Anandavardhana:
Dhvanyaloka, Uddyota 1,
with Abhinavagupta's Locana and Ramasaraka's Balapriya.


Input by members of the Sansknet project
(formerly: www.sansknet.org)



This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks.
These and other irregularities cannot be standardized at present.


THE TEXT IS NOT PROOF-READ!

__________________________________________________

In order to facilitate orientation, the karikas of 
Jan Brzezinski's version of Rajani Arjun Shankar's
text (see separate file) have been added, including 
the reference system:

DhvK_n.n

__________________________________________________



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





÷rãmadànandavardhanàcàryapraõãto-
dhvanyàlokaþ /
---- prathama uddyotaþ /

÷rãmadànandavardhanàcàryapraõãto- dhvanyàlokaþ /
--- ÷rãsahçdayatilakaràma÷àrakakçtayà bàlapriyàkhyañãkayodbhàsitayà gosvàmi÷rãdàmodara÷àstrinirmitayà viùamasthaladar÷anyà viùamasthaladar÷inyà divyà¤janàkhyañippanyoktayà ca ÷rãmadàcàryàbhinavaguptaviracitayà locanàkhyayà vyàkhyayànugataþ /
prathama uddyotaþ /
--- ÷rãmadàcàryàbhinavaguptakçtaü locanam ÷rãbhàratyai namaþ apårvaü yadvastu prathayati vinà kàraõakalàü- jagadbhàvaprakhyaü nijarasabharàtsàrayati ca /
kramàtprakhyopàkhyàprasarasubhagaü bhàsayati ta- tsarasvatyàstattvaü kavisahçdayàkhyaü vijayate  //
÷rãsahçdayatilakaràma÷àrakakçtabàlapriy.à ÷rãgurave namaþ ÷rãgurånpårõavede÷aü saïgame÷a¤ca màdhavam /
÷ivaü ÷ivà¤ca namraõàü kàmadhenummuhurnumaþ //
kàvyàloko locana¤ca dve gràhyagràhake satàm /
tadganthakàràvàcàryau rasikàgresarau stumaþ //
locanasyàdimoddyotamàtrasyàtra purà kçtà /
vivçtirlabhyate tattàü dçùñvà granthàntaràõi ca //
pàñhànkeralavikhyàtànàlambya ca yathàmati /
kurmo bàlapriyàü pràyaþ prauóhalocanañippanãm //
atha tatrabhavantaþ ÷rãmadàcàryàbhinavaguptapàdàþ kàvyàlokavyàkhyàna¤cikãrùavastasya nirvighnaparisamàptaye vihitaü samuciteùñadevatànamaskàràtmakammaïgalaü ÷iùya÷iïkùàyai granthatonibadhnantyapårvamityàdi /
yatukamalamanambhasi kamaletyàdikàvyàtmakaü sarasvatãtattvam, kàraõakalàü vi- locanam bhaññenduràjacaraõàbjakçtàdhivàsa-  hçdya÷ruto 'bhinavaguptapadàbhidho 'ham /
yatki¤cidapyanuraõansphuñayàmi kàvyà-  lokaü svalocananiyojanayà janasya //
bàlapriyà nà-tattatkàryaü prati prasiddhaü yadyadupàdànàdikàraõantasya kalà le÷aþ tàü vinà antareõaiva apårvaüulokaprasiddhavastuvijàtãyamadbhuta¤ca vastunirupàkhya÷a÷a÷çïgàdivilakùaõamanambho 'dhikaraõakakamalàdikaü padàrtham prathayati sçùñvà vistàrayati, ki¤ca yad gràvaprakhyaüupàùàõatulyaü nisargato nãrasaü jagatusarvaü vastu nijaþ svãyaþ kàvyàsambandhã yo rasaþ ÷çïgaràdiþ tasya bharàdati÷ayàt sàrayati sàraü karoti vibhàvàditvayojanena rasavya¤jakaü karotãti yàvad, vàkyàbhyàmàbhyàü kàvyàtmakasarasvatãtattvasya vi÷vakartuþ prajàpaterutkarùaråpavyatireko vya¤citaþ; tameva sthirãkartumàha--kramàdityàdi /
yajjagaditi cànuùajyate, prakhyàkaveþ pratibhà; upàkhyà vacanaü prathamaü prakhyà pa÷càdupàkhyeti tayoryaþ kramàtprasaraþ tena subhagaü hçdyaü sad, bhàsayati nisargeõàramaõãyamapi sarvaü vastu rasavya¤jakatvasampadanena rasaõãyaü satprakà÷ayatãtyarthaþ, cakàrasyàtra sambandhaþ, atra prakhyopàkhyàprasarasyàpårvavastunirmàõe sarasatvakaraõe ca hetutvamàrthikaü bodhyam, atràdyena vàkyenàpårvavastuno nirmàõandvitãyena pårvaü sato vastunassarasatvakaraõaü tçtãyena dvayorapi hçdyatayà prakà÷ana¤joktamityapa vyàcikùate, tatutathàvidhamapårvavastuprathayitçtvàdidharmavi÷iùñam, taddharmasampattyarthamàha-kavãti /
kavisahçdayàvityàkhyà yasya tat, kavisahçdaya÷abdàvatra nirmàõaråpakavivyàpàravicàràtmakasahçdayavyàpàraviùayakàvyaparau, yadvà kavisahçdayairàkhyàyataucyate iti tadàkhyam, atha và kavisahçdayayoràkhyà abhãkùõyena khyànaü sphuraõaü yasya tat kàvyàtmakamityarthaþ, tattvamàropitaü bodhyam, sarasvatyàþu÷abdaprapa¤càbhimàninyàdevatàyàþ, tattvaüupàramàrthikaü råpam, vijayate sarvasmàdupari vartate, enena tannamaskàro granthakarturgamyate; atha ca sarasvatyàstattvaü dhvanikàvyam, vijayate; apårvamityàdyarthaþ pårvavadbodhya iti pratipàdyàrtho 'pyàsåtrita iti dik /
athauddhatyaü paraharannàtmano vyàkhyànanaipuõã dar÷ayan kãrttya nuvçttaye nàmanirde÷aïkurvaü÷ca pratijànãte-bhaññetyàdi /
bhaññenduràjasyautannàmakasya guroþ caraõàbjayoþupajhatulyayoþ pàdayoþ tatsannidhàviti yàvad yo 'dhivàsastena caraõàbja÷u÷råùayeti yàvad; hçdyàni svahçdayasthàni; atha ca ÷rotçjanahçdayapriyàõi ÷rutàni ÷àstràõi yasya saþ, yathà padmena surabhãkaraõe vastuno hçdyatvaü tathetyupamàtra dhvanyate, yatki¤catusvalpam, apirevàrthe, yadvànuraõannapãti yojanà, api÷abdaþ svalpàbhidhànena saha sphuñãkaraõasyàpàtato virodhaü dyotayati, locanam svayamavyucchinnaparame÷varanamaskàrasampatticaritàrtho 'pi vyàkhyàtç÷rotéõàmavighnenàbhãùñavyàkhyà÷ravaõalakùaõaphalasampattaye bàlapriyà anuraõanubruvan ghaõñà'dinàdasthànãyasya målakçdvacanasyànuraõanasthànãyaü vyàkhyànaråpaü svavacanamityanena prakà÷yate, sveti /
lojyate dç÷yate 'neneti locanaü svasya locanaümanaþ tasya nitaràü yojanayà manaþpraõidhànenetyarthaþ, kàvyàlokaü janasya sphuñayàmi visadãkaromi, yadvà svasya locanaü j¤ànaü tasya niyojanayà vyàkhyànaråpànuraõanadvàrà samarpaõena sphuñayàmi prakà÷ayàmi, yathà netrayojanena tathetyupamàdhvaniratràpi bodhyaþ /
vçttikàrakçtasya svecchetyàdipadyasya tàtparyàrthamavatàrikayà dar÷ayati-svayamityàdi /
svayamiti vçttikàrasya nirde÷aþ, avyucchinnaþumadhye vicchedena rahitaþ parame÷varasyautattallãlàvigrahamavalambamànasya paramàtmanaþ; namaskàraþ tasya sampattiþuprakarùaþ tayà caritaþulabdhaþ arthaþuvighnanivçttyàdiråpasàkùàtprayojanaü yasya saþ, tathàbhåtasya maïgalàcaraõa àpàtato virodhamapi÷abdo dyotayati, vyàkhyàtç÷rotéõàmiti phalasampattaya ityàdinà sambandhaþ, avighnenauvidhnadhvaüsena, abhãùñeti /
vyàkhyàtéõàü vyàkhyànaü ÷rotéõàü ÷ravaõa¤cabhãùñaü divyà¤ajanàkhyà ñippanã ÷rã÷rãgaurakçùõaþ ÷araõam /
gaurakçùõagurånnatvà dhvanyàlokasya locanam /
anajmi divyà¤janato durdar÷àrthamavekùitum  //
ath.a dhvaniprasthàpakàcàrya÷rãmadànandavardhanaviracitaü dhvanyàlokanibandhanaü vyàkhyàtavato bharatadar÷anasåtrabhàùyakàrapradhànasyàcàryya÷rãmadabhinavaguptasya locanàkhye vyàkhyàne viùamasthalàni mukhyatvena vi÷adayitukàmasya divyà¤jananàmikeyaü ñippanã; pràsaïgikã tvaparatràpãti na prati÷rutiviroda udbhàvanãyaþ /
yattvatrottarapadàvyavahitapårvatvavi÷iùñavidyàyonyanyatarasambandhavàcakardantapadodde÷yakànaïvidhàyakànaïçto dvandva iti ÷àstreõa vidyàdvàrakaikayaj¤àrvijyasambandhena vidyàsambandhivàcakahotàpotçvadihàpi vidyàdvàrakaikapratipàdyaviùayakaj¤ànànukålavyàpàravattvasambandhena sambandhivàcakayorvyàkhyàtçpada÷rotçpadayordvandve 'pi vyàkhyàtà÷rotéõàmityucitamiti ka÷cidàkùipati tanmandam-- "çto vidyàyonisambandhebhyaþ" pårõaitatsåtrànuvçttita çtpadànuvçttyaiva nirvàhe prakçtasåtre punà çdgrahaõamànaïvidhyu dde÷yatàvacchedakakoñipraviùñasamasyamànayàvatpadànàmçdantatvasyàpekùàü dar÷ayad vidyayonyanyataravàcitvamapi tadavacchedakakukùau samàvive÷ayiùyatãti vyàkyàtç÷abdasya kathaü cittadanyataravàcitve 'pi ÷rãtç÷abde tadvàcitvaniyamàdar÷anàd vi÷eùaõàbhàvaprayuktavi÷iùñàbhàvamudrayodde÷yatàvacchedakatvànàkràntatvàdànaóo 'pravçtteþ sàdhveva vyàkhyàtç÷rotéõàmiti /
÷rãnçharaye namaþ svecchàkesariõaþ svacchasvacchàyàyàsitendavaþ /
tràyantàü vo madhuripoþ prapannàrticchido nakhàþ //
locanam samucità÷ãþprakañanadvàreõa parame÷varasàümukhyaü karoti vçttikàraþ--sveccheti /
madhuripornakhàþ vo yuùmànvyàkhyàtç÷rotéüstràyantàm, teùàmeva sambodhanayogyatvàt; sambodhanasàro hi yuùmadarthaþ, tràõaü càbhãùñalàbhaü prati sàhàyakàcaraõaü, tacca tatpratidvandvivighnàpasàraõàdinà bhavatãti, iyadatra tràõaü vivikùitam, nityodyogina÷ca bhagavato 'sammohàdyavasàyayogitvenotsàhapratãtervãraraso bàlapriyà vaõa¤càbhãùñaü phalaü tasya sampattaye niùpattaye, tadubhayasampattau tadubhayahetukagranthapratiùcañàråpaü phalaü granthakàrasya ca siddhyatãti bhàvaþ, samucitaüugranthàrambhe yogyaü yadà÷iùaþ prakañanaüuvacanantaddvàreõa, parame÷varasya sàmmukhyaüuvyàkhyàtç÷rotén pratyàbimukhyaü tràõecchàråpam, karoti sampàdayati, tatrràõasya parame÷varasàmmukhyàyattatvàtrràõàïgabhåtaü tatsàmmukhyamà÷ãrvàdena sampàdayatãtyarthaþ, yadvà samucitàyà à÷iùaþ prakañanaüugranthato nibandhanaü taddvàreõa, parame÷vare viùaye sàmmukhyaüuvyàkyàtç÷rotéõàmàbhimukhyamanusandhànàtmakam karotyutpàdayati, vçttikàra ityanena svecchetyàdikaü na kàrikàråpasåtràdyapadyamiti dar÷itam, va ityasya vyàkhyàtç÷roténiti vyàkhyàne hetumàha-teùàmiti /
kuto 'tra sambodhanaprasaïga ityata àha-sambodhaneti /
sambodhanaü sàraþupràõo yuùmadarthatvaprayojakoü'÷o yasya saþ, na hyasambodhyo yuùmadà vyapadi÷yate, tràyantàmityanenàtra vivakùitaü vyàcaùñe-tràõa¤ceci /
abhãùñeti vyàkhyàna÷ravaõaråpetyarthaþ, sahàyasya karma sàhàyakaü tatpratidvandvãta; abhãùñalàbhapratibandhaketyarthaþ, apasaraõaüunivartanam, àdipadenàrthatattvamanãùàsamunmeùàdeþ parigrahaþ, iyaditi /
uktaråpamityarthaþ, atha dhvaniü kàvyàtmànaü ñippanã vçttikàra iti /
svakçtànàmeva målaråpàõàü kàrikàõàü vyàkhyà'tmakavçtteþ karttetyarthaþ, ata eva vi÷iùñasyevàripsitatvena måle maïgalàkaroõe 'pi nàcàravirodhaþ /
ke cittu måle 'pi "kàvyasyàtme' tiprathamakàrikàyàmàdyapadasya kàvyetyasyànyaparatve 'pi paràrthopanãtodakumbhadar÷anavat ÷ravaõamàtreõàpi; "kàvyàlàpà÷ca ye ke cid gãtakàntakhilàni ca /
÷abdamårttidharasyaite viùõoraü÷à mahàtmana"-- ityàdipramàõato bhagavatsphorakatvena vastunirdde÷aråpamaïgalaü jàtamevetyàpi vadanti, kàrikàkçdvçttikçtorabhedastvagre dar÷ayiùyate /
sambodhanasàro hãti /
svajanyabodhà÷rayatvena vaktrabhipràyaviùayatvàvacchinnasya locanam dhvanyate, nakhànàü praharaõatvena graharaõena ca rakùaõe kartavye nakhànàmavyatiriktatvena karaõatvàtsàti÷aya÷aktità kartçtvena såcità, dhvanita÷ca parame÷varasya vyàtiriktakalaõàpekùàvirahaþ, madhuriporityane tasya sadaiva jagatrràsàpasàraõodyama uktaþ, kãdda÷asya madhuripoþ? svecchayà kesariõaþ, ma tu karmapàratantryeõa, bàlapriyà pratipàdayiùyatà granthakçtà kçtasyàsya prathamapadyasya kàvyaråpatvàdasminnapi dhvaniryojanãya iti manvàno rasàdibhedena trividheùu dhvaniùu pradhànabhåtaü rasadhvanimàdau yojayati-nityetyàdi /
ca÷abdaþ samuccaye dhvanyate ceti sambandhaþ; na vàcyàrthamàtramanenocyate kintu raso dhvanyate cetyarthaþ, nityodyogina iti /
udyogo nàmaubàhyasaünàhàtmakodyamanakriyàråpa dar÷itam, yathoktaü bharatena "uttamaprakçtirutsàhàtmako vãra iti" asaümohenausammoharàhityena yo 'dhyavasàyaþ etadevaü kartuü ÷akyamiti vastutattvani÷cayaþ tadyogitveneti utsàhahetukathanam, asaümoha÷cadhyavasàya÷ca tadyogitveneti ke cit, utsàhapratãteriti /
svecchàkesariõo madhuripoþ prasannàrticchida iti padairhiraõyaka÷ipuprabhçtinivarhaõàdiviùayakotsàhasya vya¤janayà sahçdayànàü pratãterityarthaþ, matyàdivyabhicàripratãterupalakùaõamidam, vastudhvaniü dar÷ayati-nakhànàmityàdi /
praharaõatveneti karaõatve hetuþ siühàdãnàmàyudhatvenetyarthaþ, praharaõatva iti pàñhe nimitte saptamã, nanu nakhànàü praharaõatve 'pi kathaü tràõakriyàü prati karaõatvamityatastatsambhàvanàndar÷ayati-praharaõeneti /
praharaõaü hi svasyànyasya và rakùàü kartumupàdãyata iti bhàvaþ, avyatiriktatvena karaõatvàditi, avyatiriktatvamapçthagbhåtatvamàbhyantaratvamiti yàvat tadvi÷iùñakaraõatvàdityarthaþ, karaõaü dvividhaü bàhyamàbhyantara¤ca, bàhyaü khaïgàdi; àbhyantaraühastàdi, karaõatvàt kartçtveneti samabandhaþ, karaõatvamanuktvà kartçtvoktyetyarthaþ, madhuripurnakhaistràyatàmiti vaktavyamanuktvà madhuripornakhàstràyantàmityuktyeti yàvat, sàti÷ayà ñippanã svasambodhyasya yuùmatpadàrthatayànyatra vyavasthàpitatvàdityà÷ayaþ /
utsàhapratãteriti /
vibhàvàdãnàü mitho nàntarãyakatvena "sadbhàva÷ced vibhàvàderdvayorekasya và bhaved /
åñityanyasamàkùepe tadà doùo na vidyate"  //
ityuktadi÷.à prakçte sapatnamadhvàdyasuràlambanena yogyatayà'kùiptànàü tadãyanirbhãkatvàdij¤ànàdyudãpanatadviùayàvahelà'dyanubhàvagarvàdisaücàriõàü pànakarasanyàyena yogàd utsàhaiya pratãterityarthaþ /
locanam nàpyanyadãyecchayà, api tu vi÷iùñadànavahananocitatathàvidhecchàparigrahaucityàdeva svãkçtasiüharåpasyetyarthaþ, kãdda÷à nakhàþ? prapannànàmàrti ye chindanti; nakhànàü hi chedakatvamucitam; àrteþ puna÷chedyatvaü nakhànparatyasambhàvanãyamapi tadãyànàü nakhànàüsvecchànirmàõaucityàtsambhàvyata eveti bhàvaþ, atha và trijagatkaõñako hiraõyaka÷ipurvi÷vasyotkle÷akara iti sa eva vastutaþ prapannànàü bhagavadeka÷araõànàü janànàmàrtikàritvànmårtaivàrtistaü vinà÷ayadbhiràrtirevocchinnà bhavatãti parame÷varasya tasyàmapyavasthàyàüparamakàruõikatvamuktaü, kiü ca te nakhàþ svacchena svacchatàguõena nairmalyena; svacchamçdugrabhçtayo bàlapriyà ÷aktiþusàmarthyaü yeùàü teùàü bhàvastattà, ÷aktateti ca pàñhaþ; vyaïgyàntaramapyàhadhvanita÷ceti, uktavyaïgakyeneti ÷eùaþ, vyatiriktakaraõeti /
bàhyakhaógàdityarthaþ, jagatrràseti /
tattaddurjanebhyo jagato yastràsaþ tadapasàraõe ya udyamaþ sa ityarthaþ, ukta iti /
vya¤jita ityarthaþ, imamarthaü manasikçtya pårvaü nityodyogina ityuktamiti bodhyam, na tu karmapàratantryeõetyàdeþ svãkçtetyatra sambandhaþ, àdyamicchàpadena dvitãyaü svapadena ca gamyamiti bodhyam, vi÷iùñeti vi÷iùñaüudànavàntarahananàpekùayà vi÷eùavat, dànavasyauhiraõyaka÷iporhananaü yadvà vi÷iùñaþusuranaratiryagàdyavadhyatvaråpavi÷eùavàn yo dànavastasya hananaü tasminnucito yastathàvidhàyàþunaraharivigrahàvalambanaviùayikàyà icchàyàþ parigrahaþ, ucitetãcchàvi÷eùaõaü và tasmin yadaucityàmarthàt svasya tasmàddhetorityarthaþ, svãkçtasiüharåpasyeti /
siüharåpasya nararahapami÷ratvaü prasiddamato noktam, ye cchindantãti /
taiti ÷eùaþ, chedakatvàmiti /
chedanakriyàkartçtvamityarthaþ, chadyatvaüuchedanakarmatvamasya sambhàvyata ityanena sambandhaþ, asambhàvanãyamiti /
àrteramårtatvàditi bhàvaþ, tadãyànàüunaraharisambandhinàm, sveccheti /
svecchayà bhagavata icchayà yannirmàõaüunakhànàünarmàõaü tena hetunà; aucityàdimårtasyàpi vastuna÷chedane sàmarthyàt, yadvà svecchayàsvàtantryeõa nirmàõenamårtacchedanàdeþ karaõe nakànàmaucityàdityarthaþ, sambhàvyata evauni÷cãyata eva, lokaddaùñyanurodenàha-atha veti /
asmin pakùe àtiü÷abda àtiïkàraõaülakùayati tasyàvyabhiñacàreõa nikhilàrtikàritva¤ca dhvanatãti bodhyam, vinà÷ayadbhiriti /
na÷airiti ÷eùaþ, àrtirevalocchinnà bhavatãti /
tathàvidhasya hiraõyaka÷ipoþ hananamàrterevocchedanaü na tu kasya citpràõina iti bhagavadbuddhiriti bhàvaþ, tasyàmapyavasthàyàüuhananàvasthàyàmapi, uktamiti /
vya¤jitamityarthaþ, àrtimeva chinatti na tu ka¤jitpràõinamityarthapratãtyeti bhàvaþ, atra prapannetyàdivi÷eùaõaü tràõà÷ãravàdahetugarbhasvacchetyàdipra÷aüsàparaüpra÷asyamànà hi devatà praseduùã prepsitaü prayacchati, tatra svacchasvacchàyetyatra karmadhàrayabhramaü vàrayanvyàcaùñe-svacchenetyàdi /
svacchatàguõenetyàsyaiva vivaraõaü nairmalyeneti, bhàvavçttayaþusvacchatà'didharmavàcakàþ, chàyayetyasya vyàkhyànaü vakretyàdi, atra vastudhvanimàhàrtheti /
locanam hi mukhyàtayà bhàvavçttaya eva; svacchàyayà ca vakrahçdyaråpayà'kçtyà'yàsitiþ-khedita induryaiþ, atràrtha÷aktimålena dhvaninà bàlacandratvaü dhvanyate, àyàsanena tatsannidhau candrasya vicchàyatvapratãtirahçdyatvapratãti÷ca dhvanyate, àyàsakàritvaü ca nakhànàü suprasiddham; naraharinakhànàü tacca lokottareõa råpema pratipàditam kiü ca tadãyàü svacchatàü kuñilimànaü càvalokya bàlacandraþ svàtmani khedamanubhavati; tulye 'pi svacchakuñilàkàrayoge 'mã prapannàrtinivàramaku÷alàþ; na tvahamiti vyatirekàlaïkàro 'pi dhvanitaþ, ki¤càhaüpårvameka evasàdhàraõavai÷adyahçdyàkàrayogàtsamastajanàbhilaùaõãyatàbhàjanamabhavam, adya bàlapriyà vakrahçdyaråpàkçtyàyàsitatvasya bàlacandra eva sambhavàttadarthasàmarthyamålenetyarthaþ, bàlacandratvaü dhvanyata iti /
indupadàrthasya candrasya bàlatvaü dhvanyata ityarthaþ, àyàsita ityasàya khedita ityartho lakùaõayà; tatphalamàhàyàsanenetyàdi /
tatsannidhau nakhasannidhau, vicchàyatveti ni÷÷obhatvetyarthaþ, dhvanyata iti /
dhvanivyàpàreõa jàyataityarthaþ, suprasiddhamiti /
praharaõaråpatvàditi bhàvaþ, taccauàyàsakàritva¤ca, lokottareõeti svacchatvàdipårvoktaråpeõetyarthaþ, pratipàditamita /
tadhà ca vidàraõàdinà'yàkasakàribhyo lokikanakhebhyo naraharinakànàü vàyatireko vyajyata iti bhàvaþ, prapannàrticchida iti vi÷eùaõasahakàreõa vyàtirekàntarasyàlaïkàràntarasya ca dhvanindar÷ayati kitrcetyàdi /
tadãyàüunakhasambandhinãm, kuñilimànamityatra tadãyamiti vipariõàmena sambandhaþ, svàtmanãti /
pareùàmaviditamityarthaþ, anubhavaprakàramàha-tulye'pãtyàdi /
na tvahamitãti /
iti÷abdasyànubhavatãtyanena vyatirekàlaïkàra ityanena ca sambandho vodhyaþ, dhvanita ity uktarthapratãtyà sahçdayànàü vyatirekavyaktirityarthaþ, iti vyatirekàlaïkàro 'pi dhvanita iti pàñhaþ, api÷abdena pårvoktavyatirekasya samuccayaþ, evaüvidhà iti /
vai÷adyahçdyàkàrayuktà ityarthaþ, santàpàrticchedakusalà÷ceti /
àtmano hi santàpasyaiva cchedane ku÷alatvaü na sarvàsàmàrtãnàmiti bhàvaþ, bàlendubahumàneneti /
ete nakhàþ na kintu bàlendava iti bahumatyetyarthaþ, àyàsamita /
aya÷ohetukaü duþkhamityarthaþ, anubhavatãveti /
iva÷abdarahita÷ca pàñhaþ, utprekùàpahnutidhvaniriti utparekùàrthàpahnutirutprekùàpahnutiþ tasyàþ dhvaniþ pahnutyutprekùayoraïgàïgitayà sthitatvàttatsaïkaradhvaniriti yàvat, ñippanã atrortha÷aktãti /
prakàratàvacchedakatàvacchedakatà'pannasya ÷akyasya svapadàrthasya madhuripunakhasya ÷aktiþ padaparivçttisahatvaråpasàmarthyaü målaü prayojakaü yasya tàdda÷ena svataþsambhavinà vya¤janàvyàpàreõa /
vàlacandratvamiti /
vakrimahçdyatvanibandhanakamanãyatvakaraõakamadhuripunakhakarttçkàyàsakarmatvaü yogyatàva÷àttàddasacandra eva paryavasyatãti bhàvaþ /
àyàsaneneti /
atràpyàyàsapadàrthãyatàdda÷a÷aktiprayuktavya¤janena vicchàyatvàdikaü vastu bàlacandragataü vyajyate /
locanam punarevaüvidhà nakhà da÷a bàlacandràkàràþsantàpàrticchedaku÷alà÷ceti tàneva loko bàlendubahumànena pa÷yati, na tu màmityàkalayanbàlenduraviratamàyàsamanubhavatãvetyutprekùàpahnutidhvanirapi, evaü vastvalaïkàrarasabhedena tridhà dhvaniratra ÷loke 'smadgurubhirvyàkyàtaþ /
bàlapriyà bàlenduraviratamàyàsamanubhavatãvetyutprekùàyàü hi pårvoktaü tàneva lokobàlenduü bahumànena pa÷yati na tu màmityàkalanaü nimittaü tatra ca spaùñàpahnutiþ; na nakhà ete kintu bàlendava iti lokasya pratãteþ; tathà càtrotprekùà nakhaviùayakanakhatvaniùedhapårvakabàlendutvàroparåpalokapratãtiviùayakabàlacandragatapratãtinibandhanetyàto 'pahnutibalàdtmànaü labhata ityaïgàïgibhàvo bodhyaþ, nigamayatyevamityàdi /
atra vãrarasadhvaniraïgã; utsàhasya pràdhànyena pratãyamànatvàditi dhyeyam, nanvatra granthakàragatabhagavadviùayakaratervyaïgyatvasya vaktavyatayà bhàvadhvanirevàïgitvena vàcyaþ, rasastu tadaïgatayeti cedatràhuþ-pratipannabhagavattanmayãbhàvasya grandhakarturà÷ãþ-kartçtayà vàsyamidaü na bhàvaparaü bhaktasya bhedena bhajanãyadevatàviùayakaratervyaïgyàyàþ khalubhàvatvam, granthakarturbhagavattanmayãbhàva÷aca svayaü såtrakçdavasthàyàü maïgalàkaramàdapårvaprasthàvakartçtvàcca siddhaþ, ñippanã utprekùàpahnutidhvanirapãti /
bàlacandrakarttçkàyàsànubhavasyotprekùà hi nakhatvapratiùedhapurassarabàlacandratvavidhànapratyayalakùaõaviùayàpahnavamàtmanãnamavalambate 'to 'ïgàïgibhàvaþ saïkaro 'nayoriti bhàvaþ /
yattvàyàsitaråpaikapadavya¤jakànupraviùñyorenayorekavya¤jakànuprave÷àtmà so 'treti ka÷cit, tanmandam-mitho 'napekùatvaråpapçthagvyavasthitatva eva dhvanigate yogyatàstyekavya¤jakànuprave÷àtmanaþ saïkarasya, prakçte coktadi÷otprekùàpanhutyoþ sàpekùataivamitho 'sti, na ca nairapekùye saüsçùñeþ prasaïga iti saïkyam? padaråpaviùayabhedavi÷iùñànapekùatvasya saüsçùñau vivakùitatvàd, ekavya¤jakànuprave÷e ca vi÷eùyasattve 'pi vi÷eùaõàbhàvànna saüsçùñilakùaõàtivyàptirityàkåtam /
evaü vastvalaïkàraraseti /
yadyapi sarvameva vastu tathàpãha rasàlaïkàrabhinnaü vastupadena vivakùitam, alaïkàratvaü ca rasàdipratiyogikabhedavadvyaïgyapratiyogikabhedavi÷iùña÷abdàrthànyataraniùñaviùayitàsambandhàvacchinnacamatkçtijanakatàvacchedakatàvacchedakatvam rama÷ca bhagràvaraõacidvi÷iùñaþ sthàyã /
tridhà dhvaniratreti /
yadyapi prakàràntarema dhvanãnàübàhuvidhye 'pi dhvanyamànaviùayabhedanibandhanadhvanivibhàgajanakatvaprakàrakàcàryyatàtparyaviùayãbhåtadharmàõàü vaividhyena dhvanitridhàtvamapyaviruddhamiti bhàvaþ /


_________________________________________________________


kàvyasyàtmà dhvanir iti budhair yaþ samàmnàta-pårvas tasyàbhàvaü jagadur apare bhàktam àhus tam anye /
kecid vàcàm sthitam aviùaye tattvam åcus tadãyaü tena bråmaþ sahçdaya-manaþ-prãtaye tat-svaråpam  // DhvK_1.1 //


__________


kàvyasyàtmà dhvaniriti budhairyaþ samàmnàtapårvastasyàbhàvaü jagadurapare bhàktamàhustamanye  /
ke cidvàcàü sthitamaviùaye tattvamåcustadãyaü tena bråmaþ sahçdayamanaþprãtaye tatsvaråpam   // 1 //



locanam atha pràdhànyenàbhidheyasvaråpamabhidadhadapradhànatayà prayojanaprayojanaü tatsambaddhaü prayojanaü ca sàmarthyàtprakañayannàdivàkyamàha-kàvyasyàtmeti /
kàvyàtma÷abdasaünidhànàdbudhasabdo 'tra kàvyàtmàvabodhanimittaka ityabhipràyeõa vivçõoti-kàvyatattvavidbhiriti /
bàlapriyà athetyàrambhàrthaþ /
abhidheyasvaråpamiti /
dhvanisvaråpamityarthaþ /
prayojaneti /
prayojanasya dhvaniråpàbhideyaj¤ànasya prayojanaü prãtiråpam, abhidadhadityasyàtrànuùaïgaþ /
àbhidheyasvaråpasya tatsvaråpaü bråma iti vàkyàrthatvaü; prayojanaprayojanasya prãtaya iti padàrtatvamatastadabhidhànayoþ pràdhànyàpràdànye /
tatsambaddhamiti /
tena prayojanaprayojanena sambaddhamityarthaþ /
prayojanamabhidheyaj¤ànaråpam /
sàmarthyàt arthasàmarthyadàkùepata iti yàvat /
prakañayan bodhayan /
dhvanisvaråpavacanasya hi prayojanaü dhvanisvaråpaj¤ànaü sahçdayànàm /
tasya hi prayojanaü manaþprãtiþ /
eva¤ja tayorhetuhetumadbhàvena prayojanaprayojanaråpàyàþ prãterabhidhànàttaddhetubhåtasya dhvanisvaråpaj¤ànasya prakañanaü siddhyatãti bhàvaþ /
nanu budha÷abdasya sàmànyato j¤àtçvàcitvàt vçttau 'kàvyatattvavidbhiri'ti kuto vyàkhyàtamityatastadavatàrayati-kàvyeti /
kàvyàtmabodhaþ nimittaü prayoganimittaü yasya saþ /
yadvà nimittaü pravçttinimittam /
tacca tatpadajanyabodhe prakàratayà bhàsamàno dharmaþ /
nanu ñippanã pràdhànyeneti /
pratipipàdayiùitatvànmukhyatvena /
abhidheyeti /
"tena bråma" iti pratij¤àtatvàddhvanyàtmakaviùayam /
prayojanaprayojanamiti /
dhvanisvaråpàbhidhànasya dhvanisvaråpaj¤ànaü prayojanam, asya ca sahçdayamanaþprãtistaditi bhavati tadabhidhànasya tàdda÷aprãtistathà prayojanam /
prayojanaprayojanatàvacchedakakukùau manaþpadopàdànaü ca bharatadar÷anàdhvanãnànàü prakriyàü÷e bhåmnà vyàkaramadar÷anànusàritvasphoraõàya, idamãye hi dar÷ane sukhàdivi÷eùaguõànàü manoniùñatvamevàbhimataü nàtmaniùñatvam /
budha÷abdo 'treti /
sàmànyapara÷abdànàü vi÷eùaparatve lakùaõaivà÷rayaõãyànyathà ÷àbdaviùayatvànupapattireva syàt /
budhaiþ kàvyatattvavidbhaþ, kàvyasyàtmà dhvaniriti saüj¤itaþ, paramparayà yaþ samàmnàtapårvaþ samyak àsamantàd mnàtaþ prakañitaþ, tasya sahçdayajanamanaþprakà÷amànasyàpyabhàvamanye locanam àtma÷abdasya tattva÷abdenàrthaü vivçõvànaþ sàratvamapara÷àbdavailakùamyakàritvaü ca dar÷ayati /
iti÷abdaþ svaråpaparatvaü dhvalani÷abdasyàcaùñe, tadarthasya vivàdàspadãbhãtatayà ni÷cayàbhàvenàrthattvàyogàt /
etadvivçõoti-saüj¤ita iti /
vastutastu na tatsaüj¤àmàtreõoktam, api tvastyeva dhvani÷abdavàcyaü pratyuta samastasàrabhåtam /
na hyanyathà budhàstadda÷amàmaneyurityabhipràyeõa vivçõoti-tasya sahçdayenyàdinà /
bàlapriyà kàvyàtmavidbhirityeva kuto noktamityata àha-àtmeti /
tattva÷abdena abàdhitasvaråpavàcinà tattva÷abdena /
apareti /
aparebhyaþ÷àbdebhyaþlaukikavaidika÷abdapratipàdyebhyaþ svasya yadvailakùaõyaü sahçdaya÷làdhyatvàdinà tatkàritvam, dar÷ayati vya¤jayati, tadarthasyeti ÷eùaþ /
àtmevàtmetyàtma÷abdo 'tra gauõaþ; tena càbàdhitasvaråpatvaråpàtmasàmyena dhvaniråpàrtho lakùyata iti j¤àpanàya tattva÷abdena tadarthaviviraõaü, tena tasya sàratvàdikaü vyaïgyamiti bhàvaþ /
iti÷abda iti /
dhvaniritãtyatreci÷abda ityarthaþ /
àcaùñe gràhayati, sarva÷abdànàü sabdasvaråpaparatvaü tattatsaïketitàrtaparatva¤jàsti /
tatreti÷abdaprayoge ÷abdasvaråpaparatvaü, prakçte dhvanipadottaramiti÷abdakaraõàddhvani÷abdo 'yaü saüj¤àråpadhvani÷abdasya pratipàdaka ityarthaþ /
tatsaüj¤àprakàreõa saüj¤ino bhàna¤jàkùepàdinà bhavati yathà jàtisaktipakùe vyakterbhànam /
yadvà dhvanipadasya lakùaõayà dhvanisaüj¤ita ityartha iti bhàvaþ /
uktàrthe hetumàha-tadarthasyetyàdi /
tadarthasya dhvani÷abdàbhideyasya dhvanyamànatvavi÷iùñasya, vivàdàspadãbhåtatayà dhvanirasti nàstãti vipratipattiviùayatayà /
ni÷cayàbhàveneti /
ni÷cayàbhàva iti pàñhe nimitte saptamã /
dhvanyamànatvaprakàreõa taddharmiõo madhyasthànàü ni÷cayàbhàvàdityarthaþ /
yadvà tadarthasyetyasya ni÷cayàbhàvenetyanena sambandhaþ /
arthatvàyogàditi dhvanyamànatvavi÷iùñaråpàrthavattvàsambhavàdityarthaþ /
dhvanisabdasyetyasyànuùaïgaþ /
etaditi dvani÷abdasya svaråpaparatvamityarthaþ /
nanvevaü dhvani÷abdasya dhvanisaüj¤ita ityarthakathane sati tasya 'sahçdayamanaþprakà÷amànasyàpã'ti samanantaragranthavirodhaþ, sahçdayamanaþprakà÷amànasyetyanena dhvanyamànatvavi÷iùñàrthasya sahçdayapratãtiviùayatvàbhidhànàdityà÷aïgaü parihartuü tadgranthàbhipràyamàha- vastutastvityàdi /
taditi /
dhvanipadamityarthaþ /
yadvà dhvaniråpaü vastvityarthaþ /
saüj¤àmàtreõoti /
màtrapadeva dhvanyamànatvaråpapravçttinimittasya vyavacchedaþ /
dhvani÷abdavàcyaü dhvaniyamànatvavi÷iùñam /
astyevetyatra hetumàha-na hyanyathetyàdi /
vivçõotãti-kàrikàsthaü tasyeti padaü vyàcaùña ityarthaþ /
sahçdayetyàdineti /
sahçdayamanaþprakà÷amànasyetyanenetyarthaþ /
locanam evaü tu yuktataram--iti÷abdo bhinnakramo vàkyàrthaparàmar÷akaþ, dhvanilakùaõo 'rthaþ kàvyasyàtmeti yaþ samàmnàta iti /
÷abdapadàrthakatve hi dhvanisaüj¤ito 'rtha iti kà saïgatiþ? evaü hi dhvani÷abdaþ kàvyasyàtmetyuktaü bhaved, gavityayamàheti yathà /
na ca vipratipattisthànamasadeva, pratyuta satyeva dharmiõi dharmamàtrakçtà vipratipattirityalamaprastutena bhåyasà sahçdayajanodvejanena /
budhasyaikasya pràmàdikamapi tathàbhidànaü syàt, na tu bhåyasàü tadyuktam /
tena budhairiti vahuvacanam /
tadeva vyàcaùñe--paramparayeti /
avicchinnena pravàheõa tairetaduktaü vinàpi vi÷iùñapustakeùu vinive÷anàdityabhipràyaþ /
na ca budhà bhåyàüso 'nàdaraõàyaü bàlapriyà yàdidaü saüj¤àprakàreõa dhvanilakùaõaü vastu kàvyàtmatvenàbhihitaü tada÷raddhopahanyamànamànasajanabuddhyanurodhenaiva /
dhvanyamànatvavi÷iùñàrthasya sahçdayapratãtisiddhatayà tadbuddhyanurodhena ca samanantaragrantha iti bhàvaþ /
yadvà nanvevaü dhvanipadasya dhvanisaüj¤ita ityarthakatve kathamabhàvàdivàdipratyutthànam, teùàü dhvanyamànatva eva vivàdena dvanisaüj¤àyàü vivàdàbhàvàdityata àha-vastutastvityàdi /
vivçõotãti /
vivicya vadatãtyarthaþ /
sahçdayetyàdineti /
àdipadena sahçdayamanaþprakà÷amànasyàpyabhàvamanye jagadurityàdessaïgrahaþ /
dhvaniritãti yojanena vçttikçdvviraõamupalakùaõamityabhipràyeõàha-evaü tvitàyàdi /
evaü vakùyamàõaü yocajanaü vyàkyànaü veti ÷eùaþ /
yuktataramiti /
tarapà pårvavyàkhyànasya yuktatvamastãti j¤àpyate /
bhinnakrama iti /
yasmàdanantaraü ÷råyate tato 'nyatra yojanãya ityarthaþ /
kàvyasyàtmeti samàmnàtapårva iti yojaneti bhàvaþ /
vàkyàrthaparàmar÷aka iti /
samàmnàne kà vyàsyàtmeti vàkyàrthapratipàdakatvaü bodhayatãtyarthaþ, na tu tadvàkyàbhedamiti bhàvaþ /
vàkyamatra padasamudàyaþ /
yojanàü dar÷ayati-dhvanãtyàdi /
dhvanirityasya vivaraõaü-dhvanilakùaõo 'rtha iti /
dhvanyamànatvavi÷iùña ityarthaþ /
eva¤càsyaivàrthasya tasyeti tatpadena paràmar÷aþ /
dhvaniritãti yojanàpakùe dhvanipadasya kevalasaüj¤àparatve doùamàha-÷abdetyàdi /
÷abdapadàrthakatve dhvanipadasya dhvaniriti saüj¤àmàtràrthakatve sati /
kàsaïgatiriti /
asaïgataü syàdityàrthaþ /
atra hetumàha-evaü hãtyàdi /
dhvanipadasya pràguktarãtyàr'thaparatvàsaïgati÷aïkàü pariharati- na cetyàdi /
vipratipattisthànaü vipratipattiviùayo dharmã /
dharmamàtrakçtetyàdi /
yathà ÷abdàdau satyeva dharmiõi nityatvànityatvàdidharmakçtà vipratipattiþ, prakçte ca dhvanisaüj¤ite dharmiõi guõàlaïkàràntarbhåtatvabhàktatvàdidharmakçtà vipratipattirit bhàvaþ /
budhairiti bahuvacanàrthaü vyàcaùñe-budhasyetyàdi /
tathàbhidhànaü kàvyàtmatvenàbhidhànam /
tat pràmàdikàbhidhànam /
teneti /
tadabhidhànasya pràmàõikatvenopàdeyatvadyotanàrthamityarthaþ /
tadeveti /
uktaprayojanakaü bahuvacanamevetyarthaþ /
paramparayetyasya vivaraõamavicchinnenetyàdi /
etaditi /
dhvaneþ kàvyàtmatvamityarthaþ /
vi÷iùñeti /
vi÷iùñapustakeùu vinive÷anaü lekhanena sthàpanaü, tasmàdvinàpyuktamiti sambandhaþ /
sàkùàdupade÷asiddho 'yamartha iti bhàvaþ /
jagaduþ /
tadabhàvàdinàü càmã locanam vastvàdareõopadi÷eyuþ; etattvàdareõopadiùñam /
tadàha--samyagàmnàtapårva iti /
pårvagrahaõenedamprathamatà nàtra sambhàvyata ityàha, vyàcaùñe ca --samyagàsamantàd mnàtaþ prakañita ityanena /
tasyeti /
yasyàdhigamàya pratyuta yatanãyaü, kà tatràbhàvasambhàvanà /
ataþ kiü kurmaþ, apàraü maurkhyamabhàvavàdinàmiti bhàvaþ /
na càsmàbhirabhàvavàdinàü vikalpàþ ÷rutàþ, kuü tu sambhàvya dåùayiùyante, ataþ parokùatvam /
na ca bhaviùyadvastu dåùayituü yuktam, anutpannatvàdeva /
tadapi buddhyàropitaü dåùyata iti cet; buddhyàropitatvàdeva bhaviùyattvahàniþ /
ato bhåtakàlonmeùàt pàrokùyàdvi÷iùñàdyatanatvapratibhànàbhàvàcca liñà prayogaþ kçtaþ-jagaduriti /
tahyàkhyànàyeva sambhàvya dåùaõaü prakañayiùyati /
sambhàvanàpineyamasambhavato yuktà, api tu sambhavata eva, anyathà sambhàvanànàmaparyavasànaü bàlapriyà ityabhipràya iti /
paramparayeti vacane vçttikàràbhipràya ityarthaþ /
samàmnàtapårva ityatra saü÷abdàrthaü dar÷ayitumàha-na cetyàdi /
pårvagrahaõasya phalamàha-pårveti /
atra àkhyàne /
ityàha iti vya¤jayati /
vyàcaùñe ceti /
uktamarthaü vyàcaùñe cetyarthaþ /
samyagityàdinà pårva÷abdàrtho 'pi vyàkhyàta iti bhàvaþ /
budhasamàmnàtatvoktyà labdhasya vivaraõaü sahadayamanaþprakà÷amànasyàpãti /
tena gamyamarthandar÷ayati-yasyetyàdinà /
jagaduriti liñaþ prayogasyopapattiü vçttau vyàcakùãrannityàdestadvivaraõaråpatvàdika¤ca dar÷ayitumàha-na cetyàdi /
asmàbhiþ dhvanivàdibhiþ, viruddhàþ kalpà vikalpà vikalpitàrthàþ /
yadi na ÷rutàþ kathantarhi dåùayiùyanta ityata àha-sambhàvyeti /
ke cidàcakùãrannityàdinà sambhàvanà /
yatràrtha÷a÷abdo vetyatra vyàkhyàne 'yadapyukta'mityànuvàdapårvakaü'tadapyayukta'mityàdinà dåùaõa¤ceti bodhyam /
ata iti /
a÷rutatvàdityarthaþ /
bhåtatvaü sàdhayitumàha-na ceti /
anutpannatvàdeveti /
evakàraþ paunarvacanikaþ, pårvoktàdbhaviüùyatvàdevetyarthaþ /
÷aïkate-tadapãti /
tat bhaviùyadvastu, buddhàvàropitaü buddhyàropitaü buddhiviùayãkçtam /
samàdhattebuddhãti /
àropaõaü karaõam /
upasaüharati-ata iti /
vàstavabhåtatvasyàsambhavamamipretya unmeùàdityuktam /
pràtibhàsi÷aü bhåtakàlàvacchinnatvaü liñprayogàvalambanamiti bhàvaþ /
vi÷a÷iùñeti /
kàlavi÷eùaråpetyarthaþ /
evaü liñaþ prayogaü prasàdhyàcakùãrannityàdiliïprayogàn prakçtasaïgatàn dar÷ayati-tahyàkhyànàyaiveti /
liño vyàkhyànàyaivetyarthaþ, na tu svatantratayetyevakàràrthaþ. vyàkhyànàyetyasya sambhàvyetyanena sambandhaþ /
nanvacakùãrannityàdibhireva jagadurityasya vàyakhyàne sambhavati kiü madhye tadabhàvavàdinà¤jàmã ityàdigranthenetya÷àïkàvàraõàyàvatàrayati-sambhàvanàpãti /
iyaü liñsamarthakatvenopàttà /
asambhavataþ katha¤jidapyapratãtasya /
aparyavasànaü syàditi /
paryavasànasthànàlàbhàditi bhàvaþ /
vikalpàþ saübhavanti /
locanam syàt dåùaõànàü ca /
ataþ sambhàvanàmabhidhàyiùyamàõàü samarthayituü pårvaü sambhavantãtyàha /
sambhàvyanta iti tåjyamànaü punaruktàrthameva syàt /
na ca sambhavasyàpi sambhàvanà, api tu vartamànataiva sphuñeti vartamànenaiva nirde÷aþ /
nanu càsambhavadvastumålayà sambhàvanayà yatsambhàvitaü taddåùayituma÷akyamityà÷aïkyàha--vikalpà iti /
na tu vastu sambhavati tàddak yata iyaü sambhàvanà, api tu vikalpà eva /
te ca tattvàvabodhavandhtatayà sphureyurapi, ata eva 'àcakùãran' ityàdayo 'tra sambhàvanàviùayà liïprayogà atãtaparamàrthe paryavasyanti /
yathà-- yadi nàmàsya kàyasya yadntastadbahirbhavet /
daõóamàdàya loko 'yaü ÷unaþ kàkàü÷ca vàrayet  //
bàlapriy.à abhidhàyiùyamàõàm àcakùãrannityàdinà vakùyamàõàm /
samarthayitumiti /
yatsambhavati tatsambhàvyata iti vyàptyà sàdhayitumityarthaþ /
sambhavantãtyàheti /
'tadabhàvavàdinàm' ityàdi'sambhavantã'tyàntamàhetyarthaþ /
nanu sambhavantãtyasya sthàne sambhàvyanta ityucyatàü tadàpratij¤à càdau kçtà syàdityatràha-sambhàvyanta itãti /
punaruktàrthamiti /
liïbhirityarthaþ /
nanu sambhàvanàmålabhåtassambhavo 'pi kiü sambhàvanãyaþ? netyàha-na ceti /
vartamàneneti /
lañetyarthaþ /
vikalpà ityuktamavatàrayati-nanu ceti /
sambhavadvastumålamà÷rayo yasyàstayà, sambhàvitaüviùayãkçtamutpàditaü và /
vikalpà ityuktyà kathaü parihàra ityatastatprakàraü vyàcaùñe-na tvityàdi /
tàddaksambhàvanà sambhàvitaü vastu paramàrthasanna sambhavati /
atra heturyata iti /
iyamiti /
kàramabhåtetyarthaþ /
tarhi kimàlambanà sambhàvanetyata àha-api tvityàdi /
pramàõayuktyàbhàsàbhyàmadhiùñànabhåte kàvyàtmani dhvanisvaråpe viruddhatayà kalpyanta iti vikalpàþ pakùàþ /
nanu bhàve kathamabhàvakalpanetyata àha-te ceti /
tattveti /
dhvanisvaråpakàvyàtmasaüvittivirahemetyarthaþ /
sphureyurapi sphurantyeva /
ata eveti /
yata iüme pakùà bhràntikalpitàþ, tata evetyàrthaþ. atãteti /
atãto bhåtaþ paramàrthastàtparyàrtho yeùàü te /
paramàrthatva iti ca pàñhaþ /
paryavasyantãti måle jagaduriti liñyoga iva vçttàvàcakùãrannityàdisambhàvanàrthakaliïprayogo 'pi kriyàyàþ sambhàvanàråpabuddhyàropitatvanimittkabhåtatve paryavasyatãrtthaþ /
uktàrthe dçùñàntamàha-yatheti /
yadi nàmeti /
vastutattvanivedanamukhena vairàgyajananàrthamidaü vacanam /
kàyasya ÷arãrasya /
yaditi /
màüsàdãtyarthaþ /
÷unaþ kàkàü÷ceti bhakùaõàya pravçttànityàrthàt siddhyati /
ityatreti /
bhåtapràõataiveti sambandhaþ /
evamiti /
bahirbhåtàntargatamàüsàdikatvenetyarthaþ /
locanam ityatra /
yadyevaü kàyasya dçùñatà syàttadaivamavalokyeteti bhåtapràõataiva /
yadi na syàttataþ kiü syàdityatràpi, kiü vçttaü yadi pårvavanna bhavanasya sambhàvanetyayamevàrtha ityalamaprakçtena bahunà /
tatra samayàpekùamena ÷abdo 'rthapratipàdaka iti kçtvà vàcyavyàtiriktaü nàsti vyaïgyam, sadapi và tadabhidhàvçttyàkùiptaü ÷abdàvagatàrthabalàkçùñatvàdbhàktam, tadanàkùiptamapi và na vaktuü ÷akyaü kumàrãùviva bhartçsukamatadvitsu iti traya evaite pradhànavipratipattiprakàràþ /
tatràbàvavikalpasya trayaþ prakàràþ-÷abdarthaguõàlaïkàràõàmeva ÷abdortha÷obhàkàritvàlloka÷àstràtiriktasundara÷abdàrthamayasya bàlapriyà kàyasya ÷arãrasya /
evamiti /
nivàryamàõa÷vakàkatvena loka ityarthaþ /
vàkyàbhyàü ÷lokasya sàràrtho dar÷itaþ /
bhåtapràõataiveti /
atãtaparamàrthataivetyarthaþ /
sambhàvanàviùayatadbahirbhavanàdikriyàyàþ bhåtakàlàvacchinnatvameva pratãyata iti yàvat /
vidhàviva niùedhasthale 'pyevameveti dar÷ayitumàha-yadãtyàdi /
yadi nàmetyàdipadyasya ÷eùabhåtamidamekapàdàtmakaü vàkyam-yadi na syàditi /
kàyasyàntaryattdbahirna syàdyadãtyarthaþ /
kintu yathàyathameva vyàvasthitàntarbahirbhàga evàyaü kàyassyàditi bhàvaþ /
tataþ kiü syàditi /
tadàpi kiü phalaü syàdityarthaþ. tadàpyatijugupsito 'yaü koyo niùphala eva phalgutaraviùayopabhogamàtropayogitvàditi bhàvaþ /
ityatràpãtyasya ayamevàrtha ityanena sambandhaþ /
uktaü vàkyaü khayaü vyàcaùñe-kiü vçttamityàdi /
yadi na bhavanasya sambhàvanà kiü vçttamiti yojanà /
tataþ kiü syàdi tyàsya vivaraõaü-kiü vçttamiti /
tadàpi kiü phalaü jàtaü na ki¤cidityarthaþ /
yadi na syàdityasya vivaraõaü yadi na bhavanasya sambhàvaneti /
pårvavaditi vaidharmyeõa dçùñàntakathanaü, yadi nàmetyàdau yathà bhavanasya sambhàvaneti /
ayamevàrtha iti niùedhasthale 'pi liïassambhàvanaivàrtha iti bhàvaþ /
athàdau pratipattisaukaryàya tàtparyaü dar÷ayati-tatretyàdinà /
tatra dhvaniviùaye /
samayàpekùeõona saïketasahakàreõa /
iti kçtvà ityato hetoþ, ÷abdasya saïketitàrthabodhakatvàditi yàvat /
vàcyavyatiriktaü saüïketitàrthavyatiriktam /
vyaïgyaü tattvenàbhimatam, nàsti kàvye nàsti, vyaïgyatvenàbhimataïkàvyapratipàdyaü na bhavati kàvya÷abtadasaïketitatvàdityarthaþ /
sadapãti /
tadvàcyavyatiriktaü vyaïgyaü sadapi bhàktamiti sambandhaþ /
atra hetuþ-abhidhàvçttyàkùiptamiti /
abhidàvçttyà abhidhàpucchabhåtayà vçttyà lakùaõayà, àkùiptaü bodhitam /
atra hetuþ-÷abdeti /
balaü sahakàri /
tadanàkùiptaü abhidhàvçttyanàkùiptam /
tatsadityanayoranuùaïgaþ, sadapãti yojanà /
vaktum asàdhàraõadharmaprakàreõa pratipàdayitum /
na ÷akyaü ÷aktirnàsti budheùviti ÷eùaþ /
atra dçùñàntaþ-kumàrãùviveti /
vacana÷aktyadhikaraõatvavivakùayà saptamã /
atadvitsu bhartçsukhamajànatãùu /
pradhànavipratipattãti /
kàrikoktatvàdeùàü /
pràdànyam /
tàneva prakàrànàha-÷abdetyàdi /
÷abdàrthayorye guõàþ, alaïkàrà÷cateùàmeva /
te hyubhayavàdisiddha÷obhàhetubhàvàþ /
÷abdeti /
kàvya÷obhàkàritvàdityarthaþ /
heturayaü vakùyamàõe sarvatra bodhyaþ--yatra yatra kàvya÷obhàkàritvaü tatra kàvya÷obhàkàritvaü tatra tatra÷abdàrthaguõàdyanyatamatvamiti locanam kàvyasya na ÷obhàhetuþ ka÷cidanyo 'sti yo 'smàbhirna gaõita ityekaþ prakàraþ, yo và na gaõitaþ sa ÷obhàhetuþ ka÷cidanyo 'sti yo 'smàbhirna gaõita ityekaþ prakàraþ, yo và na gaõitaþ sa ÷obhàkàryeva na bhavatãti dvitãyaþ, atha ÷obhàkàrã bhavati tarhyasmadukta eva guõe vàlaïkàre vàntarbhavati, nàmàntarakaraõe tu kiyadidaü pàõóityam /
athàpyukteùu gumeùvalaïkàreùu và nàntarbhàvaþ, tathàpi ki¤cidvi÷eùale÷amà÷ritya nàmàntarakaraõamupamàvicchittiprakàràõàmasaükhyatvàt /
tathàpi guõàlaïkàravyatiriktatvàbhàva eva /
tàvanmàtreõa ca kiü kçtam? anyasyàpi vaicitryasya ÷akyotprekùatvàt /
cirantanairhi bharatamuniprabhçtibhiryamakopame eva ÷abdàrthàlaïkàratveneùñe, tatprapa¤cadikpradar÷anaü tvanyairalaïkàrakàraiþ kçtam /
tadyayà-'karmaõyaõ' ityatra kumbhakàràdyudàharamaü ÷rutvà svayaü nagarakàràdi÷abdà utparekùyante, tàvatà ka àtmani bahumànaþ /
evaüprakçte 'pãti bàlapriyà vyàptiranena dar÷ità /
loketi /
loka÷àstra÷abdau lokikavaidika÷abdaparau /
anyaþ guõàlaïkàrebhyo 'nyaþ, ka÷cinnàstãti sambandhaþ /
guõàdyatiriktaþ kàvya÷obhàhetuþ ka÷cinnàstãti pratij¤à, pramàõàbhàvàditi heturatra bodhyaþ /
nanviyaü pratij¤à na yuktà, guõàdyatiriktasya ÷obhàhetossiddhau tanniùedhàyogàdasiddhau niùedhasyà÷akyatvàccetyata àha-yo 'smàbhirityàdi /
bhavatàmabhimata iti càrthàtsiddhyati, tathà ca paramate pratiyogiprasiddhyà tanniùedha iti bhàvaþ /
nanu labdharåpe kva cidityàdyuktanãtyàdharmisvaråpasiddhyupajãvanena dharmavi÷eùaviùayatayaiva niùedhasyànuj¤eyatvàdvyaïgyasvaråpasattàniùedho na sambhavatãtyato dvitãyaü prakàramàha-yo vetyàdi /
na gaõita iti /
guõàlaïkàravyatiriktatvenetyarthàt /
sa iti asamàbhiragaõito vyaïgyatvena bhavadabhimata÷cetyarthaþ /
nanu vyaïgyasya ÷obhàkàritvaü svasaüvedasàkùikaü kathamapahnåyata ityataþ prakàràntaramàha- athetyàdi /
sa ityanuùajyate /
atha yadi /
antarbhavatãti /
vyaïgyatvenàbhimataü guõàlaïkàrànyataradeva bhavitumarhati kàvya÷obhakàritvàdityarthaþ /
nanu dhvanyàdisamàkhyàva÷àttadbhedasiddhirityata àha-nàmàntareti /
nanu na kevalaü nàmàntarakaraõameva, tannimitta¤càstyato na guõàdyantarbhàva ityà÷aïkagamabhyupagacchati-athàpãtyàdi /
nàntarbhàva iti /
kàvyajãvitatvàdivi÷eùàditi bhàvaþ /
pariharati-tathàpãtyàdi /
nàmàntarakaraõamiti /
asmaduktànàü gumàdãnàü kàvyajãvitatvàdivi÷eùamà÷ritya dhvanyàdinàmàntaraü bhavadbhiþ kriyata ityarthaþ /
atra hetumàha-upameti /
vicchittiþ vaicitryam /
upametyalaïkàràntaràõàü guõànà¤cepalakùaõam /
phalitamàha-tathàpãtyàdi /
tathàpi tathà ca /
tataþ kimiti tadàha-tàvaditi /
tàvanmàtreõa ki¤cidvi÷eùale÷amà÷ritya nàmàntarakaraõamàtreõa /
kiü kçtamiti /
na ki¤cidapi pàõóityaü sampàditamityarthaþ /
atra heturanyasyeti /
tadevopapàdayati-cirantanairityàdi /
uktamarthaü sopahàsaddaùñàntaü nigamayati-tadityàdi /
tat tasmàt /
tatreti và pàñhaþ /
tathà satãtyarthaþ /
tatra kecidàcakùãran--÷abdàrtha÷arãrantàvatkàvyam /
tatra ca ÷abdagatà÷càrutvahetavo 'nupràsàdayaþ locanam tçtãyaþ prakàraþ /
evamekastridhà vikalpaþ, anyau ca dvauviti pa¤ca vikalpà iti tàtparyarthaþ /
tàneva krameõàha-÷abdàrtha÷arãraü tàvadityàdinà /
tàvadgrahaõena kasyàpyatra na vipratipattiriti dar÷ayati /
tatra ÷abdàrthau na tàvaddhvaniþ, yataþ saüj¤àmàtreõa hi ko guõaþ? atha ÷abdàrthayo÷càrutvaü sa dhvaniþ /
tathàpi dvividhaü càrutvam--svaråpamàtraniùñaü saüghañanà÷ritaü ca /
tatra ÷abdànàü svaråpamàtrakçtaü càrutvaü ÷abdàlaïkàrebhyaþ, saüghañanà÷ritaü tu ÷abdaguõebhyaþ /
evamarthànàü càrutvaü svaråpamàtraniùñamupamàdibhyaþ /
saüghañanàparyavasitaü tvarthaguõebhya iti na guõàlaïkàravyatirikto dhvaniþ ka÷cit /
saüghañanàdharmà iti /
÷abdàrthayoriti ÷eùaþ /
yadguõàlaïkàravyatiriktaü taccàrutvakàri na bhavati, nityànityàdoùà asàdhuduþ÷ravàdaya iva /
càrutvahetu÷ca dhvaniþ, tanna tadvyatiriktaiti vyatirekã hetuþ /
nanu vçttayorãtaya÷ca yathà guõàlaïkàravyatiriktà÷càrutvahetava÷ca, prasiddhà eva /
arthagatà÷copamàdayaþ /
varõasaüghañanàdharmà÷ca ye màdhuryàdayaste 'pi pratãyante /
tadanatiriktavçttayo vçttayo 'pi locanam tathà dhvanirapi tadvyatirikta÷ca càrutvahetu÷ca bhaviùyatãtyasiddho vyatireka ityanenàbhipràyeõàha--tadanatiriktavçttaya iti /
naiva vattirãtãnàü tahyatiriktatvaü siddham /
tathà hyanupràsànàmeva dãptamasçõamadhyamavarõanãyopayogitayà paruùatvalalitatvamadhyamatvasvaråpavivecanàya vargatrrayasampàdanàrthaü tistro 'nupràsajàtayo vçttaya ityuktàþ, vartante 'nupràsabhedà àsviti /
yadàha-- saråpavya¤jananyàsaü tisçùvetàsu vçttiùu /
bàlapriyà rekãtyartha iti kecit /
'÷abdàrtha÷arãram' ityàdeþ 'pratãyanta' ityantasya vçttigranthasya sàràrthaü vyàkhyàyottaragranthaü prakçtopayogaü darsayannavatàrayati-nanvityàdi /
asiddhovyatireka iti /
yat guõàlaïkàravyàtiriktaü, taccàrutvakàri neti vyatirekavyàpterguõàlaïkàravyatiriktàsu càrutvahetutyà sampratipannàsu vçttirãtiùu vyabhicàràdasiddhirityarthaþ /
ityabhipràyeõeti /
iti÷aïkàyàmuttaràbhipràyeõetyarthaþ /
tadabhipràyaü vi÷adayati--naivetyàdi /
tahyatiriktatvaü guõàlaïkàravyatiriktatvam /
vçttãnàntàvadanupràsàlaïkàràntarbhàvaü dar÷ayitumàha--tathà hyanupràsànàmevetyàdi /
anupràsànàmevetyasya vargatrayasampàdanàrthamityanena sambandhaþ /
tadapi kimarthamityàtràha--paruùatvetyàdi /
paruùatvàdisvaråpàõàü vi÷iùya pradar÷anàrthamityarthaþ /
tasyàpi phalamàha--dãpteti /
dãptaü raudràdaurase, masçõaü madhuraü ÷çïgaràdau, madhyamaü hàsyàdau, tathàvidhaü yadvarõanãyaü vibhàvàdi, tadupayogityà varõanãyavi÷eùopayogitvenànuprasavi÷eùopàdeyatàsiddhyarthamityarthaþ /
anupràsajàtaya iti /
anupràsànàmà÷rayabhåtà jàtaya ityàrthaþ /
vivariùyate cedamupari. vçttaya ityuktàþ vçttaya iti vyavahçtàþ /
tatra vyutpattimàha--vartanta iti /
anupràsabhedàþ anupràsavi÷eùàþ /
àsviti /
vçttirityatra vçtidhàtoradhikaraõe ktinniti bhàvaþ /
yadàheti /
bhaññodbhaña iti ÷eùaþ /
saråpeti /
etàsu locanam pçthakpçthaganupràsamu÷anti kavayaþ sadà   //
iti /
. /
pçtakpçthagiti /
paruùànupràsà nàgarikà /
masçmànupràsà upanàgarikà, lalità /
nàgarikayà vidagdhayà upamiteti kçtvà /
madhyamamakomalaparuùamityarthaþ /
ata eva vaidagdhyavihãnasvabhàvasukumàràparuùagràbhyavanitàsàdda÷yàdiyaü vçttirgràmyeti /
tatra tçtãyaþ komalànupràsa iti vçttayo 'nupràsajàtaya eva /
na ceha vai÷oùikavadvçttirvivakùità, yena bàlapriyà tisçùu vçttiùu paruùàdiùu /
pçthakpçthak saråpàõàü sajàtãyànàü vya¤janànàü nyàsaþ upanibandhaþ tam /
anupràsamu÷anti icchanti /
"÷aùàmyàmi" tyàdikàrikàtrayema paruùadivçttãnàü svaråpamuktantadbhanthe draùñavyam /
pçthak vçtàgityaü÷aü vyàcaùñe-paruùetyàdi /
paruùavarõàrabdhatvalàtparuùo 'nupràso yasyàü vçttau sà /
paruùàyà eva nàgariketi saüj¤à /
masçõeti /
madhuravarõàrabdhatvànmasçõo 'nupràso yasyàü sà /
asyà nàmadvayamàha--upanàgarikà laliteti /
upamità nàgarikayà upanàgariketyanvar thà saüj¤etyàha--nàgarikayeti /
paruùànupràsaþ masçõànupràsa iti pàñhastu anupràsavçtyoraikyàbhipràyeõa yojyaþ /
vakùyamàõagràmyavçttàvanupràsasya madhyamatvaü dar÷ayitummadhyama÷abdàrthamàha-madhyamamakomalaparuùamiti /
madhuravarõabhinnaü paruùavarõabhinna¤cetyarthaþ /
tadàrabdho 'nupràso madhyamànupràsa ityartha /
tadanupràsàyà vçtteþ gràmyasaüj¤àmupàdanapårvakamàha--ata evetyàdi /
ata eva màdhuryapàru÷yaràhityàdeva /
vaidagdhyetyàdi /
vaidagdhyavihãnà svabhàvataþ asukumàrà amadhurà, aparuùà anudbaõasvabhàvà ca yà gràmyavanità, tatsàdç÷yàdityarthaþ /
tatra tçt ãyaþ komalànupràsa iti /
ukteùvanupràseùu madhyamànupràsaþ komalànupràsasaüj¤aka÷cetyarthaþ /
anena gràmyàyà vçtteþ råóhà komalasaüj¤à ca bhaññodbhañoktà dar÷ità /
upasaüharati-vçttaya ityàdi /
yàþ kai÷cidupanàgarikàdyàþ prakà÷itàþ, tà api gatàþ ÷ravaõagocaram /
locanam jàtau jàtimato vartamànatvaü na syàt, tadanugraha eva hi tatra vartamànatvam /
yathàha ka÷cit-- lokottare hi gàmbhãrye vartante pçthivãbhujaþ  /
iti  /
tasmàdvçttayo 'nupràsàdibhyo 'natiriktavçttayo nàbhyadhikavyàpàràþ /
ata eva vyàpàrabhedàbhàvànna pçthaganumeyasvaråpà apãti vçtti÷abdasya vyàpàravàcino 'bhipràyaþ /
anatiriktatvàdeva vçttivyavahàro bhàmahàdibhirna kçtaþ /
udbhañàdibhiþ prayukte 'pi tasminnàrthaþ ka÷codadhiko hçdayapathamavatãrõa ityabhipràyeõàha--gatàþ avaõagocaramiti /
bàlapriyà ÷aùàditattadvarõaracanàråpàþ paruùàdyà vçttayo vastuto 'nupràseùu vartante /
yathà-pçthivãbhuji gàmbhãryaü, tàþ paruùatvàdivi÷iùñànupràsàdibhirabhivyajyante ca /
yathà--gotvàdijàtayà gavàdibiþ. ata÷ca svà÷rayàbhivyaïgyatvasàmyàdvçttãnàü jàtitvopacàra iti bhàvaþ /
nanuvçttiråpajàtau tajjàtimato 'nupràsasya vartanamuktamayuktaü, vai÷eùikamataviruddhatvàdityata àha--na cetyàdi /
iha asmanmate /
vai÷oùikavat vai÷eùikamata iva /
vçttirna vivakùiteti /
vartanamàdheyatnaråpanna vivakùitamityàrthaþ /
tarhi tatra vartanaü kinnàmetyata àha--tadanugraha eveti /
vçttiråpajàtikartçkànugraha evetyartha. sa ca tatkartçkaü bhedakadharmasamarpaõaü rasàbhivya¤janasàmarthyàdhànaü và /
uktàrthe dçùñàntamàha-lokottara iti /
gambhãrye vartanta iti /
gàmbhãryànugçhãtà bhavantãtyarthaþ /
gàmbhãryakartçkànugraha÷ca sakalakàryanirvahaõasàmarthyadànàdiråpaþ /
vçttau 'tadanatiriktavçttaya' ityatra tatpadàrthandar÷ayannupasaüharati--tasmàdanupràsàdibhya ityàdi /
nàstyatiriktà vçttirvyàpàro yàsàü tà ityàrthakatayà vyàcaùñe-nàbhyadhiketi /
anupràsànàü yo vyàpàro rasavya¤janaviùayaþ, sa eva vçttãnàmapãti bhàvaþ. tadanatiriktà ityanuktvà evamukteþ phalanda÷ayati-ata evetyàdi /
ataþ uktàt vyàpàrabhedàbhàvàdeveti yojanà /
na pçthaganumeyasvaråpà iti /
pçthaganupràsàvagamaü vinà nànumeyasvaråpàþ, kintu vçttivyà¤jakavarõavi÷eùaråpànupràsaliïgagamyà iti bhàvaþ /
na pçthagabhideyasvaråpà iti ca pàñhaþ /
anupràsàbhyadhikavyàpàrasattve tu vçttãnàü svaråpaü pçthagabhidheyaü syàditi tadbhàvaþ /
uktàrthe vçddhasammatimàha--anatãti /
anupràsànananådbhañàdibhiþ kçta evetyatràha-udbhañàdibhiriti /
prayukte kçte /
tasmin vçttivyavahàre /
nàrtha iti /
arthaþ vçtti÷abdàrthaþ /
adhikaþ anupràsaråpàrthàdadhikaþ /
rãtaya÷ca vaidarbhãprabhçtayaþ /
tahyatiriktaþ ko 'yaü dhvanirnàmeti /
locanam rãtaya÷ceti /
tadanatiriktavçttayo 'pi gatàþ ÷ravaõagocaramiti sambandhaþ /
tacchabdenàtra màdhuryàdayo guõàþ, teùàü ca samucitavçttyarpaõe yadanyonyamelanakùamatvena pànaka iva guóamaricàdirasànàü saïghàtaråpatàgamanaü dãptalalitamadhyamavarõanãyaviùayaü gauóãyavaidarbhapà¤càlade÷ahevàkapràcuryadda÷à tadeva trividhaü rãtirityuktam /
jàtirjàtimato nànyà, samudàya÷ca bàlapriyà ityàbhepràyeõeti /
'gatà' ityàdigrantha uktàrthapara ityarthaþ /
'rãtaya÷ce'tyatra samucitapadànuùa¤janena pårayannàha--tadityàdi /
tacchabdo 'tra guõaparàmar÷aka ityàha-tacchabdaneti /
pratyavamç÷yanta iti ÷eùaþ /
tathà pàñha÷ca /
kathannàma rãtãnàü guõànatiriktatvamiti tadupapàdayati--teùà¤cetyàdi /
teùàü guõànàm /
samuciteti /
samucitàdãptàdivarõanãyaucityavatã yà vçttiþ vi÷iùñà varõaracanà, tasyàü yadguõànàmarpaõaü tasminnityarthaþ /
samucità tattadrasavya¤janocità yà vçttiþ vyàpàraþ, tadarpaõe nimitte iti kecit /
anyonyeti /
prarasparasaü÷leùayogyatvena hetunetyarthaþ /
traividhyopapàdakaü-dãptetyàdi /
dvandvagarbhakarmadhàrayasya viùayapadena bahuvrãhiþ /
saïghàteti /
samåhãbhàvena råpàntarapràptiriti yàvat /
saïghàtaparåpatvena hçdyatve dçùñantaþ-pànaka iveti /
tathà ca màdhuryàdiguõànàü pratyekaü pràtisvalikaråpeõa rãti÷abdavàcyatvaü nàsti, parantu vi÷iùñasaïghàtadharmavattayeti bhàvaþ /
nanu kenaitaduktamiti ÷aïkàyàü vaidarbhyàdi÷abdapravçttinimittandar÷ayannuttaramàha-gauóãyetyàdi /
gauóavidarbhapà¤càlasambàndhano gauóãyàdayo ye desàsteùàü tatratyàkavãnàmiti yàvat /
vi÷iùñavarõanaviùaye yohevàkaþ svabhàvaþ svàcchandyaü và, taü pràcuryeõa pa÷yatãti tena /
vàmaneneti bhàvaþ /
hevàkapràcuryasya dç÷à dar÷anena hetunetatyàrtho và /
vidarbhàdiùu dçùñatvàttatatsamàkhyeti bhàvaþ /
trividhamityanena rãtigatamapi gauóãyà vaidarbhã pà¤jàlãti trevidhyaü såcitam /
yathoktaü vàmanena--"rãtiràtmà kàvyasya /
vi÷iùñà pàdaracanà rãtiþ /
vi÷eùo guõàtmà /
sà tredhà--vaidarbhã gauóãyà pà¤càlã ca /
vaidarbhãdiùu dçùñatvàttatsamàkhyà samagraguõà vaidarbhã /
ojaþkàntimatã gauóãyà /
màdhuryasaukumàryopapannà pà¤càlã" iti /
nanuktarãtyà vçtyanupràsayorjàtijàtimadbhànàdrãtiguõayossamudàyasamudàyibhàvàcca kathamaikyamata àha-jàtirityàdi /
samudàyaþ avayavã /
samudàyinaþ avayavàt /
anye bråyuþ--nàstyeva dhvaniþ /
prasiddhaprasthànavyatirekiõaþ kàvyaprakàrasya kàvyatvahàneþ locanam samudàyino nànya iti vçttirãtayo na gumàlaïkàravyatiriktà iti sthita evàsau vyatirekã hetuþ /
tadàha--tadvyatiriktaþ ko 'yaü dhvaniriti /
naiùa càrutvasthànaü ÷abdàrtharåpatvàbhàvàt /
nàpi càrutvahetuþ, guõàlaïkàravyatiriktatvàditi /
tenàkhaõóabuddhisamàsvàdyamapi kàvyamapoddàrabuddhyà yadi vibhajyate, tathàpyatra dhvani÷abdavàcyo na ka÷cidatirikto 'rtho labhyata iti nàma÷abdenàha /
nanu mà bhådasau ÷abdàrthasvàbhàvaþ, mà ca bhåttaccàrutvahetuþ, tena guõàlaïkàravyatirikto 'sau syàdityà÷aïkya dvitãyamabhàvavàdaprakàramàha--anya iti /
bhavatvevam; tathàpi nàstyeva dhvaniryàdda÷astava lilakùayiùitaþ /
kàvyasya hyasau ka÷cidvaktavyaþ /
na bàlapriyà nànya iti /
tayostàdàtmyasyaivàïgãkàràditi bhàvaþ /
prakçtamupasaüharati--itãti /
sthita eva upapanna eva /
'tadvyatirikta' ityàdigranthaþ uktànumànasya nigamanaråpa ityabhipràyeõàvatàrayati-tadityàdi /
tadàha tasmàdàha /
'tadvyatirikta' iti hetugarbatacchabdena ÷abdàrthau tadguõàlaïkàrà÷ca paràmç÷yante /
'ko 'yami' tyatra ki÷abdaþ kimeùa càrutvasthànamuta càrutvaheturiti vikalpaniùedhapara÷cetyà÷ayena vivçõoti-naiùa ityàdinà /
÷abdàrthatadguõàlaïkàravyatiriktaþ kàvyacàrutàhetutvavi÷iùño dhvanirnàstãti vi÷eùñadhvanisattàniùedha÷cànenàrthàtsiddhyatãti bodhyam /
eùa iti /
dhvanitvenàbhimata ityarthaþ /
itãtyasyànantaraü kiü÷abdanàheti ÷eùo bodhyaþ /
kiü÷abde naivoktàrthe labdhe ki nàma÷abdenetyata àha--tenetyàdi /
apoddhàrabuddhyeti /
vibhàgabuddhyetyàrthaþ /
nàma÷abdenàheti /
nàma÷abdo 'tyantàsatvadyotaka iti bhàvaþ /
etàvatà ÷abdàrthatadgumàlaïkàravyatiriktasya kàvya÷obhàhetutvavi÷iùñasya dhvanerabhàva eva siddhaþ, na tu svaråpeõa dhvanerabhàva iti tatsiddhye pakùàntaropakùepa ityà÷ayenàvatàrayati-nanvityàdi /
asau dhvaniþ /
teneti tathàpãtyàrthaþ /
yadvà càrutvahetutvàbàvenetyarthaþ /
càrutvahetutvàddhi guõàdyantarbhàva àpàditaþ, tadanahgãkàre tu tadvyatiriktadhvanisadbhàvassambhàvanàrha evetyàrthaþ /
guõàlaïkàreti ÷abdàrthayorupalakùaõam /
ityàsaïkyeti /
iti dhvanivàdi÷aïkàmmanasikçtyetyarthaþ /
bhavatvevamityabhyupagame /
tarhijitamasmàbhirityatràha-tathàpãtyàdi /
nanåktameva tadastitvamityata àha--yàdç÷a ityàdi /
tàddasa iti pårvema sambandhaþ /
yàdç÷o lilakùayipitaþ kàvyasambandhitayà labhaõayuktaü kartumabhilaùitaþ /
imamarthandar÷ayannàha-kàvyasya hãtyàdi /
samuditasya sahçdayahçdayàhlàdi÷abdàrthamayatvameva kàvyalakùaõam /
na coktaprasthànàtirekiõo màrgasya tatsambhavati /
na ca tatsamayàntaþpàtinaþ locanam càsau nçttagãtavàdyàdisthànãyaþ kàvyasya ka÷cit /
kavanãyaü kàvyaü, tasya bhàva÷ca kàvyatvam /
na ca nçttagãtàdi kavanãyamityucyate /
prasiddheti /
prasiddhaü prasthànaü ÷abdàrthau tadguõàlaïkàrà÷ceti, pratiùñante paramparayà vyavaharanti yena màrgeõa tatprasthànam /
kàvyaprakàrasyeti /
kàvyaprakàratvena tava sa màrgo 'bhipretaþ, 'kàvyasyàtmà' ityuktatvàt /
nanu kasmàttatkàvyaü na bhavatãtyàha--yahçdayeti /
màrgasyeti /
vçttagãtàkùinikocanàdiprayasyetyarthaþ /
taditi /
sahçdayetyàdikàvyalakùaõamityarthaþ /
nanu ye tàdda÷amapårvaü kàvayaråpatayà jànanti, ta eva sahçdayàþ /
bàlapriyà kàvyasya samudàyitayà sambandhitvena hyasau vaktavyaþ /
na ca guõàdibhyo vyatireke sati kàvyasambandhitvamasya ÷acakyopapàdaü, nçttgãtàdivat /
tadayaü prayogaþ--vivàdàdhyàsito dhvaniþ, na kàvyaü, ÷abdàrthàtiriktatvàt; na ca kàvyasambandhã, tadguõàlaïkàràtiriktatvàt, nçttagãtàdivaditi /
na ca sàdhyavikalo dçùñàntaþ, teùàmakavanãyatvena kàvyatvàbhàvasya tatsambanditvàbhàvasya ca prasiddhatvàdityarthaþ /
nçttagãtàdernàñyasthale ÷obhàkàritvaråpavi÷eùaü manasikçtya dçùñàntatayà kathanam /
svoktàrthaparatayà prasiddhetyàdigranthaü vyàcaùñe--prasiddhamityàdi /
pratiùñanta ityasya vyàkhyà--paramparayetyàdi /
paramparayà avicchinnapravàheõa /
vyavaharanti kàvyavyavahàraü kurvanti /
yena màrgoõa màrgatulyena yena /
dhvaneþ kàvyaprakàratvoktirdhvanyabhàvavàdano vyàhitetyà÷aïkya paraprasiddhyupajãvinã taduktirityàha--kàvyetyàdi /
kàvyaprakàratvena kàvyabhedatvena /
tatvenàbhimata iti tadartha iti bhàvaþ /
vçttau 'prasiddhe'tyàdinà pårvokto heturdar÷itaþ /
kàvyatvahànerityanena sàdhya÷ceti bodhyam /
ityàheti /
ityà÷aïkàyàmàhetyarthaþ /
màrgapadena prçte vivakùitaü vyàcaùñe-nçtteti /
akùinikocanàdãtyàdipadenàkùisambhavinàü vikàràntaràõàü parigrahaþ /
pràya÷abdastulyàrthakaþ /
sahçdayetyàditi /
sahçdayahçdayàhlàdi÷abdàrthamayatvamityarthaþ /
'sahçdayahçdayàhlàdã'tyanena guõàlaïkàrasundaratvamuktam /
'na ca tatsamaye'tyàdivçttigrantha eka eva ÷aïkottaràtmakaþ /
tatra ÷aïkàbhàgaü vivçõoti-nanvityàdi /
tàdç÷amiti /
yattatra bhavadbhirnçttagãtàdipràyamiti sopahàsamuktaü dhvanisvaråpantadityarathaþ /
apårvaü pårvamanunmãlitam /
jànantãtyanena 'tatsamayàntaþ pàtinaþ sahçdayàn kàü÷cidi'ti sahçdayàn kàü÷citparikalpya tatprasidyà dhvanau kàvyavyapade÷aþ pravartito 'pi sakalavidvanmanogràhitàmavalambate /
locanam tadabhimatatvaü ca nàma kàvyalakùaõamuktaprasthànàtirekiõa eva bhaviùyatãtyà÷aïkyàha--na ceti /
yathà hi khaïgalakùaõaü karomãtyukatvà àtànavitànàtmà pràvriyamàõaþ sakaladehàcchàdakaþ sukumàra÷citratantuviracitaþ saüvartanavivartanasahiùõuracchedakaþ succhedya utkçùñaþ khaïga iti bruvàõàþ, paraiþ pañaþ khalvevaüvidho bhavati na khaïga ityayuktatàya paryanuyujyamàna evaü bråyàrt--idda÷à eva khaïkàü sakala÷abdena niràkaroti /
bàlapriyà vçtyartho vivçtaþ /
tatsamayaþ dhvanipadasaïketaþ /
'tatprasiddhye'tyàdyaü÷aü vyàcaùñe-tadabhãti /
nàma÷abdena tadabhimatatvasyeva kàvyalakùaõatvamiti såcayati-ityà÷aïkyàheti /
ityekàü÷ena dhvanivàdi÷aïkàmanådya parihàramàhetyartha /
'sakale'tyàdi parahàragranthasyàbhipràyaü saddaùñàntaü spaùñayannàha---yathàhãtyàdi /
khaïgalakùaõaü khaïgasvaråpam /
karomãti /
karotiratra vacanakriyàvàcã /
ata eva iti bruvàõa iti vakùyate /
àtàneti /
àtànaþ àyàmo vistàraþ /
vitànaþ tiryàgvistàraþ /
àtmà svabhàvo yasya saþ /
pravriyamàõaþ pràvaraõãkriyamàõaþ /
pràvaraõasvaråpa iti ca pàñhaþ /
saüvartaneti /
saüvartanaü saïkocanam /
vivartanaü vikàsanam /
te sahiùõuþ tadyogyaþ /
iti bruvàõa iti /
àtànàdivi÷iùñaþ padàrthaþ utkçùñakhaïga iti vadannityarthaþ /
paryanuyujyamànaþ àkùipyamàõaþ san /
kathaü båyàdityatràhar--idç÷a ityàdir /
idda÷aþ padàrtha eva mama khaïgatvenàbhipreta ityartaþ /
etaditi /
sahçdayàntarakalpanayoktaü kàvyalakùaõamityarthaþ /
nanvamuyà sopahàsoktyà kiü jàtam? na naþ ki¤cicchinnamityata àha--prasiddhamiti /
lakùyaü lakùaõena niråpaõãyam. na kalpitamiti /
lakùyaü bhavatãtyanuùajyate /
tadàha uktàdbhàvàdàha /
uktàbhipràyaü vacanamàhetyarthaþ /
vidvanmanasàmucita viùaya eva pravçttisambhavàdvidvatpadena uktàbipràyassåcita iti bhàvaþ /
'sakale'tyukteþ phalamàha--vidvàüso 'pãti /
tatsamayaj¤àþ dhvanisamayaj¤àþ /
nanu màbhåtsakalavidvanmanogràhità, pånarapare tasyàbhàvamanyathà kathayeyuþ--na sambhavatyeva dhvanirnàmàpårvaþ ka÷cit /
kàmanãyakamanativartamànasya tasyokteùveva càrutvahetuùvantarbhàvàt /
locanam evaü hi kçte 'pi na ki¤citkçtaü syàdunmattatà paraü prakañiteti bhàvaþ /
yastvatràbhipràyaü vyàcaùñe--jãvitabhåto dhvanistàvattavàbhimataþ, jãvitaü ca nàma prasiddhaprasthànàtiriktamalaïkàrakàrairanuktatvàttacca na kàvyamiti loke prasiddhamita /
tasyedaü sarvaü svavacanaviruddham /
yadi hi tatkàvyasyanupràõakaü tenàïgãkçtaü pårvapakùavàdinà taccirantanairanuktamiti pratyuta lakùaõàrhameva bhavati /
tasmàtpràktana evàtràbhipràyaþ /
nanu bhavatvasau càrutvahetuþ ÷abdàrthaguõàlaïkàràntarbhåta÷ca, tathàpi dhvanirityamuyà bhàùayà jãvitamityasau na kenacidukta ityabhipràyamà÷aïkya tçtãyamabhàvavàdamupanyasyati punarapara iti /
kàmanãyakamiti kamanãyasya karma /
càrutvadhãhetuteti yàvat /
bàlapriyà ko doùa ityata àha--evaü hãtyàdi /
abhinavaparikalpitasahçdayahçdayàhlàdakàritvàtmakalakùaõe kçte, ki¤cillakùaõaü kçtanna syàt, parantu unmattataiva prakà÷ità syànna tu vidvattetyarthaþ /
vyàkhyànàntaramanuvadati--yastvityàdi /
abhipràyaü dvitãyàbhàvavàdyabhipràyam /
jãviteti /
dhvanirjãvitabhåto 'bhimata iti sambandhaþ /
tacceti /
dhvanyàtmakaü jãvita¤cetyarthaþ /
na kàvyamiti /
jãvitabhåto dhvanirna kàvyamalaïkàrairanuktatvàditi prayogaþ /
taddåùayati--tasyetyàdi /
svavacanavirodhamupapàdayati--yadi hãtyàdi /
tat tarhi /
anuktamiti /
anuktatvàddhetoþ /
lakùaõàrhameveti /
lakùayitavyamevetyarthaþ /
na niùedhàrhamiti bhàvaþ /
pràktanaþ pårvoktaþ /
abhipràyaþ abhàvavàdyabhipràyaþ /
tçtãyamavatàrayati--nanvityàdi /
yadyevaü kiü bhavataþ prayàsenetyata àha-tathàpãti /
evamapyasau dhvanirityamuyà bhàùayà jãvitamiti na kenaciduktaþ dhvaniþ kàvyàtmeti kenàpi lakùaõakàreõa noktamityarthaþ /
ato lakùaõapurassarantadvaktumasmatprayàsa iti bhàvaþ /
ityabhipràyaü dhvanivàdyabhipràyam /
à÷aïkyetyanantaraü pravartitamiti ÷eùaþ /
vu¤o bhàvarthatve càrutvahetvantarbhàvoktiranupapannà syàdato vyacaùñe-kamanãyasya karmeti /
phalitamàha-càrutveti /
kàvyasyetyarthàt /
vçttau 'tasye'tyasya dhvanerityarthaþ /
'càrutvahetuùvi'tyasya guõàlaïkàreùvityarthaþ /
teùàmanyatamasyaiva và apårvasamàkhyàmàtrakaraõe yatki¤cana kathanaü syàt /
ki¤ca vàgvikalpànàmànantyàtsambhavatyapi và kasmiü÷citkàvyalakùamavidhàyibhiþ prasiddhairapradar÷ate prakàrale÷e dhvanirdhviniriti yadetadalãkasahçdayatvabhàvanàmukulitalocanairnçtyate, locanam nanu vicchittãnàmasaükyatvàtkacittàdda÷ã vicchittirasmàbhirddaùñà, yà nànuprasàdau, nàpi màdhuryàdàvuktalakùaõe 'ntarbhavedityà÷aïkyàbhyupagamapårvakaü pariharati---vàgvikalpànàmiti /
vaktãti vàk ÷abdaþ /
ucyata iti vàgarthaþ /
ucyate 'nayeti vàgabhidhàvyàpàraþ /
tatra ÷abdàrthavaicivyaprakàrau'nantaþ /
abhidhàvaicitryaprakàro 'pyasaükhyeyaþ /
prakàrale÷a iti /
sa hi càrutvaheturguõo vàlaïkàro và /
sa ca sàmànyalakùaõena saügçhãta eva /
yadàhuþ--'kàvyasobhàyàþ kartàro dharmà guõàþ, tadati÷ayahetavastvalaïkàràþ' iti /
tathà 'vakràbhidheya÷abdoktiriùñà vàcàmalaïkçtiþ' iti /
dhvanirdhvanirit vãpsayà sambhramaü såcayannàdaraü dar÷ayati--nçtyata iti /
tallakùaõakçdbhistadyuktakàvyavidhàyibhistacchravaõodbhåtacamatkàrai÷ca bàlapriyà 'ki¤ca vàgvikalpànàm' ityàdigranthaü vyàkhyàsyamànaü manasikçtyàvatàrayati locanenanviti /
vacchittãnàmiti /
vividhaü chidyanta iti vicchittayaþ vaicitryàõi, tàsàm /
anupràsàdàvityàdipadenopamàdeþ prarigrahaþ /
uktalakùaõa iti dvayorvi÷eùaõam /
bhavaduktalakùaõa ityarthaþ /
abhyupagamapårvakamiti /
kitrcetyanenàbhyupagamo dar÷itaþ /
'vàgvikalpànàm' ityatra vàkpadaü nànàrthakaü vikalpapadaü vecitryàrthakamiti vyàcaùñe-vaktãtyàdi /
abhidhàvecitryeti /
etattu kuntakàdimatàbhipràyeõoktam /
bhàvàrthaü vivçõoti-sa hãtyàdi /
saþ prakàrale÷aþ /
sa ca càrutvahetu÷ca /
vàmanoktantallakùaõamàha-kàvya÷obhàyà ityàdi /
tadati÷ayeti /
kàvya÷obhàti÷ayetyarthaþ /
bhàmahokta¤càha-tathà vakrà vicitrà camatkàrakàriõã /
abhidheya÷abdayoþ vàñacyavàcakayoruktirabhidhà /
eva¤ca yadyadvaicitryàntaramullikhyate tasya tasya kathitaguõàlaïkàrasàmànyalakùaõasaïgçhãtatvàttatkartraddaùñatvamasambhàvyamiti bhàvaþ /
vãpsayeti dvirvacanenetyarthaþ /
saümbhramamiti /
dhvanivàdino dhvaniprasthànasthàpane tvaràmityarthaþ /
såcayanniti /
sambhrame dyotye dvirvacanamatreti bhàvaþ /
àdaramiti /
dhvanivàdino dhvanàvàdaramityarthaþ /
'nçtyata' ityatra kartçpadamaucityàtpårayati--tadityàdi /
tatpadaü dhvanyarthakam /
keciddhvanilakùaõakçtaþ, kecittadyuktakàvyavidhàyinaþ, kecittatkàvya÷ravaõodbhåtacamatkàràþ tatra hetuü na vidmaþ /
sahastra÷o hi mahàtmabhiranyairalaïkàraprakàràþ prakà÷itàþ prakà÷yante ca /
na ca teùàmeùà da÷à ÷råyate /
tasmàtpravàdamàtraü dhvaniþ /
na tvasya kùodakùamaü tattvaü ki¤cidapi prakà÷ayituü ÷akyam /
tathà cànyena kçta evàtra ÷lokaþ--- yasminnasti na vastu ki¤cina manaþprahlàdi sàlaïkçti locanam pratipattçbhiriti ÷eùaþ /
dhvani÷abde ko 'tyàdara iti bhàvaþ /
eùà dar÷ati /
svayaü darpaþ parai÷ca ståyamànatetyarthaþ. vàgvikalpàþ vàkpravçttihetupratibhàvyàpàraprakàrà iti và /
tasmàtpravàdamàtramiti /
sarveùàma bhàvavàdinàü sàdhàraõa upasaühàraþ /
yataþ ÷obhàhetutve guõàlaïkàrebhyo na vyatirikta, yata÷ca vyatiriktatve na ÷obhàhetuþ, yata÷ca ÷obàhetutve 'pi nàdaràspadaü tasmàdityarthaþ. na ceyamabhàvasambhàvanà nirmålaiva dåùitetyàha--tathà cànyeneti /
granthakçtsamànakàlabhàvinà bàlapriyà pratipattàraþ, taistribhirityarthaþ /
kecittu--anàdarandar÷ayatãti, atadyuktakàvyeti, atacchravaõeti ca pañhanti /
tatpakùe anàdaramityasyàbhàvavàdinàü dhvanàvanàdaramityarthaþ /
atadyuktetyàdi tallakùaõakçddhirityasya vaktuma÷akyatvàddhvani÷abdamàtraviùayakaþ paryavasyati /
sa copahàsahetureva sampadyata iti bhàvaþ /
parairiti /
dhvaniyuktakàvyavidhàyibhirityarthaþ /
siühàvalokananyàyena 'vàgvikalpànàmànatyàdi'tyàtra vàgvikalpapadamanyathà vyàcaùñe--vàgityàdi /
abhàvavàdasyànyonyasambaddhatayà upanyàsàdaikyasiddherupasaühàreõàpi tadanurupeõa bhàvyamityà÷ayenàha--sarveùàmiti /
sàdhàraõyaü spaùñayati--yata ityàdi /
nàdaràspadamiti /
gumàlaïkàreùvevàntarbhàvena ÷abdamàtrasyaivàpårvatvàditi bhàvaþ /
'tathàce'tyàdigranthaþ pårvoktàbhàvavàdasambhàvanàmålapradar÷anapara ityà÷ayena tadgranthamavatàrayati--na cetyàdi /
iyamabhàvasambàvanà pårvopadar÷atà abhàvivàdasambhàvanà /
nirmålaiva satã na dåpità, kintu samålaiveti bhàvaþ /
kariùyamàõasyàpyabàvavàdadåùaõasya buddhisthatvena kçtapràyatvàddåùiteti bhåtanirde÷aþ /
ityàheti /
ityà÷ayenàhetyarthaþ /
na càsya 'yasminni'tyàdi÷lokasya ÷rutatvena 'jagadu'riti liïbodhyasya pàrokùyasya samarthanàya 'na càsmàbhirabhàvavàdinàü vikalpàþ ÷rutàþ' iti pràguktaü kathaü saïgacchata iti vàcyam /
yathà÷rutàrthakasyàsya ÷lokasya ÷rutatve 'pi pårvopadar÷itànàü bahånàmabhàvavàdaprakàràõàü vi÷iùyà÷rutatvena tadvacanasya tatparatvàt /
granthakçdityàdinà matsaraü tadukterhetutvena vyutpannai racitaü ca naiva vacanairvakrokti÷ånyaü ca yat /
kàvyaü taddhvaninà samanvitamiti prãtyà pra÷aüsa¤jaóo no vidmo 'bhidadhàti kiü sumatinà pçùñaþ svaråpaü dhvaneþ  //
locana.m manorathanàmnà kavinà /
yato na sàlaïkçti, ato na manaþprahlàdi /
anenàrthàlaïkàràõàmabhàva uktaþ /
vyutpannai racitaü ca naiva vacanairiti ÷abdàlaïkàràõàm /
vakroktiþ utkçùñà saüghañanà, tacchånyamiti ÷abdarthaguõànàm /
vakrokti÷ånya÷abdena sàmànyalakùaõàbhàvena sarvàlaïkàràbhàvaukta iti kecit /
taiþ punaruktatvaü na parihçtamevetyalam /
prãtyeti /
gatànugatikànuràgeõetyarthaþ /
sumatineti /
jaóena pçùño bhråbhaïgakañàkùàdibhirevottaraü dadattatsvaråpaü kàmamàcakùãteti bhàvaþ /
evamete 'bhàvavikalpàþ ÷çïkhalàkramemàgatàþ, na tvanyonyàsambaddhà eva /
tathà hi tçtãyàbhàvaprakàraniråpaõopakrame punaþ÷abdasyàyamevàbipràyaþ, upasaühàraikyaü ca saïgacchate /
abhàvavàdasya sambhàvanàpràmatvena bhåtatvamuktam /
bhàktavàdastvavicchinnaþ bàlapriyà såcayati--'yasminni'ti /
'yasmin' kàvye /
'sàlaïkçti' ata eva 'manaþprahlàdi' /
'ki¤cana vastu' varõyamànaþ ka÷cidartho 'nàsti' /
'vyutpannai'riti /
naiveti pàñhe yadityàsyàpakarùaþ /
yanneti ca pàñhaþ /
'yat' kàvyam /
vyutpannaiþ anupràsàdiyogàdvicitratayotpannaiþ 'vacanaiþ' ÷abdaiþ /
'naiva racita¤ca', tathà yat 'vakrokti÷ånya¤ja' bhavati, tat tathàvidhamarthàlaïkàràdi÷ånyaü 'kàvyaü dhvaninà samanvitamiti prãtyà pra÷aüsan jaóaþ dhvalanessvaråpaü sumatinà pçùñassan kimabhidadhàti /
vayaü no vijha' ityanvayaþ /
bhàvàrtha vyàcaùñe--yata ityàdi /
aneneti /
prathamavàkyenetyarthaþ /
ukta iti /
kàvya iti ÷eùaþ /
abhàva ukta ityasya ÷abdàlaïkàràõàü ÷abdàrthaguõànàmityanayorapi sambandho bodhyaþ /
saïghañaneti /
÷abdàrthayoriti ÷eùaþ /
vyàkhyànàntaramanuvadati-vakroktãtyàdi /
vakroktissundarataroktiþ saundarya¤ca vaicitryameva /
tatkhalu sàmànyalakùaõamalaïkàràõàmiti sarvàlaïkàràbhàva ukto bhavatãtyarthaþ /
dåùayati-tairiti /
gateti /
gatasyànugatiþ gatànugatikà /
kutsàyàü kaþ /
tasyàmanuràgeõa /
yadvà-gate anyagamane gatamanugamanaü gatànugataü tadeùàmastãti gatànukatikàþ /
svayaü vicàramakçtvà paroktimevànusaranta iti yàvat /
teùàü sambhavatànuràgeõa /
'sumatine'ti padasya prayojanaü vyàcaùñe-jaóenettyàdi /
kimityete vikalpàþ prarasparasambaddhà vyàkhyàtà iti ÷aïkàyàü vçttigranthànuguõyàdityàha--evamityàdi /
÷çïkhalàkramemàgatàþ parasparasambaddhàþ /
kuta ityatràha--tathàhãti /
puna÷÷abdasyàyamevàbhipràya iti /
'punarapara' ityatra puna÷÷abdaþ bhàktamàhustamanye /
anye taü dhvanisaüj¤itaü kàvyàtmànaü guõavçttirityàhuþ /
locanam pustakeùvityabhipràyema bhàktamàhuriti nityàpravçttavartamànàpekùayàbhidhànam /
bhajyate sevyate tadàrthena prasiddhatayotprekùyata iti bhaktirdharmo 'bhidheyena sàmãpyàdiþ, tata àgato bhàkto làkùaõiko 'rthaþ /
yadàhuþ-- abhidheyena sàmãpyàtsàråpyàtsamavàyataþ /
vaiparãtyàtkriyàyogàllakùaõà pa¤cadhà matà   //
iti //
bàlapriyà uktabhipràyaka evetyarthaþ /
yadi puna÷a÷abdasya vi÷eùàrthakatvaü, tadà apare punariti vaktavyaü, tadapahàya puna÷÷abdasyàdau pàñhaþ /
praguktaprakàràpekùamuttarasyànantaryandar÷ayan sambandhamavagamayatãti bhàvaþ /
sambandha÷càvatàrikayà dar÷itapårvaþ /
j¤àpakàntarara¤càha-upeti /
anyonyàsambaddhatve sati upasaühàrabhedena bhàvyamiti bhàvaþ /
'jagadurityàhu'riti ca prayuktaü tadbhàvamàha-abhàvetyàdi /
uktamiti /
jagadurityaneneti ÷eùaþ /
pustakeùu alaïkàragrantheùu /
nityetir i÷varo 'stãtyàdivadatra nityapravçtte vartamàne laóityarthaþ /
'nityapravçtta' iti bhojasåtram /
bhàkta÷abdasyarthaü vyàkhyàtumbhakti÷abdasya karmavyutpattyàrtamàha--bhajyata ityàdi /
bha¤javyàvçttaye 'rthamàha--sevyata iti /
kenetyatràha--padàrtheneti /
gaïgàdipadalakùyatãràdyarthenetyarthaþ. nanvatra padàrthakartçkaü sevanannàma kimityata àha-utprekùyata iti /
padàrthena pratãkùyata ityarthaþ /
svabodhanimittatvenà÷rãyata iti yàvat /
atra hetuþ--prasiddhatayeti /
sàmãpyàdernimittatvena prasiddhyetyarthaþ /
yadvà-padàrthena sevyata ityupacàreõoktam /
tena ca vaktuþ pratipatturvà tãràdergaïgadipadena pratipàdane sàmãpyàdernimittatvena paryàlocanaråpaü yadutprekùaõantadatra vivakùitamityàha-prasiddhatayotprekùyata iti /
vaktrà pratipatrà veti ÷eùaþ /
abhidheyena sàmãpyàdirdharma iti sambandhaþ /
tata àgataþ sàmãpyàdinimittàtpratãtaþ /
sa ka ityatràha--làkùaõika iti /
lakùya ityarthaþ /
atra saüvàdamàha-yadàhurabhidheyena sàmãpyàdityàdi /
asyàrthaþ svayameva vakùyate /
locanam guõasamudàyavçtteþ ÷abdasyàrthabhàgastaikùõyàdirbhaktiþ, tata àgato gauõo 'rtho bhàktaþ /
bhaktiþ pratipàdye sàmãpyataikùõyàdau ÷raddhàtisayaþ, tàü prayojanatvenoddi÷ya tata bàlapriyà gauõàrthasyàpyuktarãtyaiva làbhe 'pi tallàbhaþ prakàràntareõàpi vaktavya ityà÷ayenàhaguõeti /
guõasamudàye vçttiryasya, tasya guõasamudàyaü pratipàdayata ityarthaþ /
÷abdasyeti /
siühàdi÷abdasyetyarthaþ /
siühàdi÷abdà hi siühatvàdijàtiü tadvi÷iùñavyakti và abhidadhànà api svàrthàvinàbhåtàn ÷auryàdiguõànapyàkùepàtpratipàdayantãti bhàvaþ /
arthabhàgaþ guõasamudàyàtmakàrthaikade÷aþ /
taikùõyàdiþ ÷auryàdiþ /
siüho màõavakaityàdau ÷auryàderguõaikade÷asyaiva pratãtiriti bhàvaþ /
kecittu-guõasamudàyavçtterityàsya guõàdvàrà samudàye guõini màmavakàdau vçttiryasya tasyetyarthamàhuþ /
tata iti /
taikùõyàderityarthaþ /
sàråpyànnimitatàditi yàvat /
atha bhakti÷abdasya bhàvavyutpattyàpyarthamàha-bhaktirityàdi /
pratipàdye bodhanãye /
sàmãpyataikùõyàdàviti /
nanu gaïgàyàü ghoùa ityàdistale lakùyatãràdau gaïgàgatapàvanatvàdikameva pratipàdyaü, na tu sàmãpyàdi /
evaü siüho màõavaka ityàdau màõavakàdau siühàditàdråpyaü paràkramàti÷ayàdikaü và /
spaùñamidaü kàvyaprakà÷àdau /
vakùyate caivamupari locane /
tathà ca sàmãpyataikùaõyàdàvityuktiþ kathaü saïgacchata iti cet; atra kecit-pàñho 'yaü lekhakapramàdàgataþ pàvanatvàdàvityeva pañhanãyamiti /
pare tu-sàmãpyàdeþ paramparayà prayojanasàdhanatvatsàmãpyapadena pàvanatvàdikaü taikùõyapadena siühatàdråpyàdika¤ca lakùaõayàvivakùitamato nàsaïgatirityàhuþ /
addhàti÷aya iti /
÷raddhà vakturmanasà bhajanamanusandhànàtmakaü, tasyà ati÷aya ityarthaþ /
tàmiti /
tadviùayabhåtaü pàvanatvàdikamityàrthaþ /
yadvà-addhàti÷ayaþ pratipattuþ pratãtivi÷eùaþ /
tàmiti /
÷raddhàti÷ayaråpabhakterityarthaþ /
àgataþ prayuktaþ /
làkùaõika÷ceti /
÷abda iti ÷eùaþ /
vyutpatterabhede 'pi prakçtibhedenàrthàntaramàha mukhyasya ceti /
bhaïgo bhaktiriti /
bha¤jidàtoþ ktinniti bhàvaþ /
itãtyanantaraü tata àgato bhàkta ityànuùaïgaþ /
àgataþ pratãtaþ /
kathitavyàkhyàprakàrasya phalamàha-evamityàdi /
locanam àgato bhàkta iti gauõo làkùaõika÷ca /
mukhyasya càrthasya bhaïgo bhaktirityevaü mukhyàrthabàdhà, nimittaü, prayojanamiti trayasadbhàva upacàrabãjamityuktaü bhavati /
kàvyàtmànaü guõavçttiriti /
sàmànàdhikaraõyasyàyaü bhàvaþ--yadyapyavivakùitavàcye dhvanibhede 'niþ÷vàsàndha ivàdar÷aþ'ityàdàvupacàro 'sti, tathàpi na tàtmaiva dhvaniþ, tahyatirekeõàpi bhàvat, vivakùitànyaparavàcyaprabhedàdau avivakùitavàcye 'pyupacàra eva, na dhvaniriti vakùyàmaþ /
tathà ca vakùyati--

