Anandavardhana: Dhvanyaloka, Uddyota 2, with Abhinavagupta's Locana and Ramasaraka's Balapriya. Input by members of the Sansknet project (formerly: www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! __________________________________________________ In order to facilitate orientation, the karikas of Jan Brzezinski's version of Rajani Arjun Shankar's text (see separate file) have been added, including the reference system: DhvK_n.n __________________________________________________ ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ dvitÅya uddyota÷ / ÓrÅrastu / dvitÅya uddyota÷ evamavivak«itavÃcyavivak«itÃnyaparavÃcyatvena dhvanirdviprakÃra÷ prakÃÓita÷ / tatrÃvivak«itavÃcyasya prabhedapratipÃdanÃyedamucyate-- _________________________________________________________ arthÃntare saÇkramitam atyantaæ và tirask­tam / avivak«ita-vÃcyasya dhvaner vÃcyaæ dvidhà matam // DhvK_2.1 // __________ arthÃntare saÇkramitamatyantaæ và tirask­tam / avivak«itavÃcyasya dhvanervÃcyaæ dvidà matam // 1 // locanam dvitÅya uddyota÷ yà smaryamÃïà ÓreyÃæsi sÆte dhvaæsayate ruja÷ / tÃmabhÅ«ÂaphalodÃrakalpavallÅæ stube ÓivÃm // v­ttikÃra÷ saÇgatimuddyetasya kurvaïa upakramate-- evamityÃdi / prakÃÓita iti / mayà v­ttikÃreïa sateti bhÃva÷ / na caitanmayotsÆtramuktam, api tu kÃrikÃkÃrÃbhiprÃyeïetyÃha-- tatreti / tatra dviprakÃraprakÃÓane v­ttikÃrak­te yannimittaæ bÅjabhÆtamiti bÃlapriyà dvitÅya uddyota÷ locanasyottarasyÃto na vyÃkhyà prapyate 'tra tat / yathÃmatÅ«advyÃkhyÃmi prasÅdantvatra me budhÃ÷ // yeti / yà Óivà / janai÷ smaryamÃïà satÅ, te«Ãæ ÓreyÃæsi sÆte janayati / ruja÷ vyÃpada÷ / abhÅ«Âeti / abhÅ«ÂÃnÃæ phalÃnÃmudÃrà dÃtrÅ / yadvÃ-abhÅ«ÂÃni phalÃni yasyÃæ sà udÃrà mahatÅ ca kalpavallÅ tÃmiti rÆpakam / "udÃro dÃt­mahato"rityamara÷ / saÇgatimudyotasyeti / prathamodyotena dvitÅyodyotasya saÇgatimitatatatyartha÷ / uktena saha vak«yamÃïasya saÇgatimiti yÃvat / sà cÃtra prasaÇgarÆpà bodhyà / kurvÃïa÷ sampÃdayan / upakramate vaktumÃrabhate / sÆtrakÃreïÃprakÃÓitatvÃdÃha-- mayetyÃdi / 'tatre'tyÃdigranthamavatÃrayati-- na cetyÃdi / etaditi / dviprakÃratvamityartha÷ / utsÆtraæ sÆtramullaÇdhya sÆtrakÃrÃnabhipretamiti yÃvat / 'tetre'ti tatpadamuktadvi prakÃraprakÃÓanakriyÃparÃmarÓa kamityabhipretya vyÃca«Âe-- dviprakÃraprakÃÓana iti / nimittamiti / tralarthakathanaæ pÆritaæ và / asyaiva vivaraïam-- bÅjabhÆtamiti / 'ucyata' ityanenÃsyÃnvaya÷ / iti sambandha iti / evaæ pÆrvÃparayossaÇgatirityartha÷ / anyathà vyÃca«Âe-- yadi vetyÃdi / pÆrvaÓe«a÷ pÆrvÃnvayi / prathamodyotÃnte v­ttikÃreïa locanam sambandha÷ / yadi vÃ-tatreti pÆrvaÓe«a÷ / tatra prathamoddyote v­ttikÃreïa prakÃÓita÷ avivak«itavÃcyasya ya÷ prabhedo 'vÃntaraprakÃrastatpratipÃdanÃyedamucyate / tadavÃntarabhedapratipÃdanadvÃreïaiva cÃnuvÃdadvÃreïÃvivak«itavÃcyasya ya÷ prabhedo vivak«itÃnyaparavÃcyÃtprabhinnatvaæ tatpratipÃdanÃyedamucyate / bhavati mÆlato dvibhedatvaæ kÃrikÃkÃrasyÃpi sammatameveti / bhÃva÷ / saÇkramitamiti ïicà vya¤canÃvyÃpÃre ya÷ sahakÃrivargastasyÃyaæ prabhÃva ityuktaæ tirask­taÓabdena ca / yena vÃcyenÃvivak«itena satÃvivak«itÃvÃcyo dhvanirvyapadiÓyate tadvÃcyaæ dvidheti sambandha÷ / yo 'rthaæ upapadyamano 'pi tÃvataivÃnupayogÃddharmÃntarasaævalanayÃnyatÃmiva gato lak«yamÃïo 'nugatadharmÅ sÆtranyÃyenÃste sa rÆpÃntarapariïata ukta÷ / bÃlapriyà "iti pratamodyota" ityuktatvÃdatra pak«e tatreti tatpadena tasya parÃmarÓa ityÃh­-- prathamodyota iti / asya pÆrvoïa sahÃnvayaæ darÓayitumÃha-- v­ttikÃreïa prakÃÓita iti / atra pak«e ata iti Óe«o bodhya÷ / 'avivak«ite'tyÃdigranthaæ vyÃca«Âe-avivak«itavÃcyasyetyÃdi / avÃntaraprakÃra÷ avÃntaradharma÷ / idamiti / 'arthÃntara' ityÃdi'mata'mityantaæ sÆtramityartha÷ / 'athÃsaælak«yakramodyota' ityÃdinà vak«yamÃïenÃpi saÇgatiæ sampÃdayitumanyathÃpi vyÃca«Âe-tadavÃntaretyÃdi / 'arthÃntare saÇkramitam' ityÃdinà yattadavÃntarabhedapratipÃdanaæ tadvÃreïaiva tatpÆrvakameva / avivak«itavÃcyasya dhvaneriti yo 'nuvÃdastaddvareïa / asyocyata ityanena sambandha÷ / avivak«itavÃcyasyeti / tadanuyogika ityartha÷ / vak«yamÃïaæ manasi k­tya 'vivak«itÃnyaparavÃcyÃdityuktam / prabhinnatvamanyonyÃbhÃva÷ / tatpratipÃdanÃya tasya j¤ÃpanÃya / idamiti / avivak«itavÃcyamityartha÷ / phalitamÃha-- bhavatÅtyÃdi / mÆlato dvibhedatvamÃdimaæ dvaividhyam / 'ïice'tyasya 'ukta'mityanena sambandha÷ / ya iti / lak«aïÃvakt­vivak«Ãdirityartha÷ / ayaæ saÇkramaïam / tasya prabhÃva÷ / tena prayukta÷ / sa eva prayojakakarteti bhÃva÷ / uktaæ bodhatam / tirask­taÓabdena ceti / ityuktamityanenÃsya sambandha÷ / 'avivak«ite'tyÃdikaæ viv­ïoti-- yenetyÃdi / vÃcyeneti / tattatpadavÃcyajÃtyÃdidharmaviÓi«Âadharmiïetyartha÷ / 'arthÃntare saÇkramitam' ityÃdikaæ viv­ïoti-yo 'rtha ityÃdi / yo 'rtha÷ rÃmo 'smÅtyÃdau ÓamÃdirÆpo 'rtha÷ / upapadyamÃno 'pi vÃcyÃjÃtyÃdiprakÃreïÃnvayayogyo 'pi / anupayogÃditi / viÓe«ÃnÃdhÃyakatvena punaruktatvena và upayogÃbhÃvÃdityartha÷ / dharmÃntarasaævalanayà vÃcyadharmÃtiriktadharmavatvena / lak«yamÃïa÷ lak«aïayà pratÅyamÃna÷ / ata evÃnyatÃæ gata iva / yadvÃ-- dharmÃntarasaævalanayà vÃcyadharmÃtiriktadharmaprakÃrakapratÅtivi«ayatvena hetunà anyatÃæ gata iva lak«yamÃïa÷ pratÅyamÃna÷ / anugatadharmÅ san lak«yamÃïadharmÃïÃæ tatra tatra bhinnatve 'pi vyaktirÆpo dharmÅ anustÆta eveti bhÃva÷ / sÆtranyÃyeneti / yathà pu«pÃdi«vekaæ sÆtramanusyÆtantathetyartha÷ / tathÃvidhÃbhyÃæ ca tÃbhyÃæ vyaÇgyasyaiva viÓe«a÷ / tatrÃrthÃntarasaÇkramitavÃcyo yathÃ-- snigdhaÓyÃmalakÃntiliptaviyato velladbalÃkà dhanà vÃtÃ÷ ÓÅkariïa÷ payodasuh­dÃmÃnandakekÃ÷ kalÃ÷ / locanam yastvanupapadyamÃna upÃyatÃmÃtreïÃrthÃntarapratipattiæ k­tÃv palÃyata iva sa tirask­ta iti / nanu vyaÇgyÃtmano yadà dhvanerbhedo nirÆpyate tadà vÃcyasÃya dvidheti bhedakathanaæ na saÇgatamityÃÓaÇkyÃha-- tathÃvidhÃbhyÃæ ceti / co yasmÃdarthe / vya¤jakavaici¤yÃddhi yuktaæ vyaÇgyavaici¤yamiti bhÃva÷ / vya¤jake tvarthe yadi dhvaniÓabdastadà na kaÓciddo«a iti bhÃva÷ / bhedapratipÃdakenaivÃnvarthanÃmnà lak«aïamapi siddhamityabhiprÃyeïodÃharaïamevÃha-- arthÃntarasaÇkramitavÃcyo yatheti / atra Óloke rÃmaÓabda iti saÇgati÷ / snigdhayà jalasambandhasarasayà ÓyÃmalayà dravi¬avanitocitÃsitavarïayà kÃntyà cÃkacakyena liptamÃcchuritaæ viyannabho yai÷ vellantyo vij­mbhamÃïÃstatà calantya÷ parabhÃgavaÓÃtprahar«avaÓÃcca balÃkÃ÷ bÃlapriyà rÆpÃntarapariïata iti arthÃntare saÇkramitamityasyaiva vivaraïam / yastviti / 'niÓvÃsÃndha' ityÃdÃvandhÃdipadÃrtha ityartha÷ / anupapadyamÃna÷ anvayÃyogya÷ / upÃyatÃmÃtreïeti / mukhyÃrthasambandhasya lak«aïÃnimittatvÃditi bhÃva÷ / tirask­ta iti / ukta ityanu«aÇga÷ / nanviti / vyaÇgyÃtmano dhvane÷ dhvanipadÃrthasya vyaÇgyasya / yadà yadi / 'vÃcyasya bhedakathanam' iti sambandha÷ / v­ttau 'tathÃvidhÃbhyÃm' iti / arthÃntarasaÇkramitÃtyantatirask­tÃbhÃyÃmityartha÷ / 'tÃbhyÃæ' vÃcyÃbhyÃm / 'viÓe«a÷' bheda÷ / viÓe«a ityasyÃnantaraæ 'iti vyaÇgyaprakÃÓanaparasya dhvanerevÃyaæ prakÃra÷' iti pÃÂha÷ kvÃcitka÷ / locane bhÃvamÃha-- vya¤jake tvartha ityÃdi / dhvaniÓabdÃrtha÷ vya¤jakaÓcedityartha÷ / sa cÃrtho và Óabdo và / tatrÃdyapak«e avivak«itavÃcyasyetyasya avivak«ita÷ apradhÃnÅk­to vÃcyassvÃtmà yena sa iti prathamodyotoktÃrthau bodhya÷ / do«a iti / avatÃrikoktade«a ityartha÷ / cÃkacakyeneti / prabhÃtÃralyenetyartha÷ / vij­mbhamÃïÃ÷ utsÃhaÓÃlinya÷ / parabhÃgavaÓÃditi / medhÃnÃæ ÓayÃmatvÃdbalÃkÃnÃæ sitatvÃccetibhÃva÷ / prahar«eti / meghasaæsargalÃbhajanitaprahar«etyartha÷ / 'ghanÃ' ityasya vivaraïam-- medhà iti / 'ghanÃ' ityanena nibi¬atva¤ca gamyate / 'velladbalÃkÃ' ityanena sambhogasmÃrakatva¤ca / ata eva Ãha-- evannabha ityÃdi / 'ÓÅkariïa' ityasya vivaraïam-- sÆk«metyÃdi / itÅti / kÃmaæ santu d­¬haæ kaÂhorah­dayo rÃmo 'smi sarve sahe vaidehÅ tu kathaæ bhavi«yati hahà hà devi dhÅrà bhava // locanam sitapak«iviÓe«Ã ye«u ta evaæ nabhastÃvaddurÃlokaæ vartate / diÓo 'pi du÷sahÃ÷ / yata÷ sÆk«majalakaïodgÃriïo vÃtà iti mandamandatvame«ÃmaniyatadigÃgamanaæ ca bahuvacanena sÆcitam / tarhi guhÃsu kvacitpraviÓyÃsyatÃmityata Ãha-- payodÃnÃæ ye suh­daste«u ca satsu ye Óobhanah­dayà mayÆrÃste«ÃmÃnandena har«eïa kalÃ÷ «aÇjasaævÃdinyo madhurÃ÷ kekÃ÷ ÓabdaviÓe«Ã÷ tÃÓca sarvaæ payodav­ttÃntaæ dussahaæ smÃrayanti; svayaæ ca dussahà iti bhÃva÷ / evamuddÅpanavibhÃvodbodhitavipralambha÷ parasparÃdhi«ÂÃnatvadrate÷ vibhÃvÃnÃæ sÃdhÃraïatÃmabhimanyamÃna÷ ita eva prabh­ti priyatamÃæ h­dayenidhÃyaiva svÃtmav­ttÃntaæ tÃvadÃha-- kÃmaæ santviti / d­¬hamiti sÃtiÓayam / kaÂhorah­daya iti / rÃmaÓubdarthadhvaniviÓe«ÃvakÃÓadÃnÃya kaÂhorah­dayapadam / yathà 'tadgehaæ' ityukte 'pi 'natabhitti' iti / anyathà rÃmapadaæ daÓarathakulodbhavatvakausalyÃsnehapÃtratvabÃlyacaritajÃnakÅlÃbhÃdidharmÃntarapariïatamarthaæ kathaæ na dhvanediti / asmÅti / sa bÃlapriyà ÓÅkarima iti ÓÅkarasambandhapratipÃdanena hetunetyartha÷ / mandamandatvamityasya 'sÆcitam' ityanena sambandha÷ / bahuvacavavyaÇgyaæ darÓayati-- e«Ãmiti / suh­da iti / bandhava ityartha÷ / arthÃntara¤cÃha-- te«viti / Óobhanah­dayà iti ata evÃnanda iti bhÃva÷ / kalatvasyÃnandahetukatvÃttadviÓi«ÂakekÃnÃmÃnandahetukatvamiti darÓayannÃha-- har«ema kalà iti / evamityÃdi / pÆrvoktairuddÅpanavibhÃvairudvodhita÷ vipralambha÷ viyogakÃlÃvacchinnà ratiryasya sa÷ / parasparetyÃdi / strÅpuæsayorjÅvitasarvasvÃbhimÃnÃtmikÃyà rate÷ parasparasambandhitvÃdityartha÷ / vibhÃvÃnÃæ sajalajaladharÃdÅnÃm / sÃdhÃraïyaæ priyatamÃsÃdhÃraïyam / abhimanyamÃna iti / nirÆpayannityartha÷ / ita iti / kÃmamityÃdita ityartha÷ / tÃvaditi / prathamamityartha÷ / kÃmaæ saæntviti / yathe«Âaæ bhavantu ityartha÷ / rÃmaÓabdÃrtheti / rÃmaÓabdenÃrthaviÓe«ÃïÃæ vya¤jane sahakÃrÅtyartha÷ / tadgehamiti / padyamidaæ t­tÅyodyote udÃhari«yate / anyatheti / kaÂhorah­daya ityasyÃbhÃva ityartha÷ / bÃlpacariteti / vidyÃbhyÃsatÃÂakÃvadhÃdÅtyartha÷ / Ãdipadena paraÓurÃmajayÃdikaæ g­hyate / lÃbhÃdi yaddharmÃntaraæ tena pariïataæ tatprakÃrakapratÅtivi«ayam / kathaæ na dhvanediti / tathÃca kaÂhorah­dayapadantadarthÃnuguïÃnÃmeva dharmÃïÃæ rÃmaÓabdena vya¤jene sahaÇkÃritayà nirdi«Âamiti bhÃva÷ / 'sarvaæ sahe'ityasya yadyaddu÷khamÃpatati tatsarvaæ sahetyartha÷ / 'vaidehÅ' ityatra rÃmaÓabda÷ / anena hi vyaÇgyadharmÃntarapariïata÷ sa¤j¤Å pratyÃyyate, na saæj¤imÃtram / locanam evÃhaæ bhavÃmÅtyartha÷ / bhavi«yatÅti kriyÃsÃmÃnyam / tena kiæ kÃri«yatÅtyartha÷ / atha ca bhavanamevÃsyà asambhÃvyamiti / uktaprakÃreïa h­dayanihitÃæ priyÃæ smaraïaÓabdavikalpaparamparayà pratyak«ÅbhÃvitÃæ h­dayasphoÂanonmukhÅæ sasaæbhramamÃha-- hahà heti / devÅti / yuktaæ tava dhairyamityartha÷ / aneneti / rÃmaÓabdenÃnupayujyamÃnÃrtheneti / bhÃva÷ / vyaÇgyaæ dharmÃntaraæ prayojanarÆpaæ rÃjyanirvÃsanÃdyasaÇkhyeyam / taccÃsaÇkhyatvÃdabhidhÃvyÃpÃreïÃÓakyasamarpaïam / krameïÃrpyaæmÃïamapyekadhÅvi«ayabhÃvÃbhÃvÃnna citracarvaïÃpadamiti na cÃrutvÃtiÓayak­t / pratÅyamÃnaæ tu tadasaÇkhyamanudbhi vise«atvenaiva kiæ kiæ rÆpaæ na sahata iti citrapÃnakarasÃpÆpagu¬amodakasthÃnÅyavicitracarvaïÃpadaæ bhavati / yathoktam-- 'uktyantareïÃÓakyaæ yat' iti / bÃlapriyà tyanena ca du÷khÃsahi«ïutvaæ vyajyate / kriyÃsÃmÃnyamiti / bodhayatÅti Óe«a÷ / mukhyÃrthe 'pi vivak«ita ityÃha-- ata ceti / caturthapÃdamavatÃrayati-- uktetyÃdi / smaraïeti / jaladharÃdyuddÅpakÃnÃæ priyatamÃsÃdhÃraïatvasmaraïam / Óabda÷ vaidehÅti Óabda÷, tajjanitabodha iti yÃvat / 'vikalpa÷ kathaæ bhavi«yatÅ'ti vitarka÷ / te«Ãæ paramparayetyartha÷ / 'vyaÇgye'tyÃdigranthaæ vyÃca«Âe-- vyaÇgyamityÃdi / prayojaneti / lak«aïÃprayojanetyartha÷ / tadatra kimityata Ãha-- rÃjyeti / rÃjyabhraæÓÃdityartha÷ / Ãdipadena vanavÃsapit­jÃyÃviyogÃdikaæ du÷khakÃri sarvaæ g­hyate / asya vyaÇgyatvaæ vyavasthÃpayi«yannÃha-- taccetyÃdi / tat prayojanam / abhidhetyÃdi / yugapadabhidÃtumaÓakyamityartha÷ / krameïeti / taditi abhidÃvyÃpÃreïeti cÃnu«ajyate / ekadhÅti / ekabodhavi«ayatvÃbhÃvÃdityartha÷ / pratÅyamÃnamiti / vyajyamÃnamityartha÷ / tuÓabdo viÓe«e / tadasaÇkhyamiti / asaÇkhayatvaviÓi«Âaæ prayojanamityartha÷ / anudbhinneti / anudbhinna÷ aspa«Âa÷viÓe«a÷ pÃrthakyaæ parasparabheda iti yÃvat, yatra tatvenaiva tadviÓi«Âameva / pÃnakarasÃdyÃsvÃde karpÆrÃdyÃæÓà yathà pÃrthakyena nÃnubhÆyante, kintu parasparasaævalitatvenaiva prayojanapratÅtau tathà rÃjyanirvÃsanÃdayo dharmà ityartha÷ / kiæ kimiti / nÃnÃrÆpaæ sahata ityartha÷ / pratipatt­pratibhÃdivaÓena nÃnÃvidhaæ bhÃtÅti yÃvat / itÅti hetau / citretyÃdi / citreti pÃnakarasÃdÅnÃæ trayÃïÃæ viÓe«aïaæ nÃnÃrasetyartha÷ / gu¬opask­taæ modakaæ gu¬amodakaæ tatsthÃnÅyà taccarvaïÃkatulyà yà vicitrà vilak«aïà carvaïà rÃmagatatvena tattaddharmÃvagÃhinÅ pratÅti÷, tasyÃ÷ padaæ vi«aya yathà ca mamaiva vi«amabÃïalÅlÃyÃm--- tÃlà jÃanti guïà jÃlà de sahiaehiæ gheppÃnti / raikiraïÃnuggahiÃiæ honti kamalÃiæ kamalÃiæ // (tadà jÃyante guïà yadà te sah­dayairg­hyante / ravikiraïÃnug­hÅtÃni bhavanti kamalÃni kamalÃni // iti cchÃyà ) / ityatra dvitÅya÷ kamalaÓabda÷ / locanam e«a eva sarvatra prayojanasya pratÅyamÃnatvenotkar«aheturmantavya÷ / mÃtragrahaïena saæj¤Å nÃtra tirask­ta ityÃha---yathà cetyÃdi / tÃlà tadà / jÃlà yadà / dheppanti g­hyante / arthÃntaranyÃsamÃha---ravikiraïeti / kamalaÓabda iti / lak«mÅpÃtratvÃdidharmÃntaraÓatacitratÃpariïataæ saæj¤inamÃhetyartha÷ / tena Óuddhe 'rthe mukhye bÃdhÃnimittaæ tatrÃrthe taddharmasamavÃya÷ / tena nimittena rÃmaÓabdo dharmÃntarapariïatamarthaæ bÃlapriyà ityartha÷ / prayojanajÃtasya abhidhÃtumaÓakyatvaæ yaduktaæ tatropa«ÂambhakamÃha---yathoktamityÃdi / e«a eveti / vicitracarvaïÃpadatvamevetyartha÷ / prayojanasyetyutkar«Ãnvayi / mÃtragrahaïeneti / 'na saæj¤imÃtram' iti v­ttisthamÃtraÓabdenetyartha÷ / ÃhetyanenÃsya sambandha÷ / saæj¤Å nÃtra tirask­ta iti / rÃjyanirvÃsanÃdidharmavatvena rÃmasyaiva saæj¤ina÷ pratÅteriti bhÃva÷ / Ãheti / v­ttikÃro bodhayatÅtyartha÷ / atra rÃmapadalak«yatÃvacchedakaæ rÃmapadavÃcyatvaæ sÃmÃnyato du÷khapÃtratvaæ và bodhyam / tadeti / padÃrthà iti Óe«a÷ / tadà guïÃ÷ atiÓayÃdhÃyako dharmo gumastadvanta÷ santa÷ / jÃyante bhavanti / kadetyatrÃha-yadeti / te guïavanta÷ padÃrthÃ÷ / g­hyante Ólodhyante / asya sÃmÃnyasya samarthakamuttarÃrdhamityÃÓayenÃha--arthÃntaranyÃsamÃheti / ravÅti / raviæïà kiraïÃnug­hÅtÃnikarasp­«ÂÃni, atha cÃbhinanditÃni kamalÃni pajhÃni / kamalÃni kamalatvena j¤ÃyamÃnÃni bhavantÅtyartha÷ / atra vyaÇgyaæ darÓayati---lak«mÅtyÃti / lak«mÅpÃtratvaæ kÃntyÃÓrayatvam / Ãdipadena vikasitatvasaurabhÃdiÓÃlitvaæ g­hyate / lak«mÅpÃtratvÃdi yaddharmÃntaraÓataæ tasya citratà citratÃviÓi«Âaæ taditi yÃvat / tena pariïatamityartha÷ / saæj¤inaæ kamalam / Ãha vya¤jayati / kecidatra rÃmapadaæ rÃjyanirvÃsanÃdidharmavatvena lak«ayannarvedÃdÅnvyjayati / evaæ kamalaÓabde 'pi bodhyamityÃhustanmataæ dÆ«ayitumupanyasyati-tenetyadi / teneti / vak«yamÃïahetunetyartha÷ / 'aprÃtÅtikam' ityanenÃsya sambandha÷ / Óuddhar'the mukhya iti / kevale rÃmapadamukhyÃrtha ityartha÷ / bÃdheti / prak­tÃnupayogÃtmakabÃdhetyartha÷ / tatrÃrtha iti rÃmapadamukhyarthadharmiïÅtyartha÷ / taddharmasamavÃya iti / vivak«itarÃjyanirvÃsanÃdi dharmasambandha ityartha÷ / anenÃdhÃrÃdheyabhÃvarÆpamukhyÃrthasambandha÷ pradarÓita÷ / ubhayatrÃstÅti Óe«a÷ / dharmÃntarapariïatamarthamiti / locanam lak«ayati / vyaÇgyÃnyasÃdhÃramÃnyaÓabdavÃcyÃni dharmÃntarÃïi / evaæ kamalaÓabda÷ / guïaÓabdastu saæj¤imÃtramÃheti / tatra yadbalÃtkaiÓcidÃropitaæ tadaprÃtÅtikam / anupayogabÃdhito hyartho 'sya dhvanervi«ayo lak«aïà mÆlaæ hyasya / yattu h­dayadarpaïa uktam---'hahà heti saærambhÃrtho 'yaæ camatkÃra÷' iti / tatrÃpi saærambha÷ Ãvego vipralambhavyabhicÃrÅti rasadhvanistÃvadupagata÷ / na ca rÃmaÓabdabhivyaktÃrthasÃhÃyakena vinà sarambhollÃso 'pi // ahaæ sahe tasyÃ÷ ki vartata ityevamÃtmà hi saærambha÷ / kamalapade ca ka÷ saærambha ityÃstÃæ tÃvat / anupayogÃtmikà ca mukhyÃrthabÃdhÃtrÃstÅti lak«aïÃmÆlatvÃdavivak«itavÃcyabhedatÃsyopapannaiva ÓuddhÃrthasyÃvivak«aïÃt / bÃlapriyà rÃjyanirvÃsanÃdidharmavatvena rÃmavyaktirÆpÃrthamityartha÷ / tarhi kiæ vyaÇgyamityatrÃha---vyaÇgyÃnÅtyÃdi / aÓabdavÃcyÃni ÓabdenÃbhidhÃtumaÓakyÃni / dharmÃntaraïi nirvedaglÃnimohÃdayo 'nye dharmÃ÷ / evaæ kamalaÓabda iti / dvitÅya÷ kamalaÓabdo lak«mÅpÃtratvÃdipariïatamarthaæ lak«yati, vyaÇgyantu manoharatvÃdÅtyartha÷ / jÃyante guïà ityatra guïaÓabdasyÃv­tti÷, dvÅtÅyo guïaÓabda÷ utk­«ÂatvÃdidharmÃntarapariïatamarthaæ lak«yatÅtyÃdyÃÓaÇkÃæ parihartumÃha---guïaÓabda ityÃdi / saæj¤imÃtramiti / mukhyÃrthamÃtramityartha÷ / na tu dharmÃntarapariïatamarthamiti mÃtraÓabdÃrtha÷ / tatreti / pÆrvoktedÃharaïayorityartha÷ / balÃt buddhisÃmarthyÃt / Ãropitamiti / Ãropyoktamityartha÷ / taditi / taduktamityartha÷ / aprÃtÅtikamiti / sah­dayapratÅtyasiddhamityartha÷ / atra hetumÃha---anupayogetyÃdi / anupayogabÃdhita÷ anupayogÃtmakabÃdhÃdhÅna÷ / hÅti hetau / artha÷ bhavadukto rÃjyanirvÃsanÃdyartha÷ / asya dhvanervi«aya iti / avivak«itavÃcyasthalÅya dhvanivyÃpÃrasya vi«aya ityartha÷ / na tu lak«aïÃyà vi«aya iti bhÃva÷ / lak«aïayà hyarthasyaikadharmaprakÃreïaiva pratÅtirna tvanekadharmaprakÃreïa / parantvatra lak«aïà sahakÃriïÅtyÃha-lak«aïetyÃdi / yattvityÃdi / hahetyÃdi / hahÃhetyanena gabhyo yassaærambha÷ tasyÃrtha÷ kÃryabhÆta ityartha÷ / tatrapÅtyanuvÃda÷, uktÃrtho 'pÅtyartha÷ / saærambha ityasya vivaraïam-Ãvega iti / rasadhvanirityÃdi / tavÃnabhimato rasadhvanirÃdÃvabhyugato bhavatÅtyartha÷ / itthaæ ca pÆrvoktÃrthadhvanerabhyupagamo / ÂapyÃpatita ityÃha---na cetyÃdi / rÃmaÓabdÃbhivyaktÃrtheti / rÃjyanirvÃsanÃdyarthetyartha÷ / uktÃrthe hetumÃha--ahaæ sahe ityÃdi / ahaæ sarvaæ sahe ityarthasyopodbalako hi rÃmaÓabdÃbhivyaktÃrtha iti bhÃva÷ / uktedÃharaïayo÷ mukhyÃrthabÃdhÃæ svayaæ viv­ïvannavivak«itavÃcyabhedatvamupapÃdayati---anupayogÃtmikà cetyÃdi / mukhyÃrthasya padÃrthÃntarÃnvayÃnupapattij¤Ãnamiva prak­tÃnu«ayuktatvaj¤Ãnamapi lak«aïÃbÅjamato 'nupayuktatvaj¤ÃnarÆpo 'pi mukhyÃrthabÃdhÃpadÃrtha ityartha÷ / atreti / uktodaharaïayorityartha÷ / ÓuddhÃrthasyeti / vÃcyajÃtyÃdiviÓi«ÂavyaktirÆpÃrthasyetyartha÷ / tasyÃpÅti / atyantatirask­tavÃcyo yathÃdikavervÃlmÅke÷--- ravisaækrÃntasaubhÃgyastu«ÃrÃv­tamaï¬ala÷ / ni÷ÓvÃsÃndha ivÃdarÓaÓcandramà na prakÃÓate // iti / atrÃndhaÓabda÷ / locanam na ca tirask­tatvaæ dharmirÆpema, tasyÃpi tÃvatyanugamÃt / ata eva ca pariïatavÃcoyukatyà vyavah­tam-Ãdikaveriti / dhvanerlak«yaprasiddhatÃmÃha-ravÅti / hemantavarïane pa¤cavaÂyÃæ rÃmasyoktariyam / andha iti copahatad­«Âi÷ / jÃtyandhasyÃpi garbhe d­«ÂyupadhÃtÃt / andho 'yaæ puro 'pi na paÓyatÅtyatra tiraskÃrondhÃrthasya na tvatyantam / iha tvÃdarÓasyÃndhatvamÃropyamÃïamapi na sahyamiti / andhaÓabdo 'tra padÃrthasphuÂÅkaraïÃÓaktatvaæ na«Âad­«Âigataæ nimattÅk­tyÃdarÓaæ lak«aïayà pratipÃdayati / asÃdhÃraïavicchÃyatvÃnupayogitvÃdidharmajÃtamasaækhyaæ prayojanaævyanakti / bhaÂÂanÃyakena tu yaduktam---'ivaÓabdayÃgÃdgoïatÃpyatra na kÃvit'iti, tacchlokÃrthamaparÃm­Óya / ÃdarÓacandramasorhi sÃd­ÓyamivaÓabdo dyÃtayati / ni÷ÓvÃsÃndha iti cÃdarÓaviÓe«aïam / ivaÓabdasyÃndhÃrthena yojane ÃdarÓaÓcandramà ityudÃharaïaæ bhavet / yojanaæ caitadivaÓabdasya kli«Âam / bÃlapriyà vyaktirÆpÃrthasyÃpÅtyartha÷ / tÃvatyanugamÃditi / lak«ye vyaÇgye cÃrthe anupraveÓÃdityartha÷ / andha iti / andhapadamukhyÃrtha ityartha÷ / nanu upahatatvaæ jananÃtparato yatki¤citkÃraïena bhavati, tathÃca jÃtyandhe kathamandhavyavahÃra ityata Ãha--jÃtyandhasyÃpÅti / prak­todÃraïe andhapadavÃcyasyÃtyantatirask­tatvaæ viÓadayitumanyatra tadabhÃvaæ darÓayati---andha ityÃdi / andha iti ca d­«ÂerupahatatvamÃropyopacÃreïokti÷ / atra hetu÷--puro 'pÅtyÃdi / andhÃrthasyeti / andhapadamukhyÃrthasyetyartha÷ / iha tviti / prak­tÅdÃharaïe ityartha÷ / na sahyamiti / ÃdarÓasya d­«ÂerevÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / padÃrthetyÃdi / padrÆpaæ sÃd­Óyamityartha÷ / idamevÃtra lak«yatÃvacchedakam / na«Âad­«ÂÅti / upahatad­«ÂÅtyartha÷ / ÃdarÓaæ pratipÃdayatÅti / padÃrthasphuÂÅkaraïÃÓaktatvena rÆpeïÃdarÓaæ bodhayatÅtyartha÷ / andhÃrthena yojana iti / niÓvÃsÃndha iveti yojana ityartha÷ / ityudÃharaïaæ bhavediti / evaæ yojanÅyaæ bhavedityartha÷ / bhavatvityatrÃha---yojanaæ caitaditi / niÓvÃsÃndha iva ya ÃdarÓastadrÆpaÓcandramà iti yojanaæ cetyartha÷ / kli«Âamiti / arthasya kli«ÂatvÃditi bhÃva÷ / ivaÓabdasyobhayatra sambandho 'stviti ÓaÇkÃæ pariharan Ãha---na ceti / sa iveti / ÃdarÓa ivetyartha÷ / na yuktetyatra hetumupahÃsagarbhamÃha---j¤aiminÅyeti / gaaïaæ ca mattamehaæ dhÃrÃluliajjuïÃiæ a vaïÃiæ / ïirahaÇkÃram­gÃÇkà haranti nÅlà api niÓÃ÷ // locanam na ca ni÷ÓvÃsenÃndha ivÃdarÓa÷ sa iva candra iti kalpanà yuktà / jaiminÅyasÆtre hyevaæ yojyate na kÃvye 'pÅtyalam / gamaïamiti / gaganaæ ca mattameghaæ dhÃrÃlulitÃrjunÃni ca vanÃni / nirahaÇkÃram­gÃÇkà haranti nÅlà api niÓÃ÷ // iti cchÃyà / caÓabdo 'piÓabdÃrthe / gaganaæ mattamedhamapi na kevalaæ tÃrakitam / dÃrÃlulitÃrjunav­k«Ãïyapi vanÃni na kevalaæ malayamÃrutÃndolitasahakÃrÃïi / nirahaÇkÃram­gÃÇkà nÅlà apiniÓà na kevalaæ sitakarakaradhavalitÃ÷ / haranti utsukayantÅtyartha÷ / mattaÓabdena sarvathaivehÃsambhavatsvÃrthena bÃdhitamadyopayogak«ÅvÃtmakamukhyÃrthena sÃd­ÓyÃnmeghÃlaælak«ayatÃsama¤jasakÃritvadurnivÃratvÃdidharmasahasraæ ghvanyate / nirahaÇkÃraÓabdenÃpi candraæ lak«ayatà tatpÃratantryavicchÃyatvojjigami«ÃrÆpajigÅ«ÃtyÃgaprabh­ti÷ // 1 // avivak«itavÃcyasya prabhinnatvamiti yaduktaæ tatkuta÷? na hi svarÆpÃdeva bhedo bhavatÅtyÃÇkya vivaÇk«itavÃcyÃdevÃsya bhedo bhavati, vivak«Ã tadabhÃvayorvirodhÃdityabhiprÃyeïÃha---asaælak«yeti / bÃlapriyà gaganaæ ceti var«Ãvarïanam. ca Óabda iti / gaga¤cÃrjunÃni cetyubhayatra caÓabda ityartha÷ / gaganaæ mattameghamapÅti apiÓabdagamyamarthamÃha---netyÃdi / evamuparyapi bodhyam / vÃcyasyÃtyantatirask­tatvamupapÃdayati----mattaÓabdenetyÃdi / bÃdhiteti / anvayÃnupapattirÆpabÃdhÃviÓi«Âetyartha÷ / sÃd­ÓyÃditi / sÃd­ÓyÃtmakamukhyÃrthasambandhÃnnimittÃdityartha÷ / sÃd­Óyaæ maryÃdollaÇghanÃdinà / asabha¤jaseti / anucitetyartha÷ / nirahaÇkÃraÓabdenÃpÅti / prati«edhasya prasaktipÆrvakatvÃnnarahaÇkÃraÓabdo hyahaÇkÃrasvarÆpayogye cetanaviÓe«e eva svarasata÷ prayujyata ityato 'tra mukhyÃrthasyÃnvayÃnupapattirÆpabÃdhà bodhyà / lak«ayateti / sÃd­ÓyÃdityanu«ajyate / tacca mÃlinyÃdinà / tadityÃdi / tatpadena nirahaÇkÃraparÃmarÓa÷ tadgatapÃratantryÃdÅtyartha÷ / ujjigami«Ã unnatÅcchÃ, tadrÆpà yà jÅgÅ«Ã utkar«ecchà tattyÃgaprabh­tirityartha÷ // 1 // sÆtrav­ttik­toraikyamabhipretyÃvatÃrayati---avivak«itavÃcyasyetyÃdi / uktamiti / 'prabhedapratipÃdanÃye'ti pÆrvagranthenoktamityartha÷ / taditi / prabhinnatvamityartha÷ / kata iti / kasmÃtpratiyogina ityartha÷ / na hi svarÆpÃdeva bhedo bhavatÅti / svasmÃdeva bhedo na bhavatÅtyartha÷ / asyeti / avivak«itavÃcyasyetyartha÷ / vivak«etyÃdi / vivak«itatvovivak«itasvayorekatrÃsambhavÃdityartha÷ / nanu vivak«itÃnyaparÃbhidheyasyeti atra mattanirahaÇkÃraÓabdau / _________________________________________________________ asaælak«ya-kramoddyota÷ krameïa dyotita÷ para÷ / vivak«itÃbhidheyasya dhvaner Ãtmà dvidhà mata÷ // DhvK_2.2 // __________ asaælak«yakramoddyota÷ krameïa dyotita÷ para÷ / vivak«itÃbhidheyasya dhvanerÃtmà dvidhà mata÷ // 2 // mukhyatayà prakÃÓamÃno vyaÇgyo 'rtho dhvanerÃtmà / sa ca vÃcyÃrthÃpek«ayà kaÓcidalak«yakramatayà prakÃÓate, kaÓcitkrameïeti dvidhà mata÷ / locanam samyaÇ na lak«ayituæ Óakya÷ kramo yasya tÃd­Óa uddyota uddyotanavyÃpÃro 'syeti bahuvrÅhi÷ / dhvaniÓabdasÃænadhyÃdvivak«itÃbhidheyatvenÃnyaparatvamatrÃk«iptamiti bahuvrÅhi÷ / dhvaniÓabdasÃænidhyÃdvivak«itÃbhidheyatvenÃnyaparatvamatrÃk«iptamiti svakaïÂhena noktam / dhvaneriti / vyaÇgyasyetyartha÷ / Ãtmeti / pÆrvaÓlokena vyaÇgyasya vÃcyamukhena bheda ukta÷ / idÃnÅæ tu dyotanavyÃpÃramukhena dyotyasya khÃtmani«Âa evetyartha÷ / vyaÇgyasya dhvanerdyetane svÃtnani ka÷ krama ityÃÓaÇkyÃha----vÃcyÃrthÃpek«ayeti / vÃcyo 'rtho vibhÃvÃdi÷ // 2. // tatreti / tayormadhyÃdityartha÷ / yo rasÃdirartha÷ sa evÃkramo dhvanerÃtmà na tvakrama eva sa÷ / kramatvamapi hi tasya kadÃcidbhavati / tadà cÃrthaÓaktyudbhavÃnusvÃnarÆpabhedateti vak«yate / ÃtmaÓabda÷ svabhÃvavacana÷ prakÃramÃha / tena rasÃdiryo 'rtha÷ sa dhvanerakramo nÃmabheda÷ / asaælak«yakrama iti yÃvat / nanu kiæ sarvadaiva rasÃdirartho dhvane÷ prakÃra÷? netyÃha; kiæ tu yadÃÇgitvena pradhÃnatvenÃvabhÃsamÃna÷ / etacca sÃmÃnyalak«aïe 'guïÅk­tasvÃrthÃvi'tyatra bÃlapriyà kuto noktamityata Ãha---dhvaniÓabdetyÃdi / vivak«itÃbhidhetveneti / bivak«itÃbhidheyatvoktyetyartha÷ / atreti / abhidheye ityartha÷ / Ãk«iptamiti / darÓitamityartha÷ / viÓe«amÃha---pÆrvaÓlokenetyÃdi / idÃnÅmiti / asmin Óloke ityartha÷ / svÃtmani«Âha eveti / 'bheda ukta'ityasyÃnu«aÇga÷ / v­ttau 'dhvanerÃtme'tyasya vivaraïam---'mukhyÃtaye'tyÃdi / vÃcyÃrthetyÃdikamavatÃrayati---vyaÇgyasyetyÃdi // 2 // rasetyÃdikÃrikÃyÃmaÇgibhÃvena bhÃsamÃno rasabhÃvÃdi÷ akramo ghnanerÃtmà vyavasthita ityanvayo vaktavya÷ / tathà ca tathÃvidharasabhÃvÃdisÃmÃnyamasaælak«yakrama ityartha÷ sidhyati / sa cÃrtho bÃdhita÷, kvacidbhÃvÃde÷ saælak«yakramatvasyÃpyaÇgÅk­tatvÃdato vivak«itamarthaæ vyÃca«Âe---yo rasÃdirityÃdi / akrama÷ asaælak«yakrama÷ / na tvakrama eva sa iti / rasabhÃvÃdirakrama eva bhavatÅti tu naivetyartha÷ / kuta ityatrÃha---krameti / saælak«yakramatvamapÅtyarta÷ / 'kramavattvam' iti ci pÃÂha÷ / tasya bhÃvÃde÷ / vak«yata iti / "evaævÃdini devar«Ãvi"tyÃdyudÃharaïapÆrvakaæ vak«yata ityartha÷ / aÇgibhÃvena bhÃsamÃna ityasya vivaraïam--aÇgitvenetyÃdi etadukte÷ paunaruktyamÃÓaÇkate--rataccetyÃdi / tatra _________________________________________________________ rasa-bhÃva-tad-ÃbhÃsa-tat-praÓÃnty-Ãdir akrama÷ / dhvaner ÃtmÃÇgi-bhÃvena bhÃsamÃno vyavasthita÷ // DhvK_2.3 // __________ rasabhÃvatadÃbhÃsatatpraÓÃntyÃdirakrama÷ / dhvanerÃtmÃÇgibhÃvena bhÃsamÃno vyavasthita÷ // 3 // locanam yadyapi nirÆpitam, tathÃpi rasavadÃdyalaÇkÃraprakÃÓanÃvakÃÓadÃnÃyÃnÆditam / sa ca rasÃdirdhvanirvyavasthita eva; na hi tacchÆnyaæ kÃvyaæ ki¤cidasti / yadyapi ca rasenaiva sarvaæ jÅvati kÃvyam tathÃpi tasya rasasyaikadhanacamatkÃrÃtmano 'pi kutaÓcidaæÓÃtprayojakÅbhÆtÃdadhiko 'sau camatkÃro bhavati / tatra yadà kaÓcidudriktÃvasthÃæ pratipanno vyabhicÃrÅ camatkÃrÃtiÓayaprayojako bhavati, tadà bhÃvadhvani÷ / yathÃ---- ti«ÂetkopavaÓÃtprabhÃvapihità dÅrghaæ na sà kupyati svargÃyotpatità bhavenmayi punarbhÃvÃrdramasyà mana÷ / tÃæ hartuæ vibudhadvi«o 'pi na ca me ÓaktÃ÷ purovavartinÅæ sà cÃtyantamagocaraæ nayanayoryÃteti ko 'yaæ vidhi÷ // atra hi vipralambharasasadbhÃve 'pÅyati vitarkÃkhyavyabhicÃricamatkriyÃprayukta ÃsvÃdÃtiÓaya÷ / vyabhicÃriïa udayasthityapÃyatridharmakÃ÷ / yadÃha---'vividhamÃbhimukhyena carantÅti vyabhicÃriïa÷' iti / tatrodayÃvastÃprayukta÷ kadÃcit / yathÃ-- yote gotraviparyaye Órutipathaæ ÓayyÃmanuprÃptayà nirdhyÃtaæ parivartanaæ punarapi prÃrabdhumaÇgÅk­tam / bÃlapriyà pariharati---tathÃpÅtyÃdi / rasavadÃdÅti / aÇgibhÃvena bhÃsamÃna ityuktÃvaÇgabhÃvena bhÃne ka÷ prakÃra iti jij¤ÃsÃyÃ÷ sambhavÃditi bhÃva÷ / vyavasthita iti padaæ vyÃca«Âe----sa cetyÃdi / vyavasthita iti / sarvatra kÃvye sthita ityartha÷ / bhÃvetyÃdinà nirdi«Âa bhÃvÃdidhvaniæ ÓaÇkÃpÆrvakaæ vyavasthÃpayati---yadyapÅtyÃdi / tasyeti / kÃvyajÅnitasyetyartha÷ / 'rasasya aæÓÃdi'ti sambandha÷ / rasÃÇgabhÆtÃdityartha÷ / ti«Âediti / vikramorvaÓÅye purÆravaso vacanam / sà urvaÓÅ / kopavasÃddheto÷ / prabhÃveïÃntardhÃnakaraïavidyayà pihità antarhità / ti«Âhediti sambhÃvanÃyÃæ liÇ / 'etanna yuktaæ yata' iti Óe«o 'tra bodhya÷ / evamuttaratrÃpi / svargÃya svargaæ gantum / vibudhadvi«a÷ asurÃ÷ agocaram avi«ayatvam / vidhi÷ prakÃra÷ yadÃheti / vividhamityanena triprakÃratvamapi darÓitamiti bhÃva÷ / udayÃvasthÃprayukta iti / udayaunmukhyaprayukta ityartha÷ / yÃta iti / ÓayyÃmanuprÃptayà priyeïa saha ÓayÃnayà tanvaÇgyà / gotrasya nÃmno viparyaye vanitÃntaranÃmnÅtyartha÷ / Órutipathaæ yÃte Órute sati / parivartanaæ nirdhyÃtaæ cintitam / prÃrabdhumiti / parivartanamityasyÃnu«aÇga÷ / tadityasyÃpakar«o và / locanam bhÆyastatprak­taæ k­taæ ca Óithilak«iptaikadorlekhayà tanvaÇgyà na tu pÃrita÷ stanabhara÷ kra«Âuæ priyasyorasa÷ // atra hi praïayakopasyojjigami«ayaiva yadavasthÃnaæ na tu pÃrita ityudayÃvakÃÓanirÃkaraïÃttadevÃsvÃdajÅvitam / sthiti÷ punarudÃh­tÃ---'ti«ÂetkopavaÓÃt' ityÃdinà / kvacittu vyabhicÃriïa÷ praÓamÃvasthayà prayuktaÓcamatkÃra÷ / yathodÃh­taæ prÃk 'ekasmin Óayane parÃÇmukhatayÃ' iti / ayaæ tatpraÓama ityukta÷ / atra cer«yÃvipralambhasya rasasyÃpi praÓama iti Óakyaæ yojayitum / kvacitu vyabhicÃriïa÷ sandhireva carvaïÃspadam / yathÃ--- osuru sumÂhi Ãhaæ muhu cumbau jeïa / amiarasaghoïÂÃïaæ pa¬ij¤Ãïiu teïa // ityatra Órutyukte tu kope kopaka«ÃyagadgadamandaruditÃyà yena mukhaæ cumbitaæ tenÃm­tarasanigaraïaviÓrÃntiparamparÃïÃæ t­ptirj¤Ãteti kopaprasÃdasandhiÓcamatkÃrasthÃnam / bÃlapriyà syÃpakar«o và / punarapi punastu / prÃrabdhumaÇgÅk­taæ cikÅr«itam / bhÆya÷ tat parivartanam / prak­taæ prayatnavi«ayÅk­tam / k­taæ ceti / bhÆyastadityanayoranu«aÇga÷ / Óithilak«iptaikadorlekhayà pÆrvaæ Óithilà ÓitilÅk­tà paÓcÃdanyatra k«iptà ca ekadorlekhà yayà tathà satyà / bhÆya÷tat parivartanam / k­taæ ca anu«Âitaæ ca / jÃnÃtÅcchati yatate ce«Âate iti kramo 'tra pradarÓita÷ / na tviti / tuÓabdo viÓe«e / 'stanabhara÷ priyasya urasa÷ kra«Âuæ na pÃrita' iti sambandha÷ / pratÅhÃrendurÃjena kÃvyÃlaÇkÃra saÇgrahavyÃkhyÃne Óloko 'yaæ vyÃkhyÃta÷ / ujjigami«ayava / udayaunmukhyÃvasthayaiva / evakÃrÃrthaæ viv­ïoti---na tvityÃdi / ityukta iti / pÆrvairiti Óe«a÷ / svÃbhiprÃyamÃha---atretyÃdi / osuru iti / rir«yÃÓruÓobhitÃyà mukhaæ cumbitaæ yena / am­tarasanigaraïÃnÃæ t­ptirj¤Ãtà tena // iti chÃyeti pratibhÃti / nigaraïÃnÃæ bhak«aïÃnÃæ karaïarÆpÃrthe «a«ÂÅ / yathà "nÃgni÷ t­pyati këÂÃnÃ"mityÃdi / ityatra Órutyukte itir / irÓyÃÓabdenokte 'pÅviÓramasthÃnaæ tasya / yadvÃ---am­tarasasya viÓrÃntipÆrvakÃïi nigaraïÃni viÓramya viÓramya nigaraïÃni / j¤Ãtetyantena vÃcyÃrthakathanam / kopaprasÃdasandhiriti / nÃyikÃgato dhvanyamÃna iti Óe«a÷ / locanam kvacidyvabhicÃryantaraÓabalataiva viÓrÃntipadam / yathÃ--- kvÃkÃryaæ ÓaÓalak«maïa÷ kva ca kulaæ bhÆyo 'pi d­Óyeta sà do«ÃïÃæ praÓamÃya me Órutamaho kope 'pi kÃntaæ mukham / kiæ vak«yantyapakalma«Ã÷ kutadhiya÷ svapne 'pi sà durlabhà ceta÷ sÃvasthyamupaihi ka÷ khalu yuvà dhanyo 'dharaæ dhÃsyati // atra hi vitakÃraitsukye matismaraïe ÓahkÃdainye dh­ticintane parasparaæ bÃdhyabÃdhakabhÃvena dvandvaÓo bhavantÅ, paryante tu cintÃyà eva pradhÃnatÃæ dadatÅ paramÃsvÃdasthÃnam / evamanyadapyutprek«yam / etÃni codayasandhiÓabalatvÃdikÃni kÃrikÃyÃmÃdigrahaïena g­hÅtÃni / nanvevaæ vibhÃvÃnubhÃvamukhenÃpyadhikaÓcamatkÃro d­Óyata iti vibhÃvadvaniranubhÃvadhvaniÓca vaktavya÷ / maivam; vibhÃvÃnubhÃvau tÃvatsvaÓabdavÃcyÃveva / taccarvaïÃpi cittav­tti«veva paryavasyatÅti rasabhÃvebhyo nÃdhikaæ carvÃïÅyam / yadà tu vibhÃvÃnubhÃvÃvapi vyaÇyau bhavatastadà vastudhvanirapi kiæ na sahyate / yadà tu vibhÃvÃbhÃsÃdratyÃbhÃsodayastadà bÃlapriyà kvÃkÃryamiti / devayÃnÅmabhila«ato yayÃteriyamukti÷ / akÃryaæ brÃhmaïakanya kÃsaktirÆpam / kvadvayena dvayo÷ sahÃnavasthÃnapratÅti÷ / tenÃtyantÃnaucityaæ vyajyate / atra vitarka÷ / bhÆyo 'pÅtyÃdi / atrautsukyam / do«ÃïÃæ pramÃdÃdÅnÃm / praÓamÃya ÃtyantikanÃÓÃya / Órutaæ ÓÃstraÓravaïam / atra mati÷ aho ityÃdi / kÃntaæ manoharaæ mukhaæ tasyÃ÷ mukham / atra sm­ti÷ / apakalma«Ã÷ apagataæ kalma«aæ duÓcaritaæ yebhyaste / k­te sucarite dhÅrye«Ãm / yadvÃ-k­tà Óik«ità dhÅrye«Ãæ te paï¬itÃ÷ / kiæ vak«yanti / atra ÓaÇkà / svapne 'pi ad­«ÂÃÓrutapÆrvaghaÂake 'pi sà durlabhà / atrÃbhimatÃprÃptiprayuktaæ dainyam / ceta ityÃdi / atra dh­ti÷ / ka ityÃdi / dhanya÷ nÃhamiva mandabhÃgya÷ / dhÃsyati pÃsyati / atra cintà ca vyajyate / tadÃha--atra hÅtyÃdi / vitakÃraitsukye ityÃdi / kvÃkÃryamityÃdyekaikapÃdasthavÃkyÃbhyÃæ krameïa vyajyamÃne iti bhÃva÷ / parasparaæ bÃdhyeti / vitarkÃdirautsukyÃdinà bÃdhyata ityartha÷ / 'bhavantÅ dadatÅ'ti ca dvivacanam / cintÃyà iti / antyavÃkyena vyajyamÃnÃyà iti bhÃva÷ / bÃlapriyà kvÃkÃryamiti / devayÃnÅmabhila«ato yayÃteriyamukti÷ / akÃryaæ brÃhmaïakanyakÃsaktirÆpam / kvadvayena dvayo÷ sahÃnavasthÃnapratÅti÷ / tenÃtyantÃnaucityaæ vyajyate / atra vitarka÷ / bhÆyo 'pÅtyÃdi / atrautsukyam / do«ÃïÃæ pramÃdÃdÅnÃm / praÓamÃya ÃtyantikanÃÓÃya / Órutaæ ÓÃstraÓravaïam / atra mati÷ / aho ityÃdi / kÃntaæ manoharaæ mukhaæ tasyÃ÷ mukham / atra sm­ti÷ / apakalma«Ã÷ apagataæ kalpa«aæ duÓcaritaæ yebhyaste / k­te sucarite dhÅrye«Ãm / yadvÃ-k­tà Óik«ità dhÅrye«Ãæ te paï¬itÃ÷ / kiæ vak«yanti / atra ÓaÇkà / svapne 'pi ad­«ÂÃÓrutapÆrvaghaÂake 'pi sà durlabhà / atrÃbhimatÃprÃptiprayuktaæ dainyam / ceta ityÃdi / atra dh­ti÷ / ka ityÃdi / dhanya÷ nÃhamiva mandabhÃgya÷ / dhÃsyati pÃsyati / atra cintà ca vyajyate / tadÃha-atra hÅtyÃdi / vitakÃraitsukye ityÃdi / kvÃkÃryamityÃdyekaikapÃdasthavÃkyÃbhyÃæ krameïa vyajyamÃne iti bhÃva÷ / parasparaæ bÃdhyeti / vitarkÃdirautsukyÃdinà bÃdhyata ityartha÷ / 'bhavantÅ dadatÅ'ti ca dvivacanam / cintÃyà iti / antyavÃkyena vyajyamÃnÃyà iti bhÃva÷ / prasaÇgÃcchaÇkate---nanviti / samÃdhatte---maivamiti / svaÓabdavÃcyÃveva svaÓabdenÃbhidhÃtuæ ÓakyÃveva / cittav­tti«veveti / ratyÃdicittav­tticarvaïÃsvevetyartha÷ / kiæ na sahyata iti / i«Âa eveti bhÃva÷ / 'tadÃbhÃse'ti nirdi«ÂamÃbhÃsaæ nirÆpayati---yadà tvityÃdi / vibhÃvÃnubhÃvÃviti / rasagaÇgÃdharÃdau vist­tametat / vibhÃvÃbhÃsÃditi / vibhÃvasyÃbhÃse 'nubhÃvo 'pyÃbhÃsÅ bhavati / ÓaÇkate--yadyapÅti / locanam vibhÃvÃnubhÃsÃccarvaïÃbhÃsa iti rasÃbhÃsasya vi«aya÷ / yathà rÃvaïakÃvyÃkarïane Ó­ÇgÃrÃbhÃsa÷ / yadyapi 'Ó­ÇgÃrÃnuk­tiryà tu sa hÃsya÷' iti muninà nirÆpitaæ tathÃpyauttarakÃlikaæ tatra hÃsyarasatvam / dÆrÃkar«aïamohamantra iva me tannÃmni yÃte Órutiæ ceta÷ kÃlakalÃmapi prakurute nÃvasthitiæ tÃæ vinà / ityatra tu na hÃsyacarvaïÃvasara÷ / nanu nÃtra rati÷ sthÃyibhÃvo 'sti / parasparÃsthÃbandhÃbhÃvÃt kenaitaduktaæ ratiriti / ratyÃbhÃso hi sa÷ / aÓcÃbhÃsatà yenÃsya sÅtà mayyupek«ikà dvi«Âà veti pratipattirh­dayaæ na sp­Óatyeva / tatsaparÓe hi tasyÃpyabhilëo vilÅyeta / naca mayÅyamanuraktetyapi niÓcayena k­taæ kÃmak­tÃnmohÃt / ata eva tadÃbhÃsatvaæ vastutastatra sthÃpyate Óuktau rajatÃbhÃsavat / evacca Ó­ÇgÃrÃnuk­tiÓabdaæ bÃlapriyà muninà nirÆpitamiti / tathà ca tatra hÃsyo raso vaktuæ nyÃya iti bhÃva÷ / auttarakÃlikamiti / Ó­ÇgÃracarvaïottarakÃlabhavamityartha÷ / taccarvaïottaramayamananuraktÃæ kÃmayata iti rÃvaïÃmilëÃdyÃlamvitasya hÃsasya sah­dayÃnÃmudbodhÃditi bhÃva÷ / dÆreti / 'etairÃkulitasya vik«atarateraÇgairanaÇgÃturai÷ sampadyeta kathaæ tadÃptisukhaæmityetanna vejhi sphuÂam' ityuttarÃrdham / 'prakuruta' ityatra 'prasahata iti ca pÃÂha÷ / dÆrÃkar«aïaæ mohaÓca tatkÃrÅ yo mantra÷ tasminnavetyupamà / tayà dÆrÃkar«akatvÃderavyabhicÃro dyotyate / tannÃmni sÅtÃnÃnmi / anaÇgÃturai÷ etai÷ aÇgai÷ / Ãkulitasya vihvalÅk­tasya vik«atà na«Âà rati÷ vi«ayÃntare«u ruciryasya tasya / aratimÃpannasyeti / yÃvat / me ityanu«ajyate / na hÃsyeti / ÃdÃviti Óe«a÷ / kintu Ó­ÇgÃrÃbhÃsacarvaïaiveti bhÃva÷ / keneti / ratirityetat kenoktamityanvaya÷ / atra pratÅyamÃnà ratirabhilëarÆpà cittav­ttireva, na tu sthÃyibhÃva iti bhÃva÷ / ratyÃbhÃso hi sa iti / sa÷ rÃvaïagatÃbhilëarÆpà cittav­tti÷ / rÃtyÃbhÃsa÷ sthÃyibhÆtaratitvenÃbhÃsamÃna÷ / ataÓceti / vak«yamÃïahetunetyartha÷ / asya rÃvaïatya mayivi«aye / upek«ikà upek«ÃvatÅ / dvi«Âà dve«avatÅ / tatsparÓe tathÃvidhapratÅtisparÓe / tasya rÃvaïasya / na ceti / k­tamiti ni«edhavÃcÅ nipÃta÷ / iyaæ mayyanurakteti niÓcayasyÃbhÃvaÓca netyartha÷ / tanniÓcayaÓcÃstÅti yÃvat / atra hetumÃha--kÃmetyÃdi / 'niÓcayena k­tya'ti ca pÃÂha÷ / tatpak«e 'na ka k­tyam' ityanvaya÷ / iti niÓcayena na ca prayojanamityartha÷ / tanniÓcayo hyabhilëajanane 'nupayogÅti bhÃva÷ / ata pak«e 'kÃmakutÃnmohÃdi'tyasya na sp­ÓatyevetyanenÃnvayo bodhya÷ / ata eva uktÃddhetoreva / tadÃbhÃsatvaæ ratyÃbhÃsatvaæ / tatra abhilëarÆpÃyÃæ rÃvaïacittav­tto / sthÃpyata iti / pratipatt­bhiriti Óe«a÷ / Ó­ÇgÃrÃnuk­tiÓabdaæ prayu¤jÃna iti / Ó­ÇgÃrÃnuk­tiryà tu sa hÃsya iti prayu¤jÃna ityartha÷ / locanam prayu¤jÃno munirapi sÆcitavÃn / anuk­tiramukhyatà ÃbhÃsa iti hyeko 'rtha÷ / ata evÃbhilëe ekatarani«Âe 'pi Ó­ÇgaraÓabdena tatra tatra vyavahÃrastadÃbhÃsatayà mantavya÷ / Ó­ÇgÃrema vÅrÃdÅnÃmapyÃbhÃsarÆpatÅpalak«itaiva / evaæ rasadhvanerevÃmÅ bhÃvadhvaniprabh­tayo ni«yandà ÃsvÃde pradhÃnaæprayojakamevamaæÓaæ vibhajya p­thagvyavasthapyate / yathà gandhayuktij¤airekarasasammÆrcchitÃmodopabhoge 'pi ÓuddhamÃsyÃdiprayuktamidaæ saurabhamiti / rasadhvanistu sa eva yo 'tra mukhyatayà vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrisaæyojanoditasthÃyi pratipattikasya pratipattu÷ sthÃyyaæÓacarvaïÃprayukta evÃsvÃdaprakar«a÷ / yathÃ--- k­cchreïoruyugaæ vyatÅtya suciraæ bhrÃntvà nitambasthale madhye 'syÃstrivalÅtaraÇgavi«ame ni÷«pandatÃmÃgatà / madd­«Âist­«iteva samprati ÓanerÃruhya tuÇgo stanau sÃkÃÇk«aæ muhurÅk«ate jalalavaprasyandinÅ locane // atra hi nÃyikÃkÃrÃnuvarïyamÃnasvÃtmapratik­tipavitritacitraphalakÃvalokanÃdvatsarÃjasya bÃlapriyà iti hyoko 'rtha iti / anuk­tyÃdi ÓabdÃ÷ paryÃyà ityartha÷ / Ó­ÇgÃreïeti / Ó­ÇgÃrÃnuk­tiriti munivacanasthaÓ­ÇgÃraÓabdenetyartha÷ / vÅrÃdÅnÃmiti / te«Ãæ gurvÃdyÃlambantve hyabhÃsÃtà / upasaæharati---evamityÃdi / kathaæ tarhi p­thagvyavahÃra ityata Ãha---ÃsvÃda iti / 'pradhÃnaæprayojakamaæÓamevaæ vibhajye' tyanvaya÷ / p­thagavyavasthÃpyata iti / p­thak rasadhvanitvabhÃvadhvanitvÃdibhinnarÆpema / atra d­«ÂÃntamÃha--yatheti / gandhayukti÷ gandhadravyayojanà / eketi / ekÃsvÃda÷ ya÷ sammÆrcchitasya vyÃptasya Ãmodasya upabhoga÷ tasminnapi / mÃæsÅgandhadravyaviÓe«a÷ / itÅti p­thagavyavasthÃpyata ityasyÃnu«aÇga÷ / vibhÃveti / vibhÃvÃdÅnÃæ trayÃïÃæ saæyojanena taccarvaïÃyà udità utpannà sthÃyipratipatti÷ yasya / k­ccheïeti / ratnÃvalyÃæ rÃj¤o vidÆ«akaæ pratÅyamukti÷ / asyà ityasyoruyugamityÃdibhi÷ pa¤cami÷ sambandha÷ / trivalyeva taraÇga÷ taraÇgatulyà trivalÅ và tena vi«ame nimnonnate / t­«iteva t­«itatvÃdiva / jalalavÃ÷ aÓrukaïÃ÷ / tatprasyandinÅti / thathà likhite iti bodhyam / atroruyugasya nitambasya cÃtiviÓÃlatvaæ madhyasya tanutvaæ stanayormahatvaæ ca gamyata iti saundaryÃtiÓayo jalalavetyÃdinà nÃyikÃyà virahadu÷khÃtiÓayasca vyajyate / kasyÃÓcidaraïyabhramaïav­ttÃntasya cÃtra samÃdhi÷ / nÃyiketi / nÃyikÃkÃreïa likhitanÃyikÃpratik­tyà hetunà anuvarïyamÃnaæ narmasacivaæ pratimaharvarïyabhÃnaæ svÃtmapratik­tyà likhitanÃyakapratik­tyà pavitritaæ ca, yadvÃ--nÃyikÃkÃreïa rasÃdirartho hi saheva vÃcyenÃvabhÃsate / sa cÃÇgitvanÃvabhÃsamÃno dhvanerÃtmà / idÃnÅæ rasavadalaÇkÃrÃdalak«yakramadyotanÃtmano dhvanervibhakto vi«aya iti pradarÓyate--- _________________________________________________________ vÃcya-vÃcaka-cÃrutva-hetÆnÃæ vividhÃtmanÃm / rasÃdi-paratà yatra sa dhvaner vi«ayo mata÷ // DhvK_2.4 // __________ vÃcyavÃcakacÃrutvahetunÃæ vividhÃtmanÃm / rasÃdiparatà yatra sa dhvanervi«ayo mata÷ // 4 // locanam parasparÃsthÃbandharÆpo ratisthÃyibhÃvo vibhÃvÃnubhÃvasaæyojanavaÓena carvaïÃrƬha iti / tadalaæ bahunà / sthitametat--rasÃdirartho 'Çgitvena bhÃsamÃno 'saælak«yakramavyaÇgyasya dhvane÷ prakÃra iti / saheveti / ivaÓabdenÃsaælak«yatà vidyamÃnatve 'pi kramasya vyÃkhyÃtà / vÃcyeneti / vibhÃvÃnubhÃvÃdinà // 3 // nanvaÇgitvenÃvabhÃsamÃna ityucyate; tatrÃÇgatvamapi kimasti rasÃderyena tannirÃkaraïÃyaitadviÓe«aïamityabhiprÃyeïopakramate---idÃnÅmityÃdinà / ahgatvamasti rasÃdÅnÃæ rasavatpreya ÆrjasvisamÃhitÃlahkÃrarÆpatÃyÃmiti bhÃva÷ / anayà ca bhaÇgyà rasavadÃdi«valaÇkÃre«u rasÃdidhvanernÃntarbhÃva iti sÆcayati / pÆrvaæ hi samÃsoktyÃdi«u vastudhvanernÃntarbhÃva iti darÓitam / vÃcyaæ ca vÃcakaæ ca taccÃrutvahetavaÓceti dvandva÷ / v­ttÃvapi ÓabdÃÓcÃlaÇkÃrÃÓcÃrthÃÓcÃlaÇkÃrÃÓceti dvandva÷ / mata iti / pÆvamevaitaduktamityartha÷ / nanÆktaæ bhaÂÂanÃyakena---"raso yadà paragatatayà pratÅyate tarhi tÃÂasthyameva syÃt / na ca bÃlapriyà kartrà anuvarïyamÃnà d­ÓyamÃnÃ, 'nirvarïyamÃne'ti pÃÂha÷ sÃdhi«Âha÷, yà svÃtmapratik­tistayà pavitritaæ yaccitraphalakaæ tadavalokanÃdityartha÷ / prabuddha iti Óe«a÷ / carvaïÃrƬha iti / sah­dayacarvaïÃspadamityartha÷ // 3 // vÃcyetyÃdikÃrikÃyÃæ 'ÓabdÃlaÇkÃrÃ' ityÃdiv­ttau cÃrthÃntarabhrama÷ syÃdityato vivak«itamarthaæ vyÃca«Âe---vÃcyatrcetyÃdi / prasaÇgÃdrasakharÆpaæ vyavasthÃpayi«yannÃdau paramatÃnyupanyasyati--nanÆktamityÃdi / nanviti ÓaÇkÃdyotakaæ bhaÂÂanÃyakÃdyuktÃnÃæ pÆrvapak«atvamagavamayati / kathamuktamityatrÃha-'rasa' ityÃdya 'pradÃnameve'tyantena / rasa iti / ratyÃdirÆpa÷ Ó­ÇgÃrÃdirasa ityartha÷ / yadeti yadÅtyarthe / pareti / sah­dayÃdanyetyartha÷ / tÃÂasthamiti / sah­dayÃsambandhitvamityartha÷ / tÃÂasthye sati svarasanÅyatvaæ na bhavediti bhÃva÷ / na cetyÃdi / 'asau svagatatvena na ca pratÅyata' iti sambandha÷ tatpratyÃyakÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / svagatvena pratÅtyabhyupagame bÃdhaka¤cÃha--svÃtmetyÃdi / locanam svagatatvena rÃmÃdicaritamayÃtkÃvyÃdasau pratÅyate / svÃtmagatatvena ca pratÅtausvÃtmani rasasyotpattirevÃbhyupagatà syÃt / sà cÃyuktà sÅtÃyÃ÷ / sÃmÃjikaæ pratyavibhÃvatvÃt / kÃntÃtvaæ sÃdhÃraïaæ vÃsanÃvikÃsahetuvibhÃvatÃyÃæ prayojakamiti cet---devatÃvarmanÃdau tadapi katham / na ca svakÃntÃsmaraïaæ madhye saævedyete / alokasÃmÃnyÃnÃæ ca rÃmÃdÅnÃæ ye samudrasetubandhÃdayo vibhÃvÃæste kathaæ sÃdhÃraïyaæ bhajeyu÷ / na cotsÃhÃdimÃn rÃma÷ smaryate, ananubhÆtatvÃt / ÓabdÃdapi tatpratipattau na rasopajana÷ / bÃlapriyà svÃtmagatatvena sah­dayÃtmagatatvena / svÃtmanÅtyÃdi / pratipattu÷ svacittav­ttereva pratyak«arÆpà pratÅtirbhavati, tathà ca taccittav­tterutpattirÃvasyakÅ / vi«ayaæ vinà pratyak«ÃyogÃditi bhÃva÷ / nanu rasa utpadyatÃmityatrÃha-sà cetyÃdi. sà ca svÃtmani rasotpatiÓca / pÆrvaæ rÃmÃdÅti nirdeÓÃt sÅtÃyà ityuktam / sÅtÃderityartha÷ / sÃmÃjikamiti / sah­dayamityartha÷ / ÓaÇkate---kÃntÃtvÃmityÃdi / sÃdhÃraïaæ sotÃsÃdhÃraïam / vÃsaneti / vÃsanÃyÃ÷ sah­dayagataratyÃdivÃsanÃyÃ÷ yo vikÃkaudbodha÷ tasya heturyo vibhÃva÷ / tasya bhÃvastattà tasyÃæ vÃsanÃvikÃsahetutÃrÆpÃyÃæ vibhÃvatÃyÃmityartha÷ / heturiti pÃÂhe hetu÷ sanniti yojanà / prayojakamiti / tathà ca sÅtÃyÃ÷ mÃnu«Åtvena sÅtÃdau sah­dayÃnÃæ kÃntÃtvasaævedanaæ bhavatÅti bhÃva÷ / prativakti---devatetyÃdi / tadapi kÃntÃtvasaævedanamapi / kathamiti / devatÃsvamÃtrÃdernÃyikÃtvena varïanasthale devatÃdÃvÃradhyatvaj¤Ãnena pratibandhÃttatra kÃmyatvarÆpakÃntÃtvasaævedanaæ bhavatÅtyartha÷ / nanu kÃvyÃdita÷ sÅtÃdij¤Ãne jÃte sah­dayÃnÃæ svakÃntÃsmaraïaæ jÃyate, tena ca tadvÃsanodvodha ityata Ãha---na cetyÃdi / na saævedyate sah­dayairna cÃnubhÆyate / vÅrarasavi«aye 'pyÃha---loketyÃdi / alokasÃmÃnyÃnÃæ lokasÃdhÃraïabhinnÃm / vibhÃvÃ÷ sah­dayagatotsÃhavibhÃvÃ÷ / sÃdhÃraïyaæ sarvasÃdhÃramatvam / kathaæ bhajeyuriti / samudrasetubandhanÃnau utsÃhahetu÷ svak­tisÃdhyatvabuddhirh­dayasaævÃdo và sah­dayÃnÃæ notpadyeteti bhÃva÷ / rÃmÃdigatotsÃhÃdisthÃyij¤Ãnamapi sah­dayÃnÃærasodbodhe hetustadapi durghaÂamityÃha---na cetyÃdinà / nanu kÃvyÃdanubhavarÆpà tatpratÅtirbhavatÅtyatrÃha---ÓabdÃdityÃdi / tatparatÅtau rÃmÃdigatotsÃhapratÅtau / satyÃmapiti yojanà / na rasopajana÷ sah­dayÃnÃæ na rasotpatti÷ / atra d­«ÂÃntamÃha---pratyaj¤ÃdityÃdi / locanam pratyak«Ãdiva nÃyakamithunapratipattau / utpattipak«e ca karuïasyotpÃdÃddu÷khitve karuïaprek«Ãsu punaraprav­tti÷ syÃt / 'tanna utpattirapi, nÃpyabhivyakti÷, ÓaktirÆpasya hi Ó­ÇgÃrasyabhivyaktau vi«ayÃrjanatÃratamyaprav­tti÷ syÃt tatrÃpi kiæ khagato 'bhivyajyate rasa÷ paragato veti pÆrvavadeva do«a÷ / tena na pratÅyate notpadyate nÃbhivyajyate kÃvyena rasa÷ / kiæ tvanyaÓabdavailak«aïyaæ kÃvyÃtmana÷ Óabdasya tryaæÓatÃprasÃdÃt / tatrÃbhidÃyakatvaæ vÃcyavi«ayam, bhÃvakatvaæ rasÃdivi«ayam, bhogak­tvaæ sah­dayavi«ayamiti trayoæ'ÓabhÆtà vyÃpÃrÃ÷ / tatrÃbhidhÃbhÃgo yadi Óuddha÷ syÃttattantrÃdibhya÷ ÓÃstranyÃyebhya÷ Óle«ÃdyalaÇkÃraïÃæ ko bheda÷? v­ttibhedavaicitryaæ cÃki¤citkaram / Órutidu«ÂÃdivarjanaæ ca kimartham? bÃlapriyà pratipattÃviveti sambandha÷ dÆ«aïÃntaramÃha---utpattipak«e ityÃdi / sah­dayÃnÃmiti Óe«a÷ / karuïaprek«Ãsu karuïarasapradhÃnanÃÂye«u / taditi / tasmÃdityartha÷ / nÃpyabhiviyaktiriti / rasasyeti Óe«a÷ / tasya prÃgasiddhatvÃditi bhÃva÷ / pÆrvasiddhameva hi ghaÂÃdikaæ pradÅpÃdinÃbhivyajyate / nanu ratyÃdirÆpo rasa÷ sÆk«marÆpema sah­dayÃnÃmÃtmani vartata ityata÷ siddha evetyatrÃha---ÓaktÅtyÃdi / ÓaktirÆpasya vÃsanÃtatmakasÆk«marÆpeïa sthitasya / Ó­ÇgÃrasya rate÷ / Ó­ÇgÃrapadaæ vÅrÃderupalak«akam / abhivyaktau sah­dayah­daye 'bhivyaktyaÇgÅkÃre / vi«ayeti / vi«ayo ratyÃdivi«aya÷ kÃntÃdi÷ abhivyaktyupÃya iti yÃvat / tasya arjane sampÃdane tÃratamyaprav­tti÷ taratamabhÃvena prav­tti÷ syÃditi / yathà andhakÃrasthaghaÂÃderadhikÃdhikÃbhivyaktaye tadupÃyabhÆtÃlokasyÃdhikÃdhikasyÃrjane janÃnÃæ prav­ttistathà vÃsanÃtmatayà anta÷ sthitasya ratyÃderadhikÃdhikÃbhivyaktaye tadupÃyabhÆtasya vibhÃvÃderadhikÃdhikasyÃnubhavarÆpÃrjane sah­dayÃnÃæ prav­tti÷ prasajyetetyartha÷ / adhikÃdhikavi«ayÃnubhave vÃsanÃyà jhaÂityabhivyaraktisambhavÃditi bhÃva÷ / dÆ«aïÃntaramÃha---tatrÃpÅtyÃdi / tatrÃpa abhivyaktipak«e 'pi / upasaæharati---tenetyÃdi / na pratÅyata ityÃdi / sah­dayÃtmanÅti Óe«a÷ / svamatamÃha---kintvityÃdi / anyaÓabdeti / ÓÃstrÅyÃdiÓabdetyartha÷ / Óateti / trayoæ'sà yasya tasya bhÃvastattÃ, tasyÃ÷ prasÃdÃtsambandhÃdityartha÷ / tryaæÓatÃæ darÓayati---tatretyÃdi / vÃcyeti. vÃcyo 'rtho vi«ayo yasya tat, vÃcyÃrthasambandhÅtyartha÷ / rasÃdÅti / raso ratyÃdi÷, Ãdipadena vibhÃvadergrahaïam / bhÃvakatvabhogak­tvayo÷ svarÆpaæ darÓayistadaÇgÅkÃre yuktiæ tÃvadÃha-tatretyÃdi / abhidhÃbhÃga÷ abhidhÃyakatvÃæÓa÷ / Óuddha÷ itataravyÃpÃrÃnÃliÇgita÷ tat tarhi / tantrÃdibhya iti / tantraæ nÃmÃnekÃrthabodhecchayà padasyaikasya sak­duccÃraïam / ko bheda iti / ÓÃstrai locanam tena rasabhÃvanÃkhyo divatÅyo vyÃpÃra÷; yadvaÓadabhidhà vilak«aïaiva / taccaitadbhÃvakatvaæ nÃma rasÃn prati yatkÃvyasya tadvibhÃvÃdÅnÃæ sÃdhÃraïatvÃpÃdanaæ nÃma / bhÃvite ca rase tasya bhoga÷ yo 'nubhavasmaraïapratipattibhyo vilak«aïa eva drutivistaravikÃsÃtmà rajastamovaicitryÃnuviddhasattvamayanijacitsvabhÃvanirv­tiviÓrÃntilak«aïa÷ parabrahmÃsvÃdasavidha÷ / sa eva ca pradhÃnabhÆtoæ'Óa÷ siddharÆpa iti / vyutpattirnÃmÃpradhÃnameve'ti / bÃlapriyà "halantyami"ti païinÅyasÆtrÃdÃviva "sarvado mÃdhava" ityÃdiÓle«asthale 'pi tantrÃdinÃnekÃrthabodhasambhavÃdubhayorbhedo na syÃdityartha÷ / v­ttÅti / v­ttibhedÃ÷ upanÃgarikÃdyÃ÷ te«Ãæ vaicitryaæ ca aki¤citkaramiti / kÃvye abhidhÃmÃtrasvÅkÃre vyarthamityartha÷ / kimarthamiti. ni«phalamityartha÷ / teneti / uktahetunetyartha÷ / rasabhÃvaneti / ratyÃdibhÃvanetyartha÷ / dvitÅya iti / abhidhÃnantarabhÃvÅtyartha÷ / yadvaÓÃditi / bhÃvakatvavyÃpÃrarÆpaprayojakÃdityartha÷ / vilak«aïaiveti / ÓÃstrÅyÃdiÓabdagatÃbhidhÃto vicÃtÅyaivetyartha÷ / taccetyÃdi / rasÃn prati etadbhÃvakatvaæ nÃma taditi sambandha÷ / kÃvyasyeti. nÃÂyasyÃpyupalak«aïam / tadvibhÃvÃdÅnÃmiti / tasya ratyÃdirÆparasasya vibhÃvÃditrayÃïÃæ cetyartha÷ / sÃdhÃramatvÃpÃdanamiti / sÃdhÃraïÅkaraïamityartha÷ / sÃmÃnyenopasthÃpakatvamiti yÃvat / bhÃvite uktabhÃvanÃvi«ayÅk­te / rase rÃmÃdigatatyÃdau / tasyeti / bhÃvitasya ratyÃderityartha÷ / bhoga iti / sÃk«ÃtkÃraviÓe«a ityartha÷ / sah­dayÃnÃæ bhavatÅti Óe«a÷ / tathÃca bhÃvanopanÅto rÃmÃdigataratyÃdi÷ sthÃyÅ sah­dayairbhujyamÃno rasa÷ ratyÃde÷ sÃdhÃraïyena pratÅtyà ca na tÃÂasthyÃdido«a iti bhÃva÷ / bhogasvarÆpamÃha---ya ityÃdi / anubhaveti / anubhavasmaraïarÆpÃ÷ yÃ÷ pratÅpattayo laukikya÷ pratÅtayastÃbhya ityartha÷ / 'drutivistÃravikÃsÃtme'tyatra hetumÃha----raja ityÃdi / vaicitryÃnuviddheti pÃÂha÷ / "rajastamonuvedyavaicitryabalÃdi"tyabhinavabhÃratyÃmukte÷ / rajastamasorvaicitryeïa viÓe«eïa anuviddhaæ yatsatvaæ tanmayÅ / prÃcuryÃrthe maya / nijacitsvabhÃvà svÃtmacaitanyarÆpà ca yà niv­ti÷ lokottarÃnanda÷, tasyÃæ viÓrÃnti÷ vigalitavedyÃntaratayà sthiti÷ tallak«aïa ityartha÷ / atra rajaso guïasyÃnuvedhena druti÷ tamaso vistÃra÷ satvasya vikÃsa iti viveka÷ / uktaæ hi kÃvyaprakÃÓasaÇkete---"yadÃhi rajaso guïasya druti÷ tamaso vistÃra÷ satvasya vikÃsa÷ tadà bhoga÷ svarÆpaæ lamata" iti / uktarÅtyà bhogasyÃtmÃnandavi«ayakatvÃdÃha---pareti / sa eveti / uktavidhabhoga evetyartha÷ / siddharÆpa iti / cidÃnandarÆpasyÃtmana÷ siddharÆpatvÃditi bhÃva÷ / vyutpattiriti / pratipattÌïÃæ locanam atrocyate---rasasvarÆpa eva tÃvadvipratipattaya÷ prativÃdinÃm / tathÃhi-pÆrvÃvasthÃyÃæ ya÷ sthÃyÅ sa eva vyabhicÃrisampÃtÃdinà prÃptaparipo«o 'nukÃryagata eva rasa÷ / nÃÂye tu prayujyamÃnatvÃnnÃÂyarasa iti kecit / pravÃhadharmiïyÃæ cittav­ttau cittav­tte÷ cittav­ttyantareïa ka÷ paripo«Ãrtha÷? vismayaÓokakrodhÃdeÓca krameïa tÃvanna paripo«a iti nÃnukÃrye rasa÷ / anukartari catadbhÃve layÃdyananusaraïaæ syÃt / rÃmajikagate và bÃlapriyà caturvargopÃyavyutpattirityartha÷ / itÅti / iti bhaÂÂanÃyakoktamiti sambandha÷ / rasasvarÆpa eveti / rasapadÃrtha evetyartha÷ / vibhinnÃ÷ pratipattayo vipratipattaya÷ vibhinnÃni matÃni / tathÃhÅti / nÃÂyasthale vipratipattÅrÃdau viv­ïuma ityartha÷ / tatra lalanÃdibhirÃlambanavibhÃvai÷ sthÃyÅ ratyÃdiko janita÷, udyÃnÃdibhirvyabhicÃribhi÷ paripo«ito rÃmÃdÃvanukÃrye rasa÷, naÂe tu rÃmÃdirÆpatÃnusandhÃnavaÓÃdÃropyamÃïassÃmÃjikÃnÃæ camatkÃrakÃrÅti bhaÂÂalollaÂÃdimatamÃdau darÓayati---pÆrvetyÃdi / pÆrvÃvastÃyÃmiti / aprÃptaparipo«ÃvasthÃyÃmityartha÷ / ya÷ sthÃyÅti / sthÃyitvena vyapadiÓyamÃno yo ratyÃdirityartha÷ / 'sa eva prÃptaparipo«o rasa' itisambandha÷ / rasa÷ rasapadÃrtha÷ / sa cÃnukÃryagata eveti / anukÃryarÃmÃdÃvevotpadyamÃno vartata ityartha÷ / anenÃnukartari tadÃropa iti darÓitam / tasmÃnnÃÂyarasà iti bharatoktanÃÂyarasaÓabdÃrthamÃha----nÃÂya ityÃdi / nÃÂyasya nÃÂyasambandhÅ và raso nÃÂyarasa iti vyutpattiriti bhÃva÷ / matamidaæ dÆ«ayitvà prakÃrÃntareïa vadatÃæ ÓrÅÓaÇkukÃdÅnÃæ mataæ darÓayati----pravÃhetyÃdi / cittav­ttau ratyÃdicittav­ttau / pravÃhadharmiïyÃæ tattatkÃraïavaÓena puna÷ punarutpadyamÃnÃyÃæ naÓyantyÃæ ca satyÃmiti hetugarbham / cittav­tte÷ ratyÃdisyÃyicittav­tte÷ / cittav­tyantareïa utkaïÂhÃdivyabhicÃriïÅ paripo«Ãrtha÷ ka iti / paripo«arÆpaæ phalaæ na bhavatÅtyartha÷ / ato vyabhicÃribhi÷ paripo«asya kathanamanupapannamiti bhÃva÷ / vi«aryayaÓcÃstÅtyÃha---vismayetyÃdi / krameïa kÃlakrameïa / na paripo«a iti / kintvapacaya eveti bhÃva÷ / yathoktaæ kÃvyaprakÃÓasaÇkete---"i«Âaviyogajo mahÃn Óoka÷ kramema ÓÃmyati, na tu d­¬hÅbhavati krodhotsÃharatayaÓca nijanijakÃraïodbhÆtà api kÃlavasÃdamar«asthairyasavÃviparyaye 'pacÅyanta" iti / itÅti hetau / nÃnukÃrye rasa iti / anukÃryarÃmÃdigato rasa ityuktapak«o na yukta ityartha÷ / tarhi anukart­gato 'stvityatrÃha---anukartarÅtyÃdi / anukartari naÂe / tadbhÃve rasasatve sati / layÃdÅti / layo nÃma n­ttagÅtavÃdyÃnÃmekatÃnatÃrÆpaæ sÃmyaæ rasasya naÂe siddhatvena tadupayogilayÃdyanusaraïaæ na syÃdityartha÷ / tarhi sÃmÃjikato 'stvityatrÃhasÃmÃjiketyÃdi / locanam kaÓcamatkÃra÷? pratyuta karuïÃdau du÷khaprÃpti÷ / tasmÃnnÃyaæ pak«a÷ / kastarhi? ihÃnantyÃnniyatasyÃnukÃro na Óakya÷, ni«prayojanaÓca viÓi«ÂatÃpratÅtau tÃÂasthyena vyutpattyabhÃvÃt / tasmÃdaniyatÃvasthÃtmakaæ sthÃyinamuddiÓya vibhÃvÃnubhÃvyabhicÃribhi÷ saæyujyamÃnairayaæ rÃma÷ sukhÅti sm­tivilak«aïà sthÃyini pratÅtigocaratayÃsvÃdarÆpà pratipattiranu kartrÃlambanà nÃÂyaikagÃminÅ rasa÷ / sa ca na vyatiriktamÃdhÃramapek«ate / kiæ tvanukÃryÃbhinnÃbhimate nartake ÃsvÃdayità sÃmÃjika ityetÃvanmÃtramada÷ / tena nÃÂya eva bÃlapriyà tadbhÃve ityanu«ajyate / kaÓcamatkÃra iti / rÃmÃderiva sÃmÃjikasyÃpi ratyÃdirÆparasotpattau camatkÃro na jÃyeteti bhÃva÷ / du÷khaprÃptiriti / syÃditi Óe«a÷ / nÃyaæ pak«a iti / ukta÷ pak«o na yukta ityartha÷ / kastarhÅti / pak«a ityanu«ajyate / praÓrasyottaraæ vaktumupakramamÃïa Ãha---ihetyÃdi / ÃnantyÃditi / tattadgatasya ratyÃdibhÃvasya mandatamamandataramandamadhyamatvÃdibhedenÃsaækhvatvÃdityartha÷ / niyatasyeti / niÓcitaikÃvasthÃviÓi«Âasyetyartha÷ / sthÃyina iti Óe«a÷ / anukÃro na Óakya iti / sthÃyina ÃnantyÃnniyataikÃvasthatvena j¤ÃtumaÓakyatvÃditi bhÃva÷ / katha¤cittatsambhave 'pyÃha---ni«prayejanaÓcetyÃdi / anukÃra ityanu«ajyate / ni«prayojanatve hetumÃha---viÓi«ÂatetyÃdi / sthÃyino rÃmÃdivyaktiviÓe«av­ttitvavaiÓi«Âyamavabudhya naÂena tadanukÃre kriyamÃïe tathaiva sÃmÃjikÃnÃæ pratÅtyà tasya taÂasthatvena caturvargopÃyavyutpatteranudayÃdityartha÷ / anena sthÃyyanukÃro rasa iti pak«o 'pyayukta iti darÓitam / khamatamÃha---tasmÃdityÃdi / 'sthÃyinamuddiÓya saæyujyamÃnai'riti sambandha÷ / 'sthÃyipratÅtimuddiÓya saæyujyamÃnai'riti sambandha÷ / sthÃyipratÅtimuddiÓya naÂena prayujyamÃnairityartha÷ / vibhÃveti / tairliÇgairityartha÷ / pratipattirityanenÃsya sambandha÷ / ayaæ rÃma÷ sukhÅti / rÃmo 'yaæ sÅtÃvi«ayakaratimÃnityartha÷ / sÃmÃjikÃnÃæ citraturaganyÃyena naÂe rÃmÃdibuddharjÃyate / itÅtyasya pratipattirityanena sambandha÷ / sthÃyini pratÅtigocaratayeti / sthÃyina÷ pratÅtivi«ayatvena hetunetyartha÷ / vastusaundaryÃditi bhÃva÷ / ÃsvÃdarÆpeti / camatkÃricarvaïÃrÆpetyartha÷ / pratipattiriti / sÃmÃjikÃnÃmanumitirityartha÷ / anukartrÃlambaneti / ayamityanena naÂasya vi«ayÅkaraïÃdanukart­vi«ayiketyartha÷ / sa ceti / tathÃvidhasthÃyipratÅtirÆpo rasaÓcetyartha÷ / vyatiriktamiti / vak«yamÃïÃdanyamityartha÷ / anukÃryÃbhinnÃbhimate anukÃryarÃmÃdyabhedena g­hÅte / nartaka iti / astÅti Óe«a÷ / tathÃvidhapratÅtirÆparasasya nartakaviÓe«yakatvÃnnartake viÓe«yatÃsambandhena satvÃtsa evÃÓraya ityartha÷ / ÃsvÃdayità ÃsvÃdarÆpapratÅte÷ samavÃyenÃÓraya÷ / nÃÂya eveti / locanam rasa÷, nÃnukÃryÃdi«viti kecit / anye tu---anukartari ya÷ sthÃyyavabhÃso 'bhinayÃdisÃmagpyÃdik­to bhittÃvivaharitÃlÃdinà aÓvÃvabhÃsa÷, sa eva lokÃtÅtatayÃsvÃdÃparasaæj¤ayà pratÅtyà rasyamÃno rasa iti nÃÂyÃdrasà nÃÂyarasÃ÷ / apare punarvibhÃvÃnubhÃvamÃtrameva viÓi«ÂasÃmagapyà samarpyamÃïaæ tadvibhÃvanÅyÃnubhÃvanÅyasthÃyirÆpacittav­ttyucitavÃsanÃnu«aktaæ svanirv­ticarvaïÃviÓi«Âameva rasa÷ / tannÃÂyameva rasÃ÷ / anye tu Óuddhaæ vibhÃvam, apare Óuddhamanu bhÃvam, kecittu sthÃyimÃtram, itare vyabhicÃriïam, anye tatsaæyogam, eke 'nukÃryam, kecana sakalameva samudÃyaæ rasamÃhurityalaæ bahunà / kÃvye 'pi ca lokanÃÂyadharmisthÃnÅyena svabhÃvoktivakroktiprakÃradvayenÃlaukikaprasannamadhuraujasviÓabdasamarpyamÃïavibhÃvÃdiyogÃdi yameva rasavÃrtà / astu vÃtra nÃÂyÃdvicitrarÆpà rasapratÅti÷; upÃyavailak«aïyÃdiyameva tÃvadatra saraïi÷ / evaæ sthite prathamapak«a bÃlapriyà nÃÂye iti cheda÷ / rasasyoktarÅtyà naÂÃÓrayakatvena nÃÂyÃÓrayakatvamityartha÷ / rÃmÃdigatasthÃyino 'nukÃre naÂe sthÃyyavabhÃso mithyÃj¤ÃnarÆpa÷ sÃmÃjikÃnÃæ jÃyate, sa eva camatkÃrakÃrÅ rasa iti kecittanmatamÃha----anya ityÃdi / 'aÓvÃvabhÃsa ive'tyanvaya÷ / sa eveti / avabhÃsamÃna÷ sthÃyyevetyartha÷ / rasyamÃna iti / vi«ayÅkriyamÃïa ityartha÷ / nÃÂyÃdrasà iti / sthÃyyavabhÃsasya nÃÂyahetukatvÃditi bhÃva÷ / matÃntaramÃha---apara ityÃdi / vibhÃvÃnubhÃvamÃtrameveti / rasa ityanenÃsya sambandha÷ / kathamityatrÃha---viÓi«ÂetyÃdi / viÓi«ÂasÃmagrayà bhÃvakatvaviÓi«Âayà nÃÂyÃdisÃmagrayà / samarpyamÃïamiti / sÃmÃjike«piti Óe«a÷ / taditi / tÃbhyÃæ vibhavÃnubhavÃbhyÃæ kramÃdvibhÃvaniyà anubhÃvanÅyà ca yà ratyÃdisthÃyirÆpacittav­tyucità vÃsanà sÃmÃjikagatà tadanu«aktaæ tatsambaddham / sveti / svasya sÃmÃjikasya nirv­tirÆpà yà carvaïà tadviÓi«Âaæ tadvi«ayabhÆtam / nÃÂyameveti / vibhavÃnubhavayornaïÂanayogyatvarÆpanÃÂyatvÃditi bhÃva÷ / 'Óuddhaæ vibhÃvam' ityÃdau sarvatra rasamÃhurityasya sambandho bodhya÷ / loketyÃdi / "svabhÃvÃbhinayopetaæ na nÃstrÅpuru«ÃÓrayaæ nÃÂyaæ lokadharmi" "svarÃlaÇkÃrasaæyuktamasvasthapuru«ÃÓrayaæ nÃÂyaæ nÃÂyadharmi" tatsthÃnÅyena tattulyena / svabhÃveti / vakroktiÓabdÃrtha÷ pÆrvamukta÷ / dvayeneti t­tÅyÃrtho vaiÓi«Âyaæ Óabde 'nveti / dvayenetyalaukikatve heturvà / alaukiketi / alaukiko laukikaÓabdavyatirikta÷ prasanno madhura ojasvÅ ca ya÷ Óabda÷, tena samarpyamÃïÃnÃæ vibhÃvÃdÅnÃæ yogÃdityartha÷ / iyameveti / uktaprakÃraivetyartha÷ / rasavÃrtà rasapadÃrtha÷ tatpratÅtirvà / astu vÃtreti / atra kÃvye / vicitrarÆpà vijÃtÅyà / atra hetumÃha---upÃyeti / iyamiti / vak«yamÃïarÆpetyartha÷ / locanam evaitÃni dÆ«aïÃni, pratÅte÷ svaparagatatvÃdivikalpanena / sarvapak«e«u ca pratÅtiraparihÃryà rasasya / apratÅtaæ hi piÓÃcavadavyavahÃrya syÃt / kiæ tu yathà pratÅtimÃtratvenÃviÓi«Âatve 'pi prÃtyak«ikÅ ÃnumÃnikÅ Ãgamotthà pratibhÃnak­tà yogipratyak«ajà ca pratÅtirupÃyavailak«ïyÃdanyaiva, tadvadiyamapi pratÅtiÓcarvaïÃsvÃdanabhogÃparanÃmà bhavatu / tannidÃnabhÆtÃyà h­dayasaævÃdÃdyupak­tÃyà vibhÃvÃdisÃmagpyà lokottararÆpatvÃt / rasÃ÷ pratÅyanta iti odanaæ pacatÅtivadyvavahÃra÷ pratÅyamÃna eva hi rasa÷ / pratÅtireva viÓi«Âà rasanà / sà ca nÃÂye laukikÃnumÃnapratÅtervilak«aïÃ; tÃæ ca pramukhe upÃyatayà sandadhÃnà / evaæ kÃvye anyaÓÃbdapratÅtervilak«aïÃ, tÃæ ca pramukhe upÃyatayÃpek«amÃïà / tasmÃdanutthÃnopahata÷ pÆrvapak«a÷ / rÃmÃdicaritaæ tu na sarvasya h­dayasaævÃdÅti mahatsÃhasam / citravÃsanÃviÓi«ÂatvÃccetasa÷ / yadÃha-"tÃsÃmanÃditvaæ ÃÓi«o nityatvÃt / bÃlapriyà atra kÃvye / prathamapak«a iti / bhaÂÂalollaÂoktotpattipak«a ityartha÷ / vikalpanena dÆ«aïÃniti sambandha÷ / sarveti / sah­dayÃnÃæ rasapratÅti÷ sarvapak«e 'pyaparihÃryetyartha÷ / vipak«e bÃdhakamÃha-apratÅtamityÃdi / apratÅtaæ viÓi«yÃj¤Ãtaæ vastu / atryavahÃryam vyavahÃrÃyogyam / atra d­«ÂÃnta÷---piÓÃcacaditi / piÓÃco hi viÓi«yÃj¤ÃtatvenÃtrÃyaæ viÓÃca ityÃdi lokavyavahÃrÃnarha÷ / kintviti / rasapratÅte÷ viÓe«o 'stÅtyartha÷ / pratÅtÅtyÃdi / pratÅtitvarÆpasÃmÃnyadharmeïÃviÓe«e 'pÅtyartha÷ / Ãgamottheti / Óabdajanyetyartha÷ / anyaiveti / parasparabhinnaivetyartha÷ / tadvadityÃdi / rasapratÅtirapi tÃbhyo bhinnaivetyartha÷ / tatparyÃyÃnÃha---carvaïeti / bhavatvityabhyupagame / odanamityÃdi / pakvastaï¬ulo hyodanapadÃrtha iti tadvayavahÃro yathà aupacÃrika÷, tathetyartha÷ / uktÃrthe hetumÃha---pratÅyamÃna eveti / pratÅtivi«ayatÃviÓi«Âa evetyartha÷ / viÓi«Âeti / vibhÃvÃdiviÓi«ÂasthÃyivi«ayiketyartha÷ / sà cà nÃÂya iti / nÃÂyajanyà rasapratÅtiÓcetyartha÷ / laukiketi / laukikÅ yà anumÃnena pratÅti÷ dhÆmÃdiliÇgakavahnyÃdyanumiti÷, tadvilak«aïetyartha÷ / tÃæ laukikÃnumÃnapratÅtim / pramukhe Ãdau / sandadhÃnà apek«amÃïà / evaæ kÃvya iti / sà cetyanu«ajyate / anyaÓÃbdapratÅte÷ / laukikavaidikÃdiÓabdajanyapratÅte÷ / tÃmiti / anyaÓÃbdapratÅtimityartha÷ / upÃyatayà apek«amÃïeti / laukikÃnumÃnaÓabdapramÃïavyutpannah­dayasyaiva sah­dayasya rasapratÅtirbhavatÅti bhÃva÷ / atha bhaÂÂanÃyakoktaæ khaïÂayati----tasmÃdityÃdi / pÆrvapak«a÷ raso na pratÅyata ityÃdyukta÷ / alokasÃmÃnyÃnÃmityadyuktaæ manasik­tyÃha---rÃmÃdÅti / itÅti / locanam jÃtideÓakÃlavyavahitÃnÃmapyÃnantaryaæ sm­tisaæskÃrayorekarÆpatvÃt" iti / tena pratitistÃvadrasasya siddhà / sà ca rasanÃrÆpà pratÅtirutpadyate / vÃcyavÃcakayostatrÃbhidhÃdivivikto vya¤janÃtmà dhvananavyÃpÃra eva / bhogÅkaraïavyÃpÃraÓca kÃvyasya rasavi«ayo dhvananÃtmaiva, nÃnyatki¤jit / bhÃvakatvamapi samucitaguïÃlaÇkÃraparigrahÃtmakamasmÃbhireva vitatya vak«yate / kimetadapÆrvam? kÃvyaæ ca rasÃn prati bhÃvakamiti yaducyate, bÃlapriyà ityuktamityartha÷ / citreti / nÃnÃvidhetyartha÷ / tathÃca lokottaracarite«vapi sah­dayÃnÃæ h­dayasaævÃdo bhavatyeveti bhÃva÷ / yadÃheti / yogasÆtrakÃra iti Óe«a÷ / 'jÃtÅ'tyÃdisÆtrÃnantaraæ 'tÃsÃm' ityÃdisÆtrapÃÂho d­Óyate / jÃtÅtyÃdisÆtre vÃsanÃnÃmiti padasyÃnu«aÇga÷ / bhojarÃjena sÆtradvayamidamitthaæ viv­tam--iha nÃnÃyoni«u bhramatÃæ saæsÃriïÃæ käcidyonimanubhÆya yadà yonyantarasahasravyavadhÃnena punastÃmeva yoniæ pratipadyate, tadà tasyÃæ pÆrvÃnubhÆtÃyÃæ yonau tathÃvidhaÓarÅrÃdivya¤jakÃpek«ayà yà vÃsanÃ÷ prakaÂÅbhÆtà ÃsaæstÃstathÃvidhavya¤jakÃbhÃvÃttirohitÃ÷ punastathÃvidhavya¤jakaÓarÅrÃdilÃbhe prakaÂÅbhavanti / jÃtideÓakÃlavyavadhÃne 'pi tÃsÃæ svanurÆpasm­tyÃdiphalasÃdhane Ãnantaryaæ nairantaryaæ kuta÷? sm­tisaæskÃrayorekarÆpatvÃt / tathà hyanu«ÂhÅyamÃnakarmaïaÓcittastve vÃsanÃrÆpa÷ saæskÃra÷ samutpadyate / sa ca svarganarakÃdÅnÃæ phalÃnÃmaÇkurÅbhÃva÷, karmaïÃæ và yÃgÃdÅnÃæ ÓaktirÆpatayÃvasthÃnaæ, karturvà tathÃvidhabhogyabhokt­tvarÆpaæ sÃmarthyaæ, saæskÃrÃtsm­ti÷ sm­teÓca sukhadu÷khopabhoga÷, tadanubhavÃcca punarapi saæskÃrasm­tyÃdaya÷ / bhavatvÃnantaryaæ kÃryakÃraïabhÃvaÓca vÃsanÃnÃæ; yadà tu prathamamevÃnubhava÷ pravartate, tadà kiæ vÃsanÃnimitta uta nirnimitta iti ÓaÇkÃæ vyapanetumÃha--'tÃsÃæ'vÃsanÃnÃæ 'anÃditva' masti, kuta÷? 'ÃÓi«o nityatvÃt' seyamÃÓÅrmahÃmoharÆpà sadaiva sukhasÃdhanÃni me bhÆyÃsurmà kadÃcana tairme viyogo 'bhÆditi ya÷ saÇkalpaviÓe«o vÃsanÃnÃæ kÃraïaæ tasyÃ÷ nityatvÃdityartha÷ / etaduktaæ bhavati---kÃraïasya sannihitatvÃdanubavasaæskÃrÃdÅnÃæ kÃryaïÃæ prav­tti÷ kena vÃryata iti / teneti / pÆrvoktahetunetyartha÷ / sà cetyÃdi / rasanÃrÆpà rasapratÅti÷ sah­dayÃnÃmutpadyata ityartha÷ / vÃcyavÃcakayoriti / kÃvyasyetyartha÷ / tatra rasapratÅtau / vya¤janÃtmà vyjakatvarÆpa÷ / bhogÅti / bhaÂÂanÃyakokto bhogak­tvavyÃpÃraÓcetyartha÷ / bhÃvakatvamiti yaduktaæ tadapyasmadamyupagatameva, parantu guïÃlaÇkÃraÓÃlitvameva tat; yatastenaiva kÃvyaæ sah­dayÃnÃæ rasabhÃvakaæ rasacarvaïotpÃdakamityÃha---bhÃvakatvamapÅti / kÃvyasyetyanu«aÇga÷ / samuciteti / tattadrasÃdisamucitaguïÃlaÇkÃraÓÃlitvamityartha÷ / kimetadapÆrvamiti / evadapÆrvaæ netyartha÷ / ki¤ca bhÃvakatvasvÅkÃre raso notpadyata iti bhavadÅyapratij¤Ãyà bhaÇge 'pyÃpatati ityÃha---kÃvyaæ cetyÃdi / 'bhÃvakamityucyate yadi'ti sambandha÷ / tatreti / tadvacane satÅtyartha÷ / locanam tatra bhavataiva bhÃvanÃdutpattipak«a eva pratyujjÅvita÷ / na ca kÃvyaÓabdÃnÃæ kevalÃnÃæ bhÃvakatvam, arthÃparij¤Ãne tadabhÃvÃt. na ca kevalÃnÃmarthÃnÃm, ÓabdÃntareïÃrpyamÃmatve tadayogÃt / dvayostu bhÃvakakatvamasmÃbhirevoktam / 'yatrÃrtha÷ Óabdo và tamarthaæ vyaÇkta÷' ityatra / tasmÃdvaya¤jakatvÃkhyena vyÃpÃrema guïÃlaÇkÃraucityÃdikayetikartavyatayà kÃvyaæ bhÃvakaæ rasÃn bhÃvayati, iti tryaæsÃyÃmapi bhÃvanÃyÃæ karaïÃæÓe dhvananavyÃpÃra eva mÆrdhÃbhi«ikta÷ / tacacedaæ bhogak­ttvaæ rasasya dhvananÅtyatve siddhe daivasiddham / bÃlapriyà 'bhavataiva pratyujjÅvita' ityanvaya÷ / atra hetu÷---bhÃvanÃditi / kÃvyasya rasotpÃdakatvÃÇgÅkÃrÃdityartha÷ / ÓabdÃntareïeti / laukikavÃkyenetyartha÷ / ÓabdÃrthamayaæ kÃvyaæ guïÃlaÇkÃrasÃhityena sah­dayÃnÃæ rasacarvaïÃæ janayatÅtyÃha---tasmadvya¤jakatvÃkhyenetyÃdi / yÃgÃdirdharmoyajatetyÃdivaidikavÃkyena svargÃdikamuddisya puru«aæ prati vidhÅyate / tathÃhi---yajetetyatrÃstyaæÓadvayam---yajidhÃtu÷ pratyayaÓca / pratyaye 'pyastyaæÓadvayamÃkhyÃtatvaæ liÇtvaæ ca / ubhÃbhyÃmapyaæÓÃbhyÃæ bhÃvanaivocyate / bhÃvanà nÃma bhaviturbhavanÃnukÆlo vyÃpÃra÷ / sà cÃrthÅ ÓÃbdÅti dvividhà / ÃrthÅ tu prayojanecchÃjanitikriyÃvi«ayakavyÃpÃrarÆpà ÃkhyÃtatvena rÆpeïocyate / sà hyaæÓatrayamapek«ate---sÃdhyaæ sÃdhanamitikartavyatÃæ ca / kiæ kena kathaæ bhÃvayediti / tatra sÃdhyÃkÃÇk«ÃyÃæ svargÃdika mi«Âaæ sÃdhyatvena / sÃdhanÃkÃÇk«ÃyÃæ dhÃtvartho yÃgÃdi÷ karaïatvena, itikartavyatÃkÃÇk«ÃyÃæ prayÃjÃdikriyÃkalÃpaÓca itikartavyatÃtvena tasyÃæ bhÃvanÃyamanvetÅti mÅmÃæsakÃ÷ prÃhu÷ / tathà ca yajetetyÃdivaidikavÃkyaæ svargamud­sya puru«aæ prati vidhÃyakatvena yathà bhÃvakaæ yÃgena karaïena prayÃjÃdÅtikartavyatayà svargÃrthina÷ svargaæbhÃvayati, tathà kÃvyaæ bhÃvakaæ vya¤jakatvavyÃpÃreïa karaïena guïÃlaÇkÃraucityÃdirÆpayà itikartavyatayà sag­dayasya rasaæ bhÃvayatÅtyartha÷ / itiÓabda÷ prakÃravÃcÅ, kartavyatà nÃma kriyà / kartavyatayÃ÷ prakÃra iti kartavyatÃ, upakÃrakamiti yÃvaditi bodhyam / tryaæÓÃyÃmiti / sÃdhyÃdyaæÓatrayavatyÃmityartha÷ / bhÃvanÃyÃmiti / rasabhÃvanÃyÃmityartha÷ / karaïÃæÓe sÃdhanÃæÓe / kÃraïÃæÓe iti ca pÃÂha÷ / bhogo 'pÅtyÃdi / 'na kriyate' iti sambandha÷ / na¤i kÃku÷ / kriyata evetyartha÷. nana kriyata iti và pÃÂhaæ(?) viÓe«amÃha--api tvityÃdi / 'api tu bhoge kartavye lokottaro dhvananavyÃpÃra eva mÆrdhÃbhi«ikta' iti samÃbandha÷ / ghaneti / dhanaæ nibi¬aæ yanmeharÆpamÃndhyamaj¤Ãnaæ tena yà saÇkaÂatà ÃnandÃæÓasyÃv­tatvaæ tasyà niv­titirbha¤janaæ taddvÃreïetyatha÷ / alaukike laukikasukhÃnubhavavilak«aïe / bhoga iti / bhagnÃnandÃæÓÃvaraïakadibhÃvÃdisaævalitaratyÃdisthÃyyavacchinnÃtmacaitanyasÃk«ÃtkÃra ityartha÷ / kartavye jananÅye / rasabhÃvatadÃbhÃsatatpraÓamalak«aïaæ mukhyamarthamanuvartamÃnà yatra ÓabdÃrthÃlaÇkÃrà guïÃÓca parasparaæ dhvanyapek«ayà vibhinnarÆpà vyavasthitÃstatra kÃvye dhvaniriti vyapadeÓa÷ / locanam rasyamÃnatoditacatkÃrÃnatiriktatvadbhogasyeti / sattvÃdÅnÃæ cÃÇgÃÇgibhÃvavaicitryasyÃnantyÃddrutyÃditvenÃsvÃdagaïanà na yuktà / parabrahmÃsvÃdasabrahmacÃritvaæ cÃstvasya rasÃsvÃdasya / vyutpÃdanaæ ca ÓÃsanapratipÃdÃnÃbhyÃæ ÓÃstretihÃsak­tÃbhyÃæ vilak«aïam / yathà rÃmastathÃhamityupamÃnÃtiriktÃæ rasÃsvÃdopÃyasvapratibhÃvij­mbhÃrÆpÃæ vyutpattimante karotÅti kamupÃlabhÃmahe / tasmÃtsthitametat---abhiviyajyante rasÃ÷ pratÅtyaiva ca rasyanta iti / tatrÃbhivyakti÷ pradhÃnatayà bhavatvanyathà và / pradhÃnatve dhvani÷, anyathà rasÃdyalaÇkÃrÃ÷ tadÃha----mukhyamarthamiti / vyavasthità iti / purvoktayuktibhirvibhÃgena vyavasthÃpitatvÃditi bhÃva÷ // 4 // bÃlapriyà mÆrdhÃbhi«ikta÷ pradhÃnahetu÷ / kÃvyaæ tu tadÃÓrayatayà sahakÃrÅti bhÃva÷ / taccedamiti / bhavaduktamityartha÷ / rasyeti / rasyamÃnatayà hetunà udito yaÓcamatkÃra÷ camatkÃratmaka÷ sÃk«ÃtkÃra÷ tadanatiriktatvÃttabhinnatvÃdityartha÷ / drutivistÃretyÃdipÆrvoktaæ manasi k­tyÃha---satvÃdÅnÃmityÃdi / aÇgÃÇgibhÃveti / nyÆnÃdhikatetyartha÷ / ÃnantyÃditi / asaækhyatvÃdityartha÷ / drutyÃditveneti / drutitvÃdirÆpeïetyartha÷ / na yukteti / kÃraïasyÃnantyÃrtkà bhÆtacittav­ttÅnÃmapi ÃnantyasambhavÃditi bhÃva÷ / bhaÂÂanÃyakoktaæ ka¤cidaæÓamabhyupagacchati-pareti / vyutpattirnÃmÃpradhÃnamiti taduktaæ manasik­tyÃha--vyutpÃdanaæ cetyÃdi / kÃvyasyeti Óe«a÷ / ÓÃsaneti / ÓÃstreïa ÓÃsanamitihÃsena pratipÃdanaæ tÃbhyÃæ vilak«aïamityartha÷ / vailak«aïyaæ darÓayannÃha--yathetyÃdi / ahamityasyÃnantaraæ varteya iti Óe«a÷ / rÃmeïeva mayÃnu«Âhatavyamityartha÷ / itÅtyÃdi / iti yadupamÃnamityÃkÃrikà yà upamiti÷ sÃd­ÓyadhÅ÷ ÓÃstretihÃsÃbhyÃæ kriyamÃïà tadatiriktÃmityartha÷ / uktopamitimÃtraæ na, kintu tato 'dikÃmiti yÃvat / raseti / rasÃsvÃdopÃyabhÆtà svasya pratipattu÷ yà pratibhà tasyà vij­mbho vikÃsastadrÆpÃmityartha÷ / karotÅti / kÃvyamiti Óe«a÷ / puna÷ puna÷ kÃvyapariÓÅlane hi rasÃsvÃdopÃyasvapratibhÃvikÃso bhavati / ante karotÅtyanenÃdÃvuktopamitirÆpÃæ vyutpattiæ ci karotÅti j¤Ãpyate / upasaæharati---tasmÃdityÃdi / ityetassthitamiti sambandha÷ / abhivyajyante rasà iti / abhivyaktivi«ayatÃviÓi«ÂasthÃyino rasapadÃrthà ityartha÷ / abhivyaktirghaÂapradÅpanyÃyeneti vak«yate / pratÅtyetyÃdi / pratÅtirÆpaiva rasanetyartha÷ / tatrÃbhivyakti÷ pradhÃnatayà bhavatyanyathà veti / anyathà apradhÃnatayà / apradhÃnatayà và iti ca pÃÂha÷ // 4 // _________________________________________________________ pradhÃnye 'nyatra vÃkyÃrthe yatrÃÇgaæ tu rasÃdaya÷ / kÃvye tasminn alaÇkÃro rasÃdir iti me mati÷ // DhvK_2.5 // __________ pradhÃnye 'nyatra vÃkyÃrthe yatrÃÇgaæ tu rasÃdaya÷ / kÃvye tasminnalaÇkÃro rasÃdiriti me mati÷ // 5 // yadyapi rasavadalaÇkÃrasyÃnyairdarÓito vi«ayastathÃpi yasmin kÃveya pradhÃnatayÃnyo 'rtho vÃkyÃrthÅbhÆtastasya cÃÇgabhÆtà ye rasÃdayaste rasÃderalaÇkÃrasya vi«ayà iti mÃmakÅna÷ pak«a÷ / tadyathà cÃÂu«u preyolaÇkÃrasya vÃkyÃrthatve 'pi rasÃdayo 'ÇgabhÆtà d­Óyante / locanam anyatreti / rasasvarÆpe vastumÃtre 'laÇkÃratÃyogve và / me matirityanyapak«aæ dÆpyatvena h­di nidhÃyÃbhÅ«ÂatatvÃtsvapak«aæ pÆrvaæ darÓayati--tathÃpiti / sa hi paradarÓito vi«ayo bhÃvinÅtyÃnopapanna iti bhÃva÷ / yasmin kÃvye iti spa«ÂatvenÃsaÇgataæ vÃkyamitthaæ yojanÅyam--yasmin kÃvye te pÆrvoktà rasÃdayo 'ÇgabhÆtà vÃkyÃrthÅbhÆtaÓcÃnyo 'rtha÷, caÓabdastuÓabdasyÃrthe; tasya kÃvyasya sambandhino ye rasÃdayo 'ÇgabhÆtÃste rasÃderalaÇkÃrasya rasavadÃdyalaÇkÃraÓabdasya vi«ayÃ÷; sa evÃlaÇkÃraÓabdavÃcyo bhavati yo 'ÇgabhÆta÷, na tvanya iti yÃvat / utrodÃharaïamÃha---tadyatheti / tadityaÇgatvam / yathÃtra vak«yamÃïodÃharaïe, tathÃnyatrÃpÅtyartha÷ / bhÃmahÃbhiprÃyeïa cÃÂu«u preyolaÇkÃrasya vÃkyÃrthatve 'pi rasÃdayo 'ÇgabhÆtà d­Óyanta itÅdamekaæ vÃkyam / bhÃmahena hi gurudevan­patiputravi«ayaprÅtivarïanaæ preyolaÇkÃra ityuktam / bÃlapriyà kÃrikÃyÃmanyatretyasya rasÃdibhyo 'nyonyasminnatyartha÷ / tathÃvidho vÃkyÃrthastrividho bhavatÅtyÃha---rasasvarÆpa ityÃdi / alaÇkÃratÃyogya iti / upamÃdÃvityartha÷ / upamÃde÷ prÃdhÃnyena dhvanyamÃnatve 'laÇkÃratvÃbhÃvÃdyogya ityuktam / me matirititi / me matirityanenetyartha÷ / anyapak«amiti / vak«yamÃïaæ pak«Ãntaramityartha÷ / tathÃpÅti / idaæ pratikadhÃraïam / bhÃvÃrthamÃha---sa hÅtyÃdi / asaÇgatamiti / tasya cÃÇgabhÆtà ityatra tatpadena kÃvyasyaiva parÃm­Óyatayà yathÃÓrute tadarthasya tannirÆpitÃÇgatvasya rasÃdÃvasambhavenÃsaÇgatÃrthakamityartha÷ / te ityÃdi / te rasÃdayo 'ÇgabhÆtà ityasya pÆrvavÃkye 'pi sambandha iti bhÃva÷ / te ityasya vyÃkhyÃnam---pÆrvoktà iti / rasabhÃvetyÃdikÃrikÃnirdi«Âà ityartha÷ / anya÷ rasÃdibhyo 'nya÷ / ca Óabda iti / 'tasya ce'ti ca Óabda ityartha÷ / tasyetyasya vyÃkhyÃ---kÃvyasyati / 'sambandhina' iti «a«Âhyarthakathanam / tathÃca tasyeti «a«ÂhyantÃrthasya kÃvyasambandhitvasya rasÃdÃvanvayÃnnÃsaÇgatÃrthakatvamiti bhÃva÷ / aÇgabhÆtà iti / vÃkyÃrthasyÃnyasyÃÇgabhÆtà ityartha÷ / rasÃderityasya vivaraïam---rasavadÃdÅti / phalitamÃha---sa evetyÃdi / cÃÂu«vityÃdigranthaæ vyÃkhyÃtumupakramate---bhÃmahetyÃdi / cÃÂu«vityÃdi d­Óyanta ityantamekaæ vÃkyamiti ca pÃÂha÷ / viv­ïoti--bhÃmahenetyÃdi / gurviti / gurvÃdivi«ayikà yà prÅtirbhaktivÃtsalyÃdipadavÃcyÃ, tasyÃ÷ svavÃcakena vibhÃvÃdidvÃreïa và varïanamityartha÷ / locanam tatra preyÃnalaÇkÃro yatra sa preyolaÇkÃro 'laÇkaraïÅya ihokta÷ / na tvalaÇkÃrasya vÃkyÃrthatvaæ yuktam / yadivà vÃkyÃrthatvaæ pradhÃnatvam / camatkÃrakÃriteti yÃvat / udbhaÂamatÃnusÃriïastu bhaÇktvà vyÃcak«ate---cÃÂu«u cÃÂuvi«aye vÃkyarthatve cÃÂÆnÃæ vÃkyÃrthatve preyolaÇkÃrasyÃpi vi«aya iti pÆrvoïa sambandha÷ / udbhaÂamate hi bhÃvÃlaÇkÃra eva preya ityukta÷, premïà bhÃvÃnÃmupalak«aïÃt / na kevalaæ rasavadalaÇkÃrasya vi«aya÷ yÃvatpreya÷prabh­terapÅtyapiÓabdÃrtha÷ / rasavacchabdena preya÷Óabdena ca sarva eva rasavadÃdyalaÇkÃrà upalak«itÃ÷, tadevÃha---rasÃdayo 'ÇgabhÆtà d­Óyanta iti uktavi«aya iti Óe«a÷ / bÃlapriyà ityuktamiti / "preyog­hÃgataæ k­«ïÃmavÃdÅdviduro yathà / adya yà mama govinda jÃtà tvayi g­hÃgate // kÃlenai«Ã bhavetprÅti÷ tavaivÃgamanÃtpuna÷" // iti granthena darÓitamityartha÷ / tatra tadvacane satÅ / cÃÂusthale 'kiæ hÃsyene'tyÃdau varïyamÃnanarapatiprabhÃvÃdereva vÃkyÃrthatà na tu preyorÆpÃlaÇkÃrasyetyata÷ tatpadaæ bahuvrÅhitvÃÓrayeïa vyÃca«Âe---preyÃnityÃdi / iheti / cÃÂu«vityÃdivÃkya ityartha÷ / vÃkyÃrthatvaæ mukhyatayà vÃkyapratipÃdyatvam / preyÃnalaÇkÃra÷ preyolaÇkÃra iti yathÃÓrutÃrthÃbhiprÃyeïÃha---yadi veti / pradhÃnatvameva viv­ïoti---camaditi / aho narapate÷ prabhÃvo yenaivaæ durdaÓà ripustrijano 'nubhavatÅti prabhÃvÃlambitÃyÃ÷ prÅte÷ ripustrÅjanav­ttÃntavi«ayakatvÃccamatkÃritvaæ bodhyam / bhaÇktveti / vÃkyaæ bhitvetyartha÷ / vyÃkhyÃnaæ darÓayati---cÃÂu«vityÃdi / vÃkyÃrthatve vÃkyapratipÃdyatve / phalitamÃha--cÃÂÆnÃæ vÃkyÃrthatva iti / cÃÂurnÃma ÓlÃdhyamÃno 'rtho varïyamÃnanarapatiprabhÃvÃdi÷ / api Óabdo bhinnakrama ityÃha---preyolaÇkÃrasyÃpÅti / preyorÆpÃlaÇkÃrasyÃpÅtyartha÷ / kutrÃsya sambandha ityata Ãha---vi«aya ityÃdi / ekavacanÃntatayÃnu«aktavi«ayapadena sambandha ityartha÷ / cÃÂuriti Óe«a÷, cÃÂukÃvyamityartha÷ / preya ityukta iti / preyolaÇkÃratvenokta ityartha÷ / preyasvÅtyukta iti ca pÃÂha÷ / atra hetumÃha--premïetyÃdi / premïà