Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 6: Pritisamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Classical Sanskrit Extended ³ ³ (CSX) encoding: ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 224 ³ ³ long A â 226 ³ ³ long i ã 227 ³ ³ long I ä 228 ³ ³ long u å 229 ³ ³ long U æ 230 ³ ³ vocalic r ç 231 ³ ³ vocalic R è 232 ³ ³ long vocalic r é 233 ³ ³ vocalic l ë 235 ³ ³ long vocalic l í 237 ³ ³ velar n ï 239 ³ ³ velar N ð 240 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t ñ 241 ³ ³ retroflex T ò 242 ³ ³ retroflex d ó 243 ³ ³ retroflex D ô 244 ³ ³ retroflex n õ 245 ³ ³ retroflex N ö 246 ³ ³ palatal s ÷ 247 ³ ³ palatal S ø 248 ³ ³ retroflex s ù 249 ³ ³ retroflex S ú 250 ³ ³ anusvara ü 252 ³ ³ anusvara (overdot) § 167 ³ ³ capital anusvara ý 253 ³ ³ visarga þ 254 ³ ³ (capital visarga 255) ³ ³ long e ¹ 185 ³ ³ long o º 186 ³ ³ ³ ³ additional: ³ ³ l underbar × 215 ³ ³ r underbar Ÿ 159 ³ ³ n underbar ­ 173 ³ ³ k underbar É 201 ³ ³ t underbar  194 ³ ³ ³ ³ Other characters of the CSX encoding table are ³ ³ not included. Accents have been dropped in order ³ ³ to facilitate word search. ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ÷rã-prãti-sandarbhaþ tau santoùayatà santau ÷rãla-råpa-sanàtanau | dàkùiõàtyena bhaññena pnuar etad vivicyate ||o|| tasyàdyaü granthanàlekhaü kràntam utkrànta-khaõóitam | paryàlocyàtha paryàyaü kçtvà likhati jãvakaþ ||o|| [1] atha prãti-sandarbho lekhyaþ | iha khalu ÷àstra-pratipàdyaü parama-tattvaü sandarbha-catuùñayena pårvaü sambaddham | tad-upàsanà ca tad-anantara- sandarbheõàbhihità | tat-krama-pràptatvena prayojanaü khalv adhunà vivicyate | puruùa-prayojanaü tàvat sukha-pràptir duþkha-nivçtti÷ ca | ÷rã-bhagavat- prãtau tu sukhatvaü duþkha-nivartakatvaü càtyantikam iti | etad uktaü bhavati yat khalu parama-tattvaü ÷àstra-pratipàdyatvena pårvaü nirõãtaü, tad eva sad- ananta-paramànandatvena siddham | ÷rutàv api saiùànandasya mãmàüsà bhavati ity àrabhya mànuùànandataþ pràjàtyànanda-paryantaü da÷a-kçtvaþ ÷ata-guõitatayà krameõa teùàm ànandotkarùa-parimàõaü pradar÷ya puna÷ ca tato'pi ÷ata-guõatvena para-brahmànandaü pradar÷yàpy aparitoùàt yato vàco nivartante ity àdi ÷lokena tad-ànandasyànantyatvam eva sthàpitaü vilakùaõatvaü ca | ko hy evànyàt kaþ pràõyàt yad eùa àkà÷a ànando na syàd ity anena nànà-svaråpa-dharmato'pi tasya kevalànanda-svaråpatvam eva ca dar÷itam | tathàbhåta-màrtaõóàdi-maõóalasya kevala-jyotiùñvavat | atha jãva÷ ca tadãyo'pi taj-j¤àna-saüsargàbhàva-yuktatvena tan-màyà- paràbhåtaþ sann àtma-svaråpa-j¤àna-lopàn màyà-kalpitopàdhyàve÷àc cànàdi-saüsàra-duþkhena sambadhyata iti paramàtma-sandarbhàdàv eva niråpitam asti | tata idaü labhyate parama-tattva-sàkùàtkàra-lakùaõaü taj- j¤ànam eva paramànanda-pràptiþ | saiva parama-puruùàrtha iti | svàtmàj¤àna-nivçttiþ duþkhàtyanta-nivçtti÷ ca nidàne tad-aj¤àne gate sati svata eva sampadyate | pårvasyàþ parama-tattva-svaprakà÷atàbhivyakti- lakùaõa-màtràtmakatvàd uttarasyà÷ ca dhvaüsàbhàva-råpatvàd ana÷varatvam | uktaü ca pårvasyàþ parama-puruùàrthatvaü dharmasya hy apavargasya ity àdinà [BhP 1.2.9], tac-chraddadhànà munayo j¤àna-vairàgya-yuktayà | pa÷yanty àtmani càtmànaü bhaktyà ÷ruta-gçhãtayà || ity antena [BhP 1.2.12] | svataþ sarva-duþkha-nivçtti÷ ca tatraivoktà - bhidyate hçdaya-granthir [BhP 1.2.13] ity àdinà | ÷rã-viùõu-puràõe ca - nirastàti÷ayàhlàda-sukha-bhàvaika-lakùaõà | bheùajaü bhagavat-pràptir ekàntàtyantikã matà || [ViP 6.5.59] iti | ÷rutau ca - ànandaü brahmaõo vidvàn na bibheti kuta÷caneti [TaittU 2.4.1] | eùa eva ca mukti-÷abdàrthaþ | saüsàra-bandha-ccheda-pårvakatvàt | yathoktaü ÷rã-såtena - yadaivam etena viveka-hetinà màyà-mayàhaïkaraõàtma-bandhanam | chittvàcyutàtmànubhavo 'vatiùñhate tam àhur àtyantikam aïga samplavam || [BhP 12.4.34] iti | acyutàkhye àtmani paramàtmani anubhavo yasya tathàbhåtaþ san avatiùñhate yat tam àtyantikaü samplavaü muktim àhur ity arthaþ | atha muktir hitvànyathà-råpaü svaråpeõa vyavasthitir ity [BhP 2.10.6] etad api tat-tulyàrtham eva | yataþ svaråpeõa vyavasthitir nàma svaråpa-sàkùàtkàra ucyate | tad-avasthàna-màtrasya saüsàra-da÷àyàm api sthitatvàt | anyathà- råpatvasya ca tad-aj¤àna-màtràrthatvena tad-dhànau taj-j¤àna-paryavasànàt | svaråpaü càtra mukhyaü paramàtma-lakùaõam eva | ra÷mi-paramàõånàü sårya iva sa eva hi jãvànàü paramo'ü÷i-svaråpaþ | yathoktaü brahmàõaü prati ÷rãmatà garbhoda÷àyinà - yadà rahitam àtmànaü bhåtendriya-guõà÷ayaiþ | svaråpeõa mayopetaü pa÷yan svàràjyam çcchati || [BhP 3.9.33] iti | upetaü yuktam ity evàkliùño'rthaþ | jãva-svaråpasyaiva gauõànandatvaü dar÷itam | tasmàt priyatamaþ svàtmety uktvà [BhP 10.14.54] - kçùõam enam avehi tvam àtmànam akhilàtmanàm | jagad-dhitàya so'py atra dehãvàbhàti màyayà || ity anena [BhP 10.14.55], jãva-parayor abheda-vàdas tu paramàtma-sandarbhàdau vi÷eùato'pi parihçto'sti | ataeva niradhàrayac chrutiþ raso vai saþ rasaü hy evàyaü labdhvànandã bhavati [Taitt 2.7.1] iti | atràü÷enàü÷i-pràpti÷ ca dvidhà yojanãyà | tatràdyà brahma-pràptir màyà-vçtty-avidyà-nà÷ànantaraü kevala- tat-svaråpa-÷akti-lakùaõa-tad-vij¤ànàvirbhàva-màtram | sà ca sva-sthàna eva và syàt | krameõa sarva-loka-sarvàvaraõàtikramànantaraü và syàt | upàsanà- vi÷eùànusàreõa | dvitãyà bhagavat-pràpti÷ ca tasya vibhor apy asarva- prakañasyatasminn evàvirbhàvena | vibhunàpi vaikuõñhe sarva-prakañena tenàcintya-÷aktinà sva-caraõàravinda-sànnidhya-pràpaõayà ca | tad evaü sthite, sà ca muktir utkrànta-da÷àyàü jãva-da÷àyàm api bhavati | utkràntasyopàdhy-abhàve'pi tadãya-svaprakà÷atà-lakùaõa- dharmàvyavadhànasyaitat-sàkùàtkàra-råpatvàt | jãvatas tat-sàkùàtkàreõa màyà-kalpitasyànyathà-bhàvasya mithàtvàvabhàsàt saiùà muktir evàtyantika-puruùàrthatayopadi÷yate - tatràpi mokùa evàrtha àtyantikatayeùyate | traivargyo 'rtho yato nityaü kçtànta-bhaya-saüyutaþ || [BhP 4.22.35] iti ÷rã-pçthuü prati ÷rã-sanat-kumàreõa | ÷ruti÷ ca - yenàhaü nàmçtaþ syàü kim ahaü tena kuryàm [BAU 2.4.3] iti | tad evaü parama-tattva- sàkùàtkàràtmakasya tasya mokùasya parama-puruùàrthatve sthite punar vivicyate | tac ca paramaü tattvaü dvidhàvirbhavati | aspaùña-vi÷eùatvena spaùña-svaråpa-bhåta-vi÷eùatvena ca | tatra brahmàkhyàspaùña-vi÷eùa-para- tattva-sàkùàtkàrato'pi bhagavat-paramàtmàdy-àkhya-spaùña-vi÷eùa-tat- sàkùàtkàrasyotkarùaü bhagavat-sandarbhe [87] - jij¤àsitam adhãtaü ca brahma yat tat sanàtanam | tathàpi ÷ocasy àtmànam akçtàrtha iva prabho || [BhP 1.5.4] ity àdi-prakaraõa-praghaññakena dar÷itavàn asmi | atràpi vacanàntaraü dar÷ayiùyàmi | tasmàt paramàtmatvàdi-lakùaõa-nànàvastha-bhagavat- sàkùàtkàra eva tatràpi paramaþ | tatra saty api nirupadhi-prãty-àspadatva- svabhàvasya tasya svaråpa-dharmàntara-vçnda-sàkùàtkçtau paramatve prãti- bhakty-àdi-saüj¤aü priyatva-lakùaõa-dharma-vi÷eùa-sàkùàtkàram eva paramatamatvena manyante | tayà prãtyaivàtyantika-duþkha-nivçtti÷ ca | yàü prãtiü vinà tat-svaråpasya tad-dharmàntara-vçndasya ca sàksàtkàro na sampadyate | yatra sà tatràva÷yam eva sampadyate | yàvaty eva prãti-sampattis tàvaty eva tat-sampattiþ | sampadyamàne sampanne ca tasmin sàdhikam àvirbhavati | tad etat sarvam api yuktam eva | parama-sukhaü khalu bhagavatas tad-guõa-vçndasya ca svaråpam | sukhaü ca nirupàdhi-prãty-àspadam | tatas tad-anubhave prãter eva mukhyatvam iti | tasmàt puruùeõa saiva sarvadànveùitavyeti puruùa-prayojanatvaü tatraiva paramatamam iti sthitam | krameõodàhriyate | tatra saty apãty àdikam - sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà svargàpavargaü mad-dhàma katha¤cid yadi và¤chati || [BhP 11.20.33] ity àdi ÷rã-bhagavad-vàkyàdau | tayety àdikam | prãtir na yàvan mayi vàsudeve na mucyate deha-yogena tàvat | [BhP 5.5.6] iti ÷rã-çùabhadeva-vàkye | yàm ity àdikaü - bhaktyàham ekayà gràhyaþ ÷raddhayàtmà priyaþ satàm | [BhP 11.14.21] iti ÷rãbhagavad-vàkye | sampadyamàne ity àdikaü - mad-råpam advayaü brahma madhyàdyanta-vivarjitam | sva-prabhaü saccidànandaü bhaktyà jànàti càvyayam || iti vàsudevopaniùadi | yatretyàdikaü - bhaktir evainaü nayati, bhaktir evainaü dar÷ayati bhakti-va÷aþ puruùo bhaktir eva bhåyasã || iti màñhara-÷rutau | yàvatãtyàdikam - bhaktiþ pare÷ànubhavo viraktir anyatra caiùa trika eka-kàlaþ | prapadyamànasya yathà÷nataþ syus tuùñiþ puùñiþ kùud-apàyo 'nu-ghàsam || kavi-yoge÷vara-vàkye [BhP 11.2.42] evaü tat tvam asi [ChU 6.8.7] ity-àdi-÷àstram api tat-prema-param eva j¤eyam | tvam evàmuka itivat | kiü ca loka-vyavahàro'pi tat-para eva dç÷yate | sarve hi pràõinaþ prãti-tàtparyakà eva | tad-artham àtma-vyayàder api dar÷anàt | kintu yogya-viùayam alabdhvà tais tatra tava sà parivarjyate | ataþ sarvair eva yoga-tad-viùaye'nveùñum iùñe sati ÷rã-bhagavaty eva tasyàþ paryavasànaü syàd iti | tad evaü bhagavat-prãter eva parama-puruùàrthatve samarthite sàdhåktaü “atha prãti-sandarbho lekhya” ity àdi | sa eùa eva parama-puruùàrthaþ krama-rãtyà sarvopari dar÷ayituü saüdçbhyate | tatrokta-lakùaõasya mukti-sàmànyasya ÷àstra-prayojanatvam àha - sarva-vedàntety àdau kaivalyaika-prayojanam iti [BhP 12.13.12] | kevalaþ ÷uddhaþ tasya bhàvaþ kaivalyam | tad ekam eva prayojanaü parama- puruùàrthatvena pratipàdyaü yasya tad idaü ÷rã-bhàgavatam iti pårva- ÷lokasthenànvayaþ | doùa-målaü hi jãvasya parama-tattva-j¤ànàbhàva evety uktam - bhayaü dvitãyàbhinive÷ataþ syàd ity àdau [BhP 12.2.37], ã÷àd apetasyety àdibhiþ | atas taj-j¤ànam eva ÷uddhatvam iti kaivalya-÷abdasyàtra pårvavat tad-anubhava eva tàt-paryam | athavà kaivalya-÷abdena paramasya svabhàva evocyate | yathà skànde - brahme÷ànàdibhir devair yat pràptuü naiva ÷akyate | sa yat svabhàvaþ kaivalyaü sa bhavàn kevalo hare || iti | kvacit svàrthika-tad-dhitàntena kaivalya-÷abdenàpi parama ucyate | yathà ÷rã- dattàtreya-÷ikùàyàü - paràvaràõàü parama àste kaivalya-saüj¤itaþ | kevalànubhavànanda-sandoho nirupàdhikaþ || iti [BhP 11.9.18] | tathàpy ubhayathaiva tad-anubhava eva tàt-paryam | tat-svabhàvam eva và | tam evànubhàvayitum idaü ÷àstraü pravçttam ity arthaþ | || 12.13 || ÷rã-såtaþ || 1 || [2] tathà cànyatra - etàvàn eva manujair yoga-naipuõya-buddhibhiþ | svàrthaþ sarvàtmanà j¤eyo yat-paràtmaika-dar÷anam || [BhP 6.16.63] ñãkà ca - na càtaþ paraþ puruùo'stãtyàha etàvàn iti | parasyàtmana ekaü dar÷anam iti yat etàvàn evety eùà | paramàtmanaþ kevalasya dar÷anam iti và | || 6.16 || ÷rã-÷aïkarùaõa÷ citreketum || 2 || [3] saiùà hi muktir utkrànta-da÷àyàü dvidhà bhavati sadya eva ca, krama-rãtyà ca | tatra pårvà | dvitãye sthiraü sukhaü càsanam [BhP 2.2.15] ity àdi prakaraõànte visçjet paraü yata ity atra [BhP 2.2.21] | uttarà ca tad-anantaraü yadi prayàsyan nçpa pàrameùñyam ity àdau [BhP 2.2.22] tenàtmanàtmànam upaiti ÷àntam ity atra [BhP 2.2.31] | jãvad-da÷àyàm api sà tu tad-vi÷eùaùv agrato dar÷anãyà | tatra brahma-sàkùàtkàra-lakùaõàü jãvan-muktim àha - yatreme sad-asad-råpe pratiùiddhe sva-saüvidà | avidyayàtmani kçte iti tad-brahma-dar÷anam || [BhP 1.3.33] yatra yasmin dar÷ane sthåla-såkùma-råpe ÷arãre sva-saüvidà jãvàtmanaþ svaråpa-j¤ànena pratiùiddhe bhavataþ | kena prakàreõa ? vastuta àtmani te na sta eva kintv avidyayaivàtmani kçte adhyaste iti etat prakàreõety arthaþ | tad brahma-dar÷anam iti yat-tador anvayaþ | brahmaõo dar÷anaü sàkùàtkàraþ | yatra sva-saüvidety uktyà jãva-svaråpa-j¤ànam api tad-à÷rayam eva bhavati iti | tathà kevala-sva-saüvidà te niùiddhe na bhavata iti ca j¤àpitam | tata÷ ca jãvata evàvidyà-kalpita-màyà-kàrya-sambandha- mithyàtva-j¤àpaka-jãva-svaråpa-sàkùàtkàreõa tàdàtmyàpanna-brahma- sàkùàtkàro jãvan-mukti-vi÷eùa ity arthaþ || ||1.3|| ÷rã-såtaþ || 3 || [4] ãdç÷am eva tan-mukti-lakùaõaü ÷rã-kàpileye muktà÷rayam (BhP 3.28.35-38) ity àdi-catuùñaye dar÷itam | tatra hi pratinivçtta-guõa-pravàhaþ san àtmànam parmàtmànam ãkùata iti muktà÷rayam ity àdau sva-svaråpa-bhåte mahimni avasthito niùñhàü pràptaþ sann upalabdha-paràtma-kàùñha iti so'py etayety àdau svaråpaü jãva-brahmaõo yàthàtmyaa-madhyagamad iti dehaü cety àdau | evaü pratibuddha-vastur iti deho'pãty àdau ceti | tasmàd asya pràrabdha-karma-màtràõàm anabhinive÷enaiva bhogaþ | evam evoktaü tatra ko mohaþ kaþ ÷oka ekatvam anupa÷yata iti (ä÷opaniùad 7) | athàntimàü brahma-sàkùàtkàra-lakùaõàü muktim àha - yady eùoparatà devã màyà vai÷àradã matiþ | sampanna eveti vidur mahimni sve mahãyate || (BhP 1.3.34) eùà jãvan-mukti-da÷àyàü sthità vi÷àradena parame÷vareõa dattà devã dyotamànà matir vidyà tad-råpà yà màyà svaråpa-÷akti-vçtti-bhåta- vidyàvirbhàva-dvàra-lakùaõà sattvamayã màyà-vçttiþ sà yadi uparatà nivçttà bhavati | tadà vyavadhànàbhàsasyàpi ràhityàt sampanno labdha- brahmànanda-sampattir eveti vidur munayaþ | tata÷ ca tat-sampatti-làbhàt sve mahimni svaråpa-sampattàv api mahãyate påjyate | prakçùña-prakà÷o bhavatãty arthaþ || || 1.3 || ÷rã-sutaþ || 4 || [5] atra pårve tattva-bhagavat-paramàtma-sandarbheùv evaü målyena ÷ruty- àdibhi÷ ca partipàditam | (page 6) jãvàkhya-samaùñi-÷akti-vi÷iùñasya parama-tattvasya khalv aü÷a eko jãvaþ | sa ca tejo-maõóalasya bahi÷ cara-ra÷mi-paramàõur iva parama-cid-eka-rasasya tasya bahi÷ cara-cit-paramàõuþ | tatra tasya vyàpakatvàt tad-eka-de÷atvam eva jãve syàt | niràkàratayà tad-ekade÷atvaü na viruddham | tathàpi bahi÷caratvaü tad-à÷rayitvàt | taj-j¤ànàbhàvàt chàyayà ra÷mivat màyayàbhibhàvyatvàc ca bahi÷caratvaü vyapadi÷yate | ra÷mi-sthànãyatvaü ca tad-vyatirekàd vyatirekitayà yas tadà÷rayi-bhàvaþ | yà ca pårva-yuktyà bahi÷caratve'py ekavastutva-÷rutis tadàdibhir gamyate | ÷aktitvaü ca tad- råpatayaiva tadãya-lãlopakaraõatvàt | aõutvaü ca ÷abdàt hari-candana- binduvat tasya prabhàva-lakùaõa-guõenaiva sarva-deha-vyàpteþ | sarvaü caitat paramasyàcintya-÷aktimayatvàd aviruddham iti pårvaü dçóhãkçtam asti ÷rutes tu ÷abda-målatvàt [Vs 2.1.17] iti nyàyena, ekade÷a-sthitasyàgner ity àdinà ca | tatra jãve÷varayor atyantàbhede yugapad avidyàvidyà÷ratvày-anupapatti÷ ca pårvaü vivçtà | tattvam asi ity àdau lakùaõà tv atyantàbhede tad-aü÷atve ca samànaiva | parama-tattvasya niraü÷atva-÷rutis tu dvidhà pravartate | tatra kevala-vi÷eùya-lakùaõa-nirde÷a-paràyà mukhyaiva pravçttiþ | ànanda- màtratvàt tasya | ànandaika-råpasya tasya svaråpa-÷akti-vi÷iùñasya nirde÷a- paràyàs tu pràkçtàü÷a-le÷a-ràhitya-màtre tàtparyàd gauõã pravçttiþ | sarva- ÷akti-vi÷iùñasya tasya tu sarvàü÷itvaü gãtam eva | tad evaü tasya ra÷mi-paramàõu-sthànãyàü÷atve siddhe tadvat sarvasyàm api da÷àyàü kartçtva-bhoktçtvàdi-svaråpa-dharmà api sidhyanti | tadvad eva ca parame÷vara-÷akty-anugraheõaiva te kàrya-kùamà bhavanti tatra teùàü prakçti-vikàra-maya-kartçtvàdikaü tadãya-màyà-÷akti-mayànugraheõa | ataeva tat-sambandhàt teùàü saüsàraþ | svànubhava-brahmànubhava- bhagavad- (page 7) anubhava-kartçtvàdikaü tu tadãya-svaråpa-÷akty- anugraheõa | yatra tasya sarvam àtmaivàbhåt tat kena kaü pa÷yed [BAU 2.4.14] ÷ruti÷ ca | tat-svaråpa-÷aktiü vinà tad-dar÷anàsàmàrthyaü dyotayati yam evaiùa vçõute tena labhya [KañhU 1.2.23] ity àdi-÷ruteþ | ataeva svaråpa-÷akti-sambandhàn màyàntardhàne teùàü saüsàra-nà÷aþ | yeùàü tu mate muktàv ànandànubhavo nàsti | teùàü pumarthatà na sampadyate | sato'pi vastunaþ sphuraõàbhàve nirarthakatvàat | na ca sukham ahaü syàm iti kasyacid icchà, kintu sukham ahan anubhavàmi ity eva | tata÷ ca pravçtty-abhàvàt tàdç÷a-puruùàrtha-sàdhana-preraõàpi ÷àstre vyarthaiva syàt | tan-mate kevalànanda-råpasyàj¤àna-duþkha-sambandhàsambhavàt tan- nivçtti-råpa÷ ca puruùàrtho na ghañate | vigãtaü tv ãdç÷a-puruùàrthatvaü pràcãnabarhiùaü prati ÷rã-nàrada-vàkye duþkha-hàniþ sukhàvàptiþ ÷reyas tan neha ceùyate [BhP 4.25.4] tasmàd asty evànubhavaþ | tathà ca ÷rutiþ - rasaü hy evàyaü labdhvànandã bhavati iti | àtma-ratiþ àtma-krãóaþ [ChàU 7.25.2] ity àdi÷ ca | yathà viùõudharme - bhinne dçtau yathà vàyur naivànyaþ saha vàyunà | kùãõa-puõyàgha-bandhas tu tathàtmà brahmaõà saha || tataþ samasta-kalyàõa-samasta-sukha-sampadàm | àhlàdam anyam akalaïkam avàpnoti ÷à÷vatam || brahma-svaråpasya tathà hy àtmano nityadaiva saþ | vyutthànakàle ràjendra àste hi atirohitaþ || àdar÷asya malàbhàvàd vaimalyaü kà÷ate yathà | j¤ànàgni-dagdha-heyasya sa hlàdo hy àtmanas tathà || yathà heya-guõa-dhvaüsàd avabodhàdayo guõàþ | prakà÷ante na janyante nityà evàtmano hi te || j¤ànaü vairàgyam ai÷varyaü dharma÷ ca manuje÷vara | àtmano brahma-bhåtasya nityam eva catuùñayam || etad advaitam àkhyàtam eùa eva tavoditaþ | ayaü viùõur idaü brahma tathaitat satyam uttamam || iti | atra jãva-brahmaõor aü÷àüitvàü÷enaiva vàyu-dçùñàntaþ | aü÷atve'pi bahiraïgatvaü tv anyato j¤eyam | ataþ pçthag-ã÷vare svaråpa-bhåtànubhave ca sati tad-vaimukhyenànàdinà labdha-cchidraye÷a-màyayà tad-anubhava- lopàdeþ sambhavàt katha¤cit sàmmukhyena tad-anugrahàn nivçtti÷ càsti | ànandaü brahmaõo vidvàn [TaittU 2.4.1] ity àdi ÷ruteþ | na tasmàt pràõà utkràmanti atraiva samavalãyante brahmaiva san brahmàpy eti [BAU 4.4.6] ity atràpi | anyo brahma-bhàvas tathànyo brahmaõy apyaya iti spaùñam | brahma- bhàvànantaraü tad-apyayasya punar abhidhànàt | apy eteþ karmatayà brahma- nirde÷àc ca | tata÷ ca brahmaiva sann iti tat-sàmya-tat-tàdàtmyàpattyàv abheda-nirde÷aþ | evaü brahma veda brahmaiva bhavati [MuõóU 3.2.8] ity atràpi vyàkhyeyam | kvacid ekatva-÷abdenàpi tathaivocyate | atra tat-sàmyaü yathoktam - nira¤janaü parama-sàmyam upaiti [MuõóU 3.2.3] ity àdi ÷rutau | idaü j¤ànam upà÷ritya mama sàdharmyam àgatà (page 8) [Gãtà 14.2] iti gãtopaniùatsu ca | ubhayaü coktaü spaùñam eva - yathodakaü ÷uddhe ÷uddham àsiktaü tàdçg eva bhavati | evaü muner vijànata àtmà bhavati gautama || [Kañh U 2.1.15] tatraiva-kàreõa na tu tad eva bhavati na tu và tad-asàdharmyeõa pçthag upalabhyata iti dyotyate | skànde ca - udake tådakaü siktaü mi÷ram eva yathà bhavet | tad vai tad eva bhavati yato buddhiþ pravartate || evam evaü hi jãvo'pi tàdàtmyaü paramàtmanà | pràpto'pi nàsau bhavati svàtantryàdi-vi÷eùaõàt || iti | bimba-pratibimba-nirde÷a÷ ca ambuda-grahaõàd [Vs. 3.2.19] ity àdi-såtra- dvaye gauõa eva yojitaþ | evam evaiùa saüprasàdo'smàc charãràt samutthàya paraü jyotir upasaüpadya svena råpeõàbhiniùpadyate [ChàU 8.12.3] ity atràpi tathaiva bhedaþ pratipàditaþ | ÷rã-viùõu-puràõe'pi vibheda-janake'j¤àne nà÷am [ViP 6.7.84] ity àdau devàdi-bheda-nà÷ànantaraü brahmàtmanor bhedaü na ko'py asantaü kariùyati api tu santam eva kariùyatãti vyàkhyàtam eva | evam eva ñãkà-kçdbhiþ sammataü ÷rã-gopànàü brahma-sampatty-anantaram api vaikuõñha-dar÷anam | tasmàt sàdhu vyàkhyàtam yady eùoparata ity àdi [BhP 1.3.34] tad evaü brahma-sampattir vyàkhyàtà | tatra ÷rã-viùõu-puràõe paramàrtha-nirõaye rahågaõaü prati jaóa-bharata- vàkyaü yathà | tatra kevala-brahmànubhavasyaiva parmàrthatvaü nirõetuü yaj¤àdy-apårvasya tàvad aparamàrthatvaü caturbhir uktam -- çg-yajuþ-sàma-niùpàdyaü yaj¤a-karma-mataü tava | paramàrtha-bhåtaü tatràpi ÷råyatàü gadato mam || yat tu niùpàdyate kàryaü mçdà kàraõa-bhåtayà | tat-kàraõànugamanàj jàyate nçpa mçn-mayam || evaü vinà÷i-dravyaiþ samid-àjya-ku÷àdibhiþ | niùpàdyate kriyà yà tu sà bhavitrã vinà÷inã || anà÷ã paramàrtha÷ ca pràj¤air abhupagamyate | tat tu nà÷i na sandeho nà÷i-dravyopapàditam || [ViP 2.14.21-24] iti | etad-dçùñàntena påjàdimaya-bhakter api tàdç÷atvaü nànumeyam | apårvavad-bhakter niùpàdyatvàbhàvàt | guõamayaü hi niùpàdyaü syàt nàguõamayam | kaivalyaü sàttvikaü j¤ànam [BhP 11.25.24] ity àrabhya ekàda÷e ÷rã-bhagavataivàguõamayatvam aïgãkçtam | ataþ svaråpa-÷akti- vçtti-vi÷eùatvena tasyàþ bhagavat-prasàde sati svayam àvirbhàva eva na janma | (page 9) sa càvirbhàvo'nanta eva tadãya-phalànantya-÷ravaõàt | tasmàt parme÷varànà÷rayatvaü tatropàdhir bhaviùyati | hiüsàyàü pàpotpatty- anumitàv avihitatatvavat | j¤àna-prakaraõe càsmin bhaktir na praståyata iti sàdhàraõa-yaj¤àdikam upàdàyaiva pravçtti÷ ceyam | tad evaü yaj¤àdi- karmàpårvasya vinà÷itvàd aparamàrthatvam uktvà niùkàma-karmaõo'pi sàhdanatvenàrthàntarasyaiva sàdhyatvàt tàdç÷atvam uktam ekena -- tad evàphaladaü karma paramàrtho matas tava | mukti-sàdhana-bhåtatvàt paramàrtho na sàdhanam || [ViP 2.14.25] iti | atra bhakteþ sàdhana-bhåtatve na tàdç÷atvaü mantavyam | bhagavat-prema- vilàsa-råpatayà siddhànàm api tad-atyàga-÷ravaõàt | tasmàd idam api pårvavat j¤eyam | nanu, ÷uddha-jãvàtma-dhyànasya paramàrthatvaü bhavet, mukti-da÷àyàm api sphårty-aïgãkàreõa tad-råpasya tasyàna÷varatvàt | tad-àcchàdanàd adhunà saüsàra iti tasyaiva sàdhyatvàc ca | tatroktam ekena -- dhyànaü ced àtmano bhåpa paramàrthàrtha-÷abditam | bheda-kàri-parebhyas tat paramàrtho na bhedavàn || [ViP 2.14.26] iti | yad-vij¤ànena sarva-vij¤ànaü bhavati tad eva brahma ÷rutau paramàrthatvena pratij¤àtam | sarva-vij¤àna-mayatvaü ca tasya sarvàtmatvàt | agni-vij¤ànaü hi jvàlà-visphuliïgàder api vij¤àpakaü bhavati | ekasya jãvasya tu tadãya-jãva- ÷akti-lakùaõàü÷a-paramàõutvam ity atas tasya tat-sphuraõasya ca bhedavato na paramàrthatvam ity arthaþ | nanu jãvàtma-paramàtmanor ekatra-sthiti-bhàvanayàtyanta-saüyoge pràdurbhåte sati tasyàpi sarvàtmanà syàt, tad-abhedàpatteþ | sa ca yogo na vina÷varaþ | j¤ànànantara-siddhatvàt | tasmàt tayor yoga eva paramàrtho bhavatu | tatroktam ekena -- paramàtmàtmanor yogaþ paramàrtha itãùyate | mithyaitad anyad dravyaü hi naiti tad-dravyatàü yataþ || [ViP 2.14.27] iti | etat paramàrthatvaü mithyaiveùyata ity arthaþ | hi ni÷citam | yato yasmàt jãva- lakùaõam anyad dravyaü tad-dravyatàü paramàtma-lakùaõa-dravyatàü na yàti | tasmàt mahà-tejaþ praviùña-svalpa-tejovad atyanta-saüyogato'py abhedànupapattes tayor yogo'pi na paramàrtha iti bhàvaþ | athavàtra yoga- ÷abdenaikatvam evocyate | tata÷ caitad ekatvam iti vyàkhyeyam | ÷eùaü pårvavat | tad evaü pårva-pakùàn niùidhya uttara-pakùaü sthàpayitum upakràntam ekena -- tasmàt ÷reyàüsy a÷eùàõi nçpaitàni na saü÷ayaþ | paramàrthas tu bhåpàlaa saïkùepàc chråyatàü mama || [ViP 2.14.28] iti | ÷reyàüsi paramàrtha-sàdhanàni | paramàrtha-nirde÷as trayeõoktaþ -- eko vyàpã samaþ ÷uddho nirguõaþ prakçteþ paraþ | janma-vçddhyàdi-rahita àtmà sarva-gato'vyayaþ || para-j¤ànayo'sadbhirnàma-jàty-àdibhir vibhuþ | na yogavàn na na yutko'bhån naiva pàrthiva yokùyati || tasyàtma-para-deheùu sato'py ekamayaü hi yat | vij¤ànaü paramàrtho'sau dvitano'tathya-dar÷inaþ || [ViP 2.14.29-31] iti | ekaþ | na tu jãvà ivàneke | jvàlà-visphåliïgeùv agnir iva sva-÷aktiùu sva- kàryeùu sarveùu vyàpnotãti vyàpi | sarva-gata ity anena jãva iva nàkhaõóe dehe prabhàvenaiva vyàpãti j¤àpitam | jãva-j¤ànàd api paraü yaj-j¤ànaü tan- mayaþ tat-prakà÷a-pradhànaþ | asadbhir iti vi÷eùaõàt bhagavad-råpe prakà÷ye'pi sadbhiþ svaråpa-siddhair eva nàmàdibhir yogavàn bhavatãti vij¤àpitam | tasyaivaü-lakùaõasya paramàtma-råpeõàtma-para-deheùu àtmanaþ pareùàm api deheùu tat-tad-upàdhi-bhedena pçthak pçthag iva sato'pi ekaü tadãyaü sva-svaråpaü tan-mayaü tad-àtmakaü yad-vij¤ànaü tad- anubhavaþ (page 10) asàv eva paramàrthaþ | anà÷itvàt sàdhyatvàt sarva- vij¤ànàntarbhàvavattvàc ceti bhàvaþ | ye tu dvaitinaþ tat-tad-upàdhi-dçùñyà tasyàpi bhedaü manyante | tad-vij¤ànena sarva-vij¤ànàntarbhàvaü ca na manyante | te punar atathya-dar÷ina eveti | tatropàdhi-bhedair aü÷a-bhede'py abhedo dçùñàntena sàdhito dvàbhyàm - veõu-randhra-vibhedena bhedaþ ùaó-jàdi-saüj¤taþ | abheda-vyàpinã vàyos tathà tasya mahàtmanaþ || ekatvaü råpa-bheda÷ ca bàhya-karma-pravçttijaþ | devàdibheda-madhyàs te nàsty evàcaraõo hi saþ || [ViP 2.14.32-33] iti | tathà tasyaikatvam ity anvayaþ | råpasya tat-tad-àkàrasya bhedas tu bàhyasya tadãya-bahiraïga-cid-aü÷asya jãvasya yà karma-pravçttis tato jàtaþ | sa tu paramàtmà devàdi-bhedam antaryàmitayaivàdhiùñhàyàs te tat-tad-upàdhi- sambandhàbhàvàc ca nàsty evàvaraõaü yasya tathà-bhåtaþ sann iti | tasmàt tasya devàdi-råpatà tu sva-lãlà-mayy eveti bhàvaþ | atha ÷rã-bhagavat-sàksàtkàrasya muktitvam àha -- tato vidåràt parihçtya daityà; daityeùu saïgaü viùayàtmakeùu | upeta nàràyaõam àdi-devaü; sa mukta-saïgair iùito 'pavargaþ || [BhP 7.6.18] ñãkà ca - yasmàt sa evàpavarga iùñaþ ity eùà | atra nàràyaõasyàpavargatvaü tat-sàkùàtkçtàv eva paryavasyati | tasyà eva saüsàra-dhvaüsa-pårvaka- paramànanda-pràpti-råpatvàt tad-astitva-màtratve tàdç÷atvàbhàvàc ca || || 7.6 || ÷rã-prahlàdaþ || 5 || [6] tathà - satyà÷iùo hi bhagavaüs tava pàda-padmam à÷ãs tathànubhajataþ puruùàrtha-mårteþ | apy evam arya bhagavàn paripàti dãnàn và÷reva vatsakam anugraha-kàtaro 'smàn || [BhP 4.9.17] ñãkà ca - he bhagavan ! puruùàrthaþ paramànandaþ sa eva mårtir yasya tasya eva pàda-padmam | à÷iùo ràjyàdeþ sakà÷àt satyà à÷ãþ paramàrtha-phalam | hi ni÷citam | kasya, tathà tena prakàreõa tvam eva puruùàrtha ity evaü niùkàmatayà anubhajataþ | yadyapy evaü tathàpi he arya he svàmin dãnàn sakàmàn apy asmàn ity àdikà | || 4.9 || dhruvaþ ÷rã-dhruva-priyam || 6 || [7] sa càtma-sàkùàtkàro dvividhaþ | antaràvirbhàva-lakùaõo bahir-àvirbhàva- lakùaõa÷ ca | (page 11) yathà - pragàyataþ sva-vãryàõi tãrtha-pàdaþ priya-÷ravàþ | àhåta iva me ÷ãghraü dar÷anaü yàti cetasi || [BhP 1.6.34] ity àdau | te'cakùatàkùa-viùayaü sva-samàdhi-bhàgyam || [BhP 3.15.38] ity àdau ca | tatràntaþ-sàkùàtkàre yogyatà ÷rã-rudra-gãte - na yasya cittaü bahir-artha-vibhramaü tamo-guhàyàü ca vi÷uddham àvi÷at | yad-bhakti-yogànugçhãtam a¤jasà munir vicaùñe nanu tatra te gatim || [BhP 4.24.59] tatra teùàü pårvoktànàü satàü bhakti-yogenànugçhãtaü vi÷uddhaü yasya cittaü bàhyeùv artheùu bhràntaü na bhavati tamo-råpàyàü guhàyàü ca na vi÷ati sa munir ity àdikaü ca vyàkhyeyam | bahiþ-sàkùàtkàre'pi vyatirekeõa tathaiva nàradaü prati ÷rã-bhagavatoktam - hantàsmin janmani bhavàn mà màü draùñum ihàrhati | avipakva-kaùàyàõàü durdar÷o 'haü kuyoginàm || [BhP 1.6.22] iti | na kevalaü ÷uddha-cittatvam eva yogyatà | kiü tarhi ? tad-bhakti- vi÷eùàviùkçta-tad-icchàmaya-tadãya-sva-prakà÷atà-÷akti-prakà÷a eva måla- råpà sà, yat-prakà÷ena tad api niþ÷eùaü sidhyati | yathà antaþ-sàkùàtkàre bhidyate hçdaya-granthir [BhP 1.2.21] ity àdi | tathà bahiþ-sàkùàtkàre'pi ÷rã-saïkarùaõaü prati citraketu-vàkye, na hi bhagavan na ghañitam idaü tvad-dar÷anàn néõàm akhila-pàpa-kùayaþ [BhP 1.16.44] iti | prahlàdaü prati ÷rã-nçsiüha-vàkye -- sa tvaü ÷àdhi sva-bhçtyàn naþ kiü deva karavàma he | etad-anto nçõàü kle÷o yad bhavàn akùi-gocaraþ || [BhP 10.86.49] iti | tad evaü tat-prakà÷ena niþ÷eùa-÷uddha-cittatve siddhe puruùa-karaõàni tadãya-sva-prakà÷atà -÷akti-tàdàtmyàpannatayaiva tat- prakà÷atàbhimànavanti syuþ | tatra bhakti-vi÷eùa-sàpekùatvam uktam tac- chraddadhànà munayaþ [BhP 1.2.12] ity àdau | tad-icchàmayety àdy- udàharaõaü ca brahma-bhagavator avi÷eùatayaiva dç÷yate | yathà satyavrataü prati ÷rã-matsya-deva-vàkye - madãyaü mahimànaü ca paraü brahmeti ÷abditam | vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || [BhP 8.24.38] iti | (page 12) tathaiva hi brahmàõaü prati ÷rã-bhagavad-vàkye - manãùitànubhàvo'yaü mama lokàvalokanam [BhP 2.9.21] iti | ÷rã-nàràyaõàdhyàtme - nityàvyakto'pi bhagavàn ãkùyate nija-÷aktitaþ | tàm çte puõóarãkàkùaü kaþ pa÷yetàmitaü prabhum || iti | ÷rutau ca -- yam evaiùa vçõute tena labhyas tasyaiùa àtmà vivçõute tanuü svàm [KañhU 1.2.23] iti | tatas tat-karaõa-÷uddhy-apekùàpi tac-chakti-pratiphalanàrtham eva j¤eyà | evam api bhaktyà taü dçùñvàpi mucukundàdau yà mçgayàpàpàdyasthità ÷rã-bhagavatà kãrtità, sà tu prema-vardhinyà jhañiti-bhagavad-apràpti- ÷aïkà-janmanas tad-utkaõñhàyà vardhanàrthaü vibhãùikayaiva kçtà | yat tu tadãya-snigdhànàü ÷rã-yudhiùñhiràdãnàü naraka-dar÷anaü tat khalu indra- màyà-mayam eveti svargàrohaõa-parvaõy eva vyaktam asti | viùõu-dharme tçtãiya-janmani datta-tila-dhenor api viprasya prasaïga-màtreõa narakàõàm api svarga-tulya-råpatà-pràpti-varõanàt | ÷rã-bhàgavatena tu tad api nàïgãkriyate | tad-anupàkhyànàt pratyutàvyavahita-bhagavat-pràpti- varõanàc ca | atha yad-avatàràdàv a÷uddha-cittànàm api tat-sàkùàtkàraþ ÷råyate, tat khalu tad-àbhàsa eva j¤eyaþ | nàhaü prakà÷aþ sarvasya yoga-màyà-samàvçtaþ [Gãtà 7.25] iti ÷rã-gãtopaniùadbhyaþ | yogibhir dç÷yate bhaktyà nàbhaktyà dç÷yate kvacit | draùñuü na ÷akyo roùàc ca matsaràd và janàrdanaþ || [PadmaP 6.238.83] iti pàdmottara-khaõóàc ca | adar÷anaü cànavatàra-samaye vyàpakasyàpi dar÷anàbhàvaþ | avatàra-samaye tu paramànande'pi duþkhadatvaü, manorame'pi bhãùaõatvam, sarva-suhçdy api durhçttvam ity àdiviparãta-dar÷anam eva | tad-aprakà÷e yoga-màyà- prakà÷e ca målaü kàraõaü tad-bhaktàparàdhàdimaya-puruùa- cittàsvàcchyam | yat khalu tadànãntane tasya sàrvatrika-prakà÷e'pi vajralepàyate | ataeva muktir hitvà [BhP 2.10.6] ity-àdi-lakùaõasyàvyàpter na tasya sàkùàtkàràbhàsasya mukti-saüj¤atvam api | ataeva ÷rã-viùõu-puràõe tac ca råpam [ViP 4.15.8] ity àdi-gadyena yadyapi ÷i÷upàlasya tad-dar÷anam uktam | tathàpi nirdoùa-dar÷anaü tv antakàla eva uktam | àtma-vadhàya yàvad-bhagavad-dhasta-cakràü÷u-màlojjvalam akùaya-tejaþ-svaråpaü brahma- bhåtam apagata-dveùàdi-doùaü bhagavantam adràkùãt [ViP 4.15.9] ity anena | etad-anto néõàü kle÷o yad bhavàn akùi-gocaraþ [BhP 10.83.43] ity àdikaü ca nçùu ye svaccha-città ye ca tad-bhaktàparàdhetara-doùa-malina-cittàs teùàü kle÷a-nà÷asya tadàtvàpekùayà, ye tv anyàdç÷às teùàü tan- nà÷asyonmukhatàpekùayaiva - tebhyaþ sva-vãkùaõa-vinaùña-tamisra- dçgbhyaþ kùemaü tirloka-gurur artha-dç÷aü ca yacchan [BhP 10.83.81] iti ÷ravaõàt, ÷rã-viùõu-puràõàdy-anusàràc ca | te càsvaccha-città dvividhàþ - bhagavad-bahirmukhà bhagavad-vidveùiõa÷ ca | tad-bahirmukhà dvividhàþ - labdhe tad-dar÷ane'pi viùayàdy-abhinive÷avantas tad-avaj¤àtàra÷ ca | yathà tad-avatàra-samaye sàdhàraõa-deva- manuùyàdayaþ, yathà ca kçùõaü martyam upà÷ritya [BhP 10.25.3] ity àdi durvacaso mahendràdayaþ | yata uktaü ÷rutibhiþ - dadhati sakçn manas tvayi ya àtmani nitya-sukhe na punar upàsate puruùa-sàra-haràvasathàn | [BhP 10.87.35] iti | mahendraü prati ÷rã-bhagavatà ca - màm ai÷varya-÷rã-madàndho daõóa-pàõiü na pa÷yati | taü bhraü÷ayàmi sampadbhyo yasya cecchàmy anugraham || [BhP 10.27.16] iti | ÷rã-gopànàü tu viùaya-sambandho na svàrthaþ | kintu tat-sevopayogàrtha eva | yathà (page 13) yad dhàmàrtha-suhçt-priyàtma-tanaya-pràõà÷ayàs tvat- kçte [BhP 10.14.35] iti | kçùõe 'rpitàtma-suhçd-artha-kalatra-kàmà [BhP 10.16.10] iti | kçùõaþ kamala-patràkùaþ puõya-÷ravaõa-kãrtanaþ [BhP 10.15.42] iti ca | ÷rã-yàdava-pàõóavànàü svàrtha ivàpi tat-sambandhas tad-àbhàsa eva | yathoktam -- ÷ayyàsanàñanàlàpa- krãóà-snànà÷anàdiùu | na viduþ santam àtmànaü vçùõayaþ kçùõa-cetasaþ || [BhP 10.90.46] iti | kiü te kàmàþ sura-spàrhà mukunda-manaso dvijàþ | adhijahrur mudaü ràj¤aþ kùudhitasya yathetare || [BhP 1.12.6] iti | ataþ, evaü gçheùu saktànàü pramattànàü tad-ãhayà [BhP 1.13.17] ity àdikaü jahal-lakùaõayà tad-upalakùitàn dhçtaràùñràdãn apekùyoktam | ataevànantaraü viduras tad abhipretya [BhP 1.13.18] ity àdau | tena dhçtaràùñrasyaiva ÷ikùà, na tu teùàm api | kvacic ca lãlà-÷aktir eva