bhaktyà bibharti naikatvaü råpabhedàdayaü dhvaniþ  /

ativyàpterathàvyàpterna càsau lakùyate tathà   //
iti /
. /
kasyaciddhvanibhedasya sà tu syàdupalakùaõam /
iti ca /
bàlapriyà bhaïgarthavyàkhyànasya mukhyàrthabàdhàråpabãjasiddhiþ, sevanaråpàrthavyàkhyànasya nimittasiddhiþ, ÷raddhàti÷ayàrthavyàkhyànasya prayojanasiddhi÷ca phalamiti bhàvaþ /
traya÷abdena sambhåyaiva bãjatvamiti dar÷ayati-upacàrabãjamiti /
upacàro nàma lakùaõà gauõã ca /
lakùaõayà gauõyà ca vyavahàraþ /
lakùyagauõàrthabodho và /
upacàro nàmànyatra anyàvàpa iti kecit /
nanu dhvanirnàma guõavçttivyàtirekã nàstãti vaktavye sàmànàdhikaraõyena nirde÷asya ko 'bhipràya ityata àha-sàmànàdhikaraõyasyeti /
'taü bhàktam' iti måle 'dhvanisaüj¤itam' ityàdinà vçttau ca sàmànàdhikaraõyena nirde÷asyetyarthaþ /
asmin pakùe kàvyàtmànamityàdipratãkadhàraõanneti bodhyam /
padayossàmànàdhikaraõyannàmaikadharmibodhakatvam /
ayaü bhàva iti /
dhvaniguõavçttyostàdàtmayameva dhvanivàdibhirnnirasanãyaü, na tu dhvanerasarvathopacàraspar÷itvamapãtyamumarthandyotayituü siddhàntaviruddhatàdàtmyapakùopakùepàrtho 'yaü sàmànàdikaraõyena nirde÷a iti bhàva ityarthaþ /
tameva bhàvaü vivçõoti-yadyapãtyàdi /
upacàra iti /
guõavçttirityarthaþ /
tadàtmà upacàràtmà /
tadvyatirekeõàpi upacàraü vinàpi /
bhàvàt dhvanessatvàt /
kutretyata àha-vivakùitànyapara vàcyaprabhedàdàviti /
avivakùitavàcya iti /
avivakùitavàcyadhvanàvityarthaþ /
vakùyàma iti /
ràmo 'smãtyàdàviti bhàvaþ /
vakùyatãti /
målakàra iti ÷eùaþ. vçttau 'gumavçttiri'ti bhàkta÷abdasya vyàkhyànaü tatpadena prakçte vivakùitànarthànvivçõoti--guõà ityàdinà /
upàyaiþ nimittaiþ /
yadyapi ca dhvani÷abdasaükãrtanena kàvyalakùaõavidhàyibhirguõavçttiranyo và na ka÷citprakàraþ prakà÷itaþ, tathàpi amukhyavçttyà kàvyeùu vyàvahàraü locanam guõàþ sàmãpyàdayo dharmàstaikùõyàdaya÷ca /
tairupàyairvçttirarthontare yasya, tairupàyervçttirvà ÷abdasya yatra sa guõavçtti- ÷abdo 'rtho và /
gumadvàrema và vartanaü guõavçttiramukhyo 'bhidàvyàpàraþ /
etaduktaü bhavati--dhvanatãti và, dhvanyata iti và, dhvananamiti và yadi dhvaniþ, tathàpyupacarita÷abdàrthavyàpàràtirikto nàsau ka÷cit /
mukhyàrthe hyabhidhaiveti pàri÷eùyàdamukhya eva dhvanaþ, tçtãyarà÷yabhàvàt /
nanu kenaitaduktaü dvanirguõavçttirityàsaïkyàha--yadyapi ceti /
anyo veti /
bàlapriyà arthàntare tãràdau màõavakàdau ca /
yasya gaïgàdisiühàdi÷abdasya /
yatreti /
tãràdyarthe ityarthaþ /
guõadvàreõà sàmãpyataikùõyàdidvàreõa /
vartanamiti vçtti÷abdàrthavivaraõam /
paryavasitamàha--amukhya iti /
amukhya ityanena lakùaõàgauõyardvayorgrahaõam /
kiü tata ityata àha--etadityàdi /
upacariteti /
guõavçtti÷abdapratipàdyebhyaþ ÷abdàrthavyàpàrebhyo 'tirikta ityarthaþ /
asau ka÷cit dhvanirnàma ka÷cit /
nanu yadi dhvanyabhàvàbhipràyeõa dhvanerguõavçtyabhedaþ sàdhyate, tarhyabhidhàyà abhedo 'pi sàdhyatàmityàtràha-mukhyàrtha iti /
evakàreõa nàtra dhvananasya sambhàvanàpãti dar÷ayati /
phalitamàha-itãti /
pàri÷eùyàditi /
÷iùyamàõe saüpratyayaþ pari÷eùaþ, sa eva pàri÷eùyam, tasmàdityarthaþ /
amukhya eva guõavçttireva /
atra hetuþ-tçtãyeti /
vàcakavàcyàbhidhàråpaþ prathamo rà÷iþ, lakùakalakùyalakùaõàråpo dvitãyaþ, vya¤jakavyaïgyavya¤jànaråpastçtãyo bhavadabhimataþ, tasyàbhàvàdityarthaþ /
tathà ca dhvanirnàma guõavçttireva, amukhyatvàditi phalitam /
nanvityàdi /
iti ÷abdasyobhayatra sambandhaþ /
iti kenoktaü ityà÷aïkyàheti /
'yadyapã'tyàdinà ÷aïkàü kçtvà 'tatàpã'tyàdinà samàdhànamàha ityarthaþ /
vçttau 'anyo ve'tyàtra guõavçtternyo mukhya ityarthabhramaþ syàdato vyàcaùña-guõoti /
và÷abdo dçùñàntàrthaþ /
yathà abhàvavàdibhirdhvanirguõàlaïkàraprakàra iti noktaü, tathà bhàktavàdibhiripi dhvanirguõavçttiriti kaõñhato noktamityarthaþ /
dar÷ayatà dhvanimàrgau manàkspçùño 'pi na lakùita iti pariklpyaivamuktam-'bhàktamàhustamanye' iti /
locanam guõàlaïkàraprakàra iti yàvat /
dar÷ayateti /
bhaññoñbhañavàmanàdinà /
bhàmahenoktaü--'÷abdà÷chandobhidànàrthàþ' iti abhidhànasya ÷abdàdbhedaü vyàkhyàtuü bhaññodbhaño babhàùe--'÷abdànàbhidhànamabhidhàvyàpàro mukhyo guõavçti÷ca' iti /
vàmano 'pi 'sàdda÷yàllakùaõà vakroktiþ' iti /
manàkspçùña iti /
taistàvaddhvanidigunmãlità, yathàli÷itapàñhakaistu bàlapriyà dar÷ayate'ti manàk spar÷e hetuþ /
atraikavacanaü sàmànyàmipràyakam /
anena kàvyalakùaõavidhàyina eva vivakùità ityà÷ayena pårayati-bhaññetyàdi /
krameõa tadvacane dar÷ayati-bhàmahenetyàdi "itihàsà÷rayàþ kathàþ /
lokoyuktiþ kalà÷ceti mantavyàþ kàvyahetavaþ" iti ÷iùñaü pàdatrayam /
ityuktamityanvayaþ /
tataþ kimityata àha-abhidhànasyeti /
atreti ÷eùaþ /
vàmano 'pãti babhàùe ityànuùaïgaþ /
sàdç÷yàditi /
vakroktiþ tannàmàlaïkàraþ /
tathà cà'bhidhànam' iti vacanena bhàmaho 'guõavçtti'riti vacanena bhaññoñbhaño 'lakùaõe'ti vacanena vàmana÷ca kàvyeùu guõavçtyà vyavahàraü dar÷itavanta iti phalitàrthaþ /
'dhvanimàrgo manàk spçùño 'pi na lakùitaþ 'ityamuü bhàgaü pårvaüpakùopakùepànuguõyena vyàcaùñe-taistàvadityàdi /
sampratipattau tàvacchabdaþ /
'dhvanimàrgo manàkspçùña' ityasya vivaraõaü-dhvanidigunmãliteti /
guõavçtteþ prayojanàvinàbhàvàtprayojanasya ca vakùyamàõavidhayà vya¤janavyàpàraikagocaratvacca guõavçtyà vyacavahàraü dar÷ayadbhireva bhàmahabhaññodbhañàdibhiþ dhvanergamakaü pradar÷itamityarthaþ /
tairdhvanimàrgasya spar÷e 'pi lakùaõakaraõena pçthak tatsvaråpasyàniråpaõàdguõavçttireva dhvaniþ, na tadatirikta iti taduktimarthasiddhàmupajãvyedaü bhàktavàdaprasthànaü pravçttamityàha- yathàlikhitetyàdi /
tu ÷abdaþ parantvityarthe . na lakùita ityàsya vyàkhyànam--tatsvaråpaviveko na kçta iti /
kecitpunarlakùaõakaraõa÷àlãnabuddhayo dhvanestattvaü giràmagocaraü sahçdayahçdayasaüvedyameva samàkyàtavantaþ /
tenevaüvidhàsu vimatiùu sthitàsu sahçdayamanaþprãtaye locanam svaråpavivekaü kartuma÷aknuvadbhistatsvaråpaviveko na kçtaþ, pratyutopàlabhyate, abhagranàrikelavat yathà÷rutatadgranthodgrahaõamàtreõeti /
ata evàha--parikalpyaivamuktamiti /
yadyevaü na yojyate tadà dhvanimàrgaþ spçùña iti pårvapakùàbhidhànaü virudhyate /
÷àlãnabuddhaya iti /
apragalbhamataya ityarthaþ /
ete ca traya uttarottaraü bhavyabuddhayaþ /
bàlapriyà atra hetuþ-svaråpavivekaü kartumasaknuvadbhiriti /
tairityanuùaïgaþ /
a÷aktau heturyarthatyàdi /
lekhanànatikrameõa lakùyabhåtàni dhvanikàvyayàni pañhitavadbhirityarthaþ /
yadvà-yathetyupamàyàü likhitapàñhakairivetyarthaþ /
avi÷eùaj¤airita yàvat /
na kevalaü dhvanisvaråpavivekàkaraõameva, vivecanarhatatsvaråpàpalàpa÷cetyàha-pratyutetyàdi /
upàlabhyate pratikùipyate /
tairityanuùaïgaþ /
dhvaniriti ÷eùaþ /
upàlambho 'yaü bhàmahàdãnàmanumeyo, bhaññoñabhagranthañãkàkàràdãnàü tu pratyakùaþ /
abhagnànàrikelavaditi /
ùaùñyantàdvatiþ /
udgrahaõamityanenàsya sambandhaþ /
upàlambhe hetuü dar÷ayati-yathà÷ruteti /
yathà÷rutaü vicàraü vinà yattadgranthànàü lakùyabhåtànàü dhniyuktakàvyagranthànàmudgrahaõaü dhàraõaü tanmàtreõetyarthaþ /
'abhagnanàrikelakalpayathà÷rute'ti ca pàñhaþ /
ata eveti /
uktàrthàbhipràyàdevetyarthaþ /
vçttau 'itã'ti hetau /
'iti parikalpye'tyàderayamarthaþ--yato bhaññoñbhañàdibhirdhvanimàrgaspar÷amàtraü kçtaü, na tu dhvanisvaråpavivecanaü, pratyuta tadupàlambha÷ca, tato hetorbhaktireva dhvanirna tadatirikta iti tadabhipràyamuktiparyantaü kalpayitvà 'bhàktamàhustamanye' ityuktamiti /
nanu 'dhvanamàrga' ityàdigranthaþ kimarthamevaü vyàkhyàtaþ? dhvanermàrgaþ-mçgyate 'nviùyate vicàryate iti màrgaþ avivakùitavàcyalakùaõo bhedaþ spçùñaþ j¤àta iti kuto na vyàkhyàta ityata àha--yadyevamityàdi /
virudhyata iti /
dhvanyavàntarabhedasya j¤àne sati guõavçttireva dhvanirna tadatirikta iti vacanamasaïgataü bhavedityarthaþ /
yadvà-nanu 'na lakùita' iti grantho na dçùña iti yathà÷rutàrthaparatayà kuto na vyàkhyàta ityata àha--yadyevamityàdi /
'na lakùita' iti grantha iti ÷eùaþ /
virudhyata iti /
dhvaneþ spçùñatvasyàddaùñatvasya ca vacanaü viruddhaü syàdityarthaþ /
vipratipattiprakàràõàmeùàmuktau kramo vivakùita ityàha--eta ityàdi /
abhàvavàditrayamekãkçtya traya ityuktiþ /
bhavyabuddhayaþ sadbuddhayaþ /
bhavyabuddhitvaü vivicya dar÷ayati--pràcyà ityàdi /
pracyàþ abhàvavàdinaþ /
sarvathà prakàratrayeõàpi /
tatsvaråpaü bråmaþ /
locanam pràcyà hi viparyastà eva sarvathà /
madhyamàstu tadråpaü jànànà api sandahenàpahnuvate /
antyàstvanapahnuvànà api lakùayituü na jànata iti krameõa viùaryàsasandehàj¤ànàpràdhànyameteùàm /
teneti /
ekaiko 'pyayaü vipratipattiråpo vàkyàrtho niråpaõe hetutvaü pratipadyata ityekavacanam /
evaüvidhàsu vimatiùviti nirdhàraõe saptamã /
àsu madhye eko 'pi yo vimatiprakàrastenaiva hetunàtatsvaråpaübråma iti, dhvanisvaråpamabhidheyam, abhidànàbhidheyalakùaõo bàlapriyà viparyastàþ dehàtmavàdicàrvàkà iva viparyayaj¤ànayuktàþ /
madhyamàþ bhàktavàdinaþ /
tu÷abdaþ pårvebhyo vi÷eùaü dyotayati, tamàha--tadråpaü jànànà apãti /
sammugdhatayà yatki¤jidasti vàcyàtiriktamiti tadråpaü jànanto 'pãtyarthaþ /
sandahena mukhyaguõavçttivyatiriktavyàpàrasya astitvanàstitvàbhyàü sandehena apahnuvate /
'nihnuvata' iti ca pàñhaþ /
anapahnuvànà iti /
tadråpamityanuùaïgaþ /
'anihnuvànà' iti ca pàñhaþ /
lakùayitumiti /
dhvanimiti ÷eùaþ /
phalitamàha--itãti /
viparyàsasyà dhvanisvaråpajij¤àsàü prati pratibandhakatvaü, sandehasya tvanukålatvalamatastadvatoþ pårvàpekùayottarasyotkarùaþ /
antyasya tu lakùaõakaraõamàtraviùayakàj¤ànam /
tasya sukhocchedyatvàdubhayàpekùayàpyutkarùa iti bhàvaþ /
ekaiko 'pãti /
kimuta traya ityapi÷abdàrthaþ /
ityekavacanamiti /
'tene'tyatra tatpadena pårvavàkyatrayàrthàþ paràmç÷yante /
tçtãyayà teùàü dhvanisvaråpavacane hetutvamucyate /
ekavacanena tu teùàü pratyekaü hetutvamastãti bodhyata iti bhàvaþ /
uktarthànuguõaü vçttiü vivçõàti-evamityàdi /
nirdhàraõe saptamãti /
na tu bhàvalakùaõe saptamãti bhàvaþ /
nirdhàraõaü prakañayannàha-àsvityàdi /
vçttau 'tene'tyasya vyàkhyànaü 'evam' ityàdi 'sthitàsvi'tyantam /
tatra ekenàpãti påraõãyamityà÷ayenàha-eko 'pãtyàdi /
'tasyàbhàvaü jagaduþ' 'tena tatsvaråpaü bråmaþ 'bhàktamàhuþ' tasyahi dhvaneþ svaråpaü sakalasatkavikàvyopaniùadbhåtamatiramaõãyamaõãyasãbhirapi cirantanakàvyalakùaõavidhàyinàü buddhibhiranunmãlitapårvam, locanam dhvani÷àstrayorvaktç÷rotrorvyutpàdyavyutpàdakabhàvaþ sambandhaþ, vimitinivçttyà tatsvaråpaj¤ànaü prayojanam, ÷àstraprayojanayoþ sàdhyasàdhanabhàvassambandha ityuktam /
atha ÷rotçgataprayojanaprayojanapratipàdakaü 'sahçdayamanaþprãtaye' iti bhàgaü vyàkhyàtumàha-tasya hãti /
vimatipadapatitasyetyarthaþ /
dhvaneþ svaråpaü lakùayatàü sambandhini bàlapriyà 'tena bråmaþ' 'kecidåcuþ' tena bråmaþ' iti pçthak pçtak yojanà labhyata iti bhàvaþ /
avatàrikoktarãtyà 'tena tatsvaråpaü bråma' ityanena pradar÷itamabhidheyàdikaü ÷rotçpravçttyaïgaü prasaïgàddar÷ayati-dhvanisvaråpamityàdi /
abhidhànàbhidheyalakùaõa iti /
abhidhàyakàbhidheyabhàvasvaråpa ityàrthaþ /
atra vyutkramema nirde÷aþ /
evamuparyapi bodhyam /
pratipàdyapratipàdakabhàva it yàvat /
sambandha ityanenànvayaþ /
vyutpàdyeti /
vyutpàdakavyutpàdyabhàva ityarthaþ /
vimatinivçttyeti /
dhvanisvaråpaviùayakavimatinivçttyà sahitamityarthaþ /
vipratipattyupanyàsapårvakaü 'tena bråma' ityuktyà vimatinivçtteþ prayojanatvaü labhyata iti bhàvaþ /
prayojanamiti /
tatsvaråpavacanasya prayojanamityarthaþ /
sàdhyeti /
sàdhanasàdyabàva ityarthaþ /
ityuktamiti /
tena 'tatsvaråpaü bråma' ityanenoktàrthàþ pradar÷ità ityàrthaþ /
athetyàdi /
otçgateti /
÷rotçgataü prayojanaü pårvektaü vimatinivçttyà saha dhvanisvaråpaj¤ànaü. tasya yatprayojanaü prãtiråpaü tatpratipàdakamityarthaþ /
'lakùayatà'mityàdibhàgasyaiva 'sahçdaye'tyàdyaü÷avyàkhyàråpatvàdava÷iùñasya taccheùatvàcca vyàkhyàtumàhe tyuktaü, na tu vyàcaùña iti /
tacchabdasya prakaraõasiddhamarthamàha-vimatãti /
vyavahitatvenànvayaü dar÷ayan vyàcaùñe-dhvanerityàdi /
vçttau 'ànanda' iti prãtipadàrthakathanam /
locanam manasi ànando nirvçtyàtmà camatkàràparaparyàyaþ, pratiùñàü parairviparyàsàdyupahatairanunmålyamànatvena sthemànaü, labhatàmiti prayojanaü sampàdayituü tatsvaråpaü prakà÷yata iti bàlapriyà tenàtra vivakùitamàha--nirvçttyàtmeti /
nanu hetvantarapràpitàpratiùñatva eva 'pratiùñàü labhatàm' ityukteþ prasaktirityata àha-parairityàdi /
paraiþ abhàvavàdyàdibhiþ /
viparyàsàdãtyàdipadena sandehalakùaõakaraõàj¤ànayoþ saïgrahaþ /
anunmalyamànatvena anucchidyamànatvena /
yathà parairucchidyamàno na bhavati tathetyarthaþ /
pratiùñàpadavivaraõam--sthemànamiti /
sthiratayà vartamànamityarthaþ /
'labhatàmitã'ti vçttisthenetipadena gamyamànamarthamàga--iti prayojanaü sampàdayitumiti /
kàrikàyàü 'prãtaye' ityatraprãtiü sampàdayitumityarthe 'kriyàrthe' tyàdisåtreõa caturthãti bhàvaþ /
'dhvaneþ svaråpa'mityasya 'lakùayatà'mityetatkarmatayà, 'prakà÷yata' ityatra prathamàntatayà tadanuùaïgaü dar÷ayannàha--tatsvaråpamiti /
saïgatiriti /
sambandha ityarthaþ /
atra 'tena tattvaråpaü bråma' ityuktyà vimitinivçttestatsvaråpavacanaprayojanatvaü yadyapi labhyate, tathàpi tasyàþ na mukhyaprayojanatvam, kintu prãtereva /
sà tu prãteraïgamityetatpara'stene'tyàdicaturthapàda locanam saïgatiþ /
prayojanaü ca nàma tatsampàdakavastuprayoktçtàpàràõatayaiva tathà bhavatãtyà÷ayena 'prãtaye tatsvaråpaü bråma' ityekavàkyatayà vyàkhyeyam /
tatsvaråpa÷abdaü vyàcakùàõaþ saükùepeõa tàvatpårvodãritavikalpapa¤cakoddharaõaü såcayati-sakaletyàdinà /
sakala÷abdena satkavi÷abdena ca prakàralese kasmiü÷ciditi niràkaroti /
atiramaõãyamiti bhàktàdvyatirekamàha /
na hi 'siüho bañuþ' 'gaïgàyàü ghoùaþ' ityatra ramyatà kàcit /
upaniùadbhåta÷abdena tu apårvasamàkhyàmàtrakaraõa ityàdi niràkçtam /
aõãyasãbhirityàdinà guõàlaïkàrànantarbhåtatvaü såcayati /
atha cetyàdinà 'tatsamayàntaþpàtina' bàlapriyà ityamumartha prayojanapadàrthanirvacanapårvakaü pradar÷ayati-prayojana¤cetyàdi /
taditi /
tasya prayojanasya sampàdakaü yadvastu tasya, tatpratãti yàvat /
yà prayoktçtà prayojakatà, sà pràõo yasya tadbhàvenaiva tatprerakatvasvabhàva÷àlitayaiveti yàvat /
tathà prayojanam /
bhavatãti /
'bhàtã'ti ca pàñhaþ /
nàmeti prasiddhau /
anena prayuïkte prerayatãti prayojanapadavyutpattirdar÷ità /
ityà÷ayeneti /
atra vimatinivçtteþ na dhvanisvaråpavacanaprayojakatà, tajj¤ànavattasyàþ svayamapuruùàrthatvàt /
kintu prãtereveti saiva tasya mukhyaü prayojanam /
vimatinivçttistu tadaïgamevetyabhipràyeõetyarthaþ /
ityekavakyatayeti /
ityevaüvidhavi÷iùñaikàrthapratipàdakatayetyarthaþ /
vyàkhyeyamiti /
vyàkhyàtavyamityarthaþ /
atastathà tanmålaü vçttikçtà vyàkhyàtamiti vimatinivçtterapi mukhyaprayojanatvasambhave 'tena tatsvaråpaü bråmaþ' 'sahçdayamanaþprãtaye tatatsvaråpaü måþ' iti ca vyàkhyeyatayà vàkyabhedaþ syàditi ca bhàvaþ /
yadvà-vyàkhyeyamityatra vyàkhyà iyamiti chedaþ /
iyaü vyàkhyà vçttikçto vyàkhyà /
ityekavàkyatayà ityasya yà ekavàkyatà tatpradar÷iketyarthaþ  //
'sakale'tyàdidhvanisvaråpavi÷eùaõaprayojana.ü dar÷ayati--tatsvaråpa÷abdamityàdinà /
saükùepeõeti /
uttaratra vistareõa kariùyati /
saükùepeõa vistareõa ca pratikùepam /
iti niràkarotãti /
yataþ sakala÷abdena nikhilaviùayavyàptatvaü satkavi÷abdena pramàõasiddhatvàtpràdhànyaü coktaü, tasmàdakhilakàvyaviùayavyàptyamàvakçtamapràdhànyakçtaü và prakàrale÷atvaü niràkçtamityartha /
vyatirekaü vailakùaõyam /
nahãti /
paràkramàti÷ayàdivyaïgyasadbhàve 'pi tayorvàkyayorguõàlaïkàropaskçta÷abdàrthatmakakàvyatvàbhàvànnàtyantaramaõãyatetyarthaþ /
upaniùadbhåteti /
kàvyatattvànabhij¤airdurj¤eyatvàdatirahasyabhåtetyarthaþ /
anena sarvotkçùñatvapradar÷anàtsamàkhyàmàtratvasya niràsaþ såcita ityaha--upaniùadityàdi /
såcayatãti /
vçttau 'aõãyasãbhirapã'ti /
såkùmataràbhiratini÷itàbhirapãtyarthaþ /
tàdda÷ãbhirbuddhibhiraprakà÷itapårvasya kathaü sthålabuddhisaüvedyaguõàdyantarbhåtatvamiti bhàvaþ /
atha ca ràmàyaõamahàbhàrataprabhçtini lakùye sarvatra prasiddhavyavahàraü lakùayatàü sahçdayànàmànando manasi labhatàü pratiùñhàmiti prakà÷yate  // DhvA_1.1 //

locanam ityàdinà yassàmayikatvaü ÷aïkitaü tanniravakà÷ãkaroti /
ràmàyaõamahàbhàrata÷abdenàdikaveþ prabhçti sarvaireva såribhirasyàdaraþ kçta iti dar÷ayati /
lakùayatàmityanena vàcàü sthitamaviùaya iti paràsyati /
lakùyate 'neneti lakùo lakùaõam /
lakùema viråpayanti lakùayanti, teùàü lakùaõadvàreõa niråpayatàmitayarthaþ /
sahçdayànàmiti /
yeùàü kàvyànu÷ãlanàbhyàsava÷àdvi÷adãbhåte manomukure varõanãyatanmayãbhavanayogyatà te svahçdayasaüvàdabhàjaþ bàlapriyà anenàdyàbhàvavàdo niràkçtaþ /
iti paràsyatãti /
'tatsvaråpaü bråma' ityasya lakùaõapradar÷anena dhvanisvaråpaü prakà÷ayàma iti svalvarthaþ //
tata÷ceha pradar÷italakùaõadvàrà sahçdayànàü dhvanerniråpaõaü bhavati /
evaü coktaniràsaþ sidhyatãti bhàvaþ /
nirvacanapårvakamuktabhåpapàdayati-lakùyata ityàdi /
iti lakùo lakùaõamiti /
lakùa÷abdaþ karaõagha¤anta iti bhàvaþ /
lakùeõeti /
lakùa÷abdàt "pràtipadikàddhàtvartha' ityanena niråpaõàrthe õijiti bhàvaþ /
aprasiddhàrthakatvàtsahçdayapadaü vyàcaùñe-yeùàmityàdi /
kàvyànàmunu÷ãlanaü ÷abdapàñho 'rthànusandhànaü ca /
tasya abhyàsaþ paunaþpunyaü tadva÷àt /
vi÷àdãti /
vi÷adãbhàvo rasàve÷ainmukhyam /
manasau mukuraråpaõena svato vai÷adye 'pi saüskàrava÷àdatirekaþ prakà÷yate /
varõanãyeti /
varõanãyaü nàyakàdivibhàvàdi /
tanmayãbhavanasya tattàdàtmyàpattiråpasya yogyatà sàmarthyamityarathaþ /
'te sahçdayà' iti sambandhaþ /
ucyanta iti ÷eùaþ /
anena råóhirdarsità /
yogamapyàha-sveti /
svahçdayameva saüvàdaþ saüvàdakapramàõaü, tadbhàjaþ vimalatareõa hçdayena sahavartanta ityavayavàrthaþ /
yadvà-svasmin kavihçdayaü saüvàdakatvena bhajantãti tathà /
asman pakùe samànaü hçdayaü yeùàmiti bahuvrãhiriti bhàvaþ /
locanam sahçdayàþ /
yathoktam-- yo 'rtho hçdayasaüvàdã tasya bhàvo rasodbhavaþ /
÷arãraü vyàpyate tena ÷uùkaü kàùñamivàgrinà   //
iti //
ànanda iti /
rasacarvaõàtmanaþ pràdhànyaü darsayan rasadhvanereva sarvatra mukhyabhåtamàtmatvamiti dar÷ayati /
tena yaduktam--- dhanirnàmàparo yo 'pi vyàpàro vya¤janàtmakaþ /
tasya siddhe 'pi bhede syàtkarvye '÷atevaü na råpatà   //
it.i padapahastitaü bhavati /
tathà hyabhidhàbhàvanàrasacarvaõàtmake 'pi tryaü÷e kàvye rasacarvaõà tàvajjãvitabhåteti bhavato 'pyavivàdo 'sti /
yathoktaü tvayaiva-- kàvye rasayità sarvo na boddhà na niyogabhàkt  /
iti  /
bàlapriyà uktàrthe pramàõamàha-yathoktamiti /
yo 'rtha iti /
yaþ hçdayasaüvàdã svahçdayena tanmayãbhavanalakùaõasaüvàda÷ãlaþ, tadviùayaþ sahçdaya÷làdhyo vibhàvàdilakùaõo 'rthaþ /
tasya bhàvaþ /
bhàvanà nirantaracarvaõà /
rasodbhavaþ carvaõàpràõasya rakasyàbhivyaktihetuþ /
÷arãramityàdi /
tenàrthena hçdayavyàptipårvakaü sahçdaya÷arãramapi vyàpyate /
ata eva pulakàdyàvirbhàvaþ /
÷uùkaü kàùñaü na ÷ilàdi /
anena dçùñàntena dàrùñàntike ratyàdivàsanàsatvamapyàsåtritam /
÷uùkamityanena kàvyànu÷ãlanakçtamanovai÷adya¤ca /
ànandapadopàdànaphalamàha-rasetyàdi /
rasacarvaõaivàtmà svaråpaü yasya sa ànandaþ tasya /
pràdhànyaü vastvalaïkàradhvanibhyàü pradhànyam /
darsayatãti /
vastvalaïkàraraseùu rasadhvanereva pràdhànyamitarayostu tatparyavasàyitayà gaiüõamiti dar÷ayitumetaduktamityarthaþ /
etatparadar÷anena parapakùo 'pi niràkçta ityàha-tenetyàdi /
tena rasadhvanermukhyatvapradar÷anena /
yaduktamiti /
bhaññanàyakeneti ÷eùaþ /
tadapahastitaü niràkçtamiti sambandhaþ /
dhvaniriti /
nàmetyanena pàrokùyaü dar÷ayan svànabhimatatvaü såcayati /
aparaþ abhidhàbhàvanàbhyàü bhinnaþ /
yo 'pãti /
ayuktasyàïgãkàradyetako 'pi÷abdaþ /
tasyeti /
tasya abhidhàbhàvanàbhyàü bhede siddhe 'pi /
vastuto niråpyamàõe bhedo na sidhyatãti bhàvaþ /
syàditi /
tasya kàvye aü÷atvaü syàt råpatà àtmatvaråpamaü÷itvam /
na syàdityarthaþ /
dhvaniþ kàvyàü÷abhåtaþ ÷abdavàyàpàratvàdabhidhàvaditi prayogaþ /
rasadhvaneràtmatvapradar÷anamàtrema ka÷cametadapahasti tamityata upapàdayati-tathàhãtyàdi /
abhidhà mukhyà amukhyà ca /
bhàvanà bhàvakatvam /
rasacarvaõà bhogakçtvam /
etadupari vakùyate /
tryaü÷e 'pãtyanvayaþ /
tvayeti bhaññanàyakenetyarthaþ /
kàvya iti /
rasayità rasacarvaõà÷ãlaþ /
sarvaþ kàvye adhikàrãti ÷eùaþ /
na boddhà itihàsàdàviva boddhà sarvo na, tathà na niyogabhàk vedàdàviva niyojyaþ locanam tadvastvalaïkàradhvanyabhipràyeõàü÷amàtratvamiti siddhasàdhanam /
rasadhvanyabhipràyeõa tu svàbhyupagamaprasiddhisaüvedanaviruddhamiti /
tatra kavestàvatkãrtyàpi prãtireva sampàdyà /
yadàha-'kãrti svargaphalàmàhuþ' ityàdi /
÷rotéõàü ca vyutpattiprãtã yadyapi staþ,yathoktam-- dharmàrthakàmamokùeùu vaicakùaõyaü kalàsu ca /
karoti kãrti prãtiü ca sàdhukàvyaniùevaõam   //
it.i //
tathàpi tatra prãtireva pradhànam /
anyathà prabhusaümitebhyo vedàdibhyo mittrasaümitebhya÷cetihàsàdibhyo vyutpattihetubhya- ko 'sya kàvyaråpasya vyutpattihetorjàyàsaümititvalakùaõo bàlapriyà sarvaþ na adhikàrãti ÷eùaþ /
kintu rasayitaivetyarthaþ /
anena rasacarvaõàyà adhikàrasampàdakatvavacanena tasyàþ pràdhànyema jãvitatvamuktameveti bhàvaþ /
kecittu kàvyesarvaþ sarvo vyàpàraþ /
rasayità kànteva rasacarvaõàhçt /
na boddhà bandhuriva na bodhayità /
na niyogabhàk prabhuriva na niyogakartetyartha iti vyàcakùate /
taditi /
tasmàdityarthaþ /
yadvà-tvaduktamityarthaþ /
aü÷amàtratvamityetadvastvalaïkàradhvanyabhipràyeõa cettadà siddhasàdhanam /
rasadhvanerevàü÷itvenetaradhvanyoraü÷atvasya dhvanivàdinaþ siddhasya sàdhanamityarthaþ /
raseti /
aü÷amàtratvamitãtyanuùajyate /
svàbhyupagameti /
svasiddhàntalakùyaprasiddhisahçdayànubhavairviruddhamityarthaþ /
nanu kãrtyàdiphalàntaràõàmapi sattvàt 'sahçdayamanaþprãtaye' ityasyopalakùaõatvamabhyupetya tànyapi kuto noktànãtyatràha--tetretyàdi /
tatra iti pràdhànyenànanda evokta iti sambandhaþ /
tatra kàvye /
svargeti /
svargaþ nirati÷ayànandaþ phalaü yasyàstàm /
÷aïkate-÷rotéõàmiti /
vyutpattim /
kàvyaniùevaõamiti 'nibandhanam' iti ca pàñhaþ /
samàdhattetathàpi tatreti /
tatra vyutpattiprãtyormadhye /
pradhànaü pradhànaphalam /
vipakùe bàdhakapradar÷ananenoktaü draóhayati--anyathetyàdi /
anyathà prãtiråpradhànaphalakatvàbhàve /
asya kàvyaråpasya vedàdibhyaþ itihàsàdibhya÷ca ko vi÷eùaþ? vyutpattihetutvasya samànatvena vi÷eùo va syàdityarthaþ /
vyutpattihetutvaü triùvapi sàdhàraõamiti dar÷ayitumubhayatroktiþ /
locanam ve÷eùaþ iti pràdhànyenànanda evoktaþ /
caturvargavyutpatterapi cànanda eva pàryantikaü mukhyaü phalam /
ànanda iti ca granthçto nàma /
tena sa ànandavardhanàcàrya etacchàstradvàrema sahçdayahçdayeùu pratiùñàü devatàyatanàdivadana÷varãü sthitiü gacchatviti bhàvaþ /
yathoktam- upeyuùàmapi divaü sannibandhavidhàyinàma /
àsta eva niràtaïkaü kàntaü kàvyamayaü vapuþ   //
it.i //
yathà manasi pratiùñà evaüvidhamasya manaþ, sahçdayacakravartã khatvayaü granthakçditi yàvat /
yathà--'yuddhe pratiùñà paramàrjunasya' iti /
svanàmaprakajãkaraõaü ÷rotéõàü pravçttyaïgameva bàlapriyà vadàdiprabhçtãnàü prabhvadisammitatvaü kàvyapradãpàdau vivçtam /
ukta iti /
kàrikàyàü phalatvenokta ityarthaþ /
bhàmahavanacanaü tu dharmàdivyutpatteþ kãrte÷càïgatayà phalatvàbhipràyakaü, na tu mukhyatayetyàha-caturvargeti /
caturvargavyutpatterapi ca pàryantikaü phalamànanda eveti sambandhaþ /
api cetyanena kãrteþ samuccayaþ /
'sahçdayànàmànanda' ityadigranthamanyathàpi vyàcaùñe-ànanda iti /
'nàma ce'ti sambandhaþ /
yathà bhãmasenàdeþ bhãmàdinàma, tatheti bhàvaþ /
teneti /
nàmatvena hetunetyarthaþ /
iti bhàva ityanenàsya sambandhaþ /
saþ målagranthakàraþ /
etacchàstraü dhvanigranthaþ /
hita÷àsanaråpatvàdetasya ÷àstratvam /
pratiùñà÷abdo hi devatànàü tatsamucitàyatane sthitau prasiddha ityato devatetyàdiddaùñàntakathanam /
devatàyatanàdivat devaþ devatàyatanàdiùviva /
àdipadena bhaktajanahçdayaparigrahaþ /
'pratiùñàü labhatà'mityasya vivaraõam-ana÷varãü sthitiü gacchatviti /
÷àstradvàreõa vartanaü nàma ÷àstrasyaiva vartanamityabhipràyeõa bhàmahavacanaü saüvàdayati-yathoktamiti /
ana÷varãü sthitiü gacchatviti pràrthità sthitirava÷yaübhàvinãtyabhipràyeõàha-yatheti /
yathà manasi sahçdayamanasi pratiùñà bhavati, evaüvidhaü tathàvidham /
asya àcàryasya manaþ vaiduùyametacchàstraü và /
uktamupapàdayati-sahçdayeti /
khalviti prasiddhau /
yàvadityavadhàraõe /
pràrthite 'sminnarthe na saü÷aya ityarthaþ /
anena granthakçto 'pi kãrtidvàrà prãtiråpaü phalaü bhavatãti dar÷atam /
pratiùñà÷abdasyoktàrthakatve prayogaü saüvàdayati--yatheti /
pratiùñà bahumànàtmikà sthitiþ /
tatra dhvanereva lakùayitumàrabdhasya bhåmikàü racayitumidamucyate-- 



