Anandavardhana: Dhvanyaloka, Uddyota 1, with Abhinavagupta's Locana and Ramasaraka's Balapriya. Input by members of the Sansknet project (formerly: www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! __________________________________________________ In order to facilitate orientation, the karikas of Jan Brzezinski's version of Rajani Arjun Shankar's text (see separate file) have been added, including the reference system: DhvK_n.n __________________________________________________ ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ÓrÅmadÃnandavardhanÃcÃryapraïÅto- dhvanyÃloka÷ / ---- prathama uddyota÷ / ÓrÅmadÃnandavardhanÃcÃryapraïÅto- dhvanyÃloka÷ / --- ÓrÅsah­dayatilakarÃmaÓÃrakak­tayà bÃlapriyÃkhyaÂÅkayodbhÃsitayà gosvÃmiÓrÅdÃmodaraÓÃstrinirmitayà vi«amasthaladarÓanyà vi«amasthaladarÓinyà divyäjanÃkhyaÂippanyoktayà ca ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptaviracitayà locanÃkhyayà vyÃkhyayÃnugata÷ / prathama uddyota÷ / --- ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptak­taæ locanam ÓrÅbhÃratyai nama÷ apÆrvaæ yadvastu prathayati vinà kÃraïakalÃæ- jagadbhÃvaprakhyaæ nijarasabharÃtsÃrayati ca / kramÃtprakhyopÃkhyÃprasarasubhagaæ bhÃsayati ta- tsarasvatyÃstattvaæ kavisah­dayÃkhyaæ vijayate // ÓrÅsah­dayatilakarÃmaÓÃrakak­tabÃlapriy.à ÓrÅgurave nama÷ ÓrÅgurÆnpÆrïavedeÓaæ saÇgameÓa¤ca mÃdhavam / Óivaæ Óiväca namraïÃæ kÃmadhenummuhurnuma÷ // kÃvyÃloko locana¤ca dve grÃhyagrÃhake satÃm / tadganthakÃrÃvÃcÃryau rasikÃgresarau stuma÷ // locanasyÃdimoddyotamÃtrasyÃtra purà k­tà / viv­tirlabhyate tattÃæ d­«Âvà granthÃntarÃïi ca // pÃÂhÃnkeralavikhyÃtÃnÃlambya ca yathÃmati / kurmo bÃlapriyÃæ prÃya÷ prau¬halocanaÂippanÅm // atha tatrabhavanta÷ ÓrÅmadÃcÃryÃbhinavaguptapÃdÃ÷ kÃvyÃlokavyÃkhyÃna¤cikÅr«avastasya nirvighnaparisamÃptaye vihitaæ samucite«ÂadevatÃnamaskÃrÃtmakammaÇgalaæ Ói«yaÓiÇk«Ãyai granthatonibadhnantyapÆrvamityÃdi / yatukamalamanambhasi kamaletyÃdikÃvyÃtmakaæ sarasvatÅtattvam, kÃraïakalÃæ vi- locanam bhaÂÂendurÃjacaraïÃbjak­tÃdhivÃsa- h­dyaÓruto 'bhinavaguptapadÃbhidho 'ham / yatki¤cidapyanuraïansphuÂayÃmi kÃvyÃ- lokaæ svalocananiyojanayà janasya // bÃlapriyà nÃ-tattatkÃryaæ prati prasiddhaæ yadyadupÃdÃnÃdikÃraïantasya kalà leÓa÷ tÃæ vinà antareïaiva apÆrvaæulokaprasiddhavastuvijÃtÅyamadbhuta¤ca vastunirupÃkhyaÓaÓaÓ­ÇgÃdivilak«aïamanambho 'dhikaraïakakamalÃdikaæ padÃrtham prathayati s­«Âvà vistÃrayati, ki¤ca yad grÃvaprakhyaæupëÃïatulyaæ nisargato nÅrasaæ jagatusarvaæ vastu nija÷ svÅya÷ kÃvyÃsambandhÅ yo rasa÷ Ó­ÇgarÃdi÷ tasya bharÃdatiÓayÃt sÃrayati sÃraæ karoti vibhÃvÃditvayojanena rasavya¤jakaæ karotÅti yÃvad, vÃkyÃbhyÃmÃbhyÃæ kÃvyÃtmakasarasvatÅtattvasya viÓvakartu÷ prajÃpaterutkar«arÆpavyatireko vya¤cita÷; tameva sthirÅkartumÃha--kramÃdityÃdi / yajjagaditi cÃnu«ajyate, prakhyÃkave÷ pratibhÃ; upÃkhyà vacanaæ prathamaæ prakhyà paÓcÃdupÃkhyeti tayorya÷ kramÃtprasara÷ tena subhagaæ h­dyaæ sad, bhÃsayati nisargeïÃramaïÅyamapi sarvaæ vastu rasavya¤jakatvasampadanena rasaïÅyaæ satprakÃÓayatÅtyartha÷, cakÃrasyÃtra sambandha÷, atra prakhyopÃkhyÃprasarasyÃpÆrvavastunirmÃïe sarasatvakaraïe ca hetutvamÃrthikaæ bodhyam, atrÃdyena vÃkyenÃpÆrvavastuno nirmÃïandvitÅyena pÆrvaæ sato vastunassarasatvakaraïaæ t­tÅyena dvayorapi h­dyatayà prakÃÓana¤joktamityapa vyÃcik«ate, tatutathÃvidhamapÆrvavastuprathayit­tvÃdidharmaviÓi«Âam, taddharmasampattyarthamÃha-kavÅti / kavisah­dayÃvityÃkhyà yasya tat, kavisah­dayaÓabdÃvatra nirmÃïarÆpakavivyÃpÃravicÃrÃtmakasah­dayavyÃpÃravi«ayakÃvyaparau, yadvà kavisah­dayairÃkhyÃyataucyate iti tadÃkhyam, atha và kavisah­dayayorÃkhyà abhÅk«ïyena khyÃnaæ sphuraïaæ yasya tat kÃvyÃtmakamityartha÷, tattvamÃropitaæ bodhyam, sarasvatyÃ÷uÓabdaprapa¤cÃbhimÃninyÃdevatÃyÃ÷, tattvaæupÃramÃrthikaæ rÆpam, vijayate sarvasmÃdupari vartate, enena tannamaskÃro granthakarturgamyate; atha ca sarasvatyÃstattvaæ dhvanikÃvyam, vijayate; apÆrvamityÃdyartha÷ pÆrvavadbodhya iti pratipÃdyÃrtho 'pyÃsÆtrita iti dik / athauddhatyaæ paraharannÃtmano vyÃkhyÃnanaipuïÅ darÓayan kÅrttya nuv­ttaye nÃmanirdeÓaÇkurvaæÓca pratijÃnÅte-bhaÂÂetyÃdi / bhaÂÂendurÃjasyautannÃmakasya guro÷ caraïÃbjayo÷upajhatulyayo÷ pÃdayo÷ tatsannidhÃviti yÃvad yo 'dhivÃsastena caraïÃbjaÓuÓrÆ«ayeti yÃvad; h­dyÃni svah­dayasthÃni; atha ca Órot­janah­dayapriyÃïi ÓrutÃni ÓÃstrÃïi yasya sa÷, yathà padmena surabhÅkaraïe vastuno h­dyatvaæ tathetyupamÃtra dhvanyate, yatki¤catusvalpam, apirevÃrthe, yadvÃnuraïannapÅti yojanÃ, apiÓabda÷ svalpÃbhidhÃnena saha sphuÂÅkaraïasyÃpÃtato virodhaæ dyotayati, locanam svayamavyucchinnaparameÓvaranamaskÃrasampatticaritÃrtho 'pi vyÃkhyÃt­ÓrotÌïÃmavighnenÃbhÅ«ÂavyÃkhyÃÓravaïalak«aïaphalasampattaye bÃlapriyà anuraïanubruvan ghaïÂÃ'dinÃdasthÃnÅyasya mÆlak­dvacanasyÃnuraïanasthÃnÅyaæ vyÃkhyÃnarÆpaæ svavacanamityanena prakÃÓyate, sveti / lojyate d­Óyate 'neneti locanaæ svasya locanaæmana÷ tasya nitarÃæ yojanayà mana÷praïidhÃnenetyartha÷, kÃvyÃlokaæ janasya sphuÂayÃmi visadÅkaromi, yadvà svasya locanaæ j¤Ãnaæ tasya niyojanayà vyÃkhyÃnarÆpÃnuraïanadvÃrà samarpaïena sphuÂayÃmi prakÃÓayÃmi, yathà netrayojanena tathetyupamÃdhvaniratrÃpi bodhya÷ / v­ttikÃrak­tasya svecchetyÃdipadyasya tÃtparyÃrthamavatÃrikayà darÓayati-svayamityÃdi / svayamiti v­ttikÃrasya nirdeÓa÷, avyucchinna÷umadhye vicchedena rahita÷ parameÓvarasyautattallÅlÃvigrahamavalambamÃnasya paramÃtmana÷; namaskÃra÷ tasya sampatti÷uprakar«a÷ tayà carita÷ulabdha÷ artha÷uvighnaniv­ttyÃdirÆpasÃk«Ãtprayojanaæ yasya sa÷, tathÃbhÆtasya maÇgalÃcaraïa ÃpÃtato virodhamapiÓabdo dyotayati, vyÃkhyÃt­ÓrotÌïÃmiti phalasampattaya ityÃdinà sambandha÷, avighnenauvidhnadhvaæsena, abhÅ«Âeti / vyÃkhyÃtÌïÃæ vyÃkhyÃnaæ ÓrotÌïÃæ Óravaïa¤cabhÅ«Âaæ divyäajanÃkhyà ÂippanÅ ÓrÅÓrÅgaurak­«ïa÷ Óaraïam / gaurak­«ïagurÆnnatvà dhvanyÃlokasya locanam / anajmi divyäjanato durdarÓÃrthamavek«itum // ath.a dhvaniprasthÃpakÃcÃryaÓrÅmadÃnandavardhanaviracitaæ dhvanyÃlokanibandhanaæ vyÃkhyÃtavato bharatadarÓanasÆtrabhëyakÃrapradhÃnasyÃcÃryyaÓrÅmadabhinavaguptasya locanÃkhye vyÃkhyÃne vi«amasthalÃni mukhyatvena viÓadayitukÃmasya divyäjananÃmikeyaæ ÂippanÅ; prÃsaÇgikÅ tvaparatrÃpÅti na pratiÓrutiviroda udbhÃvanÅya÷ / yattvatrottarapadÃvyavahitapÆrvatvaviÓi«ÂavidyÃyonyanyatarasambandhavÃcakardantapadoddeÓyakÃnaÇvidhÃyakÃnaÇ­to dvandva iti ÓÃstreïa vidyÃdvÃrakaikayaj¤Ãrvijyasambandhena vidyÃsambandhivÃcakahotÃpot­vadihÃpi vidyÃdvÃrakaikapratipÃdyavi«ayakaj¤ÃnÃnukÆlavyÃpÃravattvasambandhena sambandhivÃcakayorvyÃkhyÃt­padaÓrot­padayordvandve 'pi vyÃkhyÃtÃÓrotÌïÃmityucitamiti kaÓcidÃk«ipati tanmandam-- "­to vidyÃyonisambandhebhya÷" pÆrïaitatsÆtrÃnuv­ttita ­tpadÃnuv­ttyaiva nirvÃhe prak­tasÆtre punà ­dgrahaïamÃnaÇvidhyu ddeÓyatÃvacchedakakoÂipravi«ÂasamasyamÃnayÃvatpadÃnÃm­dantatvasyÃpek«Ãæ darÓayad vidyayonyanyataravÃcitvamapi tadavacchedakakuk«au samÃviveÓayi«yatÅti vyÃkyÃt­Óabdasya kathaæ cittadanyataravÃcitve 'pi ÓrÅt­Óabde tadvÃcitvaniyamÃdarÓanÃd viÓe«aïÃbhÃvaprayuktaviÓi«ÂÃbhÃvamudrayoddeÓyatÃvacchedakatvÃnÃkrÃntatvÃdÃna¬o 'prav­tte÷ sÃdhveva vyÃkhyÃt­ÓrotÌïÃmiti / ÓrÅn­haraye nama÷ svecchÃkesariïa÷ svacchasvacchÃyÃyÃsitendava÷ / trÃyantÃæ vo madhuripo÷ prapannÃrticchido nakhÃ÷ // locanam samucitÃÓÅ÷prakaÂanadvÃreïa parameÓvarasÃæmukhyaæ karoti v­ttikÃra÷--sveccheti / madhuripornakhÃ÷ vo yu«mÃnvyÃkhyÃt­ÓrotÌæstrÃyantÃm, te«Ãmeva sambodhanayogyatvÃt; sambodhanasÃro hi yu«madartha÷, trÃïaæ cÃbhÅ«ÂalÃbhaæ prati sÃhÃyakÃcaraïaæ, tacca tatpratidvandvivighnÃpasÃraïÃdinà bhavatÅti, iyadatra trÃïaæ vivik«itam, nityodyoginaÓca bhagavato 'sammohÃdyavasÃyayogitvenotsÃhapratÅtervÅraraso bÃlapriyà vaïa¤cÃbhÅ«Âaæ phalaæ tasya sampattaye ni«pattaye, tadubhayasampattau tadubhayahetukagranthaprati«caÂÃrÆpaæ phalaæ granthakÃrasya ca siddhyatÅti bhÃva÷, samucitaæugranthÃrambhe yogyaæ yadÃÓi«a÷ prakaÂanaæuvacanantaddvÃreïa, parameÓvarasya sÃmmukhyaæuvyÃkhyÃt­ÓrotÌn pratyÃbimukhyaæ trÃïecchÃrÆpam, karoti sampÃdayati, tatrrÃïasya parameÓvarasÃmmukhyÃyattatvÃtrrÃïÃÇgabhÆtaæ tatsÃmmukhyamÃÓÅrvÃdena sampÃdayatÅtyartha÷, yadvà samucitÃyà ÃÓi«a÷ prakaÂanaæugranthato nibandhanaæ taddvÃreïa, parameÓvare vi«aye sÃmmukhyaæuvyÃkyÃt­ÓrotÌïÃmÃbhimukhyamanusandhÃnÃtmakam karotyutpÃdayati, v­ttikÃra ityanena svecchetyÃdikaæ na kÃrikÃrÆpasÆtrÃdyapadyamiti darÓitam, va ityasya vyÃkhyÃt­ÓrotÌniti vyÃkhyÃne hetumÃha-te«Ãmiti / kuto 'tra sambodhanaprasaÇga ityata Ãha-sambodhaneti / sambodhanaæ sÃra÷uprÃïo yu«madarthatvaprayojakoæ'Óo yasya sa÷, na hyasambodhyo yu«madà vyapadiÓyate, trÃyantÃmityanenÃtra vivak«itaæ vyÃca«Âe-trÃïa¤ceci / abhÅ«Âeti vyÃkhyÃnaÓravaïarÆpetyartha÷, sahÃyasya karma sÃhÃyakaæ tatpratidvandvÅta; abhÅ«ÂalÃbhapratibandhaketyartha÷, apasaraïaæunivartanam, ÃdipadenÃrthatattvamanÅ«Ãsamunme«Ãde÷ parigraha÷, iyaditi / uktarÆpamityartha÷, atha dhvaniæ kÃvyÃtmÃnaæ ÂippanÅ v­ttikÃra iti / svak­tÃnÃmeva mÆlarÆpÃïÃæ kÃrikÃïÃæ vyÃkhyÃ'tmakav­tte÷ karttetyartha÷, ata eva viÓi«ÂasyevÃripsitatvena mÆle maÇgalÃkaroïe 'pi nÃcÃravirodha÷ / ke cittu mÆle 'pi "kÃvyasyÃtme' tiprathamakÃrikÃyÃmÃdyapadasya kÃvyetyasyÃnyaparatve 'pi parÃrthopanÅtodakumbhadarÓanavat ÓravaïamÃtreïÃpi; "kÃvyÃlÃpÃÓca ye ke cid gÅtakÃntakhilÃni ca / ÓabdamÆrttidharasyaite vi«ïoraæÓà mahÃtmana"-- ityÃdipramÃïato bhagavatsphorakatvena vastunirddeÓarÆpamaÇgalaæ jÃtamevetyÃpi vadanti, kÃrikÃk­dv­ttik­torabhedastvagre darÓayi«yate / sambodhanasÃro hÅti / svajanyabodhÃÓrayatvena vaktrabhiprÃyavi«ayatvÃvacchinnasya locanam dhvanyate, nakhÃnÃæ praharaïatvena graharaïena ca rak«aïe kartavye nakhÃnÃmavyatiriktatvena karaïatvÃtsÃtiÓayaÓaktità kart­tvena sÆcitÃ, dhvanitaÓca parameÓvarasya vyÃtiriktakalaïÃpek«Ãviraha÷, madhuriporityane tasya sadaiva jagatrrÃsÃpasÃraïodyama ukta÷, kÅddaÓasya madhuripo÷? svecchayà kesariïa÷, ma tu karmapÃratantryeïa, bÃlapriyà pratipÃdayi«yatà granthak­tà k­tasyÃsya prathamapadyasya kÃvyarÆpatvÃdasminnapi dhvaniryojanÅya iti manvÃno rasÃdibhedena trividhe«u dhvani«u pradhÃnabhÆtaæ rasadhvanimÃdau yojayati-nityetyÃdi / caÓabda÷ samuccaye dhvanyate ceti sambandha÷; na vÃcyÃrthamÃtramanenocyate kintu raso dhvanyate cetyartha÷, nityodyogina iti / udyogo nÃmaubÃhyasaænÃhÃtmakodyamanakriyÃrÆpa darÓitam, yathoktaæ bharatena "uttamaprak­tirutsÃhÃtmako vÅra iti" asaæmohenausammoharÃhityena yo 'dhyavasÃya÷ etadevaæ kartuæ Óakyamiti vastutattvaniÓcaya÷ tadyogitveneti utsÃhahetukathanam, asaæmohaÓcadhyavasÃyaÓca tadyogitveneti ke cit, utsÃhapratÅteriti / svecchÃkesariïo madhuripo÷ prasannÃrticchida iti padairhiraïyakaÓipuprabh­tinivarhaïÃdivi«ayakotsÃhasya vya¤janayà sah­dayÃnÃæ pratÅterityartha÷, matyÃdivyabhicÃripratÅterupalak«aïamidam, vastudhvaniæ darÓayati-nakhÃnÃmityÃdi / praharaïatveneti karaïatve hetu÷ siæhÃdÅnÃmÃyudhatvenetyartha÷, praharaïatva iti pÃÂhe nimitte saptamÅ, nanu nakhÃnÃæ praharaïatve 'pi kathaæ trÃïakriyÃæ prati karaïatvamityatastatsambhÃvanÃndarÓayati-praharaïeneti / praharaïaæ hi svasyÃnyasya và rak«Ãæ kartumupÃdÅyata iti bhÃva÷, avyatiriktatvena karaïatvÃditi, avyatiriktatvamap­thagbhÆtatvamÃbhyantaratvamiti yÃvat tadviÓi«ÂakaraïatvÃdityartha÷, karaïaæ dvividhaæ bÃhyamÃbhyantara¤ca, bÃhyaæ khaÇgÃdi; ÃbhyantaraæhastÃdi, karaïatvÃt kart­tveneti samabandha÷, karaïatvamanuktvà kart­tvoktyetyartha÷, madhuripurnakhaistrÃyatÃmiti vaktavyamanuktvà madhuripornakhÃstrÃyantÃmityuktyeti yÃvat, sÃtiÓayà ÂippanÅ svasambodhyasya yu«matpadÃrthatayÃnyatra vyavasthÃpitatvÃdityÃÓaya÷ / utsÃhapratÅteriti / vibhÃvÃdÅnÃæ mitho nÃntarÅyakatvena "sadbhÃvaÓced vibhÃvÃderdvayorekasya và bhaved / ÆÂityanyasamÃk«epe tadà do«o na vidyate" // ityuktadiÓ.à prak­te sapatnamadhvÃdyasurÃlambanena yogyatayÃ'k«iptÃnÃæ tadÅyanirbhÅkatvÃdij¤ÃnÃdyudÅpanatadvi«ayÃvahelÃ'dyanubhÃvagarvÃdisaæcÃriïÃæ pÃnakarasanyÃyena yogÃd utsÃhaiya pratÅterityartha÷ / locanam nÃpyanyadÅyecchayÃ, api tu viÓi«ÂadÃnavahananocitatathÃvidhecchÃparigrahaucityÃdeva svÅk­tasiæharÆpasyetyartha÷, kÅddaÓà nakhÃ÷? prapannÃnÃmÃrti ye chindanti; nakhÃnÃæ hi chedakatvamucitam; Ãrte÷ punaÓchedyatvaæ nakhÃnparatyasambhÃvanÅyamapi tadÅyÃnÃæ nakhÃnÃæsvecchÃnirmÃïaucityÃtsambhÃvyata eveti bhÃva÷, atha và trijagatkaïÂako hiraïyakaÓipurviÓvasyotkleÓakara iti sa eva vastuta÷ prapannÃnÃæ bhagavadekaÓaraïÃnÃæ janÃnÃmÃrtikÃritvÃnmÆrtaivÃrtistaæ vinÃÓayadbhirÃrtirevocchinnà bhavatÅti parameÓvarasya tasyÃmapyavasthÃyÃæparamakÃruïikatvamuktaæ, kiæ ca te nakhÃ÷ svacchena svacchatÃguïena nairmalyena; svaccham­dugrabh­tayo bÃlapriyà Óakti÷usÃmarthyaæ ye«Ãæ te«Ãæ bhÃvastattÃ, Óaktateti ca pÃÂha÷; vyaÇgyÃntaramapyÃhadhvanitaÓceti, uktavyaÇgakyeneti Óe«a÷, vyatiriktakaraïeti / bÃhyakha¬gÃdityartha÷, jagatrrÃseti / tattaddurjanebhyo jagato yastrÃsa÷ tadapasÃraïe ya udyama÷ sa ityartha÷, ukta iti / vya¤jita ityartha÷, imamarthaæ manasik­tya pÆrvaæ nityodyogina ityuktamiti bodhyam, na tu karmapÃratantryeïetyÃde÷ svÅk­tetyatra sambandha÷, ÃdyamicchÃpadena dvitÅyaæ svapadena ca gamyamiti bodhyam, viÓi«Âeti viÓi«ÂaæudÃnavÃntarahananÃpek«ayà viÓe«avat, dÃnavasyauhiraïyakaÓiporhananaæ yadvà viÓi«Âa÷usuranaratiryagÃdyavadhyatvarÆpaviÓe«avÃn yo dÃnavastasya hananaæ tasminnucito yastathÃvidhÃyÃ÷unaraharivigrahÃvalambanavi«ayikÃyà icchÃyÃ÷ parigraha÷, ucitetÅcchÃviÓe«aïaæ và tasmin yadaucityÃmarthÃt svasya tasmÃddhetorityartha÷, svÅk­tasiæharÆpasyeti / siæharÆpasya nararahapamiÓratvaæ prasiddamato noktam, ye cchindantÅti / taiti Óe«a÷, chedakatvÃmiti / chedanakriyÃkart­tvamityartha÷, chadyatvaæuchedanakarmatvamasya sambhÃvyata ityanena sambandha÷, asambhÃvanÅyamiti / ÃrteramÆrtatvÃditi bhÃva÷, tadÅyÃnÃæunaraharisambandhinÃm, sveccheti / svecchayà bhagavata icchayà yannirmÃïaæunakhÃnÃænarmÃïaæ tena hetunÃ; aucityÃdimÆrtasyÃpi vastunaÓchedane sÃmarthyÃt, yadvà svecchayÃsvÃtantryeïa nirmÃïenamÆrtacchedanÃde÷ karaïe nakÃnÃmaucityÃdityartha÷, sambhÃvyata evauniÓcÅyata eva, lokadda«ÂyanurodenÃha-atha veti / asmin pak«e ÃtiæÓabda ÃtiÇkÃraïaælak«ayati tasyÃvyabhiÂacÃreïa nikhilÃrtikÃritva¤ca dhvanatÅti bodhyam, vinÃÓayadbhiriti / naÓairiti Óe«a÷, Ãrtirevalocchinnà bhavatÅti / tathÃvidhasya hiraïyakaÓipo÷ hananamÃrterevocchedanaæ na tu kasya citprÃïina iti bhagavadbuddhiriti bhÃva÷, tasyÃmapyavasthÃyÃæuhananÃvasthÃyÃmapi, uktamiti / vya¤jitamityartha÷, Ãrtimeva chinatti na tu ka¤jitprÃïinamityarthapratÅtyeti bhÃva÷, atra prapannetyÃdiviÓe«aïaæ trÃïÃÓÅravÃdahetugarbhasvacchetyÃdipraÓaæsÃparaæpraÓasyamÃnà hi devatà prasedu«Å prepsitaæ prayacchati, tatra svacchasvacchÃyetyatra karmadhÃrayabhramaæ vÃrayanvyÃca«Âe-svacchenetyÃdi / svacchatÃguïenetyÃsyaiva vivaraïaæ nairmalyeneti, bhÃvav­ttaya÷usvacchatÃ'didharmavÃcakÃ÷, chÃyayetyasya vyÃkhyÃnaæ vakretyÃdi, atra vastudhvanimÃhÃrtheti / locanam hi mukhyÃtayà bhÃvav­ttaya eva; svacchÃyayà ca vakrah­dyarÆpayÃ'k­tyÃ'yÃsiti÷-khedita induryai÷, atrÃrthaÓaktimÆlena dhvaninà bÃlacandratvaæ dhvanyate, ÃyÃsanena tatsannidhau candrasya vicchÃyatvapratÅtirah­dyatvapratÅtiÓca dhvanyate, ÃyÃsakÃritvaæ ca nakhÃnÃæ suprasiddham; naraharinakhÃnÃæ tacca lokottareïa rÆpema pratipÃditam kiæ ca tadÅyÃæ svacchatÃæ kuÂilimÃnaæ cÃvalokya bÃlacandra÷ svÃtmani khedamanubhavati; tulye 'pi svacchakuÂilÃkÃrayoge 'mÅ prapannÃrtinivÃramakuÓalÃ÷; na tvahamiti vyatirekÃlaÇkÃro 'pi dhvanita÷, ki¤cÃhaæpÆrvameka evasÃdhÃraïavaiÓadyah­dyÃkÃrayogÃtsamastajanÃbhila«aïÅyatÃbhÃjanamabhavam, adya bÃlapriyà vakrah­dyarÆpÃk­tyÃyÃsitatvasya bÃlacandra eva sambhavÃttadarthasÃmarthyamÆlenetyartha÷, bÃlacandratvaæ dhvanyata iti / indupadÃrthasya candrasya bÃlatvaæ dhvanyata ityartha÷, ÃyÃsita ityasÃya khedita ityartho lak«aïayÃ; tatphalamÃhÃyÃsanenetyÃdi / tatsannidhau nakhasannidhau, vicchÃyatveti niÓÓobhatvetyartha÷, dhvanyata iti / dhvanivyÃpÃreïa jÃyataityartha÷, suprasiddhamiti / praharaïarÆpatvÃditi bhÃva÷, taccauÃyÃsakÃritva¤ca, lokottareïeti svacchatvÃdipÆrvoktarÆpeïetyartha÷, pratipÃditamita / tadhà ca vidÃraïÃdinÃ'yÃkasakÃribhyo lokikanakhebhyo naraharinakÃnÃæ vÃyatireko vyajyata iti bhÃva÷, prapannÃrticchida iti viÓe«aïasahakÃreïa vyÃtirekÃntarasyÃlaÇkÃrÃntarasya ca dhvanindarÓayati kitrcetyÃdi / tadÅyÃæunakhasambandhinÅm, kuÂilimÃnamityatra tadÅyamiti vipariïÃmena sambandha÷, svÃtmanÅti / pare«Ãmaviditamityartha÷, anubhavaprakÃramÃha-tulye'pÅtyÃdi / na tvahamitÅti / itiÓabdasyÃnubhavatÅtyanena vyatirekÃlaÇkÃra ityanena ca sambandho vodhya÷, dhvanita ity uktarthapratÅtyà sah­dayÃnÃæ vyatirekavyaktirityartha÷, iti vyatirekÃlaÇkÃro 'pi dhvanita iti pÃÂha÷, apiÓabdena pÆrvoktavyatirekasya samuccaya÷, evaævidhà iti / vaiÓadyah­dyÃkÃrayuktà ityartha÷, santÃpÃrticchedakusalÃÓceti / Ãtmano hi santÃpasyaiva cchedane kuÓalatvaæ na sarvÃsÃmÃrtÅnÃmiti bhÃva÷, bÃlendubahumÃneneti / ete nakhÃ÷ na kintu bÃlendava iti bahumatyetyartha÷, ÃyÃsamita / ayaÓohetukaæ du÷khamityartha÷, anubhavatÅveti / ivaÓabdarahitaÓca pÃÂha÷, utprek«Ãpahnutidhvaniriti utparek«ÃrthÃpahnutirutprek«Ãpahnuti÷ tasyÃ÷ dhvani÷ pahnutyutprek«ayoraÇgÃÇgitayà sthitatvÃttatsaÇkaradhvaniriti yÃvat, ÂippanÅ atrorthaÓaktÅti / prakÃratÃvacchedakatÃvacchedakatÃ'pannasya Óakyasya svapadÃrthasya madhuripunakhasya Óakti÷ padapariv­ttisahatvarÆpasÃmarthyaæ mÆlaæ prayojakaæ yasya tÃddaÓena svata÷sambhavinà vya¤janÃvyÃpÃreïa / vÃlacandratvamiti / vakrimah­dyatvanibandhanakamanÅyatvakaraïakamadhuripunakhakartt­kÃyÃsakarmatvaæ yogyatÃvaÓÃttÃddasacandra eva paryavasyatÅti bhÃva÷ / ÃyÃsaneneti / atrÃpyÃyÃsapadÃrthÅyatÃddaÓaÓaktiprayuktavya¤janena vicchÃyatvÃdikaæ vastu bÃlacandragataæ vyajyate / locanam punarevaævidhà nakhà daÓa bÃlacandrÃkÃrÃ÷santÃpÃrticchedakuÓalÃÓceti tÃneva loko bÃlendubahumÃnena paÓyati, na tu mÃmityÃkalayanbÃlenduraviratamÃyÃsamanubhavatÅvetyutprek«Ãpahnutidhvanirapi, evaæ vastvalaÇkÃrarasabhedena tridhà dhvaniratra Óloke 'smadgurubhirvyÃkyÃta÷ / bÃlapriyà bÃlenduraviratamÃyÃsamanubhavatÅvetyutprek«ÃyÃæ hi pÆrvoktaæ tÃneva lokobÃlenduæ bahumÃnena paÓyati na tu mÃmityÃkalanaæ nimittaæ tatra ca spa«ÂÃpahnuti÷; na nakhà ete kintu bÃlendava iti lokasya pratÅte÷; tathà cÃtrotprek«Ã nakhavi«ayakanakhatvani«edhapÆrvakabÃlendutvÃroparÆpalokapratÅtivi«ayakabÃlacandragatapratÅtinibandhanetyÃto 'pahnutibalÃdtmÃnaæ labhata ityaÇgÃÇgibhÃvo bodhya÷, nigamayatyevamityÃdi / atra vÅrarasadhvaniraÇgÅ; utsÃhasya prÃdhÃnyena pratÅyamÃnatvÃditi dhyeyam, nanvatra granthakÃragatabhagavadvi«ayakaratervyaÇgyatvasya vaktavyatayà bhÃvadhvanirevÃÇgitvena vÃcya÷, rasastu tadaÇgatayeti cedatrÃhu÷-pratipannabhagavattanmayÅbhÃvasya grandhakarturÃÓÅ÷-kart­tayà vÃsyamidaæ na bhÃvaparaæ bhaktasya bhedena bhajanÅyadevatÃvi«ayakaratervyaÇgyÃyÃ÷ khalubhÃvatvam, granthakarturbhagavattanmayÅbhÃvaÓaca svayaæ sÆtrak­davasthÃyÃæ maÇgalÃkaramÃdapÆrvaprasthÃvakart­tvÃcca siddha÷, ÂippanÅ utprek«ÃpahnutidhvanirapÅti / bÃlacandrakartt­kÃyÃsÃnubhavasyotprek«Ã hi nakhatvaprati«edhapurassarabÃlacandratvavidhÃnapratyayalak«aïavi«ayÃpahnavamÃtmanÅnamavalambate 'to 'ÇgÃÇgibhÃva÷ saÇkaro 'nayoriti bhÃva÷ / yattvÃyÃsitarÆpaikapadavya¤jakÃnupravi«Âyorenayorekavya¤jakÃnupraveÓÃtmà so 'treti kaÓcit, tanmandam-mitho 'napek«atvarÆpap­thagvyavasthitatva eva dhvanigate yogyatÃstyekavya¤jakÃnupraveÓÃtmana÷ saÇkarasya, prak­te coktadiÓotprek«Ãpanhutyo÷ sÃpek«ataivamitho 'sti, na ca nairapek«ye saæs­«Âe÷ prasaÇga iti saÇkyam? padarÆpavi«ayabhedaviÓi«ÂÃnapek«atvasya saæs­«Âau vivak«itatvÃd, ekavya¤jakÃnupraveÓe ca viÓe«yasattve 'pi viÓe«aïÃbhÃvÃnna saæs­«Âilak«aïÃtivyÃptirityÃkÆtam / evaæ vastvalaÇkÃraraseti / yadyapi sarvameva vastu tathÃpÅha rasÃlaÇkÃrabhinnaæ vastupadena vivak«itam, alaÇkÃratvaæ ca rasÃdipratiyogikabhedavadvyaÇgyapratiyogikabhedaviÓi«ÂaÓabdÃrthÃnyatarani«Âavi«ayitÃsambandhÃvacchinnacamatk­tijanakatÃvacchedakatÃvacchedakatvam ramaÓca bhagrÃvaraïacidviÓi«Âa÷ sthÃyÅ / tridhà dhvaniratreti / yadyapi prakÃrÃntarema dhvanÅnÃæbÃhuvidhye 'pi dhvanyamÃnavi«ayabhedanibandhanadhvanivibhÃgajanakatvaprakÃrakÃcÃryyatÃtparyavi«ayÅbhÆtadharmÃïÃæ vaividhyena dhvanitridhÃtvamapyaviruddhamiti bhÃva÷ / _________________________________________________________ kÃvyasyÃtmà dhvanir iti budhair ya÷ samÃmnÃta-pÆrvas tasyÃbhÃvaæ jagadur apare bhÃktam Ãhus tam anye / kecid vÃcÃm sthitam avi«aye tattvam Æcus tadÅyaæ tena brÆma÷ sah­daya-mana÷-prÅtaye tat-svarÆpam // DhvK_1.1 // __________ kÃvyasyÃtmà dhvaniriti budhairya÷ samÃmnÃtapÆrvastasyÃbhÃvaæ jagadurapare bhÃktamÃhustamanye / ke cidvÃcÃæ sthitamavi«aye tattvamÆcustadÅyaæ tena brÆma÷ sah­dayamana÷prÅtaye tatsvarÆpam // 1 // locanam atha prÃdhÃnyenÃbhidheyasvarÆpamabhidadhadapradhÃnatayà prayojanaprayojanaæ tatsambaddhaæ prayojanaæ ca sÃmarthyÃtprakaÂayannÃdivÃkyamÃha-kÃvyasyÃtmeti / kÃvyÃtmaÓabdasaænidhÃnÃdbudhasabdo 'tra kÃvyÃtmÃvabodhanimittaka ityabhiprÃyeïa viv­ïoti-kÃvyatattvavidbhiriti / bÃlapriyà athetyÃrambhÃrtha÷ / abhidheyasvarÆpamiti / dhvanisvarÆpamityartha÷ / prayojaneti / prayojanasya dhvanirÆpÃbhideyaj¤Ãnasya prayojanaæ prÅtirÆpam, abhidadhadityasyÃtrÃnu«aÇga÷ / ÃbhidheyasvarÆpasya tatsvarÆpaæ brÆma iti vÃkyÃrthatvaæ; prayojanaprayojanasya prÅtaya iti padÃrtatvamatastadabhidhÃnayo÷ prÃdhÃnyÃprÃdÃnye / tatsambaddhamiti / tena prayojanaprayojanena sambaddhamityartha÷ / prayojanamabhidheyaj¤ÃnarÆpam / sÃmarthyÃt arthasÃmarthyadÃk«epata iti yÃvat / prakaÂayan bodhayan / dhvanisvarÆpavacanasya hi prayojanaæ dhvanisvarÆpaj¤Ãnaæ sah­dayÃnÃm / tasya hi prayojanaæ mana÷prÅti÷ / eva¤ja tayorhetuhetumadbhÃvena prayojanaprayojanarÆpÃyÃ÷ prÅterabhidhÃnÃttaddhetubhÆtasya dhvanisvarÆpaj¤Ãnasya prakaÂanaæ siddhyatÅti bhÃva÷ / nanu budhaÓabdasya sÃmÃnyato j¤Ãt­vÃcitvÃt v­ttau 'kÃvyatattvavidbhiri'ti kuto vyÃkhyÃtamityatastadavatÃrayati-kÃvyeti / kÃvyÃtmabodha÷ nimittaæ prayoganimittaæ yasya sa÷ / yadvà nimittaæ prav­ttinimittam / tacca tatpadajanyabodhe prakÃratayà bhÃsamÃno dharma÷ / nanu ÂippanÅ prÃdhÃnyeneti / pratipipÃdayi«itatvÃnmukhyatvena / abhidheyeti / "tena brÆma" iti pratij¤ÃtatvÃddhvanyÃtmakavi«ayam / prayojanaprayojanamiti / dhvanisvarÆpÃbhidhÃnasya dhvanisvarÆpaj¤Ãnaæ prayojanam, asya ca sah­dayamana÷prÅtistaditi bhavati tadabhidhÃnasya tÃddaÓaprÅtistathà prayojanam / prayojanaprayojanatÃvacchedakakuk«au mana÷padopÃdÃnaæ ca bharatadarÓanÃdhvanÅnÃnÃæ prakriyÃæÓe bhÆmnà vyÃkaramadarÓanÃnusÃritvasphoraïÃya, idamÅye hi darÓane sukhÃdiviÓe«aguïÃnÃæ manoni«ÂatvamevÃbhimataæ nÃtmani«Âatvam / budhaÓabdo 'treti / sÃmÃnyaparaÓabdÃnÃæ viÓe«aparatve lak«aïaivÃÓrayaïÅyÃnyathà ÓÃbdavi«ayatvÃnupapattireva syÃt / budhai÷ kÃvyatattvavidbha÷, kÃvyasyÃtmà dhvaniriti saæj¤ita÷, paramparayà ya÷ samÃmnÃtapÆrva÷ samyak ÃsamantÃd mnÃta÷ prakaÂita÷, tasya sah­dayajanamana÷prakÃÓamÃnasyÃpyabhÃvamanye locanam ÃtmaÓabdasya tattvaÓabdenÃrthaæ viv­ïvÃna÷ sÃratvamaparaÓÃbdavailak«amyakÃritvaæ ca darÓayati / itiÓabda÷ svarÆpaparatvaæ dhvalaniÓabdasyÃca«Âe, tadarthasya vivÃdÃspadÅbhÅtatayà niÓcayÃbhÃvenÃrthattvÃyogÃt / etadviv­ïoti-saæj¤ita iti / vastutastu na tatsaæj¤ÃmÃtreïoktam, api tvastyeva dhvaniÓabdavÃcyaæ pratyuta samastasÃrabhÆtam / na hyanyathà budhÃstaddaÓamÃmaneyurityabhiprÃyeïa viv­ïoti-tasya sah­dayenyÃdinà / bÃlapriyà kÃvyÃtmavidbhirityeva kuto noktamityata Ãha-Ãtmeti / tattvaÓabdena abÃdhitasvarÆpavÃcinà tattvaÓabdena / apareti / aparebhya÷ÓÃbdebhya÷laukikavaidikaÓabdapratipÃdyebhya÷ svasya yadvailak«aïyaæ sah­dayaÓlÃdhyatvÃdinà tatkÃritvam, darÓayati vya¤jayati, tadarthasyeti Óe«a÷ / ÃtmevÃtmetyÃtmaÓabdo 'tra gauïa÷; tena cÃbÃdhitasvarÆpatvarÆpÃtmasÃmyena dhvanirÆpÃrtho lak«yata iti j¤ÃpanÃya tattvaÓabdena tadarthaviviraïaæ, tena tasya sÃratvÃdikaæ vyaÇgyamiti bhÃva÷ / itiÓabda iti / dhvaniritÅtyatreciÓabda ityartha÷ / Ãca«Âe grÃhayati, sarvaÓabdÃnÃæ sabdasvarÆpaparatvaæ tattatsaÇketitÃrtaparatva¤jÃsti / tatretiÓabdaprayoge ÓabdasvarÆpaparatvaæ, prak­te dhvanipadottaramitiÓabdakaraïÃddhvaniÓabdo 'yaæ saæj¤ÃrÆpadhvaniÓabdasya pratipÃdaka ityartha÷ / tatsaæj¤ÃprakÃreïa saæj¤ino bhÃna¤jÃk«epÃdinà bhavati yathà jÃtisaktipak«e vyakterbhÃnam / yadvà dhvanipadasya lak«aïayà dhvanisaæj¤ita ityartha iti bhÃva÷ / uktÃrthe hetumÃha-tadarthasyetyÃdi / tadarthasya dhvaniÓabdÃbhideyasya dhvanyamÃnatvaviÓi«Âasya, vivÃdÃspadÅbhÆtatayà dhvanirasti nÃstÅti vipratipattivi«ayatayà / niÓcayÃbhÃveneti / niÓcayÃbhÃva iti pÃÂhe nimitte saptamÅ / dhvanyamÃnatvaprakÃreïa taddharmiïo madhyasthÃnÃæ niÓcayÃbhÃvÃdityartha÷ / yadvà tadarthasyetyasya niÓcayÃbhÃvenetyanena sambandha÷ / arthatvÃyogÃditi dhvanyamÃnatvaviÓi«ÂarÆpÃrthavattvÃsambhavÃdityartha÷ / dhvanisabdasyetyasyÃnu«aÇga÷ / etaditi dvaniÓabdasya svarÆpaparatvamityartha÷ / nanvevaæ dhvaniÓabdasya dhvanisaæj¤ita ityarthakathane sati tasya 'sah­dayamana÷prakÃÓamÃnasyÃpÅ'ti samanantaragranthavirodha÷, sah­dayamana÷prakÃÓamÃnasyetyanena dhvanyamÃnatvaviÓi«ÂÃrthasya sah­dayapratÅtivi«ayatvÃbhidhÃnÃdityÃÓaÇgaæ parihartuæ tadgranthÃbhiprÃyamÃha- vastutastvityÃdi / taditi / dhvanipadamityartha÷ / yadvà dhvanirÆpaæ vastvityartha÷ / saæj¤ÃmÃtreïoti / mÃtrapadeva dhvanyamÃnatvarÆpaprav­ttinimittasya vyavaccheda÷ / dhvaniÓabdavÃcyaæ dhvaniyamÃnatvaviÓi«Âam / astyevetyatra hetumÃha-na hyanyathetyÃdi / viv­ïotÅti-kÃrikÃsthaæ tasyeti padaæ vyÃca«Âa ityartha÷ / sah­dayetyÃdineti / sah­dayamana÷prakÃÓamÃnasyetyanenetyartha÷ / locanam evaæ tu yuktataram--itiÓabdo bhinnakramo vÃkyÃrthaparÃmarÓaka÷, dhvanilak«aïo 'rtha÷ kÃvyasyÃtmeti ya÷ samÃmnÃta iti / ÓabdapadÃrthakatve hi dhvanisaæj¤ito 'rtha iti kà saÇgati÷? evaæ hi dhvaniÓabda÷ kÃvyasyÃtmetyuktaæ bhaved, gavityayamÃheti yathà / na ca vipratipattisthÃnamasadeva, pratyuta satyeva dharmiïi dharmamÃtrak­tà vipratipattirityalamaprastutena bhÆyasà sah­dayajanodvejanena / budhasyaikasya prÃmÃdikamapi tathÃbhidÃnaæ syÃt, na tu bhÆyasÃæ tadyuktam / tena budhairiti vahuvacanam / tadeva vyÃca«Âe--paramparayeti / avicchinnena pravÃheïa tairetaduktaæ vinÃpi viÓi«Âapustake«u viniveÓanÃdityabhiprÃya÷ / na ca budhà bhÆyÃæso 'nÃdaraïÃyaæ bÃlapriyà yÃdidaæ saæj¤ÃprakÃreïa dhvanilak«aïaæ vastu kÃvyÃtmatvenÃbhihitaæ tadaÓraddhopahanyamÃnamÃnasajanabuddhyanurodhenaiva / dhvanyamÃnatvaviÓi«ÂÃrthasya sah­dayapratÅtisiddhatayà tadbuddhyanurodhena ca samanantaragrantha iti bhÃva÷ / yadvà nanvevaæ dhvanipadasya dhvanisaæj¤ita ityarthakatve kathamabhÃvÃdivÃdipratyutthÃnam, te«Ãæ dhvanyamÃnatva eva vivÃdena dvanisaæj¤ÃyÃæ vivÃdÃbhÃvÃdityata Ãha-vastutastvityÃdi / viv­ïotÅti / vivicya vadatÅtyartha÷ / sah­dayetyÃdineti / Ãdipadena sah­dayamana÷prakÃÓamÃnasyÃpyabhÃvamanye jagadurityÃdessaÇgraha÷ / dhvaniritÅti yojanena v­ttik­dvviraïamupalak«aïamityabhiprÃyeïÃha-evaæ tvitÃyÃdi / evaæ vak«yamÃïaæ yocajanaæ vyÃkyÃnaæ veti Óe«a÷ / yuktataramiti / tarapà pÆrvavyÃkhyÃnasya yuktatvamastÅti j¤Ãpyate / bhinnakrama iti / yasmÃdanantaraæ ÓrÆyate tato 'nyatra yojanÅya ityartha÷ / kÃvyasyÃtmeti samÃmnÃtapÆrva iti yojaneti bhÃva÷ / vÃkyÃrthaparÃmarÓaka iti / samÃmnÃne kà vyÃsyÃtmeti vÃkyÃrthapratipÃdakatvaæ bodhayatÅtyartha÷, na tu tadvÃkyÃbhedamiti bhÃva÷ / vÃkyamatra padasamudÃya÷ / yojanÃæ darÓayati-dhvanÅtyÃdi / dhvanirityasya vivaraïaæ-dhvanilak«aïo 'rtha iti / dhvanyamÃnatvaviÓi«Âa ityartha÷ / eva¤cÃsyaivÃrthasya tasyeti tatpadena parÃmarÓa÷ / dhvaniritÅti yojanÃpak«e dhvanipadasya kevalasaæj¤Ãparatve do«amÃha-ÓabdetyÃdi / ÓabdapadÃrthakatve dhvanipadasya dhvaniriti saæj¤ÃmÃtrÃrthakatve sati / kÃsaÇgatiriti / asaÇgataæ syÃdityÃrtha÷ / atra hetumÃha-evaæ hÅtyÃdi / dhvanipadasya prÃguktarÅtyÃr'thaparatvÃsaÇgatiÓaÇkÃæ pariharati- na cetyÃdi / vipratipattisthÃnaæ vipratipattivi«ayo dharmÅ / dharmamÃtrak­tetyÃdi / yathà ÓabdÃdau satyeva dharmiïi nityatvÃnityatvÃdidharmak­tà vipratipatti÷, prak­te ca dhvanisaæj¤ite dharmiïi guïÃlaÇkÃrÃntarbhÆtatvabhÃktatvÃdidharmak­tà vipratipattirit bhÃva÷ / budhairiti bahuvacanÃrthaæ vyÃca«Âe-budhasyetyÃdi / tathÃbhidhÃnaæ kÃvyÃtmatvenÃbhidhÃnam / tat prÃmÃdikÃbhidhÃnam / teneti / tadabhidhÃnasya prÃmÃïikatvenopÃdeyatvadyotanÃrthamityartha÷ / tadeveti / uktaprayojanakaæ bahuvacanamevetyartha÷ / paramparayetyasya vivaraïamavicchinnenetyÃdi / etaditi / dhvane÷ kÃvyÃtmatvamityartha÷ / viÓi«Âeti / viÓi«Âapustake«u viniveÓanaæ lekhanena sthÃpanaæ, tasmÃdvinÃpyuktamiti sambandha÷ / sÃk«ÃdupadeÓasiddho 'yamartha iti bhÃva÷ / jagadu÷ / tadabhÃvÃdinÃæ cÃmÅ locanam vastvÃdareïopadiÓeyu÷; etattvÃdareïopadi«Âam / tadÃha--samyagÃmnÃtapÆrva iti / pÆrvagrahaïenedamprathamatà nÃtra sambhÃvyata ityÃha, vyÃca«Âe ca --samyagÃsamantÃd mnÃta÷ prakaÂita ityanena / tasyeti / yasyÃdhigamÃya pratyuta yatanÅyaæ, kà tatrÃbhÃvasambhÃvanà / ata÷ kiæ kurma÷, apÃraæ maurkhyamabhÃvavÃdinÃmiti bhÃva÷ / na cÃsmÃbhirabhÃvavÃdinÃæ vikalpÃ÷ ÓrutÃ÷, kuæ tu sambhÃvya dÆ«ayi«yante, ata÷ parok«atvam / na ca bhavi«yadvastu dÆ«ayituæ yuktam, anutpannatvÃdeva / tadapi buddhyÃropitaæ dÆ«yata iti cet; buddhyÃropitatvÃdeva bhavi«yattvahÃni÷ / ato bhÆtakÃlonme«Ãt pÃrok«yÃdviÓi«ÂÃdyatanatvapratibhÃnÃbhÃvÃcca liÂà prayoga÷ k­ta÷-jagaduriti / tahyÃkhyÃnÃyeva sambhÃvya dÆ«aïaæ prakaÂayi«yati / sambhÃvanÃpineyamasambhavato yuktÃ, api tu sambhavata eva, anyathà sambhÃvanÃnÃmaparyavasÃnaæ bÃlapriyà ityabhiprÃya iti / paramparayeti vacane v­ttikÃrÃbhiprÃya ityartha÷ / samÃmnÃtapÆrva ityatra saæÓabdÃrthaæ darÓayitumÃha-na cetyÃdi / pÆrvagrahaïasya phalamÃha-pÆrveti / atra ÃkhyÃne / ityÃha iti vya¤jayati / vyÃca«Âe ceti / uktamarthaæ vyÃca«Âe cetyartha÷ / samyagityÃdinà pÆrvaÓabdÃrtho 'pi vyÃkhyÃta iti bhÃva÷ / budhasamÃmnÃtatvoktyà labdhasya vivaraïaæ sahadayamana÷prakÃÓamÃnasyÃpÅti / tena gamyamarthandarÓayati-yasyetyÃdinà / jagaduriti liÂa÷ prayogasyopapattiæ v­ttau vyÃcak«ÅrannityÃdestadvivaraïarÆpatvÃdika¤ca darÓayitumÃha-na cetyÃdi / asmÃbhi÷ dhvanivÃdibhi÷, viruddhÃ÷ kalpà vikalpà vikalpitÃrthÃ÷ / yadi na ÓrutÃ÷ kathantarhi dÆ«ayi«yanta ityata Ãha-sambhÃvyeti / ke cidÃcak«ÅrannityÃdinà sambhÃvanà / yatrÃrthaÓaÓabdo vetyatra vyÃkhyÃne 'yadapyukta'mityÃnuvÃdapÆrvakaæ'tadapyayukta'mityÃdinà dÆ«aïa¤ceti bodhyam / ata iti / aÓrutatvÃdityartha÷ / bhÆtatvaæ sÃdhayitumÃha-na ceti / anutpannatvÃdeveti / evakÃra÷ paunarvacanika÷, pÆrvoktÃdbhaviæ«yatvÃdevetyartha÷ / ÓaÇkate-tadapÅti / tat bhavi«yadvastu, buddhÃvÃropitaæ buddhyÃropitaæ buddhivi«ayÅk­tam / samÃdhattebuddhÅti / Ãropaïaæ karaïam / upasaæharati-ata iti / vÃstavabhÆtatvasyÃsambhavamamipretya unme«Ãdityuktam / prÃtibhÃsiÓaæ bhÆtakÃlÃvacchinnatvaæ liÂprayogÃvalambanamiti bhÃva÷ / viÓaÓi«Âeti / kÃlaviÓe«arÆpetyartha÷ / evaæ liÂa÷ prayogaæ prasÃdhyÃcak«ÅrannityÃdiliÇprayogÃn prak­tasaÇgatÃn darÓayati-tahyÃkhyÃnÃyaiveti / liÂo vyÃkhyÃnÃyaivetyartha÷, na tu svatantratayetyevakÃrÃrtha÷. vyÃkhyÃnÃyetyasya sambhÃvyetyanena sambandha÷ / nanvacak«ÅrannityÃdibhireva jagadurityasya vÃyakhyÃne sambhavati kiæ madhye tadabhÃvavÃdinäjÃmÅ ityÃdigranthenetyaÓÃÇkÃvÃraïÃyÃvatÃrayati-sambhÃvanÃpÅti / iyaæ liÂsamarthakatvenopÃttà / asambhavata÷ katha¤jidapyapratÅtasya / aparyavasÃnaæ syÃditi / paryavasÃnasthÃnÃlÃbhÃditi bhÃva÷ / vikalpÃ÷ saæbhavanti / locanam syÃt dÆ«aïÃnÃæ ca / ata÷ sambhÃvanÃmabhidhÃyi«yamÃïÃæ samarthayituæ pÆrvaæ sambhavantÅtyÃha / sambhÃvyanta iti tÆjyamÃnaæ punaruktÃrthameva syÃt / na ca sambhavasyÃpi sambhÃvanÃ, api tu vartamÃnataiva sphuÂeti vartamÃnenaiva nirdeÓa÷ / nanu cÃsambhavadvastumÆlayà sambhÃvanayà yatsambhÃvitaæ taddÆ«ayitumaÓakyamityÃÓaÇkyÃha--vikalpà iti / na tu vastu sambhavati tÃddak yata iyaæ sambhÃvanÃ, api tu vikalpà eva / te ca tattvÃvabodhavandhtatayà sphureyurapi, ata eva 'Ãcak«Åran' ityÃdayo 'tra sambhÃvanÃvi«ayà liÇprayogà atÅtaparamÃrthe paryavasyanti / yathÃ-- yadi nÃmÃsya kÃyasya yadntastadbahirbhavet / daï¬amÃdÃya loko 'yaæ Óuna÷ kÃkÃæÓca vÃrayet // bÃlapriy.à abhidhÃyi«yamÃïÃm Ãcak«ÅrannityÃdinà vak«yamÃïÃm / samarthayitumiti / yatsambhavati tatsambhÃvyata iti vyÃptyà sÃdhayitumityartha÷ / sambhavantÅtyÃheti / 'tadabhÃvavÃdinÃm' ityÃdi'sambhavantÅ'tyÃntamÃhetyartha÷ / nanu sambhavantÅtyasya sthÃne sambhÃvyanta ityucyatÃæ tadÃpratij¤Ã cÃdau k­tà syÃdityatrÃha-sambhÃvyanta itÅti / punaruktÃrthamiti / liÇbhirityartha÷ / nanu sambhÃvanÃmÆlabhÆtassambhavo 'pi kiæ sambhÃvanÅya÷? netyÃha-na ceti / vartamÃneneti / laÂetyartha÷ / vikalpà ityuktamavatÃrayati-nanu ceti / sambhavadvastumÆlamÃÓrayo yasyÃstayÃ, sambhÃvitaævi«ayÅk­tamutpÃditaæ và / vikalpà ityuktyà kathaæ parihÃra ityatastatprakÃraæ vyÃca«Âe-na tvityÃdi / tÃddaksambhÃvanà sambhÃvitaæ vastu paramÃrthasanna sambhavati / atra heturyata iti / iyamiti / kÃramabhÆtetyartha÷ / tarhi kimÃlambanà sambhÃvanetyata Ãha-api tvityÃdi / pramÃïayuktyÃbhÃsÃbhyÃmadhi«ÂÃnabhÆte kÃvyÃtmani dhvanisvarÆpe viruddhatayà kalpyanta iti vikalpÃ÷ pak«Ã÷ / nanu bhÃve kathamabhÃvakalpanetyata Ãha-te ceti / tattveti / dhvanisvarÆpakÃvyÃtmasaævittivirahemetyartha÷ / sphureyurapi sphurantyeva / ata eveti / yata iæme pak«Ã bhrÃntikalpitÃ÷, tata evetyÃrtha÷. atÅteti / atÅto bhÆta÷ paramÃrthastÃtparyÃrtho ye«Ãæ te / paramÃrthatva iti ca pÃÂha÷ / paryavasyantÅti mÆle jagaduriti liÂyoga iva v­ttÃvÃcak«ÅrannityÃdisambhÃvanÃrthakaliÇprayogo 'pi kriyÃyÃ÷ sambhÃvanÃrÆpabuddhyÃropitatvanimittkabhÆtatve paryavasyatÅrttha÷ / uktÃrthe d­«ÂÃntamÃha-yatheti / yadi nÃmeti / vastutattvanivedanamukhena vairÃgyajananÃrthamidaæ vacanam / kÃyasya ÓarÅrasya / yaditi / mÃæsÃdÅtyartha÷ / Óuna÷ kÃkÃæÓceti bhak«aïÃya prav­ttÃnityÃrthÃt siddhyati / ityatreti / bhÆtaprÃïataiveti sambandha÷ / evamiti / bahirbhÆtÃntargatamÃæsÃdikatvenetyartha÷ / locanam ityatra / yadyevaæ kÃyasya d­«Âatà syÃttadaivamavalokyeteti bhÆtaprÃïataiva / yadi na syÃttata÷ kiæ syÃdityatrÃpi, kiæ v­ttaæ yadi pÆrvavanna bhavanasya sambhÃvanetyayamevÃrtha ityalamaprak­tena bahunà / tatra samayÃpek«amena Óabdo 'rthapratipÃdaka iti k­tvà vÃcyavyÃtiriktaæ nÃsti vyaÇgyam, sadapi và tadabhidhÃv­ttyÃk«iptaæ ÓabdÃvagatÃrthabalÃk­«ÂatvÃdbhÃktam, tadanÃk«iptamapi và na vaktuæ Óakyaæ kumÃrÅ«viva bhart­sukamatadvitsu iti traya evaite pradhÃnavipratipattiprakÃrÃ÷ / tatrÃbÃvavikalpasya traya÷ prakÃrÃ÷-ÓabdarthaguïÃlaÇkÃrÃïÃmeva ÓabdorthaÓobhÃkÃritvÃllokaÓÃstrÃtiriktasundaraÓabdÃrthamayasya bÃlapriyà kÃyasya ÓarÅrasya / evamiti / nivÃryamÃïaÓvakÃkatvena loka ityartha÷ / vÃkyÃbhyÃæ Ólokasya sÃrÃrtho darÓita÷ / bhÆtaprÃïataiveti / atÅtaparamÃrthataivetyartha÷ / sambhÃvanÃvi«ayatadbahirbhavanÃdikriyÃyÃ÷ bhÆtakÃlÃvacchinnatvameva pratÅyata iti yÃvat / vidhÃviva ni«edhasthale 'pyevameveti darÓayitumÃha-yadÅtyÃdi / yadi nÃmetyÃdipadyasya Óe«abhÆtamidamekapÃdÃtmakaæ vÃkyam-yadi na syÃditi / kÃyasyÃntaryattdbahirna syÃdyadÅtyartha÷ / kintu yathÃyathameva vyÃvasthitÃntarbahirbhÃga evÃyaæ kÃyassyÃditi bhÃva÷ / tata÷ kiæ syÃditi / tadÃpi kiæ phalaæ syÃdityartha÷. tadÃpyatijugupsito 'yaæ koyo ni«phala eva phalgutaravi«ayopabhogamÃtropayogitvÃditi bhÃva÷ / ityatrÃpÅtyasya ayamevÃrtha ityanena sambandha÷ / uktaæ vÃkyaæ khayaæ vyÃca«Âe-kiæ v­ttamityÃdi / yadi na bhavanasya sambhÃvanà kiæ v­ttamiti yojanà / tata÷ kiæ syÃdi tyÃsya vivaraïaæ-kiæ v­ttamiti / tadÃpi kiæ phalaæ jÃtaæ na ki¤cidityartha÷ / yadi na syÃdityasya vivaraïaæ yadi na bhavanasya sambhÃvaneti / pÆrvavaditi vaidharmyeïa d­«ÂÃntakathanaæ, yadi nÃmetyÃdau yathà bhavanasya sambhÃvaneti / ayamevÃrtha iti ni«edhasthale 'pi liÇassambhÃvanaivÃrtha iti bhÃva÷ / athÃdau pratipattisaukaryÃya tÃtparyaæ darÓayati-tatretyÃdinà / tatra dhvanivi«aye / samayÃpek«eïona saÇketasahakÃreïa / iti k­tvà ityato heto÷, Óabdasya saÇketitÃrthabodhakatvÃditi yÃvat / vÃcyavyatiriktaæ saæÇketitÃrthavyatiriktam / vyaÇgyaæ tattvenÃbhimatam, nÃsti kÃvye nÃsti, vyaÇgyatvenÃbhimataÇkÃvyapratipÃdyaæ na bhavati kÃvyaÓabtadasaÇketitatvÃdityartha÷ / sadapÅti / tadvÃcyavyatiriktaæ vyaÇgyaæ sadapi bhÃktamiti sambandha÷ / atra hetu÷-abhidhÃv­ttyÃk«iptamiti / abhidÃv­ttyà abhidhÃpucchabhÆtayà v­ttyà lak«aïayÃ, Ãk«iptaæ bodhitam / atra hetu÷-Óabdeti / balaæ sahakÃri / tadanÃk«iptaæ abhidhÃv­ttyanÃk«iptam / tatsadityanayoranu«aÇga÷, sadapÅti yojanà / vaktum asÃdhÃraïadharmaprakÃreïa pratipÃdayitum / na Óakyaæ ÓaktirnÃsti budhe«viti Óe«a÷ / atra d­«ÂÃnta÷-kumÃrÅ«viveti / vacanaÓaktyadhikaraïatvavivak«ayà saptamÅ / atadvitsu bhart­sukhamajÃnatÅ«u / pradhÃnavipratipattÅti / kÃrikoktatvÃde«Ãæ / prÃdÃnyam / tÃneva prakÃrÃnÃha-ÓabdetyÃdi / ÓabdÃrthayorye guïÃ÷, alaÇkÃrÃÓcate«Ãmeva / te hyubhayavÃdisiddhaÓobhÃhetubhÃvÃ÷ / Óabdeti / kÃvyaÓobhÃkÃritvÃdityartha÷ / heturayaæ vak«yamÃïe sarvatra bodhya÷--yatra yatra kÃvyaÓobhÃkÃritvaæ tatra kÃvyaÓobhÃkÃritvaæ tatra tatraÓabdÃrthaguïÃdyanyatamatvamiti locanam kÃvyasya na ÓobhÃhetu÷ kaÓcidanyo 'sti yo 'smÃbhirna gaïita ityeka÷ prakÃra÷, yo và na gaïita÷ sa ÓobhÃhetu÷ kaÓcidanyo 'sti yo 'smÃbhirna gaïita ityeka÷ prakÃra÷, yo và na gaïita÷ sa ÓobhÃkÃryeva na bhavatÅti dvitÅya÷, atha ÓobhÃkÃrÅ bhavati tarhyasmadukta eva guïe vÃlaÇkÃre vÃntarbhavati, nÃmÃntarakaraïe tu kiyadidaæ pÃï¬ityam / athÃpyukte«u gume«valaÇkÃre«u và nÃntarbhÃva÷, tathÃpi ki¤cidviÓe«aleÓamÃÓritya nÃmÃntarakaraïamupamÃvicchittiprakÃrÃïÃmasaækhyatvÃt / tathÃpi guïÃlaÇkÃravyatiriktatvÃbhÃva eva / tÃvanmÃtreïa ca kiæ k­tam? anyasyÃpi vaicitryasya Óakyotprek«atvÃt / cirantanairhi bharatamuniprabh­tibhiryamakopame eva ÓabdÃrthÃlaÇkÃratvene«Âe, tatprapa¤cadikpradarÓanaæ tvanyairalaÇkÃrakÃrai÷ k­tam / tadyayÃ-'karmaïyaï' ityatra kumbhakÃrÃdyudÃharamaæ Órutvà svayaæ nagarakÃrÃdiÓabdà utparek«yante, tÃvatà ka Ãtmani bahumÃna÷ / evaæprak­te 'pÅti bÃlapriyà vyÃptiranena darÓità / loketi / lokaÓÃstraÓabdau lokikavaidikaÓabdaparau / anya÷ guïÃlaÇkÃrebhyo 'nya÷, kaÓcinnÃstÅti sambandha÷ / guïÃdyatirikta÷ kÃvyaÓobhÃhetu÷ kaÓcinnÃstÅti pratij¤Ã, pramÃïÃbhÃvÃditi heturatra bodhya÷ / nanviyaæ pratij¤Ã na yuktÃ, guïÃdyatiriktasya ÓobhÃhetossiddhau tanni«edhÃyogÃdasiddhau ni«edhasyÃÓakyatvÃccetyata Ãha-yo 'smÃbhirityÃdi / bhavatÃmabhimata iti cÃrthÃtsiddhyati, tathà ca paramate pratiyogiprasiddhyà tanni«edha iti bhÃva÷ / nanu labdharÆpe kva cidityÃdyuktanÅtyÃdharmisvarÆpasiddhyupajÅvanena dharmaviÓe«avi«ayatayaiva ni«edhasyÃnuj¤eyatvÃdvyaÇgyasvarÆpasattÃni«edho na sambhavatÅtyato dvitÅyaæ prakÃramÃha-yo vetyÃdi / na gaïita iti / guïÃlaÇkÃravyatiriktatvenetyarthÃt / sa iti asamÃbhiragaïito vyaÇgyatvena bhavadabhimataÓcetyartha÷ / nanu vyaÇgyasya ÓobhÃkÃritvaæ svasaævedasÃk«ikaæ kathamapahnÆyata ityata÷ prakÃrÃntaramÃha- athetyÃdi / sa ityanu«ajyate / atha yadi / antarbhavatÅti / vyaÇgyatvenÃbhimataæ guïÃlaÇkÃrÃnyataradeva bhavitumarhati kÃvyaÓobhakÃritvÃdityartha÷ / nanu dhvanyÃdisamÃkhyÃvaÓÃttadbhedasiddhirityata Ãha-nÃmÃntareti / nanu na kevalaæ nÃmÃntarakaraïameva, tannimitta¤cÃstyato na guïÃdyantarbhÃva ityÃÓaÇkagamabhyupagacchati-athÃpÅtyÃdi / nÃntarbhÃva iti / kÃvyajÅvitatvÃdiviÓe«Ãditi bhÃva÷ / pariharati-tathÃpÅtyÃdi / nÃmÃntarakaraïamiti / asmaduktÃnÃæ gumÃdÅnÃæ kÃvyajÅvitatvÃdiviÓe«amÃÓritya dhvanyÃdinÃmÃntaraæ bhavadbhi÷ kriyata ityartha÷ / atra hetumÃha-upameti / vicchitti÷ vaicitryam / upametyalaÇkÃrÃntarÃïÃæ guïÃnäcepalak«aïam / phalitamÃha-tathÃpÅtyÃdi / tathÃpi tathà ca / tata÷ kimiti tadÃha-tÃvaditi / tÃvanmÃtreïa ki¤cidviÓe«aleÓamÃÓritya nÃmÃntarakaraïamÃtreïa / kiæ k­tamiti / na ki¤cidapi pÃï¬ityaæ sampÃditamityartha÷ / atra heturanyasyeti / tadevopapÃdayati-cirantanairityÃdi / uktamarthaæ sopahÃsadda«ÂÃntaæ nigamayati-tadityÃdi / tat tasmÃt / tatreti và pÃÂha÷ / tathà satÅtyartha÷ / tatra kecidÃcak«Åran--ÓabdÃrthaÓarÅrantÃvatkÃvyam / tatra ca ÓabdagatÃÓcÃrutvahetavo 'nuprÃsÃdaya÷ locanam t­tÅya÷ prakÃra÷ / evamekastridhà vikalpa÷, anyau ca dvauviti pa¤ca vikalpà iti tÃtparyartha÷ / tÃneva krameïÃha-ÓabdÃrthaÓarÅraæ tÃvadityÃdinà / tÃvadgrahaïena kasyÃpyatra na vipratipattiriti darÓayati / tatra ÓabdÃrthau na tÃvaddhvani÷, yata÷ saæj¤ÃmÃtreïa hi ko guïa÷? atha ÓabdÃrthayoÓcÃrutvaæ sa dhvani÷ / tathÃpi dvividhaæ cÃrutvam--svarÆpamÃtrani«Âaæ saæghaÂanÃÓritaæ ca / tatra ÓabdÃnÃæ svarÆpamÃtrak­taæ cÃrutvaæ ÓabdÃlaÇkÃrebhya÷, saæghaÂanÃÓritaæ tu Óabdaguïebhya÷ / evamarthÃnÃæ cÃrutvaæ svarÆpamÃtrani«ÂamupamÃdibhya÷ / saæghaÂanÃparyavasitaæ tvarthaguïebhya iti na guïÃlaÇkÃravyatirikto dhvani÷ kaÓcit / saæghaÂanÃdharmà iti / ÓabdÃrthayoriti Óe«a÷ / yadguïÃlaÇkÃravyatiriktaæ taccÃrutvakÃri na bhavati, nityÃnityÃdo«Ã asÃdhudu÷ÓravÃdaya iva / cÃrutvahetuÓca dhvani÷, tanna tadvyatiriktaiti vyatirekÅ hetu÷ / nanu v­ttayorÅtayaÓca yathà guïÃlaÇkÃravyatiriktÃÓcÃrutvahetavaÓca, prasiddhà eva / arthagatÃÓcopamÃdaya÷ / varïasaæghaÂanÃdharmÃÓca ye mÃdhuryÃdayaste 'pi pratÅyante / tadanatiriktav­ttayo v­ttayo 'pi locanam tathà dhvanirapi tadvyatiriktaÓca cÃrutvahetuÓca bhavi«yatÅtyasiddho vyatireka ityanenÃbhiprÃyeïÃha--tadanatiriktav­ttaya iti / naiva vattirÅtÅnÃæ tahyatiriktatvaæ siddham / tathà hyanuprÃsÃnÃmeva dÅptamas­ïamadhyamavarïanÅyopayogitayà paru«atvalalitatvamadhyamatvasvarÆpavivecanÃya vargatrrayasampÃdanÃrthaæ tistro 'nuprÃsajÃtayo v­ttaya ityuktÃ÷, vartante 'nuprÃsabhedà Ãsviti / yadÃha-- sarÆpavya¤jananyÃsaæ tis­«vetÃsu v­tti«u / bÃlapriyà rekÅtyartha iti kecit / 'ÓabdÃrthaÓarÅram' ityÃde÷ 'pratÅyanta' ityantasya v­ttigranthasya sÃrÃrthaæ vyÃkhyÃyottaragranthaæ prak­topayogaæ darsayannavatÃrayati-nanvityÃdi / asiddhovyatireka iti / yat guïÃlaÇkÃravyÃtiriktaæ, taccÃrutvakÃri neti vyatirekavyÃpterguïÃlaÇkÃravyatiriktÃsu cÃrutvahetutyà sampratipannÃsu v­ttirÅti«u vyabhicÃrÃdasiddhirityartha÷ / ityabhiprÃyeïeti / itiÓaÇkÃyÃmuttarÃbhiprÃyeïetyartha÷ / tadabhiprÃyaæ viÓadayati--naivetyÃdi / tahyatiriktatvaæ guïÃlaÇkÃravyatiriktatvam / v­ttÅnÃntÃvadanuprÃsÃlaÇkÃrÃntarbhÃvaæ darÓayitumÃha--tathà hyanuprÃsÃnÃmevetyÃdi / anuprÃsÃnÃmevetyasya vargatrayasampÃdanÃrthamityanena sambandha÷ / tadapi kimarthamityÃtrÃha--paru«atvetyÃdi / paru«atvÃdisvarÆpÃïÃæ viÓi«ya pradarÓanÃrthamityartha÷ / tasyÃpi phalamÃha--dÅpteti / dÅptaæ raudrÃdaurase, mas­ïaæ madhuraæ Ó­ÇgarÃdau, madhyamaæ hÃsyÃdau, tathÃvidhaæ yadvarïanÅyaæ vibhÃvÃdi, tadupayogityà varïanÅyaviÓe«opayogitvenÃnuprasaviÓe«opÃdeyatÃsiddhyarthamityartha÷ / anuprÃsajÃtaya iti / anuprÃsÃnÃmÃÓrayabhÆtà jÃtaya ityÃrtha÷ / vivari«yate cedamupari. v­ttaya ityuktÃ÷ v­ttaya iti vyavah­tÃ÷ / tatra vyutpattimÃha--vartanta iti / anuprÃsabhedÃ÷ anuprÃsaviÓe«Ã÷ / Ãsviti / v­ttirityatra v­tidhÃtoradhikaraïe ktinniti bhÃva÷ / yadÃheti / bhaÂÂodbhaÂa iti Óe«a÷ / sarÆpeti / etÃsu locanam p­thakp­thaganuprÃsamuÓanti kavaya÷ sadà // iti / . / p­takp­thagiti / paru«ÃnuprÃsà nÃgarikà / mas­mÃnuprÃsà upanÃgarikÃ, lalità / nÃgarikayà vidagdhayà upamiteti k­tvà / madhyamamakomalaparu«amityartha÷ / ata eva vaidagdhyavihÅnasvabhÃvasukumÃrÃparu«agrÃbhyavanitÃsÃddaÓyÃdiyaæ v­ttirgrÃmyeti / tatra t­tÅya÷ komalÃnuprÃsa iti v­ttayo 'nuprÃsajÃtaya eva / na ceha vaiÓo«ikavadv­ttirvivak«itÃ, yena bÃlapriyà tis­«u v­tti«u paru«Ãdi«u / p­thakp­thak sarÆpÃïÃæ sajÃtÅyÃnÃæ vya¤janÃnÃæ nyÃsa÷ upanibandha÷ tam / anuprÃsamuÓanti icchanti / "Óa«ÃmyÃmi" tyÃdikÃrikÃtrayema paru«adiv­ttÅnÃæ svarÆpamuktantadbhanthe dra«Âavyam / p­thak v­tÃgityaæÓaæ vyÃca«Âe-paru«etyÃdi / paru«avarïÃrabdhatvalÃtparu«o 'nuprÃso yasyÃæ v­ttau sà / paru«Ãyà eva nÃgariketi saæj¤Ã / mas­ïeti / madhuravarïÃrabdhatvÃnmas­ïo 'nuprÃso yasyÃæ sà / asyà nÃmadvayamÃha--upanÃgarikà laliteti / upamità nÃgarikayà upanÃgariketyanvar thà saæj¤etyÃha--nÃgarikayeti / paru«ÃnuprÃsa÷ mas­ïÃnuprÃsa iti pÃÂhastu anuprÃsav­tyoraikyÃbhiprÃyeïa yojya÷ / vak«yamÃïagrÃmyav­ttÃvanuprÃsasya madhyamatvaæ darÓayitummadhyamaÓabdÃrthamÃha-madhyamamakomalaparu«amiti / madhuravarïabhinnaæ paru«avarïabhinna¤cetyartha÷ / tadÃrabdho 'nuprÃso madhyamÃnuprÃsa ityartha / tadanuprÃsÃyà v­tte÷ grÃmyasaæj¤ÃmupÃdanapÆrvakamÃha--ata evetyÃdi / ata eva mÃdhuryapÃruÓyarÃhityÃdeva / vaidagdhyetyÃdi / vaidagdhyavihÅnà svabhÃvata÷ asukumÃrà amadhurÃ, aparu«Ã anudbaïasvabhÃvà ca yà grÃmyavanitÃ, tatsÃd­ÓyÃdityartha÷ / tatra t­t Åya÷ komalÃnuprÃsa iti / ukte«vanuprÃse«u madhyamÃnuprÃsa÷ komalÃnuprÃsasaæj¤akaÓcetyartha÷ / anena grÃmyÃyà v­tte÷ rƬhà komalasaæj¤Ã ca bhaÂÂodbhaÂoktà darÓità / upasaæharati-v­ttaya ityÃdi / yÃ÷ kaiÓcidupanÃgarikÃdyÃ÷ prakÃÓitÃ÷, tà api gatÃ÷ Óravaïagocaram / locanam jÃtau jÃtimato vartamÃnatvaæ na syÃt, tadanugraha eva hi tatra vartamÃnatvam / yathÃha kaÓcit-- lokottare hi gÃmbhÅrye vartante p­thivÅbhuja÷ / iti / tasmÃdv­ttayo 'nuprÃsÃdibhyo 'natiriktav­ttayo nÃbhyadhikavyÃpÃrÃ÷ / ata eva vyÃpÃrabhedÃbhÃvÃnna p­thaganumeyasvarÆpà apÅti v­ttiÓabdasya vyÃpÃravÃcino 'bhiprÃya÷ / anatiriktatvÃdeva v­ttivyavahÃro bhÃmahÃdibhirna k­ta÷ / udbhaÂÃdibhi÷ prayukte 'pi tasminnÃrtha÷ kaÓcodadhiko h­dayapathamavatÅrïa ityabhiprÃyeïÃha--gatÃ÷ avaïagocaramiti / bÃlapriyà Óa«ÃditattadvarïaracanÃrÆpÃ÷ paru«Ãdyà v­ttayo vastuto 'nuprÃse«u vartante / yathÃ-p­thivÅbhuji gÃmbhÅryaæ, tÃ÷ paru«atvÃdiviÓi«ÂÃnuprÃsÃdibhirabhivyajyante ca / yathÃ--gotvÃdijÃtayà gavÃdibi÷. ataÓca svÃÓrayÃbhivyaÇgyatvasÃmyÃdv­ttÅnÃæ jÃtitvopacÃra iti bhÃva÷ / nanuv­ttirÆpajÃtau tajjÃtimato 'nuprÃsasya vartanamuktamayuktaæ, vaiÓe«ikamataviruddhatvÃdityata Ãha--na cetyÃdi / iha asmanmate / vaiÓo«ikavat vaiÓe«ikamata iva / v­ttirna vivak«iteti / vartanamÃdheyatnarÆpanna vivak«itamityÃrtha÷ / tarhi tatra vartanaæ kinnÃmetyata Ãha--tadanugraha eveti / v­ttirÆpajÃtikart­kÃnugraha evetyartha. sa ca tatkart­kaæ bhedakadharmasamarpaïaæ rasÃbhivya¤janasÃmarthyÃdhÃnaæ và / uktÃrthe d­«ÂÃntamÃha-lokottara iti / gambhÅrye vartanta iti / gÃmbhÅryÃnug­hÅtà bhavantÅtyartha÷ / gÃmbhÅryakart­kÃnugrahaÓca sakalakÃryanirvahaïasÃmarthyadÃnÃdirÆpa÷ / v­ttau 'tadanatiriktav­ttaya' ityatra tatpadÃrthandarÓayannupasaæharati--tasmÃdanuprÃsÃdibhya ityÃdi / nÃstyatiriktà v­ttirvyÃpÃro yÃsÃæ tà ityÃrthakatayà vyÃca«Âe-nÃbhyadhiketi / anuprÃsÃnÃæ yo vyÃpÃro rasavya¤janavi«aya÷, sa eva v­ttÅnÃmapÅti bhÃva÷. tadanatiriktà ityanuktvà evamukte÷ phalandaÓayati-ata evetyÃdi / ata÷ uktÃt vyÃpÃrabhedÃbhÃvÃdeveti yojanà / na p­thaganumeyasvarÆpà iti / p­thaganuprÃsÃvagamaæ vinà nÃnumeyasvarÆpÃ÷, kintu v­ttivyäjakavarïaviÓe«arÆpÃnuprÃsaliÇgagamyà iti bhÃva÷ / na p­thagabhideyasvarÆpà iti ca pÃÂha÷ / anuprÃsÃbhyadhikavyÃpÃrasattve tu v­ttÅnÃæ svarÆpaæ p­thagabhidheyaæ syÃditi tadbhÃva÷ / uktÃrthe v­ddhasammatimÃha--anatÅti / anuprÃsÃnananÆdbhaÂÃdibhi÷ k­ta evetyatrÃha-udbhaÂÃdibhiriti / prayukte k­te / tasmin v­ttivyavahÃre / nÃrtha iti / artha÷ v­ttiÓabdÃrtha÷ / adhika÷ anuprÃsarÆpÃrthÃdadhika÷ / rÅtayaÓca vaidarbhÅprabh­taya÷ / tahyatirikta÷ ko 'yaæ dhvanirnÃmeti / locanam rÅtayaÓceti / tadanatiriktav­ttayo 'pi gatÃ÷ Óravaïagocaramiti sambandha÷ / tacchabdenÃtra mÃdhuryÃdayo guïÃ÷, te«Ãæ ca samucitav­ttyarpaïe yadanyonyamelanak«amatvena pÃnaka iva gu¬amaricÃdirasÃnÃæ saÇghÃtarÆpatÃgamanaæ dÅptalalitamadhyamavarïanÅyavi«ayaæ gau¬ÅyavaidarbhapäcÃladeÓahevÃkaprÃcuryaddaÓà tadeva trividhaæ rÅtirityuktam / jÃtirjÃtimato nÃnyÃ, samudÃyaÓca bÃlapriyà ityÃbheprÃyeïeti / 'gatÃ' ityÃdigrantha uktÃrthapara ityartha÷ / 'rÅtayaÓce'tyatra samucitapadÃnu«a¤janena pÆrayannÃha--tadityÃdi / tacchabdo 'tra guïaparÃmarÓaka ityÃha-tacchabdaneti / pratyavam­Óyanta iti Óe«a÷ / tathà pÃÂhaÓca / kathannÃma rÅtÅnÃæ guïÃnatiriktatvamiti tadupapÃdayati--te«Ã¤cetyÃdi / te«Ãæ guïÃnÃm / samuciteti / samucitÃdÅptÃdivarïanÅyaucityavatÅ yà v­tti÷ viÓi«Âà varïaracanÃ, tasyÃæ yadguïÃnÃmarpaïaæ tasminnityartha÷ / samucità tattadrasavya¤janocità yà v­tti÷ vyÃpÃra÷, tadarpaïe nimitte iti kecit / anyonyeti / prarasparasaæÓle«ayogyatvena hetunetyartha÷ / traividhyopapÃdakaæ-dÅptetyÃdi / dvandvagarbhakarmadhÃrayasya vi«ayapadena bahuvrÅhi÷ / saÇghÃteti / samÆhÅbhÃvena rÆpÃntaraprÃptiriti yÃvat / saÇghÃtaparÆpatvena h­dyatve d­«Âanta÷-pÃnaka iveti / tathà ca mÃdhuryÃdiguïÃnÃæ pratyekaæ prÃtisvalikarÆpeïa rÅtiÓabdavÃcyatvaæ nÃsti, parantu viÓi«ÂasaÇghÃtadharmavattayeti bhÃva÷ / nanu kenaitaduktamiti ÓaÇkÃyÃæ vaidarbhyÃdiÓabdaprav­ttinimittandarÓayannuttaramÃha-gau¬ÅyetyÃdi / gau¬avidarbhapäcÃlasambÃndhano gau¬ÅyÃdayo ye desÃste«Ãæ tatratyÃkavÅnÃmiti yÃvat / viÓi«Âavarïanavi«aye yohevÃka÷ svabhÃva÷ svÃcchandyaæ vÃ, taæ prÃcuryeïa paÓyatÅti tena / vÃmaneneti bhÃva÷ / hevÃkaprÃcuryasya d­Óà darÓanena hetunetatyÃrtho và / vidarbhÃdi«u d­«ÂatvÃttatatsamÃkhyeti bhÃva÷ / trividhamityanena rÅtigatamapi gau¬Åyà vaidarbhÅ päjÃlÅti trevidhyaæ sÆcitam / yathoktaæ vÃmanena--"rÅtirÃtmà kÃvyasya / viÓi«Âà pÃdaracanà rÅti÷ / viÓe«o guïÃtmà / sà tredhÃ--vaidarbhÅ gau¬Åyà päcÃlÅ ca / vaidarbhÅdi«u d­«ÂatvÃttatsamÃkhyà samagraguïà vaidarbhÅ / oja÷kÃntimatÅ gau¬Åyà / mÃdhuryasaukumÃryopapannà päcÃlÅ" iti / nanuktarÅtyà v­tyanuprÃsayorjÃtijÃtimadbhÃnÃdrÅtiguïayossamudÃyasamudÃyibhÃvÃcca kathamaikyamata Ãha-jÃtirityÃdi / samudÃya÷ avayavÅ / samudÃyina÷ avayavÃt / anye brÆyu÷--nÃstyeva dhvani÷ / prasiddhaprasthÃnavyatirekiïa÷ kÃvyaprakÃrasya kÃvyatvahÃne÷ locanam samudÃyino nÃnya iti v­ttirÅtayo na gumÃlaÇkÃravyatiriktà iti sthita evÃsau vyatirekÅ hetu÷ / tadÃha--tadvyatirikta÷ ko 'yaæ dhvaniriti / nai«a cÃrutvasthÃnaæ ÓabdÃrtharÆpatvÃbhÃvÃt / nÃpi cÃrutvahetu÷, guïÃlaÇkÃravyatiriktatvÃditi / tenÃkhaï¬abuddhisamÃsvÃdyamapi kÃvyamapoddÃrabuddhyà yadi vibhajyate, tathÃpyatra dhvaniÓabdavÃcyo na kaÓcidatirikto 'rtho labhyata iti nÃmaÓabdenÃha / nanu mà bhÆdasau ÓabdÃrthasvÃbhÃva÷, mà ca bhÆttaccÃrutvahetu÷, tena guïÃlaÇkÃravyatirikto 'sau syÃdityÃÓaÇkya dvitÅyamabhÃvavÃdaprakÃramÃha--anya iti / bhavatvevam; tathÃpi nÃstyeva dhvaniryÃddaÓastava lilak«ayi«ita÷ / kÃvyasya hyasau kaÓcidvaktavya÷ / na bÃlapriyà nÃnya iti / tayostÃdÃtmyasyaivÃÇgÅkÃrÃditi bhÃva÷ / prak­tamupasaæharati--itÅti / sthita eva upapanna eva / 'tadvyatirikta' ityÃdigrantha÷ uktÃnumÃnasya nigamanarÆpa ityabhiprÃyeïÃvatÃrayati-tadityÃdi / tadÃha tasmÃdÃha / 'tadvyatirikta' iti hetugarbatacchabdena ÓabdÃrthau tadguïÃlaÇkÃrÃÓca parÃm­Óyante / 'ko 'yami' tyatra kiÓabda÷ kime«a cÃrutvasthÃnamuta cÃrutvaheturiti vikalpani«edhaparaÓcetyÃÓayena viv­ïoti-nai«a ityÃdinà / ÓabdÃrthatadguïÃlaÇkÃravyatirikta÷ kÃvyacÃrutÃhetutvaviÓi«Âo dhvanirnÃstÅti viÓe«ÂadhvanisattÃni«edhaÓcÃnenÃrthÃtsiddhyatÅti bodhyam / e«a iti / dhvanitvenÃbhimata ityartha÷ / itÅtyasyÃnantaraæ kiæÓabdanÃheti Óe«o bodhya÷ / kiæÓabde naivoktÃrthe labdhe ki nÃmaÓabdenetyata Ãha--tenetyÃdi / apoddhÃrabuddhyeti / vibhÃgabuddhyetyÃrtha÷ / nÃmaÓabdenÃheti / nÃmaÓabdo 'tyantÃsatvadyotaka iti bhÃva÷ / etÃvatà ÓabdÃrthatadgumÃlaÇkÃravyatiriktasya kÃvyaÓobhÃhetutvaviÓi«Âasya dhvanerabhÃva eva siddha÷, na tu svarÆpeïa dhvanerabhÃva iti tatsiddhye pak«Ãntaropak«epa ityÃÓayenÃvatÃrayati-nanvityÃdi / asau dhvani÷ / teneti tathÃpÅtyÃrtha÷ / yadvà cÃrutvahetutvÃbÃvenetyartha÷ / cÃrutvahetutvÃddhi guïÃdyantarbhÃva ÃpÃdita÷, tadanahgÅkÃre tu tadvyatiriktadhvanisadbhÃvassambhÃvanÃrha evetyÃrtha÷ / guïÃlaÇkÃreti ÓabdÃrthayorupalak«aïam / ityÃsaÇkyeti / iti dhvanivÃdiÓaÇkÃmmanasik­tyetyartha÷ / bhavatvevamityabhyupagame / tarhijitamasmÃbhirityatrÃha-tathÃpÅtyÃdi / nanÆktameva tadastitvamityata Ãha--yÃd­Óa ityÃdi / tÃddasa iti pÆrvema sambandha÷ / yÃd­Óo lilak«ayipita÷ kÃvyasambandhitayà labhaïayuktaæ kartumabhila«ita÷ / imamarthandarÓayannÃha-kÃvyasya hÅtyÃdi / samuditasya sah­dayah­dayÃhlÃdiÓabdÃrthamayatvameva kÃvyalak«aïam / na coktaprasthÃnÃtirekiïo mÃrgasya tatsambhavati / na ca tatsamayÃnta÷pÃtina÷ locanam cÃsau n­ttagÅtavÃdyÃdisthÃnÅya÷ kÃvyasya kaÓcit / kavanÅyaæ kÃvyaæ, tasya bhÃvaÓca kÃvyatvam / na ca n­ttagÅtÃdi kavanÅyamityucyate / prasiddheti / prasiddhaæ prasthÃnaæ ÓabdÃrthau tadguïÃlaÇkÃrÃÓceti, prati«Âante paramparayà vyavaharanti yena mÃrgeïa tatprasthÃnam / kÃvyaprakÃrasyeti / kÃvyaprakÃratvena tava sa mÃrgo 'bhipreta÷, 'kÃvyasyÃtmÃ' ityuktatvÃt / nanu kasmÃttatkÃvyaæ na bhavatÅtyÃha--yah­dayeti / mÃrgasyeti / v­ttagÅtÃk«inikocanÃdiprayasyetyartha÷ / taditi / sah­dayetyÃdikÃvyalak«aïamityartha÷ / nanu ye tÃddaÓamapÆrvaæ kÃvayarÆpatayà jÃnanti, ta eva sah­dayÃ÷ / bÃlapriyà kÃvyasya samudÃyitayà sambandhitvena hyasau vaktavya÷ / na ca guïÃdibhyo vyatireke sati kÃvyasambandhitvamasya ÓacakyopapÃdaæ, n­ttgÅtÃdivat / tadayaæ prayoga÷--vivÃdÃdhyÃsito dhvani÷, na kÃvyaæ, ÓabdÃrthÃtiriktatvÃt; na ca kÃvyasambandhÅ, tadguïÃlaÇkÃrÃtiriktatvÃt, n­ttagÅtÃdivaditi / na ca sÃdhyavikalo d­«ÂÃnta÷, te«ÃmakavanÅyatvena kÃvyatvÃbhÃvasya tatsambanditvÃbhÃvasya ca prasiddhatvÃdityartha÷ / n­ttagÅtÃdernÃÂyasthale ÓobhÃkÃritvarÆpaviÓe«aæ manasik­tya d­«ÂÃntatayà kathanam / svoktÃrthaparatayà prasiddhetyÃdigranthaæ vyÃca«Âe--prasiddhamityÃdi / prati«Âanta ityasya vyÃkhyÃ--paramparayetyÃdi / paramparayà avicchinnapravÃheïa / vyavaharanti kÃvyavyavahÃraæ kurvanti / yena mÃrgoïa mÃrgatulyena yena / dhvane÷ kÃvyaprakÃratvoktirdhvanyabhÃvavÃdano vyÃhitetyÃÓaÇkya paraprasiddhyupajÅvinÅ taduktirityÃha--kÃvyetyÃdi / kÃvyaprakÃratvena kÃvyabhedatvena / tatvenÃbhimata iti tadartha iti bhÃva÷ / v­ttau 'prasiddhe'tyÃdinà pÆrvokto heturdarÓita÷ / kÃvyatvahÃnerityanena sÃdhyaÓceti bodhyam / ityÃheti / ityÃÓaÇkÃyÃmÃhetyartha÷ / mÃrgapadena pr­te vivak«itaæ vyÃca«Âe-n­tteti / ak«inikocanÃdÅtyÃdipadenÃk«isambhavinÃæ vikÃrÃntarÃïÃæ parigraha÷ / prÃyaÓabdastulyÃrthaka÷ / sah­dayetyÃditi / sah­dayah­dayÃhlÃdiÓabdÃrthamayatvamityartha÷ / 'sah­dayah­dayÃhlÃdÅ'tyanena guïÃlaÇkÃrasundaratvamuktam / 'na ca tatsamaye'tyÃdiv­ttigrantha eka eva ÓaÇkottarÃtmaka÷ / tatra ÓaÇkÃbhÃgaæ viv­ïoti-nanvityÃdi / tÃd­Óamiti / yattatra bhavadbhirn­ttagÅtÃdiprÃyamiti sopahÃsamuktaæ dhvanisvarÆpantadityaratha÷ / apÆrvaæ pÆrvamanunmÅlitam / jÃnantÅtyanena 'tatsamayÃnta÷ pÃtina÷ sah­dayÃn kÃæÓcidi'ti sah­dayÃn kÃæÓcitparikalpya tatprasidyà dhvanau kÃvyavyapadeÓa÷ pravartito 'pi sakalavidvanmanogrÃhitÃmavalambate / locanam tadabhimatatvaæ ca nÃma kÃvyalak«aïamuktaprasthÃnÃtirekiïa eva bhavi«yatÅtyÃÓaÇkyÃha--na ceti / yathà hi khaÇgalak«aïaæ karomÅtyukatvà ÃtÃnavitÃnÃtmà prÃvriyamÃïa÷ sakaladehÃcchÃdaka÷ sukumÃraÓcitratantuviracita÷ saævartanavivartanasahi«ïuracchedaka÷ succhedya utk­«Âa÷ khaÇga iti bruvÃïÃ÷, parai÷ paÂa÷ khalvevaævidho bhavati na khaÇga ityayuktatÃya paryanuyujyamÃna evaæ brÆyÃrt--iddaÓà eva khaÇkÃæ sakalaÓabdena nirÃkaroti / bÃlapriyà v­tyartho viv­ta÷ / tatsamaya÷ dhvanipadasaÇketa÷ / 'tatprasiddhye'tyÃdyaæÓaæ vyÃca«Âe-tadabhÅti / nÃmaÓabdena tadabhimatatvasyeva kÃvyalak«aïatvamiti sÆcayati-ityÃÓaÇkyÃheti / ityekÃæÓena dhvanivÃdiÓaÇkÃmanÆdya parihÃramÃhetyartha / 'sakale'tyÃdi parahÃragranthasyÃbhiprÃyaæ sadda«ÂÃntaæ spa«ÂayannÃha---yathÃhÅtyÃdi / khaÇgalak«aïaæ khaÇgasvarÆpam / karomÅti / karotiratra vacanakriyÃvÃcÅ / ata eva iti bruvÃïa iti vak«yate / ÃtÃneti / ÃtÃna÷ ÃyÃmo vistÃra÷ / vitÃna÷ tiryÃgvistÃra÷ / Ãtmà svabhÃvo yasya sa÷ / pravriyamÃïa÷ prÃvaraïÅkriyamÃïa÷ / prÃvaraïasvarÆpa iti ca pÃÂha÷ / saævartaneti / saævartanaæ saÇkocanam / vivartanaæ vikÃsanam / te sahi«ïu÷ tadyogya÷ / iti bruvÃïa iti / ÃtÃnÃdiviÓi«Âa÷ padÃrtha÷ utk­«ÂakhaÇga iti vadannityartha÷ / paryanuyujyamÃna÷ Ãk«ipyamÃïa÷ san / kathaæ bÆyÃdityatrÃhar--id­Óa ityÃdir / iddaÓa÷ padÃrtha eva mama khaÇgatvenÃbhipreta ityarta÷ / etaditi / sah­dayÃntarakalpanayoktaæ kÃvyalak«aïamityartha÷ / nanvamuyà sopahÃsoktyà kiæ jÃtam? na na÷ ki¤cicchinnamityata Ãha--prasiddhamiti / lak«yaæ lak«aïena nirÆpaïÅyam. na kalpitamiti / lak«yaæ bhavatÅtyanu«ajyate / tadÃha uktÃdbhÃvÃdÃha / uktÃbhiprÃyaæ vacanamÃhetyartha÷ / vidvanmanasÃmucita vi«aya eva prav­ttisambhavÃdvidvatpadena uktÃbiprÃyassÆcita iti bhÃva÷ / 'sakale'tyukte÷ phalamÃha--vidvÃæso 'pÅti / tatsamayaj¤Ã÷ dhvanisamayaj¤Ã÷ / nanu mÃbhÆtsakalavidvanmanogrÃhitÃ, pÆnarapare tasyÃbhÃvamanyathà kathayeyu÷--na sambhavatyeva dhvanirnÃmÃpÆrva÷ kaÓcit / kÃmanÅyakamanativartamÃnasya tasyokte«veva cÃrutvahetu«vantarbhÃvÃt / locanam evaæ hi k­te 'pi na ki¤citk­taæ syÃdunmattatà paraæ prakaÂiteti bhÃva÷ / yastvatrÃbhiprÃyaæ vyÃca«Âe--jÅvitabhÆto dhvanistÃvattavÃbhimata÷, jÅvitaæ ca nÃma prasiddhaprasthÃnÃtiriktamalaÇkÃrakÃrairanuktatvÃttacca na kÃvyamiti loke prasiddhamita / tasyedaæ sarvaæ svavacanaviruddham / yadi hi tatkÃvyasyanuprÃïakaæ tenÃÇgÅk­taæ pÆrvapak«avÃdinà taccirantanairanuktamiti pratyuta lak«aïÃrhameva bhavati / tasmÃtprÃktana evÃtrÃbhiprÃya÷ / nanu bhavatvasau cÃrutvahetu÷ ÓabdÃrthaguïÃlaÇkÃrÃntarbhÆtaÓca, tathÃpi dhvanirityamuyà bhëayà jÅvitamityasau na kenacidukta ityabhiprÃyamÃÓaÇkya t­tÅyamabhÃvavÃdamupanyasyati punarapara iti / kÃmanÅyakamiti kamanÅyasya karma / cÃrutvadhÅhetuteti yÃvat / bÃlapriyà ko do«a ityata Ãha--evaæ hÅtyÃdi / abhinavaparikalpitasah­dayah­dayÃhlÃdakÃritvÃtmakalak«aïe k­te, ki¤cillak«aïaæ k­tanna syÃt, parantu unmattataiva prakÃÓità syÃnna tu vidvattetyartha÷ / vyÃkhyÃnÃntaramanuvadati--yastvityÃdi / abhiprÃyaæ dvitÅyÃbhÃvavÃdyabhiprÃyam / jÅviteti / dhvanirjÅvitabhÆto 'bhimata iti sambandha÷ / tacceti / dhvanyÃtmakaæ jÅvita¤cetyartha÷ / na kÃvyamiti / jÅvitabhÆto dhvanirna kÃvyamalaÇkÃrairanuktatvÃditi prayoga÷ / taddÆ«ayati--tasyetyÃdi / svavacanavirodhamupapÃdayati--yadi hÅtyÃdi / tat tarhi / anuktamiti / anuktatvÃddheto÷ / lak«aïÃrhameveti / lak«ayitavyamevetyartha÷ / na ni«edhÃrhamiti bhÃva÷ / prÃktana÷ pÆrvokta÷ / abhiprÃya÷ abhÃvavÃdyabhiprÃya÷ / t­tÅyamavatÃrayati--nanvityÃdi / yadyevaæ kiæ bhavata÷ prayÃsenetyata Ãha-tathÃpÅti / evamapyasau dhvanirityamuyà bhëayà jÅvitamiti na kenacidukta÷ dhvani÷ kÃvyÃtmeti kenÃpi lak«aïakÃreïa noktamityartha÷ / ato lak«aïapurassarantadvaktumasmatprayÃsa iti bhÃva÷ / ityabhiprÃyaæ dhvanivÃdyabhiprÃyam / ÃÓaÇkyetyanantaraæ pravartitamiti Óe«a÷ / vu¤o bhÃvarthatve cÃrutvahetvantarbhÃvoktiranupapannà syÃdato vyaca«Âe-kamanÅyasya karmeti / phalitamÃha-cÃrutveti / kÃvyasyetyarthÃt / v­ttau 'tasye'tyasya dhvanerityartha÷ / 'cÃrutvahetu«vi'tyasya guïÃlaÇkÃre«vityartha÷ / te«Ãmanyatamasyaiva và apÆrvasamÃkhyÃmÃtrakaraïe yatki¤cana kathanaæ syÃt / ki¤ca vÃgvikalpÃnÃmÃnantyÃtsambhavatyapi và kasmiæÓcitkÃvyalak«amavidhÃyibhi÷ prasiddhairapradarÓate prakÃraleÓe dhvanirdhviniriti yadetadalÅkasah­dayatvabhÃvanÃmukulitalocanairn­tyate, locanam nanu vicchittÅnÃmasaækyatvÃtkacittÃddaÓÅ vicchittirasmÃbhirdda«ÂÃ, yà nÃnuprasÃdau, nÃpi mÃdhuryÃdÃvuktalak«aïe 'ntarbhavedityÃÓaÇkyÃbhyupagamapÆrvakaæ pariharati---vÃgvikalpÃnÃmiti / vaktÅti vÃk Óabda÷ / ucyata iti vÃgartha÷ / ucyate 'nayeti vÃgabhidhÃvyÃpÃra÷ / tatra ÓabdÃrthavaicivyaprakÃrau'nanta÷ / abhidhÃvaicitryaprakÃro 'pyasaækhyeya÷ / prakÃraleÓa iti / sa hi cÃrutvaheturguïo vÃlaÇkÃro và / sa ca sÃmÃnyalak«aïena saæg­hÅta eva / yadÃhu÷--'kÃvyasobhÃyÃ÷ kartÃro dharmà guïÃ÷, tadatiÓayahetavastvalaÇkÃrÃ÷' iti / tathà 'vakrÃbhidheyaÓabdoktiri«Âà vÃcÃmalaÇk­ti÷' iti / dhvanirdhvanirit vÅpsayà sambhramaæ sÆcayannÃdaraæ darÓayati--n­tyata iti / tallak«aïak­dbhistadyuktakÃvyavidhÃyibhistacchravaïodbhÆtacamatkÃraiÓca bÃlapriyà 'ki¤ca vÃgvikalpÃnÃm' ityÃdigranthaæ vyÃkhyÃsyamÃnaæ manasik­tyÃvatÃrayati locanenanviti / vacchittÅnÃmiti / vividhaæ chidyanta iti vicchittaya÷ vaicitryÃïi, tÃsÃm / anuprÃsÃdÃvityÃdipadenopamÃde÷ prarigraha÷ / uktalak«aïa iti dvayorviÓe«aïam / bhavaduktalak«aïa ityartha÷ / abhyupagamapÆrvakamiti / kitrcetyanenÃbhyupagamo darÓita÷ / 'vÃgvikalpÃnÃm' ityatra vÃkpadaæ nÃnÃrthakaæ vikalpapadaæ vecitryÃrthakamiti vyÃca«Âe-vaktÅtyÃdi / abhidhÃvecitryeti / etattu kuntakÃdimatÃbhiprÃyeïoktam / bhÃvÃrthaæ viv­ïoti-sa hÅtyÃdi / sa÷ prakÃraleÓa÷ / sa ca cÃrutvahetuÓca / vÃmanoktantallak«aïamÃha-kÃvyaÓobhÃyà ityÃdi / tadatiÓayeti / kÃvyaÓobhÃtiÓayetyartha÷ / bhÃmahokta¤cÃha-tathà vakrà vicitrà camatkÃrakÃriïÅ / abhidheyaÓabdayo÷ vÃÂacyavÃcakayoruktirabhidhà / eva¤ca yadyadvaicitryÃntaramullikhyate tasya tasya kathitaguïÃlaÇkÃrasÃmÃnyalak«aïasaÇg­hÅtatvÃttatkartradda«ÂatvamasambhÃvyamiti bhÃva÷ / vÅpsayeti dvirvacanenetyartha÷ / saæmbhramamiti / dhvanivÃdino dhvaniprasthÃnasthÃpane tvarÃmityartha÷ / sÆcayanniti / sambhrame dyotye dvirvacanamatreti bhÃva÷ / Ãdaramiti / dhvanivÃdino dhvanÃvÃdaramityartha÷ / 'n­tyata' ityatra kart­padamaucityÃtpÆrayati--tadityÃdi / tatpadaæ dhvanyarthakam / keciddhvanilak«aïak­ta÷, kecittadyuktakÃvyavidhÃyina÷, kecittatkÃvyaÓravaïodbhÆtacamatkÃrÃ÷ tatra hetuæ na vidma÷ / sahastraÓo hi mahÃtmabhiranyairalaÇkÃraprakÃrÃ÷ prakÃÓitÃ÷ prakÃÓyante ca / na ca te«Ãme«Ã daÓà ÓrÆyate / tasmÃtpravÃdamÃtraæ dhvani÷ / na tvasya k«odak«amaæ tattvaæ ki¤cidapi prakÃÓayituæ Óakyam / tathà cÃnyena k­ta evÃtra Óloka÷--- yasminnasti na vastu ki¤cina mana÷prahlÃdi sÃlaÇk­ti locanam pratipatt­bhiriti Óe«a÷ / dhvaniÓabde ko 'tyÃdara iti bhÃva÷ / e«Ã darÓati / svayaæ darpa÷ paraiÓca stÆyamÃnatetyartha÷. vÃgvikalpÃ÷ vÃkprav­ttihetupratibhÃvyÃpÃraprakÃrà iti và / tasmÃtpravÃdamÃtramiti / sarve«Ãma bhÃvavÃdinÃæ sÃdhÃraïa upasaæhÃra÷ / yata÷ ÓobhÃhetutve guïÃlaÇkÃrebhyo na vyatirikta, yataÓca vyatiriktatve na ÓobhÃhetu÷, yataÓca ÓobÃhetutve 'pi nÃdarÃspadaæ tasmÃdityartha÷. na ceyamabhÃvasambhÃvanà nirmÆlaiva dÆ«itetyÃha--tathà cÃnyeneti / granthak­tsamÃnakÃlabhÃvinà bÃlapriyà pratipattÃra÷, taistribhirityartha÷ / kecittu--anÃdarandarÓayatÅti, atadyuktakÃvyeti, atacchravaïeti ca paÂhanti / tatpak«e anÃdaramityasyÃbhÃvavÃdinÃæ dhvanÃvanÃdaramityartha÷ / atadyuktetyÃdi tallak«aïak­ddhirityasya vaktumaÓakyatvÃddhvaniÓabdamÃtravi«ayaka÷ paryavasyati / sa copahÃsahetureva sampadyata iti bhÃva÷ / parairiti / dhvaniyuktakÃvyavidhÃyibhirityartha÷ / siæhÃvalokananyÃyena 'vÃgvikalpÃnÃmÃnatyÃdi'tyÃtra vÃgvikalpapadamanyathà vyÃca«Âe--vÃgityÃdi / abhÃvavÃdasyÃnyonyasambaddhatayà upanyÃsÃdaikyasiddherupasaæhÃreïÃpi tadanurupeïa bhÃvyamityÃÓayenÃha--sarve«Ãmiti / sÃdhÃraïyaæ spa«Âayati--yata ityÃdi / nÃdarÃspadamiti / gumÃlaÇkÃre«vevÃntarbhÃvena ÓabdamÃtrasyaivÃpÆrvatvÃditi bhÃva÷ / 'tathÃce'tyÃdigrantha÷ pÆrvoktÃbhÃvavÃdasambhÃvanÃmÆlapradarÓanapara ityÃÓayena tadgranthamavatÃrayati--na cetyÃdi / iyamabhÃvasambÃvanà pÆrvopadarÓatà abhÃvivÃdasambhÃvanà / nirmÆlaiva satÅ na dÆpitÃ, kintu samÆlaiveti bhÃva÷ / kari«yamÃïasyÃpyabÃvavÃdadÆ«aïasya buddhisthatvena k­taprÃyatvÃddÆ«iteti bhÆtanirdeÓa÷ / ityÃheti / ityÃÓayenÃhetyartha÷ / na cÃsya 'yasminni'tyÃdiÓlokasya Órutatvena 'jagadu'riti liÇbodhyasya pÃrok«yasya samarthanÃya 'na cÃsmÃbhirabhÃvavÃdinÃæ vikalpÃ÷ ÓrutÃ÷' iti prÃguktaæ kathaæ saÇgacchata iti vÃcyam / yathÃÓrutÃrthakasyÃsya Ólokasya Órutatve 'pi pÆrvopadarÓitÃnÃæ bahÆnÃmabhÃvavÃdaprakÃrÃïÃæ viÓi«yÃÓrutatvena tadvacanasya tatparatvÃt / granthak­dityÃdinà matsaraæ tadukterhetutvena vyutpannai racitaæ ca naiva vacanairvakroktiÓÆnyaæ ca yat / kÃvyaæ taddhvaninà samanvitamiti prÅtyà praÓaæsa¤ja¬o no vidmo 'bhidadhÃti kiæ sumatinà p­«Âa÷ svarÆpaæ dhvane÷ // locana.m manorathanÃmnà kavinà / yato na sÃlaÇk­ti, ato na mana÷prahlÃdi / anenÃrthÃlaÇkÃrÃïÃmabhÃva ukta÷ / vyutpannai racitaæ ca naiva vacanairiti ÓabdÃlaÇkÃrÃïÃm / vakrokti÷ utk­«Âà saæghaÂanÃ, tacchÆnyamiti ÓabdarthaguïÃnÃm / vakroktiÓÆnyaÓabdena sÃmÃnyalak«aïÃbhÃvena sarvÃlaÇkÃrÃbhÃvaukta iti kecit / tai÷ punaruktatvaæ na parih­tamevetyalam / prÅtyeti / gatÃnugatikÃnurÃgeïetyartha÷ / sumatineti / ja¬ena p­«Âo bhrÆbhaÇgakaÂÃk«Ãdibhirevottaraæ dadattatsvarÆpaæ kÃmamÃcak«Åteti bhÃva÷ / evamete 'bhÃvavikalpÃ÷ Ó­ÇkhalÃkramemÃgatÃ÷, na tvanyonyÃsambaddhà eva / tathà hi t­tÅyÃbhÃvaprakÃranirÆpaïopakrame puna÷ÓabdasyÃyamevÃbiprÃya÷, upasaæhÃraikyaæ ca saÇgacchate / abhÃvavÃdasya sambhÃvanÃprÃmatvena bhÆtatvamuktam / bhÃktavÃdastvavicchinna÷ bÃlapriyà sÆcayati--'yasminni'ti / 'yasmin' kÃvye / 'sÃlaÇk­ti' ata eva 'mana÷prahlÃdi' / 'ki¤cana vastu' varïyamÃna÷ kaÓcidartho 'nÃsti' / 'vyutpannai'riti / naiveti pÃÂhe yadityÃsyÃpakar«a÷ / yanneti ca pÃÂha÷ / 'yat' kÃvyam / vyutpannai÷ anuprÃsÃdiyogÃdvicitratayotpannai÷ 'vacanai÷' Óabdai÷ / 'naiva racita¤ca', tathà yat 'vakroktiÓÆnya¤ja' bhavati, tat tathÃvidhamarthÃlaÇkÃrÃdiÓÆnyaæ 'kÃvyaæ dhvaninà samanvitamiti prÅtyà praÓaæsan ja¬a÷ dhvalanessvarÆpaæ sumatinà p­«Âassan kimabhidadhÃti / vayaæ no vijha' ityanvaya÷ / bhÃvÃrtha vyÃca«Âe--yata ityÃdi / aneneti / prathamavÃkyenetyartha÷ / ukta iti / kÃvya iti Óe«a÷ / abhÃva ukta ityasya ÓabdÃlaÇkÃrÃïÃæ ÓabdÃrthaguïÃnÃmityanayorapi sambandho bodhya÷ / saÇghaÂaneti / ÓabdÃrthayoriti Óe«a÷ / vyÃkhyÃnÃntaramanuvadati-vakroktÅtyÃdi / vakroktissundaratarokti÷ saundarya¤ca vaicitryameva / tatkhalu sÃmÃnyalak«aïamalaÇkÃrÃïÃmiti sarvÃlaÇkÃrÃbhÃva ukto bhavatÅtyartha÷ / dÆ«ayati-tairiti / gateti / gatasyÃnugati÷ gatÃnugatikà / kutsÃyÃæ ka÷ / tasyÃmanurÃgeïa / yadvÃ-gate anyagamane gatamanugamanaæ gatÃnugataæ tade«ÃmastÅti gatÃnukatikÃ÷ / svayaæ vicÃramak­tvà paroktimevÃnusaranta iti yÃvat / te«Ãæ sambhavatÃnurÃgeïa / 'sumatine'ti padasya prayojanaæ vyÃca«Âe-ja¬enettyÃdi / kimityete vikalpÃ÷ prarasparasambaddhà vyÃkhyÃtà iti ÓaÇkÃyÃæ v­ttigranthÃnuguïyÃdityÃha--evamityÃdi / Ó­ÇkhalÃkramemÃgatÃ÷ parasparasambaddhÃ÷ / kuta ityatrÃha--tathÃhÅti / punaÓÓabdasyÃyamevÃbhiprÃya iti / 'punarapara' ityatra punaÓÓabda÷ bhÃktamÃhustamanye / anye taæ dhvanisaæj¤itaæ kÃvyÃtmÃnaæ guïav­ttirityÃhu÷ / locanam pustake«vityabhiprÃyema bhÃktamÃhuriti nityÃprav­ttavartamÃnÃpek«ayÃbhidhÃnam / bhajyate sevyate tadÃrthena prasiddhatayotprek«yata iti bhaktirdharmo 'bhidheyena sÃmÅpyÃdi÷, tata Ãgato bhÃkto lÃk«aïiko 'rtha÷ / yadÃhu÷-- abhidheyena sÃmÅpyÃtsÃrÆpyÃtsamavÃyata÷ / vaiparÅtyÃtkriyÃyogÃllak«aïà pa¤cadhà matà // iti // bÃlapriyà uktabhiprÃyaka evetyartha÷ / yadi punaÓaÓabdasya viÓe«Ãrthakatvaæ, tadà apare punariti vaktavyaæ, tadapahÃya punaÓÓabdasyÃdau pÃÂha÷ / praguktaprakÃrÃpek«amuttarasyÃnantaryandarÓayan sambandhamavagamayatÅti bhÃva÷ / sambandhaÓcÃvatÃrikayà darÓitapÆrva÷ / j¤ÃpakÃntarara¤cÃha-upeti / anyonyÃsambaddhatve sati upasaæhÃrabhedena bhÃvyamiti bhÃva÷ / 'jagadurityÃhu'riti ca prayuktaæ tadbhÃvamÃha-abhÃvetyÃdi / uktamiti / jagadurityaneneti Óe«a÷ / pustake«u alaÇkÃragranthe«u / nityetir iÓvaro 'stÅtyÃdivadatra nityaprav­tte vartamÃne la¬ityartha÷ / 'nityaprav­tta' iti bhojasÆtram / bhÃktaÓabdasyarthaæ vyÃkhyÃtumbhaktiÓabdasya karmavyutpattyÃrtamÃha--bhajyata ityÃdi / bha¤javyÃv­ttaye 'rthamÃha--sevyata iti / kenetyatrÃha--padÃrtheneti / gaÇgÃdipadalak«yatÅrÃdyarthenetyartha÷. nanvatra padÃrthakart­kaæ sevanannÃma kimityata Ãha-utprek«yata iti / padÃrthena pratÅk«yata ityartha÷ / svabodhanimittatvenÃÓrÅyata iti yÃvat / atra hetu÷--prasiddhatayeti / sÃmÅpyÃdernimittatvena prasiddhyetyartha÷ / yadvÃ-padÃrthena sevyata ityupacÃreïoktam / tena ca vaktu÷ pratipatturvà tÅrÃdergaÇgadipadena pratipÃdane sÃmÅpyÃdernimittatvena paryÃlocanarÆpaæ yadutprek«aïantadatra vivak«itamityÃha-prasiddhatayotprek«yata iti / vaktrà pratipatrà veti Óe«a÷ / abhidheyena sÃmÅpyÃdirdharma iti sambandha÷ / tata Ãgata÷ sÃmÅpyÃdinimittÃtpratÅta÷ / sa ka ityatrÃha--lÃk«aïika iti / lak«ya ityartha÷ / atra saævÃdamÃha-yadÃhurabhidheyena sÃmÅpyÃdityÃdi / asyÃrtha÷ svayameva vak«yate / locanam guïasamudÃyav­tte÷ ÓabdasyÃrthabhÃgastaik«ïyÃdirbhakti÷, tata Ãgato gauïo 'rtho bhÃkta÷ / bhakti÷ pratipÃdye sÃmÅpyataik«ïyÃdau ÓraddhÃtisaya÷, tÃæ prayojanatvenoddiÓya tata bÃlapriyà gauïÃrthasyÃpyuktarÅtyaiva lÃbhe 'pi tallÃbha÷ prakÃrÃntareïÃpi vaktavya ityÃÓayenÃhaguïeti / guïasamudÃye v­ttiryasya, tasya guïasamudÃyaæ pratipÃdayata ityartha÷ / Óabdasyeti / siæhÃdiÓabdasyetyartha÷ / siæhÃdiÓabdà hi siæhatvÃdijÃtiæ tadviÓi«Âavyakti và abhidadhÃnà api svÃrthÃvinÃbhÆtÃn ÓauryÃdiguïÃnapyÃk«epÃtpratipÃdayantÅti bhÃva÷ / arthabhÃga÷ guïasamudÃyÃtmakÃrthaikadeÓa÷ / taik«ïyÃdi÷ ÓauryÃdi÷ / siæho mÃïavakaityÃdau ÓauryÃderguïaikadeÓasyaiva pratÅtiriti bhÃva÷ / kecittu-guïasamudÃyav­tterityÃsya guïÃdvÃrà samudÃye guïini mÃmavakÃdau v­ttiryasya tasyetyarthamÃhu÷ / tata iti / taik«ïyÃderityartha÷ / sÃrÆpyÃnnimitatÃditi yÃvat / atha bhaktiÓabdasya bhÃvavyutpattyÃpyarthamÃha-bhaktirityÃdi / pratipÃdye bodhanÅye / sÃmÅpyataik«ïyÃdÃviti / nanu gaÇgÃyÃæ gho«a ityÃdistale lak«yatÅrÃdau gaÇgÃgatapÃvanatvÃdikameva pratipÃdyaæ, na tu sÃmÅpyÃdi / evaæ siæho mÃïavaka ityÃdau mÃïavakÃdau siæhÃditÃdrÆpyaæ parÃkramÃtiÓayÃdikaæ và / spa«Âamidaæ kÃvyaprakÃÓÃdau / vak«yate caivamupari locane / tathà ca sÃmÅpyataik«aïyÃdÃvityukti÷ kathaæ saÇgacchata iti cet; atra kecit-pÃÂho 'yaæ lekhakapramÃdÃgata÷ pÃvanatvÃdÃvityeva paÂhanÅyamiti / pare tu-sÃmÅpyÃde÷ paramparayà prayojanasÃdhanatvatsÃmÅpyapadena pÃvanatvÃdikaæ taik«ïyapadena siæhatÃdrÆpyÃdika¤ca lak«aïayÃvivak«itamato nÃsaÇgatirityÃhu÷ / addhÃtiÓaya iti / Óraddhà vakturmanasà bhajanamanusandhÃnÃtmakaæ, tasyà atiÓaya ityartha÷ / tÃmiti / tadvi«ayabhÆtaæ pÃvanatvÃdikamityÃrtha÷ / yadvÃ-addhÃtiÓaya÷ pratipattu÷ pratÅtiviÓe«a÷ / tÃmiti / ÓraddhÃtiÓayarÆpabhakterityartha÷ / Ãgata÷ prayukta÷ / lÃk«aïikaÓceti / Óabda iti Óe«a÷ / vyutpatterabhede 'pi prak­tibhedenÃrthÃntaramÃha mukhyasya ceti / bhaÇgo bhaktiriti / bha¤jidÃto÷ ktinniti bhÃva÷ / itÅtyanantaraæ tata Ãgato bhÃkta ityÃnu«aÇga÷ / Ãgata÷ pratÅta÷ / kathitavyÃkhyÃprakÃrasya phalamÃha-evamityÃdi / locanam Ãgato bhÃkta iti gauïo lÃk«aïikaÓca / mukhyasya cÃrthasya bhaÇgo bhaktirityevaæ mukhyÃrthabÃdhÃ, nimittaæ, prayojanamiti trayasadbhÃva upacÃrabÅjamityuktaæ bhavati / kÃvyÃtmÃnaæ guïav­ttiriti / sÃmÃnÃdhikaraïyasyÃyaæ bhÃva÷--yadyapyavivak«itavÃcye dhvanibhede 'ni÷ÓvÃsÃndha ivÃdarÓa÷'ityÃdÃvupacÃro 'sti, tathÃpi na tÃtmaiva dhvani÷, tahyatirekeïÃpi bhÃvat, vivak«itÃnyaparavÃcyaprabhedÃdau avivak«itavÃcye 'pyupacÃra eva, na dhvaniriti vak«yÃma÷ / tathà ca vak«yati-- bhaktyà bibharti naikatvaæ rÆpabhedÃdayaæ dhvani÷ / ativyÃpterathÃvyÃpterna cÃsau lak«yate tathà // iti / . / kasyaciddhvanibhedasya sà tu syÃdupalak«aïam / iti ca / bÃlapriyà bhaÇgarthavyÃkhyÃnasya mukhyÃrthabÃdhÃrÆpabÅjasiddhi÷, sevanarÆpÃrthavyÃkhyÃnasya nimittasiddhi÷, ÓraddhÃtiÓayÃrthavyÃkhyÃnasya prayojanasiddhiÓca phalamiti bhÃva÷ / trayaÓabdena sambhÆyaiva bÅjatvamiti darÓayati-upacÃrabÅjamiti / upacÃro nÃma lak«aïà gauïÅ ca / lak«aïayà gauïyà ca vyavahÃra÷ / lak«yagauïÃrthabodho và / upacÃro nÃmÃnyatra anyÃvÃpa iti kecit / nanu dhvanirnÃma guïav­ttivyÃtirekÅ nÃstÅti vaktavye sÃmÃnÃdhikaraïyena nirdeÓasya ko 'bhiprÃya ityata Ãha-sÃmÃnÃdhikaraïyasyeti / 'taæ bhÃktam' iti mÆle 'dhvanisaæj¤itam' ityÃdinà v­ttau ca sÃmÃnÃdhikaraïyena nirdeÓasyetyartha÷ / asmin pak«e kÃvyÃtmÃnamityÃdipratÅkadhÃraïanneti bodhyam / padayossÃmÃnÃdhikaraïyannÃmaikadharmibodhakatvam / ayaæ bhÃva iti / dhvaniguïav­ttyostÃdÃtmayameva dhvanivÃdibhirnnirasanÅyaæ, na tu dhvanerasarvathopacÃrasparÓitvamapÅtyamumarthandyotayituæ siddhÃntaviruddhatÃdÃtmyapak«opak«epÃrtho 'yaæ sÃmÃnÃdikaraïyena nirdeÓa iti bhÃva ityartha÷ / tameva bhÃvaæ viv­ïoti-yadyapÅtyÃdi / upacÃra iti / guïav­ttirityartha÷ / tadÃtmà upacÃrÃtmà / tadvyatirekeïÃpi upacÃraæ vinÃpi / bhÃvÃt dhvanessatvÃt / kutretyata Ãha-vivak«itÃnyapara vÃcyaprabhedÃdÃviti / avivak«itavÃcya iti / avivak«itavÃcyadhvanÃvityartha÷ / vak«yÃma iti / rÃmo 'smÅtyÃdÃviti bhÃva÷ / vak«yatÅti / mÆlakÃra iti Óe«a÷. v­ttau 'gumav­ttiri'ti bhÃktaÓabdasya vyÃkhyÃnaæ tatpadena prak­te vivak«itÃnarthÃnviv­ïoti--guïà ityÃdinà / upÃyai÷ nimittai÷ / yadyapi ca dhvaniÓabdasaækÅrtanena kÃvyalak«aïavidhÃyibhirguïav­ttiranyo và na kaÓcitprakÃra÷ prakÃÓita÷, tathÃpi amukhyav­ttyà kÃvye«u vyÃvahÃraæ locanam guïÃ÷ sÃmÅpyÃdayo dharmÃstaik«ïyÃdayaÓca / tairupÃyairv­ttirarthontare yasya, tairupÃyerv­ttirvà Óabdasya yatra sa guïav­tti- Óabdo 'rtho và / gumadvÃrema và vartanaæ guïav­ttiramukhyo 'bhidÃvyÃpÃra÷ / etaduktaæ bhavati--dhvanatÅti vÃ, dhvanyata iti vÃ, dhvananamiti và yadi dhvani÷, tathÃpyupacaritaÓabdÃrthavyÃpÃrÃtirikto nÃsau kaÓcit / mukhyÃrthe hyabhidhaiveti pÃriÓe«yÃdamukhya eva dhvana÷, t­tÅyarÃÓyabhÃvÃt / nanu kenaitaduktaæ dvanirguïav­ttirityÃsaÇkyÃha--yadyapi ceti / anyo veti / bÃlapriyà arthÃntare tÅrÃdau mÃïavakÃdau ca / yasya gaÇgÃdisiæhÃdiÓabdasya / yatreti / tÅrÃdyarthe ityartha÷ / guïadvÃreïà sÃmÅpyataik«ïyÃdidvÃreïa / vartanamiti v­ttiÓabdÃrthavivaraïam / paryavasitamÃha--amukhya iti / amukhya ityanena lak«aïÃgauïyardvayorgrahaïam / kiæ tata ityata Ãha--etadityÃdi / upacariteti / guïav­ttiÓabdapratipÃdyebhya÷ ÓabdÃrthavyÃpÃrebhyo 'tirikta ityartha÷ / asau kaÓcit dhvanirnÃma kaÓcit / nanu yadi dhvanyabhÃvÃbhiprÃyeïa dhvanerguïav­tyabheda÷ sÃdhyate, tarhyabhidhÃyà abhedo 'pi sÃdhyatÃmityÃtrÃha-mukhyÃrtha iti / evakÃreïa nÃtra dhvananasya sambhÃvanÃpÅti darÓayati / phalitamÃha-itÅti / pÃriÓe«yÃditi / Ói«yamÃïe saæpratyaya÷ pariÓe«a÷, sa eva pÃriÓe«yam, tasmÃdityartha÷ / amukhya eva guïav­ttireva / atra hetu÷-t­tÅyeti / vÃcakavÃcyÃbhidhÃrÆpa÷ prathamo rÃÓi÷, lak«akalak«yalak«aïÃrÆpo dvitÅya÷, vya¤jakavyaÇgyavya¤jÃnarÆpast­tÅyo bhavadabhimata÷, tasyÃbhÃvÃdityartha÷ / tathà ca dhvanirnÃma guïav­ttireva, amukhyatvÃditi phalitam / nanvityÃdi / iti Óabdasyobhayatra sambandha÷ / iti kenoktaæ ityÃÓaÇkyÃheti / 'yadyapÅ'tyÃdinà ÓaÇkÃæ k­tvà 'tatÃpÅ'tyÃdinà samÃdhÃnamÃha ityartha÷ / v­ttau 'anyo ve'tyÃtra guïav­tternyo mukhya ityarthabhrama÷ syÃdato vyÃca«Âa-guïoti / vÃÓabdo d­«ÂÃntÃrtha÷ / yathà abhÃvavÃdibhirdhvanirguïÃlaÇkÃraprakÃra iti noktaæ, tathà bhÃktavÃdibhiripi dhvanirguïav­ttiriti kaïÂhato noktamityartha÷ / darÓayatà dhvanimÃrgau manÃksp­«Âo 'pi na lak«ita iti pariklpyaivamuktam-'bhÃktamÃhustamanye' iti / locanam guïÃlaÇkÃraprakÃra iti yÃvat / darÓayateti / bhaÂÂoÂbhaÂavÃmanÃdinà / bhÃmahenoktaæ--'ÓabdÃÓchandobhidÃnÃrthÃ÷' iti abhidhÃnasya ÓabdÃdbhedaæ vyÃkhyÃtuæ bhaÂÂodbhaÂo babhëe--'ÓabdÃnÃbhidhÃnamabhidhÃvyÃpÃro mukhyo guïav­tiÓca' iti / vÃmano 'pi 'sÃddaÓyÃllak«aïà vakrokti÷' iti / manÃksp­«Âa iti / taistÃvaddhvanidigunmÅlitÃ, yathÃliÓitapÃÂhakaistu bÃlapriyà darÓayate'ti manÃk sparÓe hetu÷ / atraikavacanaæ sÃmÃnyÃmiprÃyakam / anena kÃvyalak«aïavidhÃyina eva vivak«ità ityÃÓayena pÆrayati-bhaÂÂetyÃdi / krameïa tadvacane darÓayati-bhÃmahenetyÃdi "itihÃsÃÓrayÃ÷ kathÃ÷ / lokoyukti÷ kalÃÓceti mantavyÃ÷ kÃvyahetava÷" iti Ói«Âaæ pÃdatrayam / ityuktamityanvaya÷ / tata÷ kimityata Ãha-abhidhÃnasyeti / atreti Óe«a÷ / vÃmano 'pÅti babhëe ityÃnu«aÇga÷ / sÃd­ÓyÃditi / vakrokti÷ tannÃmÃlaÇkÃra÷ / tathà cÃ'bhidhÃnam' iti vacanena bhÃmaho 'guïav­tti'riti vacanena bhaÂÂoÂbhaÂo 'lak«aïe'ti vacanena vÃmanaÓca kÃvye«u guïav­tyà vyavahÃraæ darÓitavanta iti phalitÃrtha÷ / 'dhvanimÃrgo manÃk sp­«Âo 'pi na lak«ita÷ 'ityamuæ bhÃgaæ pÆrvaæpak«opak«epÃnuguïyena vyÃca«Âe-taistÃvadityÃdi / sampratipattau tÃvacchabda÷ / 'dhvanimÃrgo manÃksp­«Âa' ityasya vivaraïaæ-dhvanidigunmÅliteti / guïav­tte÷ prayojanÃvinÃbhÃvÃtprayojanasya ca vak«yamÃïavidhayà vya¤janavyÃpÃraikagocaratvacca guïav­tyà vyacavahÃraæ darÓayadbhireva bhÃmahabhaÂÂodbhaÂÃdibhi÷ dhvanergamakaæ pradarÓitamityartha÷ / tairdhvanimÃrgasya sparÓe 'pi lak«aïakaraïena p­thak tatsvarÆpasyÃnirÆpaïÃdguïav­ttireva dhvani÷, na tadatirikta iti taduktimarthasiddhÃmupajÅvyedaæ bhÃktavÃdaprasthÃnaæ prav­ttamityÃha- yathÃlikhitetyÃdi / tu Óabda÷ parantvityarthe . na lak«ita ityÃsya vyÃkhyÃnam--tatsvarÆpaviveko na k­ta iti / kecitpunarlak«aïakaraïaÓÃlÅnabuddhayo dhvanestattvaæ girÃmagocaraæ sah­dayah­dayasaævedyameva samÃkyÃtavanta÷ / tenevaævidhÃsu vimati«u sthitÃsu sah­dayamana÷prÅtaye locanam svarÆpavivekaæ kartumaÓaknuvadbhistatsvarÆpaviveko na k­ta÷, pratyutopÃlabhyate, abhagranÃrikelavat yathÃÓrutatadgranthodgrahaïamÃtreïeti / ata evÃha--parikalpyaivamuktamiti / yadyevaæ na yojyate tadà dhvanimÃrga÷ sp­«Âa iti pÆrvapak«ÃbhidhÃnaæ virudhyate / ÓÃlÅnabuddhaya iti / apragalbhamataya ityartha÷ / ete ca traya uttarottaraæ bhavyabuddhaya÷ / bÃlapriyà atra hetu÷-svarÆpavivekaæ kartumasaknuvadbhiriti / tairityanu«aÇga÷ / aÓaktau heturyarthatyÃdi / lekhanÃnatikrameïa lak«yabhÆtÃni dhvanikÃvyayÃni paÂhitavadbhirityartha÷ / yadvÃ-yathetyupamÃyÃæ likhitapÃÂhakairivetyartha÷ / aviÓe«aj¤airita yÃvat / na kevalaæ dhvanisvarÆpavivekÃkaraïameva, vivecanarhatatsvarÆpÃpalÃpaÓcetyÃha-pratyutetyÃdi / upÃlabhyate pratik«ipyate / tairityanu«aÇga÷ / dhvaniriti Óe«a÷ / upÃlambho 'yaæ bhÃmahÃdÅnÃmanumeyo, bhaÂÂoÂabhagranthaÂÅkÃkÃrÃdÅnÃæ tu pratyak«a÷ / abhagnÃnÃrikelavaditi / «a«ÂyantÃdvati÷ / udgrahaïamityanenÃsya sambandha÷ / upÃlambhe hetuæ darÓayati-yathÃÓruteti / yathÃÓrutaæ vicÃraæ vinà yattadgranthÃnÃæ lak«yabhÆtÃnÃæ dhniyuktakÃvyagranthÃnÃmudgrahaïaæ dhÃraïaæ tanmÃtreïetyartha÷ / 'abhagnanÃrikelakalpayathÃÓrute'ti ca pÃÂha÷ / ata eveti / uktÃrthÃbhiprÃyÃdevetyartha÷ / v­ttau 'itÅ'ti hetau / 'iti parikalpye'tyÃderayamartha÷--yato bhaÂÂoÂbhaÂÃdibhirdhvanimÃrgasparÓamÃtraæ k­taæ, na tu dhvanisvarÆpavivecanaæ, pratyuta tadupÃlambhaÓca, tato hetorbhaktireva dhvanirna tadatirikta iti tadabhiprÃyamuktiparyantaæ kalpayitvà 'bhÃktamÃhustamanye' ityuktamiti / nanu 'dhvanamÃrga' ityÃdigrantha÷ kimarthamevaæ vyÃkhyÃta÷? dhvanermÃrga÷-m­gyate 'nvi«yate vicÃryate iti mÃrga÷ avivak«itavÃcyalak«aïo bheda÷ sp­«Âa÷ j¤Ãta iti kuto na vyÃkhyÃta ityata Ãha--yadyevamityÃdi / virudhyata iti / dhvanyavÃntarabhedasya j¤Ãne sati guïav­ttireva dhvanirna tadatirikta iti vacanamasaÇgataæ bhavedityartha÷ / yadvÃ-nanu 'na lak«ita' iti grantho na d­«Âa iti yathÃÓrutÃrthaparatayà kuto na vyÃkhyÃta ityata Ãha--yadyevamityÃdi / 'na lak«ita' iti grantha iti Óe«a÷ / virudhyata iti / dhvane÷ sp­«ÂatvasyÃdda«Âatvasya ca vacanaæ viruddhaæ syÃdityartha÷ / vipratipattiprakÃrÃïÃme«Ãmuktau kramo vivak«ita ityÃha--eta ityÃdi / abhÃvavÃditrayamekÅk­tya traya ityukti÷ / bhavyabuddhaya÷ sadbuddhaya÷ / bhavyabuddhitvaæ vivicya darÓayati--prÃcyà ityÃdi / pracyÃ÷ abhÃvavÃdina÷ / sarvathà prakÃratrayeïÃpi / tatsvarÆpaæ brÆma÷ / locanam prÃcyà hi viparyastà eva sarvathà / madhyamÃstu tadrÆpaæ jÃnÃnà api sandahenÃpahnuvate / antyÃstvanapahnuvÃnà api lak«ayituæ na jÃnata iti krameïa vi«aryÃsasandehÃj¤ÃnÃprÃdhÃnyamete«Ãm / teneti / ekaiko 'pyayaæ vipratipattirÆpo vÃkyÃrtho nirÆpaïe hetutvaæ pratipadyata ityekavacanam / evaævidhÃsu vimati«viti nirdhÃraïe saptamÅ / Ãsu madhye eko 'pi yo vimatiprakÃrastenaiva hetunÃtatsvarÆpaæbrÆma iti, dhvanisvarÆpamabhidheyam, abhidÃnÃbhidheyalak«aïo bÃlapriyà viparyastÃ÷ dehÃtmavÃdicÃrvÃkà iva viparyayaj¤ÃnayuktÃ÷ / madhyamÃ÷ bhÃktavÃdina÷ / tuÓabda÷ pÆrvebhyo viÓe«aæ dyotayati, tamÃha--tadrÆpaæ jÃnÃnà apÅti / sammugdhatayà yatki¤jidasti vÃcyÃtiriktamiti tadrÆpaæ jÃnanto 'pÅtyartha÷ / sandahena mukhyaguïav­ttivyatiriktavyÃpÃrasya astitvanÃstitvÃbhyÃæ sandehena apahnuvate / 'nihnuvata' iti ca pÃÂha÷ / anapahnuvÃnà iti / tadrÆpamityanu«aÇga÷ / 'anihnuvÃnÃ' iti ca pÃÂha÷ / lak«ayitumiti / dhvanimiti Óe«a÷ / phalitamÃha--itÅti / viparyÃsasyà dhvanisvarÆpajij¤ÃsÃæ prati pratibandhakatvaæ, sandehasya tvanukÆlatvalamatastadvato÷ pÆrvÃpek«ayottarasyotkar«a÷ / antyasya tu lak«aïakaraïamÃtravi«ayakÃj¤Ãnam / tasya sukhocchedyatvÃdubhayÃpek«ayÃpyutkar«a iti bhÃva÷ / ekaiko 'pÅti / kimuta traya ityapiÓabdÃrtha÷ / ityekavacanamiti / 'tene'tyatra tatpadena pÆrvavÃkyatrayÃrthÃ÷ parÃm­Óyante / t­tÅyayà te«Ãæ dhvanisvarÆpavacane hetutvamucyate / ekavacanena tu te«Ãæ pratyekaæ hetutvamastÅti bodhyata iti bhÃva÷ / uktarthÃnuguïaæ v­ttiæ viv­ïÃti-evamityÃdi / nirdhÃraïe saptamÅti / na tu bhÃvalak«aïe saptamÅti bhÃva÷ / nirdhÃraïaæ prakaÂayannÃha-ÃsvityÃdi / v­ttau 'tene'tyasya vyÃkhyÃnaæ 'evam' ityÃdi 'sthitÃsvi'tyantam / tatra ekenÃpÅti pÆraïÅyamityÃÓayenÃha-eko 'pÅtyÃdi / 'tasyÃbhÃvaæ jagadu÷' 'tena tatsvarÆpaæ brÆma÷ 'bhÃktamÃhu÷' tasyahi dhvane÷ svarÆpaæ sakalasatkavikÃvyopani«adbhÆtamatiramaïÅyamaïÅyasÅbhirapi cirantanakÃvyalak«aïavidhÃyinÃæ buddhibhiranunmÅlitapÆrvam, locanam dhvaniÓÃstrayorvakt­ÓrotrorvyutpÃdyavyutpÃdakabhÃva÷ sambandha÷, vimitiniv­ttyà tatsvarÆpaj¤Ãnaæ prayojanam, ÓÃstraprayojanayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvassambandha ityuktam / atha Órot­gataprayojanaprayojanapratipÃdakaæ 'sah­dayamana÷prÅtaye' iti bhÃgaæ vyÃkhyÃtumÃha-tasya hÅti / vimatipadapatitasyetyartha÷ / dhvane÷ svarÆpaæ lak«ayatÃæ sambandhini bÃlapriyà 'tena brÆma÷' 'kecidÆcu÷' tena brÆma÷' iti p­thak p­tak yojanà labhyata iti bhÃva÷ / avatÃrikoktarÅtyà 'tena tatsvarÆpaæ brÆma' ityanena pradarÓitamabhidheyÃdikaæ Órot­prav­ttyaÇgaæ prasaÇgÃddarÓayati-dhvanisvarÆpamityÃdi / abhidhÃnÃbhidheyalak«aïa iti / abhidhÃyakÃbhidheyabhÃvasvarÆpa ityÃrtha÷ / atra vyutkramema nirdeÓa÷ / evamuparyapi bodhyam / pratipÃdyapratipÃdakabhÃva it yÃvat / sambandha ityanenÃnvaya÷ / vyutpÃdyeti / vyutpÃdakavyutpÃdyabhÃva ityartha÷ / vimatiniv­ttyeti / dhvanisvarÆpavi«ayakavimatiniv­ttyà sahitamityartha÷ / vipratipattyupanyÃsapÆrvakaæ 'tena brÆma' ityuktyà vimatiniv­tte÷ prayojanatvaæ labhyata iti bhÃva÷ / prayojanamiti / tatsvarÆpavacanasya prayojanamityartha÷ / sÃdhyeti / sÃdhanasÃdyabÃva ityartha÷ / ityuktamiti / tena 'tatsvarÆpaæ brÆma' ityanenoktÃrthÃ÷ pradarÓità ityÃrtha÷ / athetyÃdi / ot­gateti / Órot­gataæ prayojanaæ pÆrvektaæ vimatiniv­ttyà saha dhvanisvarÆpaj¤Ãnaæ. tasya yatprayojanaæ prÅtirÆpaæ tatpratipÃdakamityartha÷ / 'lak«ayatÃ'mityÃdibhÃgasyaiva 'sah­daye'tyÃdyaæÓavyÃkhyÃrÆpatvÃdavaÓi«Âasya tacche«atvÃcca vyÃkhyÃtumÃhe tyuktaæ, na tu vyÃca«Âa iti / tacchabdasya prakaraïasiddhamarthamÃha-vimatÅti / vyavahitatvenÃnvayaæ darÓayan vyÃca«Âe-dhvanerityÃdi / v­ttau 'Ãnanda' iti prÅtipadÃrthakathanam / locanam manasi Ãnando nirv­tyÃtmà camatkÃrÃparaparyÃya÷, prati«ÂÃæ parairviparyÃsÃdyupahatairanunmÆlyamÃnatvena sthemÃnaæ, labhatÃmiti prayojanaæ sampÃdayituæ tatsvarÆpaæ prakÃÓyata iti bÃlapriyà tenÃtra vivak«itamÃha--nirv­ttyÃtmeti / nanu hetvantaraprÃpitÃprati«Âatva eva 'prati«ÂÃæ labhatÃm' ityukte÷ prasaktirityata Ãha-parairityÃdi / parai÷ abhÃvavÃdyÃdibhi÷ / viparyÃsÃdÅtyÃdipadena sandehalak«aïakaraïÃj¤Ãnayo÷ saÇgraha÷ / anunmalyamÃnatvena anucchidyamÃnatvena / yathà parairucchidyamÃno na bhavati tathetyartha÷ / prati«ÂÃpadavivaraïam--sthemÃnamiti / sthiratayà vartamÃnamityartha÷ / 'labhatÃmitÅ'ti v­ttisthenetipadena gamyamÃnamarthamÃga--iti prayojanaæ sampÃdayitumiti / kÃrikÃyÃæ 'prÅtaye' ityatraprÅtiæ sampÃdayitumityarthe 'kriyÃrthe' tyÃdisÆtreïa caturthÅti bhÃva÷ / 'dhvane÷ svarÆpa'mityasya 'lak«ayatÃ'mityetatkarmatayÃ, 'prakÃÓyata' ityatra prathamÃntatayà tadanu«aÇgaæ darÓayannÃha--tatsvarÆpamiti / saÇgatiriti / sambandha ityartha÷ / atra 'tena tattvarÆpaæ brÆma' ityuktyà vimitiniv­ttestatsvarÆpavacanaprayojanatvaæ yadyapi labhyate, tathÃpi tasyÃ÷ na mukhyaprayojanatvam, kintu prÅtereva / sà tu prÅteraÇgamityetatpara'stene'tyÃdicaturthapÃda locanam saÇgati÷ / prayojanaæ ca nÃma tatsampÃdakavastuprayokt­tÃpÃrÃïatayaiva tathà bhavatÅtyÃÓayena 'prÅtaye tatsvarÆpaæ brÆma' ityekavÃkyatayà vyÃkhyeyam / tatsvarÆpaÓabdaæ vyÃcak«Ãïa÷ saæk«epeïa tÃvatpÆrvodÅritavikalpapa¤cakoddharaïaæ sÆcayati-sakaletyÃdinà / sakalaÓabdena satkaviÓabdena ca prakÃralese kasmiæÓciditi nirÃkaroti / atiramaïÅyamiti bhÃktÃdvyatirekamÃha / na hi 'siæho baÂu÷' 'gaÇgÃyÃæ gho«a÷' ityatra ramyatà kÃcit / upani«adbhÆtaÓabdena tu apÆrvasamÃkhyÃmÃtrakaraïa ityÃdi nirÃk­tam / aïÅyasÅbhirityÃdinà guïÃlaÇkÃrÃnantarbhÆtatvaæ sÆcayati / atha cetyÃdinà 'tatsamayÃnta÷pÃtina' bÃlapriyà ityamumartha prayojanapadÃrthanirvacanapÆrvakaæ pradarÓayati-prayojana¤cetyÃdi / taditi / tasya prayojanasya sampÃdakaæ yadvastu tasya, tatpratÅti yÃvat / yà prayokt­tà prayojakatÃ, sà prÃïo yasya tadbhÃvenaiva tatprerakatvasvabhÃvaÓÃlitayaiveti yÃvat / tathà prayojanam / bhavatÅti / 'bhÃtÅ'ti ca pÃÂha÷ / nÃmeti prasiddhau / anena prayuÇkte prerayatÅti prayojanapadavyutpattirdarÓità / ityÃÓayeneti / atra vimatiniv­tte÷ na dhvanisvarÆpavacanaprayojakatÃ, tajj¤ÃnavattasyÃ÷ svayamapuru«ÃrthatvÃt / kintu prÅtereveti saiva tasya mukhyaæ prayojanam / vimatiniv­ttistu tadaÇgamevetyabhiprÃyeïetyartha÷ / ityekavakyatayeti / ityevaævidhaviÓi«ÂaikÃrthapratipÃdakatayetyartha÷ / vyÃkhyeyamiti / vyÃkhyÃtavyamityartha÷ / atastathà tanmÆlaæ v­ttik­tà vyÃkhyÃtamiti vimatiniv­tterapi mukhyaprayojanatvasambhave 'tena tatsvarÆpaæ brÆma÷' 'sah­dayamana÷prÅtaye tatatsvarÆpaæ mÆ÷' iti ca vyÃkhyeyatayà vÃkyabheda÷ syÃditi ca bhÃva÷ / yadvÃ-vyÃkhyeyamityatra vyÃkhyà iyamiti cheda÷ / iyaæ vyÃkhyà v­ttik­to vyÃkhyà / ityekavÃkyatayà ityasya yà ekavÃkyatà tatpradarÓiketyartha÷ // 'sakale'tyÃdidhvanisvarÆpaviÓe«aïaprayojana.æ darÓayati--tatsvarÆpaÓabdamityÃdinà / saæk«epeïeti / uttaratra vistareïa kari«yati / saæk«epeïa vistareïa ca pratik«epam / iti nirÃkarotÅti / yata÷ sakalaÓabdena nikhilavi«ayavyÃptatvaæ satkaviÓabdena pramÃïasiddhatvÃtprÃdhÃnyaæ coktaæ, tasmÃdakhilakÃvyavi«ayavyÃptyamÃvak­tamaprÃdhÃnyak­taæ và prakÃraleÓatvaæ nirÃk­tamityartha / vyatirekaæ vailak«aïyam / nahÅti / parÃkramÃtiÓayÃdivyaÇgyasadbhÃve 'pi tayorvÃkyayorguïÃlaÇkÃropask­taÓabdÃrthatmakakÃvyatvÃbhÃvÃnnÃtyantaramaïÅyatetyartha÷ / upani«adbhÆteti / kÃvyatattvÃnabhij¤airdurj¤eyatvÃdatirahasyabhÆtetyartha÷ / anena sarvotk­«ÂatvapradarÓanÃtsamÃkhyÃmÃtratvasya nirÃsa÷ sÆcita ityaha--upani«adityÃdi / sÆcayatÅti / v­ttau 'aïÅyasÅbhirapÅ'ti / sÆk«matarÃbhiratiniÓitÃbhirapÅtyartha÷ / tÃddaÓÅbhirbuddhibhiraprakÃÓitapÆrvasya kathaæ sthÆlabuddhisaævedyaguïÃdyantarbhÆtatvamiti bhÃva÷ / atha ca rÃmÃyaïamahÃbhÃrataprabh­tini lak«ye sarvatra prasiddhavyavahÃraæ lak«ayatÃæ sah­dayÃnÃmÃnando manasi labhatÃæ prati«ÂhÃmiti prakÃÓyate // DhvA_1.1 // locanam ityÃdinà yassÃmayikatvaæ ÓaÇkitaæ tanniravakÃÓÅkaroti / rÃmÃyaïamahÃbhÃrataÓabdenÃdikave÷ prabh­ti sarvaireva sÆribhirasyÃdara÷ k­ta iti darÓayati / lak«ayatÃmityanena vÃcÃæ sthitamavi«aya iti parÃsyati / lak«yate 'neneti lak«o lak«aïam / lak«ema virÆpayanti lak«ayanti, te«Ãæ lak«aïadvÃreïa nirÆpayatÃmitayartha÷ / sah­dayÃnÃmiti / ye«Ãæ kÃvyÃnuÓÅlanÃbhyÃsavaÓÃdviÓadÅbhÆte manomukure varïanÅyatanmayÅbhavanayogyatà te svah­dayasaævÃdabhÃja÷ bÃlapriyà anenÃdyÃbhÃvavÃdo nirÃk­ta÷ / iti parÃsyatÅti / 'tatsvarÆpaæ brÆma' ityasya lak«aïapradarÓanena dhvanisvarÆpaæ prakÃÓayÃma iti svalvartha÷ // tataÓceha pradarÓitalak«aïadvÃrà sah­dayÃnÃæ dhvanernirÆpaïaæ bhavati / evaæ coktanirÃsa÷ sidhyatÅti bhÃva÷ / nirvacanapÆrvakamuktabhÆpapÃdayati-lak«yata ityÃdi / iti lak«o lak«aïamiti / lak«aÓabda÷ karaïagha¤anta iti bhÃva÷ / lak«eïeti / lak«aÓabdÃt "prÃtipadikÃddhÃtvartha' ityanena nirÆpaïÃrthe ïijiti bhÃva÷ / aprasiddhÃrthakatvÃtsah­dayapadaæ vyÃca«Âe-ye«ÃmityÃdi / kÃvyÃnÃmunuÓÅlanaæ ÓabdapÃÂho 'rthÃnusandhÃnaæ ca / tasya abhyÃsa÷ pauna÷punyaæ tadvaÓÃt / viÓÃdÅti / viÓadÅbhÃvo rasÃveÓainmukhyam / manasau mukurarÆpaïena svato vaiÓadye 'pi saæskÃravaÓÃdatireka÷ prakÃÓyate / varïanÅyeti / varïanÅyaæ nÃyakÃdivibhÃvÃdi / tanmayÅbhavanasya tattÃdÃtmyÃpattirÆpasya yogyatà sÃmarthyamityaratha÷ / 'te sah­dayÃ' iti sambandha÷ / ucyanta iti Óe«a÷ / anena rƬhirdarsità / yogamapyÃha-sveti / svah­dayameva saævÃda÷ saævÃdakapramÃïaæ, tadbhÃja÷ vimalatareïa h­dayena sahavartanta ityavayavÃrtha÷ / yadvÃ-svasmin kavih­dayaæ saævÃdakatvena bhajantÅti tathà / asman pak«e samÃnaæ h­dayaæ ye«Ãmiti bahuvrÅhiriti bhÃva÷ / locanam sah­dayÃ÷ / yathoktam-- yo 'rtho h­dayasaævÃdÅ tasya bhÃvo rasodbhava÷ / ÓarÅraæ vyÃpyate tena Óu«kaæ këÂamivÃgrinà // iti // Ãnanda iti / rasacarvaïÃtmana÷ prÃdhÃnyaæ darsayan rasadhvanereva sarvatra mukhyabhÆtamÃtmatvamiti darÓayati / tena yaduktam--- dhanirnÃmÃparo yo 'pi vyÃpÃro vya¤janÃtmaka÷ / tasya siddhe 'pi bhede syÃtkarvye 'Óatevaæ na rÆpatà // it.i padapahastitaæ bhavati / tathà hyabhidhÃbhÃvanÃrasacarvaïÃtmake 'pi tryaæÓe kÃvye rasacarvaïà tÃvajjÅvitabhÆteti bhavato 'pyavivÃdo 'sti / yathoktaæ tvayaiva-- kÃvye rasayità sarvo na boddhà na niyogabhÃkt / iti / bÃlapriyà uktÃrthe pramÃïamÃha-yathoktamiti / yo 'rtha iti / ya÷ h­dayasaævÃdÅ svah­dayena tanmayÅbhavanalak«aïasaævÃdaÓÅla÷, tadvi«aya÷ sah­dayaÓlÃdhyo vibhÃvÃdilak«aïo 'rtha÷ / tasya bhÃva÷ / bhÃvanà nirantaracarvaïà / rasodbhava÷ carvaïÃprÃïasya rakasyÃbhivyaktihetu÷ / ÓarÅramityÃdi / tenÃrthena h­dayavyÃptipÆrvakaæ sah­dayaÓarÅramapi vyÃpyate / ata eva pulakÃdyÃvirbhÃva÷ / Óu«kaæ këÂaæ na ÓilÃdi / anena d­«ÂÃntena dÃr«ÂÃntike ratyÃdivÃsanÃsatvamapyÃsÆtritam / Óu«kamityanena kÃvyÃnuÓÅlanak­tamanovaiÓadya¤ca / ÃnandapadopÃdÃnaphalamÃha-rasetyÃdi / rasacarvaïaivÃtmà svarÆpaæ yasya sa Ãnanda÷ tasya / prÃdhÃnyaæ vastvalaÇkÃradhvanibhyÃæ pradhÃnyam / darsayatÅti / vastvalaÇkÃrarase«u rasadhvanereva prÃdhÃnyamitarayostu tatparyavasÃyitayà gaiæïamiti darÓayitumetaduktamityartha÷ / etatparadarÓanena parapak«o 'pi nirÃk­ta ityÃha-tenetyÃdi / tena rasadhvanermukhyatvapradarÓanena / yaduktamiti / bhaÂÂanÃyakeneti Óe«a÷ / tadapahastitaæ nirÃk­tamiti sambandha÷ / dhvaniriti / nÃmetyanena pÃrok«yaæ darÓayan svÃnabhimatatvaæ sÆcayati / apara÷ abhidhÃbhÃvanÃbhyÃæ bhinna÷ / yo 'pÅti / ayuktasyÃÇgÅkÃradyetako 'piÓabda÷ / tasyeti / tasya abhidhÃbhÃvanÃbhyÃæ bhede siddhe 'pi / vastuto nirÆpyamÃïe bhedo na sidhyatÅti bhÃva÷ / syÃditi / tasya kÃvye aæÓatvaæ syÃt rÆpatà ÃtmatvarÆpamaæÓitvam / na syÃdityartha÷ / dhvani÷ kÃvyÃæÓabhÆta÷ ÓabdavÃyÃpÃratvÃdabhidhÃvaditi prayoga÷ / rasadhvanerÃtmatvapradarÓanamÃtrema kaÓcametadapahasti tamityata upapÃdayati-tathÃhÅtyÃdi / abhidhà mukhyà amukhyà ca / bhÃvanà bhÃvakatvam / rasacarvaïà bhogak­tvam / etadupari vak«yate / tryaæÓe 'pÅtyanvaya÷ / tvayeti bhaÂÂanÃyakenetyartha÷ / kÃvya iti / rasayità rasacarvaïÃÓÅla÷ / sarva÷ kÃvye adhikÃrÅti Óe«a÷ / na boddhà itihÃsÃdÃviva boddhà sarvo na, tathà na niyogabhÃk vedÃdÃviva niyojya÷ locanam tadvastvalaÇkÃradhvanyabhiprÃyeïÃæÓamÃtratvamiti siddhasÃdhanam / rasadhvanyabhiprÃyeïa tu svÃbhyupagamaprasiddhisaævedanaviruddhamiti / tatra kavestÃvatkÅrtyÃpi prÅtireva sampÃdyà / yadÃha-'kÅrti svargaphalÃmÃhu÷' ityÃdi / ÓrotÌïÃæ ca vyutpattiprÅtÅ yadyapi sta÷,yathoktam-- dharmÃrthakÃmamok«e«u vaicak«aïyaæ kalÃsu ca / karoti kÅrti prÅtiæ ca sÃdhukÃvyani«evaïam // it.i // tathÃpi tatra prÅtireva pradhÃnam / anyathà prabhusaæmitebhyo vedÃdibhyo mittrasaæmitebhyaÓcetihÃsÃdibhyo vyutpattihetubhya- ko 'sya kÃvyarÆpasya vyutpattihetorjÃyÃsaæmititvalak«aïo bÃlapriyà sarva÷ na adhikÃrÅti Óe«a÷ / kintu rasayitaivetyartha÷ / anena rasacarvaïÃyà adhikÃrasampÃdakatvavacanena tasyÃ÷ prÃdhÃnyema jÅvitatvamuktameveti bhÃva÷ / kecittu kÃvyesarva÷ sarvo vyÃpÃra÷ / rasayità kÃnteva rasacarvaïÃh­t / na boddhà bandhuriva na bodhayità / na niyogabhÃk prabhuriva na niyogakartetyartha iti vyÃcak«ate / taditi / tasmÃdityartha÷ / yadvÃ-tvaduktamityartha÷ / aæÓamÃtratvamityetadvastvalaÇkÃradhvanyabhiprÃyeïa cettadà siddhasÃdhanam / rasadhvanerevÃæÓitvenetaradhvanyoraæÓatvasya dhvanivÃdina÷ siddhasya sÃdhanamityartha÷ / raseti / aæÓamÃtratvamitÅtyanu«ajyate / svÃbhyupagameti / svasiddhÃntalak«yaprasiddhisah­dayÃnubhavairviruddhamityartha÷ / nanu kÅrtyÃdiphalÃntarÃïÃmapi sattvÃt 'sah­dayamana÷prÅtaye' ityasyopalak«aïatvamabhyupetya tÃnyapi kuto noktÃnÅtyatrÃha--tetretyÃdi / tatra iti prÃdhÃnyenÃnanda evokta iti sambandha÷ / tatra kÃvye / svargeti / svarga÷ niratiÓayÃnanda÷ phalaæ yasyÃstÃm / ÓaÇkate-ÓrotÌïÃmiti / vyutpattim / kÃvyani«evaïamiti 'nibandhanam' iti ca pÃÂha÷ / samÃdhattetathÃpi tatreti / tatra vyutpattiprÅtyormadhye / pradhÃnaæ pradhÃnaphalam / vipak«e bÃdhakapradarÓananenoktaæ dra¬hayati--anyathetyÃdi / anyathà prÅtirÆpradhÃnaphalakatvÃbhÃve / asya kÃvyarÆpasya vedÃdibhya÷ itihÃsÃdibhyaÓca ko viÓe«a÷? vyutpattihetutvasya samÃnatvena viÓe«o va syÃdityartha÷ / vyutpattihetutvaæ tri«vapi sÃdhÃraïamiti darÓayitumubhayatrokti÷ / locanam veÓe«a÷ iti prÃdhÃnyenÃnanda evokta÷ / caturvargavyutpatterapi cÃnanda eva pÃryantikaæ mukhyaæ phalam / Ãnanda iti ca granth­to nÃma / tena sa ÃnandavardhanÃcÃrya etacchÃstradvÃrema sah­dayah­daye«u prati«ÂÃæ devatÃyatanÃdivadanaÓvarÅæ sthitiæ gacchatviti bhÃva÷ / yathoktam- upeyu«Ãmapi divaæ sannibandhavidhÃyinÃma / Ãsta eva nirÃtaÇkaæ kÃntaæ kÃvyamayaæ vapu÷ // it.i // yathà manasi prati«Âà evaævidhamasya mana÷, sah­dayacakravartÅ khatvayaæ granthak­diti yÃvat / yathÃ--'yuddhe prati«Âà paramÃrjunasya' iti / svanÃmaprakajÅkaraïaæ ÓrotÌïÃæ prav­ttyaÇgameva bÃlapriyà vadÃdiprabh­tÅnÃæ prabhvadisammitatvaæ kÃvyapradÅpÃdau viv­tam / ukta iti / kÃrikÃyÃæ phalatvenokta ityartha÷ / bhÃmahavanacanaæ tu dharmÃdivyutpatte÷ kÅrteÓcÃÇgatayà phalatvÃbhiprÃyakaæ, na tu mukhyatayetyÃha-caturvargeti / caturvargavyutpatterapi ca pÃryantikaæ phalamÃnanda eveti sambandha÷ / api cetyanena kÅrte÷ samuccaya÷ / 'sah­dayÃnÃmÃnanda' ityadigranthamanyathÃpi vyÃca«Âe-Ãnanda iti / 'nÃma ce'ti sambandha÷ / yathà bhÅmasenÃde÷ bhÅmÃdinÃma, tatheti bhÃva÷ / teneti / nÃmatvena hetunetyartha÷ / iti bhÃva ityanenÃsya sambandha÷ / sa÷ mÆlagranthakÃra÷ / etacchÃstraæ dhvanigrantha÷ / hitaÓÃsanarÆpatvÃdetasya ÓÃstratvam / prati«ÂÃÓabdo hi devatÃnÃæ tatsamucitÃyatane sthitau prasiddha ityato devatetyÃdidda«ÂÃntakathanam / devatÃyatanÃdivat deva÷ devatÃyatanÃdi«viva / Ãdipadena bhaktajanah­dayaparigraha÷ / 'prati«ÂÃæ labhatÃ'mityasya vivaraïam-anaÓvarÅæ sthitiæ gacchatviti / ÓÃstradvÃreïa vartanaæ nÃma ÓÃstrasyaiva vartanamityabhiprÃyeïa bhÃmahavacanaæ saævÃdayati-yathoktamiti / anaÓvarÅæ sthitiæ gacchatviti prÃrthità sthitiravaÓyaæbhÃvinÅtyabhiprÃyeïÃha-yatheti / yathà manasi sah­dayamanasi prati«Âà bhavati, evaævidhaæ tathÃvidham / asya ÃcÃryasya mana÷ vaidu«yametacchÃstraæ và / uktamupapÃdayati-sah­dayeti / khalviti prasiddhau / yÃvadityavadhÃraïe / prÃrthite 'sminnarthe na saæÓaya ityartha÷ / anena granthak­to 'pi kÅrtidvÃrà prÅtirÆpaæ phalaæ bhavatÅti darÓatam / prati«ÂÃÓabdasyoktÃrthakatve prayogaæ saævÃdayati--yatheti / prati«Âà bahumÃnÃtmikà sthiti÷ / tatra dhvanereva lak«ayitumÃrabdhasya bhÆmikÃæ racayitumidamucyate-- _________________________________________________________ yo 'rtha÷ sah­daya-ÓlÃghya÷ kÃvyÃtmeti vyavasthita÷ / (DhvK_1.2a) __________ yo 'rtha÷ sah­dayaÓlÃdhya÷ kÃvyÃtmeti vyavasthita÷ / locanam sambhÃvanÃpratyayotpÃdanamukheneti granthÃnte vak«yÃma÷ / evaæ granthak­ta÷ kave÷ ÓrotuÓca mukhyaæ prayojanamuktam // 1 // nanu 'dhvanisvarÆpaæ brÆma' iti pratij¤Ãya vÃcyapratÅyamÃnÃkhyau dvau bhedÃvarthasyeti vÃcyÃbhidhÃne kà saÇgati÷ kÃrakÃyà ityÃÓaÇkya saÇgatiæ kartumavataraïikÃæ karoti--tatreti / evaævidhe 'bhidheye prayojane ca sthita ityartha÷ / bhÆmiriva bhÆmikà / yathà apÆrvanirmÃïe cikÅr«ite pÆrvaæ bhÆmirviracyate, tathà dhvanisvarÆpe pratÅyamÃnÃkhye nirÆpayitavye nirvivÃdasiddhavÃcyÃbhidhÃnaæ bhÆmi÷ / tatp­«Âe 'dhikapratÅyamÃnÃæÓolliÇganÃt / vÃcyena bÃlapriyà kimarthamevaæ svanÃmaprakaÂÅkaraïatvena vyÃkhyÃnamityata Ãha--sveti / prav­ttyaÇgameveti / na khyÃtyÃdilÃbhÃyetyevakÃrÃrtha÷ / sambhÃvanÃpratyayotpÃdanamukheneti / sambhÃvanà bahumÃna÷, pratyaya÷ taddheturÃptatvabuddhi÷, tadubhayotpÃdanadvÃreïetyartha÷ / kimetat granthakÃrÃbhipretamityatrÃha-itÅti / granthÃnte vak«yÃma÷ "Ãnandavardhana iti prathitÃbhidhÃna" ityasya vyÃkhyÃvasare prakÃÓayi«yÃma÷ / upasaæharati--evamiti / granthak­ta÷ dhvanigranthak­ta÷ / mukhyaæ prayojanaæ prÅtirÆpam / mukhyam' ityanena dhanÃdÅnyavÃntaraprayojanÃni darÓatÃnÅtyalam // 1 // 'tatra dhvanereva lak«ayitum' ityÃdigranthamavatÃrayati-ninvityÃdi / vÃcyÃbhidhÃne kà saÇgatiriti / aprak­tatvÃttabhidhÃnamasaÇgatamityartha÷ / 'tatre'ti bhÃvalak«aïasaptamÅdvivacanÃntÃttral / tatpadenÃbhidheyaprayojanayo÷ pÆrvoktayo÷ parÃmarÓa÷ / sthitayoriti Óe«aÓcetyÃÓayena vyÃca«Âe-evaæbhÆta ityÃdi / 'evaævidha' iti ca pÃÂha÷ / dhvanisvarÆpe prÅtirÆpe ceti tadartha÷ / yadvÃ-abhidheyamÃtraviÓe«aïamidam / vimatipadapatita iti tadartha÷ / bhÆmiriva bhÆmiketi / avataraïamivÃvataraïikÃ, pÅÂhamiva pÅÂhikà / imÃni padÃni "ivepratik­tÃvi"ti kanpratyayÃntÃni / yathÃpÆrveti / apÆrvaæ yannirmÅyata iti apÆrvanirmÃïaæ prÃsÃdÃdi tasmin / nirvivÃdasiddheti / dhvanivÃdinÃæ tatpratik«epakÃïÃæ ca sampratipannetyartha÷ / bhÆmi÷ adhi«ÂÃnaæ upÃya iti yÃvat / vÃcyasya bhÆmitve tadabhidhÃnasyÃpi bhÆmitvam, vÃcyapratÅyamÃnÃrthayoradhi«ÂÃnÃdhi«ÂeyabhÃvena pratÅte÷ / pratÅyamÃnÃrthepayogitayà iha vÃcyÃrthÃbhidhÃnaæ saÇgatameveti bhÃva÷ / kathaæ tasya bhÆmisÃddaÓyamityata Ãha--taditi / tasya vÃcyasya p­«Âe paÓcÃt / vÃcyapratÅtyuttarakÃla iti yÃvat / adhikasyadha _________________________________________________________ vÃcya-pratÅyamÃnÃkhyau tasya bhedÃv ubhau sm­tau // DhvK_1.2 // __________ vÃcyapratÅyamÃnÃkhyau tasya bhedÃvubhau sm­tau // 2 // locanam samaÓÅr«ikayà gaïanaæ tasyÃpyanapahnavanÅyatvaæ pratipÃdayitum / sm­tÃvityanena 'ya÷ samÃmnÃtapÆrva' iti dra¬hayati / 'ÓabdarthaÓarÅraæ kÃvyam' iti yaduktaæ, tatra ÓarÅragrahamÃdeva kenacidÃtmanà tadanuprÃïakena bhÃvyameva / tatra ÓabdastÃvaccharÅrabhÃga eva sanniviÓate sarvajanasaævedyadharmatvÃtsthÆlak­sÃdivat / artha÷ puna÷ sakalajanasaævedyo na bhavati / na bÃlapriyà vÃcyavyatiriktasya / pratÅyamÃnasya vyaÇgyasya / alliÇganÃdullekhanÃt / 'tatp­«Âotthite'ti paÂhitvÃ, tatp­«Âe pak«abhÆte tasminnutthitatayà vyatiriktatayà pratÅyamÃnÃæÓasya ulliÇganÃdanumÃnÃditi kecit / samaÓÅr«ikayà samapradhÃnatayà / gaïanaæ 'vÃcyapratÅyamÃnÃkyÃvi'ti nirdeÓa÷ / tasyÃpi pratÅyamÃnasyÃpi / apird­«ÂÃntÃrtha÷ / anena pratÅyamÃnamasti arthÃæÓatvÃt, vÃcyavaditi pramÃïamari sÆcitamityuktam, pramÃïoktyaivÃna pahnavanÅyatvasiddhe÷ / sthitÃviti vaktavye 'smutÃ'vityukte÷ phalaæ vyÃca«Âe-sm­tÃvitÅtyÃdi / yadbudhai÷ samÃmnÃtaæ tat sm­tirÆpaæ ca, yathà manvÃdibhirdharmÃdisamÃmnÃnaæ tacca pramÃïÃntaramÆlaæ, tadvadidamapÅti dra¬hayituæ sm­tÃvityuktamiti bhÃva÷ / 'yo 'rtha÷ sah­dayaÓlÃdhya÷ kÃvyÃtmeti vyavasthita' ityanena kÃrikÃpÆrvÃrdhenoktaæ sah­dayaÓlÃdhyatvaviÓi«ÂÃrthasya kÃvyÃtmatvaæ sopapattikaæ darsayan v­ttyanusÃrema tadardhaæ viv­ïoti--ÓabdatyÃdinà / ÓabdÃrthÃveva ÓarÅraæ yasya tat / uktamiti / pÆrvapak«avÃdibhiruktamityartha / tatra ÓarÅragrahaïÃdeva ÓabdÃrthayo÷ kÃvyaÓarÅratvakhÅkÃrÃdeva / yadvÃ--tatra tasminnukte sati / ÓarÅreti / kÃvyasya ÓarÅrakhÅkÃrÃdevetyartha÷ / evakÃreïa pramÃïÃntarÃnapek«tvaæ sÆcitam / kenacit ÓabdÃrthayoranyatareïa / kimarthamiti cedÃha--taditi / tat kÃvyamanuprÃïayati jÅvayati sah­dayÃhlÃdakaæ karotÅti tadanuprÃïavaæ, tena / bhÃvyamevetyevakÃreïÃnyathÃÓarÅrÃbhÃsatvaprasaktiæ darÓayati / vimataæ ÓarÅramÃtmavat, ÓarÅratvÃdasmadÃdÓarÅravaditi prayoga÷ / tatretyÃdi / tatra ÃtmÃvaÓyaæbhÃvitve sati / yadvÃ-ÓabdÃrthayormadhye ÓarÅrabhÃga evetyevakÃreïa ÃtmakojiniveÓe yogyatà nirasyate / sarvoti / sarvajanasaævedyà dharmÃ÷ tÅvratvamandatvÃdayo madhuratvaparu«atvÃdayo và yasya tattvÃt / dda«ÂÃnte tu sthÆlatvÃdayo dharmÃ÷ tÅvratvamandatvÃdayo madhuratvaparu«atvÃdayo và yasya tattvÃt / dda«ÂÃnte tu sthÆlatvÃdayo dharmÃ÷ / yadvÃ--saævedyaÓabdo bhÃvavacana÷ sarvajanasaævedyatvarÆpadharmakatvÃdityartha÷ / vimataÓÓabdo nÃtmÃ, sarvajanasaævedyadharmatvÃt, sthÆlÃdiÓarÅravaditi prayoga÷ / sarvetyÃdinà bÃhyendriyagrÃhyatvarÆpo heturdarÓita iti kecit / tarhyarthasyÃtmatvamastvata Ãha-artha÷ punarityÃdi / punaÓÓabdo 'rthasyÃtmatvayogyatÃrÆpaviÓe«adyotaka÷ / sakaleti / kÃvyÃrthasya sah­dayaikavedyatvÃttaditaravÃkyÃrthasya vyutpannajanamÃtravedyatvÃccÃrthatvÃvacchinnassarvajanavedyo na bhavatÅtyartha÷ / locanam hyarthamÃtreïa kÃvyavyapadeÓa÷, laukikavaidikavÃkye«u tadabhÃvÃt / tadÃha-sah­dayaÓlÃdhya iti / sa eka evÃrtho dviÓÃkhatayà vivekibhirvibhÃgabuddhyà vibhajyate / tathÃhi-tulye 'rtharÆpatve kimiti kasmaicideva sah­dayÃ÷ ÓlÃghante / tadbhavitavyaæ tatra kenacidviÓe«eïa / yo viÓe«a÷, sa pratÅyamÃnabhÃgo vivekibhirviÓe«ahetutvÃdÃtmeti vyavasthÃpyate / bÃlapriyà anena ÓabdasyÃnÃtmatvasÃdhakaæ yaduktaæ, tadatra nÃstÅti darÓitam / tarhi kimarthasÃmÃnyasya kÃvyÃtmatvam? netyÃha--na hÅtyÃdi / arthamÃtreïa vyutpannajanavedyena k­tsnenÃrthena vyavahÃraæ prati vyavahartavyasya hetutvÃbhiprÃyeïa, hetau t­tÅyà / kÃvyavyapadeÓa÷ kÃvyavyavahÃra÷ / vÃkye«viti / vÃkyavi«ayaka ityartha÷ / tadabhÃvÃt kÃvyavyapadeÓÃbhÃvÃt / anyathà tadvÃkye«vapi kÃvyavyapadeÓa÷ syÃditi bhÃva÷ / tadÃhetyÃdi / Óabdasya kÃvyetaravÃkyÃrthasya ca kÃvyÃtmatvÃbhÃvÃttahyÃv­tyarthaæ 'arthassah­dayaÓlÃdhya' ityÃhetyartha÷ / atha sah­dayaÓlÃdhyatvarÆpaviÓe«aïagamyÃrthapradarÓanena kÃvyÃrthasyÃtmatvamupapÃdayannuttarÃrdhasya bhÃvaæ viv­ïoti--sa eka ityÃdi / eka eva ekatvenaiva bhÃsamÃna÷ / sa÷ artha÷ sah­dayaÓlÃdhyo 'rtha÷ / dviÓÃkhatayà dvyaæÓatvena / vivekibhi÷ vivecanaÓÅlai÷ / vibhÃgabuddhyà viruddhÃvanyonyavyÃv­ttadharmÃïau bhÃgÃvaæÓÃvasyeti vibhÃga÷, tadbuddhyà hetunà / uktamupapÃdayati---tathÃhÅtyÃdi / tulye 'rtharÆpatva iti / kÃvyÃrthasya laukikÃdyarthasya cÃrtharÆpatve tulye satÅtyartha÷ / dvayorarthayorarathatvena sÃmye 'pÅti yÃvat / kimiti / kasmÃt kÃraïÃt / asmadvivak«itÃnnÃnyasmÃditi bhÃva÷ / kasmaicideva kÃvyÃrthÃyaiva / tat tasmÃt / tatra kÃvyÃrthe / viÓe«eïa ÓlÃghÃhetubhÆtena viÓe«eïa / atiÓayÃdhÃyako dharmo viÓe«a÷ / kÃvyÃrtho viÓe«avÃn, sah­dayaÓlÃdhyatvÃt, yannaivaæ tannaivam, yathà laukikÃdivÃkyÃrtha iti prayoga÷ / ya ityÃdi / viÓe«a÷ viÓe«ÃdhÃyaka÷ / sa pratÅyamÃnabhÃga iti / ityucyata iti Óe«a÷ / anenÃnyo bhÃgo vÃcya iti darÓitam / vivekibhirityÃdi / sa ityanu«ajyate / yathà hyÃtmà svasÃnnidhyaviÓe«amÃtreïa ja¬ÃtmakaghaÂÃdivilak«aïatayà saÓiraskadehapiï¬e svacaitanyÃropaïamukhenÃtmabhÃvapratÅtihetu÷, ata eva tacchlÃdhyatÃsampÃdakaÓca, tathà pratÅyamÃnabhÃgo 'pi itaravÃkyÃrthÃpek«ayà sah­dayaÓlÃghÃlak«aïaæ kamapyatiÓayaæ kÃvyÃrthaæ sampÃdayatÅti tasya viÓe«ahetutvarÆpÃtmaguïayogÃdÃtmatvaæ kÃvyasya hi lalitocitasanniveÓacÃruïa÷ ÓarÅrasyevÃtmà sÃrarÆpatayà locanam vÃcyasaævalanÃvimohitah­dayaistu tatp­thagbhÃve vipratipadyate, cÃrvÃkairivÃtmap­thagbhÃve / ata eva artha ityekatayopakrasya sah­dayaÓlÃdhya iti viÓe«aïadvÃrà hetumabhidhÃyÃpoddhÃraddaÓà tasya dvau bhedÃvaæÓÃvityuktam, na tu dvÃvapyÃtmÃnau kÃvyasyeti / kÃrikÃbhÃgagataæ kÃvyaÓabdaæ vyÃkartumÃha---kÃvyasya hÅti / lalitaÓabdena guïÃlaÇkÃrÃnugrahamÃha / acitaÓabdena rasavi«ayamevaucityaæ bhavatÅti darÓayan rasadhvanerjÅvitatvaæ sÆcayati / tadabhÃve hi kimapek«ayedamaucityaæ nÃma sarvatrauddho«yata iti bhÃva÷ / bÃlapriyà vivekibhirupapattyà nirdhÃryata ityartha÷ / kutastarhi sarvo«Ãæ tathà na pratÅti÷, pratyuta vimatiÓcetyata Ãha--vÃcyetyÃdi / pratÅyamÃnasya yà vÃcyasavalanà vÃcyÃrthamiÓramÃ, tayà nirƬhanibi¬ataratÃdrÆpyabhÃvanÃvÃsanÃdhirƬhayà vimohitaæ vivekasÃmarthyarahitaæ k­taæ h­dayaæ yo«Ã- tai÷ / tatp­thagbhÃve tasya pratÅyamÃnasya vÃcyÃccharÅrabhÆtÃtp­thagbhÃve / dda«ÂÃntamÃha--cÃrvÃkairiti / ÓarÅrÃditi Óe«a÷ / vyÃkhyÃtamarthaæ kÃrikÃrƬhaæ karoti--ata evetyÃdi kÃvyasyetyanetana / ata eva yato dehÃtmanyÃyena vÃcyavyaÇgyayoravasthÃnaæ vivecakÃvivecakadda«ÂidvayÃnurodhinÅ catatp­thagbhÃvÃp­thagbhÃvaparicchittistata eva / ekatayeti / ekavacanÃntatayetyartha÷ / upakramya vacanopakramaæ k­tvà / avivecakadda«ÂyanurodhyavibhÃgabuddhyopasthÃpitaæ yadvÃcyavyaÇgyayorarthayorekatvaæ, tadbodhakaikavacanÃntatvenÃrtha ityanuvÃdabhÃge nirdiÓyetyartha÷ / viÓe«aïadvÃrà viÓe«aïanukhena / hetumiti / sah­dayaÓlÃghÃhetubhÆto dvyaæÓatvasÃdhakaÓca yo 'rthaviÓe«astamityÃrtha÷ / tadbhavitavyaæ tatra kenacidvise«eïetyuktaæ prÃk / abhidhÃyeti / pradarÓyetyartha÷ / apoddhÃrad­Óà vibhÃgabuddhyà / bhedÃvityasya vyÃkhyÃnaæ--aæÓÃviti / ÓlÃghanakriyÃyÃ÷ karmabhÆta ekoæ / ÃÓo vÃcyo yastasyà hetubhÆta÷, sa pratÅyamÃnÃæÓa ityartha÷ / na tvityÃdi / kintu pratÅyamÃna evÃtmÃ, vÃcyastvaæÓa÷ ÓarÅrabhÆta iti bhÃva÷ / atrÃvibhÃgabuddhigamyÃkÃreïÃrthasya pÆrvÃrdhe kÃvyÃtmatvanirdeÓa÷, uttarÃrdhe tu vibhÃgabuddhigamyÃkÃreïa dvyaæÓatvavidhÃnamiti sÃrÃrtha÷ / 'arthassah­dayaÓlÃdhya÷ kÃvyÃtmà yo vyavasthita' iti ca kÃrikÃpÃÂha÷ / kÃvyaÓabdamiti / 'kÃvyÃtme'tyatra kÃvyaÓabdamityartha÷ / 'lalitocita' ÓabdÃbhyÃæ kÃvyasambandhinassarve saÇg­hÅtà ityÃha-lalitetyÃdi / guïÃlaÇkÃrÃnugrahamÃheti / guïÃlaÇkÃrakart­kamanugrahaæ sÃhÃyakaæ cÃrutvakaraïamiti yÃvat / rasavi«ayameveti / itiv­ttÃdÅnÃmupÃdeyÃnÃæ rasaÓe«atvÃttadvi«ayamapi rasavi«ayameveti bhÃva÷ / sÆcayatÅti / sthita÷ sah­dayaÓlÃdhyo yo 'rthastasya vÃcya÷ pratÅyamÃnaÓceti dvau bhedau / locanam yo 'rtha iti yadÃnuvadan pareïÃpyetattÃvadabhyupagatamiti darÓayati / tasyetyÃdinà tadabhyupagama eva dvyaæÓatve satyupapadyata iti darÓayati / tena yaduktam-'cÃrutvahetutvÃdgumÃlaÇkÃravyatirikto na dhvani÷' iti, tatra dhvanerÃtmasvarÆpatvÃddheturasiddha iti darÓitam / na hyÃtmà cÃrutvaheturdehasyeti bhavati / athÃpyevaæ syÃttathÃpi vÃcye 'naikÃntiko bÃlapriyà rasavi«ayamaucityaæ rasasya prÃdhÃnyaæ vinà na ghaÂate, tasmiæÓca sati tasyÃtmatvaæ siddhamiti bhÃva÷ / etadeva vipak«e bÃdhakamukhena sÃdhayati-tadabhÃva ityÃdi / tasya jÅvitabhÆtasya rasasyÃbhÃve / uddhÃpyata iti / abÃvavÃdibhirapÅti Óe«a÷ / v­ttau 'sanniveÓe' tyasya ÓabdÃrthayo÷ saæsthÃnetyartha÷ / 'ya' ityÃdinirdeÓasya phalamÃha--yo 'rtha ityÃdi / yadà yacchabdena / yacchabda vaÂitavÃkyeneti yÃvat / pareïÃpi pÆrvapak«iïÃpi / etat pratÅyamÃnaæ vastu / tÃvat Ãdau saæpratipattau và / abhyupagatamiti / pratÅyamÃnasya kÃvyÃrthÃntarbhÃvÃditi bhÃva÷ / tadityÃdi / tadabhyupagama÷ pratÅyamÃnÃbhyupagama÷ / hyaæÓatve sati upapadyata eveti sambandha÷ / ekÃæÓÃÇgÅkÃre aæÓÃntarasyÃvÃraïÅyatvÃditi bhÃva÷ / tadabhyupagama evopapadyate, nÃnabhyupagama iti và / yadvÃ--etat kÃvyÃrthasya sah­dayaÓlÃdhyatvam / tadabhyupagama÷ sah­dyaÓlÃdhyatvÃbhyupagama iti / eva¤ca pÆrvapak«oktÃnumÃnamapi parÃstamityÃha--tenetyÃdi / tena uktabhaÇgyà dhvanerÃtmatvapratipÃdanena / iti darÓitamityanenÃnvaya÷ / tatreti / tadanumÃna ityartha÷ / asiddha iti / svarÆpÃsiddha ityartha÷ / nanu dhvanerÃtmatve 'pi cÃrutvahetutvaæ kiæ na syÃdatyato d­«ÂÃntagarbhaæmÃha-na hÅti / 'iti na bhavati hÅ'ti sambandha÷ / loka iti Óe«a÷ / nanu pratÅyamÃnasya vÃcyÃrthaÓlÃghÃlak«aïÃtiÓayahetutvena cÃrutvahetutvamastyeveti kathamasiddha÷ / loke 'pyÃtmà cÃrutvahetu÷, ÓavaÓarÅre sarvÃbharaïabhÆ«ite 'pi cÃrutvÃdarÓanÃdityatrÃha--athÃpyevamiti / athÃpi yadyapi / evamiti / ÃtmanaÓcÃrutvahetutvamityartha÷ / syÃdityabhyupagame / tathÃpÅti / tathÃpÅha do«o 'stÅtyartha÷ / tamÃha--vÃcya iti / anaikÃntika÷ vyabhicÃrÅ / pratÅyamÃnasaævalanopÃdhikasya cÃrutvahetutvasya vÃcyÃrte 'pi sattvÃttasya guïÃlaÇkÃravyatiriktatvacca tatra vyabhicÃra ityartha÷ / _________________________________________________________ tatra vÃcya÷ prasiddho ya÷ prakÃrair upamÃdibhi÷ / bahudhà vyÃk­ta÷ so 'nyai÷ kÃvyalak«ma-vidhÃyibhi÷ // DhvK_1.3 // __________ tatra vÃcya÷ prasiddho ya÷ prakÃrairupamÃdibhi÷ / bahudhà vyÃk­ta÷ so 'nyai÷ kÃvyalak«mavidhÃyibhi÷ // 3 // tato neha pratanyate // 3 // kevalamanÆdyate punaryathopayogamiti // 3 // locanam hetu÷ / na hyalaÇkÃrya evÃlaÇkÃra÷, guïÅ eva guïa÷ / etadarthamapi vÃcyÃæÓopak«epa÷ / ata eva vak«yati--'vÃcya÷ prasiddha÷' iti // 2 // tatreti / hyaæÓatve satyapÅtyartha÷ / prasiddha iti / vanitÃvadanodyÃnendÆdayÃdarlaukika evetyartha÷ / 'upamÃdibhi÷ prakÃrai÷ sa vyÃk­to bahudhe'ti saÇgati÷ / anyairiti kÃrikÃbhÃgaæ kÃvyetyÃdinà vyÃca«Âe / 'tato neha pratanyata' iti viÓe«aprati«edhena Óe«Ãbhyanuj¤eti darÓayati--kevalamityÃdinà // .3 // // .// bÃlapriyà tahyatiriktatvaæ darÓayati-na hÅtyÃdinà / etadarthamapÅti / na kevalaæ bhÆmikÃrtham, anaikÃntikatvapradarÓanÃrthamapÅtyartha÷ / uttarakÃrikÃyÃæ vÃcyasya prasiddhatvakathanamapyetadabhiprÃyakamityÃha--ata eveti / prasiddhe hi vastuni vyabhicÃrodbhÃvanam // .2 // // .// kÃrikÃyÃæ tatreti bhÃvalak«aïasaptamÅ / tatpadena vÃcyapratÅyamÃnayo÷ parÃmarÓa÷ / dvivacanÃntÃttral / apiÓabdaÓcÃdhyÃhÃrya ityÃÓayena vyÃca«Âe--dvyaæÓatve satyapÅti / arthasyeti Óe«a÷ / dvayorbhedayo÷ satorapÅtyartha÷ / apiÓabdenaikasyaiva bahudhà vyÃkaraïe virodhaæ darÓayatÃnye«ÃmapÃraæ maurkhyaæ dyotyate / prasiddhapadaæ vyÃca«Âe--vanitetyÃdi / vidita÷ / 'kÃvyalak«mavidhÃyibhi'rityasya kÃrikÃcaturtapÃdatvaÓaÇkÃæ parihartumÃha---anyairityÃdi / iti viÓe«aprati«edhenetyÃdi / aj¤Ãtaj¤Ãpanalak«aïaæ pratipÃdanaæ hi pratananaæ, tasya viÓe«arÆpasya prati«edhena tatpratidvandvitayà pariÓi«Âamanuvadanaæ gamyata iti bhÃva÷ // 3 // _________________________________________________________ pratÅyamÃnaæ punar anyad eva vastv asti vÃïÅ«u mahÃ-kavÅnÃm / (DhvK_1.4a) __________ pratÅyamÃnaæ punaranyadeva vastvasti vÃïÅ«u mahÃkavinÃm / locanam anyadeva vastviti / punÓÓabdo vÃcyÃdviÓe«adyotaka÷ / tadvyatiriktaæ sÃrabhÆtaæ cetyartha÷ / mahÃkavÅnÃmiti bahuvacanamaÓe«avi«ayavyÃpakatvamÃha / etadabhidhÃsyamÃnapratÅyamÃnÃnuprÃïitakÃvyanirmÃïanipuïapratibhÃbhÃjanatvenaiva mahÃkavivyapadeÓe bhavatÅti bhÃva÷ / yadevaævidhamasti tadbhÃti / nahyatyantÃsato bhÃnamupapannam; rajatÃdyapi nÃtyantamasadbhÃti / anena satvaprayuktaæ tÃvadbhÃnamiti bhÃnÃtsatvamavagamyate / tena yadbhÃti tadasti tathetyuktaæ bhavati / tenÃyaæ prayogÃrtha÷--prasiddhaæ vÃcyaæ dharmi, bÃlapriyà 'pratÅyamÃnam' ityÃdikÃrikÃvyÃkhyÃnenaiva 'sahyartha' ityata÷ prÃktano v­ttigrantho 'pi vyÃkhyÃto bhavatÅtyÃÓayena kÃrikÃæ vyÃca«Âe--punaÓÓabda ityÃdi / vÃcyÃditi / 'vÃcyÃæÓÃdi'ti ca pÃÂha÷ / anyapadaæ vyÃca«Âe---taditi / vÃcyavyatiriktamityartha÷ / vastupadaæ vyÃca«Âe--sÃreti / iti bahuvacanamiti / 'viïÅ«vi'ti bahuvacanasyÃpyupalak«aïamidam / aÓe«avi«ayavyÃpakatvamiti / pratÅyamÃnasyeti Óe«a÷ / etaditi / etasminnetadgranthe abhidhÃsyamÃnena pratÅyamÃnena / etaditi pratÅyamÃnaviÓe«aïaæ và / iti bhÃva iti / 'mahÃkavÅnÃm' iti prak­tyaæÓenÃyamartho gamyataityartha÷ / kÃrikÃyÃ÷ pratÅyamÃnasattvasÃdhakÃnumÃnaparatÃæ darÓayitumupakramate--yadityÃdi / yat yasmÃt / evaævidhaæ vyatiriktaæ sÃrabhÆtaæ ca pratÅyamÃnam asti / tat tasmÃt / bhÃtÅti / hetuhetumadbhÃvo 'yamÃrthiko bodhya÷ / anena sattvabhÃsamÃnatvayorhetuhetumadbhÃvarÆpÃnukÆlatarkaÓca prakÃÓita÷ / nyÃyamatÃnusÃreïÃha--na hÅti / bhÃnaæ pratÅti÷ / upapannaæ yuktisiddham / rajatÃdyapÅti / atyantamasanna bhÃti, kintu ÃpaïÃdau sadeva rajatÃdi ÓuktikÃdau bhÃtÅti bhÃva÷ / aneneti / atyantÃsato 'bhÃnenetyartha÷ / yadvÃ--'asti' vibhÃtÅ'tikÃrikÃbhÃgenetyartha÷ / asmin pak«e ityuktaæ bhavatÅtyanenÃsya sambandha÷ / tÃvaditi sampratipattau / yaditi / yadyadityartha÷ / bhÃtÅti / yatheti Óe«a÷ / ityuktamiti / iti vyÃpti÷ kÃrikÃyÃæ v­tto ca pradarÓitetyartha÷ / teneti / bhÃnasatvayo÷ vyÃptidarÓanenetyartha÷ / ayaæ vak«yamÃïa÷ prayujyata iti prayogastadrÆpÃrtha÷ / parÃrthÃnumÃnarÆpanyÃyaprayoga iti yÃvat / _________________________________________________________ yat tat prasiddhÃvayavÃtiriktaæ vibhÃti lÃvaïyam ivÃÇganÃsu // DhvK_1.4b // __________ yattatprasiddhÃvayavÃtiriktaæ vibhÃti lÃvaïyamivÃÇganÃsu // 4 // pratÅyamÃnaæ punaranyadeva vÃcyÃdvastvasti vÃïÅ«u mahÃkavÅnÃm / yattatsah­dayasuprasiddhaæ prasiddhebhyo 'laÇk­tebhya÷ pratÅtebhyo vÃvayavebhyo vyatiriktatvena prakÃÓate lÃvaïyabhivÃÇganÃsu / yathà hyaÇganÃsu lÃvaïye p­thaÇnirvarïyamÃnaæ nikhilÃvayavavyatireki kimapyanyadeva sah­dayalocanÃm­taæ tattvÃntaraæ tadvadeva so 'rtha÷ / locanam pratÅyamÃnena vyatiriktena tadvat, tathà bhÃsamÃnatvÃt lÃvaïyopetÃÇganÃÇgavat / prasiddhaÓabdasya sarvapratÅtatvamalaÇkak­tatvaæ cÃrtha÷ / yattaditi sarvanÃmasamudÃyaÓcamatkÃrasÃratÃprakaÂÅkaraïÃrthamavyapadeÓyatvamanyonyasaævalanÃk­taæ cÃvyatirekabhramaæ d­«ÂÃntadÃr«ÂÃntikayordarÓayati / etacca kimapÅtyÃdinà vyÃca«Âe / lÃvaïyaæ hi nÃmÃnayavasaæsthÃnÃbhivyaÇgyamavayavavyatiriktaæ dharmÃntarameva / bÃlapriyà prasiddhamityÃdi dharmÅtyantena pak«anirdeÓa÷ / 'siddhaæ dharmiïamuddiÓya sÃdhyadharme 'bhidhÅyata' iti vacanÃnurodhena prasiddhaæ dharmÅti coktaæ, na tvanayo÷ pak«akoÂipraveÓa÷ / pratÅyamÃnena vyatiriktena tadvaditi sÃdhyanirdeÓa÷ / svavyatiriktapratÅyamÃnasambaddhamityartha÷ / vÃcyasyaiva pratÅyamÃnatvamabhyupagacchatÃæ mate svÃtmakapratÅyamÃnavatvaæ siddhamiti siddhasÃdhanavÃraïÃya svavyatiriktatvaniveÓa÷ / tathà bhÃsamÃnatvÃditi hetunirdeÓa÷ / svavyatiriktapratÅyamÃnavatvena pramÅyamÃïatvÃdityartha÷ / atra d­«ÂÃnta÷--aÇganÃÇgavaditi / atra svavyatiriktapratÅyamÃnapadÃrthatvena lÃvaïyaæ grÃhyamiti pradarÓayituæ lÃvaïyopetetyuktam / aÇgvadityantaraæ itÅti Óe«a÷ / v­ttau 'alaÇk­tebhya÷ pratÅtebhyo vÃ' ityatra vÃÓabda÷ samuccayÃrthaka iti pradarÓayituæ vyÃca«Âe--prasiddhaÓabdasyetyÃdi / lÃvaïyasya bhÆ«aïaÓobhÃto vyatirekaæ darÓayitumalaÇk­tatvarÆpÃrthasyÃpi kathanam / kÃrikÃyÃæ 'yattadi'tyatra yacchabda÷ pÆrvoktapratÅyamÃnavastuvÃcÅ / 'tadi' ti tacchabdastu prasiddhÃrthaka ityÃÓayena 'sah­dayasuprasiddham' iti v­ttau vyÃkhyÃtam, ÃbhyÃæ gamyamÃnamarthaæ vyÃca«Âe--yattadityÃdi / samudÃya iti / yacchabdasahitastacchabda ityartha÷ / camatkÃra÷ sÃra÷ prÃïo yatra tat / camatkÃrasÃraæ pratÅyamÃnaæ lÃvaïyaæ ca tasya bhÃvastattà tasyÃ÷ / prakaÂÅkaraïÃrthaæ dyotanÃrtham / avyapadaÓyatvaæ vyapade«ÂumaÓakyatvam / rasadhvanyabhiprÃyeïa cedamuktam / anyonyeti / vÃcyavyaÇgyayoraÇgalÃvaïyayoÓcetyarthÃtsidhyati / 'avyatirekabhramaæ ce'ti yojanà / d­«ÂÃntetyÃdi / yattadityasya d­«ÂÃnte 'pi sambandho 'stÅti bhÃva÷ / darÓayati sa hyartho vÃcyasÃmarthyÃk«iptaæ vastumÃtramalaÇkÃrÃ÷rasÃdayaÓcetyanekaprabhedaprabhinno darÓayi«yate / sarvo«u ca te«u prakÃre«u tasya vÃcyÃdanyatvam / locanam na cÃvayavÃnÃmeva nirde«atà và bhÆ«aïayego và lÃvaïyam, p­thaÇnirvarïyamÃnakÃïÃdido«aÓÆnyaÓarÅrÃvayavayoginyÃmapyalaÇk­tÃyÃmapi lÃvaïyaÓÆnyeyamiti, atathÃbhÆtÃyÃmapi kasyäcillÃvaïyÃm­tacandrikeyamiti sah­dayÃnÃæ vyavahÃrÃt / nanu lÃvaïyaæ tÃvadvyatiriktaæ prathitam / pratÅyamÃnaæ kiæ tadityeva na jÃnÅma÷, dÆre tu vyatirekapratheti / tathà bhÃsamÃnatvamasiddho heturityÃÓaÇkya sa hyartha ityÃdinà svarÆpaæ tasyÃbhidhatte / sarve«u cetyÃdinà ca vyatirekaprathÃæ sÃdhÃyi«yati / tatra pratÅyamÃnasya tÃvaddvau bhedau--laukika÷, kÃvyavyÃpÃraikagocaraÓceti / laukiko ya÷ svaÓabdavÃcyatÃæ kadÃcidadhiÓete, sa ca vidhini«edhÃdyanekaprakÃro vastuÓabdenocyate / so 'pidvividha÷--ya÷ pÆrvaæ kvÃpi vÃkyÃrthe 'laÇkÃrabhÃvamupamÃdirÆpatayÃnvabhÆt, idÃnÅæ tvanalaÇkÃrarÆpa bÃlapriyà sÆcayati / kimapÅtyÃdinà vyÃca«Âa iti / v­ttau 'kimapÅ'tyÃde÷ dÃr«ÂÃntike 'pi sambandho bodhya iti bhÃva÷ / dda«ÂÃntasya sÃdhyavaikalyaÓaÇkÃæ parihartumÃha-lÃvaïyaæ hÅtyÃdi / dharmÃntaraæ dharmaviÓe«a÷ / uktamupapÃdayati--na ceti / p­thagiti / p­thaÇnirvarïyamÃnà d­ÓyamÃnÃ÷ kÃïÃdido«aÓÆnyÃÓca ye ÓarÅrÃkyavÃstadyoginyÃmapi / kÃïaÓabda÷ kÃïatvapara÷ / atathÃbhÆtÃyÃmiti / kÃïatvÃdido«asahitÃyÃmanalaÇk­tÃyÃæ cetyartha÷ / candriketyÃropeïokti÷ / v­ttau 'p­thagi'tyÃdi / p­thaÇnirvaïyamÃnebhyo nikhilÃvayavebhyo vyatirekÅtyartha÷ / 'sa hyartha' ityÃdiv­ttigranthamavatÃrayati-nanvityÃdi / taditi / bhavaducyamÃnamityartha÷ / 'kimityeva na jÃnÅma' ityevakÃrasÆcitaæ kaimutikanyÃyaæ spa«ÂÅkaroti-dÆra iti / tasyeti Óe«a÷ / vyatirekasya vÃcyÃdbhedasya, prathà prasiddha÷ / dharmasiddhe÷ dharmisidhyadhÅnatvÃt pratÅyamÃnasyÃsiddhau tatra vÃcyabhedasyÃpyasiddhirityartha÷ / itÅti hetau / tathetyÃdi / tathÃbhÃsamÃnatvarÆpo hetu÷ hetvaprasiddhirÆpado«aviÓi«Âa ityartha÷ / 'vastumÃtra' mityÃdiv­tyuktamupapÃdayati-tatra pratÅyamÃnasyetyÃdi / tatra pratÅyamÃnasya astitve sati / tÃvadÃdau / laukika÷ lokavidita÷ / kÃvyeti / kÃvyaæ ÓabdÃrthamayaæ tasya ÓabdasyÃrthasya ca yo vyÃpÃra÷ vya¤janÃrÆpa÷ tadaikagocara÷ nÃnyagocara÷ / tataÓcÃlaukika iti bhÃva÷ / laukiko ya iti / sa iti Óe«a÷ / kadÃcit / vÃcyatvÃvasthÃyÃm / vastuÓabdeneti / vastudhvaniÓabdenetyartha÷ / vastuÓabdaæ vyÃkhyÃya 'vastumÃtra' miti mÃtraÓabdavyÃkhyÃsaukaryÃyÃdÃvalaÇkÃradhvaniæ vyÃkhyÃtumÃha---so 'pÅtyÃdi / pÆrva vÃcyatvÃvasthÃyÃm / idÃnÅæ vyaÇgyatvÃvasthÃyÃm / anyatra vÃcyÃrthe yo locanam evÃnyatra guïÅbhÃvÃbhÃvÃt, sa pÆrvapratyabhij¤ÃnavalÃdalaÇkÃradhvaniriti vyapadiÓyate brÃhmaïaÓramaïanyÃyena / tadrÆpatÃbhÃvena tÆpalak«itaæ vastumÃtramucyate / mÃtragrahaïena hi rÆpÃntaraæ nirÃk­tam / yastu svapne 'pi na svaÓbdavÃcyo na laukikavyavahÃrapatita÷, kiæ tu ÓabdasamarpyamÃïah­dayasaævÃdasundaravibhÃvÃnubhÃvasamucitaprÃgvinivi«ÂaratyÃdivÃsanÃnurÃgasukumÃrasvasaævidÃnandacarvaïÃvyÃpÃrarasanÅyarÆpo rasa÷, sa kÃvyavyÃpÃraikagocaro bÃlapriyà guïÅbhÃva÷ tasyÃbhÃvÃt / nanvanalaÇkÃrasvarÆpatve kathamalaÇkÃra dhvaniriti vyavahÃra ityata ahÃ--pÆrveti / 'nyÃyena vyapadiÓyata' iti sambandha÷ / Óramaïa÷ Ãrhatasamayapravi«Âa÷ / tadrÆpatÃbhÃvena alaÇkÃrarÆpatvÃbhÃvena / mÃtragrahaïeneti / 'vastumÃtram' iti v­ttisthamÃtraÓabdenetyartha÷ / rÆpÃntaraæ alaÇkÃrarÆpatvam / svapne 'pÅti / svapne hyaghaÂamÃnamapi ghaÂate / na laukikavyavahÃrapatita iti / na putrajanmÃdihar«atulyarÆpa iti bhÃva÷ / Óabdeti / Óabdai÷ guïÃlaÇkÃrasundarakÃvyaÓabdai÷ / samarpyamÃïÃ÷ samyaktayà rasÃbhivya¤janasamucitatayà arpyamÃïÃ÷ sah­dayah­dayamukurodare saækrÃmitÃ÷ / anena vibhÃvÃdervÃstavasatvamaprayojakamiti darsitam / sva«Âamidaæ daÓarÆpakÃdau / ata eva ÓakuntalÃdÅnÃmiva mÃlatyÃdÅnÃmapi vibhÃvatvÃdikamupapannam / na kevalaæ kÃvyaÓabdasamarpamak­tameva vibhÃvatvÃdikaæ, kintu sah­dayah­dayasaævÃdak­tamapÅtyÃha--h­dayeti / ÓabdasamarpyamÃïÃ÷ h­dayasaævÃdasundarÃÓca ye vibhÃvÃnubhÃvÃ÷ te«Ãæ samucitÃ÷ prÃkjanmana÷ Ãrabhya "na hyetaccittav­ttiÓÆnya÷ prÃïÅ bhavatÅ"tyuktadiÓà Ãtmani viÓe«ato nivi«ÂÃ÷ yÃ÷ ratyadÅnÃæ vÃsanÃ÷ sÆk«marÆpÃ÷, tÃsÃmanurÃgeïa udbodhadvÃrakeïa rÆ«aïena / sukumÃrà rasacarvaïayogyatÃæ gatà yà svasya carvayitu÷ sah­dayasya saævit samyagvettyanayeti saævinmana÷, tasyà ya Ãnandamaya÷ carvaïÃrÆpo vyÃpÃra÷ tena, rasanÅyamÃsvÃdanÅyaæ rÆpaæ yasya sa÷ / yathoktaæ muninÃ--"ÃsvÃdayanti manase"tyÃdi / yadvÃ--sukumÃra÷ nityamanohara÷ / svasaævit svÃnubhavasiddha÷, ÃnandamayaÓca ya÷ carvaïÃvyÃpÃra÷ tenetyartha÷ / rasadhvaniritÅtyanantaramucyata iti Óe«a÷ / tathà hyÃdyastÃvatprabhedo vÃcyÃddÆraæ vibhedavÃn / sa hi kadÃcidvÃcye vidhirÆpe prati«edharÆpa÷ / yathÃ-- bhama dhammia vÅsattho so suïao ajja mÃrio deïa / golÃïaikacchaku¬aÇgavÃsiïà dariasÅheïa // locana.m rasadhvaniriti, sa ca dhvanireveti, sa eva mukhyatayÃtmeti / yadÆce bhaÂÂanÃyakena--'aæÓatvaæ na rÆpatÃ' iti, tadvastvalaÇkÃradhvanyoreva yadi nÃmopÃlambha÷, rasadhvanistu tenaivÃtmatayÃÇgÅk­ta÷, rasacarvaïÃtmanast­tÅyasyÃæÓasyÃbhidhÃbhÃvanÃæÓadvayottÅrïatvena nirïayÃt, vastvalaÇkÃradhvanyo rasadhvaniparyantatvameveti vayameva vak«yÃmastatra tatretyÃstÃæ tÃvat / vÃcyasÃmarthyÃk«iptamiti bhedatrayavyÃpakaæ bÃlapriyà vastvÃdidhvanito viÓe«amÃha---sa ceti / castvarthe / dhvanireva vyaÇghya eva, na vÃcya ityevakÃrÃrtha÷ / itÅti hetau / sa eva rasadhvanireva / evakÃreïa vastvÃdidhvanervyavaccheda÷ / mukhyatayà Ãtmeti / vastvÃdidhvaneraupacÃrikamevÃtmatvaæ, na mukhyamiti bhÃva÷ / itÅtyanantaramucyata iti Óe«a÷ / taditi / tadvacanamityartha÷ / yadi nÃmeti niÓcaye satyaniÓcayavacanam / upÃlaæbha÷ pratik«epa÷, Ãtmatvani«edha iti yÃvat / bhavediti Óe«a÷ / tadvacanaæ vastvalaÇkÃradhvanyorevÃtmatvaprati«edharÆpaæ syÃnna rasadhvanerityartha÷ / kuta ityatrÃha--raseti / kathamidamavagatamityatrÃha--rasacarvaïetyÃdi nirïayÃdityantam / vastvalaÇkÃradhvanyorÃtmatvaprati«edho 'smadabhimata eveti tat siddhasÃdhanamityÃha--vastviti / rasadhvaniparyantatvameveti / vÃcyayorvastvalaÇkÃrayoriva dhvanyamÃnayorapi tayo÷ vibhÃvÃdirÆpatvena kasyacidrasasya vya¤jakatayà paryavasÃnÃdrasadhvaniviÓrÃntatvamevetyartha÷ / viÓrÃntadhÃmatvak­taæ hi mukhyamÃtmatvaæ, tacca rasadhvanereva / vastvalaÇkÃradhvanyostu dhvanyamÃnatvak­to vÃcyÃdutkar«a ityamukhyamÃtmatvam / tadapek«ayà ca 'dhvani÷ kÃvyÃtme'ti sÃmÃnyenoktiriti bhÃva÷ / 'vÃcyasÃmarthyak«iptam' iti klÅbaikavacanÃntatvena nirdeÓÃdvastumÃtramityasyaiva viÓe«aïamiti bhrama÷ sthÃdatastanniv­ttaye vyÃca«Âe---vÃyyasÃmarthyak«iptamiti / bhedatrayeti / vÃcyasÃmarthyÃk«iptamityasya liÇgavacanayorvipariïÃmemanÃlaÇkÃrà locanam sÃmÃnyalak«aïam / yadyapi hi dhvananaæ Óabdasyaiva vyÃpÃra÷, tathÃpyarthasÃmarthyasya sahakÃriïa÷ sarvatrÃnapÃyÃdvÃcyasÃmarthyak«iptatvam / ÓabdaÓaktimÆlÃnuraïanavyaÇgye 'pyarthasÃmarthyadeva pratÅyamÃnÃvagati÷, Óabdasakti÷ kevalamavÃntarasahakÃriïÅti vak«yÃma÷ / dÆraæ vibhedavÃniti / vidhini«edhau viruddhÃviti na kasyacidapi vimati÷ / etadarthaæ prathamaæ tÃvevodÃharati--- 'bhrama dhÃrmika visrabdha÷ sa Óunako 'dya mÃritastena / godÃvarÅnadÅkÆlalatÃgahanavÃsinà d­ptasaæhena // bÃlapriy.à rasÃdaya ityanayorapi yojanà kÃrtheti bhÃva÷ / 'vÃcyasÃmarthyak«ipta' iti paÂhi tu artha ityasya viÓe«aïam / sÃmÃnyalak«aïamiti / vÃcyasÃmarthyÃk«iptatvaæ vastudhvanyÃdibhedatrayÃnugato dharma ityartha÷ / nanvabhidhÃdivyÃpÃravat dhvananavyÃpÃrasya ÓabdÃÓrayatvÃdvastvÃdidhvaneruktalak«aïamasambhavÅti ÓaÇkate--yadyapÅti / samÃdhatte--tathÃpÅtyÃdi / nanu ÓabdaÓaktimÆle dhvanau ÓabdaÓaktireva sahakÃriïÅ netaretya Ãha--ÓabdetyÃdi / tarhi mà bhÆcchabdaÓaktirityatrÃha--ÓabdaÓaktiriti / avÃntarasahakÃriïÅ arthasÃmarthyopakÃriïÅ / vak«yÃma iti / ÓabdaÓaktimÆlaprabhedanirÆpaïa iti Óe«a÷ / v­ttau 'Ãdya÷prabheda' iti / vidhini«edhÃdirÆpavastumÃtrarÆpo bheda ityartha÷ / dÆraæ vibhedavÃniti / atyarthaæ bhinna ityartha÷ / Ãtyantikaæ bhedamupapÃdayati locane--vidhÅtyÃdi / vidhini«edhau ekasyÃ÷ kriyÃyÃ÷ vidhirni«edhaÓca / viruddhÃviti / virodho nÃma yugapadekatra v­ttitvÃbhÃvo, bhinnatvaæ và / itÅti prakÃre, ityatretyartha÷ / viparÅtà matirvimati÷ / etadarthe avimatyartham / vimatyabhÃvÃddhetoriti yÃvat / yadvÃ--etadarthe ÃtyantikabhedapradarÓanÃrtham / tÃveva vÃcyavyaÇgyabhÆtau vidhini«edhÃveva / yathetyasya vyÃkhyÃnaæ-udÃharatÅti / anyata uddh­tya tatpratipÃdakavÃkyÃni Ãharati prabandhamimaæ prÃpayatÅtyartha÷ / chÃyÃæ paÂhati--bhrametyÃdi / vastabdhamiti ca pÃÂha÷ / 'godÃnadÅkacchaniku¤javÃsine'ti chÃyà / tatra godÃpadasya godÃvarÅti, kacchÃdipadayo÷ kÆlalatÃgahaneti ca vivaraïam locanam kasyÃÓcitsaÇketasthÃnaæ jÅvitasarvasvÃyamÃnaæ dharmikasa¤caraïÃntarÃyado«ÃttadavalupyamÃnapallavakusumÃdivicchÃyÅkaraïÃcca paritrÃtumiyamukti÷ / tatra svata÷siddhamapi bhramaïaæÓvabhayenÃpoditamiti pratiprasavÃtmako ni«edhÃbhÃvarÆpa÷, na tu niyoga÷ prai«ÃdirÆpo 'tra vidhi÷; atisargaprÃptakÃlayorhyayaæ lo / tatra bhÃvatadabhÃvayorvirodhÃddvayostÃvanna yugapadvÃcyatÃ, bÃlapriyà vakt­viÓe«Ãnuktau vyaÇgyapratÅtyanudayamÃÓaÇkyÃvatÃrikÃmÃha---kasyÃÓcidityÃdi / paritrÃïe hetu÷--jÅvitasarvasvÃyamÃnamiti / atipriyÃtvÃditi bhÃva÷ / sa¤caraïena yo 'ntarÃya÷ cauryasuratasya khalpakÃlavicchedarÆpo vighna÷ tadrÆpo dëastasmÃt / do«ÃntaramapyÃha---tadaveti / tena dhÃrmikeïa avalupyamÃnamapahliyamÃïaæ pallavakusumÃdi, tena yadvicchÃyÅkaraïaæ niÓÓebhatÃpÃdanaæ, tasmÃt / tatreti / tathà satÅtyartha÷ / svata ityÃdi / atra bhramamarÆpe vÃkyÃrthe 'vidhirni«edhÃbhÃvarÆpa÷ na tu prai«ÃdirÆpo niyoga' iti sambandha÷ / nanu kimiti mukhya eva na syÃdityatrÃha--pratiprasavÃtmaka iti / atra hetumÃha--svata ityÃdi / Óvabhayena kartrà / apoditaæ prati«iddham / itÅti hetau / yathoktaæ 'prÃpte tu prati«edhe hi pratiprasavayogitÃ' iti / ni«edhÃbhÃvarÆpo vidhirityatra hetutvena lo¬arthamÃha--atisargeti / ayamartha÷--svatassiddhaæ bhramaïaæ ÓvabhÅtirni«edhati sma / prati«iddhasya bhramaïasya prati«edhakÃbhÃva÷ samprati kathyate / ato 'yaæ pratiprasava÷ / prati«edhanivartanaæ hi sa÷ / ato bhramaïasyedÃnÅæ na kaÓcit pratibandha iti ni«edhÃbhÃvo 'tra vidhe÷, natu niyoga÷ / na khalve«Ã svairiïÅ rÃjeva bhramaïavidhiæ karoti, Óvabhayamiva bhramaïani«edhaæ và / kiæ tarhi? bhramaïaprati«edhakÃbhÃvaæ kathayati / tato bhramaïaæ vidhÅyamÃnatÃkoÂiæ niviÓate / tasmÃdayaæ lo kÃmacÃrabhyanuj¤ÃrÆpÃtisarge, prÃptakÃlÃrthaÓcÃyaæ lo¬iti / atha bhramaïani«edhasya vyaÇgyatvaæ vyavasthÃpayi«yan vÃcyatvÃdikaæ nirÃkaroti--tetretyÃdinà / tatra tathÃvidhavacane / dvayo÷ bhrama, mà bhramÅriti vidhini«edharÆpayorarthayo÷ / yugapat ekadà / locanam na krameïa, viramya vyÃpÃrabhÃvÃt / 'viÓe«yaæ nÃbhidhà gacchet' ityÃdinÃbhidhÃvyÃpÃrasya viramya vyapÃrÃsaæbhavÃbhidhÃnÃt / nanu tÃtparyaÓaktiraparyavasità vivak«ayà d­ptadhÃrmikatadÃdipadÃrthÃnanvayarÆpamukhyÃrthabÃdhabalena virodhanimittayà viparÅtalak«aïayà ca vÃkyÃrthÅbhÆtani«edhapratÅtimabhihitÃnvayaddaÓà karotÅti ÓabdaÓaktimÆla eva so 'rtha÷ / evamanenoktamiti hi vyavahÃra÷, tanna bÃlapriyà na vÃcyatà na abhidheyatà / atra hetu÷--bhÃveti / ghaÂatadabhÃvayoriva tayorvirodhÃdityartha÷ / viruddhayostayoryugapadbuddhipathÃnÃrohitvÃditi / yÃvat / na krameïeti / vÃcyatetyanu«ajyate / atra hetumÃha--viramya vyÃpÃrÃbhÃvÃditi / abhidhÃyà viramya puna÷ sambhavÃbhÃvÃdityartha÷ / ekaÓÓabda ekamarthamabhidhayà bodhayitvà punastayà arthÃntaraæ na bodhayati yata÷, tasmÃditi yÃvat / atra pramÃïamÃha--viÓe«yamityÃdi / Ãdipadena 'k«ÅïaÓaktirviÓe«aïa' ityasya saægraha÷ / abhidhà gavÃdipadÃbhidhà / viÓe«aïo gotvÃdÃvarthe / k«Åïà viratà / Óakti÷ bodhajananasÃmarthyaæ yasyÃ÷ sà tathà satÅ / viÓe«yaæ gavÃdivyaktirÆpam / na gacchet na bodhayediti tadartha÷ / ataÓca vidhini«edhayoreka evÃbhidheya iti bhÃva÷ / yadyevaæ tarhi ni«edhasyaivÃtra bodho bhavatviti ÓaÇkate---nanvityÃdi / yatra tÃtparyaæ taddhi vÃkyÃrtha÷ / tÃtparyavi«ayaÓcÃtra bhramaïani«edha÷ / ata÷ sa eva vÃkyÃrtha÷ / tena tasya vivak«ayà vivak«itatvÃddheto÷ / aparyavasità bhramaïavidhau paryavasÃnamanÃpnuvatÅ / tÃtparyaÓakti÷ padani«Âhà vivak«itÃrthapratÅtijananasÃmarthyarÆpatÃtparyÃtmikà Óakti÷ / vÃkyÃrthÅbhÆtasya ni«edhasya pratÅtiæ karoti / kena vyÃpÃreïetyatrÃha--lak«aïayeti / lak«aïÃnimittamÃha--virodheti / virodharÆpasambandhanimittayetyartha÷ / 'vÃcyÃrthasya ca vÃkyÃrthe sambandhÃnupapattita÷' ityuktaæ mukhyÃrthabÃdhaæ darÓayati--d­ptetyÃdi / bhrametyasya mukhyÃrthakatve d­ptatvÃdyabhidhÃnasya vaiyarthyÃpattyà d­ptÃdipadÃrthaghaÂitavÃkyÃrthe bhramaïavidhirÆpamukhyÃrthasya yo 'nanvaya÷ anvayopapattyabhÃva÷, tadrÆpo yo mukhyÃrtabÃdhastasya balena sahakÃreïetyartha÷ / abhihitÃnvayad­Óeti / abhihitÃnvayadarÓanenetyartha÷ / abhihitÃnvayavÃdimatÃnurodheneti yÃvatat / phalitamÃha--itÅtyÃdi / ÓabdaÓaktirabhidhà tanmÆla÷ / tÃtparyaÓaktilak«aïÃsaktyorabhidhÃÓrayatvenÃvasthÃnÃditi bhÃva÷ / vak«yate ca 'abhidhÃpucchabhÆtà lak«aïe'ti / so 'rtha iti / bhramaïani«edha ityartha÷ / atra pramÃïa locanam vÃcyÃtirikto 'nyo 'rtha iti / naitat; trayo hyatra vyÃpÃrÃ÷ saævedyante--padÃrthe«u sÃmÃnyÃtmasvabhidhÃvyÃpÃra÷, samayÃpek«ayÃrthÃvagamanaÓaktirhyabhidhà / samayaÓca tÃvatyeva, na viÓe«ÃæÓe, Ãnantyà dvyabhicÃrÃccaikasya / tato viÓe«arÆpe vÃkyÃrthe tÃtparyaÓakti÷ parasparÃnvite, 'sÃmÃnyÃnyanyathÃsiddherviÓe«aæ gamayanti hi' iti nyÃyÃt / bÃlapriyà mÃha---evamityÃdi / uktamiti hi vyavahÃra iti / na tu vya¤jitamiti vyavahÃra iti bhÃva÷ / upasaæharati---tanneti / vÃcyÃtirikta÷ abhidheyÃtirikta÷ / viparÅtalak«aïayÃtra ni«edhapratÅtirna sambhavati, tasyà anavakÃsÃdityÃÓayena matametatpratyÃca«Âe--naitadityÃdi / etanna etanmataæ yuktaæ netyÃrtha÷ / kuta ityatrÃha--traya ityÃdi / atra lokavyavahÃre / trayo vyÃpÃrÃ÷ abhidhÃtÃtparyalak«aïÃ÷ / Óabdasyeti / Óe«a÷ / saævedyantej¤Ãyante / Ãdyasya vyÃpÃrasya vi«ayamÃha--padÃrthe«viti / sÃmÃnyÃtmasu gotvÃdisÃmÃnyarÆpe«u / abhidÃvyÃpÃra iti / gavÃdipadÃnÃmiti Óe«a÷ / svarÆpamÃha-samayetyÃdi / samayÃpek«ayà saÇketagrahaïasahakÃreïa / 'samayÃpek«e'ti ca pÃÂha÷ / samayaæ saÇketagrahaïamapek«ata iti tadarta÷ / arthÃvagamanaÓakti÷ arthabodhanasÃmarthyam / tÃvatyeva sÃmÃnyÃtmakapadÃrtha eva / evakÃravyavacchedyamÃha--netyÃdi / viÓe«ÃæÓe vyaktyÃtmani / kuta ityatrÃha-ÃnantyÃditi / viÓe«ÃæÓÃnÃmanantatvÃdityartha÷ / tathà ca sarvasmin viÓe«e samaya÷ kartuæ na Óakya÷ / anantaÓca syÃditi bhÃva÷ / hetvantaramapyÃha-vyabhicÃrÃccaikasyeti / ekaikasya viÓe«ÃæÓasya mitho vyabhicÃrÃccetyartha÷ / gopadena yasya govyaktiviÓe«asya bodho jÃyate, tasminnitaragovyaktigatasamayo nÃstÅti rÅtyà vyabhicÃro bodhya÷ / yadvÃ--samayaÓcetyatra samayaÓabdasya saÇketagraha ityartha÷ / sarvasmin viÓe«e saÇketagrahasya vyavahÃrÃÇgatve do«amÃha--ÃnantyÃditi / viÓe«ÃïÃmanantatvÃtsarvasmin viÓe«e saÇketagraho na sambhavatÅtyartha÷ / tarhyekasminneva viÓe«e tadgraho vyavahÃrÃÇgamastvityatrÃha--vyabhicÃrÃccaikasyeti / ag­hÅtasaÇketakasyÃpi gavÃdivyaktiviÓe«asya gavÃdivyaktiviÓe«asya gavÃdipadena bodhodayÃttatra saÇketagrahasya vyabhicÃrÃccetyartha÷ / atha dvitÅyaæ vyÃpÃraæ savi«ayaæ darÓayati--tata ityÃdi / tata÷ uktÃddheto÷ / parasparÃnvite ÃkÃÇk«ÃvaÓÃdguïapradhÃnabhÃvena mithassaæbaddhe / viÓe«arÆpe sÃmÃnyÃtmakatatatpadÃrthÃk«iptattahyaktirÆpaviÓe«aghaÂite / vÃkyÃrthe vi«aye / tÃtparyaÓÃkti÷ sa vÃkyÃrtha÷ para÷pradhÃnatayà pratipÃdya÷ ye«Ãæ tÃni tatparÃïi te«Ãæ bhÃvastÃtparya tadrÆpà Óakti÷, padÃnÃmiti Óe«a÷ / Ãk«epaæ bodhayannÃha--sÃmÃnyÃnÅtyÃdi / sÃmÃnyÃni padairabhihitÃ÷ sÃmÃnyarÆpà arthÃ÷ anyathà viÓe«ÃïÃmanavagamane / asiddhe÷ kriyÃdyanvayÃsiddhe÷ / viÓe«aæ svÃÓrayavyaktirÆpaæ gamayanti / svÃvinÃbhÃvÃdbodhayanti / 'sÃmÃnyÃnanyathe'ti pÃÂhe tu locanam tatra ca dvitÅyakak«yÃyÃæ 'bhrame'ti vidhyatiriktaæ na ki¤citpratÅyate, anvayamÃtrasyaiva pratipannatvÃt / na hi 'gaÇgÃyÃæ gho«a÷' 'siæho baÂu÷' ityatra yathÃnvaya eva bubhÆ«an pratihanyate, yogyatÃvirahÃt; tathà tava bhramamani«eddhà sa Óvà siæhena hata÷ / tadidÃnÅæ bhramaïani«edhakÃramavaikalyÃdbhramaïaæ tavavocitamityanvayasya kÃcitk«ati÷ / ata eva mukhyÃrthabÃdhà nÃtra ÓaÇkyeti na viparÅtalak«aïÃyà avasara÷ / bhavatu vÃsau / tathÃpi dvitÅyasthÃnasaækrÃntà tÃvadasau na bhavati / tathà hi-mukhyÃrthabÃdhÃyÃæ lak«aïÃyÃ÷ praklÌpti÷ / bÃdhà ca virodhapratÅtireva / na cÃtra padÃrthÃnÃæ svÃtmani virodha÷ / parasparaæ virodha iti cet--so 'yaæ tarhyanvaye virodha÷ pratyeya÷ / bÃlapriyà padÃnÅti Óe«a÷ / sÃmÃnyÃnÃæ svÃbhihitasÃmÃnyarÆpÃïÃmarthÃnÃmanyathÃsiddheravinÃbhÃvÃdityartha÷ / evamupanibaddhapÅÂhiko lak«aïÃæ nirÃkartumÃrabhate--tatra cetyÃdi / tatra tÃtparyaÓaktivi«ayabhÆtÃyÃm / dvitÅyakattyÃyÃæ abhidhÃvyÃpÃravi«ayÃpek«ayà dvitÅyasyÃæ kak«yÃyÃm / bhrametyÃdivÃcyo bhramaïavidhereva pratÅyate, nÃnyanni«edharÆpaæ ki¤cidityartha÷ / anvayamÃtrasyeti / vÃkyÃrthamÃtrasyetyartha÷ / evakÃro mÃtraÓabdÃrthasphuÂÅkaraïÃrtha÷ / etahyavacchedyaæ vidhyatiriktamityÃdi pÆrvoktaæ bodhyam / pratipannatvÃditi / j¤ÃtatvÃdityartha÷ / uktamupapÃdayati---na hÅtyÃdi / 'ityanvayasya na hi kÃcit k«ati'riti sambandha÷ / gaÇgÃyÃmitÃyadi vaidharmyeïodÃharaïam / anvaya iti vÃcyavarmiïoranvaya ityartha÷ / bubhÆ«anneva bhavitumÃrabdhavÃneva / pratihanyate vÃdhito bhavati / yogyatÃvirahÃditi / gaÇgÃdipadavÃcyadharmiïa÷ srotoviÓe«Ãde÷ gho«Ãdinà sahÃghÃrÃdheyabhÃvasambandhÃderabhÃvÃdityartha÷ / k«ati÷ bÃdhà / phalitamÃha-ata evetyÃdi / ata eva anvayak«aterabhÃvÃdeva / atha lak«aïÃprayojanavi«aye dhvanivyÃpÃraæ pradarÓayi«yannabhyupagamyÃpi lak«aïÃntasyÃ÷ pÆrvapak«yabhimatatÃtparyaÓaktivi«ayakak«yÃniveÓaæ nirÃkurvannÃha--bhavatu vetyÃdi / asau lak«aïà / dvitÅyasthÃnasaÇkÃnteti / tÃtparyakak«yÃnivi«Âetyartha÷ / tÃvaditi sampratipattau, vÃkyÃlaÇkÃre và / etadevopapÃdayati-tathÃhÅtyÃdinà / lak«aïÃyÃ÷ praklÌptiriti / lak«yÃrthopasthitikalpanetyartha÷ / bÃdhà ceti / bÃdhÃpadÃrthaÓcetyartha÷ / 'sà ce'ti kvacit pÃÂha÷ / virodhapratÅtireveti / mukyÃrthabÃdhà nÃma mukhyÃrthasya yo virodhastatpratÅtirevetyartha÷ / ekakÃreïa nÃtra vivÃda iti darÓayati / uktÅ virodha÷ padÃrthÃnÃæ svÃtmanyuta parasparamiti vikalpaæ h­di nidhÃyÃdyaæ nirÃca«Âe-na cetyÃdi / castvartha÷ / atra lak«aïasthale / 'atra virodhastu padÃrthÃnÃæ svÃtmani na'ti sambandha÷ / svÃtmani svena saha / dvitÅyamÃÓaÇkate-parasparamiti / padÃryÃnÃmityanu«aÇga÷ / samÃdhatte-to 'yamityÃdi locanam na cÃpratipanne 'nvaye virodhapratÅti÷, pratipattiÓcÃnvayasya nÃbhidhÃÓaktyÃ, tasyÃ÷ padÃrthapratipattyupak«ÅïÃyà viramyÃvyÃpÃrÃt iti tÃtparyaÓaktyaivÃnvayapratipatti÷ / nanvevaæ 'aÇgulyagre karivaraÓatam' kintu pramÃïÃntareïa so 'nvaya÷ pratyak«Ãdinà bÃdhita÷ pratipanne 'pi ÓuktikÃyÃæ rajatamiveti tadavagamakÃriïo vÃkyasyÃprÃmÃïyam / 'siæhomÃïavaka÷' ityatra dvitÅyakak«yÃnivi«ÂatÃtparyaÓaktisamarpitÃnvayabÃdhakollÃsÃnantaramabhidhÃtÃtparyaÓaktidvayavyatirikta bÃlapriyà tarhi sa÷ lak«aïamÆlatvena prasiddha÷ / ayaæ bhavadbhirabhyupagato virodha÷ / anveye padÃrthÃnÃæ parasparÃnvaye pratyeya÷ j¤Ãtavya÷ / na cetyÃdi / apratipanne aj¤Ãte / 'virodhapratÅtirna ce'tyanvaya÷ / dharmiïyapratÅte dharmarÆpasya virodhasya tatra pratÅtyayogÃditi bhÃva÷ / tarhi pratipanne 'stvityatrÃha--pratipattiÓcetyÃdi / avyÃpÃrÃditi / vyÃpÃrÃsbhavÃdityartha÷ / mukhyÃrthabÃdhà nÃma lak«aïÃsthale 'siho mÃïavaka' ityÃdau siæhÃdipadamukhyÃrthasya mÃïavakapadÃrthena sahÃkÃÇk«ÃtÃtparyavaÓÃdbhÃsamÃnastÃdÃtmyÃdisaæsargarÆpo yo 'nvayastasmin varuddhatvasya pratÅti÷ / viruddhatvaæ ca tasminnanvaye siæhÃdipratiyogikatvasya mÃïavakÃdyanuyogikatvasya ca dvayorabhÃvena tadrÆpaæ bÃdhitatvam / ata eva vakt­vivak«itatvÃbhÃvastadityapi kecit / bhavati ca satyapi bÃdhaniÓcaye vÃkyajanyo bodha iti bhÃva÷ / prasaÇgÃdÃÓaÇkate-nanvevamityÃdi / evaæ bÃdhitasyÃpyanvayasya vÃkyÃtpratÅtyaÇgÅkari / i«ÂÃpatyà samÃdhatte-kinnetyÃdi / kiæ na bhavati bhavatyeva / vaidharmyeïa d­«ÂÃntamÃha-daÓetyÃdi / "daÓadìimÃni «a¬apÆpÃ" ityÃdi mahÃbhëyodÃh­tavÃkyasamudÃyasthala ivetyartha÷ / tatra bhavatikriyÃdhyÃhÃreïa pratyekaæ daÓadìimÃnÅtyÃdi tattadvÃkyÃdanvayabodhe satyapi sarvavÃkyÃrthÃnÃæ mitha÷ saæsargÃvagÃhyekaviÓi«ÂÃrthabodhÃtmakÃnvayapratÅtirÃkÃÇk«ÃdikÃraïÃbhÃvÃnna bhavati, prak­te ca tatsatvÃdanvayapratÅtirbhavatyevetyartha÷ / viÓe«amÃha-kinviti / 'pratipanno 'pi so 'nvaya÷ ÓuktikÃyÃæ rajatamiæva pratyak«Ãdinà pramÃïÃntareïa bÃdhita' iti sambandha÷ / itÅti hetau / anvayasya bÃdhitatvÃdityartha÷ / tatyaj¤Ãnasya / nanu tarhi 'siæho mÃïavaka' ityÃderapyaprÃmÃïyaæ syÃdityatrÃha--siæha ityÃdi / Óaktyà samarpite bodite anvaye, bÃdharakasya virodhasya ullÃsa÷ pratÅti÷ tadanantaram / tadvÃdhakavidhurÅti / tadvÃdhakasya anvayabÃdhakasya vidhurÅkaraïe locanam tÃvatt­tÅyaiva ÓaktistadbÃdhakavidhurÅkaraïanipuïà lak«aïÃbhidhÃnà samullasati / nanvevaæ 'siæho vaÂu÷' ityatrÃpi kÃvyarÆpatà syÃt; dhvananalak«aïasyÃtmano 'trÃpi samanantaraæ vak«yamÃïatayà bhÃvÃt / nanu ghaÂe 'pi jÅvavyavahÃra÷ syÃt; Ãtmano vibhutvena tatrÃpi bhÃvÃt / ÓarÅrasya khalu viÓi«ÂÃdhi«ÂÃnayuktasya satyÃtmani jÅvavyavahÃra÷, na yasya kasyaciditi cet-guïÃlaÇkÃraucityasundaraÓabdÃrthaÓarÅrasya sati dhvananÃkhyÃtmani kÃvyarÆpatÃvyavahÃra÷ / na cÃtmano 'sÃratà kÃciditi ca samÃnam / na caivaæ bhaktireva dhvani÷, bhaktirhi lak«aïÃvyÃpÃrast­tÅyakak«yÃniveÓÅ / caturthyà tu kak«yÃyÃæ dhvananavyÃpÃra÷ / tathà hi-tritayasannidhau lak«aïà pravartata iti tÃvadbhavanta eva vadanti / tatra mukhyÃrthabÃdhà tÃvatpratyak«ÃdipramÃmÃntaramÆlà / nimittaæ ca yadabidhÅyate sÃmÅpyÃdi tadapi pramÃïÃntarÃvagamyameva / bÃlapriyà bÃdhane nipuïà samarthà / samullasati pravartate / tathà ca tatra lak«yÃrthasya na bÃdhitatvamiti bhÃva÷ / lak«aïÃÇgÅkÃre 'tiprasaÇgamÃÓaÇkate--nanvevamiti / 'Ãtmana÷ atrÃpi bhÃvÃt' satvÃditi sambandha÷ / pratibandyà uttarayati---nanu ghaÂe 'pÅti / tatparihÃramÃha--ÓarÅrasyeti / viÓi«Âeti / karacaraïÃdyavayavairviÓi«Âaæ yadadhi«ÂÃnaæ saæsthÃnaæ tena yuktasya / tulyamuttaramasmÃkamityÃha---guïeti / guïÃlaÇkÃrÃïÃmaucityena rasavi«ayakeïa sundarau ÓabdÃrthÃveva ÓarÅlaæ tasya / na cetyÃdi / iti ca samÃnamiti / yathÃ'tmano nissÃraghaÂÃdisambandhitve 'pi nÃsÃratà kÃcit, tatà dhvananÃkhyÃtmano laukikavÃkye sattve 'pi nÃsÃratà kÃpÅtyartha / nanvevaæ bhaktireva dhvani÷syÃdityÃÓaÇkya pariharati--na cevamityÃdi / evaæ lak«aïÃsthale dhvananasadbhÃve sati / 'dhvanirna ce'tyÃnvaya÷ / atra hetumÃha-bhaktirhiti / bhinnakak«yÃnivi«ÂatvÃdubhayorvi«ayabhedo yata÷, tasmÃdityartha÷ / tritayasannidhÃviti / mukhyÃrthabÃdhÃditraye satÅtyartha÷ / bhavanta eva vadantÅti / lak«aïÃdhvananayorabhedaæ vadanto bhavanta evÃhurityÃrtha÷ / 'bhavatÃæ matam' iti ca pÃÂha÷ / mukhyÃrthabÃdhÃdi«u tri«vantyasya dhvanivyÃpÃramÃtragamyatvaæ sÃdhayi«yannÃdÃvÃdyayoranyasiddhatvamÃha--tatretyÃdinà / abhidhÅyata iti / "abhidheyena sÃmÅpyÃdi" tyÃdivacanenocyata ityartha÷ / evaæ bÃdhÃnimittayoranyavi«ayatvamuktvà prayojanasyÃnanyavi«ayatvaæ svarÆpakathanenÃha--yattvityÃdi / locanam yattvidaæ gho«asyÃtipavitratvaÓÅtalatvasevyatvÃdikaæ prayojanamaÓabdÃntaravÃcyaæ pramÃïÃntarÃpratipannam, vaÂorvà parÃkramÃtiÓayaÓÃlitvaæ, tatra Óabdasya na tÃvanna vyÃpÃra÷ / tathÃhi--tatsÃmÅpyattaddharmatvÃnumÃnamanaikÃntikam, siæhaÓabdavÃcyatvaæ ca vaÂorasiddham / atha yatra yatraivaæÓabdaprayogastatra tatra taddharmayoga ityanumÃnam, tasyÃpi vyÃptigrahaïakÃle maulikaæ pramÃmÃntaraæ vÃcyam, na cÃsti / na ca sm­tiriyam, ananubhÆte tadayogÃt, bÃlapriyà 'yattu atipavitratvÃdikaæ parÃkramÃtiÓayaÓÃlitvaæ và tatre'ti sambandha÷ / gho«asyeti / idaæ cÃtipavitratvÃde÷ tÅre pratyÃyÃnadvÃrà gho«a'pi tatpratyÃyanamasti tasyaiva paramatÃtparyavi«ayatvÃdityÃÓayenoktam / yadvÃ--gho«Ãdhikaramasyeti tadartha÷ / aÓabdÃntaravÃcyaæ lÃk«aïikaÓabdÃtiriktaÓacabdÃbodhyam / pramÃïÃntareti / ÓabtÃtiriktapramÃïetyartha÷ / vaÂorveti / prayojanamityÃditrayamanu«ajyate / nanu tarhi ÓabdenÃpi na tatpratÅtirityalaæ tahyÃpÃrÃntaragave«aïayetyata Ãha--tatretyÃdi / tatra pÆrvokte prayojane / Óabdasya na tÃvanna vyÃpÃra ityuktaæ dra¬hayati--tathÃæ hÅtyÃdinà / tatsÃmÅpyÃditi / tÅraæ gaÇgatÃtipavitratvÃdidharmavat, gaÇgÃsÃmÅpyÃt / munijanÃdivadityanumÃnaæmityartha÷ / anaikÃntikaæ gaÇgÃtaÂÃdigataÓira÷--kapÃlÃdau vyabhicÃri / siæheti / vaÂu÷ siæhadharmavÃn siæhaÓabdavÃcyatvÃt, sampratipannasiæhavadityatra siæhaÓabdavÃcyatvarÆpo hetu÷ svarÆpÃsiddha ityaratha÷ / anumÃnÃntaramÃÓaÇkya nirÃca«Âe-athetyÃdi / evamiti / lak«aïayetyartha÷ / ityanumÃnamiti / taÂa÷ gaÇgaÓabdavÃcyav­ttidharmavÃn lak«aïayà gaÇgaÓabdaprayogavi«ayatvÃt; vaÂu÷ siæhaÓabdavÃcyav­ttidharmavÃna, lak«aïayà siæhaÓabdaprayogavi«ayatvÃt; yo lak«aïayà yatpadaprayogavi«aya÷, sa tatpadavÃcyav­ttidharmavÃn ityÃdiratra prayogo bodhya÷ / yadvÃ-ityanumÃnamiti / evaæ vyÃptiviÓi«Âo heturityartha÷ / tasyÃpÅtyÃdi / tasmin yadvyÃptigrahaïaæ tatkÃle / maulikamiti / mÆle anumÃnÃÇgavyÃptigrahaïarÆpe sÃdhanatayà bhavamityartha÷ / prÃmÃmÃntaraæ pratyak«Ãdi / na cÃstÅti / pramÃïÃntaramityanu«ajyate / sÃmÃnyamukhavyÃptyadhÅnÃnamitisthale prak­tasÃdhyahetvo÷ tatsajÃtÅyayorvà pratyak«Ãdinà vyÃptigrahaïaæ vÃcyam / tacca lak«aïÃsthale vyabhicÃraÓaÇkyà utpattunnÃrhatÅtyartha÷ / na ceti / iyaæ pÃvanatvÃdiprayojanaj¤Ãnaæ locanam niyamÃpratipattervakturetadvivak«itamityadhyavasÃyÃbhÃvaprasaÇgÃccatyasti tÃvadatra Óabdasyaiva vyÃpÃra÷ / vyÃpÃraÓca nÃbhidhÃtmÃ, samayÃbhÃvÃt / na tÃtparyÃtmÃ, tasyÃnvayapratÅtÃveva parak«ayÃt / na lak«aïÃtmÃ, uktÃdeva heto÷ skhaladgatitvÃbhÃvÃt / tatrÃpi hi skhaladgatitve punarmukyÃrthabÃdà nimittaæ prayojanamityanavasthà syÃt / ata eva yatkenacillak«italak«aïeti nÃma k­taæ tahyasanamÃtram / tasmÃdabhighÃtÃtparyalak«aïÃvyatiriktaÓcaturtho 'sau bÃlapriyà 'sm­tirna ce'tyanvaya÷ / na ca sm­tipratipannametadityartha÷ / atra hetumÃha--ananubhÆte tadayogÃditi / nanu tatsm­ti÷ katha¤citsampÃdyetyato hetvantaramÃha---niyametyÃdi / niyÃmakasya kasyacidanupalaæbhÃdetadeva prayojanamatra vivak«itamityaniÓcayaprasaægÃccetyartha÷ / vya¤janavyÃpÃropagame tu sahakÃriviÓe«Ãnniyama÷ setsyatÅti bhÃva÷ / nigamayati--itÅtyÃdi / itÅti hetau / yata evaæ nÃnyagamyaæ prayojanaæ tata ityartha÷ / atreti / pÃvanatvÃdau prayojana ityartha÷ / atha vya¤janavyÃpÃrasya pÃriÓe«yÃtsiddhiæ darÓayitumÃha-vyÃpÃraÓcetyÃdi / atretyasyÃnu«aÇga÷ / samayÃbhÃvÃt gaÇgÃdiÓabdasya pÃvanatvÃdau saÇketÃbhÃvÃt / anvayapratÅtÃviti / prÃthamikavÃcyÃrthÃnvayabodha ityartha÷ / uktÃdevetyÃdi / pÆrvokto heturmukhyÃrthabÃdhÃdi÷, tasmÃdyat skhaladgatitvaæ skalantÅ pratihanyamÃnà gatiravabodhanavyÃpÃro yasya Óabdasya tasya bhÃvastattvam / svÃrthÃdbhraæÓa iti yÃvat / tasyÃbhÃvÃdityartha÷ / gaÇgÃdiÓabdÃnÃæ hi mukhyÃrthabÃdhÃdivasÃttÅrÃdavavagamayitavye svÃrthÃtsrotoviÓe«Ãderyathà bhraæÓa÷, tathà prayojane pÃvanatvÃdÃvavagamayitavye svÃrthÃttÅrÃderbhraæÓo nÃsti, yatastasmÃdityartha÷ / yadvÃ--uktÃdeva hetoriti / nyimÃpratipatterityÃdipÆrvoktÃddhetorityartha÷ / hetvantaraæ cÃha-skhaladgatitvÃbhÃvÃditi / asyÃrtha÷ pÆrvavadbodhya÷ / abhyupagamyÃpi do«amÃha--tatrÃpÅtyÃdi / prayojanaæ nimittÅk­tyÃpi lak«yÃrthÃt skhaladgatitve 'ÇgÅkriyamÃïe puna÷ punarapi lak«aïÃmÆlaparikalpanayÃlak«aïÃnavasthà syÃdityartha÷ / vyÃpÃraÓca nÃbhidhÃtmetyÃdyetadantagranthasya vivaraïarÆpa÷-"nÃbhidhÃ, samayÃbhÃvÃdi"tyÃdikÃvyaprakÃÓagrantha iti dra«Âavyam / gaÇgÃdiÓabdena tÅrÃdau lak«ite puna÷ pÃvanatvÃdiprayojanamapi lak«yeta / ata eva tallak«aïÃyÃ÷ lak«italak«aïeti nÃmeti kecit / tanmataæ nirÃkaroti-ata evetyÃdi / ata eva anavasthÃdido«Ãdeva / nÃma k­tamiti / prayojanavi«ayavalyÃpÃrasyeti Óe«a÷ / vyasanamÃtraæ dhvaninirÃkaraïanirbandhamÃtraæ taddhetukamiti yÃvat / vak«yate ca "tenÃyaæ lak«atalak«aïÃyà na vi«aya÷" iti / tasmÃdityÃdi / dhvananeti / dhvananÃdirÆpÃ÷ locanam vyÃpÃro dhvananadyotanavya¤janapratyÃyanÃvagamanÃdisodaravyapadesanirÆpito 'bhyupagantavya÷ / yadvak«yati-- 'mukhyÃæ v­ttiæ parityajya guïav­ttyÃrthadarÓanam / yaduddisya phalaæ tatra Óabdo naiva skhaladgati÷ // it.i // tena samayÃpek«Ã vÃcyÃvagamanaÓaktiribhidhÃÓakti÷ / tadanyathÃnupapattisahÃyÃrthÃvabodhanaÓaktistÃtparyaÓakti÷ / mukhyÃrthabÃdhÃdisahakÃryapek«ÃrthapratibhÃsanaÓaktirlak«aïÃÓakti÷ / tacchaktitrayopajanitÃrthÃvagamamÆlajÃtatatpratibhÃsapavitritapratipatt­pratibhÃsahÃyÃrthadyotanaÓaktirdhvananavyÃpÃra÷; bÃlapriyà sodarÃ÷ paryÃyÃÓca ye vyapadeÓÃ÷ ÓabdÃ÷ tai÷ nirÆpito niÓcita ityartha÷ / dhvananÃdivyapadeÓa÷ prasiddha÷ / vyapadeÓaÓca vyapadeÓyaæ vinà na ti«ÂatÅti tacchravaïÃnyathÃnupapattinirÆpaïÅyo 'yamiti yÃvat / abhyupagantavya÷ anicchadbharapÅti Óe«a÷ / prayojanÃæÓe na lak«aïetyatra mÆlasammatimÃha---yadvattyatÅti / evaæ prayojanavi«ayakaæ dhvananavyÃpÃraæ prasÃdhya tamevetaravyÃpÃratrayÃdbhedena spa«Âayituæ vyÃpÃrÃïÃæ svarÆpaæ darÓayati--tenetyÃdi / samayÃpek«eti / tadarthasaÇketagrahaïasahakÃreïa tadarthabodhanasÃmarthya padani«Âamabhidhà nÃma Óaktirityartha÷ / sÃmarthyaæ nÃma ÓaktyaparaparyÃyaæ padÃrthÃntaramiti bodhyam / tadanyatheti / tasyà abhidhÃyÃ÷, anyathà ÃtmÃnaæ vinà anupapattirasambhava÷ prayojanÃbhÃvÃdinà sahÃyo yasyÃ÷ sà / kecittu tasya viÓe«arÆpasyÃnvitÃrthasya anyathà tÃtparyÃbhÃve yà anupapatti÷, tatsahÃyeti vyÃcak«ate / artheti / saæs­«ÂÃrthetyartha÷ / mukhyeti / mukhyÃrthabÃdhÃditrayaæ yatsahakÃri tadapek«ata iti tathà / tacchaktÅti / tat pÆrvoktaæ yat ÓaktitrayamabhidhÃdikaæ tena, upajanita÷ yadarthÃnÃæ padÃrthavÃkyÃrthalak«yÃrthÃnÃmavagama÷ bodha÷, tasmÃdeva mÆlÃjjÃtÃ, tatpratibhÃsena abhidheyÃdyarthÃnÃæ nirantarapratÅtyà pavitritasya saæskÃralak«aïÃtiÓayavattayà locanam sa ca prÃgv­ttaæ vyÃpÃratrayaæ nyakkurvanpradhÃnabhÆta÷ kÃvyÃtmetyÃÓayena ni«edhapramukhatayà ca prayojanavi«ayo 'pi ni«edhavi«aya ityuktam / abhyupagamamÃtreïa caitaduktam; na tvatra lak«aïÃ, atyantatiraskÃrÃnyasaækramaïayorabhÃvÃt / na hyarthaÓaktamÆle 'syà vyÃpÃra÷ / sahakÃribhedÃcca Óaktibheda÷ spa«Âa eva, yathà tasyaiva Óabdasya vyÃptism­tyÃdisahak­tasya vivak«ÃvagatÃvanumÃpakatvavyÃpÃra÷ / ak«Ãdisahak­tasya và viklpakatvavyÃpÃra÷ / bÃlapriyà sampÃditasya pratipatturyà pratibhà tatsahÃyà / arthadyotanaÓakti÷ prayojanÃdilak«aïasyÃrthasya vya¤jane sÃmarthyam / ityuktaæ bhavatÅti Óe«a÷ / astvevaæbhÆto 'sau; kathamasyaiva kÃvyÃtmatvamityata Ãha--sa ceti / cakÃro 'vadhÃraïe / 'sa ca kÃvyÃtme'ti sambandha÷ / atra hetu÷--pradhÃnabhÆta iti / tatra hetu÷--prÃgv­ttamityÃdi / abhidhÃditrayamapek«ya svayaæ prav­tto 'pi tadupasarjanÅkurvannityartha÷ / vyaÇgyasya kÃvyÃtmatvÃdvya¤janasyÃpi tattvaæ bodhyam / nanvetÃvatà 'bhrama dhÃrmike'tyÃdau bhramaïani«edho lak«aïÃvi«aya÷, tadanyaprayojanavi«ayakaÓca vya¤janÃvyÃpÃra ityÃyÃtam / tathÃca kathaæ v­ttik­tà 'prati«edharÆpa' iti vadatà vya¤janÃvyÃpÃrasya ni«edhavi«ayakatvamuktamityata Ãha-ityÃÓayenetyÃdi / ityÃÓayena uktabhiprÃyeïa 'prayojanavi«ayo 'pi sa÷ ni«edhapramukhatayà ni«edhavi«aya ityuktam' iti sambandha÷ / prayojanaæ vi«ayo yasya sa÷ / prayojanaæ cÃtra svairiïyÃ÷ saÇketasthÃnaparitrÃïasvacchandaviharaïÃdikam / ni«edhapramukhatayà ni«edhapratÅtidvÃrakatvena / ityuktamiti / kadÃcidÃvÃcye vidhirÆpe prati«edharÆpa ityanena pradarsitamityartha÷ / bhramaïani«edho 'tra lak«ya eva / prayojanasyoktasya ni«edhapratÅtipÆrvakapratÅtivi«ayatvÃnni«edharÆpatayà uktirityartha÷ / vastuto 'tra lak«aïà na pravartata iti v­ttigranthÃnuguïyenÃha--abhyupagametyÃdi / abhyupagamamÃtreïa prau¬hivÃdamÃtreïa / idaæ viparÅtalak«aïayà / ni«edhabodhanam / atra lak«aïÃyà aprav­ttau hetumÃha--atyanteti / yatra vÃcyasyÃtyantatiraskÃro 'nyasaÇkramaïaæ và tatra hi lak«aïà / na cÃtra bhramaïavidhirÆpasya vÃcyasyobhayaæ tasmÃdityartha÷ / nanvatrÃrthaÓaktimÆlo dhvanirevÃstu; tatrÃpi kiæ na lak«aïetyata Ãha--na hÅti / arthaÓaktimÆla iti / hetugarbham / dhvanÃviti Óe«a÷ / asyà vyÃpÃra÷ lak«aïÃyÃ÷ prav­tti÷ / ki¤cÃrthaÓaktimÆladhvananavyÃpÃrasya vakt­boddhavyavaiÓi«ÂyÃdikaæ sahakÃri, lak«aïÃyÃstu mukhyÃrthabÃdhÃdikamato 'pyanayorbheda ityaha-sahakÃrÅti / uktamarthaæ d­«ÂÃntena viÓadayati-yathetyÃdi / tasyaiva arthabodhanÃya prayuktasyaiva / Óabdasya gÃmÃnayetyÃdiÓabdasya / sm­tyÃdÅtyÃdipadena pak«adharmatÃj¤Ãnaparigraha÷ / anumÃpakatvavyÃpÃra÷ anumÃpakatvaÓakti÷ / ayaæ vaktà edvibak«u÷ etacchabdaprayogÃt ityÃdi÷ prayogo 'tra bodhya÷ / uktaæ caitatt­tÅyodyote ak«ÃdÅti / ak«aæ cak«urÃdÅndriyam / Ãdipadena tatsannikar«Ãdiparigraha÷ / locanam evamabhihitÃnvayavÃdinÃmiyadanapahnavanÅyam / yopyanvitÃbhidhÃnavÃdÅ 'yatpara÷ Óabda÷ sa ÓabdÃrtha÷' iti h­daye grahÆtvà ÓaravadabhidhÃvyÃpÃrameva dÅrghadÅrghamicchati, tasya yadi dÅrgho vyÃpÃrastadeko 'sÃviti kuta÷? bhinnavi«ayatvÃt / athÃneko 'sau? tadvi«ayasahakÃribhedÃdasajÃtÅya eva yukta÷ / sajÃtÅye ca kÃrye viramyavyÃpÃra÷ ÓabdakarmabuddhyÃdÅnÃæ padÃrthavidbhirni«iddha÷ / asajÃtÅye cÃsmannaya eva / bÃlapriyà vikalpakatvavyÃpÃra÷ savikalpakaj¤ÃnajanakatvaÓakti÷ / Óabdo hi ÓrotrÃdisahakÃreïa svapratyak«aæ janayati / atha ca j¤ÃyamÃna÷ saæj¤ÃÓabda÷ saæj¤ini cak«ussannikar«ÃdikÃle svaviÓe«aïakaæ saæj¤ipratyak«aæ janayati iti mataviÓe«a÷ / iyaditi / abhidhÃditrayotÅrïadhvanivyÃpÃro 'stÅtyetÃvadityartha÷ / anapahnavanÅyamanirÃkaraïÅyaæ, pratyutÃbhyupagantavyamiti bhÃva÷ / yo 'pÅtyÃdi / apiÓabdastuÓabdÃrthe / 'ya icchati tasye'ti sambandha÷ / gÃmÃnayetyÃdikasya tattadvÃkyasya tattadvÃkyÃrthe prathamaæ saÇgatigraha÷, paÓcÃdÃvÃpodvÃpÃbhyÃmanvitasvÃrthe gavÃdipadÃnÃæ saÇgatigraha ityÃdiranvitÃbidhÃnavÃdimataprakriyÃnyato 'vadheyà / yatpara iti / yo 'rtha÷ para÷ pradhÃnapratipÃdya÷ tÃtparyavi«ayo yasya sa÷ ÓabdÃrtha÷ ÓabdÃbhidheya÷ / Óaravt ÓaravyÃpÃratulyam / icchatÅti / yathoktam-"so 'yami«orivadÅrghadÅrdho vyÃpÃra" iti / yathà dhanurdhareïa preritaÓÓaro vegÃkhyenaikeneva vyÃpÃrema parasya varmacchedanagÃtrabhedanÃdikà anekakriyÃ÷ karoti, tathà sukavinà prayukta÷ Óabdo 'bhidhÃkhyenaikenaiva vyÃpÃreïa padÃrthavÃkyÃrthayolaÇk«yatvena vyaÇgyatvenÃbhimatayoÓca pratÅtÅrjanayatÅtyartha÷ / itthaæ tanmatamupanyasya tenÃpi dhvananamaÇgÅkÃrayituæ sa dÅrgho 'bhidhÃvyÃpÃra÷ kimeka÷ prativi«ayamaneko veti vikalpyÃdyaæ pratyÃca«Âe-tasyetyÃdi / abhimata iti Óe«a÷ / 'vyÃpÃro dÅrghastasyÃbhimato yadÅ'ti sambandha÷ / tat tarhi / asau eka iti kuta÷? eko bhavituæ nÃrhatÅtyartha÷ / atra hetu÷--bhinneti / bhinnÃ÷ vi«ayÃ÷ vÃcyÃdyarthÃ÷ yasya tattvÃt / vi«ayabede sati tatsambandhivyÃpÃrabhedo 'pyÃvaÓyaka iti bhÃva÷ / divitÅyamanÆdyÃvadyati-athetyÃdi / atheti yadÅtyarthe / tat tarhi / vi«ayeti / vi«ayÃ÷ vÃcyalak«yavyaÇgyatvenÃbhimatà arthÃ÷ / locanam atha yo 'sau caturthakak«Ãnivi«Âo 'rtha÷, sa eva jhaÂiti vÃkyenÃbhidhÅyata ityevaævidhaæ dÅrghadÅrghatvaæ vivak«itam, tarhi tatra saÇketÃkaraïÃtkathaæ sÃk«Ãtpratipatti÷ / nimitte«u saÇketa÷, naimittikastvasÃvarthassaæketÃnapek«a eveti cet-paÓyata ÓrotriyasyoktikauÓalam / yo hyasau paryantakak«ÃbhÃgyartha÷ prathamaæ pratÅtipathamavatÅrïa÷, tasya paÓcÃttanÃ÷ padÃrthÃvagamÃ÷ bÃlapriyà sahakÃriïa÷ samayamukyÃrthabÃdhÃdivakt­vaiÓi«ÂyÃdaya÷ / te«Ãæ bhedÃt / asajÃtÅya÷ bhinnajÃtÅya÷ / sajÃtÅyatvedo«apradarsanenoktameva sÃdhayati-sajÃtÅya ityÃdi / aneko 'sÃvityasya viparimÃmenÃnu«aÇga÷ / aneke 'smin vyÃpÃre sajÃtÅye aÇgÅkriyamÃïe satÅtyartha÷ / sa punarna pravartata iti Óe«a÷ / atra hetumÃha--kÃrya ityÃda / kÃrye kÃryaæ prati / padÃrthavidbhi÷ naiyÃyikÃdibhi÷ / nanvasajÃtÅyo 'stvityatrÃha--asajÃtÅya ityÃdi / aneke 'sminnasajÃtÅye aÇgÅkriyamÃïe ca satÅtyartha÷ / asmannaya eveti / vyÃpÃrabhedasiddhyà dhvananavyÃpÃrasiddheriti bhÃva÷ / yadvÃsajÃtÅya ityÃderayamartha÷--ki¤ca vyÃpÃrasya yatkÃryamanekÃrthaj¤Ãnaæ tatatatsajÃtÅyamanyadveti vikalpaæ manasi nidhÃyÃha--sajÃtÅya ityÃdi / sajÃtÅye kÃrye tatprati / vyÃpÃra÷ abhidhÃdi÷ / ni«iddha iti / ato vyÃpÃrÃntarasvÅkÃre cÃsmannaya eveti bhÃva÷ / asajÃtÅya iti / kÃrye ityanu«ajyate / asmannaya eveti / kÃryasya vijÃtÅyatve tatkÃraïabhÆtavyÃpÃravaijÃtyasyÃvaÓyakatvÃt dhvananavyÃpÃrasiddhiriti bhÃva÷ / atha vyÃpÃrasya dÅrghatvaæ nÃma naikatvamekajÃtÅyatvaæ vÃ; kintu pratipipÃdayi«itÃrthapratipÃdanajhÃÂityaviÓe«a eva / ato vyaÇghyasyÃbhidhÃvi«ayatvamastyevetyÃÓaÇkate--athetyÃdi / atha yadi / 'vivak«itamathe'ti sambandha÷ / caturtheti / antyetyartha÷ / sa eva so 'pi / samÃdhatte--tarhityÃdi / tatra antyakak«yÃnivi«ÂÃrthe / sÃk«Ãditi / abhidhayetyartha÷ / kathamiti / bhavatÅti Óe«a÷ / na bhavatÅtyartha÷ / atha padÃrthavÃkyÃrthayornimittanaimittikabhÃvÃbhyupagamÃnnimittabhÆte«u padÃrthe«u saÇketagrahaïÃttanmÃtreïaiva p­thagantyavÃkyÃrthavi«ayakasaÇketÃnapek«ayà tadvÃkyÃrthapratÅtirabhidhÃvyÃpÃreïa bhavatÅtyÃÓaÇkÃmudbhÃvya vyudasyati--nimitte«vityÃdi / nimitte«u padÃrthe«u / asÃvartha÷ antyavÃkyÃrtha÷ / paÓyatetyÃdi parihÃsavacanam / 'ityuktikauÓalam' iti sambandha÷ / paryantakak«yÃyÃ÷ bhÃgÅ bhajanaÓÅla÷ / paÓcÃttanÃ÷ vÃkyÃrthapratÅtyuttarakÃlabhÃvina÷ / locanam nimittabhÃvaæ gacchantÅti nÆnaæ mÅmÃæsakasya prapautraæ prati naimittikatvamabhimatam / athocyate--pÆrvaæ tatra saÇketagrahaïasaæsk­tasya tathà pratipattirbhavatÅtyamuyà vastusthitayà nimittatvaæ padÃrtÃnÃm, tarhi tadanusaraïopayogi na ki¤cidapyuktaæ syÃt / na cÃpi prakpadÃrthe«u saÇketagrahaïaæ v­ttam, anvitÃnÃmeva sarvadà prayogÃt / ÃvÃpodvÃpÃbhyaæ tathÃbhÃva iti cet-saÇketa÷ padÃrthamÃtra evetyabhyupagame pÃscÃtyaiva viÓe«apratÅti÷ / athocyate--dda«Âeva jhaÂiti tÃtparyapratipatti÷ kimatra kurma iti / tadidaæ vayamapi na nÃÇgÅkurma÷ / yadvak«yÃma÷-- tadvatsacetasÃæ so 'rtho vÃkyÃrthavimukhÃtmanÃm / buddhau tattvÃvabhÃsinyÃæ jhaÂityevÃvabhÃsate // it.i // kiæ tu sÃtisayÃnuÓÅlanÃbhyÃsÃttatra sambhÃvyamÃnÅ'pi krama÷ sajÃtÅyatadvikalpaparamparÃnudayÃdabhyastavi«ayavyÃptisamayasm­tikramavanna saævedyata iti / bÃlapriyà padÃrthÃvagamÃ÷ padÃrthapratÅtaya÷ / prapautraæ pratÅtyÃdi / prapautraæ nimittamapek«ayÃtmano naimittikatvamabhimataæ syÃdityartha÷ / atha padÃrtapratÅte÷ paÓcÃttanatve 'pi tadvi«ayakasaÇketagrahaïasya pÆrvaæ jÃtatvÃttaddvÃraka÷ padÃrthÃnÃæ nimittatvavyapadeso na virudhyate / upalabhyate hi g­hÆtasaÇketasya pratipattur'gaÇgÃyÃæ dho«a' ityÃdiyÃkyaÓcavaïÃnantarameva jhaÂiti ÓaityapÃvanatvÃdirÆpapÃryantikÃrthapratÅtirityÃÓaÇkÃmudbhÃvya pariharati--athocyata ityÃdinà / tadanusaraïeti / tasyÃ÷ pÃryantikÃrthapratÅte÷ anusaraïe svamatena nirvahaïe yadupayogi / yadvÃ-tadanusaraïe padÃrtÃnÃæ pÃryantikÃrthasyÃsaÇketitasya kathamavagamo bhavediti bhÃva÷ / ki¤ca pÆrvaæ padÃrthe«u saÇketagrahamapi na ghaÂata ityÃha--na cÃpÅti / anvitÃnÃmeva anvitÃrthabodhakÃnÃmeva / vÃkyatvamÃpannÃnÃmeveti / yÃvat / ÓaÇte-ÃvÃpetyÃdi / tathÃbhÃva÷ p­thak p­thak padÃrthe«u saÇketagrahaïasya bhavanam / pariharati---saÇketa ityÃdi / viÓe«apratÅti÷ pÃÓcÃtyaiveti / vÃkyÃrthapratÅti÷ paÓcÃttanyeva bhavati, na pÆrvakÃlabhavetyartha÷ / tathà ca bhavatsiddhÃnto virudhyeteti bhÃva÷ / athetyÃdi / tÃtparyapratipatti÷ pÃryantikÃrthapratÅti÷ / kimatra kurma iti / padÃrthe«u saÇketagrahaïasya nimittatà bhavatu mà veti bhÃva÷ / yadyevaæ tarhi siddhaæ na÷ samÅhitamityÃha--tadityÃdi / viÓe«amÃha-kintvityÃdi / tatreti / pÃryantikÃrtharÆpavyaÇgyÃrthatapratÅtÃvityartha÷ / sambhÃvyamÃno 'pi pramÃïena j¤ÃyamÃno 'pi / krama÷ padÃrthapratÅte÷ paurvÃparyam / 'saævedyata' iti sambandha÷ / atra hetumÃha-sajÃtÅyetyÃdi / sajÃtÅyÃ÷ vÃkyÃrthapratÅtyaÇgatvena sajÃtÅyÃ÷ ye tadvikalpÃ÷ padÃrthavi«ayakapratyayÃ÷ / te«Ãæ locanam nimittanaimittikabhÃvaÓcÃvaÓyaÓrayaïÅya÷, anyathà gauïalÃk«aïikayormukhyÃdbheda÷ 'ÓrutiliÇgÃdipramÃïa«aÂkasya pÃradaurbalyam' ityÃdiprakriyÃvighÃta÷, nimittatÃvaicitryeïaivÃsyÃ÷ samarthitatvÃt / nimittatÃvaicitrye cÃbhyupagate kimaparamasmÃsvasÆyayà / ye 'pyavibhaktaæsphoÂaæ vÃkyaæ tadarthaæ cÃhu÷, tairapyavidyÃpadapatitai÷ sarveyamanusaraïÅyà prakriyà / taduttÅrïatve tu sarvaæ parameÓvarÃdvayaæ brahyotyasmacchÃstrakÃreïa na na viditaæ tatvÃlokagranthaæ viracayatetyÃstÃm / bÃlapriyà paramparÃyà anudayÃdanullekhÃdityartha÷ / kramo hi hetuhetumadbhÃvenÃvasthitayordharma÷, tasya j¤Ãne tayorj¤Ãnamapek«itamiti bhÃva÷ / anudaye hetumÃha-sÃtiÓayeti / sÃtiÓayaæ yadanuÓÅlanaæ paryÃlocanaæ tasyÃbhyÃsÃt pauna÷punyÃdityartha÷ / kramasya sattve 'pyapratipattau d­«ÂÃntamÃha-abhyasteti / abhyasta÷ bhÆyo bhÆya÷ paryÃlocito vi«ayo yayoste / yadvÃ-abhyaste vi«aye dhÆmÃdihetau gavÃdyarthe ca yo vyÃptisamayayo÷ vahnyÃdisÃdhyavyÃptigavÃdipadasaÇketayo÷ sm­tÅ, tayoranumitiÓÃbdabodhayorya÷ kramastadvadityartha÷ / itÅtyÃdi / itÅti hetau / ato hetorityartha÷ / kramasya nimittanaimittikabhÃvopajÅvyatvattasya ca sÃdhitatvÃditi yÃvat / nimittanemittikabhÃvÃÓrayaïasyÃvaÓyakatvaæ vipak«e bÃdhakamukhenÃha--anyathetyÃdi / 'anyathà ityÃdi prakriyÃvighÃta' iti sambandha÷ / gauïeti / gauïalÃk«aïikÃrthapratÅtau hi mukhyÃrthabÃdhÃnimittaæ, tataÓca mukhyÃrthe maulikaæ nimittamityÃpatati / tadantareïa bÃdhÃyà mukhyÃmukhyaniyamasya cÃsiddherityartha÷ / laukikÅæ prakriyÃmuktvà vaidikÅmÃha-ÓrutÅtyÃdi / ÓrutyÃdipadÃrthÃstadudÃharaïÃni cÃpodevÅyÃdau kÃvyapradÅpÃdau ca grante prapa¤citÃni / nimittanemittikabhÃvÃnÃÓrayaïekathamuktaprakriyÃvighÃta ityata Ãha--nimittateti / nimittatÃyÃ÷ vecitryaïa bedena / asyÃ÷ prakriyÃyÃ÷ / samarthitatvÃditi / etannimittatÃvaicitrya¤ca abhidhÃyà dÅrghadÅrghatvÃÇgÅkÃre nopapadya iti bhÃva÷ / nanu tarhi nimittanaimittikabhÃvo 'stu vicitro, yenÃyaæ prakriyÃvighÃto na syÃdityatrÃha--nimittateti / nimittatÃvaicitryÃÇgÅkÃre vyÃpÃrabhedasyÃpyaÇgÅkartavyatayà kimasmaduktÃvamar«a ityartha÷ / ye 'pÅti / sphoÂavÃdino vaiyÃkaraïÃdaya ityarta÷ / sa avidyeti / avidyÃpadaæ vyavahÃramÃrga÷ / asmacchÃstrakÃreïa ÃnandavardhanÃcÃryeïa / na na viditaæ viditameva / atra hetu÷--tattavÃlogranthaæ viracayateti / locanam yattu bhaÂÂanÃyakenoktam--iha d­ptasiæhÃdipadaprayoge ca dhÃrmikapadaprayoge ca bhayÃnakarasÃveÓak­taiva ni«edÃvagati÷ tadÅyabhÅruvÅratvaprak­tiniyamÃvagamamantareïaikÃntato ni«edhÃvagatyabhÃvÃditi tanna kevalÃrthasÃmarthyani«edhÃvagaternimittamiti / tatrocyatekenoktametat 'vakt­pratipatt­viÓe«Ãvagamaviraheïa ÓabdagatadhvananavyÃpÃraviraheïa ca ni«edhÃvagati÷' iti / pratipatt­piratibhÃsahakÃritvaæ hyasmÃbhirdyetanasya prÃïatvenoktam / bhayÃnakarasÃveÓaÓca na nivÃryate, tasya bhayamÃtrotpattyabhyupagamÃt / pratipattuÓca rasÃveÓo rasÃbhivyakatyaiva / rasaÓca vyaÇgya eva, tasya ca ÓabdavÃcyatvaæ tenÃpi nopagatamiti bÃlapriyà yatvityÃdi / uktiprakÃramÃha--ihetyÃdi / iha 'bhrame'tyÃdau / bhayÃnakarasÃveÓak­taiva ni«edhÃvagatiriti sambandha÷ / kuta ityata Ãha--d­ptetyÃdi / nimittarÆpÃrthe saptamyau / ÓvamÃraïanimittabhramaïavidhisiddhaæ dhÃrmikabhÅrutvaæ vinà ni«edhÃrtho na sidhyatÅti dhÃrmiketyÃdyuktam / tÃvanmÃtreïÃpi g­habhramaïavidhirevÃnug­hÅto bhavati, na prak­tani«edha ityato d­ptasiæhÃdÅtica / evakÃro bhayÃnakarasÃveÓasya ni«edhÃvagatijanane prÃdhÃnyaæ darsayati / dhvananavyÃpÃreïaivÃstu ni«edhÃvagati÷, kimityevaæ kalpyata ityatrÃha--tadÅyetyadi / tadÅyayo÷ dhÃrmikasiæhasambandhino÷ / bhÅrutvavÅratvarÆpayo÷ prak­tyo÷ svabhÃvayo÷ niyamasyÃvinÃbhÃvasyÃvagamaæ j¤Ãnam / antareïa vinà / ekÃntata÷ kÃraïÃntarema tanniyamÃt / dhvananavyÃpÃramÃtreïeti yÃvat / ya ni«edheti / bhramaïani«edhetyartha÷ / phalitamÃha--itÅtyÃdi / iti taditi / ityuktÃddhetorityartha÷ / arthasÃmarthyasyÃpi sahakÃritayà hetutvalÃnapÃyaæ kevalapadena darÓayati / 'iti yattu uktam' iti sambandha÷ / 'tanna kevale'tyÃdikaæ Órutvà tadasahamÃno dhvanivÃdyÃhakenetyÃdi / 'ityetatkenoktam' iti sambandha÷. yadvÃ---etaditi vakt­pratÅtyÃdisamÃsaghaÂakam / etasya vÃkyasya sambandhinau etau và yau vakt­pratipatt­viÓe«au saÇketasthÃnaparirak«aïotsukakÃminÅbhÅrudhÃrmikau, tayoravagamasya viraheïa abhÃvena / viÓe«apadena vakt­gatasvairiïÅtvÃdikaæ pratipatt­gatapratibhÃdikaæ ca vivak«itam / nanu tvayaivoktamityÃtrÃha--pratipatrriti / taduktaæ ka¤cidaæÓamanujÃnan viruddhamaæÓaæ nirÃkaroti---bhayÃnaketyÃdi / na nivÃryata iti / tasyÃstitvamÃtraæ na ni«edhÃvagatiæ prati hetutvamiti bhÃva÷ / kathaæ boddhavye dhÃrmike bhayÃnakarasÃveÓa ityata Ãha--tasyetyÃdi / tasya bhayÃnakarasÃveÓasya / bhayamÃtrotpattyeti / prak­tyÃditvÃtt­tÅyà / tadrÆpasya pasyetyartha÷ / mÃtrapadena rastvaæ vyudasyate / abhyupagamÃt boddhavye svÅkÃrÃt / tathaika kiæ sah­dayasya netyÃha--pratipatturityÃdi / pratipattu÷ sah­dayasya tu raso 'bhivyajyate, notpadyate / tadabhivyaktyà tadÃveÓaÓca bhavatÅtyartha÷ / boddhavyasya bhayamiva,sah­dayasya raso 'pyutpadyatÃæ kiæ tadabhivyaktikalpanayetyata Ãha--rasaÓcetyÃdi / locanam vyaÇgyatvameva / pratipatturapi rasÃveÓo na niyata÷, na hyasau niyamena bhÅrudhÃrmisabrahmacÃrÅ sah­daya÷ / atha tadviÓe«o 'pi sahakÃrÅ kalpyate, tarhi vakt­pratipatt­pratibhÃprÃïito dhvananavyÃpÃra÷ kiæ na sahyate / kiæ ca vastudhvaniæ dÆ«ayatà rasadhvanistadanugrÃhaka÷ samarthyata iti su«ÂhutarÃæ dhvanidhvaæso 'yam / yadÃha--'krodho 'pi devasya vareïa tulya÷' iti / atha rasasyaiveyatà prÃdhÃnyamuktam; tatko na sahate / atha vastumÃtradhvaneretadudÃharaïaæ na yuktamityucyate tathÃpi kÃvyodÃharaïatvÃddvÃvapyatra dhvanÅ sta÷, ko do«a÷ / yadi tu rasÃnuvedhena vinà na tu«yati, tat bhayÃnakarasÃnuvedho nÃtra sah­dayah­yayadarpaïamadhyÃste; api tu uktanÅtyà sambhogÃbhilëavibhÃvasaÇketasthÃnocitÃviÓi«ÂakÃkvÃdyanubhÃvaÓabalanoditaÓ­ÇgararasÃnuvedha÷ / bÃlapriyà phalitamÃha--itÅti / yadyasti pratipattÆ rasÃbhivyakti÷, tarhi tayaivÃstu ni«edÃvagatirityatrÃha--pratipatturapÅtyÃdi / pratitturapi sah­dayasyÃpi / niyata÷ avinÃbhÆta÷ / uktamupapÃdayati--na hÅtyÃdi / sabrahyacÃrÅ saddaÓa÷ / kasyacidbhayÃnakarasÃsvÃdasambhave 'pi vÅrÃdiprak­te÷ pratipattustadasambhavÃt, bhayÃnakarasÃbhivyaktyà ni«e«apratÅtirna bhavatÅti bhÃva÷ / ÓaÇkate--atheti / tadviÓe«o 'pi pratipatt­viÓe«o 'pi / viÓe«o bhÅrusvabhÃvatvam / sahakÃrÅti / bhayÃnakarasÃbhivyaktÃviti Óe«a÷ / pariharati--tarhÅtyÃdi / uktanayenÃpasiddhÃntÃpÃtÃdapi rasÃveÓak­tà ni«edhÃvagatiriti vaktuæ na ÓakyamityupahÃsamukhenÃha--ki¤cetyÃdi / dÆ«ayateti / bhayÃnakavibhÃvÃdÅnabhidadhatyà tadrasÃveÓaÓaktisahakÃriïyà abhidhayà arthÃdabhihita evÃyaæ ni«edha ityabhiprÃyeïa dÆ«ayatetyartha÷ / krodho 'pÅtyÃdi / tadihÃyÃtamiti Óe«a÷ / krodho hi ÓÃpena tulya÷ / atra tu vareïeti bhÃva÷ / ÓaÇkate--atheti / rasasya prÃdhÃnyameva darÓitaæ na tu vastudhvanerdÆ«aïamityartha÷ / pariharati--taditi / tat tarhi / ko na sahata iti / vastudhvane rasadhvanyaÇgatvami«Âamiti bhÃva÷ / punarapi ÓaÇkate--atheti / pariharati-tathÃpÅti / dhvanÅ stÃmiti / kÃmacÃrÃbhyanuj¤Ãne lo / atra hetu÷--kÃvyeti / nanu kÃmacÃrabhyanuj¤Ãnaæ na yuktaæ, rasasyaiva sah­dayÃhlÃdakÃritvÃdityata Ãha--yadi tvityÃdi / anuvedha÷ ÃveÓa÷ / tu«yatÅti / sah­daya iti Óe«a÷ / tu«yate iti pÃÂhe sah­dayeneti Óe«a÷ / uktanÅtyeti / kasyÃÓcit saÇketasthÃnaæ jÅvitasarvasvÃyamÃnamiti pÆrvoktarÅtyetyartha÷ / sambhogeti / sambhogÃbhilëasya vibhÃva÷ uddÅpanavibhÃvabhÆtaæ yatsaÇketasthÃnaæ tasya / tathà tasyaivÃbhilëasya ucitÃ÷ sambhogÃnuguïyÃdviÓi«ÂÃÓca ye kÃkvÃdaya÷ anubhÃvÃ÷, Ãdipadena tÃtkÃlikyo 'nyÃÓce«Âà grÃhyÃ÷ / te«Ã¤ca ÓabalanÃtsaævalanÃdudito 'bhivyakto ya÷ Ó­ÇgÃrarasa÷, tasyÃnuvedha locanam rasasyÃlaukikatvÃttÃvanmÃtrÃdeva cÃnavagamÃtprathamaæ nirvivÃdasiddhaviviktavidhini«edhapradarÓanÃbhiprÃyeïa caitadvastudhvanerudÃharaïaæ dattam / yastu dhvanivyÃkyÃnodyatastÃtparyaÓaktimeva vivak«ÃsÆcakatvameva và dhvananamavocat, sa nÃsmÃkaæ h­dayamÃvarjayati / yadÃhu÷--'bhinnarucirhi loka÷' iti / tadetadagre yathÃyathaæ pratani«yÃma ityÃstÃæ tÃvat / bhrameti / atis­«Âo 'si prÃptaste bhramaïakÃla÷ / dhÃrmiketi / kusumÃdyÆpakaraïÃrthaæ yuktaæ te bhramaïam / visrabdha iti ÓaÇkÃraïavaikalyÃt / sa iti punarasyÃnutthÃnam / teneti / ya÷ pÆrvaæ karïopakarïikayà tvayÃpyÃkarïito godÃvarÅkacchagahane prativasatÅti / pÆrvameva hi tadrak«Ãyai tattayopaÓrÃvito 'sau; sa cÃdhunà tu bÃlapriyà ityartha÷ / sah­dayah­dayadarpaïamadhyÃsta ityanu«aÇga÷ / vivecanadaÓÃyÃmatra bhayÃnakavibhÃvÃdayo na pratÅyante, api tu Ó­Çgarasambandhina eveti bhÃva÷ / nanu yadi Ó­ÇgÃradhvaniratrÃÇgÅ, tarhi kutastadudÃharaïatveneyaæ gÃthà noktÃ? vastudhvanyudÃharamatayoktà cetyata Ãha--rasasyetyÃdi / tÃvanmÃtrÃdeva udÃharaïamÃtrÃdeva / anavagamÃt avagamÃsambhavÃt / vak«yamÃïayuktibhireva rasasvarÆpaj¤ÃnasambhavÃditi bhÃva÷ / tÃvanmÃtrÃdevetyasya lokamÃtrÃdevetyartha iti kecit / nirvivÃdeti / nirvivÃdasiddhaæ viviktaæ viveko bhedo yayorvidhini«edhayo÷ / etaduktaæ bhavati--rasadhvanirhi kÃvyÃtmatvena pratipipÃdayi«ita÷ / sa ca pramÃïena kenÃpi na siddho loke, nÃdyÃpi kÃvyavyÃpÃravi«ayatayà ca / atastatpratipÃdanÃrthamÃrabhamÃïena tadupoddhÃtatayà prathamaæ vastudhvanyÃdikamanyadeva vÃcyÃdbhinnatvena pradarÓanÅyaæ, paÓcÃdavivÃdasiddhe dhvanisÃmÃnye sÃk«Ãllak«aïÅyo rasadhvanirudÃharaïÅya iti / yastvityÃdi / vivak«ÃyÃ÷ vivak«itÃrthasya / sÆcakatvamanumÃpakatvam / nÃvarjayatÅti / niryuktikatvÃditi bhÃva÷ / nanvetaddvayÃtiriktaæ nÃdyapi h­dayapathamavataratÅtyatrÃha--tadetaditi / yaduktamatisargaprÃptakÃlayorhyayaæ lo¬iti, tadanurodhena vyÃca«Âe--bhrametyÃdi / sa ityanubhÆtÃrthakamityÃha--yasta iti / 'adye'ti padaæ pÆrvaæ bidhi÷ pratikÆlo 'bhÆdidÃnÅæ tu bhavadbhÃgyamahimnÃnukÆlo jÃta ityarthaæ dyotayatÅtyaha--di«Âyati / 'mÃrita' ityÃdervyaÇgyaæ darÓayati--mÃrita itÅtyÃdinà / 'tene'ti padamapyanubhÆtÃrthakamityÃha--ya÷ pÆrvamiti / 'vasatÅtyÃkarïita' iti sambandha÷ / nanu svairiïyà godÃvarÅtÅre siæhasadbhÃvassvayamÃropita÷ / tatkathamevamuktamityato vyÃkhyÃtà tadÆpapÃdayati--pÆrvamevetyÃdi / tadraj¤Ãyai saÇketasthÃnarak«aïÃrtham / tattayopaÓrÃvito 'sÃviti / tat siæhanivÃsav­ttam / asau dhÃrmika÷ / saÇketasthÃnarak«aïÃrtamanyÃpadeÓena vavacidvÃcye prati«edharÆpe vidhirÆpo yathÃ-- attà ettha ïimajjai etya ahaæ diasaaæ paloehi / mà pahia rattiandhaa sejjÃe maha ïimajjahisi // locana.m d­ptatvÃttato gahanÃnnissaratÅti prasiddhagodÃvarÅtÅraparisarÃnusaraïamapi tÃvatkathÃÓe«ÅbhÆtaæ kà kathà tallatÃgahanapraveÓaÓaÇkayeti bhÃva÷ / attà iti / ÓvaÓrÆratra Óete athavà nimajjati atrÃhaæ divasakaæ pralokaya / mà pathika rÃtryandha ÓayyÃyÃmÃvayo÷ Óayi«ÂÃ÷ // maha iti nipÃto 'nekÃrtav­ttiratrÃvayorityarthe na tu mameti / evaæ hi viÓe«avacanameva ÓaÇkÃkÃri bhavediti pracchannÃbhyupagamo na syÃt / käcitpro«itapatikÃæ taruïÅmavalokya prav­ddhamadanÃÇkura÷ saæpanna÷ pÃntho 'nena ni«edhadvÃreïa tayÃbhyupagata iti ni«edhÃbhÃvo 'tra bÃlapriyà pÆrvaæ svairiïyai v­ttÃnto 'yaæ sakhyÃdidvÃrà dharmikasya karïagocarÅk­ta ityartha÷ / nanvevaæ kimiti svayamuktamityata Ãha--sa cÃdhunà tviti / sa÷ siæha÷ / gahanÃnnissaratÅti / itÅtyanantaraæ tayÃsÃvupaÓrÃvyata iti Óe«a÷ / dharmikasya ÓaÇgà mà bhÆditi 'gaude'tyÃdyanuvÃdapÆrvakaæsiæhasya d­ptatvÃdiviÓe«o bodhyata iti bhÃva÷ / viÓe«abodhanasya phalamÃha--prasiddhetyÃdi / iti bhÃva iti / bodhyata iti Óe«a÷ / ete cÃrthÃ÷ bhramaïani«edhavya¤jane sahakÃribhÆtÃ÷ / evamuparyapi bodhyam / "ïimajjai" ityasya chÃyÃæ dvedhà darÓayati---Óeta ityÃdi / anekÃrthav­ttiriti / bagulaÂanÃnca ityartha÷ / evaæ hi pracchannÃbhyupagamo na syÃditi sambandha÷ / atra hetumÃha--viÓe«eti / ÓaÇketi / ÓvaÓrvÃdiÓaÇketyartha÷ / pracchanneti / pracchannatvÃbhÃve 'bhyupagamasya na sah­dayacamatkÃrakÃriteti bhÃva÷ / käcidityÃdi / taruïÅmÃkÃrai÷ pro«itapatikÃæ cÃlokyetyartha÷ / 'sampanna' ityanenÃsya sambandha÷ / prav­ddheti / darÓanak«aïe madanÃÇkuro jÃtastadÅyasaundaryÃdermuhuravalokanÃdinà sa prav­ddha÷ / anena mà Óayi«Âà ityuktena / ni«edha eva dvÃramupÃyastena / tayà pro«itapatikayà / locanam vidhi÷ / na tu nimantraïarÆpo 'prav­ttapravartanÃsvabhÃva÷ saubhÃgyÃbhimÃnakhaï¬anÃprasaÇgÃt / ata eva rÃtryandheti samucitasamayasaæbhÃvyamÃnavikÃrÃkulitatvaæ dhvanitam / bhÃvatadabhÃvayoÓca sÃk«ÃdvirodhÃdvÃcyÃdvyasya sphuÂamevÃnyatvam / yattvÃha bhaÂÂanÃyaka÷--'ahamityabhinayaviÓe«eïÃtmadaÓÃvedanÃcchÃbdametadapÅ'ti / tatrÃhamiti Óabdasya tÃvannÃyaæ sÃk«Ãdartha÷; kÃkvÃdisahÃyasya ca tÃvati dhvananameva vyÃpÃra iti dhvanerbhÆ«aïametat / atteti prayatnenÃnibh­tasaæbhogaparihÃra÷ / atha yadyapi bhavÃnmadanaÓarÃsÃradÅryamÃïah­daya upek«ituæ na yukta÷, tathÃpi kiæ karomi pÃpo divasako 'yamanucitatvÃtkutsito 'yamityartha÷ / prÃk­te puænapuæsakayoraniyama÷ / na ca sarvathà tvÃmupek«e, yato 'traivÃhaæ tatpralokaya nÃnyato 'haæ gacchami, tadanyonyavadanÃvalokanavinodenodena bÃlapriyà abhyupagata÷ ÓayanÃbhyupagama÷ k­ta÷ / phalitamÃha--itÅtyÃdi / vidhiriti / sa ca pÃnthagatani«edhaÓaÇkÃniv­ttyartha÷ / na tvityatra hetumÃha--saubhÃgyeti / vidhernimantraïarÆpatve svÃnurÃgaprakÃÓanÃditi bhÃva÷ / vyÃkhyÃte 'rthe pramÃïatvena padÃntaramavatÃrayati--ata evetyÃdi / ata eva yato vidhirni«edhÃbhÃvarÆpastata eva / samuciteti / samucite sambhogayogye samaye rÃtrau bhavi«yatÅtyÃtmanà sambhÃvyamÃno yo 'rtha÷ tannimittakà ye vikarÃ÷ / yadvÃ-bhavi«yantÅti sambhÃvyamÃnà ye vikÃrÃ÷ tairÃkulitatvamityartha÷ / tadvvananenÃtmana÷ saubhÃgyÃbhimÃna÷ khyÃpita iti bhÃva÷ / bhÃveti / vyaÇgyaÓayanakriyÃvidhilak«aïasya bhÃvasya vÃcyatadabhÃvasya cetyartha÷ / ahamityÃdi / abhinayaviÓe«asahitenÃhamiti padenetyartha÷ / ÃtmadaÓeti / svÅyakÃmÃvasthetyartha÷ / etadapi ni«edhadvÃrà abhyupagamanamapi / apiÓabdo 'rthÃntarasamuccaye / ÓÃbdaæ ÓabdÃbhidheyam / prativakti---tatretyÃdi / ayamiti / ukta ityartha÷ / kÃkvÃdÅti / ÃdipadenÃbhinayo g­hyate / tÃvati uktÃrthe / vÃcyÃrthaæ siddhavatk­tyoktavyaÇgyaÓe«atayÃvÃntaravÃkyÃbhiprÃyaæ viv­ïoti--prayatnenetyÃdi / vidheya iti Óe«a÷ / anurÃgÃtirekeïa sambhÃvito ya Ãvayoranibh­ta÷ sambhoga÷ tasya parihÃra÷ / pÆrvavyÃkhyÃtarÃtryandapadÃrthÃbhiprÃyeïÃha---bhavÃniti / upek«ituæ na yukta ityanena svasyÃbhilëo 'pi pradarÓita÷ / anucitatvÃditi / sambhogÃyogyatvÃdityartha÷ / 'diasaam' ityasya kathaæ prathamÃntatayà vyÃkhyÃnamityata Ãha---prak­ta iti / na copek«e kvacidvÃcye vidhirÆpe 'nubhayarÆpo yathÃ--- vacca maha vvia ekkei hontu ïÅsÃsaroiavvÃiæ / mà tujja vi tÅa viïà dakkhiïïahaassa jÃantu // locanaæ dinaæ tÃvadativÃhayÃva ityartha÷ / pratipannamÃtrÃyÃæ ca rÃtrÃvandhÅbhÆto madÅyÃyÃæ ÓayyÃyÃæ mÃæ Óli«a÷, api tu nibh­tanibh­tamevÃttÃbhidhÃnanikaÂakaæïÂakanidrÃnve«aïapÆrvakamitÅyadatra dhvanyate / vraja mamaivaikasyà bhavantu ni÷ÓvÃsaroditavyÃni / mà tavÃpi tayà vinà dÃk«iïyahatasya jani«ata // atra vrajeti vidhi÷ / na pramÃdÃdena vÃyikÃntarasaægamanaæ tava, api tu gìhÃnurÃgÃt, yenÃnyÃddaÇmukharÃga÷ gotraskhalanÃdi ca, kevalaæ pÆrvak­tÃnupÃlanÃtmanà dÃk«iïyenaikarÆpatvÃbhimÃnenaiva bÃlapriyà iti sambandha÷ / pratipannamÃtrÃyÃmitir / i«adarthe mÃtrÃÓabda÷ / andhÅbhÆto mà Óila«a iti / andhÅbhÆtatvena Óle«aïaæ ni«idhyate, na tu Óle«aïamÃtram / atteti / atta ityabhidhÃnaæ yasya sa÷ / 'dattÃvadhÃne'ti pÃÂhe svabhÃvata eva sÃvadhÃna ityartha÷ / kaïÂaka ÓvaÓrÆrÆpa÷ / svÃbhimatavirodhitvenÃni«ÂakÃritvÃtkaïÂakatvenokti÷ / pÆrvakamiti / Óayyaæ prapnuhÅti Óe«a÷ / iyaditi / uktamityartha÷ / vidhiriti / vÃcya iti Óe«a÷ / vyaÇgyamÃha---na pramÃdÃdityÃdi / tvamekarÆpatÃbhimÃnena ahamekarÆpa ityabhimÃnena / atra madvi«aye / 'sthita iti yat tat kevalaæ dÃk«iïyenaive'ti sambandha÷ / kevalaivakÃrÃbhyÃmanurÃgarÆpahetorvyavaccheda÷ / ata evÃha-pÆrveti / pÆrvak­tena pÆrvakarmaïà adda«Âena hetunà yadanupÃlanaæ matpÃlanam / yadvÃ-pÆrvak­taæ yaddÃk«iïyaæ tasyÃnupÃlanamavicchedena pÃlanaæ tadÃtmanà dÃk«iïyena / phalitamÃha--tadityÃdi / kvacidvÃcye prati«edharÆpe 'nubhayarÆpo yathÃ---- de à pasia ïivattasu muhasasijohlÃviluttatamaïivahe / ahisÃriÃïaæ vigdhaæ karosi aïaïÃïaæ vi haÃse // locana.m tvamatra sthita÷, tatsarvathà ÓaÂho 'sÅti gìhamanyurÆpo 'yaæ khaï¬itanÃyikÃbhiprÃyo 'tra pratÅyate / na cÃsau vrajyÃbhÃvarÆpo ni«edha÷, nÃpi vidhyantaramevÃnyani«edhÃbhÃva÷ / de iti nipÃta÷ prÃrthanÃyÃm / à iti tÃvacchabdÃrthe / tenÃyamarta÷-- prÃrthaye tÃvatprasÅda nivartasya mukhaÓaÓijyotsnÃviluptatamonivahe / abhisÃrikÃïÃæ vidhnaæ karo«yanyÃsÃmapi hatÃÓe // atra vyavasitÃdgamanÃnnivartasveti pratÅterni«edho vÃcya÷ / g­hÃgatà nÃyikà gotraskhalitÃdyaparÃdhini bÃlapriyà sarvatheti / tatraivÃsaktatvena, ubhayatrÃpi vetyartha÷ / anubhayarÆpatvaæ viv­ïoti--na cetyÃdi / vrajyÃbhÃvarÆpa iti / vrajyà gamanam / anyani«edhà bhÃva iti / vrajyÃpek«ayà anyo ni«edhÃbhÃva ityartha÷ / tadÃtmakaæ vidhyantaramiti sambandha÷ / abhiprÃyarÆpavyaÇgyasya tadubhayarÆpatvÃbhÃvÃditi bhÃva÷ // 'prÃrthaya' ityÃdau ni«edhavÃcakasya na¤ÃderaprayogÃdasaÇgatimÃÓaÇkyÃha---atretyÃdinà / nivartasvetyanena mÃgama ityarthasyoktatayà gamanani«edho vÃcya iti bhÃva÷ / vyaÇgyabodhÃÇgatayà vaktrÃdiviÓe«aæ darÓayati---g­hÃgatetyÃdi / 'anyÃsÃmapÅ'tyÃpiÓabdÃrthamÃha--na kevalamityÃdi / locanam nÃyake sata tata÷ pratigantuæ prav­ttÃ, nÃyakena cÃÂÆpakramapÆrvakaæ nivartyate / na kevalaæ svÃtmano mama ca nirv­tividhnaæ karo«i, yÃvadanyÃsÃmapi; tatastava na kadÃcana sukhalavalÃbho 'pi bhavi«yatÅtyata eva hatÃÓÃsÅti vallabhÃbhiprÃyarupaÓcÃÂuviÓe«o vyaÇgya÷ / yadi và sakhyopadiÓyamÃnÃpi tadavadhÅraïayà gacchantÅ sakhyocyate-na kevalamÃtmano vidhnaæ karo«i, lÃghavÃdabahumÃnÃspadamÃtmÃnaæ kurvatÅ, ata eva hatÃÓÃ, yÃvadvadanacandrikÃprakÃÓitamÃrgatayÃnyÃsÃmapyabhisÃrikÃïÃæ vidhnaæ karo«Åti sakhyabhiprÃyarÆpaÓcÃduviÓe«o vyaÇgya÷ / atra tu vyÃkhyÃnadvaye 'pi vyavasitÃtpratÅpagamanÃtpriyatamag­hagamanÃcca nivartasveti punarapi vÃcya eva viÓrÃnterguïÅbhÆtavyaÇgyabhedasya preyorasavadalaÇkÃrasyodÃharaïamidaæ syÃt, na dhvane÷ / tenÃyamatra bhÃva÷--kÃcidrabhasÃtpriyatamamabhisarantÅ tadg­hÃbhimukhamÃgacchatà tenaiva h­dayavallabhenaivamupaÓlokyate 'pratyabhij¤Ãnacchalena, ata evÃtmapratyabhij¤ÃpanÃrthameva narmavacanaæ bÃlapriyà nirv­tivighnamiti / vighnapadenÃtra nirv­tividhno vivak«ita iti bhÃva÷ / phalitamÃha--tata ityÃdi / tata÷ sarve«Ãmapi sukhavighnakaraïÃt / ata eveti. sukhaleÓasyÃpyalÃbhÃdevetyarta÷ / hateti / hatà vi«ayÃlÃbhÃdbhagnà ÃÓà yasyÃ÷ sà / evaæ vÃcyÃrthaæ vyÃkhyÃya vyaÇgyaæ darÓayati--itÅtyÃdi / itÅti hetau / uktena vÃcyarthena hetunetyartha÷ / vallabheti / tvatsaddaÓÅ nÃnya kÃcidityevaærÆpo yo vallabhÃbhiprÃya÷, tadrÆpa ityartha÷ / prakÃrÃntareïa vyÃca«Âe---yadi vetyÃdi / 'na kevalamÃtmano vidhnaæ karo«i, yÃvadanyÃsÃmapÅ'ti sambandha÷ / Ãtmano vidhnaæ karo«Åtyasya vivaraïam---lÃghavÃdityÃdi / ata eva abahumÃnÃspadatvakaraïÃdeva / sakhyabhiprÃya iti / sa ca pÆrvavadvodhya÷ / pratÅpagamanÃditi / svag­haæ prati gamanÃdityartha÷ / viÓrÃnteriti / uktavyaÇgyasyeti Óe«a÷ / preyorasavaditi / preyaÓca rasavaccÃnayossamÃhÃra÷ preyorasavattadÃtmakÃlaÇkÃrasyetyartha÷ / bhÃvasya parÃÇgatve preyo 'laÇkÃra÷ / rasasya tattve rasavadalaÇkÃra÷ / sakhÅvacanapak«e sakhÅgatÃyà nÃyikÃvi«ayakaraterbhÃvarÆpÃyà vyaÇgyatvÃttasyÃÓcÃnubhÃvarÆpataduktÃrthadvÃrema 'nivartasve'ti vÃkyÃrthaæ pratyaÇgatvÃtpreyo 'laÇkÃratvam / nÃyakoktipak«e tÆktarÅtyà rasavadalaÇkÃratvamityartha÷ / na dhvaneriti / tathà ca prakramavirodha iti bhÃva÷ / tenÃyamiti / ayaæ vak«yamÃïaprakÃra÷ / upaÓlokyata iti / mukhendukÃntivarïanÃdirÆpopaÓlokanamÃtrÃbhiprÃyakametadityartha÷ / nanu gƬhÃbhisaraïe nÃyikÃyÃ÷ sÃk«ÃnnÃyakenopaÓlokanamanucitamityatrÃha--apratiyabij¤Ãnacchaleneti / apratyabhij¤Ãnaæ kvacidvÃcyÃdvibhinnavi«ayatvena vyavasthÃpito yathÃ-- kassa vaïa hoi roso daÂÂhÆïa piÃeæ savvaïaæ aharam / locanam hatÃÓa iti / anyÃsäca vidhnaæ karo«i tava cepsitalÃbho bhavi«yatÅti kà pratyÃÓà / ata eva madÅyaæ và g­hamÃgaccha, tvadÅyaæ và gacchÃvetyubhayatrÃpi tÃtparyÃdanubhayarÆpo vallabhÃbipÃrÃyascÃÂvÃtmà vyaÇgya ityateyeva vyavati«Âate / anye tu---'taÂasthÃnÃæ sah­dayÃnÃmabhisÃrikÃæ pratÅyamukti÷' ityÃhu÷ / tatra hatÃÓe ityÃmantraïÃdi yuktamayuktaæ veti sah­dayà eva pramÃïam / evaæ vÃcyavyaÇgyayordhÃrmikapÃnthapriyatamÃbhisÃrikÃvi«ayaikye 'pi svarÆpabhedÃdbheda iti pratipÃditam / adhunà tu vi«ayabhedÃdapi vyaÇgyasya vÃcyÃdbheda ityÃha--kvacidvÃcyÃditi / vyavasthÃpiti iti / vi«ayabhedo 'pi vicitrarÆpo vyavati«ÂamÃna÷ sah­dayairvyavasthÃpayituæ Óakyata ityartha÷ / kasya và na bhavati ro«o d­«Âvà priyÃyÃ÷ savraïamadharam / sabhramarapajhÃghrÃïaÓÅle vÃritavÃme sahasvedÃnÅm // kasy.a veti / anÅr«yÃlorapi bhavati ro«o d­«Âvaiva; ak­tvÃpi kutaÓcidevÃpÆrvatayà bÃlapriyà tadvi«ayakapratyabhij¤ÃnÃbhÃva÷, tasya chalena tadapratyabhij¤Ãnaæ svasminnÃropyetyartha÷ / ata eva upaÓlokanarÆpatvÃdeva / Ãtmeti / svasya bodhanÃyetyartha÷ / priya¬ajanenaiva narmavacanasya prayoktavyatvÃditi bhÃva÷ / 'hatÃÓa iti narmavacanam' iti sambandha÷ / tatpadasyoktÃrthÃnuguïamarthamÃha---anyÃsÃæ cetyÃdi / anyÃsÃæ ca tvadg­hagamanotsukasya mama ceti cakÃrÃrtha÷ / vyaÇgyamÃha--ata evetyÃdi / ata eva yata evaærÆpo vÃcyÃrtha÷, tata eva / 'madÅyaæ g­hamÃgaccha tvadÅyaæ và g­haÇgacchÃveti cÃÂavÃtmà vallabhÃbhiprÃyo vyaÇgya' iti sambandha÷ / iyatyeveti / uktarÆpavyaÇgya÷ vyavati«Âata eva, na tu paÓcÃdvÃcyopaskÃrÃya dhÃvatÅtyartha÷ / atra pak«e 'nivartasve' tyasya tavÃdhvavasÃyÃnnivartasveti vÃcyÃrthe bodhya÷ / anye tviti / pak«e 'smin taÂasthÃnÃæ nÃyikÃpremÃbÃvÃtte«Ãæ vacanaæ na pravartakaæ , na và nivartakamata÷ pÆrvoktavyaÇgyasya vÃcyÃÇgatvaæ neti bodhyam / ÃmantraïÃdÅtyÃdipadena abhisÃrikÃvighnakaraïavacanÃdergrahaïam / nanu v­ttau 'vyavasthÃpita' ityukti÷ kathaæ saÇgacchate vyavasthÃpanasyÃni«pannatvÃdityato vyÃca«Âe--vi«ayabhedo 'pÅtyÃdi / vicitrarÆpa÷ nÃnÃvidha÷ / 'kasye' tyasya bhÃvÃrthavivaramamanÅr«yÃlorapÅtyÃdi / 'kasya ve'ti vÃkÃro 'vadhÃraïÃrthaÇko d­«Âvetyuttaraæ thojya ityÃÓayena vyÃca«Âe---d­«ÂvaivetyÃdi / evakÃrÃrthamÃha--ak­tvÃpÅti / sabhamarapaumagghÃiïi vÃriavÃme sahasu ehïim // anye caivaæprakÃrà vÃcyÃdvibhedina÷ pratÅyamÃnabhedÃ÷ pratÅyamÃnabhedÃ÷ sambhavanti / te«Ãæ diÇmÃtrametatpradarÓitam / dvitÅyo 'pi prabhedo vÃcyÃdvibhinna÷ saprapa¤camagre darÓÃyi«yate / locanam priyÃyÃ÷savraïamadharamavalokya / sabhramarapajhÃghrÃmaÓÅle ÓÅlaæ hi katha¤cidapi vÃrayituæ na Óakyam / vÃrite vÃraïÃyÃæ, vÃme tadanaÇgÅkÃrimi / sahasvedÃnÅmupÃlambhaparamparÃmityartha÷ / atrÃyaæ bhÃva÷---kÃcidavinÅtà kutaÓcitkhaï¬itÃdharà niÓcitatatsavidhasaænidhÃne tadbhartari tamanavalokamÃnayeva kayÃcidvidagdhasakhyà tadvÃcyatÃparihÃrÃyaivamucyate / sahasvedÃnÅmiti vÃcyamavinayavatÅvi«ayam / bhart­vi«ayaæ tu-aparÃdho nÃstÅtyÃvedyamÃnaæ vyaÇgyam / sahasvetyapi ca tadvi«ayaæ vyaÇgyam / tasyÃæ ca priyatamena gìhamupÃrabyamÃnÃyÃæ tahyalÅkaÓaÇkitaprÃtiveÓakalokavi«ayaæ saubhÃgyÃtiÓayakhyÃpanaæ priyÃyà iti ÓabdabalÃditi sapatnÅvi«ayaæ vyaÇgyam / sapatnÅmadhye iyatà khalÅk­tÃsmÅti bÃlapriyà vastutassavraïatvÃbhÃve 'pÅtyartha÷ / tarhi kathaæ tadavaloknamityata Ãha--kutaÓcidityÃdi / kenÃpi kÃraïena pragadda«ÂaviÓe«avattayà pramukhata÷ savraïatayà vilokyetyartha÷ / k­tvÃpÅti pÃÂhe k­taÓcillÃk«ÃrasÃdinà kenacideva k­tvÃpi svayaæ k­tvÃpÅtyartha÷ / k­tvÃpÅti pÃÂhe kutaÓcillÃk«ÃrasÃdinà kenacideva k­tvÃpi svayaæ k­tvÃpÅtyartha÷ / 'vÃme' ityasya tadanaÇgÅkÃriïÅti vivaraïam / atrÃyaæ bhÃva iti / ukte vÃcyÃrthe sthite vak«yamÃïo vyaÇgyÃrtha ityartha÷ / kutaÓciditi / jÃrÃdinetyartha÷ / tadvÃcyateti / bharturupÃlambhavi«ayatetyartha÷ / tasyÃ÷ vÃcyateti và / vÃcyatÃparihÃraprasaÇga÷ ka ityata uktaæ niÓciteti / sakhyà niÓcitetyartha÷ / savidha÷ purobhÃgÃtirikta÷ pradeÓa÷ / vÃcyavyaÇgyayorvi«ayabhedaæ darÓayati-sahasvetyÃdinà / ityÃvedyamÃnamiti / niraparÃdhatvamityartha÷ / sahasveti / adharavraïÃvalokanajanitakopabharaæ sahasvetyartha÷ / iyamevaÇkhaï¬itÃdharà tadanyahetukatvaÓaÇkayÃmà kupyetyartha÷ / tasyÃæ nÃyikÃyÃm / upÃlabyamÃnÃyÃmiti / priyÃtamÃgamanasamaya iti Óe«a÷ / tahyalÅkamiti / tasya bharturvyalÅkamapriyamanayà k­tamiti ÓaÇkito ya÷ prÃtiveÓikalokastadvi«ayamityartha÷ / pratyÃyanaæ niraparÃdhatvabodhanam / tatsapatnyÃmiti / vi«ayabhedakathanaprakaraïatvÃtsaptamÅ, tasyai ityartha÷ / tadityÃdi / tatpade nÃyikÃrthake / saubhÃgyeti / nÃyikÃsaubhÃgyetyartha÷ / khyÃpanamiti / vyaÇgyamiti Óe«a÷ / iti ÓabdabalÃditi / ÓrutapriyÃÓabdÃyÃ÷ priyatamak­topÃlambhapratÅtyanantaramiyameva matto 'dhikataraæ subhageti pratÅtisambhavÃditi bhÃva÷ / iyateti / avinayasphuÂoÂbhÃvanenetyartha÷ / khalÅk­tà laghu÷k­tà / pratyuteti / sakhÅmadhya ityanu«ajyate / bahumÃna iti / avinayasyÃtyantapracchÃdanÃditi bhÃva÷ / t­tÅyastu rasÃdilak«aïa÷ prabhedo vÃcyasÃmarthyÃk«ipta÷ locanam lÃghavamÃtmani grahÅtuæ na yuktaæ; pratyutÃyaæ bahumÃna÷, sahasva ÓobhasvedÃnÅmiti sakhÅvi«ayaæ saubhÃgyaprakhyÃpanaæ vyaÇgyam / adyeyaæ tava pracchannÃnurÃgiïÅ h­dayavallabhetthaæ rak«itÃ, puna÷ prakaÂaradanadaæÓanavidhirna vidheya iti taccauryakÃmukavi«ayasambodhanaæ vyaÇgyam / itthaæ mayaitadapahnutamiti svavaidagdhyakhyÃpanaæ taÂasthavidagdhalokavi«ayaæ vyaÇgyamiti / tadetaduktaæ vyavasthÃpitaÓabdena / agra iti / dvitÅyoddyote 'asaælak«yakramavyaÇgya÷ krameïoddyotita÷ para÷' iti vivak«itÃnyaparavÃcyasya dvitÅyaprabhedavarïanÃvasare / yathà hi vidhini«edhatadanubhayÃtmanà rÆpeïa saækalayya vastudhvani÷ saæk«epeïa suvaca÷, tathà nÃlaÇkÃradhvani÷, alaÇkÃrÃïÃæ bhÆyastvÃt / tata evoktam-saprapa¤caæ iti / t­tÅyastviti / tuÓabdo vyatireke / vastvalaÇkÃrÃvapi ÓabdÃbhidheyatvamadhyÃsÃte tÃvat / rasabhÃvatadÃbhÃsatatpraÓamÃ÷ punarna kadÃcidabhidhiyante, atha cÃsvÃdyamÃnatÃprÃïatayà bhÃnti / tatra dhvananavyÃpÃrÃddate nÃstikalpanÃntaram / skhaladgatitvÃbhÃve mukhyÃrthabÃdhÃderlak«aïÃnibandhanasyÃnÃÓaÇkanÅyatvÃt / aucityena prav­ttau cittav­tterÃsvÃdyatve sthÃyinyà raso, vyabhicÃriïyà bhÃva÷, anaucityena tadÃbhÃsa÷, rÃvaïasyeva sÅtÃyÃæ rate÷ / yadyapi tatra hÃsyarasarÆpataiva, 'Ó­ÇgÃrÃddhi bhaveddhÃsya÷' iti vacanÃt / tathÃpi pÃÓcÃtyeyaæ sÃmÃjikÃnÃæ bÃlapriyà sakhÅti / nÃyiketyartha÷ / sambodhanamiti / upadeÓa ityartha÷ / na hyetatsarvaæ svotprek«ÃmÃtreïoktamapi tu vidhidhamavasthÃpito 'vyavasthÃpita' iti v­ttigranthÃnurodhenetyÃha---tadetadityÃdi / nanu vastudhvanivadalaÇkÃradhvanerapyatraiva pradarÓanÅyatve kimityagre darÓayi«yata ityuktamityatastÃtparyamÃha-yathà hÅtyÃdi / vyatirekameva darÓayati---vastvityÃdi / 'ÓabdÃbhidheyatvamapÅ'ti yojanà / kiæ rasÃdayo 'pi tathetyatrÃha-rasabhÃveti / bhÃvÃdigrahaïena v­ttisthÃdiÓabdo vyÃkhyÃta÷ / atha ceti / tathÃpÅtyartha÷ / tatreti / rasÃdibhÃna ityartha÷ / kalpanÃntaraæ vyÃpÃrÃntaram / nÃstÅtyatra hetumÃha---rakhaladiti / rasÃdÅnÃæ svarÆpamÃha--aucityeneti / 'aucityena prav­ttÃvi'ti rasabhÃvayo÷ sambadhnÃti / sthÃthinyÃÓcittav­tterÃsvÃdyatve rasa÷, vyabhicÃriïyÃÓcittav­tterÃsvadyatve bhÃva iti yojanà / anaucityeneti / sthÃyinyÃÓcittav­tteranaucityena prav­ttÃvityartha÷ / tadÃbhÃsa÷ rasÃbhÃsa÷ / rasÃbhÃsÃnÃæ hÃsyÃdbhedaæ darÓayi«yan prÃdhÃnyÃcch­ÇgÃrÃbhÃsavi«ayamÃha--rÃvaïasyeti / hÃsyavi«aya evÃyamityÃÓaÇkya parihariti--yadyapÅtyÃdi / tatra sÅtÃvi«ayakarÃvaïaratau / Ó­ÇgÃrÃditi / Ó­ÇgÃrÃbhÃsadvÃreïetyartha÷ / pÃÓcÃtyà tanmayÅbhavanakÃlottarakÃlabhavà / pÆrvÃparavivekadaÓÃyÃæ locanam sthiti÷, tanmayÅbhavanadaÓÃyÃæ tu raterevÃsvÃdyateti Ó­ÇgÃrataiva bhÃti paurvÃparyavivekÃvadhÃraïena 'dÆrÃkar«aïamohamantra iva me tannÃmni yÃte Óutim' ityÃdau / tadasau Ó­ÇgÃrÃbhÃsa eva / tadaÇgaæ bhÃvÃbhÃsaÓcittav­tte÷ praÓama eva prakÃntayà h­dayamÃhlÃdayati yato viÓe«eïa, tata eva tatsaÇg­hÅto 'pi p­thaggaïito 'sau / yathÃ-- ekasmin Óayane parÃÇmukhatayà vÅtottaraæ tÃmyato- ranyonyasya h­di sthite 'pyanunaye saærak«atorgauravam / daæpatyo÷ ÓanakairapÃÇgavalanÃmiÓrÅbhavaccak«u«or- bhagro mÃnakali÷ sahÃsarabhasavyÃv­ttakaïÂhagraham // ityatrer«yÃro«Ãtman.o mÃnasya praÓama÷ / na cÃyaæ rasÃdirartha÷ 'putraste jÃta÷' ityato yathà har«o jÃyate tathà / nÃpi lak«aïayà / api tu sah­dayasya h­dayasaævÃdabalÃdvibhÃvÃnubhÃvapratÅtau bÃlapriyà vibhÃvÃbhÃsaj¤ÃnadvÃrà sthÃyyÃbhÃsaniÓcayenetyartha÷ / iyaæ sthiti÷ raterhÃsyarÆpatvÃdhyavasÃya÷ / kuta ityatrÃha---tanmayÅtyÃdi / paurvÃparyeti / vibhÃvaratyÃdyoryat paurvÃparya tadvivekasyÃvadhÅraïenÃbhÃvena / 'ityÃdau bhatÅ'tyanvaya÷ / Óloko 'yaæ dvitÅyodyote vak«yate / atrÃdau sah­dayÃnÃæ sÅtÃvi«ayakarÃvaïaratestanmayÅbhÃvenÃsvÃdyateti Ó­ÇkÃracarvaïaiva, paÓcÃttadrateranucitÃlambanakatvaj¤Ãnena tadvi«ayakahÃsaudbodhÃddhÃsyacarvaïà ӭÇgÃracarvaïà ca tadÃbhÃsacarvaïaivetyÃÓayenopasaæharati---taditi / tadaÇgaæ bhÃvÃbhÃsa iti / Ó­ÇgÃrÃdirasÃbhÃsasyÃÇgabhÆto bhÃvo bhÃvÃbhÃsa ityartha÷ / bhÃvaÓabdenaiva bhÃvapraÓamasyÃpi grahaïasambhavÃt kimiti p­thak tadgrahaïamityata Ãha-cittav­tterityÃdi / prakrÃntÃyÃ÷ rasaæ vya¤jayitumÃrabdhÃyÃ÷ / 'praÓama eva yato viÓe«eæïÃhlÃdayati / tato 'sau p­thaggaïita' ityanvaya÷ / tatsaæg­hÅto 'pi bhÃvaÓabdena bodhito 'pi / asau bhÃvapraÓama÷ / ekassinnati / ekasmin Óayane sakhyà katha¤cidekaÓayanaæ nÅtayo÷ / mÃnasyÃnuv­tyà yà parÃÇmukhatà tayà / vÅtamapagatamuttaraæ ÓayanÃnantarak­tyaæ yatra, tattathà / tÃmyato÷ santapyato÷ / anyonyasyeti / gauravabhaÇgabhayena h­di sthitamapyanunayamakurvato÷ / apÃÇgayorvalanÃdvivartanÃt / mÃnakali÷ praïaæyaro«akalaha÷ / hÃsena rabhasena vegena, yadvyÃv­ttaæ vyÃvartanaæ tena ca sahita÷ kaïÂhagraho yatra, tattathà / yojayati-ityatreti / rir«yÃrÆpo ro«astadÃtmana÷ / krodheti ca pÃÂha÷ / praÓama iti / pratÅyata iti Óe«a÷ / 'vÃcyasÃmarthyak«ipta÷ prakÃÓata' ityanena darÓitaæ vibhÃvÃdivyaÇgyatvaæ rasÃde÷ sÃdhayi«yan Ãdau tasya tÃtparyaÓaktigamyatvaæ ni«edhati---na cetyÃdi tathetyantena / atra kÃvyÃditi Óe«a÷ / yathà 'putraste jÃta' ityÃdivÃkyaæ priyarÆpÃrthapratipÃdanamukhena Óroturhar«amutpÃdayati, prakÃÓate, na tu sÃk«ÃcchabdavyÃpÃravi«aya iti vÃcyÃdvibhinna eva / tathà hi vÃcyatvaæ tasya svaÓabdaniveditatvena và syÃt vibhÃvÃdipratipÃdanamukhena và / pÆrvasmin pak«e svaÓabdaniveditatvÃbhÃve rasÃdÅnÃmapratÅtiprasaÇga÷ / locanam tanmayÅbhÃvenÃsvÃdyamÃna eva rasyamÃnataikaprÃïa÷ siddhasvabhÃvasukhÃdivilak«aïa÷ parisphurati / tadÃha-prakÃÓata iti / tena tatra Óabdasya dhvananameva vyÃpÃro 'rthasahak­tasyeti / vibhÃvÃdyarthe 'pi na putrajanmahar«anyÃyena tÃæ cittav­ttiæ janayatÅti jananÃtirikto 'rthasyÃpi vyÃpÃro dhvananamevocyate / svaÓabdeti / Ó­ÇgÃrÃdinà ÓabdenÃbhidÃvyÃpÃravaÓÃdeva niveditatvena / vibhÃvÃdÅti / tÃtparyaÓaktyetyartha÷ / tatra svaÓabdasyÃnvayavyatirekau rasyamÃnatÃsÃraæ rasaæ prati nirÃkurvandhvananasyaiva tÃviti bÃlapriyà tathà kÃvyaæ vibhÃvÃdyarthapratipÃdanadvÃrà tÃtparyaÓaktyà rasacarvaïÃæ na janayatÅtyartha÷ / nÃpÅti / rasÃdirartha ityanu«ajyate / parisphuratÅtyapapak­«yate / ÃpatvityÃdi / h­dayasya saævÃda÷ sampratipatti÷, sa eva balaæ sahakÃri tasmÃt / pratÅtÃvityanena sÃmagrÅ darÓità / ÃsvÃdyamÃna eva san / rasapadalabhyÃrthakathanaæ---rasyamÃnateti / sukÃdivatsÃdhyatvaæ vyÃvartayati--siddhetyÃdi / ÃtmÃnatirekeïa siddhasvabhÃva÷ / sukhÃdi tu tadatirekeïa sÃdhyasvabhÃvamiti sukhÃdivilak«aïaÓcetyartha÷ / yadvÃ--sthÃyyeva vibhÃvÃdipratyayÃrabhyatvÃdrasa iti matamapÃkartumÃha---siddheti / siddhasvabhÃvà ye sukhÃdayo bhÃvÃ÷ sukhapadena ratirvivak«ità / tadvilak«aïa ityartha÷ / tadÃha tadetadÃha / phalitamÃha---tenetyÃdi / tena kÃrakatvalak«akatvayorabhÃvena / itÅti / uktamiti Óai«a÷ / athÃrthasyÃpi dhvananameva vyÃpÃra iti janakatvani«edhapÆrvakaæ darÓayati-vibhÃvÃdyartho 'pÅtyÃdi / 'svaÓabdanivedittvena ve'tyÃdinà yat kalpadvayamuktaæ tadabhidhÃtÃtparyaÓaktidvayÃbhiprÃyakamiti darÓayati--Ó­ÇgÃrÃdinetyÃdi / tatreti / Ãdyapak«a ityartha÷ / anvayeti / yatra yatra rasÃdipratÅti÷, tatra tatra neti vyatireka÷, tÃvityartha÷ / yadvÃ---svaÓabdasatve rasÃdipratÅtistadabhÃve rasÃdipratÅtyabhÃva ityanvayavyatirekÃvityartha÷ / rasyamÃnatÃsÃramiti hetugarbham / na ca sarvatra te«Ãæ svaÓabdhaniveditatvam / yatrÃpyasti tat, tatrÃpi viÓi«ÂavibhÃvÃdipratipÃdanamukhenaivai«Ãæ pratÅti÷ / svaÓabdena sà kevalamanÆdyate, na tu tatk­tà / vi«ayÃntare tathà tasyà adarÓanÃt / na hi kevalaÓ­ÇgarÃdibdamÃtrabhÃji locanam darÓayati--na ca sarvatreti / yathà bhaÂÂendurÃjasya--- yadviÓramya vilokite«u bahuÓo ni÷sthemanÅ locane yadgÃtrÃïi daridrati pratidinaæ lÆnÃbjinÅnÃlavat / dÆrvÃkÃï¬avi¬ambakaÓca nibi¬o yatpÃï¬imà gaï¬ayo÷ k­«ïe yÆni sayauvanÃsu vanitÃsve«aiva ve«asthiti÷ // ityatrÃnubhÃvavibhÃvabodhanottaramev.a tanmayÅbhavanayuktyà tadvibhÃvÃnubhÃvocitacittav­ttivÃsanÃnura¤jitasvasaævidÃnandacarvaïÃgocaro 'rtho rasÃtmà sphuratyevÃbhilëacintautsukyanidrÃdh­tiglÃnyÃlasyaÓramasm­tivitarkÃdiÓabdÃbhÃve 'pi / evaæ vyatirekÃbhÃvaæ pradarÓyÃnvayÃbhÃvaæ darÓayati-yatrÃpÅti / taditi svaÓabdaniveditatvam / pratipÃdanamukheneti / Óabdaprayuktayà vibhÃvÃdipratipattyetyartha÷ / sà kevalamiti / tathà hiyÃte dvÃravatÅæ tadà madhuripau taddattajhampÃnatÃæ bÃlapriyà vyabhicÃravi«ayamudÃharati---yaditi / viÓramya madhye madhye viramya / nisthemanÅ sthairyarahite ativyÃkule / ÃdyapÃdena alasà nÃma d­«Âiruktà / vrŬautsukyai ca dyotyete / daridrati k­ÓÅbhavanti Óu«yanti ca / lÆnetyÃdyupamayà mlÃnacchÃyatvÃdikaæ dyotyate / nivi¬a÷ ghana÷varïÃntarÃnupraveÓarahita÷ / pÃdatrayeïÃnubhÃvavyabhicÃrivargo darÓita÷ / yÆni Ãrabdhayauvane / k­«ïa ityanena vibhÃvaÓca / vanitÃsugopÅ«u / e«aiva uktÃlasavilokanÃdirÆpaiva / ve«asthiti÷ ve«aracanà / taditi / tanmayÅbhavanasya yuktiryogastayà / taditi / te«Ãæ rasÃdÅnÃæ ta eva và ye vibhÃvÃnubhÃvÃ÷,te«Ãmucità yÃÓcittav­ttaya÷ sthÃyivyabhicÃrirÆpÃstÃsÃæ vÃsanÃbhiranura¤jitÃyà rÆ«itÃyÃssvasaævido yà ÃnandamayÅ carvaïà tasyÃ÷, gocaro vi«aya ityartha÷ / 'rasÃtmà artha÷ ityÃdiÓabdÃbhÃve 'pisphuratyeve'ti sambandha÷ / abhilëa÷ abhilëavipralambha÷ / atrÃbhilëo mahÃvÃkyena cintÃdayastvavÃnravÃkyena vyajyanta iti bodhyam / anvayÃbhÃvamiti / yadi lak«ye svaÓabdena rasÃdipratÅtistarhyanvaya÷ syÃnna tu svaÓabdenÃto 'nvayÃbhÃva iti bhÃva÷ / v­ttau 'yatrÃpÅ' tyapiÓabdastuÓabdÃrthe / yÃta iti / dvÃravarti yÃta ityanena pratyÃgamanapratyÃÓÃviraha÷ sÆcyate / madhuripÃvityanena du«ÂanigrahavyagratÃdyotanena sa evopodbalita÷ / tadà magadharÃje madhurÃmuparunddati sati / ÃliÇgane hetumÃha--taddatteti / tena madhuripuïà locanam kÃlindÅtaÂarƬhava¤julalatÃmÃliÇgya sotkaïÂhayà / tadgÅtaæ gurubëpagadgadagalattÃrasvaraæ rÃdhayà yenÃntarjalacÃribhirjalacarairapyutkamutkÆjitam // ityatra vibhÃvÃnubhÃvÃvamlÃnatayà pratÅyete / utkaïÂhà ca carvaïÃgocaraæ pratipadyata eva / sotkaïÂhÃÓabda÷ kevalaæ siddhaæ sÃdhayati, utkamityanena tÆktÃnubhÃvÃnukar«aïaæ katuæ sotkaïÂhÃÓabda÷ prayukta ityanuvÃdo 'pi nÃnarthaka÷, punaranubhÃvapratipÃdane hi punaruktiratanmayÅbhÃvo và na tu tatk­tetyatra hetumÃha---vi«ÃyÃntara iti / 'yadviÓramya' bÃlapriyà dattà yà jhampà vegenordhvÃdideÓÃdÃsphÃlanapÆrvakapatanakriyà viharaïakÃlabhavà tayà / jhampÃÓabda÷ pulliÇgo và / ÃnatÃm dÃne hi pratigrahÅturÃnatirucità / 'sampannate'ti pÃÂhe tena dattà sampÃdità sampannatà pu«papallavÃdisam­ddhiryasyÃstÃmityartha÷ / kÃlindÅtaÂarƬheti vallabhaviharaïasthÃnarƬhatvena saubhÃgyÃtiÓayaæ sÆcayati, taddeÓatyotkaïÂhÃkÃritvaæ ca / tat tathÃvidham / gÃtamiti bhÃve kta÷ / gurviti / guruïà prabhÆtena bëpeïa ruddhakaïÂhatayà gadgadaæ yathà tathà galan prasaran tÃra uccaistaÓca svaro yatra tattathà / yena gÅtena / yadÃkarïaneneti yÃvat / antarjalacÃribhi÷ sÃrasÃdimirapi, na kevalaæ jalabahirbhÃgasa¤cÃribhirhasÃdibhi÷ / utkaæ sotkaïÂham / utkÆjitaæ uccai÷kÆjitaæ tanmayÅbhavanayuktyà ruditamityartha÷ / vibhÃvÃnubhÃvÃviti / madhuripuviraho, viyukto madhuripurvà ÃlambanavibhÃva÷, kÃlindÅtaÂÃdaya uddÅpanavibhÃvÃ÷, latÃliÇganÃdayo 'nubhÃvÃ÷ / 'vibhÃnubhÃvam' iti ca pÃÂha÷ / amlÃnatayà akleÓena vÃcyatayaiveti yÃvat / pratÅyete ptÅyata iti ca pÃÂha÷ / tata÷ kimata Ãha---utkaïÂhà ceti / carvaïÃyà gocaraæ vi«ayatvaæ pratipadyata eva, nÃtra svaÓabdÃpek«ÃmÆlakassaæÓaya÷ kÃrya ityartha÷ / nanu sà svaÓabdÃveditaivetyata Ãha--sotkarÃÂhÃÓabga iti / siddhaæ sÃdhayatÅti / j¤Ãtaæ j¤ÃpayatÅtyartha÷ / ataÓcÃnuvÃdaka iti bhÃva÷ / kevalaÓabdanÃtra vibhÃvÃnubhÃvau prati sahakÃritvamapi neti darÓayati / anuvÃdo 'pyayaæ nÃnarthaka ityÃha--utkamityÃdi / ayamartha÷---jalacÃriïÃæ kÆjite 'pi gurubëpetyÃdyuktÃnubhÃvÃnÃæ saæyojana eva tanmayÅbhavanayukatyà tadutkaïÂhÃyÃÓcarvaïÃgocaratvaæ bhavati / utkamityanena ca tadanubhÃvasÃhityaæ pratipipÃdayi«itam / na ca kevalenotkaÓabdena tatpratipÃdanaæ bhavati, tasya tÃvatyaparyÃptatvÃt / sati ca pÆrvavÃkye sotkaïÂhÃÓabde tatsaæg­hÅtÃnÃmanubhÃvÃnÃæ sotkaïÂhÃsamÃnÃrthakotkaÓabdena pratipÃdanaæ bhavatÅti sotkaïÂhÃÓabdassaprayojana ityartha÷ / nanu punarapyanubhÃvapradarÓanamastvityata Ãhapunariti / na kevalaæ punaruktireva, tathÃvidhasyÃnubhavajÃtasya tanmayÅbhavanopayogitÃpi na syÃdanaucityapratipattigrastasaubhÃgyatvÃdityÃha--atanmayÅti / 'vi«ayÃntara' vibhÃvÃdipratipÃdanarahite kÃvye manÃgapi rasavattvapratÅtirasti / yataÓca svÃbhidhÃnamantareïa kevalebhyo 'pi vibhÃvÃdibhyo viÓi«Âebhyo rasÃdÅnÃæ pratÅti÷ / kevalÃcca svÃbhidhÃnÃdapratÅti÷ / tasmÃdanvayavyatirekÃbhyÃmabhidheyasÃmarthyÃk«iptatvameva rasÃdÅnÃm / na svabhidheyatvaæ katha¤cit, locanam ityÃdau / na hi yadabhÃve 'pi yadbhavati tatk­taæ taditi bhÃva÷ / adarÓanameva dra¬hayatina hÅti / kevalaÓabdÃrtha sphuÂayati---vibhÃvÃdÅti / kÃvya iti / tava mate kÃvyarÆpatayà prasajyamÃna ityartha÷ / manÃgapÅti / Ó­ÇgÃrahÃsyakaruïaraudravÅrabhayÃnakÃ÷ / bÅbhatsÃdbhutasaæj¤au cetya«Âau nÃÂye rasÃ÷ sm­tÃ÷ // ityatra. / evaæ svaÓabdena saha rasÃdervyatirekÃnvayÃbhÃvamupapatyà pradarÓya tathaivopasaæharati-yataÓcetyÃdinà katha¤cidityantena / abhidheyameva sÃmarthyaæ sahakÃriÓaktirÆpaæ vibhÃvÃdikaæ rasadhvanane Óabdasya kartavye, abhidheyasya ca putrajanmahar«abhinnayogak«ematayà jananavyatirikte divÃbhojanÃbhÃvaviÓi«ÂapÅnatvÃnumitarÃtribhojanavilak«aïatayà cÃnumÃnavyatirikte dhvanane kartavye sÃmarthyaæ Óakti÷ viÓi«Âasamucito vÃcakasÃkalyamiti bÃlapriyà ityasya vivaraïam yadviÓramyetyÃdÃviti / bhÃvamÃha-na hÅti / 'tattatk­taæ na hÅ'ti sambandha÷ / nanu vibhÃvÃdipratipÃdakatvÃbhÃve kathaæ kÃvyatvaæ, yena siddhavannirdeÓa ityÃÓaÇkÃæ pariharan parÃbhimatasyaiva kÃvyarÆpatvaprasa¤janÃbhiprÃyeyamuktirityÃha---tava mata ityÃdi / svaÓabdak­tà rasÃdipratÅti÷ na vibhÃvÃdik­tetyasmin mate kÃvyatvenÃnabhimatamapi kÃvyamÃpadyetetyartha÷ / tathÃvidhamevodÃharaïamÃha--Ó­ÇgÃreti / 'yataÓce'tyÃdiv­ttigranthasyÃnarthakyaÓaÇkÃmupasaæhÃratvoktyà ÓamayannÃha--evamityÃdi / v­ttÃvabhidheyasÃmarthyÃk«iptatvamupasaæh­taæ, tattu ÓabdÃrthobhayagatadhvananavyÃpÃragamyatvarÆpamiti vyÃca«Âe---abhidheyamevetyÃdi / sÃmarthyapadasya vivaraïam--sahetyÃdi / sahakÃri eva ÓÃkti÷ Óaknotyanayeti ÓaktistadrÆpam / tatkimityatrÃha--vibhÃvÃdikamiti / dhvanana ityÃk«epapadavyÃkhyÃnam / karmadhÃrayÃÓrayaïena Óabde yojayitvà «a«ÂÅtatpuru«ÃÓrayeïÃrthe yojayati---abhidheyasya yetyÃdi / abhidheyasyetyasya dhvanana ityanena sambandha÷ / bhinnayogak«ematayà bhinnasvabhÃvatayà / putrajanma khalu har«a janayati, na tathà vibhÃvÃdyartho rasaæ janayatÅti tadvilak«ïatvamarthagatadhvananasya / anumÃnapak«amapi parÃkaroti--diveti / sÃmarthyamaityasya vyÃkhyÃnam--Óaktiriti / Óaktimeva viv­ïoti--viÓi«Âeti / guïÃlaÇkÃrÃdiviÓi«Âena samucitena rasÃnuguïena ca vÃcakena iti t­tÅyo 'pi prabhedo vÃcyÃdbhinna eveti sthitam / vÃcyena tvasya saheva pratÅtirityagre darÓayi«yate / _________________________________________________________ kÃvyasyÃtmà sa evÃrthas tathà cÃdikave÷ purà / (DhvK_1.5a) __________ kÃvyasyÃtmà sa evÃrthastathà cÃdikave÷ purà / locanam dvayorapi ÓabdÃrthayordhvananaæ vyÃpÃra÷ / evaæ dvau pak«ÃvupakramyÃdyo dÆ«ita÷, dvitÅyastu katha¤ciddÆ«ita÷ katha¤cidaÇgÅk­ta÷, jananÃnumÃnavyÃpÃrÃbhiprÃyeïa dÆ«ita÷; dhvananÃbhiprÃyeïÃÇgÅk­ta÷ / yastvatrÃpi tÃtparyaÓaktimeva dhvananaæ manyate, sa na vastutattvavedÅ / vibhÃvÃnubhÃvapratipÃdake hi vÃkye tÃtparyaÓaktirbhede saæsarge và paryavasyet; na tu rasyamÃnatÃsÃre rase ityalaæ bahunà / itiÓabdo hetvarthe / 'ityapi hetost­tÅyo 'pi prakÃro vÃcyÃdbhinna eve'ti sambandha÷ / saheveti / ivaÓabdena vidyamÃno 'pi kramo na saælak«yata iti taddarÓayati--agra iti / dvitÅyoddyote // 4 // evaæ 'pratÅyamÃnaæ punaranyadeva' itÅyatà dhvanisvarÆpaæ vyÃkhyÃtam / adhunà kÃvyÃtmatvamitihÃsavyÃjena ca darÓayati---kÃvyÃsyÃtmeti / sa eveti pratÅyamÃnamÃtre 'pi prakrÃnte t­tÅya eva rasadhvaniriti mantavyaæ, itihÃsabalÃt prakrÃntav­ttigranthÃrthabalÃcca / bÃlapriyà sÃkalyaæ paripÆrïatvamityartha÷ / itÅti hetau / Ãdya iti / 'svaÓabdaniveditatvena ve'ti pak«a ityartha÷ / dvitÅya iti / 'vibhÃvÃdipratipÃdanamukhena ve'ti pak«a ityartha÷ / rasÃdÅnÃmabhidheyasÃmarthyÃk«iptatvameveti vadato v­ttik­tastÃtparyaÓÃktireva dhvananavyÃpÃro 'bhimata÷, na tu tadvyatiriktaÓcaturthakak«yÃniveÓÅ abhidheyÃnyathÃnupapattisahÃyÃrthabodhanaÓaktereva tÃtparyaÓaktitvÃditi kaÓcidÃha, tanmatamanÆdya dÆ«ayati--yastvityÃdi / bhede saæsarge veti / gÃmÃnayetyÃdau karmÃntarebhya÷ kriyÃntarebhyaÓca bhedo vÃkyÃrtha÷, saæsargastvÃrtha iti kecit / karmaviÓe«Ãde÷ kriyÃviÓe«eïa sambandharÆpasaæsargo vÃkyÃrtha÷, bhedastvÃrtha ityapare // .4 // // .