preyaÓÓabdÃrthaghajakaratirÆpapremïà / upalak«aïÃditi / yathoktamudbhaÂena--- "ratyÃdikÃnÃæ bhÃvÃnÃmanubhÃvÃdisÆcanai÷ / yatkÃvyaæ badhyate sadbhi÷ tatpreyasvadudÃh­ta"miti // ratyÃdikÃnÃmityÃdiÓabdenÃnye«Ãæ sthÃyinÃæ vyabhicÃriïÃæ sÃtvikÃnÃæ ca, anubhÃvÃdÅtyÃdiÓabdena vibhÃvavyabhicÃrisvaÓabdÃnÃæ ca grahaïamatra bhÃvanÃmalaÇkÃrateti ca tadvyÃkhyÃtà pratÅhÃrendurÃja÷ / preyolaÇkÃrasyÃpÅtyapiÓabdÃrthamÃha--na kevalamityÃdi / rasavacchabdeneti / yadyapi rasavadalaÇkÃrasyeti pÆrvav­ttigranthastharasavacchabdenetyartha÷ / sa ca rasÃdiralaÇkÃra÷ Óuddha÷ saÇkÅrïÅ và / tatrÃdyo yathÃ--- kiæ hÃsyena na me prayÃsyasi puna÷ prÃptaÓcirÃd­rÓanaæ keyaæ ni«karuma pravÃsarucità kenÃsi dÆrÅk­ta÷ / svapnÃnte«viti te vadan priyatamavyÃsaktakaïÂhagraho buddhvà roditi riktabÃhuvalayastÃraæ ripustrÅjana÷ // ityatra karuïarasasya ÓuddhasyÃÇgabhÃvÃtspa«Âameva rasavadalaÇkÃratvam / evamevaævidhe vi«aye rasÃntarÃïÃæ spa«Âa evÃÇgabhÃva÷ / locanam Óuddha iti / rasÃntareïÃÇgabhÆtenÃlaÇkÃrÃntarema và na miÓra÷, ÃbhiÓrastu saÇkÅrïa÷ / svapnasyÃnubhÆtasad­Óatvena bhavanamiti hasanneva priyatama÷ svapne 'valokita÷, / na me prayÃsyasi punariti / idÃnÅæ tvÃæ viditaÓaÂhabhÃvaæ bÃhupÃÓabandhÃnna mok«yÃmi / ata eva riktabÃhuvalaya iti / svÅk­tasya copÃlambho yukta ityÃha-keyaæ ni«karuïoti / kenÃsÅti / gotraskhalanÃdÃvapi na mayà kadÃcitkhedito 'si / svapnÃnte«u svapnÃyite«u suptapralatite«u puna÷punarudbhÆtatayà bahu«viti vadanyu«mÃkaæ sambandhÅ ripustrÅjana÷ bÃlapriyà prayeÓÓabdeneti / preyolaÇkÃrasyÃpÅtyapiÓabdasahitapreyaÓÓabdena cetyartha÷ / rasÃdyalaÇkÃrà iti / rasavadÃdyalaÇkÃrà iti ca pÃÂha÷ / tadeveti / uktabhiprÃyÃdevetyartha÷ / pÆrayati--uktavi«aya iti / cÃÂusthala ityartha÷ / gurbÃdivi«ayakaprÅtivarïanameva preyolaÇkÃra÷, cÃÂusthale tasyaprÃdhÃnye 'pi rasÃdayastatprÅtestadvi«ayanarapatiprabhÃvÃdervà aÇgabhÆtÃÓceti bhÃmahamatÃnurodhena paÇktyartha÷ / ratihÃsÃditattadbhÃvavarïanaæ bhÃvÃlaÇkÃra÷, sa eva preyolaÇkÃra÷; cÃÂusthale 'kiæ hÃsyene'tyÃdau cÃÂurvÃkyÃrtha÷, tatra rasavadalaÇkÃra÷ bhÃvÃlaÇkÃraÓca sta ityudabhaÂamatÃnurodhena paÇktyartha iti sÃrÃrtha÷ / v­ttau 'sa ce'tyÃdi / 'alaÇkÃra÷ sa rasÃdiri'ti yojanà / caÓabdo vÃkyÃlaÇkÃre / veti / và Óabda÷ samuccaye / 'udÃharati kimiti' iti pÃÂha÷ kvacinnÃsti / svapned­«Âaæ priyatamaæ pratyÃha---kimityÃdi / hÃsyena sÃdhyamidÃnÅæ nÃstÅtyartha÷ / hÃsavatvena darÓanasyopapattimÃha---svapnasyetyÃdi / na me ityÃdi / tvamiti÷ paraæ matto na yÃsyasÅtyartha÷ / asya bhÃvamÃha---idÃnÅmityÃdi / vidita÷ ÓaÂhabhÃvo yasya tam / "gƬhavipriyak­cchaÂha" iti daÓarÆpake / uktar4the gamakamÃha---ata eveti / svÅk­tasyeti / svÅyajanasyetyartha÷, karmaïi «a«ÂhÅ / 'iyaæ pravÃsarucità ke'ti sambandha÷ / keti / anucitetyartha÷ / kenetyÃderbhÃvamÃha---gotretyÃdi / locanam priyatame viÓe«emÃsakta÷ kaïÂhagraho yena tÃd­Óa eva san buddhvà ÓÆnyavalayÃkÃrÅk­tabÃhupÃÓa÷ san tÃraæ muktakaïÂhaæ roditÅti / atra ÓokasthÃyibhÃvena svapnadarÓanoddÅpitena karuïarasena carvyamÃïena sundarÅbhÆto narapatiprabhÃvo bhÃtÅti karuïa÷ Óuddha evÃlaÇkÃra÷ / na hi tvayà ripavo hatà iti yÃd­ganalaÇk­to 'yaæ vÃkyÃrthastÃd­gayam, api tu sundaratarÅbhÆto 'tra vÃkyÃrtha÷, saundaryaæ ca karuïarasak­tameveti / candrÃdinà vastunà tathà vastvantaraæ vadanÃdyalaÇkriyate tadupamitatvena cÃrutayÃvabhÃsÃt / tathà rasenÃpi vastu và rasÃntaraæ vopask­taæ sundaraæ bhÃti iti rasasyÃpi vastuna ivÃlaÇkÃratve ko virodha÷? nanu rasena kiæ kurvatà prak­to 'rtho 'laÇkriyate / tarhi upamayÃpi kiæ kurvatyÃlaÇkriyeta / nanu tayopamÅyate prastuto 'rtha÷ / rasenÃpi tarhi sarasÅkriyate so 'rtha iti svasaævedyametat / tena yatkecidacÆcudan--'atra rasena vibhÃvÃdÅnÃæ madhye kimalaÇkriyate' iti tadanabhyupagamaparÃhatam; prastutÃrthasyÃlaÇkÃryatvenÃbhidhÃnÃt / asyÃrthasya bhÆyasà lak«ye bÃlapriyà bahu«viti bahuvacanÃrthavivaraïam / 'va÷' ityasya vyÃkhyÃnam---yu«mÃkaæ sambandhÅti / 'ityatra karuïarasasya ÓuddhasyÃÇgabhÃvÃdi'ti v­ttÃvuktaæ viv­ïoti---atretyÃdinà / 'atra narapatiprabhÃva÷ tathÃvidhena karuïarasena sundarÅbhÆto bhÃtÅ'ti sambandha÷ / carvyamÃïeneti / sah­dayacarvaïÃvi«ayeïetyartha÷ / alaÇkÃra iti / varïanÅyanarapatiprabhÃvarÆpavÃkyÃrthopaskÃrakatvenÃlaÇkÃra ityartha÷ / uktamupapÃdayati---na hÅtyÃdi / 'ityayamanalaÇk­to vÃkyÃrtho yÃd­k, ayaæ tÃd­Çna hÅ'tyanvaya÷ / saundarye ceti / vÃkyÃrthasaundaryaæ cetyartha÷ / karuïarasak­tamevetyuktaæ sad­«ÂÃntamupapÃdayati----candrÃdinetyÃdinà ko virodha ityantena / alaÇkriyata iti / "tÃmindusundaramukhÅ"mityÃdikÃvye iti Óe«a÷ / ÓaÇkate---nanviti / pratibandyÃha--tarhiti / uttaramÃha---nanviti / samÃnamuttaramÃha---rasenÃpÅti / sarasÅkriyate rasavÃn kriyate / svasaævedyaæ sah­dayÃnubhavasiddham / teneti / vak«yamÃïahetunetyartha÷ / taditi / codyamityartha÷ / anabhyupagameti / vibhÃvÃdÅnÃmalaÇkÃryatvÃnabhyupagamenahetunà parÃk­tamityartha÷ / tarhi ko 'laÇkÃrya ityatrÃha---prastutÃrthasyetyÃdi / prastutÃrthasya vivak«itasya prak­tÃrthasya / 'kiæ hÃsyene'tyÃdau varïitena ripustrÅjanav­ttÃntena taddhetubhÆtapriyatamavinÃÓapratyÃyanadvÃrà narapatiprabhÃva÷ pratyÃyyata iti sa eva prastutÃrtha÷ / evamanyatrÃpyavadheyam / abhidhÃnÃditi / v­ttikÃreïa pradarÓanÃdityartha÷ / saÇkÅrïo rasÃdiraÇgabhÆto yathÃ---- k«ipto hastÃvalagna÷ prasabhamabhihato 'pyÃdadÃrno 'ÓukÃntaæ g­hïan keÓe«vapÃstaÓcaraïanipatito nek«ita÷ sambhrameïa / locanam sadbhÃva iti darÓayati-evamiti / yatra rÃjÃde÷ prabhÃvakhyÃpanaæ tÃd­Óa ityatha÷ / k«ipta iti / kÃmipak«e 'nÃd­ta÷, itaratra dhuta÷ / avadhÆta iti na pratÅpsita÷ bÃlapriyà k«ipta ityÃdyamarukastham / sa÷ tripuradÃhakÃlÅna÷ ÓÃmbhava÷ ÓambhusambandhÅ / ÃliÇganyo 'vadhÆtastripurayuvatibhi÷ sÃÓrunetrotpalÃbhi÷ kÃmÅvÃrdrÃparÃdha÷ sa dahatu duritaæ ÓÃmbhavo va÷ ÓarÃgni÷ // ityatra tripuraripuprabhÃvÃtiÓayasya vÃkyÃrthatver ir«yÃvipralambhasya Ólo«asahitasyÃÇgabhÃva iti, evaævidha eva rasavadÃdyalaÇkÃrasya nyÃyyo vi«aya÷ / ata eva cer«yÃvipralambhakaruïayoraÇgatvena vyavasthÃnÃtsamÃveÓo na do«a÷ / locanam pratyÃliÇganena, itaratra sarvÃÇgadhÆnanena viÓarÃrÆk­ta÷ / sÃÓrutvamekatrer«yayà anyatra ni«pratyÃÓatayà / kÃmÅvetyanenopamÃnena Ólo«Ãnug­hÅtener«yÃvipralambho ya Ãk­«Âastatya Óle«opamÃsahitasyÃÇgatvam, na kevalasya / yadyapyatra karuïo raso vÃstavo 'pyasti tathÃpi sataccÃrutvapratÅtyai na vyÃpriyata ityanenÃbhiprÃyeïa Óle«asahitasyetyetÃvadevà vocat na tu karumasahitasyetyapi / etamarthamapÆrvatayotprek«itaæ dra¬hÅkartumÃha--evaæ vidha eveti / ata eveti / yato 'tra vipralambhasyÃlaÇkÃratvaæ na tu vÃkyÃrthatÃ, ato hetorityartha÷ / na do«a iti / yadi hyanyatarasya rasasya prÃdhÃnyamabhavi«yanna dvitÅyo rasa÷ samÃviÓet / ratisthÃyibhÃvatvena tu sÃpek«abhÃvo vipralambha÷, sa ca ÓokasthÃyibhÃvatvena nirapek«abhÃvasya karuïasya viruddha eva / evamalaÇkÃraÓabdaprasaÇgena samÃveÓaæ prasÃdhya bÃlapriyà 'ÓarÃgni÷ va÷ duritaæ dahatvi'ti sambandha÷ / sa ka÷? ya Ãrdra÷ tatkalabhava÷ aparÃdho yasya sa÷ / kÃmÅva hastavalagna÷ san / sÃÓruïÅ netrotpale yÃsÃæ tÃbhi÷ / tripurayuvatibhi÷ k«ipta ityÃdyanvaya÷ tatra k«iptapadÃrthamÃha---kÃmÅtyÃdi / itaratreti / ÓarÃgnipak«e ityartha÷ / v­tyuktamevÃÇgabhÃvaæ svayaæ darÓayati---kÃmÅvetyÃdi / Ãk­«Âa÷ sphuÂaæ vya¤jita÷ / tasyar ir«yÃvipralambhasya / 'Ólo«asahitasye'tyasya vivaraïam---Ólo«etyÃdi / aÇgatvamiti / tripuraripuprabhÃvÃtiÓayarÆpavÃkyÃrthaæ pratyaÇgatvamityartha÷ / na kevalasyeti / tasyÃÇgatvamityanayoranu«aÇga÷ / karuïo raso 'pyastÅti / tathà ca tatsahitasyetyapi vaktavyamiti bhÃva÷ / sa iti / karuïa ityartha÷ / taccÃrutvapratÅtyai vipralambhacÃrutvapratÅtyai / na vyÃpriyata iti / karuïasyatra vipralambhÃÇgatvaæ nÃstÅti bhÃva÷ / 'ata eve'tyetadyvÃca«Âe--yata ityÃdi / vÃkyÃrthateti / alaÇkÃryatvena prÃdhÃnyamityartha÷ / anyatarasya rasasyeti / vipralambhakaruïayorekasyetyartha÷ / prÃdhÃnyaæ samaprÃdhÃnyam / dvitÅya iti / tayorekasmÃdapara ityartha÷ / na samÃviÓediti / ekatra kÃvye iti Óe«a÷ / atra hetumÃha---ratÅtyÃdi / vi«ayo 'yaæ t­tÅyodyote vak«yate / 'rase'tyÃdikÃrikà parikaraÓloka÷ / tatra sarvÃsÃmalaÇk­tÅnÃmityasya yatra hi rasasya vÃkyÃrthÅbhÃvastatra kathamalaÇkÃratvam? alaÇkÃro hi cÃrutvahetu÷ prasiddha÷; na tvasÃvÃtmaivÃtmanaÓcÃrutvahetu÷ / tathà cÃyamatra saæk«epa÷--- rasabhÃvÃditÃtparyamÃÓritya viniveÓanam / alaÇk­tÅnÃæ sarvÃsÃmalaÇkÃratvasÃdhanam // locanam evaævidha eveti yaduktaæ tatraivakÃrasyÃbhiprÃyaæ vyÃca«Âe---yatra hÅti / sarvÃsÃmupamÃdÅnÃm / athaæ bhÃva÷---upamÃdÅnÃmalaÇkÃratve yÃd­ÓÅ vÃrtà tÃd­Óyeva rasÃdÅnÃm / tadavaÓyamanyenÃlaÇkÃryeïa bhavitavyam / tacca yadyapi vastumÃtramapi bhavati, tathÃpi tasya punarapi vibhÃvÃdirÆpatÃparyavasÃnÃdrasÃditÃtparyameveti sarvatra rasadhvanerevÃtmabhÃva÷ / taduktaæ rasabhÃvÃditÃtparyamiti / tasyeti / pradhÃnasyÃtmabhÆtasya / etaduktaæ bhavati--upamayà yadyapi vÃcyo 'rtho 'laÇkriyate, tathÃpi tasya tadevÃlaÇkaraïaæ yadvyaÇgyÃrthÃbhivya¤janasÃmarthyadhÃnamiti vastuto dhvanyÃtmaivÃlaÇkÃrya÷ / kaÂakakeyÆrÃdibhirapi hi ÓarÅrasamavÃyibhiÓcetana Ãtmaiva tattaccittav­ttiviÓe«aucityasÆcanÃtmatayÃlaÇkriyate / tathÃhi--acetanaæ bÃlapriyà rasavadÃdÅnÃmalaÇk­tÅnÃmityarthabhrama÷ syÃdato vyÃkhyÃti---upamÃdÅnÃmityÃdi / upamÃdÅnÃæ rasavadÃdÅnÃæ cetyartha÷ / 'rasabhÃve' tyÃdikamavatÃrayi«yannÃha---ayaæ bhÃva ityÃdi / yÃdaÓÅ vÃrteti / yo heturityartha÷ / sa cÃnyopaskÃra÷ / tacceti / alaÇkÃryaæ cetyartha÷ / vastumÃtramiti / yathà 'kiæ hÃsyene'tyÃdau narapatiprabhÃvÃdi / tasyeti / vastuna ityartha÷ / rasadhvaneriti / rasabhÃvÃdidhvanerityartha÷ / 'kiæ hÃsyene"tyÃdau varïanÅyarÃjavi«ayakaratibhÃvo hi vakt­gatastatprabhÃvavibhÃvita÷ pradhÃnabhÆta÷ / upamayeti / upamÃdinetyartha÷ / tasyeti / vÃcyÃrthasyetyartha÷ / vyaÇgyÃrtheti / rasÃdÅtyartha÷ / varïyamÃnÃstattadvÃcyÃrthà upamÃdyalaÇkÃrairÃhitÃtiÓayÃ÷ kavivannabaddhÃnyataragatacittav­ttiviÓe«aæ sphuÂaæ vya¤jayanti kvacidarthÃntara¤ceti vyaÇgyÃbhivya¤janasÃmarthyÃdhÃnaæ vÃcyÃrthasyopamÃdikart­kamalaÇkaraïamityartha÷ / dhvaniyÃtmeti / dhvanirÆpa Ãtmetyartha÷ / uktÃrthe laukikaæ d­«Âantaæ darÓayati---kaÂaketyÃdi / Ãtmaiva na ÓarÅram / kathamÃtmÃlaÇkriyata ityatrÃha---tattaditi / tattadÃtmagatà rÃgitvÃdayo ye cittav­ttiviÓe«Ã÷, te«Ãæ yadaucityaæ tatsÆcanÃtmatayà tatsÆcanasvabhÃvakatayà tattadalaÇkÃrà hyasyethaæ cittav­ttiruciteti sÆcayanti; yathà yuvajanaÓarÅragatà hÃrakaÂakakuï¬alÃdaya÷ tadrÃgitvasyaucityaæ yattiÓarÅragatà daï¬aka«ÃyavastrÃdayastadvairÃgyasyaucityaæ ceti tatsÆcakatvenetyartha÷ / uktamupapÃdayati---tathÃhÅtyÃdi / tasmÃdyatra rasÃdayo vÃkyÃrthÅbhÆtÃ÷ sa sarva÷ na rasÃderalaÇkÃrasya vi«aya÷, sa dhvane÷ prabheda÷, tasyopamÃdayo 'laÇkÃrÃ÷ / yatra tu prÃdhÃnyenÃrthÃntarasya vÃkyÃrthÅbhÃve rasÃdibhiÓcÃrutvani«patti÷ kriyate, sa rasÃderalaÇkÃratÃyà vi«aya÷ / evaæ dhvanerupamÃdÅnÃæ rasavadalaÇkÃrasya ca vibhaktavi«ayatà bhavati / yadi tu cetanÃnÃæ vÃkyÃrthÅbhÃvo rasÃdyalaÇkÃrasya vi«aya ityucyate locanam ÓavaÓarÅraæ kuï¬alÃdyupetamapi na bhÃti, alaÇkÃryasyÃbhÃvÃt / yatiÓarÅraæ kaÂakÃdiyuktaæ hÃsyÃvahaæ bhavati, alaÇkÃryasyÃnaucityÃt / na hi dehasya ki¤cidanaucityamiti vastuta ÃtmaivÃlaÇkÃrya÷, ahamalaÇk­ta ityabhimÃnÃt / rasÃderalaÇkÃratÃyà iti vyadhikaraïa«a«Âhyau, rasÃderyÃlaÇkÃratà tasyÃ÷ sa eva vi«aya÷ / etadanusÃreïaiva pÆrvatrÃpi vÃkyeyojyam, rasÃdikart­kasyÃlaÇkaraïakriyÃtmano vi«aya iti / evamiti / asmaduktena vi«ayavibhÃgenetyartha÷ / upamÃdÅnÃmiti / yatra rasasyÃlaÇkÃryatà rasÃntaraæ cÃÇgabhÆtaæ nÃsti tatra Óuddhà evopamÃdaya÷ tena saæs­«Âyà nopamÃdÅnÃæ vi«ayÃpahÃra iti bhÃva÷ / rasavadalaÇkÃrasya ceti / anena bhÃvÃdyalaÇkÃrà api preyasvyÆrjasvisamÃhità g­hyante / bÃlapriyà alaÇkÃryasyÃbhÃvÃditi / ÓavaÓarÅsyÃcetanatvÃditi bhÃva÷ / anena cetana evÃlaÇkriyata ityuktamupapÃditam / yatiÓÃrÅramityÃdi / kaÂakÃdayo hi rÃgitvasyaucityaæ sÆcayanti / yaterÃtmanaÓca rÃgitvamanucitamityato yatiÓarÅragatÃ÷ kaÂakÃdayo hÃsyÃvahà ityartha÷ / tattaccetanaÓarÅragatai÷ kaÂakakuï¬alÃdibhi÷ sÆcyasya rÃgitvÃdicittav­ttiviÓe«asya tattaccetanocitatve te«ÃmalaÇkÃratÃ, anyathà hÃsyÃvahateti / bhÃva÷ / anubhavarÆpapramÃmamapyÃha---ahamityÃdi / vyadhikaraïa«a«ÂhyÃviti / na tu samÃnÃdhikaraïe tatpade iti bhÃva÷ / vyÃca«Âe---rasÃderiti / rasÃdini«Âhà yà alaÇkÃratà alaÇkriyÃkart­tvaæ rasÃdikart­kÃlaÇkriyeti yÃvat / sa eva tasyà vi«aya iti sambandha÷ / sa iti v­ttisthasyÃnuvÃda÷, yatretyasya pratinirdeÓa÷ tatkÃvyamityartha÷ / vi«aya÷ ÃÓraya÷ / pÆrvatreti / sa sarvo na rasÃderalaÇkÃrasya vi«aya iti vÃkya ityartha÷ / yojanÃmÃha---rasÃdÅti / asminvÃkye'pi 'sa' iti yatretyasya pratinirdeÓa÷ / upamÃdÅnÃæ rasavadÃdivivaviktaæ vi«ayaæ darÓayati---yatretyÃdi / saæs­«Âyeti / rasavadÃdisaæs­«Âyetyartha÷ / bhÃvÃdyalaÇkÃrà ityasyaiva viviraïam---preyasvyÆrjasvisamÃhità iti / samÃhitÃdaya iti ca pÃÂha÷ / bhÃvasyÃparÃÇgatve bhÃvÃlaÇkÃra÷, sa eva preyasvÅ preyÃniti cocyate / rasÃbhÃsabhÃvabhÃsayoraparÃÇgatve ÆrjasvÅ / locanam tatra bhÃvÃlaÇktÃrasya ÓuddhasyodÃharaïaæ yathÃ--- tava Óatapatrapatram­dutÃmratalaÓcaramaÓcalakalahaæsanÆpurakaladhvaninà mukhara÷ / mahi«amahÃsurasya Óirasi prasabhaæ nihita÷ kanakamahÃmahÅdhragurutÃæ kathamamba gata÷ // ityatra devÅstotre vÃkyÃrthÅbhÆte vitarkavismayÃdibhÃvasya cÃrutvahetuteti / tasyÃÇgatvÃdbhÃvÃlaÇkÃrasya vi«aya÷ / rasÃbhÃsasyÃlaÇkÃratà yathà mamaiva stotre--- samastaguïasampada÷ samamalaÇkriyÃïÃæ gaïair-- bhavanti yadi bhÆ«aïaæ tava tathÃpi no Óobhase / Óivaæ h­dayavallabhaæ yadi yathà tathà ra¤jaye÷ tadeva nanu vÃïi te bhavati sarvalalokottaram // atra hi parameÓastutimÃtraæ vÃca÷ paramopÃdeyamiti vÃkyÃrthe Ó­ÇgÃrÃbhÃsaÓcÃrutvahetu÷ Ólo«asahita÷ / na hyayaæ pÆrïa÷ Ó­ÇgÃro nÃyikÃyà nirguïatve niralaÇkÃratve ca bhavati / bÃlapriyà bhÃvaÓÃnteraparÃÇgatve samÃhita iti viveka÷ / Óuddhasyeti / alaÇkÃrÃntareïa abhiÓrasyetyartha÷ / taveti / he amba ! tava / ÓatetyÃdi / Óatapatraæ pajhaæ, tasya patramiva m­Âu tÃmraæ ca talamadhobhÃgo yasya sa÷ / calakalahaæsatulyo nÆpura÷ tasya dhvaninà mukhara÷ sa Óabda÷ / caraïa÷ mahi«Ãkhyasya mahÃsurasya / Óirasi prasabhaæ, nihita÷ san / kanakamayo mahÃæÓca yo mahÅdhra÷ parvata÷ sumeru÷ tasya / kanakamayatvoktyà gauravÃdhikyaæ dyotyate / gurutÃæ kathaæ gata iti sambandha÷ / gurutvaprÃpti÷ mahi«aÓironi«pÅjanena niÓciteti bhÃva÷ / devÅstotra iti / stÆyamÃne devÅprabhÃve tadvi«ayakaratibhÃve vetyartha÷ / vitarketi / kathaæpadena vitarkÃdikaæ gamyate / yadyapyatra vitarkÃde÷ ÓatapatretyÃdyuktopamÃsaæs­«ÂatvÃcchuddhatvaæ durghaÂaæ, tathÃpi m­dutÃmratala ityetÃvanmÃtroktÃvapi vitarkÃde÷ sambhavÃdupamÃyÃstadaÇgatvÃbhÃvÃttadasaÇkÅrïatvarÆpaæ Óuddhatvaæ sughaÂam / samasteti / nÃyikÃtvamÃropya svavÃcaæ pratyuktiriyam / nanu vÃïi ! samastÃnÃæ guïÃnÃæ mÃdhuryÃdÅnÃmatha ca saundaryÃdÅnÃæ sampada÷ / alaÇkriyÃïÃmanuprÃsopamÃdÅnÃmatha ca kaÂakÃdÅnÃm / gaïai÷ samaæ saha / tava bhÆ«aïaæ bhavanti yadi yadyapi, tathÃpi tvaæ no Óobhase / tarhi kathaæ Óobhà bhavatÅtyatrÃha---ÓivamityÃdi / tvaæ h­dayavallabhaæ sarve«ÃmÃtmatvena priyam / Óivaæ parameÓvaramatha ca maÇgalÃkÃraæ priyatamam / yathà tatà yathà kayÃpi vidhayà / gumÃlaÇkÃrasÃhityenÃnyathà vetyartha÷ / ra¤jaye÷ guïapratipÃdanena prasÃdaye÷, atha cÃnura¤jaye÷ / yadi tarhi tadeva tadanura¤janameva / te sarvalokottaraæ bhÆ«aïaæ bhavatÅtyartha÷ / atra pratÅyamÃnasya Ó­ÇgÃrasyÃbhÃsatvaæ vav­ïoti---na hityÃdi / hi yata÷ / nÃyikÃyà nirguïatve niralaÇkÃratve ca sati Ó­ÇgÃra÷ pÆrïo na bhavati, ato 'yaæ tarhyupamÃdÅnÃæ praviralavi«ayatà nirvi«ayatà vÃbhihità syÃt / yasmÃdacetanavastuv­tte vÃkyÃrthÅbhÆte punaÓcetanavastuv­ttÃntayojanayà yathÃkatha¤cidbhavitavyam / atha satyÃmapi tasyÃæ yatrÃcetanÃnÃæ vÃkyÃrthÅbhÃvo nÃsau rasavadalaÇkÃrasya vi«aya ityucyate / tat mahata÷ kÃvyaprabandhasya rasanidhÃnabhÆtasya nÅrasatvamabhihitaæ syÃt / yathÃ-- locanam 'uttamayuvaprak­tirujjvalave«Ãtmaka÷' iti cÃbhidhÃnÃt / bhÃvÃbhÃsÃÇgatà yathÃ--- sa pÃtu vo yasya hatÃvaÓe«Ãstattulyavarïäjanara¤jite«u / lÃvaïyayukte«vapi vitrasanti daityÃ÷ svakÃntÃnayanotpale«u // atra raudraprak­tÅnÃmanucitastraso bhagavatprabhÃvakÃraïak­ta iti bhÃvÃbhÃsa÷ / evaæ tatpraÓamasyÃÇgatvamudÃhÃryam / me matirityanena yatparamataæ sÆcitantaddÆ«aïamupanyasyati--yadityÃdinà / parasya cÃyamÃÓaya÷---acetanÃnÃæ cittav­ttirÆparasÃdyasambhavÃttadvarïane rasavadalaÇkÃrasyÃnÃÓaÇkyatvÃttadvibhakta evopamÃdÅnÃæ vi«aya iti / etaddÆ«ayati---tarhÅti / tasmÃddhacanÃddhetorityartha÷ // nanvacetanavarïanaæ vi«aya ityuktamityÃÓaÇkya hetumÃha---yasmÃditi / yathÃkatha¤ciditi vibhÃvÃdirÆpatayà / tasyÃmiti / cetanav­ttÃntayojanÃyÃm / nÅrasatvamiti / yatra hi rasastatrÃvaÓyaæ rasavadalaÇkÃra iti paramatam / tato na rasavadalaÇkÃraÓcennÆnaæ tatra raso nÃstÅti paramatÃbhiprÃyÃnnÅrasatvamuktam / na tvasmÃkaæ rasavadalaÇkÃrÃbhÃve nÅrasatvam / api tu dhvanyÃtmabhÆtarasÃbhÃve, tÃd­kca raso 'trÃstyeva / bÃlapriyà pÆrïo netyartha÷ / kintvÃbhÃsa iti bhÃva÷ / yasyeti kartu÷ Óe«atvavi«ayà «a«ÂÅ / tattulyeti / bhagavadvarïatulyetyartha÷ / svetyÃdi / d­ÓyamÃne«viti Óe«a÷ / iti bhÃvÃbhÃsa iti / tatrrÃsasya bhagavatprabhÃvavibhÃvitÃyÃæ ratau guïÅbhÃvÃdbhÃvÃbhÃsa ÆrjasvyalaÇkÃra ityartha÷ / yadi tvityÃdigranthena gamyamarthamÃha----parasyetyÃdi / tadvarïana iti / acetanavarïana ityartha÷ / taditi / tadvarïanamityartha÷ / vibhakta iti / tadvarïana iti / acetanavarïana ityartha÷ / tadeveti yojanà / v­ttau ÓaÇkate---'athe'ti / 'tasyÃm' iti / cetanavastuv­ttÃntayojanÃyÃmityartha÷ / 'asÃ'viti / yatretyasya pratinirdeÓa÷ / 'tanmahata'iti / 'tat' tarhi / 'mahata÷' bhÆyasa÷ / nÅrasatvamabhihitaæ syÃditi na svamatÃnurodhena, kintu parabhatÃnurodhenetyÃha locane---yatra hÅtyÃdi / rasa iti / pradhÃnavÃkyÃrtha iti Óe«a÷ / pareti / bhÃmahodbhaÂÃdimatamityartha÷ / asmÃkamiti / mata iti taraÇgabhrÆbhaÇgà k«ubhitavihagaÓreïiraÓanà vikar«antÅ phenaæ vasanamiva saærambhaÓithilam / yathÃviddhaæ yÃti skhalitamabhisandhÃya bahuÓo nadÅrÆpeïeyaæ dhruvamasahanà sà pariïatà // yathà va--- tanvÅ meghajalÃrdrapallavatayà dhautÃdharevÃÓrubhi÷ ÓÆnyevÃbharaïai÷ svakÃlavirahÃdviÓrÃntapu«podnamà / locanam taraÇgeti / taraÇgà eva bhrÆbhaÇgà yasyÃ÷ vikar«antÃæ vilambamÃnaæ balÃdÃk«ipantÅ / vasanamaæÓukam / priyatamÃvalambanani«edhÃyeti bhÃva÷ / bahuÓo yatskhalitaæ ye 'parÃdhÃstÃnabhisandhÃya h­dayenaikok­tyÃsahamÃnà mÃninÅtyartha÷ / atha ca madviyogapaÓcÃttÃpà sahi«ïustÃpaÓÃntaye nadÅbhÃvaæ gateti / tanvÅti / viyogak­ÓÃpyanutaptà cÃbharaïÃni tyajati / svakÃlo vasantagrÅ«maprÃya÷ / bÃlapriyà Óe«a÷ / tÃd­giti / dhvanyÃtmabhÆta ityartha÷ / atreti / vak«yamÃïodÃharaïe«vityartha÷ / taraÇgeti / 'asahanÃ' seyamurvaÓÅ / 'nadÅrÆpeïa' nadÅbhÃveneti ca pÃÂha÷ / 'pariïatÃdhruva'mityutprek«ÃyÃm / iyaæ na nadÅ, kintu sà iti sambhÃvayÃmÅtyartha÷ / uktamupapÃdayati--taraÇgetyÃdi / taraÇgÃdau bhrÆbhaÇgatvÃdyÃropÃdrÆpakam / vasanamivetyupamà / saærambheïa kopÃvegena Óithilaæ Óithilabandham / 'yathe'ti / yata ityartha÷ / tata iti Óe«a / 'Ãviddhaæ' kuÂilam / yadvà yathÃviddhamityekaæ padam / kauÂilyamanatikramyetyartha÷ / 'skhalitamabhisandhÃye'ti nadÅpak«e ÓilÃdiskhalanaæ prÃpyetyartha÷ / locane--taraÇgà ityÃdi / evaæ k«ubhitavihÃgaÓreïireva raÓanà yasyà iti bodhyam / aparÃdhà iti / mameti Óe«a÷ / mÃninÅti / kopavatÅtyartha÷ / asahi«ïuriti / asahi«ïutvÃdivetyartha÷ / tanvÅti / asmÃtpÆrvamiyamiti vartate / 'iyaæ, latà / 'caï¬Å' Ãtikopanà / ata eva pÃdapatitaæ mÃmavadhÆya tirask­tya sthità / ata eva jÃtÃnutÃpà / 'sÃ' urvaÓÅ iva lak«yate / etadaÇgamutprek«Ãtrayaæ tanvÅtyÃdinocyate / tanvÅtyubhayasÃdhÃraïam / iyaæ latà / meghajÃlairÃrdrÃ÷ pallavà yasyÃæ tasya bhÃva÷ tattÃ, tayà hetunà aÓrubhi÷ dhauta÷ adharo yasyÃ÷ sà iva / svakÃlavirahÃdviÓrÃntapu«podgamà iyamÃbharaïai÷ ÓÆnyeva / nÃyikÃyà ÃbharaïatyÃgamupapÃdayati---viyogeti / viyogakÃrÓyÃdanutÃpÃÂaccetyartha÷ / cintà maunamivÃÓrità madhuk­tÃæ Óabdairvinà lak«yate caï¬Å mÃmavadhÆya pÃdapatitaæ jÃtÃnutÃpeva sa // yathà vÃ---- te«Ãæ gopavadhÆvilÃsasuh­dÃæ rÃdhÃraha÷sÃk«iïÃæ k«emaæ bhadra kalindaÓailatanayÃtÅre latÃveÓmanÃm / vicchinne smaratalpakalpanam­ducchedopayoge 'dhunà te jÃne jaraÂhÅbhavanti vigalannÅlatvi«a÷ pallavÃ÷ // locanam upÃyacintanÃrthaæ mauvaæ, kimiti pÃdapatitamapi dayitamavadhÆtavatyahamiti ca cintayà maunam / caï¬Å kopanà / etau Ólokau nadÅlatÃvarïanaparau tÃtparyeïa purÆravasa unmÃdÃkrÃntasyoktirÆpau / te«Ãmiti / he bhadra ! te«amiti ye mamaiva h­daye sthitÃste«Ãm / gopavadhÆnÃæ gopÅnÃæ ye vilÃsasuh­do narmasacivÃste«Ãm / pracchannÃnurÃgiïÅnÃæ hi nÃnyo narmasuh­dbhavati / rÃdhÃyÃÓca sÃtiÓayaæ premasthÃnamityÃha---rÃdhÃsbhogÃnÃæ ye sÃk«Ãddra«ÂÃra÷, kalindaÓailatanayà yamunà tasyÃstÅre latÃg­hÃïÃæ k«emaæ kuÓalamiti kÃkvà praÓna÷ / evaæ taæ p­«Âvà gopadarÓanaprabuddhasaæskÃra ÃlambanoddÅpanavibhÃvasmaramÃtprabuddharatibhÃvamÃtmagatamautsukyagarbhaæmÃha dvÃrakÃgato bhagavÃn k­«ïa÷---smaratalpasya madanaÓayyÃyÃ÷ kalpanÃrthaæ m­du sukumÃraæ k­tvà yaÓchedastroÂanaæ sa evopayoga÷ sÃphalyam / atha ca smaratalpe yatkalpanaæ klÌpti÷ sa eva m­du÷ sukumÃra utk­«ÂaÓchedopayogastroÂanaphalaæ tasminvicchinne / mayyanÃsÅne kà smaratalpakalpaneti / bhÃva÷ / ata eva parasparÃnurÃganiÓcayagarbhamevÃha---te jÃna iti / vÃkyÃrthasyÃtra karmatvam / adhunà bÃlapriyà 'madhuk­tÃæ' m­ÇganÃæ 'ÓabdairvinÃ' ÓabdÃnÃmabhÃvena / iyaæ cintà maunamÃÓriteveti / atra nÃyikÃyà maunaæ dvedhà vyÃca«Âe---upÃyetyÃdi / upÃyassaÇgamopÃya÷ / te«Ãmiti / te«ÃmityanubhÆtÃthakamityÃha----ya ityÃdi / gopeti gopadarÓanena prabuddhà udbuddhÃ÷ saæskÃrÃ÷ latÃveÓmÃdyanubhavajanitÃ÷ saæskÃrà yasya sa÷ / prabuddyetyÃditrayamÃhetikriyÃviÓe«aïam / 'prabuddharatibhÃva' it ca pÃÂha÷ / ratibhÃva÷ gopÅvi«ayaka÷ / kalpanÃrthamiti / nirmÃïÃrthamityartha÷ / m­duk­tveti / m­dutvÃddhetorityartha÷ / arthÃntaraæ cÃha---atha ceti / smaratatpa iti / uttarÅyÃdik­ta iti bhÃva÷ / kÊptiriti / vikiraïamityartha÷ / sukumÃra ityasyaiva vivaraïam---utk­«Âa iti / vicchinnatvamupapÃdayati----mayÅti / ata eva kathitopayogavicchedÃdeva / paraspareti / svasya gopÅnÃæ ca ya÷ ityevamÃdau vi«aye 'cetanÃnÃæ vÃkyÃrthÅbhÃve 'pi cetanavastuv­ttÃntayojanÃstyeva / atha yatra cetanavastuv­ttÃntayojanÃsti tatra rasÃdiralaÇkÃra÷ / tadevaæ satyupamÃdayo nirvi«ayÃ÷ praviralavi«ayà và syu÷ / yasmÃnnÃstyevÃsÃvacetanavastuttÃnto yatra cetanavastuv­ttÃntayojanÃnÃstyantato vibhÃvatvena / locanam jaraÂhÅbhavantÅti / mayi tu sannihite 'navaratakathitopayogÃnneme jarÃjÅrïatÃkhilÅkÃraæ kadÃcidavÃpnuvantÅti bhÃva÷ / vigalantÅ nÅlà tvi¬ye«Ãmityanena katipayakÃlapro«itasyÃpyautsukyanirbharatvaæ dhvanitam / evamÃtmagateyamuktiryadi và gopaæ pratyeva saæpradhÃraïokti÷ / bahubhirudÃharaïermahato bhÆyasa÷ prabandhasyeti yaduktaæ tatsÆcitam / athetyÃdi / nÅrasatvamatra mà bhÆdityabhiprÃyeïeti Óe«a÷ / nanu yatra cetanav­ttasya sarvathà nÃnupraveÓa÷ sa upamÃdervi«ayo bhavi«yatÅtyÃÓaÇkyÃha--yasmÃdityÃdi / antata iti / stambhapulalakÃdyacetanamapi varïyamÃnamanubhÃvatvÃccetanamÃk«ipatyeva tÃvat, kimatrocyate / atija¬o 'pi candrodyÃnaprabh­ti÷ svaviÓrÃnto 'pi varïyamÃno 'vaÓyaæ cittav­ttivibhÃvatÃæ tyaktvà bÃlapriyà parasparÃlambano 'nurÃga÷ tanniÓcayagarbhamevetyartha÷ / tanniÓcayÃbhÃve vak«yamÃïamanupaæpannaæ bhavet gopÅnÃæ puru«Ãntararamaïe tadupayogasambhavÃditi / bhÃva÷ / te ityasya latÃveÓmasambandhina ityartha÷ / jaraÂhÅbhavanti jÅrïÅbhavantÅtyanena gamyamÃha---mayÅtyÃdi / anavarateti / anavarato ya÷ kathitopayoga÷ pÆrvoktopayoga÷ tasya yogÃt / nema iti / ime pallavÃ÷ / jareti / jarÃjÅrmatayà ya÷ khilÅkÃra÷ vaivarïyadirÆpastam / vigaladiti Óat­pratyayena gamyamÃha---katipayeti / pro«itasyeti / bhagavata iti Óe«a÷ / autsukyeti / autsukyamutkaïÂhà did­k«Ã và / udÃharamatrayapradarÓanaphalamÃha---bahubhirityÃdi / bahubhi÷ tribhi÷ / udÃharaïai÷ tatsÆcitamiti sambandha÷ / mahata iti v­ttisthasyÃnuvÃda÷ / tasya vyÃkhyÃnam---bhÆyasa iti / v­ttÃvathetyasya yadÅtyartha÷ / tatra rasÃdiralaÇkÃro yadÅti yojanà / atrÃbhiprÃyaæ pÆraïena darÓayati---nÅrasatvamiti / yasmÃdityÃdigranthamavatÃrayati---nanviti / 'yatrÃntato vibhÃvatvena cetanavastuv­ttÃntayojanà nÃsti asÃvacetanavastuv­ttÃnto nÃstÅ'ti v­ttÃnvaya÷ / antato vibÃvatvena yojaneti v­ttÃbuktaæ, tadabhiprÃyamÃha---stambhetyÃdi / varïyamÃnamacetanamapi stambhapulakÃdÅti yojanà / cetanamÃk«ipatyeva cittav­ttiviÓe«agamakatvena cetanagamakaæ bhavatyeva / tÃvaditi sampratipattau / kimatrocyata iti / anubhÃvasya bhÃvagamakatÃyÃ÷ prasiddhatvÃdatra na ki¤jidvaktavyamityartha÷ / vibhÃvatvena yojanÃæ viv­ïoti----atija¬a ityÃdi / 'varïyamÃna÷ svaviÓrÃnto 'pi candrodyÃnaprabh­tiri'ti sambandha÷ / svaviÓrÃnta÷ vÃcyÃrthabodhena svasmin paryavasita÷ / citeti / cittav­ttiviÓe«asya tasmÃdaÇgatvena ca rasÃdÅnÃmalaÇkÃratà / ya÷ punaraÇgÅ raso bhÃvo và sarvÃkÃramalaÇkÃrya÷ sa dhvanerÃtmeti / ki¤ci--- _________________________________________________________ tam artham avalambante ye 'Çginaæ te guïÃ÷ sm­tÃ÷ / aÇgÃÓritÃs tv alaÇkÃrà mantavyÃ÷ kaÂakÃdivat // DhvK_2.6 // __________ tamarthamavalambante ye 'Çginaæ te guïÃ÷ sm­tÃ÷ / aÇgÃÓritÃstvalaÇkÃrà mantavyÃ÷ kaÂakÃdivat // 6 // yetamarthaæ rasÃdilak«aïamaÇginaæ santamavalambante te gumÃ÷ ÓauryÃdivat / vÃcyavÃcakalak«aïÃnyaÇgÃni ye punastadÃÓritÃste 'laÇkÃrà mantavyÃ÷ kaÂakÃdivat / locanam kÃvye 'nÃkhyeya eva syÃt; ÓÃstretihÃsayorapi và / evaæ paramataæ dÆ«ayitvà svamatameva pratyÃmnÃyenopasaæharati--tasmÃditi / yata÷ parokto vi«ayavibhÃgo na yukta ityartha÷ / bhÃvo veti vÃgrahaïÃttadÃbhÃsatatpraÓamÃdaya÷ / sarvÃkÃramiti kriyÃviÓe«aïam / tena sarvaprakÃramityartha÷ / alaÇkÃrya iti / ata eva nÃlaÇkÃra iti bhÃva÷ // 5 // alaÇkÃryavyatiriktaÓcÃlaÇkÃro 'bhyupagantavya÷, loke tathà siddhatvÃt, yathà guïivyatirikto guïa÷ / guïÃlaÇkÃravyavahÃraÓca guïinyalaÇkÃrye ca sati yukta÷ / sa cÃrasmatpak«a evopapanna ityabhiprÃyadvayenÃha---ki¤cetyÃdi / na kevalametÃvadyuktijÃtaæ rasasyÃÇgitve, yÃvadanyadapÅti samuccayÃrtha÷ / kÃrikÃpyabhiprÃyadvayenaiva yojyà / kevalaæ prathamÃbhiprÃye prathamaæ kÃrikÃrdhaæ d­«ÂÃntÃbhiprÃyeïa vyÃkhyeyam / evaæ v­ttigrantho 'pi yojya÷ // 6 // bÃlapriyà uddÅpanavibhÃvatÃmityartha÷ / ÓÃstreti / anÃkhyeya ityanu«ajyate / na hi tadasti vastu yanna ki¤jiccittav­ttiviÓe«amudbodhayatÅti bhÃva÷ / pratyÃmnÃyena uktasyaiva puna÷ kathanena / ÃmnÃyapadena vedavadasya prÃmÃïyaæ dyotyate / vÃgrahaïÃditi / g­hyanta iti Óe«a÷ / alaÇkÃrya ityaktyà gamyÃmÃha---ata eveti // 5 // 'ki¤ce'tyÃdigranthamavatÃrayati----alaÇkÃryetyÃdi / abhiprÃyÃntaraæ cÃha---guïeti / sa ceti / guïÃlaÇkÃravyavahÃraÓcetyartha÷ / ki¤cetyasyÃrthamÃha---netyÃdi / yuktijÃtaæ yuktisamÆha÷ / abhiprÃyadvayeneti / ukteneti bhÃva÷ / yojanÃæ darÓayati---kevalamityÃdi / prathamÃbhiprÃyaiti / alaÇkÃryavyatiriktaÓcÃlaÇkÃro 'bhyupagantavya ityabhiprÃya ityartha÷ / prathamaæ kÃrikÃrdhamiti / tamarthamityÃdyardhamityartha÷ / d­«ÂÃnteti / yatà guïivyatirikto guïa iti d­«ÂÃntetyartha÷ / dvitÅyÃbhiprÃyastu pÆrvottarÃrdhÃbhyÃæ gamya iti bhÃva÷ / v­ttau tamarthamityasya vivaïaæ---'rasÃdilak«aïam' iti / 'aÇginaæ santa'miti tadviÓe«aïamaÇgÅbhÆtamityartha÷ / ÓauryÃdivaditi d­«ÂÃnto gamya÷ / 'tadÃÓritÃ' iti / aÇgÃÓrità ityartha÷ // 6 // tathà ca--- _________________________________________________________ Ó­ÇgÃra eva madhura÷ para÷ prahlÃdano rasa÷ / tan-mayaæ kÃvyam ÃÓritya mÃdhuryaæ pratiti«Âhati // DhvK_2.7 // __________ Ó­ÇgÃra eva madhura÷ para÷ prahlÃdano rasa÷ / tanmayaæ kÃvyamÃÓritya mÃdhuryaæ pratiti«Âhati // 7 // locanam nanuÓabdÃrthayormÃdhuryÃdayo guïÃ÷, tatkathamuktaæ rasÃdikamaÇginaæ guïà ÃÓrità ityÃÓaÇkyÃha--tatà cetyadi / tena vak«yamÃïena buddhitthena parihÃraprakÃreïopapadyate caitadityartha÷ / Ó­ÇgÃra eveti / madhura ityatra hetumÃha--para÷ prahlÃdana iti / ratau hi samastadevatiryaÇnarÃdijÃti«vavicchinnaiva vÃsanÃsta iti na kaÓcittatra tÃd­gyo na h­dayasaævÃdamaya÷, yaterapi hi taccamatkÃro 'styeva / ata eva madhura ityuktam / madhuro hi ÓarkarÃdiraso vivekino 'vivekinÃæ v svasthasyÃturasya và jhaÂiti rasanÃnipatitastÃvadabhila«aïÅya eva bhavati / tanmayamiti / sa Ó­ÇgÃra Ãtmatvena prak­to yatra vyaÇgyatayà / kÃvyamiti / ÓabdÃrthÃvityartha÷ / pratiti«ÂhatÅti / prati«ÂhÃæ gacchatÅti yÃvat / bÃlapriyà 'tathÃce'tyÃdigranthamavatÃrayati----nanvityÃdi / ÓabdÃrthayorityÃdi / tathaiva prÃcÅnairuktatvÃditi bhÃva÷ / tathÃcetyetatprak­tÃnuguïyena vyÃca«Âe---tenetyÃdi / kÃrikÃæ vyÃca«Âe---madhura ityÃdi / madhura÷ mÃdhuryÃkhyaguïaviÓi«Âa÷ / hetumiti / j¤Ãpakamityartha÷ / paraprahlÃdanatvamupapÃdayati---ratÃvityÃdi / ratau jÃyamÃnÃyÃmiti Óe«a÷ / vÃsaneti / saæskÃrÃparaparyÃyà sÆk«mÃvasthetyartha÷ / itÅti hetau / netyÃdi / tatra ratau / h­dayasaævÃdamaya÷ prÃcuryeïa h­dayasaævÃdaÓÃlÅ / yastatra h­dayasaævÃdamayo na tÃd­kkaÓcinnetyanvaya÷ / sarve«Ãæ ratau h­dayasaævÃdo bhavatÅtyartha÷ / taccamatkÃra iti / ratau h­dayasaævÃda ityartha÷ / avatÃrikoktaæ yojayati--ata ityÃdi / uktaæ d­«ÂÃntena viÓadayati---madhuro hÅtyÃdi / kÃrikÃyÃæ madhura ityÃdinà ayamartho 'pi d­«ÂÃntavidhayà vivak«ita iti bhÃva÷ / vivekino 'vivekino veti / sarvasyaivetyartha÷ / abhila«aïÅya eveti / prahlÃdana eveti bhÃva÷ / tanmayamityatra "tatprak­tavacane maya¬i"ti sÆtreïa maya¬iti vyÃca«Âe--sa ityÃdi / ÃtmatvenetyasyopapÃdakaæ---vyaÇgyatayeti / locanam etaduktaæ bhavati--vastuto mÃdhuryaæ nÃma Ó­ÇgÃrÃde rasasyaiva guïa÷ / tanmadhurarasÃbhivya¤jakayo÷ bÃlapriyà kÃrikÃbhÃvÃrthamÃha---etaduktamityÃdi / Ó­ÇgÃrÃderityÃdipadena karuïasya saÇgraha÷ / taditi / mÃdhuryamityartha÷ / upacaritaæ sÃk«ÃtsambandhenÃropitam / phalitamÃha---madhuretyÃdi / Ó­ÇgÃra eva rasÃntarÃpek«ayà madhura÷ prahlÃdahetutvÃt / tatprakÃÓanaparaÓabdÃrthatayà kÃvyasya sa mÃdhuryalak«aïo guïÃ÷ / Óravyatvaæ punarojaso 'pi sÃdhÃraïamiti / _________________________________________________________ Ó­ÇgÃre vipralambhÃkhye karuïe ca prakar«avat / mÃdhuryam ÃrdratÃæ yÃti yatas tatrÃdhikaæ mana÷ // DhvK_2.8 // __________ Ó­ÇgÃre vipralambhÃkhye karuïe ca prakar«avat / mÃdhuryamÃrdratÃæ yÃti yatastatrÃdhikaæ mana÷ // 8 // locanam vya¤jakayo÷ ÓabdÃrthayorupacaritaæ madhuraÓ­ÇgÃrarasÃbhivyaktisamarthatà ÓabdÃrthayormÃdhuryamiti hi lak«aïam / tasmÃdyuktamuktaæ 'tamartham' ityÃdi / kÃrikÃrthaæ v­ttyÃha--Ó­ÇgÃra iti / nanu 'Óravyaæ nÃtisamastÃrthaÓabdaæ madhurami«yate'iti mÃdhuryasya lak«aïam / netyÃha--Óravyatvamiti / sarvaæ lak«aïamupalak«itam / ojaso 'pÅti / 'yo ya÷ Óastraæ' ityatra hi Óravyatvamasamastatvaæ cÃstyeveti bhÃva÷ // 7 // sambhoga Ó­ÇgÃrÃnmadurataro vipralambha÷, tato 'pi madhuratama÷ karuma iti tadabhivya¤janakauÓalaæ ÓabdÃrthayorbhadhurataratvaæ madhuratamatvaæ cetyabhiprÃyeïÃha--Ó­ÇgÃra ityÃdi / karuïeceti caÓabda÷ kramamÃha / prakar«avaditi / uttarottaraæ taratamayogeneti bhÃva÷ / ÃrdratÃmiti / sah­dayasya ceta÷ svÃbhÃvikamanÃvi«ÂatvÃtmakaæ kÃÂhinyaæ krodhÃdidoptarÆpatvaæ bÃlapriyà ӭÇgÃreti / Ó­ÇgÃrÃdÅtyartha÷ / lak«aïamiti / svarÆpamityartha÷ / anena 'tatprakÃÓane'tyÃdi v­tyartho darÓita÷ / v­ttau 'rasÃntarÃpek«ayà prahlÃdahetutvÃdi'ti sambandha÷ / locane--nanvityÃdi / nÃtisamastÃrthaÓabdaæ madhuramiti / kÃvyamiti Óe«a÷ / itÅti / iti bhÃmahoktamityartha÷ / lak«aïamiti / ÓravyatvÃdighaÂitalak«aïamityartha÷ / etadanta÷ ÓaÇkÃgrantha÷ / netyÃheti / uktamativyÃptyà lak«aïaæ na bhavatÅtyÃhetyartha÷ / sarvamiti / ÓravyamityÃdinoktaæ sarvamityartha÷ / ojasa iti / ojasvina÷ kÃvyasyetyartha÷ / tadudÃh­tyÃtivyÃptiæ darÓayati--yo ya ityÃdi / padyamidaæ v­ttÃvudÃhari«yate //7// avatÃrayati--sambhogetyÃdi / itÅti hetau / tadabhÅtyÃdi / tatpadena madhuratarasya madhuratamasya ca rasasya parÃmarÓa÷ / kramamÃheti / tathà ca kramema prakar«avadityartha÷ / tamevÃha---uttarottaramiti / ÃrdratÃmetÅtyetadvyÃca«Âe---sah­dayasyetyÃdi / 'cetastyajatÅ'ti sambandha÷ / svÃbhÃvikaæ kÃÂhinyamiti / yathoktaæ bhaktirasÃyane---"cittadravyaæ tu kaÂhinaæ svabhÃvÃdi'ti / krodhÃdÅti / krodhÃdyÃhitaæ dÅptatvamityartha÷ / vipralambhaÓ­ÇgÃrakarumayostu mÃduryameva prakar«avat / sah­dayah­dayÃvarjanÃtiÓayanimittvÃditi / _________________________________________________________ raudrÃdayo rasà dÅptyà lak«yante kÃvya-vartina÷ / tad-vyakti-hetÆ ÓabdÃrthÃv ÃÓrityaujo vyavasthitam // DhvK_2.9 // __________ raudrÃdayo rasà dÅptyà lak«yante kÃvyavartina÷ / tadvyaktihetÆ ÓabdÃrthÃvÃÓrityojo vyavasthitam // 9 // raudrÃdayo hi rasÃ÷ parÃæ dÅptimujjavalatÃæ janayantÅti lak«aïayà ta locanam vismayahÃsÃdirÃgitvaæ ca tyajatÅtyartha÷ / adhikamiti / krameïetyÃÓaya÷ tena karuïe 'pi sarvathaiva cittaæ dravatÅtyuktaæ bhavati / nanu karuïe 'pi yadi madhurimÃsti, tarhi pÆrvakÃrikÃyÃæ Ó­ÇgÃra evetyevakÃra÷ kimartha÷ / ucyate--- nÃnena rasÃntaraæ vyavacchidyate; api tvÃtmabhÆtasya rasasyaiva paramÃrthato guïà mÃdhuryÃdaya÷, upacÃreïa tu ÓabdÃrthayorityevakÃreïa dyotyate / v­ttyÃrthamÃha---vipralambheti // 8 // raudretyÃgadi / ÃdiÓabda÷ prakÃre / tena vÅrÃdbhutayorapi grahaïam / dÅpti÷ pratipatturh­daye vikÃsavistÃraprajvalanasvabhÃvà / sà ca mukhyatayà ojaÓÓabdavÃcyà / bÃlapriyà vismayeti / rÃgitvaæ rÆ«itatvaæ vismayahÃsÃdyÃhitaæ vik«epamityartha÷ / tyajatÅti / tathà cÃrdratà nà cittasya Ó­ÇgÃrÃdicarvaïÃjanya÷ kÃÂhinyÃdiparityÃga÷, tena drutyÃkhyo v­ttiviÓe«o veti bhÃva÷ / spa«Âamidaæ kÃvyapradÅpodyote / krameïeti / ÃrdratÃyÃ÷ krameïÃdhikyamiti bhÃva÷ / sarvathaiva atyadhikameva / kimartha iti / kiæÓabda÷ praÓne / ka÷ artho yasya sa÷ / anyayogavyavacchedarÆpÃrthasya bÃdhÃditi bhÃva÷ / prativakti---ucyata ityÃdi / evakÃraÓÓabdatadarthavyavacchedapara iti bhÃva÷ / v­ttau 'prakar«avadeve'ti yojanà // 8 // prakÃra iti / sÃd­Óya ityartha÷, na tu prÃthamye / raudrÃnantaraæ virÃdereva pÃÂha ityatrÃniyamÃditi bhÃva÷ / vÅrÃdbhutayoriti / yadyatrÃdipadenÃdbhutaæ g­hyate, tadà tasya dÅptijanakatvena 'krodhÃdidÅptarÆpatvaæ vismayahÃsÃdÅ'ti pÆrvagranthe krodhÃdÅtyÃdipadena vismayasya grÃhyatvÃtpunarvismayetyuktirasaÇgatà syÃdato 'tra vÅrabÅbhatsayoriti pÃÂhena bhÃvyam / uttataratra " hÃsyabhayÃnakabÅbhatsaÓÃnte«vi"tyatra "bÅbhatse 'pyevami"tyatra ca bÅbhatsapadasthÃne adbhatapadaæ ca paÂhanÅyaæ, tathà sati kÃvyaprakÃÓÃdisaævÃdo 'pi bhavati / tatra ÓÃnte mÃdhuryamÃtrakathanaæ matÃntarÃbhiprÃyeïa yojyamiti pratibhÃti / vikÃseti / vikÃsarÆpo yo vistÃra÷ tadrÆpaæ yatprajvalanaæ tatsvabhÃva tatsvarÆpà dÅptirnÃma tathÃvidhà eva dÅptirityucyate / tatprakÃÓanapara÷ Óabdo dÅrghasamÃsaracanÃlaÇk­taæ vÃkyam / locanam tadÃsvÃdamayà raudrÃdyÃ÷, tayà dÅptyà ÃsvÃdaviÓe«Ãtmikayà kÃryarÆpayà lak«yante rasÃntarÃtp­thaktayà / tena kÃraïe kÃryopacÃrÃdraudrÃdirevauja÷ÓabdavÃcya÷ / tato lak«italak«aïayà tatprakÃÓanapara÷ Óabdo dÅrghasamÃsaracanavÃkyarÆpo 'pi dÅptirityucyate / yathà bÃlapriyà kÃciccittav­ttirityartha÷ / sà cetyÃdi / "ojo dÅptÃ" vityamara÷ / tadÃsvÃdamayà iti / dÅptirÆpacittav­ttijanakà ityartha÷ / ÃsvÃdaviÓe«Ãtmikayeti / cittav­ttiviÓe«arÆpayetyartha÷ / kÃryarÆpayeti / raudrÃdirasacarvaïÃjanyayetyartha÷ / lak«yanta iti / j¤Ãyanta ityartha÷ / pÆrayati---raseti / p­thaktayà bhinnatvena / 'kÃraïe kÃryopacÃrÃdeva raudrÃdiroja÷ÓabdavÃcya' iti yojanà / evakÃro 'rpyarthako và / ojasvikÃvyamityÃdivyavahÃrasthamoja÷padaæ lak«aïayà raudrÃdyarthakamityartha÷ / anena raudrÃdaya ityÃdiv­ttigrantho viv­ta÷ / v­ttau 'laÓaïayaive'ti yojanà / dÅptirityucyanta ityatra dÅptiÓabda oja÷padopalak«aka÷ / tatprakÃÓaneti / raudrÃdiprakÃÓanetyartha÷ kÃrikottarÃrdhavyÃkhyÃrÆpametadÃdiv­ttigranthaæ viv­ïoti--tata ityÃdi / lak«aïÃyà dÅptirityujyata iti padÃnÃmanu«aÇgaæ manasik­tyÃha--lak«italak«iïayetyÃdi / lak«itenÃrthena lak«aïà lak«ita lak«aïeti kecit / ÓakyÃrthasya paramparÃsambandho lak«italak«aïetyapare / tatprakÃÓanapara÷ Óabda ityasyaiva viviraïaæ dÅrghetyÃdÅti sphuÂÅkartumÃha--dÅrgheti / dÅptirityucyata iti yathÃ---- ca¤cadbhujabhramitacaï¬agadÃbhidhÃta-- sa¤cÆrïitoruyugalasya suyodhanasya / styÃnÃvabaddhadhanaÓoïitaÓomapÃïi-- ruttaæsayi«yati kacÃæstava devi bhÅma÷ // locanam 'ca¤cadi'tyÃdi / tatprakÃÓanaparaÓcÃrtha÷ prasannairgamakairvÃcakairabhidhÅyamÃna÷ samÃsÃnapek«yapi dÅptirityucyate / yathÃ-'yo ya÷' ityÃdi / ca¤caditi / ca¤cadbhyÃæ vegÃdÃvartamÃnÃbhyÃæ bhujÃbhyÃæ bhramità yeyaæ caï¬Ã dÃruïà gadà tayà yo 'bhita÷ sarvata ÆrvorghÃtastena samyak cÆrïitaæ punaranutthÃnopahataæ k­tamÆruyugalaæ yugapadevorudvayaæ yasya taæ suyodhanamanÃd­tyaiva styÃnenÃÓyÃnatayà na tu kÃlÃntaraÓu«katayÃvabaddhaæ hastÃbhyÃmavigaladrÆpamatyantamÃbhyantaratayà ghanaæ na tu rasamÃtrasvabhÃvaæ yaccheïitaæ rudhiraæ tena Óoïau lohitau pÃïÅ yasya sa÷ / ata eva sa bhÅma÷ kÃtaratrÃsadÃyÅ / taveti / yasyÃstattadapamÃnajÃtaæ k­taæ devyanucitamapi tasyÃstava kacÃnuttaæsayi«yatyuttaæsavata÷ kari«yati, veïÅtvamapaharan karavicyutaÓoïitaÓakalairlohitakusumÃpŬeneva yojayi«yatÅtyutprek«Ã / devÅtyanena kulakalatrakhilÅkÃrasmaramakÃriïà krodhasyaivoddÅpanavibhÃvatvaæ k­tamiti nÃtra Ó­ÇgÃraÓaÇkà kartavyà / suyodhanasya cÃnÃdaraïaæ dvitÅyagadÃghÃtadÃnÃdyanudyama÷ / saca sa¤cÆrïitorutvÃdeva / styÃnagrahaïena draupadÅmanyuprak«Ãlane tvarà sÆcità / samÃsena ca santatavegavahanasvabhÃvÃt bÃlapriyà dÅptipadamoja÷padopalak«akam / 'prasannai'rityasya vyÃkhyÃnam--gamakairiti / jhaÂityarthabodhakairityartha÷ / suyodhanasyeti "«a«ÂhÅ cÃnÃdara" ityanena «a«ÂhÅtyÃha---suyodhanamanÃd­tyeti / styÃnenetyasya vivaraïam---ÃÓyÃnatayeti / ghanÅbhÃvenetyartha÷ / na tvityÃdi / kÃlÃntaraÓu«katayÃpyavabaddhaæ bhavati tathà netyartha÷ / avabaddhamityasya vyÃkhyÃnam---hastÃbhyÃmityÃdi / atyantamityÃdi / atyantÃbhyantaratvamatra ghanatvamityartha÷ / kÃtareti / kÃtaro bhÅru÷ / devyanucitamapyavamÃnajÃtamityanvaya÷ / devyÃ÷ k­tÃbhi«ekÃyà anucitaæ devyanucitam / uttaæsavata iti / uttaæsa÷ Óekhara÷ / kareti / karÃdvicyutai÷ galitai÷ ÓoïitaÓakalai÷ raktaÓakalai÷ / lohitakusumeti / raktapu«petyartha÷ / utprek«eti sÆcitetyasyÃpakar«a÷ / kuleti / khilÅkÃro 'pakÃro suyodhanapreritaduÓÓÃsanakart­kakeÓÃkar«aïÃdi÷ / tvareti / bhÅmasenatvaretyartha÷ / sÆciteti / styÃnÃvasthÃyÃmeva uttaæsÅkaraïodyamÃditi bhÃva÷ / atra samÃsa ojovya¤jaka iti darÓayati---samÃsenetyÃdi / samÃsena ca¤jadityÃdinà / santatavegetyÃdi / samÃsasya tatprakÃÓanaparaÓcÃrtho 'napek«itadÅrghasamÃsaracana÷ prasannavÃcakÃbhidheya÷ / yathÃ---- yo ya÷ Óastraæ bibhirti svabhujagurumada÷ pÃï¬avÅnÃæ camunÃæ yo ya÷ päcÃlagotre ÓiÓuradhikavayà garbhaÓayyÃæ gato và / yo yastatkarmasÃk«Å carati mayi raïe yaÓca yaÓca pratÅpa÷ krodhÃndhastasya tasya svayamapi jagatÃmantakasyÃntako 'ham // ityÃdau dvayorojastvam / locanam tÃvatyeva madhye viÓrÃntimalabhamÃnà cÆrïitorudvayasuyodhanÃnÃdaraïaparyantà pratÅtirektvenaiva / bhavatÅtyauddhatyasya paraæ paripo«ikà / anye tusuyodhanasya sambandhi yatstyÃnà vabaddhaæ ghanaæ Óoïitaæ tena ÓoïapÃïiriti vyÃcak«te / ya iti / svabhujayorgururbhado yasya camunÃæ madhye 'rjunÃdirityartha÷ / päcÃlarÃjaputrema dh­«Âadyumnena droïasya vyÃpÃdanÃttatkulaæ pratyadhika÷ krodhÃveÓo 'ÓvatthÃmna÷ / tatkarmasÃk«Åti kaïaprabh­ti÷ / rame saÇkagrÃme ya÷ pratÅpaæ pratikÆlaæ k­tvÃste sa evaæ vidho yadi sakalajagadantako bhavati tasyÃpyahamantaka÷ kimutÃnyasya manu«yasya devasya bÃlapriyà drutaæ sasaæhitamuccaritatvenÃvicchinnavegaÓÃlitvÃdityartha÷ / tÃvatyeveti / pratÅtiviÓe«aïaæ vegavatyevetyartha÷ / cÆrïitetyÃdi / gadÃbhramamaprabh­ti tadanÃdaraïaparyantÃrthavi«iyiketyartha÷ / pratÅtiriti / sah­dayapratÅtirityartha÷ / ekatve va bhavatÅti / ekaiva bhavatÅtyartha÷ / ekaghana iva bhÃtÅti ca pÃÂha÷ auddhatyasyeti / vakt­gatadhÅroddhatatvasyetyartha÷ / bhÅmagatakrodhasyeti yÃvat / kecittu suyodhanasyeti Óe«e «a«ÂhÅ, ÓoïitamityanenÃsya sambandha ityÃhu÷ tanmatamÃha---anye tviti / caratÅti la¬antamiti k­tvà vyÃca«Âe---ÃcaratÅti / karotÅtyartha÷ / tatsaptamyantaÓatrantamiti k­tvÃha---yadveti / tasyÃpÅtyapiÓabdÃrthamÃha--kimutetyÃdi / v­ttÃvanapek«itadÅrghasamÃsaracana÷ prasannavÃcakÃbhidheyo 'rthaÓca tatprakÃÓanapara _________________________________________________________ samarpakatvaæ kÃvyasya yat tu sarva-rasÃn prati / sa prasÃdo guïo j¤eya÷ sarva-sÃdhÃraïa-kriya÷ // DhvK_2.10 // __________ samarpakatvaæ kÃvyasya yattu sarvarasÃn prati / sa prasÃdo guïo j¤eya÷ sarvasÃdhÃraïakriyÃ÷ // 10 // locanam và / atra p­thagbhÆtaireva kramÃdvim­ÓyamÃnairarthai÷ padÃtpadaæ krodha÷ parÃæ dhÃrÃmÃÓrita ityasamastataiva dÅptinibandhanam / evaæ mÃdhuryadÅptÅ parasparapratidvandvitayà sthite Ó­ÇgÃrÃdiraudrÃdigate iti pradarÓayatà tatsamÃveÓavaicitryaæ hÃsyabhayÃnakabÅbhatsaÓÃnte«u darÓitam / hÃsyasya Ó­ÇgÃrÃÇgatayà mÃdhuryaæ prak­«Âaæ vikÃsadharmatayà caujo 'pi prak­«Âamiti sÃmyaæ dvayo÷ / bhayÃnakasya magnacittav­ttisvabhÃvatve 'pi vibhÃvasya dÅptatayà oja÷ prak­«Âaæ mÃghuryamalpam / bÅbhatse 'pyevam / ÓÃnte tu vibhÃvavaicitryÃtkadÃcidoja÷ prak­«Âaæ kadÃcinmÃdhuryamiti vibhÃga÷ //9// samarpaktvaæ samyagarpaktvaæ h­dayasaævÃdena pratipattÌn prati svÃtmÃveÓena vyÃpÃrakatvaæ jhaÂiti Óu«kakëÂhÃgnid­«ÂÃntena / akalu«odakad­«Âantena ca tadakÃlu«yaæ prasannatvaæ bÃlapriyà iti yojanà / etadudÃharaïe yojayati---atretyÃdi / p­thagbhÆtairiti / bhinnabhinnapadabodhyairityartha÷ / kramÃditi / kramema krameïetyartha÷, viramya viramyeti yÃvat / vim­ÓyamÃnairarthairiti / vaktrà tattatprakÃrema vicÃryamÃïairarthairityartha÷ / krodha iti / vakt­gatakrodha ityartha÷ / dhÃrÃmiti / koÂimityartha÷ / dÅptimiti pÃÂhe prakÃÓamityartha÷ / ÃÓrita iti / sah­dayÃnÃæ bhÃtÅti Óe«a÷ / asamastateti / padÃnÃæ samÃsÃbhÃvo 'lpasamÃsaÓcetyartha÷ / dÅptinibandhanamiti / ojovya¤jakamityartha÷ / prasaÇgÃdÃha---evamityÃdi / mÃdhuryadÅptÅ iti / mÃdhuryaujasÅ ityartha÷ / paraspareti / mithovirodhitayetyartha÷ / Ó­ÇgÃrÃdÅti / yathÃsaækhyaæ bodhyam / tatsamÃveÓeti / mÃdhuryaujasmamÃveÓetyartha÷ / uktamupapÃdayati---hÃsyasyetyÃdi / Ó­ÇgÃrÃÇgatayeti / Ó­ÇgÃravibhÃvÃdiprabhavatvasya vikÃsadhramatayeti vÅrÃdiprabhavatvasya ca upalak«aïam // 9 // samarpakatvamityÃdi / kÃvyasya sarvarasÃn prati sarvarasÃnÃm / samarpakatvaæ tu yat pratipatt­h­daye sarvarasakarmakaæ jhaÂiti yadarpaïaæ vyÃpanarÆpaæ tatkart­tvaæ tu yaditi yÃvat / sa÷ sarvasÃdhÃraïÅ kriyà vartanarÆpà yasya sa÷ / prasÃdo guïo j¤eya' iti kÃrikÃrtha÷ / etamarthaæ viv­ïoti---samarpakatvamityÃdi / h­dayasaævÃdenetyÃveÓe hetu÷ / pratipattÌniti / taddh­dayÃnÅtyartha÷ / svÃtmeti / svasvarÆpetyartha÷ / sarvarasÃnÃmityasyÃtrÃpakar«a÷ / jhaÂiti vyÃpakatvamiti sambandha÷ / atra d­«ÂantamÃha---Óu«ketyÃdi / yathà Óu«kakëÂhamagri÷, yathà và akalu«aæ svacchaæ vastrÃdi udakaæ jhaÂiti vyÃpnoti tathetyartha÷ / tadakÃlu«yamiti / jhaÂiti svÃtmÃveÓena vyÃpakatvarÆpaæ svacchatvamityartha÷ / prasÃdastu svacchatà ÓabdÃrthayo÷ / sa ca sarvarasasÃdhÃraïo guïa÷ sarvaracanÃsÃdhÃraïaÓca vyaÇgyÃrthÃpek«ayaiva mukhyatayà vyavasthito mantavya÷ / locanam nÃma sarvarasÃnÃæ guïa÷ / upacÃrÃttu tathÃvidhe vyaÇgye 'rthe yacchabdÃrthayo÷ samarpaktvaæ tadapi prasÃda÷ / tameva vyÃca«Âe---prasÃdeti / nanu rasagato gumastatkathaæ ÓabdÃrthayo÷ svacchatetyÃÓaÇkyÃha---sa ceti / caÓabdo 'vadhÃraïe / sarvarasasÃdhÃraïa eva guïa÷ / sa eva ca guïa evaævidha÷ / sarvÃyeyaæ racanà Óabdagatà cÃrthagatà ca samastà cÃsamastà ca tatra sÃdhÃrama÷ / mukhyatayeti / arthasya tÃvatsamarpaktvaæ vyaÇgyaæ pratyeva sambhavati nÃnyathà / ÓabdasyÃpi svavÃcyÃrpaktvaæ nÃma kiyadalaukikaæ yena guma÷ syÃditi bhÃva÷ / evaæ mÃdhuryauja÷prasÃdà eva trayo guïà upapannà bhÃmahÃbhiprÃyeïa / te ca pratipattrÃsvÃdamayà mukhyatayà tata ÃsvÃdye upacarità rase tatastadvya¤jakayo÷ ÓabdÃrthayoriti tÃtparyam // 10 // bÃlaprayà nanvevaæ prasÃdo guïa÷ kÃvyani«Âhatvena kathamukta ityata Ãha---upacÃrÃdityÃdi / tathÃvidhe rasarÆpe / vyaÇgye 'rtha iti / tadvi«ayakamityartha÷ / samarpakatvaæ jhaÂityarpakatvam / taditi / jhaÂiti rasÃdivyaÇgyÃrpakatvamityartha÷ apÅti samuccaye / guïa iti / prasÃda ityartha÷ / kathamiti / Óabdarthayo÷ svacchatvaæ kathaæ prakÃdo bhavatÅtyartha÷ / sa÷ sarvarasasÃdhÃraïa eva guïa÷, sa eva sarvarasasÃdhÃraïo guïa iti dvedhÃvadhÃraïamatretyÃha---sarvetyÃdi / atrÃdyainaivakÃreïa ÓabdÃrthasÃdhÃraïyasya, dvitÅyena mÃdhuryaujasoÓca vyavaccheda÷ / guïa evaævidha iti / sarvarasasÃdhÃraïo guïa ityartha÷ / sarvaracanetyÃdikaæ vyÃca«Âe---sarvetyÃdi / v­ttau 'vyaÇgyÃrthe'tyÃdi / sa ityanu«aÇga÷ / etadupapÃdayati---arthasyetyÃdi / arthasya vÃcyÃrthasya / tÃvadityÃdi / vÃcyÃrthagataæ vyaÇgyasamarpaktvaæ nÃma kiyadalaukikamiti bhÃva÷ / bhÃva iti / ÓabdÃrthayostattadarpakatvaæ na guïa÷, kintu rasasyaiva svÃtmÃveÓena jhaÂiti sah­dayah­dayavyÃpakatvamato mukhyatayà rasani«Âha eva prasÃdÃkhyo guïa÷, upacÃrÃttu saÓabdÃrthayorapÅti bhÃvÃrtha÷ / upasaæharati---evamityadi / bhÃmaheti / "mÃdhuryamabhivächanta" ityÃdibhÃsahavacanÃnurodhenetyartha÷ / te cetyÃdi / te mÃdhuryauja÷prasÃdà guïÃ÷ / pratipattrÃsvÃdamayà iti / pratipatturye drutidÅptiprasÃdÃtmakacittav­ttiviÓe«arÆpÃsvÃdÃ÷ mukhyatayà tatsvarÆpà ityartha÷ / te ca cittasthà iti bhÃva÷ / tata ityÃdi / tattadÃsvÃdÃ÷ tattadrasacarvaïÃjanyà ityÃsvÃdyetattadrase te upacarità ityartha÷ / tata ityÃdi / upacarità ityasyÃnu«aÇga÷ / ÓabdÃrthayostattadrasacarvaïÃprayojakatvÃditi bhÃva÷ // 10 // _________________________________________________________ Óruti-du«ÂÃdayo do«Ã anityà ye ca darÓitÃ÷ / dhvany-Ãtmany eva Ó­ÇgÃre te heyà ity udÃh­tÃ÷ // DhvK_2.11 // __________ Órutidu«ÂÃdayo do«Ã anityà ye ca darÓitÃ÷ / dhvanyÃtmanyena Ó­ÇgÃre te heyà ityudÃh­tÃ÷ // 11 // anityà do«ÃÓca ye Órutidu«ÂÃdaya÷ sÆcitÃste 'pi na vÃtye arthamÃtre, na ca vyaÇgye Ó­ÇgÃvyatirekiïi Ó­ÇgÃre và dhvaneranÃtmamÆte / kiæ tarhi? dhvanyÃtmanyeva Ó­ÇgÃre 'Çgitayà vyaÇgye te heyà ityudÃh­tÃ÷ / anyathà hi te«Ãmanityado«ataiva na syÃt / evamayamasaælak«yakramad­yoto dhvanerÃtmà pradarÓita÷ sÃmÃnyena / locanam evamasmatpak«a eva guïÃlaÇkÃravyavahÃro vibhÃgenopapadyata iti pradarÓya nityÃnityado«avibhÃgo 'pyasmatpak«a eva saÇgacchata iti darÓayitumÃha---Órutidu«ÂÃdaya ityÃdi / vÃntÃdayo 'sabhyasm­tihetava÷ / Órutidu«Âà arthadu«Âà vÃkyÃrthabalÃdaÓlÅlÃrthapratipattikÃriïa÷ / yathÃ---'chandrÃnve«Å mihÃæstabdho ghÃtÃyaivopasarpati' iti / kalpanÃdu«ÂÃstu dvayo÷ padayo÷ kalpanayà / yathà 'kuru rucim' ityatra kramavyatyase / Órutika«Âastu adhÃk«Åt ak«otsÅt t­ïe¬hi ityÃdi / Ó­ÇgÃra ityucitarasopalak«aïÃrtham / vÅraÓÃntÃdbhutÃdÃvapi te«Ãæ varjanÃt / sÆcità iti / na tve«Ãæ vi«ayavibhÃgapradarÓanenÃnityatvaæ bÃlapriyà "Órutidu«ÂÃrthadu«Âe ca kalpanÃdu«Âamityapi / Órutika«Âaæ tathaivÃhurvÃcÃæ do«aæ caturvidham" // ityÃdinà bhÃmahoktan Ó­tidudhÂÃdido«Ãn sodÃharaïÃn darÓayati---vÃntÃdayÃsabhyetyÃdi / 'Órutidu«ÂÃ÷ asabhyasm­tihetavo vÃntÃdaya' iti sambandha÷ / Órutidu«ÂÃ÷ Órutidu«ÂatvarÆpado«avanta÷ / evamuttaratrÃpi bodhyam / kÃriïa iti / Óabdà iti Óe«a÷ / chidreti rÃjavarïanam / parasya chidrÃnve«Å / stabdha÷ aca¤cala÷ / ghÃtÃya pare«Ãæ vinÃÓanÃya / atra puru«aÓepharÆpÃÓlÅlÃrthasya pratÅtirbhavati / kalpanayeti / bhavantÅti Óe«a÷ / kramavyatyÃsa iti / ruciÇkuru iti parivartana ityartha÷ / ciÇkurnÃma yonyantarvartyaÇkura÷ / adhÃk«ÅdityÃdi / ti¬antam / Ó­ÇgÃra itÅti / dhvanyÃtmanyeva Ó­ÇgÃra ityatratyaæ, Ó­ÇgÃrapadamityartha÷ / bhÃvaæ viv­ïoti---na tvityÃdi / bhinnav­ttÃdido«ebhya÷ viviktaæ vyatyastam anityatvam / e«Ãæ Órutidu«ÂÃdÅnÃm / vi«ayavibhÃgapradarÓanena vi«ayavibhÃgaæ pradarÓya, na tu pradarÓitamiti _________________________________________________________ tasyÃÇgÃnÃæ prabhedà ye prabhedÃ÷ svagatÃÓ ca ye / te«ÃmÃnantyamanyonyasambandhaparikalpane // DhvK_2.12 // __________ tasyÃÇgÃnÃæ prabhedà ye prabhedÃ÷ svagatÃÓca ye / te«ÃmÃnantyamanyonyasambandhapirakalpane // 12 // aÇgità vyaÇgyo rasÃdirvivak«itÃnyaparavÃcyasya dhvanereka Ãtmà ya uktastasyÃÇganÃæ vÃcyavÃcakÃnupÃtinÃmalaÇkÃrÃïÃæ ye prabhedà niravadhayo ye ca svagatÃstasyÃÇgino 'rthasya rasabhÃvatadÃbhÃsatatpraÓamalak«aïà vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃripratipÃdanasahità anantÃ÷ svÃÓrayÃpek«ayà ni÷--- locanam bhinnav­ttÃdido«ebhyo viviktaæ pradarÓitam / nÃpi guïebhyo vyatiriktatvam / bÅbhatsahÃsyalaudrÃdau tve«ÃmasmÃbhirupagamÃt Ó­ÇgÃrÃdau ca varjanÃdanityatvaæ ca do«atvaæ ca samarthitameveti / bhÃva÷ // 12 // aÇgÃnÃmityalaÇkÃrÃïÃm / svagatà iti / ÃtmagatÃ÷ sambhogavipralambhÃdyà ÃtmÅyagatà vibhÃvÃdigatÃste«Ãæ lo«ÂaprastÃreïÃÇgÃÇgibhÃve kà gaïaneti bhÃva÷ / svÃÓraya÷ strÅpuæsaprak­tyaucityÃdi÷ / parasparaæ premïà darÓanamityupalak«aïaæ sambhëaïÃderapi / bÃlapriyà sambandha÷ / bhinnav­ttÃdido«Ã iva Órutidu«ÂÃdado«Ã api bhÃmahÃdibhiruktÃ÷, na tve«Ãmanityatvamuktamityartha÷ / nÃpi guïebhyo vyatiriktatvamiti / e«amaguïatvamapi noktamityartha÷ / samarthitameveti / dhyanyÃtmanyevetyÃdigranthena sÃdhitamityartha÷ / v­ttau 'Ó­ÇgÃre ve'tyÃdau 'na ce'tyasyÃnu«aÇga÷ / 'heyà ityudÃh­tÃ' ityasya 'te 'pi na vÃcye 'rthamÃtre' ityÃdivÃkyatrayeïÃpi sambandhaÓca bodhya÷ // 11 // alaÇkÃrÃïÃmiti / alaÇkÃrÃïÃæ rasÃdyaÇgatvamevamupapÃditaæ kÃvyapradÅpodyote "ramaïÅyà apyarthÃstucchaÓabdenÃbhidhÅyamÃnà na tathà camatkÃrÃya ityanuprÃsÃdaya÷ ÓabdadvÃrema rasÃdyupakÃrakÃ÷, upamÃdayaÓca rasÃdyabhivya¤jakavibhÃvÃdyarthotkar«ÃdhÃnadvÃreïa rasÃdyupaskÃrakà alaÇkÃrairÃhitÃtiÓayÃÓcÃsvÃdÃtiÓayaæ janayanti / anubhÆyate hi niralaÇkÃrÃtsÃlaÇkÃre kaÓcanÃtiÓaya÷ / alaÇkÃrà hi vibhÃvÃdyutkar«ayanto bahudhoddÅpanÃ÷ kvacidanubhÃvà api yathà nÃyakÃdik­tanÃyikÃdivarïana ityapyÃhuri"ti / 'svagatÃ' ityatra svapadamÃtmaparamÃtmÅyaparaæ ceti vyÃca«Âe---Ãtmagatà ityÃdi / Ãtmagatà ityasyaiva vivaraïam----sambhogetyÃda / ÃtmÅyagatà ityasya vibhÃvÃdÅti ca / te«Ãmiti / bhedÃnÃmityartha÷ / lo«ÂaprastÃreïeti / prastÃro nÃma v­ttaviÓe«asvarÆpa j¤Ãpaka÷ prakriyÃbheda÷ / "pÃde sarvagurÃ"vityÃdinà v­ttaratnÃkare lak«ita÷, tadrÅtyà bhedÃnÃæ gaïanamaÓakyamityartha÷ / 'svÃÓrayÃpek«aye'tyatra svÃÓrayapadaæ vyÃca«Âe---strÅti / strÅpuæsarÆpe ye prak­tÅ tadaucityÃdÅtyartha÷ / parasparapremadarÓanamityetadvyÃca«Âe---parasparamiti / sÅmÃno viÓe«Ãste«Ãmanyonyasambandhandhaparikalpane kriyamÃïe kasyacidanyatamasyÃpi rasasya prakÃrÃ÷ parisaÇkhyÃtuæ na Óakyante kimuta sarve«Ãm / tathà hi Ó­ÇgÃrasyÃÇginastÃvadÃdyau dvau bhedau-sambhogo vipralambhaÓca / sambhogasya ca parasparapremadarÓanasurataviharaïÃdilak«aïÃ÷ prakÃrÃ÷ / locanam surataæ cÃtu÷«a«ÂikamÃliÇganÃdi / viharaïamudyÃnagamanam / Ãdigrahaïena jalakrŬÃpÃnakacandrodayakrŬÃdÅ / abhilëavipralambho dvayorapyanyonyajÅvitasarbasvÃbhimÃnÃtmikÃyÃæ ratÃvutpannÃyÃmapi kutaÓciddhetoraprÃptasamÃgamatve mantavya÷ / yathà 'sukhayatÅti kimucyata' itya÷ prabh­ti vatsarÃjaratnÃvalyo÷, na tu pÆrvaæ ratnÃvalyÃ÷ tadà hi bÃlapriyà 'vipralambhasyÃpÅ'tyÃdigranthaæ viv­ïoti---abhilëavipralambha ityÃdi / sukhayatÅti kimucyata iti / idaæ ratnÃvalÅnÃÂikÃyÃæ vidÆ«akaæ prati vatsarÃjasya vacanam / na tu pÆrvaæ ratnÃvalyà iti / ityata ityasyÃnu«aÇga÷ / evadvacanÃtpÆrvaæ ratnÃvalyà abhilëavipralambho naivetyartha÷ / etadvacanaÓravaïenaiva rÃj¤a÷ svasminnanurÃgasya ratnÃvalyà niÓcayÃditi bhÃva÷ / etameva hetuæ darÓayannÃha---udetyÃdi / tadà pÆrvakÃle / vipralambhasyÃpyabhilëer«yÃvirahapravÃsavipralambhÃdaya÷ / te«Ãæ ca pratyekaæ vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃribheda÷ / te«Ãæ ci deÓakÃlÃdyÃÓrayÃvasthÃbheda iti svagatabhedÃpek«ayaikasya tasyÃparimeyatvam, kiæ punaraÇgaprabhedakalpanÃyÃm / te hyaÇgaprabhedÃ÷ pratyekamaÇgiprabhedasambandhaparikalpane kriyamÃïe satyÃnantyamevopayÃnti / locanam ratyabhÃve kÃmavasthÃmÃtraæ tart / ir«yÃvipralambha÷ pramayakhaï¬anÃdinà khaï¬itayà saha / virahavipralambha÷ / puna÷ khaï¬itayà prasÃdyamÃnayÃpi prasÃdamag­hïantyà tata÷ paÓcÃttÃpaparÅtatvena virahotkaïÂhitayà saha mantavya÷ / pravÃsavipralambha÷ pro«itabhart­kayà saheti vibhÃga÷ / ÃdigrahamÃcchÃpÃdik­ta÷ vipralambha iva ca vipralambha÷ / va¤canÃyÃæ hyabhila«ito vi«ayo na labhyate; evamatra / te«Ãæ ceti / ekatra sambhogÃdÅnÃmaparatra vibhÃvÃdÅnÃm / ÃÓrayo malayÃdi÷ mÃrutÃdÅnÃæ vibhÃvÃnÃmiti yaducyate taddeÓaÓabdena gatÃrtham / tasmÃdÃÓraya÷ kÃraïam / yathà mamaiva--- dayitayà grathità sragiyaæ mayà h­dayadhÃmani nityaniyojità / galati Óu«katayÃpi sudhÃrasaæ virahadÃharujÃæ parihÃrakam // tasyeti Ó­ÇgÃrasya / aÇginÃæ rasÃdÅnÃæ prabhedastatsambandhakalpanetyartha÷ / bÃlapriyà ratyabhÃva iti nimitte saptamÅ / raterabhÃvena hetunetyartha÷ / niÓcitaparasparÃdhi«ÂÃnà hi rati÷ Ó­ÇgÃrasthÃyÅ / kÃmÃvasthÃmÃtraæ taditi / ratnÃvalÅgatà rati÷ abhilëarÆpaivetyartha÷ / praïayeti / praïaya÷ sneha÷ prÃrthanà và / khaï¬itayeti / khaï¬itayà saheti sambandha÷ / prasÃdyamÃnayetyÃdi khaïjitÃviÓe«aïam / uktÃnÃmabhilëÃdÅnÃæ va¤canÃrthakavipralambhapadena vyavahÃramupapÃyati---vipralambha iveti / vipralambhaÓabdo gauma iti bhÃva÷ / dvayo÷ sÃmyamÃha--va¤canÃyÃmityÃdi / evamatreti / tathà abhilëÃdÃvityartha÷ / v­ttau 'te«Ãæ ca pratyekam' iti 'te«Ãæ ca deÓe'tyubhayatra sthitete«Ãmiti pade krameïa viv­ïoti---ekatretyÃdi / deÓakÃlÃÓrayÃvasthÃbheda ityatrÃÓrayapadasya ke«Ã¤cidvyÃkhyÃnaæ na yuktamityÃha---ÃÓraya ityÃdi / tadityÃdi / tathÃrthe sati paunaruktyaæ syÃdityartha÷ / dayitayeti / Óu«katarÃpÅti ca pÃÂha÷ / h­dayatÃpÃtiÓayena Óu«katvam / sudhÃrasaæ galati srÃvayatÅtyatiÓayokti÷ / atroddÅpakatvena _________________________________________________________ diÇmÃtraæ tÆcyate yena vyutpannÃnÃæ sa-cetasÃm / buddhir ÃsÃditÃlokà sarvatraiva bhavi«yati // DhvK_2.13 // __________ diÇmÃtraæ tÆcyate yena vyutpannÃnÃæ sacetasÃm / buddhirÃsÃditÃlokà sarvatraiva bhavi«yati // 13 // diÇmÃtrakathanena hi vyutpannÃnÃæ sah­dayÃnÃmekatrÃpi rasabhede sahÃlaÇkÃrairaÇgÃÇgibhÃvaparij¤ÃnÃdÃsÃditÃlokà buddhi÷ sarvatraiva bhavi«yati / tatra----- _________________________________________________________ Ó­ÇgÃrasyÃÇgino yatnÃd eka-rÆpÃnubandhavÃn / sarve«v eva prabhede«u nÃnuprÃsa÷ prakÃÓaka÷ // DhvK_2.14 // __________ Ó­ÇgÃrasyÃÇgino yatnÃdekarÆpÃnubandhavÃn / sarvo«veva prabhede«u nÃnuprÃsa÷ prakÃÓaka÷ // 14 // aÇgino hi Ó­ÇgÃrasya ye ukta÷ / prabhedÃste«u sarve«vekaprakÃrÃnubandhi tayà prabandhena prav­tto 'nuprÃso na vya¤jaka÷ / aÇgina ityanenÃÇgabhÆtasya Ó­ÇgÃrasyaikarÆpÃnubandhanuprÃsanibandhane kÃmacÃramÃha / dhvanyÃtmabhÆte Ó­ÇgÃre yamakÃdinibandhanam / locanam yeneti / diÇmÃtroktenetyartha÷ / sacetasÃmiti / mahÃkavitvaæ sag­dayatvaæ ca prepsÆnÃmiti bhÃva÷ / sarvatreti / sarve«u rasÃdi«vÃsÃdita Ãloko 'vagama÷ samyagvyutpattiryayeti sambandha÷ // 13 // tatreti / vaktavye diÇmÃtre satÅtyartha÷ / yatnÃditi / yatnata÷ kriyamÃmatvÃditi hetvartho 'bhipreta÷ / ekarÆpaæ tvanubandhaæ tyaktvà vicitro 'nuprÃso nibadhyamÃno na do«ÃyetyekarÆpagrahaïam // 14 // yamakÃdÅtyÃdiÓabda÷ prakÃravÃcÅ / du«karaæ murajacakrabandhÃdi / ÓabdabhaÇgana bÃlapriyà virahapŬÃhetubhÆtÃyà api srajo dayitÃgrathanarÆpakÃraïaviÓe«ÃdvirahapŬÃparihÃrakasudhÃrasasrÃvakatvamuktamiti kÃraïak­to bheda÷ // 12 // kÃrikÃæ vyÃca«Âe---yenetyÃdi / sacetasÃmityanena prak­te vivak«itamÃha---mahetyÃdi / yenetyasya vivaramaæ v­ttau---'diÇmÃtrakathanene'ti / asyaiva vivaramamupapÃdakaæ và 'vyutpannÃnÃm' ityÃdi 'parij¤ÃnÃdi'tyÃntam // 13 // hetvartha iti / yatnata÷ kriyamÃïatvamaprakÃÓakatve heturiti bhÃva÷ / 'ekarÆpÃnuvandhavÃni'tyatraikarÆpagrahaïasya phalamÃha----eketyÃdi // 14 // _________________________________________________________ dhvanyÃtma-bhÆte Ó­ÇgÃre yamakÃdi-nibandhanam / ÓaktÃv api pramÃditvaæ vipralambhe viÓe«ata÷ // DhvK_2.15 // __________ ÓaktÃvapi pramÃditvaæ vipralambhe viÓe«ata÷ // 15 // dhvanerÃtmabhÆta÷ Ó­ÇgÃrastÃtparyeïa vÃcyavÃcakÃbhyÃæ prakÃÓyamÃnastasminyamakÃdÅnÃæ yamakaprakÃrÃïÃæ nibandhanaæ du«karaÓabdabhaÇgaÓle«ÃdÅnÃæ ÓaktÃvapi pramÃditvam / 'pramÃditvÃ'mityanenaitadd­Óyate---kÃkatÃlÅyena kadÃcitkasyacidekasya yamakÃderni«pattÃvapi bhÆmnÃlaÇkÃrÃntaravadrasÃÇgatvena nibandho na kartavya iti / 'vipralambhe viÓe«ata' ityanena vipralambhe saukumÃrthÃtiÓaya÷ svyÃpyate / tasmindyotye yamakÃderaÇgasya nibandho niyamÃnna kartavya iti / atra yuktirabhidhÅyate----- _________________________________________________________ rasÃk«iptatayà yasya bandha÷ Óakya-kriyo bhavet / ap­thag-yatna-nirvatya÷ so 'laÇkÃro dhvanau mata÷ // DhvK_2.16 // __________ rasÃk«iptatayà yasya bandha÷ Óakyakriyo bhavet / ap­thagatnanirvatya÷ so 'laÇkÃro dhvanau mata÷ // 16 // locanam Óle«a iti / arthaÓle«o na do«Ãya 'raktastvaæ' ityÃdau; ÓabdabhaÇgo 'pi vila«Âa eva du«Âa÷, na tvaÓokÃdau // 15// yuktirit / sarvavyÃpakaæ vastvityartha÷ / raseti / rasasamavadhÃnena vibhÃvÃdighaÂanÃmeva bÃlapriyà v­ttau 'yamakÃdÅnÃm' ityasya vyakhyÃnaæ 'yamakaprakÃrÃïÃm' iti / asyopapapattimÃha--ÃdiÓabda iti / yamakaprakÃrÃmÃmityasyaiva vivaraïam---'du«kare'tyÃdi / tadvyÃca«Âe--du«karamityÃdi / ÓabdabhaÇgaÓle«etyukte phalamÃha---arthaÓle«a iti / abhaÇgaÓle«a ityartha÷ / abhaÇgaÓle«o 'rthaÓle«aÓca prÃcÃæ mate eka eveti spha«Âaæ kÃvyapradÅpÃdau / raktastvamiti / atra raktaÓilÅmukhÃdipade 'rthaÓle«a÷ / na tvaÓokÃdÃviti / aÓÅkÃdipade ÓabdabhaÇge na du«Âa ityartha÷ / aÓokapadaæ rƬhyà v­k«aviÓe«aæ ÓabdabhaÇgena nÃsti Óoko yasyeti yogavyutpatyà Óokarahitaæ ca vaktÅti bhÃva÷v­ttau---'ÓaktÃvapi pramÃditvam' iti / " avyutpattik­to do«a÷ Óaktyà saævriyate kave"riti vak«yamÃïatvena do«atirodhÃyakaÓaktau satyÃmapi kave÷ pramÃditvaj¤ÃpakatvenÃkartavyatvÃtkadÃcitkasyacidekasya yamakÃderni«pattirna do«Ãvaheti bhÃva÷ // 15 // yathÃÓrutayuktipadÃrthasyÃtra bodhÃttatpadaæ vyÃca«Âe vyÃca«Âe----sarvetyÃdi / 'rase'ti 'dhvanÃvi'ti ca sÃmÃnyokte÷ tÃtparyaæ darÓayan kÃrikÃæ vyÃca«Âe---rasetyÃdi / rasÃk«iptatayetyÃderarthato vivaraïam---rasasamavadhÃnenetyÃdi / tannÃntarÅyarÅyakatayeti / tatpadena vibhÃvÃdidhaÂanà parÃm­Óyate tanni«pÃdakayatnani«pÃdyatvenetyartha÷ / yamiti / ni«pattÃvÃÓcaryabhÆto 'pi yasyÃlaÇkÃrasya rasÃk«iptatayaiva bandha÷ Óakyakriyo locanam kurvaæstunnÃntarÅyakatayà yamÃsÃdayati sa evÃtrÃlaÇkÃro rasamÃrge, nÃnya÷ / tenavÅrÃdbhutÃdirase«vapi yamakÃdi kave÷ pratipattuÓca rasavighnÃkÃryeva sarvatra / ga¬a¬urikÃpravÃhopahatasah­dayadhurÃdhirohaïavihÅnalokÃvarjanÃbhipirÃyeïa tu mayà ӭÇgÃre vipralambhe ca viÓe«ata ityuktamiti bhÃva÷ / tathà ca 'rase 'Çgatvaæ tasmÃde«Ãæ na vidyate' iti sÃmÃnyena vak«yati / ni«pattÃviti / pratibhÃnugrahÃtsvayameva sampattau ni«pÃdanÃnapek«ÃyÃmityartha / ÃÓcaryabhÆta iti / kathame«a nibaddha ityudbhutasthÃnam / karakisalayanyastavadanà ÓvÃsatÃntÃdharà pravartamÃnabëpabharaniruddhakaïÂÅ avicchinnaruditaca¤catkucataÂà ro«amaparityajantÅ cÃÂÆktyà yÃvatprasÃdyate tÃvadÅr«yÃvipralambhagatÃnubhÃvacarvaïÃvahitacetasa eva vaktu÷ Óle«arÆpakavyatirekÃdyà ayatnani«pannÃÓcarvayiturapi rasacarvaïÃvidhnamÃdadhatÅti / bÃlapriyà yamalaÇkÃramityartha÷ / 'sa evÃtra rasamÃrge 'laÇkÃra' iti sambandha÷ / dhvanÃvityasya vivaraïam--atra rasamÃrga iti / alak«yakrame rasasÃmÃnya ityartha÷ / teneti / dhvanÃviti sÃmÃnyanirdeÓenetyartha÷ / vÅretyÃdi / tatkÃvalye«vityartha÷ / 'yamakÃdirasavidhnakÃrye ve'ti yojanà / sarvatretyasya vÅretyÃdinà sambandha÷ / nanvevaæ pÆrvoktaæ viruddhyetetyata Ãha---ga¬¬uriketi / ga¬¬uraæ me«amanudhÃvatÅti ga¬¬urikà me«ÃnugantrÅ me«apaÇkti÷, tatsÃmyÃdgatÃnugatikatetyartha÷ / tasyÃ÷ pravÃheïa avicchedena upahatÃ÷ na«ÂavivekÃ÷ tathà sah­dayadhurÃdhirohaïena vihÅnÃÓca ye lokÃ÷ janÃstadÃvarjanÃbhiprÃyeïetyartha÷ / mayeti / mÆlak­tetyartha÷ / bhÃva÷ mÆlak­dabhiprÃya÷ / uktÃrthe upa«ÂambhakamÃha---tathÃceti / sampattau utpattau / svayamevetyasyaiva vivaraïam---ni«pÃdanetyÃdi / tanni«patyanukÆlayatnÃntarÃnapek«ÃyÃmityartha÷ / 'kapola' ityÃde÷ sÃrÃrthaæ viv­ïvannalaÇkÃrÃn darÓayati--karetyÃdi / ÓvÃseti / ÓvÃsena tÃnta÷ mlÃno 'dharo yasyÃ÷ sà / avicchinneti / vicchinnavicchinneti ca pÃÂha÷ / prasÃdyata iti / vaktrà nÃyakena praïayakupità nÃyiketi Óe«ar÷ / ir«yetyÃdi / anubhÃvo niÓvÃsÃdi÷ tasya carvamà puna÷ punaranusandhÃn / vakturiti / kavinibaddhanÃyakasya kaveÓcaiveyaæ vivak«itvokti÷ / 'ayatnani«pannÃ' ityanenÃsya sambandha÷ / Óle«etyÃdi / adhararasa ityatra rasaÓabdasyÃsvadyamÃdhuryebhayÃrthakatvattatra Óle«a÷ / yadvà Óloke 'sminnarthaÓle«a÷ / yata÷, manyu÷ priya iti rÆpakaæ, kapola ityÃdyarthastatsÃdhaka÷, karatalanirodhÃdanà mardanÃdikriyÃæ prati prayojakakart­tvaæ manyupriyobhayasÃdhÃraïam / 'nipÅta' ityantarbhÃvitaïyarthakam / 'bëpa' ityasya bëpÃtmà manyurityarthaÓca / vayanta na priyà iti vyatireka÷ / ÃdyapadenÃnuprÃso g­hyate / carvayituriti / sah­dayasyetyartha÷ / na ÃdadhatÅti sambandha÷ / lak«aïaæ nÃma lak«yatÃvacchedakavyÃpaka÷ sadvyÃpyaÓca dharma÷ / bhavetso 'sminnalak«yakramavyaÇgye dhvanÃvalaÇkÃro mata÷ / tasyaiva rasÃÇgatvaæ mukhyamityartha÷ / yathÃ---- kapole pattrÃlÅ karatalanirodhena m­dità nipÅto ni÷ÓvÃsairayamam­tah­dyo 'dhararasa÷ / muhu÷ kaïÂhe lagnastaralayati bëpastanataÂÅæ priyo manyurjÃtastava niranurodhe na tu vayam // rasÃÇgatve ca tasya lak«aïamap­thagyatnanirvartyatvamiti yo rasaæ bandhumadhyavasitasya kaveralaÇkÃrastÃæ vÃsanÃmatyÆhya yatnÃntaramÃsthitasya ni«padyate sa na rasÃÇgamiti / yamake ca prabandhena buddhipÆrvakaæ kriyamÃïe niyamenaiva yatnÃntaraparigraha Ãpatati ÓabdaviÓe«Ãnve«aïarÆpa÷ / alaÇkÃrÃntare«vapi tattulyamiti cet---naivam; alaÇkÃrÃntarÃïi hi nirÆpapyamÃïadurghaÂanÃnyapi rasasamÃhitacetasa÷ locanam lak«amamiti / byÃpakamityartha÷ / 'prabandhena kriyamÃïa' ita sambandha÷ / ata eva buddhipÆrvakatvamavaÓyambhÃvÅti buddhipÆrvakaÓabda upÃtta÷ / rasasamavadhÃnÃdanyo yatnoyatnÃntaram / nirÆpyamÃïÃni santi durghaÂanÃni / buddhipÆrvaæ cikÅr«itÃnyapi kartumaÓakyÃnÅtyartha÷ / tathà nirÆpyamÃïe durghaÂanÃni kathametÃni racitÃnÅtyevaæ vismayÃvahÃnÅtyartha÷ / bÃlapriyà prak­te tatpadena vyÃpakamÃtraæ vivak«itamityÃha---vyÃpakamityartha iti / j¤Ãpakamityartha iti pÃÂhena bhÃvyamiti kecit / ap­thagyatnanirvartyatvamalaÇkÃrasya rasÃÇgatvavyÃpakamiti 'rasÃÇgatva' ityÃdi v­tyartha iti bhÃva÷ / uktamarthaæ sÃdhayituæ vyatirekaæ darÓayati v­ttau'yo rasam' ityÃdi / yo 'laÇkÃro ni«padyata ityanvaya÷ / 'tÃæ vÃsanÃ'mit / rasabandhÃdhyavasÃyavÃsanÃmityartha÷ / 'atyÆhya' atilaÇdhya parityajyeti yÃvat / 'Ãsthitasya' ÃÓritavata÷ / kaverityanenÃsya sambandha÷ / 'sa na rasÃÇgam' iti / tasminnalaÇkÃre rasÃÇgatvaæ nÃstÅtyartha÷ / yamakÃdinibandhe yatnÃntaramÃvaÓyakamityÃha---'yamaka' ityÃdi / 'prabandhena' avicchedena / asya 'buddhipÆrvakam' ityanenÃnvayabhrama÷ syÃdato 'nvayaæ darÓayati locane---kriyamÃïa iti / yatnÃntaraparigraha ityatra yatnÃntarapadaæ viv­ïoti---rasetyÃdi / rasasamavadhÃnÃt rasani«pÃdakÃt / nirÆpyamÃïadurghaÂanÃnÅtyetatprak­tÃnuguïyena dvedhà vyÃca«Âe---nirÆpyamÃïÃnÅtyÃdi / kartumaÓakyÃnÅtyatra pratibhÃnavata÷ kaverahampÆrvikayà parÃpatanti / yathà kÃdambaryÃæ kÃdambarÅdarÓanÃvasare / yathà ca mÃyÃrÃmaÓirodarÓanena vihvalÃyÃæ sÅtÃdevyÃæ setau / yuktaæ caitat, yato rasà vÃcyaviÓe«airevÃk«eptavyÃ÷ / tatpratipÃdakaiÓca ÓabdaistatprakÃÓino vÃcyaviÓe«Ã eva rÆpakÃdayo 'laÇkÃrÃ÷ / tasmÃnna te«Ãæ bahiraÇgatvaæ rasÃbhivayaktau / yamakadu«karamÃrge«u tu tatsthitameva / yattu rasavanti kÃnicidyamakÃdÅni d­Óyante, tatra rasÃdÅnÃmaÇgatà yamakÃdÅnÃæ tvaÇgitaiva / rasÃbhÃse cÃÇgatvamapyaviruddham / aÇgitayà tu vyaÇgye rase nÃÇgatvaæ p­thakprayatnanirvartyatvÃdyamakÃde÷ / asyaivÃrthasya saÇgrahaÓlokÃ÷---- rasavanti hi vastÆni sÃlaÇkÃrÃïi kÃnicit / ekenaiva prayatnena nirvartyante mÃhÃkave÷ // yamakÃdinibandhe tu p­thagyatno 'sya jÃyate / ÓaktasyÃpi rase 'Çgatvaæ tasmÃde«Ãæ na vidyate // rasÃbhÃsÃÇgabhÃvastu yamakÃderna vÃryate / dhvanyÃtmabhÆte Ó­ÇgÃre tvaÇgatà nopapadyate // locanam ahampÆrva÷ agmya ityartha÷ / ahamÃdÃhamÃdau pravarta ityartha÷ / ahampÆrva ityasya bhÃvo 'hampÆrvikà / ahamiti nipÃto vibhaktipratirÆpako 'smadarthav­tti÷ / etaditi / ahaæpÆrvikayà parÃpatanamityartha÷ / kÃnicaditi / kÃlidÃsÃdik­tÃnÅtyartha÷ / ÓaktasyÃpi p­thagyatno jÃyata iti sambandha÷ / e«Ãmiti / yamakÃdÅnam / 'dhvanyÃtmabhÆte Ó­ÇgÃre iti yaduktaæ tat prÃdhÃnyanÃrdhaÓlokena saÇg­hÅte dhvanyÃtmabhÆta iti // 16 // bÃlapriyà kaveriti, vismayÃvahÃnÅtyatra sah­dayasyeti ca Óe«a÷ / ahampÆrvikayetyetadvyÃca«Âe---ahamityÃdi / pÆrva ityasya vyÃkhyà ag«a iti / paryavasitamÃha--ahamÃdÃvityÃdi / v­ttau 'tatpratipÃdakaiÓca Óabdai'riti / Ãk«eptavyà ityanenÃsya sambandha÷ / 'tatprakÃÓina' iti / atra tatpadena Óabdasya parÃmarÓa÷ / 'te«Ãm' iti / rÆpakÃdÅnÃmityartha÷ / 'tadi'ti / bahiraÇgatvamityartha÷ / 'rasÃbhÃse cÃÇgatva'miti / yamakÃdÅnÃmityanu«aÇga÷ / uktÃnarthÃn v­ttikÃra÷ Ólokai÷ saÇg­hïÃti---'rasavantÅ'tyÃdi / 'mahÃkaverekena prayatnenaiva tathÃvidhÃni vastÆni nirvartyante' ityanvaya÷ / locane 'nvayaæ darÓayati---ÓaktasyÃpÅti // 16 // idÃnÅæ dhvanyÃtmabhÆtasya Ó­ÇgÃrasya vya¤jako 'laÇkÃravarga ÃkhyÃyate--- _________________________________________________________ dhvany-Ãtma-bhÆte Ó­ÇgÃre samÅk«ya viniveÓita÷ / rÆpakÃdir alaÇkÃra-varga eti yathÃrthatÃm // DhvK_2.17 // __________ dhvanyÃtmabhÆte Ó­ÇgÃre samÅk«ya viniveÓita÷ / rÆpakÃdiralaÇkÃravarga eti yathÃrthatÃm // 17 // alaÇkÃro he bÃhyÃlaÇkÃrasÃmyÃdaÇginaÓcÃrutvaheturucyate / vÃcyÃlaÇkÃravargaÓca rÆpakÃdiryÃvÃnukto vak«yate ca kaiÓcit, alaÇkÃrÃmÃmanantatvÃt / sa sarvo 'pi yadi samÅk«ya viniveÓyate tadalak«yakramavyaÇgyasya dhvaneraÇgina÷ sarvasyaiva cÃrutvaheturni«padyate / e«Ã cÃsya viniveÓane samÅk«Ã--- _________________________________________________________ vivak«Ã tatparatvena nÃÇgitvena kadÃcana / kÃle ca grahaïa-tyÃgau nÃtinirvahaïai«ità // DhvK_2.18 // nirvyƬhÃv api cÃÇgatve yatnena pratyavek«aïam / __________ vivak«Ã tatparatvena nÃÇgitvena kadÃcana / kÃle ca grahaïatyÃgau nÃtinirvahaïai«ità // 18 // nirvyƬhÃvapi cÃÇgatve yatnena pratyavek«aïam / locanam itÃnÅmiti / heyavarga ukta÷, upÃdeyavargastu vaktavya iti bhÃva÷ / vya¤jaka iti / yaÓca yathà cetyadhyÃhÃha÷ / yathÃrthatÃmiti / cÃrutvahetutÃmityartha÷ / ukta iti / bhÃmahÃdibhiralaÇkÃralak«aïakÃrai÷ / vak«yate cetyatra hetumÃha---alaÇkÃrÃïÃmanantatvÃditi / pratabhÃnantyÃt anyairapi bhÃvibhi÷ kaiÓcidityartha÷ // 17 // samÅk«yeti / samÅk«yetyanena Óabdena kÃrikÃyÃmukteti bhÃva÷ / ÓlokapÃde«u catur«u ÓlokÃrdhe cÃÇgatvasÃdhanamidam; rÆpakÃdiriti pratyekaæ sambandha÷ / yamalaÇkÃraæ tadaÇgatayà vivak«ati nÃÇgitvena, yamavasare g­hïÃti, yamavasare tyajati, yaæ nÃtyantaæ nirve¬humicchati, yaæ yatnÃdaÇgatvena pratyavek«ate, sa evamupanibadhyamÃno rasÃbhivyaktiheturbhavatÅti vitataæ mahÃvÃkyam / tanmahÃvÃkyamadhye codÃharamÃvakÃÓamudÃhalaraïasvarÆpaæ tadyojanaæ tatsamarthanaæ ca nirÆpayituæ granthÃntaramati v­tigranthasya sambandha÷ / bÃlapriyà yaÓceti / yo 'laÇkÃro yathà vya¤jaka÷, tathà ÃkhyÃyata ityarthaæ iti bhÃva÷ / 'yathÃrthatÃm' ityasyÃnvarthatÃmityarthaæ darÓayati---cÃrutveti / alaÇkÃrÃïÃmanantatvÃtkaiÓcidityasya vivaraïam---pratibhÃnantyÃdanyairityÃdi // 17 // 'e«Ã samÅk«e'ti v­ttÃvuktaæ, samÅk«ÃyÃ÷ ko 'tra prastÃva ityata Ãha locane---samÅk«yetyÃdi / samÅk«yetyaneneti / 'samÅk«ya viniveÓita' ityatra samÅk«yaÓabdenetyartha÷ / kÃrikÃdvayasÃrÃrthakathanapÆrvakaæ pÆrvÃparagranthasambandhaæ darÓayati---yamalaÇkÃramityÃdi / _________________________________________________________ rÆpakÃdir alaÇkÃra-vargasyÃÇgatva-sÃdhanam // DhvK_2.19 // __________ rÆpakÃdiralaÇkÃravargasyÃÇgatvasÃdhanam // 19 // rasabandhe«vatyÃd­tamanÃ÷ kaviryamalaÇkÃraæ tadaÇgatayà vivak«ati / yathÃ---- calÃpÃÇgÃæ d­«Âiæ sp­Óasi bahuÓo vepathumatÅæ rahasyÃkhyÃyÅva svanasi m­du karïÃntikacara÷ / karau vyÃdhunvatyÃ÷ pibasi ratisarvasvamadharaæ vayaæ tattvÃnve«Ãnmadhukara hastÃstvaæ khalu k­tÅ // atra hi bhramarasvabhÃvoktiralaÇkÃro rasÃnuguïa÷ / locanam calÃpÃÇgÃmiti / he madhukara, vayamevaævidhÃbhilëacÃÂupravaïà api tattvÃnve«amÃdvastuv­tte 'nvi«yamÃïe hatà ÃyÃsamÃtrapÃtrÅbhÆtà jÃtÃ÷ / tvaæ khalviti nipÃtenÃyatnasiddhaæ tataiva caritÃrthatvamiti ÓakuntalÃæ pratyabhilëiïo du«yantasyeyamukti÷ / tathÃhikathametadÅyakaÂÃk«agocarà bhÆyÃsma, kathame«ÃsmadabhiprÃyavya¤jakaæ rahovacanamÃkarïyÃt, kathaæ nu haÂhÃdanicchantatyà api paricumbanaæ vidheyÃsmeti yadasmÃkaæ manorÃjyapadavÅmadhiÓete tattavÃyatnasiddham / bhramaro hi nÅlotpaladhiyà tadÃÓaÇkÃkarÅæ d­«Âiæ puna÷puna÷ sp­Óati / ÓravaïÃvakÃÓaparyantatvÃcca netrayorutpalaÓaÇkÃnapagamÃttatraiva dandhvanyamÃna Ãste / sahajasaukumÃryatrÃsakÃtarÃyÃÓca ratinidhÃnabhÆtaæ vikasitÃravindakuvalayÃmodamadhuramadharaæ pibatÅti bhramarasvabhÃvoktiralaÇkÃro 'ÇgatÃmeva prak­tarasasyopagata÷ / anye tu bhramarasvabhÃve bÃlapriyà calÃpÃÇgÃmiti / Óloko 'yamasmÃbhi÷ ÓÃkuntalavyÃkhyÃyÃæ savistaraæ vyÃkhyÃta÷ / vayamityanena gamyamarthamÃha--evamityÃdi / evaævidhÃ÷ vak«yamÃïÃ÷ abhilëà ye«Ãæ te / cÃÂau cÃÂuvacane pravaïÃstatparÃÓca / ayatnetyÃdi vyaÇgyÃrthakathanam / 'katham' ityÃdi 'siddham' ityantaæ du«yantavacanarÆpema nirdi«Âam / bhramaro hÅtyÃdivyÃkhyÃturvacanam / tatraiva ÓravaïÃvakÃÓe eva / dandhvanyamÃna iti / atiÓayena dhvaniæ kurvannityartha÷ / 'bhramarasvabhÃvoktiri'tyÃdigranthamarthato vyaca«Âe---iti bhramarasvabhÃvoktirityÃdi / samÃsoktivyatirekayo÷ satve 'pyatra svabhÃvokte÷ purasphÆrtikatvÃttanmÃtramuktam / prak­tarasasyeti / vipralambhasyetyaratha÷ / aÇgatÃmevopagata iti / 'nÃÇgitvene'ti na prÃdhÃnyena / kadÃcidrasÃditÃtparyeïa vivak«ito 'pi hmalaÇkÃra÷ kaÓcidaÇgitvena vivak«ito d­Óyate / yathÃ---- cakrÃbhighÃtaprasabhÃj¤ayaiva cakÃra yo rÃhuvadhÆjanasya / ÃliÇganoddÃmavilÃsavandhyaæ ratotsavaæ cumbanamÃtraÓe«am // atra hi paryÃyoktasyÃÇgitvena vivak«Ã rasÃditÃtparye satyapÅti / locanam uktiryasyeti bhramarasvabhÃvoktiratra rÆpakavyÃtireka ityÃhu÷ / cakrÃbhighÃta eva prasabhÃj¤Ã alaÇghanÅyo niyogastayà yo rÃhudayitÃnÃæ ratotsavaæ cumbanamÃtraÓe«aæ cakÃra / yata ÃliÇganamuddÃmaæ pradhÃnaæ ye«u vilÃse«u tairvandhya÷ ÓÆnyo 'sau ratotsava÷ / atrÃha kaÓcit--'paryÃyoktamevÃtra kave÷ prÃdhÃnyena vivak«itaæ, na tu rasÃdi / tatkathamucyate rasÃditÃtparye satyapÅ'ti / maivam; vÃsudevapratÃpo hyatra vivak«ita÷ / sa cÃtra cÃrutvahetutayà na cakÃsti, api tu paryÃyoktamevala / yadyapi cÃtra kÃvye na kÃciddo«ÃÓaÇkÃ, tathÃpi d­«ÂÃntavadetat---yatprak­tasya po«aïÅyasya svarÆpatiraskÃrako 'ÇgabhÆto 'pyalaÇkÃra÷ sampadyate / tataÓca kvacidanaucityamÃgacchatÅtyayaæ granthak­ta ÃÓaya÷ / bÃlapriyà tathÃvidhabhramarace«ÂÃyÃ÷ kÃmoddÅpakatvÃditi bhÃva÷ / rÆpaketi / rÆpakasahito vyatireko rÆpakavyatireka÷, bhramare nÃyakatvÃropÃdrÆpakaæ, caturthapÃde vyatirekaÓca / vastuto 'tra na rÆpakaæ, kintu samÃsoktirityÃÓayenÃsvarasasÆcanÃya anya iti / v­ttau 'aÇgitvene'tyasya vivaraïam---'prÃdhÃnyene'ti / 'kadÃcidi'ti / kvacitkÃvye ityartha÷ / locane--cakretyÃdi / cakreïÃbhighÃta÷ abhito hananaæ sa eva / na tu rasÃdÅti / 'prÃdhÃnyena vivak«itam' ityasyÃnu«aÇga÷ / rasÃditÃtparye satyapÅti v­ttigranthÃnuvÃda÷ / prativakti--maivamityÃdi / vivak«ita iti / prÃdhÃnyeneti Óe«a÷ / tathÃcÃtra vÅrarase tÃtparyamastÅti bhÃva÷ / viÓe«amÃha---sa ceti / api tu paryÃyoktameveti / cÃrutvahetutayà cakÃstÅtyasyÃnu«aÇga÷ / ÓaÇkate---yadyapÅtyÃdi / na kadÃdiddo«ÃÓaÇketi / camatkÃravighÃtakaæ kimapi na ÓaÇkanÅyamityartha÷ / tathà ca paryÃyoktasya prÃdhÃnye 'pi na k«atiriti bhÃva÷ / samÃdhatte---tathÃpÅtyÃdi / d­«ÂÃntavaditi / d­«ÂÃntena tulyamityartha÷ / etaditi / cakretyÃdyudÃharaïamityartha÷ / bhÃvaæ viv­ïoti---yadityÃdi / 'aÇgabhuto 'pyalaÇkÃra÷ po«amÅyasya prak­tasya svarÆpatiraskÃrakassampadyate yadi'ti sambandha÷ / kvaciditi Óe«a÷ / tatra d­«ÂÃnta÷ prak­taÓloka iti bhÃva÷ / tata÷ kimata Ãha--tataÓceti / kvacidanaucityamiti / asyodÃharaïaæ "srasta÷ sragdÃmaÓobhÃ"mityÃdikaæ kÃvyÃnuÓÃsanÃdÃvuktam / upa«ÂambhakamÃha---tathà ceti / aÇgatvena vivaÓritamapa yamavasare g­hïÃti nÃnavasare / avasare g­hÅtiryathÃ----- uddÃmotkalikÃæ vipÃï¬urarucaæ prÃrabdhaj­mbhÃæ k«aïÃ- dÃyÃsaæ ÓvasanodgamairaviralairÃtanvatÅmÃtmana÷ / adyodyÃnalatÃmimÃæ samadanÃæ nÃrÅmivÃnyÃæ dhruvaæ paÓyan kopavipÃÂaladyuti mukhaæ devyÃ÷ kari«yÃmyaham // locanam tathà ca granthakÃra evamagre darÓayi«yati / mahÃtmanÃæ dÆ«aïoddho«aïamÃtmana eva dÆ«aïamiti nedaæ dÆ«aïodÃharaïaæ dattam / uddÃmà udgatÃ÷ kalikà yasyÃ÷ / utkalikÃÓca ruharuhikÃ÷ / k«aïÃttasminnevÃvasare prÃrabdhà j­mbhà vikÃso yayà / j­mbhà ca manmathak­to 'Çgamarda÷ / ÓvasanodgamairvasantamÃrutollÃsairÃtmano ÃyÃsaæ h­dayasthitaæ santÃpamÃtanvatÅæ prakaÂÅkurvÃïÃm / saha madanÃkhyena v­k«aviÓe«ema madanena kÃmena ca / atropamÃÓle«ar ir«yÃvipralambhasya bhÃvino mÃrgapariÓodhaktvena sthitastaccarvaïÃbhimukhyaæ kurvannavasare rasasya pramukhÅbhÃvadaÓÃyÃæ pura÷sarÃyamÃïo g­hÅta iti bhÃva÷ / abhinayo 'pyatra prÃkaraïike pratipadam / aprÃkaraïike bÃlapriyà kathaæ darÓayi«yatÅtyatrÃha---mahÃtmanÃmityÃdi dattamityantam / uddÃmeti / ratnÃvalÅnÃÂikÃsthamidam / svaparig­hÅtÃæ nabamÃlikÃlatÃæ dohadaviÓe«eïa pu«pitÃmavagatavato vatsarÃjasya narmasacivaæ prati vacanam / 'ahamadya imÃmudyÃnalatÃmanyÃæ nÃrÅmiva paÓyan devyà mukhaæ kopavipÃÂaladyuti kari«yÃmÅ'tyanvaya÷ / mayi anyanÃrÅmiva pu«pitÃæ madÅyalatÃæ paÓyati, tatpaÓyantyà svaparig­hÅtamÃdhavÅlatÃyÃ÷ pu«podgamÃbhÃvena janitakopÃyà vÃsavadattÃyà mukhamÃtÃmradyupi yathà bhavi«yati tathà kari«yÃmÅtyartha÷ / dhruvamiti niÓcaye / uttarÃrdhasya spa«ÂÃrthakatvaæ manyamÃna÷ pÆrvÃrdhaæ vyÃca«Âe---uddÃmà ityÃdi / uddÃmÃ÷ udbhaÂÃ÷, yadvà bahvya÷ / nÃrÅpak«e vyÃca«Âe--utkalikÃÓceti / ruharuhikÃ÷ utkaïÂhÃ÷ / ÃyÃsanamityasyaiva vivaraïam---Ãndolaneti / v­ttau 'ityatropamÃÓle«asye'tyuktaæ viv­ïoti---atretyÃdi / upamÃsahita÷ Óle«a upamÃÓle«ar÷ / ir«yepi / vÃsavadattÃgatervyetyartha÷ / bhÃvina iti / dvitÃyÃÇkÃvasÃne varmayi«yamÃmasyetyartha÷ / mÃrgetyÃdi / vya¤jakatvenetyartha÷ / taccarvaïeti / sah­dayÃnÃmiti Óe«a÷ / 'avasara' ityasya vyÃkhyÃnam---rasasyetyÃdi / rasasya rasacarvaïÃyÃ÷ / pura÷sarÃyamÃïa÷ purassaratulya÷ / naÂaÓik«ÃrthamÃha---abhinaya ityÃdi / aprÃkaraïika iti / nÃrÅrÆpÃprak­tÃrtha ityartha÷ / ityatra upamà Óle«asya / g­hÅtamapi ca yamavasare tyajati tadrasÃnuguïatayÃlaÇkÃrÃntarÃpek«ayà / yathÃ---- raktastvaæ navapallavairahamapi ÓlÃdhyai÷ priyÃyà guïai- stvÃmÃyÃnti ÓilÅmukhÃ÷ smaradhanurmuktÃstathà mÃmapi / kÃntÃpÃdatalÃhÅtastava mude tadvanmamÃpyÃvayo÷ sarvaæ tulyamaÓoka kevalamahaæ dhÃtrà saÓoka÷ k­ta÷ // locanam tu vÃkyÃrthÃbhinayenopÃÇgÃdinà / na tu sarvathà nÃbhinaya ityalabhavÃntareïa / dhruvaÓabdaÓca bhÃvÅr«yÃvakÃÓapradÃnajÅvitam / rakto lohita÷ / ahamapi rakta÷ prabuddhÃnurÃga÷ / tatra ca prabodhako vibhÃvastadÅya«allavarÃga iti mantavyam / evaæ pratipÃdamÃdyo 'rtho vibhÃvatvena vyÃkhyeya÷ / ata eva hetuÓle«o 'yam / sahokttyupamÃhetvalaÇkÃrÃïÃæ hi bhÆyasà Óle«ÃnugrÃhakatvam / anenaivÃbhiprÃyeïa bÃlapriyà upÃÇgÃdineti / abhinaya ityanu«ajyate / prabuddhÃnurÃga iti / priyÃyà guïairanurakto 'hamudbuddhÃnurÃga iti tantrÃdinà arthaæ iti bhÃva÷ / ka÷ prabodhaka ityatra vyÃkhyÃtÃha--tatra cetyÃdi / vibhÃva iti / uddÅpanavibhÃva ityartha÷ / tadÅyeti / aÓokasambandhÅtyartha÷ / pratipÃdamiti / dvitÅye t­tÅye ca pÃda ityartha÷ / vibhÃvatveneti / uddÅpanavibhÃvatvenetyartha÷ / vyÃkhyeya iti / yatastvÃæ smadhanurmuktÃ÷ kÃmacÃpÃnnirgatÃ÷ ÓilÅmukhÃ÷ bhramarà ÃyÃnti, tato mÃmapi tathà smaradhanurmuktÃ÷ kÃmacÃpÃnnirgatÃ÷ ÓilÅmukhÃ÷ Óarà ÃyÃnti / 'kÃnte'tyÃdi / yadyapyatra kÃntÃpÃdatalenÃhati÷ tava mude pu«pavikÃsÃya bhavati, tadvattathà kÃntÃpÃdatalÃhati÷ ratabandhaviÓe«a÷ mama mude santo«Ãya bhavatÅti yatÃÓrutÃrtha÷, tatÃpi svakÃntÃpÃdatalÃhananenÃÓokasya pu«pavikÃse sati nÃyakasya santÅ«o bhavatÅti yatastava mude tato mamÃpi mude iti hetutvena vyÃkhyeya iti bhÃva÷ / atra hi prabandhaprav­tto 'pi Ólo«o vyatirekavivak«ayà tyajyamÃno rasaviÓe«aæ pu«ïÃti / nÃtrÃlaÇkÃradvayasannipÃta÷, kiæ tarhi? alaÇkÃrÃntarameva Óle«avyatirekalak«amaæ narasiæhavaditi cet--na; tasya prakÃrÃntarema vyavasthÃpanÃt / yatra hi Óle«avi«aya eva Óabde prÃkarÃntareïa vyatirekapratÅtirjÃyate sa tasya vi«aya÷ / yathÃ---'sa harirnÃmnà deva÷ saharirvaraturaganivahena' ityÃdau / locanam bhÃmaho nyarÆpayat---'tatsahoktyupamÃhetunirdeÓÃtrrividham' ityuktyà na tvanyÃlaÇkÃrÃnugrahanirÃcikÅr«ayà / rasaviÓe«amiti vipralambham / saÓokaÓabdena vyatirekamÃnayatà ÓokasahabhÆtÃnÃæ nirvedacintÃdÅnÃæ vyabhicÃriïÃæ vipralambhaparipo«akÃïÃmavakÃÓo datta÷ / kiæ tarhÅti / saÇkÃrÃlaÇkÃra eka evÃyam; tatra kiæ tyaktaæ kiæ và g­hÅtamiti parasyÃbhiprÃya÷ / tasyeti saÇkarasya / ekatra hi vi«aye 'laÇkÃradvayapratibhollÃsa÷ saÇkara÷ / sahariÓabda eko vi«aya÷ / sa÷ hari÷, yadi và saha haribhi÷ sahaririti / bÃlapriyà hetuÓle«a iti / hetvalaÇkÃrasahita÷ Óle«a ityartha÷ / uktamupapÃdayati---sahoktÅtyÃdi / anenaiveti / bhÆyasà Óle«ÃnugrÃhakatvÃbhiprÃyeïaivetyartha÷ / ityuktyà nyarÆpayadityanvaya÷ / tatsahoktÅti / tat Óli«Âaæ vaca÷ / 'anenai'vetyevakÃravyavacchedyamÃha--na tvityÃdi / prak­tarasÃnuguïÃlaÇkÃrÃntaravivak«ayà g­hÅtapÆrvasyÃlaÇkÃrasya tyÃga÷ prak­tarasÃÇgaæ bhavatÅti prak­te vyatirekasya vipralambhapo«akatvaæ viv­ïoti---saÓokaÓabdenetyÃdi / vyatirekamÃnayateti / vakturaÓokÃdvyatirekaæ darÓayatetyartha÷ / avakÃÓo datta iti / sthitirdarÓitetyartha÷ / v­ttau 'Óle«a' iti / Óle«opametyartha÷ / 'nÃtre'tyÃdi÷ 'cedi'tyanta÷ ÓaÇkÃgrantha÷ / tatra kiæ tahÅntyÃde÷ bhÃvamÃha---saÇkaretyÃdi / saÇkareti / ekavÃkyÃnupraveÓasaÇkaretyartha÷ / v­ttau samÃdhatte---'ne'tyÃdi / prakÃrÃntareïa vyavasthÃpanameva daÓaæyati--'yatre'tyÃdi / bhÃvaæ vyÃca«Âe-ekatretyÃdi / alaÇkÃreti / alaÇkÃradvayasya yà pratibhà pratÅtistasyà ullÃsa÷ udaya ityartha÷ / saÇkara÷ ekavÃkyÃnupraveÓasaÇkara÷ / sa haririti rÃjavarïanam / 'yadyapyanupamacaritastathÃpi tava nÃcyutastulÃæ labhate'iti pÆrvÃrdham / atraikavi«ayakatvaæ darÓayati--sa harÅtyÃdi / vi«aya iti / Óle«avyatirekayoriti Óe«a÷ / saharirnÃmnetyatra sa haririti padadvayamityÃha--sa÷ haririti / sa÷ acyuta÷ / nÃmnà hari÷ harinÃmaka ityartha÷ / aÓvavÃcino hariÓabdasya sahaÓabdena samÃsa ityÃÓayena dvitÅyaæ sahariÓabdaæ vyÃca«Âe--yadi vetyÃdi / yadi veti / atha cetyartha÷, avyayÃnÃmanekÃrthatvÃt / yadvÃ--yadivetyapapÃÂha÷ / haribhi÷ aÓvai÷ / nivaheneti hetau abhede và t­yÅyà / antyapÃde atra hyanya eva Óabda÷ Óle«asya vi«ayo 'nyaÓca vyatirekasya / yadi caivaævidhe vi«aye 'laÇkÃrÃntaratvakalpanà kriyate tatsaæs­«Âervi«ayÃpahÃra eva syÃt / Óle«amukhainaivÃtra vyatirekasyÃtmalÃbha iti nÃyaæ saæs­«Âervi«aya iti cet--na; vyatirekasya prakÃrÃntareïÃpi darÓanÃt / yathÃ--- cet--na; vyatirekasya prakÃrÃntareïÃpi darÓanÃt / yathÃ--- no kalpÃpÃyavÃyoradayarayadalatk«yÃdhÃrasyÃpi Óamyà locanam atra hÅti / hiÓabdastuÓabdasyÃrthe, 'raktastva'mityatretyartha÷ / anya iti rakta ityÃdi÷ / anyaÓca aÓokasaÓokÃdi÷ / nanvekaæ vÃkyÃtmakaæ vi«ayamÃÓrityaikavi«ayatvÃdastu saÇkara ityÃÓaÇkyÃha--yadÅti / evaævidhe vÃkyalak«aïe vi«aye vi«aya ityekatvaæ vivak«itaæ bodhyam / ekavÃkyÃpek«ayà yadyekavi«ayatvamucyate tanna kvacitsaæs­«Âi÷ syÃt, saÇkareïa vyÃptatvÃt / nanÆpamÃgarbho vyatireka÷; upamà ca Óle«amukhenaivÃyÃteti Óle«o 'tra vyatirekasyÃnugrÃhaka iti saÇkarasyaivai«a vi«aya÷ / yatra tvanugrÃhmÃnugrÃhakabhÃvonÃsti tatraikavÃkyagÃmitve 'pi saæs­«Âireva; tadetadÃha---Óle«eti / Óle«abalÃnÅtopamÃmukhenetyartha÷ / etatpariharati--neti / ayaæ bhÃva÷---kiæ sarvatropamÃyÃ÷ svaÓabdenÃbhidhÃne vyatireko bhavatyuta gamyamÃnatve / tatrÃdyaæ pak«aæ dÆ«ayati-prakÃrÃntareïeti / upamÃbhidhÃnena vinÃpÅtyartha÷ / Óamyà Óamayituæ Óakyetyartha÷ / dÅpavartistu vÃyumÃtreïa Óamayituæ Óakyate / bÃlapriyà tvamiti Óe«a÷ / deva iti dvayorviÓe«aïam / yadyapyatra sahari÷ sahaririti dve upÃtte, tathÃpi tayorekÃnupÆrvÅÇkatvenaikavi«ayakatvamiti bhÃva÷ / v­ttigatÃnyapade vyÃca«Âe---raktetyÃdi / vÃkyalak«aïe vÃkyÃtmake / ekatvavivak«ÃyÃ÷ phalaæ darÓayaæstadityÃdiv­tyarthaæ viv­ïoti---ekavÃkyetyÃdi / saÇkarasyaivai«a vi«aya iti / saÇkarasya anugrÃhyanugrÃhakabhÃvena saÇkarasya / saæs­«ÂeÓva nÃsti vi«ayÃpahÃra ityÃha---yatretyÃdi / tadetadÃheti / tÃmimÃæ ÓaÇkÃæ darÓayatÅtyartha÷ / netyÃdiparihÃragranthasya bhÃvaæ darÓayati---ayamityÃdi / kimiti praÓne / gamyamÃnatve vyaÇgyatve / upamÃbhidhÃnena upamÃvÃcakena / nokalpeti / sÆryaÓatakastham / u«ïÃtvi«a÷ sÆryasyaiva / nikhiladvÅpadÅpasya dÅptireva anyarÆpÃ, sà prasiddhà eva varti÷ va÷ sukhayatviti sambandha÷ / anyarÆpetyanena darÓitaæ dÅptervaidharmyaæ no katpetyÃdinà kathyate / adayarayena prau¬havegena dalan k«mÃdharo yasya / vÃyoriti kartari «a«ÂÅ gìhamudgÅrïà gìhodgÅrïojjvalaÓrÅrahani na rahità no tama÷kajjalena / prÃptotpatti÷ pataÇgÃnna punarupagatà mo«amu«ïÃtvi«o vo varti÷ saivÃnyarÆpà sukhayatu nikhiladvÅpadÅpasya dÅpti÷ // atra hi sÃmyaprapa¤japratipÃdanaæ vinaiva vyatareko darÓita÷ / nÃtra locanam tama eva kajjalaæ tena / na no rahitÃæ api tu rahitaiva / dÅpavartistu tamasÃpi yuktà bhavati / atyantamaprakaÂatvatkajjalena coparicarema / patÃÇgÃdarkÃt / dÅpavarti÷ puna÷ ÓalabhÃddhvaæsate notpadyate / sÃmyeti / sÃmyasyopamÃyÃ÷ prapa¤cena prabandhena yatpratipÃdanaæ svaÓbadena tena vinÃpÅtyartha÷ / etaduktaæ bhavati---pratÅyamÃnaivopamà vyatirekasyÃnugrÃhiïÅ bhavantÅ nÃbhidhÃnaæ svakaïÂhenÃpek«ate / tasmÃnÃna Óle«Ãpamà vyatirekasyÃnugrÃhitvenopÃttà / nanu yadyapyanyatra naivaæ, tatÃpÅha tatprÃvaïyenaiva sopÃttÃ; tadaprÃvaïye svayaæ cÃrutvahetutvÃbhÃvÃditi Óle«opamÃtra p­thagalaÇkÃrabhÃvameva na bhajate / tadÃha--nÃtreti / etadasiddhaæ svasaævedanabÃdhitatvÃditi h­daye g­hÅtvà svasaævedanamapahnuvÃnaæ bÃlapriyà ÃvirbhÃvità ujvalà ÓrÅryayà sà / gamyaæ varte÷ vaidharmyaæ darÓayati--dÅpavartirityÃdi / tamaÓca kajjalaæ ca tama÷kajjalamityarthÃbhiprÃyeïÃha---tamasÃpÅtyÃdi / uparicarema kajjalena ca yuktetyanvaya÷ / dvÃbhyÃæ yuktatve j¤Ãpakam / ÃtyantamaprakaÂatvÃditi / patahgÃtprÃptotpatti÷ pataÇgÃnmo«aæ punarnopagatetyatra vartigataæ vaidharmyamÃha---ÓalabhÃditi / 'pataÇgau sÆryaÓalabhÃvi'tyamara÷ / evaæ dÅpavartirahani mandaÓrÅriti ca bodhyam / svaÓabdena pratipÃdanamiti sambandha÷ / bhÃvamÃha---etadityÃdi / anugrÃhiïÅti / vyatirekasyopamÃgarbhatvÃditi bhÃva÷ / svakaïÂhena svaÓbdena / upÃttà svaÓabdenÃbhihità / nanvityÃdi / anyatreti / 'nokalpÃpÃye'tyÃdÃvityartha÷ / iheti / 'raktastvam' ityÃdÃvityartha÷ / tatprÃvaïyena vyatirekaparatvena, vyatirekÃnugrÃhakatveneti yÃvat / tasyÃ÷ svayamevetyartha÷ / itÅti hetau / atra 'raktastvam' ityÃdau / p­thagityÃdi / p­thagalaÇkÃrabhÃvaæ na bhajata evetyanvaya÷ / kintu vyatirekema sahÃnugrahyÃnugrÃhakabhÃvaæ bhajate iti bhÃva÷ / tadÃheti / nÃtretyÃdigranthena tadÃÓaÇkÃæ darÓayatÅtyartha÷ / v­ttau--'atra Óle«asya vyatirekÃÇgatvenaiva vivak«itatvÃt Óle«amÃtraccÃrutvapratÅtirnÃsti iti na svato 'laÇkÃratà ityapi na vÃcyam' ityanvaya÷ / Óle«asyetyasya na svato 'laÇkÃratetyanenÃpi sambandha÷ / svata ityasya p­thagityartha÷ / locane---etadityÃdi / etat ÓaÇkitam / svasaævedaneti / svÃnubhavetyartha÷ / paraæ pÆrvapak«iïam / niruttarÅkarotÅtyanena sambandha÷ / Óle«amÃtrÃccÃrutvapratÅtirastÅti Óle«asya vyatirekÃÇgatvenaiva vivak«itatvÃt na svato 'laÇkÃratetyapi na vÃcyam / yata evaævide vi«aye sÃmyamÃtrÃdapi supratipÃditÃccÃrutvaæ d­Óyata eva / yathÃ--- ÃkrandÃ÷ stanitairvilocanajalÃnyaÓrÃntadhÃrÃmbubhi- stadvicchedabhuvaÓca ÓokaÓikhinastulyÃsta¬idvibhramai÷ / antarme dayitÃmukhaæ tava ÓaÓÅ v­tti÷ samaivÃvayo- statkiæ mÃmaniÓaæ sakhe jaladhara tvaæ dagdhamevodyata÷ // ityÃdau / locanam paraæ Óle«aæ vinopamÃmÃtrema cÃrutvasampannamudÃharaïÃntaraæ darÓayanniruttarÅkaroti--yata ityÃdinà / udÃharaïaÓloke t­tÅyÃntapade«u tulyaÓabdo 'bhisambandhanÅya÷ / anyatsarvaæ 'raktastvaæ' itivadyojyam / bÃlapriyà kathamityatrÃha--Óle«amityÃdi / Óle«aæ vinà upamÃmÃtreïeti / mÃtrapadÃrthavivaraïaæ Óle«aæ vineti / Óle«arahitopramÃgarbhavyatirekemeti yÃvat / v­ttau--'evam' ityÃdi / 'evaævide vi«aye' vyatirekavi«aye / 'sÃmyamÃtrÃdi'ti / mÃtraÓabdena Óle«avyavaccheda÷ sÃmyaÓabdasyopamÃgarbhavyatireko 'rtha÷ / 'ÃkrandÃ' ityÃdisthale Óle«aæ vinà upamÃgarbhavyatirekeïaiva cÃrutvasya darÓanÃ'draktastva'mityÃdÃvapi Óle«asya vyatirekÃnugrÃhakatvaæ vinà p­thagalaÇkÃratvaæ bhavatyeveti parihÃragranthÃbhiprÃya÷ / anena prabandhaprav­tto 'pÅtyÃdi pÆrvoktaæ nirvyƬham / tulyaÓabda it / me ÃkrandÃ÷ tava stanitaitaistulyà ityÃdi sambandhanÅyamityartha÷ / Órot­janamana÷k«obhakÃritvÃdinà tulyatvam / tasyÃvicchedo viraha÷ tasmÃdbhavantÅti tathà / Óokà eva Óikhino 'gnaya÷ / 'antari'tyÃdi / atra mukhaÓaÓinostulyatvaæ gamyam / 'v­ttiri'tyÃdi / uktaprakÃreïÃvayordharmau tulyÃvevetyartha÷ / 'tadi'ti / asmaddharmayostulyatvenÃvayostulyatvÃdityartha÷ / ata evÃha---'sakhe' iti / anena dahanamanucitamanukÆlÃcaraïameva yuktamiti, 'jaladhare'tyanena santÃpaharaïasÃmarthyaæ ca dyotyate / aniÓaæ dagdhuæ pŬayitumeva, na tu kadÃcitsukhayitumapi / 'kiæ' kuta÷ / 'udyata÷' ayamudyamo na yukta÷, ahantu naivaævidha iti bhÃva÷ / atra bandhujanapŬÃkÃritvena jaladharasya svasmÃdvyatireka ukta÷, sÃmyaæ cÃdÃvuktam / Óle«aÓca nÃstÅti bodhyam / yojayamiti / stanitÃdikamÃkrandanÃdihetutayÃpi yojanÅyamityartha÷ / v­ttau---'Ãk«iptam' iti / uktamityartha÷ / 'rasapu«Âaye paramanirvyƬha¤cetyanvaya÷ / rasanirvahaïaikatÃnah­dayo yaæ ca nÃtyantaæ nirvo¬humicchati / yathÃ--- kopÃtkomalalobÃhulatikÃpÃÓena baddhvà d­¬haæ nÅtvà vÃsaniketanaæ dayitayà sÃyaæ sakhÅnÃæ pura÷ / bhÆyo naivamiti skhalatkalagirà saæsÆcya duÓce«Âitaæ dhanyo hanyata eva ninhutipara÷ preyÃnrudatyà hasan // atra he rÆpakamÃk«iptamanirvyƬhaæ ca paraæ rasapu«Âaye / nirvo¬humi«Âamapi yaæ yatnÃdaÇgatvena pratyavek«ate yathÃ--- ÓyÃmÃsvaÇgaæ cakitahariïÅprek«aïe d­«ÂipÃtaæ locanam evaæ grahaïatyÃgau samarthya 'nÃtinirvahaïai«itÃ' iti bhÃgaæ vyÃca«Âe--raseti / cakÃra÷ samÅk«ÃprakÃrasamuccÃrtha÷ / bÃhulatikÃyÃ÷ bandhanÅyapÃÓatvena rÆpaïaæ yadi nirvÃhayet, dayità vyÃdhavadhÆ÷ vÃsag­haæ kÃrÃgÃrapa¤jarÃdÅti paramanaucityaæ syÃt / sakhÅnÃæ pura iti / bhavatyo 'navarataæ bruvate nÃyamevaæ karotÅti tatpaÓyantvidÃnÅmiti bhÃva÷ / skhalantÅ kopÃveÓena kalà madhurà ca gÅryasyÃ÷ sà / kÃsau gÅrityÃha--bhÆyo naivamityevaærÆpà / evamiti yaduktaæ tatkimityÃha--duÓce«Âitaæ nakhapadÃda saæsÆcya aÇgulyÃdinirdeÓena / inyata eveti / na tu sakhyÃdik­to 'nunayo 'nurudhyate / yato 'sau hasanaæ nimittÅk­tya nihnutipara÷ priyatamaÓca tadÅyaæ vyalÅlaæ kà so¬huæ samartheti / nirvo¬humiti / ni÷Óe«eïa parisamÃpayitumityartha÷ / ÓyÃmÃsu sugandhipriyaÇgulatÃsu bÃlapriyà etadviv­ïoti locane---bÃhvityÃdi / iti nirvÃhayedyadÅti sambandha÷ / dayitÃdÅnÃæ vyÃdhavadhÆtvÃdirÆpaïasya kathanena bÃhulatikÃyÃ÷ pÃÓatvarÆpaïaæ kavirnirvÃhayedyadÅtyartha÷ / tadeti Óe«a÷ / paramanaucityaæ syÃditi / tathà ca rasabhaÇga÷ syÃditi bhÃva÷ / na karotÅti bruvata ityanena sambandha÷ / iti bhÃva iti / sakhÅnÃæ puronayane nÃyikÃbhiprÃya ityartha÷ / sakhÅnÃæ puro nÅtvetyanenoktÃbhiprÃyo gamyata ityartha÷ / duÓce«Âitamityasya vyÃkhyÃnam---nakhapadÃdÅti / 'nirdeÓena saæsÆcye'tyanvaya÷ / evakÃrÃrthamÃha---na tvityÃdi / nihnutÅtyÃdikamuktÃrthe hetugarbhamityÃÓayena vyÃca«Âe---yata ityÃdi / bhÃvÃrthamÃha---tadÅyamityÃdi tadÅyaæ prayatamasambandhi / ato hanyata eveti bhÃva÷ / Óloko 'yamamaruÓatakastha÷ / 'ÓyÃmÃkhi'tyÃdiÓloko meghasandeÓastha÷ / ÓyÃmÃnÃæ viÓi«yoktau bÅjabhÆtamaÇgasÃthadharmyaæ gaï¬acchÃyÃæ ÓaÓini ÓikhinÃæ barhabhÃre«u keÓÃn / atpaÓyÃmi pratanu«u nadÅvÅci«u bhrÆvilÃsÃn hantaikasthaæ kvacidapi na te bhÅru sÃd­Óyamasti // ityÃdau / sa evamupanibadhyamÃno 'laÇkÃro rasÃbhivyaktihetu÷ kaverbhavati / uktaprakÃrÃtikrame tu niyamenaiva rasabhaÇgahetu÷ sampadyate / lak«yaæ ca tathÃvidhaæ mahÃkaviprabandhe«vapi d­Óyate bahuÓa÷ / tattu sÆktitasahasradyotitÃtmÃnÃæ mahÃtmanÃæ do«oddho«aïamÃtmana eva dÆ«aïaæ bhavatÅti na vibhajya darÓitam / kiæ tu rÆpakÃderalaÇkÃravargasya yeyaæ vya¤jakatve rasÃdivi«aye lak«aïadigdarÓità tÃmanusaran svayaæ cÃnyallak«aïamutprek«amÃïo yadyalak«yakramapratibhamanantaroktamenaæ locanam pÃï¬amnà tanimnà kaïÂakitatvena ca yogÃt / ÓaÓinÅti pÃï¬uratvÃt / utpaÓyÃmÅti yatnenotprek«e / jÅvitasandhÃraïÃyetyartha÷ / hanteti ka«Âam, ekasthasÃd­ÓyÃbhÃve ha dolÃyamÃno 'haæ sarvatra sthito na kutracidekasya dh­tiæ labha iti bhÃva / bhÅrviti / yo hi kÃtarah­dayo bhavatinÃsau sarvasvamekasthaæ dhÃrayatÅtyartha÷ / atra hyutprek«ÃyÃstadbhÃvÃdhyÃroparÆpÃyà anuprÃïakaæ sÃd­Óyaæ yathopakrÃntaæ, tathà nirvÃhitamapi vipralambharasapo«akameva jÃtam / tattu lak«yaæ na darÓitamiti sambandha÷ / pratyudÃharaïe hyadarÓite 'pyudÃharaïÃnuÓÅlanadiÓà k­tak­tyateti darÓayati--kiæ tviti / anyallak«aïamiti / parÅk«ÃprakÃramityartha÷ / tadyathÃvasare tyaktasyÃpi punargrahaïamityÃdi / yathà mamaiva--ÓÅtÃæÓoram­tacchaÂà yada karÃ÷ kasmÃnmano me m­Óaæ bÃlapriyà gamyaæ darÓayati---pÃï¬imnetyÃdi / kaïÂakitvaæ tÅk«ïÃgrÃvayavaviÓe«avatvaæ romahar«avatvaæ ca / hanteti / vi«ÃdÃrthakamityÃha--ka«ÂamekasthetyÃdi / 'bhÅru' iti sambudhyà dyotyamarthamÃha---yo hÅtyÃdi / na dhÃrayati nÃvakthÃpayata anyÃpaharaïaÓaÇkayeti bhÃva÷ / tadbhÃveti / atasmiæstattÃdÃtmyÃhÃryasambhÃvanÃrÆpÃyà ityartha÷ / atra ca ÓyÃmÃdÃvaÇgÃditÃdÃtmyasambhÃvanà bodhyà / anuprÃïakamiti / aÇgamityartha÷ / sÃd­Óyamiti / gamyamiti Óe«a÷ / tatheti / aÇgasÃd­Óyasya upakrÃntasya upasaæhÃrÃditi bhÃva÷ / nirvÃhitamiti / utprek«ÃnirvahaïadvÃrà nirvÃhitamityartha÷ / v­ttÃvupasaæharati---'sa eva' mityÃdi / 'tathÃvidham' iti / uktaprakÃrÃtikrÃntamityartha÷ / ÓÅtÃæÓoriti / virahiïa ukti÷ / 'ÓÅtÃæÓo÷ karÃ÷' kiraïÃ÷ am­tacchaÂÃ÷, yadÅti siddhÃnuvÃde / yathÃ--"sragiyaæ yadi jÅvitÃpahe"tyÃdau / 'kasmÃt' kuta÷ / me mana÷ dhvanerÃtmÃnamupanibadhnÃti sukavi÷ samÃhitacetÃstÃdà tasyÃtmalÃbho bhavati mahÅyÃniti / _________________________________________________________ krameïa pratibhÃty Ãtmà yo 'syÃnusvÃna-sannibha÷ / ÓabdÃrtha-Óakti-mÆlatvÃt so 'pi dvedhà vyavasthita÷ // DhvK_2.20 // __________ krameïa pratibhÃtyÃtmà yo 'syÃnusvÃnasannibha÷ / ÓabdÃrthaæÓaktimÆlatvÃtso 'pi dvedhà vyavasthita÷ // 20 // locanam saæplu«yantyatha kÃlakÆÂapaÂalÅsaævÃsasandÆ«itÃ÷ / kiæ prÃïÃnna harantyuta priyatamÃsa¤jalpamantrÃk«arai- rak«yante kimu mohamemi hahahà no vejhi keyaæ gati÷ // ityatra hi rÆpakasandehanidarÓanÃstyaktvà punarupÃttà rasaparipo«Ãyetyalam // 18// ,19 // evaæ vivak«itÃnyaparavÃcyadhvane÷ prathamaæ bhedamalak«yakramaæ vicÃryaæ dvitÅyaæ bhedaæ vibhaktumÃha---krameïetyÃdi / bÃlapriyà bh­Óaæ samplu«yantisantÃpayanti / am­tacchaÂÃtmakatvena sampalo«akatvÃyogÃditi bhÃva÷ / asyopapattiæ sandihÃna Ãha--athetyÃdi / atheti vikalpe / karà ityanu«ajyate / kÃlakÆÂÃnÃæ paÂalyà samÆhena ya÷ saævÃsa÷ dvayorekotpannatvÃtsahavÃsa÷ saæsargaæ iti yÃvat, tena sandÆ«itÃ÷ santÃpakatvÃdisvÅyado«aviÓi«ÂÃ÷ k­tÃ÷ / tarhi te kiæ kuta÷ prÃïÃnna haranti? prÃïÃpahÃrakatvasyÃpi tatsvabhÃvatvÃditi bhÃva÷ / prÃïaharaïÃbhÃve hetumÃÓaÇkamÃna Ãha--utetyÃdi / uteti vikalpe / priyatamÃyÃ÷ sa¤jalpe«u yÃni mantrÃk«arÃïi vi«ÃpahÃrÅïi tai÷ / rak«yante prÃïà iti vipariïÃmenÃnu«aÇga÷ / atrÃpyanupapattiæ manyamÃna Ãha--kiæ tvityÃdi / kimu kuta÷ / rÆpaketi / karà am­tacchaÂà iti rÆpakaæ, kÃlakÆÂetyÃdau sandeha÷, priyatamÃsa¤jalpe«u mantrÃk«arÃropÃnnidarÓanà / tyÃga÷ / athetyÃdinà punarupÃdÃnaæ, tathà sandÆ«itatvasandehasya 'kiæ prÃïÃni'tyÃdinà tyÃga÷ / utetyÃdinà punarupÃdanamevaæ priyatametyÃdi nidarÓanÃyÃ÷, mohaæ mÆrcchÃmemi prÃpnomÅtyanena tyÃga÷ / iyaæ gatiravasthà padÃrthasvabhÃva÷ / kà no vejhi na jÃnÃmÅtyanena punarupÃdÃnaæ ca pratyÃyyata iti bhÃva÷ / yadvà samplu«yantÅtyantena rÆpakasyÃharantÅtyantena sandehasya, emÅtyantena nidarÓanÃyÃÓca tyÃga÷ / no vedmÅtyÃdinà te«ÃmupÃdÃnaæ ceti bodhyam // 18// -19 // hetutvenopÃtta iti / yata÷ krameïa bhÃti, ato 'nusvÃnasannibha ityartha iti bhÃva÷ / asya vivak«itÃnyaparavÃcyasya dhvane÷ saælak«yakramavyaÇgyatvÃdanuraïana- prakhyo ya Ãtmà so 'pi ÓÆbdaÓaktimÆlo 'rthaÓaktimÆlaÓceti dviprakÃra÷ / nanu ÓabdaÓaktyà yatrÃrthÃntaraæ prakÃÓate sa yadi dhvane÷ prakÃra ucyate tadidÃnÅæ Óle«asya vi«aya evÃpah­ta÷ syÃt, nÃpah­ta ityÃha--- _________________________________________________________ Ãk«ipta evÃlaÇkÃra÷ Óabda-Óaktyà prakÃÓate / yasminn anukta÷ Óabdena Óabda-Óakty-udbhavo hi sa÷ // DhvK_2.21 // __________ Ãk«ipta evÃlaÇkÃra÷ ÓabdaÓaktyà prakÃÓate / yasminnanukta÷ Óabdena ÓabdaÓaktyudbhavo hi sa÷ // 21 // yasmÃdalaÇkÃro na vastumÃtraæ yasmin kÃvye ÓabdaÓaktyà prakÃÓate sa ÓabdaÓaktyudabhavo dhvaniratyasmÃkaæ vivak«itam / vastudvaye ca ÓabdaÓaktyà prakÃÓamÃne Óle«a÷ / yathÃ--- yena dhvastamanobhavena balijitkÃya÷ purÃstrÅk­to yaÓcedv­ttabhujaÇgahÃravalayo gaÇgÃæ ca yo 'dhÃrayat / locanam prathamapÃdo 'nuvÃdabhÃgo hetutvenopÃtta÷ / ghaïÂÃyà anuraïanamabhighÃtajaÓabdÃpek«ayà kramemaiva bhÃti / so 'pÅti / na kevalaæ mÆlato dhvanirdvividha÷ / nÃpi kevalaæ vivak«itÃnyaparavÃcyo dvividha÷ / ayamapi dvividha evetyapiÓabdÃrtha÷ //20// kÃrikÃgataæ hiÓabdaæ vyÃca«Âe--yasmÃditi / alaÇkÃraÓabdasya vyavacchedyaæ darÓayati--na vastumÃtramiti / vastudvaye ceti / caÓabdastuÓabdasyÃrthe / yeneti / yena dhvastaæ bÃlakrŬÃyÃmana÷ ÓakaÂam / abhavenÃjena satà / balino dÃnavÃnyo jayati tÃd­gyena kÃyo vapu÷ purÃm­taharaïakÃle strÅtvaæ prÃpita÷ / yaÓcedv­ttaæ samadaæ kÃliyÃkhyaæ bhujaÇgaæ hatavÃn / rave Óabde layo yasya / 'akÃro vi«ïu÷' ityukte÷ / yaÓcÃgaæ govardhanaparvataæ gÃæ ca bhÆmiæ pÃtÃlagatÃmadhÃrayat / yasya ca nÃma stutyam­«aya Ãhu÷ kiæ tat? ÓaÓinaæ mathnÃtÅti kvip rÃhu÷, tasya Óiroharo bÃlapriyà anusvÃnapadÃrthaæviv­ïvaæstadbhÃnasya kramikatvaæ darÓayanti---ghaïÂÃyà ityÃdi / vivak«itÃnyaparavÃcya ityasya sthÃne 'avivak«itavÃcya' iti ca pÃÂha÷ / apiÓabdÃrtha÷ 'so 'pÅ'tyapi Óabdagamya÷ // 2.0 // 'na vastumÃtra'miti kÃrikÃsthaivakÃravyavacchedyamiti bhrama÷ syÃdato vyÃca«Âe---alaÇkÃraÓabdasyeti / evakÃravyavacchedyamupari vak«yati / yenetyatrÃdau vi«ïupak«e vyÃca«Âe---bÃlakrŬÃyÃmityÃdi / 'tÃd­kkÃyo yena strÅtvaæ prÃpita' ityÃdyanvaya÷ / laya iti / tÃdÃtmyamityartha÷ / ÓabdÃtmaka iti yÃvat / tatra pramÃïamÃha---akÃra iti / yasyÃhu÷ ÓaÓimacchiro hara iti stutyaæ ca nÃmÃmarÃ÷ pÃyÃtsa svayamandhakak«ayakarastvÃæ sarvadomÃdhava÷ // nanvalaÇkÃrÃntarapratibhÃyÃmapi Óle«avyapadeÓo bhavatÅti darÓitaæ bhaÂÂodbhaÂena, tatpunarapi ÓabdaÓaktimÆlo dhvanirniravakÃÓa ityÃÓaÇkyedamuktaæ 'Ãk«ipta÷' iti / tadayamartha÷--yatra ÓabdaÓaktyà sÃk«ÃdalaÇkÃrÃntaraæ vÃcyaæ satpratibhÃsate sa sarva÷ Óle«avi«aya÷ / yatra tu ÓabdaÓaktyà sÃmarthyÃk«iptaæ vÃcyavyatiriktaæ vyaÇgyamevÃlaÇkÃrÃntaraæ prakÃÓate sa dhvanervi«aya÷ / ÓabdaÓaktyà sÃk«ÃdalaÇkÃrÃntarapratibhà yathÃ--- tasyà vinÃpi hÃreïa nisargÃdeva hÃriïau / janayÃmÃsatu÷ kasya vismayaæ na payodharau // atra Ó­ÇgÃravyabhicÃrÅ vismayÃkhyo bhÃva÷ sÃk«ÃdvirodhÃlaÇkÃraÓca pratibhÃsata iti virodhacchÃyÃnugrÃhiïa÷ Óle«asyÃyaæ vi«aya÷, na tvanusvÃnopamavyaÇgyasya dhvene÷ / locanam mÆdhÃpahÃraka iti / sa tvÃæ mÃdhavo vi«ïu÷ sarvada÷ pÃyÃt / kÅd­k? andhakanÃmnÃæ janÃnÃæ yena k«ayo nivÃso dvÃrakÃyÃæ k­ta÷ / yadi và mausale i«ÅkÃbhiste«Ãæ k«ayovinÃÓo yena k­ta÷ / dvitÅyo 'rtha÷--yena dhvastakÃmena satà balijito vidhïo÷ sambandhÅ kÃya÷ purà tripuranirdahanÃvasare 'strÅk­ta÷ Óaratvaæ nÅta÷ / udv­ttà bhujaÇgà eva hÃrà valayÃÓca yasya, mandÃkinÅæ ca yo 'dhÃrayat, yasya ca Ì«aya÷ ÓaÓimaccandrayuktaæ Óira Ãhu÷, hara iti ca yasya nÃma stutyamÃhu÷, sa bhagavÃnsvayamevÃndhakÃsurasya vinÃÓakÃrÅ tvÃæ sarvadà kalvakÃlamumÃyà dhavo vallabha÷ pÃyÃdati / atra vastumÃtraæ dvitÅyaæ pratÅtaæ nÃlaÇkÃra iti Óle«asyaiva vi«aya÷ / Ãk«iptaÓabdasya kÃrikÃgatasya vyavacchedyaæ darÓayituæ codyonopakramate---nanvalaÇkÃretyÃdinà / tasyà vinÃpÅti / apiÓabdo 'yaæ virodhamÃcak«Ãïo 'rthadvaye 'pyabhidhÃÓaktiæ bÃlapriyà Óe«aæ spa«Âam / vastumÃtramityÃdi / mÃdhavasyomÃdhavasya ca stotavyatvena prak­tatvÃttayo÷ sÃmyaæ na vivak«itamiti bhÃva÷ / v­ttau 'sÃk«ÃdalaÇkÃrÃntaraæ vÃcya'miti / alaÇkÃrÃntaramalaÇkÃraviÓe«a÷ / vÃcyamabhidheyamiti tadartha÷ / apiÓabdo 'yamiti / hÃrema vinÃpÅtyapiÓabda ityartha÷ / virodhaæ hÃratadabhÃvayorekatra v­ttitvarÆpam / Ãcak«Ãïa÷ bodhayan / arthadvaye vak«yamÃïe / abhidhÃÓaktiæ hÃrinÓabdasyÃbhidhÃtmikÃæ Óaktim / alak«yakramavyaÇgyasya tu dhvanervÃcyena Óle«eïa virodhena và vya¤jitasya vi«aya eva / yathà mamaiva-- ÓlÃdhyÃÓe«atanuæ sudarÓanakara÷ sarvÃÇgalÅlÃjata- trailokyÃæ caramÃravindalalitenÃkrÃntaloko hari÷ / bibhrÃmÃæ mukhabhindurÆpamakhilaæ candrÃtmacak«urdadha- tsthÃne yÃæ svatanorapaÓyadadhikÃæ sà rukmiïÅ vo 'vatÃt // atra vÃcyatayaiva vyatirekacchÃyÃnugrÃhÅ Ólo«a÷ pratÅyate / yathà ca--- bhramimaratimalasah­dayatÃæ pralayaæ mÆrchÃæ tama÷ ÓarÅrasÃdam / maraïaæ ca jaladabhujagajaæ prasahyaæ kurute vi«aæ viyoginÅnÃm // locanam niyacchati harato h­dayamavaÓyamiti hÃriïau / hÃro vidyate yayostau hÃriïÃviti / ata eva vismayaÓabdo 'syaivÃrthasyopodbalaka÷ / apiÓabdÃbhÃve tu na tata evÃrthadvayasyÃbhidhà syÃt, svasaundaryÃdeva stanayorvismayahetutvopapatte÷ / vismayÃkhyo bhÃva iti d­«ÂantÃbhiprÃyeïopÃttam / yathà vismaya÷ Óabdena pratibhÃti vismaya ityanena Óabdena tathà virodho 'pi pratibhÃtyapÅtyanena Óabdena / nanu kiæ sarvathÃtra dhanirnÃstÅtyÃÓaÇkyÃha--alak«yeti / virodhena veti / vÃgrahaïena Óle«avirodhasaÇkarÃlaÇkÃro 'yamiti darÓayati, anugrahayogÃdekataratyÃgagrahaïanimittÃbhÃvo he vÃÓabdena sÆcyate / sudarÓanaæ cakraæ kare yasya / vyatirekapak«e sudarÓanau ÓlÃdhyau karÃveva yasya / caraïaravindasya lalitaæ tribhuvanÃkramaïakrÅjanam / candrarÆpaæ cak«urdhÃrayan / vÃcyatayaiveti / svatanoradhikÃmiti Óabdena vyatirekasyoktatvÃt / bÃlapriyà arthadvayamÃha-harata ityÃdi / 'ityÃrthadvaye' iti sambandha÷ / ata eva apiÓabdaprayogÃdeva / vismayaÓabda÷ dvitÅyÃntavismayaÓabda÷ / upodbalaka÷ bodhe sahakÃrÅ / ekatra viruddhÃrthabodhe hi vismaya÷ / uktamupapÃdayati--apiÓabdÃbhÃve tviti / tata evÃrthadvayasyÃbhidhà na syÃdityanvaya÷ / tata eva vismayaÓabdÃdeva / abhidhà abhidhÃnam / kuta ityatrÃha---sveti / v­ttau---'vismayÃkhyo bhÃva÷ pratibhÃsata' iti kimarthamuktamityatrÃha--d­«ÂÃnteti / Óabdena pratibhÃtÅtyuktasyaiva vivaraïam--vismaya ityÃdi / pratibhÃtÅtyasyÃnu«aÇga÷ / darÓayatÅtyatra hetumÃha--anugrahayogÃditi / virodhaÓle«ayoranugrÃhyanugrÃhakabhÃvÃdityartha÷ / eketi / ekatarasya tyÃge grahaïe và yannimittaæ tadabhÃva ityartha÷ / vÃcyatayaivetyasya vyatireka ityanenÃpi sambandho vivak«ita ityÃha---svatanoradhikÃmitÅti yathà vÃ--- camahiamÃïasaka¤caïapaÇkaaïimmahiaparimalà jasya / akhaï¬iadÃïapasÃrà bÃhuppalihà vvia gaindà // ( khaï¬itamÃnasakäcanapaÇkajanirmathitaparimalà yasya / akhaï¬itadÃnaprasarà bÃhuparidhà iva gajendrÃ÷ // iti chÃyà ) atra rÆpakacchÃyÃnugrÃhÅ Óle«o vÃcyatayaivÃvabhÃsate / sa cÃk«ipte 'laÇkÃro yatra puna÷ ÓabdÃntareïÃbhihitasvarÆpasta na locanam bhujagaÓabdÃrthaparyÃlocanÃbalÃdeva vi«aÓabdo jalamabhidhÃyÃpi na virantumutsahate, api tu dvitÅyamarthaæ hÃlÃhalalak«aïamÃha / tadabhidhÃnena vinÃbhidhÃyà evÃsamÃptatvÃt / bhramiprabh­tÅnÃæ tu maraïÃntÃnÃæ sÃdhÃraïa evÃrtha÷ / nirÃÓÅk­tatvena khaï¬itÃni yÃni mÃnasÃni Óatruh­dayÃni tÃnyeva käcanapaÇkajÃni / sasÃratvÃt tairhetubhÆtai÷ / ïimmahiaparimalà iti / gajendraÓabdavaÓÃccamahimaÓabda÷ parimalaÓabdo dÃnaÓabdaÓca troÂanasaurabhamadalak«aïÃnarthÃnpratipÃdyÃpi na parisamÃptÃbhidhÃvyÃpÃrà bhavantÅtyuktarÆpaæ dvÅtÅyamapyarthamabhidadhatyeva / evamÃk«iptaÓabdasya vyavacchedyaæ pradarÓyaivakÃrasya vyavacchedyaæ darÓayitumÃha--sa ceti / abhayÃrthapratipÃdanaÓaktaÓabdaprayoge, yatra tÃvadekataravi«ayaniyamanakÃraïamabhidhÃyà bÃlapriyà Óle«amupapÃdayati---bhujagetyÃdi / balÃdevetyasya na virantumutsahate, api tvahetyanena sambandha÷ / kuta ityatrÃha--tadabhÅti / sÃdhÃraïa eveti / tathà ca tadaæÓe 'rthaÓle«a iti bhÃva÷ / nirÃÓÅk­tatveneti / ÃÓÃtra jayavi«ayikà bodhyà / käcanapajhatvarÆpaïe gamyaæ hetuæ darÓayati---sasÃratvÃditi / yathà kumÃrasambhave " dhruvaæ vapu÷ käcanapajhanirmita"mityÃdi / 'nirmathitaparimalÃ' ityanena lak«yasyÃrthasya vivaraïam--pras­tetyÃdi / pras­ta÷ dik«u vyÃpta÷ pratÃpasÃro ye«Ãæ te / evaæbhÆtÃ÷ yasya bÃhuparidhÃ÷ gajendrà eveti sambandha÷ / gajendre viÓe«aïÃni yojayati--gajetyÃdi / ÓabdaÓceti / krameïoti Óe«a÷ / uktarÆpamiti / pÆrvoktamityartha÷ / abhidadhatyeveti / tasyÃrthasyÃpi prÃkaraïikatvÃditi bhÃva÷ / v­ttau 'atra rÆpake'ti / atretyasya uktayo÷ Ólokarthorityartha÷ / pratipattisaukaryÃyoktavak«yamÃmagranthabhÃvÃrthaæ darÓayati---ubhayÃrthetyÃdi / iti tÃtparyamityantena / ubhayorarthayo÷ pratipÃdane abhidhÃne Óakta÷ samartho ya÷ Óabda÷ tasya prayoge sati / eketi / dvayorarthayorekatarasmin vi«aye yanniyamanaæ niyantraïamabhidhÃyÃ÷ ÓabdaÓaktyudbhavÃnuraïanarÆpavyaÇgyadhvanivyavahÃra÷ / tatra vakroktyÃdivÃcyÃlaÇkÃravyavahÃra eva / yathÃ--- locanam nÃsti, yathÃ--'yena dhvastamanobhavena' iti / yatra và pratyuta dvitÅyÃbhidhÃvyÃpÃrasadbhÃvÃvedakaæ pramÃïamasti, yathÃ--'tasyà vinÃ' ityÃdau, tatra tÃvatsarvathà 'camahia' ityante / so 'rtho 'bhidheya eveti sphuÂamada÷ / yatrÃpyabhidhÃyà ekatra niyamahetu÷ prakaraïÃdirvidyate tena dvitÅyasminnarthe nÃbhidhà saÇkrÃmati, tatra dvitÅyo 'rtho 'sÃvÃk«ipta ityucyate; tatrÃpi yadi punastÃd­kchabdo vidyate yenÃsau niyÃmaka÷ prakaraïÃdiraphataÓaktika÷ sampÃdyate / ata eva sÃbhidhÃÓaktirbÃdhitÃpi satÅ pratiprasÆteva tatrÃpi na dhvanervi«aya iti tÃtparyam / caÓabdo 'piÓabdÃrthe bhinnakrama÷ Ãk«ipto 'pyÃk«iptatayà jhaÂiti sambhÃvayitumÃrabdho 'pÅtyartha÷ / na tvasÃvÃk«itpa÷, kiæ tu ÓabdÃntareïÃnyenÃbhidhÃyÃ÷ pratiprasavanÃdabhihitasvarÆpa÷ sampanna÷ / punargrahaïena pratiprasavaæ vyÃkhyÃtaæ sÆcayati / tenaivakÃra Ãk«iptÃbhÃ' nirÃkarotÅtyartha÷ / bÃlapriyà ityasyÃnena sambandha÷, tasya kÃraïaæ saæyogÃdi / itÅti / ityÃdÃvityartha÷ / .yatretyanena sambandha÷ / dvitÅyÃbhidheti / dvitÅyÃrthabhidhetyartha÷ / tamyà vinà ityÃdau camahia ityanta iti / tasyà vinÃpÅtyÃdyudÃharaïacatu«Âaya ityartha÷ / tatreti / yenetyÃdau tasyà ityÃdicatu«Âayecetyartha÷ / tÃvaditi samapratipattau / so 'rtha iti dvitÅyo 'rtha ityartha÷ / tatrÃpÅtyÃdi / tÃdgagiti yenetyasya pratinirdeÓa÷ / yeneti / yena Óabdenetyartha÷ / apahataÓaktika÷ pratihataniyamanasÃmarthyaka÷ / sÃbhidhÃÓakti÷ dvitÅyÃrthÃbhidhÃnaÓakti÷ bÃdhitÃpi bodhÃnanukÆlÃk­tÃpi pratiprasÆtà punarbodhÃnukÆlà k­tà / eveti / iveti ca pÃÂha÷ / ca Óabda iti / sa cetyatratyacaÓabda ityartha÷. bhinnakrama iti / Ãk«iptapadottaraæ yojya ityartha÷ / Ãk«ipto 'pÅtyasya vivaraïam---Ãk«iptatayetyÃdi / sambhÃvanÃrthakÃpiÓabdena gamyamarthamÃha--na tvityÃdi / v­ttau 'so 'laÇkÃra' ityasya Óle«a ityartha÷ / dvitÅyo 'rtha iti yÃvat / 'ÓabdÃntareïe'tyÃdervivaraïam--ÓabdetyÃdi / ÓabdÃntareïa ÓabdaviÓe«eïa / nanu Óle«asya ÓabdÃntareïa saleÓÃdipadenÃbhidhÃnaæ na sambhavati ityata Ãha--abhidhÃyà ityÃdi / abhidhÃyÃ÷ dvitÅyÃrthÃbhidhÃyÃ÷ / punargrahaïeneti / 'yatra puna'rityatratyapuna÷Óabdenetyartha÷ / vyÃkhyÃtamiti / pÆrvoktamityartha÷ / phalitamÃha--teneti / 'vakroktyÃ'dÅti / imÃmeva vakroktiæ viv­toktiriti kuvalayÃnandakÃrÃ÷ prÃhu÷ / d­«Âyà keÓava goparÃgah­tayà ki¤cinna d­«Âaæ mayà tenaiva skhalitÃsmi nÃtha patitÃæ kiæ nÃma nÃlambase / ekastvaæ vi«ame«u khinnamanasÃæ sarvÃbalÃnÃæ gatir- gopyaivaæ gadita÷ saleÓamavatÃdgo«Âhe harirvaÓciram // locanam he keÓava, godhÆlih­tayà d­«Âyà na ki¤cidd­«Âaæ mayà tena kÃraïena skhalitÃsmimÃrge / tÃæ patitÃæ satÅæ mÃæ kiæ nÃma ka÷ khalu heturyannalambase hastena / yatastvamevaiko 'tiÓayena balavÃnnimnonnate«u sarve«ÃmabalÃnÃæ bÃlav­ddhÃÇganÃdÅnÃæ khinnamanasÃæ gantumaÓaknuvatÃæ gatirÃlambanÃbhyupÃya ityevaævidhe 'rthe yadapyete prakaraïena niyantritÃbhidhÃÓaktaya÷ ÓabdÃstathÃpi dvitÅye 'rthe vyÃkhyÃsyamÃne 'bhidhÃÓaktirniruddhà satÅ saleÓamityanena pratyujjÅvità / atra saleÓaæ sasÆcanamityartha÷, alpÅbhavanaæ hi sÆcanameva / he keÓava ! gopa svÃmin ! rÃgah­tayÃd­«Âyeti / keÓavagena uparÃgeïa h­tayà d­«Âyeti và sambandha÷ / skhalitÃsmi khaï¬itacaritrà jÃtÃsmi / patitÃmiti bhart­bhÃvaæ mÃæ prati / eka ityasÃdhÃraïasaubhÃgyaÓÃlÅ tvameva / yata÷ sarvÃsÃmabalÃnÃæ madanavidhuramanasÃmÅr«yÃkÃlu«yanirÃsena sevyamÃna÷ san gati÷ jÅvitarak«opÃya ityartha÷ / evaæ Óle«ÃlaÇkÃrasya bÃlapriyà parÃgapadavyÃkhyÃnaæ--dhÆlÅti / mÃrge skhalitÃsmÅti sambandha÷ / ekaÓabdo mukhyÃrthaka ityÃÓayenÃha--atiÓayena balavÃniti / vi«ame«vityasya vyÃkhyÃnam--nimnonnate«viti / khinnamanasÃmityasya bhÃvÃrthavivaraïam--gantumityÃdi / 'ete ÓabdÃ' iti sambandha÷ / keÓavagoparÃgÃdiÓabdà ityartha÷ / 'prakaraïene'tyasya 'niyantrite'tyanena niruddhe'tyanena ca sambandha÷ / abhidhÃÓaktiriti / ete«Ãmiti Óe«a÷ / pratyujjÅvità pratiprasÃvità / pratyujjÅvanaæ viv­ïoti--atretyÃdi / saleÓamityasya sasÆcanamityartha÷ / kathaæ labhyata ityatrÃha--alpÅti / dvitÅyamarthaæ vyÃca«Âe---he keÓavetyÃdi / keÓava gopa iti sambodhanadvayamiti bhÃva÷ / svÃminniti 'nÃthe'tyasya vivaraïam / prakÃrÃntareïa Ãha--keÓavagenetyÃdi / keÓavagena keÓavavi«ayakeïa uparÃgeïa anurÃgeïa / patyurbhÃva÷ patità tÃmityÃha---bhart­bhÃvamiti / 'atrÃntara' itvÃdigadyaæ ha r«acarite dvitÅyocchvÃse sthitam / mÃsadbayamiti / caitravaiÓÃkhÃtmakamÃsadvayamityartha÷ / dhavalÃnyaÂÂÃni yena sa cÃsau hÃsaÓca dhavalÃÂÂahÃsa÷, phullÃ÷ vikasitÃ÷ mallikÃ÷ phullamallikÃ÷ phullamallikÃnÃæ dhavalÃÂÂahÃso yatra sa iti vyadhikaraïo bahuvrÅhiriti vyÃc«Âe---dhavalÃnÅtyÃdi / eva¤jÃtÅyaka÷ sarva eva bhavatu kÃmaæ vÃcyaÓle«asya vi«aya÷ / yatra tu sÃmarthyÃk«iptaæ sadalaÇkÃrÃntaraæ ÓabdaÓaktyà prakÃÓate sa sarva eva dhvanervi«aya÷ / yathÃ--- 'atrÃntare kusumasamayayugamupasaæharannaj­mbhata grÅ«mÃbhidhÃna÷ phullamallikÃdhavalÃÂÂahÃso mahÃkÃla÷' / yathà ca---- unnata÷ prollasaddhÃra÷ kÃlÃgurumalÅmasa÷ / payodharabharastanvyÃ÷ kaæ na cakre 'bhilëiïam // locanam vi«ayamavasthÃpya dhvanerÃha---yatra tviti / kusumasamayÃtmakaæ yadyugaæ mÃsadvayaæ tadupasaæharan / dhavalÃni h­dyÃnyaÂÂÃnyÃpaïà yena tÃd­k phullamallikÃnÃæ hÃso vikÃsa÷ sitimà yatra / phullamallikà eva dhavalÃÂÂahÃso 'syeti tu vyÃkhyÃne 'jaladabhujagajaæ' ityetattulyametatsyÃt / mahÃæÓcÃsau dinadairdhyadurativÃhatÃyogÃtkÃla÷ samaya÷ / atra ­tuvarïanaprastÃvaniyantritÃbhidhÃÓaktaya÷, ata eva 'avayavaprasiddhe÷ samudÃyaprasiddhirbalÅyasÅ' iti nyÃyamapÃkurvanto mahÃkÃlaprabh­taya÷ Óabdà etamevÃrthamabhidhÃya k­ta k­tyà eva / tadanantaramarthÃvagatirdhvananavyÃpÃrÃdeva ÓabdaÓaktimÆlÃt / atra kecinmanyante---'yeti eto«Ãæ ÓabdÃnÃæ pÆrvamarthÃntare 'bhidhÃntaraæ d­«Âaæ tatastathÃvidhe 'rthÃntare bÃlapriyà hÃsa ityasya vyakhyÃnaæ--vikÃsa iti / tasyaiva vivaraïaæ--sitimeti / sitasya bhÃva÷ / sitimà / yathÃÓrutÃrthaparityÃge bÅjamÃha--phulleti / ityetattulyametatsyÃditi / tathÃcÃbhimatadhvanyudÃharaïaæ na bhavediti bhÃva÷ / mahatvopapÃdakaæ--dinetyÃdi / dinadairdhyaæ durativÃhatà ca tayoryogÃdityartha÷ / 'sÃmarthyÃk«iptaæ' sahakÃribhÆtenÃrthasÃmarthyena vya¤jitaæ sat / 'alaÇkÃrÃntaraæ' alaÇkÃraviÓe«a÷ / 'ÓabdaÓaktyà prakÃÓate' prÃdhÃnyena ÓabdaÓaktyà bhÃsata ityÃdiv­tyuktamupapÃdayati---atretyÃdi / ­tuvarïanarÆpa÷ ­tuvarïanasya và ya÷ prastÃva÷ tena niyantritÃ÷ tattadarthe«u niyamitÃ÷ abhidhÃÓaktayo ye«Ãæ te / ata eva prakaraïÃdeva / iti nyÃyamiti / yathoktaæ "yogÃdrƬherbalÅyastva"miti / etamevÃrthamiti / pÆrvoktÃrthamityartha÷ / tadanantaramarthÃvagatiriti / k­tÃdiyugasamayamupasaæharan mallikÃdhavalamaÂÂahÃsaæ kurvan bhayaÇkaro mahÃkÃla÷ mahÃn jagatsaæhart­devatÃviÓe«a ityÃdyarthabodha ityartha÷ / atra matabhedÃndaÓayati---atra kecidityÃdi / ete«Ãmiti / mahÃkÃlÃdÅnÃmityartha÷ / locanam d­«ÂatadabhidhÃÓaktereva pratipatturniyantritÃbhidhÃÓaktikebhya etebhya÷ pratipattirdhvananavyÃpÃrÃdeveti ÓabdaÓaktimÆlatvaæ vyaÇgyatvaæ cetyaviruddham' iti / anye tu---'sÃbhidhaiva dvitÅyà arthasÃmarthyaæ grÅ«masya bhÅ«aïadevatÃviÓe«asÃd­ÓyÃtmakaæ sahakÃritvena yato 'valamvate tato dhvananavyÃpÃrarÆpocyate' iti / eke tu---'ÓabdaÓle«e tÃvadbhede sati Óabdasya, arthaÓle«e 'pi ÓaktibhedÃcchabdabheda iti darÓane dvitÅya÷ ÓabdastatrÃnÅyate / sa ca kadÃcitabhidhÃvyÃpÃrÃt yathobhayoruttaradÃnÃya 'Óvato dhÃvati' iti; praÓnottarÃdau và tatra vÃcyalaÇkÃratà / yatra tu dhvananavyÃpÃrÃdeva bÃlapriyà arthÃntare jagatsaæhart­devatÃviÓe«Ãdyarthe / d­«Âaæ j¤Ãtam / d­«Âeti / d­«Âà j¤Ãtà tadabhidhÃÓaktiryena tasyetyartha÷ / niyantriteti / prÃkaraïikÃrthe prakaraïÃdinà niyamitetyartha÷ / etebhya÷ mahÃkÃlÃdiÓabdebhya÷ / pratipatti÷ arthÃntarapratÅti÷ / itÅti hetau / vyahgyatva¤jeti / yato 'rthÃntare g­hÅtatattacchabdÃbhidhÃÓaktikasyaiva pratipattustadarthÃntarasya pratÅtirbhavati, tataÓÓabdaÓaktimÆlatvaæ, yataÓca sà pratÅtirabhidhÃyà viramyavyÃpÃrÃbhÃvena dhvananavyÃpÃrÃdeva, tatastadarthasya vyaÇgyatva¤jetyartha÷ / matamidaæ kÃvyaprakÃÓakÃrÃdyabhyupagatam / matÃntaramÃha---anya ityÃdi / sÃbhidhava dvitÅyeti / g­hÅtapÆrvà dvitÅyÃrthÃbhidhaivetyartha÷ / dhvananavyÃpÃrarÆpocyata iti sambandha÷ / kuta ityatrÃha---arthetyÃdi / arthasÃmarthyamiti / sÃmarthyak«iptamiti granthenoktamarthasÃmarthyamityartha÷ / tat kimityatrÃha---grÅ«masyetyÃdi / bhÅ«aïeti / yugopasaæharaïÃdinà yaddevatÃviÓe«asÃ÷ d­Óyaæ tadÃtmakamityartha÷ / sahakÃritveneti / tadarthÃntarabodhana iti Óe«a÷ / tata ityÃdi / abhidhÃdayo vyÃpÃrà hyarthabodhÃnukÆlaÓaktiviÓe«ÃtmakÃ÷ / sahakÃribhedena te«Ãæ bheda÷ / saÇketagrahaïamÃtrasahakÃreïa ÓabdasyÃrthabodhanaÓaktirabhidhà / saÇketagrahaïÃtiriktÃrthasÃmarthyÃdisahakÃreïÃrthabodhanaÓaktistu dhvananamato 'tra sà dhvananarÆpocyata iti bhÃva÷ / eka ityÃdi / tÃvaditi sampratipattau / Óabdasya bhede satÅti sambandha÷ / bhedasya satvÃdityartha÷ / ÓaktibhedÃditi / tattadarthabodhÃnukÆlaktibhedÃdityartha÷ / arthabhedÃditi yÃvat / tatreti / ÓabdaÓle«e 'rthaÓle«e cetyartha÷ / ÃnÅyata iti / anusandhÃneneti bhÃva÷ / sa÷ dvitÅyaÓÓabda÷ / kadÃciditi / yadÃrthadvaye 'pi prakaraïÃdikaæ tadetyartha÷ / abhidhÃvyÃpÃrÃditi / arthadvayasyÃbhidheyatvÃvaÓyambhÃvÃditi bhÃva÷ / ÃnÅyata ityanu«aÇga÷ / atrodÃharaïamÃha---yathetyÃdi / abhayoriti / ka ito dhÃvati, kiÇguïaviÓi«ÂaÓceti dvayo÷ praÓnayorityartha÷ / Óveta iti / Óvà ita÷ ÓvetodhavalaÓca / praÓnottarÃdau veti / "yattu paryanuyogasya nirbheda÷ kriyate budhai÷ / vidagdhago«ÂhyÃæ vÃkyairvà tadvi praÓnottaraæ vidu÷" // iti lak«aïam / locanam Óabda ÃnÅta÷, tatra ÓabdÃntarabalÃdapi tadarthÃntaraæ pratintaraæ pratipannaæ pratiyamÃnamÆlatvÃtpratiyamÃmeva yuktam' iti / itaretu--'dvitÅyapak«avyÃkhyÃne yadarthasÃmarthyaæ tena dvatÅyÃbhidhaiva pratiprasÆyate, tataÓcadvitÅyo 'rtho 'bhidhÅyata eva na dhvanyate, tadanantaraæ tu tasya dvitÅyÃrthasya pratipannasya prathamÃrthena prakÃraïikena sÃkaæ yà rÆpaïà sà tÃvadbhÃtyeva, na cÃnyata÷ ÓabdÃditi sà dhvananavyÃpÃrÃt / tatrÃbhidhaÓakte÷ kasyÃÓcidapyanÃÓaÇkanÅyatvÃt / tasyÃæ ca dvitÅyà ÓabdaÓaktirmÆlam / tathà vinà rÆpaïÃyà anutthÃnÃt / ata evÃlaÇkÃradhvanirayamiti yuktam / vak«yate ca 'asambaddhÃrthÃbhidhÃyitvaæ mà prasÃÇk«Åt' ityÃdi / pÆrvatra tu saleÓapadenaivÃsambaddhatÃnirÃk­tà / bÃlapriyà yathÃ---"kÃhamasmi guhà vakti praÓne 'mu«min kimuttaram / kathamuktaæ na jÃnÃsi kadarthayasi yatsakhe" // iti / atra kadarthayasÅtyetat 'katha' varïÃbhyÃmuktaæ daryasÅtyuttaram / Ãdipadena "yena dhvaste"tyÃdisaÇgraha÷ / vÃcyeti / Óle«ÃdivÃcyÃlaÇkÃra ityartha÷ / dvayorarthayo÷ prak­tatvÃdati bhÃva÷ / yatreti / kusumasamayamityÃdÃvityartha÷ / dhvananavyÃpÃrÃdeveti / abhidhÃyÃ÷ prak­tÃrtheniyamanena vya¤jakatvÃdevetyartha÷ / ÓabdÃntarabalÃditi / ÓabdÃntarasyÃbhidhÃÓakterityartha÷ / pratipannamapÅtyanvaya÷ pratÅyeti / pratÅyamÃna÷ dhvananÃdgamyamÃna÷ Óabda÷ mÆlaæ yasya tatvÃdityartha÷ / dhvanivyÃpÃramÆlakatvÃditi yÃvat / pratÅyamÃnameva vyaÇgyameva / dvitÅyapak«avyÃkhyÃne iti / 'anye tvi'tyÃdyuktavyÃkhyÃna ityartha÷ / teneti / arthasÃrthyenetyartha÷ / dvitÅyÃbhidheti / dvitÅyÃrthÃbhidhetyartha÷ / pratipannasya tasya dvitÅyÃrthasyeti sambandha÷ / rÆpaïeti / abhedÃropa ityartha÷ / ÃropyamÃïÃbheda iti yÃvat / idamupamÃderupalak«aïam. sà tÃvaditi / sà rÆpaïà / na cetyÃdi / bhÃtÅtyanu«aÇga÷ / ÓabdÃdanyasmÃnna bhÃtÅtyartha÷ / kintu ÓabdÃde veti bhÃva÷ / tatreti / rÆpaïÃyamityartha÷ / tasyÃmiti / rÆpaïÃyÃmityartha÷ / anutthÃnÃditi / pratiyogibhÆtasya dvitÅyÃrthasyÃpratÅtyeti bhÃva÷ / ata eva rÆpaïÃdimÃtrasya vyaÇgyatvÃdeva / alaÇkÃreti / rÆpakÃdÅtyartha÷ / iti yuktamiti / iti vacanaæ yujyata ityartha÷ / anyathà dvatÅyÃrthasya vyaÇgyatvena vastudhvanivyavahÃro 'pi syÃditi bhÃva÷ / vak«yata iti / v­ttÃviti Óe«a÷ / tatra upamÃnopameyabhÃva÷ / kalpayitavya ityukyà tadaæÓasyaiva vyaÇgyatvaj¤ÃpanÃditi bhÃva÷ / ÓabdaÓaktyà prakÃÓamÃne iti grantho 'pyetatpak«ÃnukÆla÷ prasaÇgÃdÃha---pÆrvatretyÃdi / pÆrvatra "d­«Âyà keÓave"tyÃdau / nirÃk­teti / tatra hi dvitÅyÃrtha eva prÃdhÃnyena vivak«ita÷, prathamÃrthastu yathà vÃ--- dattÃnandÃ÷ prajÃnÃæ samucitasamayÃk­«Âas­«Âe÷ payobhi÷ pÆrvÃhïe viprakÅrïà diÓi diÓi viramatyahni saæhÃrabhÃja÷ / dÅptÃæÓerdÅrghadu÷khaprabhavabhavabhayodanvaduttÃranÃvo gÃvo va÷ pÃvanÃnÃæ pararamaparimitÃæ prÅtimutpÃdayantu // e«ÆdÃharaïe«u ÓabdaÓakyà prakÃÓamÃne satyaprÃkaraïike 'rthÃntare vÃkyasyÃsambaddhÃrthÃbhidhÃyitvaæ mà prasaÇk«ÅdityaprÃkÃraïikaprÃkaraïikÃrthayorupamÃnopameyabhÃva÷ kalpayitavya÷ sÃmarthyÃdityarthÃk«ipto 'yaæ Óle«o na ÓabdopÃrƬha iti vibhinna eva Óle«ÃdanusvÃnÅpamavyaÇgyasya dhvanervi«aya÷ / anye 'pi locanam ÓapadenaivÃsambaddhatà nirÃk­tà / 'yena dhvasta' ityatrÃsambaddhatà naiva bhÃti / 'tasyÃvinÃpi' ityatrÃpiÓabdena 'ÓlÃdhyÃ' ityatrÃdhikaÓabdena 'bhramiæ' ityÃdau ca rÆpakeïÃsambaddhatà nirÃk­teti tÃtparyam / payobhiriti pÃnÅyai÷ k«ÅraiÓca / saæhÃro dhvaæsa÷, ekatra ¬haukanaæ ca / gÃvo raÓmaya÷ surabhayaÓca / asambaddhÃrthÃbhidhÃyitvamiti / asaævedyamÃnamevetyartha÷ / upamÃnopameyabhÃva iti / bÃlapriyà tadgopanÃrthatayeti bhÃva÷ / anena tatra rÆpaïÃdikaæ nÃstÅti cÃveditam / naiva bhÃtÅti / dvayorapi stutyatayà prak­tatvÃditi bhÃva÷ / 'tÃtparyam' ityantaæ 'itare vi'ti matam / etanmatÃnurodhina÷ kuvalayÃnandakÃrÃdaya÷ / 'annata' iti / prollasan hÃro yatra, prollasantÅ dhÃrà yatra ca sa÷ / kÃlÃgarÆïà sa iva ca malÅmasa÷ nÅla÷ payodhara÷ stana÷ jaladharaÓca / tasyÃ÷ kÃminyÃ÷ prÃv­«aÓcà kaæ yuvÃnaæ pathika¤ca / 'dattÃnandÃ' iti sÆryaÓatakastham / samucitasamaye pÆrvamÃk­«ÂÃni paÓcÃts­«ÂÃni tai÷ dÅptÃæÓo÷ sÆryasya pÃvanÃnÃæ paramutk­«Âaæ vartamÃnÃ÷ / locane vyÃkhyeyÃnipadÃni vyÃca«Âe---payobhirityÃdi / raÓmipak«e pÃnÅyairiti surabhipak«e k«Årariti / v­ttau 'asambaddhÃrthÃbhidhÃyitva'miti / prak­tÃrthenÃsambaddho yo 'rthastadabhidhÃyitvamityartha÷ / 'mà prasÃÇk«Ådi'ti / prasaktivi«ayo mà bhÆdityartha÷ / atrai«ÂÃpattiæ parihartuæ bhÃvamÃha---asaævedyamÃnameveti / asambaddhÃrthÃbhidhÃyitvaæ sah­dayairapratÅyamÃnamevetyartha÷ / cÃlaÇkÃrÃ÷ ÓabdaÓaktimÆlÃnusvÃnarÆpavyaÇgye dhvanau sambhavantyeva / tathà hi virodho 'pi ÓabdaÓaktimÆlÃnusvÃnarÆpo d­Óyate / yathà sthÃïvÅÓvarÃkhyajanapadavarïane bhaÂÂabÃïasya--- 'yatra ca mÃtaÇgagÃminya÷ ÓÅlavatyaÓca gauryo vibhavaratÃÓca ÓyÃmÃ÷ pajharÃgiïyaÓca dhavaladvijaÓucivadanà madirÃmodiÓvasanÃÓca pramadÃ÷' / atra hi vÃcyo virodhastacchÃyÃnugrÃhÅ và Óle«o 'yamiti na Óakyaæ vaktum / sÃk«Ãcchabdena virodhÃlaÇkÃrasyÃprakÃÓitatvÃt / yatra hi sÃk«ÃcchabdÃvedito virodhÃlaÇkÃrastatra hi Óli«Âoktau vÃcyÃlaÇkÃrasya virodhasya locanam tenopamÃrÆpeïa vyatirecananihnavÃdayo vyÃpÃramÃtrarÆpà evÃtrÃsvÃdapratÅte÷ pradhÃnaæ viÓrÃntisthÃnaæ, na tÆpameyÃdÅti sarvatrÃlaÇkÃradhvanau mantavyam / sÃmarthyaditi / dhvananavyÃpÃrÃdityartha÷ / mÃtaÇgeta / mÃtaÇgavadgacchanti tÃn ÓabarÃæÓca gacchantÅti virodha÷ / vibhave«u ratÃ÷ / vigatamahÃdeve sthÃne ca ratÃ÷ / pajharÃgaratnayuktÃ÷ pajhasad­ÓalauhityayuktÃÓca / dhvalairdvijairdantai÷ Óuci nirmalaæ vadanaæ yÃsÃæ dhavaladvijavadutk­«Âavipravacchuci vadanaæ ca yÃsÃs / yatra hÅti / yasyÃæ Óle«oktau kÃvyarÆpÃyÃæ, tatra yo virodha÷ Óle«o veti saÇkara÷ tasya vi«ayatvam / sa vi«ayo bhavatÅtyartha÷ / kasya? vÃcyÃlaÇkÃrasya vÃcyÃlaÇk­te÷ vÃcyÃlaÇk­titvasyetyartha÷ / bÃlapriyà artha÷ bhÃvÃrtha÷ / teneti / upamÃtmakopamÃnopameyabhÃvakalpanasya kathanÃttasya upalak«aïatvÃccetyartha÷ / upamÃrÆpaïetyÃdi / upamÃrÆpakÃdidhvanisthale upamitirÆpaïÃdipratÅtikriyà evetyartha÷ / mÃtaÇgavaditi / gajavadityartha÷ / ÓabarÃæÓceti / caï¬ÃlÃæÓcetyartha÷ / iti virodha iti / caï¬ÃlagamanarÆpÃrthasya sadv­ttarÆpaÓÅlena virodha ityartha÷ / ÃdyenÃrthena ca tatparihÃra÷ / evamuparyapi bodhyam / 'gaurya÷' gauravarïÃ÷ pÃrvatyaÓca / 'ÓyÃmÃ÷' ÓyÃmavarïÃ÷ yauvanavatyaÓca / v­ttau--'sÃk«ÃcchabdenÃprakÃÓitatvÃ'diti / ÓÅlavatyaÓcetyÃdau cakÃrÃïÃæ samuccayÃrthakatvÃditi bhÃva÷ / veti saÇkara iti / virodhasya Óle«asya vetyatra vÃkÃrastatsaÇkaradyotaka ityartha÷ / tasya vi«ayatvamityasyaiva vivaraïam---sa ityÃdi / vÃcyÃlaÇkÃrasyetyasya vi«ayatvamityanenÃnvayamÃkÃÇk«ÃpÆrvakaæ darÓayati---kasyetyÃdinà / vÃcyÃlaÇkÃrasyetyasya yathÃÓrutÃrthamÃha---vÃcyÃlaÇk­teriti / vivak«itamÃha---vÃcyÃlaÇk­titvasyeti / Óle«asya và vi«ayatvam / yathà tatreva--- 'sayavÃya iva virodhinÃæ padÃrthÃnÃm / tathÃhi---sannihitabÃlÃndhakÃrÃpi bhÃsvanmÆrti÷' ityÃdau / yathà và mamaiva--- sarvaikaÓaraïamak«ayamadhÅÓamÅÓaæ dhiyÃæ hariæ k­«ïam / caturÃtmÃnaæ ni«kriyamarimathanaæ namata cakradharam // atra hi ÓabdaÓaktimÆlÃnusvÃnarÆpo virodha÷ sphuÂameva pratÅyate / evaævido vyatireko 'pi d­Óyate / yathà mamaiva--- khaæ ye 'tyujjvalayanti lÆnatamaso ye và nakhodbhÃsino locanam tatraiva virodhe Óle«e và vÃcyÃlaÇkÃratvaæ suvacamiti yÃvat / vÃle«u keÓe«vandhakÃra÷ kÃr«ïyaæ, bÃla÷ pratyagraÓcÃndhakÃrastama÷ / nanu mÃtaÇgetyÃdÃvapi dharmadvaye yaÓcakÃra÷ sa virodhadyotaka eva / anyathà pratadharmaæ sarvadharmÃnte và na kvacidvà cakÃra÷ syÃt yadi samuccayÃrtha÷ syÃdityabhiprÃyeïodÃharaïÃntaramÃha---yatheti / Óaraïaæ g­hamak«ayarÆpamag­haæ katham / yo na dhÅÓa÷ sa kathaæ dhiyÃmÅÓa÷ / yo hari÷ kapila÷ sa kathaæ k­«ïa÷ / catura÷ parÃkramayukto yasyÃtmà sa kathaæ ni«kriya÷ / arÅïÃmarayuktÃnÃæ yo nÃÓayità sa kathaæ cakraæ vahumÃnena dhÃrayati / virodha iti / virodhanamityartha÷ / pratiyata iti / sphuÂaæ nocyate kenaciditi bhÃva÷ / bÃlapriyà tathà ca virodhaÓle«asaÇkarasya vÃcyÃlaÇk­titvanirÆpitaæ vi«ayatvamiti vÃkyÃrtha÷ / vi«ayatvamatrÃÓrayatvaæ bodhyam / phalitamÃha---tatraivetyÃdi / bhÃsvanmÆrti÷ prakÃÓamÃnatanu÷ sÆryamÆrtiÓca / sarvetyÃdyudÃharaïÃntarabhavatÃrayati---nanvityÃdi / dharmadvaye yaÓcakÃra iti / mÃtaÇgagÃminyaÓÓÅlavatyaÓca gauryo vibhavaratÃÓcetyÃdau dharmadvayavÃcakÃnte yaÓcakÃra ityartha÷ / evakÃreïa samuccayadyotakatvavyavaccheda÷ / uktÃrthe hetumÃha---anyathetyÃdi / anyathà virodhadyotakatvÃbhÃve tadeti Óe«a÷ / anyathà cakÃro yadi samuccayÃrthassyÃttadà pratidharmaæ sarvadharmÃnte và syÃt, kvacidvà na syÃdityanvaya÷ / sarvadharmÃnta ityatra sarvaÓabdÃnta iti ca pÃÂha÷ / cakÃrasyÃtra samuccayÃrthakatve "ghaÂa¤ca paÂha¤ca pustaka¤cÃnaya, ghaÂaæ paÂaæ pustaka¤cÃnaya, ghaÂaæ paÂaæ pustakamÃnaya itipatprayogassyÃdityartha÷ / g­hamag­hamityÃdi virÆddhÃrthakathanam / Óaraïaæ rak«itÃram / ak«ayaæ nÃÓarahitamityÃdyaviruddhÃrthà bodhyÃ÷ virodhanamiti / virodhanakriyetyartha÷ / sphuÂamiti / nissandehamityartha÷ / pratÅyata ityasya dhvanyata ityartha ityÃha--nocyate kenaciditi / ye pu«ïÃnti saroruhaÓriyamapi k«iptÃbjabhÃsaÓca ye / ye mÆrdhasvavabhÃsina÷ k«itibh­tÃæ ye cÃmarÃïÃæ ÓirÃæ- syÃkrÃmantyubhaye 'pi te dinapate÷ pÃdÃ÷ Óriye santu va÷ // evamanye 'pi ÓabdaÓaktimÆlÃnusvÃnarÆpavyaÇgyadhvaniprakÃrÃ÷ santi te sah­dayai÷ svayamanusartavyÃ÷ / iha tu granthavistarabhayÃnna tatprapa¤ca÷ k­ta÷ / _________________________________________________________ arthaÓaktyudbhavas tv anyo yatrÃrtha÷ sa prakÃÓate / yas tÃtparyeïa vastv anyad vyanakty uktiæ vinà svata÷ // DhvK_2.22 // __________ arthaÓaktyudbhavastvanyo yatrÃrtha÷ sa prakÃÓate / yastÃtparyeïa vastvanyadyvanaktyuktiæ vinà svata÷ // 22 // locanam nakhairudbhÃsante ye 'vaÓyaæ khe gagane na udbhÃsanta / ubhaye raÓmyÃtmÃno 'ÇgulÅpÃr«ïyÃdyavayavirÆpÃÓcetyartha÷ //21// evaæ ÓabdaÓaktyudbhavaæ dhvanimuktvÃrthaÓaktyudbhavaæ darÓayati---artheti / anya iti ÓabdaÓaktyudbhavÃt / svatastÃtparyeïetyabhidhÃvyÃpÃranirÃkaraïaparamidaæ padaæ dhvananavyÃpÃramÃha na tu tÃtparyaÓaktim / sà hi vÃcyÃrthapratÅtÃvevopak«Åïetyuktaæ prÃk / anenaivÃÓayena bÃlapriyà khamiti / khamÃkÃÓam / ye kiraïÃ÷ lÆnaæ vinÃÓitaæ tamastibhiraæ pÃpa¤ca yaiste / ye veti / ye caraïÃ÷ / nakhodbhÃsina ityasya vÃcyaæ vyaÇgya¤cÃrthamÃha---nakhairityÃdi / ye kiraïÃ÷, saroruhÃïÃæ pajhÃnÃæ Óriyaæ kÃntiæ pu«ïanti ye caraïÃ÷ / k«ipteti / adha÷ k­tapajhakÃntaya÷ vinÃÓitapajhakÃntayaÓca ye kiraïÃ÷, k«itibh­tÃæ parvatÃnÃm mÆrdhasuÓ­Çge«u Óirassu ca ye caraïÃ÷ / amarÃïÃæ devÃnÃm ÓirÃæsi ÃkrÃmanti praïÃmakÃle sp­Óanti te«vanavabhÃsinaÓca / locane---aÇgulÅtyÃdi / caraïà ityÃrtha÷ / a6 lÆnatamastvÃdidharmai÷ kiraïatulyÃnÃæ dinapateÓcaraïÃnÃæ gaganÃnudbhÃsitvÃdibhi÷ kiraïebhyo vyatireko dhvanita iti bodhyam // 2.1 // 'arthe'tyÃdi kÃrikÃyÃæ 'anya÷ arthaÓaktyudbhavastu tatra bhavati, yatra sa artha÷ prakÃÓate, ya uktiæ vinà svatastÃtparyeïa anyadvastu vyanaktÅ'tyanvaya÷ / kasmÃdanya ityatrÃha locane---Óabdeti / svatastÃtparyeïetyetadvyÃca«Âe--svata ityÃdi / itÅdamiti sambandha÷ / idaæ padamiti ca pÃÂha÷ / seti / tÃtparyaÓaktirityartha÷ / anenetyÃdi / svatastÃtparyeïetyasya vivaraïaæ v­ttau--'svasÃmarthyÃdi'titi bhÃva÷ / 'ÓabdavyÃpÃra'miti / abhidhÃmityartha÷ / v­ttau'lÅle'tyÃdi / idamadhomukhatvasyÃpyupalak«aïam / 'prakÃÓayatÅ'ti / anubhÃvavatvÃdvya¤jayatÅtyartha÷ / yadi lajjÃtmakavyabhicÃripratÅtistarhyayamalak«yakramavyaÇgyasyaiva dhvanervi«ayo na tu vastudhvaneriti ÓaÇkate--'na ce'tyÃdi / samÃdhatte'yata' ityÃdi / nanvatra vyabhicÃriïo vÃcyatvarÆpasÃk«Ãcchabdaniveditatvasya kathanamasaÇgataæ, yatrÃrtha÷ svasÃmarthyÃdarthÃntaramabhivyanÃkti ÓabdavyÃpÃraæ vinaiva so 'rthaÓakyudbhavo nÃmÃnusvÃnopamavyaÇgyo dhvani÷ / yathÃ--- evaævÃdini devar«au pÃrÓve pituradhomukhÅ / lÅlÃkamalapatrrÃïi gaïayÃmÃsa pÃrvatÅ // atra hi lÅlÃkamalapatrragaïanamupasarjanÅk­tasvarÆpaæ ÓabdavyÃpÃraæ vinaivÃrthÃntaraæ vyabhicÃribhÃvalak«aïaæ prakÃÓayati / na cÃyamalak«yakramavyaÇgyasyaiva dhvanervi«aya÷ / yato yatra sÃk«Ãcchabdaniveditebhyo vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃribhyo rasÃdÅnÃæ pratÅti÷, sa tasya kevalasya mÃrga÷ / yathà kumÃrasambhave madhuprasaÇge vasantapu«pÃbharaïaæ vahantyà devyà ÃgamanÃdivarïanaæ manobhavaÓarasandhÃnaparyantaæ ÓambhoÓca pariv­ttadhairyasya ce«ÂÃviÓe«avarïanÃdi sÃk«Ãcchabdaniveditam / locanam v­ttau vyÃca«Âe---yatrÃrtha÷ svasÃmarthyÃditi / svata iti Óabda÷ svaÓabdena vyÃkhyÃta÷ / uktiæ vineti vyÃca«Âe---ÓabdavyÃpÃraæ vinaiveti / udÃharati---yathà evamiti / arthÃntaramiti lajjÃtmakam / sÃk«Ãditi / vyabhicÃraïÃæ yatrÃlak«yakramatayà vyavadhivandhyaiva pratipatti÷ svavibhÃvÃdabalÃttatra sÃk«Ãcchabdaniveditatvaæ vivak«itamiti na pÆrvÃparavirodha÷ / pÆrvaæ hyuktaæ vyabhicÃriïÃmapi bhÃvatvÃnna svaÓabdata÷ pratipattirityÃdi vistarata÷ / etaduktaæ bhavati--yadyapi rasabhÃvÃdirartho dhvanyamÃna eva bhavati na vÃcya÷ kadÃcidapi, tathÃpi na sarvo 'lak«yakramasya vi«aya÷ / yatra hi vibhÃvÃnubhÃvebhya÷ sthÃyigatebhyo vyabhicÃrigatebhyaÓca pÆrïobhyo jhaÂityeva bÃlapriyà tasya tadabhÃvasya pÆrvamuktatvÃdityatassÃk«Ãcchabdaniveditatvaæ viv­ïoti locane---vyabhicÃriïÃmityÃdi / 'yatra vyabhicÃriïÃæ svasvavibhÃvÃdibalÃdalak«yakramatayà vyavadhivandhyaiva pratipattiri'tyanvaya÷ / vyavadhivandhyà avyavadhÃnà / pÆrvoktaæ smÃrayati---pÆrvamityÃdi / ityÃdi vistarata÷ pÆrvamuktaæ hÅti sambandha÷ / 'tasmÃdayamanyo dhvane÷ prakÃra' ityantav­ttigranthasya sÃrÃrthamÃha---etaduktamityÃdi / sarva÷ alak«yakramasya iticcheda÷ / sthÃyigatebhya÷ sthÃyisambandhibhya÷ / 'nirvÃïe'tyÃdi kumÃrasambhavat­tÅyasargastham / ityÃdÃvityÃdipadena 'Ãvarjità ki¤cidive'tyÃde÷ iha tu sÃmarthyÃk«iptavyabhicÃrimukhena rasapratÅti÷ tasmÃdayamanyo dhvane÷ prakÃra÷ / locanam rasavyaktistatrÃstvalak«yakrama÷ / yathÃ--- nirvÃïabhÆyi«ÂhamathÃsya vÅryaæ sandhuk«ayantÅva vapurguïena / anuprayÃtà vanadevatÃbhirad­Óyata sthÃvararÃjakanyà // ityÃdau sampÆrïÃlambanoddÅpanavibhÃvatÃyogyasvabhÃvavarïanam / pratigrahÅtuæ praïayipriyatvÃtrrilocanastÃmupacakrame ca / saæmohanaæ nÃma ca pu«padhanvà dhanu«yamoghaæ samadhatta bÃïam / . ityanena vibhÃvatopayoga ukta÷ / harastu ki¤citpariv­ttadhairyaÓcandrodayÃrambha ivÃmburÃÓi÷ / umÃmukhe bimbaphalÃdharo«Âhe vyÃpÃrayÃmÃsa vilocanÃni // atra hi bhagavatyÃ÷ prathamameva tatpravaïatvÃttasya cedÃnÅæ tadunmukhÅbhÆtatvÃtpraïayipriyatayà ca pak«apÃtasya sÆcitasya gìhÅbhÃvÃdratyÃtmana÷ sthÃyibhÃvasyautsukyÃvegacÃpalyahar«ÃdeÓca vyabhicÃriïa÷ sÃdhÃraïÅbhÆto 'nubhÃvavarga÷ prakÃÓita iti vibhÃvÃnubhÃvacarvaïaiva vyabhicÃricarvaïÃyÃæ paryavasyati / vyabhicÃriïÃæ pÃratantryÃdeva sraksÆtrakalpasthÃyicarvaïÃviÓrÃnteralak«yakramatvam / iha tu pajhadalagaïanamadhomukhatvaæ cÃnyathÃpi kumÃrÅïÃæ sambhÃvyata iti jhaÂiti na lajjÃyÃæ viÓramayati h­dayaæ, api tu prÃgv­ttatapaÓcaryÃdiv­ttÃntÃnusmaraïena bÃlapriyà parigraha÷ / sampÆrïetyÃdi / sampÆrïeti varïanaviÓe«aïam / Ãlambanamatra devÅ, uddÅpanaæ saundaryavasantapu«pÃbharaïÃdi / vibhÃvatopayoga iti / vibhÃvatÃyà upayoga ityartha÷ / ukta iti / pratigrahÅtumityÃdinà sammohanamityÃdinà ca darÓita ityartha÷ / atra hÅtyasyÃnubhÃvavarga÷ prakÃÓita ityanena sambandha÷ / tatpravaïatvÃditi / harÃsaktatvÃdityartha÷ / tasyeti / harasyetyartha÷ / tadunmukhÅti / bhagavatyunmukhÅtyartha÷ / praïayipriyatayeti taddhetukamÃlÃgrahaïopakrameïetyartha÷ / sÆcitasyetyanenÃsya sambandha÷ / sÆcito ya÷ pak«apÃta÷ gìhÅbhÃvadrasÃtmakasthÃyirÆpa÷ tasya vyabhicÃriïaÓca, yo 'nubhÃvavarga iti sambandha÷ / anubhÃva÷ dhairyapariv­ttivilocanavyÃparaïÃdirÆpa÷ / itÅti hetau / vibhÃvÃnubhÃvacarvaïaivetyevakÃreïa kÃraïÃntaravyavaccheda÷ / pÃratantryÃditi / sthÃyiparatantratvÃdityartha÷ / sragiti / sraksthÃnÅyà vyabhicÃriïa÷, sÆtrasthÃnÅya÷ sthayÅ / iha tviti / 'evaæ vÃdinÅ'tyÃdÃvityartha÷ / anyathÃpÅti / lajjÃtiriktahetunÃpÅtyartha÷ / h­dayamiti / pratipatturiti Óe«a÷ / tatreti / lajjÃyÃmityartha÷ / kramavyaÇgyataiveti / lajjÃyà iti Óe«a÷ / prÃgiti / prÃgv­tto yastapaÓcaryÃdiv­ttÃnto devyÃ÷ tadanusmaraïena taddvÃreïetyartha÷ / smÃraïeneti và pÃÂha÷ / tatra lajjÃyÃm / karota utpÃdayati / pratipatturiti Óe«a÷ / yatra ca ÓabdavyÃpÃrasahÃyo 'rthontarasya vya¤jakatvenopÃdÅyate sa nÃsya dhvanervi«aya÷ / yathÃ--- saÇketakÃlamanasaæ viÂaæ j¤Ãtvà vidagdhayà / hasannetrÃrpitÃkÆtaæ lÅlÃpadmaæ nimÅlitam // atra lÅlÃkamalanimÅlanasya vya¤jakatvamuktyaiva niveditam / locanam tatra pratipattiæ karotÅti kramavyaÇgyataiva / rasastvatrÃpi dÆrata eva vyabhicÃrisvarÆpe paryÃlocyamÃne bhÃtÅti tadapek«ayÃlak«yakramataiva / lajjÃpek«ayà tu tatra lak«yakramatvam / amumeva bhÃvamevaÓabda÷ kevalaÓabdaÓca sÆcayati / 'uktiæ vine'ti yaduktaæ tadyvacchedyaæ darÓayitumupakramate---yatra ceti / caÓabdastuÓabdasyÃrthe / asyeti / alak«yakramastu tatrÃpi syÃdeveti bhÃva÷ / udÃharata--saÇketeti / vya¤jakatvamiti / prado«asamayaæ pratÅti Óe«a÷ / uktyaiveti ÃdyapÃdatrayeïetyartha÷ / yadyapi cÃtra ÓabdÃntarasannidhÃne 'pa prado«Ãrthaæ prati na kasyacidabhidhÃÓakti÷ padasyeti vya¤jakatvaæ na vighaÂitaæ, tathÃpi Óabdenaivoktamayamartho 'rthÃntarasya vya¤jaka iti / bÃlapriyà kramavyaÇgyataiveti / lajjÃyÃssaælak«yakramavyaÇgyatvamevetyartha÷ / rasa iti / Ó­ÇgÃra ityartha÷ / atrÃpi 'evaævÃdinÅ'tyÃdÃvapi / dÆrata eva vilambenaiva / paryÃlocyamÃna ityanena sambandha÷ / lajjÃrÆpavyabhicÃripratÅtirvilambenaiva, tatpratÅtau satyäca jhaÂiti rasapratÅtirityartha÷ / tadapek«ayà rasÃpek«ayà / alak«yakramataivetyevakÃreïa lak«yakramatvavyavaccheda÷ / tarhi kathamatra lak«yakramatvamuktamityata Ãha--lajjeti evaÓabda÷ kevalaÓabdaÓceti / 'alak«yakramavyaÇgyasyaive'tyatratyaivaÓabda÷ 'sa tasya kevalasye'tyatratyakevalaÓabdaÓcetyartha÷ / v­ttau 'asyadhvane'rityasya saælak«yakramadhvanerityartha÷ / tadukte÷ phalamÃha--alak«yakramastviti / saÇketeti / viÂaæ saÇketakÃle mano yasya taæ tajjij¤Ãsum / ata eva hasadbhyÃæ netrÃbhyÃmarpitaæ sÆcitaæ ÃkÆtaæ saÇketakÃlajij¤ÃsÃrÆpÃbhiprÃyo yena tam / j¤Ãtveti sambandha÷ / locane--prado«Ãrthaæ prati na kasyacidabhidhÃÓakti÷ padasyeti / prado«arÆpÃrtha÷ kenÃpi padenÃbhidhayà napratipÃdyata ityartha÷ / itÅti hetau / na vighaÂitamiti / ataÓcÃtra dhvanivi«ayatvameva yuktamiti bhÃva÷ / Óabdeneti / ayamartho 'rthÃntarasya vya¤jaka iti Óabdenaivoktamityanvaya÷ / pajhanimÅlanasya prado«asamayavya¤jakatvamÃdyapÃdatrayÃtmakaÓabdenaiva pradarÓitamityartha÷ / tataÓca tadapahastitamiti sambandha÷ / gopyati / gopyamÃnatayà uditamutpannaæ yaccÃrutvaæ tadÃtmakamityartha÷ / prÃïitaæ tathà ca--- _________________________________________________________ ÓabdÃrtha-Óaktyà k«ipto 'pi vyaÇgyo 'rtha÷ kavinà puna÷ / yatrÃvi«kriyate svoktyà sÃnyaivÃlaÇk­tir dhvane÷ // DhvK_2.23 // __________ ÓabdÃrthaÓaktyà k«ipto 'pi vyaÇgyo 'rtha÷ kavinà puna÷ / yatrÃvi«kriyate svoktyà sÃnyaivÃlaÇk­tirdhvane÷ // 23 // ÓabdaÓaktyÃrthaÓaktyà ÓabdÃrthaÓaktyà vÃk«ipto 'pi vyaÇgyo 'rtha÷ kavinà punaryatra svoktyà prakÃÓÅkriyate so 'smÃdanusvÃnopamavyaÇgyÃddhvaneranya evÃlaÇkÃra÷ / alak«yakramavyaÇgyasya và dhvane÷ sati sambhave sa tÃd­ganyo 'laÇkÃra÷ / locanam tataÓca dhvaneryadgopyamÃnatoditacÃrutvÃtmakaæ prÃïitaæ tadapahastitam / yathà kaÓcidÃha--'gambhÅro 'haæ na me k­tyaæ ko 'pi veda na sÆcitam / ki¤cidbravÅmi' iti / tena gÃmbhÅryasÆcanÃrtha÷ pratyuta Ãvi«k­ta eva / ata evÃha---vya¤janakatvamiti uktyaiveti ca // 2.2 // prakÃntaprakÃradvayopasaæhÃraæ t­tÅyaprakÃrasÆcanaæ caikenaiva yatnena karomÅtyÃÓayena sÃdhÃraïamavataraïapadaæ prak«ipati v­ttik­t---tathà ceti / tena coktaprakÃradvayenÃyamapi t­tÅya÷ prakÃro mantavya ityartha÷ / ÓabdaÓcÃrthaÓca ÓabdÃrthau cetyekaÓe«a÷ / sÃnyaiveti / na dhvanirasau, api tu Óle«ÃdiralaÇkÃra ityartha÷ / athavà dhvaniÓabdenÃlak«yakrama÷ tasyÃlaÇkÃryasyÃÇgina÷ bÃlapriyà jÅvitam / d­«ÂÃntamÃha--yathetyÃdi / gambhÅra iti / gambhÅro janassvak­tyaæ vÃcà na vadati, kintu kadÃcitsÆcayatÅti lokasthitimabhipretya kasyaciduktiriyam / ahaæ gambhÅro na bhavÃmi / ata÷ me k­tyaæ sÆcitaæ sat ko 'pi na veda na jÃnÃti / ata÷ ki¤jidbravÅmÅtyanvaya÷ / teneti / uktena vÃkyenetyartha÷ / gÃmbhÅryasÆcanÃrtha iti / gÃmbhÅryasÆcako vadanavikÃrÃdyabhÃvarÆpo 'rtha ityartha÷ / Ãvi«k­ta÷ prakÃÓita÷ / uktÃbhiprÃyeïaiva v­ttau 'vya¤jakatvamuktyaiva nivedita' mityuktaæ, na tu vyaÇgyÃrtha÷ ÓabdÃntareïa pradarÓita itÅtyÃha--ata eveti // 2.2 // 'tathÃce'tyasya yathÃÓrutÃrthe sÃÇgatyÃbhÃvÃdavatÃrayanviv­ïoti---prakrÃntetyÃdi / prakrÃntaprakÃradvayeti / ÓabdaÓaktimÆlÃrthaÓaktimÆladhvanidvayetyartha÷ / t­tÅyaprakÃreti / ÓabdÃrthebhayaÓaktimÆladhvaniprakÃretyartha÷ / ityekaÓe«a iti / ÓabdaÓcÃrthaÓca ÓabdÃrthau ÓabdÃrthauca ÓabdÃrthau ca ÓabdÃrthÃ÷ te«Ãæ ÓaktetyarthÃtrrividho 'pi bhedassaÇg­hÅta iti bhÃva÷ / kÃrikÃyÃæ 'k«ipto 'pÅ'ti pÃÂha÷ / Ãk«ipta iticcheda÷ / 'se'ti 'yatre'tyasya pratinirdeÓa÷ / tatkÃvyamityartha÷ / yadvÃ--tatreti Óe«a÷ / seti vyaÇgyÃrtha ityartha÷ / sÃmyetyÃdyantapÃdo dvedhà v­ttau viv­ta÷, tadanurodhenÃdyamarthaæ viv­ïoti locane---na dhvanirityÃdi / tatra ÓabdaÓaktyà yathÃ--- vatse mà gà vi«Ãdaæ Óvasanamurujavaæ santyajordhvaprav­ttaæ kampa÷ ko và guruste bhavatu balabhidà j­mbhitenÃtra yÃhi / pratyÃkhyÃnaæ surÃïÃmiti bhayaÓamanacchajhanà kÃrayitvà yasmai lak«mÅmadvÃdva÷ sa dahatu duritaæ manthamƬhÃæ payodhi÷ // locanam sa vyaÇgyo 'rtho 'nyo vÃcyamÃtrÃlaÇkÃrÃpek«ayà dvitÅyo lokottaraÓcÃlaÇkÃra ityartha÷ / evameva v­ttau dvidhà vyÃkhyÃsyati / vi«amattÅti vi«Ãda÷ / Ærdhvaprav­ttamagnimityatra cÃrtho mantavya÷ / kampo 'pÃmpati÷ ko brahmà và tava guru÷ / balabhidà indreïa j­mbhitena aiÓvaryamadamattenetyartha÷ / j­mbhitaæ ca gÃtrasaæmardanÃtmakaæ balaæ bhinatti ÃyÃsakÃritvÃt / pratyÃkhyÃnamiti vacasaivÃtra dvitÅyo 'rtho 'bhidhÅyata iti niveditam / kÃrayitveti / sà hi kamalà puï¬arÅkÃk«ameva h­daye nidhÃyotthiteti svayameva devÃntarÃïÃæ pratyÃkhyÃnaæ karoti / svabhÃvasukumÃratayà tu mandarÃndolitajaladhitaraÇgabhaÇgaparyÃkulÅk­tÃæ tena pratibodhayatà tatsamarthÃcaraïamanyatra do«odghÃÂanena atra yÃhÅti cÃbhinayaviÓe«eïa sakalaguïÃdaradarÓakena k­tam / ata eva manthamƬhÃmityÃha / bÃlapriyà asau vyaÇgyÃrtha÷ / dvitÅyaæ vyÃca«Âe---athavetyÃdi / pÆrvasmin pak«e dhvaneriti pa¤jamyantaæ saælak«yakramadhvaniparamasmiæstu «a«Âhyantamasaælak«yakramadhvaniparamityÃha---dhvaniÓabdenetyÃdi / ukta iti Óe«a÷ / tÃd­ganya iti v­tyanurodhenÃnyapadaæ vyÃca«Âe---vÃcyetyÃdi / tÃd­gatyasya vivaraïam----lokottara iti / vatse iti / he vatse tvaæ vi«Ãdaæ du÷khaæ mà gÃ÷ / Ærdhvaprav­ttamurujavaæ Óvasanaæ dÅrghaÓvÃsaæ santyaja saæv­ïviti ca pÃÂha÷, guru÷ mahÃnityÃdi yathÃÓrutÃrthasya spa«ÂatvÃdarthÃntaraæ viv­ïoti---vi«amityÃdi / vi«Ãda iti / Óiva ityartha÷ / Ærdhvaprav­ttamityasya vivaraïam---'agnim' iti / cÃrtho mantavya iti / ÓvasanamÆrdhvaprav­tta¤ceti samuccayo j¤Ãtavya ityartha÷ / guru÷ pità / balabhidà j­mbhitenetyasya vÃcyÃrtha¤ca prasaÇgÃdÃha--j­mbhita¤cetyÃdi / dvitÅyÃrthasÃya svoktyÃvi«karaïaæ darÓayati---pratyÃkhyÃnamiti / vacasaiveti / niveditamityanenÃnvaya÷ / dvitÅyo 'rtha iti / ÓivÃdiparityÃgarÆpÃrtha ityartha÷ / kÃrayatveti / ïijartho 'tra tatsamarthÃcaraïarÆpo na tvaprav­ttapravarttanarÆpa÷, tasya rasÃnanuguïatvÃdityaha---sà hÅtyÃdinà / sukumÃratayà paryÃkulÅk­tÃmiti sambandha÷ / tÃmiti Óe«a÷ / pratibodhayatà tene tatsamarthÃcaraïaæ k­tamityanvaya÷ / tena samudreïa / anyatreti / ÓivÃdideve«vityartha÷ / dëodghÃÂaneneti / vi«ÃdÃdipadai÷ vi«abhak«aïÃdido«aïÃæ prakÃÓanenetyartha÷ / atreti / lokottaraguïaviÓi«Âe ÓrÅnÃrÃyaïe ityartha÷ / arthaÓaktyà yathÃ---- ambà Óete 'tra v­ddhà pariïatavayasÃmagraïaritra tÃto ni÷Óe«ÃgÃrakarmaÓramaÓithilatanu÷ kumbhadÃsÅ tathÃtra / asmin pÃpÃhamekà katipayadivasapro«itaprÃïanÃthà pÃnthÃyetthaæ taruïyà kathitamavasaravyÃh­tivyÃjapÆrvam // ubhayaÓaktyà yathÃ---'d­«Âyà keÓavagoparÃgah­tayÃ' ityÃdau / locanam ityuktaprakÃreïa bhayanivÃraïavyÃjena surÃïÃæ pratyÃkhyÃnaæ manthamƬhÃæ lak«mÅæ kÃrayitvà payodhiryasmai tÃmadÃtsa vo yu«mÃkaæ duritaæ dahatviti sambandha÷ / ambeti / atraikaikasya padasya vya¤jaktavaæ sah­dayai÷ sukalpyamiti svakaïÂhena noktam / vyÃjaÓabdo 'tra svokti÷ / evamupasaæhÃravyÃjena prakÃradvayaæ sodÃharaïaæ nirÆpyat­tÅyaæ prakÃramÃha---ubhayeti / ÓabdaÓaktistÃvadgoparÃgÃdi ÓabdaÓle«avaÓÃt / bÃlapriyà sakaleti / bhagavatsambandhi«u sakalaguïe«u ya Ãdara÷ svasya bahumatistaddarÓakenetyartha÷ / ata eveti / samarthÃcaraïasya ïijarthatvÃdevetyartha÷ / manthamƬhÃmiti / tajj¤Ãpakamiti bhÃva÷ / uttarÃrdha vyÃca«Âe---itÅtyÃdi / lak«mÅæ kÃrayitveti / "h­kroranyatarasyÃ" mityanena karmasaæj¤Ã / surÆpaæ ka¤citpÃnthamavalokya prav­ddhamadanà kÃcitsvairiïo tamÃha---ambeti / Óete ityasyottaratrÃpyanu«aÇga / pariïatavayasÃæ v­ddhÃnÃm / niÓÓe«airagÃrakarmabhissvayamanu«Âhitai÷ g­hakarmabhi÷ ya÷ Óramastena Óithilà asvasthà tanuryasyÃ÷ sà / 'avasare'ti / avasarasya tattassthale mÃtrÃdiÓayanÃdirÆpasya prastÃvasya vyÃh­tirukti÷ tasya vyÃja÷ sa÷ pÆrvo yatra tattathà / atrÃvayoryathÃkÃmaæ rantuæ Óakyaæ ko 'pi na jÃnÅyÃt, tvaddarÓanena kÃmÃrtà mÃæ ramaïena prÅïayeti vaktrÅ bodhayatÅti vakt­vaiÓi«ÂyÃdij¤ÃnavatÃæ sah­dayÃnÃæ vyajyate / parantu vyaÇgyÃrtho yamavasaravyÃh­tivyÃjapÆrvamiti vyÃjaÓabdena kavinà Ãvi«k­ta÷ / sukalpyamiti / ambà tÃta ityÃbhyÃæ pitrornaisargikavÃtsalyaÓÃlitvena tau mama sarvatrÃpyanukÆlÃveveti / tadvise«aïÃbhyÃæ nidrÃparavaÓatvaæ parasÃhÃyyaæ vinÃÓayanÃdutthÃnÃÓaktatvamityÃdi, niÓÓe«etyÃdinà dÃsyà gìhanidritatvam, uktairhetubhiste«ÃmanÃÓaÇkanÅyatvaæ, dÃsÅtyanena svaj¤Ãvartitvaæ, pÃpetyanenÃdyÃvÃdhesarasasambhogÃnubhavarÃhityam, eketyanena puru«ÃntarÃnubhogÃbhÃva÷, ata eva sambhogautsukyaæ, katipayetyÃdinà patyuracirÃtpratyÃgamanamanÃÓaÇkyamiti prÃïanÃthaityanena pativi«ayakÃnurÃgÃbhÃva iti ca dyotyata ityÆhyamiti bhÃva÷ / itÅti hetau / svakaïÂhena noktamiti / svayaæ vyÃkhyÃnena na pradarÓitamityartha÷ / _________________________________________________________ prau¬hokti-mÃtra-ni«panna-ÓarÅra÷ sambhavÅ svata÷ / artho 'pi dvividho j¤eyo vastuno 'nyasya dÅpaka÷ // DhvK_2.24 // __________ prau¬hoktibhÃtrani«pannaÓarÅra÷ sambhavÅ svata÷ / artho 'pi dvividho j¤eyo vastuno 'nyasya dÅpaka÷ // 24 // arthaÓaktyudbhavÃnuraïanarÆpavyaÇgye dhvanau yo vya¤jako 'rtha uktastasyÃpi dvau prakÃrau---kave÷ kavinibaddhasya và vaktu÷ prau¬hoktimÃtrani«pannaÓarÅra eka÷, svatassambhavÅ ca dvitÅya÷ / locanam arthaÓaktistu prakaraïavaÓÃt / yÃvadatra rÃdhÃramaïasyÃkhilataruïÅjanacchannÃnurÃgagarimÃspadatvaæ na viditaæ tÃvadarthÃntarasyÃpratÅte÷, saleÓamiti cÃtra svokti÷ // 2.3 // evamarthaÓaktyudbhavasya sÃmÃnyalak«aïaæ k­tam. Óle«ÃdyalaÇkarebhyaÓcÃsya vibhakto vi«aya ukta÷ / adhunÃsya prabhedanirÆpaïaæ karoti---prau¬hoktÅtyÃdinà / yo 'rthÃntarasya dÅpako vya¤jako 'rtha ukta÷ so 'pi dvividha÷ / na kevalamanusvÃnopamo dvividha÷, yÃvattadbhedo yo dvitÅya÷ so 'pa vya¤jakÃrthadvaividhyadvÃreïa dvividha ityapiÓabdasyÃrtha÷ / prau¬hokterapyavÃntarabhedamÃha---kaveriti / tenaite trayo bhedà bhavanti / prakar«ema Ƭa÷ sampÃdayitavyena vastunà prÃptastatkuÓala÷ prau¬ha÷ / uktirapi samarpayitavyavastvarpaïocità prau¬hetyucyate / bÃlapriyà arthaÓaktistu prakaraïavaÓÃdityuktameva viv­ïoti---yÃvadityÃdi // 2.3 // artho 'pÅtyipiÓabdÃrthamÃha---na kevalamityÃdi / kaverityÃdikamavatÃrayati---prau¬hokteriti / ete trayo bhedà iti / kaviprau¬hoktimÃtrasiddha÷, kavinibaddhavakt­praur¬hektimÃtrasiddha÷, svatassambhavÅ ceti trayo bhedà ityartha÷ / prau¬hapadavyutpattimÃha--prakar«eïetyÃdi / Ƭha ityasya vyÃkhyÃnaæ--sampÃdetyÃdi / taditi / tasmÃdityartha÷ / sampÃdayitvyavastuprÃpte÷ kuÓala eva sambhavÃditi yÃvat / prau¬ha iti / prau¬ha ityucyata ityartha÷ / prau¬ha iti sthite "prÃdÆho¬he"tyÃdinà v­ddhi÷ / samarpayitavyeti / kaviprau¬hoktimÃtranippannaÓarÅro yathÃ--- sajjehi surahimÃso ïa dÃva appei juaijaïalakkhamuhe / ahiïavasahaÃramuhe ïavapallavapattale aïaÇgassa Óare // kavinibaddhavakt­prau¬hoktimÃtrani«pannaÓarÅro yathodÃh­tabheva----'Óikhariïi' ityÃdi / locanam sajjayati surabhimÃso na tÃvadarpayati yuvatijanalak«yamukhÃn / abhinavasahakÃramukhÃnnavapallavapatrralÃnanaÇgasya ÓarÃn // atra vasantaÓcetano 'naÇgasya sakhà sajjayati kevalaæ na tÃvadarpayatÅtyevaævidhayà samarpayitavyavastvarpaïakuÓalayoktyà sahakÃrodbhedinÅ vasantadaÓà yata uktà ato dhvanyamÃnaæ manmathonmÃthasyÃrambhaæ kramema gìhagìhÅbhavi«yantaæ vyanakti / anyathà vasante sapallavasahakÃrodgama iti vastumÃtraæ na vya¤jakaæ syÃt / e«Ã ca kaverevokti÷ prau¬hà / ÓikhariïÅti / atra lohitaæ bimbaphalaæ Óuko daÓatÅti na vya¤jakatà kÃcit / yadà tu kavinibaddhasya sÃbhilëasya taruïasya vakturitthaæ prau¬hoktistadà vya¤jakatvam / bÃlapriyà sah­dayah­dayÃrpaïayogyetyartha÷ / v­ttau---'svatassambhavÅ ca dvitÅya' iti pÃÂha÷ kvÃcitka÷ / sajjayatÅti / surabhimÃsa÷ vasantasambandhÅ mÃsa÷ yuvatijanà eva lak«yÃïi ye«Ãæ tathÃvidhÃni mukhÃnyagrÃïi ye«Ãæ tÃn / lak«asahÃniti pÃÂhe tÃni sahante te«veva prayojyà iti yÃvattÃnityartha÷ / naveti / navÃni pallavÃÓca patrÃïi ca tÃni lÃnti Ãdadate iti tÃn / abhÅti / nÆtanasahakÃrapu«pÃdÅnityartha÷ / tÃneva anaÇgasya ÓarÃn / sajjayati, na tÃvadaryayatÅtyanvaya÷ / sajjÅkaraïÃdyanvayopapatyarthamÃha locane---vasantaÓcetava iti / vasantaÓcetanatvenÃdhyasya iti bhÃva÷ / saheti sahakÃrasyodbheda÷ prakÃÓa÷ tadvatÅtyartha÷ / sahakÃrapadaæ pu«pÃntaropalak«aïam / ukteti / abhihitetyartha÷ / uktyà ukteti / sambandha÷ / ato dhvanyamÃnamityÃdi / tathÃvidhÃnanaÇgasya ÓarÃn sajjayati kevalamityanena manmathonmÃthanasyÃrambha÷, na tÃvadarpayatÅtyanena bhavi«yadarpaïavya¤janadvÃrà manmathonmÃthanasya bhavÅ gìhagìhÅ bhÃvasca dyotyata ityartha÷ / anyatheti / uktaprakÃrÃtiriktaprakÃreïetyartha÷ / tatprakÃramÃha--vasanta ityÃdi / itÅti / etadvacanpratipÃdyamityartha÷ / netyÃdi / uktÃrthavya¤jakaæ na bhavedityartha÷ / atretyÃdi / Óukta ityasya sthÃne ayaæ Óukapotaka iti ca pÃÂha÷ / itÅtyÃdi / itivacanapratipÃdyasya kÃpi vya¤jakatà netyartha÷ / itthamiti / ÓikhariïÅtyÃdirÆpetyartha÷ / tadà yathà vÃ---- sÃaraviiïïajovbaïahatthÃlambaæ samuïïamantehim / abbhuÂÂhÃïaæ via mammahasya diïïaæ tuha thaïohim // svata÷ sambhavÅ ya aucatyena bahirapi sambhÃvyamÃnasadbhÃvo na kevalaæ bhaïitivaÓenaivÃbhini«pannaÓarira÷ / yathodÃh­tam 'evaævÃdini' ityÃdi / yathà vÃ--- sihipi¤chakaïïapÆrà jÃà vÃhasya gavvirÅ bhamai / bhuttÃphalaraiapasÃhaïÃïaæ macjhe savattÅïam // locanam sÃdaravitÅrïayauvanahastÃlambaæ samunnamabhdyÃm / abhyutthÃnamiva manmathasya dattaæ tava stanÃbhyÃm // stanau tÃvadiha pradhÃnabhÆtau tato 'pi gauravita÷ kÃmastÃbhyÃmabhyutthÃnenoparcyate / yauvanaæ cÃnayo÷ paricÃrakabhÃvena sthitamityevaævidhenoktivaicitryeïa tvadÅyastanÃvaloka naprav­ddhamanmathÃvastha÷ ko na bhavatÅti bhaÇgyà svÃbhiprÃyadhvananaæ k­tam / tava tÃruïyenonnatau stanÃviti hi vacanena vya¤jakatà / na kevalamiti / uktivaicitryaæ tÃvatsarvathopayogi bhavatÅti bhÃva÷ / ÓikhipicchakarïapÆrà jÃyà vyÃdhasya garviïÅ bhramati / muktÃphalaracitaprasÃdhanÃnÃæ madhye sapatnÅnÃm // ÓikhimÃtramÃraïameva tadÃsaktasya k­tyam / anyÃsu tvÃsakto hastino 'pyamÃrayaditi hi vacanenoktamuttamasaubhÃgyam / bÃlapriyà vya¤jakatvamiti / vyaÇgyÃrthÃ÷ prathamodyote pradarÓitÃ÷ / sÃdareti / k­tveti / pÃÂhe tatpÆritam / sÃdaraæ vitÅrïo yauvanena datte yauvanahastÃlambo yatra tadyathà tathà / samunnamadbhÃæ tava stanÃbhyÃæ manmathasyÃpyutthÃnaæ dattamivetyanvaya÷ / atra yauvanÃdi«u parijanÃdicetanav­ttÃntÃropÃtsamÃsoktirutprek«ÃÇgamityÃÓayena viv­ïoti---stanÃvityÃdi / iti hÅtyÃdi / iti vacane sati tatpratipÃdyasya vya¤jakatà na hÅtyartha÷ / na kevalamiti idaæ pratÅkadhÃraïam / svata÷sambhavÅtyanena loke sambhÃvyamÃno 'pÅtyartho vivak«ita ityÃÓayena v­ttau 'ya' ityÃdinà viv­taæ, tatra na kevalamityÃdinà gamyamarthaæ darÓayati---uktivaicitryamityÃdi / upayogÅti / kÃvya iti Óe«a÷ / uktivaicitryÃbhÃve bhÃvyatvaæ na bhavatÅti bhÃva÷ / ÓikhÅti / gÃtheyaæ t­tÅyodyote v­ttik­tà udÃh­tya vyÃkhyÃsyate / jÃyeti / navapariïÅtetyartha÷ / prasÃdhanaæ alaÇkÃra÷ / sapatnÅnÃmiti / pÆrvapariïÅtÃnÃmityartha÷ / ÓikhÅti / ÓikhinÃæ samÅpasthatvÃditi _________________________________________________________ arthaÓakter alaÇkÃro yatrÃpy anya÷ pratÅyate / anusvÃnopama-vyaÇgya÷ sa prakÃro 'paro dhvane÷ // DhvK_2.25 // __________ arthaÓakteralaÇkÃro yatrÃpyanya÷ pratÅyate / anusvÃnopamavyaÇgya÷ sa prakÃro 'paro dhvane÷ // 25 // vÃcyÃlaÇkÃravyatirikto yatrÃnyo 'laÇkÃro 'rthasÃmarthyÃtpratÅyamÃno 'vabhÃsate so 'rthaÓaktyudbhavo nÃmÃnusvÃnarÆpavyaÇgyo 'nyo dhvani÷ / tasya praviralavi«ayatvamÃÓaÇkyedamucyate--- locanam racitÃni vividhabhaÇgÅbhi÷ prasÃdhanÃnÅta tÃsÃæ sambhogavyagrimÃbhÃvÃttadviracanaÓilpakauÓalameva paramiti daurbhÃgyÃtiÓaya idÃnÅmiti prakÃÓitam / garvaÓca bÃlyÃvivekÃdinÃpi bhavatÅti nÃtra svoktisadbhÃva÷ ÓaÇkya÷ / e«a cÃrtho yathà yathà varïyate ÃstÃæ và varïnÃ, bahirapi yadi pratyak«ÃdinÃvalokyate tathà tathà saubhÃgyÃtiÓayaæ vyÃdhavadhvà dyotayati // 2.4 // evamarthaÓaktyudbhavo dvibhedo vastumÃtrasya vya¤janÅyatve vastudhvanirÆpatayà nirÆpita÷ / idÃnÅæ tasyaivÃlaÇkÃrarÆpe vya¤janÅye 'laÇkÃradhvanitvamapi bhavatÅtyÃha---arthetyÃdi / na kevalaæ ÓabdaÓakteralaÇkÃra÷ pratÅyate pÆrvoktanÅtyà yÃvadarthaÓakterapi / yadi và na kevalaæ yatra vastumÃtraæ pratÅyate yÃvalaÇkÃro 'pÅtyapiÓabdÃrtha÷ / anyaÓabdaæ vyÃca«Âe---vÃcyeti // 2.5 // ÃÓaÇkyeti / ÓabdaÓaktyà Óle«ÃdyalaÇkÃro bhÃsata iti sambhÃvyametat / arthaÓaktyà bÃlapriyà bhÃva÷ / tadÃsaktasyeti / jÃyÃyÃmatyÃsaktasya vyÃdhasyetyartha÷ / k­tyamiti / tadvirahÃsahanÃditi bhÃva÷ / anyÃsviti / sapatnÅ«vityartha÷ / hastino 'pÅti / dÆrasthÃnapÅti bhÃva÷ / iti hi vacaneneti / uktavÃkyÃrthenetyartha÷ / uktaæ vya¤jitam / uttamasaubhÃgyamati / jÃyÃyà iti Óe«a÷ / muktÃphaletyÃdivyaÇgyaæ darÓayati--racitÃnÅtyÃdi / idÃnÅmiti / navapariïayanottarakÃla ityartha÷ / nanu vyaÇgyo jÃyÃyÃ÷ saubhÃgyÃtiÓayo hi garvaheturityatasso 'rtho garviïÅtyanenÃvi«k­ta ityata Ãha---garvaÓceti / bÃlyanimittaka÷ aviveka÷ bÃlyÃviveka÷ / Ãdipadena sambhavato hetvantarasya parigraha÷ / svata÷sasbhavÅ ya aucityena bahirapi sambhÃvyamÃnetyÃdyuktaæ yojayati---e«a cÃrtha ityÃdi //24// 'arthe'tyÃdikÃrikÃmavatÃrayati---evamityÃdi / tasyaiva arthaÓaktyudbhavasyaiva / alaÇkÃradhvanitvamityanenÃsya sambandha÷ / vya¤janÅye arthena vyaÇgye sati / yatrÃpÅtyapiÓabdasya arthaÓakterapÅti alaÇkÃro 'pÅti yojanÃæ vikalpena darÓayannÃha---na kevalamityÃdi // 2.5 // ÓaÇkÃbÅjaæ darÓayati---ÓabdaÓaktyetyÃdi / padeneti / kÃrikÃsthapadenetyartha÷ / _________________________________________________________ rÆpakÃdir alaÇkÃra-vargo yo vÃcyatÃæ Órita÷ / sa sarvo gamyamÃnatvaæ bibhrad bhÆmnà pradarÓita÷ // DhvK_2.26 // __________ rÆpakÃdiralaÇkÃravargo yo vÃcyatÃæ Órita÷ / sa sarvo gamyamÃnatvaæ bibhradbhÆmnà pradarÓita÷ // 26 // anyatra vÃcyatvena prasiddho yo rÆpakÃdiralaÇkÃra÷ so 'nyatra pratÅyamÃnatayà bÃhulyena pradarÓitastatrabhavadbhirbhaÂÂodbhaÂÃdibhi÷ / tathà ca sasandehÃdi«ÆpamÃrÆpakÃtiÓayoktÅnÃæ prakÃÓamÃnatvaæ pradarÓitÃmityalaÇkÃrÃntarasyÃlaÇkÃrÃntare vyaÇgyatvaæ na yatnapratipÃdyam / locanam tu ko 'laÇkÃro bhÃtÅtyÃÓaÇkÃbÅjam / sarva iti pradarÓita iti ca padenÃsambhÃvanÃtra mithyaivetyÃha / upamÃnena tattvaæ ca bhedaæ ca vadata÷ puna÷ / sasandehaæ vaca÷ stutyai samandehaæ viduryathà // iti / tasyÃ÷ pÃïirayaæ nu mÃrutacalatpatrrÃÇguli÷ pallava÷ ityÃdÃv­pamà rÆpakaæ và dhvanyate / atiÓayokteÓca prÃyaÓa÷ sarvÃlaÇkÃre«u dhvanyamÃnatvam / alaÇkÃrÃntarasyeti / yatrÃlaÇkÃro 'pyalaÇkÃrÃntaraæ dhvanati tatra vastumÃtreïÃlaÇkÃro dhvanyata iti kiyadidamasambhÃvyamiti tÃtparyoïÃlaÇkÃrÃntaraÓabdo v­ttik­tà prayukto na tu prak­topayogÅ; na hyalaÇkÃreïÃlaÇkÃro dhvanyata iti prak­tabhada÷, arthaÓaktyudbhave dhvanau vastvivÃlaÇkÃro 'pi vyaÇgya ityetÃvata÷ prak­tatvÃt / tathà copasaæhÃragranthe bÃlapriyà tathà ca sasandehÃdi«vityÃdiv­ttigrandhaæ viv­ïoti---upamÃnenetyÃdi / lak«aïabhidamudbhaÂoktam / tattvamiti / abhedamityartha÷ / bhedaæ vaidharmyamupameyasyeti Óe«a÷ / vadata÷ varïayata÷ kave÷ / itÅti / 'alaÇkarÃntaracchÃyÃ'mityÃdikÃrikayà bhedÃnupanibandhanaghaÂitamapi lak«itaæ tasyopalak«aïamidam / tasyà iti / ÓlokasyÃsya sampÆrïasyÃnavagamÃdyathÃbhÃtaæ vyÃkhyÃyate---ayaæ tasyÃ÷ pÃïi÷ pallava÷ nu itati yojanà / nu iti saæÓaye / ubhayasÃdhÃraïam--mÃrutetyÃdi / mÃrutacalatpatrÃïeyevÃÇgulayo yasya sa÷ / aÇgulÅnÃæ calatvamarthÃt sidhyati / 'upamÃrÆpakÃtiÓayoktÅnÃæ' ityatretaretarayogo na vivak«ita ityÃÓayenÃha---upamÃrÆpakaæ veti / atiÓayokteÓceti / etatt­tÅyodyote vak«yate / 'ityalaÇkÃrÃntarasye'tyÃdigrantho yathÃÓrute prak­tÃsaÇgata ityatastadbhÃvÃrthamÃha---yatretyÃdi / yatra kÃvye / yadvÃ---yata÷ tatra tatkÃvye / yadvÃ---tata÷ itÅdamityanvaya÷ / kiyadityÃdi / asambhÃvyaæ netyartha÷ / alaÇkÃrÃntaraÓabda÷ saptamyantÃlaÇkÃrÃntaraÓabda÷ / 'na tu prak­topayogÅ'tyatra hetumÃha---na hÅtyÃdi / tarhi kiæ iyatpunarucyata eva--- _________________________________________________________ alaÇkÃrÃntarasyÃpi pratÅtau yatra bhÃsate / tat-paratvaæ na vÃcyasya nÃsau mÃrgo dhvaner mata÷ // DhvK_2.27 // __________ alaÇkÃrÃntarasyÃpi pratÅtau yatra bhÃsate / tatparatvaæ na vÃcyasya nÃsau mÃrgo dhvanermata÷ // 27 // alaÇkÃrÃntare«u tvanuraïanarÆpÃlaÇkÃrapratÅtau satyÃmapi yatra vÃcyasya vyaÇgyapratipÃdanaunmukhyena cÃrutvaæ na prakÃÓate nÃsau dhvanermÃrga÷ / tathà ca dÅpakÃdÃvalaÇkÃre upamÃyà gamyamÃnatve 'pi tatparatvena cÃrutvasyÃvyavasthÃnÃnna dhvanivyapadeÓa÷ / yathÃ----- candamaÆehi ïisà ïalini kamalehi kusumagucchehi laà / locanam 'te 'laÇkÃrÃ÷ parÃæ chÃyÃæ yÃnti dhvanyaÇgatÃæ gatÃ÷' ityatra Óleke v­ttik­t 'dhvanyaÇgatà cobhobhyÃæ prÃkarÃbhyÃæ' ityupakramya 'tatreha prakÃraïÃdvyaÇgyatvenetyavagantavyam' iti vak«yati / antaraÓabdo vobhayatrÃpi viÓe«aparyÃya÷; vai«ayikÅ saptamÅ, na tu prÃgvyÃkhyÃyÃmiva nimittasaptamÅ / tadayamartha÷---vÃcyÃlaÇkÃraviÓe«avi«aye vyaÇgyÃlaÇkÃraviÓe«o bhÃtÅtyudbhaÂÃdibhiruktamevetyarthaÓaktyÃlaÇkÃro vyajyata iti tairupagatameva / kevalaæ te 'laÇkÃralak«aïakÃratvadvÃcyalaÇkÃraviÓe«avi«ayatvenÃhuriti bhÃva÷ // 2.6 // nanu pÆrvaireva yadÅdamuktaæ kimarthaæ tava yatna ityÃÓaÇkyÃha---iyaditi / asmÃbhiriti vÃkyaÓe«a÷ / puna÷ÓabdastuduktÃdviÓe«adyotaka÷ / candamaÆ iti / candramayÆkhÃdÅnÃæ na niÓÃdinà vinà ko 'pi parabhÃgalÃbha÷ / sajjanÃnÃmapi kÃvyakathÃæ vinà kÅd­ÓÅ bÃlapriyà prak­tamityÃtrÃha---arthetyÃdi / atropa«ÂambhakamÃha---tathÃcetyÃdi / prakaraïÃdvyaÇgyatveneti / dhvanyaÇgatetyanenÃsya sambandha÷ / alaÇkÃrÃntareïa alaÇkÃrÃntarasya vyahkyatvamityasya ekÃlahkÃranimittakamanyalaÇkÃrasya vyaÇgyatvamityarthamabhisandhÃya bhÃvÃrthe viv­ta÷ / atharathantarÃbhiprÃyeïa viv­ïoti---antaraÓabdo veti / viÓe«aparyÃya÷ viÓe«avÃcÅ / vai«ayikÅ vi«ayarÆpÃrthavÃcikà / saptamÅti / 'alaÇkÃrÃntara' ityatratyasaptamÅtyartha÷ / phalitamÃha---tadityÃdi / vÃcyati / vÃcyÃlaÇkÃraviÓe«arÆpo yo vi«ayastasminnityartha÷ / vÃcyÃlaÇkÃraviÓe«aÓÃlini kÃvya iti yÃvat / bhÃtÅti / yatà sasandehÃdÃvupamÃdi÷ // 2.6 // candretyÃdi / atra gurvÅkriyata ityasya candramayÆkhairniÓetyÃdibhi÷ pa¤cabhi÷ pratyekaæ sambandha÷ / atra niÓayà candramayÆkhÃ÷ gurava÷ kriyante ityÃdivipariïÃmena padÃnÃæ sambandhÃdarthasÃmarthyÃdvà pratÅyamÃnamarthÃntaraæ darÓayati---candretyÃdi / kÅd­ÓÅti / haæsehi sarasohà kavvakahà sajjanehi karai garuri // (candramayÆkhairniÓà nalinÅ kamalai÷ kusumagucchairlatà / haæsaiÓÓÃradaÓobà kÃvyakathà sajjanai÷ kriyate gurvÅ // iti chÃyÃ) ityÃdi«ÆpamÃgarbhatve 'pi sati vÃcyÃlaÇkÃramukhenaiva cÃrutvaæ vyavati«Âhate na vyaÇgyÃlaÇkÃratÃtparyeïa / tasmÃttatra vÃcyÃlaÇkÃramukhenaiva kÃvyavyapadeÓo nyÃyya÷ / yatra tu vyaÇgyaparatvenaiva vÃcyasya vyavasthÃnaæ tatra vyaÇgyamukhenaiva vyapadeÓo yukta÷ / locanam sÃdhujanatà / candramayÆkheÓca niÓÃyà gurukÅkaraïaæ bhÃsvaratvasevyatvÃdi yatkriyate, kamalairnalinyÃ÷ ÓobhÃparimalalak«myÃdi, kusumagucchairlatÃyà abhigamyatvamanoharatvÃdi, haæsai÷ ÓÃradaÓobhÃyÃ÷ ÓrutisukhakaratvamanoharatvÃdi, tatsarvaæ kÃvyakathÃyÃ÷ sajjanairityetÃvÃnayamartho guru÷ kryita iti dÅpakabalÃccakÃsti / kathÃÓabda idamÃha---ÃsatÃæ tÃvatkÃvyasya kecana sÆk«mà viÓe«Ã÷, sajjanairvinà kÃvyamitye«a Óabdo 'pi dhvaæsate / te«u tu satsvÃste subhagaæ kÃvyaÓabdavyapadeÓabhÃgapi ÓabdasandarbhamÃtram; tathà tai÷ kriyate yathÃdaraïÅyatÃæ pratipadyata iti dÅpakasyaiva vyavacchedyabalena yo 'rtho 'bhimato yatra tatparatvaæ sa dhvanemÃrga ityevaærÆpastaæ vyÃca«Âe---yatra tviti / tatra ca vÃcyÃlaÇkÃreïa kadÃcidvyahgyamalaÇkÃrÃntaraæ, yadi và vÃcyÃlaÇkÃrasya sadbhÃvamÃtraæ na vya¤jakatÃ, vÃcyÃlaÇkÃrasyÃbhÃva bÃlapriyà na bhavatÅtyartha÷ / gurukÅkaraïaæ viv­ïoti--candramayÆkhaiÓcetyÃdi / yatkriyate iti / taditi Óe«a÷ / kamalairityÃdivÃkye«vapi yatkriyata ityasyÃnu«aÇga÷ / tatsarvamiti / kÃvyakathÃnvayayogyaæ pÆrvoktaæ sevyatvamanoharatvÃdikamityartha÷ / sajjanairiti / kriyata ityasyÃnu«aÇga÷ / cakÃstÅti / vÃcyatayà pratÅyata ityartha÷ / kavitetyanuktvà kÃvyakathetyukte÷ phalamÃha---kathetyÃdi / kÃvyakathetyasya kathyamÃnaæ kÃvyamityartha÷ / tatra kathÃÓabdo vak«yamÃïaæ dyotayatÅtyartha÷ / sÆk«mà viÓe«Ã÷ dhvanitvÃdaya÷ / te«viti / sajjane«vityartha÷ / ÓabdasandarbhamÃtramapi kÃvyaÓabdavyapadeÓabhÃk sÆbhagamÃsta ityanvaya÷ / kuta ityatrÃha---tathetyÃdi / 'iti dÅpakasye'tyÃdinà 'vÃcyetyÃdiv­ttigrantho viv­ta÷ / nopamÃyà iti / sajjane«u haæsÃdÅnÃæ kÃvyakathÃyÃæ niÓÃdÅnÃæ ca gamyamÃnÃyà upamÃyà na prÃdhÃnyamityartha÷ / vyavacchedyabaleneti / yatra bhÃsate tatparatvaæ netyÃdyuktisÃmarthyenetyartha÷ / abhimata÷ vivak«ita÷ / yatretyÃdinà pradarÓitasya vikalpena traividhyaæ bhavatÅti darÓayati---tatra cetyÃdi / kadÃcidityasyottaravÃkyayorapi sambandha÷ / yathÃ--- prÃptaÓrÅre«a kasmÃtpunarapi mayi taæ manthakhedaæ vidadhyÃ- nnidrÃmapyasya pÆrvÃmanalasamanaso naiva sambhÃvayÃmi / setuæ badhnÃti bhÆya÷ kimiti ca sakaladvÅpanÃthÃnuyÃta- stvayyÃyÃte vitarkÃniti dadhata ivÃbhÃti kampa÷ payodhe÷ // yathà và mamaiva--- lÃvaïyakÃntiparipÆritadiÇmukhe 'smi- nsmere 'dhunà tava mukhe taralÃyatÃk«i / k«obhaæ yadeti na manÃgapi tena manye suvyaktameva jalarÃÓirayaæ payodhi÷ // locanam eva veti tridà vikalpa÷ / etacca yathÃyogamudÃharaïe«u yojyam / udÃharati---prÃpteti / kasmiæÓcidanantabalasamudÃyavati narapatau samudraparisaravartini pÆrïacandrodayatadÅyabalÃvagÃhanÃdinà nimittena payodhestÃvatkampo jÃta÷ / so 'nena sandehenotprek«yata iti sasandehotprek«ayo÷ saÇkarÃtsaÇkarÃlaÇkÃro vÃcya÷ / tena ca vÃsudevarÆpatà bÃlapriyà e«ÃmudÃharaïÃni sphuÂÅbhavi«yanti / prÃptaÓrÅriti / e«a÷ rÃjÃ, prÃptà ÓrÅ÷ sampadramà ca yena sa÷ / ata÷ punarapi mayi tamanubhÆtam / manthakhedaæ mathanahetukaæ du÷kham kasmÃt kimiti vidadhyÃt kuryÃt / atrÃdau punarapÅtyÃdi sandeha÷, paÓcÃnmathanaphalabhÆtalak«mÅprÃptibuddhyà kasmÃditi phalÃntarajij¤Ãsà / evamuparyapi bodhyam / analasamÃlasyarahitaæ mano yasya tasyeti hetugarbham / asya rÃj¤a÷ pÆrvà nidrÃmapyahaæ naiva sambhÃvayÃmi naiva saæÓaye / setumiti / e«amayÅtyanu«aÇga÷ / e«a÷ yata÷ sakaladvÅpanÃthairanuyÃta÷, ata÷ kimiti mayi bhÆya÷ setuæ badhnÃti / tvayi ÃyÃte svasannidhimÃgate sati iti vitarkÃn pÆrvoktavÃkyairgamyÃn kiæ mathnÅyÃdityÃdisandehÃn / dadhata iva taddhÃraïÃdiva payodhe÷ kampa÷ jalacäcalyamatha ca vepathu÷ ÃbhÃtÅtyanvaya÷ / atra vÃcyaæ tadyvaÇgyaæ cÃlaÇkÃraæ viv­ïoti---kasmiæÓcidityÃdi / sa iti / kampa ityartha÷ / atra jalacäcalyasya vepathoÓcÃbhedÃdhyavasÃyo bodhya÷ / anena sandeheneti / vitarkÃn dadhata iti vÃkyapratipÃditena e«a÷ kiæ mathnÅyÃditi sandehena hetunetyartha÷ / utprek«yata iti / kampena kÃryeïa nimittena uktasandeharÆpo hetu÷ payodhÃvutprek«yate / yadvÃ---jalacäcalyarÆpa÷ kampa÷ uktasandehahetukavepathutvenotprek«yata iti bhÃva÷ / saÇkarÃditi / ekavÃkyÃnupraveÓasaÇkarÃdityartha÷ / ityevaævidhe vi«aye 'nuraïanarÆparÆpakÃÓrayeïa kÃvyacÃrutvavyavasthÃnÃdrÆpakadhvaniriti vyapadeÓo nyÃyya÷ / drapakadhvaniriti vyapadeÓo nyÃyya÷ / upamÃdhvaniryathÃ---- vÅrÃïaæ ramai ghusiïaruïammi ïa tadà piÃthaïucchaÇge / diÂhÂhÅ riugaakumbhatthalammi jaha bahalasindÆre // locanam tasya n­paterdhvanyate / yadyapi cÃtra vyatireko bhÃti, tathÃpi sa pÆrvavÃsudevasvarÆpÃt, nÃdyatanÃt / adyatanatve bhagavato 'pi prÃptaÓrÅkatvenÃnÃlasyena sakaladvÅpÃdhipati vijayitvena ca vartamÃnatvÃt / na ca sandehotprek«ÃnupapattibalÃdrÆpakasyÃk«epa÷, yena vÃcyÃlaÇkÃropaskÃrakatvaæ vyaÇgyasya bhavet / yo yo 'samprÃptalak«mÅko nirvyÃjavijigÅ«ÃkrÃnta÷ sa sa mÃæ mathnÅyÃdityÃdyarthasambhÃvanÃt / na ca punarapÅti pÆrvÃmiti bhÆya iti ca ÓabdairayamÃk­«Âo 'rtha÷ / punararthasya bhÆyorthasya ca kart­bhede 'pi samudraikyamÃtreïÃpyupapatte÷ / yathà p­thvÅ pÆrvaæ kÃrtavÅryeïa jità punarapi jÃmadagnyeneti / pÆrvà nidrà ca siddhà rÃjaputrÃdyavasthÃyÃmapÅti siddhaæ rÆpakadhvanirevÃyamiti / ÓabdavyÃpÃraæ vinaivÃrthasaundarayabalÃdrÆpaïÃpratipatte÷ / bÃlapriyà tene saÇkareïa / vÃsudevarÆpateti / bhagavadvÃsudevÃbheda ityartha÷ / vyatireko bhÃtÅti / prÃptaÓrÅkatvÃdinà rÃj¤o vÃsudevÃdvyatireko bhÃtÅtyartha÷ / tathÃca kathamabhedabhÃnaæ bhavatÅti bhÃva÷ / sa÷ vyatireka÷ / vÆrvavÃsudevasvarÆpÃditi / pÆrvaæ mathanodyukto nidronmukha÷ setubandhanodyuktaÓca yo vÃsudeva÷ tatsvarÆpÃdityartha÷ / nÃdyatanÃditi / sa bhÃtÅtyanu«aÇga÷ / atra hetumÃha---adyatanatva ityÃdi / vartamÃnatvÃditi viÓi«ÂatvÃdityartha÷ / tathÃcaitadvacanakÃlÅnatathÃvidhavÃsudevÃdvyatireko na bhÃtÅti tadabhedo 'tra dhvanyata iti bhÃva÷ / nanvatra niÓi vÃsudevatvapratÅti vinà payodheruktavitarkà na dhaÂanta ityastadvyaÇgyaæ tadupapÃdakatayà guïÅbhÆtamiti ÓaÇkÃæ pariharati---na cetyÃdi / yeneti / anupapattimÆlakÃk«epeïetyartha÷ / vÃcyÃlaÇkÃreti / sasandehotprek«ÃsaÇkaretyartha÷ / nÃk«epa ityatra hetumÃha---yo ya ityÃdi / vÃsudeva iva asamprÃptalak«mÅko yo yo jana÷, sa sa mÃæ mathnÅyÃt / nirvyÃjavijigo«ÃkrÃnto yo ya÷, sa sa mayi setuæ badhnÅyÃdityÃdisaæÓayasambhavÃdityartha÷ / svoktyà vyaÇgyÃvi«karaïamÃÓaÇkya pariharati---ta cetyÃdi / ayamartha iti / rÃj¤o vÃsudevatvamityartha÷ / itÅti hetau / ayaæ rÆpakadhvanireveti siddhamityanvaya÷ / atra hetumÃha---Óabdeti / ÓabdavyÃpÃra÷ abhidhà / kvacit granthe prÃptaÓrÅrityasyÃnantaraæ yathà và 'jyotsnÃpÆre'tyÃdi pÃÂho d­Óyate, sa locanam yathà ca---- jyotsnÃpÆraprasaradhavale saikate 'sminsarayvà vÃdadyÆtaæ suciramabhavatsiddhayÆno÷ kayoÓcit / eko 'vÃdÅtprathamanihataæ keÓinaæ kaæsamanyo matvà tattavaæ kathaya bhavatà ko hatastatra pÆrvam // iti kecidudÃharaïamatra paÂhanti, tadasat ; bhavatetyanena ÓabdabalenÃtra, tvaæ vÃsudeva ityarthasya sphuÂÅk­tatvÃt / lÃvaïyaæ saæsthÃnamugdhimÃ, kÃnti÷ prabhà tÃbhyÃæ paripÆritÃni saævibhaktani h­dyÃni sampÃditÃni diÇmukhÃni yena / adhunà kopakÃlu«yÃdanantaraæ prasÃdaunmukhyena / smereri«advihasanaÓÅle taralÃyate prasÃdÃndolanavikÃsasundare ak«iïÅ yasyÃstasyà Ãmantraïam / atha cÃdhunà na eti, v­tte tu k«aïÃntare k«obhamagamat / kopaka«ÃyapÃÂalaæ smeraæ ca tava mukhaæ sandhyÃruïapÆrïaÓaÓadharamaï¬alameveti bhÃvyaæ k«obheïa calacittatayà sah­dayasya / na caiti tatsuvyaktamanvarthatÃyaæ jalarÃÓirja¬yasa¤jaya÷ / jalÃdaya÷ Óabdà bhÃvÃrthapradhÃnà bÃlapriyà tvapapÃÂha ityÃha---yathocetyÃdi / tadasadityatra hetumÃha---bhavatetyÃdi / sphuÂÅk­tatvÃditi / bhavacchabdÃrthasya varïyasya rÃj¤o hananakart­tvoktyà tasya vÃsudevÃbhedo yata÷ sphujÅk­tastasmÃdityartha÷ / tathÃcÃtra vyaÇgyaæ guïÅbhÆtamiti bhÃva÷ / paunaruktyaparihÃrÃya lÃvaïyapadenÃtra vivak«itamarthaæ vyÃca«Âe---saæsthÃneti / Ãk­tisaundaryamityartha÷ / 'saævibhaktÃnÅ'tyasyaiva vivaraïaæ h­dyÃnÅtyÃdi / diÇmukhÃnÅti / diÓÃmÃrambhadeÓà ityartha÷ / ye«u mukhasya svad­«ÂidvÃrà sambandhastÃni diÇmukhÃnÅti bhÃva÷ / 'adhune'tyasya 'smere' ityanena sambandha iti vyÃca«Âe---kopetyÃdi / prasÃdeti / prasÃdena yÃvÃndolanavikÃsau tÃbhyÃæ sundare ityartha÷ / vyaÇgyÃnugaïamarthÃntaraæ cÃha---atha cetyÃdi / adhunetyasya na eti ityanenÃpi sambandha iti bhÃva÷ / adhunà naitÅtyanena gamyamarthÃntaraæ darÓayati---v­tte tvityÃdi / v­tte gate / k«aïÃntare k«aïaviÓe«e, candrodayakÃle iti yÃvat / k«obhamagamaditi / payodhiriti Óe«a÷ / payodhe÷ k«obho d­«Âa iti bhÃva÷ / rÆpakadhvaniæ darÓayati---kopetyÃdi / itÅti hetau / tathÃvidhasya mukhasya tathÃvidhacandramaïjalÃbhinnatvÃdityartha÷ / taddarÓanÃditi yÃvat / bhÃvyamityÃdi / sah­dayasya madanavikÃratmakacittacäcalyarÆpeïa k«obheïa bhÃvyamityartha÷ / payodhestu salilollÃsalak«aïa÷ k«obha÷ / dvayo÷ k«obhayoratrÃbhedÃdhyavasÃya÷ / k«obhapadasya cittacäcalyamÃtrÃrthakatve tu mukhasya saundaryÃtiÓaya eva dhvanenna candrÃbheda÷ / ataÓcandrodayakÃryabhÆtasalilollÃsarÆpak«obhÃrthakatvamapi vivak«itam / na caitÅti / payodhi÷ k«obhamiti Óe«a÷ / taditi / k«obhaprÃptyabhÃvÃdityartha÷ / jìyasa¤caya locanam ityuktaæ prÃk / atra ca k«obho madanavikÃrÃtmà sah­dayasya tvanmukhÃvalokanena bhavatÅtÅyatyabhidhÃyà viÓrÃntatayà rÆpakaæ dhvanyamÃnameva / vÃcyÃlaÇkÃraÓcÃtra Óle«a÷, sa ca na vya¤jaka÷ / anuraïanarÆpaæ yadrÆpakamarthaÓaktivyaÇgyaæ tadÃÓrayeïeha kÃvyasya cÃrutvaæ vyavati«Âhate / tatastenaiva vyapadeÓa iti sambandha÷ / tulyojanatvÃdupamÃdhvanyudÃharaïayorlak«aïaæ svakaïÂhena na yojitam / vÅrÃïÃæ ramate ghus­ïÃruïe na tathà priyÃstanotsaÇge / d­«ÂÅ ripugajakumbhatthale yathà bahalasindÆre // prasÃdhitapriyatamÃÓvÃsanaparatayà samanantarÅbhÆtayuddhatvaritamanaskatayà ca dolÃyamÃnad­«Âitve 'pi yuddhe tvarÃtiÓaya iti vyatireko vÃcyÃlaÇkÃra÷ / tatra tu yeyaæ dhvanyamÃnopamà priyÃkucakuÇmalÃbhyÃæ sakalajanatrÃsakare«vapi ÓÃtrave«u mardanodyate«u rÃjakumbhasthale«u bÃlapriyà iti / ÃÓrayÃÓrayiïorabhedÃdhyavasÃyenokti÷ / manye ityanenÃsya sambandha÷ / niÓcinomiti tadartha÷. / tathÃvidhe mukhe prakÃÓamÃne k«obhaprÃptyabhÃvÃt, janairucyamÃnaæ mahajjìyaæ payodherniÓcinomityartha÷ / atrÃpi jìyapadÃrthasyÃnÃbhij¤atvasya jalasya caikyÃdhyavasÃyo bodhya÷ / bhÃvÃrthapradhÃnà iti / prÃdhÃnyena jìyÃdyarthavÃcakà ityartha÷ / vyaÇgyasyoktasya vÃcyasiddhyaÇgatvaæ nirÃkurvan dhvaniæ vyavasthÃpayati--atra cetyÃdi / tvanmukhÃvalokaneneti / saptamyantatayÃpi pÃÂha÷ / iyatÅti / tathÃvidhak«obhaprÃptyabhÃvÃt payonidhirja¬arÃÓiriti niÓcinomi ityetÃvatyarthe ityartha÷ / rÆpakamiti / nÃyikÃmukhe pÆrïacandrÃbheda ityartha÷ / Óle«a iti / ja¬aÓabdagataÓle«a ityartha÷ / na vya¤jaka iti tasyoktarÆpakadhvanÃvanupayogÃditi bhÃva÷ / anuraïanarÆparupaketyÃdi vyÃca«Âe--anuraïanarÆpaæ yadrÆpakamityÃdi / nanu v­ttau vÅrÃïÃmityudÃharaïayorupamÃdhvani÷ svaÓabdena kutato na yojita ityata Ãha--tulyetyÃdi / svakaeÂhana svavacanena / vÅrÃïÃmiti / virÃïÃæ d­«Âiryathà bahalasindÆre ripugajakumbhasthale ramate, tathà ghus­ïÃruïe priyÃstanotsaÇge na samate ityanvaya÷ / ghus­ïaæ kuÇkumam / viv­ïoti---prasÃdhitetyÃdi / prasÃdhità alaÇk­tà / samÃÓvÃsanaæ sambhogenÃnandanam / samanantarÅbhÆteti / pratyÃsannetyartha÷ / ¬olÃyamÃnà ca¤calà / iti vyatireko vÃcyÃlaÇkÃra iti / vÅrÃïÃæ d­«Âe÷ priyÃtanotsaÇgaramaïÃpek«ayà ripugajakumbhasthalaramaïe 'tiÓayasya pratipÃdanÃt sambhogatvarÃpek«ayà yuddhe tvarÃtiÓayo gamyata iti tasya vÃcyÃyamÃnatvÃt vÃcyalaÇkÃratà / yadvÃ---iti vyatireka ityasya ityarthavya¤jako vyatireka ityartha÷ / sa ca pÆrvokta÷ / atropamÃdhvaniæ viv­ïoti --tatra tvityÃdi / tatra tadvacane / yeyamityÃdi----gajakumbhasthale«u ityasya upametyanena sambandha÷ / gajakumbhasthalÃnuyogikà priyÃkucakuÇmalapratiyogikà dhvanyamÃnà yeyamupametyartha÷ / asyÃ÷ prÃdhÃnyaæ viv­ïoti---sakaletyÃdi / etÃni kumbhasthalaviÓe«aïÃni vastusthitikathanaparÃïi / yathà và mamaiva vi«amabÃïalÅlÃyÃmasuraparÃkramaïe kÃmadevasya--- taæ tÃïa sirisahoararaaïÃharaïammi hiaamekkarasam / bimbÃhare piÃïaæ ïivesiaæ kusumabÃïena // (tatte«Ãæ ÓrÅsahodararatnÃharaïe h­dayamekarasam / bimbÃdhare priyÃïÃæ niveÓitaæ kusumabÃïena // iti chÃyà ) Ãk«epadhvaniryathÃ---- sa vaktumakhilÃn Óakto hayagrÅvÃÓritÃn guïÃn / yo 'mbukumbhai÷ paricchedaæ j¤Ãtuæ Óakto mahodadhe÷ // locanam tadvaÓena ratimÃdadÃnÃnÃmiva bahumÃna iti saiva vÅratÃtiÓayacamatkÃraæ vidhatta ityupamÃyÃ÷ prÃdhÃnyam / asuraparÃkramaïa iti / trailokyavijayo hi tatrÃsya varïyate / te«ÃmasurÃïÃæ pÃtÃlavÃsinÃæ yai÷ puna÷ punarindrapurÃvamardanÃdi kiæ kiæ na k­taæ taddh­dayamiti yattebhyastebhyo 'tidu«karebhyo 'pyakampanÅyavyavasÃyaæ tacca / ÓrÅsahodarÃïÃmata evÃnirvÃcyotkar«ÃïÃmityartha÷ / te«Ãæ ratnÃnÃmà samantÃddharaïe ekarasaæ tatparaæ yaddh­dayaæ tatkusumabÃïena sukumÃrataropakaraïasambhÃreïa priyÃïÃæ bimbÃdhare niveÓitam tadavalokanaparicumbanadarÓanamÃtrak­tak­tyatÃbhimÃnayogi tenakÃmadevena k­tam / te«Ãæ h­dayaæ yadatyantaæ vijigÅ«ÃjvalanajÃjvalyamÃnamabhÆditi yÃvat / atrÃtiÓayoktirvÃcyÃlaÇkÃra÷ / bÃlapriyà ÓÃtrave«u ÓatrubhÆte«u, Óatrumasambandhi«u và / apiÓabdo ratibahumÃnotpattau virodhaæ dyotayati / gajakumbhasthale«vityasya ratimityanena bahumÃna ityanena ca sambandha÷ / tadvaÓena upamÃvaÓena / ratiæ prÅtim / ÃdadÃnÃæ bibhratÃm / iveti pratÅtau / bahumÃna iti / priyÃkucakuÇmalasÃd­Óyena gajakumbhasthale«u prÅtiæ bibhratÃæ vÅrÃïÃæ te«u bahumatirivetyartha÷ / ratimÃdadÃnÃmanuraktÃnamivetyartha iti và / itÅti hetau / saiva iktopamaiva / vÅrateti / pratÅyamÃno yo bhaÂÃnÃæ vÅryÃtiÓayastasya yaÓcamatkÃra÷ camatkÃrakÃritvaæ tamityartha÷ / vidhatte sampÃdayati / itÅti hetau / vÅrarasopaskÃrakatvenetyartha÷ / tatrÃsyeti / vi«amabÃïalÅlÃyÃæ kÃmasyetyartha÷ / 'te«Ã' mityasyaiva vivaraïam---yairityÃdi / tadityasya vyÃkhÃyÃnaæ yattebhya ityÃdi / akampanÅyeti / acÃlanÅyetyartha÷ / gamyarthakathanam---anirvÃcyetyÃdi / sukumÃretyÃdi ca / 'bimbÃdhare niveÓitam' ityasya bhÃvÃrthamÃha---tadityÃdi / te«Ãæ h­dayaæ yadityÃdinà pÆrvÃrdhabhÃvÃrthakathanaæ taditi Óe«a÷ / tattena kÃmadevena tadavalokanaparicumbanadarÓanamÃnak­tak­tyatÃbhimÃnayogi k­tamiti sambandha÷ / atrÃtiÓayoktiriti / atrÃtiÓayoktyà hayagrÅvaguïÃnÃmavarïanÅyatÃpratipÃdanarÆpasyÃsÃdhÃraïatadviÓe«aprakÃÓanaparasyÃk«epasya prakÃÓanam / arthÃntaranyÃsadhvani÷ ÓabdaÓaktimÆlÃnuraïanarÆpavyaÇgyo 'rthaktimÆlÃnuraïanarÆpavyaÇgyaÓca sambhavati / tatrÃdyasyodÃharaïam--- devvÃettammi phale kiæ kÅrai ettiaæ puïà bhaïimo / kaÇkillapallavÃ÷ pallavÃïaæ aïïÃïa ïa saricchà // locanam pratÅyamÃnà copamà / sakalaratnasÃratulyo bimbÃdhara iti hi te«Ãæ bahumÃno vÃstava eva / ata eva na rÆpakadhvani÷ / rÆpakasyÃropyamÃïatvenÃvÃstavatvÃt / te«ÃmasurÃïÃæ vastuv­ttyaiva sÃd­Óyaæ sphurati / tadeva ca sÃd­Óyaæ camatkÃrahetu÷ prÃdhÃnyena / atiÓayoktyeti / vÃcyÃlaÇkÃrarÆpayetyartha÷ / avarïanÅyatÃpratipÃdanamevÃk«epasya rÆpami«Âaprati«edhÃtmakatvÃt / tasya prÃdhÃnyaæ viÓe«aïadvÃreïÃha---asÃdhÃraïeti / sambhavatÅtyanena prasaÇgÃcchabdaÓaktimÆlasyÃtra vicÃra iti darÓayati / bÃlapriyà nimittato vaco yattu lokÃtikrÃntagocaram / bhede 'nanyatvamanyatra nÃnÃtvaæ yatra badhyate // tathà sambhÃvyamÃnÃrthanibandhe 'tiÓayoktigÅ÷ / ityÃdinà tallak«aïamuktamudbhaÂÃdibhi÷ / ratnÃharaïe ekarasaæ yaddh­dayaæ tadbimbadhare niveÓitamiti vastuto bhinnayoranta÷karaïav­ttiviÓe«Ãtmakayo÷ h­dayayoraikyamatra pratipÃditamiti bhede abhedarÆpÃtiÓayoktirityartha÷ / niveÓanÃsambandhe 'pi tatsambandhakathanÃt sambandhÃtiÓayoktirvà / pratÅyamÃneti / dhvanyamÃnetyartha÷ / uktaæ viv­ïoti---sakaletyÃdi / samupÃdeyatvÃdità ratnÃsÃratulyatvam / ata eva vak«yamÃïÃdeva / rÆpakasyÃropyamÃïatveneti / ratnasÃrarÆpopamÃnÃbhedasya kalpitatvenetyartha÷ / rÆpakasyopacÃratveneti ca pÃÂha÷ / sÃd­Óyamiti / bimbÃdhare ratnasÃrasÃd­Óyamityartha÷ / v­ttau 'anatiÓayoktye'tyuktaæ tadviv­ïoti---vÃcyetyÃdi / vÃcyÃlaÇkÃrarÆpayeti / 'yo 'mbukumbhairi'tyÃdinà sambhÃvyamÃnÃrthanibandhanÃditi bhÃva÷ / avarïanÅyatÃpratipÃdanamevetyatra hetumÃha---i«Âeti / i«Âamatra varïanÅyatvapratipÃdanamiti bhÃva÷ / 'asÃdhÃraïe'tyÃdikathanasya phalaæ darÓayati--tasyetyÃdiviÓe«aïadvÃreïa tasya prÃdhÃnyamÃhetyanvaya÷ / atra 'yo 'mbukumbhairi'tyÃdyatiÓayoktyà hayagrÅvaguïÃnÃmavaïanÅyatvapratipÃdanarÆpÃk«epo dhvanyate, tena tadguïÃnÃmasÃdhÃraïo viÓe«aÓceti bhÃva÷ / v­ttau 'ÓabdaÓaktÅ'tyÃdyuktau kà saÇgatirityata Ãha---sambhavatÅtyÃdi / atreti / padaprakÃÓaÓcÃyaæ dhvaniriti vÃkyasyÃrthÃntaratÃtparye 'pi sati na virodha÷ / dvitÅyasyodÃharaïaæ yathÃ--- hiaaÂÂÃviamaïïuæ avaruïïamuhaæ hi maæ pasÃanta / avaraddhasya vi ïa hu de pahujÃïaa rosiuæ sakkam // (h­dayasthÃpitamanyumaparo«amukhÅmapi mÃæ prasÃdayan / aparÃddhasyÃpi na khalu te bahuj¤a ro«ituæ Óakyam // iti chÃyÃ) locanam daivÃyatte phale kiæ kriyatÃmetÃvatpunarbhaïÃma÷ / raktÃÓokapallavÃ÷ pallavÃnÃmanye«Ãæ na sad­ÓÃ÷ // aÓokasya phalamÃmrÃdivannÃsti, kiæ kriyatÃæ pallavÃstvatÅva h­dyà itÅyatÃbhidhà samÃptaiva / atra phalaÓabdasya ÓaktivaÓÃtsamarthakamasya vastuna÷ pÆrvameva pratÅyate / lokottarajigÅ«ÃtadupÃyaprav­ttasyÃpi hi phalaæ sampallak«aïaæ daivÃyattaæ kadÃcinna bhavedapÅtyevaærÆpaæ sÃmÃnyÃtmakam / nanvasya sarvavÃkyasyÃprastutapraÓaæsà prÃdhÃnyena vyaÇgyà tatkathamarthÃntaranyÃsasya vyaÇgyatÃ, dvayoryugapadekatra prÃdhÃnyÃyogÃdityÃÓaÇkyÃha---padaprakÃÓeti / sarvo hi dhvaniprapa¤ca÷ padaprakÃÓo vÃkyaprakÃÓaÓceti yak«yate / tatra bÃlapriyà arthaÓaktimÆlavicÃre ityartha÷ / kiæ kriyatÃmityantasya vivaraïam---aÓokasyetyÃdi / uttarÃrdhavivaraïam----pallavà ityÃdi / iyateti / uktÃrthamÃtreïetyartha÷ / dhvaniæ viv­ïoti---atretyÃdi / atra ityevaærÆpaæ sÃmÃnyÃtmakaæ asya vastuna÷ samarthakaæ phalaÓabdasya ÓaktivaÓÃtpÆrvameva pratÅyata ityanvaya÷ / daivÃyatte hi phale kiæ kriyatÃmityatra phalaÓabda÷ prakaraïavaÓÃt sasyarÆpamarthamabhidhayà vakti, tataÓcÃÓokasya phalaæ nÃstÅti prastutÃrtho labhyate, punaÓca phalaÓabdaÓÓaktimÆladhvaninà sampadÃtmakaprayojanarÆpamarthaæ bodhayati, tataÓca sarve«Ãæ sampado daivÃyattÃ÷ kadÃcinna bhaveyurapÅti sÃmÃnyarÆpo 'rtha÷ pÆrvoktaprastutÃrthasya samarthako labhyata ityartha÷ / pÆrvameva pratÅyate ityasya daivÃyatte hi phale ityasya ÓravaïakÃla eva pratÅyata ityartha÷ / 'padaprakÃÓa' ityÃdigranthamavatÃrayati---nanvityÃdi / aprastutapraÓaæseti / upÃyaprav­ttasyÃpi sampallak«aïaæ phalamalabdhavata÷ kasyacidrÃjÃde÷ guïapraÓaæsÃrÆpa÷ prastutÃrtha ityartha÷ / prÃdhÃnyena vyaÇgyeti / aprastutapraÓaæsÃsthaleprastutÃrtho vyaÇgya÷, sa kvacit pradhÃna¤ceti prathamodyote uktam / arthÃntaranyÃsasya vyaÇgyateti / prÃdhÃnyenetyanu«ajyate / kuta ityatrÃha---dvayorityÃdi / bhÃvÃrthamÃha---sarvo hÅtyÃdi / vÃkye tvaprastutapraÓaæseti / prÃdhÃnyena vyaÇgyeti Óe«a÷ / nanvevaæ sati kathamatra vyavahÃra hatyata atra hi vÃcyaviÓe«eïa sÃparÃghasyÃpi bahuj¤asya kopa÷ kartumaÓakya iti samarthakaæ sÃmÃnyamanvitamanyattÃtparyeïa prakÃÓate / locanam phalapade 'rthÃntaranyÃsadhvani÷ prÃdhÃnyena / vÃkye tvaprastutapraÓaæsà / tatrÃpi puna÷ phalapadopÃttasÃmarthyasamarthakabhÃvaprÃdhÃnyameva bhÃtÅtyarthÃntaranyÃsadhvanirevÃyamiti bhÃva÷ / h­daye sthÃpito na tu bahi÷ prakaÂato manyuryayà / ata evÃpradarÓitaro«amukhÅmapi mÃæ prasÃdayan he bahuj¤a, aparÃddhasyÃpi tava na khalu ro«akaraïaæ Óakyam / atra bahuj¤etyÃmantraïÃrthe viÓe«e paryavasita÷ / anantaraæ tu tadarthaparyÃlojanÃdyatsÃmÃnyarÆpaæ samarthakaæ pratÅyate tadeva camatkÃrakÃri / sà hi khaï¬ità satÅ vaidagdhyÃnunÅtà taæ pratyasÆyÃæ darÓayantÅtthamÃha / ya÷ kaÓcidbahuj¤o dhÆrta÷ sa evaæ sÃparÃdho 'pi svÃparÃdhÃvakÃÓamÃcchÃdayatÅti mà tvamÃtmani bahumÃnaæ mithyà grahÅriti / anvitamiti / viÓe«e sÃmÃnyasya saæbaddhatvÃditi bhÃva÷ / bÃlapriyà Ãha---tatrÃpÅtyÃdi / phaleti / phalapadopÃttau yau samarthyasamarthakÃvarthau tayorbhÃvasya prÃdhÃnyamityartha÷ / bhÃti sah­dayÃnÃæ sphurati / arthÃntaretyÃdi / 'prÃdhÃnyena vyapadeÓà bhavantÅ'ti nyÃyenÃrthÃntaranyÃsadhvanivyavahÃra evÃtreti bhÃva÷ / kasyÃÓcidantargataro«Ãyà anÃvi«k­taro«acihnÃyÃ÷ k­tÃgasà vallabhena prasÃdyamÃnÃyÃ÷ taæ prativacanam--h­dayetyÃdi / viv­ïoti--h­daye sthÃpita ityÃdi / prasÃdayanniti sambuddhyantam / yadvÃ--tvamasÅti Óe«a÷ / na khaluro«akaraïaæ Óakyamiti / mayeti Óe«a÷ / he bahuj¤a ! yatastvaæ mÃæ prasÃdayannasi, ato 'parÃddhamapi tvÃæ prati ro«aæ kartuæ na ÓaknomÅtyartha÷ / 'bahuj¤asye'ti / bahuj¤aæ pratÅtyartha÷ / 'aÓakya' iti / kenÃpa na Óakya ityartha÷ / svavaidugdhyena svÃparÃdhsya tena pracchÃdanÃditi bhÃva÷ / 'itÅ'ti / evaærÆpamityartha÷ / 'samarthakaæ samÃnam' ityasya viÓe«aïam 'anvitamanyadi'ti ca / 'tÃtparyeïa prakÃÓata' iti / dhvanatÅtyartha÷ / v­ttyuktamevÃrtha viv­ïoti---atretyÃdi / viÓe«e paryavasita iti / nÃhamaparÃdhÅ nÃhamanyÃæ cintayÃmi, tvadekÃsakte mayi prasÅdetyÃdyamekavacanÃbhij¤eti bahuj¤apadaprak­tÃrthe ityartha÷ / dhvaniæ darÓayati---anantaramityÃdi / sÃlÃmyarÆpaæ samarthakamiti / tattu ya ityÃdinà vak«yate---seti / prak­tà nÃyiketyartha÷ / khaï¬iteti / "j¤Ãte 'nyÃsaÇgavik­te khaïjiter«yÃka«Ãyite'ti tallak«aïam / vaidugdhyÃnunÅtà svavaidugdhyena prasÃditÃ, nÃyakeneti Óe«a÷ / kathamÃhetyatrÃha---ya ityÃdi / tvamÃtmani mithyÃbahuj¤Ãnaæ mà grahÅ÷, yato bahuj¤Ãstu sÃparÃdhà api tattadvacanena svÃparÃdhÃvakÃÓamÃcchÃdayantÅtyartha÷ / anvitamityanena sÃmÃnyaviÓe«abhÃvarÆpasambandho vivak«ita iti darÓayati---viÓe«a ityÃdi / "vyati prÃgi'tyetadviv­ïoti-----svamityÃdi / vyatirekadhvanirapyubhayarÆpa÷ sambhavati / tatrÃdyasyodÃharaïaæ prÃkpradarÓitameva / dvitÅyasyodÃharaïaæ yathÃ--- jÃejja vaïuddese khujja vvia pÃavo ga¬iavatto / mà mÃïusammi loe tÃekvaraso dariddo a // (jÃyeya vanoddeÓe kubja eva pÃdapo galitapatra÷ / mà mÃnu«e loke tyÃgaikaraso daridraÓca // ita chÃyÃ) atra hi tyÃgaikarasasya daridrasya janmÃnabhinandanaæ truÂitapatrrakubjapà dapajanmÃbhinandanaæ ca sÃk«ÃcchabdavÃcyam / tathÃvidhÃdapi pÃdapÃttÃd­Óasya puæsa upamÃnopameyatvapratÅtipÆrvakaæ ÓocyatÃyÃmÃdhikyaæ tÃtparyeïa prakÃÓayati / utprek«ÃdhvaniryathÃ---- candanÃsaktabhujagani÷ÓvÃsÃnilamÆrcchita÷ / mÆrcchayatye«a pathikÃnmadhau malayamÃruta÷ // locanam vyatirekadhvanirapÅti / apiÓabdenÃrthÃntaranyÃsavadeva dviprakÃratvamÃha / prÃgiti / 'khaæ ye 'tyujjvalayanti' iti / 'raktastvaæ navapallavai÷' iti / jÃyeya, vanoddeÓa eva vanasyaikÃnte gahane yatra sphuÂatarabahuv­k«asampattyà prek«ate 'pi na kaÓcit / kubja ita rÆpayoÂanÃdÃvanupayogÅ / galitapatrra iti / chÃyÃmapi na karoti tasya kà pu«paphalavattetyabhiprÃya÷ / tÃd­Óo 'pi kadÃcidÃÇgÃrikasyopayogÅ bhavedulÆkÃdÅnÃæ và nivÃsÃyeti bhÃva÷ / mÃnu«a iti / sulabhÃrthijana iti bhÃva÷ / loka iti / yatra lokyate so 'rthibhistena cÃrthijano na ca ki¤cicchakyate kartuæ tanmahadvaiÓasamiti bhÃva÷ / atra bÃlapriyà khaæ ye 'tyujvalayanti iti, ityasyÃnantaraæ 'raktastvaænavapallavai'riti iti ca pÃÂha÷ kvacit d­Óyate, sa prÃmÃdika÷ / 'na tu raktastvam' ityÃdipÃÂho và / kubja eveti chÃyà / vanoddeÓa ityanenaivakÃrasya sambandha ityÃha---vanetyÃdi / vanoddeÓa ityasya vivaraïam----vanasyetyÃdi / gamyamarthamÃha---yatretyÃdi / evamuparyapi bodhyam / rÆpaghaÂaneti / pratimÃdyak­tinirmÃïetyartha÷ / galitapatra iti / truÂitatra iti ca pÃÂha÷ / ÃÇgÃrikasyeti / aÇgÃropajÅvina ityartha÷ / ahaæ kubja÷ galitapatra÷ pÃdapa÷ panoddeÓe iva jÃyeya / tyÃgaikaraso daridraÓca mÃnu«eloke mÃjayeya ityanvaya÷ / v­tto---'ÓabdavÃcya'mityasya 'prakÃÓayatÅ'tyanenÃnvaya÷ / atra hi madhau malayamÃrutasya pathikamÆrcchÃkÃritvaæ manmathonmÃthadÃyitvenaiva / tattu candanÃsaktabhujagani÷ÓvÃsÃnilamÆrcchitatvenotprek«itamityutprek«Ã sÃk«ÃdanuktÃpi vÃkyÃrthasÃmarthyÃdanuraïanarÆpà lak«yate / na caivaævidhe vi«aye ivÃdiÓabdaprayogamantareïÃsaæbaddhataiveti Óakyate vaktum / gamakatvÃdanyatrÃpi locanam vÃcyÃlaÇkÃro na kaÓcit / upamÃnetyanena vyatirekasya mÃrgapariÓuddhiæ karoti / Ãdhikyamiti / vyatirekamityartha÷ / utprek«itamiti / vi«avÃtena hi mÆrchito b­æhita upacito mohaæ karoti / ekaÓca mÆrcchita÷ pathikamadhye 'nye«Ãmapi dhairyacyuti vidadhanmÆrcchÃæ karotÅtityubhayathotprek«Ã / nanvatra viÓe«aïamadhikÅbhavaddhetutayaiva saÇgacchate / tata÷ kiæ? na hi hetutà paramÃrthata÷ / tathÃpi tu hetutà utprek«yata iti yatki¤cidetat / bÃlapriyà mÃrgapariÓuddhiæ karotÅti / ki¤ciddharmeïa sÃd­ÓyÃtmakasyopamÃÇgopameyatvasya pratÅtirhi vyatirekapratÅteraÇgamiti bhÃva÷ / v­ttau---'candane'ti / malayÃdristhacandanav­k«etyartha÷ / 'madhau' vasante / 'pathike'tyÃdi / virahijanamohakÃritvamityartha÷ / 'manmathe'ti / kÃmoddÅpakatvenavastudatà hetunetyartha÷ / 'tattvi'ti / pathikamÆrcchÃkÃritvantvityartha÷ / 'candane'tyÃdi / candanÃsaktabhujaganiÓvÃsÃnilamÆr¤chitatvena hetunà utprek«itamityartha÷ / etadviv­ïoti---vi«avÃtenetyÃdi / vi«avÃtena vi«ayuktavÃyunà / prak­te ni÷ÓvÃsÃnilasya bhujagasambandhitayÃvi«asamparko gamyata iti bhÃva÷ / "mÆrcchÃmohasamucchrÃyayo"riti dhÃtupÃÂha÷ / tatra samucchrÃyÃrthÃprÃyeïà vyÃca«Âe---b­æhita iti asyaiva vivaraïam---upacita iti / mohaæ karotÅti / svasarÇgeïÃnyasya mohÃvasthÃæ / janayatÅtyartha÷ / gopÃrthÃbhiprÃyeïa vyÃca«Âe---ekaÓcetyÃdi / ekapadÃrthatvenÃtra pathikÃyamÃno vÃyurgrÃhya÷ / dhairyacyutiæ taddvÃretyartha÷ / mÆrcchÃmiti / mohamityartha÷ / ubhayathotprek«eti vi«avÃtopacitatvaæ mohÃvasthÃprÃptiÓceti ye tayo÷ malayamÃrutasya pathikamÆrcchÃkaraïehetutvenotprek«etyartha÷ / v­ttau 'mÆrcchitatvenotprek«ita'miti granthasya uktahetÆtprek«Ãparatvaæ ÓaÇkÃsamÃdhÃnÃbhyÃæ darÓayati---nanvityÃdi / viÓe«aïaæ candanetyÃdiviÓe«aïam / hetutayaiveti / hetugarbhatvenaivetyartha÷ / samÃdhatte---tata ityÃdi / tata÷ kiæ hetugarbhatve satyapi kim / kuta ityata Ãha--na hÅtyÃdi / tadviÓe«aïasya parthikamÆrcchÃkÃritve vastuto hetutvaæ nÃstÅtyartha÷ / tathÃpi tviti / kiæ tvityartha÷ / hetutà utprek«yata iti / uktayordvayo÷ hetutvamutprek«yate ityartha÷ / hetutÃpi iti ca pÃÂha÷ / tatpak«e malayamÃrute tayordvayorutprek«Ãyà apiÓabdena samuccaya÷ / candanÃsaktabhujagÃnÃæ niÓvÃsÃnilai÷ mÆrcchita÷ sambaddha iti svarÆpakathanamÃtraparaæ tadviÓe«aïamato vÃcyÃrthani«pattirbodhyà / v­ttau 'sÃk«ÃdanuktÃpÅ'ti / ivÃdipadenÃbodhitÃpÅtyartha÷ / tadaprayoge tadarthÃvag­tidarÓanÃt / yathÃr--- isÃkalusassa vi tuha muhassa ïaæ esa puïïimÃcando / ajja sarisattaïaæ pÃviÆïa aÇge via ïa mÃi // r(ir«yÃkalu«asyÃpi tava mukhasya nanve«a pÆrïimÃcandra÷ / adya sad­Óatvaæ prÃpyÃÇga eva na mÃti // iti chÃyÃ) locanam taditi / tasyevÃderaprayoge 'pi tasyÃrthasyetyutprek«ÃrÆpasyÃvagate÷ pratÅterdarÓanÃt / etadevodÃharati---yathetir / ir«yÃkalu«asyÃpÅ«adaruïacchÃyÃkasya / yadi tu prasannasya mukhasya sÃd­Óyamudvahetsarvadà và tatkiæ kuryÃttvanmukhaæ tvetadbhavatÅti manorathÃnÃmapyapathamidamityapiÓabdasyÃbhiprÃya÷ / aÇge svadehe na mÃtyeva daÓa diÓa÷ pÆrayati yata÷ / adyeyatà kÃlenaikaæ divasamÃtramityartha÷ / atra pÆrïacandreïa diÓÃæ pÆraïaæ svarasasiddhamevamutprek«yate / nanu nanuÓabdena vitarkotprek«ÃrÆpamÃcak«ÃïenÃsambaddhatà nirÃk­teti sambhÃvayamÃna bÃlapriyà 'anuraïanarÆpÃ' saælak«yakramavyaÇgyà / 'lak«yate' j¤Ãyate / ÓaÇkate 'na ce'tyÃdi 'evaævidhe vi«aye' iti candanÃsaktetyÃdisthala ityartha÷ / 'asambaddhate'ti / utprek«ÃyÃ÷ vÃkyÃsambaddhatetyartha÷ / vÃkyÃpratipÃdyateti yÃvat / samÃdhatte---'gamakatvÃdi'ti / candanetyÃdiviÓe«aïasya pratipatt­pratibhÃvadisahakÃreïa bodhakatvÃdityartha÷ / atra pramÃïamÃha----'anyatrÃpÅ'tyÃdi / 'tadaprayoga' ityÃdigranthaæ viv­ïoti---tasyetyÃdir / ir«yeti / kupitÃæ nÃyikÃæ prasÃdayatumuktir÷, ir«yÃkalu«asyetyasya vyÃkhyÃnarm----i«adityÃdi / apiÓabdagamyamÃha---yadi tvityÃdi / udvahet kuryÃdityubhayatra candra iti Óe«a÷ / adyetyanena gamyamÃha---sarvadeti / tattadà kiæ kuryÃditi / santo«ÃtiÓayena yadyat kuryÃt tanna jÃnÃmÅtyartha÷ / etadbhavatÅti / candrÅbhavatÅtyartha÷ / aÇga eveti chÃyà / evakÃrasya mÃtÅtyanenÃnvaya ityÃha---netyÃdi / atra gamyaæ hetumÃha---daÓadiÓa÷ pÆrayati yata iti / adyeti padaæ viv­ïoti----iyatetyÃdi / dhvaniæ darÓayati---atretyÃdi / diÓÃæ pÆraïamiti / aÇgena bhÃtyevetyanena labdhaæ svaprabhayà diÓaæ pÆraïamityartha÷ / svarasasiddhaæ asvÃbhÃvikam / evamutprek«yate iti / tava mukhasya sad­Óatvaæ prÃpyeveti mukhasÃd­ÓyaprÃptihetukatvenotprek«yata ityartha÷ / udÃharaïÃntaramavatÃrayati---nanvityÃdi / nanuÓabdeneti / gÃthÃsthananuÓabdenetyartha÷ / sad­Óatvaæ prÃpya nanviti yojaneti bhÃva÷ / 'trÃse'tyÃdi Ólokaæ vyÃca«Âe---sarvata ityÃdi / niketÃn parita iti / nÃnubaddha iti ca sambandha÷ / anubaddha÷ yathà vÃ---- trÃsÃkula÷ paripatan parito niketÃn puæbhirna kaiÓcidapi dhanvibhiranvabandhi / tasthau tathÃpi na m­ga÷ kvacidaÇganÃbhi- rÃkarïapÆrïanayane«uhatek«aïaÓrÅ÷ // ÓabdÃrthavyavahÃre ca prasiddhireva pramÃïam / Óle«adhvaniryathÃ--- ramyà iti prÃptavatÅ÷ patÃkÃ÷ rÃgaæ viviktà iti vardhayantÅ÷ / yasyÃmasevanta namadvalÅkÃ÷ samaæ vadhÆbhirvalabhÅryuvÃna÷ // atra vadhÆmi÷ saha valabhÅrasevanteti vÃkyÃrthapratÅteranantaraæ vadhva iva locanam udÃharaïÃntaramÃha--yathà veti / parita÷ sarvato niketÃn paripatannÃkramanna kaiÓcidapi cÃpapÃïibhirasau m­go 'nubaddhastathÃpi na kvacittasthau trÃsacÃpalayogÃtsvÃbhÃvikÃdeva / tatra cotprek«Ã dhvanyate---aÇganÃbhirÃkarïapÆrïaurnetraÓarairhatÃr ik«aïaÓrÅ÷ sarvasvabhÆtà yasya yato 'to na tasthau / nanvetadapyasambaddhamastvityÃÓaÇkyÃha----ÓabdÃrtheti / patÃkà dhvajapaÂÃn prÃptavantÅ / ramyà iti heto÷ / patÃkÃ÷ prasiddhÅ÷ prÃptavatÅ÷ / kimÃkÃrÃ÷ prasiddhÅ÷ ramyà ityevamÃkÃrÃ÷ viviktà janasaÇkulatvÃbhÃvÃdityato heto rÃgaæ sambhogÃbhilëaæ vardhayantÅ÷ / anye tu rÃgaæ citraÓobhÃmiti / tathà rÃgamanurÃgaæ vardhayantÅ÷ / yato heto÷ viviktà vibhaktaÇgyo laÂabhÃ÷ yÃ÷ / namanti valÅkÃni chadiparyantabhÃgà yÃsu / namantyo vallayastrivalÅlak«aïà yÃsÃm / samamiti sahetyartha÷ / nanu samaÓabdÃttulyÃrtho 'pi pratÅta÷ / bÃlapriyà anugata÷, 'na tasthÃvi'tyatra vÃstavo hetustrÃsÃkula ityanena darÓita ityÃha---trÃsetyÃdi / ÃkarïapÆrïai÷ karïaparyantavyÃptai÷ Ãkarïak­«ÂaiÓca netraÓarai÷ netrÃïyeva ÓarÃstai÷, ato na tasthÃviti / uktÃddhetoreva