_________________________________________________________


yo 'rthaþ sahçdaya-÷làghyaþ kàvyàtmeti vyavasthitaþ /

(DhvK_1.2a)


__________


yo 'rthaþ sahçdaya÷làdhyaþ kàvyàtmeti vyavasthitaþ  /

locanam sambhàvanàpratyayotpàdanamukheneti granthànte vakùyàmaþ /
evaü granthakçtaþ kaveþ ÷rotu÷ca mukhyaü prayojanamuktam  // 1 //
nanu 'dhvanisvaråpaü bråma' iti pratij¤àya vàcyapratãyamànàkhyau dvau bhedàvarthasyeti vàcyàbhidhàne kà saïgatiþ kàrakàyà ityà÷aïkya saïgatiü kartumavataraõikàü karoti--tatreti /
evaüvidhe 'bhidheye prayojane ca sthita ityarthaþ /
bhåmiriva bhåmikà /
yathà apårvanirmàõe cikãrùite pårvaü bhåmirviracyate, tathà dhvanisvaråpe pratãyamànàkhye niråpayitavye nirvivàdasiddhavàcyàbhidhànaü bhåmiþ /
tatpçùñe 'dhikapratãyamànàü÷olliïganàt /
vàcyena bàlapriyà kimarthamevaü svanàmaprakañãkaraõatvena vyàkhyànamityata àha--sveti /
pravçttyaïgameveti /
na khyàtyàdilàbhàyetyevakàràrthaþ /
sambhàvanàpratyayotpàdanamukheneti /
sambhàvanà bahumànaþ, pratyayaþ taddheturàptatvabuddhiþ, tadubhayotpàdanadvàreõetyarthaþ /
kimetat granthakàràbhipretamityatràha-itãti /
granthànte vakùyàmaþ "ànandavardhana iti prathitàbhidhàna" ityasya vyàkhyàvasare prakà÷ayiùyàmaþ /
upasaüharati--evamiti /
granthakçtaþ dhvanigranthakçtaþ /
mukhyaü prayojanaü prãtiråpam /
mukhyam' ityanena dhanàdãnyavàntaraprayojanàni dar÷atànãtyalam  // 1 //
'tatra dhvanereva lakùayitum' ityàdigranthamavatàrayati-ninvityàdi /
vàcyàbhidhàne kà saïgatiriti /
aprakçtatvàttabhidhànamasaïgatamityarthaþ /
'tatre'ti bhàvalakùaõasaptamãdvivacanàntàttral /
tatpadenàbhidheyaprayojanayoþ pårvoktayoþ paràmar÷aþ /
sthitayoriti ÷eùa÷cetyà÷ayena vyàcaùñe-evaübhåta ityàdi /
'evaüvidha' iti ca pàñhaþ /
dhvanisvaråpe prãtiråpe ceti tadarthaþ /
yadvà-abhidheyamàtravi÷eùaõamidam /
vimatipadapatita iti tadarthaþ /
bhåmiriva bhåmiketi /
avataraõamivàvataraõikà, pãñhamiva pãñhikà /
imàni padàni "ivepratikçtàvi"ti kanpratyayàntàni /
yathàpårveti /
apårvaü yannirmãyata iti apårvanirmàõaü pràsàdàdi tasmin /
nirvivàdasiddheti /
dhvanivàdinàü tatpratikùepakàõàü ca sampratipannetyarthaþ /
bhåmiþ adhiùñànaü upàya iti yàvat /
vàcyasya bhåmitve tadabhidhànasyàpi bhåmitvam, vàcyapratãyamànàrthayoradhiùñànàdhiùñeyabhàvena pratãteþ /
pratãyamànàrthepayogitayà iha vàcyàrthàbhidhànaü saïgatameveti bhàvaþ /
kathaü tasya bhåmisàdda÷yamityata àha--taditi /
tasya vàcyasya pçùñe pa÷càt /
vàcyapratãtyuttarakàla iti yàvat /
adhikasyadha 

_________________________________________________________


vàcya-pratãyamànàkhyau tasya bhedàv ubhau smçtau  // DhvK_1.2 //


__________

vàcyapratãyamànàkhyau tasya bhedàvubhau smçtau  // 2 //

locanam sama÷ãrùikayà gaõanaü tasyàpyanapahnavanãyatvaü pratipàdayitum /
smçtàvityanena 'yaþ samàmnàtapårva' iti draóhayati /
'÷abdartha÷arãraü kàvyam' iti yaduktaü, tatra ÷arãragrahamàdeva kenacidàtmanà tadanupràõakena bhàvyameva /
tatra ÷abdastàvaccharãrabhàga eva sannivi÷ate sarvajanasaüvedyadharmatvàtsthålakçsàdivat /
arthaþ punaþ sakalajanasaüvedyo na bhavati /
na bàlapriyà vàcyavyatiriktasya /
pratãyamànasya vyaïgyasya /
alliïganàdullekhanàt /
'tatpçùñotthite'ti pañhitvà, tatpçùñe pakùabhåte tasminnutthitatayà vyatiriktatayà pratãyamànàü÷asya ulliïganàdanumànàditi kecit /
sama÷ãrùikayà samapradhànatayà /
gaõanaü 'vàcyapratãyamànàkyàvi'ti nirde÷aþ /
tasyàpi pratãyamànasyàpi /
apirdçùñàntàrthaþ /
anena pratãyamànamasti arthàü÷atvàt, vàcyavaditi pramàõamari såcitamityuktam, pramàõoktyaivàna pahnavanãyatvasiddheþ /
sthitàviti vaktavye 'smutà'vityukteþ phalaü vyàcaùñe-smçtàvitãtyàdi /
yadbudhaiþ samàmnàtaü tat smçtiråpaü ca, yathà manvàdibhirdharmàdisamàmnànaü tacca pramàõàntaramålaü, tadvadidamapãti draóhayituü smçtàvityuktamiti bhàvaþ /
'yo 'rthaþ sahçdaya÷làdhyaþ kàvyàtmeti vyavasthita' ityanena kàrikàpårvàrdhenoktaü sahçdaya÷làdhyatvavi÷iùñàrthasya kàvyàtmatvaü sopapattikaü darsayan vçttyanusàrema tadardhaü vivçõoti--÷abdatyàdinà /
÷abdàrthàveva ÷arãraü yasya tat /
uktamiti /
pårvapakùavàdibhiruktamityartha /
tatra ÷arãragrahaõàdeva ÷abdàrthayoþ kàvya÷arãratvakhãkàràdeva /
yadvà--tatra tasminnukte sati /
÷arãreti /
kàvyasya ÷arãrakhãkàràdevetyarthaþ /
evakàreõa pramàõàntarànapekùtvaü såcitam /
kenacit ÷abdàrthayoranyatareõa /
kimarthamiti cedàha--taditi /
tat kàvyamanupràõayati jãvayati sahçdayàhlàdakaü karotãti tadanupràõavaü, tena /
bhàvyamevetyevakàreõànyathà÷arãràbhàsatvaprasaktiü dar÷ayati /
vimataü ÷arãramàtmavat, ÷arãratvàdasmadàd÷arãravaditi prayogaþ /
tatretyàdi /
tatra àtmàva÷yaübhàvitve sati /
yadvà-÷abdàrthayormadhye ÷arãrabhàga evetyevakàreõa àtmakojinive÷e yogyatà nirasyate /
sarvoti /
sarvajanasaüvedyà dharmàþ tãvratvamandatvàdayo madhuratvaparuùatvàdayo và yasya tattvàt /
ddaùñànte tu sthålatvàdayo dharmàþ tãvratvamandatvàdayo madhuratvaparuùatvàdayo và yasya tattvàt /
ddaùñànte tu sthålatvàdayo dharmàþ /
yadvà--saüvedya÷abdo bhàvavacanaþ sarvajanasaüvedyatvaråpadharmakatvàdityarthaþ /
vimata÷÷abdo nàtmà, sarvajanasaüvedyadharmatvàt, sthålàdi÷arãravaditi prayogaþ /
sarvetyàdinà bàhyendriyagràhyatvaråpo heturdar÷ita iti kecit /
tarhyarthasyàtmatvamastvata àha-arthaþ punarityàdi /
puna÷÷abdo 'rthasyàtmatvayogyatàråpavi÷eùadyotakaþ /
sakaleti /
kàvyàrthasya sahçdayaikavedyatvàttaditaravàkyàrthasya vyutpannajanamàtravedyatvàccàrthatvàvacchinnassarvajanavedyo na bhavatãtyarthaþ /
locanam hyarthamàtreõa kàvyavyapade÷aþ, laukikavaidikavàkyeùu tadabhàvàt /
tadàha-sahçdaya÷làdhya iti /
sa eka evàrtho dvi÷àkhatayà vivekibhirvibhàgabuddhyà vibhajyate /
tathàhi-tulye 'rtharåpatve kimiti kasmaicideva sahçdayàþ ÷làghante /
tadbhavitavyaü tatra kenacidvi÷eùeõa /
yo vi÷eùaþ, sa pratãyamànabhàgo vivekibhirvi÷eùahetutvàdàtmeti vyavasthàpyate /
bàlapriyà anena ÷abdasyànàtmatvasàdhakaü yaduktaü, tadatra nàstãti dar÷itam /
tarhi kimarthasàmànyasya kàvyàtmatvam? netyàha--na hãtyàdi /
arthamàtreõa vyutpannajanavedyena kçtsnenàrthena vyavahàraü prati vyavahartavyasya hetutvàbhipràyeõa, hetau tçtãyà /
kàvyavyapade÷aþ kàvyavyavahàraþ /
vàkyeùviti /
vàkyaviùayaka ityarthaþ /
tadabhàvàt kàvyavyapade÷àbhàvàt /
anyathà tadvàkyeùvapi kàvyavyapade÷aþ syàditi bhàvaþ /
tadàhetyàdi /
÷abdasya kàvyetaravàkyàrthasya ca kàvyàtmatvàbhàvàttahyàvçtyarthaü 'arthassahçdaya÷làdhya' ityàhetyarthaþ /
atha sahçdaya÷làdhyatvaråpavi÷eùaõagamyàrthapradar÷anena kàvyàrthasyàtmatvamupapàdayannuttaràrdhasya bhàvaü vivçõoti--sa eka ityàdi /
eka eva ekatvenaiva bhàsamànaþ /
saþ arthaþ sahçdaya÷làdhyo 'rthaþ /
dvi÷àkhatayà dvyaü÷atvena /
vivekibhiþ vivecana÷ãlaiþ /
vibhàgabuddhyà viruddhàvanyonyavyàvçttadharmàõau bhàgàvaü÷àvasyeti vibhàgaþ, tadbuddhyà hetunà /
uktamupapàdayati---tathàhãtyàdi /
tulye 'rtharåpatva iti /
kàvyàrthasya laukikàdyarthasya càrtharåpatve tulye satãtyarthaþ /
dvayorarthayorarathatvena sàmye 'pãti yàvat /
kimiti /
kasmàt kàraõàt /
asmadvivakùitànnànyasmàditi bhàvaþ /
kasmaicideva kàvyàrthàyaiva /
tat tasmàt /
tatra kàvyàrthe /
vi÷eùeõa ÷làghàhetubhåtena vi÷eùeõa /
ati÷ayàdhàyako dharmo vi÷eùaþ /
kàvyàrtho vi÷eùavàn, sahçdaya÷làdhyatvàt, yannaivaü tannaivam, yathà laukikàdivàkyàrtha iti prayogaþ /
ya ityàdi /
vi÷eùaþ vi÷eùàdhàyakaþ /
sa pratãyamànabhàga iti /
ityucyata iti ÷eùaþ /
anenànyo bhàgo vàcya iti dar÷itam /
vivekibhirityàdi /
sa ityanuùajyate /
yathà hyàtmà svasànnidhyavi÷eùamàtreõa jaóàtmakaghañàdivilakùaõatayà sa÷iraskadehapiõóe svacaitanyàropaõamukhenàtmabhàvapratãtihetuþ, ata eva tacchlàdhyatàsampàdaka÷ca, tathà pratãyamànabhàgo 'pi itaravàkyàrthàpekùayà sahçdaya÷làghàlakùaõaü kamapyati÷ayaü kàvyàrthaü sampàdayatãti tasya vi÷eùahetutvaråpàtmaguõayogàdàtmatvaü kàvyasya hi lalitocitasannive÷acàruõaþ ÷arãrasyevàtmà sàraråpatayà locanam vàcyasaüvalanàvimohitahçdayaistu tatpçthagbhàve vipratipadyate, càrvàkairivàtmapçthagbhàve /
ata eva artha ityekatayopakrasya sahçdaya÷làdhya iti vi÷eùaõadvàrà hetumabhidhàyàpoddhàradda÷à tasya dvau bhedàvaü÷àvityuktam, na tu dvàvapyàtmànau kàvyasyeti /
kàrikàbhàgagataü kàvya÷abdaü vyàkartumàha---kàvyasya hãti /
lalita÷abdena guõàlaïkàrànugrahamàha /
acita÷abdena rasaviùayamevaucityaü bhavatãti dar÷ayan rasadhvanerjãvitatvaü såcayati /
tadabhàve hi kimapekùayedamaucityaü nàma sarvatrauddhoùyata iti bhàvaþ /
bàlapriyà vivekibhirupapattyà nirdhàryata ityarthaþ /
kutastarhi sarvoùàü tathà na pratãtiþ, pratyuta vimati÷cetyata àha--vàcyetyàdi /
pratãyamànasya yà vàcyasavalanà vàcyàrthami÷ramà, tayà niråóhanibióataratàdråpyabhàvanàvàsanàdhiråóhayà vimohitaü vivekasàmarthyarahitaü kçtaü hçdayaü yoùà- taiþ /
tatpçthagbhàve tasya pratãyamànasya vàcyàccharãrabhåtàtpçthagbhàve /
ddaùñàntamàha--càrvàkairiti /
÷arãràditi ÷eùaþ /
vyàkhyàtamarthaü kàrikàråóhaü karoti--ata evetyàdi kàvyasyetyanetana /
ata eva yato dehàtmanyàyena vàcyavyaïgyayoravasthànaü vivecakàvivecakaddaùñidvayànurodhinã catatpçthagbhàvàpçthagbhàvaparicchittistata eva /
ekatayeti /
ekavacanàntatayetyarthaþ /
upakramya vacanopakramaü kçtvà /
avivecakaddaùñyanurodhyavibhàgabuddhyopasthàpitaü yadvàcyavyaïgyayorarthayorekatvaü, tadbodhakaikavacanàntatvenàrtha ityanuvàdabhàge nirdi÷yetyarthaþ /
vi÷eùaõadvàrà vi÷eùaõanukhena /
hetumiti /
sahçdaya÷làghàhetubhåto dvyaü÷atvasàdhaka÷ca yo 'rthavi÷eùastamityàrthaþ /
tadbhavitavyaü tatra kenacidviseùeõetyuktaü pràk /
abhidhàyeti /
pradar÷yetyarthaþ /
apoddhàradç÷à vibhàgabuddhyà /
bhedàvityasya vyàkhyànaü--aü÷àviti /
÷làghanakriyàyàþ karmabhåta ekoü /
à÷o vàcyo yastasyà hetubhåtaþ, sa pratãyamànàü÷a ityarthaþ /
na tvityàdi /
kintu pratãyamàna evàtmà, vàcyastvaü÷aþ ÷arãrabhåta iti bhàvaþ /
atràvibhàgabuddhigamyàkàreõàrthasya pårvàrdhe kàvyàtmatvanirde÷aþ, uttaràrdhe tu vibhàgabuddhigamyàkàreõa dvyaü÷atvavidhànamiti sàràrthaþ /
'arthassahçdaya÷làdhyaþ kàvyàtmà yo vyavasthita' iti ca kàrikàpàñhaþ /
kàvya÷abdamiti /
'kàvyàtme'tyatra kàvya÷abdamityarthaþ /
'lalitocita' ÷abdàbhyàü kàvyasambandhinassarve saïgçhãtà ityàha-lalitetyàdi /
guõàlaïkàrànugrahamàheti /
guõàlaïkàrakartçkamanugrahaü sàhàyakaü càrutvakaraõamiti yàvat /
rasaviùayameveti /
itivçttàdãnàmupàdeyànàü rasa÷eùatvàttadviùayamapi rasaviùayameveti bhàvaþ /
såcayatãti /
sthitaþ sahçdaya÷làdhyo yo 'rthastasya vàcyaþ pratãyamàna÷ceti dvau bhedau /
locanam yo 'rtha iti yadànuvadan pareõàpyetattàvadabhyupagatamiti dar÷ayati /
tasyetyàdinà tadabhyupagama eva dvyaü÷atve satyupapadyata iti dar÷ayati /
tena yaduktam-'càrutvahetutvàdgumàlaïkàravyatirikto na dhvaniþ' iti, tatra dhvaneràtmasvaråpatvàddheturasiddha iti dar÷itam /
na hyàtmà càrutvaheturdehasyeti bhavati /
athàpyevaü syàttathàpi vàcye 'naikàntiko bàlapriyà rasaviùayamaucityaü rasasya pràdhànyaü vinà na ghañate, tasmiü÷ca sati tasyàtmatvaü siddhamiti bhàvaþ /
etadeva vipakùe bàdhakamukhena sàdhayati-tadabhàva ityàdi /
tasya jãvitabhåtasya rasasyàbhàve /
uddhàpyata iti /
abàvavàdibhirapãti ÷eùaþ /
vçttau 'sannive÷e' tyasya ÷abdàrthayoþ saüsthànetyarthaþ /
'ya' ityàdinirde÷asya phalamàha--yo 'rtha ityàdi /
yadà yacchabdena /
yacchabda vañitavàkyeneti yàvat /
pareõàpi pårvapakùiõàpi /
etat pratãyamànaü vastu /
tàvat àdau saüpratipattau và /
abhyupagatamiti /
pratãyamànasya kàvyàrthàntarbhàvàditi bhàvaþ /
tadityàdi /
tadabhyupagamaþ pratãyamànàbhyupagamaþ /
hyaü÷atve sati upapadyata eveti sambandhaþ /
ekàü÷àïgãkàre aü÷àntarasyàvàraõãyatvàditi bhàvaþ /
tadabhyupagama evopapadyate, nànabhyupagama iti và /
yadvà--etat kàvyàrthasya sahçdaya÷làdhyatvam /
tadabhyupagamaþ sahçdya÷làdhyatvàbhyupagama iti /
eva¤ca pårvapakùoktànumànamapi paràstamityàha--tenetyàdi /
tena uktabhaïgyà dhvaneràtmatvapratipàdanena /
iti dar÷itamityanenànvayaþ /
tatreti /
tadanumàna ityarthaþ /
asiddha iti /
svaråpàsiddha ityarthaþ /
nanu dhvaneràtmatve 'pi càrutvahetutvaü kiü na syàdatyato dçùñàntagarbhaümàha-na hãti /
'iti na bhavati hã'ti sambandhaþ /
loka iti ÷eùaþ /
nanu pratãyamànasya vàcyàrtha÷làghàlakùaõàti÷ayahetutvena càrutvahetutvamastyeveti kathamasiddhaþ /
loke 'pyàtmà càrutvahetuþ, ÷ava÷arãre sarvàbharaõabhåùite 'pi càrutvàdar÷anàdityatràha--athàpyevamiti /
athàpi yadyapi /
evamiti /
àtmana÷càrutvahetutvamityarthaþ /
syàdityabhyupagame /
tathàpãti /
tathàpãha doùo 'stãtyarthaþ /
tamàha--vàcya iti /
anaikàntikaþ vyabhicàrã /
pratãyamànasaüvalanopàdhikasya càrutvahetutvasya vàcyàrte 'pi sattvàttasya guõàlaïkàravyatiriktatvacca tatra vyabhicàra ityarthaþ /



_________________________________________________________


tatra vàcyaþ prasiddho yaþ prakàrair upamàdibhiþ  /
bahudhà vyàkçtaþ so 'nyaiþ kàvyalakùma-vidhàyibhiþ  // DhvK_1.3 //


__________


tatra vàcyaþ prasiddho yaþ prakàrairupamàdibhiþ  /
bahudhà vyàkçtaþ so 'nyaiþ kàvyalakùmavidhàyibhiþ  // 3 //

tato neha pratanyate  // 3 //
kevalamanådyate punaryathopayogamiti  // 3  //
locanam hetuþ /
na hyalaïkàrya evàlaïkàraþ, guõã eva guõaþ /
etadarthamapi vàcyàü÷opakùepaþ /
ata eva vakùyati--'vàcyaþ prasiddhaþ' iti  // 2 //
tatreti /
hyaü÷atve satyapãtyarthaþ /
prasiddha iti /
vanitàvadanodyànendådayàdarlaukika evetyarthaþ /
'upamàdibhiþ prakàraiþ sa vyàkçto bahudhe'ti saïgatiþ /
anyairiti kàrikàbhàgaü kàvyetyàdinà vyàcaùñe /
'tato neha pratanyata' iti vi÷eùapratiùedhena ÷eùàbhyanuj¤eti dar÷ayati--kevalamityàdinà  // .3   //  // .//
bàlapriyà tahyatiriktatvaü dar÷ayati-na hãtyàdinà /
etadarthamapãti /
na kevalaü bhåmikàrtham, anaikàntikatvapradar÷anàrthamapãtyarthaþ /
uttarakàrikàyàü vàcyasya prasiddhatvakathanamapyetadabhipràyakamityàha--ata eveti /
prasiddhe hi vastuni vyabhicàrodbhàvanam  // .2   //  // .//
kàrikàyàü tatreti bhàvalakùaõasaptamã /
tatpadena vàcyapratãyamànayoþ paràmar÷aþ /
dvivacanàntàttral /
api÷abda÷càdhyàhàrya ityà÷ayena vyàcaùñe--dvyaü÷atve satyapãti /
arthasyeti ÷eùaþ /
dvayorbhedayoþ satorapãtyarthaþ /
api÷abdenaikasyaiva bahudhà vyàkaraõe virodhaü dar÷ayatànyeùàmapàraü maurkhyaü dyotyate /
prasiddhapadaü vyàcaùñe--vanitetyàdi /
viditaþ /
'kàvyalakùmavidhàyibhi'rityasya kàrikàcaturtapàdatva÷aïkàü parihartumàha---anyairityàdi /
iti vi÷eùapratiùedhenetyàdi /
aj¤àtaj¤àpanalakùaõaü pratipàdanaü hi pratananaü, tasya vi÷eùaråpasya pratiùedhena tatpratidvandvitayà pari÷iùñamanuvadanaü gamyata iti bhàvaþ  // 3 //



_________________________________________________________


pratãyamànaü punar anyad eva vastv asti vàõãùu mahà-kavãnàm /

(DhvK_1.4a)


__________


pratãyamànaü punaranyadeva vastvasti vàõãùu mahàkavinàm /

locanam anyadeva vastviti /
pun÷÷abdo vàcyàdvi÷eùadyotakaþ /
tadvyatiriktaü sàrabhåtaü cetyarthaþ /
mahàkavãnàmiti bahuvacanama÷eùaviùayavyàpakatvamàha /
etadabhidhàsyamànapratãyamànànupràõitakàvyanirmàõanipuõapratibhàbhàjanatvenaiva mahàkavivyapade÷e bhavatãti bhàvaþ /
yadevaüvidhamasti tadbhàti /
nahyatyantàsato bhànamupapannam; rajatàdyapi nàtyantamasadbhàti /
anena satvaprayuktaü tàvadbhànamiti bhànàtsatvamavagamyate /
tena yadbhàti tadasti tathetyuktaü bhavati /
tenàyaü prayogàrthaþ--prasiddhaü vàcyaü dharmi, bàlapriyà 'pratãyamànam' ityàdikàrikàvyàkhyànenaiva 'sahyartha' ityataþ pràktano vçttigrantho 'pi vyàkhyàto bhavatãtyà÷ayena kàrikàü vyàcaùñe--puna÷÷abda ityàdi /
vàcyàditi /
'vàcyàü÷àdi'ti ca pàñhaþ /
anyapadaü vyàcaùñe---taditi /
vàcyavyatiriktamityarthaþ /
vastupadaü vyàcaùñe--sàreti /
iti bahuvacanamiti /
'viõãùvi'ti bahuvacanasyàpyupalakùaõamidam /
a÷eùaviùayavyàpakatvamiti /
pratãyamànasyeti ÷eùaþ /
etaditi /
etasminnetadgranthe abhidhàsyamànena pratãyamànena /
etaditi pratãyamànavi÷eùaõaü và /
iti bhàva iti /
'mahàkavãnàm' iti prakçtyaü÷enàyamartho gamyataityarthaþ /
kàrikàyàþ pratãyamànasattvasàdhakànumànaparatàü dar÷ayitumupakramate--yadityàdi /
yat yasmàt /
evaüvidhaü vyatiriktaü sàrabhåtaü ca pratãyamànam asti /
tat tasmàt /
bhàtãti /
hetuhetumadbhàvo 'yamàrthiko bodhyaþ /
anena sattvabhàsamànatvayorhetuhetumadbhàvaråpànukålatarka÷ca prakà÷itaþ /
nyàyamatànusàreõàha--na hãti /
bhànaü pratãtiþ /
upapannaü yuktisiddham /
rajatàdyapãti /
atyantamasanna bhàti, kintu àpaõàdau sadeva rajatàdi ÷uktikàdau bhàtãti bhàvaþ /
aneneti /
atyantàsato 'bhànenetyarthaþ /
yadvà--'asti' vibhàtã'tikàrikàbhàgenetyarthaþ /
asmin pakùe ityuktaü bhavatãtyanenàsya sambandhaþ /
tàvaditi sampratipattau /
yaditi /
yadyadityarthaþ /
bhàtãti /
yatheti ÷eùaþ /
ityuktamiti /
iti vyàptiþ kàrikàyàü vçtto ca pradar÷itetyarthaþ /
teneti /
bhànasatvayoþ vyàptidar÷anenetyarthaþ /
ayaü vakùyamàõaþ prayujyata iti prayogastadråpàrthaþ /
paràrthànumànaråpanyàyaprayoga iti yàvat /