// nanu dhvanisvarÆpe vÃcyÃdbhedena samarthite, lak«aïanuktvà tasyÃtmatvapratipÃdikÃyÃ÷ kÃrikÃyÃ÷ kà saÇgatirityato v­ttÃnuvÃdapurassaraæ tÃæ darÓayati--evamityÃdinà / vyÃkhyÃtamiti / dhvanisvarÆpaæ tasya kÃvyÃtmatva¤ceti prak­tayordvayorÃdyaæ pratipÃditamityartha÷ / itihÃsavyÃjeneti / vyÃjaÓabdena dhvanerÃtmatvapratipÃdana eva tÃtparyaæ, netihÃsopak«epa iti darÓitam / prak­tÃnuguïyena vyÃca«Âe---sa evetyÃdi / sa evetÅtyasyÃnantaraæ _________________________________________________________ krau¤ca-dvandva-viyogottha÷ Óoka÷ Ólokatvam Ãgata÷ // DhvK_1.5 // __________ krau¤cadvandvaviyogottha÷ Óoka÷ ÓlokatvamÃgata÷ // 5 // locanam tena rasa eva vastuta ÃtmÃ, vastvalaÇkÃradhvanÅ tu sarvathà rasaæ pratiparyavasyete iti vÃcyÃdutk­«Âau tÃvityabhiprÃyeïa 'dhvani÷ kÃvyasyÃtme'ti sÃmÃnyenoktam / Óoka iti / krau¤casya dvandvaviyogena sahacarÅhananodbhÆtena sÃhacaryadhvaæsanenotthito ya÷ Óoka÷ sthÃyibhÃvo nirapek«abhÃvatvÃdvipralambhaÓ­ÇgÃrocitaratisthÃyibhÃvÃdanya eva, sa eva tathÃbhÆtavibhÃvatadutthÃkrandÃdyanubhÃvacarvaïayà h­dayasaævÃdatanmayÅbhavanakramÃdÃsvÃdyamÃnatÃæ bÃlapriyà tacchabdeneti, rasadhvanirityasyÃnantaraæ parÃm­«Âa iti ca Óe«a÷ / mantavyamiti / yuktyà niÓcetavyabhityartha÷ / tÃmÃha--itihÃsetyÃdi / itihÃsavalÃditi / kÃrikÃÓe«abalÃdityartha÷ / prakrÃnteti / 't­tÅyastvi'tyÃdinà pÆrvoktetyartha÷ / 'pratÅyamÃnasya ce'tyÃdi samanantarav­ttigranthasyÃpyupalak«aïamidam / teneti / yasmÃdrasa dhvanireva sa eveti parÃmarÓanÅyastasmÃdityartha÷ / 'tena ityabhiprÃyeïa sÃmÃnyenoktam' iti sambandha÷ / itiÓabdaparÃm­«ÂamabhiprÃyamÃha--rasa evetyÃdi / sarvatheti / aÇgitve 'Çgatve cetyartha÷ / itÅti hetau / anyathà pratipattinirÃsÃya vivak«itaæ vyÃca«Âe---krau¤casyetyÃdi / dvandvaviyogakÃïamÃha---sahacarÅtyÃdi / dvandvaviyogenetyasya vyÃkyÃnam---sÃhacaryadhvaæsaneneti / utthita÷ utpanna÷ / krau¤ja iti Óe«a÷ / sÃhacaryadhvaæsotthatvena prÃptaæ Ó­ÇgÃrasthÃyitvaæ prati«edhati--nirapek«etyÃdi / upek«ÃyÃ÷ saÇgamapratyÃÓÃyÃ÷ ni«krÃnto nirapek«o bhÃvastatvÃt / krau¤cetyÃdikaæ vyÃkhyÃya Óokasya ÓlokatÃprÃptiæ viv­ïoti---sa evetyÃdi / krau¤ce tÃtasya Óokasya vÃsanÃrÆpeïÃdikavau sthitasya Óokasya cÃbhedabuddhik­tamaikyaæ vivak«itvà sa evetyuktam / 'sa eveti ÓlokarÆpatÃæ prÃpta' iti sambandha÷ / atra hetu÷--karuïarasarÆpatÃæ pratipanna iti / tatra cÃsvÃdyamÃnatÃæ pratipanna iti / ratyÃdicittav­ttirÃsvÃdyamÃnà hi Ó­ÇgÃrÃdivyapadeÓagocara iti bhÃva÷ / ÃsvÃdyamÃnatÃprÃptau hetu÷---h­dayetyÃdi / sah­dayasyÃdau h­dayasaævÃda÷, tatastanmayÅbhÃvalÃbhastaduttaramÃsvÃda iti krama÷ / atrÃpi hetu÷---tathÃbhÆtetyÃdi / tathÃbhÆto dhvastasÃhacaryo vibhÃva÷ krau¤carÆpa÷ / locanam pratipanna÷ karuïarasarÆpatÃæ laukikaÓokavyatiriktÃæ svacittadgutisamÃsvÃdyasÃrÃæ pratipanno rasaparipÆrïakumbhoccalanavaccittav­ttini÷«yandasvabhÃvavÃgvilÃpÃdivacya samayÃnapek«atve 'pi cittav­ttivya¤jakatvÃditi nayenÃk­takatayaivÃveÓavaÓÃtsamucitaÓabdacchandov­ttÃdiniyantritaÓlokarÆpatÃæ prÃpta÷-- mà ni«Ãda prati«ÂÃæ tvaæmagama÷ ÓÃÓvatÅ÷ samÃ÷ / yatkrau¤camithunÃdekamavadhÅ÷ kÃmamohitam // it.i // na tu mune÷ Óoka iti mantavyam / evaæ hi sati taddu÷khena so 'pi du÷khita iti k­tvà rasasyÃtmateti niravakÃÓaæ bhavet / na ca du÷khasantaptasyai«Ã daÓeti / evaæ carvaïocitaÓokasthÃyibhÃvÃtmakakaruïarasamuccalanasvabhÃvatvÃtsa bÃlapriyà ÃkrÃndanÃdÅtyÃdipadenÃvanitalapariluïÂhanÃdirgrÃhya÷ / karuïarasarÆpatÃprÃpte÷ phalamÃhalaukiketi / svarÆpasÃmagrÅbhedÃditi bhÃva÷ / svasaævedanapramÃïasiddhatvamalaukikarasasya darÓayitumÃha---svetyÃdi / svasya carvayituÓcittasya yà dgutistanmayÅbhÃvajanità pulakÃdibhirlak«yamÃïà tayà samÃsvÃdyo manasÃnubhÃvya÷ sÃra÷ prÃïo yasyÃstÃm / kathamÃtmabhÆtasya rasasya bahi÷Ólokatayà pariïÃma iti ÓaÇkÃyÃæ d­«ÂÃntenottaramÃha---rasetyÃdi / yathà jalaparipÆrïamaulisthakumbhoccalane tadgatajalaæ bahi÷ prasravati, tathetyartha÷ / mÆrtatvÃmÆrtatvÃbhyÃæ vai«amyÃÓaÇkÃyÃæ d­«ÂÃntÃntaramÃha--cittav­ttÅtyÃdi / yathà du÷khÃdi cittav­ttipariïÃmarÆpà vÃÇmayà vilÃpÃdaya÷, Ãdipadena praÓaæsÃdayo grÃhyÃ÷, tathetyartha÷ / cakÃro vikalpe / nanu rasasya kÃvyÃtmatvaæ tadvi«ayatvenaiva vaktavyam / na ca samayasavyapek«aprav­ttikasya Óabdasya tadvi«ayatvaæ sambhavatÅtyÃÓaÇkÃmanuvadan vyaÇgyatvena tadvi«ayatvaæ darÓayati--samayÃnapek«atve 'pÅtyÃdi / iti nayeneti / loke hi vilÃpapraÓaæsÃdayo vacanaprakÃrÃ÷ ÓokabahumÃnarÆpÃæ cittav­ttiæ vya¤jayantÅtyuktarÅtyetyartha÷ / ak­takatayaiveti / amumarthamanena prakÃÓayÃmÅti buddhipÆrvakatvamantareïaivetyartha÷ / tarhi kathamityata Ãha--ÃveÓavaÓÃditi / ÃveÓa÷ ÃtmavyÃpti÷ / samuciteti / samucità eva ÓabdÃdayo rasÃdÅn vya¤jayantÅti bhÃva÷ / Ãdikave÷ ÓlokatvamÃgata ityevaæ vyÃkhyÃyÃdikave÷ Óoka ityanvayabhramaæ nirasyati---na tvityÃdi / muniÓabdena du÷khaprasaÇgaæ nirasyati / tathÃnvaye do«amÃha--evamityÃdi / taddu÷khena j¤Ãtena krau¤jaÂu÷khena / so 'pi Ãdikavirapi / iti k­tvà ityarthÃddheto÷ / itÅti / iti vacanamityartha÷ / do«ÃntaramapyÃha--na ceti / e«Ã daÓeti / ÓÃpavacanakart­tvarÆpà ÓlokaracanÃrÆpà và darÓatyartha÷ / upasaæharati--evamityÃdi / evamuktaprakÃreïa carvaïocita÷ ÓokasthÃyibhÃva evÃtmà yasya tathà bhÆto ya÷ karuïarasastasya vividhavÃcyavÃcakaracanÃprapa¤jacÃruïa÷ kÃvyasya sa evÃrtha÷ sÃrabhÆta÷ / locanam eva kÃvyasyÃtmà sÃrabhÆtasvabhÃvo 'paraÓÃvdavailak«aïyakÃraka÷ etadevoktaæ h­dayadarpaïe--'yÃvatpÆrïo na caitena tÃvannaiva vamatyamum' iti / agama iti cchÃndasenìÃgamena / sa evetyÃvakÃreïedamÃha--nÃnya Ãtmeti / tena yadÃha bhaÂÂanÃyaka÷-- ÓabdaprÃdhÃnyamÃÓritya tatra ÓÃstraæ p­thagvidu÷ / arthatattvena yuktaæ tu vadantyÃkhyÃnametayo÷ // dvayorguïatv.e vyÃpÃraprÃdhÃnye kÃvyadhÅrbhavet // iti tadapÃstam / vyÃpÃro hi yadi dhvananÃtmà rasanÃsvabhÃvastannÃpÆrvamuktam / athÃbhidhaiva vyÃpÃrastathÃpyasyÃ÷ pradhÃnyaæ netyÃveditaæ prÃk / Ólokaæ vyÃca«Âe-vividheti / vividhaæ tattadabhivya¤janÅyarasÃnuguïyena vicitraæ k­tvà bÃlapriyà samuccalanaæ bahi÷ prasaraïaæ svabhÃva÷ svarÆpaæ yasya 'mà ni«Ãde'tyÃdiÓlokasya tasya bhÃvastatvaæ tasmÃt / sa eva karuïarasa eva / kÃvyasyÃtmeti / yato 'mà ni«Ãde'tyÃdikÃvyaæ karuïarasasamuccalanasvarÆpamata÷ kÃvyasya rasa evÃtmeti bhÃva÷ / Ãtmetyasya vyÃkhyà sÃrabhÆtasvabhÃva iti / tadupapÃdakam---aparetyÃdi / kÃvyasya rasasamuccalanasvabhÃvatve bhaÂÂanÃyakavacanaæ saævÃdayati---yÃvaditi / kaviriti Óe«a÷ / etena rasena / yÃvanna pÆrïÃ÷ vibhÃvÃditanmayÅbhavanakrameïa, tÃvat amuæ rasam / naiva vamati bahirbhÃvamÃpÃdya parÃsvÃdanÅyaæ naiva karoti / rasena pÆrïa eva kavi÷, kÃvyarÆpeïa rasamudgiratÅti rasavamanarÆpasya kÃvyasya rasarÆpatvameveti bhÃva÷ / svena vilikhite 'mà ni«Ãde'tyÃdau 'agama' itya¬Ãgamasya "namÃÇyoga' iti ni«edhaÓaÇkÃyÃmupapattimÃha--agama ityÃdi / teneti / rasasyÃtmatvasamarthanenetyartha÷ / 'tadapÃstam' ityÃnenÃsya sambandha÷ / Óabdeti / ÃÓrityeti / prav­ttamiti Óe«a÷ / ÓÃstraæ vedÃdi / arthatatvena arthaprÃdhÃnyena / yuktamitihÃsÃdi / 'yukte' iti ca pÃÂha÷ / etayordvayo÷ ÓabdÃrtayo÷ / kÃvyadhÅ÷ kÃvyavyavahÃra÷ / tadvati prabandha iti Óe«a÷ / vyÃpÃra iti / vyÃpÃraprÃdhÃnya ityatra vyÃpÃrapadÃrtha ityartha÷ / atheti ÓaÇkÃyÃm / vividhaæ vÃcyavÃcakaracanÃsu prapa¤jena cÃru iti vigrahamabhipretya vyÃca«Âe---tattadityÃdi / taistairvÃcyÃdibhiribhivya¤janÅyo yo rasa÷, taæ pratyÃnuguïyena / vicitraæ k­tveti / tathà cÃdikarvarvÃlmÅke÷ nihatasahacarÅvirahakÃtarakrau¤cÃkrandajanita÷ Óoka eva Ólokatayà pariïata÷ / locanam vÃcye vÃcake racanÃyÃæ ca prapa¤cena yaccÃru ÓabdÃrthÃlaÇkÃraguïayuktamityartha÷ / tena sarvatrÃpi dhvananasadbhÃve 'pi na tathà vyavahÃra÷ / ÃtmasadbhÃve 'pi kvacideva jÅvavyavahÃra ityuktaæ prageva / tenaitanniravakÃÓam; yaduktaæ h­dayadarpaïe---'sarvatra tarhi kÃvyavyavahÃra÷ syÃt' iti / nihatasahacarÅti vibhÃva ukta÷ / ÃkranditaÓabdanÃnubhÃva÷ / bÃlapriyà vÃcyÃdÅti Óe«a÷ / k­tvetyasya prapa¤cenetyanena, vÃcya ityÃditrayasya cÃrvityanena ca sambandha÷ / prapa¤cena prapa¤canena / cÃru sundaram / anena vivak«itamÃha---ÓabdetyÃdi / teneti / vividhetyÃdyuktasya kÃvyatvenetyartha÷ / sarvatrÃpi siæho devadatta ityÃdÃvapi / tathÃvyavahÃra÷ kÃvyavyavahÃra÷ / 'iti yaduktametanniravakÃÓam' iti sambandha÷ / vibhÃva iti / dhvastasÃhacarya÷ krau¤ca ÃlambanavibhÃva÷, nihananamuddÅpanavibhÃva÷ / nanu nihatetyÃdiyathÃÓrutagranthena tadÃkrandajanito muneÓÓoka ityartha iva pagratÅyate / tatkathaæ Óoko hi karuïasthÃyibhÃva÷ / pratÅyamÃnasya cÃnyabhedadarÓane 'pi locanam janita iti / carvaïÃgocaratveneti Óe«a÷ / nanu ÓokacarvaïÃto yadi Óloka udbhÆtastatpratÅyamÃnaæ vastu kÃvyasyÃtmeti kuta ityÃÓaÇkyÃha---Óoko hÅti / karuïasya taccarvaïÃgocarÃtmana÷ sthÃyibhÃva÷ / Óoke hi sthÃyibhÃve ye vibhÃvÃnubhÃvÃstatsamucità cittav­ttiÓcarvyamÃïÃtmà rasa ityaucityÃtsthÃyino rasatÃpattirityucyate / prÃksvasaæviditaæ paratrÃnumitaæ ca cittav­ttijÃtaæ bÃlapriyà pÆrvaæ tanni«edha ityato vyÃca«Âe---carvaïetyÃdi / tadÃkrandena janitaÓcarvaïÃgocarÅk­ta ityartha÷ / Óoka ityasya vÃsanÃrÆpeïa sthito mune÷ Óoka ityarthaÓceti bhÃva÷ / nanu 'Óoko hÅ'tyÃdigranthena Óokasya karuïarasasthÃyitvÃnuvÃdo 'tra nirarthaka ityatastadgranthamavatÃrayati---nanvityÃdi / taditi / tarhityartha÷ / pratÅyamÃnaæ vastviti / rasa ityartha÷ / prak­tÃvismaraïÃrthamevamuktam / samÃdhÃnasiddhyanuguïaæ vyÃca«Âe---karuïasyetyÃdi / taccarvaïeti / Óokacarvaïetyartha÷ / 'Óoka÷ ÓloktvamÃgata÷' iti ÓokacarvaïÃta÷ Ólokotpattivacanenaiva rasasyÃtmavaæ prakÃÓitameva ÓokacarvaïÃgocarÃtmatvÃtkaruïarasasyeti bhÃva÷ / nanu kathamanyacarvaïÃyà anyo vi«aya÷ syÃdityata upapÃdayatiÓoke hÅtyÃdi / Óoke sthÃyibhÃve krau¤cÃdivarïyamÃnagate ÓokÃdau sthÃyibhÃve / nimitte saptamÅ / ye vibhÃvÃnubhÃvà / iti / ÓokÃdernimittabhÆtà ye vibhÃvÃ÷ kÃryabhÆtà ye anubhavÃÓcetyartha÷ / tatsamucità carvyamÃmÃnÃæ te«Ãæ vibhÃvÃnubhÃvÃnÃæ samucità / varïyamÃnatattadgatasthÃyisajÃtÅyeti yÃvat / cittav­tti÷ carvayitari vÃsanÃrÆpeïa sthità ÓokÃdicittav­tti÷ / carvyamÃïÃtmà rasyamÃnÃtmà / rasa÷ rasapadÃrtha÷ / aucityÃditi / upayogitvanibandhanÃdupacÃrÃdityartha÷, na mukhyatveneti bhÃva÷ / rasatÃpatti÷ rasatvaprÃpti÷ / ucyate "sthÃyibhÃvo rasa" ityÃdinà ucyate / upayogitvaæ darÓayati-prÃgityÃdi / sah­dayeneti Óe«a÷ / svasaæviditaæ svasminnanubhÆtam / paratra krau¤cÃdau / anumitamÃkrandanÃdinetyarthÃt / cittav­ttÅti / sthÃyÅtyartha÷ / saæskÃretyÃdi / svÃnubhavasaæskÃraæ svÃnumÃnasaæskÃraæ cÃdhÃya tÃbhyÃæ h­dayasaævÃdamÃdadhÃnaæ sadityartha÷ / 'yata upayujyate tata aucityÃdi'ti sambandha÷ / rasabhÃvamukhenaivopalak«aïaæ prÃdhÃnyÃt / locanam saæskÃrakrameïa h­dayasaævÃdamÃda dhÃnaæ carvaïÃyÃmupayujyate yata÷ / nanu pratÅyamÃnarÆpamÃtmà tatra tribhedaæ pratipÃditaæ na tu rasaikarÆpam, anena citihÃsena rasasyaivÃtmabhÆtatvamuktaæ bhavatÅtyÃÓaÇkyÃbhyupagamenaivottaramÃha-pratÅyamÃnasya ceti / anyo bhedo vastvalaÇkÃrÃtmà / bhÃvagrahaïena vyabhicÃriïo 'pi carvyamÃïasya tÃvanmÃtrÃviÓrÃntÃvapi sthÃyicarvaïÃparyavasÃnocitarasaprati«ÂÃmanavÃpyÃpi prÃïatvaæ bhavatÅtyuktam / yathÃ--- nakhaæ nakhÃgrema vighaÂÂayantÅ vivartayantÅ valayaæ vilolam / ÃmandramÃÓi¤jitanÆpureïa pÃdena mandaæ bhuvamÃlikhantÅ // ityatr.a lajjÃyÃ÷ / rasabhÃvaÓabdena ca tadÃbhÃsatatpraÓamÃvapi saæg­hÅtÃveva; avÃntaravaicitrye 'pi tadekarÆpatvÃt / prÃdhÃnyÃditi / rasaparyavasÃnÃdityartha÷ / tÃvanmÃtrÃviÓrÃntÃvapi cÃnyaÓÃbdavailak«aïyakÃritvena vastvalaÇkÃradhvanerapi jÅvitatvamaucityÃduktamiti bhÃva÷ //5 // bÃlapriy.à pratÅyamÃnarÆpamÃtmeti / "kÃvyasyÃtmà dhvani"riti pratÅyamÃnasÃmÃnyasyÃtmatvÃbhidhÃnÃditi bhÃva÷ / v­ttau 'rase'tyÃdi / rasamukhenaiva bhÃvamukhenaiva cetyartha÷ / 'upalak«aïam' iti / pratÅyamÃnasyetyanu«ajyate / kenÃpi sambandhenÃnyonyasambandhi«u pradhÃnasya yadanyaj¤Ãpanaæ tadupalak«aïaæ; yathà rÃjÃsau gacchatÅtyatra rÃjà parivÃrasyopalak«aka÷ / atra bhÃvagrahaïasya phalamÃha--bhÃvetyÃdi / 'bhÃvagrahaïena ityuktam' iti sambandha÷ / tÃvaditi / tÃvanmÃtre svarÆpamÃtre / aviÓrÃnti÷ viÓrÃntyabhÃvastasyÃmapÅtyartha÷ / apiÓabdenÃmukhyatvaæ sÆcitam / tarhi rasaprati«Âayà bhÃvyamityata Ãha---sthÃyÅtyÃdi / stÃyicarvaïÃyÃæ yatparyavasÃnaæ tatpÆrïatÃkaraïalak«aïaæ tadeva ucitarasaprati«Âà tÃmaprÃpyÃpÅtyartha÷ / prÃïatvaæ kÃvyajÅvitatvam / bhavatÅti / taccarvaïayaiva camatkÃrodayÃditi bhÃva÷ / nakhamiti / atra valayavivartanoktyà priyatamÃdarÓanajanitaæ kÃrÓyaæ vyajyate / atroktarnakhavighaÂÂanÃdibhiranubhÃvairgamyena priyatamavÃrtÃÓravaïÃdinà vibhÃvena cÃbhivyajyamÃnÃyà lajjÃyÃ÷ Ó­ÇgÃrani«ÂÃmanavÃpya carvaïÃgocarÅbhavantyÃ÷ prÃïatvamityÃha--atra lajjÃyà iti / prÃïatvamityanu«aÇga÷ / rasetyÃdi / rasaÓabdena rasÃbhÃsasya, bhÃvaÓabdena bhÃvÃbhÃsatatpraÓamayoÓca grahaïamityartha÷ / v­ttau 'prÃdhÃnyÃdi'tyÃsya rasasya prÃdhÃnyÃdityartha÷ / tatra hetumÃha---rasaparyavasÃnÃditi / anye«Ãmiti Óe«a÷ / prasaÇgÃdÃha---tÃvadityÃdi / tÃvanmÃtrÃviÓrÃntau vastvalaÇkÃrasvarÆpamÃtre viÓrÃntyabhÃve / api ceti nipÃto 'pÅtyarthe / 'anyaÓÃbdavailak«aïyakÃritvenaucityÃdi'ti sambandha÷ / _________________________________________________________ sarasvatÅ svÃdu tad-artha-vastu ni÷«yandamÃnà mahatÃæ kavÅnÃm / aloka-sÃmÃnyam abhivyanakti parisphurantam pratibhÃ-viÓe«am // DhvK_1.6 // __________ sarasvatÅ svÃdu tadarthavastu ni÷«yandamÃnà mahatÃæ kavÅnÃm / alokasÃmÃnyamabhivyanakti parisphurantaæ pratibhÃviÓe«am // 6 // tat vastutattvaæ ni÷«yandamÃnà mahatÃæ kavÅnÃæ bhÃratÅ alokasÃmÃnyaæ locanam evamitihÃsamukhena pratÅyamÃnasya kÃvyatmatÃæ pradarÓya svasaævitsiddhamapyetaditi darÓayati---sarasvatÅti / vÃgrÆpà bhagavatÅtyartha÷ / vastuÓabdenÃrthaÓabdaæ tatvaÓabdena ca vastuÓabdaæ vyÃca«Âe--ni÷«yandamÃneti / divyamÃnandarasaæ svayameva prasnuvÃnetyartha÷ / yadÃha bhaÂÂanÃyaka÷-- vÃgdhenurdugdha etaæ hi rasaæ yadbÃlat­«ïÃyà / bÃlapriyà athedamÃlocanÅyaæ sah­dayai÷---ÓrÅvÃlmÅkinà "mà ni«Ãde"tyÃdiÓlokena ÓlokÃntaraiÓca sahacarasya puæsa eva krau¤casya nihananaæ nirdi«Âam, atra tu 'nihate'tyÃdiyathÃÓratagranthena v­ttik­tÃ, sahacarÅhananodbhÆtene'ti 'nihatasahacarÅti vibhÃva ukta' iti ca vyÃkhyÃnena locanak­tÃ, 'ni«ÃdanihatasahacarÅkaæ krau¤cayuvÃnam' ityÃdivacanena kÃvyamÅmÃæsÃkÃreïa ca sahacarÅhananaæ pratipÃditÃmityete«Ãæ granthak­tÃæ rÃmÃyaïavacanaviruddhÃrthapratipÃdane nimittaæ kimiti / atra kecit--'nihate'tyÃdiv­ttigranthasya 'nihata÷ sahacarÅvirahakÃtara÷ svata eva sahacarÅvirahÃsahi«ïuÓca ya÷ krau¤ca staduddeÓyako ya Ãkrandastajjaniti' ityartha÷ / locane 'sahacarohanane'tyatra 'sahacare'ti pÃÂhena bhÃvyam / 'nihatasahacarÅti vibhÃva ukta' ityasya "nihatasahacarÅ"tyÃdigranthena vibhÃva÷ pradarÓita ityarthaÓceti na rÃmÃyaïavacanavirodha÷ / kÃvyamÅmÃæsÃk­dvacanaæ ca yathÃÓrutav­ttigranthÃrthÃvabodhamÆlakamaÓraddheyameveti vadanti // .5 // // .// evamityÃdi / svasaævitsiddhaæ sah­dayÃnubhavasiddham / etaditi / pratÅyamÃnasya kÃvyÃtmatvamityartha÷ / darÓayatÅti / pÆrvakÃrikayetihÃsa÷ pratÅyamÃnasya kÃvyÃtmatve pramÃïÃmityuktam, anayà tu tatsthirÅkaraïÃya svasaævedanalak«aïaæ pramÃïamucyate / svasaævedane hi na kasyÃpi vimatirityartha÷ / sarasvatÅti / 'sarasvatÅ'tyÃdilokenetyartha÷ / sarasvatÅpadaæ vyÃca«Âe--vÃgrÆpà bhagavatÅti / 'tadi'tyasya pÆrvoktamityartha÷ / 'vastutatvam' iti "arthavastu" ityasya vyakhyÃnamityÃha-vastuÓabdenetyÃdi / arthe«u vastvalaÇkÃrarase«u / vastu sÃrabhÆtamarthavastu / 'tadarthavastvi'tyÃsya phalitamarthaæ karma k­tÃvà 'ni÷«yandamÃne'tyetahyÃca«Âe--divyaæ alaukikam / svayameveti sadÃbhimukhyaæ sÆcayati / prasnuvÃnà k«ÃrayantÅ / anena sarasvatyà dhenusÃmyaæ sÆcyate / uktavyÃkhyÃne pramÃïamÃha--padÃheti / vÃgiti / vÃk kÃvyarÆpà saiva dhenu÷ / etaæ divyaæ rasam / bÃlat­«ïayà locanam tena nÃsya rama÷ sa syÃdduhyate yogibhirhi ya÷ // .// tadÃveÓena vinÃpyÃkrÃntyà hi yo yogibhirduhyate / ata eva--- yaæ sarvaÓaulÃ÷ parikalpya vatsaæ merau sthite dogdhari dohadak«e / bhÃsvanti ratnÃni mahau«adhÅÓca p­thÆpadi«ÂÃæ duduhurdharitrÅm // .// ityanena sÃrÃgrayavastupÃtratvaæ himavata uktam / 'abhivyanakti parisphurantam' iti / pratipattÌn prati sà pratibhà nÃnumÅyamÃnÃ, api tu tadÃveÓena bhÃsamÃnetyartha÷ / yaduktamasmadupÃdhyÃyabhaÂÂatautena---'nÃyakasya kave÷ Órotu÷ samÃno 'nubhavastata÷' iti / 'pratibhÃ' apÆrvavastunirmÃïak«amà praj¤Ã; tasyà 'viÓe«o' rasÃveÓacavaiÓadyasaundaryaæ kÃvyanirmÃïak«amatvam / bÃlapriyà sah­dayavatse snehena hetunà / hi dugdhe prasnauti yat, tena tasmÃddheto÷ sa÷ asya bÃlat­«ïayà prasnatasya rasasya, rama÷ na syÃta, ya÷ Ãnandarasa÷ / yogibhirhi duhyata ityartha÷ / asamatvaæ sphuÂayituæ turÅyapÃdÃrthamÃha---tadÃveÓenetyÃdi / tadÃveÓena rasÃveÓena / apirevÃrthe / ÃkrÃntyà balÃtkÃreïa ÃnandarÆpeÓvaratanmayÅbhÃvabhÃvanÃprakar«asampÃdaneneti yÃvat / vÃgdhenostu bÃlat­«ïÃyà tadÃveÓavaÓÃttaddogdh­teti bhÃva÷ / ÃkrÃntidugdhÃtsvayaæ prasnutasya sÃtiÓayatve pramÃïamÃha--ata evetyÃdi / ata eva yato rasaparipÆrïÃyÃstadÃveÓaparavaÓÃyà dheno÷ prasnavanaæ prati svayaæ kart­tvaæ, tata eva / hibhavata÷ vatsarÆpasyeti yÃvat. 'ata eva ityanena himavata÷ sÃrÃg«apÃtratvamuktam' iti sambandha÷ / sarasvatÅpratibhÃviÓe«amabhivyanaktyanumÃpayatÅtyarthabhramaæ nivartayan vyÃca«Âe-pratipattÌnityÃdi / abhivyanaktÅtyatra pratipattÌn pratÅti pÆraïÅyam / pratipatt­ïÃmityartha÷ / sà pratibhà mahÃkavisambandhinÅ pratibhà / nÃnumÅyamÃneti / tathÃvidhasarasvatÅliÇgakÃnumitivi«ayo netyartha÷ / taditi / pratibhÃvi«ayabhÆtarasÃveÓenetyartha÷ / bhÃsamÃneti / pratyak«avi«ayabhÆtetyartha÷ / tathÃvidhà sarasvatÅ mahÃkavÅnÃæ tathÃvidhaæ pratibhÃviÓe«aæ sphuraïaviÓi«Âamabhivyanakti--rasÃveÓÃnabhimukhatvarÆpÃvaraïanivartanÃtmakÃbhivya¤janena pratipattÌïÃæ pratyak«avi«ayaæ karotÅti kÃrikÃrtha iti bhÃva÷ / kavigatasya rasasya kathaæ pratipatt­gatatvamityata Ãha---yaduktamityÃdi / nÃyakasyeti / nÃyakasya kavisamÃropÃcchrotustu rasacarvaïayeti bhÃva÷ / pratibhÃviÓe«amityetahyÃca«Âe-pratibhetyÃdi / praj¤Ã buddhi÷ / raseti / pratibhÃviÓe«aæ parisphurantamabhivyanakti / yenÃsminnativicitrakaviparamparÃvÃhini saæsÃre kÃlidÃsaprabh­tayo dvitrÃ÷ pa¤ca«Ã và mahÃkavaya iti gaïyante / idaæ cÃparaæ pratÅyamÃnasyÃrthasya sadbhÃvasÃdhanaæ pramÃïam--- _________________________________________________________ ÓabdÃrtha-ÓÃsana-j¤Ãna-mÃtreïaiva na vedyate / vedyate sa tu kÃvyÃrtha-tattvaj¤air eva kevalam // DhvK_1.7 // __________ ÓabdÃrthaÓÃsanaj¤ÃnamÃtreïaiva na vedyate / vedyate sa tu kÃvyÃrthatattvaj¤aireva kevalam // 7 // so 'rtho yasmÃtkevalaæ kÃvyÃrthatattvaj¤aireva j¤Ãyate / yadi ca vÃcyarÆpa locanam yadÃha muni÷---'kaverantargataæ bhÃvaæ' iti / yeneti / abhivyaktena sphuratà pratibhÃviÓe«eïa nimittena mahÃkavitvagaïaneti yÃvat // .6 // // .// idaæ ceti / na kevalaæ 'pratÅyamÃnaæ punaranyadeva' ityetatkÃrikÃsÆcitau svarÆpavi«ayabhedÃveva; yÃvadbhinnasÃmagrÅvedyatvamapi vÃcyÃtiriktatve pramÃïamiti yÃvat / vedyata bÃlapriyà rasÃveÓasya kÃraïabhÆtaæ yadvaiÓadyaæ rasÃveÓÃnabhimukhatvarÃhityaæ tena yatsaundaryaæ rasaparatvÃdilak«aïam. yadvÃ---rasÃveÓena yadvaiÓadyaæ "vivak«Ãtatparatvena"tyÃdisÆcipado«arÃhityaæ, tena saundaryaæ tatsÆcitaguïasÃhityaæ tadrÆpaæ kÃvyanirmÃïak«amatvamityartha÷ / sarasvatÅpratibhÃviÓe«aæ pratipattÌïÃmabhivyanaktÅtyatra saævÃdamÃha--yadÃheti / 'yene'tyÃdiv­ttigranthaæ vyÃca«Âe---abhivyaktenetyÃdi / abivyaktena ata eva sphuratà pratipattÌïÃæ pratyak«avi«ayeïa / 'nimittene'tyantaæ 'yene'tyasya vyÃkhyÃnam / mahÃkavitvagaïaneti / pratipattÌïÃmÃdau rasasyÃnubhavastata÷ pratibhÃyÃstato mahÃkavitvagaïaneti bhÃva÷ // .6 // // .// 'na kevelam' ityÃdi 'vedyatvamapÅ'tyantaæ 'ida¤cÃparam' ityasya vivaraïam / sadbhÃvetyÃdervÃcyÃtiriktatvena sadbhÃvasyetyÃdyartha ityÃha---vÃcyetyÃdi / tathà ca kÃrikà evÃsÃvartha÷ syÃttadvÃcyavÃÂacakarÆpaparij¤ÃnÃdeva tatpratÅti÷ syÃt / atha ca vÃcyavÃcakalak«aïamÃtrak­taÓramÃïÃæ kÃvyatattvÃrthabhÃvanÃvimukhÃnÃæ svaraÓrutyÃdilak«aïamivÃpragÅtÃnÃæ gÃndharvalak«aïavidÃmagocara evÃsÃvartha÷ / locanam iti / na tu na vedyate, yena na syÃdasÃviti bhÃva÷ / kÃvyasya tattvabhÆto yo 'rthastasya bhÃvanà vÃcyÃtirekeïÃnavaratacarvaïà tatra vimukhÃnÃm / svarÃ÷ «aÇjÃdaya÷ sapta / ÓrutirnÃma Óabdasya vailak«aïyamÃtrakÃri yadrÆpÃntaraæ tatparimÃïà svaratadantarÃlobhayabhedakalpità dvÃviÓatividhà / ÃdiÓabdena jÃtyaæÓakagrÃmarÃgabhëÃvibhëÃntarabhëÃdeÓÅ bÃlapriyà nÃdhikÃribhedapradarÓanaparÃ, kintu sÃmagrÅbhedapradarÓanaparà / vÃcyÃrthabodhe 'nuÓi«ÂaÓabdÃrthaj¤ÃnarÆpÃ, nyaÇgyÃrthabodhe tu sah­dayatvÃdirÆpà ca sÃmagrÅ pÆrvottarÃrdhÃbhyÃæ darÓità ceti bhÃva÷ / vedane siddhe tatsÃmagrÅcintÃvakÃÓa ityÃÓyena punarapi vedyata ityuktam, tadvyÃca«Âe---na tvityÃdi / yena avedanena / asau pratÅyamÃnÃrtha÷ / v­ttau 'so 'rtha' ityÃdyuttarÃrdhasya vivaraïaæ 'tasmÃdi'ti pÆrvÃrdhena sambandha÷ / tadvivaraïaæ 'yadici'tyÃdi / 'asau artha÷' pratÅyamÃnÃrtha÷ / 'tatpratÅti÷' pratÅyamÃnÃrthapratÅti÷ / i«ÂÃpatti pariharati--'atha ce'tyÃdi / 'atha cÃsÃvartha÷ kÃvyatattvÃrthabhÃvanÃvimukÃnÃæ vÃcyavÃcakalak«aïamÃtrak­taÓramÃïÃmagocara' iti sambandha÷ / tatra d­«ÂÃnta÷---'apragÅtÃnÃæ gandharvalak«aïavidÃæ svaraÓrutyÃdilak«aïamive'ti / 'agocara÷' agrÃhya÷ / 'gÃndharvalak«aïavidÃæ granthapaÂhanena saÇgÅtalak«aïaæ jÃnatÃm / kÃrikÃyÃæ 'sa hÅ'tyatra sa tviti ca pÃÂha÷ / kÃvyetyÃdikaæ vyÃca«Âe---kÃvyasyetyÃdi / Óabdasyeti / gÅtÃdirÆpaÓabdasyetyartha÷ / vailak«aïyamÃtrakÃri parasparabhedamÃtrakÃri / na guïÃdÃyakamiti bhÃva÷ / rÆpÃntaraæ rÆpaviÓe«a÷ / gÅtÃdiÓabdaÓravaïe sati tasya Óabdasya yadrÆpÃntaraæ lavÃdikÃlÃæÓaæ nimittÅk­tya jÃyate tadityartha÷ / taditi / tat parimÃmaæ kÃlapramÃïaæ yasyÃ÷ setyartha÷. tanmÃtrakÃleti yÃvat / svareti / svara÷ tasya svarasyÃntarÃlamubhayamarthÃtpÃrÓvadvayaæ ca te«Ãæ yo bhedastatkalpitetyartha÷ / ÓrutirnÃma svarasyaivÃæÓa iti yÃvat / jÃtÅtyÃdi / jhÃtyÃdÅnÃæ svarÆpamanyato 'vadhÃtavyam / apragÅtÃnÃmiti bÃlapriyà na¤samÃsaghaÂakaæ pragÅtapadaæ vyÃca«Âe---prak­«ÂamityÃdi / pak«ÃnramÃha--kanìÅbhedavaÓÃt dvÃviæÓatiprakÃro bhavati / ima eva bhedÃ÷Órutaya iti vyapadiÓyante / ÓravaïÃrthasya dhÃto÷ ktin pratyaye ÓrÆyanta iti vyutpattyà ÓrÆtiÓabdo ni«panna÷ / atra nÃdÃparaparyÃyaÓrutivibhÃgavi«aye bahava÷ prakÃrà varttante---kecana dvÃviæÓatiæ ÓrutÅrmanyante, apare ca «a«a«ÂibhedabhinnÃ÷ Órutaya ityÃcak«ate, anye punarÃnantayaæ kathayanti ÓrutÅnÃm / ata evoktaæ kohalena--- dvÃviæÓatiæ kecidudÃharanti ÓrutÅ÷ Órutij¤ÃnavicÃradak«Ã÷ / «a«a«ÂibhinnÃ÷ khalu kecidÃsÃmÃnantyameva pratipÃdayanti // it.i // tatra dvÃviæÓatipak«a eva prak­te granthakÃrÃbhimata÷ / etÃsÃæ ÓrutÅnÃæ mitho bheda÷--viïÃdaï¬e pÆrvottarabÃvena dvÃviæÓatiæ tantrÅ÷ parikalpya prathamÃpek«ayà dvitÅyÃditantrÅ«u ki¤citki¤ciddda¬hÅkaraïapÆrvakaæ vÃdyamÃnÃsu tÃsu pratyak«ato 'vagantuæ Óakya÷ / ÃbhyaÓca Órutibhya÷ «aÇjar«abhagÃndhÃramadyamapa¤camadhaivatani«ÃdÃkhyÃ÷ sapta svarà bhavanti / svata÷ sahakÃrikÃraïanirapek«aæ ra¤jayati Órot­cittamanuraktaæ karotÅti svara÷, iti tadvyutpatti÷ / saptÃnÃmapyamÅ«Ãæ svarÃïÃæ vyastÃnÃæ satÃæ d­«ÂÃdda«Âaphalaupayikatvaæ na bhavatÅti tatsiddhaye grÃmasyÃvaÓyakatà jÃyate / grÃmo nÃma svarasamÆha÷ / etÃvattyucyamÃne laukikavaidikavÃkye«vapi svarasamÆhasya sambhavÃttatrÃtivyÃptissyÃditi tahyÃv­ttaye mÆrcchanÃkramatÃvavarïÃlaÇkÃrajÃtyÃdyÃÓrayatve sati svarasamÆhatvaæ grÃmatvamiti lak«aïaæ vaktavyam / mÆrcachanÃdÅnÃæ svarÆpavibhÃgÃdaya÷ saÇgÅtaratnÃkarasya svarÃdhyÃyato 'vaseyÃ÷ / sa cÃyaæ grÃmo dvividha÷--«aÇjagrÃma÷, madhyamagrÃmaÓceti / tatraikasman vÅïÃdaï¬e dvÃviæÓatiæ tantrÅ÷ parikalpaya ÃditasturÅyÃyÃæ tantryÃæ «aÇjasvara÷, saptamyÃæ ­«abha÷, navamyÃæ gÃndhÃra÷, trayodaÓyÃæ madhyama÷, saptadaÓyÃæ pa¤cama÷, viæÓyÃæ dhaivata÷, dvÃviæÓyÃæ ni«ÃdaÓceti svare«u vinyaste«u «aÇjagrÃmo bhavati / ayameva ÓuddhÃÓraya÷ «aÇjagrÃma iti vyavahliyate / evamaparasmin vÅïÃdaï¬e ÃditasturÅyÃyÃæ tantryÃæ madhyama÷, saptamyÃæ pa¤cama÷, ekÃdaÓyÃæ dhaivata÷, trayodaÓyÃæ ni«Ãda÷, saptadaÓyÃæ «aÇja÷, viæÓyÃm­«abha÷, dvÃviÓyÃæ gÃndhÃraÓceti vinyaste«u svare«u madhyamagrÃmo bhavati / ayameva vik­tÃÓrayo madhyamagrÃma iti vyapadiÓyate / eva¤ca «aÇjagrÃme---«aÇjamadhyamapa¤camÃ÷ catas­bhya÷ Órutibhya utpannÃ÷, ­«abhadhaivatau tis­bhya utpannau, gÃndhÃrani«Ãdau dvÃbhyÃmutpannau; madhyamagrÃme ca madhyamadhaivata«aÇjÃ÷ catas­bhya utpannÃ÷, pa¤camar«abhau tis­bhya utpannau, ni«ÃdagandhÃrau dvÃbhyÃmutpannÃvita dvaigrÃmikyo dvÃviæÓya÷ Órutaya÷ svaratadantarÃlobhayabhedakalpitÃ÷ siddhÃ÷ / tatra «aÇjagrÃmamadhyamagrÃmayormilitvà santya«ÂÃdaÓa jÃtaya÷--«ÃÇjÅ, Ãr«abhÅ, gÃndharÅ, madhyamÃ, patrvamÅ, dhaivatÅ, nai«ÃdÅ, paÇjakaiÓikÅ, «aÇjodÅcyavÃ, «aÇjagÃtuæ veti / evaæ vÃcyavyatirekiïo vyaÇgyasya sadbhÃvaæ pratipÃdya prÃdhÃnyaæ tasyaiveti darÓayati--- locanam mÃrgà g­hyante / prak­«Âaæ gÅtaæ gÃnaæ ye«Ãæ te pragÅtÃ÷, gÃtuæ và prÃrabdhà ityÃdikarmaïikta÷ / prÃrambheïa cÃtra phalaparyantatà lak«yate // 7 // evamiti / svarÆpabhedena bhinnasÃmagrÅj¤eyatvena cetyartha÷ / pratyabhij¤eyÃvi bÃlapriyà ÃdikarmaïÅti / prÃrambharÆpÃrtha ityartha÷ / phaleti / phalamatra svarÃdisÃk«ÃtkÃra÷ // 7 // evamityanena sannihitamÃtraparÃmarÓabhrama÷ syÃdato vyÃca«Âe-- svarÆpabhedenetyÃdi _________________________________________________________ so 'rthas tad-vyakti-sÃmarthya-yogÅ ÓabdaÓ ca kaÓcana / yatnata÷ pratyabhij¤eyau tau ÓabdÃrthau mahÃkave÷ // DhvK_1.8 // __________ so 'rthastadyvaktisÃmarthyayogÅ ÓabdaÓca kaÓcana / yatnata÷ pratyabhij¤eyau tau ÓabdÃrthau mahÃkave÷ // 8 // vyaÇgyo 'rthastadvyaktisÃmarthyayogÅ ÓabdaÓca kaÓcana, na ÓabdamÃtram / tÃveva ÓabdÃrthau mahÃkave÷ pratyabhij¤eyau / vyahgyavya¤jakÃbhyÃmeva suprayuktÃbhyÃæ locanam tyarhÃrthe k­tya÷, sarvo hi tathà yatate itÅyatà prÃdhÃnye lokasiddhatvaæ pramÃïamuktam / niyogÃrthena ca k­tyena Óik«Ãkrama ukta÷ / pratyabhij¤eyaÓabdenedamÃha--- 'kÃvyaæ tu jÃtu jÃyeta kasthacitpratibhÃvata÷' iti nayena yadyapi svayamasyaitatparisphurati, tathÃpÅdamitthamiti viÓe«ato nirÆpyamÃïaæ sahasraÓÃkhÅbhavati / bÃlapriyà 'svarÆpavi«ayabhedene'ti ca pÃÂha÷ / kathaæ prÃdhÃnyaæ darÓitamityato vyÃca«Âe---arhÃrtha ityÃdi / k­tya÷ k­tyapratyaya÷ / sarva÷ sakalassah­daya÷ / 'tathà hÅ'ti sambandha÷ / arhatvena hÅtyartha÷ / yatate tathÃvidhaÓabdÃrtayorbubhutsayà pravartate / phalitamÃha--itÅtyÃdi / iyatà sah­dayapratyabhij¤eyatvavacanena / prÃdhÃnye vyaÇgyasya prÃdhÃnye vi«aye / loketi / sah­dayayoketyartha÷ / 'sah­dayai÷ so 'rtha÷ tathÃvidha÷ Óabdasca mahÃkavestau ÓabdÃrtho yatnata÷ pratyabhij¤eyÃvi'ti sambandha÷ / 'tÃvi'ti pratyabhij¤ÃkÃrapradarÓaka÷ / etau mahÃkave÷ tau tÃddaÓau ÓabdÃrthÃvityÃkÃrakasah­dayapratyabhij¤ÃnÃrhÃvityartha iti bhÃva÷ / atha tau ÓabdÃrthau mahÃkave÷ mahÃkavinà pratyabhij¤eyÃvityarthÃntaraæ ca grÃhyamityÃha---niyogetyÃdi / asmin pak«e 'tÃvi'tyasya pÆrvoktÃvityartha÷ / pÆrvÃrdha¤ca bhinnaæ và kyam / Óij¤Ãkrama÷ kaviÓik«ÃprakÃra÷ / ÓabdÃrthapratyabhij¤Ãnasya phalamÃha---pratyabhij¤eyetyÃdi / kÃvyamataci / tuÓabda÷ ÓÃstrÃdito viÓe«adyotaka÷ / jÃtu kadÃcideva / kasyacit na sarvasya / ko 'sÃvityatrÃha--pratibhÃvata iti / svayaæ svayameva / asya kave÷ / etat kÃvyam / idamiti / idamitthaæ kartavyamiti nirÆpaïaprakÃra÷ / nirÆpyamÃïamiti / nirÆpya kriyamÃïamityartha÷ / tadityanu«ajyate / sahasreti / sahasradhà bhavatÅtyartha÷ / vicchittiprakÃrÃïÃmanantatvÃditi bhÃva÷ / viÓe«anirÆpaïasya kartavyatÃæ vyatirekodÃharaïena samarthayate--yathoktamiti / pratyabhij¤ÃÓÃstrÃnta iti Óe«a÷ / mahÃkavitvalÃbho mahÃkavÅnÃæ, na vÃcyavÃcakaracanÃmÃtreïa / locanam yathoktamasmatparamagurubhi÷ ÓrÅmadutpalapÃdai÷-- taistairapyupayÃcitairupanatastanvyÃ÷ sthito 'pyantike kÃnto lokasamÃna evamaparij¤Ãto na rantuæ yathà / lokasyai«a tathÃnavek«itaguïa÷ svÃtmÃpi viÓveÓvaro naivÃlaæ nijavaibhavÃya tadiyaæ tatpratyabhij¤odità þ it.i // tena j¤ÃtasyÃpi viÓe«ato nirÆpaïamanusandhÃnÃtmakamatra pratyabhij¤Ãnaæ, na tu tadevadamityetÃvanmÃtram / mahÃkaveriti / yo mahÃkavirahaæ bhÆyÃsamityÃÓÃste / evaæ vyaÇgyasyÃrthasya vya¤jakasya Óabdasya ca prÃdhÃnyaæ vadatà vyaÇkyavya¤jakabhÃvasyÃpi bÃlapriyà taistairiti / sÃmÃnyato 'vagatasyÃpÅÓvarasya viÓe«ato 'vagamamantareïa na phalaparyantÅbhÃvalÃbha ityartapradarÓanaparo 'yaæ Óloka÷ / taistairupayÃcitai÷ dÆtÅsampre«aïÃtmav­ttÃntanivedanÃdibhirupacÃrapÆrvakayÃcanai÷ / 'upanato 'pÅ'ti yojanà / na kevalamupanata÷, tanvyà antike sthito 'pi / evamaparij¤Ãta÷ yo mayà lokottarasaundaryÃdiguïaviÓi«Âatvena Órutastata eva rÃgÃtiÓayena prarthitasca sa kÃnto 'yamiti viÓe«eïÃj¤Ãta÷ / ata eva lokasamÃna÷ janasÃdhÃraïatvaæ prÃpta÷ / kÃnta÷ tanvÅkÃmanÃvi«aya÷ puru«a÷ / yathà rantuæ ramayituæ tanvÅmÃnandayitumiti yÃvat / na prabhavatÅti Óe«a÷ / evaæ d­«ÂÃntaæ pradarÓya prak­tamÃha---lokasyetyÃdi / 'lokasyÃtme'ti sambandha÷ / anavek«iteti / lokena viÓe«ato 'j¤Ãtetyartha÷ / yasmÃtsÃmÃnyato j¤Ãte 'pi viÓe«Ãj¤Ãnasambhava÷, tasmÃt svata÷ sphuritayorapi ÓabdÃrthayo÷ mahÃkavinà yuktameva pratyabhij¤Ãnakaraïamiti bhÃva÷ / tarhi ko 'tra pratyabhij¤ÃpadÃrtha ityata uktaphalatayà tatsvrÆpamÃha---tenetyÃdi / mahÃkavitvarv­ttau Óik«ÃnarhatvÃnniyogÃyogamÃÓaÇkya vyÃca«Âe--yo mahetyÃdi / mahÃkavirityasya mahÃkavitvaprakÃrakÃÓasÃvi«aya ityartha iti bhÃva÷ / v­ttau 'mahÃkavestau ÓabdÃrthau sah­dayai÷ pratyabhij¤eyÃvi'viti 'tÃveva ÓabdÃrthau mahÃkave÷ pratyabhij¤eyÃvi'ti ca yojanà bodhyà / mahÃkavinà pratyabhij¤eyÃvi'viti 'tÃveva ÓabdÃrthau mahÃkave÷ pratyabhij¤etyÃvi'ti ca yojanà bodhyà / mahÃkavinà pratyabhij¤eyÃvityaseyopapÃdakam--'vyaÇgye'tyÃdi / 'suprayuktÃbhyÃæ' viÓe«ato nirÆpya prayuktÃbhyÃm / 'mahÃkavÅnÃm' ityasya ukto 'rtha÷ / v­ttigranthena vya¤ajakasyÃpi pradhÃnyaæ darÓitamata Ãha--evamityÃdi / upapannamiti / dhvaniriti idÃnÅæ vyaÇgyavya¤jakayo÷ prÃdhÃnye 'pi yadvÃcyavÃcakÃveva prathamamupÃdadate kavayastadapi yuktamevetyÃha-- _________________________________________________________ ÃlokÃrthÅ yathà dÅpa-ÓikhÃyÃæ yatnavä jana÷ / tad-upÃyatayà tadvad arthe vÃcye tad-Ãd­ta÷ // DhvK_1.9 // __________ ÃlokÃrthÅ yathà dÅpaÓikhÃyÃæ yatnaväjana÷ / tadupÃyatayà tadvadarthe vÃcye tadÃd­ta÷ // 9 // yathà hyÃlokÃrthÅ sannapi dÅpaÓikhÃyÃæ yatnaväjano bhavati tadupÃyatayà / na hi dÅpaÓikÃmantareïÃloka÷ sambhaviti / tadvadyvaÇgyamarthaæ pratyÃddato jano vÃcye 'rthe yatnavÃn bhavati / locanam prÃdhÃnyamuktamiti dhvanati dhvanyate dhvananamiti tritayamapyupapannamityuktam // .8 // // .// nanu prathamopÃdÅyamÃnatvÃdvÃcyavÃcakatadbhÃvasyaiva prÃdhÃnyamityÃÓaÇkyopÃyÃnÃmeva prathamamupÃdÃnaæ bhavatÅtyabhiprÃyema viruddho 'yaæ prÃdhÃnye sÃdhye heturiti darÓayati--idÃnÅmityÃdinà / ÃlokanamÃloka÷; vanitÃvadanÃravindÃdivilokanamityartha÷ / tatra copÃyo dÅpaÓikhà // 9 // bÃlapriyà vak«yamÃïamupapannamityartha÷ // 8 // vyaÇgyavya¤jakaprÃdhÃnyÃnuvÃdena vÃcyavÃcakayo÷ prathamopÃdÃnayuktatvavacanaæ v­ttÃvayuktaæ, prÃdhÃnyÃnuvÃdasyÃnupayogÃdityata÷ ÓaÇkottaratvena ghaÂayati---nanvityÃdi / vÃcyetyÃdi / dvandvaikavadbhÃva÷ / prathamopÃdÅyamÃnatvaheto÷ ko do«a ityata÷ so 'pi darÓita ityÃha---upÃyÃnÃmevetyÃdi / viruddha iti / sÃdhyÃbhÃvenÃpÃrÃdÃnyena vyÃpta ityartha÷ / aprayojaka ityartho và / ÃlokaÓabdasya prakÃÓarÆpÃrthe prasiddhe÷ prak­te tadarsamÃha--Ãlokanamiti / cÃk«u«aj¤Ãnamityartha÷ / Ãlokanamityasyaiva vivaraïamvanitetyÃdi / v­ttau 'pratipÃdakasye'ti / vakturityartha÷ // 9 // anena pratipÃdakasya kavervyaÇgyamarthaæ prati vyÃpÃro darÓita÷ / pratipÃdyasyÃpi taæ darÓayitumÃha---- _________________________________________________________ yathà padÃrtha-dvÃreïa vÃkyÃrtha÷ sampratÅyate / vÃcyÃrtha-pÆrvikà tadvat pratipattasya vastuna÷ // DhvK_1.10 // __________ yathà padÃrthadvÃreïa vÃkyÃrtha÷ sampratÅyate / vÃcyÃrthapÆrvikà tadvatpratipattasya vastuna÷ // 10 // yathà hi padÃrthadvÃreïa vÃkyÃrthÃvagamastathà vÃcyÃrthapratÅtipÆrvikà vyaÇgyasyÃrthasya pratipatti÷ / locanam pratipaditi bhÃve kvip / 'tasya vastuna' iti vyaÇgyarÆpasya sÃrasyetyartha÷ / anena ÓlokenÃtyantasah­dayo yo na bhavati tasyai«a sphuÂasaævedya eva krama÷ / yathÃtyantaÓabdav­ttaj¤o yo na bhavati tasya padÃrthavÃkyÃrthakrama÷ / këÂÃprÃptasah­dayabhÃvasta tu vÃkyav­ttakuÓalasyeva sannapi kramo 'bhyastÃnumÃnÃvinÃbhÃvasm­tyÃdivadasaævedya iti darÓitam // .10 // // .// bÃlapriyà v­ttau 'pratipÃdyasye'ti / vÃcyÃrthasyetyartha÷ / 'tam' iti / vyaÇgyamarthaæ prati vyÃpÃramityartha÷ / sa ca svapratÅtyutpÃdanarÆpa÷ / kÃrikÃyÃæ 'pratipattasye'tyatrÃnyathÃpratipattinirÃsÃyÃha--pratipadityÃdi / pratipattiriti tadartha iti bhÃva÷ / kÃrikÃyÃæ 'padÃrthe'tyasya 'vÃcyÃrthe'tyasya ca j¤ÃyamÃnatattadarthetyartha÷ / tattadarÓaj¤Ãnamiti và / 'sampratÅyata' iti / pratipatt­bhirj¤Ãyata ityartha÷ / atra vÃcyavyaÇgyapratÅtyo÷ padÃrthavÃkyÃrthapratÅtisÃmyakathanasya phalÃntaramapyastÅtyaha---anenetyÃdi / 'anena Ólokena iti darÓitam' iti sambandha÷ / ya÷ ya÷ pratipattà / tasya tathÃvidhasya pratipattu÷ / e«a÷ vÃcyavyaÇgyani«Âa÷ / atra d­«ÂÃntamÃha---yathetyÃdi / Óabdav­tteti / vÃkyav­ttetyartha÷ / padÃrthetyÃdi / sphuÂasaævedya ityanu«aÇga÷ / këÂÃprÃpteti / utkar«aprÃptetyartha÷ / vÃkyav­ttakuÓÃlasyeti / vÃkyasphoÂÃdikaæ jÃnata ityartha÷ / sato 'pi kramasyÃsaævedyatve d­«ÂÃnta÷--abhyastetyÃdi / abhyaste vi«aye anumÃnamanumiti÷ avinÃbhÃvasm­ti÷ vyÃptism­ti÷ tayo÷ / Ãdipadena samayasm­tyarthabodhayo÷ parigraha÷ / tadvattanni«Âakramavadityartha÷ // 10 // idÃnÅæ vÃcyÃrthapratÅtipÆrvakatve 'pi tatpratÅtervyaÇgyasyÃrthasya prÃdhÃnyaæ yathà na vyÃlupyate tathà darÓayati--- _________________________________________________________ sva-sÃmarthya-vaÓenaiva vÃkyÃrthaæ pratipÃdayan / yathà vyÃpÃra-ni«pattau padÃrtho na vibhÃvyate // DhvK_1.11 // __________ svasÃmarthyavaÓenaiva vÃkyÃrthe pratipÃdayan / yathà vyÃpÃrani«pattau padÃrtho na vibhÃvyate // 11 // locanam na vyÃlupyata iti / prÃdhÃnyÃdeva tatparyantÃnusaraïaraïaraïakatvarità madhye viÓrÃnti na kurvata iti kramasya sÃto 'pyalak«aïaæ prÃdhÃnye hetu÷ / svamÃmarthyamÃkÃÇk«ÃyogyatÃsannidhaya÷ / vibhÃvyata iti / viÓabdena vibhaktatoktÃ; vibhaktatayà bÃlapriyà 'svasÃmarthyai'tyÃdikÃrikÃdvayamavatÃrayati v­ttau--'idÃnÅm' ityÃdi / 'tatpratÅte÷' vyaÇgyapratÅte÷ / 'na vyÃlupyate' nÃpagacchati pratyuta sidhyati / nanu kÃrikÃyÃæ sato 'pi kramasyÃlak«aïaæ darÓitaæ, tasya kathaæ prÃdhÃnyopapÃdakatvamityata Ãha--prÃdhÃnyÃdevetyÃdi / prÃdhÃnyÃdeva vyaÇgyasyetyarthÃt / taditi / tatparyantaæ prayojanabhÆtapratÅyamÃnÃrthaparyantaæ yadanusaraïaæ budhyÃnudhÃvanaæ, 'tattÃtparye'ti pÃÂhe pratÅyamÃnarÆpatÃtparyÃrthaæ prati yadanusaraïamityartha÷ / tatra raïaraïakena autsukyena tvaritÃ÷ santa ityartha÷ / sah­dayà iti Óe«a÷ / madhye vÃcyÃæÓacarvaïÃyÃm / viÓrÃntiæ na kurvata iti / tathà ca kà kathà kramaparyÃlocanÃyÃmiti bhÃva÷ / heturiti / j¤Ãpakamityartha÷ / 'svasÃmarthye'tyasya svasya padÃrthasya yat sÃmarthyaæ sahakÃrÅtyarthÃbhiprÃyeïa viv­ïoti--ÃkÃÇk«etyÃdi / kÃrikÃyÃæ 'vyÃpÃrani«pattÃ'viti svavyÃpÃrasya vÃkyÃrthapratipÃdanarÆpasya ni«pattau satyÃæ vÃkyÃrthabuddhÃvityartha÷ / v­ttau 'vibhaktataye'ti kÃrikopaskÃra iti bhramaæ nudati-viÓabdeneti / bhÃvyate pratipatt­bhirj¤Ãyate / aneneti / vibhÃvanamÃtrani«edhena yathà svasÃmarthyavaÓenaiva vÃkyÃrthaæ prakÃÓayannapi padÃrtho vyÃpÃrani«pattau na bhÃvyate vibhaktatayà / _________________________________________________________ tadvat sa-cetasÃæ so 'rtho vÃcyÃrtha-vimukhÃtmanÃm / buddhau tattvÃrtha-darÓinyÃæ jhaÂity evÃvabhÃsate // DhvK_1.12 // __________ tadvat sacetasÃæ so 'rtho vÃcyÃrthavimukhÃtmanÃm / buddhau tattvÃrthadarÓinyÃæ jhaÂityevÃvabhÃsate // 12 // locanam na bhÃvyata ityartha÷ / anena vidyamÃna eva kramo na saævedyata ityuktam / tena yatsphoÂÃbhiprÃyeïÃsanneva krama iti vyÃcak«ate tatpratyuta viruddhameva / vÃcye 'rthe vimukho viÓrÃntinibandhanaæ parito«amalabhamÃna Ãtmà h­dayaæ ye«Ãmityanena sacetasÃmityasyaivÃrtho 'bhivyakta÷ / sah­dayÃnÃmeva tarhyayaæ mahimÃstu, na tu kÃvyasyÃsau kaÓcidatiÓaya ityÃÓaÇkyÃha-avabhÃsata iti / tenÃtra vibhaktatayà na bhÃsate, na tu vÃcyasya sarvathaivÃnavabhÃsa÷ / ata eva t­tÅyoddyote ghaÂapradÅpadda«ÂÃntabalÃdvyaÇgyapratÅtikÃle 'pi vÃcyapratÅtirna vighaÂata iti yadvak«yati tena sahÃsya granthasya na virodha÷ // 11// ,12 // bÃlapriyà vastusattÃyà abhyanuj¤ÃnÃdityartha÷ / teneti / vidyamÃnakramÃlak«aïapratapÃdanenetyartha÷ / viruddhamevetyanenÃsya sambandha÷ / sphoÂÃbhiprÃyeïeti / vÃkyatadarthÃvavibhaktasphoÂarÆpÃvityabhiprÃyeïetyartha÷ / kÃrikÃyÃæ 'so 'rtha' iti / vÃkyÃrtharÆpavÃcyÃrtha÷ / 'tatvÃrthe'ti / vyaÇgyÃrthetyartha÷ / 'vÃcyÃrthavimukhÃtmanÃ'mityatra vimukhaÓabdaæ prakaraïalabdhamarthamÃdÃya vyÃca«Âe--vÃcya ityÃdi / viÓrÃntireva nibandhanaæ kÃraïaæ yasya tam / nÃtyantaæ vÃcyabahirmukha iti bhÃva÷ / viÓe«aïasyÃsya phalamÃha--anenati / abhivyakta÷ pradarÓita÷ / sah­dayÃnÃmevetyÃdi / yadyuktalak«aïasah­dayabudhyupÃdhikamasya jhÃÂityena sphuraïaæ, tarhyanvayavyatirekÃbhyÃæ tadbuddhereva taddhetutvÃtsah­dayÃnÃmeva lorottara÷ kaÓcidatiÓayo 'yaæ na kÃvyasyetyartha÷ / avabhÃsata itÅti / kÃvyaÓravaïasamayasamanantarasamÃsÃdyamÃnajanmanastadarÓavabhÃsasya kÃryasya parisphuÂopalabdhasya kÃvyavyÃpÃraikanibandhanatvaniÓcayÃtkÃvyasyaivÃyamatiÓaya iti bhÃva÷ / tenetyÃdi / tena uktena kÃrikÃdvayavyÃkhyÃnaprakÃreïa / atra vÃcyÃrthe / vibhaktatà vyaÇgyÃrthÃpek«ayà p­thakatvam / na bhÃsate vibhaktatvasya kevalamanavabhÃsanamityartha÷ / sarvathaiveti / svarÆpeïÃpÅti yÃvat / kecittu 'vibhaktataye'ti paÂhitvà atreti buddhÃvityartha÷ / vibhaktatayeti / vÃcyÃdityarthÃt / na bhÃsata iti vyaÇgyo 'rtha iti Óe«a÷ ; yena kramo lak«yeta iti vyÃcak«ate / ata eveti / uktavyÃkyÃnÃdevetyartha÷ / vÃcyasya svarÆpato 'vabhÃsÃÇgÅkaraïÃdvibhÃgamÃtrasyÃnavabhÃsÃÇgÅkÃrÃcceti yÃvat / evaæ vÃcyavyatirekiïo vyaÇgyasyÃrthasya sadbhÃvaæ pratipÃdya prak­ta upayojayannÃha--- _________________________________________________________ yatrÃrtha÷ Óabdo và tam artham upasarjanÅk­ta-svÃrthau / vyaÇkta÷ kÃvya-viÓe«a÷ sa dhvanir iti sÆribhi÷ kathita÷ // DhvK_1.13 // __________ yatrÃrtha÷ Óabdo và tamarthamupasarjanÅk­tasvÃrthau / vyaÇkta÷ kÃvyaviÓe«a÷ sa dhvaniriti sÆribhi÷ kathita÷ // 13 // locanam sadbhÃvamiti / sattÃæ sÃdhubhÃvaæ prÃdhÃnyaæ cetyartha÷ / dvayaæ hi pratipipÃdayi«itam / prak­ta iti lak«aïe / upayojayan upayogaæ gamayan / tamarthamiti cÃyamupayoga÷ / svaÓabda ÃtmavÃcÅ / svaÓcÃrthaÓca tau svÃrthau; tau guïÅk­ttau yÃbhyÃm; yathÃsaækhyena tenÃrtho guïÅk­tÃtmÃ,Óabdo guïÅk­tÃbhidheya÷ / tamarthamiti / 'sarasvatÅ svÃdu tadarthavastu' bÃlapriyà na virodha iti / idamupalak«aïam, d­«ÂÃntavai«amyamapi nÃstÅti bodhyam // 12 // 'sÃdhubhÃvam' ityasya vyÃkhyÃnaæ---prÃdhÃnyamiti / ityartha iti / yathoktam---"sadbhÃve sÃdhubhÃve ca sadityetatprayucyate" iti / dvayamuktÃrthadvayam / lak«aïa iti / prastutasya dhvanerlak«aïa ityartha÷ / upayogamiti / arthadvyaÇgyasadbhÃvasya / kenÃæÓenopayojanamityata Ãha--tamiti / vyaÇgyasya sadbhÃve siddhavi siddha eva tamarithamiti tatpadena parÃmarÓo yujyata iti bhÃva÷ / arthasyÃrthÃbhÃvÃhyÃca«Âe---svaÓcetyÃdi / 'upasarjanÅk­tÃvi'tyasya vivaraïan-guïÅk­tÃviti / phalitamÃha-tenetyÃdi / tathÃvidho 'rthastathÃvidha÷ ÓabdaÓcetyartha÷ / yatrÃrtho vÃcyaviÓe«a÷ vÃcakaviÓe«a÷ Óabdo và tamarthaæ vyaÇkta÷, sa kÃvyaviÓe«o dhvaniriti / anena vÃcyavÃcakacÃrutvahetubhya upamÃdibhyo 'nuprÃsÃdibhyaÓca locanam iti yaduktam / vyaÇkta÷ dyotayata÷ / vyaÇkta iti dvivacanenadamÃha--yadyapyavivak«itavÃcye Óabda eva vya¤jakastathÃpyarthasyÃpi sahakÃrità na truÂyati, anyathà aj¤ÃtÃrtho 'pi Óabdastahya¤jaka÷ syÃt / vivak«itÃnyaparavÃcye ca ÓabdasyÃpi sahakÃritvaæ bhavatyeva, viÓi«ÂaÓabdÃbhidheyatayà vinà tasyÃrthasyÃvya¤jakatvÃditi sarvatra ÓabdÃrthayorubhayorapi dhvananaæ vyÃpÃra÷ / tena yadbhaÂÂanÃyakena dvivacanaæ dÆ«itaæ tadgajanimÅlikayaiva / artha÷ Óabdo veti tu vikalpÃbhidhÃnaæ prÃdhÃnyÃbhiprÃyema / kÃvyaæ ca tadviÓe«aÓcÃsau kÃvyasya và viÓe«a÷ / kÃvyagrahaïÃdguïÃÇkÃropask­taÓabdÃrthap­«ÂapÃtÅ dhvanilak«aïa 