svayaü tal-lãlà-màdhurya-poùàya pratikåleùv anukåleùu càtmopakaraõeùu tàdç÷a-÷aktiü vinyasya tàdç÷a-tat-priya-janànàm api viùayàve÷àdy-àbhàsaü sampàdayati | yathà påtanà-varõane -- valgu- smitàpàïga-visarga-vãkùitair mano harantãü vanitàü vrajaukasàm [BhP 10.16.6] iti | tad-àbhàsatva-vivakùayà ca mano harantãü mano-harevàcarantãm iti ÷iùñam uktam | tad-datta-÷aktitvaü ca tasyàs tatraiva såcitam - na yatra ÷ravaõàdãni rakùo-ghnàni sva-karmasu | kurvanti sàtvatàü bhartur yàtudhànya÷ ca tatra hi || [BhP 10.6.3] ity anena | tathaivedaü ghañate - amaüsatàmbhoja-kareõa råpiõãü gopyaþ ÷riyaü draùñum ivàgatàü patim || [BhP 10.6.6] iti | ÷riyaü pràkçta-sampad-adhiùñhàtrãü patiü yaü ka¤cit tad-ucita-pràcãna- puõya-bhàjam ity arthaþ | pårvavad eva tàü tãkùõa-cittàm [BhP 10.6.9] ity àdau tat-prabhayà ca dharùite nirãkùyamàõe jananã hy atiùñhatàm [BhP 10.6.9] ity uktam | evam eva kvacit tàdç÷ànàm api màyàbhibhavàbhàso mantavyaþ | yathà pràyo màyàs tu me bhartur nànyà me'pi vimohinã [BhP 10.13.37] ity àdiùu ÷rã-baladevàdãnàm | yathà daitya-janmani jaya-vijayayoþ | atra pårveùàüsvalpa eva tad-àbhàsaþ | tayos tu samyag iti vi÷eùaþ, tat premàdãnàm anàvaraõàd àvaraõàc ca | tatra tayor vaira-bhàva-pràptau khalu muni-kçtatvaü na syàt | mataü tu me [BhP 3.16.29] ity atra bhagavad- icchàyàs tat-kàraõatvena sthàptitatvàt | nàpi sà tadãya-vaira-bhàvàya sampadyate svecchàmayasya ity àdibhyaþ | traivargikàyàsa-vighàtam asmat-patir vidhatte puruùasya ÷akra [BhP 10.14.2] ity àdibhiþ kaimutyàpàtàc ca | yathà coktam - tathà na te màdhava tàvakàþ kvacid bhra÷yanti màrgàt tvayi baddha-sauhçdàþ [BhP 10.2.33] iti | na ca tayor eva svàparàdha-bhoga-÷ãghra-nistàràrtham api tàdç÷ãcchà jàtà iti vàcyam | tàdç÷aiþ parama-bhaktaiþ hi bhaktiü vinà sàlokyàdikam api nàïgãkriyate | tat-sad-bhàve nirayo'py aïgãkriyata iti (page 14) nàtyantikaü vigaõayanty api [BhP 3.15.48] ity àdeþ | kàmaü bhavaþ sva-vçjinair nirayeùu nas tàd [BhP 3.15.49] ity àde÷ ca | ataevàbhyàm api tathaiva pràrthitam - mà vo 'nutàpa-kalayà bhagavat-smçti-ghno moho bhaved iha tu nau vrajator adho 'dhaþ [BhP 3.15.36] ity anena | na ca tayor vàstava-vaira-bhàve sati bhaktàntaràõàm api sukhaü syàd iti vàcyam | bhakti-svabhàva-bhakta-sauhçda-virodhàd eva | tasmàt tayor vaira- bhàvàbhàsatva eva ÷rã-bhagavatas tayor anyeùàü bhaktànàm api rasodayaþ syàd iti sthitam | tata evam arthàpatti-labdhaü sarva-bhakta-sukhada-÷rã- bhagavad-abhimata-yuddha-kautukàdi-sampàdanàrthaü vairabhàvàtmakamàyikopàdhiü svàbhIkàõimàdi-siddhikena ÷uddha- sattvàtmaka-sva-vigraheõa pravi÷ya sva-sànnidhyena centaãkçtya ca vilãya sthitàyà api bhakti-vàsanàyàþ prabhàveõa tatrànàviùñàv eva tiùñhataþ | ato vaira-bhàva-ja-smaraõena vaira-bhàvo'pagata ity ubhayam api bàhyam | etad abhipretyaiva ÷rã-vaikuõñhenàpy uktam -- yàtaü mà bhaiùñam astu ÷am [BhP 3.16.29] iti | tathà hi hiraõyàkùa-yuddhe -- parànuùaktaü [BhP 3.18.9] ity àdi-padye ñãkà ca -- pracaõóa-manyutvam adhikùepàdikaü cànukaraõa-màtraü daitya-vàkya- bhãtànàü devànàü bhaya-nivçttaye | vastutas tena tathànuktatvena kopàdi- hetv-abhàvàd ity eùà | karàlà [BhP 3.19.8] iti padye ca iveti vastutaþ krodhàbhàvaþ ity eùà | tad evaü syamantakopàkhyàna-mahà-kàla-puropakhyàna- mauùalopàkhyànàdau ÷rã-baladevàrjuna-nàradàdãnàü krodhàdy-àve÷o'pi tad-àbhàsatva-le÷enaiva saïgamayitavyaþ | tatra ÷rã-baladevàrjunàdãnàü ÷rã- bhagavan-matàj¤ànena ÷rã-nàradàdãnàü tu taj-j¤àneneti vivekaþ - kopità munayaþ ÷epur bhagavan-mata-kovidàþ [BhP 3.3.24] iti tçtãye ÷rãmad- uddhava-vàkyàt | tasmàt yeùàü liïgàntareõa niùõàta eva sàkùàtkàro gamyate, teùàm asvacchàntaþkaraõatvaü pratãyamànam api tad-àbhàsa eva | yeùàü tu na gamyate viùayàve÷àdikaü ca dç÷yate, teùàü sàkùàt-kàràbhàsa eveti nirõãtam | tad evam asvaccha-citteùu bahirmukhàþ pa÷yanto'pi na pa÷yantãty uktam | tad-dveùiõa÷ ca dvividhàþ | eke saundaryàdikaü gçhõanti tathàpi tan- màdhuryàgrahaõàt tatraivàrucyà dviùanti yathà kàlayavanàdayaþ | anye tu vaikçtyam eva pratiyanti tato dviùanti ca yathà mallàdayaþ | tad evaü pårvottarayo÷ caturùv api bhedeùu sa-doùa-jihvàþ khaõóà÷ino dçùñàntàþ | eke hi (page 15) pitta-vàta-ja-doùavantas tad-àsvàdaü na gçhõanti, kintu sarvàdaram avadhàya nàvajànanti | anye tv abhimànino'vajànanty api | athàpare madhura-rasam idam iti gçhõanti kintu tiktàmlàdi-rasa-priyàs tam eva rasaü dviùanti | avare ca tiktatayaiva tad gçhõanti, dviùanti ceti | sarveùàü caiùàü nija-doùa-savyavadhàna-khaõóa-grahaõa-vat tad-àbhàsatvam | teùàü bhagavat-svabhàvànubhava÷ ca yukta eva j¤àna-bhakti-÷uddha-prãty- abhàvena sac-cid-ànandatva-pàramai÷vary-parama-màdhurya-lakùaõànàü tat- svabhàvànàü grahãtum a÷akyatvàt | tad-agrahaõe'pi kàlàntare nistàraþ khaõóa-sevanavad eva j¤eyaþ | yathoktaü viùõu-puràõe -- tatas tam evàkro÷eùåccàrayan [ViP 4.15.9] ity àdinà apagata-dveùàdi-doùaü bhagavantam adràkùãt [ViP 4.15.14] ity antena | tasmàt svaccha-cittànàm eva sàkùàtkàraþ, sa eva ca mukti-saüj¤a iti sthitam | tasya brahma-sàkùàtkàràd apy utkarùas tu bhagavat-sandarbhe sanakàdi- vaikuõñha-dar÷ana-prastàve ÷rã-nàrada-vyàsa-saüvàdàdi-maya-brahma- bhagavat-tàratamya-prakaraõe ca dar÷ita eva | yatra tasyàravinda-nayanasya [BhP 3.15.43] ity àdikaü, jij¤àsitam adhãtaü ca [BhP 1.5.4] ity àdikaü ca vacana- jàtaü prabalatamam | tathaiva ÷rã-dhruvoktam - yà nirvçtis tanu-bhçtàm [BhP 4.9.10] ity àdi ÷rã-bhàgavata-vaktç-tàtparyaü ca tatraiva sva-mukha-nibhçta- cetàs tad-vyudastànya-bhàvaþ [BhP 12.12.69] ity àdinà dar÷itam | ÷rã- gãtopaniùatsu ca - brahma-bhåtaþ prasannàtmà [Gãtà 18.54] ity àdinà ted evàïgãkçtam | ataeva ÷rã-prahlàdasya bhagavat-sàkùàtkàra-kçta- sarvàvadhånana-pårvaka-brahma-sàkùàtkàrànantara-bhagavat-sàkùàtkàra- vi÷eùàtmaka-nirvçtiü parmàbhãùñatvenàha -- sa tat-kara-spar÷a-dhutàkhilà÷ubhaþ sapady abhivyakta-paràtma-dar÷anaþ tat-pàda-padmaü hçdi nirvçto dadhau hçùyat-tanuþ klinna-hçd-a÷ru-locanaþ || [BhP 7.9.6] || 7.9 || ÷rã-÷ukaþ || 7 || [8] ãdç÷e'pi bhagavat-sàkùàt-kàre bahiþ-sàkùàtkàrasyotkarùam àha - gçhãtvàjàdayo yasya ÷rãmat-pàdàbja-dar÷anam | manasà yoga-pakvena sa bhavàn me 'kùi-gocaraþ || [BhP 12.9.5] ñãkà ca - yasya tava ÷rãmat-pàdàbja-dar÷anaü manasàpi gçhãtvà pràpya pràkçtà apy ajàdayo bhavanti sa bhavàn me'kùi-gocaro jàto'sti kim ataþ paraü vareõety arthaþ ity eùà | atra yat-pàda-pàü÷ur bahu-janma-kçcchrataþ [BhP 10.12.12] ity àdikam apy anusandheyam | ataeva - pragàyataþ sva-vãryàõi tãrtha-pàdaþ priya-÷ravàþ | àhåta iva me ÷ãghraü dar÷anaü yàti cetasi || [BhP 1.6.34] ity evam-bhàvavàn api - govinda-bhuja-guptàyàü dvàravatyàü kurådvaha | avàtsãn nàrado 'bhãkùõaükçùõopàsana-làlasaþ || [BhP 11.2.1] ity uktam | || 12.9 || màrkaõóeyaþ ÷rã-nàràyanarùim || 8 || [9] athaitasyàü bhagavat-sàkùàtkàra-lakùaõàyàü muktau jãvad-avasthàyàm àha -- (page 16) aki¤canasya dàntasya ÷àntasya sama-cetasaþ mayà santuùña-manasaþ sarvàþ sukha-mayà di÷aþ || [BhP 11.14.13] bhagavantaü vinà ki¤canànyad upàdeyatvena nàstãty aki¤canasya | tatra hetuþ meyeti | aki¤canatvenaiva hetunà vi÷eùaõa-trayaü dàntasyeti | anyatra heyopàdeyatàrohityàt sama-cetasaþ | sarvatra tasyaiva sàksàtkàràt sarvà ity uktam || || 11.14 || ÷rã-bhagavàn || 9 || {10] tatrotkràntàvasthà ca ÷rã-prahlàda-stutau - u÷attama te 'ïghri-målaü prãto 'pavarga-÷araõaü hvayase kadà nu [BhP 7.9.16] ity àdau j¤eyà | saivàntimà | mukti÷ ca pa¤cadhà - sàlokya-sàrùñi-sàråpya- sàmãpya-sàyujya-bhedena | tatra sàlokyaü samàna-lokatvaü ÷rã-vaikuõñha- vàsaþ | sàrùñis tatraiva samànai÷varyam api bhavatãti | sàråpyaü tatraiva samàna-råpatàdi pràpyata iti | sàmãpyaü samãpa-gamanàdhikàritvam | sàyujyaü keùàücit bhagavac-chrã-vigraha eva prave÷o bhavatãti | sàlokyàdi- ÷abdànàü mukty-àdi-÷abda-sàmànàdikaraõyaü ca sàlokyàditva- pràdhànyena | tatra sàlokya-sàrùñi-sàråpya-màtre pràyo'ntaþ-karaõa- sàkùàtkàraþ | sàmãpye pràyo bahiþ | sàyujye càntara eva | tathàpi prakaña- sphårti-lakùaõaü tat suùuptivad anati-prakaña-sphårti-lakùaõàt brahma- sàyujyàd bhidyate | utkrànta-mukty-avasthàyàm api vi÷eùa-sphårtiþ ÷rutàv eva sammatà -- sa evàdhastàt sa upariùñàt sa pa÷càt sa purastàt sa dakùiõataþ sa uttarataþ sa evedaü sarvam ity athàto'haükàràde÷a evàham evàdhastàd aham upariùñàd ahaü pa÷càd ahaü purastàd ahaü dakùiõato'ham uttarato'ham evedaü sarvam iti | [ChU 7.25.1] iti | eùà ca pa¤cavidhàpi guõàtãtaiva | nirguõàyàü bhåma-vidyàyàm eva -- sa ekadhà bhavati tridhà bhavati [ChU 7.26.2] ity àdinà tad-vidhasya muktasya svecchayà nànà-vidha-råpa-pràkañya-÷ravaõàt na yatra màyà [BhP 2.9.10] ity àdau vaikuõñhasya màyàtãtatva-÷ravaõàt | atràvçtti-ràhityaü càïgãkçtam - anàvçttiþ ÷abdàd [Vs. 4.4.23] ity anena na sa punar àvartate [ChàU 8.15.1] iti ÷ruteþ | tathoktaü hiraõya-ka÷ipåpadruta-devaiþ - tasyai namo 'stu kàùñhàyai yatràtmà harir ã÷varaþ | yad gatvà na nivartante ÷àntàþ sannyàsino 'malàþ || [BhP 7.4.22] iti | ÷rã-kapila-devena ca - na karhicin mat-paràþ ÷ànta-råpe naïkùyanti no me 'nimiùo leóhi hetiþ || [BhP 3.25.39] iti | tathaiva - à-brahma-bhuvanàl lokàþ punar àvartino 'rjuna | màm upetya tu kaunteya punar janma na vidyate || [Gãtà 8.16] iti | yad gatvà na nivartante tad dhàma paramaü mama | [Gãtà 15.4] iti | tat-prasàdàt paràü ÷àntiü sthànaü pràpsyasi ÷à÷vatam | [Gãtà 18.62] iti ca ÷rã-gãtopaniùada÷ ca dç÷yàþ | pàdma-sçùñi-khaõóe ca -- à-brahma-sadanàd eva doùàþ santi mahãpate | ataeva hi necchanti svarga-pràptiü manãùiõaþ || à-brahma-sadanàd årdhvaü tad-viùõoþ paramaü padam | ÷ubhram sanàtanaü jyotiþ para-braheti tad viduþ || na tatra måóhà gacchanti puruùà viùayàtmakàþ | dambha-lobha-bhaya-droha-krodha-mohair abhidrutàþ || nirmamà nirahaïkàrà nirdvandvàþ saüyatendiryàþ | dhyàna-yoga-ratà÷ caiva tatra gacchanti sàdhavaþ || iti | tatraiva subàhu-nçpa-vàkyam - dhyàna-yogena deve÷aü yajiùye kamalà-priyam | bhava-pralaya-nirmuktaü viùõu-lokaü vrajàmy aham || iti | (page 17) sàlokyàdãnàm avicyutas tvaü dar÷ayiùyate ca - mat-sevayà pratãtaü te sàlokyàdi-catuùñayam | necchanti sevayà pårõàþ kuto'nyat kàla-viplutam || [BhP 9.5.67] ity àdiùu tad-itaratraiva kàla-viplutatvàïgãkàràt | tasmàt kvacid àvçtti- ÷ravaõaü tu prapa¤càntargata-tad-dhàmatvàpekùayà kàdàcitka-tal-lãlà- kautukàpekùayà ca mantavyam | pa÷càt tu nitya-sàlokyam eva, yathà bhaviùyottare - evaü kaunteya kurute yo'raõya-dvàda÷ãü naraþ | sa dehànte vimàna-stha-divya-kanyà-samàvçtaþ || yàti j¤àti-samàyuktaþ ÷vetadvãpaü hareþ puram | yatra lokà pãta-vastrà ity àdi | tiùñhanti visõu-sànnidhye yàvad-àhåta-samplavam | tasmàd etya mahà-vãryàþ pçthivyàü nçpa påjitàþ | martya-loke kãrtimantaþ sambhavanti narottamàþ || tato yànti paraü sthànaü mokùa-màrgaü ÷ivaü sukham | yatra gatvà na ÷ocanti na saüsàre bhramanti ca || iti | utkrànta-mukti-da÷àyàü tu teùàü bhagavat-tulyatvam evàha - vasanti yatra puruùàþ sarve vaikuõñha-mårtayaþ | ye 'nimitta-nimittena dharmeõàràdhayan harim || [BhP 3.15.14] nimittaü phalaü na tan-nimittaü pravartakaü yasmin tena niùkàmenety arthaþ | dharmeõa bhàgavatàkhyena | vaikuõñhasya bhagavato jyotir-aü÷a-bhåtà vaikuõñha-loka-÷obhà-råpà yà anantà mårtayas tatra vartante | tàsàm ekayà saha muktasyaikasya mårtiþ bhagavatà kriyata iti vaikuõñhasya mårtir iva mårtir yeùàm ity uktam | || 3.15 || ÷rã-brahmà devàn || 10 || [11] yathaivàha -- prayujyamàne mayi tàü ÷uddhàü bhàgavatãü tanum | àrabdha-karma-nirvàõo nyapatat pà¤ca-bhautikaþ || [BhP 1.6.29] hitvàvadyam imaü lokaü gantà majjanatàm asi [BhP 1.6.24] iti yà tanuþ ÷rã- bhagavatà dàtuü pratij¤àtà, tàü bhàgavatãü bhagavad-aü÷a-jyotir-aü÷a-råpàü ÷uddhàü prakçti-spar÷a-÷ånyàü tanuü prati ÷rã-bhagavataiva mayi prayujyamàne nãyamàne àrabdhaü yat karma tan-nirvàõaü samàptaü yasya sa pà¤cabhautiko nyapatad iti | pràktana-liïga-÷arãra-bhaïgo'pi lakùitaþ | tàdç÷a-bhagavan-niùñhe pràrabdha-karma-paryantam eva tat-sthiteþ | ittham eva ñãkà ca - anena pàrùada-tanånàm akarmàrabdhatvaü ÷uddhatvaü nityatvam ity àdi såcitaü bhavati ity eùà | || 1.6 || ÷rã-nàradaþ ÷rã-vyàsam || 11 || [12] etàü mårtim uddi÷yaivàha yaü dharma-kàmàrtha [BhP 8.3.19] ity àdau ràty api deham avyayam iti | ñãkà ca - deham apy avyayaü ràti ity eùà | || 8.6 || ÷rã-gajendraþ || 12 || (page 18) [13] tad etat tàõóinàü ÷rutàv apy uktaü - a÷va iva romàõi vidhåya dhåtvà ÷arãram akçtaü kçtàmtà brahma-lokam abhisambhavàni [ChàU 8.13.1] iti | kvacit pràkçty api mårtir acintyayà bhagavac-chaktyà tàdç÷atvam àpadyate | yathoktaü ÷rã-dhruvam uddi÷ya bibhrad-råpaü hiraõmayam [BhP 4.12.29] iti | tad evaü råpaü hiraõmayaü bibhrad iti ñãkà ca | tathà sàrùñi÷ ca dar÷ità bhakti-sandarbhe | martyo yadà tyakta-samasta-karmà ity àdau mayàtma- bhåyàya ca kalpate vai [BhP 12.29.35] ity anena | ÷ruti÷ càtra sa tatra paryeti jakùan krãóan ramamàõa [ChàU 8.12.3] ity àdikà, àpnoti svàràjyaü sarve'smai devà balim àharanti [TaittU 1.6.2, 1.5.3], tasya sarveùu lokeùu kàma-càro bhavati [ChàU 7.25.2] ity àdikà, sarve÷varaþ [BAU 4.4.22] ity àdikà ca | kintu, jagad-vyàpàra-varjam [Vs 4.4.17] ity àdi-nyàyena sçùñi-sthity-àdi- sàmarthyaü tasya na bhavati kuto vaikuõñhai÷varyàdikam | uktaü ca adçùñvànyatamaü loke [BhP 10.3.41] ity àdi | tato bhàktam eva samànai÷varyam | ataevàõimàdi-pràptir apy aü÷enaiva j¤eyà | ÷rã-bhagavat-prasàda-labdha-sampatte÷ càvina÷varatvam àha dvayenaiva -- ye me sva-dharma-niratasya tapaþ-samàdhi- vidyàtma-yoga-vijità bhagavat-prasàdàþ | tàn eva te mad-anusevanayàvaruddhàn dçùñiü prapa÷ya vitaràmy abhayàn a÷okàn || anye punar bhagavato bhruva udvijçmbha- vibhraü÷itàrtha-racanàþ kim urukramasya | siddhàsi bhuïkùva vibhavàn nija-dharma-dohàn divyàn narair duradhigàn nçpa-vikriyàbhiþ || [BhP 3.23.7-8] tapa÷ ca samàdhi÷ ca vidyà ca upàsanà tàsu ya àtma-yogi÷ cittaikàgryam | anye punar-bhogàþ kim urukrama-sambandhinaþ | api tu nety arthaþ | ataeva bhagavato dhruva ity àdi || || 3.23 || ÷rã-kardamo devahåtim || 13 || [14] tad evaü sàråpyam api j¤eyam | yathà - gajendro bhagavat-spar÷àd vimukto ‘j¤àna-bandhanàt | pràpto bhagavato råpaü pãta-vàsà÷ catur-bhujaþ || [BhP 8.4.6] spaùñam | || 8.4 || ÷rã-÷ukaþ || 14 || [15] sàmãpyam apy udàhçtaü bhagavat-sandarbhe kardama-niryàõa-varõanayà | mano brahmaõi yu¤jàna [BhP 3.24.43] ity àrabhya madhye ca labdhàtmà mukta-bandhana [BhP 3.24.55] ity uktvà sarvànte, bhagavad-bhakti-yogena pràpto bhàgavatã gatim [BhP 3.24.47] ity evam ukta-rãtyà | atha sàyujyam aghàsuràdi-dçùñàntena sàdhakànàm api gamyam | sàlokyàdivat-svàbhimatatvàbhàvàt spaùñodàharaõaü ÷rãmatà bhàgavatena na kçtam iti | asya bhagaval-lakùaõànanda-nimagnatà-sphårtir eva pradhànaü, kvacid icchayà tad-anugraheõa tadãya-tac-chakti-le÷a-pràptyaiva yathà-yuktaü bahis tad-dattàpràkçta-tad-bhogocchiùña-le÷am evànubhavatãty eke | tatra ca na tu tam eva sarvam eva cànubhavatãty abhyupagamyam | sarvathà tat- pràpter anabhyupagamatvàt | jagad-vyàpàràdi-niùedhena idam evoktaü yadainaü mukto na pravi÷ati modate ca kàmàü÷ caivànubhavati [BAU] iti bçhac-chrutau, brahmàbhisampadya brahmaõà pa÷yati brahmaõà ÷çõoti ity àdi-màdhya-dinàyana-÷rutau | àdatte hari-hastena ity àdikam api tac-chakti-le÷a-pràpty-àdy-abhipràyeõaivoktam | (page 19) kvacid icchayà lãlàrthaü bahir api niùkàmayati pàrùadatvena ca saüyojayati | yathà ÷i÷upàla-dantavakrau labdha-sàyujyàv api punaþ pàrùadatàm eva pràptau | vairànubandha-tãvreõa dhyànenàcyuta-sàtmatàm | nãtau punar hareþ pàr÷vaü jagmatur viùõu-pàrùadau || [BhP 7.1.46] iti tàv uddi÷ya ÷rã-nàrada-vàkyàt | tatraiùàü sàlokyàdãnàm anavacchinna-bhagavat-pràpti-råpatayà tat- sàkùàtkàra-vi÷eùatvena brahma-kaivalyàd àdhikyaü pràcãna-vacanaiþ sutaràm eva siddham | ataeva krama-muktivat krama-bhagavat-pràptau brahma-pràpty-anantara-bhàvitvam api kvacit ÷råyate | yathà ÷rãmato'jàmilasya siddhi-pràptau -- sa tasmin deva-sadana àsãno yogam àsthitaþ | pratyàhçtendriya-gràmo yuyoja mana àtmani || tato guõebhya àtmànaü viyujyàtma-samàdhinà | yuyuje bhagavad-dhàmni brahmaõy anubhavàtmani || yarhy upàrata-dhãs tasminn adràkùãt puruùàn puraþ | upalabhyopalabdhàn pràg vavande ÷irasà dvijaþ || hitvà kalevaraü tãrthe gaïgàyàü dar÷anàd anu | sadyaþ svaråpaü jagçhe bhagavat-pàr÷va-vartinàm || sàkaü vihàyasà vipro mahàpuruùa-kiïkaraiþ | haimaü vimànam àruhya yayau yatra ÷riyaþ patiþ || [BhP 6.2.40-44] spaùñam | evaü sadyo bhagavat-pràptyàv apy àdhikyam avagatam | || 6.2 || ÷rã-÷ukaþ || 15 || [16] sàlokyàdiùu ca sàmãpyasyàdhikyaü bahiþ sàkùàtkàramayatvàt tasyaiva hy àdhikyaü dar÷itam | tad evaü muktir dar÷ità | tatra viùõu-dharmottare ÷rã- vajra-pra÷naþ - kalpànàü jãva-sàmye hi muktir naivopapadyate | kadàcid api dharmaj¤a tatra pçcchàmi kàraõam || ekaikasmin nare muktiü kalpe kalpe gate dvija | abhaviùyaj jagac chånyaü kàlasyàder bhàvataþ || atha ÷rã-màrkaõóeyasyottaram - jãvasyànyasya sargeõa nare muktim upàgate | acintya-÷aktir bhagavàn jagat pårayate sadà || brahmaõà saha mucyante brahma-lokam upàgatàþ | sçjyante ca mahà-kalpe tad-vidhà÷ càpare janàn || [ViDhP 1.81.11-14] iti | atra kvacid api kalpe keùàücid api jãvànàm anudbuddha-karmatvena suùuptavat prakçtàv api lãnànàm ananta-brahmàõóa-gatànàm ivànantànàm ekastyopàdhi-sçùñyà brahmàõóa-prave÷enaü sarga iti j¤eyam | apårva-sçùñau sàditve kçta-hànya-kçtàbhyàgamaþ syàt | atha muktibhyo bhagavat-prãter àdhikyaü vivriyate | tatra yadyapi tat prãtiü vinà tà pai na santy eva tathàpi keùà¤cit teùàü svasya duþkha-hànau sàmãpyàdi-lakùaõa-sampattàv api tàtparyaü, na tu ÷rã-bhagtavaty eveti teùu nyånatà | tatra kaivalyaika-prayojanam [BhP 12.13.12] iti yad uktam | tasya càrthasya tatraiva vi÷ràntiþ | tathaiva sarva-vedànta ity àdi-pràktana-pàda- trayasya vi÷ràntis tattva-bhagavat-sandarbhàbhyàü ÷rã-bhagavaty eva dar÷ità | tatraiva tattva-padàrthasya pårõatva-sthàpanàt | tathaitat-pårvam api hari-lãlà-kathà (page 20) vràtàmçtànandita-sat-suram [BhP 12.13.11] iti grantha-svabhàva-varõane tat-prãter eva mukhyatvaü dar÷itam | hari-lãlà-kathà-vràta evàmçtaü, santa àtmaràmà eva surà iti | itthaü satàü brahma-sukhànubhåtyà [BhP 10.12.11] iti prasiddheþ | pariniùñhito'pi nairguõye [BhP 2.1.9] ity àde÷ ca | ataþ kaivalya-÷abda÷ ca tat- tad-anusàreõa vyàkhyàtavyaþ | tathà hi yadi tatra kevala-÷abdena ÷uddhatvaü vaktavyaü tadà tat-prãtyeka-tàtparyà eva parama-÷uddhà iti tasyàm eva tàtparyam | pårvaü bhakti-sandarbhe'pi ÷uddha-÷abdenaikànti-bhakta eva pratipàditaþ | tad uktam anyasya sa-doùatva-kathanena | dharmaþ projjhita-kaitavo'tra paramaþ [BhP 1.1.2] ity atra | ñãkà ca - pra-÷abdena mokùàbhisandhir api nirastaþ ity eùà | atra bhàgavata-dharme mokùàbhisandhir api kaitavam | yadi ca tatra kaivalya-÷abdena bhagavàn evoktas tat-svabhàvo và, tathàpi prãtimatàm eva | kàmaü bhavaþ sva-vçjinair nirayeùu nas tàc ceto'livad yadi nu te padayo rameta [BhP 6.15.49] iti nyàyena tad-ekànu÷ãlana-màtra- tàtparyàt prãtàv eva vi÷ràntiþ | ataeva kaivalyàn mokùàd apy ekaþ ÷reùñho yo bhagavat-prãti-lakùaõo'rthas tat-prayojanam iti vyàkhyàntaram | vastutas tåkta-nyàyena kaivalyàdi-÷abdàþ ÷uddha-bhakti-vàcakatà-pradhànà eva | tathaivàha gadyàbhyàm - yathà- varõa-vidhànam apavarga÷ càpi bhavati [BhP 5.19.19] iti, yo 'sau bhagavati sarva-bhåtàtmany anàtmye 'nirukte 'nilayane paramàtmani vàsudeve 'nanya- nimitta-bhakti-yoga-lakùaõo nànà-gati-nimittàvidyà-granthi-randhana- dvàreõa yadà hi mahà-puruùa-puruùa-prasaïgaþ [BhP 5.19.20] iti ca | yasya varõasya yad vidhànaü bhagavad-arpita-sva-svadharmànuùñhànaü, tad anukrameõàpavarga÷ ca bhavati | tasyàpavargasya svaråpam àha dvitãyena yo'sau iti | àtmani bhavam àtmyaü ràgàdi tad-rahite | sa hi bhakta- sukhàrtham eva prayatate, na tu pçthak sva-sukhàrtham | yathà hi bhaktas tat- sukhàrtham eveti | anirukte svaråpato guõà÷ ca vàcàm agocare | anilayane nilayanam antardhànaü tad-rahite, sadaiva prakà÷amàna ity arthaþ | ananya- nimitto mokùàdy-upàdhi-rahito yo bhakti-yogaþ sa eva lakùaõaü svaråpaü yasya saþ | tatropavarga-÷abdasya pravçttiü ghañayati | nànà-gatãnàü nimittaü yo'vidyà-granthis tasya randhanam | apavarjanaü chedanam iti yàvat tad- dvàreõa yo'sàv apavarga ucyate ity arthaþ | apavçjyate yeneti niruktyà iti bhàvaþ | pàdmottara-khaõóe ca - viùõor anucaratvaü hi mokùam àhur manãùiõaþ iti | tathà skànde revà-khaõóe - ni÷calà tvayi bhaktir yà saiva muktir janàrdana | muktà eva hi bhaktàs te tava viùõo yato hareþ || iti | ÷rã-rukmiõã-sàntvane ÷rã-bhagavatàpy evam abhipretaü tàü prati - santi hy ekànta-bhaktàyàs tava [BhP 10.60.50] ity uktvà, màü pràpya màniny apavarga-sampadaü và¤chanti ye sampada eva tat-patim [BhP 10.60.53] iti | ataeva kaivalya-sammata-pathas tv atha bhakti-yogaþ [BhP 2.3.12] ity atra ñãkà-kàrair apy uktam - kaivalyam ity eva sammataþ panthà yo bhakti-yogaþ iti | panthà bhagavat-pràpty-upàya-bhåto'pãty arthaþ | sa khalu kadà syàt tatràha yadà hãti || || 5.19 || ÷rã-÷ukaþ || 16 || [17] tad evam atra sargo visarga÷ ca [BhP 2.10.1] ity àdiùu da÷asv etan-mahà- puràõa-pratipàdyeùu artheùu mukti-÷abdasya tatraiva vi÷ràntiþ | poùaõe'pi tad eva mukhyaü prayojanam | poùaõa- (page 21) ÷abdena hy anugraha ucyate | tasya ca paràkàùñhà-pràptiþ sva-prãti-dàna eva | tad uktaü muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti | tathaivànyatràpi ÷rã- pçthuü prati varaü ca mat-ka¤cana-mànavendra vçõãùva [BhP 4.20.16] ity uktvà, yathà cared bàlahitaü pità svayaü tathà tvam evàrhasi naþ samãhitum [BhP 4.20.31] iti tad-vàkyànantaraü, tam àha ràjan mayi bhaktir astu te [BhP 4.20.31] iti | bhaktiþ prãti-lakùaõà | || 4.20 || ÷rã-viùõuþ || 17 || [18] evam eva ÷rã-bhàgavata-grantha-÷ravaõa-phalatvenàpi saiva parama- puruùàrthatayà nirõãtàsti tattva-sandarbhe saïkùepa-tàtparye | ÷rã-vyàsa- samàdhinà ÷rã-÷uka-hçdayeõa ca tathaiva nirõayo vihitaþ - yasyàü vai ÷råyamàõàyàm [BhP 1.6.7] ity àdiùu | sva-sukha-nibhçta-cetàþ [BhP 12.12.69] ity àdau ca | pratij¤à cedç÷y eva - dharmaþ projjhitaþ kaitavo'tra [BhP 1.1.2] ity àdau kiü và parair ã÷varaþ sadyo hçdy avarudhyate'tra kçtibhiþ ÷u÷råùubhis tat-kùaõàt iti | ataeva catuþ÷lokyàü rahasya-÷abdena saivoktà | saiva ca tçtãya-÷lokàrthatvena bhagavat-sandarbhe vispaùñãkçtàsti | tad evaü ÷rãmat-prãter evàvapavargatvena parama-bhagavad-anugraha- mayatvaü ÷rã-bhàgavata-÷ravaõa-phalatvaü puruùàrtheùu tasyàþ paramatva- sàdhanàya dar÷itam | tathaiva ÷rã-nàrada àkùepa-dvàra ÷ikùitavàü÷ ca tat- saühitàm àvirbhàvayiùyantaü ÷rã-vyàsam | yathàha - yathà dharmàdaya÷ càrthà muni-varyànukãrtitàþ | na tathà vàsudevasya mahimà hy anuvarõitaþ || [BhP 1.5.9] ca-÷abdo'py-arthe | mahimànuvarõanam tat-prãty-udbodhanaü bhaved ity à÷ayenaivam uktam || || 1.5 || ÷rã-nàradaþ || 18 || [19] tathànyeùàm apavargàõàm api tayà tiraskçtau mukta-kaõñhà eva ÷abdà udàhàryàþ | sà ca tiraskçtiþ kvacit tat-svaråpeõa kriyate | kvacit tat-parikara- dvàrà ca | tatra tat-svaråpeõa tiraskçtim àha gadyena -- yasyàm eva kavaya àtmànam avirataü vividha-vçjina-saüsàra- paritàpopatapyamànam anusavanaü snàpayantas tayaiva parayà nirvçtyà hy apavargam àtyantikaü parama-puruùàrtham api svayam àsàditaü no evàdriyante bhagavadãyatvenaiva parisamàpta-sarvàrthàþ | [BhP 5.6.17] iti | yasyàü pårva-gadyokta-lakùaõàyàü bhaktau muktàdi-sampadàü bhakti- sampad-anucarãtvàt parasmàpta-sarvàrthatvam | tathoktaü ÷rã-nàrada- pa¤caràtre - hari-bhakti-mahà-devyàþ sarvà mukty-àdi-siddhayaþ | bhuktaya÷ càdbhutàs tasyà÷ ceñikàvad anuvratàþ || iti | ataevànàdaro'pi | yathoktaü ÷rã-vçtraü prati mahendreõa -- yasya bhaktir bhagavati harau niþ÷reyase÷vare | vikrãóato 'mçtàmbhodhau kiü kùudraiþ khàtakodakaiþ || [BhP 6.12.22] iti | || 6.12 || ÷rã-÷ukaþ || 19 || (page 22) [20] atha tat-parikareùu tadãya-kàrya-dvàrà, yathà tatra tadãya-guõa- kathànu÷ãlana-dvàrà tàm àhuþ - duravagamàtma-tattva-nigamàya tavàtta-tano÷ carita-mahàmçtàbdhi-parivarta-pari÷ramaõàþ | na parilaùanti kecid apavargam apã÷vara te caraõa-saroja-haüsa-kula-saïga-visçùña-gçhàþ || [BhP 10.87.21] àtma-tattvaü tàdç÷a-sac-cid-ànanda-mårtitvàdikaü nija-yàthàtmyaü nigamo'nubhàvanà | àtta-tanoþ prakañita-sva-mårteþ, parivarjanàrthaþ | carita-mahàmçtàbdheþ parvartenàbhyàsena varjita-÷ramàþ | caraõa-saroja- hiüsànàü ÷rã-÷ukadevàdãnàü yàni kulàni ÷iùyopa÷iùya-paramparàþ | teùàü saïgena visçùña-màtra-gçhà api yady apavargaü na parilaùanti, tadà caraõa- saroja-haüsàdayas tu kim utety arthaþ || || 10.87 || ÷rutayaþ || 20 || [21] tadãya-pàda-sevà-tadãya-guõa-kathà-dvàrà mukti-vi÷eùasya tiraskçtir bhakti- sandarbhe dar÷itàsti ÷rã-kapila-deva-vàkyena - naikàtmatàü me spçhayanti kecid [BhP 3.25.34] ity àdinà | ekàtmatàü brahma-sàyujyaü bhagavat-sàyujyam api | evaü sevà-dvàrà mukti-vi÷eùàõàü ca ÷rã-viùõu-vàkyena mat-sevayà pratãtaü te [BhP 9.4.67] ity àdinà, ÷rã-kapildeva-vàkyena sàlokya-sàrùñã [BhP 3.29.13] ity àdinà | atha puruùàrthàntaravan-muktir api heyaiveti vaktuü tair api sàdhyaü tasyàs tiraskçtir nirdi÷yate | tatra bhakteþ svaråpeõa mukti-sàmànyasya tiraskçtir udàhçtaivàsti bhakti-sandarbhàdau | na ki¤cit sàdhavo dhãràþ [BhP 11.20.34] ity àdinà | naivecchaty à÷iùaþ kvàpi brahmarùir mokùam apy uta | bhaktiü paràü bhagavati labdhavàn puruùe 'vyaye || [BhP 12.10.6] iti cànyatra | atha kàrya-dvàreùu tatràpatata-mahà-sukha-duþkhàntara-tiraskàri-tad-àsakti- dvàrà tàm àha -- nàràyaõa-paràþ sarve na kuta÷cana bibhyati | svargàpavarga-narakeùv api tulyàrtha-dar÷inaþ || [BhP 6.17.18] svargàdãnàü tulya-heyatvàt teùu tulya-bhagavad-eka-puruùàrthatvàc ca tulya- dar÷inaþ || || 6.17 || ÷rã-rudro devãm || 21 || [22] tadãya-pàda-sevàparamotkaõñhà-dvàrà tàm àha- ko nv ã÷a te pàda-saroja-bhàjàü sudurlabho 'rtheùu caturùv apãha | tathàpi nàhaü pravçõomi bhåman bhavat-padàmbhoja-niùevaõotsukaþ || [BhP 3.4.15] he ã÷a || || 3.4 || uddhavaþ ÷rã-bhagavantam || 22 || [23] sarvàtmàrpaõa-kàri-bhajanãya-viùayakàbhilàùa-dvàrà tàm àha - na pàrameùñhyaü na mahendra-dhiùõyaü na sàrvabhaumaü na rasàdhipatyam | na yoga-siddhãr apunar-bhavaü và mayy arpitàtmecchati mad vinànyat || [BhP 11.14.14] ñãkà ca-rasàdhipatyaü pàtàlàdi-sàmyam | apunarbhavaü mokùam api | mad vinà màü hitvànyan necchati | aham eva tasya preùñha ity arthaþ | ity eùà | sàrvabhaumaü ÷rã-priyavratàdãnàm iva mahàràjyam | pàrameùñhyàdi- catuùñayasyànukrama÷ càdho'dho-vivakùayà nyånatvaa-vivakùayà ca | tata÷ cottarottaraü kaimutyam api | yoga-siddhy-àdi-dvayaü tu sàrvatrikam iti pa÷càd vinyastam | anayos tåttara-÷raiùñhyam || || 11.14 || ÷rã-bhagavàn || 23 || (page 23) [24] tathaivàha -- na nàka-pçùñhaü na ca pàrameùñhyaü na sàrva-bhaumaü na rasàdhipatyam | na yoga-siddhãr apunar-bhavaü và sama¤jasa tvà virahayya kàïkùe || [BhP 6.11.25] nàkapçùñhaü dhruva-padam | atra ca catuùñaye pårvavat nyånatva-vivakùayà kaimutyam | dhruva-padasya ÷raiùñhyaü viùõu-pada-sannihitatvàt || || 6.11 || ÷rã-vçtraþ || 24 || [25] gàóha-tat-prapatti-dvàràhuþ -- na nàka-pçùñhaü na ca sàrva-bhaumaü na pàrameùñhyaü na rasàdhipatyam | na yoga-siddhãr apunar-bhavaü và và¤chanti yat-pàda-rajaþ-prapannàþ || [BhP 10.16.37] tatra nàka-pçùñham api na và¤chanti kim uta sàrvabhaumam | pàrameùñhyam api na và¤chanti kim uta rasàdhipatyam iti pårvàrdhe yojyam | uttaràrdhe và-÷abdo'py-arthe | pàda-rajaþ-÷abdena bhakti-vi÷eùa- j¤àpanàya gàóha-prapattir j¤àpyate | || 10.16 || nàga-patnyaþ ÷rã-bhagavantam || 25 || [26] guõa-gàna-dvàràha- tuùñe ca tatra kim alabhyam ananta àdye kiü tair guõa-vyatikaràd iha ye sva-siddhàþ | dharmàdayaþ kim aguõena ca kàïkùitena sàraü juùàü caraõayor upagàyatàü naþ || [BhP 7.6.25] aguõena mokùeõa | sàraü-juùàü tan-màdhuryàsvàdinàü satàm || || 7.6 || ÷rãprahlàdo daitya-bàlakàn || 26 || [27] guõa-÷ravaõa-dvàràha -- varàn vibho tvad varade÷varàd budhaþ kathaü vçõãte guõa-vikriyàtmanàm | ye nàrakàõàm api santi dehinàü tàn ã÷a kaivalya-pate vçõe na ca || na kàmaye nàtha tad apy ahaü kvacin na yatra yuùmac-caraõàmbujàsavaþ | mahattamàntar-hçdayàn mukha-cyuto vidhatsva karõàyutam eùa me varaþ || [BhP 4.20.23-24] tad api kaivalyam api || || 4.20 || pçthuþ ÷rã-viùõum || 27 || [28] tadãya-nija-sevakatà-pràpti-kàmanà-dvàràha - yo dustyajàn kùiti-suta-svajanàrtha-dàràn pràrthyàü ÷riyaü sura-varaiþ sadayàvalokàm | naicchan nçpas tad-ucitaü mahatàü madhudviñ- sevànurakta-manasàm abhavo 'pi phalguþ || [BhP 5.14.44] ya àrùabheyyo bharataþ | || 5.14 || ÷rã-÷ukaþ || 28 || [29] loka-pàlatà-màtra-lakùaõa-tat-sevàbhimàna-dvàràpy àha -- pratyànãtàþ parama bhavatà tràyatà naþ sva-bhàgà daityàkràntaü hçdaya-kamalaü tad-gçhaü pratyabodhi | kàla-grastaü kiyad idam aho nàtha ÷u÷råùatàü te muktis teùàü na hi bahumatà nàrasiühàparaiþ kim || [BhP 7.8.42] spaùñam | || 7.8 || mahendraþ ÷rã-nçsiüham || 29 || [30] atha kàraõeùu mahà-bhàgavata-saïga-dvàràha - kùaõàrdhenàpi tulaye na svargaü nàpunar-bhavam | bhagavat-saïgi-saïgasya martyànàü kim utà÷iùaþ || [BhP 4.24.57] ñãkà ca-tat-pàda-måle praviùñasya kçtànta-bhayàbhàvaþ kiyàn ayaü làbhaþ | yàvatà tad-bhakta-saïga eva sakala-puruùàrtha-÷reõi-÷irasi narãnarti ity àdi | || 4.24 || ÷rã-rudraþ pracetasaþ || 30 || [31] tathaivàhuþ - yàvat te màyayà spçùñà bhramàma iha karmabhiþ | tàvad bhavat-prasaïgànàü saïgaþ syàn no bhave bhave || tulayàma lavenàpi na svargaü nàpunar-bhavam | bhagavat-saïgi-saïgasya martyànàü kim utà÷iùaþ || [BhP 4.30.32-33] (page 24) tad-bahirmukhatàpràpty-à÷aïkayà tat-parihàr-kàraõaü pràrthayante yàvad iti | naitàvattvaü tat-saïgasya kintv apàra-mahimatvam evety àhuþ tulayàmeveti | ato yàvad ity àdikaü premnaiva bhagavac-caraõa-sàmãpya- pràpty-à÷ayoktaü na sàmãpyàd-mukti-sampattyà÷ayeti j¤eyam | || 4.30 || pracetasaþ ÷rãmad-aùñabhujaü puruùam || 31 || [32] anyatràpãdç÷o'rtho dç÷yate | tatra tat-tac-chàstrasya parama-phalatve | yathà màdhva-bhàùya-dhçtaü bçhat-tantram - yathà ÷rã-nitya-muktàpi pràpta-kàmàpi sarvadà | upàste nitya÷o viùõum evaü bhakto bhaved api || brahma-vaivarte ca - na hràso na ca vçddhir và muktànàü vidyate kvacit | vidvat-pratyakùa-siddhatvàt kàraõàbhàvato'numà || harer upàsanà càtra sadaiva sukha-råpiõã | na ca sàdhana-bhåtà sà siddhir evàtra sà yataþ || iti | tad-utthàpità sauparõa-÷ruti÷ ca - sarvadaitam upàsãta yàvad-vimuktir muktà hy etam upàsate | iti | tadãya-bhàrata-tàtparye ca ÷ruty-antaràbhidhànam - muktànàm api bhaktir hi paramànanda-råpiõã iti | eùa evàrthaþ ÷rã-bçhad-gautamãye'pi dç÷yate, yathà - evaü dãkùàü cared yas tu puruùo vãta-kalmaùaþ | sa loke vartamàno'pi jãvan-mukta pramodate || uditàkçtir ànandaþ sarvatra sama-dar÷akaþ | pårõàhantàmayã sàkùàd bhaktiþ syàt prema-lakùaõà || anyatra hànopàdàna-vçddhi-rahitatvàt sama-dar÷itvaü j¤eyam | atra munaya åcuþ - kathaü bhaktir bhavet premnà jãvan-muktasya nàrada | jãvan-mukta-÷arãràõàü cit-sattà-niþspçhà yataþ | virakteþ kàraõaü bhaktiþ sà tu muktes tu sàdhanam || nàrada uvàca - bhadram uktaü bhavadbhi÷ ca muktis turyàtãtà nigadyate | kçùõa-dhàma-mayaü brahma kvacit kutràpi bhàsate || nirbãjendriyagaü tat tu àtmasthaü kevalaü sukham | kçùõas tu