_________________________________________________________

yat tat prasiddhàvayavàtiriktaü vibhàti làvaõyam ivàïganàsu  // DhvK_1.4b //


__________


yattatprasiddhàvayavàtiriktaü vibhàti làvaõyamivàïganàsu  // 4 //

pratãyamànaü punaranyadeva vàcyàdvastvasti vàõãùu mahàkavãnàm /
yattatsahçdayasuprasiddhaü prasiddhebhyo 'laïkçtebhyaþ pratãtebhyo vàvayavebhyo vyatiriktatvena prakà÷ate làvaõyabhivàïganàsu /
yathà hyaïganàsu làvaõye pçthaïnirvarõyamànaü nikhilàvayavavyatireki kimapyanyadeva sahçdayalocanàmçtaü tattvàntaraü tadvadeva so 'rthaþ /
locanam pratãyamànena vyatiriktena tadvat, tathà bhàsamànatvàt làvaõyopetàïganàïgavat /
prasiddha÷abdasya sarvapratãtatvamalaïkakçtatvaü càrthaþ /
yattaditi sarvanàmasamudàya÷camatkàrasàratàprakañãkaraõàrthamavyapade÷yatvamanyonyasaüvalanàkçtaü càvyatirekabhramaü dçùñàntadàrùñàntikayordar÷ayati /
etacca kimapãtyàdinà vyàcaùñe /
làvaõyaü hi nàmànayavasaüsthànàbhivyaïgyamavayavavyatiriktaü dharmàntarameva /
bàlapriyà prasiddhamityàdi dharmãtyantena pakùanirde÷aþ /
'siddhaü dharmiõamuddi÷ya sàdhyadharme 'bhidhãyata' iti vacanànurodhena prasiddhaü dharmãti coktaü, na tvanayoþ pakùakoñiprave÷aþ /
pratãyamànena vyatiriktena tadvaditi sàdhyanirde÷aþ /
svavyatiriktapratãyamànasambaddhamityarthaþ /
vàcyasyaiva pratãyamànatvamabhyupagacchatàü mate svàtmakapratãyamànavatvaü siddhamiti siddhasàdhanavàraõàya svavyatiriktatvanive÷aþ /
tathà bhàsamànatvàditi hetunirde÷aþ /
svavyatiriktapratãyamànavatvena pramãyamàõatvàdityarthaþ /
atra dçùñàntaþ--aïganàïgavaditi /
atra svavyatiriktapratãyamànapadàrthatvena làvaõyaü gràhyamiti pradar÷ayituü làvaõyopetetyuktam /
aïgvadityantaraü itãti ÷eùaþ /
vçttau 'alaïkçtebhyaþ pratãtebhyo và' ityatra và÷abdaþ samuccayàrthaka iti pradar÷ayituü vyàcaùñe--prasiddha÷abdasyetyàdi /
làvaõyasya bhåùaõa÷obhàto vyatirekaü dar÷ayitumalaïkçtatvaråpàrthasyàpi kathanam /
kàrikàyàü 'yattadi'tyatra yacchabdaþ pårvoktapratãyamànavastuvàcã /
'tadi' ti tacchabdastu prasiddhàrthaka ityà÷ayena 'sahçdayasuprasiddham' iti vçttau vyàkhyàtam, àbhyàü gamyamànamarthaü vyàcaùñe--yattadityàdi /
samudàya iti /
yacchabdasahitastacchabda ityarthaþ /
camatkàraþ sàraþ pràõo yatra tat /
camatkàrasàraü pratãyamànaü làvaõyaü ca tasya bhàvastattà tasyàþ /
prakañãkaraõàrthaü dyotanàrtham /
avyapada÷yatvaü vyapadeùñuma÷akyatvam /
rasadhvanyabhipràyeõa cedamuktam /
anyonyeti /
vàcyavyaïgyayoraïgalàvaõyayo÷cetyarthàtsidhyati /
'avyatirekabhramaü ce'ti yojanà /
dçùñàntetyàdi /
yattadityasya dçùñànte 'pi sambandho 'stãti bhàvaþ /
dar÷ayati sa hyartho vàcyasàmarthyàkùiptaü vastumàtramalaïkàràþrasàdaya÷cetyanekaprabhedaprabhinno dar÷ayiùyate /
sarvoùu ca teùu prakàreùu tasya vàcyàdanyatvam /
locanam na càvayavànàmeva nirdeùatà và bhåùaõayego và làvaõyam, pçthaïnirvarõyamànakàõàdidoùa÷ånya÷arãràvayavayoginyàmapyalaïkçtàyàmapi làvaõya÷ånyeyamiti, atathàbhåtàyàmapi kasyà¤cillàvaõyàmçtacandrikeyamiti sahçdayànàü vyavahàràt /
nanu làvaõyaü tàvadvyatiriktaü prathitam /
pratãyamànaü kiü tadityeva na jànãmaþ, dåre tu vyatirekapratheti /
tathà bhàsamànatvamasiddho heturityà÷aïkya sa hyartha ityàdinà svaråpaü tasyàbhidhatte /
sarveùu cetyàdinà ca vyatirekaprathàü sàdhàyiùyati /
tatra pratãyamànasya tàvaddvau bhedau--laukikaþ, kàvyavyàpàraikagocara÷ceti /
laukiko yaþ sva÷abdavàcyatàü kadàcidadhi÷ete, sa ca vidhiniùedhàdyanekaprakàro vastu÷abdenocyate /
so 'pidvividhaþ--yaþ pårvaü kvàpi vàkyàrthe 'laïkàrabhàvamupamàdiråpatayànvabhåt, idànãü tvanalaïkàraråpa bàlapriyà såcayati /
kimapãtyàdinà vyàcaùña iti /
vçttau 'kimapã'tyàdeþ dàrùñàntike 'pi sambandho bodhya iti bhàvaþ /
ddaùñàntasya sàdhyavaikalya÷aïkàü parihartumàha-làvaõyaü hãtyàdi /
dharmàntaraü dharmavi÷eùaþ /
uktamupapàdayati--na ceti /
pçthagiti /
pçthaïnirvarõyamànà dç÷yamànàþ kàõàdidoùa÷ånyà÷ca ye ÷arãràkyavàstadyoginyàmapi /
kàõa÷abdaþ kàõatvaparaþ /
atathàbhåtàyàmiti /
kàõatvàdidoùasahitàyàmanalaïkçtàyàü cetyarthaþ /
candriketyàropeõoktiþ /
vçttau 'pçthagi'tyàdi /
pçthaïnirvaõyamànebhyo nikhilàvayavebhyo vyatirekãtyarthaþ /
'sa hyartha' ityàdivçttigranthamavatàrayati-nanvityàdi /
taditi /
bhavaducyamànamityarthaþ /
'kimityeva na jànãma' ityevakàrasåcitaü kaimutikanyàyaü spaùñãkaroti-dåra iti /
tasyeti ÷eùaþ /
vyatirekasya vàcyàdbhedasya, prathà prasiddhaþ /
dharmasiddheþ dharmisidhyadhãnatvàt pratãyamànasyàsiddhau tatra vàcyabhedasyàpyasiddhirityarthaþ /
itãti hetau /
tathetyàdi /
tathàbhàsamànatvaråpo hetuþ hetvaprasiddhiråpadoùavi÷iùña ityarthaþ /
'vastumàtra' mityàdivçtyuktamupapàdayati-tatra pratãyamànasyetyàdi /
tatra pratãyamànasya astitve sati /
tàvadàdau /
laukikaþ lokaviditaþ /
kàvyeti /
kàvyaü ÷abdàrthamayaü tasya ÷abdasyàrthasya ca yo vyàpàraþ vya¤janàråpaþ tadaikagocaraþ nànyagocaraþ /
tata÷càlaukika iti bhàvaþ /
laukiko ya iti /
sa iti ÷eùaþ /
kadàcit /
vàcyatvàvasthàyàm /
vastu÷abdeneti /
vastudhvani÷abdenetyarthaþ /
vastu÷abdaü vyàkhyàya 'vastumàtra' miti màtra÷abdavyàkhyàsaukaryàyàdàvalaïkàradhvaniü vyàkhyàtumàha---so 'pãtyàdi /
pårva vàcyatvàvasthàyàm /
idànãü vyaïgyatvàvasthàyàm /
anyatra vàcyàrthe yo locanam evànyatra guõãbhàvàbhàvàt, sa pårvapratyabhij¤ànavalàdalaïkàradhvaniriti vyapadi÷yate bràhmaõa÷ramaõanyàyena /
tadråpatàbhàvena tåpalakùitaü vastumàtramucyate /
màtragrahaõena hi råpàntaraü niràkçtam /
yastu svapne 'pi na sva÷bdavàcyo na laukikavyavahàrapatitaþ, kiü tu ÷abdasamarpyamàõahçdayasaüvàdasundaravibhàvànubhàvasamucitapràgviniviùñaratyàdivàsanànuràgasukumàrasvasaüvidànandacarvaõàvyàpàrarasanãyaråpo rasaþ, sa kàvyavyàpàraikagocaro bàlapriyà guõãbhàvaþ tasyàbhàvàt /
nanvanalaïkàrasvaråpatve kathamalaïkàra dhvaniriti vyavahàra ityata ahà--pårveti /
'nyàyena vyapadi÷yata' iti sambandhaþ /
÷ramaõaþ àrhatasamayapraviùñaþ /
tadråpatàbhàvena alaïkàraråpatvàbhàvena /
màtragrahaõeneti /
'vastumàtram' iti vçttisthamàtra÷abdenetyarthaþ /
råpàntaraü alaïkàraråpatvam /
svapne 'pãti /
svapne hyaghañamànamapi ghañate /
na laukikavyavahàrapatita iti /
na putrajanmàdiharùatulyaråpa iti bhàvaþ /
÷abdeti /
÷abdaiþ guõàlaïkàrasundarakàvya÷abdaiþ /
samarpyamàõàþ samyaktayà rasàbhivya¤janasamucitatayà arpyamàõàþ sahçdayahçdayamukurodare saükràmitàþ /
anena vibhàvàdervàstavasatvamaprayojakamiti darsitam /
svaùñamidaü da÷aråpakàdau /
ata eva ÷akuntalàdãnàmiva màlatyàdãnàmapi vibhàvatvàdikamupapannam /
na kevalaü kàvya÷abdasamarpamakçtameva vibhàvatvàdikaü, kintu sahçdayahçdayasaüvàdakçtamapãtyàha--hçdayeti /
÷abdasamarpyamàõàþ hçdayasaüvàdasundarà÷ca ye vibhàvànubhàvàþ teùàü samucitàþ pràkjanmanaþ àrabhya "na hyetaccittavçtti÷ånyaþ pràõã bhavatã"tyuktadi÷à àtmani vi÷eùato niviùñàþ yàþ ratyadãnàü vàsanàþ såkùmaråpàþ, tàsàmanuràgeõa udbodhadvàrakeõa råùaõena /
sukumàrà rasacarvaõayogyatàü gatà yà svasya carvayituþ sahçdayasya saüvit samyagvettyanayeti saüvinmanaþ, tasyà ya ànandamayaþ carvaõàråpo vyàpàraþ tena, rasanãyamàsvàdanãyaü råpaü yasya saþ /
yathoktaü muninà--"àsvàdayanti manase"tyàdi /
yadvà--sukumàraþ nityamanoharaþ /
svasaüvit svànubhavasiddhaþ, ànandamaya÷ca yaþ carvaõàvyàpàraþ tenetyarthaþ /
rasadhvaniritãtyanantaramucyata iti ÷eùaþ /
tathà hyàdyastàvatprabhedo vàcyàddåraü vibhedavàn /
sa hi kadàcidvàcye vidhiråpe pratiùedharåpaþ /
yathà-- bhama dhammia vãsattho so suõao ajja màrio deõa /
golàõaikacchakuóaïgavàsiõà dariasãheõa   //
locana.m rasadhvaniriti, sa ca dhvanireveti, sa eva mukhyatayàtmeti /
yadåce bhaññanàyakena--'aü÷atvaü na råpatà' iti, tadvastvalaïkàradhvanyoreva yadi nàmopàlambhaþ, rasadhvanistu tenaivàtmatayàïgãkçtaþ, rasacarvaõàtmanastçtãyasyàü÷asyàbhidhàbhàvanàü÷advayottãrõatvena nirõayàt, vastvalaïkàradhvanyo rasadhvaniparyantatvameveti vayameva vakùyàmastatra tatretyàstàü tàvat /
vàcyasàmarthyàkùiptamiti bhedatrayavyàpakaü bàlapriyà vastvàdidhvanito vi÷eùamàha---sa ceti /
castvarthe /
dhvanireva vyaïghya eva, na vàcya ityevakàràrthaþ /
itãti hetau /
sa eva rasadhvanireva /
evakàreõa vastvàdidhvanervyavacchedaþ /
mukhyatayà àtmeti /
vastvàdidhvaneraupacàrikamevàtmatvaü, na mukhyamiti bhàvaþ /
itãtyanantaramucyata iti ÷eùaþ /
taditi /
tadvacanamityarthaþ /
yadi nàmeti ni÷caye satyani÷cayavacanam /
upàlaübhaþ pratikùepaþ, àtmatvaniùedha iti yàvat /
bhavediti ÷eùaþ /
tadvacanaü vastvalaïkàradhvanyorevàtmatvapratiùedharåpaü syànna rasadhvanerityarthaþ /
kuta ityatràha--raseti /
kathamidamavagatamityatràha--rasacarvaõetyàdi nirõayàdityantam /
vastvalaïkàradhvanyoràtmatvapratiùedho 'smadabhimata eveti tat siddhasàdhanamityàha--vastviti /
rasadhvaniparyantatvameveti /
vàcyayorvastvalaïkàrayoriva dhvanyamànayorapi tayoþ vibhàvàdiråpatvena kasyacidrasasya vya¤jakatayà paryavasànàdrasadhvanivi÷ràntatvamevetyarthaþ /
vi÷ràntadhàmatvakçtaü hi mukhyamàtmatvaü, tacca rasadhvanereva /
vastvalaïkàradhvanyostu dhvanyamànatvakçto vàcyàdutkarùa ityamukhyamàtmatvam /
tadapekùayà ca 'dhvaniþ kàvyàtme'ti sàmànyenoktiriti bhàvaþ /
'vàcyasàmarthyakùiptam' iti klãbaikavacanàntatvena nirde÷àdvastumàtramityasyaiva vi÷eùaõamiti bhramaþ sthàdatastannivçttaye vyàcaùñe---vàyyasàmarthyakùiptamiti /
bhedatrayeti /
vàcyasàmarthyàkùiptamityasya liïgavacanayorvipariõàmemanàlaïkàrà locanam sàmànyalakùaõam /
yadyapi hi dhvananaü ÷abdasyaiva vyàpàraþ, tathàpyarthasàmarthyasya sahakàriõaþ sarvatrànapàyàdvàcyasàmarthyakùiptatvam /
÷abda÷aktimålànuraõanavyaïgye 'pyarthasàmarthyadeva pratãyamànàvagatiþ, ÷abdasaktiþ kevalamavàntarasahakàriõãti vakùyàmaþ /
dåraü vibhedavàniti /
vidhiniùedhau viruddhàviti na kasyacidapi vimatiþ /
etadarthaü prathamaü tàvevodàharati--- 'bhrama dhàrmika visrabdhaþ sa ÷unako 'dya màritastena /
godàvarãnadãkålalatàgahanavàsinà dçptasaühena  //
bàlapriy.à rasàdaya ityanayorapi yojanà kàrtheti bhàvaþ /
'vàcyasàmarthyakùipta' iti pañhi tu artha ityasya vi÷eùaõam /
sàmànyalakùaõamiti /
vàcyasàmarthyàkùiptatvaü vastudhvanyàdibhedatrayànugato dharma ityarthaþ /
nanvabhidhàdivyàpàravat dhvananavyàpàrasya ÷abdà÷rayatvàdvastvàdidhvaneruktalakùaõamasambhavãti ÷aïkate--yadyapãti /
samàdhatte--tathàpãtyàdi /
nanu ÷abda÷aktimåle dhvanau ÷abda÷aktireva sahakàriõã netaretya àha--÷abdetyàdi /
tarhi mà bhåcchabda÷aktirityatràha--÷abda÷aktiriti /
avàntarasahakàriõã arthasàmarthyopakàriõã /
vakùyàma iti /
÷abda÷aktimålaprabhedaniråpaõa iti ÷eùaþ /
vçttau 'àdyaþprabheda' iti /
vidhiniùedhàdiråpavastumàtraråpo bheda ityarthaþ /
dåraü vibhedavàniti /
atyarthaü bhinna ityarthaþ /
àtyantikaü bhedamupapàdayati locane--vidhãtyàdi /
vidhiniùedhau ekasyàþ kriyàyàþ vidhirniùedha÷ca /
viruddhàviti /
virodho nàma yugapadekatra vçttitvàbhàvo, bhinnatvaü và /
itãti prakàre, ityatretyarthaþ /
viparãtà matirvimatiþ /
etadarthe avimatyartham /
vimatyabhàvàddhetoriti yàvat /
yadvà--etadarthe àtyantikabhedapradar÷anàrtham /
tàveva vàcyavyaïgyabhåtau vidhiniùedhàveva /
yathetyasya vyàkhyànaü-udàharatãti /
anyata uddhçtya tatpratipàdakavàkyàni àharati prabandhamimaü pràpayatãtyarthaþ /
chàyàü pañhati--bhrametyàdi /
vastabdhamiti ca pàñhaþ /
'godànadãkacchaniku¤javàsine'ti chàyà /
tatra godàpadasya godàvarãti, kacchàdipadayoþ kålalatàgahaneti ca vivaraõam locanam kasyà÷citsaïketasthànaü jãvitasarvasvàyamànaü dharmikasa¤caraõàntaràyadoùàttadavalupyamànapallavakusumàdivicchàyãkaraõàcca paritràtumiyamuktiþ /
tatra svataþsiddhamapi bhramaõaü÷vabhayenàpoditamiti pratiprasavàtmako niùedhàbhàvaråpaþ, na tu niyogaþ praiùàdiråpo 'tra vidhiþ; atisargapràptakàlayorhyayaü loñ /
tatra bhàvatadabhàvayorvirodhàddvayostàvanna yugapadvàcyatà, bàlapriyà vaktçvi÷eùànuktau vyaïgyapratãtyanudayamà÷aïkyàvatàrikàmàha---kasyà÷cidityàdi /
paritràõe hetuþ--jãvitasarvasvàyamànamiti /
atipriyàtvàditi bhàvaþ /
sa¤caraõena yo 'ntaràyaþ cauryasuratasya khalpakàlavicchedaråpo vighnaþ tadråpo dàùastasmàt /
doùàntaramapyàha---tadaveti /
tena dhàrmikeõa avalupyamànamapahliyamàõaü pallavakusumàdi, tena yadvicchàyãkaraõaü ni÷÷ebhatàpàdanaü, tasmàt /
tatreti /
tathà satãtyarthaþ /
svata ityàdi /
atra bhramamaråpe vàkyàrthe 'vidhirniùedhàbhàvaråpaþ na tu praiùàdiråpo niyoga' iti sambandhaþ /
nanu kimiti mukhya eva na syàdityatràha--pratiprasavàtmaka iti /
atra hetumàha--svata ityàdi /
÷vabhayena kartrà /
apoditaü pratiùiddham /
itãti hetau /
yathoktaü 'pràpte tu pratiùedhe hi pratiprasavayogità' iti /
niùedhàbhàvaråpo vidhirityatra hetutvena loóarthamàha--atisargeti /
ayamarthaþ--svatassiddhaü bhramaõaü ÷vabhãtirniùedhati sma /
pratiùiddhasya bhramaõasya pratiùedhakàbhàvaþ samprati kathyate /
ato 'yaü pratiprasavaþ /
pratiùedhanivartanaü hi saþ /
ato bhramaõasyedànãü na ka÷cit pratibandha iti niùedhàbhàvo 'tra vidheþ, natu niyogaþ /
na khalveùà svairiõã ràjeva bhramaõavidhiü karoti, ÷vabhayamiva bhramaõaniùedhaü và /
kiü tarhi? bhramaõapratiùedhakàbhàvaü kathayati /
tato bhramaõaü vidhãyamànatàkoñiü nivi÷ate /
tasmàdayaü loñ kàmacàrabhyanuj¤àråpàtisarge, pràptakàlàrtha÷càyaü loóiti /
atha bhramaõaniùedhasya vyaïgyatvaü vyavasthàpayiùyan vàcyatvàdikaü niràkaroti--tetretyàdinà /
tatra tathàvidhavacane /
dvayoþ bhrama, mà bhramãriti vidhiniùedharåpayorarthayoþ /
yugapat ekadà /
locanam na krameõa, viramya vyàpàrabhàvàt /
'vi÷eùyaü nàbhidhà gacchet' ityàdinàbhidhàvyàpàrasya viramya vyapàràsaübhavàbhidhànàt /
nanu tàtparya÷aktiraparyavasità vivakùayà dçptadhàrmikatadàdipadàrthànanvayaråpamukhyàrthabàdhabalena virodhanimittayà viparãtalakùaõayà ca vàkyàrthãbhåtaniùedhapratãtimabhihitànvayadda÷à karotãti ÷abda÷aktimåla eva so 'rthaþ /
evamanenoktamiti hi vyavahàraþ, tanna bàlapriyà na vàcyatà na abhidheyatà /
atra hetuþ--bhàveti /
ghañatadabhàvayoriva tayorvirodhàdityarthaþ /
viruddhayostayoryugapadbuddhipathànàrohitvàditi /
yàvat /
na krameõeti /
vàcyatetyanuùajyate /
atra hetumàha--viramya vyàpàràbhàvàditi /
abhidhàyà viramya punaþ sambhavàbhàvàdityarthaþ /
eka÷÷abda ekamarthamabhidhayà bodhayitvà punastayà arthàntaraü na bodhayati yataþ, tasmàditi yàvat /
atra pramàõamàha--vi÷eùyamityàdi /
àdipadena 'kùãõa÷aktirvi÷eùaõa' ityasya saügrahaþ /
abhidhà gavàdipadàbhidhà /
vi÷eùaõo gotvàdàvarthe /
kùãõà viratà /
÷aktiþ bodhajananasàmarthyaü yasyàþ sà tathà satã /
vi÷eùyaü gavàdivyaktiråpam /
na gacchet na bodhayediti tadarthaþ /
ata÷ca vidhiniùedhayoreka evàbhidheya iti bhàvaþ /
yadyevaü tarhi niùedhasyaivàtra bodho bhavatviti ÷aïkate---nanvityàdi /
yatra tàtparyaü taddhi vàkyàrthaþ /
tàtparyaviùaya÷càtra bhramaõaniùedhaþ /
ataþ sa eva vàkyàrthaþ /
tena tasya vivakùayà vivakùitatvàddhetoþ /
aparyavasità bhramaõavidhau paryavasànamanàpnuvatã /
tàtparya÷aktiþ padaniùñhà vivakùitàrthapratãtijananasàmarthyaråpatàtparyàtmikà ÷aktiþ /
vàkyàrthãbhåtasya niùedhasya pratãtiü karoti /
kena vyàpàreõetyatràha--lakùaõayeti /
lakùaõànimittamàha--virodheti /
virodharåpasambandhanimittayetyarthaþ /
'vàcyàrthasya ca vàkyàrthe sambandhànupapattitaþ' ityuktaü mukhyàrthabàdhaü dar÷ayati--dçptetyàdi /
bhrametyasya mukhyàrthakatve dçptatvàdyabhidhànasya vaiyarthyàpattyà dçptàdipadàrthaghañitavàkyàrthe bhramaõavidhiråpamukhyàrthasya yo 'nanvayaþ anvayopapattyabhàvaþ, tadråpo yo mukhyàrtabàdhastasya balena sahakàreõetyarthaþ /
abhihitànvayadç÷eti /
abhihitànvayadar÷anenetyarthaþ /
abhihitànvayavàdimatànurodheneti yàvatat /
phalitamàha--itãtyàdi /
÷abda÷aktirabhidhà tanmålaþ /
tàtparya÷aktilakùaõàsaktyorabhidhà÷rayatvenàvasthànàditi bhàvaþ /
vakùyate ca 'abhidhàpucchabhåtà lakùaõe'ti /
so 'rtha iti /
bhramaõaniùedha ityarthaþ /
atra pramàõa locanam vàcyàtirikto 'nyo 'rtha iti /
naitat; trayo hyatra vyàpàràþ saüvedyante--padàrtheùu sàmànyàtmasvabhidhàvyàpàraþ, samayàpekùayàrthàvagamana÷aktirhyabhidhà /
samaya÷ca tàvatyeva, na vi÷eùàü÷e, ànantyà dvyabhicàràccaikasya /
tato vi÷eùaråpe vàkyàrthe tàtparya÷aktiþ parasparànvite, 'sàmànyànyanyathàsiddhervi÷eùaü gamayanti hi' iti nyàyàt /
bàlapriyà màha---evamityàdi /
uktamiti hi vyavahàra iti /
na tu vya¤jitamiti vyavahàra iti bhàvaþ /
upasaüharati---tanneti /
vàcyàtiriktaþ abhidheyàtiriktaþ /
viparãtalakùaõayàtra niùedhapratãtirna sambhavati, tasyà anavakàsàdityà÷ayena matametatpratyàcaùñe--naitadityàdi /
etanna etanmataü yuktaü netyàrthaþ /
kuta ityatràha--traya ityàdi /
atra lokavyavahàre /
trayo vyàpàràþ abhidhàtàtparyalakùaõàþ /
÷abdasyeti /
÷eùaþ /
saüvedyantej¤àyante /
àdyasya vyàpàrasya viùayamàha--padàrtheùviti /
sàmànyàtmasu gotvàdisàmànyaråpeùu /
abhidàvyàpàra iti /
gavàdipadànàmiti ÷eùaþ /
svaråpamàha-samayetyàdi /
samayàpekùayà saïketagrahaõasahakàreõa /
'samayàpekùe'ti ca pàñhaþ /
samayaü saïketagrahaõamapekùata iti tadartaþ /
arthàvagamana÷aktiþ arthabodhanasàmarthyam /
tàvatyeva sàmànyàtmakapadàrtha eva /
evakàravyavacchedyamàha--netyàdi /
vi÷eùàü÷e vyaktyàtmani /
kuta ityatràha-ànantyàditi /
vi÷eùàü÷ànàmanantatvàdityarthaþ /
tathà ca sarvasmin vi÷eùe samayaþ kartuü na ÷akyaþ /
ananta÷ca syàditi bhàvaþ /
hetvantaramapyàha-vyabhicàràccaikasyeti /
ekaikasya vi÷eùàü÷asya mitho vyabhicàràccetyarthaþ /
gopadena yasya govyaktivi÷eùasya bodho jàyate, tasminnitaragovyaktigatasamayo nàstãti rãtyà vyabhicàro bodhyaþ /
yadvà--samaya÷cetyatra samaya÷abdasya saïketagraha ityarthaþ /
sarvasmin vi÷eùe saïketagrahasya vyavahàràïgatve doùamàha--ànantyàditi /
vi÷eùàõàmanantatvàtsarvasmin vi÷eùe saïketagraho na sambhavatãtyarthaþ /
tarhyekasminneva vi÷eùe tadgraho vyavahàràïgamastvityatràha--vyabhicàràccaikasyeti /
agçhãtasaïketakasyàpi gavàdivyaktivi÷eùasya gavàdivyaktivi÷eùasya gavàdipadena bodhodayàttatra saïketagrahasya vyabhicàràccetyarthaþ /
atha dvitãyaü vyàpàraü saviùayaü dar÷ayati--tata ityàdi /
tataþ uktàddhetoþ /
parasparànvite àkàïkùàva÷àdguõapradhànabhàvena mithassaübaddhe /
vi÷eùaråpe sàmànyàtmakatatatpadàrthàkùiptattahyaktiråpavi÷eùaghañite /
vàkyàrthe viùaye /
tàtparya÷àktiþ sa vàkyàrthaþ paraþpradhànatayà pratipàdyaþ yeùàü tàni tatparàõi teùàü bhàvastàtparya tadråpà ÷aktiþ, padànàmiti ÷eùaþ /
àkùepaü bodhayannàha--sàmànyànãtyàdi /
sàmànyàni padairabhihitàþ sàmànyaråpà arthàþ anyathà vi÷eùàõàmanavagamane /
asiddheþ kriyàdyanvayàsiddheþ /
vi÷eùaü svà÷rayavyaktiråpaü gamayanti /
svàvinàbhàvàdbodhayanti /
'sàmànyànanyathe'ti pàñhe tu locanam tatra ca dvitãyakakùyàyàü 'bhrame'ti vidhyatiriktaü na ki¤citpratãyate, anvayamàtrasyaiva pratipannatvàt /
na hi 'gaïgàyàü ghoùaþ' 'siüho bañuþ' ityatra yathànvaya eva bubhåùan pratihanyate, yogyatàvirahàt; tathà tava bhramamaniùeddhà sa ÷và siühena hataþ /
tadidànãü bhramaõaniùedhakàramavaikalyàdbhramaõaü tavavocitamityanvayasya kàcitkùatiþ /
ata eva mukhyàrthabàdhà nàtra ÷aïkyeti na viparãtalakùaõàyà avasaraþ /
bhavatu vàsau /
tathàpi dvitãyasthànasaükràntà tàvadasau na bhavati /
tathà hi-mukhyàrthabàdhàyàü lakùaõàyàþ prakléptiþ /
bàdhà ca virodhapratãtireva /
na càtra padàrthànàü svàtmani virodhaþ /
parasparaü virodha iti cet--so 'yaü tarhyanvaye virodhaþ pratyeyaþ /
bàlapriyà padànãti ÷eùaþ /
sàmànyànàü svàbhihitasàmànyaråpàõàmarthànàmanyathàsiddheravinàbhàvàdityarthaþ /
evamupanibaddhapãñhiko lakùaõàü niràkartumàrabhate--tatra cetyàdi /
tatra tàtparya÷aktiviùayabhåtàyàm /
dvitãyakattyàyàü abhidhàvyàpàraviùayàpekùayà dvitãyasyàü kakùyàyàm /
bhrametyàdivàcyo bhramaõavidhereva pratãyate, nànyanniùedharåpaü ki¤cidityarthaþ /
anvayamàtrasyeti /
vàkyàrthamàtrasyetyarthaþ /
evakàro màtra÷abdàrthasphuñãkaraõàrthaþ /
etahyavacchedyaü vidhyatiriktamityàdi pårvoktaü bodhyam /
pratipannatvàditi /
j¤àtatvàdityarthaþ /
uktamupapàdayati---na hãtyàdi /
'ityanvayasya na hi kàcit kùati'riti sambandhaþ /
gaïgàyàmitàyadi vaidharmyeõodàharaõam /
anvaya iti vàcyavarmiõoranvaya ityarthaþ /
bubhåùanneva bhavitumàrabdhavàneva /
pratihanyate vàdhito bhavati /
yogyatàvirahàditi /
gaïgàdipadavàcyadharmiõaþ srotovi÷eùàdeþ ghoùàdinà sahàghàràdheyabhàvasambandhàderabhàvàdityarthaþ /
kùatiþ bàdhà /
phalitamàha-ata evetyàdi /
ata eva anvayakùaterabhàvàdeva /
atha lakùaõàprayojanaviùaye dhvanivyàpàraü pradar÷ayiùyannabhyupagamyàpi lakùaõàntasyàþ pårvapakùyabhimatatàtparya÷aktiviùayakakùyànive÷aü niràkurvannàha--bhavatu vetyàdi /
asau lakùaõà /
dvitãyasthànasaïkànteti /
tàtparyakakùyàniviùñetyarthaþ /
tàvaditi sampratipattau, vàkyàlaïkàre và /
etadevopapàdayati-tathàhãtyàdinà /
lakùaõàyàþ prakléptiriti /
lakùyàrthopasthitikalpanetyarthaþ /
bàdhà ceti /
bàdhàpadàrtha÷cetyarthaþ /
'sà ce'ti kvacit pàñhaþ /
virodhapratãtireveti /
mukyàrthabàdhà nàma mukhyàrthasya yo virodhastatpratãtirevetyarthaþ /
ekakàreõa nàtra vivàda iti dar÷ayati /
uktã virodhaþ padàrthànàü svàtmanyuta parasparamiti vikalpaü hçdi nidhàyàdyaü niràcaùñe-na cetyàdi /
castvarthaþ /
atra lakùaõasthale /
'atra virodhastu padàrthànàü svàtmani na'ti sambandhaþ /
svàtmani svena saha /
dvitãyamà÷aïkate-parasparamiti /
padàryànàmityanuùaïgaþ /
samàdhatte-to 'yamityàdi locanam na càpratipanne 'nvaye virodhapratãtiþ, pratipatti÷cànvayasya nàbhidhà÷aktyà, tasyàþ padàrthapratipattyupakùãõàyà viramyàvyàpàràt iti tàtparya÷aktyaivànvayapratipattiþ /
nanvevaü 'aïgulyagre karivara÷atam' kintu pramàõàntareõa so 'nvayaþ pratyakùàdinà bàdhitaþ pratipanne 'pi ÷uktikàyàü rajatamiveti tadavagamakàriõo vàkyasyàpràmàõyam /
'siühomàõavakaþ' ityatra dvitãyakakùyàniviùñatàtparya÷aktisamarpitànvayabàdhakollàsànantaramabhidhàtàtparya÷aktidvayavyatirikta bàlapriyà tarhi saþ lakùaõamålatvena prasiddhaþ /
ayaü bhavadbhirabhyupagato virodhaþ /
anveye padàrthànàü parasparànvaye pratyeyaþ j¤àtavyaþ /
na cetyàdi /
apratipanne aj¤àte /
'virodhapratãtirna ce'tyanvayaþ /
dharmiõyapratãte dharmaråpasya virodhasya tatra pratãtyayogàditi bhàvaþ /
tarhi pratipanne 'stvityatràha--pratipatti÷cetyàdi /
avyàpàràditi /
vyàpàràsbhavàdityarthaþ /
mukhyàrthabàdhà nàma lakùaõàsthale 'siho màõavaka' ityàdau siühàdipadamukhyàrthasya màõavakapadàrthena sahàkàïkùàtàtparyava÷àdbhàsamànastàdàtmyàdisaüsargaråpo yo 'nvayastasmin varuddhatvasya pratãtiþ /
viruddhatvaü ca tasminnanvaye siühàdipratiyogikatvasya màõavakàdyanuyogikatvasya ca dvayorabhàvena tadråpaü bàdhitatvam /
ata eva vaktçvivakùitatvàbhàvastadityapi kecit /
bhavati ca satyapi bàdhani÷caye vàkyajanyo bodha iti bhàvaþ /
prasaïgàdà÷aïkate-nanvevamityàdi /
evaü bàdhitasyàpyanvayasya vàkyàtpratãtyaïgãkari /
iùñàpatyà samàdhatte-kinnetyàdi /
kiü na bhavati bhavatyeva /
vaidharmyeõa dçùñàntamàha-da÷etyàdi /
"da÷adàóimàni ùaóapåpà" ityàdi mahàbhàùyodàhçtavàkyasamudàyasthala ivetyarthaþ /
tatra bhavatikriyàdhyàhàreõa pratyekaü da÷adàóimànãtyàdi tattadvàkyàdanvayabodhe satyapi sarvavàkyàrthànàü mithaþ saüsargàvagàhyekavi÷iùñàrthabodhàtmakànvayapratãtiràkàïkùàdikàraõàbhàvànna bhavati, prakçte ca tatsatvàdanvayapratãtirbhavatyevetyarthaþ /
vi÷eùamàha-kinviti /
'pratipanno 'pi so 'nvayaþ ÷uktikàyàü rajatamiüva pratyakùàdinà pramàõàntareõa bàdhita' iti sambandhaþ /
itãti hetau /
anvayasya bàdhitatvàdityarthaþ /
tatyaj¤ànasya /
nanu tarhi 'siüho màõavaka' ityàderapyapràmàõyaü syàdityatràha--siüha ityàdi /
÷aktyà samarpite bodite anvaye, bàdharakasya virodhasya ullàsaþ pratãtiþ tadanantaram /
tadvàdhakavidhurãti /
tadvàdhakasya anvayabàdhakasya vidhurãkaraõe locanam tàvattçtãyaiva ÷aktistadbàdhakavidhurãkaraõanipuõà lakùaõàbhidhànà samullasati /
nanvevaü 'siüho vañuþ' ityatràpi kàvyaråpatà syàt; dhvananalakùaõasyàtmano 'tràpi samanantaraü vakùyamàõatayà bhàvàt /
nanu ghañe 'pi jãvavyavahàraþ syàt; àtmano vibhutvena tatràpi bhàvàt /
÷arãrasya khalu vi÷iùñàdhiùñànayuktasya satyàtmani jãvavyavahàraþ, na yasya kasyaciditi cet-guõàlaïkàraucityasundara÷abdàrtha÷arãrasya sati dhvananàkhyàtmani kàvyaråpatàvyavahàraþ /
na càtmano 'sàratà kàciditi ca samànam /
na caivaü bhaktireva dhvaniþ, bhaktirhi lakùaõàvyàpàrastçtãyakakùyànive÷ã /
caturthyà tu kakùyàyàü dhvananavyàpàraþ /
tathà hi-tritayasannidhau lakùaõà pravartata iti tàvadbhavanta eva vadanti /
tatra mukhyàrthabàdhà tàvatpratyakùàdipramàmàntaramålà /
nimittaü ca yadabidhãyate sàmãpyàdi tadapi pramàõàntaràvagamyameva /
bàlapriyà bàdhane nipuõà samarthà /
samullasati pravartate /
tathà ca tatra lakùyàrthasya na bàdhitatvamiti bhàvaþ /
lakùaõàïgãkàre 'tiprasaïgamà÷aïkate--nanvevamiti /
'àtmanaþ atràpi bhàvàt' satvàditi sambandhaþ /
pratibandyà uttarayati---nanu ghañe 'pãti /
tatparihàramàha--÷arãrasyeti /
vi÷iùñeti /
karacaraõàdyavayavairvi÷iùñaü yadadhiùñànaü saüsthànaü tena yuktasya /
tulyamuttaramasmàkamityàha---guõeti /
guõàlaïkàràõàmaucityena rasaviùayakeõa sundarau ÷abdàrthàveva ÷arãlaü tasya /
na cetyàdi /
iti ca samànamiti /
yathà'tmano nissàraghañàdisambandhitve 'pi nàsàratà kàcit, tatà dhvananàkhyàtmano laukikavàkye sattve 'pi nàsàratà kàpãtyartha /
nanvevaü bhaktireva dhvaniþsyàdityà÷aïkya pariharati--na cevamityàdi /
evaü lakùaõàsthale dhvananasadbhàve sati /
'dhvanirna ce'tyànvayaþ /
atra hetumàha-bhaktirhiti /
bhinnakakùyàniviùñatvàdubhayorviùayabhedo yataþ, tasmàdityarthaþ /
tritayasannidhàviti /
mukhyàrthabàdhàditraye satãtyarthaþ /
bhavanta eva vadantãti /
lakùaõàdhvananayorabhedaü vadanto bhavanta evàhurityàrthaþ /
'bhavatàü matam' iti ca pàñhaþ /
mukhyàrthabàdhàdiùu triùvantyasya dhvanivyàpàramàtragamyatvaü sàdhayiùyannàdàvàdyayoranyasiddhatvamàha--tatretyàdinà /
abhidhãyata iti /
"abhidheyena sàmãpyàdi" tyàdivacanenocyata ityarthaþ /
evaü bàdhànimittayoranyaviùayatvamuktvà prayojanasyànanyaviùayatvaü svaråpakathanenàha--yattvityàdi /
locanam yattvidaü ghoùasyàtipavitratva÷ãtalatvasevyatvàdikaü prayojanama÷abdàntaravàcyaü pramàõàntaràpratipannam, vañorvà paràkramàti÷aya÷àlitvaü, tatra ÷abdasya na tàvanna vyàpàraþ /
tathàhi--tatsàmãpyattaddharmatvànumànamanaikàntikam, siüha÷abdavàcyatvaü ca vañorasiddham /
atha yatra yatraivaü÷abdaprayogastatra tatra taddharmayoga ityanumànam, tasyàpi vyàptigrahaõakàle maulikaü pramàmàntaraü vàcyam, na càsti /
na ca smçtiriyam, ananubhåte tadayogàt, bàlapriyà 'yattu atipavitratvàdikaü paràkramàti÷aya÷àlitvaü và tatre'ti sambandhaþ /
ghoùasyeti /
idaü càtipavitratvàdeþ tãre pratyàyànadvàrà ghoùa'pi tatpratyàyanamasti tasyaiva paramatàtparyaviùayatvàdityà÷ayenoktam /
yadvà--ghoùàdhikaramasyeti tadarthaþ /
a÷abdàntaravàcyaü làkùaõika÷abdàtirikta÷acabdàbodhyam /
pramàõàntareti /
÷abtàtiriktapramàõetyarthaþ /
vañorveti /
prayojanamityàditrayamanuùajyate /
nanu tarhi ÷abdenàpi na tatpratãtirityalaü tahyàpàràntaragaveùaõayetyata àha--tatretyàdi /
tatra pårvokte prayojane /
÷abdasya na tàvanna vyàpàra ityuktaü draóhayati--tathàü hãtyàdinà /
tatsàmãpyàditi /
tãraü gaïgatàtipavitratvàdidharmavat, gaïgàsàmãpyàt /
munijanàdivadityanumànaümityarthaþ /
anaikàntikaü gaïgàtañàdigata÷iraþ--kapàlàdau vyabhicàri /
siüheti /
vañuþ siühadharmavàn siüha÷abdavàcyatvàt, sampratipannasiühavadityatra siüha÷abdavàcyatvaråpo hetuþ svaråpàsiddha ityarathaþ /
anumànàntaramà÷aïkya niràcaùñe-athetyàdi /
evamiti /
lakùaõayetyarthaþ /
ityanumànamiti /
tañaþ gaïga÷abdavàcyavçttidharmavàn lakùaõayà gaïga÷abdaprayogaviùayatvàt; vañuþ siüha÷abdavàcyavçttidharmavàna, lakùaõayà siüha÷abdaprayogaviùayatvàt; yo lakùaõayà yatpadaprayogaviùayaþ, sa tatpadavàcyavçttidharmavàn ityàdiratra prayogo bodhyaþ /
yadvà-ityanumànamiti /
evaü vyàptivi÷iùño heturityarthaþ /
tasyàpãtyàdi /
tasmin yadvyàptigrahaõaü tatkàle /
maulikamiti /
måle anumànàïgavyàptigrahaõaråpe sàdhanatayà bhavamityarthaþ /
pràmàmàntaraü pratyakùàdi /
na càstãti /
pramàõàntaramityanuùajyate /
sàmànyamukhavyàptyadhãnànamitisthale prakçtasàdhyahetvoþ tatsajàtãyayorvà pratyakùàdinà vyàptigrahaõaü vàcyam /
tacca lakùaõàsthale vyabhicàra÷aïkyà utpattunnàrhatãtyarthaþ /
na ceti /
iyaü pàvanatvàdiprayojanaj¤ànaü locanam niyamàpratipattervakturetadvivakùitamityadhyavasàyàbhàvaprasaïgàccatyasti tàvadatra ÷abdasyaiva vyàpàraþ /
vyàpàra÷ca nàbhidhàtmà, samayàbhàvàt /
na tàtparyàtmà, tasyànvayapratãtàveva parakùayàt /
na lakùaõàtmà, uktàdeva hetoþ skhaladgatitvàbhàvàt /
tatràpi hi skhaladgatitve punarmukyàrthabàdà nimittaü prayojanamityanavasthà syàt /
ata eva yatkenacillakùitalakùaõeti nàma kçtaü tahyasanamàtram /
tasmàdabhighàtàtparyalakùaõàvyatirikta÷caturtho 'sau bàlapriyà 'smçtirna ce'tyanvayaþ /
na ca smçtipratipannametadityarthaþ /
atra hetumàha--ananubhåte tadayogàditi /
nanu tatsmçtiþ katha¤citsampàdyetyato hetvantaramàha---niyametyàdi /
niyàmakasya kasyacidanupalaübhàdetadeva prayojanamatra vivakùitamityani÷cayaprasaügàccetyarthaþ /
vya¤janavyàpàropagame tu sahakàrivi÷eùànniyamaþ setsyatãti bhàvaþ /
nigamayati--itãtyàdi /
itãti hetau /
yata evaü nànyagamyaü prayojanaü tata ityarthaþ /
atreti /
pàvanatvàdau prayojana ityarthaþ /
atha vya¤janavyàpàrasya pàri÷eùyàtsiddhiü dar÷ayitumàha-vyàpàra÷cetyàdi /
atretyasyànuùaïgaþ /
samayàbhàvàt gaïgàdi÷abdasya pàvanatvàdau saïketàbhàvàt /
anvayapratãtàviti /
pràthamikavàcyàrthànvayabodha ityarthaþ /
uktàdevetyàdi /
pårvokto heturmukhyàrthabàdhàdiþ, tasmàdyat skhaladgatitvaü skalantã pratihanyamànà gatiravabodhanavyàpàro yasya ÷abdasya tasya bhàvastattvam /
svàrthàdbhraü÷a iti yàvat /
tasyàbhàvàdityarthaþ /
gaïgàdi÷abdànàü hi mukhyàrthabàdhàdivasàttãràdavavagamayitavye svàrthàtsrotovi÷eùàderyathà bhraü÷aþ, tathà prayojane pàvanatvàdàvavagamayitavye svàrthàttãràderbhraü÷o nàsti, yatastasmàdityarthaþ /
yadvà--uktàdeva hetoriti /
nyimàpratipatterityàdipårvoktàddhetorityarthaþ /
hetvantaraü càha-skhaladgatitvàbhàvàditi /
asyàrthaþ pårvavadbodhyaþ /
abhyupagamyàpi doùamàha--tatràpãtyàdi /
prayojanaü nimittãkçtyàpi lakùyàrthàt skhaladgatitve 'ïgãkriyamàõe punaþ punarapi lakùaõàmålaparikalpanayàlakùaõànavasthà syàdityarthaþ /
vyàpàra÷ca nàbhidhàtmetyàdyetadantagranthasya vivaraõaråpaþ-"nàbhidhà, samayàbhàvàdi"tyàdikàvyaprakà÷agrantha iti draùñavyam /
gaïgàdi÷abdena tãràdau lakùite punaþ pàvanatvàdiprayojanamapi lakùyeta /
ata eva tallakùaõàyàþ lakùitalakùaõeti nàmeti kecit /
tanmataü niràkaroti-ata evetyàdi /
ata eva anavasthàdidoùàdeva /
nàma kçtamiti /
prayojanaviùayavalyàpàrasyeti ÷eùaþ /
vyasanamàtraü dhvaniniràkaraõanirbandhamàtraü taddhetukamiti yàvat /
vakùyate ca "tenàyaü lakùatalakùaõàyà na viùayaþ" iti /
tasmàdityàdi /
dhvananeti /
dhvananàdiråpàþ locanam vyàpàro dhvananadyotanavya¤janapratyàyanàvagamanàdisodaravyapadesaniråpito 'bhyupagantavyaþ /
yadvakùyati-- 'mukhyàü vçttiü parityajya guõavçttyàrthadar÷anam /
yaduddisya phalaü tatra ÷abdo naiva skhaladgatiþ   //
it.i //
tena samayàpekùà vàcyàvagamana÷aktiribhidhà÷aktiþ /
tadanyathànupapattisahàyàrthàvabodhana÷aktistàtparya÷aktiþ /
mukhyàrthabàdhàdisahakàryapekùàrthapratibhàsana÷aktirlakùaõà÷aktiþ /
tacchaktitrayopajanitàrthàvagamamålajàtatatpratibhàsapavitritapratipattçpratibhàsahàyàrthadyotana÷aktirdhvananavyàpàraþ; bàlapriyà sodaràþ paryàyà÷ca ye vyapade÷àþ ÷abdàþ taiþ niråpito ni÷cita ityarthaþ /
dhvananàdivyapade÷aþ prasiddhaþ /
vyapade÷a÷ca vyapade÷yaü vinà na tiùñatãti tacchravaõànyathànupapattiniråpaõãyo 'yamiti yàvat /
abhyupagantavyaþ anicchadbharapãti ÷eùaþ /
prayojanàü÷e na lakùaõetyatra målasammatimàha---yadvattyatãti /
evaü prayojanaviùayakaü dhvananavyàpàraü prasàdhya tamevetaravyàpàratrayàdbhedena spaùñayituü vyàpàràõàü svaråpaü dar÷ayati--tenetyàdi /
samayàpekùeti /
tadarthasaïketagrahaõasahakàreõa tadarthabodhanasàmarthya padaniùñamabhidhà nàma ÷aktirityarthaþ /
sàmarthyaü nàma ÷aktyaparaparyàyaü padàrthàntaramiti bodhyam /
tadanyatheti /
tasyà abhidhàyàþ, anyathà àtmànaü vinà anupapattirasambhavaþ prayojanàbhàvàdinà sahàyo yasyàþ sà /
kecittu tasya vi÷eùaråpasyànvitàrthasya anyathà tàtparyàbhàve yà anupapattiþ, tatsahàyeti vyàcakùate /
artheti /
saüsçùñàrthetyarthaþ /
mukhyeti /
mukhyàrthabàdhàditrayaü yatsahakàri tadapekùata iti tathà /
tacchaktãti /
tat pårvoktaü yat ÷aktitrayamabhidhàdikaü tena, upajanitaþ yadarthànàü padàrthavàkyàrthalakùyàrthànàmavagamaþ bodhaþ, tasmàdeva målàjjàtà, tatpratibhàsena abhidheyàdyarthànàü nirantarapratãtyà pavitritasya saüskàralakùaõàti÷ayavattayà locanam sa ca pràgvçttaü vyàpàratrayaü nyakkurvanpradhànabhåtaþ kàvyàtmetyà÷ayena niùedhapramukhatayà ca prayojanaviùayo 'pi niùedhaviùaya ityuktam /
abhyupagamamàtreõa caitaduktam; na tvatra lakùaõà, atyantatiraskàrànyasaükramaõayorabhàvàt /
na hyartha÷aktamåle 'syà vyàpàraþ /
sahakàribhedàcca ÷aktibhedaþ spaùña eva, yathà tasyaiva ÷abdasya vyàptismçtyàdisahakçtasya vivakùàvagatàvanumàpakatvavyàpàraþ /
akùàdisahakçtasya và viklpakatvavyàpàraþ /
bàlapriyà sampàditasya pratipatturyà pratibhà tatsahàyà /
arthadyotana÷aktiþ prayojanàdilakùaõasyàrthasya vya¤jane sàmarthyam /
ityuktaü bhavatãti ÷eùaþ /
astvevaübhåto 'sau; kathamasyaiva kàvyàtmatvamityata àha--sa ceti /
cakàro 'vadhàraõe /
'sa ca kàvyàtme'ti sambandhaþ /
atra hetuþ--pradhànabhåta iti /
tatra hetuþ--pràgvçttamityàdi /
abhidhàditrayamapekùya svayaü pravçtto 'pi tadupasarjanãkurvannityarthaþ /
vyaïgyasya kàvyàtmatvàdvya¤janasyàpi tattvaü bodhyam /
nanvetàvatà 'bhrama dhàrmike'tyàdau bhramaõaniùedho lakùaõàviùayaþ, tadanyaprayojanaviùayaka÷ca vya¤janàvyàpàra ityàyàtam /
tathàca kathaü vçttikçtà 'pratiùedharåpa' iti vadatà vya¤janàvyàpàrasya niùedhaviùayakatvamuktamityata àha-ityà÷ayenetyàdi /
ityà÷ayena uktabhipràyeõa 'prayojanaviùayo 'pi saþ niùedhapramukhatayà niùedhaviùaya ityuktam' iti sambandhaþ /
prayojanaü viùayo yasya saþ /
prayojanaü càtra svairiõyàþ saïketasthànaparitràõasvacchandaviharaõàdikam /
niùedhapramukhatayà niùedhapratãtidvàrakatvena /
ityuktamiti /
kadàcidàvàcye vidhiråpe pratiùedharåpa ityanena pradarsitamityarthaþ /
bhramaõaniùedho 'tra lakùya eva /
prayojanasyoktasya niùedhapratãtipårvakapratãtiviùayatvànniùedharåpatayà uktirityarthaþ /
vastuto 'tra lakùaõà na pravartata iti vçttigranthànuguõyenàha--abhyupagametyàdi /
abhyupagamamàtreõa prauóhivàdamàtreõa /
idaü viparãtalakùaõayà /
niùedhabodhanam /
atra lakùaõàyà apravçttau hetumàha--atyanteti /
yatra vàcyasyàtyantatiraskàro 'nyasaïkramaõaü và tatra hi lakùaõà /
na càtra bhramaõavidhiråpasya vàcyasyobhayaü tasmàdityarthaþ /
nanvatràrtha÷aktimålo dhvanirevàstu; tatràpi kiü na lakùaõetyata àha--na hãti /
artha÷aktimåla iti /
hetugarbham /
dhvanàviti ÷eùaþ /
asyà vyàpàraþ lakùaõàyàþ pravçttiþ /
ki¤càrtha÷aktimåladhvananavyàpàrasya vaktçboddhavyavai÷iùñyàdikaü sahakàri, lakùaõàyàstu mukhyàrthabàdhàdikamato 'pyanayorbheda ityaha-sahakàrãti /
uktamarthaü dçùñàntena vi÷adayati-yathetyàdi /
tasyaiva arthabodhanàya prayuktasyaiva /
÷abdasya gàmànayetyàdi÷abdasya /
smçtyàdãtyàdipadena pakùadharmatàj¤ànaparigrahaþ /
anumàpakatvavyàpàraþ anumàpakatva÷aktiþ /
ayaü vaktà edvibakùuþ etacchabdaprayogàt ityàdiþ prayogo 'tra bodhyaþ /
uktaü caitattçtãyodyote akùàdãti /
akùaü cakùuràdãndriyam /
àdipadena tatsannikarùàdiparigrahaþ /
locanam evamabhihitànvayavàdinàmiyadanapahnavanãyam /
yopyanvitàbhidhànavàdã 'yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrthaþ' iti hçdaye grahåtvà ÷aravadabhidhàvyàpàrameva dãrghadãrghamicchati, tasya yadi dãrgho vyàpàrastadeko 'sàviti kutaþ? bhinnaviùayatvàt /
athàneko 'sau? tadviùayasahakàribhedàdasajàtãya eva yuktaþ /
sajàtãye ca kàrye viramyavyàpàraþ ÷abdakarmabuddhyàdãnàü padàrthavidbhirniùiddhaþ /
asajàtãye càsmannaya eva /
bàlapriyà vikalpakatvavyàpàraþ savikalpakaj¤ànajanakatva÷aktiþ /
÷abdo hi ÷rotràdisahakàreõa svapratyakùaü janayati /
atha ca j¤àyamànaþ saüj¤à÷abdaþ saüj¤ini cakùussannikarùàdikàle svavi÷eùaõakaü saüj¤ipratyakùaü janayati iti matavi÷eùaþ /
iyaditi /
abhidhàditrayotãrõadhvanivyàpàro 'stãtyetàvadityarthaþ /
anapahnavanãyamaniràkaraõãyaü, pratyutàbhyupagantavyamiti bhàvaþ /
yo 'pãtyàdi /
api÷abdastu÷abdàrthe /
'ya icchati tasye'ti sambandhaþ /
gàmànayetyàdikasya tattadvàkyasya tattadvàkyàrthe prathamaü saïgatigrahaþ, pa÷càdàvàpodvàpàbhyàmanvitasvàrthe gavàdipadànàü saïgatigraha ityàdiranvitàbidhànavàdimataprakriyànyato 'vadheyà /
yatpara iti /
yo 'rthaþ paraþ pradhànapratipàdyaþ tàtparyaviùayo yasya saþ ÷abdàrthaþ ÷abdàbhidheyaþ /
÷aravt ÷aravyàpàratulyam /
icchatãti /
yathoktam-"so 'yamiùorivadãrghadãrdho vyàpàra" iti /
yathà dhanurdhareõa prerita÷÷aro vegàkhyenaikeneva vyàpàrema parasya varmacchedanagàtrabhedanàdikà anekakriyàþ karoti, tathà sukavinà prayuktaþ ÷abdo 'bhidhàkhyenaikenaiva vyàpàreõa padàrthavàkyàrthayolaïkùyatvena vyaïgyatvenàbhimatayo÷ca pratãtãrjanayatãtyarthaþ /
itthaü tanmatamupanyasya tenàpi dhvananamaïgãkàrayituü sa dãrgho 'bhidhàvyàpàraþ kimekaþ prativiùayamaneko veti vikalpyàdyaü pratyàcaùñe-tasyetyàdi /
abhimata iti ÷eùaþ /
'vyàpàro dãrghastasyàbhimato yadã'ti sambandhaþ /
tat tarhi /
asau eka iti kutaþ? eko bhavituü nàrhatãtyarthaþ /
atra hetuþ--bhinneti /
bhinnàþ viùayàþ vàcyàdyarthàþ yasya tattvàt /
viùayabede sati tatsambandhivyàpàrabhedo 'pyàva÷yaka iti bhàvaþ /
divitãyamanådyàvadyati-athetyàdi /
atheti yadãtyarthe /
tat tarhi /
viùayeti /
viùayàþ vàcyalakùyavyaïgyatvenàbhimatà arthàþ /
locanam atha yo 'sau caturthakakùàniviùño 'rthaþ, sa eva jhañiti vàkyenàbhidhãyata ityevaüvidhaü dãrghadãrghatvaü vivakùitam, tarhi tatra saïketàkaraõàtkathaü sàkùàtpratipattiþ /
nimitteùu saïketaþ, naimittikastvasàvarthassaüketànapekùa eveti cet-pa÷yata ÷rotriyasyoktikau÷alam /
yo hyasau paryantakakùàbhàgyarthaþ prathamaü pratãtipathamavatãrõaþ, tasya pa÷càttanàþ padàrthàvagamàþ bàlapriyà sahakàriõaþ samayamukyàrthabàdhàdivaktçvai÷iùñyàdayaþ /
teùàü bhedàt /
asajàtãyaþ bhinnajàtãyaþ /
sajàtãyatvedoùapradarsanenoktameva sàdhayati-sajàtãya ityàdi /
aneko 'sàvityasya viparimàmenànuùaïgaþ /
aneke 'smin vyàpàre sajàtãye aïgãkriyamàõe satãtyarthaþ /
sa punarna pravartata iti ÷eùaþ /
atra hetumàha--kàrya ityàda /
kàrye kàryaü prati /
padàrthavidbhiþ naiyàyikàdibhiþ /
nanvasajàtãyo 'stvityatràha--asajàtãya ityàdi /
aneke 'sminnasajàtãye aïgãkriyamàõe ca satãtyarthaþ /
asmannaya eveti /
vyàpàrabhedasiddhyà dhvananavyàpàrasiddheriti bhàvaþ /
yadvàsajàtãya ityàderayamarthaþ--ki¤ca vyàpàrasya yatkàryamanekàrthaj¤ànaü tatatatsajàtãyamanyadveti vikalpaü manasi nidhàyàha--sajàtãya ityàdi /
sajàtãye kàrye tatprati /
vyàpàraþ abhidhàdiþ /
niùiddha iti /
ato vyàpàràntarasvãkàre càsmannaya eveti bhàvaþ /
asajàtãya iti /
kàrye ityanuùajyate /
asmannaya eveti /
kàryasya vijàtãyatve tatkàraõabhåtavyàpàravaijàtyasyàva÷yakatvàt dhvananavyàpàrasiddhiriti bhàvaþ /
atha vyàpàrasya dãrghatvaü nàma naikatvamekajàtãyatvaü và; kintu pratipipàdayiùitàrthapratipàdanajhàñityavi÷eùa eva /
ato vyaïghyasyàbhidhàviùayatvamastyevetyà÷aïkate--athetyàdi /
atha yadi /
'vivakùitamathe'ti sambandhaþ /
caturtheti /
antyetyarthaþ /
sa eva so 'pi /
samàdhatte--tarhityàdi /
tatra antyakakùyàniviùñàrthe /
sàkùàditi /
abhidhayetyarthaþ /
kathamiti /
bhavatãti ÷eùaþ /
na bhavatãtyarthaþ /
atha padàrthavàkyàrthayornimittanaimittikabhàvàbhyupagamànnimittabhåteùu padàrtheùu saïketagrahaõàttanmàtreõaiva pçthagantyavàkyàrthaviùayakasaïketànapekùayà tadvàkyàrthapratãtirabhidhàvyàpàreõa bhavatãtyà÷aïkàmudbhàvya vyudasyati--nimitteùvityàdi /
nimitteùu padàrtheùu /
asàvarthaþ antyavàkyàrthaþ /
pa÷yatetyàdi parihàsavacanam /
'ityuktikau÷alam' iti sambandhaþ /
paryantakakùyàyàþ bhàgã bhajana÷ãlaþ /
pa÷càttanàþ vàkyàrthapratãtyuttarakàlabhàvinaþ /
locanam nimittabhàvaü gacchantãti nånaü mãmàüsakasya prapautraü prati naimittikatvamabhimatam /
athocyate--pårvaü tatra saïketagrahaõasaüskçtasya tathà pratipattirbhavatãtyamuyà vastusthitayà nimittatvaü padàrtànàm, tarhi tadanusaraõopayogi na ki¤cidapyuktaü syàt /
na càpi prakpadàrtheùu saïketagrahaõaü vçttam, anvitànàmeva sarvadà prayogàt /
àvàpodvàpàbhyaü tathàbhàva iti cet-saïketaþ padàrthamàtra evetyabhyupagame pàscàtyaiva vi÷eùapratãtiþ /
athocyate--ddaùñeva jhañiti tàtparyapratipattiþ kimatra kurma iti /
tadidaü vayamapi na nàïgãkurmaþ /
yadvakùyàmaþ-- tadvatsacetasàü so 'rtho vàkyàrthavimukhàtmanàm /
buddhau tattvàvabhàsinyàü jhañityevàvabhàsate   //
it.i //
kiü tu sàtisayànu÷ãlanàbhyàsàttatra sambhàvyamànã'pi kramaþ sajàtãyatadvikalpaparamparànudayàdabhyastaviùayavyàptisamayasmçtikramavanna saüvedyata iti /
bàlapriyà padàrthàvagamàþ padàrthapratãtayaþ /
prapautraü pratãtyàdi /
prapautraü nimittamapekùayàtmano naimittikatvamabhimataü syàdityarthaþ /
atha padàrtapratãteþ pa÷càttanatve 'pi tadviùayakasaïketagrahaõasya pårvaü jàtatvàttaddvàrakaþ padàrthànàü nimittatvavyapadeso na virudhyate /
upalabhyate hi gçhåtasaïketasya pratipattur'gaïgàyàü dhoùa' ityàdiyàkya÷cavaõànantarameva jhañiti ÷aityapàvanatvàdiråpapàryantikàrthapratãtirityà÷aïkàmudbhàvya pariharati--athocyata ityàdinà /
tadanusaraõeti /
tasyàþ pàryantikàrthapratãteþ anusaraõe svamatena nirvahaõe yadupayogi /
yadvà-tadanusaraõe padàrtànàü pàryantikàrthasyàsaïketitasya kathamavagamo bhavediti bhàvaþ /
ki¤ca pårvaü padàrtheùu saïketagrahamapi na ghañata ityàha--na càpãti /
anvitànàmeva anvitàrthabodhakànàmeva /
vàkyatvamàpannànàmeveti /
yàvat /
÷aïte-àvàpetyàdi /
tathàbhàvaþ pçthak pçthak padàrtheùu saïketagrahaõasya bhavanam /
pariharati---saïketa ityàdi /
vi÷eùapratãtiþ pà÷càtyaiveti /
vàkyàrthapratãtiþ pa÷càttanyeva bhavati, na pårvakàlabhavetyarthaþ /
tathà ca bhavatsiddhànto virudhyeteti bhàvaþ /
athetyàdi /
tàtparyapratipattiþ pàryantikàrthapratãtiþ /
kimatra kurma iti /
padàrtheùu saïketagrahaõasya nimittatà bhavatu mà veti bhàvaþ /
yadyevaü tarhi siddhaü naþ samãhitamityàha--tadityàdi /
vi÷eùamàha-kintvityàdi /
tatreti /
pàryantikàrtharåpavyaïgyàrthatapratãtàvityarthaþ /
sambhàvyamàno 'pi pramàõena j¤àyamàno 'pi /
kramaþ padàrthapratãteþ paurvàparyam /
'saüvedyata' iti sambandhaþ /
atra hetumàha-sajàtãyetyàdi /
sajàtãyàþ vàkyàrthapratãtyaïgatvena sajàtãyàþ ye tadvikalpàþ padàrthaviùayakapratyayàþ /
teùàü locanam nimittanaimittikabhàva÷càva÷ya÷rayaõãyaþ, anyathà gauõalàkùaõikayormukhyàdbhedaþ '÷rutiliïgàdipramàõaùañkasya pàradaurbalyam' ityàdiprakriyàvighàtaþ, nimittatàvaicitryeõaivàsyàþ samarthitatvàt /
nimittatàvaicitrye càbhyupagate kimaparamasmàsvasåyayà /
ye 'pyavibhaktaüsphoñaü vàkyaü tadarthaü càhuþ, tairapyavidyàpadapatitaiþ sarveyamanusaraõãyà prakriyà /
taduttãrõatve tu sarvaü parame÷varàdvayaü brahyotyasmacchàstrakàreõa na na viditaü tatvàlokagranthaü viracayatetyàstàm /
bàlapriyà paramparàyà anudayàdanullekhàdityarthaþ /
kramo hi hetuhetumadbhàvenàvasthitayordharmaþ, tasya j¤àne tayorj¤ànamapekùitamiti bhàvaþ /
anudaye hetumàha-sàti÷ayeti /
sàti÷ayaü yadanu÷ãlanaü paryàlocanaü tasyàbhyàsàt paunaþpunyàdityarthaþ /
kramasya sattve 'pyapratipattau dçùñàntamàha-abhyasteti /
abhyastaþ bhåyo bhåyaþ paryàlocito viùayo yayoste /
yadvà-abhyaste viùaye dhåmàdihetau gavàdyarthe ca yo vyàptisamayayoþ vahnyàdisàdhyavyàptigavàdipadasaïketayoþ smçtã, tayoranumiti÷àbdabodhayoryaþ kramastadvadityarthaþ /
itãtyàdi /
itãti hetau /
ato hetorityarthaþ /
kramasya nimittanaimittikabhàvopajãvyatvattasya ca sàdhitatvàditi yàvat /
nimittanemittikabhàvà÷rayaõasyàva÷yakatvaü vipakùe bàdhakamukhenàha--anyathetyàdi /
'anyathà ityàdi prakriyàvighàta' iti sambandhaþ /
gauõeti /
gauõalàkùaõikàrthapratãtau hi mukhyàrthabàdhànimittaü, tata÷ca mukhyàrthe maulikaü nimittamityàpatati /
tadantareõa bàdhàyà mukhyàmukhyaniyamasya càsiddherityarthaþ /
laukikãü prakriyàmuktvà vaidikãmàha-÷rutãtyàdi /
÷rutyàdipadàrthàstadudàharaõàni càpodevãyàdau kàvyapradãpàdau ca grante prapa¤citàni /
nimittanemittikabhàvànà÷rayaõekathamuktaprakriyàvighàta ityata àha--nimittateti /
nimittatàyàþ vecitryaõa bedena /
asyàþ prakriyàyàþ /
samarthitatvàditi /
etannimittatàvaicitrya¤ca abhidhàyà dãrghadãrghatvàïgãkàre nopapadya iti bhàvaþ /
nanu tarhi nimittanaimittikabhàvo 'stu vicitro, yenàyaü prakriyàvighàto na syàdityatràha--nimittateti /
nimittatàvaicitryàïgãkàre vyàpàrabhedasyàpyaïgãkartavyatayà kimasmaduktàvamarùa ityarthaþ /
ye 'pãti /
sphoñavàdino vaiyàkaraõàdaya ityartaþ /
sa avidyeti /
avidyàpadaü vyavahàramàrgaþ /
asmacchàstrakàreõa ànandavardhanàcàryeõa /
na na viditaü viditameva /
atra hetuþ--tattavàlogranthaü viracayateti /
locanam yattu bhaññanàyakenoktam--iha dçptasiühàdipadaprayoge ca dhàrmikapadaprayoge ca bhayànakarasàve÷akçtaiva niùedàvagatiþ tadãyabhãruvãratvaprakçtiniyamàvagamamantareõaikàntato niùedhàvagatyabhàvàditi tanna kevalàrthasàmarthyaniùedhàvagaternimittamiti /
tatrocyatekenoktametat 'vaktçpratipattçvi÷eùàvagamaviraheõa ÷abdagatadhvananavyàpàraviraheõa ca niùedhàvagatiþ' iti /
pratipattçpiratibhàsahakàritvaü hyasmàbhirdyetanasya pràõatvenoktam /
bhayànakarasàve÷a÷ca na nivàryate, tasya bhayamàtrotpattyabhyupagamàt /
pratipattu÷ca rasàve÷o rasàbhivyakatyaiva /
rasa÷ca vyaïgya eva, tasya ca ÷abdavàcyatvaü tenàpi nopagatamiti bàlapriyà yatvityàdi /
uktiprakàramàha--ihetyàdi /
iha 'bhrame'tyàdau /
bhayànakarasàve÷akçtaiva niùedhàvagatiriti sambandhaþ /
kuta ityata àha--dçptetyàdi /
nimittaråpàrthe saptamyau /
÷vamàraõanimittabhramaõavidhisiddhaü dhàrmikabhãrutvaü vinà niùedhàrtho na sidhyatãti dhàrmiketyàdyuktam /
tàvanmàtreõàpi gçhabhramaõavidhirevànugçhãto bhavati, na prakçtaniùedha ityato dçptasiühàdãtica /
evakàro bhayànakarasàve÷asya niùedhàvagatijanane pràdhànyaü darsayati /
dhvananavyàpàreõaivàstu niùedhàvagatiþ, kimityevaü kalpyata ityatràha--tadãyetyadi /
tadãyayoþ dhàrmikasiühasambandhinoþ /
bhãrutvavãratvaråpayoþ prakçtyoþ svabhàvayoþ niyamasyàvinàbhàvasyàvagamaü j¤ànam /
antareõa vinà /
ekàntataþ kàraõàntarema tanniyamàt /
dhvananavyàpàramàtreõeti yàvat /
ya niùedheti /
bhramaõaniùedhetyarthaþ /
phalitamàha--itãtyàdi /
iti taditi /
ityuktàddhetorityarthaþ /
arthasàmarthyasyàpi sahakàritayà hetutvalànapàyaü kevalapadena dar÷ayati /
'iti yattu uktam' iti sambandhaþ /
'tanna kevale'tyàdikaü ÷rutvà tadasahamàno dhvanivàdyàhakenetyàdi /
'ityetatkenoktam' iti sambandhaþ. yadvà---etaditi vaktçpratãtyàdisamàsaghañakam /
etasya vàkyasya sambandhinau etau và yau vaktçpratipattçvi÷eùau saïketasthànaparirakùaõotsukakàminãbhãrudhàrmikau, tayoravagamasya viraheõa abhàvena /
vi÷eùapadena vaktçgatasvairiõãtvàdikaü pratipattçgatapratibhàdikaü ca vivakùitam /
nanu tvayaivoktamityàtràha--pratipatrriti /
taduktaü ka¤cidaü÷amanujànan viruddhamaü÷aü niràkaroti---bhayànaketyàdi /
na nivàryata iti /
tasyàstitvamàtraü na niùedhàvagatiü prati hetutvamiti bhàvaþ /
kathaü boddhavye dhàrmike bhayànakarasàve÷a ityata àha--tasyetyàdi /
tasya bhayànakarasàve÷asya /
bhayamàtrotpattyeti /
prakçtyàditvàttçtãyà /
tadråpasya pasyetyarthaþ /
màtrapadena rastvaü vyudasyate /
abhyupagamàt boddhavye svãkàràt /
tathaika kiü sahçdayasya netyàha--pratipatturityàdi /
pratipattuþ sahçdayasya tu raso 'bhivyajyate, notpadyate /
tadabhivyaktyà tadàve÷a÷ca bhavatãtyarthaþ /
boddhavyasya bhayamiva,sahçdayasya raso 'pyutpadyatàü kiü tadabhivyaktikalpanayetyata àha--rasa÷cetyàdi /
locanam vyaïgyatvameva /
pratipatturapi rasàve÷o na niyataþ, na hyasau niyamena bhãrudhàrmisabrahmacàrã sahçdayaþ /
atha tadvi÷eùo 'pi sahakàrã kalpyate, tarhi vaktçpratipattçpratibhàpràõito dhvananavyàpàraþ kiü na sahyate /
kiü ca vastudhvaniü dåùayatà rasadhvanistadanugràhakaþ samarthyata iti suùñhutaràü dhvanidhvaüso 'yam /
yadàha--'krodho 'pi devasya vareõa tulyaþ' iti /
atha rasasyaiveyatà pràdhànyamuktam; tatko na sahate /
atha vastumàtradhvaneretadudàharaõaü na yuktamityucyate tathàpi kàvyodàharaõatvàddvàvapyatra dhvanã staþ, ko doùaþ /
yadi tu rasànuvedhena vinà na tuùyati, tat bhayànakarasànuvedho nàtra sahçdayahçyayadarpaõamadhyàste; api tu uktanãtyà sambhogàbhilàùavibhàvasaïketasthànocitàvi÷iùñakàkvàdyanubhàva÷abalanodita÷çïgararasànuvedhaþ /
bàlapriyà phalitamàha--itãti /
yadyasti pratipattå rasàbhivyaktiþ, tarhi tayaivàstu niùedàvagatirityatràha--pratipatturapãtyàdi /
pratitturapi sahçdayasyàpi /
niyataþ avinàbhåtaþ /
uktamupapàdayati--na hãtyàdi /
sabrahyacàrã sadda÷aþ /
kasyacidbhayànakarasàsvàdasambhave 'pi vãràdiprakçteþ pratipattustadasambhavàt, bhayànakarasàbhivyaktyà niùeùapratãtirna bhavatãti bhàvaþ /
÷aïkate--atheti /
tadvi÷eùo 'pi pratipattçvi÷eùo 'pi /
vi÷eùo bhãrusvabhàvatvam /
sahakàrãti /
bhayànakarasàbhivyaktàviti ÷eùaþ /
pariharati--tarhãtyàdi /
uktanayenàpasiddhàntàpàtàdapi rasàve÷akçtà niùedhàvagatiriti vaktuü na ÷akyamityupahàsamukhenàha--ki¤cetyàdi /
dåùayateti /
bhayànakavibhàvàdãnabhidadhatyà tadrasàve÷a÷aktisahakàriõyà abhidhayà arthàdabhihita evàyaü niùedha ityabhipràyeõa dåùayatetyarthaþ /
krodho 'pãtyàdi /
tadihàyàtamiti ÷eùaþ /
krodho hi ÷àpena tulyaþ /
atra tu vareõeti bhàvaþ /
÷aïkate--atheti /
rasasya pràdhànyameva dar÷itaü na tu vastudhvanerdåùaõamityarthaþ /
pariharati--taditi /
tat tarhi /
ko na sahata iti /
vastudhvane rasadhvanyaïgatvamiùñamiti bhàvaþ /
punarapi ÷aïkate--atheti /
pariharati-tathàpãti /
dhvanã stàmiti /
kàmacàràbhyanuj¤àne loñ /
atra hetuþ--kàvyeti /
nanu kàmacàrabhyanuj¤ànaü na yuktaü, rasasyaiva sahçdayàhlàdakàritvàdityata àha--yadi tvityàdi /
anuvedhaþ àve÷aþ /
tuùyatãti /
sahçdaya iti ÷eùaþ /
tuùyate iti pàñhe sahçdayeneti ÷eùaþ /
uktanãtyeti /
kasyà÷cit saïketasthànaü jãvitasarvasvàyamànamiti pårvoktarãtyetyarthaþ /
sambhogeti /
sambhogàbhilàùasya vibhàvaþ uddãpanavibhàvabhåtaü yatsaïketasthànaü tasya /
tathà tasyaivàbhilàùasya ucitàþ sambhogànuguõyàdvi÷iùñà÷ca ye kàkvàdayaþ anubhàvàþ, àdipadena tàtkàlikyo 'nyà÷ceùñà gràhyàþ /
teùà¤ca ÷abalanàtsaüvalanàdudito 'bhivyakto yaþ ÷çïgàrarasaþ, tasyànuvedha locanam rasasyàlaukikatvàttàvanmàtràdeva cànavagamàtprathamaü nirvivàdasiddhaviviktavidhiniùedhapradar÷anàbhipràyeõa caitadvastudhvanerudàharaõaü dattam /
yastu dhvanivyàkyànodyatastàtparya÷aktimeva vivakùàsåcakatvameva và dhvananamavocat, sa nàsmàkaü hçdayamàvarjayati /
yadàhuþ--'bhinnarucirhi lokaþ' iti /
tadetadagre yathàyathaü prataniùyàma ityàstàü tàvat /
bhrameti /
atisçùño 'si pràptaste bhramaõakàlaþ /
dhàrmiketi /
kusumàdyåpakaraõàrthaü yuktaü te bhramaõam /
visrabdha iti ÷aïkàraõavaikalyàt /
sa iti punarasyànutthànam /
teneti /
yaþ pårvaü karõopakarõikayà tvayàpyàkarõito godàvarãkacchagahane prativasatãti /
pårvameva hi tadrakùàyai tattayopa÷ràvito 'sau; sa càdhunà tu bàlapriyà ityarthaþ /
sahçdayahçdayadarpaõamadhyàsta ityanuùaïgaþ /
vivecanada÷àyàmatra bhayànakavibhàvàdayo na pratãyante, api tu ÷çïgarasambandhina eveti bhàvaþ /
nanu yadi ÷çïgàradhvaniratràïgã, tarhi kutastadudàharaõatveneyaü gàthà noktà? vastudhvanyudàharamatayoktà cetyata àha--rasasyetyàdi /
tàvanmàtràdeva udàharaõamàtràdeva /
anavagamàt avagamàsambhavàt /
vakùyamàõayuktibhireva rasasvaråpaj¤ànasambhavàditi bhàvaþ /
tàvanmàtràdevetyasya lokamàtràdevetyartha iti kecit /
nirvivàdeti /
nirvivàdasiddhaü viviktaü viveko bhedo yayorvidhiniùedhayoþ /
etaduktaü bhavati--rasadhvanirhi kàvyàtmatvena pratipipàdayiùitaþ /
sa ca pramàõena kenàpi na siddho loke, nàdyàpi kàvyavyàpàraviùayatayà ca /
atastatpratipàdanàrthamàrabhamàõena tadupoddhàtatayà prathamaü vastudhvanyàdikamanyadeva vàcyàdbhinnatvena pradar÷anãyaü, pa÷càdavivàdasiddhe dhvanisàmànye sàkùàllakùaõãyo rasadhvanirudàharaõãya iti /
yastvityàdi /
vivakùàyàþ vivakùitàrthasya /
såcakatvamanumàpakatvam /
nàvarjayatãti /
niryuktikatvàditi bhàvaþ /
nanvetaddvayàtiriktaü nàdyapi hçdayapathamavataratãtyatràha--tadetaditi /
yaduktamatisargapràptakàlayorhyayaü loóiti, tadanurodhena vyàcaùñe--bhrametyàdi /
sa ityanubhåtàrthakamityàha--yasta iti /
'adye'ti padaü pårvaü bidhiþ pratikålo 'bhådidànãü tu bhavadbhàgyamahimnànukålo jàta ityarthaü dyotayatãtyaha--diùñyati /
'màrita' ityàdervyaïgyaü dar÷ayati--màrita itãtyàdinà /
'tene'ti padamapyanubhåtàrthakamityàha--yaþ pårvamiti /
'vasatãtyàkarõita' iti sambandhaþ /
nanu svairiõyà godàvarãtãre siühasadbhàvassvayamàropitaþ /
tatkathamevamuktamityato vyàkhyàtà tadåpapàdayati--pårvamevetyàdi /
tadraj¤àyai saïketasthànarakùaõàrtham /
tattayopa÷ràvito 'sàviti /
tat siühanivàsavçttam /
asau dhàrmikaþ /
saïketasthànarakùaõàrtamanyàpade÷ena vavacidvàcye pratiùedharåpe vidhiråpo yathà-- attà ettha õimajjai etya ahaü diasaaü paloehi /
mà pahia rattiandhaa sejjàe maha õimajjahisi  //
locana.m dçptatvàttato gahanànnissaratãti prasiddhagodàvarãtãraparisarànusaraõamapi tàvatkathà÷eùãbhåtaü kà kathà tallatàgahanaprave÷a÷aïkayeti bhàvaþ /
attà iti /
÷va÷råratra ÷ete athavà nimajjati atràhaü divasakaü pralokaya /
mà pathika ràtryandha ÷ayyàyàmàvayoþ ÷ayiùñàþ //
maha iti nipàto 'nekàrtavçttiratràvayorityarthe na tu mameti /
evaü hi vi÷eùavacanameva ÷aïkàkàri bhavediti pracchannàbhyupagamo na syàt /
kà¤citproùitapatikàü taruõãmavalokya pravçddhamadanàïkuraþ saüpannaþ pàntho 'nena niùedhadvàreõa tayàbhyupagata iti niùedhàbhàvo 'tra bàlapriyà pårvaü svairiõyai vçttànto 'yaü sakhyàdidvàrà dharmikasya karõagocarãkçta ityarthaþ /
nanvevaü kimiti svayamuktamityata àha--sa càdhunà tviti /
saþ siühaþ /
gahanànnissaratãti /
itãtyanantaraü tayàsàvupa÷ràvyata iti ÷eùaþ /
dharmikasya ÷aïgà mà bhåditi 'gaude'tyàdyanuvàdapårvakaüsiühasya dçptatvàdivi÷eùo bodhyata iti bhàvaþ /
vi÷eùabodhanasya phalamàha--prasiddhetyàdi /
iti bhàva iti /
bodhyata iti ÷eùaþ /
ete càrthàþ bhramaõaniùedhavya¤jane sahakàribhåtàþ /
evamuparyapi bodhyam /
"õimajjai" ityasya chàyàü dvedhà dar÷ayati---÷eta ityàdi /
anekàrthavçttiriti /
bagulañanànca ityarthaþ /
evaü hi pracchannàbhyupagamo na syàditi sambandhaþ /
atra hetumàha--vi÷eùeti /
÷aïketi /
÷va÷rvàdi÷aïketyarthaþ /
pracchanneti /
pracchannatvàbhàve 'bhyupagamasya na sahçdayacamatkàrakàriteti bhàvaþ /
kà¤cidityàdi /
taruõãmàkàraiþ proùitapatikàü càlokyetyarthaþ /
'sampanna' ityanenàsya sambandhaþ /
pravçddheti /
dar÷anakùaõe madanàïkuro jàtastadãyasaundaryàdermuhuravalokanàdinà sa pravçddhaþ /
anena mà ÷ayiùñà ityuktena /
niùedha eva dvàramupàyastena /
tayà proùitapatikayà /
locanam vidhiþ /
na tu nimantraõaråpo 'pravçttapravartanàsvabhàvaþ saubhàgyàbhimànakhaõóanàprasaïgàt /
ata eva ràtryandheti samucitasamayasaübhàvyamànavikàràkulitatvaü dhvanitam /
bhàvatadabhàvayo÷ca sàkùàdvirodhàdvàcyàdvyasya sphuñamevànyatvam /
yattvàha bhaññanàyakaþ--'ahamityabhinayavi÷eùeõàtmada÷àvedanàcchàbdametadapã'ti /
tatràhamiti ÷abdasya tàvannàyaü sàkùàdarthaþ; kàkvàdisahàyasya ca tàvati dhvananameva vyàpàra iti dhvanerbhåùaõametat /
atteti prayatnenànibhçtasaübhogaparihàraþ /
atha yadyapi bhavànmadana÷aràsàradãryamàõahçdaya upekùituü na yuktaþ, tathàpi kiü karomi pàpo divasako 'yamanucitatvàtkutsito 'yamityarthaþ /
pràkçte puünapuüsakayoraniyamaþ /
na ca sarvathà tvàmupekùe, yato 'traivàhaü tatpralokaya nànyato 'haü gacchami, tadanyonyavadanàvalokanavinodenodena bàlapriyà abhyupagataþ ÷ayanàbhyupagamaþ kçtaþ /
phalitamàha--itãtyàdi /
vidhiriti /
sa ca pànthagataniùedha÷aïkànivçttyarthaþ /
na tvityatra hetumàha--saubhàgyeti /
vidhernimantraõaråpatve svànuràgaprakà÷anàditi bhàvaþ /
vyàkhyàte 'rthe pramàõatvena padàntaramavatàrayati--ata evetyàdi /
ata eva yato vidhirniùedhàbhàvaråpastata eva /
samuciteti /
samucite sambhogayogye samaye ràtrau bhaviùyatãtyàtmanà sambhàvyamàno yo 'rthaþ tannimittakà ye vikaràþ /
yadvà-bhaviùyantãti sambhàvyamànà ye vikàràþ tairàkulitatvamityarthaþ /
tadvvananenàtmanaþ saubhàgyàbhimànaþ khyàpita iti bhàvaþ /
bhàveti /
vyaïgya÷ayanakriyàvidhilakùaõasya bhàvasya vàcyatadabhàvasya cetyarthaþ /
ahamityàdi /
abhinayavi÷eùasahitenàhamiti padenetyarthaþ /
àtmada÷eti /
svãyakàmàvasthetyarthaþ /
etadapi niùedhadvàrà abhyupagamanamapi /
api÷abdo 'rthàntarasamuccaye /
÷àbdaü ÷abdàbhidheyam /
prativakti---tatretyàdi /
ayamiti /
ukta ityarthaþ /
kàkvàdãti /
àdipadenàbhinayo gçhyate /
tàvati uktàrthe /
vàcyàrthaü siddhavatkçtyoktavyaïgya÷eùatayàvàntaravàkyàbhipràyaü vivçõoti--prayatnenetyàdi /
vidheya iti ÷eùaþ /
anuràgàtirekeõa sambhàvito ya àvayoranibhçtaþ sambhogaþ tasya parihàraþ /
pårvavyàkhyàtaràtryandapadàrthàbhipràyeõàha---bhavàniti /
upekùituü na yukta ityanena svasyàbhilàùo 'pi pradar÷itaþ /
anucitatvàditi /
sambhogàyogyatvàdityarthaþ /
'diasaam' ityasya kathaü prathamàntatayà vyàkhyànamityata àha---prakçta iti /
na copekùe kvacidvàcye vidhiråpe 'nubhayaråpo yathà--- vacca maha vvia ekkei hontu õãsàsaroiavvàiü /
mà tujja vi tãa viõà dakkhiõõahaassa jàantu  //
locanaü dinaü tàvadativàhayàva ityarthaþ /
pratipannamàtràyàü ca ràtràvandhãbhåto madãyàyàü ÷ayyàyàü màü ÷liùaþ, api tu nibhçtanibhçtamevàttàbhidhànanikañakaüõñakanidrànveùaõapårvakamitãyadatra dhvanyate /
vraja mamaivaikasyà bhavantu niþ÷vàsaroditavyàni /
mà tavàpi tayà vinà dàkùiõyahatasya janiùata //
atra vrajeti vidhiþ /
na pramàdàdena vàyikàntarasaügamanaü tava, api tu gàóhànuràgàt, yenànyàddaïmukharàgaþ gotraskhalanàdi ca, kevalaü pårvakçtànupàlanàtmanà dàkùiõyenaikaråpatvàbhimànenaiva bàlapriyà iti sambandhaþ /
pratipannamàtràyàmitir /
iùadarthe màtrà÷abdaþ /
andhãbhåto mà ÷ilaùa iti  /
andhãbhåtatvena ÷leùaõaü niùidhyate, na tu ÷leùaõamàtram /
atteti /
atta ityabhidhànaü yasya saþ /
'dattàvadhàne'ti pàñhe svabhàvata eva sàvadhàna ityarthaþ /
kaõñaka ÷va÷råråpaþ /
svàbhimatavirodhitvenàniùñakàritvàtkaõñakatvenoktiþ /
pårvakamiti /
÷ayyaü prapnuhãti ÷eùaþ /
iyaditi /
uktamityarthaþ /
vidhiriti /
vàcya iti ÷eùaþ /
vyaïgyamàha---na pramàdàdityàdi /
tvamekaråpatàbhimànena ahamekaråpa ityabhimànena /
atra madviùaye /
'sthita iti yat tat kevalaü dàkùiõyenaive'ti sambandhaþ /
kevalaivakàràbhyàmanuràgaråpahetorvyavacchedaþ /
ata evàha-pårveti /
pårvakçtena pårvakarmaõà addaùñena hetunà yadanupàlanaü matpàlanam /
yadvà-pårvakçtaü yaddàkùiõyaü tasyànupàlanamavicchedena pàlanaü tadàtmanà dàkùiõyena /
phalitamàha--tadityàdi /
kvacidvàcye pratiùedharåpe 'nubhayaråpo yathà---- 
de à pasia õivattasu muhasasijohlàviluttatamaõivahe /
ahisàriàõaü vigdhaü karosi aõaõàõaü vi haàse  //
locana.m tvamatra sthitaþ, tatsarvathà ÷añho 'sãti gàóhamanyuråpo 'yaü khaõóitanàyikàbhipràyo 'tra pratãyate /
na càsau vrajyàbhàvaråpo niùedhaþ, nàpi vidhyantaramevànyaniùedhàbhàvaþ /
de iti nipàtaþ pràrthanàyàm /
à iti tàvacchabdàrthe /
tenàyamartaþ-- pràrthaye tàvatprasãda nivartasya mukha÷a÷ijyotsnàviluptatamonivahe  /
abhisàrikàõàü vidhnaü karoùyanyàsàmapi hatà÷e //
atra vyavasitàdgamanànnivartasveti pratãterniùedho vàcyaþ /
gçhàgatà nàyikà gotraskhalitàdyaparàdhini bàlapriyà sarvatheti /
tatraivàsaktatvena, ubhayatràpi vetyarthaþ /
anubhayaråpatvaü vivçõoti--na cetyàdi /
vrajyàbhàvaråpa iti /
vrajyà gamanam /
anyaniùedhà bhàva iti /
vrajyàpekùayà anyo niùedhàbhàva ityarthaþ /
tadàtmakaü vidhyantaramiti sambandhaþ /
abhipràyaråpavyaïgyasya tadubhayaråpatvàbhàvàditi bhàvaþ //
'pràrthaya' ityàdau niùedhavàcakasya na¤àderaprayogàdasaïgatimà÷aïkyàha---atretyàdinà /
nivartasvetyanena màgama ityarthasyoktatayà gamananiùedho vàcya iti bhàvaþ /
vyaïgyabodhàïgatayà vaktràdivi÷eùaü dar÷ayati---gçhàgatetyàdi /
'anyàsàmapã'tyàpi÷abdàrthamàha--na kevalamityàdi /
locanam nàyake sata tataþ pratigantuü pravçttà, nàyakena càñåpakramapårvakaü nivartyate /
na kevalaü svàtmano mama ca nirvçtividhnaü karoùi, yàvadanyàsàmapi; tatastava na kadàcana sukhalavalàbho 'pi bhaviùyatãtyata eva hatà÷àsãti vallabhàbhipràyarupa÷càñuvi÷eùo vyaïgyaþ /
yadi và sakhyopadi÷yamànàpi tadavadhãraõayà gacchantã sakhyocyate-na kevalamàtmano vidhnaü karoùi, làghavàdabahumànàspadamàtmànaü kurvatã, ata eva hatà÷à, yàvadvadanacandrikàprakà÷itamàrgatayànyàsàmapyabhisàrikàõàü vidhnaü karoùãti sakhyabhipràyaråpa÷càduvi÷eùo vyaïgyaþ /
atra tu vyàkhyànadvaye 'pi vyavasitàtpratãpagamanàtpriyatamagçhagamanàcca nivartasveti punarapi vàcya eva vi÷rànterguõãbhåtavyaïgyabhedasya preyorasavadalaïkàrasyodàharaõamidaü syàt, na dhvaneþ /
tenàyamatra bhàvaþ--kàcidrabhasàtpriyatamamabhisarantã tadgçhàbhimukhamàgacchatà tenaiva hçdayavallabhenaivamupa÷lokyate 'pratyabhij¤ànacchalena, ata evàtmapratyabhij¤àpanàrthameva narmavacanaü bàlapriyà nirvçtivighnamiti /
vighnapadenàtra nirvçtividhno vivakùita iti bhàvaþ /
phalitamàha--tata ityàdi /
tataþ sarveùàmapi sukhavighnakaraõàt /
ata eveti. sukhale÷asyàpyalàbhàdevetyartaþ /
hateti /
hatà viùayàlàbhàdbhagnà à÷à yasyàþ sà /
evaü vàcyàrthaü vyàkhyàya vyaïgyaü dar÷ayati--itãtyàdi /
itãti hetau /
uktena vàcyarthena hetunetyarthaþ /
vallabheti /
tvatsadda÷ã nànya kàcidityevaüråpo yo vallabhàbhipràyaþ, tadråpa ityarthaþ /
prakàràntareõa vyàcaùñe---yadi vetyàdi /
'na kevalamàtmano vidhnaü karoùi, yàvadanyàsàmapã'ti sambandhaþ /
àtmano vidhnaü karoùãtyasya vivaraõam---làghavàdityàdi /
ata eva abahumànàspadatvakaraõàdeva /
sakhyabhipràya iti /
sa ca pårvavadvodhyaþ /
pratãpagamanàditi /
svagçhaü prati gamanàdityarthaþ /
vi÷rànteriti /
uktavyaïgyasyeti ÷eùaþ /
preyorasavaditi /
preya÷ca rasavaccànayossamàhàraþ preyorasavattadàtmakàlaïkàrasyetyarthaþ /
bhàvasya paràïgatve preyo 'laïkàraþ /
rasasya tattve rasavadalaïkàraþ /
sakhãvacanapakùe sakhãgatàyà nàyikàviùayakaraterbhàvaråpàyà vyaïgyatvàttasyà÷cànubhàvaråpataduktàrthadvàrema 'nivartasve'ti vàkyàrthaü pratyaïgatvàtpreyo 'laïkàratvam /
nàyakoktipakùe tåktarãtyà rasavadalaïkàratvamityarthaþ /
na dhvaneriti /
tathà ca prakramavirodha iti bhàvaþ /
tenàyamiti /
ayaü vakùyamàõaprakàraþ /
upa÷lokyata iti /
mukhendukàntivarõanàdiråpopa÷lokanamàtràbhipràyakametadityarthaþ /
nanu gåóhàbhisaraõe nàyikàyàþ sàkùànnàyakenopa÷lokanamanucitamityatràha--apratiyabij¤ànacchaleneti /
apratyabhij¤ànaü kvacidvàcyàdvibhinnaviùayatvena vyavasthàpito yathà-- 
kassa vaõa hoi roso daññhåõa piàeü savvaõaü aharam /
locanam hatà÷a iti /
anyàsà¤ca vidhnaü karoùi tava cepsitalàbho bhaviùyatãti kà pratyà÷à /
ata eva madãyaü và gçhamàgaccha, tvadãyaü và gacchàvetyubhayatràpi tàtparyàdanubhayaråpo vallabhàbipàràyascàñvàtmà vyaïgya ityateyeva vyavatiùñate /
anye tu---'tañasthànàü sahçdayànàmabhisàrikàü pratãyamuktiþ' ityàhuþ /
tatra hatà÷e ityàmantraõàdi yuktamayuktaü veti sahçdayà eva pramàõam /
evaü vàcyavyaïgyayordhàrmikapànthapriyatamàbhisàrikàviùayaikye 'pi svaråpabhedàdbheda iti pratipàditam /
adhunà tu viùayabhedàdapi vyaïgyasya vàcyàdbheda ityàha--kvacidvàcyàditi /
vyavasthàpiti iti /
viùayabhedo 'pi vicitraråpo vyavatiùñamànaþ sahçdayairvyavasthàpayituü ÷akyata ityarthaþ /
kasya và na bhavati roùo dçùñvà priyàyàþ savraõamadharam /
sabhramarapajhàghràõa÷ãle vàritavàme sahasvedànãm  //
kasy.a veti /
anãrùyàlorapi bhavati roùo dçùñvaiva; akçtvàpi kuta÷cidevàpårvatayà bàlapriyà tadviùayakapratyabhij¤ànàbhàvaþ, tasya chalena tadapratyabhij¤ànaü svasminnàropyetyarthaþ /
ata eva upa÷lokanaråpatvàdeva /
àtmeti /
svasya bodhanàyetyarthaþ /
priyaóajanenaiva narmavacanasya prayoktavyatvàditi bhàvaþ /
'hatà÷a iti narmavacanam' iti sambandhaþ /
tatpadasyoktàrthànuguõamarthamàha---anyàsàü cetyàdi /
anyàsàü ca tvadgçhagamanotsukasya mama ceti cakàràrthaþ /
vyaïgyamàha--ata evetyàdi /
ata eva yata evaüråpo vàcyàrthaþ, tata eva /
'madãyaü gçhamàgaccha tvadãyaü và gçhaïgacchàveti càñavàtmà vallabhàbhipràyo vyaïgya' iti sambandhaþ /
iyatyeveti /
uktaråpavyaïgyaþ vyavatiùñata eva, na tu pa÷càdvàcyopaskàràya dhàvatãtyarthaþ /
atra pakùe 'nivartasve' tyasya tavàdhvavasàyànnivartasveti vàcyàrthe bodhyaþ /
anye tviti /
pakùe 'smin tañasthànàü nàyikàpremàbàvàtteùàü vacanaü na pravartakaü , na và nivartakamataþ pårvoktavyaïgyasya vàcyàïgatvaü neti bodhyam /
àmantraõàdãtyàdipadena abhisàrikàvighnakaraõavacanàdergrahaõam /
nanu vçttau 'vyavasthàpita' ityuktiþ kathaü saïgacchate vyavasthàpanasyàniùpannatvàdityato vyàcaùñe--viùayabhedo 'pãtyàdi /
vicitraråpaþ nànàvidhaþ /
'kasye' tyasya bhàvàrthavivaramamanãrùyàlorapãtyàdi /
'kasya ve'ti vàkàro 'vadhàraõàrthaïko dçùñvetyuttaraü thojya ityà÷ayena vyàcaùñe---dçùñvaivetyàdi /
evakàràrthamàha--akçtvàpãti /
sabhamarapaumagghàiõi vàriavàme sahasu ehõim //
anye caivaüprakàrà vàcyàdvibhedinaþ pratãyamànabhedàþ pratãyamànabhedàþ sambhavanti /
teùàü diïmàtrametatpradar÷itam /
dvitãyo 'pi prabhedo vàcyàdvibhinnaþ saprapa¤camagre dar÷àyiùyate /
locanam priyàyàþsavraõamadharamavalokya /
sabhramarapajhàghràma÷ãle ÷ãlaü hi katha¤cidapi vàrayituü na ÷akyam /
vàrite vàraõàyàü, vàme tadanaïgãkàrimi /
sahasvedànãmupàlambhaparamparàmityarthaþ /
atràyaü bhàvaþ---kàcidavinãtà kuta÷citkhaõóitàdharà ni÷citatatsavidhasaünidhàne tadbhartari tamanavalokamànayeva kayàcidvidagdhasakhyà tadvàcyatàparihàràyaivamucyate /
sahasvedànãmiti vàcyamavinayavatãviùayam /
bhartçviùayaü tu-aparàdho nàstãtyàvedyamànaü vyaïgyam /
sahasvetyapi ca tadviùayaü vyaïgyam /
tasyàü ca priyatamena gàóhamupàrabyamànàyàü tahyalãka÷aïkitapràtive÷akalokaviùayaü saubhàgyàti÷ayakhyàpanaü priyàyà iti ÷abdabalàditi sapatnãviùayaü vyaïgyam /
sapatnãmadhye iyatà khalãkçtàsmãti bàlapriyà vastutassavraõatvàbhàve 'pãtyarthaþ /
tarhi kathaü tadavaloknamityata àha--kuta÷cidityàdi /
kenàpi kàraõena pragaddaùñavi÷eùavattayà pramukhataþ savraõatayà vilokyetyarthaþ /
kçtvàpãti pàñhe kçta÷cillàkùàrasàdinà kenacideva kçtvàpi svayaü kçtvàpãtyarthaþ /
kçtvàpãti pàñhe kuta÷cillàkùàrasàdinà kenacideva kçtvàpi svayaü kçtvàpãtyarthaþ /
'vàme' ityasya tadanaïgãkàriõãti vivaraõam /
atràyaü bhàva iti /
ukte vàcyàrthe sthite vakùyamàõo vyaïgyàrtha ityarthaþ /
kuta÷ciditi /
jàràdinetyarthaþ /
tadvàcyateti /
bharturupàlambhaviùayatetyarthaþ /
tasyàþ vàcyateti và /
vàcyatàparihàraprasaïgaþ ka ityata uktaü ni÷citeti /
sakhyà ni÷citetyarthaþ /
savidhaþ purobhàgàtiriktaþ prade÷aþ /
vàcyavyaïgyayorviùayabhedaü dar÷ayati-sahasvetyàdinà /
ityàvedyamànamiti /
niraparàdhatvamityarthaþ /
sahasveti /
adharavraõàvalokanajanitakopabharaü sahasvetyarthaþ /
iyamevaïkhaõóitàdharà tadanyahetukatva÷aïkayàmà kupyetyarthaþ /
tasyàü nàyikàyàm /
upàlabyamànàyàmiti /
priyàtamàgamanasamaya iti ÷eùaþ /
tahyalãkamiti /
tasya bharturvyalãkamapriyamanayà kçtamiti ÷aïkito yaþ pràtive÷ikalokastadviùayamityarthaþ /
pratyàyanaü niraparàdhatvabodhanam /
tatsapatnyàmiti /
viùayabhedakathanaprakaraõatvàtsaptamã, tasyai ityarthaþ /
tadityàdi /
tatpade nàyikàrthake /
saubhàgyeti /
nàyikàsaubhàgyetyarthaþ /
khyàpanamiti /
vyaïgyamiti ÷eùaþ /
iti ÷abdabalàditi /
÷rutapriyà÷abdàyàþ priyatamakçtopàlambhapratãtyanantaramiyameva matto 'dhikataraü subhageti pratãtisambhavàditi bhàvaþ /
iyateti /
avinayasphuñoñbhàvanenetyarthaþ /
khalãkçtà laghuþkçtà /
pratyuteti /
sakhãmadhya ityanuùajyate /
bahumàna iti /
avinayasyàtyantapracchàdanàditi bhàvaþ /
tçtãyastu rasàdilakùaõaþ prabhedo vàcyasàmarthyàkùiptaþ locanam làghavamàtmani grahãtuü na yuktaü; pratyutàyaü bahumànaþ, sahasva ÷obhasvedànãmiti sakhãviùayaü saubhàgyaprakhyàpanaü vyaïgyam /
adyeyaü tava pracchannànuràgiõã hçdayavallabhetthaü rakùità, punaþ prakañaradanadaü÷anavidhirna vidheya iti taccauryakàmukaviùayasambodhanaü vyaïgyam /
itthaü mayaitadapahnutamiti svavaidagdhyakhyàpanaü tañasthavidagdhalokaviùayaü vyaïgyamiti /
tadetaduktaü vyavasthàpita÷abdena /
agra iti /
dvitãyoddyote 'asaülakùyakramavyaïgyaþ krameõoddyotitaþ paraþ' iti vivakùitànyaparavàcyasya dvitãyaprabhedavarõanàvasare /
yathà hi vidhiniùedhatadanubhayàtmanà råpeõa saükalayya vastudhvaniþ saükùepeõa suvacaþ, tathà nàlaïkàradhvaniþ, alaïkàràõàü bhåyastvàt /
tata evoktam-saprapa¤caü iti /
tçtãyastviti /
tu÷abdo vyatireke /
vastvalaïkàràvapi ÷abdàbhidheyatvamadhyàsàte tàvat /
rasabhàvatadàbhàsatatpra÷amàþ punarna kadàcidabhidhiyante, atha càsvàdyamànatàpràõatayà bhànti /
tatra dhvananavyàpàràddate nàstikalpanàntaram /
skhaladgatitvàbhàve mukhyàrthabàdhàderlakùaõànibandhanasyànà÷aïkanãyatvàt /
aucityena pravçttau cittavçtteràsvàdyatve sthàyinyà raso, vyabhicàriõyà bhàvaþ, anaucityena tadàbhàsaþ, ràvaõasyeva sãtàyàü rateþ /
yadyapi tatra hàsyarasaråpataiva, '÷çïgàràddhi bhaveddhàsyaþ' iti vacanàt /
tathàpi pà÷càtyeyaü sàmàjikànàü bàlapriyà sakhãti /
nàyiketyarthaþ /
sambodhanamiti /
upade÷a ityarthaþ /
na hyetatsarvaü svotprekùàmàtreõoktamapi tu vidhidhamavasthàpito 'vyavasthàpita' iti vçttigranthànurodhenetyàha---tadetadityàdi /
nanu vastudhvanivadalaïkàradhvanerapyatraiva pradar÷anãyatve kimityagre dar÷ayiùyata ityuktamityatastàtparyamàha-yathà hãtyàdi /
vyatirekameva dar÷ayati---vastvityàdi /
'÷abdàbhidheyatvamapã'ti yojanà /
kiü rasàdayo 'pi tathetyatràha-rasabhàveti /
bhàvàdigrahaõena vçttisthàdi÷abdo vyàkhyàtaþ /
atha ceti /
tathàpãtyarthaþ /
tatreti /
rasàdibhàna ityarthaþ /
kalpanàntaraü vyàpàràntaram /
nàstãtyatra hetumàha---rakhaladiti /
rasàdãnàü svaråpamàha--aucityeneti /
'aucityena pravçttàvi'ti rasabhàvayoþ sambadhnàti /
sthàthinyà÷cittavçtteràsvàdyatve rasaþ, vyabhicàriõyà÷cittavçtteràsvadyatve bhàva iti yojanà /
anaucityeneti /
sthàyinyà÷cittavçtteranaucityena pravçttàvityarthaþ /
tadàbhàsaþ rasàbhàsaþ /
rasàbhàsànàü hàsyàdbhedaü dar÷ayiùyan pràdhànyàcchçïgàràbhàsaviùayamàha--ràvaõasyeti /
hàsyaviùaya evàyamityà÷aïkya parihariti--yadyapãtyàdi /
tatra sãtàviùayakaràvaõaratau /
÷çïgàràditi /
÷çïgàràbhàsadvàreõetyarthaþ /
pà÷càtyà tanmayãbhavanakàlottarakàlabhavà /
pårvàparavivekada÷àyàü locanam sthitiþ, tanmayãbhavanada÷àyàü tu raterevàsvàdyateti ÷çïgàrataiva bhàti paurvàparyavivekàvadhàraõena 'dåràkarùaõamohamantra iva me tannàmni yàte ÷utim' ityàdau /
tadasau ÷çïgàràbhàsa eva /
tadaïgaü bhàvàbhàsa÷cittavçtteþ pra÷ama eva prakàntayà hçdayamàhlàdayati yato vi÷eùeõa, tata eva tatsaïgçhãto 'pi pçthaggaõito 'sau /
yathà-- ekasmin ÷ayane paràïmukhatayà vãtottaraü tàmyato- ranyonyasya hçdi sthite 'pyanunaye saürakùatorgauravam /
daüpatyoþ ÷anakairapàïgavalanàmi÷rãbhavaccakùuùor- bhagro mànakaliþ sahàsarabhasavyàvçttakaõñhagraham  //
ityatrerùyàroùàtman.o mànasya pra÷amaþ /
na càyaü rasàdirarthaþ 'putraste jàtaþ' ityato yathà harùo jàyate tathà /
nàpi lakùaõayà /
api tu sahçdayasya hçdayasaüvàdabalàdvibhàvànubhàvapratãtau bàlapriyà vibhàvàbhàsaj¤ànadvàrà sthàyyàbhàsani÷cayenetyarthaþ /
iyaü sthitiþ raterhàsyaråpatvàdhyavasàyaþ /
kuta ityatràha---tanmayãtyàdi /
paurvàparyeti /
vibhàvaratyàdyoryat paurvàparya tadvivekasyàvadhãraõenàbhàvena /
'ityàdau bhatã'tyanvayaþ /
÷loko 'yaü dvitãyodyote vakùyate /
atràdau sahçdayànàü sãtàviùayakaràvaõaratestanmayãbhàvenàsvàdyateti ÷çïkàracarvaõaiva, pa÷càttadrateranucitàlambanakatvaj¤ànena tadviùayakahàsaudbodhàddhàsyacarvaõà ÷çïgàracarvaõà ca tadàbhàsacarvaõaivetyà÷ayenopasaüharati---taditi /
tadaïgaü bhàvàbhàsa iti /
÷çïgàràdirasàbhàsasyàïgabhåto bhàvo bhàvàbhàsa ityarthaþ /
bhàva÷abdenaiva bhàvapra÷amasyàpi grahaõasambhavàt kimiti pçthak tadgrahaõamityata àha-cittavçtterityàdi /
prakràntàyàþ rasaü vya¤jayitumàrabdhàyàþ /
'pra÷ama eva yato vi÷eùeüõàhlàdayati /
tato 'sau pçthaggaõita' ityanvayaþ /
tatsaügçhãto 'pi bhàva÷abdena bodhito 'pi /
asau bhàvapra÷amaþ /
ekassinnati /
ekasmin ÷ayane sakhyà katha¤cideka÷ayanaü nãtayoþ /
mànasyànuvçtyà yà paràïmukhatà tayà /
vãtamapagatamuttaraü ÷ayanànantarakçtyaü yatra, tattathà /
tàmyatoþ santapyatoþ /
anyonyasyeti /
gauravabhaïgabhayena hçdi sthitamapyanunayamakurvatoþ /
apàïgayorvalanàdvivartanàt /
mànakaliþ praõaüyaroùakalahaþ /
hàsena rabhasena vegena, yadvyàvçttaü vyàvartanaü tena ca sahitaþ kaõñhagraho yatra, tattathà /
yojayati-ityatreti /
rirùyàråpo roùastadàtmanaþ /
krodheti ca pàñhaþ /
pra÷ama iti /
pratãyata iti ÷eùaþ /
'vàcyasàmarthyakùiptaþ prakà÷ata' ityanena dar÷itaü vibhàvàdivyaïgyatvaü rasàdeþ sàdhayiùyan àdau tasya tàtparya÷aktigamyatvaü niùedhati---na cetyàdi tathetyantena /
atra kàvyàditi ÷eùaþ /
yathà 'putraste jàta' ityàdivàkyaü priyaråpàrthapratipàdanamukhena ÷roturharùamutpàdayati, prakà÷ate, na tu sàkùàcchabdavyàpàraviùaya iti vàcyàdvibhinna eva /
tathà hi vàcyatvaü tasya sva÷abdaniveditatvena và syàt vibhàvàdipratipàdanamukhena và /
pårvasmin pakùe sva÷abdaniveditatvàbhàve rasàdãnàmapratãtiprasaïgaþ /
locanam tanmayãbhàvenàsvàdyamàna eva rasyamànataikapràõaþ siddhasvabhàvasukhàdivilakùaõaþ parisphurati /
tadàha-prakà÷ata iti /
tena tatra ÷abdasya dhvananameva vyàpàro 'rthasahakçtasyeti /
vibhàvàdyarthe 'pi na putrajanmaharùanyàyena tàü cittavçttiü janayatãti jananàtirikto 'rthasyàpi vyàpàro dhvananamevocyate /
sva÷abdeti /
÷çïgàràdinà ÷abdenàbhidàvyàpàrava÷àdeva niveditatvena /
vibhàvàdãti /
tàtparya÷aktyetyarthaþ /
tatra sva÷abdasyànvayavyatirekau rasyamànatàsàraü rasaü prati niràkurvandhvananasyaiva tàviti bàlapriyà tathà kàvyaü vibhàvàdyarthapratipàdanadvàrà tàtparya÷aktyà rasacarvaõàü na janayatãtyarthaþ /
nàpãti /
rasàdirartha ityanuùajyate /
parisphuratãtyapapakçùyate /
àpatvityàdi /
hçdayasya saüvàdaþ sampratipattiþ, sa eva balaü sahakàri tasmàt /
pratãtàvityanena sàmagrã dar÷ità /
àsvàdyamàna eva san /
rasapadalabhyàrthakathanaü---rasyamànateti /
sukàdivatsàdhyatvaü vyàvartayati--siddhetyàdi /
àtmànatirekeõa siddhasvabhàvaþ /
sukhàdi tu tadatirekeõa sàdhyasvabhàvamiti sukhàdivilakùaõa÷cetyarthaþ /
yadvà--sthàyyeva vibhàvàdipratyayàrabhyatvàdrasa iti matamapàkartumàha---siddheti /
siddhasvabhàvà ye sukhàdayo bhàvàþ sukhapadena ratirvivakùità /
tadvilakùaõa ityarthaþ /
tadàha tadetadàha /
phalitamàha---tenetyàdi /
tena kàrakatvalakùakatvayorabhàvena /
itãti /
uktamiti ÷aiùaþ /
athàrthasyàpi dhvananameva vyàpàra iti janakatvaniùedhapårvakaü dar÷ayati-vibhàvàdyartho 'pãtyàdi /
'sva÷abdanivedittvena ve'tyàdinà yat kalpadvayamuktaü tadabhidhàtàtparya÷aktidvayàbhipràyakamiti dar÷ayati--÷çïgàràdinetyàdi /
tatreti /
àdyapakùa ityarthaþ /
anvayeti /
yatra yatra rasàdipratãtiþ, tatra tatra neti vyatirekaþ, tàvityarthaþ /
yadvà---sva÷abdasatve rasàdipratãtistadabhàve rasàdipratãtyabhàva ityanvayavyatirekàvityarthaþ /
rasyamànatàsàramiti hetugarbham /
na ca sarvatra teùàü sva÷abdhaniveditatvam /
yatràpyasti tat, tatràpi vi÷iùñavibhàvàdipratipàdanamukhenaivaiùàü pratãtiþ /
sva÷abdena sà kevalamanådyate, na tu tatkçtà /
viùayàntare tathà tasyà adar÷anàt /
na hi kevala÷çïgaràdibdamàtrabhàji locanam dar÷ayati--na ca sarvatreti /
yathà bhaññenduràjasya--- yadvi÷ramya vilokiteùu bahu÷o niþsthemanã locane yadgàtràõi daridrati pratidinaü lånàbjinãnàlavat /
dårvàkàõóavióambaka÷ca nibióo yatpàõóimà gaõóayoþ kçùõe yåni sayauvanàsu vanitàsveùaiva veùasthitiþ  //
ityatrànubhàvavibhàvabodhanottaramev.a tanmayãbhavanayuktyà tadvibhàvànubhàvocitacittavçttivàsanànura¤jitasvasaüvidànandacarvaõàgocaro 'rtho rasàtmà sphuratyevàbhilàùacintautsukyanidràdhçtiglànyàlasya÷ramasmçtivitarkàdi÷abdàbhàve 'pi /
evaü vyatirekàbhàvaü pradar÷yànvayàbhàvaü dar÷ayati-yatràpãti /
taditi sva÷abdaniveditatvam /
pratipàdanamukheneti /
÷abdaprayuktayà vibhàvàdipratipattyetyarthaþ /
sà kevalamiti /
tathà hiyàte dvàravatãü tadà madhuripau taddattajhampànatàü bàlapriyà vyabhicàraviùayamudàharati---yaditi /
vi÷ramya madhye madhye viramya /
nisthemanã sthairyarahite ativyàkule /
àdyapàdena alasà nàma dçùñiruktà /
vrãóautsukyai ca dyotyete /
daridrati kç÷ãbhavanti ÷uùyanti ca /
lånetyàdyupamayà mlànacchàyatvàdikaü dyotyate /
nivióaþ ghanaþvarõàntarànuprave÷arahitaþ /
pàdatrayeõànubhàvavyabhicàrivargo dar÷itaþ /
yåni àrabdhayauvane /
kçùõa ityanena vibhàva÷ca /
vanitàsugopãùu /
eùaiva uktàlasavilokanàdiråpaiva /
veùasthitiþ veùaracanà /
taditi /
tanmayãbhavanasya yuktiryogastayà /
taditi /
teùàü rasàdãnàü ta eva và ye vibhàvànubhàvàþ,teùàmucità yà÷cittavçttayaþ sthàyivyabhicàriråpàstàsàü vàsanàbhiranura¤jitàyà råùitàyàssvasaüvido yà ànandamayã carvaõà tasyàþ, gocaro viùaya ityarthaþ /
'rasàtmà arthaþ ityàdi÷abdàbhàve 'pisphuratyeve'ti sambandhaþ /
abhilàùaþ abhilàùavipralambhaþ /
atràbhilàùo mahàvàkyena cintàdayastvavànravàkyena vyajyanta iti bodhyam /
anvayàbhàvamiti /
yadi lakùye sva÷abdena rasàdipratãtistarhyanvayaþ syànna tu sva÷abdenàto 'nvayàbhàva iti bhàvaþ /
vçttau 'yatràpã' tyapi÷abdastu÷abdàrthe /
yàta iti /
dvàravarti yàta ityanena pratyàgamanapratyà÷àvirahaþ såcyate /
madhuripàvityanena duùñanigrahavyagratàdyotanena sa evopodbalitaþ /
tadà magadharàje madhuràmuparunddati sati /
àliïgane hetumàha--taddatteti /
tena madhuripuõà locanam kàlindãtañaråóhava¤julalatàmàliïgya sotkaõñhayà /
tadgãtaü gurubàùpagadgadagalattàrasvaraü ràdhayà yenàntarjalacàribhirjalacarairapyutkamutkåjitam //
ityatra vibhàvànubhàvàvamlànatayà pratãyete /
utkaõñhà ca carvaõàgocaraü pratipadyata eva /
sotkaõñhà÷abdaþ kevalaü siddhaü sàdhayati, utkamityanena tåktànubhàvànukarùaõaü katuü sotkaõñhà÷abdaþ prayukta ityanuvàdo 'pi nànarthakaþ, punaranubhàvapratipàdane hi punaruktiratanmayãbhàvo và na tu tatkçtetyatra hetumàha---viùàyàntara iti /
'yadvi÷ramya' bàlapriyà dattà yà jhampà vegenordhvàdide÷àdàsphàlanapårvakapatanakriyà viharaõakàlabhavà tayà /
jhampà÷abdaþ pulliïgo và /
ànatàm dàne hi pratigrahãturànatirucità /
'sampannate'ti pàñhe tena dattà sampàdità sampannatà puùpapallavàdisamçddhiryasyàstàmityarthaþ /
kàlindãtañaråóheti vallabhaviharaõasthànaråóhatvena saubhàgyàti÷ayaü såcayati, tadde÷atyotkaõñhàkàritvaü ca /
tat tathàvidham /
gàtamiti bhàve ktaþ /
gurviti /
guruõà prabhåtena bàùpeõa ruddhakaõñhatayà gadgadaü yathà tathà galan prasaran tàra uccaista÷ca svaro yatra tattathà /
yena gãtena /
yadàkarõaneneti yàvat /
antarjalacàribhiþ sàrasàdimirapi, na kevalaü jalabahirbhàgasa¤càribhirhasàdibhiþ /
utkaü sotkaõñham /
utkåjitaü uccaiþkåjitaü tanmayãbhavanayuktyà ruditamityarthaþ /
vibhàvànubhàvàviti /
madhuripuviraho, viyukto madhuripurvà àlambanavibhàvaþ, kàlindãtañàdaya uddãpanavibhàvàþ, latàliïganàdayo 'nubhàvàþ /
'vibhànubhàvam' iti ca pàñhaþ /
amlànatayà akle÷ena vàcyatayaiveti yàvat /
pratãyete ptãyata iti ca pàñhaþ /
tataþ kimata àha---utkaõñhà ceti /
carvaõàyà gocaraü viùayatvaü pratipadyata eva, nàtra sva÷abdàpekùàmålakassaü÷ayaþ kàrya ityarthaþ /
nanu sà sva÷abdàveditaivetyata àha--sotkaràñhà÷abga iti /
siddhaü sàdhayatãti /
j¤àtaü j¤àpayatãtyarthaþ /
ata÷cànuvàdaka iti bhàvaþ /
kevala÷abdanàtra vibhàvànubhàvau prati sahakàritvamapi neti dar÷ayati /
anuvàdo 'pyayaü nànarthaka ityàha--utkamityàdi /
ayamarthaþ---jalacàriõàü kåjite 'pi gurubàùpetyàdyuktànubhàvànàü saüyojana eva tanmayãbhavanayukatyà tadutkaõñhàyà÷carvaõàgocaratvaü bhavati /
utkamityanena ca tadanubhàvasàhityaü pratipipàdayiùitam /
na ca kevalenotka÷abdena tatpratipàdanaü bhavati, tasya tàvatyaparyàptatvàt /
sati ca pårvavàkye sotkaõñhà÷abde tatsaügçhãtànàmanubhàvànàü sotkaõñhàsamànàrthakotka÷abdena pratipàdanaü bhavatãti sotkaõñhà÷abdassaprayojana ityarthaþ /
nanu punarapyanubhàvapradar÷anamastvityata àhapunariti /
na kevalaü punaruktireva, tathàvidhasyànubhavajàtasya tanmayãbhavanopayogitàpi na syàdanaucityapratipattigrastasaubhàgyatvàdityàha--atanmayãti /
'viùayàntara' vibhàvàdipratipàdanarahite kàvye manàgapi rasavattvapratãtirasti /
yata÷ca svàbhidhànamantareõa kevalebhyo 'pi vibhàvàdibhyo vi÷iùñebhyo rasàdãnàü pratãtiþ /
kevalàcca svàbhidhànàdapratãtiþ /
tasmàdanvayavyatirekàbhyàmabhidheyasàmarthyàkùiptatvameva rasàdãnàm /
na svabhidheyatvaü katha¤cit, locanam ityàdau /
na hi yadabhàve 'pi yadbhavati tatkçtaü taditi bhàvaþ /
adar÷anameva draóhayatina hãti /
kevala÷abdàrtha sphuñayati---vibhàvàdãti /
kàvya iti /
tava mate kàvyaråpatayà prasajyamàna ityarthaþ /
manàgapãti /
÷çïgàrahàsyakaruõaraudravãrabhayànakàþ /
bãbhatsàdbhutasaüj¤au cetyaùñau nàñye rasàþ smçtàþ   //
ityatra. /
evaü sva÷abdena saha rasàdervyatirekànvayàbhàvamupapatyà pradar÷ya tathaivopasaüharati-yata÷cetyàdinà katha¤cidityantena /
abhidheyameva sàmarthyaü sahakàri÷aktiråpaü vibhàvàdikaü rasadhvanane ÷abdasya kartavye, abhidheyasya ca putrajanmaharùabhinnayogakùematayà jananavyatirikte divàbhojanàbhàvavi÷iùñapãnatvànumitaràtribhojanavilakùaõatayà cànumànavyatirikte dhvanane kartavye sàmarthyaü ÷aktiþ vi÷iùñasamucito vàcakasàkalyamiti bàlapriyà ityasya vivaraõam yadvi÷ramyetyàdàviti /
bhàvamàha-na hãti /
'tattatkçtaü na hã'ti sambandhaþ /
nanu vibhàvàdipratipàdakatvàbhàve kathaü kàvyatvaü, yena siddhavannirde÷a ityà÷aïkàü pariharan paràbhimatasyaiva kàvyaråpatvaprasa¤janàbhipràyeyamuktirityàha---tava mata ityàdi /
sva÷abdakçtà rasàdipratãtiþ na vibhàvàdikçtetyasmin mate kàvyatvenànabhimatamapi kàvyamàpadyetetyarthaþ /
tathàvidhamevodàharaõamàha--÷çïgàreti /
'yata÷ce'tyàdivçttigranthasyànarthakya÷aïkàmupasaühàratvoktyà ÷amayannàha--evamityàdi /
vçttàvabhidheyasàmarthyàkùiptatvamupasaühçtaü, tattu ÷abdàrthobhayagatadhvananavyàpàragamyatvaråpamiti vyàcaùñe---abhidheyamevetyàdi /
sàmarthyapadasya vivaraõam--sahetyàdi /
sahakàri eva ÷àktiþ ÷aknotyanayeti ÷aktistadråpam /
tatkimityatràha--vibhàvàdikamiti /
dhvanana ityàkùepapadavyàkhyànam /
karmadhàrayà÷rayaõena ÷abde yojayitvà ùaùñãtatpuruùà÷rayeõàrthe yojayati---abhidheyasya yetyàdi /
abhidheyasyetyasya dhvanana ityanena sambandhaþ /
bhinnayogakùematayà bhinnasvabhàvatayà /
putrajanma khalu harùa janayati, na tathà vibhàvàdyartho rasaü janayatãti tadvilakùõatvamarthagatadhvananasya /
anumànapakùamapi paràkaroti--diveti /
sàmarthyamaityasya vyàkhyànam--÷aktiriti /
÷aktimeva vivçõoti--vi÷iùñeti /
guõàlaïkàràdivi÷iùñena samucitena rasànuguõena ca vàcakena iti tçtãyo 'pi prabhedo vàcyàdbhinna eveti sthitam /
vàcyena tvasya saheva pratãtirityagre dar÷ayiùyate /



_________________________________________________________


kàvyasyàtmà sa evàrthas tathà càdikaveþ purà /
(DhvK_1.5a)


__________


kàvyasyàtmà sa evàrthastathà càdikaveþ purà /

locanam dvayorapi ÷abdàrthayordhvananaü vyàpàraþ /
evaü dvau pakùàvupakramyàdyo dåùitaþ, dvitãyastu katha¤ciddåùitaþ katha¤cidaïgãkçtaþ, jananànumànavyàpàràbhipràyeõa dåùitaþ; dhvananàbhipràyeõàïgãkçtaþ /
yastvatràpi tàtparya÷aktimeva dhvananaü manyate, sa na vastutattvavedã /
vibhàvànubhàvapratipàdake hi vàkye tàtparya÷aktirbhede saüsarge và paryavasyet; na tu rasyamànatàsàre rase ityalaü bahunà /
iti÷abdo hetvarthe /
'ityapi hetostçtãyo 'pi prakàro vàcyàdbhinna eve'ti sambandhaþ /
saheveti /
iva÷abdena vidyamàno 'pi kramo na saülakùyata iti taddar÷ayati--agra iti /
dvitãyoddyote  // 4 //

evaü 'pratãyamànaü punaranyadeva' itãyatà dhvanisvaråpaü vyàkhyàtam /
adhunà kàvyàtmatvamitihàsavyàjena ca dar÷ayati---kàvyàsyàtmeti /
sa eveti pratãyamànamàtre 'pi prakrànte tçtãya eva rasadhvaniriti mantavyaü, itihàsabalàt prakràntavçttigranthàrthabalàcca /
bàlapriyà sàkalyaü paripårõatvamityarthaþ /
itãti hetau /
àdya iti /
'sva÷abdaniveditatvena ve'ti pakùa ityarthaþ /
dvitãya iti /
'vibhàvàdipratipàdanamukhena ve'ti pakùa ityarthaþ /
rasàdãnàmabhidheyasàmarthyàkùiptatvameveti vadato vçttikçtastàtparya÷àktireva dhvananavyàpàro 'bhimataþ, na tu tadvyatirikta÷caturthakakùyànive÷ã abhidheyànyathànupapattisahàyàrthabodhana÷aktereva tàtparya÷aktitvàditi ka÷cidàha, tanmatamanådya dåùayati--yastvityàdi /
bhede saüsarge veti /
gàmànayetyàdau karmàntarebhyaþ kriyàntarebhya÷ca bhedo vàkyàrthaþ, saüsargastvàrtha iti kecit /
karmavi÷eùàdeþ kriyàvi÷eùeõa sambandharåpasaüsargo vàkyàrthaþ, bhedastvàrtha ityapare  // .4   //  // .//
nanu dhvanisvaråpe vàcyàdbhedena samarthite, lakùaõanuktvà tasyàtmatvapratipàdikàyàþ kàrikàyàþ kà saïgatirityato vçttànuvàdapurassaraü tàü dar÷ayati--evamityàdinà /
vyàkhyàtamiti /
dhvanisvaråpaü tasya kàvyàtmatva¤ceti prakçtayordvayoràdyaü pratipàditamityarthaþ /
itihàsavyàjeneti /
vyàja÷abdena dhvaneràtmatvapratipàdana eva tàtparyaü, netihàsopakùepa iti dar÷itam /
prakçtànuguõyena vyàcaùñe---sa evetyàdi /
sa evetãtyasyànantaraü 

_________________________________________________________


krau¤ca-dvandva-viyogotthaþ ÷okaþ ÷lokatvam àgataþ  // DhvK_1.5 //


__________

krau¤cadvandvaviyogotthaþ ÷okaþ ÷lokatvamàgataþ  // 5 //

locanam tena rasa eva vastuta àtmà, vastvalaïkàradhvanã tu sarvathà rasaü pratiparyavasyete iti vàcyàdutkçùñau tàvityabhipràyeõa 'dhvaniþ kàvyasyàtme'ti sàmànyenoktam /
÷oka iti /
krau¤casya dvandvaviyogena sahacarãhananodbhåtena sàhacaryadhvaüsanenotthito yaþ ÷okaþ sthàyibhàvo nirapekùabhàvatvàdvipralambha÷çïgàrocitaratisthàyibhàvàdanya eva, sa eva tathàbhåtavibhàvatadutthàkrandàdyanubhàvacarvaõayà hçdayasaüvàdatanmayãbhavanakramàdàsvàdyamànatàü bàlapriyà tacchabdeneti, rasadhvanirityasyànantaraü paràmçùña iti ca ÷eùaþ /
mantavyamiti /
yuktyà ni÷cetavyabhityarthaþ /
tàmàha--itihàsetyàdi /
itihàsavalàditi /
kàrikà÷eùabalàdityarthaþ /
prakrànteti /
'tçtãyastvi'tyàdinà pårvoktetyarthaþ /
'pratãyamànasya ce'tyàdi samanantaravçttigranthasyàpyupalakùaõamidam /
teneti /
yasmàdrasa dhvanireva sa eveti paràmar÷anãyastasmàdityarthaþ /
'tena ityabhipràyeõa sàmànyenoktam' iti sambandhaþ /
iti÷abdaparàmçùñamabhipràyamàha--rasa evetyàdi /
sarvatheti /
aïgitve 'ïgatve cetyarthaþ /
itãti hetau /
anyathà pratipattiniràsàya vivakùitaü vyàcaùñe---krau¤casyetyàdi /
dvandvaviyogakàõamàha---sahacarãtyàdi /
dvandvaviyogenetyasya vyàkyànam---sàhacaryadhvaüsaneneti /
utthitaþ utpannaþ /
krau¤ja iti ÷eùaþ /
sàhacaryadhvaüsotthatvena pràptaü ÷çïgàrasthàyitvaü pratiùedhati--nirapekùetyàdi /
upekùàyàþ saïgamapratyà÷àyàþ niùkrànto nirapekùo bhàvastatvàt /
krau¤cetyàdikaü vyàkhyàya ÷okasya ÷lokatàpràptiü vivçõoti---sa evetyàdi /
krau¤ce tàtasya ÷okasya vàsanàråpeõàdikavau sthitasya ÷okasya càbhedabuddhikçtamaikyaü vivakùitvà sa evetyuktam /
'sa eveti ÷lokaråpatàü pràpta' iti sambandhaþ /
atra hetuþ--karuõarasaråpatàü pratipanna iti /
tatra càsvàdyamànatàü pratipanna iti /
ratyàdicittavçttiràsvàdyamànà hi ÷çïgàràdivyapade÷agocara iti bhàvaþ /
àsvàdyamànatàpràptau hetuþ---hçdayetyàdi /
sahçdayasyàdau hçdayasaüvàdaþ, tatastanmayãbhàvalàbhastaduttaramàsvàda iti kramaþ /
atràpi hetuþ---tathàbhåtetyàdi /
tathàbhåto dhvastasàhacaryo vibhàvaþ krau¤caråpaþ /
locanam pratipannaþ karuõarasaråpatàü laukika÷okavyatiriktàü svacittadgutisamàsvàdyasàràü pratipanno rasaparipårõakumbhoccalanavaccittavçttiniþùyandasvabhàvavàgvilàpàdivacya samayànapekùatve 'pi cittavçttivya¤jakatvàditi nayenàkçtakatayaivàve÷ava÷àtsamucita÷abdacchandovçttàdiniyantrita÷lokaråpatàü pràptaþ-- mà niùàda pratiùñàü tvaümagamaþ ÷à÷vatãþ samàþ /
yatkrau¤camithunàdekamavadhãþ kàmamohitam   //
it.i //
na tu muneþ ÷oka iti mantavyam /
evaü hi sati tadduþkhena so 'pi duþkhita iti kçtvà rasasyàtmateti niravakà÷aü bhavet /
na ca duþkhasantaptasyaiùà da÷eti /
evaü carvaõocita÷okasthàyibhàvàtmakakaruõarasamuccalanasvabhàvatvàtsa bàlapriyà àkràndanàdãtyàdipadenàvanitalapariluõñhanàdirgràhyaþ /
karuõarasaråpatàpràpteþ phalamàhalaukiketi /
svaråpasàmagrãbhedàditi bhàvaþ /
svasaüvedanapramàõasiddhatvamalaukikarasasya dar÷ayitumàha---svetyàdi /
svasya carvayitu÷cittasya yà dgutistanmayãbhàvajanità pulakàdibhirlakùyamàõà tayà samàsvàdyo manasànubhàvyaþ sàraþ pràõo yasyàstàm /
kathamàtmabhåtasya rasasya bahiþ÷lokatayà pariõàma iti ÷aïkàyàü dçùñàntenottaramàha---rasetyàdi /
yathà jalaparipårõamaulisthakumbhoccalane tadgatajalaü bahiþ prasravati, tathetyarthaþ /
mårtatvàmårtatvàbhyàü vaiùamyà÷aïkàyàü dçùñàntàntaramàha--cittavçttãtyàdi /
yathà duþkhàdi cittavçttipariõàmaråpà vàïmayà vilàpàdayaþ, àdipadena pra÷aüsàdayo gràhyàþ, tathetyarthaþ /
cakàro vikalpe /
nanu rasasya kàvyàtmatvaü tadviùayatvenaiva vaktavyam /
na ca samayasavyapekùapravçttikasya ÷abdasya tadviùayatvaü sambhavatãtyà÷aïkàmanuvadan vyaïgyatvena tadviùayatvaü dar÷ayati--samayànapekùatve 'pãtyàdi /
iti nayeneti /
loke hi vilàpapra÷aüsàdayo vacanaprakàràþ ÷okabahumànaråpàü cittavçttiü vya¤jayantãtyuktarãtyetyarthaþ /
akçtakatayaiveti /
amumarthamanena prakà÷ayàmãti buddhipårvakatvamantareõaivetyarthaþ /
tarhi kathamityata àha--àve÷ava÷àditi /
àve÷aþ àtmavyàptiþ /
samuciteti /
samucità eva ÷abdàdayo rasàdãn vya¤jayantãti bhàvaþ /
àdikaveþ ÷lokatvamàgata ityevaü vyàkhyàyàdikaveþ ÷oka ityanvayabhramaü nirasyati---na tvityàdi /
muni÷abdena duþkhaprasaïgaü nirasyati /
tathànvaye doùamàha--evamityàdi /
tadduþkhena j¤àtena krau¤jañuþkhena /
so 'pi àdikavirapi /
iti kçtvà ityarthàddhetoþ /
itãti /
iti vacanamityarthaþ /
doùàntaramapyàha--na ceti /
eùà da÷eti /
÷àpavacanakartçtvaråpà ÷lokaracanàråpà và dar÷atyarthaþ /
upasaüharati--evamityàdi /
evamuktaprakàreõa carvaõocitaþ ÷okasthàyibhàva evàtmà yasya tathà bhåto yaþ karuõarasastasya vividhavàcyavàcakaracanàprapa¤jacàruõaþ kàvyasya sa evàrthaþ sàrabhåtaþ /
locanam eva kàvyasyàtmà sàrabhåtasvabhàvo 'para÷àvdavailakùaõyakàrakaþ etadevoktaü hçdayadarpaõe--'yàvatpårõo na caitena tàvannaiva vamatyamum' iti /
agama iti cchàndasenàóàgamena /
sa evetyàvakàreõedamàha--nànya àtmeti /
tena yadàha bhaññanàyakaþ-- ÷abdapràdhànyamà÷ritya tatra ÷àstraü pçthagviduþ  /
arthatattvena yuktaü tu vadantyàkhyànametayoþ   //
dvayorguõatv.e vyàpàrapràdhànye kàvyadhãrbhavet //
iti tadapàstam /
vyàpàro hi yadi dhvananàtmà rasanàsvabhàvastannàpårvamuktam /
athàbhidhaiva vyàpàrastathàpyasyàþ pradhànyaü netyàveditaü pràk /
÷lokaü vyàcaùñe-vividheti /
vividhaü tattadabhivya¤janãyarasànuguõyena vicitraü kçtvà bàlapriyà samuccalanaü bahiþ prasaraõaü svabhàvaþ svaråpaü yasya 'mà niùàde'tyàdi÷lokasya tasya bhàvastatvaü tasmàt /
sa eva karuõarasa eva /
kàvyasyàtmeti /
yato 'mà niùàde'tyàdikàvyaü karuõarasasamuccalanasvaråpamataþ kàvyasya rasa evàtmeti bhàvaþ /
àtmetyasya vyàkhyà sàrabhåtasvabhàva iti /
tadupapàdakam---aparetyàdi /
kàvyasya rasasamuccalanasvabhàvatve bhaññanàyakavacanaü saüvàdayati---yàvaditi /
kaviriti ÷eùaþ /
etena rasena /
yàvanna pårõàþ vibhàvàditanmayãbhavanakrameõa, tàvat amuü rasam /
naiva vamati bahirbhàvamàpàdya paràsvàdanãyaü naiva karoti /
rasena pårõa eva kaviþ, kàvyaråpeõa rasamudgiratãti rasavamanaråpasya kàvyasya rasaråpatvameveti bhàvaþ /
svena vilikhite 'mà niùàde'tyàdau 'agama' ityaóàgamasya "namàïyoga' iti niùedha÷aïkàyàmupapattimàha--agama ityàdi /
teneti /
rasasyàtmatvasamarthanenetyarthaþ /
'tadapàstam' ityànenàsya sambandhaþ /
÷abdeti /
à÷rityeti /
pravçttamiti ÷eùaþ /
÷àstraü vedàdi /
arthatatvena arthapràdhànyena /
yuktamitihàsàdi /
'yukte' iti ca pàñhaþ /
etayordvayoþ ÷abdàrtayoþ /
kàvyadhãþ kàvyavyavahàraþ /
tadvati prabandha iti ÷eùaþ /
vyàpàra iti /
vyàpàrapràdhànya ityatra vyàpàrapadàrtha ityarthaþ /
atheti ÷aïkàyàm /
vividhaü vàcyavàcakaracanàsu prapa¤jena càru iti vigrahamabhipretya vyàcaùñe---tattadityàdi /
taistairvàcyàdibhiribhivya¤janãyo yo rasaþ, taü pratyànuguõyena /
vicitraü kçtveti /
tathà càdikarvarvàlmãkeþ nihatasahacarãvirahakàtarakrau¤càkrandajanitaþ ÷oka eva ÷lokatayà pariõataþ /
locanam vàcye vàcake racanàyàü ca prapa¤cena yaccàru ÷abdàrthàlaïkàraguõayuktamityarthaþ /
tena sarvatràpi dhvananasadbhàve 'pi na tathà vyavahàraþ /
àtmasadbhàve 'pi kvacideva jãvavyavahàra ityuktaü prageva /
tenaitanniravakà÷am; yaduktaü hçdayadarpaõe---'sarvatra tarhi kàvyavyavahàraþ syàt' iti /
nihatasahacarãti vibhàva uktaþ /
àkrandita÷abdanànubhàvaþ /
bàlapriyà vàcyàdãti ÷eùaþ /
kçtvetyasya prapa¤cenetyanena, vàcya ityàditrayasya càrvityanena ca sambandhaþ /
prapa¤cena prapa¤canena /
càru sundaram /
anena vivakùitamàha---÷abdetyàdi /
teneti /
vividhetyàdyuktasya kàvyatvenetyarthaþ /
sarvatràpi siüho devadatta ityàdàvapi /
tathàvyavahàraþ kàvyavyavahàraþ /
'iti yaduktametanniravakà÷am' iti sambandhaþ /
vibhàva iti /
dhvastasàhacaryaþ krau¤ca àlambanavibhàvaþ, nihananamuddãpanavibhàvaþ /
nanu nihatetyàdiyathà÷rutagranthena tadàkrandajanito mune÷÷oka ityartha iva pagratãyate /
tatkathaü ÷oko hi karuõasthàyibhàvaþ /
pratãyamànasya cànyabhedadar÷ane 'pi locanam janita iti /
carvaõàgocaratveneti ÷eùaþ /
nanu ÷okacarvaõàto yadi ÷loka udbhåtastatpratãyamànaü vastu kàvyasyàtmeti kuta ityà÷aïkyàha---÷oko hãti /
karuõasya taccarvaõàgocaràtmanaþ sthàyibhàvaþ /
÷oke hi sthàyibhàve ye vibhàvànubhàvàstatsamucità cittavçtti÷carvyamàõàtmà rasa ityaucityàtsthàyino rasatàpattirityucyate /
pràksvasaüviditaü paratrànumitaü ca cittavçttijàtaü bàlapriyà pårvaü tanniùedha ityato vyàcaùñe---carvaõetyàdi /
tadàkrandena janita÷carvaõàgocarãkçta ityarthaþ /
÷oka ityasya vàsanàråpeõa sthito muneþ ÷oka ityartha÷ceti bhàvaþ /
nanu '÷oko hã'tyàdigranthena ÷okasya karuõarasasthàyitvànuvàdo 'tra nirarthaka ityatastadgranthamavatàrayati---nanvityàdi /
taditi /
tarhityarthaþ /
pratãyamànaü vastviti /
rasa ityarthaþ /
prakçtàvismaraõàrthamevamuktam /
samàdhànasiddhyanuguõaü vyàcaùñe---karuõasyetyàdi /
taccarvaõeti /
÷okacarvaõetyarthaþ /
'÷okaþ ÷loktvamàgataþ' iti ÷okacarvaõàtaþ ÷lokotpattivacanenaiva rasasyàtmavaü prakà÷itameva ÷okacarvaõàgocaràtmatvàtkaruõarasasyeti bhàvaþ /
nanu kathamanyacarvaõàyà anyo viùayaþ syàdityata upapàdayati÷oke hãtyàdi /
÷oke sthàyibhàve krau¤càdivarõyamànagate ÷okàdau sthàyibhàve /
nimitte saptamã /
ye vibhàvànubhàvà /
iti  /
÷okàdernimittabhåtà ye vibhàvàþ kàryabhåtà ye anubhavà÷cetyarthaþ /
tatsamucità carvyamàmànàü teùàü vibhàvànubhàvànàü samucità /
varõyamànatattadgatasthàyisajàtãyeti yàvat /
cittavçttiþ carvayitari vàsanàråpeõa sthità ÷okàdicittavçttiþ /
carvyamàõàtmà rasyamànàtmà /
rasaþ rasapadàrthaþ /
aucityàditi /
upayogitvanibandhanàdupacàràdityarthaþ, na mukhyatveneti bhàvaþ /
rasatàpattiþ rasatvapràptiþ /
ucyate "sthàyibhàvo rasa" ityàdinà ucyate /
upayogitvaü dar÷ayati-pràgityàdi /
sahçdayeneti ÷eùaþ /
svasaüviditaü svasminnanubhåtam /
paratra krau¤càdau /
anumitamàkrandanàdinetyarthàt /
cittavçttãti /
sthàyãtyarthaþ /
saüskàretyàdi /
svànubhavasaüskàraü svànumànasaüskàraü càdhàya tàbhyàü hçdayasaüvàdamàdadhànaü sadityarthaþ /
'yata upayujyate tata aucityàdi'ti sambandhaþ /
rasabhàvamukhenaivopalakùaõaü pràdhànyàt /
locanam saüskàrakrameõa hçdayasaüvàdamàda dhànaü carvaõàyàmupayujyate yataþ /
nanu pratãyamànaråpamàtmà tatra tribhedaü pratipàditaü na tu rasaikaråpam, anena citihàsena rasasyaivàtmabhåtatvamuktaü bhavatãtyà÷aïkyàbhyupagamenaivottaramàha-pratãyamànasya ceti /
anyo bhedo vastvalaïkàràtmà /
bhàvagrahaõena vyabhicàriõo 'pi carvyamàõasya tàvanmàtràvi÷ràntàvapi sthàyicarvaõàparyavasànocitarasapratiùñàmanavàpyàpi pràõatvaü bhavatãtyuktam /
yathà--- nakhaü nakhàgrema vighaññayantã vivartayantã valayaü vilolam /
àmandramà÷i¤jitanåpureõa pàdena mandaü bhuvamàlikhantã  //
ityatr.a lajjàyàþ /
rasabhàva÷abdena ca tadàbhàsatatpra÷amàvapi saügçhãtàveva; avàntaravaicitrye 'pi tadekaråpatvàt /
pràdhànyàditi /
rasaparyavasànàdityarthaþ /
tàvanmàtràvi÷ràntàvapi cànya÷àbdavailakùaõyakàritvena vastvalaïkàradhvanerapi jãvitatvamaucityàduktamiti bhàvaþ  //5  //

bàlapriy.à pratãyamànaråpamàtmeti /
"kàvyasyàtmà dhvani"riti pratãyamànasàmànyasyàtmatvàbhidhànàditi bhàvaþ /
vçttau 'rase'tyàdi /
rasamukhenaiva bhàvamukhenaiva cetyarthaþ /
'upalakùaõam' iti /
pratãyamànasyetyanuùajyate /
kenàpi sambandhenànyonyasambandhiùu pradhànasya yadanyaj¤àpanaü tadupalakùaõaü; yathà ràjàsau gacchatãtyatra ràjà parivàrasyopalakùakaþ /
atra bhàvagrahaõasya phalamàha--bhàvetyàdi /
'bhàvagrahaõena ityuktam' iti sambandhaþ /
tàvaditi /
tàvanmàtre svaråpamàtre /
avi÷ràntiþ vi÷ràntyabhàvastasyàmapãtyarthaþ /
api÷abdenàmukhyatvaü såcitam /
tarhi rasapratiùñayà bhàvyamityata àha---sthàyãtyàdi /
stàyicarvaõàyàü yatparyavasànaü tatpårõatàkaraõalakùaõaü tadeva ucitarasapratiùñà tàmapràpyàpãtyarthaþ /
pràõatvaü kàvyajãvitatvam /
bhavatãti /
taccarvaõayaiva camatkàrodayàditi bhàvaþ /
nakhamiti /
atra valayavivartanoktyà priyatamàdar÷anajanitaü kàr÷yaü vyajyate /
atroktarnakhavighaññanàdibhiranubhàvairgamyena priyatamavàrtà÷ravaõàdinà vibhàvena càbhivyajyamànàyà lajjàyàþ ÷çïgàraniùñàmanavàpya carvaõàgocarãbhavantyàþ pràõatvamityàha--atra lajjàyà iti /
pràõatvamityanuùaïgaþ /
rasetyàdi /
rasa÷abdena rasàbhàsasya, bhàva÷abdena bhàvàbhàsatatpra÷amayo÷ca grahaõamityarthaþ /
vçttau 'pràdhànyàdi'tyàsya rasasya pràdhànyàdityarthaþ /
tatra hetumàha---rasaparyavasànàditi /
anyeùàmiti ÷eùaþ /
prasaïgàdàha---tàvadityàdi /
tàvanmàtràvi÷ràntau vastvalaïkàrasvaråpamàtre vi÷ràntyabhàve /
api ceti nipàto 'pãtyarthe /
'anya÷àbdavailakùaõyakàritvenaucityàdi'ti sambandhaþ /



_________________________________________________________

sarasvatã svàdu tad-artha-vastu niþùyandamànà mahatàü kavãnàm /
aloka-sàmànyam abhivyanakti parisphurantam pratibhà-vi÷eùam  // DhvK_1.6 //


__________


sarasvatã svàdu tadarthavastu niþùyandamànà mahatàü kavãnàm  /
alokasàmànyamabhivyanakti parisphurantaü pratibhàvi÷eùam  // 6 //

tat vastutattvaü niþùyandamànà mahatàü kavãnàü bhàratã alokasàmànyaü locanam evamitihàsamukhena pratãyamànasya kàvyatmatàü pradar÷ya svasaüvitsiddhamapyetaditi dar÷ayati---sarasvatãti /
vàgråpà bhagavatãtyarthaþ /
vastu÷abdenàrtha÷abdaü tatva÷abdena ca vastu÷abdaü vyàcaùñe--niþùyandamàneti /
divyamànandarasaü svayameva prasnuvànetyarthaþ /
yadàha bhaññanàyakaþ-- vàgdhenurdugdha etaü hi rasaü yadbàlatçùõàyà /
bàlapriyà athedamàlocanãyaü sahçdayaiþ---÷rãvàlmãkinà "mà niùàde"tyàdi÷lokena ÷lokàntarai÷ca sahacarasya puüsa eva krau¤casya nihananaü nirdiùñam, atra tu 'nihate'tyàdiyathà÷ratagranthena vçttikçtà, sahacarãhananodbhåtene'ti 'nihatasahacarãti vibhàva ukta' iti ca vyàkhyànena locanakçtà, 'niùàdanihatasahacarãkaü krau¤cayuvànam' ityàdivacanena kàvyamãmàüsàkàreõa ca sahacarãhananaü pratipàditàmityeteùàü granthakçtàü ràmàyaõavacanaviruddhàrthapratipàdane nimittaü kimiti /
atra kecit--'nihate'tyàdivçttigranthasya 'nihataþ sahacarãvirahakàtaraþ svata eva sahacarãvirahàsahiùõu÷ca yaþ krau¤ca
stadudde÷yako ya àkrandastajjaniti' ityarthaþ /
locane 'sahacarohanane'tyatra 'sahacare'ti pàñhena bhàvyam /
'nihatasahacarãti vibhàva ukta' ityasya "nihatasahacarã"tyàdigranthena vibhàvaþ pradar÷ita ityartha÷ceti na ràmàyaõavacanavirodhaþ /
kàvyamãmàüsàkçdvacanaü ca yathà÷rutavçttigranthàrthàvabodhamålakama÷raddheyameveti vadanti  // .5   //  // .//
evamityàdi /
svasaüvitsiddhaü sahçdayànubhavasiddham /
etaditi /
pratãyamànasya kàvyàtmatvamityarthaþ /
dar÷ayatãti /
pårvakàrikayetihàsaþ pratãyamànasya kàvyàtmatve pramàõàmityuktam, anayà tu tatsthirãkaraõàya svasaüvedanalakùaõaü pramàõamucyate /
svasaüvedane hi na kasyàpi vimatirityarthaþ /
sarasvatãti /
'sarasvatã'tyàdilokenetyarthaþ /
sarasvatãpadaü vyàcaùñe--vàgråpà bhagavatãti /
'tadi'tyasya pårvoktamityarthaþ /
'vastutatvam' iti "arthavastu" ityasya vyakhyànamityàha-vastu÷abdenetyàdi /
artheùu vastvalaïkàraraseùu /
vastu sàrabhåtamarthavastu /
'tadarthavastvi'tyàsya phalitamarthaü karma kçtàvà 'niþùyandamàne'tyetahyàcaùñe--divyaü alaukikam /
svayameveti sadàbhimukhyaü såcayati /
prasnuvànà kùàrayantã /
anena sarasvatyà dhenusàmyaü såcyate /
uktavyàkhyàne pramàõamàha--padàheti /
vàgiti /
vàk kàvyaråpà saiva dhenuþ /
etaü divyaü rasam /
bàlatçùõayà locanam tena nàsya ramaþ sa syàdduhyate yogibhirhi yaþ   // .//
tadàve÷ena vinàpyàkràntyà hi yo yogibhirduhyate /
ata eva--- yaü sarva÷aulàþ parikalpya vatsaü merau sthite dogdhari dohadakùe /
bhàsvanti ratnàni mahauùadhã÷ca pçthåpadiùñàü duduhurdharitrãm   // .//
ityanena sàràgrayavastupàtratvaü himavata uktam /
'abhivyanakti parisphurantam' iti /
pratipattén prati sà pratibhà nànumãyamànà, api tu tadàve÷ena bhàsamànetyarthaþ /
yaduktamasmadupàdhyàyabhaññatautena---'nàyakasya kaveþ ÷rotuþ samàno 'nubhavastataþ' iti /
'pratibhà' apårvavastunirmàõakùamà praj¤à; tasyà 'vi÷eùo' rasàve÷acavai÷adyasaundaryaü kàvyanirmàõakùamatvam /
bàlapriyà sahçdayavatse snehena hetunà /
hi dugdhe prasnauti yat, tena tasmàddhetoþ saþ asya bàlatçùõayà prasnatasya rasasya, ramaþ na syàta, yaþ ànandarasaþ /
yogibhirhi duhyata ityarthaþ /
asamatvaü sphuñayituü turãyapàdàrthamàha---tadàve÷enetyàdi /
tadàve÷ena rasàve÷ena /
apirevàrthe /
àkràntyà balàtkàreõa ànandaråpe÷varatanmayãbhàvabhàvanàprakarùasampàdaneneti yàvat /
vàgdhenostu bàlatçùõàyà tadàve÷ava÷àttaddogdhçteti bhàvaþ /
àkràntidugdhàtsvayaü prasnutasya sàti÷ayatve pramàõamàha--ata evetyàdi /
ata eva yato rasaparipårõàyàstadàve÷aparava÷àyà dhenoþ prasnavanaü prati svayaü kartçtvaü, tata eva /
hibhavataþ vatsaråpasyeti yàvat. 'ata eva ityanena himavataþ sàràgùapàtratvamuktam' iti sambandhaþ /
sarasvatãpratibhàvi÷eùamabhivyanaktyanumàpayatãtyarthabhramaü nivartayan vyàcaùñe-pratipatténityàdi /
abhivyanaktãtyatra pratipattén pratãti påraõãyam /
pratipattçõàmityarthaþ /
sà pratibhà mahàkavisambandhinã pratibhà /
nànumãyamàneti /
tathàvidhasarasvatãliïgakànumitiviùayo netyarthaþ /
taditi /
pratibhàviùayabhåtarasàve÷enetyarthaþ /
bhàsamàneti /
pratyakùaviùayabhåtetyarthaþ /
tathàvidhà sarasvatã mahàkavãnàü tathàvidhaü pratibhàvi÷eùaü sphuraõavi÷iùñamabhivyanakti--rasàve÷ànabhimukhatvaråpàvaraõanivartanàtmakàbhivya¤janena pratipattéõàü pratyakùaviùayaü karotãti kàrikàrtha iti bhàvaþ /
kavigatasya rasasya kathaü pratipattçgatatvamityata àha---yaduktamityàdi /
nàyakasyeti /
nàyakasya kavisamàropàcchrotustu rasacarvaõayeti bhàvaþ /
pratibhàvi÷eùamityetahyàcaùñe-pratibhetyàdi /
praj¤à buddhiþ /
raseti /
pratibhàvi÷eùaü parisphurantamabhivyanakti /
yenàsminnativicitrakaviparamparàvàhini saüsàre kàlidàsaprabhçtayo dvitràþ pa¤caùà và mahàkavaya iti gaõyante /
idaü càparaü pratãyamànasyàrthasya sadbhàvasàdhanaü pramàõam--- 



_________________________________________________________


÷abdàrtha-÷àsana-j¤àna-màtreõaiva na vedyate /
vedyate sa tu kàvyàrtha-tattvaj¤air eva kevalam  // DhvK_1.7 //


__________


÷abdàrtha÷àsanaj¤ànamàtreõaiva na vedyate  /
vedyate sa tu kàvyàrthatattvaj¤aireva kevalam  // 7 //

so 'rtho yasmàtkevalaü kàvyàrthatattvaj¤aireva j¤àyate /
yadi ca vàcyaråpa locanam yadàha muniþ---'kaverantargataü bhàvaü' iti /
yeneti /
abhivyaktena sphuratà pratibhàvi÷eùeõa nimittena mahàkavitvagaõaneti yàvat  // .6   //  // .//
idaü ceti /
na kevalaü 'pratãyamànaü punaranyadeva' ityetatkàrikàsåcitau svaråpaviùayabhedàveva; yàvadbhinnasàmagrãvedyatvamapi vàcyàtiriktatve pramàõamiti yàvat /
vedyata bàlapriyà rasàve÷asya kàraõabhåtaü yadvai÷adyaü rasàve÷ànabhimukhatvaràhityaü tena yatsaundaryaü rasaparatvàdilakùaõam. yadvà---rasàve÷ena yadvai÷adyaü "vivakùàtatparatvena"tyàdisåcipadoùaràhityaü, tena saundaryaü tatsåcitaguõasàhityaü tadråpaü kàvyanirmàõakùamatvamityarthaþ /
sarasvatãpratibhàvi÷eùaü pratipattéõàmabhivyanaktãtyatra saüvàdamàha--yadàheti /
'yene'tyàdivçttigranthaü vyàcaùñe---abhivyaktenetyàdi /
abivyaktena ata eva sphuratà pratipattéõàü pratyakùaviùayeõa /
'nimittene'tyantaü 'yene'tyasya vyàkhyànam /
mahàkavitvagaõaneti /
pratipattéõàmàdau rasasyànubhavastataþ pratibhàyàstato mahàkavitvagaõaneti bhàvaþ  // .6   //  // .//
'na kevelam' ityàdi 'vedyatvamapã'tyantaü 'ida¤càparam' ityasya vivaraõam /
sadbhàvetyàdervàcyàtiriktatvena sadbhàvasyetyàdyartha ityàha---vàcyetyàdi /
tathà ca kàrikà evàsàvarthaþ syàttadvàcyavàñacakaråpaparij¤ànàdeva tatpratãtiþ syàt /
atha ca vàcyavàcakalakùaõamàtrakçta÷ramàõàü kàvyatattvàrthabhàvanàvimukhànàü svara÷rutyàdilakùaõamivàpragãtànàü gàndharvalakùaõavidàmagocara evàsàvarthaþ /
locanam iti /
na tu na vedyate, yena na syàdasàviti bhàvaþ /
kàvyasya tattvabhåto yo 'rthastasya bhàvanà vàcyàtirekeõànavaratacarvaõà tatra vimukhànàm /
svaràþ ùaïjàdayaþ sapta /
÷rutirnàma ÷abdasya vailakùaõyamàtrakàri yadråpàntaraü tatparimàõà svaratadantaràlobhayabhedakalpità dvàvi÷atividhà /
àdi÷abdena jàtyaü÷akagràmaràgabhàùàvibhàùàntarabhàùàde÷ã bàlapriyà nàdhikàribhedapradar÷anaparà, kintu sàmagrãbhedapradar÷anaparà /
vàcyàrthabodhe 'nu÷iùña÷abdàrthaj¤ànaråpà, nyaïgyàrthabodhe tu sahçdayatvàdiråpà ca sàmagrã pårvottaràrdhàbhyàü dar÷ità ceti bhàvaþ /
vedane siddhe tatsàmagrãcintàvakà÷a ityà÷yena punarapi vedyata ityuktam, tadvyàcaùñe---na tvityàdi /
yena avedanena /
asau pratãyamànàrthaþ /
vçttau 'so 'rtha' ityàdyuttaràrdhasya vivaraõaü 'tasmàdi'ti pårvàrdhena sambandhaþ /
tadvivaraõaü 'yadici'tyàdi /
'asau arthaþ' pratãyamànàrthaþ /
'tatpratãtiþ' pratãyamànàrthapratãtiþ /
iùñàpatti pariharati--'atha ce'tyàdi /
'atha càsàvarthaþ kàvyatattvàrthabhàvanàvimukànàü vàcyavàcakalakùaõamàtrakçta÷ramàõàmagocara' iti sambandhaþ /
tatra dçùñàntaþ---'apragãtànàü gandharvalakùaõavidàü svara÷rutyàdilakùaõamive'ti /
'agocaraþ' agràhyaþ /
'gàndharvalakùaõavidàü granthapañhanena saïgãtalakùaõaü jànatàm /
kàrikàyàü 'sa hã'tyatra sa tviti ca pàñhaþ /
kàvyetyàdikaü vyàcaùñe---kàvyasyetyàdi /
÷abdasyeti /
gãtàdiråpa÷abdasyetyarthaþ /
vailakùaõyamàtrakàri parasparabhedamàtrakàri /
na guõàdàyakamiti bhàvaþ /
råpàntaraü råpavi÷eùaþ /
gãtàdi÷abda÷ravaõe sati tasya ÷abdasya yadråpàntaraü lavàdikàlàü÷aü nimittãkçtya jàyate tadityarthaþ /
taditi /
tat parimàmaü kàlapramàõaü yasyàþ setyarthaþ. tanmàtrakàleti yàvat /
svareti /
svaraþ tasya svarasyàntaràlamubhayamarthàtpàr÷vadvayaü ca teùàü yo bhedastatkalpitetyarthaþ /
÷rutirnàma svarasyaivàü÷a iti yàvat /
jàtãtyàdi /
jhàtyàdãnàü svaråpamanyato 'vadhàtavyam /
apragãtànàmiti bàlapriyà na¤samàsaghañakaü pragãtapadaü vyàcaùñe---prakçùñamityàdi /
pakùànramàha--kanàóãbhedava÷àt dvàviü÷atiprakàro bhavati /
ima eva bhedàþ÷rutaya iti vyapadi÷yante /
÷ravaõàrthasya dhàtoþ ktin pratyaye ÷råyanta iti vyutpattyà ÷råti÷abdo niùpannaþ /
atra nàdàparaparyàya÷rutivibhàgaviùaye bahavaþ prakàrà varttante---kecana dvàviü÷atiü ÷rutãrmanyante, apare ca ùañùaùñibhedabhinnàþ ÷rutaya ityàcakùate, anye punarànantayaü kathayanti ÷rutãnàm /
ata evoktaü kohalena--- dvàviü÷atiü kecidudàharanti ÷rutãþ ÷rutij¤ànavicàradakùàþ /
ùañùaùñibhinnàþ khalu kecidàsàmànantyameva pratipàdayanti   //
it.i //
tatra dvàviü÷atipakùa eva prakçte granthakàràbhimataþ /
etàsàü ÷rutãnàü mitho bhedaþ--viõàdaõóe pårvottarabàvena dvàviü÷atiü tantrãþ parikalpya prathamàpekùayà dvitãyàditantrãùu ki¤citki¤cidddaóhãkaraõapårvakaü vàdyamànàsu tàsu pratyakùato 'vagantuü ÷akyaþ /
àbhya÷ca ÷rutibhyaþ ùaïjarùabhagàndhàramadyamapa¤camadhaivataniùàdàkhyàþ sapta svarà bhavanti /
svataþ sahakàrikàraõanirapekùaü ra¤jayati ÷rotçcittamanuraktaü karotãti svaraþ, iti tadvyutpattiþ /
saptànàmapyamãùàü svaràõàü vyastànàü satàü dçùñàddaùñaphalaupayikatvaü na bhavatãti tatsiddhaye gràmasyàva÷yakatà jàyate /
gràmo nàma svarasamåhaþ /
etàvattyucyamàne laukikavaidikavàkyeùvapi svarasamåhasya sambhavàttatràtivyàptissyàditi tahyàvçttaye mårcchanàkramatàvavarõàlaïkàrajàtyàdyà÷rayatve sati svarasamåhatvaü gràmatvamiti lakùaõaü vaktavyam /
mårcachanàdãnàü svaråpavibhàgàdayaþ saïgãtaratnàkarasya svaràdhyàyato 'vaseyàþ /
sa càyaü gràmo dvividhaþ--ùaïjagràmaþ, madhyamagràma÷ceti /
tatraikasman vãõàdaõóe dvàviü÷atiü tantrãþ parikalpaya àditasturãyàyàü tantryàü ùaïjasvaraþ, saptamyàü çùabhaþ, navamyàü gàndhàraþ, trayoda÷yàü madhyamaþ, saptada÷yàü pa¤camaþ, viü÷yàü dhaivataþ, dvàviü÷yàü niùàda÷ceti svareùu vinyasteùu ùaïjagràmo bhavati /
ayameva ÷uddhà÷rayaþ ùaïjagràma iti vyavahliyate /
evamaparasmin vãõàdaõóe àditasturãyàyàü tantryàü madhyamaþ, saptamyàü pa¤camaþ, ekàda÷yàü dhaivataþ, trayoda÷yàü niùàdaþ, saptada÷yàü ùaïjaþ, viü÷yàmçùabhaþ, dvàvi÷yàü gàndhàra÷ceti vinyasteùu svareùu madhyamagràmo bhavati /
ayameva vikçtà÷rayo madhyamagràma iti vyapadi÷yate /
eva¤ca ùaïjagràme---ùaïjamadhyamapa¤camàþ catasçbhyaþ ÷rutibhya utpannàþ, çùabhadhaivatau tisçbhya utpannau, gàndhàraniùàdau dvàbhyàmutpannau; madhyamagràme ca madhyamadhaivataùaïjàþ catasçbhya utpannàþ, pa¤camarùabhau tisçbhya utpannau, niùàdagandhàrau dvàbhyàmutpannàvita dvaigràmikyo dvàviü÷yaþ ÷rutayaþ svaratadantaràlobhayabhedakalpitàþ siddhàþ /
tatra ùaïjagràmamadhyamagràmayormilitvà santyaùñàda÷a jàtayaþ--ùàïjã, àrùabhã, gàndharã, madhyamà, patrvamã, dhaivatã, naiùàdã, païjakai÷ikã, ùaïjodãcyavà, ùaïjagàtuü veti /
evaü vàcyavyatirekiõo vyaïgyasya sadbhàvaü pratipàdya pràdhànyaü tasyaiveti dar÷ayati--- locanam màrgà gçhyante /
prakçùñaü gãtaü gànaü yeùàü te pragãtàþ, gàtuü và pràrabdhà ityàdikarmaõiktaþ /
pràrambheõa càtra phalaparyantatà lakùyate  // 7 //
evamiti /
svaråpabhedena bhinnasàmagrãj¤eyatvena cetyarthaþ /
pratyabhij¤eyàvi bàlapriyà àdikarmaõãti /
pràrambharåpàrtha ityarthaþ /
phaleti /
phalamatra svaràdisàkùàtkàraþ  // 7 //
evamityanena sannihitamàtraparàmar÷abhramaþ syàdato vyàcaùñe--
svaråpabhedenetyàdi 


_________________________________________________________


so 'rthas tad-vyakti-sàmarthya-yogã ÷abda÷ ca ka÷cana /
yatnataþ pratyabhij¤eyau tau ÷abdàrthau mahàkaveþ  // DhvK_1.8 //

__________



so 'rthastadyvaktisàmarthyayogã ÷abda÷ca ka÷cana  /
yatnataþ pratyabhij¤eyau tau ÷abdàrthau mahàkaveþ  // 8 //

vyaïgyo 'rthastadvyaktisàmarthyayogã ÷abda÷ca ka÷cana, na ÷abdamàtram /
tàveva ÷abdàrthau mahàkaveþ pratyabhij¤eyau /
vyahgyavya¤jakàbhyàmeva suprayuktàbhyàü locanam tyarhàrthe kçtyaþ, sarvo hi tathà yatate itãyatà pràdhànye lokasiddhatvaü pramàõamuktam /
niyogàrthena ca kçtyena ÷ikùàkrama uktaþ /
pratyabhij¤eya÷abdenedamàha--- 'kàvyaü tu jàtu jàyeta kasthacitpratibhàvataþ' iti nayena yadyapi svayamasyaitatparisphurati, tathàpãdamitthamiti vi÷eùato niråpyamàõaü sahasra÷àkhãbhavati /
bàlapriyà 'svaråpaviùayabhedene'ti ca pàñhaþ /
kathaü pràdhànyaü dar÷itamityato vyàcaùñe---arhàrtha ityàdi /
kçtyaþ kçtyapratyayaþ /
sarvaþ sakalassahçdayaþ /
'tathà hã'ti sambandhaþ /
arhatvena hãtyarthaþ /
yatate tathàvidha÷abdàrtayorbubhutsayà pravartate /
phalitamàha--itãtyàdi /
iyatà sahçdayapratyabhij¤eyatvavacanena /
pràdhànye vyaïgyasya pràdhànye viùaye /
loketi /
sahçdayayoketyarthaþ /
'sahçdayaiþ so 'rthaþ tathàvidhaþ ÷abdasca mahàkavestau ÷abdàrtho yatnataþ pratyabhij¤eyàvi'ti sambandhaþ /
'tàvi'ti pratyabhij¤àkàrapradar÷akaþ /
etau mahàkaveþ tau tàdda÷au ÷abdàrthàvityàkàrakasahçdayapratyabhij¤ànàrhàvityartha iti bhàvaþ /
atha tau ÷abdàrthau mahàkaveþ mahàkavinà pratyabhij¤eyàvityarthàntaraü ca gràhyamityàha---niyogetyàdi /
asmin pakùe 'tàvi'tyasya pårvoktàvityarthaþ /
pårvàrdha¤ca bhinnaü và kyam /
÷ij¤àkramaþ kavi÷ikùàprakàraþ /
÷abdàrthapratyabhij¤ànasya phalamàha---pratyabhij¤eyetyàdi /
kàvyamataci /
tu÷abdaþ ÷àstràdito vi÷eùadyotakaþ /
jàtu kadàcideva /
kasyacit na sarvasya /
ko 'sàvityatràha--pratibhàvata iti /
svayaü svayameva /
asya kaveþ /
etat kàvyam /
idamiti /
idamitthaü kartavyamiti niråpaõaprakàraþ /
niråpyamàõamiti /
niråpya kriyamàõamityarthaþ /
tadityanuùajyate /
sahasreti /
sahasradhà bhavatãtyarthaþ /
vicchittiprakàràõàmanantatvàditi bhàvaþ /
vi÷eùaniråpaõasya kartavyatàü vyatirekodàharaõena samarthayate--yathoktamiti /
pratyabhij¤à÷àstrànta iti ÷eùaþ /
mahàkavitvalàbho mahàkavãnàü, na vàcyavàcakaracanàmàtreõa /
locanam yathoktamasmatparamagurubhiþ ÷rãmadutpalapàdaiþ-- taistairapyupayàcitairupanatastanvyàþ sthito 'pyantike kànto lokasamàna evamaparij¤àto na rantuü yathà /
lokasyaiùa tathànavekùitaguõaþ svàtmàpi vi÷ve÷varo naivàlaü nijavaibhavàya tadiyaü tatpratyabhij¤odità   þ
it.i //
tena j¤àtasyàpi vi÷eùato niråpaõamanusandhànàtmakamatra pratyabhij¤ànaü, na tu tadevadamityetàvanmàtram /
mahàkaveriti /
yo mahàkavirahaü bhåyàsamityà÷àste /
evaü vyaïgyasyàrthasya vya¤jakasya ÷abdasya ca pràdhànyaü vadatà vyaïkyavya¤jakabhàvasyàpi bàlapriyà taistairiti /
sàmànyato 'vagatasyàpã÷varasya vi÷eùato 'vagamamantareõa na phalaparyantãbhàvalàbha ityartapradar÷anaparo 'yaü ÷lokaþ /
taistairupayàcitaiþ dåtãsampreùaõàtmavçttàntanivedanàdibhirupacàrapårvakayàcanaiþ /
'upanato 'pã'ti yojanà /
na kevalamupanataþ, tanvyà antike sthito 'pi /
evamaparij¤àtaþ yo mayà lokottarasaundaryàdiguõavi÷iùñatvena ÷rutastata eva ràgàti÷ayena prarthitasca sa kànto 'yamiti vi÷eùeõàj¤àtaþ /
ata eva lokasamànaþ janasàdhàraõatvaü pràptaþ /
kàntaþ tanvãkàmanàviùayaþ puruùaþ /
yathà rantuü ramayituü tanvãmànandayitumiti yàvat /
na prabhavatãti ÷eùaþ /
evaü dçùñàntaü pradar÷ya prakçtamàha---lokasyetyàdi /
'lokasyàtme'ti sambandhaþ /
anavekùiteti /
lokena vi÷eùato 'j¤àtetyarthaþ /
yasmàtsàmànyato j¤àte 'pi vi÷eùàj¤ànasambhavaþ, tasmàt svataþ sphuritayorapi ÷abdàrthayoþ mahàkavinà yuktameva pratyabhij¤ànakaraõamiti bhàvaþ /
tarhi ko 'tra pratyabhij¤àpadàrtha ityata uktaphalatayà tatsvråpamàha---tenetyàdi /
mahàkavitvarvçttau ÷ikùànarhatvànniyogàyogamà÷aïkya vyàcaùñe--yo mahetyàdi /
mahàkavirityasya mahàkavitvaprakàrakà÷asàviùaya ityartha iti bhàvaþ /
vçttau 'mahàkavestau ÷abdàrthau sahçdayaiþ pratyabhij¤eyàvi'viti 'tàveva ÷abdàrthau mahàkaveþ pratyabhij¤eyàvi'ti ca yojanà bodhyà /
mahàkavinà pratyabhij¤eyàvi'viti 'tàveva ÷abdàrthau mahàkaveþ pratyabhij¤etyàvi'ti ca yojanà bodhyà /
mahàkavinà pratyabhij¤eyàvityaseyopapàdakam--'vyaïgye'tyàdi /
'suprayuktàbhyàü' vi÷eùato niråpya prayuktàbhyàm /
'mahàkavãnàm' ityasya ukto 'rthaþ /
vçttigranthena vya¤ajakasyàpi pradhànyaü dar÷itamata àha--evamityàdi /
upapannamiti /
dhvaniriti idànãü vyaïgyavya¤jakayoþ pràdhànye 'pi yadvàcyavàcakàveva prathamamupàdadate kavayastadapi yuktamevetyàha--



_________________________________________________________


àlokàrthã yathà dãpa-÷ikhàyàü yatnavà¤ janaþ /
tad-upàyatayà tadvad arthe vàcye tad-àdçtaþ  // DhvK_1.9 //


__________


àlokàrthã yathà dãpa÷ikhàyàü yatnavà¤janaþ  /
tadupàyatayà tadvadarthe vàcye tadàdçtaþ  // 9 //

yathà hyàlokàrthã sannapi dãpa÷ikhàyàü yatnavà¤jano bhavati tadupàyatayà /
na hi dãpa÷ikàmantareõàlokaþ sambhaviti /
tadvadyvaïgyamarthaü pratyàddato jano vàcye 'rthe yatnavàn bhavati /
locanam pràdhànyamuktamiti dhvanati dhvanyate dhvananamiti tritayamapyupapannamityuktam  // .8   //  // .//
nanu prathamopàdãyamànatvàdvàcyavàcakatadbhàvasyaiva pràdhànyamityà÷aïkyopàyànàmeva prathamamupàdànaü bhavatãtyabhipràyema viruddho 'yaü pràdhànye sàdhye heturiti dar÷ayati--idànãmityàdinà /
àlokanamàlokaþ; vanitàvadanàravindàdivilokanamityarthaþ /
tatra copàyo dãpa÷ikhà  // 9   //
bàlapriyà vakùyamàõamupapannamityarthaþ  // 8 //
vyaïgyavya¤jakapràdhànyànuvàdena vàcyavàcakayoþ prathamopàdànayuktatvavacanaü vçttàvayuktaü, pràdhànyànuvàdasyànupayogàdityataþ ÷aïkottaratvena ghañayati---nanvityàdi /
vàcyetyàdi /
dvandvaikavadbhàvaþ /
prathamopàdãyamànatvahetoþ ko doùa ityataþ so 'pi dar÷ita ityàha---upàyànàmevetyàdi /
viruddha iti /
sàdhyàbhàvenàpàràdànyena vyàpta ityarthaþ /
aprayojaka ityartho và /
àloka÷abdasya prakà÷aråpàrthe prasiddheþ prakçte tadarsamàha--àlokanamiti /
càkùuùaj¤ànamityarthaþ /
àlokanamityasyaiva vivaraõamvanitetyàdi /
vçttau 'pratipàdakasye'ti /
vakturityarthaþ  // 9 //
anena pratipàdakasya kavervyaïgyamarthaü prati vyàpàro dar÷itaþ /
pratipàdyasyàpi taü dar÷ayitumàha---- 



_________________________________________________________


yathà padàrtha-dvàreõa vàkyàrthaþ sampratãyate /
vàcyàrtha-pårvikà tadvat pratipattasya vastunaþ  // DhvK_1.10 //


__________


yathà padàrthadvàreõa vàkyàrthaþ sampratãyate  /
vàcyàrthapårvikà tadvatpratipattasya vastunaþ  // 10 //

yathà hi padàrthadvàreõa vàkyàrthàvagamastathà vàcyàrthapratãtipårvikà vyaïgyasyàrthasya pratipattiþ /
locanam pratipaditi bhàve kvip /
'tasya vastuna' iti vyaïgyaråpasya sàrasyetyarthaþ /
anena ÷lokenàtyantasahçdayo yo na bhavati tasyaiùa sphuñasaüvedya eva kramaþ /
yathàtyanta÷abdavçttaj¤o yo na bhavati tasya padàrthavàkyàrthakramaþ /
kàùñàpràptasahçdayabhàvasta tu vàkyavçttaku÷alasyeva sannapi kramo 'bhyastànumànàvinàbhàvasmçtyàdivadasaüvedya iti dar÷itam   // .10   //  // .//
bàlapriyà vçttau 'pratipàdyasye'ti /
vàcyàrthasyetyarthaþ /
'tam' iti /
vyaïgyamarthaü prati vyàpàramityarthaþ /
sa ca svapratãtyutpàdanaråpaþ /
kàrikàyàü 'pratipattasye'tyatrànyathàpratipattiniràsàyàha--pratipadityàdi /
pratipattiriti tadartha iti bhàvaþ /
kàrikàyàü 'padàrthe'tyasya 'vàcyàrthe'tyasya ca j¤àyamànatattadarthetyarthaþ /
tattadar÷aj¤ànamiti và /
'sampratãyata' iti /
pratipattçbhirj¤àyata ityarthaþ /
atra vàcyavyaïgyapratãtyoþ padàrthavàkyàrthapratãtisàmyakathanasya phalàntaramapyastãtyaha---anenetyàdi /
'anena ÷lokena iti dar÷itam' iti sambandhaþ /
yaþ yaþ pratipattà /
tasya tathàvidhasya pratipattuþ /
eùaþ vàcyavyaïgyaniùñaþ /
atra dçùñàntamàha---yathetyàdi /
÷abdavçtteti /
vàkyavçttetyarthaþ /
padàrthetyàdi /
sphuñasaüvedya ityanuùaïgaþ /
kàùñàpràpteti /
utkarùapràptetyarthaþ /
vàkyavçttaku÷àlasyeti /
vàkyasphoñàdikaü jànata ityarthaþ /
sato 'pi kramasyàsaüvedyatve dçùñàntaþ--abhyastetyàdi /
abhyaste viùaye anumànamanumitiþ avinàbhàvasmçtiþ vyàptismçtiþ tayoþ /
àdipadena samayasmçtyarthabodhayoþ parigrahaþ /
tadvattanniùñakramavadityarthaþ  // 10 //

idànãü vàcyàrthapratãtipårvakatve 'pi tatpratãtervyaïgyasyàrthasya pràdhànyaü yathà na vyàlupyate tathà dar÷ayati--- 



_________________________________________________________


sva-sàmarthya-va÷enaiva vàkyàrthaü pratipàdayan /
yathà vyàpàra-niùpattau padàrtho na vibhàvyate  // DhvK_1.11 //


__________


svasàmarthyava÷enaiva vàkyàrthe pratipàdayan  /
yathà vyàpàraniùpattau padàrtho na vibhàvyate  // 11 //

locanam na vyàlupyata iti /
pràdhànyàdeva tatparyantànusaraõaraõaraõakatvarità madhye vi÷rànti na kurvata iti kramasya sàto 'pyalakùaõaü pràdhànye hetuþ /
svamàmarthyamàkàïkùàyogyatàsannidhayaþ /
vibhàvyata iti /
vi÷abdena vibhaktatoktà; vibhaktatayà bàlapriyà 'svasàmarthyai'tyàdikàrikàdvayamavatàrayati vçttau--'idànãm' ityàdi /
'tatpratãteþ' vyaïgyapratãteþ /
'na vyàlupyate' nàpagacchati pratyuta sidhyati /
nanu kàrikàyàü sato 'pi kramasyàlakùaõaü dar÷itaü, tasya kathaü pràdhànyopapàdakatvamityata àha--pràdhànyàdevetyàdi /
pràdhànyàdeva vyaïgyasyetyarthàt /
taditi /
tatparyantaü prayojanabhåtapratãyamànàrthaparyantaü yadanusaraõaü budhyànudhàvanaü, 'tattàtparye'ti pàñhe pratãyamànaråpatàtparyàrthaü prati yadanusaraõamityarthaþ /
tatra raõaraõakena autsukyena tvaritàþ santa ityarthaþ /
sahçdayà iti ÷eùaþ /
madhye vàcyàü÷acarvaõàyàm /
vi÷ràntiü na kurvata iti /
tathà ca kà kathà kramaparyàlocanàyàmiti bhàvaþ /
heturiti /
j¤àpakamityarthaþ /
'svasàmarthye'tyasya svasya padàrthasya yat sàmarthyaü sahakàrãtyarthàbhipràyeõa vivçõoti--àkàïkùetyàdi /
kàrikàyàü 'vyàpàraniùpattà'viti svavyàpàrasya vàkyàrthapratipàdanaråpasya niùpattau satyàü vàkyàrthabuddhàvityarthaþ /
vçttau 'vibhaktataye'ti kàrikopaskàra iti bhramaü nudati-vi÷abdeneti /
bhàvyate pratipattçbhirj¤àyate /
aneneti /
vibhàvanamàtraniùedhena yathà svasàmarthyava÷enaiva vàkyàrthaü prakà÷ayannapi padàrtho vyàpàraniùpattau na bhàvyate vibhaktatayà /



_________________________________________________________


tadvat sa-cetasàü so 'rtho vàcyàrtha-vimukhàtmanàm /
buddhau tattvàrtha-dar÷inyàü jhañity evàvabhàsate  // DhvK_1.12 //


__________


tadvat sacetasàü so 'rtho vàcyàrthavimukhàtmanàm  /
buddhau tattvàrthadar÷inyàü jhañityevàvabhàsate  // 12 //

locanam na bhàvyata ityarthaþ /
anena vidyamàna eva kramo na saüvedyata ityuktam /
tena yatsphoñàbhipràyeõàsanneva krama iti vyàcakùate tatpratyuta viruddhameva /
vàcye 'rthe vimukho vi÷ràntinibandhanaü paritoùamalabhamàna àtmà hçdayaü yeùàmityanena sacetasàmityasyaivàrtho 'bhivyaktaþ /
sahçdayànàmeva tarhyayaü mahimàstu, na tu kàvyasyàsau ka÷cidati÷aya ityà÷aïkyàha-avabhàsata iti /
tenàtra vibhaktatayà na bhàsate, na tu vàcyasya sarvathaivànavabhàsaþ /
ata eva tçtãyoddyote ghañapradãpaddaùñàntabalàdvyaïgyapratãtikàle 'pi vàcyapratãtirna vighañata iti yadvakùyati tena sahàsya granthasya na virodhaþ  // 11//
,12 //
bàlapriyà vastusattàyà abhyanuj¤ànàdityarthaþ /
teneti /
vidyamànakramàlakùaõapratapàdanenetyarthaþ /
viruddhamevetyanenàsya sambandhaþ /
sphoñàbhipràyeõeti /
vàkyatadarthàvavibhaktasphoñaråpàvityabhipràyeõetyarthaþ /
kàrikàyàü 'so 'rtha' iti /
vàkyàrtharåpavàcyàrthaþ /
'tatvàrthe'ti /
vyaïgyàrthetyarthaþ /
'vàcyàrthavimukhàtmanà'mityatra vimukha÷abdaü prakaraõalabdhamarthamàdàya vyàcaùñe--vàcya ityàdi /
vi÷ràntireva nibandhanaü kàraõaü yasya tam /
nàtyantaü vàcyabahirmukha iti bhàvaþ /
vi÷eùaõasyàsya phalamàha--anenati /
abhivyaktaþ pradar÷itaþ /
sahçdayànàmevetyàdi /
yadyuktalakùaõasahçdayabudhyupàdhikamasya jhàñityena sphuraõaü, tarhyanvayavyatirekàbhyàü tadbuddhereva taddhetutvàtsahçdayànàmeva lorottaraþ ka÷cidati÷ayo 'yaü na kàvyasyetyarthaþ /
avabhàsata itãti /
kàvya÷ravaõasamayasamanantarasamàsàdyamànajanmanastadar÷avabhàsasya kàryasya parisphuñopalabdhasya kàvyavyàpàraikanibandhanatvani÷cayàtkàvyasyaivàyamati÷aya iti bhàvaþ /
tenetyàdi /
tena uktena kàrikàdvayavyàkhyànaprakàreõa /
atra vàcyàrthe /
vibhaktatà vyaïgyàrthàpekùayà pçthakatvam /
na bhàsate vibhaktatvasya kevalamanavabhàsanamityarthaþ /
sarvathaiveti /
svaråpeõàpãti yàvat /
kecittu 'vibhaktataye'ti pañhitvà atreti buddhàvityarthaþ /
vibhaktatayeti /
vàcyàdityarthàt /
na bhàsata iti vyaïgyo 'rtha iti ÷eùaþ ; yena kramo lakùyeta iti vyàcakùate /
ata eveti /
uktavyàkyànàdevetyarthaþ /
vàcyasya svaråpato 'vabhàsàïgãkaraõàdvibhàgamàtrasyànavabhàsàïgãkàràcceti yàvat /
evaü vàcyavyatirekiõo vyaïgyasyàrthasya sadbhàvaü pratipàdya prakçta upayojayannàha--- 



_________________________________________________________


yatràrthaþ ÷abdo và tam artham upasarjanãkçta-svàrthau /
vyaïktaþ kàvya-vi÷eùaþ sa dhvanir iti såribhiþ kathitaþ  // DhvK_1.13 //


__________


yatràrthaþ ÷abdo và tamarthamupasarjanãkçtasvàrthau  /
vyaïktaþ kàvyavi÷eùaþ sa dhvaniriti såribhiþ kathitaþ  // 13 //

locanam sadbhàvamiti /
sattàü sàdhubhàvaü pràdhànyaü cetyarthaþ /
dvayaü hi pratipipàdayiùitam /
prakçta iti lakùaõe /
upayojayan upayogaü gamayan /
tamarthamiti càyamupayogaþ /
sva÷abda àtmavàcã /
sva÷càrtha÷ca tau svàrthau; tau guõãkçttau yàbhyàm; yathàsaükhyena tenàrtho guõãkçtàtmà,÷abdo guõãkçtàbhidheyaþ /
tamarthamiti /
'sarasvatã svàdu tadarthavastu' bàlapriyà na virodha iti /
idamupalakùaõam, dçùñàntavaiùamyamapi nàstãti bodhyam  // 12 //

