Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 6: Pritisamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for ³ ³ WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes ³ ³ BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 195 ³ ³ long A ù 249 ³ ³ long i Å 197 ³ ³ long I ý 253 ³ ³ long u Æ 198 ³ ³ long U ô 244 ³ ³ vocalic r ­ 173 ³ ³ vocalic R ã 227 ³ ³ long vocalic r Ì 204 ³ ³ vocalic l Ê 202 ³ ³ long vocalic l Ë 203 ³ ³ velar n Ç 199 ³ ³ velar N § 167 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t  194 ³ ³ retroflex T è 232 ³ ³ retroflex d ¬ 172 ³ ³ retroflex D Ö 214 ³ ³ retroflex n ï 239 ³ ³ retroflex N × 215 ³ ³ palatal s Ó 211 ³ ³ palatal S Á 193 ³ ³ retroflex s « 171 ³ ³ retroflex S å 229 ³ ³ anusvara æ 230 ³ ³ capital anusvara õ 245 ³ ³ visarga ÷ 247 ³ ³ capital visarga ê 234 ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ÓrÅ-prÅti-sandarbha÷ tau santo«ayatà santau ÓrÅla-rÆpa-sanÃtanau | dÃk«iïÃtyena bhaÂÂena pnuar etad vivicyate ||o|| tasyÃdyaæ granthanÃlekhaæ krÃntam utkrÃnta-khaï¬itam | paryÃlocyÃtha paryÃyaæ k­tvà likhati jÅvaka÷ ||o|| [1] atha prÅti-sandarbho lekhya÷ | iha khalu ÓÃstra-pratipÃdyaæ parama-tattvaæ sandarbha-catu«Âayena pÆrvaæ sambaddham | tad-upÃsanà ca tad-anantara- sandarbheïÃbhihità | tat-krama-prÃptatvena prayojanaæ khalv adhunà vivicyate | puru«a-prayojanaæ tÃvat sukha-prÃptir du÷kha-niv­ttiÓ ca | ÓrÅ-bhagavat- prÅtau tu sukhatvaæ du÷kha-nivartakatvaæ cÃtyantikam iti | etad uktaæ bhavati yat khalu parama-tattvaæ ÓÃstra-pratipÃdyatvena pÆrvaæ nirïÅtaæ, tad eva sad- ananta-paramÃnandatvena siddham | ÓrutÃv api sai«Ãnandasya mÅmÃæsà bhavati ity Ãrabhya mÃnu«Ãnandata÷ prÃjÃtyÃnanda-paryantaæ daÓa-k­tva÷ Óata-guïitatayà krameïa te«Ãm Ãnandotkar«a-parimÃïaæ pradarÓya punaÓ ca tato'pi Óata-guïatvena para-brahmÃnandaæ pradarÓyÃpy aparito«Ãt yato vÃco nivartante ity Ãdi Ólokena tad-ÃnandasyÃnantyatvam eva sthÃpitaæ vilak«aïatvaæ ca | ko hy evÃnyÃt ka÷ prÃïyÃt yad e«a ÃkÃÓa Ãnando na syÃd ity anena nÃnÃ-svarÆpa-dharmato'pi tasya kevalÃnanda-svarÆpatvam eva ca darÓitam | tathÃbhÆta-mÃrtaï¬Ãdi-maï¬alasya kevala-jyoti«Âvavat | atha jÅvaÓ ca tadÅyo'pi taj-j¤Ãna-saæsargÃbhÃva-yuktatvena tan-mÃyÃ- parÃbhÆta÷ sann Ãtma-svarÆpa-j¤Ãna-lopÃn mÃyÃ-kalpitopÃdhyÃveÓÃc cÃnÃdi-saæsÃra-du÷khena sambadhyata iti paramÃtma-sandarbhÃdÃv eva nirÆpitam asti | tata idaæ labhyate parama-tattva-sÃk«ÃtkÃra-lak«aïaæ taj- j¤Ãnam eva paramÃnanda-prÃpti÷ | saiva parama-puru«Ãrtha iti | svÃtmÃj¤Ãna-niv­tti÷ du÷khÃtyanta-niv­ttiÓ ca nidÃne tad-aj¤Ãne gate sati svata eva sampadyate | pÆrvasyÃ÷ parama-tattva-svaprakÃÓatÃbhivyakti- lak«aïa-mÃtrÃtmakatvÃd uttarasyÃÓ ca dhvaæsÃbhÃva-rÆpatvÃd anaÓvaratvam | uktaæ ca pÆrvasyÃ÷ parama-puru«Ãrthatvaæ dharmasya hy apavargasya ity Ãdinà [BhP 1.2.9], tac-chraddadhÃnà munayo j¤Ãna-vairÃgya-yuktayà | paÓyanty Ãtmani cÃtmÃnaæ bhaktyà Óruta-g­hÅtayà || ity antena [BhP 1.2.12] | svata÷ sarva-du÷kha-niv­ttiÓ ca tatraivoktà - bhidyate h­daya-granthir [BhP 1.2.13] ity Ãdinà | ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe ca - nirastÃtiÓayÃhlÃda-sukha-bhÃvaika-lak«aïà | bhe«ajaæ bhagavat-prÃptir ekÃntÃtyantikÅ matà || [ViP 6.5.59] iti | Órutau ca - Ãnandaæ brahmaïo vidvÃn na bibheti kutaÓcaneti [TaittU 2.4.1] | e«a eva ca mukti-ÓabdÃrtha÷ | saæsÃra-bandha-ccheda-pÆrvakatvÃt | yathoktaæ ÓrÅ-sÆtena - yadaivam etena viveka-hetinà mÃyÃ-mayÃhaÇkaraïÃtma-bandhanam | chittvÃcyutÃtmÃnubhavo 'vati«Âhate tam Ãhur Ãtyantikam aÇga samplavam || [BhP 12.4.34] iti | acyutÃkhye Ãtmani paramÃtmani anubhavo yasya tathÃbhÆta÷ san avati«Âhate yat tam Ãtyantikaæ samplavaæ muktim Ãhur ity artha÷ | atha muktir hitvÃnyathÃ-rÆpaæ svarÆpeïa vyavasthitir ity [BhP 2.10.6] etad api tat-tulyÃrtham eva | yata÷ svarÆpeïa vyavasthitir nÃma svarÆpa-sÃk«ÃtkÃra ucyate | tad-avasthÃna-mÃtrasya saæsÃra-daÓÃyÃm api sthitatvÃt | anyathÃ- rÆpatvasya ca tad-aj¤Ãna-mÃtrÃrthatvena tad-dhÃnau taj-j¤Ãna-paryavasÃnÃt | svarÆpaæ cÃtra mukhyaæ paramÃtma-lak«aïam eva | raÓmi-paramÃïÆnÃæ sÆrya iva sa eva hi jÅvÃnÃæ paramo'æÓi-svarÆpa÷ | yathoktaæ brahmÃïaæ prati ÓrÅmatà garbhodaÓÃyinà - yadà rahitam ÃtmÃnaæ bhÆtendriya-guïÃÓayai÷ | svarÆpeïa mayopetaæ paÓyan svÃrÃjyam ­cchati || [BhP 3.9.33] iti | upetaæ yuktam ity evÃkli«Âo'rtha÷ | jÅva-svarÆpasyaiva gauïÃnandatvaæ darÓitam | tasmÃt priyatama÷ svÃtmety uktvà [BhP 10.14.54] - k­«ïam enam avehi tvam ÃtmÃnam akhilÃtmanÃm | jagad-dhitÃya so'py atra dehÅvÃbhÃti mÃyayà || ity anena [BhP 10.14.55], jÅva-parayor abheda-vÃdas tu paramÃtma-sandarbhÃdau viÓe«ato'pi parih­to'sti | ataeva niradhÃrayac chruti÷ raso vai sa÷ rasaæ hy evÃyaæ labdhvÃnandÅ bhavati [Taitt 2.7.1] iti | atrÃæÓenÃæÓi-prÃptiÓ ca dvidhà yojanÅyà | tatrÃdyà brahma-prÃptir mÃyÃ-v­tty-avidyÃ-nÃÓÃnantaraæ kevala- tat-svarÆpa-Óakti-lak«aïa-tad-vij¤ÃnÃvirbhÃva-mÃtram | sà ca sva-sthÃna eva và syÃt | krameïa sarva-loka-sarvÃvaraïÃtikramÃnantaraæ và syÃt | upÃsanÃ- viÓe«ÃnusÃreïa | dvitÅyà bhagavat-prÃptiÓ ca tasya vibhor apy asarva- prakaÂasyatasminn evÃvirbhÃvena | vibhunÃpi vaikuïÂhe sarva-prakaÂena tenÃcintya-Óaktinà sva-caraïÃravinda-sÃnnidhya-prÃpaïayà ca | tad evaæ sthite, sà ca muktir utkrÃnta-daÓÃyÃæ jÅva-daÓÃyÃm api bhavati | utkrÃntasyopÃdhy-abhÃve'pi tadÅya-svaprakÃÓatÃ-lak«aïa- dharmÃvyavadhÃnasyaitat-sÃk«ÃtkÃra-rÆpatvÃt | jÅvatas tat-sÃk«ÃtkÃreïa mÃyÃ-kalpitasyÃnyathÃ-bhÃvasya mithÃtvÃvabhÃsÃt sai«Ã muktir evÃtyantika- puru«ÃrthatayopadiÓyate - tatrÃpi mok«a evÃrtha Ãtyantikataye«yate | traivargyo 'rtho yato nityaæ k­tÃnta-bhaya-saæyuta÷ || [BhP 4.22.35] iti ÓrÅ-p­thuæ prati ÓrÅ-sanat-kumÃreïa | ÓrutiÓ ca - yenÃhaæ nÃm­ta÷ syÃæ kim ahaæ tena kuryÃm [BAU 2.4.3] iti | tad evaæ parama-tattva- sÃk«ÃtkÃrÃtmakasya tasya mok«asya parama-puru«Ãrthatve sthite punar vivicyate | tac ca paramaæ tattvaæ dvidhÃvirbhavati | aspa«Âa-viÓe«atvena spa«Âa-svarÆpa-bhÆta-viÓe«atvena ca | tatra brahmÃkhyÃspa«Âa-viÓe«a-para- tattva-sÃk«ÃtkÃrato'pi bhagavat-paramÃtmÃdy-Ãkhya-spa«Âa-viÓe«a-tat- sÃk«ÃtkÃrasyotkar«aæ bhagavat-sandarbhe [87] - jij¤Ãsitam adhÅtaæ ca brahma yat tat sanÃtanam | tathÃpi Óocasy ÃtmÃnam ak­tÃrtha iva prabho || [BhP 1.5.4] ity Ãdi-prakaraïa-praghaÂÂakena darÓitavÃn asmi | atrÃpi vacanÃntaraæ darÓayi«yÃmi | tasmÃt paramÃtmatvÃdi-lak«aïa-nÃnÃvastha-bhagavat- sÃk«ÃtkÃra eva tatrÃpi parama÷ | tatra saty api nirupadhi-prÅty-Ãspadatva- svabhÃvasya tasya svarÆpa-dharmÃntara-v­nda-sÃk«Ãtk­tau paramatve prÅti- bhakty-Ãdi-saæj¤aæ priyatva-lak«aïa-dharma-viÓe«a-sÃk«ÃtkÃram eva paramatamatvena manyante | tayà prÅtyaivÃtyantika-du÷kha-niv­ttiÓ ca | yÃæ prÅtiæ vinà tat-svarÆpasya tad-dharmÃntara-v­ndasya ca sÃksÃtkÃro na sampadyate | yatra sà tatrÃvaÓyam eva sampadyate | yÃvaty eva prÅti-sampattis tÃvaty eva tat-sampatti÷ | sampadyamÃne sampanne ca tasmin sÃdhikam Ãvirbhavati | tad etat sarvam api yuktam eva | parama-sukhaæ khalu bhagavatas tad-guïa-v­ndasya ca svarÆpam | sukhaæ ca nirupÃdhi-prÅty-Ãspadam | tatas tad-anubhave prÅter eva mukhyatvam iti | tasmÃt puru«eïa saiva sarvadÃnve«itavyeti puru«a-prayojanatvaæ tatraiva paramatamam iti sthitam | krameïodÃhriyate | tatra saty apÅty Ãdikam - sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà svargÃpavargaæ mad-dhÃma katha¤cid yadi vächati || [BhP 11.20.33] ity Ãdi ÓrÅ-bhagavad-vÃkyÃdau | tayety Ãdikam | prÅtir na yÃvan mayi vÃsudeve na mucyate deha-yogena tÃvat | [BhP 5.5.6] iti ÓrÅ-­«abhadeva-vÃkye | yÃm ity Ãdikaæ - bhaktyÃham ekayà grÃhya÷ ÓraddhayÃtmà priya÷ satÃm | [BhP 11.14.21] iti ÓrÅbhagavad-vÃkye | sampadyamÃne ity Ãdikaæ - mad-rÆpam advayaæ brahma madhyÃdyanta-vivarjitam | sva-prabhaæ saccidÃnandaæ bhaktyà jÃnÃti cÃvyayam || iti vÃsudevopani«adi | yatretyÃdikaæ - bhaktir evainaæ nayati, bhaktir evainaæ darÓayati bhakti-vaÓa÷ puru«o bhaktir eva bhÆyasÅ || iti mÃÂhara-Órutau | yÃvatÅtyÃdikam - bhakti÷ pareÓÃnubhavo viraktir anyatra cai«a trika eka-kÃla÷ | prapadyamÃnasya yathÃÓnata÷ syus tu«Âi÷ pu«Âi÷ k«ud-apÃyo 'nu-ghÃsam || kavi-yogeÓvara-vÃkye [BhP 11.2.42] evaæ tat tvam asi [ChU 6.8.7] ity-Ãdi-ÓÃstram api tat-prema-param eva j¤eyam | tvam evÃmuka itivat | kiæ ca loka-vyavahÃro'pi tat-para eva d­Óyate | sarve hi prÃïina÷ prÅti-tÃtparyakà eva | tad-artham Ãtma-vyayÃder api darÓanÃt | kintu yogya-vi«ayam alabdhvà tais tatra tava sà parivarjyate | ata÷ sarvair eva yoga-tad-vi«aye'nve«Âum i«Âe sati ÓrÅ-bhagavaty eva tasyÃ÷ paryavasÃnaæ syÃd iti | tad evaæ bhagavat-prÅter eva parama-puru«Ãrthatve samarthite sÃdhÆktaæ “atha prÅti-sandarbho lekhya” ity Ãdi | sa e«a eva parama-puru«Ãrtha÷ krama-rÅtyà sarvopari darÓayituæ saæd­bhyate | tatrokta-lak«aïasya mukti-sÃmÃnyasya ÓÃstra-prayojanatvam Ãha - sarva-vedÃntety Ãdau kaivalyaika-prayojanam iti [BhP 12.13.12] | kevala÷ Óuddha÷ tasya bhÃva÷ kaivalyam | tad ekam eva prayojanaæ parama- puru«Ãrthatvena pratipÃdyaæ yasya tad idaæ ÓrÅ-bhÃgavatam iti pÆrva- ÓlokasthenÃnvaya÷ | do«a-mÆlaæ hi jÅvasya parama-tattva-j¤ÃnÃbhÃva evety uktam - bhayaæ dvitÅyÃbhiniveÓata÷ syÃd ity Ãdau [BhP 12.2.37], ÅÓÃd apetasyety Ãdibhi÷ | atas taj-j¤Ãnam eva Óuddhatvam iti kaivalya-ÓabdasyÃtra pÆrvavat tad-anubhava eva tÃt-paryam | athavà kaivalya-Óabdena paramasya svabhÃva evocyate | yathà skÃnde - brahmeÓÃnÃdibhir devair yat prÃptuæ naiva Óakyate | sa yat svabhÃva÷ kaivalyaæ sa bhavÃn kevalo hare || iti | kvacit svÃrthika-tad-dhitÃntena kaivalya-ÓabdenÃpi parama ucyate | yathà ÓrÅ- dattÃtreya-Óik«ÃyÃæ - parÃvarÃïÃæ parama Ãste kaivalya-saæj¤ita÷ | kevalÃnubhavÃnanda-sandoho nirupÃdhika÷ || iti [BhP 11.9.18] | tathÃpy ubhayathaiva tad-anubhava eva tÃt-paryam | tat-svabhÃvam eva và | tam evÃnubhÃvayitum idaæ ÓÃstraæ prav­ttam ity artha÷ | || 12.13 || ÓrÅ-sÆta÷ || 1 || [2] tathà cÃnyatra - etÃvÃn eva manujair yoga-naipuïya-buddhibhi÷ | svÃrtha÷ sarvÃtmanà j¤eyo yat-parÃtmaika-darÓanam || [BhP 6.16.63] ÂÅkà ca - na cÃta÷ para÷ puru«o'stÅtyÃha etÃvÃn iti | parasyÃtmana ekaæ darÓanam iti yat etÃvÃn evety e«Ã | paramÃtmana÷ kevalasya darÓanam iti và | || 6.16 || ÓrÅ-ÓaÇkar«aïaÓ citreketum || 2 || [3] sai«Ã hi muktir utkrÃnta-daÓÃyÃæ dvidhà bhavati sadya eva ca, krama-rÅtyà ca | tatra pÆrvà | dvitÅye sthiraæ sukhaæ cÃsanam [BhP 2.2.15] ity Ãdi prakaraïÃnte vis­jet paraæ yata ity atra [BhP 2.2.21] | uttarà ca tad-anantaraæ yadi prayÃsyan n­pa pÃrame«Âyam ity Ãdau [BhP 2.2.22] tenÃtmanÃtmÃnam upaiti ÓÃntam ity atra [BhP 2.2.31] | jÅvad-daÓÃyÃm api sà tu tad-viÓe«a«v agrato darÓanÅyà | tatra brahma-sÃk«ÃtkÃra-lak«aïÃæ jÅvan-muktim Ãha - yatreme sad-asad-rÆpe prati«iddhe sva-saævidà | avidyayÃtmani k­te iti tad-brahma-darÓanam || [BhP 1.3.33] yatra yasmin darÓane sthÆla-sÆk«ma-rÆpe ÓarÅre sva-saævidà jÅvÃtmana÷ svarÆpa-j¤Ãnena prati«iddhe bhavata÷ | kena prakÃreïa ? vastuta Ãtmani te na sta eva kintv avidyayaivÃtmani k­te adhyaste iti etat prakÃreïety artha÷ | tad brahma-darÓanam iti yat-tador anvaya÷ | brahmaïo darÓanaæ sÃk«ÃtkÃra÷ | yatra sva-saævidety uktyà jÅva-svarÆpa-j¤Ãnam api tad- ÃÓrayam eva bhavati iti | tathà kevala-sva-saævidà te ni«iddhe na bhavata iti ca j¤Ãpitam | tataÓ ca jÅvata evÃvidyÃ-kalpita-mÃyÃ-kÃrya-sambandha- mithyÃtva-j¤Ãpaka-jÅva-svarÆpa-sÃk«ÃtkÃreïa tÃdÃtmyÃpanna-brahma- sÃk«ÃtkÃro jÅvan-mukti-viÓe«a ity artha÷ || ||1.3|| ÓrÅ-sÆta÷ || 3 || [4] Åd­Óam eva tan-mukti-lak«aïaæ ÓrÅ-kÃpileye muktÃÓrayam (BhP 3.28.35-38) ity Ãdi-catu«Âaye darÓitam | tatra hi pratiniv­tta-guïa-pravÃha÷ san ÃtmÃnam parmÃtmÃnam Åk«ata iti muktÃÓrayam ity Ãdau sva-svarÆpa-bhÆte mahimni avasthito ni«ÂhÃæ prÃpta÷ sann upalabdha-parÃtma-këÂha iti so'py etayety Ãdau svarÆpaæ jÅva-brahmaïo yÃthÃtmyaa-madhyagamad iti dehaæ cety Ãdau | evaæ pratibuddha-vastur iti deho'pÅty Ãdau ceti | tasmÃd asya prÃrabdha-karma-mÃtrÃïÃm anabhiniveÓenaiva bhoga÷ | evam evoktaæ tatra ko moha÷ ka÷ Óoka ekatvam anupaÓyata iti (ýÓopani«ad 7) | athÃntimÃæ brahma-sÃk«ÃtkÃra-lak«aïÃæ muktim Ãha - yady e«oparatà devÅ mÃyà vaiÓÃradÅ mati÷ | sampanna eveti vidur mahimni sve mahÅyate || (BhP 1.3.34) e«Ã jÅvan-mukti-daÓÃyÃæ sthità viÓÃradena parameÓvareïa dattà devÅ dyotamÃnà matir vidyà tad-rÆpà yà mÃyà svarÆpa-Óakti-v­tti-bhÆta- vidyÃvirbhÃva-dvÃra-lak«aïà sattvamayÅ mÃyÃ-v­tti÷ sà yadi uparatà niv­ttà bhavati | tadà vyavadhÃnÃbhÃsasyÃpi rÃhityÃt sampanno labdha- brahmÃnanda-sampattir eveti vidur munaya÷ | tataÓ ca tat-sampatti-lÃbhÃt sve mahimni svarÆpa-sampattÃv api mahÅyate pÆjyate | prak­«Âa-prakÃÓo bhavatÅty artha÷ || || 1.3 || ÓrÅ-suta÷ || 4 || [5] atra pÆrve tattva-bhagavat-paramÃtma-sandarbhe«v evaæ mÆlyena Óruty- ÃdibhiÓ ca partipÃditam | (page 6) jÅvÃkhya-sama«Âi-Óakti-viÓi«Âasya parama-tattvasya khalv aæÓa eko jÅva÷ | sa ca tejo-maï¬alasya bahiÓ cara-raÓmi-paramÃïur iva parama-cid-eka- rasasya tasya bahiÓ cara-cit-paramÃïu÷ | tatra tasya vyÃpakatvÃt tad-eka- deÓatvam eva jÅve syÃt | nirÃkÃratayà tad-ekadeÓatvaæ na viruddham | tathÃpi bahiÓcaratvaæ tad-ÃÓrayitvÃt | taj-j¤ÃnÃbhÃvÃt chÃyayà raÓmivat mÃyayÃbhibhÃvyatvÃc ca bahiÓcaratvaæ vyapadiÓyate | raÓmi-sthÃnÅyatvaæ ca tad-vyatirekÃd vyatirekitayà yas tadÃÓrayi-bhÃva÷ | yà ca pÆrva-yuktyà bahiÓcaratve'py ekavastutva-Órutis tadÃdibhir gamyate | Óaktitvaæ ca tad- rÆpatayaiva tadÅya-lÅlopakaraïatvÃt | aïutvaæ ca ÓabdÃt hari-candana- binduvat tasya prabhÃva-lak«aïa-guïenaiva sarva-deha-vyÃpte÷ | sarvaæ caitat paramasyÃcintya-ÓaktimayatvÃd aviruddham iti pÆrvaæ d­¬hÅk­tam asti Órutes tu Óabda-mÆlatvÃt [Vs 2.1.17] iti nyÃyena, ekadeÓa-sthitasyÃgner ity Ãdinà ca | tatra jÅveÓvarayor atyantÃbhede yugapad avidyÃvidyÃÓratvÃy-anupapattiÓ ca pÆrvaæ viv­tà | tattvam asi ity Ãdau lak«aïà tv atyantÃbhede tad-aæÓatve ca samÃnaiva | parama-tattvasya niraæÓatva-Órutis tu dvidhà pravartate | tatra kevala-viÓe«ya-lak«aïa-nirdeÓa-parÃyà mukhyaiva prav­tti÷ | Ãnanda- mÃtratvÃt tasya | Ãnandaika-rÆpasya tasya svarÆpa-Óakti-viÓi«Âasya nirdeÓa- parÃyÃs tu prÃk­tÃæÓa-leÓa-rÃhitya-mÃtre tÃtparyÃd gauïÅ prav­tti÷ | sarva- Óakti-viÓi«Âasya tasya tu sarvÃæÓitvaæ gÅtam eva | tad evaæ tasya raÓmi-paramÃïu-sthÃnÅyÃæÓatve siddhe tadvat sarvasyÃm api daÓÃyÃæ kart­tva-bhokt­tvÃdi-svarÆpa-dharmà api sidhyanti | tadvad eva ca parameÓvara-Óakty-anugraheïaiva te kÃrya-k«amà bhavanti tatra te«Ãæ prak­ti-vikÃra-maya-kart­tvÃdikaæ tadÅya-mÃyÃ-Óakti-mayÃnugraheïa | ataeva tat-sambandhÃt te«Ãæ saæsÃra÷ | svÃnubhava-brahmÃnubhava- bhagavad- (page 7) anubhava-kart­tvÃdikaæ tu tadÅya-svarÆpa-Óakty- anugraheïa | yatra tasya sarvam ÃtmaivÃbhÆt tat kena kaæ paÓyed [BAU 2.4.14] ÓrutiÓ ca | tat-svarÆpa-Óaktiæ vinà tad-darÓanÃsÃmÃrthyaæ dyotayati yam evai«a v­ïute tena labhya [KaÂhU 1.2.23] ity Ãdi-Órute÷ | ataeva svarÆpa-Óakti-sambandhÃn mÃyÃntardhÃne te«Ãæ saæsÃra-nÃÓa÷ | ye«Ãæ tu mate muktÃv ÃnandÃnubhavo nÃsti | te«Ãæ pumarthatà na sampadyate | sato'pi vastuna÷ sphuraïÃbhÃve nirarthakatvÃat | na ca sukham ahaæ syÃm iti kasyacid icchÃ, kintu sukham ahan anubhavÃmi ity eva | tataÓ ca prav­tty-abhÃvÃt tÃd­Óa-puru«Ãrtha-sÃdhana-preraïÃpi ÓÃstre vyarthaiva syÃt | tan-mate kevalÃnanda-rÆpasyÃj¤Ãna-du÷kha-sambandhÃsambhavÃt tan- niv­tti-rÆpaÓ ca puru«Ãrtho na ghaÂate | vigÅtaæ tv Åd­Óa-puru«Ãrthatvaæ prÃcÅnabarhi«aæ prati ÓrÅ-nÃrada-vÃkye du÷kha-hÃni÷ sukhÃvÃpti÷ Óreyas tan neha ce«yate [BhP 4.25.4] tasmÃd asty evÃnubhava÷ | tathà ca Óruti÷ - rasaæ hy evÃyaæ labdhvÃnandÅ bhavati iti | Ãtma-rati÷ Ãtma-krŬa÷ [ChÃU 7.25.2] ity ÃdiÓ ca | yathà vi«ïudharme - bhinne d­tau yathà vÃyur naivÃnya÷ saha vÃyunà | k«Åïa-puïyÃgha-bandhas tu tathÃtmà brahmaïà saha || tata÷ samasta-kalyÃïa-samasta-sukha-sampadÃm | ÃhlÃdam anyam akalaÇkam avÃpnoti ÓÃÓvatam || brahma-svarÆpasya tathà hy Ãtmano nityadaiva sa÷ | vyutthÃnakÃle rÃjendra Ãste hi atirohita÷ || ÃdarÓasya malÃbhÃvÃd vaimalyaæ kÃÓate yathà | j¤ÃnÃgni-dagdha-heyasya sa hlÃdo hy Ãtmanas tathà || yathà heya-guïa-dhvaæsÃd avabodhÃdayo guïÃ÷ | prakÃÓante na janyante nityà evÃtmano hi te || j¤Ãnaæ vairÃgyam aiÓvaryaæ dharmaÓ ca manujeÓvara | Ãtmano brahma-bhÆtasya nityam eva catu«Âayam || etad advaitam ÃkhyÃtam e«a eva tavodita÷ | ayaæ vi«ïur idaæ brahma tathaitat satyam uttamam || iti | atra jÅva-brahmaïor aæÓÃæitvÃæÓenaiva vÃyu-d­«ÂÃnta÷ | aæÓatve'pi bahiraÇgatvaæ tv anyato j¤eyam | ata÷ p­thag-ÅÓvare svarÆpa-bhÆtÃnubhave ca sati tad-vaimukhyenÃnÃdinà labdha-cchidrayeÓa-mÃyayà tad-anubhava- lopÃde÷ sambhavÃt katha¤cit sÃmmukhyena tad-anugrahÃn niv­ttiÓ cÃsti | Ãnandaæ brahmaïo vidvÃn [TaittU 2.4.1] ity Ãdi Órute÷ | na tasmÃt prÃïà utkrÃmanti atraiva samavalÅyante brahmaiva san brahmÃpy eti [BAU 4.4.6] ity atrÃpi | anyo brahma-bhÃvas tathÃnyo brahmaïy apyaya iti spa«Âam | brahma- bhÃvÃnantaraæ tad-apyayasya punar abhidhÃnÃt | apy ete÷ karmatayà brahma- nirdeÓÃc ca | tataÓ ca brahmaiva sann iti tat-sÃmya-tat-tÃdÃtmyÃpattyÃv abheda-nirdeÓa÷ | evaæ brahma veda brahmaiva bhavati [Muï¬U 3.2.8] ity atrÃpi vyÃkhyeyam | kvacid ekatva-ÓabdenÃpi tathaivocyate | atra tat-sÃmyaæ yathoktam - nira¤janaæ parama-sÃmyam upaiti [Muï¬U 3.2.3] ity Ãdi Órutau | idaæ j¤Ãnam upÃÓritya mama sÃdharmyam Ãgatà (page 8) [GÅtà 14.2] iti gÅtopani«atsu ca | ubhayaæ coktaæ spa«Âam eva - yathodakaæ Óuddhe Óuddham Ãsiktaæ tÃd­g eva bhavati | evaæ muner vijÃnata Ãtmà bhavati gautama || [KaÂh U 2.1.15] tatraiva-kÃreïa na tu tad eva bhavati na tu và tad-asÃdharmyeïa p­thag upalabhyata iti dyotyate | skÃnde ca - udake tÆdakaæ siktaæ miÓram eva yathà bhavet | tad vai tad eva bhavati yato buddhi÷ pravartate || evam evaæ hi jÅvo'pi tÃdÃtmyaæ paramÃtmanà | prÃpto'pi nÃsau bhavati svÃtantryÃdi-viÓe«aïÃt || iti | bimba-pratibimba-nirdeÓaÓ ca ambuda-grahaïÃd [Vs. 3.2.19] ity Ãdi-sÆtra- dvaye gauïa eva yojita÷ | evam evai«a saæprasÃdo'smÃc charÅrÃt samutthÃya paraæ jyotir upasaæpadya svena rÆpeïÃbhini«padyate [ChÃU 8.12.3] ity atrÃpi tathaiva bheda÷ pratipÃdita÷ | ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe'pi vibheda-janake'j¤Ãne nÃÓam [ViP 6.7.84] ity Ãdau devÃdi-bheda-nÃÓÃnantaraæ brahmÃtmanor bhedaæ na ko'py asantaæ kari«yati api tu santam eva kari«yatÅti vyÃkhyÃtam eva | evam eva ÂÅkÃ-k­dbhi÷ sammataæ ÓrÅ-gopÃnÃæ brahma-sampatty-anantaram api vaikuïÂha-darÓanam | tasmÃt sÃdhu vyÃkhyÃtam yady e«oparata ity Ãdi [BhP 1.3.34] tad evaæ brahma-sampattir vyÃkhyÃtà | tatra ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe paramÃrtha-nirïaye rahÆgaïaæ prati ja¬a-bharata- vÃkyaæ yathà | tatra kevala-brahmÃnubhavasyaiva parmÃrthatvaæ nirïetuæ yaj¤Ãdy-apÆrvasya tÃvad aparamÃrthatvaæ caturbhir uktam -- ­g-yaju÷-sÃma-ni«pÃdyaæ yaj¤a-karma-mataæ tava | paramÃrtha-bhÆtaæ tatrÃpi ÓrÆyatÃæ gadato mam || yat tu ni«pÃdyate kÃryaæ m­dà kÃraïa-bhÆtayà | tat-kÃraïÃnugamanÃj jÃyate n­pa m­n-mayam || evaæ vinÃÓi-dravyai÷ samid-Ãjya-kuÓÃdibhi÷ | ni«pÃdyate kriyà yà tu sà bhavitrÅ vinÃÓinÅ || anÃÓÅ paramÃrthaÓ ca prÃj¤air abhupagamyate | tat tu nÃÓi na sandeho nÃÓi-dravyopapÃditam || [ViP 2.14.21-24] iti | etad-d­«ÂÃntena pÆjÃdimaya-bhakter api tÃd­Óatvaæ nÃnumeyam | apÆrvavad- bhakter ni«pÃdyatvÃbhÃvÃt | guïamayaæ hi ni«pÃdyaæ syÃt nÃguïamayam | kaivalyaæ sÃttvikaæ j¤Ãnam [BhP 11.25.24] ity Ãrabhya ekÃdaÓe ÓrÅ- bhagavataivÃguïamayatvam aÇgÅk­tam | ata÷ svarÆpa-Óakti-v­tti-viÓe«atvena tasyÃ÷ bhagavat-prasÃde sati svayam ÃvirbhÃva eva na janma | (page 9) sa cÃvirbhÃvo'nanta eva tadÅya-phalÃnantya-ÓravaïÃt | tasmÃt parmeÓvarÃnÃÓrayatvaæ tatropÃdhir bhavi«yati | hiæsÃyÃæ pÃpotpatty- anumitÃv avihitatatvavat | j¤Ãna-prakaraïe cÃsmin bhaktir na prastÆyata iti sÃdhÃraïa-yaj¤Ãdikam upÃdÃyaiva prav­ttiÓ ceyam | tad evaæ yaj¤Ãdi- karmÃpÆrvasya vinÃÓitvÃd aparamÃrthatvam uktvà ni«kÃma-karmaïo'pi sÃhdanatvenÃrthÃntarasyaiva sÃdhyatvÃt tÃd­Óatvam uktam ekena -- tad evÃphaladaæ karma paramÃrtho matas tava | mukti-sÃdhana-bhÆtatvÃt paramÃrtho na sÃdhanam || [ViP 2.14.25] iti | atra bhakte÷ sÃdhana-bhÆtatve na tÃd­Óatvaæ mantavyam | bhagavat-prema- vilÃsa-rÆpatayà siddhÃnÃm api tad-atyÃga-ÓravaïÃt | tasmÃd idam api pÆrvavat j¤eyam | nanu, Óuddha-jÅvÃtma-dhyÃnasya paramÃrthatvaæ bhavet, mukti-daÓÃyÃm api sphÆrty-aÇgÅkÃreïa tad-rÆpasya tasyÃnaÓvaratvÃt | tad-ÃcchÃdanÃd adhunà saæsÃra iti tasyaiva sÃdhyatvÃc ca | tatroktam ekena -- dhyÃnaæ ced Ãtmano bhÆpa paramÃrthÃrtha-Óabditam | bheda-kÃri-parebhyas tat paramÃrtho na bhedavÃn || [ViP 2.14.26] iti | yad-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãnaæ bhavati tad eva brahma Órutau paramÃrthatvena pratij¤Ãtam | sarva-vij¤Ãna-mayatvaæ ca tasya sarvÃtmatvÃt | agni-vij¤Ãnaæ hi jvÃlÃ-visphuliÇgÃder api vij¤Ãpakaæ bhavati | ekasya jÅvasya tu tadÅya-jÅva- Óakti-lak«aïÃæÓa-paramÃïutvam ity atas tasya tat-sphuraïasya ca bhedavato na paramÃrthatvam ity artha÷ | nanu jÅvÃtma-paramÃtmanor ekatra-sthiti-bhÃvanayÃtyanta-saæyoge prÃdurbhÆte sati tasyÃpi sarvÃtmanà syÃt, tad-abhedÃpatte÷ | sa ca yogo na vinaÓvara÷ | j¤ÃnÃnantara-siddhatvÃt | tasmÃt tayor yoga eva paramÃrtho bhavatu | tatroktam ekena -- paramÃtmÃtmanor yoga÷ paramÃrtha itÅ«yate | mithyaitad anyad dravyaæ hi naiti tad-dravyatÃæ yata÷ || [ViP 2.14.27] iti | etat paramÃrthatvaæ mithyaive«yata ity artha÷ | hi niÓcitam | yato yasmÃt jÅva-lak«aïam anyad dravyaæ tad-dravyatÃæ paramÃtma-lak«aïa-dravyatÃæ na yÃti | tasmÃt mahÃ-teja÷ pravi«Âa-svalpa-tejovad atyanta-saæyogato'py abhedÃnupapattes tayor yogo'pi na paramÃrtha iti bhÃva÷ | athavÃtra yoga- Óabdenaikatvam evocyate | tataÓ caitad ekatvam iti vyÃkhyeyam | Óe«aæ pÆrvavat | tad evaæ pÆrva-pak«Ãn ni«idhya uttara-pak«aæ sthÃpayitum upakrÃntam ekena -- tasmÃt ÓreyÃæsy aÓe«Ãïi n­paitÃni na saæÓaya÷ | paramÃrthas tu bhÆpÃlaa saÇk«epÃc chrÆyatÃæ mama || [ViP 2.14.28] iti | ÓreyÃæsi paramÃrtha-sÃdhanÃni | paramÃrtha-nirdeÓas trayeïokta÷ -- eko vyÃpÅ sama÷ Óuddho nirguïa÷ prak­te÷ para÷ | janma-v­ddhyÃdi-rahita Ãtmà sarva-gato'vyaya÷ || para-j¤Ãnayo'sadbhirnÃma-jÃty-Ãdibhir vibhu÷ | na yogavÃn na na yutko'bhÆn naiva pÃrthiva yok«yati || tasyÃtma-para-dehe«u sato'py ekamayaæ hi yat | vij¤Ãnaæ paramÃrtho'sau dvitano'tathya-darÓina÷ || [ViP 2.14.29-31] iti | eka÷ | na tu jÅvà ivÃneke | jvÃlÃ-visphÆliÇge«v agnir iva sva-Óakti«u sva- kÃrye«u sarve«u vyÃpnotÅti vyÃpi | sarva-gata ity anena jÅva iva nÃkhaï¬e dehe prabhÃvenaiva vyÃpÅti j¤Ãpitam | jÅva-j¤ÃnÃd api paraæ yaj-j¤Ãnaæ tan- maya÷ tat-prakÃÓa-pradhÃna÷ | asadbhir iti viÓe«aïÃt bhagavad-rÆpe prakÃÓye'pi sadbhi÷ svarÆpa-siddhair eva nÃmÃdibhir yogavÃn bhavatÅti vij¤Ãpitam | tasyaivaæ-lak«aïasya paramÃtma-rÆpeïÃtma-para-dehe«u Ãtmana÷ pare«Ãm api dehe«u tat-tad-upÃdhi-bhedena p­thak p­thag iva sato'pi ekaæ tadÅyaæ sva-svarÆpaæ tan-mayaæ tad-Ãtmakaæ yad-vij¤Ãnaæ tad- anubhava÷ (page 10) asÃv eva paramÃrtha÷ | anÃÓitvÃt sÃdhyatvÃt sarva- vij¤ÃnÃntarbhÃvavattvÃc ceti bhÃva÷ | ye tu dvaitina÷ tat-tad-upÃdhi-d­«Âyà tasyÃpi bhedaæ manyante | tad-vij¤Ãnena sarva-vij¤ÃnÃntarbhÃvaæ ca na manyante | te punar atathya-darÓina eveti | tatropÃdhi-bhedair aæÓa-bhede'py abhedo d­«ÂÃntena sÃdhito dvÃbhyÃm - veïu-randhra-vibhedena bheda÷ «a¬-jÃdi-saæj¤ta÷ | abheda-vyÃpinÅ vÃyos tathà tasya mahÃtmana÷ || ekatvaæ rÆpa-bhedaÓ ca bÃhya-karma-prav­ttija÷ | devÃdibheda-madhyÃs te nÃsty evÃcaraïo hi sa÷ || [ViP 2.14.32-33] iti | tathà tasyaikatvam ity anvaya÷ | rÆpasya tat-tad-ÃkÃrasya bhedas tu bÃhyasya tadÅya-bahiraÇga-cid-aæÓasya jÅvasya yà karma-prav­ttis tato jÃta÷ | sa tu paramÃtmà devÃdi-bhedam antaryÃmitayaivÃdhi«ÂhÃyÃs te tat-tad-upÃdhi- sambandhÃbhÃvÃc ca nÃsty evÃvaraïaæ yasya tathÃ-bhÆta÷ sann iti | tasmÃt tasya devÃdi-rÆpatà tu sva-lÅlÃ-mayy eveti bhÃva÷ | atha ÓrÅ-bhagavat-sÃksÃtkÃrasya muktitvam Ãha -- tato vidÆrÃt parih­tya daityÃ; daitye«u saÇgaæ vi«ayÃtmake«u | upeta nÃrÃyaïam Ãdi-devaæ; sa mukta-saÇgair i«ito 'pavarga÷ || [BhP 7.6.18] ÂÅkà ca - yasmÃt sa evÃpavarga i«Âa÷ ity e«Ã | atra nÃrÃyaïasyÃpavargatvaæ tat-sÃk«Ãtk­tÃv eva paryavasyati | tasyà eva saæsÃra-dhvaæsa-pÆrvaka- paramÃnanda-prÃpti-rÆpatvÃt tad-astitva-mÃtratve tÃd­ÓatvÃbhÃvÃc ca || || 7.6 || ÓrÅ-prahlÃda÷ || 5 || [6] tathà - satyÃÓi«o hi bhagavaæs tava pÃda-padmam ÃÓÅs tathÃnubhajata÷ puru«Ãrtha-mÆrte÷ | apy evam arya bhagavÃn paripÃti dÅnÃn vÃÓreva vatsakam anugraha-kÃtaro 'smÃn || [BhP 4.9.17] ÂÅkà ca - he bhagavan ! puru«Ãrtha÷ paramÃnanda÷ sa eva mÆrtir yasya tasya eva pÃda-padmam | ÃÓi«o rÃjyÃde÷ sakÃÓÃt satyà ÃÓÅ÷ paramÃrtha-phalam | hi niÓcitam | kasya, tathà tena prakÃreïa tvam eva puru«Ãrtha ity evaæ ni«kÃmatayà anubhajata÷ | yadyapy evaæ tathÃpi he arya he svÃmin dÅnÃn sakÃmÃn apy asmÃn ity Ãdikà | || 4.9 || dhruva÷ ÓrÅ-dhruva-priyam || 6 || [7] sa cÃtma-sÃk«ÃtkÃro dvividha÷ | antarÃvirbhÃva-lak«aïo bahir-ÃvirbhÃva- lak«aïaÓ ca | (page 11) yathà - pragÃyata÷ sva-vÅryÃïi tÅrtha-pÃda÷ priya-ÓravÃ÷ | ÃhÆta iva me ÓÅghraæ darÓanaæ yÃti cetasi || [BhP 1.6.34] ity Ãdau | te'cak«atÃk«a-vi«ayaæ sva-samÃdhi-bhÃgyam || [BhP 3.15.38] ity Ãdau ca | tatrÃnta÷-sÃk«ÃtkÃre yogyatà ÓrÅ-rudra-gÅte - na yasya cittaæ bahir-artha-vibhramaæ tamo-guhÃyÃæ ca viÓuddham ÃviÓat | yad-bhakti-yogÃnug­hÅtam a¤jasà munir vica«Âe nanu tatra te gatim || [BhP 4.24.59] tatra te«Ãæ pÆrvoktÃnÃæ satÃæ bhakti-yogenÃnug­hÅtaæ viÓuddhaæ yasya cittaæ bÃhye«v arthe«u bhrÃntaæ na bhavati tamo-rÆpÃyÃæ guhÃyÃæ ca na viÓati sa munir ity Ãdikaæ ca vyÃkhyeyam | bahi÷-sÃk«ÃtkÃre'pi vyatirekeïa tathaiva nÃradaæ prati ÓrÅ-bhagavatoktam - hantÃsmin janmani bhavÃn mà mÃæ dra«Âum ihÃrhati | avipakva-ka«ÃyÃïÃæ durdarÓo 'haæ kuyoginÃm || [BhP 1.6.22] iti | na kevalaæ Óuddha-cittatvam eva yogyatà | kiæ tarhi ? tad-bhakti- viÓe«Ãvi«k­ta-tad-icchÃmaya-tadÅya-sva-prakÃÓatÃ-Óakti-prakÃÓa eva mÆla- rÆpà sÃ, yat-prakÃÓena tad api ni÷Óe«aæ sidhyati | yathà anta÷-sÃk«ÃtkÃre bhidyate h­daya-granthir [BhP 1.2.21] ity Ãdi | tathà bahi÷-sÃk«ÃtkÃre'pi ÓrÅ-saÇkar«aïaæ prati citraketu-vÃkye, na hi bhagavan na ghaÂitam idaæ tvad-darÓanÃn nÌïÃm akhila-pÃpa-k«aya÷ [BhP 1.16.44] iti | prahlÃdaæ prati ÓrÅ-n­siæha-vÃkye -- sa tvaæ ÓÃdhi sva-bh­tyÃn na÷ kiæ deva karavÃma he | etad-anto n­ïÃæ kleÓo yad bhavÃn ak«i-gocara÷ || [BhP 10.86.49] iti | tad evaæ tat-prakÃÓena ni÷Óe«a-Óuddha-cittatve siddhe puru«a-karaïÃni tadÅya-sva-prakÃÓatà -Óakti-tÃdÃtmyÃpannatayaiva tat- prakÃÓatÃbhimÃnavanti syu÷ | tatra bhakti-viÓe«a-sÃpek«atvam uktam tac- chraddadhÃnà munaya÷ [BhP 1.2.12] ity Ãdau | tad-icchÃmayety Ãdy- udÃharaïaæ ca brahma-bhagavator aviÓe«atayaiva d­Óyate | yathà satyavrataæ prati ÓrÅ-matsya-deva-vÃkye - madÅyaæ mahimÃnaæ ca paraæ brahmeti Óabditam | vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || [BhP 8.24.38] iti | (page 12) tathaiva hi brahmÃïaæ prati ÓrÅ-bhagavad-vÃkye - manÅ«itÃnubhÃvo'yaæ mama lokÃvalokanam [BhP 2.9.21] iti | ÓrÅ-nÃrÃyaïÃdhyÃtme - nityÃvyakto'pi bhagavÃn Åk«yate nija-Óaktita÷ | tÃm ­te puï¬arÅkÃk«aæ ka÷ paÓyetÃmitaæ prabhum || iti | Órutau ca -- yam evai«a v­ïute tena labhyas tasyai«a Ãtmà viv­ïute tanuæ svÃm [KaÂhU 1.2.23] iti | tatas tat-karaïa-Óuddhy-apek«Ãpi tac-chakti-pratiphalanÃrtham eva j¤eyà | evam api bhaktyà taæ d­«ÂvÃpi mucukundÃdau yà m­gayÃpÃpÃdyasthità ÓrÅ- bhagavatà kÅrtitÃ, sà tu prema-vardhinyà jhaÂiti-bhagavad-aprÃpti-ÓaÇkÃ- janmanas tad-utkaïÂhÃyà vardhanÃrthaæ vibhÅ«ikayaiva k­tà | yat tu tadÅya- snigdhÃnÃæ ÓrÅ-yudhi«ÂhirÃdÅnÃæ naraka-darÓanaæ tat khalu indra-mÃyÃ- mayam eveti svargÃrohaïa-parvaïy eva vyaktam asti | vi«ïu-dharme t­tÅiya- janmani datta-tila-dhenor api viprasya prasaÇga-mÃtreïa narakÃïÃm api svarga-tulya-rÆpatÃ-prÃpti-varïanÃt | ÓrÅ-bhÃgavatena tu tad api nÃÇgÅkriyate | tad-anupÃkhyÃnÃt pratyutÃvyavahita-bhagavat-prÃpti-varïanÃc ca | atha yad-avatÃrÃdÃv aÓuddha-cittÃnÃm api tat-sÃk«ÃtkÃra÷ ÓrÆyate, tat khalu tad-ÃbhÃsa eva j¤eya÷ | nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ [GÅtà 7.25] iti ÓrÅ-gÅtopani«adbhya÷ | yogibhir d­Óyate bhaktyà nÃbhaktyà d­Óyate kvacit | dra«Âuæ na Óakyo ro«Ãc ca matsarÃd và janÃrdana÷ || [PadmaP 6.238.83] iti pÃdmottara-khaï¬Ãc ca | adarÓanaæ cÃnavatÃra-samaye vyÃpakasyÃpi darÓanÃbhÃva÷ | avatÃra-samaye tu paramÃnande'pi du÷khadatvaæ, manorame'pi bhÅ«aïatvam, sarva-suh­dy api durh­ttvam ity ÃdiviparÅta-darÓanam eva | tad-aprakÃÓe yoga-mÃyÃ- prakÃÓe ca mÆlaæ kÃraïaæ tad-bhaktÃparÃdhÃdimaya-puru«a- cittÃsvÃcchyam | yat khalu tadÃnÅntane tasya sÃrvatrika-prakÃÓe'pi vajralepÃyate | ataeva muktir hitvà [BhP 2.10.6] ity-Ãdi-lak«aïasyÃvyÃpter na tasya sÃk«ÃtkÃrÃbhÃsasya mukti-saæj¤atvam api | ataeva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe tac ca rÆpam [ViP 4.15.8] ity Ãdi-gadyena yadyapi ÓiÓupÃlasya tad-darÓanam uktam | tathÃpi nirdo«a-darÓanaæ tv antakÃla eva uktam | Ãtma-vadhÃya yÃvad-bhagavad-dhasta-cakrÃæÓu-mÃlojjvalam ak«aya-teja÷-svarÆpaæ brahma- bhÆtam apagata-dve«Ãdi-do«aæ bhagavantam adrÃk«Åt [ViP 4.15.9] ity anena | etad-anto nÌïÃæ kleÓo yad bhavÃn ak«i-gocara÷ [BhP 10.83.43] ity Ãdikaæ ca n­«u ye svaccha-città ye ca tad-bhaktÃparÃdhetara-do«a-malina-cittÃs te«Ãæ kleÓa-nÃÓasya tadÃtvÃpek«ayÃ, ye tv anyÃd­ÓÃs te«Ãæ tan- nÃÓasyonmukhatÃpek«ayaiva - tebhya÷ sva-vÅk«aïa-vina«Âa-tamisra- d­gbhya÷ k«emaæ tirloka-gurur artha-d­Óaæ ca yacchan [BhP 10.83.81] iti ÓravaïÃt, ÓrÅ-vi«ïu-purÃïÃdy-anusÃrÃc ca | te cÃsvaccha-città dvividhÃ÷ - bhagavad-bahirmukhà bhagavad-vidve«iïaÓ ca | tad-bahirmukhà dvividhÃ÷ - labdhe tad-darÓane'pi vi«ayÃdy- abhiniveÓavantas tad-avaj¤ÃtÃraÓ ca | yathà tad-avatÃra-samaye sÃdhÃraïa- deva-manu«yÃdaya÷, yathà ca k­«ïaæ martyam upÃÓritya [BhP 10.25.3] ity Ãdi durvacaso mahendrÃdaya÷ | yata uktaæ Órutibhi÷ - dadhati sak­n manas tvayi ya Ãtmani nitya-sukhe na punar upÃsate puru«a-sÃra-harÃvasathÃn | [BhP 10.87.35] iti | mahendraæ prati ÓrÅ-bhagavatà ca - mÃm aiÓvarya-ÓrÅ-madÃndho daï¬a-pÃïiæ na paÓyati | taæ bhraæÓayÃmi sampadbhyo yasya cecchÃmy anugraham || [BhP 10.27.16] iti | ÓrÅ-gopÃnÃæ tu vi«aya-sambandho na svÃrtha÷ | kintu tat-sevopayogÃrtha eva | yathà (page 13) yad dhÃmÃrtha-suh­t-priyÃtma-tanaya-prÃïÃÓayÃs tvat- k­te [BhP 10.14.35] iti | k­«ïe 'rpitÃtma-suh­d-artha-kalatra-kÃmà [BhP 10.16.10] iti | k­«ïa÷ kamala-patrÃk«a÷ puïya-Óravaïa-kÅrtana÷ [BhP 10.15.42] iti ca | ÓrÅ-yÃdava-pÃï¬avÃnÃæ svÃrtha ivÃpi tat-sambandhas tad-ÃbhÃsa eva | yathoktam -- ÓayyÃsanÃÂanÃlÃpa- krŬÃ-snÃnÃÓanÃdi«u | na vidu÷ santam ÃtmÃnaæ v­«ïaya÷ k­«ïa-cetasa÷ || [BhP 10.90.46] iti | kiæ te kÃmÃ÷ sura-spÃrhà mukunda-manaso dvijÃ÷ | adhijahrur mudaæ rÃj¤a÷ k«udhitasya yathetare || [BhP 1.12.6] iti | ata÷, evaæ g­he«u saktÃnÃæ pramattÃnÃæ tad-Åhayà [BhP 1.13.17] ity Ãdikaæ jahal-lak«aïayà tad-upalak«itÃn dh­tarëÂrÃdÅn apek«yoktam | ataevÃnantaraæ viduras tad abhipretya [BhP 1.13.18] ity Ãdau | tena dh­tarëÂrasyaiva Óik«Ã, na tu te«Ãm api | kvacic ca lÅlÃ-Óaktir eva svayaæ tal-lÅlÃ-mÃdhurya-po«Ãya pratikÆle«v anukÆle«u cÃtmopakaraïe«u tÃd­Óa-Óaktiæ vinyasya tÃd­Óa-tat-priya- janÃnÃm api vi«ayÃveÓÃdy-ÃbhÃsaæ sampÃdayati | yathà pÆtanÃ-varïane -- valgu-smitÃpÃÇga-visarga-vÅk«itair mano harantÅæ vanitÃæ vrajaukasÃm [BhP 10.16.6] iti | tad-ÃbhÃsatva-vivak«ayà ca mano harantÅæ mano-harevÃcarantÅm iti Ói«Âam uktam | tad-datta-Óaktitvaæ ca tasyÃs tatraiva sÆcitam - na yatra ÓravaïÃdÅni rak«o-ghnÃni sva-karmasu | kurvanti sÃtvatÃæ bhartur yÃtudhÃnyaÓ ca tatra hi || [BhP 10.6.3] ity anena | tathaivedaæ ghaÂate - amaæsatÃmbhoja-kareïa rÆpiïÅæ gopya÷ Óriyaæ dra«Âum ivÃgatÃæ patim || [BhP 10.6.6] iti | Óriyaæ prÃk­ta-sampad-adhi«ÂhÃtrÅæ patiæ yaæ ka¤cit tad-ucita-prÃcÅna- puïya-bhÃjam ity artha÷ | pÆrvavad eva tÃæ tÅk«ïa-cittÃm [BhP 10.6.9] ity Ãdau tat-prabhayà ca dhar«ite nirÅk«yamÃïe jananÅ hy ati«ÂhatÃm [BhP 10.6.9] ity uktam | evam eva kvacit tÃd­ÓÃnÃm api mÃyÃbhibhavÃbhÃso mantavya÷ | yathà prÃyo mÃyÃs tu me bhartur nÃnyà me'pi vimohinÅ [BhP 10.13.37] ity Ãdi«u ÓrÅ- baladevÃdÅnÃm | yathà daitya-janmani jaya-vijayayo÷ | atra pÆrve«Ãæsvalpa eva tad-ÃbhÃsa÷ | tayos tu samyag iti viÓe«a÷, tat premÃdÅnÃm anÃvaraïÃd ÃvaraïÃc ca | tatra tayor vaira-bhÃva-prÃptau khalu muni-k­tatvaæ na syÃt | mataæ tu me [BhP 3.16.29] ity atra bhagavad- icchÃyÃs tat-kÃraïatvena sthÃptitatvÃt | nÃpi sà tadÅya-vaira-bhÃvÃya sampadyate svecchÃmayasya ity Ãdibhya÷ | traivargikÃyÃsa-vighÃtam asmat-patir vidhatte puru«asya Óakra [BhP 10.14.2] ity Ãdibhi÷ kaimutyÃpÃtÃc ca | yathà coktam - tathà na te mÃdhava tÃvakÃ÷ kvacid bhraÓyanti mÃrgÃt tvayi baddha-sauh­dÃ÷ [BhP 10.2.33] iti | na ca tayor eva svÃparÃdha-bhoga-ÓÅghra-nistÃrÃrtham api tÃd­ÓÅcchà jÃtà iti vÃcyam | tÃd­Óai÷ parama-bhaktai÷ hi bhaktiæ vinà sÃlokyÃdikam api nÃÇgÅkriyate | tat-sad-bhÃve nirayo'py aÇgÅkriyata iti (page 14) nÃtyantikaæ vigaïayanty api [BhP 3.15.48] ity Ãde÷ | kÃmaæ bhava÷ sva-v­jinair niraye«u nas tÃd [BhP 3.15.49] ity ÃdeÓ ca | ataevÃbhyÃm api tathaiva prÃrthitam - mà vo 'nutÃpa-kalayà bhagavat-sm­ti-ghno moho bhaved iha tu nau vrajator adho 'dha÷ [BhP 3.15.36] ity anena | na ca tayor vÃstava-vaira-bhÃve sati bhaktÃntarÃïÃm api sukhaæ syÃd iti vÃcyam | bhakti-svabhÃva-bhakta-sauh­da-virodhÃd eva | tasmÃt tayor vaira- bhÃvÃbhÃsatva eva ÓrÅ-bhagavatas tayor anye«Ãæ bhaktÃnÃm api rasodaya÷ syÃd iti sthitam | tata evam arthÃpatti-labdhaæ sarva-bhakta-sukhada-ÓrÅ- bhagavad-abhimata-yuddha-kautukÃdi-sampÃdanÃrthaæ vairabhÃvÃtmakamÃyikopÃdhiæ svÃbhIkÃïimÃdi-siddhikena Óuddha- sattvÃtmaka-sva-vigraheïa praviÓya sva-sÃnnidhyena centaÅk­tya ca vilÅya sthitÃyà api bhakti-vÃsanÃyÃ÷ prabhÃveïa tatrÃnÃvi«ÂÃv eva ti«Âhata÷ | ato vaira-bhÃva-ja-smaraïena vaira-bhÃvo'pagata ity ubhayam api bÃhyam | etad abhipretyaiva ÓrÅ-vaikuïÂhenÃpy uktam -- yÃtaæ mà bhai«Âam astu Óam [BhP 3.16.29] iti | tathà hi hiraïyÃk«a-yuddhe -- parÃnu«aktaæ [BhP 3.18.9] ity Ãdi-padye ÂÅkà ca -- pracaï¬a-manyutvam adhik«epÃdikaæ cÃnukaraïa-mÃtraæ daitya- vÃkya-bhÅtÃnÃæ devÃnÃæ bhaya-niv­ttaye | vastutas tena tathÃnuktatvena kopÃdi-hetv-abhÃvÃd ity e«Ã | karÃlà [BhP 3.19.8] iti padye ca iveti vastuta÷ krodhÃbhÃva÷ ity e«Ã | tad evaæ syamantakopÃkhyÃna-mahÃ-kÃla-puropakhyÃna- mau«alopÃkhyÃnÃdau ÓrÅ-baladevÃrjuna-nÃradÃdÅnÃæ krodhÃdy-ÃveÓo'pi tad-ÃbhÃsatva-leÓenaiva saÇgamayitavya÷ | tatra ÓrÅ-baladevÃrjunÃdÅnÃæ ÓrÅ- bhagavan-matÃj¤Ãnena ÓrÅ-nÃradÃdÅnÃæ tu taj-j¤Ãneneti viveka÷ - kopità munaya÷ Óepur bhagavan-mata-kovidÃ÷ [BhP 3.3.24] iti t­tÅye ÓrÅmad- uddhava-vÃkyÃt | tasmÃt ye«Ãæ liÇgÃntareïa ni«ïÃta eva sÃk«ÃtkÃro gamyate, te«Ãm asvacchÃnta÷karaïatvaæ pratÅyamÃnam api tad-ÃbhÃsa eva | ye«Ãæ tu na gamyate vi«ayÃveÓÃdikaæ ca d­Óyate, te«Ãæ sÃk«Ãt-kÃrÃbhÃsa eveti nirïÅtam | tad evam asvaccha-citte«u bahirmukhÃ÷ paÓyanto'pi na paÓyantÅty uktam | tad-dve«iïaÓ ca dvividhÃ÷ | eke saundaryÃdikaæ g­hïanti tathÃpi tan- mÃdhuryÃgrahaïÃt tatraivÃrucyà dvi«anti yathà kÃlayavanÃdaya÷ | anye tu vaik­tyam eva pratiyanti tato dvi«anti ca yathà mallÃdaya÷ | tad evaæ pÆrvottarayoÓ catur«v api bhede«u sa-do«a-jihvÃ÷ khaï¬ÃÓino d­«ÂÃntÃ÷ | eke hi (page 15) pitta-vÃta-ja-do«avantas tad-ÃsvÃdaæ na g­hïanti, kintu sarvÃdaram avadhÃya nÃvajÃnanti | anye tv abhimÃnino'vajÃnanty api | athÃpare madhura-rasam idam iti g­hïanti kintu tiktÃmlÃdi-rasa-priyÃs tam eva rasaæ dvi«anti | avare ca tiktatayaiva tad g­hïanti, dvi«anti ceti | sarve«Ãæ cai«Ãæ nija-do«a-savyavadhÃna-khaï¬a-grahaïa-vat tad-ÃbhÃsatvam | te«Ãæ bhagavat-svabhÃvÃnubhavaÓ ca yukta eva j¤Ãna-bhakti-Óuddha-prÅty- abhÃvena sac-cid-Ãnandatva-pÃramaiÓvary-parama-mÃdhurya-lak«aïÃnÃæ tat-svabhÃvÃnÃæ grahÅtum aÓakyatvÃt | tad-agrahaïe'pi kÃlÃntare nistÃra÷ khaï¬a-sevanavad eva j¤eya÷ | yathoktaæ vi«ïu-purÃïe -- tatas tam evÃkroÓe«ÆccÃrayan [ViP 4.15.9] ity Ãdinà apagata-dve«Ãdi-do«aæ bhagavantam adrÃk«Åt [ViP 4.15.14] ity antena | tasmÃt svaccha-cittÃnÃm eva sÃk«ÃtkÃra÷, sa eva ca mukti-saæj¤a iti sthitam | tasya brahma-sÃk«ÃtkÃrÃd apy utkar«as tu bhagavat-sandarbhe sanakÃdi- vaikuïÂha-darÓana-prastÃve ÓrÅ-nÃrada-vyÃsa-saævÃdÃdi-maya-brahma- bhagavat-tÃratamya-prakaraïe ca darÓita eva | yatra tasyÃravinda-nayanasya [BhP 3.15.43] ity Ãdikaæ, jij¤Ãsitam adhÅtaæ ca [BhP 1.5.4] ity Ãdikaæ ca vacana- jÃtaæ prabalatamam | tathaiva ÓrÅ-dhruvoktam - yà nirv­tis tanu-bh­tÃm [BhP 4.9.10] ity Ãdi ÓrÅ-bhÃgavata-vakt­-tÃtparyaæ ca tatraiva sva-mukha-nibh­ta- cetÃs tad-vyudastÃnya-bhÃva÷ [BhP 12.12.69] ity Ãdinà darÓitam | ÓrÅ- gÅtopani«atsu ca - brahma-bhÆta÷ prasannÃtmà [GÅtà 18.54] ity Ãdinà ted evÃÇgÅk­tam | ataeva ÓrÅ-prahlÃdasya bhagavat-sÃk«ÃtkÃra-k­ta- sarvÃvadhÆnana-pÆrvaka-brahma-sÃk«ÃtkÃrÃnantara-bhagavat-sÃk«ÃtkÃra- viÓe«Ãtmaka-nirv­tiæ parmÃbhÅ«ÂatvenÃha -- sa tat-kara-sparÓa-dhutÃkhilÃÓubha÷ sapady abhivyakta-parÃtma-darÓana÷ tat-pÃda-padmaæ h­di nirv­to dadhau h­«yat-tanu÷ klinna-h­d-aÓru-locana÷ || [BhP 7.9.6] || 7.9 || ÓrÅ-Óuka÷ || 7 || [8] Åd­Óe'pi bhagavat-sÃk«Ãt-kÃre bahi÷-sÃk«ÃtkÃrasyotkar«am Ãha - g­hÅtvÃjÃdayo yasya ÓrÅmat-pÃdÃbja-darÓanam | manasà yoga-pakvena sa bhavÃn me 'k«i-gocara÷ || [BhP 12.9.5] ÂÅkà ca - yasya tava ÓrÅmat-pÃdÃbja-darÓanaæ manasÃpi g­hÅtvà prÃpya prÃk­tà apy ajÃdayo bhavanti sa bhavÃn me'k«i-gocaro jÃto'sti kim ata÷ paraæ vareïety artha÷ ity e«Ã | atra yat-pÃda-pÃæÓur bahu-janma-k­cchrata÷ [BhP 10.12.12] ity Ãdikam apy anusandheyam | ataeva - pragÃyata÷ sva-vÅryÃïi tÅrtha-pÃda÷ priya-ÓravÃ÷ | ÃhÆta iva me ÓÅghraæ darÓanaæ yÃti cetasi || [BhP 1.6.34] ity evam-bhÃvavÃn api - govinda-bhuja-guptÃyÃæ dvÃravatyÃæ kurÆdvaha | avÃtsÅn nÃrado 'bhÅk«ïaæk­«ïopÃsana-lÃlasa÷ || [BhP 11.2.1] ity uktam | || 12.9 || mÃrkaï¬eya÷ ÓrÅ-nÃrÃyanar«im || 8 || [9] athaitasyÃæ bhagavat-sÃk«ÃtkÃra-lak«aïÃyÃæ muktau jÅvad-avasthÃyÃm Ãha -- (page 16) aki¤canasya dÃntasya ÓÃntasya sama-cetasa÷ mayà santu«Âa-manasa÷ sarvÃ÷ sukha-mayà diÓa÷ || [BhP 11.14.13] bhagavantaæ vinà ki¤canÃnyad upÃdeyatvena nÃstÅty aki¤canasya | tatra hetu÷ meyeti | aki¤canatvenaiva hetunà viÓe«aïa-trayaæ dÃntasyeti | anyatra heyopÃdeyatÃrohityÃt sama-cetasa÷ | sarvatra tasyaiva sÃksÃtkÃrÃt sarvà ity uktam || || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn || 9 || {10] tatrotkrÃntÃvasthà ca ÓrÅ-prahlÃda-stutau - uÓattama te 'Çghri-mÆlaæ prÅto 'pavarga-Óaraïaæ hvayase kadà nu [BhP 7.9.16] ity Ãdau j¤eyà | saivÃntimà | muktiÓ ca pa¤cadhà - sÃlokya-sÃr«Âi- sÃrÆpya-sÃmÅpya-sÃyujya-bhedena | tatra sÃlokyaæ samÃna-lokatvaæ ÓrÅ- vaikuïÂha-vÃsa÷ | sÃr«Âis tatraiva samÃnaiÓvaryam api bhavatÅti | sÃrÆpyaæ tatraiva samÃna-rÆpatÃdi prÃpyata iti | sÃmÅpyaæ samÅpa- gamanÃdhikÃritvam | sÃyujyaæ ke«Ãæcit bhagavac-chrÅ-vigraha eva praveÓo bhavatÅti | sÃlokyÃdi-ÓabdÃnÃæ mukty-Ãdi-Óabda-sÃmÃnÃdikaraïyaæ ca sÃlokyÃditva-prÃdhÃnyena | tatra sÃlokya-sÃr«Âi-sÃrÆpya-mÃtre prÃyo'nta÷- karaïa-sÃk«ÃtkÃra÷ | sÃmÅpye prÃyo bahi÷ | sÃyujye cÃntara eva | tathÃpi prakaÂa-sphÆrti-lak«aïaæ tat su«uptivad anati-prakaÂa-sphÆrti-lak«aïÃt brahma-sÃyujyÃd bhidyate | utkrÃnta-mukty-avasthÃyÃm api viÓe«a-sphÆrti÷ ÓrutÃv eva sammatà -- sa evÃdhastÃt sa upari«ÂÃt sa paÓcÃt sa purastÃt sa dak«iïata÷ sa uttarata÷ sa evedaæ sarvam ity athÃto'haækÃrÃdeÓa evÃham evÃdhastÃd aham upari«ÂÃd ahaæ paÓcÃd ahaæ purastÃd ahaæ dak«iïato'ham uttarato'ham evedaæ sarvam iti | [ChU 7.25.1] iti | e«Ã ca pa¤cavidhÃpi guïÃtÅtaiva | nirguïÃyÃæ bhÆma-vidyÃyÃm eva -- sa ekadhà bhavati tridhà bhavati [ChU 7.26.2] ity Ãdinà tad-vidhasya muktasya svecchayà nÃnÃ-vidha-rÆpa-prÃkaÂya-ÓravaïÃt na yatra mÃyà [BhP 2.9.10] ity Ãdau vaikuïÂhasya mÃyÃtÅtatva-ÓravaïÃt | atrÃv­tti-rÃhityaæ cÃÇgÅk­tam - anÃv­tti÷ ÓabdÃd [Vs. 4.4.23] ity anena na sa punar Ãvartate [ChÃU 8.15.1] iti Órute÷ | tathoktaæ hiraïya-kaÓipÆpadruta-devai÷ - tasyai namo 'stu këÂhÃyai yatrÃtmà harir ÅÓvara÷ | yad gatvà na nivartante ÓÃntÃ÷ sannyÃsino 'malÃ÷ || [BhP 7.4.22] iti | ÓrÅ-kapila-devena ca - na karhicin mat-parÃ÷ ÓÃnta-rÆpe naÇk«yanti no me 'nimi«o le¬hi heti÷ || [BhP 3.25.39] iti | tathaiva - Ã-brahma-bhuvanÃl lokÃ÷ punar Ãvartino 'rjuna | mÃm upetya tu kaunteya punar janma na vidyate || [GÅtà 8.16] iti | yad gatvà na nivartante tad dhÃma paramaæ mama | [GÅtà 15.4] iti | tat-prasÃdÃt parÃæ ÓÃntiæ sthÃnaæ prÃpsyasi ÓÃÓvatam | [GÅtà 18.62] iti ca ÓrÅ-gÅtopani«adaÓ ca d­ÓyÃ÷ | pÃdma-s­«Âi-khaï¬e ca -- Ã-brahma-sadanÃd eva do«Ã÷ santi mahÅpate | ataeva hi necchanti svarga-prÃptiæ manÅ«iïa÷ || Ã-brahma-sadanÃd Ærdhvaæ tad-vi«ïo÷ paramaæ padam | Óubhram sanÃtanaæ jyoti÷ para-braheti tad vidu÷ || na tatra mƬhà gacchanti puru«Ã vi«ayÃtmakÃ÷ | dambha-lobha-bhaya-droha-krodha-mohair abhidrutÃ÷ || nirmamà nirahaÇkÃrà nirdvandvÃ÷ saæyatendiryÃ÷ | dhyÃna-yoga-ratÃÓ caiva tatra gacchanti sÃdhava÷ || iti | tatraiva subÃhu-n­pa-vÃkyam - dhyÃna-yogena deveÓaæ yaji«ye kamalÃ-priyam | bhava-pralaya-nirmuktaæ vi«ïu-lokaæ vrajÃmy aham || iti | (page 17) sÃlokyÃdÅnÃm avicyutas tvaæ darÓayi«yate ca - mat-sevayà pratÅtaæ te sÃlokyÃdi-catu«Âayam | necchanti sevayà pÆrïÃ÷ kuto'nyat kÃla-viplutam || [BhP 9.5.67] ity Ãdi«u tad-itaratraiva kÃla-viplutatvÃÇgÅkÃrÃt | tasmÃt kvacid Ãv­tti- Óravaïaæ tu prapa¤cÃntargata-tad-dhÃmatvÃpek«ayà kÃdÃcitka-tal-lÅlÃ- kautukÃpek«ayà ca mantavyam | paÓcÃt tu nitya-sÃlokyam eva, yathà bhavi«yottare - evaæ kaunteya kurute yo'raïya-dvÃdaÓÅæ nara÷ | sa dehÃnte vimÃna-stha-divya-kanyÃ-samÃv­ta÷ || yÃti j¤Ãti-samÃyukta÷ ÓvetadvÅpaæ hare÷ puram | yatra lokà pÅta-vastrà ity Ãdi | ti«Âhanti visïu-sÃnnidhye yÃvad-ÃhÆta-samplavam | tasmÃd etya mahÃ-vÅryÃ÷ p­thivyÃæ n­pa pÆjitÃ÷ | martya-loke kÅrtimanta÷ sambhavanti narottamÃ÷ || tato yÃnti paraæ sthÃnaæ mok«a-mÃrgaæ Óivaæ sukham | yatra gatvà na Óocanti na saæsÃre bhramanti ca || iti | utkrÃnta-mukti-daÓÃyÃæ tu te«Ãæ bhagavat-tulyatvam evÃha - vasanti yatra puru«Ã÷ sarve vaikuïÂha-mÆrtaya÷ | ye 'nimitta-nimittena dharmeïÃrÃdhayan harim || [BhP 3.15.14] nimittaæ phalaæ na tan-nimittaæ pravartakaæ yasmin tena ni«kÃmenety artha÷ | dharmeïa bhÃgavatÃkhyena | vaikuïÂhasya bhagavato jyotir-aæÓa- bhÆtà vaikuïÂha-loka-ÓobhÃ-rÆpà yà anantà mÆrtayas tatra vartante | tÃsÃm ekayà saha muktasyaikasya mÆrti÷ bhagavatà kriyata iti vaikuïÂhasya mÆrtir iva mÆrtir ye«Ãm ity uktam | || 3.15 || ÓrÅ-brahmà devÃn || 10 || [11] yathaivÃha -- prayujyamÃne mayi tÃæ ÓuddhÃæ bhÃgavatÅæ tanum | Ãrabdha-karma-nirvÃïo nyapatat päca-bhautika÷ || [BhP 1.6.29] hitvÃvadyam imaæ lokaæ gantà majjanatÃm asi [BhP 1.6.24] iti yà tanu÷ ÓrÅ- bhagavatà dÃtuæ pratij¤ÃtÃ, tÃæ bhÃgavatÅæ bhagavad-aæÓa-jyotir-aæÓa-rÆpÃæ ÓuddhÃæ prak­ti-sparÓa-ÓÆnyÃæ tanuæ prati ÓrÅ-bhagavataiva mayi prayujyamÃne nÅyamÃne Ãrabdhaæ yat karma tan-nirvÃïaæ samÃptaæ yasya sa päcabhautiko nyapatad iti | prÃktana-liÇga-ÓarÅra-bhaÇgo'pi lak«ita÷ | tÃd­Óa-bhagavan-ni«Âhe prÃrabdha-karma-paryantam eva tat-sthite÷ | ittham eva ÂÅkà ca - anena pÃr«ada-tanÆnÃm akarmÃrabdhatvaæ Óuddhatvaæ nityatvam ity Ãdi sÆcitaæ bhavati ity e«Ã | || 1.6 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ-vyÃsam || 11 || [12] etÃæ mÆrtim uddiÓyaivÃha yaæ dharma-kÃmÃrtha [BhP 8.3.19] ity Ãdau rÃty api deham avyayam iti | ÂÅkà ca - deham apy avyayaæ rÃti ity e«Ã | || 8.6 || ÓrÅ-gajendra÷ || 12 || (page 18) [13] tad etat tÃï¬inÃæ ÓrutÃv apy uktaæ - aÓva iva romÃïi vidhÆya dhÆtvà ÓarÅram ak­taæ k­tÃmtà brahma-lokam abhisambhavÃni [ChÃU 8.13.1] iti | kvacit prÃk­ty api mÆrtir acintyayà bhagavac-chaktyà tÃd­Óatvam Ãpadyate | yathoktaæ ÓrÅ-dhruvam uddiÓya bibhrad-rÆpaæ hiraïmayam [BhP 4.12.29] iti | tad evaæ rÆpaæ hiraïmayaæ bibhrad iti ÂÅkà ca | tathà sÃr«ÂiÓ ca darÓità bhakti-sandarbhe | martyo yadà tyakta-samasta-karmà ity Ãdau mayÃtma- bhÆyÃya ca kalpate vai [BhP 12.29.35] ity anena | ÓrutiÓ cÃtra sa tatra paryeti jak«an krŬan ramamÃïa [ChÃU 8.12.3] ity ÃdikÃ, Ãpnoti svÃrÃjyaæ sarve'smai devà balim Ãharanti [TaittU 1.6.2, 1.5.3], tasya sarve«u loke«u kÃma-cÃro bhavati [ChÃU 7.25.2] ity ÃdikÃ, sarveÓvara÷ [BAU 4.4.22] ity Ãdikà ca | kintu, jagad-vyÃpÃra-varjam [Vs 4.4.17] ity Ãdi-nyÃyena s­«Âi-sthity-Ãdi- sÃmarthyaæ tasya na bhavati kuto vaikuïÂhaiÓvaryÃdikam | uktaæ ca ad­«ÂvÃnyatamaæ loke [BhP 10.3.41] ity Ãdi | tato bhÃktam eva samÃnaiÓvaryam | ataevÃïimÃdi-prÃptir apy aæÓenaiva j¤eyà | ÓrÅ-bhagavat-prasÃda-labdha-sampatteÓ cÃvinaÓvaratvam Ãha dvayenaiva -- ye me sva-dharma-niratasya tapa÷-samÃdhi- vidyÃtma-yoga-vijità bhagavat-prasÃdÃ÷ | tÃn eva te mad-anusevanayÃvaruddhÃn d­«Âiæ prapaÓya vitarÃmy abhayÃn aÓokÃn || anye punar bhagavato bhruva udvij­mbha- vibhraæÓitÃrtha-racanÃ÷ kim urukramasya | siddhÃsi bhuÇk«va vibhavÃn nija-dharma-dohÃn divyÃn narair duradhigÃn n­pa-vikriyÃbhi÷ || [BhP 3.23.7-8] tapaÓ ca samÃdhiÓ ca vidyà ca upÃsanà tÃsu ya Ãtma-yogiÓ cittaikÃgryam | anye punar-bhogÃ÷ kim urukrama-sambandhina÷ | api tu nety artha÷ | ataeva bhagavato dhruva ity Ãdi || || 3.23 || ÓrÅ-kardamo devahÆtim || 13 || [14] tad evaæ sÃrÆpyam api j¤eyam | yathà - gajendro bhagavat-sparÓÃd vimukto ‘j¤Ãna-bandhanÃt | prÃpto bhagavato rÆpaæ pÅta-vÃsÃÓ catur-bhuja÷ || [BhP 8.4.6] spa«Âam | || 8.4 || ÓrÅ-Óuka÷ || 14 || [15] sÃmÅpyam apy udÃh­taæ bhagavat-sandarbhe kardama-niryÃïa-varïanayà | mano brahmaïi yu¤jÃna [BhP 3.24.43] ity Ãrabhya madhye ca labdhÃtmà mukta-bandhana [BhP 3.24.55] ity uktvà sarvÃnte, bhagavad-bhakti-yogena prÃpto bhÃgavatÅ gatim [BhP 3.24.47] ity evam ukta-rÅtyà | atha sÃyujyam aghÃsurÃdi-d­«ÂÃntena sÃdhakÃnÃm api gamyam | sÃlokyÃdivat-svÃbhimatatvÃbhÃvÃt spa«ÂodÃharaïaæ ÓrÅmatà bhÃgavatena na k­tam iti | asya bhagaval-lak«aïÃnanda-nimagnatÃ-sphÆrtir eva pradhÃnaæ, kvacid icchayà tad-anugraheïa tadÅya-tac-chakti-leÓa-prÃptyaiva yathÃ-yuktaæ bahis tad-dattÃprÃk­ta-tad-bhogocchi«Âa-leÓam evÃnubhavatÅty eke | tatra ca na tu tam eva sarvam eva cÃnubhavatÅty abhyupagamyam | sarvathà tat- prÃpter anabhyupagamatvÃt | jagad-vyÃpÃrÃdi-ni«edhena idam evoktaæ yadainaæ mukto na praviÓati modate ca kÃmÃæÓ caivÃnubhavati [BAU] iti b­hac-chrutau, brahmÃbhisampadya brahmaïà paÓyati brahmaïà ӭïoti ity Ãdi-mÃdhya- dinÃyana-Órutau | Ãdatte hari-hastena ity Ãdikam api tac-chakti-leÓa-prÃpty- Ãdy-abhiprÃyeïaivoktam | (page 19) kvacid icchayà lÅlÃrthaæ bahir api ni«kÃmayati pÃr«adatvena ca saæyojayati | yathà ÓiÓupÃla-dantavakrau labdha-sÃyujyÃv api puna÷ pÃr«adatÃm eva prÃptau | vairÃnubandha-tÅvreïa dhyÃnenÃcyuta-sÃtmatÃm | nÅtau punar hare÷ pÃrÓvaæ jagmatur vi«ïu-pÃr«adau || [BhP 7.1.46] iti tÃv uddiÓya ÓrÅ-nÃrada-vÃkyÃt | tatrai«Ãæ sÃlokyÃdÅnÃm anavacchinna-bhagavat-prÃpti-rÆpatayà tat- sÃk«ÃtkÃra-viÓe«atvena brahma-kaivalyÃd Ãdhikyaæ prÃcÅna-vacanai÷ sutarÃm eva siddham | ataeva krama-muktivat krama-bhagavat-prÃptau brahma-prÃpty-anantara-bhÃvitvam api kvacit ÓrÆyate | yathà ÓrÅmato'jÃmilasya siddhi-prÃptau -- sa tasmin deva-sadana ÃsÅno yogam Ãsthita÷ | pratyÃh­tendriya-grÃmo yuyoja mana Ãtmani || tato guïebhya ÃtmÃnaæ viyujyÃtma-samÃdhinà | yuyuje bhagavad-dhÃmni brahmaïy anubhavÃtmani || yarhy upÃrata-dhÅs tasminn adrÃk«Åt puru«Ãn pura÷ | upalabhyopalabdhÃn prÃg vavande Óirasà dvija÷ || hitvà kalevaraæ tÅrthe gaÇgÃyÃæ darÓanÃd anu | sadya÷ svarÆpaæ jag­he bhagavat-pÃrÓva-vartinÃm || sÃkaæ vihÃyasà vipro mahÃpuru«a-kiÇkarai÷ | haimaæ vimÃnam Ãruhya yayau yatra Óriya÷ pati÷ || [BhP 6.2.40-44] spa«Âam | evaæ sadyo bhagavat-prÃptyÃv apy Ãdhikyam avagatam | || 6.2 || ÓrÅ-Óuka÷ || 15 || [16] sÃlokyÃdi«u ca sÃmÅpyasyÃdhikyaæ bahi÷ sÃk«ÃtkÃramayatvÃt tasyaiva hy Ãdhikyaæ darÓitam | tad evaæ muktir darÓità | tatra vi«ïu-dharmottare ÓrÅ- vajra-praÓna÷ - kalpÃnÃæ jÅva-sÃmye hi muktir naivopapadyate | kadÃcid api dharmaj¤a tatra p­cchÃmi kÃraïam || ekaikasmin nare muktiæ kalpe kalpe gate dvija | abhavi«yaj jagac chÆnyaæ kÃlasyÃder bhÃvata÷ || atha ÓrÅ-mÃrkaï¬eyasyottaram - jÅvasyÃnyasya sargeïa nare muktim upÃgate | acintya-Óaktir bhagavÃn jagat pÆrayate sadà || brahmaïà saha mucyante brahma-lokam upÃgatÃ÷ | s­jyante ca mahÃ-kalpe tad-vidhÃÓ cÃpare janÃn || [ViDhP 1.81.11-14] iti | atra kvacid api kalpe ke«Ãæcid api jÅvÃnÃm anudbuddha-karmatvena su«uptavat prak­tÃv api lÅnÃnÃm ananta-brahmÃï¬a-gatÃnÃm ivÃnantÃnÃm ekastyopÃdhi-s­«Âyà brahmÃï¬a-praveÓenaæ sarga iti j¤eyam | apÆrva-s­«Âau sÃditve k­ta-hÃnya-k­tÃbhyÃgama÷ syÃt | atha muktibhyo bhagavat-prÅter Ãdhikyaæ vivriyate | tatra yadyapi tat prÅtiæ vinà tà pai na santy eva tathÃpi ke«Ã¤cit te«Ãæ svasya du÷kha-hÃnau sÃmÅpyÃdi-lak«aïa-sampattÃv api tÃtparyaæ, na tu ÓrÅ-bhagtavaty eveti te«u nyÆnatà | tatra kaivalyaika-prayojanam [BhP 12.13.12] iti yad uktam | tasya cÃrthasya tatraiva viÓrÃnti÷ | tathaiva sarva-vedÃnta ity Ãdi-prÃktana-pÃda- trayasya viÓrÃntis tattva-bhagavat-sandarbhÃbhyÃæ ÓrÅ-bhagavaty eva darÓità | tatraiva tattva-padÃrthasya pÆrïatva-sthÃpanÃt | tathaitat-pÆrvam api hari-lÅlÃ-kathà (page 20) vrÃtÃm­tÃnandita-sat-suram [BhP 12.13.11] iti grantha-svabhÃva-varïane tat-prÅter eva mukhyatvaæ darÓitam | hari-lÅlÃ-kathÃ-vrÃta evÃm­taæ, santa ÃtmarÃmà eva surà iti | itthaæ satÃæ brahma-sukhÃnubhÆtyà [BhP 10.12.11] iti prasiddhe÷ | parini«Âhito'pi nairguïye [BhP 2.1.9] ity ÃdeÓ ca | ata÷ kaivalya-ÓabdaÓ ca tat- tad-anusÃreïa vyÃkhyÃtavya÷ | tathà hi yadi tatra kevala-Óabdena Óuddhatvaæ vaktavyaæ tadà tat-prÅtyeka-tÃtparyà eva parama-Óuddhà iti tasyÃm eva tÃtparyam | pÆrvaæ bhakti-sandarbhe'pi Óuddha-ÓabdenaikÃnti-bhakta eva pratipÃdita÷ | tad uktam anyasya sa-do«atva-kathanena | dharma÷ projjhita-kaitavo'tra parama÷ [BhP 1.1.2] ity atra | ÂÅkà ca - pra-Óabdena mok«Ãbhisandhir api nirasta÷ ity e«Ã | atra bhÃgavata-dharme mok«Ãbhisandhir api kaitavam | yadi ca tatra kaivalya-Óabdena bhagavÃn evoktas tat-svabhÃvo vÃ, tathÃpi prÅtimatÃm eva | kÃmaæ bhava÷ sva-v­jinair niraye«u nas tÃc ceto'livad yadi nu te padayo rameta [BhP 6.15.49] iti nyÃyena tad-ekÃnuÓÅlana-mÃtra- tÃtparyÃt prÅtÃv eva viÓrÃnti÷ | ataeva kaivalyÃn mok«Ãd apy eka÷ Óre«Âho yo bhagavat-prÅti-lak«aïo'rthas tat-prayojanam iti vyÃkhyÃntaram | vastutas tÆkta-nyÃyena kaivalyÃdi-ÓabdÃ÷ Óuddha-bhakti-vÃcakatÃ-pradhÃnà eva | tathaivÃha gadyÃbhyÃm - yathÃ- varïa-vidhÃnam apavargaÓ cÃpi bhavati [BhP 5.19.19] iti, yo 'sau bhagavati sarva-bhÆtÃtmany anÃtmye 'nirukte 'nilayane paramÃtmani vÃsudeve 'nanya- nimitta-bhakti-yoga-lak«aïo nÃnÃ-gati-nimittÃvidyÃ-granthi-randhana- dvÃreïa yadà hi mahÃ-puru«a-puru«a-prasaÇga÷ [BhP 5.19.20] iti ca | yasya varïasya yad vidhÃnaæ bhagavad-arpita-sva-svadharmÃnu«ÂhÃnaæ, tad anukrameïÃpavargaÓ ca bhavati | tasyÃpavargasya svarÆpam Ãha dvitÅyena yo'sau iti | Ãtmani bhavam Ãtmyaæ rÃgÃdi tad-rahite | sa hi bhakta- sukhÃrtham eva prayatate, na tu p­thak sva-sukhÃrtham | yathà hi bhaktas tat- sukhÃrtham eveti | anirukte svarÆpato guïÃÓ ca vÃcÃm agocare | anilayane nilayanam antardhÃnaæ tad-rahite, sadaiva prakÃÓamÃna ity artha÷ | ananya- nimitto mok«Ãdy-upÃdhi-rahito yo bhakti-yoga÷ sa eva lak«aïaæ svarÆpaæ yasya sa÷ | tatropavarga-Óabdasya prav­ttiæ ghaÂayati | nÃnÃ-gatÅnÃæ nimittaæ yo'vidyÃ-granthis tasya randhanam | apavarjanaæ chedanam iti yÃvat tad- dvÃreïa yo'sÃv apavarga ucyate ity artha÷ | apav­jyate yeneti niruktyà iti bhÃva÷ | pÃdmottara-khaï¬e ca - vi«ïor anucaratvaæ hi mok«am Ãhur manÅ«iïa÷ iti | tathà skÃnde revÃ-khaï¬e - niÓcalà tvayi bhaktir yà saiva muktir janÃrdana | muktà eva hi bhaktÃs te tava vi«ïo yato hare÷ || iti | ÓrÅ-rukmiïÅ-sÃntvane ÓrÅ-bhagavatÃpy evam abhipretaæ tÃæ prati - santi hy ekÃnta-bhaktÃyÃs tava [BhP 10.60.50] ity uktvÃ, mÃæ prÃpya mÃniny apavarga- sampadaæ vächanti ye sampada eva tat-patim [BhP 10.60.53] iti | ataeva kaivalya-sammata-pathas tv atha bhakti-yoga÷ [BhP 2.3.12] ity atra ÂÅkÃ-kÃrair apy uktam - kaivalyam ity eva sammata÷ panthà yo bhakti-yoga÷ iti | panthà bhagavat-prÃpty-upÃya-bhÆto'pÅty artha÷ | sa khalu kadà syÃt tatrÃha yadà hÅti || || 5.19 || ÓrÅ-Óuka÷ || 16 || [17] tad evam atra sargo visargaÓ ca [BhP 2.10.1] ity Ãdi«u daÓasv etan-mahÃ- purÃïa-pratipÃdye«u arthe«u mukti-Óabdasya tatraiva viÓrÃnti÷ | po«aïe'pi tad eva mukhyaæ prayojanam | po«aïa- (page 21) Óabdena hy anugraha ucyate | tasya ca parÃkëÂhÃ-prÃpti÷ sva-prÅti-dÃna eva | tad uktaæ muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti | tathaivÃnyatrÃpi ÓrÅ- p­thuæ prati varaæ ca mat-ka¤cana-mÃnavendra v­ïÅ«va [BhP 4.20.16] ity uktvÃ, yathà cared bÃlahitaæ pità svayaæ tathà tvam evÃrhasi na÷ samÅhitum [BhP 4.20.31] iti tad-vÃkyÃnantaraæ, tam Ãha rÃjan mayi bhaktir astu te [BhP 4.20.31] iti | bhakti÷ prÅti-lak«aïà | || 4.20 || ÓrÅ-vi«ïu÷ || 17 || [18] evam eva ÓrÅ-bhÃgavata-grantha-Óravaïa-phalatvenÃpi saiva parama- puru«Ãrthatayà nirïÅtÃsti tattva-sandarbhe saÇk«epa-tÃtparye | ÓrÅ-vyÃsa- samÃdhinà ÓrÅ-Óuka-h­dayeïa ca tathaiva nirïayo vihita÷ - yasyÃæ vai ÓrÆyamÃïÃyÃm [BhP 1.6.7] ity Ãdi«u | sva-sukha-nibh­ta-cetÃ÷ [BhP 12.12.69] ity Ãdau ca | pratij¤Ã ced­Óy eva - dharma÷ projjhita÷ kaitavo'tra [BhP 1.1.2] ity Ãdau kiæ và parair ÅÓvara÷ sadyo h­dy avarudhyate'tra k­tibhi÷ ÓuÓrÆ«ubhis tat-k«aïÃt iti | ataeva catu÷ÓlokyÃæ rahasya-Óabdena saivoktà | saiva ca t­tÅya-ÓlokÃrthatvena bhagavat-sandarbhe vispa«ÂÅk­tÃsti | tad evaæ ÓrÅmat-prÅter evÃvapavargatvena parama-bhagavad-anugraha- mayatvaæ ÓrÅ-bhÃgavata-Óravaïa-phalatvaæ puru«Ãrthe«u tasyÃ÷ paramatva- sÃdhanÃya darÓitam | tathaiva ÓrÅ-nÃrada Ãk«epa-dvÃra Óik«itavÃæÓ ca tat- saæhitÃm ÃvirbhÃvayi«yantaæ ÓrÅ-vyÃsam | yathÃha - yathà dharmÃdayaÓ cÃrthà muni-varyÃnukÅrtitÃ÷ | na tathà vÃsudevasya mahimà hy anuvarïita÷ || [BhP 1.5.9] ca-Óabdo'py-arthe | mahimÃnuvarïanam tat-prÅty-udbodhanaæ bhaved ity ÃÓayenaivam uktam || || 1.5 || ÓrÅ-nÃrada÷ || 18 || [19] tathÃnye«Ãm apavargÃïÃm api tayà tirask­tau mukta-kaïÂhà eva Óabdà udÃhÃryÃ÷ | sà ca tirask­ti÷ kvacit tat-svarÆpeïa kriyate | kvacit tat-parikara- dvÃrà ca | tatra tat-svarÆpeïa tirask­tim Ãha gadyena -- yasyÃm eva kavaya ÃtmÃnam avirataæ vividha-v­jina-saæsÃra- paritÃpopatapyamÃnam anusavanaæ snÃpayantas tayaiva parayà nirv­tyà hy apavargam Ãtyantikaæ parama-puru«Ãrtham api svayam ÃsÃditaæ no evÃdriyante bhagavadÅyatvenaiva parisamÃpta-sarvÃrthÃ÷ | [BhP 5.6.17] iti | yasyÃæ pÆrva-gadyokta-lak«aïÃyÃæ bhaktau muktÃdi-sampadÃæ bhakti- sampad-anucarÅtvÃt parasmÃpta-sarvÃrthatvam | tathoktaæ ÓrÅ-nÃrada- pa¤carÃtre - hari-bhakti-mahÃ-devyÃ÷ sarvà mukty-Ãdi-siddhaya÷ | bhuktayaÓ cÃdbhutÃs tasyÃÓ ceÂikÃvad anuvratÃ÷ || iti | ataevÃnÃdaro'pi | yathoktaæ ÓrÅ-v­traæ prati mahendreïa -- yasya bhaktir bhagavati harau ni÷ÓreyaseÓvare | vikrŬato 'm­tÃmbhodhau kiæ k«udrai÷ khÃtakodakai÷ || [BhP 