bhidhãyatà'miti ca pàñhaþ / prativakti--nàsàvityàdi / dayàvãra ityanuùajyate / asau ka÷cinneti / dharmavãro dànavãro và netyarthaþ / tarhi kimàtmaka ityatràha--÷àntasyaivetyàdi / idaü dayàvãra ityetat / ÷àntasyaiva nàmàntarakaraõaü dayàvãra÷÷ànta evàntarbhåta ityarthaþ / kuta munavacanaü pramàõayati--tathetyàdi / tathàhãti / dayàvãrasya ÷àntàntarbhàvàddhetorityarthaþ traividhyamevàbhyadhàdityanenàsya sambandhaþ / dànavãramiti / trividhasammitamiti / traividhyena vibhaktamityarthaþ / parikalpyate tadvãraraudrayorapi tathà prasaïgaþ / dayàvãràdãnàü ca cittavçttiva÷eùàõàü sarvàkàramahaïkàrarahitatvena ÷àntarasaprabhedatvam, itarathà tu vãraprabhedatvamiti vyavasthàpyamàne na ka÷cidvirodhaþ / tadevamasti ÷ànto rasaþ / tasya càviruddharasavyavadhàne prabandhe virodhirasasamàve÷e satyapi nirvirodhatvam / yathà pradar÷ite viùaye / locanam ityàgamapuraþsaraü traividhyamevàbhyadhàt / tadàha--dayàvãràdãnà¤cetyàdigrahaõena / viùayajugupsàråpatvàdbãbhatse 'ntarbhàvaþ ÷aïkyate / sà tvasya vyabhicàriõã bhavati na tu sthàyitàmeti, paryantanirvàhe tasyà målata eva vicchedàt / àdhikàrikatvena tu ÷ànto raso na nibaddhavyaiti candrikàkàraþ / taccehàsmàbhirna paryàlocitaü, prasaïgàntaràt / mokùaphalatvena càyaü paramapuruùàrthaniùñhatvàtsarvarasebhyaþ pradhànatamaþ / sa càyamasmadupàdhyàyabhaññatautena kàvyakautuke, asmàbhi÷ca tadvivaraõe bahutarakçtanirõayapårvapakùasiddhànta ityalaü bahunà // 26 // bàlapriyà àgamapurassaramiti / brahmà pràhetyakteriti bhàvaþ / traividhyamevetyevakàreõa dayàvãravyavacchedaþ / tadàheti / uktàbhipràyeõàhetyarthaþ / 'dayàvãràdãnàü ce' tãtyasyànantaraü viùayetyàdeþ pårvamàdigrahaõeneti pàñhaþ sarveùu dçùñagrantheùu dç÷yate, tasya ca viùayetyàdinà sambandho na ghañate càto 'tra dharmavãradànavãrayorgrahaõamiti påraõãyam / yadi và tathà granthe pañhanãyamiti bodhyam / vçttau 'cittavçttiva÷eùàõà'miti / carvyamàõànàmiti ÷eùaþ / dayàvãro nàma paropacikãrùàprayatnaråpa utsàhaþ / 'sarvàkàram' iti kriyàvi÷eùaõam / sarvathetyarthaþ / 'ahaïkàrarahitatvene'ti hetau tçtãyà, rahitatve iti ca pàñhaþ / nàyakasyeti ÷eùaþ / 'itarathà' ahaïkàrasahitatve / ÷àntasthàyino viùayajugupsàråpatvàcchàntasya bãbhatse 'ntarbhàva iti kecit / tanmataü prasaïgànniràkaroti locane---viùayetyàdi / viùayajugupsàråpatvàditi / ÷àntasyeti ÷eùaþ / asyetyapakarùo và / ÷aïkyata iti / kai÷ciditi ÷eùaþ / vastuto naivamityàha--sà tvityàdi / sà jugupsà / asya ÷àntasya / tasyàþ jugupsàyàþ / ÷àntasya sarvarasàpekùayotkarùa ityàha--mokùetyàdi / sa ceti / ÷ànta÷cetyarthaþ / bahvityàdi / vahutaraü yathà tathà kçtanirõayau kçtavicàrau pårvapakùasiddhàntau yasya saþ // 26 // etadeva sthirãkartumidamucyate-- _________________________________________________________ rasàntaràntaritayor eka-vàkya-sthayor api / nivartate hi rasayoþ samàve÷e virodhità // DhvK_3.27 // __________ rasàntaràntaritayorekavàkyasthayorapi / nivartate hi rasayoþ samàve÷e virodhità // 27 // rasàntaravyavahitayorekaprabandhasthayorvirodhità nivartata ityatra na kàcidrabhràntiþ / yasmàdekavàkyasthayorapi rasayoruktayà nãtyà viruddhatà nivartate / yathà--- bhåreõudigdhànnavaparijàtamàlàrajovàsitabàhumadhyàþ / gàóhaü ÷ivàbhiþ parirabhyamàõànsuràïganà÷liùñabhujàntaràlàþ // sa÷oõitaiþ kravyabhujàü sphuradbhiþ pakùaiþ svagànàmupavãjyamànàn / saüvãjità÷candanavàrisekaiþ sugandhibhiþ kalpalatàdukålaiþ // vimànaparyaïkatale niùaõõàþ kutåhalàviùñatayà tadànãm / nirdi÷yamànàüllalanàïgulãbhirvãràþ svadehàn patitànapa÷yan // locanam sthirãkartumiti / ÷iùyabuddhàvityarthaþ / api÷abdena prabandhaviùayatayà siddho 'yamartha iti dar÷ayati---bhåreõviti / vi÷eùaõairatãva dåràpetatvamasambhàvanàspadamuktam / svadehànityanena dehatvàbhimànàdeva tàdàtmyasambhàvanàniùpatterekà÷rayatvamasti, bàlapriyà api÷abdeneti / 'ekavàkyasthayorapã'tyapi÷abdenetyarthaþ / vçttau---'bhåreõvi'tyàdi / idaü kàvyaprakà÷e 'pyudàhçtam / vãràþ patitàn svadehànapa÷yannita sambandhaþ / yathàkramaü kutåhalahetugarbhamekaü dehànàmaparaü vãràõàü vi÷eùaõam / 'dãgdhàn' vyàptàn 'vàsite'ti / surabhãkçtetyarthaþ / 'bàhumadhyaü' bakùaþ / 'kravyabhujàü' màüsà÷inàm / candanavàrãõàü seko yatra tàdç÷aiþ / 'kalpalatàdukålaiþ' kalpalatodbhåtapaññavastraiþ, yadvà--kalpalatà eva dukålàni taiþ / 'lalanàþ' svarve÷yàþ / locane---vi÷eùaõairiti / bhåreõvityàdidehavi÷eùaõairityarthaþ / asambhàvanàspadam svãyatvasambhàvanàyà abhàvasya nimittam / dåràpetatvaü dåraviprakçùñatvamatyantavailakùaõyamiti yàvat / uktaü vya¤jitam / nanu ÷çïgàrabãtbhasayorekasminnekàlambanakayoreva virodhaþ, ekasminnekadaikasya ratijugupsayoranudayàt ; prakçte ca bhåremudigdhatvàdavi÷iùñavãradehàlambanako bãbhatso divyatvavi÷iùñavãradehàlambanaka÷ca ÷çïgàra iti tayoþ kathamekàlambanakatmaråpaikà÷rayatvamiti ÷aïkàü pariharannàha--svetyàdi / dehatvàbhimànàditi / vãràõàü patitadeheùu svadehatvabuddherityarthaþ / ityàdau / atra hi ÷çïgàrabãbhatsayostadaïgayorvà vãrarasavyavadhànena samàve÷o na virodhã / _________________________________________________________ virodham avirodhaü ca sarvatretthaü niråpayet / vi÷eùatas tu ÷çïgàre sukumàratamà hy asau // DhvK_3.28 // __________ virodhamavirodhaü ca sarvatretthaü niråpayet / vi÷eùatastu ÷çïgàre sukumàratamo hyasau // 28 // yathoktalakùaõànusàreõa virodhàvirodhau sarveùu raseùu prabandhe 'nyatra ca niråpayetsahçdayaþ; vi÷eùatastu ÷çïgàre / sa hi ratapàripoùàtmakatvàdrate÷ca locanam anyathà vibhinnaviùayatvàtko virodhaþ / nanu vãra evàtra raso na ÷çïgàro na bãbhatsaþ, kintu ratijugupase hi vãraü prati vyabhicàrãbhåte / bhavatvevam, tathàpi prakçtodàharaõatà tàvadupapannà / tadàha--tadaïgayorveti / tayoraïge tatsthàyibhàvàvityarthaþ / vãraraseti / 'vãràþ svadehàn' ityàdinà tadãyotsàhàdyavagatyà kartçkarmaõoþ samastavàkyàrthànuyàyitayà pratãtiriti madhyapàñhàbhàve 'pi sutaràü vãrasya vyavadhàyakateti bhàvaþ // 27 // anyatra ceti muktakàdau / sahi ÷çïgàraþ sukumàratama iti sambandhaþ / sukumàrastàvadrasajàtãyaþ bàlapriyà etatpradar÷anàrthaü svapadopàdànamiti bhàvaþ / tàdàtmyeti / pratipatturdvayordehayoraikyabuddhiniùpatteratyarthaþ / tathà ca svarlalanàgatasya ÷çïgàrasya bãbhatsasya ca dehadvayaikyàbhimànã vãra eka eva viùaya iti bhàvaþ / 'tadaïgayorve'ti granthamavatàrayati--nanvityàdi / vãra eveti / sàhasena raõamadhyanipàtanàdyanubhàvenàkùepalabhyagarvàdisa¤càriõà ca vãrarasa eva pratãyata ityarthaþ / tatsthàyibhàvàviti / ÷çïgàrabãbhatsayoþ sthàyibàvau ratijugupse ityarthaþ / ityàdineti / vãrapadena dehapàtàdyanubhàvena cetyarthaþ / utsàhàdãtyàdipadena garvàdeþ parigrahaþ / avagatyetyanantaraü vãro rasa iti ÷eùaþ / vãravyavadhànaü vivçõoti--kartçkarmaõorityàdi / kartçkarmaõoþ vãrasya kartuþ patitadeharåpakarmaõa÷ca / samastetyàdi / atra vàkyaü padasamudàyaþ bhåroõvityàdivàkyàrthànvayitayà karmaõaþ na vetyàdivàkyàrthànvayitayà kartu÷ca pratãtirityarthaþ / itãti hetau / bhàva iti / ayamarthaþ--'bhåreõvi'tyàdivi÷eùaõàrthabodhe bãbhatsastadvi÷eùyàrthabodhe vãro, na vetyàdivi÷eùaõàrthabodhe ÷çïgàrastadvi÷eùyàrthabodhe vãra÷càsvàdyata iti rãtyà vãrasya madhye madhye àsvàdaþ / ÷rutakrameõa bodhe tvàdau bãbhatso, yojana yà bodhe tvàdau ÷çïgàra iti // 27 // 'prabandhe 'nyatra ce'tyatrànyatrapadaü vyàpaùñe--muktakàdàviti / 'sukumàratamo hi svalpenàpi nimittena bhaïgasambhavàtsukumàratamaþ sarvebhyo rasebhyo manàgapi virodhisamàve÷aü na sahate / _________________________________________________________ avadhànàti÷ayavàn rase tatraiva sat-kaviþ / bhavet tasmin pramàdo hi jhañity evopalakùyate // DhvK_3.29 // __________ avadhànàta÷ayavànrase tatraiva satkaviþ / bhavettasmin pramàdo hi jhañityevopalakùyate // 29 // tatraiva ca rase sarvebhyo 'pi rasemyaþ saukumàryàti÷ayayogini kaviravadhànavàn prayatnavànsyàt / tatra hi pramàdyatastasya sahçdayamadhye kùipramevàvaj¤ànaviùayatà bhavati / ÷çïgàraraso hi saüsàriõàü niyamenànubhavaviùayatvàtsarvarasebhyaþ kamanãyatayà pradhànabhåtaþ / evaü ca sati-- _________________________________________________________ vineyàn unmukhã-kartuü kàvya-÷obhàrtham eva và / tad-viruddha-rasa-spar÷as tad-aïgànàü na duùyati // DhvK_3.30 // __________ vineyànunmukhãkartuü kàvya÷obhàrthameva và / tadviruddharasaspar÷astadaïgànàü duùyata // 30 // locanam tato 'pi karuõastato 'pi ÷çïgàra iti tamapratyayaþ // 28-29 // evaü ceti / yato 'sau sarvasaüvàdãtyarthaþ / taditi / ÷çïgàrasya viruddhà ye ÷àntàdayasteùvapi tadaïgànàü ÷çïgàràïgànàü sambandhã spar÷o na duùñaþ / tayà bhaïgyà rasàntaragatà api vibhàvànubhàvàdyà varõanãyà yayà ÷çïgàràïgabhàvamupàgaman / yathà mamaiva stotre--- tvàü candracåóaü sahasà spç÷antã pràõai÷varaü gàóhaviyogataptà / sà candrakàntàkçtiputrikeva saüvidvilãyàpi vilãyate me // bàlapriyà sa' iti kàrikàpàñhàbhipràyeõa vyàcaùñe---sa hãtyàdi / rasajàtãya iti / rasatvajàtimànityarthaþ // 28-29 // 'eva¤ce'tyetat vyàcaùñe--yata iti / ÷çïgàrasya sarvànubhavaviùayatvàdityarthaþ / 'vineyàni'tyàdyarthaü vyàkhyàsyannàdau tadviruddhetyàdyuttaràrdhaü vyàcaùñe--tadityàdi / bhàvàrthamàha--tayetyàdi / rasàntareti / ÷àntàdãtyarthaþ / yayà ÷çïgàràïgabhàvamupàgamanniti / yayà bhaïgyà varõanayà ÷çïgàravibhàvàditvaü pràpnuvanto bhavantãtyarthaþ / atrodàharaõamàha--tvàmityàdi / gàóhaviyogena gàóhaü gàóhena và tvadaspar÷ena taptà saüsàratàpamanubhavantã / sà viùayàntarasa¤càriõã me saüvit antaþkaraõaü tadvçttirvàtvàü spç÷antã ki¤cidviùayãkurvàõà vilãya tvadàkàratàråpatvasambandhamavàpya yatra j¤àne ÷çïgàraviruddharasaspar÷aþ ÷çïgàràïgànàü yaþ sa na kevalamavirodhalakùaõayoge sati na duùyati yàvadvineyànunmukhãkartuü kàvya÷obhàrthameva và kriyamàõo na duùyati yàvadvineyànunmukhãkartuü kàvya÷obhàrthameva và kriyamàõo na duùyati / ÷çïgàrarasàïgairunmukhãkçtàþ santo hi vineyàþ sukhaü vinayopade÷àn gçhõanti / sadàcàropade÷aråpà hi nàñakàdigoùñhã locanam ityatra ÷àntavibhàvànubhàvànàmapi ÷çïgàrabhaïgyà niråpaõam / vineyànunmukhãkartuü yà kàvya÷obhà tadarthaü naiva duùyatãti sambandhaþ / vàgrahaõena pakùàntaramucyate / tadeva vyàcaùñe--na kevalamiti / và÷abdasyaitadyvàkhyànam / avirodhalakùaõaü paripoùaparihàràdi pårvoktam / vineyànunmukhãkartuü yà kàvya÷obhà tadarthamapi và viruddhasamàve÷aþ na kevalaü pårvoktaiþ prakàraiþ, na tu kàvya÷obhà vineyonmukhãkaraõamantareõàste, vyavadhànàvyavadhàne nàpi labhyete yathànyairvyàkhyàte / sukhamiti / ra¤janàpuraþsaramityarthaþ / nanu kàvyaü krãóàråpaü kva ca vedàdigocarà upade÷akathà ityà÷aïkyàha--sadàcàreti / bàlapriyà dhyàtçdhyànadhyeyàni bhàsante tadanena dar÷itam / api÷abda àpàtato virodhaü dyotayati / vilãyate vilayanaü nàmàntaþkaraõasya tadvçttervà abhànam / anena dhyeyamàtraviùayakaj¤ànaü dar÷itam / yadvà--vilãyàpi vilãyate dravãbhåyàpi atyantaü drutà bhavatãtyarthaþ / bhaktànàü cittadrutiþ prasiddhà putrikàpakùe tu candrakaraspar÷ena ki¤cidàrdrãbhåya punassarvàvayavàvacchedenàrdrãbhavatãtyarthaþ / atra saüvidàdau virahataptanàyikàtvàdipratãtyà ÷çïgàravibhàvatvàdipràptiþ, tadàha--÷çïgàrabhaïgyà niråpaõamiti / pårvàrdhaü vyàcaùñe--vineyànityàdi / evakàrasya na¤à sambandha iti dar÷ayati---naiveti / pakùàntaramiti / avirodhã virodhã vetyàdikàrikàbhiruktebhyaþ pakùebhyo 'nya ityarthaþ, na tvatraiva pakùadvayadyotaka iti bhàvaþ / etadyvàkhyànamiti / sa na kevalamityàdivyàkhyànamityarthaþ / avirodhalakùaõayoga ityatràvirodhalakùaõapadaü vyàcaùñe---paripoùetyàdi / 'vineyàni'tyàdi 'tadarthamapi ve'tyantaü 'vineyàni'tyàdivçttervivaraõaü, 'sa kriyamàõa' ityasya vivaraõaü 'viruddhasamàve÷a' iti / phalitamàha--na kevalaü pårvoktaiþ prakàreriti / viruddhasamàve÷o na duùyatãti ÷eùaþ / kintvevaü kriyamàõo 'pi na duùyatãti bhàvaþ / vineyànunmukhãkartuü yà kàvya÷obhetyuktamupapàdanati---na tvityàdi / nàste ityanvayaþ / na bhavatãtyarthaþ / vyavadhàneti / rasàntareõa yadvyavavadhànamavyavadhànaü và tenàpãtyarthaþ / kvacillabhyata iti / kàvya÷obhà netyanayoranuùaïgaþ / yathetyàdi / tatheti pårveõa sambandhaþ / anyavyàkhyàna¤ca vineyànunmukhãkartuü và kàvya÷obhàrthaü veti vikalpaparaü bodhyam / vçttau 'vineyàni'tyàdyuktasyaiva vivaraõam---'÷çïgàre'tyàdi / vineyajanahitàrthameva munibhiravatàrità / kiü ca ÷çïgàrasya sakalajanamanoharàbhiràmatvàttadaïgasamàve÷aþ kàvye÷obhàti÷ayaü puùyatãtyanenàpi prakàreõa virodhini rase ÷çïgàràïgasamàve÷o na virodhã / tata÷ca satyaü manoramà ràmàþ satyaü ramyà vibhåtayaþ / kiü tu mattàïganàpàïgabhaïgalolaü hi jãvitam // ityàdiùu nàsti rasavirodhadoùaþ / locanam munibhiriti---bharatàdibhirityarthaþ / etacca prabhumitrasammitebhyaþ ÷àstretihàsebhyaþ prãtapårvakaü jàyàsammitatvena nàñyakàvyagataü vyutpattikàratvaü pårvameva niråpitamasmàbhiriti na punaruktabhayàdiha likhitam / nanu ÷çïgàràïgatàbhaïgyà yadvibhàvàdiniråpaõametàvataiva kiü vinoyonmukhãkàraþ / na; asti prakàràntaraü, tadàha--kiü ceti / ÷obhàti÷ayamiti / alaïkàravi÷eùamupamàprabhçtiü puùyata sundarãkarotãtyarthaþ / yathoktam---'kàvya÷obhàyàþ kartàro dharmà guõàstadati÷ayahetavastvalaïkàrà' iti / mattàïganeti / atra hi ÷àntavibhàve sarvasyànityatve varõyamàne na kasyacidvibhàvasya ÷çïgàrabhaïgyà nibandhaþ kçtaþ, kiü tu satyamiti bàlapriyà tatra sukhamityetadvyàcaùñe--ra¤janeti / etaccetyàdi / prabhumitrasammitebhyaþ ÷àstretihàsebhyaþ tànyapekùya / nàñyakàvyagatametadvyutpattikàritvaü jàyàsammitatvena prãtipårvakamiti pårvamevàsmàbhirniråpatamiti sambandhaþ / itãti hetau / ki¤cetyàdikamavatàrayati---nanvityàdi / ÷çïgàràïgateti / ÷çïgàravibhàvànubhàvatetyarthaþ / samàdhatte--neti / taditi / prakàràntaramityarthaþ / ÷obhàyà ati÷ayo yeneti vyutpattimabhipretya prakçtànuguõaü vyàcaùñe--alaïkàretyàdi / 'satya'mityàdi / satyamityardhàïkãkàre / 'ràmàþ' ramaõyaþ kàmà iti ca pàñhaþ 'vibhåtayaþ' ai÷varyàõi / 'matte'ti / mattà yauvanàdimadayuktàyà aïganà pra÷astàïgà nàrã tasyàþ apàïgabhaïgaþ kañàkùa- sa iva lolamasthiram / 'hã'ti prasiddhau / ràmàdãnàü manoramatve 'pi satyeva jàvite janaiþ svopabhoghàyopàdeyàstàþ jãvitaü càsthiramiti kiókçtaü tàsàmupàdeyatvamato ramyatve 'pi tàssarvà niùphalà eveti bhàvaþ / uktamarthaü locane vivçõoti--atretyàdi / sarvasyànityatva iti / samastànityatve iti ca pàñhaþ / sarvajãvitasyàsthiratve ityarthaþ / na kçta iti sambandhaþ / kasyacidvibhàvasya ÷àntàdivibhàvasya / ÷çïgàrabhaïgyà ÷çïgàravibhàvatvayojanena / satyamitãti / _________________________________________________________ vij¤àyetthaü rasàdãnàm avirodha-virodhayoþ / viùayaü sukaviþ kàvyaü kurvan muhyati na kvacit // DhvK_3.31 // __________ vij¤àyetthaü rasàdãnàmavirodhavirodhayoþ / viùayaü sukaviþ kàvyaü kurvanmuhyati na kvacit // 31 // itthamanenànantaroktena prakàreõa rasàdãnàü rasabhàvatadàbhàsànàü parasparaü virodhasyàvirodhasya ca viùayaü vij¤àya sukaviþ kàvyaviùaye pratibhàti÷ayayuktaþ kàvyaü kurvatra kvacinmuhmati / evaü rasàdiùu virodhàvirodhaniråpaõasyopayogitvaü pratipàdya vya¤jakavàcyavàcakaniråpaõasyàpi tadviùayasya tatpratipàdyate-- _________________________________________________________ vàcyànàü vàcakànàü ca yad aucityena yojanam / rasàdi-viùayeõaitat karma mukhyaü mahà-kaveþ // DhvK_3.32 // __________ vàcyànàü vàcakànàü ca yadaucityena yojanam / rasàdiviùayeõaitatkarma mukhyaü mahàkaveþ // 32 // locanam parahçdayànuprave÷enoktam; na khalvalãkavairàgyakautukaruciü prakañayàmaþ, api tu yasya kçte sarvamabhyarthyate tadevedaü calamiti; tatra mattàïganàpàïgabhaïgasya ÷çïgàraü prati sambhàvyamànavibhàvànubhàvatvenàïgasya lolatàyàmupamànatoktati priyatamàkañàkùo hi sarvasyàbhilaùaõãya iti ca tatprãtyà pravçttimàn guóajihvikayà prasaktànuprasaktavastutattvasaüvedanena vairàgye paryavasyati vineyaþ // 3.0 // tadetadupasaüharannasyoktasya prakaraõasya phalamàha--vij¤àyetthamiti // 31 // rasàdiùu rasàdiviùaye vya¤jakàni yàni vàcyàni vibhàvàdãni vàcakàni ca suptiïàdãni teùàü yanniråpaõaü tasyeti / tadviùayasyeti / rasàdiviùayasya / taditi bàlapriyà ityanenetyarthaþ / pareti / paràbhimatàrthàïkãkàreõetyarthaþ / alãketi / alãkà asatyà yà vairàgyakautuke rucistàmityarthaþ / yasyeti / jãvitasyetyarthaþ / tatra jãvite / tatra lolatàyàmupamànateti sambandhaþ / tanniråpitaü lolatànimittakopamàpratiyogitvamityarthaþ / sambhàvyeti / sambhàvyamànena nàyakavibhàvatvena nàyikànubhàvatvena ca hetunà ÷çïgàràïgasyetyarthaþ / tadukteþ phalamàha--priyetyàdi / tatpratãtyeti kañàkùasyopamànatvapratãtyetyarthaþ / tatprãtyà iti ca pàñhaþ / vineya iti / vyutpàdyo ràjakumàràdirityarthaþ / tathà ca yayà kayàpi vidhayà ÷çïgàràïgayojanaü kàvya÷obhàkaramiti bhàvaþ // 3.0 // 'vij¤àye'tyàdikàrikàmavatàrayati---tadetadityàdi // 3.1 // rasàdiùvityasya vivaraõam---rasàdiviùaye iti / 'vya¤jakavàcye'tyàdigranthaü vàcyànàmitivçttavi÷eùàõàü vàcakànàü ca tadviùayàõàü rasàdiviùayeõaucityena yadyojanametanmahàkaverbhukhyaü karma / ayameva hi mahàkavermukhyo vyàpàro yadrasàdãneva mukhyatayà kàvyàrthãkçtya tadyvaktyanuguõatvena ÷abdànàmarthànàü copanibandhanam / etacca rasàditàtparyeõa kàvyanibandhanaü bharatàdàvapi suprasiddhameveti pratipàdayitumàha-- _________________________________________________________ rasàdy-anuguõatvena vyavahàro 'rtha-÷abdayoþ / aucityavànyastà età vçttayo dvividhàþ sthitàþ // DhvK_3.33 // __________ rasàdyanuguõatvena vyavahàro 'rtha÷abdayoþ / aucityavànyastà età vçttayo dvividhàþ sthitàþ // 33 // vyavahàro hi vçttirityucyate / tatra rasànuguõa aucityavànvàcyà÷rayo yo vyavahàrastà etàþ kai÷ikyàdyà vçttayaþ / vàcakà÷rayà÷copanàgarikàdyàþ / vçttayo hi rasàditàtparyeõa saünive÷itàþ kàmapinàñyasya kàvyasya ca cchàyàmàvahanti / rasàdayo hi dvayorapi tayorjãvabhåtàþ / itivçttàdi tu ÷arãrabhåtameva / locanam upayogitvam mukhyamiti / 'àlokàrthã' ityatra yaduktaü tadevopasaühçtam / mahàkaveriti siddhavatphalaniråpaõam / evaü hi mahàkavitvaü nànyathetyarthaþ / itivçttavi÷eùàõàmiti / itivçttaü hi prabandhavàcyaü tasya vi÷eùàþ pràguktàþ--'vibhàvabhàvànubhàvasa¤càryaucityacàruõaþ / vidhiþ kathà÷arãrasya' ityàdinà / kàvyàrthãkçtyeti / anyathà laukika÷àstrãyavàkyàrthebhyaþ kaþ kàvyàrthasya vi÷eùaþ / etacca nirõãtamàdyoddyote--'kàvyasyàtmà sa evàrthaþ' ityatràntare // 3.2 // etacceti / yadasmàbhiruktamityarthaþ / bharatàdàvityàdigrahaõàdalaïkàra÷àstreùu paruùàdyà vçttaya ityuktaü bhavati / dvayorapi tayoriti / vçttilakùaõayorvyavahàrayorityarthaþ / jãvabhåtà iti / 'vçttayaþ kàvyamàtçkàþ' iti bruvàõena muninà rasocitetivçttasamà÷rayaõopade÷ena rasasyaivajãvitatvamuktam / bhàmahàdibhi÷ca-- svàdukàvyarasonmi÷raü vàkyàrthamupabhu¤jate / prathamàlãóhamadhavaþ pibanti kañubheùajam // bàlapriyà vyàcaùñe--vya¤jakànãtyàdi / àlokàrthãtyàdi / àlokàrthãtyàdikàrikayà prathamodyote yaduktaü tadevànayà kàrikayà upasaühçtamityarthaþ // 3.2 // atra kecidàhuþ--'guõaguõivyavahàro rasàdãnàmitivçttàdibhiþ saha yuktaþ, na tu jãva÷arãravyavahàraþ / rasàdimayaü hi vàcyaü pratibhàsate na tu rasàdibhiþ pçthagbhåtam' iti / atrocyate--yadi rasàdimayameva vàyyaü yathà gauratvamayaü ÷arãram / evaü sati yathà ÷arãre pratibhàsamàne niyamenaiva gauratvaü pratibhàsate sarvasya tathà vàcyena sahaiva rasàdayo 'pi sahçdayasyàsahçdayasya ca pratibhàseran / na caivam; tathà caitatpratipàditameva prathamoddyote / locanam ityàdinà rasopayogajãvitaþ ÷abdavçttilakùaõo vyavahàra uktaþ / ÷arãrabhåtamiti / 'itivçttaü hi nàñyasya ÷arãraü' iti muniþ / nàñyaü ca rasa evetyuktaü pràk / guõaguõivyavahàra iti / atyantasammi÷ratayà pratibhàsanàddharmadharmivyavahàro yuktaþ / na tviti / kramasyàsaüvedanàditi bhàvaþ / prathameti / '÷abdàrtha÷àsanaj¤ànamàtreõaiva na vedyate' ityàdinà pratipàditamadaþ / bàlapriyà kàrikàyàmartha÷abdayoþ rasàdyanuguõatvena aucityavàn vyavahàro yaþ, età vçttayaþ etàþ dvivadhàþ sthità÷cetyanvayaþ / locane---rasopayogajãvita iti / rasopayoga eva jãvitaü yasya sa ityarthaþ / ÷eùaü sarvaü spaùñam / 'guõaguõivyavahàra' ityasya vyàkhyànam--dharmadharmivyavahàra iti / atra hetuü dar÷ayati---atyantetyàdi / guõaguõinoriva rasàdivàcyayoriti ÷eùaþ / atra guõasthànãyo rasàdiþ guõisthànãya itivçttàdiråpo vàcyàrthaþ / na tu pçthagbhåtamityatra hetumàha--kramasyàsaüvedanàditi / vàcyapratãteþ rasàdipratãte÷ceti ÷eùaþ / vçttau---'yadã'tyàdyanuvàdaþ / atra dçùñàntamàha--'yathe'tyàdi / 'gauratvamayaü ÷arãra'miti guõaguõinostàdàtmayena vyavahàraþ / 'evaü satã'ti / vàcyasya rasàdimayatve satãtyarthaþ / pratibhàserannityanenàsya sambandhaþ / dçùñàntapradar÷anapårvakamàha---'yathe'tyàdi / 'niyamenaiva bhàsata' iti / dravyapratyakùasya tadgataråpaviùayakatvaniyamàditi bhàvaþ / 'tathe'ti / niyamenaivetyasyànuùaïgaþ / 'pratibhàseranni'ti / yadi rasàdimayo vàcyàrthastarhi sa niyamato rasàdibhiþ sahaiva sarvaiþ pratãyamànassyàdityarthaþ / atreùñàpattiü pariharati--'na caiva'miti / 'syànmatam' iti ÷aïkàdyotakam / jàtyatvamiveti yojanà / jàtyatvamutkçùñaratnagato syànmatam; ratnànàmiva jàtyatvaü pratipattçvi÷eùataþ saüvedyaü vàcyanàü rasàdiråpatvamiti / naivam; yato yathà jàtyatvena pratibhàsamàne ratne ratnasvaråpànatiriktatvameva tasya lakùyate tathà rasàdãnàmapi vibhàvànubhàvàdiråpavàcyàvyatiriktatvameva lakùyeta / na caivam; locanam nanu yadyasya dharmaråpaü tattatpratibhàne sarvasya niyamena bhàtãtyanaikàntikametat / màõikyadharmo hi jàtyatvalakùaõo vi÷eùo na tatpratibhàse 'pi sarvasya niyamena bhàtãtyà÷aïkate---syàditi / etatpariharati---naivamiti / etaduktaü bhavati---atyantonmagnasvabhàvatve sati taddharmatvàditi vi÷eùaõamasmàbhiþ kçtam / unmagnaråpatà ca na råpavajjàtyatvasya, atyantalãnasvabhàvatvàt / rasàdãnàü conmagnatàstyevetyevaü kecidetaü granthamanaiùuþ / asmadguravastvàhuþ---atrocyata ityanenedamucyate-- yadi rasàdayo bàlapriyà jàtivi÷eùaþ / yatà màlatyàü "jàtyena candramaõineva mahãdharasye"ti / 'pratipattçvi÷eùataþ' j¤àtçvi÷eùeõa kartrà / syàdityàdigranthamavatàrayati locane---nanvityàdi / yadityàdi / yat gauratvàdi / yasya ÷arãràdeþ / tat gauratvàdi / tatpratibhàne ÷arãràdipratibhàse ityetaditi sambandhaþ iti niyama ityarthaþ / yatra yatra yaddharmatvaü tatra pratyakùãyatadviùayitàvyàpakaviùayitàkatvamiti vyàptiriti yàvat / anaikàntikamiti / vyabhicàrãtyarthaþ / kutra vyabhicàra ityata àha---màõikyetyàdi / tatpratibhàse màõikyabhàne / na bhàtãti / tathà ca màõikyadharme jàtyatve vyabhicàra iti bhàvaþ / vçttau---'yathe'tyàdi / 'jàtyatvena' jàtyatvaprakàreõa / 'bhàsamàne' pratipattçvi÷eùagatasàkùàtkàraviùaye / ratnasvaråpànatariktatvaü ratnàdabhinnatvam / 'tasya' jàtyatvasya / 'lakùyate' j¤àyate / 'vibhàve'ti / vibhàvànubhàvàdaråpaü yadvàcyaü tasmàdavyatariktatvàmityarthaþ / 'na caivam' iti / evaü na lakùyate ityarthaþ / kuta ityatràha--'na hã'tyàdi / na hyavagama iti sambandhaþ / yata ityàdi na caivamityantasya parihàragranthasya bhàvamàha locane--etaduktamityàdi / atyantonmagnasvabhàvatva iti / svà÷rayàdbhinnatvena pratãyamànatva ityarthaþ / satãta / ityetaditi ÷eùaþ / taddharmatvàdityàdi / taddharmatvàdityasya vij¤eùaõamityarthaþ / kçtamiti / abhimatamityarthaþ / yatra yatra taddharmatvabhityatra atyantonmagnasvabhàvatve satãtyapi niviùñamastãtyarthaþ / itthaü ca jàtyatvena vyabhicàra ityàha---unmagneti / unmagnaråpatà yathàråpasya gauratvàderasti tathà jàtyatvasya netyarthaþ / atyantalãnasvabhàvatvàt anunmagnasvabhàvatvàt / svà÷rayàdbhinnatvenàpratãyamànatvàditi yàvat / etaü granthamita / yata ityàdi na caivamityantaü granthamityarthaþ / na hi vibhàvànubhàvavyabhicàriõa eva rasà iti kasyàcidavagamaþ / ata eva ca vibhàvàdipratãtyavinàbhàvinã rasàdãnàü pratãtiriti tatpratãtyoþ kàryakàraõabhàvena vyavasthànàtkramo 'va÷yambhàvã / sa tu làghavànna prakà÷yate 'ityalakùyakramà eva santo vyaïgyà rasàdayaþ' ityuktam / locanam vàcyànàü dharmàstathàsati dvau pakùau råpàdisadç÷à và syurmàõikyagatajàtyatvasadç÷à và / na tàvatprathamaþ pakùaþ, sarvàn prati tathànavabhàsàt / nàpi dvitãyaþ, jàtyatvavadanatiriktatvenàprakà÷anàt / eùa ca heturàdye 'pi pakùe saïgacchata eva / tadàha---syànmatamityàdinà na caivamityantena / etadeva samarthayati---na hãti / ata eva ceti / yato na vàcyadharmatvena rasàdãnàü pratãtiþ, yata÷ca tatpratãtau vàcyapratãtiþ sarvathànupayoginã tata eva hetoþ krameõàva÷yaü bhàvyaü, sahabhåtayorupakàràyogàt / sa tu sahçdayabhàvanàbhyàsànna lakùyate anyathà tu lakùyetàpãtyuktaü pràk / yasyàpi pratãtivi÷eùàtmaiva rasa ityuktiþ, pràktasyàpi vyapade÷ivattvàdrasàdãnàü pratãtarityevamanyatra / nanu bhavantu vàcyàdatiriktà rasàdayastatràpi kramo na lakùyata iti tàvattvayaivoktam / tatkalpane ca pramàõaü nàsti / anvayavyatirekàbhyàmarthapratãtimantareõa rasapratãtyudayasya bàlapriyà sbamatamàha--asmàdityàdi / tathànavabhàsàdatyantena 'pratibhàseranna caivam' ityantagrantho vivçtaþ / aprakà÷anàditi / aprakà÷àdityarthaþ / àdye 'pi pakùa iti / råpàdisadç÷à và iti pakùe 'pãtyarthaþ / råpàdãnàmanatiriktatvena prakà÷anàdita bhàvaþ / ityanteneti / itãti ÷eùaþ / àhuriti pårveõa sambandhaþ / vçttàvata evetyeko hetuþ vyavasthànàdityapara÷cetyà÷ayena vyàcaùñe--yato netyàdi / tatpratãtau rasapratãtau / sarvatheti / netyasyànuùaïgaþ / nànupayoginã upayoginyeva / kramo 'va÷yaübhàvãtyasya vivaraõam--krameõàva÷yaü bhàvyamiti / kuta ityatràha---saheti / upakàràyogàditi / upakàryopakàrakabhàvàyogàdityarthaþ / yasyàpãti / uktiþ pràgityanena sambandhaþ / tasyàpãti / mate iti ÷eùaþ / vyapade÷ivatvàditi / ràho÷÷ira ityàdivadbhegranthamavatàrayati---nanvityàdi / ityuktamiti / taduktyà kramo 'stãtyàveditamiti bhàvaþ / tatkalpana iti / kramakalpana ityarthaþ / rasapratãtyudayasyetyasya dar÷anàdityanena sambandhaþ / kutasyetyudayasyetyasya vi÷eùaõam / phalitamàha--tata÷cetyàdi / sahaiva yugapadeva / vacanetyàdi / vacanavàyàpàro vàcyàrthapratipàdanam / nanu ÷abda eva prakàraõàdyavacchinno vàcyavyaïgyayoþ samameva pratãtimupajanayatãti kiü tatra kramakalpanayà / na ha ÷abdasya vàcyapratãtiparàmar÷a eva vya¤jakatve nibandhanam / tathà hi gãtàdi÷abdebhyo 'pi rasàbhivyaktirasti / na ca teùàmantarà vàcyaparàmar÷aþ / atràpã bråmaþ---prakaraõàdyavacchedena vya¤jakatvaü ÷abdànàmityanumatamevaitadasmàkam / kiü tu tadyva¤jakatvaü teùàü kadàcitsvaråpavi÷eùanibandhanaü kadàcidvàcaka÷aktinibandhanam / tatra yeùàü vàcaka÷aktinibandhanaü teùàü yadi vàcyapratãtimantareõaiva svaråpapratãtyà niùpannaü tadbhavenna tarhi vàcaka÷aktinibandhanam / atha locanam padavirahitasvaràlàpagãtàdau ÷abdamàtropayogakçtasya dar÷anàt / tata÷caikayaiva sàmagnyà sahaiva vàcyaü vyaïgyàbhimataü ca rasàdi bhàtãti vacanavya¤janavyàpàradvayena na ki¤cinditi tadàha--nanviti / yatràpi gãta÷abdànàmartho 'sti tatràpi tatpratãtiranupayoginã gràmaràgànusàreõàpahastitavàcyànusàratayà rasodayadar÷anàt / na càpi sà sarvatra bhavantã dç÷yate, tadetadàha---na ceti / teùàmiti gãtàdi÷abdànàm / àdi÷abdena vàdyavilapita÷abdàdayo nirdiùñàþ / anumatamiti / 'yatràrthaþ ÷abdo và' iti hyavocàmeti bhàvaþ / na tarhãti / tata÷ca gãtavadevàrthàvagamaü vinaiva rasàvabhàsaþ syàtkàvya÷abdebhyaþ, na caivamiti vàcaka÷aktirapi tatràpekùaõãyà; sà ca vàcyaniùñaiveti pràgvàcye pratipattirityupagantavyam / tadàha---atheti / tadidi vàcaka÷aktiþ / bàlapriyà tadàheti / uktàmà÷aïkàü 'nanvi'tyàdinà 'paràmar÷a' ityantena pradar÷ayatãtyarthaþ / 'na ce'tyàdigranthamavatàrayate--yatràpãtyàdi / 'anupayoginã'tyatra hetumàha--gràmetyàdi / apeti / apahastitaþ anàdçtaþ vàcyànusàraþ vàcyarthapratãtyanusaraõaü yena rasodayena tasya bhàvastattà tayà / seti / vàcyapratãtirityarthaþ / 'gãtàdãnà'mityatràdipadàrthamàha---àdãtyàdi / vilapitaü vilàpaþ "vilàpo 'narthakaü vaca' ityamaraþ / vçttau 'tadvya¤jakatvam' iti / prakaraõàdisahakçtaü vya¤jakatvamityarthaþ / 'teùàü' ÷abdànàm / 'svaråpavi÷eùe'ti / ÷abdasvaråpavi÷eùetyarthaþ / 'vàcake'ti / vàcaka÷aktirabhidhà saiva nibandhanaü prayojakaü yasya tat / vyakterabhidheyàrthapratãtipårvakatvàditi bhàvaþ / 'yeùàm' iti / tadvya¤jakatvamityanuùaïgaþ / 'tadi'ti vya¤jaktavamityarthaþ / 'na tarhã'ti / tata÷ca vya¤jakatvasya vàcaka÷aktinibandhanatvàbhàve ca / gãtavaditi / gãtena tulyamityarthaþ / na caivaü evaü na bhavati ca / itãti hetau / vàcyaniùñhaiva vàcyaviùayikaiva / pràgatyàdi / tannibandhanaü tanniyamenaiva vàcyavàcakabhàvapratãtyuttarakàlatvaü vyaïgyapratãteþ pràptameva / sa tu kramo yadi làghavànna lakùyate tatkiü kriyate / yada ca vàcyapratãtimantareõaiva prakaraõàdyavcchinna÷abdamàtrasàdhyà rasàdapratãtiþ syàttadanavadhàritaprakaraõànàü vàcyavàcakabhàve ca svayamavyutpannànàü pratipattéõàü locanam vàcyavàcakabhàveti / saiva vàcaka÷aktiratyucyate / etaduktaü bhavati--mà bhådvàcyaü rasàdivya¤jakam; astu ÷abdàdeva tatpratãtistathàpi tena svavàcaka÷aktistasyàü kartavyàyàü sahakàritayàva÷yàpekùaõãyetyàyàtaü vàcyapratãteþ pårvabhàvitvamiti / nanu gãta÷abdavadeva vàcaka÷aktiratràpyanupayoginã, yattukvacacchrute 'pi kàvyerasapratãtirna bhavati tatrocitaþ prakaraõàvagamàdiþ sahakàrã nàstãtyà÷aïkyàha--yadi ceti / prakaraõàvagamo hi ka ucyate? kiü vàkyàntarasahàyatvam? atha vàkyàntaràõàü sambandhivàcyam / ubhayaparij¤àne 'pi na bhavati prakçtavàkyàrthàvedane rasodayaþ / bàlapriyà vàcyàrthapratãtiþ pràgbhavatãtyabhyupagantavyamityarthaþ / vçttau 'athe'ti yadãtyarthe / 'tannibandhana'miti / sà nibandhanaü yasya tadityarthaþ / vya¤jakatvamityanuùaïgaþ / 'tadi'ti / tarhityarthaþ / 'sa tu krama' iti / vàcyapratãtyuttarakàlatvaråpaþ kramastvityarthaþ / vyaïgyapratãterityanuùaïgaþ / tannibandhanamityatra tatpdaü vyàcaùñe locane--vàcaka÷aktiriti / saiveti / sa eveti / ca pàñhaþ / vàcyavàcakabhàva evetyarthaþ / bhàvàrthamàha---etadityàdi / rasàdivya¤jakamiti / rasàdivyaktijanakamityarthaþ / tatpratãtiriti / rasàdipratãtiratyarthaþ / teneti / ÷abdenetyarthaþ / tasyàü kartavyàyàmiti / rasàdipratãtàbutpàdayitavyàyàmityarthaþ / itãti hetau / nanvityàdi / gãta÷abdavaditi / gãta÷abde ivetyarthaþ / atràpi kàvya÷abde 'pi / nanvevaü yatra ÷abdaþ ÷ruto 'rtho nàdhigata÷ca tatra rasapratãtiþ syàdityata àha--yattvityàdi / yattu yatra / ityà÷aïkyàheti / iti ÷aïkàpårvakaü samàdhànaü bhavedityantagranthenàhetyarthaþ / vçttau ÷abdamàtrasàdhyetyatratyamàtrapadàrthavivaraõam---'vàcyapratãtimantareõaive'ti / 'tadavadhàrite'ti / tattarhi / avadhàritaü j¤àtaü prakaraõaü yaisteùàm / 'vàcye'tyàdi / tattadvàcaka÷abdasya tattadvàcyàrthaü svayamajànatàmityarthaþ / 'asau'rasàdipratãtiþ / locane vivçõoti--prakaraõetyàdi / prakaraõàvagamaþ avagamyaþ prakaraõapadàrthaþ / vàkyeti / vàkyàntaraü sahàyaþ sahakàri yasya tattvaü sahakàri vàntaramityarthaþ / kàvyamàtra÷ravaõàdevàsau bhavet / sahabhàve ca vàcyapratãteranupayogaþ, upayoge và na sahabhàvaþ / yeùàmapi svaråpavi÷eùapratãtinimittaü vya¤jakatvaü yathà gãtàdi÷abdànàü teùàmapi svaråpapratãtervyaïgyapratãte÷ca niyamabhàvã locanam svayamiti / prakaraõamàtrameva pareõa kenacidyeùàü vyàkhyàtamiti bhàvaþ / na cànvayavyatirekavatãü vàcyapratãtimapahnutyàdçùñasadbhàvàbhàvau ÷araõatvenà÷ritau màtsaryàdadhikaü ki¤citpuùõãta ityabhipràyaþ / nanvastu vàcyapratãterupayogaþ kramà÷rayeõa kiü prayojanam, sahabhàvamàtrameva hyupayoga ekasàmagryadhãnatàlakùaõamityà÷aïkyàha--saheti / evaü hyupayoga iti anupakàrake sa¤j¤àkaraõamàtraü vastu÷ånyaü syàditi bhàvaþ / upakàriõo hi pårvabhàviteti tvayà pyaïgãkçtamityàha---yeùàmiti / taddçùñàntenaiva vayaü vàcyapratãterapi pårvabhàvitàü samarthayiùyàma iti bhàvaþ / bàlapriyà prakçtavàkyasyeti ÷eùaþ / atheti pra÷ne / vàkyàntaràõàmityàdi / vàkyàntaratadvàcyamityarthaþ / ubhayeti / vàkyàntaratadvàcyobhayetyarthaþ / prakçtavàkyàrthavedana iti / prakçtavàkyaghañakatattatpadàrthanavagama ityarthaþ / vàcyavàcakabhàvàvyutpattimupapàdayati--prakaraõamàtramityàdi / màtra÷abdena vàcyasya vyavacchedaþ / yeùàmiti / keùà¤cit pratipattéõàmityarthaþ / vyàkhyàtamiti / bodhitamityarthaþ / nanu vàkyena rasàdipratãtau kartavyàyàmadçùñavi÷eùo 'pi sahakàrã tadabhàvàdeva vàcyapratãtivirahakàle rasàderapratãtiriti ÷aïkàü pariharati--na cetyàdi / na ca puùõita iti sambandhaþ / anvayeti / vàcyapratãtisattve rasàdipratãtistadabhàve tadabhàva ityanvayavyatireka÷àlinãmityarthaþ / ÷araõatveneti / prayojakatvenetyarthaþ / rasapratãtipadabhàvayoriti ÷eùaþ / nanvityàdi / upayoga iti / rasàdipratãtiü pratãti ÷eùaþ / kramà÷rayeõeti / vàcyapratãtirasàdipratãtyoþ paurvàparyaråpakramà÷rayeõetyarthaþ / tarhi upayogaþ ka ityatràha--saheti / tat kãdç÷amityàïkyàha--eketi / vàcyapratãteþ rasàdipratyàyakasàmagnyadhãnatvaråpo rasàdisahabhàva iti bhàvaþ / upayàgàþ upayogapadàrthaþ / à÷aïkyeti / àpàtata÷÷aïkitvetyarthaþ / sahabhàve cetyàdigranthasya bhàvamàha--evaü hãtyàdi / anupakàrake upayoga iti sa¤j¤àkaraõamàtramiti sambandhaþ / màtrapadàrthaü vivçõoti--vastvityàdi / vastu upakàrakatvaråpastadarthaþ / pårvabhàviteti / pårvakàlavçttitvamityarthaþ / krama ityantagranthasya bhàvamàha--tvaddçùñàntenetyàdi / tvaddçùñàntena gãtàdinà tattvityàdigranthamavatàrayati---nanvityàdi / ÷abdasyetyasya kriyetyanena sambandhaþ / kramaþ / tattu ÷abdasya kriyàpaurvàparyamananyasàdhyatatphalaghañanàsvà÷ubhàvanãùu vàcyenàvirodhinyabhidheyàntaravilakùaõe rasàdau na pratãyate / locanam nanu saü÷cetkramaþ kiü na lakùyata ityà÷aïkyàha--tattviti / kriyàpaurvàparyamatyanena kramasya svaråpamàha--kriyete iti / kriye vàcyavyaïgyapratãti yadi vàbhidhàvyàpàro vya¤janàparaparyàyo dhvananavyàpàra÷ceti kriye tayoþ paurvàparyaü na pratãyate / kvetyàga--rasàdau viùaye / kãdç÷i? abhidheyàntaràttadabhidheyavi÷eùàdvilakùaõe sarvathaivànabhidheye anena bhavitavyaü tàvatkameõetyuktam / tathà vàcyenàvirodhini, virodhini tu lakùyata evetyarthaþ / kuto na lakùyate iti nimittasaptamãnirdiùñaü hetvantaragarbhaü hetumàha--à÷ubhàvinãùviti / ananyasàdhyatatphalaghañanàsu ghañanàþ pårvaü màdhuryàdilakùaõàþ pratipàdità guõàniråpaõàvasare tà÷ca tatphalàþ rasàdipratãtiþ phalaü yàsàm, tathà ananyattadeva sàdhyaü yàsàm, na hyojoghañanàyàþ karuõàdipratãtiþ sàdhyà / etaduktaü bhavati---yato guõavati kàvye 'saïkãrõaviùayatayà saïghañanà prayuktà tataþ kramo na lakùyate / nanu bhavatvevaü saïghañanànàü sthitiþ, kramastu kiü na lakùyate ata àha--à÷ubhàvinãùu vàcyapratãtikàlapratãkùaõena vinaiva jhañityeva tà rasàdãn bhàvayanti bàlapriyà ÷abdajanyakriyetyarthaþ / kriyàpadàrthamàha--kriyete ityàdi / te ke ityatràha---vàcyeti / ÷abdasya kriyetyasya ÷abdaniùñhakriyetyabhipràyeõàha--yadivetyàdi / anvayaü dar÷ayati--tayorityàdi / tayoþ kriyayoþ / atra vàcyavyaïgyapratãtigataü paurvàparyaü tadyvàpàrayoràropitaü bodhyam / rasàdau viùaye iti / tathàca vàcyapratãteþ rasàdiråpavyaïgyapratãte÷cetyarthaþ / abhidheyavi÷eùàditi / tattadvàcyàrthavi÷eùàdityarthaþ / phalitamàha---sarvathetyàdi / anabhidheye abhidheyabhinne / aneneti / anabhidheyatvakathanenetyarthaþ / ityuktamiti / iti dar÷itamityarthaþ / lakùyata eveti / yathà "bhrama dhàrmike"tyàdau / itãti / ityàkàïkùàyàmityarthaþ / nimittasaptamãti / "yasya ca bhàvene"ti såtrànu÷iùñanimittàrthakasaptamãtyarthaþ / hetvantareti / ananyasàdhyatatphalatvaråpahetvantaretyarthaþ / ananyetyàdikaü vyàcaùñe--ghañanà ityàdi / karmadhàrayàbhipràyeõa vigrahamàha--tà÷cetyàdi / ananyadityasya vyàkhyànam--tadeveti / tattaddhañanayà yatsàdhyaü tadevetyarthaþ / uktameva vivçõoti--na hãtyàdi / ojoghañanayà karuõàdipratãtirna hi sàdhyetyanvayaþ kintu vãràdipratãtireveti bhàvaþ / uktasya bhàvamàha--etadityàdi / asaïkãrõaviùayatayeti / ghañanàntaràsaïkãrõasvaviùayakatvenetyarthaþ / à÷ubhàvinãùvityetadvyàcaùñe--vàcyetyàdi / tà iti / locanam tadàsvàdaü vidadhatãtyarthaþ / etaduktaü bhavati--saïghañanàvyaïgyatvàdrasàdãnàmanupayukte 'pyarthavij¤àne pårvàmevocitasaïghañanà÷ravaõa eva yata àsåtrito rasàsvàdastena vàcyapratãtyuttarakàlabhavena parisphuñàsvàdayukto 'pi pa÷càdutpannatvena na bhàti / abhyaste hi viùaye 'vinàbhàvapratãtikrama itthameva na lakùyate / abhyàso hyayameva yatpraõidhànàdinàpi vinaiva saüskàrasya balavattvàtsadaiva prabubhutsutayà avasthàpanamityevaü yatra dhåmastatràgniriti hçdayasthitatvàdvyàpteþ pakùadharmaj¤ànamàtramevopayogi bhavatãti paràmar÷asthànamàkramati, jhañityutpannehi dhåmaj¤àne tadvyàptismçtyupakçte tadvijàtãyapraõidhànànusaraõàdipratãtyantarànuprave÷avirahàdà÷ubhàvinyàmagnipratãtau bàlapriyà ghañanà ityarthaþ / rasàdãnityàdervivaraõam---tadàsvàdamityàdi / tattvityàdigranthena labdhaü kramastu kinna lakùyata iti codyasyottaraü vivçõoti---etadityàdi / saïghañanàvyaïgyatvàditi / arthaj¤ànopayogaü vinàpi saïghañanayà vyaïgyatvàdatyarthaþ / pårvameva vàcyàrthaj¤ànàtpràgeva / uciteti / abhyastetyarthaþ / àsåtritarþ iùatsphuritaþ / tenetyasya na bhàtãtyanenànvayaþ / vàcyeti / vàcyapratãtyuttarakàle yo bhavaþ jananaü tena hetunà yaþ parisphuñàsvàdaþ tena yukto 'pi vi÷iùño 'pi; parisphuñàsvàdaþ yukto 'pãti ca pàñhaþ / pa÷càdutpannatvena vàcyapratãtyuttarakàlotpannatvena / na bhàtãti / sahçdayànàmiti ÷eùaþ / abhyàsa ityàdi / "abhyàsastu samàne viùaye j¤ànànàmabhyàvçttari"ti nyàyabhàùye / praõidhànetyàdi / "såsmårùayà manaso dhàraõaü praõidhàna"miti nyàyabhàùyam / dhàraõamekàgrãkaraõam / praõidhànàdinetyàdipadena "praõidhànanibandhàbhyàsaliïge"tyàdinyàyasåtroktaliïgàdãnàü grahaõam / vinaivetyasya prabubhutsutayà sthàpanamityanena sambandhaþ / balavatvàditi / jhañityudbodhakasamavadhànaråpadàróhyavatvàdityarthaþ / prabusutsutayeti / smçtiråpaprabodhopadhàyakatvenetyarthaþ / kålaü pipatiùatãtyàdivat prayogaþ / abhyasta ityàdinà samànyata uktaü vi÷iùya dar÷ayati--evamityàdi / ityevaü vyàpterityanvayaþ / hçdayasthitatvàditi / saüskàraråpeõàntaþ karaõe vartamànatvàdityarthaþ / pakùeti dhåmàdiliïgasya parvatàdipakùavçttitvaj¤ànamàtramityarthaþ / màtramevetyanena pakùe sàdhyavyàptivi÷iùñahetumattàj¤ànaråpasya