paripårõàtmà sarvatra sukha-råpakaþ | bhakti-vçtti-kçtàbhyàsàt tat-kùaõàd gocarãkçtaþ || iti | tàdçg-arthatvenaivàdvaita-vàda-gurubhir api sammatà ÷rã-nçsiüha-tàpanã ca - yaü ha vai sarve vedà ànamanti mumukùavo brahma-vàdina÷ ca [NTU 2.4] iti | yathà muktà api lãlayà vigrahaü kçtvà bhagavantaü bhajante iti hi tad- bhàùyam | brahmaõà vadituü sthirãbhavituü ÷ãlam eùàm iti brahma-vàdinã muktà iti vada sthairye [Pàõ 7.2.7] iti smaraõàt | ÷rã-gãtopaniùada÷ ca - teùàü j¤ànã nitya-yukta eka-bhaktir vi÷iùyate [Gãtà 7.10] iti | atha tasyàþ parama-bhagavad-anugraha-pràpyatve nàrada-pa¤caràtrãya jitaü te stotraü, yathà - mokùa-sàlokya-sàråpyàn pràrthaye na dharàdhara | icchàmi hi mahàbhàga kàruõyaü tava suvrata || puruùàrthàntaraya-tiraskàre haya÷ãrùãya-÷rã-nàràyaõa-vyåha-stavaþ - na dharmaü kàmam arthaü và mokùaü và varade÷vara | pràrthaye tava pàdàbje dàsyam evàbhikàmaye || punaþ punar varàn ditsur viùõur muktiü na yàcitaþ | bhaktir eva vçtà yena prahlàdaü taü namàmy aham || (page 25) yadçcchayà labdham api viùõor dà÷arathes tu yaþ | naicchan mokùaü vinà dàsyaü tasmai hanumate namaþ || iti | punar jitaü-te-stotraü ca - dharmàrtha-kàma-mokùeùu necchà mama kadàcana | tat-pàda-païkajasyàdho jãvitaü dãyatàü mama || iti | na ca tàdç÷a-bhagavat-prãtyà tat-tat-puruùàrtha-tiraskàro'dbhuta iva | yasyàsti bhaktir bhagavaty aki¤canà sarvair guõais tatra samàsate suràþ [BhP 5.18.12] iti bhakti-svàbhàvika-bhåtaa-kàruõya-guõenàpy asau ÷råyate | yathàha - na kàmaye 'haü gatim ã÷varàt paràm aùñarddhi-yuktàm apunar-bhavaü và | àrtiü prapadye 'khila-deha-bhàjàm antaþ-sthito yena bhavanty aduþkhàþ || [BhP 9.21.12] spaùñam | na càtra yathà dayà-vãrasyàsya dayà-màtreõàpy aparityàgaþ | na tu sàràsàratva-j¤ànena | tathà upasthita-mahàrtha-parityàgitvàd dàna- vãràõàü teùàm api bhagavat-prãti-janotsàha-màtreõety à÷aïkyam | sarva- tattvànubhavinàü paramàrthaika-niùñhà-grahàõàü ÷rã-÷uka-devàdãnàm api tatrodàhçtatvàd | tasmàd asty eva bhagavat-prãteþ sarvasmàd apy apavargàd upàdeyatvam || || 9.21 || ranti-devaþ || 32 || [33] ataevànyeùàm api vaidikànàü sàdhanànàü saiva mukhyaü phalam iti nirdi÷ati - pårtena tapasà yaj¤air dànair yoga-samàdhinà | ràddhaü niþ÷reyasaü puüsàü mat-prãtis tattvavin-matam || [BhP 3.9.41] ñãkà ca-na ca mat-prãter apy adhikaü ki¤cid asti ity àhuþ pårtàdibhã ràddhaü siddhaü yan niþ÷reyasaü phalam | tat mat-prãter eveti tattva-vidàü matam ity eùà | [34] anyat tu phalam atattva-vidàü mataü tatràha - aham àtmàtmanàü dhàtaþ preùñhaþ san preyasàm api | ato mayi ratiü kuryàd dehàdir yat-kçte priyaþ || [BhP 3.9.42] àtmanàü ra÷mi-sthànãyànàü ÷uddha-jãvànàm api àtmà maõóala-sthànãyaþ paramàtmàham | kçùõam enam avehi tvam àtmànam akhilàtmanàm [BhP 10.14.55] iti ca vakùyate | ataþ preyasàm àtmanàm api preùñhaþ san niravadyaþ | yeùàm àtmanàü kçte dehàdir artho'pi priyo bhavati | kuryàt sarva eva kartum arhatãty arthaþ | ato mad-aj¤àna-doùeõaiva na karotãty bhàvaþ || || 3.9 || ÷rã-garbhoda÷àyã brahmàõam || 33-34 || [35] ataeva ÷uddha-prãtimata eva sarvataþ ÷raiùñhyam àha - rajobhiþ sama-saïkhyàtàþ pàrthivair iha jantavaþ | teùàü ye kecanehante ÷reyo vai manujàdayaþ || pràyo mumukùavas teùàü kecanaiva dvijottama | mumukùåõàü sahasreùu ka÷cin mucyeta sidhyati || muktànàm api siddhànàü nàràyaõa-paràyaõaþ | sudurlabhaþ pra÷àntàtmà koñiùv api mahàmune || [BhP 6.14.3-5] ÷reyaþ para-loka-sukha-sàdhanaü dharmàdi | mucyeta jãvan-muktao bhavati | jãvan-muktasya ca yasya bhagavad-àdy-aparàdho daivàn na syàt sa eva sidhyati tat-tal-lakùaõàm anitmàü muktiü pràpnoti | àruhya kçcchreõa paraü padaü tataþ patanty adho'nàdçtya-yuùmad-aïghrayaþ || [BhP 10.2.32] jãvan-muktàþ prapadyante punaþ saüsàra-vàsanàm | yady acintya-mahà-÷aktau bhagavaty aparàdhinaþ || [Bhàgavata-pari÷iùña] nànuvrajati yo mohàd vrajantaü parame÷varam | j¤ànàgni-dagdha-karmàpi sa bhaved brahma-ràkùasaþ || ity àdi bhakti- sandarbhe dar÷ita-pramàõebhyaþ | (page 26) tatra jãvan-muktànàü siddha- muktànàü ca yàþ koñayas tàsv api nàyaü sukhàpo bhagavàn [BhP 10.9.21] ity àdeþ | muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] ity ata÷ ca nàràyaõa-paràyaõaþ sudurlabha eva yataþ sa eva pra÷àntàtmà prakçùña- bhagavat-tattva-niùñhà-variùñha ity arthaþ | ÷amo man-niùñhatà buddheþ [BhP 11.19.16] iti ÷rã-bhagavatà svayaü vyàkhyàtatvàt | || 6.14 || ràjà ÷rã-÷ukam || 35 || [36] ataeva -- pràyeõa munayo ràjan nivçttà vidhi-ùedhataþ | nairguõya-sthà ramante sma guõànukathane hareþ || [BhP 2.1.7] ity àdi-trayeõàtmàràma-÷reùñhànàü bhaktiü pradar÷ya tad-abhàvavatàü nindà - tad-a÷ma-sàraü hçdayaü batedaü [BhP 2.3.24] ity àdinà | ataevàha -- tathàpi bråmahe pra÷nàüs tava ràjan yathà-÷rutam | sambhàùaõãyo hi bhavàn àtmanaþ ÷uddhim icchatà || [BhP 7.13.23] ÷uddhiü ÷uddha-bhakti-vàsanà-råpàm | || 7.13 || ÷rã-dattàtreyaþ ÷rã-prahlàdam || 36 || [37] ataeva - vàg gadgadà dravate yasya cittaü rudaty abhãkùõaü hasati kvacic ca | vilajja udgàyati nçtyate ca mad-bhakti-yukto bhuvanaü punàti || [BhP 11.14.24] spaùñam | [38] tathà - nirapekùaü muniü ÷àntaü nirvairaü sama-dar÷anam | anuvrajàmy ahaü nityaü påyeyety aïghri-reõubhiþ || [BhP 11.14.16] nirapekùaü niùki¤cana-bhaktam | ataeva ÷àntaü kùobha-rahitam ataevànyatra nirvairaü sama-dar÷anaü ca heyopàdeya-bhàvanà-rahitaü muniü ÷rã- nàradàdim anuvrajàmi | yatas tasya tàdç÷a-niùkapaña-bhakti-maya-sàdhutva- dar÷anena mamàpi tatra bhakti-vi÷eùo jàyate | kathaü gopanãya ity àha påyeyeti | mad-bhakty-aniùkçti-doùàt pavitritaþ syàm iti bhàveneti bhàvaþ | || 11.14 || ÷rã-bhagavàn || 37-38 || [39] ataevàha - guõair alam asaïkhyeyair màhàtmyaü tasya såcyate || vàsudeve bhagavati yasya naisargikã ratiþ || [BhP 7.4.36] tasya ÷rã-prahlàdasya | || 1.4 || ÷rã-÷ukaþ || 39 || [40] tasmàt prãter eve puruùàrtha-÷reùñhatvaü siddham | yathàhur gadyena - atha ha vàva tava mahimàmçta-rasa-samudra-vipruùà sakçd avalãóhayà sva- manasi niùyandamànànavarata-sukhena vismàrita-dçùña-÷ruta-viùaya-sukha- le÷àbhàsàþ parama-bhàgavatà ekàntino bhagavati sarva-bhåta-priya-suhçdi (page 27) sarvàtmani nitaràü nirantaraü nirvçta-manasaþ katham u ha và ete madhumathana punaþ svàrtha-ku÷alà hy àtma-priya-suhçdaþ sàdhavas tvac- caraõàmbujànusevàü visçjanti na yatra punar ayaü saüsàra-paryàvartaþ [BhP 6.9.39] iti | sakçd api iti cittaü brahma-sukha-spçùñaü naivottiùñheta karhicit [BhP 7.15.35] iti vadatràpi såcitam | àtmà tvam eva priyaþ suhçc ca yeùàü te | || 6.9 || devàþ ÷rã-puruùottamam || 40 || [41] ataevàha - tasyaiva hetoþ prayateta kovido na labhyate yad bhramatàm upary adhaþ | tal labhyate duþkhavad anyataþ sukhaü kàlena sarvatra gabhãra-raühasà || na vai jano jàtu katha¤canàvrajen mukunda-sevy anyavad aïga saüsçtim | smaran mukundàïghry-upagåhanaü punar vihàtum icchen na rasa-graho janaþ || [BhP 1.5.18-19] spaùñam | || 1.5 || ÷rã-nàradaþ || 41 || [42] tathà - bhajanty atha tvàm ata eva sàdhavo vyudasta-màyà-guõa-vibhramodayam | bhavat-padànusmaraõàd çte satàü nimittam anyad bhagavan na vidmahe || [BhP 4.20.29] ñãkà ca - yatas tvaü dãna-vatsalaþ ataeva sàdhavo niùkàmà | atha j¤ànàntaram api tvàü bhajanti | kathambhåtam | màyà-guõànàü vibhramo vilàsaþ tasyodayaþ kàryaü sa nirasto yasmin tam | te kimarthaü bhajanti ? tatràha - bhavat-padànusmaraõàdinà anyat teùàü phalaü na vidmahe ity eùà | || 4.20 || pçthuþ ÷rã-viùõum || 42 || [43] tasmàt tat-tad-bhaktànàü tat-prãti-manoratha evopàdeyaþ | tad anyas tu sarvo'pi heya ity àha - sukhopaviùñaþ paryaïke ràma-kçùõoru mànitaþ | lebhe manorathàn sarvàn pathi yàn sa cakàra ha || kim alabhyaü bhagavati prasanne ÷rã-niketane | tathàpi tat-parà ràjan na hi và¤chanti ki¤cana || [BhP 10.39.1-2] so'kråraþ | yàn kiü mayàcaritaü bhadraü kiü taptaü paramaü tapaþ | kiü vàthàpy arhate dattaü yad drakùyàmy adya ke÷avam || [BhP 10.38.3] ity àdi-bhakti-vàsanà-mayàn | nanu mukty-àdikam api kathaü na pràrthitam | tatràha kim alabhyam iti | || 10.39 || ÷rã-÷ukaþ || 43 || [44] yathaivàha - puna÷ ca bhåyàd bhagavaty anante ratiþ prasaïga÷ ca tad-à÷rayeùu | mahatsu yàü yàm upayàmi sçùñiü maitry astu sarvatra namo dvijebhyaþ || [BhP 1.19.16] sçùñiü janma, anyatra tu sarvatra maitrã aviùmà dçùñir astu | bràhmaõeùu tvàdara-vi÷eùo'stv ity àha nama iti | || 1.19 || ràjà || 44 || [45] ataevàha -- na vai mukundasya padàravindayo rajo-juùas tàta bhavàdç÷à janàþ | và¤chanti tad-dàsyam çte 'rtham àtmano yadçcchayà labdha-manaþ-samçddhayaþ || [BhP 4.9.36] yadçcchayà anàyàsenaiva labdhà manaþ samçddhir yeùàü te | svato bhakti- màhàtmya-balena sarva-puruùàrtha-pratãkùita-kçpà-dçùñi-le÷à apãty arthaþ | etad-anusàreõa naicchan mukti-pater muktiü tena tàpam upeyivàn [BhP 4.9.29] ity atra ÷rã-dhruvam uddi÷ya pårvokte'pi padye mukti-÷abdena dàsyam eva vàcyam | tad uktaü - viùõor anucaratvaü hi mokùam àhur manãùiõaþ [PadmaP 6] iti | || 4.9 || ÷rã-maitreyaþ || 45 || (page 28) [46] etad evànya-nindà-÷uddha-bhaktas tavàbhyàü draóhayati gadya-pa¤cakena -- yat tad bhagavatànadhigatànyopàyena yàc‘à-cchalenàpahçta-sva- ÷arãràva÷eùita-loka-trayo varuõa-pà÷ai÷ ca sampratimukto giri-daryàü càpaviddha iti hovàca | nånaü batàyaü bhagavàn artheùu na niùõàto yo 'sàv indro yasya sacivo mantràya vçta ekàntato bçhaspatis tam atihàya svayam upendreõàtmànam ayàcatàtmana÷ cà÷iùo no eva tad-dàsyam ati-gambhãra- vayasaþ kàlasya manvantara-parivçttaü kiyal loka-trayam idam | yasyànudàsyam evàsmat-pitàmahaþ kila vavre na tu sva-pitryaü yad utàkutobhayaü padaü dãyamànaü bhagavataþ param iti bhagavatoparate khalu sva-pitari | tasya mahànubhàvasyànupatham amçjita-kaùàyaþ ko vàsmad- vidhaþ parihãõa-bhagavad-anugraha upajigamiùatãti || [BhP 5.24.23-26] ñãkà ca - tasyaikànta-bhaktiü sa-prapa¤cam àha ity àdikà | yat tad atiprasiddham | iti etad uvàca ÷rã-baliþ | tam upendraü prati | atihàya puruùàrthatvenànabhilaùya | svayam upendreõaiva dvàra-bhåtena àtmànaü màü parama-kùudraü prati parama-kùudraü loka-trayam ayàcata | anudàsyaü naya màü nija-bhçtya-pàr÷vam [BhP 7.9.24] ity anena tad-dàsa-dàsyam | sva- pitryaü trailokya-ràjyam | yad uta akuto-bhayaü padaü mokùam | tan na tu vavre | kathaü bhagavataþ param anyad idam iti kçtvà | tad-aü÷àbhàsas tad- aü÷a-màtràtmakatvàt tayoþ | kadaivaü vyavahçtam ity à÷aïkyàha bhagavateti | || 5.24 || ÷rã-÷ukaþ || 46 || [47] ataevànya-sukha-duþkha-nairapekùyeõaiva ÷uddhatvaü bhaktànàm iti siddham | tad uktaü nàràyaõa-paràþ sarve [BhP 6.17.28] ity àdi | ÷rã-bhagavàn api tathàvidhànukampyànàü sarvam anyad dårãkaroti | yathoktaü svayam eva brahman yam anugçhõàmi tad-dviùo vidhunomy aham [BhP 8.22.24] iti | yathàha - trai-vargikàyàsa-vighàtam asmat- patir vidhatte puruùasya ÷akra | tato 'numeyo bhagavat-prasàdo yo durlabho 'ki¤cana-gocaro 'nyaiþ || [BhP 6.11.23] puruùasya svàtyantika-bhaktasya yadi katha¤cit traivargikàyàsa àpatati tadà svayam eva tad-vighàtaü vidhatta ity arthaþ | aki¤canas tu gocaro viùayo yasyety anena mokùaàyàsyàpi vighàta-vidhànaü vya¤jitam | aki¤cana- ÷abdasya ÷uddha-bhakty-arthatvaü hi bhakti-sandarbhe dar÷itam | || 6.11 || ÷rãmàn vçtraþ ÷atrum || 47 || [48] tad evaü tàdç÷ànàm api yadi kadàcid anyat pràrthanaü dç÷yate tadà tat-prãti- sevopayogitayaiva na tu svàrthatvena tad iti mantavyam | yathà -- yakùyati tvàü makhendreõa ràjasåyena pàõóavaþ | pàrameùñhya-kàmo nçpatis tad bhavàn anumodatàm || [BhP 10.70.41] iti | parameùñhi-÷abdenàtra ÷rã-dvàrakà-patir ucyate | yathà pçthukopàkhyàne - - tàvac chrãr jagçhe hastaü tat-parà parameùñhinaþ | [BhP 10.81.10] iti | tataþ pàrameùñya-÷abdena dvàraki÷varyam ucyate | tata÷ ca pàrameùñya- kàma iti tat-samànai÷varyaü kàmayamànaþ ity arthaþ |(page 29) tat-kàmanà ca dvàrakàvad indraprasthe'pi ÷rã-kçùõa-nivàsana-yogya-sampatti-siddhy- arthaiva j¤eyà nànyàrthà | tàn uddi÷yaiva --- kiü te kàmàþ sura-spàrhà mukunda-manaso dvijàþ | adhijahrur mudaü ràj¤aþ kùudhitasya yathetare || [BhP 1.12.6] ity àdy-ukteþ | ÷rã-bhagavat-prasàdata ihaiva ca tathaiva tat-pràptir api tasya dç÷yate -- sabhàyàü maya-k ptàyàü kvàpi dharma-suto 'dhiràñ | vçto 'nugair bandhubhi÷ ca kçùõenàpi sva-cakùuùà || àsãnaþ kà¤cane sàkùàd àsane maghavàn iva | pàrameùñhya-÷riyà juùñaþ ståyamàna÷ ca vandibhiþ || [BhP 10.75.33-34] ity atra | atra sva-cakùuùeti vi÷eùaõam api teùàm ananya-kàmatvàyopajãvyam | yathà cakùuùmatà janenànåjanàgocara-sampatti-vi÷eùa÷ cakùõór artham eva kàmyate kadàcit tan-mudraõàdau tu sa sarvo'pi vçthaiva | tathà kçùõa-nàthair apãti bhàvaþ | tathoktaü ÷rãmat-pàõóavànuddi÷ya ÷rã-parãkùitaü prati munibhiþ na và ity àdau ye'dhyàsanaü ràja-kirãña-juùñü sadyo jahur bhagavat-pàr÷va-kàmà [BhP 1.19.20] iti | ataeva tad bhavàn anumoditàm iti nàrada-vàkyànusàreõa paramaikàntiùu ÷rã-bhagavàn api tad anumodate | anyatra ca tathaiva svayam àha yàn yàn kàmayase kàmàn mayy akàmàya bhàmini | santi hy ekànta-bhaktàyàs tava kalyàõi nityadà || [BhP 10.60.50] na vidyate kàmo yatreti vigrahena ÷uddha-prãtimaya-bhakti-lakùaõo'rthaþ khalv atràkàma ity ucyate | akàmaþ sarva-kàmo và [BhP 2.3.10] ity àdau bhakti-màtra-kàma iva | tathoktaü bhakti-lakùaõaü vadatà ÷rã-prahlàdena bhçtya-lakùaõa-jij¤àsur [BhP 7.10.3] ity àdau | tasmàd akàmàya prãti-sevà- sampatty-arthaü yàn yàn arthàn kàmayase he devi te tava nitya-lakùmã-devã- råpa-preyasãtvàt nityaü santy eveti vyàkhyeyam | tatraikànta-bhaktàyà iti svàrtha-kàmanà-niùedhaþ | kàminãti mad-eka-kàminãty arthaþ | kalyàõãti tàdç÷a-sevà-sampatter avighnatvaü dar÷ayatãti j¤eyam | || 10.60 || ÷rã-bhagavàn rukmiõãm || 48 || [49] evaü sadyo jahur bhagavat-pàr÷va-kàmà ity atra tat-sàmãpya-kàmanàpi vyàkhyeyà | tat-prãti-vi÷eùàti÷ayavatàü hi teùàü tat-kçtàrti-bhareõaiva tat- sphårtàv apy atçptau satyàü tat-sàmãpya-pràpte÷ ca tat-pràpti-vighàta-kaüsa- sàra-bandhana-troñanasya ca pràrthanaü dç÷yate | pitç-màtç-prãty-eka- sukhinàü vidåra-baddhànàü bàlakànàm iva | yathàha - trasto 'smy ahaü kçpaõa-vatsala duþsahogra- saüsàra-cakra-kadanàd grasatàü praõãtaþ | baddhaþ sva-karmabhir u÷attama te 'ïghri-målaü prãto 'pavarga-÷araõaü hvayase kadà nu || [BhP 7.9.16] tvad-bahirmukha-vyàpàramayatvàd duþkha-saham anu÷ãlayitum a÷akyam | tvad-bhakti-virodhi-vyàpàramayatvàt tågraü bhayànakaü yat saüsàra-cakraü tasmàd yat kadanaü lokànàü manodausthaü tasmàd ahaü trasto'smi tvad- abhimukhãbhavituü na pàraya ity arthaþ | evam eva vakùyate ÷rã-nàrada uvàca bhakti-yogasya tat sarvam antaràyatayàrbhakaþ | manyamàno hçùãke÷aü smayamàna uvàca ha || ÷rã-prahràda uvàca (page 30) mà màü pralobhayotpattyà saktaükàmeùu tair varaiþ | tat-saïga-bhãto nirviõõo mumukùus tvàm upà÷ritaþ || [BhP 7.10.1-2] ity anena | yadyapy evaü trasto'smi tathàpy aho grasatàü bhagavad-virodhitvena màdç÷a- sarvaïgilànàm eùàm asuràõàü madhye sva-karmabhir baddhaþ san praõãto nikùipto'smi | tatas tava viraha-dånatayà idaü yàce | kadà nu prãtaþ san apavarga-bhåtam araõaü ÷araõaü tavàïghri-målaü tva-samãpaü prati màm àhvàsyasãti || || 7.9 || prahlàdaþ ÷rã-nçsiüham || 49 || [50] ataeva viùõu-puràõe tasya ÷rãmat-prahlàdasya kevala-prãti-varayàü càpi nànena viruddhà, yathà - nàtha yoni-sahasreùu yeùu yeùu vrajàmy aham | teùu teùv acyutà bhaktir acyute'stu sadà tvayi || yà prãtir avivekànàü viùayeùv anapàyinã | tvàm anusmarataþ sà me hçdayàn nàpasarpatu || kçta-kçtyo'smi bhagavan vareõànena yat tvayi | bhavitrã tvat-prasàdena bhaktir avyabhicàriõã || dharmàrtha-kàmaiþ kiü tasya muktis tasya kare sthità | samasta-jagatàü måle yasya bhaktiþ sthirà