'sàdhubhàvam' ityasya vyàkhyànaü---pràdhànyamiti /
ityartha iti /
yathoktam---"sadbhàve sàdhubhàve ca sadityetatprayucyate" iti /
dvayamuktàrthadvayam /
lakùaõa iti /
prastutasya dhvanerlakùaõa ityarthaþ /
upayogamiti /
arthadvyaïgyasadbhàvasya /
kenàü÷enopayojanamityata àha--tamiti /
vyaïgyasya sadbhàve siddhavi siddha eva tamarithamiti tatpadena paràmar÷o yujyata iti bhàvaþ /
arthasyàrthàbhàvàhyàcaùñe---sva÷cetyàdi /
'upasarjanãkçtàvi'tyasya vivaraõan-guõãkçtàviti /
phalitamàha-tenetyàdi /
tathàvidho 'rthastathàvidhaþ ÷abda÷cetyarthaþ /
yatràrtho vàcyavi÷eùaþ vàcakavi÷eùaþ ÷abdo và tamarthaü vyaïktaþ, sa kàvyavi÷eùo dhvaniriti /
anena vàcyavàcakacàrutvahetubhya upamàdibhyo 'nupràsàdibhya÷ca locanam iti yaduktam /
vyaïktaþ dyotayataþ /
vyaïkta iti dvivacanenadamàha--yadyapyavivakùitavàcye ÷abda eva vya¤jakastathàpyarthasyàpi sahakàrità na truñyati, anyathà aj¤àtàrtho 'pi ÷abdastahya¤jakaþ syàt /
vivakùitànyaparavàcye ca ÷abdasyàpi sahakàritvaü bhavatyeva, vi÷iùña÷abdàbhidheyatayà vinà tasyàrthasyàvya¤jakatvàditi sarvatra ÷abdàrthayorubhayorapi dhvananaü vyàpàraþ /
tena yadbhaññanàyakena dvivacanaü dåùitaü tadgajanimãlikayaiva /
arthaþ ÷abdo veti tu vikalpàbhidhànaü pràdhànyàbhipràyema /
kàvyaü ca tadvi÷eùa÷càsau kàvyasya và vi÷eùaþ /
kàvyagrahaõàdguõàïkàropaskçta÷abdàrthapçùñapàtã dhvanilakùaõa 'àtme'tyuktam /
bàlapriyà nanvekaikatra ÷abdàrthayorekaikasyaiva vya¤jakatvàt vyaïkta iti dvivacanamanupapannamityata àha--dvivacanenetyàdi /
abhayorapi dhvananaü vyàpàraþ 'dvivacanenedamàha' iti sambandhaþ /
vi÷iùña÷abdeti /
yathàrasaü varõànàü bhedàditi bhàvaþ /
teneti /
yuktyà dvivacanasamarthanenetyarthaþ /
gajanimãlikayeti /
yathà gajasyàkùinimãlanaü na buddhipårvakamapi tu svabhàvata evetyavicàro gajanimãlikà÷abdena lakùyate /
nanu yadi samuccayastarhi 'artha÷abdàvi'ti bhàvyamityata àha--artha ityàdi /
pràdhànyeti /
vya¤janapràdhànyetyarthaþ /
ayaü bhàvaþ---vàkàro 'tra ÷abdàrthayoþ vya¤janakriyàkarttçtve vikalpasya na bodhakaþ, yena "÷ira÷÷và kàko và dgupadatanayo và parimç÷e"dityàdàvivaikavacanaü bhavet, àpi tu vya¤janakriyàyàü kartçtvenànvitayoþ ÷abdàrthayoþ vya¤janapràdhànye vikalpamavagamayati /
tathà ca vikalpitavya¤janapràdhànyau ÷abdàrthau vyaïkta iti vàkyàrtha iti /
vi÷eùa÷abdasya vi÷iùñàrthatvàbhipràyeõa vivçõoti--kàvyamityàdi /
pakùàntaramàha---kàvyasya veti /
kàvyetyàdi /
'yo dhvanilakùaõa àtmà sa tathàvidha÷abdàrthapçùñapàtãti kàvyagrahaõàduktam' iti saübandhaþ /
÷abdàrthapçùñapàtitvaü tahyaïgyatvàt /
locanam tenaitanniravakà÷aü ÷rutàrthàpattàvapi dhvanivyavahàraþ syàditi /
yaccoktam--'càrutvapratãtistarhi kàvyasyàtmà syàt' iti tadaïgãkurma eva /
nàmni khalvayaü vivàda iti /
yaccoktam---'càruõaþ pratãtiryadi kàvyàtmà pratyakùàdipramàõàdapi sà bhavantã tathà syàt' iti /
tatra ÷abdàrthamayakàvyàtmàbhidhànaprastàve ka eùa prasaïga iti na ki¤cidetat /
sa iti /
artho và ÷abdo và, vyàpàro và /
artho 'pi vàcyo và dhvanatãti, ÷abdopyevam /
vyaïgyo và dhvanyata iti vyàpàro và bàlapriyà teneti /
yato guõàlaïkàropaskçta÷abdàrthapçùñapàtino dhvanivyavahàrastata ityarthaþ /
syàditi /
'pono devadatto divà na bhuïkta' ityàdau ràtribhojanàdergamyatvàditi bhàvaþ /
càrutvapratãtistarhãtyàdi /
yadi càrutvahetutayà pràsiddhebhyo guõàdibhyo 'nyaþ kàvyàtmà syàttarhi càrutvapratãtireva tadàtmàstu, tasyàþ dçùñatvenàddaùñavastvantarakalpane gauravàditi tadatirikto na dhvanirityàkùepaþ /
kuto 'ïgãkàra ityata àha--nàmnãti /
khaluravadhàraõe /
càrutvapratãtirityasya càrutvapratãterviùayo heturvà ka÷cidguõàdibhyo 'nya ityarthasya vaktavyatayà dhvaninàmnyena vivàda ityartaþ /
càruõaþ pratãtiriti /
càruvastupratãtirityarthaþ /
vastuvi÷eùyakacàrutvapratãtiriti yàvat /
seti /
càruvastupratãtirityarthaþ /
tathà dhvanivyavahàraviùayaþ /
prakaraõànabhij¤o 'sau pårvaüpakùã, ata upekùya iti pariharati---tatretyàdi /
tatra pratyakùàdiviùaye /
'eva prasaïgaþ ka' iti sambandhaþ /
nanu kàvyasya ÷abdàrthaj¤itatvàbhidànamityata àha--artho vetyàdi /
kasya katheü dhvani÷abdavàcyatvamityatràha--artho 'pãtyàdi /
sarvatra iti÷abdo 'dhvaniriti pratipàditam' ityanena sambadhyate /
evamiti /
dhvanatãti prakàreõetyarthaþ /
÷abdavàcyavyaïgyavya¤janàni catvàryapi yogena dhvani÷abdavàcyànãtyarthaþ /
pràdhànyeneti /
makhyatàyàü hetuþ; samudàyasya samudàyyapekùayà pràdhànyàt /
vibhakta eva dhvanerviùaya iti dar÷itam /
yadapyuktam---'prasiddhaprasthànàtikramiõo màrgasya kàvyatvahànerdhvanirnàsti' iti, tadapyayuktam /
yato lakùaõakçtàmeva sa kevalaü na prasiddhaþ, lakùye tu parãkùyamàõe sa eva sahçdayahçdayàhlàdakàri kàvyatattvam /
locanam ÷abdàrthayordhvananamiti /
kàrikayà tu pràdhànyena samudàya eva kàvyaråpo mukhyatayà dhvaniriti pratipàditam /
vibhakta iti /
guõàlaïkàràõàü vàcyavàcakabhàvapràõatvàt /
viùaya÷abdàrthaþ /
evaü tadvyatiriktaþ ko 'yaü dhvaniriti niràkçtam /
lakùaõakçtàmeveti /
lakùaõakàràprasiddhatàviruddho hetuþ; tata eva hi yatnena lakùaõãyatà /
lakùye tvaprasiddhatvamasiddho hetuþ /
bàlapriyà mukhyatayeti /
itareùàntvamukhyatayeti bhàvaþ /
dhvanirityàdi /
råóhyà dhvanipadàrthatvenoktamityarthaþ /
tathàca saþ tathàvidhaþ ÷abdavàcyavyaïgyavya¤janasamudàyàtmakaþ kàvyavi÷eùo dhvaniriti kathitaþ /
råóhyà dhvanipadavàcyatvena kathita iti kàrikàrthaþ /
tathàvidhakàvyavi÷eùatvaü lakùaõaü, råóhyà dhvanipadavàcyatvaü lakùyatàvacchedakam /
yadyapi 'kàvyavi÷eùaghañitalakùaõasyaiva prakçta upayogàttadabhihitamiti ca bodhyam /
vçttau 'anene'ti /
evaü lakùaõapratipàdanenetyarthaþ /
'upamàdibhya' ityàdi /
tadviùayebhya ityarthaþ /
'vibhaktaþ' bhinnaþ /
kathaü ghvanerupamàdibhyo vibhaktaviùayatvamityata àha--guõetyàdi /
vàcyavàcakà÷rayatvàttadbhàvopajãvitvam /
uktàrthopapàdanàya 'vi÷eùeõa sinoti badhnàti svasambandhinaü padàrtham' iti vyutpattimabhipretya viùaya÷abdasyàrthamàha--ananyatra bhàva iti /
anyatra sadbhàvasyàbhàva ityarthaþ /
viùaya÷abdàrthaþ vi÷eùaõa vidhayà viùaya÷abdapratipàdyaþ /
'dhvanerviùaya' ityasya yasamàdanyatra dhvanivyavahàrasya sadbhàvo nàsti, sa ityartha iti bhàvaþ /
lakùaõapratipàdanenaiva prathamàbhàvavàdimataü niràkçtamityabhipràyeõa vçttikçto 'yadapyuktam' ityàdinà dvitãyàbhàvavàdimatadåùaõàbhidhànamiti pradar÷ayitumàha--evamityàdi /
evamiti nirdeùalakùaõakathanamu÷ena dhvaneþ sadbhàvasya samarthitatvenetyarthaþ /
itãti /
upasaühàroktametàdityarthaþ /
ghnanirnàma kàvyaprakàro na kàvya÷abdavàcyaþ prasiddhaprasthànàtikràmitvàditi paramatasya prasiddhaprasthànàtikràmitvàdityanena lakùaõakàràprasiddhatvaü lakùyàprasiddhatvaü và vivakùitamiti vikalpamabhipretya yata ityàdinà dåùaõamabhihitamiti vyàcaùñe---lakùaõetyàdi /
viruddhatvaü sàdhayati---tata eveti /
lakùaõakàràprasiddhatvàdeva /
kàvyavi÷eùeùu dhvanilakùaõànugamanena kàvya÷abdavàcyeùvapi lakùaõakàràprasiddhatvahetorvartanàdviruddho heturityarthaþ /
tatto 'nyaccitramevetyagre dar÷ayiùyàmaþ /
yadapyuktam---'kàmanãyakamanativartamànasya tasyoktàlaïkàràdiprakàreùvantarbhàvaþ' iti, tadapyasamãcãnam; vàcyavàcakamàtrà÷rayiõi prasthàne vyaïgyavya¤jakasamà÷rayema vyavasthitasya dhvaneþ kathamantarbhàvaþ, vàcyavàcakacàrutvahetavo hi tasyàïgabhåtàþ, sa tvaïgiråpa eveti pratipàdayiùyamàõatvàt /
parikara÷loka÷càtra--- vyaïgyavya¤jakasambandhanibandhanatayà dhvaneþ /
vàcyavàcakacàrutvahetvantaþpàtità kutaþ  //
locana.m yacca nuttagãtàdikalpaü, tatkàvyasya na ki¤jit /
citramiti /
vismayakçdvçttàdiva÷àt, na tu sahçdayàbhilaùaõãyacamatkàrasàrarasaniþùpandamayamityarthaþ /
kàvyànukàritvàdvà citram, àlekhamàtratvàdvà, kalàmàtratvàdvà /
agra iti /
pradhànaguõabhàvàbhyàü vyaïgyasyaivaü vyavasthitam /
dvidhà kàvyaü tato 'nyadyattaccitramabhidhãyate //
iti tçtãyoddyote vakùyati /
parikaràrtha kàrikàrthasyàdhikàvàpaü kartuü ÷lokaþ parikara÷lokaþ /
bàlapriyà guõàdivyatiriktasya tasya nçttàdipràyatvameveti yaduktaü tadapi niràkaroti--yaccetyàdi /
kàvyasyeti /
dhvanilakùaõalakùitasyetyarthaþ /
na ki¤jiditi /
upahàsyatàmàvahatãtyarthaþ /
vçttau 'sahçdayahçdayàhlàdakàrã'ti dhvaniguõãbhåtavyaïgyayorgrahaõamityabhipràyeõa 'tato 'nyaccitrame'vetyatra citrapadaü vyàcaùñe--vismayakçditi /
vçttàdãtyàdipadena yamakopamàdiparigrahaþ vivakùitaü vyavacchedyamàha--na tvityàdi /
gauõo và kàvyasya citrapadena vyavahàra ityàha--kàvyetyàdi /
kàvyeti /
dhvanikàvyetyarthaþ /
viùõavàdyanukàritvamàlekhyamàtratvaü kalàråpatvaü ca lokaprasiddhacitràõàmastãti tadyogàtkàvye citra÷abdapravçttirityarthaþ /
vàkàrassamuccaye /
vçttau 'prasthàna' iti /
alaïkàràdàvityarthaþ /
'vàcye'tyàdi /
alaïkàràdaya ityarthaþ /
'tasya' dhvaneþ /
'saþ' dhvaniþ /
'pratipàdayiùyamàmatvàt' vakùyamàmatvàt /
parikararasya sàpekùatvàtkasyetyapekùàyàmàha-kàrikàrthasyeti /
parikàrthamityasya vyàkhyànam-adhikàvàpaü kartumiti /
nanu yatra pratiyamànasyàrthasya vai÷adyenàpratãtiþ sa nàma mà bhåddhvanerviùayaþ /
yatra tu pratãtirasti, yathà-samàsoktyàkùepànuktanimittavi÷eùoktiparyàyoktàpahnutidã pakasaïka- ràlaïkàràdau, tatra dhvanerantarbhàvo bhaviùyatãtyàdi niràkartumabhihitam- 'upasarjanãkçtasvàrthau' iti /
artho guõãkçtàtmà, guõãkçtàtmà, guõãkçtàbhidheyaþ ÷abdo và yatràrthàntaramabhivyanakti sa dhvaniriti /
teùu kathaü tasyàntarbhàvaþ /
vyaïgyapràdhànye hi dhvaniþ /
na caitatsamàso locanam yatretyalaïkàreþ vai÷adyeneti /
càrutayà sphuñatayà cetyarthaþ /
abhihitamiti bhåtaprayoga àdau vyaïkta ityasya vyàkhyàtatvàt /
guõãkçtàtmeti /
àtmetyanena sva÷abdasyàrtho vyàkhyàtaþ /
na caitaditi /
vyaïgyasya pràdànyam /
pràdhànyaü ca yadyapi j¤aptau na cakàsti; 'buddhau tattvàvabhàsinyàü' iti nayenàkhaõóacarvamàvi÷rànteþ, tathàpi vivecakairjãvitànveùaõe kriyamàõe yadà vyaïgyo 'rthaþ punarapi vàcyamevànupràõayannàste tadà tadupakaraõatvàdeva tasyàlaïkàratà /
tato vàcyàdeva tadupaskçtàccamatkàralàbha iti /
yadyapi paryante rasadhvanirasti, tathàpi madhyakakùàniviùño 'sau vyahgyo 'rtho bàlapriyà kàrikàyàmanuktasyàdhikasyàpekùitasyàrthasyàvàpaþ prakùepaþ taü kartumityarthaþ /
alaïkàra iti /
upamàsvàbhàvoktyàdàvityarthaþ /
àhetyanuktvà 'abhihitam' ityukterbãjamàha--abhihitamityàdinà /
pårvoktamanusmàrayati--àtmetyàdi /
dhvaniguõãbhåtavyaïgyayordvayorapi pratãtida÷àyàü pràdhànyapratãtyabhàvasya tulyatvàt, pràdhànyaü tulyamityà÷aïkyàbhipràyaprakañanena pariharati--pràdhànyaü cetyàdi /
pràdhànyaü vyaïgyasya pràdhànyam /
akhaõóeti /
khaõóo gumapràdhànyàdilakùaõo bhedaþ, tadrahito 'khaõóastàdda÷asya vàkyàrthãbhåtasya rasàdivyaïgyasya carvaõàyàü vi÷rànteþ sahçdayamanasàü vi÷rànterityarthaþ /
vivecakaiþ sahçdayaiþ /
akhaõóacarvaõànantaramityarthàt /
jãvitànveùaõe kriyamàma ityubhayasàdhàraõam /
yadetyàdi /
yaþ pårvaü vàcyàduttãrmastadvyaïgyatvàtsakakùyàntarahgato 'pi punaþ pårvabhàvirnã vàcyakakùyàü pravi÷ya vàcyamevànupràõayanyadà àste ityarthaþ /
'tadàlaïkàrate'ti sambandhaþ /
avadhàryata iti ÷eùaþ /
tadupakaraõatvàditi /
tasya vàcyasya upakaraõatvadaïgatvàdityarthaþ /
vyaïgyaü vinà taccàrutvàsiddheriti bhàvaþ /
eveti /
nànyatetyarthaþ /
tasya vyaïgyasya /
astvevaü kimata ityatràha--tata ityàdi /
tataþ tasyàlaïkàratvàt /
tadupaskçtàt vyaïgyenàlaïkçtàt /
camatkàralàbha iti /
yadà punarvyaïgyo 'rtho vàcyenopaskçtaþ kàvyamanupràõañayannàste tadà tasmàccamatkàralàbha ityanenàrthàt sidhyati /
svayamaïgasya satyaïgini kimityaïgàntare parthavasànamityà÷aïkya samàdhatte---yadyapãtyàdi /
madhyakakùeti /
samàsoktyàdiùu ktyàdiùvasti /
samàsoktau tàvat---- upoóharàgema vilolatàrakaü tathà gçhãtaü ÷a÷inà ni÷àmukham /
yathà samastaü timi÷aü÷ukaü tayà puro 'pi ràgàdgalitaü na lakùitam  //
ityàda.u vyaïgyenànugataü vàcyameva pràdhànyena pratãyate locanam na rasonmukhãbhavati; svàtantryeõàpi tu vàcyamevàrtha saüskartuü dhàvatãti guõãbhåtavyaïgyatokta /
samàsoktàviti /
yatroktau gamyate 'nyo 'rthastatsamànairvi÷eùaõaiþ /
sà samasoktirudità saükùiptàrthatayà budhaiþ //
ityatra samàsokterlakùaõasvaråpaü hetirnàma tannirvacanamiti pàdacatuùñayena kramàduktam /
upoóhoràgaþ sàndhyo 'ruõimà prema cayena /
vilolàstàrakà jyotãüùi netratribhàgà÷ca yatra /
tatheti /
jhañityeva premarabhasena ca /
gçhãtamàbhàsitaü paricumbitumàkràntaü ca /
ni÷àyà mukhaü pràrambho vadanakokanadaü ceti /
yatheti /
jhañiti grahaõena premarabhasena ca /
timiraü càü÷ukà÷ca såkùmàü÷avastimi÷aü÷ukaü ra÷mi÷abalãkçtaü tamaþpañalaü, timi÷aü÷ukaü nãlajàlikà navoóhàprauóhavadhåcità /
ràgàdraktatvàt sandhyàkçtàdanantaraü premaråpàcca bàlapriyà prathamàvàcyasya dvitãyà vastuvyaïgyasya tçtãyà rasadhvane÷ca kakùeti sthitiþ /
svàtantryeõeti /
vàcyaü---lakùaõamityàdi /
lakùaõasvaråpamiti /
svaråpalakùaõamityarthaþ /
'lakùaõaü svaråpam' iti ca pàñhaþ /
atra ni÷à÷a÷ivçttàntaþ pràkàraõikatvàdvàcyo nàyakavçttàntastvapràkaraõikatvàdvyaïgya ityabhipretya samànavi÷eùaõatvaü vivçõoti--upoóha ityàdinà /
jyotiùàü vilolatvaü pratãtyà /
netratribhàgà iti /
netratribhàganirãkùaõànãtyarthaþ /
tathà gçhãtamityettprakçtànuguõatayà vyàcaùñe--bhaktiñatyevetyàdi /
àkràntamiti /
tathaiva cumvanasya rasàvahatvàt /
yathoktam--"vàmo hi kàma" iti /
ekaråpatvàrthaü yathà÷abdaü vyàcaùñe--bhktañitãtyàdi /
timiràü÷ukamityatra råpakabhramaü vyàvartaüyati--timiraü cetyàdi /
alpàrthe ka ityàbhipràyeõaü÷ukapadaü vyàcaùñe---såkùmàü÷ava iti /
arthàccha÷inaþ /
timieü÷ukamiti dvandvaikavadbhàvaþ /
phalitamàha---ra÷mãti /
÷avalaü citram /
nãlajàliketi /
nãlavarõapaññavasanasya kàma÷àstraprasiddhaü nàma /
tasyàtraucityàduktirityàha---navoóhetyàdi /
prakçte timiràü÷ukagalanaü pratiràgasyàhetutvàt pårayati-anantaramiti /
pura ityasya vyàkhyànam-pårvasyàmityàdi /
locanam hetoþ /
puro 'pi pårvasyàü di÷i agre ca /
galitaü pra÷àntaü patitaü ca /
ràtryà karaõabhåtayà samastaü mi÷ritam; upalakùaõatvena và /
na lakùitaü ràkùipràrambho 'sàviti na j¤àtaü, timirasaüvalitàü÷udar÷ane hi ràtrimukhamiti lokena lakùyate na tu sphuña àloke /
nàyikàpakùe tu tayeti kartçpadam /
làkùipakùe tu api÷abdo lakùitamityasyànantaraþ /
atra ca nàyakena pa÷càdgatena cumbanopakrame puro nãlàü÷ukasya galanaü patanam /
yadi và 'puro 'gre nàyakena tathà gçhãtaü mukham' iti sambandhaþ /
tenàtra vyaïgye pratãte 'pi na pràdhànyam /
tathàhi nàyakavyavahàro ni÷à÷a÷inàveva ÷çïgàravibhàvaråpau saüskurvàõo 'laïkàratàü bhajate, tatastu vàcyàdvibhàvãbhåtàdrasaniþùyandaþ /
yastu vyàcaùñe---'teyàni÷ayeti kartçpadaü, na càcetanàyàþ kartçtvamupapannamiti ÷abdenaivàtra nàyakavyavahàra unnãto 'bhidhadheya eva, na vyaïgya ityata eva samàsoktiþ' iti /
sa prakçtameva granthàrthamatyajadvyaïgyenànugatamiti /
ekade÷avivarti cetthaü råpakaü syàt, 'ràjahaüsairavãjyanta ÷aradaiva saronçpàþ' itivat, na tu samàsoktiþ; tulyavi÷eùaõàbhavàt /
bàlapriyà timirasya såkùmàü÷ånàü ca sammi÷raõaü prati ràtryàþ karamatvasambhavàttayeti karaõe tçtãyetyàha---karaõabhåtayeti /
tanmi÷raõaü prati ràtryàþ j¤àpakatvaråpopalakùaõatvasambhavàt tayetyupalakùaõe tçtãyà vetyàha-upalakùaõatvena veti /
tasyà upalakùaõatvena tayà mikùitamiti sambandhaþ /
upalakùaõena veti ca pàñhaþ /
na lakùitamityetadàkàraü pradar÷ayan vyàcaùñe-ràtrãtyàdi /
na j¤àtamiti /
janairiti ÷eùaþ /
labhitamiti bhàve ktaþ /
galitamityantaü bhinnaü vàkyam /
ata eva na labhitamiti hetuhetumadbhàvaü bodhayitumàha---timiretyàdi /
ràtripakùa iti /
anenànyatra puro 'pãtyeva sambandha iti dar÷itam /
anantara iti /
tathà càpi÷abdo galanàlakùaõayoþ samuccàyaka ityarthaþ /
kathaü nãlàmbarapurogalanamityatastadupapàdayati-atra cetyàdi /
cumbanaucityànusàreõàha--yadi vetyàdi /
pura÷÷abdasya vyavahitena gçhãtamityanenànvaya iti bhàvaþ /
teneti /
uktenàrthadvayenetyarthaþ /
pyaïgye iti /
nàyakavçttàntaråpavyaïgye ityarthaþ /
alaïkàratàü bhajata ityatra hetugarbhaü vi÷eùaõam---ni÷etyàdi /
saüskurvàmaþ àropeõàlaïkurvàõaþ /
evaü vyaïgyasya guõãbhåtatvaü pradar÷ya rasàpekùyà dhvanitvamapyastãti dar÷ayintumàha--tata ityàdi /
tataþ saüskçtàt /
vibhàvãbhåtàditi /
pårvaü vibhàvabhàvamananubhavataþ saüskaraõànantaraü pràptavibhàvàdityarthaþ /
÷abdeneti /
ni÷à÷a÷i÷abdenetyarthaþ /
unnãtaþ anumitaþ, kalpito và /
abhighe. eveti /
abhidhàtiriktavyàpàrabhàvàditi bhàvaþ /
samàsoktiriti saüj¤àbalàccàbhidheyatvani÷caya ityàha---ata evetyàdi /
pratyàcaùñe---sa ityàdi /
'iti granthàrtham' iti sambandhaþ /
dåùaõàntaramàha--ekade÷etyàdi /
itthamiti /
nàyakavyavahàrasyabhidheyatva ityarthaþ /
itivaditi /
yathàtra saronçpà samàropitanàyikànàyakavyavahàrayorni÷à÷a÷inoreva vàkyàrthatvàt /
àkùepe 'pi vyaïgyaviseùàkùepiõo 'pi vàcyasyaiva càrutvaü pràdhànyena vàkyàrtha àkùepoktisàmarthyàdeva j¤àyate /
tathàhi-tatra ÷abdopàråóho vi÷eùàbhidhànecchayà pratiùeùa locanam gamyata iti cànenàbhidhàvyàpàraniràsàdityalamavàntareõa bahunà /
nàyikàyà nàyake yo vyavahàraþ sa ni÷àyàü samàropitaþ; nàyikàyàü nàyakasya yo vyavahàraþ sa ÷a÷ini samàropita iti vyàkhyàne naika÷eùaprasaïgaþ /
àkùepa iti /
pratiùedha iveùñasya yo vi÷eùàbhidhitsayà /
vakùyamàõoktaviùayaþ sa àkùepo dvidhà mataþ  //
tatràdya.u yathà--- ahaü tvàü yadi nekùeya kùaõamapyutsukà tataþ /
iyadevàstvato 'nyena kimuktenàpriyeõa te //
bàlapriyà ityuktyanuguõatayà ràjahaüsànàü càmaratvaü ÷arada÷càmaragràhiõãtvaü càrthàt sidhyati, tathà prakçte timiràü÷ukapadànuguõatayà ni÷àdernàyikàtvàdikamata ekade÷avivartiråpakaü syàdityarthaþ /
na tu samàsoktirityatra hetumàha-tulyeti /
uktamuktipadànuguõyaü niràkaroti--gamyata ityàdi /
aneneti /
lakùaõavacanenetyarthaþ /
uktiriti tu prakçtaviùayatayaivopapadyate yatroktityàdyàrambhàditi bhàvaþ /
nàyikàyà ityàdi /
nàyikàyà vyavahàre nãlàmbaragalanànavalokanàdiråpo vyàpàraþ, nàyakasya tu vadanacumbanàrambhàdilakùaõaþ /
iti vyàkhyàna iti /
evamarthasya vivakùitasya vyàkhyàne satãtyarthaþ /
naika÷eùaprasaïga iti /
nàyikànàyaketyatra "pumàüsstriye"tyeka÷eùaprasaïgo netyarthaþ /
evaü samàsoktau vyaïgyopaskçtaü vàcyameva pradhànamatastatra dhvanilakùaõasya nàtivyàptiriti pradar÷yàkùepe 'pi sa eva prakàra ityàha vçtto-'àkùepe 'pã' tyàdi /
àkùepe 'pi 'vàcyasyaiva càrutvaü, pràdhànyena j¤àyata' iti sambandhaþ /
atra hetuþ 'vàkyàrtha' ityàdi /
vàkyàrthe viùaye yà àkùepoktiþ, tasyàþ sàmarthyàdityarthaþ /
kathaü tatràkùepoktirityata uktam--'vyagye'ti /
vyaïgayo yo vi÷eùastadàkùepiõastadàkarùitvàdityarthaþ /
'÷abdopàråóha' iti /
÷abdavàcya ityarthaþ /
locane bhàmahokte tallakùaõàdyodàharaõe dar÷ayati--pratiùedha iti /
vi÷eùàbidhitsayà vyaïgyabhåtavi÷eùapratipipàdayiùayà /
yaþ iùñasya vaktumiùñasya /
pratiùedha iva locanam iti vakùyamàõamaraõaviùayo niùedhàtmàkùepaþ /
tatreyadastvityetadevàtra mriye ityàkùipatsaccàrutvanibandhanamityàkùepyeõàkùepakamalaïkçtaü satpradhànam /
uktaviùayastu yathà mamaiva--- bho bhoþ kiü kimakàõóa eva patitastvaü pàntha kànyà gatiþ tattàddaktçùitasya me khalamatiþ so 'yaü jalaü gåhate /
asthànopanatàmakàlasulabhàü tçùõàü prati krudhya bhoþ trailokyaprathitaprabhàvamihimà màrgaþ punarmàravaþ  //
bàlapriy.à pratiùedhàbhàsaþ iùñatvàdeva /
saþ àkùepaþ /
tasya dvaividhyamàha---vakùyamàõeti /
atra vakùyamàõaviùaye kathanasyaiva niùedhaþ /
uktaviùaye tu kvacidvastunaþ, kvacidvastukathanasyeti bodhyam /
ahamiti /
prasthànonmukhaü priyatamaü prati sotkaõñhàyàþ kasyà÷ciduktiþ /
utsukàhaü tvàü kùaõamapi na tar ikùeya yadi, tataþ tarhi iyadetàvat yadiparyantaü vacanameva astu /
ataþ anyena te apriyeõeti hetugarbham /
uktena vacanena /
kiü na vakùyàmãtyarthaþ /
atra lakùaõaü yojayati---itãtyàdi /
niùedhàtmeti /
kimukteneti kathananiùedhàbhàsàtmetyarthaþ /
atràpi vàcyasyaiva pràdhànyamiti dar÷ayati--tatretyàdi /
ityetadeva iti vàcyàrthaü eva /
àkùipat /
vya¤jayat /
àkùepyeõa maraõàdhyavasàyaråpavyaïgyena /
àkùepakamiyadevàstvityàdinoktam /
bho bho iti /
'khalasçtisseyam' iti 'khalamatisso 'yam' iti ca pàñhaþ /
atra pànthamarumàrgasambandhyartho vàcyaþ /
prakçto duùprabhusevàvçttàntastu vyaïgyaþ /
bho bho iti vãpsayà bodhanãyaü pratyàdaràti÷ayo dyotyate /
akàõóe /
asthàna eva /
kiü kiü patitaþ atràgamanena etatsevanena càbhimataü phalaü na sidhyatãtyarthaþ /
pànthetyanena sevànabhij¤atvaü dyotyate /
cirasevinà kenacidevamukte pànthaþ ki¤cit kupita àha---kànyetyàdi khaletyantena /
he khala /
tattàdçgati÷ayena tçùitasya tçùà jalapipàsà dhanalipsà ca /
me anyàgatirà÷rayaþ kà naivetyarthaþ /
màrgàntaràlàbhàdatràgataþ à÷rayaõãyàntaràlàbhàdayaü prabhurà÷rita÷cetyarthaþ /
tacchrutvàpara àha--sçtirityàdisà tvayà'÷rità /
iyaü sçtiþ ayaü màrgaþ prabhu÷ca /
jalaü vàri dhanaü ca /
ghate saüvçõoti /
kuto vitaramasambhàvaneti bhàvaþ /
'khalamatisso 'yam' iti pàñhe tu so 'yamiti màravamàrgaü prabhuü coddi÷yoktiþ /
gåhata ityantaü pànthasyaiva vacanamiti kecit /
khaletyanena prakà÷itaü kopamupahasan para evàha-asthànetyàdi /
akàlasulabhàü yadà viùayasya sulabhatvaü tadà tçùõà na bhavati, yadà punarasulabhatvaü tadà bhavatãtyakàlasulabhatvam /
tçùõàü prati tava tçùõàyai krudhya na màü pratãti bhàvaþ /
kathamasthànopanatatvamityatràha--trailokyetyàdi /
prabhàvamahimà atyantàpakàritvàdiratyantalubdhatvàdi÷ca /
màravaþ marusambandhã màrgaþ, atha ca duùprabhuþ /
locanam atra ka÷citsevakaþ pràptaþ pràptavyamasmàtkimiti na labha iti pratyà÷àvi÷asyamànahçdayaþ kenacidamunàkùepeõa pratibodhyate /
tatràkùepeõa niùedharåpema vàcyasyaivàsatpuruùasevàtadvaiphalyatatkçtodvegàtmanaþ ÷antarasasthàyibhåtanirvedavibhàvaråpatayà camatkçtidàyitvam /
vàmanasya tu 'upamànàkùepaþ' ityàkùepalakùaõam /
upamànasya candràderàkùepaþ; asminsati kiü tvayà kçtyamiti /
yathà--- tasyàstanmukhamasti saumyasubhagaü kiü pàrvaõenenóhunà saundaryasya padaü dç÷au yadi ca taiþ kiü nàma nãlotpalaiþ /
bàlapriyà uktaü vyaïgyamarthamabhipretyàha-atretyàdinà /
'ka÷cit sevakaþ kenacitpratibodhyata' iti sambandhaþ /
pràpta ityàdidvayaü sevakavi÷eùaõam /
pràptaþ sevyaü prabhuü pràptaþ /
pràptavyam dhanàdikam /
asmàt prabhoþ /
kimiti /
kasmàt kàraõàt /
na labhe iti vitarkànantarajàtayà pratyà÷ayà pratikùaõotpannayà à÷ayà vi÷asyamànaü hçdayaü yasya sa iti pratibodhane hetuþ /
kenacit cirasevinà kenàpi kartrà /
amunà àkùepeõa asatpuruùasevàtadvaiphalyàdiråpavyaïgyavi÷eùapratipipàdayiùayà kçtena kiü kimakàõóa eva patita iti niùedharåpeõa /
pratibodhyata iti /
pårvameva j¤àtaü prabhoratyantalobha÷ãlatvàdisvabhàvaü kàruõyàtpratibodhyata ityarthaþ /
atràpi vyaïgyasya vàcyopaskàrakatvaü dar÷ayati---tatretyàdi /
tatra udàharaõe /
niùedharåpeõeti /
kiü kimiti patanaphalaniùedharåpemetyarthaþ /
àkùepeõeti tçtãyàrtho vai÷iùñyaü vàcyànvayi, tatsahitavàcyetyarthaþ /
vàcyasyaiveti /
pànthamarumàrgàdivàcyàrthaü pratyevetyarthaþ /
'camatkçtidàyitvam' ityanena sambandhaþ /
kasyetyatràha-asadityàdi /
asatpuruùaþ duùprabhuþ /
vyaïgyasyetyarthàt /
asya vyaïgyasya vàcyàrthacamatkàrasampàdane hetumàha---÷àntetyàdi /
asatpuruùasevàvaiphalyaü vibhàvaþ, tatkçtodvego 'nubhàvaþ /
kiü kimakàõóa eva patita itãùñapatanaphalaniùedharåpàkùepemàkùepyaü yadasatpuruùasevàvaiphalyàdi tenàlaïkçtamàkùepakaü tadvàcyameva pradhànamiti bhàvaþ /
"pràõà yena samarpità" ityàdivadatràprastutapra÷aüsàpyastãti tatsaïkãrõo 'yamàkùepa ityapi bodhyam /
'vàmanasyeti lakùaõam' ityanena sambandhaþ /
àkùepa÷abdàrthaü dar÷ayati---àsminnityàdi /
asmin upameyatvàbhimate mukhàdau /
tvayà mukhàdyupamànena candràdinà /
kçtyaü phalam /
tasyà iti /
tadityanubhåtàrthakaü dç÷àvityanenàpi vipariõàmena yojyam /
saumyaü madhuradar÷anamata eva subhagaü ca /
kiü kiü phalam /
dç÷àviti /
sta iti ÷eùaþ /
yadãti siddhànuvàde /
taiþ prasiddhaiþ /
tatra tasmin /
hãti /
aho kaùñamityarthaþ /
råpo ya àkùepaþ sa eva vyaïgyavi÷eùamàkùipanmukhyaü kàvya÷arãram /
càrutvotkarùanibandhanà hi vàcyavyaïgyayoþ pràdànyavivakùà /
yathà---- anuràgavatã sandhyà divasastatpurassaraþ /
locanam kiü và komalakàntibhiþ kisalayaiþ satyeva tatràdhare hã dhàtuþ punaruktavasturacanàrambheùvapårvà grahaþ  //
atr.a vyaïgyo 'pyupamàrtho vàcyasyaivopaskurute /
kiü tena kçtyamiti tvapahastanàråpa àkùepo vàcya eva camatkàrakàraõam /
yadi vopamànasyàkùepaþ sàmarthyàdàkarùaõam /
yathà-- aindraü dhanuþ pàõóupayodhareõa ÷araddadhànàrdranakhakùatàbham /
prasàdayantã sakalaïkaminduü tàpaü raverabhyadhikaü cakàra  //
ityatrerùyàkaluùitanàyakàntaramupamànamàkùiptamap.i vàcyarthamevàlaïkarotãtyeùà tu samàsoktireva /
tadàha---càrutvotkarùeti /
atraiva prasiddaü dçùñàntamàha---anuràgavatãti /
tenopaprameyasamarthanamevàparisamàptamiti mantavyam /
tatrodàharamatvena bàlapriyà punariti /
punaruktànàmanupàdeyànàü niùphalànàü vastånàü pàrvaõacandràdãnàü racanàyàü sçùñau viùaye ye àrambhà vyàpàràþ teùu /
apårvaþ anyatràddaùñaþ /
grahaþ abhisandhivi÷eùaþ /
atràpi vyaïgayasya guõãbhàvaü darsayati---atretyàdi /
upamàrthaþ candràdisàdda÷yaråpàrthaþ /
vàcyasyaivopaskurute vàyyàrthamevàlaïkareti /
atra hetumàha---kimityàdi /
'iti vàcya àkùepa eva camatkàrakàraõam' iti sambandhaþ /
apahastanàråpaþ nirasanaråpaþ /
"upamànàkùepa" iti såtramanyathà vyàcaùñe---yadi vetyàdi /
sàmarthyàdarthasàmarthyàt /
àkarùaõaü vya¤janam /
aindramiti /
payodharo medhaþ stanasca /
prasàdayantãtyàdi /
÷aratkàle hi candrasya prasàdàti÷ayo ravitàpàdhikyaü ca /
atra lakùamaü yojayati---atretyàdir /
irùyetir /
irùyayà àkùàntyà kaluùitaü yannàyakàntaraü tadråpamupamànamityarthaþ /
àkùiptamiti /
vya¤jitamityarthaþ /
nàyikàvya¤janasyàpyupalakùaõamidam /
nàyikàpakùe nakhakùatasthatayà ÷rutamapyupamànatvamaindre dhanuùiyojanãyamindracàpàbhaü nakakùataü dadhànetyarthaþ /
eùetyàdi /
vàmanamate àkùepodàharaõatvenoktaü idaü bhàmahamate samàsoktyudàharaõamevetyarthaþ /
tadàheti /
vàcyasyaiva pràdhànyaü na vyaïgyasyetyasminnuktàrthe hetumàhetyarthaþ /
atraiveti /
càrutvotkarùakçtaü pràdhànyamityasminnartha evetyarthaþ /
evakàro 'laïkàrodàharaõatva÷aïkà÷amanàrthaþ /
anuràgavatãti /
anuràgau raktimà premavi÷eùa÷ca /
tatpurassaraþ tasyàþsa purassaraþ pårvakàle sammukhaü ca saranniti dvayorarthayoradhyavasàyenaikyaü bodhyamata evàho ityàdeparupapattiþ /
nàyakapakùe tu sammukhaü vartamàna ityarthaþ /
teneti /
ddaùñàntoktitayà aho daivagatiþ kãddaktathàpi na samàgamaþ //
atra satyàmapi vyaïgyapratãtau vàcyasyaiva càrutvamutkarùavaditi tasyaiva pràdhànyavivakùà  /
yathà ca dãpakàpahnutyàdau vyaïgyatvenopamàyàþ pratãtàvapi pràdhànyenàvivikùitatvànna tayà vyapade÷astadvadatràpi draùñavyam /
locanam samàsokti÷lokaþ pañhitaþ /
aho daivagatiriti /
gurupàratantryàdinimitto 'samàgama ityarthaþ /
tasyaiveti /
vàcyasyaiveti yàvat /
vàmanàbhipràyemàyamàkùepaþ, bhàmahàbhipràyeõa tu samàsoktirityamumà÷ayaü hçdaye gçhãtvà samàsoktyakùepayoþ yuktyedamekamevodàharaõaü vyataradgranthakçt /
eùàpi samàsoktirvàstu àkùepo và, kimanenàsmàkame /
sarvathàlaïkàreùu vyaïgyaü vàcye guõãbhavatãti naþ sàdhyamityatrà÷ayo 'tra granthe 'smadgurubhirniråpitaþ /
evaü pràdhànyavivakùàyàü dçùñàntamuktvà vyapade÷o 'pi pràdhànyakçta eva bhavatãtyatra dçùñàntaü svaparaprasiddhamàha---yathà ceti /
upamàyà iti /
upamànopameyabhàva syetyarthaþ /
tayetyupamayà /
dãpake hi 'àdimadhyàntaviùayaü tridhà dãpakamiùyate' iti lakùaõam /
maõiþ ÷àõollãóhaþ samaravijayã hetidalitaþ kalà÷eùa÷candra suratamçdità bàlalanà /
madakùãõo nàgaþ ÷aradi saridà÷yànapulinà tanimnà ÷obhante galitavibhavà÷càrthiùu janàþ  //
bàlapriy.à alaïkàrodàharaõatvàbhàvenetyarthaþ /
aparisamàptameveti yojanà /
tatreti /
àkùepasamarthana ityarthaþ /
nàyakayorasamàgame gamyaü hetuü dar÷ayati---gurvityàdi /
'anuràge'tyàdyudàharaõapradar÷anàbipràyamàha---vàmanetyàdi /
vàmanàbhipràyema upamànapratyàyanapakùaråpeõa /
idamiti /
anuràgetyàdikamityarthaþ /
atra grantha iti /
càrutvetyàdipràdhànyavivakùetyantagrantha ityarthaþ /
dãpake hãti /
'ityatra dãpanakçtameva càrutvam' ityanvayaþ /
dãpake hãtyasya sthàne 'tathàhã'ti ca pàñhaþ /
bhàmahoktalakùaõamanyattadudàharaõa¤ca dar÷ayati---àdãtyàdi /
atràdyàdaya÷÷abdà vàkyaviùayàþ /
tatràntyadãpakamudàharati---maõiriti /
locanam ityatra dãpanakçtameva càrutvam /
'apahnutirabhãùñasya ki¤cidantargatopamà' iti /
tatràpahnutyaiva ÷obhà /
yathà--- neyaü virauti bhçïgàlã madena mukharà muhuþ /
ayamàkçùyamàõasya kandarpadhanuùo dhvaniþ //
iti //
evamàkùepaü vicàryodde÷akrameõaiva prameyàntaramàha-anuktanimittàyàmiti /
ekade÷asya vigame yà gumàntarasaüstutiþ /
vi÷eùaprathanàyàsau vi÷eùoktiriti smçtà //
yathà--- sa ekastrãõi jayati jaganti kusumàyudhaþ /
haratàpi tanuü yasya ÷ambhunà na hçtaü balam //
iyaü càcintyanimitteti nàsyàü vyaïgyasya sadbhàvaþ /
uktanimittàyàmapi vastusvabhàvamàtratve paryavasànamiti tatràpi na vyaïgyasadbhàva÷aïkà /
yathà--- karpåra iva dagdho 'pi ÷aktimànyo jane jane /
namo 'stvavàryavãryàya tasmai kusumadhanvane  //
bàlapriy.à ÷loko 'rtha kuvalayànande 'pyudàhçtaþ /
dãpanakçtameveti /
dãpanaü nàmànekatraikadharmànvayaþ /
evakàreõa vyaïgyàyà upamàyà vyavacchedaþ /
apahnuterbhàmahãye lakùaõodàharaõe dar÷ayati---apahnutirityàdi /
atràpahnutipadasyàvçttirbodhyà /
abhãùñasya varõyatvenàbhimatasya /
ki¤jidantargatà vyaïgyà upamà yasyàssà /
apahnutiþ niùedhaþ /
apahnutiþ tannàmàlaïkàraþ /
apahnutyeti /
apahnaveneti ca pàñhaþ /
÷obhàcàrutvam /
neyamiti /
muhurvirautãtyanvayaþ /
'madena mukharà àkçùyamàõasye'ti ca bimbapratibimbatayoktiþ /
'anuktanimittàyàm' ityàdigranyasya pårvagranthena sambandhaü dar÷ayannavatàrayati--evamityàdi /
udde÷eti /
samàsoktyàkùepetyàdipårvoktetyarthaþ /
'anuktanimittàyà'miti kathanasya phalaü vaktumupakramamàüõa àha---eketyàdi /
eketyàdilakùaõaü bhàmahãyam /
ekadesasya tanumattvàdeþ kàraõasya /
guõàntarasya balavatvàdiråpakàryasya /
saüstutiþ kathanam /
vi÷eùaprathanàya kasyacidati÷ayasya khyàpanàya /
sa iti /
saþ prasiddhaþ /
api÷abdaþ sambhunetyatràpi yojyaþ /
balasya tanvà÷rayatvàttanuvigame balavigamo nyàyyaþ /
iha tu tanuvigame 'pi balasadbhàva uktaþ /
tatra ca yatki¤cinnimittaü bhavet, parantu tadacintyamityàha---iya¤ceti /
vastusvabhàvamàtratve paryavasànamiti /
vàrthàntaravya¤jakatvamityarthaþ /
karpåra iti /
avàryetyàdirnimittoktiþ /
teneti /
yasmàdukte prakàradvaye vyaïyasadbhàvo anuktanimittàyàmapi vi÷eùoktau---- àhåto 'pi sahàyaiþ omityuktvà vimuktanidro 'pi /
gantumanà api pathikaþ saïkocaü naiva ÷ithilayati  //
ityàda.u vyaïgyasya prakaraõasàmarthyàtpratãtimàtram /
na tu tatpratãtinimittà locanam tena prakàradvayamavadhãrya tçtãyaü prakàramà÷aïkate--anuktanimittàyàmapãti /
vyahgyasyeti /
÷ãtakçtà khalvàrtiratra nimittamiti bhaññodbhañaþ, tadabhipràyeõàha-na tvatra kàciccàrutvaniùpattiriti /
yattu rasikairapi nimittaü kalpitam-'kàntàsamàgame gamanàdapi laghutaramupàyaü svapnaü manyamàno nidràgamabuddhyà saïkocaü nàtyajat' iti tadapi nimittaü càrutvahetutayà nàlaïkàravidbhiþ kalpitam, api tu vi÷eùoktibhàga eva na ÷ithilayatãtyevambhåto 'bhivyajyamànanimittopaskçta÷càrutvahetuþ /
anyathà tu vi÷eùoktireveyaü na bhavet /
evamabhipràyadvayamapi sàdhàraõoktyà granthakçnnyaråpayanna tvaudbhañenaivàbhipràyeõa grantho vyavasthita iti mantavyam /
paryàyokte 'pãti /
paryàyoktaü yadanyena prakàremàbhidhãyate /
vàcyavàcakavçttibhyàü ÷ånyenàvagamàtmanà //
iti lakùaõam /
yathà--- ÷atrucchedaddaóhecchasya munerutpathagàminaþ /
ràmasyànena dhanuùà de÷ità dharmade÷anà //
iti //
bàlapriyà nàsti, tasmàdityarthaþ /
atra nimittamiti /
saïkocà÷ithilane gamyaü nimittamityarthaþ /
laghutaramiti /
saïkocàparityàgalabhyatvànnidràgamasyeti bhàvaþ /
tadapi nimittamiti /
rasikaiþ kalpitaü nidràgamabuddhiråpaü nimittamityarthaþ /
api tvityàdi /
'na ÷ithilayatãtyevaübhåto vi÷eùoktibhàga eve'ti yojanà /
abhivyajyamànanimitteti /
pårvoktanimittetyarthaþ /
anyathà tviti /
vyajyamànanimittopaskàraråpavi÷eùavirahetvityarthaþ /
abhipràyadvayamiti /
udbhañarasikàbhipràyadvayamityarthaþ /
sàdhàraõokatyà vyaïgyasyatyàdyuktyà /
bhaññodbhañoktaü lakùaõamàha--paryàyoktamiti /
taditi ÷eùaþ /
paryàya÷abdàrthaü dar÷ayati--anyeneti /
tameva sphuñayati--vàcyeti /
÷atruccheda iti /
mune÷÷atrusadbhàvo nocitaþ, tatra taducchedecchà tato 'pyanucità, tasyà draóhimà atyantànucitaþ; ata evàha-utpateti /
ràmasya bhàrgavasya /
anena bhãùmema kartrà dhanuùà karaõena /
de÷ità kçtà /
dharmade÷anà dharmopade÷aþ /
atràpi vàcyameva pradhànamiti dar÷ayati-atretyàdi /
kàciccàrutvaniùpattiriti na pràdhànyam /
paryàyokte 'pi yadi pràdhànyena vyaïgyatvaü tadbhavatu nàma tasya dhvanàvantarbhàvaþ /
na tu dhvanestatràntarbhàvaþ /
tasya mahàviùayatvenàïgitvena ca pratipàdayiùyamàmatvàt /
locanam atra bhãùmasya bhàrgavaprabhàvabhibhàvã prabhàva iti yadyapi pratãyate, tathàpi tatsahàyena de÷ità dharmade÷anetyabhidhãyamànenaiva kàvyàrtho 'laïkçtaþ /
ata eva paryàyeõa prakàràntareõàvagamàtmanà vyaïgyenopalakùitaü sadyadabhidhãyate tadabhidhãyamànamuktameva satparyàyoktamityabhidhãyata itilakùaõapadam, paryàyoktamiti lakùyapadam, arthàlaïkàratvaü sàmànyalakùaõaü ceti sarvaü yujyate /
yadi tvabhidhãyata ityasya balàdyvakhyànamabhidhãyate pratãyate pradànatayeti, udàharamaü ca 'bhama dhammia' ityàdi, tadàlaïgàratvameva dåre sampannamàtmatàyàü paryavasànàt /
tadà càlaïkàramadhye gaõanà na kàryà /
bhedàntaràõi càsyà vaktavyàni /
tadàha---yadi pràdhànyeneti /
dhvanàviti /
àtmanyantarbhàvàdàtmaivàso nàlaïkàrassyàdityarthaþ /
tatreti /
bàlapriyà pratãyata iti /
vyajyata ityarthaþ /
tatsahàyeneti /
tena pratãyamànàrthenopaskçtenetyarthaþ /
abhidhãyamànenaiva vàcyàrthenaiva /
kàvyàrthaþ vãrarasaþ /
ata eveti /
'ata eva iti sarvaü yujyata' iti sambandhaþ /
vyaïgyasya pràdhànye sarvametadanupapannaü bhavedato vàcyasyaiva pràdhànyamabhyupeyamiti bhàvaþ /
'paryàyoktaü yadanyena prakàreõàbhidhãyata' ityetàvanmàtraü bhàmahoktaü lakùaõam; tatrànyena prakàreõetyasya vivaraõaü 'paryàyeõetyàdyupalakùita'mityantam /
paryàya÷abdàrtha evànyena prakàreõetyanenokta ityavedayitumatra paryàyeõetyuktam /
ata eva tasya vyàkhyànam---prakàràntareõeti /
ko 'sau prakàra ityàtràha--avagamàtmaneti /
asyaiva vivaraõam--vyaïgyeneti /
tçtãyàyà arthamàha---upalakùitamiti /
'yadabhidhãyate tadabhidãyamànaü pàryayoktamityabhidhãyate' iti sambandhaþ /
'abhidãyamànam' ityasya vyàkhyànam---uktameva saditi /
iti lakùaõapadamiti /
ityarthakaü lakùaõavàkyamityarthaþ /
anena lakùaõavàkyenaiva vyaïgyànugatasya vàcyasya pràdhànyaü gamyata iti bhàvaþ /
iti lakùyapadamiti /
anvarthenànenàpi pårvoktaü gamyata iti bhàvaþ /
arthàlaïkàrattvaü sàmànyalakùaõamiti /
vyaïgyasya pràdhànye 'laïkàryatvapràptyàlaïkàratvabhaïgassyàditi /
bhàvaþ /
sàmànyalakùaõaü sàmànyadharmaþ /
pakùàntaramà÷aïkate-yaditviti /
balàditi /
÷abdapãóanenetyarthaþ /
pratãyate pradhànatayeti /
abhãtyàbhimukhye /
tacca pràdànyanibandhanamiti bhàvaþ /
asmin pakùe 'bhimataü na siddhyedityàha--tadetyàdi /
nanu màbhådalaïkàratvamityatràha---tadeti /
na kevalamasya prasiddhasvabhàvaparityàgaþ, aprasiddhàvàntarabhedakalpanàpi syàdityàha-bhedetyàdi /
pràdhànavyaïgyànàü na punaþ paryàyokte bhàmahodàhçtasadda÷e vyaïgyasyaiva pràdhànyam /
vàcyasya tatropasarjanàbhàvenàvivakùitatvàt /
apahnutidãpakayoþ punarvàcyasya locanam yàdda÷o 'laïkàratvena vivakùitastàdda÷e dhvanirnàntarbhavati, na tàddagasmàbhirdhvaniruktaþ /
dhvanirhi mahàviùayaþ sarvatra bhàvàdyvàpakaþ samastapratiùñàsthànatvàccàïgã /
na càlaïkàro vyàpako 'nyàlahkàravat /
na càïgã, alaïkàryatantratvàt /
atha vyàpakatvàïgitve tasyopagamyete, tyajyate càlaïkàratà,tarhyasmannaya evàyamavalambyate kevalaü màtsaryagrahàtparyàyoktavàceti bhàvaþ /
na ceyadapi pràktanairddaùñamapi tvasmàbhirevonmãlitamiti dar÷ayati-na punariti /
bhàmahasya yàddaktadãyaü råpabhimataü tàddagudàharaõena dar÷atam. tatràpi naiva vyaïgyasya pràdhànyaü càrutvàhetutvàt /
tena tadanusàritayà tatsadda÷aü yadudàharaõàntaramapi kalpyate tatra naiva vyaïgyasya pràdhànyamiti saïgatiþ /
yadi tu taduktamudàharaõamanàddataya 'bhama dhamm' ityàdyudàhniyate, tadasmacchiùyataiva /
kevalaü tu nayamanavalambyàpa÷ravamenàtmasaüskàra ityanàryaceùñitam. yadàhuraitihà sikàþ---'avaj¤ayàpyavacchàdya ÷çõvannarakamçcchati' iti /
bhàmahena hyudàhçtam--- 'guheùvadhvasu và nànnaü bhu¤jmahe yadadhãtinaþ /
viprà na bhu¤jate' iti /
bàlapriyà bahuvidhatvàditi bhàvaþ /
vçttau dhvanyantarbhàvamàtramuktaü, tasyànalaïkàratvaprasaïgaparyavasàyitàmàha---àtmanãti /
yàdç÷a iti /
upasarjanãbhåtavyaïgyàrtha ityarthaþ /
anantarbhàve hetumàha-netyàdi /
samasteti /
guõàdãtyarthaþ /
anyàlaïkàravaditi /
lokaprasiddhakañakàdivadityarthaþ /
athetyàdi /
paryàyoktamityayamalaïkàraþ vyàpaka÷càïgãcetyupagamyata iti cedityarthaþ /
tarhãti /
màtsaryagrahaõàtkevalaü paryàyoktavàcà ayamasmannaya evàvalambyata iti yojanà /
iyadapãti /
vyaïgyasya pràdhànyamapãtyarthaþ /
iti dar÷ayatãti /
'na punari'tyàdigranthenoktamarthaü dar÷ayatãtyarthaþ /
tatràpãti /
bhàmahodàharaõe 'pãtyarthaþ /
pakùàntaramà÷aïkya pariharati---yadi tvityàdi /
kevalantu nayamanavalambyàpa÷ravaõeneti /
yathàvidhi guråpasadanapårvakaü gurumukhàdeva ÷àstràrthagrahaõamakçtvà ÷ravaõàbhàsenetyarthaþ /
÷ravaj¤ayeti /
vidyàyàü gurau ceti ÷eùaþ /
anacchàdya àtmàpahnavaü kçtvà /
çcchati pràpnoti /
kiü tadbhàmahodàharaõamityatràha---bhàmaheneti /
gçheùviti /
'adhãtinaþ vipràþ yadannaü na bhu¤jate vayaü gçheùvadhvasu và tadannaü na pràdhànyaü vyaïgyasya cànuyàyitvaü prasiddhameva /
saïkaràlaïkàre 'pi yadàlaïkàro 'laïkàràntaracchàyàmanugçhõàti, locanam etaddhi bhagavadvàsudevavacanaü paryàyema rasadànaü niùedhati /
yatsa evàha---'tacca rasadànanivçttaye' iti /
na càsya rasadànaniùedhasya vyaïgyasya ki¤ciccàrutvamasti yena pràdhànyaü ÷aïgyeta /
api tu tadyvaïgyopodbalitaü viprabhojanena vinà yannabhojanaü tadevoktaprakàreõa paryàyoktaü satpràkaraõikaü bhojanàrthamalaïkurute /
na hyasya nirviùaü bhojanaü bhavatviti vivakùitamiti paryàyoktamalaïkàra eveti cirantanànàmabhimata iti tàtparyam /
apahnutidãpakayoriti /
etatpårvameva nirõãtam /
ata evàha---prasiddhamiti /
pratãtaü prasàdhitaü pràmàõikaü cetyarthaþ /
pårvaü caitadupamàdivyapade÷abhàjanameva tadyathà na bhavatãtyamuyà chàyayà dçùñàntatayoktamapyudde÷akramapåraõàya grantha÷ayyàü yojayituü punarapyuktaü 'vyahkyapràdànyàbhàvànna dhvaniri'ti /
chàyàntarema vastu punarekamevopamàyà eva vyaïgyatvena dhvanitvà÷aïkanàt /
yattu vivaraõakçt---dãpakasya sarvatropamànvayo nàstãti bahunodàharaõaprapa¤cenavicàritavàüstadanupayogi nissàraü supratikùepaü ca /
mado janayati prãtiü sànaïgaü mànabha¤janam /
bàlapriyà bhu¤jamahe' ityanvayaþ /
vacanamiti /
caidyaü pratãti ÷eùaþ /
paryàyeõeti /
avagamàtmanà prakàrantareõetyarthaþ /
rasadànaü niùedhatãti /
viùadànanivçttiü bodhayatãtyarthaþ /
caidyasaïkalpatamannayojitaviùadànaü me mà bhavatviti, bhojanaü nirviùaü bhavatviti và bhagavato 'bhipràyassahçdayànàü vyaïgyo bhavatãtyarthaþ /
'càrutvaü nàstã'ti sambandhaþ /
vàcyasyaiva càrutvamiti bhàvaþ /
tadvyaïgyeti /
uktavyaïgyetyarthaþ /
tadeva vàcyantadeva /
uktaprakàreõeti /
avagamàtmanà vyaïgyenopalakùitatvenetyarthaþ /
pràkaraõikaü bhojanàrthamiti /
prakaraõasiddhamadhãtibhukta÷iùñamannaü bhu¤jamahe ityevaübhåtamarthamityarthaþ /
vyahgyasyàvikùitatvena càpràdhànyamityàha---na hyasyeti /
asya vàsudevasya /
na vivakùitaü caidyaü prata na bubodhayiùitam /
upasaüharati--itãti /
prasiddhapadaü tridhà vyàcaùñe---pratãtamityàdi /
tãpakàpahnutyàdàviti pårvoktasyaivàdyakathanena paunarukatyamityà÷aïkàyàü svaråpaikye 'pi prakàrabhedànna paunaruktyamityàha---pårvamityàdi /
ityamuyà cchàyayeti /
ityanena prakàreõetyarthaþ /
'vyaïgya pràdhànyàbhàvànna dhvaniriti punarapyuktam' iti sambandhaþ /
vastviti /
vyaïgyatve 'pyupamàyà apràdhànyaråpaü vastvityarthaþ /
upamànvayapradar÷anena supratikùepatvamàha--mada ityàdi /
madaþ vi÷iùñaviùayaniùevàjjanito harùaþ /
prãtiü viùayàbhiùaïgam /
mànaþ citasamunnatiþ, tadbha¤janamityanaïgavi÷eùaõam /
locanam sa priyàsaïgamotkaõñhàü sàsahyàü manasaþ ÷ucam   //
it.i  /
atràpyuttarottarajanyatva'pyupamànopameyabhàvasya sukalpatvàt /
na hi kramikàõàü nopamànopameyabhàvaþ /
tathà hi--- ràma iva da÷aratho 'bhådda÷aratha iva radhurajo 'pi radhusadda÷aþ /
aja iva dilãpavaü÷a÷citraü ràmasya kãrtiriyam   //
it.i na na bhavati /
tasmàtkramikatvaü samaü và pràkaraõikatvamupamàü niruüõaddhãti ko 'yaü tràsa itlaü gardabhãdohànuvartanena /
saïkaràlaïgàre 'pãti /
viruddhàlaïkriyollekhe samaü tadvçtyasambhave /
ekasya ca grahe nyàyadoùàbhàve ca saïkaraþ   //
it.i lakùaõàdekaþ prakàraþ /
yathà mamaiva--- ÷a÷ivadanàsitasarasijanayanà sitakundada÷anapaïktiriyam /
gaganajalasthalasambhavahçdyàkàrà kçtà vidhinà   //
it.i  /
atra ÷a÷ã vadanamasyàþ tadvadvà vadanamasyà iti råpakopamollekhàdyugapaddvayàsambhavàdekatarapakùatyàgagrahaõe pramàõàbhàvàtsaïkara iti vyaïgyavàcyatàyà evani÷cayàtkà dhvanisambhàvanà /
yo 'pi dvitãyaþ prakàraþ---÷abdàrthàlaïkàràmàmekatrabhàva iti tatràpi pratãyamànasya kà ÷aïkà /
yathà--smara smaramiva priyaü ramayase yamàliïganàt iti /
bàlapriyà uttareti /
uttarottarasya pårvapårvajanyatve 'pãtyarthaþ /
anena kramikatvamuktam /
upamàneti /
manovikàrajanakatvena teùàü sàmyasya kalpayituü ÷akyatvàdityarthaþ /
kramikàmàmupamànopameyabhàvaü dar÷ayati--ràma iveti /
atra gumavi÷eùavatvena sàmyaü bodyam /
na na bhavatãti /
bhavatyevetyarthaþ /
sopahàsamupasaüharati---tasmàdityàdi /
saïkara÷caturvidhaþ---sandehasaïkaràdibhedàditi; teùàü lakùaõàni bhaññodbhañamatànurodhena dar÷ayati--viruddheti /
viruddhayoralaïkriyayoþ ullekhaþ ullàsaþ tasmin sati /
samaü yugapata /
tadvçtyasambhava iti /
tayorvartanasyàsambhava ityarthaþ /
ekasya grahe tayorekasyànyatyàgena graheõe /
nyàyaþ sàdhakaü bhànam. doùaþ bàdhakam /
÷a÷ãti /
'÷a÷ivadane'tyàdi vi÷eùaõatrayaü krameüõa 'gagane'tyàderupapàdakam /
eketi /
ekatarasya pakùasya tyàge grahaõe cetyarthaþ /
itãti hetau /
vyaïgyetyàdi /
ko vyaïgyaþ ko vàcya ityani÷cayàdvyaïgyapràdànyakçtadhvanitvasambhàvanàpi locanam atraiva yamakamupamà ca /
tçtãyaþ prakàraþ-- yatraikatra vàkyàü÷e 'neko 'rthàlaïkàrastatràpi dvayoþ sàmyàtkasya vyaïgyatà /
yathà--- tulyodayàvasànatvàdgate 'staü prati bhàsvati /
vàsàya vàsaraþ klànto vi÷atãva tamoguhàm   //
it.i  /
atra hi svàmivipattisamucitavratagrahaõahevàkikulaputrakaråpaõamekade÷avivarttiråpakaü dar÷ayati /
utprekùà ceva÷abdenoktà /
tadidaü prakàradvayamuktam /
÷abdàrthavarttyalaïkàrà vàkya ekatra varttinaþ /
saïgara÷caikavàkyàü÷aprave÷àdvàbhidhãyate   //
it.i ca  /
caturthastu prakàraþ yatrànugrahyànugràhakabhàvo 'laïkàràõàm /
yathà--- pravàtanãlotpalanirvi÷eùamadhãraviprekùitamàyatàkùyà /
tayà gçhãtaü nu mçgàïganàbhyastato gahãtaü nu mçgàïganàbhiþ //
atra mçgàïganàvalokanena tadavalokanasyopamà yadyapi vyaïgyà, tathàpi vàyyasya sà sandehàlaïkàrasyàbhyutthànakàrimãtvenànugrahakatvàdguõãbhåtà, anugràhyatvena hi sandehe paryavasànam /
yathoktam--- parasparopakàreõa yatràlaïkçtayaþ sthitàþ /
svàtantryeõàtmalàbhaü no labhante so 'pi saïkaraþ //
bàlapriyà ketyarthaþ /
ekavàkyavartanaråpaü saïkaraü dar÷ayitvà, ekavàkyàü÷asamàve÷aråpaü saïkaraü dar÷ayati--yatretyàdi /
sàmyàditi /
vàcyàtvena sàdda÷yàdityarthaþ /
svàmãtã /
svàmino vipattau satyàü samucitaü yadvratagrahaõa tatra hevàkã udyuktaþ yaþ kulaputrakaþ tadråpaõaü vàsaraviùayakaü karma /
tamoguhàmityekade÷avivartiråpaïkaü kartaþ /
bhàsvatassvàmitvamatastadgamanasya vipattitvaü guhànivàsasya vratagrahamatvaü tatprave÷asya tadarthavyàpàratva¤ca tamoguhàmiti ÷àbdena råpakeõa gamyata iti bhàvaþ /
uktayorbhedayossammatimàha--tadidamityàdi /
anayà kàrikayà uktayorbhedayorlakùaõaü pradarsitam /
vçttigranthànurodena vàcyavyaïgyayoranugràhyànugràhakabhàvàpannaü saïkaramudàharati-pravàteti /
tayeti /
÷rãpàrvatyetyarthaþ /
nanvanugràhakatve 'pi kuto guõãbhàva ityata àha---anugràhyatveneti /
sandehasyeti ÷eùaþ /
paryavasànamiti /
anugràhikàyàvyaïgyopamàyà iti ÷eùaþ /
tadà vyaïgyasya pràdhànyenàvivakùitatvànna dhvaniviùayatvam /
alaïkàradvayasambhàvanàyàü tu vàcyavyaïgyayoþ samaü pràdhànyam /
atha vàcyopasarjanãbhàvena vyaïgyasya tatràvasthànaü tadà locanam tadàha-yadàlaïkàra ityàdi /
evaü caturthe 'pi prakàre dhvanità niràkçtà /
madhyamayostu vyahgyasambhàvanaiva nàstãtyuktam /
àdye tu prakàre '÷a÷ivadane'tyàdyudàhçte katha¤cidasti sambhàvanetyà÷acaïkya niràkaroti---alaïkàradvayeti /
samamiti /
dvayorapyàndolyamànatvàditi bhàvaþ /
nanu yatra vyaïgyameva pràdhànyena bhàti tatra kiü kartavyam /
yathà--- hãi õa guõàõurào khalàõaü õavaraü pasiddhisaraõàõam /
kira pahiõusai sasimaõaü cande piàmuhe diññhe   //
atràrthàntaranyàsastàvadvàcyatvenàbhàt.i, vyatirekàpahnutã tu vyaïgyatvena pradhànatayetyabhipràyeõà÷aïkate---atheti /
tatrottaram--tadà so 'pãti /
saïkaràlaïkàra bàlapriyà asmiü÷caturthe bhede dhvanyabhàvaparatayà vçttigranthamavatàrayati---tadàheti /
àndolyamànatvàditi /
vàcyatvavyaïgyatvàbhyàü sandihyamànatvàdityarthaþ /
nanvityàdi /
yatreti /
yàdda÷e saïkaràlaïkàra ityarthaþ /
hoi iti /
bhavati na guõànuràgaþ khalànàü kevalaü prasiddhi÷araõànàm /
kila prasnaiti ÷a÷imaõiþ candre na priyàmukhe dçùñe //
iti cchàyà  /
guõànuràgaþ parairvarõyamàneùvapi keùà¤cidguõeùu prãtiþ /
na bhavatãtyatra hetumàha--prasiddhãti /
vastutatvàvamar÷arahitànàmiti bhàvaþ /
uktaü sàmànyaü vi÷eùeõa samarthayate---kiletyàdi /
'÷a÷imaõiþ candre dçùñe prasnauti kila; priyàmukhe dçùñe na prasnautã'tyànvayaþ /
yadi ÷asimaõergumànuràgassyàttadà priyàmukhadar÷ane kathaü na niþùyandeteti bhàvaþ /
vyatireketi /
candraþ priyàmukhameva candra ityarthasya khyàpanàdapahnuti÷ceti bhàvaþ /
vyaïgyatvenetyàdi /
vyaïgyatvena pradhànatayà ca bhàta ityarthaþ /
saïkaroktereva dhvanitvabuddhinivartakatvaü vçttàvuktaü, so 'pi dhvaniviùayo 'stu, na tu sa eva dhvaniriti vaktuü ÷akyam /
paryàyoktanirdiùñanyàyàt /
api ca saïkaràlaïkàre 'pi ca kvacit saïkaroktireva locanam evàyaü na bhavati, api tvalaïkàradhvaninàmàyaü dhvanerdvitãyo bhedaþ /
yacca paryàyokte niråpataü tatsarvamatràpyanusaraõãyam /
atha sarveùu saïkaraprabhedeùu vyaïgyasambhàvanàniràsaprakàraü sàdhàraõamàha---api ceti /
'kvacidapi saïkaràlaïkàre ce'ti sambandhaþ, sarvabhedabhinna ityarthaþ /
saïkãrmatà hi mi÷ratvaü lolãbhàvaþ, tatra kathamekasya pràdhànyaü kùãrajalavat /
adhikàràdapetasya vastuno 'nyasya yà stutiþ /
aprastutapra÷aüsà sà trividhà parikãrttità //
aprastutasya varõanaü prastutàkùepima ityarthaþ /
sa càkùepastrividho bhavati---sàmànyavi÷eùabhàvàt, nimittanimittibhàvàt sàråpyàcca /
tatra prathame prakàradvaye prastutàprastutayostulyameva pràdhànyamiti pratij¤àü karoti-aprastutetyàdinà pràdhànyamityantena /
tatra sàmànyavi÷eùabhàve 'pi dvayã gatiþ--sàmànyamapràkaraõikaü ÷abdenocyate, gamyate tu pràkaraõiko vi÷eùaþ sa ekaþ prakàraþ /
yathà--- aho saüsàranairghçõyamaho dauràtmyamàpadàm /
aho nisargajihmasya durantà gatayo vidheþ //
atra hi daivapràdhànyaü sarvatra sàmànyaråpamaprastutaü varõitaü satprakçte vastuni kvàpi vinaùñe vi÷eùàtmani paryavasyati /
tatràpi vi÷eùàü÷asya sàmànyena vyàptatvàdyvaïgyavi÷eùavadvàcyasàmànyasyàpi pràdhànyam, na hi sàmànyavi÷eùayoryugapatpràdhànyaü virudhyate /
yadà tu viseùo 'pràkaramikaþ pràkaraõikaü sàmànyamàkùipati tadà dvitãyaþ bàlapriyà tatkathamityatràha--saïkãrõateti /
'mikùatvam' ityasya vivaraõam---lolãbhàva iti /
àtyantikassaü÷leùa ityarthaþ /
adhikàràditi bhàmahãyamidam /
adhikàraþ prastutatvam /
sàràrthaü vyàcaùñe-aprastutasya varõanamiti /
stuti÷abdàrthakathanaü varõanamiti /
dvayã gatiriti /
prakàradvayamityarthaþ /
sa iti /
sàmànyàdvi÷eùapratãtiråpa ityarthaþ /
daivapràdhànyamiti /
'daivasvàtantryam' iti ca pàñhaþ /
sarvatra sàmànyaråpamiti /
saüsàranairghçõyàdàvanugatamityarthaþ /
sarvasya tadàyattasthititvàditi bhàvaþ /
kvàpãti /
preyasãputràdiråpa ityarthaþ /
atra vyaïgyavàcyayossamapràdhànyaü dar÷ayati--tatràpãtyàdi /
nanu vyaïgyasya vi÷eùasyàstu pràdhànyaü, vàcyasya sàmànyasya tatkathaü syàdityatràha--vi÷eùàü÷asyeti /
pràdhànyamiti /
dhvanisambhàvanàü niràkaroti /
aprastutapra÷aüsàyàmapi yadà sàmànyavi÷eùabhàvànnimittanimittibhàvàdvà abhidhãyamànasyàprastutsaya pratãyamànena prastutenàbhisambandhaþ tadàbhidhãyamànapratãyamànayoþ samameva pràdhànyam /
yadà tàvatsàmànyasyàprastutasyàbhidhãyamànasya pràkaraõikena vi÷eùeõa pratãyamànena sambandhastadà vi÷eùapratãtau satyàmapi pràdhànyena tatsàmànyenàvinàbhàvàtsàmànyasyàpi pràdhànyam /
yadàpi vi÷eùasya sàmànyaniùñhatvaü tadàpi sàmànyasya pràdhànye sàmanye sarvavi÷eùàõàmantarbhàvàdvi÷eùasyàpi pràdhànyam /
locanam prakàraþ /
yathà--- etattasya mukhàtkiyattakamalinãpattre kaõaü pàrthaso yanmuktàmaõirityamaüsta sa jaóaþ ÷çõvanyadasmàdapi /
aïgulyagralaghukriyàpravilayinyàdãyamàne ÷anai. statroïóãya gato hahetyanudinaü nidràti nàntaþ ÷ucà  //
atràsthàn.e mahattvasambhavanaü sàmànyaü prastutam, prastutaü tu jalabindau maõitvasambhàvanaü vi÷eùaråpaü vàcyam /
tatrràpi sàmànyavi÷eùayoryugapatpràdhànye na virodha ityuktam /
evamekaþ prakàro dvibhedo 'pi vicàritaþ, yadà tàvadityàdinà vi÷eùasyàpi pràdhànyamityantena /
etameva nyàyaü nimittanaimittikabhàve 'tidi÷aüstasyàpi dviprakàratàü bàlapriyà vi÷eùapràdhànyanàntarãyakatvaü sàmànyapràdhànyasyeti bhàvaþ /
na hi virudhyata iti /
yathà 'raktaü pañaü vaye'tyàdau dvayostrayàõaü và vidhirit bhàvaþ /
etaditi /
mukhàditi /
àrambhata ityarthaþ /
prathamatassambhåtamiti yàvat /
'etadvakùyamàõaü ÷çõvi'ti sambandhaþ /
muktàmaõirityamasta yat etattasya jaóasya kiyat vakùyamàõàpekùayà atyalpamevetyarthaþ /
sàdda÷yanimittakastadbhramasya sambhavàjjalakaõe muktàmaõibhramo bhavediti bhàvaþ /
÷çõviti /
asmàt pårvoktàt /
anyadapi tvaü ÷çõu; kiü tadityatràha---aïgulãti /
sa jaóa ityatràpyanuùajyate /
jàtamuktàmaõibhramo jaóa ityarthaþ /
tatreti /
tasmi¤jalakaõa ityarthaþ /
'kutroóóãye'ti pàñhe tu tasminniti ÷eùo bodhyaþ /
÷anaiþ muktàmaõibudhyà mandam /
àdãyamàne aïgulyagrasya laghukriyayà alpacàcalanena pravlayini aïguloveva lagra ityarthastathà sati /
uóóãyeti /
ayamiti ÷eùaþ /
tasyàdar÷inànmamàyaü muktàmaõiþ khamutpatya gata iti matvà antaþ÷ucà na nidràtãtyarthaþ /
nimittanimittibhàve càyameva nyàyaþ /
yadà tu sàråpyamàtrava÷enàprastutapra÷aüsàyàmaprakçtaprakatayoþ locanam dar÷ayati---nimitteti /
kadàcinnimittamaprastutaü sadabhidhãyamànaü naimittikaü prastutamàkùipati /
yathà----- ye yàntyabhyudaye prãtiü nojjhanti vyasaneùu ca /
te bàndhavàste suhçdo lokaþ svàrthaparo 'paraþ  //
atràprastuta.ü suhçdbàndhavaråpatvaü nimitt sajjanàsaktyà varõayati naimittikãü ÷raddheyavacanatàü prastutàmàtmano 'bhivyaïktum; yatra naimittikapratãtàvapi nimittapratãtireva pradhànãbhavatyanupràõàkatveneti vyaïgyavya¤jakayoþ pràdhànyam /
kadàcittu nemititakamaprastutaü varõyamànaü satprastutaü nimittaü vyanakti /
yathà setau--- 
saggaü apàrijàaü kotthuhalacchirahiaü mahumahassa uram /
sumaràbhi mahaõapurao amuddhaandaü ca harajaóàpabbhàram //
atra jàmbavàn kaustubhalakùmãvirahitaharivakùaþsmaraõàdikamaprastutanemittikaü varõayati prastutaü vçddhasevàcirajãvitvavyavahàrakau÷alàdinimittabhåtaü mantritàyàmupàdeyamabhivyaïktum /
tatra nimittapratãtàvapi nemittikaü vàcyabhåtam; pratyuta tannimittànupràõitatvenoddhurakandharãkarotyàtmànamiti samapradhànataiva vàcyavyaïgyayoþ /
tatràpi dvau prakàrau---aprastutàtkadàcidvàcyàccamatkàraþ, vyaïgyaü tu tanmukhaprekùam /
yathàsmadupàdhyàyabhaññenduràjasya---- pràõà yena samarpitàstava balàdyena tvamutthàpitaþ skandhe yasya ciraü sthito 'si vidadhe yaste saparyàmapi /
tasyàsya smitamàtrakeõa janayan pràõàpahàrakriyàü bhràtaþ pratyupakàriõàü dhuri paraü vetàla lãlàyate //
bàlapriyà atràsthàna iti /
jaóànàmiti ÷eùaþ /
ye iti /
aparaþ uktaviparãtavçttiþ /
nimittaü ÷raddheyavacanatànimittam /
sajjanàsaktyeti /
sajjanabahumatyetyarthaþ /
naimittaketi /
÷raddheyavacanatetyarthaþ /
nimittapratãtireveti /
na hi vaktustathàvidhabàndhavatvàdipratãtiü vinà ÷raddheyavacanatvaü pratãtipathamavatarediti bhàvaþ /
saggamiti /
svargamapàrijàtaü kaustubhalakùmãrahitaü madhumathanasyoraþ /
smaràmi mathanàtpurataþ amugdhacandraü ca harajañàpràgbhàram //
iti chàyà /
vçddhetyàditrayaü prastutamityasya vi÷eùaõama /
uddhurakandharãkarotãti /
pradhànãkarotãtyarthaþ /
tanmukhaprekùamiti /
tathà ca apradhànamiti bhàvaþ /
pràõà iti /
locanam atra yadyapi sàråpyava÷ena kçtadhnaþ ka÷cidanyaþ prastuta àkùipyate, tathàpyaprastutasyaiva vetàlavçttàntasya camatkàrakàritvam /
na hyacetanopàlambhavadasambhàvyamàno 'yamartho na ca na hçdya iti vàcyasyàtra pradhànatà /
yadi punaracetanàdinàtyantàsambhàvyamànatadarthavi÷eùaõenàprastutena varõitena prastutamàkùipyamàõaü camatkàrakàri tadà vastudhvanirasau /
yathà mamaiva---- bhàvavràta hañhàjjanasya hçdayànyàkramya yannartayan bhaïgãbhirvividhàbhiràtmahçdayaü pracchàdya saükrãóase /
sa tvàmàha jaóaü tataþ sahçdayammanyatvaduþ÷ikùito manye 'muùya jaóàtmatà stutipadaü tvatsàmyasambhàvanàt //
ka÷cinmahàpuruùo vãtaràgo 'pi saràgavaditi nyàyena gàóhavivekàlokatiraskçtatimirapratàno 'pi lokamadhye svàtmànaü pracchàdayalaülokaü ca vàcàlayannàtmanyapratibhàsamevàïgãkurvaüstenaiva lokena mårkho 'yamiti yadavaj¤àyate tadà tadãyaü lokottaraü caritaü prastutaü bàlapriyà 'tvamutpàdita' iti 'saparyàü pura' iti ca pàñhaþ /
sàråpyava÷eneti /
pràõasamarùaõàdyupakartari apakartçtvaråpasàdda÷yabalenetyarthaþ /
prastutasyaiveti /
vàcyasyeti ÷eùaþ /
atra hetumàha---na hãtyàdi /
na ca na hçdya iti /
hçdya evetyarthaþ /
yadãtyàdi /
'acetanàdinà àkùipyamàõam' iti yojanà /
acetanàdinetyasya vi÷eùaõàni-atyantetyàdãni /
atyantamasambhàvyamànàni tadarthasya aprastutàrthasya vi÷eùaõàni yatra tena /
vastudhvanirasàviti /
nàyamaprastutapra÷aüsàlaïkàra iti bhàvaþ /
bhàveti /
bhàvànàü candrodyànàdipadàrthanàü vràtaþ sàrthaþ he bhàva vràta /
tvaü tathà saükrãóase yaditi sambandhaþ /
tataþ evaü saükrãóanàddhetoþ /
sahçdayammanyatvena sahçdayo 'hamityabhimànena duþ÷ikùitaþ durlalitaþ /
saþ janaþ /
tvàü jaóamàha /
parantu amuùya evaüvadato janasya /
yà jaóàtmatà jaóo 'sãtyucyamànatà sà tvatsàmyasambhàvanàt tvatsàmyàpàtàddhetoþ /
'amuùya stutipadaü manye' iti sambandhaþ /
yene'tyasya 'pracchàdayanni'tyàdinà sambandhaþ /
yathoktam---- "j¤àtatatvasya loko 'yaü jaóonmattapi÷àcavat /
j¤àtatatvo 'pi lokasya jaóonmattapi÷àcavadi"ti   //
gàóheti. /
gàóho yo viveka evàlokaþ tena tiraskçtaü timirapratànaü mohàndhakàrasamåho yasya saþ /
vàcàlayanniti /
àtmàvamànagarbhità bahvãrvàcaþ pravartayannityarthaþ /
àtmani svasmin /
apratibhàsaü janairàropitamavabodham /
atha sambandhastadàpyaprastutasya saråpasyàbhidhãyamànasya pràdhànyenàvivakùàyàü dhvanàvevàntaþpàtaþ /
locanam vyaïgyatayà pràdhànyena prakà÷yate /
jaóo 'yamiti hyudyànendådayàdirbhàvo lokenàvaj¤àyete, sa ca pratyuta kasyacidvirihiõa autsukyacintàdåyamànamànasatàmanyasya praharùaparava÷atàü karotãti hañhàdeva lokaü yathecchaü vikàrakàraõàbhirnartayati /
na ca tasya hçdayaïkenàpi j¤àyate kãdçgayamiti, pratyuta mahàgambhãro 'tividagdhaþ suùñugarvahãno 'ti÷ayena krãóàcaturaþ sa yadi lokena jaóa iti tata eva kàraõàtpratyuta vaidagdhyasambhàvananimittàtsambhàvitaþ, àtmà ca yata eva kàraõàtpratyuta jàóyena sambhàvyastata eva sahçdayaþ sambhàvitastadasya lokasya jaóo 'sãti yadyucyate tadà jaóyamevaüvidhasya bhàvavràtasyàvidagdhasya prasiddhamiti sà pratyuta stutirit /
jaóàdapa pàpãyànayaü loka iti dhvanyate /
tadàha---yadà tviti /
itarathà tviti /
itarathaiva punaralaïkàràntaratvamalaïkàravi÷eùatvaü na vyaïgyasya katha¤cidapi pràdhànya iti bhàvaþ /
udde÷e yadàdigrahaõaü kçtaü samàsoktãtyatra dvandve tena vyàjastutiprabhçtiralaïkàravargo 'pi sambhàvyamànavyaïgyànuve÷aþ sambhàvitaþ /
bàlapriyà vàcyàrthaü dar÷ayati---jaóo 'yamityàdi stutirityantena /
'iti hyavaj¤àyata' iti sambandhaþ /
lokena kartrà /
sa ca udyànàdirbhàva÷ca /
pratyuteti /
ajaóa eva na, kintu vidagdhasvabhàvo 'pãtyarthaþ /
anyasyeti /
priyatamàmilitasyetyarthaþ /
hañhàdàkramyetyasya vyàkhyànam----yathecchaü vikàrakàraõàbhirit /
vikàràõàmautsukyaharùàdãnàü kàraõàbhiþ pravartanàbhiþ /
àtmahçdayaü pracchàdyetyasya vyàkhyànam---na cetyàdi /
pratyutetyasyaiva vivaraõam---mahàgambhãra ityàdi /
sa ityàsya atràpi sambandhaþ /
uttaràrdhaü vyàcaùñe---sa yadãtyàdi /
saþ uktaguõavi÷iùño bhàvavràtaþ /
jaóa itãtyasya sambhàvita ityanenànvayaþ /
tata ityasya vyàkhyànam--tata eva kàraõàditi /
uktaprakàrakasaükrãóanaråpàdityarthaþ /
kàraõàdityasya vi÷eùaõam--pratyuta vaidagdhyetyàdi /
sahçdayetyàdervyàkhyànam---àtmà cetyàdi /
taditi /
tarhi ityarthaþ /
'asya lokasya sà stutiri'ti sambandhaþ /
kà stutirevetyarthaþ /
kuta etadityata àha-tadetyàdi /
tadà tadvacanakàle /
jàóyamevaüvidhasyetyàdi /
ayamarthaþ---ajaóasya sato jaóatvaprasidhyupajãvinã hi janasambandhijaóatvoktiþ /
tathà sati tattulyayogakùematayà janasyàpyajaóatvasambhavàjjanaü pratijaóo 'sãtyuktirvàstavã stutireva paryavasyediti /
evamaprastutaü vàcyàrtha vyàkhyà pàryantikamarthaü pradar÷ayati---jaóàdapãti /
tadàheti /
yadetatsàråpyeõa pratãyamànasya pràdhànye dhvanitvamuktaü tadàhetyarthaþ /
evakàro bhinnakrama iti dar÷ayati---itarathaiveti /
tu÷abdàrthakathanaü itarathàtvalaïkàràntarameva /
tadayamatra saïkùepaþ---- locanam tatra sarvatra sàdhàraõamuttaraü dàtumupakramate---tadayamatreti /
kiyadvà pratipadaü likhyatàmiti bhàvaþ /
tatra vyàjastutiryathà--- kiü vçttàntaiþ paragçhagataiþ kintu nàhaü samartha- ståõãü sthàtuü prakçtimukharo dàkùiõàtyasvabhàvaþ /
gehe gehe vipaõiùu tathà catvare pànagoùñhyà- munmatteva bhramati bhavato vallabhà hanta kãrtiþ  //
atr.a vyaïgyaü stutyàtmakaü yattena vàcyamevopaskriyate /
yattådàhçtaü kenacit---- àsãnnàtha pitàmahã tava mahã jàtà tato 'nantaraü màtà samprati sàmburà÷ira÷anà jàyà kulodbhåtaye /
pårõe varùa÷ate bhaviùyati punaþ saivànavadyà snuùà yuktaü nàma samagranãtividuùàü kiü bhåpatãnàü kule //
iti, tadasmàkaü gràmyaü pratibhàtyatyantàsabhyasmçtihetutvàt /
kà cànena stutiþ kçtà? tvaü vaü÷akrameõa ràjeti hi kiyadidam? ityevaüpràyà vyàjastutiþ sahçdagoùñhãùu ninditetyupekùyaiva /
yasya vikàraþ prabhavannapratibandhastu hetunà yena /
gamayati tamabhipràyaü tatpratibandhaü ca bhàvo 'sau //
iti /
atràpi vàcyapràdhànye bhàvàlaïkàràtà /
yasya cittavçttivi÷eùasya sambandhã vàgvyàpàràdirvikàro 'pratibandho niyataþ bàlapriyà punariti /
'alaïkàràntaràïgatvam' ityatrànyathàpratipattiþ syàdityato vivçõoti---alaïkàravi÷eùatvamiti /
iti bhàva iti /
aprastutavarõanasthale yatra vàcyasya aprastutàrthasya camatkàrakàritvaü vyaïgyaü, prastutaü tu tadaïgaü tatraivàprastutapra÷aüsàlaïkàraþ /
yatra tu prastutasya vyaïgyasya pràdhànyaü tatra vastudhvanireva nàlaïkàra iti granthakàrà÷aya ityarthaþ /
stutyàtmakamiti /
bhavataþ kãrtirvi÷vaü vyàpnoti ityuttama÷lokatvaråpaguõakãrtanamityarthaþ /
àsãditi /
snuùà putrabhàryà /
atyantàsabhyeti /
pitàmahyà màtçtvoktàvevàïkurità tàvadasabhyasmçtistasàya jàyàtvasnuùàtvavarõanena sutaràmabhivyaktetyà÷ayenoktamatyantàsabhyeti /
vàcye 'rthe doùamuktvà vyaïgye 'pi tamàha-kà ceti /
kiyadidamiti /
ràjàntaràdutkarùavi÷eùàpratãteriti bhàvaþ /
'vyàjastutiprabhçtiri'ti pårvoktaprabhçtipadàrthaü bhàvàlaïkàraü rudrañoktamàha-yasyeti /
'yasya vikàrastu apratibandhaþ prabhavan yena hetunà tamabhipràyaü tatpratibandhaü ca gamayati asau bhàva ityanvayaþ /
atràpi dvaividhyamastãtyà÷ayenàha---atràpãtyàdi /
lakùaõavàkyaü vyàcaùñe---yasyetyàdi /
cittavçttivi÷eùasya anuràgàdeþ sambandhãjanyaþ /
apratibandha ityasya vyàkhyànam---niyata iti /
vyaïgyasya yatràpràdhànyaü vàcyamàtrànuyàyinaþ /
samàsoktyàdayastatra vàcyàlaïkçtayaþ sphuñàþ  //
vyaïgyasy.a pratibhàmàtre vàcyàrthànugame 'pi và /
na dhvaniryatra và tasya pràdhànyaü na pratãyate //
locanam prabhavaüstaü cittavçttivi÷eùaråpamabhipràyaü yena hetunà gamayati sa heturyatheùñopabhogyatvàdilakùaõo 'rtho bhàvàlaïkàraþ /
yathà--- ekàkinã yadabalà taruõã tathàhamasmingçhe gçhapati÷ca gato vide÷am /
kaü yàcase tadiha vàsamiyaü varàkã ÷va÷rårmamàndhabadhirà nanu måóha pàntha //
atra vyaïgyamekaikatra padàrthe upaskàrakàrãti vàcyaü pradhànam /
vyaïgyapràdhànye tu na kàcidalaïkàrateti niråpitamityalaü bahunà /
yatreti kàvye /
alaïkçtaya iti /
alaïkçtitvàdeva ca vàcyopaskàrakatvam /
pratibhàmàtra iti /
yatropamàdau mliùñàrthapratãtiþ /
vàcyàrthànugama iti /
vàcyenàrthenànugamaþ samaü pràdhànyamaprastutapra÷aüsàyàmivetyarthaþ /
na pratãyata iti /
sphåñatayà bàlapriyà yena hetuneti /
vàkyapratipàdyeneti ÷eùaþ /
'yena pratibaddhena' iti pàñhe tu pratibaddhenetyasyokta evàrthaþ /
sa heturiti /
kasyaciccittavçttivi÷eùasya anubhàvo vyàpàràdirvyaïgyahetudvàrà taccittavçttivi÷eùasya gamakaþ sa heturityarthaþ /
vakùyamàõodàharamàbhipràyeõa taddhetuü dar÷ayati---yatheùñetyàdi /
ahaü tvayà yatheùñamupabhoktavyà na ki¤citpratibandhakamiti nàyikàmanogatàdirarthaü ityarthaþ /
ekàkinãti /
tatheti samuccaye /
taditi /
yadahamevaüvidhàsmi gçhapatirgata÷ca tadityarthaþ /
nanvasti khalu tava ÷va÷råstàü yàca ityatràha-iyamityàdi /
atra vyaïgyamiti /
ekàkinyàdipadavyaïgyamàtmano bhogyakàmukàntararàhityàdikamityarthaþ /
vàkyena càtmano nimantraõayathecchopabhogyatvaü dyotyate /
nanvetadvyaïgyamatra pràdànamevetyataþ sàdhàraõyenàha---vyaïgyapràdhànya ityàdi /
tatpratibandhaü ca gamayatãtyàdyudàharaõaü rudrañagranthàdavagantavyam /
vyaïgyasyetyàdayastrayaþ parikara÷lokàþ /
'yatràpràdhànyam' ityatra yatreti padaü vyàcaùñe---kàvya iti /
apràdhànye heturvàcyamàtrànuyàyitvaü, tatra heturvàcyàrthopaskàrakatvaü, taccàlaïkçtipadena dar÷itamityàha--alaïkçtitvàdeveti /
'vyaïgyasya pratibhàmàtra' ityetatsodàharaõaü vivçõoti--yatretyàdi /
mliùñà aspaùñà /
arthapratãtiþ vyaïgyapratãtiþ /
'vàcacyamàtrànuyàyina' ityanena paunaruktyaü parihartuü vyàcaùñe---vàcyenetyàdi /
'na pratãyata' tatparàveva ÷abdàrthau yatra vyaïgyaü prãta sthitau /
dhvaneþ sa eva viùayo mantavyaþ saïkarojjhitaþ  //
tasmànn.a dhvaneranyatràntarbhàvaþ /
ita÷ca nàntarbhàvaþ; yataþ kàvyavi÷eùo 'ïgã dhvaniriti kathitaþ /
tasya punaraïgàni--alaïkàrà guõà vçttaya÷ceti pratipàdayiùyante /
na càvayava eva pçthagbhåto 'vayavãti prasiddhaþ /
locanam pràdhànyaü na cakàsti, api tu balàtkalpyate, tathàpi hçdaye nànupravi÷ati /
yathà-'deà pasiaõiàtàsu' ityàtrànyakçtàsu vyàkhyàsu /
tena caturùu prakàreùu na dhvanivyavahàraþ sadbhàve 'pi vyaïgyasya apràdhànye mliùñapratãtau vàcyena samapràdhànye 'sphuñe pràdhànye ca /
kva tarhyasàvityàha---tatparàveveti /
saïkareõàlaïkàrànuprave÷asambhàvanayà ujjhita ityarthaþ /
saïkàràlaïkàreõeti tvasat, anyàlaïkàropalakùaõatve hi kliùñaü syàt /
ita÷ceti /
na kevalamanyonyaviruddhavàcyavàcakabhàvavyaïgyavya¤jakabhàvasamà÷rayatvànna tàdàtmyamalaïkàràõàü dhvane÷ca yàvatsvàbhibhçtyavadaïgiråpàïgaråpayorvirodhàdityarthaþ /
avayava iti /
ekaika ityarthaþ /
tadàha--pçthagbhåta iti /
atha pçthagbhåtastathà mà bhåt, samudàyamadhyanipatitastarhyastu tathetyà÷aïkyàha--apçthagbhàve tviti /
tadàpi na sa bàlapriyà ityasya vyakhyànam--sphuñatayà na cakàstãti /
balàtkalpyata iti /
tacca yuktiparyàlocanayà parãkùàda÷àyàmàharaõam /
nànupravi÷atãti /
yuktyanusandhànàbhàve vilayàditi /
bhàvaþ /
asyodàharaõamàha---yathetyàdi /
deà iti /
'pràrthaye tàvatprasãde'tyàdiþ pårvodàhçtà gàthà /
'na dhvaniri'tyasya vivaraõam---na dhvanivyavahàra iti /
sadbhàve 'pãti /
dhvaneriti ÷eùaþ /
'caturùu prakàreùu' ityuktasya vivaraõam-vyaïgyasyàpràdhànya ityàdi /
'saïkara' ityasya vyàkhyànam-alaïkàrànuprave÷etyàdi /
samàsoktyàdyanuprave÷a÷aïkayà pårvoktayetyarthaþ /
yathà÷rutàrthaü niùedhati---saïkàràlaïkàreõetyàdi /
vçttàvita÷cetyatra itaþ vakùyamàõaddhetorityarthaü manasikçtya vyàcaùñe---na kevalamityàdi /
na tàdàtmyamiti /
aikyàbhàva ityarthaþ /
aïgãtyàdi /
aïgitvaïgatvayorityarthaþ /
nanvavayavàtiriktàvayavino 'nupalambhànna càvayava evàvayavãti tanniùedho 'nupapanna iti ÷aïkàmavayava ityekavacanàrthasya vivakùitatvaü dar÷ayan pariharati---ekaika iti /
'pçthagbhåta' iti coktàrthakamevetyàha---tadàheti /
atha pçthagbhåta iti /
avayava iti ÷eùaþ /
tathà avayavã /
samudàyamadhyapatitaþ samudàyopahitasvaråpaþ /
tathàstu avayavã bhavatu /
vçttau 'tadaïgatvam' iti /
avayavyaïgyatvamityarthaþ /
apçthagbhàve tu tadaïgatva tasya /
na tu tattvameva /
yatràpi và tattvaü tatràpi dhvanermahàviùayatvànna tanniùñhatvameva /
'såribhiþ kathita' iti vidvadupaj¤eyamuktiþ, na tu yathàkatha¤citpravçtteti pratipàdyate /
prathame hi vidvàüso vaiyàkaraõàþ, vyàkaraõamålatvàtsarvavidyànàm /
locanam eka eva samudàyaþ, anyeùàmapi samudàyinàü tatra bhàvàt; tatsamudàyimadhye ca pratãyamànamapyasti, na ca tadalaïkàraråpaü, pradhànatvàdeva /
yattvalaïkàraråpaü tadapradhànatvànna dhvaniþ /
tadàha---na tu tattvameveti /
nanvalaïkàra eva ka÷cittvayà pradhànatàbhiùekaü dattvà dhvanirityàtmeti cokta ityà÷aïkyàha---yatràpi veti /
na hi samàsoktyàdãnàmanyatama evàsau tathàsmàbhiþ kçtaþ, tadviviktatve 'pi tasya bhàvàt samàsoktyàdyalaïkàrasvaråpasya samastasyàbhàve 'pi tasya dar÷itatvàt 'attà ettha' iti 'kassa và õa' ityàdi; tadàha-na tanniùñatvameveti /
vidçdupaj¤eti /
vidvadbhya upaj¤à prathama upakramo yatyà ukteriti bahuvrãhiþ /
tena 'upaj¤opakramaü' iti tatpuruùà÷rayaü napuüsakatvaü bàlapriyà 'tasye'ti /
avayavasyetyarthaþ /
'tatvam' iti avayavitvamityarthaþ /
bhàvamàha locane---tadàpãtyàdi /
tadàpi samudàyamadyapatanada÷àyàmapi /
saþ samudàyiråpàvayavaþ /
eka eva na samudàyaþ na samudàyaråpàvayavã /
atra hetumàha---anyeùàmapãti /
tatra bhàvàditi /
samudàye satvàdityarthaþ /
nanvityàdi /
ka÷ciditi /
samàsoktyàdyanyatama ityarthaþ /
vçttau'yatràpã'tyàdi /
'yatra' paryàyoktàdau 'bhrama dhàrmike'tyàdau paryàyoktatvapakùe, 'bhavati na guõànuràga' ityàdisaïkaràlaïkàre ca /
'tatvam' iti /
avayavitvamityarthaþ; pràdhànyamiti yàvat /
'tanniùñatvam' iti /
tadavayaviniùñatvamityarthaþ; tadalaïkàraniùñatvamiti yàvat /
dhvanermahàviùayatvànna tanniùñhatvameveti yaduktaü tadvivçõoti locane---na hãtyàdi /
samàsoktau dhvanirantarbhavatãti paramatàbhyupagamena samàsoktãti /
àdipadena paryàyoktàdãnàü grahaõam /
asau alaïkàraþ /
tathà dhvanitvenàtmatvena ca /
tadviviktatve 'pi samàsoktyàdyalaïkàraspar÷aràhitye 'pi /
tasya dhvaneþ /
uktasyaiva vivaraõam-samàsoktyàdãti /
ityàdãti /
ityàdàvityarthaþ /
'dar÷itatvàdi'tyanena sambandhaþ /
'vidvadupaj¤e'ti prayogasya sàdhutvasampàdanàyàha---vidvadbhya ityàdi /
te ca ÷råyamàõeùu varõeùu dhvaniriti vyavaharanti /
tathaivànyaistanmatànusàribhiþ såribhiþ kàvyatattvàrthadar÷ibhirvàcyavàcakasammi÷raþ locanam niravakà÷am /
÷råyamàõeùviti /
÷rotra÷aùkulãü santànenàgatà antyàþ ÷abdàþ ÷råyanta iti prakriyàyàü ÷abdajàþ ÷abdàþ ÷råyamàõà ityuktam /
teùàü ghaõñànuraõanaråpatvaü tàvadasti; te ca dhvani÷abdenoktàþ /
yathàha bhagavàn bhartçhariþ--- yaþ saüyogaviyogàbhyàü karaõairupajanyate /
sa sphoñaþ ÷abdajà÷÷abdà dhvanayo 'nyairudàhçtàþ   //
it.i  /
evaü ghaõñàdinirhlàdasthànãyo 'nuraõanàtmopalakùito vyaïgyo 'pyartho dhvaniriti vyavahçtaþ /
tathà ÷råyamàõà ye varõà nàda÷abdavàcyà antyabuddhinirgràhyasphoñàbhivya¤jakàste dhvani÷abdenoktàþ /
yathàha bhagavàn sa eva--- pratyayairanupàkhyeyairgrahaõànuguõaistathà /
bàlapriyà atha vyaïgyàrthà÷abdatadarthavya¤janànàü caturõàü dhvani÷abdavàcyatvaü vidvatprasiddhiva÷àtsàdhayiùyannàdau vyaïgyàrthasya dhvani÷abdavàcyatvasidhyanuguõatayà vyàcaùñe---÷rotretyàdi /
÷rotra÷aùkulãü ÷aùkulãsamàna÷rotradesàvacchinnàkà÷am /
santàneneti /
vãcãsantànanyàyenetyarthaþ /
pràkrayàyàmiti /
vai÷eùikàdiprakriyàyàmityarthaþ /
÷abdajà÷÷abdà iti /
antyà iti bhàvaþ /
teùàmiti /
÷råyamàõànàmantyànà ÷abdaja÷abdànàmityarthaþ. ghaõñeti /
pårva÷abdajanyatvena sàmyàditi bhàvaþ /
ya iti /
utpattipakùe sphoñadhvanyoþ bhedaprakañanaparo 'yaü÷lokaþ /
saüyogaviyogàbhyàü karaõànàü sthànaissaha yassaüyogo viyoga÷ca tàbhyàm /
karaõairiti kartari tçtãyà /
jihvàpràdibhirityarthaþ /
spaùñamidaü pràti÷àkhye /
saþ sphoña iti prathamamutpadyamànaþ ÷abdaþ sphoña ityarthaþ /
÷abdajàþ ÷abdà iti /
÷råyamàõà iti bhàvaþ /
anyairiti /
utpattivàdibhirityarthaþ /
yathoktaü vçttikçtà-'anityapakùe sthànakaraõapràptivibhàgapårvakaü prathamamebhirnirvçtto ya÷÷abdaþ sa sphoña ucyata' ityàdi /
ghaõñàdãti /
ghaõñàdernirhnàdaþ anuraõanaü tatsthànãyastattulya iti vyaïgyasya thadhvanipadena vyavahàryatve hetuþ /
nanvevaüvyaïgyavi÷eùasyaiva dhvanivyavahàryatvaü bhavenna tu rasàdestasyànuraõanaråpatvavirahàdityata àha--anuraõaneti /
etadupalakùaõamiti bhàvaþ /
atha vàcakasya ÷abdasya vàcyasyàrthasya ca dhvanivyavahàryatvaü prasàdhasati---tathetyàdi /
nàda÷abdavàcyà iti /
nàda÷abdena vaiyàkaraõairvyavahçtà ityarthaþ /
antyeti pårvapårvavarõànubhavajanitasaüskàrasahakçtà yà antyavarõabuddhiþ tayà nirgràhyaþ nitaràü vyaktaråpema gràhyo yaþ sphoñaþ tasyàbhivya¤jakà ityarthaþ /
ta iti /
te varõà ityarthaþ /
pratyayairiti /
anupàkhyeyaiþ idamitthamiti vyàkhyàtuma÷akyaiþ /
grahaõànuguõaiþ vyaktaråpasphoñagrahaõànukålaiþ /
locanam dhvaniprakà÷ite ÷abde svaråpamavadhàryate   //
it.i  /
tena vya¤jakau ÷abdàrthàvapãha dhvani÷abdenoktau /
ki¤ja varõeùu tàvanmàtraparimàõevapi satsu /
yathoktam--- alpãyasàpi yatnena ÷abdamuccàritaü matiþ /
yadi và naiva gçhõàti varõaü và sakalaü sphuñam   //
it.i  /
teùu tàvatsveva ÷råyamàõeùu vakturyo 'nyo drutàvilambitàdivçttibhedàtmà prasiddàduccàraõavyàpàràdabhyadhikaþ sa dhvaniruktaþ /
yadàha sa eva--- ÷abdasyordhvamabhivyaktervçttibhede tu vaikçtàþ /
dhvanayaþ samupohante sphoñàtmà tairna bhidyate   //
it.i  /
asamàbhirapi prasiddhebhyaþ ÷abdavyàpàrebhyo 'bhidhàtàtparyalakùaõàråpebhyo 'tirikto vyàpàro dhvanirityuktaþ /
evaü catuùkamapi dhvaniþ /
tadyogàcca samastamapi kàvyaü bàlapriyà dhvaniprakà÷ite ÷abde viùaye utpannaiþ antaràlavartibhiþ pratyayai sphoñaviùayakàvyaktapratyayaiþ /
svaråpaü sphoñasvaråpam avadhàryate vyaktaü j¤àyate /
yathoktaü bhàùye "vyaktaråpagrahamànuguõà hyanupàkhyeyàkàrà bahava upàyabhåtàþ pratyayà dhvanibhiþ prakà÷yamàne ÷abde utpadyamànà÷÷abdasvaråpàvagrahe hetavo bhavanti" iti /
teneti /
vya¤jakànàü dhvani÷abdena tairvyabahçtatvàdityarthaþ /
ata vyàpàrasya vya¤janasyàpi dhvani÷abdavyavahàryatvaü prasàdhayitumàha---ki¤ceti /
tàvanmàtraparimàõeùviti /
yàdda÷o 'yaü ÷rotrendriyeõa gçhyate tàdda÷aparimàõavi÷iùñeùvityarthaþ /
api÷abdaþ samuccaye, '÷råyamàõeùvi'tyanenàsya sambandhaþ /
varõeùu svaråpataþ parimàõavi÷eùavattayà sthiteùu teùu tathàvidheùvevàkhaõóatayà ÷rotrendriyaviùayatàü gateùu ca satsu ityarthaþ /
asya saüvàda÷lokagarbhitasya 'vakturyo 'nya' ityàdigranthena sambandhaþ /
alpãyaseti /
alpãyasà yatnenàpyuccàritaü ÷abdam /
matiþ katrãü naiva gçhõàti /
yadi và, sakalaü varõaü sphuñaü gçhõàti và; na tu ki¤jitgrahaõàgrahaõe sambhavato varõasya niravayavatvàditi bhàvaþ /
anena 'tàvatsveva ÷råyamàõeùvi'tyuktamupapàditam /
sa iti /
tathàvidhavyàpàra ityarthaþ /
÷abdasyeti /
÷loko 'yaü ma¤jåùàyàmitthaü vyàkhyàtaþ-- ÷abdasya sphoñasya abhivyakterårdhvaü vaikçtà dhvanayo jàyante iti ÷eùaþ /
te tu vçttibhede drutàdivçttibhede /
samupohante tatra kàraõaü bhavanti /
sphoñastu tairna bhidyata ityarthaþ /
vaikçtatvaü caiùàmàlasyàdikçtvàditi /
'vçttibhedam' iti pàñhe 'samupohanta' ityasya janayantãtyarthaþ /
catuùkamiti /
vyaïgyàdicatuùñayamityarthaþ /
ghvaniþ dhvani÷abdavyavahàryaþ /
samastamapi kàvyaü vyaïgyavàcyàvàcakavyàpàrasamudàyàtmakaü kàvyamapi /
teneti /
÷abdàtmà kàvyamiti vyapade÷yo vyapade÷yo vya¤jakatvasàmyàddhvanirityuktaþ /
na caivaüvidhasya dhvanervakùyamàõaprabhedatadbhedasaïkalanayà mahàviùayasya yatprakà÷anaü tadaprasiddhàlaïkàravi÷eùamàtrapratipàdanena locanam dhvaniþ /
tena vyatirekàvyatirekavyapade÷o 'pi na na yuktaþ vàcyavàcakasaümi÷ra iti /
vàcyavàcakasahitaþ saümi÷ra iti madhyamapadalopã samàsaþ /
'gàmaivaü puruùaü pa÷um' itivatsamuccayo 'tra cakàreõa vinàpi /
tena vàcyo 'pi dhvaniþ vàcako 'pi ÷abdo dhvaniþ, dvayorapi vya¤jakatvaü dhvanatãti kçtvà /
saümi÷pyate vibhàvànubhàvasaüvalanayeti vyaïgyo 'pi dhvaniþ, dhvanyata iti kçtvà /
÷abdanaü ÷abdaþ ÷abdavyàpàraþ, na càsàvabhidhàdiråpaþ, api tvàtmabhåtaþ, so 'pi dhvananaü dhvaniþ /
kàvyamiti vyapade÷ya÷ca yo 'rthaþ so 'pi dhvaniþ, uktaprakàradvanicatuùñayamayatvàt /
ata evasàdhàraõahetumàha---vya¤jakatvasàmyàditi /
vyaïgyavya¤jakabhàvaþ sarvoùu pakùeùu sàmànyaråpaþ sàdhàraõa ityarthaþ /
yatpunaretaduktaü 'vàgvikalpànàmànantyàt' ityàdi, tatpariharati---na caivaü vidhasyeti /
vakùyamàõaþ prabhedo yathà-mukhye dve råpe /
tadbhedà yathà-arthàntarasaükramitavàcyaþ, atyantatiraskçtavàcya ityavivakùitavàcyasya, asaülakùyakramavyaïgyaþ saülakùyakramavyaïgya iti vivakùitànyaparavàcyasyeti /
tatràpyavàntarabhedàþ /
mahàviùayasyeti--a÷eùalakùyavyàpina ityarthaþ /
bàlapriyà dhvani÷abdavàcyatatsamudàyàtmakatvenaiva kàvyasya dhvanitvalàbhena hetunetyarthaþ /
vyatireketyàdi /
'kàvyasyàtmà dhvanirityàdau bhedavyapade÷aþ kàvyavi÷eùaþ, sa dhvanirityàdàvabhedavyapade÷a÷cetyarthaþ /
na na yukta iti /
yukta evetyarthaþ /
vyaïgyàdãnàü pa¤cànàü yaddhvanivyavahàryatvamukt, tadanuguõatayà vàcyatyàdigrantaü vyàcaùñe---vàcyavàcaketyàdi /
iti madhyameti /
tathàca vàcya÷ca sammi÷ra÷cetyartha iti bhàvaþ /
vinàpãti /
tathà ca ÷abdàtmà kàvyamiti vyapade÷ya÷cetyartha iti bhàvaþ /
uktavyàkhyànasya phalamàha-tenetyàdi /
dhvanatãti kçtveti /
vya¤jayatãti hetorityarthaþ /
dhvaniriti kartari pratyaya iti bhàvaþ /
sammi÷rapadena vyaïgyàrtho vivakùita ityàha-sammi÷rayata ityàdi /
vibhàveti /
vibhàvànubhàvàbhyàü saüvalanayà sambandhenetyarthaþ /
dhvanyata iti kçtveti /
karmaõi pratyaya iti bhàvaþ /
'÷abdàtme'ti padaü vyàcaùñe-÷abdanamityàdi /
dhvananaü dhvaniriti /
asminnarthe dhvaniriti bhàve pratyaya iti bhàvaþ /
ata eveti /
yasmàdbhaktànàü pa¤jànàmarthànàü dhvanitvamatra granthe 'bhidhitsitaü, tasmàdeva sàdhàraõasya hetorabhidhànàdityarthaþ /
hetoþ sàdhàraõyalàbhàya vya¤jakatvapadaü vyaïgyavya¤jakabhàvaparamityà÷ayena vyàcaùñe-vyaïgyeti /
tulyamiti tadbhàvitacetasàü yukta eva saürambhaþ /
na ca teùu katha¤cidãrùyayà kaluùita÷emuùãkatvamàviùkaraõãyam /
tadevaü dhvanestàvadabhàvavàdinaþ pratyuktàþ /
asti dhvaniþ /
sa càsàvavivakùitavàcyo vivakùitànyaparavàcya÷ceti locanam vi÷eùagrahaõenàvyàpakatvamàha /
màtra÷abdenàïgitvàbhàvam /
tatra dhvanisvaråpe bhàvitaü praõihitaü ceto yeùàü tena và camatkakàraråpeõa bhàvitamadhivàsitamata eva mukulitalocanatvàdivikàrakàraõaü ceto yeùàmiti /
abhàvavàdina iti /
avàntaraprakàratrayabhinnà apãtyarthaþ /
teùàü pratyuktau phalamàha---astãti /
udàharaõapçùñe bhàktatvaü su÷aïkaü supariharaü ca bhavatãtyabhipràyeõodàharaõadànàvakà÷àrthaü bhàktatvàlakùaõãyatve prathamaü pariharaõayogye 'pyapratisamàdhàya bhaviùyaduddyotànuvàdànusàreõa vçttikçdeva prabhedaniråpaõaü karoti---sa ceti /
pa¤cadhàpi dhvani÷abdàrthe yena yatra yato yasya yasmai iti bahuvrãhyarthà÷rayeõa yathocitaü sàmànàdhikaraõyaü suyojyam /
vàcye 'rthe tu dhvanau vàcya÷abdena svàtmà tenàvivakùito 'pradhànãkçtaþ svàtmà yenetyaviva÷ritavàcyo vya¤jako 'rthaþ /
evaü vivakùitànyaparavàcye 'pi /
bàlapriyà sàmànyaråpo vyaïgyavya¤jakabhàvaþ sàdhàraõassamàna iti yojanà /
'tadaprasiddhàlaïkàravi÷eùamàtre'tyatratyavi÷eùamàtragrahaõayoþ phalamàha--vi÷eùagrahaõenetyàdi /
alaïkàrasyeti ÷eùaþ /
màtra÷abdo le÷àrthaka ityà÷ayenàha-aïgitvàbhàvamiti /
àhetyanuùajyate /
prakàrantareõàha--tene veti /
tena dhvaninà kartrà /
nanu kramapràptaü bhàktatvàdipakùamapratisamàdhàya vçttikçtà 'sa ce'tyàdinà dhvanibhedapradar÷anamanucitamityata àha---udàharaõapçùña ityàdi /
avivakùitavàcyàdidhvanerudàharaõe pradar÷ite tatra lakùaõàyàssamunmeùàdbhaktireva dhvaniriti ÷aïkà susaüpàdà, parasparabhedasaüpàdakasya råpabhedàdeþ spaùñatvàttatparihàra÷ca sukara ityabhipràyeõetyarthaþ /
bhaviùyadudyotànuvàdànusàreõeti /
atrànuktavavivakùitavàcyo va iti dvitãyodyotàdàvanuvàdo 'nupapannaþ syàdataþ svayameva kàrikàkàrasthàne sthitvetyarthaþ /
nanu pa¤jànàü dhvani÷abdàrthànàü madhye kamarthamabhipretyàvivakùitavàcyo dhvanirityàdisàmànàdhikaraõyanirde÷a ityata àha--pa¤cadhàpãtyàdi /
pa¤cadhà vàcakàdisvaråpe /
tatra vàcakaþ ÷abdo dhvanipadàrtha iti pakùe àvivakùitaþ vàcyo yena ÷abdena /
yatra yasmin ÷abde /
yataþ yasmàcchabdàt /
yasmai yadarthatvena /
yasya yatsambandhitvena sa tathokta iti bahuvrãhirbodhyaþ /
evaü vyaïgyavya¤janakàvyànàmanyapadàrthatve 'pi bodhyam /
vàyyo dhvani÷abdàrtha iti pakùe vi÷eùamàha---vàcye 'rtha iti /
svàtmeti /
ucyata iti dvividhaþ sàmànyena /
tatràdyasyodàharaõam--- suvarõapuùpàü pçthivãü cinvanti puruùàstrayaþ /
÷åra÷ca kçtavidya÷ca ya÷ca jànàti sevitum  //
locana.m yadi và karmadhàrayeõàrthapakùe avivakùita÷càsau vàcya÷ceti /
vivakùitànyapara÷càsau vàcya÷ceti /
tatràrthaþ kadàcidanupapadyamànatvàdinà nimittenàvivakùito bhavati /
kadàcidupapadyamàna iti kçtvà vivakùita eva, vyaïgyaparyantàü tu pratãtiü svasaubhàgyamahimnà karoti /
ata evàrtho 'tra pràdhànyena vya¤jakaþ, pårvatra ÷abdaþ /
nanu ca vivakùà cànyaparatvaü ceti viruddham /
anyaparatvenaiva vivakùaõàtko virodhaþ? sàmànyeneti /
vastvalaïkàrarasàtmanà hi tribhedo 'pi dhvanirubhàbhyàmevàbhyàü saïgçhãta iti bhàvaþ /
nanu tannàmapçùñe etannàmanive÷anasya kiü phalam? ucyate--
anena hi nàmadvayena dhvananàtmani vyàpàre pårvaprasiddhàbhidhàtàtparyalakùaõàtmakavyàpàratritayàvagatàrthapratãteþ pratipattçgatàyàþ prayoktrabhipràyaråpàyà÷ca vivikùàyà) sahakàritvamuktamiti dhvanisvaråpameva nàmabhyàmeva projjãvitam /
suvarmapuùpàmiti /
suvarõàni puùpyatãti suvarõapuùpà, etacca vàkyamevàsambhavatsvàrthamiti kçtvàvivakùitavàcyam /
bàlapriyà ÷eùaþ /
avivakùitapadasya yathà÷rutàrthàbhipràyeõàha-yadi vetyàdi /
vàcyasyàvivakùitatvàdikamupapàdayati---tatràrtha ityàdi /
àdipadenànupayogitvaü gçhyate /
upapadyamàna iti /
artha ityanuùajyate /
vyaïgyaparyantàü vyaïgyapratãtiparyantàm /
pratãtiüsvagocaràü pratãtim /
÷aïkate---nanvita /
viruddhamiti. vivakùitatve anyaparatvasambhavàditi bhàvaþ /
uttaramàha---anyetyàdi /
ko virodha iti /
pradhànatayà vivakùitatvasyaivànyaparatvopamardakatvàditi bhàvaþ /
pçcchati--nanviti /
tannàmapçùñe tasya dhvaninàmnaþ pçùñe pa÷càt /
etannàmeti /
avivakùitavàcyàdinàmetyarthaþ /
asti dhvaniþ sa cetyàdi÷ca nirde÷aþ kimartha ityarthaþ /
atrottaramàha---ucyata ityàdi /
ayamarthaþ---dhvananavyàpàrasambandho hi pa¤cànàü dhvani÷abdavàcyatve nibandhanam /
tatra ca vyàpàre dvitãyasyàpi--- ÷ikhariõi kva nu nàma kiyacciraü kimabhidhànamasàvakarottapaþ /
taruõi yena tavàdharapàñalaü da÷ati bimbaphalaü ÷uka÷àvakaþ  //
locana.m tata eva padàrthamabhidhàyànvayaü ca tàtparya÷aktyàvagamayyaiva bàdhakava÷ena tamupahatya sàdda÷yàtsulabhasamçddhisambhàrabhàjanatàü lakùayati /
tallakùaõàprayojanaü ÷årakçtavidyasevakànàü pra÷astyama÷abdavàcyatvena gopyamànaü sannàyikàkucakala÷ayugalamiva mahàrghatàmupayaddhvanyata iti /
÷abdo 'tra pradhànatayà vya¤jakaþ, arthastu tatsahakàritayeti catvàro vyàpàràþ /
÷ikhariõãti /
na hi nirvidhnottamasiddhayo 'pi ÷rãparvatàdaya imàü siddhiü vidadhyuþ /
divyakalpasahastràdi÷càtra parimitaþ kàlaþ /
na caivaüvidhottamaphalajanakatvena pa¤jàgriprabhçtyàpi tapaþ ÷råtam /
bàlapriyà ÷abdàrthobhayakartçke abhidhàditrayajanyapratipattçgatàrthapratãteþ prayoktçgatavivakùàyà÷ca sahakàritvamastãtyatastasyàpi pratipipàdayiùayaitannàmadvayaü vihitaü na prabhedamàtrapratipipàdayiùayà, tatràvivakùitavàcyasya dhvanerlakùaõàmålatvàttannàmnà pratipattçgatatatpratãteþ vivakùitànyaparavàcyanàmnà vivakùàyà÷ca sahakàritvaü dar÷itamiti tannàmabhyàü dhvanisvaråpameva projjãvitamiti /
bàdhakava÷ena tamupahatyeti /
taü anvayamityarthaþ /
upahananaü bàdhanam /
sàdç÷yàditi nimittoktiþ /
lakùayatãti /
suvarõapuùpàmityetallakùaõayà bodhayatãtyarthaþ /
'tallakùaõàprayojanaü prà÷astyaü dhvanyata' iti sambandhaþ /
màhàrghatàü càrutvam /
upayatpràpnuvat /
atreti /
avivakùitavàcyàdhvanàvityarthaþ /
catvàra iti /
abhidhàdyà÷catvàra ityarthaþ /
suvarõetyàdipadyavyàkhyàsmadãyakuvalayànandavyàkhyàne draùñavyà /
÷akhariõãti /
atra nàmetyantasya kiyacciramityasya kimabhidhànamityasya ca dhvaniü krameõàha---na hãtyàdinà /
imàmiti /
taruõyàdharapàñalimalàbhasubhagambhavçkabimbaphalada÷anàtmikàmityarthaþ /
atretir /
idda÷yàþ siddheþ pràptàvityarthaþ /
evaü vidheti /
yathoktabimbaphalada÷anàtmaketyarthaþ /
'tvadadharàruõamamburuhàkùi yadi'tyàdyanirdi÷ya tavàdharetyàdinirde÷e bojamàha---tavetyàdi /
bhinnaü pçthak locanam taveti bhinnaü padam /
samàsena vigalitatyà pratãyeta, tava da÷atãtyabhipràyeõa /
tena yadàhuþ--'vçttànurodhàttvadadharapàñalamiti na kçtam' iti, tadasadeva; da÷atãtyàsvàdayati avicchinnaprabandhatayà, na tvaudarikavatparaü bhuïkte; api tu rasaj¤o 'ti tatpràptivadeva rasaj¤atàpyasya tapaþ eveti /
anuràgiõa÷ca pracchannasvàbhipràyakyàpanavaidagdhyacàñuviracanàtmakavibhàvoddãpanaü vyaïgyam /
bàlapriyà kçtam /
kuta ityata àha---samàsa iti /
'samàse vigalitatayà pratãyeta na pratãyatàm' iti kvacit granthe pàñhaþ /
samàse yuùmatpadasyàdharapadena samàse sati /
yuùmadartha iti ÷eùaþ /
vigalitatayà pçthaktayà na pratãyetetyarthaþ /
nanu pràdhànyena pratãtaye vyastatayoktiràva÷yakãtyàyàtam /
sà kimarthetyatràha---tevetyàdi /
tavetyasya da÷anakriyayàpyanvayàbhipràyeõetyarthaþ /
bhinnamityanena sambandhaþ /
ayambhàvaþ--yathà 'aruõayà piïgàkùye'tyàdau vaidikavàkye gavàdyanvitasyàruõyàdessàdhyatàdisambandhena krayaõàdau /
yathà và 'dhanavàn sukhã'tyàdilaukikavàkye matubàdyarthànvitasya dhanàdeþ prayojyatvàdi sambandhena sukhàdau cànvayaþ, tathàtràdharànvitasya tvatsambandhisvasya prayojyatvasambandhena bimbaphalakarmakada÷ane 'pyanvayaþ /
yataþ ÷uka÷àbako 'yaü tvadadharàruõyalàbhasubhagambhàvukaü bimbaphalaü tvatsambandhitayà da÷ati, tvàmeva pràdhànatayoddi÷ya da÷atãtyartho vivakùitaþ /
atastaveti vyastatayà nirdiùñamiti /
avicchinnetyàdi /
àsvàdayatãtyanena sambandhaþ /
nirava÷eùeõopabhoge sati hi prabandavicchedo bhavettathà netyarthaþ /
audarikavaditi /
sa hi rasàsvàdavàrtànabhij¤o nirava÷eùameva bhojyadravyaü bhuïkte /
atreti /
rasàsvàdanakriyàyàmityarthaþ /
tatpràptivat tathàvidhabimbaphalapràptivat /
uciteti /
ucite kàle làbhaþ bimbaphalatadàsvàdalàbhaþ tapasa eva taporåpahetoreva /
itãtyasyàpi vyaïgyamityanenànvayaþ /
pracchanneti /
locanam atra ca traya eva vyàpàràþ---abhidhà tàtparyaü dhvananaü ceti /
mukhyàrthabàdhàdyabhàve madhyamakakùyàyàü lakùaõàyàstçtãyasyà abhàvàt /
yadi vàkasmikavi÷iùñapra÷nàrthànupapattermukhyàrthabàdhàyàü sàdda÷yàllakùaõà bhavatu madhye /
tasyàstu prayojanaü dhvanyamànameva, tatturyakakùyànive÷i, kevalaü pårvatra lakùaõaiva pradhànaü dhvananavyàpàre sahakàri /
iha tvabhidhàtàtparya÷aktã /
vàkyàrthasaundaryàdeva vyaïgyapratipatteþ kevalaü le÷ena lakùaõàvyàpàropayogo 'pyastãtyuktam /
asaülakùyakramavyaïgye tu lakùaõàsamunmeùamàtramapi nàsti /
asaülakùyatvàdeva kramasyeti vakùyàmaþ /
tena dvitãye 'pi bhede catvàra eva vyàpàràþ   // 13 //