paràmar÷asya vyavacchedaþ / upayogãti / vahnyàdyanumitàviti ÷eùaþ / itãti hetau / paràmar÷eti / paràmar÷asthànãyaü bhavatãspaùñamidaü matam / jhañitãtyasya vyàptismçtãtyanena sambandhaþ / tadyvàptãti / dhåmàdau vahnyàdivyàpteþ smçtyà sahakute satãtyarthaþ / tadityàdi / tàbhyàü dhåmaj¤ànavyàptismçtibhyàü vijàtãyaü yat praõidhànànukaraõàdinà praõidhànakaraõàdinà pratãtyantaramàlocanaråpaü kvacittu lakùyata eva / yathànuraõanaråpavyaïgyapratãtiùu / tatràpi kathamiti ceducyate-- artha÷aktimålànuraõanaråpavyaïgye dhvanau tàvadabhidheyasya tatsàmarthyàkùiptasya càrthasyàbhidheyàntaravilakùaõatayàtyantavilakùaõe ye pratãti tayora÷akyanihnavo nimittanimittibhàva iti sphuñameva tatra paurvàparyam / yathà prathamoddyote pratãyamànàrthasidydharthamudàhçtàmu gàthàsu / tathàvidhe ca viùaye vàcyavyaïgyeyoratyantavilakùaõatvàdyaiva ekasya pratãtiþ saivetarasyeti na ÷akyate vaktum / ÷abda÷aktimålànuraõanaråpavyaïgye tu dhvanau--- gàvo vaþ pàvanànàü paramaparimitàü prãtimutpàdayantu locanam kramo na lakùyate tadvadihàpi / yadi tu vàcyàvirodhã raso na syàducità ca ghañanà na bhavettallakùyetaiva krama iti / candrikàkàrastu pañhitamanupañhatãti nyàyena gajanimãlikayà vyàcacakùe--tasya ÷abdasya phalaü tadvà phalaü vàcyavyaïgyapratãtyàtmakaü tasya ghañanà niùpàdanà yato 'nanyasàdhyà ÷abdavyàpàraikajanyeti / na càtràrthasatattvaü vyàkhyàne ki¤cidutpa÷màma ityalaü pårvavaü÷yaiþ saha vivàdena bahunà / yatra tu saïghañanàvyaïgyatve nàsti tatra lakùyata evetyàha--kvacittviti / tulye vyaïgyatve kuto bheda ityà÷aïkate---tatràpãti / sphuñameveti / avivakùitavàcyasya padavàkyaprakà÷atà / tadanyasyànuraõanaråpavyaïgyasya ca dhvaneþ // iti hi pårvaü varõasaïghañanàdikaü nàsya vya¤jakatvenoktamiti bhàvaþ / gàthàsviti / bàlapriyà tasya yo 'nuprave÷aþ tasya virahàdabhàvàdityarthaþ / à÷ubhàvinyàü jhañiti bhavantyàm / agnipratãtau parvatàdau vahreranumittau / krama iti / vyàptismçtisahakçtasya dhåmaj¤ànasyeti ÷eùaþ / upasaüharati--tadvaditi / abhyàsanimittakà÷ubhàvitvena sàmyaü bodhyam / vàcyàvirodhitetyàdyuvatyà gamyamarthamàha--yadãtyàdi / ananyetyàdigranthasya candrikàvyàkhyànamàha--tasyetyàdi / arthasatattvamiti / arthasya saïgatatvamityarthaþ / sphuñameva paurvàparyamityetadupapàdayati---avivakùitetyàdi / iti hi pårvamuktaü varõasaïghañanàdikamasya vya¤jakatvena noktamiti sambandhaþ / ityàdàvarthadvayapratãtau ÷àbdyàmarthadvayasyopamànopameyabhàvapratãtirupamàvàcaïkapadavirahe satyarthasàmarthyàdàkùipteti, tatràpi sulakùamabhidheyavyaïgyàlaïkàrapratãtyo / paurvàparyam / padaprakà÷a÷abda÷aktimålànuraõanaråpavyaïgye 'pi dhvanau vi÷eùaõapadasyobhayàrthasambandhayogyasya yojakaü padamantareõa yojanama÷àbdamapyarthàdavasthitamityatràpi pårvavadabhideyatatsàmarthyàkùiptàlaïkàramàtrapratãtyoþ susthitameva paurvàparyam / locamam 'bhama dhammia' ityàdikàsu / tà÷ca tatraiva vyàkhyàtàþ / ÷àbdyàmiti / ÷àbdyàmapãtyarthaþ / upamàvàcakaü yathevàdi / arthasàmarthyàditi / vàkyàrthasàmarthyàditi yàvat / evaü vàkyaprakà÷a÷abda÷aktimålaü vicàrya padaprakà÷aü vicàrayati---padaprakà÷eti / vi÷eùaõapadasyeti / jaóa ityasya / yojakamiti / kåpa iti ca ahamiti cobhayasamànàdhikaraõatayà saüvalanam / abhidheyaü ca tatsàmarthyàkùiptaü ca tayoralaïkàramàtrayoþ / ye pratãti tayoþ paurvàparyaü kramaþ / susthitaü sulakùitamitayarthaþ / màtragrahaõena rasapratãtistatràpyalakùyakramaiveti dar÷ayati / bàlapriyà yena paurvàparyasyàsphuñatvaü bhavediti bhàvaþ / ÷àbdyàmapãti / abhidhayà ÷abdajanyàmapãtyarthaþ / api÷abdenàprakçtàrthasya vyaïgyatvapakùaþ såcyate / upamàvàcakapadaviraha ityatropamàvàcakapadaü vivçõoti---upametyàdi / vçttau 'àkùipte'ti / utpàditetyarthaþ / 'abhidheye'ti / abhidheyasya vyaïgyàlaïkàrasya ca ye pratãtã tayorityarthaþ / dvitãyàrtho 'pyabhidheyaþ tadupamàmàtraü vyaïgyamiti matàbhipràyeõedam, anupadaü vakùyamàõasthale 'pyevaü bodhyam / locane vçttànuvàdapårvakamavatàrayati---evamityàdi / padaprakà÷amiti / ÷abda÷aktimålamityanuùaïgaþ / pràtuü dhanairityàdyuktamudàharaõaü manasikçtya vyàcaùñe---jaóa ityasyeti / yojana÷abdàrthamàha--kåpa ityàdi / iti cobhayeti / kåpàhampadàrthobhayetyarthaþ / saüvalanaü sammi÷raõam / vçttau'a÷àbdamapã'ti / yojaka÷abdàpratipàdyamapãtyarthaþ / arthàdvya¤janàt / 'avasthitam' pratipattiviùayabhåtam / abhidheyetyàdikaü vyàcaùñe--abhidheyamityàdi / atràbhidheyàlaïkàrodãpakam, jaóatvasyobhayatrànvayàt / tatsàmarthyakùiptà copamà / abhidheyaü ca tatsàmarthyàkùiptàlaïkàra÷ca tàveva tanmàtre iti ca vçttyartho bodhyaþ / alakùaõãyatva÷aïkàyà vyàvartanãyatayà tadanurodhena vyàcaùñe--sulakùitamiti / màtragrahaõeneti / alaïkàramàtretyatratyamàtrapadenetyarthaþ / àrthyapi ca pratipattisyathàvide viùaye ubhayàrthasambandhayogya÷abdasàmarthyaprasàviteti ÷abda÷aktimålà kalpyate / avivakùitavàcyasya tu dhvaneþ prasiddhasvaviùayavaimukhyapratãtipårvakamevàrthàntaraprakà÷anamiti niyamabhàvã kramaþ / tatràvivakùitavàcyatvàdeva vàcyeva saha vyaïgyasya kramapratãtivicàro na kçtaþ / tasmàdabhidhànàbhidheyapratãtyoriva locanam nanvevamàrthatvaü ÷abda÷aktimålatvaü ceti viruddhamityà÷aïkyàha---àrthyapãti / nàtra virodhaþ ka÷ciditi bhàvaþ / etacca vitatya pårvameva nirõãtamiti na punarucyate / svaviùayeti / andha÷abdàderupahatacakùuùkàdiþ svo viùayaþ, tatra yadvaimukhyamanàdara ityarthaþ / vicàro na kçta iti / nàmadheyaniråpaõadvàreõeti ÷eùaþ / sahabhàvasya ÷aïkitumatràyuktatvàditi bhàvaþ / evaü rasàdayaþ kai÷ikyàdãnàmitivçttabhàgaråpàõàü vçttãnàü jãvitamupanàgarikàdyànàü ca sarvasyàsyobhayasyàpi vçttivyavahàrasya rasàdiniyantritaviùayatvàditi yatprastutaü tatprasaïgena rasàdãnàü vàcyàtiriktatvaü samarthayituü kramo vicàrita ityetadupasaüharati--tasmàditi / abhidhànasya bàlapriyà rasapratãtiriti / rasasya bhàvasya và pratãtirityarthaþ / tatràpãti / ukta÷abda÷aktimålasthale 'pãtyarthaþ / pràtumityàdau nirvedo vyaïgyaþ / nàtretyàdi / ubhàyarthotyàdivi÷eùaõasya vidyamànatvànna virodha ityarthaþ / evaü vivakùitànyaparavàcye vyaïgyavya¤jakayoþ kramaü pratipàdya sarvatràpi vyaïgyavya¤jakayoþ kramo 'stãti dar÷ayitumàha--vçttau 'avivakùite'tyàdi / 'niþ÷vàsàndha' ityàdipårvoktodàharaõaniùñhatayà svaviùayavaimukhyamityetadvyàcaùñe---andha÷abdàderityàdi / viùayaþ vàcyàrthaþ / anàdara iti / vàcyàrthasya bàdhitatvàtparityàgaityarthaþ / vçttau 'arthàntare'ti / vyaïgyetyarthaþ / 'krama' iti / vàcyavyaïgyapratãtyoriti ÷eùaþ / 'tatràvivakùitavàcyatvàdi'ti / avivakùitavàdhyadhvanisthale vàcyasyàvivakùatatvàdityarthaþ / 'krame'ti / krameõa yà pratãtiþ tadvicàraþ vàcyàrthavyaïgyàrthapratãtyoþkramasya vicàra ityarthaþ / na kçta ityatra pårayati locane--nàmetyàdi / bhàvamàha--sahetyàdi / atreti / avivakùitavàcyadhvanàvityarthaþ / nanu rasàdeþ vçttijãvitatvamupakràntaü vàcyavyaïgyapratãtikrama÷ca tasmàdityàdinà upasaühçtaþ / tadidamasaïgamityatastadbhanthamavatàrayati---evaü rasàdaya ityàdi / upanàgarakàdyànàü ca vçttãnàmiti sambandhaþ / rasàdãnàmubhayavidhavçttijãvitatve hetumàha---sarvasyetyàdinà / prastutamupakràntaü tatprasaïgena vicàrita ityanvayaþ / ityetaditi / prasaïgàgataü kramavicàramityarthaþ / vàcyavyaïgyapratãtã kramavatyau nimittanaimittikatvàdabhidhànàbhidhayapratãtivaditi vàcyavyaïgyapratãtyornimittanimittibhàvànniyamabhàvã kramaþ / sa tåktayuktyà kvacillakùyate kvacinna lakùyate / tadevaü vya¤jakamukhena dhvaniprakàreùu niråpiteùu ka÷cidbråyàt---kimidaü vya¤jakatvaü nàma vyaïgyàrthaprakà÷anam, na hi vya¤jakatvaü vyaïgyatvaü càrthasya vya¤jakasidydhadhãnaü vyaïgyatvam, vyaïgyàpekùayà ca vya¤jakatvàsiddhirityanyonyasaü÷rayàdavyavasthànam / nanu vàcyavyatiriktasya vyaïgyasya locanam ÷abdaråpasya pårvaü pratãtistato 'bhidheyasya / yadàha tatra bhavàn--- 'viùayatvamanàpannaiþ ÷abdairnàrthaþ prakà÷yate' ityàdi / ato 'nirj¤àtaråpatvàtkimàhetyabhidhãyate' ityatràpi càvinàbhàvavatsamayasyàbhyastatvàtkramo na lakùyetàpi / udyotàrambhe yaduktaü vya¤janamukhena dhvaneþ svaråpaü pratipàdyata iti tadidànãmupasaüharanvya¤jakabhàvaü prathamodyote samarthitamapi ÷iùyàõàmekapraghaññakena hçdi nive÷ayituü pårvapakùamàha--tadevamiti / ka÷ciditi / mãmàüsakàdiþ / kimidamiti / vakùyamàõa÷codakasyàbhipràyaþ / bàlapriyà vçttyuktànumàne dçùñàntasya sàdhanavaikalya÷aïkàü parihartuü vyàcaùñe--abhidhànasyetyàdi / yadàheti / yasmàdàhetyarthaþ / viùayatvamityàdi / viùayatvaü ÷ràvaõàdij¤ànaviùayatvam / anàpannaiþ aj¤àtairityarthaþ / na prakà÷yate kintu j¤àtairevetyarthaþ / ityàdãtyàdipadena såciteùu ki¤cit padyàrddhamapi dar÷ayati---ata ityàdi / ata iti / yato nirj¤àtasyaivàrthabodhakatvaü tata ityarthaþ / anirj¤àtaråpatvàditi / ÷rotrà samyaga÷ravaõe ÷abdasyàni÷citasvaråpatvàdityarthaþ / kimàhetyabhidhãyata iti / bhavàn kiü vaktãti pçcchyate ityarthaþ / ÷abdasya tadar÷asya ca jij¤àsayeti bhàvaþ / prasaïgàdàha---atràpãtyàdi / atràpi abhidhànàbhidheyapratãtyorapi / avinàbhàvavadavinàbhàvasyeva / samayasya tattadarthe tattatpadasaïketasya / na lakùyetàpi kvacidalakùyo 'pi bhavati / 'tadeva'mityàdi'niråpiteùvi'tyantamanupayogi, ka÷cidityàdinà vya¤jakatvaniråpaõaü punaruktaü cetyatastatphalaü dar÷ayannavatàrayati---udyotàrambha ityàdinà / praghaññakena prakaraõena / kimidamityatra kiü÷abdaþ àkùepe pra÷ne và, tatra heturnokta ityata àha--vakùyamàõa iti / anyonyà÷rayàdavyavasthànamiti vakùyamàõa ityarthaþ / codakasya codyavàdinaþ / vçttau 'vyaïgyàthaprakà÷ana'miti / vyaïgyàrthapratãtyanukålasàmarthyamityarthaþ / asyànantaraü cediti ÷eùaþ / niùedhati--'na hã'tyàdi / ÷abdasyeti ÷eùaþ / ÷abdasya siddhiþ pràgeva pratipàdità tatsadydhadhãnà ca vya¤jakasiddhiriti kaþ paryanuyogàvasaraþ / satyamevaitat; pràguktayuktibhirvàcyavyatiriktasya vastunaþ siddhiþ kçtà, sa tvartho vyaïgyatayaiva kasmàdvyapadi÷yate / yatra ca pràdhànyenànavasthànaü locanam pràgeveti / prathamodyote abhàvavàdaniràkaraõe / ata÷ca na vya¤jakasidhyà tatsiddhiryenànyonyà÷rayaþ ÷aïkyeta, api tu hetvantaraistasya sàdhitatvàditi bhàvaþ / tadàha--tatsiddhãti / sa tviti / astvasau dvitãyo 'rthaþ, tasya yadi vyaïya iti nàma kçtam, vàcya ityapi kasmànna kriyate? vyaïgya iti và vàcyàbhimatasyàpi kasmànna kriyate? avagamyamànatvena hi ÷abdàrthatvaü tadeva vàcakatvam / abhidhà bàlapriyà vya¤jakatvamarthasya vyaïgyatvaü ca 'na hi'svato na bhavati hi / hãti / prasiddhau / ata iti ÷eùaþ / ataþ pari÷eùàdityarthaþ / vyaïgyatvaü vya¤jakasiddhyadhãnaü vyaïgyàpekùayà vya¤jakatvasiddhi÷ca / 'itã'ti / ityato hetorityarthaþ / 'avyavasthànaü, na vyavasthitiþ / yadvà--na hãtyasya pårveõa sambandhaþ / vya¤jakatvaü ÷abdasyaiveti såcayatuü vyaïgyatvaü càrthasyetyuktam / tathà ca yato 'rthasya vyaïgyatvamato vya¤jakatvaü ÷abdasyaiva tacca vyaïgyàrthaprakà÷anaü na hãti sambandhaþ / atra hetumàha--'vya¤jakatve'tyàdi / vya¤jakatvasiddhyadhãnamityasyànantaraü vyaïgyatvamiti pàñhàbhàve tvevaü yojanà--vya¤jakatvaü vyaïgyàrthaprakà÷anaü na hi / kuta ityatràha 'vyaïgyatvam' ityàditi / 'nanvi'tyàdi siddhàntinaþ samàdhànagranthaþ / vismaraõamà÷aïkya tatratyaü pràgiti padaü vyàcaùñe locane---prathametyàdi / phalitamàha--ata÷cetyàdi / cakàro 'vadhàraõe ata ityanena paràmçùñaü hetumàha--hetvantarairiti / tadàheti / tasmàdàhetyarthaþ / vçttau--'tatsiddhyadhãne'ti / vyaïgyasidhyadhãnetyarthaþ / 'satyam' ityàdinà siddhàntyuktamanådya pårvapakùã 'sa tvi'tyàdinà dåùaõamabhihitavàüstaü granthaü vyàcaùñe--astvasàvityàdinà / sa tvartha ityasya vyàkhyànam--asau dvitãyo 'rtha iti / vyaïgyatayaivetyevakàraü dvidhà yojayanå vyàcaùñe--tasyetyàdinà / na kriyata iti / ata÷ca niyamàrthaü vyaïgya÷abdapravçttinimittaü vaktavyaü, tathàcànyonyà÷raya eva paryavasyediti bhàvaþ / yatra cetyàdinà vyaïgyatvavi÷iùñàrthasyàbhimatasyàsiddhiråpaü dåùaõàntaramucyate tadbhanthamavatàrayati--avagamyamànatvenetyàdinà / avagamyamànatvena ÷abdàvagamyamànatvena / ÷abdàrthatvamiti / tathà ca ÷abdàvagamyatvaü vàcyatvamityarthaþ / tadeveti / yadevàrthagatàvagamyatvapratiyogi tadevetyarthaþ / arthàvagamakatvameveti yàvat / astvevaü tataþ kimata àha--abhidhà hãtyàdi / abhidhà vàcakatvàntargatà vacanalakùaõà / yatparyanteti / yo 'rthaþ paryanto yasyàþ tatra vàcyatayaivàsau vyapadeùñuü yuktaþ, tatparatvàdvàkyasya / ata÷ca tatprakà÷ino vàkyasya vàcakatvameva vyàpàraþ / kiü tasya vyàpàràntarakalpanayà? tasmàttàtparyaviùayo yo 'rthaþ sa tàvanmukhyatayà vàcyaþ / yà tvantarà tathàvidhe viùaye vàcyàntarapratãtiþ sà tatpratãterupàyamàtraü padàrthapratãtiriva vàkyàrthapratãteþ / locanam hi yatparyantà tatraivàbhidhàyakatvamucitam, tatparyantatà ca pradhànãbhåte tasminnartha iti mårdhàbhiùiktaü dhvaneryadråpaü niråpitaü, tatraivàbhidhàvyàpàreõa bhavituü yuktam / tadàha--yatra ceti / tatprakà÷ina iti / tadvyaïgyàbhimataü prakà÷ayatyava÷yaü yadvàkyaü tasyeti / upàyamàtramityanena sàdhàraõyoktyà bhàññaü pràbhàkaraü vaiyàkaraõaü ca pårvapakùaü såcayati / bhàññamate hi--- vàkyàrthamitaye teùàü pravçttau nàntarãyakam / pàke jvàleva kàùñhànàü padàrthapratipàdanam // bàlapriyà setyarthaþ / tatraiva paryantãbhåtatadartha eva / nanvastu paryantãbhåtàrthaü prati vàcakatvaü, tataþ kimata àha--tatparyantatyàdi / tatparyantatà tàmabhidhàü prati paryantatà avadhità tàtparyaviùayateti yàvat / tasminniti / vyaïgyabhåte tvadabhilaùita ityarthaþ / uktasya dåùaõàtva prakañayan phalitamàha--itãtyàdi / itãti hetau / mårdhàbhiùiktaü pradhànaü rasàdilakùaõam / råvaü svaråpam / tatraiveti / evakàro 'bhidhàvyàpàreõetyanena sambandhàti / bhavituü yuktamiti / ato vya¤jakatvaü nàmamàtramiti bhàvaþ / vçttau 'yatra ce'tyàdi / yatra kàvyàdau / 'pràdhànyenàvasthàna'miti / tàtparyaviùayatayà arthasyàvasthànamityarthaþ / 'tatra' kàvyàdau / 'asau' pràdhànyenàvasthito 'rthaþ / locane--tadityàdi / ava÷yamiti / anyathà kàvyacàrutvaü na sidhyediti bhàvaþ / ityanena sàdhàraõayoktyeti / sà tatpratãterupàyamàtraü padàrthapratãtiriva vàkyàrthapratãteriti matatrayasàdhàraõavacanenetyarthaþ / tanmatatrayaü krameõopanyasyati--bhàññamate hãtyàdi / vàkyàrthamitaye ityàdi / teùàü padànàü vàkyajananadvàreõa vàkyàrthamitaye eva pravçttiþ, tasyàü satyàm svàrthapratipàdanaü nàntarãyakamavinàbhàvabalàdàyàtam / yathànnapàkàrthaü atrocyate---yatra ÷abdaþ svàrthamabhidadhàno 'rthàntaramavagamayati tatra yattasya svàrthàbhidhàyitvaü yacca tadarthàntaràvagamahetutvaü tayoravi÷eùo vi÷eùo và / na tàvadavi÷eùaþ; yasmàttau dvau vyàpàrau bhinnaviùayau bhinnaråpau ca pratãyete eva / tathàhi vàcakatvalakùaõo vyàpàraþ ÷abdasya svàrthaviùayaþ gamakatvalakùaõastvarthàntaraviùayaþ / locanam iti ÷abdàvagataiþ padàrthaistàtparyeõa yo 'rtha utthàpyate sa eva vàkyàrthaþ, sa eva ca vàcya iti / pràbhàkaradar÷ane 'pi dãrghadãrdho vyàpàro nimittini vàkyàrthe, padàrthànàü tu nimittabhàvaþ pàramàrthika eva / vaiyàkaraõànàü tu so 'pàramàrthika iti vi÷eùaþ / etaccàsmàbhiþ prathamoddyota eva vitatya nirõãtamiti na punaràyasyate granthayojanaiva tu kriyate / tadetanmatrayaü pårvapakùe yojyam / atreti pårvapakùe / ucyata iti siddhàntaþ / vàcakatvaü gamakatvaü ceti svaråpato bhedaþ svàrthe 'rthàntare ca krameõeti viùayataþ / nanu tasmàccadasau gamyate 'rthaþ kathaü tarhyucyate 'rthàntaramiti / no cetsa tasya na ka÷ciditi ko viùayàrthaü bàlapriyà pravçttànàü kàùñhànàü jvalanam / ataþ padànàü vàkyàrthamitiparyanta evàbhidhàvyàpàro yathà kàùñhavyàpàraþ pàkànta ityarthaþ / itãti / ityuktanayenetyarthaþ / ÷abdàvagatairata / vàkyagatapadàvagatairatyarthaþ / sa eveti / evakàreõa padàrthavyàvçttiþ padàrthapratãterupàyamàtratvena tasyàtàtparyaviùayatvàt / vyàpàra iti / vàkyàtmakapadànàmiti ÷eùaþ / nimittinãti / naimittike kàryaråpe ityarthaþ / vàkyàrthasya naimittikatvoktyaiva padàrthànàü nimittatve siddhe 'pi vaiyàkaraõamatàdvi÷eùaü dar÷ayitumàha--padàrthànàntviti / utpattyapekùyà padàrthavàkyàrthayornimittanimittibhàvoktiþ, pratãtistu prathamaü vàkyàrthasya pràbhàkaramate kàryànvitàbhidhànàditi bodhyam / so 'pàramàrthika iti / avidyàtmakatvàdapàramàrthika ityarthaþ / saïkùipya matatrayopanyà sasya phalamàha---tadetadidi / yojyamiti / anyathà nirmålatvaprasaïgàditi bhàvaþ / 'ucyate' ityatra pårayati--siddhànta iti / yatretyàdivçttigranthenàbhihitau svaråpaviùayabhedau sphuñayati--vàcakatvamityàdi / viùayata iti / bheda ityanuùajyate / samayàpekùatvàtsvàrthe abhidhà tadanapekùatvàdanyatràrthe avagamanavyàpàra iti bhàvaþ / 'na ca svapare'tyàdigranthamavatàrayati--nanvityàdi / tasmàditi / yasmàdabhidheyasyàrthasya pratãtiþ tasmàcchabdàdityarthaþ / asau vyaïgyatvenàbhimataþ / nanu na gamyate tasmàcchabdàtkintu tatsambandhiva÷àdityata àha--no cedityàdi / saþ sa÷abdaþ / na ca svaparavyavahàro vàcyavyaïgyayorapahõotuü ÷akyaþ, ekasya sambandhitvena pratãteraparasya sambandhisambandhitvena / vàcyohyarthaþ sàkùàcchabdasya sambandhã taditarastvabhidheyasàmarthyàkùiptaþ sambandhisambandhã / yadi ca svasambandhitvaü sàkùàttasya syàttadàrthàntararatvavyavahàra eva na syàt / tasmàdviùayabhedastàvattayorvyàpàrayoþ suprasiddhaþ / råpabhedo 'pi prasiddha eva / na hi yaivàbidhàna÷aktiþ saivàvagamana÷aktiþ / avàcakasyàpi gãta÷abdàde rasàdilakùaõàrthàvagamadar÷anàt / a÷abdasyàpi ceùñàderarthavi÷eùaprakà÷anaprasiddheþ / tathàhi 'vrãóàyogànnatavadanayà' locanam ityà÷aïkyàha-na ceti / na syàditi / evakàro bhinnakramaþ, naiva syàdityarthaþ / yàvatà na sàkùàtsambandhitvaü tena yukta evàrthàntaravyavahàra iti viùayabheda uktaþ / nanu bhinne 'pi viùaye akùa÷abdàderbahvarthasya eka evàbhidhàlakùaõo vyàpàra ityà÷aïkya råpabhedamupapàdayati--råpabhedo 'pãti / prasiddhimeva dar÷ayati---na hãti / vipratipannaü prati hetumàha--àvacakasyàpãti / yadeva vàcakatvaü tadeva gamakatvaü yadi syàdavàcakasya gamakatvamapi na syàt, gamakatve naiva vàcakatvamapi na syàt / na caitadubhayamapi gãta÷abde ÷abdavyatirikte càdhovaktratvakucakampanabàùpàve÷àdau bàlapriyà tasya arthàntarasya / na ka÷ciditi / gamako 'bhidhàyaka÷ca ka÷cinnetyarthaþ / tataþ kimityata àha--itãtyàdi / viùayàrthaþ viùaråpo 'rthaþ / yadvà--viùaya÷abdasyàrthaþ / ka iti / arthàntaraü ÷abdasya viùayo na bhavedityarthaþ / ityà÷aïkyàheti / na cetyàdinà na syàdityantenàhetyarthaþ / evakàra iti / vyavahàra evetyevakàra ityarthaþ / bhàvaü vivçõoti--yàvatetyàdi / yàvatà yena hetunà / nanu bhinnaviùayatvasamarthanenaiveùñasiddhau råpabhedasamarthanaü kimarthamityatastadvranthamavatàrayata---nanvityàdi / akùa÷abdàderityàdipadena haryàda÷abdo gçhyate / bahvarthasyeti / indriyàdyanekàrthakasyetyarthaþ / eka eveti / àvçttyapekùatve 'pi tatra tatràrthe abhidhaiva vyàpàra iti bhàvaþ / svaråpabhede prasiddhiü hetumuktvà punarhetvantaroktau bãjaü dar÷ayati--vipratipannaü pratãti / vipratipannaü vàcakatvameva gamakatvaü nànyadanubhåyata iti vadantam / bhàvaü vyàcaùñe---yadevetyàdinà / na syàdityatra hetumàha---gamakatva ityàdi / gamakatve sati vàcakatvamapi naiva na syàditi yojanà / syàdevetyarthaþ / yata iti ÷eùaþ / na ceti / ityàdi÷loke ceùñàvi÷eùaþ sukavinàrthaprakà÷anahetuþ pradar÷ita eva / tasmàdbhinnaviùayatvàdbhinnaråpatvàcca svàrthàbhidhàyitvamarthàntaràvagamahetutvaü ca ÷abdasya yattayoþ spaùña eva bhedaþ / vi÷eùa÷cenna tarhidànãmavagamanasyà bhidheyasàmarthyàkùiptasyàrthàntarasya vàcyatvavyapade÷yatà / ÷abdavyàpàragocaratvaü tu tasyàsmàbhiriùyata eva, tattu vyaïgyatvenaiva na vàcyatvena / prasiddhàbhidhànàntarasambandhayogyatvena locanam tasyàvàcakasyàpyavagamakàritvadar÷aünàdavagamakàriõo 'pyavàcakatvena prasiddhatvàditi tàtparyam / etadupasaüharati--tasmàdbhinneti / na tarhãti / vàcyatvaü hyabhidhàvyàpàraviùayatà na tu vyàpàramàtraviùayatà, tathàtve tu siddhasàdhanamityetadàha--÷abdavyàpàreti / nanu gãtàdau mà bhådvàcakatvamiha tvarthàntare 'pa ÷abdasya vàcakatvamevocyate, kiü hi tadvàcakatvaü saïkocyata ityà÷aïkyàha--prasiddheti / ÷abdàntareõa tasyàrthàntarasya bàlapriyà etadubhayaü vàcakatvagamakatvobhayam / gãta÷abde bàùpàve÷àdau ca nàstãtyanvayaþ, kintu avagamakatvamevàstãti bhàvaþ / adhovaktratvetyàdinà vrãóàyogàditi ÷lokapratipàditàrthà dar÷itàþ / kuta ityatràha---tasyetyàdi / tasya gãta÷abdàdeþ / iti tàtparyamiti / avàcakasyetyàdeþ pradar÷ita evetyantavçttigranthasya tàtparyamityarthaþ / etaditi / vàcakatvavya¤jakatvayorbhedasamarthanena avi÷eùapakùaniràkaraõàmityarthaþ / vçttau 'vi÷eùa÷ce'diti / tayorityanuùaïgaþ / 'avagamanasye'ti / avagamanavyàpàrasambandhi yadarthàntaramiti sambandhaþ / avagamanãyasyeti ca pàñhaþ / avagamanasambandhitve hetumàha--'abhidheye'tyàdi / na vàcyatvavyapade÷yatetyuktaü vivçõoti---vàcyatvaü hyabhidhàvyàpàraviùayateti / sàkùàttadviùayatetyarthaþ / vyàpàramàtreti / vyàpàrasàmànyetyarthaþ / tathàtva iti vyàpàramàtragocaratve satãtyarthaþ / siddhasàdhanamiti / tasyàrthasya / vya¤janàvyàpàraviùayatàyà asmanmatasiddhàyàssàdhanàt siddhasàdhanaü nàma doùa ityarthaþ / 'prasiddhe'tyàdigranthaü ÷aïkettaratvenàvatàrayati---nanvityàdi / màbhådvàcakatvamiti / vàcyasyàbhàvàditi bhàvaþ / iha tu ÷abdasyeti sambandhaþ / iha kàvye / tu ÷abdo vi÷eùe / ÷abdasya vàcakasya / arthàntare vyaïyatvenàbhimate / apãti samuccaye / kiü hãtyàdi / arthàntaratvasya na tatsaïkocakatvamiti bhàvaþ / anvayaü pradar÷ayan prakà÷anoktireva yuktetyevakàràrthaü vyàcaùñe---÷abdàntareõetyàdi / ÷abdàntareõa 'gaïgàyàü ghoùa' ityàdau gaïgàdi÷abdena / tasyàrthàntarasya ÷aityapàvanatvàdeþ / tatra ca tasyàrthàntarasya pratãteþ ÷abdàntareõa svàrthàbhidhàyinà yadviùayãkaraõaü tatra prakà÷anoktireva yuktà / na ca padàrthavàkyàrthanyàyo vàcyavyaïgyoþ / yataþ padàrthapratãtirasatyaiveti locanam yadviùayãkaraõaü tatra prakà÷anoktireva yuktà na vàcakatvoktiþ ÷abdasya, nàpi vàcyatvoktirarthasya tatra yuktà, vàcakatvaü hi samayava÷àdavyavadhànena pratipàdakatvaü, yathà tasyaiva ÷abdasya svàrthe; tadàha--svàrthàbhidhàyineti / vàcyatvaü hi samayabalena nirvyavadhànaü pratipàdyatvaü yathà tasyaivàrthasya ÷abdàntaraü prati padàha--prasiddheti / prasiddhena vàcakatayàbhidhànàntareõa yaþ sambandho vàcyatvaü tadeva tatra và yadyogyatvaü tenopalakùitasya / na caivavidhaü vàcakatvamarthaü prati ÷abdasyehàsti, nàpi taü ÷abdaü prati tasyàrthasyoktaråpaü vàcyatvam / yadi nàsti tarhi kathaü tasya viùayãkaraõamuktamityà÷aïkyàha--pratãteriti / atha ca pratãyate so 'rtho na ca vàcyavàcakatvavyàpàremeti vilakùaõa evàsau vyàpàra iti yàvat / nanvevaü mà bhådvàcaka÷aktistathàpi tàtparya÷aktirbhaviùyatãtyà÷aïkyàha--na ceti / bàlapriyà tasminnarthe / prakà÷anoktiþ avagamakatvektiþ / ÷abdasya gaïgàdi÷abdasya / na vàcakatvoktiryuktetyatra hetutvena svàrthàbhidhàyineti padaü vàcakatvanirvacanapårvakamavatàrayati---vàcakatvaü hãtyàdi / tasyaiva ÷abdasya gaïgàdi÷abdasya / svàrthe pravàhàdau / tadàha tadabhipràyeõàha / na vàcyatvoktiryuktetyatra hetutvena prasiddhetyàdigranthaü vàcyatvalakùaõoktipurassarabhavatàrayati---vàcyatvaü hãtyàdi / arthasya ÷aityapàvanatvàdeþ / ÷abdàntaraü ÷aityapàvanatvàdi÷abdam / prakçtànuguõaü vyàcaùñe---prasiddhenetyàdi / vàcakatayeti påritam / abhidhànàntareõa ÷abdàntareõa ÷aityapàvanatvàdi÷abdena / tatra veti / tatra vàcyatve tanniråpitamityarthaþ / yogyatvamarhatvam / tenopalakùitasyetyarthàntarasyetyasya vi÷eùaõaü yogyatvenetyupalakùaõe tçtãyeti bhàvaþ / nigamayati---na caivamityàdi / arthaü ÷aityapàvanatvàdyartham / ÷abdasya gaïgàdi÷abdasya / yogyatvenetyupalakùaõe tçtãyeti vyàkhyànàtpratãteratyanena tadanvayasya nirastatvàttatpadamavatàrayati--yadãtyàdi / yadi nàstãnyanena na caivaüvidhamityàdyuktasyànuvàdaþ / tasya ÷aityapàvanatvàdyarthasya / viùayãkaraõamiti / gaïgàdi÷abdeneti ÷eùaþ / atha ceti vçttisthacakàràrthavivaraõam / so 'rthaþ ÷aityapàvanatvàdyarthaþ / vyàpàreõetyanantaraü kintu vyàpàràntareõeti ÷eùaþ / tathà ca phalitamàha--itãtyàdi / prakçtasandarbhànuguõamavatàrayati---nanvityàdi / tàtparya÷aktirbhaviùyatãti / kai÷cidvidvadbhiràsthitam / yairapyasatyatvamasyà nàbhyupeyate tairvàkyàrthapadàrthayorghañatadupàdànakàraõanyàyo 'bhyupagantavyaþ / yathàhi ghañe niùpanne tadupàdànakàraõànàü na pçthagupalambhastathaiva vàkye tadarthe và pratãte padatadarthànàü teùàü tadà vibhaktatayopalambhe vàkyàrthabuddhireva dårãbhavet / na tveùa vàcyavyaïgyayornyàyaþ, na hi vyaïgye pratãyamàne vàcyabuddhirdårãbhavati, locanam kai÷ciditi vaiyàkaraõaiþ. yairapãti / bhaññaprabhçtibhiþ / tameva nyàyaü vyàcaùñe--yathàhãti / tadupàdànakàraõànàmiti / samavàyikàraõàni kapàlàni anayoktyà niråpitàni / saugatakàpilamate tu yadyapyupàdàtavya ghañakàle upàdànànàü na sattà ekatra kùaõakùayitvena paratra tirobhåtatvena tathàpi pçthaktayà nàstyupalambha itãyatyaü÷e dçùñantaþ / dårãbhavediti / arathaikatvasyàbhàvàditi bhàvaþ / bàlapriyà arthàntara iti ÷eùaþ / arthàntarapratãtyanukålà vàkyasya yà ÷aktissà tàtparya÷aktireva na tvadabhimateti bhàvaþ / vçttau 'na ce'tyàdi / yathà padàrthe pratãte tàtparya÷aktyà vàkyàrtho gamyate, tathà vàkyàrthe pratãte 'rthàntara¤ceti na yuktamityarthaþ / arthàntaraü tàtparya÷aktigamyaü padasamudàyagamyatvàt, vàkyàrthavadityanumànamatra ÷aïkiturabhipretam / na cetyatra hetumàha--'yata' ityàdi / anena dçùñàntavaiùamyàditi heturdar÷itaþ / 'asatyaive'ti / sphoñaråpavàkyàrthasyaiva satyatvàditi bhàvaþ / locane--bhaññaprabhçtibhiriti / prabhçtipadena naiyàyikàdãnàü grahaõam / samavàyãti / utpadyamànaü vastu yatra samavaita tatsamavàyakàraõam / kapàlàni ÷akalàni / anayoktyà upàdànakaraõa÷abdena / niråpitàni dar÷itàni / nanu yairapãti sàmànyenoktirnaü ghañate sautagakàpilamatayorupàdeyakàle upàdànàbhàvàditi ÷aïkate--saugatetyàdi / na sattetyatra hetumàha--ekatretyàdi / ekatra saugatamate / kùaõoti / upàdànànàmityanuùajyate / yatsattatkùaõikamiti hi tanmatam / aparatra kàpilamate / pirobhåtatvena upàdànànàü tirobhàvena / samàdhatte--tathàpãtyàdi / vçttau 'vàkya' ityàdi / yadyapi padàrthavàkyàrthayoreva prakçtatvaü, tathàpi padavàkyagrahaõaü dçùñàntàrtham / 'padatadarthànà'miti / na pçthagupalambha ityanuùaïgaþ / vàkye pratãte tasmàtpadànàü vàkyàrthe pratãte tasmàtpadàrthanà¤ca pçthaktayà upalambho nàstãtyarthaþ / pçthagupalambhe doùaü dar÷ayati--'teùàm' ityàdi / 'teùàü' padatadarthànàma / 'tadà' tatpratãtikàle / 'vibhaktatayà' vàkyàdvàkyàrthàcca vibhàgena / 'dårãbhavedi'ti / padàrthapratãterdåre bhavedityarthaþ / atra gamyaü hetuü dar÷ayati locane--arthaikatvasyàbhàvàditi padàrthavàkyàrthapratãtyoþ vàcyàvabhàsàvinàbhàvena tasya prakà÷anàt / tasmàdghañapradãpanyàyastayoþ, yathaiva hi pradãpadvàrema ghañapratãtàvutpannàyàü na pradãpaprakà÷o nivartate tadvadyvaïgyapratãtau vàcyàvabhàsaþ / yattu prathamoddyote 'yathà padàrthadvàreõa' ityàdyuktaü tadupàyatvamàtràtsàmyavivakùayà / nanvevaü yugapadarthadvayayogitvaü vàkyasya pràptaü tadbhàve ca tasya vàkyataiva vighañate, tasyà ekàrthyalakùaõatvàt; naiùa doùaþ; guõapradhànabhàvena taryorvyavasthànàt / vyaïgyasya hi kvacitpràdhànyaü vàcyasyopasarjanabhàvaþ locanam evaü padàrthavàkyàrthanyàyaü tàtparya÷aktisàdhakaü prakçte viùaye niràkçtyàbhimatàü prakà÷a÷akti sàdhayituü taducitaü pradãpaghañanyàyaü prakçte yojayannàha---tasmàditi / yato 'sau padàrthavàkyàthanyàyo neha yuktastasmàt prakçtaü nyàyaü vyàkaramapårvakaü dàrùñàntike yojayati--yathaiva hãti / nanu pårvamuktam--- yathà padàrthadvàreõa vàkyàrthaþ sa pratãyate / vàkyàrthapårvikà tadvatpratipattasya vastunaþ // iti tatkathaü sa eva nyàya iha yatnena niràkçta ityà÷aïkyàha--yattviti / taditi / na tu sarvatà sàmyenetyarthaþ / evamiti / pradãpaghañavadyugapadubhayàvabhàsaprakàreõetyarthaþ / tasyà iti vàkyatàyàþ / ekàrthyalakùaõamarthaikatvàddhi vàkyamekamityuktam / sakçt bàlapriyà prayojanaikyasyàbhàvàdityarthaþ / dårãbhàva÷ca neùç ityatastayoþ pçthagupalambhonàbhyupeya iti bhàvaþ / prakçte vi÷eùamàha--'na tveùa' ityàdi / kuta ityata àha--'na hã'tyàdi / na hi dårãbhavatãti ÷ambandhaþ / atra hetumàha--'vàcye'tyàdi / vàcyena saha vyaïyasya pçthakpratãterityarthaþ / locane 'tasmàdi'tyàdigranthamavatàrayati--evamityàdi / prakçtanyàyaü ghañapradãpanyàyam / vyàkaraõapårvakaü vivaraõapårvakam / tadupàyatvamàtràtsàmyetyatratyamàtrapadavyàvartya dar÷ayati--na tvityàdi / aikàrthyalakùaõamiti / ekaþ artho yasya tasya bhàvaþ aikàrthyam / asya lakùaõatve pramàõamàha--arthaikatvàditi / nanvekàrthatvaü na lakùaõaü ÷leùàlaïkàraviùayasyànekàrthasyàpi vàkyatvàditi ÷aïkàmabhipràyapradar÷anena pariharati--sakçdityàdi / yatraiva yadartha kvacidvàcyasya pràdhànyamaparasya guõabhàvaþ / tatra vyaïgyapràdhànye dhvanirityuktameva; vàcyapràdhànye tu prakàràntaraü nirdekùyate / tasmàtsthitametat--vyaïgyaparatve 'pi kàvyasya na vyaïgyasyàvideyatvamapi tu vyaïgyatvameva / kiü ca vyaïgyasya pràdhànyenàvivakùàyàü vàcyatvaü tàvadbhavadbhirnàbhyupagantavyamatatparatvàcchabdasya / tadasti tàvadyvaïgyaþ ÷abdànàü ka÷cidviùaya iti / yatràpi tasya pràdhànyaü tatràpi kimiti tasya svaråpamapahnåyate / locanam ÷ruto hi ÷abdo yatraiva samayasmçtiü karoti sa cedanenaivàgamitaþ tadviramyavyàpàràbhàvàtsamayasmaraõànàü bahånàü yugapadayogàtko 'rthabhedasyàvasaraþ / punaþ ÷rutastu smçto vàpi nàsàviti bhàvaþ / tayoriti vàcyavyaïgyayoþ / tatreti / ubhayoþ prakàrayormadhyàdyadà prathamaþ prakàra ityarthaþ / prakàràntaramiti / guõãbhåtavyaïgyasa¤j¤itam / vyaïgyatvameveti prakà÷yatvamevetyarthaþ / nanu yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrtha iti vyaïgyasya pràghànye vàcyatvameva nyàyyam, tarhyapràdhànye kiü yuktaü vyaïgyatvamiti cetsiddho naþ pakùaþ, etadàha--ki¤ceti / nanu pràdhànye mà bhådvyaïgyatvamityà÷aïkyàha--yatràpãti / arthàntaratvaü sambandhisambandhitvamanupayuktasamayatvamiti bàlapriyà eva / samayasmçtiü saïketasmaraõam / karoti udbodhakatvàjjanayati / saþ so 'rthaþ / anenaiva sakçcchratena ÷abdenaiva / avagamita÷cet prakaraõàdisahakàrema bodhito yadi / tat tarhi ko 'rthabhedasyàvasara ityanenàsya sambandhaþ / nanu samayasmaraõa¤cedarthàvagame kàraõaü, tarhi tànyapi bahåni bhavantityà÷aïkàyàü tàni krameõa yugapadveti vikalpàdyaü niràkaroti--viramyavyàpàràbhàvàditi / dvitãyaü niràkaroti--samayetyàdi / nanu ÷leùaviùaye vahvarthatvaü dç÷yata ityata àha--punarityàdi / ÷rutastu smçto vàpãtyubhayatra ÷abda iti ÷eùaþ / yadvà ÷rutaþ anusaühitaþ ÷abda iti ÷eùaþ / smçtaþ artha iti ÷eùaþ / nàsàviti / pårvaþ ÷abdo 'rtho và netyarthaþ / tathàca ÷leùasthale àvçtyà bodhàdvàkyatadartho bhinnau payorekatva¤caupacàrikamiti bhàvaþ / vçttau 'naiùa doùa' iti / na vàkyabhedaråpadoùa ityarthaþ / 'guõe'ti / tathàca vàcyopasarjanako vyaïgyo vyaïgyopasarjanakavàcyo vaika evàrtho vàkye na pratipàdyata iti bhàvaþ / ki¤cetyàdigranthamavatàrayati locane--nanvityàdi / nyàyyamityantaþ pårvapakùaþ / tahyapràdhànye kiü yuktamiti siddhàntã pçùñvà pårvapakùiõa uttaramanuvadannàha--vyaïgyatvamiti cedityàdi / anenàstitàvadityàdivçttigrantho vivçtaþ / bhàvamàha--arthàntaratvamityàdi / arthàntaratvaü mukhàrthabhinnàrthatvam / sambandhisambandhitvamiti / evaü tàvadvàcakatvàdanyadeva vya¤jakatvam; ita÷ca vàcakatvàdyva¤jakatvasyànyatvaü yadvàcakatvaü ÷abdaikà÷rayamitarattu ÷abdà÷rayamarthà÷rayaü ca ÷abdàrthayordvayorapi vya¤jakatvasya pratipàditatvàt / guõavçttiståpacàreõa lakùaõayà cobhayà÷rayàpi bhavati / kintu tato 'pi vya¤jakatvaü svaråpato viùayata÷ca bhidyate / råpabhedastàvadayam--yadamukhyatayà locanam vyaïgyatàyàü nibandhanaü, tacca pràdhànye 'pi vidyata iti svaråpamaheyameveti bhàvaþ / etadupasaüharati--evamiti / viùayabhedena svaråpabhedena cetayarthaþ / tàvaditi vaktavyàntaramàsåtrayati / tadevàha--ita÷ceti / anena sàmagrãbhedàtkàraõabhedo 'pyastãti dar÷ayati / etacca vitatya dhvanilakùaõe 'yatràrthaþ ÷abdo và' iti vàgrahaõaü, 'vyaïktaþ' iti dvirvacanaü ca vyàcakùàõairasmàbhiþ prathamoddyota eva dar÷itamiti punarna vistàryate / evaü viùayabhedàtsvaråpabhedàtkàraõabhedàcca vàcakatvànmukhyàtprakà÷akatvasya bhedaü pratipàdyobhayà÷rayatvàvi÷eùàttarhi vya¤jakatvagauõatvayoþ ko bheda ityà÷aïkyàmukhyàdapi pratipàdayitumàha--guõavçttiriti / ubhayà÷rayàpãti ÷abdàrthà÷rayà / bàlapriyà ÷abdasya sambandhã vàcyo lakùyo vàrthaþ tatsambandhitvamityarthaþ / anena ÷abdagamyatvaü dar÷itam / arthàntaratve hetumàha--anupayuktasamayatvamiti / saïketagrahànapekùapratãtiviùayatvamityarthaþ / itãti / etantrayamityarthaþ / nanvetadastu tataþ prakçte kimityata àha--taccetyàdi / pràdhànye 'pãti / vyaïgyasyeti ÷eùaþ / vaktavyàntaramàsåtrayatãti / pràthamyàrthakatvàttàvacchabdasyeti bhàvaþ / tadeveti / vaktavyàntaramevetyarthaþ / vçttàvita ityanena yadityàdivakùyamàõaþ à÷rayabhedaråpo hetuþ paràmç÷yata ityakùipretya vyàcaùñe--anenetyàdi / sàmagrãbhedàditi / sahakàrivargabhedàdityarthaþ / vçttàvà÷raya÷abdena kàraõamucyata ityàha--kàraõabhedo 'diti / sahakàrivargabhedàdityarthaþ / vçttàvà÷raya÷abdena kàraõamucyata ityàha-kàraõabhedo 'pãti / arthasya vaya¤jakatvà÷rayatvaü ÷abdàyattameveti yadyapi ÷abda eva vàcakatvasyeva vya¤jakatvasyàpi mukhya à÷raya iti kàraõaikyamasti, tathàpi sahakàribhedàtkàraõaråpasya ÷abdasya bhedo 'pãtyarthaþ / ÷abdàrthayorityàdervivaraõam---etaccetyàdi / 'guõavçttistvi'tyàdigranthaü vçttànuvàdapårvakamavatàrayati--evamityàdinà / evaü mukhyàdvàcakatvàdabhedaü pratipàdya amukhyàdapi pratipàdayitumàheti sambandhaþ / kimidànãü tatpratipàdanamityata uktaþ ubhayà÷rayatvàvi÷eùàdityàrabhyà÷aïkayetyantagranthaþ / tarhãti / yadi vàcakatvavya¤jakatvayorbhedaþ, tarhityarthaþ / ka iti / netyarthaþ / upacàralakùaõàråpobhayetyarthabhramaþ syàdaya ubhayà÷rayetyetadvyàcaùñe--÷abdetyàdi / upacàreõa lakùaõayà vyàpàro guõavçttiþ prasiddhà / vya¤jakatvaü tu mukhyatayaiva ÷abdasya vyàpàraþ / na hyarthàdyvaïgyatrayapratãtiryà tasyà amukhyatvaü manàgapi lakùyate / ayaü cànyaþ svaråpabhedaþ---yadguõavçttigmukhyatvena vyavasthitaü vàcakatvamevocyate / vya¤jakatvaü tu vàcakatvàdatyantaü vibhinnameva / etacca pratipàditam / ayaü càparo råpabhedo yadguõavçttau yadàrtho 'rthàntaramupalakùayati / tadopalakùaõãyàrthàtmanà pariõata evasau sampadyate / yathà 'gaïgàyàü ghoùaþ' ityàdau / vya¤jakatvamàrge tu yadàrtho 'rthàntaraü dyotayati tadà svaråpaü prakà÷ayannevàsàvanyasya prakà÷akaþ pratãyate pradãpavat / yathà--'lãlàkamalapatràõi gaõayàmàsa pàrvatã' ityàdau / yadi ca yatràtiraskçtasvapratãtirartho 'rthàntaraü lakùayati tatra lakùaõàvyavahàraþ kriyate, tadevaü sati lakùaõaiva mukhyaþ ÷abdavyàpàra iti pràptam / yasmàtpràyeõa vàkyànàü vàcyavyatiriktatàtparyaviùayàrthàvabhàsitvam / locanam upacàralakùaõayoþ prathamoddyota eva vibhajya nirõãtaü svaråpamiti na punarlikhyate / mukhyatayaiveti / askhaladgatitvenetyarthaþ / vyaïgyatrayamiti / vastvalaïkàrarasàtmakam / vàcakatvameveti / tatràpi hi tathaiva samayopayogo 'styevetyarthaþ / pratipàditamiti / idànãmeva / pariõata iti / svena råpeõànirbhàsamàna ityarthaþ / bàlapriyà ca yà guõavçttiþ sà ubhayà÷rayàpãti vçttau yojaneti bhàvaþ / pårvamuktaü smàrayati--upacàralakùaõayoriti / mukhyatayaivetyatra mukhyatevaü prakçtànurodhena vyàcaùñe--askhalavadgatitveneti vàcakatvameva guõavçttirityetadvivaõoti--tatràpãtyàdi / tatràpi guõavçttàvapi / tathaiva yathàvàcakatve tathaiva / samayopayogaþ saïketagrahaõopayogaþ / astyevetyartha iti / guõavçtterabhidheyàvinàbhåtapratãtitvàditi bhàvaþ / vçttau 'yadàrtho 'rthàntaram' iti / 'arthaþ' pravàhàdiþ / 'arthàntaraü' tãràdikam / pariõàmo nàma pårvaråpaparityàgena råpàntaràpattiþ / pariõatapadaü prakçtànurodhena vyàcaùñe locane--svenetyàdi / vçttau 'asà'viti / pravàhàdyartha ityarthaþ / 'yadàrtha' iti / 'arthaþ' lãlàkamalapatragaõanàdiþ / 'arthàntaraü' lajjàdikam / 'svaråpaü prakà÷ayanneve' tyàdaudçùñàntamàha--'pradãpavadi'ti / artho 'rthàntaraü dyotayatãtyuktasyodàharaõamàha--'yathàlãle'tyàdi / màbhådatyantatiraskçtavàcyasthale guõavçttivalya¤jakatvayoþ svaråpàbhedaþ, tadanyasthale nanu tvatpakùe 'pi yadàrtho vyaïgyatrayaü prakà÷ayati tadà ÷abdasya kãdç÷o vyàpàraþ / ucyate-- prakàraõàdyavacchinna÷abdava÷enaivàrthasya tathàvidhaü vya¤jakatvamiti ÷abdasya tatropayogaþ kathamapahnåyate / viùayabhedo 'pi guõavçttivya¤jakatvayoþ spaùña eva / yato vya¤jakatvasya rasàdayo 'laïkàravi÷eùà vyaïgyaråpàvacchinnaü vastu ceti trayaü viùayaþ / tatra rasàdipratãtirguõavçttiriti locanam kãdç÷a iti mukhyo và na và prakàràntaràbhàvàt / makhyatve vàcakatvamanyathà guõavçttiþ, guõonimittaü sàdç÷yàdi taddvàrikà vçttiþ ÷abdasya vyàpàro guõavçttiriti bhàvaþ / mukhya evàsau vyàpàraþ sàmagrobhedàcca vàcakatvàdyvatiricyata ityabhiprayeõàha--ucyata iti / evamaskhaladgatitvàt katha¤cidapi / samayànupayogàtpçthagàbhàsamànatvàcceti tribhiþ prakàraiþ prakà÷akatvasyaitadviparãtaråpatrayàyà÷ca guõavçtteþ svaråpabhedaü vyàkhyàya viùayabhedamapyàha--viùayabhedo 'pãti / vastumàtraü guõavçtterapi viùaya ityabhipràyeõa vi÷eùayati--vyaïgyaråpàvacchinnamiti / bàlapriyà tu syàdityà÷aïkya pariharati--'yadi ce' tyàdi / 'lakùaõàvyavahàra' iti / na vya¤jakatvavyavahàra iti ÷eùaþ / mukhyaþ ÷abdavyàpàro lakùaõaiveti sambandhaþ / 'iti pràptam' iti / syàditi ÷eùaþ / atra hetumàha--'yasmàdi'tyàdi / uktamasahamànasya pratibandyà pratyavasthànam--'nanvi'tyàdi / tadabhipràyaü vyàcaùñe locane--mukhyàü vetyàdi / kalpàntaràkaraõe hetumàha--prakàràntaràbhàvàditi / tasminsati kiü syàdityataþ krameõa dåùaõamàha--mukhyatva ityàdi / amukhyatve guõavçttitvaü guõavçtti÷abdàrthavivaraõena sàdhayati--guõo nimittamityàdi / ucyata ityàdigranthasya bhàvamàha--mukhya ityàdi / asau vyàpàraþ ÷abdavyàpàraþ / nanu mukhyatve vàcakatvàdabhedassyàdityata àha--sàmagrãbhedàditi / vçttau 'prakàraõe' tyàdinà sàmagrãbhedaþ pradar÷itaþ. 