6.12.22] iti | || 6.12 || ÓrÅ-Óuka÷ || 19 || (page 22) [20] atha tat-parikare«u tadÅya-kÃrya-dvÃrÃ, yathà tatra tadÅya-guïa- kathÃnuÓÅlana-dvÃrà tÃm Ãhu÷ - duravagamÃtma-tattva-nigamÃya tavÃtta-tanoÓ carita-mahÃm­tÃbdhi-parivarta-pariÓramaïÃ÷ | na parila«anti kecid apavargam apÅÓvara te caraïa-saroja-haæsa-kula-saÇga-vis­«Âa-g­hÃ÷ || [BhP 10.87.21] Ãtma-tattvaæ tÃd­Óa-sac-cid-Ãnanda-mÆrtitvÃdikaæ nija-yÃthÃtmyaæ nigamo'nubhÃvanà | Ãtta-tano÷ prakaÂita-sva-mÆrte÷, parivarjanÃrtha÷ | carita-mahÃm­tÃbdhe÷ parvartenÃbhyÃsena varjita-ÓramÃ÷ | caraïa-saroja- hiæsÃnÃæ ÓrÅ-ÓukadevÃdÅnÃæ yÃni kulÃni Ói«yopaÓi«ya-paramparÃ÷ | te«Ãæ saÇgena vis­«Âa-mÃtra-g­hà api yady apavargaæ na parila«anti, tadà caraïa- saroja-haæsÃdayas tu kim utety artha÷ || || 10.87 || Órutaya÷ || 20 || [21] tadÅya-pÃda-sevÃ-tadÅya-guïa-kathÃ-dvÃrà mukti-viÓe«asya tirask­tir bhakti- sandarbhe darÓitÃsti ÓrÅ-kapila-deva-vÃkyena - naikÃtmatÃæ me sp­hayanti kecid [BhP 3.25.34] ity Ãdinà | ekÃtmatÃæ brahma-sÃyujyaæ bhagavat-sÃyujyam api | evaæ sevÃ-dvÃrà mukti-viÓe«ÃïÃæ ca ÓrÅ-vi«ïu-vÃkyena mat-sevayà pratÅtaæ te [BhP 9.4.67] ity ÃdinÃ, ÓrÅ-kapildeva-vÃkyena sÃlokya-sÃr«ÂÅ [BhP 3.29.13] ity Ãdinà | atha puru«ÃrthÃntaravan-muktir api heyaiveti vaktuæ tair api sÃdhyaæ tasyÃs tirask­tir nirdiÓyate | tatra bhakte÷ svarÆpeïa mukti-sÃmÃnyasya tirask­tir udÃh­taivÃsti bhakti-sandarbhÃdau | na ki¤cit sÃdhavo dhÅrÃ÷ [BhP 11.20.34] ity Ãdinà | naivecchaty ÃÓi«a÷ kvÃpi brahmar«ir mok«am apy uta | bhaktiæ parÃæ bhagavati labdhavÃn puru«e 'vyaye || [BhP 12.10.6] iti cÃnyatra | atha kÃrya-dvÃre«u tatrÃpatata-mahÃ-sukha-du÷khÃntara-tiraskÃri-tad-Ãsakti- dvÃrà tÃm Ãha -- nÃrÃyaïa-parÃ÷ sarve na kutaÓcana bibhyati | svargÃpavarga-narake«v api tulyÃrtha-darÓina÷ || [BhP 6.17.18] svargÃdÅnÃæ tulya-heyatvÃt te«u tulya-bhagavad-eka-puru«ÃrthatvÃc ca tulya- darÓina÷ || || 6.17 || ÓrÅ-rudro devÅm || 21 || [22] tadÅya-pÃda-sevÃparamotkaïÂhÃ-dvÃrà tÃm Ãha- ko nv ÅÓa te pÃda-saroja-bhÃjÃæ sudurlabho 'rthe«u catur«v apÅha | tathÃpi nÃhaæ prav­ïomi bhÆman bhavat-padÃmbhoja-ni«evaïotsuka÷ || [BhP 3.4.15] he ÅÓa || || 3.4 || uddhava÷ ÓrÅ-bhagavantam || 22 || [23] sarvÃtmÃrpaïa-kÃri-bhajanÅya-vi«ayakÃbhilëa-dvÃrà tÃm Ãha - na pÃrame«Âhyaæ na mahendra-dhi«ïyaæ na sÃrvabhaumaæ na rasÃdhipatyam | na yoga-siddhÅr apunar-bhavaæ và mayy arpitÃtmecchati mad vinÃnyat || [BhP 11.14.14] ÂÅkà ca-rasÃdhipatyaæ pÃtÃlÃdi-sÃmyam | apunarbhavaæ mok«am api | mad vinà mÃæ hitvÃnyan necchati | aham eva tasya pre«Âha ity artha÷ | ity e«Ã | sÃrvabhaumaæ ÓrÅ-priyavratÃdÅnÃm iva mahÃrÃjyam | pÃrame«ÂhyÃdi- catu«ÂayasyÃnukramaÓ cÃdho'dho-vivak«ayà nyÆnatvaa-vivak«ayà ca | tataÓ cottarottaraæ kaimutyam api | yoga-siddhy-Ãdi-dvayaæ tu sÃrvatrikam iti paÓcÃd vinyastam | anayos tÆttara-Órai«Âhyam || || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn || 23 || (page 23) [24] tathaivÃha -- na nÃka-p­«Âhaæ na ca pÃrame«Âhyaæ na sÃrva-bhaumaæ na rasÃdhipatyam | na yoga-siddhÅr apunar-bhavaæ và sama¤jasa tvà virahayya kÃÇk«e || [BhP 6.11.25] nÃkap­«Âhaæ dhruva-padam | atra ca catu«Âaye pÆrvavat nyÆnatva-vivak«ayà kaimutyam | dhruva-padasya Órai«Âhyaæ vi«ïu-pada-sannihitatvÃt || || 6.11 || ÓrÅ-v­tra÷ || 24 || [25] gìha-tat-prapatti-dvÃrÃhu÷ -- na nÃka-p­«Âhaæ na ca sÃrva-bhaumaæ na pÃrame«Âhyaæ na rasÃdhipatyam | na yoga-siddhÅr apunar-bhavaæ và vächanti yat-pÃda-raja÷-prapannÃ÷ || [BhP 10.16.37] tatra nÃka-p­«Âham api na vächanti kim uta sÃrvabhaumam | pÃrame«Âhyam api na vächanti kim uta rasÃdhipatyam iti pÆrvÃrdhe yojyam | uttarÃrdhe vÃ-Óabdo'py-arthe | pÃda-raja÷-Óabdena bhakti-viÓe«a- j¤ÃpanÃya gìha-prapattir j¤Ãpyate | || 10.16 || nÃga-patnya÷ ÓrÅ-bhagavantam || 25 || [26] guïa-gÃna-dvÃrÃha- tu«Âe ca tatra kim alabhyam ananta Ãdye kiæ tair guïa-vyatikarÃd iha ye sva-siddhÃ÷ | dharmÃdaya÷ kim aguïena ca kÃÇk«itena sÃraæ ju«Ãæ caraïayor upagÃyatÃæ na÷ || [BhP 7.6.25] aguïena mok«eïa | sÃraæ-ju«Ãæ tan-mÃdhuryÃsvÃdinÃæ satÃm || || 7.6 || ÓrÅprahlÃdo daitya-bÃlakÃn || 26 || [27] guïa-Óravaïa-dvÃrÃha -- varÃn vibho tvad varadeÓvarÃd budha÷ kathaæ v­ïÅte guïa-vikriyÃtmanÃm | ye nÃrakÃïÃm api santi dehinÃæ tÃn ÅÓa kaivalya-pate v­ïe na ca || na kÃmaye nÃtha tad apy ahaæ kvacin na yatra yu«mac-caraïÃmbujÃsava÷ | mahattamÃntar-h­dayÃn mukha-cyuto vidhatsva karïÃyutam e«a me vara÷ || [BhP 4.20.23-24] tad api kaivalyam api || || 4.20 || p­thu÷ ÓrÅ-vi«ïum || 27 || [28] tadÅya-nija-sevakatÃ-prÃpti-kÃmanÃ-dvÃrÃha - yo dustyajÃn k«iti-suta-svajanÃrtha-dÃrÃn prÃrthyÃæ Óriyaæ sura-varai÷ sadayÃvalokÃm | naicchan n­pas tad-ucitaæ mahatÃæ madhudviÂ- sevÃnurakta-manasÃm abhavo 'pi phalgu÷ || [BhP 5.14.44] ya Ãr«abheyyo bharata÷ | || 5.14 || ÓrÅ-Óuka÷ || 28 || [29] loka-pÃlatÃ-mÃtra-lak«aïa-tat-sevÃbhimÃna-dvÃrÃpy Ãha -- pratyÃnÅtÃ÷ parama bhavatà trÃyatà na÷ sva-bhÃgà daityÃkrÃntaæ h­daya-kamalaæ tad-g­haæ pratyabodhi | kÃla-grastaæ kiyad idam aho nÃtha ÓuÓrÆ«atÃæ te muktis te«Ãæ na hi bahumatà nÃrasiæhÃparai÷ kim || [BhP 7.8.42] spa«Âam | || 7.8 || mahendra÷ ÓrÅ-n­siæham || 29 || [30] atha kÃraïe«u mahÃ-bhÃgavata-saÇga-dvÃrÃha - k«aïÃrdhenÃpi tulaye na svargaæ nÃpunar-bhavam | bhagavat-saÇgi-saÇgasya martyÃnÃæ kim utÃÓi«a÷ || [BhP 4.24.57] ÂÅkà ca-tat-pÃda-mÆle pravi«Âasya k­tÃnta-bhayÃbhÃva÷ kiyÃn ayaæ lÃbha÷ | yÃvatà tad-bhakta-saÇga eva sakala-puru«Ãrtha-Óreïi-Óirasi narÅnarti ity Ãdi | || 4.24 || ÓrÅ-rudra÷ pracetasa÷ || 30 || [31] tathaivÃhu÷ - yÃvat te mÃyayà sp­«Âà bhramÃma iha karmabhi÷ | tÃvad bhavat-prasaÇgÃnÃæ saÇga÷ syÃn no bhave bhave || tulayÃma lavenÃpi na svargaæ nÃpunar-bhavam | bhagavat-saÇgi-saÇgasya martyÃnÃæ kim utÃÓi«a÷ || [BhP 4.30.32-33] (page 24) tad-bahirmukhatÃprÃpty-ÃÓaÇkayà tat-parihÃr-kÃraïaæ prÃrthayante yÃvad iti | naitÃvattvaæ tat-saÇgasya kintv apÃra-mahimatvam evety Ãhu÷ tulayÃmeveti | ato yÃvad ity Ãdikaæ premnaiva bhagavac-caraïa-sÃmÅpya- prÃpty-ÃÓayoktaæ na sÃmÅpyÃd-mukti-sampattyÃÓayeti j¤eyam | || 4.30 || pracetasa÷ ÓrÅmad-a«Âabhujaæ puru«am || 31 || [32] anyatrÃpÅd­Óo'rtho d­Óyate | tatra tat-tac-chÃstrasya parama-phalatve | yathà mÃdhva-bhëya-dh­taæ b­hat-tantram - yathà ÓrÅ-nitya-muktÃpi prÃpta-kÃmÃpi sarvadà | upÃste nityaÓo vi«ïum evaæ bhakto bhaved api || brahma-vaivarte ca - na hrÃso na ca v­ddhir và muktÃnÃæ vidyate kvacit | vidvat-pratyak«a-siddhatvÃt kÃraïÃbhÃvato'numà || harer upÃsanà cÃtra sadaiva sukha-rÆpiïÅ | na ca sÃdhana-bhÆtà sà siddhir evÃtra sà yata÷ || iti | tad-utthÃpità sauparïa-ÓrutiÓ ca - sarvadaitam upÃsÅta yÃvad-vimuktir muktà hy etam upÃsate | iti | tadÅya-bhÃrata-tÃtparye ca Óruty-antarÃbhidhÃnam - muktÃnÃm api bhaktir hi paramÃnanda-rÆpiïÅ iti | e«a evÃrtha÷ ÓrÅ-b­had-gautamÅye'pi d­Óyate, yathà - evaæ dÅk«Ãæ cared yas tu puru«o vÅta-kalma«a÷ | sa loke vartamÃno'pi jÅvan-mukta pramodate || uditÃk­tir Ãnanda÷ sarvatra sama-darÓaka÷ | pÆrïÃhantÃmayÅ sÃk«Ãd bhakti÷ syÃt prema-lak«aïà || anyatra hÃnopÃdÃna-v­ddhi-rahitatvÃt sama-darÓitvaæ j¤eyam | atra munaya Æcu÷ - kathaæ bhaktir bhavet premnà jÅvan-muktasya nÃrada | jÅvan-mukta-ÓarÅrÃïÃæ cit-sattÃ-ni÷sp­hà yata÷ | virakte÷ kÃraïaæ bhakti÷ sà tu muktes tu sÃdhanam || nÃrada uvÃca - bhadram uktaæ bhavadbhiÓ ca muktis turyÃtÅtà nigadyate | k­«ïa-dhÃma-mayaæ brahma kvacit kutrÃpi bhÃsate || nirbÅjendriyagaæ tat tu Ãtmasthaæ kevalaæ sukham | k­«ïas tu paripÆrïÃtmà sarvatra sukha-rÆpaka÷ | bhakti-v­tti-k­tÃbhyÃsÃt tat-k«aïÃd gocarÅk­ta÷ || iti | tÃd­g-arthatvenaivÃdvaita-vÃda-gurubhir api sammatà ÓrÅ-n­siæha-tÃpanÅ ca - yaæ ha vai sarve vedà Ãnamanti mumuk«avo brahma-vÃdinaÓ ca [NTU 2.4] iti | yathà muktà api lÅlayà vigrahaæ k­tvà bhagavantaæ bhajante iti hi tad- bhëyam | brahmaïà vadituæ sthirÅbhavituæ ÓÅlam e«Ãm iti brahma-vÃdinÅ muktà iti vada sthairye [PÃï 7.2.7] iti smaraïÃt | ÓrÅ-gÅtopani«adaÓ ca - te«Ãæ j¤ÃnÅ nitya-yukta eka-bhaktir viÓi«yate [GÅtà 7.10] iti | atha tasyÃ÷ parama-bhagavad-anugraha-prÃpyatve nÃrada-pa¤carÃtrÅya jitaæ te stotraæ, yathà - mok«a-sÃlokya-sÃrÆpyÃn prÃrthaye na dharÃdhara | icchÃmi hi mahÃbhÃga kÃruïyaæ tava suvrata || puru«ÃrthÃntaraya-tiraskÃre hayaÓÅr«Åya-ÓrÅ-nÃrÃyaïa-vyÆha-stava÷ - na dharmaæ kÃmam arthaæ và mok«aæ và varadeÓvara | prÃrthaye tava pÃdÃbje dÃsyam evÃbhikÃmaye || puna÷ punar varÃn ditsur vi«ïur muktiæ na yÃcita÷ | bhaktir eva v­tà yena prahlÃdaæ taæ namÃmy aham || (page 25) yad­cchayà labdham api vi«ïor dÃÓarathes tu ya÷ | naicchan mok«aæ vinà dÃsyaæ tasmai hanumate nama÷ || iti | punar jitaæ-te-stotraæ ca - dharmÃrtha-kÃma-mok«e«u necchà mama kadÃcana | tat-pÃda-paÇkajasyÃdho jÅvitaæ dÅyatÃæ mama || iti | na ca tÃd­Óa-bhagavat-prÅtyà tat-tat-puru«Ãrtha-tiraskÃro'dbhuta iva | yasyÃsti bhaktir bhagavaty aki¤canà sarvair guïais tatra samÃsate surÃ÷ [BhP 5.18.12] iti bhakti-svÃbhÃvika-bhÆtaa-kÃruïya-guïenÃpy asau ÓrÆyate | yathÃha - na kÃmaye 'haæ gatim ÅÓvarÃt parÃm a«Âarddhi-yuktÃm apunar-bhavaæ và | Ãrtiæ prapadye 'khila-deha-bhÃjÃm anta÷-sthito yena bhavanty adu÷khÃ÷ || [BhP 9.21.12] spa«Âam | na cÃtra yathà dayÃ-vÅrasyÃsya dayÃ-mÃtreïÃpy aparityÃga÷ | na tu sÃrÃsÃratva-j¤Ãnena | tathà upasthita-mahÃrtha-parityÃgitvÃd dÃna- vÅrÃïÃæ te«Ãm api bhagavat-prÅti-janotsÃha-mÃtreïety ÃÓaÇkyam | sarva- tattvÃnubhavinÃæ paramÃrthaika-ni«ÂhÃ-grahÃïÃæ ÓrÅ-Óuka-devÃdÅnÃm api tatrodÃh­tatvÃd | tasmÃd asty eva bhagavat-prÅte÷ sarvasmÃd apy apavargÃd upÃdeyatvam || || 9.21 || ranti-deva÷ || 32 || [33] ataevÃnye«Ãm api vaidikÃnÃæ sÃdhanÃnÃæ saiva mukhyaæ phalam iti nirdiÓati - pÆrtena tapasà yaj¤air dÃnair yoga-samÃdhinà | rÃddhaæ ni÷Óreyasaæ puæsÃæ mat-prÅtis tattvavin-matam || [BhP 3.9.41] ÂÅkà ca-na ca mat-prÅter apy adhikaæ ki¤cid asti ity Ãhu÷ pÆrtÃdibhÅ rÃddhaæ siddhaæ yan ni÷Óreyasaæ phalam | tat mat-prÅter eveti tattva-vidÃæ matam ity e«Ã | [34] anyat tu phalam atattva-vidÃæ mataæ tatrÃha - aham ÃtmÃtmanÃæ dhÃta÷ pre«Âha÷ san preyasÃm api | ato mayi ratiæ kuryÃd dehÃdir yat-k­te priya÷ || [BhP 3.9.42] ÃtmanÃæ raÓmi-sthÃnÅyÃnÃæ Óuddha-jÅvÃnÃm api Ãtmà maï¬ala-sthÃnÅya÷ paramÃtmÃham | k­«ïam enam avehi tvam ÃtmÃnam akhilÃtmanÃm [BhP 10.14.55] iti ca vak«yate | ata÷ preyasÃm ÃtmanÃm api pre«Âha÷ san niravadya÷ | ye«Ãm ÃtmanÃæ k­te dehÃdir artho'pi priyo bhavati | kuryÃt sarva eva kartum arhatÅty artha÷ | ato mad-aj¤Ãna-do«eïaiva na karotÅty bhÃva÷ || || 3.9 || ÓrÅ-garbhodaÓÃyÅ brahmÃïam || 33-34 || [35] ataeva Óuddha-prÅtimata eva sarvata÷ Órai«Âhyam Ãha - rajobhi÷ sama-saÇkhyÃtÃ÷ pÃrthivair iha jantava÷ | te«Ãæ ye kecanehante Óreyo vai manujÃdaya÷ || prÃyo mumuk«avas te«Ãæ kecanaiva dvijottama | mumuk«ÆïÃæ sahasre«u kaÓcin mucyeta sidhyati || muktÃnÃm api siddhÃnÃæ nÃrÃyaïa-parÃyaïa÷ | sudurlabha÷ praÓÃntÃtmà koÂi«v api mahÃmune || [BhP 6.14.3-5] Óreya÷ para-loka-sukha-sÃdhanaæ dharmÃdi | mucyeta jÅvan-muktao bhavati | jÅvan-muktasya ca yasya bhagavad-Ãdy-aparÃdho daivÃn na syÃt sa eva sidhyati tat-tal-lak«aïÃm anitmÃæ muktiæ prÃpnoti | Ãruhya k­cchreïa paraæ padaæ tata÷ patanty adho'nÃd­tya-yu«mad-aÇghraya÷ || [BhP 10.2.32] jÅvan-muktÃ÷ prapadyante puna÷ saæsÃra-vÃsanÃm | yady acintya-mahÃ-Óaktau bhagavaty aparÃdhina÷ || [BhÃgavata-pariÓi«Âa] nÃnuvrajati yo mohÃd vrajantaæ parameÓvaram | j¤ÃnÃgni-dagdha-karmÃpi sa bhaved brahma-rÃk«asa÷ || ity Ãdi bhakti- sandarbhe darÓita-pramÃïebhya÷ | (page 26) tatra jÅvan-muktÃnÃæ siddha- muktÃnÃæ ca yÃ÷ koÂayas tÃsv api nÃyaæ sukhÃpo bhagavÃn [BhP 10.9.21] ity Ãde÷ | muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] ity ataÓ ca nÃrÃyaïa-parÃyaïa÷ sudurlabha eva yata÷ sa eva praÓÃntÃtmà prak­«Âa- bhagavat-tattva-ni«ÂhÃ-vari«Âha ity artha÷ | Óamo man-ni«Âhatà buddhe÷ [BhP 11.19.16] iti ÓrÅ-bhagavatà svayaæ vyÃkhyÃtatvÃt | || 6.14 || rÃjà ÓrÅ-Óukam || 35 || [36] ataeva -- prÃyeïa munayo rÃjan niv­ttà vidhi-«edhata÷ | nairguïya-sthà ramante sma guïÃnukathane hare÷ || [BhP 2.1.7] ity Ãdi-trayeïÃtmÃrÃma-Óre«ÂhÃnÃæ bhaktiæ pradarÓya tad-abhÃvavatÃæ nindà - tad-aÓma-sÃraæ h­dayaæ batedaæ [BhP 2.3.24] ity Ãdinà | ataevÃha -- tathÃpi brÆmahe praÓnÃæs tava rÃjan yathÃ-Órutam | sambhëaïÅyo hi bhavÃn Ãtmana÷ Óuddhim icchatà || [BhP 7.13.23] Óuddhiæ Óuddha-bhakti-vÃsanÃ-rÆpÃm | || 7.13 || ÓrÅ-dattÃtreya÷ ÓrÅ-prahlÃdam || 36 || [37] ataeva - vÃg gadgadà dravate yasya cittaæ rudaty abhÅk«ïaæ hasati kvacic ca | vilajja udgÃyati n­tyate ca mad-bhakti-yukto bhuvanaæ punÃti || [BhP 11.14.24] spa«Âam | [38] tathà - nirapek«aæ muniæ ÓÃntaæ nirvairaæ sama-darÓanam | anuvrajÃmy ahaæ nityaæ pÆyeyety aÇghri-reïubhi÷ || [BhP 11.14.16] nirapek«aæ ni«ki¤cana-bhaktam | ataeva ÓÃntaæ k«obha-rahitam ataevÃnyatra nirvairaæ sama-darÓanaæ ca heyopÃdeya-bhÃvanÃ-rahitaæ muniæ ÓrÅ- nÃradÃdim anuvrajÃmi | yatas tasya tÃd­Óa-ni«kapaÂa-bhakti-maya-sÃdhutva- darÓanena mamÃpi tatra bhakti-viÓe«o jÃyate | kathaæ gopanÅya ity Ãha pÆyeyeti | mad-bhakty-ani«k­ti-do«Ãt pavitrita÷ syÃm iti bhÃveneti bhÃva÷ | || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn || 37-38 || [39] ataevÃha - guïair alam asaÇkhyeyair mÃhÃtmyaæ tasya sÆcyate || vÃsudeve bhagavati yasya naisargikÅ rati÷ || [BhP 7.4.36] tasya ÓrÅ-prahlÃdasya | || 1.4 || ÓrÅ-Óuka÷ || 39 || [40] tasmÃt prÅter eve puru«Ãrtha-Óre«Âhatvaæ siddham | yathÃhur gadyena - atha ha vÃva tava mahimÃm­ta-rasa-samudra-vipru«Ã sak­d avalŬhayà sva- manasi ni«yandamÃnÃnavarata-sukhena vismÃrita-d­«Âa-Óruta-vi«aya-sukha- leÓÃbhÃsÃ÷ parama-bhÃgavatà ekÃntino bhagavati sarva-bhÆta-priya-suh­di (page 27) sarvÃtmani nitarÃæ nirantaraæ nirv­ta-manasa÷ katham u ha và ete madhumathana puna÷ svÃrtha-kuÓalà hy Ãtma-priya-suh­da÷ sÃdhavas tvac- caraïÃmbujÃnusevÃæ vis­janti na yatra punar ayaæ saæsÃra-paryÃvarta÷ [BhP 6.9.39] iti | sak­d api iti cittaæ brahma-sukha-sp­«Âaæ naivotti«Âheta karhicit [BhP 7.15.35] iti vadatrÃpi sÆcitam | Ãtmà tvam eva priya÷ suh­c ca ye«Ãæ te | || 6.9 || devÃ÷ ÓrÅ-puru«ottamam || 40 || [41] ataevÃha - tasyaiva heto÷ prayateta kovido na labhyate yad bhramatÃm upary adha÷ | tal labhyate du÷khavad anyata÷ sukhaæ kÃlena sarvatra gabhÅra-raæhasà || na vai jano jÃtu katha¤canÃvrajen mukunda-sevy anyavad aÇga saæs­tim | smaran mukundÃÇghry-upagÆhanaæ punar vihÃtum icchen na rasa-graho jana÷ || [BhP 1.5.18-19] spa«Âam | || 1.5 || ÓrÅ-nÃrada÷ || 41 || [42] tathà - bhajanty atha tvÃm ata eva sÃdhavo vyudasta-mÃyÃ-guïa-vibhramodayam | bhavat-padÃnusmaraïÃd ­te satÃæ nimittam anyad bhagavan na vidmahe || [BhP 4.20.29] ÂÅkà ca - yatas tvaæ dÅna-vatsala÷ ataeva sÃdhavo ni«kÃmà | atha j¤ÃnÃntaram api tvÃæ bhajanti | kathambhÆtam | mÃyÃ-guïÃnÃæ vibhramo vilÃsa÷ tasyodaya÷ kÃryaæ sa nirasto yasmin tam | te kimarthaæ bhajanti ? tatrÃha - bhavat-padÃnusmaraïÃdinà anyat te«Ãæ phalaæ na vidmahe ity e«Ã | || 4.20 || p­thu÷ ÓrÅ-vi«ïum || 42 || [43] tasmÃt tat-tad-bhaktÃnÃæ tat-prÅti-manoratha evopÃdeya÷ | tad anyas tu sarvo'pi heya ity Ãha - sukhopavi«Âa÷ paryaÇke rÃma-k­«ïoru mÃnita÷ | lebhe manorathÃn sarvÃn pathi yÃn sa cakÃra ha || kim alabhyaæ bhagavati prasanne ÓrÅ-niketane | tathÃpi tat-parà rÃjan na hi vächanti ki¤cana || [BhP 10.39.1-2] so'krÆra÷ | yÃn kiæ mayÃcaritaæ bhadraæ kiæ taptaæ paramaæ tapa÷ | kiæ vÃthÃpy arhate dattaæ yad drak«yÃmy adya keÓavam || [BhP 10.38.3] ity Ãdi-bhakti-vÃsanÃ-mayÃn | nanu mukty-Ãdikam api kathaæ na prÃrthitam | tatrÃha kim alabhyam iti | || 10.39 || ÓrÅ-Óuka÷ || 43 || [44] yathaivÃha - punaÓ ca bhÆyÃd bhagavaty anante rati÷ prasaÇgaÓ ca tad-ÃÓraye«u | mahatsu yÃæ yÃm upayÃmi s­«Âiæ maitry astu sarvatra namo dvijebhya÷ || [BhP 1.19.16] s­«Âiæ janma, anyatra tu sarvatra maitrÅ avi«mà d­«Âir astu | brÃhmaïe«u tvÃdara-viÓe«o'stv ity Ãha nama iti | || 1.19 || rÃjà || 44 || [45] ataevÃha -- na vai mukundasya padÃravindayo rajo-ju«as tÃta bhavÃd­Óà janÃ÷ | vächanti tad-dÃsyam ­te 'rtham Ãtmano yad­cchayà labdha-mana÷-sam­ddhaya÷ || [BhP 4.9.36] yad­cchayà anÃyÃsenaiva labdhà mana÷ sam­ddhir ye«Ãæ te | svato bhakti- mÃhÃtmya-balena sarva-puru«Ãrtha-pratÅk«ita-k­pÃ-d­«Âi-leÓà apÅty artha÷ | etad-anusÃreïa naicchan mukti-pater muktiæ tena tÃpam upeyivÃn [BhP 4.9.29] ity atra ÓrÅ-dhruvam uddiÓya pÆrvokte'pi padye mukti-Óabdena dÃsyam eva vÃcyam | tad uktaæ - vi«ïor anucaratvaæ hi mok«am Ãhur manÅ«iïa÷ [PadmaP 6] iti | || 4.9 || ÓrÅ-maitreya÷ || 45 || (page 28) [46] etad evÃnya-nindÃ-Óuddha-bhaktas tavÃbhyÃæ dra¬hayati gadya-pa¤cakena - - yat tad bhagavatÃnadhigatÃnyopÃyena yÃc‘Ã-cchalenÃpah­ta-sva- ÓarÅrÃvaÓe«ita-loka-trayo varuïa-pÃÓaiÓ ca sampratimukto giri-daryÃæ cÃpaviddha iti hovÃca | nÆnaæ batÃyaæ bhagavÃn arthe«u na ni«ïÃto yo 'sÃv indro yasya sacivo mantrÃya v­ta ekÃntato b­haspatis tam atihÃya svayam upendreïÃtmÃnam ayÃcatÃtmanaÓ cÃÓi«o no eva tad-dÃsyam ati-gambhÅra- vayasa÷ kÃlasya manvantara-pariv­ttaæ kiyal loka-trayam idam | yasyÃnudÃsyam evÃsmat-pitÃmaha÷ kila vavre na tu sva-pitryaæ yad utÃkutobhayaæ padaæ dÅyamÃnaæ bhagavata÷ param iti bhagavatoparate khalu sva-pitari | tasya mahÃnubhÃvasyÃnupatham am­jita-ka«Ãya÷ ko vÃsmad- vidha÷ parihÅïa-bhagavad-anugraha upajigami«atÅti || [BhP 5.24.23-26] ÂÅkà ca - tasyaikÃnta-bhaktiæ sa-prapa¤cam Ãha ity Ãdikà | yat tad atiprasiddham | iti etad uvÃca ÓrÅ-bali÷ | tam upendraæ prati | atihÃya puru«ÃrthatvenÃnabhila«ya | svayam upendreïaiva dvÃra-bhÆtena ÃtmÃnaæ mÃæ parama-k«udraæ prati parama-k«udraæ loka-trayam ayÃcata | anudÃsyaæ naya mÃæ nija-bh­tya-pÃrÓvam [BhP 7.9.24] ity anena tad-dÃsa-dÃsyam | sva- pitryaæ trailokya-rÃjyam | yad uta akuto-bhayaæ padaæ mok«am | tan na tu vavre | kathaæ bhagavata÷ param anyad idam iti k­tvà | tad-aæÓÃbhÃsas tad- aæÓa-mÃtrÃtmakatvÃt tayo÷ | kadaivaæ vyavah­tam ity ÃÓaÇkyÃha bhagavateti | || 5.24 || ÓrÅ-Óuka÷ || 46 || [47] ataevÃnya-sukha-du÷kha-nairapek«yeïaiva Óuddhatvaæ bhaktÃnÃm iti siddham | tad uktaæ nÃrÃyaïa-parÃ÷ sarve [BhP 6.17.28] ity Ãdi | ÓrÅ- bhagavÃn api tathÃvidhÃnukampyÃnÃæ sarvam anyad dÆrÅkaroti | yathoktaæ svayam eva brahman yam anug­hïÃmi tad-dvi«o vidhunomy aham [BhP 8.22.24] iti | yathÃha - trai-vargikÃyÃsa-vighÃtam asmat- patir vidhatte puru«asya Óakra | tato 'numeyo bhagavat-prasÃdo yo durlabho 'ki¤cana-gocaro 'nyai÷ || [BhP 6.11.23] puru«asya svÃtyantika-bhaktasya yadi katha¤cit traivargikÃyÃsa Ãpatati tadà svayam eva tad-vighÃtaæ vidhatta ity artha÷ | aki¤canas tu gocaro vi«ayo yasyety anena mok«aÃyÃsyÃpi vighÃta-vidhÃnaæ vya¤jitam | aki¤cana- Óabdasya Óuddha-bhakty-arthatvaæ hi bhakti-sandarbhe darÓitam | || 6.11 || ÓrÅmÃn v­tra÷ Óatrum || 47 || [48] tad evaæ tÃd­ÓÃnÃm api yadi kadÃcid anyat prÃrthanaæ d­Óyate tadà tat-prÅti- sevopayogitayaiva na tu svÃrthatvena tad iti mantavyam | yathà -- yak«yati tvÃæ makhendreïa rÃjasÆyena pÃï¬ava÷ | pÃrame«Âhya-kÃmo n­patis tad bhavÃn anumodatÃm || [BhP 10.70.41] iti | parame«Âhi-ÓabdenÃtra ÓrÅ-dvÃrakÃ-patir ucyate | yathà p­thukopÃkhyÃne - - tÃvac chrÅr jag­he hastaæ tat-parà parame«Âhina÷ | [BhP 10.81.10] iti | tata÷ pÃrame«Âya-Óabdena dvÃrakiÓvaryam ucyate | tataÓ ca pÃrame«Âya- kÃma iti tat-samÃnaiÓvaryaæ kÃmayamÃna÷ ity artha÷ |(page 29) tat-kÃmanà ca dvÃrakÃvad indraprasthe'pi ÓrÅ-k­«ïa-nivÃsana-yogya-sampatti-siddhy- arthaiva j¤eyà nÃnyÃrthà | tÃn uddiÓyaiva --- kiæ te kÃmÃ÷ sura-spÃrhà mukunda-manaso dvijÃ÷ | adhijahrur mudaæ rÃj¤a÷ k«udhitasya yathetare || [BhP 1.12.6] ity Ãdy-ukte÷ | ÓrÅ-bhagavat-prasÃdata ihaiva ca tathaiva tat-prÃptir api tasya d­Óyate -- sabhÃyÃæ maya-k ptÃyÃæ kvÃpi dharma-suto 'dhirà| v­to 'nugair bandhubhiÓ ca k­«ïenÃpi sva-cak«u«Ã || ÃsÅna÷ käcane sÃk«Ãd Ãsane maghavÃn iva | pÃrame«Âhya-Óriyà ju«Âa÷ stÆyamÃnaÓ ca vandibhi÷ || [BhP 10.75.33-34] ity atra | atra sva-cak«u«eti viÓe«aïam api te«Ãm ananya-kÃmatvÃyopajÅvyam | yathà cak«u«matà janenÃnÆjanÃgocara-sampatti-viÓe«aÓ cak«ï¬r artham eva kÃmyate kadÃcit tan-mudraïÃdau tu sa sarvo'pi v­thaiva | tathà k­«ïa- nÃthair apÅti bhÃva÷ | tathoktaæ ÓrÅmat-pÃï¬avÃnuddiÓya ÓrÅ-parÅk«itaæ prati munibhi÷ na và ity Ãdau ye'dhyÃsanaæ rÃja-kirÅÂa-ju«Âæ sadyo jahur bhagavat-pÃrÓva-kÃmà [BhP 1.19.20] iti | ataeva tad bhavÃn anumoditÃm iti nÃrada-vÃkyÃnusÃreïa paramaikÃnti«u ÓrÅ-bhagavÃn api tad anumodate | anyatra ca tathaiva svayam Ãha yÃn yÃn kÃmayase kÃmÃn mayy akÃmÃya bhÃmini | santi hy ekÃnta-bhaktÃyÃs tava kalyÃïi nityadà || [BhP 10.60.50] na vidyate kÃmo yatreti vigrahena Óuddha-prÅtimaya-bhakti-lak«aïo'rtha÷ khalv atrÃkÃma ity ucyate | akÃma÷ sarva-kÃmo và [BhP 2.3.10] ity Ãdau bhakti-mÃtra-kÃma iva | tathoktaæ bhakti-lak«aïaæ vadatà ÓrÅ-prahlÃdena bh­tya-lak«aïa-jij¤Ãsur [BhP 7.10.3] ity Ãdau | tasmÃd akÃmÃya prÅti-sevÃ- sampatty-arthaæ yÃn yÃn arthÃn kÃmayase he devi te tava nitya-lak«mÅ-devÅ- rÆpa-preyasÅtvÃt nityaæ santy eveti vyÃkhyeyam | tatraikÃnta-bhaktÃyà iti svÃrtha-kÃmanÃ-ni«edha÷ | kÃminÅti mad-eka-kÃminÅty artha÷ | kalyÃïÅti tÃd­Óa-sevÃ-sampatter avighnatvaæ darÓayatÅti j¤eyam | || 10.60 || ÓrÅ-bhagavÃn rukmiïÅm || 48 || [49] evaæ sadyo jahur bhagavat-pÃrÓva-kÃmà ity atra tat-sÃmÅpya-kÃmanÃpi vyÃkhyeyà | tat-prÅti-viÓe«ÃtiÓayavatÃæ hi te«Ãæ tat-k­tÃrti-bhareïaiva tat- sphÆrtÃv apy at­ptau satyÃæ tat-sÃmÅpya-prÃpteÓ ca tat-prÃpti-vighÃta-kaæsa- sÃra-bandhana-troÂanasya ca prÃrthanaæ d­Óyate | pit­-mÃt­-prÅty-eka- sukhinÃæ vidÆra-baddhÃnÃæ bÃlakÃnÃm iva | yathÃha - trasto 'smy ahaæ k­païa-vatsala du÷sahogra- saæsÃra-cakra-kadanÃd grasatÃæ praïÅta÷ | baddha÷ sva-karmabhir uÓattama te 'Çghri-mÆlaæ prÅto 'pavarga-Óaraïaæ hvayase kadà nu || [BhP 7.9.16] tvad-bahirmukha-vyÃpÃramayatvÃd du÷kha-saham anuÓÅlayitum aÓakyam | tvad-bhakti-virodhi-vyÃpÃramayatvÃt tÆgraæ bhayÃnakaæ yat saæsÃra-cakraæ tasmÃd yat kadanaæ lokÃnÃæ manodausthaæ tasmÃd ahaæ trasto'smi tvad- abhimukhÅbhavituæ na pÃraya ity artha÷ | evam eva vak«yate ÓrÅ-nÃrada uvÃca bhakti-yogasya tat sarvam antarÃyatayÃrbhaka÷ | manyamÃno h­«ÅkeÓaæ smayamÃna uvÃca ha || ÓrÅ-prahrÃda uvÃca (page 30) mà mÃæ pralobhayotpattyà saktaækÃme«u tair varai÷ | tat-saÇga-bhÅto nirviïïo mumuk«us tvÃm upÃÓrita÷ || [BhP 7.10.1-2] ity anena | yadyapy evaæ trasto'smi tathÃpy aho grasatÃæ bhagavad-virodhitvena mÃd­Óa- sarvaÇgilÃnÃm e«Ãm asurÃïÃæ madhye sva-karmabhir baddha÷ san praïÅto nik«ipto'smi | tatas tava viraha-dÆnatayà idaæ yÃce | kadà nu prÅta÷ san apavarga-bhÆtam araïaæ Óaraïaæ tavÃÇghri-mÆlaæ tva-samÅpaæ prati mÃm ÃhvÃsyasÅti || || 7.9 || prahlÃda÷ ÓrÅ-n­siæham || 49 || [50] ataeva vi«ïu-purÃïe tasya ÓrÅmat-prahlÃdasya kevala-prÅti-varayÃæ cÃpi nÃnena viruddhÃ, yathà - nÃtha yoni-sahasre«u ye«u ye«u vrajÃmy aham | te«u te«v acyutà bhaktir acyute'stu sadà tvayi || yà prÅtir avivekÃnÃæ vi«aye«v anapÃyinÅ | tvÃm anusmarata÷ sà me h­dayÃn nÃpasarpatu || k­ta-k­tyo'smi bhagavan vareïÃnena yat tvayi | bhavitrÅ tvat-prasÃdena bhaktir avyabhicÃriïÅ || dharmÃrtha-kÃmai÷ kiæ tasya muktis tasya kare sthità | samasta-jagatÃæ mÆle yasya bhakti÷ sthirà tvayi || [ViP 1.20.18-19, 26-27] tatra ÓrÅmat-parameÓvara-vÃkyam api tathaiva - yathà te niÓcalaæ ceto mayi bhakti-samanvitam | tathà tvaæ mat-prasÃdena nirvÃïaæ param Ãpsyati || [ViP 1.20.28] yathà yena prakÃreïa, tathà tena prakÃreïaiva paraæ madÅya-caraïa- sevocitatvena mahad ity artha÷ | sevÃnurakta-manasÃm abhavo'pi phalgur [BhP 5.14.44] ity uktatvÃt | tathà vak«yamÃïÃbhiprÃyeïaivetad Ãha -- ahaæ kila purÃnantaæ prajÃrtho bhuvi mukti-dam | apÆjayaæ na mok«Ãya mohito deva-mÃyayà || [BhP 11.2.28] sutapo-nÃmnà nijÃæÓenÃham anantam anyatra muktidam api tal-lak«aïa- prajÃ-prayojanaka evÃpÆjayam | na tu mok«ÃyÃpÆjayam | yato deve tasmin tad-darÓanotthità yà mÃyà k­pà putra-bhÃvas tena mohita÷ | mÃyà dambhe k­pÃyÃæ ca iti viÓva-prakÃÓÃt | kileti sÆtÅ-g­he ÓrÅ-k­«ïa-vÃkyam api pramÃïÅk­tam | atha yathà vicitra-vyasanÃd [BhP 11.2.9] ity Ãdi-tad- vÃkyÃntare«u ca | vyasanaæ ÓrÅ-k­«ïa-viccheda-hetu÷ | bhayaæ bhÃvi-tad- viccheda-ÓaÇketi vyÃkhyeyam | tatra manye'kutaÓcid [BhP 11.2.33] ity Ãdi ÓrÅ- nÃradodÃh­ta-vÃkyam uttaraæ gamyam | atra hi viÓva-ÓabdÃd ukta-bhaya- nivartanam api pratipadyÃmahe | saævÃdÃnte tvam apy etÃn [BhP 11.5.45] ity- Ãdi-dvayaæ cÃti-deÓena sÃk«Ãt ÓrÅ-k­«ïa-prÃpti-gamakam eva tayor iti | || 11.2 || ÓrÅmad-Ãnakadundubhi÷ ÓrÅ-nÃradam || 50 || [51] tad evaæ te«Ãæ tat-tat-prÃrthanam api tat-prÅti-vilÃsa eva | atredaæ tattvam- ekÃntinas tÃvad dvividhÃ÷ ajÃta-jÃta-prÅtitva-bhedena | jÃta-prÅtayaÓ ca trividhÃ÷ | eke tadÅyÃnubhava-mÃtra-ni«ÂhÃ÷ ÓÃnta-bhaktÃdaya÷ | anye tadÅya-darÓana-sevanÃdi-rasa-mayÃ÷ parikara-viÓe«ÃbhimÃnina÷ | svayaæ parikara-viÓe«ÃÓ ca | tatra te«u ajÃta-pratÅtibhi÷ sarva-puru«Ãrthatvena tat- prÅtir eva prÃrthanÅyà | atha jÃta-prÅti«u ÓÃnta-bhaktÃdayas tu kadÃcid darÓanÃdikaæ và prÃrthayante sevÃdikaæ vinaiva | tad-vÃsanÃyà abhÃvÃt | sak­d api k­pÃ- d­«Ây-Ãdi-lÃbhena t­ptÃÓ ca bhavanti | nÃtik«Ãmaæ bhagavata÷ snigdhÃpÃÇga-vilokanÃd [BhP 7.12.46] iti ÓrÅ-kardama-varïanÃt | ataeva tat- sÃmÅpyÃdike'pi te«Ãm anÃgraha÷ | ye tu tat-parikara- (page 31) viÓe«ÃbhimÃninas te khalu tat-tat-prÅti-viÓe«otkaïÂhino yadà bhavanti tadà tat-tat-sevÃ-viÓe«ecchayà prÃrthayanta eva tat-sÃmÅpyÃdikam | tat-prÃrthanà ca prÅti-vilÃsa-rÆpaiva | pu«ïÃti ca tÃm iti guïa eva | yadà ca te«Ãæ dainyena tat-prÃpty-asambhÃvanà jÃyate tadÃpi ca tat-prÅty-aviccheda-mÃtraæ prÃrthayante | so'pi ca guïa eva | yat tu kevala-saæsÃra-mok«a-tat- sÃmÅpyÃnanda-viÓe«a-prÃrthanaæ prÅti-vikÃratÃ-ÓÆnyaæ tat puna÷ sarvathà ke«Ãæcid apy ekÃntinÃæ nÃbhirucitam | ataeva sarvaæ mad-bhakti-yogena [BhP 11.20.33] ity Ãdau katha¤cid bhakty-upayogitvenaiveti | evaæ sÃlokya- sÃr«Âi [BhP 3.29.13] ity Ãdau | te«Ãæ madhye sevanaæ vinà yat tan na g­hïanti iti kathyate | tatraikatva-lak«aïaæ sÃyujyaæ tu svarÆpata eva tad-vinÃbhÆtam | anyat tu vÃsanÃ-bhedena | sÃrÆpyasya tu sevopakÃritvaæ ÓobhÃ-viÓe«eïa | ÓrÅ-vaikuïÂhe'pi tadÅya-nitya-sevakÃnÃæ tathaiva tÃd­Óatvam | loke'pi kiÓora-vidagdha-k«iti-pati-putrai÷ samÃna-rÆpa-vayaskà sevakÃ÷ saÇg­hÅtà d­Óyante ÓlÃghyante ca lokai÷ | tasmÃd yathà tathà ÓrÅmat-prÅter eva puru«Ãrthatvam ity ÃyÃtam | te prÅty-eka-puru«Ãrthino'pi bhÃva- viÓe«eïÃnyad vächantu na vächantu và sva-sva-bhakti-jÃty-anurÆpà bhakti-parikarÃ÷ padÃrthÃ÷ saæsÃra-dhvaæsa-pÆrvakam udayanta eva | na te kadÃcid vyabhiracanti ca | tad etad uktam - animittà bhÃgavatÅ bhakti÷ siddher garÅyasÅ | jarayaty ÃÓu yà koÓaæ nigÅrïam analo yathà || naikÃtmatÃæ me sp­hayanti kecin mat-pÃda-sevÃbhiratà mad-ÅhÃ÷ | ye 'nyonyato bhÃgavatÃ÷ prasajya sabhÃjayante mama pauru«Ãïi || paÓyanti te me rucirÃïy amba santa÷ prasanna-vaktrÃruïa-locanÃni | rÆpÃïi divyÃni vara-pradÃni sÃkaæ vÃcaæ sp­haïÅyÃæ vadanti || tair darÓanÅyÃvayavair udÃra- vilÃsa-hÃsek«ita-vÃma-sÆktai÷ | h­tÃtmano h­ta-prÃïÃæÓ ca bhaktir anicchato me gatim aïvÅæ prayuÇkte || atho vibhÆtiæ mama mÃyÃvinas tÃm aiÓvaryam a«ÂÃÇgam anuprav­ttam | Óriyaæ bhÃgavatÅæ vÃsp­hayanti bhadrÃæ parasya me te 'Ónuvate tu loke || na karhicin mat-parÃ÷ ÓÃnta-rÆpe naÇk«yanti no me 'nimi«o le¬hi heti÷ | ye«Ãm ahaæ priya Ãtmà sutaÓ ca sakhà guru÷ suh­do daivam i«Âam || [BhP 3.25.33-39] iti | aïvÅæ durj¤eyÃæ pÃr«ada-lak«aïÃm ity artha÷ | tad evaæ tat-kratu-nyÃyena ca Óuddha-bhaktÃnÃm anyà gatir nÃsty eva | ÓrutiÓ ca - yathà kratur asmin loke puru«o bhavati tatheta÷ pretya bhavati [BAU 3.14.1] iti, kratur atra saÇkalpa iti bhëya-kÃrÃ÷ | Óruty-antaraæ ca - sa yathÃkÃmo bhavati tat kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute yat karma kurute tad abhisampadyate [BAU 4.4.6] iti | anyac ca yad yathà yathopÃsate tad eva bhavanti iti | ÓrÅ-bhagavat-pratij¤Ã ca - ye yathà mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham [GÅtà 4.11] iti | tathaiva brahma-vaivarte - yadi mÃæ prÃptum icchanti prÃpnuvanty eva nÃnyathà iti | tatra ÓrÅ-vraja-devÅnÃæ sà gati÷ ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe saÇgamitaivÃsti | mayi bhaktir hi bhÆtÃnÃm am­tatvÃya kalpate di«Âyà yad ÃsÅn mat-sneho bhavatÅnÃæ mad-Ãpana÷ || [BhP 10.82.44] ity-Ãdi-balena vacanÃntarÃïÃm arthÃntara-sthÃpanena ca | tathaiva tÃ÷ prati svayam abhupagacchati --- saÇkalpo vidita÷ sÃdhvyo bhavatinÃæ madarcanam | mayÃnu-modita÷ so'sau satyo bhavitum arhati || na mayy ÃveÓitadhiyÃæ kÃma÷ kÃmÃya kalpate | (page 32) bharjitÃ÷ kvathità dhÃnà prÃyo bÅjÃya ne«yate || [BhP 10.22.25-26] mad-arcanaæ pati-bhÃva-maya-mad-ÃrÃdhanÃtmako bhavatÅnÃæ saÇkalpo vidito'numoditaÓ ca san satya÷ sarvadà tÃd­Óa-mad-arcanÃvyabhicÃrÅ bhavitum arhati yujyate eva | sa ca parama-premavatÅnÃæ nÃnyavat phalÃntarÃpek«a÷ kintu svayam evÃsvÃdya÷ | yata÷ na mayy ÃveÓita-dhiyÃm iti | mayy ÃveÓita-dhiyÃm ekÃnta-bhakta-mÃtrÃïÃæ kÃmo mad-arcanÃtmaka÷ saÇkalpa÷ kÃmÃya phalÃntarÃbhilëÃya na kalpate, kintu svayam evÃsvÃdyo bhavatÅty artha÷ | tatrÃrthÃntara-nyÃsa÷ bharjità iti | prÃya iti vitarke | dhÃnà bh­«Âa-yavÃ÷ tÃ÷ svarÆpata eva bharjitÃ÷ puna÷ svÃda-viÓe«Ãrthaæ dh­tena và bharjità gu¬Ãdibhi÷ kvathitÃÓ ca satyo bÅjÃya bÅjatvÃya neÓate na kalpante | yavavat tÃbhir anya-yava-phalanaæ ne«yate kintu tà evÃsvÃdyanta ity artha÷ | tasmÃt tÃd­Óa-mad-arcanam eva bhavatÅnÃæ parama-phalam iti bhÃva÷ | yac ca vi«aya-mahimnà ÓÃntir evÃsÃæ bhavi«yatÅti ÓÃntÃnÃm utprek«itam | tac ca tÃbhi÷ svayam evÃnubhÆyÃnya-vi«ayatvenaiva itara-rÃga-vismÃraïam ity anena | ÓrÅ-k­«ïa-vi«ayatve tu tad-aÓÃntir eva darÓità surata-vardhanam ity anena | || 10.22 || ÓrÅ-bhagavÃn vraja-kumÃrÅ÷ || 51 || [52] tathà ÓrÅ-paÂÂa-mahi«y-ÃdÅnÃæ ÓrÅ-yÃdavÃdÅnÃæ ca gatis tathaiva saÇgamitÃsti | ete hi yÃdavÃ÷ sarve mad-gaïà eva bhÃmini ity Ãdi, reme ramÃbhir nija-kÃma-sampluta [BhP 10.59.43] ity Ãdi-vacana-balena | jayati jananivÃsa÷ [BhP 10.90.48] ity-Ãdi-sphuÂÃrtha-darÓanena lÅlÃntarasyaindra- jÃlikatvÃt | kÆrma-purÃïa-gata-sÃk«Ãt-sÅtÃ-haraïa-pratyÃkhyÃyi-mÃyika- sÅtÃ-haraïÃkhyÃna-tulyatva-sthÃpanÃya ca | tathaiva tadÅya-nitya-gaïa- viÓe«ÃïÃæ ÓrÅmat-pÃï¬avÃnÃm api gatir vyÃkhyeyà | tatra ÓrÅmad- arjunasya, yathÃ- evaæ cintayato ji«ïo÷ k­«ïa-pÃda-saroruham | sauhÃrdenÃtigìhena ÓÃntÃsÅd vimalà mati÷ || vÃsudevÃÇghry-anudhyÃna- parib­æhita-raæhasà | bhaktyà nirmathitÃÓe«a- ka«Ãya-dhi«aïo 'rjuna÷ || gÅtaæ bhagavatà j¤Ãnaæ yat tat saÇgrÃma-mÆrdhani | kÃla-karma-tamo-ruddhaæ punar adhyagamat prabhu÷ || viÓoko brahma-sampattyà sa¤chinna-dvaita-saæÓaya÷ | lÅna-prak­ti-nairguïyÃd aliÇgatvÃd asambhava÷ || [BhP 1.15.28-31} ÓÃntà cetasi cak«u«Åva bhagavad-ÃvirbhÃvena du÷kha-rahità | ataeva vimalà tad-v­tti-bhÆtà ye kÃlu«a-viÓe«Ãs tair api rahità | vÃsudevety Ãdinottara- padya-dvayena tasyaiva vivaraïam | tatrÃnudhyÃnaæ pÆrvoktà cintaiva | ka«Ãya÷ pÆrvoktaæ malam eva | mÃm evai«yasi [GÅtà 18.65] ity antam | kÃlo bhagaval-lÅlecchÃ-maya÷ | karma tal-lÅlà | tamas tal-lÅlÃveÓena tad- anusandhÃnam | adhyagamat tan-mahÃ-vicchedasya tasyÃnte'pi tathà tat- prÃpta÷ punar mÃm evai«yasi ity etad-vÃkyaæ yathÃrthatvenÃnubhÆtavÃn | tataÓ ca k­tÃrtho'bhavad ity Ãha viÓoka ity Ãdi | brahma-sampattyà ÓrÅman- narÃkÃra-para-brahma-sÃk«ÃtkÃreïa | saæchinna iyaæ (page 33) mama cetasi sphÆrtir eva | sÃk«ÃtkÃras tv anya iti dvaite saæÓayo yena sa÷ | tadà bhagavat- prÃptau nÃnyavaj-janmÃntara-prÃpti-kÃla-sandhir apy antarÃyo'bhavad ity Ãha lÅneti | lÅnà palÃyità prak­tir guïa-kÃraïaæ yasmÃd evambhÆtaæ yan nairguïyaæ tasmÃd dheto÷ | guïa-tat-kÃraïÃtÅtatvÃd ity artha÷ | tathaiva aliÇgatvÃt prÃk­ta-ÓarÅra-rahitatvÃc ca | asambhavo janmÃntara-rahita÷ | tasmÃd anantaraæ cak«u«y-ÃvirbhavatÅty eva viÓe«a iti bhÃva÷ | ata÷ kaliæ prati ÓrÅ-parÅk«id-vacanaæ cÃgre yas tvaæ dÆraæ gate k­«ïe saha gÃï¬Åva- dhanvanà [BhP 1.17.6] iti, evaæ ye'dhyÃsanaæ rÃja-kirÅÂa-ju«Âaæ sadyo jahur bhagavat-pÃrÓva-kÃmÃ÷ [BhP 1.19.20] iti ÓrÅ-muni-v­nda-vÃkyaæ ca | tasmÃt sarve«Ãæ pÃï¬avÃnÃæ tadÅyÃnÃæ ca saiva gati÷ vyÃkhyeyà | ÓrÅ- vidurÃdÅnÃæ yam alokÃdi-gatiÓ ca tat-tad-aæÓenaiva sva-svÃdhikÃra- pÃlanÃrthaæ lÅlayà kÃya-vyÆheneti j¤eyam | tad ittham eva ÓrÅ-bhÃgavata- bhÃratayor avirodha÷ syÃd iti || || 1.15 || ÓrÅ-suta÷ || 52 || [53] atha ÓrÅ-parÅk«ito gatiÓ ca - sa vai mahÃ-bhÃgavata÷ parÅk«id yenÃpavargÃkhyam adabhra-buddhi÷ | j¤Ãnena vaiyÃsaki-Óabditena bheje khagendra-dhvaja-pÃda-mÆlam || [BhP 1.18.16] ity anena darÓità | evam evÃhu÷ - sarve vayaæ tÃvad ihÃsmahe 'tha kalevaraæ yÃvad asau vihÃya | lokaæ paraæ virajaskaæ viÓokaæ yÃsyaty ayaæ bhÃgavata-pradhÃna÷ || [BhP 1.19.21] loka-Óabdena cÃtra nÃnyal lak«yate | bhagavat-pÃrÓva-kÃmà iti te«Ãm evokti- svÃrasyÃt | ÓrÅ-bhÃgavata-pradhÃna iti ca | tasmÃd ante ced brahma-kaivalyaæ manyate, tathÃpi krama-bhagavat-prÃpti-rÅtyà tad-anantaraæ bhagavat-prÃptis tv avaÓyaæ manyetaiva | yathÃjÃmilasya darÓitam | || 1.19 || ÓrÅ-munaya÷ || 53 || [54] atha sampadyamÃnam Ãj¤Ãya bhÅ«maæ brahmaïi ni«kale [BhP 1.9.44] ity atrÃpi pÆrvavad eva samÃdhÃnam | kiæ và ni«kala-brahma-Óabdena mÃyÃtÅto narÃk­ti-para-brahma-bhÆta÷ ÓrÅ-k­«ïa evocyate | tasmin sampadyamÃnatà tat-saÇgatir eva | tathÃha - adhok«ajÃlambham ihÃÓubhÃtmana÷ ÓarÅriïa÷ saæs­ti-cakra-ÓÃtanam | tad brahma-nirvÃïa-sukhaæ vidur budhÃs tato bhajadhvaæ h­daye h­d-ÅÓvaram || [BhP 7.7.37] h­daye vartamÃnaæ h­di bhajadhvam | || 7.7 || ÓrÅ-prahlÃdo'sura-bÃlakÃn || 54 || [55] sà ca k­ta-saÇgatis tasya prÃpa¤cikÃgocaratayÃpi k­«ïa-rÆpeïaivÃnantadhÃ- prakÃÓamÃnasya ÓrÅ-k­«ïasyaiva prakÃÓÃntare sambhavet | anyathà vijaya- sakhe ratir astu me'navadyà [BhP 1.9.33] iti saÇkalpÃnurÆpà phala-prÃptir virudhyeta | atha ÓrÅ-p­thor gatir api ÓrÅ-parÅk«idvad eva vyÃkhyeyà | tasyÃpi brahma- dhÃraïÃntaraæ brahma-kaivalya-vilak«aïÃæ ÓrÅ-k­«ïa-loka-prÃptim eva tad-bhÃryÃyà arci«o gati-darÓanayà sÆcayanti - aho iyaæ vadhÆr dhanyà yà caivaæ bhÆ-bhujÃæ patim | sarvÃtmanà patiæ bheje yaj¤eÓaæ ÓrÅr vadhÆr iva || sai«Ã nÆnaæ vrajaty Ærdhvam anu vainyaæ patiæ satÅ | paÓyatÃsmÃn atÅtyÃrcir durvibhÃvyena karmaïà || [BhP 4.23.25-26] (page 34) ÂÅkà ca - trayoviæÓe sabhÃryasya vane nitya-samÃdhita÷ | vimÃnam adhiruhyÃtha vaikuïÂha-gatir Åryate || ity e«Ã || || 4.2 || devya÷ parasparam || 55 || [56] ÓrÅ-bhÃgavatasyÃnte bhakti-ni«ÂhÃyà eva sÆcitatvÃt nÃnyà gatiÓ cintyà | yathà tam uddiÓya tatrÃpi ity Ãdi gadye -- bhagavata÷ karma-bandha- vidhvaæsana-Óravaïa-smaraïa-guïa-vivaraïa-caraïÃravinda-yugalaæ manasà vidadhad [BhP 5.9.1] ity Ãdi | spa«Âam || || 5.9 || ÓrÅ-Óuka÷ || 56 || [57] rahÆgaïa-mahimÃnam uddiÓya ca - evaæ hi n­pa bhagavad- ÃÓritÃÓritÃnubhÃva÷ [BhP 5.13.25] iti spa«Âam | || 5.13 || ÓrÅ-Óuka÷ || 57 || [58] yo dustyaja [BhP 5.14.44] ity Ãdau madhudviÂ- sevÃnurakta-manasÃm abhavo 'pi phalgu÷ iti ca | spa«Âam | || 5.14 || ÓrÅ-Óuka÷ || 58 || [59] ato vi«ïu-purÃïÃdy-uktà j¤Ãni-bharatÃdyÃ÷ kalpa-bhedenÃnye eva j¤eyà | adhano 'yaæ dhanaæ prÃpya mÃdyann uccair na mÃæ smaret | iti kÃruïiko nÆnaæ dhanaæ me 'bhÆri nÃdadÃt || [BhP 10.81.20] abhÆry api | yathà ca - nÆnaæ b1ataitan-mama durbhagasya ÓaÓvad daridrasya sam­ddhi-hetu÷ mahÃ-vibhÆter avalokato 'nyo naivopapadyeta yadÆttamasya || [BhP 10.81.33] ity anantaram, nanv abruvÃïo diÓate samak«am [BhP 10.81.34] ity Ãdikaæ, ki¤cit karoty urv api yat svadattam [BhP 10.81.35] ity Ãdikaæ coktvà tad-guïoddÅpita-prÅtir Ãha - tasyaiva me sauh­da-sakhya-maitrÅ- dÃsyaæ punar janmani janmani syÃt mahÃnubhÃvena guïÃlayena vi«ajjatas tat-puru«a-prasaÇga÷ || [BhP 10.81.36] nirupÃdhikopakÃra-mayaæ sauh­dam | saha-vihÃritÃmayaæ tad eva sakhyam | maitrÅ snigdhatvam | dÃsyaæ sevakatva-mÃtram api syÃt | dvandvaikyam | mahÃnubhÃvena tenaiva | ataeva sà sampattir api bhagavat-sevÃrtham eva tena niyuktety ÃyÃtam | || 10.81 || ÓrÅdÃma-vipra÷ || 59-60 || [61] tad evaæ bhagavat-prÅter eva parama-puru«Ãrthatà sthÃpità | atha tasyÃ÷ svarÆpa-lak«aïaæ ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe prahlÃdenÃtideÓa-dvÃrà darÓitam - yà prÅtir avivekÃnÃæ vi«aye«v anapÃyinÅ | tvÃm anusmarata÷ sà me h­dayÃn nÃpasarpatu || [ViP 1.20.19] iti | yà yal-lak«aïà sà tal-lak«aïà ity artha÷ | na tu yà saiveti vak«yamÃïa- lak«aïaikyÃt | tathÃpi - pÆrvasyà mÃyÃ-Óakti-v­ttimayatvena uttarasyÃ÷ svarÆpa-Óakti-mayatvena bhedÃt | etad uktaæ bhavati - prÅti-Óabdena khalu m­t-pramoda-harsÃnandÃdi-paryÃyaæ sukham ucyate | bhÃva-hÃrda-sauh­dÃdi- paryÃyà priyatà cocyate | tatra ullÃsÃtmako j¤Ãna-viÓe«a÷ sukham | tathà vi«ayÃnukÆlyÃtmakas tad-ÃnukÆlyÃnugata-tat-sp­hÃ-tad-anubhava- hetukollÃsa-maya-j¤Ãna-viÓe«a÷ priyatà | ataevÃsyÃæ sukhatve'pi pÆrvato vaiÓi«Âyam | tayo÷ pratiyogiïau ca krameïa du÷kha-dve«au | ata÷ sukhasya ullÃsa-mÃtrÃtmakatvÃd ÃÓraya eva (page 35) vidyate, na tu vi«aya÷ | evaæ tat-pratiyogino du÷khasya ca priyatÃyÃs tv ÃnukÆlya-sp­hÃtmakatvÃd vi«ayaÓ ca vidyate | evaæ prÃtikÆlyÃtmakasya tat-pratiyogino dve«asya ca | tatra sukha-du÷khayor ÃÓrayau su«Âhu-du«Âa-karmÃïau jÅvau | priyatÃ- dve«ayor ÃÓrayau prÅyamÃïa-dvi«antau vi«ayau ca tat-priya-dve«yau | tatra prÅty-arthÃnÃæ kriyÃïÃæ vi«ayasyÃdhikaraïatvam eva dÅpty-arthavat | dve«ÃrthÃnÃæ tu vi«ayasya karmatvaæ hanty arthavat | etad uktaæ bhavati kartur Åpsitatamaæ khalu karma | Åpsitatamatvaæ ca yà kriyÃrabhyate sÃk«Ãt tayaiva sÃdhayitum i«Âatamatvam | sÃdhanaæ cotpÃdyatvena vikÃryatvena saæskÃryatvena prÃpyatvena ca sampÃdanam iti caturvidham | tasmÃd antarbhÆtaïy artho gho dhÃtu÷ sa eva sa-karmaka÷ syÃt, nÃnya÷ | yathà ghaÂaæ karotÅty ukte ghaÂe utpadyate tam utpÃdayatÅti gamyate | taï¬ulaæ pacatÅti taï¬ulo viklidyati taæ vikledayatÅty Ãdi | sattÃ-dÅpty-ÃdÅnÃæ tu na tÃd­Óatvaæ gamyata ity akarmakatvam eveti | na ca prÅter j¤Ãna-rÆpatvena sakarmakatvam ÃÓaÇkyam | cetati-prabh­tÅnÃæ tad-vinÃbhÃva-darÓanÃt | ato brahma-j¤Ãnavad bhÆta-rÆpo'yam artho, na ca yaj¤Ãdi-j¤Ãnavad bhavya-rÆpo vidhi-sÃpek«a iti siddham | tad evaæ prÅti-Óabdasya sukha-paryÃyatve priyatÃ-paryÃrthatve ca sthite yà prÅtir avivekÃnÃm ity atra tÆttaratratvam eva spa«Âam | na pÆrvatvam | pÆrvatve sati vi«aye«v anubhÆyamÃne«u yà prÅti÷ sukham ity artha÷ | uttaratve tu vi«aye«u yà prÅti÷ priyatety artha÷ | tataÓ cÃnubhÆyamÃne«v ity adhyÃhÃra-kalpanayà kli«Âà pratipattir iti | tad evaæ putrÃdi-vi«ayaka-prÅtes tad-ÃnukÆlyÃdy-Ãtmakatvena bhagavat- prÅter api tathÃbhÆtatvena samÃna-lak«aïatvam eva | tatra pÆrvasyà mÃyÃ- Óakti-v­ttimayatvam icchà dve«a÷ sukhaæ du÷kham [GÅtà 13.6] ity Ãdinà ÓrÅ- gÅtopani«ad-Ãdau vyaktam asti | uttarasyÃs tu svarÆpa-Óakti-v­ttimayatvam antike darÓayi«yÃma÷ | tasmÃt sÃdhu vyÃkhyÃtaæ yà yal-lak«aïà sà tal- lak«aïà iti | iyam eva bhagavat-prÅtir bhakti-ÓabdenÃpy ucyate parameÓvara- ni«ÂhatvÃt pitrÃdi-guru-vi«ayaka-prÅtivat | ataeva tad-avyavahita-pÆrva-padye bhakti-ÓabdenaivipÃdÃya prÃrthitÃsau nÃtha yoni-sahasre«v [ViP 1.20.18] ity Ãdau | atra yà prÃrthitÃ, saiva hi svarÆpa-nirdeÓa-pÆrvakam uttara-Ólokena yà prÅtir ity Ãdinà vivicya prÃrthità | ataeva na paunaruktyam api | ato dvayor aikyÃd eva ÓrÅmat- parameÓvareïÃpy anug­hïatà tayor ekayoktyaivÃnubhëitam bhaktir mayi tavÃsty eva bhÆyo'py evaæ bhavi«yati [ViP 1.20.20] iti | tayor bhede tu tadvat prÅtir apy anubhëyeta | ataeva he mÃpa lak«mÅpate sà vi«aya-prÅtir mama h­dayÃt sarpatu palÃyatÃm iti virakti-prÃrthanÃ- mayo'rtho'pi na saÇgacchate | tasyà apy anubhëaïÃbhÃvÃt nÃpasarpatv iti prasiddha-pÃÂhÃntar-virodhÃc ca | tatas tad-bhakter api tat-prÅti-paryÃyatve sthite'pi prÅïÃtivan na bhajati÷ sarva-pratyayÃnta eva prÅtiæ [d­«ÂvÃ] vadati pryogÃdarÓanÃt [prayoga-darÓanÃt] | prayogas tu ktin-kta-pratyayÃnta eva d­Óyate | yadà ca prÅty-artha-v­ttis tadà prÅïÃtivad akarmaka eva bhavatÅti | tad evaæ vi«aya-prÅti- (page 36) d­«ÂÃntena ÓrÅ-bhagavad- vi«ayÃnukÆlyÃtmakas tad-anugata-sp­hÃdimayo j¤Ãna-viÓe«as tat-prÅtir iti lak«itam | vi«aya-mÃdhuryÃnubhavavat bhagavan-mÃdhuryÃnubhavas tu tato'nya÷ | ataeva bhaktir viraktir bhagavat-prabodha÷ [BhP 11.2.43] iti bhedenÃmnÃtam | bhaktyà tv ananyayà Óakya aham evaævidho 'rjuna | j¤Ãtuæ dra«Âuæ ca tattvena prave«Âuæ ca paraætapa || [GÅta 11.54] athainaæ bhagavat-prÅtiæ sÃk«Ãd eva lak«ayati sÃrdhena - devÃnÃæ guïa-liÇgÃnÃm ÃnuÓravika-karmaïÃm | sattva evaika-manaso v­tti÷ svÃbhÃvikÅ tu yà || animittà bhÃgavatÅ bhakti÷ siddher garÅyasÅ || [BhP 3.25.32] pÆrvaæ Óraddhà ratir bhaktir anukrami«yati [BhP 3.25.25] ity uktam | atra yadyapi rati-bhaktyor dvayor api tÃratamya-mÃtra-bhedayo÷ prÅtitvam eva tathÃpi prÅty-atiÓaya-lak«aïÃyÃæ premÃkhyÃyÃæ bhaktau tad atisphuÂaæ syÃd iti k­tvà bhakti-padena tÃm upÃdÃya lak«ayati | arthaÓ cÃyam - guïa- liÇgÃnÃæ guïa-trayopÃdhÅnÃm | ÃnuÓravikaæ Óruti-purÃïÃdigamyaæ karmÃcaritaæ ye«Ãæ te tathoktÃ÷ | te«Ãæ devÃnÃæ ÓrÅ-vi«ïu-brahma- ÓivÃnÃæ madhye sattve sÃnnidhya-mÃtreïa sattva-guïopakÃrake svarÆpa- Óakti-v­tti-bhÆta-Óuddha-sattvÃtmake và ÓrÅ-vi«ïau | etac copalak«aïam | ÓrÅ-bhagavad-Ãdy-anantÃvirbhÃve«v ekasminn apÅty artha÷ | eva-kÃreïa netaratra na ca tatrÃpi cetaratrÃpi ca | eka-manasa÷ puru«asya yà v­ttis tad- ÃnukÆlyÃtmako j¤Ãna-viÓe«a÷ | animittà phalÃbhisandhi-ÓÆnyà | svÃbhÃvikÅ svarasata eva vi«aya-saundaryÃd ayatnenaiva jÃyamÃnà na ca balÃd ÃpÃdyamÃnà | sà bhÃga-ghatÅ bhakti÷ prÅtir ity artha÷ | prÅti-sambandhÃd evÃnyasyà bhakte÷ svÃbhÃvikatvaæ syÃt | tasmÃd v­tti-Óabdena prÅtir evÃtra mukhyatvena grÃhyeti | sà ca siddher mok«Ãd garÅyasÅ iti | sÃlokya-sÃr«Âi ity Ãdi ÓravaïÃt | ataeva j¤Ãna-sÃdhyasyÃpi tiraskÃra-prasiddher j¤Ãna-mÃtra- tiraskÃrÃrtha-siddher j¤ÃnÃd iti vyÃkhyÃnam asad­Óam | atra mok«Ãd garÅyastvatvena tasyà v­tter guïÃtÅtatvaæ tato'pi ghana-paramÃnandatvaæ ca darÓitam | || 3.25 || ÓrÅ-kapila-deva÷ || 61 || [62] atha tad eva guïÃtÅtatvÃdikaæ darÓayituæ puna÷ prakriyà | tatra tasyÃæ bhagavat-sambandhi-j¤Ãna-rÆpatvena tat-sambandhi-sukha-rÆpatvena ca guïÃtÅtatvaæ ÓrÅ-bhagavataiva darÓitam -- kaivalyaæ sÃttvikaæ j¤Ãnaæ rajo vaikalpikaæ ca yat | prÃk­taæ tÃmasaæ j¤Ãnaæ man-ni«Âhaæ nirguïaæ sm­tam || [BhP 11.25.24] iti | sÃttvikaæ sukham Ãtmotthaæ vi«ayotthaæ tu rÃjasam | tÃmasaæ moha-dainyotthaæ nirguïaæ mad-apÃÓrayam || [BhP 11.25.29] iti ca | evam eva ca ÓrÅ-prahlÃdasya sarvÃdha-dhÆnana-brahmÃnubhavÃnantaraæ parama-premodayo darÓita÷ | tathÃsyÃ÷ svÃbhÃvikÃnimitta-tad-bhakti- rÆpatvena ca nirguïatvaæ siddham asti | mad-guïa-Óruti-mÃtreïa [BhP 3.29.11] ity Ãdi ÓrÅ-kapila-deva-vÃkyena | etad-anantaraæ ca sÃlokya ity-Ãdi- padye sarvÃbhyo'pi muktibhya÷ paramÃnanda-rÆpatvaæ darÓitam | anye«u ca tasyÃ÷ parama-puru«ÃrthatÃ-nirïaya-vÃkye«u paritas tad eva vyaktam | tatra yathà varïa-vidhÃnam [BhP 5.19.18] ity Ãdi-gadye tasyà apavargatva-nirdeÓena guïÃtÅtatvaæ niyatvaæ ca darÓitam | muktiæ dadÃti karhicid ity Ãdau mukti- dÃnam atikramyÃpi bhagavat-prasÃda-viÓe«amayatvena tat trayam | (page 37) varÃn vibho [BhP 4.20.23] ity Ãdi-dvaye'pi kathaæ v­ïÅte guïa-vikriyÃtmanÃm ity atrÃguïa-vikÃratvaæ tata eva nityatvam | na kÃmaye nÃtha [BhP 4.20.24] ity Ãdau tato'py ÃnandÃtiÓayo darÓita÷ | yasyÃæ vai ÓrÆyamÃnÃyÃm [BhP 1.7.7] ity Ãdau paramÃrtha-vastu-partipÃdaka-ÓrÅ-bhÃgavatasya phalatvenÃpi tat trayam | tatraivÃtmÃrÃmÃïÃm api tat-sukha-Óravaïena tÃd-dÃr¬hyam | mÃyÃtÅta-vaikuïÂhÃdi-vaibhava-gatÃnÃæ tat-pÃr«adÃnÃæ tac-chravaïena tu kim uta | tathaiva tu«Âe ca tatra [BhP 7.8.42] ity Ãdau, kiæ tair guïa- vyatikarÃd iha ye svasiddhÃ÷ dharmÃdaya÷ ity uktvà guïÃtÅtatvaæ, kim aguïena ca kÃÇk«itena ity uktvà mok«Ãd api paramÃnanda-rÆpatvaæ darÓitam | pratyÃnÅtà [BhP 7.8.42] ity atrÃnyasya kÃla-grastatvam uktvà muktes tasyÃÓ cÃkÃka-grastatvena sÃmye'pi tasyà ÃnandÃdhikyam uktam | evaæ nÃtyantikaæ vigaïayanti [BhP 3.15.48] ity Ãdau, mat-sevayà pratÅtaæ te [BhP 9.4.67] ity Ãdau, yà nirv­tis tanu-bh­tÃm [BhP 4.9.10] ity Ãdi ÓrÅ-dhruva- vÃkye'pi yojyam | sarvam etat yasyÃm eva kavaya÷ [BhP 5.6.17] ity Ãdi-gadye vyaktam asti | tatraiva tayà parayà nirv­tyà ity anena sÃk«Ãd eva tasyà mok«Ãd api paramatvam Ãnandaika-rÆpatvaæ ca nigadenaivoktam asti | kiæ bahunà paramÃnandaika-rÆpasya sarvÃnanda-kadambÃvalambasya ÓrÅ- bhagavato'py Ãnanda-camatkÃrità tasyÃ÷ prÅte÷ ÓrÆyate | yathoktaæ -prÅta÷ svayaæ prÅtim agÃd gÃyasya [BhP 5.15.13] iti | athà cÃha- ahaæ bhakta-parÃdhÅno hy asvatantra iva dvija sÃdhubhir grasta-h­dayo bhaktair bhakta-jana-priya÷ yathà hy asvatantro jÅva÷ parÃdhÅno bhavati tathaivÃhaæ svatantro'pi bhakta- parÃdhÅna ity artha÷ | tatra hetu÷ bhakta-jne«u priya÷ tat-prÅti- lÃbhenÃtiprÅtimÃn | [63] bhagavad-Ãnanda÷ khalu dvidhà -- svarÆpÃnanda÷ svarÆpa-Óakty-ÃnandaÓ ca | antimaÓ ca dvidhà - mÃnasÃnanda aiÓvaryÃnandaÓ ca | tatrÃnena tadÅye«u mÃnasÃnande«u bhakty-Ãnandasya sÃmrÃjyaæ darÓitam | svarÆpÃnande«u aiÓvaryÃnande«u cÃha padyÃbhyÃm - nÃham ÃtmÃnam ÃÓÃse mad-bhaktai÷ sÃdhubhir vinà | Óriyaæ cÃtyantikÅæ brahman ye«Ãæ gatir ahaæ parà || [BhP 9.4.64] nÃÓÃse na sp­hayÃmi || || 9.4 | ÓrÅ-vi«ïur durvÃsasam || 62-63 || [64] tathaiva bhakta-Óre«Âhatvena ÓrÅmad-uddhavaæ lak«yÅk­tyÃha - na tathà me priyatama Ãtma-yonir na ÓaÇkara÷ | na ca saÇkar«aïo na ÓrÅr naivÃtmà ca yathà bhavÃn || [BhP 11.14.15] yathà bhaktatvÃtiÓaya-dvÃrà bhavÃn me priyatama÷ tathÃtma-yonir brahmà putratva-dvÃrà na priyatama÷ | na ca ÓaÇkaro guïÃvatÃratva-dvÃrÃ, na ca saÇkar«aïo bhrÃt­tva-dvÃrà | na ca ÓrÅr jÃyÃtva-vyavahÃra-dvÃrà | na cÃtmà paramÃnanda-ghana-svarÆpatÃ-dvÃrety artha÷ | || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn || 64 || [65] atha Órutau -- bhaktir evainaæ nayati, bhaktir evainaæ darÓayati bhakti-vaÓa÷ puru«o bhaktir eva bhÆyasÅ iti ÓrÆyate | tasmÃd evaæ vivicyate | yà caivaæ bhagavantaæ svÃnandena madayati sà (page 38) kiæ lak«aïà syÃd iti | na tÃvat sÃÇkhyÃnÃm iva prÃk­ta-sattva-maya-mÃyikÃnanda-rÆpà | bhagavato mÃyÃnabhibhÃvyatva-Órute÷ svatas-t­ptatvÃc ca | na ca nirviÓe«a-vÃdinÃm iva bhagavat-svarÆpÃnanda-rÆpÃ, atiÓayÃnupapatte÷ | ato natarÃæ jÅvasya svarÆpÃnanda-rÆpÃ, atyanta-k«udratvÃt tasya | tato -- hlÃdinÅ sandhinÅ saævit tvayy ekà sarva-saæÓraye | hlÃda-tÃpa-karÅ miÓrà tvayi no guïa-varjite || iti [ViP 1.12.69] iti vi«ïu-purÃïÃnusÃreïa hlÃdiny-Ãkhya-tadÅya-svarÆpa-Óakty-Ãnanda- rÆpar vety avaÓi«yate | yayà khalu bhagavÃn svarÆpÃnandam anubhavati | yad ÃnandenÃnanda-viÓe«Å-bhavati | yayaivaæ taæ tam Ãnandam anyÃn apy anubhÃvayatÅti | atha tasyà api bhagavati sadaiva vartamÃnatayÃtiÓayÃnupapattes tv evaæ vivecanÅyam | ÓrutÃrthÃnyathÃnupapatty-arthÃpatti-pramÃïa-siddhatvÃt tasyà hlÃdinyà eva kÃpi sarvÃnandÃtiÓÃyinÅ v­ttir nityaæ bhakta-v­nde«v eva nik«ipyamÃïà bhagavat-prÅty-Ãkhyayà vartate | atas tad-anubhavena ÓrÅ- bhagavÃn api ÓrÅmad-bhakte«u prÅty-atiÓayaæ bhajata iti | ataeva tat-sukhena bhakta-bhagavato÷ parasparam ÃveÓam Ãha - sÃdhavo h­dayaæ mahyaæ sÃdhÆnÃæ h­dayaæ tv aham | mad-anyat te na jÃnanti nÃhaæ tebhyo manÃg api || [BhP 9.4.68] mahyaæ mama | h­dayena svasya sÃmÃnÃdhikaraïye bÅjam Ãha mad-anyad iti | atyantÃvaÓenaikatÃpattyà jvalal-lohÃdÃv agni-vyapadeÓavad atrÃpy abheda-nirdeÓa ity artha÷ | || 9.4 || ÓrÅ-vi«ïur durvÃsasam || 65 || [66] tenaiva parasparaæ vaÓavartitvam Ãha- ajita jita÷ sama-matibhi÷; sÃdhubhir bhavÃn jitÃtmabhir bhavatà | vijitÃs te 'pi ca bhajatÃm; akÃmÃtmanÃæ ya Ãtmado 'ti-karuïa÷ || [BhP 6.16.34] ÂÅkà ca-he ajita anyair ajito'pi bhavÃn sÃdhubhir bhaktair jita÷ | svÃdhÅna eva k­ta÷ | yato bhavÃn atikaruïa÷ | te'pi ca ni«kÃmà api bhavatà vijitÃ÷ | yo bhavÃn akÃmÃtmanÃm ÃtmÃnam eva dadÃti ity e«Ã | hari-bhakti-sudhodaye ca prahlÃdaæ prati ÓrÅ-mukha-vÃkyam - sa-bhayaæ sambhramaæ vatsa mad-gaurava-k­taæ tyaja | nai«a priyo me bhakte«u svÃdhÅna-praïayÅ bhava || api me pÆrïa-kÃmasya navaæ navam idaæ priyam | ni÷ÓaÇka-praïayÃd bhakto yan mÃæ paÓyati bhëate || sadà mukto'pi baddho'smi bhakte«u sneha-rajjubhi÷ | ajito'pi jito'hantair avaÓyo'pi vaÓÅk­ta÷ || tyakta-bandhu-jana-sneho mayi yaæ kurute ratim | ekas tasyÃsmi sa ca me na cÃnyo'sty Ãvayo÷ suh­t || tasmÃt sÃdhu vyÃkhyÃtam bhagavat-pratÅti-rÆpà v­ttir mÃyÃdimayÅ na bhavati | kiæ tarhi svarÆpa-Óakty-Ãnanda-rÆpà yadÃnanda-parÃdhÅna÷ ÓrÅ- bhagavÃn apÅti | yathà ca ÓrÅmatÅ gopÃlottara-tÃpanÅ Óruti÷ - vij¤Ãna-ghana Ãnanda-ghana÷ sac-cid-Ãnandaika-rase bhakti-yoge ti«Âhati [GTU 2.79] iti | || 6.16 || citraketu÷ ÓrÅ-saÇkar«aïam || 66 || (page 39) [67] tad evaæ tasyÃ÷ svarÆpa-lak«aïam uktam | taÂastha-lak«aïam apy Ãha -- smaranta÷ smÃrayantaÓ ca mitho 'ghaugha-haraæ harim | bhaktyà sa¤jÃtayà bhaktyà bibhraty utpulakÃæ tanum || [BhP 11.3.31] spa«Âam | || 11.3 || ÓrÅ-prabuddho nimim || 67 || [68] tathà - kathaæ vinà roma-har«aæ dravatà cetasà vinà | vinÃnandÃÓru-kalayà Óudhyed bhaktyà vinÃÓaya÷ || [BhP 11.14.23] ÂÅkà ca - romahar«Ãdikaæ vinà kathaæ bhaktir gamyate bhaktyà ca vinà katham ÃÓaya÷ Óuddhed ity e«Ã | || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn || 68 || [69] tad evaæ prÅter lak«aïaæ citta-dravas tasya ca ÓrÅ-romahar«Ãdikam | katha¤cij-jÃte'pi citta-drave romahar«Ãdike và na ced ÃÓaya-Óuddhis tadÃpi na bhakte÷ samyag-ÃvirbhÃva iti j¤Ãpitam | ÃÓaya-Óuddhir nÃma cÃnya- tÃtparya-parityÃga÷ prÅti-tÃtparyaæ ca | ataeva animttà svÃbhÃvikÅ [BhP 3.25.23] ca iti tad-viÓe«aïam | yathÃhÃkrÆram uddiÓya- dehaæ-bh­tÃm iyÃn artho hitvà dambhaæ bhiyaæ Óucam | sandeÓÃd yo harer liÇga- darÓana-ÓravaïÃdibhi÷ || [BhP 10.38.27] ÂÅkà ca-nanu kim artham evaæ vyaluÂhat | nÃsti prema-saærambhe phloddeÓa ity Ãha dehaæbh­tÃm iti | deha-bhÃjÃm etÃvÃn eva puru«Ãrtha÷ | kaæsasya sandeÓam Ãrabhya hare÷ liÇga-darÓana-ÓravaïÃdibhir yo'yam akrÆrasya varïita÷ ity e«Ã | atra dambhaæ Óucaæ bhayaæ hitvà yo'yaæ jÃta iti yojanikayà caivaæ gamyate | yathÃkrÆrasya tatra dambho nÃsÅt | na mayy upai«yany ari-buddhim acyuta [BhP 10.38.18] ity-Ãdi-cintanÃt | tathÃnta÷-sukhÃntara-tÃtparya-lak«aïo yadi dambho na syÃt, yathà ca kaæsa-pratÃpito yo bandhu-varga÷, tat pratÃpayitavyaÓ ca ya÷ tasya tasya hetor nija-kula-rak«ÃvatÅrïa-ÓrÅ-k­«ïa- purato vya¤jita÷ Óoko bhÅÓ ca tÃd­ÓÃveÓe hetur nÃsÅt | tad-darÓanÃhlÃda [BhP 10.38.26] ity Ãdy-ukte÷ | prema-vibhinna-dhairya÷ || 10.38 || ÓrÅ-Óuka÷ || 69 || [70] laukika-Óuddha-prÅti-nidarÓanenÃpi svayaæ tathaiva dra¬hayati- mitho bhajanti ye sakhya÷ svÃrthaikÃntodyamà hi te | na tatra sauh­daæ dharma÷ svÃrthÃrthaæ tadd hi nÃnyathà || bhajanty abhajato ye vai karuïÃ÷ pitaro yathà | dharmo nirapavÃdo 'tra sauhrdaæ ca sumadhyamÃ÷ || [BhP 10.32.17-18] spa«Âam | [71] tato'pi sva-prÅter vaiÓi«Âyam Ãha- nÃhaæ tu sakhyo bhajato 'pi jantÆn bhajÃmy amÅ«Ãm anuv­ttiv­ttaye | yathÃdhano labdha-dhane vina«Âe tac cintayÃnyan nibh­to na veda || [BhP 10.32.20] bhajanty abhajata ity atra na karuïÃdÅnÃæ dayanÅyÃdi-kart­ka- prÅtyÃsvÃkÃpek«Ã | tathà dayanÅyÃdÅnÃæ karuïÃdi-vi«ayà yà prÅti÷ sà karuïÃdi-bhajana-jÅvanà syÃd ity ÃyÃti | atra tu ÓrÅ-k­«ïasya sva-bhakte«u sva-premÃtiÓayodaye prayatna÷ | tad-udaye ca sati tad-ÃsvÃdÃd bhakta- vi«ayaka-prema-camatkÃro'tiÓayena syÃd iti tad-bhaktÃnÃæ ca tat- k­taudÃsÅnye'pi premnor eva v­ddhi÷ syÃd iti vaiÓi«Âyam Ãgatam | || 10.32 || ÓrÅ-bhagavÃn vraja-devÅ÷ || 70-71 || (page 40) [72] sà ca Óuddhà prÅti÷ ÓrÅmato v­trasya d­Óyate | yathà - ahaæ hare tava pÃdaika-mÆla- dÃsÃnudÃso bhavitÃsmi bhÆya÷ | mana÷ smaretÃsu-pater guïÃæs te g­ïÅta vÃk karma karotu kÃya÷ || [BhP 6.11.24] na nÃka-p­«Âham [BhP 6.11.25] ity Ãdi | ajÃta-pak«Ã iva mÃtaraæ khagÃ÷ stanyaæ yathà vatsatarÃ÷ k«udh-ÃrtÃ÷ | priyaæ priyeva vyu«itaæ vi«aïïà mano 'ravindÃk«a did­k«ate tvÃm || mamottamaÓloka-jane«u sakhyaæ saæsÃra-cakre bhramata÷ sva-karmabhi÷ | tvan-mÃyayÃtmÃtmaja-dÃra-gehe«v Ãsakta-cittasya na nÃtha bhÆyÃt || [BhP 6.11.26-27] ajÃteti atrÃjÃta-pak«Ã ity anenÃnanyÃÓrayatvaæ tad-anugamanÃsamarthatvaæ ca | tathà tat-sahitena mÃtaram ity anena ananya-svÃbhÃvika-dayÃlutvaæ tadÅya-dayÃdhikyaæ ca vya¤jitam | tena tena ca mÃtari te«Ãm api prÅty- atiÓayo darÓita÷ | tatas tat-sÃmyena tadvad Ãtmano'pi bhagavati prÅtyÃdhikya- hetukà did­k«Ã vya¤jità | tathÃpi tan-mÃtrà yad vastv-antaram upakriyate tad eva te«Ãm upajÅvyam ÃsvÃdyaæ ceti kevala-tan-ni«ÂhatvÃbhÃvÃd aparito«eïa d­«ÂÃntaram Ãha stanyam iti | atra did­k«Ã-yojanÃrthaæ mÃtaram ity evÃnuvartayitavye stanyam ity uktis tasyÃs tais tad-aæÓatayà ca tad-abheda-vivak«Ãrthà | tata÷ stanyaæ stanya-rÆpa-tad-aæÓamayÅæ mÃtaram ity eva labdhe tÃd­ÓÅ mÃtaiva tair upajÅvyate ÃsvÃdyate ceti pÆrvata÷ Órai«Âhyaæ darÓitam | tathà vatsatarà atyanta-bÃla-vatsÃs tata eva svÃmi- baddhatayà tad-anugatÃvasamarthà iti sÃdhÃraïye'pi bahu-samayÃtikramÃt k«udhÃrtÃity anena pÆrvato vaiÓi«Âyam | tathà go-jÃte÷ snehÃtiÓaya- svÃbhÃvyena ca tad-anusandheyam | atha tathÃpy uttara-d­«ÂÃnte stanya-gavo÷ kÃrya-kÃraïa-bhÃvena bhedaæ vitarkya-d­«ÂÃnta-dvaye'py ajÃta-pak«atvÃdi-viÓe«aïair ÃyatyÃæ tÃd­Óa- prÅter asthiratÃæ cÃlokya d­«ÂÃntÃntaram Ãha priyam iti | satsv api vÃcakÃntare«u tayo÷ priya-Óabdenaiva nirdeÓÃt svÃbhÃvikÃvyabhicÃri- prÅtimantÃv eva tau g­hÅtau | yatra vÃrdhakye bÃlye'pi saha-maraïÃdikaæ d­Óyate tatas tÃd­ÓÅ kÃpi priyà yathà tÃd­Óaæ priyaæ vyu«itaæ vidÆra- pro«itaæ santam ananyopajÅvitvena vi«aïïà satÅ did­k«ate locana-dvÃrà tad ÃsvÃdÃya bh­Óam utkaïÂhate, tathà mama mano'pi tvÃm ity artha÷ | atra dÃr«ÂÃntike'pi sva-kart­tvam anuktvà mana÷-kart­tvollekhenÃbuddhi- pÆrvaka-prav­tti-prÃptau prÅte÷ svÃbhÃvikatvenÃvyabhicÃritvaæ vyaktam | tathÃravindÃk«eti manaso bhramara-tulyÃsÆcanena bhagavata÷ parama- madhurimollekhena ca tasyaivopajÅvyatvam ÃsvÃdyatvaæ ca darÓitam | atha tad-darÓana-bhÃgyaæ svasyÃsambhavayann idam api mama syÃd iti sa- bëpam Ãha mamottameti | tad etac chuddha-premodgÃramayatvenaiva ÓrÅmad-v­tra-vadho'sau vilak«aïatvÃc chrÅ-bhÃgavata-lak«aïe«u purÃïÃntare«u gaïyate | v­trÃsura-vadhopetaæ tad bhÃgavatam i«yate [AgniP] iti | || 6.11 || ÓrÅ-v­tra÷ || 72 || [73] tasmÃt kevala-tan-mÃdhurya-tÃtparyatvenaiva prÅtitve siddhe tÃtparyÃntarÃdau sati prÅter asmayag-ÃvirbhÃva iti siddham | sa ca dvividha÷ | tad-ÃbhÃsasyaivodaya÷ Å«ad-udgamaÓ ca | antyaÓ ca dvividha÷ | kadÃcid udbhavat-tac-chavi-mÃtratvaæ tasyà evodayÃvasthà ca | tatra yatrÃnya- tÃtparyaæ tatra tad-ÃbhÃsatvam | yatra prÅti-tÃtparyÃbhÃvas tatra kadÃcid udbhavat-tac- (page 41) -chavi-mÃtratvam | yatra tat-tÃtparyam anyÃsaÇgas tu daivÃt tatra tasyà udayÃvasthà ca | anyÃsaÇgasya gauïatvam | tac ca dvividham | na«Âa-prÃyatvam ÃbhÃsa-mÃtratvaæ ca | tayo÷ pÆrvatra tasyÃ÷ prathamodayÃvasthà | uttaratra prakaÂodayÃvasthà | tasmÃt prathamodaya- paryanta evÃsamyag-ÃvirbhÃva÷ | prakaÂodayasya tu samyaktvam eva | yatra tv anyÃsaÇga eva na vidyate tatra darÓita-prabhÃva-nÃmÃna ÃvirbhÃvà j¤eyÃ÷ | tatra prakaÂodayam Ãrabhyaiva bhakty-Ãrabdhe'pavarge jÅvan- muktÃ÷ | prÃptÃyÃæ bhagavat-pÃr«adatÃyÃæ paramam uktÃ÷ | nitya- pÃr«adÃs tu nitya-muktà j¤eyÃ÷ | tatrÃbhÃsam Ãha- evaæ harau bhagavati pratilabdha-bhÃvo bhaktyà dravad-dh­daya utpulaka÷ pramodÃt | autkaïÂhya-bëpa-kalayà muhur ardyamÃnas tac cÃpi citta-ba¬iÓaæ Óanakair viyuÇkte || [BhP 3.28.34] evaæ pÆrvokta-yoga-miÓra-bhakty-anu«ÂhÃnena harau pratilabdha-bhÃvo bhavati | tatra liÇgaæ bhaktetyÃdi | bhaktyà smaraïÃdinà api evam api labdha- dhyeya-madhuratvasya bhÃvena tÃd­ÓatÃpannaæ tasya cittaæ Óanakair viyuÇkte vimuktam api bhavati | yena yogÃÇgatayà bhaktir anu«ÂhitÃ, tasmÃt kaivalyecchÃ-kaitav-do«Ãd eveti bhÃva÷ | yathoktaæ -dharma÷ projjhita÷ kaitavo'tra parama÷ [BhP 1.1.2] ity atra pra-Óabdena mok«Ãbhisandhir api kaitavam iti | ataeva ba¬iÓa-Óabdena kÃÂhinyam arasavittvaæ dÃmbhikatvaæ svÃrtha-mÃtra-sÃdhanatvaæ ca vya¤jitam | Óuddha-bhaktÃs tu na kadÃcit tayà taæ dhyeyaæ tyajanti | yathoktaæ rÃj¤Ã - dhautÃtmà puru«a÷ k­«ïa- pÃda-mÆlaæ na mu¤cati | mukta-sarva-parikleÓa÷ pÃntha÷ sva-Óaraïaæ yathà || [BhP 2.8.6] iti | ÓrÅ-nÃradena ca- na vai jano jÃtu katha¤canÃvrajen mukunda-sevy anyavad aÇga saæs­tim | smaran mukundÃÇghry-upagÆhanaæ punar vihÃtum icchen na rasa-graho jana÷ || [BhP 1.5.19] iti | yo rasa-graha÷ sa tu na tyajatÅty anenÃnye«Ãæ lauha-pëÃïÃdi-tulyatvaæ sÆcitam | na tu bhagavÃn api tato'nyathà kuryÃt | yad uktaæ ÓrÅ-brahmaïà - bhaktyà g­hÅta-caraïa÷ parayà ca te«Ãæ nÃpai«i nÃtha h­dayÃmburuhÃt sva-puæsÃm || [BhP 3.9.5] iti | ataeva pÆrvatra sva-puæsÃm ity atra sveti viÓe«aïam | tad evam ÃbhÃsodÃharaïe ÓrÅ-kapila-devasyaiva vÃkyaæ bhaktyà pumÃn jÃta-virÃga÷ [BhP 3.25.26] ity Ãdikam api j¤eyam | tathà hi, asya pÆrvatra Óraddhà ratir bhaktir anukrami«yati [BhP 3.25.25] iti bhakti-mÃtraæ darÓitam | uttaratra tasyà lak«aïe p­«Âe tal-lak«aïaæ vadatÃnena bhaktir siddher garÅyasÅ [BhP 3.25.32] iti | naikÃtmatÃæ me sp­hayanti kecid [BhP 3.25.34] iti ca mok«a- nirapek«atayaiva tasya mukhyÃbhidheyatvam uktam | jarayaty ÃÓu yà ko«am [BhP 3.35.33] iti ca mÃyÃ-ko«a-dhvaæsanasya tu tad-Ãnu«aÇgika-guïatvam uktam | atra bhaktyà pumÃn ity Ãdau tu tÃd­Óyà api tasyà bhakter j¤ÃnÃdi- sÃhÃyyenaiva mok«a-mÃtra-sÃdhakatvam uktvà gauïÃbhidheyatvam uktam | tasmÃd atrÃpi tasyÃ÷ (page 42) bhakter ÃbhÃsa eva prathamato darÓita÷ | evaæ - d­«Âvà tam avanau sarva Åk«aïÃhlÃda-viklavÃ÷ | daï¬avat patità rÃja‘ chanair utthÃya tu«Âuvu÷ || [BhP 6.9.3] ity atrÃpi v­trÃkhya-Óatru-nÃÓa-svÃrÃjya-prÃpti-tÃtparyavatÃæ devÃnÃæ bhakty-ÃbhÃsatvam udÃhÃryam | || 6.9 || ÓrÅ-kapila-deva÷ || 73 || [74] atha kadÃcid udbhavat-tac-chavi-mÃtratvam Ãha- sak­n mana÷ k­«ïa-padÃravindayor niveÓitaæ tad-guïa-rÃgi yair iha | na te yamaæ pÃÓa-bh­taÓ ca tad-bhaÂÃn svapne 'pi paÓyanti hi cÅrïa-ni«k­tÃ÷ || [BhP 6.1.19] rÃgo ra¤jana-mÃtram, na tu tad-guïa-mÃdhurÅ-yÃthÃrthya-j¤Ãnena sÃk«Ãt prÅti÷ | ataeva tatra tÃtparyÃbhÃvÃt sak­d apÅty uktam | tathÃpy asty ajÃmilÃdibhyo viÓe«a ity Ãha na te yamam ity Ãdi | || 6.