na sthitavÃnityartha÷ / tathÃcÃtra hetÆtprek«ÃdhvaniritibhÃva÷ / atrÃpyaÇganÃd­«Âiæ praÓaæsÃparamÃkarïetyÃdikaæ svarÆpakathanamitivÃkyÃrthani«pattiravaseyà / etadapÅti / uktodÃharaïamapÅtyartha÷ / asambaddhamiti / utprek«ÃrÆpÃrthÃbodhakamityartha÷ / v­ttau 'Óabde'ti / evamasyaÓabdasyÃrtha iti vyavahÃra ityartha÷ / 'prasiddhireva' pratipattÌïÃæ pratitireva / tathÃcoktasthale ivÃdiÓabdÃbhÃve 'pyutprek«ÃrÆpÃrthasya sah­dayÃnÃæ pratÅterasambaddhatvÃpÃdÃnaæ na yuktamiti bhÃva÷ / vyÃca«Âe----patÃkà ityÃdi / atrÃdyo 'rtho valabhÅbhiranveti, dvitÅyastu vadhÆbhi÷ / vyÃkhyÃnÃntaramÃha--anya iti / laÂabhà iti sundarya ityartha÷ / nanvityÃdi / samaÓabdÃditi / locanam satyam ; so 'pi Óle«abalÃt / Óle«aÓca nÃbhidhÃv­tterÃk«ipta÷, api tvarthasaundaryabalÃdeveti sarvathà dhvanyamÃna eva Óle«a÷ / ata eva vadhva iva valabhya ityabhidadhatÃpi v­ttik­topamÃdhvaniriti noktam / Óle«asyaivÃtra mÆlatvÃt / samà iti hi yadi spa«Âaæ bhavettadopamÃyà eva spa«ÂatvÃcchle«astadÃk«ipta÷ syÃt / samamiti nipÃto '¤jasà sahÃrthav­ttirvya¤jakatvabalenaiva kriyÃviÓe«aïatvena ÓabdaÓle«atÃmeti / na ca tena vinÃbhidÃyà aparipu«Âatà kÃcit / ata eva samÃptÃyÃmevÃbhidhÃyÃæ sah­dayaireva sa dvitÅyo 'rtho 'p­thakprayatnenaivÃvagamya÷ / yathoktaæ prÃk---'ÓabdÃrthaÓÃsanaj¤ÃnamÃtreïaiva' ityÃdi / etacca sarvodÃharaïe«vanusartavyam / 'pÅnaÓcaitro divà nÃti' ityatrÃbhidhaivÃparyavasiteti saiva svÃrthanirvÃhÃyÃrthÃntaraæ ÓabdÃntaraæ vÃkar«atÅtyanumÃnasya ÓrutÃrthÃpattervà bÃlapriyà samamiti ÓabdÃdityartha÷ / tulyÃrtho 'pÅta / apiÓabdena pÆrvoktasahÃrthasya samuccaya÷ / so 'pi tulyarÆpÃrtho 'pi Óle«abalÃditi / vadhvanvayyarthÃntarasÃmarthyÃdityartha÷ / Óle«asceti / arthÃntaraæ cetyartha÷ / abhidhÃv­tte÷ abhidhÃvyÃpÃrÃddheto÷ / nÃk«ipta÷ na pratÅta÷ / padÃnÃæ valabhÅpadasamÃnavibhaktikatvenÃbhidÃyà valabhyanvayyarthe niyamanÃditi bhÃva÷ / ata eveti / vak«yamÃïahetorevet«atha÷ / samà itÅti / samamityasya sathÃna iti Óe«a÷ / samamityuktau kuto na spa«Âatvamata Ãha---samamityÃdi / a¤jasà jhaÂiti / sahÃrthav­tti÷ sÃhityarÆpÃrthabodhaka÷ / yÆnÃæ savadhÆkÃnÃæ satÃæ valabhÅsevanasyÃrthasya prak­tatvÃditi bhÃva÷ / kriyÃviÓe«aïatveneti / sevanakriyÃyÃ÷ vartamÃnà ityavyÃh­takriyÃyà và viÓe«aïatayetyartha÷ / ÓabdaÓle«atÃmetÅti / tulyamityarthÃntaraæ bodhayatÅtyartha÷ / Óle«adhvaniæ sthÃpayati--na cetyÃdi / apÆthakprayatnena prayatnÃntaraæ vinà / prasaÇgÃdÃha--pÅna ityÃdi / apryavasiteti / divÃbhojanamakurvata÷ kuta÷ pÅnatvamityÃkÃÇk«Ãsattvena ÓÃntÃkÃÇk«asya bodhasyÃjananÃditi bhÃva÷ / svÃrtheti / pÅnatvÃdighaÂitasvavi«ayÃrthetyartha÷ / arthÃntaram rÃtribhojanam / ÓabdÃntaram rÃtrau bhuÇkte iti Óabdam / Ãkar«ati anusandhÃpayati / anumÃnetyÃdi / yatÃsaækhyamatra bodhyam / yathÃsaækhyadhvaniæ viv­ïoti v­ttau---'ata hÅ'tyÃdi / 'yathoddeÓaæ' uddeÓakramamanatilaÇdhya / 'anÆddeÓe' paÓcÃnnirdeÓe sati / 'yaccÃrutvam' cÃrutvakÃri yat 'anuraïanarÆpaæ' saælak«yakramaæ vyaÇgyam / 'madane'ti / madanaviÓe«aïÅbhÆto yo 'ÇkuritÃdiÓabda÷ sa¤jÃte«atprÃdurbhÃvÃdi÷ tadartha÷ taÂgataæ tadÃÓritam / 'tadi'ti / cÃrutvakÃri yathÃsaækhyÃtmakaæ vyaÇgyamityartha÷ / tattu yatÃÓrutakramaæ saækhyÃsÃmyameva / 'madanasahakÃrayori'ti / kÃryakÃraïÃtmakayostayorityartha÷ / 'tulye'ti / tulyayogità tulyakÃlasambandha÷ tadrÆpo ya÷ samuccayastallak«aïÃdityartha÷ / 'vÃcyÃdi'ti / cakÃrÃbhyÃæ bodhyÃdityartha÷ / 'atiricyamÃnam' iti / utk­«Âamityartha÷ / 'Ãlak«yate'j¤Ãyate / balabhya iti Óle«apratÅtiraÓabdÃpyarthasÃmarthyÃnmukhyatvena vartate / yathÃsaÇkhyadhvaniryathÃ--- aÇkurita÷ pallavita÷ korakita÷ pu«pitaÓca sahakÃra÷ / aÇkurita÷ pallavita÷ korakita÷ pu«pitaÓca h­di madana÷ // atra hi yathoddeÓamanÆddeÓe yacacÃrutvamanuraïanarÆpaæ madanÃviÓe«aïabhÆtÃÇkuritÃdiÓabdagataæ tanmadanasahakÃrayostulyayogitÃsamuccayalak«aïÃdvÃcyÃdatiricyamÃnamÃlak«yate / evamanye 'pyalaÇkÃrà yathoyogaæ locanam tÃrkikamÅmÃæsakayorna dhvaniprasaÇga ityalaæ bahunà / tadÃha--aÓabdÃpÅti / evamanye 'pÅti / sarve«ÃmevÃrthÃlaÇkÃrÃïÃæ dhvanyamÃnatà d­Óyate / yathà ca dÅpakadhvani÷-- mà bhavantamanala÷ pavano và vÃraïo madavala÷ paraÓurvà / vajramindrakaravipras­taæ và svasti te 'stu latayà saha v­k«a // ityatra bÃdhi«Âeti gopyamÃnÃdeva dÅpakÃdatyantasnehÃspadatvapratipattyà cÃrutvani«patti÷ / aprastugatapraÓaæsÃdhvanirapi--- ¬huï¬hullanto marihisi kaïÂaakaliÃiæ keaivaïÃiæ / mÃlaikusumasaricchaæ bhamara bhamanto ïa pÃvihisi // priyatamena sÃkamudyÃne viharantÅ kÃcinnÃyikà bhramaramevamÃheti bh­ÇgasyÃbhidhÃyÃæ bÃlapriyà 'aÇkurite' iti saptamyantapÃÂho 'pi pÆrvÃrdhe d­Óyate / locane--yathÃceti / tathà ca iti ca pÃÂha÷ / ityatretyasya dÅpakadhvanirityanenÃpi sambandha÷ / dÅpakadhvaniæ viv­ïoti---bÃdhi«ÂhetyÃdi / bÃdhi«Âheti dÅpakÃditi / mÃÇarthÃnvitaluÇantabÃdhatyartharÆpÃdanalÃdyanekÃnvayi dharmÃdityartha÷ / atyanteti / latÃsahite v­k«e vakt­gataniratiÓayaÓnehÃspadatvasya pratÅtyetyartha÷ / cÃrutvani«pattiriti / yatastato dÅpakadhvaniriti sambandha÷ / atra "yaÓca nimbaæ paraÓune"tyÃdÃviva mà bhavantamanala ityatra dhÃk«Ådityasya, pavano vetyÃdau bhÃÇk«Årityasya, paraÓurvetyÃdau bhaitsÅdityasya cÃdhyÃhÃreïa vÃcyÃrthani«pattirbodhyà / aprastutapraÓaæsÃdhvanirapÅti / sÃd­ÓyanimittakÃprastutapraÓaæsÃdhvanirapÅtyartha÷ / ¬uï¬hu ityÃdi / anve«ayanmari«yasi kaïÂakakalitÃni ketakÅvanÃni / mÃlatÅkusumasad­Óaæ bhramara bhramanna prÃpsyasi // iti chÃyà / viv­ïoti--priyatamenetyÃdi / bhramaramiti / ketakyabhimukhaæ carantaæ ka¤jinmadhupamityartha÷ / ÃhetÅti / vaktÅtyato hetorityartha÷ / bh­Çgasyeti / bh­Çgav­ttÃntasyetyartha÷ / abhidÃyÃmabhidheyatve sati / locanam prastutatvameva / na cÃmantraïÃdaprastutatvÃvagati÷, pratyutÃmÃntraïaæ tasyà maugdhyavij­mbhitamiti abhidhayà tÃvannÃprastutapraÓaæsà samÃpyà / samÃptÃyÃæ punarabhidhÃyÃæ vÃcyÃrthabalÃdanyÃpadeÓatà dhvanyate / yatsaubhÃgyÃbhimÃnapÆrïà sukumÃraparimalamÃlatÅkusumasad­ÓÅ kulavadhÆrnirvyÃjapremaparatayà k­takavaidagdhyalabdhaprasiddhyatiÓayÃni ÓambhalÅkaïÂakavyÃptÃni dÆrÃmodaketakÅvanasthÃnÅyÃni veÓyÃkulÃnÅtaÓcetaÓca ca¤cÆryamÃïaæ priyatamamupÃlabhate / apahnutadhvaniryathÃsmadupÃdhyÃyabhaÂÂendurÃjasya--- ya÷ kÃlagurupatrrabhaÇgaracanÃvÃsaikasÃrÃyate gaurÃÇgÅkuvakumbhabhÆrisubhagÃbhoge sudhÃdhÃmani / bÃlapriyà prastutatvamevetyevakÃreïÃprastutatvavyavaccheda÷ / ÓaÇketa---na cetyÃdi / ÃmantraïÃditi / bh­Çgasyetyanu«aÇga÷ / anÃmantraïÅyasya bhramarasya sambodhanÃdityartha÷ / aprastutatvÃvagati÷ aprastutatvasya bodha÷ / na cetyanvaya÷ / kuta ityata Ãha---pratyutetyÃdi / tasyÃ÷ nÃyikÃyÃ÷yanmaugadhyaæ mugdhatvaæ "mugdhà navavaya÷kÃme"tyÃdi mugdhÃlak«aïaæ, tasya vij­mbhitaæ maugdhyahetukamiti yÃvat / itÅti hetau / abhidhayà tÃvadityÃdi / bh­Çgav­ttÃntasya yadyaprastutatvaæ bhavetadà priyatamopÃlambharÆpÃrtha eva vÃkyasya viÓrÃntyà tasyÃbhidhayà samÃpyatvaæ bhavet, prak­te bh­Çgav­ttÃntasyÃpi prastutatvasambhavÃnmukhyatayà vivak«ita÷ / priyatamopÃlambharÆpÃrtho 'bhidhayà na samÃpya ityartha÷ / samÃptÃyÃmityÃdi / prakÃraïavaÓena bh­ÇgatadanvayyabhidheyÃrthabodhe ni«panne satÅtyartha÷ / vÃcyÃrthabalÃditi / vÃcyÃrthasÃmyabalÃdityartha÷ / anyÃpadeÓateti / arthÃntaramityartha÷ / tadÃha---yadityÃdi / sukumÃra÷ sundara÷ mugdhakulavadhÆriti ca pÃÂha÷ / premeti / priyatamavi«ayakapremetyartha÷ / paratayà hetunà upÃlabhate iti sambandha÷ / k­taketi / k­takavaidagdhyena labdha÷ prasiddhyatiÓayo yai÷ tÃni / ÓambhalÅti / kaïÂakatulyÃbhi÷ kuÂÂanÅbhirvyÃptÃnÅtyartha÷ / ¬ÃmbhikakaïÂaketi ca pÃÂha÷ / dÆreti / dÆravyÃptÃmodÃni yÃni ketakÅvanÃni tattulyÃnÅtyartha÷ / ca¤cÆryamÃïamiti / tatsambhogÃya muhuÓcarantamityartha÷ / ya iti / ya÷ gaurÃÇgÅkucakumbha iva bhÆri÷ subhagaÓcÃbhogo yasya tasmin / sudhÃdhÃmani candre kÃlÃgaruïà yà patrabhaÇgaracanà racita÷ patrabhaÇga iti yÃvat, tadrÆpeïa yo vÃsa÷, yadvÃ---racanÃyà ÃvÃsa÷ Ãspadatvaæ tena ekena sÃrÃyate / he natÃÇgi sundari ! locanam vicchedÃnaladÅpitotkavanitÃcetodhivÃsodbhavaæ santÃpaæ vininÅ«ure«a vitatairaÇgairnatÃÇgi smara÷ // atra candramaïjalamadhyavartino lak«maïo viyogÃgniparicitavanitÃh­dayoditaplo«amalÅmasacchavimanmathÃkÃratayÃpahnavo dhvanyate / atreva sasandehadhvani÷---yataÓcandravartinastasya nÃmÃpi na g­hÅtam / api tu gaurÃÇgÅstanÃbhogasthÃnÅye candramasi kÃlÃgurupatrrabhaÇgavicchittyÃspadatvena ya÷ sÃratÃmutk­«ÂatÃmÃcaratÅti tanna jÃnÅma÷ kimetadvastviti sasandeho 'pi dhvanyate / pÆrvamanaÇgÅk­tapraïayÃmanutaptÃæ virahotkaïÂhitÃæ vallabhÃgamanapratÅk«Ãparatvena k­taprasÃdhanÃdividhitayà vÃsakasajjÅbhÆtÃæ pÆrïacandrodayÃvasare dÆtÅmukhÃnÅta÷ priyatamastvadÅyakucakalaÓanyastakÃlÃgurupatrrabhaÇgaracanà manmathoddÅpanakÃriïÅti cÃÂukaæ kurvÃïaÓcandravartinÅ ceyaæ kuvalayadalaÓyÃmalakÃntirevameva karotÅti prativastÆpamÃdhvanirapi / sudhÃdhÃmanÅti candraparyÃyatayopÃttamapi padaæ santÃpaæ vininÅ«urityatra hetutÃmapi bÃlapriyà e«a iti / ya ityasya pratinirdeÓa÷ sa ityartha÷ / viccheda÷ priyatamaviraha evÃnalo 'gri÷, tena dÅpitÃni yÃni utkÃnÃmutkaïÂhitÃnÃæ vanitÃnÃæ cetÃæsi tadadhivÃsena udbhavo yasya tam / santÃpaæ vininÅ«u÷ vinetuæ Óamayitumicchuriti hetugarbham / vitatairiti / prasÃritairityartha÷ / aÇgairupalak«ita÷ smara÷ bhavatÅtyanvaya÷ / dhvaniæ darÓayati--atretyÃdinà / apahnava iti / nÃyamaÇka÷, kintu tathÃvidho manmatha ityapahnava ityartha÷ / yata ityÃdyÃcaratÅtyantaæ vyÃkhyÃt­vacanam / tasyeti / lak«maïa ityartha÷ / na g­hÅtamiti / viÓe«ato na nirdi«Âamityartha÷ / api tvityÃdi / g­hÅtamityanu«ajyate / api tu iti g­hÅtamiti sambandha÷ / evaæ nirdi«Âamityartha÷ / gaurÃÇgÅtyÃdi / ÃbhogaviÓi«ÂagaurÃÇgÅstanatulyetyartha÷ / racanÃvÃsetyasya vivaraïam---vicchittyÃspadatveneti / ÃcaratÅti / ÃvahatÅtyartha÷ / phalitÃrthakathanametat / sÃra÷ utk­«Âa ivÃcarati sÃro bhavati iti và vigraha÷ / taditi / tathà nirdeÓÃdityartha÷ / na jÃnÅma ityÃdi sandehÃkÃrakathanam / itÅti / uktÃnadhyavasÃyÃtmakavakt­nÃyakagatasaæÓayapratÅterityartha÷ / sasandeha÷ sasandehÃlaÇkÃra÷ / apÅti samuccaye / pÆrvamitiyÃdi / praïaya÷ priyÃtamasya prÃrthanà / anutaptÃmiti / paÓcÃttÃpavatÅmityartha÷ / bhÆtÃmiti / nÃyikÃmiti Óe«a÷ / cÃÂukaæ kurvÃïa ityanenÃsya sambandha÷ / tvadÅyetyÃdi / cÃÂuvacanam / evameva karotÅti / manmathoddÅpanakÃriïÅtyartha÷ / itiprativastÆpamÃdhvaniriti / tvadÅyakucakalaÓanyastakÃlÃgarupatrabhaÇgaracanÃmanmathoddÅpanakÃriïo candravartinÅyaæ kuvalayadalaÓyÃmalà kÃntiÓcaivameva karotÅti vakt­nÃyakacÃÂuvÃkyÃrthasya pratÅtyà prativastÆpamÃyà dhvanirityartha÷ / hetutÃmiti / sudhÃdhÃmatvarÆpayogÃrthasyeti Óe«a÷ / ÓobhÃbhi÷ saha uddÅpayati iti ca pÃÂha÷ / locanam vyanaktÅti hetvalaÇkÃradhvanirapi / tvadÅyakucaÓobhà m­gÃÇkaÓobhà ca saha madanamuddÅpayata iti sahoktidhvanirapi / 'tvatkucasad­ÓaÓcandraÓcandraÓcandrasamastvakuvÃbhoga÷' ityarthapratiterupameyopamÃdhvanirapi / evamanye 'pyatra bhedÃ÷ Óakyotprek«Ã÷ / mahÃkavivÃco 'syÃ÷ kÃmadhenutvÃt / yata÷--- helÃpi kasyacidacintyaphalaprasÆtyai kasyÃpi nÃlamaïave 'pi phalÃya yatna÷ / digdantiromacalanaæ dharaïÅæ dhunoti khÃtsampatannapi latÃæ calayenna bh­Çga÷ // e«Ãæ tu bhedÃnÃæ saæs­«Âitva saÇkaratvaæ ca yathÃyogaæ cintyam / atiÓayoktidhvaniryathà mamaiva--- kelÅkandalitasya vibhramamadhordhuryaæ vapuste d­Óau bhaÇgÅbhaÇgarakÃmakÃrbhukamidaæ bhrÆnarmakarmakrama÷ / ÃpÃte 'pi vikÃrakÃraïamaho vaktrÃmbujanmÃsava÷ satyaæ sundari vedhasastrijagatÅsÃrastvamekÃk­ti÷ // atra hi madhu mÃsamadanÃsavÃnÃæ trailokye subhagatÃnyonyaæ paripo«akatvena / te tu bÃlapriyà heleti / helà lÅlà / yatna÷ buddhipÆrvako vyÃpÃra÷ / vÃkyadvaye bhavatÅti Óe«a÷ / uktaæ sÃmÃnyaæ viÓe«eïa samarthayati---digdantÅtyÃdi / digdantino 'Çgacalanamiti ca pÃÂha÷ / e«Ãæ tvityÃdi / apahnavena sahetare«Ãæ saæs­«Âi÷, sasandehaprativastÆpamopameyopamÃnÃmekavÃkyÃnupraveÓasaÇkara ityÃdikaæ cintyamityartha÷ / kelÅti / he sundari ! te tava d­Óau kelÅvilÃsijanasya krŬà tasyÃ÷ kandalaæ navÃÇkura÷ ri«adÃvirbhÃva iti yÃvat / tadasya sa¤jÃtamiti kelÅkandalita÷, tasya acirÃvirbhÆtasyetyartha÷ / vibhrama÷ strÅïÃæ Ó­hgÃrace«Âà tatkÃrÅ vibhrama÷ ÓobhÃ, tacchÃlÅ và yo madhurvasanta÷ tasya dhuraæ kÃmoddÅpanÃdibhÃraæ vahatÅti dhuryam / vapu÷ sta iti Óe«a÷ / tvadÅyaæ netradvitayamacirÃvirbhÆtasya vasantasya kÃmoddÅpanÃdikÃryakÃri ÓarÅraæ bhavatÅtyartha÷ / tathà te idamityÃdyekaæ padam / ayamanubhavaikagocaro bhruvornarmakarmaïa÷ lÅlÃyÃ÷ krama÷ kramikalÅlÃviÓi«ÂabhrÆyugmamityartha÷ / bhaÇkÅ racanÃviÓe«a÷, tayà hetunà bhaÇguraæ vakraæ, yadvÃ---bhaÇgÅyuktaæ vakraæ ca yat kÃmasya kÃrbhukaæ kramikakarmaviÓi«Âaæ dhanu÷ tadbhavati / yadvÃ---idamiti bhinnaæ padaæ karmukaviÓe«aïaæ, kramikakarmaviÓi«Âamiti tadartha÷ / tathà te vaktrÃmbujanmani mukhapajhe ya Ãsava÷ madyaviÓe«a÷ / atrÃsavatvenÃdhararasasyÃdhyavasÃya÷ / ÃpÃte 'pi ki¤jidÃsvÃde 'pi / kikÃrÃïÃæ sammohÃnandÃdirÆpacittavikÃrÃïÃæ kÃraïaæ bhavati / aho idamadbhutam / ata÷ tvamekà vedhasa÷ k­ti÷ s­«Âi÷ trijagatÅsÃra÷ trailokyasÃrabhÆtà bhavati / satyaæ niÓcitam / atra hÅtyasya dhvanyata ityÃdibhi÷ sambandha÷ / po«akatvenetyantaæ hetuvacanam / te ityÃdivyaÇgyakathanam / yojanÅyÃ÷ / evamalaÇkÃradhvanimÃrgaæ vyutpÃdya tasya prayojanavattÃæ khyÃpayitumidamucyate-- _________________________________________________________ ÓarÅrÅkaraïaæ ye«Ãæ vÃcyatve na vyavasthitam / te 'laÇkÃrÃ÷ parÃæ chÃyÃæ yÃnti dhvanyaÇgatÃæ gata÷ // DhvK_2.28 // __________ ÓarÅrÅkaraïaæ ye«Ãæ vÃcyatve na vyavasthitam / te 'laÇkÃrÃ÷ parÃæ chÃyÃæ yÃnti dhvanyaÇgatÃæ gata÷ // 28 // dhvanyaÇgatà cobhÃbhyÃæ prakÃrÃbhyÃæ vya¤jakatvena vyaÇgyatvena ca / tatreha prakaraïÃdyvaÇgyatvenetyavagantavyam / vyaÇgyatve 'pyalaÇkÃrÃïÃæ pradhÃnyavivak«ÃyÃmeva locanam tvayi lokottareïa vapu«Ã sambhÆya sthità ityatiÓayoktirdhvanyate / ÃpÃte 'pi vikÃrakÃraïamityÃsvÃdaparamparÃkriyayÃpi vinà vikÃrÃtmana÷ phalasya sampattiriti vibhÃvanÃdhvanirapi / vibhramamadhordhuryamiti tulyayogitÃdhvanirapi / evaæ sarvÃlaÇkÃrÃïÃæ dhvanyamÃnatvamastÅti mantavyam / na tu yathà kaiÓcinniyatavi«ayÅk­tam / yathÃyogamiti / kvacidalaÇkÃra÷ kvacidvastu vya¤jakamityartho yojanÅya iti // 2.7 // nanuktÃstÃvaccirantanairalaÇkÃrÃste«Ãæ tu bhavatà yadi vyaÇgyatvaæ pradarÓitaæ kimiyatetyÃÓaÇkyÃha--evamityÃdi / ye«ÃmalaÇkÃrÃïÃæ vÃcyatvena ÓarÅrÅkaraïaæ ÓarÅrabhÆtÃtprastutÃdarthÃntarabhÆtatayà aÓarÅrÃïÃæ kaÂakÃdisthÃnÅyÃnÃæ ÓarÅratÃpÃdanaæ vyavasthitaæ bÃlapriyà te madhumadanÃsavÃ÷ / lokÃttareïa vapu«eti / netrarÆpeïa bhrÆrÆpeïÃdhararasarÆpeïa ca ÓarÅreïetyartha÷ / madanadhanu«o bhrÆrÆpeïa sthityà madanasya sthiti÷ sidhyatÅti bodhyam / itÅti / itivakt­kÃmukavÃkyÃrthapratÅtyetyartha÷ / atiÓayoktiriti / netrÃdau / vasantÃdyabhedapratÅtyà bhede abhedarÆpÃtiÓayoktirityartha÷ / tulyayogiteti / d­gdvayasya madhoÓca sÃmyavivak«ayà d­Óau vibhramamadhordhuryaæ vapurityuktyà "nyÆnasyÃpi viÓi«Âene"tyÃdinà bhÃmahÃdilak«ità tulyayogitetyartha÷ / 'evamanye 'pyalaÇkÃrÃ' iti bahuvacanalabdhamarthamÃha---evamityÃdi / gamyaæ vyavacchedyamÃha---na tvityÃdi / na tviti / tatheti Óe«a÷ / niyateti / niyata÷ niyamita÷ vi«aya÷ alaÇkÃraviÓe«arÆpÃÓrayo yasya tatk­tamityartha÷ / dhvanyamÃnatvamityanu«ajyate // 2.7 // kimiyateti / alaÇkÃrÃïÃæ vyaÇgyatvapradarÓanena kiæ phalamityartha÷ / Ãheti / ÓarÅrÅtyÃdinà tatphalaæ darÓayatÅtyartha÷ / kÃrikÃæ vyÃca«Âe--ye«ÃmityÃdi / vÃcyatveneti hetau t­tÅyà / cvipratyayÃrthaæ darÓayan vyÃca«Âe---ÓarÅrabhÆtÃdityÃdi / ÓarÅratÃpÃdanamiti / ÓarÅratvasampÃdanamityartha÷ / vyavasthitatve gamyaæ hetumÃha---sukavinÃmayatnasampÃdyatayà / satyÃæ dhvanÃvanta÷pÃta÷ / itarathà tu guïÅbhÆtavyaÇgyatvaæ pratipÃdayi«yate / ÃÇgitvena vyaÇgyatÃyÃmapi / alaÇkÃrÃïÃæ dvayÅ gati÷--kadÃcidvastumÃtreïa vyajyante, kadÃcidalaÇkÃreïa / tatra--- vyajyante vastumÃtreïa yadÃlaÇk­tayastayà / dhruvaæ dhvanyaÇgatà tÃsÃæ _________________________________________________________ atra hetu÷- . . . . . . . . kÃvya-v­ttis tad-ÃÓrayà // DhvK_2.29 // __________ atra hetu÷---- kÃvyav­ttistadÃÓrayà // 29 // locanam yadi và vÃcyatve sati ye«Ãæ ÓarÅratÃpÃdanamapi na vyavasthitaæ durghaÂamiti yÃvat / te 'laÇkÃrà dhvanervyÃpÃrasya kÃvyasya vÃÇgatÃæ vyaÇgyarÆpatayà gatÃ÷ santa÷ parÃæ durlabhÃæ chÃyÃæ kÃntimÃtmarÆpatÃæ yÃnti / etaduktaæ bhavati---sukavirvidagdhapurandhÅvadbhÆ«aïaæ yadyapi Óli«Âaæ yojayati, tathÃpi ÓarÅratÃpattirevÃsya ka«ÂasampÃdyà kuÇkumapÅtikÃyà iva / ÃtmatÃyÃstu kà sambhÃvanÃpi / evambhÆtà ceyaæ vyaÇgyatà yà apradhÃnabhÆtÃpi vÃcyamÃtrÃlaÇkÃrebhya utkar«amalaÇkÃrÃïÃæ vitarati / bÃlakrŬÃyÃmapi rÃjatvamivetyamumarthaæ manasi k­tvÃha---itarathà tviti // 2.8 // tatreti / dvayyÃæ gatau satyÃm / atra heturityayaæ v­ttigrandha÷ / kÃvyasya kavivyÃpÃrasya bÃlapriyà sukavÅnÃmityÃdi / vÃcyatve iti saptamyantam / neti p­thak padamityanyathÃpi vyÃca«Âe---yadi vetyÃdi / 'dhvanyaÇgatÃm' ityatra dhvaniÓabdaæ dvedhà vyÃca«Âe---vyÃpÃrasyetyÃdi / kathamaÇgatvamityatrÃha----vyaÇgyatayeti / yadi vetyuktavyÃkhyÃnÃnurodhena bhÃvÃrthamÃha---ataduktamityÃdi / bhÆ«aïamiti / upamÃdikaæ kuÇkumÃdikaæ cetyartha÷ / Óli«Âamiti / saktamityartha÷ / atiÓli«Âamiti ca pÃÂha÷ / ÓararÅtÃpatti÷ ÓarÅratvasampÃdanam / asyeti / upamÃderbhÆ«aïasyetyartha÷ / kuÇkumeti / kuÇkumayuktÃnulepanaviÓe«a÷ kuÇkumapÅtikà tasyà ivetyartha÷ / ÃtmatÃyà iti / ÃtmatvasampÃdanasyetyartha÷ / asyetyanu«aÇga÷ / kà sambhÃvanÃpÅti / ÃtmatvasampÃdanamatika«ÂasampÃdyamityartha÷ / itarathetyÃdigranthamavatÃrayati---evaæbhÆtetyÃdi / iyaæ vyaÇgyatà evambhÆtà cetyanvaya÷ / kathambhÆtetyatrÃha---yetyÃdi / rÃjatvamiveti / bÃlÃntarebhyo rÃjabÃlasyeti / Óe«a÷ // 2.8 // v­ttigrantha iti / na tu kÃrikÃæÓa iti bhÃva÷ / "kÃvvav­ttistadÃÓraye"ti yasmÃttatra tathÃvidhavyaÇgyÃlaÇkÃraparatvenaiva kÃvyaæ prav­ttam / anyathà tu tadvÃkyamÃtrameva syÃt / tÃsÃmevÃlaÇk­tÅnÃm--- alaÇkÃrÃntaravyaÇgyabhÃve _________________________________________________________ puna÷, . . . . . . . . dhvany-aÇgatà bhavet / cÃrutvotkar«ato vyaÇgya-prÃdhÃnyaæ yadi lak«yate // DhvK_2.30 // __________ puna÷, dhvanyaÇgatà bhavet / cÃrutvotkar«ato vyaÇgyaprÃdhÃnyaæ yadi lak«yate // 30 // uktaæ hyetat--'cÃrutvotkar«anibandhanà vÃcyavyaÇgyayo÷ prÃdhÃnyavivak«Ã' iti / vastumÃtravyaÇgyatve cÃlaÇkÃrÃïÃmanantaropadarÓitebhya evodÃharaïebhyo vi«aya unneya÷ / tadevamarthamÃtreïÃlaÇkÃraviÓe«arÆpeïa vÃrthenÃrthÃntarasyÃlaÇkÃrasya locanam v­ttistadÃÓrayÃlaÇkÃrapravaïà yata÷ / anyatheti / yadi na tatparatvamityartha÷ / tena tatra guïÅbhÆtavyaÇgyatà naiva ÓaÇkyeti / tÃtparyam / tÃsÃmevÃlaÇk­tÅnÃmityayaæ paÂhi«yamÃïakÃrikopaskÃra÷ / punariti kÃrikÃmadhya upaskÃra÷ / dhvanyaÇgateti / dhvanibhedatvamityartha÷ / vyaÇgyaprÃdhÃnyamiti / atra hetu÷---cÃrutvotkar«ata iti / yadÅti / tadaprÃdhÃnye tu vÃcyÃlaÇkÃra eva pradhÃnamiti guïÅbhÆtavyaÇgyateti bhÃva÷ / nanvalaÇkÃro vastunà vyajyate alaÇkÃrÃntareïa ca vyajyata ityatrodÃharaïÃni kimiti na darÓitÃnÅtyÃÓaÇkyÃha---vastviti / etatsaæk«ipyopasaæharati---tadevamiti / vyaÇgyasya bÃlapriyà kÃrikÃpÃÂhÃbhiprÃyeïa vyÃca«Âe---kÃvyasyetyÃdi / kavivyÃpÃrasyeti / ÓabdÃrtharÆpasyetyartha÷ / v­ttiriti / sthitirityartha÷ / sà alaÇk­tirÃÓrayo yasyà ityabhiprÃyeïa vyÃca«Âe---alaÇkÃretyÃdi / yadi na tatparatvamiti / vyaÇgyÃlaÇkÃraparatvaæ na bhavati yadÅtyartha÷ / v­ttau 'tadvÃkyamÃtrameva syÃdi'ti / 'tat' kÃvyatvenÃbhimatam / 'vÃkyamÃtrameva' na tu kÃvyÃtmakamityartha÷ / ata÷ tatparatvena bhÃvyaæ, tathÃca dhvanyaÇgatvameveti bhÃva÷ / etadbhÃvÃrthaæ darÓayati locane--tenetyÃdi / tÃsÃmityasyÃlaÇkÃrÃntaravyaÇgyabhÃva ityanenÃpi sambandha÷ / tÃsÃmityasyÃlaÇk­tÅnÃmityarthaÓcetyÃÓayena v­ttau 'tÃsÃmevÃlaÇk­tÅnÃæ' ityuktamityÃha--tÃsÃmevetyÃdi / paÂhi«yetyÃdi / vak«yamÃïakÃrikayÃpi sambandhamÃsÃdya kÃsÃmityÃkaÇkak«ÃnivartakatvenopakÃrakÃrÅtyartha÷ / prak­tÃnuguïyena vyÃca«Âe--dhvanibhedatvamiti / dhvanyavÃntaraprakÃratvamityartha÷ / vÃcyÃlaÇkÃra eveti / dÅpakÃdirevetyartha÷ / kÃrikÃyÃmalaÇkÃrÃntaravyaÇgyabhÃve ityasya alaÇkÃrÃntareïa vyaÇgyatve satÅtyartha÷ / tadevamityÃdigranthasya sÃrÃrthamÃha---vyaÇgyasyetyÃdi / và prakÃÓane cÃrutvotkar«anibandhane sati prÃdhÃnye 'rthaÓaktudbhavÃnuraïarÆpavyaÇgyo dhvaniravagantavya÷ / evaæ dhvane÷ prabhedÃn pratipÃdya tadÃbhÃsavivekaæ kartumucyate-- _________________________________________________________ yatra pratÅyamÃno 'rtha÷ pramli«Âatvena bhÃsate / vÃcyasyÃÇgatayà vÃpi nÃsyÃsau gocaro dhvane÷ // DhvK_2.31 // __________ yatra pratÅyamÃno 'rtha÷ pramli«Âatvena bhÃsate / vÃcyasyÃÇgatayà vÃpi nÃsyÃsau gocaro dhvane÷ // 31 // dvividho 'pi pratiyamÃna÷ sphuÂo 'sphuÂaÓca / tatra ya eva sphuÂa÷ ÓabdaÓaktyÃrthaÓaktyà và prakÃÓate sa eva dhvanermÃrgo netara÷ / sphuÂo 'pi yo 'bhidheyasyÃÇgatvena pratiyamÃno 'vabhÃsate so 'syÃnuraïanarÆpavyaÇgyasya dhvaneragocara÷ / yathÃ---- kamalÃarà ïaæ malià haæsà u¬¬Ãvià ïa a piucchà / locanam vya¤jakasya ca pratyekaæ vastvalaÇkÃrarÆpatayà dviprakÃratvÃccaturvidho 'yamathaÓaktyudbhava iti tÃtparyam //29// ,30 // evamiti / avivak«itavÃcyo vivak«itÃnyaparavÃcya iti dvau mÆlabhedau / Ãdyasya dvau bhedau---atyantatirask­tavÃcyar'thÃntarasaækramitavÃcyaÓca / dvitÅyasya dvau bhedau alak«yakramo 'nuraïanarÆpaÓca / prathamo 'nantabheda÷ / dvitÅyo dvividha÷---ÓabdaÓaktimÆlo 'rthaÓaktimÆlaÓca / paÓcimastrividha÷---kaviprau¬hoktik­taÓarÅra÷ kavinibaddhavakt­prau¬hoktik­taÓarÅra÷ svatassambhavÅ ca / te ca pratyekaæ vyaÇgyavya¤jakayoruktabhedanayena caturdheti dvÃdaÓavidho 'rthaÓaktimÆla÷ / ÃdyÃÓcatvÃro bhedà iti «o¬aÓa mukhyabhedÃ÷ / te ca padavÃkyaprakÃÓatvena pratyekaæ dvividhà vak«yante / alak«yakramasya tu varïapadavÃkyasaÇghaÂanÃprabandhaprakÃÓyatvena pa¤catriæÓadbhedÃ÷ / tadÃbhÃsebhyo dhvanyÃbhÃsebhyo viveko vibhÃga÷ / bÃlapriyà subodhÃyoktÃn vak«yamÃïÃæÓca dhvaniprabhedÃn saÇkalayyÃha---avivak«itavÃcyaityÃdinà pa¤jatriæÓadbhedà ityantena / uktabhedeti / vastvalaÇkÃrabhedetyartha÷ / ÃdyÃÓcatvÃra iti / atyantatirask­tavÃcyo 'rthÃntarasaÇkramitavÃcyo 'lak«yakramavyaÇgya÷ ÓabdaÓaktimÆlÃnuraïanarÆpaÓceti catvÃra ityartha÷ / dvividhà vak«yanta iti / tathÃca dvÃtriæÓadityartha÷ / varïotyÃdi / atra padavÃkyaprakÃÓatvena bhedasyoktatvÃdanena varïasaÇghaÂanÃprabandhaprakÃÓayatvena yadbhedatrayaæ tadeva vivak«itaæ, tathÃca pa¤catriæÓadbhedÃ÷ / tadÃbhÃsebhya ityÃdi / dhvanerityasyÃtrÃpi sambandho bodhya÷ / yatretyÃdipÆrvÃdhasya vivaraïam / v­ttau'dvividho 'pÅ'tyÃdi / pratiyamÃna÷sphuÂa÷ asphuÂaÓca dvividho 'pa bhavatÅtyanvaya÷ / keïa vi gÃmata¬Ãe abbhaæ uttÃïaaæ phaliham // atra hi pratiyamÃnasya mugdhavadhvà jaladharapratibimbadarÓanasya vÃcyÃÇgatvameva / evaævidhe vi«aye 'nyatrÃpi yatra vyaÇgyÃpek«ayà vÃcyasya cÃrutvotkar«apratÅtyà prÃdhÃnyamavasÅyate, tatra vyaÇgyÃpek«ayà vÃcyasya cÃrutvotkar«apratÅtyà prÃdhÃnyamavasÅyate, tatra vyaÇgyasyÃÇgatvena pratÅterdhvaneravi«ayatvam / yathÃ---- vÃïÅraku¬aÇgo¬¬ÅïasauïikolÃhalaæ suïantÅe / gharakammavÃva¬Ãe bahue sÅanti aÇgÃiæ // evaævidho hi vi«aya÷ prÃyeïa guïÅbhÆtavyaÇgyasyodÃharaïatvena nirdak«yate / locanam asyetyÃtmabhÆtasya dhvanerasau kÃvyaviÓe«o na gocara÷ / kamalÃkarà na malità haæsà u¬¬Ãyità na ca sahasà / na vi«aya ityartha÷ / kenÃpi grÃmata¬Ãge 'bhramuttÃnitaæ k«iptam // iti cchÃyà / anye tu pi ucchà pit­«vasa÷ itthamÃmantryate / kenÃpi atinipuïena / vÃcyÃÇgatvameveti / vÃcyenaiva hi vismayavibhÃvarÆpeïa mugdhimÃtiÓaya÷ pratÅyata iti vÃcyÃdeva cÃrutvasampat / vÃcyaæ tu svÃtmopapattaye 'rthÃntaraæ svopakÃravächayà vyanakti / vetasalatÃgahano¬¬ÅnaÓakunikolÃhalaæ Ó­ïvatyÃ÷ / g­hakarmavyÃp­tÃyà vadhvÃ÷ sÅdantyaÇgÃni // iti cchÃyà / bÃlapriyà 'apÅ'ti samuccaye / 'sphuÂa' iti / asphuÂabhinna ityartha÷ / 'asphuÂa' iti 'ya÷ pramli«Âatvena bhÃsata' ityasya vivaraïam / vÃcyetyÃdyuttarÃrdhasya vivaraïam---'sphuÂo 'pÅ'tyÃdi / 'nÃsyÃsÃ'vityÃdicaturthapÃdasya v­ttigranthenÃprakÃÓitamarthamÃha locane-asyetyÃdi / kasyÃÓcinmugdhÃyÃstaÂÃke pratibimbitamabhraæ d­«Âvà vismitÃyÃ÷ sakhÅjanaæ pit­«vasÃraæ và prati kamaletyÃdivacanam / kenÃpi grÃmataÂÃke abhraæ medhamaï¬alam uttÃnitamuttÃnaæ k­taæ sat anyathà yathopari tathà jalÃntardarÓanaæ na bhavet k«iptaæ parantu / kamalÃkarÃ÷ na malinÃ÷ sa¤jÃtamalÃ÷ malinà iti và chÃyà / haæsÃ÷ sahasà u¬¬ÃyitÃ÷ urdhvaÇgatÃ÷ / na ca idamadbhutamiti bhÃva÷ / sahasetyasya sthÃne pit­«vasa iti chÃyÃæ kecit paÂhantÅtyÃha---anya ityÃdi / kenÃpÅtyasyavivaraïam---atinipuïeneti / vÃcyÃÇgatvaæ viv­ïoti---vÃcyainaivetyÃdi / svÃtmopapattaye svabodhaviÓrÃntaye / arthÃntaramiti / vyaÇgyaæ mugdhavadhvà jaladharapratibimbasya darÓanamityartha÷ / svopakÃravächayà svopakÃraæ karotÅti vächayeva / vetaseti / kÃvyaprakÃÓe 'pyudÃh­teyaæ gÃthà / guïÅbhÆtavyaÇgyatvamatra viv­ïoti---atretyÃdi / yatra tu prakaraïÃdipratipattyà nirdhÃrataviÓe«o vÃcyo 'rtha÷ puna÷ pratÅyamÃnÃÇgatvenaivÃvabhÃsate so 'syaivÃnuraïanarÆpavyaÇgyasya dhvanermÃrga÷ / yathÃ--- ucciïasu pa¬ia kusumaæ mà dhuïa sehÃliaæ haliasuhïe / aha de visamavirÃvo samureïa suo valaasaddo // locanam atra dattasaÇketacauryakÃmukaratasamucitasthÃnaprÃptirdhvanyamÃnà vÃcyamevopaskurute / tathà hi g­hakarmavyÃp­tÃyà ityanyaparÃyà api, vÃdhvà iti sÃtiÓayalajjÃpÃratantryabaddhÃyà api, aÇgÃnÅtyekamapi na tÃd­gaÇgaæ yadgÃmbhÅryÃvahitthavaÓena saævarÅtuæ pÃritam, sadintÅtyÃstÃæ g­hakarmasampÃdanaæ svÃtmÃnamapi dhartuæ na prabhavantÅti / g­hakarmayogena sphuÂaæ tathà lak«yamÃïÃnÅti / asmÃdeva vÃcyÃtsÃtiÓayamadanaparavaÓatÃpratÅteÓcÃrutvasampatti÷ / yatra tviti / prakaraïamÃdiryasya ÓabdÃntarasannidhÃnasÃmarthyaliÇgÃdestadavagamÃdeva yatrÃrtho niÓcitasamastasvabhÃva÷ / punarvÃcya÷ punarapi svaÓabdenokto 'ta eva svÃtmÃvagate÷ sampannapÆrvatvÃdena tÃvanmÃtraparyavasÃyÅ na bhavati bÃlapriyà datteti / dattasaÇketo yaÓcauryakÃmuko jÃra÷ tasya ratasamucitasthÃne vetasalatÃgahane prÃpti÷ / dhvanyamÃneti / ÓakunikolÃhaloktyà vyajyamÃnetyartha÷ / anyetyÃdi / sÃtiÓayetyÃdi ca gamyÃrthakathanam / tÃbhyÃæ sarvÃÇgasÃdotpatte÷ pratibandhakasadbhÃvo darÓita÷ / gÃmbhÅryeïa yadavahitthamÃkÃragopanaæ tadvaÓena / na prabhavantÅti / aÇgÃnÅtyasyÃnu«aÇga÷ g­hakarmavyÃp­tÃyà ityanena gamyamÃha---g­hetyÃdi / tatheti / sÃdÃtiÓayavattvenetyartha÷ / g­hakarmayoge sphuÂaæ tathà na lak«yamÃïÃnÅti sambandha÷ / ata÷ kolÃhalaÓravaïameva sÃdÃtiÓayajanakamiti bhÃva÷ / yoge ceti pÃÂhe 'lak«yamÃïÃnÅti cheda÷ / asmÃdeva vÃcyÃditi / tathÃvidhÃyÃstasyÃ÷ kolÃhalaÓravaïakÃla eva santanyamÃnatÃviÓi«ÂasarvÃÇgasÃdarÆpavÃcyÃrthadevetyartha÷ / 'prakaraïÃdÅ'tyÃdipadena "saæyogo viprayogaÓce"tyÃdinà abhidhÃniyÃmakatayà nirdi«ÂÃnÃæ grahaïamityÃÓayena vyÃca«Âe---prakaraïamÃdiryasyeti / ÓabdÃntaretyÃdi / taddhaÂitasamudÃyasyetyartha÷ / tadavagamÃdeveti / tadaj¤ÃnÃdevetyartha÷ / yatretyasya sambandhaæ darÓayannirdhÃritetyÃdikaæ vyÃca«Âe---yatrÃrtha ityÃdi / niÓciteti / niÓcayo 'tra / bodhayitavyajanagato vÃkyajanyo grÃhya÷ / vÃkyajanyabodhaæ pratyeva prakaraïÃdij¤Ãnasya hetutvÃt upalak«aïaæ cedamanumÃnÃdajanyaniÓcayasya / 'uccinvi'tyÃdau ÓephÃlikÃdhÆnanaæ na kartavyaæ ÓvaÓurakopÃdyani«ÂajanakatvÃditi vacanÃdijanyo bodhayitavyanÃyikÃdigato niÓcayo grÃhya÷ / samastasvabhÃva iti viÓe«apadavivaraïam / punarvÃcya iti hetugarbhamityÃha--ata evetyÃdi / ata atra hyavinayapatinà saha ramamÃïà sakhÅ bahi÷Órutavalayakalakalayà locanam tathÃvidhaÓca pratÅyamÃnasyÃÇgatÃmetÅti so 'sya dhvanervi«aya ityanena vyaÇgyatÃtparyanibandhanaæ sphuÂaæ vadatà vyaÇgyaguïÅbhÃve tvetadviparÅtameva nibandhanaæ mantavyamityuktaæ bhavati / uccinu patitaæ kusumaæ mà dhunÅhi ÓephÃlikÃæ hÃlakasnu«e / e«a te vi«amavipÃka÷ ÓvaÓureïa Óruto valayaÓabda÷ // iti cchÃyà / yata÷ ÓvaÓura÷ ÓophÃlikÃlatikÃæ prayatnai rak«aæstasyà Ãkar«aïadhÆnanÃdinà kupyati / tenÃtra vi«amaparipÃkatvaæ mantavyam / anyathà svoktyaiva vyaÇgyÃk«epa÷ syÃt / atra ca 'kassa và ïa hoi roso' ityetadanusÃreïa vyÃkhyà kartavyà / vÃcyÃrthasya pratipattaye lÃbhÃya etadyvamapek«aïÅyam / anyathà vÃcyo 'rtho na labhyate / svatassiddhatayà avacanÅya eva so 'rtha÷ syÃditi yÃvat / nanvevaæ vyaÇgyasyopaskÃratà pratyutoktà bÃlapriyà evetyasya vivaraïam---svÃmetyÃdi / tÃvanmÃtreti / vÃcyÃrthamÃtretyartha÷ / pratÅyamÃnÃÇgatvenetyÃdervavaraïam---pratÅyamÃnasyetyÃdi / sa iti / tatkÃvyamityartha÷ / bhÃvÃrthamÃha---anenetyÃdi / uccinviti / ÓephÃlikÃmiti / "ÓophÃlikà tu suvahe"tyamara÷ / hÃliko halakar«aka÷ tasva snu«Ã putrabhÃryà / dhÆnanani«edhe hetumÃha---e«a ityÃdi / e«a÷ mayà ÓrÆyamÃïa÷ / te valayaÓabda÷ / ÓvaÓureïa Óruta÷ san vi«amavipÃka÷ vi«amo 'ni«Âajanako vipÃka÷ pariïÃmo yasya sa÷ / bhavediti Óe«a÷ / vi«amavipÃka ityuktervak«yamÃïavyaÇgyÃk«epakatvaÓaÇkÃæ pariharati---yata ityÃdinà / vyÃkhyà kartavyeti / vi«ayabhedena nÃnÃvidhaæ vyaÇgyamavadhÃtavyamiti bhÃva÷ / atra yatki¤cidvyaÇgyasya vÃcyÃÇgatve 'pi vyaÇgyÃntaramÃdÃya dhvanitvamiti darÓayati v­ttau--'atre'tyÃdinà / 'avinayapatinÃ' jÃreïa / 'sakhÅ'ti / nÃyiketyartha÷ / etadapek«aïÅyaæ 'vÃcyÃrthapratipattaye' iti granthaæ viv­ïoti---vÃcyÃrthasyetyÃdi / vÃcyÃrthasya uccinvatyÃdigÃthÃvÃcyÃrthasya / lÃbhÃyeti / nirÃkÃÇk«Ãkabodhani«pattaye / saphalabodhÃya vetyartha÷ / etadityasya vivaraïam---etadyvaÇgyamiti / sakhÅkat­kanÃyikÃpratibodhanarÆpaæ vyaÇgyamityartha÷ / apek«aïÅyamiti / sahakÃritayÃpek«aïÅyamityartha÷ / bodhayitavyanÃyikÃyÃ÷ sakhÅ mÃæ pratibodhayatÅti, sah­dayÃnÃæ tu ramamÃïanÃyikÃyai sakhÅ pratibodhayatÅti ca j¤Ãnaæ j¤ÃyamÃnaæ tadyvaÇgyaæ và vÃcyÃrthalÃbhaæ prati sahakÃrÅti yÃvat / uktaæ vyavasthÃpayati----anyathetyÃdi / anyathà vyaÇgyÃpek«ÃbhÃve / na labhyeteti / kuta ityata Ãha---svata ityÃdi / svatassiddhatayà nÃyikÃdibhi÷ svato j¤Ãtatvena / avacanÅya eveti / ni«phalatveneti bhÃva÷ / so 'rtha iti / ÓephalikÃæ mà dhunÅrityÃdyartha ityartha÷ / vya ysyeti uktavyaÇgyasyetyartha÷ / punarvÃcya iti grantho yathÃvyÃkhyÃtastathà sakhyà pratibodhyate / etadapek«aïÅyaæ vÃcyÃrthapratipattaye / pratipanne ca vÃcye 'rthe tasyÃvanayapracchÃdanatÃtparyeïÃbhidhÅyamÃnatvÃtpunarvyaÇgyÃÇgatvamevetyasminnanuraïanarÆpavyaÇgyadhvanÃvantarbhÃva÷ / evaæ vivak«itavÃcyasya dhvanestadÃbhÃsaviveke prastute satyavivak«itavÃcyasyÃpi taæ kartumÃha--- _________________________________________________________ avyutpatter aÓakter và nibandho ya÷ skhalad-gate÷ / Óabdasya sa ca na j¤eya÷ sÆribhir vi«ayo dhvane÷ // DhvK_2.32 // __________ avyutpatteraÓaktervà nibandho ya÷ skhaladgate÷ / Óabdasya sa ca na j¤eya÷ sÆribhirvi«ayo dhvane÷ // 32 // locanam bhavedatyÃÓaÇkyÃha--pratipanne ceti / Óabdenokta iti yÃvat // 31 // tadÃbhÃsaviveke prastuta iti saptamÅ hetau / tadÃbhÃsavivekaprastÃvalak«aïÃtprasaÇgÃditi yÃvat / kasya tadÃbhÃsa ityapek«ÃyÃmÃha---vivak«itavÃcyasyeti / spa«Âe tu vyÃkhyÃne prastuta ityasaÇgatam / parisamÃptau hi vivak«itÃbhidheyasya tadÃbhÃsaviveka÷ / na tvadhunà prastuta÷ / nÃpyuttarakÃlamanubadhnÃta / skhaladgateriti / gauïasya lÃk«aïikasya và Óabdasyetyartha÷ / avyutpattiranuprÃsÃdinibandhanatÃtparyaprav­tti÷ / yathÃ---- preÇkhatpremaprabandhapracuraparicaye prau¬hasÅmantinÅnÃæ cittÃkÃÓÃvakÃÓe viharati satataæ ya÷ sa saubhÃgyabhÆmi÷ / atrÃnuprÃsarasikatayà preÇkhaditi lÃk«aïika÷, cittÃkÃÓa iti gauïa÷ prayoga÷ kavinà k­to 'pi na dhvanyamÃnarÆpasundaraprayojanÃæÓaparyavasÃyÅ / aÓaktirv­ttaparipÆraïÃdyasÃmarthyam / bÃlapriyà pratipanne ityetadvyÃca«Âe---Óabdenokte iti / v­ttau 'tasye'ti / vÃcyÃrthasyetyartha÷ / 'avinaye'tyÃdi / avinayasya cauryasuratasya pracchÃdanaæ balayaÓabdÃdinà prakÃÓanÃbhÃva÷ / tattÃtparyeïetyartha÷ / 'vyaÇgyÃÇgatvam' iti / valayaÓabdaæ mà kÃr«ÅrityÃdivyaÇgyÃÇgatvamityartha÷ // 31 // tadÃbhÃsa iti / tadÃbhÃsaviveka ityartha÷ / spa«Âe tu vyÃkhyÃna ityÃda / prastute ityasya Ãrabdhe prak­te iti và vyÃkhyÃne sati tatpadamasaÇgataæ syÃdityartha÷ / kuta ityatrÃha--parasamÃptau hÅtyÃdi / avyutpattipadena tatkÃryaæ vivak«itamiti darÓayati---anuprÃsÃdÅti / anuprÃsÃdinibandhane yattÃtparyaæ tena kÃvyaprav­ttirityartha÷ / preÇkhaditi / preÇkhataÓca¤jalasya yathoktaæ "strÅïÃæ prema yaduttarottaraguïagrÃmasp­hÃca¤calam' iti / premïa÷ prabandha÷ prakar«eïa bandha÷ sthirÅkaraïaæ tena saha pracura÷ paricayo yasya tasmin / lÃk«aïika iti / asthira ityarthe iti Óe«a÷ / gauïa iti / apratyak«atvÃdinÃæ ÃkÃÓatulye citte ityarthÃditi bhÃva÷ / aÓaktipadaæ vyÃca«Âe---v­ttetyÃdi / skhaladgaterupacaritasya ÓabdasyÃvyutpatteraÓaktervà nibandho ya÷ sa ca na dhvanervi«aya÷ / yata÷--- _________________________________________________________ sarve«v eva prabhede«u sphuÂatvenÃvabhÃsanam / yad vyaÇgyasyÃÇgi-bhÆtasya tat pÆrïaæ dhvani-lak«aïam // DhvK_2.33 // __________ sarve«veva prabhede«u sphuÂatvenÃvabhÃsanam / yadvyaÇgyasyÃÇgibhÆtasya tatpÆrïe dhvanilak«aïam // 33 // locanam yathÃ---- vi«amakÃï¬akuÂumbakasa¤cayapravara vÃrinidhau patatà tvayà / calataraÇgavighÆrïitabhÃjane vicalatÃtmani ku¬yamaye k­tà // atra pravarÃntamÃdyapadaæ candramasyupacaritam / bhÃjanamityÃÓaye, ku¬yamaya iti ca vicale / atraitat kÃmapi kÃntiæ na pu«yata, ­te v­ttapÆraïÃt / sa ceti / prathamoddyote ya÷ prasiddhyanurodhapravartitavyavahÃrÃ÷ kavaya ityatra 'vadati bisinÅpatrraÓayanam' ityÃdi bhÃkta ukta÷ / sa na kevalaæ dhvanerna vi«ayo yÃvadayamanyo 'pÅti caÓabdasyÃrtha÷ / uktameva dhvanisvarÆpaæ tadÃbhÃsavivekahetutayà kÃrikÃkÃro 'nuvadatÅtyabhiprÃyeïa v­ttik­dupaskÃraæ dadÃti--yata iti / avabhÃsanamiti / bhÃvÃnayane dravyÃnayanamiti nyÃyÃdavabhÃsamÃnaæ vyaÇgyam / dhvanilak«aïaæ dhvane÷ svarÆpaæ pÆrïam, avabhÃsanaæ và j¤Ãnaæ taddhvanerlak«aïaæ pramÃïaæ, tacca pÆrïaæ, pÆrïadhvanisvarÆpanivedakatvÃt / ata và j¤Ãnameva bÃlapriyà vi«ameti / vi«ama÷ vi«amasaækhyÃka÷ kÃï¬aÓÓaro yasya tasya kÃmadevasya, ya÷ ku¬umbakasa¤jaya÷ tasya pravaramukhya he candretyartha÷ / vÃrinidhau patatà patitena tvayà / kuraÇgeti pÃÂhe ca latÃkuraÇgeïa m­geïa vidhÆrïitaæ bhÃjanaæ madhyabhÃgo yasya tasminnityÃtmaviÓe«aïam / taraÇgeti pÃÂhe vÃrinidhiviÓe«aïam / ku¬yamaye aca¬hcale / ÃtmanisvaÓarÅre / vicalateti / sa caccalatetyartha÷ / k­tà utpÃdità / upacaritamityasya uttaravÃkyÃyorapi sambandha÷ / sa ceti cakÃra÷ prathamodyotoktasamuccÃyaka ityÃha--prathamadyoto ityÃdi / sa netyÃdi / tanmÃtraæ dhvaneravi«ayo netyartha÷ / anyo 'pÅti / avyutpatterityÃdyuktaprakÃro 'pÅtyartha÷ / avabhÃsanamityÃdikaæ vyÃca«Âe---bhÃvetyÃdi / avabhÃsanapadena avabhÃsamÃnaæ vyaÇgyaæ lak«yata iti bhÃva÷ / pÆrïaæ svarÆpamiti sambandha÷ / nanvevaæ vyaÇgyasyÃÇgÅbhÆtasyetyasyÃnvayo durghaÂa ityata Ãha---avabhÃsanamityÃdi / tat sphuÂatvena j¤Ãnam / lak«yate j¤Ãyate aneneti vyutpatyanurodhenÃha---pramÃïamiti / lak«aïapadasya pramÃïÃrthakatvaæ na svarasaæ, tatpadamasÃdhÃraïadharmÃrthakamevetyÃÓayenÃha--athavetyÃdi / lak«aïaj¤Ãnayo÷ paricchedyaparicchedakabhÃvÃttayoraikyÃropeïÃtra nirdeÓa ityÃha---j¤ÃnamevetyÃdi / ta¤codÃh­tavi«ayameva // iti ÓrÅrÃjÃnakÃnandavardhanÃcÃryaviracite dhvanyÃloke dvitÅya uddyota÷ // locanam dhvanilak«aïam, lak«aïasya j¤ÃnaparacchedyatvÃt / v­ttÃvevakÃreïa tato 'nyasya cÃbhÃsarÆpatvameveti sÆcayatà tadÃbhÃsavivekahetubhÃvoya÷ prakranta÷ sa eva nirvÃhita iti Óivam // prÃjyaæ prollÃsamÃtraæ sadbhedenÃsÆtryate yayà / vande 'bhinavagupto 'haæ paÓyantÅæ tÃmidaæ jagat // iti ÓrÅmahÃmÃheÓvarÃcÃryavaryÃbhinavaguptonmÅlite sah­dayÃloka locane dhvanisaÇkete dvitÅya uddyota÷ // bÃlapriyà j¤ÃnaparicchedyatvÃditi / lak«yaj¤Ãnena nirïetavyatvÃdityartha÷ / gavÃdij¤Ãnena hi gavÃdilak«aïaæ paricchidyate / evakÃreïeti / udÃh­tavi«ayamevetyevakÃreïetyartha÷ / prÃjyamiti / yayà mÃyÃrÆpayà parameÓvaryà prÃjyaæ prabhÆtam idaæ jagadati prathamÃntatayà / ¬apak­«yate / prollÃsa÷ pratÅtistanmÃtram sat na tu vastusaditi bhÃva÷ / bhedena brahmabhinnatvena / yadvÃ---sadbhedenetyekaæ padam sato brahmaïo bhinnatvenatyartha÷ / ÃsÆtryate prakÃÓyate / idaæ jagatpaÓyantÅæ tÃmabhinavagupto 'haæ vande iti sambandha÷ / iti sarvaæ Óivam / iti ÓrÅsah­dayatilakapaï¬itarÃjarÃmaÓÃrakaviracitÃyÃæ dhvanyÃlokaÂippaïyÃæ bÃlapriyÃyÃæ dvitÅyoddyota÷ samÃpta÷ //