'tatre'ti / arthena vyaïgyatrayaprakà÷anasthala ityarthaþ / 'upayoga' iti / vya¤jakatvalakùaõopayoga ityarthaþ / guõavçttivya¤jakatvayoþ svaråpabhedahetån bahugranthoktàn sugrahatvàyaikagranthena vçtyabhipràyatayà upasaüharannuttaragranthaü tàtparyoktyàvatàrayati--evamityàdi / askhaladgatitvàditi / skhaladgatitvàbhàvàdityarthaþ / katha¤cidapãtyàdi / asaïketitàrthapratipàdakatvàdityarthaþ / pçthagiti / vàcyàrthàtpçthagityarthaþ / tribhiþ prakàrairityasya guõavçttessvaråpabhedamityanena sambandhaþ / etaditi / etadviparãtaü råpatrayaü skhaladgatitvàdikaü yasyàstasyà ityarthaþ / guõavçtteþ guõavçttitaþ / vyaïgyetyàdivi÷eùaõasya phalamàha--vastumàtramiti / evaü vi÷eùaõe 'pi kathaü guõavçttiviùayavyàvçttirityatastàtparyamàha--vya¤jakatvasyetyàdi / na kenaciducyate na ca ÷akyate vaktum / vyaïgyàlaïkàrapratãtirapi tathaiva / vastucàrutvapratãtaye sva÷abdànabhidheyatvena yatpratipipàdayitumiùyate tadvyaïgyam / tacca na sarvaü guõavçtterviùayaþ prasidydhanuroghàbhyàmapi gauõànàü ÷abdànàü prayogadar÷anàt / tathoktaü pràk / yadapi ca guõavçtterviùayastadapi ca vya¤jakatvànuprave÷ena / tasmàdguõavçtterapi vya¤jakatvasyàtyantavilakùaõatvam / locanam vya¤jakatvasya yo viùayaþ sa guõavçtterna viùayaþ anya÷ca tasyà viùayabhedo yojyaþ tatra prathamaü prakàramàha--tatreti / na ca ÷akyata iti / lakùaõàsàmagnyàstatràvidyamànatvàditi hi pårvamevoktam / tathaiveti / na tatra guõavçttiryuktetyarthaþ / vastuno yatpårvaü vi÷eùaõaü kçtaü tadyvàcaùñe--càrutvapratãtaya iti / na sarvamiti / ki¤cittu bhavati / yathà--'niþ÷vàsàndha ivàdar÷aþ' iti / yaduktam---'kasyaciddhvanibhedasya sà tu syàdupalakùaõam' iti / prasiddhito làvaõyàdayaþ ÷abdàþ, vçttànurodhavyavahàrànurodhàdeþ 'vadati bisinãpatrra÷ayanam' ityevamàdayaþ / pragiti / prathamoddyote 'råóhà ye viùaye 'nyatra' ityatràntare / na sarvamiti yathàsmàbhirvyàkhyàtaü tathà sphuñayati--yadapi ceti / guõavçtteriti pa¤camã / adhunetararåpopajãvakatvena taditarasmàttaditararåpopajãvakatvena ca taditarasmàdityanena paryàyeõa vàcakatvàdguõavçtte÷ca bàlapriyà vastumàtraü bhavatu guõavçtterviùayaþ vyaïgyatvàvacchinnantu na tadviùayaþ, yato vyaïgyatvaü vya¤janàvyàpàraviùayatvamityarthaþ / anya÷ceti / prathamodyotokta÷cetyarthaþ / tasyàþ guõavçttitaþ / yojyaþ atrànusandhàtavyaþ / na ca ÷akyate vaktumityatra gamyaü hetumàha--lakùaõetyàdi / tathaivetyetattàtparyato vyàcaùñe--netyàdi / vi÷eùaõamiti / vyaïgyaråpàvacchinnamiti vi÷eùaõamityarthaþ / vçttau 'rasàdipratãti' riti / rasàdipratãtiheturityarthaþ / 'vastvi'tyàdi / yadvastviti sambandhaþ / 'càrutve'ti / kàvyacàrutvetyarthaþ / 'tadvyaïgyam' iti / tathàvidhaü vyaïgyaü vyaïgyaråpàvacchinnamityanena vivakùitamityarthaþ / sarvamityanena gamyamàha locane--ki¤cittviti / yaduktamiti / yasmàduktamityarthaþ / prasidhyanurodhàbhyàmityetadvivçõoti--prasiddhita ityàdi / prasiddhitaþ råóhitaþ / yathà vyàkhyàtamiti / ki¤cittu bhavatãti vyàkhyàtam / sphuñayatãti / svayamiti ÷eùaþ / guõavçtterapãtyatra ùaùñhãbhramassyàdata àha--pa¤camãti / vàcakatvetyàdigranthaü bhedapradar÷anaparatayà vyàkhyàsyannavatàrayati---adhunetyàdi / itareti / itararåpaü guõavçttistadupajãvakatvena tatsamà÷rayatvenetyarthaþ / taditarasmàditi / vàcakatvàdityarthaþ / taditaretyàdi / taditararåpaü vàcakatvaü tadupajãvakatvenetyarthaþ / vàcakatvaguõavçttivilakùaõasyàpi ca tasya tadubhayà÷rayatvena vyavasthànam / vya¤jakatvaü hi kvacidvàcakatvà÷rayeõa vyavatiùñhate, yathà vivakùitànyaparavàcye dhvanau / kvacittu guõavçttyà÷rayeõa yathà avivakùitavàcye dhvanau / tadubhayà÷rayatvapratipàdanàyaiva ca dhvaneþ prathamataraü dvau prabhedàvupanyastau / tadubhayà÷ritatvàcca tadekaråpatvaü tasya na ÷akyate vaktum / yasmànna tadvàcakatvaikaråpameva, kvacillakùaõà÷rayeõa vçtteþ / na ca lakùaõaikaråpamevànyatra locanam dvitayàdapi bhinnaü vya¤jakatvamityupapàdayati--vàcakatveti / co 'vadhàraõe bhinnakramaþ, api÷abdo 'pi na kevalaü pårvokto hetukalàpo yàvattadubhayà÷rayatvena mukhyopacàrà÷rayatvena yadvyavasthànaü tadapi vàcakaguõavçttivilakùaõasyaiveti vyàptighañanam / tenàyaü tàtparyàrthaþ--tadubhayà÷rayatvena vyavasthànàttadubhayavailakùaõyamiti / evadeva vibhajyate--vya¤jakatvaü iti / prathamataramiti / prathamoddyote 'sa ca' ityàdinà granthena / hetvantaramapi såcayati---na ceti / vàcakatvagauõatvobhayavçttàntavailakùaõyàditi bàlapriyà taditarasmàditi / gumavçttiprakàràdityarthaþ / ubhayanna bhinnamiti ÷eùaþ / paryàyeõa krameõa / ca iti / 'vilakùaõasyàpi ce'tyatratyacakàra ityarthaþ / bhinnakrama iti / vilakùaõasyetyanena yojya ityarthaþ / api÷abdo 'pãti / bhinnakrama ityanuùajyate / kvacidgranthe tathà pàñha÷ca / api÷abdasya vyavasthànamityanena sambandha iti bhàvaþ / api÷abdagamyamarthamàha--na kevalamityàdi / tadubhayà÷rayatvenetyasya vivaraõam--mukhyetyàdi / vàcakatvaguõavçtyubhayà÷rayatvenetyarthaþ / iti vyàptighañanamiti / yadyadà÷rayatvenàvatiùñhate tattadvilakùaõamiti vyàptirdar÷itetyarthaþ / tadubhayà÷rayatveneti / vya¤jakatavasyeti ÷eùaþ / vya¤jakatvaü vàcakatvàdguõavçtte÷ca vilakùaõaü tadubhayà÷rayatvenàvasthànàdityarthaþ / etadeveti / uktamevetyarthaþ / vibhajate vibhajya dar÷ayati / prathamataramiti / dvitãyodyotàpekùayà tarapaþ prayoga iti vyàcaùñe---prathameti / vçttau 'na ce'tyàdi / tadityanuùajyate / vya¤jakatvamityarthaþ / 'ubhayadharmatvenaiva' vàcakatvaguõavçtyubhayà÷rayatvena hetunaiva / 'tadekaikaråpaü na bhavati' vàcakatvàdibhinnaü bhavati / iti ma ceti sambandhaþ / 'yàvadi'tyàdi / yàvat kintu / 'vàcakatve'ti / vàcakatvalakùaõàdiråpaiþ rahità ye ÷abdàþ taddharmatvenàpãtyarthaþ / tattadekaikaråpaü na bhavatãtyasyànuùaïgaþ / na cobhayetyàdigranthamavatàrayati locane--hetvantaramityàdi / ukte sàdhye iti vàcakatvà÷rayeõa vyavasthànàt / na cobhayadharmatvenaiva tadekaikaråpaü na bhavati / yàvadvàcakatvalakùaõàdiråparahita÷abdadharmatvenàpi / tathàhi gãtadhvanãnàmapi vya¤jakatvamasti rasàdiviùayam / na ca teùàü vàcakatvaü lakùaõà và katha¤cillakùyate / ÷abdàdanyatràpi viùaye vya¤jakatvasya dar÷anàdvàcakatvàdi÷abdadharmaprakàratvamayuktaü vaktum / yadi ca vàcakatvalakùaõàdãnàü ÷abdaprakàràõàü prasiddhaprakàravilakùaõatve 'pi vya¤jakatvasya dar÷anàdvàcakatvàdi÷abdadharmaprakàratvamayuktaü vaktum / yadi ca vàcakatvalakùaõàdãnàü ÷abdaprakàràõàü prasiddhaprakàravilakùaõatve 'pi vya¤jakatvaü prakàratvena parikalpyate tacchabdasyaiva prakàratvena kasmànna parikalpyate / locanam såcito hetuþ / tameva / prakà÷ayati--tathàhãtyàdinà / teùàmiti / gãtàdi÷abdànàm / hetvantaramapi såcayati--÷abdàdanyatreti / vàcakatvagauõatvàbhyàmanyadvya¤jakatvaü ÷abdàdanyatràpi vartamànatvàtprameyatvàdivaditi hetuþ såcitaþ / nanvanyatràvàcake yadvya¤jakatvaü tadbhavatu vàcakatvàdervilakùaõam, vàcake tu yadvya¤jakatvaü tadavilakùaõamevàstvityà÷aïkyàha---yadãti / àdipadena gauõaü gçhyate / ÷abdasyaiveti / bàlapriyà ÷eùaþ / tameva hetuü sphuñayati--vàcakatvetyàdi / vàcakatvagauõatvobhayasya yo vçttàntaþ tadvailakùaõyàttadubhayarahitavçttitvàdityarthaþ / gauõatveti / làkùaõikatvasyàpyupalakùaõam / ÷abdàdityàdidar÷anàdityantagrantho na pårvànvayã, kintu uttarànvayãtyà÷ayenàvatàrayati--hetvantaramiti / tameva hetvantaramavayavàntareõa saha dar÷ayati--vàcakatvetyàdi / bhinnamityantaü vàcakatvàdi÷abdadharmaprakàratvama÷akyaü vaktumityasya vivaraõam / nanvityàdi / avàcaka iti / gãtadhvanyàdàvityarthaþ / avilakùaõamiti / vàcakatvàderityanuùaïgaþ / gauõamiti / gauõãvçttirityarthaþ / vçttau '÷abdaprakàràõàm' iti nirdhàraõe ùaùñhã, prakàratvenetyanenàsya sambandhaþ / ÷abdaprakàràõàü madhye yaþ prakàrastatvenetyarthaþ / 'prasiddhaprakàravilaõatve 'pã'ti / vya¤jakatvasya prasiddhaprakàrebhyo vàcakatvàdibhyo vailakùaõye vastutassatyapãtyarthaþ / 'tadi'ti / tarhityarthaþ / '÷abdasyaiva prakàratvene'ti ÷abdàvàntarabhedatvenetyarthaþ / 'kasmànna parikalpya' iti / parikalpanaü tadevaü ÷àbde vyavahàre trayaþ prakàràþ---vàcakatvaü guõavçttirvya¤jakatvaü ca / tatra vya¤jakatve yadà vyaïgyapràdhànyaü tadà dhvaniþ, tasya càvivakùitavàcyo vivakùitànyaparavàcya÷ceti dvau prabhedàvanukràntau prathamataraü tau savistaraü nirõãtau / anyo bråyàt--nanu vivakùitànyaparavàcye dhvanau guõavçttità locanam vya¤jakatvaü vàcakatvàmiti yadi paryàyau kalpyete tarhi vya¤jakatvaü ÷abda ityapa paryàyatà kasmànna kalpyate, icchàyà avyàhatatvàt / vya¤jakatvasya tu viviktaü svaråpaü dar÷itaü tadviùayàntare kathaü viparyastatàm / evaü hi parvatagato dhåmo 'nagnijo 'pi syàditi bhàvaþ / adhunopapàditaü vibhàgamupasaüharati--tadevamiti / vyavahàragrahaõena samudraghoùàdãn vyudasyati / nanu vàcaktvaråpopajãvakatvàdguõavçttyanujãvakatvàditi ca hetudvayaü yaduktaü tadavivakùitavàcyabhàge siddhaü na bhavati tasya lakùaõaika÷arãratvàdityabhipràyeõopakramate--anyobråyàditi / yadyapi ca tasya tadubhayà÷rayatvena vyavasthànàditi bråvatà nirõãtacaramevaitat, tathàpi guõavçtteravivakùitavàcyasya ca durniråpaü vailakùaõyaü yaþ pa÷yati taü pratyà÷aïkànivàraõàrtho 'yamupakramaþ / bàlapriyà syàdityarthaþ / vivçõoti locane--vya¤jakatvamityàdi / itãti / iti÷abdàvityarthaþ / paryàyau ekàrthakau / ityapãti / ityanayorapãtyarthaþ / astu paryàyatetyata àha--vya¤jakatvasyetyàdi / viviktaü vàcakatvàderviviktam / dar÷itamiti / gãtadhvanyàdàviti bhàvaþ / ata÷ca vàcakatvàdiråpeõa parikalpanamayuktamityàha--tadityàdi / tadviùayàntara iti / vàcakagataü vya¤jakatvamityarthaþ / kathaü viparyasyatàmiti / vàcakatvàdiråpeõeti ÷eùaþ / evaü hãtyàdi / vàcakà÷rayaü vya¤jakatvaü vàcakatvàdimålaü na cetparvatagato dhåmo 'nagnija÷ca syàdato viparyàso na yukta iti bhàvaþ / vibhàgamupasaüharatãti / vàcakatvaguõavçttibhyàü vibhaktatayà vya¤jakatvasya pratipàditatvàtprakàratrayamupapàdatameveti / bhàvaþ / vyudasyatãti / samudraghoùàderabhidhàyakatvàbhàvàdati bhàvaþ / tàtparyanto 'vatàrayati nanvityàdi / upajãvatyapekùata ityupajãvakamanusannidhau jãvatãtyanujãvakam / vàcakatvetyàdi nàvàcakatvaguõavçtyubhayà÷rayatvamevàü÷e dåùaõadànàyànåditam / yathoktàrthobhayà÷rayatvahetunaivàsya codyasya parihçtatvàtpunastadudbhàvanaparihàràvanarthakàvityà÷aïkya pariharati--yadyapãtyàdi / la avivakùitavàcyasyeti dhvane÷eùa ritiþ yo vailakùaõyaü durniråpaü pa÷yati, taü pratãti sambandhaþ / ÷à÷aïketi / vailakùaõyadurniråpatvà÷aïketyarthaþ / nàstãti yaducyate tadyuktam / yasmàdvàcyavàcakapratãtipårvikà yatràrthàntarapratipattistatra kathaü guõavçttivyavahàraþ, na hi guõavçttau yadà nimittena kenacidviùayàntare ÷abda àropyate atyantatiraskçtasvàrthaþ yathà--'agnirmàõavakaþ' ityàdau, yadà và svàrthamaü÷enàparityajaüstatsambandhadvàreõa viùayàntaramàkràmati, locanam ata evàdyabhedasyàïgãkaraõapårvakamayaü dvitãyabhedàkùepaþ / vivakùitànyaparavàcya ityàdinà paràbhyupagamasya svàïgãkàrã dar÷yate / guõavçttivyavahàràbhàve hetuü dar÷ayituü tasyà eva guõavçttestàvadvçttàntaü dar÷ayati--na hãti / guõatayà vçttirvyàpàro guõavçttiþ guõena nimittena sàdç÷yàdinà ca vçttiþ arthàntaraviùaye 'pi ÷abdasya sàmànàdhikaraõyamiti gaumaü dar÷ayati / yadà và svàrthamiti bàlapriyà ayamupakramaþ vçttikàropakramaþ / atropaùñambhakamàha--ata evetyàdi / àdyabhedasya vivakùitànyaparavàcyasya / dvitãyabhedeti / avivakùitavàcyetyarthaþ / atra hetuü dar÷ayati--vivakùitetyàdi / na hãtyàdigranthasya phalaü dar÷ayannavatàrayati--guõavçttãtyàdi / hetuü dar÷ayitumiti / vivakùitànyaparavàcya iti ÷eùaþ / gaumalàkùaõikobhayasàdhàraõaü guõavçtti÷abdàrthamàha--guõatayetyàdi / guõatayà apradhànatayà / abhidhàvçttirhi pradhànabhåtà / vyàpàra iti / ÷abdasyeti / ÷eùaþ / anena gauõasya làkùaõikasya ca saügrahaþ / gauõe guõavçtti÷abdasyàrthàntara¤càha--guõenetyàdi / guõenetyasya vivaraõam--sàdç÷yàdineti / nimitteneti tçtãyàrthakathanam / uktasyaiva vivaraõam--arthàntaraviùaye 'pãtyàdi / arthàntarameva viùayastasmin / iti gauõaü yathà--'gaïgàyàü ghoùaþ' ityàdau / tadàvivakùitavàcyatvamupapàdyate / ata eva ca vivakùitànyaparavàcye dhvanau vàcyavàcakayodvayorapi svaråpapratãtirarthàvagamanaü dç÷yata iti vya¤jakatvavyavahàro yuktyanurodhã / svaråpaü prakà÷ayannepa paràvabhàsako vya¤jaka ityucyate, tathàvidhe viùaye vàcakatvasyaiva vya¤jakatvamiti guõavçttivyavahàro niyamenaiva na ÷akyate kartum / locanam lakùaõàü dar÷ayati / anena bhedadvayena na ca svãkçtamavivakùitavàcyabhedadvayàtmakamiti såcayati / ata eva atyantatiraskçtasvàrtha÷abdena viùayàntaramàkràmati cetyanena ÷abdena tadeva bhedadvayaü dar÷ayati--ata eva ceti / yata eva na tatroktatahetubalàdguõavçttavyavahàro nyàyyastata ityarthaþ / yukti lokaprasiddhiråpàmabàdhitàü dar÷ayati--svaråpamiti / ucyata iti pradãpàdiþ, indriyàdestu karaõatvànna vya¤jakatvaü pratãtyutpattau / bàlapriyà dar÷ayatãtyàdi / uktaguõavçtti÷abdàrthàbhipràyeõa 'yadà nimittene' tyàdigranthena gauõãü 'yadà và svàrthami' tyàdagranthena lakùaõà¤ca dar÷ayatãtyarthaþ / nanu guõavçtterbahuråpatve 'pi kimitãdaü bhedadvayaü sodàharaõaü dar÷itamityata àha--anenetyàdi / anena dar÷itena / såcayatãtyatra gamakamàha--ata evetyàdi / tadeva bhedadvayamiti / avivakùitavàcyabhedadvayamevetyarthaþ / vçttau 'na hã' tyàdi / vivakùitavàcyatvaü tadà na hyupapadyata iti sambandhaþ / 'viùayàntare' gaïgàdi÷abdamukhyàrthamityarthaþ / 'a÷enàparityajanni'ti / gaïgàdi÷abdo hi gaïgàtãratvàdinà kevalatãratvàdinà và gaïgàyàstãrameva lakùayatãtyatoü'÷ena svàrthàparityàgaþ / 'tatsambandhadvàreõe'ti / sàmãpyaråpasvàrthasambanghena nimittenetyarthaþ / 'viùayàntaraü' tãràdikam / 'àkràmati' svaviùayamàpàdayati / ÷abda ityanuùaïgaþ, gaïgàdi÷abda ityarthaþ / locane--yuktimiti / yuktyanurodhãtyatroktàü yuktimityarthaþ / pårayati--pradãpàdiriti / nanu vya¤jakatvaü j¤àpakatvaü, tattu mukhyamindriyàdestataþ kiü sahakàribhåtapradãpàdigrahaõamityata àha--indriyàdestviti / àdipadena liïgàdergraühaõam / pratãtyutpattau karaõatvàdvya¤jakatvaü neti sambandhaþ / vçttau 'tathàvidhe viùaya' iti / vàcyavàcakapratãtipårvakapratãtivaùaye 'rthàntara ityarthaþ / 'vàcakatvasyaive'ti vàcakatvà÷rayyevetyarthaþ / 'kathaü bhidyata' iti / na bhidyata ityarthaþ / atra hetumàha--'tasye' tyàdi / avivakùitavàcyastu dhvanirguõavçtteþ kathaü bhidyate / tasya prabhedadvaye guõavçttiprabhedadvayaråpatà lakùyata eva yataþ / ayamapi na doùaþ. yasmàdavivakùitavàcyo dhvanirgumavçttimàrgà÷rayo 'pi bhavati na tu guõavçttiråpa eva / guõavattirhi vya¤jakatvà÷ånyàpi dç÷yate / vya¤jakatvaü ca yathoktacàrutvahetuü locanam evamabhyupagamaü pradar÷akùepaü dar÷ayati---avivakùiteti / tu÷abdaþ pårvasmàdvi÷eùaü dyotayati / tasyeti / avivakùitavàcyasya yatprabhedadvayaü tasmin gaumalàkùaõikatvàtmakaü prakàradvayaü lakùyate nirbhàsyata ityarthaþ / etatpariharati--ayamapãti / gumavçtteryomàrgaþ prabhedadvayaü sa à÷rayo nimittatayà pràkkakùyànive÷ã yasyetyarthaþ / etacca pårvameva nirõãtam / tàdråpyàbhàve hetumàha--guõavçttiriti / gauõalàkùaõikaråpobhayã apãtyarthaþ / nanu vya¤jaktvena kathaü ÷ånyà guõàvçttirbhavati, yataþ pårvamevoktam-- mukhyàü vçttiü parityajya guõavçttyàrthadar÷anam / yaduddi÷ya phalaü tatra ÷abdo naiva skhaladgatiþ // iti / na hi prayojana÷ånya upacàraþ prayojanàü÷anive÷ã ca vya¤janavyàpàra iti bhavadbhirevàbhyàdhàyãtyà÷aïkyàbhimataü vya¤jakatvaü vi÷ràntisthànaråpaü tatra nàstãtyàha--vya¤jakatvaü ceti / bàlapriyà locane---dar÷ayatãti / pårvapakùãti ÷eùaþ / guõavçttãtyàdervivaraõam--gauõetyàdi / lakùyata ityasyàrthàntarabhramanodanàya vivçõoti--nirbhàsyata iti / na hãtyàdinoktaprakàreõoti ÷eùaþ. pràkkakùyeti / vya¤janàtaþ pårvakakùyetyarthaþ / pårvameveti / na hãtyàdigranthe 'bhrama dhàrmike' tyàdigàthàvyàkhyànàvasare vetyarthaþ / tàdråpyàbhàva iti / guõavçttiråpatvàbhàva ityarthaþ / nanu guõavçttirhi vya¤jakatva÷ånyàpi dç÷yata ityanenaivàvivikùitavàcyasya guõavçttiråpatvàbhàve siddhe vya¤jakatva¤cetyàdigranthaþ kimarthaü ityatastadgranthamavatàrayata--nanvityàdi / nanu pårvoktiranyaparaivàstvityata àha--na hãtyàdi / itãtyàdi / anyavàkyaü tiùñhatu iti bhavadbhirevàbhyadhàyi cetyarthaþ / abhimatamityasyaiva vivaraõam--vi÷ràntisthànaråpamiti / tatreti / guõavçttimàtra ityarthaþ / nàstãti / vya¤jakatvaü na vya¤janakaraõatvamàtramatra vivakùitaü, kintu vi÷ràntisthànabhåtavya¤janakaraõatvam / tattu càrutvahetuvyaïgyavya¤janaü vinà na bhavatãtyarthaþ / vya¤jakatva÷ånyàpi dç÷yata ityuktasyaiva vivaraõaü vçttau 'guõavçttistvi'tyàdi / guõavçttistu vàcyadharmà÷rayeõaiva vyaïgyamàtrà÷rayeõa ca sambhavata / sà abedopacàraråpà yathetyàdyanvayo yàpãtyàdivàkye vàcyetyàdervyaïgyetyàde÷cànuùaïga÷ca bodhyaþ / tatra vàcyadharmà÷rayeõetyetatprakçtànuguõaü vivçõoti locane---vàcyaviùayo yo dharma iti / vyaïgyaü vinà na vyavatiùñhate / guõavçttistu vàcyadharmà÷rayeõaiva vyaïgyamàtrà÷rayeõa càbhedopacàraråpà sambhavati, yatà--tãkùõatvàdagnirmàõavakaþ, àhlàdakatvàccandra evàsyà mukhamityàdau / yathà ca 'priye jane nàsti punaruktam' ityàdau / yàpi lakùaõaråpà guõavçttiþ sàpyupalakùaõãyàrthasaübandhamàtrà÷rayeõa càruråpavyaïgyapratãtiü vinàpi sambhavatyeva, yathà--ma¤càþ kro÷antãtyàdau viùaye / locanam vàcyadharmeti / vàcyaviùayo yo dharmo 'bhidhàvyàpàrastasyà÷rayeõa tadupabçühaõàyetyarthaþ / ÷rutàrthapattàvivàrthàntararasyàbhidheyàrthoüntarasyàbhidheyàrthopapàdàna eva paryaüvasànàditi bhàvaþ / tatra gaumasyodàharaõamàha--yatheti / dvitãyamapi prakàraü vya¤jakatva÷ånyaü nidar÷ayitumupakramate--yàpãti / càruråpaü vi÷ràntisthànaü, tadabhàve sa vya¤jakatvavyàpàro naivonmãlati, pratyàvçttya vàcya eva vi÷rànteþ, kùaõadçùñanaùñadivyavibhavapràkçtapuruùavat / bàlapriyà vàcakasyeti ÷eùaþ / bhàvàrthavivaraõam--tadupabçühaõàyeti / abhidheyàrthopabçühaõàyetyaþ / kathaü guõavçttestadupabçühaõàrthatvamityatassadçùñàntamàha--÷rutetyàdi / yathà pãno devadatto divà na bhuïkta ityàdau ÷rutasya pãnatvàde rupapàdakatayà ràtribhojanàdikaü kalpyate / kalpitasya tasyàrthàntarasya pãnatvàdyupapàdana eva paryavasàna¤ca tathà guõavçttisthale 'rthàntarasya lakùyasya padàntaràbhidheyàrthopapàdana eva varyavasitiryatastasmàdityarthaþ / vçttau 'vyaïgyamàtrà÷rayeõe'tyatra màtrapadena càrutvaheturmukhyavyaïgayaü vyàvartyate / 'priye jana'iti / priya iti tãkùõatvàdatyàdivadguõaråpahetukathanaü punaruktapadenànupàdeyatvaü lakùyata iti pårvamevoktam / eùådàharaõeùu tãkùõatvàdiguõànàmàdhikyaü vyaïgyaü, tattu na càrutvakàrãti bhàvaþ / 'upalakùaõãye'ti / upalaõãyo lakùyo yo 'rtho ma¤jasthabàlakàdistena saha yassambandha àdhàràdheyabhàvàdirma¤càdapadamukhyàrthasya tanmàtrà÷rayeõetyarthaþ / màtrapadavyàvartyakathanaü 'càruråpe'tyàdi / 'ma¤cà' iti / atra ma¤casthabàlakànàü bahutvàdakaü vyaïgyaü tadapi na càrutvakàri / 'càruråpa'mityetadvivçõoti locane--vi÷ràntãta / nanu vinàpi càruvyaïgyapratãtiü vya¤janàvyàpàro bhavatvityata àha--tadabhàva ityàdi / tadabhàve càruvyaïgyàbhàve / saþ lakùaõàmålakaþ / unmãlati prakà÷ate / kuta ityata àha--pratyàvçtyetyàdi / kùaõeti / kùaõa eva dçùño naùña÷ca divyavibhavo yasya saþ tathàvidho yaþ pràkçto daridraþ puruùaþ tadvat / tasya yathà pratyàvçtya pràkçtavibhàva eva tathà vya¤janàvyàpàrasya yatra tu sà càruråpavyaïgyapratãtihetustatràpi vya¤jakatvànuprave÷enaiva vàcakatvavat / asambhavinà càrthena yatra vyavahàraþ, yathà---'suvarõapuùpàü pçthivãm' ityàdau tatra càruråpavyaïgyapratãtireva prayojiketi tathàvidhe 'pi locanam nanu yatra vyaïgye 'rthe vi÷ràntistatra kiü kartavyamityà÷aïkyàha--yatra tviti / asti tatràparo vya¤janavyàpàraþ parasphuña evetyarthaþ / dçùñàntaü paràïgãkçtamevàha---vàcakatvavaditi / vàcakatve hi tvayaivàïgãkçto vya¤janavyàpàraþ prathamaü dhvaniprabhedamapratyàcakùaõeneti bhàvaþ / ki¤ca vastvantare mukhye sambhavati sambhavadeva vastvantaraü mukhyamevàropyate viùayàntaramàtratastvàropavyavahàra iti jãvitamupacàrasya, suvarõapuùpàõàü tu målata evàsambhavàttaduccayanasya tatra ka àropavyavahàraþ; 'suvarõapuùpàü pçthivãm' iti hi syàdàropaþ, tasmàdatra vya¤janavyàpàra eva pradhànabhåto nàropavyavahàraþ, sa paraü vya¤janavyàpàrànarodhitayottiùñhati / tadàha--asambhavineti / prayojiketi / vyaïgyameva hi prayojanaråpaü pratãtivi÷ràmasthàmàropite tvasambhavati pratitivi÷ràntirà÷aïkanãyàpi na bhavati / bàlapriyà vàcyàrtha eva vi÷ràntiryatastasmàdityàrthaþ / vçttau 'yatre'tyàdi / 'se'ti / guõavçttirityarthaþ / 'vya¤jakatvànuprave÷enaive'ti / bhavatãti ÷eùaþ / granthametamavatàrayati---nanvityàdi / apara iti / càruråpavyaïgyapratyàyakatvàdvilakùama ityarthaþ / prathamamiti / vivakùitànyaparavàcyamityarthaþ / apratyàcakùàõena abhyupagacchatà / asambhavinetyàdigranthaü tàtparyato 'vatàrayati--ki¤cetyàdi / asambhavinà ceti cakàraþ ki¤cetyanena vyàkhyàtaþ / vastvantara ityàdi / adhiùñhànàropyayorubhayorapi sambhave satyevàropa ityarthaþ / yathà màõavakàdàvagnyàdeþ / nanu tayorubhayossatve kuta àropavyavahàra ityata àha---viùayàntaramàtrata iti / viùayàntaratvamàtreõetyarthaþ / vastutastayoraikyàbhàvàditi bhàvaþ / itãtyàdi / svatassatoràropyàdhiùñhànayorekasminnanyasyàropa itãdamupacàrasya mukhyaü jãvitamityarthaþ / astvetattataþ kimata àha-suvarõapuùpàõàmityàdi / målata eva atyarthameva / taduccayanasya suvarõapuùpoccayanasya / tatra suvarõapuùpàmityàdyudàharaõasthale / ka iti / nirjãva ityarthaþ / nanu tarhi suvarõapuùpàü pçthivãmiti prayogaþ kathamupapadyata ityata àha--suvarõetyàdi / ityàropassyàddhãti sambandhaþ. tadàropaü vinà tasya mahàkaviprayogasyànirvàhàditi bhàvaþ / phalitamàha--tasmàdityàdi / àropavyavahàra iti / àropamålakaguõavçttivyavahàra ityarthaþ / tadàheti / uktàbhipràyeõàhetyarthaþ. vçttau 'prayojike'tyasya vyavahàraprayojiketyarthaþ / càruråpetyàdigranthasya bhàvàrthamàha--vyaïgyamityàdi / prayojanaråpamiti hetugarbhaü vi÷eùaõam / nanvasambhavadapi viùaye guõavçttau satyàmapi dhvanivyavahàra eva yuktyanurodhã / tasmàdavivakùitavàcye dhvanau dvayorapi prabhedayorvya¤jakatvavi÷eùàvi÷iùñà gumavçttirna tu tadekaråpà sahçdayahçdayàhlàdinã pratãyamànà pratãtihetutvàdviyaùàntare locanam satyàmapãti / vya¤janavyàpàrasampattaye kùaõamàtramavalambitàyàmiti bhàvaþ. tasmàditi / vya¤jakatvalakùaõo yo vi÷eùastenàvi÷iùñà avidyamànaü vi÷iùñaü vi÷eùo bhedanaü yasyàþ vya¤jakatvaü na tasyà bheda ityarthaþ / yadi và vya¤jakatvalakùaõena vyàpàravi÷eùemàvi÷iùñà nyakkçtasvàbhàvà àsamantàdvyàptà / tadeketi / tena vya¤jakatvalakùaõena sahaikaü råpaü yasyàþ sà tathàvidhà na bhavati / avivakùitavàcye vya¤jakatvaü guõavçtteþ pçthakcàrupratãtihetutvàt vivakùitavàcyaniùñhavya¤jakatvavat, na hi guõavçtte÷càrupratãtihetutvamastãti bàlapriyà vyaïgyamàtrànvitamàropitameva pratãtivi÷ràntisthànamastu, kiüsa càraråpavyaïgyasamà÷rayaõenetyata àha--àropita ityàdi / asambhavatãti hetugarbham / kùaõamàtramavalambitàyàmityanena guõavçttiviùayabhåtàrthasyàvàntaratàtparyagocaratvaü dar÷itam / vçttau 'tathàvidhe viùaya' iti / asambhavadarthakavàkya ityarthaþ / upasaüharati--'tasmàdi'tyàdi / vya¤jakatvavi÷eùàvi÷iùñetyetatprakçtànuguõye vyàcaùñe--vya¤jakatvetyàdi / teneti karaõe tçtãyà / vivaraõena siddhaü phalitàrthamàha---vya¤jakatvamityàdi / tasyàþ guõavçtteþ / bhedaþ avàntaradharmaþ. vya¤jakatvaguõavçtyoþ pratipàditabhedopasaühàraparatayaivaü vyàkhyàya vya¤jakatvapràdhànyasyànyàpràdhànyasya ca pratipàditasyopasaühàraparatayàpyetaü granthaü vyàcaùñe--yadi vetyàdi / yadi và atha ca / vi÷iùñà vi÷eùità na bhavatãtyavi÷iùña / yadvà vi÷iùñaü vi÷eùaþ àdaraþ avidyamànaü vi÷iùñaü yasyàsseti vyatpattimabhipretyàha--nyakkçtasvabhàveti / vya¤jakatvavi÷eùeõàvi÷iùñeti vigrahaü dhàtånàü bahvartha¤càbhipretya prakàràntaramàha--àsamantàdyvàpteti / yadivetyanuùaïgaþ / nanu tathàpi guõavçttervya¤jakatvaikaråpatvamastviti ÷aïkàyàmuktaü, na tu tadekaråpeti tadvivçõoti--tenetyàdi / tadekaråpatvàbhàve hetuþ--'sahçdaye'tyàdi / netyasyànuùaïgaþ / yato guõavçttiþ sahçdayahçdayàhlàdinã pratãyamànà ca na bhavatyato na tadekaråpeti sambandhaþ / vyaïgyagataü sahçdayahçdayàhõàdakatvaü pratãyamànatva¤ca vya¤jakatve samàropya guõavçttestanniùedhapårvaktaü tadekaråpatvaü niùiddhamiti bodhyam / evaü guõavçttervya¤jakatvaikaråpatvàbhàvapratipàdanena vya¤jakatvasya guõavçttibhinnatvaü, labhyate, tatra hetupradar÷akaþ pratãtihetutvàditi granthaþ, càrutvapratãtihetutvàditi tadarthaþ, vya¤jakatvasyeti ÷eùaþ / tathàcàyaü prayoga ityà÷ayenàha locane--avivakùitavàcya ityàdi / pçthagiti bhinnamityarthaþ / vçttau 'tadråpa÷ånyàyà' iti / càrutvapratãtihetutva÷ånyàyà ityarthaþ / guõavçtterityanuùaïgaþ / granthametamuktànumànopayogitayàvatàrayati--na hãtyàdi / tadråpa÷ånyàyà dar÷anàt / etacca sarve pràvasåcitamapi sphuñatarapratãtaye punaruktam / api ca vya¤jakatvalakùaõo yaþ ÷abdàrthayorgharmaþ sa prasiddhasambandhànurodhãti na kasyàcidvimativiùayatàmarbahati / ÷abdàrtharyorhi prasiddho yaþ sambandho vàcyavàcakabhàvàkhyàstamanurundhàna eva vya¤jakatvalakùaõo vyàpàraþ sàmagrantarasambandhàdaupàdhikaþ pravartate / ata eva vàcakatvàttasya vi÷eùaþ vàcakatvaü hi ÷abdavi÷eùasya niyata àtmà vyutpattikàlàdàrabhya tadavinàbhàvena tasya prasiddhatvàt / sa tvaniyataþ, aupàdhikatvàt / locanam dar÷ayati---viùayàntara iti / agnirvañurityàdau / pràgiti prathamoddyote / niyatasvabhàvàcca vàcyavàcakatvàdaupàdhikatvenàniyataü vya¤jakatvaü kathaü na bhinnanimittamiti dar÷ayati--api ceti / aupàdhika iti / vya¤jakatvavaicitryaü yatpårvamuktaü tatkçta ityarthaþ / ata eva samayaniyamitàdabhidhàvyàpàràdvilakùaõa iti yàvat / etadeva bàlapriyà viùayàntara ityasya vivaraõam--agnirvañurityàdàviti / athàpi cetyàdigrantho 'bhàvavàdinaþ prati sthåõànikhanananyàyena vya¤jakatvasàdhaka ityabhipràyeõàvatàrayati--niyatetyàdi / niyatasvàbhàvàditi / vàcakatvaü hi samayàpekùatvena niyatasvaråpamiti bhàvaþ / aniyatatve hetuþ--aupàdhikatveneti / kathamityàdi / vàcakatvàdvya¤jakatvasya pravçtternimittaü bhinnamevetyarthaþ / vçttau 'sàmagryantare'tyàdi / 'sàmagnyantarasambandhàt' prakaraõàdermukhyasàmaganyàssannidhànàt / 'aupàdhikaþ pravartate' aupàdhikassannullasatãtyarthaþ / atropàdhi÷abdenànyàvàntarasàmagrãvivakùitetyà÷ayena vivçõoti--vya¤jakatvetyàdi / vya¤jakatve yadvaicitryaü vàcyavàkayorguõatvapràdhànyàdi / nanu sàmagryantarasambandhajanitatve 'pyayaü vyàpàro vàcakavyàpàratvàdabhidhaivàstvityata àha--ata evetyàdi / ata eva yatasmàmagryantarasambandhàdaupàdhiko janitastata evetyarthaþ / etadeva uktameva / vçttau '÷abdavi÷eùasye'ti / sàkùàtsamayàpekùiõa÷÷abdasyetyarthaþ / 'àtmà' svabhàvaþ / 'vyutpattikàlàdi'ti / saïketakàlàdityarthaþ / tathà pàñha÷ca / 'tadi'ti ÷abdetyarthaþ / 'tasya' vàcakatvasya / 'sa tvi'ti / vya¤jakatvavyàpàrastvityarthaþ / 'prakaraõàdyavacchedena' prakaraõàdisahakàreõa / prakaraõàdyavacchedena tasya pratãteritarathà tvapratãteþ / nanu yadyaniyatastatkiü tasya svaråpaparãkùayà / naiùa doùaþ; yataþ ÷abdàtmani tasyàniyatatvam, na tu sve viùaye vyaïgyalakùaõe / liïgatvanyàya÷càsya vya¤jakabhàvasya lakùyate, yathà liïgatvamà÷rayeùvaniyatàvabhàsam, icchàdhãnatvàt; khaviùayàvyabhicàri ca / tathaivedaü yathà dar÷itaü locanam saphuñayati--ata eveti / aupàdhikatvaü dar÷ayati--prakaraõàdãti / kiü tasyeti / aniyatatvàdyathàruci kalpyeta pàramàrthikaü råpaü nàstãti; na càvastunaþ parãkùopapadyata iti bhàvaþ / ÷abdàtmanãti / saïketàspade padasvaråpamàtra ityarthaþ / à÷rayeùviti / na hi dhåme vahnigamakatvaü sadàtanam,anyagamakatvasya vahnyagamakatvasya ca dar÷anàt / icchàdãnatvàditi / icchàtra pakùadharmatvajij¤àsàvyàptisusmårùàprabhçtiþ / svaviùayeti / bàlapriyà 'tasya' vya¤jakatvasya / 'pratãteþ' unmeùàt / prakaraõàdãntyàdigrantho na hetvantarapradar÷akaþ, kintvaupàdhikatvàdityuktasyaiva vivaraõaråpa ityàha locane--aupàdhikatvaü dar÷ayatãti / vçttau yadyaniyata' iti / sa ityanuùajyate / tasya vya¤jakatvasya / locane bhàvamàha--aniyatatvàdityàdi / aniyatatvàt abhidhàvanniyatatvàbhàvàt / kalpyeteti / tatsvaråpamiti ÷eùaþ / atra hetumàha--pàramàrthikamityàdi / pàramàrthikaü anugatam / itãti hetau / kiü tata ityata àha--na cetyàdi / gaganàravindàderapi parãkùyatvaprasaïgàditi bhàvaþ / ÷abdàtmanãyanena vivakùitaü vyàcaùñe--saïketàspada ityàdi / màtrapadenàrthasya vyavacchedaþ / vçttau 'tasye'ti / vya¤jakatvasyetyarthaþ / 'na tvi'tyàdi / tasyàniyatatvamityanuùajyate / sve svasambandhini / 'vyaïgyalakùaõe viùaye' vyaïgyàrthe / yasya yaraya vyaïgyo 'rtho vidyate tasya tasya vya¤jakatvamityevamarthaviùaye niyatatvaü vya¤jakatvasyàstyevetyarthaþ / atra dçùñàntakathanam--liïgatve'tyàdi / 'liïgatvanyàyaþ' liïgatvasàmyam / 'liïgatvaü' vahnyàdij¤àpakatvam / 'à÷rayeùu' dhåmàdiùu / aniyatàvabhàsamityetadvivçõoti locane--na hãtyàdi / na hi sadàtanamityatra hetumàha---anyetyàdi / anyeti / vahnyatiriktetyarthaþ / vahnyagamakatvasyeti / kadàcidvahnigamakatvàbhàvasyetyarthaþ / dar÷anàt anubhavàt / icchàdhãnatvàdityatrecchàpadaü prakçtànuguõatayà vyàkhyàti--icchetyàdi / pakùadharmatà vyàpyasya pakùavçttità vya¤jakatvam / ÷abdàtmanyaniyatatvàdeva ca tasya vàcakatvaprakàratà na ÷akyà kalpayitum / yadi hi vàcakatvaprakàratà tasya bhavettacchabdàtmani niyatatàpi syàdvàcakatvavat / sa ca tathàvidha aupàdhiko dharmaþ ÷abdànàmautpattika÷abdàrthasambanthavàdinà vàkyatattvavidà pauruùàpauruùeyayorvàkyayorvi÷eùamabhidadhatà niyamenàbhyupagantavyaþ, tadanabhyupagame hi tasya ÷abdàrthasambandhanityatve satyapyapauruùeyapauruùeyayorvàkyayorarthapratipàdane locanam svasminviùaye ca gçhãte trairåpyàdau na vyabhicarati / na kasyacidvimatimetãti yaduktaü tatsphuñayati--sa ceti / vya¤jakatvalakùaõa ityarthaþ / autpattiketi / janmanà dvitãyo bhàvavikàraþ sattàråpaþ sàmãpyàllaõàto vànutpattiþ, bàlapriyà tasyàþ jij¤àsà / vyàptisusmårùà hetau sàdhyasya yà vyàptiþ, tatsmaraõecchà / prabhçtipadena vyàpyasya sapakùasatvàdijij¤àsà gçhyate / pakùadharmatàjij¤àsàdãnàmanumitiü prati prayojakatvaü pràcãnàbhyupagataü tadvàrà ca liïgatvasya tadadhãnatvaü bodhyam / svàviùayàvyàbhicàrãtyasya tàrtpàrthavivaraõam--svasminnityàdi / svasmin svasambandhini liïge / viùaye ca sàdhye ca / viùaye veti ca pàñhaþ / gçhãta ityanenànayossambandhaþ / trairåpyàdàviti / trairåpyamanumànàïgabhåtaü pakùasatvasapakùasatvavipakùàsatvaråpamàdipadenàbàdhitatvàdikaü gçhyate / tatra trairåpyasya liïge abàdhitatvàdessàdhye ca grahaþ / na vyabhicaratãti j¤àpakatvaü svaviùaye na vyabhicaratãtyarthaþ / svaviùayàvyabhicàrãti vçttestu j¤àpakatvasya viùaye j¤àpye vahnyàdau na vyabhicaratãtyevàrthaþ / vçttau 'vàcakatvaprakàrate'ti / vàcakatvàvàntaradharmatetyarthaþ / 'tadi'ti / tarhãtyarthaþ / nanvevaü vya¤jakatvaü na kasya cidvimativiùayatàmarhantãtyuktamayuktaü vyaïgyavya¤jakabhàvalakùaõasya ÷abdàrthasambandhasyàniyatatvenautpattikasåtravirodhàdityà÷aïkàü sa cetyàdigranthena pariharatãtyavatàrayati--na kasyacidityàdi / sphuñayati sphuñaü karoti sàdhayatãti yàvat / vçttau ÷abdànàü dharmaü iti yojanà / 'autpattikastu ÷abdasyàrthena sambandha' ityàdijaiminãyaü såtraü manasi kçtyoktam 'autpattikastu ÷abdasyàrthena sambandha' ityàdijaiminãyaü såtraü manasi kçtyoktam 'autpattike'tyàdi / tatrautpattikapadena nitya ityartho vivakùitastallàbhaprakàraü dar÷ayati--janmanetyàdi / lakùyata iti / jàyate asti vardhate vipariõamate apakùãyate na÷yatãti ùaïvikàrà bhàvànàmuktàþ / tatra dvitãyassattàråpo vikàraþ utpattipadàrthena janmanà sàmãpyànnimittàllakùyata ityarthaþ / sattàmàtrasya lakùaõàtsadàsatvaü kalpyamityaparitoùàdàha--viparãtetyàdi / janmanà lakùyata nirvi÷eùatvaü syàt / tadabhyupagame tu pauruùeyàõàü vàkyànàü puruùecchànuvidhànasamàropitaupàdhikavyàpàràntaràõàü satyapi svàbhidheyasambandhàparityàge mithyàrthatàpi bhavet / locanam råóhyà và autpattika÷abdo nityaparyàyaþ tena nityaü yaþ ÷abdàrthayoþ ÷aktilakùaõaü saübandhamicchati jaimineyastenetyarthaþ / nirvi÷eùatvamiti / tata÷ca puruùadoùànuprave÷asyàki¤citkaratvàttannibandhaü pauruùeyeùu vàkyeùu yadapràmàõyaü tanna sidhyet / pratipattureva hi yaditathà pratipattistarhi vàkyasya na ka÷cidaparàdha iti kathamapràmàõyam / apauruùeye vàkye 'pi pratipattçdauràtmyàttathà syàt / bàlapriyà ityanuùaïgaþ virodharåpasambandhena nimittena janmanà tpattirlakùyata ityarthaþ / atra matubarthe taddhitaþ pakùadvaye 'pi / làghavàdàha--råóhyà vetyàdi / råóhyà såtrakàrasaïketena / phalitamàha--tenetyàdi / yo jaimineya icchatãti sambandhaþ / ÷aktilakùaõamiti / bodhanasàmarthyaråpamityarthaþ / vçttau pårvokta÷aïkàbãjatvenautpattiketyàdyuktaü pauruùeyetyàdikantvabhyupagantavyatve hetutvena / anabhyupagame doùamàha--'tadi'tyàdi / 'tasye'ti / vàkyatatvavido jaimineyasyetyarthaþ / mata iti ÷eùaþ / '÷abde'tyàdi / '÷abdàrthasambandhasya' ÷abdagatàrthabodhanasàmarthyaråpasya nityatvàdityarthaþ / arthagocaraj¤ànajanana÷aktirhi pràmàõyaü, sà ÷aktiryathàrtheùvivàyathàrtheùvapi vàkyeùvasti / pramàõyaü svata eva / apràmàõyantu kàraõadoùabàdhakapratyayàdinà janyata ityàdimãmàüsakamatamatràvadheyam / nirvi÷eùatvaü syàdityatreùñàpattiü parihartuü nirvi÷eùatve doùaü dar÷ayati--tata÷cetyàdi / puruùeti / puruùe vaktari yaþ kàdàcitko doùasya bhramàderanuprave÷aþ, yadvà---puruùadoùasya vàkye yo 'nuprave÷astasyetyarthaþ / aki¤citkaratvàditi / nityasya ÷abdàrthasambandhasya bàdhane ÷aktyabhàvàditi bhàvaþ / tannibandhanaü vastutaþ puruùadoùàdhãnam / pauruùeyeùu laukikeùu vàkyeùu ayathàrthavàkyeùu apràmàõyam yathàrthatvanimittakamapràmàõyam / tata÷ca tanna siddhyediti sambandhaþ / nanu puruùadoùaþpratipattçdvàrà vàkyasyàpràmàõyasampàdaka iti ÷aïkàyàmàha---pratipatturityàdi / tatheti / ayathàrthatayetyarthaþ / doùàntara¤càha--apauruùayetyàdi / apauruùeyavàkye vaidikavàkye / pratipattçdauràtmayàt pratipatturdeùàt / tathà syàt ayathàrthatvapratãtyà apràmàõyaü syàt / syàt vçttau tathàvidhaupàdhikadharmmàbhyupagameguõamàha--'tadabhyupagama' ityàdi / 'puruùeti / puruùecchàyàþ vaktçpuruùàbhipràyasyànuvidhànàddhetoþ samàropitaü kalpitamata evaupàdhika¤ca yadvyàpàràntaraü yeùu teùàmityarthaþ / dç÷yate hi bhàvànàmaparityaktasvasvabhàvànàmapi sàmagnyantarasampàtasampàditaupàdhikavyàpàràntaràõàü viruddhakriyatvam / tathà hi--himamayåkhaprabhçtãnàü nirvàpitasakalajãvalokaü ÷ãtalatvamudvahatàmeva priyàvirahadahanadahyamànamànasairjanairàlokyamànànàü satàü santàpakàritvaü prasiddhameva / tasmàtpauruùeyàõàü vàkyànàü satyapi naisargike 'rthasambandhe mithyàrthatvaü samarthayitumicchatà vàcakatvavyatiriktaü ki¤cadråpamaupàdhikaü vyaktamevàbhidhànãyam / tacca vya¤jakatvàdçte nànyat / vyaïgyaprakà÷anaü hi vya¤jakatvam / pauruùeyàõi ca vàkyàni pràdhànyena puruùàbhipràyameva prakà÷ayanti / sa ca vyaïgya eva locanam nanu dharmàntaràbhyupagame 'pi kathaü mithyàrthatà, na hi prakà÷akatvalakùaõaü svadharmaü jahàti ÷abda ityà÷aïkyàha--du÷yata iti / pràdhànyeneti / yadàha--"evamayaü puruùà vedeti bhavati pratyayaþ na tvevamayamartha" iti / tathà pràmàõàntaradar÷anamatra bàdhyate, na tu bàlapriyà uktàrthasyànubhavasiddhatvamuktaü dç÷yata ityàdinà tadvacanaü kimarthamityatastadganthamavatàrayati--nanvityàdi / kathamiti na siddhyedityarthaþ / atra hetumàha--na hãtyàdi / prakà÷akatvalakùaõamiti / arthabodhanasàmarthyaråpamityarthaþ / na hi jahàtãti sambandhaþ / këptakalpyamànayoþ këptaü balavaditi nyàyo 'nena dar÷itaþ / vçttau 'bhàvànàm' iti / padàrthànàmityarthaþ / sàmagnyantarasampàtena sampàditamata evaupàdhikaü dharmàntaraü yeùu teùàm / 'viruddhakriyatvaü' svasvabhàvaviruddhakriyotpàdakatvam / 'himamayåkhaþ' candraþ / 'nirvàpitaþ' santàpa÷àntiü pràpito jãvaloko yena tat / tathàvidhaü ÷ãtalatvamudvahatàmityanenàparityaktasvabhàvatvaü priyàvirahetyàdanà sàmagryantaretyàdyuktaü santàpakàritvamityanena viruddhakriyatva¤ca dar÷itam / yathà ÷àkuntale "visçjati himagarbhairagnimindurmayåkhaiþ" iti / upasaüharati--'tasmàdi'tyàdi / pauruùeyàõi vàkyàni pràdhànyena puruùàbhipràyameva prakà÷ayantãtyatra jaiminisåtrabhàùyakçdvacanaü pramàõayati--yadàheti / ayaü puruùa iti / vaktçpuruùa ityarthaþ / evaü vedeti / yathànenoktaü tathà jànàtãtyarthaþ / iti pratyayo bhavatãti yojanà / pratipatturiti ÷eùaþ / na tvevamartha iti / ayamartha evameveti pratyayastu pratipattarna bhavatãtyarthaþ / arthasya bàdhasambhavàditi bhàvaþ / atastattadvàkyàrthaj¤ànaråpaü puruùàbhipràyameva pràdhànyena prakà÷ayantãti bhàvaþ / na tvamidheyaþ, tena sahàbhidhànasya vàcyavàcakabhàvalakùaõasambandhàbhàvàt / nanvaneva nyàyena sarveùàmeva laukikànàü vàkyànàü dhvanivyavahàraþ prasaktaþ / sarveùàmapyanena nyàyena vya¤jakatvàt / satyametat; kiü tu vakrabhipràyuprakà÷anena yadvya¤jakatvaü tatsarveùàmeva laukikànàü vàkyànàmavi÷iùñam / tattu vàcakatvànna bhidyate vyaïgyaü hi tatra nàntarãyakatayà vyavasthitam / locanam ÷abdo 'nvaya ityanena puruùàbhipràyànuprave÷àdevàïgulyagravàkyàdau mithyàrthatvamuktam / tena saheti / aniyatatayà naisargikatvàbhàvàditi bhàvaþ / nàntarãyakatayeti / bàlapriyà nanvastu puruùàbhipràyo vyaïgyaþ vyàpàràntara¤ca vya¤jakatvaü vàkyasya, tathàpi kathaü mithyàrthakatvamityata àha--tathetyàdi / tathà abhipràyavya¤jakatvena prakàreõa atra pauruùeyavàkye viùaye / pramàõàntaradar÷anaü pramàõàntareõa pratyakùàdinà dar÷anaü tadvàkyàrthaj¤ànam / bàdhyate kvacidbàdhitaü kriyate / bàdhà nàma anutpattiþ / pauruùeyavàkyasya puruùecchànuvidhàyitvena yathà dçùñàrthakatvaniyamàbhàvàtkadàcittadar÷aviùayakaü pratyakùàdij¤ànam / notpadyata ityato mithyàrthakateti bhàvaþ / na tviti / bàdhyata ityanuùajyate / ÷àbado 'nvayaþ ÷abdasyàrthena svàbhàvikassambandho 'rthabodhanasàmarthyaülakùaõaþ / sàmànyenoktaü vi÷eùe dar÷ayannàha--ityanenetyàdi / aïgulyagravàkyàdau aïgulyagre karivara÷atamiti vàkyàdau / mithyàrthatvamuktamiti / asambaddhàrthasyàpi puruùàbhipretatvasambhavàditi bhàvaþ / tathàvoktaråpasya ÷abdàrthasambandhasya nityatve 'pi pauruùeyavàkyànàü puruùàbhipràyànuvidhàyitvàttadabhipretaü yadvàkyàrthasyàsatyatvaü, tadvàkyasya mithyàrthakatvenàpràmàõyam / apauruùeyàõàü vàkyànàntu vakturabhàvena teùàü sarveùàmeva pràmàõya¤ceti bodhyam / vçttau 