tvayi || [ViP 1.20.18-19, 26-27] tatra ÷rãmat-parame÷vara-vàkyam api tathaiva - yathà te ni÷calaü ceto mayi bhakti-samanvitam | tathà tvaü mat-prasàdena nirvàõaü param àpsyati || [ViP 1.20.28] yathà yena prakàreõa, tathà tena prakàreõaiva paraü madãya-caraõa- sevocitatvena mahad ity arthaþ | sevànurakta-manasàm abhavo'pi phalgur [BhP 5.14.44] ity uktatvàt | tathà vakùyamàõàbhipràyeõaivetad àha -- ahaü kila purànantaü prajàrtho bhuvi mukti-dam | apåjayaü na mokùàya mohito deva-màyayà || [BhP 11.2.28] sutapo-nàmnà nijàü÷enàham anantam anyatra muktidam api tal-lakùaõa- prajà-prayojanaka evàpåjayam | na tu mokùàyàpåjayam | yato deve tasmin tad-dar÷anotthità yà màyà kçpà putra-bhàvas tena mohitaþ | màyà dambhe kçpàyàü ca iti vi÷va-prakà÷àt | kileti såtã-gçhe ÷rã-kçùõa-vàkyam api pramàõãkçtam | atha yathà vicitra-vyasanàd [BhP 11.2.9] ity àdi-tad- vàkyàntareùu ca | vyasanaü ÷rã-kçùõa-viccheda-hetuþ | bhayaü bhàvi-tad- viccheda-÷aïketi vyàkhyeyam | tatra manye'kuta÷cid [BhP 11.2.33] ity àdi ÷rã- nàradodàhçta-vàkyam uttaraü gamyam | atra hi vi÷va-÷abdàd ukta-bhaya- nivartanam api pratipadyàmahe | saüvàdànte tvam apy etàn [BhP 11.5.45] ity- àdi-dvayaü càti-de÷ena sàkùàt ÷rã-kçùõa-pràpti-gamakam eva tayor iti | || 11.2 || ÷rãmad-ànakadundubhiþ ÷rã-nàradam || 50 || [51] tad evaü teùàü tat-tat-pràrthanam api tat-prãti-vilàsa eva | atredaü tattvam- ekàntinas tàvad dvividhàþ ajàta-jàta-prãtitva-bhedena | jàta-prãtaya÷ ca trividhàþ | eke tadãyànubhava-màtra-niùñhàþ ÷ànta-bhaktàdayaþ | anye tadãya-dar÷ana-sevanàdi-rasa-mayàþ parikara-vi÷eùàbhimàninaþ | svayaü parikara-vi÷eùà÷ ca | tatra teùu ajàta-pratãtibhiþ sarva-puruùàrthatvena tat- prãtir eva pràrthanãyà | atha jàta-prãtiùu ÷ànta-bhaktàdayas tu kadàcid dar÷anàdikaü và pràrthayante sevàdikaü vinaiva | tad-vàsanàyà abhàvàt | sakçd api kçpà- dçùñy-àdi-làbhena tçptà÷ ca bhavanti | nàtikùàmaü bhagavataþ snigdhàpàïga-vilokanàd [BhP 7.12.46] iti ÷rã-kardama-varõanàt | ataeva tat- sàmãpyàdike'pi teùàm anàgrahaþ | ye tu tat-parikara- (page 31) vi÷eùàbhimàninas te khalu tat-tat-prãti-vi÷eùotkaõñhino yadà bhavanti tadà tat-tat-sevà-vi÷eùecchayà pràrthayanta eva tat-sàmãpyàdikam | tat-pràrthanà ca prãti-vilàsa-råpaiva | puùõàti ca tàm iti guõa eva | yadà ca teùàü dainyena tat-pràpty-asambhàvanà jàyate tadàpi ca tat-prãty-aviccheda-màtraü pràrthayante | so'pi ca guõa eva | yat tu kevala-saüsàra-mokùa-tat- sàmãpyànanda-vi÷eùa-pràrthanaü prãti-vikàratà-÷ånyaü tat punaþ sarvathà keùàücid apy ekàntinàü nàbhirucitam | ataeva sarvaü mad-bhakti-yogena [BhP 11.20.33] ity àdau katha¤cid bhakty-upayogitvenaiveti | evaü sàlokya-sàrùñi [BhP 3.29.13] ity àdau | teùàü madhye sevanaü vinà yat tan na gçhõanti iti kathyate | tatraikatva-lakùaõaü sàyujyaü tu svaråpata eva tad-vinàbhåtam | anyat tu vàsanà-bhedena | sàråpyasya tu sevopakàritvaü ÷obhà-vi÷eùeõa | ÷rã- vaikuõñhe'pi tadãya-nitya-sevakànàü tathaiva tàdç÷atvam | loke'pi ki÷ora- vidagdha-kùiti-pati-putraiþ samàna-råpa-vayaskà sevakàþ saïgçhãtà dç÷yante ÷làghyante ca lokaiþ | tasmàd yathà tathà ÷rãmat-prãter eva puruùàrthatvam ity àyàtam | te prãty-eka-puruùàrthino'pi bhàva-vi÷eùeõànyad và¤chantu na và¤chantu và sva-sva-bhakti-jàty-anuråpà bhakti-parikaràþ padàrthàþ saüsàra-dhvaüsa-pårvakam udayanta eva | na te kadàcid vyabhiracanti ca | tad etad uktam - animittà bhàgavatã bhaktiþ siddher garãyasã | jarayaty à÷u yà ko÷aü nigãrõam analo yathà || naikàtmatàü me spçhayanti kecin mat-pàda-sevàbhiratà mad-ãhàþ | ye 'nyonyato bhàgavatàþ prasajya sabhàjayante mama pauruùàõi || pa÷yanti te me ruciràõy amba santaþ prasanna-vaktràruõa-locanàni | råpàõi divyàni vara-pradàni sàkaü vàcaü spçhaõãyàü vadanti || tair dar÷anãyàvayavair udàra- vilàsa-hàsekùita-vàma-såktaiþ | hçtàtmano hçta-pràõàü÷ ca bhaktir anicchato me gatim aõvãü prayuïkte || atho vibhåtiü mama màyàvinas tàm ai÷varyam aùñàïgam anupravçttam | ÷riyaü bhàgavatãü vàspçhayanti bhadràü parasya me te '÷nuvate tu loke || na karhicin mat-paràþ ÷ànta-råpe naïkùyanti no me 'nimiùo leóhi hetiþ | yeùàm ahaü priya àtmà suta÷ ca sakhà guruþ suhçdo daivam iùñam || [BhP 3.25.33-39] iti | aõvãü durj¤eyàü pàrùada-lakùaõàm ity arthaþ | tad evaü tat-kratu-nyàyena ca ÷uddha-bhaktànàm anyà gatir nàsty eva | ÷ruti÷ ca - yathà kratur asmin loke puruùo bhavati tathetaþ pretya bhavati [BAU 3.14.1] iti, kratur atra saïkalpa iti bhàùya-kàràþ | ÷ruty-antaraü ca - sa yathàkàmo bhavati tat kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute yat karma kurute tad abhisampadyate [BAU 4.4.6] iti | anyac ca yad yathà yathopàsate tad eva bhavanti iti | ÷rã-bhagavat-pratij¤à ca - ye yathà màü prapadyante tàüs tathaiva bhajàmy aham [Gãtà 4.11] iti | tathaiva brahma-vaivarte - yadi màü pràptum icchanti pràpnuvanty eva nànyathà iti | tatra ÷rã-vraja-devãnàü sà gatiþ ÷rã-kçùõa-sandarbhe saïgamitaivàsti | mayi bhaktir hi bhåtànàm amçtatvàya kalpate diùñyà yad àsãn mat-sneho bhavatãnàü mad-àpanaþ || [BhP 10.82.44] ity-àdi-balena vacanàntaràõàm arthàntara-sthàpanena ca | tathaiva tàþ prati svayam abhupagacchati --- saïkalpo viditaþ sàdhvyo bhavatinàü madarcanam | mayànu-moditaþ so'sau satyo bhavitum arhati || na mayy àve÷itadhiyàü kàmaþ kàmàya kalpate | (page 32) bharjitàþ kvathità dhànà pràyo bãjàya neùyate || [BhP 10.22.25-26] mad-arcanaü pati-bhàva-maya-mad-àràdhanàtmako bhavatãnàü saïkalpo vidito'numodita÷ ca san satyaþ sarvadà tàdç÷a-mad-arcanàvyabhicàrã bhavitum arhati yujyate eva | sa ca parama-premavatãnàü nànyavat phalàntaràpekùaþ kintu svayam evàsvàdyaþ | yataþ na mayy àve÷ita-dhiyàm iti | mayy àve÷ita-dhiyàm ekànta-bhakta-màtràõàü kàmo mad-arcanàtmakaþ saïkalpaþ kàmàya phalàntaràbhilàùàya na kalpate, kintu svayam evàsvàdyo bhavatãty arthaþ | tatràrthàntara-nyàsaþ bharjità iti | pràya iti vitarke | dhànà bhçùña-yavàþ tàþ svaråpata eva bharjitàþ punaþ svàda-vi÷eùàrthaü dhçtena và bharjità guóàdibhiþ kvathità÷ ca satyo bãjàya bãjatvàya ne÷ate na kalpante | yavavat tàbhir anya-yava-phalanaü neùyate kintu tà evàsvàdyanta ity arthaþ | tasmàt tàdç÷a-mad-arcanam eva bhavatãnàü parama-phalam iti bhàvaþ | yac ca viùaya-mahimnà ÷àntir evàsàü bhaviùyatãti ÷àntànàm utprekùitam | tac ca tàbhiþ svayam evànubhåyànya-viùayatvenaiva itara-ràga-vismàraõam ity anena | ÷rã-kçùõa-viùayatve tu tad-a÷àntir eva dar÷ità surata-vardhanam ity anena | || 10.22 || ÷rã-bhagavàn vraja-kumàrãþ || 51 || [52] tathà ÷rã-pañña-mahiùy-àdãnàü ÷rã-yàdavàdãnàü ca gatis tathaiva saïgamitàsti | ete hi yàdavàþ sarve mad-gaõà eva bhàmini ity àdi, reme ramàbhir nija-kàma-sampluta [BhP 10.59.43] ity àdi-vacana-balena | jayati jananivàsaþ [BhP 10.90.48] ity-àdi-sphuñàrtha-dar÷anena lãlàntarasyaindra- jàlikatvàt | kårma-puràõa-gata-sàkùàt-sãtà-haraõa-pratyàkhyàyi-màyika- sãtà-haraõàkhyàna-tulyatva-sthàpanàya ca | tathaiva tadãya-nitya-gaõa- vi÷eùàõàü ÷rãmat-pàõóavànàm api gatir vyàkhyeyà | tatra ÷rãmad- arjunasya, yathà- evaü cintayato jiùõoþ kçùõa-pàda-saroruham | sauhàrdenàtigàóhena ÷àntàsãd vimalà matiþ || vàsudevàïghry-anudhyàna- paribçühita-raühasà | bhaktyà nirmathità÷eùa- kaùàya-dhiùaõo 'rjunaþ || gãtaü bhagavatà j¤ànaü yat tat saïgràma-mårdhani | kàla-karma-tamo-ruddhaü punar adhyagamat prabhuþ || vi÷oko brahma-sampattyà sa¤chinna-dvaita-saü÷ayaþ | lãna-prakçti-nairguõyàd aliïgatvàd asambhavaþ || [BhP 1.15.28-31} ÷àntà cetasi cakùuùãva bhagavad-àvirbhàvena duþkha-rahità | ataeva vimalà tad-vçtti-bhåtà ye kàluùa-vi÷eùàs tair api rahità | vàsudevety àdinottara- padya-dvayena tasyaiva vivaraõam | tatrànudhyànaü pårvoktà cintaiva | kaùàyaþ pårvoktaü malam eva | màm evaiùyasi [Gãtà 18.65] ity antam | kàlo bhagaval-lãlecchà-mayaþ | karma tal-lãlà | tamas tal-lãlàve÷ena tad- anusandhànam | adhyagamat tan-mahà-vicchedasya tasyànte'pi tathà tat- pràptaþ punar màm evaiùyasi ity etad-vàkyaü yathàrthatvenànubhåtavàn | tata÷ ca kçtàrtho'bhavad ity àha vi÷oka ity àdi | brahma-sampattyà ÷rãman- naràkàra-para-brahma-sàkùàtkàreõa | saüchinna iyaü (page 33) mama cetasi sphårtir eva | sàkùàtkàras tv anya iti dvaite saü÷ayo yena saþ | tadà bhagavat- pràptau nànyavaj-janmàntara-pràpti-kàla-sandhir apy antaràyo'bhavad ity àha lãneti | lãnà palàyità prakçtir guõa-kàraõaü yasmàd evambhåtaü yan nairguõyaü tasmàd dhetoþ | guõa-tat-kàraõàtãtatvàd ity arthaþ | tathaiva aliïgatvàt pràkçta-÷arãra-rahitatvàc ca | asambhavo janmàntara-rahitaþ | tasmàd anantaraü cakùuùy-àvirbhavatãty eva vi÷eùa iti bhàvaþ | ataþ kaliü prati ÷rã-parãkùid-vacanaü càgre yas tvaü dåraü gate kçùõe saha gàõóãva- dhanvanà [BhP 1.17.6] iti, evaü ye'dhyàsanaü ràja-kirãña-juùñaü sadyo jahur bhagavat-pàr÷va-kàmàþ [BhP 1.19.20] iti ÷rã-muni-vçnda-vàkyaü ca | tasmàt sarveùàü pàõóavànàü tadãyànàü ca saiva gatiþ vyàkhyeyà | ÷rã-viduràdãnàü yam alokàdi-gati÷ ca tat-tad-aü÷enaiva sva-svàdhikàra-pàlanàrthaü lãlayà kàya-vyåheneti j¤eyam | tad ittham eva ÷rã-bhàgavata-bhàratayor avirodhaþ syàd iti || || 1.15 || ÷rã-sutaþ || 52 || [53] atha ÷rã-parãkùito gati÷ ca - sa vai mahà-bhàgavataþ parãkùid yenàpavargàkhyam adabhra-buddhiþ | j¤ànena vaiyàsaki-÷abditena bheje khagendra-dhvaja-pàda-målam || [BhP 1.18.16] ity anena dar÷ità | evam evàhuþ - sarve vayaü tàvad ihàsmahe 'tha kalevaraü yàvad asau vihàya | lokaü paraü virajaskaü vi÷okaü yàsyaty ayaü bhàgavata-pradhànaþ || [BhP 1.19.21] loka-÷abdena càtra nànyal lakùyate | bhagavat-pàr÷va-kàmà iti teùàm evokti- svàrasyàt | ÷rã-bhàgavata-pradhàna iti ca | tasmàd ante ced brahma-kaivalyaü manyate, tathàpi krama-bhagavat-pràpti-rãtyà tad-anantaraü bhagavat-pràptis tv ava÷yaü manyetaiva | yathàjàmilasya dar÷itam | || 1.19 || ÷rã-munayaþ || 53 || [54] atha sampadyamànam àj¤àya bhãùmaü brahmaõi niùkale [BhP 1.9.44] ity atràpi pårvavad eva samàdhànam | kiü và niùkala-brahma-÷abdena màyàtãto naràkçti-para-brahma-bhåtaþ ÷rã-kçùõa evocyate | tasmin sampadyamànatà tat-saïgatir eva | tathàha - adhokùajàlambham ihà÷ubhàtmanaþ ÷arãriõaþ saüsçti-cakra-÷àtanam | tad brahma-nirvàõa-sukhaü vidur budhàs tato bhajadhvaü hçdaye hçd-ã÷varam || [BhP 7.7.37] hçdaye vartamànaü hçdi bhajadhvam | || 7.7 || ÷rã-prahlàdo'sura-bàlakàn || 54 || [55] sà ca kçta-saïgatis tasya pràpa¤cikàgocaratayàpi kçùõa-råpeõaivànantadhà- prakà÷amànasya ÷rã-kçùõasyaiva prakà÷àntare sambhavet | anyathà vijaya- sakhe ratir astu me'navadyà [BhP 1.9.33] iti saïkalpànuråpà phala-pràptir virudhyeta | atha ÷rã-pçthor gatir api ÷rã-parãkùidvad eva vyàkhyeyà | tasyàpi brahma- dhàraõàntaraü brahma-kaivalya-vilakùaõàü ÷rã-kçùõa-loka-pràptim eva tad- bhàryàyà arciùo gati-dar÷anayà såcayanti - aho iyaü vadhår dhanyà yà caivaü bhå-bhujàü patim | sarvàtmanà patiü bheje yaj¤e÷aü ÷rãr vadhår iva || saiùà nånaü vrajaty årdhvam anu vainyaü patiü satã | pa÷yatàsmàn atãtyàrcir durvibhàvyena karmaõà || [BhP 4.23.25-26] (page 34) ñãkà ca - trayoviü÷e sabhàryasya vane nitya-samàdhitaþ | vimànam adhiruhyàtha vaikuõñha-gatir ãryate || ity eùà || || 4.2 || devyaþ parasparam || 55 || [56] ÷rã-bhàgavatasyànte bhakti-niùñhàyà eva såcitatvàt nànyà gati÷ cintyà | yathà tam uddi÷ya tatràpi ity àdi gadye -- bhagavataþ karma-bandha- vidhvaüsana-÷ravaõa-smaraõa-guõa-vivaraõa-caraõàravinda-yugalaü manasà vidadhad [BhP 5.9.1] ity àdi | spaùñam || || 5.9 || ÷rã-÷ukaþ || 56 || [57] rahågaõa-mahimànam uddi÷ya ca - evaü hi nçpa bhagavad- à÷rità÷ritànubhàvaþ [BhP 5.13.25] iti spaùñam | || 5.13 || ÷rã-÷ukaþ || 57 || [58] yo dustyaja [BhP 5.14.44] ity àdau madhudviñ- sevànurakta-manasàm abhavo 'pi phalguþ iti ca | spaùñam | || 5.14 || ÷rã-÷ukaþ || 58 || [59] ato viùõu-puràõàdy-uktà j¤àni-bharatàdyàþ kalpa-bhedenànye eva j¤eyà | adhano 'yaü dhanaü pràpya màdyann uccair na màü smaret | iti kàruõiko nånaü dhanaü me 'bhåri nàdadàt || [BhP 10.81.20] abhåry api | yathà ca - nånaü b1ataitan-mama durbhagasya ÷a÷vad daridrasya samçddhi-hetuþ mahà-vibhåter avalokato 'nyo naivopapadyeta yadåttamasya || [BhP 10.81.33] ity anantaram, nanv abruvàõo di÷ate samakùam [BhP 10.81.34] ity àdikaü, ki¤cit karoty urv api yat svadattam [BhP 10.81.35] ity àdikaü coktvà tad-guõoddãpita-prãtir àha - tasyaiva me sauhçda-sakhya-maitrã- dàsyaü punar janmani janmani syàt mahànubhàvena guõàlayena viùajjatas tat-puruùa-prasaïgaþ || [BhP 10.81.36] nirupàdhikopakàra-mayaü sauhçdam | saha-vihàritàmayaü tad eva sakhyam | maitrã snigdhatvam | dàsyaü sevakatva-màtram api syàt | dvandvaikyam | mahànubhàvena tenaiva | ataeva sà sampattir api bhagavat-sevàrtham eva tena niyuktety àyàtam | || 10.81 || ÷rãdàma-vipraþ || 59-60 || [61] tad evaü bhagavat-prãter eva parama-puruùàrthatà sthàpità | atha tasyàþ svaråpa-lakùaõaü ÷rã-viùõu-puràõe prahlàdenàtide÷a-dvàrà dar÷itam - yà prãtir avivekànàü viùayeùv anapàyinã | tvàm anusmarataþ sà me hçdayàn nàpasarpatu || [ViP 1.20.19] iti | yà yal-lakùaõà sà tal-lakùaõà ity arthaþ | na tu yà saiveti vakùyamàõa- lakùaõaikyàt | tathàpi - pårvasyà màyà-÷akti-vçttimayatvena uttarasyàþ svaråpa-÷akti-mayatvena bhedàt | etad uktaü bhavati - prãti-÷abdena khalu mçt-pramoda-harsànandàdi-paryàyaü sukham ucyate | bhàva-hàrda- sauhçdàdi-paryàyà priyatà cocyate | tatra ullàsàtmako j¤àna-vi÷eùaþ sukham | tathà viùayànukålyàtmakas tad-ànukålyànugata-tat-spçhà-tad- anubhava-hetukollàsa-maya-j¤àna-vi÷eùaþ priyatà | ataevàsyàü sukhatve'pi pårvato vai÷iùñyam | tayoþ pratiyogiõau ca krameõa duþkha-dveùau | ataþ sukhasya ullàsa-màtràtmakatvàd à÷raya eva (page 35) vidyate, na tu viùayaþ | evaü tat-pratiyogino duþkhasya ca priyatàyàs tv ànukålya-spçhàtmakatvàd viùaya÷ ca vidyate | evaü pràtikålyàtmakasya tat-pratiyogino dveùasya ca | tatra sukha-duþkhayor à÷rayau suùñhu-duùña-karmàõau jãvau | priyatà-dveùayor à÷rayau prãyamàõa-dviùantau viùayau ca tat-priya-dveùyau | tatra prãty- arthànàü kriyàõàü viùayasyàdhikaraõatvam eva dãpty-arthavat | dveùàrthànàü tu viùayasya karmatvaü hanty arthavat | etad uktaü bhavati kartur ãpsitatamaü khalu karma | ãpsitatamatvaü ca yà kriyàrabhyate sàkùàt tayaiva sàdhayitum iùñatamatvam | sàdhanaü cotpàdyatvena vikàryatvena saüskàryatvena pràpyatvena ca sampàdanam iti caturvidham | tasmàd antarbhåtaõy artho gho dhàtuþ sa eva sa-karmakaþ syàt, nànyaþ | yathà ghañaü karotãty ukte ghañe utpadyate tam utpàdayatãti gamyate | taõóulaü pacatãti taõóulo viklidyati taü vikledayatãty àdi | sattà-dãpty-àdãnàü tu na tàdç÷atvaü gamyata ity akarmakatvam eveti | na ca prãter j¤àna-råpatvena sakarmakatvam à÷aïkyam | cetati-prabhçtãnàü tad-vinàbhàva-dar÷anàt | ato brahma-j¤ànavad bhåta-råpo'yam artho, na ca yaj¤àdi-j¤ànavad bhavya-råpo vidhi-sàpekùa iti siddham | tad evaü prãti-÷abdasya sukha-paryàyatve priyatà-paryàrthatve ca sthite yà prãtir avivekànàm ity atra tåttaratratvam eva spaùñam | na pårvatvam | pårvatve sati viùayeùv anubhåyamàneùu yà prãtiþ sukham ity arthaþ | uttaratve tu viùayeùu yà prãtiþ priyatety arthaþ | tata÷ cànubhåyamàneùv ity adhyàhàra-kalpanayà kliùñà pratipattir iti | tad evaü putràdi-viùayaka-prãtes tad-ànukålyàdy-àtmakatvena bhagavat- prãter api tathàbhåtatvena samàna-lakùaõatvam eva | tatra pårvasyà màyà- ÷akti-vçttimayatvam icchà dveùaþ sukhaü duþkham [Gãtà 13.6] ity àdinà ÷rã- gãtopaniùad-àdau vyaktam asti | uttarasyàs tu svaråpa-÷akti-vçttimayatvam antike dar÷ayiùyàmaþ | tasmàt sàdhu vyàkhyàtaü yà yal-lakùaõà sà tal- lakùaõà iti | iyam eva bhagavat-prãtir bhakti-÷abdenàpy ucyate parame÷vara- niùñhatvàt