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 74 || [75] atha prathmodayÃvasthÃm Ãha- yatrÃnuraktÃ÷ sahasaiva dhÅrà vyapohya dehÃdi«u saÇgam Ƭham | vrajanti tat pÃrama-haæsyam antyaæ yasminn ahiæsopaÓama÷ sva-dharma÷ || [BhP 1.18.22] antyaæ pÃramahaæsyaæ bhÃgavata-paramahaæsatvam | tasyÃnu«aÇgiko guïa÷ yasminn iti | || 1.18 || ÓrÅ-sÆta÷ || 75 || [76] prakaÂodayÃvasthÃæ ÓrÅ-priyavratam adhik­tyÃha - priyavrato bhÃgavataÃtmÃrÃma÷ kathaæ mune | g­he 'ramata yan-mÆla÷ karma-bandha÷ parÃbhava÷ || [BhP 5.1.1] ity Ãde÷ | saæÓayo 'yaæ mahÃn brahman dÃrÃgÃra-sutÃdi«u | saktasya yat siddhir abhÆt k­«ïe ca matir acyutà || [BhP 5.1.4] ity antyasya rÃja-praÓnasyÃnantareïa gadyena - bìham uktaæ bhagavata uttamaÓlokasya ÓrÅmac-caraïÃravinda-makaranda- rasa ÃveÓita-cetaso bhÃgavata-paramahaæsa-dayita-kathÃæ ki¤cid antarÃya- vihatÃæ svÃæ ÓivatamÃæ padavÅæ na prÃyeïa hinvanti [BhP 5.1.5] iti | ÂÅkà ca-aÇgÅk­tya pariharati bìham iti | bìham abhiniveÓÃdikaæ nÃstÅti satyam eva tathÃpi vighna-vaÓena te«Ãæ prav­tti÷ pÆrvÃbhyÃsa-balena punar niv­ttiÓ ca saÇgacchata ity Ãha bhagavata ity Ãdikà | ataevoktaæ p­thuæ prati ÓrÅ-vi«ïunà | d­«ÂÃsu sampatsu vipatsu sÆrayo; na vikriyante mayi baddha-sauh­dÃ÷ [BhP 4.20.21] iti | agastyasya cendradyumne svÃvamÃnanayà na kopa÷ | kintu vai«ïavocita-mahad-Ãdara-caryÃyÃ÷ parityÃge Óik«Ãrtham eva mantavya÷ | tayor anugrahÃrthÃya ÓÃpaæ dÃsyann idaæ jagau [BhP 10.10.7] itivat | atha parÅk«ito brÃhmaïÃvamÃnanà tu ÓrÅ-k­«ïasya tad-vyÃjena sva- pÃrÓva-nayanecchÃt eva | tasyaiva me 'ghasya parÃvareÓo vyÃsakta-cittasya g­he«v abhÅk«ïam | nirveda-mÆlo dvija-ÓÃpa-rÆpo yatra prasakto bhayam ÃÓu dhatte || [BhP 1.19.14] iti tad-ukte÷ | evam anyatrÃpi yojanÅyam | tasmÃc chrÅ-priyavratasyÃpi abhiniveÓÃdy- ÃsaÇgÃbhÃsatvam evÃyÃtam | tad api du÷khadam eva tad-vidhÃnÃm iti cÃgre tan-nirvedena darÓayi«yate aho asÃdhv anu«Âhitam [BhP 5.1.37] ity Ãdinà | || 5.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 76 || [77] prakaÂodayÃvasthÃyÃÓ cihnÃntaram Ãha- sa uttama-Óloka-padÃravindayor ni«evayÃki¤cana-saÇga-labdhayà | tanvan parÃæ nirv­tim Ãtmano muhur du÷saÇga-dÅnasya mana÷ Óamaæ vyadhÃt || [BhP 7.4.42] (page 43) ÂÅkà ca-Ãtmana÷ parà nirv­tiæ tanvan du÷saÇga-dÅnasya api mana÷ Óamaæ ÓÃntaæ vyadhÃyi ity e«Ã | Óamaæ sva-manasas tulyam iti và vyÃkhyeyam | || 7.4 || ÓrÅ-nÃrado yudhi«Âhiraæ prati || 77 || [78] atha darÓita-prabhÃvÃs tad-ÃvirbhÃvÃs tu ÓrÅ-Óuka-devÃdi«u dra«ÂavyÃ÷ | yathà ca ÓrÅ-nÃrada-pa¤carÃtre - bhÃvonmatto hare÷ ki¤cin na veda sukham Ãtmana÷ | du÷khaæ ceti maheÓÃni paramÃnanda Ãpluta÷ || iti | tad evaæ sabhedà prÅtyÃkhyà bhaktir darÓità | e«Ã ÓrÅ-gÅtopani«atsu ca svarÆpa-dvÃrà guïa-dvÃrà ca kathitÃ- ahaæ sarvasya prabhavo matta÷ sarvaæ pravartate | iti matvà bhajante mÃæ budhà bhÃva-samanvitÃ÷ || mac-città mad-gata-prÃïà bodhayanta÷ parasparam | kathayantaÓ ca mÃæ nityaæ tu«yanti ca ramanti ca || [GÅtà 10.8-9] iti | atha ÓrÅ-bhagavat-prÅti-lak«aïa-vÃkyÃnÃæ ni«kar«a÷ | nikhila- paramÃnanda-candrikÃ-candramasi sakala-bhuvana-saubhÃgya-sÃra-sarvasva- sattva-guïopajÅvyÃnanta-vilÃsa-mayÃmÃyika-viÓuddha-sattvÃnavaratollÃsÃd asamordhva-madhure ÓrÅ-bhagavati katham api cittÃvatÃrÃd anapek«ita- vidhi÷ svarasata eva samullasantÅ vi«ayÃntarair anavacchedyà tÃtparyÃntaram asahamÃnà hlÃdinÅ-sÃra-v­tti-viÓe«a-svarÆpa bhagavad-ÃnukÆlyÃtmaka-tad- anugata-tat-sp­hÃdi-maya-j¤Ãna-viÓe«ÃkÃrà tÃd­Óa-bhakta-mano-v­tti-viÓe«a- dehà pÅyÆ«a-pÆrato'pi sarasena svenaiva sva-dehaæ sarasayantÅ bhakta- k­tÃtma-rahasya-saÇgopanana-guïa-maya-rasanÃ-bëpa-muktÃdi-vyakta- pari«kÃrà sarva-guïaika-nidhÃna-svabhÃvà dÃsÅk­tÃÓe«a-puru«Ãrtha- sampattikà bhagavat-pÃtivratya-vrata-varyÃ-paryÃkulà bhagavan- manoharaïaikopÃya-hÃri-rÆpà bhagavati bhÃgavatÅ prÅtis tam upasevamÃnà virÃjata iti | seyam akhaï¬Ãpi nijÃlambanasya bhagavata ÃvirbhÃva- tÃratamyena svayaæ tÃratamyenaivÃvirbhavati | tad evaæ sati ÓrÅ-k­«ïasyaiva svayaæ-bhagavattvena tat-sandarbhe darÓitatvÃt tatraiva tasyà parà prati«Âhità | ataeva bÃhulyena tat-prÅti-paripÃÂÅm evÃdhik­tya prakriyà darÓayitavyà | yà ca kvacid anyÃdhikartavyà sà khalu kaimutyena tasyà eva po«aïÃrthaæ j¤eyà | atha ÓrÅ-k­«ïe svayaæ bhagavaty evÃvirbhÃva-pÆrïatva-darÓanena tasyÃ÷ pÆrïatvaæ darÓayati- adya no janma-sÃphalyaæ vidyÃyÃs tapaso d­Óa÷ | tvayà saÇgamya sad-gatyà yad anta÷ ÓreyasÃæ para÷ || [BhP 10.84.21] satÃæ tvad-eka-ni«ÂhÃnÃæ tad-viÓe«ÃïÃæ gatyà tvayà ÓrÅ-k­«ïaÃkhyena saÇgamya no'smÃkaæ vaÓi«Âha-catu÷-sana-vÃmadeva-mÃrkaï¬eya-nÃrada- k­«ïa-dvaipÃyanÃdÅnÃæ brahmÃnubhavatÃæ bhagavadÅya-nÃnÃ-bhakti-rasa- vidÃæ d­«Âa-nÃnÃ-bhagavad-ÃvirbhÃvÃnÃm api adya Åd­Óa- prÃkaÂyÃvacchinne'sminn evÃvasare janmana÷ sÃphalyaæ jÃtam | yad eva sÃphalyaæ pÆrva-labdhÃnÃæ tat-tad-ÃvirbhÃva-jÃta-tat-tat-sÃphalya-rÆpÃïÃæ ÓreyasÃæ parama-puru«ÃrthÃnÃæ paro'ntara÷ paramo'vadhir iti | || 10.84 || mahÃ-munaya÷ ÓrÅ-bhagavantam || 78 || (page 44) [79] evam anyatrÃpi - atha brahmÃtma-jair devai÷ prajeÓair Ãv­to 'bhyagÃt | bhavaÓ ca bhÆta-bhavyeÓo yayau bhÆta-gaïair v­ta÷ || [BhP 11.6.1] ity-Ãdikam upakramyÃha -- vyacak«atÃvit­ptÃk«a÷ k­«ïam adbhuta-darÓanam | [BhP 11.6.5] iti | atrÃpy adbhutatvaæ prÃkaÂyÃntarÃpek«ayaiva || || 11.6 || ÓrÅ-Óuka÷ || 79 || [80] kiæ ca--- yan martya-lÅlaupayikaæ sva-yoga- mÃyÃ-balaæ darÓayatà g­hÅtam | vismÃpanaæ svasya ca saubhagarddhe÷ paraæ padaæ bhÆ«aïa-bhÆ«aïÃÇgam || [BhP 3.2.12] svayoga-mÃyÃ-balaæ sva-cic-chakter vÅryam | etÃd­Óa-saubhÃgyasyÃpi prakÃÓikeyaæ bhagavatÅty evaævidhaæ darÓayatÃvi«k­tam | sakala-sva- vaibhava-vidvad-gaïa-vismÃpanÃyeti bhÃva÷ | na kevalam etÃvat svasyaiva rÆpÃntare tÃd­ÓatvÃnanubhavÃt | tatrÃpi pratik«aïam apy apÆrva-prakÃÓÃt svasyÃpi vismÃpanam | yata÷ saubhagarddhe÷ paraæ padaæ parà prati«Âhà | nanu tasya bhÆ«aïaæ tv asti saubhaga-hetur ity Ãha bhÆ«aïeti | kÅd­Óaæ martya-lÅlaupÃyikaæ narÃk­tÅty artha÷ | tasmÃt sutarÃæ yuktam uktaæ ÓrÅ- mahÃ-kÃla-purÃdhipenÃpi dvijÃtmajà me yuvayor did­k«uïà mayopanÅtÃ÷ [BhP 10.89.58] ity Ãdi | ÓrÅ-hari-vaæÓe ÓrÅ-k­«ïa-vacanena ca mad- darÓanÃrthaæ te bÃlà h­tÃs tena mahÃtmanà [HV 2.114.8] iti | || 3.2 || ÓrÅmÃn uddhavo viduram || 80 || [81] ataeva parÅk«id-guïa-varïane tad-guïopamÃtvenaikam ekaæ guïaæ ÓrÅ- rÃma-rameÓayor darÓayitvà sarva-sÃdguïyopamÃtvena ÓrÅ-k­«ïaæ darÓayitum atyantotkar«a-d­«ÂyÃÓaÇkamÃnair brÃhmaïai÷ e«a k­«ïam anuvrata÷ [BhP 1.12.24] ity evoktam | na tu sa iveti | ataeva parama-prema- janaka-svabhÃvatvam api tasya d­Óyate | vijaya-ratha-kuÂumba÷ [BhP 1.9.39] ity Ãdau, yam iha nirÅk«ya hatà gatÃ÷ svarÆpam ity anantaraæ, lalita-gati-vilÃsa-valguhÃsa- praïaya-nirÅk«aïa-kalpitorumÃnÃ÷ | k­ta-manu-k­ta-vatya unmadÃndhÃ÷ prak­tim agan kila yasya gopa-vadhva÷ || [BhP 1.9.40] tat-svabhÃva-mahimna÷ svÃrÆpya-prÃpaïatvaæ nÃma kriyÃnutkar«a÷ | yata etÃvato'pi premno janakatvaæ d­Óyata ity Ãha laliteti | atra k­tÃnukaraïaæ nÃma lÅlÃkhyo nÃyikÃnubhÃva÷ | tad uktaæ kriyÃnukaraïaæ lÅlà [UN 10.28] iti | prak­tiæ svabhÃvam | tÃd­Óa-premÃveÓo jÃta÷ | yena tat-svabhÃva-nija- svabhÃvayor aikyam eva tÃsu jÃtam ity artha÷ | yathà ÓrÅmad-ujjvala- nÅlamaïau mahÃ-bhÃvodÃharaïam- rÃdhÃyà bhavataÓ ca citta-jatunÅ svedair vilÃpya kramÃt yu¤jann adri-niku¤ja-ku¤jara-pate nirdhÆta-bheda-bhramam | citrÃya svayam anvara¤jayad iha brahmÃï¬a-harmyodare bhÆyobhir nava-rÃga-hiÇgula-bharai÷ Ó­ÇgÃra-kÃru÷ k­tÅ || [UN 15.155] iti | || 1.9 || bhÅ«ma÷ ÓrÅ-bhagavantam || 81 || [82] tathÃ- yasyÃnanaæ makara-kuï¬ala-cÃru-karïa- bhrÃjat-kapola-subhagaæ savilÃsa-hÃsam | nityotsavaæ na tat­pur d­Óibhi÷ pibantyo nÃryo narÃÓ ca muditÃ÷ kupità nimeÓ ca || [BhP 9.24.65] (page 45) ÂÅkà ca-tatra pradarÓanÃrthaæ mukha-ÓobhÃm Ãha ity Ãdikà | tad- darÓane'pi nime«a-kart­tvena nimer niyame kupità babhÆvu÷ | iyaæ khalu mahÃbhÃvasya gati÷ | sà ca tat-svabhÃvata÷ siddhety abhidhÃnÃd yuktam atrÃsyodÃharaïam | || 9.24 || ÓrÅ-Óuka÷ || 82 || [83] kiæ ca kà stry aÇga te kalapadÃyata ity Ãdau yad go-divja-druma-m­gÃ÷ pulakÃny abhibhrann [BhP 10.29.40] iti | anyatra ca aspandanaæ gatimatÃæ pulakas tarÆïÃm [BhP 10.29.40] ity Ãdi | ataevoktaæ ÓrÅ-bilvamaÇgalena - santv avatÃrà bahava÷ pu«kara-nÃbhasya sarvato-bhadrÃ÷ | k­«ïÃd anya÷ ko và latÃsv api premado bhavati || [KKA 2.85] iti | || 10.29 || ÓrÅ-vraja-devya÷ ÓrÅ-bhagavantam || 83 || [84] tad evaæ ÓrÅ-bhagavad-ÃvirbhÃva-tÃratamyena tat-prÅter ÃvirbhÃva- tÃratamyaæ darÓitam | atha tasyà eva guïÃntarotkar«a-tÃratamyena tÃratamyÃntaraæ bhedÃÓ ca darÓyante | tatra guïÃ÷ dvividhÃ÷ | bhakta-citta- saæskriyÃ-viÓe«asya hetava eke, tad-abhimÃna-viÓe«asya hetavaÓ cÃnye | tatra pÆrve«Ãæ guïÃnÃæ svarÆpÃïi tais tasyÃs tÃratamyaæ bhedÃÓ ca yathà prÅti÷ khalu bhakta-cittam ullÃsayati, mamatayà yojayati, visrambhayati, priyatvÃtiÓayenÃbhimÃnayati, drÃvayati, sva-vi«ayaæ praty abhilëÃtiÓayena yojayati, pratik«aïam eva sva-vi«ayaæ nava-navatvenÃnubhÃvayati, asamordhva-camatkÃreïonmÃdayati ca | tatrollÃsa-mÃtrÃdhikya-vya¤jikà prÅti÷ rati÷ yasyÃæ jÃtÃyÃæ tad-eka- tÃtparyam anyatra tucchatva-buddhiÓ ca jÃyate | mamatÃtiÓayÃvirbhÃvena sam­ddhà prÅti÷ premà | yasmin jÃte tat-prÅti-sam­ddhiÓ cÃnyatrÃpi d­Óyate | yathoktaæ mÃrka¬eye - mÃrjÃra-bhak«ite du÷khaæ yÃd­Óaæ g­ha-kukkuÂe | na tÃd­Ç-mamatÃ-ÓÆnye kalaviÇke'tha mÆ«ike || iti | ataeva prema-lak«aïÃyÃæ bhaktau pracura-hetutva-j¤ÃpanÃrthaæ mamatÃyà eva bhaktitva-nirdeÓa÷ pa¤carÃtre - ananya-mamatà vi«ïau mamatà prema-saÇgatà | bhaktir ity ucyate bhÅ«ma-prahlÃdoddhava-nÃradai÷ || iti | anya-mamatÃ-varjità mamety anvaya÷ | tad uktaæ sattva evaika-manasa÷ [BhP 3.25.32] ity eva-kÃreïa | atha visrambhÃtiÓayÃtmaka÷ premà praïaya÷, yasmin jÃte sambhramÃdi- yogyatÃyÃm api tad-abhÃva÷ | priyatvÃtiÓayÃbhimÃnena kauÂilyÃbhÃsa- pÆrvaka-bhÃva-vaicitrÅæ dadhat praïayo mÃna÷ | yasmin jÃte ÓrÅ-bhagavÃn api tat-praïaya-kopÃt prema-mayaæ bhayaæ bhajate | ceto-dravÃtiÓayÃtmaka÷ premaiva sneha÷ | yasmin jÃte tat-sambandhÃbhÃsenÃpi mahÃ-bëpÃdi- vikÃra÷ priya-darÓanÃdy-at­ptis tasya parama-sÃmarthyÃdau saty api ke«Ãæcid ani«ÂÃÓaÇkà ca jÃyate | sneha evÃbhilëÃtiÓaÃtmako rÃga÷ | yasmin jÃte k«aïikasyÃpi virahasyÃtyantaivÃsahi«ïutà | tat-saæyoge paraæ du÷kham api sukhatvena bhÃti, tad-viyoge tad-viparÅtam | sa eva rÃgo'nuk«aïaæ sva- vi«ayaæ nava-navatvenÃnubhÃvayan svayaæ ca nava-navÅbhavann anurÃga÷ | yasmin jÃte paraspara-vaÓÅbhÃvÃtiÓaya÷ | prema-vaicittyaæ tat-sambandhiny aprÃïiny api janma-lÃlasà | vipralambhe visphÆrtiÓ ca jÃyate | anurÃga evÃsamordhva-camatkÃreïonmÃdako mahÃ-bhÃva÷ | yasmin (page 46) jÃte yoge nime«Ãsahatà kalpa-k«aïatvam ity Ãdikam | viyoge k«aïa-kalpatvam ity Ãdikam | ubhayatra mahoddÅptÃÓe«a-sÃttvika-vikÃrÃdikaæ jÃyate iti saæskÃra-hetavo guïà darÓitÃ÷ | atha bhaktÃbhimÃna-viÓe«a-hetavo guïÃs tat-k­tÃ÷ prÅter bhaktÃnÃæ ca bhedÃs tÃratamyaæ ca yathÃ-saiva khalu prÅtir bhagavat-svabhÃva- viÓe«ÃvirbhÃva-yogam upalabhya ka¤cid anugrÃhyatvenÃbhimÃnayati ka¤cid anukampitvena ka¤cin mitratvena, ka¤cit priyÃtvena ca | bhagavat-svabhÃva- viÓe«ÃvirbhÃva-hetuÓ ca yasya bhagavat-priya-viÓe«asya saÇgÃdinà labdhà prÅtis tasya prÅter eva guïa-viÓe«o boddhavya÷ | nitya-parikarÃïÃæ nityam eva tad dvayam | tatrÃnugrÃhyatÃbhimÃna-mayÅ prÅtir bhakti-Óabdena prasiddhà | ÃrÃdhyatvena j¤Ãnaæ bhaktir iti hi tad-anugatam | yathaivoktaæ mÃyÃ-vaibhave - snehÃnubandho yas tasmin bahu-mÃna-pura÷-sara÷ | bhaktir ity ucyate saiva kÃraïaæ parameÓitu÷ || iti | sneho'tra prÅti-mÃtram | evaæ pÃdme - mahitva-buddhir bhaktis tu sneha- pÆrvÃbhidhÅyate iti | tathÃpi bhakter bhagavati prÅti-sÃmÃnya-paryÃyatà munibhir bhaktyà prayujyata iti pÆrvam uktam | kvacid viÓe«a-vÃcakà api sÃmÃnye prayujyante | jÅva-sÃmÃnye n­pa-bh­ti-Óabdavat | kvacid bhakty-atiÓaya- lak«aïa-premaïy api bhakti-Óabda-pryogo brÃhmaïa-go«ÂhÅ«u brÃhmaïyÃtiÓayavati ayaæ brÃhmaïa itivat | yathoktaæ päcarÃtre - mÃhÃtmya-j¤Ãna-pÆrvas tu sud­¬ha÷ sarvato'dhika÷ | sneho bhaktir iti proktas tayà sÃr«Ây-Ãdi nÃnyathà || iti | mano-gati-gamanÃdÅnÃæ tu tat-sambandhenaiva kvacid bhakti-Óabda- vÃcyatoktà | tad-anugrÃhyatÃbhimÃna-mayÅ prÅtir eva bhakti-Óabdasya mukhyo'rtha÷ | te cÃnugrÃhyÃbhimÃnino dvividhÃ÷ | po«aïam anukampà cety anugrahasya dvaividhyÃt | po«aïam atra bhagavatà svarÆpa-dvÃrà sva- guïa-dvÃrà cÃnandanam | anukampà ca pÆrïe'pi svasmin nija-sevÃdy- abhilëaæ sampÃdya sevakÃdi«u sevÃdi-saubhÃgya-sampÃdikà bhagavadaÓ cittÃrdratÃmayÅ tad-upakÃrecchà | te«u dvividhe«u ke«ucid bhagavati nirmamÃ÷ ke«ucit samamÃÓ ca | tatra bhagavati paramÃtma-para-brahma- bhÃvenÃnandanÅyÃbhimÃnino nirmamà j¤Ãni-bhaktÃ÷ ÓrÅ-sanakÃdaya÷ | te«Ãæ tad-abhimÃnitve'pi tatra nirmamatvam - saty api bhedÃpagame nÃtha tavÃhaæ na mÃmakÅnas tvam | sÃmudro hi taraÇga÷ kvacana samudro na tÃraÇga÷ || itivat | tava candra-darÓanavan mamatÃæ vinÃpi te«Ãæ bhagavad-darÓanaæ prÅtidaæ syÃt | ÃnukÆlyaæ cÃtra tat-pravaïatva-tat-stuty-Ãdinà j¤eyam | e«Ãæ prÅtiÓ ca j¤Ãna-bhakty-Ãkhyà | j¤Ãnatvaæ brahma-ghanatvenaivÃnubhavÃt | e«aiva ÓÃnty-Ãkhyayocyate | Óama-pradhÃnatvÃt | Óamo man-ni«Âhatà buddher [BhP 11.19.36] iti bhagavad-vÃkyam | athÃnukampyÃ÷ samamà bhaktÃ÷ | e«Ãæ hi asmÃkaæ prabhur ayam iti bhÃvena mamatodbhÆtà | etad abhipretyaivÃnanya-mamatety Ãdi-vakt­tvaæ kevala-bhaktÃnÃæ ÓrÅ-bhÅ«moddhava-prahlÃda-nÃradÃdÅnÃm evoktaæ na tu sanakÃdÅnÃm api | ato mamatodbhavÃd evÃnukampyÃs tad-abhimÃninaÓ ca te | anukampyatvaæ trividhaæ | pÃlyatvaæ bh­tyatvaæ lÃlyatvaæ ca | tat-traividhyena kramÃt te ÓrÅ-bhagavati pÃlaka iti bhÃvà dvÃrakÃ-prajÃdaya÷ | sevya iti bhÃvÃ÷ ÓrÅ-dÃrukÃdi-sevakÃ÷ gurur iti bhÃvÃ÷ ÓrÅ-pradyumna-gada- prabh­ti-putrà n­jÃdaya iti | e«Ãæ trividhÃnÃm api prÅtir bhaktire eva | pÆrvÃpek«ayà cai«Ãæ prÅter ÃnukÆlyÃtmatÃdhikyÃdÃv ­taj¤ÃnÃæÓatvenÃsyÃm eva ÓrÅ-rasÃm­ta-sindhau prÅtir ity (page 47) evÃkhyà k­tà | sà ca bhakti÷ krameïa pÃlyÃnÃm ÃÓrayÃtmikÃ, bh­tyÃnÃæ dÃsyÃtmikÃ, lÃlyÃnÃæ praÓrayÃtmikà j¤eyà | yà tu mahad-buddhyà cittÃdara- lak«aïa-bhaktir namaskÃrÃdi-kÃrya-vyaÇgyà sà khalu prÅtir na bhavatÅti nÃtra gaïyate | tat-tad-bhÃvaæ vinaiva kevalÃdara-mayÅ prÅtiÓ ced bhakti- sÃmÃnyatvena j¤eyà | atha putro'yam ity ÃdibhÃvenÃnukampitvÃbhimÃna-mayÅ prÅitr vÃtsalyam | vatsaæ vak«o lÃtÅti niruktir hi tatraiva jhaÂiti pratÅtiæ gamayati | prÅti-mÃtre tu tad-upalak«aïatvenaiva prayoga÷ | laukika-rasaj¤ÃÓ ca kecid atraiva vatsalÃkhyaæ rasaæ manyante | tathodÃh­taæ ÓrÅ-devahÆtyÃ÷ putra-viyoge vatse gaur iva vatsalà [BhP 3.33.21] iti | tasmÃd vÃtsalyaæ ÓrÅ-vrajeÓvarÅïÃm | atha mat-sama-madhura-ÓÅla-vacanayaæ nirupÃdhimat-praïayÃÓray-viÓe«a iti bhÃvena mitratvÃbhimÃna-mayÅ prÅti÷ maitry-Ãkhyà dvividhÃ÷ | paraspara-nirupÃdhikopakÃra-rasikatÃ-mayÅ sauh­dÃkhyà | saha-vihÃra-ÓÃli- praïayamayÅ sakhyÃkhyà ceti | tato mitrÃïi ca dvividhÃni | suh­da÷ sakhÃyaÓ ceti | tatra sauh­daæ ÓrÅ-yudhi«Âhira-bhÅ«ma-draupadÅ-padyÃdi«v aæÓena d­Óyate | sakhyaæ ÓrÅmad-arjuna-ÓrÅdÃmÃdi«u | atha kÃnto'yam iti prÅti÷ kÃnta-bhÃva÷ | e«a eva priyatÃ-Óabdena ÓrÅ- rasÃm­ta-sindhau paribhëità | priyÃyà bhÃva÷ priyateti | laukika-rasikair atraiva rati-saæj¤Ã svÅkriyate | e«a eva kÃma-tulyatvÃt ÓrÅ-gopikÃsu kÃmÃdi- ÓabdenÃpy abhihita÷ | smarÃkhyakÃma-viÓe«as tv anya÷ vailak«aïyÃt | kÃma-sÃmÃnyaæ khalu sp­hÃ-sÃmÃnyÃtmakam | prÅti-sÃmÃnyaæ tu vi«ayÃnukÆlyÃtmakas tad-anugata-vi«aya-sp­hÃdimayo j¤Ãna-viÓe«a iti lak«itam | tato dvayo÷ sÃmÃnya-prÃya-ce«Âatve'pi kÃma-sÃmÃnyasya ce«Âà svÅyÃnukÆlya-tÃtparyà | tatra kutracid vi«ayÃnukÆlyaæ ca sva-sukha-kÃrya- bhÆtam eveti tatra gauïa-v­ttir eva prÅti-Óabda÷ | Óuddha-prÅti-mÃtrasya ce«Âà tu priyÃnukÆlya-tÃtparyaiva | tatra tad-anugatam eva cÃtma-sukham iti mukhya-v­ttir eva prÅti-Óabda÷ | ataeva yathÃ-pÆrvaæ sukha-prÅti-sÃmÃnyayor ullÃsÃtmakatayà sÃmye'py ÃnukÆlyÃæÓena prÅti-sÃmÃnyasya vaiÓi«Âyaæ darÓitam | tathà kÃma-prÅti- sÃmÃnyayor api sp­hÃ-viÓe«Ãtmakatayà sÃmye'pi tenaiva vaiÓi«Âyaæ siddham | atra tu - yat te sujÃta-caraïÃmburuhaæ stane«u bhÅtÃ÷ Óanai÷ priya dadhÅmahi karkaÓe«u [BhP 10.31.19] ity Ãdibhir atikramyÃpi svÃnukÆlyaæ priyÃnu (page 48) kÆlya-tÃtparyasyaiva darÓitatvÃt Óuddha-prÅti-viÓe«a- rÆpatvam eva labhyate | atas tad-viÓe«atvaæ ca sp­hÃ-viÓe«ÃtmakatvÃt siddham | tato'tra ÓrÅ-k­«ïa-vi«ayatvena kubjÃdi-sambandhi-kÃmavad aprÃk­ta-kÃmatvasyÃpy anabhyupagame sati prÃk­ta-kÃmatvaæ tu sutarÃm asiddham | tathà darÓitaæ ca - vikrŬitaæ vraja-vadhÆbhir idaæ ca vi«ïo÷ ÓraddhÃnvito ya÷ Ó­ïuyÃd atha varïayed và | bhaktiæ parÃæ bhagavati parilabhya kÃmaæ h­d-rogam ÃÓv apahinoty acireïa dhÅra÷ || [BhP 10.33.40] ity anena | yad vikrŬitaæ khalu nija-Óravaïa-dvÃrÃpy anye«Ãæ dÆra-deÓa-kÃla- sthitÃnÃm api ÓÅghram eva yaæ kÃmam apanayat paramaæ premÃïaæ vitanoti | tat punas tat kÃma-mayaæ na syÃt | api tu parama-prema-viÓe«a- mayam eva | na hi paÇkena paÇkaæ k«Ãlyate | na tu svayam asneha÷ snehayati | ataeva tasya bhÃvasya Óuddha-prema-mayatvaæ nigadenaivoktvà Óuddhatve hetutayà punas tena bhagavat-prasÃdaÓ ca darÓita÷ | bhagavÃn Ãha tà vÅk«ya Óuddha-bhÃva-prasÃdita÷ [BhP 10.22.1] iti | tasyÃtmarÃma-Óiromaïes tena ramaïaæ ca darÓitam-k­tvà tÃvantam ÃtmÃnam [BhP 10.33.19] ity-Ãdibhi÷ | vaÓÅk­tatvaæ ca svayaæ darÓitaæ-na pÃraye'haæ niravadya-saæyujÃm [BhP 10.32.22] ity Ãdinà | tatra niravadyeti prÅte÷ Óuddhatvam | sva-sÃdhuk­tyam iti paramottamotk­«Âatvam | na pÃraya iti svavaÓÅkÃratvam | ata÷ Óuddha- prema-jÃti«u tasya paramtvÃd eva ÓrÅmad-uddhavenÃpy evam uktam- vächanti yad bhava-bhiyo munayo vayaæ ca [BhP 10.47.58] iti | tasmÃt sarvata÷ paramaiva kÃnta-bhÃva-rÆpà prÅtir iti sthitam | tad evaæ j¤Ãna-bhaktir bhaktir vÃtsalyaæ maitrÅ kÃnta-bhÃva iti tad- bhÃvÃbhimÃnayor bhedena pa¤ca-vidhà prÅti÷ | etÃÓ ca j¤Ãna-bhakty-Ãdaya÷ kvacit miÓratayÃpi vartante | tatra ÓrÅ-bhÅ«mÃdau j¤Ãna-bhakty-ÃÓraya- bhaktÅ | ÓrÅ-yudhi«Âhire sauh­dyÃntarbhÆte ÃÓraya-bhakti-vÃtsalye | ÓrÅ- bhÅmasya sakhyam api | ÓrÅ-kuntyÃm ÃÓraya-bhakty-antarbhÆtaæ vÃtsalyam | ÓrÅ-vasudeva-devakyor bhakti-sÃmÃnya-vÃtsalye | tathà tathà darÓanÃt | ÓrÅmad-uddhavasya dÃsyÃntarbhÆtaæ sakhyaæ-tvaæ me bh­tya÷ suh­t sakhà [BhP 11.11.48] iti ÓrÅ-bhagavad-ukte÷ | ÓrÅ-baladevasya sakhya-vÃtsalya- bhaktaya÷ | tatra vÃtsalya-sakhye-- kvacit krŬÃ-pariÓrÃntaæ gopotsaÇgopabarhaïam | svayaæ viÓramayaty Ãryaæ pÃda-saævÃhanÃdibhi÷ || n­tyato gÃyata÷ kvÃpi valgato yudhyato mitha÷ | g­hÅta-hastau gopÃlÃn hasantau praÓaÓaæsatu÷ || [BhP 10.15.14-15] ity Ãdi«u | bhaktiÓ ca prÃyo mÃyÃstu me bhartu÷ [BhP 10.13.37] ity-Ãdi-tad-ukti«u | atra ca tasya vraje sakhyÃntarbhÆte vÃtsalya-sakhye aiÓvarya-prakÃÓa-maya- lÅlÃvi«kÃrÃt | vraje tasyÃgrajatvaæ ÓrÅ-vasudeva-nandanayor bhrÃt­tva- prasiddhe÷ | ÓrÅman-nandena putratayà pÃlanÃc ca | yathoktaæ-- bhrÃtar mama suta÷ kaccin mÃtrà saha bhavad-vraje | tÃtaæ bhavantaæ manvÃno bhavadbhyÃm upalÃlita÷ || [BhP 10.5.27] iti | vadanti tÃvakà hy ete kumÃrÃs te'grajo'pyayam [BhP 10.8.34] iti ca | evaæ ÓrÅ-paÂÂa-mahi«Å«u dÃsya-miÓra÷ kÃnta-bhÃva÷ | ÓrÅmad-vraja- devÅ«u sakhya-miÓra ity Ãdikaæ j¤eyam | (page 49) atha tat-tad-bhÃvÃbhimÃno vinÃæ tu yà prÅti÷ sà sÃmÃnyà tÃd­ÓatvÃyogyÃnÃæ bhavati | yathà mithilÃ-prayÃïa -- Ãnarta-dhanva-kuru-jÃÇgala-kaÇka-matsya- päcÃla-kunti-madhu-kekaya-koÓalÃrïÃ÷ | anye ca tan-mukha-sarojam udÃra-hÃsa- snigdhek«aïaæ n­pa papur d­Óibhir n­-nÃrya÷ || [BhP 10.86.20] ity atra ke«Ãæcit | ete ca nirmamà j¤eyÃ÷ | kiæ ca te«v ete«u bhagavat-priye«u sÃmÃnya-ÓÃntau taÂasthÃkhyau | anayo÷ prÅtiÓ ca taÂasthÃkhyà | te«u ca pÃlya-bh­tyau anugatau | tayor bhaktiÓ ca sambhrama-prÅty-Ãkhyà | lÃlyÃdayas tu bÃndhavÃ÷ | te«Ãæ prÅtiÓ ca bÃndhavatÃkhyà j¤eyà | tair etai÷ prÅti-bhedai÷ priya-bhedÃn prati svasya bhajanÅyatÃ-bhedà uktÃ÷ - ye«Ãm ahaæ priya Ãtmà sutaÓ ca sakhà guru÷ suh­do daivam i«Âam [BhP 3.25.38] iti | priya÷ kÃnta÷ | Ãtmà paramÃtmà | suta÷ putra-bhrÃt­jÃdi-rÆpa÷ anuja-rÆpaÓ ca | sakhà praïaya-pÆrvaka÷ saha khelati ya÷ | guru-pitrÃdi-rÆpa÷ | suh­do dvividhÃ÷ sambandhino nirupÃdhi-hita-kÃriïaÓ ca | tatra pÆrve«Ãæ priyatvÃdau praveÓÃd uttare g­hyante | daivam i«Âam ÃÓrayaïÅya÷ sevyaÓ cety artha÷ | etÃn bhÃvÃæÓ ca vinà sÃmÃnya-prÅti-vi«aya iti bhÃva÷ | atha pÆrvoktà raty-Ãdi-bhÃvà udÃhriyante | tatra ratim Ãha- tatrÃnvahaæ k­«ïa-kathÃ÷ pragÃyatÃm anugraheïÃÓ­ïavaæ manoharÃ÷ | tÃ÷ Óraddhayà me 'nupadaæ viÓ­ïvata÷ priyaÓravasy aÇga mamÃbhavad ruci÷ || tasmiæs tadà labdha-rucer mahÃ-mate priyaÓravasy askhalità matir mama | yayÃham etat sad-asat sva-mÃyayà paÓye mayi brahmaïi kalpitaæ pare || [BhP 1.5.26-27] mayi Óuddha-jÅve vya«Âi-rÆpaæ pare brahmaïi ca sama«Âi-rÆpam adhyÃropitam | || 1.5 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ-vyÃsam || 84 || [85] premÃïam Ãha - upalabdhaæ pati-prema pÃti-vratyaæ ca te 'naghe | yad vÃkyaiÓ cÃlyamÃnÃyà na dhÅr mayy apakar«ità || [BhP 10.60.51] || 10.60 || ÓrÅ-bhagavÃn rukmiïÅ-devÅm || 85 || [86] praïayam Ãha - uvÃha k­«ïo bhagavÃn ÓrÅdÃmÃnaæ parÃjita÷ [BhP 10.18.24] iti | spa«Âam || || 10.18 || ÓrÅ-Óuka÷ || 86 || [87] mÃnam Ãha -- ekà bhrÆ-kuÂim Ãbaddhya prema-saærambha-vihvalà [BhP 10.32.6] iti | spa«Âam || || 10.32 || ÓrÅ-Óuka÷ || 87 || [88] sneham Ãha - sat-saÇgÃn mukta-du÷saÇgo hÃtuæ notsahate budha÷ | kÅrtyamÃnaæ yaÓo yasya sak­d Ãkarïya rocanam || tasmin nyasta-dhiya÷ pÃrthÃ÷ saheran virahaæ katham | darÓana-sparÓa-saælÃpa- ÓayanÃsana-bhojanai÷ || sarve te 'nimi«air ak«ais tam anu druta-cetasa÷ | vÅk«anta÷ sneha-sambaddhà vicelus tatra tatra ha || nyarundhann udgalad bëpam autkaïÂhyÃd devakÅ-sute | niryÃty agÃrÃn no 'bhadram iti syÃd bÃndhava-striya÷ || [BhP 1.10.11-14] (page 50) vicelu÷ arhaïÃdyÃnayanÃrtham itastataÓ calanti sma | abhadraæ yÃtrÃ-samaye du÷Óakunaæ prÃbhÆd iti nyarundhan ÃchÃdiavatya÷ | || 1.10 || ÓrÅ-sÆta÷ || 88 || [89] rÃgam Ãha - vipada÷ santu tÃ÷ ÓaÓvat tatra tatra jagad-guro | bhavato darÓanaæ yat syÃd apunar bhava-darÓanam || [BhP 1.8.25] bhavata÷ karma-bhÆtasya darÓanam avalokanam | yat yÃsu | apunarbhavam anyatra kutrÃpi tÃd­Óa-mÃdhuryÃbhÃvÃt punar na jÃtaæ darÓanaæ sÃmya- pratÅtir yasya tad apÆrvam ity artha÷ | || 1.8 || ÓrÅ-kuntÅ ÓrÅ-bhagavantam || 89 || [90] anurÃgam Ãha - yadyapy asau pÃrÓva-gato raho-gatas tathÃpi tasyÃÇghri-yugaæ navaæ navam | pade pade kà virameta tat-padÃc calÃpi yac chrÅr na jahÃti karhicit || [BhP 1.11.34] asau ÓrÅ-k­«ïa÷ | tÃsÃæ ÓrÅ-mahi«ÅïÃæ pÃrÓva-gata÷ samÅpastha÷ | tatrÃpi raho-gata÷ ekÃnte vartate | pade pade pratik«aïam | tac ca tÃsÃæ svÃbhÃvikÃnurÃgavatÅnÃæ nÃÓcaryam | yata÷ kà và anyÃpi tat-padÃd virameta tat-padÃsvÃdena t­ptà bhavet | tatra kaimutyenodÃharaïaæ calÃpÅti | jagati ca¤cala-svabhÃvatvena d­«ÂÃpi | atrodÃharaïa-po«Ãrthaæ prÃk­tÃprÃk­ta-Óriyor abheda-vivak«Ã | || 1.11 || ÓrÅ-sÆta÷ || 90 || [91] mahÃbhÃvam Ãha - gopÅnÃæ paramÃnanda ÃsÅd govinda-darÓane | k«aïaæ yuga-Óatam iva yÃsÃæ yena vinÃbhavat || [BhP 10.19.16] spa«Âam | || 10.19 || ÓrÅ-Óuka÷ || 91 || [92] e«Ã prÅti-jÃtÅ rati-mÃtrÃtmà j¤Ãni-bhakte«u paramÃnanda-ghana- mÃtratayÃnubhava-sukhasya mamatvÃbhÃvenÃtiÓaya-kÃraïatvÃyogÃt | evaæ samÃnye«v api | kÃmaæ bhava÷ sva-v­jinair niraye«u nas tÃt [BhP 3.15.49] ity Ãdau tu sanakÃdÅnÃæ tÃd­Óa-rÃga-prÃrthanaiva, na tu sÃk«Ãd eva rÃga iti samÃdheyam | atha pÃlye«u prema-paryantaiva | mamatÃyÃ÷ spa«ÂatvÃt | na tu snehÃdi- paryantà | vidÆra-sambandhena tasyà anaucityÃt | yat tu yarhy ambujÃk«ÃpasasÃra bho bhavÃn [BhP 1.11.9] ity Ãdau tatrÃbda-koÂi-pratima÷ k«aïo bhaved iti dvÃrakÃ-prajÃ-vÃkye tad-atiÓaya÷ pratÅyate | tat khalu tatraiva ke«Ãæcin nÃpitamÃlÃkÃrÃdÅnÃæ sÃk«Ãt tat-sevÃ-bhÃgyavatÃæ bhÃva- viÓe«a-dhÃriïam uktitvena saÇgatam | atha ÓrÅmad-bh­tye«u rÃga-paryantÃpi sambhÃvyate | te«Ãæ mamatÃdhikyena santata-tat-sevÃlampaÂatvena tad-eka-jÅvanatvÃt | lÃlye«u sÃk«Ãc-chrÅ- vigraha-sambandhena tato'pi mamatÃ-viÓe«orjitatvÃt rÃgÃtiÓayo mantavya÷ | tebhya÷ sakhibhyo'pi mamatÃdhikyÃd vatsala-mukhyayo÷ pitro÷ sarvatas tad- atiÓaya÷ | anyatrëi prÃya÷ vipada÷ santu tÃ÷ ÓaÓvat [BhP 1.8.25] ity Ãdi ÓrÅ- kuntÅ-vÃkyÃt sakhi«u praïayotkar«ÃæÓena tu tad-Ãdhikyam asti | suh­tsu nÃtisannikar«Ãt premÃtiÓaya eva | praïaya-mÃnau tu sakhi-preyasyor eva sambhavata÷ | atha ÓrÅ-preyasÅ«u ÓrÅmat-paÂÂa-mahi«ÅïÃæ mahÃ- bhÃvatonmukhÃnurÃga-paryantaiva | yad-vivarta-viÓe«a÷ prema-vaicittyÃkhyo vipralambha-Ó­ÇgÃras tÃsÃæ Æcur mukundaika-dhiya÷ [BhP 10.90.14] ity Ãdinà (page 51) itÅd­Óena bhÃvena ity antena varïita÷ | tato'dhikaæ na ca ÓrÆyate | tÃbhyo'nyatra tv anurÃgo'pi na ÓrÆyate | nanu satÃm ayaæ sÃra-bh­tÃæ nisarga÷ [BhP 10.13.2] ity Ãdau anyatrÃpy anurÃgo varïyate | pratik«aïaæ navyatva- sphuraïÃt | naivaæ anurÃgasyana tÃd­Óa-sphuraïa-mÃtra-lak«aïatvaæ kintÆllÃsÃdi-du÷kha-sukhatva-bhÃna-paryanta-raty-Ãdi-guïa-k«aïatvam api | atra tu sarvatra tat-tal-lak«aïodayÃsambhÃvanayà nÃnurÃgo nirïÅyate iti | tathà navyavad ity uktaæ na ca navyam iti | ÓrÅ-vraja-devÅnÃæ tu mahÃ- bhÃva-paryantatà | tÃs tÃ÷ k«apÃ÷ pre«Âha-tamena nÅtà mayaiva v­ndÃvana-gocareïa | k«aïÃrdha-vat tÃ÷ punar aÇga tÃsÃæ hÅnà mayà kalpa-samà babhÆvu÷ || [BhP 11.12.11] ity Ãdi-prasiddhe÷ | nime«Ãsahatvaæ tÃsÃm eva -- kuÂila-kuntalaæ ÓrÅ-mukhaæ ca te ja¬a udÅk«itÃæ pak«ma-k­t d­ÓÃm [BhP 10.31.15] iti | yasyÃnanam [BhP 9.24.35] ity-Ãdikasya nÃryo narÃÓ ca muditÃ÷ kupità nimeÓ ca ity atra sÃmÃnyato narà nÃryaÓ ca tÃvan mudità babhÆvu÷ | ca-kÃrÃt tatraiva kÃÓcic chrÅ-gopyo nimerniyame nime«a-kartre kupità babhÆvur ity artha÷ | anyatra tad-aÓravaïÃd eva | anyathà kuruk«etra-yÃtrÃyÃæ | gopyaÓ ca k­«ïam upalabhya cirÃd abhÅ«Âaæ yat-prek«aïe d­Ói«u pak«ma-k­taæ Óapanti | d­gbhir h­dÅ-k­tam alaæ parirabhya sarvÃs tad-bhÃvam Ãpur api nitya-yujÃæ durÃpam || [BhP 10.82.39] ity atra yat-prek«aïa ity Ãdau vaiÓi«ÂyÃnÃpattiÓ ca syÃt | yadyapi ÓrÅ- k­«ïasya tÃd­Óa-bhÃva-janakatvaæ svabhÃva eva tathÃpy ÃdhÃra-guïam apy apek«ate svÃty-ambuno muktÃdi-janakatvam iva | atra ca tad-bhÃvam Ãpur iti ÓrÅ-k­«ïa-vi«ayaka-mahÃ-bhÃva-viÓe«Ãbhivyaktiæ dadhur iy artha÷ | ataeva nitya-yujÃæ durÃpam ity uktam | nitya-yuk-ÓabdenÃpy atra tat-sa- lak«aïÃ÷ paÂÂa-mahi«ya eva labhyante | na tad-vilak«aïà anye dÆra- pratÅtatvÃt | tataÓ ca nitya-yujÃm età virahiïyo vayaæ tu priya-saæyogaæ dinandinam eva prÃpnuma iti pre«Âhan-manyÃnÃm apÅty artha÷ | ataeva -- Órutvà p­thà subala-putry atha yÃj¤asenÅ mÃdhavy atha k«itipa-patnya uta sva-gopya÷ | k­«ïe 'khilÃtmani harau praïayÃnubandhaæ sarvà visismyur alam aÓru-kalÃkulÃk«ya÷ || [BhP 10.84.1] ity atra kvacid anyatrÃd­«Âa-careïa vraja-striyo yad vächanti [BhP 10.83.43] ity Ãdi-tadÅya-pÆrvokta-rÅtyà svÅya-bhÃva-tulyatÃ-sparÓinà praïayÃnubandhena vismitÃnÃm api ÓrÅ-gopÅnÃæ viÓe«aïatvena sva-Óabda÷ paÂhita÷ paramÃntaraÇgatÃvibodhi«ayà | tathà aho alaæ ÓlÃghyatamaæ yado÷ kulam [BhP 1.10.26] ity Ãdi-padya-trayÃtmake prathama-skandha-sambandhini pura-strÅ-vÃkye'pi, te«u prathama-dvayaæ sarvasya mathurÃ-vraja-dvÃrakÃ- vÃsino janasya bhÃgya-mahimÃ-pratipÃdakam | (page 52) t­tÅyaæ khalu- nÆnaæ vrata-snÃna-hutÃdineÓvara÷ samarcito hy asya g­hÅta-pÃïibhi÷ | pibanti yÃ÷ sakhy adharÃm­taæ muhur vraja-striya÷ sammumuhur yad-ÃÓayÃ÷ || [BhP 1.10.28] ity etat | atra paÂÂa-mahi«ÅïÃæ bhÃgya-ÓlÃghÃyÃm api ÓrÅ-vraja-devÅnÃm eva hi parmotk­«Âatvam ÃsvÃdÃbhij¤ataratvaæ cÃyÃtam | yasyÃm­tasya mÃdhurya- smaraïe devà api muhyanti tan-manu«yeïÃpy anenÃsvÃdyata itivat | tasmÃt tÃsÃm eva sarvottama-bhÃvanà | ayam atra sandarbha÷ - ÓrÅ-bhagavata÷ svabhÃvas tÃvad ubhaya-vidha÷ | brahmatva-lak«aïo bhagavattva-lak«aïaÓ ceti | bhaktÃÓ ca sÃmÃnyato dvividhà uktÃ÷ taÂasthÃ÷ parikarÃÓ ceti | tatraike taÂasthà brahmatÃ-puraskÃreïa tat-svabhÃvena prÅyamÃïÃ÷ ÓÃntÃkhyÃ÷ | anye ca taÂasthÃ÷ parikaravad bhagavattÃ-viÓe«eïÃpi prÅyamÃïÃ÷ parikaratvÃbhimÃnam aprÃptÃ÷ | tata÷ sphuÂam evaite parikarÃt prÅti- vihÅnÃ÷ | athÃdyà api prÅti-kÃraïasya prÅti-kÃryasya ca nirhÅnatvÃt parikarÃt prÅti- nirhÅnÃ÷ | kÃraïaæ cÃtra sÃhÃyyam | sahÃyo dvividhÃ÷ | mamatÃ- lak«aïo'rthas tad-aÇgaæ brahmatvÃnubhavÃdayas tad-upÃÇgÃnÅti | atra te«Ãæ mamatvaæ nÃstÅti darÓitam eva | tac ca yuktaæ sambandha-viÓe«ÃsphuraïÃt | tato'Çga-nirhÅïatvam | upÃÇge«u ca te«Ãæ brahma-j¤Ãnam eva mukhyam | tad-anuÓÅlana-svÃbhÃvyÃt | bhagavattÃ-j¤Ãnaæ tu tad-anugatam | tasyà eva tÃd­Óa-bhÃvena te«Ãm Ãkar«aïÃt | yad uktam-ÃtmÃrÃmÃÓ ca ity Ãdau itthambhÆta-guïo hari÷ [BhP 1.7.11] iti | vastutas tu prÅti-sÃhÃyye bhagavattÃyà eva mukhyatvaæ tair anubhÆtam | tasyÃravinda-nayanasya padÃravinda- [BhP 3.15.43] ity Ãdau cakÃra te«Ãæ saÇk«obham ak«ara-ju«Ãm api citta-tanvo÷ iti | tathÃpi tÃd­Óa- svabhÃvatvÃparityÃgÃd upÃÇga-nirhÅnatvam | atha prÅti-kÃryam api te«Ãæ nirhÅnatvam | yata÷ prÃyaÓo bhagavat- smaraïam eva tat-kÃryam | tad-darÓanaæ tu kÃdÃcitkam eva | parikarÃïÃæ puna÷ sÃk«Ãt tad-aÇgasevÃdikam api santatam eva | ataeva te«Ãm eva saubhÃgyÃtiÓaya-varïanam | ÓrÅ-jaya-vijaya-ÓÃpa-prastÃve- tasmin yayau paramahaæsa-mahÃ-munÅnÃm | anve«aïÅya-caraïau calayan saha-ÓrÅ÷ || [BhP 3.15.37] ity uktvÃ, taæ tv Ãgataæ pratih­taupayikaæ sva-pumbhis te'cak«atÃk«a-vi«ayaæ sva-samÃdhi-bhÃgyam | [BhP 3.15.38] iti | tathÃ-- vinatÃ-sutÃæse vinyasta-hastam [BhP 3.15.40] iti | tathà tadà jaya-vijayayor eva (page 53) bhagavata ÃtmÅyatvaæ spa«Âam asti | muni«u tu gauravam | tatra ÓrÅ-brahma-vÃkye -- evaæ tadaiva bhagavÃn aravinda-nÃbha÷ | svÃnÃæ vibudhya sad-atikramam Ãrya-h­dya÷ || [BhP 3.15.37] iti | ÓrÅ-vaikuïÂha-nÃtha-vÃkye ca -- tad va÷ prasÃdayÃmy adya brahma daivaæ paraæ hi me | tad dhÅty Ãtma-k­taæ manye yat sva-pumbhir asat-k­tÃ÷ || [BhP 3.16.4] tac ca parikarÃïÃæ saubhÃgyaæ svayam api d­«Âvà te munayaÓ ca tayo÷ sva- k­ta-ÓÃpÃd alajjanta -- yaæ vÃnayor damam adhÅÓa bhavÃn vidhatte v­ttiæ nu và tad anumanmahi nirvyalÅkam | asmÃsu và ya ucito dhriyatÃæ sa daï¬o ye 'nÃgasau vayam ayuÇk«mahi kilbi«eïa || [BhP 3.16.25] tathà tayos tasyÃtmÅyatvenaiva saha-kÃruïyam api muni«u nirgate«u vyaktam asti -- bhagavÃn anugÃv Ãha yÃtaæ mà bhai«Âam astu Óam | brahma-teja÷ samartho 'pi hantuæ necche mataæ tu me || [BhP 3.16.29] iti | tasmÃt kÃrya-nirhÅnatvam api | tebhyaÓ ca sarva-nirhÅnatvebhyas taÂasthÃn atikramya parikarÃïÃæ prÅty-utkar«o darÓita÷ | nanu nirupÃdhipremÃspadasya prÅtau parikaratvÃbhimÃna upÃdhi÷ syÃt | tato j¤ÃnÃtmikÃæ sÃmÃnyÃæ ca prÅtim apek«ya tad-abhimÃni-prÅtayo gauïya eva syu÷ | kiæ ca mamatÃyÃ÷ prÅti-hetutve jÃte ca yasyÃtmana÷ sambandhÃt prÅtir bhavet tasminn eva tad-Ãdhikyaæ syÃt | naivaæ ÓrÅbhagavato yena svabhÃvenaivÃnubhÆtenÃbhimÃna-viÓe«aæ vinÃpi te«Ãæ prÅtir udayate tenÃpi parikarÃïÃm udayate | tathà nija-svabhÃva-siddho và tÃtkÃliko và yo'bhimÃna-viÓe«as tenÃpy udayate | samuccaye ko virodha÷ | pratyutollÃsa eva | tatra bhagavat-svabhÃvamayatvaæ bhakta-tÃtkÃlikÃbhimÃna- viÓe«amayatvaæ cÃha- go-gopÅnÃæ mÃt­tÃsminn ÃsÅt snehardhikÃæ vinà | purovad [BhP 10.13.25] iti | spa«Âam | || 10.13 || ÓrÅ-Óuka÷ || 92 || [93] ubhaya-svabhÃvamayatvam Ãha - yathà bhrÃmyaty ayo brahman svayam Ãkar«a-sannidhau | tathà me bhidyate cetaÓ cakra-pÃïer yad­cchayà || [BhP 7.5.14] spa«Âam | || 7.5 || ÓrÅ-prahlÃda÷ || 93 || [94] kiæ ca bhaktÃbhimÃna-viÓe«amayaÓ ca premà bhagavat-svabhÃvÃvirbhÆta eveti brÆma÷ | bhagavati hi svarÆpa-siddhÃ÷ sarve prakÃÓà nityam eva vartante iti ÓrÅ-bhagavat-sandarbhÃdau darÓitam asti | ÃgamÃdÃv api nÃnopÃsanÃ÷ ÓrÆyante | tatra yathà yatra prakÃÓas tathà tatrÃbhimÃna- viÓe«amayÅ prÅtir udayate | prakÃÓa-vaiÓi«Âya-hetuÓ ca bhakta-viÓe«a-saÇga eva nitya-siddhe«u tu nitya-siddha eva tathÃ-prakÃÓa÷ prÅtir abhimÃnaÓ ca | atha prÅtyaiva sahodayÃt tÃd­Óo'bhimÃno'pi prÅti-v­tti-viÓe«a ity uktam | tasmÃd api na tat-samavÃyena prÅti-hÃni÷ pratyutÃtyanta-sannikar«a- vya¤jakena tat-tad-abhimÃnena tasyà ullÃsa eva | kiæ ca laukiko'pi mamatÃ- viÓe«a Ãtmano'py Ãdhikyena svÃspade prÅtiæ janayati | putrÃdy-artham Ãtma- vyayÃdikaæ d­Óyate | tathaivoktaæ vrajeÓvaraæ prati ÓrÅ-bhagavataiva - pitror apy adhikà prÅtir Ãtmaje«vÃtmano'pi hi [BhP 10.45.21] iti | bhagavad-vi«ayà mamatà tu svÃtma-gata-tadÅyÃbhimÃna-viÓe«a-hetukaiva | tad-abhimÃna- viÓe«aÓ ca tat-svabhÃva-viÓe«a-hetuka ity uktam | sa ca prathamam Ãvirbhavati | tad-anantaram eva mamatÃ-viÓe«a ÃvirbhavatÅti | tasmÃd yathà (page 54) tathà tat-svabhÃva eva tat-prÅter mÆla-kÃraïam - brahman parodbhave k­«ïe iyÃn premà kathaæ bhavet | yo'bhÆta-pÆrva-stoke«u svodbhave«v api kathyatÃm || [BhP 10.14.49] iti rÃja- praÓnottaraæ ÓrÅ-Óukadevena ÓrÅ-k­«ïa-prÅtau tat-svabhÃva-siddhatvam uktam | tat-svabhÃvÃvirbhÃva-viÓe«ÃvirbhÆta-mamatÃ-viÓe«eïa tu kevala- mamatÃ-hetuka-prÅtim atikramya vaiÓi«Âyaæ cÃbhipretam | tasmÃt sarvathà mamatÃ-sambandhena prÅte vaiÓi«Âyam eva bhavatÅti siddham | bhagavat- sambandhenÃtmany api te«Ãæ prÅtir jÃyate | tathaivÃhu÷ - su-dustarÃn na÷ svÃn pÃhi kÃlÃgne÷ suh­da÷ prabho | na Óaknumas tvac-caraïaæ santyaktum akuto-bhayam || [BhP 10.17.24] ÂÅkà ca-na m­tyor vibhÅma÷ | kintu tvac-caraïa-viyogÃd ity Ãhu÷ na Óaknuma iti ity e«Ã | na ca tvac-caraïaæ nija-viyoga-bhayaæ na dÆrÅkartum arhatÅty Ãhu÷ | akutobhayam iti | yad và tava carïa-sannidhÃne saty asmÃkaæ sarvam eva sukhÃya kalpate anyadà tu du÷khÃyaivety Ãhu÷ | na vidyate kutaÓcid bhayaæ yeneti | || 10.17 || ÓrÅ-vrajaukasa÷ ÓrÅ-bhagavantam || 94 || [95] tathà tat-prÅter eva tat-tad-abhimÃnollÃsitvam | tata÷ ÓrÅ-bhagavato'pi tat-tad- abhimÃnitvam Ãha - e«a vai bhagavÃn sÃk«Ãd [BhP 1.9.18] ity Ãdau - yaæ manyase mÃtuleyaæ priyaæ mitraæ suh­ttamam | akaro÷ sacivaæ dÆtaæ sauh­dÃd atha sÃrathim || sarvÃtmana÷ sama-d­Óo hy advayasyÃnahaÇk­te÷ | tat-k­taæ mati-vai«amyaæ niravadyasya na kvacit || tathÃpy ekÃnta-bhakte«u paÓya bhÆpÃnukampitam | yan me 'sÆæs tyajata÷ sÃk«Ãt k­«ïo darÓanam Ãgata÷ || [BhP 1.9.20-22] sauh­dÃt tÃd­Óa-premïa eva heto÷ | yaæ mÃtuleyaæ manyase priyaæ prÅti- vi«ayaæ mitraæ prÅti-kartÃraæ suh­ttamam upakÃrnÃnapek«opakÃrakaæ ca manyase | atha sÃrathiæ sÃrathim apÅty artha÷ | sa e«a sÃk«Ãd-bhagavÃn ity Ãdika÷ pÆrveïÃnvaya÷ | nanu bhavatu prÅti-viÓe«eïÃsmÃkaæ tasmiæs tathà matis tasya sarve«Ãæ paramÃtmanas tasmÃd eva samad­Óa÷ paramÃtmatvÃd eva sarve«Ãæ tac- chakti-vaibhava-rÆpÃïÃm ÃtmanÃæ tato'nanyatvÃd advayasya tasmÃd eva mÃtuleyo'ham ity Ãdy-abhimÃna-ÓÆnyasya, tathà nirdo«asya ca katham aham asya mÃtuleya÷ | na tv amu«etvÃdi-rÆpaæ mÃtuleyatvÃdi-k­taæ mati- vai«amyaæ syÃd ity Ãdi-pÆrva-pak«oÂÂaÇkana-pÆrvakaæ siddhÃntayati sarvÃtmana ity Ãdi dvÃbhyÃm | yadyapi tÃd­Óasya tan na sambhavati tathÃpi he bhÆpa ekÃnta-bhakte«u yu«mÃsu anukampÃæ paÓya | ye«Ãæ bhakti-viÓe«eïa para-vaÓa÷ sann asÃv api tathà tathÃtmÃnaæ bìham evÃbhimanyata ity artha÷ | ya÷ khalu ÓarÅrasyÃpi sambandha-hetu÷ so'bhimÃna eva hi sambandha-hetur mukhya÷, na ÓarÅram | evaæ sati, svÃvirbhÃvÃdinà ÓarÅra-sambandhe'pi tasya mÃtuleyatvÃdikaæ sutarÃm eva sidhyatÅti tÃtparyam | tatra hetu-garbho d­«ÂÃnta÷ yan me'sÆn iti | yasmÃt yu«mat-sambandhÃd eva heto÷ | tad evaæ paramopÃdeyatva-j¤ÃnÃd eva tat-sambandhÃtmaka eva ÓrÅ- bhagavÃnutkrÃntÃv api muhur eva nijÃlambanÅ-k­ta÷ vijaya-sakhe ratir astu me'navadyà [BhP 1.9.33] iti, pÃrtha-sakhe ratir mamÃstu [BhP 1.9.35] iti, vijaya- ratha-kuÂumba÷ [BhP 1.9.39] ity Ãrabhya bhagavati ratir astu me mumÆr«o÷ iti ca | || 1.9 || bhÅ«ma÷ ÓrÅ-yudhi«Âhiram || 95 || [96] tam evÃbhimÃna-mamatÃbhyÃæ prÅter atiÓayaæ darÓayati - (page 55) rÃjan patir gurur alaæ bhavatÃæ yadÆnÃæ daivaæ priya÷ kula-pati÷ kva ca kiÇkaro va÷ | astv evam aÇga bhagavÃn bhajatÃæ mukundo muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam || [BhP 5.6.18] yasyÃm eva kavaya÷ [BhP 5.6.17] ity Ãdi prÃktana-gadye mukty-adhikatayà sÃmÃnyà prÅti-lak«aïa-bhaktir uktà | atra tu he rÃjan bhavatÃæ yadÆnÃm api paty-Ãdi-rÆpo bhagavÃn | evaæ nÃma dÆre'stu ÓrÅ-bhagavatas tÃd­Óatva- prÃpakasya prema-viÓe«asyÃsya vÃrtà sarve«Ãm api dÆre sthitety artha÷ | yato'nye«Ãæ nityaæ bhajatÃm api mukundo'sau muktim eva dadÃti, na tu bhakti-yogaæ pÆrvokta-mahima-prÅti-sÃmÃnyam apÅti patitvÃdi-bhÃvamayyÃæ parama-vaiÓi«Âyam uktam | atas te«v eva yat ki¤cid rÆpatvam api ÓrÅ- brahmaïà prÃrthitaæ tad astu me nÃtha sa bhÆri-bhÃga÷ [BhP 10.14.30] ity Ãdinà | || 5.6 || ÓrÅ-Óuka÷ || 96 || [97] atha parikarÃïÃm api bhÃve«u tÃratamyaæ vivecanÅyaæ, ye«Ãæ bhagavattaivopajÅvyà | tatra bhagavattà tÃvat sÃmÃnyato dvividhaiva | paramaiÓvarya-rÆpà parama-mÃdhurya-rÆpà ceti | aiÓvaryaæ prabhutà | mÃdhuryaæ nÃma ca ÓÅla-guïa-rÆpa-vayo-lÅlÃnÃæ sambandha-viÓe«ÃïÃæ ca manoharatvaæ, paramatvaæ ca cÃsamordhvatvam | atha bhaktÃdi-catur-vidhÃ÷ parikarÃapi dvividhÃ÷ | paramaiÓvaryÃnubhava- pradhÃnÃ÷ parama-mÃdhuryÃnubhava-pradhÃnÃÓ ca | tatraiÓvarya-mÃtrasya sÃdhvasa-sambhrama-gaurava-buddhi-janakatvaæ mÃdhurya-mÃtrasya prÅti- janakatvam iti sarvÃnubhava-siddham eva | tatas tatraiÓvarya-mÃdhuryayo÷ paramatvam iti tÃbhyÃæ yathÃsaÇkhyaæ sÃdhvasÃdÅnÃæ prÅteÓ ca paramatvam eva syÃt | ataeva - devakÅ vasudevaÓ ca vij¤Ãya jagad-ÅÓvarau | k­ta-saævandanau putrau sasvajÃte na ÓaÇkitau || [BhP 10.44.51] pitarÃv upalabdhÃrthau viditvà puru«ottama÷ | mà bhÆd iti nijÃæ mÃyÃæ tatÃna jana-mohinÅm || uvÃca pitarÃv etya sÃgraja÷ sÃtvatar«abha÷ | praÓrayÃvanata÷ prÅïann amba tÃteti sÃdaram || [BhP 10.45.1-2] ity Ãdy- anantaram, iti mÃyÃ-manu«yasya harer viÓvÃtmano girà | mohitÃv aÇkam Ãropya pari«vajyÃpatur mudam || si¤cantÃv aÓru-dhÃrÃbhi÷ sneha-pÃÓena cÃv­tau | na ki¤cid ÆcatÆ rÃjan bëpa-kaïÂhau vimohitau || [BhP 10.45.10-11] upalabdho jÃto jagadÅÓvaratva-lak«aïo'rtho yÃbhyÃæ tathÃbhÆtau j¤Ãtvà | mÃbhÆd iti | samÃrƬha-pit­tva-padavÅkatvena j¤Ãni-bhakta-jana-kevala- bhakta-janÃdi-durlabha-parama-premaika-yogyayos tayos tad-ÃcchÃdakaæ taj- j¤Ãnaæ na bhavatv iti nijÃæ mÃyÃm Ãvaraïa-Óaktiæ nija- jagadÅÓvaratvÃcchÃdanÃya tatÃna vistÃritavÃn | tad-anantaraæ nija-tÃd­Óa- prema-po«kaæ mÃdhuryam eva vya¤jitavÃn ity Ãha uvÃcety Ãdi | athavà mÃyà dambhe k­pÃyÃæ ca iti viÓva-prakoÓÃt nijÃæ sva-vi«ayÃæ mÃyÃæ k­pÃæ tad-ÃtmikÃæ vÃtsalyÃkhyÃæ prÅtiæ tayos tatÃna ÃvirbhÃvitavÃn | kÅd­ÓÅæ yà nija-mÃdhuryeïa sarvam eva janaæ mohayati tÃm | kathaæ tatÃnety ÃÓaÇkya nijaiÓvaryÃcchÃdaka-nija-mÃdhurya-prakÃÓanenety Ãha uvÃceti | athavà mÃyà vayunaæ j¤Ãnam iti nighaïÂu-d­«Âyà nijÃæ tÃd­Óa-prema- janakatvenÃntaraÇgÃæ mÃyÃæ nija-mÃdhurya-j¤Ãnaæ tatÃna | tat-prakÃram Ãha uvÃceti | mÃyÃ-manu«yasyÃÓe«a-vidyÃ-pracurasya narÃk­ti-para- brahmaïa iti | || 10.45 || ÓrÅ-Óuka÷ || 97 || [98] tad evaæ pÃramaiÓvaryasya bhaktau yat kvacid uddÅpanatvaæ, tat tu sambhrama-gauravÃdi tad-avayavasyaiva | tatrÃpy avayavini prÅtyaæÓe tu mÃdhuryasyaivod-dÅpanatvam | ubhaya-samÃhÃrasya puna÷ parameÓvara- (page 56) bhakti-janakatvam iti vivektavyam | tad evaæ mÃdhuryasyaiva prÅti-janakatve sthite tad-anubhavaÓ ca ÓrÅmad- gokulasya svabhÃva-siddha÷ | Ãgantuka÷ khalv aiÓvaryÃnubhava÷ | tathaiva ÓrÅ-govardhanoddharaïÃnantare- evaæ-vidhÃni karmÃïi gopÃ÷ k­«ïasya vÅk«ya te | atad-vÅrya-vida÷ procu÷ samabhyetya su-vismitÃ÷ || [BhP 10.26.1] ity-Ãdy- adhyÃye, dustyajaÓ cÃnurÃgo 'smin sarve«Ãæ no vrajaukasÃm | nanda te tanaye 'smÃsu tasyÃpy autpattika÷ katham || [BhP 10.26.13] iti ÓrÅ-gopa-gaïa-praÓne, ÓrÅ-vrajeÓvareïa ca tad-aiÓvaryam Ãpta-vÃkya- dvÃraiva te«Ãæ samÃdhÃnÃyoktaæ, mÃdhuryaæ tu svÃnubhava-siddhatvena vya¤jitam | yathÃha- ÓrÆyatÃæ me vaco gopà vyetu ÓaÇkà ca vo 'rbhake | enaæ kumÃram uddiÓya gargo me yad uvÃca ha || [BhP 10.26.15] ity Ãdi, ity addhà mÃæ samÃdiÓya garge ca sva-g­haæ gate | manye nÃrÃyaïasyÃæÓaæ k­«ïam akli«Âa-kÃriïam || [BhP 10.26.23] ity antam | atha gargo mÃæ yad uvÃca ha iti Óabda-dvÃrà parok«aæ j¤Ãnam uktam | tatrÃpi manye iti vitarka eva | arbhaka-kumÃra-Óabda-prayogas tu bÃla-bhÃva- maya-mÃdhurye sva-svabhÃvÃnubhavasya sÆcaka ity avagamyate | || 10.26 || ÓrÅ-vrajeÓvara÷ || 98 || [99] tathà mat-kÃmà ramaïaæ jÃram asvarÆpa-vido'balÃ÷ [BhP 11.12.13] iti ÓrÅ- bhagavatà coktam | na caivaæ te«Ãm aj¤Ãnaæ ca vaktavyam | mÃdhurya- j¤Ãnenaiva parama-bhagavattÃ-j¤Ãna-sad-bhÃvÃt | yata eva te«Ãm anyatrÃnÃveÓa÷ | yad eva khalv ÃtmÃrÃmÃïÃm api modanam | na ca sarvÃpi bhagavattà sarveïopÃsyate anubhÆyate và | api tu sva-svÃdhikÃra-prÃptaiva anantatvÃd anupayuktatvÃc ca | ataeva vedÃnte'pi guïopÃsanÃ-vÃkye«u tat-tad-vidyÃyÃæ guïa-samÃhÃra÷ p­thak p­thag eva sÆtra-kÃreïa vyavasthÃpita÷ | tathaivoktaæ- yasya yasya hi ya÷ kÃmas tasya tasya hy upÃsanam | tÃd­ÓÃnÃæ guïÃnÃæ ca samÃhÃraæ prakalpayet || iti | tathà mallÃnÃm aÓani÷ [BhP 10.43.17] ity Ãdau ca ÂÅkà cÆrïikÃ-tatra ca Ó­ÇgÃrÃdi-rasa-kadamba-mÆrtir bhagavÃæs tat-tad-abhiprÃyÃnusÃreïa babhau, na sÃkalyena sarve«Ãm ity Ãha ity e«Ã | atra parama-tattvatayà jÃnatÃm api na samyag-j¤Ãnam ity ÃyÃtam | yuktaæ cedaæ tat-tan-mÃdhurya- viÓe«ÃnanubhavÃt | mÃdhuryÃnubhÃvinÃæ bhaktÃnÃæ tu - yasyÃsti bhakti bhagavaty aki¤canà sarvair guïais tatra samÃsate surÃ÷ [BhP 5.18.12] ity Ãdi- nyÃyenÃnÃd­tam api sarvaæ j¤Ãnaæ samaya-pratÅk«akam eva syÃt | pÆrvatraiva padye te«Ãæ parama-vidvattÃm abhipraiti | yathà - mallÃnÃm aÓanir n­ïÃæ nara-vara÷ strÅïÃæ smaro mÆrtimÃn gopÃnÃæ sva-jano 'satÃæ k«iti-bhujÃæ ÓÃstà sva-pitro÷ ÓiÓu÷ | m­tyur bhoja-pater virì avidu«Ãæ tattvaæ paraæ yoginÃæ v­«ïÅnÃæ para-devateti vidito raÇgaæ gata÷ sÃgraja÷ || [BhP 10.43.17] atra khalu padye trividhà janà uktÃ÷ pratikÆla-j¤ÃnÃ÷, mƬhÃ÷, vidvÃæsaÓ ca | tatra nirupÃdhi-parama-premÃspadatÃ-svabhÃve tasmin virodha-liÇgena mallÃnÃæ kaæsa-pak«ÅyÃsat-k«iti-bhujÃæ kaæsasya ca pratikÆla-j¤Ãnatvaæ bodhyate | virì avidu«Ãm iti p­thag-upÃdÃnena (page 57) virÃÂtva- j¤ÃninÃm eva mƬhatvam | pÃriÓe«ya-pramÃïenÃnye«Ãæ tu vidvattaiva | tatra virÃÂtvaæ nÃma virÃd-aæÓe-bhautika-dehatvaæ yat-ki¤cin-nara- dÃrakatvam ity artha÷ | atas tatra mƬhatà | te ca bhagavad-yÃc¤Ãm aÓraddadhÃnair yÃj¤ika-viprai÷ sad­ÓÃ÷ | kecit tad-avaj¤ÃtÃro na dve«ÂÃro na ca prÅyamÃïÃ÷ | atra te«Ãæ bhautikatva-sphÆrtau bhaktÃnÃæ jugupsÃæ jÃyata iti bÅbhatsa-rasaÓ ca bhagavatà po«yate | nara-varatve tu tan-mÃdhurya-prabhÃvayor aæÓenaiva nare«u tasya Óre«Âhatvam anubhÆtam iti tad-anubhava-sad-bhÃvÃt sÃdhÃraïa-nÌïÃm api vidvattà | ataeva ca sÃmÃnya-bhaktÃ÷ | yathaiva te«Ãæ prÅtir varïità | nirÅk«ya tÃv uttama-puru«au janà ma¤ca-sthità nÃgara-rëÂrakà n­pa | prahar«a-vegotkalitek«aïÃnanÃ÷ [BhP 10.43.20] ity Ãdinà | ete«Ãæ prajÃtve'pi prÃyas tadÃnÅm ajÃta-mamatvÃn na pÃlyÃnta÷-praveÓa÷ | athaivaæ te«Ãm api vidvattÃyÃm anye«Ãæ sutarÃm eva sà | tatrÃpi kim uta ÓrÅ-gopÃnÃæ | tathà hi tatra nÌïÃæ sÃmÃnya-bhaktÃnÃæ yoginÃæ tal-lÅlÃ- did­k«Ã-gatÃkÃÓÃdi-sthita-catu÷sana-prabh­ti-j¤Ãni-bhaktÃnÃæ ca mamatva- sÆcaka-pada-vinyÃso na k­ta÷ | tathÃ- tad balÃbalavad yuddhaæ sametÃ÷ sarva-yo«ita÷ | Æcu÷ parasparaæ rÃjan sÃnukampà varÆthaÓa÷ || [BhP 10.44.6] ity Ãdau | kva vraja-sÃra-sarvÃÇgau [BhP 10.44.8] ity Ãdi-tad-vÃkyodÃh­tÃnukampÃmaya- parama-prÅti-vikÃrÃïÃæ nÃnÃ-bhÃva-strÅïÃæ madhye smaratvena vidita- k­«ïÃnÃæ gopyas tapa÷ kim acaran [BhP 10.44.14] ity Ãdika-girÃæ strÅ- viÓe«ÃïÃæ kÃnta-bhÃvÃkhya-prÅter loka-prasiddha-smareïÃpi miÓratvena ÓrÅ-vraja-devÅvac chuddhatvÃbhÃva÷ | tat-kÃla-d­«Âatvena mamatvÃbhÃvaÓ cÃgataÓ ca | v­«ïi-pit­-gopÃnÃæ tu tat-tac-chabdair mamatÃ-viÓe«a÷ sÆcita÷ | tasmÃd ete«v eva parama-mÃdhuryÃnubhave«Ættamatvaæ matam | tatra ca gopÃnÃæ svajano v­«ïÅnÃæ para-devatety anena ÓrÅ-gopÃnÃæ bÃndhava- bhÃvÃpÃdaka-mÃdhurya-j¤Ãnaæ svÃbhÃvikaæ, v­«ïÅnÃæ tu para- devatÃbhÃvÃpÃdakaiÓvarya-j¤Ãnaæ svÃbhÃvikam ity aÇgÅk­tam | sambandhÃd v­«ïaya÷ [BhP 7.1.30] iti tu tathà gauïasyÃpi bandhu-bhÃvasya tad-anugatau svata÷ prÃbalyÃpek«ayoktam | kiæ ca, te«u yathà kaæsÃdaya÷ pratikÆla-j¤Ãnà v­«ïy-adhamÃ÷ | tathaivÃvidvÃæsa÷ Óatadhanva-prabh­taya÷ santi | tad-apek«ayaiva na yaæ vidanty amÅ bhÆpà ekÃrÃmÃÓ ca sÃtvatÃ÷ [BhP 10.84.23] ity Ãdikaæ j¤eyam | ata uttama-v­«ïitayà sÃmÃnyato labdham aiÓvarya-j¤Ãnam uttamam eva ÓrÅ- vasudeva-devakyo÷ sammatam | tata÷ tat-saæs­«Âatve'pi lÅlÃ-viÓe«Ãd eva pitro÷ ÓiÓur ity anena mÃdhurya-j¤Ãnaæ vyajyate | ato gauïatvÃd eva - nÃticitram idaæ viprà vasudevo bubhutsayà | k­«ïaæ matvÃrbhakaæ yan na÷ p­cchati Óreya Ãtmana÷ || [BhP 10.84.30] ity Ãdau ÓrÅ-nÃradena tan nÃnumoditam | rÃj¤Ã tu svÃbhÃvikatvÃt ÓrÅ-vrajeÓvarayos tad-anumoditam | nanda÷ kim akarod brahman [BhP 10.8.46] ity Ãdau | tayor aiÓvarya-j¤Ãnasya svÃbhÃvikatvaæ ca janma-k«aïam Ãrabhya tÃd­Óa-stuty-Ãdau prasiddham | ataevaa pitarÃv upalabdhÃrtho viditvà [BhP 10.45.1] ity atra ÂÅkÃ-kÃrair api tayor aiÓvarya-j¤Ãnaæ siddham eva | putratayà prema tu durlabham ity uktam | tathà ÓrÅ-gopÃnÃæ svajanatvaæ sÃmÃnyato nirdi«Âam | tac ca v­«ïi- kaæsÃdivan na vraje kvacid api (page 58) jane vyabhicarati- ÃbÃla-v­ddha-vanitÃ÷ sarve 'Çga paÓu-v­ttaya÷ | nirjagmur gokulÃd dÅnÃ÷ k­«ïa-darÓana-lÃlasÃ÷ || [BhP 10.16.15] ity Ãdi- darÓanÃt | tad evaæ sati svayam eva gopa-rÃje kadÃpy avyabhicÃri-vÃtsalye vaiÓi«Âyam ÃyÃtam iti tasyÃpi ÓiÓur iti kiæ vaktavyam iti bhÃva÷ | || 10.43 || ÓrÅ-Óuka÷ || 99 || [100] tad evaæ parama-mÃdhuryÃtiÓayÃnubhava-svabhÃvatvena parama-j¤Ãnitvam eva ÓrÅ-gopÃlÃnÃm aÇgÅk­tam | ataeva d­«Âa-caturbhujÃdy-ananta-tad- ÃvirbhÃvenÃpi brahmaïà te«Ãm Ãlambanaæ rÆpam eva nijÃlambanÅk­tam naumŬya te'bhra-vapu«e [BhP 10.14.1] ity Ãdinà | te«Ãm api yat- svabhÃvatvenaiva cÃgantukÃd anya-j¤ÃnÃt nÃsau prÅtir vyabhicarati | pratyuta tad eva tiraskaroti | tenÃnatarÃya-prÃye vardhate ca vi«ayiïÃæ vi«aya-prÅtir iva | yato vi«ayiïÃæ vi«aye«u sa-do«atve Órute d­«Âe'pi rÃga-prÃpta- guïavattva-buddhi÷ prabalà d­Óyate | tathaivoktaæ - yà prÅtir avivekÃnÃæ [ViP 1.20.19] iti | atra ca ÓrÅ-saÇkar«aïaæ prati ÓrÅman-nanda-yaÓodÃ- vacanam- ciraæ na÷ pÃhi dÃÓÃrha sÃnujo jagad-ÅÓvara÷ | ity ÃropyÃÇkam ÃliÇgya netrai÷ si«icatur jalai÷ || [BhP 10.65.3] ity-Ãdi | yena vasudeva-putratve k«atriyatve parameÓvaratve ca vyakte ÓrÅ- baladevasyÃpi tat-putrocita-bhÃvo nÃnyathà j¤Ãta÷ | yathà tat-pÆrvam uktam- balabhadra÷ kuru-Óre«Âha bhagavÃn ratham Ãsthita÷ | suh­d-did­k«ur utkaïÂha÷ prayayau nanda-gokulam || pari«vaktaÓ cirotkaïÂhair gopair gopÅbhir eva ca | rÃmo 'bhivÃdya pitarÃv ÃÓÅrbhir abhinandita÷ || [BhP 10.65.1-2] iti | paramaiÓvaryÃdi-j¤Ãna-svabhÃvÃnÃm api prÅti-prÃbalya-maye tat-tiraskÃro d­Óyate | yathà ÓrÅ-devahÆtyÃ÷- vanaæ pravrajite patyÃv apatya-virahÃturà | j¤Ãta-tattvÃpy abhÆn na«Âe vatse gaur iva vatsalà || [BhP 3.33.21] iti | ÓrÅ-devakÅ-devyÃ÷-samudvije bhavad-dheto÷ kaæsÃd aham adhÅradhÅ÷ [BhP 10.2.29] iti | ÓrÅ-yudhi«Âhirasya- ajÃta-Óatru÷ p­tanÃæ gopÅyÃya madhu-dvi«a÷ | parebhya÷ ÓaÇkita÷ snehÃt prÃyuÇkte caturaÇgiïÅm || [BhP 1.10.32] iyaæ ca tasya praÓaæsÃm artham evoktam- atha dÆrÃgatÃn Óauri÷ kauravÃn virahÃturÃn | saænivartya d­¬ha-snigdhÃn prÃyÃd sva-nagarÅæ priyai÷ || [BhP 1.10.33] ity ukta-vÃkye'pi tÃd­g- abhiprÃyÃt | tathà ÓrÅ-saÇkar«aïasya ca- Órutvaitad bhagavÃn rÃmo vipak«Åya-n­podyamam | k­«ïaæ caikaæ gataæ hartuæ kanyÃæ kalaha-ÓaÇkita÷ || balena mahatà sÃrdhaæ bhrÃt­-sneha-paripluta÷ | tvarita÷ kuï¬inaæ prÃgÃd gajÃÓva-ratha-pattibhi÷ || [BhP 10.53.20-21] bhagavÃn sarvaj¤o'pÅty artha÷ | ataeva k­«ïaæ mahÃ-baka-grastaæ d­«Âvà rÃmÃdayo'rbhakÃ÷ [BhP 10.11.49] ity Ãdikam api | tad evaæ mÃdhurya-j¤Ãnasyaiva balavat-sukhamayatve sthite tasmiæÓ ca ÓrÅ- gopÃnÃm eva svÃbhÃvikatayà labdhe brahmatveÓvaratvÃnubhavam atikramya te«Ãm eva bhÃgyena ÓrÅ-Óukadevo'pi yuktam eva camatk­tim avÃpa -itthaæ satÃæ brahma-sukhÃnubhÆtyà [BhP 10.12.11] ity Ãdau, nemaæ viri¤co na bhava÷ [BhP 10.9.20] ity Ãdau, nÃyaæ sukhÃpa ity Ãdikasya gopikÃ-suta [BhP 10.9.21] atra, nÃyaæ Óriyo'Çga [BhP 10.47.60] ity Ãdau ca | kvacic ca tÃd­Óa- svabhÃve«u te«v aiÓvarya-prakaÂanam api vismaya-dvÃrà mÃdhurya-j¤Ãnam eva pu«ïÃti | asmÃkaæ putrÃdi (page 59) rÆpo'yaæ katham Åd­Óa-kriyÃvÃn iti | tathÃ- nandÃdayas tu taæ d­«Âvà paramÃnanda-nirv­tÃ÷ | k­«ïaæ ca tatra cchandobhi÷ stÆyamÃnaæ suvismitÃ÷ || [BhP 10.28.17] ity Ãdi | tad evaæ ÓuddhatvÃc chrÅ-gokula-bÃlikÃnÃm eva prÅti÷ praÓastà | yathoktaæ e«Ãæ gho«a-nivÃsinÃm uta bhavÃn [BhP 10.14.35] iti | yatraiva paÓÆnÃm api parama÷ sneho d­Óyate | yathà kÃlÅ-hradÃvagÃhe- gÃvo v­«Ã vatsatarya÷ krandamÃnÃ÷ sudu÷khitÃ÷ | k­«ïe nyastek«aïà bhÅtà rudatya iva tasthire || [BhP 10.16.11] iti | tathà tata utthÃne narà gÃvo v­«Ã vatsà lebhire paramÃæ mudÃm [BhP 10.17.16] iti | tathà sthÃvarÃïÃm api tatraiva k­«ïaæ sametya labdhehà Ãsan Óu«kà nagà api [BhP 10.17.65] iti | ataeva ÓrÅ-brahmaïÃpi prÃrthitam- tad bhÆri-bhÃgyam iha janma kim apy aÂavyÃæ yad gokule'pi katamÃÇghri-rajo'bhi«ekam | [BhP 10.14.34] iti | tad evaæ parama-mÃdhuryaika-j¤Ãna-nidhau ÓrÅmati gokule'pi anugatà bÃndhavÃÓ ceti dvividhÃnÃæ tat-priyÃïÃæ madhye mamatÃ-viÓe«a-dhÃritvÃd antyÃnÃæ mahÃn evotkar«a÷ | yathoktaæ - aho bhÃgyam aho bhÃgyam [BhP 10.14.32] ity Ãdinà | atra vrajaukasÃæ kani«Âhe«v api tena mitratayà svÅkÃra iti yad ucyate tat khalu mitratÃyÃ÷ praÓaæsÃm evÃvahatÅti | atha te«v api sakhÅnÃæ tÃvad utkar«am Ãha- itthaæ satÃæ brahma-sukhÃnubhÆtyà dÃsyaæ gatÃnÃæ para-daivatena | mÃyÃÓritÃnÃæ nara-dÃrakeïa sÃkaæ vijahru÷ k­ta-puïya-pu¤jÃ÷ || [BhP 10.12.11] satÃæ j¤ÃninÃæ brahmatvena sphuraæs tÃvad virala-pracÃra÷ | dÃsyaæ gatÃnÃæ- muktÃnÃm api siddhÃnÃæ nÃrÃyaïa-parÃyaïa÷ | sudurlabha÷ praÓÃntÃtmà koÂi«v api mahÃmune || [BhP 6.14.3-5] ity anusÃreïa para-daivatvena sphuraæs tato'pi virala-pracÃra÷ | mÃyÃÓritÃnÃæ tu j¤Ãna-bhakti-maitrÅ-hÅnÃnÃæ cid-eka-rÆpatvena na sphurati | na ca parameÓvaratvena, na ca premÃspadatvena | tatas tadÅyÃsÃdhÃraïatÃ-sphÆrtau yogyatÃÓrayÃbhÃvÃt | avajÃnanti mÃæ mƬhà mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam [GÅtà 9.11] iti nyÃyena alabhya eveti pÃda-trayeïa tasyodaya-mÃtra- daurlabhyaæ vivak«itam | tataÓ caivambhÆto yo'sulabha-sphÆrti÷ ÓrÅ-k­«ïas tena samaæ sÃk«Ãd eva prema-bhÆmikotkar«am adhirƬhena parama-sakhyenÃpi vijahrur iti ÓrÅ- Óukadevasya camatkÃra÷ | athavà yo'yam aho tadÃnÅæ vi«ÆcÅnayà k­payà mÃyÃÓritÃnÃæ sÃdhÃraïa- janÃnÃm api darÓita-sarvÃkÃrÃtikramit-mÃhÃtmyena sÃk«Ãn narÃk­ti-para- brahmatvena sphuraæs tato'pi tathà tathà labdhe lÃbhe bandhu-bhÃvas tu tair na labdha÷ | sakhÃyas tu tathÃbhÆtena tena sÃrdhaæ bandhu-bhÃvotkar«a- rÆpeïa sakhyena vijahrur ity atas ta eva k­ta-puïya-pu¤jÃ÷ ÓrÅ-bhagavat- pÃrito«ikÃneka-sat-karma-kÃri-v­nde«u parama-Óre«Âhà ity artha÷ | ataeva bÃndhavÃntare«u ned­Óaæ sakhyam astÅti tebhyo'pi mÃhÃtmyam ÃyÃtam | ataeva kim e«Ãæ sakhÅnÃæ sÃk«Ãt tena samaæ praïaya-lak«aïa-hÃrda- viÓe«eïa viharatÃæ (page 60) bhÃgyaæ varïanÅyam | ye sÃdhÃraïà api vraja- vÃsinas te«Ãm apy ÃstÃæ tat tad anyad bhÃgyam | tad-darÓana-mÃtra- bhÃgyam api pare«Ãæ mahÃ-munÅnÃæ parama-durlabham evety abhiprÃyeïa yat-pÃdÃæÓur bahu-janma-k­cchrata [BhP 10.12.12] ity anantara-padyam api vyÃk­tyaitad eva sakhÅnÃæ mahÃ-bhÃgya-varïanaæ po«aïÅyam | ataevÃkrÆreïa athÃvarƬha [BhP 10.38.15] ity atra namasya ÃbhyÃæ ca sakhÅn vanaukasa iti coktam | tad etat tÃvad astu ye«u sakhi«u vatse«v api brahmaïà h­te«u anyÃn s­jyÃæ tat tulyÃn d­«Âvà svayam evaitat tayà babhÆva | te«v api parito«am aprÃpya tÃn sakhÅn evÃninÃyety apy anusandheyam | || 10.12 || ÓrÅ-Óuka÷ || 100 || [101] atha tebhyo'pi ÓrÅ-pitror uktaæ - tato bhaktir bhagavati putrÅ-bhÆte janÃrdane | dampatyor nitarÃm ÃsÅd gopa-gopÅ«u bhÃrata || [BhP 10.8.51] ity anena | bhakti÷ prema | nitarÃæ sneha-rÃga-parÃkëÂhÃdhyÃrƬhatvÃt | gopÃ÷ sarve | gopyas tat-preyasÅ-varga-vanitÃ÷ | vak«yamÃïÃnurodhÃt | atha sarvebhyo'pi muni-gaïa-praÓastatyà sarvato'pi prema-praïaya-mÃna-rÃga- vaiÓi«Âya-pu«Âayà viÓe«ato'nurÃga-mahÃbhÃva-sampatti-dhÃriïyà sva- prÅtyà vaÓÅk­ta-k­«ïÃnÃæ ÓrÅ-vraja-devÅnÃæ tv asamordham eva tad- vaibhavam | etat-krameïaivoddhavasyÃpy anuj¤Ãpana-kramo d­Óyate | yathà - - atha gopÅr anuj¤Ãpya yaÓodÃæ nandam eva ca | gopÃn Ãmantrya dÃÓÃrho yÃsyann Ãruruhe ratham || [BhP 10.47.64] spa«Âam | || 10.47 || ÓrÅ-Óuka÷ || 101 || [102] ataeva sarvam api ÓrÅ-gokulam atikramya - d­«Âvaivam-Ãdi gopÅnÃæ k­«ïÃveÓÃtma-viklavam | uddhava÷ parama-prÅtas tà namasyann idaæ jagau || etÃ÷ paraæ tanu-bh­to bhuvi gopa-vadhvo govinda eva nikhilÃtmani rƬha-bhÃvÃ÷ | vächanti yad bhava-bhiyo munayo vayaæ ca kiæ brahma-janmabhir ananta-kathÃ-rasasya || [BhP 10.47.57-58] paraæ kevalam etÃs tanu-bh­ta÷ saphala-janmÃna÷ | ato'khilam Ãtmani paramÃtmatvena sarve«Ãm api durlabha-sphÆrti-mÃtre sva-sannidhau tu govinde sÃk«Ãt ÓrÅ-gokulendratayà virÃjamÃne evam Åd­Óa-bhÃva-viÓe«a- mÃdhuryeïa rƬha-bhÃvÃ÷ udbhÆta-mahÃ-bhÃvà jÃtÃ÷ | yad eva mahÃbhÃva-tÃtparyÃnta-gati-samarthaæ bhÃva-viÓe«a-mÃdhuryaæ yadi yad­cchayà varïana-dvÃrà karïa-gocaraæ syÃt, tadà sva-svabhÃvaæ parityajya yad ayaæ bhÃvaæ premïa÷ parÃkëÂeyam ity anubhÃva-mahima-dvÃrà vitarkya bhava-bhiyo mumuk«avo munayo prÃpnuma÷ | etÃsÃm ivÃsmÃkaæ tan-mÃdhurya-viÓe«ÃsvÃda-yogyatvÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | tatra tad-avächakaæ nindati | anantasyÃnanta-lÅlasya ÓrÅ-k­«ïasya kathÃsu kathÃ-mÃtre«u kim uta Åd­ÓÅ«u kathÃsu araso rasÃbhÃvo yasya tasya sÃÇkhyair viri¤ca-janmabhir api kiæ, na ki¤cid apÅty artha÷ | [103] nanu te muktà mumuk«avaÓ ca tat-tad-bhÃvena ÓÃstra-praÓastà eva | bhaktÃs tv atitamÃm | tarhi tad-vidhÃnÃæ katham anyatra vächà | tatrÃha - kvemÃ÷ striyo vana-carÅr vyabhicÃra-du«ÂÃ÷ k­«ïe kva cai«a paramÃtmani rÆÂha-bhÃva÷ | nanv ÅÓvaro 'nubhajato 'vidu«o 'pi sÃk«Ãc chreyas tanoty agada-rÃja ivopayukta÷ || [BhP 10.47.59] tatra tÃsu ÓrÅmad-uddhavasyopakramopasaæhÃrÃdi«u mahÃ-bhakter eva spa«ÂatvÃt, tÃsÃæ ÓrÅ-k­«ïa-bhajane vyabhicÃritvasya sutarÃæ tad-do«asya ca rÃsÃnte - gopÅnÃæ tat-patÅnÃæ ca sarve«Ãm api dehinÃm | (page 61) yo 'ntaÓ carati so 'dhyak«a÷ krŬaneneha deha-bhÃk || [BhP 10.33.35] ity Ãdinà nirÃk­tatvÃt | svayam evÃdhunÃpi paramÃtmanÅti tasyaiva sÆcyamÃnatvÃt | durdhiyÃæ mate và tÃsÃæ vyabhicÃra-ÓÅlatvasya tu Ãrya-pathaæ hitvà [BhP 10.47.61] iti prÃpyasyaiva parityÃgopapatte÷ svayam eva nirÃkriyamÃïatvÃd anyathÃrthasyÃprastÃvyatvam iti vak«yamÃïa evÃrtha÷ sama¤jasa÷ | yathà - imà vanacarya÷ v­ndÃvana-vihÃriïya÷ striya÷ k­«ïe tad-rÆpe ÃÓraye kva kÃæ và bhÆmikÃm adhik­tya vartante | tayà vyabhicÃra-du«Âà etÃd­Óa- bhÃvotkar«ÃbhÃvena yo vyabhicÃro gìha-tad-Ãsakty-abhÃvas tena du«Âà anye bhava-bhÅ-prabh­tayo vayaæ và tasmin kva kÃæ bhÆmikÃm adhik­tya vartÃmahe | tato mahad evÃntaram iti bhÃva÷ | katham ? e«a ÓrÅ-gopa- vadhÆ«v etÃsu d­ÓyamÃna÷ paramÃtmani sarve«Ãm eva bhajanÅyatvena sp­hÃspade parameÓvare rƬha-bhÃva÷ udbhÆta-mahÃ-bhÃva÷ samujj­mbhate | na tv asmÃsv iti | tarhi tÃbhir anubhÆyamÃnasya tìÓa-bhÃva-janakasya ÓrÅ-k­«ïa-guïa- viÓe«asyÃnabhij¤Ã yÆyaæ kathaæ tad-vächayÃpi tat prÃpsyatha, tatrÃha nanv iti | avidu«o'pi | tatra mamaiva akasmÃt svayam atra prasthÃpitasya d­«ÂÃntatvam iti bhÃva÷ | yathoktaæ svayam eva - viraheïa mahÃbhÃgà mahÃn me'nugraha÷ k­ta÷ [BhP 10.47.27] iti | athavÃ- pÆrvam evÃrthaæ tad-rasa-vimukhÅnÃæ mahÃ-pativratÃnÃm api nindayà dra¬hatyati kvemà iti | imÃ÷ ÓrÅ-v­ndÃvana-vihÃriïya÷ ÓrÅ-k­«ïa- preyasya÷ striya÷ kva | a-kÃra-praÓle«eïa yÃÓ ca vana-caryas tad-vana- vihÃriïÅbhyas tÃbhyo bhinnÃ÷ | atha ca striyo vratias tvÃm [BhP 5.18.19] ity Ãdi ketumÃla-var«a-varïana-sthita-lak«mÅ-vacana-rÅtyà paramÃtmani svata÷ sarva-patau ÓrÅ-k­«ïe vaimukhyena vyabhicÃra-du«ÂÃ÷ striya÷ kva | mahad evÃntaram iti bhÃva÷ | yataÓ caitÃsv e«a sarva-puru«Ãrtha-Óiromaïi-rÆpo rƬha-bhÃvo d­Óyate na tu tÃsv iva tal-leÓasyÃpy abhÃva iti | [104] evaæ parama-premavatÅ«v Ãsua tasya saud­dam api parama-këÂhÃpannaæ bhavet | yato bhakta-mÃtrÃïÃæ svabhÃvata eva suh­d asÃv ity Ãha nanv iti | kiæ bahunà - nÃyaæ Óriyo 'Çga u nitÃnta-rate÷ prasÃda÷ svar-yo«itÃæ nalina-gandha-rucÃæ kuto 'nyÃ÷ | rÃsotsave 'sya bhuja-daï¬a-g­hÅta-kaïÂha- labdhÃÓi«Ãæ ya udagÃd vraja-vallabhÅnÃm || [BhP 10.47.60] aÇge tadÅye ÓrÅ-vaikuïÂha-nÃthÃkhya-ÓrÅ-vigraha-viÓe«e parama-preyasÅ- rÆpÃyÃ÷ Óriyo yà nitÃnta-rati÷ pragìha÷ kÃnta-bhÃva÷ tasyà api ayaæ etÃvÃn prasÃda÷ saukhya-prakÃÓo nÃsti | yadi Óriyo'pi nÃsti tadà nalinasya tatratya-divya-svarïa-kamalasyeva gandho rÆk kÃntiÓ ca yÃsÃæ tÃd­ÓÅnÃm api svar-yo«itÃæ vaikuïÂha-purÃÇganÃnÃm anyÃsÃæ sutarÃm eva nÃsti | tata÷ kuto'nyÃ÷ | anyÃ÷ punar dÆrato'pi nirastà ity artha÷ | kÃsÃm iva kiyÃn prasÃdo nÃsti, tatrÃha rÃseti | asya ÓrÅ-vrajendra-nandana-rÆpasya | yad- vächayà ÓrÅr lalanÃcarat tapa÷ [BhP 10.16.36] ity ukta-diÓà tasyà api sp­haïÅyasya ity artha÷ | tato na kevalaæ vipralambha evÃsÃm Åd­Óo bhÃvotkar«a÷ parantu sambhoge'pi lak«yà api sp­haïÅya÷ | tena mad- vidhÃnÃæ kà vÃrtà iti bhÃva÷ | bhuja-daï¬a-g­hÅta-kaïÂha-labdhÃÓi«Ãæ paramÃveÓena g­hÅta-kaïÂhatayà prÃpta-parama-manorathÃnÃæ rÃsotsave va÷ yÃvÃn udagÃt satataæ nigƬhamanta÷ sann api prÃkaÂyaæ prÃpeti | api yat sp­hà ÓrÅ÷ [BhP 10.15.8] ity atra (page 62) lak«mÅ-spardhÃmaya-vÃkye vraja- sundarÅïÃm iti sundarÅ-pada-vinyÃsa÷ saundaryÃdikam api tÃsÃæ tadvad adhikam iti sÆcayati | tac ca yuktaæ yasyÃsti bhaktir bhagavaty aki¤canà [BhP 5.18.12] iti nyÃyena tad-utkar«ata utkar«a-prÃpte÷ | atra sarva-bhÃva- Óiromaïinà kÃnta-bhÃvÃæÓenaivobhayatra tÃratamyaæ darÓitam | na tu na ca saÇkar«aïo na ÓrÅ÷ [BhP 11.14.15] ity ÃdÃv iva bhakti-jÃyÃtvÃæÓÃbhyÃm | tato nÃnyena sÃdhÃraïyaæ mantavyam | ÓrÅ-k­«ïa-lak«aïa-svayaæ- bhagavad-vi«ayatayà viÓe«Ãntaraæ svasty eveti j¤eyam | [105] tasmÃd ÃstÃæ tÃvad ÃsÃæ bhÃva-cchavi-lÃbhÃbhilëa÷ | mama tv idam eva prÃrthanÅyam ith Ãha - ÃsÃm aho caraïa-reïu-ju«Ãm ahaæ syÃæ v­ndÃvane kim api gulma-latau«adhÅnÃm | yà dustyajaæ sva-janam Ãrya-pathaæ ca hitvà bhejur mukunda-padavÅæ Órutibhir vim­gyÃm || [BhP 10.47.61] ayam artha÷ - mayy ÃsÃæ ÓrÅ-k­«ïa-prema-viÓe«a-cchavi-sparÓo'pi na sambhavaty eva vijÃtÅya-janma-vÃsanatvÃt | tataÓ ca sÃk«Ãc caraïa-sparÓo'pi neti kiæ vaktavyam | yady evaæ tad ÃsÃæ caraïasya yo reïus tasya sparÓa- bhÃga-dheyÃnÃæ ÓrÅ-gulma-latau«adhÅnÃæ madhye kim api yat ki¤cid anÃd­ta-rÆpam iti syÃm iti | aho ity abhilëa-k­ta-h­dayÃrtau | kathambhÆtÃnÃm ity Ãha yà iti | yÃ÷ khalu kula-vadhÆtvÃd ÃpÃta-vicÃreïa svayaæ dustyajaæ svajanam Ãrya-pathaæ ca hitvà rÃgÃtiÓayena loka-veda- maryÃdÃm ullaÇghyety artha÷ | vastutas tu Órutibhir vim­gyÃæ sarva-Óruti- samanvayena parama-puru«Ãrtha-Óiromaïitayà nirïeyÃm Åd­Óa-parama- prema-lak«aïÃæ mukundasya prastutatvÃt ÓrÅ-vrajendra-nandana-rÆpasya padavÅæ tadÅya-saæyogÃnanda-paddhatiæ bhejur iti | [106] tad evam Ãrya-pathaæ tyajÃma iti tu tÃsÃæ bhrama eveti bhÃva÷ | ya eva tat- saæyogÃnanda÷ ÓrÅ-prabh­tÅnÃæ parama-durlabha eveti svayam eva vyanakti | yà vai ÓriyÃrcitam ajÃdibhir Ãpta-kÃmair yogeÓvarair api yad Ãtmani rÃsa-go«ÂhyÃm | k­«ïasya tad bhagavataÓ caraïÃravindaæ nyastaæ stane«u vijahu÷ parirabhya tÃpam || [BhP 10.47.62] yà rÃsa-go«ÂhyÃæ virÃjamÃnasya ÓrÅ-k­«ïasya bhagavata÷ parama- mÃdhurya-sÃra-bhagavattÃprakÃÓinas tad-anirvacanÅya-mÃdhuryaka- prak­«Âaæ padÃravindaæ nyastaæ, tena svayam arpitaæ parirabhya tÃpaæ sÃk«Ãt tad-aprÃpti-hetukam Ãdhiæ jahu÷ | tat tu yogeÓvarair bhakti-yoga- pravÅïai÷ ÓrÅ-ÓukÃdibhir api Ãtmani manasy evÃrcitam | yad vächayà ÓrÅr lalanÃcarat tapa÷ [BhP 10.16.36] ity ukta-diÓà ÓriyÃpi yat prÃptuæ manasy evÃrcitam | tac ca sadaivÃnÃdita eva na tu kadÃcid api sÃk«Ãt prÃptam | tad- aÓravaïÃd iti bhÃva÷ | [107] evaæ tÃsÃm eva sÃk«Ãn namaskÃre k­ta-cittatayà tathÃvidhaæ gÃyann evÃsau punar api mahÃ-mahima-sphÆrter atidainya-bhara-saÇkucitatayà tatrÃpy Ãtmano'nadhikÃritÃæ manyamÃnas tat-pÃda-reïum eva namaskurvan tatrÃpi dainyena tad-eka-varga-sambandhÃt sÃdhÃraïa-vraja-strÅïÃm eva namaskaroti - vande nanda-vraja-strÅïÃæ pÃda-reïum abhÅk«ïaÓa÷ | yÃsÃæ hari-kathodgÅtaæ punÃti bhuvana-trayam || [BhP 10.47.63] uttarÃrdhena tÃd­ÓÅnÃm apy ÃsÃæ sÃk«Ãd eva pÃda-reïuæ vande, tad etad apy aho asmÃkaæ (page 63) bhÃgyam astÅty etad api mahad adbhutam iti bhÃva÷ | atraitad uktaæ bhavati - ete hi yÃdavÃ÷ sarve mad-gaïà eva bhÃmini | [PadmaP 6.89.22] sarvadà mat-priyà devi mat-tulya-guïa-ÓÃlina÷ || iti pÃdma-kÃrtika-mÃhÃtmya-d­«Âa-ÓrÅ-bhagavad-vÃkyÃnusÃreïa ÓayyÃsanÃÂanÃlÃpe [BhP 10.90.46] ity Ãdy-anusÃreïa ca yÃdavà eva tÃvat svayaæ bhagavata÷ ÓrÅ-k­«ïa-devasya parama-pre«ÂhÃ÷ | ata÷ prÃdurbhÃvÃntara-bhaktÃs tu svato dÆrata eva sthità | atha bhaktÃntare«u yÃdave«v api tvaæ tu bhÃgavate«v aham [BhP 11.16.29], tvaæ me bh­tya÷ suh­t sakhà [BhP 11.11.49], noddhavo'ïv api man-nyÆna÷ [BhP 3.4.31], na ca saÇkar«aïo na ÓrÅr naivÃtmà ca yathà bhavÃn [BhP 11.14.15] ity Ãdi kÃma-k­c-chrÅ-k­«ïa-vÃkyÃnusÃrÃt bhakty-aæÓena tu sarvato'py uddhava eva ÓreyÃn, tasya tu ÓrÅ-vraja-devÅ«v evaivaæ dainya- vacanaæ, na jÃtu mahi«Åsv apÅti jÃtÃndhasyÃpi cÃk««am evedaæ tÃsÃæ yaÓo- rÃkÃ-candrama÷-saundaryam iti || || 10.47 || ÓrÅ-uddhava÷ || 102-107 || [108] tatra svebhya÷ «o¬aÓa-sahasra-saÇkhyÃbhya÷ ÓrÅ-yadu-devasya patnÅbhyas tathëÂabhya÷ paÂÂa-mahÅ«ibhyaÓ ca tÃsÃæ mÃhÃtmyaæ vadantya÷ paramakëÂhÃpannatayà ÓrÅ-rÃdhikÃ-devyà Ãhu÷ -- na vayaæ sÃdhvi sÃmrÃjyaæ svÃrÃjyaæ bhaujyam apy uta | vairÃjyaæ pÃrame«Âhyaæ ca Ãnantyaæ và hare÷ padam || kÃmayÃmaha etasya ÓrÅmat-pÃda-raja÷ Óriya÷ | kuca-kuÇkuma-gandhÃÂhyaæ mÆrdhnà voÂhuæ gadÃ-bh­ta÷ || vraja-striyo yad vächanti pulindyas t­ïa-vÅrudha÷ | gÃvaÓ cÃrayato gopÃ÷ pÃda-sparÓaæ mahÃtmana÷ || [BhP 10.83.41-43] he sÃdhvi, sÃmrÃjyÃdikaæ na kÃmayÃmahe | tatra sÃmrÃjyaæ sÃrvabhaumaæ padam | svÃrÃjyaæ aindraæ padaæ bhojyaæ tad-ubhaya-bhoga-bhÃktvam | bhunaktÅti bhuk tasya bhÃva iti | vividhaæ rÃjata iti viràtasya bhÃvo vairÃjyam | aïimÃdi-siddhi-bhÃktvam ity artha÷ | pÃrame«Âyaæ brahma- padam | Ãnantyaæ ye te Óatam [TaittU 2.8.2] ity Ãdi-Óruti-rÅtyà manu«yÃnandam Ãrabhya Óata-Óata-guïitatvena prÃjÃpatyasya gaïanÃyÃ÷ parÃæ këÂhÃæ darÓayitvà para-brahmaïi tu yato vÃco nivartante [TaittU 2.4.1] ity anena yadÃnandasyÃnantyaæ darÓitaæ tad apÅty artha÷ | kiæ bahunÃ, hare÷ ÓrÅ-pate÷ padaæ sÃmÅpyÃdikam api yat tad etad api na kÃmayÃmahe | nÃdhÅnaæ kartum icchÃma ity artha÷ | tarhi kim adhikaæ labdhaæ kÃmayadhve ? na, tatrÃhu÷ - etasyÃsmat-patitvena sarva-vij¤Ãtasya gadÃ-bh­ta÷ ÓrÅmat-pÃdaraja eva tÃvan mÆrdhnà vo¬dhruæ kÃmayÃmahe | tatrÃpi yat Óriya÷ kuca-kuÇkuma-gandhenìhyaæ tad- gandhena prÃpta-sampad-viÓe«aæ tat punar adhikaæ kÃmayÃmaha ity artha÷ | nanu, ÓrÅpater eva padaæ ÓrÅ-kuÇkuma-gandhìhyaæ [V­. here adds: tat- sÃmÅpyÃd ity ÃgÃt tat tu bhavatyas tyaktavatya eva | yadi ca ÓrÅr atra rukumïy abhipreyate tarhi tat tu bhavatÅnÃæ prÃptam eva | tasmÃt tat-tad- vilak«aïÃyà eva Óriya÷ kuca-kuÇkuma-gandhìhyam | V­. addition ends.] tat syÃd iti gamyate | tatas tad-avabodhanÃya punar viÓi«yatÃm | tatrÃhu÷ vraja-striya iti | pÆrïÃ÷ pulindya urugÃya [Bhp 10.21.17] ity Ãdi sva-vÃkyÃdy- anusÃreïa vraja-stry-Ãdayo yad vächanti vavächur ity artha÷ | vartamÃna- prayogeïa tat-tad-aviccheda utprek«yate | atra pulindy-Ãdi-nirdeÓas tu sve«Ãm api tat-prÃpti-yogyatÃ-vivak«ayà | t­ïa-vÅrudho (page 64) dÆrvÃdyÃ÷ | ÃsÃæ tÃd­g-anubhavaÓ ca tat-kuca-kuÇkuma-saurabha- vÃsitatvÃvicchinna-tat-pÃdapa-bhÃvÃd eveti bhÃva÷ | gÃvo gÃ÷ | cÃrayataÓ cÃrayanta÷ | gopà ity ante nirdeÓas tu ke«Ãæcit priya-narma-sakhÃdÅnÃæ tad- anumodakÃritve'pi puru«atvÃt tatrÃyogyatÃ-vivak«ayà | ayaæ bhÃva÷ - ÓrÅtvena prasiddhÃyÃ÷ Óriyas tatra kÃmanaiva ÓrÆyate, na tu saÇgati÷ | yad- vächayà ÓrÅr [BhP 10.16.36] iti nÃga-patnÅnÃæ, yà vai ÓriyÃrcitam [BhP 10.47.62] ity uddhavasyÃpy ukte÷ | na ca rukmiïÅtvena prasiddhÃyà Óriyas tatra saÇgati÷ | kÃla-deÓayor anyatamatvÃt | na ca vraja-strÅïÃæ ÓrÅ-sambandha-lÃlasà yuktà - nÃyaæ Óriyo'Çga [BhP 10.47.60] ity-Ãdinà tato'pi paramÃdhikya-ÓravaïÃt | tasmÃd rukmiïÅ dvÃravatyÃæ tu rÃdhà v­ndÃvane vane iti mÃtsyÃnusÃreïa rukmiïyà saha paÂhità | ÓÃstra-d­«Âyà tÆpadeÓo vÃma-devÃd [Vs. 1.1.30] iti nyÃya-rÅtyà mahendreïa parameÓvara iva durgayÃpy ahaægrahopÃsanÃ- ÓÃstra-d­«Âyà svÃbhedenopadi«Âà | ÓrÅ-rÃdhà tu sarvata÷ pÆrïà tal- lak«mÅ÷ | tathà devÅ k­«ïamayÅ proktà rÃdhikà ity Ãdi b­had-gautamÅyÃnusÃreïa, rÃdhayà mÃdhavo devo mÃdhavenaiva rÃdhikà ity Ãdi ­k-pariÓi«ÂÃnusÃreïa ca tÃsu rÃdhÃtvena prasiddhà sarvato vilak«aïà yà ÓrÅr virÃjate tÃm uddiÓyaiva tÃsÃæ tad idaæ vÃkyam | yathà ca - anayÃrÃdhito nÆnaæ bhagavÃn [BhP 10.30.28] ityÃdi | apy eïapatny-upagata [BhP 10.30.11] ity-Ãdi-dvayaæ ca | tataÓ ca tÃsÃæ yathà tatra sp­hÃspandatà tathÃsmÃkaæ ceti | tad evaæ tÃd­Óa-prema-sphÆrtimaya-tad-gandhìhyatÃyÃ÷ sampraty apy asmÃsu prakÃÓa÷ syÃd iti darÓitam | na kevalaæ tÃd­Óaæ tad-raja eva vächanti api tu tÃd­Óa-pÃda-sparÓam ca | ato vayam api taæ kÃmayÃmaha ity artha÷ | yad và tad-rajasa eva viÓe«aïaæ pÃda-sparÓam iti | tad-avyabhicÃri- phalatvÃd abhinnam evety artha÷ | etasya tatra kÅd­Óasya ? mahÃn sarvatratyÃd api svabhÃvÃd uttama Ãtmà saundaryÃdi-prakÃÓa-maya÷ svabhÃvo yasya tÃd­Óasya tatrÃtiÓuÓubhe tÃbhir bhagavÃn [BhP 10.33.6] iti ÓrÅ-Óukokte÷ || || 10.83 || ÓrÅ-mahi«yo draupadÅm || 108 || (page 65) [109] atha tatraiva ÓrÅ-rÃdhÃ-devyÃ÷, Ãdi-purÃïe - trailokye p­thivÅ dhanyà tatra v­ndÃvanaæ puna÷ | tatrÃpi gopikÃ÷ pÃrtha tatra rÃdhÃbhidhà mama || iti | pÃdme kÃrttika-mÃhÃtmye - yathà rÃdhà priyà vi«ïos tasyÃ÷ kuï¬aæ priyaæ tathà | sarva-gopÅ«u saivaikà vi«ïor atyanta-vallabhà || iti | ataeva tasyà eva pramÃdhikyaæ varïitam Ãgneye vÃsanÃ-bhëyoddh­taæ vacanam - gopya÷ papracchur u«asi k­«ïÃnucaram uddhavam | hari-lÅlÃ-vihÃrÃæÓ ca tatraikÃæ rÃdhikÃæ vinà | rÃdhà tad-bhÃva-saælÅnà vÃsanÃyà virÃmità || iti | navamÃvasthÃ-prÃptatvena praÓnÃdi-vÃsanÃyà virÃmità tasyÃm asamarthyety artha÷ | tasmÃd anena sarva-vraja-devÅ«v api Órai«ÂhyÃdi-cihnena ÓrÅ-rÃsa- vihÃre tÃbhir eva svayaæ kasyÃ÷ padÃni [BhP 10.30.27] ity Ãdinà varïita- saubhÃgyÃtiÓayà ÓrÅ-rÃdhikaiva bhavet | atas tan-nÃmnaiva tÃ÷ sÆcayÃmÃsu÷ - anayÃrÃdhito nÆnaæ bhagavÃn harir ÅÓvara÷ | yan no vihÃya govinda÷ prÅto'yam anayad raha÷ || [BhP 10.30.28] anayà rÃdhayà bhagavÃn rÃdhita÷ sÃdhito vaÓÅk­ta ity artha÷ | nÆnam iti vitarke | yataÓ ca rÃdhayatÅti niruktyà tasyà rÃdheti saæj¤Ãpi jÃteti bhÃva÷ | rÃdhitatve hetu÷ yan na iti | govinda÷ ÓrÅ-gokulendra÷ || || 10.30 || ÓrÅ-vraja-devya÷ || 109 || [110] tad evaæ tathÃbhÆta-ÓrÅ-bhagavat-prÅti-mÃdhurÅ«u ÓrÅ-rÃdhÃyÃs tan- mÃdhurÅ-sarvordhvam adhirƬhety etÃvat tat-parÃvasthÃ-sthÃpanÃ- paryantena sandarbheïa tat-prÅti-jÃti-tÃratamyaæ darÓitam | e«Ã ca tat-prÅtir laukika-kÃvya-vidÃæ raty-Ãdivat kÃraïa-kÃrya-sahÃyair militvà rasÃvasthÃm ÃpunvatÅ svayaæ sthÃyÅ bhÃva ucyate | kÃraïÃdyÃÓ ca krameïa vibhÃvÃnubhÃva-vyabhicÃriïa ucyante | tatra tasyà bhÃvatvaæ prÅti- rÆpatvÃd eva | sthÃyitvaæ ca - viruddhair aviruddhair và bhÃvair vicchidyate na ya÷ | Ãtma-bhÃvaæ nayaty anyÃn sa sthÃyÅ lavaïÃkara÷ || [DaÓarÆpaka 4.34] iti rasa-ÓÃstrÅya-lak«aïa-vyÃpte÷ | anye«Ãæ vibhÃvatvÃdikaæ ca tad-vibhÃvanÃdi-guïena darÓayi«yamÃïatvÃt | tata÷ kÃraïÃdi-sphÆrti-viÓe«a-vyakta-sphÆrti-viÓe«Ã tan milità bhagavat- prÅtis tadÅya-prÅtimaya-rasa ucyate | bhaktimayo raso bhakti-rasa iti ca | yathÃhu÷ - bhÃvà evÃbhisampannÃ÷ prayÃnti rasa-rÆpatÃm iti | yat tu prÃk­ta-rasikai rasa-sÃmagrÅ-virahÃd bhaktau rasatvaæ ne«Âaæ, tat khalu prÃk­ta-devÃdi-vi«ayam eva sambhavet | sÃmagrÅ hi rasatvÃpattau trividhà | svarÆpa-yogyatÃ, parikara-yogyatÃ, puru«a-yogyatà ca | tatra laukike'pi rase raty-Ãde÷ sthÃyina÷ svarÆpa-yogyatà | sthÃyi-bhÃva-rÆpatvÃt sukha-tÃdÃtmyÃÇgÅkÃrÃd eva ca | bhagavat-prÅtau tu sthÃyi-bhÃvatvaæ tad- vidhÃÓe«a-sukha-taraÇgÃrïava-brahma-sukhÃd adhikatamatvaæ ca pratipÃditam eva | tathà tatra kÃraïÃdayas tat-parikarÃÓ ca laukikatvÃd vibhÃvanÃdi«u svato'k«amÃ÷ | kintu sat-kavi-nibandha-cÃturyÃd evÃlaukikatvam ÃpannÃs tatra yogyà bhavanti | tatra tu te svata evÃlaukikÃdbhuta-rÆpatvena darÓità darÓanÅyÃÓ ca | puru«a-yogyatà ca ÓrÅ-prahlÃdÃdÅnÃm iva tÃd­Óa-vÃsanà | tÃæ vinà ca laukika-kÃvyenÃpi tan-ni«pattiæ na manyate | yathoktam - puïyavanta÷ pramiïvanti yogivad rasa-santatim || [SÃhitya-darpaïa 3.2] iti | na jÃyate tad- ÃsvÃdo vinà (page 66) raty-Ãdi-vÃsanÃm || [SÃhitya-darpaïa 3.8] iti ca | laukika-rasasyotpatti÷ svarÆpam ÃsvÃda-prakÃraÓ caivam evocyate | yathà - sattvodrekÃd akhaï¬a-svarprakÃÓÃnanda-cin-maya÷ | vedyÃntara-sparÓa-ÓÆnyo brahmÃsvÃda-sahodara÷ || lokottara-camatkÃra-prÃïa÷ kaiÓcit pramÃt­bhi÷ | svÃkÃravad abhinnatvenÃyam ÃsvÃdyate rasa÷ || [SÃhitya-darpaïa 3.2] iti | atra tu aprÃk­ta-viÓuddha-sattva-hetutvaæ sattvaæ viÓuddhaæ vasudeva- Óabditam ity Ãde÷ | darÓitaæ cÃsya sattvasyÃprÃk­tatvaæ bhagavat-sandarbhe | tathà brahmÃsvÃdÃd apy adhikatvaæ yà nirv­tis tanu-bh­tÃæ [BhP 4.9.10] ity Ãde÷ | nÃtyantikaæ vigaïayanty api te prasÃdam [BhP 3.15.48] ity ÃdeÓ ca | tataÓ camatkÃraÓ ca sutarÃm eva | vismÃpanaæ svasya ca saubhagÃrddhe÷ [BhP 3.2.12] ity Ãde÷ | kiæ cÃlaukika-rasa-vidÃæ prÃcÅnÃnÃm api matÃnusÃreïa sidhyaty asau rasa÷ | tatra sÃmÃnyata÷ ÓrÅ-bhagavan-nÃma-kaumudÅ-kÃrair darÓita÷ | tasya viÓe«atas tu ÓÃntÃdi«u pa¤casu bhede«u vaktavye«u ÓrÅ-svÃmi-caraïair mallÃnÃm aÓanir [BhP 10.43.17] ity Ãdau te pa¤caiva darÓitÃ÷ | strÅïÃæ Ó­ÇgÃra÷ | samavayasÃæ gopÃnÃæ hÃsya-Óabda-sÆcita-narma-maya-sakhya- sthÃyÅ sakhya-maya÷ preyÃn | tatas tan-mate gopÃnÃæ ÓrÅdÃmÃdÅnÃm ity evÃrtha÷ | pitror dayÃpara-paryÃya-vÃtsalya-sthÃyÅ vatsala÷ | yoginÃæ j¤Ãna- bhakti-maya÷ ÓÃnta÷ | v­«ïÅnÃæ bhaktimaya iti | tathà sÃmÃnya-prÅti-maya- rasaÓ ca nÌïÃæ darÓita÷ | tatrÃdbhutatva-nirdeÓaÓ ca sarvasyaiva rasasya tat- prÃïatvÃt ÓÃntatvÃdi-vaiÓi«ÂyÃbhÃve tad eva nirdi«Âam iti | yathÃha dharma-datta÷ - rase sÃraÓ camatkÃra÷ sarvatrÃpy anubhÆyate | tac-camatkÃra-sÃratve sarvatrÃpy adbhuto rasa÷ | tasmÃd adbhutam evÃha k­tÅ nÃrÃyaïo rasam || [SÃhitya-darpaïa 3.2] iti | ye tu mallÃdÅnÃæ raudrÃdi-rasÃs tatraiva svÃmibhir aÇgÅk­tÃs te khalu prÅtir- virodhitvÃn nÃtrÃd­tÃ÷ | tad etad alaukika-rasavin-matam | tathà kaiÓcil- laukika-rasavidbhir bhoja-rÃjÃdibhi÷ preyÃn vatsalaÓ ca rasa÷ sammato'sti | tathà coktam - sneha-sthÃyi-bhÃva÷ preyÃn | yathà - yad eva rocate mahyaæ tad eva kurute priyà | iti vetti na jÃnÃti tat-priyaæ yat karoti sà || [SarasvatÅ-kaïÂhÃbharaïam 5] iti | dampatyor anayo÷ sakhya-viÓe«a-vivak«ayà tad idam udÃh­tam | evaæ - sphuÂaæ camatkÃritayà vatsalaæ ca rasaæ vidu÷ | (page 67) sthÃyÅ vatsalatÃsyeha putrÃdy-Ãlambanaæ matam || [SÃhitya-darpaïa 3.201] ity Ãdi | tathà sudevÃdyair bhakti-mayaÓ ceti | kiæ ca laukikasya ratyÃde÷ sukha- rÆpatvaæ yathÃ-katha¤cid eva vastu-vicÃre du÷kha-paryavasÃyitvÃt | tad uktaæ svayaæ bhagavatà sukhaæ du÷kha-sukhÃtyaya÷ du÷khaæ kÃma-sukhÃpek«Ã [BhP 11.19.41] iti | tadÅya÷ Óamo'pi Óamo man-ni«Âhatà buddhe÷ [BhP 11.19.36] iti vadatà tenaivÃnÃd­ta÷ | jugupsÃdÅnÃæ tu sukha-rÆpatà laukikair api dve«yà | tat-tan-nindà bhÃgavata-rasa-ÓlÃghà ca ÓrÅ-nÃrada-vÃkye - na yad vacaÓ citra-padaæ harer yaÓo jagat-pavitraæ prag­ïÅta karhicit | tad vÃyasaæ tÅrtham uÓanti mÃnasà na yatra haæsà niramanty uÓik-k«ayÃ÷ || tad-vÃg-visargo janatÃgha-viplavo yasmin prati-Ólokam abaddhavaty api | nÃmÃny anantasya yaÓo 'ÇkitÃni yat Ó­ïvanti gÃyanti g­ïanti sÃdhava÷ || [BhP 1.5.10-11] iti | ÓrÅ-rukmiïÅ-vÃkye'pi - tvak-ÓmaÓru-roma-nakha-keÓa-pinaddham antar mÃæsÃsthi-rakta-k­mi-viÂ-kapha-pitta-vÃtam | jÅvac-chavaæ bhajati kÃnta-matir vimÆÂhà yà te padÃbja-makarandam ajighratÅ strÅ || [BhP 10.60.45] iti | tasmÃl laukikasyaiva vibhÃvÃde÷ rasa-janakatvaæ na Óraddheyam | taj- janakatve ca sarvatra bÅbhatsa-janakatvam eva sidhyati | ÓrÅ-bhÃgavata-rasasya tu vi«yiïam Ãrabhya mukta-paryante jane tadvad aho anindriye caitanya- ÓÆnye'pi vikÃra-hetutvÃt kathaæ tatrÃsambhÃvanÃpi syÃt | yathoktaæ - niv­tta- tar«air upagÅyamÃnÃt [BhP 10.1.4] ity Ãdi | aspandanaæ gatimatÃæ pulakas tarÆïÃæ [BhP 10.21.19] iti | k­«ïaæ sametya labdhehà Ãsan Óu«kà nagà api [BhP 10.17.15] iti | tad etad abhipretya ÓrÅ-bhagavat-prÅty-eka-vya¤jakasya ÓrÅ- bhÃgavata-purÃïasya rasÃtmakatvaæ Óabdenaiva nirdiÓati nigama-kalpa-taro÷ [BhP 1.1.3] ity Ãdi | he bhÃvukÃ÷ parama-maÇgalÃyanÃ÷ | ye rasikà bhagavat-prÅti-rasaj¤Ã ity artha÷ | te yÆyaæ vaikuïÂhÃt krameïa bhuvi p­thivyÃm eva galitam avatÅrïaæ nigama-kalpa-taro÷ sarva-phalotpatti-bhuva÷ ÓÃkhopaÓÃkhÃbhir vaikuïÂham adhyÃrƬhasya veda-rÆpa-taror yat khalu rasa-rÆpaæ ÓrÅ- bhÃgavatÃkhyaæ phalaæ tat bhuvy api sthitÃ÷ pibata ÃsvÃdyÃntargataæ kuruta | aho ity alabhya-lÃbha-vya¤janà bhÃgavatÃkhyaæ yac chÃstraæ tat khalu rasavad api rasaikamayatÃ-vivak«ayà rasa-Óabdena nirdi«Âam | bhÃgavata-Óabdenaiva tasya rasasyÃnyadÅyatvaæ vyÃv­ttam | bhÃgavatasya tadÅyatvena rasasyÃpi tadÅyatvÃk«epÃt | Óabda-Óle«eïa ca bhagavat-sambandhi-rasam iti gamyate | sa ca raso bhagavat-prÅti-maya eva | yasyÃæ vai ÓrÆyamÃïÃyÃm [BhP 1.7.7] ity-Ãdi-phala-Órute÷ | yan-mayatvenaiva ÓrÅ-bhagavati rasa-Óabda÷ Órutau prayujyate raso vai sa÷ [TaittU 2.7.1] iti | sa eva ca praÓasyate rasaæ hy evÃyaæ labdhvÃnandÅ bhavati iti | tatra rasikà ity anena prÃcÅnÃrvÃcÅna- saæskÃrÃïÃm eva tad-vij¤atvaæ darÓitam | galitam ity anena tasya supÃkimtvenÃdhika-svÃdumattvam uktvà ÓÃstra-pak«e suni«pannÃrthatvenÃdhika-svÃdutvaæ darÓitam | rasam ity anena phala-pak«e tvag-a«Ây-Ãdi-rÃhityaæ vyajyÃtra ca pak«e heyÃæÓa-rÃhityaæ darÓitam | tathà bhÃgavatam ity anena satsv api phalÃntare«u nigamasya parama- phalatvenoktvà tasya parama-puru«Ãrthatvaæ darÓitam | evaæ tasya rasÃtmakasya phalasya svarÆpato'pi vaiÓi«Âye sati paramotkar«a- bodhanÃrthaæ vaiÓi«ÂyÃntaram Ãha Óuketi | atra phala-pak«e kalpa-taru- vÃsitvÃd alaukikatvena Óuko'py am­ta-mukho'bhipreyate | (page 68) tatas tan- mukhaæ prÃpya yathà tat phalaæ viÓe«ata÷ svÃdu bhavati tathà parama- bhÃgavata-mukha-sambandhaæ bhagavad-varïanam api | tatas tÃd­Óa-parama- bhÃgavata-v­nda-mahendra-ÓrÅ-Óukadeva-mukha-sambandhaæ kim uteti bhÃva÷ | ataeva parama-svÃda-parama-këÂhÃ-prÃptatvÃt svato'nyataÓ ca t­ptir api na bhavi«yatÅty Ãlayaæ mok«Ãnandam apy abhivyÃpya pibatety uktam | tathà ca vak«yate - parini«Âhito'pi [BhP 2.1.9] ity Ãdi | anenÃsvÃdyÃntaravan nedaæ kÃlÃntare'py ÃsvÃdaka-bÃhulye'pi vyayi«yatÅty api darÓitam | yad vÃ, tatra tasya rasasya bhagavat-prÅtimayatve'pi dvaividhyam | tat-prÅty- upayuktatvaæ tat-prÅti-pariïÃmatvaæ ceti | yathoktaæ dvÃdaÓe -- kathà imÃs te kathità mahÅyasÃæ vitÃya loke«u yaÓa÷ pareyu«Ãm | vij¤Ãna-vairÃgya-vivak«ayà vibho vaco-vibhÆtÅr na tu pÃramÃrthyam || yat tÆttama÷-Óloka-guïÃnuvÃda÷ saÇgÅyate 'bhÅk«ïam amaÇgala-ghna÷ | tam eva nityaæ Ó­ïuyÃd abhÅk«ïaæ k­«ïe 'malÃæ bhaktim abhÅpsamÃna÷ || [BhP 12.3.14-15] iti | tata÷ sÃmÃnyato rasatvam uktvà viÓe«ato'py Ãha am­teti | am­taæ tal-lÅlÃ- rasa÷ | hari-lÅlÃ-kathÃ-vrÃtÃm­tÃnandita-sat-suram [BhP 12.13.11] iti dvÃdaÓe ÓrÅ-bhÃgavata-viÓe«aïÃt | lÅlÃ-kathÃ-rasa-ni«evaïam [BhP 12.4.40] iti tasyaiva rasatva-nirdeÓÃc ca | sat-suram iti santo'trÃtmÃrÃmÃ÷ | itthaæ satÃm [BhP 10.12.11] ity Ãdivat | ta eva surÃ÷ | am­ta-mÃtra-svÃditvÃt | atra tv am­ta- drava-padena lÅlÃ-rasasya sÃra evocyate | tasmÃd evaæ vyÃkhyeyam | yadyapi prÅti-maya-rasa eva ÓreyÃn tathÃpy asty atra viveka÷ | rasÃnubhavino hy atra dvividhÃ÷ | pibatety upadeÓyÃ÷ | svatas tad-anubhavino lÅlÃ-parikarÃÓ ca | tatra lÅlÃ-rasÃnubhavino hy atra parikarà eva tasya sÃram anubhavanti antaraÇgatvÃt | pare tu yat ki¤cid eva bahiraÇgatvÃt | yadyapy evaæ tathÃpi tad-anubhava-mayaæ rasa-sÃraæ svÃnubhava-mayena rasenaikatayà vibhÃvya pibata | yatas tÃd­Óatayà tÃd­Óa-Óuka-mukhÃd galitaæ pravÃha-rÆpeïa vahantam ity artha÷ | tad evaæ bhagavat-prÅte÷ parama-rasatvÃpatti÷ ÓabdopÃttaiva | anyatra ca sarva-vedÃnta-sÃraæ hi [BhP 12.13.15] ity Ãdau tad-rasÃm­ta-t­ptasya ity Ãdi | evam evÃbhipretya bhÃvukà ity atra rasa-viÓe«a-bhÃvanÃ-caturà iti ÂÅkà | tathà smaran mukundÃÇghry-upagÆhanaæ punar vihÃtum icchen na rasa-graho jana÷ [BhP 1.5.19] ity Ãdi | || 1.1 || ÓrÅ-veda-vyÃsa÷ || 110 || [111] evaæ vibhÃvÃdi-saæyogena bhagavat-prÅti-mayo raso vyaktÅbhavati | tatra laukika-nÃÂya-rasa-vidÃm api pak«a-catu«kam | rasasya mukhyayà v­ttyÃnukÃrye prÃcÅne nÃyaka eva v­tti÷ | naÂe tÆpacÃrÃd ity eka÷ pak«a÷ | pÆrvatra laukikatvÃt pÃrimityÃd bhayÃdi-sÃntarÃyatvÃc cÃnukartari naÂa eva dvitÅya÷ | tasya Óik«Ã-mÃtreïa ÓÆnya-cittatayaiva tad-anukart­tvÃt sÃmÃjike«v eveti t­tÅya÷ | yadi ca dvitÅye sacetas tvaæ tadobhayatrÃpi kathaæ na syÃd iti caturtha iti | ÓrÅ-bhÃgavatÃnÃæ tu sarvatraiva tat-prÅtimaya-rasa- svÅkÃra÷ | laukikatvÃdi-hetor abhÃvÃt | tatrÃpi viÓe«ato'nukÃrye«u tat- parikare«u ye«Ãæ nityam eva h­dayam adhyÃrƬha÷ pÆrïo raso'nukartrÃdi«u sa¤carati | tatra bhagavat-prÅter alaukikatvam aparimitatvaæ ca svata eva siddham | na tu laukika-raty-Ãdivat kÃvya-k ptam | tac ca svarÆpa- nirÆpaïe sthÃpitam | bhayÃdy-anavacchedyatvaæ ÓrÅ-prahlÃdÃdau ÓrÅ-vraja- devÅ-Ãdau ca vyaktam | janmÃntarÃvyavacchedyatvaæ ÓrÅ-v­tra-gajendrÃdau d­«Âam | ÓrÅ-bharatÃdau và | kiæ bahunÃ, (page 69) brahmÃnandÃdy- anavacchedyatvam api ÓrÅ-ÓukÃdau prasiddham | evaæ tat-kÃraïÃdeÓ cÃlaukikatvaæ j¤eyam | tatrÃlambana-kÃraïasya ÓrÅ- bhagavato'samordhvÃtiÓayi-bhagavattvÃd eva siddham | tat-parikarasya ca tat- tulyatvÃd eva | tac ca Óruti-purÃïÃdi-dundubhi-gho«itam | athoddÅpana-kÃraïÃnÃæ tadÅyÃnÃæ ca tadÅyatvÃd eva | tac ca yathà darÓitam - tasyÃravinda-nayanasya [BhP 3.15.43] ity Ãdau cakÃra te«Ãæ saæk«obham ak«ara-ju«Ãm atha citta-tanvo÷ iti, gopyas tapa÷ kim acaran [BhP 10.44.14] ity Ãdi, kà stry aÇga [BhP 10.29.40] ity Ãdau yad go-dvija-druma-m­gÃn pulakÃny abibhrat iti, vividha-gopa-caraïe«u vidagdha [BhP 10.35.14] ity Ãdi | veïuvÃdya-varïane - savanaÓas tad-upadhÃrya sureÓÃ÷ Óakra-Óarva-parame«Âhi-purogÃ÷ | kavaya Ãnata-kandhara-cittÃ÷ kaÓmalaæ yayur aniÓcita-tattvÃ÷ || [BhP 10.35.15] iti | Ãgantukà api tac-chakty-upab­æhitatvena sÃd­ÓyÃt tat-sphÆrtimayatvena cÃlaukikÅæ daÓÃm Ãpnuvanti | yathoktaæ - prÃv­Â-Óriyaæ ca tÃæ vÅk«ya sarva-kÃla-sukhÃvahÃm bhagavÃn pÆjayÃæ cakre Ãtma-Óakty-upab­æhitÃm || [BhP 10.20.31] yathà meghÃdayaÓ ca, tathà kÃrya-rÆpÃ÷ pulakÃdayo'py alaukikÃ÷ | ye khalu aspandanaæ gati-matÃæ pulakas tarÆïÃm [BhP 10.21.19] ity Ãdau tarv-Ãdi«v apy udbhavanto manu«ye«u svasyÃtyadbhutodayam eva j¤Ãpayanti | evaæ nirvedÃdyÃ÷ sahÃyÃÓ cÃlaukikà mantavyÃ÷ | yatra loka-vilak«aïa- vaicittya-vipralambhÃdi-hetava unmÃdÃdaya udÃhari«yante | kvacit tu sarve«Ãm api svata evÃlaukikatvam | ÓrÅ-brahma-saæhitÃyÃm - Óriya÷ kÃntÃ÷ kÃnta÷ parama-puru«a÷ kalpa-taravo drumà bhÆmiÓ cintÃmaïi-gaïa-mayi toyam am­tam kathà gÃnaæ nÃÂyaæ gamanam api vaæÓÅ priya-sakhi cid-Ãnandaæ jyoti÷ param api tad ÃsvÃdyam api ca sa yatra k«ÅrÃbdhi÷ sravati surabhÅbhyaÓ ca su-mahÃn nime«ÃrdhÃkhyo và vrajati na hi yatrÃpi samaya÷ bhaje ÓvetadvÅpaæ tam aham iha golokam iti yaæ vidantas te santa÷ k«iti-virala-cÃrÃ÷ katipaye || [BrahmaS 5.67-68] iti | gÃnaæ nÃÂyam iti tadvad rasÃdhÃyakam ity artha÷ | tad evam alaukikatvÃdinÃnukÃrye'pi rase rasatvÃpÃdÃna-Óaktau satyÃæ prÅti- kÃraïÃdayas te tadÃpi vibhÃvÃdyÃkhyÃæ bhajante | tathaiva hi te«Ãæ tat-tad- Ãkhyà | yathoktaæ - vibhÃvanaæ ratyÃder viÓe«eïÃsvÃdÃÇkura-yogyatÃnayanam | anubhÃvanam evambhÆtasya ratyÃde÷ samanantaram eva rasÃdi-rÆpatayà bhÃvanam | sa¤cÃraïe tathÃbhÆtasya tasyaiva samyak cÃraïam [SÃhitya-darpaïam 3.13] iti | kiæ ca svÃbhÃvikÃlaukikatve sati yathà laukika-rasa-vidÃæ laukikebhyo'pi kÃvya-saæÓrayÃd alaukika-Óaktiæ dadhÃnebhyo vibhÃvÃdy-ÃkhyÃprÃpta- kÃraïÃdibhya÷ ÓokÃdÃv api sukham eva jÃyate iti rasatvÃpattis tathaivÃsmÃbhir viyogÃdÃv api mantavyam | tatra bahis tadÅya-viyoga-maya- du÷khe'pi paramÃnanda-ghanasya bhagavatas tad-bhÃvasya ca h­di sphÆrtir vidyata eva | paramÃnanda-ghanatvaæ ca tayos tyaktum aÓakyatvÃt | tata÷ k«udhÃturÃïÃm atyu«ïa-madhura-dugdhavan na tatra rasatva-vyÃghÃta÷ | tadà tad-bhÃvasya paramÃnanda-rÆpasyÃpi viyoga-du÷kha-nimittatvaæ candrÃdÅnÃæ tÃpanatvam eva j¤eyam | tathà tasya du÷khasya ca bhÃvÃnananda-janyatvÃd ÃyatyÃæ saæyoga-sukha- (page 70) po«akatvÃc ca sukhÃnta÷pÃta eva | tathà tadÅyasya karuïasyÃpi rasasya sarvaj¤a-vacanÃdi-racita-prÃpty-ÃÓÃmayatvÃt saæyogÃvaÓe«atvÃt tatra tathaiva gati÷ siddhà | tad evam anukÃrye rasodaya÷ siddha÷ | sa eva ca mukhya÷ | ÓravaïajÃnurÃgÃd darÓanajÃnurÃgasya Óre«ÂhatvÃt - Óruta-mÃtro 'pi ya÷ strÅïÃæ prasahyÃkar«ate mana÷ | uru-gÃyoru-gÅto và paÓyantÅnÃæ ca kiæ puna÷ || [BhP 10.90.26] iti nyÃyena | atas tava vikrŬitaæ brahman [BhP 11.6.44] ity Ãdikodbhava-vacana-mayaæ padya-dvayaæ cÃhÃryam | atha anukartÃpy atra bhakta eva sammata÷ | anye«Ãæ samyak tad- anukaraïÃsÃmÃrthyÃt | tatas tatrÃpi tad-rasodaya÷ syÃd eva | kintu bhakter bhakti-vi«ayako bhagavad-rasa÷ prÃyo nodayate bhakti-virodhÃd eva | tato nÃnukriyate ca | tad-anubhavaÓ ca bhagavat-sambandhitvenaiva bhavati nÃtmÅyatvena | sa ca bhakti-rasoddÅpakatvenaiva caritÃrthatÃm Ãpadyate | tata÷ kvacic chruddha-bhaktÃnÃm api yadi tad-anubhÃvÃnukaraïaæ syÃt tadà tadÅyatvenaiva tais tad bhÃvyate na tu svÅyatveneti samÃdheyam | yatra tu bhakta-virodha÷ | yathà gadÃdi-tulya-bhÃvÃnÃæ vasudevÃdau tatrodayate'pi | atha sÃmÃjikà api bhaktà eve«Âà iti | tatrÃpi siddhi÷ | iti d­Óya-kÃvye«u rasa- bhÃvanÃ-vidhi÷ | Óravya-kÃvye«v api varïanÅya-varïa-Órot­-bhedena yathÃyathaæ bodhavya÷ | kiæ cÃtra prÃyas tat-tad-apek«Ã raty-aÇkuravatÃm eva | premÃdimatÃæ tu yathÃ-katha¤cit smaraïam api tatra hetu÷ ye«Ãæ «a¬jÃdimaya-svara-mÃtram api tatra hetur bhavati | yathoktaæ ÓrÅ-nÃradam uddiÓya «a«Âhe - svara-brahmaïi nirbhÃta- h­«ÅkeÓa-padÃmbuje | akhaï¬aæ cittam ÃveÓya lokÃn anucaran muni÷ || [BhP 6.5.22] iti | tata÷ premÃdi-bhÃva eva te«u sarvÃæ sÃmagrÅm udbhÃvayati | yathoktaæ ÓrÅ- prahlÃdam uddiÓya - kvacid rudati vaikuïÂha-cintÃ-Óavala-cetana÷ [BhP 7.4.36] ity Ãdinà - kvacid utpulakas tÆ«ïÅm Ãste saæsparÓa-nirv­ta÷ | aspanda-praïayÃnanda- salilÃmÅlitek«aïa÷ || [BhP 7.4.41] ity antena | laukika-rasaj¤air api hÅnÃÇgatve'pi tat-tad-aÇga-samÃk«epÃd rasa-ni«pattir abhimatà | kiæ ca, bhagavat-prÅti-rasikÃ÷ dvividhÃ÷ - tadÅya-lÅlÃnta÷-pÃtinas tad-anta÷- pÃtitÃbhimÃninaÓ ca | tatra pÆrve«Ãæ prÃktana-yuktyà svata eva siddho rasa÷ | uttare«Ãæ tu dvividhà gati÷ | tat-tal-lÅlÃnta÷-pÃti-sahita-bhagavac- carita-ÓravaïÃdinaikà | bhagavan-mÃdhuryÃdi-ÓravaïÃdinà cÃnyà | tatra pÆrvatra yadi samÃna-vÃsanas tal-lÅlÃnta÷-pÃtÅ bhavet tadà svayaæ sad­Óo bhÃva eva tasya tal-lÅlÃnta÷-pÃti-viÓe«asya vibhÃvÃdikaæ tÃd­ÓatvÃbhimÃnini sÃdhÃraïÅ karoti | yathà - parasya na parasyeti mameti na mameti ca | (page 71) tad-ÃsvÃde vibhÃvÃde÷ paricchedo na vidyate || [SÃhD 3.12] iti | yadi tu vilak«ïa-vÃsanas tadà vibhÃvÃnÃæ sa¤cÃriïÃm anubhÃvÃnÃæ ca prÃyaÓa eva sÃdhÃraïyaæ bhavati | tena tad-bhÃva-viÓe«asyoddÅpana-mÃtraæ syÃt, na tu rasodbodha÷ | yadi tu viruddha-vÃsana÷ syÃt, yathà vatsalena preyasÅ, tadÃpi tasya prÅti-sÃmÃnyasyaiva vÃtsalyÃdi-darÓanenoddÅpanaæ bhavati | na bhÃva-viÓe«asya | na ca rasodbodho jÃyate | athottaratra ÓrÅ-bhagavan-mÃdhuryÃdi-ÓravaïÃdau tal-lÅlÃnta÷-pÃtivat svatantra eva rasodbodha iti | tad evaæ bhagavat-prÅte rasatvÃpattau siddhÃyÃm evaæ vibhÃvyate | vibhÃvÃdibhi÷ saævalità tat-prÅtis tat-prÅtimayo rasa iti | tad uktaæ - yathà khaï¬a-maricÃdÅnÃæ sammelanÃd apÆrva eva kaÓcid ÃsvÃda÷ prapÃnaka-rase jÃyate, vibhÃvÃdi-sammelanÃd ihÃpi tathà [SÃhD 3.15] iti | sa cÃyaæ raso bhagavan-mÃdhuryÃnukÆlyÃnubhava-lak«aïÃsvÃdenoddÅpana- vibhÃva-rÆpeïa svÃæÓenÃsvÃda-rÆpa÷ | bhagavad-Ãdi-lak«aïÃlambana- vibhÃvÃdi-rÆpeïÃsvÃdya-rÆpaÓ ca | ata ubhayathà vyapadeÓa÷ | tatra vibhÃvà dvividhÃ÷ | Ãlambanam uddÅpanaÓ ca | yathoktam agni-purÃïe - vibhÃvyate hi ratyÃdir yatra yena vibhÃvyate | vibhÃvo nÃma sa dvedhÃlambanoddÅpanÃtmaka÷ || [AP 339-35-36] Ãlambano dvividha÷ | prÅti-vi«ayatvena svayaæ bhagavÃn ÓrÅ-k­«ïa÷ | tat- prÅty-ÃdhÃratvena tat-priya-vargaÓ ca | ubhayatraiva yatreti saptamy-arthatva- vyÃpte÷ | tatra ÓrÅ-k­«ïo yathà pÆrvam udÃh­ta÷ yasyÃnanaæ makara-kuï¬alaæ [BhP 9.24.65] ity Ãdinà | gopyas tapa÷ kim acaran yad amu«ya rÆpam [BhP 10.44.24] ity Ãdinà ca | tasya tat-tan-mÃdhuryÃnabhivyaktÃv api svabhÃvata eva priyatamatvaæ svayaæ darÓayati - prÃïa-buddhi-mana÷-svÃtma-dÃra-patya-dhanÃdaya÷ | yat-samparkÃt priyà Ãsaæs tata÷ ko nv apara÷ priya÷ || [BhP 10.23.27] sva÷ Óuddho jÅva÷ | Ãtmà deha÷ | yasya mama samparkÃt paramparÃsambandhÃt | ahaæ tÃvat paramÃnanda-ghana-rÆpa iti svata÷ priya÷ | svasya mamÃæÓatvÃd antaryÃmÅ puru«o'pi priya÷ | tasya ca jÅva- rÆpo'æÓa iti mat-sambandha-paramparayà priya÷ | tad-adhyÃsa-sambandha- paramparayà ca prÃïÃdaya÷ priyà ity artha÷ | evaæ vyaktÅk­ta-rÆpÃntare'pi ÓrÅ-rÃmeïÃnubhÆtam -- kim etad adbhutam iva vÃsudeve 'khilÃtmani | vrajasya sÃtmanas toke«v apÆrvaæ prema vardhate || [BhP 10.13.36] iti | tata÷ - ÓyÃmaæ hiraïya-paridhiæ vana-mÃlya-barha- dhÃtu-pravÃla-naÂa-ve«am anuvratÃæse | vinyasta-hastam itareïa dhunÃnam abjaæ karïotpalÃlaka-kapola-mukhÃbja-hÃsam || [BhP 10.23.22] ity etal-lak«aïe«u mamÃvirbhÃve«u yu«mÃkaæ prÅty-utkar«odayo nÃpÆrva iti bhÃva÷ | || 10.23 || ÓrÅ-bhagavÃn yaj¤apatnÅ÷ || 111 || [112-114] tathà tat-priya-vargaÓ ca pÆrvaæ darÓita÷ | tulayÃma lavenÃpi [BhP 1.18.13] ity Ãdinà | asya bhagavad-vi«aya-prÅty-Ãlambanatvam api yuktam | smaraïÃdi- pathaæ gate hy asmiæs tad-ÃdhÃrà sà prÅtir anubhÆyate | Ãlambana-ÓabdaÓ ca vi«ayÃdhÃrayor vartana iti | ataevoktaæ - tat kathyatÃæ mahÃ-bhÃga yadi k­«ïa-kathÃÓrayam | athavÃsya padÃmbhoja- makaranda-lihÃæ satÃm || [BhP 1.16.6] iti | tad evam api yam ÃÓritya ÓrÅ-bhagavati sa prÅti-viÓe«a÷ pravartate sa evÃlambano j¤eya÷ | anye tÆddÅpanÃ÷ | athaivaæ sa-vÃsana-bhinna-vÃsanaka- dvidha- (page 72) tat-priya-varga-vi«ayà ca yà prÅti÷ sÃpi tat-prÅty- ÃdhÃratvenaiva na tu sva-sambandhÃdinà | ataeva tat-priya-varge'pi sva- sambandha-hetukÃæ prÅtiæ ni«idhya ÓrÅ-bhagavaty eva tÃm abhyarthya punas tat-priya-varge tad-ÃdhÃratvenaiva prÅtim aÇgÅkaroti # atha tatra ni«edha÷ - atha viÓveÓa viÓvÃtman viÓva-mÆrte svake«u me | sneha-pÃÓam imaæ chindhi d­¬haæ pÃï¬u«u v­«ïi«u || [BhP 1.8.41] atha abhyarthanà -- tvayi me 'nanya-vi«ayà matir madhu-pate 'sak­t | ratim udvahatÃd addhà gaÇgevaugham udanvati || [BhP 1.8.42] atha aÇgÅkÃra÷ -- ÓrÅ-k­«ïa k­«ïa-sakha v­«ïy-­«abhÃvani-dhrug- rÃjanya-vaæÓa-dahanÃnapavarga-vÅrya | govinda go-dvija-surÃrti-harÃvatÃra yogeÓvarÃkhila-guro bhagavan namas te || [BhP 1.8.43] || 1.8 || ÓrÅ-kuntÅ ÓrÅ-bhagavantam || 112-114 || [115] evaæ v­kna÷ ity Ãdi-dvayaæ ÓrÅmad-uddhava-vÃkyam api saÇgamanÅyam | yathà -- v­kïaÓ ca me su-d­Âha÷ sneha-pÃÓo dÃÓÃrha-v­«ïy-andhaka-sÃtvate«u | prasÃrita÷ s­«Âi-viv­ddhaye tvayà sva-mÃyayà hy Ãtma-subodha-hetinà || namo 'stu te mahÃ-yogin prapannam anuÓÃdhi mÃm | yathà tvac-caraïÃmbhoje rati÷ syÃd anapÃyinÅ || [BhP 11.29.39-40] s­«Âi-viv­ddhaye tvayà svÃdhÅnayà mÃyayà yo dehÃdi-sambandhaja÷ sneha- pÃÓa÷ prasÃrita÷ sa v­kïaÓ chinna÷ | kena ? Ãtma-subodha-hetinÃ, tvadÅya- prÅty-utpÃdaka-Óobhana-j¤Ãna-lak«aïa-Óastreïa | adhunà tvat- sambandhenaiva sa bhÃtÅty artha÷ | ataevottara-padyam api tathaiva | iyaæ cokti÷ ÓrÅmad-uddhavasya siddhatvÃn na sambahavatÅti sva-vyÃjenÃnyÃn uddiÓyaiveti j¤eyam | atha ÓrÅ-kuntÅ-vÃkyasyÃnyÃvatÃrikÃ, yathà gamane pÃï¬avÃnÃm akuÓalaæ agamane v­«ïÅnÃm ity ubhayato vyÃkula-città satÅ [V­ here adds: te«u sneha-niv­tti÷ prÃrthayate atheti | evam apy ubhaye«Ãæ tÃd­Óa-tad- ekÃlambanatÃ-darÓanena te«v adhika-bhagavat-prÅty-ÃdhÃratvaæ svasyÃdhika-sneha-hetur iti | End V­ addition] te«u sneha-ccheda- vyÃjenobhaye«Ãm api tvad-aviccheda eva kriyatÃm iti ca vyajyate | tataÓ cottaratra ÓrÅ-suta-vÃkye tÃæ bìham ity upÃmantrye [BhP 1.8.45] ity atra bhagavad-abhyupagamo'pi sarvatraiva saÇgacchate | tathÃpy asya v­kïaÓ cety Ãdi-vÃkyasya saÇgamanÃrthaæ tat-tathÃvaatÃritam | || 11.29 || ÓrÅmad-uddhava÷ || 115 || [116] evaæ ÓrÅ-devakyÃ÷ «a¬-garbhÃnayane tÃn prati ya÷ sneho d­Óyate sa khalu svapÅta-Óe«a-stanya-prasÃdena tad-uddharaïÃrthaæ ÓrÅ-bhagavataiva prapa¤cita÷ | yathoktam- apÃyayat stanaæ prÅtà suta-sparÓa-parisnutam | mohità mÃyayà vi«ïor yayà s­«Âi÷ pravartate || pÅtvÃm­taæ payas tasyÃ÷ pÅta-Óe«aæ gadÃ-bh­ta÷ || [BhP 1.85.54-55] ity Ãdi | yayur vihÃyasà dhÃma [BhP 10.85.56] ity antam | tathÃpi tan-mÃyà tat- sahodaratÃ-sphÆrtim evÃvalambya tÃæ mohitavatÅti mantavyam | atha ÓrÅ-rukmiïyà rukmiïyÃpi snehas tad-dainyÃdi-kautukaæ did­k«uïà ÓrÅ-bhagavataiva (page 73) và tad-arthaæ tal-lÅlÃ-Óaktyaiva và rak«ito'stÅti labhyate | sa ca bhakti-sphoraïÃæÓam evÃvalambya, tasyà hy aiÓvarya-j¤Ãna- saævalitatvÃd anta÷karaïam evaæ jÃtam - ayaæ parameÓvara÷ | ayaæ tv atinik­«Âa÷ | tasmÃd asminn ayaæ viprakurvann api ki¤cit kartum aÓakta eva | tato'tidÅno'yam iti tathà ÓrÅ-bhagavac-caraïÃÓritÃyà mama deha- sambandhavÃn iti, dÅna-dayÃlor bhakta-sambandha-paramparÃ- mÃtreïÃbhayadÃd asmÃt tan nÃrhatÅti | evaæ hy aiÓvarya-d­«Âyaiva tat- prÃrthanam yogeÓvarÃprameyÃtman [BhP 10.54.33] ity Ãdi | atha ÓrÅ-baladevasya sva-Ói«yÅbhÆta-duryodhana-pak«a-pÃto'py evaæ mantavya÷ | kvacit tatra tat-k«aya-kara÷ krodho'pi d­Óyate | yathà lak«maïÃ- haraïe | sarvam etat tu vaicitrÅ-po«Ãrthaæ ÓrÅ-bhagaval-lÅlÃ-Óaktyaiva prapa¤cyate ity uktam | atha uddÅpanÃ÷ | yad-viÓi«Âatayà ÓrÅ-k­«ïa Ãlambanas ta eva bhÃva- vibhÃvana-hetutvena p­thaÇ-nirdi«Âà uddÅpanÃ÷ kathyante | te ca tasya guïa- jÃti-kriyÃ-dravya-kÃla-rÆpÃ÷ | guïÃÓ trividhÃ÷ kÃya-vÃÇ-mÃnasÃÓrayÃ÷ | sarva evaite na prÃk­tà ity uktam -- mÃæ bhajanti guïÃ÷ sarve nirguïaæ nirapek«akam | suh­daæ priyam ÃtmÃnaæ sÃmyÃsaÇgÃdayo 'guïÃ÷ || [BhP 11.13.40] ity Ãdinà | tÃn eva ÓrÅ-k­«ïam ÃlambanÅ-k­tya samuddiÓya - satyaæ Óaucaæ dayà k«Ãntis tyÃga÷ santo«a Ãrjavam | Óamo damas tapa÷ sÃmyaæ titik«oparati÷ Órutam || j¤Ãnaæ viraktir aiÓvaryaæ Óauryaæ tejo balaæ sm­ti÷ | svÃtantryaæ kauÓalaæ kÃntir dhairyaæ mÃrdavam eva ca || prÃgalbhyaæ praÓraya÷ ÓÅlaæ saha ojo balaæ bhaga÷ | gÃmbhÅryaæ sthairyam Ãstikyaæ kÅrtir mÃno 'nahaÇk­ti÷ || ete cÃnye ca bhagavan nityà yatra mahÃ-guïÃ÷ | prÃrthyà mahattvam icchadbhir na viyanti sma karhicit || [BhP 1.16.28-31] satyaæ yathÃrtha-bhëaïam | Óaucaæ Óuddhatvam | dayà para- du÷khÃsahanam anena ÓaraïÃgata-pÃlakatvam bhakta-suh­ttvaæ ca | k«Ãnti÷ krodhÃpattau citta-saæyama÷ | tyÃgo vadÃnyatà | santo«a÷ svatas t­pti÷ | Ãrjavam avakratà | Óamo mano-naiÓcalyam anena sud­¬hatvaæ ca | damo bÃhyendriya-naiÓcalyam | tapa÷ k«atriyatvÃdi-lÅlÃvatÃrÃnurÆpa÷ sva- dharma÷ | sÃmyaæ Óatru-mitrÃdi-buddhy-abhÃva÷ | titik«Ã svasmin parÃparÃdha-sahanam | uparatir lÃbha-prÃptÃv audÃsÅnyam | Órutam ÓÃstra- vicÃra÷ | j¤Ãnaæ pa¤ca-vidham -- buddhimattvaæ k­taj¤atvaæ deÓa-kÃla-pÃtraj¤atvaæ sarvaj¤atvam Ãtmaj¤atvaæ ca | viraktir asad-vi«aya-vait­«ïyam | aiÓvaryaæ niyant­tvam | Óauryaæ saÇgrÃmotsÃha÷ | teja÷ prabhÃva÷ | anena pratÃpaÓ ca | sa ca prabhÃva-vikhyÃti÷ | balaæ dak«atvam | tac ca du«kara-k«ipra- kÃritvam | dh­tir iti pÃÂhe k«obha-kÃraïe prÃpte'vyÃkulatvam | sm­ti÷ kartavyÃrthÃnusandhÃnam | svÃtantryam aparÃdhÅnatà | kauÓalaæ trividhaæ - kriyÃ-nipuïatà yugapad-bhÆri-samÃdhÃna-kÃritÃ- lak«aïà cÃturÅ kalÃ-vilÃsa-vidvattÃ-lak«aïà vaidagdhÅ ca | kÃnti÷ kamanÅyatà | e«Ã caturvidhà - avayavasya hastÃdy-aÇgÃdi-lak«aïasya varïa- rasa-gandha-sparÓa-ÓabdÃnÃm | tatra rasaÓ cÃdhÃra-caraïa-sp­«Âa-vastu- ni«Âho j¤eya÷ | vayasaÓ ceti | etayà nÃrÅ-gaïa-manohÃritvam api | dhairyaæ avyÃkulatà | (page 74) mÃrdavam premÃrdra-cittatvam | anena prema- vaÓyatvaæ ca | prÃgalbhyaæ pratibhÃtiÓaya÷ | anena vÃvadÆkatvaæ ca | praÓrayo vinaya÷ | anena hrÅmattvam | yathÃ-yukta-sarva-mÃna-dÃt­tvam | priyaævadatvaæ ca | ÓÅlaæ su-svabhÃva÷ | anena sÃdhu-samÃÓrayatvaæ ca | saho mana÷-pÃÂavam | ojo j¤Ãnendriya-pÃÂavam | balaæ karmendriya-pÃÂavam | bhagas trividha÷ - bhogÃspadatvaæ sukhitvaæ sarva-sam­ddhimattvaæ ca | gÃmbhÅryaæ durvibodhÃÓayatvam | sthairyam aca¤calatà | Ãstikyaæ ÓÃstra- cak«u«Âvam | kÅrti÷ sÃdguïya-khyÃti÷ | anena rakta-lokatvaæ ca | mÃna÷ pÆjyatvam | anahaÇk­tis tathÃpi garva-rahitatvam | ca-kÃrÃd brahmaïyatvam | sarva-siddhi-ni«evitatvam | sac-cid-Ãnanda-ghana-vigrahatvÃdayo j¤eyÃ÷ | mahattvam icchadbhi÷ prÃrthyà iti mahÃ-guïà iti ca | varÅyastvam api guïÃntaram | etena te«Ãæ guïÃnÃæ anyatra svalpatvaæ ca¤calatvaæ ca | tatraiva pÆrïatvam avinaÓvaratvaæ coktam | ataeva ÓrÅ-sÆta-vÃkyam - nityaæ nirÅk«amÃïÃnÃæ yad api dvÃrakaukasÃm | na vit­pyanti hi d­Óa÷ Óriyo dhÃmÃÇgam acyutam || [BhP 1.11.26] iti | tathà nityà iti na viyantÅti sadà svarÆpa-guïÃntaram | anye ca jÅvÃlabhyà yathà tatrÃvirbhÃva-mÃtratve'pi satya-saÇkalpatvam | vaÓÅk­tÃcintyamÃyatvam | ÃvirbhÃva-viÓe«atve'py akhaï¬a-sattva-guïasya kevala-svayam-avalambanatvam | jagat-pÃlakatvam | yathà tathà hatÃri-svarga- dÃt­tvam | ÃtmÃrÃma-gaïÃkar«itvam | brahma-rudrÃdi-sevitatvam | paramÃcintya-Óaktitvam | Ãnantyena nitya-nÆtana-saundaryÃdy- ÃvirbhÃvatvam | puru«ÃvatÃratve'pi mÃyÃ-niyant­tvam | jagat-s­«Ây-Ãdi- kart­tvam | guïÃvatÃrÃdi-bÅjatvam | ananta-brahmÃï¬ÃÓraya-roma- vivaratvam | vÃsudevatva-nÃrÃyaïatvÃdi-lak«aïa-bhagavattvÃvirbhÃve'pi svarÆpa-bhÆta-paramÃcintyÃkhila-mahÃ-Óaktimattvam | svayaæ bhagaval- lak«ïa-k­«ïatve tu hatÃri-mukti-bhakti-dÃyakatvam | svasyÃpi vismÃpaka- rÆpÃdi-mÃdhuryavattvam | anindriyÃcetana-paryantÃÓe«a-sukha-dÃt­-sva- sÃnnidhyatvam ity Ãdaya÷ | || 1.16 || || ÓrÅ-p­thivÅ dharmam || 116 || [117] tad etad diÇ-mÃtra-darÓanam | yata Ãha -- guïÃtmanas te 'pi guïÃn vimÃtuæ hitÃvatÅrïasya ka ÅÓire 'sya [BhP 10.14.7] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.14 || brahmà ÓrÅ-bhagavantam || 117 || [118] te ca tasya guïÃ÷ kecin mitho viruddhà api acintya-ÓaktitvenaikÃÓrayÃ÷ | Órutes tu Óabda-mÆlatvÃt [Vs 2.1.27] iti nyÃyena | mallÃnÃm aÓani÷ [BhP 10.43.17] ity Ãdi-darÓanÃt | ÓiÓor ano'lpaka-pravÃla-m­dv-aÇghri-hataæ vyavartate [BhP 10.7.7] ity-ÃdeÓ ca | tatra kevala-kaumalya-guïÃvi«kÃre sati kvacit pallava-talpe«u niyuddha-Órama-kar«ita÷ [BhP 10.15.16] ity Ãdikam api yathÃrtham eva | evam eva ÓrÅdÃma-viprÃnÅta-kadanna-bhojana-nivÃraïe lak«myà api prav­tti÷ | yathaiva tac-caritena vyaktam - bÃla-vyajanam ÃdÃya ratna-daï¬aæ sakhÅ-karÃt [BhP 10.60.7] ity Ãdau | ataeva iti (page 75) mu«Âim [BhP 10.81.10] ity Ãdau sà tat-parà ity uktam | atra ca etenaiva mad-aæÓa-leÓa-rÆpÃyà vibhÆter anugraha-bhÃjana-mayaæ jÃta iti kadanna-bhojanenÃlam iti bhÃva÷ | viruddhÃrtha-sad-bhÃve'pi na tu do«Ãs tatra sambhÃvyÃ÷ ayam ÃtmÃpahata- pÃpmà [ChÃU 8.15] iti Órute÷ | yathà coktaæ kaurme - aiÓvarya-yogÃd bhagavÃn viruddhÃrtho'bhidhiyate | tathÃpi do«Ã÷ parame naivÃhÃryÃ÷ samantata÷ || iti | tatas tad-guïÃnÃm anyadÅyÃnÃm iva do«a-miÓratvaæ ni«edhati - tatas tato nÆpura-valgu Ói¤jitair visarpatÅ hema-lateva sà babhau | vilokayantÅ niravadyam Ãtmana÷ padaæ dhruvaæ cÃvyabhicÃri-sad-guïam | gandharva-siddhÃsura-yak«a-cÃraïa- traipi«ÂapeyÃdi«u nÃnvavindata || [BhP 8.8.19-20] sà lak«mÅ÷ | padam ÃÓrayaæ dhruvaæ nityam | avyabhicÃriïo nityÃ÷ santaÓ ca guïà yasmin | [119] tad eva vyanakti tribhi÷ - nÆnaæ tapo yasya na manyu-nirjayo j¤Ãnaæ kvacit tac ca na saÇga-varjitam | kaÓcin mahÃæs tasya na kÃma-nirjaya÷ sa ÅÓvara÷ kiæ parato vyapÃÓraya÷ || dharma÷ kvacit tatra na bhÆta-sauh­daæ tyÃga÷ kvacit tatra na mukti-kÃraïam | vÅryaæ na puæso 'sty aja-vega-ni«k­taæ na hi dvitÅyo guïa-saÇga-varjita÷ || kvacic cirÃyur na hi ÓÅla-maÇgalaæ kvacit tad apy asti na vedyam Ãyu«a÷ | yatrobhayaæ kutra ca so 'py amaÇgala÷ sumaÇgala÷ kaÓca na kÃÇk«ate hi mÃm || [BhP 8.8.21-23] atra tapa-Ãdibhir api na sÃmyaæ vivak«itam | asÃmya-prasiddhe÷ | yathoktaæ ime ca [BhP 1.16.30] ity Ãdau prÃrthyà mahattvam icchadbhir iti | [V­. additional reading: kintv anyadÅya-tapa-Ãdi-leÓÃnÃæ satÃm api do«Ãntaroparaktatvam ity evam atyantÃsÃmyam eva vivak«itam | V­. end] yasya durvÃsa-Ãde÷ | kvacid guru-ÓukrÃdau | kaÓcid brahma-somÃdi÷ | ya÷ parato vyapÃÓraya÷ parÃpek«a indrÃdi÷ | sa kim ÅÓvara÷ | kvacit paraÓurÃmÃdi-tulye tadÃnÅntane na bhÆta-sauh­dam | ÓivirÃja-tulye na mukti- kÃraïaæ tyÃga÷ | puæsa÷ kÃrtavÅryÃdi-tulyasya vÅryam asti, kintv aja-vega- ni«k­taæ kÃla-vega-parih­taæ na bhavati | yatas te«Ãæ tat-tad-guïatvam api mÃyÃ-guïa-k­tam eva na tu tad-atÅta-tat-tad-guïatvam iti parÃm­Óati | na hÅti | hi yasmÃt dvitÅya÷ ÓrÅ-mukundÃd anya÷ | anena sanakÃdaya ÃtmÃrÃmà api parih­tÃ÷ | te«Ãæ Óama-damÃdi-guïÃnÃæ mÃyikatvÃt | tathà Óivo'pi parih­ta Óiva÷ Óakti-yuta÷ ÓaÓvat triliÇgo guïa-saæv­ta÷ [BhP 10.88.3] iti | harir hi nirguïa÷ sÃk«Ãt [BhP 10.88.5] ity Ãdy-ukte÷ | atha prakÃrÃntareïa Óivaæ parihartum upakramate | kvacin mÃrkaï¬eyÃdau cirÃyuÓ cira-jÅvità | ÓÅla-maÇgala-ÓabdenÃtra bhoga ucyate | indriya-damana- ÓÅlatvÃd iti ÂÅkÃyÃæ hetu-vinyÃsÃt | abhogino hy amaÇga-svabhÃvatvena loke nÃmÃgrahaïa-darÓanÃc ca | yad và kvacin-maya-dÃnavÃdau cira-jÅvitÃsti | ÓÅle svabhÃve maÇgalaæ mÃÇgalyaæ nÃstÅty artha÷ | asura-svabhÃvatvÃd eva | bali-prabh­ti«u ÓÅla-maÇgalam apy asti, kintv Ãyu«o vedyaæ vedanaæ nÃsti (page 76) maraïÃniÓcayÃt | yatra Óive maÇgala÷ svabhÃvo nityatvÃc cÃyu«o vaidyatvaæ cety ubhayam apy asti | so'py amaÇgala÷ bahi÷ ÓmaÓÃna-vÃsÃdy- amaÇgala-ce«Âita÷ | ÓrÅ-mukundaæ lak«yÅk­tyÃha kaÓ ca ko'pi tat-tad- guïÃtikramyÃnanta-guïatvÃt tat-tad-do«a-hÅnatvÃc ca sumaÇgala÷ atiÓayena sarve«Ãæ maÇgala-nidhÃna-rÆpa÷ | sa tu mÃæ svarÆpeïa paramÃnanda-rÆpÃæ Óaktyà ca sarva-sampatti-dÃyinÅm api na hi kÃÇk«ati | sa eva svarÆpa-guïa- sampattibhi÷ pÆrïa ity artha÷ | atha ca prema-vaÓo'sau premavatÅæ mÃæ kathaæ nÃkÃÇk«ed ity abhipretya Óle«eïa kaÓcana ko'pi sumaÇgalo'sau hi niÓcitaæ mÃæ kÃÇk«atÅty api bhÃvitam || [120] idam atra tattvam | paramÃnanda-rÆpe tasmin guïÃdi-sampal-lak«aïÃnanta- Óakti-v­ttikà svarÆpa-Óaktir dvidhà virÃjate | tad-antare'nabhivyakta-nija- mÆrtitvena tad-bahir apy abhivyakta-lak«my-Ãkhya-mÆrtitvena | iyaæ ca mÆrtir matÅ satÅ sarva-guïa-sampad-adhi«ÂhÃtrÅ bhavati | tata÷ svasmin paramÃnandatvasya sarva-guïa-sampatteÓ ca svarÆpa-siddha-parama- pÆrïatvÃd ubhayathÃpi na tÃæ p­thag-bhÆya sthitÃæ mÆrtimatÅm apek«ate | yathà khalv anya÷ | kintu bhakta-vaÓyatÃ-svabhÃvena tÃæ premavatÅm apek«ata eveti prakaraïaæ nigamayati - evaæ vim­ÓyÃvyabhicÃri-sad-guïair varaæ nijaikÃÓrayatayÃguïÃÓrayam | vavre varaæ sarva-guïair apek«itaæ ramà mukundaæ nirapek«am Åpsitam || [BhP 8.8.24] mukunda÷ varaæ vavra ity anvaya÷ | taæ viÓina«Âi | avyabhicÃribhi÷ sadbhir nirdo«aiÓ ca guïair varaæ sarvottamam | nijaikÃÓrayatayà anya- nirapek«atvenaiva ca guïÃÓrayaæ svarÆpa-siddha-tat-tad-guïam ity artha÷ | ataeva te«Ãæ guïÃnÃæ prak­ti-sambandhitvam api khaï¬itam | svata÷ paramÃnanda-ghana-rÆpatvÃt sarva-guïair apek«itaæ svayaæ nirapek«am | ataeva nijÃbhÅpsitam iti | || 8.8 || ÓrÅ-Óuka÷ || 118-120 || [121] atha pÆrvokta-guïa-virodhitvÃd do«a-mÃtraæ tasmin nÃsty eva | tatra sÃmÃnyaiÓvarye dayÃ-viparÅtaæ parama-samarthasya tasyÃbhakta-narakÃdi- saæsÃra-du÷khÃnuddhÃritvaæ prÃk­ta-du÷khÃsp­«Âa-cittatvena paramÃtma- sandarbhÃdau parih­tam asti | pÃï¬avÃdivat kvacit prÃk­ta-du÷khÃbhÃvÃt tad-viyogÃd và utthite bhakti-rasa-sa¤cÃri-lak«aïa-bhakta-dainye'pi kadÃcit tat-prasÃda-darÓanÃbhÃvaÓ ca, tena pu«Âena sa¤cÃriïà bhakti-rasa- po«aïÃrtha eva -- bhakti-yoga-vidhÃnÃrthaæ kathaæ paÓyema hi striya÷ [BhP 1.8.20] iti tasyaiva mukhya-prayojanatvÃt | brahman yam anug­hïÃmi tad-viÓo vidhunomy aham [BhP 8.22.24] iti | sudustarÃn na÷ svÃn pÃhi [BhP 10.17.24] ity Ãdau | na Óakunmas tvac-caraïaæ santy uktam iti | vipada÷ santu tÃ÷ ÓaÓvat [BhP 1.8.25] iti | nÃhaæ tu sakhyo bhajato'pi [BhP 10.32.20] iti ca dainyena tat- po«aïa-ÓravaïÃt | etam eva ÓrÅmad-vraja-bÃlÃnÃæ brahma-dvÃrà mohanam api vyÃkhyeyam | tasmin bahir mohe'pi te«Ãæ manasi bhojana- maï¬alÃvasthitam ÃtmÃnam anusandadhÃnÃnÃæ vatsÃnve«aïÃrthÃgata-ÓrÅ- k­«ïa-pratyÃgamana-bhÃvanà sÃtatyena prema-rasa-po«aïÃt | yathoktam - ÆcuÓ ca suh­da÷ k­«ïaæ svÃgataæ te'tiraæhasà | naiko'py abhojka-bala ehÅta÷ sÃdhu bhujyatÃm || [BhP 10.14.45] iti | yaj¤a-patnÅnÃm asvÅkÃras tÃsÃæ brÃhmaïÅtvÃt tÃd­Óa-lÅlÃyÃæ sarve«Ãm (page 77) anabhirÆce÷ bhajate tÃd­ÓÅ÷ krŬà yÃ÷ Órutvà tat-paro bhavet [BhP 10.33.36] iti nyÃyÃt | naitat pÆrvai÷ k­taæ tvad ye na kari«yanti cÃpare | yas tvaæ duhitaraæ gaccher anig­hyÃÇgajaæ prabhu÷ || [BhP 3.12.30] tejÅyasÃm api hy etan na suÓlokyaæ jagad-guro ity atra tejÅyasÃm api tad- anucintatà ÓrÆyate iti | evam evÃha - na prÅtaye 'nurÃgÃya hy angasango n­ïÃm iha | tan mano mayi yu¤jÃnà acirÃn mÃm avÃpysyatha || [BhP 10.23.32] iha brÃhmaïa-janmani bhavatÅnÃm aÇga-saÇga÷ sÃk«Ãn mat-paricaryÃ- rÆpo'rtho n­ïÃm etac-carita-dra«Â­-ÓrotÌïÃæ prÅtaye ruci-mÃtrÃya na bhavi«yati, kim uta nÃnurÃgÃyeti | tat tasmÃd acirÃd anantara-janmani iti | || 10.23 || ÓrÅ-bhagavÃn yaj¤apatnÅ÷ || 121 || [122] anena kvacit bhakta-suh­ttva-vaiparÅtyÃbhÃso'pi vyÃkhyÃta÷ | kiæ ca bhaktà dvi-vidhÃ÷ dÆrasthÃ÷ parikarÃÓ ca | tatra dÆrastha-bhaktÃrthaæ kvacid bhakta- suh­ttva-lak«aïena parama-prabalena guïena brahmaïyatvÃdy-Ãvaraïam api prÃyo d­Óyate ÓrÅmad-ambarÅ«a-caritÃdau | parkarÃrthaæ tu na d­Óyate ÓrÅ- jaya-vijaya-ÓÃpÃdau | skÃnda-dvÃrakÃ-mÃhÃtmya-gata-durvÃsaso durv­tta- viÓe«e ca ubhayam api tatra tatra suh­ttvasyaiva cihnam | tathaiva hi pÆrvatrÃtmÅyatvam uttaratra cÃtmaikatvaæ prasidhyati | tathoktaæ ahaæ bhakta-parÃdhÅna÷ [BhP 9.4.63] ity Ãdinà | tad dhi hy Ãtma-k­taæ manye yat sva-pumbhir asat-k­tà [BhP 3.16.4] ity Ãdinà ca | tad evaæ bhakta-mahattva-mÃtrasya tÃd­Óatve sthite premÃrdratvaæ tad- vaÓyatvaæ ca sutarÃm eva sarvÃcchÃdakam | tac ca premïa÷ svarÆpa-nirÆpaïe darÓitam | ataeva sarvoddÅpana-guïa-mukhyatvena tatra tatra sa-camatkÃram anusm­tam | tatrodbhÃsvarÃkhyenÃnubhÃvena vya¤jitaæ tasya premÃrdratvaæ, yathà -- bhagavÃn atha viÓvÃtmà p­thunopah­tÃrhaïa÷ | samujjihÃnayà bhaktyà g­hÅta-caraïÃmbuja÷ || prasthÃnÃbhimukho 'py enam anugraha-vilambita÷ | paÓyan padma-palÃÓÃk«o na pratasthe suh­t satÃm || [BhP 4.20.19-20] sa ÃdirÃjo racitäjalir hariæ vilokituæ nÃÓakad aÓru-locana÷ ity Ãdi | spa«Âam | || 4.20 || ÓrÅ-Óuka÷ || 122 || [123] atha sÃttvikenÃpi vya¤jitaæ yathà | tatra bhakty-Ãrdratvam Ãha - yasmin bhagavato netrÃn nyapatann aÓru-bindava÷ | k­payà samparÅtasya prapanne 'rpitayà bh­Óam || tad vai bindusaro nÃma [BhP 3.21.38-39] ity Ãdi | bhagavata÷ ÓrÅ-ÓubalÃkhyasya | prapanne bhakte ÓrÅ-kardamÃkhye || || 3.12 || ÓrÅ-maitreya÷ ||123|| [124] vÃtsalyÃrdratvam Ãha- k­«ïa-rÃmau pari«vajya pitarÃv abhivÃdya ca | na ki¤canocatu÷ premïà sÃÓru-kaïÂhau kurÆdvaha || [BhP 10.82.33] pitarau kuruk«etra-militau ÓrÅ-yaÓodÃnandÃkhyau mÃtÃ-pitarau | || 10.82 || ÓrÅ-Óuka÷ || 124 || (page 78) [125] maitryÃrdratvam Ãha- taæ vilokyÃcyuto dÆrÃt priyÃ-paryaÇkam Ãsthita÷ | sahasotthÃya cÃbhyetya dorbhyÃæ paryagrahÅn mudà || sakhyu÷ priyasya viprar«er aÇga-saÇgÃti-nirv­ta÷ | prÅto vyamu¤cad ab-bindÆn netrÃbhyÃæ pu«karek«aïa÷ || [BhP 10.80.18-19] taæ ÓrÅdÃma-vipram || || 10.80 || ÓrÅ-Óuka÷ || 125 || [126] kÃntÃbhÃvÃrdratvam Ãha- tÃsÃm ativihÃreïa ÓrÃntÃnÃæ vadanÃni sa÷ | prÃm­jat karuïa÷ premïà ÓantamenÃÇga pÃïinà || [BhP 10.33.21] tÃsÃæ ÓrÅ-gopÅnÃm | premïà karuïa÷ sÃÓru-ïetra ity artha÷ | sÃttvikÃntaraæ coktaæ vai«ïave - gopÅ-kapola-saæÓle«am abhipatya harer bhujau | pulakodgama-ÓasyÃya svedÃmbu-ghanatÃæ gatau || [ViP 5.13.55] || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 126 || [127] atha prema-vaÓyatvaæ, yathà tatra ÓrÅ-bhakti-vaÓyatvam Ãha gadyena-- yasya bhagavÃn svayam akhila-jagad-gurur nÃrÃyaïo dvÃri gadÃ-pÃïir avati«Âhate nija-janÃnukampita-h­daya÷ [BhP 5.24.27] iti | yasya ÓrÅ-bale÷ | || 5.24 || ÓrÅ-Óuka÷ || 127 || [128] vÃtsalya-vaÓyatvam Ãha- gopÅbhi÷ stobhito 'n­tyad bhagavÃn bÃlavat kvacit | udgÃyati kvacin mugdhas tad-vaÓo dÃru-yantravat || [BhP 10.11.7] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.11 || ÓrÅ-Óuka÷ || 128 || [129] maitrÅ-vaÓyatvam Ãha- sÃrathya-pÃra«ada-sevana-sakhya-dautya- vÅrÃsanÃnugamana-stavana-praïÃmÃn | snigdhe«u pÃï¬u«u jagat-praïatiæ ca vi«ïor bhaktiæ karoti n­-patiÓ caraïÃravinde || [BhP 1.16.18] snigdhe«u pÃï¬u«u vi«ïor yÃni sÃrathyÃdÅni karmÃïi tÃni Ó­ïvaæs tathà vi«ïor jagat-kart­kÃæ praïatiæ ca Ó­ïvan n­pati÷ parÅk«id vi«ïoÓ caraïÃravinde bhaktiæ karoti | pÃra«adaæ pÃr«adatvaæ sabhÃ-patitvam | sevanaæ cittÃnuv­tti÷ | vÅrÃsanaæ rÃtrau kha¬ga-hastasya ti«Âhato jÃgaraïam | || 1.16 || ÓrÅ-sÆta÷ || 129 || [130] kÃnta-bhÃva-vaÓyatvam Ãha- na pÃraye 'haæ niravadya-saæyujÃæ sva-sÃdhu-k­tyaæ vibudhÃyu«Ãpi va÷ | yÃm Ãbhajan durjara-geha-Ó­ÇkhalÃ÷ saæv­Ócya tad va÷ pratiyÃtu sÃdhunà || [BhP 10.32.22] niravadyà parama-Óuddha-bhÃva-viÓe«a-mÃtreïa prav­ttatvÃt parama- Óuddhà saæyuk-saæyoge yÃsÃæ tÃsÃæ va÷ sva-sÃdhu-k­tyaæ tad-anurÆpa- madÅya-parama-sukhada-sevÃæ na pÃraye | na pratyupakÃreïÃnukartuæ ÓaknomÅty artha÷ | kenÃpi na pÃraye | vigato budho gaïanÃ-vij¤o yasmÃt tena svabhÃva-nityenÃpy Ãyu«ety artha÷ | tÃsÃm anurÃgasya sÃdhi«Âhatvaæ loka-dharmÃtikrÃntatvÃd Ãha yà iti | tasmÃd va÷ sÃdhunà sauÓÅlyenaiva tat pratiyÃtu pratyupak­taæ bhavatu | ahaæ tu bhavatÅnÃæ ­ïÅ eveti bhÃva÷ | || 10.32 || ÓrÅ-Óuka÷ || 130 || [131] tad evaæ tasya premÃrdratvÃdike sthite tad-Ãdikasya tasmin parama-sÃdhu- gaïe ca parama-h­dya-sukhadatvÃt tad-dhetukaæ kÃdÃcitkaæ satyÃdi- vaiparÅtyam api parama-guïa-Óiromaïi-ÓobhÃæ bhajate | tatra satya-virodhy api guïo yathÃ- sva-nigamam apahÃya mat-pratij¤Ãm ­tam adhikartum avapluto rathastha÷ || [BhP 1.9.37] spa«Âam | || 1.9 || ÓrÅ-bhÅ«ma÷ || 131 || (page 79) [132] Óauca-virodhÅ yathà -- aæsa-nyasta-vi«Ãïo 's­Ç- mada-bindubhir aÇkita÷ [BhP 10.43.15] ity Ãdi | spa«Âam || || 10.43 || ÓrÅ-Óuka÷ || 132 || [133] k«Ãnti-virodhÅ ca, yathà yas tÃn dve«Âi sa mÃæ dve«Âi yas tÃn anu sa mÃm anu ity-Ãdi-mahÃbhÃrata-stha-ÓrÅ-bhagavad-vÃkyÃt | yathà dhanaæ harata gopÃnÃm [BhP 10.44.32] ity Ãdy-anantaram evaæ vikatthamÃne vai kaæse prakupito 'vyaya÷ [BhP 10.44.34] | spa«Âam | || 10.44 || ÓrÅ-Óuka÷ || 133 || [134] santo«a-virodhÅ ca api me pÆrïa-kÃmasya ity Ãde÷ bhakti-sudhodaya-stha- bhagavad-vÃkyÃt [14.28] | yathÃ- tam aÇkam ÃrƬham apÃyayat stanaæ sneha-snutaæ sa-smitam Åk«atÅ mukham | at­ptam uts­jya [BhP 10.9.5] ity Ãdi | evaæ jaghÃsa haiyaÇgavam antaraæ gata÷ [BhP 10.96] ity