'tena sahe'ti / puruùàbhipràyeõa sahetyarthaþ / 'abhidhànasya' ÷abdasya / 'vàcyavàcakasambandhàbhàvàdi'ti / anena ÷abdasya vyaïgyena saha yassambandhastasya vàcyavàcakabhàvatvaü nàstãti dar÷itaü, tatra hetumàha locane--aniyatatvàdityàdi / aniyatatvena hetunà svàbhàvikatvàbhàvàdityarthaþ / athàbhipràyasya vyaïgyatvoktimà÷ritya ÷aïkate--'nanvanene'tyàdi / 'prasaktaþ' pràptaþ, yadvà--àpattiviùayaþ / atra hetumàha--'sarveùàm' ityàdi / iùñàpattiü dar÷ayati--'satyam' ityàdi / 'satyametadi'ti / abhipràyaprakà÷anena yadvya¤jakatvaü tatsarveùàmastãtyarthaþ / vi÷eùamàha--'kintvi'tyàdi / yadvyajakatvaü tattu vàcakatvànna bhidyata iti sambandhaþ / vaktrabhipràyaprakà÷anenetyasya sthàne vaktrabhipràyavi÷iùñàrthaprakà÷aneneti ca pàñhaþ / 'avi÷iùñaü' sàdhàraõam / vàcakatvànna bhidyata ityatra hetumàha--'vyaïgyaü hã'tyàtyàdi / na tu vivakùitatvena / yasya tu vivakùitatvena vyaïgyasya sthitiþ tadyva¤jakatvaü dhvanivyavahàrasya prayojakam / locanam gàmànayeti ÷rute 'pyabhipràye vyakte tadabhipràyavi÷iùño 'rtha evàbhipretànayanàdakriyàyogyo na tvabhipràyamàtreõa ki¤citkçtyamiti bhàvaþ / vivakùitatveneti / pràdhànyenetyarthaþ / yasya tviti / dhvanyudàharaõeùviti bhàvaþ / kàvyavàkyebhyo hi na nayanànayanàdyupayoginã pratãtirabhyarthyate, api tu pratãtivi÷ràntikàriõã, sà càbhipràyaniùñhaina nàbhipretavastuparyavasànà / nanvevamabhipràyasyaiva vyaïgyatvàttrividhaü vyaïgyamiti yaduktaü tatkathamityàha--- bàlapriyà 'nàntarãyakataye'ti / avinàbhåtatvenetyarthaþ / bhàvaü vivçõoti locane---gàmityàdi / abhipràye vyakte 'pãti sambandhaþ / kùãragrahaõàdyarthakagavànayanàbhipràye vyakte 'pãtyarthaþ / arthaþ gokarmakàtvàdyarthaþ / na tvityàdi / gokarmakànayanàdikriyàråpàrthaü vinà abhipràyàsiddhirata÷ca na vàcakatvàtpçthagvya¤jakatvaü vàcyàdyvaïgyamiveti ca bhàvaþ / abhipràyaråpavyaïgyasya vivakùitatvapràptyabhàvànniùedhànupapattimà÷aïkya vyàcaùñe--pràdhànyeneti / vçttau yasya vyaïgyasyeti sambandhaþ / vivakùitatvena sthitirityatràkàïkùàü pårayati--dhvanyudàharaõeùviti / vçttau tadvyajyakatvamityasya tatkarmakavya¤jakatvamityarthaþ / nanu dhvanyudàharaõeùvapi laukikavàkyeùviva vivakùitatvàparaparyàyaü pràdhànyaü vàcyasya vidyata ityà÷aïkyàyàmabhipràyamàha---kàvyavàcakyebhya ityàdi / nayaneti / pràpaõàdikriyopayoginãtyarthaþ / pratãtiþ vàcyàrthapratãtiþ / nàbhyarthyata iti / kintu balàdàpatatãti bhàvaþ / api tviti / kà punarabhyarthyata iti bhàvaþ / pratãtivi÷ràntikàriõã vàcyapratãtivi÷ràntikàriõã / pratãtirabhyarthyata ityanuùaïgaþ / rasàdipratãtirabhyarthyanta ityarthaþ / vibhàvàdipratãtiråpatvàttasyà iti bhàvaþ / nanu sàpi vàcyaparyavasàyinyastu, tanmålakatvàditi kathaü vyaïgyasya pràdhànyamityata àha--sà cetyàdi / castvarthe / abhipràyaniùñhaiva rasàdivyaïgyaparyavasàyinyeva / abhipretavastviti / vàcyàrthetyarthaþ / ata÷ca vàcyasya na vivakùitatvalakùaõaü pràdhànyaü kàvyavàkyeùviti bhàvaþ / yattvityàdigranthamànarthaïkya÷aïkàparihàràyàvatàrayati--nanvityàdi / vçttàvabhipràyavi÷eùaråpaü yadyvaïgyantu tàtparyeõa prakà÷yamànaü saccha÷abdàrthàbhyàü prakà÷yate tadvivakùitaü bhavatãti sambandhaþ / 'vivakùitaü' pradhànam / 'tadeva' abhipràyavi÷eùaråpameva / aparimitaviùayasyeti hetugarbham / kintu tathà dar÷iteti sambandhaþ / 'tathà' uktaprakàreõa / 'anabhipràyaråpa¤ce'ti / vivakùitamityanuùaïgaþ / 'nàtivyàpti'rityàdi / guõãbhåtavyayattviti / yattvabhipràyavi÷eùaråpaü vyaïgyaü ÷abdàrthàbhyàü prakà÷ate tadbhavati vivakùitaü tàtparyeõa prakà÷yamànaü sat / kintu tadeva kevalamaparimitaviùayasya ghvanivyavahàrasya na prayojakamavyàpakatvàt / tathà dar÷itabhedatrayaråpaü tàtparyeõa dyotyamànamabhipràyaråpamanabhipràyaråpaü ca sarvameva dhvanivyavahàrasya prayojakamiti yathoktavya¤jakatvavi÷eùa dhavnilakùaõe nàtivyàptirna càvyàptiþ / tasmàdvàkyatattvavidhàü matena tàvadyva¤jakatvalakùaõaþ ÷àbdo vyàpàro na virodhã pratyutànuguõa eva lakùyate / parini÷citanirapabhraü÷a÷abdabrahmaõàü vipa÷citàü matamà÷rityaiva pravçtto 'yaü dhvanivyavahàra iti locanam evaü mãmàüsakànàü nàtra vimatiryukteti pradar÷ya vaiyàkaraõànàü naivàtra sàstãti dar÷ayati--parinisciteti / paritaþ ni÷citaü pramàõena sthàpitaü nirapabhraü÷aü galitabhedaprapa¤catayà avidyàsaüskàrarahitaü ÷abdàkhyaü prakà÷aparàmarthasvabhàvaü brahma vyàpakatvena bçhadvi÷eùa÷aktinirbharatayà ca bçühitaü vi÷vanirmàõa÷aktã÷varatvàcca bçühaõam yairiti / bàlapriyà 'nàntarãyakataye'ti / avinàbhåtatvenetyarthaþ / bhàvaü vivçõoti locane--gàmityàdi / abhipràye vyakte 'tãti sambandhaþ / kùãragrahaõàdyarthakagavànayanàbhipràye vyakte 'pãtyarthaþ / arthaþ gokarmakàtvàdyarthaþ / na tvityàdi / gokarmakànayanàdikriyàråpàrthaü vinà abhipràyàsiddhirata÷ca na vàcakatvàtpçthagvya¤jakatvaü vàcyàdvyaïgyamiveti ca bhàvaþ / abhipràyaråpavyaïgyasya vivakùitatvapràptyabhàvànniùedhànupapattimà÷aïkya vyàcaùñe--pràdhànyeneti / vçttau yasya vyaïgyasyeti sambandhaþ / vivakùitatvena sthitirityatràkàïkùàü pårayati--dhvanyudàharaõeùviti / vçttau tadyva¤jakatvamityasya tatkarmakavya¤jakatvàmityarthaþ / nanu dhvanyudàharaõeùvapi laukikavàkyeùviva vivakùitatvàparaparyàyaü pràdhànyaü vàcyasya vidyata ityà÷aïkàyàmabhipràyamàha--kàvyavàkyebhya ityàdi / nayaneti / pràpaõàdikriyopayoginãtyarthaþ / pratãtiþ vàcyàrthapratãtiþ / nàbhyarthyata iti / kintu balàdàpatatãti bhàvaþ / api tviti / kà punarabhyarthyata iti bhàvaþ / pratãtivi÷ràntikàriõã vàcyapratãtivi÷ràntikàriõã / pratãtirabhyarthya ityanuùaïgaþ / rasàdipratãtirabhyarthyanta ityarthaþ / vibhàvàdipratãtiråpatvàttasyà iti bhàvaþ / nanu sàpi vàcyaparyaüvasàyinyastu, tanmålakatvàditi kathaü vyaïgyasya pràdhànyamityata àha--sà cetyàdi / castvarthe / abhipràyaniùñhaiva rasàdivyaïgyaparyavasàyinyeva / abhipretavastviti / vàcyàrthatyarthaþ / ata÷ca vàcyasya na vivakùitatvalakùaõaü pràdhànyaü kàvyavàkyeùviti bhàvaþ / yattvityàdigranthamànarthakya÷aïkàparihàràyàvatàrayati--nanvityàdi / vçttàvabhipràyavi÷eùaråpaü yadyvaïgyantu tàtparyeõa prakà÷yamànaü saccha÷abdàrthàbhyàü prakà÷yate tadvivakùitaü bhavatãti ÷ambandhaþ / 'vivakùitaü' pradhànam / 'tadeva' abipràyavi÷eùaråpameva / aparimitaviùayasyeti hetugarbham / kintu tathà dar÷iteti sambandhaþ / 'tathà' uktaprakàreõa / 'anabhipràyaråpa¤ce'ti / vivakùitamityanuùaïga / 'nàtivyàpti'rityàdi / guõãbhåtvayaïgyasthale 'bhipràyaråpavyaïgyasya yattvabhipràyavi÷eùaråpaü vyaïgyaü ÷abdàrthàbhyàü prakà÷ate tadbhavati vivakùitaü tàtparyeõa prakà÷yamànaü sat / kintu tadeva kevalamaparimitaviùayasya dhvanivyavahàrasya ya prayojakamavyàpakatvàt / tathà dar÷itabhedatrayaråpaü tàtparyeõa dyotyamànamabhipràyaråpamanabhipràyaråpaü ca sarvameva dhvanivyavahàrasya prayojakamiti yathoktavya¤jakatvavi÷eùe dhvanilakùaõe nàtivyàptirna càvyàptiþ / tasmàdvàkyattvavidàü matena tàvadyva¤jakatvalakùaõaþ ÷àbdo vyàpàro na virodhã pratyutànuguõa eva lakùyate / parini÷citanirapabhraü÷a÷abdabrahmaõàü vipa÷citàü matamà÷rityaiva dhvanivyavahàra iti locanam evaü mãmàüsakànàü nàtra vimatiryukteti pradar÷ya vaiyàkaraõànàü naivàtra sàstãti dar÷ayati--parini÷citeti / paritaþ ni÷citaü pramàõena sthàpitaü nirapabhraü÷aü galitabhedaprapa¤catayà avidyàsaüskàrarahitaü ÷abdàkhyaü prakà÷aparàmar÷asvabhàvaü brahma vyàpakatvena bçhadvi÷eùa÷aktinirbharatayà bçühitaü vi÷vanirmàõa÷aktã÷varatvàcca bçühaõam yairiti / bàlapriyà kvacitsatvàttadàdàya tatràtivalyàptirna rasàdivyaïgyasyàbhipràyaråpatvàbhàvàttatsthale 'vyàpti÷ca netyarthaþ / upasaüharati--'tasmàdi'tyàdi / na na virodhãti sambandhaþ / vàkyatatvavitpadàrthakathanena vçttamanuvadannupasaühàragranthaü vyàkurvan parini÷citetyàdivi÷eùaõavi÷iùñavipa÷cicchabdàrthakathanena vartiùyamàõagranthatàtparyamàha--evamityàdinà / seti / vimatirityarthaþ / parini÷citetyàdigranthamanàdinidhanaü brahyetyàdibhartçharivacanàdikamanusçtya savigrahaü vivçõoti--parita ityàdi / paritaþ bahumukhànvàdinaþ prati doùavi÷eùavàcinàpabhraü÷a÷abdenàtra sarvadoùaheturavidyàsaüskàro lakùyata ityà÷ayena vyàcaùñe--galitetyàdi / galitabhedaprapa¤catayà bhedaprapa¤casaüsargarahitatvena / upalakùaõe tçtãyà / galitabhedaprapa¤catve heturavidyetyàdi / ÷abdapadavivaraõaü ÷abdàrthàkhyamiti / ÷abda ityartha iti càkhyà yasya tat / nàmaråpàtmakamityarthaþ / yadvà--÷abdàrthayoràkhyà sphuraõaü yasmiüstacchabdàrthabhramàdhiùñhànamitùathaþ / niråpàdhiråpamàha--prakà÷etyàdi / svaprakà÷aj¤ànasvaråpamityarthaþ / bçhadhàtorbrahma÷abdaniùpattimabhipretya vivçõoti--vyàpakatvena bçhaditi / evaü nirupàdhiparatayà vyàkhyàya sopàdhiparatayàpi vyàcaùñe--vi÷eùetyàdi / vi÷eùàõàü vyaùñiråpàõàü sarveùàü ÷aktibhirnirbharatàpårõatà tayà cetyarthaþ / bçhadityanena sambadhnàti / bçhadhàtorbahma÷abdaniùpattimabhipretya vivçõoti--vyàpakatvena bçhaditi / evaü nirupàdhiparatayà vyàkhyàsopàdhiparatayàpi vyàcaùñe--vi÷eùetyàdi / viseùàõàü vyaùñiråpàõàü sarveùàü ÷aktibhirnirbharatàpårõatà tayà cetyarthaþ / bçhadityanena sambadhnàti / bçhadhàtorbahma÷abdaniùpatyabhipràyeõa càha--bçühitamityàdi / bçühitamiti kartari ktaþ / kathaü paripoùaråpaü bçühaõamityata àha--vi÷vetyàdi / vi÷vasya yàni nirmàõàni tadviùayà yàþ ÷aktayaþ taiþ saha kiü virodhàvirodhau cintyete / kçtrima÷abdàrthasambandhavàdinàü tu yuktividàmanubhavasiddha evàyaü vya¤jakabhàvaþ ÷abdànàmarthàntaràõàmivàvirodha÷ceti na pratikùepyapadavãmavatarati / locanam etaduktaü bhavati--vaiyàkaraõàstàvadbrahmapadenànyatki¤cidicchanti tatra kà kathà vàcakatvavya¤jakatvayoþ, avidyàpade tu tairapi vyàpàràntaramabhyupagatameva / etacca prathamoddyote vitatya niråpitam / evaü vàkyavidàü padavidàü càvimativiùayatvaü pradar÷ya màõatattvavidàü tàrkikàõàmapi na yuktàtra vimatiriti dar÷ayitumàha--kçtrimeti / kçtrimaþ saïketamàtrasvabhàvaþ parikalpitaþ ÷abdàrthayoþ sambandha iti ye vadanti naiyàyikasaugatàdayaþ / yathoktam--'na sàmayikatvàcchabdàrthapratyayasye'ti / tathà ÷abdàþ saüketitaü pràhuriti / arthàntaràõàmiti / dãpàdãnàm / bàlapriyà tàbhirhetubhirþ i÷varatvàdvi÷vapariõamanasamarthatvàt / yadvà--vi÷vanirmàõa÷aktirmàyà, tasyàr i÷varatvàdvi÷varåpeõa pariõamamànamàyàdhiùñànatvàdityarthaþ / yairityasya parini÷citamityanena sambandhaþ / teùàmiti ÷eùaþ / vçttau 'virodhàvirodhàvi'ti / pårvapakùatayà virodhassiddhàntatayà avirodha÷ca / nanu vaiyàkaraõamatamà÷ritya dhvanivyavahàrasya pravçttatve 'pi vàcakalakùaõasya ÷abdasya vàcakatvàtpçthagvya¤jakatvàïgãkàre virodhàvirodhau mãmàüsakavaccintanãyàviti taissaha kimityàdyuktamayuktamiti ÷aïkàyàü tàtparyamàha--etaduktamityàdi / brahmapada iti / vidyàda÷àyàmityarthaþ / necchantãti sambandhaþ. anyaditi / brahmaõa iti ÷eùaþ / tatra brahmapade / kà katheti / kathàpi nàstãtyarthaþ / ata÷ca kathaü virodhàvirodhacintàprasaïga iti bhàvaþ / vyàpàràntaramiti / vya¤jakatvamityarthaþ / abhyupagatameveti / atastatràpi na virodhàvirodhacintàvasara iti bhàvaþ / vyàpàràntaraü tairamyupagatamiti kuto 'vagantavyamityata àha--etacceti / prathamodyota iti / dhvanilakùaõaniråpaõa iti bhàva- / vçttamanuvadannavatàrayati--evamityàdi / yuktividàmityasyàrthakathanaü pramàõatatvavidàü tàrkikàõàmiti / saugatàderupalakùaõamidam / saïketamàtrasvabhàva iti / saïketassamayaþ, sa càsmàcchabdàdayamartho boddhavya ityàdãcchà / asya ÷abdasyàyamartha ityupade÷assa iti ca kecit / netyàdipratyayasyetyantaü nyàyasåtram / ÷abdo liïgavidhayàrthabodhaka iti pårvapakùasya samàdhànamidam / neti / ÷abdo liïgavidhayàrthabodhako netyarthaþ / atra hetuþ--sàmayikatvàdityàdi / ÷abdàdarthasya yaþ pratyayo bodhastasya sàmayikatvàtsaïketamålakatvàdityarthaþ / saugatavacanamàha--÷abdà ityàdi / ÷abdànàmayaü vya¤jakabhàvo 'nubhavasiddha evetyetadupapàdanàyàrthàntaràõàmiveti dçùñàntakathanaü, tatràrthàntaràõàmityetadvyàcaùñe--dãpàdãnàmiti / vàcakatve hi tàrkikàõàü vipratipattayaþ pravartantàm, kimidaü svàbhàvikaü ÷abdànàmàhosvitsàmayikamityàdyàþ / vya¤jakatve tu tatpçùñhabhàvini bhàvàntarasàdhàraõe lokaprasiddha evànugamyamàne ko vimatãnàmavasaraþ / locanam nanvanubhavena dvicandràdyapi siddhaü tacca vimatipadamityà÷aïkyàha--avirodha÷ceti / avidyamàno virodho nirodho bàdhakàtmako dvitãyena j¤ànena yasya tenànubhavasiddha÷càbàdhita÷cetyarthaþ / anubhavasiddhaü na pratikùepyaü yathà vàcakatvam / nanu tatràpyeùàü vimatiþ / naitat; na hi vàcakatve sà vimatiþ, api tu vàcakatvasya naisargikatvakçtrimatvàdau tadàha--vàcakatve hãti / nanvevaü vya¤jakatvasyàpi dharmàntaramukhena vipratipattiviùayatàpi syàdityà÷aïkyàha--vya¤jakatve tviti / bhàvàntareti / akùinikocàdeþ sàïketikatvaü cakùuràdikasyànàdiryogyateti dçùñvà bàlapriyà yathà dãpàdiþ parikalpitanijaviùayàdanyaü viùayamapi prakà÷ayati, tathà ÷abdo 'pi saïketitàdanyaü viùayaü prakà÷ayatãti teùàmapyanubhavasiddha evàyaü ÷abdànàü vya¤jakabhàva iti bhàvaþ / nanvityàdi / anubhavena doùajanitenànubhavena / tacca dvicandràdi ca / taccetyasya sthàne na ca neti ca pàñhaþ / parihàrànuguõyenàvarodhapadaü vyàcaùñe--avidyamàna ityàdi / nirodhaþ pratibandhaþ / phalitamàha--tenetyàdi / na pratikùepyaü na vimatipadam / vya¤jakatvaü na vimatipadamanubhavasiddhatvàdvàcakatvavadityanumànamanena dar÷itam / atra dçùñàntasya sàddhyavaikalya÷aïkàparihàraparatayà vàcakatve hãtyàdigranthamavatàrayati--nanvityàdi / tatràpi vàcakatve 'pi / eùàü tàrkikàõàm / naitaditi / etanna yuktamityarthaþ / atra hetuþ--na hãtyàdi / vàcakatve dharmiõi na vimatiþ, kintu tatra naisargikatvàdidharma evetyarthaþ / ato na sàdhyavaikalyaü dçùñàntasyeti bhàvaþ / dharmàntaramukheneti / naisargikatvàdimukhenetyarthaþ / vipratipattiviùayatàpãti / na kevalamanubhavasiddhatetyapi÷abdàrthaþ / vàcakatvasya vipratipattiviùayatvaü vya¤jakatvasya tadabhàva¤ca dar÷ayan bhàvamàha--akùãtyàdi / akùõornikoco vikàsaþ / àdipadena saïkocàdikaü gçhyate tasya / sàïketikatvamiti / saïketavattvamityarthaþ / yadvà--arthena saha sambandhasya saïketasiddhatvamityarthaþ / yogyateti / càkùuùàdij¤ànakàraõatetyarthaþ / yathà bhåùaõasàre "indriyàõàü svaviùayeùvanàdiryogyatà yathe"ti / iti dçùñaveti / alaukike hyarthe tàrkikàõàü vimatayo nikhilàþ pravartante na tu laukike / na hi nãlamadhuràdhiùva÷eùalokendriyagocare bàghàrahite tattve parasparaü vipratipannà dç÷yante / na hi bàdhàrahitaü nãlaü nãlamiti bruvannapareõa pratiùidhyate naitannãlaü pãtametaditi / tathaiva vya¤jakatvaü vàcakànàü ÷abdànàmavàcakànàü ca gãtadhvanãnàma÷abdaråpàõàü ca ceùñàdãnàü locanam kàmamastu saü÷ayaþ ÷abdasyàbhidheyaprakà÷ane vya¤jakatvaü tu yàdç÷amekaråpaü bhàvàntareùu tàdçgeva prakçte 'pãti ni÷cataikaråpe kaþ saü÷ayasyàvakà÷a ityarthaþ / naitannãlamiti nãle hi na bipratipattiþ, api tu pràdhànikamidaü pàramàõavamidaü j¤ànamàtramidaü tucchadamiti tatsçùñàvalaukikya eva vipratipattayaþ / vàcakànàmiti / dhvanyudàharaõeùviti bhàvaþ / bàlapriyà akùinikocàde÷cakùuràdãndriyasya càrthaprakà÷akttve samàne 'pyàdyasyàrthena saha sambandhasya sàïkatikatvaü dvitãyasyàrthena saha sambandhasya naisargikatva¤ca dçùñverthaþ / kàmamityàdi / ÷abdasya vàcakatve kimidaü sàïketikamàhosvinnaisargikamiti vàcakatvadharmikassaü÷ayaþ kàmaü bhavatvityarthaþ / yathà ÷abde nityànityatvasaü÷ayaþ / vya¤jakatvamiti / tu÷abdo vi÷eùe / bhàvàntareùviti / pradãpàdiùvityarthaþ / na tu laukika ityuktamupapàdayati vçttau 'na hã'tyàdi / 'nãlamadhuràdiùu' nãlamadhuràdidravyeùu / nirdhàraõe saptamã / 'tattve' padàrthe / 'vipratipannà' iti / janà iti / janà iti ÷eùaþ / uktameva sphuñayati--'nahã'tyàdi / 'bàdhàrahitaü satyam / 'nãlaü' nãladravyaü ghañàdi / 'nãlamiti bruvanni'ti / idamiti ÷eùaþ / locane bhàvamàha--naitadityàdi / nãle etanna nãlamiti bruvanni'ti / idamiti ÷eùaþ / 'apareõe'tyàdi / etanna nãlametatpãtamiti na hi pratiùidhyata iti sambandhaþ / locane bhàvamàha--naitadityàdi / nãle etanna nãlamiti vipratipattirna hãti sambandhaþ / laukikatvàditi bhàvaþ / viruddhà pratipattirvipratipattiþ / api tvityàdi / api tbityalaukikya eva vipratipattaya iti sambandhaþ / tatprakàrakathanaü pràdhànikamityàdi / idamityanena sarvatra jagadvivakùitam / pràdhànikaü pradhànasya målaprakçtervikàraþ / pàramàõavaü paramàõujanyam / j¤ànamàtraü vij¤ànasvaråpameva / tucchaü÷ånyam / atra krameõa sàükhyavai÷eùikavij¤ànavàdimàdhyamikànàmmatàni dar÷itàni / tatsçùñàviti / jagatsçùñihetàvityarthaþ / taddçùñàviti pàñhe tu jagatkàraõadçùñàvityarthaþ / alaukikya eva vipratipattaya iti / laukike vipratipattãnàmadar÷anàdalaukike vastuni taddar÷anàccànvayavyatirekàbhyàmalaukikavastuviùayakatvameva tàsàü siddhamityarthaþ / alaukika ityàdivçttigrantho 'nena vivçtaþ / vçttàvçpasaüharati--'tathaive'tyàdi / 'tathaiva' tathàbhåtameva, lokikameveti yàvat / 'kenàpahnåyata' iti / sarvairàdriyata evetyarthaþ / yatsarbeùàmanubhavasiddhameva tatkenàpahnåyate / a÷abdamarthaü ramaõãyaü hi såcayanto vyàhàràstathà vyàpàrà nibaddhà÷cànibaddhà÷ca vidagghapariùatsu vividhà vibhàvyante / tànupahàsyatàmàtmanaþ pariharan ko 'tisandadhãta sacetàþ locanam a÷abdamiti / abhidhàvyàpàreõàspçùñamityarthaþ / ramaõãyamiti / yadgopyamànatayaiva sundarãbhavatãtyanena dhvanyamànatàyàmasàdhàraõapratãtilàbhaþ prayojanamuktam / nibaddhàþ prasiddhàþ tàniti vyavahàràn / kaþ savetà atisandadhãta nàdriyetetyarthaþ / lakùaõe ÷atràde÷aþ àtmanaþ karmabhåtasya yopahasanãyatà tasyàþ parihàreõepalakùitastàü parijãhãrùurityarthaþ / bàlapriyà atra hetuþ--'a÷abdam' ityàdi / nàsti ÷abdo 'bhidhàyako yasyeti vyutpattimabhipratyà÷abdamityetadvyàcaùñe locane--abhidhetyàdi / a÷abdatvaü ramaõãyatve heturiti dar÷ayanvivçõoti--yadityàdi / vastràntapràvçtakàminãkucakala÷adçùñàntasiddhametaditi bhàvaþ / sundarã bhavatãti ramaõãyapadavyàkhyànam / ityaneneti / a÷abdatvaramaõãyatvavi÷eùaõadvayenetyarthaþ / dhvanyamànatàyàmiti / arthasyeti ÷eùaþ / asàdhàraõeti / pratãterasàdhàraõatvamàsvàdyamànàtmakatvam / vçttau 'vyàhàrà' iti / vyavahàrà iti ca pàñhaþ / 'tathà vyàpàrà' iti / yenàrthaüsyà÷abdatvaü ramaõãyatva¤ca bhavati, tathàbhåto vyàpàro vya¤jakatvalakùaõo yeùàü tathàbhåtà ityarthaþ / 'nibaddhàþ' muktakàdiråpàþ / 'anibaddhàþ' gadyàdaråpàþ / locane--prasiddhà iti / muktakàdiråpatvena prasiddhà ityarthaþ / atasandadhãtetyetatprakçtànuguõaü vivçõoti--nàdriyeteti / sacetà iti vi÷eùyànusàreõa pariharannityetadvyàcaùñe--lakùaõa iti / lakùaõaråpàrtha ityarthaþ / pariharaõasyàdaraõaphalatvàllakùaõatvam / ÷atràde÷a iti / pariharannityatreti ÷eùaþ / tena siddhamarthamàha--àtmana ityàdi / upasahanãyatà vidvatpariùatkarthçkaparihàsaviùayatà / parihàreõa pràgabhàvaparipàlanena / phalitamàha--tàmityàdi / vçttau 'bråyàdi'ti / ka÷ciditi ÷eùaþ / sambhàvyantadvacanamàha--'astã'tyàdi / kathamityatràha--'vya¤jakatva'mityàdi / 'tacca' gamakatva¤ca / 'liïgatvaü' j¤àpakatvam / 'ata' iti / gamakatvasya liïgatvaråpatvàdityarthaþ / itãti hetau / 'teùàü' ÷abdànàü vyaïgyavya¤jakabhàvo liïgiliïgabhàva eveti yojanà / evakàràrthakathanaü 'nàparaþ ka÷cidi'ti / uktaü sàdhayati--'ata÷cetyàdi / 'ataþ' vakùyamàõaddhetoþ / cakàro yuktyantarasamuccàyakaþ / 'etadi'ti / vyaïgyavya¤jakabhàvasya liïgiliïgabhàvadanatiriktatvamityarthaþ / 'ava÷yamevaboddhavya'miti / atiriktatve pramàõàbhàvàditi bhàvaþ / ata ityuktandar÷ayati--'yasmàdi'tyàdi / tataþ kimata àha--'vaktrabhipràya÷ce'tyàdi / vya¤jakatvamityàdigranthasya bråyàt, astyatisandhànàvasaraþ vya¤jakatvaü ÷abdànàü gamakatvaü tacca liïgatvamata÷ca vyaïgyapratãtirliïgipratãtireveti liïgiliïgabhàva eva teùàü vyaïgyavya¤jakabhàvo nàparaþ ka÷cit / ata÷caitadava÷yameva boddhavyaü yasmàdvakrabhipràyàpekùayà vya¤jakatvamidànãmeva tvayà pratipàditaü vakrabhipràya÷cànumeyaråpa eva / atrocyate--nanvevamapi yadi nàma syàttatkiü na÷chinnam / vàcakatvaguõavçttivyatirikto vya¤jakatvalakùaõaþ ÷abdavyàpàro 'stãtyasmàbhirabhyupagatam / tasya caivamapi na kàcit kùatiþ / taddhi vya¤jakatvaü liïgatvamastu anyadvà / sarvathà prasiddha÷àbdaprakàravilakùaõatvaü ÷abdavyàpàraviùayatvaü locanam astãti / vya¤jakatvaü nàpahnåyate tattvatiriktaü na bhavati api tu liïgiliïgabhàva evàyam / idànãmeveti / jaiminãyamatopakùepe / yadi nàma syàditi / prauóhavàditayàbhyupagame 'pi svapakùastàvanna sidhyatãti dar÷ayati--÷abdeti / ÷abdasya vyàpàraþ san viùayaþ ÷abdavyàpàraviùayaþ, anye tu bàlapriyà bhàvamàha locane--vya¤jakatvamityàdi / nàpahnåyata iti / svaråpata iti ÷eùaþ / tattu vya¤jakatvantu / atiriktaü liïgatvàdbhinnam / liïgiliïgabhàva eva liïginiråpitaliïgatvameva / ayaü vya¤jakatvam / syàditãti / ityanenetyarthaþ / prauóheti / paroktaü svãkçtyàpi svasiddhàntasthàpanàya yo vàdassa prau¤avàdaþ taü vadatãti prauóhavàdã, tasya bhàvastatta tayetyarthaþ / svapakùa iti / vya¤jakatvaü liïgatvàdanatiriktamiti pårvapakùipakùa ityarthaþ / na siddhyatãti / vakùyamàõayuktyeti bhàvaþ / vçttau 'tat kiü naþ chinnam' ityuktasyaiva vivaraõam--'vàcakatve'tyàdi / 'prasiddhe'ti / prasiddho ya÷÷abdasya prakàro dharmo 'bhidhà lakùaõà ca tadvilakùaõatvamityarthaþ / ÷abdavyàpàratvamiti vaktavye ÷abdavyàpàraviùayatvamityuktirasaïgatetyato vyàcaùñace locane--÷abdetyàdi / viùaya iti / sacetobuddhiviùaya ityarthaþ / tadàsvàdya iti yàvat / vyàkhyànàntaraü dar÷ayati--anya iti / vçttau 'tasye'ti / vya¤jakatvasyetyarthaþ / vya¤jakatvaü liïgatvamastvityuktyà siddhaü nassamãhitamiti manyamànaü pårvapakùiõaü pratyàha--'na punari'tyàdi / ca tasyàstãti nàstyevàvayorvivàdaþ / na punarayaü paramàrtho yadvya¤jakatvaü liïgatvameva sarvatra vyaïgyapratãti÷ca liïgipratãtireveti / yadapi svapakùasiddhaye 'smaduktamanåditaü tvayà vakrabhipràyasya vyaïgyatvenàbhyupagamàttatprakà÷ane ÷abdànàü liïgatvameveti tadetadyathàsmàbhirabhihitaü tadvibhajyaü pratipàdyate ÷råyatàm / dvividho viùayaþ ÷abdànàm--anumeyaþ pratipàdya÷ca / tatrànumeyo vivakùàlakùaõaþ / vivakùà ca ÷abdasvaråpaprakà÷anecchà ÷abdenàrthaprakà÷anecchà ceti dviprakàrà / tatràdyà na ÷àbdavyavahàràïgam / sà hi pràõitvamàtrapratipattiphalà / dvitãyà tu ÷abdavi÷eùàvadhàraõàvasitavyavahitàpi ÷abdakaraõavyavahàranibandhanam / te tu dve apyanumeyo viùayaþ ÷abdànàm / pratipàdyastu prayokturarthapratipàdanasamãhàviùayãkçto 'rthaþ / sa ca dvividhaþ---vàcyo vyaïgya÷ca / prayoktà hi kadàcitsva÷abdenàrthe locanam ÷abdasya yo vyàpàrastasya viùayo vi÷eùa ityàhuþ / na punariti / pradãpàlokàdau liïgiliïgabhàva÷ånyo 'pi hi vyaïgya¤jakabhàvo 'stãti vyaïgyavya¤jakabhàvasya liïgiliïgabhàvo 'vyàpaka iti kathaü tàdàtmyam / viùaya iti / ÷abda uccarite yàvati bàlapriyà iti yadayaü punarna paramàrthaü iti sambandhaþ. atràbhipràyamàha locane--pradãpetyàdi / liïgãta / liïgiliïgabhàvena liïginiråpitaliïgatvena ÷ånyaþ vinà kçtaþ tadasamànàdhikaraõa iti yàvat / ÷ånye iti pàñhe pradãpàlokàdàvityasya vi÷eùaõaü tat / vyaïgyavya¤jakabhàva iti / ghañàditattadviùayeõa saheti ÷eùaþ / itãti hetau / liïgiliïgabhàvo vyaïgyavya¤jakabhàvasya vyàpako neti sambandhaþ / na¤rahitapàñhe tvavyàpaka iti chedaþ / kathantàdàtmyamiti / yadi hi vyaïgyavya¤jakabhàvo liïgiliïgabhàva eva syànna tadatiriktaþ, tarhi yatra yatra vyaïgyavya¤jakabhàvastatra tatra liïgiliïgabhàvo 'pi bhavet, na càsàvasti pradãpàdau vyabhicàradar÷anàdatastayoraikyanna bhavatãtyarthaþ / nanu vaktrabhipràyasya vya¤jakatvantu ÷abdasya liïgatvameva vaktçj¤ànànumàpakatvaü ÷abdasyeti vadatàü pràbhàkaràõàü matasya saüvàdakatvàdityà÷aïkàyàmuktaü vçttau 'yadapã'tyàdi / abhihitamityasyànantaraü tatheta ÷eùaþ / viùaya÷abdasyàrthe prasiddhatvàttasya càtràyogàdvyàcaùñe locane--÷abda ityàdi / yàvatãti / yàvatyartha ityarthaþ / tàvàniti / prakà÷ayituü samãhate kadàcitsva÷abdànabhidheyatvena prayojanàpekùayà kayàcit / locanam pratipattistàvànviùaya ityuktaþ / tatra ÷abdaprayuyukùà arthapratipipàdayiùà cetyubhayyapi vivakùànumeyà tàvat / yastu pratipipàdayiùàyàü karmabhåto 'rthasyatra ÷abdaþ karaõatvena vyavasthitaþ na tvasàvanumeyaþ, tadviùayà hi pratipipàdayiùaiva kevalamanumãyate / na ca tatra ÷abdasyakaraõatve yaiva liïgasyetikartavyatà pakùadharmatvagrahaõàdikà sàsti, api bàlapriyà uccarita÷abdajanyapratipattiviùaya ityarthaþ / vçttau 'àdye'ti / ÷abdasvaråpaprakà÷anecchetyarthaþ / '÷àbde'ti / ÷àbdaþ ÷abdakaraõako yo vyavahàro 'rthapratyayastasyàïgamityarthaþ / 'pràõitve'ti / ÷abdasvaråpaprakà÷anecchayoccaritena ÷abdenàyaü pràõãti ÷roturyà pràõitvamàtrasya pratipattiþ màtrapadenàrthasya vyavacchedaþ sà phalaü yasyàssetyarthaþ / 'dvitãye'ti / ÷abdenàrthaprakà÷anecchetyarthaþ / '÷abde'ti / ÷abdavi÷eùasya pratipipàdayiùitàrthabodhànukålasya vàkyasya yadavadhàraõaü vakturanusandhànaü tasminnavasità paryavasità tadutpàdanena kçtàrtheti yàvat / ata eva vyavahitàpi ÷àbdabodhaü prati vyavadhànavatyapi / yadvà--vyavahitàpi ÷abdavi÷eùàvadhàraõàvasiteti yojanà / ÷abdenàrthavi÷eùasyàvadhàraõe ÷roturbodhe avasità paramparayà tadutpàdiketi yàvat / tathàsatãtyarthaþ / '÷abde'ti / ÷abdaþ karaõaü yasya tathàbhåto vyavahàra÷÷àbdabodhaþ, tasyanibandhanaü nimittamityarthaþ / te tu dve iti pårvoktàddviprakàràvivakùetyarthaþ / 'anumeyo viùaya' iti / ayametadvivakùuþ evaü vidha÷abdaprayoktçtvàdityàdyanumànamatra bodhyam / tatrànumaiya ityàdigranthasyàrthandar÷ayannavatàrayati locane--tatretyàdi / ÷abdaprayuyukùàü ÷abdaprayogecchà / anumayeti / kàryeõa tattacchabdaprayogeõeti / ÷eùaþ / pratipipàdayiùàyàü karmabhåta iti / pratipipàdayiùita ityarthaþ / tatreti / pratipipàdayiùitatvavi÷iùñe 'rthe viùaya ityarthaþ / karaõatvena vyavasthita iti / pratipàdanaü prati karaõatvàttathàvidhàrthaü prati karaõatvaü bodhyam / na liïgatveneti bhàvaþ / ata evàha--na tvityàdi / asau pratipipàdayiùito 'rthaþ / tadviùayà arthaviùayikà / na tvasàvanumeya ityuktameva sàdhayati--na cetyàdi / tatra pratipàdyàrthe viùaye / pakùadharmatvagrahaõàdikà liïgasyetikartavyatà yà sà tatra ÷abdasya karaõatvena càstãti yojanà / liïgasya liïgatvenàbhimatasya dhåmàdeþ / itikartavyatà sahakàrikàraõam / liïgetikartavyatàyà abhàvaü pratipàdya ÷abdetikartavyatàyàssadbhàvamàha--api tvityàdi / anyaiveti / itikartavyatàstãtyanuùaïgaþ / saïketeti / tattacchabdasya tattadarthe yassaïketastasya sphuraõaü smaraõaü sa tu dvividho 'pi pratipàdyo viùayaþ ÷abdànàü na liïgitayà svaråpeõa prakà÷ate, api tu kçtrimeõàkçtrimeõa và sambandhàntareõa / vivakùàviùayatvaü hi tasyàrthasya ÷abdairliïgitayà pratãyate na tu svaråpam / yadi hi liïgitayà tatra sabdànàü vyàpàraþ syattacchabdàrthe locanam tvanyaiva saüketasphuraõàdikà tanna tatra ÷abdo liïgam / itikartavyatà ca dvidhà--ekayàbhidhàvyàpàraü karoti ditãyayà vya¤janàvyàpàram / tadàha--tatretyàdinà / kayàciditi / gopanakçtasaundaryàdilàbhàbhisandhànàdikayetyarthaþ / ÷abdàrtha iti / anumànaü bàlapriyà tadàdiketyarthaþ / upasaüharati--tadityàdi / tat tasmàt / tatra pratipàdyàrthe viùaye / ÷abdo liïgavidhayà nàrthapratipàdakaþ pakùadharmatvàdyanusandhànànapekùyà tatpratipàdarakatvàccakùuràdivadityanumànamatra bodhyam / pratipàdyadvaividhye nimittannoktaü vçttàvityata÷÷abdaråpakaraõetikartavyatàdvaividhyaü tannimittamiti dar÷ayati--itikartavyatetyàdi / ekayeti / saïketasphuraõàdiråpayetyarthaþ / abhidhàvyàpàramiti / saïketitàrthabodhanamityarthaþ / dvitãyayeti / vaktçvai÷iùñyàdij¤ànàdiråpayetyarthaþ / vya¤janàvyàpàramiti / kasyacidarthasya vya¤janamityarthaþ / karotãtyanuùaïgaþ / ÷abda iti ÷eùaþ / vçttau 'sva÷abdànabhidheyatvene'ti / sva÷abdàbhidheyatvaü vinetyarthaþ / arthaü prakà÷ayituü samãhata ityanuùaïgaþ / atra hetuþ--'prayojane'tyàdi / prayojanàpekùayetyetadvyàcaùñe locane--gopanetyàdi / gopanakçtaü yatsaundaryaü såkticàrutvaü tadàderyo làbho niùpattistadabhisandhànàdikayetyarthaþ / vçttau 'sa tvi'tyàdi / 'dvividho 'pi' vàcyo vyaïgya÷ca / 'na liïgitaye'tyàdi / vyàptismçtyàdisahakçta÷abdaråpaliïgaj¤àpyo na bhavatãtyarthaþ / kathantarhi bhàsata ityatràha--'api 'tvi'tyàdi / dvividho 'pãtyàdi÷abdànàmityantasyànuùaïgaþ / kçtrimeõetyàdimatabhedakathanam / 'sambandhànatareõe'ti / abhidhàdiråpasambandhavi÷eùeõa hetunetyarthaþ / na liïgitayà prakà÷ata ityatra hetumàha--'vivakùe'tyàdi / uktameva sàdhayati--'yadi hã'tyàdi / 'tatra' pratipipàdayiùite 'rthe / 'liïgatayà ÷abdànàü vyàpàraþ' liïgaliïgibhàvaråpaþ ÷abdasambandhaþ / 'syàdyadi' pratipipàdayiùitàrtho vyàptismçtyàdisahakçta÷abdaråpaliïgànumeyo yadi syàdityarthaþ / 'tat' tarhi / '÷abdàrthe' ÷abdapratipàditàrthe / 'samyagi'tyàdi / ayamarthassatyaþ, ayamartho mithyà ityàdayo viruddhà vàdàþ / ayamarthassatyo mithyà vetyàdisaü÷ayà÷ca vastutaþ pravartante tatpravçttirna syàdityarthaþ / 'dhåmàdo'ti / dhåmàdiliïgenànumitaü yadanumeyàntaraü vahnyàdi tasminnivetyarthaþ / tatra yathà tadvivàdà na pravartante tathetyarthaþ / nanvanumite 'rthe kuto vivàdàpravçttirityato bhàvamàha locane--anumànamityàdi / samyaï mithyàtvàda vivàdà eva na pravarteran dhåmàdiliïgànumitànumeyàntaravat / vyaïgya÷càrtho vàcyasàmarthyàkùiptatayà vàcyavacchabdasya sambandhã bhavatyeva / sàkùàdasàkùàdbhàvo hi sambandhasyàprayojakaþ / vàcyavàcakabhàvà÷rayatvaü ca vya¤jakatvasya prageva dar÷itam / tasmàdvaktrabhipràyaråpa locanam hi ni÷cayasvaråpameveti bhàvaþ / upàdhitveneti / vaktricchà hi vàcyàderarthasya bàlapriyà kenacilliïgena kasyacidarthasyànumitirni÷cayaråpaiva bhavatãtyarthaþ / evakàreõa taduttarantadviùayakaviùayakasaü÷ayo vyavacchidyate / sandehapårvikà hyanumitiþ arthenàvyabhicàriõa eva hetorgamakatva¤cetyabhipràyaþ / nanu vyaïgyatvenàbhimatasyàrthasya ÷abdena sambandhe sati tatra vyàpàrassiddhyati, sa eva netyà÷aïkàyàmuktameva smàrayati vçttau 'vyaïgya÷càrthaü' ityàdi / vàcyasàmarthyàkùiptatayeti hetau tçtãyà / anena paramparàsambandhaþ pradar÷itaþ / 'vàcyavadi'ti / vàcyena tulyamityarthaþ / vàcya iveti yàvat / nanu vàcyasya sàkùàtsambandhaþ vyaïgyasya tu taddvàraka ityata àha--'sàkùàdi'tyàdi / 'aprayojaka' iti / ata eva saüyogasaüyuktasamavàyàdãnàü sannikarùatvàbhidhànaü saïgacchata iti bhàvaþ / vyaïgyasya vàcyasàmarthyàkùiptatayà tena saha sambandhasya vàcyadhañitatvamuktaü draóhãkartuü pårvoktaü smàrayati--'vàcye'tyàdi / prakçtamarthadvaividhyapratipàdanaü nigamayati---'tasmàdi'tyàdi / 'vaktrabhipràyaråpe' vivakùàråpe / evakàreõa tadviùayãkçtàrthasya vyavacchedaþ / 'liïgataye'tyàdi / ÷abdaråpaliïgaj¤àpyatvamityarthaþ / 'tadviùayã'ti / ÷abdànàü vyàpàra ityanuùaïgaþ / vaktrabhipràyaviùayo 'rthastu ÷abdapratipàdya ityarthaþ / 'pratãyamàne tasminni'ti / ÷abdapratipàdye vyaïgya ityarthaþ / vàcakatvenetyàdivikalpyàdyaü niùedhati--'ma tàvadi'ti / 'sambandhàntareõe'ti / sambandhàntareõa yo vyàpàrassa vya¤jakatvamevetyarthaþ / pårvoktaü smàrayati---'na ce'tyàdi / 'anyathàdçùñatvàdi'ti / liïgatvaü vinà vya¤jakatvasya dçùñatvàdityarthaþ / upasaüharati--'tasmàdi'ti / 'pratipàdyo viùaya' iti / vyaïgya ityarthaþ / 'liïgitvena' liïgaliïgibhàvena / 'na sambandhã'ti / vyaïgyatvenàbhimato 'rtho na ÷abdasya liïgaliïgibhàvena sambandhã ÷abdapratipàdyatvàdvàcyavadityanumànamanena dar÷itam / uktameva / dar÷ayitumàha--'yo hã'tyàdi / 'teùàü' ÷abdànàm / 'yathà' dar÷ito viùayaþ vivakùàlakùaõaþ / ya 'sa' iti / vivakùàlakùaõo viùaya ityarthaþ / 'upàdhitvene'ti / pratãyata ityanuùaïgaþ / upàdhi÷abdo 'tra vyàvartakaparyàya ityà÷ayena vyàcaùñe locane vaktricchetyàdi / vi÷eùaõatvena bhàtãti / anena vaktràyamartho vivakùita iti pratãtau vivakùà hyarthasya vi÷eùeõatvena bhàsate / tasmàdityuktaü draóhayituü pårvoktameva smàrayati eva vyaïgye liïgtayà ÷abdànàü vyàpàraþ / tadviùayãkçte tu pratipàdyatayà / pratiyamàne tasminnabhipràyaråpe 'nabhipràyaråpe ca vàcakatvenaiva vyàpàraþ samnbandhàntareõa và / tàvadvàcakatvena yathoktaü pràk / sambandhàntareõa vya¤jakatvameva / na ca vya¤jakatvaü liïgatvaråpameva àlokàdiùvanyathà dçùñatvàt / tasmàtpratipàdyo viùayaþ ÷abdànàü na liïgitvena sambandhã vàcyavat / yo hi liïgitvena teùàü sambandhã yathà dar÷ito viùayaþ sa na vàcyatvena pratãyate, api tåpàdhitvena / pratipàdhasya ca viùayasya liïgitve tadviùayàõàü vipratipattãnàü laukikaireva kriyamàõànàmabhàvaþ / prasajyeteti / etaccoktameva / locanam vi÷eùaõatvena bhàti / pratipàdyasyeti / arthàdvyaïgyasya / liïgitva iti / anumeyatva ityarthaþ / laukikaireveti / icchàyàü loko na vipratipadyate 'rthe tu vipratipattimàneva / nanu yadà vyaïgyo 'rthaþ pratipannastadà satyatvani÷cayo 'syànumànàdeva pramàõàntaràt kriyata iti punarapyanumeva evàsau / maivam; vàcyasyàpi hi satyatvani÷cayo 'numànàdeva / bàlapriyà vçttau--'pratipàdyasye'tyàdi / pratipàdyasyetyetatprakçtànuguõaü vyàcaùñe locane--arthàdvyaïgyasyeti / nanu kathaü vipratipattiviùayatvàvagamàdananumeyatvani÷cayaþ, anumeye 'pi vipratipattismbhavàdityata àha--icchàyàmityàdi / icchàyàü vivakùàyàyàm / arthe vivakùàviùayàrthe / vipratipattimàneveti / satyatvàdivipratipattimànevetyarthaþ / vimato 'rtho nànumeyaþ vipratipattiviùayatvàdvyatirekeõa vaktçvivakùàvaditi prayogaþ / yathà cetyàdigranthamavatàrayati---nanvityàdi / pratipanna iti / vàcyàrthapratãtipårvakaü ÷abdàdavagata ityarthaþ / asya pratipannasya vyaïgyàrthasya / anumànàdevetyasyànantaraü pramàõàntaràditi ca kvacidgranthe pàñhaþ / kriyata iti / pratipattçbhiriti ÷eùaþ / ÷abdasya saüvàdakapramàõàntarasahakçtasyaiva svàrthe pràmàõyamiti bhàvaþ / itãti hetau / punarityàdi / pratipàdyasya vyaïgyasya ÷abdàpekùayà liïgitvàbhàve 'pi saüvàdakapramàõàntaràpekùayà liïgitvaü bhavatyeveti bhàvaþ / pårvaü ÷abdàdarthasyàvagamaþ pa÷càttatra saüvàdakasyànumànasya pravçttiþ,arthasvaråpaü hi ÷abdasya viùayaþ, anumànasya tu tadgataü satyatvamityanumànasya na ÷abdàvagatàrthànumàpakatvamiti samàdhatte--maivamityàdi / yathà ca vàcyaviùaye pramàõàntarànugamena samyaktvapratãtau kvacitkriyamàõàyàü tasya pramàõàntaraviùayatve styapi na ÷abdavyàpàraviùayatàhànistadyvaïgyasyàpi / locanam yadàhuþ--- 'àptavàdàvisaüvàdasàmànyàdatra cedanumànatà' iti / na caitàvatà vàcyasya pratotirànumànikã kiü tu tadgatasya tato 'dhikasya satyatvasya tadvyaïgye 'pi bhaviùyati / etadàha--yathà cetyàdinà / etaccàbhyupagamyaktaü bàlapriyà vàcyasyàpãtyapi÷abdena vyaïgyasya parigrahaþ / yadàhuriti / vàkyàdhikaraõe ÷lokavàrtikakçta iti ÷eùaþ / àpteti / mudritatatpustake tvevaü pàñhaþ--"àptavàdàvisaüvàdàdatra cedanumànate"ti / asyàva÷iùñantu--- "nirõayastàvatà siddhyedbuddhyutpattirna tatkçtà / anyadeva hi satyatvamàptavàdatvahetukam // vàkyàrtha÷cànya eveti j¤àtaþ pårvatarantataþ / tatra cedàptavàdena satyatvamanumiyate // vàkyàrthapratyayayasyàtra kathaü syàdanumànateti / àptavàdàvisaüvàdàditi hetukathanam / atreti / vàkyàrthabuddhàvityarthaþ / anumànatà anumititvam / cedityanantaraü neti ÷eùaþ / atra hetumàha--'nirõayastàvate'tyàdi / ebhirvacanairvàkyàrthasya satyatvamevàptoktatvaråpànumànena ni÷cetavyamiti labhyata iti bhàvaþ / 'àptavàdàvisaüvàdassàmànyàdanumànata' iti pàñho bahuùu grantheùu dç÷yate / tasyàyamarthaþ--àptavàdasya àptavacanasya yassvàrthaviùayo 'visaüvàdaþ satyatvaü, satyàrthaviùayakatvamiti yàvat / saþ sàmànyàdanumànataþ àptavàdatvàdyanumànagamya iti / nanu tarhi vàcyapratãtirapyànumànikyevà÷rãyatàmityatràha--na cetyàdi / tat kimatrànumànikã pratãtireva nàsti, astãtyàha--kintvityàdi / satyatvasyeti / pratãtirànumànikãtyanuùaïgaþ / tadyvaïgye 'pi bhaviùyatãti / ànumànikaü satyatvaü vyaïgyàrthe 'pi bhaviùyatãtyarthaþ / vyaïgyo 'rtha÷÷abdena pratipàdyatetasya satyatvantvanumànagamyamiti bhàvaþ / etacceti / yathàcetyàdigranthenoktaü vyaïgyasyànumànikaü satyatvamityarthaþ / abhyapagamyeti / prayojanavatvaü vastuto 'vidyamànamapi vidyamànaü kçtvetyarthaþ / japrayojakatvamupapàdayati--na hãtyàdi / kàvyaviùaye ca vyaïgyapratãtinàü satyàsatyaniråpaõasyàprayojakatvameveti tatra pramàõàntaravyàpàraparãkùopahàsàyaiva sampadyate / tasmàlliïgipratãtireva sarvatra vyaïgyapratãtiriti na ÷akyate vaktum / yattvanumeyaråpavyaïgyaviùayaü ÷abdànàü vya¤jakatvaü taddhvanivyavahàrasyàprayojakam / locanam na tnanena naþ prayojanamityàhuþ / kàvyaviùaye ceti / aprayojakatvamiti / na hi teùàü vàkyanàmàgriùñomàdivàkyavatsatyàrthapratipàdanadvàreõa pravartakatvàya pràmàõyamanviùyate, prãtamàtraparyavasàyitvàt / prãtereva càlaukikacamatkàraråpàyà vyutpattyaïgatvàt / etaccoktaü vitatya pràk / upahàsàyaiveti / nàyaü sahçdayaþ kevalaü ÷uùkatarkopakramakarka÷ahçdayaþ pratãtiü paràmarùñuü nàlamityeùa upahàsaþ / nanvevaü tarhi mà bhådyatra yatra vya¤jakatà tatra tatrànumànatvam; yatra yatrànumànatvaü tatra tatra vya¤jakatvamiti kathamapahnåyata ityà÷aïkyàha--yattvanumeyeti / tadvya¤jakatvaü na dhvanilakùaõamabhipràyavyatiriktaviùayàvyàparàditi bhàvaþ / nanvabhipràyaviùayaü yadvya¤jakatvamanumànaikayogakùemaü taccenna prayojakaü dhvanivyavahàrasya tarhi kimarthaü bàlapriyà teùàü kàvyaråpàõàm / agniùñomàdivàkyavaditi / vaidharmyeõa dçùñàntaþ / pravartakatvàya pravçtyupadhàyakatvasampàdanàya / anviùyate vicàryate / prãtimàtreti / màtra÷abdena pravartakatvavyudàsaþ / kutaþ prãtimàtraparyavasàyitvamityata àha--prãterityàdi / uktamiti / rasasvaråpaniråpaõàvasara iti bhàvaþ / upahàsasvaråpamàhanàyamityàdi / ÷uùketi / ÷uùkekasya tarkasyànumànasyopakrameõa karka÷ahçdayaþ arasika ityarthaþ / pratãtimiti / kàvyajanyapratãtisvaråpamityarthaþ / mà bhåditi / àlokàdau vyabhicàràditi bhàvaþ / itãti / ityetadityarthaþ / vçttau tadvya¤jakatvaü dhvanivyavahàrasyàprayojakamityevoktamaprayojakatve heturnokta ityato 'bhipretaü hetuü dar÷ayannàha--tadityàdi / tadyva¤jakatvamiti / vaktrabhipràyàtmakànumeyavyaïgyaviùayaü ÷abdasya vya¤jakatvamityarthaþ / na dhvanilakùaõaü dhvanivyavahàraviùayasya lakùaõaü na / atràvyàpti hetumàha--abhipràyetyàdi / abhipràyo vivakùà, tadvyatirikto viùayo rasàlaïkàràdiråpo vyaïgyaþ tatràvyàpàràdvyàparaõàbhàvàdityarthaþ / yatràbhipràyàtiriktaü vyaïgyaü dhvanivyavarahàraviùaye tasminnabhipràyaråpànumeyavyaïgyaviùayasya vya¤jakatvasyàbhàvàdavyàpteriti yàvat / svãyapårvavacanavyàdhàta÷aïkàmudbhàvyàvatàrayati---nanvityàdi / anumànaiketi / anumànena saha ekayogakùematulyaprakàramityarthaþ / api tu vya¤jakatvalakùaõaþ ÷abdànàü vyàpàra autpattika÷abdàrthasambandhavàdinàpyabhyupagantavya iti pradar÷anàrthamupanyastam / tadbhi vya¤jakatvaü kadàcilliïgatvena kadàcidråpàntareõa ÷abdànàü vàcakànàmavàcakànàü ca sarvavàdibhirapratikùepyamityayamasmàbhiryatna àkhdhaþ / tadevaü guõavçttivàcakatvàdibhyaþ ÷abdaprakàrebhyo niyamenaiva tàvadvilakùaõaü vya¤jakatvam / locanam tatpårvamupakùiptamityà÷aïkyàha--api tviti / etadeva saükùipya niråpati--taddhãti / yata eva hi kvacidanumànànenàbhipràyàdau kvacitpratyakùeõa dãpàlokàdau kvacitkàraõatvena gãtadhvanyàdau kvacidabhidhayà vikùitànyapare kvacidguõavçttyà avivakùitavàcye 'nugçhyamàõaü vya¤jakatvaü dçùñaü tata eva tebhyaþ sarvebhyo vilakùaõamasya råpaü nassidhyati tadàha--tadevamiti / nanu prasiddhasya kimarthaü råpasaükocaþ kriyate abhidhàvyàpàraguõavçttyàdeþ / tasyaiva sàmagryantarapanipàtàdyadviviùñaü bàlapriyà pårvamupakùiptamiti / tathàvidha ityàdigranthenopanyastamityarthaþ / etadeveti / uktamevetyarthaþ / taddhãtyàdigranthena saha tadevamityàdigranthasyàrthaü vivçõvannàha--yata ityàdi / kvacidatyasya vivaraõam--abhipràyàdàviti / evamuparyapi bodhyam / kvacidråpàntareõeti vçttigranthasya vivaraõaü pratyakùeõetyàdi / tadevamityàdervivaõaü--tata eva tebhya ityàdi / yata eva hi abhipràyadiviùayaü ÷abdasya vya¤jakatvamanumànainànumityà / dopàlokàdigataü ghañàdiviùayaü vya¤jakatvaü pratyakùeõa ghañàdicàkùuùaj¤ànena / gãtadhvanyàdigataü saviùayaü vya¤jakatvaü kàraõatvena rasaniùpàdakatvena / vivakùitànyaparagataü vya¤jakatvamabhidhayà / avivakùitavàcyagataü vya¤jakatvaü guõavçtyà ca anugçhyamàõaü dçùñaü, tata evetyarthaþ / vya¤jakatvànugràhakatvamevaiteùàü, na tu tattàdråpyamiti bhàvaþ / tebhyassarvebhya iti / anumànàdiråpebhya ityarthaþ / vilakùaõamityàdi / anenàyaü prayogaþ pradar÷itaþ--vimataü vya¤jakatvamanumànàdiprakàrebhyo vilakùaõaü teùu vyàvartamàneùvapi anuvartamànatayàvabhàsamànatvàt, yadyeùu vyàvartamàneùvapyanuvartamànatayàvabhàsate tattebhyo bhinnaü yathà kusumebhyaþ såtramiti / tadàheti / tadvailakùaõyamàhetyarthaþ / nanvityàdi / prasiddhasyàbhidhàvyàpàragumavçtyàde råpasaïkocaþ kimarthaü kriyata iti sambandhaþ / vya¤jakatvasyàtiriktasya kalpaneneti / ÷eùaþ / guõavçtyàdiretyàdipadena lakùaõàyàþ parigrahaþ / tarhi kathaü vaktavyabhityatràha--tasyaivetyàdi / tasyaiva abhidhàvyàpàràdereva / sàmagryantareti / pratipattçpratibhàvaktçvai÷iùñyàdij¤ànàdiråpetyarthaþ / tadantàpàtitve 'pi tasya hañhàdabhidhãyamàne tadvi÷eùasya dhvaneryatprakà÷anaü vipratipattiniràsàya sahçdayavyutpattaye và tatkriyamàõamanatisandheyameva / na hi sàmànyamàtralakùaõenopayogivi÷eùalakùaõànàü pratikùepaþ / ÷akyaþ kartum / evaü hi sati sattàmàtralakùaõe kçte sakalasadvastulakùaõànàü paunaruktyaprasaïgaþ / tadevam-- vimativiùayo ya àsãnmanãùiõàü satatamaviditasatattvaþ / locanam råpaü tadeva vya¤jakatvamucyatàmityà÷aïkyàha--tadantaþ--pàtitve 'pãti / na vayaü saüj¤ànive÷anàdi niùedhàma iti bhàvaþ / vipratipattistàdçgvi÷eùo nàstãti vyutpattiþ saü÷ayàj¤ànaniràsaþ / na hãti / uyogiùu vi÷eùeùu yàni lakùaõàni teùàm / upayogipadenànupayoginàü kàkadantàdãnàü vyudàsaþ / evaü hãti / tripadàrthasaïkarã sattetyanenaiva dravyaguõakarmaõàü lakùitatvàcchrutismçtyàyurvadadhanurvedaprabhçtãnàü bàlapriyà vi÷iùñaü råpamiti / avasthàntaraparyàyaü vilakùaõaü svaråpamityarthaþ / tadeva vya¤jakvatvamucyatàmiti / vya¤jakatvàkhyasyàrthàntarasya kalpanàpekùayà làghavàditi bhàvaþ / vçttau tasya tadantaþpàtitve hañhàdabhidhãyamàne 'pãti yojanà / 'tadantaþpàtitve' guõavçttivàcakatvàdyantaþpàtitve / 'tasya' vya¤jakatvasya / 'tadvi÷eùasya locane--na vayamityàdi / vayaü saüj¤ànive÷anàdi na niùedhàma iti / asmadabhimatasya vya¤jakatvasya vilakùaõasvaråpàbhidhàdisaüj¤à yadi kriyate, tarhi tàü na niùedhàma ityarthaþ / vastuni hi samucità vimatirna nàmamàtra iti bhàvaþ / viruddhà pratipattirvipratipattiriti vyutpattimabhipretya tatpadaü vyàcaùñe--tàdçgityàdi / tàdçgvi÷eùaþ vya¤jakatvaråpaþ / vyutpattipadena vivakùitamàha--saü÷ayeti / upayogãtyàdigranthaü vivçõoti--upayogiùvityàdi / upayogiùu lokayàtropayogiùu / vi÷eùeùu vastuvi÷eùeùu / tadgatànãti yàvat / upayogiùviti vi÷eùaõasya phalamàha--upayogipadenetyàdi vai÷eùikadar÷ane dravyàdipadàrthànàmurdç÷ànantaramàdau "sadanityami"tyàdisåtreõa dravyaguõakarmaõàü trayàõàü sattàvatvàdikaü lakùaõamabhihitaü, tanmanasi kçtyoktaü vçttau 'sattàmàtre' tyàdi / tadvivçõoti--tripadàrthetyàdi / tripadàrthasaïkarãti / tripadàrthasaïkãrõati pàñhassàdhuþ / dravyàdipadàrthatrayavyàptetyarthaþ / sakaletyàdiprasaïga ityantena vivakùitaü vyàcaùñe--÷rutãtyàdi / anàrambhe bàdhakaü dar÷ayati--sakaletyàdi / vçttàvupasaüharati--'tadevam' ityàdi / 'vimatã'tyàdi÷loko vçtyantargataþ / 'aviditisatatva' dhvanisa¤j¤itaþ prakàraþ kàvyasya vya¤jitaþ so 'yam // _________________________________________________________ prakàro 'nyo guõã-bhåta-vyaïgyaþ kàvyasya dç÷yate / yatra vyaïgyànvaye vàcya-càrutvaü syàt prakarùavat // DhvK_3.34 // __________ prakàro 'nyo guõãbhåtavyaïgyaþ kàvyasya dç÷yate / yatra vyaïgyànvaye vàcyacàrutvaü syàtprakarùavat // 34 // locanam sakalalokayàtropayoginàmanàrambhaþ syàditi bhàvaþ / vimativiùayatve hetuþ--aviditasatattva iti / ata evàdhunàtra na kasyacidvimatiretasmàtkùaõàtprabhçtãti pratipàdayitum--àsãt ityuktam // 3.3 // evaü yàvaddhvaneràtmãyaü råpaü bhedopabhedasahitaü yacca vya¤jakabhedamukhena råpaü tatsarvaü pratipàdya pràõabhåtaü vyaïgyavya¤jakabhàvamekapraghaññakena ÷iùyabuddhau vinive÷ayituü vya¤jakavàdasthànaü racitamiti dhvaniü prati yadvaktavyaü taduktameva / adhunà tu guõaibhåto 'pyayaü vyaïgyaþ kavivàcaþ pavitrayatãtyamunà dvàreõa tasyaivàtmatvaü samarthayitumàha--prakàra bàlapriyà ityukterupayogamàha locane--vimativiùayateve heturiti / saü÷ayasya vi÷eùànavadhàraõamålakatvaü hi prasiddham / àsãditi bhåtanirde÷asya phalamàha--ata evetyàdi / ata eveti / yata eva vipratipattirvastutatvànavabodhanibandhanà tadavadhàraõe sati notpattumarhati, tata evetyarthaþ / adhunetyetadvivicyàha--etasmàtkùaõàdityàdi / pratipàdayitumiti / såcayitumityarthaþ // 3.3 // atha guõãbhåtavyaïgyapratipàdanaparamuttaragranthasandarbhaü tàtparyàrthàkathanapårvakamavatàrayatumàdita àrabhyaitadantavçttagranthasandarbhasyàrthaü saïkùipyàha--evamityàdi / evaü yàvaddhvaniü prati yadvaktavyantaduktameveti sambandhaþ / prathamodyote tàvatsopoddhàtaü dhvanessàmànyalakùaõamevoktaü, dvitãye tvavivakùitavàcyàdibhedastadbhedà÷ca pradar÷itàþ / tadàha--bhedopabhedasahitamàtmãyaü råpamiti / yaccetyanena tçtãyodyotàrtha uktaþ / tatsarvaü pratipàdyetyanena, tàvataiva dhvanisvaråpapratipàdanaü nirvyåóhamiti dar÷ayati / pràõabhåtamityanena vyaïgyavya¤jakabhàvaniråpaõasyàtyantàva÷yakatvaü pradar÷itam / ekapraghaññakenetyàdinà paunaruktya÷aïkà parihçtà / dhvaniü pratãtyanena pratipàdyàntarasadbhàvaü dhvanati / nanu kàvyasyàtmà dhvanirityabhyupagamena kàvyàtmabhåtadhvanisvaråpapratipàdanamàtravçttatvàt kimarthaü guõãbhåtavyaïgyapratipàdanaü kçtaü, tasya kàvyàtmatvàbhàvàdityato 'bhipràyaü dar÷ayannavatàrayati--adhunetyàdi / ayaü vyaïgyaþ uktaprakàro vyaïgyàrthaþ / guõãbhåto 'pi na pradhànabhåta eveti bhàvaþ / pavitrayatãti / chàyàti÷ayaü sampàdayatãtyarthaþ / amunà dvàreõeti / kaimutyanyàyopakùepamukhenetyarthaþ / tasyaiveti / dhvanerevetyarthaþ / uktaü hi pràk 'evaübhåtà ceyaü vyaïgyate"tyàdinaràjatvamive'tyantam / càrutvaprakarùahetutvena vyaïgyànvayasya kàrikàyàndar÷itatvànna vyaïgyasambandhamàtraü vyaïgyo 'rtho lalanàlàvaõyaprakhyo yaþ pratipàditastasya pràdhànye dhvanirityuktam / tasya tu guõãbhàvena vàcyacàrutvaprakarùe guõãbhåtvayaïgyo nàma kàvyaprabhedaþ prakalpyate / tatra vastumàtrasya vyaïgyasya tiraskçtavàcyebhyaþ prãyamànasya kadàcidvàcyaråpavàkyàrthàpekùayà guõãbhàve sati guõãbhåtavyaïgyatà / yathà-- làvaõyasindhuraparaiva hi keyamatra yatrotpalàni ÷a÷inà saha samplavante / unmajjati dviradakumbhatañã ca yatra yatràpare kadalikàõóamçõàladaõóàþ // locanam iti / vyaïgyenànvayo vàcyasyopaskàra ityarthaþ / pratipàdita iti / 'pratãyamànaü punaranyadeva' ityatra / uktamiti / 'yatràrthaþ ÷abdo và' ityatràntare vyaïgyaü ca vastvàditrayaü tatra vastuno vyaïgyasya ye bhedà uktàsteùàü krameõa guõabhàvaü dar÷ayati---tatreti / làvaõyeti / abhilàùavismayagarbheyaü kasyacittaruõasyoktiþ / atra sindhu÷abdena paripårõatà, utpala÷abdena kañàkùacchañàþ, ÷a÷i÷abdena vadanaü, dviradakumbhatañã÷abdena stanayugalaü, kadalikàõóa÷abdenoruyugalaü, mçõàladaõóa÷abdena doryugmamiti dhvanyate / tatra caiùàü svàrthasya sarvathànupapatterandha÷abdoktena nyàyena tiraskçtavàcyatvam / bàlapriyà vàcyasyàtra vivakùitaü, kintu vyaïgyasambandhakçtàti÷ayavi÷eùàspadatvamityàha--vàcyasyopaskàra iti / vyaïgyasya guõãbhàve vaktavye vçttau vastvàderguõãbhàvapradar÷anàsaïgati÷aïkàmuddhartumàha--vyaïgya¤ca vastvàditrayamiti / uktamiti ÷eùaþ / vçttau 'làvaõye'ti / 'atra'asminde÷e / 'aparaiva' apårvaiva / 'keyaü làvaõyasindhuþ' làvaõyasya sarit / 'yatra' yasyàm / '÷a÷inà' pårõacandreõa / 'saüplavante' sammilitàni bhavanti / 'unmajjati' utthità bhavati / 'dviradaþ' gajaþ / 'yatre' tyàdi / santãti ÷eùaþ / 'kadalikàõóaþ' kadalãdaõóaþ / vastumàtrasya vyaïgyasyetyàdivçttyuktaü sarvaü krameõa pradar÷ayiùyannadau bhåmikàü racayati locane--abhilàùetyàdi / prathamaü vismayastato 'bhilàùa iti kramaþ, tadavivakùyàbhilàùavismayagarbhetyuktam / kasyaciditi / vi÷eùànuktiranupayogàt / sindhu÷abdeneti / sindhu÷abdena paripårõateti dhvanyata ityàdyanvayaþ / paripårõateti / pàripårõyavi÷iùñetyarthaþ / utpalàniti bahuvacanàntanirde÷ànuguõyenàha--kañàkùacchañà iti / dhvanyata iti vipariõàmenàtra sambandhaþ / tatreti / uktavastudhvanena satãtyarthaþ / eùàü sindhåtpalàdi÷abdànàm / tiraskçtavàcyatvamityanena sambandhaþ / atra hetumàha--svàrthasyetyàdi / svàrthasya nadãnãlàbjaprabhçteþ / atiraskçtavàcyobhyo 'pi ÷abdebhyaþ pratãyamànasya vyaïgyasya kadàñacidvàcyapràdhànyena locanam sa ca pratãyamàno 'pyarthavi÷eùaþ 'aparaiva hi keyaü' ityuktigarbhãkçte vàcyeü'÷e càrutvacchàyàü vidhatte, vàcyasyaiva svàtmonmajjanayà nimajjitavyaïgyajàtasya sundaratvenàvabhànàt / sundaratvaü càtyàsambhàvyamànasamàgamasakalalokasàrabhåtakuvalayàdibhàvavargasyàtisubhagakàdhikaraõav i÷iràntalabdhasamuccayaråpatayà vismaya vibhàvanàpràptipuraskàreõa vyaïgyàrthopaskçtasya tathà vicitrasyaiva vàcyaråponmajjanenàbhilàùàdivibhàvatvàt / bàlapriyà andheti / niþ÷vàsàndha ivàdar÷a ityatràndha÷abdavyàkhàyane ya ukto nyàyastenetyarthaþ / pratãyamàno 'pãtyapi÷abdena svataþ pràptapradhànabhàvasya vaiparãtyena guõãbàvàpattirviruddheti dar÷ayati / so 'rthavi÷eùaþ vyàkhyàtavyaïgyàrthajàtam / aparaivetyàdi / aparaiva hãti keyamiti coktibhyàü sàmànyàtmanàkroóãkçta ityarthaþ / vàcyeü'÷e sindhåtpalàdi÷abdavàcyanadãnãlàbjàdighañitavàkyàrthe / càrutvacchàyàü kàvyacàrutvapratãtihetubhåtàü ÷obhàm / vidhatte karoti / anena vyaïgyasya guõãbhàvaþ pradar÷itaþ / atra sahçdayànubhavameva pramàõayati---vàcasyaivetyàdi / vàcyasyaiva sundaratvenàvabhàsanàditi sambandhaþ / atra hetugarbhe vi÷eùaõe dar÷ayati--svàtmetyàdi / svasya vàcyasya ya àtmà svaråpantasya yadunmajjanamuddhurakandharatayàvasthànaü tayà upalakùitasya / tathà nimajjinaü vyaïgyajàtaü pårvoktaü yena tasya / vyaïgyajàtasya nimajjanaü vàcyamukhaprekùitayà nãcairavasthànam / kathaü punastàdç÷asya vàcyasya sundaratvamityata àha--sundaratva¤cetyàdi / asya vàcyasya / ÷loke 'sminnadau vàcyasya vismayavibhàvatàpràyeõàha--asambhàvyetyàdi / asambhàvyamànassambhàvayitumapya÷akyatàü pratipadyamànassamàgamoyeùàü te / tathà sakalalokasàrabhåtà÷ca ye kuvalayàdayo bhàvàþ padàrthasteùàü vargasya / atisumagaü yadekàdhikaraõaü nàyikàråpaü tatra yà vi÷ràntiþ saü÷liùyàvasthitistàyà labdhaü samuccaråpaü saïghàtaråpatvaü yena tasya bhàvastattà tayà hetunà / yà vismayavibhàvatàpràptistasyàþ puraskàreõa purassarãkàreõeti ca pàñhaþ / abhilàùàdivibhàvatàpràptau hetumàha--vyaïgyetyàdi / vyaïgyàrthopaskçtasya kañàkùavadanàdyuktavyaïgyàrthajàtenopaskçtasya / tathàvicitrasya vyaïgyàrthopaskàreõa vaicitryaü vi÷eùaü pràptasya / nanu yadi vyaïgyàrthopaskçtasyaivàbhilàùàdivibhàvatvaü na svaråpataþ, tarhi vyaïgyasya pràdhànyamàpatitaü tasyaiva vibhàvatàpràptau prayojakatvàdityata àha--vàcyaråponmajjaneneti / kuvalayacandràdivàcyàrthasvaråponmajjanena hetunetyarthaþ / kàvyacàrutvàpekùayà guõãbhàve sati guõãbhåtavyaïgyatà, yathodàhçtam--'anuràgavatã sandhyà' ityevamàdi / tasyaiva svayamuktyà prakà÷ãkçtatvena guõãbhàvaþ, yathohàhçtam---'saïketakàlamanasam' locanam ata eveyati yadyapi vàcyasya pràdhànyaü , tathàpi rasadhvanau tasyàpi guõateti sarvasya guõãbhåtavyaïgyasya pràkare mantavyam / ata eva dhvanerevàtmatvamityuktacaraü bahu÷aþ / anye tu jalakrãóàvatãrõataruõãjanalàvaõyadravasundarãkçtanadãviùayeyamuktiriti sahçdayàþ, tatràpi coktaprakàreõaiva yojanà / yadi và nadãsannidhau snànàvatãrõayuvativiùayà / sarvathà tàvadvismayamukheneyati vyàpàràdguõatàvyaïgyasya / udàhçtamiti / bàlapriyà vyaïgyasya kañàkùavadanàdervàcyakuvalayacandràdiråpatvena dar÷anaü hyabhilàùàdijanane nimittamiti bhàvaþ / ata eveti / uktarãtyà vyaïgyasya guõãbhàvàdevetyarthaþ / iyatãti vismathavibhàvatàpràptipårvakàbhilàùàdivibhàvatàpràptiparyante 'rtha ityarthaþ / anantarantu tasyà guõãbhàva evetyàha--tathàpãtyàdi / rasadhvanau ÷çïgàràdidhvanau / tasyàpi vàcyasyàpi / na kevalamatraivetyàha--iti sarvasyetyàdi / atropaùñambhakamàha--ata evetyàdi / yadi guõãbhåtavyaïgyaprabhede vàcyàrthasyaiva pràdhànyaü syàttdà dhvaniþ kàvyasyàtmeti tatra tatroddhoùyamàõamasaïgataü syàditi bhàvaþ / ÷okasyàsya kvacitprabandhe 'nupalambhànmuktakasyaucityànusàreõa varõyavi÷eùanirvarõanàvidheyeti dar÷ayan pakùàntaramàha--anye tvityàdi / làvaõyadravasundarãkçtanadãviùayetyanena làvaõyasindhurityetadvivçtaü làvaõyamayã làvaõyasundarãkçtà và sindhuriti vigrahaþ, sindhu÷abdo na tiraskçtavàcyo vya¤jaka iti ca bhàvaþ / utpalàdi÷abdànàntu pràguktaiva vya¤janaparipàñãtyàha--tatràpi cetyàdi / asmin pakùe kuvalayàdãnàmatisubhagaikàdhikaraõasamàve÷akçtasaubhàgyalàbho na sàma¤jasyena bhavatãtyasvarasamanya ityanena såcayan pakùàntaramàha--yadi vetyàdi / nadãsannidhàviti / yuvatigatanirati÷ayalàvaõyapåravyàptatvàllàvaõyamayã sindhuryasàyassetyarthàtsandhu÷abdo 'tràpi pakùe mukhyàrthaka eva, na ca pràguktadoùastaruõyà eva varõanãyatvàditi bhàvaþ / pakùatraye 'pi vivakùitaguõãbhåtavyaïgyaprabhedatvaü nirbhàdhamityàha--sarvarthetyàdi / niråpitamiti / yathàtra vyaïgyasya nàyakavçttàntasya guõãbhàvastathà dar÷itamityarthaþ / nanu sandhyàdi÷abdànàmatiraskçtavàcyànàmena nàyikàdyarthapratyàyakatve 'pyanuràga÷abdasya premavàcakatvenaiva prasiddhasya raktimaråpaprakçtàrthe jahatsvàrthalakùaõàyà eva vaktavyatayà kathamatiraskçtavàcyatvamiti ÷aïkàü parijihãrùuþ pratyuta tatpadasya yogaråóhyà raktimavàcakatvameva, premaråpàrthe ityàdi / rasàdiråpavyaïgyasya guõãbhàvo rasavadalaïkàre dar÷itaþ; tatra ca teùàmàdhikàrikavàkyàpekùayà guõãbhàvo vivahanapravçttabhçtyànuyàyiràjavat / vyaïgyàlaïkàrasya guõãbhàve dãvakàdiviùayaþ / locanam etacca prathamoddyota eva niråpitam anuràga÷abdasya càbhilàùe taduparaktatvalakùaõayà làvaõya÷abdavatpravçttirityabhipràyeõàtiraskçtavàcyatvamuktam / tasyaiveti / vastumàtrasya / rasàdãti / àdi÷abdena bhàvàdayaþ rasavacchabdena preyasviprabhçtayo 'laïkàrà upalakùitàþ / nanvatyarthaü pradhànabhåtasya ràsadeþ kathaü guõãbhàvaþ, guõãbhàve và kathamacàrutvaü na syàdityà÷aïkya pratyuta sundaratà bhavatãti prasiddhadçùñàntamukhena dar÷ayati---tatra ceti / rasavadàdyalaïkàraviùaye / evaü vastuno rasàde÷ca guõãbhàvaü pradar÷yàlaïkàràtmano 'pi tçtãyasya vyaïgyaprakàrasya taü dar÷ayati---vyaïgyàlaïkàrasyeti / upamàdeþ // 3.4 // evaü prakàratrayasyàpi guõabhàvaü pradar÷ya bahutaralakùyavyàpakatàsyeti dar÷ayitumàha---tatheti / bàlapriyà tu niråóhalakùaõetyatiraskçtàvàcyatvasupapannameveti dar÷ayati--anuràga÷abdasyetyàdi / abhilàùe premõi / taditi / tatpadàrthastadvastu taduparaktaü yena tattvaü vaståpara¤jakatvaü tena nimittena lakùaõayetyarthaþ / làvaõya÷abdavaditi / suùamàvi÷eùe làvaõya÷abdasyevetyarthaþ / premaråpàrtho vyaïgya eveti bodhyam / rasavacchabdeneti / rasavadalaïkàre dar÷ita ityatratyarasavacchabdenetyarthaþ / rasavadalaïkàraviùayaþ pràkdar÷ita iti ca vçttau pàñhaþ / dçùñàntapradar÷anapårvakaü rasàderguõãbhàvapradar÷anasya phalaü tadasambhava÷aïkànivçttirityà÷ayena ÷aïkàmàha--nanvatyarthamityàdi / vàcyasyàpyàpekùikaü pràdhànyamastãtyato 'tyarthamityuktam / kathamiti / pràdhànyaguõãbhàvayorekatra samàve÷o viruddha eveti bhàvaþ / nanu pradhànasyàpi sato rasàdeþ kavivivakùàva÷àdguõãbhàvaþ kinna syàdityata àha--guõãbhàve veti / prasiddhadçùñànteti / sundaratvena prasiddhadçùñàntetyarthaþ / na hi ràj¤o vivàhapravçttamçtyànuyàyitvamasundaraü bhàti, pratyuta bhçtyotkarùavi÷eùo 'pi ràjotkarùàti÷ayàyaiva kalpiùyata iti càrutvameva puùõàtãti bhàvaþ // 3.4 // asyeti / guõãbhåtavyaïgyasyetyarthaþ / prasàdaguõayogàtprasannàni vyaïgyàrthàkùepakatvàdgambhãràõi ceti sambandhaþ / sukhàvahà ityanena teùu prakàro 'yameva yojya tathà--- _________________________________________________________ prasanna-gambhãra-padàþ kàvya-bandhàþ sukhàvahàþ / ye ca teùu prakàro 'yam eva yojyàþ sumedhasà // DhvK_3.35 // __________ prasannagambhãrapadàþ kàvyabanadhàþ sukhàvahàþ / ye ca teùu prakàro 'yameva yojyaþ sumedhasà // 35 // ye caite 'parimitasvaråpà api prakà÷amànàstathàvidhàrtharamaõãyàþ santo vivekinàü sukhàvahàþ, kàvyabandhàsteùu sarveùvevàyaü prakàro guõãbhåtavyaïgyo nàma yojanãyaþ / yathàþ--- lacchã duhidà jàmàuo harã taüsa dhariõià gaïgà / locanam prasannàni prasàdaguõayogàdgabhãràõi ca vyaïgyàrthakùepakatvàtpadàni yeùu / sukhàvahà iti càrutvahetuþ / tatràyameva prakàra iti bhàvaþ / sumedhaseti / yastvetaü prakàraü tatra yojayituü na ÷aktaþ sa paramalãkasahçdayabhàvanàmukulitalocanoktyopahasanãyaþ syàditi bhàvaþ / lakùmãþ sakalajanàbhilàùabhåmirduhità / jamàtà hariþ yaþ samastabhogàpavargadànasatatodyamã / tathà gçhiõã gaïgà yasyàþ samabhilaùaõãye sarvasminvastunyapahata upàyabhàvaþ / amçtamçgàïkau ca sutau, amçtamiha vàruõã / tena gaïgàsnànaharicaraõàràdhanàdyupàya÷atalabdhàyà lakùmyà÷candrodayapànagoùñhyupabhogalakùaõaü mukhyeü phalamiti trailokyasàrabhåtatà bàlapriyà ityatra tatprakàrasya càrutvehetutvaü dar÷itamityà÷ayenàha--càrutvaheturityàdi / tatra tathàvidhe kàvyabandhe / sahçdayatvapratiùñàlàbha÷caitatprakàrayojanakau÷ala÷àlitànibandhana eveti tadarthibhistadviùaye mahàprayatna àdheya iti dar÷ayituü sumedhasetyuktamityàha--yastvetamityàdi / alãketi / ayaü na sahçdayaþ kintvalãkasahçdayabhàvanayà asatyasya sahçdayatvastha bhàvanayà rasàsvàdavaiva÷yaü manasaþ prakañayituü mukulitalocana àste, pa÷yatàsya vipralambhakabhàvamiti sahçdayagoùñhãùuparihàsapàtraü syàdityarthaþ / lakùmãrduhità jàmàtà haristasya hiõã gaïgà / amçtamçgàïkau ca sutàvaho kuñumbaü mahodadhaþ // iti chàyà / padànàmetadgatànàü vyaïgyamarthajàtandar÷ayanyojanàmàha--lakùamãrityàdi / sakaletyàdi / samastetyàdi / yasyà ityàdi ca tattatpadavyaïgyàrthakathanam / amçtamiti / amçtapadàrthaü ityarthaþ / vàruõãti / na pãyåùaü tasya candrodayavadakhilajanasàdhàraõyàbhàvàditi bhàvaþ / teneti / uktenàrthajàtenetyarthaþ / gaïgàsnànetyàdiguõãbhàvamanubhavatãtyantasyàyamarthaþ / yasyàü snànàdyadàràdhanàdita÷ca yà labhyate sà gaïgàsya gçhiõyeva, sa harirasya jàmàtaiva, sà lakùmãrasyàtmajaiva, labdhàyà àmiamiaïkà a suà aho kuóumbaü mahoahiõo // _________________________________________________________ vàcyàlaïkàra-vargo 'yaü vyaïgyàü÷ànugame sati / pràyeõaiva paràü chàyàü bibhral lakùye nirãkùyate // DhvK_3.36 // __________ vàcyàlaïkàravargo 'yaü vyaïgyàü÷ànugame sata / pràyeõaiva paràü chàyàü bibhrallakùye nirãkùyate // 36 // vàcyàlaïkàravargo 'yaü vyaïgyàü÷asyàlaïkàrasya vastumàtrasya và yathoyogamanugame sati cchàyàti÷ayaü vibhrallakùaõakàrairekade÷ena dar÷itaþ / sa tu tathàråpaþ pràyeõa sarva eva parãkùyamàõo lakùye nirãkùyate / tathà hi--dãpakasamàsoktyàdivadanye 'pyalaïkàràþ pràyeõa vyaïgyàlaïkàràntaravastvantarasaüspar÷ino dç÷yante / locanam pratãyamànà satã aho kuñumbaü mahodadherityaho÷abdàcca guõãbhàvamanubhavati // 3.5 // evaü niralaïkàreùåttànatàyàü tucchatayaiva bhàsamànamamunàntaþsàreõa kàvyaü pavitrãkçtamityuktvàlaïkàrasyàpyanenaiva ramyataratvamiti dar÷ayati--vàcyeti / aü÷atvaü guõamàtratvam / ekade÷eneti / ekade÷avivartiråpakamanena dar÷itam / bàlapriyà lakùmyàssampadråpàyà upabhogàbhàve càlabdhakalpatvàccandrodayakàle vàruõyupabhogo hi mukhyaü phalaü, sa candrassà vàruõã càsya putrabhàvameva bhajata iti mahodadhireva trailokyasàra itãyànartho 'tra dhvananavyàpàràdavagamyate / sa càvagatassannaho kuñumbamiti ÷abdaspçùñatayà guõãbhàvamavalambate yataþ, tadvyaïgyàrthajàtopaskçta eva vàcyàrtho vismayavibhàvatàü pràpnoti camatkàràti÷aya¤ca vidhatta iti // 3.4// pårvakàrikàtàtparyàrthakathanapårvakamuttarakàrikàmàvatàrayati--evamityàdi / niralaïkàreùviti / lakùmãrityàdyuktodàharaõe na ka÷cidalaïgàraþ sphuño 'vagamyata iti bhàvaþ / uttànatàyàmiti / àpàtataþ pratãtàvityarthaþ / bhàsamànaü kàvyamiti sambandhaþ / bhàsamànamapãti ca pàñhaþ / amunà guõãbhåtena vyaïgyena / antarasàreõeti / antarassàratvaü guõãbhàve 'pi bàlakrãóàkàlãnarajatvanyàyena naisargikamutkarùa÷àlitvam / alaïkàrasyeti jàtyekavacanam / anenaiveti / guõãbhåtavyaïgyenaivetyarthaþ / ramyataratvamiti / alaïkàratvàtsvato ramyatvamastãti tarappratyayaþ / ata eva "paràü chàyàmi"ti chàyàti÷ayamiti coktam / vyaïgyàü÷ànugama ityatra vyaïgyasya vàcyaü pratyaü÷atvaü guõãbhåtatvamevetyàha--aü÷atvaü guõamàtratvamiti / anena dar÷itamiti / nàmagrahaõe nàmaikade÷agrahaõamiti nyàyenaikade÷a÷abda ekade÷avivartiråpakapara iti bhàvaþ / yataþ prathamaü tàvadati÷ayoktigarbhatà sarvàlaïkàreùu ÷akyakriyà / kçtaiva ca sà mahàkavibhiþ kàmapi kàvyaccharvipuùyati, kathaü hyati÷ayayogità svaviùayaucityena kriyamàõà satã kàvye locanam tadayamarthaþ--ekade÷avivartiråpake--- ràjasaüsairavãjyanta ÷aradaiva saronçpàþ ityatra haüsànàü yaccàmaratvaü pratãyamànaü tannçpà iti vàcye 'rthe vàcye 'rthe guõatàü pràptamalaïkàrakàrairyàvadeva dar÷itaü tàvadamunà dvàreõa såcito 'yaü prakàra ityarthaþ / anye tvekade÷ena vàcyabhàgavaicitryamàtreõetyanudbhinnameva vyàcacakùire / vyaïgyaü yadalaïkàràntaraü vastvantaraü ca saüspç÷anti ye svàtmanaþ saüskàràyà÷liùyantãti te tathà / mahàkavibhiriti / kàlidàsàdibhiþ / kàvya÷obhàü puùyatãti yaduktaü tatra hetumàha---kathaü hãti / hi ÷abdo hetau / ati÷ayayogità kathaü notkarùamàvahet kàvye nàstyevàsau prakàra ityarthaþ / svaviùaye yadaucityaü tena ceddhçdayasthitena tàmati÷ayoktiü kaviþ karoti / yathà bhaññenduràjasya-- yadvi÷ramya vilokiteùu bahu÷o niþsthemanã locane yadgàtràõi daridrati pratidinaü lånàbjinãnàlavat / bàlapriyà kathamekade÷avivartiråpakeõa tatpradar÷anamityata àha---tadayamartha ityàdi / pratãyamànamiti / sarasàü nçpatvaråpaõameva ÷àbdantatsàmarthyàdvãjanopàyabhåtànàü haüsànà¤càmaratvaü vyaïgyamityarthaþ / ÷arada÷càmaragràhiõãtvamapyatra vyaïgyaü bodhyam / pràtpaü pràptaü sat / dar÷itamiti / atroktavyaïgyopaskçtasya vàcyasyaiva camatkàrakàritvàdvyaïgyasya guõãbhåtatvaü spaùñãkçtamityarthaþ / yàvadeveti / kàlàvadhinirde÷astasya spaùñatvàti÷ayasåcanàrthaþ / tàvaditi / taddar÷anamàtràvasara evànanyàpekùayà sphuñàvaseyo 'yamiti bhàvaþ / amunà dvàreõeti / upalakùaõanyàyenetyarthaþ / ayaü prakàraþ kàrikoktaprakàraþ / ekade÷ena dar÷ita ityasyànyeùàü vyàkhyànamàha--anya ityàdi / ekade÷enetyasya vyàkhyànam--vàcya ityàdi / anudbhinnamiti / aspaùñàrthakamityarthaþ / vyaïgyamityasyobhayavi÷eùaõatvaü yojayannàha--vyaïgyamityàdi / saüspç÷antãtyasya vivaraõam--svàtmana ityàdi / saüskàràya ati÷ayayogàya / kàvya ityasya pårveõa sambandhaþ / nàstyevetyàdi / satyàmati÷ayayogitàyàmanàsàditotkarùaþ kàvyaprakàro nàstyevetyarthaþ / kiü sarvathà netyàha--svaviùaya ityàdi / svaviùaye svasyà ati÷ayokteryo viùayastasmin / aucityaü sambhàvyamànatvalakùaõam / tena hçdayasthiteneti / kavihçdayasthena tadaucityenopalakùitàmityarthaþ / karoti cettadà nàstyevàsau prakàra iti sambandhaþ / notkarùamàvahet / bhàmahenàpyati÷ayoktilakùaõe yaduktam--- locanam dårvàkàõóavióambaka÷ca nibióo yatpàõóimà gaõóayoþ kçõõe yåni sayauvanàsu vanitàsveùaiva veùasthitiþ // atra hi bhagavato manmathavapuùaþ saubhàgyaviùayaþ sambhàvyata evàyamati÷aya iti tatkàvye lokottaraiva ÷obhollasati / anaucityena tu ÷obhà loyeta eva / yathà-- alpaü nirmittamàkà÷amanàlocyaiva vedhasà / idamevaüvidhaü bhàvi bhavatyàþ stanajçmbhaõam // iti / nanvati÷ayoktiþ sarvàlaïkàreùu vyaïgyatayàntalãünaivàsta iti yaduktaü tatkatham? yato bhàmaho 'ti÷ayoktiü sarvàlaïkàrasàmànyaråpàmavàdãt / na ca sàmànyaü ÷abdàdvi÷eùapratãteþ pçthagbhåtatayà pa÷càttanatvena cakàstãti kathamasya vyaïgyatvamityà÷aïkyàha--bhàmaheneti / bàlapriyà tatraucityayuktamudàharaõamàha--yadityàdi / vyàkhyàto 'yaü ÷lokaþ / bhagavata iti manmathavapuùa ityatra, tacca sambhàvyata evetyatra ca hetuþ / sambhàvyata eveti / evaü bhavediti / pratipattçbhissambhàvyamàna evetyarthaþ / ca hetuþ / sambhàvyata eveti / evaü bhavediti pratipattçbhissambhàvyamàna evetyarthaþ / evakàreõàsambhàvyamànatvavyavacchedaþ / ayaü saubhàgyaviùayo 'ti÷aya iti / vanitàvasthàvi÷eùavarõanena pratãyamànassaundaryàdiguõàti÷aya ityarthaþ / tatkàvye tàdç÷i kàvye / etadeva pratyudàharaõamukhena sphuñayiùyannàha--anauñacityenetyàdi / lãyata eveti / ÷obhollàsasya kàvàrteti bhàvaþ / alpamiti / alpaü nirmitamiti / stanayoþ paryàptàvakà÷atvàbhàveneti bhàvaþ / idamiti / dç÷yamànamityarthaþ / evaüvidhamiti / vaktuma÷akyamityarthaþ / atràtimahato 'pyavakà÷àtmakàkà÷asyàlpatvena nirmàõoktyà tato 'pyati÷ayitaü mahatvaü stanayoþ pratãyata iti ati÷ayoktirvyaïgyà, parantviyaü stanayostathàvidhamahatvasyàsambhàvyamànatvenànaucityavatãti kàvyotkarùaü sampàdayituü na kùamata iti bhàvaþ / bhàmahenàpãtyàdigranthaþ prakçte kimartha ityatastamavatàrayati--nanvityàdi / yaduktamiti / ati÷ayoktigarbhatà sarvàlaïkàreùu ÷akyakriyeti grantheneti bhàvaþ / kathamiti / ayuktamityarthaþ / kuta ityatràha--yata ityàdi / bhàmahaþ alaïkàralakùaõakàrakåñastho bhàmahanàmà àcàryaþ / avàdãditi / saiùà sarvaiva vakroktiriti granthenoktavànityarthaþ / 'sarvàpi vakroktiþ' sarva evàlaïkàraþ / 'saiùà' yeyamuktàti÷ayoktiþ saiveti tattadalaïkàràõàü vi÷eùatvaü tatsàmànyaråpatva¤càti÷ayokteriti tadarthaþ / bhavatvevaü tàvatà prakçte kimàyàtamityata àha--na cetyàdi / kathamasya vyaïgyatvamiti / vyaïgyaü hi vàcyàta pçthaktayà tatpratãtyuttaraü ÷abdàtpratãyate samànyantvanyathà gaurityàdi÷abdena saiùà sarvaiva vakroktiranayàrtho vibhàvyate / yatno 'syàü kavinà kàryaþ ko 'laïkàro 'nayà vinà // iti / tatràti÷ayoktiryamalaïkàramadhitiùñhati kavipratibhàva÷àttasya càrutvàti÷ayayogo 'nyasya locanam bhàmahenàpi yaduktaü tatràyamevàrtho 'vagantavya iti dåreõa sambandhaþ / kiü taduktam--saiùeti / yàti÷ayoktirlakùità saiva sarvà vakroktiralaïkàra prakàraþ sarvaþ / vakràbhidheya÷abdoktiriùñà vàcàmalaïkçtiþ iti vacanàt / ÷abdasya hi vakratà abhidheyasya ca vakratà lokottãrõena råpeõàvasthànamityayamevàsàvalaïkàrasyàlaïkàrabhàvaþ, lokottarataiva càti÷ayaþ, tenàti÷ayoktiþ sarvàlaïkàrasàmànyam / tathà hi---anayà ati÷ayoktyà, arthaþ sakalajanopabhogapuràõãkçto 'pi vicitratayà bhàvyate / tathà pramadodyànàdiþ vibhàvatàü nãyate / bàlapriyà sàmànyavi÷eùayorapçthaktayà samakàlamevàvabhàsàdityalaïkàravi÷eùapratãtyutaraü tatpçthaktayà bhàsamànatvaü vyàpakaü vyàpakaü nivartamànaü svavyàpyaü vyaïgyatvamapi nivartayatãti tasya vyaïgyatvoktirbhàmahavacanavyàhatatvàdayuktetyarthaþ / vyavahitatvàdanvayandar÷ayati---bhàmahenàpãtyàdi / taduktaü bhàmahoktam / ÷lokaü vyàcaùñe---yetyàdi / lakùiteti / "nimittato vaco yattvi"tyàdignanthena lakùitetyarthaþ / vakrà vakùyamàõasvaråpavakratàvi÷iùñà / uktirucyamàno 'rtha ityarthàbhipràyeõa vyàcaùñe--yetyàdi / lakùiteti / "nimittato vaco yattvi"tyàdigranthena lakùitetyarthaþ / vakrà vakùyamàõasvaråpavakratàvi÷iùñà / uktirucyamàno 'rtha ityarthàbhipràyeõa vyàcaùñe--alaïkàraprakàra iti / alaïkàraviùeùa ityarthaþ / vakrokti÷abdasyàlaïkàràrthakatve bhàmahoktimeva saüvàdayati--vakreta / alaïkçtiriti / alaïkriyeti ca pàñhaþ / vakra÷abdo 'tràsambhavatsvàrthassàdç÷yàtprasiddhapathàtilaïghiråpàntara÷àlitvena lakùyatãtyà÷ayenàha--loketyàdi / lokãttãrõena råpeõa lokaprasiddha÷àstretihàsàdivyàvçttena råpeõa / tacca råpaü vivakùitarasàbhivya¤janaü prati yogyatvàpattilakùaõam / ayameveta / rasàbhivya¤janayogyatvaråpalokottãrõaråpamevetyarthaþ / alaïkàrasyàlaïkàrabhàvaþ upamàderalaïkàratvam / tathàca vakrokti÷abdo 'laïkàràrthaka iti bhàvaþ / tathàpi kathamati÷ayoktiråpatvamata àha--lokottarataivàti÷aya iti / phalitamàha--teneti / anayetyàdibhàgaü vivçõoti--tathàhãtyàdi / tathàhãti / vakùyamàõamuktopapàdakamityarthaþ / sakaleti / puràõãkçtaþ anàsvàdyatàü nãtaþ / vi÷abdàrthavivaraõaü vicitratayeti / navanavavi÷eùa÷àlitayetyarthaþ / bhàvyate niùpàdyate / yathàhuþ--"svabhàva÷càyamarthànàü yanna sàkùàdamã tathà / svadante satkavigiràü gàta gocaratàü yathe"ti / arthadvaya¤cànyadvibhàvyata ityanena vivakùitamiti dar÷ayati--tathetyàdi / pramadodyànàdiriti tvalaïkàramàtrataiveti sarvàlaïkàra÷arãrasvãkaraõayogyatvenàbhedopacàràtsaiva sarvàlaïkàraråpetyayamevàrtho 'vagantavyaþ / tasyà÷càlaïkàràntarasaükãrõatvaü locanam vi÷eùeõa ca bhàvyate rasamayãkriyate, iti tàvattenoktaü, tatra ko 'sàvartha ityatràha abhedopacàràtsaiva sarvàlaïkàraråpeti / upacàre nimittamàha--sarvàlaïkàreti / upacàre prayojanamàha--ati÷ayoktirityàdinà alaïkàramàtrataivetyantena / mukhyàrthabàdho 'pyatraiva dar÷itaþ kavipratibhàva÷àdityàdinà / ayaü bhàvaþ---yadi tàvadati÷ayokteþ sarvàlaïkàreùu sàmànyaråpatà sà tarhi tàdàtmyaparyavasàyinãti tadyvatirikto naivàlaïkàro dç÷yata iti kavipratibhànaü na tatràpekùaõãyaü syàt / bàlapriyà artha ityanuùajyate / vi÷eùeõa bhàvyata ityasyaiva vivaraõaü--rasetyàdi / itãtyàdipiõóitàrthakathanam / tàvadityavisaüvàde / tatreti / tadvacana ityarthaþ / asàviti / ayamevetyatredaü÷abdena vivakùita ityarthaþ / upacàre hi tritayamava÷yaü vakta; nimittaü prayojanaü mukhyàrthabàdha÷ceti / tatràbhidheyasambandhalakùaõanimittasamarpakaü sarvàlaïkàretyàdikamityàhopacàra ityàdi / nimittamàheti / tathàcàlaïkàra÷arãrasvãkaraõayogyatvaråpamukhyàrthasàdç÷yaü nimittamiti bhàvaþ / ati÷ayoktirityàdikaü prayojanasamarpakamityàha--upacàra ityàdi / vçttau 'yamalaïkàramadhitiùñhatã'ti / yenàlaïkàreõa sambadhnàtãtyarthaþ / 'tasye'ti / ati÷ayokitisambaddhasyetyarthaþ / 'anyasye'ti / ati÷ayoktyasambaddhasyetyarthaþ / tathàcopamàderati÷ayoktisambandhena càrutvàti÷ayasya dyotanaü prayojanamiti bhàvaþ / locane--atraiveti / prayojanasamarpakagrantha evetyarthaþ / kathamanena mukhyàrthavàdhavagama ityapekùàyàmà÷ayamunmãlayannàha--ayaü bhàva ityàdi / yathà khaõóamuõóàdivi÷eùeùu gotvàderanuvçttatayà sàmànyaråpatvantathà upamàdivi÷eùeùvati÷ayokteranuvçttatayà sàmànyàtmakatvàtsarvà vakroktissaivetyabhedavyapade÷o mukhyo và, sàmànyavi÷eùabàvasyàvivakùayànayà vàcoyuktyà dhvanireva kàvyàtmeti pakùapratikùepàrthamati÷ayokteþ kàvyajãvitatvaü và vivakùitamiti vikalpaü manasi kçtyàdyandåùayati--yadi tàvadityàdi / tàdàtmyaparyavasàyinãti / tathàca yathà khaõóamuõóàdayo gotvàdyàtmakàstathà sarve 'laïkàrà ati÷ayoktyàtmàna eva bhaveyuriti bhàvaþ / nanvastu tàdàtmyamityata àha--iti tadvyatirikta ityàdi / tadyvatiriktaþ ati÷ayoktivyatiriktaþ / tatra ati÷ayayojane / anapekùaõàyanna syàditi / yathà khaõóàdãnàü svata eva gotvàdyàkàra÷àlitvaü nànyàpekùaü tathà upamàderati÷ayayogitvamapãti kavipratibhàtàratamyakçtàti÷ayatàratamyayogitvamupalabhyamànaü kadàcidvàcyatvena kadàcidyvaïgyatvena / vyaïgyatvamapi locanam alaïkàramàtraü ca na ki¤ciddç÷yeta / atha sà kàvyajãvitatvenetthaü vivakùità, tathàpyanaucityenàpi nibadhyamànà tathà syàt / aucityavatã jãvitamiti cet--aucityanibandhanaü rasabhàvàdi muktvà nànyatki¤cidastãti tadevàntaryàmi mukhyaü jãvitamityabhyupagantavyaü na tu sà / etena yadàhuþ kecit--aucityaghañitasundara÷abdàrthamaye kàvye kimanyena dhvaninàtmabhåteneti te svavacanameva dhvanisadbhàvabhyupagamasàkùibhåtaü manyamànàþ pratyuktàþ / tata÷copapannamati÷ayoktervyaïgyatvamiti / yaduktamalaïkàràntarasvokaraõaü tadeva tridhà vibhajate--tasyà÷ceti / vàcyatveneti / sàpi vàcyà bhavati / yathà--'aparaiva hi keyamatra' iti / atra råpake 'pyati÷ayaþ bàlapriyà viruddhyeteti bhàvaþ / dåùaõàntaramàha--alaïkàramàtramityàdi / ki¤cidalaïkàramàtramati÷ayoktyanàliïgitamapi dç÷yate, tadapyaghañamànaü syàdityarthaþ / dvitãyamutthàpya dåùayati--atheti / sà ati÷ayoktiþ / kàvyajãvitatvenetthaü vivakùità kàvyajãvitatvapradar÷anàya sarvà vakroktisyaiùetyuktà tathàpãtyaïgãkçtya vàdasåcakam / kimati÷ayoktimàtrasya jãvitatvaü vivakùitaü, kiü và yatki¤cidvi÷iùñasya? nàdyaþ pakùa ityàha--anaucatyenàpãti / setyanuùaïgaþ / yathà "alpaü nirmitami"tyàdau / tathà kàvyajãvitam / dvitãyamanuvadapi--aucityavatãti / yathà "yadvi÷ramye"tyàdau / tarhi asmadabhimataüsiddhamityàha--aucityanibandhanamityàdi / rasàdikamevaucityaprayojakamiti pràgevoktam / mukhyatve hetuþ--antaryàmãti / na tu seti / sà aucityavatyati÷ayoktiþ / prasaïgàdàha--etenetyàdi / etena pratyuktà iti sambandhaþ / svavacanameveti / aucityaghañiteti vacanamevetyarthaþ / dhvanisadbhàveti / aucityasya rasàdinibandhanatvàdrasàdidhvanisadbhàvasyàbhyupagame pramàõãbhavedityarthaþ / upasaüharati--tasmàdityàdi / abhedopacàra evàyamiti / sarvà vakroktissaiùeti nirde÷o mukhaü candra ityàdivadabhedopacàra evetyarthaþ / aupacàrikatvopapàdanaphalamàha--tata÷cetyàdi / tasyà÷cetyàdigranthasya prakçtena saïgatimdar÷ayannàha--yaduktamityàdi / uktamiti / upacàranimittatayà pårvoktamityarthaþ / alaïkàràntarasvãkaraõamiti / alaïkàràtarasaïkãrõatvamityarthaþ / tasyà ityasya vàcyatvenetyanenàpi sambandha iti vyàcaùñe--sàpãtyàdi / sà ati÷ayoktiþ / atrodàharaõaü làvaõyetyàdyuktameva dar÷ayati--yathetyàdi / atra vàcyàlaïkàrandar÷ayannati÷ayoktervyaïgyatvàbhàvamàha--atretyàdi / nayanàdãnàmutpalatvàdiråpaõàdråpakasya vàcyatvaü tàvadvyaktameva, ati÷ayoktestu kadàcitpràdhànyena kadàcidguõabhàvena / tatràdye pakùe vàcyàlaïkàramàrgaþ / dvitãye tu dhvanàvantarbhàvaþ / tçtãyetu guõãbhåtavyaïgyaråpatà / ayaü ca prakàro 'nyeùàmapyalaïkàràõàmasti, teùàü tu na sarvaviùayaþ / ati÷ayoktestu sarvàlaïkàraviùayo 'pi sambhavatãtyayaü vi÷eùaþ / yeùu càlaïkàreùu sàdç÷yamukhena tattvapratilambhaþ yathà rupakopamàtulyayogatànidar÷anàdiùu teùu gamyamànadharmamukhenaiva yatsàdç÷yaü tadeva ÷obhàti÷aya÷àli bhavatãti te sarve 'pi càrutvàti÷ayayoginaþ santo guõãbhåtavyaïgyasyaiva locanam ÷abdaspçgeva / asya traividhyasya viùayavibhàgamàha--tatreti / teùu prakàreùu madhye ya àdyaþ prakàrastasmin / nanvati÷ayoktireva cedevambhåtà tatkimapekùayà prathamaü tàvaditi kramaþ såcita ityà÷aïkyàha--ayaü cati / yo 'ti÷ayoktau niråpito 'laïkàràntare 'pyanuprave÷àtmakaþ / nanvevamapi prayamamiti kenà÷ayenoktamityà÷aïkyàha--teùàmiti / evamalaïkàreùu tàvadvyaïgyaspar÷o 'stãtyuktyà tatra kiü vyaïgyatvena bhàtãti / vibhàgaü vyutpàdayati--yeùu ceti / råpakàdãnàü pårvamevoktaü svaråpam / nidar÷anàyàstu 'kriyayaiva tadarthasya bàlapriyà vyaïgyatayà sthàtumàrabdhàyà api aparaiveti ÷abdena spçùñatvàdvàcyatvamàpatitamiti dvayorvàcyatvamityarthaþ / navyamate tvaparaivetyatra bhedakàti÷ayoktiþ, yatrotpalànãtyàdau råpakàti÷ayoktiþ / bhojaràjamate tvatra samàsoktirityàdimatabhedà bodhyàþ / asyeti / viùayavibhàgavirahe traividhyapradar÷anasya mandaphalatvàditi bhàvaþ / àdyaþ prakàraþ dvayorapi vàcyatatvàtmakaþ / atiyoktàvuktasya prakàrasyàya¤cetyàdinàlaïkàràntareùvatide÷aþ kçtaþ, tat kimarthamityato 'vatàrayati--nanvityàdi / cedityasandigdhe sandehavacanam / ati÷ayokterevaitadyujyeta / tasyàssarvàlaïkàra÷arãrasvãkaraõàrhatvasyoktatvàditi bhàvaþ / niråpita yetyàdi / kramo hi satsveva bahuùu kramikeùu ghañeta, nànyatheti bhàvaþ / niråpita iti / prakàra iti ÷eùaþ / prathamamiti kenà÷ayenoktamiti / pràthamyaü pràdhànyeneti vaktavyaü pràdhànyaü kinnibandhanamityarthaþ / àha teùàmitãti / teùàmityàdinà vi÷eùa ityantenàhetyarthaþ / vyaïgyaspar÷o 'stãtyuktveti / vàcyàlaïkàravargo 'yamityàdigranthenoktvetyarthaþ / kimita / alaïkàràntaraü vastvantaraü vetyarthaþ / vçttau 'tatvapratilambha' iti / alaïkàratvapràptirityarthaþ / 'råpake'tyàdi / råpakàdau sàdç÷yaü vyaïgyamupamà tu tatsvaråpaiveti bodhyam / locane--kriyayeti / lakùaõamidamudàvi÷iùñasyopadar÷anam / viùayàþ / samàsoktyàkùepaparyàyoktàdiùu tu gamyamànàü÷àvinàbhàvenaiva tattvavyavasthànàdguõãbhåtavyaïgatà nirvivàdaiva / tatra ca guõãbhåtavyaïgyatàyàmalaïkàràõàü keùà¤cidalaïkàravi÷eùagarbhatàyàü niyamaþ / yathà vyàjastuteþ preyolaïkàragarbhatve / keùà¤cidalaïkàramàtragarbhatàyàü niyamaþ / yathà sandehàdãnàmupamàgarbhatve / keùà¤cidalaïkàràõàü parasparagarbhatàpi sambhavati / yathà dãpakopamayoþ / tatra dãpakamupamàgarbhatvena prasiddham / upamàpi kadàciddãpakacchàyànuyàyinã / yathà màlopamà / tathà hi 'prabhàmahatyà ÷ikhayeva dãpaþ' ityàdau sphuñaiva dãpakacchàyà lakùyate / locanam iùñà nidar÷ane'ti / udàharaõam-- ayaü mandadyutirbhàsvànastaü prati yiyàsati / udayaþ patanàyeti ÷rãmato bodhayannaràn // prayolaïkàreti / càñuparyavasàyitvàttasyàþ / sà codàhçtaiva dvitãyoddyote 'smàbhiþ / upamàgarbhatva ityapamà÷abdena sarva eva tadvi÷eùà råpakàdayaþ, athavavaupamyaü