'Ãtme'tyuktam / bÃlapriyà nanvekaikatra ÓabdÃrthayorekaikasyaiva vya¤jakatvÃt vyaÇkta iti dvivacanamanupapannamityata Ãha--dvivacanenetyÃdi / abhayorapi dhvananaæ vyÃpÃra÷ 'dvivacanenedamÃha' iti sambandha÷ / viÓi«ÂaÓabdeti / yathÃrasaæ varïÃnÃæ bhedÃditi bhÃva÷ / teneti / yuktyà dvivacanasamarthanenetyartha÷ / gajanimÅlikayeti / yathà gajasyÃk«inimÅlanaæ na buddhipÆrvakamapi tu svabhÃvata evetyavicÃro gajanimÅlikÃÓabdena lak«yate / nanu yadi samuccayastarhi 'arthaÓabdÃvi'ti bhÃvyamityata Ãha--artha ityÃdi / prÃdhÃnyeti / vya¤janaprÃdhÃnyetyartha÷ / ayaæ bhÃva÷---vÃkÃro 'tra ÓabdÃrthayo÷ vya¤janakriyÃkartt­tve vikalpasya na bodhaka÷, yena "ÓiraÓÓvà kÃko và dgupadatanayo và parim­Óe"dityÃdÃvivaikavacanaæ bhavet, Ãpi tu vya¤janakriyÃyÃæ kart­tvenÃnvitayo÷ ÓabdÃrthayo÷ vya¤janaprÃdhÃnye vikalpamavagamayati / tathà ca vikalpitavya¤janaprÃdhÃnyau ÓabdÃrthau vyaÇkta iti vÃkyÃrtha iti / viÓe«aÓabdasya viÓi«ÂÃrthatvÃbhiprÃyeïa viv­ïoti--kÃvyamityÃdi / pak«ÃntaramÃha---kÃvyasya veti / kÃvyetyÃdi / 'yo dhvanilak«aïa Ãtmà sa tathÃvidhaÓabdÃrthap­«ÂapÃtÅti kÃvyagrahaïÃduktam' iti saæbandha÷ / ÓabdÃrthap­«ÂapÃtitvaæ tahyaÇgyatvÃt / locanam tenaitanniravakÃÓaæ ÓrutÃrthÃpattÃvapi dhvanivyavahÃra÷ syÃditi / yaccoktam--'cÃrutvapratÅtistarhi kÃvyasyÃtmà syÃt' iti tadaÇgÅkurma eva / nÃmni khalvayaæ vivÃda iti / yaccoktam---'cÃruïa÷ pratÅtiryadi kÃvyÃtmà pratyak«ÃdipramÃïÃdapi sà bhavantÅ tathà syÃt' iti / tatra ÓabdÃrthamayakÃvyÃtmÃbhidhÃnaprastÃve ka e«a prasaÇga iti na ki¤cidetat / sa iti / artho và Óabdo vÃ, vyÃpÃro và / artho 'pi vÃcyo và dhvanatÅti, Óabdopyevam / vyaÇgyo và dhvanyata iti vyÃpÃro và bÃlapriyà teneti / yato guïÃlaÇkÃropask­taÓabdÃrthap­«ÂapÃtino dhvanivyavahÃrastata ityartha÷ / syÃditi / 'pono devadatto divà na bhuÇkta' ityÃdau rÃtribhojanÃdergamyatvÃditi bhÃva÷ / cÃrutvapratÅtistarhÅtyÃdi / yadi cÃrutvahetutayà prÃsiddhebhyo guïÃdibhyo 'nya÷ kÃvyÃtmà syÃttarhi cÃrutvapratÅtireva tadÃtmÃstu, tasyÃ÷ d­«ÂatvenÃdda«Âavastvantarakalpane gauravÃditi tadatirikto na dhvanirityÃk«epa÷ / kuto 'ÇgÅkÃra ityata Ãha--nÃmnÅti / khaluravadhÃraïe / cÃrutvapratÅtirityasya cÃrutvapratÅtervi«ayo heturvà kaÓcidguïÃdibhyo 'nya ityarthasya vaktavyatayà dhvaninÃmnyena vivÃda ityarta÷ / cÃruïa÷ pratÅtiriti / cÃruvastupratÅtirityartha÷ / vastuviÓe«yakacÃrutvapratÅtiriti yÃvat / seti / cÃruvastupratÅtirityartha÷ / tathà dhvanivyavahÃravi«aya÷ / prakaraïÃnabhij¤o 'sau pÆrvaæpak«Å, ata upek«ya iti pariharati---tatretyÃdi / tatra pratyak«Ãdivi«aye / 'eva prasaÇga÷ ka' iti sambandha÷ / nanu kÃvyasya ÓabdÃrthaj¤itatvÃbhidÃnamityata Ãha--artho vetyÃdi / kasya katheæ dhvaniÓabdavÃcyatvamityatrÃha--artho 'pÅtyÃdi / sarvatra itiÓabdo 'dhvaniriti pratipÃditam' ityanena sambadhyate / evamiti / dhvanatÅti prakÃreïetyartha÷ / ÓabdavÃcyavyaÇgyavya¤janÃni catvÃryapi yogena dhvaniÓabdavÃcyÃnÅtyartha÷ / prÃdhÃnyeneti / makhyatÃyÃæ hetu÷; samudÃyasya samudÃyyapek«ayà prÃdhÃnyÃt / vibhakta eva dhvanervi«aya iti darÓitam / yadapyuktam---'prasiddhaprasthÃnÃtikramiïo mÃrgasya kÃvyatvahÃnerdhvanirnÃsti' iti, tadapyayuktam / yato lak«aïak­tÃmeva sa kevalaæ na prasiddha÷, lak«ye tu parÅk«yamÃïe sa eva sah­dayah­dayÃhlÃdakÃri kÃvyatattvam / locanam ÓabdÃrthayordhvananamiti / kÃrikayà tu prÃdhÃnyena samudÃya eva kÃvyarÆpo mukhyatayà dhvaniriti pratipÃditam / vibhakta iti / guïÃlaÇkÃrÃïÃæ vÃcyavÃcakabhÃvaprÃïatvÃt / vi«ayaÓabdÃrtha÷ / evaæ tadvyatirikta÷ ko 'yaæ dhvaniriti nirÃk­tam / lak«aïak­tÃmeveti / lak«aïakÃrÃprasiddhatÃviruddho hetu÷; tata eva hi yatnena lak«aïÅyatà / lak«ye tvaprasiddhatvamasiddho hetu÷ / bÃlapriyà mukhyatayeti / itare«Ãntvamukhyatayeti bhÃva÷ / dhvanirityÃdi / rƬhyà dhvanipadÃrthatvenoktamityartha÷ / tathÃca sa÷ tathÃvidha÷ ÓabdavÃcyavyaÇgyavya¤janasamudÃyÃtmaka÷ kÃvyaviÓe«o dhvaniriti kathita÷ / rƬhyà dhvanipadavÃcyatvena kathita iti kÃrikÃrtha÷ / tathÃvidhakÃvyaviÓe«atvaæ lak«aïaæ, rƬhyà dhvanipadavÃcyatvaæ lak«yatÃvacchedakam / yadyapi 'kÃvyaviÓe«aghaÂitalak«aïasyaiva prak­ta upayogÃttadabhihitamiti ca bodhyam / v­ttau 'anene'ti / evaæ lak«aïapratipÃdanenetyartha÷ / 'upamÃdibhya' ityÃdi / tadvi«ayebhya ityartha÷ / 'vibhakta÷' bhinna÷ / kathaæ ghvanerupamÃdibhyo vibhaktavi«ayatvamityata Ãha--guïetyÃdi / vÃcyavÃcakÃÓrayatvÃttadbhÃvopajÅvitvam / uktÃrthopapÃdanÃya 'viÓe«eïa sinoti badhnÃti svasambandhinaæ padÃrtham' iti vyutpattimabhipretya vi«ayaÓabdasyÃrthamÃha--ananyatra bhÃva iti / anyatra sadbhÃvasyÃbhÃva ityartha÷ / vi«ayaÓabdÃrtha÷ viÓe«aïa vidhayà vi«ayaÓabdapratipÃdya÷ / 'dhvanervi«aya' ityasya yasamÃdanyatra dhvanivyavahÃrasya sadbhÃvo nÃsti, sa ityartha iti bhÃva÷ / lak«aïapratipÃdanenaiva prathamÃbhÃvavÃdimataæ nirÃk­tamityabhiprÃyeïa v­ttik­to 'yadapyuktam' ityÃdinà dvitÅyÃbhÃvavÃdimatadÆ«aïÃbhidhÃnamiti pradarÓayitumÃha--evamityÃdi / evamiti nirde«alak«aïakathanamuÓena dhvane÷ sadbhÃvasya samarthitatvenetyartha÷ / itÅti / upasaæhÃroktametÃdityartha÷ / ghnanirnÃma kÃvyaprakÃro na kÃvyaÓabdavÃcya÷ prasiddhaprasthÃnÃtikrÃmitvÃditi paramatasya prasiddhaprasthÃnÃtikrÃmitvÃdityanena lak«aïakÃrÃprasiddhatvaæ lak«yÃprasiddhatvaæ và vivak«itamiti vikalpamabhipretya yata ityÃdinà dÆ«aïamabhihitamiti vyÃca«Âe---lak«aïetyÃdi / viruddhatvaæ sÃdhayati---tata eveti / lak«aïakÃrÃprasiddhatvÃdeva / kÃvyaviÓe«e«u dhvanilak«aïÃnugamanena kÃvyaÓabdavÃcye«vapi lak«aïakÃrÃprasiddhatvahetorvartanÃdviruddho heturityartha÷ / tatto 'nyaccitramevetyagre darÓayi«yÃma÷ / yadapyuktam---'kÃmanÅyakamanativartamÃnasya tasyoktÃlaÇkÃrÃdiprakÃre«vantarbhÃva÷' iti, tadapyasamÅcÅnam; vÃcyavÃcakamÃtrÃÓrayiïi prasthÃne vyaÇgyavya¤jakasamÃÓrayema vyavasthitasya dhvane÷ kathamantarbhÃva÷, vÃcyavÃcakacÃrutvahetavo hi tasyÃÇgabhÆtÃ÷, sa tvaÇgirÆpa eveti pratipÃdayi«yamÃïatvÃt / parikaraÓlokaÓcÃtra--- vyaÇgyavya¤jakasambandhanibandhanatayà dhvane÷ / vÃcyavÃcakacÃrutvahetvanta÷pÃtità kuta÷ // locana.m yacca nuttagÅtÃdikalpaæ, tatkÃvyasya na ki¤jit / citramiti / vismayak­dv­ttÃdivaÓÃt, na tu sah­dayÃbhila«aïÅyacamatkÃrasÃrarasani÷«pandamayamityartha÷ / kÃvyÃnukÃritvÃdvà citram, ÃlekhamÃtratvÃdvÃ, kalÃmÃtratvÃdvà / agra iti / pradhÃnaguïabhÃvÃbhyÃæ vyaÇgyasyaivaæ vyavasthitam / dvidhà kÃvyaæ tato 'nyadyattaccitramabhidhÅyate // iti t­tÅyoddyote vak«yati / parikarÃrtha kÃrikÃrthasyÃdhikÃvÃpaæ kartuæ Óloka÷ parikaraÓloka÷ / bÃlapriyà guïÃdivyatiriktasya tasya n­ttÃdiprÃyatvameveti yaduktaæ tadapi nirÃkaroti--yaccetyÃdi / kÃvyasyeti / dhvanilak«aïalak«itasyetyartha÷ / na ki¤jiditi / upahÃsyatÃmÃvahatÅtyartha÷ / v­ttau 'sah­dayah­dayÃhlÃdakÃrÅ'ti dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyayorgrahaïamityabhiprÃyeïa 'tato 'nyaccitrame'vetyatra citrapadaæ vyÃca«Âe--vismayak­diti / v­ttÃdÅtyÃdipadena yamakopamÃdiparigraha÷ vivak«itaæ vyavacchedyamÃha--na tvityÃdi / gauïo và kÃvyasya citrapadena vyavahÃra ityÃha--kÃvyetyÃdi / kÃvyeti / dhvanikÃvyetyartha÷ / vi«ïavÃdyanukÃritvamÃlekhyamÃtratvaæ kalÃrÆpatvaæ ca lokaprasiddhacitrÃïÃmastÅti tadyogÃtkÃvye citraÓabdaprav­ttirityartha÷ / vÃkÃrassamuccaye / v­ttau 'prasthÃna' iti / alaÇkÃrÃdÃvityartha÷ / 'vÃcye'tyÃdi / alaÇkÃrÃdaya ityartha÷ / 'tasya' dhvane÷ / 'sa÷' dhvani÷ / 'pratipÃdayi«yamÃmatvÃt' vak«yamÃmatvÃt / parikararasya sÃpek«atvÃtkasyetyapek«ÃyÃmÃha-kÃrikÃrthasyeti / parikÃrthamityasya vyÃkhyÃnam-adhikÃvÃpaæ kartumiti / nanu yatra pratiyamÃnasyÃrthasya vaiÓadyenÃpratÅti÷ sa nÃma mà bhÆddhvanervi«aya÷ / yatra tu pratÅtirasti, yathÃ-samÃsoktyÃk«epÃnuktanimittaviÓe«oktiparyÃyoktÃpahnutidÅ pakasaÇka- rÃlaÇkÃrÃdau, tatra dhvanerantarbhÃvo bhavi«yatÅtyÃdi nirÃkartumabhihitam- 'upasarjanÅk­tasvÃrthau' iti / artho guïÅk­tÃtmÃ, guïÅk­tÃtmÃ, guïÅk­tÃbhidheya÷ Óabdo và yatrÃrthÃntaramabhivyanakti sa dhvaniriti / te«u kathaæ tasyÃntarbhÃva÷ / vyaÇgyaprÃdhÃnye hi dhvani÷ / na caitatsamÃso locanam yatretyalaÇkÃre÷ vaiÓadyeneti / cÃrutayà sphuÂatayà cetyartha÷ / abhihitamiti bhÆtaprayoga Ãdau vyaÇkta ityasya vyÃkhyÃtatvÃt / guïÅk­tÃtmeti / Ãtmetyanena svaÓabdasyÃrtho vyÃkhyÃta÷ / na caitaditi / vyaÇgyasya prÃdÃnyam / prÃdhÃnyaæ ca yadyapi j¤aptau na cakÃsti; 'buddhau tattvÃvabhÃsinyÃæ' iti nayenÃkhaï¬acarvamÃviÓrÃnte÷, tathÃpi vivecakairjÅvitÃnve«aïe kriyamÃïe yadà vyaÇgyo 'rtha÷ punarapi vÃcyamevÃnuprÃïayannÃste tadà tadupakaraïatvÃdeva tasyÃlaÇkÃratà / tato vÃcyÃdeva tadupask­tÃccamatkÃralÃbha iti / yadyapi paryante rasadhvanirasti, tathÃpi madhyakak«Ãnivi«Âo 'sau vyahgyo 'rtho bÃlapriyà kÃrikÃyÃmanuktasyÃdhikasyÃpek«itasyÃrthasyÃvÃpa÷ prak«epa÷ taæ kartumityartha÷ / alaÇkÃra iti / upamÃsvÃbhÃvoktyÃdÃvityartha÷ / Ãhetyanuktvà 'abhihitam' ityukterbÅjamÃha--abhihitamityÃdinà / pÆrvoktamanusmÃrayati--ÃtmetyÃdi / dhvaniguïÅbhÆtavyaÇgyayordvayorapi pratÅtidaÓÃyÃæ prÃdhÃnyapratÅtyabhÃvasya tulyatvÃt, prÃdhÃnyaæ tulyamityÃÓaÇkyÃbhiprÃyaprakaÂanena pariharati--prÃdhÃnyaæ cetyÃdi / prÃdhÃnyaæ vyaÇgyasya prÃdhÃnyam / akhaï¬eti / khaï¬o gumaprÃdhÃnyÃdilak«aïo bheda÷, tadrahito 'khaï¬astÃddaÓasya vÃkyÃrthÅbhÆtasya rasÃdivyaÇgyasya carvaïÃyÃæ viÓrÃnte÷ sah­dayamanasÃæ viÓrÃnterityartha÷ / vivecakai÷ sah­dayai÷ / akhaï¬acarvaïÃnantaramityarthÃt / jÅvitÃnve«aïe kriyamÃma ityubhayasÃdhÃraïam / yadetyÃdi / ya÷ pÆrvaæ vÃcyÃduttÅrmastadvyaÇgyatvÃtsakak«yÃntarahgato 'pi puna÷ pÆrvabhÃvirnÅ vÃcyakak«yÃæ praviÓya vÃcyamevÃnuprÃïayanyadà Ãste ityartha÷ / 'tadÃlaÇkÃrate'ti sambandha÷ / avadhÃryata iti Óe«a÷ / tadupakaraïatvÃditi / tasya vÃcyasya upakaraïatvadaÇgatvÃdityartha÷ / vyaÇgyaæ vinà taccÃrutvÃsiddheriti bhÃva÷ / eveti / nÃnyatetyartha÷ / tasya vyaÇgyasya / astvevaæ kimata ityatrÃha--tata ityÃdi / tata÷ tasyÃlaÇkÃratvÃt / tadupask­tÃt vyaÇgyenÃlaÇk­tÃt / camatkÃralÃbha iti / yadà punarvyaÇgyo 'rtho vÃcyenopask­ta÷ kÃvyamanuprÃïaÂayannÃste tadà tasmÃccamatkÃralÃbha ityanenÃrthÃt sidhyati / svayamaÇgasya satyaÇgini kimityaÇgÃntare parthavasÃnamityÃÓaÇkya samÃdhatte---yadyapÅtyÃdi / madhyakak«eti / samÃsoktyÃdi«u ktyÃdi«vasti / samÃsoktau tÃvat---- upo¬harÃgema vilolatÃrakaæ tathà g­hÅtaæ ÓaÓinà niÓÃmukham / yathà samastaæ timiÓaæÓukaæ tayà puro 'pi rÃgÃdgalitaæ na lak«itam // ityÃda.u vyaÇgyenÃnugataæ vÃcyameva prÃdhÃnyena pratÅyate locanam na rasonmukhÅbhavati; svÃtantryeïÃpi tu vÃcyamevÃrtha saæskartuæ dhÃvatÅti guïÅbhÆtavyaÇgyatokta / samÃsoktÃviti / yatroktau gamyate 'nyo 'rthastatsamÃnairviÓe«aïai÷ / sà samasoktirudità saæk«iptÃrthatayà budhai÷ // ityatra samÃsokterlak«aïasvarÆpaæ hetirnÃma tannirvacanamiti pÃdacatu«Âayena kramÃduktam / upo¬horÃga÷ sÃndhyo 'ruïimà prema cayena / vilolÃstÃrakà jyotÅæ«i netratribhÃgÃÓca yatra / tatheti / jhaÂityeva premarabhasena ca / g­hÅtamÃbhÃsitaæ paricumbitumÃkrÃntaæ ca / niÓÃyà mukhaæ prÃrambho vadanakokanadaæ ceti / yatheti / jhaÂiti grahaïena premarabhasena ca / timiraæ cÃæÓukÃÓca sÆk«mÃæÓavastimiÓaæÓukaæ raÓmiÓabalÅk­taæ tama÷paÂalaæ, timiÓaæÓukaæ nÅlajÃlikà navo¬hÃprau¬havadhÆcità / rÃgÃdraktatvÃt sandhyÃk­tÃdanantaraæ premarÆpÃcca bÃlapriyà prathamÃvÃcyasya dvitÅyà vastuvyaÇgyasya t­tÅyà rasadhvaneÓca kak«eti sthiti÷ / svÃtantryeïeti / vÃcyaæ---lak«aïamityÃdi / lak«aïasvarÆpamiti / svarÆpalak«aïamityartha÷ / 'lak«aïaæ svarÆpam' iti ca pÃÂha÷ / atra niÓÃÓaÓiv­ttÃnta÷ prÃkÃraïikatvÃdvÃcyo nÃyakav­ttÃntastvaprÃkaraïikatvÃdvyaÇgya ityabhipretya samÃnaviÓe«aïatvaæ viv­ïoti--upo¬ha ityÃdinà / jyoti«Ãæ vilolatvaæ pratÅtyà / netratribhÃgà iti / netratribhÃganirÅk«aïÃnÅtyartha÷ / tathà g­hÅtamityettprak­tÃnuguïatayà vyÃca«Âe--bhaktiÂatyevetyÃdi / ÃkrÃntamiti / tathaiva cumvanasya rasÃvahatvÃt / yathoktam--"vÃmo hi kÃma" iti / ekarÆpatvÃrthaæ yathÃÓabdaæ vyÃca«Âe--bhktaÂitÅtyÃdi / timirÃæÓukamityatra rÆpakabhramaæ vyÃvartaæyati--timiraæ cetyÃdi / alpÃrthe ka ityÃbhiprÃyeïaæÓukapadaæ vyÃca«Âe---sÆk«mÃæÓava iti / arthÃcchaÓina÷ / timieæÓukamiti dvandvaikavadbhÃva÷ / phalitamÃha---raÓmÅti / Óavalaæ citram / nÅlajÃliketi / nÅlavarïapaÂÂavasanasya kÃmaÓÃstraprasiddhaæ nÃma / tasyÃtraucityÃduktirityÃha---navo¬hetyÃdi / prak­te timirÃæÓukagalanaæ pratirÃgasyÃhetutvÃt pÆrayati-anantaramiti / pura ityasya vyÃkhyÃnam-pÆrvasyÃmityÃdi / locanam heto÷ / puro 'pi pÆrvasyÃæ diÓi agre ca / galitaæ praÓÃntaæ patitaæ ca / rÃtryà karaïabhÆtayà samastaæ miÓritam; upalak«aïatvena và / na lak«itaæ rÃk«iprÃrambho 'sÃviti na j¤Ãtaæ, timirasaævalitÃæÓudarÓane hi rÃtrimukhamiti lokena lak«yate na tu sphuÂa Ãloke / nÃyikÃpak«e tu tayeti kart­padam / lÃk«ipak«e tu apiÓabdo lak«itamityasyÃnantara÷ / atra ca nÃyakena paÓcÃdgatena cumbanopakrame puro nÅlÃæÓukasya galanaæ patanam / yadi và 'puro 'gre nÃyakena tathà g­hÅtaæ mukham' iti sambandha÷ / tenÃtra vyaÇgye pratÅte 'pi na prÃdhÃnyam / tathÃhi nÃyakavyavahÃro niÓÃÓaÓinÃveva Ó­ÇgÃravibhÃvarÆpau saæskurvÃïo 'laÇkÃratÃæ bhajate, tatastu vÃcyÃdvibhÃvÅbhÆtÃdrasani÷«yanda÷ / yastu vyÃca«Âe---'teyÃniÓayeti kart­padaæ, na cÃcetanÃyÃ÷ kart­tvamupapannamiti ÓabdenaivÃtra nÃyakavyavahÃra unnÅto 'bhidhadheya eva, na vyaÇgya ityata eva samÃsokti÷' iti / sa prak­tameva granthÃrthamatyajadvyaÇgyenÃnugatamiti / ekadeÓavivarti cetthaæ rÆpakaæ syÃt, 'rÃjahaæsairavÅjyanta Óaradaiva saron­pÃ÷' itivat, na tu samÃsokti÷; tulyaviÓe«aïÃbhavÃt / bÃlapriyà timirasya sÆk«mÃæÓÆnÃæ ca sammiÓraïaæ prati rÃtryÃ÷ karamatvasambhavÃttayeti karaïe t­tÅyetyÃha---karaïabhÆtayeti / tanmiÓraïaæ prati rÃtryÃ÷ j¤ÃpakatvarÆpopalak«aïatvasambhavÃt tayetyupalak«aïe t­tÅyà vetyÃha-upalak«aïatvena veti / tasyà upalak«aïatvena tayà mik«itamiti sambandha÷ / upalak«aïena veti ca pÃÂha÷ / na lak«itamityetadÃkÃraæ pradarÓayan vyÃca«Âe-rÃtrÅtyÃdi / na j¤Ãtamiti / janairiti Óe«a÷ / labhitamiti bhÃve kta÷ / galitamityantaæ bhinnaæ vÃkyam / ata eva na labhitamiti hetuhetumadbhÃvaæ bodhayitumÃha---timiretyÃdi / rÃtripak«a iti / anenÃnyatra puro 'pÅtyeva sambandha iti darÓitam / anantara iti / tathà cÃpiÓabdo galanÃlak«aïayo÷ samuccÃyaka ityartha÷ / kathaæ nÅlÃmbarapurogalanamityatastadupapÃdayati-atra cetyÃdi / cumbanaucityÃnusÃreïÃha--yadi vetyÃdi / puraÓÓabdasya vyavahitena g­hÅtamityanenÃnvaya iti bhÃva÷ / teneti / uktenÃrthadvayenetyartha÷ / pyaÇgye iti / nÃyakav­ttÃntarÆpavyaÇgye ityartha÷ / alaÇkÃratÃæ bhajata ityatra hetugarbhaæ viÓe«aïam---niÓetyÃdi / saæskurvÃma÷ ÃropeïÃlaÇkurvÃïa÷ / evaæ vyaÇgyasya guïÅbhÆtatvaæ pradarÓya rasÃpek«yà dhvanitvamapyastÅti darÓayintumÃha--tata ityÃdi / tata÷ saæsk­tÃt / vibhÃvÅbhÆtÃditi / pÆrvaæ vibhÃvabhÃvamananubhavata÷ saæskaraïÃnantaraæ prÃptavibhÃvÃdityartha÷ / Óabdeneti / niÓÃÓaÓiÓabdenetyartha÷ / unnÅta÷ anumita÷, kalpito và / abhighe. eveti / abhidhÃtiriktavyÃpÃrabhÃvÃditi bhÃva÷ / samÃsoktiriti saæj¤ÃbalÃccÃbhidheyatvaniÓcaya ityÃha---ata evetyÃdi / pratyÃca«Âe---sa ityÃdi / 'iti granthÃrtham' iti sambandha÷ / dÆ«aïÃntaramÃha--ekadeÓetyÃdi / itthamiti / nÃyakavyavahÃrasyabhidheyatva ityartha÷ / itivaditi / yathÃtra saron­pà samÃropitanÃyikÃnÃyakavyavahÃrayorniÓÃÓaÓinoreva vÃkyÃrthatvÃt / Ãk«epe 'pi vyaÇgyavise«Ãk«epiïo 'pi vÃcyasyaiva cÃrutvaæ prÃdhÃnyena vÃkyÃrtha Ãk«epoktisÃmarthyÃdeva j¤Ãyate / tathÃhi-tatra ÓabdopÃrƬho viÓe«ÃbhidhÃnecchayà prati«e«a locanam gamyata iti cÃnenÃbhidhÃvyÃpÃranirÃsÃdityalamavÃntareïa bahunà / nÃyikÃyà nÃyake yo vyavahÃra÷ sa niÓÃyÃæ samÃropita÷; nÃyikÃyÃæ nÃyakasya yo vyavahÃra÷ sa ÓaÓini samÃropita iti vyÃkhyÃne naikaÓe«aprasaÇga÷ / Ãk«epa iti / prati«edha ive«Âasya yo viÓe«Ãbhidhitsayà / vak«yamÃïoktavi«aya÷ sa Ãk«epo dvidhà mata÷ // tatrÃdya.u yathÃ--- ahaæ tvÃæ yadi nek«eya k«aïamapyutsukà tata÷ / iyadevÃstvato 'nyena kimuktenÃpriyeïa te // bÃlapriyà ityuktyanuguïatayà rÃjahaæsÃnÃæ cÃmaratvaæ ÓaradaÓcÃmaragrÃhiïÅtvaæ cÃrthÃt sidhyati, tathà prak­te timirÃæÓukapadÃnuguïatayà niÓÃdernÃyikÃtvÃdikamata ekadeÓavivartirÆpakaæ syÃdityartha÷ / na tu samÃsoktirityatra hetumÃha-tulyeti / uktamuktipadÃnuguïyaæ nirÃkaroti--gamyata ityÃdi / aneneti / lak«aïavacanenetyartha÷ / uktiriti tu prak­tavi«ayatayaivopapadyate yatroktityÃdyÃrambhÃditi bhÃva÷ / nÃyikÃyà ityÃdi / nÃyikÃyà vyavahÃre nÅlÃmbaragalanÃnavalokanÃdirÆpo vyÃpÃra÷, nÃyakasya tu vadanacumbanÃrambhÃdilak«aïa÷ / iti vyÃkhyÃna iti / evamarthasya vivak«itasya vyÃkhyÃne satÅtyartha÷ / naikaÓe«aprasaÇga iti / nÃyikÃnÃyaketyatra "pumÃæsstriye"tyekaÓe«aprasaÇgo netyartha÷ / evaæ samÃsoktau vyaÇgyopask­taæ vÃcyameva pradhÃnamatastatra dhvanilak«aïasya nÃtivyÃptiriti pradarÓyÃk«epe 'pi sa eva prakÃra ityÃha v­tto-'Ãk«epe 'pÅ' tyÃdi / Ãk«epe 'pi 'vÃcyasyaiva cÃrutvaæ, prÃdhÃnyena j¤Ãyata' iti sambandha÷ / atra hetu÷ 'vÃkyÃrtha' ityÃdi / vÃkyÃrthe vi«aye yà Ãk«epokti÷, tasyÃ÷ sÃmarthyÃdityartha÷ / kathaæ tatrÃk«epoktirityata uktam--'vyagye'ti / vyaÇgayo yo viÓe«astadÃk«epiïastadÃkar«itvÃdityartha÷ / 'ÓabdopÃrƬha' iti / ÓabdavÃcya ityartha÷ / locane bhÃmahokte tallak«aïÃdyodÃharaïe darÓayati--prati«edha iti / viÓe«Ãbidhitsayà vyaÇgyabhÆtaviÓe«apratipipÃdayi«ayà / ya÷ i«Âasya vaktumi«Âasya / prati«edha iva locanam iti vak«yamÃïamaraïavi«ayo ni«edhÃtmÃk«epa÷ / tatreyadastvityetadevÃtra mriye ityÃk«ipatsaccÃrutvanibandhanamityÃk«epyeïÃk«epakamalaÇk­taæ satpradhÃnam / uktavi«ayastu yathà mamaiva--- bho bho÷ kiæ kimakÃï¬a eva patitastvaæ pÃntha kÃnyà gati÷ tattÃddakt­«itasya me khalamati÷ so 'yaæ jalaæ gÆhate / asthÃnopanatÃmakÃlasulabhÃæ t­«ïÃæ prati krudhya bho÷ trailokyaprathitaprabhÃvamihimà mÃrga÷ punarmÃrava÷ // bÃlapriy.à prati«edhÃbhÃsa÷ i«ÂatvÃdeva / sa÷ Ãk«epa÷ / tasya dvaividhyamÃha---vak«yamÃïeti / atra vak«yamÃïavi«aye kathanasyaiva ni«edha÷ / uktavi«aye tu kvacidvastuna÷, kvacidvastukathanasyeti bodhyam / ahamiti / prasthÃnonmukhaæ priyatamaæ prati sotkaïÂhÃyÃ÷ kasyÃÓcidukti÷ / utsukÃhaæ tvÃæ k«aïamapi na tar ik«eya yadi, tata÷ tarhi iyadetÃvat yadiparyantaæ vacanameva astu / ata÷ anyena te apriyeïeti hetugarbham / uktena vacanena / kiæ na vak«yÃmÅtyartha÷ / atra lak«aïaæ yojayati---itÅtyÃdi / ni«edhÃtmeti / kimukteneti kathanani«edhÃbhÃsÃtmetyartha÷ / atrÃpi vÃcyasyaiva prÃdhÃnyamiti darÓayati--tatretyÃdi / ityetadeva iti vÃcyÃrthaæ eva / Ãk«ipat / vya¤jayat / Ãk«epyeïa maraïÃdhyavasÃyarÆpavyaÇgyena / Ãk«epakamiyadevÃstvityÃdinoktam / bho bho iti / 'khalas­tisseyam' iti 'khalamatisso 'yam' iti ca pÃÂha÷ / atra pÃnthamarumÃrgasambandhyartho vÃcya÷ / prak­to du«prabhusevÃv­ttÃntastu vyaÇgya÷ / bho bho iti vÅpsayà bodhanÅyaæ pratyÃdarÃtiÓayo dyotyate / akÃï¬e / asthÃna eva / kiæ kiæ patita÷ atrÃgamanena etatsevanena cÃbhimataæ phalaæ na sidhyatÅtyartha÷ / pÃnthetyanena sevÃnabhij¤atvaæ dyotyate / cirasevinà kenacidevamukte pÃntha÷ ki¤cit kupita Ãha---kÃnyetyÃdi khaletyantena / he khala / tattÃd­gatiÓayena t­«itasya t­«Ã jalapipÃsà dhanalipsà ca / me anyÃgatirÃÓraya÷ kà naivetyartha÷ / mÃrgÃntarÃlÃbhÃdatrÃgata÷ ÃÓrayaïÅyÃntarÃlÃbhÃdayaæ prabhurÃÓritaÓcetyartha÷ / tacchrutvÃpara Ãha--s­tirityÃdisà tvayÃ'Órità / iyaæ s­ti÷ ayaæ mÃrga÷ prabhuÓca / jalaæ vÃri dhanaæ ca / ghate saæv­ïoti / kuto vitaramasambhÃvaneti bhÃva÷ / 'khalamatisso 'yam' iti pÃÂhe tu so 'yamiti mÃravamÃrgaæ prabhuæ coddiÓyokti÷ / gÆhata ityantaæ pÃnthasyaiva vacanamiti kecit / khaletyanena prakÃÓitaæ kopamupahasan para evÃha-asthÃnetyÃdi / akÃlasulabhÃæ yadà vi«ayasya sulabhatvaæ tadà t­«ïà na bhavati, yadà punarasulabhatvaæ tadà bhavatÅtyakÃlasulabhatvam / t­«ïÃæ prati tava t­«ïÃyai krudhya na mÃæ pratÅti bhÃva÷ / kathamasthÃnopanatatvamityatrÃha--trailokyetyÃdi / prabhÃvamahimà atyantÃpakÃritvÃdiratyantalubdhatvÃdiÓca / mÃrava÷ marusambandhÅ mÃrga÷, atha ca du«prabhu÷ / locanam atra kaÓcitsevaka÷ prÃpta÷ prÃptavyamasmÃtkimiti na labha iti pratyÃÓÃviÓasyamÃnah­daya÷ kenacidamunÃk«epeïa pratibodhyate / tatrÃk«epeïa ni«edharÆpema vÃcyasyaivÃsatpuru«asevÃtadvaiphalyatatk­todvegÃtmana÷ ÓantarasasthÃyibhÆtanirvedavibhÃvarÆpatayà camatk­tidÃyitvam / vÃmanasya tu 'upamÃnÃk«epa÷' ityÃk«epalak«aïam / upamÃnasya candrÃderÃk«epa÷; asminsati kiæ tvayà k­tyamiti / yathÃ--- tasyÃstanmukhamasti saumyasubhagaæ kiæ pÃrvaïenen¬hunà saundaryasya padaæ d­Óau yadi ca tai÷ kiæ nÃma nÅlotpalai÷ / bÃlapriyà uktaæ vyaÇgyamarthamabhipretyÃha-atretyÃdinà / 'kaÓcit sevaka÷ kenacitpratibodhyata' iti sambandha÷ / prÃpta ityÃdidvayaæ sevakaviÓe«aïam / prÃpta÷ sevyaæ prabhuæ prÃpta÷ / prÃptavyam dhanÃdikam / asmÃt prabho÷ / kimiti / kasmÃt kÃraïÃt / na labhe iti vitarkÃnantarajÃtayà pratyÃÓayà pratik«aïotpannayà ÃÓayà viÓasyamÃnaæ h­dayaæ yasya sa iti pratibodhane hetu÷ / kenacit cirasevinà kenÃpi kartrà / amunà Ãk«epeïa asatpuru«asevÃtadvaiphalyÃdirÆpavyaÇgyaviÓe«apratipipÃdayi«ayà k­tena kiæ kimakÃï¬a eva patita iti ni«edharÆpeïa / pratibodhyata iti / pÆrvameva j¤Ãtaæ prabhoratyantalobhaÓÅlatvÃdisvabhÃvaæ kÃruïyÃtpratibodhyata ityartha÷ / atrÃpi vyaÇgyasya vÃcyopaskÃrakatvaæ darÓayati---tatretyÃdi / tatra udÃharaïe / ni«edharÆpeïeti / kiæ kimiti patanaphalani«edharÆpemetyartha÷ / Ãk«epeïeti t­tÅyÃrtho vaiÓi«Âyaæ vÃcyÃnvayi, tatsahitavÃcyetyartha÷ / vÃcyasyaiveti / pÃnthamarumÃrgÃdivÃcyÃrthaæ pratyevetyartha÷ / 'camatk­tidÃyitvam' ityanena sambandha÷ / kasyetyatrÃha-asadityÃdi / asatpuru«a÷ du«prabhu÷ / vyaÇgyasyetyarthÃt / asya vyaÇgyasya vÃcyÃrthacamatkÃrasampÃdane hetumÃha---ÓÃntetyÃdi / asatpuru«asevÃvaiphalyaæ vibhÃva÷, tatk­todvego 'nubhÃva÷ / kiæ kimakÃï¬a eva patita itÅ«Âapatanaphalani«edharÆpÃk«epemÃk«epyaæ yadasatpuru«asevÃvaiphalyÃdi tenÃlaÇk­tamÃk«epakaæ tadvÃcyameva pradhÃnamiti bhÃva÷ / "prÃïà yena samarpitÃ" ityÃdivadatrÃprastutapraÓaæsÃpyastÅti tatsaÇkÅrïo 'yamÃk«epa ityapi bodhyam / 'vÃmanasyeti lak«aïam' ityanena sambandha÷ / Ãk«epaÓabdÃrthaæ darÓayati---ÃsminnityÃdi / asmin upameyatvÃbhimate mukhÃdau / tvayà mukhÃdyupamÃnena candrÃdinà / k­tyaæ phalam / tasyà iti / tadityanubhÆtÃrthakaæ d­ÓÃvityanenÃpi vipariïÃmena yojyam / saumyaæ madhuradarÓanamata eva subhagaæ ca / kiæ kiæ phalam / d­ÓÃviti / sta iti Óe«a÷ / yadÅti siddhÃnuvÃde / tai÷ prasiddhai÷ / tatra tasmin / hÅti / aho ka«Âamityartha÷ / rÆpo ya Ãk«epa÷ sa eva vyaÇgyaviÓe«amÃk«ipanmukhyaæ kÃvyaÓarÅram / cÃrutvotkar«anibandhanà hi vÃcyavyaÇgyayo÷ prÃdÃnyavivak«Ã / yathÃ---- anurÃgavatÅ sandhyà divasastatpurassara÷ / locanam kiæ và komalakÃntibhi÷ kisalayai÷ satyeva tatrÃdhare hÅ dhÃtu÷ punaruktavasturacanÃrambhe«vapÆrvà graha÷ // atr.a vyaÇgyo 'pyupamÃrtho vÃcyasyaivopaskurute / kiæ tena k­tyamiti tvapahastanÃrÆpa Ãk«epo vÃcya eva camatkÃrakÃraïam / yadi vopamÃnasyÃk«epa÷ sÃmarthyÃdÃkar«aïam / yathÃ-- aindraæ dhanu÷ pÃï¬upayodhareïa ÓaraddadhÃnÃrdranakhak«atÃbham / prasÃdayantÅ sakalaÇkaminduæ tÃpaæ raverabhyadhikaæ cakÃra // ityatrer«yÃkalu«itanÃyakÃntaramupamÃnamÃk«iptamap.i vÃcyarthamevÃlaÇkarotÅtye«Ã tu samÃsoktireva / tadÃha---cÃrutvotkar«eti / atraiva prasiddaæ d­«ÂÃntamÃha---anurÃgavatÅti / tenopaprameyasamarthanamevÃparisamÃptamiti mantavyam / tatrodÃharamatvena bÃlapriyà punariti / punaruktÃnÃmanupÃdeyÃnÃæ ni«phalÃnÃæ vastÆnÃæ pÃrvaïacandrÃdÅnÃæ racanÃyÃæ s­«Âau vi«aye ye Ãrambhà vyÃpÃrÃ÷ te«u / apÆrva÷ anyatrÃdda«Âa÷ / graha÷ abhisandhiviÓe«a÷ / atrÃpi vyaÇgayasya guïÅbhÃvaæ darsayati---atretyÃdi / upamÃrtha÷ candrÃdisÃddaÓyarÆpÃrtha÷ / vÃcyasyaivopaskurute vÃyyÃrthamevÃlaÇkareti / atra hetumÃha---kimityÃdi / 'iti vÃcya Ãk«epa eva camatkÃrakÃraïam' iti sambandha÷ / apahastanÃrÆpa÷ nirasanarÆpa÷ / "upamÃnÃk«epa" iti sÆtramanyathà vyÃca«Âe---yadi vetyÃdi / sÃmarthyÃdarthasÃmarthyÃt / Ãkar«aïaæ vya¤janam / aindramiti / payodharo medha÷ stanasca / prasÃdayantÅtyÃdi / ÓaratkÃle hi candrasya prasÃdÃtiÓayo ravitÃpÃdhikyaæ ca / atra lak«amaæ yojayati---atretyÃdir / ir«yetir / ir«yayà Ãk«Ãntyà kalu«itaæ yannÃyakÃntaraæ tadrÆpamupamÃnamityartha÷ / Ãk«iptamiti / vya¤jitamityartha÷ / nÃyikÃvya¤janasyÃpyupalak«aïamidam / nÃyikÃpak«e nakhak«atasthatayà ÓrutamapyupamÃnatvamaindre dhanu«iyojanÅyamindracÃpÃbhaæ nakak«ataæ dadhÃnetyartha÷ / e«etyÃdi / vÃmanamate Ãk«epodÃharaïatvenoktaæ idaæ bhÃmahamate samÃsoktyudÃharaïamevetyartha÷ / tadÃheti / vÃcyasyaiva prÃdhÃnyaæ na vyaÇgyasyetyasminnuktÃrthe hetumÃhetyartha÷ / atraiveti / cÃrutvotkar«ak­taæ prÃdhÃnyamityasminnartha evetyartha÷ / evakÃro 'laÇkÃrodÃharaïatvaÓaÇkÃÓamanÃrtha÷ / anurÃgavatÅti / anurÃgau raktimà premaviÓe«aÓca / tatpurassara÷ tasyÃ÷sa purassara÷ pÆrvakÃle sammukhaæ ca saranniti dvayorarthayoradhyavasÃyenaikyaæ bodhyamata evÃho ityÃdeparupapatti÷ / nÃyakapak«e tu sammukhaæ vartamÃna ityartha÷ / teneti / dda«ÂÃntoktitayà aho daivagati÷ kÅddaktathÃpi na samÃgama÷ // atra satyÃmapi vyaÇgyapratÅtau vÃcyasyaiva cÃrutvamutkar«avaditi tasyaiva prÃdhÃnyavivak«Ã / yathà ca dÅpakÃpahnutyÃdau vyaÇgyatvenopamÃyÃ÷ pratÅtÃvapi prÃdhÃnyenÃvivik«itatvÃnna tayà vyapadeÓastadvadatrÃpi dra«Âavyam / locanam samÃsoktiÓloka÷ paÂhita÷ / aho daivagatiriti / gurupÃratantryÃdinimitto 'samÃgama ityartha÷ / tasyaiveti / vÃcyasyaiveti yÃvat / vÃmanÃbhiprÃyemÃyamÃk«epa÷, bhÃmahÃbhiprÃyeïa tu samÃsoktirityamumÃÓayaæ h­daye g­hÅtvà samÃsoktyak«epayo÷ yuktyedamekamevodÃharaïaæ vyataradgranthak­t / e«Ãpi samÃsoktirvÃstu Ãk«epo vÃ, kimanenÃsmÃkame / sarvathÃlaÇkÃre«u vyaÇgyaæ vÃcye guïÅbhavatÅti na÷ sÃdhyamityatrÃÓayo 'tra granthe 'smadgurubhirnirÆpita÷ / evaæ prÃdhÃnyavivak«ÃyÃæ d­«ÂÃntamuktvà vyapadeÓo 'pi prÃdhÃnyak­ta eva bhavatÅtyatra d­«ÂÃntaæ svaparaprasiddhamÃha---yathà ceti / upamÃyà iti / upamÃnopameyabhÃva syetyartha÷ / tayetyupamayà / dÅpake hi 'ÃdimadhyÃntavi«ayaæ tridhà dÅpakami«yate' iti lak«aïam / maïi÷ ÓÃïollŬha÷ samaravijayÅ hetidalita÷ kalÃÓe«aÓcandra suratam­dità bÃlalanà / madak«Åïo nÃga÷ Óaradi saridÃÓyÃnapulinà tanimnà Óobhante galitavibhavÃÓcÃrthi«u janÃ÷ // bÃlapriy.à alaÇkÃrodÃharaïatvÃbhÃvenetyartha÷ / aparisamÃptameveti yojanà / tatreti / Ãk«epasamarthana ityartha÷ / nÃyakayorasamÃgame gamyaæ hetuæ darÓayati---gurvityÃdi / 'anurÃge'tyÃdyudÃharaïapradarÓanÃbiprÃyamÃha---vÃmanetyÃdi / vÃmanÃbhiprÃyema upamÃnapratyÃyanapak«arÆpeïa / idamiti / anurÃgetyÃdikamityartha÷ / atra grantha iti / cÃrutvetyÃdiprÃdhÃnyavivak«etyantagrantha ityartha÷ / dÅpake hÅti / 'ityatra dÅpanak­tameva cÃrutvam' ityanvaya÷ / dÅpake hÅtyasya sthÃne 'tathÃhÅ'ti ca pÃÂha÷ / bhÃmahoktalak«aïamanyattadudÃharaïa¤ca darÓayati---ÃdÅtyÃdi / atrÃdyÃdayaÓÓabdà vÃkyavi«ayÃ÷ / tatrÃntyadÅpakamudÃharati---maïiriti / locanam ityatra dÅpanak­tameva cÃrutvam / 'apahnutirabhÅ«Âasya ki¤cidantargatopamÃ' iti / tatrÃpahnutyaiva Óobhà / yathÃ--- neyaæ virauti bh­ÇgÃlÅ madena mukharà muhu÷ / ayamÃk­«yamÃïasya kandarpadhanu«o dhvani÷ // iti // evamÃk«epaæ vicÃryoddeÓakrameïaiva prameyÃntaramÃha-anuktanimittÃyÃmiti / ekadeÓasya vigame yà gumÃntarasaæstuti÷ / viÓe«aprathanÃyÃsau viÓe«oktiriti sm­tà // yathÃ--- sa ekastrÅïi jayati jaganti kusumÃyudha÷ / haratÃpi tanuæ yasya Óambhunà na h­taæ balam // iyaæ cÃcintyanimitteti nÃsyÃæ vyaÇgyasya sadbhÃva÷ / uktanimittÃyÃmapi vastusvabhÃvamÃtratve paryavasÃnamiti tatrÃpi na vyaÇgyasadbhÃvaÓaÇkà / yathÃ--- karpÆra iva dagdho 'pi ÓaktimÃnyo jane jane / namo 'stvavÃryavÅryÃya tasmai kusumadhanvane // bÃlapriy.à Óloko 'rtha kuvalayÃnande 'pyudÃh­ta÷ / dÅpanak­tameveti / dÅpanaæ nÃmÃnekatraikadharmÃnvaya÷ / evakÃreïa vyaÇgyÃyà upamÃyà vyavaccheda÷ / apahnuterbhÃmahÅye lak«aïodÃharaïe darÓayati---apahnutirityÃdi / atrÃpahnutipadasyÃv­ttirbodhyà / abhÅ«Âasya varïyatvenÃbhimatasya / ki¤jidantargatà vyaÇgyà upamà yasyÃssà / apahnuti÷ ni«edha÷ / apahnuti÷ tannÃmÃlaÇkÃra÷ / apahnutyeti / apahnaveneti ca pÃÂha÷ / ÓobhÃcÃrutvam / neyamiti / muhurvirautÅtyanvaya÷ / 'madena mukharà Ãk­«yamÃïasye'ti ca bimbapratibimbatayokti÷ / 'anuktanimittÃyÃm' ityÃdigranyasya pÆrvagranthena sambandhaæ darÓayannavatÃrayati--evamityÃdi / uddeÓeti / samÃsoktyÃk«epetyÃdipÆrvoktetyartha÷ / 'anuktanimittÃyÃ'miti kathanasya phalaæ vaktumupakramamÃæïa Ãha---eketyÃdi / eketyÃdilak«aïaæ bhÃmahÅyam / ekadesasya tanumattvÃde÷ kÃraïasya / guïÃntarasya balavatvÃdirÆpakÃryasya / saæstuti÷ kathanam / viÓe«aprathanÃya kasyacidatiÓayasya khyÃpanÃya / sa iti / sa÷ prasiddha÷ / apiÓabda÷ sambhunetyatrÃpi yojya÷ / balasya tanvÃÓrayatvÃttanuvigame balavigamo nyÃyya÷ / iha tu tanuvigame 'pi balasadbhÃva ukta÷ / tatra ca yatki¤cinnimittaæ bhavet, parantu tadacintyamityÃha---iya¤ceti / vastusvabhÃvamÃtratve paryavasÃnamiti / vÃrthÃntaravya¤jakatvamityartha÷ / karpÆra iti / avÃryetyÃdirnimittokti÷ / teneti / yasmÃdukte prakÃradvaye vyaÇyasadbhÃvo anuktanimittÃyÃmapi viÓe«oktau---- ÃhÆto 'pi sahÃyai÷ omityuktvà vimuktanidro 'pi / gantumanà api pathika÷ saÇkocaæ naiva Óithilayati // ityÃda.u vyaÇgyasya prakaraïasÃmarthyÃtpratÅtimÃtram / na tu tatpratÅtinimittà locanam tena prakÃradvayamavadhÅrya t­tÅyaæ prakÃramÃÓaÇkate--anuktanimittÃyÃmapÅti / vyahgyasyeti / ÓÅtak­tà khalvÃrtiratra nimittamiti bhaÂÂodbhaÂa÷, tadabhiprÃyeïÃha-na tvatra kÃciccÃrutvani«pattiriti / yattu rasikairapi nimittaæ kalpitam-'kÃntÃsamÃgame gamanÃdapi laghutaramupÃyaæ svapnaæ manyamÃno nidrÃgamabuddhyà saÇkocaæ nÃtyajat' iti tadapi nimittaæ cÃrutvahetutayà nÃlaÇkÃravidbhi÷ kalpitam, api tu viÓe«oktibhÃga eva na ÓithilayatÅtyevambhÆto 'bhivyajyamÃnanimittopask­taÓcÃrutvahetu÷ / anyathà tu viÓe«oktireveyaæ na bhavet / evamabhiprÃyadvayamapi sÃdhÃraïoktyà granthak­nnyarÆpayanna tvaudbhaÂenaivÃbhiprÃyeïa grantho vyavasthita iti mantavyam / paryÃyokte 'pÅti / paryÃyoktaæ yadanyena prakÃremÃbhidhÅyate / vÃcyavÃcakav­ttibhyÃæ ÓÆnyenÃvagamÃtmanà // iti lak«aïam / yathÃ--- Óatrucchedadda¬hecchasya munerutpathagÃmina÷ / rÃmasyÃnena dhanu«Ã deÓità dharmadeÓanà // iti // bÃlapriyà nÃsti, tasmÃdityartha÷ / atra nimittamiti / saÇkocÃÓithilane gamyaæ nimittamityartha÷ / laghutaramiti / saÇkocÃparityÃgalabhyatvÃnnidrÃgamasyeti bhÃva÷ / tadapi nimittamiti / rasikai÷ kalpitaæ nidrÃgamabuddhirÆpaæ nimittamityartha÷ / api tvityÃdi / 'na ÓithilayatÅtyevaæbhÆto viÓe«oktibhÃga eve'ti yojanà / abhivyajyamÃnanimitteti / pÆrvoktanimittetyartha÷ / anyathà tviti / vyajyamÃnanimittopaskÃrarÆpaviÓe«avirahetvityartha÷ / abhiprÃyadvayamiti / udbhaÂarasikÃbhiprÃyadvayamityartha÷ / sÃdhÃraïokatyà vyaÇgyasyatyÃdyuktyà / bhaÂÂodbhaÂoktaæ lak«aïamÃha--paryÃyoktamiti / taditi Óe«a÷ / paryÃyaÓabdÃrthaæ darÓayati--anyeneti / tameva sphuÂayati--vÃcyeti / Óatruccheda iti / muneÓÓatrusadbhÃvo nocita÷, tatra taducchedecchà tato 'pyanucitÃ, tasyà dra¬himà atyantÃnucita÷; ata evÃha-utpateti / rÃmasya bhÃrgavasya / anena bhÅ«mema kartrà dhanu«Ã karaïena / deÓità k­tà / dharmadeÓanà dharmopadeÓa÷ / atrÃpi vÃcyameva pradhÃnamiti darÓayati-atretyÃdi / kÃciccÃrutvani«pattiriti na prÃdhÃnyam / paryÃyokte 'pi yadi prÃdhÃnyena vyaÇgyatvaæ tadbhavatu nÃma tasya dhvanÃvantarbhÃva÷ / na tu dhvanestatrÃntarbhÃva÷ / tasya mahÃvi«ayatvenÃÇgitvena ca pratipÃdayi«yamÃmatvÃt / locanam atra bhÅ«masya bhÃrgavaprabhÃvabhibhÃvÅ prabhÃva iti yadyapi pratÅyate, tathÃpi tatsahÃyena deÓità dharmadeÓanetyabhidhÅyamÃnenaiva kÃvyÃrtho 'laÇk­ta÷ / ata eva paryÃyeïa prakÃrÃntareïÃvagamÃtmanà vyaÇgyenopalak«itaæ sadyadabhidhÅyate tadabhidhÅyamÃnamuktameva satparyÃyoktamityabhidhÅyata itilak«aïapadam, paryÃyoktamiti lak«yapadam, arthÃlaÇkÃratvaæ sÃmÃnyalak«aïaæ ceti sarvaæ yujyate / yadi tvabhidhÅyata ityasya balÃdyvakhyÃnamabhidhÅyate pratÅyate pradÃnatayeti, udÃharamaæ ca 'bhama dhammia' ityÃdi, tadÃlaÇgÃratvameva dÆre sampannamÃtmatÃyÃæ paryavasÃnÃt / tadà cÃlaÇkÃramadhye gaïanà na kÃryà / bhedÃntarÃïi cÃsyà vaktavyÃni / tadÃha---yadi prÃdhÃnyeneti / dhvanÃviti / ÃtmanyantarbhÃvÃdÃtmaivÃso nÃlaÇkÃrassyÃdityartha÷ / tatreti / bÃlapriyà pratÅyata iti / vyajyata ityartha÷ / tatsahÃyeneti / tena pratÅyamÃnÃrthenopask­tenetyartha÷ / abhidhÅyamÃnenaiva vÃcyÃrthenaiva / kÃvyÃrtha÷ vÅrarasa÷ / ata eveti / 'ata eva iti sarvaæ yujyata' iti sambandha÷ / vyaÇgyasya prÃdhÃnye sarvametadanupapannaæ bhavedato vÃcyasyaiva prÃdhÃnyamabhyupeyamiti bhÃva÷ / 'paryÃyoktaæ yadanyena prakÃreïÃbhidhÅyata' ityetÃvanmÃtraæ bhÃmahoktaæ lak«aïam; tatrÃnyena prakÃreïetyasya vivaraïaæ 'paryÃyeïetyÃdyupalak«ita'mityantam / paryÃyaÓabdÃrtha evÃnyena prakÃreïetyanenokta ityavedayitumatra paryÃyeïetyuktam / ata eva tasya vyÃkhyÃnam---prakÃrÃntareïeti / ko 'sau prakÃra ityÃtrÃha--avagamÃtmaneti / asyaiva vivaraïam--vyaÇgyeneti / t­tÅyÃyà arthamÃha---upalak«itamiti / 'yadabhidhÅyate tadabhidÅyamÃnaæ pÃryayoktamityabhidhÅyate' iti sambandha÷ / 'abhidÅyamÃnam' ityasya vyÃkhyÃnam---uktameva saditi / iti lak«aïapadamiti / ityarthakaæ lak«aïavÃkyamityartha÷ / anena lak«aïavÃkyenaiva vyaÇgyÃnugatasya vÃcyasya prÃdhÃnyaæ gamyata iti bhÃva÷ / iti lak«yapadamiti / anvarthenÃnenÃpi pÆrvoktaæ gamyata iti bhÃva÷ / arthÃlaÇkÃrattvaæ sÃmÃnyalak«aïamiti / vyaÇgyasya prÃdhÃnye 'laÇkÃryatvaprÃptyÃlaÇkÃratvabhaÇgassyÃditi / bhÃva÷ / sÃmÃnyalak«aïaæ sÃmÃnyadharma÷ / pak«ÃntaramÃÓaÇkate-yaditviti / balÃditi / ÓabdapŬanenetyartha÷ / pratÅyate pradhÃnatayeti / abhÅtyÃbhimukhye / tacca prÃdÃnyanibandhanamiti bhÃva÷ / asmin pak«e 'bhimataæ na siddhyedityÃha--tadetyÃdi / nanu mÃbhÆdalaÇkÃratvamityatrÃha---tadeti / na kevalamasya prasiddhasvabhÃvaparityÃga÷, aprasiddhÃvÃntarabhedakalpanÃpi syÃdityÃha-bhedetyÃdi / prÃdhÃnavyaÇgyÃnÃæ na puna÷ paryÃyokte bhÃmahodÃh­tasaddaÓe vyaÇgyasyaiva prÃdhÃnyam / vÃcyasya tatropasarjanÃbhÃvenÃvivak«itatvÃt / apahnutidÅpakayo÷ punarvÃcyasya locanam yÃddaÓo 'laÇkÃratvena vivak«itastÃddaÓe dhvanirnÃntarbhavati, na tÃddagasmÃbhirdhvanirukta÷ / dhvanirhi mahÃvi«aya÷ sarvatra bhÃvÃdyvÃpaka÷ samastaprati«ÂÃsthÃnatvÃccÃÇgÅ / na cÃlaÇkÃro vyÃpako 'nyÃlahkÃravat / na cÃÇgÅ, alaÇkÃryatantratvÃt / atha vyÃpakatvÃÇgitve tasyopagamyete, tyajyate cÃlaÇkÃratÃ,tarhyasmannaya evÃyamavalambyate kevalaæ mÃtsaryagrahÃtparyÃyoktavÃceti bhÃva÷ / na ceyadapi prÃktanairdda«Âamapi tvasmÃbhirevonmÅlitamiti darÓayati-na punariti / bhÃmahasya yÃddaktadÅyaæ rÆpabhimataæ tÃddagudÃharaïena darÓatam. tatrÃpi naiva vyaÇgyasya prÃdhÃnyaæ cÃrutvÃhetutvÃt / tena tadanusÃritayà tatsaddaÓaæ yadudÃharaïÃntaramapi kalpyate tatra naiva vyaÇgyasya prÃdhÃnyamiti saÇgati÷ / yadi tu taduktamudÃharaïamanÃddataya 'bhama dhamm' ityÃdyudÃhniyate, tadasmacchi«yataiva / kevalaæ tu nayamanavalambyÃpaÓravamenÃtmasaæskÃra ityanÃryace«Âitam. yadÃhuraitihà sikÃ÷---'avaj¤ayÃpyavacchÃdya Ó­ïvannarakam­cchati' iti / bhÃmahena hyudÃh­tam--- 'guhe«vadhvasu và nÃnnaæ bhu¤jmahe yadadhÅtina÷ / viprà na bhu¤jate' iti / bÃlapriyà bahuvidhatvÃditi bhÃva÷ / v­ttau dhvanyantarbhÃvamÃtramuktaæ, tasyÃnalaÇkÃratvaprasaÇgaparyavasÃyitÃmÃha---ÃtmanÅti / yÃd­Óa iti / upasarjanÅbhÆtavyaÇgyÃrtha ityartha÷ / anantarbhÃve hetumÃha-netyÃdi / samasteti / guïÃdÅtyartha÷ / anyÃlaÇkÃravaditi / lokaprasiddhakaÂakÃdivadityartha÷ / athetyÃdi / paryÃyoktamityayamalaÇkÃra÷ vyÃpakaÓcÃÇgÅcetyupagamyata iti cedityartha÷ / tarhÅti / mÃtsaryagrahaïÃtkevalaæ paryÃyoktavÃcà ayamasmannaya evÃvalambyata iti yojanà / iyadapÅti / vyaÇgyasya prÃdhÃnyamapÅtyartha÷ / iti darÓayatÅti / 'na punari'tyÃdigranthenoktamarthaæ darÓayatÅtyartha÷ / tatrÃpÅti / bhÃmahodÃharaïe 'pÅtyartha÷ / pak«ÃntaramÃÓaÇkya pariharati---yadi tvityÃdi / kevalantu nayamanavalambyÃpaÓravaïeneti / yathÃvidhi gurÆpasadanapÆrvakaæ gurumukhÃdeva ÓÃstrÃrthagrahaïamak­tvà ÓravaïÃbhÃsenetyartha÷ / Óravaj¤ayeti / vidyÃyÃæ gurau ceti Óe«a÷ / anacchÃdya ÃtmÃpahnavaæ k­tvà / ­cchati prÃpnoti / kiæ tadbhÃmahodÃharaïamityatrÃha---bhÃmaheneti / g­he«viti / 'adhÅtina÷ viprÃ÷ yadannaæ na bhu¤jate vayaæ g­he«vadhvasu và tadannaæ na prÃdhÃnyaæ vyaÇgyasya cÃnuyÃyitvaæ prasiddhameva / saÇkarÃlaÇkÃre 'pi yadÃlaÇkÃro 'laÇkÃrÃntaracchÃyÃmanug­hïÃti, locanam etaddhi bhagavadvÃsudevavacanaæ paryÃyema rasadÃnaæ ni«edhati / yatsa evÃha---'tacca rasadÃnaniv­ttaye' iti / na cÃsya rasadÃnani«edhasya vyaÇgyasya ki¤ciccÃrutvamasti yena prÃdhÃnyaæ ÓaÇgyeta / api tu tadyvaÇgyopodbalitaæ viprabhojanena vinà yannabhojanaæ tadevoktaprakÃreïa paryÃyoktaæ satprÃkaraïikaæ bhojanÃrthamalaÇkurute / na hyasya nirvi«aæ bhojanaæ bhavatviti vivak«itamiti paryÃyoktamalaÇkÃra eveti cirantanÃnÃmabhimata iti tÃtparyam / apahnutidÅpakayoriti / etatpÆrvameva nirïÅtam / ata evÃha---prasiddhamiti / pratÅtaæ prasÃdhitaæ prÃmÃïikaæ cetyartha÷ / pÆrvaæ caitadupamÃdivyapadeÓabhÃjanameva tadyathà na bhavatÅtyamuyà chÃyayà d­«ÂÃntatayoktamapyuddeÓakramapÆraïÃya granthaÓayyÃæ yojayituæ punarapyuktaæ 'vyahkyaprÃdÃnyÃbhÃvÃnna dhvaniri'ti / chÃyÃntarema vastu punarekamevopamÃyà eva vyaÇgyatvena dhvanitvÃÓaÇkanÃt / yattu vivaraïak­t---dÅpakasya sarvatropamÃnvayo nÃstÅti bahunodÃharaïaprapa¤cenavicÃritavÃæstadanupayogi nissÃraæ supratik«epaæ ca / mado janayati prÅtiæ sÃnaÇgaæ mÃnabha¤janam / bÃlapriyà bhu¤jamahe' ityanvaya÷ / vacanamiti / caidyaæ pratÅti Óe«a÷ / paryÃyeïeti / avagamÃtmanà prakÃrantareïetyartha÷ / rasadÃnaæ ni«edhatÅti / vi«adÃnaniv­ttiæ bodhayatÅtyartha÷ / caidyasaÇkalpatamannayojitavi«adÃnaæ me mà bhavatviti, bhojanaæ nirvi«aæ bhavatviti và bhagavato 'bhiprÃyassah­dayÃnÃæ vyaÇgyo bhavatÅtyartha÷ / 'cÃrutvaæ nÃstÅ'ti sambandha÷ / vÃcyasyaiva cÃrutvamiti bhÃva÷ / tadvyaÇgyeti / uktavyaÇgyetyartha÷ / tadeva vÃcyantadeva / uktaprakÃreïeti / avagamÃtmanà vyaÇgyenopalak«itatvenetyartha÷ / prÃkaraïikaæ bhojanÃrthamiti / prakaraïasiddhamadhÅtibhuktaÓi«Âamannaæ bhu¤jamahe ityevaæbhÆtamarthamityartha÷ / vyahgyasyÃvik«itatvena cÃprÃdhÃnyamityÃha---na hyasyeti / asya vÃsudevasya / na vivak«itaæ caidyaæ prata na bubodhayi«itam / upasaæharati--itÅti / prasiddhapadaæ tridhà vyÃca«Âe---pratÅtamityÃdi / tÅpakÃpahnutyÃdÃviti pÆrvoktasyaivÃdyakathanena paunarukatyamityÃÓaÇkÃyÃæ svarÆpaikye 'pi prakÃrabhedÃnna paunaruktyamityÃha---pÆrvamityÃdi / ityamuyà cchÃyayeti / ityanena prakÃreïetyartha÷ / 'vyaÇgya prÃdhÃnyÃbhÃvÃnna dhvaniriti punarapyuktam' iti sambandha÷ / vastviti / vyaÇgyatve 'pyupamÃyà aprÃdhÃnyarÆpaæ vastvityartha÷ / upamÃnvayapradarÓanena supratik«epatvamÃha--mada ityÃdi / mada÷ viÓi«Âavi«ayani«evÃjjanito har«a÷ / prÅtiæ vi«ayÃbhi«aÇgam / mÃna÷ citasamunnati÷, tadbha¤janamityanaÇgaviÓe«aïam / locanam sa priyÃsaÇgamotkaïÂhÃæ sÃsahyÃæ manasa÷ Óucam // it.i / atrÃpyuttarottarajanyatva'pyupamÃnopameyabhÃvasya sukalpatvÃt / na hi kramikÃïÃæ nopamÃnopameyabhÃva÷ / tathà hi--- rÃma iva daÓaratho 'bhÆddaÓaratha iva radhurajo 'pi radhusaddaÓa÷ / aja iva dilÅpavaæÓaÓcitraæ rÃmasya kÅrtiriyam // it.i na na bhavati / tasmÃtkramikatvaæ samaæ và prÃkaraïikatvamupamÃæ niruæïaddhÅti ko 'yaæ trÃsa itlaæ gardabhÅdohÃnuvartanena / saÇkarÃlaÇgÃre 'pÅti / viruddhÃlaÇkriyollekhe samaæ tadv­tyasambhave / ekasya ca grahe nyÃyado«ÃbhÃve ca saÇkara÷ // it.i lak«aïÃdeka÷ prakÃra÷ / yathà mamaiva--- ÓaÓivadanÃsitasarasijanayanà sitakundadaÓanapaÇktiriyam / gaganajalasthalasambhavah­dyÃkÃrà k­tà vidhinà // it.i / atra ÓaÓÅ vadanamasyÃ÷ tadvadvà vadanamasyà iti rÆpakopamollekhÃdyugapaddvayÃsambhavÃdekatarapak«atyÃgagrahaïe pramÃïÃbhÃvÃtsaÇkara iti vyaÇgyavÃcyatÃyà evaniÓcayÃtkà dhvanisambhÃvanà / yo 'pi dvitÅya÷ prakÃra÷---ÓabdÃrthÃlaÇkÃrÃmÃmekatrabhÃva iti tatrÃpi pratÅyamÃnasya kà ÓaÇkà / yathÃ--smara smaramiva priyaæ ramayase yamÃliÇganÃt iti / bÃlapriyà uttareti / uttarottarasya pÆrvapÆrvajanyatve 'pÅtyartha÷ / anena kramikatvamuktam / upamÃneti / manovikÃrajanakatvena te«Ãæ sÃmyasya kalpayituæ ÓakyatvÃdityartha÷ / kramikÃmÃmupamÃnopameyabhÃvaæ darÓayati--rÃma iveti / atra gumaviÓe«avatvena sÃmyaæ bodyam / na na bhavatÅti / bhavatyevetyartha÷ / sopahÃsamupasaæharati---tasmÃdityÃdi / saÇkaraÓcaturvidha÷---sandehasaÇkarÃdibhedÃditi; te«Ãæ lak«aïÃni bhaÂÂodbhaÂamatÃnurodhena darÓayati--viruddheti / viruddhayoralaÇkriyayo÷ ullekha÷ ullÃsa÷ tasmin sati / samaæ yugapata / tadv­tyasambhava iti / tayorvartanasyÃsambhava ityartha÷ / ekasya grahe tayorekasyÃnyatyÃgena graheïe / nyÃya÷ sÃdhakaæ bhÃnam. do«a÷ bÃdhakam / ÓaÓÅti / 'ÓaÓivadane'tyÃdi viÓe«aïatrayaæ krameæïa 'gagane'tyÃderupapÃdakam / eketi / ekatarasya pak«asya tyÃge grahaïe cetyartha÷ / itÅti hetau / vyaÇgyetyÃdi / ko vyaÇgya÷ ko vÃcya ityaniÓcayÃdvyaÇgyaprÃdÃnyak­tadhvanitvasambhÃvanÃpi locanam atraiva yamakamupamà ca / t­tÅya÷ prakÃra÷-- yatraikatra vÃkyÃæÓe 'neko 'rthÃlaÇkÃrastatrÃpi dvayo÷ sÃmyÃtkasya vyaÇgyatà / yathÃ--- tulyodayÃvasÃnatvÃdgate 'staæ prati bhÃsvati / vÃsÃya vÃsara÷ klÃnto viÓatÅva tamoguhÃm // it.i / atra hi svÃmivipattisamucitavratagrahaïahevÃkikulaputrakarÆpaïamekadeÓavivarttirÆpakaæ darÓayati / utprek«Ã cevaÓabdenoktà / tadidaæ prakÃradvayamuktam / ÓabdÃrthavarttyalaÇkÃrà vÃkya ekatra varttina÷ / saÇgaraÓcaikavÃkyÃæÓapraveÓÃdvÃbhidhÅyate // it.i ca / caturthastu prakÃra÷ yatrÃnugrahyÃnugrÃhakabhÃvo 'laÇkÃrÃïÃm / yathÃ--- pravÃtanÅlotpalanirviÓe«amadhÅraviprek«itamÃyatÃk«yà / tayà g­hÅtaæ nu m­gÃÇganÃbhyastato gahÅtaæ nu m­gÃÇganÃbhi÷ // atra m­gÃÇganÃvalokanena tadavalokanasyopamà yadyapi vyaÇgyÃ, tathÃpi vÃyyasya sà sandehÃlaÇkÃrasyÃbhyutthÃnakÃrimÅtvenÃnugrahakatvÃdguïÅbhÆtÃ, anugrÃhyatvena hi sandehe paryavasÃnam / yathoktam--- parasparopakÃreïa yatrÃlaÇk­taya÷ sthitÃ÷ / svÃtantryeïÃtmalÃbhaæ no labhante so 'pi saÇkara÷ // bÃlapriyà ketyartha÷ / ekavÃkyavartanarÆpaæ saÇkaraæ darÓayitvÃ, ekavÃkyÃæÓasamÃveÓarÆpaæ saÇkaraæ darÓayati--yatretyÃdi / sÃmyÃditi / vÃcyÃtvena sÃddaÓyÃdityartha÷ / svÃmÅtÅ / svÃmino vipattau satyÃæ samucitaæ yadvratagrahaïa tatra hevÃkÅ udyukta÷ ya÷ kulaputraka÷ tadrÆpaïaæ vÃsaravi«ayakaæ karma / tamoguhÃmityekadeÓavivartirÆpaÇkaæ karta÷ / bhÃsvatassvÃmitvamatastadgamanasya vipattitvaæ guhÃnivÃsasya vratagrahamatvaæ tatpraveÓasya tadarthavyÃpÃratva¤ca tamoguhÃmiti ÓÃbdena rÆpakeïa gamyata iti bhÃva÷ / uktayorbhedayossammatimÃha--tadidamityÃdi / anayà kÃrikayà uktayorbhedayorlak«aïaæ pradarsitam / v­ttigranthÃnurodena vÃcyavyaÇgyayoranugrÃhyÃnugrÃhakabhÃvÃpannaæ saÇkaramudÃharati-pravÃteti / tayeti / ÓrÅpÃrvatyetyartha÷ / nanvanugrÃhakatve 'pi kuto guïÅbhÃva ityata Ãha---anugrÃhyatveneti / sandehasyeti Óe«a÷ / paryavasÃnamiti / anugrÃhikÃyÃvyaÇgyopamÃyà iti Óe«a÷ / tadà vyaÇgyasya prÃdhÃnyenÃvivak«itatvÃnna dhvanivi«ayatvam / alaÇkÃradvayasambhÃvanÃyÃæ tu vÃcyavyaÇgyayo÷ samaæ prÃdhÃnyam / atha vÃcyopasarjanÅbhÃvena vyaÇgyasya tatrÃvasthÃnaæ tadà locanam tadÃha-yadÃlaÇkÃra ityÃdi / evaæ caturthe 'pi prakÃre dhvanità nirÃk­tà / madhyamayostu vyahgyasambhÃvanaiva nÃstÅtyuktam / Ãdye tu prakÃre 'ÓaÓivadane'tyÃdyudÃh­te katha¤cidasti sambhÃvanetyÃÓacaÇkya nirÃkaroti---alaÇkÃradvayeti / samamiti / dvayorapyÃndolyamÃnatvÃditi bhÃva÷ / nanu yatra vyaÇgyameva prÃdhÃnyena bhÃti tatra kiæ kartavyam / yathÃ--- hÅi ïa guïÃïurÃo khalÃïaæ ïavaraæ pasiddhisaraïÃïam / kira pahiïusai sasimaïaæ cande piÃmuhe diÂÂhe // atrÃrthÃntaranyÃsastÃvadvÃcyatvenÃbhÃt.i, vyatirekÃpahnutÅ tu vyaÇgyatvena pradhÃnatayetyabhiprÃyeïÃÓaÇkate---atheti / tatrottaram--tadà so 'pÅti / saÇkarÃlaÇkÃra bÃlapriyà asmiæÓcaturthe bhede dhvanyabhÃvaparatayà v­ttigranthamavatÃrayati---tadÃheti / ÃndolyamÃnatvÃditi / vÃcyatvavyaÇgyatvÃbhyÃæ sandihyamÃnatvÃdityartha÷ / nanvityÃdi / yatreti / yÃddaÓe saÇkarÃlaÇkÃra ityartha÷ / hoi iti / bhavati na guïÃnurÃga÷ khalÃnÃæ kevalaæ prasiddhiÓaraïÃnÃm / kila prasnaiti ÓaÓimaïi÷ candre na priyÃmukhe d­«Âe // iti cchÃyà / guïÃnurÃga÷ parairvarïyamÃne«vapi ke«Ã¤cidguïe«u prÅti÷ / na bhavatÅtyatra hetumÃha--prasiddhÅti / vastutatvÃvamarÓarahitÃnÃmiti bhÃva÷ / uktaæ sÃmÃnyaæ viÓe«eïa samarthayate---kiletyÃdi / 'ÓaÓimaïi÷ candre d­«Âe prasnauti kila; priyÃmukhe d­«Âe na prasnautÅ'tyÃnvaya÷ / yadi ÓasimaïergumÃnurÃgassyÃttadà priyÃmukhadarÓane kathaæ na ni÷«yandeteti bhÃva÷ / vyatireketi / candra÷ priyÃmukhameva candra ityarthasya khyÃpanÃdapahnutiÓceti bhÃva÷ / vyaÇgyatvenetyÃdi / vyaÇgyatvena pradhÃnatayà ca bhÃta ityartha÷ / saÇkaroktereva dhvanitvabuddhinivartakatvaæ v­ttÃvuktaæ, so 'pi dhvanivi«ayo 'stu, na tu sa eva dhvaniriti vaktuæ Óakyam / paryÃyoktanirdi«ÂanyÃyÃt / api ca saÇkarÃlaÇkÃre 'pi ca kvacit saÇkaroktireva locanam evÃyaæ na bhavati, api tvalaÇkÃradhvaninÃmÃyaæ dhvanerdvitÅyo bheda÷ / yacca paryÃyokte nirÆpataæ tatsarvamatrÃpyanusaraïÅyam / atha sarve«u saÇkaraprabhede«u vyaÇgyasambhÃvanÃnirÃsaprakÃraæ sÃdhÃraïamÃha---api ceti / 'kvacidapi saÇkarÃlaÇkÃre ce'ti sambandha÷, sarvabhedabhinna ityartha÷ / saÇkÅrmatà hi miÓratvaæ lolÅbhÃva÷, tatra kathamekasya prÃdhÃnyaæ k«Årajalavat / adhikÃrÃdapetasya vastuno 'nyasya yà stuti÷ / aprastutapraÓaæsà sà trividhà parikÅrttità // aprastutasya varïanaæ prastutÃk«epima ityartha÷ / sa cÃk«epastrividho bhavati---sÃmÃnyaviÓe«abhÃvÃt, nimittanimittibhÃvÃt sÃrÆpyÃcca / tatra prathame prakÃradvaye prastutÃprastutayostulyameva prÃdhÃnyamiti pratij¤Ãæ karoti-aprastutetyÃdinà prÃdhÃnyamityantena / tatra sÃmÃnyaviÓe«abhÃve 'pi dvayÅ gati÷--sÃmÃnyamaprÃkaraïikaæ Óabdenocyate, gamyate tu prÃkaraïiko viÓe«a÷ sa eka÷ prakÃra÷ / yathÃ--- aho saæsÃranairgh­ïyamaho daurÃtmyamÃpadÃm / aho nisargajihmasya durantà gatayo vidhe÷ // atra hi daivaprÃdhÃnyaæ sarvatra sÃmÃnyarÆpamaprastutaæ varïitaæ satprak­te vastuni kvÃpi vina«Âe viÓe«Ãtmani paryavasyati / tatrÃpi viÓe«ÃæÓasya sÃmÃnyena vyÃptatvÃdyvaÇgyaviÓe«avadvÃcyasÃmÃnyasyÃpi prÃdhÃnyam, na hi sÃmÃnyaviÓe«ayoryugapatprÃdhÃnyaæ virudhyate / yadà tu vise«o 'prÃkaramika÷ prÃkaraïikaæ sÃmÃnyamÃk«ipati tadà dvitÅya÷ bÃlapriyà tatkathamityatrÃha--saÇkÅrïateti / 'mik«atvam' ityasya vivaraïam---lolÅbhÃva iti / ÃtyantikassaæÓle«a ityartha÷ / adhikÃrÃditi bhÃmahÅyamidam / adhikÃra÷ prastutatvam / sÃrÃrthaæ vyÃca«Âe-aprastutasya varïanamiti / stutiÓabdÃrthakathanaæ varïanamiti / dvayÅ gatiriti / prakÃradvayamityartha÷ / sa iti / sÃmÃnyÃdviÓe«apratÅtirÆpa ityartha÷ / daivaprÃdhÃnyamiti / 'daivasvÃtantryam' iti ca pÃÂha÷ / sarvatra sÃmÃnyarÆpamiti / saæsÃranairgh­ïyÃdÃvanugatamityartha÷ / sarvasya tadÃyattasthititvÃditi bhÃva÷ / kvÃpÅti / preyasÅputrÃdirÆpa ityartha÷ / atra vyaÇgyavÃcyayossamaprÃdhÃnyaæ darÓayati--tatrÃpÅtyÃdi / nanu vyaÇgyasya viÓe«asyÃstu prÃdhÃnyaæ, vÃcyasya sÃmÃnyasya tatkathaæ syÃdityatrÃha--viÓe«ÃæÓasyeti / prÃdhÃnyamiti / dhvanisambhÃvanÃæ nirÃkaroti / aprastutapraÓaæsÃyÃmapi yadà sÃmÃnyaviÓe«abhÃvÃnnimittanimittibhÃvÃdvà abhidhÅyamÃnasyÃprastutsaya pratÅyamÃnena prastutenÃbhisambandha÷ tadÃbhidhÅyamÃnapratÅyamÃnayo÷ samameva prÃdhÃnyam / yadà tÃvatsÃmÃnyasyÃprastutasyÃbhidhÅyamÃnasya prÃkaraïikena viÓe«eïa pratÅyamÃnena sambandhastadà viÓe«apratÅtau satyÃmapi prÃdhÃnyena tatsÃmÃnyenÃvinÃbhÃvÃtsÃmÃnyasyÃpi prÃdhÃnyam / yadÃpi viÓe«asya sÃmÃnyani«Âhatvaæ tadÃpi sÃmÃnyasya prÃdhÃnye sÃmanye sarvaviÓe«ÃïÃmantarbhÃvÃdviÓe«asyÃpi prÃdhÃnyam / locanam prakÃra÷ / yathÃ--- etattasya mukhÃtkiyattakamalinÅpattre kaïaæ pÃrthaso yanmuktÃmaïirityamaæsta sa ja¬a÷ Ó­ïvanyadasmÃdapi / aÇgulyagralaghukriyÃpravilayinyÃdÅyamÃne Óanai. statroǬÅya gato hahetyanudinaæ nidrÃti nÃnta÷ Óucà // atrÃsthÃn.e mahattvasambhavanaæ sÃmÃnyaæ prastutam, prastutaæ tu jalabindau maïitvasambhÃvanaæ viÓe«arÆpaæ vÃcyam / tatrrÃpi sÃmÃnyaviÓe«ayoryugapatprÃdhÃnye na virodha ityuktam / evameka÷ prakÃro dvibhedo 'pi vicÃrita÷, yadà tÃvadityÃdinà viÓe«asyÃpi prÃdhÃnyamityantena / etameva nyÃyaæ nimittanaimittikabhÃve 'tidiÓaæstasyÃpi dviprakÃratÃæ bÃlapriyà viÓe«aprÃdhÃnyanÃntarÅyakatvaæ sÃmÃnyaprÃdhÃnyasyeti bhÃva÷ / na hi virudhyata iti / yathà 'raktaæ paÂaæ vaye'tyÃdau dvayostrayÃïaæ và vidhirit bhÃva÷ / etaditi / mukhÃditi / Ãrambhata ityartha÷ / prathamatassambhÆtamiti yÃvat / 'etadvak«yamÃïaæ Ó­ïvi'ti sambandha÷ / muktÃmaïirityamasta yat etattasya ja¬asya kiyat vak«yamÃïÃpek«ayà atyalpamevetyartha÷ / sÃddaÓyanimittakastadbhramasya sambhavÃjjalakaïe muktÃmaïibhramo bhavediti bhÃva÷ / Ó­ïviti / asmÃt pÆrvoktÃt / anyadapi tvaæ Ó­ïu; kiæ tadityatrÃha---aÇgulÅti / sa ja¬a ityatrÃpyanu«ajyate / jÃtamuktÃmaïibhramo ja¬a ityartha÷ / tatreti / tasmi¤jalakaïa ityartha÷ / 'kutro¬¬Åye'ti pÃÂhe tu tasminniti Óe«o bodhya÷ / Óanai÷ muktÃmaïibudhyà mandam / ÃdÅyamÃne aÇgulyagrasya laghukriyayà alpacÃcalanena pravlayini aÇguloveva lagra ityarthastathà sati / u¬¬Åyeti / ayamiti Óe«a÷ / tasyÃdarÓinÃnmamÃyaæ muktÃmaïi÷ khamutpatya gata iti matvà anta÷Óucà na nidrÃtÅtyartha÷ / nimittanimittibhÃve cÃyameva nyÃya÷ / yadà tu sÃrÆpyamÃtravaÓenÃprastutapraÓaæsÃyÃmaprak­taprakatayo÷ locanam darÓayati---nimitteti / kadÃcinnimittamaprastutaæ sadabhidhÅyamÃnaæ naimittikaæ prastutamÃk«ipati / yathÃ----- ye yÃntyabhyudaye prÅtiæ nojjhanti vyasane«u ca / te bÃndhavÃste suh­do loka÷ svÃrthaparo 'para÷ // atrÃprastuta.