Ãdau raho'pi tat-tal- lÅlÃveÓa÷ | || 10.9 || ÓrÅ-Óuka÷ || 134 || [135] evaæ bÃli-prabh­tÃvÃrjavÃdi-guïa-virodhÅ ca sugrÅva-hanumad-Ãdi- pak«apÃta-mayo j¤eya÷ | sarva-ÓubhaÇkaratvaæ ca krodho'pi devasya vareïa tulya÷ iti nyÃyena siddham | atha Óama-virodhÅ kÃmaÓ ca tasya pre«Âha-jana-viÓe«a-rÆpÃsu tÃsu prema- viÓe«a-rÆpa eva | tathà hi - sa e«a nara-loke 'sminn avatÅrïa÷ sva-mÃyayà | reme strÅ-ratna-kÆÂastho bhagavÃn prÃk­to yathà || [BhP 1.11.36] sve«u nija-jane«u yà mÃyà k­pà tat-sukha-cikÅr«Ã-maya-premà tayà loke'vatÅrïa iti tasyà eva sarvÃvatÃra-prayojana-nimittatvÃt strÅ-ratna- kÆÂastho'pi tÃd­Óa-ramaïa-vaÓa-kÃri-prema-viÓe«a-rÆpayà tayaiva reme, na tu prasiddha-kÃmenety artha÷ | atra ratna-padena tÃsÃm api tad-yogyatvaæ bodhayitvà tÃd­Óa-prema-viÓe«a-mayatvaæ bodhitam | evaæ bhÃva- vailak«aïye'pi kriyayà sÃmyam ity Ãha prÃk­to yathà iti | atra ÓrÅ- bhagavato'py aprÃk­tatvaæ darÓayitvà tadvat kÃma-vi«ayatvaæ nirÃk­tam | [136] atha punar api tÃd­Óa-premavatÅ«u tÃsv api prÃk­ta-kÃmÃdhikÃro nÃstÅti darÓanena tasyÃpi kÃmuka-vailak«aïyena tad eva sthÃpayati -- uddÃma-bhÃva-piÓunÃmala-valgu-hÃsa- vrŬÃvaloka-nihato madano 'pi yÃsÃm sammuhya cÃpam ajahÃt pramadottamÃs tÃ; yasyendriyaæ vimathituæ kuhakair na Óeku÷ || [BhP 1.11.37] madana÷ prÃk­ta÷ kÃma÷ | udbhaÂa-bhÃva-sÆcaka-nirmala-manoharÃbhyÃæ hÃsa-vrŬÃvalokÃbhyÃæ nihatas tan-mahima-darÓanena svayam evoktÃrthÅk­ta-svÃstrÃdi-balo'bhÆta | ataeva saæmuhya cÃpam ajahÃt bhrÆ- pallavaæ dhanur apÃÇga-taraÇgitÃni bÃïà ity-Ãdivat | tatra nijÃstra-prayogaæ na kuruta evety artha÷ | tathÃbhÆtà api pramadottamÃ÷ pramadena prak­«Âa- premÃnanda-viÓe«eïa paramotk­«ÂÃs tÃ÷ sva-v­nda eva yÃ÷ svato'py utk­«Âa-premavatyas tÃsÃæ sÃmyecchayà kuhakais tÃd­Óa-premÃbhÃvena kapaÂÃæÓa-prayukta÷ sadbhi÷ kapaÂÃdibhir yasyendriyaæ vimathituæ (page 80) tadvad viÓe«eïa mathituæ na Óeku÷ kintu sva-premÃnurÆpam eva Óekur iti | tasmÃt prema-mÃtrotthÃyit-vikÃratvÃt tasya kÃmuka-vailak«aïyam iti bhÃva÷ | [137] tasmÃd etat tattvam avij¤Ãyaiva -- tam ayaæ manyate loko hy asaÇgam api saÇginam | Ãtmaupamyena manujaæ vyÃp­ïvÃnaæ yato 'budha÷ || [BhP 1.11.38] ayaæ sÃdhÃraïo loka÷ asaktam api prÃk­ta-guïe«v anÃsaktam api | yata÷ Ãtmaupamyena manujaæ vyÃp­ïvÃnaæ kÃmÃdi-vyÃpÃra-yuktaæ manyate | yathà Ãtmana÷ prÃk­ta-manu«yatvÃdi tathaiva manyata ity artha÷ | ataevÃbudha÷ evÃsau loka iti | [138] prÃk­ta-guïe«v asaktatve hetu÷ - etad ÅÓanam ÅÓasya prak­ti-stho 'pi tad-guïai÷ | na yujyate sadÃtma-sthair yathà buddhis tad-ÃÓrayà || [BhP 1.11.39] avatÃrÃdau prak­ti-guïa-maye prapa¤ce ti«Âhann api sadaiva tad-guïair na yujyate iti yad etad ÅÓasyeÓanam aiÓvaryam | tatra vyatireke d­«ÂÃnta÷, yatheti | evam evoktaæ ÓrÅmad-uddhavena t­tÅye -- bhagavÃn api viÓvÃtmà loka-veda-pathÃnuga÷ | kÃmÃn si«eve dvÃrvatyÃm asakta÷ sÃÇkhyam Ãsthita÷ || [BhP 3.3.19] [139] nanu tÃd­Óam aiÓvaryaæ tasya tÃ÷ kiæ jÃnanti | yadi jÃnanti tadà raho-lÅlÃyÃæ truÂyaty eva tÃd­Óa-premety ÃÓaÇkyÃha - taæ menire 'balà mƬhÃ÷ straiïaæ cÃnuvrataæ raha÷ | apramÃïa-vido bhartur ÅÓvaraæ matayo yathà || [BhP 1.11.40] ÅÓvaram api taæ raha ekÃnta-lÅlÃyÃæ mau¬hyÃt tÃd­Óa-prema-mohÃd bhartur apramÃïa-vidas tÃd­ÓaiÓvaryaa-j¤Ãna-rahitÃ÷ straiïam Ãtma-vaÓyam anuvratam anus­taæ ca menire | tac ca nÃyuktam ity Ãha, yathà tÃsÃæ mataya÷ prema-vÃsanÃs tathaiva sa iti ye yathà mÃm [GÅtà 4.11] ity Ãde÷ | svecchÃmayasya [BhP 10.14.2] ity ÃdeÓ ca prÃmÃïyÃd iti bhÃva÷ | || 1.11 || ÓrÅ-sÆta÷ || 135-139 || [140] tathà cÃnyatra - g­hÃd anapagaæ vÅk«ya rÃja-putryo 'cyutaæ sthitam | pre«Âhaæ nyamaæsata svaæ svaæ na tat-tattva-vida÷ striya÷ || [BhP 10.61.2] ÃtmÃnaæ pratyekam eva pre«Âhaæ sarvata÷ priyatamam amaæstety artha÷ | ataevÃtattva-vida÷ | Ærdhvordhva-preyasÅ-sad-bhÃvÃt | [141] nanv ÃtmÃrÃmasya kathaæ patnÅ«u prema, ucyate | tÃsu ramaïatvenaiva lokavan na tasya prema, kintu Óuddha-prema-sambandhenaiva | tathà hi - cÃrv-abja-koÓa-vadanÃyata-bÃhu-netra- sa-prema-hÃsa-rasa-vÅk«ita-valgu-jalpai÷ | sammohità bhagavato na mano vijetuæ svair vibhramai÷ samaÓakan vanità vibhÆmna÷ || [BhP 10.61.3] atra sa-premeti tÃsu ÓrÅ-k­«ïa-prema darÓitam | ataeva vanitÃ-Óabda- prayoga÷ | vanitÃ-janitÃtyarthÃnurÃgÃyÃæ ca yo«iti iti nÃnÃrtha-vargÃt | tena tasmin tÃsÃæ ca (page 81) prema darÓitam | atas tat-prema-mÃtra-vijitaæ yad bhagavato manas tat tu svai÷ kevala-strÅ-jÃtÅyair vibhramair vijetuæ na Óekur ity artha÷ | [142] strÅ-jÃtÅya-vibhramÃnuvÃda-pÆrvakaæ pÆrvÃrtham eva viÓadayati --- smÃyÃvaloka-lava-darÓita-bhÃva-hÃri- bhrÆ-maï¬ala-prahita-saurata-mantra-Óauï¬ai÷ | patnyas tu «o¬aÓa-sahasram anaÇga-bÃïair yasyendriyaæ vimathituæ karaïair na Óeku÷ || [BhP 10.61.4] svayam evÃnaÇga-bÃïa-rÆpai÷ karaïair bhÃva-hÃvÃdibhir na Óeku÷ | tÃni viÓina«Âi smÃyeti | smÃya÷ smitam | bhÃvo'bhiprÃya÷ | tÃd­Óa-bhrÆ- maï¬alai÷ prahità vik«iptÃÓ ca te saurata-mantrai÷ surata-rÆpÃrtha-sÃdhaka- mantrai÷ Óauï¬Ã÷ pragalbhÃÓ ca te tÃd­Óai÷ || || 10.61 || ÓrÅ-Óuka÷ || 141-142 || [143] atha ÓrÅ-raghunÃtha-carite strÅ-saÇginÃæ gatim iti prathayaæÓ cacÃra [BhP 9.10.11] ity Ãdika-vÃkye«v antas tat-prema-vaÓa eva strÅ-saÇginÃæ kÃminÃæ gatiæ prathayan kriyÃ-sÃmyena bahir vikhyÃpayan ity evÃbhiprÃya÷ | uktaæ ca tad-adhyÃyÃnte- premïÃnuv­ttyà ÓÅlena praÓrayÃvanatà satÅ | bhiyà hriyà ca bhÃva-j¤Ã bhartu÷ sÅtÃharan mana÷ || [BhP 9.10.56] iti | tad-anantarÃdhyÃye'pi--- tac chrutvà bhagavÃn rÃmo rundhann api dhiyà Óuca÷ | smaraæs tasyà guïÃæs tÃæs tÃn nÃÓaknod roddhum ÅÓvara÷ || [BhP 9.11.16] ity anenÃntas-tat-prema-vaÓatÃæ bhakti-viÓe«a-saukhyÃya vyajya bahi÷ kÃmuka-kriyÃ-sÃmya-darÓanayà sÃdhÃraïa-jana-vairÃgya-jananÃyoktam- strÅ-puæ-prasaÇga etÃd­k sarvatra trÃsam-Ãvaha÷ | [BhP 9.11.17] ity Ãdi | yuktaæ cobhaya-vidhatvaæ bhagavac-caritasya caturasra-hitatvÃt | tasmÃt tat- kÃmasya preyasÅ-vi«ayaka-prÅti-viÓe«a-mÃtra-ÓarÅratvam | ato na do«aÓ ca | tan-mÃtra-ÓarÅratvenaivaæ viÓi«yoktam - reme ramÃbhir nija-kÃma- sampluta÷ [BhP 10.59.43] iti sa satya-kÃmo'nuratÃbalÃ-gaïa÷ [BhP 10.33.25] iti | atha sÃmyam api bhaktÃd anyatraiva | samo 'haæ sarvabhÆte«u na me dve«yo 'sti na priya÷ | ye bhajanti tu mÃæ bhaktyà mayi te te«u cÃpy aham || [GÅtà 9.29] ity Ãde÷ | atha bhakta-prema-viÓe«a-maya-nara-lÅlÃveÓa-maye kvacit tat-prakÃÓa- viÓe«e kadÃcit sarvaj¤atvÃdi-virodhi-mohÃdiko'pi d­Óyate | so'pi guïa eva | tÃd­Óa-mohÃdikasya tal-lÅlÃ-mÃdhurya-vÃhitvena vidu«Ãm api prÅti- sukhadatvÃt na tu do«a÷ | svecchayÃÇgÅk­tatvÃt | ataevÃha -- rak«o viditvÃkhila-bhÆta-h­t-sthita÷ svÃnÃæ niroddhuæ bhagavÃn mano dadhe || [BhP 10.12.25] tÃvat pravi«ÂÃs tv asurodarÃntaraæ paraæ na gÅrïÃ÷ ÓiÓava÷ sa-vatsÃ÷ || [BhP 10.12.26] iti | tathà tato vatsÃn ad­«Âvaitya [BhP 10.13.16] ity Ãdi | || 10.12 || ÓrÅ-Óuka÷ || 143 || [144] yadà ca tasya svecchà na bhavati pratikulair mohÃdinà yojayitum i«yate ca sa÷ | tadà sarvathà tena na yujyate eva | yathà ÓÃlva-mÃyayà tasya mohÃbhÃvaæ sthÃpayann Ãha-evaæ vadanti rÃjar«e ­«aya÷ kecanÃnvitÃ÷ [BhP 10.77.30] ity Ãdau | kva Óoka-mohau sneho và bhayaæ và ye 'j¤a-sambhavÃ÷ | kva cÃkhaï¬ita-vij¤Ãna- j¤ÃnaiÓvaryas tv akhaï¬ita÷ || [BhP 10.77.33] ity Ãdi | pÆrvokta-rÅtyaivoktaæ ye tv aj¤a-sambhavÃ÷ paramÃyÃdi-pÃravaÓya-mÃtra- k­tÃ÷ ÓokÃdayas te kveti | || 10.77 || ÓrÅ-Óuka÷ || 144 || (page 82) [145] bhakta-prema-pÃrÃvaÓya-sambandhena tu ÓokÃdayo'pi varïità eva - Órutvà tÃæ bhagavÃn rÃma÷ [BhP 9.11.16] ity Ãdau ÓrÅ-rÃma-carite | sakhyu÷ priyasya viprar«e÷ [BhP 10.80.19] ity Ãdau ÓrÅ-dÃmÃdi-vipra-carite | tathÃha- gopy Ãdade tvayi k­tÃgasi dÃma tÃvad yà te daÓÃÓru-kaliläjana-sambhramÃk«am | vaktraæ ninÅya bhaya-bhÃvanayà sthitasya sà mÃæ vimohayati bhÅr api yad bibheti || [BhP 1.8.31] tatra bhÅr api yad bibheti ity uktyà tasya aiÓvarya-j¤Ãnaæ vyaktam | tato yadi sà bhÅ÷ satyà na bhavati tadà tasyà moho'pi na sambhaved iti gamyate | sphuÂam eva cÃntarbhayam uktaæ bhaya-bhÃvanayà sthitasyeti | || 1.8 || ÓrÅ-kuntÅ ÓrÅ-bhagavantam || 145 || [146] atha svÃntantryaæ bhakta-sambandhaæ vinaiva ahaæ bhakta-parÃdhÅna÷ [BhP 9.4.63] ity Ãde÷ | atha gocÃraïÃdÃv api sukhitva-guïÃnukÆlyam eva mantavyam | tad-vyÃjena nÃnÃ-krŬÃ-sukham eva hy upacÅyate | yathÃha- vraja-vikrŬator evaæ gopÃla-cchadma-mÃyayà | grÅ«mo nÃmartur abhvan nÃtipreyÃn ÓarÅriïÃm || sa ca v­ndÃvana-guïair vasanta iva lak«ita÷ || [BhP 10.18.2-3] kriyÃ-k­tasya du÷khasya ni«edha÷ | vraje vikrŬator iti | chadma vyÃja÷ | mÃyà va¤canam | gopÃla-vyÃjena yad va¤canaæ tena vikrŬato÷ | prÃtas tad- vyÃjena nÃnÃ-janÃn va¤cayitvà vrajÃd vanaæ gatvà svacchandaæ nijÃbhÅ«ÂÃ÷ krŬÃ÷ kurvator ity artha÷ | sÃyaæ vrajÃvÃsÃgamane cÃnyà iti | kÃla-k­tasya du÷khasya ni«edha÷ | sa ceti | anena deÓa-k­tasya ca iti j¤eya÷ | || 10.18 || ÓrÅ-Óuka÷ iti || 146 || [147] atha pÆrvavat sthairya-virodhÅ bÃlyÃdi-cäcalyam api guïatvenaiva sphuÂaæ d­Óyate | yathà vatsÃn mu¤can kvacid asamaye [BhP 10.8.29] ity Ãdi | atha rakta-lokatvaæ ca yathÃha- snigdha-smitÃvalokena vÃcà pÅyÆ«a-kalpayà | caritreïÃnavadyena ÓrÅ-niketena cÃtmanà || imaæ lokam amuæ caiva ramayan sutarÃæ yadÆn | reme k«aïadayà datta- k«aïa-strÅ-k«aïa-sauh­da÷ || [BhP 3.3.20-21] rajanyà dattÃvasara÷ strÅïÃæ k«aïaæ utsava-rÆpaæ sauh­daæ yasya || || 3.3 || ÓrÅmÃn uddhava÷ || 147 || [148] atra evaæ lÅlÃ-nara-vapu÷ [BhP 10.23.33] ity-Ãdikam api udÃhÃryam | evam api yad asurÃïÃm aparaktatvam | tatra kÃraïam Ãha- pÃpacyamÃnena h­dÃturendriya÷ sam­ddhibhi÷ pÆru«a-buddhi-sÃk«iïÃm | akalpa e«Ãm adhiro¬hum a¤jasà paraæ padaæ dve«Âi yathÃsurà harim || [BhP 4.3.21] spa«Âam | || 4.3 || ÓrÅ-Óiva÷ || 148 || [149] yadyapy e«Ãæ guïÃnÃæ sarve«Ãm api bhagavati nityatvam eva tathÃpi tat-tal- lÅlÃ-siddhy-arthaæ te«Ãæ kvacit kasyacit prakÃÓa÷ kasyacid aprakÃÓaÓ ca bhavati | ataevÃha- aÓrÆyantÃÓi«a÷ satyÃs tatra tatra dvijeritÃ÷ | nÃnurÆpÃnurÆpÃÓ ca nirguïasya guïÃtmana÷ || [BhP 1.11.19] nirguïasya madhya-pada-lopena nirgatà guïebhyo guïà yasya tasya, prÃk­ta- guïÃtÅta-nitya- (page 83) guïasya nÃnurÆpÃ÷ nitya-tat-paripÆrïatvena lÃbhÃntarÃyogÃt | guïÃtmana÷ tadÃÓÅrvÃdÃÇgÅkÃra-dvÃrà tat-tad-guïa- viÓe«a-pravartaka-nivartakasya anurÆpÃÓ ca | tad-aÇgÅkÃre hetu÷ satyà iti | tad evaæ prakÃÓanÃprakÃÓana-hetor eva ÓrÅ-bhagavataÓ candra-para- parÃrdhojjvalatÃdike saty api tal-lÅlÃ-mÃdhurya-vistÃrakas tamisrÃdi- vyavahÃra÷ sidhyati | || 1.10 || ÓrÅ-sÆta÷ || 149 || [150] ataevÃvasara-viÓe«aæ prÃpya tat-tad-guïa-samudÃya-viÓe«ÃvirbhÃvÃd eka evÃsau tatra tatra p­thak p­thag iva dhÅrodÃttÃdi-vyavahÃra-catu«Âayam api prakÃÓayati | tatra dhÅrodÃtto yathà - gambhÅro vinayÅ k«antà karuïa÷ sud­¬ha-vrata÷ | akatthano gƬha-garvo dhÅrodÃtta÷ su-sattva-bh­t || [BRS 2.1.226] iti | ete ca guïà govardhanoddhÃraïÃdi-Óakra-sambhëÃnta-lÅlÃyÃæ vyaktÃ÷ santi | atha dhÅra-lalita÷ - vidagdho nava-tÃruïya÷ parihÃsa-viÓÃrada÷ | niÓcinto dhÅra-lalita÷ syÃt prÃya÷ preyasÅ-vaÓa÷ || [BRS 2.1.230] ete ca ÓrÅmad-vraja-devÅ-sahita-lÅlÃyÃæ su«Âhu vyaktÃ÷ | atha dhÅra-ÓÃnta÷ - Óama-prak­tika÷ kleÓa-sahanaÓ ca vivecaka÷ | vinayÃdi-guïopeto dhÅra-ÓÃnta udÅryate || [BRS 2.1.233] ete ca tÃd­ÓÃnÃæ yudhi«ÂhirÃdÅnÃæ sannidhau tat-pÃlana-lÅlÃyÃm ujj­mbhate | atha dhÅroddhata÷ - mÃtsaryavÃn ahaÇkÃrÅ mÃyÃvÅ ro«aïaÓ cala÷ | vikatthanaÓ ca vidvadbhir dhÅroddhata udÃh­ta÷ || [BRS 2.1.236] ete ca tÃd­ÓÃn asurÃn prÃpya kvacid udayante | ataeva du«Âa-daï¬ana- hetutvÃd e«Ãæ guïatvaæ ca | tad evam uddÅpane«u guïà vyÃkhyÃtÃ÷ | atha te«u jÃtir dvividhÃ÷ | tasya tat-sambandha-sambandhinÃæ ceti | tatra tasya jÃtir gopatva-k«atriyatvÃdikà | ÓyÃmatva-kiÓoratvÃdikam anyatra tad-upamÃ- buddhi-janakatvaæ ca | tat-sambandhinÃæ jÃtis tu gotvÃdikà j¤eyà | athoddÅpane«u kriyà lÅlà eva | tÃÓ ca dvividhÃ÷ | tatra tat-sÃnnidhyena mÃyayà darÓitÃ÷ | s­«Ây-Ãdayo mÃyikya÷ | tadÅya-ÓrÅ-vigraha-ce«ÂÃs tu smita-vilÃsa-khelÃn­tya-yuddhÃdaya÷ svarÆpa-Óaktimayya÷ | ÓrÅ-vigrahasya svarÆpÃnandaika-rÆpatvÃt | ramayÃtma-Óaktyà yad yat kari«yati [BhP 3.9.23] iti t­tÅya-stha-brahma-stavÃc ca | ÅÓvarasyÃpi tasya vartata eva svÃbhÃvikaæ tad-icchÃ-kautukaæ lokavat tu lÅlÃ-kaivalyam [Vs 2.1.33] iti nyÃyena | yathÃha- eka eveÓvaras tasmin sura-kÃrye sureÓvara÷ | vihartu-kÃmas tÃn Ãha samudronmathanÃdibhi÷ || [BhP 8.6.17] eka eveÓvara÷ samartho'pÅti ÂÅkà ca | ataeva tat-taj-jÃti-lÅlÃbhiniveÓa÷ ÓrÆyate, yathà vi«ïu-dharmottare- yasyÃæ yasyÃæ yadà yonau prÃdurbhavati kÃraïÃt | tad-yoni-sad­Óaæ vatsa tadà loke vice«Âate || saæhartuæ jagadÅÓÃna÷ samartho'pi tadà n­pa | tad-yoni-sad­ÓopÃyair vadhyÃn hiæsati yÃdava || ity Ãdi | || 8.6 || ÓrÅ-Óuka÷ || 150 || [151] tatra ÓrÅ-vigraha-ce«Âà dvividhÃ÷ | aiÓvaryamayyo mÃdhurya-mayyaÓ ceti | tatra nija-jana-premamayatvÃn mÃdhurya-mayya eva ramaïÃdhikye hetava÷ | yathaiva parama-vismaya-har«ÃbhyÃm Ãha- (page 84) evaæ nigƬhÃtma-gati÷ sva-mÃyayà gopÃtmajatvaæ caritair vi¬ambayan | reme ramÃ-lÃlita-pÃda-pallavo grÃmyai÷ samaæ grÃmya-vad ÅÓa-ce«Âita÷ || [BhP 10.15.19] ÓrÅ-nÃrÃyaïÃdi-rÆpe«u svÃvirbhÃve«u ramÃ-lÃlita-pÃda-pallavo'pi sve«u alaukike«v api vraja-vÃsi«u nirÅk«ya tad-vapur alam ambare carat [BhP 10.18.27] ity Ãdau haladhara Å«ad atra sat iti nyÃya-labdhena tal-lÅlÃ- mÃdhurya-sthiti÷ san laukikaæ yad gopÃtmajatvaæ tad eva alaukika- gopÃtmajamayiÓ caritair vi¬ambayan anukurvan reme svayam api ratim uvÃha | atas tÃd­Óa-ramaïe«u yathà tad-icchà | na tathà ramÃ-lÃlita-pÃda- pallavatve'pÅti darÓitam | ramaïam eva darÓayati | yathÃdhunÃpi grÃmyair bÃlakai÷ samaæ kaÓcid grÃmÃdhipa-bÃlako ramate tadvat | tat-tal-lÅlÃ-pradhÃna eva ramate na tv aiÓvarya-pradhÃna ity artha÷ | d­Óyate ca tat-tal-lÅlÃveÓa÷ | sa jÃta-kopa- sphuritÃruïÃdhara÷ [BhP 10.9.6] ity Ãdau | raho'pi jÃta-tÃd­Óa-bhÃvÃt | tÃn vÅk«ya k­«ïa÷ [BhP 10.12.27] ity Ãdau bÃlÃnÃæ svakarÃpacyutatÃjÃtÃnutÃpÃd di«Âa-k­tatva-mananÃc ca | ataeva tasya tat-tal-lÅlÃsu lokÃnusÃri yad yad buddhi-karma-sau«Âhavaæ tat tat su«Âhu munibhir api sa-camatkÃraæ varïyate | yathoktaæ ÓrÅ-Óukena jarÃsandha-yuddhÃnte- sthity-udbhavÃntaæ bhuvana-trayasya ya÷ samÅhite 'nanta-guïa÷ sva-lÅlayà | ana tasya citraæ para-pak«a-nigrahas tathÃpi martyÃnuvidhasya varïyate || [BhP 10.50.30] iti | te«u carite«u yad-alaukikam ÃsÅt tad api tat-tal-lÅlÃ-rasa-mÃtrÃsaktasya tasya svabhÃva-siddhaiÓvaryatvena lÅlÃkhyà Óaktir eva svayaæ sampÃditavatÅty Ãha ÅÓaæ tat-tal-lÅlocita-sughaÂa-durghaÂa-sarvÃrtha-sÃdhakaæ ce«Âitaæ lÅlaiva yasya sa iti | yathoktam- athovÃca h­«ÅkeÓaæ nÃrada÷ prahasann iva | yoga-mÃyodayaæ vÅk«ya mÃnu«Åm Åyu«o gatim || [BhP 10.69.37] yathà ca-- yady evaæ tarhi vyÃdehÅ- ty ukta÷ sa bhagavÃn hari÷ | vyÃdattÃvyÃhataiÓvarya÷ krŬÃ-manuja-bÃlaka÷ || [BhP 10.8.36] sà tatra dad­Óe viÓvam [BhP 10.8.37] iti | atra yadi satya-giras tarhi samak«aæ paÓya me mukham [BhP 10.8.35] ity antà tadÅya-sarasa-k­taiva lÅlà pÆrvam uktà | avyÃhataiÓvarya ity Ãdikà tu tat-tal-lÅlÃ-Óakti-k­taiva | sà ca ÓrÅ- vrajeÓvaryà vÃtsalya-po«ike vismaya-ÓaÇke pu«ïÃti | nÃhaæ bhak­itavÃn amba [BhP 10.8.35] iti sambhrameïa mithyaiva k­«ïa-vÃkyaæ ca satyÃpayati | evaæ ÓrÅ-dÃmodara-lÅlÃyÃæ yÃvat tasya bandhanecchà na jÃtÃsÅt tÃvad-rajju- paramparÃbhyas tasmin dvy-aÇgulÃdhikatva-prakÃÓa÷ | tad uktaæ tad-dÃmà [BhP 10.8.15] ity Ãdinà | yadà tu mÃt­-Órameïa tad-icchà jÃtà tadà na tat- prakÃÓa÷ | tad uktaæ - sva-mÃtu÷ svinna-gÃtrÃyÃ÷ [BhP 10.9.18] ity Ãdinà | evaæ ÓrÅ-k­«ïa-k­pÃ-d­«Âi-prabhÃveïaiva vi«amaya-mohÃt sakhÅnÃæ samuddharaïaæ tad-ÃveÓenaiva dÃvÃgni-pÃne cikÅr«ita-mÃtre svayaæ tan- nÃÓa ity Ãdikaæ j¤eyam | krŬÃ-manuja-bÃlaka iti krŬayà lÅlayà manujÃ- bÃlaka-sthitiæ prÃpto'pÅty artha÷ | anyatra ca krŬÃ-mÃnu«a-rÆpiïa÷ [BhP 10.16.68] iti | evaæ kÃrya-mÃnu«a÷ [BhP 10.16.60] ity atrÃpi kÃryaæ krŬaiva | tasmÃt sÃdhu vyÃkhyÃtam evaæ nigƬhÃtma-gati÷ ity Ãdi | || 10.15 || ÓrÅ-Óuka÷ || 151 || (page 85) [152] anyatra ca pÆrva-rÅtyaivÃha- k­tvà tÃvantam ÃtmÃnaæ yÃvatÅr gopayo«ita÷ | reme sa bhagavÃæs tÃbhir ÃtmÃrÃmo 'pi lÅlayà || [BhP 10.33.20] tÃd­Óo'pi tÃbhi÷ saha reme | tasyÃravinda-nayanasya [BhP 3.15.43] ity Ãdau cakÃra te«Ãæ saÇk«obham ak«ara-ju«Ãm api citta-tanvo÷ itivat | tatra sarvÃbhir eva yugapal-lÅlecchà yadà jÃtà tadaiva tÃvat-prakÃÓà api tathaiva lÅlÃ-Óaktyà ghaÂità ity Ãha k­tveti | lÅlayà lÅlÃ-Óakti-dvÃraiva, na tu sva- dvÃrà | tÃvantam ÃtmÃnam Ãtmana÷ prakÃÓaæ k­tvà prakaÂayya | || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 152 || [153] tad evaæ mÃdhurya-mayyà lÅlÃyà utkar«o darÓita÷ | asyÃæ mÃdhurya- mayyÃæ ca yugapad vicitra-lÅlÃ-vidhÃnasya tasyÃpi ramaïÃdhikya-hetutvena pÆrva-darÓita-vilÃsa-mayy eva ÓrÅ-ÓukadevÃdÅnÃm api ÓrÅ-Óiva- brahmÃdÅnÃm api parama-madhuratvena bhÃsate | pÆrvatra yathà itthaæ satÃæ brahma-sukhÃnubhÆtyà [BhP 10.12.11] ca tÃd­Óatvena varïanÃt | uttaratra Óakra-Óarva-parame«Âhi-purogÃ÷ [BhP 10.35.15], kaÓmalaæ yayur ity Ãdi«u tatraiva moha-ÓravaïÃc ca | atha krŬÃ-mÃnu«a-rÆpiïas tasyÃnyà loka-maryÃdÃ-mayÅ dharmÃnu«ÂhÃna-lÅlà tu dharma-vÅrÃdi-bhaktÃnÃm eva madhuratvena bhÃsate na tÃd­ÓÃnÃm | yathÃha- brahman dharmasya vaktÃhaæ kartà tad-anumodità | tac chik«ayan lokam imam Ãsthita÷ putra mà khida÷ || [BhP 10.69.60] tatra hi ÓrÅ-nÃrado nÃnÃ-krŬÃntara-darÓanena sukhaæ labdhavÃn dharmÃnu«ÂhÃna-darÓanena tu khedaæ tatrÃha brahmann iti | || 10.69 || ÓrÅ-bhagavÃn nÃradam || 153 || [154] atha pÆrvavad eva kani«Âha-j¤Ãni-bhaktÃnÃm eva madhuratvena bhÃsamÃnÃæ tad-audÃsÅnya-lÅlÃm apy Ãha- tasyaivaæ ramamÃïasya saævatsara-gaïÃn bahÆn | g­hamedhe«u yoge«u virÃga÷ samajÃyata || [BhP 3.3.22] g­ha-medhe«u gÃrhasthyocita-dharmÃnu«ÂhÃne«u vairÃgyam audÃsÅnyam | || 3.3 || ÓrÅmÃn uddhavo viduram || 154 || [155] athoddÅpane«u tadÅya-dravyÃïi ca pari«kÃrÃstra-vÃdikra-sthÃna-cihna- parivÃra-bhakta-tulasÅ-nirmÃlyÃdÅni | tatra pari«kÃrà vastrÃlaÇkÃra- pu«pÃdaya÷ | te ca tadÅyÃs tat-svarÆpa-bhÆtatvenaiva bhagavat-sandarbhe darÓitÃ÷ | tathÃpi bhÆ«aïa-bhÆ«aïÃÇgam [BhP 3.2.11] iti nyÃyena tat- saundarya-saurabhyÃdi-pari«kriyamÃïatayaiva taæ pari«kurvanti na kevala- sva-guïena | sa ca tat-tad-rÆpÃn tÃn sva-Óakti-vilÃsÃn prÃpya svÅya-tat-tad- guïÃn viÓe«ata÷ prakÃÓayatÅti tasya tat-tad-apek«Ãpi sidhyati | ataeva pÅtÃmbara-dhara÷ sragvÅ sÃk«Ãn manmatha-manmatha÷ [BhP 10.32.2] ity Ãdau abhivyaktÃsamordhva-saundaryasyÃpi pari«kÃratvena varïitayo÷ srak- pÅtÃmbaayor api tÃd­Óatvaæ gamyate | Åd­ÓÃny eva vÃsÃæsi nityaæ giri- vanecarÃ÷ [BhP 10.41.35] iti rajaka-vÃkyaæ tv Ãsura-d­«Âyà ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe laukika-d­«ÂyÃpi suvarïäjana-cÆrïÃbhyÃæ tau tadà bhÆ«itÃmbarau [ViP 5.9.5] ity uttamÃgamatvÃvagamÃt | tathà mÆle ca ÓyÃmaæ hiraïya-paridhim [BhP 10.23.22] ity Ãdi | ÃstÃæ tad api kÃliya-varuïa-govindÃbhi«eka-kart­- mahendrÃdy-upah­tÃsakhya-vastrÃdÅnÃæ tad-dine cÃvaÓyaæ vicitra- parihitÃnÃæ tenÃnyathà pratÅyamÃnatvam eva jÃyate | tata÷ (page 86) kaæsÃh­ta-vÃsasÃæ svÅkÃraÓ ca tadÅya-svarÆpa-Óaktyaika-prÃdurbhÃva- rÆpÃïÃæ narakÃh­ta-kanyÃnÃm iveti j¤eyam | athÃstrÃïi ya«Âi-cakrÃdÅni | vÃditrÃïi veïu-ÓaÇkhÃdÅni | sthÃnÃni v­ndÃvana-mathurÃdÅni | cihnÃni padÃÇkÃdÅni | parivÃrà gopayÃdavÃdyÃ÷ | nirmalyÃïi gopÅ-candanÃdÅni yathÃyathaæ tatra tatra j¤eyÃni | athoddÅpane«u kÃlÃÓ ca tadÅya- janmëÂamyÃdaya÷ | tathà bhaktasya sva-yogyatà ca tad-uddÅpanatvena d­Óyate | yathÃ- tato rÆpa-guïaudÃrya- sampannà prÃha keÓavam | uttarÅyÃntam Ãk­«ya smayantÅ jÃta-h­c-chayà || [BhP 10.42.9] spa«Âam | || 10.42 || ÓrÅ-Óuka÷ || 155 || [156] tathà tad-rasa-viÓe«e«u ÓrÅ-bhagavad-aÇga-viÓe«Ã api uddÅpana-vaiÓi«Âyaæ bhajante | yathÃ- Óriyo nivÃso yasyora÷ pÃna-pÃtraæ mukhaæ d­ÓÃm | bÃhavo loka-pÃlÃnÃæ sÃraÇgÃïÃæ padÃmbujam || [BhP 1.11.27] Óriya÷ preyasyÃ÷ | yÃ÷ sarve«Ãm eva priya-vargÃïÃæ d­ÓaÓ cak«Ææ«i tÃsÃm | loka-pÃlÃnÃæ pÃlyÃnÃm | sÃraÇgÃïÃæ sarve«Ãm api bhaktÃnÃæ nivÃsa ÃÓraya÷ | yathÃsvaæ bhÃvoddÅpanatvÃt | || 1.11 || ÓrÅ-sÆta÷ || 156 || [157] kvacid virodhino'pi pratiyogi-mukhena tad-uddÅpanà bhavanti | sÆryÃdi-tÃpà iva jalÃbhilëasya | yathÃ- Órutvaitad bhagavÃn rÃmo vipak«Åya-n­podyamam | k­«ïaæ caikaæ gataæ hartuæ kanyÃæ kalaha-ÓaÇkita÷ || balena mahatà sÃrdhaæ bhrÃt­-sneha-paripluta÷ | [BhP 10.53.20-21] ity Ãdi | evaæ vÃtsalyÃdau ÓrÅ-k­«ïasya dhÆli-paÇka-krŬÃdi-k­ta-mÃlinyÃdayo'pi j¤eyÃ÷ | kÃnta-bhÃvÃdau v­ddhÃdi-prÃtikÆlyÃdayo'pi yadà ca te bhayÃnakÃdi- gauïa-rasa-saptakaæ janayanti tadÃpi pa¤ca-vidha-mukhya-prÅti-rasa- po«akatÃm eva prapadyante | yathoktaæ bhakti-rasÃm­ta-sindhau- amÅ pa¤caiva ÓÃntÃdyà harer bhakti-rasà matÃ÷ | e«u hÃsyÃdaya÷ prÃyo bibhrati vyabhicÃritÃm || [BRS 4.7.14] iti | || 10.53 || ÓrÅ-Óuka÷ || 157 || [158] tad evam uddÅpanà uddi«ÂÃ÷ | e«u ca ÓrÅ-v­ndÃvana-sambandhinas tu prak­«ÂÃ÷ | aho yatra sarve«Ãm eva parama-prÅty-ekÃspadasya ÓrÅ- k­«ïasyÃpi parama-prÅty-Ãspadatvaæ ÓrÆyate-v­ndÃvanaæ govardhanam [BhP 10.11.16] ity Ãdau, ÓlÃghitaæ ca svayam eva aho amÅ deva-varÃmarÃrcitam [BhP 10.15.5] ity Ãdibhi÷ | tathà tadÅya-parama-bhaktaiÓ ca tad bhÆri-bhÃgyam iha janma [BhP 10.14.34] ity ÃdinÃ, ÃsÃm aho caraïa-reïu-ju«Ãm [BhP 10.47.61] ity ÃdinÃ, v­ndÃvanaæ sakhi bhuvo vitanoti kÅrtiæ [BhP 10.21.10] ity Ãdinà ca | ataeva ÓrÅ-k­«ïasyÃpi tatrasthÃ÷ prakÃÓà lÅlÃÓ ca parama-varÅyÃæsa÷ | yathà trailokya-saæmohana- tantre tadÅya-ÓrÅmad-a«ÂÃdaÓÃk«ara-prastÃve- santi tasya mahÃ-bhÃgà avatÃrÃ÷ sahasraÓa÷ | te«Ãæ madhye'vatÃrÃïÃæ bÃlatvam atidurlabham || iti | bÃlyaæ ca «o¬aÓa-var«a-paryantam iti prasiddham | tathà hari-lÅlÃ-ÂÅkÃyÃm udÃh­tà sm­ti÷- garbhastha-sad­Óo j¤eya ëÂamÃd vatsarÃc chiÓu÷ | bÃlaÓ cëo¬aÓÃd var«Ãt paugaï¬aÓ ceti procyate || iti | anyatra ca ÓlÃghitam- nanda÷ kim akarod brahman Óreya evaæ mahodayam | yaÓodà ca mahÃ-bhÃgà papau yasyÃ÷ stanaæ hari÷ || (page 87) pitarau nÃnvavindetÃæ k­«ïodÃrÃrbhakehitam | gÃyanty adyÃpi kavayo yal loka-ÓamalÃpaham || [BhP 10.8.46-47] ataeva ekÃdaÓe sarva-ÓrÅ-k­«ïa-carita-kathÃnte sÃmÃnyata÷ ÓrÅ-k­«ïa- caritasya bhakty-uddÅpanatvam uktvà vaiÓi«Âya-vivak«ayà bÃlya-caritasya p­thag-ukti÷ -- itthaæ harer bhagavato rucirÃvatÃra- vÅryÃïi bÃla-caritÃni ca ÓantamÃni | anyatra ceha ca ÓrutÃni g­ïan manu«yo bhaktiæ parÃæ paramahaæsa-gatau labheta || [BhP 11.31.28] iti | so'yaæ ca tat-prakÃÓa-lÅlÃnÃm utkar«o bahu-vidha÷ | aiÓvarya-gatas tÃvat satya-j¤ÃnÃnantÃnanda-mÃtraika-rasa-mÆrti-brahmÃï¬a-koÂÅÓvara- darÓanÃdau | kÃruïya-gataÓ ca pÆtanÃyÃm api sÃk«Ãn mÃt­-gati-dÃne, mÃdhurya-gatas tu tÃv aÇghri-yugmam anuk­«ya sarÅs­pantau [BhP 10.8.22] ity Ãdau, vatsÃn mu¤can kvacid asamaye [BhP 10.8.29] ity Ãdau, gopÅbhi÷ stobhito'n­tyat [BhP 10.11.7] ity Ãdau, kvacid vÃdayato veïum [BhP 10.11.39] ity Ãdau, kvacid vinÃÓÃya mano dadhad vrajÃt [BhP 10.21.1] ity Ãdau, kvacid gÃyati gÃyatsu [BhP 10.15.10] ity Ãdau, taæ go-rajaÓ churita-kuntala-baddha- barha- [BhP 10.15.42] ity Ãdau, k­«ïasya n­tyata÷ kecid [BhP 10.18.10] ity Ãdau, dhenavo manda-gÃminya÷ [BhP 10.20.26] ity Ãdau, ak«aïvatÃæ phalam [BhP 10.21.7] ity Ãdau, ÓyÃmaæ hiraïya-paridhim [BhP 10.23.22] ity Ãdau, bhagavÃn api tà rÃtrÅ÷ [BhP 10.29.1] ity Ãdau, vÃma-bÃhu-k­ta-vÃma-kapola÷ [BhP 10.35.2] ity Ãdau ca | kiæ bahunà sarvatraiva sah­dayai÷ sarva evÃvagantavya÷ | atha anubhÃvÃs tu citta-stha-bhÃvÃnÃm avabodhakÃ÷ | [BRS 2.2.1] | te dvividhÃ÷ - udbhÃsvarÃkhyÃ÷ sÃttvikÃkhyÃÓ ca | tatra bhÃvajà api bahiÓ- ce«ÂÃ-prÃya-sÃdhyà udbhÃsvarÃ÷ | te coktÃ÷ - n­tyaæ viluÂhitaæ gÅtaæ kroÓanaæ tanu-moÂanam | huÇkÃro j­mbhaïaæ ÓvÃsa-bhÆmà lokÃnapek«ità | lÃlÃ-sravo'ÂÂahÃsaÓ ca ghÆrïÃ-hikkÃdayo'pi ca || [BRS 2.2.2] iti | atha sÃttvikÃ÷ antar-vikÃraika-janyÃ÷ | yatrÃntar-vikÃro'pi tad-aæÓa iti bhÃvatvam api te«Ãæ manyante | tatra- te stambha-sveda-romäcÃ÷ svara-bhedo'tha vepathu÷ | vaivarïyam aÓru pralaya ity a«Âau sÃttvikÃ÷ sm­tÃ÷ ||[BRS 2.3.16] e«u pralayo na«Âa-ce«Âatà | bhagavat-prÅti-hetuka-pralaye ca bahiÓ-ce«ÂÃ- nÃÓa÷ | naa tv antar-bhagavat-sphÆrty-Ãder api | yathoktaæ ÓrÅmad-uddhavam uddiÓya- sa muhÆrtam abhÆt tÆ«ïÅæ k­«ïÃÇghri-sudhayà bh­Óam | tÅvreïa bhakti-yogena nimagna÷ sÃdhu nirv­ta÷ || [BhP 3.2.4] ity Ãdinà | Óanakair bhagaval-lokÃn n­lokaæ punar Ãgata÷ || [BhP 3.2.6] ity antena | yathà gÃru¬e- jÃgrat-svapna-susupte«u yoga-sthasya ca yogina÷ | yà kÃcin manaso v­tti÷ sà bhaved acyutÃÓraya÷ || iti | ataeva tadÃnÅæ tat-tad-rasÃnÃm ÃsvÃda-bheda-sphÆrtir apy avagantavyà | atha sa¤cÃriïa÷ | ye vyabhicÃriïaÓ ca bhaïyante | sa¤cÃrayanti bhÃvasya gatiæ [BRS 2.4.2] iti (page 88) viÓe«eïÃbhimukhyena caranti sthÃyinaæ prati [BRS 2.4.1] iti ca nirukte÷ | te ca trayastriæÓat - nirvedo'tha vi«Ãdo dainyaæ glÃni-Óramau ca mada-garvau | ÓaÇkÃ-trÃsÃvegà unmÃdÃpasm­tÅ tathà vyÃdhi÷ || moho m­tir Ãlasyaæ jìyaæ vrŬÃvahitthà ca | sm­tir atha vitarka-cintÃ-mati-dh­tayo har«a utsukatvaæ ca || augryam ar«ÃsÆyÃÓ cÃpalyaæ caiva nidrà ca | suptir bodha itÅme bhÃvà vyabhicÃriïa÷ samÃkhyÃtÃ÷ || [BRS 2.4.4-6] e«Ãæ lak«aïam ujjvale darÓanÅyam | e«u trÃsa÷ k­«ïa-vatsalÃdi«u bhayÃnakÃdi-darÓanÃt | tad-arthaæ tat-saÇgati-hÃni-tarkeïÃtmÃrthaæ ca bhavati | nidrà tac-cintayà ÓÆnya-cittatvena tat-saÇgaty-Ãnanda-vyÃptyà ca bhavati | Órama÷ paramÃnanda-maya-tad-arthÃyÃsa-tÃdÃtmyÃpattau bhavati | Ãlasyaæ tÃd­Óa-Órama-hetukaæ k­«ïetara-sambandhi-kriyÃ-vi«ayakaæ bhavati | bodhaÓ ca tad-darÓanÃdi-vÃsanÃyÃ÷ svayam udbodhena bhavatÅty Ãdikaæ j¤eyam | kiæ ca nirvedÃdÅnÃæ cÃmÅ«Ãæ laukika-guïa-maya- bhÃvÃyamÃnÃnÃm api vastuto guïÃtÅtatvam eva tÃd­Óa-bhagavat-prÅty- adhi«ÂhÃnatvÃt | athaitat-saævalanÃtmako bhagavat-prÅtimayo raso'pi vya¤jita eva- smaranta÷ smÃrayantaÓ ca mitho 'ghaugha-haraæ harim | bhaktyà sa¤jÃtayà bhaktyà bibhraty utpulakÃæ tanum || kvacid rudanty acyuta-cintayà kvacid dhasanti nandanti vadanty alaukikÃ÷ | n­tyanti gÃyanty anuÓÅlayanty ajaæ bhavanti tÆ«ïÅæ param etya nirv­tÃ÷ || [BhP 11.3.31-32] ity anena | atra harir Ãlambano vibhÃva÷ | smaraïam uddÅpana÷ | smÃraïÃdika udbhÃsvarÃkhyo'nubhÃva÷ | pulaka÷ sÃttvika÷ | cintÃdaya÷ sa¤cÃriïa÷ | saæjÃtayà bhaktyeti sthÃyÅ | bhavanti tÆ«ïÅæ param etya nirv­tà iti tat- saævalanam | paraæ parama-rasÃtmakaæ vastv ity artha÷ | e«a ca bhagavat- prÅti-maya-rasa÷ pa¤cadhà prÅter bheda-pa¤cakena | te ca j¤Ãna-bhakti-maya- bhakti-maya-vatsala-maitrÅ-mayojjvalÃkhyÃ÷ krameïa j¤eyÃ÷ | ete«Ãæ ca sthÃyinÃæ bhÃvÃntarÃÓrayatvÃt niyatÃdhÃratvÃc ca mukhyatvam | tat-prÅti-sambandhenaiva bhÃgavata-rasÃnta÷-pÃtÃt pa¤ca-vidhe«u priye«u kÃdÃcitkodbhavatvenÃniyatÃdhÃratvÃc ca gauïatà | tatas tadÅya-rasÃnÃm api gauïatà | tatra mukhyÃ÷ madhureïa samÃpayet iti nyÃyena gauïa-rasÃnÃæ rasÃbhÃsÃnÃm apy upari vivaraïÅyÃ÷ | gauïÃ÷ samprati vivriyante | ye«u vismayÃdayo vibhÃva-vaiÓi«Âya-vaÓena svayaæ tat-prÅty-utthà api tat-prÅtim Ãtma-sÃtk­tya vardhamÃnÃ÷ sthÃyitÃæ prapadyante | te ca- adbhuto hÃsya-vÅrau ca raudro bhÅ«aïa ity api | bÅbhatsa÷ karuïaÓ ceti gauïÃ÷ sapta rasÃ÷ sm­tÃ÷ || tatra tat-prÅtimayo'yam adbhuto rasa÷ | yatrÃlambano lokottarÃkasmika- kriyÃdimattvena vismaya-vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ | tad-ÃdhÃras tat-priyaÓ ca | uddÅpanÃs tÃd­Óa-tac-ce«ÂÃ÷ | (page 89) anubhÃvÃ÷ netra-vistÃrÃdyÃ÷ | vyabhicÃriïaÓ cÃvega-har«ajÃdy-ÃdyÃ÷ | sthÃyÅ tat-prÅtimayo vismaya÷ | tad- udÃharaïaæ ca- citraæ bataitad ekena vapu«Ã yugapat p­thak | g­he«u dvy-a«Âa-sÃhasraæ striya eka udÃvahat || [BhP 10.69.2] ity Ãdikaæ j¤eyam | atha tan-mayo hÃsyo rasa÷ | tatrÃlambanaÓ ce«ÂÃ-vÃg-ve«a-vaik­tya- viÓe«avattvena tat-prÅti-maya-hÃsa-vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ | tad-ÃdhÃras tat- priyaÓ ca | tathà yadi tad-viÓe«avattvenaiva tat-priyÃpriyau ca tat-prÅtimaya- hÃsa-vi«ayau bhavatas tadÃpi tat-kÃraïasya prÅter vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïa iti sa eva mÆlam Ãlambanam | hÃsyasyÃpi tad-viÓi«Âatvenaiva prav­ttes tu sutarÃm eva | ata÷ kevalasya hÃsÃæÓasya vi«ayatvena vik­ta-tat-priyÃpriyau bahiraÇgÃv evÃvalambanÃv iti | evaæ dÃna-yuddha-vÅra-rasÃdi«v api j¤eyam | uddÅpanÃs tu taj-janakasya ce«ÂÃvÃg-ve«a-vaik­tÃdaya÷ | anubhÃvÃÓ ca nÃsau«Âha- gaï¬aki-spandanÃdaya÷ | vyabhicÃriïo har«ÃlasyÃvahitthÃdaya÷ | sthÃyÅ ca tat-prÅtimayo hÃsa÷ | sa ca sva-vi«ayÃnumodanÃtmakas tad-utprÃsÃtmako và ceto-vikÃÓa÷ | tatas tad-Ãtmakatvena vi«ayo'py asyÃsti | tasyodÃharaïe'numodanÃtmako yathà -- vatsÃn mu¤can kvacid asamaye kroÓa-sa¤jÃta-hÃsa÷ [BhP 10.8.29] ity Ãdi, hastÃgrÃhye racayati vidhiæ [BhP 10.8.30] iti, evaæ dhÃr«ÂyÃny uÓati kurute [BhP 10.8.31] ity Ãdi itthaæ strÅbhi÷ sabhana-nayana-ÓrÅ-mukhÃlokinÅbhir vyÃkhyÃtÃrthà prahasitamukhÅ na hy upÃlabdhum aicchat ity antam | vyÃkhyÃtas tadÅya-cÃpalya-lak«aïo'rtho yasyai sà | || 10.8 || ÓrÅ-Óuka÷ || 158 || [159] utprÃsÃtmako yathÃ- tÃsÃæ vÃsÃæsy upÃdÃya nÅpam Ãruhya satvara÷ | hasadbhi÷ prahasan bÃlai÷ parihÃsam uvÃca ha || [BhP 10.22.9] spa«Âam | || 10.22 || ÓrÅ-Óuka÷ || 159 || [160] yathà ca- katthanaæ tad upÃkarïya pauï¬rakasyÃlpa-medhasa÷ | ugrasenÃdaya÷ sabhyà uccakair jahasus tadà || [BhP 10.66.7] spa«Âam | || 10.66 || ÓrÅ-Óuka÷ || 160 || [161] atha tat-prÅti-mayo vÅra-rasa÷ | tatra vÅra-rasaÓ caturdhà dharma-dayÃ-dÃna- yuddhÃtmakatvenotsÃhasya sthÃyinaÓ cÃturvidhyÃt | tatra dharma-vÅra-rasa÷ | tatrÃlambano dharma-cikÅr«ÃtiÓaya-lak«aïasya dharmotsÃhasya vi«ayÃbhÃvÃt prÅtimayatvenaiva labdho vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ | tad-ÃdhÃras tad-bhaktaÓ ca | uddÅpanÃ÷ sac-chÃstra-ÓravaïÃdaya÷ | anubhÃvà vinaya- ÓraddhÃdaya÷ | vyabhicÃriïo mati-sm­ty-Ãdaya÷ | sthÃyÅ tat-prÅtimayo dharmotsÃha÷ | tad-udÃharaïaæ ca- kratu-rÃjena govinda rÃjasÆyena pÃvanÅ÷ | yak«ye vibhÆtÅr bhavatas tat sampÃdaya na÷ prabho || [BhP 10.72.3] ity Ãdikam | atha tan-mayo dayÃ-vÅra-rasa÷ | atrÃlambanas tat-prÅti-jÃtayà tadÅyatÃvagata- sarva-bhÆta-vi«ayaka-dayayÃtma-vyayenÃpi santarpyamÃïa-dÅna-ve«Ãc channa-nija-rÆpa÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ | tÃd­Óa-dayÃdhÃro bhakta÷ | pitrÃdÅnÃæ tÃd­ÓÅ dayà tu vatsalÃdikam eva pu«ïÃti karuïaæ và | uddÅpanÃs tad-Ãrti- vya¤janÃdaya÷ | anubhÃvà ÃÓvÃsanokty-Ãdaya÷ | vyabhi-(page 90)-cÃriïa÷ autsukhya-mati-har«Ãdaya÷ | sthÃyÅ tat-prÅti-mayo dayotsÃha÷ | udÃharaïaæ ca- k­cchra-prÃpta-kuÂumbasya k«ut-t­¬bhyÃæ jÃta-vepatho÷ | atithir brÃhmaïa÷ kÃle bhoktu-kÃmasya cÃgamat || tasmai saævyabhajat so 'nnam Ãd­tya ÓraddhayÃnvita÷ | hariæ sarvatra sampaÓyan [BhP 9.21.5-6] ity Ãrabhya, evaæ (iti) prabhëya pÃnÅyaæ mriyamÃïa÷ pipÃsayà pulkasÃyÃdadÃd dhÅro nisarga-karuïo n­pa÷ | tasya tribhuvanÃdhÅÓÃ÷ phaladÃ÷ phalam icchatÃm ÃtmÃnaæ darÓayÃæ cakrur mÃyà vi«ïu-vinirmitÃ÷ || [BhP 9.21.15] ity antam | spa«Âam | || 9.21 || ÓrÅ-Óuka÷ || 161 || [162] atho tan-mayo dÃna-vÅra-rasa÷ | dvidhà cÃyaæ sampadyate | bahu-pradatvena samupasthita-durÃpÃrtha-tyÃgena ca | tatra prathamasyÃlambanam anya- sampradÃnake ca dÃne dÃna-dravyeïa tat-t­pter eva mukhyoddeÓena tad- uddeÓe paryavasÃnÃt | tat-sampradÃnake tu spa«Âa-tad-uddeÓÃd ditsÃtiÓaya- lak«aïasya dÃnotsÃhasya vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïas tad-ÃdhÃras tat-priyaÓ ca | anya÷ sampradÃna-vÅra-rasas tu bahiraÇga÷ | uddÅpanÃ÷ sampradÃna- vÅk«ÃdyÃ÷ | anubhÃvà vächÃdhika-dÃna-smitÃdyÃ÷ | vyabhicÃriïo vitarkautsukya-har«ÃdyÃ÷ | sthÃyÅ tat-prÅtimayo dÃnotsÃha÷ | udÃharaïaæ ca -- nandas tv Ãtmaja utpanne jÃtÃhlÃdo mahÃmanÃ÷ [BhP 10.5.1] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.5 || ÓrÅ-Óuka÷ || 162 || tathÃ, evaæ Óapta÷ sva-guruïà satyÃn na calito mahÃn | vÃmanÃya dadÃv enÃm arcitvodaka-pÆrvakam || [BhP 8.20.16] etÃæ p­thvÅm | || 8.20 || ÓrÅ-Óuka÷ || 163 || [164] atha dvitÅyasyÃlambana÷ | upasthita-durÃpÃrtha-tyÃgecchÃtiÓaya-lak«aïasya tad-utsÃhasya dharmotsÃhavad eva vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïas tad-ÃdhÃras tad- bhaktaÓ ca | uddÅpanÃ÷ k­«ïÃlÃpa-smitÃdaya÷ | anubhÃvÃs tad-utkar«a- varïana-dra¬himÃdaya÷ | sa¤cÃriïo dh­ti-pracurÃ÷ | sthÃyÅ tat-prÅti-mayas tyÃgotsÃha÷ | tad-udÃharaïam-sÃlokya-sÃr«Âi-sÃrÆpya- [BhP 3.29.13] ity Ãdikam eva | atha tan-mayo yuddha-vÅra-rasa÷ | tatra yoddhà tat-priyatama÷ | tasyaiva tat- prÅti-maya-yuddhotsÃhÃt | pratiyoddhà tu krŬÃ-yuddhe ÓrÅ-k­«ïo và tat- puras tasyaiva mitra-viÓe«o và | sÃk«Ãd yuddhe punas tat-pratipak«a÷ | tatra ÓrÅ-k­«ïa-pratiyoddh­katve tat-prÅtimaya-yuyutsÃtiÓaya-lak«aïa-tad-utsÃha- vi«ayatayà tasyaivÃlambanatvaæ sarvathà siddham | itara-pratiyoddh­katve'pi hÃsya-rasavat tat-prÅtimayatvena mÆlam Ãlambanatvaæ tasyaiva | tat- pratipak«as tu yuyutsÃæÓa-mÃtrasya bahiraÇga Ãlambana÷ | tatra yoddh­- pratiyoddhÃrau mitra-viÓe«ÃvÃdhÃratva-vi«ayatvÃbhyÃm ÃlambanÃv iti | uddÅpanÃ÷ pratiyoddh­ka-smitÃdaya÷ | anubhÃvÃ÷ yoddh­ka-smitÃdaya÷ | vyabhicÃriïo garvÃvegÃdaya÷ | sthÃyÅ tat-prÅti-mayo yoddhotsÃha÷ | udÃharaïaæ ca trividha-pratiyoddh­-krameïa- bhrÃmaïair laÇghanai÷ k«epair ÃsphoÂana-vikar«aïai÷ | cikrŬatur niyuddhena kÃka-pak«a-dharau kvacit || [BhP 10.18.12] kÃka-pak«aÓ cƬÃ-karaïÃt prÃktanÃ÷ keÓÃ÷ | tad-dhÃriïau rÃma-k­«ïau | niyuddhena bÃhu-yuddhena tad-bhedair bhrÃmaïÃdibhi÷ | evam eva hari- vaæÓe- tathà gÃï¬Åva-dhanvÃnaæ (page 91) vikrŬan madhusÆdana÷ | jigÃya bharata-Óre«Âhaæ kuntyÃ÷ pramukhato vibhu÷ || iti | || 10.18 || ÓrÅ-Óuka÷ || 164 || [165] tathÃ- rÃma-k­«ïÃdayo gopà nan­tur yuyudhur jagu÷ || [BhP 10.18.12] atra tad-agre pare'pi gopÃs taæ santo«ayanto yuyudhur ity Ãgatam | || 10.18 || ÓrÅ-Óuka÷ || 165 || [166] tathà jarÃsandha-vadhe- sa¤cintyÃri-vadhopÃyaæ bhÅmasyÃmogha-darÓana÷ | darÓayÃm Ãsa viÂapaæ pÃÂayann iva saæj¤ayà || tad vij¤Ãya mahÃ-sattvo bhÅma÷ praharatÃæ vara÷ | g­hÅtvà pÃdayo÷ Óatruæ pÃtayÃm Ãsa bhÆ-tale || [BhP 10.72.41-42] spa«Âam | || 10.72 || ÓrÅ-Óuka÷ || 166 || [167] atha tat-prÅtimayo raudra-rasa÷ | tatrÃlambanas tat-prÅti-maya-krodhasya vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïas tad-ÃdhÃras tat-priya-janaÓ ca | tasya vi«ayaÓ cet tad- dhitas tad-ahita÷ svÃhito và bhavati tad-Ãdi pÆrvavat tat-prÅter vi«ayatvena tasyaiva mÆlam Ãlambanatvam | anye tu krodhÃæÓa-mÃtrasya bahiraÇgÃlambanÃ÷ | tatra pramÃdÃdinà ÓrÅ-k­«ïÃt sakhyà atyÃhite sakhyÃ÷ krodha-vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ | tena badhvÃdÅnÃm avagate saÇgame v­ddhÃdÅnÃæ ca sa eva | atha tad-dhitaÓ ca pramÃdena tad-anavek«aïÃd anyasya krodha-vi«aya÷ syÃt | tad-ahito daityÃdi÷ | svÃhitas tu svasya tat- sambandha-bÃdhaka÷ | athoddÅpanÃ÷ krodha-vi«ayasyÃvaj¤Ãdaya÷ | anubhÃvÃ÷ hasta- ni«pe«Ãdaya÷ | vyabhicÃriïa ÃvegÃdaya÷ | sthÃyÅ tat-prÅtimaya÷ krodha÷ | v­ddhÃyÃs tat-prÅtimaya÷ krodha÷ | v­ddhayÃs tat-prÅtimayatvaæ vraja- janatvÃt tadÃpi svÃbhÃvikyÃ÷ prÅter antarbhÃva-mÃtreïa anve«Ãæ tad- vikÃratvena | tac ca tasyaiva maÇgala-kÃmanÃ-prÃyatayà | tatra pÆrve«Ãæ trayÃïÃm udÃharaïam anyatrÃnve«yam | uttarayor dvayos tu yathÃ- tata÷ pÃï¬u-sutÃ÷ kruddhà matsya-kaikaya-s­¤jayÃ÷ | udÃyudhÃ÷ samuttasthu÷ ÓiÓupÃla-jighÃæsava÷ || [BhP 10.74.41] spa«Âam | || 10.74 || ÓrÅ-Óuka÷ || 167 || [168] tathÃ- maitad-vidhasyÃkaruïasya nÃma bhÆd; akrÆra ity etad atÅva dÃruïa÷ | yo 'sÃv anÃÓvÃsya su-du÷khitaæ janaæ priyÃt priyaæ ne«yati pÃram adhvana÷ || [BhP 10.39.26] spa«Âam | || 10.39 || ÓrÅ-gopya÷ || 168 || [169] atha tat-prÅtimayo bhayÃnaka-rasa÷ | tatrÃlambanaÓ cikÅr«ita-tat-pŬanÃd dÃruïÃt yat tadÅya-prÅti-mayaæ bhayaæ tasya vi«ayaÓ ÓrÅ-k­«ïa÷ | tad- ÃdhÃras tat-priya-janaÓ ca | kiæ ca svasya tad-vicchedaæ kurvÃïÃd yat tÃd­Óaæ bhayaæ yac ca svÃparÃdha-kadarthitÃn ÓrÅ-k­«ïÃd eva và syÃt tasya tasya sva-vi«ayakatve'pi pÆrvavat prÅiter vi«ayatvÃt ÓrÅ-k­«ïa eva mÆlÃlambana÷ | bhaya-hetus tÆddÅpana eva bhavet | vibhÃvyate his ratyÃdir yatra [BhP 2.1.10] iti saptamy-arthatvasya pÆrvatraiva vyÃpte÷ | yeneti t­tÅyÃrthasya tÆttaratraiva vyÃpteÓ ca | sva-vi«ayatve tu ya eva vi«aya÷ sa evÃdhÃra iti bhayÃæÓa-mÃtra- vi«ayatvena pÆrvavad bahiraÇga evÃlambano'sau | tad-ÃdhÃratvena tv antaraÇgo'pi | athoddÅpanÃ÷ bhÅ«aïa-bhrÆ-kuÂyÃdyÃ÷ | anubhÃvà mukha-Óo«ÃdyÃ÷ | vyabhicÃriïaÓ cÃpalyÃdyÃ÷ | sthÃyÅ tat-prÅtimayaæ bhayam | tad-udÃharaïaæ ca- (page 92) janma te mayy asau pÃpo mà vidyÃn madhusÆdana | samudvije bhavad-dheto÷ kaæsÃd aham adhÅra-dhÅ÷ || [BhP 10.3.29] atra vi«ayatvenaiva hetutvaæ na tu kÃrakÃntaratvena | || 10.3 || ÓrÅ-devakÅ ÓrÅ-bhagavantam || 169 || [170] tathà ÓaÇkhacƬa-daurÃtmye- kroÓantaæ k­«ïa rÃmeti vilokya sva-parigraham || [BhP 10.34.27] iti | spa«Âam | || 10.34 || ÓrÅ-Óuka÷ || 170 || [171] ata÷ (atha) k«amasvÃcyuta me rajo-bhuvo hy ajÃnatas tvat-p­thagÅÓa-mÃnina÷ | ajÃvalepÃndhatamo'ndhacak«u«a e«o'nukampyo mayi nÃthavÃn iti || [BhP 10.14.10] spa«Âam | || 10.14 || brahmà ÓrÅ-bhagavantam || 171 || [172] atha tan-mayo bÅbhatsa-rasa÷ | atrÃpi anya-jugupsÃyÃs tat-prÅtimayatvena pÆrvavat tat-prÅti-vi«ayatvÃc chrÅ-k­«ïa eva mÆlÃlambana÷ | tad-ÃdhÃras tat-priya-janaÓ ca | jugupsÃ-mÃtrÃæÓasya vi«ayo'nyas tu bahiraÇgÃlambana÷ | uddÅpanà anya-gatÃmedhyatÃdaya÷ | anubhÃvÃ÷ ni«ÂhÅvanÃdaya÷ | vyabhicÃriïo vi«ÃdÃdaya÷ | sthÃyÅ ca tat-prÅti-mayÅ jugupsà | udÃharaïaæ ca tvak-ÓmaÓrÆ-roma-nakha-keÓa-pinaddham [BhP 10.60.45] ity Ãdikam | ÓrÅ- rukmiïÅ-vÃkyam eva | atha tan-prÅti-maya÷ karuïa-rasa÷ | tatrÃlambana÷ kevala-bandhu-bhÃva- maya-premïÃni«ÂhÃptipadatÃvedyatvena tat-prÅtimaya-karuïÃ-vi«aya÷ ÓrÅ- k­«ïas tad-ÃdhÃras tat-priyaÓ ca | uddÅpanÃs tat-karma-guïa-rÆpÃdyÃ÷ | anubhÃvà mukha-Óo«a-vilÃpÃdyÃ÷ | vyabhicÃriïo jìya-nirvedÃdaya÷ | sthÃyÅ ca tat-prÅti-maya÷ Óoka÷ | udÃharaïaæ ca- antar hrade bhujagabhogaparÅtam ÃrÃt k­«ïaæ nirÅham upalabhya jalÃÓayÃnte | gopÃæÓ ca mƬhadhi«aïÃn parita÷ paÓÆæÓ ca saÇkrandata÷ paramakaÓmalam Ãpur ÃrtÃ÷ || [BhP 10.16.19] spa«Âam | || 10.16 || ÓrÅ-Óuka÷ || 172 || [173] atha k­«ïa-prÅtimato janasya ca yady anyo'pi tat-k­pÃ-hÅno jana÷ ÓocanÅyo bhavati tadà tatrÃpi tan-maya eva karuïa÷ syÃt | yathÃ- na te vidu÷ svÃrtha-gatiæ hi vi«ïuæ durÃÓayà ye bahir-artha-mÃnina÷ | andhà yathÃndhair upanÅyamÃnÃs te 'pÅÓa-tantryÃm uru-dÃmni baddhÃ÷ || [BhP 7.5.31] spa«Âam | || 7.5 || ÓrÅ-prahlÃdo guru-putram || 173 || [174] kiæ ca, ta eva vismayÃdayo yadi ÓrÅ-k­«ïÃdhÃrà bhavanti ta eva tat-prÅti- maya-citte«u sa¤caranti, tadÃpi tat-prÅti-mayÃdbhuta-rasÃdayo bhavanti | yathà - aho amÅ deva-varÃmarÃrcitam [BhP 1.15.5] ity Ãdi«u ajÃta-prÅtÅnÃæ tu tat-sambandhena ye vismayÃdayo bhÃvÃs tadÅya-ramÃÓ ca d­Óyante te'tra tad-anukÃriïa eva j¤eyÃ÷ | atha rasÃnÃm ÃbhÃsa-tÃpatyÃdi-j¤ÃnÃyÃÓraya-niyama÷ parasparaæ vyavahÃro'py uddiÓyate | tatra ÃÓraya-niyama÷ ÓrÅ-k­«ïa-sambandhÃnurÆpa eva | yathà pitrÃdi«u prÃk­tasya vÃtsalyasyÃÓrayatvaæ niyatam | tathà mukhyÃnÃæ pa¤cÃnÃæ mitho vyavahÃras tad-ÃÓrayÃïÃæ janÃnÃm iva sa ca kulÅna-lokata evÃvagantavya÷ | tato ye«Ãæ yair militvà narma-vihÃrÃdau yathà saÇkocÃrhatà | tadÅyÃnÃæ rasÃnÃæ tadÅyai rasair api milane tathà tad- arhatà | yathà na, tathà (page 94) na yathollÃsas tathollÃsa iti | yathà tat- preyasyÃdÅnÃæ tad-vatsalÃdibhis tad-Ãdikam | atha guïÃnÃæ saptÃnÃm api rasÃnÃæ te«u mukhye«u pa¤casu pratÅpatvam udÃsÅnatvam anugÃmitvaæ ca yathÃyuktam avagantavyam | yathà hÃsyasya viyogÃtmake«u bhaktimayÃdi«u catur«u pratÅpatvam | ÓÃnta udÃsÅnatvaæ, anyatrÃnugÃmitvam ity Ãdi | atha gauïÃnÃæ gauïair api vaira-mÃdhyastha-maitrÃïi j¤eyÃni | yathà hÃsyasya karuïa-bhayÃnakau vairiïau | vÅrÃdayo madhyasthÃ÷ | adbhuto mitram ity Ãdi | evaæ te«u dvÃdaÓasv api sthÃyinÃæ sa¤cÃriïÃm anubhÃvÃnÃæ vibhÃvÃnÃæ vi«ayÃntara-gata-bhÃvÃdÅnÃm api pratÅpatvaudÃsÅnyÃnugÃmitvÃni vivecanÅyÃni | tad evaæ sthite ÓrÅ-k­«ïa- sambandhi«u jane«u kÃvye«u ca rasasyÃyogya-rasÃntarÃdi-saÇgatyà bÃdhyamÃnÃsvÃdyatvam ÃbhÃsatvam | yatra tu tat-saÇgatir bhaÇgi-viÓe«eïa yogyasya sthÃyina utkar«Ãya bhavati tatra rasollÃsa eva | kenÃpy ayogyasyotkar«e tu rasÃbhÃsasyaivollÃsa iti | atha tatra mukhyasya mukhya-saÇgaty-ÃbhÃsitvaæ, yathÃ- sa vai kilÃyaæ puru«a÷ purÃtano ya eka ÃsÅd aviÓe«a Ãtmani | [BhP 1.10.21] iti | nÆnaæ vrata-snÃna-hutÃdineÓvara÷ samarcito hy asya g­hÅta-pÃïibhi÷ | pibanti yÃ÷ sakhy adharÃm­taæ muhur vraja-striya÷ sammumuhur yad-ÃÓayÃ÷ || [BhP 1.10.28] ity Ãdy-antam | j¤Ãna-vivekÃdi-prakÃÓenÃtra hi ÓÃnta evopakrÃnta÷ | upasaæh­taÓ cojjvala÷ | tena cÃsya vastalenaiva milane saÇkoca eveti parasparam ayogya- saÇgatyÃbhÃsyate | atra samÃdhÅyate cÃnyai÷ | sa vai kila ity Ãdikam anyÃsÃæ vÃkyam | nÆnam ity Ãdikaæ tv anyÃsÃm | evaævidhà vadantÅnÃm [BhP 1.10.31] ity Ãdi ÓrÅ-sÆta-vÃkyaæ ca sarvÃnandana-param eveti | || 1.10 || kauravendra-pura-striya÷ || 174 || [175] tathÃ- athÃbhaje tvÃkhila-pÆru«ottamaæ guïÃlayaæ padma-kareva lÃlasa÷ | apy Ãvayor eka-pati-sp­dho÷ kalir na syÃt k­ta-tvac-caraïaika-tÃnayo÷ || jagaj-jananyÃæ jagad-ÅÓa vaiÓasaæ syÃd eva yat-karmaïi na÷ samÅhitam karo«i phalgv apy uru dÅna-vatsala÷ sva eva dhi«ïye 'bhiratasya kiæ tayà || [BhP 4.20.27-28] ity Ãdi | atra dÃsa-bhÃvÃkhya-bhakti-mayasya prak­tatvena yogyasya tad-ayogyojjvala- saÇgatyÃbhÃsitatvam | tatra dÃsa-bhÃvas tat-prakaraïa-siddha eva | ujjvala- saÇgatiÓ ca padma-kareva lÃlasa ity ÃdinÃvagamyate | atra samÃdhÃnaæ ca | na khalv asya tadvat kÃnta-bhÃva-vÃsanà jÃtà kintu bhakti-vÃsanaiva | d­«ÂÃntas tatra tasyà bhakty-aæÓa eva | tayà spardhà tu tat-parama- k­ponnaddhatvena vÅrÃkhya-dÃsatÃæ prÃptasya nÃyogyeti | anye tv evaæ manyante | tat khalu tadÅya-dÅna-vi«ayaka-k­pÃ-sÆcaka-sva-prema-vacana- vinoda-mÃtraæ, na tu lak«mÅ-spardhÃvaham | karo«i phalgv apy uru dÅna- vatsala÷ [BhP 4.20.28] iti svasmiæs tucchatva-mananÃt | evaæ ÓrÅ-trivikrameïa bali-Óirasi caraïe'rpite nemaæ viri¤co labhate prasÃdam [BhP 8.23.6] iti ÓrÅ- prahlÃda-vÃkyam api d­«Âam | ÓrÅ-n­siæha-k­pÃyÃæ svÃnukampÃyÃm api - kvÃhaæ raja÷-prabhava ÅÓa tamo 'dhike 'smin jÃta÷ suretara-kule kva tavÃnukampà | na brahmaïo na tu bhavasya na vai ramÃyà yan me 'rpita÷ Óirasi padma-kara÷ prasÃda÷ || [BhP 7.9.26] atra brahmÃder adhunà vidyamÃnasyÃpi mamaiva ÓirasÅty artha÷ | ata ubhayatrÃpi tat-tad-avatÃra-samayÃpek«ayaiva tÃd­Óa-prasÃdÃbhÃvo vivak«ita iti j¤eyam | || 4.20 || p­thu÷ ÓrÅ-vi«ïum || 175 || (page 94) [176] tathà ÓrÅ-vasudevÃdÅnÃm api pitrÃditvena vÃtsalyasya tad-ayogya-bhakti- maya-saÇgaty-ÃbhÃsitatvaæ tatra tatra d­Óyate | tatra samÃdhÃnaæ cÃgre | atha baladevÃdÃv ity Ãdau cintyam | manaso v­ttayo na÷y syu÷ [BhP 10.47.66] ity ÃdikÃni ÓrÅ-vrajeÓvarÃdi-vÃkyÃni tu na tÃd­ÓÃni | abhiprÃya-viÓe«eïa vatsala-rasasyaiva pu«Âatayà sthÃpayi«yamÃïatvÃt | tathÃ- kim asmÃbhir anirv­ttaæ deva-deva jagad-guro | bhavatà satya-kÃmena ye«Ãæ vÃso guror abhÆt || [BhP 10.80.44] ity Ãdi | atha sakhyamayasyaiÓvarya-j¤Ãna-saævalita-bhakti-maya- saÇgamenÃbhÃsÅk­ti÷ | asya ÓrÅdÃma-viprasya sakhyaæ hi k­«ïasyÃsÅt sakhà kaÓcit [BhP 10.80.6] ity ÃdinÃ, kathaya¤cakratu÷ [BhP 10.80.27] ity Ãdau, karau g­hya parasparam ity anena ca prak­taæ d­Óyate iti | atra ca samÃdhÃnaæ ÓrÅ- baladevÃdivad eva cintyam | || 10.80 || ÓrÅ-Óuka÷ || 176 || [177] tathà -- tvaæ nyasta-daï¬a-munibhir gaditÃnubhÃva ÃtmÃtma-daÓ ca jagatÃm iti me v­to 'si || [BhP 10.60.39] iti | Ãtmà paramÃtmà | Ãtmado mok«e«u tat-tad-ÃtmÃvirbhÃva-prakÃÓaka÷ | atra kÃntÃtvena yogya ujjvala ÃtmÃdi-Óabda-vya¤jita-tad-ayogya-ÓÃnta- saÇgamenÃbhÃsyate | atra samÃdhÅyate ca | asyÃ÷ svÅyÃtvena kÃnta-bhÃve dÃsÅtvÃbhimÃnamayÅ bhaktir api yujyata eva pativratÃ-ÓiromaïitvÃt | yathoktaæ tad-Ãdyà evoddiÓya-dÃsÅ-Óatà api vibhor vidadhu÷ sma dÃsyam [BhP 10.59.4] iti | ÓrÅ-rukmiïyÃs tu lak«mÅ-rÆpatvenaiÓvarya-svarÆpa-j¤Ãna- miÓra-tÃd­Óa-bhakti-miÓra-kÃnta-bhÃvatvÃd atra tÃd­Óa-bhakti-mÃtra-po«Ãya tÃd­g apy uktaæ yuktam iti | || 10.60 || ÓrÅ-rukmiïÅ || 177 || [178] atha tan-mÃdhurya-mÃtrÃnubhavamaya-kevala-kÃnta-bhÃvÃnÃm api ÓrÅ- vraja-devÅnÃæ na khalu gopikÃnandano bhavÃn [BhP 10.31.4] ity Ãdi«u yà ÓÃntÃdi-saÇgatir d­Óyate, sà tu purata÷ sopÃlambhÃdi-Óle«a-vÃg bhaÇgi- mayatvena vyÃkhyÃsyamÃnatvÃt | pratyuta rasollÃsÃyaiva syÃt | tathà baddhÃnyathà srajà kÃcit [BhP 10.30.23] ity Ãdau vÃtsalya-saÇgati÷ saÇgaty- antareïa vyÃkhyÃsyate | tathà prak­tojjvale rase rÃsa-varïane du÷saha- pre«Âha-viraha÷ [BhP 10.29.10] ity Ãdikaæ ÓrÅ-munÅndra-vacanaæ, tathà tad- anantaraæ, k­«ïaæ vidu÷ paraæ kÃntam [BhP 10.29.12] ity Ãdike rÃja- munÅÓvara-praÓnottare ca mok«a-prastÃva-vya¤jita-ÓÃnta-rasa-saÇgatyà rasÃbhÃsatvam akurvann ity atra samÃdhÃnaæ ca ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe tathaivÃgre ca tÃtkÃlika-ÓrÅ-k­«ïa-prÃpty-antarÃya-nirÃsa-mÃtram eva tat- prasaÇge darÓitaæ, na tv anyo mok«a (page 95) ity ataÓ cintyam | tathà taæ kÃcin netra-randhreïa [BhP 10.32.8] ity Ãdau yogÅvÃnanda-samplutà iti caivaæ vyÃkhyÃyate | yogÅti klÅbaika-vacanaæ, tac ca kriyÃ-viÓe«aïam | lajjayà yadyaî manasi nidhÃyaivopaguhyÃs te tathÃpy atyantÃbhiniveÓena yogi saæyogi yathà syÃt tad ivopaguhyÃs te ity artha÷ | evam anyatrÃnyatrÃpi yathÃ-yogaæ samÃdheyam | atha ÓrÅ-baladevÃdau viruddha-bhÃvÃvasthÃnaæ caiva cintyam | yathaiva ÓrÅ- k­«ïas tad-bhakta-sukha-vya¤jaka-nÃnÃ-lÅlÃrthe viruddhÃn api guïÃn dhÃrayati na ca tair virudhyate acintya-ÓaktitvÃt, tathà tal-lÅlÃdhikÃriïas te'pi | asti cai«Ãæ tad-yogyatà | yathà ÓrÅ-baladevasya jye«ÂhatvÃd vatsalatvam | ekÃtmatvÃd bÃlyam Ãrabhya saha-vihÃritvÃc ca sakhyam | pÃramaiÓvarya-j¤Ãna-sad-bhÃvÃd bhaktitvam iti | tata÷ ÓrÅ-k­«ïasya yÃd­Óa- lÅlÃ-samayas tÃd­Óa eva bhÃvas tad-vidhasyÃvirbhavati | tato na virodho'pi | tata÷ ÓaÇkhacƬa-vadha-prÃktana-horikÃ-lÅlÃyÃæ ÓrÅ-k­«ïena samaæ yugmÅbhÆya gÃnÃdikaæ tad-dvÃrà dvÃrakÃta÷ ÓrÅ-vraja-devÅ«u sandeÓaÓ ca nÃsama¤jasa÷ | evaæ ÓrÅmad-udbhavÃdÅnÃm api vyÃkhyeyam | atha mukhyasyÃyogya-gauïa-saÇgatyÃbhÃsatvam- devakÅ vasudevaÓ ca vij¤Ãya jagad-ÅÓvarau | k­ta-saævandanau putrau sasvajÃte na ÓaÇkitau || [BhP 10.44.51] ity Ãdi«u j¤eyam | atra ÓrÅ-k­«ïa-vibhÃvita-bhayÃnaka-saÇgatyà tad-vi«ayo vatsala ÃbhÃsyate | atra samÃdhÃnaæ ca prÃktanam eva | atha gauïasyÃyogya-gauïa-saÇgaty- ÃbhÃsatvam | yathà kÃliya-h­daya-praveÓa-lÅlÃyÃm- tÃæs tathà kÃtarÃn vÅk«ya bhagavÃn mÃdhavo bala÷ | prahasya kiæcin novÃca prabhÃvaj¤o'nujasya sa÷ || [BhP 10.16.16] atra ÓrÅ-baladevasya aiÓvarya-j¤Ãnavato'py Ãdhunika-sÃmÃjika-bhaktasyeva vraja-janÃdhÃraka-karuïÃnubhava-maya÷ karuïo yogya÷ | sa ca hÃsa- saÇgatyÃbhÃsyate | samÃdhÃnaæ ca pÆrvavan nÃnÃ-bhÃvasyÃpi tad-vidhasya tal-lÅlÃ-viÓe«a-rak«Ã-samayÃnurÆpa-bhÃvodayÃt | tad-vidhà hi tasya lÅlÃ- pravartaka-parikarà iti | hÃsasya kÃraïaæ prabhÃva-j¤Ãnaæ hi atra te«Ãæ prÃïa-rak«Ãrtham eva bhÃvÃntarÃïy atikramyoditam | tataÓ caivaæ hi te«Ãæ j¤Ãnam abhÆt | ayaæ cetasya parama-pre«Âho marma-vettà ca hasati tadà nÃsty eva kÃcic cinteti | punar api tad-arthaiva tasya ce«Âà d­«Âà - k­«ïaprÃïÃn nirviÓato nandÃdÅn vÅk«ya taæ hradam | pratya«edhat sa bhagavÃn rÃma÷ k­«ïÃnubhÃvavit || [BhP 10.16.22] ity atra lÅlÃnte puna÷ ÓrÅ-k­«ïa-lÃbhe rÃmaÓ cÃcyutam ÃliÇgya jahÃsÃsyÃnubhÃva-vit [BhP 10.17.16] ity atra tu hÃsa÷ ÓrÅ-k­«ïaæ pratyupÃlambha-vya¤jaka eva | ÓrÅ-rukmiïÅ-haraïa-lÅlÃdau tu bhrÃt­-sneha- pariplutatvaæ varïitam | tasmÃt tad-i«Âa-lÅlÃnurÆpyÃn na vairÆpyam iti tatra hÃsyo'pi nÃyogya÷ | || 10.16 || ÓrÅ-Óuka÷ || 178 || [179] atha sthÃyi-bhÃva-yogyatvaæ prÅti-lak«aïata eva pratipannam | tata÷ prÅty- ÃbhÃsatve'vagate rasÃbhÃsatvam apy avagamyam | athÃyogya-sa¤cÃri-saÇgaty- ÃbhÃsatvaæ yathÃ- sva-vacas tad ­taæ kartum asmad-d­g-gocaro bhavÃn | yad ÃtthaikÃnta-bhaktÃn me nÃnanta÷ ÓrÅr aja÷ priya÷ || [BhP 10.86.32] atha bhaktir anantÃdi-helana-lak«aïa-garva-saÇgatyÃbhÃsyate | tat- samÃdhÃnaæ ca vyÃkhyÃntareïa | (page 96) tad yathà ekÃnta-bhaktÃn me mama ananta÷ savadhÃmatvenÃpi , ÓrÅr jÃyÃtvenÃpi, aja÷ putratvenÃpi na priya÷ | kintu te'py ekÃnta-bhakta-Óre«Âhatvenaiva mama pre«Âhà ity artha÷ | tad etad yad Ãttha tat sva-vaca÷ ­taæ satyaæ kart­ darÓayituæ bhavÃn asmad-d­g-gocaro'bhÆt | tad-anugÃmitÃæÓenaivÃsmÃn praty api k­pÃæ k­tavÃn ity artha÷ || || 10.86 || maithila÷ ÓrÅ-bhagavantam || 179 || [180] tathÃ- tayor itthaæ bhagavati k­«ïe nanda-yaÓodayo÷ | vÅk«yÃnurÃgaæ paramaæ nandam Ãhoddhavo mudà || [BhP 10.46.29] itthaæ tad-viyogaja-mahÃ-du÷kha-vya¤janÃprakÃreïa | atra ÓrÅ-vrajeÓvarayo÷ ÓrÅ-k­«ïa-viyoga-du÷khÃnubhava-mayÅ ÓrÅmad-uddhavasya bhaktis tad- ayogyena har«yeïÃbhÃsyate | samÃdhÃnaæ ca ÓrÅ-baladeva-hÃsavad eva kÃryam | te«Ãæ sÃntvanÃrtham Ãgatasya tasÃpi du÷khÃbhivyaktir na yogyà | tatas tad-yogyas tadÅyÃnurÃga-mahima-camatkÃrajo har«a eva tad-artham udita÷ | anantaraæ tathaiva sÃntvitÃÓ ca te iti | || 10.46 || ÓrÅ-Óuka÷ || 180 || [181] tathÃ- ehi vÅra g­haæ yÃmo na tvÃæ tyaktum ihotsahe | tvayonmathita-cittÃyÃ÷ prasÅda puru«ar«abha || [BhP 10.42.10] atra nÃyikÃyÃ÷ sarve«Ãm agrata etÃd­Óaæ cÃpalyam atyayogyam | tat-saÇgatiÓ cojjvalam ÃbhÃsayati | samÃdhÃnaæ cÃsyÃ÷ sÃmÃnyatvÃd ado«a iti | || 10.42 || sairindhrÅ bhagavantam || 181 || [182] atra tava suta÷ sati yadÃdhara-bimbe [BhP 10.35.14] ity Ãdike tu na tathà cÃpalyaæ mantavyam | te«Ãæ padyÃnÃæ yugalena yugalena p­thak p­thak saævÃda-saÇgraha-rÆpatvà | ÓrÅ-vrajeÓvaÅ-sabhÃ-sthitÃyÃÓ cÃsyÃ÷ sÃmÃnyatas tan-mÃdhurya-varïanam eva | tena ca sakrÃdÅnÃm eva moha ukta÷ | na tu vrajati tena vayam [BhP 10.35.17] ity Ãdivat | vyomayÃn avanità [BhP 10.35.3] ity Ãdivac ca svabhÃvasya sajÃtÅya-bhÃvasya và prakÃÓanam iti | evaæ kunda- dÃma [BhP 10.35.20] ity ÃdÃv api j¤eyam | tathà maivaæ vibho'rhati bhavÃn [BhP 10.29.31] ity Ãdi«u prakaÂa-tat-saÇga-prÃrthana-dainyÃdikam ayogyatvena pratÅtam api purata÷ Óle«eïa ni«edhÃrthÃditayà vyÃkhyÃsyamÃnatvÃt parama-rasÃvahatvenaiva sthÃpanÅyam | athÃyogyÃnubhÃva-saÇgaty-ÃbhÃsatvaæ yathÃ- yadyapy asÃv adharmeïa mÃæ badhnÅyÃd anÃgasam | tathÃpy enaæ na hiæsi«ye bhÅtaæ brahma-tanuæ ripum || [BhP 8.20.12] ity Ãdi-dvayam | atra Óukratvaæ ca nÃrtha-prayuktasyÃpi adharmÃdi-Óabda-prayogasya tatrÃyogyatvÃd ÃbhÃsyata eva bhakti-maya÷ | samÃdhÃnaæ ca tadÃnÅæ sÃk«Ãt bhakter ajÃtatvÃt ÓrÅ-trivikrama-pÃda-sparÓÃnantaram eva ca jÃtatvÃn na virodha iti | || 8.20 || ÓrÅ-bali÷ Óukram || 182 || [183] tathà jarÃsandha-vadha÷ k­«ïa-bhÆry-arthÃyopakalpate [BhP 10.71.10] iti | (page 97) atrÃyogyena sÃk«Ãn-nÃmnà sambodhanena dÃsya-maya ÃbhÃsyate | vastutas tu tad-Ãdi-nÃmnÃæ tat-parama-mahima-mayatvÃt tan-maya-nÃmnÃæ ca dÃsÃdibhir api sÃk«Ãd-grahaïa-darÓanÃt tad-ado«a iti | yasya nÃma mahad yaÓa÷ [ÁvetU 4.19] iti Órute÷ | || 10.71 || uddhava÷ ÓrÅ-bhagavantam || 183 || [184] tathà satÃæ ÓuÓrÆ«aïe ji«ïu÷ k­«ïa÷ pÃdÃvanejane [BhP 10.75.5] | pÃdavanejane iti ïij-antam | atra pÃï¬ava-rÃja-k­ta-tÃd­Óa-ÓrÅ-k­«ïa- niyogasyÃyuktatvÃt tasya bhakti-mayas tenÃbhÃsyate | vastutas tu bÃndhavÃ÷ paricaryÃyÃæ tasyÃsan prema-bandhanà [BhP 10.75.3] ity uktatvÃt te«u niyojye«u bÃndhavÃ÷ svayam evÃvartante, netare iva tan-niyuktà eva | tata÷ ÓrÅ-k­«ïasya tu sutarÃm eva svecchÃ-prav­tti÷ | tena ca cintitam idam iti gamyate | sarvÃïi karmÃïy anyai÷ setsyante | pÃdÃvanejanam tu nÃnyai÷ sÃbhimÃnatvÃt | tataÓ ca mama bandhÆnÃm e«Ãæ karma vigÅtÃÇgaæ syÃd iti mayivÃtrÃgrahÅtavyam iti | tad evaæ tasyecchÃyÃs tad-ÃÓritair durlaÇghatvÃt tad-balÃd eva tatra tasya prav­tti÷ | evaæ svayam eva nÃradÃdi-pÃda-prak«Ãlane'pi d­«Âam | taæ prati ca svecchayaiva hi bhagavÃn brÃhmaïatvena bhaktatvena ca vyavaharati | tata eva kvacit putra mà khida÷ [BhP 10.69.40] ity api vadatÅti | || 10.75 || ÓrÅ-Óuka÷ || 184 || [185] tathÃ-- ÓrÅdÃmà nÃma gopÃlo rÃma-keÓavayo÷ sakhà | subala-stokak­«ïÃdyà gopÃ÷ premïedam abruvan || rÃma rÃma mahÃ-bÃho k­«ïa du«Âa-nibarhaïa | ito 'vidÆre su-mahad vanaæ tÃlÃli-saÇkulam || [BhP 10.15.21-22] ity Ãdi | atrÃyogyena bhaya-sthÃna-gamana-niyogena sakhya-maya ÃbhÃsyate | vastutas tu samÃna-ÓÅlatvena ÓrÅ-k­«ïasya vÅrya-j¤ÃnÃt tais tan-niyogo'pi nÃyogya÷ | pratyuta te«Ãæ tadvad vÅra-svabhÃvÃnÃæ tan-maya-prÅti-po«Ãyaiva bhavati- sÃkaæ k­«ïena sannaddho vihartuæ vipinaæ mahat | bahu-vyÃla-m­gÃkÅrïaæ prÃviÓat para-vÅra-hà || [BhP 10.58.14] ity arjuna-caritavat | ataeva premïeti mahÃ-sattva-du«Âa-nivarhaïeti coktam | anyatra ca asmÃn kim atra grasità nivi«ÂÃn; ayaæ tathà ced bakavad vinaÇk«yati [BhP 10.12.14] iti | || 10.15 || ÓrÅ-Óuka÷ || 185 || [186] evaæ dvÃrakÃ-jala-vihÃre na calasi [BhP 10.90.22] ity Ãdau vasudeva- nandanÃÇghrim iti | atrÃyogyena ÓvaÓura-nÃma-grahaïena svÅyÃnÃæ kÃntÃbhÃva ÃbhÃsyate | vastutas tu devasya paramÃrÃdhyasya ÓvaÓurasya yo nandano mukhya÷ putra÷ | asmat-patir ity artha÷ | tasyÃÇghriæ vasu parama-dhana-svarÆpam ity eva tan-manasi sthitam | tathÃpi daivÃt tan-nÃmÃnukaraïa-do«a-samÃdhÃnaæ conmatta-vacas-tvenopakrÃntatvÃt | || 10.90 || ÓrÅ-paÂÂa-mahi«ya÷ || 186 || [187] tathÃ- tam Ãtmajair d­«Âibhir antarÃtmanà duranta-bhÃvÃ÷ parirebhire patim | niruddham apy Ãsravad ambu netrayor vilajjatÅnÃæ bh­gu-varya vaiklavÃt || [BhP 1.11.33] (page 98) duranta-bhÃvà udbhaÂa-bhÃvÃ, ataeva niruddham apy Ãsravam | atrÃtmaja- dvÃrÃliÇganena kÃnta-bhÃva ÃbhÃsyate | tad-dvÃrà tat-sambhogÃyogyatvÃt | samÃdhÃnaæ ca prÅti-sÃmÃnya-paripo«Ãyaiva tathÃcaritaæ na tu kÃnta-bhÃva- po«Ãya | tat-po«as tu d­«ÂÃdi-dvÃraiva | tasmÃn na do«a iti | || 1.11 || ÓrÅ-sÆta÷ || 187 || [188] athÃyogya-vibhÃva-saÇgatyÃbhÃsatvam udÃhriyate | tatrÃyogyoddÅpana- saÇgatyà yathà yad-arcitam [BhP 10.38.8] ity Ãdau, yad gopikÃnÃæ kuca- kuÇkumÃÇkitam iti | atrÃnena rahasya-lÅlÃ-cihnena dÃsÃnusandhÃnÃyogyena dÃsya-bhÃva-maya ÃbhÃsyate | samÃdhÃnaæ ca | atrÃsya bhakti-mÃtra-sulabhatva- cintane'bhiniveÓa÷ | na tu tÃd­Óa-lÅlÃ-viÓe«ÃnusandhÃne | yathoktaæ ÂÅkÃyÃm-yad gopikÃnÃm iti prema-mÃtra-sulabhatvam ity etat | tato'nanusandhÃyaiva tad-viÓe«aæ bhakti-mÃtrodvalakatvena nirdi«ÂatvÃn na do«a iti | evaæ samarhaïaæ yatra [BhP 10.38.17] ity Ãdikaæ vyÃkhyeyam | || 10.38 || akrÆra÷ || 188 || [189] evam ujjvale'pi putra-rÆpasyoddÅpanatvÃyogyatà yaæ vai muhur [BhP 10.55.40] ity Ãdau gamyà | tac cÃgre samÃdhÃnaæ vyÃkhyeyam | athÃlmbanÃyogyatÃyÃæ tÃd­Óa-prÅty-ÃdhÃrÃyogyatayÃbhÃsatve yaj¤apatnÅnÃæ pulindÅ- hariïy-ÃdinyÃæ tat-taj-jÃti-rÆpam ayogyam udÃhÃryam | atha tÃd­Óa-prÅti-vi«ayÃyogyatvaæ yathÃ-ak«aïvatÃm [BhP 10.21.7] ity Ãdau vaktraæ vrajeÓa-sutayo÷ ity Ãdi | atra yadyapi ÓrÅ-rÃmo'pi ÓrÅ-k­«ïa-vyÆhatvÃt sa eva, tathÃpi ÓrÅ- k­«ïatvÃbhÃvÃt tat-preyasÅ-bhÃva-viÓe«Ãyogya eva | tatas tenÃtrojjvalam ÃbhÃsyate | vastutas tv agre'vahitthÃ-garbheïa vrajeÓa-sutayor madhye anu paÓcÃt veïu-ju«Âaæ yan-mukham ity Ãdi vyÃkhyÃnena rasotkar«a eva sÃdhayitavya÷ | evam eva ÂÅkÃyÃm api | rÃma÷ k«apÃsu bhagavÃn gopÅnÃæ ratim Ãvahat [BhP 10.65.17] ity atra vyÃkhyÃtam-gopÅnÃæ ratim iti ÓrÅ-k­«ïa- krŬÃ-samaye'nutpannÃn nÃtibÃlÃnÃæ cÃnyÃsÃm ity abhiyukta-prasiddhir iti | || 10.21 || ÓrÅ-vraja-devya÷ || 189 || [190] athÃyogyasya vi«ayÃntara-gata-bhÃvÃdikasya saÇgaty-ÃbhÃsatvaæ yathà devahÆti-varïane-kÃma÷ sa bhÆyÃt [BhP 3.22.16] ity Ãdau k«ipatÅm iva Óriyam iti | atra devahÆti-gatened­Óa-varïana-rÆpeïÃnubhÃvena ÓrÅ-kardamasya bhaktir ÃbhÃsyate | vastutas tu tena jagat-sampatti-rÆpÃæ prÃk­tÅæ Óriyam evoddiÓya tayoktam iti na do«a÷ || || 3.22 || ÓrÅ-kardama÷ || 190 || [191] tathÃ- uvÃsa tasyÃæ katicin mithilÃyÃæ samà vibhu÷ | mÃnita÷ prÅti-yuktena janakena mahÃtmanà | tato 'Óik«ad gadÃæ kÃle dhÃrtarëÂra÷ suyodhana÷ || [BhP 10.57.26] vibhu÷ ÓrÅ-saÇkar«aïa÷ | mÃnita ity Ãdikaæ ca tasyaiva viÓe«aïam iti samÃdhÃnaæ ca | || 10.57 || ÓrÅ-Óuka÷ || 191 || [192] evam agre ca kecid anye rasÃbhÃsÃ÷ parihari«yante | atha yad uktaæ ayogya- saÇgatir api bhaÇgÅ-viÓe«eïa yogyasya sthÃyina utkar«Ãya cet tadà rasollÃsa÷ iti | tatra mukhya-saÇgatyà (page 99) mukhyasyollÃso, yathÃ-aho bhÃgyam aho bhÃgyam [BhP 10.14.32] ity Ãdau | atra brahmaïà vraja-vÃsi-prasaÇge j¤Ãna- bhakti-bandhu-bhÃvau bhÃvitau | yogyaÓ cÃtra bandhu-bhÃva eva bhÃvayitum | tadÅya-svÃbhÃvika-tad-bhÃvÃsvÃde saty anyasya virasatva- pratibhÃnÃt | tathÃpi tatra parama-brahma-pada-vya¤jitÃyà j¤Ãna-bhakter ayogyÃyà bhÃvanà j¤Ãna-bhakty-aæÓa-vÃsita-sah­daya-camatkÃrÃya tadÅya- bhÃgya-praÓaæsÃ-vaiÓi«Âya-Óaæsana-bhaÇgyà tam evotkar«ayituæ pravartitety ullasaty eva rasa÷ | evam itthaæ satÃæ brahma-sukhÃnubhÆtyà [BhP 10.12.11] ity Ãdikam api vyÃkhyeyam | tathÃ- bhrÃtreyo bhagavÃn k­«ïa÷ Óaraïyo bhakta-vatsala÷ | pait­-«vasreyÃn smarati rÃmaÓ cÃmburuhek«aïa÷ || [BhP 10.49.9] atra pit­«vasus tasyà aiÓvarya-j¤Ãna-mayÅ bhaktir ayogyÃ, vÃtsalyaæ tu yogyam | tathÃpi bhagavad-Ãdi-pada-vya¤jita-tÃd­Óa-saÇgatir yÃsÅt | tÃm atikramya bhrÃtreya iti pait­«vaseyÃn iti | amburuhek«aïa iti cokti-bhaÇgyà vÃtsalyasyotkar«e sati rasollÃsa÷ | || 10.49 || ÓrÅ-kuntÅ || 192 || [193] evaæ ÓrÅ-rÃghavendrasya kevala-mÃdhuryamaya-lÅlÃyÃæ hanumata÷ kevala- tan-maya-dÃsa-bhÃvo'pi svarÆpaiÓvaryÃdi-j¤Ãna-maya-tad-bhÃva-saÇgatir nÃtir yogyÃpi paÓcÃn mÃdhuryamaya eva paryavasÃyitÃbhaÇgyà tasyaivokar«Ãya jÃtet rasollÃsa eva yojanÅya÷ | tatraiÓvarya-mÃdhuryayor mahima-j¤Ãnaæ tasyÃha -- oæ namo bhagavate uttamaÓlokÃya [BhP 5.19.3] ity Ãdi | [194] atra bhagavata ity aiÓvaram uttamaÓlokÃyeti mÃdhuryaæ darÓitam | svarÆpa- j¤Ãnam Ãha -- yat tad viÓuddhÃnubhava-mÃtram ekam [BhP 5.19.4] ity Ãdi | yat tat prasiddhaæ ÓrÅ-rÃmacandrasya durvÃda-ÓyÃmala-rÆpam | atra prakÃÓaika-lak«aïa-vastuna÷ sÆryÃdi-jyoti«a÷ prakÃÓatvaæ ÓauklÃdimattvam ity Ãdi dharmavat guïa-rÆpÃdi-lak«aïa-tat-svarÆpa-dharmasyÃpi tad- Ãtmakatva-d­«Âyà tan-mÃtratvam uktam | ya eva dharma÷ svarÆpa-Óaktir iti bhagavat-sandarbhÃdau sthÃpitam | ataevaikam api | tasyÃÓ ca Óakter mÃyÃtiriktatvam Ãha svatejasà dhvasta-guïa-vyakvastham iti | svarÆpa-Óaktyà dÆrÅbhÆtà traiguïyÃtmikà mÃyà ÓaktiryasmÃt yat | ata÷ praÓÃntaæ sarvopadrava-rahitam | anubhÃva-mÃtratve hetu÷ pratyag-d­ÓyÃd anyat | na cak«u«Ã paÓyanta rÆpam asya [KaÂhU 2.39], yam evai«a v­ïute tena labhyas tasyai«Ã Ãtmà viv­ïute tanuæ svÃm [KaÂhU 1.2.23] iti Órute÷ | tat kuta÷ | anÃma-rÆpaæ etÃs tisro devatà anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓya nÃma-rÆpe vyÃkaravÃïÅ [Chà 6.3.2] iti prasiddha-prÃk­ta-nÃma-rÆpa-rahitam | tatra hetu÷ nirÅham iti | Ãtma-Óabdena hi ÓrutÃv asyÃæ paramÃtmano jÅvÃkhya- Óakti-rÆpo'æÓa ucyate | aneneti (page 100) p­thaktva-nirdeÓÃt | tad-rÆpeïa ca praveÓo nÃma devatÃ-Óabda-vÃcya-tejo-vÃri-m­l-lak«aïopÃdhy-abhiniveÓa÷ | sa ca tasya jÅvasya tatrÃhantÃdhyÃsÃd eva bhavati | tato'ntaryÃmi-rÆpeïa svayaæ tatra sthitasyÃpi tad-adhyÃsÃbhÃvÃd upÃdhik­ta-nÃma-rÆpa-rÃhityaæ yuktam evety artha÷ | sarvathÃhaÇkÃra-rÃhitye sati vyÃkara-vÃïÅti- prayogasyÃnarhatvÃd iti bhÃva÷ | [195] nanu, ÓrÅ-rÃma-rÆpaæ na sarvair eva pratÅyate tatrÃha sudhiyopalambhanam | Óuddha-cittena svarÆpatayivopalabhyata ity artha÷ | nÃta÷ paraæ parama yad bhavata÷ svarÆpam [BhP 3.9.3] ity Ãdi ÓrÅ-brahma-vÃkyÃt | nanv evaæbhÆtasya martye«u prÃkaÂye kiæ prayojanam | ucyate | gauïe saty api prayojanÃntare mukhyaæ tu bhakte«u lÅlÃ-mÃdhuryÃbhivya¤janam evety Ãha- martyÃvatÃras tv iha martya-Óik«aïaæ rak«o-vadhÃyaiva na kevalaæ vibho÷ | kuto 'nyathà syÃd ramata÷ sva Ãtmana÷ sÅtÃ-k­tÃni vyasanÃnÅÓvarasya || [BhP 5.19.5] tu-Óabda ÃÓaÇkÃ-niv­tty-artha÷ | martya-loke yo'vatÃra ÃvirbhÃva÷ | sa tu sÃdhu-janodveja-kara-k«obadhÃyaiva kevalaæ na bhavati kintu martya- Óik«aïam api | martye«u Óik«aïaæ tad-artha-prakÃÓanaæ yat tan-mayam api | tatra bahirmukhe«u vi«ayÃsaÇga-durvÃratÃprakÃÓanam Ãnu«aÇgikam | uddeÓyaæ tu svabhakti-vÃsane«u cittÃrdratÃ-kara-viraha-saæyogamaya-nija- lÅlÃ-viÓe«a-mÃdhurya-prakÃÓanam | tatas tad-artham evety artha÷ | anyathà yadi kevalaæ tad-vadhÃyaiva syÃt tadà Ãtmana÷ paramÃtmatvena paripÆrïasyeÓvarasya sarvÃntaryÃmiïa÷ sve sva-svarÆpe tad-eka-rÆpe vaikuïÂhe ca ramamÃïasya sÅtÃ-k­ta-vyasanÃnÅti kuta÷ syÃt | manasaiva tad- vadhe ÓaktatvÃt tad-vyasanÃ-sambhavÃc ca | nija-mÃdhurya-prakÃÓana-pak«e tu tat tat sambhavaty eveti bhÃva÷ | [196] atra k­pÃ-rÆpaæ tÃd­Óa-lÅlÃ-rÆpaæ ca mÃdhuryam adhikaæ ÓlÃghitam | tatra ÓrÅ-sÅtÃ-viyoga-du÷khaæ ca lÅlÃ-mÃdhuryÃntargatam eveti na do«a ity api darÓitam | tÃd­Óa-lÅlà ca na prÃk­tavat kÃmÃdi-saktatayÃ, kintu svajana- viÓe«a-vi«ayaka-k­pÃ-viÓe«eïaivety Ãha- na vai sa ÃtmÃtmavatÃæ suh­ttama÷ saktas tri-lokyÃæ bhagavÃn vÃsudeva÷ | na strÅ-k­taæ kaÓmalam aÓnuvÅta na lak«maïaæ cÃpi vihÃtum arhati || [BhP 5.19.6] sa vai khalu trilokyÃæ na sakta÷ | tatra hetu÷ | Ãtmà paramÃtmà bhagavÃn paripÆrïaiÓvaryÃdi÷ vÃsudeva÷ sarvÃÓrayaÓ ceti | kintu ÃtmavatÃm Ãtmà svayam eva nÃthatvena vidyate ye«Ãæ te«Ãæ sva-vi«ayaka-mamatÃ-dhÃriïÃæ bhakta-viÓe«ÃïÃm ity artha÷ | te«Ãm eva suh­ttama÷ | tasmÃd yathÃnyo strÅtva-hetukaæ kaÓmalaÓnuvate tathà nÃsÃv aÓnuvÅta | atas tasyà Ãtmavattvenaiva tÃd­Óa-kaÓmala-hetu-tat-prÅti-vi«ayatÃpÅti bhÃva÷ | tathà devadÆta-samayÃtikrameïa Ãtmavato'pi lak«maïasya parityÃgo ya÷, sa khalu nÃtyantika ity Ãha, na lak«maïam iti | vihÃtum api nÃrhati na Óaknoti | anantaraæ jhaÂity eva svarga-sthatayà svÃgamanaæ pratÅk«amÃïais tad- Ãdibhi÷ saha svadhi«ïyÃrohÃt | adhunÃpi tena sÅtÃdibhiÓ ca sahaivÃsmin (page 101) kiæ-puru«a-var«e'py asmÃbhir d­ÓyamÃnatvÃt | tato maryÃdÃ- rak«Ãrtham eva ki¤cit tat-tad-anukaraïam iti bhÃva÷ | [197] pÆrvÃrtham eva sthÃpayituæ bhakty-eka-kÃraïa-kÃruïya-pramukha-parama- mÃdhuryaæ sarvordhvam Ãha dvÃbhyÃæ- na janma nÆnaæ mahato na saubhagaæ na vÃÇ na buddhir nÃk­tis to«a-hetu÷ | tair yad vis­«ÂÃn api no vanaukasaÓ cakÃra sakhye bata lak«maïÃgraja÷ || [BhP 5.19.7] mahata÷ puru«Ãj janma | saubhagaæ saundaryam | Ãk­tir jÃti÷ | yad yasmÃt | tair janmÃdibhir vis­«ÂÃn tyaktÃn asmÃn tadÅya-parama-bhakta-ÓrÅ- sÅtÃnve«aïÃdi-bhakti-tu«Âatvena batÃho lak«maïasya sarva-sad-guïa- lak«ma-lak«itasya sumitrÃnandanasyÃgrajo'pi sakhitve k­tavÃn dÃsyÃyogyÃn api saha-vihÃrÃdinà sakhÅn iva k­tavÃn ity artha÷ | sugrÅvam upalak«ya và tathoktam | [198] tasmÃt- suro 'suro vÃpy atha vÃnaro nara÷ sarvÃtmanà ya÷ suk­taj¤am uttamam bhajeta rÃmaæ manujÃk­tiæ hariæ ya uttarÃn anayat kosalÃn divam iti || [BhP 5.19.8] pÆrvaæ svarÆpa-j¤Ãna-maya-bhaktyà manuja-k­tÃv eva parama-svarÆpatvaæ darÓitavÃn | samprati mÃdhurya-j¤Ãna-maya-bhaktyÃpi viÓi«ya tam evÃrÃdhayati manujÃk­tiæ harim iti | tatrÃpi ÓrÅ-kapilÃdikaæ vyÃvartayati rÃmam iti | uttamam asamordhva-guïaæ suk­taj¤aæ svalpayÃpi bhaktyà santu«yantam iti | || 5.19 || ÓrÅ-hanÆmÃn || 193-198 || [199] tathà maivaæ vibho'rhati [BhP 10.23.31] ity Ãdau pre«Âho bhavÃæs tanubh­tÃæ kila bandhur Ãtmà [BhP 10.29.32] ity atrÃpi narmÃlÃpa-maya-Óle«am aÇgyà svÅya-bhÃvotkar«eïa rasollÃsa÷ purato darÓanÅya÷ | athÃyogya-gauïa- saÇgatyÃpi mukhyasyollÃso yathà tvak-ÓmaÓru-roma-nakha-keÓa- [BhP 10.60.45] ity Ãdikaæ ÓrÅ-rukmiïÅ-vÃkyam | atra pratÅpatvenÃyogyasyÃpi bÅbhatsyasya saÇgati÷ prak­ta-k­«ïa-vi«ayaka-kÃnta-bhÃva-praÓaæsÃ-kÃri- vacana-bhaÇgyaiva k­teti tad-utkar«Ãyaiva jÃtà | tato rasollÃsa eveti | tathÃnyatra- etÃ÷ paraæ strÅtvam apÃstapeÓalaæ nirasta-Óaucaæ bata sÃdhu kurvate | yÃsÃæ g­hÃt pu«kara-locana÷ patir na jÃtv apaity Ãh­tibhir h­di sp­Óan || [BhP 1.10.30] strÅtvaæ strÅ-jÃti÷ | sà ca ÓrÅ-rukmiïyÃdy-avara-taj-jÃti-bhedatvenaivÃtra g­hÅtà | apÃsta-peÓalatvÃdikaæ hi taj-jÃty-antarÃÓrayaæ na tu rukmiïyÃdyÃÓrayam | tÃbhis tÃsÃm api sÃdhutva-karaïÃt | tataÓ cÃnyÃæ tat- tad-do«a-yuktÃæ strÅ-jÃtim api ya nija-kÅrty-Ãdinà ÓuddhÃæ kurvantÅty artha÷ | tÃsÃæ tat-tad-do«a-rahita-sarva-guïÃlaÇk­tatve tad-avarÃsÃæ sÃdhutva-vidhÃne ca hetum Ãha yÃsÃm iti | svayaæ tathÃvidho'pi Ãh­tibhi÷ preyasÅ-janocita-guïa (page 102) -samÃhÃrair yà eva h­di sp­Óan manasyÃsajjan yÃsÃæ g­hÃd api na jÃtv apaitÅti | tasmÃd atrÃpi bÅbhatsa- saÇgati÷ pÆrvavad vyÃkhyeyà | || 1.10 || kauravendra-pura-striya÷ || 199|| [200] atha gauïe«v ayogya-mukhyÃnÃæ saÇgatÃv api pÆrva-rÅtyà rasollÃso, yathÃ- gopyo 'nuraktamanaso bhagavaty anante tatsauh­dasmitavilokagira÷ smarantya÷ | graste 'hinà priyatame bh­Óadu÷khataptÃ÷ ÓÆnyaæ priyavyatih­taæ dad­Óus trilokam || [BhP 10.16.20] atra gauïa÷ karuïa-rasa eva yogya÷ | tatra sva-pratÅpe sambhogÃkhya ujjvalas tv ayogya÷ | tathÃpi tatra smita-vilokÃdi-rÆpa-tat-saÇgati÷ smaryamÃïa- mÃtratvena tat-tad-bhÃvÃbhivya¤jana-bhaÇgyà Óokam utkar«ayati | tato rasollÃsa eveti | || 10.60 || ÓrÅ-Óuka÷ || 200 || [201] atha mukhye«v ayogya-sa¤cÃri-saÇgatÃv api yathà tà vÃryamÃnà patibhi÷ [BhP 10.29.8] ity Ãdi | atha ca te«Ãm agre tÃd­Óaæ cÃpalyam ayogyam api tadÃnÅæ mohÃtirekÃbhivya¤janÃ-bhaÇgyà mahÃbhÃvÃkhyaæ sarvÃnusandhÃna-rahitaæ kÃnta-bhÃvasya utkar«am eva gamayÃmÃsa | tata ullasaty eva rasa iti | || 10.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 201 || [202] evam udÃharaïÃntarÃïy apy unneyÃni | atha yad uktam ayogyasyotkar«e tu rasÃbhÃsatvasyaiva ullÃsa iti tatrodÃharaïam - yuvÃæ na na÷ sutau sÃk«Ãt pradhÃna-puru«eÓvarau [BhP 10.65.18] iti | atra pit­-bhÃvenÃbhivyaktasya ÓrÅ-vasudevasya eva yogyaæ vÃtsalyam atikramya saÇgatà bhaktir na rasatvÃyopapadyate iti | samÃdhÃnaæ ca pÆrvÃnusÃreïa ÓrÅ-baladeva-vad eva yojanÅyam | rasÃbhÃsa-prasaÇge samÃdhÃnÃni caitÃni te«v eva nirdo«e«u kriyante | tad-itare«u tu na tad- artham anug­hyate | tasmÃt sarvathà parihÃryas tat-prasaÇga÷ | yogyena yogya- saÇgatyà rasollÃsasyodÃharaïÃni tu svayam uhyÃni | || 10.65 || ÓrÅ-vasudeva÷ || 202 || [203] atha tat-prÅti-viÓe«a-mayà rasÃ÷ prakartavyÃ÷ | tatra ÓÃntÃpara-nÃmà j¤Ãna- bhakti-mayo rasa÷ | tatrÃlambana÷ para-brahmatvena sphuran j¤Ãna-bhakti- vi«ayaÓ caturbhujÃdi-rÆpa÷ ÓrÅ-bhagavÃn | tad-ÃdhÃrà bhagaval-lÅlÃ-gata- mahÃ-j¤Ãni-bhaktÃÓ ca | tatra bhagavÃn evaæ tadaiva bhagavÃn aravinda- nÃbha÷ [BhP 3.15.27] ity Ãdibhi÷ ÓrÅ-sanakÃdÅnÃæ vaikuïÂha-gamane darÓita÷ | j¤Ãni-bhaktÃÓ ca ÃtmÃrÃmÃÓ ca munaya÷ [BhP 1.7.10] ity Ãdinà varïitÃ÷ | te«u ca ÓrÅ-catu÷sanÃdyà (page 103) eva tÃd­ÓÃ÷ | ÓrÅ- Óukadevasya tu lÅlÃ-rasa-mÃdhuryÃk­«Âatayà ÓrÅ-bhÃgavatÃbhiniveÓÃd yatraiva ÓrÅmad-bhÃgavataæ sarvottamatvam abhipraiti tatraiva g­dhnunà bhavet | athoddÅpanÃÓ ca tasya guïa-kriyÃ-dravya-prÃyÃ÷ tatra guïÃ÷ | sac-cid- Ãnanda-sÃndrÃÇgatvaæ, sadà svarÆpa-samprÃptatvaæ, bhagavattvaæ, paramÃtmatvaæ, vidyÃ-Óakti-pradhÃnatvaæ, vibhutvaæ, hatÃri-mukti- dÃyakatvaæ, ÓÃnta-bhakta-priyatvaæ, samatvaæ, dÃntatvaæ, ÓÃntatvaæ, Óucitvaæ, adbhuta-rÆpavattvam ity Ãdaya÷ | kriyÃÓ ca bhakta-pÃlanÃdyÃ÷ | dravyÃïi ca mahopani«aj-j¤Ãni-bhakta-pÃda-rajas-tulasÅ-tadÅya-sthÃnÃdÅni | athÃnubhÃvÃ÷ | tat-tad-guïÃdi-praÓaæsà para-brahma-paramÃtmÃdi- nÃmoccÃraïaæ brahma-sukhÃvadhÅraïÃ-pÆrvaka-bhagavad-unmukhatvam ity Ãdaya÷ | nÃsÃgra-nyasta-d­«ÂitvÃvadhÆta-ce«ÂÃ-j¤Ãna-mudrÃdi-pÆrvaka- j­mbhÃÇga-moÂana-hari-nati-stuti-prabh­tayaÓ ca | sÃttvikÃÓ ca prÃya÷ prÃk­tà eva | atha sa¤cÃriïa÷ | nirveda-dh­ti-har«a-mati-sm­ti-vi«ÃdotsukatÃvega- vitarkÃdyÃ÷ | atha sthÃyÅ j¤Ãna-bhakti÷ | sà ca- yo 'ntarhito h­di gato 'pi durÃtmanÃæ tvaæ | so 'dyaiva no nayana-mÆlam ananta rÃddha÷ || [BhP 3.15.46] ity Ãdibhir vya¤jità | tan-maya-rasa-vya¤jakaæ ca tatraiva-- tasyÃravinda-nayanasya padÃravinda- ki¤jalka-miÓra-tulasÅ-makaranda-vÃyu÷ | antar-gata÷ sva-vivareïa cakÃra te«Ãæ saÇk«obham ak«ara-ju«Ãm api citta-tanvo÷ || [BhP 3.15.43] ity Ãdikam | atrÃravinda-nayana Ãlambana÷ | vÃyur uddÅpana÷ | tanu-saÇk«obha-rÆpa udbhÃsvara-viÓe«a÷ sÃttvika-viÓe«aÓ cÃnubhÃva÷ | citta-saÇk«obha-rÆpo har«a÷ sa¤cÃrÅ | ak«ara-ju«Ãm apÅti nirdeÓa-viÓi«Âena tan-nirdeÓena labdhà j¤Ãna-bhakti÷ sthÃyÅ | tat-samÆhasyaikatrÃnubhavena samarthanÃt j¤Ãna-bhakti-mayo rasa iti vivecanÅyam | atha bhakti-maye«u rase«u ÃÓraya-bhakti-mayo rasa udÃh­iyate | tatrÃlambana÷ pÃlakatvena sphurann ÃÓraya-bhakty-ÃÓraya÷ ÓrÅ-k­«ïas tadà dhÃrÃs tal-lÅlÃ-gata-parama-pÃlyÃÓ ca | atra ÓrÅ-k­«ïo'nyatratye«u ÓrÅman-narÃkÃratÃ-pradhÃna÷ parameÓvarÃkÃraÓ ca | ÓrÅmad-vraja-vÃsi«u tu para-madhura-parama- prabhÃva-ÓrÅman-narÃkÃra eva | atha te pÃlyà dvividhÃ÷ | sÃdhÃraïÃ÷ prapa¤ca-kÃryÃdhik­tà bahiraÇgÃ÷ tadÅya-caraïa-cchÃyaika-jÅvanÃÓ cÃntarÃÇgÃ÷ | tatra pÆrve«Ãæ brahma- ÓivÃdayas tu bhakti-viÓe«a-sad-bhÃvÃt tad-antaraÇgà eva | athottare trividhÃ÷ | sÃdhÃraïÃ÷ ÓrÅ-yadu-pura-vÃsina÷ | ÓrÅmad-vraja-pura- vÃsinaÓ ca | tatra prathame jarÃsandha-baddha-rÃjÃdayo muni-viÓe«ÃdayaÓ ca | uttara-varga-dvayaæ ÓreïÅ-janÃdikam | athoddÅpane«u guïÃ÷ | tatra parameÓvarÃkÃrÃvalambanÃnÃæ bhagavattvam avatÃrÃvaÅ-bÅjatvam ÃtmÃrÃmÃkar«itvaæ putanÃdÅnÃm api tad-veÓÃnukaraïena mahÃ-bhakta- bhÃva-dÃt­tvaæ paramÃtmatvam ananta-brahmÃï¬ÃÓrayaika-roma- vivarÃæÓatvam ity Ãdayo vak«yamÃïa-miÓrÃ÷ | ÓrÅman- narÃkÃrÃvalambanÃnÃæ k­pÃmbudhitvam ÃÓrita-pÃlakatvam avicintya-mahÃ- Óaktitvaæ paramÃrÃdhyatvaæ sarvaj¤atvaæ sud­¬ha-vratatvaæ sam­ddhimattvaæ k«amÃ-ÓÅlatvaæ dÃk«iïyaæ satyaæ dÃk«yaæ sarva-ÓubhaÇkaratvaæ dhÃrmikatvaæ ÓÃstra-cak«u«Âvaæ bhakta-suh­ttvaæ vadÃnyatvam oja÷ kÅrti÷ teja÷ saho balÃni prema-vaÓyatvÃdayaÓ ca | atha jÃtaya÷ pÆrve«Ãæ tat-tad-anukÃritayà pratÅtà gopatvÃdaya÷ tat- smÃrakÃ÷ ÓyÃmatvÃdayaÓ ca | uttare«Ãæ tat-tac-chre«Âhatvenaiva pratÅtÃs te ubhaye | atha kriyÃ÷ | pÆrve«Ãæ s­«Âi-sthity-Ãdik­to viÓvarÆpa-darÓanÃdyÃ÷ vak«yamÃna-miÓrÃ÷ | uttare«Ãæ para-pak«a-nibarhaïa-sva-pak«a-pÃlana- sÃnugrahÃvalokanÃdyÃ÷ | atha dravyÃïi | tadÅyÃstra-vÃditra-bhÆ«aïa-sthÃna-padÃÇka-bhaktÃdÅni | tÃni ca (page 104) pÆrve«Ãm alaukikatayaiva spa«ÂÃni | uttare«Ãæ caitÃnyevÃlaukikatve'pi laukikÃyamÃnatayaiva darÓita-prabhÃvÃni | atha kÃlÃÓ cobhayatra taj-janma-tad-vijayÃdisambandhita iti | athÃnubhÃvÃ÷ | tat-sambandhenaiva vasatis tat-prabhÃvÃdi-maya-guïa-nÃma-kÅrtanam ity Ãdaya÷ | tathà pÆrvoktà api | atha sa¤cÃriïa÷ | tatra yoge har«a-garva- dh­taya÷ | ayoge klama-vyÃdhÅ | ubhayatra nirveda-ÓaÇkÃ-vi«Ãda-dainya- cintÃ-sm­ti-vrŬÃ-maty-Ãdayo m­tiÓ ca | sà yoge'pi yathà ÓrÅ-bhÅ«mÃntima- carite - viÓuddhayà dhÃraïaye [BhP 1.9.31] | evaæ tatra yudhi tu gagaraja÷ [BhP 1.9.34] ity Ãdau mama niÓita-Óarair vibhidyamÃnatvacÅ ity anenaiva svÃparÃdha-dyotaka-vÃkye dainyam udÃhÃryam | Óita-viÓikha-hata÷ [BhP 1.9.38] ity Ãdike'pi | || 1.9 || ÓrÅ-sÆta÷ || 203 || [204] atha sthÃyÅ cÃÓraya-bhakty-Ãkhya÷ | yathà - bhavÃya nas tvaæ bhava viÓva-bhÃvana tvam eva mÃtÃtha suh­t-pati÷ pità | tvaæ sad-gurur na÷ paramaæ ca daivataæ yasyÃnuv­ttyà k­tino babhÆvima || [BhP 1.11.7] atra vibhÃvodbhÃsvarÃnubhÃva-vaiÓi«Âyenaaiva sÃttvikÃdÅnÃm api labdhatvÃt tat-saævalana-camatkÃrÃtmka-rasodÃharaïam api j¤eyam | yathoktam - sad-bhÃvaÓ ced vibhÃvÃder dvayor ekasya và bhavet | jhaÂity anya-samÃk«epÃt tadà do«o na vidyate || [SÃhD 3.17] anya-samÃk«epaÓ ca prakaraïa-vaÓÃd iti | || 1.11 || dvÃrakÃ-prajÃ÷ ÓrÅ-bhagavantam || 204 || [205] ÃÓraya-bhakti-mayo raso dvividha÷ | ayogÃtmako yogÃtmakaÓ ca | ayogo dvividha÷ | prathamÃprÃptir viyogaÓ ca | yogaÓ ca dvividha÷ | krameïa dvividhÃyogÃnantaraja÷ siddhis tu«ÂiÓ ceti | tatra prathamà prÃty-Ãtmakam ayogam Ãha- iti mÃgadha-saæruddhà bhavad-darÓana-kÃÇk«iïa÷ | prapannÃ÷ pÃda-mÆlaæ te dÅnÃnÃæ Óaæ vidhÅyatÃm || [BhP 10.70.31] atra bhagavad-darÓana-kÃÇk«iïa ity anena tad-darÓanÃthaiva bandha- mumuk«Ãpi vij¤Ãpità | tata÷ sthÃyÅ darÓita÷ | pÃda-mÆlam Ãlambanam | saærodhÅ virodha-mukhenoddÅpana÷ | prapattir udbhÃsvara÷ | autsukyaæ dainyaæ ca sa¤cÃriïau | tÃbhyÃæ sÃttvikÃdayaÓ ca j¤eyÃ÷ | || 10.60 || rÃja-dÆta÷ ÓrÅ-bhagavantam || 205 || [206] etad-anantaraæ siddhy-Ãkhyaæ yogaæ te«Ãm evÃha- dad­Óus te ghana-ÓyÃmaæ pÅta-kauÓeya-vÃsasam | ÓrÅvatsÃÇkaæ catur-bÃhuæ [BhP 10.73.2-3] ity Ãrabhya- pibanta iva cak«urbhyÃæ lihanta iva jihvayà || jighranta iva nÃsÃbhyÃæ rambhanta iva bÃhubhi÷ | praïemur hata-pÃpmÃno mÆrdhabhi÷ pÃdayor hare÷ || k­«ïa-sandarÓanÃhlÃda- dhvasta-saærodhana-klamÃ÷ | praÓaÓaæsur h­«ÅkeÓaæ gÅrbhi÷ präjalayo n­pÃ÷ || [BhP 10.73.5-7] pibanta ity ÃdÃv iva Óabda utprek«ÃyÃm | tad-adbhuta-rÆpa-darÓanena cak«u«or atyanta-visphÃraïÃt pibanta ivety uktam | evaæ tadÅya-madhura- gandha-jÃta-caraïÃravinda-lehana-lobhÃt puna÷ punar yà j­mbhà jÃtà tal- liÇgena tac-caraïÃravindaæ lihanta ivety uktam | ataeva jighranta iva nÃsÃbhyÃm iti | nÃsÃ-puÂa-phullatÃliÇgena tasya sarvÃÇgam eva yugapaj jighranta ivety uktam | tad-artham iva tad-vistÃraïaæ k­tam ity artha÷ | tathÃpi bhaktatvÃt tac-caraïasyaivÃvale (page 105) hecchà yukteti tathà vyÃkhyÃtam | evam uttaratrÃpi | paramÃveÓa-k­ta-bÃhu-cÃlana-liÇgena tac- caraïÃravindaæ Óli«yanta ivÃpÅti sarvathà tad-ÃveÓa eva tÃtparyam | || 10.73 || ÓrÅ-Óuka÷ || 206 || [207] atha viyoga÷ | yarhy ambujÃk«ÃpasasÃra [BhP 1.11.9] ity Ãdau ÓrÅ-dvÃrakÃ- prajÃ-vÃkye tÃsÃæ prabhÃvo vyakta÷ | ÓrÅ-vraja-prajÃnÃæ ca yadupatir dvirada-rÃja-vihÃra÷ [BhP 10.35.25] ity Ãdau-mocayan vraja-gavÃæ dina-tÃpam ity anena sÆcita÷ | vraja eva ti«ÂhatÃæ buddha-bÃla-gavÃm api kim uta manu«yÃïÃm ity artha÷ | atha tad-anantarajaæ tu«Ây-Ãkhyaæ yogaæ dvÃrakaÃ-prajÃnÃm Ãha-- ÃnartÃn sa upavrajya sv­ddhÑ jana-padÃn svakÃn | dadhmau daravaraæ te«Ãæ vi«Ãdaæ Óamayann iva || [BhP 1.11.1] iveti vÃkyÃlaÇkÃre | || 1.11 || ÓrÅ-sÆta÷ || 207 || [208] ÓrÅ-vraja-prajÃnÃm api mocayann ity Ãdinaiva vyakta÷ | tathà vraja-vana- sthitÃnÃm api ÓrÅ-vraja-devÅ-vÃkyai÷ v­ndÃvanaæ sakhi bhuvo vitanoti kÅrtim [BhP 10.21.10] ity Ãdibhi÷ | hanta citram abalà ӭïutedam [BhP 10.35.4] ity ÃdibhiÓ ca j¤eya÷ | atha dÃsya-bhakti-mayo rasa÷ | tatrÃlambana÷ prabhutvena sphuran dÃsya- bhakty-ÃÓraya÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ | tad-ÃdhÃrÃ÷ ÓrÅ-k­«ïa-lÅlÃ-gata-svotk­«Âa- tadÅya-bh­tyÃÓ ca | ÓrÅ-k­«ïa iha parameÓvarÃkÃra÷ ÓrÅman-narÃkÃraÓ ceti dvividha÷ pÆrvoktÃvirbhÃva eva | tad-bh­tyÃÓ ca tat-tad-anuÓÅlatvena dvividhÃ÷ | punas te ca trividhÃ÷ | aÇga-sevakÃ÷ pÃr«adÃ÷ pre«yÃÓ ca | tatrÃÇga-sevakà aÇgÃbhya¤jaka-tÃmbÆla-vastra-gandha-samarpakÃdaya÷ | pÃr«adà mantri-sÃrathi-senÃdhyak«a-dharmÃdhyak«a-deÓÃdhyak«Ãdaya÷ | vidyÃdhadi-cÃturyeïa sabhÃ-ra¤jakÃÓ ca | purohitasya prÃdhÃnyÃd guru- vargÃnta÷-pÃta eva | pÃr«adatvam apy aæÓena | pre«yÃ÷ sÃdipadÃtiÓilpi- prabh­taya÷ | ete ca yathÃ-pÆrvaæ prÃya÷ priyatarÃ÷ | ÓrÅmad-uddhava- dÃruka-prabh­tÅnÃæ tv aÇga-sevÃdi-vaiÓi«Âyam apy astÅti sarvato'py Ãdhikyam | tatrÃpi ÓrÅmad-uddhavasya bahuÓo'pi tvaæ me bh­tya÷ suh­t sakhà [BhP 11.11.49] ity Ãdy ukte÷ | athoddÅpanÃ÷ pÆrvoktà eva | tatra viÓe«ato'Çga-sevake«u guïÃ÷ saundarya- saukumÃryÃdaya÷ | kriyà Óayana-bhojanÃdikÃ÷ | dravyÃïi tat-sevopayogyÃni tad-ucchi«ÂÃni ca | pÃr«ade«u guïÃ÷ prabhutvÃdaya÷ | pre«ye«u pratÃpÃdaya ity Ãdi | athÃnubhÃvÃ÷ prÃya÷ pÆrvoktà eva | tathà yoge sva-sva-karmaïi tÃtparyam | yat khalu sevÃ-samaye kampa-stambhÃdy-udbhavam api vilÃpayati tat-tat- karma-tÃtparyaæ hi tasyÃsÃdhÃraïo dharma÷ | kampÃdis tu sarva-sÃdhÃraïas tata÷ pÆrvasyaiva balavattvam iti | evam anyatrÃpi rase yathÃyatham unneyam | athÃyoge'pi sva-sva-karmÃnusandhÃnaæ tad-arcÃsv api tat-tat-k­tir eva và | atha sa¤cÃriïo'pi prÃg-uktà eva | atha sthÃyÅ ca dÃsya-bhakty-Ãkhya÷ | sa cÃkrÆrÃdÅnÃm aiÓvarya-j¤Ãna-pradhÃna÷ | ÓrÅmad-uddhavÃdÅnÃæ tat-tat- sad-bhÃve'pi mÃdhurya-j¤Ãna-pradhÃna÷ | ÓrÅ-vraja-sthÃnaæ tu mÃdhuryeka- maya eva | athÃpy e«Ãæ prÅter bhaktitvaæ ÓrÅ-gopa-rÃja-kumÃratva-parama-guïa- prabhÃvatvÃdinaivÃdara-sad-bhÃvÃt | tatrÃkrÆrasya dadarÓa rÃmaæ k­«ïaæ ca vraje go-dohanaæ gatau [BhP 10.28.28] ity Ãdi lÅlÃyÃm anubhÆta-tÃd­Óa- mÃdhuryasyÃpi yamunÃ-hrade d­«Âena tad-aiÓvarya-viÓe«eïaiva camatkÃra- paripo«Ãt tat-pradhÃnatvaæ vyaktam | ÓrÅmad-uddhavasya mÃdhurya- pradhÃnatvaæ (page 106) tu ÓrÅ-gokula-vÃsi-bhÃgya-ÓlÃghÃyÃæ sphuÂam eva vyaktam | ataeva tÃd­ÓasyÃpi tasyaivaæ svecchÃ-maya-nara-lÅlÃ- mÃdhuryÃveÓa÷ smaryamÃïo mama tad-viyoga-khedaæ vardhayatÅti bhagavad-antardhÃnÃnantaram uddhava÷ svayam Ãha- mÃæ khedayaty etad ajasya janma- vi¬ambanaæ yad vasudeva-gehe | vraje ca vÃso 'ri-bhayÃd iva svayaæ purÃd vyavÃtsÅd yad-ananta-vÅrya÷ || [BhP 3.2.16] iti | [209] ataeva ÓlÃghitaæ yan-martya-lÅlaupÃyikam [BhP 3.2.12] iti | agre parama- madhuratvena tÃæ lÅlÃm api varïayati- vasudevasya devakyÃæ jÃto bhojendra-bandhane | cikÅr«ur bhagavÃn asyÃ÷ Óam ajenÃbhiyÃcita÷ || tato nanda-vrajam ita÷ pitrà kaæsÃd vibibhyatà | ekÃdaÓa samÃs tatra gƬhÃrci÷ sa-balo 'vasat || parÅto vatsapair vatsÃæÓ cÃrayan vyaharad vibhu÷ | yamunopavane kÆjad- dvija-saÇkulitÃÇghripe || kaumÃrÅæ darÓayaæÓ ce«ÂÃæ prek«aïÅyÃæ vrajaukasÃm | rudann iva hasan mugdha- bÃla-siæhÃvalokana÷ || [BhP 3.2.25-28] ity Ãdi | rudann iva hasann iti janany-Ãdy-agre kaumÃra-ce«ÂÃ-viÓe«a÷ || || 3.2 || ÓrÅmÃn uddhava÷ || 208-209 || [210] atha ÓrÅ-vraja-sthÃnÃæ mÃdhurya-j¤Ãnaika-mayatvam Ãha- pÃda-saævÃhanaæ cakru÷ kecit tasya mahÃtmana÷ | apare hata-pÃpmÃno vyajanai÷ samavÅjayan || [BhP 10.15.18] mahÃtmÃno mahÃ-guïa-gaïa-guïitasya hata-pÃpmÃno na tu vayam iva tÃd­Óa-bhÃgyÃntarÃya-lak«aïa-pÃpa-yuktà iti ÓrÅ-Óukadevasya dainyoktis tat-sp­hÃtiÓayaæ vya¤jayati | || 10.15 || ÓrÅ-Óuka÷ || 210 || [211] tathà hantÃyam adrir abalà hari-dÃsa-varya÷ [BhP 10.21.18] ity Ãdi | spa«Âam || || 10.21 || ÓrÅ-gopya÷ || 211 || [212] tad etad-vibhÃvÃdi-sthÃyy anta-saævalana-camatkÃrÃtmako raso j¤eya÷ | sa ca pÆrvavat prathmÃprÃpty-Ãtmako yathÃ- apy adya vi«ïor manujatvam Åyu«o bhÃrÃvatÃrÃya bhuvo nijecchayà | lÃvaïya-dhÃmno bhavitopalambhanaæ mahyaæ na na syÃt phalam a¤jasà d­Óa÷ || [BhP 10.38.10] spa«Âam | || 10.38 || ÓrÅ-akrÆra÷ || 212 || [213] tad-anantara-prÃpti-lak«aïa-siddhy-Ãtmako, yathÃ- bhagavad-darÓanÃhlÃda- bëpa-paryÃkulek«aïa÷ | pulakÃcitÃÇga autkaïÂhyÃt svÃkhyÃne nÃÓakan n­pa || [BhP 10.38.25] svÃkhyÃne akrÆro'haæ namaskaromi ity etal-lak«aïe | || 10.38 || ÓrÅ-Óuka÷ || 213 || [214] atha bhagavad-antardhÃnÃntaraæ viyogÃtmako yathà - iti bhÃgavata÷ p­«Âa÷ k«attrà vÃrtÃæ priyÃÓrayÃm | prativaktuæ na cotseha autkaïÂhyÃt smÃriteÓvara÷ || ya÷ pa¤ca-hÃyano mÃtrà prÃtar-ÃÓÃya yÃcita÷ | tan naicchad racayan yasya saparyÃæ bÃla-lÅlayà || sa kathaæ sevayà tasya kÃlena jarasaæ gata÷ | p­«Âo vÃrtÃæ pratibrÆyÃd bhartu÷ pÃdÃv anusmaran || [BhP 3.2.1-3] bhÃgavata÷ ÓrÅmÃn uddhava÷ | k«Ãtrà vidureïa | jarasaæ var«ÃïÃæ pa¤caviæÓaty-uttara-Óatasya tÃd­ÓÃnÃæ prÃkaÂya-maryÃdÃ-kÃlasyÃntimaæ bhÃgam ity eva vivak«itaæ na tu jÅrïatvam | (page 107) ÓrÅ-k­«ïa-savayasas tasyÃpi tadvan nitya-vayasatvena ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe sthÃpitatvÃt noddhavo'ïv api man-nyÆna÷ [BhP 3.4.31] iti ÓrÅ-bhagavad-vÃkya- vaiÓi«ÂhyÃt | tatra pravayaso'py Ãsan yuvÃno'timahaujasa [BhP 10.45.19] ity Ãdinà kaimutyÃc ca || || 3.2 || ÓrÅ-Óuka÷ || 214 || [215] atra k­«ïa-dyumaïi-nimloce [BhP 3.2.7] ity Ãdau durbhago bata loko'yam [BhP 3.2.8] ity Ãdi«u cÃtmÃtmÅya-vigarhÃdi-lak«aïo vilÃpaÓ ca j¤eya÷ | atha viyogÃnantara-yoga-lak«aïa-tu«Ây-Ãtmaka udÃhÃrya÷ | tatra sÃk«ÃtkÃra- tulya-sphÆrtÃtmako yathà tad-anantaram eva ÓrÅmad-uddhavasya- sa muhÆrtam abhÆt tÆ«ïÅæ k­«ïÃÇghri-sudhayà bh­Óam | tÅvreïa bhakti-yogena nimagna÷ sÃdhu nirv­ta÷ || [BhP 3.2.4] ity Ãdi | spa«Âam | || 3.2 || ÓrÅ-Óuka÷ || 215 || [216] evam eva vraje tad-viraha-du÷kha-magne k­payà vyavahÃra-rak«Ãrthaæ ke«ucid avyavacchedenaiva sphuratÅty ata eva ÓrÅmad-uddhava-praveÓe ke«Ãæcit sukham api varïitam | vÃsitÃrthe'bhiyuddhadbhi÷ [BhP 10.46.9] ity ÃdibhiÓ ca | tÃæ dÅpa-dÅptair maïibhir vireju÷ [BhP 10.46.45] ity Ãdinà ca | ataeva ÓrÅ-bhagavatÃpi prÃya÷ pitarau preyasÅÓ caivoddiÓya sandi«Âam gacchoddhava vrajaæ saumya [BhP 10.46.3] ity Ãdinà | pitrÃdÅnÃæ tu sarvatra du÷kha-mÃtra-sphuraïÃd anye«Ãæ sukham api nÃnubhava-padavÅm Ãrohati | api smarati na÷ k­«ïo mÃtaraæ suh­da÷ sakhÅn | gopÃn vrajaæ cÃtma-nÃthaæ gÃvo v­ndÃvanaæ girim || [BhP 10.46.18] ity Ãdi ÓrÅ-vrajeÓvara-vacanÃt | tatra ÓrÅmad-uddhava-vÃse tu prÃya÷ sarve«Ãm api tÃd­ÓÅæ sphÆrtiæ varïayati- uvÃsa katicin mÃsÃn gopÅnÃæ vinudan Óuca÷ | k­«ïa-lÅlÃ-kathÃæ gÃyan ramayÃm Ãsa gokulam || yÃvanty ahÃni nandasya vraje 'vÃtsÅt sa uddhava÷ | vrajaukasÃæ k«aïa-prÃyÃïy Ãsan k­«ïasya vÃrtayà || sarid-vana-giri-droïÅr vÅk«an kusumutÃn drumÃn | k­«ïaæ saæsmÃrayan reme hari-dÃso vrajaukasÃm || [BhP 10.47.54-56] saæsÃrayan sphorayann ity artha÷ | ataeva vinudan Óuca ity Ãdikam uktam | || 10.47 || ÓrÅ-Óuka÷ || 216 || [217] atha sÃk«ÃtkÃra-lak«aïa-tu«Ây-Ãtmakaæ ÓrÅmad-uddhavasyÃha- tatas tam antar h­di sanniveÓya gato mahÃ-bhÃgavato viÓÃlÃm | yathopadi«ÂÃæ jagad-eka-bandhunà tapa÷ samÃsthÃya harer agÃd gatim || [BhP 11.29.47] (page 108) gamyate iti gati÷ | yathopadi«ÂÃæ gatim ity asya t­tÅyÃnusÃreïÃyam artha÷ | pÆrvaæ tatra taæ prati ÓrÅ-bhagavatà vedÃham antramanasÅpsitaæ te dadÃmi yat tad dÆra-vÃpam anyai÷ [BhP 3.4.11] ity anena tad-abhÅpsitaæ dÃtuæ pratiÓrutam | tvad-Åpsita-pÆrty-arthaæ yad-anyair duravÃpaæ tad dadÃmÅty artha÷ | tac ca deyaæ purà mayà proktam ajÃya nÃbhà [BhP 3.4.13] ity Ãdinà saÇk«epa-bhÃgavata-rÆpam ity uddi«Âam | atha tÃd­Óa-tat-pratiÓruta-Óravaïena paramotsukatayà parama-nijÃbhÅpsitam asau svayam eva niveditavÃn-- ko nv ÅÓa te pÃda-saroja-bhÃjÃæ sudurlabho 'rthe«u catur«v apÅha | tathÃpi nÃhaæ prav­ïomi bhÆman bhavat-padÃmbhoja-ni«evaïotsuka÷ || [BhP 3.4.15] ity anena | athÃgantukaæ nija-moha-viÓe«aæ ca niveditavÃn-karmÃïy anÅhasya bhavo'bhavaya [BhP 3.4.16] ity ÃdibhyÃm | tac ca sÃk«Ãt-tad-upadeÓa-balena prÃya÷ para-pratyÃyanÃrtham eva j¤eyam noddhavo'ïv api man-nyÆna÷ [BhP 3.4.31] ity Ãde÷ | atha tat-tad-arthopayuktatyà bhagavad-uddi«ÂÃrtham api prÃrthitavÃn | j¤Ãnaæ paraæ svÃtma-raha÷ prakÃÓaæ provÃca kasmai [BhP 3.4.18] ity Ãdinà | tatra yad v­jinaæ tarema iti v­jinaæ tÃd­Óa-sevÃ-viraha-du÷kham | tÃd­Óa-loka- moha-du÷khaæ ca | tat taraïasya tad-rahasya-j¤ÃnÃdhÅnatvÃd iti bhÃva÷ | tataÓ ca mad-abhÅ«Âaæ ÓrÅ-bhagavÃn api sampÃditavÃn iti ÓrÅ-viduraæ prati kathitaæ ÓrÅmad-uddhavena svayam eva - ity Ãvedita-hÃrdÃya mahyaæ sa bhagavÃn para÷ | ÃdideÓÃravindÃk«a Ãtmana÷ paramÃæ sthitim || [BhP 3.4.19] iti | dvitÅye brahmaïe'pi parama-vaikuïÂhaæ darÓayatà tenÃtmana÷ parama- bhagavattÃ-rÆpà sthitir darÓità | sà ca ÓrÅ-dvÃrakÃ-vaibhava-rÆpeti ÓrÅ- bhagavat-sandarbhe sthÃpitam asti | saÇk«epa-ÓrÅ-bhÃgavata-rÆpayà catu÷- Ólokyà ca | tasya tÃd­Óatve'pi vicitra-lÅlÃ-bhakta-paravaÓatva-rÆpÃsÃv iti tatraiva bodhitam |tatas tad-anubhavenobhayatrÃpi ÓrÅmad-uddhavasya dhairyaæ jÃtam iti tat-tad-upayoga÷ | tataÓ ca tÃm eva tad-upadi«ÂÃæ gatiæ jagÃmety artha÷ | tathaivopddi«Âam ante taæ praty ekÃdaÓe - j¤Ãne karmaïi yoge ca vÃrtÃyÃæ daï¬a-dhÃraïe | yÃvÃn artho n­ïÃæ tÃta tÃvÃæs te 'haæ catur-vidha÷ || [BhP 11.29.33] iti | tasya ÓrÅ-k­«ïa-rÆpà gatiÓ ceyaæ ÓrÅ-Óuka-dvÃrà ÓrÅ-bhÃgavata-pracÃrÃt pÆrvam eva j¤eyà | sva-j¤Ãna-pracÃrÃrtham eva hi so'yaæ p­thivyÃæ rak«ita÷ | tad-anantaraæ caritÃrthatvÃt na prayojanam iti | kintu kÃma-vyÆhena ÓrÅmad- vraje'py asya tat-prÃptir j¤eyà | ÃsÃm aho caraïa-reïu-ju«Ãm ahaæ syÃm [BhP 10.47.61] iti d­¬ha-manorathÃvagamÃt | || 11.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 217 || [218] atha praÓraya-bhakti-mayo rasa÷ | tatrÃlambano lÃlakatvena sphuran praÓraya- bhakti-vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïaÓ ca pÆrvavat parameÓvarÃkÃra÷ ÓrÅman- narÃkÃraÓ ceti dvividhÃvirbhÃva÷ | tat-tad-ÃÓrayatvena ca lÃlyÃÓ ca trividhÃ÷ | tatra parameÓvarÃkÃrÃÓrayà brahmÃdaya÷ | ÓrÅman- narÃkÃrÃÓrayÃ÷ ÓrÅ-daÓÃk«ara-dhyÃna-darÓita-ÓrÅ-gokula-p­thukÃ÷ | ubhayÃÓrayÃ÷ ÓrÅ-dvÃrakÃ-janmÃna÷ | te (page 109) ca sarve yathÃyathaæ putrÃnuja-bhrÃtu«putrÃdaya÷ | tatra putrÃ÷ kecid guïata÷ kecid ÃkÃrata÷ kecid ubhayataÓ ca tad-anuhÃri-prÃyÃ÷ | tatra guïÃnuhÃritvam Ãha-- ekaikaÓas tÃ÷ k­«ïasya putrÃn daÓa-daÓÃbalÃ÷ | ajÅjanann anavamÃn pitu÷ sarvÃtma-sampadà || [BhP 10.61.1] [219] tatra sÃmbÃdÅnÃæ ÓrÅ-k­«ïa-ÓlÃghita-guïatvam Ãha -- jÃmbavatyÃ÷ sutà hy ete sÃmbÃdyÃ÷ pit­-sammatÃ÷ [BhP 10.61.12] iti | [220] ata÷ ÓrÅ-sÃmbasyaikÃdaÓÃdo Órutam anyathÃ-ce«Âitaæ ÓrÅ-k­«ïasya maryÃdÃ-darÓaka-tat-tal-lÅlecchayaiva | tatra ÓrÅ-rukmiïÅ-putrÃs tu te«v api Óre«Âhà ity Ãha-pradyuma-pramukhà jÃtà rukmiïyÃæ nÃvamÃ÷ pitu÷ [BhP 10.61.9] iti | atra punar uktir eva Órai«Âhya-bodhikà | || 10.61 || ÓrÅ-Óuka÷ || 218-220 || [221] tatra ÓrÅ-pradyumnasyÃtiÓayam Ãha- kathaæ tv anena samprÃptaæ sÃrÆpyaæ ÓÃrÇga-dhanvana÷ | Ãk­tyÃvayavair gatyà svara-hÃsÃvalokanai÷ || [BhP 10.55.33] spa«Âam | || 10.55 || ÓrÅ-rukmiïÅ || 221 || [222] kiæ ca- yaæ vai muhu÷ pit­-sarÆpa-nijeÓa-bhÃvÃs tan-mÃtaro yad abhajan raha-rÆÂha-bhÃvÃ÷ | citraæ na tat khalu ramÃspada-bimba-bimbe kÃme smare 'k«a-vi«aye kim utÃnya-nÃrya÷ || [BhP 10.55.40] yaæ pradyumnaæ tan-mÃtaro muhur abhajan dra«Âum ÃgatÃ÷ punar lajjayà raha ekÃnta-deÓaæ ca abhajan nililyur ity artha÷ | tad evaæ yad abhajan tat khalu ramÃspada-bimbasya lak«mÅ-vilÃsa-bhumi-murter bimbe pratimÆrtau tasmin na citram | bÃlakasya pit­-sÃd­Óye mÃtÌïÃæ vÃtsalyoddÅpti- sambhavÃt | tatra yac ca raha÷ abhajan tad api na citram ity Ãha pit­-svarÆpa- nijeÓa-bhÃvÃ÷ | tad-anantaraæ pitu÷ ÓrÅ-k­«ïasya sa-rÆpeïa sÃrÆpyÃtiÓayena nijeÓasya ÃtmÅya-prabhu-mÃtra-buddhyÃvagatasya na tu ramaïa- buddhyÃvagatasya ÓrÅ-k­«ïasya bhÃva÷ sphÆrtir yÃsu tÃ÷ | tato lajjÃ-hetukaæ raho-bhajana-lak«aïaæ palÃyanam apy ucitam eveti bhÃva÷ | tathoktam etat prÃg eva - taæ d­«Âvà jalada-ÓyÃmam [BhP 10.55.27] ity Ãdau k­«ïaæ matvà striyo hrÅtà nililyus tatra tatra ha [BhP 10.55.28] iti | tatra prabhutva-mÃtra- sphÆrtau hetu÷ rƬha-bhÃvÃ÷ rƬha÷ ÓrÅ-k­«ïe baddha-mÆla÷ bhÃva÷ kÃntÃbhÃvo yÃsÃæ tÃ÷ | kadÃcid anyatra cetane tat-sÃd­ÓyÃtiÓayeneÓvara- bhÃva÷ sphuratu nÃma ramaïa-bhÃvas tu na sarvethety artha÷ | ÓrÅ- rukmiïyÃs tat-sad­Óa-vatsalÃyà anyasyÃÓ ceÓvara-bhÃvo'pi nodayate kintu sarvathà putra-bhÃva eva tat-sÃrÆpyeïoddÅpta÷ syÃt | yathoktaæ ÓrÅ- rukmiïÅ-devyaiva kathaæ tv anena samprÃptam [BhP 10.55.33] ity Ãdy- anantaraæ - sa eva và bhaven nÆnaæ yo me garbhe dh­to 'rbhaka÷ | amu«min prÅtir adhikà vÃma÷ sphurati me bhuja÷ || [BhP 10.55.34] tad evaæ tÃsÃm api yatra ramÃspada-bimba-bimbatvena tÃd­ÓÅ bhrÃntis tatra parama-mohane ramÃspada-bimbasyaivÃprÃk­ta-kÃma-rÆpÃæÓe jagad-gata- nijÃæÓena smare smaraïa-pathaæ gatvÃpi k«obhake samprati tu svayam evÃk«a-vi«ayatÃæ prÃpte sati anya-nÃrya÷ kim uta s­«Âvaiva mohaæ prÃptam uictà ity artha÷ | || 10.55 || ÓrÅ-Óuka÷ || 222 || (page 110) atha uddÅpanÃ÷ | guïÃ÷ sva-vi«ayaka-ÓrÅ-k­«ïa-vÃtsalya-smita- prek«Ãdaya÷ | tayà tasya kÅrti-buddhi-balÃdÅnÃæ parama-mahattvaæ ca tathà jÃti-kriyÃdayo'pi yathÃ-yogam agantavyÃ÷ | atha anubhÃvÃ÷ | bÃlye muhus taæ prati m­du-vÃcà svaira-praÓna- prÃrthanÃdikam | tad-aÇguli-bÃhv-Ãdy-Ãlambanena sthiti÷ | tad- utsaÇgopaveÓa÷ | tat-tÃmbula-carvita-dÃnam ity ÃdyÃ÷ | anyadà tad-Ãj¤Ã- pratipÃlana-tac-ce«ÂÃnusaraïa-svairatÃ-vimok«Ãdaya÷ | ubhayatra tad- anugati÷ | sÃttvikÃÓ ca sarve | atha vyabhicÃriïa÷ pÆrvoktà eva | atha sthÃyÅ ca praÓraya-bhakty-Ãkhya÷ | tatra bÃlye'tilÃlyatÃbhimÃnamayatvena praÓraya- bÅjasya dainyÃæÓasya sad-bhÃgÃt tad-Ãkhyatvam | tatra bÃlyodÃharaïam avagantavyam | anyadÅyaæ yathÃ-niÓamya pre«Âham ÃyÃntam [BhP 1.11.16] ity Ãdau | pradyumnaÓ cÃrude«ïaÓ ca sÃmbo jÃmbavatÅ-suta÷ | prahar«a-vegocchaÓita-ÓayanÃsana-bhojanÃ÷ || vÃraïendraæ purask­tya brÃhmaïai÷ sasumaÇgalai÷ | ÓaÇkha-tÆrya-ninÃdena brahma-gho«eïa cÃd­tÃ÷ | pratyujjagmÆ rathair h­«ÂÃ÷ praïayÃgata-sÃdhvasÃ÷ || [BhP 1.11.19] praïayo'tra bhakti-viÓe«a÷ | || 1.11 || ÓrÅ-suta÷ || 223 || [224] evam atra vibhÃvÃdi-saævalanÃtmake praÓraya-bhakti-maye rase pÆrvavad yogÃdayo'pi bhedà j¤eyÃ÷ | iti bhaktimayo rasa÷ | atha vÃtsalya-mayo vatsalÃkhyo rasa÷ | tatrÃlambana÷ lÃlyatvena sphuran vÃtsalya-vi«aya÷ ÓrÅ-k­«ïas tad-ÃdhÃrÃs tat-pitrÃdi-rÆpà guravaÓ ca | tatra ÓrÅ-k­«ïa÷ ÓrÅman-narÃkÃra eva | atha gurava÷ | tatra bhakty-Ãdi-miÓrÃ÷ ÓrÅ-vasudeva-devakÅ-kuntÅ-prabh­taya÷ | ÓuddhÃs tu ÓrÅ-yaÓodÃ-nanda-tat- savayo-ballavÅ-ballava-prabh­taya÷ | svÃbhÃvikaæ cai«Ãæ vÃtsalyopayogi vaidu«yaæ -- gopya÷ saæsp­«Âa-salilà aÇge«u karayo÷ p­thak | nyasyÃtmany atha bÃlasya bÅja-nyÃsam akurvata || [BhP 10.6.21] ity Ãdibhi÷ spa«Âam | athoddÅpane«u guïÃ÷ | tatra prathamatas tasya tadÅya-lÃlya-bhÃvam Ãha- tÃæ stanya-kÃma ÃsÃdya mathnantÅæ jananÅæ hari÷ | g­hÅtvà dadhi-manthÃnaæ nya«edhat prÅtim Ãvahan || [BhP 10.9.4] spa«Âam | || 10.9 || ÓrÅ-Óuka÷ || 224 || [225] evam- uvÃca pitarÃv etya sÃgraja÷ sÃtvatar«abha÷ | praÓrayÃvanata÷ prÅïann amba tÃteti sÃdaram || [BhP 10.45.2] ity Ãdi | iti mÃyÃ-manu«yasya [BhP 10.45.10] ity Ãdy-antam | pitarau ÓrÅ-devakÅ- vasudevau | prÅïan prÅïayan | || 10.45 || ÓrÅ-Óuka÷ || 225 || [226] atha ÓaiÓava-cÃpalyam Ãha- Ó­Çgy-agni-daæ«Âry-asi-jala-dvija-kaïÂakebhya÷ krŬÃ-parÃv aticalau sva-sutau ni«eddhum | g­hyÃïi kartum api yatra na taj-jananyau ÓekÃta Ãpatur alaæ manaso 'navasthÃm || [BhP 10.8.25] [227] tathà - k­«ïasya gopyo ruciraæ vÅk«ya kaumÃra-cÃpalam | Ó­ïvantyÃ÷ kila tan-mÃtur iti hocu÷ samÃgatÃ÷ || [BhP 10.8.28] vatsÃn mu¤can kvacid asamaye [BhP 10.8.29] ity Ãdi | [228] gopyaÓ cemÃ÷ ÓrÅ-vrajeÓvaryÃ÷ sva-vayasa÷ sambandhinya÷ ÓrÅ-k­«ïasyaiva prau¬ha-bhrÃt­jÃyÃÓ ca | anyadà praÓrayo lajjà priyaævadatvaæ sÃralyaæ dÃt­tvam ity Ãdaya÷ | tatrÃdyodÃharaïaæ kuruk«etra-yÃtrÃyÃæ k­«ïa-rÃmau pari«vajya pitarÃv abhivÃdya ca [BhP 10.82.34] ity Ãdikam | (page 111) ato bÃlatvena matatvÃd indra-makha-prasaÇge prÃgalbhyam api te«Ãæ sukhadam | kÃntvayava-vayasÃæ saundaryaæ sarva-sal-lak«aïatvaæ pÆrïa- kaiÓora-paryantaæ v­ddhir ity Ãdayas tu sarvadaiva | tatrÃntyà yathÃ- kÃlena vrajatÃlpena gokule rÃma-keÓavau | jÃnubhyÃæ saha pÃïibhyÃæ riÇgamÃïau vijahratu÷ || [BhP 10.8.21] ity Ãdi | [229] tathÃ- kÃlenÃlpena rÃjar«e rÃma÷ k­«ïaÓ ca gokule | agh­«Âa-jÃnubhi÷ padbhir vicakramatur a¤jasà || [BhP 10.8.26] spa«Âam | || 10.8 || sa÷ || 226-229 || [230] jÃtis tu pÆrvoktà | kriyÃÓ ca janma-bÃlya-krŬÃdaya÷ | tatra nandas tv Ãtmaja utpanna÷ [BhP 10.5.1] ity Ãdinà janma darÓitam | bÃlya-krŬÃm Ãha- tÃv aÇghri-yugmam anuk­«ya sarÅs­pantau gho«a-pragho«a-ruciraæ vraja-kardame«u | tan-nÃda-h­«Âa-manasÃv anus­tya lokaæ mugdha-prabhÅtavad upeyatur anti mÃtro÷ || [BhP 10.8.22] ity Ãdi | yarhy aÇganÃ-darÓanÅya-kumÃra-lÅlÃv antar-vraje tad abalÃ÷ prag­hÅta-pucchai÷ | vatsair itas tata ubhÃv anuk­«yamÃïau prek«antya ujjhita-g­hà jah­«ur hasantya÷ || [BhP 10.8.24] spa«Âam | || 10.8 || sa÷ || 231 || [232] Ãdi-grahaïÃt paugaï¬Ãdau mÃlyamÃnanÃdayo j¤eyÃ÷ | atha dravyÃïi ca tat- krŬÃ-bhÃï¬a-vasanÃdÅni | kÃlÃÓ ca taj-janma-dinÃdaya÷ | tatra janma- dinaæ yathÃ- kadÃcid autthÃnika-kautukÃplave janmark«a-yoge samaveta-yo«itÃm | vÃditra-gÅta-dvija-mantra-vÃcakaiÓ cakÃra sÆnor abhi«ecanaæ satÅ || [BhP 10.4.7] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.8 || sa÷ || 232 || [233] athÃnubhÃve«ÆdbhÃsvarÃ÷ | tatra lÃlanam- tayor yaÓodÃ-rohiïyau putrayo÷ putra-vatsale | yathÃ-kÃmaæ yathÃ-kÃlaæ vyadhattÃæ paramÃÓi«a÷ || gatÃdhvÃna-Óramau tatra majjanonmardanÃdibhi÷ | nÅvÅæ vasitvà rucirÃæ divya-srag-gandha-maï¬itau || janany-upah­taæ prÃÓya svÃdv annam upalÃlitau | saæviÓya vara-ÓayyÃyÃæ sukhaæ su«upatur vraje || [BhP 10.15.44-46] spa«Âam | || 10.8 || sa÷ || 233 || [234] Óiro-ghrÃïam | nanda÷ sva-putram ÃdÃya pretyÃgatam udÃra-dhÅ÷ | mÆrdhny upÃghrÃya paramÃæ mudaæ lebhe kurÆdvaha || [BhP 10.6.43] spa«Âam | || 10.6 || sa÷ || 234 || [235] ÃÓÅrvÃda÷ - tà ÃÓi«a÷ prayu¤jÃnÃÓ ciraæ jÅveti bÃlake | haridrÃcÆrïa-tailÃdbhi÷ si¤cantyo'janam ujjagu÷ || [BhP 10.52.15] spa«Âam | || 10.15 || sa÷ || 235 || [236] hitopadeÓa-dÃnam | k­«ïa k­«ïÃravindÃk«a tÃta ehi stanaæ piba | alaæ vihÃrai÷ k«ut-k«Ãnta÷ krŬÃ-ÓrÃnto 'si putraka || [BhP 10.11.15] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.11 || ÓrÅ-vrajeÓvarÅ ÓrÅ-k­«ïam || 236 || [237] idam akhilaæ sÃdhÃraïa-vatsalÃnÃm api syÃt | pitros tu viÓe«ata÷ | tatra hita- pravartanÃrtha-tarjanÃdikaæ yathÃ- ekadà krŬamÃnÃs te rÃmÃdyà gopa-dÃrakÃ÷ | k­«ïo m­daæ bhak«itavÃn iti mÃtre nyavedayan || (page 112) sà g­hÅtvà kare k­«ïam upÃlabhya hitai«iïÅ | yaÓodà bhaya-sambhrÃnta- prek«aïÃk«am abhëata || kasmÃn m­dam adÃntÃtman bhavÃn bhak«itavÃn raha÷ | vadanti tÃvakà hy ete kumÃrÃs te 'grajo 'py ayam || [BhP 10.8.32-34] spa«Âam | || 10.8 || sa÷ || 237 || [238] yadà ca dadhi-maï¬a-bhÃjana-bhedanÃdi-cÃpalyÃnantaraæ - k­tÃgasaæ taæ prarudantam ak«iïÅ ka«antam a¤jan-ma«iïÅ sva-pÃïinà | udvÅk«amÃïaæ bhaya-vihvalek«aïaæ haste g­hÅtvà bhi«ayanty avÃgurat || tyaktvà ya«Âiæ sutaæ bhÅtaæ vij¤ÃyÃrbhaka-vatsalà | iye«a kila taæ baddhuæ dÃmnÃtad-vÅrya-kovidà || [BhP 10.9.11-12] spa«Âam | || 10.9 || sa÷ || 238 || [239] atha tarjana-visvÃdau«adha-pÃyanÃdivat-tadÃtva-bhavaæ tat-sukham apy atikramyÃyÃtibhadrÃyaitat sam­ddhaye ce«Âà yathÃ- tam aÇkam ÃrƬham apÃyayat stanaæ sneha-snutaæ sa-smitam Åk«atÅ mukham | at­ptam uts­jya javena sà yayÃv utsicyamÃne payasi tv adhiÓrite || [BhP 10.9.5] yad-dhÃmÃrtha-suh­t-priyÃtma-tanaya-prÃïÃÓayÃs tvat-k­te [BhP 10.14.35] ity anena kaimutya-prÃptes tad-g­ha-sampatti-sampÃdana-prayatnas tu sutarÃm eva tadÃyati-sam­ddhy-artha eva | tatra gopa-jÃtÅnÃæ saty api mahÃ-sampatty- antare tat-kÃraïe ca dugdha-hetuka-sampatty-artham evva mahÃn Ãgraha÷ svÃbhÃvika÷ | tasmÃd ÃyatÅyatat-sampatti-vardhanÃrthaæ dugdha-rak«ÃyÃm autsukhyam idaæ vÃtsalya-vilasitam eva sat vÃtsalyaæ pu«ïÃti samudram iva taraÇga-saÇgha÷ | atra tasyà h­¬ayam Åd­Óam ayaæ sampatti-rak«Ãæ na jÃnÃti | tata÷ samprati mad-eka-kartavyÃsÃv iti | atra ca sneha-snutam iti svÃbhÃvika-gìha-snehaæ darÓayitvà tathaiva sÆcitam | evaæ tat-k­te dadhi- maï¬a-bhÃï¬a-bhaÇge'pi tasyà bahir eva kopÃbhÃso darÓita÷ | manasi tu prabala-cÃpalya-darÓanena har«a eva | yathÃha- uttÃrya gopÅ suÓ­taæ paya÷ puna÷ praviÓya saæd­Óya ca dadhy-amatrakam | bhagnaæ vilokya sva-sutasya karma taj jahÃsa taæ cÃpi na tatra paÓyatÅ || [BhP 10.9.7] spa«Âam | || 10.9 || sa÷ || 240 || [241] atha du÷khe'pi tat-prastobhanÃrthaæ -- ulÆkhalaæ vikar«antaæ dÃmnà baddhaæ svam Ãtmajam | vilokya nanda÷ prahasad- vadano vimumoca ha || [BhP 10.11.6] prahasad-vadanam iti tu pÃÂha÷ kvacit | || 10.11 || sa÷ || 241 || [242] atha du«Âa-jÅvÃdibhyo'ni«Âa-ÓaÇkhÃm Ãha-- janma te mayy asau pÃpo mà vidyÃn madhusÆdana | samudvije bhavad-dheto÷ kaæsÃd aham adhÅra-dhÅ÷ || [BhP 10.3.29] spa«Âam | || 10.3 || ÓrÅ-devakÅ || 242 || [243] evaæ Ó­Çgy-agnir-daæ«Âry-ahi-jala-dvija [BhP 10.8.15] ity Ãdikaæ darÓitam | atha tac-chreyo-nibandhanà devÃdi-pÆjÃ- tais tai÷ kÃmair adÅnÃtmà yathocitam apÆjayat | vi«ïor ÃrÃdhanÃrthÃya sva-putrasyodayÃya ca || [BhP 10.5.16] anena vi«ïu÷ prÅïÃtu tena ca mat-putrasyodayo bhavatv iti saÇkalpya sarvà yathocitÃm apÆjayad ity artha÷ | || 10.5 || sa÷ || 243 || [244] tathÃnye«Ãæ samyaÇ-nirïÅta eva prabhÃve tat-kÃryasya prakÃrÃntara- kÃraïatÃ-bhÃvanà sambhavati | yathÃ- aho batÃty-adbhutam e«a rak«asà (page 113) bÃlo niv­ttiæ gamito 'bhyagÃt puna÷ | hiæsra÷ sva-pÃpena vihiæsita÷ khala÷ sÃdhu÷ samatvena bhayÃd vimucyate || [BhP 10.7.31] iti | ÓrÅmat-pitros tu samyaÇ-nirïÅte'pi sambhavati yathà ÓrÅmatÅ mÃtà kiæ svapna÷ [BhP 10.8.40] ity Ãdinà ÓrÅ-k­«ïasya viÓvodarÃditvaæ svabhÃvaæ matvÃpi punas tad asambhavaæ manvÃnà atho yathÃvan na vitarka-gocaram [BhP 10.8.14] ity Ãdinà | tac ca parameÓvara-nirmitam ity aÇgÅk­tavatÅ | utpÃtavat tan-niv­tty-arthaæ tac-caraïÃravindam eva ÓaraïatvenÃÓratavatÅ ca | punaÓ ca ahaæ mamÃsau [BhP 10.8.41] ity Ãdinà nija-bhÃvam eva d­¬hÅk­tya tac-charaïatvam evÃvadhÃritavatÅ | ahaæ mamÃsau patir e«a me suta÷ ity Ãdikam idantÃ-nirdi«Âatvena pratyak«a-siddham eva | tathÃpi yan- mÃyayetthaæ [BhP 10.8.42] etan-nÃnÃ-prakÃreïa viÓvarÆpa-darÓanÃkÃrà kumati÷ | sa eveÓvaro mama gatir ity artha÷ | yac ca itthaæ vidita-tattvÃyÃæ [BhP 10.8.43] ity Ãdikaæ tad-ante ÓrÅ-Óuka- vÃkyaæ tatrÃpi tattvaæ putratvam | sa ÅÓvara÷ [BhP 10.8.43] ÓrÅ- k­«ïasyaiveÓvara-rÆpo ya ÃvirbhÃva-viÓe«a÷ | yatraiva praïatÃsmi tat-padam [BhP 10.8.41] iti tad-vÃkyÃnusandhÃnajam api paryavasitaæ, sa eva vyajyate | vai«ïavÅm iti viÓe«aeena mÃyÃ-Óabdasya Óakti-mÃtra-vÃcakatvena tasyÃs tat- svarÆpa-Óaktitvaæ bodhyate | dayÃ-mÃtra-vÃcakatvena và | ataeva trayyà copani«adbhiÓ ca [BhP 10.8.45] ity ÃdinÃ, nÃyaæ sukhÃpo bhagavÃn [BhP 10.9.21] ity-Ãdy-antena granthena tat-praÓaæsÃpi k­tà | evam api smarati na÷ k­«ïa÷ [BhP 10.46.18] ity-Ãdikasya, apy ÃyÃsyati govinda÷ [BhP 10.46.19] ity-Ãdikasya ca svabhÃvocita-ÓrÅ-vrajeÓvara-vÃkyasyÃnte loka- rÅtyà tad-du÷kha-ÓÃnty-arthaæ ÓrÅmad-uddhavena yuvÃæ ÓlÃghyatamau nÆnaæ [BhP 10.46.30] ity Ãdinà tat-stuti-garbha-tattvopadeÓe k­te'pi tad-bhÃva- naiÓcalyaæ darÓitam | evaæ niÓà sà bruvator vyatÅtà nandasya k­«ïÃnucarasya rÃjan [BhP 10.46.44] iti | evaæ ÓrÅ-vrajeÓvarasya viyoga-du÷kha-vya¤janÃ-prakÃreïa ÓrÅmad- uddhavasya tat-sÃntvanÃ-prakÃreïety artha÷ | atas tad-bhÃva-naiÓcalyam | tattvopadeÓasya vÃstavam arthÃntaraæ tu ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe darÓitam asti | evaæ kuruk«etra-yÃtrÃyÃæ parita÷ stuvatsv api tÃd­Óa-mahÃ0muni-go«ÂhÅ- prabh­ti«u vikhyÃyamÃne'pi ÓrÅ-vasudeva-putratve ÓrÅ-vrajeÓvarayos tad- bhÃva-naiÓcalyaæ, yathÃ- tÃv ÃtmÃsanam Ãropya bÃhubhyÃæ parirabhya ca | yaÓodà ca mahÃ-bhÃgà sutau vijahatu÷ Óuca÷ || [BhP 10.82.35] iti | ataeva manaso v­ttayo na÷ syu÷ [BhP 10.47.66] ity-Ãdi-dvaye ÓrÅmad-uddhavaæ prati ÓrÅ-k­«ïaiÓvarya-pratipÃdaka-tad-upadeÓÃbhyupagama-vÃdenÃpi tathoktam | tÃd­Óe'pi tasmin pratijanmaiva svÅyÃæ ratim eva prÃrthayÃmaha ity artha÷ | e«Ã te«Ãæ rati-prÃrthanà cÃnurÃga-mayy eva na tu (page 114) tad-abhÃva-mayÅ - taæ nirgataæ samÃsÃdya nÃnopÃyana-pÃïaya÷ | nandÃdayo 'nurÃgeïa prÃvocann aÓru-locanÃ÷ || [BhP 10.47.65] ity uktatvÃt | tasmÃt tadÅyÃnurÃga-yogyam eva vyÃkhyeyam, na tv aiÓvarya-j¤Ãna-k­ta- bhakti-yogyam | yathà yadyapi tat-prÃpti-bhÃgyam asmÃkaæ dÆre vartate tathÃpi tadÅyà ratir astu mÃpayÃtv iti kÃku÷ | tÃd­Óa-rÃgÃnurÆpam eva jÅvÃntara-sÃdhÃraïyenoktam - karmabhir bhrÃmyamÃïÃnÃm [BhP 10.47.67] iti | tad evaæ kevala-vÃtsalyÃnurÆpam arthÃntaraæ ca sidhyati, yata÷ pÃda-Óabda- prayogo vÃtsalye'pi samprati prÃpty-asambhÃvanÃmayÃt dÆra-deÓa-viyogÃd dainyena yukta÷ | tathaiva hi citreketo÷ karuïa-rase d­«Âam asti | tat- prahvaïaÓ ca tat-kart­kaæ prahvaïaæ namaskÃra ity artha÷ | pÆrvavad ÅÓvara-ÓabdaÓ ca lÃlanayaiva prayukta÷ | loke'pi tÃd­g-ukti-darÓanÃd iti | ity Ãdaya÷ udbhÃsvarÃ÷ | atha sÃttvikÃÓ ca pÆrvavad a«Âau | mÃtus tu nava, stanya-srava-sahitatvÃt | atha sa¤cÃriïo'py atra prasiddhà eva | te ca sÃk«Ãc chrÅ-k­«ïa-k­ta-lÅlÃ- jÃtÃs tal-lÅlÃ-Óakti-k­taiÓvarya-maya-lÅlÃ-jÃtÃÓ ca j¤eyÃ÷ | krameïa yathÃ-- kasmÃn m­dam adÃntÃtman [BhP 10.8.34] ity ÃdÃv amar«a÷ | sà tatra dad­Óe viÓvaæ [BhP 10.8.37] ity Ãdau vismaya÷ ÓaÇkà cety Ãdi | atha vÃtsalyÃkhya÷ sthÃyÅ | sa yathÃ- tan-mÃtarau nija-sutau gh­ïayà snuvantyau paÇkÃÇga-rÃga-rucirÃv upag­hya dorbhyÃm dattvà stanaæ prapibato÷ sma mukhaæ nirÅk«ya mugdha-smitÃlpa-daÓanaæ yayatu÷ pramodam || [BhP 10.8.23] tayo÷ ÓrÅ-k­«ïa-rÃmayor mÃtarau | gh­ïayà k­payà || || 10.8 || ÓrÅ-Óuka÷ || 244 || [245] tad evaæ vibhÃvÃdi-saævalana-camatkÃrÃtmako vatsala-rasa÷ | tasya ca prathama-prÃpti-mayo bhedo yathÃ- gopyaÓ cÃkarïya mudità yaÓodÃyÃ÷ sutodbhavam | ÃtmÃnaæ bhÆ«ayÃæ cakrur vastrÃkalpäjanÃdibhi÷ || [BhP 10.5.9] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.5 || sa÷ || 245 || [246] atha ca tad-anantara-prÃpti-lak«aïa-siddhy-Ãtmako, yathà sa ÃÓi«a÷ [BhP 10.5.12] ity Ãdau | atha viyogÃtmako, yathÃ- iti saæsm­tya saæsm­tya nanda÷ k­«ïÃnurakta-dhÅ÷ | aty-utkaïÂho 'bhavat tÆ«ïÅæ prema-prasara-vihvala÷ || yaÓodà varïyamÃnÃni putrasya caritÃni ca | Ó­ïvanty aÓrÆïy avÃsrÃk«Åt sneha-snuta-payodharà || [BhP 10.46.27-28] spa«Âam | || 10.46 || sa÷ || 246 || [247] atha tad-anantara-tu«Ây-Ãtmako yathà tÃv ÃtmÃsannam Ãropya [BhP 10.82.35] ity Ãdau | yathà ca tatraiva- nandas tu sakhyu÷ priya-k­t premïà govinda-rÃmayo÷ | adya Óva iti mÃsÃæs trÅn yadubhir mÃnito 'vasat || [BhP 10.84.66] govinda-rÃmayo÷ premïà hetunà mÃæsÃæs trÅn avasat | tac ca mÃsa-trayam adya Óva iti k­tvà avasad ity artha÷ | atyanta-paramÃnandena tatra dina- dvayam ivÃvasad ity artha÷ | kathambhÆta÷ sann avasat | sakhyu÷ ÓrÅ- vasudevasya priya-k­d eva san tad-agre ÓrÅ-k­«ïaæ prati sva-putra- bhÃvÃprakaÂanena vyavaharaæs tasya vraja-nayanÃgrahaæ sÃk«Ãn na kurvann ity artha÷ | tathà yadubhir mÃnitaÓ cÃvasad iti | [248] tad-anantaram api punar viyogÃtmako yathÃ- tata÷ kÃmai÷ pÆryamÃïa÷ sa-vraja÷ saha-bÃndhava÷ | parÃrdhyÃbharaïa-k«auma- nÃnÃnarghya-paricchadai÷ || vasudevograsenÃbhyÃæ k­«ïoddhava-(page 115) balÃdibhi÷ | dattam ÃdÃya pÃribarhaæ yÃpito yadubhir yayau || nando gopÃÓ ca gopyaÓ ca govinda-caraïÃmbuje | mana÷ k«iptaæ punar hartum anÅÓà mathurÃæ yayu÷ || [BhP 10.84.67-69] kÃmai÷ ÓrÅ-k­«ïa-vrajÃgamanÃdi ÓrÅ-k­«ïa-vrajÃgamanÃdi-rÆpair abhilëair nibh­taæ ÓrÅ-k­«ïena pÆryamÃïa÷ tad-aÇgÅkÃreïa santo«yamÃïa ity artha÷ | ÓrÅ-rÃma-vrajÃgamane tÃn uddiÓya k­«ïe kamala-patrÃk«e sannyastÃkhila-rÃdhasa÷ [BhP 10.65.6] iti ÓrÅ-Óukokte÷ | tatraiva k­«ïe k­«ïa-prÃpty-arthaæ kamala-patrÃk«e sannyastÃkhila-rÃdhasas tyakta-sarva-vi«ayà iti ÂÅkokti÷ | tata÷ ÓrÅ-vasudevÃdibhi÷ kart­bhi÷ parÃrdhyÃbharaïÃdibhi÷ k­tvà dattaæ yat pÃribarhaæ tat te«Ãæ prÅtimayatvenaivÃdÃyety artha÷ | yÃpito mahatà sainyena prasthÃpita÷ | tad- anantaraæ te«Ãæ punar atyanta-premÃveÓaæ varïayati nanda ity Ãdi | mÃthurÃn iti tatraiva tena rÆpeïaiva kevala-sva-sambhandhitayà te«Ãæ ÓrÅ- k­«ïa-prÃpty-Ãgraho darÓita÷ | || 10.84 || sa÷ || 247-248 || [249] etad-anantaraæ yarhy ambujÃk«ÃpasasÃra bho bhavÃn kurÆn madhÆn vÃtha suh­d-did­k«ayà [BhP 1.11.9] iti ÓrÅ-dvÃrakÃ-prajÃ-vÃkyÃnusÃreïa ÓrÅ- k­«ïa-sandarbhotthÃpita-pÃdma-gadyÃnusÃreïa ca nityaiva tu«Âir avagantavyà | iti vÃtsalyÃkhyo rasa÷ | atha maitrÅmaya÷ | tatrÃlambana÷ mitratvena sphuran maitrÅ-vi«aya÷ ÓrÅ- k­«ïas tad-ÃÓraya-rÆpÃïi tal-lÅlÃ-gatÃni svotk­«Âa-sajÃtÅya-bhÃvÃni tadÅya- mitrÃïi ca | tatra ÓrÅ-k­«ïa÷ kvacic caturbhujo'pi ÓrÅman-narÃkÃratvenaiva pratÅta÷ | yathà ÓrÅ-gÅtÃsu ÓrÅmad-arjunena - tenaiva rÆpeïa caturbhujena sahasrabÃho bhava viÓvamÆrte [GÅtà 11.46] iti sva-prÃrthanÃnantaraæ tad-rÆpe prÃdurbhÆte, d­«Âvedaæ mÃnu«aæ rÆpaæ tava saumyaæ janÃrdana | idÃnÅm asmi saæv­tta÷ sacetÃ÷ prak­tiæ gata÷ || [GÅtà 11.51] ity uktam | ataeva viÓva-rÆpÃdÅnÃæ tad-darÓana-jÃta-sÃdhvasÃdi-bhÃvÃnÃæ ca na katham api tad-abhÅ«Âatvam | atha tan-mitrÃïi | suh­da÷ sakhÃyaÓ ca | tatra pÆrvokta-lak«aïÃ÷ suh­da÷ ÓrÅ-bhÅmasena-draupadÅ-prabh­taya÷ | sakhÃya÷ ÓrÅmad-arjuna-ÓrÅdÃma- viprÃdaya÷ | ÓrÅmati gokule ÓrÅdÃmÃdayaÓ ca | te ca ÓrÅ-bhÃgavatÃdau prasiddhÃ÷ | tathÃgame vasudÃma-kiÇkiïy-Ãdaya÷ | bhavi«yottare malla- lÅlÃyÃæ subhadra-maï¬alÅbhadra-bhadra-vardhana-gobhaÂÃ÷ | yak«endrabhaÂa÷ ity Ãdyà gaïitÃ÷ | gaïÃnÃæ tu tenaiva sÃkaæ p­thukÃ÷ [BhP 10.12.2] ity uktyà e«Ãm api ÓrÅ-k­«ïa-sÃmyam eva | gopai÷ samÃna-guïa-ÓÅla-vayo-vilÃsa-ve«aiÓ ca ity Ãdau darÓitam | gopajÃti- praticchannÃ÷ [BhP 10.18.11] ity Ãdi-padye ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe tathaiva vyÃkhyÃtam | e«Ãæ svÃbhÃvika-vaidu«ya-lak«akam api dÅk«ÃyÃ÷ paÓu- saæsthÃyÃ÷ [BhP 10.23.8] ity Ãdi-padyam asti | vaidagdhyam api kvacin n­tyatsu bÃle«u [BhP 10.18.13] ity Ãdau ÓrÅ-bhagavatÃpi ÓlÃghita-guïatvena vya¤jayi«yate | te ca trividhÃ÷ - sakhÃya÷ priyasakhÃ÷ priya-narma-sakhÃÓ ca tat-tad-bhÃva- vaiÓi«ÂyÃt | tatra ÓrÅdÃmÃdaya÷ parama-mÃdhuryaika-maya-praïayÃtiÓayi- vihÃra-lÃlityenÃdhikÃ÷ itthaæ satÃm [BhP 10.12.11] ity-Ãdinokte÷ | tatra ÓrÅ- k­«ïasyÃlambanatvaæ ca barhÃpŬaæ naÂa-vara-vapu÷ [BhP 10.21.5] ity Ãdinà varïitam | athoddÅpane«u guïÃ÷ abhivyakta-mitra-bhÃvatà Ãrjavaæ k­taj¤atvaæ buddhi÷ pÃï¬ityaæ pratibhà dÃk«yaæ Óauryaæ balaæ k«amà kÃruïyaæ rakta-lokatvam ity Ãdaya÷ | avayava-vaya÷-saundarya-sarva-sal-lak«aïatvam ity ÃdayaÓ ca | tatra sauh­dya-maye ÃrjavÃdÅnÃæ prÃdhÃnyam (page 116) sakhyamaye tu vaidagdhya-saundaryÃdi-miÓrÃïÃæ te«Ãm | tad-ubhayÃÓa-miÓrÃyÃæ maitryÃæ tu yathà svam aæÓa-dvayam | tatrÃbhivyakta-tat-tad-bhÃvatà ÓrÅmad- arjunÃnutÃpe yathÃ, sakhyaæ maitrÅæ sauh­daæ ca [BhP 1.15.4] ity agre vak«yate | ÓrÅ-gope«u ca tÃæ vyanakti- tÃn d­«Âvà bhaya-santrastÃn Æce k­«ïo 'sya bhÅ-bhayam | mitrÃïy ÃÓÃn mà viramate- hÃne«ye vatsakÃn aham || [BhP 10.13.13] ity Ãdi | tato vatsÃn ad­«Âvaitya puline 'pi ca vatsapÃn | ubhÃv api vane k­«ïo vicikÃya samantata÷ || [BhP 10.13.16] ity antam | spasÂam | || 10.13 || ÓrÅ-Óuka÷ || 249 || [250] tathà - te sampratÅta-sm­taya÷ samutthÃya jalÃntikÃt | Ãsan su-vismitÃ÷ sarve vÅk«amÃïÃ÷ parasparam || [BhP 10.15.52] spasÂam | || 10.15 || sa÷ || 250 || [251] aho 'tiramyaæ pulinaæ vayasyÃ÷ [BhP 10.13.5] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.13 || ÓrÅ-bhagavÃn || 251 || [252] tathÃ- kvacit pallava-talpe«u niyuddha-Órama-karÓita÷ | v­k«a-mÆlÃÓraya÷ Óete gopotsaÇgopabarhaïa÷ || [BhP 10.15.17] spa«Âam | || 10.15 || ÓrÅ-Óuka÷ || 252 || [253] tathÃ- kunda-dÃma- [BhP 10.35.20] ity Ãdau narma-da÷ praïayiïÃæ vijahÃra iti | [254] maïi-dhara÷ [BhP 10.35.20] ity Ãdau praïayino 'nucarasya kadÃæse prak«ipan bhujam agÃyata yatra iti | spa«Âam | || 10.35 || ÓrÅ-gopya÷ || 253-254 || [255] atha jÃtiÓ ca k«atriyatvam | yatra sauh­damayasya prÃcuryam | tathà gopatvaæ yatra sakhyamayasya prÃcuryam | atha kriyÃÓ ca sauh­damaye vikrÃnty-Ãdi- pradhÃnÃ÷ | sakhya-maye tu narma-gÃna-nÃnÃ-bhëÃæÓana-gavÃhvÃna- veïu-vÃdyÃdi-kalÃ-bÃlyÃdy-ucita-krŬÃdaya÷ | tatra narma, yathÃ- bibhrad veïuæ jaÂhara-paÂayo÷ Ó­Çga-vetre ca kak«e | vÃme pÃïau mas­ïa-kavalaæ tat-phalÃny aÇgulÅ«u || [BhP 10.13.11] spa«Âam | || 10.13 || sa÷ || 255 || [256] anyÃÓ ca, yathÃ- evaæ v­ndÃvanaæ ÓrÅmat k­«ïa÷ prÅta-manÃ÷ paÓÆn | reme sa¤cÃrayann adre÷ sarid-rodha÷su sÃnuga÷ || kvacid gÃyati gÃyatsu madÃndhÃli«v anuvratai÷ | upagÅyamÃna-carita÷ pathi saÇkar«aïÃnvita÷ || [BhP 10.15.9-10] ity Ãdi | [257] tathÃ- megha-gambhÅrayà vÃcà nÃmabhir dÆra-gÃn paÓÆn | kvacid Ãhvayati prÅtyà go-gopÃla-manoj¤ayà || [BhP 10.15.13] cakora-krau¤ca [BhP 10.15.14] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.15 || sa÷ || 257 || [258] tathÃ- tatropahÆya gopÃlÃn k­«ïa÷ prÃha vihÃra-vit | he gopà vihari«yÃmo dvandvÅ-bhÆya yathÃ-yatham || [BhP 10.18.19] spa«Âam | || 10.18 || sa÷ || 258 || [259] tathÃ- barha-prasÆna-nava-dhÃtu-vicitritÃÇga÷ proddÃma-veïu-dala-Ó­Çga-ravotsavìhya÷ | vatsÃn g­ïann anuga-gÅta-pavitra-kÅrtir gopÅ-d­g-utsava-d­Ói÷ praviveÓa go«Âham || [BhP 10.14.47] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.14 || sa÷ || 259 || (page 117) [260] anena gopa-ve«aÓ ca darÓita÷ | gÃ-gopakair anuvanaæ nayato÷ [BhP 10.21.19] ity Ãdau niryoga-pÃÓa-k­ta-lak«aïayor vicitram ity anena ca | vicitratvaæ cÃtra paÂÂa-sÆtra-muktÃdi-mayatvenÃvagantavyam | tathà barhiïa-stavaka-dhÃtu- palÃÓair baddha-malla-paribarha-vi¬amba÷ | [BhP 10.35.6] ity Ãdi«u malla- ve«a÷ | ÓyÃmaæ hiraïya-paridhiæ ity Ãdau naÂa-ve«am ity anena naÂa- ve«a÷ | mahÃrha-vastrÃbharaïa- ka¤cuko«ïÅ«a-bhÆ«itÃ÷ | gopÃ÷ samÃyayÆ rÃjan [BhP 10.5.8] ity anusÃreïa rÃja-ve«aÓ ca | e«a tu dvÃrakÃddau pracura÷ | tathà tatra gokule ca paridhÃnÅyottarÅyÃbhyÃæ dhÃrmika-g­hastha-ve«aÓ cÃvagantavya÷ | e«a eva nÅviæ vasitvà rucirÃm [BhP 10.15.45] ity anena darÓita÷ | tais tair eva hi tat-tal- lÅlÃ÷ Óobhanta iti | atha dravyÃïi ca vasana-bhÆ«aïa-ÓaÇkha-cakra-Ó­Çga-veïu-ya«Âi-pre«Âha- jana-prabh­tÅni | kÃlÃÓ ca tat-tat-krŬocitÃ÷ | te tu, yathÃ- evaæ vanaæ tad var«i«Âhaæ pakva-kharjÆra-jambumat | go-gopÃlair v­to rantuæ sa-bala÷ prÃviÓad dhari÷ || [BhP 10.20.25] dhenavo manda-gÃminya [BhP 10.20.26] ity Ãdi, vanaukasa÷ pramudità [BhP 10.20.27] ity Ãdi, kvacid vanaspati-kro¬e [BhP 10.20.28] ity Ãdi, dadhy-odanaæ samÃnÅtaæ [BhP 10.20.29] ity Ãdi, Óadvalopari saæviÓya [BhP 10.20.30] ity Ãdi, prÃv­Â-Óriyaæ ca tÃæ vÅk«ya [BhP 10.20.31] ity Ãdy-antam | spa«Âam | || 10.20 || sa÷ || 260 || [261] evam anye'pi smartavyÃ÷ | athÃnubhÃve«ÆdbhÃsvarÃ÷ | tatra sauh­da-maye nirupÃdhi-tadÅya-hitÃnusandhÃna-yuktÃyuktÃdi-kathana-sasmita-go«ÂhÅ- prabh­taya÷ | sakhya-maye asaÇkucita-prÅti-maya-ce«ÂÃ÷ | tÃÓ ca saha nÃnÃ- krŬÃ-saÇgÅtÃdi-kalÃbhyÃsa-bhojanopaveÓa-ÓayanÃdaya÷ | narma-raho- lÅlÃkarïana-kathÃdayaÓ ca j¤eyÃ÷ | itthaæ [BhP 10.1211] ity Ãdinà yà eva praÓastÃ÷ tathodÃhriyante- pravÃla-barha-stabaka- srag-dhÃtu-k­ta-bhÆ«aïÃ÷ | rÃma-k­«ïÃdayo gopà nan­tur yuyudhur jagu÷ || k­«ïasya n­tyata÷ kecij jagu÷ kecid avÃdayan | veïu-pÃïitalai÷ Ó­Çgai÷ praÓaÓaæsur athÃpare || gopa-jÃti-praticchannà devà gopÃla-rÆpiïau | Ŭire k­«ïa-rÃmau ca naÂà iva naÂaæ n­pa || bhrÃmaïair laÇghanai÷ k«epair ÃsphoÂana-vikar«aïai÷ | cikrŬatur niyuddhena kÃka-pak«a-dharau kvacit || kvacin n­tyatsu cÃnye«u gÃyakau vÃdakau svayam | ÓaÓaæsatur mahÃ-rÃja sÃdhu sÃdhv iti vÃdinau kvacid bilvai÷ kvacid kumbhai÷ [BhP 10.18.9-14] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.18 || ÓrÅ-Óuka÷ || 261 || [262] tathÃ- k­«ïasya vi«vak puru-rÃji-maï¬alair abhyÃnanÃ÷ phulla-d­Óo vrajÃrbhakÃ÷ | sahopavi«Âà vipine virejuÓ chadà yathÃmbhoruha-karïikÃyÃ÷ || [BhP 10.13.8] kecid pu«pa-dalai÷ kecid [BhP 10.13.9] ity Ãdi | sarve mitho darÓayanta÷ sva-sva-bhojya-ruciæ p­thak | hasanto hÃsayantaÓ cÃ- bhyavajahru÷ saheÓvarÃ÷ || [BhP 10.13.10] spa«Âam | || 10.13 || sa÷ || 262 || [263] evam anyà api | tathà sauh­da-sakhyayo÷ sÃttvikÃÓ conneyÃ÷ | tatra sauh­de'Órur yathÃ- taæ mÃtuleyaæ parirabhya nirv­to bhÅma÷ smayan prema-jalÃkulendriya÷ | yamau kirÅÂÅ ca suh­ttamaæ mudà prav­ddha-bëpÃ÷ parirebhire 'cyutam || [BhP 10.71.27] (page 118) atra saty apy agrajÃnujatva-vyavahÃre