bàlapriyà pracchannoyaþ svàbhipràyo 'dharàsvàdalipsàtmakaþ, tasya khyàpanàrthaü yadvaidagdhyena aucityàparityàgena càñuviracanaü uktaråpaü tadàtmakaü taddvàrakaü vibhàvasya ratyàlambanabhåtasya taruõãlakùaõasya uddãpanaü svàbhipràyànuguõatayà abhilàùotpàdanamityarthaþ /
vyaïgyamiti /
asmin ÷loke pràdhànyena vyaïgyamityarthaþ /
yadi và athavà /
àkasmiketi /
àkasmikaþ asambhàvitaþ ityanupapattau hetuþ /
vi÷iùñaþ ÷ukakartçkatapa÷caraõade÷àdiråpa÷ca yaþ pra÷nàrthaþ tasyànupapatterityarthaþ /
sàdç÷yàllakùaõeti /
asau ÷uka÷àbaka ityanena kàmukaþ ka÷cidyuvà adharapàñalaü bimbaphalaü da÷atãtyanenàdharàsvàdanàdika¤ca sàdda÷yàllakùyata iti bhàvaþ /
dhvanyamànameva taditi /
tat pracchannetyàdipårvoktam /
uktayorva÷eùamàha---kevalamityàdi /
pårvatra suvarõetyàdyudàharaõe /
pradhànamityanenatarayorle÷atassahakàritvamastãti dar÷itam /
iheti /
÷ikhariõãtyàdàvityarthaþ /
÷aktãti /
pradhàne iti vipariõàmenànuùaïgaþ atra hetumàha--vàkyàrtheti /
etàvatà lakùaõàyà nàki¤citkaratvamityàha---le÷enetyàdi /
ityuktamiti /
'yadive' tyàdigranthenoktamityarthaþ /
nanvevaürãtyà vivakùitànyaparavàcye sarvatràpi kiü lakùaõàsti? netyàha---
asaülakùyeti /
asaülakùyatvàdeveti /
kramasyàsaülakùaõe mukhyàrthabàdhàdisphuraõasya lakùaõàhetorasambhavàditi bhàvaþ /
yadiveti prastutaü pakùamupasaühariti---teneti  // 13 //

ata eveti /
yasmàt dvitãye 'pi prabhede ÷ikhiriõãtyàdau kvaciccatvàro vyàpàràþ tasmàdevetyarthaþ /
tatra bhaktiråpàyà lakùaõàyà abhàve bhakterdhvanitva÷aïkàparihàrayostadànantaryaü tattada÷liùñaü syàditi bhàvaþ /
'bhaktyà bibhartã'yàdeþ 'sà tu syàdupalakùaõa'mityantagranthasya bhàvaü pradar÷ayannavatàrayati--ayaü bhàva ityàdi /
itãti /
ityanayorityarthaþ /
yadapyuktaü bhaktirdhvaniriti, tatpratisamàdhãyate---- 


_________________________________________________________


bhaktyà bibharti naikatvam råpa-bhedàd ayaü dhvaniþ  /
(DhvK_1.14a)


__________



bhaktyà bibharti naikatvaü råpabhedàdayaü dhvaniþ ayamuktapràro dhvanirbhaktyà naikatvaü bibharti bhinnaråpatvàt /
vàcyavyatiriktasyàrthasya vàcyavàcakàbhyàü tàtparyeõa prakà÷aü yatra vyaïgyapràdhànye sa dhvaniþ /
upacàramàtraü tu bhaktiþ /
locanam prathamaü pakùaü niràkaroti--- bhaktyà bibhartiti /
uktaprakàra iti pa¤casvartheùu yojyam---÷abde 'rthe vyàpàre vyaïgye samudàye ca /
råpabhedaü dar÷ayituü dhvanestàvadråpamàha---vàcyeti /
tàtparyeõa vi÷ràntidhàmatayà prayojanatveneti yàvat /
prakà÷anaü dyotanamityarthaþ /
upacàramàtramiti /
upacàro guõavçttirlakùaõà /
upacaraõamati÷ayito vyavahàra ityarthaþ /
màtra÷abdenedamàha---yatra lakùaõàvyàpàràttçtãyàdanya÷caturthaþ prayojanadyotanàtmà vyàpàro vastusthityà sambhavannapyanupayujyamànatvenànàdriyamàõatvàdasatkalpaþ /
'yamarthaümadhikçtya' iti bàlapriyà paryàyavaditi /
indraþ ÷akra ityàdiparyàya÷abdavàcyayorivetyarthaþ /
tàdråpyamaikyam /
pçthivãtvamivetyàdi /
yathà pçthavãtvaü pçthivyà jalàdivyàvartakadharmaråpatvena lakùayaü, tathà bhaktiþ kiü dhvanerlakùaõamityarthaþ /
utetyàdi /
kàkavaddevadattagçhamityatra yathà kàkassambhavamàtràt kadàcitsatvamàtrema devadattagçhasyopalakùaõaü, tathà bhaktiþ kiü dhvanerupalakùaõamityarthaþ /
'ayaü dhvaniþ bhaktyekatvamaikyanna bibhartã'ti kàrikàyàmanvayaþ /
÷abda ityàdisaptamyantapa¤cakasya 'artheùvi'tyanena sambandhaþ /
'tàtparyeõe'tyetadvyàcaùñe--vi÷ràntãti /
guõavçttau lakùaõàyà¤ca kathamupacàra÷abdapravçttirityata àha---upacaraõamiti /
yasminnarthe yasya ÷abdasya vyavahàraþ prasiddhaþ, tamatilaïdhya tatsambaddhe 'nyasminnarthe tasya ÷abdasya vyavahàro 'ti÷ayito vyavahàraþ /
'upacàramàtram' iti màtra÷abdaprayojanamàha-màtra÷abdenetyàdi /
yatreti /
parimlànamitayàdyudàharaõeùvityarthaþ /
prayojanetyàdi /
tatra hi vadatãtyasya sàdda÷yànnimittàdgamayatãtyarthe lakùaõà, tasyàþ prayojanaü santàpasya sphuñatayà pratipattiriti dhvananavyàpàro mukhyavçttiparityàgànyathànupapattiråpayà vastusthityà sambhavannapãtyarthaþ /
anupayujyamànatvenetyàdi /
tatprayojanasya càrutvavi÷eùàbhàvàditi bhàvaþ /
nanu prayojanaviùayatvàdeva tasyàdriyamàõatvamava÷yambhàvãti kathamasatkalpatvamiti ÷aïkàyàü tadvyàpàraviùayasya na mukhyaü prayojanatvaü tallakùaõàsamanvayàt, kintva mukhyameveti pradar÷ayituü nyàyasåtrakàroktaü mukhyaprayojanalakùaõamàha-yamiti /
'yamarthamadhikçtya pravartate tatparayojanaü' iti såtram /
mà caitatsyàdbhaktirlakùaõaü dhvanerityàha---- 



_________________________________________________________


ativyàpter athàvyàpter na càsau lakùyate tayà  // DhvK_1.14 //


__________


dativyàpterathàvyàpterna càsau lakùyate tayà  // 14 //

naiva bhaktyà dhvanirlakùyate /
katham? ativyàptekhyàpte÷ca /
tatràtivyàptirdhvanivyatirikte 'pi viùaye bhakteþ sambhavàt /
yatra hi vyaïgyakçtaü mahatsauùñavaü nàsti tatràpyupacarita÷abdavçttyà prasidydhanurodhapravartitavyabahàràþ locanam hi prayojanalakùaõam /
tatràpi lakùaõàstãti kathaü dhvananaü lakùaõà cetyekaü tattvaü syàt /
dvitãyaü pakùaü dåùayati---ativyàpteriti /
asàviti dhvaniþ /
tayeti bhaktyà /
nanu dhvananamava÷yambhàvãti kathaü tadvyatirikto 'sti viùaya ityàha---mahatsauùñhavamiti /
ata eva prayojanasyànàdaraõãyatvàdvya¤jakatvena na kçtyaü ki¤ciditi bhàvaþ /
mahadgrahaõena guõamàtraü tadbhavati /
yathoktm---'samàdhiranyadharmasya kvàpyàropo vivakùita' iti dar÷ayati /
nanu prayojanàbhàve kathaü tathà vyavahàra ityàha---prasiddhyanurodheti /
paramparayà tathaiva prayogàt /
bàlapriyà tatràpãti /
tàdda÷odàharaõeùvapãtyarthaþ /
lakùaõàstãti /
ayaü bhàvaþ----yadi bhaktirdhvani÷caikaü tatvaü syàttadà hyudàhçte viùaye dhvanisadbhàvo lakùaõàyà abhàvo và syàt /
na caitadubhayamapi /
tena lakùaõàtmi kàyà bhakterdhvaniviviktasvaråpatvani÷cayànnaikatva÷aïkàvakà÷a itãmamarthandar÷ayituü màtragrahaõamiti /
dvitãyaü pakùamiti /
'bhaktirdhvanerlakùamam' iti pakùamityarthaþ /
vçttau 'mà caitadi'tyàdeþ bhaktirdhvani÷caikaü tatvamityetanmàstu /
bhaktirdhvanerlakùaõamastviti ÷aïkàyàmàhetyarthaþ /
'yatra hã'tyàdigranthamavatàrayati---nanvityàdi /
dhvananamava÷yambhàvãti /
lakùaõàyàmiti ÷eùaþ /
tàtparyamàha---ata evetyàdi /
ata eva mahataþ sauùñavasyàbhàvàdeva /
vya¤jakatvena vya¤janavyàpàreõa /
na kçtyaü ki¤ciditi /
vya¤janasya sadbhàvamàtranna dhvanivyavahàre prayojakaü, kintu càrutvàti÷aya÷àlitvameva /
taccàtra nàstãti na dhvanivyavahàraviùayatvamiti bhàvaþ /
guõamàtramiti /
bandhasya ka÷cana guõa evetyarthaþ /
taditi /
vya¤jakatvamityarthaþ /
'bhavatã'ti 'dar÷ayatã'tyanvayaþ /
mahatpadena vyaïgyakçtaki¤citsauùñhavasya pradar÷anàditi bhàvaþ /
samàdhiriti /
samàdhistannàmà guõaþ /
anyasyàprastutasya yo dharmastasya /
kvàpi prastute vastuni /
'kumudàni nimãlantã'tyàdãnyasyodàharaõàni /
'prasiddhyanurodhe'tyatra prakçùñà siddhiþ prasiddhiþ, siddhirnàma vyavahàrasya prayogamàrgàdhirohaþ, tasya prakarùa÷càvicchinnapàramparyàgatatvamityà÷ayena prasiddhipadàrthamàha---paramparayeti /
kavayo dç÷yante /
yathà--- parimlànaü pãnastanajadhanasaïgàdubhayata- stanormadhyasyàntaþ parimilanamapràpya haritam /
idaü vyastanyàsaü ÷lathabhujalatàkùepavalanaiþ kç÷àïgyàþ santàpaü vadati bisinãpatra÷ayanam  //
tathà---.- cumbijjai asahuttaü avarundhijjai sahassahuttammi /
viramia puõo ramijjai pio jaõo õatthi punaruttam //
(÷atakçtvo 'varudhyate sahasrakçtvaþ cumbyate /
viramya punà ramyate priyo jano nàsti punaruktam //
iti cchàyà) tathà-- 
kuviào pasannào oraõõamuhão vihasamàõào /
jaha gahio taha hiaaü haranti ucchintamahilào //
locanam vayaü tu bråmaþ---prasiddhiryà prayojanasyànigåóhatetyarthaþ /
uttànenàpi råpeõa tatprayojanaü cakàsannigåóhatàü nidhànavadapekùata iti bhàvaþ /
vadatãtyupacàre hi sphuñãkaraõapratipattiþ prayojanam /
yadyagåóhaü sva÷abdenocyeta kimacàrutvaü syàt? gåóhatayà varõane và kiü bàlapriyà paramatarãtyà prasiddhi÷abdaü vyàkhyàtumupakramate---vayantviti /
prasiddhiþ prayojanasya prakarùeõa prakañatayà siddhiþ pratãtiþ; dhvananàtiriktavyàpàraviùayatvayogyatayà sphujataràvabhàsamànatvamiti yàvat /
tadanurodhena tadviparãtadhvananavyàpàraviùayatvànarhatayà tadanurodhenaiva /
pravartito vyavahàro yairityarthamabhipretya vyacaùñe---prasiddhiryeti /
prayojanasya anigåóhatà prakañatà yà, sàtra prasiddhi÷abdàrthaþ; na tu pårvokta iti bhàvaþ /
nanu dhvanisthale 'pi prayojanasya sphuñàvabhàsamànatvàdanigåóhatvaü samànamiti ÷aïkàyàü vi÷eùamàha---uttànenetyàdi /
tat prayojanaü dhvanisthalãyaü prayojanam /
uttànena sphuñàvabhàsamànena /
'råpeõa cakàsadapã'ti yojanà /
praka÷amànamapãtyarthaþ /
nigåóhatàü nitaràü sphuñavyavahàrada÷ànàvirbhàvicàrutvasampàdinãü gopyamànatàmityarthaþ /
nidhànavat nidhivat apekùate /
'vadatã'tyàdau ca naivamityàha-vadatãtyàdi /
sphuñãtyàdi /
'tadråpaü prayojanamagåóhaü sat sva÷abdenocyeta yadã'tyanvayaþ /
sphuñaü tatsantàpaü gamayatãtyàdi nirdi÷yeta yadãtyarthaþ /
gåóhatayà varõaneveti /
'kç÷àïgyàssantàpaü tathà--- 
ajjàeü pahàro õavaladàe diõõo pieõa thaõavaññe /
miuo vi dåsaho vvia jào hiae savattãõam   // .//
(bhàryàyàþ prahàro navalatayà dattaþ priyema stanapçùñhe /
mçduko 'pi duþsaha iva jato hçdaye sapatnãnàm   // .//
iti, cchàyà ) locanam càrutvamadhikaü jàtam? anenaivà÷ayena vakùyati---yata uktyantareõà÷akyaü yaditi /
avarundhijjai àliïgyate /
punaruktamityanupàdeyatà lakùyate, uktàrthasyàsambhavàt /
kupitàþ prasannà avaruditavadanà vihasantyaþ /
yathà gçhãtàstathà hçdayaü haranti svairiõyo mahilàþ   // .//
atra grahaõenopàdeyatà lakùyate /
haraõena tatparatantratàpattiþ /
tathà--ajjeti kaniùñhabhàryàyàþ stanapçùñhe navalatayà kàntenocitakrãóàyogena mçduko 'pi prahàro dattaþ sapatnãnàü saubhàgyasåcakaü tatkrãóàsaüvibhàgamapràptànàü hçdaye bàlapriyà vadatã'tyàdivarõana ityarthaþ /
kimiti ubhayatra niùedhe /
gåóhatayà varõanamàtraü na dhvanivyavahàre prayojakaü, kintu sva÷abdavàcyàvasthànudbhinnacàrutvàntarakàri gåóhatayà varõanameva, yathà 'suvarõapuùpàm' ityàdau /
'vadatã'tyàdau tu gåóhatvenàgåóhatvena và varõane 'pi càrutvavi÷eùasyakasyacidanupalambhàttadvaiparãtyamiti bhàvaþ /
uktamarthaü vakùyamàõakàrikayà saüvàdayati---anenaiveti /
parimlànamiti /
ratnàvalyàü nàyakasyoktiþ /
ubhayataþ dvayorbhàgayoþ kùepà ÷ayyàprànteùu nipàtanàni valanàni vivartanàni ca /
pãnetyàdihetuþ mlànimàdikàryadar÷anenànumàyoktaþ /
atra ÷ayanasyàcetanasya mukhyàrthavacanakartçtvànvayànupapatyà mukhyàrthabàdhena j¤àpanaü sàdda÷yàllakùyate, sphuñãkaramapratipatti÷ca prayojanamuktam /
cumbyata iti /
nàyikayeti ÷eùaþ /
priyo janaþ ÷atakçtva÷cumbyata ityàdyanvayaþ /
nàsti punaruktamiti /
cumbanàdeþ punaruktatvannàstãtyarthaþ /
atra cumbanàdau punarvacanaråpamukhyàrthasya bàdhàllakùaõetyàha---punaruktamityàdi /
uktàrthasyeti /
vacanaråpàrtasyetyarthaþ /
atra prayojanamadhikaphala÷àlitvaråpaü, tacca pårvavannàdaràspadamiti bodhyam /
kupità iti /
'gçhãtà' ityatra puruùeõeti ÷eùaþ /
atra gçhãtà harantã'tyanayormukhyàrthayorupàdànaharamayorasambhavàdàha---grahaõenetyàdi /
atràtmasàtkaraõamatyantaü vaiva÷ya¤ca krameõa lakùaõayoþ prayojanam /
tadapi pårvavanna ÷làdhyam /
uciteti /
tathà----    paràrthe yaþ pãóàbhanubhavati bhaïge 'pi madhuro yadãyaþ sarvoùàmiha khalu vikàro 'pyabhimataþ /
na sampràpto vçddhiü yadi sa bhç÷amakùetrapatitaþ kimikùordeùo 'sau na punaraguõàyà marubhuvaþ  //
ityatrekùupakù.e 'nubhavati÷abdaþ /
na caivaüvidhaþ kadàcidapi dhvanerviùayaþ /
locanam duþsaho jàtaþ, mçdukatvàdeva /
anyasya datto mçñuþ praddàro 'nyasya ca sampadyate /
dussaha÷ca mçdurapãti citram /
dànenàtra phalavattvaü lakùyate /
tathà---parortheti /
yadyapi prastutamahàpuruùàpekùayànubhavati÷abdo mukhya eva, tathàpyaprastute ikùau pra÷asyamàne pãóàyà anubhavanenàsambhavatà pãóàvattvaü lakùyate; tacca pãóyamànatve paryavasyati /
nanvastyatra prayojanaü tatkimiti na dhvanyata ityà÷aïkyàha---na caivaüvidha iti  // 14 //

bàlapriyà ucito yaþ krãóàyogaþ krãóàprasaïgaþ, yadvà--ucitàyàü krãóàyàü yo yogaþ sambhavettena hetunà /
datta iti sambandhaþ /
'sapatnãnàü dussaho jàta' ityatra gamyaü hetuü vi÷eùaõadvàrà dar÷ayati---saubhàgyetyàdyapràptànàmityantena /
saubhàgyasåcakatve hetundar÷ayati---mçdukatvàdeneti mçduko 'pãtyapi÷abdasåcitaü virodhaü vi÷adayati---anyasyetyàdi /
ekasya datto 'nyasya sampadyata ityekaþ, mçdossusahatayà mçdurapi dussaha ityanya÷ca virodha ityarthaþ /
atra mukhyàrthasya dànasya bàdhàtprahàro datta ityatra dànena dànasàdhyaü phalavatvaü lakùyata ityàha---dànenetyàdi /
phalavatvamiti /
kaniùñhabhàryàyà÷caritàrthatvamityarthaþ /
prayojana¤ca prahàrasya sukhopabhogyatvam /
tacca nàdaràspadam /
paràrtha iti /
ikùuþ paràrthaü pãóyate /
mahàpuruùa÷ca paràrthaü pãóàmanubhavati /
ikùurbhajyamàno 'pi màdhuryavàn /
puruùo 'pi paruùãkaraõe satyapi anukålasvabhàva eva /
vikàro guóàdiþ kopàdi÷ca /
vçddhiþ paripoùo 'bhyudaya÷ca /
akùetramåùarabhåmiranucitasthàna¤ca /
atrekùupakùe 'anubhavati÷abda' iti vçtyuktaü làkùàõikatvamupapàdayati---yadyapãtyàdinà /
anubhavanenàsambhavateti /
anubhavanaü hi j¤ànaü mukhyàrthabhåtaü taccekùoracetanatvàdasambhavadityarthaþ /
tacca pãóàvatva¤ca /
pãóyamànatva iti /
mardyamànatva ityarthaþ /
prayojana¤ca kaùñàvasthatvantadapi nàdaràspadam /
nanvityàdi /
dhvanyata iti /
dhvanivyavahàraviùaya ityarthaþ /
vçttau 'evaüvidha' itir /
idda÷amanàdarapadaü prayojanamityarthaþ /
'dhvanerviùayaþ' dhvanivyavahàrasya viùayaþ  // 14 //

yataþ--- 



_________________________________________________________


ukty-antareõà÷akyaü yat tac càrutvaü prakà÷ayan /
÷abdo vya¤jakatàü bibhrad dhvany-ukter viùayãbhavet  // DhvK_1.15 //