pitràdi-guru-viùayaka-prãtivat | ataeva tad-avyavahita-pårva-padye bhakti-÷abdenaivipàdàya pràrthitàsau nàtha yoni-sahasreùv [ViP 1.20.18] ity àdau | atra yà pràrthità, saiva hi svaråpa-nirde÷a-pårvakam uttara-÷lokena yà prãtir ity àdinà vivicya pràrthità | ataeva na paunaruktyam api | ato dvayor aikyàd eva ÷rãmat- parame÷vareõàpy anugçhõatà tayor ekayoktyaivànubhàùitam bhaktir mayi tavàsty eva bhåyo'py evaü bhaviùyati [ViP 1.20.20] iti | tayor bhede tu tadvat prãtir apy anubhàùyeta | ataeva he màpa lakùmãpate sà viùaya-prãtir mama hçdayàt sarpatu palàyatàm iti virakti-pràrthanà- mayo'rtho'pi na saïgacchate | tasyà apy anubhàùaõàbhàvàt nàpasarpatv iti prasiddha-pàñhàntar-virodhàc ca | tatas tad-bhakter api tat-prãti-paryàyatve sthite'pi prãõàtivan na bhajatiþ sarva-pratyayànta eva prãtiü [dçùñvà] vadati pryogàdar÷anàt [prayoga-dar÷anàt] | prayogas tu ktin-kta-pratyayànta eva dç÷yate | yadà ca prãty-artha-vçttis tadà prãõàtivad akarmaka eva bhavatãti | tad evaü viùaya-prãti- (page 36) dçùñàntena ÷rã-bhagavad- viùayànukålyàtmakas tad-anugata-spçhàdimayo j¤àna-vi÷eùas tat-prãtir iti lakùitam | viùaya-màdhuryànubhavavat bhagavan-màdhuryànubhavas tu tato'nyaþ | ataeva bhaktir viraktir bhagavat-prabodhaþ [BhP 11.2.43] iti bhedenàmnàtam | bhaktyà tv ananyayà ÷akya aham evaüvidho 'rjuna | j¤àtuü draùñuü ca tattvena praveùñuü ca paraütapa || [Gãta 11.54] athainaü bhagavat-prãtiü sàkùàd eva lakùayati sàrdhena - devànàü guõa-liïgànàm ànu÷ravika-karmaõàm | sattva evaika-manaso vçttiþ svàbhàvikã tu yà || animittà bhàgavatã bhaktiþ siddher garãyasã || [BhP 3.25.32] pårvaü ÷raddhà ratir bhaktir anukramiùyati [BhP 3.25.25] ity uktam | atra yadyapi rati-bhaktyor dvayor api tàratamya-màtra-bhedayoþ prãtitvam eva tathàpi prãty-ati÷aya-lakùaõàyàü premàkhyàyàü bhaktau tad atisphuñaü syàd iti kçtvà bhakti-padena tàm upàdàya lakùayati | artha÷ càyam - guõa- liïgànàü guõa-trayopàdhãnàm | ànu÷ravikaü ÷ruti-puràõàdigamyaü karmàcaritaü yeùàü te tathoktàþ | teùàü devànàü ÷rã-viùõu-brahma-÷ivànàü madhye sattve sànnidhya-màtreõa sattva-guõopakàrake svaråpa-÷akti-vçtti- bhåta-÷uddha-sattvàtmake và ÷rã-viùõau | etac copalakùaõam | ÷rã-bhagavad- àdy-anantàvirbhàveùv ekasminn apãty arthaþ | eva-kàreõa netaratra na ca tatràpi cetaratràpi ca | eka-manasaþ puruùasya yà vçttis tad-ànukålyàtmako j¤àna-vi÷eùaþ | animittà phalàbhisandhi-÷ånyà | svàbhàvikã svarasata eva viùaya-saundaryàd ayatnenaiva jàyamànà na ca balàd àpàdyamànà | sà bhàga-ghatã bhaktiþ prãtir ity arthaþ | prãti-sambandhàd evànyasyà bhakteþ svàbhàvikatvaü syàt | tasmàd vçtti-÷abdena prãtir evàtra mukhyatvena gràhyeti | sà ca siddher mokùàd garãyasã iti | sàlokya-sàrùñi ity àdi ÷ravaõàt | ataeva j¤àna-sàdhyasyàpi tiraskàra-prasiddher j¤àna-màtra- tiraskàràrtha-siddher j¤ànàd iti vyàkhyànam asadç÷am | atra mokùàd garãyastvatvena tasyà vçtter guõàtãtatvaü tato'pi ghana-paramànandatvaü ca dar÷itam | || 3.25 || ÷rã-kapila-devaþ || 61 || [62] atha tad eva guõàtãtatvàdikaü dar÷ayituü punaþ prakriyà | tatra tasyàü bhagavat-sambandhi-j¤àna-råpatvena tat-sambandhi-sukha-råpatvena ca guõàtãtatvaü ÷rã-bhagavataiva dar÷itam -- kaivalyaü sàttvikaü j¤ànaü rajo vaikalpikaü ca yat | pràkçtaü tàmasaü j¤ànaü man-niùñhaü nirguõaü smçtam || [BhP 11.25.24] iti | sàttvikaü sukham àtmotthaü viùayotthaü tu ràjasam | tàmasaü moha-dainyotthaü nirguõaü mad-apà÷rayam || [BhP 11.25.29] iti ca | evam eva ca ÷rã-prahlàdasya sarvàdha-dhånana-brahmànubhavànantaraü parama-premodayo dar÷itaþ | tathàsyàþ svàbhàvikànimitta-tad-bhakti- råpatvena ca nirguõatvaü siddham asti | mad-guõa-÷ruti-màtreõa [BhP 3.29.11] ity àdi ÷rã-kapila-deva-vàkyena | etad-anantaraü ca sàlokya ity-àdi-padye sarvàbhyo'pi muktibhyaþ paramànanda-råpatvaü dar÷itam | anyeùu ca tasyàþ parama-puruùàrthatà-nirõaya-vàkyeùu paritas tad eva vyaktam | tatra yathà varõa-vidhànam [BhP 5.19.18] ity àdi-gadye tasyà apavargatva-nirde÷ena guõàtãtatvaü niyatvaü ca dar÷itam | muktiü dadàti karhicid ity àdau mukti- dànam atikramyàpi bhagavat-prasàda-vi÷eùamayatvena tat trayam | (page 37) varàn vibho [BhP 4.20.23] ity àdi-dvaye'pi kathaü vçõãte guõa-vikriyàtmanàm ity atràguõa-vikàratvaü tata eva nityatvam | na kàmaye nàtha [BhP 4.20.24] ity àdau tato'py ànandàti÷ayo dar÷itaþ | yasyàü vai ÷råyamànàyàm [BhP 1.7.7] ity àdau paramàrtha-vastu-partipàdaka-÷rã-bhàgavatasya phalatvenàpi tat trayam | tatraivàtmàràmàõàm api tat-sukha-÷ravaõena tàd-dàróhyam | màyàtãta-vaikuõñhàdi-vaibhava-gatànàü tat-pàrùadànàü tac-chravaõena tu kim uta | tathaiva tuùñe ca tatra [BhP 7.8.42] ity àdau, kiü tair guõa-vyatikaràd iha ye svasiddhàþ dharmàdayaþ ity uktvà guõàtãtatvaü, kim aguõena ca kàïkùitena ity uktvà mokùàd api paramànanda-råpatvaü dar÷itam | pratyànãtà [BhP 7.8.42] ity atrànyasya kàla-grastatvam uktvà muktes tasyà÷ càkàka-grastatvena sàmye'pi tasyà ànandàdhikyam uktam | evaü nàtyantikaü vigaõayanti [BhP 3.15.48] ity àdau, mat-sevayà pratãtaü te [BhP 9.4.67] ity àdau, yà nirvçtis tanu-bhçtàm [BhP 4.9.10] ity àdi ÷rã-dhruva-vàkye'pi yojyam | sarvam etat yasyàm eva kavayaþ [BhP 5.6.17] ity àdi-gadye vyaktam asti | tatraiva tayà parayà nirvçtyà ity anena sàkùàd eva tasyà mokùàd api paramatvam ànandaika-råpatvaü ca nigadenaivoktam asti | kiü bahunà paramànandaika-råpasya sarvànanda-kadambàvalambasya ÷rã-bhagavato'py ànanda-camatkàrità tasyàþ prãteþ ÷råyate | yathoktaü -prãtaþ svayaü prãtim agàd gàyasya [BhP 5.15.13] iti | athà càha- ahaü bhakta-paràdhãno hy asvatantra iva dvija sàdhubhir grasta-hçdayo bhaktair bhakta-jana-priyaþ yathà hy asvatantro jãvaþ paràdhãno bhavati tathaivàhaü svatantro'pi bhakta- paràdhãna ity arthaþ | tatra hetuþ bhakta-jneùu priyaþ tat-prãti- làbhenàtiprãtimàn | [63] bhagavad-ànandaþ khalu dvidhà -- svaråpànandaþ svaråpa-÷akty-ànanda÷ ca | antima÷ ca dvidhà - mànasànanda ai÷varyànanda÷ ca | tatrànena tadãyeùu mànasànandeùu bhakty-ànandasya sàmràjyaü dar÷itam | svaråpànandeùu ai÷varyànandeùu càha padyàbhyàm - nàham àtmànam à÷àse mad-bhaktaiþ sàdhubhir vinà | ÷riyaü càtyantikãü brahman yeùàü gatir ahaü parà || [BhP 9.4.64] nà÷àse na spçhayàmi || || 9.4 | ÷rã-viùõur durvàsasam || 62-63 || [64] tathaiva bhakta-÷reùñhatvena ÷rãmad-uddhavaü lakùyãkçtyàha - na tathà me priyatama àtma-yonir na ÷aïkaraþ | na ca saïkarùaõo na ÷rãr naivàtmà ca yathà bhavàn || [BhP 11.14.15] yathà bhaktatvàti÷aya-dvàrà bhavàn me priyatamaþ tathàtma-yonir brahmà putratva-dvàrà na priyatamaþ | na ca ÷aïkaro guõàvatàratva-dvàrà, na ca saïkarùaõo bhràtçtva-dvàrà | na ca ÷rãr jàyàtva-vyavahàra-dvàrà | na càtmà paramànanda-ghana-svaråpatà-dvàrety arthaþ | || 11.14 || ÷rã-bhagavàn || 64 || [65] atha ÷rutau -- bhaktir evainaü nayati, bhaktir evainaü dar÷ayati bhakti-va÷aþ puruùo bhaktir eva bhåyasã iti ÷råyate | tasmàd evaü vivicyate | yà caivaü bhagavantaü svànandena madayati sà (page 38) kiü lakùaõà syàd iti | na tàvat sàïkhyànàm iva pràkçta-sattva-maya-màyikànanda-råpà | bhagavato màyànabhibhàvyatva-÷ruteþ svatas-tçptatvàc ca | na ca nirvi÷eùa-vàdinàm iva bhagavat-svaråpànanda-råpà, ati÷ayànupapatteþ | ato nataràü jãvasya svaråpànanda-råpà, atyanta-kùudratvàt tasya | tato -- hlàdinã sandhinã saüvit tvayy ekà sarva-saü÷raye | hlàda-tàpa-karã mi÷rà tvayi no guõa-varjite || iti [ViP 1.12.69] iti viùõu-puràõànusàreõa hlàdiny-àkhya-tadãya-svaråpa-÷akty-ànanda-råpar vety ava÷iùyate | yayà khalu bhagavàn svaråpànandam anubhavati | yad ànandenànanda-vi÷eùã-bhavati | yayaivaü taü tam ànandam anyàn apy anubhàvayatãti | atha tasyà api bhagavati sadaiva vartamànatayàti÷ayànupapattes tv evaü vivecanãyam | ÷rutàrthànyathànupapatty-arthàpatti-pramàõa-siddhatvàt tasyà hlàdinyà eva kàpi sarvànandàti÷àyinã vçttir nityaü bhakta-vçndeùv eva nikùipyamàõà bhagavat-prãty-àkhyayà vartate | atas tad-anubhavena ÷rã- bhagavàn api ÷rãmad-bhakteùu prãty-ati÷ayaü bhajata iti | ataeva tat-sukhena bhakta-bhagavatoþ parasparam àve÷am àha - sàdhavo hçdayaü mahyaü sàdhånàü hçdayaü tv aham | mad-anyat te na jànanti nàhaü tebhyo manàg api || [BhP 9.4.68] mahyaü mama | hçdayena svasya sàmànàdhikaraõye bãjam àha mad-anyad iti | atyantàva÷enaikatàpattyà jvalal-lohàdàv agni-vyapade÷avad atràpy abheda-nirde÷a ity arthaþ | || 9.4 || ÷rã-viùõur durvàsasam || 65 || [66] tenaiva parasparaü va÷avartitvam àha- ajita jitaþ sama-matibhiþ; sàdhubhir bhavàn jitàtmabhir bhavatà | vijitàs te 'pi ca bhajatàm; akàmàtmanàü ya àtmado 'ti-karuõaþ || [BhP 6.16.34] ñãkà ca-he ajita anyair ajito'pi bhavàn sàdhubhir bhaktair jitaþ | svàdhãna eva kçtaþ | yato bhavàn atikaruõaþ | te'pi ca niùkàmà api bhavatà vijitàþ | yo bhavàn akàmàtmanàm àtmànam eva dadàti ity eùà | hari-bhakti-sudhodaye ca prahlàdaü prati ÷rã-mukha-vàkyam - sa-bhayaü sambhramaü vatsa mad-gaurava-kçtaü tyaja | naiùa priyo me bhakteùu svàdhãna-praõayã bhava || api me pårõa-kàmasya navaü navam idaü priyam | niþ÷aïka-praõayàd bhakto yan màü pa÷yati bhàùate || sadà mukto'pi baddho'smi bhakteùu sneha-rajjubhiþ | ajito'pi jito'hantair ava÷yo'pi va÷ãkçtaþ || tyakta-bandhu-jana-sneho mayi yaü kurute ratim | ekas tasyàsmi sa ca me na cànyo'sty àvayoþ suhçt || tasmàt sàdhu vyàkhyàtam bhagavat-pratãti-råpà vçttir màyàdimayã na bhavati | kiü tarhi svaråpa-÷akty-ànanda-råpà yadànanda-paràdhãnaþ ÷rã- bhagavàn apãti | yathà ca ÷rãmatã gopàlottara-tàpanã ÷rutiþ - vij¤àna-ghana ànanda-ghanaþ sac-cid-ànandaika-rase bhakti-yoge tiùñhati [GTU 2.79] iti | || 6.16 || citraketuþ ÷rã-saïkarùaõam || 66 || (page 39) [67] tad evaü tasyàþ svaråpa-lakùaõam uktam | tañastha-lakùaõam apy àha -- smarantaþ smàrayanta÷ ca mitho 'ghaugha-haraü harim | bhaktyà sa¤jàtayà bhaktyà bibhraty utpulakàü tanum || [BhP 11.3.31] spaùñam | || 11.3 || ÷rã-prabuddho nimim || 67 || [68] tathà - kathaü vinà roma-harùaü dravatà cetasà vinà | vinànandà÷ru-kalayà ÷udhyed bhaktyà vinà÷ayaþ || [BhP 11.14.23] ñãkà ca - romaharùàdikaü vinà kathaü bhaktir gamyate bhaktyà ca vinà katham à÷ayaþ ÷uddhed ity eùà | || 11.14 || ÷rã-bhagavàn || 68 || [69] tad evaü prãter lakùaõaü citta-dravas tasya ca ÷rã-romaharùàdikam | katha¤cij-jàte'pi citta-drave romaharùàdike và na ced à÷aya-÷uddhis tadàpi na bhakteþ samyag-àvirbhàva iti j¤àpitam | à÷aya-÷uddhir nàma cànya- tàtparya-parityàgaþ prãti-tàtparyaü ca | ataeva animttà svàbhàvikã [BhP 3.25.23] ca iti tad-vi÷eùaõam | yathàhàkråram uddi÷ya- dehaü-bhçtàm iyàn artho hitvà dambhaü bhiyaü ÷ucam | sande÷àd yo harer liïga- dar÷ana-÷ravaõàdibhiþ || [BhP 10.38.27] ñãkà ca-nanu kim artham evaü vyaluñhat | nàsti prema-saürambhe phlodde÷a ity àha dehaübhçtàm iti | deha-bhàjàm etàvàn eva puruùàrthaþ | kaüsasya sande÷am àrabhya hareþ liïga-dar÷ana-÷ravaõàdibhir yo'yam akrårasya varõitaþ ity eùà | atra dambhaü ÷ucaü bhayaü hitvà yo'yaü jàta iti yojanikayà caivaü gamyate | yathàkrårasya tatra dambho nàsãt | na mayy upaiùyany ari-buddhim acyuta [BhP 10.38.18] ity-àdi-cintanàt | tathàntaþ-sukhàntara-tàtparya-lakùaõo yadi dambho na syàt, yathà ca kaüsa-pratàpito yo bandhu-vargaþ, tat pratàpayitavya÷ ca yaþ tasya tasya hetor nija-kula-rakùàvatãrõa-÷rã-kçùõa- purato vya¤jitaþ ÷oko bhã÷ ca tàdç÷àve÷e hetur nàsãt | tad-dar÷anàhlàda [BhP 10.38.26] ity àdy-ukteþ | prema-vibhinna-dhairyaþ || 10.38 || ÷rã-÷ukaþ || 69 || [70] laukika-÷uddha-prãti-nidar÷anenàpi svayaü tathaiva draóhayati- mitho bhajanti ye sakhyaþ svàrthaikàntodyamà hi te | na tatra sauhçdaü dharmaþ svàrthàrthaü tadd hi nànyathà || bhajanty abhajato ye vai karuõàþ pitaro yathà | dharmo nirapavàdo 'tra sauhrdaü ca sumadhyamàþ || [BhP 10.32.17-18] spaùñam | [71] tato'pi sva-prãter vai÷iùñyam àha- nàhaü tu sakhyo bhajato 'pi jantån bhajàmy amãùàm anuvçttivçttaye | yathàdhano labdha-dhane vinaùñe tac cintayànyan nibhçto na veda || [BhP 10.32.20] bhajanty abhajata ity atra na karuõàdãnàü dayanãyàdi-kartçka- prãtyàsvàkàpekùà | tathà dayanãyàdãnàü karuõàdi-viùayà yà prãtiþ sà karuõàdi-bhajana-jãvanà syàd ity àyàti | atra tu ÷rã-kçùõasya sva-bhakteùu sva-premàti÷ayodaye prayatnaþ | tad-udaye ca sati tad-àsvàdàd bhakta- viùayaka-prema-camatkàro'ti÷ayena syàd iti tad-bhaktànàü ca tat- kçtaudàsãnye'pi premnor eva vçddhiþ syàd iti vai÷iùñyam àgatam | || 10.32 || ÷rã-bhagavàn vraja-devãþ || 70-71 || (page 40) [72] sà ca ÷uddhà prãtiþ ÷rãmato vçtrasya dç÷yate | yathà - ahaü hare tava pàdaika-måla- dàsànudàso bhavitàsmi bhåyaþ | manaþ smaretàsu-pater guõàüs te gçõãta vàk karma karotu kàyaþ || [BhP 6.11.24] na nàka-pçùñham [BhP 6.11.25] ity àdi | ajàta-pakùà iva màtaraü khagàþ stanyaü yathà vatsataràþ kùudh-àrtàþ | priyaü priyeva vyuùitaü viùaõõà mano 'ravindàkùa didçkùate tvàm || mamottama÷loka-janeùu sakhyaü saüsàra-cakre bhramataþ sva-karmabhiþ | tvan-màyayàtmàtmaja-dàra-geheùv àsakta-cittasya na nàtha bhåyàt || [BhP 6.11.26-27] ajàteti atràjàta-pakùà ity anenànanyà÷rayatvaü tad-anugamanàsamarthatvaü ca | tathà tat-sahitena màtaram ity anena ananya-svàbhàvika-dayàlutvaü tadãya-dayàdhikyaü ca vya¤jitam | tena tena ca màtari teùàm api prãty- ati÷ayo dar÷itaþ | tatas tat-sàmyena tadvad àtmano'pi bhagavati prãtyàdhikya- hetukà didçkùà vya¤jità | tathàpi tan-màtrà yad vastv-antaram upakriyate tad eva teùàm upajãvyam àsvàdyaü ceti kevala-tan-niùñhatvàbhàvàd aparitoùeõa dçùñàntaram àha stanyam iti | atra didçkùà-yojanàrthaü màtaram ity evànuvartayitavye stanyam ity uktis tasyàs tais tad-aü÷atayà ca tad-abheda- vivakùàrthà | tataþ stanyaü stanya-råpa-tad-aü÷amayãü màtaram ity eva labdhe tàdç÷ã màtaiva tair upajãvyate àsvàdyate ceti pårvataþ ÷raiùñhyaü dar÷itam | tathà vatsatarà atyanta-bàla-vatsàs tata eva svàmi-baddhatayà tad- anugatàvasamarthà iti sàdhàraõye'pi bahu-samayàtikramàt kùudhàrtàity anena pårvato vai÷iùñyam | tathà go-jàteþ snehàti÷aya-svàbhàvyena ca tad- anusandheyam | atha tathàpy uttara-dçùñànte stanya-gavoþ kàrya-kàraõa-bhàvena bhedaü vitarkya-dçùñànta-dvaye'py ajàta-pakùatvàdi-vi÷eùaõair àyatyàü tàdç÷a- prãter asthiratàü càlokya dçùñàntàntaram àha priyam iti | satsv api vàcakàntareùu tayoþ priya-÷abdenaiva nirde÷àt svàbhàvikàvyabhicàri- prãtimantàv eva tau gçhãtau | yatra vàrdhakye bàlye'pi saha-maraõàdikaü dç÷yate tatas tàdç÷ã kàpi priyà yathà tàdç÷aü priyaü vyuùitaü vidåra-proùitaü santam ananyopajãvitvena viùaõõà satã didçkùate locana-dvàrà tad àsvàdàya bhç÷am utkaõñhate, tathà mama mano'pi tvàm ity arthaþ | atra dàrùñàntike'pi sva-kartçtvam anuktvà manaþ-kartçtvollekhenàbuddhi- pårvaka-pravçtti-pràptau prãteþ svàbhàvikatvenàvyabhicàritvaü vyaktam | tathàravindàkùeti manaso bhramara-tulyàsåcanena bhagavataþ parama- madhurimollekhena ca tasyaivopajãvyatvam àsvàdyatvaü ca dar÷itam | atha tad-dar÷ana-bhàgyaü svasyàsambhavayann idam api mama syàd iti sa- bàùpam àha mamottameti | tad etac chuddha-premodgàramayatvenaiva ÷rãmad-vçtra-vadho'sau vilakùaõatvàc chrã-bhàgavata-lakùaõeùu puràõàntareùu gaõyate | vçtràsura-vadhopetaü tad bhàgavatam iùyate [AgniP] iti | || 6.11 || ÷rã-vçtraþ || 72 || [73] tasmàt kevala-tan-màdhurya-tàtparyatvenaiva prãtitve siddhe tàtparyàntaràdau sati prãter asmayag-àvirbhàva iti siddham | sa ca dvividhaþ | tad-àbhàsasyaivodayaþ ãùad-udgama÷ ca | antya÷ ca dvividhaþ | kadàcid udbhavat-tac-chavi-màtratvaü tasyà evodayàvasthà ca | tatra yatrànya- tàtparyaü tatra tad-àbhàsatvam | yatra prãti-tàtparyàbhàvas tatra kadàcid udbhavat-tac- (page 41) -chavi-màtratvam | yatra tat-tàtparyam anyàsaïgas