suh­ttamam ity anena tad- aæÓasyaivollÃso'bhupagata÷ | || 10.71 || sa÷ || 263 || [264] sakhye pralayo'pi, yathÃ- taæ nÃgabhogaparivÅtam ad­«Âace«Âam Ãlokya tatpriyasakhÃ÷ paÓupà bh­ÓÃrtÃ÷ | k­«ïe 'rpitÃtmasuh­darthakalatrakÃmà du÷khÃnuÓokabhayam Ƭhadhiyo nipetu÷ || [BhP 10.16.10] spa«Âam | || 10.16 || sa÷ || 264 || [265] evaæ tatra tatra sa¤cÃriïaÓ conneyÃ÷ | yathà sauh­de taæ mÃtuleyam [BhP 10.71.27] ity Ãdau har«a÷ | yathà ca sakhye k­«ïaæ hradÃd vini«krÃntam [BhP 10.17.13] ity Ãdy-anantaram- upalabhyotthitÃ÷ sarve labdha-prÃïà ivÃsava÷ | pramoda-nibh­tÃtmÃno gopÃ÷ prÅtyÃbhirebhire || [BhP 10.17.14] spa«Âam | || 10.17 || sa÷ || 265 || [266] atha sthÃyÅ maitry-Ãkhya÷ | sa caiÓvarya-j¤Ãna-saÇkucita÷ ÓrÅdÃma- viprÃdÅnÃm | saÇkocitaiÓvarya-j¤Ãna÷ ÓrÅmad-arjunÃdÅnÃm | Óuddha÷ ÓrÅ- gopa-bÃlÃnÃm | ataeva kadÃcid api na vikaroti | tathaiva ÓrÅ-rÃma- vrajÃgamane samupetyÃtha gopÃlÃn hÃsya-hasta-grahÃdibhi÷ [BhP 10.65.5] ity Ãdika-vyavahÃra÷ | tatra sauh­d-Ãkhyo bheda÷ taæ mÃtuleyaæ parirabhya nirv­ta÷ [BhP 10.71.27] ity Ãdau j¤eya÷ | sakhyaæ, yathÃ- ekadà ratham Ãruhya vijayo vÃnara-dhvajam | gÃï¬Åvaæ dhanur ÃdÃya tÆïau cÃk«aya-sÃyakau || sÃkaæ k­«ïena sannaddho vihartuæ vipinaæ mahat | bahu-vyÃla-m­gÃkÅrïaæ prÃviÓat para-vÅra-hà || [BhP 10.58.13-14] k­«ïena sÃkaæ vihartum ity anvaya÷ | || 10.58 || sa÷ || 266 || [267] yathà ca- tenaiva sÃkaæ p­thukÃ÷ sahasraÓa÷ snigdhÃ÷ suÓig-vetra-vi«Ãïa-veïava÷ | svÃn svÃn sahasropari-saÇkhyayÃnvitÃn vatsÃn purask­tya viniryayur mudà || [BhP 10.12.2] eva-kÃreïa tadÃsatti-rÆpo'nubhÃvo darÓita÷ | yathÃ- yadi dÆraæ gata÷ k­«ïo vana-Óobhek«aïÃya tam | ahaæ pÆrvam ahaæ pÆrvam iti saæsp­Óya remire || [BhP 10.12.6] spa«Âam || || 10.12 || sa÷ || 268 || [269] yathà ca- ÆcuÓ ca suh­da÷ k­«ïaæ svÃgataæ te'tiraæhasà | naiko'py abhojka-bala ehÅta÷ sÃdhu bhujyatÃm || [BhP 10.14.45] spa«Âam || || 10.14 || sa÷ || 269 || [270] ÓrÅ-k­«ïa eva te«Ãæ jÅvanam ity Ãha- k­«ïaæ mahÃ-baka-grastaæ d­«Âvà rÃmÃdayo 'rbhakÃ÷ | babhÆvur indriyÃïÅva vinà prÃïaæ vicetasa÷ || [BhP 10.11.49] muktaæ bakÃsyÃd upalabhya bÃlakà rÃmÃdaya÷ prÃïam ivendriyo gaïa÷ | sthÃnÃgataæ taæ parirabhya nirv­tÃ÷ praïÅya vatsÃn vrajam etya taj jagu÷ || [BhP 10.11.53] spa«Âam || || 10.11 || sa÷ || 270 || [271] tad evaæ vibhÃvÃdi-saævalanÃtmako maitrÅmayo rasa÷ | asya ca sauh­damaya÷ sakhyamaya iti bheda-dvayaæ tatra tatrÃvagantavyam | tasya prathamÃprÃpty- Ãtmaka-siddhy-Ãtmakau bhedau pÆrvavad Æhyau | viyogÃtmako bhedo yathÃ- evaæ k­«ïa-sakha÷ k­«ïo bhrÃtrà rÃj¤Ã vikalpita÷ | (page 119) nÃnÃ-ÓaÇkÃspadaæ rÆpaæ k­«ïa-viÓle«a-karÓita÷ || Óokena Óu«yad-vadana- h­t-sarojo hata-prabha÷ | vibhuæ tam evÃnusmaran nÃÓaknot pratibhëitum || k­cchreïa saæstabhya Óuca÷ pÃïinÃm­jya netrayo÷ | parok«eïa samunnaddha- praïayautkaïÂhya-kÃtara÷ || sakhyaæ maitrÅæ sauh­daæ ca sÃrathyÃdi«u saæsmaran | n­pam agrajam ity Ãha bëpa-gadgadayà girà || [BhP 1.15.1-4] k­«ïo'rjuna÷ | avikalpita iti ccheda÷ | nÃnÃ-ÓaÇkÃspadaæ rÆpam Ãlak«ya vikalpita ity artha÷ | Óuca÷ ÓokÃÓrÆïi Ãm­jya ca | parok«eïa darÓaÃgocareïa ÓrÅ-k­«ïena hetunà | ataevÃni«Âa-ÓaÇkÃyà abhÃvÃt nÃtra karuïa- rasÃvakÃÓa÷ | tad-abhÃvaÓ cai«Ãm aiÓvarya-j¤Ãna-samudhbhÃvinÃæ bhavaty eva iti | va¤cito'ham [BhP 1.15.5] ity Ãdikaæ vak«yamÃïaæ vilÃpam | [272] atha tad-anantaraæ tu«Ây-Ãtmaka-yogo yathÃ- te sÃdhu-k­ta-sarvÃrthà j¤ÃtvÃtyantikam Ãtmana÷ | manasà dhÃrayÃm Ãsur vaikuïÂha-caraïÃmbujam || tad-dhyÃnodriktayà bhaktyà viÓuddha-dhi«aïÃ÷ pare | tasmin nÃrÃyaïa-pade ekÃnta-matayo gatim || avÃpur duravÃpÃæ te asadbhir vi«ayÃtmabhi÷ | vidhÆta-kalma«Ã sthÃnaæ virajenÃtmanaiva hi || [BhP 1.15.46-48] te pÃï¬avÃ÷ sÃdhu yathà styÃt tathà k­ta-sarvÃrthà vaÓÅk­ta-dharmÃrtha- kÃma-mok«Ã api vaikuïÂhasya ÓrÅ-k­«ïasya caraïÃmbujam eva Ãtyantikaæ parama-puru«Ãrthaæ j¤Ãtvà tad eva manasà dhÃrayÃmÃsu÷ | nÃrÃyaïa÷ ÓrÅ- k­«ïa÷ | pÆrïa-gatim eva viÓina«Âi | vidhÆta-kalmasaæ yadÃsthÃnaæ nitya- ÓrÅ-k­«ïa-prakÃÓÃspadaæ tadÅyà sabhà | Ãtmanà sva-ÓarÅreïaiva | tatra hetu÷ virajenÃprÃk­tena | hi-Óabdo'sambhÃvanÃ-niv­tty-artha÷ | [273] tathÃ- draupadÅ ca tadÃj¤Ãya patÅnÃm anapek«atÃm | vÃsudeve bhagavati hy ekÃnta-matir Ãpa tam || [BhP 1.15.50] ÃtmnÃnaæ prati anapek«amÃïÃnÃm | tat k­«ïa-saÇgamanam Ãj¤Ãya samyag j¤Ãtvà | vÃsudeve ÓrÅ-vasudeva-nandane | hi prasiddhau | tasminn ekÃnta- matis tam eva prÃptavatÅ | || 1.15 || ÓrÅ-sÆta÷ || 271-273 || [274] ÓrÅ-vraja-kumÃrÃïÃæ deÓÃntara-viyogÃtmaodÃharaïaæ tad-anantara-tu«Ây- ÃtmodÃharaïaæ ca vatsalÃnusÃreïaiva j¤eyam | iti maÅtrÅmayo rasa÷ || atha ujjvala÷ | atrÃlambana÷ kÃntatvena sphuran kÃnta-bhÃva-vi«aya÷ ÓrÅ- k­«ïa÷ | tad-ÃdhÃraÃ÷ sajÃtÅya-bhÃvÃs tadÅya-parama-vallabhÃÓ ca | tatra ÓrÅ-k­«ïo yathÃ- Órutvà guïÃn bhuvana-sundara Ó­ïvatÃæ te nirviÓya karïa-vivarair harato 'Çga-tÃpam | rÆpaæ d­ÓÃæ d­ÓimatÃm akhilÃrtha-lÃbhaæ tvayy acyutÃviÓati cittam apatrapaæ me || [BhP 10.52.37] spa«Âam | || ÓrÅ-rukmiïÅ || 274 || [275] yathà ca- tÃsÃm ÃvirabhÆc chauri÷ smayamÃnamukhÃmbuja÷ | pÅtÃmbara-dhara÷ sragvÅ sÃk«Ãn manmatha-manmatha÷ || [BhP 10.32.2] || 10.32 || ÓrÅ-Óuka÷ || 275 || [276] atha tad-vallabhÃsu sÃmÃnyà sairindhrÅ kÆrma-purÃïoktÃ÷ kailÃsa-vÃsinyaÓ ca | tatra pÆrvoktà (page 120) yathÃ- saivaæ kaivalya-nÃthaæ taæ prÃpya du«prÃpyam ÅÓvaram | aÇga-rÃgÃrpaïenÃho durbhagedam ayÃcata || [BhP 10.48.8] iti darÓità | pÆrvaæ tÃd­Óa-durbhagÃpi aÇga-rÃgÃrpaïa-mÃtra-lak«aïena bhajanena taæ prÃpya | aho ÃÓcaryam | tena hetunà idaæ saho«yatÃm [BhP 10.48.9] ity Ãdi- lak«aïam api ayÃcata yÃcituæ yogyÃbhÆt | taæ kathambhÆtam api | kevala÷ Óuddha-premavÃæs tasya bhÃva÷ kaivalyaæ, tatraiva nÃthaæ vallabham api | ato'syà Ãtma-tarpaïaika-tÃtparyÃyÃ÷ sampraty api ÓrÅ-vraja-devy-Ãdi-vac chuddha-premÃbhÃvo darÓita÷ | svÅyÃ÷ ÓrÅ-rukmiïy-Ãdaya÷ | yà evoddiÓya stauti-- yÃ÷ samparyacaran premïà pÃda-saævÃhanÃdibhi÷ | jagad-guruæ bhart­-buddhyà tÃsÃæ kiæ varïyate tapa÷ || [BhP 10.90.27] spa«Âam | || 10.90 || ÓrÅ-Óuka÷ || 276 || [277] tathÃ- itthaæ ramÃ-patim avÃpya patiæ striyas tà brahmÃdayo 'pi na vidu÷ padavÅæ yadÅyÃm | bhejur mudÃviratam edhitayÃnurÃga- hÃsÃvaloka-nava-saÇgama-lÃlasÃdyam || pratyudgamÃsana-varÃrhaïa-pÃda-Óauca- tÃmbÆla-viÓramaïa-vÅjana-gandha-mÃlyai÷ | keÓa-prasÃra-Óayana-snapanopahÃryair dÃsÅ-Óatà api vibhor vidadhu÷ sma dÃsyam || [BhP 10.61.5-6] ataeva ye mÃæ bhajanti dÃmpatyà [BhP 10.60.52] ity Ãdi nindà tv anya- paratvenaiva nirdi«Âà | di«Âyà g­heÓvarÅ [BhP 10.60.54] ity Ãdy-uttara- vÃkyÃt | yathaiva ketumÃla-var«e ÓrÅ-kÃmadevÃkhya-bhagavad-vyÆha-stutau lak«mÅ-vÃkyam-striyo vratais tvà h­«ÅkeÓvaraæ svato hy ÃrÃdhya loke patim ÃÓÃsate'nyam [BhP 5.18.19] ity Ãdikam | || 10.61 || ÓrÅ-Óuka÷ || 277 || [278] atha vastuta÷ parama-svÅyà api prakaÂa-lÅlÃyÃæ parakÅyÃyamÃïÃ÷ ÓrÅ- vraja-devya÷ | yà evÃsamordhvaæ stutÃ÷- nÃyaæ Óriyo 'Çga u nitÃnta-rate÷ prasÃda÷ svar-yo«itÃæ nalina-gandha-rucÃæ kuto 'nyÃ÷ | rÃsotsave 'sya bhuja-daï¬a-g­hÅta-kaïÂha- labdhÃÓi«Ãæ ya udagÃd vraja-vallabhÅnÃm || [BhP 10.47.30] ity Ãdi«u | gopyas tapa÷ kim acaran yad amu«ya rÆpaæ [BhP 10.44.14] ity Ãdau yà evÃsamordhvaæ rÆpaæ paÓyantÅty atra | tathà cÃha yà dohane 'vahanane mathanopalepa- [BhP 10.44.15] ity Ãdau dhanyà vraja-striya urukrama-citta-yÃnÃ÷ | urukrama-cittam eva yÃnaæ yÃsÃæ tÃ÷ | yÃs tac-cittaæ yatra yatra gacchati tatra tatraiva tad-ÃrƬhÃs ti«Âhanti ity artha÷ | cintÃ-yÃnà iti pÃÂhe cintaÓ cintà bhavaneti pÆrvavad evÃrtha÷ | || 10.44 || ÓrÅ-mÃthura-striya÷ || 278 || [279} ataevÃsÃm eva tatra tatra darÓita utkar«a÷ | parakÅyÃyamÃnatvena nivÃraïÃdi-mÃtrÃæÓe laukika-rasa-vidÃm api matena sevita÷ | yathÃha bharata÷- bahu vÃryate yata÷ khalu yatra pracchanna-kÃmukatvaæ ca | yà ca mitho durlabhatà sà paramà manmathasya rati÷ || [UN 1.20] iti | rudra÷- vÃmatà durlabhatvaæ ca strÅïÃæ yà ca nivÃraïà | tad eva pa¤ca-bÃïasya manye paramam Ãyudham || [UN 3.20] vi«ïu-gupta÷- yatra ni«edha-viÓe«a÷ sudurlabhatvaæ ca yan m­gÃk«ÅïÃm | tatraiva nÃgarÃïÃæ nirbharam Ãsajjate h­dayam || [UN 3.21] iti | (page 121) ataeva kÃsäcid gopa-kumÃrÅïÃæ kÃtyÃyanÅ-japÃnusÃreïa pati-bhÃve'py Ãdhikyam anuvartate iti | kecit tu vÃraïÃdita evÃsÃæ premÃdhikyaæ manyante | tan na, jÃtito'py ÃdhikyÃt | tac ca vraja-striyo yad vächanti [BhP 10.83.43] iti, vächanti yad bhava-bhiya÷ [BhP 10.47.58] ity Ãdinà vyaktam | na hi vÃraïÃdy-aæÓam aÇgÅk­tya te«Ãæ lobho jÃta÷, anabhÅ«ÂatvÃt | ato jÃty- aæÓam eveti gamyate | ata÷ prabala-jÃtitvÃn nivÃraïÃdikam apy ayam atikrÃmatÅty evam eva ÓlÃghyate yà dustyajam [BhP 10.47.61] ity Ãdinà | matta-hastinÃæ balasya durgÃtikramavan nivÃraïÃdy-atikramo hi tÃsÃæ prema-balasya vya¤jaka eva na tÆtpÃdaka÷ | jÃty-aæÓenaiva prÃbalye sati nivÃraïÃdi-sÃmye'pi tÃsÃæ sve«u prema-tÃratamyaæ sambhavati | yathà tÃbhir api ÓrÅ-rÃdhÃyÃ÷ prema-vaiÓi«Âyena ÓrÅ-k­«ïa-vaÓÅkÃritva-vaiÓi«Âyaæ darÓitam | anayÃrÃdhito nÆnam [BhP 10.30.28] ity Ãdinà | yà ca tÃsÃæ k«obhe sati premïa÷ praphullatà sà khalu k­«ïa-sarpasyeva svata eva siddhatayà na tv aparata ÃhÃryatayà | kevalaupapatyasya prema- vardhanatvaæ tu tÃbhir eva svayaæ ni÷svaæ tyajanti gaïikÃ÷ [BhP 10.47.7], jÃrà bhuktvà ratÃæ striyam [BhP 10.47.8] iti ninditam | yat tu kaÓcit parakÅyÃsu laghutvaæ vakti tat khalu prÃk­ta-nÃyakam avalambamÃnÃsu yuktaæ, tatraiva jugupsitatvÃt | atra tu gopÅnÃæ tat-patÅnÃæ ca [BhP 10.33.35] ity Ãdinà tat-pratyÃkhyÃnÃt | atra ca tat-patÅnÃm iti tad- vyavahÃra-d­«Âi-mÃtreïoktaæ, na tu paramÃrtha-d­«Âyà | tad-d­«Âyà tu ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe tÃsÃæ svarÆpa-Óaktitvam evÃtra paratra sthÃpitam | tathÃsya ÓrÅ-k­«ïa-lak«aïasya nÃyakasya tÃd­Óa-bhÃvenaiva prÃptau etÃ÷ paraæ tanu-bh­ta÷ [BhP 10.47.58] ityÃdi«u sarvordhva-ÓlÃghÃÓravaïÃt parama- garÅyastvam eva | ataevoktam- ne«Âà yad aÇgini rase kavibhir paro¬hà tad gokulÃmbujad­ÓÃæ kulam antarena | ÃÓÃæsayà rasavidher avatÃritÃnÃæ kaæsÃriïà rasikamaï¬alaÓekhareïa || [UN 5.3] iti | atha tÃsÃæ svapatyÃbhÃsa-sambandham api vÃrayituæ yojayati - nÃsÆyan khalu k­«ïÃya mohitÃs tasya mÃyayà | manyamÃnÃ÷ svapÃrÓvasthÃn svÃn svÃn dÃrÃn vrajaukasa÷ || [BhP 10.33.37] tad evaæ bhÃvata utkar«o darÓita÷ | daihikaæ tam Ãha-tÃbhi÷ sametÃbhir udÃra-ce«Âita÷ [BhP 10.29.43] ity Ãdau vyarocataiïÃÇka ivo¬ubhir v­ta÷ iti | spa«Âam | || 10.29 || sa÷ || 280 || [281] kiæ ca- tatrÃtiÓuÓubhe tÃbhir bhagavÃn devakÅ-suta÷ | (page 122) madhye maïÅnÃæ haimÃnÃæ mahÃ-marakato yathà || [BhP 10.33.7] spa«Âam | || 10.33 || sa÷ || 281 || [282] guïa-vaibhava-k­tam apy Ãha- tÃbhir vidhÆta-ÓokÃbhir bhagavÃn acyuto vibhu÷ | vyarocatÃdhikaæ tÃta puru«a÷ Óaktibhir yathà || [BhP 10.32.10] spa«Âam | || 10.32 || sa÷ || 282 || [283] kalÃ-vaidagdhÅk­tam Ãha pÃda-nyÃsair bhuja-vidhutibhi÷ [BhP 10.33.7] ity Ãdi | uccair jagur n­tyamÃnà raktakaïÂhyo ratipriyÃ÷ | k­«ïÃbhi-marÓamudità yad gÅtenedam Ãv­tam || [BhP 10.33.9] idaæ jagat | adyÃpi yÃsÃæ gÅtÃæÓà eva jagati pracarantÅty artha÷ | yad uktaæ saÇgÅta-sÃre- tÃvanta eva rÃgÃ÷ syur yÃvatyo jÅva-jÃtaya÷ | te«u «o¬aÓa-sÃhasrÅ purà gopÅ-k­tà varà || iti | ante ca te«Ãm eva vibhÃgaÓ ca tatra svargÃdi«u darÓita iti | kiæ ca- kÃcit samaæ mukundena svarajÃtÅr amiÓritÃ÷ | unninye pÆjità tena prÅyatà sÃdhu sÃdhv iti | tad eva dhruvam unninye tasyai mÃnaæ ca bahv adÃt || [BhP 10.33.10] svarÃ÷ «a¬jÃdaya÷ sapta jÃtayas te«u rÃgotpatti-hetava÷ | tà ubhayor api parama-pravÅïatvÃt svarÃntareïa jÃty-antareïa cÃmiÓritÃ÷ Óuddhà eva unninye utkar«eïa jagau | tatra Óakra-Óarvara-parame«Âi-purogÃ-niÓcita- tattva-gÃnasya ÓrÅ-mukundasyÃpi sahÃrthatvenÃprÃdhÃnyaæ vivak«itam | tatrÃpy uc-chabdena |ataeva tena pÆjità | tadaiva tÃlÃntareïa nibaddhaæ gÅtaæ dhruvÃkhyaæ tÃla-viÓe«aæ k­tvà yà tato'py utkar«eïa jagau tasyai pÆrvasyà apy adhikaæ mÃnam adÃt | || 10.33 || sa÷ || 284 || [285] atha tÃsu sÃmÃnyÃsu sairindhrÅ mukhyà | sarvatra khyÃtatvÃt | svakÅyÃsu paÂÂa-mahi«Å«u ÓrÅ-rukmiïÅ-satyabhÃme mukhye | yathà ÓrÅ-hari-vaæÓe- kuÂumbasyeÓvarÅ yÃsÅd rukmiïÅ bhÅ«makÃtmajà | satyabhÃmottamà strÅïÃæ saubhÃgye cÃdhikÃbhavat || atha ÓrÅ-vraja-devÅ«u mukhyà bhavi«yottaroktÃ÷ - gopÃlÅ pÃlikà dhanyà viÓÃkhà dhyÃna-ni«Âhikà | rÃdhÃnurÃdhà somÃbhà tÃrakà daÓamÅ tathà || iti | daÓamy api tÃrakÃ-nÃmnÅty artha÷ | skÃnde prahlÃda-saæhitÃyÃæ tu lalità Óaivyà padmà catasro'nyÃ÷ | anyatra candrÃvalÅ ca ÓrÆyate | sà cÃtrÃrtha- sÃmyÃt somÃbhaivÃnumeyà | kÃrtsnyena tu pramadÃ-Óata-koÂibhir Ãkulità ity ÃgamopadeÓa÷ | etÃsv api ÓrÅ-rÃdhikaiva mukhyà | saiva rÃsotsave ÓrÅ- k­«ïena parama-premïÃntardhÃpiteti ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe sandarÓitam asti | prasiddhà ca tathà saiva sarvatreti | ata÷ Órai«Âhya-cihnena gopÃla- tapany-uktà gÃndharvikaiva sety anumeyà | atha tÃ÷ ÓrÅ-k­«ïa-vallabhÃs tridhà d­Óyante mugdhà madhyà pragalbhà iti | tÃd­Óyaæ ca nava-yauvana-spa«Âa-yauvana-samyag-yauvanair vayo-bhedais tat- tac-ce«ÂÃbhiÓ ca | samyag-yauvanaæ ca prÃpta-«o¬aÓa-var«atvam eva nÃdhikam kanyÃbhir dvy-a«Âa-var«Ãbhi÷ iti gautamÅya-tantrÃt | tathà svabhÃva-bhedena dhÅrà adhÅrà miÓra-guïÃÓ ceti punas tridhÃvagantavyÃ÷ | prema-tÃratamyena Óre«ÂhÃ÷ samÃ÷ laghava iti ca | atha tà lÅlÃvasthÃ-bhedenaikaikà | abhisÃrikà vÃsaka-sajjotkaïÂhità khaï¬ità vipralabdhà (page 123) kalahÃntarità pro«ita-bhart­kà svÃdhÅna- bhart­kà ity a«Âau nÃmÃni bhajanti | tathà parasparaæ bhÃvÃnÃæ sÃd­Óya- ki¤cit-sÃd­ÓyÃsphuÂa-sÃd­ÓyÃni | virodhitvaæ caitad bheda-catu«ÂayÃt punaÓ catvÃri sakhÅ suh­t taÂasthà prÃtipak«ikÅ ceti | bhÃva-bhedÃÓ ca sthÃyi- nirÆpaïe j¤eyÃ÷ | tatra sakhÅ yathà apy eïa-patnÅ [BhP 10.33.11] ity Ãdi dvaye purato darÓanÅyà | atra hi tanvan d­ÓÃæ sakhi sunirv­tim iti svÅya-tad- did­k«Ã-dyotanÃt | sakhÅti tad-darÓana-sukhopabhoga-saubhÃgya-bhÃgitÃ- sÃmyena tasyÃæ sakhyÃropaïÃt kÃnteti k­«ïa-saÇginyÃ÷ saubhÃgyÃtiÓayasya cÃnumodanÃt sakhyam eva spa«Âam | ataeva tal-lÅlÃnumodanam api bÃhuæ priyÃæsÃ- [BhP 10.30.12] ity Ãdinà | suh­d yathà - anayÃrÃdhito nÆnaæ bhagavÃn harir ÅÓvara÷ | yan no vihÃya govinda÷ prÅto'yam anayad raha÷ || [BhP 10.30.28] asyÃÓ ca tad-bhÃgya-mÃtra-praÓaæsanÃt vyaktaæ sauh­dyam | [286] taÂasthà yathà - p­cchatemà latà bÃhÆn apy ÃÓli«Âà vanaspate÷ | nÆnaæ tatkaraja-sp­«Âà bibhraty utpulakÃny aho || [BhP 10.30.13] atra sakhÅ-vacanaæ ÓrutvÃpi tataudÃsÅnyÃt tÃÂasthyam eva vyaktam | evam anayÃrÃdhito nÆnam iti suh­d-vÃkyÃnantaram api dhanyà aho amÅ Ãlya÷ [BhP 10.30.29] ity-Ãdi-vÃkye ca | [287] atha prÃtipak«ikà yathÃ- asyà amÆni na÷ k«obhaæ kurvanty uccai÷ padÃni yat | yaikÃpah­tya gopÅnÃæ raho bhuÇkte 'cyutÃdharam || [BhP 10.30.30] atha prakaÂa eva matsara iti tÃbhyo vilak«aïatvam | tathaiva ÓrÅ- harivaæÓÃdau pÃrijÃta-haraïe ÓrÅ-rukmiïÅæ prati satyabhÃmÃyÃ÷ | spa«Âam | || 10.30 || ÓrÅ-Óuka÷ || 285-287 || [288] atra vicÃryate | nanu bhagavad-bhakte«u parasparaæ pratipak«itvam asambhavam ah­dyaæ ca | tathà tÃsÃæ tat saubhaga-madam [BhP 10.29.48] ity Ãdau tad-År«ÃmadamÃnÃdi-dÆrÅcikÅr«Ãæ ÓrÅ-bhagavato'pi d­Óyate | tathà ÓrÅmatà muninà svayam api tÃbhis tatra daurÃtmya-Óabda÷ prayukto'stÅti | tatrocyate sarvaiva hi ÓrÅ-bhagavata÷ krŬà prÅti-po«Ãyaiva pravartate | bhajate tÃd­ÓÅ÷ krŬà yÃ÷ Órutvà tat-paro bhavet [BhP 10.33.36] ity Ãdi | ÓrutvÃpÅty artha÷ | tatra Ó­ÇgÃra-krŬÃyÃÓ cÃsyÃ÷ svabhÃvo'yaæ yat khalv År«Ã-mada-mÃnÃdi-lak«aïa- (page 124) tat-tad-bhÃva-vaicitrÅ- parikaratayaiva rasaæ pu«ïÃti | yata eva tÃd­Óatayaiva kavibhir varïyate | ÓrÅ-bhagavatà ca sva=lÅlÃyÃm aÇgÅkriyate | svasminn api dak«iïÃnukÆla- ÓaÂha-dh­«Âateti caturbheda-nÃyakatvaæ yathÃ-sthÃnaæ vyajyate | tasmÃt tal- lÅlÃ-Óaktir eva tÃsu tat-tad-bhÃvaæ dadhÃti | taæ ca bhÃvÃnurÆpeïaiveti darÓitam | ataeva yadà sarvÃsÃm eva tad-viraho bhavati tadà dainyanaika- jÃtÅya-bhÃvatvÃpattyà sarvatra sakhyam evÃbhivyajyate | yathÃ- anvicchantyo bhagavato mÃrge gopyo 'vidÆrata÷ | dad­Óu÷ priyaviÓle«Ãn mohitÃæ du÷khitÃæ sakhÅm || [BhP 10.30.41] ity atra tasyÃæ pÆrvÃsÃm eva sakhÅtva-vya¤janà | viraha-lÅlà ca tÃsÃæ jhaÂiti ÓrÅ-k­«ïa-vi«ayaka-t­«ïÃtiÓaya-vardhanÃrthaiva | nÃgara-cƬÃmaïÅndrÃya ÓrÅ-k­«ïÃya ca tÃsÃæ tad-v­ddhir athyarthaæ rocate | yathoktaæ nÃhaæ tu sakhyo bhajato'pi jantÆn [BhP 10.32.10] ity Ãdinà | tasmÃn madhye viraho'pi bhavati | tadà ÓrÅ-k­«ïasya mada-mÃnÃdi-vinodam atikramyÃpi tad- adhyavasÃya÷ syÃt | tato mada-mÃnayo÷ praÓamÃya sva-vi«ayaka- t­«ïÃtiÓaya-rÆpa-prasÃdÃya ceti tÃsÃæ tat saubhagety atrÃrtha÷ | sarva- samudita-rÃsa-lÅlÃrthaæ madasya praÓamÃya mÃnasya ca prasÃdÃya prasÃdanÃyety artho và | tatas tad-vardhanecchÃpy Ãnu«aÇgÅti samÃnam | atha jÃte ca virahe dainyenaiva tÃsÃæ tatra daurÃtmya-buddhi÷ | na tu vastuta eva tad-daurÃtmyaæ premaika-vilÃsa-rÆpatvÃt | ÓrÅ-munÅndro'pi tad- bhÃvÃnusÃritvenaiva tad-vÃkyam anuvadati tayà kathitm Ãkarïya [BhP 10.30.42] ity Ãdi | svayaæ tu pÆrvaæ tasmiæs tadÅye made do«aæ pratyÃkhyÃtavÃn asti | yathÃ- reme tayà cÃtmarata ÃtmÃrÃmo 'py akhaï¬ita÷ | kÃminÃæ darÓayan dainyaæ strÅïÃæ caiva durÃtmatÃm || [BhP 10.30.35] svÃtma-rata÷ svatas tu«Âo'pi ÃtmarÃma÷ sva-krŬo'pi akhaï¬ita÷ | tasyÃæ satatÃsakta÷ san reme | tÃd­ÓaÓ cet kim iti tad-Ãsakto babhÆva, tathà reme ca | ata Ãha tayà itthambhÆta-guïo hari÷ [BhP 1.7.10] itivat tathÃ-bhÆta-guïatayà tadÅya-prema-sarvasva-sÃra-rÆpayety artha÷ | atas tasyÃnyena tÃd­ÓatvÃsambhavÃt prema-viÓe«a evÃsau sphurati na tu kÃma÷ | sa ca prema-viÓe«a Åd­Óa-prabala÷ yat kÃmivad eva dainyÃdikaæ tayo÷ prakaÂÅbhavatÅty Ãha kÃmitÃm iti | mada-mÃnÃdy-Ãtmake kÃminÅnÃæ premïi kÃminÃæ yad dainyaæ loka-prasiddhaæ tad eva sva-dvÃrà tat-prema- viÓe«a-pÃraveÓyena darÓayan prakaÂayan reme | yad và yayaiva lÅlayà svayam eva tucchÅbhÆtÃ÷ sarve'py anye nÃgaraæ-manyà ity Ãha kÃminÃm iti | sva-lÅlÃ-mahimnà kÃminÃæ prÃk­tÃnÃæ dainyaæ rasa-sampatti-hÅnatvaæ strÅïÃæ ca prÃk­tÃnÃæ taæ vinÃnyasya bhajanena durÃtmatÃæ du«Âa- bhÃvatÃæ darÓayann iti darÓayad vidhu-parÃjayaæ rasÃvaktuæ ullasati dhÆta- lächanam itivat | || 10.30 || ÓrÅ-Óuka÷ || 288 || (page 125) [289] ity Ãlambano vyÃkhyÃta÷ | athoddÅpane«u guïÃ÷ | nÃrÅ-mohana-ÓÅlatvam | avayava-varïa-rasa-gandha-sparÓa-Óabda-sal-lak«aïa-nava-yauvanÃnÃæ kamanÅyatà | nitya-nÆtanatvam abhivyakta-bhÃvatvaæ prema-vaÓyatvaæ saubuddhya-sat-pratibhÃdayaÓ ca | tatra nÃrÅ-mohana-ÓÅlatvÃdikaæ, yathÃ- k­«ïaæ nirÅk«ya vanitotsava-rÆpa-ÓÅlam [BhP 10.21.12] iti | spa«Âam | || 10.21 || ÓrÅ-vraja-devya÷ || 289 || [290] nitya-nÆtanaæ ca yadyapy asau pÃrÓva-gata÷ [BhP 1.11.34] ity Ãdau d­«Âam | athÃbhivyakta-bhÃvatvam | tatra pÆrva-rÃge- Óarad-udÃÓaye sÃdhu-jÃta-sat-sarasijodare ÓrÅ-mu«Ã d­«Ã | surata-nÃtha te 'Óulka-dÃsikà varada nighnato neha kiæ vadha÷ || [BhP 10.31.2] he d­Óaiva surata-yÃcaka tatrÃpi he kÃtyÃyany-arcanÃnte vara-prada, tatrÃi bhÃva-viÓe«a-darÓitayà d­Óà k­tvaivÃÓulka-dÃsikÃ-tulyatvaæ prÃptÃs tayaiva punar nighnatas tava na kiæ vadha÷ strÅ-hatyÃpi na bhavati | d­Óas tÃd­Óatve mahÃ-mohana-cauratvaæ darÓayati | Óarad-udÃÓaya ity Ãdi | tatra mohanatvaæ dvividhaæ-svarÆpa-k­taæ du«kara-kriyÃ-k­taæ ca | tad ubhayam api tat-tad-viÓe«aïair vyaktam | tathÃ- madhurayà girà valgu-vÃkyayà budha-mano-j¤ayà pu«karek«aïa | vidhi-karÅr imà vÅra muhyatÅr adhara-sÅdhunÃpyÃyayasva na÷ || [BhP 10.31.8] madhurayeti svarÆpa-mÃdhuryaæ valgu-vÃkyayety artha-mÃdhuryaæ budha- manoj¤ayeti budhÃnÃæ tÃd­Óa-bhÃvÃbhij¤ÃnÃm eva manoj¤ayeti bhÃva- viÓe«a-mÃdhuryaæ vya¤jitam | [292] tathÃ- prahasitaæ priya premavÅk«aïaæ viharaïaæ ca te dhyÃnamaÇgalam | rahasi saævido yà h­di-sp­Óa÷ kuhaka no mana÷ k«obhayanti hi || [BhP 10.31.10] saævidÃ÷ saÇketa-narmÃïi | [293] tathÃ- dina-parik«aye nÅla-kuntalair vana-ruhÃnanaæ bibhrad Ãv­tam | ghana-rajasvalaæ darÓayan muhur manasi na÷ smaraæ vÅra yacchasi || [BhP 10.31.12] muhu÷ puna÷ punar vyÃjena parÃv­tyety artha÷ | [294] tathÃ- pati-sutÃnvaya-bhÃrt­-bÃndhavÃn ativilaÇghya te 'nty acyutÃgatÃ÷ | gati-vidas tavodgÅta-mohitÃ÷ kitava yo«ita÷ kas tyajen niÓi || rahasi saævidaæ h­c-chayodayaæ prahasitÃnanaæ prema-vÅk«aïam | b­had-ura÷ Óriyo vÅk«ya dhÃma te muhur atisp­hà muhyate mana÷ || [BhP 10.31.16-17] gati-vidas tavodgÅta-mohità iti asmÃkaæ mohana-prakÃra-j¤Ãnenaiva tvaæ tathà veïunà gÅtavÃn ity artha÷ | || 10.31 || ÓrÅ-gopya÷ parok«a-sthitaæ ÓrÅ-bhagavantam || 292-294 || [295] evaæ- gavÃæ hitÃya tulasi gopÅnÃæ rati-hetave | v­ndÃvane tvaæ vapità sevità vi«ïunà svayam || iti skÃnde revÃ-khaï¬Åya-tulasÅ-stava-vacanam api tat-pÆrva-rÃge darÓanÅyam | tathà sambhoge'pi iti viklavitaæ tÃsÃm [BhP 10.29.42] ity Ãdau prahasya iti tÃbhi÷ sametÃbhir udÃra-ce«Âita÷ [BhP 10.29.43] iti, udÃra-hÃsa- dvija-kunda-dÅdhiti [BhP 10.29.46] cÃbhivyakta-bhÃvatvodÃharaïam | atha premïà vaÓyatvaæ dvividham | premÃntareïa preyasÅ-premïà ca | tatra pÆrveïa narmada÷ praïayinÃæ (page 126) vijahÃra 10.35.20] ity atra darÓitam | tathottareïa | tatra pÆrva-rÃgÃtmakena yathà - tathÃham api tac-citto nidrÃæ ca na labhe niÓi [BhP 10.53.2] iti | spa«Âam | || 10.53 || ÓrÅ-bhagavÃn rukmiïÅ-dÆtam || 295 || [296] tathà -- bhagavÃn api tà rÃtrÅ÷ ÓaradotphullamallikÃ÷ | vÅk«ya rantuæ manaÓcakre yogamÃyÃm upÃÓrita÷ || [BhP 10.29.1] yoga-mÃyÃæ tÃsÃm asaÇkhyÃnÃm asaÇkhya-vächÃ-pÆrikÃæ sva-Óaktiæ svabhÃvata evÃÓritya ity artha÷ | [297] sambhogÃtmakena yathà - iti viklavitaæ tÃsÃæ Órutvà yogeÓvareÓvara÷ | prahasya sadayaæ gopÅr ÃtmÃrÃmo 'py arÅramat || [BhP 10.29.42] atra viklavitam iti tÃsÃæ premÃtiÓaya-j¤Ãpakaæ sadayam iti tasya tat-prema- vaÓyatvÃtiÓayÃbhidhÃyakam | ÃtmÃrÃmo'pÅti tÃsÃæ prema-guïa-mÃhÃtmya- darÓakam | ÃtmÃrÃmÃÓ ca munaya÷ [BhP 1.7.10] ity Ãdau itthambhÆta-guïo hari÷ itivat | || 10.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 296-297 || [298] evaæ reme svayaæ svaratir atra gajendra-lÅla÷ [BhP 10.33.23] iti | svÃsu tÃsu ratir yasya sa÷ | tathà tÃsÃæ rati-vihÃreïa [BhP 10.33.20] ity Ãdikam | gopÅ-kapola-saæÓle«a÷ [ViP 5.13.54] ity Ãdikaæ vi«ïu-purÃïa- padyam apy udÃh­tam | [299] kiæ ca- evaæ pari«vÃÇgakarÃbhimarÓa- snigdhek«aïoddÃmavilÃsahÃsai÷ | reme rameÓo vrajasundarÅbhir yathÃrbhaka÷ svapratibimbavibhramai÷ || [BhP 10.33.17] atra rameÓa ity anena tasya ramÃ-vaÓÅkÃritvaæ darÓitam | pari«vaÇgety Ãdinà tatrÃpi snighek«aïetvÃdinà rema ity anena ca tÃsÃæ premïà tasya vaÓyatvaæ vyaktam | d­«ÂÃntena tu tadà tasya tÃsÃæ cÃrbhaka-pratibimbayor iva gÃna- n­tyÃdi-vilÃse«u eka-ce«ÂatÃpatti-sÆcanayà mitha÷ parama-premÃsaktir darÓità | [300] api ca- evaæ ÓaÓÃÇkÃæÓu-virÃjità niÓÃ÷ sa satya-kÃmo 'nuratÃbalÃ-gaïa÷ | si«eva Ãtmany avaruddha-saurata÷ sarvÃ÷ Óarat-kÃvya-kathÃ-rasÃÓrayÃ÷ || [BhP 10.33.26] evaæ pÆrvokta-prakÃreïa anurato nirantaram anurakto'balÃ-gaïo yatra tÃd­Óa÷ sa ÓrÅ-k­«ïa-candra Ãtmani citte'varuddhaæ samantÃn nig­hya sthÃpitaæ saurataæ surata-sambandhi-bhÃva-hÃvÃdikaæ yena tathÃbhÆta÷ san | ataeva satya-kÃma÷ vyabhicÃra-rahita-prema-viÓe«a÷ san Óarat-sambandhinyo yÃvatyo rasÃÓrayÃ÷ kÃvya-kathÃ÷ sambhavanti tÃ÷ sarvà eva si«eve | Óarac- chabdo'trÃkhaï¬am eva và saævatsaraæ vadati | tata÷ ÓaÓaÇkÃæÓu- virÃjitatvam upalak«aïam iti vyÃkhyeyam | evaæ saurata-saælÃpai÷ [BhP 10.60.58] iti ÓrÅ-rukmiïÅ-parihÃse'pi saurata-Óabdas tÃd­Óatvena prayukta÷ | || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 300 || (page 127) [301] atraivam api svayam uktaæ na pÃraye'ham [BhP 10.32.12] ity Ãdi | atha pravÃsÃtmakena, yathÃ- v­«ïÅnÃæ pravaro mantrÅ k­«ïasya dayita÷ sakhà | Ói«yo b­haspate÷ sÃk«Ãd uddhavo buddhi-sattama÷ || tam Ãha bhagavÃn pre«Âhaæ bhaktam ekÃntinaæ kvacit | g­hÅtvà pÃïinà pÃïiæ prapannÃrti-haro hari÷ || gacchoddhava vrajaæ saumya pitror nau prÅtim Ãvaha | gopÅnÃæ mad-viyogÃdhiæ mat-sandeÓair vimocaya | tà man-manaskà mat-prÃïà mad-arthe tyakta-daihikÃ÷ || [BhP 10.46.1-4] ity Ãdi | tathà ca skÃnda-prahlÃda-saæhitÃ-dvÃrakÃ-mÃhÃtmye tÃ÷ prati ÓrÅmad- uddhava-vÃkyam - bhagavÃn api dÃÓÃrha÷ kandarpa-Óara-pŬita÷ | na bhuÇkte na svapiti ca cintayan vo hy aharniÓam || iti | evaæ rÃja-kumÃrÅïÃæ pariïayo'pi tÃbhir gopa-kumÃrÅbhir ekÃtmatvÃt prÃyas tad-viraha-kÃla-k«apaïÃrtha eva tÃsÃæ prÃïa-parityÃga- parihÃrÃrtham eva ca | yathoktaæ pÃdme-kaiÓore gopa-kanyÃs tà yauvane rÃja-kanyakà iti | yathà ca ÓrÅ-rukmiïÅ-vÃkyam- yarhy ambujÃk«a na labheya bhavat-prasÃdaæ jahyÃm asÆn vrata-k­ÓÃn Óata-janmabhi÷ syÃt || [BhP 10.52.43] iti | [302] athoddÅpane«u jÃti÷ | tatra gopatva-rÆpÃm Ãha - vividha-gopa-caraïe«u vidagdho veïu-vÃdya urudhà nija-Óik«Ã÷ || [BhP 10.35.15] ity Ãdinà | spa«Âam | || 10.35 || ÓrÅ-vraja-devya÷ || 301-302 || [303] yÃdavatva-rÆpÃæ sÃd­Óya-rÆpÃæ cÃha - megha÷ ÓrÅmaæs tvam asi dayito yÃdavendrasya nÆnam [BhP 10.90.20] ity Ãdinà || spa«Âam | || 10.90 || ÓrÅ-paÂÂa-mahi«ya÷ || 303 || [304] atha kriyÃ÷ | tÃÓ ca dvividhÃ÷ | bhÃva-sambandhinya÷ svÃbhÃvika-vinoda- mayyaÓ ca | pÆrvà yathà - niÓamya gÅtaæ tad-anaÇga-vardhanam [BhP 10.29.4] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 304 || [305] uttarÃ÷- vÃma-bÃhu-k­ta-vÃma-kapolo valgita-bhrÆr adharÃrpita-veïum || [BhP 10.35.2] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.35 || ÓrÅ-vraja-devya÷ || 305 || [306] vividha-gopa-caraïe«u [BhP 10.35.14] ity Ãdau ca tà j¤eyÃ÷ | atha dravyÃïi | tatra tasya preyasyo yathà - u«asy utthÃya gotrai÷ svair anyonyÃbaddha-bÃhava÷ | k­«ïam uccair jagur yÃntya÷ kÃlindyÃæ snÃtum anvaham || [BhP 10.22.6] gotrair vargai÷ | || 10.22 || ÓrÅ-Óuka÷ || 306 || [307] tad-vraja-striya ÃÓrutya [BhP 10.21.3] ity Ãdau ca sva-sakhÅbhyo'nvavarïayann ity udÃhÃryam | tat-parikarÃ÷ - taæ vÅk«a k­«ïÃnucaraæ vraja-striya÷ [BhP 10.47.1] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.47 || sa÷ || 307 || [308] maï¬anam - pÆrïÃ÷ pulindya urugÃya-padÃbjea-rÃga-ÓrÅ-kuÇkumena dayità [BhP 10.21.17] ity Ãdi | [309] vaæÓÅ-gopya÷ kim Ãcarad ayaæ kuÓalaæ sma veïu÷ [BhP 10.21.17] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.21 || tÃ÷ || 309 || [310] padÃÇka÷ - padÃni vyaktam etÃni nanda-sÆnor mahÃtmana÷ [BhP 10.30.25] ity Ãdi | [311] pada-dhÆli÷ - dhanyà aho amÅ Ãlyo govindÃÇghry-abja-reïava÷ | yÃn brahmeÓo ramà devÅ dadhur mÆrdhny agha-nuttaye || [BhP 10.30.29] (page 128) atra premaiva tad-utkar«aæ gamayati na tv aiÓvarya-j¤Ãnam | svabhÃva÷ khalv ayaæ prÅti-paramotkar«asya yat sva-vi«ayaæ sarvata utkar«eïÃnubhÃvayati | yathÃdi-bharatena m­ga-premïà tadÅya-khura-sparÓÃt p­thivyà api mahÃ- bhÃgadheyatvaæ varïitam-kiæ và are Ãcaritaæ tapas tapasvinyà yad iyam avani÷ [BhP 5.8.23] ity Ãdinà | evam eva- kiæ te k­taæ k«iti tapo bata keÓavÃÇghri- sparÓotsavotpulakitÃÇga-ruhair vibhÃsi | apy aÇghri-sambhava urukrama-vikramÃd và Ãho varÃhavapu«a÷ parirambhaïena || [BhP 10.30.10] atra pÆrvÃrdhe premïà ÓrÅ-k­«ïa-mÃdhurya-mahimokti÷ | uttarÃrdhe tenaivÃnyatra heyatokti÷ | atra ca apÅti kim arthe | tataÓ ca e«o'Çghri- sambhavo har«a-vikÃra÷ urukramasya trivikramasya vikramÃd vÃpi pÃda- vik«epÃd vÃpi kiæ jÃta÷ | Ãho iti pak«Ãntare | varÃha-vapu«a÷ kÃnta- bhÃvato'pi parirambhaïena và e«o'Çghri-sambhava÷ kiæ jÃta÷ | na hi na hÅty artha÷ | apÅti stokÃrthe và sarpi«o'pi syÃd itivat | tataÓ ca urukrama-vikramÃd api e«o'Çghri-sambhavo vikÃra÷ syÃt | kintu stoka eva syÃd ity artha÷ | || 10.30 || tÃ÷ || 312 || [313] nakhÃÇka÷ - p­cchatemà latà bÃhÆn [BhP 10.30.31] ity ÃdÃv eva j¤Ãta÷ | evaæ v­ndÃvana-yamunÃdÅny apy udÃhÃryÃïi | atha kÃlaÓ ca rÃsotsavÃdi- sambandhÅ | sa yathÃ-tÃ÷ kiæ niÓÃ÷ smarati yÃsu [BhP 10.47.43] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.47 || tÃ÷ || 313 || [314] tad evaæ yathà tadÅya-guïÃdaya÷ uddÅpanÃs tathaiva tÃd­Óa-sevopayogitvena tat-preyasÅ-guïà api j¤eyÃ÷ | te ca tÃsÃm Ãtma-sambandhina ÃtmÃbhÅ«Âa- tad-vallabhÃsambandhinaÓ cety ubhaye'py ÆhyÃ÷ | athÃnubhÃvÃ÷ | tatra sairindhryÃdÅnÃæ, yathà - sà majjanÃlepa-dukÆla-bhÆ«aïa- srag-gandha-tÃmbÆla-sudhÃsavÃdibhi÷ | aprasÃdhitÃtmopasasÃra mÃdhavaæ [BhP 10.48.5] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.15 || ÓrÅ-Óuka÷ || 314 || [315] ÓrÅ-paÂÂa-mahi«ÅïÃm itthaæ ramÃ-patim avÃpya [BhP 10.59.44] ity Ãdi-dvaya eva vidita÷ | ÓrÅ-vraja-devÅnÃæ yathÃ, ÃsÃm aho [BhP 10.47.61] ity Ãdau | yà dustyajam ity Ãdi | tatra ca vivaraïam- taæ gorajaÓ-churita-kuntala-baddha-barha- vanya-prasÆna-rucirek«aïa-cÃru-hÃsam | veïum kvaïantam anugair upagÅta-kÅrtiæ gopyo did­k«ita-d­Óo 'bhyagaman sametÃ÷ || pÅtvà mukunda-mukha-sÃragham ak«i-bh­Çgais tÃpaæ jahur viraha-jaæ vraja-yo«ito 'hni | tat sat-k­tiæ samadhigamya viveÓa go«Âhaæ savrŬa-hÃsa-vinayaæ yad apÃÇga-mok«am || [BhP 10.15.42-43} ity Ãdi spa«Âam | || 10.15 || ÓrÅ-Óuka÷ || 315 || [316] atha prÃya÷ sarvÃsÃæ te caturvidhÃ÷ udbhÃsvara-sÃttvikÃlaÇkÃra- vÃcikÃkhyÃ÷ | tatrodbhÃsvarà uktÃ÷ - nÅvy-uttarÅya-dhammilla-sraæsanaæ gÃtra-moÂanam | j­mbhà ghrÃïasya phullatvaæ niÓvÃsÃdyÃÓ ca te matÃ÷ ||[UN 10.70] iti | yathÃ- tad-aÇga-saÇga-pramudÃkulendriyÃ÷ keÓÃn dukÆlaæ kuca-paÂÂikÃæ và | näja÷ prativyo¬hum alaæ vraja-striyo visrasta-mÃlÃbharaïÃ÷ kurÆdvaha || [BhP 10.33.17] ity Ãdi | (page 129) [317] sÃttvikÃ÷ - tatraikÃæsa-gataæ bÃhuæ k­«ïasyotpala-saurabham | candanÃli-samÃghrÃya h­«Âa-romà cucumba ha || [BhP 10.33.12] spa«Âam | || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 317 || [318] nirvikÃrÃtmake citte bhÃva÷ prathama-vikriyà || UN 11.6] | sa yathà -- cittaæ sukhena bhavatÃpah­taæ g­he«u [BhP 10.29.34] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.29 || ÓrÅ-gopya÷ || 318 || [319] grÅvÃrecaka-saæyukto bhrÆ-netrÃdi-vikÃÓa-k­t | bhÃvÃd Å«at-prakÃÓo ya÷ sa hÃva iti kathyate || [UN 11.9] iti | sa yathà ÓrÅ-lak«maïÃ-svayaævare - unnÅya vaktram uru-kuntala-kuï¬ala-tvi¬- gaï¬a-sthalaæ ÓiÓira-hÃsa-kaÂÃk«a-mok«ai÷ | rÃj¤o nirÅk«ya parita÷ Óanakair murÃrer aæse 'nurakta-h­dayà nidadhe sva-mÃlÃm || [BhP 10.83.29] iti | || 10.83 || saiva || 319 || [320] evaæ -- hÃva eva bhaved dhelà vyakta-Ó­ÇgÃra-sÆcaka÷ [UN 11.11] iti lak«aïÃnusÃreïa helÃpy udÃhÃryà | sà Óobhà rÆpa-bhogÃdyair yat syÃd aÇga-vibhÆ«aïam [UN 11.13] | sà yathà - tÃsÃm ativihÃreïa [BhP 10.33.21] ity Ãdi, gopya÷ sphurat-puraÂa-kuï¬ala- kuntala-tvi¬-guïa-Óriyà sudhita-hÃsa-nirÅk«aïena [BhP 10.33.22] [321] mÃdhuryaæ nÃma ce«ÂÃnÃæ sarvÃvasthÃsu cÃrutà [UN 11.19] | tad yathà - kÃcid rÃsa-pariÓrÃntà pÃrÓvasthasya gadÃ-bh­ta÷ | jagrÃha bÃhunà skandhaæ Ólathad-valaya-mallikà || [BhP 10.33.11] spa«Âam || || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 321 || [322] ni÷ÓaÇkatvaæ prayoge«u budhair uktà pragalbhatà || [UN 11.21] sà ca- tatraikÃæsa-gataæ bÃhum [BhP 10.33.11] ity Ãdau darÓità | audÃryaæ vinayaæ prÃhu÷ sarvÃvasthÃ-gataæ budhÃ÷ | [UN 11.15] tad yathÃ-m­gayur iva kapÅndram [BhP 10.47.17] ity Ãdau dustyajas tat- kathÃrtha÷ iti | spa«Âam | || 10.47 || saiva || 323 || [324] evaæ- Óobhaiva kÃntir ÃkhyÃtà manmathÃpyÃyanojjvalà || [UN 11.15] kÃntir eva vayo-bhoga-deÓa-kÃla-guïÃdibhi÷ | uddÅpitÃtivistÃraæ prÃptà ced dÅptir ucyate || [UN 11.17] ity anusÃreïa kÃnti-dÅptÅ apy udÃhÃrye | priyÃnukaraïaæ lÅlà ramyair veÓa-kriyÃdibhi÷ | [UN 11.28] tasyÃæ veÓa- kriyayà tac-ce«ÂÃnukaraïaæ yathà - antarhite bhagavati [BhP 10.30.1] ity Ãdy anantaram gatyÃnurÃga-smita- [BhP 10.30.2] ity Ãdi ||(page 130) [325] tÃs tÃ÷ bÃhu-prasÃrà [BhP 10.29.46] ity ÃdinoktÃs tadÅya-lÅlà ity artha÷ | paÓcÃdÃveÓena rÆpaæ tad-abheda-bhÃvanÃ-rÆpam | gati-smita-prek«aïa- bhëaïÃdi«u [BhP 10.30.3] ity Ãdi | evaæ sva-vilÃsa-rÆpÃæ lÅlÃm udbhÃvyÃpi tÃsÃæ nijo bhÃvo nigƬhaæ ti«Âhaty eva, yathà vak«yate yatanty unnidadhe'baram [BhP 10.30.20] ity atra yatantÅti | athaitad agre'pi kÃla-k«epÃrthaæ yà lÅlà yÃbhir gÃtuæ pravartitÃ÷ premÃveÓena tà lÅlà eva tÃsv Ãvi«Âhà iti tat-tad-anukaraïa-viÓe«e hetur j¤eya÷ | etad-anukaraïaæ ca prÃyo na lÅlÃ-Óabda-vÃcyam | bÃlyÃdi- rÆpasyÃnÃlambanatvenojjvala-rasÃÇgatvÃbhÃvÃt | tatra pÆtanÃdÅnÃæ prÅti- mÃtra-virodhi-bhÃvÃnÃm api tathà ÓrÅ-k­«ïa-janany-ÃdÅnÃæ nija-prÅti- viÓe«a-virodhi-bhÃvÃnÃm api ce«ÂÃnukaraïaæ ÓrÅ-k­«ïÃnukartrÅïÃæ gopikÃnÃæ sakhÅbhis tÃsÃæ viraha-kÃla-k«epÃya tat-tad-bhÃva-po«Ãrthaæ k­trimatayivÃÇgÅk­taæ, na tu tat-tad-bhÃveneti samÃdheyam | kecic caivaæ vyÃcak«ate, pÆtanÃ-vadha-lÅlÃ-smaraïÃveÓe sati kÃsäcit pÆtanÃnukaraïam api ÓrÅ-k­«ïÃni«ÂhÃ-ÓaÇkayà bhayenaiva bhavati | yathà loke'pi Ãtma- ni«ÂhÃ-ÓaÇkayà bhayonmattasya tad-bhaya-hetu-vyÃghrÃdy-anukaraïaæ bhavati | tatas tad-anukaraïe'pi ÃtmanÅva ÓrÅ-k­«ïe prÅtir evollasati na tu dve«a÷ | sà prÅtir yathÃtmani tad-rÆpatayaiva ti«Âhati tathaiva tÃsÃæ ÓrÅ- k­«ïe'pi svabhÃvocitaivÃnuvartate | tata÷ baddhÃnyayà srajà kÃcid [BhP 10.30.23] ity Ãdau ÓrÅ-yaÓodÃnukaraïaæ ca tathaiva mantavyam | pÆrvaæ hi dÃmodara-lÅlÃ-smaraïÃveÓena tasyÃ÷ ÓrÅ- k­«ïa-bhÃva÷ | tataÓ ca vaktraæ ninÃya bhaya-bhÃvanayà sthitsya [BhP 1.8.31] ity-ukta-rÅtyà ÓrÅ-yaÓodÃto bhayam api jÃtam | bÃlya-svabhÃvÃnusmaraïena tad-anukaraïaæ ca | tataÓ ca saiva svayam anyÃæ käcÅ-tal-lÅlÃveÓenaiva k­«ïÃyamÃnÃæ ca babandha | tathÃpi pÆrvavat svabhÃvocitaiva prÅtis tasyÃm antarvartata eva | sà hi prÅtis tat-tad-bhÃvasya paramÃÓraya-rÆpà | tato bahir eva tat-tad-anukaraïÃt ÓrÅ-yaÓodÃ-bhÃvasya ca madhye ÓrÅ-k­«ïa-bhÃva- vyavadhÃnena nija-bhÃvÃsparÓÃn na virodha iti | || 10.30 || ÓrÅ-Óuka÷ || 325 || [326] gati-sthÃnÃsanÃdÅnÃæ mukha-netrÃdi-karmaïÃm | tÃtkÃlikaæ tu vaiÓi«Âyaæ vilÃsa÷ priya-saÇgajam || [UN 11.31] sa yathà - taæ vilokyÃgataæ pre«Âhaæ prÅty-utphulla-d­Óo 'balÃ÷ [BhP 10.32.3] iti spa«Âam | || 10.32 || sa÷ || 326 || [327] garvÃbhilëa-rudita-smitÃsÆyÃ-bhaya-krudhÃm | saÇkarÅ-karaïaæ har«Ãd ucyate kila-ki¤citam ||[UN 11.44] tad yathà - tasya tat k«velitaæ Órutvà bÃlÃ÷ premapariplutÃ÷ [BhP 10.22.12] ity Ãdi, evaæ bruvati govinde [BhP 10.22.13] ityÃdi, mÃnayaæ bho÷ k­thà [BhP 10.22.14] ityÃdi, ÓyÃmasundara te dÃsya÷ [BhP 10.22.15] ity Ãdy antam | spa«Âam | || 10.22 || sa÷ || 327 || [328] vallabha-prÃpti-velÃyÃæ madanÃveÓa-sambhramÃt | vibhramo hÃra-mÃlyÃdi-bhÆ«Ã-sthÃna-viparyaya÷ || [UN 11.39] sa yathà -- vyatyasta-vastrÃbharaïÃ÷ kÃÓcit k­«ïÃntikaæ yayu÷ [BhP 10.29.7] iti | (page 131) i«Âe'py garva- mÃnÃbhyÃæ bibboka÷ syÃd anÃdara÷ [UN 11.52] | sa ca ekà bhrÆ-kuÂim Ãbadhya [BhP 10.32.6] ity ÃdÃv udÃhari«yate | vinyÃsa-bhaÇgi-raÇgÃnÃæ bhrÆ-vilÃsa-manoharÃ÷ | sukumÃrà bhaved yatra lalitaæ tad-udÅritam | [UN 11.56] | tac ca pÆrvatraiva j¤eyam | || 10.32 || sa÷ || 328 || [329] kÃnta-smaraïa-vÃrtÃdau h­di tad-bhÃva-bhÃvata÷ | prÃkaÂyam abhilëasya moÂÂÃyitam udÅryate || [UN 11.47] tac ca k­«ïaæ nirÅk«ya vanitotsava [BhP 10.21.12] ity ÃdÃv eva j¤eyam | hrÅ-mÃner«yÃdibhir yatra nocyate sva-vivak«itam | vyajyate ce«Âayaivedaæ vik­taæ tad vidur budhÃ÷ || [UN 11.58] tad yathÃ- paridhÃya sva-vÃsÃæsi pre«Âha-saÇgama-sajjitÃ÷ | g­hÅta-città no celus tasmin lajjÃyitek«aïÃ÷ || [BhP 10.22.23] spa«Âam | || 10.22 || sa÷ || 329 || [330] Ãkalpa-kalpanÃlpÃpi vicchitti÷ kÃnti-po«a-k­t || [UN 11.34] stanÃdharÃdi-grahaïe h­t-prÅtÃv api sambhramÃt | bahi÷ krodho vyathitavat proktaæ kuÂÂamitaæ budhai÷ || [UN 11.49] evam ity anusÃreïa vicchitti-kuÂÂumite api j¤eye | atha vÃcikÃ÷ | tatra cÃÂu-priyoktir ÃlÃpa÷ [UN 11.80] | sa yathà -- kà stry aÇga te kala-padÃyata-mÆrcchitena [BhP 10.29.40] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.29 || ÓrÅ-gopya÷ || 330 || [331] vilÃpo du÷khajaæ vaca÷ [UN 11.83] | sa yathÃ- paraæ saukhyaæ hi nairÃÓyaæ [BhP 10.47.47] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.47 || tÃ÷ || 331 || [332] ukti-pratyuktimad-vÃkyaæ saælÃpa iti kÅrtyate [UN 11.85] | sa yathÃ-svÃgataæ vo mahÃbhÃgÃ÷ [BhP 10.29.18] ity Ãdikaæ | vyaktaæ bhavÃn vraja-bhayÃrti- haro'bhijÃta÷ [BhP 10.29.41] ity Ãdy-antam | atra ÓrÅ-k­«ïa-vÃkye«u prathamo'rthas tÃsu veïv-Ãdi-mohitÃsv api vÃmyam ÃcarantÅ«u saÇga-prÃrthanÃ-rÆpa÷ | dvitÅyas tu parihÃsÃya tad-bhÃva- parÅk«aïÃya ca tad-Ãgamana-kÃraïa-sva-saÇga-pratyÃkhyÃna-rÆpa÷ | tathaiva tÃsÃæ vÃkye«v api tat-prÃrthanÃ-pratyÃkhyÃna-rÆpa÷ | ataeva pÃrasparika-samÃna-vaidagdhÅ-mayatvÃd atitarÃæ rasa÷ pu«yate | svÃgataæ iti ubhayatra samÃnam eva | rajany e«Ã | yadi katha¤cid Ãgatà eva tadÃdhunà tu rajanyà ghora-rÆpÃditvÃt vrajaæ prati na yÃta, yÃtuæ nÃrhatha | kintu strÅbhir yu«mÃbhir iha mama vÅrasya sannidhÃv eva stheyaæ sthÃtuæ yogyam iti | sumadhyamà iti punar gamane khedam api darÓitavÃn | na ca mat-sannidhÃv avasthÃne bandhubhyo bhetavyam ity Ãha mÃtara÷ [BhP 10.29.20] iti | bandhubhya÷ sÃdhvasaæ mà k­¬hvaæ yatas te mÃtrÃdayo bandhavo rÃtrÃv asmin apaÓyanta eva vicinvanti | tato nÃsti te«Ãm atrÃgamana-sambhÃvaneti bhÃva÷ | putrà devaraæ-manyÃdi-putrÃ÷ sapatnyÃdi-putrà và | nijÃrÃma-darÓanayà tÃsÃæ bhÃvam uddÅpayati d­«Âaæ vanaæ [BhP 10.29.21] iti | nigamayati tad yÃta [BhP 10.29.22] iti yasmÃd rajany e«Ã ghora-rÆpà ity- Ãdiko hetu÷, tat tasmÃc cira-kÃlaæ vyÃpya gho«aæ mà yÃta | aciram adhunaiva mà yÃteti và | tatas tatra gatvà patÅn yu«mat-patitvena k ptÃæ tÃn api mà ÓuÓrÆ«adhvam | he satÅ÷ satya÷ paramottamÃ÷ | ye ca vatsÃdayas te ca mà krandanti (page 132) tatas tÃn mà pÃyayata tad-arthaæ mà duhyata ceti | yadi svayam eva bhavatyo mad-anurÃgeïaivÃgatà na tatra mat- prÃrthanÃpek«Ãpi, tadà tad atÅva yuktam Ãcaritam ity Ãha athavà [BhP 10.29.23] iti | mama mayi | yadi jantu-mÃtrÃïy eva mayi prÅyante tadà bhavatÅnÃæ kÃminÅnÃæ kÃnta-bhÃvÃtmaka eva sa÷ sneho bhaved iti bhÃva÷ | nanu bhart­-ÓuÓrÆ«aïa-parityÃge strÅïÃæ do«as tatrÃha bhartu÷ ÓuÓrÆ«aïaæ [BhP 10.29.24] iti | amÃyayà yo bhartà tasyaiva ÓuÓrÆ«aïaæ paro dharma÷ | tathà tad-bandhÆnÃæ ca | yu«mÃkaæ tu anupabhuktÃtvena lak«yamÃïÃnÃæ dÃmpatya-vyavahÃrÃbhÃvÃt kenÃpi mÃyayaiva tat kalpitam iti lak«yate | tato na do«a iti bhÃva÷ | aÇgÅk­tyÃpi patitvaæ prakÃrÃntareïa tat-sevÃæ sm­ti-vÃkya-dvÃrÃpi pariharati du÷ÓÅla÷ [BhP 10.29.25] iti | apÃtaky eva na hÃtavya÷ | te tu pÃtakina eveti sÃsÆyo bhÃva÷ | apÃtakitvÃÇgÅkÃram ÃÓaÇkya chalena sm­ti-vÃkyÃntaram anyÃrthatayà vya¤jayann api tat-sevÃæ pratyÃca«Âe asvargyam [BhP 10.29.26] iti | upa samÅpe patir yasyÃ÷ sà upapatis tasyà bhÃva aupapatyaæ pati-sÃmÅpyam ity artha÷ | tat khalv asvargyÃd iti | atha mayy api jÃto bhÃva÷ kleÓÃyaiva bhavatÅty ÃÓaÇkyÃpi mà parÃÇmukhÅbhavatety Ãha ÓravaïÃd [BhP 10.29.27] iti | yathà ÓravaïÃdinà mad-bhÃvo mad-aprÃptyà du÷kha-mayas tathà sannikar«eïa mat-prÃptyà na bhavati | tatas tasmÃd g­hÃn g­ha-sad­ÓÃn ku¤jÃn prati yÃta praviÓata | paryudÃso'tra na¤ iti | tad evaæ ÓrÅ-k­«ïa-vÃkyasya prÃrthanÃ-rÆpo'rtho vyÃkhyÃta÷ | arthÃntaraæ tu prasiddham | tatra putrà iti saparihÃsa-do«odgÃreïÃpi pratyÃkhyÃnam | atha tÃd­Óa-k­«ïa-vÃkya-ÓravaïÃnantaraæ tÃsÃm avasthÃ-varïanam iti vipriyam Ãkarïya [BhP 10.29.28] ity-Ãdibhis tribhi÷ | artha-dvitayasyaiva tarkeïa tad-abhiprÃya-niÓcayÃbhÃvÃd utkaïÂhÃsvyÃbhÃvyena pratyÃkhyÃnasyaiva su«Âhu sphuritatvÃt tad-vÃkyasya vipriyatvaæ tÃsÃæ vi«ÃdÃdikaæ ca | tatrobhayatrÃpi cintÃyà yuktatvÃt mukha-namanÃdi-ce«ÂÃsv api na rasa-bhaÇga÷ | padà bhrÆ-lekhanaæ cÃtra nÃyikayà svayam abhiyoge'py uktam asti | atha tÃsÃm api tad-anurÆpaæ vÃkyaæ maivaæ [BhP 10.29.31] ity Ãdi | meti tat- prÃrthanÃ-nirÃkaraïe sarva-vi«ayÃn pati-putrÃdÅn santyajya yÃs tava pÃda- mÆlaæ bhaktÃs tà eva duravagrahaæ nirargalaæ yathà syÃt tathà bhajasva | pÃda-mÆlam iti tÃsu nijotkar«a-khyÃpanam | asmÃn punar atathÃbhÆtÃn à samyag darÓana-prasaÇgÃdi«v api tyaja | tatrÃnyÃsÃæ bhajane sve«Ãæ tyÃge ca sad-ÃcÃraæ d­«ÂÃntayati deva iti | sa hi tyakta-vi«aya-karmÃditayà svaæ bhajato mumuk«Æn eva bhajati nÃnyÃn iti | atha ÓÃstrÃrtha-dvÃrà tad-upadeÓaæ nirÃkurvanti yat paty-apatya [BhP 10.29.32] iti | svadharma÷ su«Âhu adharma÷ | dharma-videti sopahÃsam | uktaæ chalena pratipÃditam | bhartu÷ ÓuÓrÆ«aïam ity ÃdÃv anyathÃ- yojanÃbhiprÃyÃt | etad adharma-nirÃkaraïopadeÓa-vÃkyam | tat-pade upade«Âari ÅÓe svatantrÃcÃre tvayy evÃstu tvam evÃdharmÃn nivartasva ity artha÷ | tato yu«mÃkaæ kim ity ata Ãhu÷ pre«Âha iti | bandhur Ãtmà sundara- svabhÃvo bhavÃn prÃïi-mÃtrÃïÃæ kila pre«Âha÷ | tatas tenaiva sarve vaya÷ maÇgalina÷ syÃmety artha÷ | athavà mad-abhisnehÃd ity Ãdikaæ nirÃkurvanti kurvanti hi [BhP 10.29.33] iti | Ãrtiæ dyanti chindanti iti tÃd­Óai÷ patyÃdibhir hetu-bhÆtai÷ sve (page 133) Ãtmani dehÃdau nitya-priye sati yÃ÷ kuÓalà bhavanti tÃ÷ kiæ tvayi ratiæ kÃnta-bhÃvaæ kurvanti api tu naivety artha÷ | tat tasmÃt no'smabhyaæ prasÅda imaæ durÃgrahaæ tyajety artha÷ | tatra varadeÓvareti sopalambhaæ sambodhanam | e«a eva varo'smabhyaæ dÅyatÃm iti bodhakam | tad eva vya¤jayanti tvayi cirÃd dh­tà avasthità yà ÃÓà t­«ïà tÃæ vyÃpya vayaæ mà sma mà bhavÃma | tasyÃæ tvan-mana÷-sthitÃyÃæ t­«ïÃyÃæ vayam udÃsÅnà eva bhavÃma ity artha÷ | tatas tÃæ chindyà iti | aravinda-netreti | etÃd­Óe'pi netre kauÂilyaæ na yuktam iti bhÃva÷ | mà smety aster mÃ-yoge laÇi rÆpam | ÃÓÃyÃ÷ karmatvaæ ca go-doham astÅtivat | ÓravaïÃd darÓanÃd ity Ãdi-sÆcitaæ nija-bhÃva-janmÃpalapanti cittam [BhP 10.29.34] iti | no'smÃkaæ cittaæ sukha eva vartate na tu bhavatà tasmÃd apah­tam | yasmÃg g­he«u nirviÓati | tatra cihnaæ karÃv api g­ha-k­tyÃrthaæ nirviÓata iti | yad uktaæ sumadhyamà iti tatrÃhu÷ pÃdau kathaæ tava pÃda-mÆlÃt padam api na calata÷ | tata÷ kathaæ vrajaæ na yÃma÷, api tu yÃma evety artha÷ | yat tÆktaæ vrajaæ prati na yÃta kiæ tv ihaiva sthÅyatÃm iti tatrÃhu÷ karavÃma kiæ veti | ag­hÃn pratiyÃteti sat­«ïaæ yad uktaæ tatrÃhu÷ si¤ca [BhP 10.29.35] iti | aÇga, he kÃmuka, no'smÃkaæ svÃbhÃvikÃt hÃsÃvalokaka-sahitÃt kala-gÅtÃj jÃto yas tava h­c-chayÃgnis taæ tvad-adharÃm­ta-pÆrakeïaiva si¤ca | asmadÅyasya tasya katha¤cid aprÃpyatvÃd iti | anyo'pi rasa-lubdho lobhya-vastuno'prÃptau nijau«Âham eva le¬hÅti narma ca vya¤jitam | tatra hetum Ãha no iti | dhatte padaæ tvam avità yadi vighna-mÆrdhni [BhP 10.4.10] ity-Ãdivat atra cec chabdo'pi niÓcaye | tataÓ ca yasmÃt niÓcitam eva vayaæ te tava virahajÃgny-upayukta-dehà no bhavÃma÷ | tato dhyÃne vi«aye'pi tava padayo÷ padavÅm api na yÃma÷ na sp­ÓÃma÷ | sakhe iti sambodhya prÃcÅna-mitho-bÃlya-krŬÃ-gata-sauh­dya-prakaÂanena nija-vacasa Ãrjavaæ prakaÂitavatya÷ | nanu sakhyena bÃlya-krŬÃyÃm api sparÓÃdikaæ jÃtam evÃsti tarhi katham aho idÃnÅm udÃsÅnÃ÷ stha | tatrÃhu÷ yarhi [BhP 10.29.36] iti | he ambujÃk«a araïya-janÃ÷ paÓu-pak«y-Ãdayas te«Ãæ priyasya bÃlya-bhÃvena tair eva k­ta- maitrasya tava yarhi yadà kvacid api ramÃyà ramaïyà dattÃvasaraæ pÃda- talaæ jÃtaæ, tad-anugatÃv unmukhaæ babhÆvety artha÷ | tat-prabh­ty eva vayaæ tad api nÃsprÃk«ma na sp­«Âavatya÷ | kim utÃnyad aÇgam | tad evaæ nija- dìhyenaiva pÆrvaæ tvayÃbhiramitÃ÷ kÃrita-bÃlya-krŬà api vayam adhunà a¤jasa÷ anÃyÃsena anye«Ãæ guru-janÃdÅnÃæ samak«aæ sthÃtuæ pÃrayÃma÷ | bateti ÓaÇkÃyÃm | anyathà tair api tyajyemahÅti bhÃva÷ | atha prÅyante mayi jantava÷ ity atra kÃminyo yÆyaæ kÃnta-bhÃvÃtmakam eva snehaæ kartum arhatheti yad abhipretaæ tatra lak«my-Ãdi-rÆpam udÃharaïam ÃÓaÇkya pariharanti ÓrÅr [BhP 10.29.37] iti | ÓrÅr api vak«asi tathà prasiddhe÷ ÓrÅ-vi«ïor urasi padaæ labdhvÃpi yasya tava ÓrÅ-gokula-v­ndÃvana-sthitaæ padÃmbuja-rajas tulasyà v­ndayà saha cakame | tvaj-janmata Ãrabhya nandasya vrajo ramÃkrŬo babhÆveti tulasÅ-lak«aïa-rÆpÃntarà v­ndÃ-devÅ v­ndÃvane nitya-vÃsam akarod iti ca muni-jana-prasiddhe÷ | kathambhÆtam api rajaÓ cakame | bh­tyair vraja-sambandhibhir ju«Âaæ Óiro-dhÃraïÃdinopabhuktam api | sà tu kÅd­Ç-mahimÃpi | yasyÃ÷ sva-vi«ayaka- (page 134) k­pÃ-vÅk«aïe uta api | anya-surÃïÃæ tat-pÃr«adÃdÅnÃm api prayÃsas tÃd­Óa-mahimÃpi | vayaæ ceti ca-Óabda÷ kÃku-sÆcakasyÃpi-Óabdasya samÃnÃrtha÷ | tato yathà ÓrÅr yathà ca v­ndà tadvad vayam api mughdÃ÷ satya÷ tasya tava pÃda-raja÷ prapannÃ÷ api tu naivety artha÷ | prÃktanaæ vÃkyaæ nigamayanti tan na÷ [BhP 10.29.38] iti | v­jinÃrdaneti karmaïy an eva | he sarva-du÷kha-nivÃraka, tatas tasmÃt no'smÃn prati prasÅda imÃæ durd­«Âiæ tyajety artha÷ | nanu yÆyam api g­hÃdi- tyÃgenÃtrÃgatya tadvad eva mat-pÃda-raja÷ prapannÃ÷ tatrÃhu÷ na te 'Çghri- mÆlam iti | tadvad asator vis­jya tvad-upÃsanÃÓÃ÷ satyas tavÃÇghri-mÆlaæ na prÃptà api tu kautukenaiva jyotsnÃyÃæ v­ndÃvana-darÓanÃrtham Ãgatà ity artha÷ | atas tvadÅya-tÃd­Óa-nirÅk«aïa-jÃta-tÅvra-kÃmena taptÃtmÃno yÃs tÃsÃm eva dÃsyaæ dehi na tu mÃd­ÓÅnÃm | atra «a«ÂhÅ cÃtyanta-dÃnÃbhÃve sampradÃnatvaæ na bhavatÅti vivak«ayà | atas tad api dÃnaæ gokule'smin nÃtisthirÅbhavi«yatÅti bhÃva÷ | puru«a-bhÆ«aïeti sambodhanaæ ca Óli«Âam | puru«Ãn gokula-gatÃn sakhi- janÃn eva bhÆ«ayati na tv adyÃpi gokula-ramaïÅæ käcid api | atas tÃd­Óa- taptÃtmÃno'pi nÃyikÃ÷ kalpanÃ-mÃtra-mayya iti bhÃva÷ | atra bhÃvÃntareïÃgati-sÆcanÃt d­«Âaæ vanaæ kusumitam [BhP 10.29.21] ity anena tad-bhÃvoddÅpanam api nÃd­tam | atha ÓravaïÃd [BhP 10.29.27] ity Ãdau darÓanÃn mayi bhÃva÷ ity anena yan- nija-saundarya-balaæ darÓitaæ tatrÃhu÷ vÅk«ya [BhP 10.29.39] iti | atrÃpy antyaÓ ca-Óabda÷ kÃkvÃm | pÆrvas tu tat-tad-ukta-samuccaye | etad api etac cÃpi vilokya dÃsyo bhavÃma, api tu na sarvathaiva ity artha÷ | nanu yady evaæ d­¬ha-vratà bhavata tarhi katham ihaiva sarvÃæ rÃtriæ na ti«Âhathety ÃÓaÇkya puna÷ sa-ÓaÇkam Ãhu÷ kà stry aÇga te [BhP 10.29.40] iti | yadyapy eva tathÃpi aÇga he kala-padÃyata-veïu-gÅta, he sammohita sammohanÃkhya-kÃma-bÃïa-mohita, trilokyÃm e«Ã kà strÅ yà te tvatta÷ sakÃÓÃt Ãrya-caritÃt sad-ÃcÃrÃd dhetor api na calet | astv asmÃkaæ parama- sÃdhu-maryÃdÃ-vratÃnÃæ dÆrato vÃrtà | tad evaæ tataÓ calane hetuæ sambodhana-dvayena guïa-gataæ bhÃva-gataæ ca tadÅyaæ do«am uktvà rÆpa-gataæ cÃhu÷ trailokyeti | tathà Ãrya-caritÃd eva hetor idaæ ca rÆpaæ vilokya kà na calet | yat yasmÃt go-dvijeti | sundarÅïÃæ sundara-para-puru«a-nikaÂa-sthitir hi bìhaæ loka-vigÃnÃya syÃd iti | rajany e«Ã [BhP 10.29.19] ity Ãdau iha vÅrasya mama sannidhau stheyam ity atra balÃkÃram apy ÃÓaÇkya sastutikam iva prÃrthayante vyaktaæ bhavÃn [BhP 10.29.41] iti | yasmÃd Åd­Óo jÃtas tasmÃt he Ãrta-bandho dharma-cyuti- bhayato'pi vraja-janÃæs trÃyamÃïa, kiÇkarÅïÃæ g­ha-dÃsÅnÃm api bhavad- darÓana-jÃtakÃm atapte«v api stane«u kara-paÇkajaæ no nidhehi nÃrpaya | astu tÃvat stanÃnÃæ vÃrtà tÃsÃæ Óira÷su ca mà nidhehi | tad evaæ sati mÃd­ÓÅnÃæ tu sat-kula-jÃtÃnÃæ parama-satÅnÃæ tat-tad-vÃrtÃæ manasÃpi na nidhehÅti bhÃva÷ | tad evaæ ÓrÅ-k­«ïa-prÃrthanÃ- pratyÃkhyÃna-rÆpo'rtho vyÃkhyÃta÷ | svayaæ dÆtya-viÓe«eïa prÃrthanÃ-rÆpo vyaÇgo'rthaÓ ca prÃya÷ prasiddha eva | tatra dharma-ÓÃstropadeÓa-balena yat paty-ÃdÅnÃm anuv­tter nityatvaæ ÓrÅ-bhagavatà sthÃpitaæ j¤Ãna-ÓÃstram Ãlambya tan nirÃkartuæ pratibhÃva-calanenaiva tasya paramÃtma-tattvaæ kalpayantya÷ sarvopadeÓÃnÃæ tad-anugatÃv eva tÃtparyaæ sthÃpayanti yat- paty-apatya [BhP 10.29.32] iti | etat svadharmopadeÓa-vÃkyaæ sarvopadeÓa- (page 135)-vÃkyÃnÃæ tÃtparyÃspade tvayy evÃstu | tvad-bhajana eva paryavasyatv ity artha÷ | katham ahaæ tad-Ãspadam | tatrÃhu÷ - tvam Ãtmà paramÃtmeti | tata÷ tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti [BAU 4.4.22] ity-Ãdi-ÓÃstra-balena tvam eva tad-Ãspadam ity artha÷ | atha mama paramÃtmatvam api kuta÷ ? tatra sa-pratibham Ãhu÷ kila prasiddhau tanu-bh­tÃæ pre«Âha÷ nirupÃdhi-premÃspadaæ bandhur nirupÃdhi-hita-kÃrÅ ca bhavÃn iti | tac ca dvayaæ paramÃtma-lak«aïatvena Ãtmanas tu kÃmÃya sarvaæ priyaæ bhavati [BAU 2.4.5] ity Ãdi-j¤Ãna-ÓÃstre prasiddham | tasmÃt tvam eva paramÃtmeti siddham | tasmÃt tvad- upÃsanonmukhÃnÃm asmÃkaæ brÃhmaïo nirvedam ÃyÃt, nÃsty ak­ta÷ k­tena [Muï¬akaU 1.2.12] iti balavattara-j¤Ãna-ÓÃstropadeÓena svadharma- parityÃge'pi na do«a iti bhÃva÷ | tÃsÃæ tad-aiÓvarya-j¤Ãnaæ ca tan- mÃdhuryÃnubhavÃtiÓayenodetuæ na ÓaknotÅti pÆrvam eva darÓitam | tatra ca viÓe«ata÷ sad-ÃcÃraæ pramÃïayanti kurvanti hi [BhP 10.29.33] iti | kuÓalÃ÷ sÃrÃsÃra-vidvaæsa÷ santa÷ | hi prasiddhau | viÓe«ata ity artha÷ | sva Ãtmani paramÃtmanÅti pÆrvÃbhiprÃyeïa | sve Ãtmani anta÷karaïe nitya- priyatvenÃnubhÆyamÃno yas tvaæ tasmiæs tvayÅty artha÷ | ity abhiprÃyeïavà | yasmÃt te caivambhÆte tvayy eva ratiæ kurvanti na tu dharmÃdau tad-dhetau g­hÃdau và | tasmÃd asmÃkaæ paty-Ãdibhi÷ kim ? yarhy ambujÃk«a [BhP 10.29.36] ity Ãdi«u ramÃdi-ÓabdÃ÷ ÓrÅr yat-padÃmbujety Ãdivad eva vyÃkhyeyÃ÷ | iti vÃcikÃnubhÃve«u saælÃpa-vyÃkhyà | || 10.