æ suh­dbÃndhavarÆpatvaæ nimitt sajjanÃsaktyà varïayati naimittikÅæ ÓraddheyavacanatÃæ prastutÃmÃtmano 'bhivyaÇktum; yatra naimittikapratÅtÃvapi nimittapratÅtireva pradhÃnÅbhavatyanuprÃïÃkatveneti vyaÇgyavya¤jakayo÷ prÃdhÃnyam / kadÃcittu nemititakamaprastutaæ varïyamÃnaæ satprastutaæ nimittaæ vyanakti / yathà setau--- saggaæ apÃrijÃaæ kotthuhalacchirahiaæ mahumahassa uram / sumarÃbhi mahaïapurao amuddhaandaæ ca haraja¬ÃpabbhÃram // atra jÃmbavÃn kaustubhalak«mÅvirahitaharivak«a÷smaraïÃdikamaprastutanemittikaæ varïayati prastutaæ v­ddhasevÃcirajÅvitvavyavahÃrakauÓalÃdinimittabhÆtaæ mantritÃyÃmupÃdeyamabhivyaÇktum / tatra nimittapratÅtÃvapi nemittikaæ vÃcyabhÆtam; pratyuta tannimittÃnuprÃïitatvenoddhurakandharÅkarotyÃtmÃnamiti samapradhÃnataiva vÃcyavyaÇgyayo÷ / tatrÃpi dvau prakÃrau---aprastutÃtkadÃcidvÃcyÃccamatkÃra÷, vyaÇgyaæ tu tanmukhaprek«am / yathÃsmadupÃdhyÃyabhaÂÂendurÃjasya---- prÃïà yena samarpitÃstava balÃdyena tvamutthÃpita÷ skandhe yasya ciraæ sthito 'si vidadhe yaste saparyÃmapi / tasyÃsya smitamÃtrakeïa janayan prÃïÃpahÃrakriyÃæ bhrÃta÷ pratyupakÃriïÃæ dhuri paraæ vetÃla lÅlÃyate // bÃlapriyà atrÃsthÃna iti / ja¬ÃnÃmiti Óe«a÷ / ye iti / apara÷ uktaviparÅtav­tti÷ / nimittaæ ÓraddheyavacanatÃnimittam / sajjanÃsaktyeti / sajjanabahumatyetyartha÷ / naimittaketi / Óraddheyavacanatetyartha÷ / nimittapratÅtireveti / na hi vaktustathÃvidhabÃndhavatvÃdipratÅtiæ vinà Óraddheyavacanatvaæ pratÅtipathamavatarediti bhÃva÷ / saggamiti / svargamapÃrijÃtaæ kaustubhalak«mÅrahitaæ madhumathanasyora÷ / smarÃmi mathanÃtpurata÷ amugdhacandraæ ca harajaÂÃprÃgbhÃram // iti chÃyà / v­ddhetyÃditrayaæ prastutamityasya viÓe«aïama / uddhurakandharÅkarotÅti / pradhÃnÅkarotÅtyartha÷ / tanmukhaprek«amiti / tathà ca apradhÃnamiti bhÃva÷ / prÃïà iti / locanam atra yadyapi sÃrÆpyavaÓena k­tadhna÷ kaÓcidanya÷ prastuta Ãk«ipyate, tathÃpyaprastutasyaiva vetÃlav­ttÃntasya camatkÃrakÃritvam / na hyacetanopÃlambhavadasambhÃvyamÃno 'yamartho na ca na h­dya iti vÃcyasyÃtra pradhÃnatà / yadi punaracetanÃdinÃtyantÃsambhÃvyamÃnatadarthaviÓe«aïenÃprastutena varïitena prastutamÃk«ipyamÃïaæ camatkÃrakÃri tadà vastudhvanirasau / yathà mamaiva---- bhÃvavrÃta haÂhÃjjanasya h­dayÃnyÃkramya yannartayan bhaÇgÅbhirvividhÃbhirÃtmah­dayaæ pracchÃdya saækrŬase / sa tvÃmÃha ja¬aæ tata÷ sah­dayammanyatvadu÷Óik«ito manye 'mu«ya ja¬Ãtmatà stutipadaæ tvatsÃmyasambhÃvanÃt // kaÓcinmahÃpuru«o vÅtarÃgo 'pi sarÃgavaditi nyÃyena gìhavivekÃlokatirask­tatimirapratÃno 'pi lokamadhye svÃtmÃnaæ pracchÃdayalaælokaæ ca vÃcÃlayannÃtmanyapratibhÃsamevÃÇgÅkurvaæstenaiva lokena mÆrkho 'yamiti yadavaj¤Ãyate tadà tadÅyaæ lokottaraæ caritaæ prastutaæ bÃlapriyà 'tvamutpÃdita' iti 'saparyÃæ pura' iti ca pÃÂha÷ / sÃrÆpyavaÓeneti / prÃïasamar«aïÃdyupakartari apakart­tvarÆpasÃddaÓyabalenetyartha÷ / prastutasyaiveti / vÃcyasyeti Óe«a÷ / atra hetumÃha---na hÅtyÃdi / na ca na h­dya iti / h­dya evetyartha÷ / yadÅtyÃdi / 'acetanÃdinà Ãk«ipyamÃïam' iti yojanà / acetanÃdinetyasya viÓe«aïÃni-atyantetyÃdÅni / atyantamasambhÃvyamÃnÃni tadarthasya aprastutÃrthasya viÓe«aïÃni yatra tena / vastudhvanirasÃviti / nÃyamaprastutapraÓaæsÃlaÇkÃra iti bhÃva÷ / bhÃveti / bhÃvÃnÃæ candrodyÃnÃdipadÃrthanÃæ vrÃta÷ sÃrtha÷ he bhÃva vrÃta / tvaæ tathà saækrŬase yaditi sambandha÷ / tata÷ evaæ saækrŬanÃddheto÷ / sah­dayammanyatvena sah­dayo 'hamityabhimÃnena du÷Óik«ita÷ durlalita÷ / sa÷ jana÷ / tvÃæ ja¬amÃha / parantu amu«ya evaævadato janasya / yà ja¬Ãtmatà ja¬o 'sÅtyucyamÃnatà sà tvatsÃmyasambhÃvanÃt tvatsÃmyÃpÃtÃddheto÷ / 'amu«ya stutipadaæ manye' iti sambandha÷ / yene'tyasya 'pracchÃdayanni'tyÃdinà sambandha÷ / yathoktam---- "j¤Ãtatatvasya loko 'yaæ ja¬onmattapiÓÃcavat / j¤Ãtatatvo 'pi lokasya ja¬onmattapiÓÃcavadi"ti // gìheti. / gìho yo viveka evÃloka÷ tena tirask­taæ timirapratÃnaæ mohÃndhakÃrasamÆho yasya sa÷ / vÃcÃlayanniti / ÃtmÃvamÃnagarbhità bahvÅrvÃca÷ pravartayannityartha÷ / Ãtmani svasmin / apratibhÃsaæ janairÃropitamavabodham / atha sambandhastadÃpyaprastutasya sarÆpasyÃbhidhÅyamÃnasya prÃdhÃnyenÃvivak«ÃyÃæ dhvanÃvevÃnta÷pÃta÷ / locanam vyaÇgyatayà prÃdhÃnyena prakÃÓyate / ja¬o 'yamiti hyudyÃnendÆdayÃdirbhÃvo lokenÃvaj¤Ãyete, sa ca pratyuta kasyacidvirihiïa autsukyacintÃdÆyamÃnamÃnasatÃmanyasya prahar«aparavaÓatÃæ karotÅti haÂhÃdeva lokaæ yathecchaæ vikÃrakÃraïÃbhirnartayati / na ca tasya h­dayaÇkenÃpi j¤Ãyate kÅd­gayamiti, pratyuta mahÃgambhÅro 'tividagdha÷ su«ÂugarvahÅno 'tiÓayena krŬÃcatura÷ sa yadi lokena ja¬a iti tata eva kÃraïÃtpratyuta vaidagdhyasambhÃvananimittÃtsambhÃvita÷, Ãtmà ca yata eva kÃraïÃtpratyuta jìyena sambhÃvyastata eva sah­daya÷ sambhÃvitastadasya lokasya ja¬o 'sÅti yadyucyate tadà ja¬yamevaævidhasya bhÃvavrÃtasyÃvidagdhasya prasiddhamiti sà pratyuta stutirit / ja¬Ãdapa pÃpÅyÃnayaæ loka iti dhvanyate / tadÃha---yadà tviti / itarathà tviti / itarathaiva punaralaÇkÃrÃntaratvamalaÇkÃraviÓe«atvaæ na vyaÇgyasya katha¤cidapi prÃdhÃnya iti bhÃva÷ / uddeÓe yadÃdigrahaïaæ k­taæ samÃsoktÅtyatra dvandve tena vyÃjastutiprabh­tiralaÇkÃravargo 'pi sambhÃvyamÃnavyaÇgyÃnuveÓa÷ sambhÃvita÷ / bÃlapriyà vÃcyÃrthaæ darÓayati---ja¬o 'yamityÃdi stutirityantena / 'iti hyavaj¤Ãyata' iti sambandha÷ / lokena kartrà / sa ca udyÃnÃdirbhÃvaÓca / pratyuteti / aja¬a eva na, kintu vidagdhasvabhÃvo 'pÅtyartha÷ / anyasyeti / priyatamÃmilitasyetyartha÷ / haÂhÃdÃkramyetyasya vyÃkhyÃnam----yathecchaæ vikÃrakÃraïÃbhirit / vikÃrÃïÃmautsukyahar«ÃdÅnÃæ kÃraïÃbhi÷ pravartanÃbhi÷ / Ãtmah­dayaæ pracchÃdyetyasya vyÃkhyÃnam---na cetyÃdi / pratyutetyasyaiva vivaraïam---mahÃgambhÅra ityÃdi / sa ityÃsya atrÃpi sambandha÷ / uttarÃrdhaæ vyÃca«Âe---sa yadÅtyÃdi / sa÷ uktaguïaviÓi«Âo bhÃvavrÃta÷ / ja¬a itÅtyasya sambhÃvita ityanenÃnvaya÷ / tata ityasya vyÃkhyÃnam--tata eva kÃraïÃditi / uktaprakÃrakasaækrŬanarÆpÃdityartha÷ / kÃraïÃdityasya viÓe«aïam--pratyuta vaidagdhyetyÃdi / sah­dayetyÃdervyÃkhyÃnam---Ãtmà cetyÃdi / taditi / tarhi ityartha÷ / 'asya lokasya sà stutiri'ti sambandha÷ / kà stutirevetyartha÷ / kuta etadityata Ãha-tadetyÃdi / tadà tadvacanakÃle / jìyamevaævidhasyetyÃdi / ayamartha÷---aja¬asya sato ja¬atvaprasidhyupajÅvinÅ hi janasambandhija¬atvokti÷ / tathà sati tattulyayogak«ematayà janasyÃpyaja¬atvasambhavÃjjanaæ pratija¬o 'sÅtyuktirvÃstavÅ stutireva paryavasyediti / evamaprastutaæ vÃcyÃrtha vyÃkhyà pÃryantikamarthaæ pradarÓayati---ja¬ÃdapÅti / tadÃheti / yadetatsÃrÆpyeïa pratÅyamÃnasya prÃdhÃnye dhvanitvamuktaæ tadÃhetyartha÷ / evakÃro bhinnakrama iti darÓayati---itarathaiveti / tuÓabdÃrthakathanaæ itarathÃtvalaÇkÃrÃntarameva / tadayamatra saÇk«epa÷---- locanam tatra sarvatra sÃdhÃraïamuttaraæ dÃtumupakramate---tadayamatreti / kiyadvà pratipadaæ likhyatÃmiti bhÃva÷ / tatra vyÃjastutiryathÃ--- kiæ v­ttÃntai÷ parag­hagatai÷ kintu nÃhaæ samartha- stÆïÅæ sthÃtuæ prak­timukharo dÃk«iïÃtyasvabhÃva÷ / gehe gehe vipaïi«u tathà catvare pÃnago«ÂhyÃ- munmatteva bhramati bhavato vallabhà hanta kÅrti÷ // atr.a vyaÇgyaæ stutyÃtmakaæ yattena vÃcyamevopaskriyate / yattÆdÃh­taæ kenacit---- ÃsÅnnÃtha pitÃmahÅ tava mahÅ jÃtà tato 'nantaraæ mÃtà samprati sÃmburÃÓiraÓanà jÃyà kulodbhÆtaye / pÆrïe var«aÓate bhavi«yati puna÷ saivÃnavadyà snu«Ã yuktaæ nÃma samagranÅtividu«Ãæ kiæ bhÆpatÅnÃæ kule // iti, tadasmÃkaæ grÃmyaæ pratibhÃtyatyantÃsabhyasm­tihetutvÃt / kà cÃnena stuti÷ k­tÃ? tvaæ vaæÓakrameïa rÃjeti hi kiyadidam? ityevaæprÃyà vyÃjastuti÷ sah­dago«ÂhÅ«u ninditetyupek«yaiva / yasya vikÃra÷ prabhavannapratibandhastu hetunà yena / gamayati tamabhiprÃyaæ tatpratibandhaæ ca bhÃvo 'sau // iti / atrÃpi vÃcyaprÃdhÃnye bhÃvÃlaÇkÃrÃtà / yasya cittav­ttiviÓe«asya sambandhÅ vÃgvyÃpÃrÃdirvikÃro 'pratibandho niyata÷ bÃlapriyà punariti / 'alaÇkÃrÃntarÃÇgatvam' ityatrÃnyathÃpratipatti÷ syÃdityato viv­ïoti---alaÇkÃraviÓe«atvamiti / iti bhÃva iti / aprastutavarïanasthale yatra vÃcyasya aprastutÃrthasya camatkÃrakÃritvaæ vyaÇgyaæ, prastutaæ tu tadaÇgaæ tatraivÃprastutapraÓaæsÃlaÇkÃra÷ / yatra tu prastutasya vyaÇgyasya prÃdhÃnyaæ tatra vastudhvanireva nÃlaÇkÃra iti granthakÃrÃÓaya ityartha÷ / stutyÃtmakamiti / bhavata÷ kÅrtirviÓvaæ vyÃpnoti ityuttamaÓlokatvarÆpaguïakÅrtanamityartha÷ / ÃsÅditi / snu«Ã putrabhÃryà / atyantÃsabhyeti / pitÃmahyà mÃt­tvoktÃvevÃÇkurità tÃvadasabhyasm­tistasÃya jÃyÃtvasnu«Ãtvavarïanena sutarÃmabhivyaktetyÃÓayenoktamatyantÃsabhyeti / vÃcye 'rthe do«amuktvà vyaÇgye 'pi tamÃha-kà ceti / kiyadidamiti / rÃjÃntarÃdutkar«aviÓe«ÃpratÅteriti bhÃva÷ / 'vyÃjastutiprabh­tiri'ti pÆrvoktaprabh­tipadÃrthaæ bhÃvÃlaÇkÃraæ rudraÂoktamÃha-yasyeti / 'yasya vikÃrastu apratibandha÷ prabhavan yena hetunà tamabhiprÃyaæ tatpratibandhaæ ca gamayati asau bhÃva ityanvaya÷ / atrÃpi dvaividhyamastÅtyÃÓayenÃha---atrÃpÅtyÃdi / lak«aïavÃkyaæ vyÃca«Âe---yasyetyÃdi / cittav­ttiviÓe«asya anurÃgÃde÷ sambandhÅjanya÷ / apratibandha ityasya vyÃkhyÃnam---niyata iti / vyaÇgyasya yatrÃprÃdhÃnyaæ vÃcyamÃtrÃnuyÃyina÷ / samÃsoktyÃdayastatra vÃcyÃlaÇk­taya÷ sphuÂÃ÷ // vyaÇgyasy.a pratibhÃmÃtre vÃcyÃrthÃnugame 'pi và / na dhvaniryatra và tasya prÃdhÃnyaæ na pratÅyate // locanam prabhavaæstaæ cittav­ttiviÓe«arÆpamabhiprÃyaæ yena hetunà gamayati sa heturyathe«ÂopabhogyatvÃdilak«aïo 'rtho bhÃvÃlaÇkÃra÷ / yathÃ--- ekÃkinÅ yadabalà taruïÅ tathÃhamasming­he g­hapatiÓca gato videÓam / kaæ yÃcase tadiha vÃsamiyaæ varÃkÅ ÓvaÓrÆrmamÃndhabadhirà nanu mƬha pÃntha // atra vyaÇgyamekaikatra padÃrthe upaskÃrakÃrÅti vÃcyaæ pradhÃnam / vyaÇgyaprÃdhÃnye tu na kÃcidalaÇkÃrateti nirÆpitamityalaæ bahunà / yatreti kÃvye / alaÇk­taya iti / alaÇk­titvÃdeva ca vÃcyopaskÃrakatvam / pratibhÃmÃtra iti / yatropamÃdau mli«ÂÃrthapratÅti÷ / vÃcyÃrthÃnugama iti / vÃcyenÃrthenÃnugama÷ samaæ prÃdhÃnyamaprastutapraÓaæsÃyÃmivetyartha÷ / na pratÅyata iti / sphÆÂatayà bÃlapriyà yena hetuneti / vÃkyapratipÃdyeneti Óe«a÷ / 'yena pratibaddhena' iti pÃÂhe tu pratibaddhenetyasyokta evÃrtha÷ / sa heturiti / kasyaciccittav­ttiviÓe«asya anubhÃvo vyÃpÃrÃdirvyaÇgyahetudvÃrà taccittav­ttiviÓe«asya gamaka÷ sa heturityartha÷ / vak«yamÃïodÃharamÃbhiprÃyeïa taddhetuæ darÓayati---yathe«ÂetyÃdi / ahaæ tvayà yathe«Âamupabhoktavyà na ki¤citpratibandhakamiti nÃyikÃmanogatÃdirarthaæ ityartha÷ / ekÃkinÅti / tatheti samuccaye / taditi / yadahamevaævidhÃsmi g­hapatirgataÓca tadityartha÷ / nanvasti khalu tava ÓvaÓrÆstÃæ yÃca ityatrÃha-iyamityÃdi / atra vyaÇgyamiti / ekÃkinyÃdipadavyaÇgyamÃtmano bhogyakÃmukÃntararÃhityÃdikamityartha÷ / vÃkyena cÃtmano nimantraïayathecchopabhogyatvaæ dyotyate / nanvetadvyaÇgyamatra prÃdÃnamevetyata÷ sÃdhÃraïyenÃha---vyaÇgyaprÃdhÃnya ityÃdi / tatpratibandhaæ ca gamayatÅtyÃdyudÃharaïaæ rudraÂagranthÃdavagantavyam / vyaÇgyasyetyÃdayastraya÷ parikaraÓlokÃ÷ / 'yatrÃprÃdhÃnyam' ityatra yatreti padaæ vyÃca«Âe---kÃvya iti / aprÃdhÃnye heturvÃcyamÃtrÃnuyÃyitvaæ, tatra heturvÃcyÃrthopaskÃrakatvaæ, taccÃlaÇk­tipadena darÓitamityÃha--alaÇk­titvÃdeveti / 'vyaÇgyasya pratibhÃmÃtra' ityetatsodÃharaïaæ viv­ïoti--yatretyÃdi / mli«Âà aspa«Âà / arthapratÅti÷ vyaÇgyapratÅti÷ / 'vÃcacyamÃtrÃnuyÃyina' ityanena paunaruktyaæ parihartuæ vyÃca«Âe---vÃcyenetyÃdi / 'na pratÅyata' tatparÃveva ÓabdÃrthau yatra vyaÇgyaæ prÅta sthitau / dhvane÷ sa eva vi«ayo mantavya÷ saÇkarojjhita÷ // tasmÃnn.a dhvaneranyatrÃntarbhÃva÷ / itaÓca nÃntarbhÃva÷; yata÷ kÃvyaviÓe«o 'ÇgÅ dhvaniriti kathita÷ / tasya punaraÇgÃni--alaÇkÃrà guïà v­ttayaÓceti pratipÃdayi«yante / na cÃvayava eva p­thagbhÆto 'vayavÅti prasiddha÷ / locanam prÃdhÃnyaæ na cakÃsti, api tu balÃtkalpyate, tathÃpi h­daye nÃnupraviÓati / yathÃ-'deà pasiaïiÃtÃsu' ityÃtrÃnyak­tÃsu vyÃkhyÃsu / tena catur«u prakÃre«u na dhvanivyavahÃra÷ sadbhÃve 'pi vyaÇgyasya aprÃdhÃnye mli«ÂapratÅtau vÃcyena samaprÃdhÃnye 'sphuÂe prÃdhÃnye ca / kva tarhyasÃvityÃha---tatparÃveveti / saÇkareïÃlaÇkÃrÃnupraveÓasambhÃvanayà ujjhita ityartha÷ / saÇkÃrÃlaÇkÃreïeti tvasat, anyÃlaÇkÃropalak«aïatve hi kli«Âaæ syÃt / itaÓceti / na kevalamanyonyaviruddhavÃcyavÃcakabhÃvavyaÇgyavya¤jakabhÃvasamÃÓrayatvÃnna tÃdÃtmyamalaÇkÃrÃïÃæ dhvaneÓca yÃvatsvÃbhibh­tyavadaÇgirÆpÃÇgarÆpayorvirodhÃdityartha÷ / avayava iti / ekaika ityartha÷ / tadÃha--p­thagbhÆta iti / atha p­thagbhÆtastathà mà bhÆt, samudÃyamadhyanipatitastarhyastu tathetyÃÓaÇkyÃha--ap­thagbhÃve tviti / tadÃpi na sa bÃlapriyà ityasya vyakhyÃnam--sphuÂatayà na cakÃstÅti / balÃtkalpyata iti / tacca yuktiparyÃlocanayà parÅk«ÃdaÓÃyÃmÃharaïam / nÃnupraviÓatÅti / yuktyanusandhÃnÃbhÃve vilayÃditi / bhÃva÷ / asyodÃharaïamÃha---yathetyÃdi / deà iti / 'prÃrthaye tÃvatprasÅde'tyÃdi÷ pÆrvodÃh­tà gÃthà / 'na dhvaniri'tyasya vivaraïam---na dhvanivyavahÃra iti / sadbhÃve 'pÅti / dhvaneriti Óe«a÷ / 'catur«u prakÃre«u' ityuktasya vivaraïam-vyaÇgyasyÃprÃdhÃnya ityÃdi / 'saÇkara' ityasya vyÃkhyÃnam-alaÇkÃrÃnupraveÓetyÃdi / samÃsoktyÃdyanupraveÓaÓaÇkayà pÆrvoktayetyartha÷ / yathÃÓrutÃrthaæ ni«edhati---saÇkÃrÃlaÇkÃreïetyÃdi / v­ttÃvitaÓcetyatra ita÷ vak«yamÃïaddhetorityarthaæ manasik­tya vyÃca«Âe---na kevalamityÃdi / na tÃdÃtmyamiti / aikyÃbhÃva ityartha÷ / aÇgÅtyÃdi / aÇgitvaÇgatvayorityartha÷ / nanvavayavÃtiriktÃvayavino 'nupalambhÃnna cÃvayava evÃvayavÅti tanni«edho 'nupapanna iti ÓaÇkÃmavayava ityekavacanÃrthasya vivak«itatvaæ darÓayan pariharati---ekaika iti / 'p­thagbhÆta' iti coktÃrthakamevetyÃha---tadÃheti / atha p­thagbhÆta iti / avayava iti Óe«a÷ / tathà avayavÅ / samudÃyamadhyapatita÷ samudÃyopahitasvarÆpa÷ / tathÃstu avayavÅ bhavatu / v­ttau 'tadaÇgatvam' iti / avayavyaÇgyatvamityartha÷ / ap­thagbhÃve tu tadaÇgatva tasya / na tu tattvameva / yatrÃpi và tattvaæ tatrÃpi dhvanermahÃvi«ayatvÃnna tanni«Âhatvameva / 'sÆribhi÷ kathita' iti vidvadupaj¤eyamukti÷, na tu yathÃkatha¤citprav­tteti pratipÃdyate / prathame hi vidvÃæso vaiyÃkaraïÃ÷, vyÃkaraïamÆlatvÃtsarvavidyÃnÃm / locanam eka eva samudÃya÷, anye«Ãmapi samudÃyinÃæ tatra bhÃvÃt; tatsamudÃyimadhye ca pratÅyamÃnamapyasti, na ca tadalaÇkÃrarÆpaæ, pradhÃnatvÃdeva / yattvalaÇkÃrarÆpaæ tadapradhÃnatvÃnna dhvani÷ / tadÃha---na tu tattvameveti / nanvalaÇkÃra eva kaÓcittvayà pradhÃnatÃbhi«ekaæ dattvà dhvanirityÃtmeti cokta ityÃÓaÇkyÃha---yatrÃpi veti / na hi samÃsoktyÃdÅnÃmanyatama evÃsau tathÃsmÃbhi÷ k­ta÷, tadviviktatve 'pi tasya bhÃvÃt samÃsoktyÃdyalaÇkÃrasvarÆpasya samastasyÃbhÃve 'pi tasya darÓitatvÃt 'attà ettha' iti 'kassa và ïa' ityÃdi; tadÃha-na tanni«Âatvameveti / vid­dupaj¤eti / vidvadbhya upaj¤Ã prathama upakramo yatyà ukteriti bahuvrÅhi÷ / tena 'upaj¤opakramaæ' iti tatpuru«ÃÓrayaæ napuæsakatvaæ bÃlapriyà 'tasye'ti / avayavasyetyartha÷ / 'tatvam' iti avayavitvamityartha÷ / bhÃvamÃha locane---tadÃpÅtyÃdi / tadÃpi samudÃyamadyapatanadaÓÃyÃmapi / sa÷ samudÃyirÆpÃvayava÷ / eka eva na samudÃya÷ na samudÃyarÆpÃvayavÅ / atra hetumÃha---anye«ÃmapÅti / tatra bhÃvÃditi / samudÃye satvÃdityartha÷ / nanvityÃdi / kaÓciditi / samÃsoktyÃdyanyatama ityartha÷ / v­ttau'yatrÃpÅ'tyÃdi / 'yatra' paryÃyoktÃdau 'bhrama dhÃrmike'tyÃdau paryÃyoktatvapak«e, 'bhavati na guïÃnurÃga' ityÃdisaÇkarÃlaÇkÃre ca / 'tatvam' iti / avayavitvamityartha÷; prÃdhÃnyamiti yÃvat / 'tanni«Âatvam' iti / tadavayavini«Âatvamityartha÷; tadalaÇkÃrani«Âatvamiti yÃvat / dhvanermahÃvi«ayatvÃnna tanni«Âhatvameveti yaduktaæ tadviv­ïoti locane---na hÅtyÃdi / samÃsoktau dhvanirantarbhavatÅti paramatÃbhyupagamena samÃsoktÅti / Ãdipadena paryÃyoktÃdÅnÃæ grahaïam / asau alaÇkÃra÷ / tathà dhvanitvenÃtmatvena ca / tadviviktatve 'pi samÃsoktyÃdyalaÇkÃrasparÓarÃhitye 'pi / tasya dhvane÷ / uktasyaiva vivaraïam-samÃsoktyÃdÅti / ityÃdÅti / ityÃdÃvityartha÷ / 'darÓitatvÃdi'tyanena sambandha÷ / 'vidvadupaj¤e'ti prayogasya sÃdhutvasampÃdanÃyÃha---vidvadbhya ityÃdi / te ca ÓrÆyamÃïe«u varïe«u dhvaniriti vyavaharanti / tathaivÃnyaistanmatÃnusÃribhi÷ sÆribhi÷ kÃvyatattvÃrthadarÓibhirvÃcyavÃcakasammiÓra÷ locanam niravakÃÓam / ÓrÆyamÃïe«viti / ÓrotraÓa«kulÅæ santÃnenÃgatà antyÃ÷ ÓabdÃ÷ ÓrÆyanta iti prakriyÃyÃæ ÓabdajÃ÷ ÓabdÃ÷ ÓrÆyamÃïà ityuktam / te«Ãæ ghaïÂÃnuraïanarÆpatvaæ tÃvadasti; te ca dhvaniÓabdenoktÃ÷ / yathÃha bhagavÃn bhart­hari÷--- ya÷ saæyogaviyogÃbhyÃæ karaïairupajanyate / sa sphoÂa÷ ÓabdajÃÓÓabdà dhvanayo 'nyairudÃh­tÃ÷ // it.i / evaæ ghaïÂÃdinirhlÃdasthÃnÅyo 'nuraïanÃtmopalak«ito vyaÇgyo 'pyartho dhvaniriti vyavah­ta÷ / tathà ÓrÆyamÃïà ye varïà nÃdaÓabdavÃcyà antyabuddhinirgrÃhyasphoÂÃbhivya¤jakÃste dhvaniÓabdenoktÃ÷ / yathÃha bhagavÃn sa eva--- pratyayairanupÃkhyeyairgrahaïÃnuguïaistathà / bÃlapriyà atha vyaÇgyÃrthÃÓabdatadarthavya¤janÃnÃæ caturïÃæ dhvaniÓabdavÃcyatvaæ vidvatprasiddhivaÓÃtsÃdhayi«yannÃdau vyaÇgyÃrthasya dhvaniÓabdavÃcyatvasidhyanuguïatayà vyÃca«Âe---ÓrotretyÃdi / ÓrotraÓa«kulÅæ Óa«kulÅsamÃnaÓrotradesÃvacchinnÃkÃÓam / santÃneneti / vÅcÅsantÃnanyÃyenetyartha÷ / prÃkrayÃyÃmiti / vaiÓe«ikÃdiprakriyÃyÃmityartha÷ / ÓabdajÃÓÓabdà iti / antyà iti bhÃva÷ / te«Ãmiti / ÓrÆyamÃïÃnÃmantyÃnà ÓabdajaÓabdÃnÃmityartha÷. ghaïÂeti / pÆrvaÓabdajanyatvena sÃmyÃditi bhÃva÷ / ya iti / utpattipak«e sphoÂadhvanyo÷ bhedaprakaÂanaparo 'yaæÓloka÷ / saæyogaviyogÃbhyÃæ karaïÃnÃæ sthÃnaissaha yassaæyogo viyogaÓca tÃbhyÃm / karaïairiti kartari t­tÅyà / jihvÃprÃdibhirityartha÷ / spa«Âamidaæ prÃtiÓÃkhye / sa÷ sphoÂa iti prathamamutpadyamÃna÷ Óabda÷ sphoÂa ityartha÷ / ÓabdajÃ÷ Óabdà iti / ÓrÆyamÃïà iti bhÃva÷ / anyairiti / utpattivÃdibhirityartha÷ / yathoktaæ v­ttik­tÃ-'anityapak«e sthÃnakaraïaprÃptivibhÃgapÆrvakaæ prathamamebhirnirv­tto yaÓÓabda÷ sa sphoÂa ucyata' ityÃdi / ghaïÂÃdÅti / ghaïÂÃdernirhnÃda÷ anuraïanaæ tatsthÃnÅyastattulya iti vyaÇgyasya thadhvanipadena vyavahÃryatve hetu÷ / nanvevaævyaÇgyaviÓe«asyaiva dhvanivyavahÃryatvaæ bhavenna tu rasÃdestasyÃnuraïanarÆpatvavirahÃdityata Ãha--anuraïaneti / etadupalak«aïamiti bhÃva÷ / atha vÃcakasya Óabdasya vÃcyasyÃrthasya ca dhvanivyavahÃryatvaæ prasÃdhasati---tathetyÃdi / nÃdaÓabdavÃcyà iti / nÃdaÓabdena vaiyÃkaraïairvyavah­tà ityartha÷ / antyeti pÆrvapÆrvavarïÃnubhavajanitasaæskÃrasahak­tà yà antyavarïabuddhi÷ tayà nirgrÃhya÷ nitarÃæ vyaktarÆpema grÃhyo ya÷ sphoÂa÷ tasyÃbhivya¤jakà ityartha÷ / ta iti / te varïà ityartha÷ / pratyayairiti / anupÃkhyeyai÷ idamitthamiti vyÃkhyÃtumaÓakyai÷ / grahaïÃnuguïai÷ vyaktarÆpasphoÂagrahaïÃnukÆlai÷ / locanam dhvaniprakÃÓite Óabde svarÆpamavadhÃryate // it.i / tena vya¤jakau ÓabdÃrthÃvapÅha dhvaniÓabdenoktau / ki¤ja varïe«u tÃvanmÃtraparimÃïevapi satsu / yathoktam--- alpÅyasÃpi yatnena ÓabdamuccÃritaæ mati÷ / yadi và naiva g­hïÃti varïaæ và sakalaæ sphuÂam // it.i / te«u tÃvatsveva ÓrÆyamÃïe«u vakturyo 'nyo drutÃvilambitÃdiv­ttibhedÃtmà prasiddÃduccÃraïavyÃpÃrÃdabhyadhika÷ sa dhvanirukta÷ / yadÃha sa eva--- Óabdasyordhvamabhivyakterv­ttibhede tu vaik­tÃ÷ / dhvanaya÷ samupohante sphoÂÃtmà tairna bhidyate // it.i / asamÃbhirapi prasiddhebhya÷ ÓabdavyÃpÃrebhyo 'bhidhÃtÃtparyalak«aïÃrÆpebhyo 'tirikto vyÃpÃro dhvanirityukta÷ / evaæ catu«kamapi dhvani÷ / tadyogÃcca samastamapi kÃvyaæ bÃlapriyà dhvaniprakÃÓite Óabde vi«aye utpannai÷ antarÃlavartibhi÷ pratyayai sphoÂavi«ayakÃvyaktapratyayai÷ / svarÆpaæ sphoÂasvarÆpam avadhÃryate vyaktaæ j¤Ãyate / yathoktaæ bhëye "vyaktarÆpagrahamÃnuguïà hyanupÃkhyeyÃkÃrà bahava upÃyabhÆtÃ÷ pratyayà dhvanibhi÷ prakÃÓyamÃne Óabde utpadyamÃnÃÓÓabdasvarÆpÃvagrahe hetavo bhavanti" iti / teneti / vya¤jakÃnÃæ dhvaniÓabdena tairvyabah­tatvÃdityartha÷ / ata vyÃpÃrasya vya¤janasyÃpi dhvaniÓabdavyavahÃryatvaæ prasÃdhayitumÃha---ki¤ceti / tÃvanmÃtraparimÃïe«viti / yÃddaÓo 'yaæ Órotrendriyeïa g­hyate tÃddaÓaparimÃïaviÓi«Âe«vityartha÷ / apiÓabda÷ samuccaye, 'ÓrÆyamÃïe«vi'tyanenÃsya sambandha÷ / varïe«u svarÆpata÷ parimÃïaviÓe«avattayà sthite«u te«u tathÃvidhe«vevÃkhaï¬atayà Órotrendriyavi«ayatÃæ gate«u ca satsu ityartha÷ / asya saævÃdaÓlokagarbhitasya 'vakturyo 'nya' ityÃdigranthena sambandha÷ / alpÅyaseti / alpÅyasà yatnenÃpyuccÃritaæ Óabdam / mati÷ katrÅæ naiva g­hïÃti / yadi vÃ, sakalaæ varïaæ sphuÂaæ g­hïÃti vÃ; na tu ki¤jitgrahaïÃgrahaïe sambhavato varïasya niravayavatvÃditi bhÃva÷ / anena 'tÃvatsveva ÓrÆyamÃïe«vi'tyuktamupapÃditam / sa iti / tathÃvidhavyÃpÃra ityartha÷ / Óabdasyeti / Óloko 'yaæ ma¤jÆ«ÃyÃmitthaæ vyÃkhyÃta÷-- Óabdasya sphoÂasya abhivyakterÆrdhvaæ vaik­tà dhvanayo jÃyante iti Óe«a÷ / te tu v­ttibhede drutÃdiv­ttibhede / samupohante tatra kÃraïaæ bhavanti / sphoÂastu tairna bhidyata ityartha÷ / vaik­tatvaæ cai«ÃmÃlasyÃdik­tvÃditi / 'v­ttibhedam' iti pÃÂhe 'samupohanta' ityasya janayantÅtyartha÷ / catu«kamiti / vyaÇgyÃdicatu«Âayamityartha÷ / ghvani÷ dhvaniÓabdavyavahÃrya÷ / samastamapi kÃvyaæ vyaÇgyavÃcyÃvÃcakavyÃpÃrasamudÃyÃtmakaæ kÃvyamapi / teneti / ÓabdÃtmà kÃvyamiti vyapadeÓyo vyapadeÓyo vya¤jakatvasÃmyÃddhvanirityukta÷ / na caivaævidhasya dhvanervak«yamÃïaprabhedatadbhedasaÇkalanayà mahÃvi«ayasya yatprakÃÓanaæ tadaprasiddhÃlaÇkÃraviÓe«amÃtrapratipÃdanena locanam dhvani÷ / tena vyatirekÃvyatirekavyapadeÓo 'pi na na yukta÷ vÃcyavÃcakasaæmiÓra iti / vÃcyavÃcakasahita÷ saæmiÓra iti madhyamapadalopÅ samÃsa÷ / 'gÃmaivaæ puru«aæ paÓum' itivatsamuccayo 'tra cakÃreïa vinÃpi / tena vÃcyo 'pi dhvani÷ vÃcako 'pi Óabdo dhvani÷, dvayorapi vya¤jakatvaæ dhvanatÅti k­tvà / saæmiÓpyate vibhÃvÃnubhÃvasaævalanayeti vyaÇgyo 'pi dhvani÷, dhvanyata iti k­tvà / Óabdanaæ Óabda÷ ÓabdavyÃpÃra÷, na cÃsÃvabhidhÃdirÆpa÷, api tvÃtmabhÆta÷, so 'pi dhvananaæ dhvani÷ / kÃvyamiti vyapadeÓyaÓca yo 'rtha÷ so 'pi dhvani÷, uktaprakÃradvanicatu«ÂayamayatvÃt / ata evasÃdhÃraïahetumÃha---vya¤jakatvasÃmyÃditi / vyaÇgyavya¤jakabhÃva÷ sarvo«u pak«e«u sÃmÃnyarÆpa÷ sÃdhÃraïa ityartha÷ / yatpunaretaduktaæ 'vÃgvikalpÃnÃmÃnantyÃt' ityÃdi, tatpariharati---na caivaæ vidhasyeti / vak«yamÃïa÷ prabhedo yathÃ-mukhye dve rÆpe / tadbhedà yathÃ-arthÃntarasaækramitavÃcya÷, atyantatirask­tavÃcya ityavivak«itavÃcyasya, asaælak«yakramavyaÇgya÷ saælak«yakramavyaÇgya iti vivak«itÃnyaparavÃcyasyeti / tatrÃpyavÃntarabhedÃ÷ / mahÃvi«ayasyeti--aÓe«alak«yavyÃpina ityartha÷ / bÃlapriyà dhvaniÓabdavÃcyatatsamudÃyÃtmakatvenaiva kÃvyasya dhvanitvalÃbhena hetunetyartha÷ / vyatireketyÃdi / 'kÃvyasyÃtmà dhvanirityÃdau bhedavyapadeÓa÷ kÃvyaviÓe«a÷, sa dhvanirityÃdÃvabhedavyapadeÓaÓcetyartha÷ / na na yukta iti / yukta evetyartha÷ / vyaÇgyÃdÅnÃæ pa¤cÃnÃæ yaddhvanivyavahÃryatvamukt, tadanuguïatayà vÃcyatyÃdigrantaæ vyÃca«Âe---vÃcyavÃcaketyÃdi / iti madhyameti / tathÃca vÃcyaÓca sammiÓraÓcetyartha iti bhÃva÷ / vinÃpÅti / tathà ca ÓabdÃtmà kÃvyamiti vyapadeÓyaÓcetyartha iti bhÃva÷ / uktavyÃkhyÃnasya phalamÃha-tenetyÃdi / dhvanatÅti k­tveti / vya¤jayatÅti hetorityartha÷ / dhvaniriti kartari pratyaya iti bhÃva÷ / sammiÓrapadena vyaÇgyÃrtho vivak«ita ityÃha-sammiÓrayata ityÃdi / vibhÃveti / vibhÃvÃnubhÃvÃbhyÃæ saævalanayà sambandhenetyartha÷ / dhvanyata iti k­tveti / karmaïi pratyaya iti bhÃva÷ / 'ÓabdÃtme'ti padaæ vyÃca«Âe-ÓabdanamityÃdi / dhvananaæ dhvaniriti / asminnarthe dhvaniriti bhÃve pratyaya iti bhÃva÷ / ata eveti / yasmÃdbhaktÃnÃæ pa¤jÃnÃmarthÃnÃæ dhvanitvamatra granthe 'bhidhitsitaæ, tasmÃdeva sÃdhÃraïasya hetorabhidhÃnÃdityartha÷ / heto÷ sÃdhÃraïyalÃbhÃya vya¤jakatvapadaæ vyaÇgyavya¤jakabhÃvaparamityÃÓayena vyÃca«Âe-vyaÇgyeti / tulyamiti tadbhÃvitacetasÃæ yukta eva saærambha÷ / na ca te«u katha¤cidÅr«yayà kalu«itaÓemu«ÅkatvamÃvi«karaïÅyam / tadevaæ dhvanestÃvadabhÃvavÃdina÷ pratyuktÃ÷ / asti dhvani÷ / sa cÃsÃvavivak«itavÃcyo vivak«itÃnyaparavÃcyaÓceti locanam viÓe«agrahaïenÃvyÃpakatvamÃha / mÃtraÓabdenÃÇgitvÃbhÃvam / tatra dhvanisvarÆpe bhÃvitaæ praïihitaæ ceto ye«Ãæ tena và camatkakÃrarÆpeïa bhÃvitamadhivÃsitamata eva mukulitalocanatvÃdivikÃrakÃraïaæ ceto ye«Ãmiti / abhÃvavÃdina iti / avÃntaraprakÃratrayabhinnà apÅtyartha÷ / te«Ãæ pratyuktau phalamÃha---astÅti / udÃharaïap­«Âe bhÃktatvaæ suÓaÇkaæ supariharaæ ca bhavatÅtyabhiprÃyeïodÃharaïadÃnÃvakÃÓÃrthaæ bhÃktatvÃlak«aïÅyatve prathamaæ pariharaïayogye 'pyapratisamÃdhÃya bhavi«yaduddyotÃnuvÃdÃnusÃreïa v­ttik­deva prabhedanirÆpaïaæ karoti---sa ceti / pa¤cadhÃpi dhvaniÓabdÃrthe yena yatra yato yasya yasmai iti bahuvrÅhyarthÃÓrayeïa yathocitaæ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ suyojyam / vÃcye 'rthe tu dhvanau vÃcyaÓabdena svÃtmà tenÃvivak«ito 'pradhÃnÅk­ta÷ svÃtmà yenetyavivaÓritavÃcyo vya¤jako 'rtha÷ / evaæ vivak«itÃnyaparavÃcye 'pi / bÃlapriyà sÃmÃnyarÆpo vyaÇgyavya¤jakabhÃva÷ sÃdhÃraïassamÃna iti yojanà / 'tadaprasiddhÃlaÇkÃraviÓe«amÃtre'tyatratyaviÓe«amÃtragrahaïayo÷ phalamÃha--viÓe«agrahaïenetyÃdi / alaÇkÃrasyeti Óe«a÷ / mÃtraÓabdo leÓÃrthaka ityÃÓayenÃha-aÇgitvÃbhÃvamiti / Ãhetyanu«ajyate / prakÃrantareïÃha--tene veti / tena dhvaninà kartrà / nanu kramaprÃptaæ bhÃktatvÃdipak«amapratisamÃdhÃya v­ttik­tà 'sa ce'tyÃdinà dhvanibhedapradarÓanamanucitamityata Ãha---udÃharaïap­«Âa ityÃdi / avivak«itavÃcyÃdidhvanerudÃharaïe pradarÓite tatra lak«aïÃyÃssamunme«Ãdbhaktireva dhvaniriti ÓaÇkà susaæpÃdÃ, parasparabhedasaæpÃdakasya rÆpabhedÃde÷ spa«ÂatvÃttatparihÃraÓca sukara ityabhiprÃyeïetyartha÷ / bhavi«yadudyotÃnuvÃdÃnusÃreïeti / atrÃnuktavavivak«itavÃcyo va iti dvitÅyodyotÃdÃvanuvÃdo 'nupapanna÷ syÃdata÷ svayameva kÃrikÃkÃrasthÃne sthitvetyartha÷ / nanu pa¤jÃnÃæ dhvaniÓabdÃrthÃnÃæ madhye kamarthamabhipretyÃvivak«itavÃcyo dhvanirityÃdisÃmÃnÃdhikaraïyanirdeÓa ityata Ãha--pa¤cadhÃpÅtyÃdi / pa¤cadhà vÃcakÃdisvarÆpe / tatra vÃcaka÷ Óabdo dhvanipadÃrtha iti pak«e Ãvivak«ita÷ vÃcyo yena Óabdena / yatra yasmin Óabde / yata÷ yasmÃcchabdÃt / yasmai yadarthatvena / yasya yatsambandhitvena sa tathokta iti bahuvrÅhirbodhya÷ / evaæ vyaÇgyavya¤janakÃvyÃnÃmanyapadÃrthatve 'pi bodhyam / vÃyyo dhvaniÓabdÃrtha iti pak«e viÓe«amÃha---vÃcye 'rtha iti / svÃtmeti / ucyata iti dvividha÷ sÃmÃnyena / tatrÃdyasyodÃharaïam--- suvarïapu«pÃæ p­thivÅæ cinvanti puru«Ãstraya÷ / ÓÆraÓca k­tavidyaÓca yaÓca jÃnÃti sevitum // locana.m yadi và karmadhÃrayeïÃrthapak«e avivak«itaÓcÃsau vÃcyaÓceti / vivak«itÃnyaparaÓcÃsau vÃcyaÓceti / tatrÃrtha÷ kadÃcidanupapadyamÃnatvÃdinà nimittenÃvivak«ito bhavati / kadÃcidupapadyamÃna iti k­tvà vivak«ita eva, vyaÇgyaparyantÃæ tu pratÅtiæ svasaubhÃgyamahimnà karoti / ata evÃrtho 'tra prÃdhÃnyena vya¤jaka÷, pÆrvatra Óabda÷ / nanu ca vivak«Ã cÃnyaparatvaæ ceti viruddham / anyaparatvenaiva vivak«aïÃtko virodha÷? sÃmÃnyeneti / vastvalaÇkÃrarasÃtmanà hi tribhedo 'pi dhvanirubhÃbhyÃmevÃbhyÃæ saÇg­hÅta iti bhÃva÷ / nanu tannÃmap­«Âe etannÃmaniveÓanasya kiæ phalam? ucyate-- anena hi nÃmadvayena dhvananÃtmani vyÃpÃre pÆrvaprasiddhÃbhidhÃtÃtparyalak«aïÃtmakavyÃpÃratritayÃvagatÃrthapratÅte÷ pratipatt­gatÃyÃ÷ prayoktrabhiprÃyarÆpÃyÃÓca vivik«ÃyÃ) sahakÃritvamuktamiti dhvanisvarÆpameva nÃmabhyÃmeva projjÅvitam / suvarmapu«pÃmiti / suvarïÃni pu«pyatÅti suvarïapu«pÃ, etacca vÃkyamevÃsambhavatsvÃrthamiti k­tvÃvivak«itavÃcyam / bÃlapriyà Óe«a÷ / avivak«itapadasya yathÃÓrutÃrthÃbhiprÃyeïÃha-yadi vetyÃdi / vÃcyasyÃvivak«itatvÃdikamupapÃdayati---tatrÃrtha ityÃdi / ÃdipadenÃnupayogitvaæ g­hyate / upapadyamÃna iti / artha ityanu«ajyate / vyaÇgyaparyantÃæ vyaÇgyapratÅtiparyantÃm / pratÅtiæsvagocarÃæ pratÅtim / ÓaÇkate---nanvita / viruddhamiti. vivak«itatve anyaparatvasambhavÃditi bhÃva÷ / uttaramÃha---anyetyÃdi / ko virodha iti / pradhÃnatayà vivak«itatvasyaivÃnyaparatvopamardakatvÃditi bhÃva÷ / p­cchati--nanviti / tannÃmap­«Âe tasya dhvaninÃmna÷ p­«Âe paÓcÃt / etannÃmeti / avivak«itavÃcyÃdinÃmetyartha÷ / asti dhvani÷ sa cetyÃdiÓca nirdeÓa÷ kimartha ityartha÷ / atrottaramÃha---ucyata ityÃdi / ayamartha÷---dhvananavyÃpÃrasambandho hi pa¤cÃnÃæ dhvaniÓabdavÃcyatve nibandhanam / tatra ca vyÃpÃre dvitÅyasyÃpi--- Óikhariïi kva nu nÃma kiyacciraæ kimabhidhÃnamasÃvakarottapa÷ / taruïi yena tavÃdharapÃÂalaæ daÓati bimbaphalaæ ÓukaÓÃvaka÷ // locana.m tata eva padÃrthamabhidhÃyÃnvayaæ ca tÃtparyaÓaktyÃvagamayyaiva bÃdhakavaÓena tamupahatya sÃddaÓyÃtsulabhasam­ddhisambhÃrabhÃjanatÃæ lak«ayati / tallak«aïÃprayojanaæ ÓÆrak­tavidyasevakÃnÃæ praÓastyamaÓabdavÃcyatvena gopyamÃnaæ sannÃyikÃkucakalaÓayugalamiva mahÃrghatÃmupayaddhvanyata iti / Óabdo 'tra pradhÃnatayà vya¤jaka÷, arthastu tatsahakÃritayeti catvÃro vyÃpÃrÃ÷ / ÓikhariïÅti / na hi nirvidhnottamasiddhayo 'pi ÓrÅparvatÃdaya imÃæ siddhiæ vidadhyu÷ / divyakalpasahastrÃdiÓcÃtra parimita÷ kÃla÷ / na caivaævidhottamaphalajanakatvena pa¤jÃgriprabh­tyÃpi tapa÷ ÓrÆtam / bÃlapriyà ÓabdÃrthobhayakart­ke abhidhÃditrayajanyapratipatt­gatÃrthapratÅte÷ prayokt­gatavivak«ÃyÃÓca sahakÃritvamastÅtyatastasyÃpi pratipipÃdayi«ayaitannÃmadvayaæ vihitaæ na prabhedamÃtrapratipipÃdayi«ayÃ, tatrÃvivak«itavÃcyasya dhvanerlak«aïÃmÆlatvÃttannÃmnà pratipatt­gatatatpratÅte÷ vivak«itÃnyaparavÃcyanÃmnà vivak«ÃyÃÓca sahakÃritvaæ darÓitamiti tannÃmabhyÃæ dhvanisvarÆpameva projjÅvitamiti / bÃdhakavaÓena tamupahatyeti / taæ anvayamityartha÷ / upahananaæ bÃdhanam / sÃd­ÓyÃditi nimittokti÷ / lak«ayatÅti / suvarïapu«pÃmityetallak«aïayà bodhayatÅtyartha÷ / 'tallak«aïÃprayojanaæ prÃÓastyaæ dhvanyata' iti sambandha÷ / mÃhÃrghatÃæ cÃrutvam / upayatprÃpnuvat / atreti / avivak«itavÃcyÃdhvanÃvityartha÷ / catvÃra iti / abhidhÃdyÃÓcatvÃra ityartha÷ / suvarïetyÃdipadyavyÃkhyÃsmadÅyakuvalayÃnandavyÃkhyÃne dra«Âavyà / ÓakhariïÅti / atra nÃmetyantasya kiyacciramityasya kimabhidhÃnamityasya ca dhvaniæ krameïÃha---na hÅtyÃdinà / imÃmiti / taruïyÃdharapÃÂalimalÃbhasubhagambhav­kabimbaphaladaÓanÃtmikÃmityartha÷ / atretir / iddaÓyÃ÷ siddhe÷ prÃptÃvityartha÷ / evaæ vidheti / yathoktabimbaphaladaÓanÃtmaketyartha÷ / 'tvadadharÃruïamamburuhÃk«i yadi'tyÃdyanirdiÓya tavÃdharetyÃdinirdeÓe bojamÃha---tavetyÃdi / bhinnaæ p­thak locanam taveti bhinnaæ padam / samÃsena vigalitatyà pratÅyeta, tava daÓatÅtyabhiprÃyeïa / tena yadÃhu÷--'v­ttÃnurodhÃttvadadharapÃÂalamiti na k­tam' iti, tadasadeva; daÓatÅtyÃsvÃdayati avicchinnaprabandhatayÃ, na tvaudarikavatparaæ bhuÇkte; api tu rasaj¤o 'ti tatprÃptivadeva rasaj¤atÃpyasya tapa÷ eveti / anurÃgiïaÓca pracchannasvÃbhiprÃyakyÃpanavaidagdhyacÃÂuviracanÃtmakavibhÃvoddÅpanaæ vyaÇgyam / bÃlapriyà k­tam / kuta ityata Ãha---samÃsa iti / 'samÃse vigalitatayà pratÅyeta na pratÅyatÃm' iti kvacit granthe pÃÂha÷ / samÃse yu«matpadasyÃdharapadena samÃse sati / yu«madartha iti Óe«a÷ / vigalitatayà p­thaktayà na pratÅyetetyartha÷ / nanu prÃdhÃnyena pratÅtaye vyastatayoktirÃvaÓyakÅtyÃyÃtam / sà kimarthetyatrÃha---tevetyÃdi / tavetyasya daÓanakriyayÃpyanvayÃbhiprÃyeïetyartha÷ / bhinnamityanena sambandha÷ / ayambhÃva÷--yathà 'aruïayà piÇgÃk«ye'tyÃdau vaidikavÃkye gavÃdyanvitasyÃruïyÃdessÃdhyatÃdisambandhena krayaïÃdau / yathà và 'dhanavÃn sukhÅ'tyÃdilaukikavÃkye matubÃdyarthÃnvitasya dhanÃde÷ prayojyatvÃdi sambandhena sukhÃdau cÃnvaya÷, tathÃtrÃdharÃnvitasya tvatsambandhisvasya prayojyatvasambandhena bimbaphalakarmakadaÓane 'pyanvaya÷ / yata÷ ÓukaÓÃbako 'yaæ tvadadharÃruïyalÃbhasubhagambhÃvukaæ bimbaphalaæ tvatsambandhitayà daÓati, tvÃmeva prÃdhÃnatayoddiÓya daÓatÅtyartho vivak«ita÷ / atastaveti vyastatayà nirdi«Âamiti / avicchinnetyÃdi / ÃsvÃdayatÅtyanena sambandha÷ / niravaÓe«eïopabhoge sati hi prabandavicchedo bhavettathà netyartha÷ / audarikavaditi / sa hi rasÃsvÃdavÃrtÃnabhij¤o niravaÓe«ameva bhojyadravyaæ bhuÇkte / atreti / rasÃsvÃdanakriyÃyÃmityartha÷ / tatprÃptivat tathÃvidhabimbaphalaprÃptivat / uciteti / ucite kÃle lÃbha÷ bimbaphalatadÃsvÃdalÃbha÷ tapasa eva taporÆpahetoreva / itÅtyasyÃpi vyaÇgyamityanenÃnvaya÷ / pracchanneti / locanam atra ca traya eva vyÃpÃrÃ÷---abhidhà tÃtparyaæ dhvananaæ ceti / mukhyÃrthabÃdhÃdyabhÃve madhyamakak«yÃyÃæ lak«aïÃyÃst­tÅyasyà abhÃvÃt / yadi vÃkasmikaviÓi«ÂapraÓnÃrthÃnupapattermukhyÃrthabÃdhÃyÃæ sÃddaÓyÃllak«aïà bhavatu madhye / tasyÃstu prayojanaæ dhvanyamÃnameva, tatturyakak«yÃniveÓi, kevalaæ pÆrvatra lak«aïaiva pradhÃnaæ dhvananavyÃpÃre sahakÃri / iha tvabhidhÃtÃtparyaÓaktÅ / vÃkyÃrthasaundaryÃdeva vyaÇgyapratipatte÷ kevalaæ leÓena lak«aïÃvyÃpÃropayogo 'pyastÅtyuktam / asaælak«yakramavyaÇgye tu lak«aïÃsamunme«amÃtramapi nÃsti / asaælak«yatvÃdeva kramasyeti vak«yÃma÷ / tena dvitÅye 'pi bhede catvÃra eva vyÃpÃrÃ÷ // 13 // bÃlapriyà pracchannoya÷ svÃbhiprÃyo 'dharÃsvÃdalipsÃtmaka÷, tasya khyÃpanÃrthaæ yadvaidagdhyena aucityÃparityÃgena cÃÂuviracanaæ uktarÆpaæ tadÃtmakaæ taddvÃrakaæ vibhÃvasya ratyÃlambanabhÆtasya taruïÅlak«aïasya uddÅpanaæ svÃbhiprÃyÃnuguïatayà abhilëotpÃdanamityartha÷ / vyaÇgyamiti / asmin Óloke prÃdhÃnyena vyaÇgyamityartha÷ / yadi và athavà / Ãkasmiketi / Ãkasmika÷ asambhÃvita÷ ityanupapattau hetu÷ / viÓi«Âa÷ Óukakart­katapaÓcaraïadeÓÃdirÆpaÓca ya÷ praÓnÃrtha÷ tasyÃnupapatterityartha÷ / sÃd­ÓyÃllak«aïeti / asau ÓukaÓÃbaka ityanena kÃmuka÷ kaÓcidyuvà adharapÃÂalaæ bimbaphalaæ daÓatÅtyanenÃdharÃsvÃdanÃdika¤ca sÃddaÓyÃllak«yata iti bhÃva÷ / dhvanyamÃnameva taditi / tat pracchannetyÃdipÆrvoktam / uktayorvaÓe«amÃha---kevalamityÃdi / pÆrvatra suvarïetyÃdyudÃharaïe / pradhÃnamityanenatarayorleÓatassahakÃritvamastÅti darÓitam / iheti / ÓikhariïÅtyÃdÃvityartha÷ / ÓaktÅti / pradhÃne iti vipariïÃmenÃnu«aÇga÷ atra hetumÃha--vÃkyÃrtheti / etÃvatà lak«aïÃyà nÃki¤citkaratvamityÃha---leÓenetyÃdi / ityuktamiti / 'yadive' tyÃdigranthenoktamityartha÷ / nanvevaærÅtyà vivak«itÃnyaparavÃcye sarvatrÃpi kiæ lak«aïÃsti? netyÃha--- asaælak«yeti / asaælak«yatvÃdeveti / kramasyÃsaælak«aïe mukhyÃrthabÃdhÃdisphuraïasya lak«aïÃhetorasambhavÃditi bhÃva÷ / yadiveti prastutaæ pak«amupasaæhariti---teneti // 13 // ata eveti / yasmÃt dvitÅye 'pi prabhede ÓikhiriïÅtyÃdau kvaciccatvÃro vyÃpÃrÃ÷ tasmÃdevetyartha÷ / tatra bhaktirÆpÃyà lak«aïÃyà abhÃve bhakterdhvanitvaÓaÇkÃparihÃrayostadÃnantaryaæ tattadaÓli«Âaæ syÃditi bhÃva÷ / 'bhaktyà bibhartÅ'yÃde÷ 'sà tu syÃdupalak«aïa'mityantagranthasya bhÃvaæ pradarÓayannavatÃrayati--ayaæ bhÃva ityÃdi / itÅti / ityanayorityartha÷ / yadapyuktaæ bhaktirdhvaniriti, tatpratisamÃdhÅyate---- _________________________________________________________ bhaktyà bibharti naikatvam rÆpa-bhedÃd ayaæ dhvani÷ / (DhvK_1.14a) __________ bhaktyà bibharti naikatvaæ rÆpabhedÃdayaæ dhvani÷ ayamuktaprÃro dhvanirbhaktyà naikatvaæ bibharti bhinnarÆpatvÃt / vÃcyavyatiriktasyÃrthasya vÃcyavÃcakÃbhyÃæ tÃtparyeïa prakÃÓaæ yatra vyaÇgyaprÃdhÃnye sa dhvani÷ / upacÃramÃtraæ tu bhakti÷ / locanam prathamaæ pak«aæ nirÃkaroti--- bhaktyà bibhartiti / uktaprakÃra iti pa¤casvarthe«u yojyam---Óabde 'rthe vyÃpÃre vyaÇgye samudÃye ca / rÆpabhedaæ darÓayituæ dhvanestÃvadrÆpamÃha---vÃcyeti / tÃtparyeïa viÓrÃntidhÃmatayà prayojanatveneti yÃvat / prakÃÓanaæ dyotanamityartha÷ / upacÃramÃtramiti / upacÃro guïav­ttirlak«aïà / upacaraïamatiÓayito vyavahÃra ityartha÷ / mÃtraÓabdenedamÃha---yatra lak«aïÃvyÃpÃrÃtt­tÅyÃdanyaÓcaturtha÷ prayojanadyotanÃtmà vyÃpÃro vastusthityà sambhavannapyanupayujyamÃnatvenÃnÃdriyamÃïatvÃdasatkalpa÷ / 'yamarthaæmadhik­tya' iti bÃlapriyà paryÃyavaditi / indra÷ Óakra ityÃdiparyÃyaÓabdavÃcyayorivetyartha÷ / tÃdrÆpyamaikyam / p­thivÅtvamivetyÃdi / yathà p­thavÅtvaæ p­thivyà jalÃdivyÃvartakadharmarÆpatvena lak«ayaæ, tathà bhakti÷ kiæ dhvanerlak«aïamityartha÷ / utetyÃdi / kÃkavaddevadattag­hamityatra yathà kÃkassambhavamÃtrÃt kadÃcitsatvamÃtrema devadattag­hasyopalak«aïaæ, tathà bhakti÷ kiæ dhvanerupalak«aïamityartha÷ / 'ayaæ dhvani÷ bhaktyekatvamaikyanna bibhartÅ'ti kÃrikÃyÃmanvaya÷ / Óabda ityÃdisaptamyantapa¤cakasya 'arthe«vi'tyanena sambandha÷ / 'tÃtparyeïe'tyetadvyÃca«Âe--viÓrÃntÅti / guïav­ttau lak«aïÃyäca kathamupacÃraÓabdaprav­ttirityata Ãha---upacaraïamiti / yasminnarthe yasya Óabdasya vyavahÃra÷ prasiddha÷, tamatilaÇdhya tatsambaddhe 'nyasminnarthe tasya Óabdasya vyavahÃro 'tiÓayito vyavahÃra÷ / 'upacÃramÃtram' iti mÃtraÓabdaprayojanamÃha-mÃtraÓabdenetyÃdi / yatreti / parimlÃnamitayÃdyudÃharaïe«vityartha÷ / prayojanetyÃdi / tatra hi vadatÅtyasya sÃddaÓyÃnnimittÃdgamayatÅtyarthe lak«aïÃ, tasyÃ÷ prayojanaæ santÃpasya sphuÂatayà pratipattiriti dhvananavyÃpÃro mukhyav­ttiparityÃgÃnyathÃnupapattirÆpayà vastusthityà sambhavannapÅtyartha÷ / anupayujyamÃnatvenetyÃdi / tatprayojanasya cÃrutvaviÓe«ÃbhÃvÃditi bhÃva÷ / nanu prayojanavi«ayatvÃdeva tasyÃdriyamÃïatvamavaÓyambhÃvÅti kathamasatkalpatvamiti ÓaÇkÃyÃæ tadvyÃpÃravi«ayasya na mukhyaæ prayojanatvaæ tallak«aïÃsamanvayÃt, kintva mukhyameveti pradarÓayituæ nyÃyasÆtrakÃroktaæ mukhyaprayojanalak«aïamÃha-yamiti / 'yamarthamadhik­tya pravartate tatparayojanaæ' iti sÆtram / mà caitatsyÃdbhaktirlak«aïaæ dhvanerityÃha---- _________________________________________________________ ativyÃpter athÃvyÃpter na cÃsau lak«yate tayà // DhvK_1.14 // __________ dativyÃpterathÃvyÃpterna cÃsau lak«yate tayà // 14 // naiva bhaktyà dhvanirlak«yate / katham? ativyÃptekhyÃpteÓca / tatrÃtivyÃptirdhvanivyatirikte 'pi vi«aye bhakte÷ sambhavÃt / yatra hi vyaÇgyak­taæ mahatsau«Âavaæ nÃsti tatrÃpyupacaritaÓabdav­ttyà prasidydhanurodhapravartitavyabahÃrÃ÷ locanam hi prayojanalak«aïam / tatrÃpi lak«aïÃstÅti kathaæ dhvananaæ lak«aïà cetyekaæ tattvaæ syÃt / dvitÅyaæ pak«aæ dÆ«ayati---ativyÃpteriti / asÃviti dhvani÷ / tayeti bhaktyà / nanu dhvananamavaÓyambhÃvÅti kathaæ tadvyatirikto 'sti vi«aya ityÃha---mahatsau«Âhavamiti / ata eva prayojanasyÃnÃdaraïÅyatvÃdvya¤jakatvena na k­tyaæ ki¤ciditi bhÃva÷ / mahadgrahaïena guïamÃtraæ tadbhavati / yathoktm---'samÃdhiranyadharmasya kvÃpyÃropo vivak«ita' iti darÓayati / nanu prayojanÃbhÃve kathaæ tathà vyavahÃra ityÃha---prasiddhyanurodheti / paramparayà tathaiva prayogÃt / bÃlapriyà tatrÃpÅti / tÃddaÓodÃharaïe«vapÅtyartha÷ / lak«aïÃstÅti / ayaæ bhÃva÷----yadi bhaktirdhvaniÓcaikaæ tatvaæ syÃttadà hyudÃh­te vi«aye dhvanisadbhÃvo lak«aïÃyà abhÃvo và syÃt / na caitadubhayamapi / tena lak«aïÃtmi kÃyà bhakterdhvaniviviktasvarÆpatvaniÓcayÃnnaikatvaÓaÇkÃvakÃÓa itÅmamarthandarÓayituæ mÃtragrahaïamiti / dvitÅyaæ pak«amiti / 'bhaktirdhvanerlak«amam' iti pak«amityartha÷ / v­ttau 'mà caitadi'tyÃde÷ bhaktirdhvaniÓcaikaæ tatvamityetanmÃstu / bhaktirdhvanerlak«aïamastviti ÓaÇkÃyÃmÃhetyartha÷ / 'yatra hÅ'tyÃdigranthamavatÃrayati---nanvityÃdi / dhvananamavaÓyambhÃvÅti / lak«aïÃyÃmiti Óe«a÷ / tÃtparyamÃha---ata evetyÃdi / ata eva mahata÷ sau«ÂavasyÃbhÃvÃdeva / vya¤jakatvena vya¤janavyÃpÃreïa / na k­tyaæ ki¤ciditi / vya¤janasya sadbhÃvamÃtranna dhvanivyavahÃre prayojakaæ, kintu cÃrutvÃtiÓayaÓÃlitvameva / taccÃtra nÃstÅti na dhvanivyavahÃravi«ayatvamiti bhÃva÷ / guïamÃtramiti / bandhasya kaÓcana guïa evetyartha÷ / taditi / vya¤jakatvamityartha÷ / 'bhavatÅ'ti 'darÓayatÅ'tyanvaya÷ / mahatpadena vyaÇgyak­taki¤citsau«Âhavasya pradarÓanÃditi bhÃva÷ / samÃdhiriti / samÃdhistannÃmà guïa÷ / anyasyÃprastutasya yo dharmastasya / kvÃpi prastute vastuni / 'kumudÃni nimÅlantÅ'tyÃdÅnyasyodÃharaïÃni / 'prasiddhyanurodhe'tyatra prak­«Âà siddhi÷ prasiddhi÷, siddhirnÃma vyavahÃrasya prayogamÃrgÃdhiroha÷, tasya prakar«aÓcÃvicchinnapÃramparyÃgatatvamityÃÓayena prasiddhipadÃrthamÃha---paramparayeti / kavayo d­Óyante / yathÃ--- parimlÃnaæ pÅnastanajadhanasaÇgÃdubhayata- stanormadhyasyÃnta÷ parimilanamaprÃpya haritam / idaæ vyastanyÃsaæ ÓlathabhujalatÃk«epavalanai÷ k­ÓÃÇgyÃ÷ santÃpaæ vadati bisinÅpatraÓayanam // tathÃ---.- cumbijjai asahuttaæ avarundhijjai sahassahuttammi / viramia puïo ramijjai pio jaïo ïatthi punaruttam // (Óatak­tvo 'varudhyate sahasrak­tva÷ cumbyate / viramya punà ramyate priyo jano nÃsti punaruktam // iti cchÃyÃ) tathÃ-- kuviÃo pasannÃo oraïïamuhÅo vihasamÃïÃo / jaha gahio taha hiaaæ haranti ucchintamahilÃo // locanam vayaæ tu brÆma÷---prasiddhiryà prayojanasyÃnigƬhatetyartha÷ / uttÃnenÃpi rÆpeïa tatprayojanaæ cakÃsannigƬhatÃæ nidhÃnavadapek«ata iti bhÃva÷ / vadatÅtyupacÃre hi sphuÂÅkaraïapratipatti÷ prayojanam / yadyagƬhaæ svaÓabdenocyeta kimacÃrutvaæ syÃt? gƬhatayà varïane và kiæ bÃlapriyà paramatarÅtyà prasiddhiÓabdaæ vyÃkhyÃtumupakramate---vayantviti / prasiddhi÷ prayojanasya prakar«eïa prakaÂatayà siddhi÷ pratÅti÷; dhvananÃtiriktavyÃpÃravi«ayatvayogyatayà sphujatarÃvabhÃsamÃnatvamiti yÃvat / tadanurodhena tadviparÅtadhvananavyÃpÃravi«ayatvÃnarhatayà tadanurodhenaiva / pravartito vyavahÃro yairityarthamabhipretya vyaca«Âe---prasiddhiryeti / prayojanasya anigƬhatà prakaÂatà yÃ, sÃtra prasiddhiÓabdÃrtha÷; na tu pÆrvokta iti bhÃva÷ / nanu dhvanisthale 'pi prayojanasya sphuÂÃvabhÃsamÃnatvÃdanigƬhatvaæ samÃnamiti ÓaÇkÃyÃæ viÓe«amÃha---uttÃnenetyÃdi / tat prayojanaæ dhvanisthalÅyaæ prayojanam / uttÃnena sphuÂÃvabhÃsamÃnena / 'rÆpeïa cakÃsadapÅ'ti yojanà / prakaÓamÃnamapÅtyartha÷ / nigƬhatÃæ nitarÃæ sphuÂavyavahÃradaÓÃnÃvirbhÃvicÃrutvasampÃdinÅæ gopyamÃnatÃmityartha÷ / nidhÃnavat nidhivat apek«ate / 'vadatÅ'tyÃdau ca naivamityÃha-vadatÅtyÃdi / sphuÂÅtyÃdi / 'tadrÆpaæ prayojanamagƬhaæ sat svaÓabdenocyeta yadÅ'tyanvaya÷ / sphuÂaæ tatsantÃpaæ gamayatÅtyÃdi nirdiÓyeta yadÅtyartha÷ / gƬhatayà varïaneveti / 'k­ÓÃÇgyÃssantÃpaæ tathÃ--- ajjÃeæ pahÃro ïavaladÃe diïïo pieïa thaïavaÂÂe / miuo vi dÆsaho vvia jÃo hiae savattÅïam // .// (bhÃryÃyÃ÷ prahÃro navalatayà datta÷ priyema stanap­«Âhe / m­duko 'pi du÷saha iva jato h­daye sapatnÅnÃm // .// iti, cchÃyà ) locanam cÃrutvamadhikaæ jÃtam? anenaivÃÓayena vak«yati---yata uktyantareïÃÓakyaæ yaditi / avarundhijjai ÃliÇgyate / punaruktamityanupÃdeyatà lak«yate, uktÃrthasyÃsambhavÃt / kupitÃ÷ prasannà avaruditavadanà vihasantya÷ / yathà g­hÅtÃstathà h­dayaæ haranti svairiïyo mahilÃ÷ // .