sarvasàmànyamiti tena sarvamàkùiptameva / sphuñaiveti / 'tayà sa påta÷ca vibhåùita÷ca' ityetena dãpasthànãyena dãpanàddãpakamatrànupraviùñaü pratãyamànatayà, sàdhàraõadharmàbhidhànaü bàlapriyà haraõa¤ca bhàmahãyam / yiyàsati yàtumàrabhate / yathàtropamàyà vyaïgyatvaü tathà kuvalayànandàdau spaùñam / vçttau 'guõãbhåtavyaïgyasyaiva viùayà' iti / gamyamànadharmasya vàcyasiddhyaïgtvàditi bhàvaþ / 'tatvavyavasthànàdi'ti / samàsoktitvàdivyavasthiterityarthaþ / 'guõãbhåtavyaïgyate'ti / vàcyàrthopaskàrakatvàditi bhàvaþ / preyolaïkàragarbhatve hetumàha locane--càñviti / sà ceti / vyàjastuti÷cetyarthaþ / keùà¤cadalaïkàramàtragarbhatàyàmityatràlaïkàramàtra÷abdenàlaïkàrasàmànyàbhidhànàtpunarupamàgarbhatva iti tadvi÷eùàbhidhànaü vyàhatamityata àha--upamà÷abdenetyàdi / tadvi÷eùàþ upamàvi÷eùàþ / "upamaiva tirobhåtabhedà råpakamiùyata" ityàdivacanàditi bhàvaþ / råpakàdaya iti / vivakùità iti ÷eùaþ / upamà÷abdo 'tropamàlaïkàrasya na vàcakaþ kintvaupamyasyetyàha--athavetyàdi / sarvasàmànyamiti / upamàråpakàdisarvasàdhàraõamityarthaþ / kathammàlopamàyàndãpakacchàyàvagama ityata upapàdayati--tayetyàdi / dãpasthànãyena dãpanàditi / anena dãpa iveti dãpayatãti và dãpaka÷abdavyutpattirdar÷ità / spaùñamidaü kuvalayànande / pratãyamànatayà dãpakamatrànu praviùñamiti sambandhaþ / pratãyamànatayà vyaïgyatayà / atra màlopamàsthale 'prabhàmahatye'tyàdau / tadevaü vyaïgyàü÷asaüspar÷e saüti càrutvàti÷ayayogino råpakàdayo 'laïkàràþ sarva eva guõãbhåtavyaïgyasya màrgaþ / guõãbhåtavyaïgyatvaü ca teùàü tathàjàtãyànàü sarveùàmevoktànuktànàü sàmànyam / tallakùaõe sarva evaite locanam hyetadupamàyàü spaùñenàbhidhàprakàreõaiva / tathàjàtãyànàmiti / càrutvàti÷ayavatàmityarthaþ / sulakùità iti yatkilaiùàü tadvinirmuktaü råpaü na tatkàvye 'bhyarthanãyam / upamà hi 'yathà gaustathà gavayaþ' iti / råpakaü 'khalevàlã yåpa' iti / ÷leùaþ 'dvirvacane 'cã'ti tantràtmakaþ / yathàsaükhyaü 'tudã÷àlàture'ti / dãpakaü 'gàma÷vam' iti / sasandehaþ 'sthàõurvà syàt' iti / apahnutiþ 'nedaü rajatam' iti / paryàyoktaü 'pauno divànàtti' iti / tulyayogità 'sthàdhvoricca' iti / aprastutapra÷aüsà sarvàõi j¤àpakàni yathà padasaüj¤àyàmantavacanam--'anyatra saüj¤àvidhau pratyayagrahaõe tadantavidhirna' iti / àkùepa÷cobhayatra vibhàùàsu vikalpàtmakavi÷eùàbhidhitsayà iùñasyàpi vidheþ pårvaü niùedhanàtpratiùedhena bàlapriyà atra hetundar÷ayannàha---sàdhàraõetyàdi / etadupamàyàmiti / màlopamàyàmityarthaþ / abhidhàprakàreõa abhidhàvyàpàreõa / evakàreõa vya¤janasya vyavacchedaþ / ayamarthaþ---atropamàyàmapekùito dharmaþ påtatvàdistayetyàdinà spaùñamabhidhãyate, na punardãpakàbhipràyeõa dãpasthànãyo 'rthaþ / prabhàmahatyà ÷ikhayà dãpa iva tayà / sa påta÷cetyàdivàkyàrthatrayasya bodho hyàdau jàyate, taduttarantu påtatvavibhåùitatvayordãpàdyupamànatrayahimavadupameyàtmakànekànugamo 'vagamyata iti dãpakamatra vyaïgyatayànupraviùñamiti / màlopamàtiriktopàttadharmakopamàsthale tu dharmasyobhayatra sambandhaþ spaùñamabhidhãyata iti na dãpakasya vyaïgyatayànuprave÷a iti màlopametyuktam / 'tathàjàtãnà'mityatra jàti÷abdaþ prakçte càrutvàti÷ayayogitvaråpopàdhivacana ityàha--càrutveti / nanvanya eva guõãbhåtavyaïgyaprakàraþ, anye copamàdayo 'laïkàràstatkathaü guõãbhåtavyaïgyalakùaõe kçte teùàü lakùitatvasiddhirityato 'bhipràyamudbhedayannàha--yatkiletyàdi / eùàmiti / upamàdãnàmityarthaþ / tadvinirmuktaü guõãbhåtavyaïgyatàvirahitam / nàbhyarthanãyamiti / alaïkàratàyàmanupayogitvàditi bhàvaþ / uktopapàdanàyàha--upamà hãtyàdi / dvirvacane 'cãti / såtre 'smin dvirvacana÷abdo 'rthadvayaparaþ / tudãti / 'tudã÷àle'tyàdisåtre hi yathàsaïkhyena sambandhaþ / gàma÷vamityatraikakriyayà sa bodhyaþ / sthàdhvoriti / anena såtreõa dvayorekaü vidhãyate / sarvàõi j¤àpakànãti / tattatparibhàùàdayassåtrasthatattatpadena gamyanya iti bhàvaþ / netãta / j¤àpayatãti ÷eùaþ / ubhayatra sulakùità bhavanti / ekaikasya svaråpavi÷eùakathanena tu sàmànyalakùaõarahitena pratipàdapàñheneva ÷abdà na ÷akyante tattvato nirj¤àtum, ànantyàt / anantà hi vàgvikalpàstatprakàrà eva càlaïkàràþ / locanam samãkçta iti nyàyàt / ati÷ayoktiþ 'samudraþ kuõóikà' vindhyo vardhitavànarkavartmàgçhõàt' iti / evamanyat / na caivamàdi kàvyopagãti, guõãbhåtavyaïgyataivàtràlaïkàratàyàü marmabhåtà lakùitàþ tàn suùñu lakùayati / yayà supårõa kçtvà lakùitàþ saïgçhãtà bhavanti, anyathà tvava÷yamavyàptirbhavet / tadàha--ekaikasyeti / na càti÷ayoktivakroktyupamàdãnàü sàmànyaråpatvaü càrutàhãnànàmupapadyate, càrutà caitadàyattetyetadeva guõãbhåtavyaïgyatvaü sàmànyalakùaõam / vyaïgyasya ca càrutvaü rasàbhivyaktiyogyatàtmakam, rasasya svàtmanaiva vi÷ràntidhàmna ànandàtmakatvamiti nànavasthà kàciditi tàtparyam / anantà hãti / prathamoddyota eva vyàkhyàtametat 'vàgvikalpànàmànantyàt' ityatràntare / nanu sarveùvalaïkàreùu nàlaïkàràntaraü vyaïgyaü cakàsti; tatkathaü guõãbhåtavyaïgyena bàlapriya vibhàùàsvityàdi / spaùñamidaü vaiyàkaraõànàm / samudaþ kuõóiketi / jalabàhulyapradar÷anàya kuõóikàü viùayãkçtya samudra iti nirde÷àdbhede abhedaråpàti÷ayoktiriti bhàvaþ / vindhya ityàdàvasambandhe sambandharåpà sà / upasaüharannàha--evamanyadityàdi / evamàdãti / uktodàharaõàdikamityarthaþ / itãti hetau / tallakùaõe sarva evaite sulakùità bhavantãtyetasya vivaraõam--guõãbhåtetyàdi / yatheti / guõãbhåtavyaïgyatayetyarthaþ / anyatheti / uktena sàmànyalakùaõena vinà tattadvi÷eùalakùaõasyaiva kathana ityarthaþ / kvacadgranthe tåpamà hãtyàdikassaïgçhãtà bhavantãtyanto grantho na dç÷yate / nanu guõãbhåtavyaïgyatvemeva sarveùàmalaïkàràõàü sàmànyalakùaõaü tallakùaõena teùàü sulakùitatvaü bhavatãtyuktamayuktamati÷ayoktayàdãnàmalaïkàrasàmànyaråpatvàttallakùaõenaiva ca caritàrthatvàdityata àha--na cetyàdi / càrutàhãnànàmati÷ayoktyàdãnàü sàmànyaråpatvanna copapadyata iti sambandhaþ / tataþ kimata àha--càrutetyàdi / etadàyatteti / guõãbhåtavyaïgyàtvàdhãnetyarthaþ / nanvalaïkàracàrutvaprayojakaü guõãbhåtavyaïgyasya càrutvaü vaktavyantadapyanyena prayuktantadapyanyenetyanavasthàprasaïga ityata àha--vyaïgyasyetyàdi / yaduktantallakùaõe sarva ete sulakùità iti tadàkùipya tatsamàdhànaparatayottaragranthamavatàrayati--nanvityàdi / sarveùviti / dãpakàdau kvacideva cakàstyàkùepàdau tu guõãbhåtavyaïgyasya ca prakàràntareõàpi vyaïgyàrthànugamalakùaõena viùayatvamastyeva / tadayaü dhvaniniùyandaråpo dvitãyo 'pi mahàkaviviùayo 'tiramaõãyo lakùaõãyaþ sahçdayaiþ / sarvathà nàstyeva sahçdayahçdayahàriõaþ kàvyasya sa locanam lakùitena sarveùàü saügrahaþ / maivam; vastumàtraü và raso và vyaïgyaü sadguõãbhåtaü bhaviùyati tadevàha-guõãbhåtavyaïgyasya ceti / prakàràntareõa vasturasàtmanopalakùitasya / yadi vetthamavataraõikà--nanu guõãbhåtavyaïgyenàlaïkàrà yadi lakùitàstarhi lakùaõaü vaktavyaü kimiti noktamityà÷aïkyàha--guõãbhåteti / viùayatvamiti lakùaõãyatvamiti yàvat / kena lakùaõãyatvaü dhvanivyatirikto yaþ prakàro vyaïgyatvenàrthànugamo nàma tadeva lakùaõaü tenetyarthaþ / vyaïgye lakùite tadguõãbhàve ca niråpite kimanyadasya lakùakriyatàmiti tàtparyam / evaü 'kàvyasyàtmà dhvaniþ' iti nirvàhyopasaüharati--tadayamityàdinà saubhàgyamityantena / bàlapriyà neti bhàvaþ / tatkathamityàdi / avyàpakatvàdalakùaõamiti bhàvaþ / guõãbhåtavyaïgyatvamityatra vyaïgyapadenàlaïkàramàtranna vivakùim; kintu vasturasàdika¤càto nàvyàpakamidamityàha--maivamityàdi / vastumàtraü veti / yatra guõãbhåtavyaïgyasthale 'laïkàro na cakàsti tatreti bhàvaþ / vyaïgyàrthànugamalakùaõenetyetadarthato vivçtaü vyaïgyaü sadguõãbhåtaü bhaviùyatãtyanena / vyaïgyatvenàrthànugamo vàcyaü prati guõabhàvaþ, sa lakùaõamasàdhàraõadharmaþ svaråpaü và yasya prakàràntarasya teneti tadarthaþ / prakàràntareõetyupalakùaõe tçtoyetyàha--upalakùitasyeti / guõãbhåtavyaïgyasyetyasya vi÷eùaõaü, tathà ca vasturasàlaïkàrànyatamasya guõãbhåtasya vyaïgyasyetyarthaþ / viùayatvamastyevetyanena sambandhaþ / alaïkàreùviti vipariõàmenànuùaïgaþ / uktagranthayo janàyàþ kle÷asampàdyatvammanvànaþ prakàràntareõàha--yadi vetyàdi / lakùità iti / bhaveyuriti ÷eùaþ / tasya guõãbhåtavyaïgyasya / lakùaõenetyukterviùayatvamityasya lakùaõãyatvamityarthasmiddhyatãtyàha--lakùaõãyatvamitãti / kena lakùaõãyatvamiti prakàràntareõetyasyàvatàrikà / dhvanivyatirikta iti / pårvamalaïkàràpekùayà prakàràntaratvamidànãntu dhvanyapekùayeti vi÷eùaþ / arthànugamaþ vàcyaü prati guõãbhàvenàvasthànam / lakùaõamasàdhàraõadharmaþ / nanvetallakùaõanna pràguktamataþ kathaü siddhavadabhidhànamityata àha--vyaïgya ityàdi / vyaïgyalakùaõantàvaduktameva prathamodyote / yatra vyaïgyànvaya ityàdinà guõãbhàva÷ca niråpita iti bhàvaþ / tadayamityàdyupasaühàrasyopasaühàryàrthavi÷eùar÷anena tàtparyamàha / nirvàhya nirvyåóhaü kçtvà / prakàro yatra na pratãyamànàrthasaüspar÷ena saubhàgyam / tadidaü kàvyarahasyaü paramiti såribhirbhàvanãyam / _________________________________________________________ mukhyà mahà-kavi-giràm alaïkçti-bhçtàm api / pratãyamàna-cchàyaiùà bhåùà lajjeva yoùitàm // DhvK_3.37 // __________ mukhyà mahàkavigiràmalaïkçtibhçtàmapi / pratãyamànacchàyaiùà bhåùà lajjeva yoùitàm // 37 // anayà suprasiddho 'pyarthaþ kimapi kàmanãyakamànãyate / locanam yatpràguktaü sakalasatkavikàvyopaniùadbhåtamiti tanna pratàraõamàtramarthavàdaråpaü mantavyamiti dar÷ayitum--tadidamiti // 3.6 // mukhyà bhåùeti / alaïkçtibhçtàmapi÷abdàlaïkàra÷ånyànàmapãtyarthaþ / pratãyamànakçtà chàyà ÷obhà, sa ca lajjàsadç÷ã gopanàsàrasaundaryapràõatvàt / aïkàradhàriõãnàmapi nàyikànàü lajjà mukhyaü bhåùaõam / pratãyamànà cchàyà antarmadanodbhedajahçdayasaundaryaråpà yayà, lajjà hyantarudbhinnamànmathavikàrajugopayiùàråpà madanavijçmbhaiva / vãtaràgàõàü yatãnàü kaupãnàpasàraõe 'pi trapàkalaïkàdar÷anàt / tathà hi kasyàpi bàlapriyà tadidamityàderupasaühàryànantarbhàvàttadgranthamavatàrayati---yadityàdi / pratàraõamàtraü cetovilobhanamàtram / arthavàdaråpaü stutiråpam // 3.6 // kàrikàyàü mukhyetyasya bhåùetyanena sambandha iti dar÷ayati--mukhyà bhåùeti / alaïkçtibhçtàmiti / alaïkçtipadena kàvyàlaïkàràþ kañakàdaya÷ca gràhyàþ / pratãyamànacchàyetyasya vivaraõam--pratãyamànakçtetyàdi / pratãyamànaü vastvalaïkàrarasàdyàtmakam / lajjevetyasya vyàkhyànama--lajjàsadç÷ãti / lajjàsàdç÷ye hetumàhagopaneti / gopanaiva sàro yasya tattathàvidhaü saundaryameva pràõà yasyàstasyà bhàvastattà, tasmàdityarthaþ / pratãyamànasya gopanàsàrasaundaryapràõatvamuktaü kàminãkucakala÷anidar÷anadi÷à / lajjàyàstvanupadaü vakùyati / alaïkçtibhçtàmapãtyasya mukhyàbhåùetyasya copamànayojanàndar÷ayati--alaïkàretyàdi / pratãyamànacchàyetyetadapyupamàne yojayati--pratãyamànetyàdi / pakùe 'tra chàyàpadàrtho na kàntiþ, kintu yoùitàü yauvanàrambhasambhàvinã kàpi hçdayasya da÷etyàha--antarityàdi / antarmadanodbhedajaü tadghçdayasaundaryantadeva råpaü yasyàssà madanodbhedaråpamanovikàràtmiketi yàvat / yayà pratãyamàneti sambandhaþ / uktamupapàdayati--lajjetyàdi / uktàrthe vyatirekeõa tadasambhavaü hetumàha--vãtetyàdi / kuraïgãtyàdi÷lokaþ kàvyaprakà÷e udàhçtaþ / atra hi manmathavikàrajugopayiùà spaùñaü gamyate / prakàràntareõàpi tadyathà---- visrambhotthà manmathàj¤àvidhàne ye mugdhàkùyàþ ke 'pi lãlàvi÷eùàþ / akùuõõàste cetasà kevalena sthitvaikànte santataü bhàvanãyàþ // locanam kaveþ--'kuraïgãvàïgàni' ityàdi÷lokaþ / tathà pratãyamànasya priyatamàbhilàùànunàyanamànaprabhçteþ càyà kàntiþ yayà / ÷çïgàrarasataraïgiõã hi lajjàvaruddhà nirbharatayà tàstàn vilàsànnetragàtravikàraparamparàråpàn prasåta iti gopanàsàrasaundaryalajjàvijçmbhitametaditi bhàvaþ / vi÷rambheti / manmathàcàryeõa tribhuvanavandyamàna÷àsanena ata eva lajjàsàdhvasadhvaüsinà dattà yeyamalaïghanãyàj¤à tadanuùñhàne 'va÷yakartavye sati sàdhvasalajjàtyàgena visrambhasambhogakàlopanàtàþ, mugdhàkùyà iti akçtakasambhogaparibhàvanocitadçùñiprasarapavitrità ye 'nye vilàsà gàtranetravikàràþ, ata evàkùuõõàþ navanavaråpatayà pratikùaõamunmiùantaste, kevalenànyàtràvyagreõaikàntàvasthànapårvaü sarvendriyopasaühàreõa bhàvayituü bàlapriyà tatpadaü vyàcaùñe--pratãyamànasyetyàdi / yayà hetunà kàntiriti sambandhaþ / kathaü lajjàyàstaddhetutvamityata àha--÷çïgàretyàdi / ityetaditi sambandhaþ / netràdivikàrajàtaü pratãyamànacchàyàråpamiti bhàvaþ / ÷lokaü vyàcaùñe--manmathàcàryaõetyàdi / ràjà j¤àto 'pyanatilaïghanãyà hyàcàryàj¤à "gurau ruùñe na ka÷cane"tyàdivacanàdata àcàryatvaråpaõam / tribhuvaneti / yathoktaü màlatãmàdhave--'antyeùu jantuùvi'tyàdi / ata eva tribhuvanavandanãya÷àsanatvàdeva / dattetyava÷yagràhyatvàdisåcanàrtham / àj¤eti / sarvà yuvatyastyaktalajjà sàdhvasàssambhogaparà bhaveyurityàj¤etyarthaþ / tyàgena kartavya iti sambandhaþ / akçtaketi / akçtakàþ akçtrimàþ tathà sambhogasya yà paribhàvanà àsvàdaþ, tatra tadavasara iti yàvat / ucità÷ca ye dçùñiprasaràstaiþ pavitrità ityarthaþ / sambhogaparibhogeti ca pàñhaþ / lãlàvi÷eùà ityatratyavi÷eùapadàrthakathanam / anye iti / asàdhàraõà ityarthaþ / ata eva anyatvàdeva / ekàntàvasthànaphalamuktam--sarvendriyopasaühàreõeti / kçtyapratyayàrthaü dvedhàha--÷akyà arhà iti / ityatra ke 'pãtyanena padena vàcyamaspaùñamabhidadhatà pratãyamànaü vastvakliùñamanantamarpayatà kà chàyà nopapàdità / _________________________________________________________ arthàntara-gatiþ kàkvà yà caiùà paridç÷yate / sà vyaïgyasya guõã-bhàve prakàram imam à÷rità // DhvK_3.38 // __________ arthàntaragatiþ kàkvà yà caiùà paridç÷yate / sà vyaïgyasya guõãbhàve prakàramimamà÷rità // 3.8 // yà caiùà kàkvà kvacidarthàntarapratãtirdç÷yate sà vyaïgyasyàrthasya guõãbhàve sati guõãbhåtavyaïgyalakùaõaü kàvyaprabhedamà÷rayate / yathà---'svasthà locanam ÷akyà arhà ucitàþ / yataþ ke 'pi nànyenopàyena ÷akyaniråpaõàþ // 37 // guõãbhåtavyaïgyasyodàharaõàntaramàha--arthàntareti / 'kaka laulye' ityasya dhàtoþ kàku÷abdaþ / tatra hi sàkàïkùaniràkàïkùàdikrameõa pañhyamàno 'sau ÷abdaþ prakçtàrthàtiriktamapi và¤chatãti laulyamasyàbhidhãyate / yadi vàr iùadarthe ku÷abdastasya bàlapriyà arhà ityasyaiva vivaraõam--ucità iti / vçttau "vàcyamaspaùñamabhidadhate"ti / kiü÷abdasyànirj¤atavi÷eùadharmàvacchinnavàcakatvàditi bhàvaþ / pratãyamànaü vastviti / tacca vacanà÷akyatvànubhavaikavedyatvaparamàhlàdakàritvàdikaü bodhyam / kà chàyetyàdi / uktaü vyaïgyaü vàcyàrthopaskàrakaü satkàvyasya càrutvaü sampàdayatãtyarthaþ // 3.7 // kàrikàü vçtti¤ca vivariùyannàdau kàku÷abdaniùpattimàha--kavetyàdi / asya dhàtoþ etaddhàtusambandhã / nanu laulyamicchà tatkathamatra ghañata ityata àha--tatra hãtyàdi / tatra kàkuviùaye / sàkàïkùeti / yathoktaü kàvyànu÷àsane--"sà ca kàkurdvidhà sàkàïkùà niràkàïkùà ca, vàkyasya sàkàïkùaniràkàïkùatvàt / yasmàdvàkyàdyàdç÷assaïketabalenàrthaþ prãyate, na tàdç÷a eva, kintu nyånàbhyadhikaþ pramàõabalena nirõayayogyastadvàkyaü sàkàïkùaü tadviparãtaü niràkàïkùam. vaktçgàta hyàkàïkùà vàkye upacaryate / sà ca prakaraõabalànni÷cãyate / vi÷iùñavaùayatva¤ca tasyàstata evàvasãyate / viùayo 'pi trividhaþ arthàntaraü tadar÷agata eva vi÷eùastadarthàbhàvo ve"tyàdi / niràkàïkùàdãtyàdi÷abdena dãptàdyalaïkàràdiparigrahaþ / kramaþ prakàraþ / asau ÷abda iti / dhvanivi÷eùàtmikà hi kàku÷÷abdadharma ityata÷÷abda ityuktam / prakçteti / prakçto yo 'rthassaïketabalenàvagamyamànastasmàdatiriktamarthamityarthaþ / và¤chatãti / bodhyatvenecchatãtyarthaþ / abhidhãyata iti / upacàràditi ÷eùaþ / prakàràntareõàha--yadi vetyàdi / hçdayeti / hçdayasthaü yadvastu vidhiniùedhàdiråpaü tasya pratãterityarthaþ / bhavanti mayi jãvati dhàrtaràùñràþ' / locanam kàde÷aþ / tena hçdayasthavastupratãterãùadbhåmiþ kàkuþ tayà yàr'thàntaragatiþ sa kàvyavi÷eùa imaü guõãbhåtavyaïgyaprakàramà÷ritaþ. atra heturvyeïgyasya tatra guõãbhàva eva bhavati / arthànteragati÷abdenàtra kàvyamevocyate / na tu pratãteratra guõãbhåtavyaïgyatvaü vaktavyaü, pratãtidvàreõa và kàvyasya niråpitam / anye tvàhuþ---vyaïgyasya guõãbhàve 'yaü prakàraþ anyathà tu tatràpi dhvanitvameveti / taccàsat; kàkuprayoge sarvatra ÷abdaspçùñatvena vyaïgyasyonmãlitasyàpi guõãbhàvàt kàkurhi ÷abdasyaivala ka÷ciddharmastena spçùñaü 'gaupyaivaü gaditaþ sale÷aü' iti, 'hasannetràrpitàkåtam' itivacchabdenaivànugçhãtam / ata eva 'bhama dhammia' ityàdau kàkuyojane guõãbhåtavyaïgyataiva vyaktoktatvena tadàbhimànàllokasya / svasthà iti / bhavanti iti, mayi jãvati iti, ghàrtaràùñrà iti ca sàkàïkùadãptagadgadatàrapra÷amanoddãpanacitrità bàlapriyà ka÷cidupàya ityarthaþ / bhåmiriti ku÷abdàrthakathanam / kàrikàü vyàcaùñe--tayetyàdi / tayà kàkvà / arthàntaragatirityanenàrthàntaràvagamakaþ kàvyavi÷eùo vivakùita iti vakùyati tadà÷ayena setyetadvyàcaùñe--sa kàvyavi÷eùa iti / guõãbhàva iti saptamã nimitte guõãbhàvaddhetorityartha ityàha--tatretyàdi / na tvityàdi / arthàntaragàtirityasya arthàntarasya pratãtiriti yathà÷rutàrthakatve arthàntarapratãtereva guõãbhåtavyaïgyatvaü vaktavyaü bhavati, taccànabhimatamiti bhàvaþ / yathà÷rutamuktamarthameva yojayannàha--pratãtãtyàdi / arthàntarapratãterguõãbhàvapradar÷anavyàjena taddhetubhåtakàvyasya guõãbhåtavyaïgyatvaü pradar÷itamityarthaþ / anye tu kàkusthale yatra tadvyaïgyasya pràdhànyantatra dhvanitvaü, yatra guõãbhàvastatra guõãbhåtavyaïgyatvaü tadetadvyaïgyasya guõãbhàva ityanena dar÷itamiti vyàcakùate; tanmatamupanyasya dåùayati--anya ityàdi / ÷abdaspçùñatvamupapàdayati--kàkurhãtyàdi / dharma iti / yathoktamabhipràyavàn pàñhyadharmaþ kàkuriti / 'kàkuþ striyàü vikàro ya÷÷okabhãtyàdibhirdhvane'rityamara÷ca / tena spçùñamiti / kàkuråpeõa ÷abdadharmeõa viùayãkçtamitùathaþ / ÷abdenaivànugçhãtamityanenàsya sambandhaþ dharmadharmiõorabhedàdati bhàvaþ / ÷abdàveditatvaråpa÷abdànugçhãtatve dçùñàntamàha--gopyetyàdi / ata eveti / kàkuvyaïgyasya guõãbhàvàdevetyarthaþ / kàkvityàdi / bhramaõaniùedhasya kàkvà vyaïgyatve guõãbhåtavyaïgyatvamevetyarthaþ / atra hetumàha--vyaktetyàdi / tadà kàkuyojane / kàkumudàharaõe dar÷ayati--svasthà ityàdi / iti ceti / caturùu sthaleùu cetyarthaþ / sàkàïkùetyàdi / sàkàïkùà dãptà gadgadena tàràpra÷amanoddãpanàbhyàü citrità vi÷eùavatã cetyarthaþ / yathà và-- àma asaio orama paivvae õa tueü maliõiaü sãlam / kiü uõa jaõassa jàa vva càndilaü taü õa kàmemo // ÷abda÷aktireva hi svàbhidheyasàmarthyàkùiptakàkusahàyà satyarthavi÷eùapratipattiheturna kàkumàtram. viùayàntare svecchàkçtàtkàkumàtràttathàvidhàrthapratipattyasambhavàt / sa càrthaþ kàkuvi÷eùasahàya÷abdavyàpàropàråóho 'pyarthasàmarthyalabhya iti vyaïgyaråpa eva / vàcakatvànugamenaiva tu yadà locanam kàkurasambhàvyo 'yamartho 'tyarthamanucita÷cetyamuü vyaïgyamarthaü spç÷antã tenaivopakçtà satãkrodhànubhàvaråpatàü vyaïgyopaskçtasya vàcyasyaivàdhatte / àmeti / àma asatyaþ uparama pativrate na tyà malinitaü ÷ãlam / kiü punarjanasya jàyeva nàpitaü taü na kàmayàmahe // iti cchàyà / àma asatyo bhavàmaþ ityabhyupagamakàkuþ sàkàïkùopahàsà / uparameti niràkàïkùatayà såcanagarbhà / pativrate iti dãptasmitayoginã / na tvayà malinitaü ÷ãlamiti sagadgadàkàïkùà / kiü punarjanasya jàyeva manmathàndhãkçtà, candilaü nàpitamiti pàmaraprakçtiü na kàmayàmahe iti niràkàïkùagadgadopahàsagarbhà / eùà hi kayàcinnàpi tànuraktayà kulavadhvà dçùñàvinayàyà upahàsyamànàyàþ pratyupahàsàve÷agarbhoktiþ kàkupradhànaiveti / guõãbhàvaü dar÷ayituü ÷abdaspçùñatàü tàvatsàdhayati--÷abda÷aktirevetyàdinà / bàlapriyà dãptatàràvalaïkàràntargatau pra÷amanoddãpane tvaïgàntargate iti vivekaþ / ayamartha iti / mayi jãvati dhàrtaràùñràþ svasthà bhavantãti vàcyàrtha ityarthaþ / spç÷antãti / viùayãkurvàõà satãtyarthaþ / tenaiva uktena vyaïgyenaiva / upakçtà satãti hetukathanam / vyaïgyeti / asambhàvyatvàdiråpoktavyaïgyenopaskçtasyetyarthaþ / àdhatta sampàdayati / tathàca vyaïgyaü guõãbhåtamiti bhàvaþ / àmeti / vayamasatyaþ svairiõyo bhavàmaþ / àmetyabhyupagame / uparama tvaü madupahàsàdvirama / ÷ãlaü sadvçttam / kiü punaþ kintu / janasya jàyeveti / tvamivetyarthaþ / tvaü yathà kàmayase tatheti yàvat / locane--sàkàïkùeti / sàkàïkùà upahàsavya¤jikà cetyarthaþ / pativrata iti na malinitamityatra ca kàkvà tattadabhàvo vyaïgya ityabhipràyeõàha--pativrata ityàdi / candilamityasya chàyà--nàpitamiti / tena gamyamàha--pàmareti / guõãbhàvamiti / vyaïgyasyeti ÷eùaþ / anugama ityasya tadvi÷iùñavàcyapratãtistadà guõãbhåtavyaïgyatayà tathàvidhàrthadyotinaþ kàvyasya vyapade÷aþ / vyaïgyavi÷iùñavàcyàbhidhàyino hi guõãbhåtvayaïgyatvam / _________________________________________________________ prabhedasyàsya viùayo ya÷ ca yuktyà pratãyate / vidhàtavyà sahçdayair na tatra dhvani-yojanà // DhvK_3.38 // __________ prabhedasyàsya viùayo ya÷ca yuktyà pratãyate / vidhàtavyà sahçdayairna tatra dhvaniyojanà // 38 // saïkãrõo hi ka÷ciddhvanerguõãbhåtavyaïgyasya ca lakùye dç÷yate màrgaþ / locanam nanvevaü vyaïgyatvaü kathamityà÷aïkyàha---sa ceti / adhunà guõãbhàvaü dar÷ayati---vàcakatveti / vàcakatve 'nugamo guõatvaü vyaïgyavya¤jakabhàvasya vyaïgyavi÷iùñavàcyapratãtyà tatraiva kàvyasya prakà÷akatvaü kalpyate; tena na tathà vyapade÷a iti kàkuyojanàyàü sarvatra guõãbhåtavyaïgyataiva / ata eva 'mathnàmi kaurava÷ataü samare na kopàt' ityàdau viparãtalakùaõaü ya àhuste na samyakyaràmamç÷uþ / yato 'troccàraõakàla eva 'na kopàt' iti dãptatàragadgadasàkàïkùakàkubalànniùedhasya niùidhyamànatayaiva yudhiùñhiràbhimatasandhimàrgàkùamàråpatvàbhipràyeõa pratipattiriti mukhyàrthabàdhàdyanusaraõavidhnàbhàvàtko lakùaõàyà avakà÷aþ / 'dar÷e yajeta' ityatra tu tathàvidhakàkvàdyupàyàntaràbhàvadbhavatu viparãtalakùaõà ityalamavàntareõa bahunà // 3.8 // adhunà saükãrõa viùayaü vibhajate---prabhedasyeti / yuktyeti / càrutvapratãtirevàtra yuktiþ / bàlapriyà vivaraõam--guõatvamiti / kasyetyataþ pårayati--vyaïgyetyàdi / 'tadvi÷iùñe'tyàdivçttigranthavivaraõam--vyaïgyavi÷iùñetyàdi / tatraiva vyaïgyavi÷iùñavàcya eva / prakà÷akatvaü bodhakatvam / vçttau 'yadà tade'tyanayoryatastata ityarthau bodhyau / mathnàmãtyàdi / pratij¤àtakaurava÷atavadhasya kruddhasya bhãmasenasya vacanamidamata eva na mathnàmãtyàdau viparãtalakùaõeti kecittadàha--viparãtetyàdi / iti niùedhasya niùiddhyamànatayaiva pratipattiriti sambandhaþ / kàkukalpanàyàü hetuþ--yudhiùñiretyàdi / yudhiùñhiràbhimato yassandhimàrgastasya yadakùamàråpatvamakùamyatvaü tadabhipràyo bhãmagatastenetyarthaþ / itãtyàdi / ayaü bhàvaþ--na mathnàmãtyàdiråpasya mathanàdiniùedhasyàdau pratãtiþ pa÷càttu mathnàmyevetyàdiråpasya tanniùedhaniùedhasya pratãtiritina, kintåccàraõakàla eva kàkubalànmathanàdiniùedhasya niùeùapratiyogitvenaiva na mathnàmi netyàkàrikà pratãtirato mathanàdiniùedhasya vàcyasya niùedho vyaïgya eveti / prasaïgànmomàüsakaü pratyàha--dar÷a ityàdi / na dç÷yate candro 'treti vyutpattyà dar÷a÷abdo 'màvàsyàyàü prayujyate / tathàcàtra dç÷adhàtordar÷anàbhàve viparãtalakùaõeti bhàvaþ / spaùñamidaü ÷rautasåtravyàkhyàne // 3.8 // saïkãrõaü viùayamiti / pramukha evànyataràvadhàraõaniyamàsambhavo yatra yuktiparàmar÷aü tatra yasya yuktisahàyatà tatra tena vyapade÷aþ kartavyaþ / na sarvatra dhvaniràgiõà bhavitavyam / yathà--- patyuþ ÷ira÷candrakalàmanena spç÷eti sakhyà parihàsapårvam / sà ra¤jayitvà caraõau kçtà÷ãrmàkhyena tàü nirvacanaü jaghàna // locanam patyuriti / aneneti / alaktakoparaktasya hi candramasaþ parabhàgalàbho 'navaratapàdapatanaprasàdanairvinà na patyurjhañiti yatheùñànuvartinyà bhàvyamiti copade÷aþ / ÷irodhçtà yà candrakalà tàmapi paribhaveti sapatnãlokàpajaya uktaþ / nirvacanamiti / anena lajjàvahitthaharùerùyàsàdhvasasaubhàgyàbhimànaprabhçti yadyapi dhvanyate, tathàpi tannirvacana÷abdàrthasya kumàrãjanocitasyàpratitattilakùaõasyàrthasyopaskàrakatàü kevalamàcarati / upaskçtastvarthaþ ÷çïgàràïgatàmetãti / bàlapriyà vinà taü viùayamityarthaþ / nyàyavitsammatasya yuktipadàrthasyàtràsambhavàttatpadaü vyàcaùñe---càrutvetyàdi / atra kàvyàrthatatvacintàviùaye / yadi vyaïgyopaskçtàdvàcyàdeva sa ceta÷camatkàralàbhaþ, tadà guõãbhåtavyaïgyatvaü, yadà tu vyaïgyàdeva nyakkçtavàcyàttadà dhvanitvamiti càrutvapratãtiråpakàryabalàdeva tadanyataràvadhàraõasiddhirityarthaþ / spç÷etyantena vyajyamànamarthadvayaü dar÷ayati--alaktaketyàdi / parabhàgalàbha iti / candramaso 'tidhavalatàvadalaktakasya raktatvàcceti bhàvaþ / alaktakopara¤jitatvaråpavi÷eùaõàü÷avyaïgyamuktvà caraõena ÷iraspar÷anavidhinà vyaïgyamàha--anavaratetyàdi / bhktañitãti / naisargikanirati÷ayaràgapàratantryabalàtkàràdityarthaþ / ÷irodhikaraõakatvavi÷eùaõopakçtena strãliïganirde÷ena vyaïgyamàha--÷ãrodhçtetyàdi / ukta iti / vya¤jita ityarthaþ / 'nirvacanam' ityadivçttigranthena dar÷ataü vyaïgyaü tasya guõãbhàvaü ca pradar÷ayati--anenetyàdi / anena nirvacanaü jadhànetyanena / taditi / lajjàdivyaïgyajàtamityarthaþ / kumàrãjanocitasyeti / anena vàcyàrthasya camatkàrakàritvayogyatà dar÷ità / upaskçtastvartha iti / uktavyaïgyopaskçto 'nirvacanaü jaghàne'ti vàcyàrthaü ityarthaþ / ÷çïgàreti / vipralambha÷çïgàretyarthaþ / uccaiþ÷abdasyordhvade÷asthitàrthakatvaü kumumavi÷eùaõatvaü càbhipretya vyàcaùñe--uccairyànãtyàdi / yathà ca--- pràyacchatoccaiþ kusumàni màninã vipakùagotraü dayitena lambhità / na ki¤cidåce caraõena kevalaü lile÷a bàùpàkulalocanà bhuvam // ityatra 'nirvacanaü jaghàna' 'na ki¤jidåce' iti pratiùedhamukhena vyaïgyasyàrthasyoktyà ki¤cidviùayãkçtatvàdguõãbhàva eva ÷obhate / yadà vakroktiü vinà vyaïgyo 'rthastàtparyeõa pratãyate tadà tasya pràdhànyam / yathà 'evaü vàdini devarùau' ityàdau / iha punaruktirbhaïgyàstãti vàcyasyàpi pràdhànyam / tasmànnàtrànuraõanaråpavyaïgyadhvanivyapade÷o vidheyaþ / locanam pràyacchateti / uccairiti / uccairyàni kusumàni kàntayà svayaü grahãtuma÷akyatvàdyvàcitànãtyarthaþ / asmadupàdhyàyàstu hçdyatamàni puùpàõi amuke, gçhàõagçhàõetyuccaistàrasvareõàdaràti÷ayàrthaü prayacchatà / ata eva lambhiteti / na ki¤ciditi / evaüvidheùu ÷çïgàràvasareùutàmevàyaü smaratãti mànanapradar÷anamevàtra na yuktamiti sàti÷ayamanyusaübhàro vyaïgyo vacananiùedhasyaiva vàcyasya saüskàraþ / tadvakùyati--uktirbhaïgyàstãti / tasyeti vyaïgyasya / ihetu patyurityàdau / vàcyasyàpãti / api÷abdo bhinnakramaþ / dhvani÷abdasya vi÷eùamamuktam //39 // bàlapriyà etadvi÷eùaõavyaïgyamàha--kàntayetyàdi / uccaiþ÷abdasya tàrasvaràrthakatvaü pradànakriyàvi÷eùaõatvaü ca svàbhimatamityàha--asmadityàdi / amuka iti / pàõitalàdipàtra itùathaþ / puùpàõãtyanena sambandhaþ / uccairityasya vyàkhyànam--tàrasvareõeti / tàrasvarema dàne nimittamàdaràti÷ayadyotanamityàha--àdareti / uktàrthasàma¤jasyadraóhimne padàntaramanukålayati--ata evetyàdi / ata eva tàrasvarema kusumadànàdeva / 'na ki¤cidåca' ityasya prayojanaü dar÷ayan vyaïgyamàha--evaü vidheùvityàdi / mànapradar÷anamiti / akùivivartanàdyanubhàvadvàreti bhàvaþ / taditi / vyaïgyasya vàcyopaskàrakatayà vàcyàyamànatvamityarithaþ / bhinnakrama iti / anyathà vyàhatassyàditi bhàvaþ / vi÷eùaõamiti / anuraõanetyàdivi÷eùaõamityàrthaþ / asaülakùyakramavyaïgyadhvaniråpatvasyàtràpi sattvadyotakaü hi tadvi÷eùaõamiti bhàvaþ // 3.9 // _________________________________________________________ prakàro 'yaü guõãbhåta-vyaïgyo 'pi dhvani-råpatàm / dhatte rasàdi-tàtparya-paryàlocanayà punaþ // DhvK_3.40 // __________ prakàro 'yaü guõãbhåtavyaïgyo 'pi dhvaniråpatàm / dhatte rasàditàtparyaparyàlocanayà punaþ // 40 // guõãbhåtavyaïgyo 'pi kàvyaprakàro rasabhàvàditàtparyàlocane punardhvanireva sampadyate / yathàtraivànantarodàhçte ÷lokadvaye / yathà ca--- duràràdhà ràdhà subhaga yadanenàpi bhçjata- stavaitatpràõe÷àjadhanavasanenà÷ru patitam / locanam etadeveti / guõãbhåtavyaïgyasya rasàdidhvaniråpatvaü yadà såtritaü tadevetyarthaþ / tulyacchàyamiti / patyurityàdau prayacchatetyàdau ca bhàvaladhvanervacananiùedharåpavàcyàrthopaskàrakatvasyàvagamàttayoþ tulyacchàyatvam / 'duràràdhe'ti / he subhaga ! yat patitametada÷ru anena pràõe÷àjadhanavasanenàpi mçjatastava ràdhà duràràdhà strãcetaþ kañhoraü tadupacàrairalaü, he tvaü viram, anunayeùvevamudito hariþ vaþ kalyàõaü kriyàdityanvayaþ / locane ÷lokaü vyàkariùyan pãñhikàmàracayati--akàraõetyàdi / ÷lokagatànàü padànàü vyaïgyamarthajàtamàsåtrayati--subhagetãtyàdi / ya iti / tvamiti ÷eùaþ / na pàryasa iti / ityevaü ràdhàgatàbhipràya ityarthaþ / vyajyata iti ÷eùaþ / evamuttaratràpi bodhyam / vyaïgyàntaramàha--tadeva ceti / idamityanuùajyate / evamàdçtamityetat sphuñayati--yadityàdi / mçjata iti vartamànàrthakapratyayena màrjanasyàviràmatvokyà vyaïgyamàha--anena hi pratyutetyàdi / prakçtyaü÷avyaïgyamàha--iyaccetyàdi / màmita / puraþsthitàmapi màmityarthaþ / manyasa ityannàpyasya sambandhaþ / kañhoraü strãcetastadalamupacàrairvirama he kriyàtkalyàmaü vo hariranunayaùvevamuditaþ // locanam yanmàü vismçtya tàmeva kupitàü manyase / anyathà kathamevaü kuryàþ / patãtamiti / gata idànãü rodanàvakà÷o 'pãtyarthaþ / yadi tåcyate iyatàpyàdareõa kimiti kopaü na mu¤casi, tatkiü kriyate kañhorasvabhàvaü strãcetaþ / strãti hi premàdyayogàdvastuvi÷eùamàtrametat; tasya caiùa svabhàvaþ, àtmani caitatsukumàrahçdayà yoùita iti na kiü¤cidvajrasàràdhikamàsàü hçdayaü yadevaüvidhavçttàntasàkùàtkàre 'pi sahasradhà na dalati / upacàrairiti / dàkùiõyaprayuktaiþ / anunayeùviti bahuvacanenavàraü vàramasya bahuvallabhasyeyameva sthitiriti saubhàgyàti÷aya uktaþ / evameùa vyaïgyàrthasàlo vàcyaü bhåùayati / tattuvàcyaü bhåùitaü sadãrùyàvipralambhàïgatvametãti / yastu triùvapi ÷lokeùu pratãyamànasyaiva rasàïgatvaü vyàcaùñe sma / sa devaü vikrãya tadyàtrotsavamakàrùãta / evaü hi vyaïgyasya yà guõãbhåtatà prakçtà saiva samålaü truñyet / rasàdivyatiriktasya hi vyaïgyasya rasàïgabhàvayogitvameva bàlapriyà patitamiti bhåtanirde÷ena vyaïgyamàha--gata ityàdi / kañhoramityàdikaü vivariùyannàha-yadãtyàdi / mu¤casãtyasyànantaramitãti ÷eùaþ / ityucyate yadãti sambandhaþ / tat tarhi / strãti tadenaü vyaïgyamàha--premàdãti / strãti hyetaditi sambandhaþ / eùa iti / kañhorahçdayatvamityarthaþ / evaü bodhanãyaü prati vyaïgyamuktvà ràdhagataü vyaïgyamàha--àtmanãtyàdi / àtmani caitaditi / vakùyamàõaü ràdhagataü vyaïgyamityarthaþ / itãti / ityetadityarthaþ / na ki¤ciditi / aparamàrthamityarthaþ / uktasya vyaïgyajàtasya vàcyaü prati tasya rasaü prati càïgabhàvamàha--evamityàdi / vyàkhyànàntaramanuvadati--yastvityàdi / pratãyamànasyaiveti / evakàreõa pratãyamànopaskçtasya vàcyàrthasya vyavacchedaþ / vyàcaùñe smeti / vyàkhyàturasyàyamà÷ayaþ- yasya hi mukhyaü pràdhànaü taü pratyevaü guõãbhàvo 'nyàyyaþ rasasyaiva ca tatpràdhànyamiti nedaü vyàkhyànaü sàdhãyaityupahàsoktyà dar÷ayati--sa devamityàdi / yathà ka÷cinnirdhanatayà devaü vikrãya dhanaü sampàdya tadyàtrotsavaü kartumàrabhate, tathà guõãbhåtavyaïgyopapàdanàya pravçttastadvirodhinaü ka¤citprakàramà÷rita iti mahattaramasya kau÷alamityupahàsaþ / etadeti kathaü truñyedityata àha--rasàdãtyàdi / rasàdivyatiriktasya vyaïgyasya vastvalaïkàràtmakasya / rasàïgetyàdi / vyaïgyaikasvabhàvasya rasàdestàvatsvata eva pràdhànyaü, tadvayatiriktasya tu tadaïgatvenetyatastasya tadaïgatve pràdhànyamevàpatati, na tu guõatvamityarthaþ / evaü sthite ca 'nyakkàro hyayameva' ityàdi÷lokanirdiùñànàü padànàü vyaïgyavi÷iùñavàcyapratipàdane 'pyetadvàkyàrthãbhåtarasàpekùayà vya¤jakatvamuktam / na teùàü padànàmarthàntarasaükramitavàcyadhvanibhramo vidhàtavyaþ, vivakùitavàcyatvàtteùàm / teùu hi vyaïgyavi÷iùñatvaü vàcyasya pratãyate na tu vyaïgyaråpapariõatatvam / tasmàdvàkyaü tatra dhvaniþ, padàni tu guõãbhåtavyaïgyàni / na ca kevalaü guõãbhåtavyaïgyànyeva padànyalakùyakramavyaïgyadhvanervya¤jakàni yàvadarthàntarasaükramitavàcyàni dhvaniprabhedaråpàõyapi / yathàtraiva ÷loke ràvaõa ityasya prabhedàntararåpavya¤jakatvam / yatra tu vàkye rasàditàtparye nàsti guõãbhåtavyaïgyaiþ padairudbhàsite 'pi tatra guõãbhåtavyaïgyataiva samudàyadharmaþ / yathà-- ràjànamapi sevante viùamamapyupayu¤jate / ramante ca saha strãbhiþ ku÷alàþ khalu mànavàþ // locanam pràdhànyaü nànyatki¤cidityalaü pårvavaü÷yaiþ saha vivàdena / evaü sthita iti / anantaroktena prakàrema dhvaniguõãbhåtavyaïgyayorvibhàge sthite satãtyarthaþ / kàrikàgatamapi÷abdaü vyàkhyàtumàha--na ceti / eùa ca ÷lokaþ pårvameva vyàkhyàta iti na punarlikhyate / yatra tviti / yadyapi càtra viùayanirvedàtmaka÷àntarasapratãtirasti, tathàpi camatkàro 'yaü vàcyaniùñha eva / vyaïgyaü tvasambhàvyatvaviparãtakàritvàdi bàlapriyà ato vàcyaü pratyeva guõãbhàvo vaktavya iti bhàvaþ / vçttau--'padànàm' ityàdi / vyaïgyàrthàþ pårvamuktàþ / 'vàkyàrthãbhåtarase'ti / raudrarasetyarthaþ / prasaïgàdàha---'na teùàm' ityàdi / 'na ca kevala'mityàdigranthasyotsåtratva÷aïkàü parihartumàha locane--kàriketyàdi / api÷abdaü guõãbhåtavyaïgyo 'pãtyapi÷abdam / vyàkhyàtumiti / api ÷abdo 'nuktasamuccàyaka iti bhàvaþ / nanu ràjànamityàdau kathaü rasàditàtparyàbhàvaþ / ràjasevàdivyavahàropalakùitasya viùopabhogatulyasya sarvasyàpi laukikavyavahàrasya viùayavairasyàpàdakatayà ÷àntarasavya¤jakatvàditi ÷aïkàmanådya pariharati--yadyapãtyàdi / ayamiti / sahçdayairanubhåyamàna ityarthaþ / vàcyàrthaniùñha iti / yato ràjàderapi sevàdikaü kurvanti, tato mànavàþ ku÷alàþ salviti vàcyàrthaprayukta ityarthaþ / ityàdau / vàcyavyaïgyayoþ pràdhànyàpràdhànyaviveke paraþ prayatno vidhàtavyaþ, yena dhvanirguõãbhåtavyaïgyayoralaïkàràõàü càsaïkãrõe viùayaþ suj¤àto bhavati / anyathà tu prasiddhàlaïkàraviùaya eva vyàmohaþ pravartate / yathà--- locanam tasyaivànuyayi, taccàpi÷abdàbhyàmubhayato yojitàbhyàü ca÷abdena sthànatrayayojitena khalu÷abdena cobhayato yojitena mànava÷abdena spçùñameveti guõãbhåtam / vivekadar÷anà ceyaü na nirupayogãti dar÷ayati--vàcyavyaïgyayoriti / alaïkàràõàü ceti / yatra vyaïgyaü nàstyeva tatra teùàü ÷uddhànàü pràdhànyam / anyathàtviti / yadi prayatnavatà na bhåyata ityarthaþ / vyaïgyaprakàrastu yo mayà pårvamutprekùitastasyàsaüdigdhameva vyàmohasthànatvamityevakàràbhipràyaþ / bàlapriyà evakàrema ÷àntarasaniùñhatvavyacchedaþ / nanu tathàpyatra ràjasevàderasambhàvyatvàdikaü vyajyate / tata eva ca camatkàra ityata àha--vyaïgyantvityàdi / viparãteti / uddiùñaphalaviparãtaphaletyarthaþ / tasyaiveti / vàcyasyaivetyarthaþ anuyàyãti / aïgabhityarthaþ / tadeva hetupradar÷anenopapàdayati--taccetyàdi / tacca spçùñameveti sambandhaþ / ubhayato yojitàbhyàmiti / ràjànamapi sevante api viùamapi upabhu¤jate api iti karmaõà kriyayà ca yojitàbhyàmityarthaþ / ràjà tàvatkarmamåto yo durupasarpavastuùu mårdhàbhiùiktaþ / sevàkriyàyà kùaõe kùaõe sulabhàpàyatayà samàhitamatibhirapi duranuùñheyà / evamanyatràpi bodhyam / sthànatrayayojitena ca÷abdeneti / eko dyotako bahuùvantya iti nyàyàdramante ceti cakàrasya samuccayàrthakasya kriyàtrayeõa yojanetyarthaþ / ubhayato yojitena khalu÷abdeneti / khalu÷abdaþ ku÷ala÷abdena mànava÷abdena ca yojanãya ityarthaþ / mànava÷abdena ceti yojanà / spçùñamiti / ki¤citprakà÷itamityarthaþ / itãti hetai / alaïkàràõàmasaïkãrõo viùayaþ ka ityatràha--yatretyàdi / teùàmiti / alaïkàràõàmityarthaþ / prasiddhàlaïkàraviùaya evetyevakàreõa kimuta vyaïgyaviùaya ityartho dar÷ita ityàha--vyaïgyaprakàrastvityàdi / utprekùitaþ utprekùya dar÷itaþ / vyamohasthàtatvaü vyamohaviùayatvam / udàhçta÷lokagatànàü padànàü vyaïgyaü dar÷ayati--draviõetyàdi / draviõa÷abdeneti / làvaõye draviõatvàropeõetyarthaþ / uktamiti / làvaõyasya vya¤jitamityarthaþ / vidita ityanuktvà gaõita ityuktyà vyaïgyamàha--cireõetyàdi / tatreti / tathàvidhe vyaya ityarthaþ / ananteti / anantenànavadhinà kàlena yannirmàõaü tanvãtanunirmàõaü tatkàriõo 'pãtyarthaþ / làvaõyadraviõavyayo na gaõitaþ kle÷o mahàn svãkçtaþ svacchandasya sukhaü janasya vasataþ cintànalo dãpitaþ / eùàpi svayameva tulparamaõàbhàvàdvaràkã hatà ko 'rtha÷cetasi vedhasà vinihitastanvyàstanuü tanvatà // ityatra vyàjastutiralaïkàra iti vyàkhyàyi kenacittanna cuturastram; yato 'syàbhidheyasyaitadalaïkàrasvaråpamàtraparyavasàyitve na su÷liùñatà / yato na tàvadayaü ràgiõaþ kasyacidvikalpaþ / tasya 'eùàpi svayameva tulyaramaõàbhàvàdvaràkã hatà' ityevaüvidhoktyanupapatteþ / nàpi nãràgasya; locanam draviõa÷abdena sarvasvapràyatvamanekasvakçtyopagitvamuktam / gaõita iti / cireõa hi yo vyayaþ sampadyate na tu vidyudiva jhañiti tatràva÷yaü gaõanayà bhavitavyam / anantakàlanirmàõakàriõo 'pi tu vidherna vivekale÷o 'pyudabhåditi paramasyàprekùàvattvam / ata evàha--kle÷o mahàniti / svacchandasyeti / vi÷çïkhalasyetyarthaþ / eùàpãti / yatsvayaü nirmãyate tadeva ca nihanyata iti mahadvai÷asamapi÷abdena vakàreõa coktam / ko 'rtha iti / na svàtmano na lokasya na nirmitasyetyarthaþ / tasyeti / ràgiõo hi varàkã hateti kçpaõatàliïgitamamaïgalopahataü cànuvitaü vacanam / tulyaramaõàbhàvàditi bàlapriyà nodabhåditi / tadagaõanayeti bhàvaþ / asya vidheþ / aprekùàvattvam avimç÷yakàritvam / uktamityanuùaïgaþ / nirmàõajhàñityàbhàvavivakùàyàü gamakamàha--ata evetyàdi / pàdatrayoktànaü trayàõàmekena yogyo na ka÷cidartho niråpyamàõo dç÷yata ityàha--na svàtmana ityàdi / artha ityanuùajyate / vçttau 'vyàjastutiralaïkàra' iti / nindàdvàrà nàyikàyàþ stuteþ pratãteriti bhàvaþ / 'na su÷liùñate'ti / suùñhu saïgatvaü na bhavatãtyarthaþ / atra hetumàha--'yata' ityàdi / 'ayam' iti / ÷lokokta ityarthaþ / 'vikalpaþ' vividhakalpanàviùayaþ / netyatra hetumàha--'tasye'tyàdi / kathaü ràgiõastathàvithadhoktyanupapattirityata upapàdayati locane--ràgiõo hãtyàdi / varàkãti kçpaõatàliïgitaü hatetyamaïgalopahataü ca vacanaü ràgiõo hyanucitamiti sambandhaþ / ràgã hi tannimagnacittavçttitayà tàmeva bahumanyamànastadråpasuùamàsudhàmàsvàdayan kathaïkàraü tasyàþ ÷ocyatvamamaïglatvaü ca paryàlocayediti bhàvaþ / tulyaramaõàbhàvàditãti / ràgiõo vacanamityanuùaïgaþ / svàtmanãti / svàtmani locanam svàtmanyatyantamanucitam / àtmanyapi tadråpàsambhàvanàyàü ràgatàyàü ca pa÷upràyatvaü syàt / nanu ca ràgiõo 'pi