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 332 || [333] sandeÓas tu pro«itasya sva-vÃrtÃ-pre«aïaæ bhavet [UN 11.93] | sa yathà - he nÃtha he ramÃ-nÃtha vraja-nÃthÃrti-nÃÓana | magnam uddhara govinda gokulaæ v­jinÃrïavÃt || [BhP 10.47.52] [334] anyÃrtha-kathanaæ yat tu so'padeÓa itÅrita÷ [UN 11.97] | sa yathÃ-ni÷svaæ tyajanti gaïikÃ÷ [BhP 10.47.78] ity Ãdi jÃrà bhuktà ratÃæ striyam ity antam | spa«Âam | || 10.47 || ÓrÅ-gopya uddhavam || 334 || [335] yat tu Óik«Ãrtha-vacanam upadeÓa÷ sa ucyate [UN 11.99] | sa yathà baladevÃgamane- kiæ nas tat-kathayà gopya÷ kathÃ÷ kathayatÃparÃ÷ | yÃty asmÃbhir vinà kÃlo yadi tasya tathaiva na÷ || [BhP 10.65.14] spa«Âam | || 10.65 || tÃ÷ || 335 || [336] vyÃjenÃtmÃbhilëoktir vyapadeÓa itÅryate [UN 11.103] | sa yathÃ---k­«ïaæ nirÅk«ya [BhP 10.21.12] ity Ãdau devyo vimÃna-gataya÷ smara-nunna-sÃrÃ÷ ity Ãdi | spa«Âam | || 10.21 || tÃ÷ || 336 || [337] evaæ pralÃpÃnulÃpÃpalÃpÃdideÓa-nirdeÓà api pa¤ca vÃcike«u j¤eyÃ÷ | ity anubhÃvÃ÷ | atha vyabhicÃriïa÷ | atra nirveda÷ sÃvamÃne syÃt caraïa-raja upÃste yasya bhÆtir vayaæ kà [BhP 10.47.15] iti | spa«Âam | || 10.47 || tÃ÷ || 337 || [338] anutÃpo vi«Ãdaka÷ - ak«aïvatÃæ phalam [BhP 10.21.7] ity Ãdau d­Óya÷ | dainyam aurjitya-rÃhitye tan na÷ prasÅda v­jinÃrdana [BhP 10.29.38] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.21 || tÃ÷ || 338 || [339] glÃnir ni«prÃïatà matà [BRS 2.4.26] kÃcid rÃsa-pariÓrÃntà [BhP 10.33.10] ity Ãdau darÓità | svedÃtmà Órama÷ tÃsÃæ rati-vihÃreïa [BhP 10.33.20] (page 136) ity Ãdi | [340] ullÃse viveka-Óamane mada÷ - tad-aÇga-saÇga-pramadÃkulendriyÃ÷ [BhP 10.33.18] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 340 || [341] anyasya helane garva÷ | tasyÃ÷ syur acyuta n­pà bhavatopadi«ÂÃ÷ [BhP 10.60.44] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.60 || ÓrÅ-rukmiïÅ || 341 || [342] ÓaÇkà svÃni«Âha-tarkite | api mayy anavadyÃtmà d­«Âvà ki¤cij jugupsitam [BhP 10.53.24] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.53 || sà || 342 || [343] trÃso bhiyà mana÷-k«obhe -- kroÓantaæ k­«ïa rÃmeti vilokya sva-parigraham [BhP 10.34.27] iti | spa«Âam | || 10.34 || ÓrÅ-Óuka÷ || 343 || [344] ÃvegaÓ citta-sambhrame -- duhantyo'bhiyayu÷ kÃÓcid dohaæ hitvà samutsukÃ÷ [BhP 10.29.5] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.29 || sa÷ || 344 || [345] unmÃdo h­daya-bhrÃntau -- gÃyantya uccair amum eva saæhatà [BhP 10.30.4] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.30 || sa÷ || 345 || [346] apasmÃro mano-laye - mayi tÃ÷ preyasÃæ pre«Âhe dÆra-sthe gokula-striya÷ | smarantyo 'Çga vimuhyanti virahautkaïÂhya-vihvalÃ÷ || [BhP 10.46.5] [347] vyÃdhis tat-prabhave bhÃve - dhÃrayanty ati-k­cchreïa prÃya÷ prÃïÃn katha¤cana [BhP 10.46.6] iti | spa«Âam | || 10.46 || ÓrÅ-bhagavÃn uddhavam || 346-347 || [348] moho h­n-mƬhatÃtmani | nija-padÃbja-dalai÷ [BhP 10.35.17] ity Ãdau, kuja- gatiæ gamità ity Ãdi | spa«Âam | || 10.35 || ÓrÅ-gopya÷ || 348 || [349] prÃïa-tyÃge m­ti÷ sÃsminn asiddha-vapu«Ãæ ratau | antar-g­ha-gatÃ÷ kÃÓcit [BhP 10.29.9] ity Ãdau ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe vyÃkhyÃtà | anyatra k­«ïa-k­tyebhyo balina÷ kleÓa-ÓaÇkayà | Ãlasyam acikÅr«ÃyÃæ k­trimaæ te«u cojjvale || tatra k­«ïa-k­tyebhyo'nyatra tad yathÃ-tad-aÇga-saÇga ity Ãdau keÓÃn dukÆlaæ kuca-paÂÂikÃæ và | näja÷ tu prativyo¬hum alaæ vraja-striya÷ [BhP 10.33.17] iti | || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 349 || [350] athojjvale k­«ïa-sahita-vihÃra-k­tye«u ca k­trimaæ tad yathà - na pÃraye'haæ calitum [BhP 10.30.37] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.30 || ÓrÅ-rÃdhà || 350 || [351] jìyam apratipattau syÃt --- tam Ãgataæ samÃj¤Ãya vaidarbhÅ h­«Âa-mÃnasà | na paÓyantÅ brÃhmaïÃya priyam anyan nanÃma sà || [BhP 10.53.31] spa«Âam | || 10.53 || ÓrÅ-Óuka÷ || 351 || [352] vrŬety Ãhu adh­«ÂatÃm | patyur balaæ ÓarÃsÃraiÓ channaæ vÅk«ya su-madhyamà | sa-vrŬam aik«at tad-vaktraæ bhaya-vihvala-locanà || [BhP 10.54.4] idaæ bhÃva-sÃÇkÃrye'py udÃhÃryam | || 10.54 || sa÷ || 352 || [353] avahittÃkÃra-guptau | sabhÃjayitvà tam anaÇga-dÅpanam [BhP 10.32.15] ity Ãdi | atra sambhÃjanÃdinà kopÃcchÃdanam | || 10.32 || sa÷ || 353 || (page 137) [354] sm­ti÷ prÃg-j¤Ãta-cintane - tÃ÷ kiæ niÓÃ÷ smarati yÃsu tadà priyÃbhir v­ndÃvane kumuda-kunda-ÓaÓÃÇka-ramye | [BhP 10.47.43] ity Ãdau darÓità | aho vitarka ity ukta÷ na lak«yante padÃny atra [BhP 10.30.31] ity Ãdi | || 10.30 || ÓrÅ-gopya÷ || 354 || [355] dhyÃnaæ cinteti bhaïyate k­tvà mukhÃny avaÓuca÷ [BhP 10.29.29] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 355 || [356] mati÷ syÃd artha-nirdhÃre - tvaæ nyasta-daï¬a-munibhir gaditÃnubhÃva ÃtmÃtma-daÓ ca jagatÃm iti me v­to 'si | [BhP 10.60.39] iti | spa«Âam | || 10.60 || ÓrÅ-rukmiïÅ || 356 || [357] autsukyaæ samayÃk«amà - niÓamya gÅtaæ tad-anaÇga-vardhanam [BhP 10.29.4] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 357 || [358] augryaæ cÃntye k­trimaæ kvÃpi | yathà krÆras tvam akrÆra÷ [BhP 10.39.21] ity Ãdau | tac ca kvÃpi k­trimaæ, yathà dehi vÃsÃæsi dharmaj¤a no ced rÃj¤e bruvÃmahe [BhP 10.22.15] iti | spa«Âam | || 10.22 || ÓrÅ-vraja-kumÃrya÷ || 358 || [359] amar«as tv asahi«ïutà | pati-sutÃnvaya- [BhP 10.31.16] ity Ãdau kitava yo«ita÷ kas tyajen niÓi || iti | spa«Âam | || 10.31 || ÓrÅ-gopya÷ || 359 || [360] asÆyÃnyodaya-dve«e - tasyà amÆni na÷ k«obham [BhP 10.30.30] ity Ãdau | cÃpalyaæ citta-lÃghave - Óvo bhÃvini tvam ajitodvahane [BhP 10.52.41] ity Ãdau mÃæ rÃk«asena vidhinodvaha vÅrya-ÓulkÃm iti | spa«Âam | || 10.52 || ÓrÅ-rukmiïÅ || 360 || [361] ceto-nimÅlane nidrà - evaæ cintayatÅ bÃlà govinda-h­ta-mÃnasà | nyamÅlayata kÃla-j¤Ã netre cÃÓru-kalÃkule || [BhP 10.53.26] svapna÷ suptir itÅryate | e«a ca Æ«Ã-d­«ÂÃntenÃnumeya÷ | bodho nidrÃdi- viccheda iti triæÓat-trayÃdhikÃ÷-nyamÅlayata kÃlaj¤Ã netre ity anantaram | [362] evaæ vadhvÃ÷ pratÅk«antyà govindÃgamanaæ n­pa | vÃma Ærur bhujo netram asphuran priya-bhëiïa÷ || [BhP 10.53.27] tena sphuraïena jajÃgÃrety artha÷ | || 10.53 || ÓrÅ-Óuka÷ || 361-362 || [363] atha kÃntÃ-bhÃva÷ sthÃyÅ | tasya ca hetu-dvayam | ÓrÅ-k­«ïa-svabhÃvo vÃmÃ-viÓe«a-svabhÃvaÓ ceti | prathamo, yathà - kÃnyaæ ÓrayÅta tava pÃda- saroja-gandham ÃghrÃya [BhP 10.60.42] ity Ãdi«u | [364] uttaro, yathÃ- naivÃlÅkam ahaæ manye vacas te madhusÆdana | ambÃyà eva hi prÃya÷ kanyÃyÃ÷ syÃd rati÷ kvacit || vyƬhÃyÃÓ cÃpi puæÓcalyà mano 'bhyeti navaæ navam | budho 'satÅæ na bibh­yÃt tÃæ bibhrad ubhaya-cyuta÷ || [BhP 10.60.47-48] iti | yad bhavatoktaæ athÃtmano'nurÆpam [BhP 10.60.17] ity Ãdikaæ tat tava vÃkyaæ strÅ-jÃtau prÃyo nÃn­taæ manye | yata ambÃyà yathà kvacid ekatra sÃlva eva ratir jÃtà tathÃnyasyÃ÷ kanyÃyà ekatra rati÷ prÃya÷ eva syÃt | na tu niyamena | kiæ ca vyƬhÃyà api iti | yad và kanyÃyà api kvacid ekatra rati÷ syÃt | prÃya iti sÃdhvyà evety artha÷ | tatra d­«ÂÃnta÷ - ambÃyà (page 138) iveti | puæÓcalyÃs tu vyƬhÃyà api mano avaæ navam abhyeti | tasmÃt parama- puïya-ÓÅlÃyà eva tvayi svabhÃvato ratir bhaved iti bhÃva÷ | || 10.60 || ÓrÅ-rukmiïÅ || 364 || [365] e«a ca sthÃyÅ sÃk«Ãd-upabhogÃtmakas tad-anumodanÃtmakaÓ ceti dvividha÷ | pÆrva÷ sÃk«Ãn nÃyikÃnÃm | uttara÷ sakhÅnÃm | ubhaya- vyapadeÓÃnÃm ubhÃv api | tatropabhogÃtmaka÷ sa sÃmÃnyato yathÃv-k­«ïaæ nirÅk«ya vanitotsava-rÆpa-ÓÅlam [BhP 10.21.12] iti | spa«Âam | || 10.21 || ÓrÅ-gopya÷ || 365 || [366] sa eva puna÷ sambhogecchÃ-nidÃna÷ sairindhry-Ãdau yathà saho«yatÃm iha pre«Âha [BhP 10.48.9] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.48 || saiva || 366 || [367] kvacid bhedita-sambhogeccha÷ paÂÂa-mahi«Å«u yathÃ, smÃyÃvaloka-lava- darÓita- [BhP 10.61.4] ity Ãdi«u | svarÆpÃbhinna-sambhogeccha÷ ÓrÅ-vraja- devÅ«u, yathÃ-- yat te sujÃta-caraïÃmbu-ruhaæ [BhP 10.31.19] ity Ãdi«u | ÃsÃæ cai«a svÃbhÃvika eva | ataeva sva-parityÃga-jÃter«ayà do«aæ kalpayitvÃpi tat-parityÃgÃsÃmarthyokti÷ | yathà m­gayur iva kapÅndram [BhP 10.47.17] ity Ãdau dustyajas tat-kathÃrtha÷ iti | e«a cÃsu bahu-bhedo vartate | ekatra bhÃve khalu mithunasya mitha Ãdara- viÓe«a÷ | tatra preyasÅnÃæ tvadÅyatvÃbhimÃnÃtiÓayena kÃntaæ prati pÃratantrya-vinaya-stuti-dÃk«iïya-prÃcuryam | anyatra madÅyatvÃtiÓaya÷ | yatra paratantra-kÃntatayÃntar-marmaj¤atÃ-narma-kauÂilyÃbhÃsa-prÃcuryam | etad yugalasya ca bhedasya bahv-aæÓa-svalpÃæÓa-tat-sÃÇkarya-bhedenÃparÃsu ca bahuvidha iti | ete ca bhÃvà yathoktÃ÷ - kÃcit karÃmbujaæ Óaurer jag­he '¤jalinÃæ mudà | kÃcid dadhÃra tad-bÃhum aæse candana-rÆ«itam || kÃcid a¤jalinÃg­hÃt tanvÅ tÃmbÆla-carvitam | ekà tad-aÇghri-kamalaæ santaptà stanayor adhÃt || ekà bhrÆ-kuÂim Ãbaddhya prema-saærambha-vihvalà | ghnatÅvaik«at sanda«Âa-daÓana-cchadà || aparÃnimi«add­gbhyÃæ ju«Ãïà tan-mukhÃmbujam | ÃpÅtam api nÃt­pyat santas taccaraïaæ yathà || taæ kÃcin netrarandhreïa h­dik­tya nimÅlya ca | pulakÃÇgulyupaguhyÃs te yogÅvÃnandasamplutà || sarvÃs tÃ÷ keÓavÃlokaparamotsavanirv­tÃ÷ | jahur virahajaæ tÃpaæ prÃj¤aæ prÃpya yathà janÃ÷ || [BhP 10.32.4-9] atrÃdara-viÓe«-maya-prÃg-ukta-bhÃvà kÃcit karÃmbujam ity atra prathamoktà | iyaæ ca sarvÃgra-sthitatvÃd Ãdau varïyate | tato jye«Âheti gamyate | tataÓ ca sarvÃdau tayaiva milanaæ k­«ïasya | tathà tasyÃm eva ÓrÅ- k­«ïasyÃpy ÃdarÃtiÓayo'vagamyate | evaæ tathäjalinà kara-grahaïÃt tasyà api tasminn Ãdaro vyakta÷ | tat-pÃratantryÃdikam api | madhya-sthitatvaæ cÃsyÃ÷ | tata÷ sÃdhv evedaæ prathamodÃharaïam | atha madÅyatvÃtiÓayamaya-dvitÅyodÃharaïam | ekà bhrÆ-kuÂim Ãbadhya ityÃdi | e«Ã khalu madhyato varïanayà madhya-sthitety avagamyate | madhya-sthitatvaæ cÃsyÃ÷ parama-durlabhatÃæ vyanakti | tato bhÃva-viÓe«a- dhÃrità cÃsyà gamyate | tasya sÃk«Ãt-pratyÃyakaæ ca madÅyatvÃtiÓayÃdi- bodhaka-bhrÆ-bhaÇgy-Ãdikam evÃsti | iyaæ ca ÓrÅ-rÃdhaiva j¤eyà | Åd­Óa eva bhÃvo'syÃ÷ kÃrttika-prasaÇge vrata-ratnÃkara-dh­ta-bhavi«ya- vacane d­Óyate -- tasmin dine ca bhagavÃn rÃtrau rÃdhÃ-g­haæ yayau | sà ca kruddhà tam udare käcÅ-dÃmnà babandha ha || k­«ïas tu sarvam Ãvedya nija-geha-mahotsavam | priyÃæ prasÃdayÃmÃsa tata÷ (page 139) sà tam avocayat || iti | tata÷ siddhe ca tasyà bhÃvasya tÃd­Óatve yathà rÃdhà priyà ity Ãdi pÃdmÃdi- vacanÃnusÃreïa anayÃrÃdhito nÆnaæ [BhP 10.30.28] ity Ãdy-anusÃreïa ca tan- mÃhÃtmyÃt tÃd­Óa-bhÃva-mÃhÃtmyam eva sphuÂam upalabhyate | dvÃrakÃyÃm etad-anugata-bhÃvatvenaiva ÓrÅ-satyabhÃmÃpi sarvata÷ praÓastà | tatra bhÃva-sÃd­Óyaæ sarvata÷ praÓastatvaæ ca yathà ÓrÅ-vi«ïu- purÃïe - yadi te tad-vaca÷ satyaæ satyÃtyarthaæ priyeti me | mad-geha-nisphuÂÃrthÃya tadÃyaæ nÅyatÃæ taru÷ || [ViP 5.30.33] iti | pÃdma-kÃrttika-mÃhÃtmye ÓrÅ-k­«ïa-vÃkyaæ ca yathà - na me tvatta÷ priyatamà ity Ãdi | ÓrÅ-hari-vaæÓe vaiÓampÃyana-vacanaæ ca tan-nirdhÃrakam - saubhÃgye cÃdhikÃbhavad iti | atha yà ca pÆrva-bhÃvopalak«ità sÃpi tad-bhÃva-virodhi-bhÃvatvena tat- pratipak«a-nÃyikà syÃt | candrÃvaly eva seti ca prasiddham | tathoktaæ ÓrÅ- bilvamaÇgalena- rÃdhÃ-mohana-mandirÃd upÃgataÓ candrÃvalÅm ÆcivÃn rÃdhe k«emamayeti tasya vacanaæ ÓrutvÃha candrÃvalÅ | kaæsa k«emamaye vimugdha-h­daye kaæsa÷ kva d­«Âas tvayà rÃdhà kveti vilajjito nata-mukha-smero hari÷ pÃtu va÷ || iti | atra candrÃvalyÃ÷ sad­Óa-bhÃvà kÃcid a¤jalinety Ãdinà varïità | ekà tad- aÇghri-kamalam ity Ãdinà ca | ete tat-sakhyau padmÃ-Óaivye ity abhiyukta- siddhi÷ | ÓrÅ-rÃdhÃyÃ÷ sad­Óa-bhÃvà ca | aparinimi«ad-d­gbhyÃm ity Ãdinà varïità | taæ kÃcid [BhP 10.32.8] ity Ãdinà ca | madÅyo'sau svayam eva mÃm anubhavi«yatÅti svayaæ grÃha-sparÓÃdy-abhÃvena vÃmya-sparÓÃt | tataÓ caite tat-sakhyau | ete ca prÃyas tat-sa-nÃmatvÃt | tad-anugatatayà pÃÂhÃc cÃnurÃdhÃ-viÓÃkhe bhavetÃm | ye khalu viÓÃkhà dhyÃna-ni«Âhikà iti, rÃdhÃnurÃdhà iti bhavi«yottara-paÂhite tatrÃnurÃdhaiva lalitety abhiyukta- prasiddhi÷ | saÇkara-bhÃvà ca kÃcid dadhÃra [BhP 10.32.4] ity Ãdinoktà | tad bÃhor aæse dhÃraïena pÆrvasyà dÃk«iïyÃæÓena sÃmyÃt | uttarasyà e«Ã khalu ÓyÃmalety abhiyukta-prasiddhi÷ | atrëÂamÅ ca vi«ïu-purÃïoktà yathà - kÃcid ÃyÃntam Ãlokya govindam atihar«ità | k­«ïa k­«ïeti k­«ïeti prÃha nÃnyad udÅritam || [ViP 5.13.44] iti | asyà nÃtisphuÂa-bhÃvatvÃt tÃÂasthyam | e«Ã ca bhadrety abhiyukta- prasiddhi÷ | te«Ãæ bhÃvÃnÃæ paramÃnandaika-rÆpatvaæ darÓayati sarvà [BhP 10.32.9] iti | || 10.32 || ÓrÅ-Óuka÷ || 367|| [368] athÃnumodanÃtmake kÃnta-bhÃve sÃdhye tat-sambhÃvanÃrthaæ tadÅya- leÓÃnumodana-mÃtrasyodÃharaïaæ yathà -- asyaiva bhÃryà bhavituæ rukmiïy arhati nÃparà | asÃv apy anavadyÃtmà bhai«myÃ÷ samucita÷ pati÷ || ki¤cit su-caritaæ yan nas tena tu«Âas tri-loka-k­t | anug­hïÃtu g­hïÃtu vaidarbhyÃ÷ pÃïim acyuta÷ || evaæ prema-kalÃ-baddhà vadanti sma puraukasa÷ | [BhP 10.53.37-39] atra nÃnÃ-vÃsana-janÃnÃm e«Ãæ h­di tat-tan-nÃnÃ-vilÃsa-mayasya kÃnta- bhÃvasya pÆrïa-svarÆpa-sparÓÃyogyatvÃt katha¤cit tad-dÃmpatya-sthiti- mÃtra-lak«aïasya tadÅya-sÃmÃnyÃæÓasyaivÃnumodana-mÃtraæ jÃtam | ataeva prema-kalÃbaddhà ity uktam | premna÷ kÃnta-bhÃvasya yà kalà ko'pi leÓas tena baddhÃs tad-anumodana-sukhÃnukÆlà ity artha÷ | tata evaæ yasya kalayÃpi vi«ama-bhÃvÃnÃm (page 140) api sarve«Ãæ puraukasÃæ tathà citta- v­ndam ullÃsitam, yathà yugapad aikamatyam eva sarva-bhÃvÃtikrameïa sarve«Ãæ jÃtam | sa eva yatra bhÃva-rÃkÃdhÅÓa÷ svayam udayate tac-cittÃnÃæ tÃd­Óa ullÃsas tu parÃtpara eva syÃd iti bhÃva÷ | [369] atha sÃk«Ãt tad-anumodanÃtmaka-pÆrïa-kÃnta-bhÃvasyodÃharaïam Ãha -- apy eïapatny upagata÷ priyayeha gÃtrais tanvan d­ÓÃæ sakhi sunirv­tim acyuto va÷ | kÃntÃÇga-saÇga-kuca-kuÇkuma-ra¤jitÃyÃ÷ kundasraja÷ kulapater iha vÃti gandha÷ || bÃhuæ priyÃæsa upadhÃya g­hÅtapadmo rÃmÃnujas tulasikÃlikulair madÃndhai÷ | anvÅyamÃna iha vas tarava÷ praïÃmaæ kiæ vÃbhinandati caran praïayÃvalokai÷ || [BhP 10.30.11-12] eïapatni eïatva-prayogeïa he praÓasta-netre patnÅtva-prayogeïa buddhyà tu he mÃd­Óa-mÃnu«Å-tulye ity artha÷ | tatrÃpi he sakhi, vak«yamÃïa- saubhÃgya-bhareïa he labdha-mad-vidha-sakhye, priyayà saha acyuta÷ ÓrÅ- k­«ïa÷ | Óle«eïa tasyÃ÷ sakÃÓÃd aviÓli«Âa÷ san gÃtrair ubhayo÷ parasparam ÃsaÇgena ÓobhÃ-viÓe«aæ prÃptair aÇgai÷ k­tvà vas tvÃd­ÓÅnÃæ d­ÓÃæ netrÃïÃæ sunirv­tiæ kevala-ÓrÅ-k­«ïa-darÓanajÃnandÃd api atiÓayitam Ãnandaæ tanvan vistÃrayan uttarottaram utkar«ayan api kim upagata÷ yu«mat-samÅpaæ prÃpto'bhÆt | nanu katham idaæ bhavatÅbhir anumitam ity ÃÓaÇkyÃnumÃna-liÇgaæ tan- mithuna-ÓlÃghÃ-garbha-vacanenÃhu÷ kÃnteti | kula-pater vraja-nÃtha-vaæÓa- tilakasya yà kunda-srak tasyà gandha÷ saurabhyam iha vÃti vÃyu-saÇgena prasarati | kathambhÆtÃyÃ÷ sraja÷ | kÃntà sarva-sÃdguïyena tasyÃpi lÃlasÃspada-rÆpà yà syÃt tasyà aÇga-saÇge kuca-kuÇkumena ra¤jitÃyÃ÷ | ata÷ santata-paricaya-viÓe«eïa tat-tat-saurabhya-viÓe«asyÃtrÃsmÃbhir avadhÃritatvÃt bhavatÅnÃm atra carantÅnÃæ samÅpaæ prÃpta evÃsau tayà yuta ity artha÷ | atha tÃæ tad-darÓana-jÃtena har«eïa samprati tad-viyoga-jÃtena du÷khena ca sthagita-vacanam ÃÓaÇkya tena ca tayo÷ saÇgamam eva nirdhÃrya paramÃnandena tad-avasarocitaæ tadÅya-vilÃsa-viÓe«aæ varïayantyas tatra pu«pÃdi-bhara-namrÃïÃæ tarÆïÃm api tadÅya-sauvidallÃdi-bh­tya-viÓe«a- bhÃvena tan-namaskÃram utprek«ya punas te«Ãm eva tat-sannidhi-janya- saubhÃgya-viÓe«aæ tÃn praty eva p­cchantyas tayos tÃd­Óa-vilÃsÃveÓÃtiÓayam Ãhu÷ bÃhuæ priyÃæsa iti | anvÅyamÃna÷ anugamyamÃna÷ | parasparaæ praïayÃvalokaiÓ caran krŬan | iha vo yu«mÃkaæ praïÃmaæ kiæ vÃbhinandati sÃdaraæ g­hïÃti | api tu vilÃsÃvi«Âasya tasya tad-abhinandanaæ na sambhÃvayÃma ity artha÷ | || 10.30 || ÓrÅ-rÃdhÃ-sakhya÷ || 369 || [370] tad evam ÃlambanÃdi-sthÃyy-antar-bhÃva-saævalanaæ camatkÃrÃvahatayà ujjvalÃkhyo rasa÷ syÃt | tasya ca bhaved dvayaæ vipralambha÷ sambhogaÓ ceti | tatra vipralambho viprakar«eïa lambha÷ prÃptir yasya sa tathà | yathoktam - yÆnor ayuktayor bhÃvo yuktayor và tayor mitha÷ | abhÅ«ÂÃliÇganÃdÅnÃm anavÃptau prak­«yate | sa vipralambho vij¤eya÷ sambhogonnati-kÃraka÷ || [UN 15.2] iti | tad unnati-kÃrakatvam anyatra coktam - na vinà vipralambhena sambhoga÷ pu«Âim aÓnute | këÃyite hi vastrÃdau bhÆyÃn evÃbhivardhate || [UN 15.3] yad uktaæ svayaæ k­«ïena - nÃhaæ tu sakhyo bhajato'pi jantÆn [BhP 10.33.20] ity Ãdi | anyatra ca - yat tv ahaæ bhavatÅnÃæ vai dÆre (page 141) varte priyo d­ÓÃm | manasa÷ sannikar«Ãrthaæ mad-anudhyÃna-kÃmyayà || yathà dÆra-care pre«Âhe mana ÃviÓya vartate | strÅïÃæ ca na tathà ceta÷ sannik­«Âe 'k«i-gocare || [BhP 10.47.34-35] iti | tasya vipralambhasya catvÃro bhedÃ÷ - pÆrva-rÃgo mÃna÷ prema-vaicittyaæ pravÃsaÓ ceti | atha sambhogaÓ ca yÆno÷ saÇgatayo÷ sambaddhatayà bhogo yatra sa bhÃva ucyate | yathoktam - darÓanÃliÇganÃdÅnÃæ ÃnukÆlyÃn ni«evayà | yÆnor ullÃsam Ãrohan bhÃva÷ sambhoga ucyate || [UN 15.188] iti | sa ca pÆrva-rÃgÃnantaraja ity Ãdi-saæj¤ayà caturvidha÷ | tatra pÆrva-rÃga÷ | ratir yà saÇgamÃt pÆrvaæ darÓana-ÓravaïÃdi-jà | tayor unmÅlati prÃj¤ai÷ pÆrva-rÃga÷ sa ucyate || [UN 15.5] sa ca paÂÂa-mahi«Å«u ÓrÅ-rukmiïyà yathà - sopaÓrutya mukundasya rÆpa-vÅrya-guïa-Óriya÷ | g­hÃgatair gÅyamÃnÃs taæ mene sad­Óaæ patim || [BhP 10.52.23] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.52 || ÓrÅ-Óuka÷ || 370 || [371] atha vraja-devÅnÃm | tatra yad ÃsÃæ kvacid bÃlye'pi sambhogo varïyate tat khalu aupapatika-bhÃvavatÅnÃæ tÃsÃæ madhye kÃsäcin nimitta-viÓe«aæ prÃpya kadÃcit kadÃcit tad-bhÃvÃvirbhÃva-prabhÃveïa kaiÓorÃvirbhÃvÃt saÇgacchate | yathà bhavi«ye kÃrttika-prasaÇge - bÃlye'pi bhagavÃn k­«ïa÷ kaiÓoraæ rÆpam ÃÓrita÷ ity Ãdinoktam | anyadà tad-ÃcchÃdane sati tat kaiÓorÃdikam Ãccannam eva ti«Âhati | tasmÃd bhÃvÃdÅnÃm avicchedÃbhÃvÃn nÃtirasÃdhÃyakatvam iti nÃtroÂÂaÇkyate | atha mahÃ-tejasvitayà ««Âha-var«am evÃrabhya kaiÓorÃvirbhÃva-vicchede sati tÃsÃm api puna÷ pÆrva-rÃgo jÃyate | tato'nyÃsÃæ tu sutarÃæ sa tÆdÃhriyate | yathÃ- ÃÓli«ya sama-ÓÅto«ïaæ prasÆna-vana-mÃrutam | janÃs tÃpaæ jahur gopyo na k­«ïa-h­ta-cetasa÷ || [BhP 10.20.45] gopyas tu na jahu÷ | tatra hetu÷ k­«ïeti | virahe pratyuta tÃpa-karatvÃd iti bhÃva÷ | || 10.20 || ÓrÅ-Óuka÷ || 371 || [372] tad-vivaraïaæ ca- itthaæ Óarat-svaccha-jalaæ padmÃkara-sugandhinà | nyaviÓad vÃyunà vÃtaæ sa-go-gopÃlako'cyuta÷ || kusumita vana-rÃji-Óu«mi-bh­Çga- dvija-kula-ghu«Âa-sara÷-sarin-mahÅdhram | madhupatir avagÃhya cÃrayan gÃ÷ saha-paÓu-pÃla-balaÓ cukÆja veïum || tad vraja-striya Ãkarïya veïu-gÅtaæ smarodayam | kÃÓcit parok«aæ k­«ïasya sva-sakhÅbhyo'nvavarïayan || tad varïayitum ÃrabdhÃ÷ smarantya÷ k­«ïa-ce«Âitam | nÃÓakan smara-vegena vik«ipta-manaso n­pa || barhÃpŬaæ naÂavaravapu÷ karïayo÷ karïikÃraæ bibhrad-vÃsa÷ kanaka-kapiÓaæ vaijayantÅæ ca mÃlÃm | randhrÃn veïor adhara-sudhayà pÆrayan gopa-v­ndair v­ndÃraïyaæ sva-pada-ramaïaæ prÃviÓad gÅta-kÅrti÷ || iti veïu-ravaæ rÃjan sarva-bhÆta-manoharam | Órutvà vraja-striya÷ sarvà varïayantyo'bhiremire || ak«aïvatÃæ phalam idaæ na paraæ vidÃma÷ sakhya÷ paÓÆn anuviveÓatayor vayasyai÷ | vaktraæ vrajeÓa-sutayor anuveïu-ju«Âaæ yair và nipÅtam anurakta-kaÂÃk«a-mok«am || cÆta-pravÃla-barha-stavakotpalÃbja- mÃlÃnup­kta-paridhÃna-vicitra-veÓau | madhye virejatur alaæ paÓupÃla-go«ÂhyÃæ raÇge yathà naÂavarau kva ca gÃyamÃnau || gopya÷ kim Ãcarad ayaæ kuÓalaæ sma veïur dÃmodarÃdhara-(page 142) sudhÃm api gopikÃnÃm | bhuÇkte svayaæ yad avaÓi«Âa-rasaæ hradinyo h­«yat-tvaco 'Óru mumucus taravo yathÃryÃ÷ || [BhP 10.21.1-9] tathà v­ndÃvanaæ sakhi bhuvo vitanoti kÅrtim [BhP 10.21.10] ity Ãdi | dhanyÃ÷ sma mƬha-matayo 'pi hariïya età [BhP 10.21.11] ity Ãdi | k­«ïaæ nirÅk«ya [BhP 10.21.12] ity Ãdi | gÃvaÓ ca k­«ïa-mukha- [BhP 10.21.13] ity Ãdi | prÃyo batÃmba munaya÷ [BhP 10.21.14] ity Ãdi | nadyas tadà tad upadhÃrya [BhP 10.21.15] ity Ãdi | d­«ÂvÃtape vraja-paÓÆn [BhP 10.21.16] ity Ãdi | pÆrïÃ÷ pulindya [BhP 10.21.17] ity Ãdi | hantÃyam adrir abalà [BhP 10.21.18] ity Ãdi | gà gopakair [BhP 10.21.19] ity Ãdi ca smartavyam | ittham iti | itthaæ pÆrvÃdhyÃya-varïita-prakÃreïa | kusimiteti pÆrveïÃnvaya÷ | atratyaæ vanaæ tad-antar-vanam | Óu«miïo mattÃ÷ | tad vrajeti k­«ïasya veïu-gÅtam ÃÓrutya | tathÃpi parok«aæ lajjayà nija- bhÃvÃvaraïÃya tad-agrajÃdi-varïana-sahayogenÃcchannaæ yathà syÃt tathaivÃvarïayan | samucita-varïanaæ hi prÅti-mÃtraæ bodhayati na tu kÃnta- bhÃvam iti | tad varïayitum iti tathÃpi nÃÓakan | parok«a-varïanÃyÃæ na samarthà babhÆvu÷ | tatra hetu÷ - smarantya iti | tatra ca hetu÷ smara- vegeneti | pÆrvoktaæ k­«ïa-ce«Âitaæ varïayanti barhÃpŬam iti | adhara- sudhayeti phutkÃrasya tat-prÃcuryaæ vivak«itam | tataÓ ca yukta eva tad- anubhavena tÃsÃæ tÃd­Óa-moha iti bhÃva÷ | nÃÓakann ity etad viv­ïoti itÅti | abhiremire unmadà babhÆvu÷ | atha yathà nÃÓakaæs tathà tad-vÃkya-dvÃraiva darÓayati ÓrÅ-gopya Æcur ity Ãdinà | tatra dvidhà parok«Å-karaïà Óakti÷ | ekatrÃj¤Ãnanato'pi bhÃva- prÃbalyenaivÃrthÃntarÃvir-bhÃveïa anyatra bhÃva-pÃravaÓyena j¤Ãnata eva tad-udghÃÂanena | tatra prathamena yathà ak«aïavatÃm iti | arthÃntaraæ cÃtra vrajeÓa-sutayor madhye kani«Âhatvena tad anu paÓcÃt veïu-ju«Âaæ mukhaæ tad yair nipÅtam iti yojyam | athottareïa yathà - cÆta-pravÃlety Ãdi- dvayam | tatra prathamaæ parok«Å-karaïe | dvitÅyaæ tad-aÓaktÃv iti j¤eyam | evam agre ca gÃvaÓ ca k­«ïa-mukha-nirgata-veïu-gÅtety Ãdi«u vijÃtÅya- bhÃva-varïanam api parok«a-vidhÃne mantavyam | athopasaæhÃra÷- evaævidhà bhagavato yà v­ndÃvana-cÃriïa÷ | varïayantyo mitho gopya÷ krŬÃs tan-mayatÃæ gatÃ÷ || hemante prathame mÃsi nanda-vraja-kumÃrikÃ÷ | cerur havi«yaæ bhu¤jÃnÃ÷ kÃtyÃyany-arcana-vratam || [BhP 10.21.20] tan-mayatÃæ tad-Ãvi«ÂatÃm | strÅ-maya÷ «iÇga itivat | || 10.21 || ÓrÅ-Óuka÷ || 373 || [374] tathà tÃsu kumÃrÅïÃm -- hemante prathame mÃsi nanda-vraja-kumÃrikÃ÷ | cerur havi«yaæ bhu¤jÃnÃ÷ kÃtyÃyany-arcana-vratam || [BhP 10.22.1] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.22 || sa÷ || 374 || [375] atra kÃma-lekhÃdi-prasthÃpanaæ matam | tatrodÃharaïaæ Órutvà guïÃn bhuvana-sundara Ó­ïavatÃæ te [BhP 10.52.37] ity Ãdi ÓrÅ-rukmiïÅ- sandeÓÃdikaæ j¤eyam | atha pÆrva-rÃgÃnantara-ja÷ sambhoga÷ | tatra sambhogasya sÃmÃnyÃkÃreïa sandarÓana-saæjalpa-saæsparaÓa-saæprayoga-lak«aïa-bheda-catu«Âaya- bhinnatvaæ d­Óyate | sandarÓanaæ samyag-darÓanaæ yatra sa bhÃva÷ ity Ãdi | atha ÓrÅ-rukmiïyÃ÷ sandarÓana-saæsparÓanÃkhyau tad-anantara-jau sambhogau yathà -- saivaæ ÓanaiÓ calayatÅ cala-padma-koÓau prÃptiæ tadà bhagavata÷ prasamÅk«amÃïà | utsÃrya vÃma-karajair alakÃn apÃÇgai÷ (page 143) prÃptÃn hriyaik«ata n­pÃn dad­Óe 'cyutaæ ca || tÃæ rÃja-kanyÃæ ratham Ãruruk«atÅæ jahÃra k­«ïo dvi«atÃæ samÅk«atÃm | [BhP 10.53.54-55] bhagavata÷ prÃptiæ tatrÃgamanaæ hriyà prasamÅk«amÃïà sa-lajjaæ dra«Âum ÃrabhamÃïà prÃptÃn purata÷ sthitÃn n­pÃn aik«ata | tataÓ ca vyÆkula-città tatraiva punar acyutam api dad­Óa ity artha÷ | || 10.53 || ÓrÅ-Óuka÷ || 375|| [376] atha vraja-kumÃrÅïÃæ sandarÓana-saæjalpo, yathÃ-- tÃsÃæ vÃsÃæsy upÃdÃya nÅpam Ãruhya satvara÷ | hasadbhi÷ prahasan bÃlai÷ parihÃsam uvÃca ha || [BhP 10.22.9] ity Ãdi | atraivaæ vivecanÅyam | tena yadyapi tÃsÃæ sva-vi«aya-premotkar«o jÃyata eva tathÃpi tad-abhivya¤jaka-ce«ÂÃ-viÓe«a-dvÃrà sÃk«Ãt tad-ÃsvÃdÃya tÃd­ÓÅ lÅlà sa-lajjà vistÃrità | vidagdhÃnÃæ ca yathà vanitÃnurÃgÃsvÃdane vächà na tathà tat-sparÓÃdÃv api | tatra lajjÃ-cchedo nÃma pÆrvÃnurÃga-vya¤jako daÓÃ-viÓe«o vartate | tathoktam -- nayana-prÅti÷ prathamaæ cintÃ-saÇgas tathà saÇkalpa÷ | nidrÃ-cchedas tanutà vi«aya-niv­ttis trapÃ-nÃÓa÷ | unmÃdo mÆrcchà m­tir ity etÃ÷ smara-daÓà daÓaiva syu÷ || [UN 15.71] te«u ca vya¤jake«u kula-kumÃrÅïÃæ lajjÃ-ccheda eva parÃkëÂhà | tà hi daÓamÅm apy aÇgÅkurvanti, na tu vaijÃtyam | tato'nurÃgÃtiÓaya-svÃdanÃrthaæ tathà parihasitam | sakhÃyaÓ ca te - na mayodita-pÆrvaæ và an­taæ tad ime vidu÷ [BhP 10.22.11] santata-tad-avinÃbhÃva-vyaktyà hasadbhi÷ [BhP 10.22.9] ity Ãdau bÃla-Óabda-prayuktyà ca tadÅya-sakhya-vyatirikta- bhÃvÃntarÃsparÓinas tad-aÇga-nirviÓe«Ã atra bÃlà eva ca | ye coktà gautamÅya-tantre prathamÃvaraïa-pÆjÃyÃm - dÃma-sudÃma-vasudÃma-kiÇkiïÅr gandha-pur«pakai÷ | anta÷-karaïa-rÆpÃs te k­«ïasya parikÅrtitÃ÷ | ÃtmÃbhedena te pÆjyà yathà k­«ïas tathaiva te || iti | tato rahasyatvÃt tÃd­ÓÃnurÃgÃsvÃda-kautuka-prayojanaka-narma- paripÃÂÅmayatvÃt tasyÃæ lÅlÃyÃæ na rasavattva-vyÃghÃta÷ pratyuta ullÃsa eva | tathaiva tasyÃæ lÅlÃyÃæ ÓrÅ-k­«ïasyÃbhiprÃyaæ munÅndra eva vyÃca«Âe - bhagavÃn Ãhatà vÅk«ya ÓuddhabhÃvaprasÃdita÷ | skandhe nidhÃya vÃsÃæsi prÅta÷ provÃca sasmitam || [BhP 10.22.18] Ãhatà ÃgatÃ÷ | lajjÃ-tyÃge'pi strÅ-jÃti-svabhÃvena lajjÃæÓÃvaÓe«Ãt namrataye«ad-bhagna-dehà và | evam utkaïÂhÃbhivyaktyà tad-bhÃva- mugdhatvÃbhivyaktyà ca Óuddha÷ paramaujjvalyenÃvagato yo bhÃvas tena tadÃsvÃdanena janita-citta-prasakti÷ | atha punar api yÆyaæ vivastrà yad api dh­ta-vratà [BhP 10.22.19] ity Ãdikaæ tal-lajjÃæÓÃvaÓe«a-ni÷Óe«atÃ-darÓana-kautukÃrthaæ ÓrÅ-k­«ïa-narma- vÃkyam | tad-anantaraæ ity acyutena [BhP 10.22.20] ity Ãdikaæ tÃsÃm api tathaiva tad-anantaram api svayaæ tathaiva vyÃca«Âe -- d­¬haæ pralabdhÃs trapayà ca hÃpitÃ÷ prastobhitÃ÷ k­Å¬anavac ca kÃritÃ÷ | vastrÃïi caivÃpah­tÃny athÃpy amuæ tà nÃbhyasÆyan priya-saÇga-nirv­tÃ÷ || [BhP 10.22.22] (page 144) [379] 10220291 atha gopai÷ pariv­to bhagavÃn devakÅ-suta÷ 10220293 v­ndÃvaÃd gato dÆraæ cÃrayan gÃ÷ sahÃgraja÷ 10220363 tarÆïÃæ namraÓÃkhÃnÃæ madhyena yamunÃæ gata÷ [380] 10220301 nidÃghÃrka-tape tigme chÃyÃbhi÷ svÃbhir Ãtmana÷ 10220303 ÃtapatrÃyitÃn vÅk«ya drumÃn Ãha vrajaukasa÷ ity Ãdi | 10230211 yamunopavane 'Óokanavapallavamaï¬ite 10230213 vicaraïtaæ v­taæ gopai÷ sÃgrajaæ dad­Óu÷ striya÷ 10230221 ÓyÃmaæ hiraïya-paridhiæ vana-mÃlya-barha- 10230222 dhÃtu-pravÃla-naÂa-ve«am anuvratÃæse 10230223 vinyasta-hastam itareïa dhunÃnam abjaæ 10230224 karïotpalÃlaka-kapola-mukhÃbja-hÃsam 10230231 prÃya÷ ÓrutapriyatamodayakarïapÆrair 10230232 yasmin nimagnamanasas tam athÃk«irandhrai÷ 10230233 anta÷ praveÓya suciraæ parirabhya tÃpaæ 10230234 prÃj¤aæ yathÃbhimatayo vijahur narendra || [BhP 10.23.21-23] 10230341 tatraikà vidh­tà bhartà bhagavantaæ yathÃÓrutam 10230343 h­dopaguhya vijahau dehaæ karmÃnubandhanam (page 145) evaæ lÅlÃ-nara-vapur [BhP 10.23.37] || 10.22 || ÓrÅ-Óuka÷ || 378-382 || [383] atha tad-anantaram eva Óaradi sarvÃsÃm eva ÓrÅ-vraja-devÅnÃæ sandarÓanÃdi- sarvÃtmaka eva pÆrva-rÃgÃntaraja÷ sambhogo varïyate | tatra kumÃrÅïÃm api tÃd­Óa-prÃptÃvak­tÃrthaæ-manyÃnÃæ pÆrva-rÃgÃæÓo nÃtigata÷ | kasyÃÓcit pÆrïÃ÷ pulindya÷ [BhP 10.21.17] ity anusÃreïa kÃsäcit tu yarhy ambujÃk«a [BhP 10.29.36] ity ÃdÃv asprÃk«a tat-prabh­tÅ÷ ity anena Óruto ya÷ sparÓa÷ so'pi veïu-gÅta-k­ta-tan-mÆrcchÃdi-ÓamanÃnurodhenaiva na tu sambhoga- rÅtyeti mantavya÷ | yata eva tasya tÃsÃm api apÆrvavat pratyÃkhyÃna- prÃrthanÃ-vÃkye saÇgacchete | atha tÃsÃæ sa yathà - niÓamya gÅtaæ tad-anaÇga-vardhanaæ vraja-striya÷ k­«ïa-g­hÅta-mÃnasÃ÷ | Ãjagmur anyonyam alak«itodyamÃ÷ sa yatra kÃnto javalola-kuï¬alÃ÷ || [BhP 10.29.4] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 383 || [384] atha tad-antarÃle mÃna-rÆpo vipralambha÷ | tatra yathoktam- aher iva gati÷ premïa÷ svabhÃva-kuÂilà bhavet | ato hetor ahetoÓ ca yÆnor mÃna uda¤cati || [UN 15.102] tathÃ- ahetor neti nety uker hetor yan mÃna ucyate | asya praïaya eva syÃn mÃnasya padam uttamam || [UN 15.76] iti | tato'sya sahetur nirhetuÓ ceti bheda-dvaye ca sati hetur api yathokta÷ - hetur År«yÃ-vipak«Ãder vaiÓi«Âye preyasà k­te | bhÃva÷ praïaya-mukhyo'yam Å­«Ã-mÃnatvam ­cchati || [UN 15.77] iti | yathà ca- snehaæ vinà bhayaæ na syÃn ner«yà ca praïayaæ vinà | tasmÃn mÃna-prakÃro'yaæ dvayo÷ prema-prakÃÓaka÷ || [UN 15.78] iti | ataeva harivaæÓe- ru«itÃm iva tÃæ devÅæ snehÃt saÇkalpayann iva | bhÅta-bhÅto'tiÓanakair viveÓa yadu-nandana÷ || rÆpa-yauvana-sampannà sva-saubhÃgyena garvità | abhimÃnavatÅ devÅ Órutvaiver«yÃ-vaÓaæ gatà || iti | ata÷ priya-k­ta-sneha-bhaÇgÃnumÃnena sahetur År«yÃ-mÃno bhavati | e«a ca vilÃsa÷ ÓrÅ-k­«ïasyÃpi parama-sukhada÷ | yathà coktaæ ÓrÅ-rukmiïÅæ prati svayam eva - tvad-vaca÷ Órotu-kÃmena k«velyÃ-caritam aÇgane [BhP 10.60.29] mukhaæ ca prema-saærambha-sphuritÃdharam Åk«itum [BhP 10.60.30] ity Ãdi | ÓrÅ-rukmiïyÃm api tad-avik«iptivaæ vyaktaæ | jìyaæ vacas tava gadÃgraja [BhP 10.60.40] ity Ãdau | yuktaæ ca tat kÃntÃbhÃvÃkhyÃyÃ÷ prÅte÷ po«akatvena (page 146) tad- bhÃvasyÃvagamÃt | prÃcÅnÃrvÃdÅna-kavi-sampradÃya-sammatatvÃc ca | tasmÃd ÃdaraïÅya eva mÃnÃkhyo bhÃva÷ | tatra sarvÃsÃæ yugapat-tyÃgena saÇga-prÃthamyena ca tathÃnudayÃn nigƬhas tan-mÃna-leÓo rÃse ÓrÅ-vraja- devÅnÃæ jÃta÷ | sa ca parityÃgajer«yÃ-hetuka eva j¤eya÷ | yathÃ- sabhÃjayitvà tam anaÇga-dÅpanaæ sahÃsa-lÅlek«aïa-vibhrama-bhruvà | saæsparÓanenÃÇka-k­tÃÇghri-hastayo÷ saæstutya Å«at kupità babhëire || [BhP 10.32.15] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.32 || ÓrÅ-Óuka÷ || 384 || [385] e«a ca stuty-Ãdibhi÷ ÓÃmyati | yathaiva tÃs tu«ÂÃva - evaæ mad-arthojjhita-loka-veda- svÃnÃæ hi vo mayy anuv­ttaye 'balÃ÷ | mayà parok«aæ bhajatà tirohitaæ mÃsÆyituæ mÃrhatha tat priyaæ priyÃ÷ || [BhP 10.32.21] na pÃraye 'haæ niravadya-saæyujÃæ [BhP 10.32.22] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.32 || ÓrÅ-bhagavÃn || 385 || atha nirhetu÷ praïaya-mÃna÷ | nirhetutvaæ ca kevala-praïaya-vilasitvena hetv- abhÃvÃn manyate | e«a nÃyakasyÃpi bhavati | bhagavat-prÅti-maye rase sa tÆddÅpano'pi prasaÇgÃd atrodÃharaïÅya÷ | yathà tÃsÃæ tat-saubhÃgya-madaæ vÅk«ya mÃnaæ ca keÓava [BhP 10.29.48] ity Ãdi-prakaraïaæ yojanÃntareïa manyate | tatra mÃna÷ praïaya-mÃna÷ | tasya hetu÷ saubhaga-mada÷ | tato mÃnasya praÓama-rÆpÃya tÃsÃæ prasÃdÃya svayam api praïaya- mÃnenaivÃntaradhÅyata | tathÃgre'pi yÃæ gopÅm anayat k­«ïo vihÃyÃnyÃ÷ striyo vane [BhP 10.30.36] ity Ãdau tasyÃ÷ praïaya-mÃna÷ | yenaivoktaæ- na pÃraye 'haæ calituæ naya mÃæ yatra te mana÷ [BhP 10.30.38] iti | atha pÆrvavat tasyÃpi praïaya-mÃna÷ | praïaya-kopenaiva so'py etad- anantaram enÃæ skandha ÃruhyatÃm [BhP 10.30.39] ity uktavÃn tato'ntarhitavÃæÓ ca | atra ÓrÅ-vraja-devÅnÃm ahetu÷ ÓrÅ-k­«ïasaya tu hetv- ÃbhÃsajo'sau | yÃsÃæ khalu praïaya÷ sva-pravÃhÃdy-udrekena svarasÃvarta- rÆpaæ kauÂilyaæ sp­Óan-mÃnÃkhya-prÅti-viÓe«atÃæ prÃpnoti | tÃsÃm eva mÃnÃkhya-vipralambho'pi Óuddho jÃyate | tato'nyÃsÃæ punar-hetu-lÃbhe'pi vi«Ãda-bhaya-cintÃ-prÃya eva jÃyate | yathà ÓrÅ-rukmiïÅæ prati ÓrÅ-k­«ïasya sa-praïaya-parihÃsa-vacanamaye'dhyÃye tad v­ttam | tatra ÓrÅ-k­«ïasya sa-kautuko'yam abhiprÃya÷ | iyaæ khalu sarasala-premavatÅ parama-gÃmbhÅryavatÅ ca | tato mamÃbhÅ«Âa÷ priyÃ- kopa-vilÃsa÷ prema-nirbandha-prakÃÓaka-sa-vikÃra-kaïÂhokti-viÓe«o và nÃsyÃæ sphuÂam upalabhyate | tasmÃt kopa-vilÃso và taj-jananÃbhÃve tu tÃd­Óoktir và yathÃsyÃæ prakÃÓate tathà bìhaæ parihÃsena prayati«ye | tatra yasyÃæ kopa-janane bhrÃt­-vairÆpyÃdikam api kÃraïaæ nÃsÅt | tasyÃæ tatrÃnyat paramÃyogyam eva kintu mada-viÓle«a-sukham evÃsyÃ÷ sarvasvam iti tad-darpa-nyakkÃreïaiva kopa÷ sambhavet | yadi tato'pi kopo nÃvirbhavet | tathÃpi mad-viÓle«a-bhayena pÆrvÃnurÃgavad adhunÃpi vikÃra-viÓe«a-sahita- nigadenaiva prema-nirbandhaæ prakÃÓyeteti | tathà hi tatra tÃæ rÆpiïÅm [BhP 10.60.10] ity Ãdau prÅta÷ smayan ity anena vyaktam | parihÃsamayatvaæ tu viÓe«ato'py uktam | prasaÇgena tasyÃ÷ prema-sÃralyÃdi-dvayam api--- tad d­«Âvà bhagavÃn k­«ïa÷ priyÃyÃ÷ prema-bandhanam | hÃsya-prauÂhim ajÃnantyÃ÷ karuïa÷ so 'nvakampata || [BhP 10.60.25] iti | hÃsyaæ parihÃsa÷ | tatra prau¬hi÷ avaÓyam enÃæ sarala-premÃïam api gambhÅrÃm api k«obhayi«yÃmÅti (page 147) garva÷ | tÃæ praïaya-rasa- kauÂilyÃbhÃvenÃjÃnantyà ity artha÷ | eva agre'pi hÃsya-prau¬hi-bhramac- cittÃm [BhP 10.60.28] ity uktam | tatra tena parihÃsena kopa-vilÃsÃdi-darÓanam evÃbhÅ«Âam iti svayam evoktam- mà mà vaidarbhy asÆyethà jÃne tvÃæ mat-parÃyaïÃm | tvad-vaca÷ Órotu-kÃmena k«velyÃcaritam aÇgane || mukhaæ ca prema-saærambha- sphuritÃdharam Åk«itum | kaÂÃk«epÃruïÃpÃÇgaæ sundara-bhru-kuÂÅ-taÂam || ayaæ hi paramo lÃbho g­he«u g­ha-medhinÃm | yan narmair Åyate yÃma÷ priyayà bhÅru bhÃmini || [BhP 10.60.29-31] iti | atra yadyapi tasyÃ÷ prÃg bhayam eva varïitaæ tathÃpi tatrÃsÆyÃ-prayoga÷ prottambhanÃrtha eva | tat-prayogeïa hi svasya tad-adhÅnatÃk«ipyate | ataeva bhÃminÅty api sambodhitam | atha tasya prema-nirbandha-prakÃÓaka-vikÃra-darÓanecchÃpi prÃktanaiva vÃkyena vyaktà | tad d­«Âvà bhagavÃn k­«ïa÷ priyÃyÃ÷ prema-bandhanam [BhP 10.60.25] ity anena | tathà nigadenaiva tad-vyakti-darÓanecchà svayam eva vya¤jità -- sÃdhvy etac-chrotu-kÃmais tvaæ rÃja-putri pralambhità [BhP 10.60.49] iti | pÆrvaæ hi tvaæ vai samasta-puru«Ãrtha-maya÷ phalÃtmà [BhP 10.60.38] ity Ãdikam | tayÃpi nigaditam asti | atra parihÃsa-j¤ÃnÃnantaraæ tad- did­k«ità ki¤cit kopa-vyaktiÓ ca jÃtÃsti - jìyaæ vacas tava gadÃgraja [BhP 10.60.40] ity Ãdi«u | jìyasya prÃcurya-vivak«ayà jìyam eva vaca iti sÃmÃnÃdhikaraïyenoktam mÃdhuryam eva nu mano-nayanÃm­taæ nu [KarïÃm­ta 68] itivat | atha tad-aviÓle«a-darpa-nyak-kÃra eva tat-k«obhe hetur ity atrÃpi ÓrÅ-Óuka- vÃkyam - etÃvad uktvà bhagavÃn ÃtmÃnaæ vallabhÃm iva manyamÃnÃæ aviÓle«Ãt tad-darpo-ghna upÃramat || [BhP 10.60.21] iti | anyasya ca tatra hetutvaæ svayam eva nirÃk­tam- bhrÃtur virÆpa-karaïaæ yudhi nirjitasya prodvÃha-parvaïi ca tad-vadham ak«a-go«ÂhyÃm | du÷khaæ samuttham asaho 'smad-viyoga-bhÅtyà naivÃbravÅ÷ kim api tena vayaæ jitas te || [BhP 10.60.56] iti | atra ca prakaraïe tasyÃ÷ praïayasyÃpi tÃd­ÓatvÃbhÃvÃt mÃnÃyogyatvam api darÓitam | tasmÃt sÃdhÆktaæ - yÃsÃæ khalu praïaya÷ ity Ãdi | atha mÃnÃnantaraja÷ sambhogo, yathà -- itthaæ bhagavato gopya÷ Órutvà vÃca÷ supeÓalÃ÷ | jahur virahajaæ tÃpaæ tadaÇgopacitÃÓi«a÷ || [BhP 10.33.1] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 386 || [387] atha prema-vaicittyam | tal-lak«aïaæ ca - priyasya sannikar«e'pi premonmÃda-bhramÃd bhavet | yà viÓle«a-dhiyÃrtis tat prema-vaicittyam ucyate || [UN 15.147] tad yathÃ- k­«ïasyaivaæ viharato gaty-ÃlÃpek«ita-smitai÷ | narma-k«veli-pari«vaÇgai÷ strÅïÃæ kila h­tà dhiya÷ || Æcur mukundaika-dhiyo gira unmatta-vaj ja¬am | cintayantyo 'ravindÃk«aæ tÃni me gadata÷ Ó­ïu || ÓrÅ-mahi«ya Æcu÷-- kurari vilapasi tvaæ (page 148) vÅta-nidrà na Óe«e svapiti jagati rÃtryÃm ÅÓvaro gupta-bodha÷ | vayam iva sakhi kaccid gÃÂha-nirviddha-cetà nalina-nayana-hÃsodÃra-lÅlek«itena || [BhP 10.90.13-15] tathÃ- netre nimÅlayasi [BhP 10.90.16] ityÃdi, bho bho÷ sadà ni«Âanase udanvan [BhP 10.90.17] ityÃdi, tvaæ yak«maïà [BhP 10.90.18] ityÃdi, kiæ nv Ãcaritam [BhP 10.90.19] ityÃdi, megha ÓrÅman [BhP 10.90.20] ityÃdi, priya-rÃva- [BhP 10.90.21] na calasi [BhP 10.90.22] ityÃdi, Óu«yad-dhradÃ÷ [BhP 10.90.23] ityÃdi | haæsa svÃgatam ÃsyatÃæ piba payo brÆhy aÇga Óaure÷ kathÃæ dÆtaæ tvÃæ nu vidÃma kaccid ajita÷ svasty Ãsta uktaæ purà | kiæ và naÓ cala-sauh­da÷ smarati taæ kasmÃd bhajÃmo vayaæ k«audrÃlÃpaya kÃma-daæ Óriyam ­te saivaika-ni«Âhà striyÃm || [BhP 10.90.24] evaæ viharata÷ k­«ïasya gaty-Ãdibhi÷ strÅïÃæ dhiyo h­tÃ÷ | tataÓ ca tà mukundaika-dhiya÷ samÃhità iva k«aïam agira÷ satya÷ punar anurÃga- viÓe«eïonmattà iva viharantam api tam aravindÃk«aæ parok«avac cintayantyo ja¬aæ viveka-ÓÆnyaæ yathà syÃt tathà Æcu÷ | tÃni vacanÃni me mama gadato vÃkyata÷ Ó­ïv iti | atha viraha-sparÓÅni tÃny evonmÃda-vÃkyÃny Ãhu÷ kurarÅty Ãdi | he kurari jagati tvam evaikà rÃtryÃæ vilapasi ataeva na Óe«e na nidrÃsi | ÅÓvaro'smat- svÃmÅ tu gupta-bodha÷ kvacid Ãcchanna÷ svapiti | tasmÃd asmÃkaæ tava ca vilÃpÃdi-sÃdharmyÃd idam anumÅyata ity Ãhu÷ vayam iveti | evam anyatrÃpi yojanÅyam | tadaiva daivÃd Ãgataæ haæsaæ dÆtaæ kalpayitvÃhu÷ haæseti | no'smÃn prati purà rahasi uktaæ kiæ và smarati | smaratu mÃm evety ÃÓayenÃhu÷ tam iti | yadi ca tad-Ãgrahas tadà he k«audra sauh­dya- cäcalyena k«udrasya tasya dÆta, tam eva kÃmadaæ yuvati-jana-k«obhakam atrÃlÃpaya Ãhvaya | kintu yÃsÃm Ãdya vayaæ tyaktÃ÷ tÃæ Óriyam ­te | tÃæ solluïÂhaæ stauti | striyÃæ madhye saiva ekatra tasmin ni«Âhà yasyÃs tÃd­ÓÅ | tata÷ kathaæ tasyÃæ nÃsajyeteti vya¤jitam | kÃkvà sve«Ãm api tan-ni«Âhatvaæ vyajya solluïÂhatvaæ darÓitam | atha tÃsÃæ tad-vidhÃÓe«a-vipralambhÃnantarajaæ nityam eva sarvÃtmaka- sambhogam Ãha- itÅd­Óena bhÃvena k­«ïe yogeÓvareÓvare | kriyamÃïena mÃdhavyo lebhire paramÃæ gatim || [BhP 10.90.25] vi«ïo÷ ÓrÅ-k­«ïasya eva sambandhinÅæ gatiæ nitya-saæyogaæ lebhire | atra hetu÷ mÃdhavya÷ madhu-vaæÓodbhavasya ÓrÅ-k­«ïasyaiva nitya-preyasyas tÃ÷ | || 10.90 || ÓrÅ-Óuka÷ || 388 || [389] atha pravÃsa÷ | nÃnÃ-vidhaÓ cai«a tad-anantara-saÇgaÓ ca ÓrÅ-vraja-devÅ- revÃdhik­tyodÃharaïÅya÷ | saÇgaty-arthaæ tatra pravÃsa-lak«aïam- pÆrva-saÇgatayor yÆnor bhaved deÓÃntarÃdibhi÷ | vyavadhÃnaæ tu yat prÃj¤ai÷ sa pravÃsa itÅryate || taj-janya-vipralambho'yaæ pravÃsatvena kathyate | [UN 15.152-153] ity artha÷ | atra- cintà prajÃgarodvegau tÃnavaæ malinÃÇgatà | pralÃpo vyÃdhir unmÃdo moho m­tyur daÓà daÓa || [UN 15.167] ayaæ ca ki¤cit dÆra-gamana-maya÷ sudÆra-gamana-mayaÓ ca | tatra pÆrvo'pi dvividha÷ | eka-lÅlÃ-gata÷ lÅlÃ-paramparà (page 149) ntarÃla-gataÓ ca | pÆrvo yathà -- antarhite bhagavati sahasaiva vrajÃÇganÃ÷ | atapyaæs tam acak«ÃïÃ÷ kariïya iva yÆthapam || [BhP 10.30.1] ity Ãdi | [390] tathÃ, tataÓ cÃntardadhe k­«ïa÷ sà vadhÆr anvatapyata | [BhP 10.30.39] iti spa«Âam | || 10.30 || sa÷ || 389-390 || [391] atra pralÃpÃkhyà daÓà ca-hà nÃtha ramaïa pre«Âha [BhP 10.30.40] ity Ãdi÷ | spa«Âam | || 10.30 || ÓrÅ-rÃdhà || 391 || [392] tathÃ- jayati te'dhikaæ janmanà vraja÷ Órayata indirà ÓaÓvad atra hi | dayita d­ÓyatÃæ dik«u tÃvakÃs tvayi dh­tÃsavÃs tvÃæ vicinvate || [BhP 10.31.1] tathÃ-- Óarad-udÃÓaye sÃdhu-jÃta- [BhP 10.31.2] ity Ãdi | vi«a-jalÃpyayÃd [BhP 10.31.3] ity Ãdi | na khalu gopikÃ-nandana [BhP 10.31.4] ity Ãdi | madhurayà girà [BhP 10.31.8] ity Ãdi | viracitÃbhayaæ [BhP 10.31.5] ity Ãdi | vraja-janÃrtihan [BhP 10.31.3] ity Ãdi | praïata-dehinÃæ [BhP 10.31.7] ity Ãdi | tava kathÃm­taæ [BhP 10.31.9] ity Ãdi | prahasitaæ [BhP 10.31.10] ity Ãdi | calasi yad vrajÃc [BhP 10.31.11] ity Ãdi | dina- parik«aye [BhP 10.31.12] ity Ãdi | praïata-kÃmadaæ [BhP 10.31.13] ity Ãdi | surata-vardhanaæ [BhP 10.31.14] ity Ãdi | aÂati yad bhavÃn [BhP 10.31.15] ity Ãdi | pati-sutÃnvaya- [BhP 10.31.16] ity Ãdi | rahasi saævidaæ [BhP 10.31.17] ity Ãdi | vraja-vanaukasÃæ [BhP 10.31.18] ity Ãdi | yat te sujÃta-caraïÃmbu-ruhaæ stane«u bhÅtÃ÷ Óanai÷ priya dadhÅmahi karkaÓe«u | tenÃÂavÅm aÂasi tad vyathate na kiæ svit kÆrpÃdibhir bhramati dhÅr bhavad-Ãyu«Ãæ na÷ || [BhP 10.31.19] tatra vi«a-jalÃpyayÃd ity Ãdikaæ sarvasyaiva gokulasya sva-rak«aïÅyatÃ- d­«ÂyÃpy asmÃn adhunà rak«ety abhiprÃyam | v­«ÃtmajÃd vatsÃt mayÃtmajÃt vyomÃsurÃd ity artha÷ | punaÓ ca tat-tad-alaukika-karma lak«yÅk­tya na khalu gopikÃ-nandano bhavÃn ity Ãdi-dvaye yÃcaka-rÅtyà dainyena tatra parameÓvarattvÃropa iyaæ stuti÷ | tato viÓvasyÃpi sva- rak«aïÅyatÃ-d­«ÂyÃpy asmÃn adhunà rak«eti pÆrvavat | tatrÃpi sÃtvatÃnÃæ vai«ïavÃnÃæ ÓrÅman-nandÃdÅnÃæ kule'vatÅrïatvÃt | tatrÃpi bÃlye'smat- sakhitvÃpter vaiÓi«Âyam eva yujyate ity artha÷ | v­«ïi-dhurya iti te«Ãm api yadu-vaæÓotpannatvÃt | tathà ca skÃnde mathurÃ-mÃhÃtmye - govardhanaÓ ca bhagavÃn yatra govardhano dh­ta÷ | rak«ità yÃdavÃ÷ sarve indra-v­«Âi-nivÃraïÃt || iti | tatraivÃnyatra api ÓrÅ-govinda-kuï¬a-prastÃve- yatrÃbhi«ikto bhagavÃn maghonà yadu-vairiïà iti | athavà vi«a-jalÃpyayÃd ity Ãdinà stutvà puna÷ sa-praïayer«yam Ãhu÷, na khalv ity ardhena | evaæ duravasthÃpannÃnÃm asmÃkam upek«ayà bhavÃn khalu niÓcayena gopikÃyÃ÷ sarve«Ãæ vraja-vÃsinÃm asmÃkaæ rak«Ã- kÃriïyÃ÷ ÓrÅ-vrajeÓvaryà nandano nÃsti kintu kasyÃpi sukhena du÷khena cÃsp­«ÂatvÃd akhila-dehinÃm antarÃtma-d­k Óuddha-jÅva-dra«Âà paramÃtmÃsti | evam api nÆnaæ brÃhmaïÃrthi (page 150) - tatvenÃnÃsaktatayaiva sarva-rak«ÃvatÅrïatvÃn nÃsmÃn upek«itum arhati iti puna÷ sa-dainyam Ãhu÷ vikhanasety ardhena | pÆrvavat tad-abhiprÃyeïaiva viracitÃbhayam ity Ãdikam apy uktam | praïata-dehinÃm iti | ÓrÅ-niketanam api praïata-dehi-prabh­tÅnÃæ pÃpa- kar«aïÃdi-rÆpaæ | tata eva parama-karuïÃmayatvenÃvagatam asmÃkaæ kuce«v api h­c-chaya-kartanÃya kartum ucitam ity artha÷ | h­c-chaya-nidÃnaæ tad-anurÆpaæ pratÅkÃrÃntaraæ cÃhu÷ madhurayeti | nÆnaæ yat saurabhya-digdhatayaiva tava gÅr madhurà mano mohayati tad evÃdhara-sÅdhu bhaved atrau«adhabhity artha÷ | aho tavÃdhara-sÅdhu tÃd­Óa- puïya-hÅnÃbhi÷ kathaæ sulabhaæ syÃt | yata÷ sà madhurà gÅr apy astu dÆre | guru-go«ÂhÅ-niyama-bandanakatvam ÃpannÃbhir asmÃbhi÷ prasaÇgÃntareïÃpi jana-paramparÃ-prakhyÃyamÃnam api tava caritÃm­tam api durlabham ity Ãha, tava kathÃm­tam iti | tad ye g­ïanti te'pi asmabhyaæ bhÆridà jÃtÃ÷ | kuta÷ punar yu«mÃkaæ mayy etÃvÃn anurÃgas tatrÃhu÷ prahasitam ity Ãdi | kathaæ mama prahasitÃdÅnÃm etÃd­Óatvaæ tatrÃhu÷-he kuhaketi | tÃd­ÓÅ kÃpi kuhanà yà tvayi vidyate tÃæ tvam eva vetsÅty artha÷ | evam anyÃny api yojanÅyÃni | parama-prakar«eïÃhu÷ -- yat te sujÃta iti | || 10.31 || ÓrÅ-gopya÷ || 392 || [393] etad-anantaraæ sambhogodÃharaïaæ ca darÓitam | taæ vilokyÃgataæ pre«Âham [BhP 10.32.3] ity Ãdibhi÷ | atra ca krameïa viraha-santÃpa-dhuti÷ | tatra prathamato yathà - sarvÃs tÃ÷ keÓavÃlokaparamotsavanirv­tÃ÷ | jahur virahajaæ tÃpaæ prÃj¤aæ prÃpya yathà janÃ÷ || [BhP 10.32.9] dvitÅyo yathà -- tad-darÓanÃhlÃda-vidhÆta-h­d-ruja÷ [BhP 10.32.13] ity Ãdi | t­tÅyo yathÃ- itthaæ bhagavato gopya÷ Órutvà vÃca÷ supeÓalÃ÷ | jahur virahajaæ tÃpaæ tadaÇgopacitÃÓi«a÷ || [BhP 10.33.1] spa«Âam | || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 393 || [394-397] atha dvitÅyaæ ki¤cid dÆra-pravÃsam Ãha -- gopya÷ k­«ïe vanaæ yÃte tam anudruta-cetasa÷ | k­«ïa-lÅlÃ÷ pragÃyantyo ninyur du÷khena vÃsarÃn || [BhP 10.35.1] tatra ca tÃsÃæ pralÃpÃkhyÃm avasthÃm Ãha- ÓrÅ-gopya Æcu÷ vÃma-bÃhu-k­ta-vÃma-kapola- valgita-bhrÆr adharÃrpita-venum | komalÃÇgulÅbhir ÃÓrita-mÃrgaæ gopya Årayati yatra mukunda÷ || vyoma-yÃna-vanitÃ÷ saha siddhair vismitÃs tad upadhÃya salajjÃ÷ | kÃma-mÃrgana-samarpita-cittÃ÷ kaÓmalaæ yayur apasm­ta-nivya÷ || [BhP 10.35.2-3] yathÃ- hanta citram abalÃ÷ Ó­ïutedam [BhP 10.35.4] ity Ãdi v­ndaÓo vraja-v­«Ã [BhP 10.35.5] ity-Ãdy-antam | barhiïa-stabaka- [BhP 10.35.6] ity Ãdi tarhi bhagna- gataya÷ [BhP 10.35.7] ity Ãdy-antam | anucarai÷ [BhP 10.35.8] ity Ãdi vana-latÃs [BhP 10.35.9] ity Ãdy-antam | darÓanÅya-tilaka÷ [BhP 10.35.10] ity Ãdi sarasi sÃrasa- [BhP 10.35.11] ity Ãdy-antam | saha-bala÷ [BhP 10.35.12] ity Ãdi mahad-(page 151) atikramaïa- [BhP 10.35.13] ity Ãdi vividha-gopa-caraïe«u [BhP 10.35.14] ity Ãdi savanaÓas [BhP 10.35.15] ity Ãdy-antam | nija-padÃbja-dalair [BhP 10.35.16] ity Ãdi vrajati tena vayaæ [BhP 10.35.17] ity-Ãdy-antam | maïi-dhara÷ [BhP 10.35.18] ity Ãdi kvaïita-veïu-rava-[BhP 10.35.19] ity-Ãdy-antam | kunda- dÃma- [BhP 10.35.20] ity Ãdi manda-vÃyu÷ [BhP 10.35.21] ity-Ãdy-antaæ ca tat- tad-yugalaæ smartavyam | atra saha-siddhair iti te«Ãm api tÃd­Óa-veïu-vÃdya-mahimnà vaintÃ- bhÃvÃpatti÷ sÆcità | anucarair iti | atrÃdi-puru«a ivÃcala-bhÆtir ity anenaiva bodhyate | evam eva sarvatra tÃsÃæ prema-k­ta-sarvottamatÃ-sphÆrtyà kvacit tad-aiÓvarya-varïanam utpreksaiva yat-paty-apatyety-Ãdivad iti | vanalatà iti | atra vi«ïuæ sarvatraiva sphurantaæ ÓrÅ-k­«ïam ity artha÷ | nija- padÃbjeti | atra vraja-bhÆ-Óabdena tat-sthÃni t­ïÃdÅni lak«yante | te«Ãæ ca khuratodaÓamanaæ sparÓa-mÃhÃtmyena nityam aÇkura-ÓÃlitva-karaïÃt | ataevÃparimita-catu«pada-vigÃhe'pi tac-cÃrasya samÃveÓa÷ sidhyatÅti j¤eyam | etad-anantaraæ darÓÃnÃtmaka-sambhogo yathÃ-- vatsalo vraja-gavÃæ yad aga-dhro vandyamÃna-caraïa÷ pathi v­ddhai÷ | k­tsna-go-dhanam upohya dinÃnte gÅta-veïur anuge¬ita-kÅrti÷ || utsavaæ Órama-rucÃpi d­ÓÅnÃm unnayan khura-rajaÓ-churita-srak | ditsayaiti suh­d-ÃÓi«a e«a devakÅ-jaÂhara-bhÆr u¬u-rÃja÷ || [BhP 10.35.22-23] atra devakÅ-jaÂhara-bhÆr iti saÇketa-nÃma-grahaïam | saÇketa-mÆlaæ tu prÃg ayaæ vasudevasya kvacij jÃtas tavÃtmaja÷ [BhP 10.8.14] iti j¤eyam | athavÃ, anenaivÃprasiddho'pi devakÅ-Óabdo'tra ÓrÅ-yaÓodÃyÃm eva j¤eya÷ | tatra tasyà eva tan-mÃt­tvena prasiddhatvÃt-nÃbher asÃv ­«abha Ãsa sudevÅsÆnu÷ [BhP 2.7.10] ity atra meru-devyà eva sudevÅti saæj¤Ãvat | dve nÃmnÅ nanda- bhÃryÃyà yaÓodà devakÅti ca iti purÃïÃntara-vacanaæ ca tathà | evaæ mada-vighÆrïita-locana Å«at [BhP 10.35.24] iti yadu-patir dvirada-rÃja- vihÃra÷ [BhP 10.35.25] iti smartavyam | vraja-gavÃm iti tatra sthità bÃla-v­ddhà gÃvas te«Ãm apy upalak«aïatvenoktÃ÷ | tathaitad-agre-- evaæ vraja-striyo rÃjan k­«ïa-lÅlÃnugÃyatÅ÷ | remire 'ha÷su tac-cittÃs tan-manaskà mahodayÃ÷ || [BhP 10.35.26] evam aparÃhïe«u tadÅyÃgamanÃnandena nityam aha÷sv api remire | || 10.35 || ÓrÅ-Óuka÷ || 394-397 || [398] atha dÆra-pravÃsa÷ | sa ca bhÃvÅ bhavan bhÆtaÓ ceti trividha÷ | tatra bhÃvÅ yathÃ- gopyas tÃs tad upaÓrutya babhÆvur vyathità bh­Óam rÃma-k­«ïau purÅæ netum akrÆraæ vrajam Ãgatam || [BhP 10.39.13] tÃsÃæ vilÃpaÓ ca-- aho vidhÃtas tava na kvacid dayà saæyojya maitryà praïayena dehina÷ | tÃæÓ cÃk­tÃrthÃn viyunaÇk«y apÃrthakaæ vikrŬitaæ te 'rbhaka-ce«Âitaæ yathà || [BhP 10.39.19] tathà -- yas tvaæ pradarÓyÃsita-kuntalÃv­taæ [BhP 10.39.20] ity Ãdi | krÆras tvam akrÆra- [BhP 10.39.21] ity Ãdi | na nanda-sÆnu÷ k«aïa-bhaÇga-sauh­da÷ [BhP 10.39.22] ity Ãdi | sukhaæ prabhÃtà rajanÅyam [BhP 10.39.23] ity Ãdi | tÃsÃæ mukunda÷ [BhP 10.39.24] ity Ãdi | adya dhruvaæ tatra d­Óo bhavi«yate [BhP 10.39.25] ity Ãdi | (page 152) maitad-vidhasyÃkaruïasya [BhP 10.39.26] ity Ãdi | anÃrdra-dhÅr e«a [BhP 10.39.27] ity Ãdi | nivÃrayÃma÷ [BhP 10.39.28] ity Ãdi | yasyÃnurÃga- [BhP 10.39.29] ity Ãdi | yo 'hna÷ k«aye vrajam ananta-sakha÷ [BhP 10.39.30] ity Ãdikaæ ca smartavyam | bhavan ca, yathÃ-- gopyaÓ ca dayitaæ k­«ïam anuvrajyÃnura¤jitÃ÷ | pratyÃdeÓaæ bhagavata÷ kÃÇk«antyaÓ cÃvatasthire || [BhP 10.39.34] ity Ãdi | tà nirÃÓà nivav­tur govinda-vinivartane | viÓokà ahanÅ ninyur gÃyantya÷ priya-ce«Âitam || [BhP 10.39.37] ity antam | viÓokà vividha-Óoka-v­ttaya÷ satya÷ | tat-tad-gÃne tat-tal-lÃlasÃyÃ÷ sÃk«Ãd iva sphÆrter và viÓoka-prÃyà ahanÅ aho-rÃtraæ ninyur yÃpayÃmÃsu÷ | || 10.39 || ÓrÅ-Óuka÷ || 400 || [401] bhÆto, yathÃ- tà man-manaskà mat-prÃïà mad-arthe tyakta-daihikÃ÷ [BhP 10.46.4] ity Ãdinà darÓita÷ | atra dÆta-mukhena paraspara-sandeÓ ca d­Óyate | dÆtÃ÷ sphurita- saÇkhyÃæÓà uddhva-baladevÃdaya÷ | tatra taæ praÓrayeïÃvanatÃ÷ su-sat-k­taæ a-vrŬa-hÃsek«aïa-sÆn­tÃdibhi÷ [BhP 10.47.3] ity-Ãdi-diÓà pÆrvaæ racitÃkÃra- guptÅnÃm api tÃsÃæ mahÃrtyà mahÃ-saÇkoca-parityÃgam apy Ãha- iti gopyo hi govinde gata-vÃk-kÃya-mÃnasÃ÷ | k­«ïa-dÆte samÃyÃte uddhave tyakta-laukikÃ÷ || [BhP 10.47.9] ap­cchann [BhP 10.47.3] iti prÃktana-kriyayÃnvaya÷ | || 10.47 || ÓrÅ-Óuka÷ || 401 || [402] ataeva- gopyo hasantya÷ papracchÆ rÃma-sandarÓanÃd­tÃ÷ | kaccid Ãste sukhaæ k­«ïa÷ pura-strÅ-jana-vallabha÷ || [BhP 10.65.9] ity Ãdi | hasantya÷ premer«yayà k­«ïam upahasantya ity artha÷ | ||10.65 || ÓrÅ-Óuka÷ || 402 || [403] yathaiva ÓrÅmad-uddhava-sannidhÃv unmÃda-vacanam api darÓitam | kÃcin madhukaraæ d­«Âvà dhyÃyantÅ k­«ïa-saÇgamam | priya-prasthÃpitaæ dÆtaæ kalpayitvedam abravÅt || [BhP 10.47.11] kÃcic chrÅ-rÃdhà | tathaiva ÃkhyÃtaæ vÃsanÃ-bhëye | etad-vivaraïaæ ca ÓrÅ- daÓama-ÂippanyÃæ d­Óyam iti | [404] tatra unmÃdenaiva mÃninÅ-bhaÇgyÃha a«Âabhi÷--madhupa kitava-bandho [BhP 10.47.12] ity Ãdi | [405] mÃne kÃraïam Ãha sak­d adhara-sudhÃæ [BhP 10.47.13] ity Ãdi [406] atra kiævadantÅm ÃÓritya padmÃyÃ÷ pratinÃyikÃtvenopanyÃsa÷ kriyate | dÆta- prastuti-pratyÃkhyÃnam kim iha [BhP 10.47.14] iti | [407] vijayate sarvaæ vaÓÅkaroti iti vijaya÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ sa eva sakhà tvad-bandhu÷ | tasya sakhÅnÃæ samprati mÃthurÅïÃm evÃgrata÷ tasya vijayasya tad- vaÓÅkÃra-paryantasya prasaÇga÷ | tathÃpi tad-Ãsaktau tad-do«a eva kÃraïam iti sva-do«aæ pariharantÅ dainyam Ãlambya tasya nirdayatvaæ pratipÃdayati divi bhuvi ca [BhP 10.47.15] ity Ãdi | [408] api ca | evam api asmad-vidha-k­païa-pak«a-pÃte saty eva tatra uttama-Óloka- Óabdo bhavitum arhati samprati tu tasya tad-abhÃva-darÓanÃn na sadayatvaæ tad-abhÃvÃnyatarÃm uttamaÓlokatvam api iti bhÃva÷ | (page 153) sva- kaumalya-mudrayà janitaæ tac-cÃÂukÃrodyam atiÓayaæ matvÃha vis­ja Óirasi [BhP 10.47.16] ity Ãdi | [409] tata÷ praïayer«ayà tasmin do«am ÃropyÃpi svasvyÃs tadÅyÃsakti- parityÃgÃsÃmÃrthyaæ varïayantÅ tat-tad-do«aæ pariharati m­gayur [BhP 10.47.17] ity Ãdi | [410] yatas te'py asità evaævidhÃs tasmÃd asitasya ÓyÃma-jÃti-mÃtrasya sakhyai÷ praïaya-bandhai÷ | puna÷ tat-kathÃyà yad dustyajatvaæ tat khalu tasyÃpi do«atvenaiva sthÃpayati yad anucarita [BhP 10.47.18] ity Ãdi | [411] karïasyaiva pÅyÆ«aæ na tu manasa ity ÃpÃta-mÃtra-svÃdyatvaæ bodhitam | vidhÆta-dvandva-dharmatvÃd eva vina«Âà acetana-prÃyà jÃtÃ÷ | iha v­ndÃvane vhaÇgÃ÷ ÓukÃdayo'pi bhik«o÷ sannyÃsinaÓ caryÃæ dehÃdinairapek«yaæ caranti Ãcaranto d­Óyanta ity artha÷ | tata÷ sÃnutÃpam Ãha vayam ­tam [BhP 10.47.19] iti | [412] tad evam a«Âakena mÃna-bhaÇgÅæ vyajya svakÃÂhinyÃtiÓayena dÆtaæ nivartamÃnam ÃÓaÇkya kalahÃntaritÃ-bhaÇgyà dvayenÃha priya-sakhà [BhP 10.47.20] iti | [413] tatrÃpi sakauÂilyam ardhenÃha nayasÅti | dvandvaæ mithunÅ-bhÃva÷ | dustyaja-dvandvatve hetu÷ satatam iti | atra tad-vak«asi sthità lak«mÅ rekhaiva premer«yayà sÃk«Ãt tad-rÆpatvenotprek«ità | ante sa-dainyam Ãha api bata [BhP 10.47.21] iti | ÓrÅ-k­«ïa-sandeÓo yathodÃh­ta÷ ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe bhavatÅnÃæ viyogo me [BhP 10.47.29] ity Ãdika÷ | atra prakÃÓÃntareïa sarva-vraja-sahitasya tasya nitya-v­ndÃvana-vihÃra-rÆpo'rthas tatraiva pratipÃdita÷ | yas tu vyakto j¤Ãna- yoga-pratipÃdaka÷ sa ca du÷khÃdau Óamayitavye loka-rÅtyà sambhavatÅty eke | tatra j¤Ãna-yogopadeÓena tÃsÃæ na ÓÃntir iti dvitÅya-sandeÓo yat tv ahaæ bhavatÅnÃæ vai [BhP 10.47.34] ity Ãdika÷ | yà mayà krŬatà rÃtryÃm [BhP 10.47.37] ity anta÷ | atra yat tv aham ity Ãdau api smaratha na÷ sakhya÷ svÃnÃm artha-cikÅr«ayà gatÃn [BhP 10.82.42] ity Ãdi vak«yamÃïÃnusÃreïa kÃryÃntarasyÃpi bhavat- prema-sukha-v­ddhi-phalatvam evety abhiprÃya÷ | tatas tÃ÷ k­«ïa-sandeÓair vyapeta-viraha-jvarÃ÷ | uddhavaæ pÆjayÃæ cakrur j¤ÃtvÃtmÃnam adhok«ajam || [BhP 10.47.53] ity atrÃpi vyapeta-viraha-jvaratvaæ tad-ÃgamanÃdi-ÓravaïenÃpÃta-ÓÃnti- rÆpam eva kvacid gadÃgraja÷ saumya [BhP 10.47.40] ity-Ãdy-ukte÷ | ÃtmÃnaæ tasya tad-dÆtatayà tat-preryatvenÃnta÷-karaïÃdhi«ÂhÃtÃram adhok«ajaæ ÓrÅ- k­«ïam eva matvà tad-Ãtmakatvenoddhavaæ pÆjayäcakrur ity artha÷ | yathà coktam - tam Ãgataæ samÃgamya k­«ïasyÃnucaraæ priyam | nanda÷ prÅta÷ pari«vajya vÃsudeva-dhiyÃrcayat || [BhP 10.46.14] iti | || 10.47 || ÓrÅ-Óuka÷ || 403-413 || [414] evaæ ÓrÅ-baladeva-dvÃraka-sandeÓo'py anumeya÷ - saÇkar«aïas tÃ÷ k­«ïasya sandeÓair h­dayaæ-gamai÷ | sÃntvayÃm Ãsa bhagavÃn nÃnÃnunaya-kovida÷ || [BhP 10.65.16] ity anusÃreïa | atha tad-ananta-raja÷ sandarÓanÃdi-maya÷ sambhoga÷ kuruk«etra prasiddha÷ | yathÃ- gopyaÓ ca k­«ïam upalabhya cirÃd abhÅ«Âaæ (page 154) yat-prek«aïe d­Ói«u pak«ma-k­taæ Óapanti | d­gbhir h­dÅ-k­tam alaæ parirabhya sarvÃs tad-bhÃvam Ãpur api nitya-yujÃæ durÃpam || [BhP 10.82.39] [415] tad evaæ tÃsÃm avasthÃm uktvà ÓrÅ-bhagavato'pi tad-vi«ayaka-sneha-mayÅm ÅhÃm Ãha- bhagavÃæs tÃs tathÃ-bhÆtà vivikta upasaÇgata÷ | ÃÓli«yÃnÃmayaæ p­«Âvà prahasann idam abravÅt || [BhP 10.82.40] [416] anta÷-sa-k«obheïÃpi ruk«a eva prahÃso'yaæ svÃparÃdhaæ k«amayatà prapa¤cita÷ | tatra sva-vyavahÃropapattyà sÃntvayati -- api smaratha na÷ sakhya÷ svÃnÃm artha-cikÅr«ayà | gatÃæÓ cirÃyitä chatru- pak«a-k«apaïa-cetasa÷ || [BhP 10.82.41] [417] kiæ và ro«eïa smaraïam api na kurutheti bhÃva÷ | tatra sva-do«a-nivÃraïaæ svÃnÃm iti | svÃnÃæ sve«Ãm asmat-pitu÷ ÓrÅ-vraja-rÃjasya bandhu-vargÃïÃæ yÃdavÃnÃm | ubhaye«Ãm api yÃdavatvena j¤ÃntÅnÃm iti và | tatrÃtivilambe kÃraïaæ Óatru-pak«eti | tataÓ ca bhavatÅnÃæ nirvighna÷ saæyogo'py anena bhavi«yatÅti bhÃva÷ | Ãtmano vÃmÃntara-saÇgam ÃÓaÇkya parameÓvara- pÃratantryopapÃdÃnena sÃntvayati- apy avadhyÃyathÃsmÃn svid ak­ta-j¤ÃviÓaÇkayà | nÆnaæ bhÆtÃni bhagavÃn yunakti viyunakti ca || [BhP 10.82.42] ity Ãdi dvayam | [418] svasya parameÓvaratva-prasiddhim ÃÓaÇkya saÇkucan tathÃpi viraha-jÃta- premÃtiÓayo'yaæ yu«mad-abhÅ«ÂÃvyÃghÃtÃyaiva jÃta ity Ãha -- mayi bhaktir hi bhÆtÃnÃm am­tatvÃya kalpate | di«Âyà yad ÃsÅn mat-sneho bhavatÅnÃæ mad-Ãpana÷ || [BhP 10.82.44] ÂÅkà ca-mayi bhakti-mÃtram eva tÃvad am­tatvÃya kalpate | yat tu bhavatÅnÃæ mat-sneha ÃsÅt tad-di«Âyà atibhadram | kuta÷ mad-Ãpana÷ mat- prÃpaïa÷ ity e«Ã | [419] tatra sva-prÃptau viÓvÃsÃrthaæ deÓÃntara-sthitasyÃpi svasya ÓrÅ-k­«ïÃkhya- narÃk­ti-para-brahmaïa÷ sarvÃÓrayatvam anubhÃvayati - ahaæ hi sarva- bhÆtÃnÃm [BhP 10.82.44] ity Ãdi-dvaye | [420] uktaæ ca dÃmodara-lÅlÃyÃæ na cÃntar na bahir yasya [BhP 10.9.13] ity Ãdi | atra ca padya-dvaye prakÃÓÃntareïa v­ndÃvana eva sarva-vraja-sahita-tadÅya-nitya- vihÃra÷ ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe darÓita÷ | sa evÃtrÃnusandheya÷ | tatra ca tÃsÃæ tathaivÃnubhavodeyo jÃta ity Ãha adhyÃtma-Óik«aye [BhP 10.82.45] iti | ÃtmÃnaæ svaæ ÓrÅ-k­«ïam adhik­tya yà Óik«Ã tayà | virahodbhuta-tad- anusmaraïa-jÅrïa-dehÃs taæ ÓrÅ-k­«ïaæ tathaivÃnvabhavann iti | eke tv Ãhu÷ - ahaæ hÅtyÃdikaæ loka-rÅtyà du÷kha-nivÃraïÃrtham eva brahma- j¤Ãnam uktam | na tu tatra tÃtparyam | yathà rukmi-vairÆpya-k­tau ÓrÅ- baladevena vahati na tu tatra tÃtparyaæ, tadvat | tad evam eva tÃd­ÓÃdhyÃtma- Óik«ayÃpi tÃs tam evÃdhyagÃn na tu brahmeti | [421] tathÃpi tÃsÃæ sÃk«Ãt-prÃpty-utkaïÂhÃm Ãha - ÃhuÓ ca te nalina-nÃbha padÃravindam [BhP 10.82.48] ity Ãdi | tatra he nalinanÃbha, no'smÃkaæ du÷khodrekeïa tvac-cintanÃrambha- jÃyamÃna-mÆrchÃnÃæ te tava padÃravindaæ manasy apy udiyÃt | yat khalu yathà bhavatopadisÂaæ tad-anusÃreïÃk«ubhita-bodhair (page 155) yogeÓvarair h­di vicintyam ity Ãdi ÓrÅ-k­«ïa-sandarbha-vyÃkhyà dra«Âavyà (K­«ïaS 170) || || 10.82 || ÓrÅ-Óuka÷ || 414-421 || [422] tad evaæ sandarÓana-saæsparÓana-saæjalpÃtmaka-sambhogo'tra darÓita÷ | tasmin mÃsa-traya-saævÃsÃtmake ca vaiÓe«ÂyÃntaram apy Æhyam | atha punas tad-anantara-jÃta-vipralambhÃnantaram api bhÃvÅ yo'punar-viccheda÷ sambhoga÷ sa ca tatraiva sÆcito'sti | yatà tathÃnug­hya bhagavÃn gopÅnÃæ sa gurur gati÷ [BhP 10.83.1] iti | ÃhuÓ cety Ãdinà yathà tÃsÃæ sÃk«Ãt-tat-prÃpti-paryantam abhÅ«Âaæ tathÃnug­hya gatir nityatayà prÃptavya÷ | || 10.83 || ÓrÅ-Óuka÷ || 422 || [423] evam eva ÓrÅ-k­«ïa-saandarbhe pÃdmottara-khaï¬Ãdy-anusÃreïa darÓitam asti | tatra hi ÓrÅ-k­«ïasya dvÃrakÃto v­ndÃvane punar Ãgamanam | tadà prÃpa¤cika-loka-prakaÂatayà mÃsa-dvayaæ tÃbhi÷ krŬà | tad-anantaraæ ca tad-aprakaÂatayà tÃbhyo nitya-saæyoga-dÃnam iti | ekÃdaÓe'pi svayam evoddhavaæ prati tad eva spa«Âam uktam | tatra rÃmeïa sÃrdhaæ mathurÃæ praïÅta [BhP 11.12.10] ity-Ãdi-dvaye viyoga-tÅvrÃdhayas tà matto'nyaæ sukhÃya na dad­Óur iti | tÃs tÃ÷ k«apà mayà hÅnÃ÷ kalpa-samà babhÆvu÷ [BhP 11.12.11] iti cÃtÅta-prayogeïa tadÃnÅæ virahasya nÃstitvaæ bodhitam | tad-anantaraæ sva-prÃpti-sukhollÃsaÓ ca varïita÷ | tà nÃvidan mayy anu«aÇga-baddha-dhiya÷ [BhP 11.12.12] ity-Ãdi-dvayena | anu mahÃ-virahasya paÓcÃd ya÷ saÇgas tena baddha-dhiya÷ satya÷ paramÃnandÃveÓena tadÃnÅæ kim api nÃvidan | har«a-mohaæ prÃpur ity artha÷ | tatra taj-j¤Ãnasya k­«ïaikatÃnatÃyÃæ d­«ÂÃnta÷ yatheti | asyÃrthÃntaram api ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe k­tam asti mat-kÃmà ramaïaæ jÃram [BhP 11.12.13] ity Ãdau tad-anantara-padye taæ ca yÃd­Óaæ prÃpus tathà viÓina«Âi | viv­taæ ca tatraiva saÇk«epataÓ ca | mÃæ ÓrÅ-k­«ïÃkhyaæ paramaæ brahma prÃpu÷ | taæ ca man-nitya-preyasÅ-lak«aïaæ sva-svarÆpam ajÃnantyo jÃra-rÆpaæ pÆrvaæ prÃpu÷ | tathÃpi mayi kÃma÷ ramaïatvenÃbhilëo yÃsÃæ tÃd­Óya÷ satyo ramaïa-rÆpaæ tu paÓcÃd iti | tata÷ parakÅyÃbhÃsatvaæ ca tÃsÃæ kÃla-katipayamayatvenaiva vyÃkhyÃtam | evam evÃbhipretam asmad upajÅvya-ÓrÅmac-caraïÃnÃm ujjvala-nÅlamaïau tatropakrame -- ne«Âà yad aÇgini rase kavibhir paro¬hà tad gokulÃmbujad­ÓÃæ kulam antarena | ÃÓÃæsayà rasavidher avatÃritÃnÃæ kaæsÃriïà rasikamaï¬alaÓekhareïa || [UN 5.3] ity atrÃvatÃra-samaya eva tathà vyavahÃra-nigamanÃt | upasaæhÃre ca lalita- mÃdhavasya [7.18] dagdhaæ hanta dadhÃnayà vapu÷ ity ÃdÃv aupapatya- bhrama-hÃnÃntara-lÅlÃyÃæ sarva-phalasya sam­ddhimad-Ãkhyasya sambhogasya darÓitatvÃt | tad evam asya vipralambha-catu«Âaya-pu«Âasya sambhoga-catu«Âayasya sandarÓanÃdi-trayÃtmakasyÃvÃntara-bhedà anye'pi j¤eyÃ÷ | yathà lÅlÃ-cauryaæ saÇgÃnaæ rÃsa÷ jala-krŬà v­ndÃvana-vihÃra ity Ãdaya÷ | tatra lÅlÃ-cauryaæ yathà tÃsÃæ vÃsÃæsy upÃdÃya nÅpam Ãruhya satvara÷ [BhP 10.22.9] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.22 || ÓrÅ-Óuka÷ || 423 || [424] saÇgÃnam kÃcit samaæ mukundena [BhP 10.33.9] ity Ãdau | evaæ kadÃcid atha govindo rÃmaÓ cÃdbhuta-vikrama÷ | vijahratur vane rÃtryÃæ madhya-gau vraja-yo«itÃm || (page 156) upagÅyamÃnau lalitaæ strÅ-janair baddha-sauh­dai÷ | svalaÇk­tÃnuliptÃÇgau sragvinau virajo-'mbarau || [BhP 10.34.20-21] ity Ãdi | prÃyo horikÃvasaro'yam | vraja eva gÃnena sa-bhrÃt­kasyÃpi tasya strÅ-janair vihÃrÃt | tathà bhavi«yottara-vidhÃnÃt | tathaivÃdyÃpy ÃryÃvartÅya-prajÃnÃm ÃcÃro'pi d­Óyate | atra ca niÓÃ-mukhaæ mÃnayantÃv udito¬upa-tÃrakam [BhP 10.34.13] iti tan-mohÃt savaÓÃlinyÃæ phÃlguna-paurïamÃsyÃæ hemanta-ÓiÓira- hima-kujjhaÂikÃnte candrÃdy-ullÃse tad-ullÃso varïita÷ | tasmÃt tadÃnÅæ sakhyollÃsa-dhÃriïà ÓrÅ-rÃmeïÃpi yuti÷ saÇgataiva | vane rÃtryÃm iti pÃÂhas tu kvÃcitka eva | tatra ca vrajÃntastham eva vanaæ j¤eyam | || 10.34 || ÓrÅ-Óuka÷ || 424 || [425-427] rÃsa÷ | tatrÃrabhata govindo rÃsakrŬÃm anuvratai÷ [BhP 10.33.2] ity Ãdi | jala-krŬÃ-- so 'mbhasy alaæ yuvatibhi÷ pari«icyamÃna÷ [BhP 10.33.23] ity Ãdi | v­ndÃvana-vihÃra÷-- tataÓ ca k­«ïopavane jala-sthala-prasÆna- gandhÃnila-ju«Âa-dik-taÂe [BhP 10.33.24] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.33 || sa÷ || 425-427|| [428] atha samprayogo yathÃ-bÃhu-prasÃra-parirambha-karÃlakoru-nÅvÅ [BhP 10.29.46] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.29 || sa÷ || 428 || [429] iyaæ ca ÓrÅ-k­«ïa-candrasyojjvala-lÅlà rÃsa-sambandhiny apy anantatvena sammatÃ-- evaæ ÓaÓÃÇkÃæÓu-virÃjità niÓÃ÷ [BhP 10.33.25] ity Ãdau | atha sarva-saubhÃgyavatÅm Ærdhva-maïe÷ ÓrÅ-rÃdhikÃyÃ÷ sambandhinÅæ lÅlÃæ varïayanti - kasyÃ÷ padÃni caitÃni yÃtÃyà nandasÆnunà | aæsanyastaprako«ÂhÃyÃ÷ kareïo÷ kariïà yathà || anayÃrÃdhito nÆnaæ bhagavÃn harir ÅÓvara÷ | yan no vihÃya govinda÷ prÅto'yam anayad raha÷ || dhanyà aho amÅ Ãlyo govindÃÇghryabjareïava÷ | yÃn brahmeÓo ramà devÅ dadhur mÆrdhny aghanuttaye || tasyà amÆni na÷ k«obhaæ kurvanty uccai÷ padÃni yat | yaikÃpah­tya gopÅnÃæ raho bhuÇkte 'cyutÃdharam || na lak«yante padÃny atra tasyà nÆnaæ t­ïÃÇkurai÷ | khidyat-sujÃtÃÇghritalÃm unninye preyasÅæ priya÷ || imÃny adhikamagnÃni padÃni vahato vadhÆm | gopya÷ paÓyata k­«ïasya bhÃrÃkrÃntasya kÃmina÷ || 1trÃvaropità kÃntà pu«pahetor mahÃtmanà | atra prasÆnÃvacaya÷ priyÃrthe preyasà k­ta÷ || prapadÃkramaïe ete paÓyatÃsakale pade | keÓaprasÃdhanaæ tv atra kÃminyÃ÷ kÃminà k­tam | tÃni cƬatayà kÃntÃm upavi«Âam iha dhruvam || [BhP 10.30.27-34] atra kasyà iti sarvÃsÃæ vÃkyam | anayà iti suh­dÃm | dhanyà iti taÂsthÃnÃm | tasyà iti pratipak«ÃïÃm | na lak«yanta iti tÃ÷ khedayantÅnÃæ sakhÅnÃm | imÃnÅti tad-asahamÃnÃnÃæ pratipak«ÃïÃm | atrÃvaropiteti sÃrdhaæ puna÷ sakhÅnÃm | keÓeti puna÷ pratipak«ÃïÃm ardham | tÃnÅti puna÷ sakhÅnÃm iti j¤eyam | tan-mithuna-vi«ayaka-tat-tac-chabda-prayogeïa sauh­dÃdivya¤janÃt | yà tu vilokyÃrtÃ÷ samabruvan [BhP 10.30.26] iti sarvÃsÃm evÃrtir uktà sÃpi svasyotkaïÂhÃviÓe«eïa sarvatra saÇgacchata eva || || 10.30 || ÓrÅ-vraja-devya÷ || 429 || tatra tasyÃ÷ ÓrÅ-v­ndÃvaneÓvaryà lÅlÃyÃæ prÃk-pradarÓitam apy eïapatnÅ [BhP 10.30.11] ity-Ãdi-dvayaæ cÃnusandheyam || tatra vistara-ÓaÇkÃto yà yà vyÃkhyà na vist­tà | sà ÓrÅ-daÓama-ÂippanyÃæ d­Óyà rasam abhÅpsubhi÷ || tad evam anena sandarbheïa ÓÃstra-prayojanaæ vyÃkhyÃtam | tathà caivam astu | ÃlÅbhi÷ paripÃlita÷ pravalita÷ sÃnandam Ãlokita÷ pratyÃÓaæ sumana÷-phalodaya-vidhau sÃmodam Ãmodita÷ | v­ndÃraïya-bhuvi prakÃÓa-madhura÷ sarvÃtiÓÃyi-Óriyà rÃdhÃ-mÃdhavayo÷ pramodayatu mÃm ullÃsa-kalpa-druma÷ || tÃd­Óa-bhÃvaæ bhÃvaæ prathayitum iha yo'vatÃram ÃyÃta÷ | Ãdurjana-gaïa-Óaraïaæ sa jayati caitanya-vigraha÷ k­«ïa÷ || iti ÓrÅ-kali-yuga-pÃvana-sva-bhajana-vibhÃjana-prayojanÃvatÃra-ÓrÅ-ÓrÅ- bhagavat-k­«ïa-caitanya-deva-caraïÃnucara-viÓva-vai«ïava-rÃja-sabhÃjana- bhÃjana-ÓrÅ-rÆpa-sanÃtanÃnuÓÃsana-bhÃratÅ-garbhe ÓrÅ-bhÃgavata- sandarbhe prÅti-sandarbho nÃma «a«Âha÷ sandarbha÷ || ÓrÅ-bhÃgavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbhage | prÅtyÃkhya÷ «a«Âha÷ sandarbha÷ samÃptim iha saÇgata÷ || samÃpto'yaæ «a«Âha÷ sandarbha÷ | sampÆrïo'yaæ grantha÷ | ÓrÅ-prÅti-sandarbha÷