__________


uktyantaremà÷akyaü yattaccàrutvaü prakà÷ayan  /
÷abdo vya¤jakatàü bibhraddhvanyukterviùayãbhavet  // 15 //

atra codàhçte viùaye novatyantarà÷akyacàrutvavyaktihetuþ ÷abdaþ  /
ku¤ca- 



_________________________________________________________


råóhà ye viùaye 'nyatra ÷abdàþ sva-viùayàd api /
làvaõyàdyàþ prayuktàs te na bhavanti padaü dhvaneþ  // DhvK_1.16 //


__________


råóhà ye viùaye 'nyatra ÷abdàþ svaviùayàdapi  /
làvaõyàdyàþ prayuktàste na bhavanti padaü dhvaneþ  // 16 //

teùu copacarita÷abdavçttirastãti /
tathàvidhe ca viùaye kvacitsambhavannapi locanam yata uktyantareõeti /
uktyantareõa dhvanyatiriktena sphuñena ÷abdàrthavyàpàravi÷eùeõetyarthaþ /
÷abda iti pa¤casvartheùu yojyam /
dhvanyukterviùayãbhavediti---dhvani÷abdenocyata ityarthaþ /
udàhçta iti /
vadatãtyàdau //15//

evaü yatra prayojanaü sadapi nàdaràspadaü tatra ko dhvananavyàpàra ityuktvà yatra målata eva prayojanaü nàsti, bhavati copacàrastatràpi ko dhvananavyàpàra ityàha---ki¤ceti /
làvaõyàdyà ye ÷abdàþ svaviùayàllavaõarasayuktatvàdeþ svàrthàdanyatra hçdyatvàdau råóhà; bàlapriyà 'uktvantareõe'tyatra ukti÷abdo vyàpàravàco, antara÷abda÷ca dhvanyapekùayànyavàcãtyàha---dhvanyatiriktenetyàdi /
sphuñena vyavahàrabhåmiùu prasiddhena /
'÷abdo vya¤jakatà'mityatratya÷abdapadàrthamàha-pa¤casviti /
÷abdyate abhidhãyata iti vàcyaþ, ÷abdyate 'neneti vàcakaþ, ÷abdyate vyajyata iti vyaïgyaþ, ÷abdanamiti vyàpàraþ /
uktacatuùñayacayatvàtsamudàya÷càtra ÷abdapadàrtha ityarthaþ /
udàhçte viùaya ityasya vivaraõam--vadatãtyàdàviti  // 15 //

målata evetyàdi /
dhvanau tàvat prayojanaü tasyàdaràspadatva¤ceti dvayamapekùitaü, tayormålabhåtaü prayojanameva nàstãtyarthaþ /
svaviùaya÷abdena svamukhyàrtho vivakùita ityàha---lavaõetyàdi /
råóhatvoktiþ prayojanàbhàvaprakañanàrthetyàha--råóhatvadeveti /
vyavadhànamantareüõa svàrthasamarpakatvaü hi råóhatvaü, tadiha mukhyàrthabàdhatadyogaprayojanatrayasànnidhyàpekùaõaråpavyavadhàna÷ånyatvaü råóha÷abdena dar÷itamiti prayojanaràhityamatra vyavatiùñhata evetyarthaþ /
dhvanivyavahàraþ prakàrantareõa pravartate /
na tathàvidha÷abdamukhena /
locanam råóhatvàdeva tritayasannidhyapekùaõavyavadhàna÷ånyàþ /
yadàha---- niråóhà lakùaõàþ ka÷citsàmarthyadabhidhànavat /
iti /
te tasmin svaviùayàdanyatra prayuktà api na dhvaneþ padaü bhavanti; na tatra dhvanivyavahàraþ /
upacarità ÷abdasya vçttirgoõã; làkùaõikà gçhyante /
lomnàmanugatamanulomaü mardanam /
kålasya pratipakùatayà sthitaü strotaþ pratikålam /
tulyaguruþ sabrahmacàrã iti mukhyo viùayaþ /
anyaþ punarupacarita eva /
na càtra prayojanaü ki¤ciduddi÷ya lakùaõà pravçtteti na tadviùayo dhvananavyavahàraþ /
bàlapriyà niråóhà iti /
kà¤cillakùaõàþ /
sàmarthyat niyamena prayogasàmarthyàt abhidhànavadbhavanti /
'prayuktà' ityàdikàrikàü÷amanuùaïgeõa vyàcaùñe---te tasminnityàdi /
'teùu copacarita÷abdavçtti'riti granthaü vyàcaùñe---upacaritetyàda /
'làvaõyàdyà' ityatràdipadàrthamàha---àdãtyàdi /
anya iti /
anurodhã virodhã tulya iti lokaprasiddho 'rtha ityarthaþ /
'tathàvidha' ityàdi 'mukhene'tyantaü vçttigranthaü ÷aïkàsamàdhànàbhyàü vivçõoti-nanvityàdi /
pustake dç÷yamànàyà 'devaói'tyàdigàthàyà granteùu tatra tatràkùarabhedà dç÷yante /
ata÷càsyàþ svaråpaü chàyàü ca ni÷cetuü na ÷aknomi /
sahçdayà ni÷cinvantu //
'priyatamàmukhasyaive'ti 'priyatamasyaive'ti ca pàñhaþ /
vya¤jakatvenaiveti /
arthagatavya¤janavyàpàreõaivetyarthaþ /
'na tathàvidhe'tyàdikaü vyàcaùñe--na tåpacariteti //16//

'apice'tyàdigranthamavatàrayiùyannuktamanuvadati--evamityàdi /
teneti /
uktavyàptyabhàvenetyarthaþ /
api ca--- 



_________________________________________________________


mukhyàü vçttiü parityajya guõa-vçttyàrtha-dar÷anam /
yad uddi÷ya phalaü tatra ÷abdo naiva skhalad-gatiþ  // DhvK_1.17 //


__________


mukhyàü vçttiü parityajya guõavçttyàrthadar÷anam  /
yaduddi÷ya phalaü tatra ÷abdo naiva skhaladgatiþ  // 17 //

locanam tadà bhaktisannidhau sarvatra dhvanivyavahàraþ syàdityativiyàptiþ /
abhyupagabhyàpi bråmaþ--bhavatu yatra yatra bhaktistatra tatra dhvaniþ /
tathàpi yadviùayo lakùaõàvyàpàro na tadviùayo dhvananavyàpàraþ /
na ca bhinnaviùayayodharmadharmibhàvaþ /
dharma eva ca lakùaõabhityucyate /
tatra lakùamà tàvadamukhyàrthaviùayo vyàpàraþ /
dhvananaü ca prayojanaviùayam /
na ca tadviùayo 'pi dvitãyo lakùaõàvyàpàro yuktaþ, lakùamàsàmagõyabhàvàdityabhipràyeõàha---api cetyàdi /
mukhyàü vçttimabhidàvyàpàraü parityajya parisamàpya guõavçttyà lakùaõàråpayàrthasyàmukhyasya dar÷anaü pratyàyanà, sà yatphalaü karmabhåtaü prayojanaråpamuddi÷ya kriyate, tatra bàlapriyà ityativyàptiriti /
evaüråpàtiprasaïga ityarthaþ /
ukteti ÷eùaþ /
vadatãtyàdau làvaõyàdi÷abde ca bhaktessatve 'pi dhvanyabhàvasya dar÷itatvàdityarthaþ /
kimabhyupagamyate, kimucyata ityatra krameõobhayamàha---bhavatvityàdi /
bhinna viùayakatvamupapàdayati---tatretyàdi /
amukhyeti /
amukhyàrtho gaïgàdi÷abdasya tãràdiþ /
prayojaneti /
gaïgàdigata÷aityapàvanatvàdãtyarthaþ /
tadviùayo 'pãti /
prayojanaviùayako 'pãtyarthaþ /
lakùaõàsàmagrãti /
bàdhàdãtyarthaþ /
nanvabhidhàmantarema lakùaõàvçtterasambhavàttatparityàgaþ kathamityataþ parityajyeti padaü prakçtànuguõatayà vyàcaùñe--parisamàpyeti /
na tadavadhãraõamiha tatparityàgaþ, kintu tadgocaràrthàïgãkàrapårvakaü tadatilaïghanaråpameva taddvàrakamarthàntarabodhanàrthaü dhàvanamityarthaþ /
phalamityatra dvitãyàrthamàha---karmeti /
phalapadàrthamàha---prayojanaråpamiti /
kriyata iti ÷eùapåraõam /
tatra hi càrutvati÷ayavi÷iùñàrthaprakà÷analakùame prayojane kartavye yadi locanam prayojane tàvaddvitãyo vyàpàraþ /
na càsau lakùaõaiva; yataþ skhalantã bàdakavyàpàreõa vidhurãkriyamàõà gatiravabodhana÷aktiryasya ÷abdasya tadãyo vyàpàro lakùaõà /
na ca prayojanamavagamayataþ ÷abdasya bàdhakayogaþ /
tathàbhàve tatràpi nimittàntarasya prayojanàntarasya cànveùaõenànavasthànàt /
tenàyaü lakùaõalakùaõàyà na viùaya iti bhàvaþ /
dar÷anamiti õyanto nirde÷aþ /
kartavya iti /
avagamayitavya ityarthaþ /
amukhyateti /
bàlapriyà 'tetra'tyasya vyàkhyànaü---prayojana iti /
tàvaditi sampratipattau /
dvitãya iti /
amukhyàrthaviùayavyàpàràdanya ityarthaþ /
vyàpàra iti /
ava÷yamabhyupeya iti ÷eùaþ /
tarhi tadviùayo 'pi lakùaõàvyàpàro 'bhyupeyatàmityatràha---na ceti /
asàviti /
dvitãyo vyàpàra ityarthaþ /
'naca lakùaõaive'tyatra hetutvena kàrikàntyapàdaü pàta yati---yata iti /
tathà ca 'naiva skhaladgati'rityanena lakùaõàyà abhàvaþ pratipàdyata iti bhàvaþ /
bàdhaketi /
bàdhakapramàõavyàpàreõetyarthaþ /
vidhurãkriyamàõà kuõñhãkriyamàõà /
avabodhaneti /
svàrthabodhanetyarthaþ /
tadãya iti /
tathàvidha÷abdasambandhãtyarthaþ /
bhavatvevaü tataþ kimata àha--na ceti /
avagamayata iti /
avagamanakàla iti bhàvaþ /
÷abdasyeti /
tañàdyarthavçttergaïgàdi÷abdasyetyarthaþ /
bàdhakayoga iti /
ghoùàdipadàntaràrthànvayàyogyàrthakatvaråpabàdhitàrthakatvamityarthaþ /
abhyupagamyàpyàha---tatheti /
tathà bhàve bàdhakayoge sati /
tatràpãti /
prayojane bodhye 'pãtyarthaþ /
nimitteti /
sambandharåpanimittetyarthaþ /
anveùaõenànavasthànàditi /
'na ca bàdhakayoga'ityanenàsya sambandhaþ /
lakùitena tãràdinà lakùaõayà prayojanaråpàrthaþ pratyàyyata iti kecit; tanmatanniràkaroti-tenetyàdi /
tena bàdhakayogàbhàvena /
ayamiti /
prayojanaråpàrtha ityarthaþ /
na viùaya iti /
kintvanya eva tadviùaya iti bhàvaþ /
yathà---"à hanta kimidaü tanvi netrayoþ ÷ràvaõastava /
÷aratkapole grãùmo 'ïge ÷i÷iro mukhapaïkaje"   //
it.i  /
atra ÷ràvaõàdipadena varùartvàdikaü lakùyate, tenà÷rupàtàdika¤ja /
ato lakùitalakùaõàprayojanamatrotkaõñhàti÷ayaþ /
tatra ÷ravamàdipadenà÷rupàtàdireva lakùyata ityato lakùitalakùaõàyà abhàvàdayanna tadviùaya ityartha iti kecit /
'dar÷anaü pratyàyane'ti yadvyàkhyàtantadupapàdayati--dar÷anamiti /
avagamayitavya ityartha iti /
'càrutvàti÷ayavi÷iùñàrthalakùaõe prayojane' ÷abdasyàmukhyatà tadà tasya prayoge duùñataiva syàt /
na caivam; locanam bàdhakena vidhurãkçtatetyarthaþ /
tasyeti ÷abdasya /
duùñataiveti /
prayojanàvagamasya sukhasampattye hi sa ÷abdaþ prayujyate tasminnamukhyàrthe /
yadi ca 'siüho vañuþ' iti ÷auryàti÷aye 'pyavagamayitavye skhaladgatitvaü ÷abdasya tarhi tatparatãtiü naiva kuryàditi kimarthaü tasya prayogaþ /
upacàrema kariùyatãti cettatràpi prayojanàntaramanveùyaü tatràpyupacàra ityanavasthà /
atha na tatra skhaladgatitvaü, tarhi prayojane 'vagamayitavye na lakùaõàkhyo vyàpàraþ tatsàmagryabhàvàt /
na ca nàsti vyàpàraþ /
na càsàvabhidhà, samayasya tatràbhàvàt /
yadvyàpàràntaramabhidhàlakùaõàtiriktaü sa dhvananavyàpàraþ /
na bàlapriyà iti pàñhamabhipretyaivaü vyàkhyàtam /
'càrutvàti÷ayavi÷iùñàrthaprakà÷analakùaõa' iti pàñhe tu kartavya ityasyotpàdayitavye ityevàrthaþ /
prayojane bodhye skhaladgatitvasya niùedhànnàmukhyatàpadena tadeva vivakùitamityàha---bàdhakenetyàdi /
nanåktaråpàmukhyatvàbhyupagamaþ kathaü duùñatvàpàdakaþ /
duùñatvaü hi vyàkaraõasaüskàraràhityàdiråpamiti ÷aïkàyàü pratipipàdayiùitàrthapratãtyajanakatvena vaiyarthyam; tadatra vavikùitamityàha---prayojanetyàdi /
prayojanàvagamasya ÷auryàti÷ayàderbodhasya /
sukhasampattaye sukhena jananàya /
sa ÷abdaþ siühàdirllakùaka÷abdaþ /
tasminnamukhyàrtha iti /
vañvàdyartha ityarthaþ /
kimatastatràha--yadi ceti /
÷auryeti /
yathà vañau tatà ÷auryàti÷aye 'pãtyarthaþ /
tatpratãtiü ÷auryàti÷ayapratãtim kimarthamiti /
tatprayogasya vaiyarthyàpàta ityarthaþ /
atha prayojane dhvananavyàpàraü vyavasthàpayiùyan uktamevàrthaü ÷aïkàparihàràbhyà pradar÷ayannàha---upacàreõetyàdi /
'kariùyatã'tyatra 'tatpratãtiü tasya prayoga' iti cànuùajyate /
tatràpãti /
÷auryàti÷aye 'pi lakùye satãtyarthaþ /
prayojanàntaramanviùyamiti /
lakùaõàyàþ prayojananiyatatvenànyatprayojanaü ki¤cideùitavyamityarthaþ /
tatràpãti /
tasmin prayojane 'pi upacàre pårvavadaïgãkàrye tatràpyanyadevaü tatràpyanyadityanavasthà målakùayakàriõã syàdityarthaþ /
ataþ skhaladgatitvàbhyupagamo na yukta iti bhàvaþ /
nanu mà bhåtskhalidagatitvaü, tathàpi lakùaõàyà abhàvaþ kuta ityata àha---athetyàdi /
vya¤janàü pari÷eùayitumàha---na cetyàdi /
samayasyeti /
saïketasyetyarthaþ /
vakùyamàõaü vàcakatvà÷rayeõa guõavçtteravasthànamupapàdayiùyannabhidhà÷eùatvaü lakùaõàyàstàvadupapàdayati---tenetyàdi /
tena yataþ skhaladgate÷÷abdasya vyàpàro lakùaõà, tato hetoþ /
abhidhàpucchabhåtaiva 'lakùaõe'tyanenà ya sambandhaþ /
tasmàt--- 



_________________________________________________________


vàcakatvà÷rayeõaiva guõa-vçttir vyavasthità /
vya¤jakatvaika-målasya dhvaneþ syàl lakùaõaü katham  // DhvK_1.18 //


__________


vàcakatvà÷rayeõaiva guõavçttirvyavasthità  /
vyava¤jakatvaikamålasya dhvaneþ syàllakùaõaü katham  // 18 //

tasmàdanyo dhvaniranyà ca guõavçttiþ /
avyàptirapyasya lakùaõasya /
locanam caivamiti /
na ca prayoge duùñatà kàcit prayojanasyàbidhnenaiva pratãteþ /
tenàbhidhaiva mukhye 'rthe bàdhakena pravivitsurnirudhyamànà satã acaritàrthatvàdanyatra prasarati /
ata eva amukhyo 'syàyamartha iti vyavahàraþ /
tathaiva càmukhyatayà saïgetagrahaõamapi tatràstãtyabhidhàpucchabhåtaivalakùaõà  // 17 //

upasaüharati---tasmàditi /
yato 'bhidhàpucchabhåtaiva lakùaõà, tato hetorvàcakatvamabhidhàvyàpàramà÷rità tadbàdhanenotthànàttatpucchabhåtatvàccha guõavçttiþ gauõalàkùaõikakàra ityarthaþ /
sà kathaü dhvanervya¤janàtmano lakùaõaü syàt? bhinnaviùayatvàditi /
etapasaüharati---tasmàditi /
yato 'tivyàptiruktà tatprasaïgena ca bhinnaviùayatvaü tasmànàrityarthaþ /
evam 'ativyàpteratàvyàpterna càsau lakùyate tayà' iti kàrikàgatàtivyàptiü vyàkhyàyàvyàptiü vyàcaùñe---avyàptirapyasyeti /
asya guõavçttiråpasyetyarthaþ /
bàlapriyà kathamityatra abhidhaivetyàdi /
'abhidhaivànyatra prasaratã'tyanvayaþ /
abhidhà gaïgàdipadaniùñamabhidhàyakatvantadvi÷iùñaü gaïgàdipadaü và /
anyatra mukhyàrthapravàhàderanyasmiüstãràdau /
anyatra prasaraõe hetuþ---acaritàrthatvàditi /
paryavasitavi÷iùñàrthapratãtiråpasvakàryànupadhàyakatvàdityarthaþ /
atràpi hetumàha---mukhye 'rtha ityàdi /
'mukhye arthe pravivitsuþ bàdhakena nirudhyamàne'ti sambandhaþ /
bàdhakenetyanantaraü vidhurãkçteti ca kvacit granthe pàñhaþ /
ata eva uktàdeva hetoþ /
amukhyo 'syeti /
yathà pravàhàdikamuddi÷ya gaïgàdi÷abdasyàyaü mukhyàrtha iti vyavahàraþ, tathà tãràdikamuddi÷yàyamamukhyàrtha iti ca vyavahàro 'stãtyarthaþ /
tathà ca dvayorarthatvaü tulyaü mukhyatvàmukhyatvakçta eva bheda iti bhàvaþ /
saïketagrahaõamapi samànamityàha---tathaivetyàdi /
yathà mukhye 'rthe saïketagrahaõantathaiva /
saïketeti /
na he ÷abdasya yaþ ka÷cidevàümukhyo 'rthaþ kintvayamartho 'sya ÷abdasyàmukhya iti niyata evetyatastathàvidhopade÷aråpasya /
ayamartho 'smàcchabdàdboddhavya iti icchàråpasya và saïketasya grahamamapãtyarthaþ /
vistçtamidaü kàvyaprakà÷asaïkete  // 17 //

upasaüharati---tasmàditãti /
tasmàdityupasaüharatãti ca pàñhaþ /
tasmàdityasiya kãrukayã sambandhaü darsayaüstatpadaü vyàcaùñe---yata ityàdi /
vàcakatvà÷ritatvaü tannibandhanatvàdiråpaü iti dar÷ayati--tadityàdi /
guõavçttirityasya vyakhyànam--gauõetyàdi /
na hi dhvaniprabhedo vivakùitànyaparavàcyalakùaõaþ /
anye ca bahavaþ prakàrà bhaktyà vyàpyante; tasmàdbhaktiralakùaõam /
locanam yatra yatra dhvanistatra tatra yadi bhaktirbhavenna syàdavyàptiþ /
na caivam; avivakùitavàcye 'sti bhaktiþ 'suvarmapuùpàü ityàdau /
'÷ikhariõi' ityàdau tu sà katham /
nanu lakùaõà tàvadgauõamapi vyàpnoti /
kevalaü ÷abdastamarthaü lakùayitvà tenaiva saha sàmànàdhikaraõyaü bhajate-'siüho bañuþ' iti /
artho vàrthàntaraü lakùayitvà svavàcakena tadvàcakaü samànàdhikaraõaü karoti /
÷abdàrthau và yugapattaü lakùayitvà anyàbhyàmeva ÷abdàrthàbhyàü mi÷rãbhavata ityevaü làkùaõikàdgauõasya bhedaþ /
yadàha-'gauõe ÷abdaprayogaþ, na lakùaõàyàma' iti, tatràpi lakùaõàstyeveti sarvatra saiva vyàpikà /
bàlapriyà vçttau 'na hi vyàpyanta' ityanvayaþ /
tattàtparyaü vivçõoti---yatretyàdi /
'÷ikhariõã'tyàdàviti /
vivakùitànyaparavàcya iti ÷eùaþ /
sà kathamiti /
bhaktirnnàstãtyarthaþ /
tathà càvyàptiriti bhàvaþ /
atha gauõasthale 'pi lakùaõàyàþ prasaradvivakùitànyaparavàcyodàharaõatvena pradar÷ite '÷ikhariõã'tyàdau sà pravartata eveti tatra tadabhàvàbhidhànamasaïgatamiti pårvapakùamabhyupetya tadanurodhenàpi vivakùitànyaparavàcyetyàdigranthaü vyàkhyàsyan ÷iùyavyutpàdanàrthaü tatpårvapakùamupakùipati--nanvityàdi /
gauõamapi 'siüho vañu'rityàdisthalamapi /
vyàpnotãti /
lakùaõàsàmagrãsatvàditi bhàvaþ /
nanvevaü gauõasya làkùaõikàdbhedaþ kuta ityata àha--'kevalam' ityàdinà 'bheda' ityantena /
÷abdaþ siühàdi÷abdaþ /
tamarthe vañvàdyartham /
tenaiva vañvàdyarthavàcakavañvàdi÷abdenaiva /
sàmànàdhikaraõyaü bhajate samànàdhikaraõo bhavati /
÷abdayossàmànàdhikaraõyannàma bhinnabhinnaråpeüõaikàrthapratipàdakatvam /
làkùaõikàt gauõasyàyaü vi÷eùa iti bhàvaþ /
evamuttaratràpi j¤eyam /
àrtho veti /
arthaþ siühàdipadàrthaþ /
arthàntaraü vañvàdyàtmakam /
svavàcakena siühàdipadena /
tadvàcakaü vañvàdi÷abdam /
÷abdàrthau veti /
÷abdàrthau siühàdi÷abdastadartha÷ca /
taü vañvàdyartham /
anyàbhyàü vañvàdi÷abdatadarthàbhyàm /
'tàbhyàm' iti pàñhe 'pyayamevàrthaþ /
mi÷rãbhavata iti /
mi÷rãbhavanaü nàma ÷abdayorekadharmibodhakatvamarthayostvabhedenànvayitvam /
uktàrthopaùçmbhakamàha--gauõa ityàdi /
gauõe gauõasthale /
÷abdaprayogaþ lakùyavàcakapadaprayogaþ /
yathà locanam sà ca pa¤cavidhà /
tadyathà--abhidheyena saüyogàt; dvirepha÷abdasya hi yo 'bhidheyo bhramara÷abdaþ dvau rekau yasyeti kçtvà tena bhramara÷abdena yasya saüyogaþ sambandhaþ ùañpadalakùaõasyàrthasya so 'rtho dvirepha÷abdena lakùyate, abhidheyasambandhaü vyàkhyàtaråpaü nimittãkçtya /
sàmãpyàt 'gaïgàyàü ghoùaþ' /
samavàyàditi sambandhàdityarthaþ 'yaùñãþ prave÷aya' iti yathà /
vaiparãtyàt yathà--÷atrumuddi÷ya ka÷cidbravãti--'kimivopakçtaü na tena mama' iti /
kriyàyogàditi kàryakàraõabhàvàdityarthaþ /
yathà-annàpahàriõi vyavahàraþ pràõànayaü harati iti /
evamanayà lakùaõayà pa¤cavidhayà vi÷vameva vyàptam /
tathàhi--'÷ikhariõi' bàlapriyà siüho vañurityàdau vañvàdi÷abdaprayogaþ /
na lakùaõàyàmiti /
lakùaõàsthale lakùyavàcakapaprayogo netyarthaþ /
yatà 'gaïgàyàü ghoùa' ityàdau na tãràdivàcakapadaprayogaþ /
phalitamàha--iti tatràpãti /
itãtyasyàheti pårveõàpi sambandhaþ /
tatràpi gauõasthale 'pi /
saiva lakùaõaiva /
"abhidheyena saüyogàtsàmãpyàtsamavàyataþ /
vaiparãtyàtkriyàyogàllakùaõà pa¤cadhà smutà"  //
it.i vacanaü khaõóa÷a upàdàya vyàcaùñe--abhidheyenetyàdi /
atra saüyogapadena vàcyavàcakabhàvaråpassambandhaþ, samavàyapadena taditara àdhàràdheyabhàvaråpassàråpyàdi÷ca vivakùitaþ /
"abhidheyena sàmãpyàtsàråpyàdi"ti càtra pàñho 'sti /
sa eva bhàktamàhurityatra pårvaü pradar÷itaþ /
teneti /
dvirepha÷abdàbhidheyabhåtenetyarthaþ /
'yasyàrthasye'tyanvayaþ /
saüyoga ityasya vyàkhyànam---sambandha iti /
vàcyavàcakabhàvàtmakassambandha ityarthaþ /
'nimittãkçtya lakùyata' iti sambandhaþ /
sambandhàditi /
àdhàràdheyabhàvaråpasambandhàdityarthaþ /
kimivopakçtamiti /
atràpakàro lakùyata iti bhàvaþ /
yathà kàvyaprakà÷e "upakçtaü bahunàme"tyàdi /
pràõàniti /
pràõa÷abdenànnaü lakùyata iti bhàvaþ /
vi÷vameveti /
amukhyavyavahàrabhåmipatitaü sarvamevetyarthaþ /
tathàhãti /
tathàcetyarthaþ /
nanvityàdinà lakùaõàstãtyantenoktaü pårvapakùamabhyupagamena locanam ityatràkasmikapra÷anavi÷eùàdibàdhakànuprave÷e sàdda÷yàllakùamàstyeva /
nanvatràïgãkçtaiva madhye lakùaõà, kathaü tarhyuktaü vivakùitànyapareti? tadbhedo 'tra mukhyo 'saülakùyakramàtmà vivakùitaþ /
tadbheda÷abdena ca rasabhàvatadàbhàsatatpra÷amabhedàstadavàntarabhedà÷ca, na ca teùu lakùaõàyà upapattiþ /
tathàhi-vibhàvànubhàvapratipàdeke kàvye mukhye 'rthe tàvadbàdhakànu prave÷o 'pyasambhàvya iti ko lakùaõàvakà÷aþ? nanu kiü bàdhayà, iyadeva lakùaõàsvaråpam---'abhidheyàvinàbhåtapratãtirlakùaõocyate' iti /
iha càbhidheyànàü vibhàvànubhàvàdãnàmavinàbhåtà rasàdaya iti lakùyante, vibhàvànubhàvayoþ kàraõakàryaråpatvàt, vyabhicàriõàü ca tatsahakàritvàditi cet---maivam; dhåma÷abdàddhåme pratapanne hyagrismçtirapi lakùaõàkçtaiva syàt, tato 'gneþ ÷ãtàpanodasmçtirityàdiraparyavasitaþ ÷abdàrthaþ syàt /
dhåma÷abdasya svàrthavi÷ràntatvànna tàvati vyàpàra iti cet, àyàtaü tarhi mukhyàrthabàdho lakùaõàyà jãvitamiti, sati tasminsvàthavi÷ràntyabhàvat /
na ca vibhàvàdipratipàdane bàdhakaü ki¤cidasti /
bàlapriyà parihariti--nanvatràïgãkçteti /
'÷akhariõã'tyàdau lakùaõàïgãkàraþ pårva pradar÷ita evetyarthaþ /
pçcchati--kathantarhiti /
vçttau 'vivakùitànyapare'tyuktaü kathaü saïgacchata ityarthaþ /
lakùaõàyàü satyàü vàcyasya vivakùitatvàsambhavàditi bhàvaþ /
uttaramàha---tadbheda iti /
vçttau vivakùitànyaparavàcya÷abdena tadavàntarabhedo mukhyo 'saülakùyakramo vivakùita ityarthaþ /
tadbheda÷abdeneti /
vçttau 'tadbhedaprakàrà' ityatra tadbheda÷abdenetyarthaþ /
tadavàntarabhedà÷ceti /
÷çïgàrahàsyàdaya÷cetyarthaþ /
atràpi lakùaõà kinna syàdata àha--na ceti /
anupapattiü vivçõoti---tathàhãti /
bàdhakànuprave÷o 'pãtyapi÷abdaþ prayojanasya samuccàyakaþ /
÷aïkate---nanviti /
kiü bàdhayeti /
asti và nàsti veti cintitayà mukhyàrthabàdhayà kiü phalamityarthaþ /
iyadeveti /
vakùyamàõamevetyarthaþ /
abhãti /
abhidheyenàvinàbhåtasya kenàpi sambandhena sambaddhasya pratãtirj¤ànaü taddheturvà /
itãti /
iti bhaññavàrtikoktamityarthaþ /
pukçte saïgamayati---ihetyàdi /
iha asaülakùyakramavyaïgye dhvanau /
'rasàdayaþ avinàbhåtà iti hetorlakùyanta' iti sambandhaþ /
avinàbhàvamupapàdayati--vibhàvetyàdi /
kàraõetyàdi /
rasaü pratãti ÷eùaþ /
samàdhatte--maivamiti /
mukhyàrthabàdhaiva lakùaõàbãjamiti dar÷ayiùyannàdàvatiprasaïgamàha---dhåma÷abdàdityàdi /
agnãtyàdi /
agnerdhåmàvinàbhåtatvàditi bhàvaþ /
÷abdàrtha iti dhåma÷abdàrtha ityarthaþ /
uktàtiprasaïgaü purvapakùã pariharati--dhåma÷abdasyetyàdi /
svàrtheti /
svàrthe dhåmatve tadvi÷iùñe và /
và÷ràntatvàt paryavasitabodhanavyàpàratvàt /
tàvati aganyàdyarthe /
tarhi jitamiti siddhàntyaha---àyàtamityàdi /
jãvitamiti /
locanam nanvevaü dhåmàvagamanànantaràgnismaramavadvibhàvàdipratipatyanantaraü ratyàdicittavçttipratipattarit ÷abdavyàpàra evàtra nàsti /
idaü tàvadayaü pratãtisvaråpaj¤o mãmàüsakaþ praùñavyaþ--kimatra paracittavçttimàtre pratipattireva rasapratipattirabhimatà bhavataþ? na caivaü bhramitavyam; evaü hi lokagatacittavçttyanumànamàtramiti kà rasatà? yastvalaukikacamatkàràtmà rasàsvàdaþ kàvyagatavibhàvàdicarvaõàpràõo nàsau smaraõànumànàdisàmyena khilãkàrapàtrãkartavyaþ /
kiü tu laukikena kàryakàraõànumànàdinà saüskçtahçdayo vibhàvàdikaü pratipadyamàna eva na tàñasthyena pratipadyate, api tu hçdayasaüvàdàparaparyàyasahçdayatvaparava÷okçtatayà bàlapriyà bãjamityarthaþ /
'bãjaü jãvitami' ca pàñhaþ /
kuta ityatràha---satãtyàdi /
tasminniti /
mukhyàrthabàdha ityarthaþ /
samàne 'pi svàrthàbhidhànasàmarthye dhåma÷abdassvàrthe vi÷ràmyati /
'gaïgàyàü dhoùa' ityatra gaïgà÷abdo netyatra mukhyàrthabàdha eva heturatasya eva lakùaõàbãjamityarthaþ /
tarhihàpi mukhyàrthabàdho lakùaõà ca syat netyàha - na ceti /
prasaïgàdiniùñamà÷abhaïkate---nanvevamityàdi /
vibhàvàdipratãtyanantarabhàvinã ratyàdipratãtirdhåmàdipratãtijanyàgnyàdismçtisamànaiveti sà ÷abdavyàpàrajanyà na bhavati dåre tasyà vya¤janàjanyatvamityarthaþ /
vimatà ratyàdiptãtirna ÷àbdã, ÷abdajanyàrthapratãtijanyatvàt dhåma÷abdajanitàrthapratãtijanyàganyàdismçtivaditi prayogaþ /
kimatra parakãyaratyàdicittavçttipratãteþ÷abdavyàpàràjanyatvaü siùàdhayiùitaü? kiüvà rasapratãteþ? àdye siddhasàdhanam; dvitãye rasapratãteritarapratãtivailakùõyena dçùñàntàbhàvo doùa ityà÷ayena sopahàsaü pçcchannàha--idamityàdi /
pra÷naü vivçõoti-kimityàdi /
atreti /
kàvya ityarthaþ /
na ceti /
evaü bhramo na kartavya ityarthaþ /
kuta ityatràha--evaü hãtyàdi /
evaü laukikacittatavçttipratãtereva rasatvàïgãkàre sati /
màtramityanantaraü rasapratãtiriti ÷eùaþ /
kà rasateti /
rasanãyatànimittako hi rasa÷abdavyavahàraþ /
na cànumitiråpàyàþ pratãteþ rasanãyatvamasti vahnyàdyanumitiùvanupalambhàdityarthaþ /
kà tarhi rasapratãtirityata àha---yastvityàdi /
alaukiketyanena laukikasukhàsvàdo vyàvartyate /
alaukikatve hetuü dar÷ayaüstasya kàraõamàha---kàvyeti /
nàsàviti /
asaurasàsvàdaþ /
smaraõànumànasàmyenetyasya khilãkàre 'nvayaþ /
laukikeneti loke bhavatetyarthaþ /
kàryeti /
kàryaü vahnyàderdhåmàdi, ratyàdicittavçtteþ kañàkùàdi /
kàraõaü vahnyàdi, ratyàdi cakàryeõa yat kàraõasyànumànaü, àdipadenàrthàpattessaïgrahaþ /
tene saüskçtahçdaya ityanena tatsaüskàro 'pi pratipattuþ rasapratãtàvupayogãti dar÷itam /
vibhàvàdikamiti /
pramadàdikamityarthaþ /
pratipadyamàna eveti /
kàvyànnàñyàdveti ÷eùaþ /
tàñasthyeneti /
anyadãyatvenetyarthaþ /
na pratipadyata ityatràpi vibhàvàdikamityasya sambandhaþ /
kathantarhi tatprãtirityata àha--api tvityàdi /
hçdayeti /
locanam pårõãbhaviùyadrasàsvàdàïkurãbhàvenànumànasmaraõàdisaraõimanàruhyaiva tanmayãbhavanocitacarvaõàpràõatayà /
na càsau carvaõà pramàõàntarato jàtà pårvaü, yenedànãü smçtiþ syàt /
na càdhunà kuta÷citpramàõàntaràdutpannà, alaukike pratyakùàdyavyàpàràt /
ata evàlaukika eva vibhàvàdivyavahàraþ /
yadàha--'vibhàvo vij¤ànàrthaþ loke kàraõamevàbhidhãyate na vibhàvaþ /
anubhàvo 'pyalaukika eva /
'yadayamanubhàvayati vàgaïgasattvakçto 'bhinayastasmàdanubhàva' iti /
taccittavçttitanmayãbhavanameva hyanubhavanam /
loko tu kàryamevocyate nànubhàvaþ /
ata eva parakãyà na cittavçttirgamyata ityabhipràyeõa 'vibhàvànubhàvavyabhicàrisaüyogàdrasaniùpattiþ' iti såtre sthàyigrahaõaü na kçtam /
tatpratyuta ÷alyabhåtaü syàt /
sthàyinastu rasãbhàva aucityàducyate, tadvi bàlapriyà hçdayasya saüvàdaþ sammatiþ, tadaparaparyàyaü yatsahçdayatvaü tatparava÷ãkçtatayà tadbalàdityarthaþ /
pårõãti /
pårõãbhaviùyan yo rasàsvàdastasya kalpataro÷caturvargopàyavyutpattiphaliùyato 'ïkurãbhàvena hetunetyarthaþ /
anumàneti /
anumitismçtyàdyupàyaü vyàptij¤ànàdikamanàlambyaivetyarthaþ /
tanmayãti /
sahçdayànàü yattattaccittavçttitanmayãbhavanaü tasyocità yà carvaõà arthàdvibhàvàdeþ tatpràõatayà tadupayogitvenetyarthaþ /
sàdhàraõyeneti yàvat /
vibhàvàdikaü pratipadyata ityanuùaïgaþ /
vibhàvàdãnàü sàdhàraõyena pratãtàveva rasacarvaõetyanyatra spaùñam /
smçtyàdiråpatvanniràkaroti--na cetyàdi /
ata eveti /
rasapratãteralaukikatvàdeva tatkàraõeùvalaukiko vibhàvàdivyavahàra ityarthaþ /
yadàheti /
muniriti ÷eùaþ /
vibhàvo vij¤ànàrtha iti /
vi÷iùñatayà bhàvyante j¤àyante sthàyivyabhicàriõo 'neneti vibhàvaþ pramadodyànàdiþ /
na khalvanubhàvàdeva cittavçttervi÷iùya j¤ànaü jàyate, bàùpàderanubhàvasyànekahetujanyatvasambhavàdityarthaþ /
loka ityàdi /
cittavçttihetuùu loke kàramamityeva vyavahàro na tu vibhàva itãtyarthaþ /
yadayamiti /
ayamabhinaya ityanvayaþ /
anubhàvayatãti /
sthàyivyabhicàriõa iti ÷eùaþ /
anubhàva itãtyanantataramucyata iti ÷eùaþ /
sàmàjikasahçdayagatatattaccittavçttervibhàvanàdinà vibhàvàdivyapade÷a iti ca rasagahgàdharàdàvuktam /
atrànubhavanaü laukikànu bhavanàdvilakùaõamityaha---taccittavçttãti /
na parakãyacittavçtyavagamamàtramihànubhavanaü, kintu tàsàü cittavçttãnàü sthàyyàdiråpàõàü sambandhi yatsàmàjikànàü tanmayãbhavanaü, tattaccittavçttibhàvanayà tatsajàtãyasvãyacittavçtterudbodhanenànubhavanaü tadevetyarthaþ /
uktàrthe pramàõamàha---ata evetyàdi /
ata eva yasmàdanubhavanamuktaråpameva na parakãyacittavçtyanumitimàtraü tasmàddhetorevetyarthaþ /
na parakãyetyàdi /
kintu svãyà cittavçttireva sàmàjikaistadànubhåyata ityarthaþ /
na kçtamiti /
kasyetyàkàïkùà÷àntaye såtre sthàyina locanam bhàvànubhàvocitacittavçttisaüskàrasundaracarvaõodayàt /
hçdayasaüvàdopayogilokacittavçttiparaj¤ànàvasthàyàmudyànapulakàdibhiþ stàyibhåtaratyàdyavagamàcca /
vyabhicàrã tu cittavçttyàtmatve 'pi mukhyacittavçttiparava÷a eva carvyata iti vibhàvànubhàvamadhye gaõitaþ /
ata eva rasyamànatàyà eùaiva niùpattiþ, yatprabandhapravçttabandhusamàgamàdikàraõoditaharùàdilaukikacittavçttinyagbhàvena carvaõàråpatvam /
ata÷carvaõàtràbhiviya¤janameva, na tu j¤àpanam, pramàõavyàpàravat /
nàpyutpàdanam, hetuvyàpàravat /
bàlapriyà iti ùaùñhyantasthàyigrahame kartavye 'pyanubhàvagrahaõenaiva sthàyipratãtirbhavatãti tanna kçtamityarthaþ /
yadyatra sthàyigrahaõaü kriyeta, tarhi tadviråddha¤ja syàdityàha---tadityàdi /
tat sthàyigrahaõakaraõam /
÷alyeti /
parakãyacittavçtyavagamo rasa ityarthapratãtikàritvenàniùñajanaka¤ja bhavedityarthaþ /
nanvevaü 'sthàyã raso bhavatã'tyàdi tatra tatra såtrakàràdivacanaü kathaü ghañetetyata àha--sthàyinastviti /
tattannàyakàdigatasthàyinastvityarthaþ /
aucityameva spaùñayati---taditi /
tasya paragatasthàyinaþ sambandhino ye vibhàvànubhàvàþ taducitàyà÷cittavçttessahçdayàtmani yassaüskàrastasyodbodhena sundaracarvaõàyà udayàdityarthaþ /
ukta¤ca kàvyànu÷àsanavyàkhyàne 'aucityantu tatsthàyigatatvena kàraõàditayà prasiddhànàmadhunà carvaõopayogitayà vibhàvàditvàlambanàdi'ti /
tthàyino rasatvavyapade÷e nimittàntara¤càstãtyàha---hçdayeti /
rasacarvaõà hi hçdayasaüvàdapurassarã hçdayasaüvàde ca nidànaü, lokacittavçttiparij¤ànaü tadvirahitasya hçdayasaüvàdànudayàt /
tasyà¤càvasthàyàü pramadàdibhiþ kàraõaiþ pulakàdibhiþ kàryai÷ca bhåyo bhåyo 'vadhçtasvakàraõavyàptikaiþ sthàyino ratyàderavagamo bhavati, tasmàccetyarthaþ /
nanu cittavçttitvàvi÷eùàtsyàyãva vyabhicàryapi såtre grahaõaü nàrhatãtyata àha---vyabhicàrãtviti /
vyabhicàriõaþ sthàyicittavçttiü prati guõatvena vibhàvàdipràyatvàttanmadhye sa nirdiùña ityarthaþ /
prasaïgàtsåtroktàü rasaniùpattiü vivçõoti---ata evetyàdi /
rasyamànatàyà eùaiva niùpattiriti /
eùà såtroktà niùpattiþ /
rasyamànatàyà niùpattirevetyarthaþ /
yathoktamabhinavabhàratyàü "kathantarhi såtre niùpattiriti neyaü rasasyàpi tu tadviùayarasànàyàþ tanniùpattyà yadi tadekàyattajãvitasya rasasya niùpattirucyate, tadà na ki¤cidatra doùa" iti /
kà nàmaiùà rasyamànatetyatastatsvaråpamàha--yadityàdi /
prabandheti /
prabandhena pravçttaü yadbandhusamàgamàdikàraõaü tenodità yà harùàdilaukikacittavçttiþ tasyà nyagbhàvena adhaþkaraõena tadvyatirekeõeti yàvat /
carvaõàyàssvaråpamàha---ata÷cetyàdi /
ataþ laukikacittavçttivailakùaõyenàlaukikatvàt /
atra carvaõà rasaviùayacarvaõà /
evakàravyàvartyaü dar÷ayati---na tvityàdi /
yathà pramàõànàmindriyàdãnàü j¤àpanaü vyàpàraþ, yathà và daõóavakràdãnàmutpàdanaü vyàpàrastathà locanam nanu yadi neyaü j¤aptirna và niùpattiþ, tarhi kimetat? na tvayamasàvalaukiko rasaþ /
nanu vibhàvàdiratra kiü j¤àpako hetuþ, uta kàrakaþ? na j¤àpako na kàrakaþ; api tu carvaõopayogã /
nanu kvaitadddaùñamanyatra /
yata eva na dçùñaü tata evàlaukikamityuktam /
nanvevaü raso 'pramàõaü syàt; astu, kiü tataþ? taccarvaõàta eva prãtivyutpattisiddheþ kimanyadar÷anãyam /
nanvapramàõakametat; na, svasaüvedanasiddhatvàt /
j¤ànavi÷eùasyaiva carvaõàtmatvàt ityalaü bahunà /
ata÷ca raso 'yamalaukikaþ /
yena lalitaparuùànupràsasyàrthàbhidhànànupayogino 'pi rasaü prati vya¤jakatvam; kà tatra lakùaõàyàþ ÷aïkàpi? kàvyàtmaka÷abdaniùpãóanenaiva taccarvaõà dç÷yate /
hi tadeva kàvyaü punaþ punaþ bàlapriyà vibhàvàdãnàü na j¤àpanaü na và utpàdanaü vyàpàra ityarthaþ /
÷aïkate---nanvityàdi /
pårvoktena iyaü rasacarvaõà na j¤aptiråpà, nàpi niùpattiråpetyàyàtaü, tarhi kiüsvaråpetyarthaþ /
etaditi /
rasacarvaõàråpamityarthaþ /
uttaramàha---nanvayamityàdi /
j¤aptyutpattyayogyatvamalaukikatvàdrasasya bhåùaõaü bhavatãti bhàvaþ /
nanu j¤àpakatvasya kàrakatvasya và abhàve vibhàvàdãnàü rasapratãtyarthamupàdànaü vyarthaü, tadbhàve ca rasasya nàlaukikatvamiti codayati---nanvityàdi /
hetoþ kàrakatvaj¤àpakatvànyataraniyamo hi laukikaþ, vibhàvàdestu tadabhàve 'pi carvaõopayogitvànnànarthakayamityà÷ayena pariharati---na j¤àpaka ityàdi /
tadupari ÷aïkate--nanviti /
samàdhatte---yata iti /
punarapi ÷aïkate---nanviti /
evamiti /
rasasyàlaukikatve satãtyarthaþ /
raso 'pramàõaü syàditi /
apramàõatve ca ÷ubhà÷ubhapràptiparihàropàyavyutpàdakatvannabhavediti bhàvaþ /
apramàõatvàpàte 'pi kàryakàritvamastãtyàha--astviti /
prãtivyutpattãti /
prãti÷ca vyutpatti÷ca tayoþ, yadvà--prãtipårvikà vyutpattiþ tasyàþ siddherityarthaþ /
nanvevamalaukikatve rasasya tatsàdhakaü pramàõaü nàstãti ÷aïkate---nanviti /
samàdhatte---neti /
nanu rasasya vi÷iùñacarvaõàråpatvàbhyupagamàt kathaü svasaüvedanasiddhirapãtyà÷aïkàyàmàha---j¤ànavi÷eùasyeti /
yathoktamabhinavabhàratyàü---"rasanàca bodharåpaiva, kintu bodhàntarebhyo vilakùaõaiva, upàyànàü vibhàvàdãnàü laukikavailakùaõyàdi"ti /
punarapi rasasyàlaukikatvaü sàdhayati---ata÷cetyàdi /
vàcaka÷abdaikagamyatve hi rasasya vàcyàrthavallaukikatvaü katha¤cicchakya÷aïkamanupràsàdinàpi vàcakatva÷ånyena vyaïgyatvamastyeva /
na cànupràsavyaïgyaü vastu loke dçùñacaramato 'pi rasasyàlaukikatvaü siddhamityarthaþ /
evaü rasasyàlaukikatvaü prasàddhya prastutamanusandadhàna àha---ketyàdi /
tatreti /
anupràsenàpi vyaïgye rasa ityarthaþ /
kà lakùaõeti /
abhidhàyà evàbhàve tatpçùñhavartinyà lakùaõàyàþ prasaïga eva nàstãtyarthaþ /
÷abdasvaråpasyaivàbhidhàvyàpàrànapekùasya rasavya¤jakatve 'nubhavaü pramàõayati---kàvyàtmaketyàdi /
kàvyàtmako 'nuprasàdivi÷iùño yaþ locanam pañhaü÷carvyamàõa÷ca sahçdayo lokaþ, na tu kàvyasya; tatra 'upàdàyàpi ye heyà' iti nyàyena kçtapratãtikasyànupayoga eveti ÷abdasyàpãha dhvananavyàpàraþ /
ata evàlakùyakramatà /
yattu vàkyabhedaþ syàditi kenacaduktam, tadanabhij¤atayà /
÷àstraü hi sakçduccàritaü samayabalenàrthaü pratipàdayadyugapadviruddhànekasamayasmçtyayogàtkathamarthadvayaü pratyàyayet /
aviruddhatve và tàvaneko vàkyàrthaþsyàt /
krameõàpi viramyavyàpàràyogaþ /
punaruccàrite 'pi vàkye sa eva, samayaprakaraõàdestàdavasthyàt /
prakaraõasamayapràpyàrthatiraskàreõàrthàntarapratyàyakatve bàlapriyà ÷abdaþ tasya niùpãóanena àmreóanena /
taccarvamà rasacarvaõà /
uktaü vivçõoti---dç÷yata iti /
yadeva kàvyaü pañhita¤carvita¤ca tadeva punaþ punaþ pañyate carvyate cetyarthaþ /
na tviti /
kçtapratãtikasya kàvyasya kàvya÷abdasya, tatra rasacarvaõàyàm /
anupayoga eva na tvita /
upayogaþ astyevetyarthaþ /
kçtapratãtikasya anupayogitve yuktipradar÷aka upetyàdinyàyaþ /
"upàdàyàpi ye heyàstànupàyàn pracakùate /
upàyànàü hi niyamo nàva÷yamavatiùñate  //
it.i nyàyenetyarthaþ /
so 'yaü nyàyo 'tra na pravartata iti bhàvaþ /
phalitamàha---itãtyàdi /
vyaïgyasya yadalakùyakramatvamuktaü tadapyuktàrthe gamakamityàha--ata eveti /
ata eva ÷abdasvaråpasyaivàrthàbhidhànànapekùatayà vya¤jakatvàdeva /
yadyarthaüpratãtivyavadhànàpekùayaiva ÷abdasya vya¤jakatvaü bhavettadàva÷yaü kramo lakùyeteti bhàvaþ /
vàkyabhedaþ syàditi /
kàvyasya vàcyavyaïgyàrthadvayabodhakatvàditi bhàvaþ /
tadanabhij¤atayetyuktamupapàdayati---÷àstramityàdi /
÷àstraü kàvyavyatiriktaü vàkyam /
samayeti /
tattadarthe tattatpadasya yassamayaþ saïketaþ tadbalena tattatsaïketagrahaõasahakàreõetyarthaþ /
arthaü pratipàdayaditi hetugarbham /
yugapat ekadà /
viruddheti /
viruddhàrthaviùayakatvena viruddhau /
yadvà---viruddhayorarthayoþ yàvanekasamayau tayoþ smçterayogàdasambhavàdityarthaþ /
yatràrthe prakaraõàdikaü tenànyàrthasamayasmçteþ pratibandhàditi bhàvaþ /
arthadvayaü viruddhàrthaü dvayam /
kathaü pratyàyayet na bodhayet /
aviruddhatva iti /
sàkùàdekakriyànvayitvena và parasparasambandhitve satãtyarthaþ /
arthadvayasyeti vipariõàmenànuùaïgaþ /
asyodàharaõam---"÷veto dhàvati, sarvado màdhavaþ pàyà"dityàdikaü bodhyam /
tàvàniti /
yàvàn budhyate tàvànityarthaþ /
vàkyàrtha ekaþ syàt vàkyàrthe bhedo nàïgãkriyata iti bhàvaþ /
krameõeti /
÷àstraü kathamarthadvayaü pratyàyayedityanuùaïgaþ /
atra hetvantaraü càha---viramyeti /
viramya yo vyàpàraþ ÷abdasya tadayogo yataþ, tasmàdityarthaþ /
sa eveti /
yo vàkyàrtho buddhaþ sa ityarthaþ /
evakàraþ paunarvacanikaþ /
atra hetumàha----samayaprakaraõàderiti /
locanam niyamàbhàva iti tena "agrihotraü juhuyàtsvargakàmaþ" iti ÷rutau khàdecchvàmàüsamityeùa nàrtha ityatra kà prameti prasajyate /
tatràpi na kàcidiyattetyanà÷vàsatà ityevaü vàkyabhedo dåùaõam /
iha tu vibhàvàdyeva pratipàdyamànaü carvaõàviùayatonmukhamiti samayàdyupayogàbhàvaþ /
na ca niyukto 'hamatra karavàõi, kçtàrtho 'hamiti ÷àstrãyapratãtisadda÷amadaþ /
tatrottarakartavyaunmukhyena laukikatvàt /
iha tu vibhàvàdicarvaõàdbhutapuùpavattatkàlasàraivodità na tu pårvàparakàlànubandhinãti laukikàdàsvàdàdyogiviùayàccànya evàyaü rasàsvàdaþ /
ata eva '÷ikhariõa' ityàdàvapi bàlapriyà samayàdiriti pàñhe sa eva yena pårvamartho buddhaþ sa ityarthaþ /
samayàdirityàdipadena prakaraõàdessaïgrahaþ /
atra hetumàha---prakaraõàderiti /
prakaraõasamayàderityarthaþ /
nanu samayàdyapekùà màstvityatràha---prakaraõotyàdi /
÷àstrasyeti ÷eùaþ /
niyamàbhàva itãti /
arthabodhane niyamàbhàva ityetatsyàdityarthaþ /
tena niyamàbhàvena /
kà pramà kiü pramàõam /
iti prasajyata iti /
tattatpadasamayaprakaraõàdyapekùàü vinà vàkyasyàrthapratyàyakatvopagame agnihotramityàdivàkyasya ÷vamàüsakhàdanavidhitvàpattirityarthaþ /
tatràpãti /
arthàntare 'pãtyarthaþ /
iyattà vyavasthà /
niyatateti ca pàñhaþ /
itãti hetau /
anà÷vàsatà ani÷citàrthakatvenàbodhakatà /
upasaüharati-itatyevamityàdi /
kàvyavyatariktaü laukikaü vaidikaü ca vàkyaü samayaprakaraõàdisahakçtaü yugapatkrameõa và ekamarthameva pratipàdayatãtyato 'nekàrthabodhakatvena vàkyabhedo naiva bhavati /
samayaprakaraõàdyapekùàü vinà vàkyasyàrthabodhakatvàïgãkàre càvyavasthitàrthakatvenàbodhakatvaråpàpràmàõyaü syàdityevaü vàkyabhedo doùa iti sàràrthaþ /
kàvye vi÷eùamàha---iha tvityàdi /
vibhàvàdyeveti /
evakàreõa rasàdivyaïgyavyavacchedaþ /
pratipàdyamànamiti /
samayaprakaraõàdisahakçtena kàvyavàkyena bodhyamànamityarthaþ /
carvaõeti /
rasàdicarvaõetyarthaþ /
samayetyàdi /
rasàdikaü pratãti ÷eùaþ /
kàvye vibhàvàdyarthabodhe eva samayaprakaraõàderupayogaþ, vibhàvàdibodhànantaraü ca vibhàvàdereva niyàmakànniyatarasàdivyaïgyapratãtiþ /
ata÷ca tàü prati samayàderanapekùaõe 'pi nàvyavasthitàrthakatvena doùa iti bhàvaþ /
prasaïgàdàha---na cetyàdi /
bodhàvasthàyàmatra karmaõi niyukto 'hamiti, anuùñhànada÷àyàü karavàõãti, taduttarakàle tu kçtàrtho 'smãti ca pratãtiþ ÷àstrato jàyate /
kàvyajanyapratãtistu tattulyà netyarthaþ /
kuta ityatràha---tatretyàdi /
tatra ÷àstrajanyapratãtau /
uttareti /
uttarakàle yat kartavyaü tatraunmukhyena /
iha tu kàvye tvityarthaþ /
adbhutapuùpavat indrajàlàdidar÷itapuùpeõa tulyam /
udità utpannà /
vibhàvàdicarvaõà rasapratãtiþ /
tatkàlaþ vartamànakàla eva sàro yasyàþ saiva /
evakàravyàvartyaümàha---na tviti /
nanu laukikapratãteranyatvaü yogij¤ànasyàpyasti ityata àha--yogãti /
ata eveti /
yato rasàsvàdasya kasyaciddhvanibhedasya sà tu syàdupalakùaõam /
sà punarbhaktirvakùyamàõaprabhedamadhyàdanyatamasya bhedasya yadi nàmopalakùaõatayà locanam mukhyàrthabàdhàdikramamanapekùyaiva sahçdayà vaktabhipràyaü càñuprãtyàtmakaü saüvedayante /
ata eva grandhakàraþ sàmànyena vivakùitànyaparavàcye dhvanau bhakterabhàvamabhyadhàt /
asmàbhistu durduråñaü pratyàyayitumuktam--bhavatvatra lakùaõà, alakùyakrame tu kupito 'pi kiü kariùyasãti /
yadi tu na kupyate 'suvarõapuùpàü' ityàdàvavivakùitavàcye 'pi mukhyàrthabàdhàdilakùaõàsàmagrãmanapekùyaiva vyaïgyàrthavi÷ràntirityalaü bahunà /
upasaüharati---tasmàdbhaktiriti  // 18 //

nanu mà bhåddhvaniriti bhaktiriti caikaü råpam /
mà ca bhådbhaktirdhvanerlakùaõam /
upalakùaõaü tu bhaviùyati; yatra dhvanirbhavati, tatra bhaktirapyastãti bhaktyupalakùito dhvaniþ /
na tàvadetatsarvatràsti, iyatà ca kiü parasya siddhaü? kiü và naþ truñitaü? iti tadàha---kasyacidityàdi /
nanu bhaktistàvaccisntanairuktà, tadupalakùaõamukhena ca dhvanimapi bàlapriyà uktavidhamanitarasàdhàraõaü saubhàgyaü tata evetyarthaþ /
saüvedayanta iti /
jànantãtyarthaþ /
ata evàdau tathà vyàkhyàtamiti bhàvaþ /
atra granthakçdvacanaü saüvàdayati---ata evetyàdi /
tarhi kuto bhavataiva lakùaõàmabhyupetya vyàkhyàtamityata àha--asmàbhistviti /
durduråñamiti /
nàstikamayavàggrastamityarthaþ /
ityuktamiti sambandhaþ /
nanu kasya nàma kopastattvaü kathyatàmityatràha---yadi tviti /
vyaïgyàrthavi÷ràntiriti /
abhimataviùaye 'pi lakùaõàyà na prabhaviùõuteti bhàvaþ  // 18 //

athopalakùaõapakùasyàpi pratikùepàya tacchaïkàü vçttànuvàdapårvakamudbhàvayati---nanvityàdinà bhaktyupalakùito dhvanirityantena /
kathamupalakùaõaü bhaviùyatãtyatràha---yatretyàdi /
yathà kàkàdirgçhàderna svaråpaü, nàpi lakùaõaü, kintu kadàcitsambhavamàtràdvyàvçttipratipattihetustathà bhaktirapãtyarthaþ /
asyottaratvena kàrikàmavatàrayati---na tàvadityàdi /
tàvaditi sampratipattau /
etaditi /
upalakùaõamityarthaþ /
upalakùaõaü vastu sarvatra na bhavatãti sampratipannamityarthaþ /
iyatà ceti /
bhakterupalakùaõatvamàtrema cetyarthaþ /
truñitaü chinnam /
'yadice'tyàdigranthamavatàrayati----nanvityàdi /
kiü tallakùaõaõeneti /
dhvanilakùaõakaraõaü niùphalaü lakùaõaphalasyetaravyàvçttatayà dhvanij¤ànasyopalakùaõabhåtayà bhakatyaiva samabhavàdityarthaþ /
tadabhidhetyàdisamàdhànagranthasya bhàvàrthaü vivçõoti---abhidhànetyàdi /
abhidhànàbhidheyabhàva iti /
kàvyena saheti ÷eùaþ /
tàvatà kimata àha---tata÷ceti /
abhidhàvçtte sambhàvyeta; yadi ca guõavçttyaiva dhvanirlakùyata ityucyate tadabhidhàvyàpàreõa taditaro 'laïkàravargaþ samagra eva lakùyata iti pratyekamalaïkàràõàü lakùaõakaraõavaiyarthyaprasaïgaþ /
kiü ca 



_________________________________________________________


lakùaõe 'nyaiþ kçte càsya pakùa-saüsiddhir eva naþ  // DhvK_1.19a //


__________


lakùaõe 'nyaiþ kçte càsya pakùasaüsiddhireva naþ  // 19 //

kçte 'pi và pårvamevànyairdhvanilakùaõe pakùasaüsiddhireva naþ; yasmàddhvanirastãti na pakùaþ /
sa ca pràgeva saüsiddha ityayatnasampannasamãhitàrthàþ saüvçttàþ ramaþ /
ye 'pi sahçdayahçdayasaüvedyamanàkhyeyameva dhvaneràtmànamàmnàsiùuste 'pi na parikùya vàdinaþ /
locanam samagrabhedaü lakùayiùyanti j¤àsyanti ca /
kiü tallakùaõenetyà÷aïkyàha---yadi ceti /
abhidànàbhidheyabhàvo hyalaïkàgaõàü vyàpakaþ; tata÷càbhidhàvçtte vaiyàkaraõamãmàüsakairniråpite kutredànãmalaïkàrakàraõàü vyàpàraþ /
tathà hetubalàtkàryaü jàyata iti tàrkikairukte kimidànãmi÷varaprabhçtãnàü kartéõàü j¤àtéõàü và kçtyamapårvaü syàditi sarvo niràrambhaþ syàt /
tadàha---lakùaõakaraõavaiyarthyaprasaïga iti /
mà bhådvàpårvonmãlanaü pårvonmãlitamevàsmàbhiþ samyaïniråpitaü, tathàpi ko doùa ityabhipràyeõàha---kiü cetyàdi /
pràgeveti /
asmatprayatnàditi ÷eùaþ /
evaü triprakàramabhàvavàdaü, bhaktyantarbhåtatàü ca niràkurvatà alakùaõãyatvamekatanmadhye niràkçtameva /
ata eva målakàrikà sàkùàttanniràkaraõàrthà na ÷råyate /
vçttikçttu niràkçtamapi prameya÷ayyàpåraõàya kaõñhena bàlapriyà abhidhàvyàpàre /
alaïkàrakàraõàmiti /
alaïkàragranthakartéõàmityarthaþ /
kutredànãü vyàpàra iti /
abhidhànàbhidheyabhàvasya samastàlaïkàravyàpakatvàttasya càbhidhàvayàpàrajãvitatvàttanniråpaõe kçte satyalaïkàraniråpaõaü tadgranthakàràõàü niùphalameva bhavedityarthaþ /
aniùñàntaramapyudghàñayati---tethetyàdi /
'kimapårvaü syàdi'ti sambandhaþ /
itãti hetau /
sarvo niràrambhaþ syàditi /
sarvarþ i÷varaprabhçtiþ kartçj¤àtçvargaþ /
vyàkhyàtamarthaü granthena saïgamayati--tadàheti /
lakùaõakaruõavaiyarthyaprasaïga iti /
lakùaõaü ca karaõaü ca lakùaõakaraõe, tayoþ tanniråpaõayoþ vaiyarthyasya prasaïga ityarthaþ /
ki¤cetyàdigranthamavatàrayati---metyàdi /
'apårvonmãlanaü mà bhådi'tyanvayaþ /
nanu kàrikàkàreõa itarapakùa ivàlakùaõãyatvapakùaþ kimiti na pratikùipta iti ÷aïkàü pariharan 'ye 'pã'tyàdigranthamavatàrayati---evamityàdi /
niràkçtameveti /
dhvanipradar÷anamukhena hi pakùàntaraniràkaraõamatra kçtaü; na ca tasyàlakùaõãyatve tatsambhavati iti tanniràkaraõanàntarãyakatvenàlakùaõãyatvapakùo 'pi niràkçta ityarthaþ /
nanu tarhi kimiti vçttikçtà tatpakùo 'nådya niràkçta ityata àha---vçttikçditi /
prameya÷ayyeti /
prameyasya ÷ayyà sannive÷avi÷eùaþ yata uktayà nãtyà vakùyamàõayà ca dhvaneþ sàmànyavi÷eùalakùaõe pratipàdite 'pi yadyanàkhyeyatvaü tatsarveùàmeva vastånàü tatprasaktam /
yadi punardhvaneràti÷ayoktyànayà kàvyàntaràti÷àyi taiþ locanam tatpakùamanådya niràkaroti---ye 'pãtyàdinà /
uktayà nãtyà 'yatràrthaþ ÷abdo và' iti sàmànyalakùaõaü pratipàditam /
vakùyamàõayà tu nãtyà vi÷eùalakùaõaü bhaviùyati 'arthàntare saïkramitaü ityàdinà /
tatra prathamoddyote dhvaneþ sàmànyalakùaõameva kàrikàkàreõa kçtam /
dvitãyoddyote kàrikàkàro 'vàntaravibhàgaü vi÷eùalakùaõaü ca vidadhadanuvàdamukhena målavibhàgaü dvividhaþ' iti /
sarveùàmiti /
laukikànàü ÷àstrãyàõàü cetyarthaþ /
ati÷ayoktyeti /
yathà 'tànyakùaràõi hçdaye kimapi sphuranti' itivadati÷ayoktyànàkhyeyatoktà sàraråpatàü pratipàdayitumiti dar÷itamiti ÷ivam  // 19 //

bàlapriyà tasyàþ påraõàya /
anàkhyeyatvapakùasyàpi svayamaniràkaraõe tatpåraõaü na bhavediti bhàvaþ /
uktayà nãtyetyàdau yathàsaükhyena sambandha ityà÷ayenopapàdayati---yatràrtha ityàdi /
vi÷eùalakùaõamiti /
vi÷eùalakùaõakathanamityarthaþ /
vçttau 'sa ca dvividha' ityàdinà vi÷eùalakùaõakathanaü kàrikàkàrà÷ayànusàreõetyàha--tatra prathamodyota ityàdi /
tatra sàmànyavi÷eùalakùaõayormadhye /
'iti målavibhàgamavocadi'tyanvayaþ /
atha yadidaü dhvaneranàkhyeyatvamuktaü tannàsatvànnàpyasàdhutvàt, kintvati÷ayittvàditi cettarhi tadabhidhànaü yuktamevetyàha vçttau---'yadi punari'tyàdi /
'kàvyàntaràti÷àyo'ti /
guõãbhåtavyaïgyacitràti÷àyãtyarthaþ /
'svaråpam' iti /
sàratàråpaü svaråpamityarthaþ /
'tai'riti /
pårvapakùibhirityarthaþ /
'tadi'ti /
tarhityarthaþ /
'te 'pã'tyàdi /
teùàmabhidhànamasmadabhimatatvàdyuktamevetyarthaþ /
atra te 'pãtyapi÷abdena svasyàpi sarvatra yuktabhidhàyitvaü granthakçtà såcitamiti ca bodhyam /
vçttisthaü 'ati÷ayoktyà' iti padaü vyàkhyàsyannàdàvati÷ayokterudàharaõamàha--yathà tànãtyàdi /
"nidràrdhamãlitadda÷o madamantharàõi nàpyarthavanti na ca yàni nirarthakàni adyàpi me mçgadda÷o madhuràõi tasyàþ" ityàdyapàdatrayam /
ati÷ayoktyànayetyasya vyàkhyànaü---ati÷ayoktyànàkhyeyatoktyeti /
pårayati---sàraråpatàü pratipàdayitumiti /
anena kàvyàntaràti÷àyiråpamityatratyaråpapadàrthaþ sàraråpatvamiti dar÷itam /
pratipàdayitumityanantaramuktayeti ÷eùaþ /
sarvasyàpi parama÷ivasvaråpatvàbhisamdhànenopasaüharati---iti ÷ivamiti /
itãtyanena svavyàkhyànaparàmar÷aþ /
ki¤ca ÷ivamitã÷varanirde÷aråpaü paramaü maïgalam /
svaråpamàkhyàyate tatte 'pi yuktàbhidhàyina eva  //
locana.m kiü locanaü vinàloko bhàti candrikayàpi hi /
tenàbhinavagupto 'tra locanonmãlanaü vyadhàt //
yadunmãlana÷aktyaiva vi÷vamunmãlati kùaõàt /
svàtmàyatanavi÷ràntàü tàü vande pratibhàü ÷ivàm //
iti ÷rãmahàmàhe÷varàcàryavaryàbhinavaguptonmãlite sahçdayàlokalocane dhvanisaïkete prathama uddyotaþ //
- - - - - bàlapriyà svavyàkhyàne ÷rotçjanapravçtyarthamàha--kimityàdi /
locanaü locanàkhyametadvyàkhyànam /
àlokaþ kàvyàlokagranthaþ /
candrikayà anyakçtayà candrikàkhyavyàkhyayà /
api kiü bhàti na bhàtãtyarthaþ /
hãti prasiddhe 'vadhàraõe và /
atha ca locanaü netraü vinà /
lokaþ bhåvanam /
candrikayà jyotsnayà, api kiü bhàti kiü sphurati na pratyakùaviùayo bhavatãtyaprastutàrthaþ tatsàmyaü càtra dhvanyate /
teneti /
tasmàddhetorityarthaþ /
athodyotànte 'pyanuùñhitaü maïgalaü nibadhnàti---yaditi /
yasyàþ ÷akteþ unmãlanayuktyà spandanayogainaiva /
vi÷vaü sarvaü vastu /
kùaõàdunmãlati prakà÷ate /
kùaõàdityanenànanyàpekùatvaü dyotyate /
svàtmani svasvaråpe /
yadvà--brahyacaitanya evàyatane sthàne vi÷ràntàü sthitàm /
pratibhàü j¤ànàtmikàm /
÷ivàü ÷ivàkhyàm /
tàü ÷aktimahaü vande /
atha ca yasyàþ pratibhàyàþ unmãlanayuktyà prakà÷ayogena /
vi÷vam kùaõàdunmãlati navanavatayà bhàti svàtmanyevàyatane vi÷ràntàü vàsanàråpeõàvasthitàm, ÷ivàü rasàve÷avai÷adyasubhagàm, tàü pratibhàü kavãnàü praj¤àm, vande ityàdyartho 'pi bodhya iti sarvaü ÷ivam  // 19 //

prauóhaü kva locanaü mandaþ kvàhaü tena mayà kçtà /
pårvavyàkhyàdda÷àpyeùà ñippaõã ÷odhyatàü budhaiþ  //
iti sahçdayatilakapaõóitaràja ÷rãràma÷àrakaviracitàyàü locanañippaõyàü prathamoddyotaþ  //