// atra grahaïenopÃdeyatà lak«yate / haraïena tatparatantratÃpatti÷ / tathÃ--ajjeti kani«ÂhabhÃryÃyÃ÷ stanap­«Âhe navalatayà kÃntenocitakrŬÃyogena m­duko 'pi prahÃro datta÷ sapatnÅnÃæ saubhÃgyasÆcakaæ tatkrŬÃsaævibhÃgamaprÃptÃnÃæ h­daye bÃlapriyà vadatÅ'tyÃdivarïana ityartha÷ / kimiti ubhayatra ni«edhe / gƬhatayà varïanamÃtraæ na dhvanivyavahÃre prayojakaæ, kintu svaÓabdavÃcyÃvasthÃnudbhinnacÃrutvÃntarakÃri gƬhatayà varïanameva, yathà 'suvarïapu«pÃm' ityÃdau / 'vadatÅ'tyÃdau tu gƬhatvenÃgƬhatvena và varïane 'pi cÃrutvaviÓe«asyakasyacidanupalambhÃttadvaiparÅtyamiti bhÃva÷ / uktamarthaæ vak«yamÃïakÃrikayà saævÃdayati---anenaiveti / parimlÃnamiti / ratnÃvalyÃæ nÃyakasyokti÷ / ubhayata÷ dvayorbhÃgayo÷ k«epà ÓayyÃprÃnte«u nipÃtanÃni valanÃni vivartanÃni ca / pÅnetyÃdihetu÷ mlÃnimÃdikÃryadarÓanenÃnumÃyokta÷ / atra ÓayanasyÃcetanasya mukhyÃrthavacanakart­tvÃnvayÃnupapatyà mukhyÃrthabÃdhena j¤Ãpanaæ sÃddaÓyÃllak«yate, sphuÂÅkaramapratipattiÓca prayojanamuktam / cumbyata iti / nÃyikayeti Óe«a÷ / priyo jana÷ Óatak­tvaÓcumbyata ityÃdyanvaya÷ / nÃsti punaruktamiti / cumbanÃde÷ punaruktatvannÃstÅtyartha÷ / atra cumbanÃdau punarvacanarÆpamukhyÃrthasya bÃdhÃllak«aïetyÃha---punaruktamityÃdi / uktÃrthasyeti / vacanarÆpÃrtasyetyartha÷ / atra prayojanamadhikaphalaÓÃlitvarÆpaæ, tacca pÆrvavannÃdarÃspadamiti bodhyam / kupità iti / 'g­hÅtÃ' ityatra puru«eïeti Óe«a÷ / atra g­hÅtà harantÅ'tyanayormukhyÃrthayorupÃdÃnaharamayorasambhavÃdÃha---grahaïenetyÃdi / atrÃtmasÃtkaraïamatyantaæ vaivaÓya¤ca krameïa lak«aïayo÷ prayojanam / tadapi pÆrvavanna ÓlÃdhyam / uciteti / tathÃ---- parÃrthe ya÷ pŬÃbhanubhavati bhaÇge 'pi madhuro yadÅya÷ sarvo«Ãmiha khalu vikÃro 'pyabhimata÷ / na samprÃpto v­ddhiæ yadi sa bh­Óamak«etrapatita÷ kimik«orde«o 'sau na punaraguïÃyà marubhuva÷ // ityatrek«upak«.e 'nubhavatiÓabda÷ / na caivaævidha÷ kadÃcidapi dhvanervi«aya÷ / locanam du÷saho jÃta÷, m­dukatvÃdeva / anyasya datto m­Âu÷ praddÃro 'nyasya ca sampadyate / dussahaÓca m­durapÅti citram / dÃnenÃtra phalavattvaæ lak«yate / tathÃ---parortheti / yadyapi prastutamahÃpuru«Ãpek«ayÃnubhavatiÓabdo mukhya eva, tathÃpyaprastute ik«au praÓasyamÃne pŬÃyà anubhavanenÃsambhavatà pŬÃvattvaæ lak«yate; tacca pŬyamÃnatve paryavasyati / nanvastyatra prayojanaæ tatkimiti na dhvanyata ityÃÓaÇkyÃha---na caivaævidha iti // 14 // bÃlapriyà ucito ya÷ krŬÃyoga÷ krŬÃprasaÇga÷, yadvÃ--ucitÃyÃæ krŬÃyÃæ yo yoga÷ sambhavettena hetunà / datta iti sambandha÷ / 'sapatnÅnÃæ dussaho jÃta' ityatra gamyaæ hetuæ viÓe«aïadvÃrà darÓayati---saubhÃgyetyÃdyaprÃptÃnÃmityantena / saubhÃgyasÆcakatve hetundarÓayati---m­dukatvÃdeneti m­duko 'pÅtyapiÓabdasÆcitaæ virodhaæ viÓadayati---anyasyetyÃdi / ekasya datto 'nyasya sampadyata ityeka÷, m­dossusahatayà m­durapi dussaha ityanyaÓca virodha ityartha÷ / atra mukhyÃrthasya dÃnasya bÃdhÃtprahÃro datta ityatra dÃnena dÃnasÃdhyaæ phalavatvaæ lak«yata ityÃha---dÃnenetyÃdi / phalavatvamiti / kani«ÂhabhÃryÃyÃÓcaritÃrthatvamityartha÷ / prayojana¤ca prahÃrasya sukhopabhogyatvam / tacca nÃdarÃspadam / parÃrtha iti / ik«u÷ parÃrthaæ pŬyate / mahÃpuru«aÓca parÃrthaæ pŬÃmanubhavati / ik«urbhajyamÃno 'pi mÃdhuryavÃn / puru«o 'pi paru«Åkaraïe satyapi anukÆlasvabhÃva eva / vikÃro gu¬Ãdi÷ kopÃdiÓca / v­ddhi÷ paripo«o 'bhyudayaÓca / ak«etramÆ«arabhÆmiranucitasthÃna¤ca / atrek«upak«e 'anubhavatiÓabda' iti v­tyuktaæ lÃk«ÃïikatvamupapÃdayati---yadyapÅtyÃdinà / anubhavanenÃsambhavateti / anubhavanaæ hi j¤Ãnaæ mukhyÃrthabhÆtaæ taccek«oracetanatvÃdasambhavadityartha÷ / tacca pŬÃvatva¤ca / pŬyamÃnatva iti / mardyamÃnatva ityartha÷ / prayojana¤ca ka«ÂÃvasthatvantadapi nÃdarÃspadam / nanvityÃdi / dhvanyata iti / dhvanivyavahÃravi«aya ityartha÷ / v­ttau 'evaævidha' itir / iddaÓamanÃdarapadaæ prayojanamityartha÷ / 'dhvanervi«aya÷' dhvanivyavahÃrasya vi«aya÷ // 14 // yata÷--- _________________________________________________________ ukty-antareïÃÓakyaæ yat tac cÃrutvaæ prakÃÓayan / Óabdo vya¤jakatÃæ bibhrad dhvany-ukter vi«ayÅbhavet // DhvK_1.15 // __________ uktyantaremÃÓakyaæ yattaccÃrutvaæ prakÃÓayan / Óabdo vya¤jakatÃæ bibhraddhvanyuktervi«ayÅbhavet // 15 // atra codÃh­te vi«aye novatyantarÃÓakyacÃrutvavyaktihetu÷ Óabda÷ / ku¤ca- _________________________________________________________ rƬhà ye vi«aye 'nyatra ÓabdÃ÷ sva-vi«ayÃd api / lÃvaïyÃdyÃ÷ prayuktÃs te na bhavanti padaæ dhvane÷ // DhvK_1.16 // __________ rƬhà ye vi«aye 'nyatra ÓabdÃ÷ svavi«ayÃdapi / lÃvaïyÃdyÃ÷ prayuktÃste na bhavanti padaæ dhvane÷ // 16 // te«u copacaritaÓabdav­ttirastÅti / tathÃvidhe ca vi«aye kvacitsambhavannapi locanam yata uktyantareïeti / uktyantareïa dhvanyatiriktena sphuÂena ÓabdÃrthavyÃpÃraviÓe«eïetyartha÷ / Óabda iti pa¤casvarthe«u yojyam / dhvanyuktervi«ayÅbhavediti---dhvaniÓabdenocyata ityartha÷ / udÃh­ta iti / vadatÅtyÃdau //15// evaæ yatra prayojanaæ sadapi nÃdarÃspadaæ tatra ko dhvananavyÃpÃra ityuktvà yatra mÆlata eva prayojanaæ nÃsti, bhavati copacÃrastatrÃpi ko dhvananavyÃpÃra ityÃha---ki¤ceti / lÃvaïyÃdyà ye ÓabdÃ÷ svavi«ayÃllavaïarasayuktatvÃde÷ svÃrthÃdanyatra h­dyatvÃdau rƬhÃ; bÃlapriyà 'uktvantareïe'tyatra uktiÓabdo vyÃpÃravÃco, antaraÓabdaÓca dhvanyapek«ayÃnyavÃcÅtyÃha---dhvanyatiriktenetyÃdi / sphuÂena vyavahÃrabhÆmi«u prasiddhena / 'Óabdo vya¤jakatÃ'mityatratyaÓabdapadÃrthamÃha-pa¤casviti / Óabdyate abhidhÅyata iti vÃcya÷, Óabdyate 'neneti vÃcaka÷, Óabdyate vyajyata iti vyaÇgya÷, Óabdanamiti vyÃpÃra÷ / uktacatu«ÂayacayatvÃtsamudÃyaÓcÃtra ÓabdapadÃrtha ityartha÷ / udÃh­te vi«aya ityasya vivaraïam--vadatÅtyÃdÃviti // 15 // mÆlata evetyÃdi / dhvanau tÃvat prayojanaæ tasyÃdarÃspadatva¤ceti dvayamapek«itaæ, tayormÆlabhÆtaæ prayojanameva nÃstÅtyartha÷ / svavi«ayaÓabdena svamukhyÃrtho vivak«ita ityÃha---lavaïetyÃdi / rƬhatvokti÷ prayojanÃbhÃvaprakaÂanÃrthetyÃha--rƬhatvadeveti / vyavadhÃnamantareæïa svÃrthasamarpakatvaæ hi rƬhatvaæ, tadiha mukhyÃrthabÃdhatadyogaprayojanatrayasÃnnidhyÃpek«aïarÆpavyavadhÃnaÓÆnyatvaæ rƬhaÓabdena darÓitamiti prayojanarÃhityamatra vyavati«Âhata evetyartha÷ / dhvanivyavahÃra÷ prakÃrantareïa pravartate / na tathÃvidhaÓabdamukhena / locanam rƬhatvÃdeva tritayasannidhyapek«aïavyavadhÃnaÓÆnyÃ÷ / yadÃha---- nirƬhà lak«aïÃ÷ kaÓcitsÃmarthyadabhidhÃnavat / iti / te tasmin svavi«ayÃdanyatra prayuktà api na dhvane÷ padaæ bhavanti; na tatra dhvanivyavahÃra÷ / upacarità Óabdasya v­ttirgoïÅ; lÃk«aïikà g­hyante / lomnÃmanugatamanulomaæ mardanam / kÆlasya pratipak«atayà sthitaæ strota÷ pratikÆlam / tulyaguru÷ sabrahmacÃrÅ iti mukhyo vi«aya÷ / anya÷ punarupacarita eva / na cÃtra prayojanaæ ki¤ciduddiÓya lak«aïà prav­tteti na tadvi«ayo dhvananavyavahÃra÷ / bÃlapriyà nirƬhà iti / käcillak«aïÃ÷ / sÃmarthyat niyamena prayogasÃmarthyÃt abhidhÃnavadbhavanti / 'prayuktÃ' ityÃdikÃrikÃæÓamanu«aÇgeïa vyÃca«Âe---te tasminnityÃdi / 'te«u copacaritaÓabdav­tti'riti granthaæ vyÃca«Âe---upacaritetyÃda / 'lÃvaïyÃdyÃ' ityatrÃdipadÃrthamÃha---ÃdÅtyÃdi / anya iti / anurodhÅ virodhÅ tulya iti lokaprasiddho 'rtha ityartha÷ / 'tathÃvidha' ityÃdi 'mukhene'tyantaæ v­ttigranthaæ ÓaÇkÃsamÃdhÃnÃbhyÃæ viv­ïoti-nanvityÃdi / pustake d­ÓyamÃnÃyà 'deva¬i'tyÃdigÃthÃyà grante«u tatra tatrÃk«arabhedà d­Óyante / ataÓcÃsyÃ÷ svarÆpaæ chÃyÃæ ca niÓcetuæ na Óaknomi / sah­dayà niÓcinvantu // 'priyatamÃmukhasyaive'ti 'priyatamasyaive'ti ca pÃÂha÷ / vya¤jakatvenaiveti / arthagatavya¤janavyÃpÃreïaivetyartha÷ / 'na tathÃvidhe'tyÃdikaæ vyÃca«Âe--na tÆpacariteti //16// 'apice'tyÃdigranthamavatÃrayi«yannuktamanuvadati--evamityÃdi / teneti / uktavyÃptyabhÃvenetyartha÷ / api ca--- _________________________________________________________ mukhyÃæ v­ttiæ parityajya guïa-v­ttyÃrtha-darÓanam / yad uddiÓya phalaæ tatra Óabdo naiva skhalad-gati÷ // DhvK_1.17 // __________ mukhyÃæ v­ttiæ parityajya guïav­ttyÃrthadarÓanam / yaduddiÓya phalaæ tatra Óabdo naiva skhaladgati÷ // 17 // locanam tadà bhaktisannidhau sarvatra dhvanivyavahÃra÷ syÃdityativiyÃpti÷ / abhyupagabhyÃpi brÆma÷--bhavatu yatra yatra bhaktistatra tatra dhvani÷ / tathÃpi yadvi«ayo lak«aïÃvyÃpÃro na tadvi«ayo dhvananavyÃpÃra÷ / na ca bhinnavi«ayayodharmadharmibhÃva÷ / dharma eva ca lak«aïabhityucyate / tatra lak«amà tÃvadamukhyÃrthavi«ayo vyÃpÃra÷ / dhvananaæ ca prayojanavi«ayam / na ca tadvi«ayo 'pi dvitÅyo lak«aïÃvyÃpÃro yukta÷, lak«amÃsÃmagïyabhÃvÃdityabhiprÃyeïÃha---api cetyÃdi / mukhyÃæ v­ttimabhidÃvyÃpÃraæ parityajya parisamÃpya guïav­ttyà lak«aïÃrÆpayÃrthasyÃmukhyasya darÓanaæ pratyÃyanÃ, sà yatphalaæ karmabhÆtaæ prayojanarÆpamuddiÓya kriyate, tatra bÃlapriyà ityativyÃptiriti / evaærÆpÃtiprasaÇga ityartha÷ / ukteti Óe«a÷ / vadatÅtyÃdau lÃvaïyÃdiÓabde ca bhaktessatve 'pi dhvanyabhÃvasya darÓitatvÃdityartha÷ / kimabhyupagamyate, kimucyata ityatra krameïobhayamÃha---bhavatvityÃdi / bhinna vi«ayakatvamupapÃdayati---tatretyÃdi / amukhyeti / amukhyÃrtho gaÇgÃdiÓabdasya tÅrÃdi÷ / prayojaneti / gaÇgÃdigataÓaityapÃvanatvÃdÅtyartha÷ / tadvi«ayo 'pÅti / prayojanavi«ayako 'pÅtyartha÷ / lak«aïÃsÃmagrÅti / bÃdhÃdÅtyartha÷ / nanvabhidhÃmantarema lak«aïÃv­tterasambhavÃttatparityÃga÷ kathamityata÷ parityajyeti padaæ prak­tÃnuguïatayà vyÃca«Âe--parisamÃpyeti / na tadavadhÅraïamiha tatparityÃga÷, kintu tadgocarÃrthÃÇgÅkÃrapÆrvakaæ tadatilaÇghanarÆpameva taddvÃrakamarthÃntarabodhanÃrthaæ dhÃvanamityartha÷ / phalamityatra dvitÅyÃrthamÃha---karmeti / phalapadÃrthamÃha---prayojanarÆpamiti / kriyata iti Óe«apÆraïam / tatra hi cÃrutvatiÓayaviÓi«ÂÃrthaprakÃÓanalak«ame prayojane kartavye yadi locanam prayojane tÃvaddvitÅyo vyÃpÃra÷ / na cÃsau lak«aïaiva; yata÷ skhalantÅ bÃdakavyÃpÃreïa vidhurÅkriyamÃïà gatiravabodhanaÓaktiryasya Óabdasya tadÅyo vyÃpÃro lak«aïà / na ca prayojanamavagamayata÷ Óabdasya bÃdhakayoga÷ / tathÃbhÃve tatrÃpi nimittÃntarasya prayojanÃntarasya cÃnve«aïenÃnavasthÃnÃt / tenÃyaæ lak«aïalak«aïÃyà na vi«aya iti bhÃva÷ / darÓanamiti ïyanto nirdeÓa÷ / kartavya iti / avagamayitavya ityartha÷ / amukhyateti / bÃlapriyà 'tetra'tyasya vyÃkhyÃnaæ---prayojana iti / tÃvaditi sampratipattau / dvitÅya iti / amukhyÃrthavi«ayavyÃpÃrÃdanya ityartha÷ / vyÃpÃra iti / avaÓyamabhyupeya iti Óe«a÷ / tarhi tadvi«ayo 'pi lak«aïÃvyÃpÃro 'bhyupeyatÃmityatrÃha---na ceti / asÃviti / dvitÅyo vyÃpÃra ityartha÷ / 'naca lak«aïaive'tyatra hetutvena kÃrikÃntyapÃdaæ pÃta yati---yata iti / tathà ca 'naiva skhaladgati'rityanena lak«aïÃyà abhÃva÷ pratipÃdyata iti bhÃva÷ / bÃdhaketi / bÃdhakapramÃïavyÃpÃreïetyartha÷ / vidhurÅkriyamÃïà kuïÂhÅkriyamÃïà / avabodhaneti / svÃrthabodhanetyartha÷ / tadÅya iti / tathÃvidhaÓabdasambandhÅtyartha÷ / bhavatvevaæ tata÷ kimata Ãha--na ceti / avagamayata iti / avagamanakÃla iti bhÃva÷ / Óabdasyeti / taÂÃdyarthav­ttergaÇgÃdiÓabdasyetyartha÷ / bÃdhakayoga iti / gho«ÃdipadÃntarÃrthÃnvayÃyogyÃrthakatvarÆpabÃdhitÃrthakatvamityartha÷ / abhyupagamyÃpyÃha---tatheti / tathà bhÃve bÃdhakayoge sati / tatrÃpÅti / prayojane bodhye 'pÅtyartha÷ / nimitteti / sambandharÆpanimittetyartha÷ / anve«aïenÃnavasthÃnÃditi / 'na ca bÃdhakayoga'ityanenÃsya sambandha÷ / lak«itena tÅrÃdinà lak«aïayà prayojanarÆpÃrtha÷ pratyÃyyata iti kecit; tanmatannirÃkaroti-tenetyÃdi / tena bÃdhakayogÃbhÃvena / ayamiti / prayojanarÆpÃrtha ityartha÷ / na vi«aya iti / kintvanya eva tadvi«aya iti bhÃva÷ / yathÃ---"à hanta kimidaæ tanvi netrayo÷ ÓrÃvaïastava / Óaratkapole grÅ«mo 'Çge ÓiÓiro mukhapaÇkaje" // it.i / atra ÓrÃvaïÃdipadena var«artvÃdikaæ lak«yate, tenÃÓrupÃtÃdika¤ja / ato lak«italak«aïÃprayojanamatrotkaïÂhÃtiÓaya÷ / tatra ÓravamÃdipadenÃÓrupÃtÃdireva lak«yata ityato lak«italak«aïÃyà abhÃvÃdayanna tadvi«aya ityartha iti kecit / 'darÓanaæ pratyÃyane'ti yadvyÃkhyÃtantadupapÃdayati--darÓanamiti / avagamayitavya ityartha iti / 'cÃrutvÃtiÓayaviÓi«ÂÃrthalak«aïe prayojane' ÓabdasyÃmukhyatà tadà tasya prayoge du«Âataiva syÃt / na caivam; locanam bÃdhakena vidhurÅk­tatetyartha÷ / tasyeti Óabdasya / du«Âataiveti / prayojanÃvagamasya sukhasampattye hi sa Óabda÷ prayujyate tasminnamukhyÃrthe / yadi ca 'siæho vaÂu÷' iti ÓauryÃtiÓaye 'pyavagamayitavye skhaladgatitvaæ Óabdasya tarhi tatparatÅtiæ naiva kuryÃditi kimarthaæ tasya prayoga÷ / upacÃrema kari«yatÅti cettatrÃpi prayojanÃntaramanve«yaæ tatrÃpyupacÃra ityanavasthà / atha na tatra skhaladgatitvaæ, tarhi prayojane 'vagamayitavye na lak«aïÃkhyo vyÃpÃra÷ tatsÃmagryabhÃvÃt / na ca nÃsti vyÃpÃra÷ / na cÃsÃvabhidhÃ, samayasya tatrÃbhÃvÃt / yadvyÃpÃrÃntaramabhidhÃlak«aïÃtiriktaæ sa dhvananavyÃpÃra÷ / na bÃlapriyà iti pÃÂhamabhipretyaivaæ vyÃkhyÃtam / 'cÃrutvÃtiÓayaviÓi«ÂÃrthaprakÃÓanalak«aïa' iti pÃÂhe tu kartavya ityasyotpÃdayitavye ityevÃrtha÷ / prayojane bodhye skhaladgatitvasya ni«edhÃnnÃmukhyatÃpadena tadeva vivak«itamityÃha---bÃdhakenetyÃdi / nanÆktarÆpÃmukhyatvÃbhyupagama÷ kathaæ du«ÂatvÃpÃdaka÷ / du«Âatvaæ hi vyÃkaraïasaæskÃrarÃhityÃdirÆpamiti ÓaÇkÃyÃæ pratipipÃdayi«itÃrthapratÅtyajanakatvena vaiyarthyam; tadatra vavik«itamityÃha---prayojanetyÃdi / prayojanÃvagamasya ÓauryÃtiÓayÃderbodhasya / sukhasampattaye sukhena jananÃya / sa Óabda÷ siæhÃdirllak«akaÓabda÷ / tasminnamukhyÃrtha iti / vaÂvÃdyartha ityartha÷ / kimatastatrÃha--yadi ceti / Óauryeti / yathà vaÂau tatà ÓauryÃtiÓaye 'pÅtyartha÷ / tatpratÅtiæ ÓauryÃtiÓayapratÅtim kimarthamiti / tatprayogasya vaiyarthyÃpÃta ityartha÷ / atha prayojane dhvananavyÃpÃraæ vyavasthÃpayi«yan uktamevÃrthaæ ÓaÇkÃparihÃrÃbhyà pradarÓayannÃha---upacÃreïetyÃdi / 'kari«yatÅ'tyatra 'tatpratÅtiæ tasya prayoga' iti cÃnu«ajyate / tatrÃpÅti / ÓauryÃtiÓaye 'pi lak«ye satÅtyartha÷ / prayojanÃntaramanvi«yamiti / lak«aïÃyÃ÷ prayojananiyatatvenÃnyatprayojanaæ ki¤cide«itavyamityartha÷ / tatrÃpÅti / tasmin prayojane 'pi upacÃre pÆrvavadaÇgÅkÃrye tatrÃpyanyadevaæ tatrÃpyanyadityanavasthà mÆlak«ayakÃriïÅ syÃdityartha÷ / ata÷ skhaladgatitvÃbhyupagamo na yukta iti bhÃva÷ / nanu mà bhÆtskhalidagatitvaæ, tathÃpi lak«aïÃyà abhÃva÷ kuta ityata Ãha---athetyÃdi / vya¤janÃæ pariÓe«ayitumÃha---na cetyÃdi / samayasyeti / saÇketasyetyartha÷ / vak«yamÃïaæ vÃcakatvÃÓrayeïa guïav­tteravasthÃnamupapÃdayi«yannabhidhÃÓe«atvaæ lak«aïÃyÃstÃvadupapÃdayati---tenetyÃdi / tena yata÷ skhaladgateÓÓabdasya vyÃpÃro lak«aïÃ, tato heto÷ / abhidhÃpucchabhÆtaiva 'lak«aïe'tyanenà ya sambandha÷ / tasmÃt--- _________________________________________________________ vÃcakatvÃÓrayeïaiva guïa-v­ttir vyavasthità / vya¤jakatvaika-mÆlasya dhvane÷ syÃl lak«aïaæ katham // DhvK_1.18 // __________ vÃcakatvÃÓrayeïaiva guïav­ttirvyavasthità / vyava¤jakatvaikamÆlasya dhvane÷ syÃllak«aïaæ katham // 18 // tasmÃdanyo dhvaniranyà ca guïav­tti÷ / avyÃptirapyasya lak«aïasya / locanam caivamiti / na ca prayoge du«Âatà kÃcit prayojanasyÃbidhnenaiva pratÅte÷ / tenÃbhidhaiva mukhye 'rthe bÃdhakena pravivitsurnirudhyamÃnà satÅ acaritÃrthatvÃdanyatra prasarati / ata eva amukhyo 'syÃyamartha iti vyavahÃra÷ / tathaiva cÃmukhyatayà saÇgetagrahaïamapi tatrÃstÅtyabhidhÃpucchabhÆtaivalak«aïà // 17 // upasaæharati---tasmÃditi / yato 'bhidhÃpucchabhÆtaiva lak«aïÃ, tato hetorvÃcakatvamabhidhÃvyÃpÃramÃÓrità tadbÃdhanenotthÃnÃttatpucchabhÆtatvÃccha guïav­tti÷ gauïalÃk«aïikakÃra ityartha÷ / sà kathaæ dhvanervya¤janÃtmano lak«aïaæ syÃt? bhinnavi«ayatvÃditi / etapasaæharati---tasmÃditi / yato 'tivyÃptiruktà tatprasaÇgena ca bhinnavi«ayatvaæ tasmÃnÃrityartha÷ / evam 'ativyÃpteratÃvyÃpterna cÃsau lak«yate tayÃ' iti kÃrikÃgatÃtivyÃptiæ vyÃkhyÃyÃvyÃptiæ vyÃca«Âe---avyÃptirapyasyeti / asya guïav­ttirÆpasyetyartha÷ / bÃlapriyà kathamityatra abhidhaivetyÃdi / 'abhidhaivÃnyatra prasaratÅ'tyanvaya÷ / abhidhà gaÇgÃdipadani«ÂamabhidhÃyakatvantadviÓi«Âaæ gaÇgÃdipadaæ và / anyatra mukhyÃrthapravÃhÃderanyasmiæstÅrÃdau / anyatra prasaraïe hetu÷---acaritÃrthatvÃditi / paryavasitaviÓi«ÂÃrthapratÅtirÆpasvakÃryÃnupadhÃyakatvÃdityartha÷ / atrÃpi hetumÃha---mukhye 'rtha ityÃdi / 'mukhye arthe pravivitsu÷ bÃdhakena nirudhyamÃne'ti sambandha÷ / bÃdhakenetyanantaraæ vidhurÅk­teti ca kvacit granthe pÃÂha÷ / ata eva uktÃdeva heto÷ / amukhyo 'syeti / yathà pravÃhÃdikamuddiÓya gaÇgÃdiÓabdasyÃyaæ mukhyÃrtha iti vyavahÃra÷, tathà tÅrÃdikamuddiÓyÃyamamukhyÃrtha iti ca vyavahÃro 'stÅtyartha÷ / tathà ca dvayorarthatvaæ tulyaæ mukhyatvÃmukhyatvak­ta eva bheda iti bhÃva÷ / saÇketagrahaïamapi samÃnamityÃha---tathaivetyÃdi / yathà mukhye 'rthe saÇketagrahaïantathaiva / saÇketeti / na he Óabdasya ya÷ kaÓcidevÃæmukhyo 'rtha÷ kintvayamartho 'sya ÓabdasyÃmukhya iti niyata evetyatastathÃvidhopadeÓarÆpasya / ayamartho 'smÃcchabdÃdboddhavya iti icchÃrÆpasya và saÇketasya grahamamapÅtyartha÷ / vist­tamidaæ kÃvyaprakÃÓasaÇkete // 17 // upasaæharati---tasmÃditÅti / tasmÃdityupasaæharatÅti ca pÃÂha÷ / tasmÃdityasiya kÅrukayÅ sambandhaæ darsayaæstatpadaæ vyÃca«Âe---yata ityÃdi / vÃcakatvÃÓritatvaæ tannibandhanatvÃdirÆpaæ iti darÓayati--tadityÃdi / guïav­ttirityasya vyakhyÃnam--gauïetyÃdi / na hi dhvaniprabhedo vivak«itÃnyaparavÃcyalak«aïa÷ / anye ca bahava÷ prakÃrà bhaktyà vyÃpyante; tasmÃdbhaktiralak«aïam / locanam yatra yatra dhvanistatra tatra yadi bhaktirbhavenna syÃdavyÃpti÷ / na caivam; avivak«itavÃcye 'sti bhakti÷ 'suvarmapu«pÃæ ityÃdau / 'Óikhariïi' ityÃdau tu sà katham / nanu lak«aïà tÃvadgauïamapi vyÃpnoti / kevalaæ Óabdastamarthaæ lak«ayitvà tenaiva saha sÃmÃnÃdhikaraïyaæ bhajate-'siæho baÂu÷' iti / artho vÃrthÃntaraæ lak«ayitvà svavÃcakena tadvÃcakaæ samÃnÃdhikaraïaæ karoti / ÓabdÃrthau và yugapattaæ lak«ayitvà anyÃbhyÃmeva ÓabdÃrthÃbhyÃæ miÓrÅbhavata ityevaæ lÃk«aïikÃdgauïasya bheda÷ / yadÃha-'gauïe Óabdaprayoga÷, na lak«aïÃyÃma' iti, tatrÃpi lak«aïÃstyeveti sarvatra saiva vyÃpikà / bÃlapriyà v­ttau 'na hi vyÃpyanta' ityanvaya÷ / tattÃtparyaæ viv­ïoti---yatretyÃdi / 'ÓikhariïÅ'tyÃdÃviti / vivak«itÃnyaparavÃcya iti Óe«a÷ / sà kathamiti / bhaktirnnÃstÅtyartha÷ / tathà cÃvyÃptiriti bhÃva÷ / atha gauïasthale 'pi lak«aïÃyÃ÷ prasaradvivak«itÃnyaparavÃcyodÃharaïatvena pradarÓite 'ÓikhariïÅ'tyÃdau sà pravartata eveti tatra tadabhÃvÃbhidhÃnamasaÇgatamiti pÆrvapak«amabhyupetya tadanurodhenÃpi vivak«itÃnyaparavÃcyetyÃdigranthaæ vyÃkhyÃsyan Ói«yavyutpÃdanÃrthaæ tatpÆrvapak«amupak«ipati--nanvityÃdi / gauïamapi 'siæho vaÂu'rityÃdisthalamapi / vyÃpnotÅti / lak«aïÃsÃmagrÅsatvÃditi bhÃva÷ / nanvevaæ gauïasya lÃk«aïikÃdbheda÷ kuta ityata Ãha--'kevalam' ityÃdinà 'bheda' ityantena / Óabda÷ siæhÃdiÓabda÷ / tamarthe vaÂvÃdyartham / tenaiva vaÂvÃdyarthavÃcakavaÂvÃdiÓabdenaiva / sÃmÃnÃdhikaraïyaæ bhajate samÃnÃdhikaraïo bhavati / ÓabdayossÃmÃnÃdhikaraïyannÃma bhinnabhinnarÆpeæïaikÃrthapratipÃdakatvam / lÃk«aïikÃt gauïasyÃyaæ viÓe«a iti bhÃva÷ / evamuttaratrÃpi j¤eyam / Ãrtho veti / artha÷ siæhÃdipadÃrtha÷ / arthÃntaraæ vaÂvÃdyÃtmakam / svavÃcakena siæhÃdipadena / tadvÃcakaæ vaÂvÃdiÓabdam / ÓabdÃrthau veti / ÓabdÃrthau siæhÃdiÓabdastadarthaÓca / taæ vaÂvÃdyartham / anyÃbhyÃæ vaÂvÃdiÓabdatadarthÃbhyÃm / 'tÃbhyÃm' iti pÃÂhe 'pyayamevÃrtha÷ / miÓrÅbhavata iti / miÓrÅbhavanaæ nÃma ÓabdayorekadharmibodhakatvamarthayostvabhedenÃnvayitvam / uktÃrthopa«­mbhakamÃha--gauïa ityÃdi / gauïe gauïasthale / Óabdaprayoga÷ lak«yavÃcakapadaprayoga÷ / yathà locanam sà ca pa¤cavidhà / tadyathÃ--abhidheyena saæyogÃt; dvirephaÓabdasya hi yo 'bhidheyo bhramaraÓabda÷ dvau rekau yasyeti k­tvà tena bhramaraÓabdena yasya saæyoga÷ sambandha÷ «aÂpadalak«aïasyÃrthasya so 'rtho dvirephaÓabdena lak«yate, abhidheyasambandhaæ vyÃkhyÃtarÆpaæ nimittÅk­tya / sÃmÅpyÃt 'gaÇgÃyÃæ gho«a÷' / samavÃyÃditi sambandhÃdityartha÷ 'ya«ÂÅ÷ praveÓaya' iti yathà / vaiparÅtyÃt yathÃ--ÓatrumuddiÓya kaÓcidbravÅti--'kimivopak­taæ na tena mama' iti / kriyÃyogÃditi kÃryakÃraïabhÃvÃdityartha÷ / yathÃ-annÃpahÃriïi vyavahÃra÷ prÃïÃnayaæ harati iti / evamanayà lak«aïayà pa¤cavidhayà viÓvameva vyÃptam / tathÃhi--'Óikhariïi' bÃlapriyà siæho vaÂurityÃdau vaÂvÃdiÓabdaprayoga÷ / na lak«aïÃyÃmiti / lak«aïÃsthale lak«yavÃcakapaprayogo netyartha÷ / yatà 'gaÇgÃyÃæ gho«a' ityÃdau na tÅrÃdivÃcakapadaprayoga÷ / phalitamÃha--iti tatrÃpÅti / itÅtyasyÃheti pÆrveïÃpi sambandha÷ / tatrÃpi gauïasthale 'pi / saiva lak«aïaiva / "abhidheyena saæyogÃtsÃmÅpyÃtsamavÃyata÷ / vaiparÅtyÃtkriyÃyogÃllak«aïà pa¤cadhà smutÃ" // it.i vacanaæ khaï¬aÓa upÃdÃya vyÃca«Âe--abhidheyenetyÃdi / atra saæyogapadena vÃcyavÃcakabhÃvarÆpassambandha÷, samavÃyapadena taditara ÃdhÃrÃdheyabhÃvarÆpassÃrÆpyÃdiÓca vivak«ita÷ / "abhidheyena sÃmÅpyÃtsÃrÆpyÃdi"ti cÃtra pÃÂho 'sti / sa eva bhÃktamÃhurityatra pÆrvaæ pradarÓita÷ / teneti / dvirephaÓabdÃbhidheyabhÆtenetyartha÷ / 'yasyÃrthasye'tyanvaya÷ / saæyoga ityasya vyÃkhyÃnam---sambandha iti / vÃcyavÃcakabhÃvÃtmakassambandha ityartha÷ / 'nimittÅk­tya lak«yata' iti sambandha÷ / sambandhÃditi / ÃdhÃrÃdheyabhÃvarÆpasambandhÃdityartha÷ / kimivopak­tamiti / atrÃpakÃro lak«yata iti bhÃva÷ / yathà kÃvyaprakÃÓe "upak­taæ bahunÃme"tyÃdi / prÃïÃniti / prÃïaÓabdenÃnnaæ lak«yata iti bhÃva÷ / viÓvameveti / amukhyavyavahÃrabhÆmipatitaæ sarvamevetyartha÷ / tathÃhÅti / tathÃcetyartha÷ / nanvityÃdinà lak«aïÃstÅtyantenoktaæ pÆrvapak«amabhyupagamena locanam ityatrÃkasmikapraÓanaviÓe«ÃdibÃdhakÃnupraveÓe sÃddaÓyÃllak«amÃstyeva / nanvatrÃÇgÅk­taiva madhye lak«aïÃ, kathaæ tarhyuktaæ vivak«itÃnyapareti? tadbhedo 'tra mukhyo 'saælak«yakramÃtmà vivak«ita÷ / tadbhedaÓabdena ca rasabhÃvatadÃbhÃsatatpraÓamabhedÃstadavÃntarabhedÃÓca, na ca te«u lak«aïÃyà upapatti÷ / tathÃhi-vibhÃvÃnubhÃvapratipÃdeke kÃvye mukhye 'rthe tÃvadbÃdhakÃnu praveÓo 'pyasambhÃvya iti ko lak«aïÃvakÃÓa÷? nanu kiæ bÃdhayÃ, iyadeva lak«aïÃsvarÆpam---'abhidheyÃvinÃbhÆtapratÅtirlak«aïocyate' iti / iha cÃbhidheyÃnÃæ vibhÃvÃnubhÃvÃdÅnÃmavinÃbhÆtà rasÃdaya iti lak«yante, vibhÃvÃnubhÃvayo÷ kÃraïakÃryarÆpatvÃt, vyabhicÃriïÃæ ca tatsahakÃritvÃditi cet---maivam; dhÆmaÓabdÃddhÆme pratapanne hyagrism­tirapi lak«aïÃk­taiva syÃt, tato 'gne÷ ÓÅtÃpanodasm­tirityÃdiraparyavasita÷ ÓabdÃrtha÷ syÃt / dhÆmaÓabdasya svÃrthaviÓrÃntatvÃnna tÃvati vyÃpÃra iti cet, ÃyÃtaæ tarhi mukhyÃrthabÃdho lak«aïÃyà jÅvitamiti, sati tasminsvÃthaviÓrÃntyabhÃvat / na ca vibhÃvÃdipratipÃdane bÃdhakaæ ki¤cidasti / bÃlapriyà parihariti--nanvatrÃÇgÅk­teti / 'ÓakhariïÅ'tyÃdau lak«aïÃÇgÅkÃra÷ pÆrva pradarÓita evetyartha÷ / p­cchati--kathantarhiti / v­ttau 'vivak«itÃnyapare'tyuktaæ kathaæ saÇgacchata ityartha÷ / lak«aïÃyÃæ satyÃæ vÃcyasya vivak«itatvÃsambhavÃditi bhÃva÷ / uttaramÃha---tadbheda iti / v­ttau vivak«itÃnyaparavÃcyaÓabdena tadavÃntarabhedo mukhyo 'saælak«yakramo vivak«ita ityartha÷ / tadbhedaÓabdeneti / v­ttau 'tadbhedaprakÃrÃ' ityatra tadbhedaÓabdenetyartha÷ / tadavÃntarabhedÃÓceti / Ó­ÇgÃrahÃsyÃdayaÓcetyartha÷ / atrÃpi lak«aïà kinna syÃdata Ãha--na ceti / anupapattiæ viv­ïoti---tathÃhÅti / bÃdhakÃnupraveÓo 'pÅtyapiÓabda÷ prayojanasya samuccÃyaka÷ / ÓaÇkate---nanviti / kiæ bÃdhayeti / asti và nÃsti veti cintitayà mukhyÃrthabÃdhayà kiæ phalamityartha÷ / iyadeveti / vak«yamÃïamevetyartha÷ / abhÅti / abhidheyenÃvinÃbhÆtasya kenÃpi sambandhena sambaddhasya pratÅtirj¤Ãnaæ taddheturvà / itÅti / iti bhaÂÂavÃrtikoktamityartha÷ / puk­te saÇgamayati---ihetyÃdi / iha asaælak«yakramavyaÇgye dhvanau / 'rasÃdaya÷ avinÃbhÆtà iti hetorlak«yanta' iti sambandha÷ / avinÃbhÃvamupapÃdayati--vibhÃvetyÃdi / kÃraïetyÃdi / rasaæ pratÅti Óe«a÷ / samÃdhatte--maivamiti / mukhyÃrthabÃdhaiva lak«aïÃbÅjamiti darÓayi«yannÃdÃvatiprasaÇgamÃha---dhÆmaÓabdÃdityÃdi / agnÅtyÃdi / agnerdhÆmÃvinÃbhÆtatvÃditi bhÃva÷ / ÓabdÃrtha iti dhÆmaÓabdÃrtha ityartha÷ / uktÃtiprasaÇgaæ purvapak«Å pariharati--dhÆmaÓabdasyetyÃdi / svÃrtheti / svÃrthe dhÆmatve tadviÓi«Âe và / vÃÓrÃntatvÃt paryavasitabodhanavyÃpÃratvÃt / tÃvati aganyÃdyarthe / tarhi jitamiti siddhÃntyaha---ÃyÃtamityÃdi / jÅvitamiti / locanam nanvevaæ dhÆmÃvagamanÃnantarÃgnismaramavadvibhÃvÃdipratipatyanantaraæ ratyÃdicittav­ttipratipattarit ÓabdavyÃpÃra evÃtra nÃsti / idaæ tÃvadayaæ pratÅtisvarÆpaj¤o mÅmÃæsaka÷ pra«Âavya÷--kimatra paracittav­ttimÃtre pratipattireva rasapratipattirabhimatà bhavata÷? na caivaæ bhramitavyam; evaæ hi lokagatacittav­ttyanumÃnamÃtramiti kà rasatÃ? yastvalaukikacamatkÃrÃtmà rasÃsvÃda÷ kÃvyagatavibhÃvÃdicarvaïÃprÃïo nÃsau smaraïÃnumÃnÃdisÃmyena khilÅkÃrapÃtrÅkartavya÷ / kiæ tu laukikena kÃryakÃraïÃnumÃnÃdinà saæsk­tah­dayo vibhÃvÃdikaæ pratipadyamÃna eva na tÃÂasthyena pratipadyate, api tu h­dayasaævÃdÃparaparyÃyasah­dayatvaparavaÓok­tatayà bÃlapriyà bÅjamityartha÷ / 'bÅjaæ jÅvitami' ca pÃÂha÷ / kuta ityatrÃha---satÅtyÃdi / tasminniti / mukhyÃrthabÃdha ityartha÷ / samÃne 'pi svÃrthÃbhidhÃnasÃmarthye dhÆmaÓabdassvÃrthe viÓrÃmyati / 'gaÇgÃyÃæ dho«a' ityatra gaÇgÃÓabdo netyatra mukhyÃrthabÃdha eva heturatasya eva lak«aïÃbÅjamityartha÷ / tarhihÃpi mukhyÃrthabÃdho lak«aïà ca syat netyÃha - na ceti / prasaÇgÃdini«ÂamÃÓabhaÇkate---nanvevamityÃdi / vibhÃvÃdipratÅtyanantarabhÃvinÅ ratyÃdipratÅtirdhÆmÃdipratÅtijanyÃgnyÃdism­tisamÃnaiveti sà ÓabdavyÃpÃrajanyà na bhavati dÆre tasyà vya¤janÃjanyatvamityartha÷ / vimatà ratyÃdiptÅtirna ÓÃbdÅ, ÓabdajanyÃrthapratÅtijanyatvÃt dhÆmaÓabdajanitÃrthapratÅtijanyÃganyÃdism­tivaditi prayoga÷ / kimatra parakÅyaratyÃdicittav­ttipratÅte÷ÓabdavyÃpÃrÃjanyatvaæ si«Ãdhayi«itaæ? kiævà rasapratÅte÷? Ãdye siddhasÃdhanam; dvitÅye rasapratÅteritarapratÅtivailak«ïyena d­«ÂÃntÃbhÃvo do«a ityÃÓayena sopahÃsaæ p­cchannÃha--idamityÃdi / praÓnaæ viv­ïoti-kimityÃdi / atreti / kÃvya ityartha÷ / na ceti / evaæ bhramo na kartavya ityartha÷ / kuta ityatrÃha--evaæ hÅtyÃdi / evaæ laukikacittatav­ttipratÅtereva rasatvÃÇgÅkÃre sati / mÃtramityanantaraæ rasapratÅtiriti Óe«a÷ / kà rasateti / rasanÅyatÃnimittako hi rasaÓabdavyavahÃra÷ / na cÃnumitirÆpÃyÃ÷ pratÅte÷ rasanÅyatvamasti vahnyÃdyanumiti«vanupalambhÃdityartha÷ / kà tarhi rasapratÅtirityata Ãha---yastvityÃdi / alaukiketyanena laukikasukhÃsvÃdo vyÃvartyate / alaukikatve hetuæ darÓayaæstasya kÃraïamÃha---kÃvyeti / nÃsÃviti / asaurasÃsvÃda÷ / smaraïÃnumÃnasÃmyenetyasya khilÅkÃre 'nvaya÷ / laukikeneti loke bhavatetyartha÷ / kÃryeti / kÃryaæ vahnyÃderdhÆmÃdi, ratyÃdicittav­tte÷ kaÂÃk«Ãdi / kÃraïaæ vahnyÃdi, ratyÃdi cakÃryeïa yat kÃraïasyÃnumÃnaæ, ÃdipadenÃrthÃpattessaÇgraha÷ / tene saæsk­tah­daya ityanena tatsaæskÃro 'pi pratipattu÷ rasapratÅtÃvupayogÅti darÓitam / vibhÃvÃdikamiti / pramadÃdikamityartha÷ / pratipadyamÃna eveti / kÃvyÃnnÃÂyÃdveti Óe«a÷ / tÃÂasthyeneti / anyadÅyatvenetyartha÷ / na pratipadyata ityatrÃpi vibhÃvÃdikamityasya sambandha÷ / kathantarhi tatprÅtirityata Ãha--api tvityÃdi / h­dayeti / locanam pÆrïÅbhavi«yadrasÃsvÃdÃÇkurÅbhÃvenÃnumÃnasmaraïÃdisaraïimanÃruhyaiva tanmayÅbhavanocitacarvaïÃprÃïatayà / na cÃsau carvaïà pramÃïÃntarato jÃtà pÆrvaæ, yenedÃnÅæ sm­ti÷ syÃt / na cÃdhunà kutaÓcitpramÃïÃntarÃdutpannÃ, alaukike pratyak«ÃdyavyÃpÃrÃt / ata evÃlaukika eva vibhÃvÃdivyavahÃra÷ / yadÃha--'vibhÃvo vij¤ÃnÃrtha÷ loke kÃraïamevÃbhidhÅyate na vibhÃva÷ / anubhÃvo 'pyalaukika eva / 'yadayamanubhÃvayati vÃgaÇgasattvak­to 'bhinayastasmÃdanubhÃva' iti / taccittav­ttitanmayÅbhavanameva hyanubhavanam / loko tu kÃryamevocyate nÃnubhÃva÷ / ata eva parakÅyà na cittav­ttirgamyata ityabhiprÃyeïa 'vibhÃvÃnubhÃvavyabhicÃrisaæyogÃdrasani«patti÷' iti sÆtre sthÃyigrahaïaæ na k­tam / tatpratyuta ÓalyabhÆtaæ syÃt / sthÃyinastu rasÅbhÃva aucityÃducyate, tadvi bÃlapriyà h­dayasya saævÃda÷ sammati÷, tadaparaparyÃyaæ yatsah­dayatvaæ tatparavaÓÅk­tatayà tadbalÃdityartha÷ / pÆrïÅti / pÆrïÅbhavi«yan yo rasÃsvÃdastasya kalpataroÓcaturvargopÃyavyutpattiphali«yato 'ÇkurÅbhÃvena hetunetyartha÷ / anumÃneti / anumitism­tyÃdyupÃyaæ vyÃptij¤ÃnÃdikamanÃlambyaivetyartha÷ / tanmayÅti / sah­dayÃnÃæ yattattaccittav­ttitanmayÅbhavanaæ tasyocità yà carvaïà arthÃdvibhÃvÃde÷ tatprÃïatayà tadupayogitvenetyartha÷ / sÃdhÃraïyeneti yÃvat / vibhÃvÃdikaæ pratipadyata ityanu«aÇga÷ / vibhÃvÃdÅnÃæ sÃdhÃraïyena pratÅtÃveva rasacarvaïetyanyatra spa«Âam / sm­tyÃdirÆpatvannirÃkaroti--na cetyÃdi / ata eveti / rasapratÅteralaukikatvÃdeva tatkÃraïe«valaukiko vibhÃvÃdivyavahÃra ityartha÷ / yadÃheti / muniriti Óe«a÷ / vibhÃvo vij¤ÃnÃrtha iti / viÓi«Âatayà bhÃvyante j¤Ãyante sthÃyivyabhicÃriïo 'neneti vibhÃva÷ pramadodyÃnÃdi÷ / na khalvanubhÃvÃdeva cittav­tterviÓi«ya j¤Ãnaæ jÃyate, bëpÃderanubhÃvasyÃnekahetujanyatvasambhavÃdityartha÷ / loka ityÃdi / cittav­ttihetu«u loke kÃramamityeva vyavahÃro na tu vibhÃva itÅtyartha÷ / yadayamiti / ayamabhinaya ityanvaya÷ / anubhÃvayatÅti / sthÃyivyabhicÃriïa iti Óe«a÷ / anubhÃva itÅtyanantataramucyata iti Óe«a÷ / sÃmÃjikasah­dayagatatattaccittav­ttervibhÃvanÃdinà vibhÃvÃdivyapadeÓa iti ca rasagahgÃdharÃdÃvuktam / atrÃnubhavanaæ laukikÃnu bhavanÃdvilak«aïamityaha---taccittav­ttÅti / na parakÅyacittav­tyavagamamÃtramihÃnubhavanaæ, kintu tÃsÃæ cittav­ttÅnÃæ sthÃyyÃdirÆpÃïÃæ sambandhi yatsÃmÃjikÃnÃæ tanmayÅbhavanaæ, tattaccittav­ttibhÃvanayà tatsajÃtÅyasvÅyacittav­tterudbodhanenÃnubhavanaæ tadevetyartha÷ / uktÃrthe pramÃïamÃha---ata evetyÃdi / ata eva yasmÃdanubhavanamuktarÆpameva na parakÅyacittav­tyanumitimÃtraæ tasmÃddhetorevetyartha÷ / na parakÅyetyÃdi / kintu svÅyà cittav­ttireva sÃmÃjikaistadÃnubhÆyata ityartha÷ / na k­tamiti / kasyetyÃkÃÇk«ÃÓÃntaye sÆtre sthÃyina locanam bhÃvÃnubhÃvocitacittav­ttisaæskÃrasundaracarvaïodayÃt / h­dayasaævÃdopayogilokacittav­ttiparaj¤ÃnÃvasthÃyÃmudyÃnapulakÃdibhi÷ stÃyibhÆtaratyÃdyavagamÃcca / vyabhicÃrÅ tu cittav­ttyÃtmatve 'pi mukhyacittav­ttiparavaÓa eva carvyata iti vibhÃvÃnubhÃvamadhye gaïita÷ / ata eva rasyamÃnatÃyà e«aiva ni«patti÷, yatprabandhaprav­ttabandhusamÃgamÃdikÃraïoditahar«Ãdilaukikacittav­ttinyagbhÃvena carvaïÃrÆpatvam / ataÓcarvaïÃtrÃbhiviya¤janameva, na tu j¤Ãpanam, pramÃïavyÃpÃravat / nÃpyutpÃdanam, hetuvyÃpÃravat / bÃlapriyà iti «a«ÂhyantasthÃyigrahame kartavye 'pyanubhÃvagrahaïenaiva sthÃyipratÅtirbhavatÅti tanna k­tamityartha÷ / yadyatra sthÃyigrahaïaæ kriyeta, tarhi tadvirÆddha¤ja syÃdityÃha---tadityÃdi / tat sthÃyigrahaïakaraïam / Óalyeti / parakÅyacittav­tyavagamo rasa ityarthapratÅtikÃritvenÃni«Âajanaka¤ja bhavedityartha÷ / nanvevaæ 'sthÃyÅ raso bhavatÅ'tyÃdi tatra tatra sÆtrakÃrÃdivacanaæ kathaæ ghaÂetetyata Ãha--sthÃyinastviti / tattannÃyakÃdigatasthÃyinastvityartha÷ / aucityameva spa«Âayati---taditi / tasya paragatasthÃyina÷ sambandhino ye vibhÃvÃnubhÃvÃ÷ taducitÃyÃÓcittav­ttessah­dayÃtmani yassaæskÃrastasyodbodhena sundaracarvaïÃyà udayÃdityartha÷ / ukta¤ca kÃvyÃnuÓÃsanavyÃkhyÃne 'aucityantu tatsthÃyigatatvena kÃraïÃditayà prasiddhÃnÃmadhunà carvaïopayogitayà vibhÃvÃditvÃlambanÃdi'ti / tthÃyino rasatvavyapadeÓe nimittÃntara¤cÃstÅtyÃha---h­dayeti / rasacarvaïà hi h­dayasaævÃdapurassarÅ h­dayasaævÃde ca nidÃnaæ, lokacittav­ttiparij¤Ãnaæ tadvirahitasya h­dayasaævÃdÃnudayÃt / tasyäcÃvasthÃyÃæ pramadÃdibhi÷ kÃraïai÷ pulakÃdibhi÷ kÃryaiÓca bhÆyo bhÆyo 'vadh­tasvakÃraïavyÃptikai÷ sthÃyino ratyÃderavagamo bhavati, tasmÃccetyartha÷ / nanu cittav­ttitvÃviÓe«ÃtsyÃyÅva vyabhicÃryapi sÆtre grahaïaæ nÃrhatÅtyata Ãha---vyabhicÃrÅtviti / vyabhicÃriïa÷ sthÃyicittav­ttiæ prati guïatvena vibhÃvÃdiprÃyatvÃttanmadhye sa nirdi«Âa ityartha÷ / prasaÇgÃtsÆtroktÃæ rasani«pattiæ viv­ïoti---ata evetyÃdi / rasyamÃnatÃyà e«aiva ni«pattiriti / e«Ã sÆtroktà ni«patti÷ / rasyamÃnatÃyà ni«pattirevetyartha÷ / yathoktamabhinavabhÃratyÃæ "kathantarhi sÆtre ni«pattiriti neyaæ rasasyÃpi tu tadvi«ayarasÃnÃyÃ÷ tanni«pattyà yadi tadekÃyattajÅvitasya rasasya ni«pattirucyate, tadà na ki¤cidatra do«a" iti / kà nÃmai«Ã rasyamÃnatetyatastatsvarÆpamÃha--yadityÃdi / prabandheti / prabandhena prav­ttaæ yadbandhusamÃgamÃdikÃraïaæ tenodità yà har«Ãdilaukikacittav­tti÷ tasyà nyagbhÃvena adha÷karaïena tadvyatirekeïeti yÃvat / carvaïÃyÃssvarÆpamÃha---ataÓcetyÃdi / ata÷ laukikacittav­ttivailak«aïyenÃlaukikatvÃt / atra carvaïà rasavi«ayacarvaïà / evakÃravyÃvartyaæ darÓayati---na tvityÃdi / yathà pramÃïÃnÃmindriyÃdÅnÃæ j¤Ãpanaæ vyÃpÃra÷, yathà và daï¬avakrÃdÅnÃmutpÃdanaæ vyÃpÃrastathà locanam nanu yadi neyaæ j¤aptirna và ni«patti÷, tarhi kimetat? na tvayamasÃvalaukiko rasa÷ / nanu vibhÃvÃdiratra kiæ j¤Ãpako hetu÷, uta kÃraka÷? na j¤Ãpako na kÃraka÷; api tu carvaïopayogÅ / nanu kvaitaddda«Âamanyatra / yata eva na d­«Âaæ tata evÃlaukikamityuktam / nanvevaæ raso 'pramÃïaæ syÃt; astu, kiæ tata÷? taccarvaïÃta eva prÅtivyutpattisiddhe÷ kimanyadarÓanÅyam / nanvapramÃïakametat; na, svasaævedanasiddhatvÃt / j¤ÃnaviÓe«asyaiva carvaïÃtmatvÃt ityalaæ bahunà / ataÓca raso 'yamalaukika÷ / yena lalitaparu«ÃnuprÃsasyÃrthÃbhidhÃnÃnupayogino 'pi rasaæ prati vya¤jakatvam; kà tatra lak«aïÃyÃ÷ ÓaÇkÃpi? kÃvyÃtmakaÓabdani«pŬanenaiva taccarvaïà d­Óyate / hi tadeva kÃvyaæ puna÷ puna÷ bÃlapriyà vibhÃvÃdÅnÃæ na j¤Ãpanaæ na và utpÃdanaæ vyÃpÃra ityartha÷ / ÓaÇkate---nanvityÃdi / pÆrvoktena iyaæ rasacarvaïà na j¤aptirÆpÃ, nÃpi ni«pattirÆpetyÃyÃtaæ, tarhi kiæsvarÆpetyartha÷ / etaditi / rasacarvaïÃrÆpamityartha÷ / uttaramÃha---nanvayamityÃdi / j¤aptyutpattyayogyatvamalaukikatvÃdrasasya bhÆ«aïaæ bhavatÅti bhÃva÷ / nanu j¤Ãpakatvasya kÃrakatvasya và abhÃve vibhÃvÃdÅnÃæ rasapratÅtyarthamupÃdÃnaæ vyarthaæ, tadbhÃve ca rasasya nÃlaukikatvamiti codayati---nanvityÃdi / heto÷ kÃrakatvaj¤ÃpakatvÃnyataraniyamo hi laukika÷, vibhÃvÃdestu tadabhÃve 'pi carvaïopayogitvÃnnÃnarthakayamityÃÓayena pariharati---na j¤Ãpaka ityÃdi / tadupari ÓaÇkate--nanviti / samÃdhatte---yata iti / punarapi ÓaÇkate---nanviti / evamiti / rasasyÃlaukikatve satÅtyartha÷ / raso 'pramÃïaæ syÃditi / apramÃïatve ca ÓubhÃÓubhaprÃptiparihÃropÃyavyutpÃdakatvannabhavediti bhÃva÷ / apramÃïatvÃpÃte 'pi kÃryakÃritvamastÅtyÃha--astviti / prÅtivyutpattÅti / prÅtiÓca vyutpattiÓca tayo÷, yadvÃ--prÅtipÆrvikà vyutpatti÷ tasyÃ÷ siddherityartha÷ / nanvevamalaukikatve rasasya tatsÃdhakaæ pramÃïaæ nÃstÅti ÓaÇkate---nanviti / samÃdhatte---neti / nanu rasasya viÓi«ÂacarvaïÃrÆpatvÃbhyupagamÃt kathaæ svasaævedanasiddhirapÅtyÃÓaÇkÃyÃmÃha---j¤ÃnaviÓe«asyeti / yathoktamabhinavabhÃratyÃæ---"rasanÃca bodharÆpaiva, kintu bodhÃntarebhyo vilak«aïaiva, upÃyÃnÃæ vibhÃvÃdÅnÃæ laukikavailak«aïyÃdi"ti / punarapi rasasyÃlaukikatvaæ sÃdhayati---ataÓcetyÃdi / vÃcakaÓabdaikagamyatve hi rasasya vÃcyÃrthavallaukikatvaæ katha¤cicchakyaÓaÇkamanuprÃsÃdinÃpi vÃcakatvaÓÆnyena vyaÇgyatvamastyeva / na cÃnuprÃsavyaÇgyaæ vastu loke d­«Âacaramato 'pi rasasyÃlaukikatvaæ siddhamityartha÷ / evaæ rasasyÃlaukikatvaæ prasÃddhya prastutamanusandadhÃna Ãha---ketyÃdi / tatreti / anuprÃsenÃpi vyaÇgye rasa ityartha÷ / kà lak«aïeti / abhidhÃyà evÃbhÃve tatp­«Âhavartinyà lak«aïÃyÃ÷ prasaÇga eva nÃstÅtyartha÷ / ÓabdasvarÆpasyaivÃbhidhÃvyÃpÃrÃnapek«asya rasavya¤jakatve 'nubhavaæ pramÃïayati---kÃvyÃtmaketyÃdi / kÃvyÃtmako 'nuprasÃdiviÓi«Âo ya÷ locanam paÂhaæÓcarvyamÃïaÓca sah­dayo loka÷, na tu kÃvyasya; tatra 'upÃdÃyÃpi ye heyÃ' iti nyÃyena k­tapratÅtikasyÃnupayoga eveti ÓabdasyÃpÅha dhvananavyÃpÃra÷ / ata evÃlak«yakramatà / yattu vÃkyabheda÷ syÃditi kenacaduktam, tadanabhij¤atayà / ÓÃstraæ hi sak­duccÃritaæ samayabalenÃrthaæ pratipÃdayadyugapadviruddhÃnekasamayasm­tyayogÃtkathamarthadvayaæ pratyÃyayet / aviruddhatve và tÃvaneko vÃkyÃrtha÷syÃt / krameïÃpi viramyavyÃpÃrÃyoga÷ / punaruccÃrite 'pi vÃkye sa eva, samayaprakaraïÃdestÃdavasthyÃt / prakaraïasamayaprÃpyÃrthatiraskÃreïÃrthÃntarapratyÃyakatve bÃlapriyà Óabda÷ tasya ni«pŬanena Ãmre¬anena / taccarvamà rasacarvaïà / uktaæ viv­ïoti---d­Óyata iti / yadeva kÃvyaæ paÂhita¤carvita¤ca tadeva puna÷ puna÷ paÂyate carvyate cetyartha÷ / na tviti / k­tapratÅtikasya kÃvyasya kÃvyaÓabdasya, tatra rasacarvaïÃyÃm / anupayoga eva na tvita / upayoga÷ astyevetyartha÷ / k­tapratÅtikasya anupayogitve yuktipradarÓaka upetyÃdinyÃya÷ / "upÃdÃyÃpi ye heyÃstÃnupÃyÃn pracak«ate / upÃyÃnÃæ hi niyamo nÃvaÓyamavati«Âate // it.i nyÃyenetyartha÷ / so 'yaæ nyÃyo 'tra na pravartata iti bhÃva÷ / phalitamÃha---itÅtyÃdi / vyaÇgyasya yadalak«yakramatvamuktaæ tadapyuktÃrthe gamakamityÃha--ata eveti / ata eva ÓabdasvarÆpasyaivÃrthÃbhidhÃnÃnapek«atayà vya¤jakatvÃdeva / yadyarthaæpratÅtivyavadhÃnÃpek«ayaiva Óabdasya vya¤jakatvaæ bhavettadÃvaÓyaæ kramo lak«yeteti bhÃva÷ / vÃkyabheda÷ syÃditi / kÃvyasya vÃcyavyaÇgyÃrthadvayabodhakatvÃditi bhÃva÷ / tadanabhij¤atayetyuktamupapÃdayati---ÓÃstramityÃdi / ÓÃstraæ kÃvyavyatiriktaæ vÃkyam / samayeti / tattadarthe tattatpadasya yassamaya÷ saÇketa÷ tadbalena tattatsaÇketagrahaïasahakÃreïetyartha÷ / arthaæ pratipÃdayaditi hetugarbham / yugapat ekadà / viruddheti / viruddhÃrthavi«ayakatvena viruddhau / yadvÃ---viruddhayorarthayo÷ yÃvanekasamayau tayo÷ sm­terayogÃdasambhavÃdityartha÷ / yatrÃrthe prakaraïÃdikaæ tenÃnyÃrthasamayasm­te÷ pratibandhÃditi bhÃva÷ / arthadvayaæ viruddhÃrthaæ dvayam / kathaæ pratyÃyayet na bodhayet / aviruddhatva iti / sÃk«ÃdekakriyÃnvayitvena và parasparasambandhitve satÅtyartha÷ / arthadvayasyeti vipariïÃmenÃnu«aÇga÷ / asyodÃharaïam---"Óveto dhÃvati, sarvado mÃdhava÷ pÃyÃ"dityÃdikaæ bodhyam / tÃvÃniti / yÃvÃn budhyate tÃvÃnityartha÷ / vÃkyÃrtha eka÷ syÃt vÃkyÃrthe bhedo nÃÇgÅkriyata iti bhÃva÷ / krameïeti / ÓÃstraæ kathamarthadvayaæ pratyÃyayedityanu«aÇga÷ / atra hetvantaraæ cÃha---viramyeti / viramya yo vyÃpÃra÷ Óabdasya tadayogo yata÷, tasmÃdityartha÷ / sa eveti / yo vÃkyÃrtho buddha÷ sa ityartha÷ / evakÃra÷ paunarvacanika÷ / atra hetumÃha----samayaprakaraïÃderiti / locanam niyamÃbhÃva iti tena "agrihotraæ juhuyÃtsvargakÃma÷" iti Órutau khÃdecchvÃmÃæsamitye«a nÃrtha ityatra kà prameti prasajyate / tatrÃpi na kÃcidiyattetyanÃÓvÃsatà ityevaæ vÃkyabhedo dÆ«aïam / iha tu vibhÃvÃdyeva pratipÃdyamÃnaæ carvaïÃvi«ayatonmukhamiti samayÃdyupayogÃbhÃva÷ / na ca niyukto 'hamatra karavÃïi, k­tÃrtho 'hamiti ÓÃstrÅyapratÅtisaddaÓamada÷ / tatrottarakartavyaunmukhyena laukikatvÃt / iha tu vibhÃvÃdicarvaïÃdbhutapu«pavattatkÃlasÃraivodità na tu pÆrvÃparakÃlÃnubandhinÅti laukikÃdÃsvÃdÃdyogivi«ayÃccÃnya evÃyaæ rasÃsvÃda÷ / ata eva 'Óikhariïa' ityÃdÃvapi bÃlapriyà samayÃdiriti pÃÂhe sa eva yena pÆrvamartho buddha÷ sa ityartha÷ / samayÃdirityÃdipadena prakaraïÃdessaÇgraha÷ / atra hetumÃha---prakaraïÃderiti / prakaraïasamayÃderityartha÷ / nanu samayÃdyapek«Ã mÃstvityatrÃha---prakaraïotyÃdi / ÓÃstrasyeti Óe«a÷ / niyamÃbhÃva itÅti / arthabodhane niyamÃbhÃva ityetatsyÃdityartha÷ / tena niyamÃbhÃvena / kà pramà kiæ pramÃïam / iti prasajyata iti / tattatpadasamayaprakaraïÃdyapek«Ãæ vinà vÃkyasyÃrthapratyÃyakatvopagame agnihotramityÃdivÃkyasya ÓvamÃæsakhÃdanavidhitvÃpattirityartha÷ / tatrÃpÅti / arthÃntare 'pÅtyartha÷ / iyattà vyavasthà / niyatateti ca pÃÂha÷ / itÅti hetau / anÃÓvÃsatà aniÓcitÃrthakatvenÃbodhakatà / upasaæharati-itatyevamityÃdi / kÃvyavyatariktaæ laukikaæ vaidikaæ ca vÃkyaæ samayaprakaraïÃdisahak­taæ yugapatkrameïa và ekamarthameva pratipÃdayatÅtyato 'nekÃrthabodhakatvena vÃkyabhedo naiva bhavati / samayaprakaraïÃdyapek«Ãæ vinà vÃkyasyÃrthabodhakatvÃÇgÅkÃre cÃvyavasthitÃrthakatvenÃbodhakatvarÆpÃprÃmÃïyaæ syÃdityevaæ vÃkyabhedo do«a iti sÃrÃrtha÷ / kÃvye viÓe«amÃha---iha tvityÃdi / vibhÃvÃdyeveti / evakÃreïa rasÃdivyaÇgyavyavaccheda÷ / pratipÃdyamÃnamiti / samayaprakaraïÃdisahak­tena kÃvyavÃkyena bodhyamÃnamityartha÷ / carvaïeti / rasÃdicarvaïetyartha÷ / samayetyÃdi / rasÃdikaæ pratÅti Óe«a÷ / kÃvye vibhÃvÃdyarthabodhe eva samayaprakaraïÃderupayoga÷, vibhÃvÃdibodhÃnantaraæ ca vibhÃvÃdereva niyÃmakÃnniyatarasÃdivyaÇgyapratÅti÷ / ataÓca tÃæ prati samayÃderanapek«aïe 'pi nÃvyavasthitÃrthakatvena do«a iti bhÃva÷ / prasaÇgÃdÃha---na cetyÃdi / bodhÃvasthÃyÃmatra karmaïi niyukto 'hamiti, anu«ÂhÃnadaÓÃyÃæ karavÃïÅti, taduttarakÃle tu k­tÃrtho 'smÅti ca pratÅti÷ ÓÃstrato jÃyate / kÃvyajanyapratÅtistu tattulyà netyartha÷ / kuta ityatrÃha---tatretyÃdi / tatra ÓÃstrajanyapratÅtau / uttareti / uttarakÃle yat kartavyaæ tatraunmukhyena / iha tu kÃvye tvityartha÷ / adbhutapu«pavat indrajÃlÃdidarÓitapu«peïa tulyam / udità utpannà / vibhÃvÃdicarvaïà rasapratÅti÷ / tatkÃla÷ vartamÃnakÃla eva sÃro yasyÃ÷ saiva / evakÃravyÃvartyaæmÃha---na tviti / nanu laukikapratÅteranyatvaæ yogij¤ÃnasyÃpyasti ityata Ãha--yogÅti / ata eveti / yato rasÃsvÃdasya kasyaciddhvanibhedasya sà tu syÃdupalak«aïam / sà punarbhaktirvak«yamÃïaprabhedamadhyÃdanyatamasya bhedasya yadi nÃmopalak«aïatayà locanam mukhyÃrthabÃdhÃdikramamanapek«yaiva sah­dayà vaktabhiprÃyaæ cÃÂuprÅtyÃtmakaæ saævedayante / ata eva grandhakÃra÷ sÃmÃnyena vivak«itÃnyaparavÃcye dhvanau bhakterabhÃvamabhyadhÃt / asmÃbhistu durdurÆÂaæ pratyÃyayitumuktam--bhavatvatra lak«aïÃ, alak«yakrame tu kupito 'pi kiæ kari«yasÅti / yadi tu na kupyate 'suvarïapu«pÃæ' ityÃdÃvavivak«itavÃcye 'pi mukhyÃrthabÃdhÃdilak«aïÃsÃmagrÅmanapek«yaiva vyaÇgyÃrthaviÓrÃntirityalaæ bahunà / upasaæharati---tasmÃdbhaktiriti // 18 // nanu mà bhÆddhvaniriti bhaktiriti caikaæ rÆpam / mà ca bhÆdbhaktirdhvanerlak«aïam / upalak«aïaæ tu bhavi«yati; yatra dhvanirbhavati, tatra bhaktirapyastÅti bhaktyupalak«ito dhvani÷ / na tÃvadetatsarvatrÃsti, iyatà ca kiæ parasya siddhaæ? kiæ và na÷ truÂitaæ? iti tadÃha---kasyacidityÃdi / nanu bhaktistÃvaccisntanairuktÃ, tadupalak«aïamukhena ca dhvanimapi bÃlapriyà uktavidhamanitarasÃdhÃraïaæ saubhÃgyaæ tata evetyartha÷ / saævedayanta iti / jÃnantÅtyartha÷ / ata evÃdau tathà vyÃkhyÃtamiti bhÃva÷ / atra granthak­dvacanaæ saævÃdayati---ata evetyÃdi / tarhi kuto bhavataiva lak«aïÃmabhyupetya vyÃkhyÃtamityata Ãha--asmÃbhistviti / durdurÆÂamiti / nÃstikamayavÃggrastamityartha÷ / ityuktamiti sambandha÷ / nanu kasya nÃma kopastattvaæ kathyatÃmityatrÃha---yadi tviti / vyaÇgyÃrthaviÓrÃntiriti / abhimatavi«aye 'pi lak«aïÃyà na prabhavi«ïuteti bhÃva÷ // 18 // athopalak«aïapak«asyÃpi pratik«epÃya tacchaÇkÃæ v­ttÃnuvÃdapÆrvakamudbhÃvayati---nanvityÃdinà bhaktyupalak«ito dhvanirityantena / kathamupalak«aïaæ bhavi«yatÅtyatrÃha---yatretyÃdi / yathà kÃkÃdirg­hÃderna svarÆpaæ, nÃpi lak«aïaæ, kintu kadÃcitsambhavamÃtrÃdvyÃv­ttipratipattihetustathà bhaktirapÅtyartha÷ / asyottaratvena kÃrikÃmavatÃrayati---na tÃvadityÃdi / tÃvaditi sampratipattau / etaditi / upalak«aïamityartha÷ / upalak«aïaæ vastu sarvatra na bhavatÅti sampratipannamityartha÷ / iyatà ceti / bhakterupalak«aïatvamÃtrema cetyartha÷ / truÂitaæ chinnam / 'yadice'tyÃdigranthamavatÃrayati----nanvityÃdi / kiæ tallak«aïaïeneti / dhvanilak«aïakaraïaæ ni«phalaæ lak«aïaphalasyetaravyÃv­ttatayà dhvanij¤Ãnasyopalak«aïabhÆtayà bhakatyaiva samabhavÃdityartha÷ / tadabhidhetyÃdisamÃdhÃnagranthasya bhÃvÃrthaæ viv­ïoti---abhidhÃnetyÃdi / abhidhÃnÃbhidheyabhÃva iti / kÃvyena saheti Óe«a÷ / tÃvatà kimata Ãha---tataÓceti / abhidhÃv­tte sambhÃvyeta; yadi ca guïav­ttyaiva dhvanirlak«yata ityucyate tadabhidhÃvyÃpÃreïa taditaro 'laÇkÃravarga÷ samagra eva lak«yata iti pratyekamalaÇkÃrÃïÃæ lak«aïakaraïavaiyarthyaprasaÇga÷ / kiæ ca _________________________________________________________ lak«aïe 'nyai÷ k­te cÃsya pak«a-saæsiddhir eva na÷ // DhvK_1.19a // __________ lak«aïe 'nyai÷ k­te cÃsya pak«asaæsiddhireva na÷ // 19 // k­te 'pi và pÆrvamevÃnyairdhvanilak«aïe pak«asaæsiddhireva na÷; yasmÃddhvanirastÅti na pak«a÷ / sa ca prÃgeva saæsiddha ityayatnasampannasamÅhitÃrthÃ÷ saæv­ttÃ÷ rama÷ / ye 'pi sah­dayah­dayasaævedyamanÃkhyeyameva dhvanerÃtmÃnamÃmnÃsi«uste 'pi na parik«ya vÃdina÷ / locanam samagrabhedaæ lak«ayi«yanti j¤Ãsyanti ca / kiæ tallak«aïenetyÃÓaÇkyÃha---yadi ceti / abhidÃnÃbhidheyabhÃvo hyalaÇkÃgaïÃæ vyÃpaka÷; tataÓcÃbhidhÃv­tte vaiyÃkaraïamÅmÃæsakairnirÆpite kutredÃnÅmalaÇkÃrakÃraïÃæ vyÃpÃra÷ / tathà hetubalÃtkÃryaæ jÃyata iti tÃrkikairukte kimidÃnÅmiÓvaraprabh­tÅnÃæ kartÌïÃæ j¤ÃtÌïÃæ và k­tyamapÆrvaæ syÃditi sarvo nirÃrambha÷ syÃt / tadÃha---lak«aïakaraïavaiyarthyaprasaÇga iti / mà bhÆdvÃpÆrvonmÅlanaæ pÆrvonmÅlitamevÃsmÃbhi÷ samyaÇnirÆpitaæ, tathÃpi ko do«a ityabhiprÃyeïÃha---kiæ cetyÃdi / prÃgeveti / asmatprayatnÃditi Óe«a÷ / evaæ triprakÃramabhÃvavÃdaæ, bhaktyantarbhÆtatÃæ ca nirÃkurvatà alak«aïÅyatvamekatanmadhye nirÃk­tameva / ata eva mÆlakÃrikà sÃk«ÃttannirÃkaraïÃrthà na ÓrÆyate / v­ttik­ttu nirÃk­tamapi prameyaÓayyÃpÆraïÃya kaïÂhena bÃlapriyà abhidhÃvyÃpÃre / alaÇkÃrakÃraïÃmiti / alaÇkÃragranthakartÌïÃmityartha÷ / kutredÃnÅæ vyÃpÃra iti / abhidhÃnÃbhidheyabhÃvasya samastÃlaÇkÃravyÃpakatvÃttasya cÃbhidhÃvayÃpÃrajÅvitatvÃttannirÆpaïe k­te satyalaÇkÃranirÆpaïaæ tadgranthakÃrÃïÃæ ni«phalameva bhavedityartha÷ / ani«ÂÃntaramapyudghÃÂayati---tethetyÃdi / 'kimapÆrvaæ syÃdi'ti sambandha÷ / itÅti hetau / sarvo nirÃrambha÷ syÃditi / sarvar÷ iÓvaraprabh­ti÷ kart­j¤Ãt­varga÷ / vyÃkhyÃtamarthaæ granthena saÇgamayati--tadÃheti / lak«aïakaruïavaiyarthyaprasaÇga iti / lak«aïaæ ca karaïaæ ca lak«aïakaraïe, tayo÷ tannirÆpaïayo÷ vaiyarthyasya prasaÇga ityartha÷ / ki¤cetyÃdigranthamavatÃrayati---metyÃdi / 'apÆrvonmÅlanaæ mà bhÆdi'tyanvaya÷ / nanu kÃrikÃkÃreïa itarapak«a ivÃlak«aïÅyatvapak«a÷ kimiti na pratik«ipta iti ÓaÇkÃæ pariharan 'ye 'pÅ'tyÃdigranthamavatÃrayati---evamityÃdi / nirÃk­tameveti / dhvanipradarÓanamukhena hi pak«ÃntaranirÃkaraïamatra k­taæ; na ca tasyÃlak«aïÅyatve tatsambhavati iti tannirÃkaraïanÃntarÅyakatvenÃlak«aïÅyatvapak«o 'pi nirÃk­ta ityartha÷ / nanu tarhi kimiti v­ttik­tà tatpak«o 'nÆdya nirÃk­ta ityata Ãha---v­ttik­diti / prameyaÓayyeti / prameyasya Óayyà sanniveÓaviÓe«a÷ yata uktayà nÅtyà vak«yamÃïayà ca dhvane÷ sÃmÃnyaviÓe«alak«aïe pratipÃdite 'pi yadyanÃkhyeyatvaæ tatsarve«Ãmeva vastÆnÃæ tatprasaktam / yadi punardhvanerÃtiÓayoktyÃnayà kÃvyÃntarÃtiÓÃyi tai÷ locanam tatpak«amanÆdya nirÃkaroti---ye 'pÅtyÃdinà / uktayà nÅtyà 'yatrÃrtha÷ Óabdo vÃ' iti sÃmÃnyalak«aïaæ pratipÃditam / vak«yamÃïayà tu nÅtyà viÓe«alak«aïaæ bhavi«yati 'arthÃntare saÇkramitaæ ityÃdinà / tatra prathamoddyote dhvane÷ sÃmÃnyalak«aïameva kÃrikÃkÃreïa k­tam / dvitÅyoddyote kÃrikÃkÃro 'vÃntaravibhÃgaæ viÓe«alak«aïaæ ca vidadhadanuvÃdamukhena mÆlavibhÃgaæ dvividha÷' iti / sarve«Ãmiti / laukikÃnÃæ ÓÃstrÅyÃïÃæ cetyartha÷ / atiÓayoktyeti / yathà 'tÃnyak«arÃïi h­daye kimapi sphuranti' itivadatiÓayoktyÃnÃkhyeyatoktà sÃrarÆpatÃæ pratipÃdayitumiti darÓitamiti Óivam // 19 // bÃlapriyà tasyÃ÷ pÆraïÃya / anÃkhyeyatvapak«asyÃpi svayamanirÃkaraïe tatpÆraïaæ na bhavediti bhÃva÷ / uktayà nÅtyetyÃdau yathÃsaækhyena sambandha ityÃÓayenopapÃdayati---yatrÃrtha ityÃdi / viÓe«alak«aïamiti / viÓe«alak«aïakathanamityartha÷ / v­ttau 'sa ca dvividha' ityÃdinà viÓe«alak«aïakathanaæ kÃrikÃkÃrÃÓayÃnusÃreïetyÃha--tatra prathamodyota ityÃdi / tatra sÃmÃnyaviÓe«alak«aïayormadhye / 'iti mÆlavibhÃgamavocadi'tyanvaya÷ / atha yadidaæ dhvaneranÃkhyeyatvamuktaæ tannÃsatvÃnnÃpyasÃdhutvÃt, kintvatiÓayittvÃditi cettarhi tadabhidhÃnaæ yuktamevetyÃha v­ttau---'yadi punari'tyÃdi / 'kÃvyÃntarÃtiÓÃyo'ti / guïÅbhÆtavyaÇgyacitrÃtiÓÃyÅtyartha÷ / 'svarÆpam' iti / sÃratÃrÆpaæ svarÆpamityartha÷ / 'tai'riti / pÆrvapak«ibhirityartha÷ / 'tadi'ti / tarhityartha÷ / 'te 'pÅ'tyÃdi / te«ÃmabhidhÃnamasmadabhimatatvÃdyuktamevetyartha÷ / atra te 'pÅtyapiÓabdena svasyÃpi sarvatra yuktabhidhÃyitvaæ granthak­tà sÆcitamiti ca bodhyam / v­ttisthaæ 'atiÓayoktyÃ' iti padaæ vyÃkhyÃsyannÃdÃvatiÓayokterudÃharaïamÃha--yathà tÃnÅtyÃdi / "nidrÃrdhamÅlitaddaÓo madamantharÃïi nÃpyarthavanti na ca yÃni nirarthakÃni adyÃpi me m­gaddaÓo madhurÃïi tasyÃ÷" ityÃdyapÃdatrayam / atiÓayoktyÃnayetyasya vyÃkhyÃnaæ---atiÓayoktyÃnÃkhyeyatoktyeti / pÆrayati---sÃrarÆpatÃæ pratipÃdayitumiti / anena kÃvyÃntarÃtiÓÃyirÆpamityatratyarÆpapadÃrtha÷ sÃrarÆpatvamiti darÓitam / pratipÃdayitumityanantaramuktayeti Óe«a÷ / sarvasyÃpi paramaÓivasvarÆpatvÃbhisamdhÃnenopasaæharati---iti Óivamiti / itÅtyanena svavyÃkhyÃnaparÃmarÓa÷ / ki¤ca ÓivamitÅÓvaranirdeÓarÆpaæ paramaæ maÇgalam / svarÆpamÃkhyÃyate tatte 'pi yuktÃbhidhÃyina eva // locana.m kiæ locanaæ vinÃloko bhÃti candrikayÃpi hi / tenÃbhinavagupto 'tra locanonmÅlanaæ vyadhÃt // yadunmÅlanaÓaktyaiva viÓvamunmÅlati k«aïÃt / svÃtmÃyatanaviÓrÃntÃæ tÃæ vande pratibhÃæ ÓivÃm // iti ÓrÅmahÃmÃheÓvarÃcÃryavaryÃbhinavaguptonmÅlite sah­dayÃlokalocane dhvanisaÇkete prathama uddyota÷ // - - - - - bÃlapriyà svavyÃkhyÃne Órot­janaprav­tyarthamÃha--kimityÃdi / locanaæ locanÃkhyametadvyÃkhyÃnam / Ãloka÷ kÃvyÃlokagrantha÷ / candrikayà anyak­tayà candrikÃkhyavyÃkhyayà / api kiæ bhÃti na bhÃtÅtyartha÷ / hÅti prasiddhe 'vadhÃraïe và / atha ca locanaæ netraæ vinà / loka÷ bhÆvanam / candrikayà jyotsnayÃ, api kiæ bhÃti kiæ sphurati na pratyak«avi«ayo bhavatÅtyaprastutÃrtha÷ tatsÃmyaæ cÃtra dhvanyate / teneti / tasmÃddhetorityartha÷ / athodyotÃnte 'pyanu«Âhitaæ maÇgalaæ nibadhnÃti---yaditi / yasyÃ÷ Óakte÷ unmÅlanayuktyà spandanayogainaiva / viÓvaæ sarvaæ vastu / k«aïÃdunmÅlati prakÃÓate / k«aïÃdityanenÃnanyÃpek«atvaæ dyotyate / svÃtmani svasvarÆpe / yadvÃ--brahyacaitanya evÃyatane sthÃne viÓrÃntÃæ sthitÃm / pratibhÃæ j¤ÃnÃtmikÃm / ÓivÃæ ÓivÃkhyÃm / tÃæ Óaktimahaæ vande / atha ca yasyÃ÷ pratibhÃyÃ÷ unmÅlanayuktyà prakÃÓayogena / viÓvam k«aïÃdunmÅlati navanavatayà bhÃti svÃtmanyevÃyatane viÓrÃntÃæ vÃsanÃrÆpeïÃvasthitÃm, ÓivÃæ rasÃveÓavaiÓadyasubhagÃm, tÃæ pratibhÃæ kavÅnÃæ praj¤Ãm, vande ityÃdyartho 'pi bodhya iti sarvaæ Óivam // 19 // prau¬haæ kva locanaæ manda÷ kvÃhaæ tena mayà k­tà / pÆrvavyÃkhyÃddaÓÃpye«Ã ÂippaïÅ ÓodhyatÃæ budhai÷ // iti sah­dayatilakapaï¬itarÃja ÓrÅrÃmaÓÃrakaviracitÃyÃæ locanaÂippaïyÃæ prathamoddyota÷ //