kuta÷citkàraõàtparigçhãtakatipayakàlavratasya và ràvaõapràyasya và sãtàdiviùaye duùyantapràyasya vànirj¤àtajàtivi÷eùe ÷akuntalàdau kimiyaü svasaubhàgyàbhimànagarbhà tatstutigarbhà coktirna bhavati / vãtaràgasya và anàdakàlàbhyastaràgavàsanàvàsitatayà madhyasthatvenàpi tàü vastutastathà pa÷yato neyamuktiþ na saübhàvyà / na hi vãtaràgo viparyastàn bhàvàn pa÷yati / na hyasya vãõàkvaõitaü kàkarañitakalpaü pratibhàti / tasmàtprastutànusàreõobhayasyàpãyamuktirupapadyate / aprastutapra÷aüsàyàmapi hyaprastutaþ sambhavannevàrtho vaktavyaþ, nahi tejasãtthamaprastutapra÷aüsà sambhavati--aho bàlapriyà sati, yadvà--svàtmaviùayakamityarthaþ / atyantamanucitamiti / kàmamastu svàtmavyatiriktajanàpekùayà tulyaramaõàbhàvasya sambhàvanà svàtmàpekùayàpi tatsambhàvanà na yuktetyatastadvacanamatyantànucitamityarthaþ / kuto / óanaucityamityata àha--àtmanyapãtyàdi / tadråpàsambhàvanàyàmiti / tadanuråpasaundaryasya sambhàvanàyà abhàve satãtyarthaþ / tulyaramaõatvasambhàvanàyà abhàve satãtyartho và / ràgitàyàü tadràgitve sati / ÷lokasyàsya prabandhàntargatatve yathà prakaraõànuguõàrthaparikalpanaü, tathà pradar÷ya na cetyàdigranthamavatàrayati--nanu cetyàdi / ràgiõo 'pãyamuktiþ kinna bhavatãti sambandhaþ, bhavatyevetyarthaþ / nanu tadabhàva ukta evetyata àha--kuta÷cidityàdi / svàsaubhàgyàbhimànagarbheti / tulyaramaõàbhàvàditi tu svavyatiriktajanàpekùayeti bhàvaþ / ràgijanoktitvamupapàdya vãtaràgauktitvamatpapàdayati--vãtetyàdi / vãtaràgasya và iyamuktina na sambhàvyeti sambandhathaþ, sambhàvyaivetyarthaþ / atra hetumàha--anàdãtyàdi / tathà pa÷yataþ nirati÷ayalàvaõyàdiguõa÷àlitayà pa÷yataþ / tathà dar÷anàcca pårvaràgavàsanàva÷àt tathàvidhoktiþ sambhavatyevetyarthaþ / vastutastathà pa÷yata ityetadupapàdayati--na hãtyàdi / nigamayati--tasmàditi / ubhayasya ràgiõo vãtaràgasya ca / uktameva draóhayitumàha--aprastutetyàdi / sambhavannevàprastuto 'rtho vaktavya iti sambandhaþ / vyatirekapradar÷anenoktameva sàdhayati--na hãtyacàdi / tejasi prastutatejoviùaye / vi÷eùamàha--setyàdi / sà aprastutapra÷aüsà / prastutaparatayà prastutàrthatàtparyakatayà / itãti hetau / atreti / làvaõyetyàdàvityarthaþ / nàsambhava iti / abhidheyasyeti ÷eùaþ / kintåktarãtyà sambhavo 'stãti bhàvaþ / vçttau--'aprastutapra÷aüse'ti / sàråpyanibandhanàprastutapra÷aüsetyarthaþ / 'guõãbhåtàtmane'ti / upàyabhåtenetyarthaþ / atra vyaïgyopaskçtasya vàcyàrthasyaiva pràdhànyamityato 'prastutapra÷aüsàlaïkàra iti bodhyam / tasyaivaüvidhàvikalpaparihàraikavyàpàratvàt / na càyaü ÷lokaþ kvacitprabandha iti ÷råyate, yena tatprakaraõànugatàrthatàsya parikalpayate / tasmàdaprastutapra÷aüseyam / yasmàdanena vàcyena guõãbhåtàtmanà nissàmànyaguõàvalopàdhmàtasya nijamàhimotkarùajanitasamatsarajanajvarasya vi÷eùaj¤amàtmano na ka¤cidevàparaü pa÷yataþ paridevitametaditi prakà÷yate / tathà càyaü dharmakãrteþ ÷loka iti prasiddhiþ / sambhàvyate ca tasyaiva / yasmàt-- anadhyavasitàvagàhanamanalpadhã÷aktinà- pyadçùñaparamàrthatattvamadhikàbhiyogairapi / locanam dhikte kàrùõyamiti sà paraü prastutaparatayeti nàtràsambhava ityà÷aïkyàha--na ceti / nissàmànyeti nijamahimeti vi÷eùaj¤amiti paridevitamityetai÷caturbhirvàkyakhaõóaiþ krameõa pàdacatuùñayasya tàtparyaü vyàkhyàtam / nanvatràpi kiü pramàõamityà÷aïkyàha--tathà ceti / nanu kimiyatetyà÷aïkya tadà÷ayena nirvivàdatadãya÷lokàrpitenàsyà÷ayaü saüvàdayati--sambhàvyata iti / avagàhanamadhyavasitamapi na yatra àstàü tasya sampàdanam / bàlapriyà locane--krameõeti / nissàmànyaguõetyanena làvaõyetyàdyapàdatàtparyàrtha uktaþ, evaüvadato hyalokasàmànyaguõagaõapårõatvàdaho / ahamiti mahãyànavalepaþ parisphuñaü gamyata iti bhàvaþ / atràpãti / aprastutapra÷aüsàpakùe 'pãtyarthaþ / vçttau--'tathàce'tyàdi / cakàro hetau / yato 'yaü dharmakãrteþ ÷loka iti prasiddhiratastathàpårvoktàrthaka ityarthaþ / vini÷cayavçttyante sthito 'yaü ÷loka iti prasiddhiratastathàpårvoktàrthaka ityarthaþ / vini÷cayavçttyante sthito 'yaü ÷loka iti ÷råyate / locane--kimityàdi / iyateti / dharmakãrteþ ÷loka ityetàvatetyarthaþ / tadà÷ayena dharmakãrterà÷ayena / nirvivàdeti / prakçtodàharaõe hi vivàdo vyàjastutyaprastutapra÷aüsàviùayo na vakùyamàõatadãya÷loka iti bhàvaþ / asyeti / làvaõyetyàdiprakçta÷lokasyetyarthaþ / saüvàdayatãti / ayaü bhàvaþ--yo yasyà÷ayo 'nyatra suspaùñapratipattikassa eva sambhavan anyatràparisphuñapratãtike viùaye 'pyadhyavasàtumucita ityato vàkya÷eùanyàyànusàreõàtràprastutapra÷aüsàvadhàraõasiddhiriti / vçttau--'sambhàvyate ca tasyaive'ti / ÷loko 'yaü dharmakãrtisambandhitvenaivànumãyate cetyarthaþ / atra hetumàha--'yasmàda'tyàdi / 'anadhyavasite'ti / anadhyavasitaü sudhãbhirna sampipàdayiùitamavagàhanamavabodhaþ, payaþpakùe yadà dànàyàntaþ prave÷o yasya tat / analpà dhã÷aktirbuddhisàmarthyaü yasya tenàpyanyena kenacit kartrà / adhikairabhiyogaiþ prayatnairapi / adçùñàniparamàrthatattvàni yatra / yadgatànyutkçùñàrthatattvànyadçùñapårvàõãtyarthaþ / payaþpakùe tvetallocane vivçtam--alabdhetyàdi ca / mataü mama jagatyalabdhasadç÷apratigràhakaü prayàsyati payonidheþ paya iva svadehe jàràm // ityanenàpi ÷lokenaivaüvidho 'bhipràyaþ prakà÷ita eva / locanam paramaü yadarthatattvaü kaustubhàdibhyo 'pyuttamam, alabdhaü prayatnaparãkùitamapi na pràptaü sadç÷aü yasya tathàbhåtaü pratigràhamekaiko gràho jalacaraþ pràõã airàvatoccaiþ÷ravodhanvantaripràyo yatra tadalabdhasadç÷apratigràhakam / evaüvidha iti / paridevitaviùaya ityarthaþ / iyati càrthe aprastutapra÷aüsopamàlakùaõamalaïkàradvayam / anantaraü tu svàtmani vismayadhàmatayàdbhute vi÷ràntiþ / parasya bàlapriyà evaü bhåtaü mama mataü matapratipàdako granthaþ / alabdhaþ sadç÷aþ svatulyaþ pratigràhako 'nyàn pratibodhayità svayaü bo / ca yasya tathàvidhaü sat / svadehe jaràü prayàsyati jãrõaü bhaviùyati / anadhyavasitamityanena kaimutyena labdhamarthamàha locane--àstàmityàdi / tasyeti / avagàhanasyetyarthaþ / paramamityasya vivaraõam--kaustubhàdibhyo 'pyuttamaü yadarthatattvamiti / adçùñaü paramaü yasmàttathàvidhamarthatattvaü kaustubhàdiü yatra tat / yadgatàrthatattvàduttamamanyatràdçùñamityartha iti bhàvaþ / làbhaniùedhena tadupàyànveùaõaü sidhyatãtyà÷ayenàha--prayatnetyàdi / sadç÷amiti / vastviti ÷eùaþ / tathàbhåtaü pratigràhamiti / pratigràhamiti vãpsàyàmavyayãbhàvaþ / 'avyayãbhàva÷ce'ti napuüsakatvam / pratãtyasya vivaraõam--ekaika iti / gràha÷abda÷catra na mukhyàrthakaþ, kintu jalacarapràõitvaguõayogenàrthàntaravartãtyàha--jalacara ityàdi / yadgatairàvaõàdijalacarasadç÷aü vastvanyatra labdhamityarthaþ / iyati càrtha iti / ukte ÷lokadvayavàcyàrthe ityarthaþ / aprastutetyàdi / làvaõyetyàdàvaprastutapra÷aüsà anadhyavasitetyàdàvupameti tadàtmakàlaïkàradvayamityarthaþ / anantarantviti / uktàlaïkàrasundaravàcyàrthapratãtyuttarakàlamityarthaþ / svàtmanãti / vaktà dharmakãrtiratra svàtma÷abdàrthaþ / vismayeti / vismayaviùayatvenetyarthaþ / làvaõyetyàdau svasya lokaguõagaõapårõatvapratipàdanenànadhyavasitetyàdau tàdçïmatapravartakatvapratapàdanena càtmano vi÷vottaratvapratyàyanàttatpadya÷roturàtmaviùayakavismayajananàditi bhàvaþ / yadvà--vismayadhàmatayeti / vismayà÷rayatvenetyarthaþ / tattacchalokena piratipàditàyàstathàvidhasya svasya svamatasya ca tathàvidha÷ocyàvasthàyàþ svapne 'pyasambhàvyàyàþ sambhavàt svasya vismayaþ / adbhute vi÷ràntiriti / sahçdayànàü tadvismayacarvaõayeti bhàvaþ / anadhyavavasitetyàdi÷lokasya vãrarase 'pi vi÷ràntimàha--paresya cetyàdi / aprastutapra÷aüsàyàü ca yadvàcyaü tasya kadàcidvivakùitatvaü, kadàcidavivàkùitatvaü, kadàcidvivakùitàvivakùitatvamiti trayã bandhacchàyà / tatra vivakùitatvaü yathà-- paràrthe yaþ pãóàmanubhavati bhaïge 'pi madhuro yadãyaþ sarveùàmiha khalu vikàro 'pyabhimataþ / na sampràpto vçrddhi yadi sa bhç÷amakùetrapatitaþ kimikùordeùo 'sau na punaraguõàyà marubhuvaþ // yathà và mamaiva--- amã ye dç÷yaneti nanu subhagaråpàþ saphalatà bhavatyeùàü yasya kùaõamupagatànàü viùayatàm / locanam ca ÷rotçjanasyàtyàdaràspadatayà prayatnagràhyatayà cotsàhajananenaivaübhåtamatyantopàdeyaü satkatipayasamucitajanànugràhakaü kçtamiti svàtmani ku÷alakàritàpradar÷anayà dharmavãraspar÷anena vãrarase vi÷ràntiriti mantavyam anyathà paridevitamàtreõa kiü kçtaü syàt / aprekùàpårmakàratvamàtmanyàveditaü cetkiü tataþ svàrthaparàrthàsambhavàdityalaü bahunà / nanu yathàsthitasyàrthasyàsaïgatau bhavatvaprastutapra÷aüsà, iha tu saïgatirastyevetyà÷aïkya saïgatàvapi bhavatyevaiùeti dar÷ayitumupakramate---aprastuteti / nanviti / yairidaü jagadbhåùitamityarthaþ / yasya cakùuùo viùayatàü kùaõaü gatànàmeùàü saphalatà bhavati tadidaü bàlapriyà ÷rotçjanasyotsàhajanane hetudvayam--atyàdaretyàdi / matasyeti / ÷eùaþ / utsàheti / matagrahaviùayakotsàhetyarthaþ / evaübhåtamityàdi / matamiti ÷eùaþ / ku÷alakàriteti / sanmatanirmàõaråpasatkarmakàritetyarthaþ / anyatheti / rasavi÷ràntyabhàva ityarthaþ / paridevitamàtreõeti / màtra÷abdenapårvoktavi÷ràntisthalaparyavasànavyavacchedaþ / nanvaprekùàpårvakatvamàtmano 'nena dar÷itaü svaviùayaparidevitasya sarvatra tadàvedakatvàditi na ki¤citkaratvaviraha ityà÷aïkya pariharati--aprekùetyàdi / nanvaprastutapra÷aüsàyàmityàdigranthasya kà saügatirityataþ pràsaïgikã seti dar÷ayannavatàrayati--nanvityàdi / yathàsthitasyàrthasyeti / yathà÷rutavàcyàrthasyetyarthaþ / asaïgatau asambhave / iha tviti / làvaõyetyàdau tvityarthaþ / saïgatiriti / vàcyàrthasya sambhava ityarthaþ / saca pårvoktarãtyà bodhyaþ / vçttau 'aprastutapra÷aüsàyà'miti / niràloke loke kathamidamaho cakùuradhunà samaü jàtaü sarvairna samamathavànyairavayavaiþ // anayorhi dvayoþ ÷lokayorikùucakùuùã vivakùitasvaråpe eva na ca prastute / mahàguõasyàviùayapatitatvàdapràptaparabhàgasya kasyacitsvaråpamupavarõayituü dvayorapi ÷lokayostàtparyeõa prastutatvàt / avivakùitatvaü yathà-- kastvaü bhoþ kathayàmi daivahatakaü màü viddhi ÷àkhoñakaü vairàgyàdiva vakùi, sàdhu viditaü kasmàdidaü kathyate / locanam cakùuriti sambandhaþ / àloko viveko 'pi / na samamiti / hasto hi paraspar÷àdànàdàvapyupayogã / avayavairiti / atitucchapràyairityarthaþ / apràptaþ para utkçùño bhàgo 'rthalàbhàtmakaþ svaråpaprathanalakùaõo và yena tasya / kathayàmãtyàdipratyuktiþ / anena padenedamàha--akathanãyametat ÷råyamàõaü hi nirvedàya bhavati, tathàpi tu yadi nirbandhastatkathayàmi vairàgyàditi / kàkvà devahatakamityàdinà ca såcitaü te vairàgyamiti bàlapriyà aprastutàrthavarõanasthala ityarthaþ / 'vivakùitatvam' iti / tasyetyanuùaïgaþ / 'paràrtha' iti / pãóà nàmàkùau niùpãóanaü satpuruùe tu kle÷aþ / evaü bhaïgo granthitroñanaü dhanàbhàvanimittako viplava÷ca / màdhuryaü rasavi÷eùo 'nulbaõatva¤ca / vikàra÷÷arkaràdi÷cittavikàra÷ca / na hi satpuruùàþ krodhàdyavasthàyàmapyasevyàþ / akùetramåùarasthànaü nirvivekaprabhvàdisthànaü ca / 'kim' ityàdi / marubhuva eva doùa iti bhàvaþ / 'amã'ti / ye ityasya pratinirde÷aþ--'eùàm' iti 'yasyetyasyedam' iti ca / nanu subhagaråpà ityetadvivçõoti locane--yairityàdi / viveko 'pãtyapi÷abdena prakà÷aråpàrthasya saïgrahaþ sàmyàbhàve vivakùitaü hetuü dar÷ayati--hastà hãtyàdi / idamupalakùaõaü, caraõàdikaü hi gamanàdyupayogi / vyaïgyàrthamàha--atituccheti / bhàga÷abdena dhanàdilàbhaþ kãrtiprasaralàbho và gràhyo dvayorapi bhajanãyatvena bhàga÷abdavàcyatvàdityàha--arthalàbhaityàdi / aneneti / kathayàmãtyanenetyarthaþ / àha vya¤jayati / akathanãyatve hetumàha--÷råyamàõamityàdi / ÷råyamàõaü na tu ÷ravaõottaramevetyati÷ayitanirvedahetutvaü ÷ravaõasya dyotayituü ÷atçpratyena nirde÷aþ / vairàgyàdiva vakùãtyatreva÷abdaþ pratãtau,tvaü vairàgyàdvadasãti j¤àyata ityarthaþ / madãyaü vairàgyaü kena j¤àtamityata àha--kàkvetyàdi / kàkvà ÷okasåcakadhvanivikàrayàvat / vàmenàtra vañastamadhvagajanaþ sarvàtmanà sevata na cchàyàpi paropakàrakariõã màrgasthitasyàpi me // na hi vçkùavi÷eùeõa sahoktipratyuktã sambhavata ityavivakùitàbhidheyenaivànena ÷lokena samçddhàsatpuruùasamãpavartino nirdhanasya kasyacinmanasvinaþ paridevitaü tàtparyeõa vàkyarthãkçtamiti pratãyate / vivakùitatvàvivakùitatvaü yathà--- uppahajààeü asohiõãeü phalakusumapattarahaàe / verãeü vaiü dento pàmara ho ohasijjihasi // locanam sàdhuviditamityuttaram / kasmàditi vairàgye hetupra÷naþ / idaü kathyata ityàdisanirvedasmaraõopakramaü kathaïkathamapi niråpaõãyatayottaram / vàmeneti / anucitena kulàdinopalakùita ityartha- / vaña iti / cchàyàmàtrakaõàdeva phaladànàdi÷ånyàduddhurakandhara ityarthaþ / chàyàpãti / ÷àkhoñako hi sma÷ànàgnijvàlàlãóhalatàpallavàdistaruvi÷eùaõa / atràvivakùàyàü hetumàha--na hãti / samçddho yo 'satpuruùaþ / 'samçddhasatpuruùa' bàlapriyà idaü kathyata iti kathanapratij¤àbhipràyàmàha--sanirvedetyàdi / smçtiviùayavastuno nirvedapradatvàtsmaraõasahabhàvã nirveda iti sanirvedatvaü smaraõasya / niråpaõãyatayeti / niråpaõamucitavacanaparyàlocanam / uttaramiti / idaü kathyata ityàdãtyasyànena sambandhaþ / vàmenetyetat prastutàrthe yojayati--anucitenetyàdi / vaña÷abdenàrtha÷aktibalena gamyamarthamàha--chàyetyàdi / ÷ånyàditi / karaõàdityasya vi÷eùaõam / atranti / kastvamityàdyudàharaõa ityarthaþ / vçttau--'utpathe'ti / he pàmara tathàbhåtàyà badaryàþ vçti dadàttvaü janairapahasiùyasa ityanvayaþ / badarã vçkùavi÷eùaþ / "pràcãnàü pràntato vçtti"rityamaraþ / sambhavãtyasyànantaraü na càsambhavãti ca kvacit atra hi vàcyàratho nàtyantaü sambhavã nà casambhavã / tasmàdvàcyavyaïgyayoþ pràdhànyàpràdhànye yatnato niråpaõãye / _________________________________________________________ pradhàna-guõa-bhàvàbhyàü vyaïgyasyaivaü vyavasthite / kàvye ubhe tato 'nyad yat tac citram abhidhãyate // DhvK_3.41 // citraü ÷abdàrtha-bhedena dvividhaü ca vyavasthitam / tatra kiücic chabda-citraü vàcya-citram ataþ param // DhvK_3.42 // __________ pradhànaguõaphabhàvàbhyàü vyaïgyasyaivaü vyavasthite / kàvye ubhe to 'nyadyatta¤citramabhidhãyate // 41 // citraü ÷abdàrthabhedena dvividhaü ca vyavasthitam / tatra ki¤cicchabdacitraü vàcyacitramataþ param // 42 // / locanam iti pàñhe samçddhena çddhimàtreõa sàtpuruùo na tu guõàdineti vyàkhyeyam / nàtyantamiti / vàcyabhàvaniyamo nàsti nàstãti na ÷akyaü vaktuü, vyaïgyasyàpi bhàvàditi tàtparyam / tathà hi utpathajàtàyà iti na tathàkulodbhåtàyàþ / a÷obhanàyà iti làvaõyarahitàyàþ / phalakusumapatrrarahitàyà ityevambhåtàpi kàcitputriõã và bhràtràdipakùaparipårvatayà sambandhivargapoùità và parirakùyate / badaryà vçttiü dadatpàmara bhoþ, hasiùyase sarvalokairiti bhàvaþ / evamaprastutapra÷aüsàü prasaïgato niråpya prakçtameva yanniråpaõãyaü tadupa saüharati--tasmàditi / aprastutapra÷aüsàyàmapi làvaõyetyatra ÷loke yasmàdyvàmoho loksya dçùñastato hetorityarthaþ // 40 // evaü vyaïgyasvaråpaü niråpya sarvathà yattacchånyaü tatra kà vàrteti niråpayitumàha--pradhànetyàdinà / kàrikàdvayena / ÷abdacitramiti / yamakacakrabandhàdicitratayà bàlapriyà granthe pàñhaþ / vàcyàrtha ityàdigranthaü tàtparyato vivçõoti locane--vàcyabhàvaniyamo nàstãti / vàcyàrthasya sambhavaniyamo nàstãtyarthaþ / nàstãti na ÷akyaü vaktumiti / vàcyàrtho na bhambhavatãti vaktuü ca na ÷akyamityarthaþ / bhàvàt sattvàt / vyaïgyamarthamàha--na tathetyàdi / phaletyàdeþ putrasahodaràdirahitàyà iti / vçtimityasya rakùàmiti ca vyaïgyamarthamabhisandhàyàha--evaübhåtàpãtyàdi / evaü bhåtàpi akulãnà làvaõyàdiguõarahità ca bhavantyapi / parirakùyata iti / janeneti ÷eùaþ / iyaü tu putràdirahità ca ato 'syà rakùàü kurvaüstvaü parihàsàspadaü bhaviùyasãtyarthaþ / chàyàü dar÷ayannàha--badaryà ityàdi / tasmàdityanena vivakùitaü hetuü vivçõoti--aprastutapra÷aüsàyàmapãtyàdi // 40 // pårvottaragranthayoþ saïgatiü dar÷ayannuttaragranthamavatàrayati--evamityàti / tacchånyamiti / vyaïgya÷ånyamityarthaþ / kà vàrteti / ko vyavahàra ityarthaþ / kàrikàdvayenàhetyanvayaþ / vibhàgapradar÷anamàtreõa siddhe ÷abdacitraü vàcyacitramiti sama÷ãrùikayà vyaïgyasyàrthasya pràdhànye dhvanisaüj¤itakàvyaprakàraþ guõabhàge tu guõãbhåtavyaïgyatà / tato 'nyadrasabhàvàditàtparyarahitaü vyaïgyàrthavi÷eùaprakà÷ana÷akti÷ånyaü ca kàvyaü kevalavàcyavàcakavaicitryamàtrà÷rayeõopanibaddhamàlekhyaprakhyaü yadàbhàsate taccitram / na tanmukhyaïkàvyam / kàvyànukàro hyasau / tatra ki¤cicchabdacitraü yathà duùkarayamakàdi / vàcyacitraü tataþ ÷abdacitràdanyadvyaïgyàrthasaüspar÷arahitaü pràdhànyena vàkyarthatayà sthitaü rasàditàtparyarahitamutprekùàdi / atha kimidaü citraü nàma? yatra na pratãyamànàrthasaüspar÷aþ / pratãyamàno hyarthastribhedaþ pràkpradar÷itaþ / tatra yatra vastvalaïgàràntaraü và vyaïgyaü nàsti sa nàma citrasya kalpayatàü viùayaþ / yatra tu rasàdãnàmavaliùayatvaü sa kàvyaprakàro na sambhavatyeva / yasmàdavastusaüspar÷ità kàvyasya nopapadyate / vastu ca sarvameva jagadgatamava÷yaü kasyacidrasasya bhàvasya vàïgtvaü pratipadyate antato vibhàvatvena / cittavçttivi÷eùà hi rasàdayaþ, na ca tadasti vastu ki¤cidyanna cittavçttivi÷eùamupajanayati tadanutpàdane và locanam prasiddhameva tattulyamevàrthacitraü mantavyamiti bhàvaþ / àlekhyaprakhyamiti / rasàdijãvarahitaü mukhyapratikçtiråpaü cetyarthaþ / atha kimidamiti àkùepe vakùyamàõa à÷ayaþ / atrottaram--yatra neti / àkùeptà svàbhipràyaü dar÷ayati--pratãyamàna iti / avastusaüspar÷iteti / kacañatapàdivannirthakatvaü da÷adàóimàdivadasaübaddhàrthatvaü vetyarthaþ / bàlapriyà saüj¤àkaraõasyàbhipràyamàha--yamaketyàdi / bandhàdãti bhinnaü padam / prasiddhameveti / yamakàderakùarasannive÷avi÷eùaråpatvàttasya citratvamalaïkàravidbhirnni÷citamevetyarthaþ / kinnibandhanamàlekhyaprakhyatvamitta àha--rasàdãti / mukhyetyàdi / guõàlaïkàrakçtasaundarya÷àlitvena dhvaneranukçtiråpaü cetyarthaþ / kimidamityàkùepe hetuü dar÷ayati--vakùyamàõa iti / avastusaüspar÷itetyetaddvedhà vivçõoti--kacañatapàdãtyàdi / màbhåditi / dhvaniguõãbhåtavyaïgyayoreva kaviviùayatvaucityàditi bhàvaþ / bhàvaü vivçõoti--kàvyetyàdi / na nirdiùña iti / na tanmukhyaü kàvyaü kàvyànukàro hyasàviti vacanàditi bhàvaþ / asàviti / citraviùaya ityarthaþ / kaviviùayataiva tasya na syàt kaviviùaya÷ca citratayà ka÷cinniråpyate / atrocyate--satyaü na tàdçkkàvyaprakàro 'sti yatra ràsàdãnàmapratãtiþ / kiü tu yadà rasabhàvàdivivakùà÷ånyaþ kaviþ ÷abdàlaïkàramarthàlaïkàraü vopanibadhnàti tadà tadvivakùàpekùayà rasàdi÷ånyatàrthasya parikalpyate / vivakùopàråóha eva hi kàvye ÷abdànàmarthaþ / vàcyasàmarthyava÷ena ca kavivivakùàvirahe 'pi tathàvidhe viùaye rasàdipratãtirbhavantã paridurbalà locanam nanu mà bhåtkaviviùaya ityà÷aïkyàha--kaviviùaya÷ceti / kàvyaråpatayà yadyapi na nirdiùñastathàpi kavigocarãkçta evàsau vaktavyaþ anyasya vàsukivçttàntatulyasyehàbhidhànàyogàt kave÷cedgocarà nånamamunà prãtirjanayitavyà sà càva÷yaü vibhàvànubhàvyabhicàriparyavasàyanãti bhàvaþ kiü tviti / vivakùà tatparatvena nàïgitvena katha¤cana / ityadiryo 'laïkàranive÷ane samãkùàprakàra uktastaü yadà nànusaratãtyarthaþ / rasàdi÷ånyateti / naiva tatra rasapratãtirasti yathà pàkànabhij¤asådaviracate màüsapàkavi÷eùe / nanu vastusaundaryàdava÷yaü bhavati kadàcittathàsvàdo 'ku÷alakçtàyàmapi ÷ikhariõyàmivetyà÷aïkyàha--vàcyetyàdi / anenàpãti / pårvaü sarvathà tacchånyatvamuktamadhunà bàlapriyà anyasyeti / kavigocarãkçtàdanyasyetyarthaþ / vàsukivçttàntatulyasyeti / aprakçtasyetyarthaþ / nanvastu kavigocaratvaü kimatastatràha--kave÷cetyàdi / yathoktam-- svabhàva÷càyamarthànàü yanna sàkùàdamã tathà / svadante satkavigiràü gatà gocaratàü yathà // iti / nanvastu prãtijanakatvaü, tathàpi kathaü rasàdi÷ånyatvàbhàva ityata àha--sà cetyàdi / kàvyajanyasya prãtivi÷eùasya niyamena rasàsvàdaikanibandhanatvàditi bhàvaþ / 'kintvi'tyàdigranthasya bhàvaü vivçõoti--vivakùetyàdi / yadà nànusaratãti / tadanusàreõàlaïkàropanibandha evàlaïkàràõàü rasàïgatvamiti bhàvaþ / sadçùñantaü bhàvamàha--naivetyàdi / tatreti / samãkùàprakàro ya uktastadanusaraõaü vinàlaïkàropanibandhasthala ityarthaþ / rasapratãtiriti / rasa÷abdena ÷çïgàràdirmadhuràdi÷ca raso vivakùitaþ / tathàsvàda iti / rasàsvàda ityarthaþ / ÷ikhariõyàmiveti / ÷ikhariõã nàmadadhyàdimi÷ro bhakùyavi÷eùaþ / 'anenàpã'tyapi÷abdàrthamàha--pårvabhityàdi / tacchånyatvam rasa÷ånyatvam / daurbalyamiti / rasàsvàdasyeti ÷eùaþ / bhavatãtyanenàpa prakàreõa nãrasatvaü parikalpya citraviùayo vyavasthàpyate / tadidamuktam--- 'rasabhàvàdiviùayavivakùàvirahe sati / alaïkàranibandho yaþ sa citraviùayo mataþ // rasàdiùu vivakùà tu syàttàtparyavatã yadà / tadà nàstyeva tatkàvyaü dhvaneryatra na gocaraþ // ' etacca citraü kavãnàü vi÷çïkhalagiràü rasàditàtparyamanapekùyaiva kàvyapravçttidar÷anàdasmàbhiþ parikalpitam / idànãntanànàü tu nyàyye kàvyanaya vyavasthàpane kriyamàõe nàstyeva dhvanivyatiriktaþ kàvyaprakàraþ / yataþ paripàkavatàü kavãnàü rasàditàtparyavirahe vyàpàra eva na÷obhate / rasàditàtparye ca nàstyeva tadvastu yadabhimatarasàïgatàü nãyamànaü na praguõãbhavata / acetanà api hi bhàvà yathàyathamucitarasavibhàvatayà cetanavçttàntayojanayà và na santyeva te ye yànti na rasàïgatàm / tathà cedamuccete--- locanam tu daurbalyamityapi÷abdasyàrthaþ / aj¤akçtàyàü ca ÷ikhariõyàmaho khikhariõãti na tajj¤ànàccamatkàraþ api tu dadhiguóamaricaü caitadasama¤jasayojitamiti vaktàro bhavanti / uktamiti / mayaivetyarthaþ / alaïkàràõàü ÷abdàrthagatànàü nibandha ityarthaþ / nanu 'taccitramabhidhãyate' iti kimanenopadiùñena / akàvyaråpaü hi taditi kathitam / heyatayà tadupadi÷yata iti cet--ghañe kçte kavirna bhavatatyetadapi vaktavyamityà÷aïkya kavibhiþ khalu tatkçtamato heyatayopadi÷yata ityetanniråpayati--etaccetyàdinà / paripàkavatàmiti / ÷abdàrthaviùayo rasaucityalakùaõaþ paripàko vidyate yoùàm / bàlapriyà iti vaktàro bhavantãtyanena rasàsvàdasya daurbalyaü dar÷itam / uktamityanenànyoktatvaü dar÷itamiti bhramaü vàrayati--mayaiveti / vçttikàreõa mayaivetyarthaþ / akàvyaråpamityàdi / tadakàvyaråpamiti kathitaü hãtyanvayaþ / tadityasya citramityarthaþ / madhye ÷aïkate--heyatayetyàdi / heyatayà tyàjyatayà / tat citram / prativakti--ghaña ityàdi / tatkçtamiti / citrakàvyaü kçtamastãtyarthaþ / nanu-- yatpadàni tyajantyeva parivçttisahiõõutàm / apàre kàvyasaüsàre kavirekaþ prajàpatiþ / yathàsmai rocate vi÷vaü tathedaü parivartate // ÷çïgàrã cetkaviþ kàvye jàtaü rasamayaü jagat / sa eva vãtaràga÷cennãrasaü sarvameva tat // bhàvànacetanànapi cetanavaccetanànacetanavat / vyavahàrayati yatheùña sukaviþ kàvye svatantratayà // tasmànnàstyeva tadvastu yatsarvàtmanà rasatàtparyavataþ kavestadicchayà tadabhimatarasàïgatàü na dhatte / tathopanibadhyamànaü và na càrutvàti÷ayaü locanam yatpadàni tyajantyeva parivçttisahiõõutàm / ityàpi rasaucitya÷araõameva vaktavyamanyathà nirhetukaü tat / apàra iti / anàdyanta ityarthaþ / yathàruci parivçttimàha--÷çïgàrãti / ÷çïgàroktavibhàvànubhàvavyabhicàricarvaõàråpapratãtimayo na tu strãvyasanãti mantavyam / ata eva bharatamuniþ--'kaverantargataü bhàvaü' 'kàvyàrthàn bhàvayati' ityàdiùu kavi÷abdameva / mårdhàbhiùiktatayà prayuïkte / niråpitaü caitadrasasvaråpanirõayàvasare / jagaditi / tadrasanimajjanàdityarthaþ / bàlapriyà taü ÷abdanyàsaniùõàtàþ ÷abdapàkaü pracakùate // ityanena pàkalakùaõamanyadevoktamityata àha--yatpadànãtyàdi / na tu strãvyasanãti / ÷çïgàripadàrtha iti ÷eùaþ / vyasanamàsaktiþ / ÷çïgàrãtyàdyuktàrthe upaùñambhakamàha--ata evetyàdi / kaveriti / vàgaïgamukharàgeõa sattvenàbhinayena ca / kaverantargataü bhàvaü bhàvayan bhàva ucyate // iti ÷lokaþ, kàvyàrthànityàdivàkyaü ca nàñya÷àstre saptamàdhyàye vartete / vàgaïgamukharàgàtmanà abhinayena satvalakùaõena càbhinayena karaõena / kaveþ varõanànipuõasya yo 'ntargato 'nàdipraktanasaüskàrapratibhànamayo de÷akàlàdibhedàbhàvàtsarvasàdhàraõãbhàvenàsvàdayogya÷cittavçttilakùaõo bhàvastam / bhàvayannàsvadayogyãkurvan / kàvyàrthànita / koþ kavatervà kavanãyaü kàvyaü tatra ca padàrthavàkyàrthau raseùvevaü paryavasyata ityasàdhàraõyàtpràdhànyacca kàvyasyàrthà rasàþ arthyante pradhànyenetyarthà, iti càbhinavabhàratyàü vivçtam / kathaü jagato rasamayatvamityata àha--tadrasetyàdi / rasopalakùaõamiti / puõõàti / sarvametacca màhakavãnàü kàvyeùu dç÷yate / asmàbhirapi sveùu kàvyaprabandheùu yathàyathaü dar÷itameva / sthite caivaü sarva eva kàvyaprakàro na dhvanidharmatàmatipatati rasàdyapekùàyàü kaverguõãbhåtavyaïgyalakùaõo 'pi prakàrastadaïgatàmavalambata ityuktaü pràk / yadà tu càñuùu devatàstutiùu và rasàdãnàmaïgatayà vyavasthànaü hçdayavatãùu ca sapraj¤akagàthàsu kàsucidyvaïgyavi÷iùñavàcye pràdhànyaü tadapi guõãbhåtavyaïgyasya dhvaniniùpandabhåtatvemevetyuktaü pràk / tadevamidàrnãntanakavikàvyanayopade÷e kriyamàõe pràthamikànàmabhyàsàrthinàü yadi paraü citreõa vyavahàraþ, pràptapariõatãnàü tu locanam ÷çïgàrapadaü rasopalakùaõam / sa eveti / yàvadrasiko na bhavati tadà paridç÷yamàno 'pyayaü bhàvavargo yadyapi sukhaduþkhamohamàdhyasthyamàtraü laukikaü vitarati, tathàpi kavivarõanopàrohaü vinà lokàtikràntarasàsvàdabhåvaü nàdhi÷eta ityarthaþ / càrutvàti÷ayaü yanna puùõàti tannàstyeveti saübandhaþ / sveùviti / viùamabàõalãlàdiùñu / hçdayavatãùviti / 'hiaalalià' iti pràkçtakavigoùñhyàü prasiddhàsu / laïghiagaaõà phalahãlaào hontutti vaóhóhaantãa / hàli assa àsisaü pàlivesavatuà viõiñhñhavià // bàlapriyà rasasàmànyopalakùakamityarthaþ / vãtaràga÷cedityàdikaü vivçõoti--yàvadrasiko na bhavatãtyàdi / sukheti / madhye tiùñhatãti madhyasthaþ tasya bhàvo màdhyasthyaü sukhaduþkhamohànàü yanmàdhyasthyaü tadekànubhavaü tanmàtramityarthaþ / màtrapadena rasàsvàdavyavacchedaþ / vitaratãti / bhàvavargasya triguõàtmakatvàditi bhàvaþ / hçdayavatãùvityasya vivaraõam-- hiaalalià ityàdi / trivargeti / trivargasya dharmàditrayasya ya upàyaþ, sa evopeyo j¤àtavyastatra ku÷alàsvityartha- / laïghia iti / laïghitagaganàþ kàrpàsalatà bhavantãti vardhayantyà / hàlikasyà÷iùaü prative÷yabadhukà nirvàpità // iticchàyà / he hàlika! kàrpàsalatàþ tvadupajãvanabhåtàþ kàrpàsastambàþ / laïghitagaganàþ atyuccàþ / bhavantu iti hàlikasyà÷iùaü vardhayantyà punaþ punaþ kurvatyà kayàcit / pràtãti / pràtive÷inã vadhårityarthaþ / nirvàpità nirvçtiü pràpità / kàrpàsalatànàü paripoùe tatsthale ni÷÷aïkaü hàlikena saha ramaõaü bhaviùyatãti baddhathà nirvçtirityanena taccauryasambhogàbhilàùo vadhvà vyajyate, tacca guõãbhåtam; tadetadyvàcaùñe--atretyàdi / dhvanireva kàvyamiti sthitametat / tadayamatra saügrahaþ--- yasmin raso và bhàvo và tàtparyeõa prakà÷ate / saüvçttyàbhihitau vastu yatràlaïkàra eva và // kàvyàdhvani dhvanirvyaïgyapràdhànyaikanibandhanaþ / locanam atra godàvarãkacchalatàgahane bhareõa jambåphaleùu pacyamàneùu / hàlikavadhåþ paridhatte jambåphalarasaraktaü nivasanamiti tvaritayauryasaübhogasaübhàvyamànajambåphalarasaraktatvaparabhàganihnavanaü guõãbhåtavyaïgyamityalaü bahunà / dhvanireva kàvyamiti / àtmàtminorabheda eva vastuto vyutpattaye tu vibhàgaþ bàlapriyà pràtive÷yiko nirvçtiü pràpita iti ca locane pàñhaþ / so 'pi sàdhuþ / tadanusàreõa gàthà chàyà ca pañhanãyà / atra pakùe saïketasthànàrthinaü svànuraktaü pràtive÷yikaü tatsambhogàbhilàùiõã kàcidyadçcchayà dçùñaü hàlikaü pratyevamà÷ãrvàdena saïketasthànaü j¤àpitavatãti tatsammogàbhilàùo vyaïgyo bodhyaþ / golàkaccheti / godàkacchaniku¤je bhareõa jambåùåpacyamànà / suhàlikavadhårniyacchati jambårasaraktaü sicayam // iti cchàyà / bhareõetyasyàti÷ayenetyarthaþ / locane 'gode'tyàdeþ godàvarãtyàdivivaramaü bodhyam / guõãbhåtaü vyaïgyaü dar÷ayati---tvaritetyàdi / tvaritaþ patitajambåphale niku¤cade÷e sicayàstaraõe tvarayà kçto ya÷cauryasambhogastena sambhàvyamànaþ samutpàdyamàstaddhetukatayà tarkyamàõo và yo jambåphalarasaraktatvena parabhàgaþ sicyasya tattadbhàge varõàntarapràptiþ tasya nihnavanaü gopanecchetyarthaþ / guõãbhåtavyaïgyamiti / sarvàvayavàvacchedena jambåphalarasaraktasya sicayasya paridhànena tannihnavanaü gamyate, tattu vàcyàrthe guõãbhåtamityarthaþ / nanu dhvanikàvyayoràtma÷arãrasthànãyayorbhedàdvçttau ' dhvanireva kàvyam' iti sàmànàdhikaraõyena nirde÷o 'nupapanna ityata àha--àtmàtminorityàdi / àtmã dehaþ / vyutpattaye ÷iùyajanavyutpàdanàya / vibhàga iti / dhvaniþ kàvyasyàtmà sarvatra tatra viùayã j¤eyaþ sahçdayairjanaiþ // _________________________________________________________ saguõãbhåta-vyaïgyaiþ sàlaïkàraiþ saha prabhedaiþ svaiþ / saïkara-saüsçùñibhyàü punar apy uddyotate bahudhà // DhvK_3.43 // __________ saguõãbhåtavyaïgyaiþ sàlaïkàraiþ saha prabhedaþ svaiþ / saïkarasaüsçùñibhyàü punarapyuddyotate bahudhà // 43 // tasya ca dhvaneþ svaprabhedairguõãbhåtavyaïgyena vàcyàlaïkàrai÷ca saïkarasaüsçùñivyavasthàyàü kriyamàõàyàü bahuprabhedatà lakùye dç÷yate / tathàhi svaprabhedasaïkãrõaþ svaprabhedasaüsçùño guõãbhåtavyaïgyasaïkãrõo guõãbhåtavyaïgyasaüsçùño vàcyàlaïkàràntarasaïkãrõo vàcyàlaïkàràntarasaüsçùñaþ saüsçùñàlaïkàrasaïkãrõaþ saüsçùñàlaïkàrasaüsçùña÷ceti bahudhà dhvaniþ prakà÷ate / locanam kçta ityarthaþ / vàgrahaõàttadàbhàsàdeþ pårvoktasya grahaõam / saüvçtyeti / gopyamànatayàlabdhasaundarya tyarthaþ / kàvyàddhvanãti / kàvyamàrge / viùayãti / sa trividhasya dhvaneþ kàvyamàrgo viùaya ita yàvat // 41// ,42 // evaü ÷lokadvyena saügrahàrthamabhidhàya bahuprakàratvapradar÷ikàü pañhati--saguõãta / sahaguõãbhåtavyaïgyena sahàlaïkàrairye vartante sve dhvaneþ prabhedàstaiþ saükãrõatayà saüsçùñyà vànantaprakàro dhvanirita tàtparyam / bahuprakàratàü dar÷ayati--tathàhãti / svebhedairguõãbhåtavyaïgyenàlaïkàraiþ prakà÷yata iti trayo bhedàþ / tatràpi pratyekaü saükareõa saüsçùñyà ceta ùañ / saükarasyàpi trayaþ prakàràþ anugràhyanugràhakabhàvena saüdehàspadatvenaikapadànuprave÷eneti dvàda÷a bhedàþ / pårvaü ca ye pa¤catriü÷adbhedà uktàste guõãbhåtavyaïgyasyàpi bàlapriyà ÷abdàrthamayaü kàvyaü ÷arãramiti vibhàga ityarthaþ / vàgrahaõàditi / bhàvo veti vàkàràdityarthaþ / saüvçttyàbhihitàvatyasya vivaraõam--gopyamànatayà labdhasondarya iti / dhvanerviùayatvoktyà kàvyamàrgasya viùayatvaü labdhamityà÷ayenàha--sa trividhasyetyàdi / 'yasminni'tyàdau / yasmin kàvyàdhvani / prakà÷ate sarvatra tatra vyaïgyapràdhànyaikanibandhano dhvaniþ viùayã san sahçdayairjanairjeya ityanvayaþ // 41// ,42 // kàrikàü vyàcaùñe---sahetyàdi / udyàtata ityatra dhvaniriti ÷eùa iti bhàvaþ / saguõãbhåtavyaïgyaissàlaïkàraissvaprabhedaiþ saha saïkarasaüsçùñyoruktyà pratyekaü taistribhissaha te labhyete ityà÷ayena vibhàgàn dar÷ayati--svaprabhedairityàdi / prakà÷yata iti sammi÷nyata iti ca pàñhaþ / dvàda÷eti / svaprabhedàdibhistribhiþ saha saïkarakçtà nava, saüsçùñikçtàstraya iti dvàda÷etyarthaþ / pårvaü ca ye pa¤catriü÷adbhedà uktà iti / dvitãyodyotàvasàna 'evaü dhvaneþ prabhedàn pratipàdye'ti vçttigranthavyàkhyànàvasare ye pa¤catri÷adbhedàþ tatra svaprabhedasaïkãrõatvaü kadàcidanugràhyànugràhakabhàvena / yathà--'evaüvàdini devarùau' ityàdau / atra hyartha÷aktyudbhavànuraõanaråpavyaïgyadhvaniprabhedenàlakùyakramavyaïgyadhvaniprabhedo 'nugçhyamàõaþ pratãyate / evaü kadàcitprabhedadvayasampàtasandehena / yathà-- khaõapàhuõià deara esà jààeü kiüpi de bhaõidà / ruai paóoharavalahãdharammi aõuõijjau varàri // locanam mantavyàþ / svaprabhedàstàvanto 'laïkàra ityekasaptatiþ / tatra saükaratrayeõa saüsçùñyà ca guõane dve ÷ate catura÷ãtyadhike / tàvatà pa¤catriü÷ato mukhyabhedànàü guõane saptasahastràõi catvàri ÷atàni vi÷atyadhikàni bhavanti / alaïkàraõàmànantyàtvasaükhyatvam / tatrà vyutpattaye katipayabhedeùådàharaõàni ditsuþ svaprabhedànàü kàrikàyàmanyapadàrthatvena pradhànatayoktatvàttadà÷rayàõyeva catvàryudàharaõànyàha--tatreti / anugçhyamàõa iti / lajjayà hi pratãtayà / abhilàùa÷çïgàro 'trànugçhyate vyabhicàribhåtatvena / kùaõa utsavastatra nimantraõenànãtà he devara! eùà te jàyayà kimapi bhaõità roditi / paóohare ÷ånye valabhãgçhe anunãyatàü varàkã / sà tàvaddevarànuraktà tajjàyayà viditavçttàntayà kimapyuktetyeùoktistadvçttàntaü bàlapriyà svayaü pratipàdità ityarthaþ / te iti / pa¤catriü÷adbhedà ityarthaþ / svaprabhedà iti / dhvaneravàntarabhedà ityarthaþ / tàvanta iti / pa¤catriü÷adityarthaþ / alaïkàra iti / alaïkàratvàvacchinna ityarthaþ / tatatretyàdi / ekasaptate÷caturbhirguõana ityarthaþ / dve ÷ate catura÷ãtyadhike ityasyànantaraü 'tàvatà pa¤catri÷ato mukhyabhedànàü guõane saptasahasràõi catvàri viü÷atyadhikàni bhavantãti pàñho bahuùu grantheùu dç÷yate, tadarthaþ saïgato na bhàti, vidvadbhirnni÷cetavyaþ / asaükhyatvamiti / ato 'laïkàratvàvacchi eka eva gràhya iti bhàva- / anyapadàrthatveneti / saguõãbhåtetyàdibahuvrãhidvayànyapadàrthatvenetyarthaþ / atra hyartha÷aktãtyàdivçtyuktaü vivçõoti--lajjayetyàdi / vyabhivàribhåtatveneti / lajjàyà÷÷çïgàravyabhicàritvena hetunetyarthaþ / utsava iti / utsavo 'yaü devarasambandhã bodhyaþ / pràdhuõiketyasyàmyàgateti vàcyàrthaþ / tadbhàvàrthakathanam---nimantraõenànãteti / anenànunayanasyàva÷yakatvaü dyotyate / devaretyàdicchàyàpradar÷anam / kimapãti / anucitamityartha- / yato rodati ato varàkã dãnà / sà tvayà anunãyatàmiti sambandhaþ / gàthàmimàmavatàraõapårvakaü vyàcaùñe--setyàdi / seti / yà kùaõapràdhuõikàbhåtsà nàyiketyarthaþ / (kùaõapràdhuõikà devara eùà jàyayà kimapi te bhaõità / roditi ÷ånyavalabhãgçhe 'nunãyatàü varàkã // iti cchàyà) / atra hyanunãyatàmityetatpadamarthàntarasaïkramitavàcyatvena vivakùitànyaparavàcyatvena ca sambhàvyate / na cànyatarapakùanirõaye pramàõamasti / ekavya¤jakànuprave÷ena tu vyaïgyatvamalakùyakramavyaïgyasya svaprabhedàntaràpekùayà locanam dçùñavatyà anyasyàstaddevaracaurakàminyàþ / tatra tava gçhaõyàyaü vçttànto j¤àta ityubhayataþ kalahàyitumicchantyevamàha / tatràrthàntare saübhogenaikàntocitena paritoùyatàmityevaüråpe vàcyasya saükramaõam / yadi và tvaü tàvadetasyàmevànurakta itãrùyàkopatàtparyàdanunayanamanyaparaü vivakùitam / eùà tadevànãmucitamagarhaõãyaü premàspadamityanunayo vivakùitaþ, vayaü tvidànãü garhaõãyàþ saüvçttà ityetatparatayà ubhayathàpi ca svàbhipràyaprakà÷anàdekatarani÷caye pramàõàbhàva ityuktam / vivakùitasya hi svaråpasthasyaivànyaparatvam, bàlapriyà devareti / tasyà devaro bharturbhratà tasminnanuraktetyarthaþ / viditeti / vidito vçttàntastasyà devarasya ca parasparànuràgàdiryayà tayetyarthaþ / tadvçttàntamiti / tajjàyàvacanàdivçttàntamityarthaþ / kàminyà ityeùoktirityanvayaþ / jàyayà kimapi bhaõiteti rodanahetupradar÷anamàtraü na tatkathanasya phalàntaramapyastãtyàha--tatretyàdi / tadvacane / tatra ityevamàheti sambandhaþ / seti ÷eùaþ / ubhayataþ kalahàyitumiti / taddevarasya tajjàyàyà÷ca mithaþ kalahamutpàdayitumityarthaþ / vçttàvuktaü sandehasaïkaraü vivçõoti--tatretyàdi / tatra tathàvacane / ityevaüråpe arthàntara iti sambandhaþ / vàcyasya anunayativàcyàrthasya / saïkramaõamiti / vivakùitamityasyàpakarùaþ / priyabhàùaõàdiþ paritoùajanako vyàpàrastatvenànunayatervàcyàrthaþ, sa càtra sambhogatvena råpeõa lakùyo vivakùita ityarthaþ / tasyàü tavànuràgo mayà j¤àta ityàdirartha÷càtra vyaïgyo bodhyaþ / etasyàmeveti / devara tasyàmeveti ca pàñhaþ / yà roditi tasyàmevetyarthaþ / itãti hetaur / irùyeti / vaktçkàminãgatayorãrùyàkopayostàtparyàdityarthaþ / anunayanamiti / anunayati vàcyàrtha ityarthaþ / anyaparamitir / irùyàkopavyagyaparamityarthaþ / uktamupapadayati--eùetyàdi / ityetatparatayà vivakùitamiti sambandha- / ubhayathàpãti / anunayati vàcyasyàrthàntarasaïkramaõapakùe anyaparatvena vivakùitatvapakùe cetyarthaþ / svabhipràyeti / vaktçkàminãgatàbhilàùetyarthaþ / uktamiti / vçttikçteti ÷eùaþ / prasaïgàdàha--vivakùitasyetyàdi / bàhulyena sambhavati / yathà--'snigdha÷yàmala' ityàdau / svaprabhedasaüsçùñatvaü ca yathà pårvodàharaõa eva / atra hyarthàntarasaükramitavàcyasyàtyantatiraskçtavàcyasya ca saüsargaþ / guõãbhåtavyaïgya saïkãrõatvaü yathà--'nyakkàro hyayameva me yadarayaþ' ityàdau / yathà và-- kartà dyåtacchalànàü jatumaya÷araõoddãpanaþ so 'bhimànã kçùõàke÷ottarãyavyapanayanapañuþ pàõóavà yasya dàsàþ / ràjà duþ÷àsanàdergururanuja÷atasyàïgaràjasya mitraü kkàste duryodhano 'sau kathayata na ruùà draùñumabhyàgatau svaþ // locanam saükràntistu tasyaitadråpatàpattiþ / yadi và devarànuraktàyà eva taü devaramanyayà sahàvalokitasaübhogavçtàntaü pratãyamuktiþ, devaretyàmantraõàt / pårvavyàkhyàne tu tadapekùayà devaretyàmantraõaü vyàkhyàtam / bàhulyeneti / sarvatra kàvye rasàditàtparyaü tàvadasti tatra rasadhvanerbhàvadhvane÷caikena vya¤jakenàbhivya¤janaü snigdha÷yàmaletyatra vipralambha÷çïgàrasya tadvyabhicàriõa÷ca ÷okàvegàtmana÷carvaõãyatvàt / evaü trividhaü saükaraü vyàkhyàya saüsçùñimudàharati--svaprabhedeti / atra hãti / lipta÷abdàdau tiraskçto vàcyaþ, ràmàdau tu saükrànta ityarthaþ / evaü svaprabhedaü prati caturbhedànudàhçtya guõãbhåtavyaïgyaü pratyudàharati--guõãbhåteti / bàlapriyà svaråpasthasya vàcyasya / tasya vàcyasya / etadråpatàpattiþ vivakùitaråpàntarapràptiþ / devarànuraktàyà iti / svasya yo devarastadanuraktàyà ityarthaþ / sahetyasya sambhogetyanena sambandhaþ / uktàrthe gamakamàha--devaretyàdi / tadapekùayeti / yà pràdhuõikàbhåttadapekùayetyarthaþ / tanniråpitaü devaratvaü bodhyamityarthaþ / gàtheyaü kàvyaprakà÷e 'pyudàhçtà / bàhulyena sambhavatãtyetadupapàdayati--sarvatretyàdi / carvaõãyatvàdabhivya¤janamiti sambandhaþ / lipta÷abdàdàvityàdi / 'snagdha÷yàmalakàntiliptaviyata'ityatra dravadravyasya sarvàvayavàvacchedena yaþ saüyogastadàtmakasya lepasya vàcyàrthasya bàdhàllipidhàtuþ samparkaü lakùayaüstadati÷ayaü dyotayati / evaü payodàssuhçdo yeùàmityatra vàcyàrthasya bàdhàtsuhçtpadamupakàritvena råpeõa lakùayattadati÷ayaü vyanaktãtyarthaþ / ràmàdàviti / ràmàdipada ityarthaþ / vàcya ityanuùajyate / saïkànta iti / yathàsaïkràntistathà dvitãyodyote uktam / ràmàdàvityàdipadena 'nyakkàra' ityàdistharàvaõàdipadasaügrahaþ / 'karte'tyàdi÷loko veõãsaühàrasthaþ / atra hyalakùyakramavyaïgyasya vàkyàrthãbhåtasya vyaïgyavi÷iùñavàcyàbhidhàyibhiþ padaiþ sammi÷ratà / ata eva ca padàrthà÷rayatve guõãbhåtavyaïgyasya vàkyàrthà÷rayatve ca dhvaneþ saïkãrõatàyàmapi na virodhaþ svaprabhedàntaravat / locanam atra hãtyudàharaõadvaye 'pi / alakùyakramavyaïgyasyeti / raudrasya vyaïgyavi÷iùñetyanena guõatà vyaïgyasyoktàþ / padairityupalakùaõe tçtãyà / tena tadupalakùità yo 'rtho vyaïgyaguõãbhàvena vartate tena saümi÷ratà saükãrmatà / sà cànugràhyànugràhakabhàvena saüdehayogenaikavya¤jakànuprave÷ena ceti yathàsaübhavamudàharaõadvaye yojyà / tathà hi-me yadaraya ityàdibhi- sarvaireva padàrthauþ kartetyàdibhi÷ca vibhàvàdiråpatayà raudra evànugçhyate / kartetyàdau ca pratipadaü pratyavàntaravàkyaü pratisamàsaü ca vyaïgyamutprekùituü ÷akyameveti na likhitam / pàõóavà yasya dàsà iti tadãyoktyanukàraþ / tatra guõãbhåtavyaïgyatàpi yojayituü ÷akyà, vàcyasyaiva krodhoddãpakatvàt / dàsai÷ca kçtakçtyaiþ svàmyava÷yaü draùñavya ityartha÷aktyanuraõanaråpatàpi / ubhayathàpi càrutvàdekapakùagrahe pramàõàbhàvaþ / ekavya¤jakànuprave÷astu taireva padaiþ guõãbhåtavya vyaïgyasya pradhànãbhåtasya carasasya vibhàvàdidvàratayàbhivya¤janàt / bàlapriyà vçttàvatretyasya kartetyudàharaõamàtraparàmar÷akatvabhramavàraõàya vivçõoti---udàdaraõadvaye 'pãti / raudrasyeti / nyakkàra ityàdau ràvaõagatasya kartetyàdau bhãmasenagatasya ca krodhasya pratãteriti bhàvaþ / vyaïgyavi÷iùñetyaneneti / vyaïgyavai÷iùñyakathanenetyarthaþ / guõateti / vàcyàrthaü pratãti ÷eùaþ / uktà dar÷ità / padaissammi÷ratetyasya yathà÷rutàrthasya bàdhàdvyàcaùñe--padarityupalakùaõe tçtãyeti / tadairiti tçtãyàrtho j¤àpyatvamityarthaþ / tamevàrthaü dar÷ayati--tadupalakùiteti / kena sammi÷ratetyatràha--yo 'rtha ityàdi / yo 'rthaþ vàcyàrthaþ / teneti / guõãbhåtavyaïgyena vàcyenetyartha- / sà ceti / saïkãrõatetyarthaþ / tçtãyàntatrayasyànena sambandhaþ / kartetyàdibhi÷ceti / padàrthairityanuùaïgaþ / nanu nyakkàretyàdau vyaïgyàrthàþ pårvaü vyàkhyàtàþ / kartetyàdau tu te kiü na santãtyata àha--kartetyàdàviti / tadãyoktãti / pàõóavà mama dàsà iti duryodhanoktãtyarthaþ / raudra evànugçhyata ityanenànugràhyànugràhakabhàvena saïkaraü pradar÷ya sandehayogena taü dar÷ayati--tatretyàdi / pàõóavagatàpakarùàdikaü bodhyam / ityarthetyàdi / uktaü yadartha÷aktimålaü vyaïgyaü tadråpatã'pãtyarthaþ / yojayituü ÷aktetyanuùaïgaþ / abhayathàpãtyàdi / tathà ca guõãbhåtavyaïgyasya dhvane÷ca sandehasaïkara iti bhàvaþ / tairiti / me yadaraya ityàdibhirityarthaþ / vibhàvàdidvàratayà rasasya càbhivya¤janàditi sambandhaþ / ata evetyetadvyàkhyàyà ta evetyàdi na yathàhi dhvaniprabhedàntaràõi parasparaü saïkãryante padàrthavàkyàrthà÷rayatvena ca na viruddhàni / kiü caikavyaïgyà÷rayatve tu pradhànaguõabhàvo virudhyate na tu vyaïgyabhedàpekùayà tato 'pyasya na virodhaþ / ayaü ca saïkarasaüsçùñivyavahàro bahånàmekatra vàcyavàcakabhàva iva vyaïgyavya¤jakabhàve 'pi nirvirodha eva mantavyaþ / yatra tu padàni kànicidavivakùitavàcyànuramanaråpavyaïgyavàcyàni và tatra dhvaniguõãbhåtavyaïgyayoþ saüsçùñatvam / yathà--'teùàü gopavadhåvilàsasuhçdàm' ityàdau / atra hi 'vilàsasuhçdà' 'ràdhàrahaþsàkùiõàm' ityete pade dhvaniprabhedaråpe 'te' 'jàne' ityete ca pade guõãbhåtavyaïgyaråpe / locanam ata eva ceti / yato 'tra lakùye dç÷yate tata ityarthaþ / nanu vyaïgyaü guõãbhåtaü pradhànaü ceti viruddhameva taddç÷yamànamapyuktatvànna ÷raddheyamityà÷aïkya vya¤jakabhedàttàvanna virodha iti dar÷ayati--ata eveti / sveti / svaprabhedàntaràõi saükãrõatayà pårvamudàhçtànãta tànyeva dçùñàntayati / tadeva vyàcaùñe--yathàhãti / tathàtràpãtyadhyàhàro 'tra kartavyaþ / 'tathà hi' iti và pàñhaþ / nanu vya¤jakabhedàtprathamabhedayoþ parihàro 'stu ekavya¤jakànuprave÷e tu kiü vaktavyamityà÷aïkya pàramàrthikaü parihàramàha--ki¤cetiþ tato 'pãti / yato 'nyadvyaïgyaü guõãbhåtamanyacca pradhànamiti ko virodhaþ / nanu vàcyàlaïkàraviùaye ÷ruto 'yaü saükaràdivyavahàro na tu vyaïgyaviùaya ityà÷aïkyàha--ayaü ceti / mantavya iti / mananena pratãtyà tathà ni÷ceyaþ ubhayatràpi pratãtereva ÷araõatvàditi bhàvaþ / evaü guõãbhåtavyaïgyasaükarabhedàstrãnudàhçtya saüsçùñimudàharati--yatra tu padànãti / kànicidityanena bàlapriyà virodha ityantaü granthamavatàrayati--nanvityàdi / dç÷yamànamiti / lakùya iti ÷eùaþ / sveti / dçùñàntayatãti sambandhaþ / svaprabhedàntaravadityanena dçùñàntaü dar÷ayatãtyarthaþ / prathamabhedayoriti / anugràhyànugràhakabhàvena sandehayogena ca yau saïkarau tayorityarthaþ / kiü vaktavyamiti / kiü kartavyamiti / ca pàñhaþ / vya¤jakabhedàbhàvàditi bhàvaþ / bhàvamàha--yato 'ntadityàdi / mantavya ityetat prakçtànuguõatayà vyàcaùñe--mananenetyàdi / pratãtyà sahçdayapratãtyà / ityaneneti / kànicidavivakùitavàcyàni kànicidanuraõanaråpavyaïgyavàcyànãtyuktyetyarthaþ / suhçdityàdi / mukhyàrthayoþ vàcyàlaïkàrasaïkãrõatvamalakùyakramavyaïgyàpekùayà rasavati sàlaïkàre kàvye sarvatra suvyavasthitam / prabhedàntaràõàmapi kadàcitsaïkãrõatvaü bhavatyeva / yathà mamaiva-- locanam saükaràvakà÷aü niràkaroti / suhçcchabdena sàkùi÷abdena càvivakùitavàcyo dhvaniþ 'te' itipadenàsàdhàraõaguõagaõo 'bhivyakto 'pi guõatvamavalambate, vàcyasyaiva smaraõasya pràdhànyena càrutvahetutvàt / 'jàne' ityanenotprekùyamàõànantadharmavya¤jakenàpi vàcyamevotprekùaõaråpaü pradhànãkriyate / evaü guõãbhåtavyaïgye 'pi catvàro bhedà udàhçtàþ / adhunàlaïkàragatàüstàndar÷ayati--vàcyàlaïkàreti / vyaïgyatve tvalaïkàraõàmuktabhedàùñaka evàntarbhàva iti vàcya÷abdasyà÷ayaþ / kàvya iti / evaüvidhameva hi kàvyaü bhavati / suvyavasthitamiti / 'vivakùà tatparatvena' iti dvitãyoddyotamålodàharaõebhyaþ saükaratrayaü saüsçùñi÷ca labhyata eva / 'calàpàïgàü dçùñim' ityatra hi råpakavyatirekasya pràgvyàkhyàtasya ÷çïgàrànugràhakatvaü svabhàvokteþ ÷çïgàrasya caikànuprave÷aþ / 'uppaha jàyà' iti gàthàyàü pàmarasvabhàvoktirvà dhvanirveti prakaraõàdyabhàve ekataragràhakaü pramàõaü nàsti / yadyapyalaïkàro rasamava÷yamanugçhõàti, tathàpi 'nàti nirvahaõaiùità' iti yadabhipràyeõoktaü tatra saïkàràsambhavàtsaüsçùñirevàlaïkàrema rasadhvaneþ / yathà--'bàhulatikàpà÷ena baddhvà dçóham' ityatra / prabhedàntaràõàmapãti / rasàdidhvanivyatiriktànàm / bàlapriyà suhçtvasàkùitvayoracetaneùu latàve÷masu bàdhàtsuhçtpadamupakàritvena sàkùipadamàsannatvena råpeõa ca lakùayati / upakàràdigatàti÷ayo vyaïgya÷cetyanayoþ padayordhvanirityarthaþ / padenàbhivyakta iti sambandhaþ / guõatvamiti / vàcyaü pratãta ÷eùaþ / vàcyàlaïkàrasaïkãrõatvamityatràlaïkàre vàcyatvavi÷eùaõasya phalaü dar÷ayati--vyaïgyatva ityàdi / uktabhedàùñaka iti / saïkarasaüsçùñikçtabhedàùñaka ityarthaþ / evaüvidhamiti / rasavatsàlaïkàraü cetyarthaþ / suvyavasthitatvaü dar÷ayati--vivakùetyàdi / ÷çïgàrànugràhakatvamiti / ÷çïgàreõa sahànugràhyanugràhakabhàva ityarthaþ / nàyakàntaragatatattacceùñàdar÷anasya ratyuddãpakatvàditi bhàvaþ / iti gàthàyàmiti / pårvodàhçtàyàmiti ÷eùaþ / prakaraõàdyabhàva iti nimitte saptamã / evaü trividhasya vàcyàlaïkàrasaïkarasyodàharaõaü pradar÷ya, tatsaüsçùñerviùayamudàharaõaü ca dar÷ayiùyannàha--yadyapãtyàdi / yadabhipràyeõeta / anugràhakatvàbhàvàbhipràyeõetyarthaþ / ityatreti / atra hi råpakeõa rasasya saüsçùñirevetyarthaþ / vakùyamàõopapàtyarthamàha--niùpàdanetyàdi / vyàpàravatãtyàdãni padàni vivçõoti--tatretyàdinà / yà vyàpàravatã rasàn rasayituü kàcatkavãnàü navà dçùñiryà pariniùñhitàrthaviùayonmeùà ca vaipa÷citã / locanam vyàpàravatãta / niùpàdanapràõo hi rasa ityuktam / tatra vibhàvàdiyojanàtmikàvarõanà, tataþ prabhçti ghañanàparyantà kriyà vyàpàraþ, tena satatayuktà / rasàniti / rasyamànatàsàràn sthàyibhàvàn rasayituü rasyamànatàpattiyogyàn kartum / kàciditi lokavàrtàpatitabodhàvasthàtyàgenonmãlantã / ata eva te kavayaþ varõanàyogàt teùàm / naveti / kùaõekùaõe nåtanairnåtanairvaicitryairjagantyàsåtrayantã / dçùñiriti / pratibhàråpà, tatra dçùñi÷càkùuùaü j¤ànaü ùàóavàdi rasayatãti virodhàlaïkàro 'ta eva navà / tadanugçhãta÷ca dhvaniþ, tathàhi càkùuùaü j¤ànaü nàvivakùitamatyantamasambhavà bhàvàt / na cànyaparam; api tvarthàntare aindriyakavij¤ànàbhyàsollasite pratibhànalakùaõe 'rthe saükràntam / saükramaõe ca virodho 'nugràhaka eva / tadvakùyati--'virodhàlaïkàreõa' ityàdinà / bàlapriyà vibhàvàdãta / vibhàvànubhàvadyarthetyarthaþ / ghañaneti / tattatpadasaïghañanetyarthaþ / kriyeta / tattadanusandhànàtmikà manaþkriyetyarthaþ / nityayoge batubityàha--tenetyàdi / yuktatvaü janyajanakabhàvasambandhena bodhyam / rasànityasya vàcyàrthavivaraõam--rasyamànatàsàràniti / rasapadena prakçte vivakùitamàha--sthàyibhàvàniti / lokayàtràpatitabodheti / laukikatattadvastuviùayakaj¤ànetyarthaþ / ata eveti / dçùñyunmãlanàdevetyarthaþ / kavipadayogàrthamàha--vaõenàyogàditi / àsåtrayantã prakà÷ayantã / vakùyamàõaü saïkramaõaü manasi kçtyàha--pratibhàråpeti / atra dçùñi÷càkùuvaj¤ànam / rasàn rasayituü ùàóabàdipeyadravyàõi madhuràdirasayuktàni kartum yadvà--ùàóabàdigatamadhuràdirasànàsvàdayituü vyàpàravatãti viruddhàrthasya pratãtyà virodhàbhàsàlaïkàra ityàha--tatra dçùñirityàdi / virodhadyotakamàha--ata evetyàdi / naveti virodhadyotakamiti bhàvaþ / dhvaniþ dçùñirittayarthàntarasaïkramitavàcyadhvaniþ / nàvivakùitamatyantamiti / atyantatiraskçtaü netyarthaþ / asambhavàbhàvàditi / kavigatasya candrodyànàdicàkùuùaj¤ànasyàpi rasaniùpàdanopayogitvàditi bhàvaþ / na cànyaparamiti / vyaïgyaparaü vivakùitaü ca netyarthaþ / apitu pratibhànalakùaõe arthàntare saïkràntamiti / dçùñipadamatra pratibhàtvena råpeõa j¤ànaü lakùayatãtyarthaþ / pratibhànasyàtasphuñatvàdikamatra vyaïgyam / mukhyàrthasambandhaü dar÷ayitumàha--aindriyaketyàdi / aindriyakaü vij¤ànaü laukikatattadviùayakacàkùuùaj¤ànaü tasyàbhyàsa àvçttiþ tenollasite prakà÷ite ityarthaþ / uktamarthaü vçttyà saïgamayati--tadvakùyatãtyàdi / te dve apyavalambya vi÷vamani÷a nirvarõayanto vayaü ÷ràntà naiva ca labdhamabdhi÷ayana tvadbhaktitulyaü sukham // locanam yà caivaüvidhà dçùñiþ pariniùñito 'calaþ arthaviùaye ni÷cetavye viùaye unmeùo yasyàþ / tathà pariniùñhite lokaprasiddhe 'rthe na tu kavivadapårvasminnarthe unmeùo yasyàþ sà / vipa÷citàmiyaü vaipa÷citã / te avalambyeti / kavãnàmiti vaipa÷citãti vacanena nàhaü kavirna paõóita ityàtmano 'nauddhatyaü dhvanyate / anàtmãyamapi daridragçha ivopakaraõatayànyata àhçtametanmayà dçùñidvayamityarthaþ / te dve apãti / na hyekayà dçùñyà samyaïnirvarõanaü nirvahati / vi÷vamitya÷eùam / ani÷amiti / punaþ punaranavaratam / nirvarõayanto varõanayà, tathà ni÷citàrthaü varõayantaþ idamitthamiti paràmar÷anumànàdinànirbhajya nirvarõanaü kimatra sàraü syàditi tila÷astila÷o vicayanam / yacca nirvarõyate tatkhalu madhye vyàpàryamàõayà madhye càrthavi÷eùu ni÷citonmeùayà ni÷calayà dçùñyà samyaïnirvarõitaü bhavati / vayamiti / mithyàtatvadçùñyàharaõavyasanina ityarthaþ / ÷ràntà iti / na kevalaü sàraü na labdhaü yàvatpratyuta khedaþ pràpta iti bhàvaþ / ca÷abdastu÷abdasyàrthe / abdhi÷ayaneti / yoganidrayà tvamata eva sàrasvaråpavedã svaråpàvasthita ityarthaþ / ÷ràntasya ÷ayanasthitaü prati bahumàno bhavati / tvadbhaktãti / tvameva paramàtmasvaråpovi÷vasàrastasya bhaktiþ ÷raddhàdipårvaka upàsanàkramajastadàve÷astena bàlapriyà arthaviùaya ityasyàrthamàha--ni÷cetavya ityàdi / anyathàpi vyàcaùñe--tathetyàdi / te avalambyetyanena dhvanitamarthamuktvà tadvàcyàrthamàha--anàtmãyamityàdi / gçha iveti / avidyamànaü maõóanàdikamiti ÷eùaþ / dve apãtyukteþ phalamàha--na hãtyàdi / ani÷amityasyàrthadvayamàha--punarityàdi / kavidçùñyavalambanena nirvarõanaü dvedhà vivçõoti--nirvarõayanto varõanayeti / tathetyàdãti ca / varõanayà nirvarõayanto vãkùamàõàþ / vipa÷ciddçùñyavalambanena nirvarõanaü vyàkhyàti--idamitthamityàdi / nirbhajya nirvarõanameva sphuñayati--kimatretyàdi / dçùñidvayàlambanena nirvarõanasya phalam--na hyekayetyàdi / pårvoktameva vi÷adayati--yaccetyàdi / vayamityasya bhàvàrthamàha--mithyetyàdi / mithyàdçùñiþ kavidçùñiþ tatvadçùñiþ vipa÷ciddçùñiþ, tayoràhabhàvàrthamàha--mithyetyàdi / mithyàdçùñiþ kavidçùñiþ tatvadçùñiþ vipa÷ciddçùñiþ tayoràõe vyasaninastàtparyavanta ityarthaþ / tu÷abdasyàrtha iti / vi÷eùaråpàrthabodhaka ityarthaþ / abdhi÷ayanetyasya gamyàrthamàha--yoganidrayetyàdi / ata eveti / tvadbhaktitulyasya sukhasyàbhàvàdevetyarthaþ / sàreti / vi÷vasàrabhåtaü yatsvasvaråpaü tadvedãtyarthaþ / vyaïgyàntaraü ca dar÷ayati--àntasyetyàdi / tadàve÷a iti / tadviùayakapremàti÷aya ityarthaþ / yadvà--antaþkaraõavçttestadàkàràkàritatvamityarthaþ / bhakteþ svaråpaü ityatra virodhàlaïkàreõàrthàntarasaükramitavàcyasya dhvaniprabhedasya saïkãrõatvam / vàcyàlaïkàrasaüsçùñatvaü ca padàpekùayaiva / yatra hi kànicitpadàni locanam tulyamapi na labdhamàstàü tàvattajjàtãyam / evaü prathamameva parame÷varabhaktibhàjaþ kutåhalamàtràvalambitakavipràmàõikobhayavçtteþ punarapi parame÷varabhaktivi÷ràntireva yukteti manvànasyeyamuktiþ / sakalapramàõaparini÷citadùñàdçùñaviùayavi÷eùajaü yatsukhaü, yadapi và lokottaraü rasacarvaõàtmakaü tata ubhayato 'pi parame÷varavi÷ràntyànandaþ prakçùyate tadànandavipruõmàtràvabhàso hi rasàsvàda ityuktaü pràgasmàbhiþ / laukikaü tu sukhaü tato 'pi nikçùñapràyaü bahutaraduþkhànuùaïgàditi tàtparyam / tatraiva dçùñi÷abdàpekùayaikapadànuprave÷aþ / dçùñimavalambya nirvarõanamiti virodhàlaïkàro và÷rãyatàm, andhapadanyàsena dçùñi÷abdo 'tyantatiraskçtavàcyo vàstu ityekatarani÷caye nàsti pramàõam, prakàradvayenàpi hçdyatvàt / na ca pårvatràpyevaü vàcyam / navà÷abdena ÷abda÷aktyanuraõanatayà virodhasya sarvathàvalambanàt / evaü saïkaraü trividhamudàhçtya saüsçùñimudàharati--vàcyeti / sakalavàkye hi yadyalaïkàro 'pi vyaïgyàrtho 'pi vyaïgyàrtho 'pi pradhànaü tadànugràhyanugràhakatvasaïkarastadabhàve tvasaïgatirityalaïkàreõa bàlapriyà tasya paramànandaråpatvaü ca bhaktirasàyanàdigrantheùu pradar÷itam / ÷lokasyàsyàvatàrikàmàha--evamityàdi / evamiyamuktiriti sambandhaþ / ÷lokasyàsya pàryantikaü tàtparyàrthamàha--sakaletyàdi / vçttau saïkãrõatvamityanenànugràhyànugràhakabhàvena saïkaraþ ekapadànuprave÷a÷aïkara÷ca vivakùita iti dar÷ayati--tatretyàdi / tatraiva ukta÷loka eva / ekapadànuprave÷a iti / virodhàlaïkàreõa sahàrthàntarasaïkramitavàcyasya dhvaneriti ÷eùa- / sandehasaïkaramapyatra dar÷ayati--dçùñimavalambyetyàdi / virodhàlaïkàro veti / te avalambya nirvarõayanta ityatra te iti tatpadena dçùñipadavàcyàrthasya dar÷anasya paràmar÷e dar÷anamavalambya pa÷yanta iti viruddhàrthasya pratãtyà virodhàlaïkàro vetyarthaþ / vakùyamàõamarthamàdàyàtra virodhaparihàraþ / andhetyàdi / niþ÷vàsàndha ityàdàvandhàdipadenevàtyantatiraskçtavàcyena dçùñipadena lakùyasya pratibhàråpàrthasya paràmar÷e 'tyantatiraskçtavàcyo dhvanirvetyarthaþ / pårvatràpãti / yà dçùñiþ rasàn rasayituü vyàpàravatãtyatràpãtyarthaþ / evamiti / sandehasaïkara ityarthaþ / navetyàdi / navà÷abdenàvalambanàditi sambandhaþ / naveti ÷abdena dyotanàdityarthaþ / ÷abda÷aktyanuraõanatayeti vi÷eùaõe tçtãyà / udàharatãti / dar÷ayatãtyarthaþ / sakalavàkya iti / sampårõavàkya ityarthaþ / vàcyàlaïkàrabhà¤ji kànicicca dhvaniprabhedayuktani / yathà-- dãrdhãkurvan pañu madakalaü kåjitaü sàrasànàü pratyåùeùu sphuñitakamalàmodamaittrãkaùàyaþ / locanam và dhvaninà và paryàyeõa dvàbhyàmapi và yugapatpadavi÷ràntàbhyàü bhàvyamiti trayo bhedàþ / etadgarbhãkçtya sàvadhàraõamàha--padàpekùayaiveti / yatrànugràhyànugràhakabhàvaü pratyà÷aïkàpi nàvatarati taü tçtãyameva prakàramudàhartumupakramate--yatra hãti / yasmàdyatra kànicidalaïkàrabhà¤ji kàniciddhvaniyuktàni, yathà dãrdhãkurvannityatreti / tathàvidhapadàpekùayaiva vàcyàlaïkàrasaüsçùñatvamityàvçtyà pårvagranthena sambandhaþ kartavyaþ / atra hãti / atratyo hi÷abdo maitrãpadamityasyànantaraü yojya iti grantha saïgatiþ / dãrghãkurvanniti / sipràvàtena hi dåramapyasau ÷abdo nãyate, tathà sukumàrapavanaspar÷ajàtaharùàþ ciraü kåjanti, tatkåjitaü ca vàtàndolitasipràtaraïgajamadhura÷abdami÷raü bhavatãti dãrghatvam / pañviti / tathàsau sukumàro vàyuryena tajjaþ ÷abdaþ sàrasakåjitamapi nàbhibhavati pratyuta tatsabrahmacàrã tadeva dãpayati / na ca dãpanaü tadãyamanupayogi yatastanmadena kalaü madhuramàkarõanãyam / pratyåùeùviti / prabhàtasya tathàvidhasevàvasaratvam / bahuvacanaü sadaiva tatraiùà hçdyateti niråpayati / sphuñitànyantarvartamànamakarandabhareõa / bàlapriyà tadabhàva iti / tatsaïkaràbhàva ityarthaþ / paryàyeõeti / padavi÷ràntena bhàvyamiti ÷eùaþ / tçtãyameveti / dvàbhyàmapi yugapat padavi÷ràntàbhyàü bhàvyamityuktamevetyarthaþ. 'yatre'tyàdivàkyaü saïgamayati--yasmàdityàdi / yasmàditi hi÷abdàrtha kathanam / àvçtyeti / vàcyàlaïkàrasaüsçùñatatvaü padàpekùayaiveti padànàmàvçttiþ tatra padàpekùayetyasya tathàvidhapadàpekùayetyartha÷ceti bhàvaþ / idamupalakùaõaü tatreti ÷eùa÷ca bodhyaþ / dãrghãkuvannityanenoktaü sipràvàtahetukaü kåjitasya dãrghatvaü dai÷ikaü kàlikaü svasajàtãyasaüvalanakçtaü ceti trividhamiti vivçõoti--sapràvàtenetyàdi dãrghatvamityantena / pañu samarthaü dãrghãkurvannitiü kriyàvi÷eùaõamityabhipràyeõa vyàcaùñe--tathetyàdi / sukumàraþ mandaþ / dãpayati poùayati yatastanmadhuramato nànupayogãnti sambandhaþ / tathàvidhaseveti / sarataglàniharaõàdiråpasevetyarthaþ / tatreti / ujjayinyàmityarthaþ / niråpayati dar÷ayati / sphuñitànãtyasya truñitànãtyarthaü manasivçtya tatra hetuü gamyaü dar÷ayati--antarityàdi / sphuñitànãtyanenàrthàntaraü ca vicakùitamityàha--tathetyàdi / yatra strãõàü harati surataglànimaïgànukålaþ sipràvàtaþ priyatama iva pràrthanàcàñukàraþ // locanam tathà sphuñitàni vikasitàni nayanahàrãõi yàni kamalàni teùàü ya àmodastena yà maitrã abhyàsàïgàviyogaparasparànukålyalàbhastena kaùàya uparakto makarandena ca kaùàyavarõãkçtaþ / strãõàmiti / sarvasya tathàvidhasya trailokyasàrabhåtasya ya evaü karoti suratakçtàü glàniü tàntiü harati, atha ca tadviùayàü glàniü punaþ sambhogàbhilàùoddãpanena harati / na ca prasahyaprabhutatayàpi tvaïgànukålo hyadyaspar÷aþ hçdayàntarbhåta÷ca / priyatame tadviùaye pràrthanàrthaü càñåni kàrayati / priyatamo 'pi tatpavanaspar÷aprabuddhasambhogàbhilàùaþ / pràrthanàrthaü càñåni karotãti tena tathà kàryata iti parasparànuràgapràõa÷çïgàrasarvasvabhåto 'sau pavanaþ / yuktaü caitattasya yataþ sipràparicito 'sau vàta iti nàgariko na tvavidagdho bàlapriyà bhàvàrthamàha--nayaneti / maitrãpadamukhyàrthasyàtra bàdhàttatpadena vivakùitaü dar÷ayati--abhyàsaïgetyàdi / abhyàsaïgasya saü÷leùasyàviyogo 'vicchedaþ avicchinnassaü÷leùa iti yàvat / tena parasparànukålyasya parasparopakàritvasya làbha ityartha-. atràvicchinnassaü÷leùo lakùyàrthaþ, paraspanukålyalàbhastu vyaïgya iti vivekaþ / uparaktaþ sambaddhaþ / arthàntaraü càha--makarandenetyàdi / pãtami÷ro raktaþ kaùàyavarõaþ sarvasyeti bahuvacanàrthakathanam / tathàvidhasya strãtvavi÷iùñasya / trailokyetyàdi gamyàrthakathanam / surataglànimityetatsuratakçtàü glàniü surataviùayàü glànimityubhayathà vivçõoti--suratakçtàmityàdi / tàntamiti / ÷àrãraü ÷ramamityarthaþ / glànimiti / anutsàhamityarthaþ / na ceti / haratãtyanuùajyate / aïgasya hçdayasyànukåla ityartho 'pãtyàha--hçdayàntarbhåta iti / snigdha ityarthaþ / priyatame iti ca padacchedamabhipretya priyatame pràrthanà càñukàra iti vàtavi÷eùaõatayàpi yojayati--priyatama ityàdi / priyatama iti saptamyantasya vivaraõam--tadviùayaiti / pràrthanàrthamiti / strãõàü sambhogapràrthanotpàdanamityarthaþ / càñukàra iti õyantàtkartari pratyaya ityàha--càñåni atra hi maitrãpadamavivakùitavàcyo dhvaniþ / padàntareùbalakàràntaràõi / saüsçùñàlaïkàràntarasaükãrõo dhvaniryathà-- locanam gràmyapràya ityarthaþ / priyatamo 'pi ratànte 'ïgànukålaþ saüvàhanàdinà pràrthanàrthaü càñukàra evameva surataglàniü harati / kåjitaü cànaïgãkaraõavacanàdi madhuradhvanitaü dãrghãkaroti / càñukaraõàvasare ca sphuñitaü vikasitaü yatkamalakàntidhàrivadanaü tasya yàmodamaitrã sahajasaurabhaparicayastena kaùàya uparakto bhavati / aïgeùu càtuùùaùñikaprayogeùvanukålaþ / evaü ÷abdaråpagandhaspar÷à yatra hçdyà yatra ca pavano 'pa tathà nàgarikaþ sa tavàva÷yamabhigantavyo de÷a iti meghaóhåte meghaü prati kàmina iyamuktiþ / udàharaõe lakùaõaü yojayati--maitrãpadamiti / hi÷abdo 'nantaraü pañhitavya ityuktameva / alaïkàràntaràõãti / utprekùàsvabhàvoktiråpakopamàþ krameõetyarthaþ / evamiyatà saguõãbhåtavyaïgyaiþ sàlaïkàraiþ sahaprabhedaiþ svaiþ / saïkarasaüsçùñibhyàm / ityetadantaü vyàkhyàyodàharaõàni ca niråpya 'punarapi' iti yatkàrikàbhàge padadvayaü tasyàrthaü prakà÷ayatyudàharaõadvàreõaiva---saüsçùñetyàdi / punaþ÷abdasyàyamarthaþ---na kevalaü dhvaneþ svaprabhedàdibhiþ saüsçùñisaïkarau vivakùitau yàvatteùàmanyonyamapi svaprabhedànàü bàlapriyà kàrayatãti / etadeva vivçõoti--priyatamo 'pãtyàdi / teneti / vàtenetyarthaþ / parasparetyàdi / strãõàü priyatamasya ca sambhogàbhilàùoddãpakatvàditi bhàvaþ / sipràparicita iti sipràyà nàyikàtvaü gamyate / itãti hetau / upamàne priyatame 'pi vi÷eùaõàni yojayati--priyatamo 'pãtyàdi / saüvàhanàdinà aïgànukåla iti yojanà / càñukàra iti / càñuvàkyakartetyarthaþ / anaïgãkaraõavacaneti / màlamityàdivacanenetyarthaþ / madakalamityasya vivaraõam--madhuradhvanitamiti / càñivatyàdi / priyatamacàñuvàkya÷ravaõàvasara ityarthaþ / vikasitamiti / càñu÷ravaõajanitasmiteneti bhàvaþ / kamalapadaü sàdhyavasànalakùaõayà mukhaparamityàha--kamaletyàdi / vadanamiti / strãõàmiti ÷eùaþ / aïgànukåla ityetadanyathàpi vyàcaùñe--aïgeùvityàdi / ÷lokasyàsya sàràrthaü dar÷ayan vivaraõamupasaüharati--evamityàdi / sa de÷a iti / ujjayinãde÷a ityarthaþ / utprekùetyàdi / pañu dãghokurvannityatra gamyotprekùà, pratyåùasvabhàvoktiþ, aïgànukålaþ snigdha ityasya vàyàvàropàdråpakaü, yadvà--råpakamityasya råpakàti÷ayoktirityarthaþ / kamalapadena mukhasya bodhanàttatra sà bodhya / priyatama ivetyupamà cetyarthaþ / saüsçùñetyàdigranthamavatàrayati--evamiyatetyàdi / teùàmanyonyamapãti / dantakùatàni karajai÷ca vipàñitàni prodbhinnasàndrapulake bhavataþ ÷arãre / dattàni raktamanasà mçgaràjavadhvà jàtaspçhairmunibhirapyavalokitàni // atra hi samàsoktisaüsçùñena virodhàlaïkàreõa saükãrõasyàlakùyakamavyaïgyasya dhvaneþ prakà÷anam / dayàvãrasya paramàrthato vàkyàrthãbhåtatvàt / locanam svaprabhedairguõãbhåtavyaïgyena và saïkãrõànàü saüsçùñànàü ca dhvanãnàü saïkãrõatvaü saüsçùñatvaü ca durlakùamiti vispaùñodàharaõaü na bhavatãtyabhipràyeõàlaïkàrasyàlaïkàreõa saüsçùñasya saükãrõasya và dhvanau saükarasaüsargau pradar÷anãyau / tadasmin bhedacatuùñaye prathamaü bhedamudàharati--dantakùàtanãti / bodhisattvasya svaki÷orabhakùaõapravçttàü siüho prati nija÷arãraü vitãrõavataþ kenaciccàñukaü kriyate / prodbhåtaþ sàndraþ pulakaþ paràrthasampattijenànandabhareõa yatra / rakte rudhire mano 'bhilàùo yasyàþ, anuraktaü ca mano yasyàþ / manuya÷codbodhitamadanàve÷à÷ceti virodhaþ / jàtaspçhairiti ca vayamapi kadàcidevaü kàruõikapadavãmadhirokùyàmastadà satyato munayo bhaviùyàma iti manoràjyayuktaiþ / samàsokti÷ca nàyikàvçttàntapratãteþ / dayàvãrasyeti / dayàprayuktatvàdatra dharmasya dharmavãra eva dayàvãra÷abdenoktaþ / vãra÷càtra rasaþ, utsàhasyaiva sthàyitvàditi bhàvaþ / dayàvãra÷abdena và ÷àntaü vyapadi÷ata / so 'tra bàlapriyà saüsçùñisaïkarau vivakùitàvityanuùaïgaþ / ayamartha iti pårveõa sambandhaþ / nanvevaü vçttau saüsçùñàlaïkàràntarasaïkãrõatvàdibhedamàtrapradar÷ane kiü bãjamityata àha--svaprabhedànàmityàdi / dhvanineti / dhvaninà sahetyarthaþ / durllakùamitãti / durllakùatvàddhetorityarthaþ / vispaùñeti / suspaùñetyarthaþ / pradar÷anãyau pradar÷ayituü ÷akyau / prathamaü bhedamiti / saüsçùñàlaïkàrasaïkãrõatvaråpaü bhedamityarthaþ / paràrthasampattijeneti / paraparitràõajanyenetyarthaþ / nàyikàsambhogajanyena ceti / bhavata÷÷arãra ityanena kàmina÷÷arãra iti, mçgaràjavadhvetyanena mçgàkhyapu¤jàtivi÷eùasya vadhveti ca gamyate / munibhirapi jàtaspçhairityatra viùayaviraktairapyudbuddhakàmairityarthapratãtyà virodha ityàha--munaya÷cetyàdi / prakçtamarthamàha--jàtaspçhairityàdi / manoràjyayuktai÷ceti yojanà / muninà dayàvãrasyàkathanàdàha--dayetyàdi / dharmasya dayàprayuktatvàdatra dayàvãra÷abdena dharmavãra evokta iti sambandhaþ / pakùàntaramàha--dayàvãra÷abdenetyàdi / samàsoktisaüsçùñenetyàdivçttayuktaü vivçõoti--so 'tretyàdi / sa rasaþ dharmavãra÷÷ànto và saüsçùñàlaïkàrasaüsçùñatvaü ca dhvaneryathà--- ahiõaapaoarasaesu pahiasàmàiesu diahesu / sohai pasàraagiàõaü õacciaü moravandàõam // locanam rasaþ saüsçùñàlaïkàreõànugçhyate / samàsoktimahamnà hyayamarthaþ sampadyate--yathà ka÷cinmanoratha÷atapràrthitapreyasãsambhogàvasare jàtapulakastathà tvaü paràrthasampàdanàya sva÷arãradàna ita karuõàti÷ayo 'nubhàvavibhàvasampadoddãpitaþ / dvivaseùu / tathà pathikàn prati ÷yàmàyiteùu mohajanakatvàdràtriråpatàmàcaritavatsu / yadi và pathikànàü ÷yàmàyitaü duþkhava÷ena ÷yàmikà yebhyaþ / ÷obhate prasàritagrãvàõàü mayåravçndànàü nçttam / abhinayaprayogarasikeùu pathikasàmàjakeùu satsu mayåravçndànàü prasàritagãtànàü prakçùñasàraõànusàrigãtànàü tathà grãvàrecakàya prasàritagrãvàõàü nçttaü ÷obhate / pathikàn prati ÷yàmà ivàcarantãti kyac / pratyayena luptopamà nirdiùñà / pathikasàmàjikeùviti karmadhàrayasya spaùñatvàdråpakam / tàbhyàü dhvaneþ saüsarga iti granthakàrasyà÷ayaþ / atraivodàharaõe'nyadbhedadvayamudàhartuü ÷akyamityà÷ayenodàharaõàntaraü na dattam / tathàhi--vyàghràderàkçtigaõatve pathikasàmàjikeùvityupamàråpakàbhyàü bàlapriyà rasaþ / saüsçùñàlaïkàreõeti / samàsoktisaüsçùñena virodhàlaïkàreõetyarthaþ / munibhirapi jàtaspçhairavalokitànãtyanena dayàvãrasya paripoùapratãtyà virodhasyànugràhakatvaü spaùñamiti manasi kçtya samàsoktestadupapàdayati--samàsoktimahimnetyàdi / itãti / ityarthàdityarthaþ / anubhàvetyàdi / anubhàvaþ sàndrapulakàvirbhàvaþ / àlambanavibhàvaþ siühã / uddãpanavibhàvo dantakùatàdiriti bodhyam / dvitãyamiti / saüsçùñàlaïkàrasaüsçùñatvaråpamityarthaþ / abhinavetyàdi / varùàvarõanam / atràdau vàcyamarthaü vyàcaùñe--abhinavamityàdi / pathikàn virahiõaþ / iyàmàyitoùvityatra ràtrivàcakàt ÷yàmà÷abdàdàcàràrthe kyajityabhipretya vyàcaùñe--mohetyàdi / ÷yàmàyitamityasya ÷yàmiketyarthamabhipretyàha--yadi vetyàdi / ÷yàmikà varõabhedaþ / chàyàntaradar÷anenàtra vyaïgyamarthaü dar÷ayati--abhinayaprayogetyàdi / prasàritagãtànàmityasya vyàkhyànam--prakçùñetyàdi / atra pakùe prasàritagrãvàõàmiti ca yojyamityàha--tathetyàdi / dhvaneþ saüsçùñàlaïkàrasaüsçùñatvaü vivçõoti--pathikànityàdi / råpakamiti / pathikeùu sàmàjikatvàropàditi bhàvaþ / dhvaneriti / abhinayaprayogetyàdyuktasya vyaïgyasyetyarthaþ / saüsargaþ saüsçùñiþ / anyadbhedadvayamiti / atra hyupamàråpakàbhyàü ÷abda÷aktyudbhavànuraõanaråpavyaïgyasya dhvaneþ saüsçùñatvam / _________________________________________________________ evaü dhvaneþ prabhedàþ prabheda-bhedà÷ ca kena ÷akyante / saïkhyàtuü diï-màtraü teùàm idam uktam asmàbhiþ // DhvK_3.44 // __________ evaü dhvaneþ prabhedàþ prabhedabhedà÷ca kena ÷akyante / saükhyàtuü diïmàtraü teùàmidamuktamasmàbhiþ // 44 // anantà hi dhvaneþ prakàràþ sahçdayànàü vyutpattaye teùàü diïmàtraü kathitam / _________________________________________________________ ity ukta-lakùaõo yo dhvanir vivecyaþ prayatnataþ sadbhiþ sat-kàvyaü kartuü và j¤àtuü và samyag abhiyuktaiþ // DhvK_3.45 // __________ ityuktalakùaõo yo dhvanirvivecyaþ prayatnataþ sadbhiþ / satkàvyaü kartuü và j¤àtu và samyagabhiyuktaiþ // 45 // uktasvaråpadhvaniniråpaõanipuõà hi satkavayaþ sahçdayà÷ca niyatameva locanam sandehàspadatvena saïkãrõàbhyàmabhinayaprayoge, abhinavaprayoge ca rasikeùviti prasàritagãtànàmiti yaþ ÷abda÷aktyudbhavasta saüsargamàtramanugràhyatvàbhàvàt / 'pahiasàmàiesu' ityatra tu pade saïkãrõàbhyàü tàbhyàmupamàråpakàbhyàü ÷abda÷aktimålasya dhvaneþ saïkãrõatvamekavya¤jakànuprave÷àditi saïkãrõàlaïkàrasaüsçùñaþ / saïkãrõàlaïkàrasaïkãrõa÷cetyapi bhedadvayaü mantavyam // 43 // etadupasaüharati---evamiti / spaùñam // 44 // atha 'sahçdayamanaþprãtaye' iti yatsåcitaü tadidànãü na ÷abdamàtramapi tu nirvyåóhamityà÷ayenàha--ityukteta / yaþ prayatnato vivecyaþ asmàbhi÷coktalakùaõo dhvaniretadeva kàvyatattvaü yathoditena prapa¤caniråpaõàdinà vyàkartuma÷aknuvadbhiralaïkàraiþ rãtayaþ bàlapriyà saïkãrõàlaïkàrasaüsçùñatvasaïkãrõàlaïkàrasaïkãrõatvaråpabhedadvayamityarthaþ / saïkãrõàbhyàmupamàråpakàbhyàmiti sambandha- / 'ahiõaa' ityasya abhinaya abhinava ityubhayathàpi cchàyeti dar÷ayan dhvaniü dar÷ayati--abhinayetyàdi / anugràhyatvàbhàvàditi / upamàråpakàbhyàü tasyetyanuùaïgaþ // 43 // etaditi / bahuprabhedakathanamityarthaþ // 44 // sahçdayetyàdi / 'sahçdayamanaþ prãtaye tatsvaråpaü bråma' iti yaduktamityarthaþ / ÷abdamàtraü vàïmàtram / ityuktalakùaõa ityàdikàrikàdvayamekavàkyamityàha---ya ityàdi / uktetyatra pårayati--asmàbhiriti / etaditi ya ityasya pratinirde÷aþ / yathoditamityasya vyàkartumityanena sambandha iti dar÷ayan vivçõoti--yathoditenetyàdi / anye tvityàdi / ityuktalakùaõo 'yaü dhvaniriti pañhantãtyarthaþ / etatpakùe kàvyaviùaye paràü prakarùapadavãmàsàdayanti / _________________________________________________________ asphuña-sphuritaü kàvya-tattvam etad yathoditam / a÷aknuvadbhir vyàkartuü rãtayaþ sampravartitàþ // DhvK_3.46 // __________ asphuñasphuritaü kàvyatattvametadyathoditam / a÷uknuvadbhirvyàkartuü rãtayaþ sampravartitàþ // 46 // etaddhvanipravartanena nirõãtaü kàvyatattvamasphuñasphuritaü sada÷aknuvadbhiþ pratipàdayituü vaidarbhã gauóã pà¤càlã ceti rãtayaþ pravartitàþ / rãtilakùaõavidhàyinàü hi kàvyatattvametadasphuñatayà manàksphuritamàsàditi lakùyate tadatra sphuñatayà sampradar÷itenànyena rãtilakùaõenana ki¤cit / _________________________________________________________ ÷abda-tattvà÷rayàþ kà÷cid artha-tattva-yujo 'paràþ / vçttayo 'pi prakà÷ante j¤àte 'smin kàvya-lakùaõe // DhvK_3.47 // __________ ÷abdatattvà÷rayàþ kà÷cidarthatattvayujo 'paràþ / vçttayo 'pi prakà÷ante j¤àte 'smin kàvyalakùaõe // 47 // asmin vyaïgyavya¤jakabhàvavivecanamaye kàvyalakùaõe j¤àte sati yàþ kà÷citprasiddhà upanàgàrakàdyàþ ÷abdatattvà÷rayà vçttayo yà÷càrthatattvasambanddhàþ kai÷ikyàdayastàþ samyagrãtipadavãmavataranti / anyathà tu tàsàmadçùñàrthanàmiva vçttãnàma÷raddheyatvameva syànnànubhavasiddhatvam / evaü sphuñatayaiva lakùaõãyaü svaråpamasya dhvaneþ / yatra ÷abdànàmarthànàü ca keùà¤citpratipattçvi÷eùasaüvedyaü locanam pravartità ityuttarakàrikayà sambandhaþ / anye tu yacchabdasthàne 'ayaü' iti pañhanti / prakarùapadavãmiti / nirmàõe bodhe ceti bhàvaþ / vyàkartuma÷aknuvadbhirityatra hetuþ--asphuñaü kçtvà sphuritamiti / lakùyata iti / rãtirhi guõeùveva paryavasità / yadàha--vi÷eùo guõàtmà guõà÷ca rasaparyavasàyina eveti hyuktaü pràgguõaniråpaõe '÷çïgàra eva madhuraþ' ityatreti // 45// -46 // prakà÷anta iti / anubhavasiddhatàü kàvyajãvitatve prayàntãtyarthaþ / rãtipadavãmiti / bàlapriyà ityuktetyàdikamekaü vàkyamasphuñetyàdivàkyàntaraü tatraitadityanena dhvaneþ paràmar÷a÷ceti bodhyam / paràü prakarùapadavãmàsàdayantãtyatra pårayati--nirmàõe bodhe ceti / 'asphuñasphuritaü sadi'ti vçtyà tatpadaü hetugarbhamiti dar÷itaü, tadeva spaùñayati--vyàkartumityàdi / 'iti lakùyata' ityuktaü vçttau tatkathamityata upapàdayati--rãtirhityàdi / ityatra iti hyuktamiti sambandhaþ // 45// -46 // anubhavasiddhatvamiti vçttau vakùyamàõaü phalitamarthaü manasikçtya vivçõoti---anubhavetyàdi / jàtyatvamiva ratnavi÷eùàõàü càrutvamanàkhyeyamavabhàsate kàvye tatra dhvanivyavahàra iti yallakùaõaü dhvanerucyate kenàcittadayuktamiti nàbhidheyatàmarhati / yataþ ÷abdànàü svaråpà÷rayastàvadakliùñatve satyaprayuktaprayogaþ / vàcakà÷rayastu prasàdau vya¤jakatvaü ceti vi÷eùaþ / arthànàü ca sphuñatvenàvabhàsanaü vyaïgyaparatvaü vyaïgyàü÷avi÷iùñatvaü ceti vi÷eùaþ / tau ca vi÷eùau vyàkhyàtuü ÷akyete vyàkhyàtau ca bahuprakàram / tadyvatiriktànàkhyeyavi÷eùasambhàvanà tu vivekàvasàdabhàvamålaiva / yasmàdanàkhyeyatvaü locanam tadvadeva rasaparyavasàyitvàt / pratãtipadavãmiti và pàñhaþ / nàgarikayà hyupamitetyanupràsavçttiþ ÷çïgàràdau vi÷ràmyati / paruùeti dãpteùu raudràdiùu / komaleti / hàsyàdau / tathà--'vçttayaþ kàvyamàtçkàþ' iti yaduktaü muninà tatra rasocita eva ceùñàvi÷eùo vçttiþ / yadàha-- 'kai÷ikã ÷lakùõanepathyà ÷çïgàrarasambhavà' ityàdi / iyatà 'tasyàbhàvaü jagadurapare' ityàdàbhàvavikalpeùu 'vçttayo rãtaya÷ca gatàþ ÷ravaõagocaraü, tadatiriktaþ ko 'yaü dhvaniri'ti / tatra katha¤cidabhyupagamaþ kçtaþ katha¤cicca dåùaõaü dattamasphuñasphuritamiti vacanena / idànãü vàcàü sthitamaviùaye' iti yadåce tattu prathamoddyote dåùitamapi dåùayat sarvaprapa¤cakathane hi asambhàvyamevànàkhyeyatvamityabhipràyeõa / akliùñatva iti / ÷rutikaùñàdyabhàva ityarthaþ / aprayuktasya prayoga ityapaunaruktyam / bàlapriyà tadvadeva rãtivadeva / rãtipadavãmavatarantãta prakà÷anta ityasya vivaraõamiti vaktavyaü, tacca na sambhavati tayorbhinnàrthatvàt / ki¤ca rãtipadavãmavatarantãtyatra kàvyalakùaõaj¤ànasya hetutvamapi durghañamityato 'nyathaivàtra pàñha ityàha--pratãtipadavãmiti / vçtteþ rasaparyavasàyitàü vi÷iùya dar÷ayati--nàgarikayetyàdi / vçttau--'yatre'tyàdi / ratnavi÷eùàõàü jàtyatvamiva pratipattçvi÷eùasaüvedyaü yatra keùà¤cicchabdànàmarthànàü ca càrutvamanàkhyeyamevàvabhàsata ityanvayaþ / 'ayuktam' itãti / ayuktatvàddhetorityarthaþ / càrutvaü nàma ka÷cidvi÷eùa iti vaktavyamityabhipretya nàbhidheyatàmarhatãtyuktamupapàdayati--'yata' ityàdi / 'svaråpà÷raya' iti 'vi÷eùa' ityanenàsya sambandhaþ. locane vçttànuvàdapårvakamàha--iyatetyàdi / dhvaniritãti / yadåce ityasyàtràpakarùaþ / dåùayatãti / yatretyàdinànådya tadayuktamityàdinà granthena dåùayatãtyarthaþ / abhipràyeõa dåùayatãti sambandhaþ / akliùñatatva ityetadvivçõoti--÷rutãtyàdi / vivekàvasàdabhàvetyaü÷aü sarva÷abdàgocaratvena na kasyacitsambhavati / antato 'nàkhyeya÷abdena tasyàbhidhànasambhavàt / sàmànyasaüspar÷ivikalpa÷abdàgocaratve sati, prakà÷amànatvaü tu yadanàkhyeyatvamucyate kvacit tadapi kàvyavi÷eùàõàü ratnàvi÷eùàõàmiva na sambhavati / teùàü lakùaõakàrairvyàkçtaråpatvàt / ratnàvi÷eùàõàü ca sàmànyasambhàvanayaiva målyasthitiparikalpanàdar÷anàcca / umayeùàmapi teùàü pratipattçvi÷eùasaüvedyatvamastyeva / vaikañikà eva hi ratnatattvavidaþ, sahçdayà eva hi kàvyànàü rasaj¤à iti kasyàtra vipratipattiþ / yattvanirde÷yatvaü sarvalakùaõaviùayaü bauddhànàü prasiddhaü tattanmataparãkùàyàü granthàntare niråpayiùyàmaþ / iha tu granthàntara÷ravaõalavaprakà÷anaü sahçdayavaimanasyapradàyãti na prakriyate / bauddhamatena và yathà pratyakùàdilakùaõaü tathàsmàkaü dhvanilakùaõaü bhaviùyati / tasmàllakùaõàntarasyàghañanàda÷abdàrthatvàcca locanam tàviti ÷abdagato 'rthagata÷ca / vivekasyàvasàdo yatra tasya bhàvo nirvivekatvam / sàmànyaspar÷ã yo vikalpastato yaþ ÷abdaþ dçùñànte 'pi anàkhyeyatvaü nàstãti dar÷ayati--ratnavi÷eùàõàü ceti / nanu sarveõa tanna saüvedyata ityà÷aïkyàbhyupagamenaivottarayati--ubhayeùàmiti / ratnànàü kàvyànàü ca / nanu nàrthaü ÷abdàþ spç÷antyapãti, anirde÷yasya vedakamityàdau kathamanàkhyeyatvaü vastånàmuktamiti cedatràha--yattviti / evaü hi sarvabhàvavçttàntatulya eva dhvaniriti dhvanisvaråpamanàkhyeyamityativyàpakaü lakùaõaü syàditi bhàvaþ / granthàntara iti vini÷cayañãkàyàü dharmottaryàü yà vivçtiramunà granthakçtà kçtà tatraiva tadvyàkhyàtam / bàlapriyà vyàcaùñe--vivekasyetyàdi / sàmànyetyàdikaü vivçõoti---sàmànyetyàdi / sàmànyasaüspar÷oti / jàtyàdisàmànyàvagàhãtyarthaþ / vikalpa iti / savikalpakaj¤ànamityarthaþ / tato ya÷÷abda iti / taddhetuko vyavahàràtmako ya÷÷abda ityarthaþ / nàstãti dar÷ayatãti / ratnavi÷eùàõàü jàtyatvàdisàmànyasya sambhàvanayaiva målyaparikalpanàyà dar÷anàditi bhàvaþ / taditi / jàtyatvaü càrutva¤cetyarthaþ / tadgranthàntare niråpayiùyàma ityuktyà såcitamanirde÷yatvaråpalakùaõasya doùaü dar÷ayati--evaü hãtyàdi / sarvabhàveti / sarvapadàrthetyarthaþ / iti lakùaõamativyàpakaü syàditi sambandhaþ / mayaivetyartha iti / anena 'anàkhyeye'tyàdeþ parikara÷lokatvaü dar÷itam / anàkhyeyàü÷asyeti / anàkhyeyo yo '÷iþ svaråpàü÷aþ tasyetyaryaþ / bhàsa iti / kvacit granthe bhàva iti ca pàñhaþ / tatpakùe anàkhyeyàü÷abhàvitvamiti ÷loke tasyoktameva dhvanilakùaõaü sàdhãyaþ / tadidamuktam-- anàkhyeyàü÷abhàsitvaü nirvàcyàrthatayà dhvaneþ / na lakùaõaü, lakùaõaü tu sàdhãyo 'sya yathoditam // iti ÷rãràjànakànandavardhanàcàryaviracite dhvanyàloke tçtãya uddyotaþ // locanam uktamiti / saügrahàrthaü mayaivetyarthaþ / anàkhyeyàü÷asyàbhàso vidyate yasmin kàvye tasya bhàvastanna lakùaõaü dhvaneriti sambandhaþ / atra hetuþ--nirvàcyàrthatayeti / nirvibhajya vaktuü ÷akyatvàdityarthaþ / anyastu 'nirvàcyàrthatayà' ityatra niso na¤arthatvaü parikalpyànàkhyeyàü÷abhàsitve 'yaü heturiti vyàcaùñe, tattu kliùñam / hetu÷ca sàdhyàvi÷iùña ityuktavyàkhyànameveti ÷ivam / kàvyàloke prathàü nãtàn dhvanibhedàn paràmç÷at / idànãü locanaü lokàn kçtàrthànsaüvidhàsyati // àsåtritànàü bhedànàü sphuñatàpattidàyinãm / trilocanapriyàü vande madhyamàü parame÷varãm // iti ÷rãmahàmàhe÷varàcàryavaryàbhinavaguptànmãlite sahçdayàlokalocane dhvanisaïkete tçtãya uddyotaþ // ççççç bàlapriyà pañhanãyam / taditi / anàkhyeyasvaråpatvamityarthaþ / nirvàcyàrthatayeti nirvàcyàü÷atayeti và pàñhaþ / nirityasya vivaraõam---vibhajyeti / dåùaõàntaramàha--hetu÷cetyàdi / sàdhyàvi÷iùña iti / sàdhyàdabhinna ityarthaþ / kàvyàlokà iti / prathàü nãtàniti / vistçtànityarthaþ / paràmç÷aditi hetugarbhaüm / locanamityàdi / yathà nayanaü lokàn kçtàrthàn vidadhàti, tathedaü vyàkhyànamiti bhàvaþ / àsåtritànàmiti / àsåtritànàü bhedànàü samyaksåtrairnirdiùñànàü dhvanyàdibhedaråpàõàü kàvyavàõãnàü yà sphuñatàpattiþ / sphuñatvapràptistaddàyinãm / madhyamà hi vaikharyàþ sphuñatvaü dadàti / madhyamàmiti / madhyamàråpàmityarthaþ / ÷ubhamastu sarvaü ÷ivam iti ÷rãràma÷àrakaracitàyàü locanañippaõyàü tçtãya uddyotaþ //