tu daivàt tatra tasyà udayàvasthà ca | anyàsaïgasya gauõatvam | tac ca dvividham | naùña-pràyatvam àbhàsa-màtratvaü ca | tayoþ pårvatra tasyàþ prathamodayàvasthà | uttaratra prakañodayàvasthà | tasmàt prathamodaya- paryanta evàsamyag-àvirbhàvaþ | prakañodayasya tu samyaktvam eva | yatra tv anyàsaïga eva na vidyate tatra dar÷ita-prabhàva-nàmàna àvirbhàvà j¤eyàþ | tatra prakañodayam àrabhyaiva bhakty-àrabdhe'pavarge jãvan- muktàþ | pràptàyàü bhagavat-pàrùadatàyàü paramam uktàþ | nitya-pàrùadàs tu nitya-muktà j¤eyàþ | tatràbhàsam àha- evaü harau bhagavati pratilabdha-bhàvo bhaktyà dravad-dhçdaya utpulakaþ pramodàt | autkaõñhya-bàùpa-kalayà muhur ardyamànas tac càpi citta-baói÷aü ÷anakair viyuïkte || [BhP 3.28.34] evaü pårvokta-yoga-mi÷ra-bhakty-anuùñhànena harau pratilabdha-bhàvo bhavati | tatra liïgaü bhaktetyàdi | bhaktyà smaraõàdinà api evam api labdha- dhyeya-madhuratvasya bhàvena tàdç÷atàpannaü tasya cittaü ÷anakair viyuïkte vimuktam api bhavati | yena yogàïgatayà bhaktir anuùñhità, tasmàt kaivalyecchà-kaitav-doùàd eveti bhàvaþ | yathoktaü -dharmaþ projjhitaþ kaitavo'tra paramaþ [BhP 1.1.2] ity atra pra-÷abdena mokùàbhisandhir api kaitavam iti | ataeva baói÷a-÷abdena kàñhinyam arasavittvaü dàmbhikatvaü svàrtha-màtra-sàdhanatvaü ca vya¤jitam | ÷uddha-bhaktàs tu na kadàcit tayà taü dhyeyaü tyajanti | yathoktaü ràj¤à - dhautàtmà puruùaþ kçùõa- pàda-målaü na mu¤cati | mukta-sarva-parikle÷aþ pànthaþ sva-÷araõaü yathà || [BhP 2.8.6] iti | ÷rã-nàradena ca- na vai jano jàtu katha¤canàvrajen mukunda-sevy anyavad aïga saüsçtim | smaran mukundàïghry-upagåhanaü punar vihàtum icchen na rasa-graho janaþ || [BhP 1.5.19] iti | yo rasa-grahaþ sa tu na tyajatãty anenànyeùàü lauha-pàùàõàdi-tulyatvaü såcitam | na tu bhagavàn api tato'nyathà kuryàt | yad uktaü ÷rã-brahmaõà - bhaktyà gçhãta-caraõaþ parayà ca teùàü nàpaiùi nàtha hçdayàmburuhàt sva-puüsàm || [BhP 3.9.5] iti | ataeva pårvatra sva-puüsàm ity atra sveti vi÷eùaõam | tad evam àbhàsodàharaõe ÷rã-kapila-devasyaiva vàkyaü bhaktyà pumàn jàta-viràgaþ [BhP 3.25.26] ity àdikam api j¤eyam | tathà hi, asya pårvatra ÷raddhà ratir bhaktir anukramiùyati [BhP 3.25.25] iti bhakti-màtraü dar÷itam | uttaratra tasyà lakùaõe pçùñe tal-lakùaõaü vadatànena bhaktir siddher garãyasã [BhP 3.25.32] iti | naikàtmatàü me spçhayanti kecid [BhP 3.25.34] iti ca mokùa- nirapekùatayaiva tasya mukhyàbhidheyatvam uktam | jarayaty à÷u yà koùam [BhP 3.35.33] iti ca màyà-koùa-dhvaüsanasya tu tad-ànuùaïgika-guõatvam uktam | atra bhaktyà pumàn ity àdau tu tàdç÷yà api tasyà bhakter j¤ànàdi- sàhàyyenaiva mokùa-màtra-sàdhakatvam uktvà gauõàbhidheyatvam uktam | tasmàd atràpi tasyàþ (page 42) bhakter àbhàsa eva prathamato dar÷itaþ | evaü - dçùñvà tam avanau sarva ãkùaõàhlàda-viklavàþ | daõóavat patità ràja‘ chanair utthàya tuùñuvuþ || [BhP 6.9.3] ity atràpi vçtràkhya-÷atru-nà÷a-svàràjya-pràpti-tàtparyavatàü devànàü bhakty-àbhàsatvam udàhàryam | || 6.9 || ÷rã-kapila-devaþ || 73 || [74] atha kadàcid udbhavat-tac-chavi-màtratvam àha- sakçn manaþ kçùõa-padàravindayor nive÷itaü tad-guõa-ràgi yair iha | na te yamaü pà÷a-bhçta÷ ca tad-bhañàn svapne 'pi pa÷yanti hi cãrõa-niùkçtàþ || [BhP 6.1.19] ràgo ra¤jana-màtram, na tu tad-guõa-màdhurã-yàthàrthya-j¤ànena sàkùàt prãtiþ | ataeva tatra tàtparyàbhàvàt sakçd apãty uktam | tathàpy asty ajàmilàdibhyo vi÷eùa ity àha na te yamam ity àdi | || 6.1 || ÷rã-÷ukaþ || 74 || [75] atha prathmodayàvasthàm àha- yatrànuraktàþ sahasaiva dhãrà vyapohya dehàdiùu saïgam åóham | vrajanti tat pàrama-haüsyam antyaü yasminn ahiüsopa÷amaþ sva-dharmaþ || [BhP 1.18.22] antyaü pàramahaüsyaü bhàgavata-paramahaüsatvam | tasyànuùaïgiko guõaþ yasminn iti | || 1.18 || ÷rã-såtaþ || 75 || [76] prakañodayàvasthàü ÷rã-priyavratam adhikçtyàha - priyavrato bhàgavataàtmàràmaþ kathaü mune | gçhe 'ramata yan-målaþ karma-bandhaþ paràbhavaþ || [BhP 5.1.1] ity àdeþ | saü÷ayo 'yaü mahàn brahman dàràgàra-sutàdiùu | saktasya yat siddhir abhåt kçùõe ca matir acyutà || [BhP 5.1.4] ity antyasya ràja-pra÷nasyànantareõa gadyena - bàóham uktaü bhagavata uttama÷lokasya ÷rãmac-caraõàravinda-makaranda- rasa àve÷ita-cetaso bhàgavata-paramahaüsa-dayita-kathàü ki¤cid antaràya- vihatàü svàü ÷ivatamàü padavãü na pràyeõa hinvanti [BhP 5.1.5] iti | ñãkà ca-aïgãkçtya pariharati bàóham iti | bàóham abhinive÷àdikaü nàstãti satyam eva tathàpi vighna-va÷ena teùàü pravçttiþ pårvàbhyàsa-balena punar nivçtti÷ ca saïgacchata ity àha bhagavata ity àdikà | ataevoktaü pçthuü prati ÷rã-viùõunà | dçùñàsu sampatsu vipatsu sårayo; na vikriyante mayi baddha-sauhçdàþ [BhP 4.20.21] iti | agastyasya cendradyumne svàvamànanayà na kopaþ | kintu vaiùõavocita-mahad-àdara-caryàyàþ parityàge ÷ikùàrtham eva mantavyaþ | tayor anugrahàrthàya ÷àpaü dàsyann idaü jagau [BhP 10.10.7] itivat | atha parãkùito bràhmaõàvamànanà tu ÷rã-kçùõasya tad-vyàjena sva-pàr÷va- nayanecchàt eva | tasyaiva me 'ghasya paràvare÷o vyàsakta-cittasya gçheùv abhãkùõam | nirveda-målo dvija-÷àpa-råpo yatra prasakto bhayam à÷u dhatte || [BhP 1.19.14] iti tad-ukteþ | evam anyatràpi yojanãyam | tasmàc chrã-priyavratasyàpi abhinive÷àdy- àsaïgàbhàsatvam evàyàtam | tad api duþkhadam eva tad-vidhànàm iti càgre tan-nirvedena dar÷ayiùyate aho asàdhv anuùñhitam [BhP 5.1.37] ity àdinà | || 5.1 || ÷rã-÷ukaþ || 76 || [77] prakañodayàvasthàyà÷ cihnàntaram àha- sa uttama-÷loka-padàravindayor niùevayàki¤cana-saïga-labdhayà | tanvan paràü nirvçtim àtmano muhur duþsaïga-dãnasya manaþ ÷amaü vyadhàt || [BhP 7.4.42] (page 43) ñãkà ca-àtmanaþ parà nirvçtiü tanvan duþsaïga-dãnasya api manaþ ÷amaü ÷àntaü vyadhàyi ity eùà | ÷amaü sva-manasas tulyam iti và vyàkhyeyam | || 7.4 || ÷rã-nàrado yudhiùñhiraü prati || 77 || [78] atha dar÷ita-prabhàvàs tad-àvirbhàvàs tu ÷rã-÷uka-devàdiùu draùñavyàþ | yathà ca ÷rã-nàrada-pa¤caràtre - bhàvonmatto hareþ ki¤cin na veda sukham àtmanaþ | duþkhaü ceti mahe÷àni paramànanda àplutaþ || iti | tad evaü sabhedà prãtyàkhyà bhaktir dar÷ità | eùà ÷rã-gãtopaniùatsu ca svaråpa-dvàrà guõa-dvàrà ca kathità- ahaü sarvasya prabhavo mattaþ sarvaü pravartate | iti matvà bhajante màü budhà bhàva-samanvitàþ || mac-città mad-gata-pràõà bodhayantaþ parasparam | kathayanta÷ ca màü nityaü tuùyanti ca ramanti ca || [Gãtà 10.8-9] iti | atha ÷rã-bhagavat-prãti-lakùaõa-vàkyànàü niùkarùaþ | nikhila-paramànanda- candrikà-candramasi sakala-bhuvana-saubhàgya-sàra-sarvasva-sattva- guõopajãvyànanta-vilàsa-mayàmàyika-vi÷uddha-sattvànavaratollàsàd asamordhva-madhure ÷rã-bhagavati katham api cittàvatàràd anapekùita- vidhiþ svarasata eva samullasantã viùayàntarair anavacchedyà tàtparyàntaram asahamànà hlàdinã-sàra-vçtti-vi÷eùa-svaråpa bhagavad-ànukålyàtmaka-tad- anugata-tat-spçhàdi-maya-j¤àna-vi÷eùàkàrà tàdç÷a-bhakta-mano-vçtti-vi÷eùa- dehà pãyåùa-pårato'pi sarasena svenaiva sva-dehaü sarasayantã bhakta- kçtàtma-rahasya-saïgopanana-guõa-maya-rasanà-bàùpa-muktàdi-vyakta- pariùkàrà sarva-guõaika-nidhàna-svabhàvà dàsãkçtà÷eùa-puruùàrtha- sampattikà bhagavat-pàtivratya-vrata-varyà-paryàkulà bhagavan- manoharaõaikopàya-hàri-råpà bhagavati bhàgavatã prãtis tam upasevamànà viràjata iti | seyam akhaõóàpi nijàlambanasya bhagavata àvirbhàva- tàratamyena svayaü tàratamyenaivàvirbhavati | tad evaü sati ÷rã-kçùõasyaiva svayaü-bhagavattvena tat-sandarbhe dar÷itatvàt tatraiva tasyà parà pratiùñhità | ataeva bàhulyena tat-prãti-paripàñãm evàdhikçtya prakriyà dar÷ayitavyà | yà ca kvacid anyàdhikartavyà sà khalu kaimutyena tasyà eva poùaõàrthaü j¤eyà | atha ÷rã-kçùõe svayaü bhagavaty evàvirbhàva-pårõatva-dar÷anena tasyàþ pårõatvaü dar÷ayati- adya no janma-sàphalyaü vidyàyàs tapaso dç÷aþ | tvayà saïgamya sad-gatyà yad antaþ ÷reyasàü paraþ || [BhP 10.84.21] satàü tvad-eka-niùñhànàü tad-vi÷eùàõàü gatyà tvayà ÷rã-kçùõaàkhyena saïgamya no'smàkaü va÷iùñha-catuþ-sana-vàmadeva-màrkaõóeya-nàrada- kçùõa-dvaipàyanàdãnàü brahmànubhavatàü bhagavadãya-nànà-bhakti-rasa- vidàü dçùña-nànà-bhagavad-àvirbhàvànàm api adya ãdç÷a- pràkañyàvacchinne'sminn evàvasare janmanaþ sàphalyaü jàtam | yad eva sàphalyaü pårva-labdhànàü tat-tad-àvirbhàva-jàta-tat-tat-sàphalya-råpàõàü ÷reyasàü parama-puruùàrthànàü paro'ntaraþ paramo'vadhir iti | || 10.84 || mahà-munayaþ ÷rã-bhagavantam || 78 || (page 44) [79] evam anyatràpi - atha brahmàtma-jair devaiþ praje÷air àvçto 'bhyagàt | bhava÷ ca bhåta-bhavye÷o yayau bhåta-gaõair vçtaþ || [BhP 11.6.1] ity-àdikam upakramyàha -- vyacakùatàvitçptàkùaþ kçùõam adbhuta-dar÷anam | [BhP 11.6.5] iti | atràpy adbhutatvaü pràkañyàntaràpekùayaiva || || 11.6 || ÷rã-÷ukaþ || 79 || [80] kiü ca--- yan martya-lãlaupayikaü sva-yoga- màyà-balaü dar÷ayatà gçhãtam | vismàpanaü svasya ca saubhagarddheþ paraü padaü bhåùaõa-bhåùaõàïgam || [BhP 3.2.12] svayoga-màyà-balaü sva-cic-chakter vãryam | etàdç÷a-saubhàgyasyàpi prakà÷ikeyaü bhagavatãty evaüvidhaü dar÷ayatàviùkçtam | sakala-sva- vaibhava-vidvad-gaõa-vismàpanàyeti bhàvaþ | na kevalam etàvat svasyaiva råpàntare tàdç÷atvànanubhavàt | tatràpi pratikùaõam apy apårva-prakà÷àt svasyàpi vismàpanam | yataþ saubhagarddheþ paraü padaü parà pratiùñhà | nanu tasya bhåùaõaü tv asti saubhaga-hetur ity àha bhåùaõeti | kãdç÷aü martya-lãlaupàyikaü naràkçtãty arthaþ | tasmàt sutaràü yuktam uktaü ÷rã- mahà-kàla-puràdhipenàpi dvijàtmajà me yuvayor didçkùuõà mayopanãtàþ [BhP 10.89.58] ity àdi | ÷rã-hari-vaü÷e ÷rã-kçùõa-vacanena ca mad- dar÷anàrthaü te bàlà hçtàs tena mahàtmanà [HV 2.114.8] iti | || 3.2 || ÷rãmàn uddhavo viduram || 80 || [81] ataeva parãkùid-guõa-varõane tad-guõopamàtvenaikam ekaü guõaü ÷rã-ràma- rame÷ayor dar÷ayitvà sarva-sàdguõyopamàtvena ÷rã-kçùõaü dar÷ayitum atyantotkarùa-dçùñyà÷aïkamànair bràhmaõaiþ eùa kçùõam anuvrataþ [BhP 1.12.24] ity evoktam | na tu sa iveti | ataeva parama-prema-janaka- svabhàvatvam api tasya dç÷yate | vijaya-ratha-kuñumbaþ [BhP 1.9.39] ity àdau, yam iha nirãkùya hatà gatàþ svaråpam ity anantaraü, lalita-gati-vilàsa-valguhàsa- praõaya-nirãkùaõa-kalpitorumànàþ | kçta-manu-kçta-vatya unmadàndhàþ prakçtim agan kila yasya gopa-vadhvaþ || [BhP 1.9.40] tat-svabhàva-mahimnaþ svàråpya-pràpaõatvaü nàma kriyànutkarùaþ | yata etàvato'pi premno janakatvaü dç÷yata ity àha laliteti | atra kçtànukaraõaü nàma lãlàkhyo nàyikànubhàvaþ | tad uktaü kriyànukaraõaü lãlà [UN 10.28] iti | prakçtiü svabhàvam | tàdç÷a-premàve÷o jàtaþ | yena tat-svabhàva-nija- svabhàvayor aikyam eva tàsu jàtam ity arthaþ | yathà ÷rãmad-ujjvala- nãlamaõau mahà-bhàvodàharaõam- ràdhàyà bhavata÷ ca citta-jatunã svedair vilàpya kramàt yu¤jann adri-niku¤ja-ku¤jara-pate nirdhåta-bheda-bhramam | citràya svayam anvara¤jayad iha brahmàõóa-harmyodare bhåyobhir nava-ràga-hiïgula-bharaiþ ÷çïgàra-kàruþ kçtã || [UN 15.155] iti | || 1.9 || bhãùmaþ ÷rã-bhagavantam || 81 || [82] tathà- yasyànanaü makara-kuõóala-càru-karõa- bhràjat-kapola-subhagaü savilàsa-hàsam | nityotsavaü na tatçpur dç÷ibhiþ pibantyo nàryo narà÷ ca muditàþ kupità nime÷ ca || [BhP 9.24.65] (page 45) ñãkà ca-tatra pradar÷anàrthaü mukha-÷obhàm àha ity àdikà | tad- dar÷ane'pi nimeùa-kartçtvena nimer niyame kupità babhåvuþ | iyaü khalu mahàbhàvasya gatiþ | sà ca tat-svabhàvataþ siddhety abhidhànàd yuktam atràsyodàharaõam | || 9.24 || ÷rã-÷ukaþ || 82 || [83] kiü ca kà stry aïga te kalapadàyata ity àdau yad go-divja-druma-mçgàþ pulakàny abhibhrann [BhP 10.29.40] iti | anyatra ca aspandanaü gatimatàü pulakas taråõàm [BhP 10.29.40] ity àdi | ataevoktaü ÷rã-bilvamaïgalena - santv avatàrà bahavaþ puùkara-nàbhasya sarvato-bhadràþ | kçùõàd anyaþ ko và latàsv api premado bhavati || [KKA 2.85] iti | || 10.29 || ÷rã-vraja-devyaþ ÷rã-bhagavantam || 83 || [84] tad evaü ÷rã-bhagavad-àvirbhàva-tàratamyena tat-prãter àvirbhàva- tàratamyaü dar÷itam | atha tasyà eva guõàntarotkarùa-tàratamyena tàratamyàntaraü bhedà÷ ca dar÷yante | tatra guõàþ dvividhàþ | bhakta-citta- saüskriyà-vi÷eùasya hetava eke, tad-abhimàna-vi÷eùasya hetava÷ cànye | tatra pårveùàü guõànàü svaråpàõi tais tasyàs tàratamyaü bhedà÷ ca yathà prãtiþ khalu bhakta-cittam ullàsayati, mamatayà yojayati, visrambhayati, priyatvàti÷ayenàbhimànayati, dràvayati, sva-viùayaü praty abhilàùàti÷ayena yojayati, pratikùaõam eva sva-viùayaü nava-navatvenànubhàvayati, asamordhva-camatkàreõonmàdayati ca | tatrollàsa-màtràdhikya-vya¤jikà prãtiþ ratiþ yasyàü jàtàyàü tad-eka- tàtparyam anyatra tucchatva-buddhi÷ ca jàyate | mamatàti÷ayàvirbhàvena samçddhà prãtiþ premà | yasmin jàte tat-prãti-samçddhi÷ cànyatràpi dç÷yate | yathoktaü màrkaóeye - màrjàra-bhakùite duþkhaü yàdç÷aü gçha-kukkuñe | na tàdçï-mamatà-÷ånye kalaviïke'tha måùike || iti | ataeva prema-lakùaõàyàü bhaktau pracura-hetutva-j¤àpanàrthaü mamatàyà eva bhaktitva-nirde÷aþ pa¤caràtre - ananya-mamatà viùõau mamatà prema-saïgatà | bhaktir ity ucyate bhãùma-prahlàdoddhava-nàradaiþ || iti | anya-mamatà-varjità mamety anvayaþ | tad uktaü sattva evaika-manasaþ [BhP 3.25.32] ity eva-kàreõa | atha visrambhàti÷ayàtmakaþ premà praõayaþ, yasmin jàte sambhramàdi- yogyatàyàm api tad-abhàvaþ | priyatvàti÷ayàbhimànena kauñilyàbhàsa- pårvaka-bhàva-vaicitrãü dadhat praõayo mànaþ | yasmin jàte ÷rã-bhagavàn api tat-praõaya-kopàt prema-mayaü bhayaü bhajate | ceto-dravàti÷ayàtmakaþ premaiva snehaþ | yasmin jàte tat-sambandhàbhàsenàpi mahà-bàùpàdi- vikàraþ priya-dar÷anàdy-atçptis tasya parama-sàmarthyàdau saty api keùàücid aniùñà÷aïkà ca jàyate | sneha evàbhilàùàti÷aàtmako ràgaþ | yasmin jàte kùaõikasyàpi virahasyàtyantaivàsahiùõutà | tat-saüyoge paraü duþkham api sukhatvena bhàti, tad-viyoge tad-viparãtam | sa eva ràgo'nukùaõaü sva-viùayaü nava-navatvenànubhàvayan svayaü ca nava-navãbhavann anuràgaþ | yasmin jàte paraspara-va÷ãbhàvàti÷ayaþ | prema-vaicittyaü tat-sambandhiny apràõiny api janma-làlasà | vipralambhe visphårti÷ ca jàyate | anuràga evàsamordhva- camatkàreõonmàdako mahà-bhàvaþ | yasmin (page 46) jàte yoge nimeùàsahatà kalpa-kùaõatvam ity àdikam | viyoge kùaõa-kalpatvam ity àdikam | ubhayatra mahoddãptà÷eùa-sàttvika-vikàràdikaü jàyate iti saüskàra- hetavo guõà dar÷itàþ | atha bhaktàbhimàna-vi÷eùa-hetavo guõàs tat-kçtàþ prãter bhaktànàü ca bhedàs tàratamyaü ca yathà-saiva khalu prãtir bhagavat-svabhàva- vi÷eùàvirbhàva-yogam upalabhya ka¤cid anugràhyatvenàbhimànayati ka¤cid anukampitvena ka¤cin mitratvena, ka¤cit priyàtvena ca | bhagavat-svabhàva- vi÷eùàvirbhàva-hetu÷ ca yasya bhagavat-priya-vi÷eùasya saïgàdinà labdhà prãtis tasya prãter eva guõa-vi÷eùo boddhavyaþ | nitya-parikaràõàü nityam eva tad dvayam | tatrànugràhyatàbhimàna-mayã prãtir bhakti-÷abdena prasiddhà | àràdhyatvena j¤ànaü bhaktir iti hi tad-anugatam | yathaivoktaü màyà-vaibhave - snehànubandho yas tasmin bahu-màna-puraþ-saraþ | bhaktir ity ucyate saiva kàraõaü parame÷ituþ || iti | sneho'tra prãti-màtram | evaü pàdme - mahitva-buddhir bhaktis tu sneha- pårvàbhidhãyate iti | tathàpi bhakter bhagavati prãti-sàmànya-paryàyatà munibhir bhaktyà prayujyata iti pårvam uktam | kvacid vi÷eùa-vàcakà api sàmànye prayujyante | jãva-sàmànye nçpa-bhçti-÷abdavat | kvacid bhakty-ati÷aya- lakùaõa-premaõy api bhakti-÷abda-pryogo bràhmaõa-goùñhãùu bràhmaõyàti÷ayavati ayaü bràhmaõa itivat | yathoktaü pà¤caràtre - màhàtmya-j¤àna-pårvas tu sudçóhaþ sarvato'dhikaþ | sneho bhaktir iti proktas tayà sàrùñy-àdi nànyathà || iti | mano-gati-gamanàdãnàü tu tat-sambandhenaiva kvacid bhakti-÷abda- vàcyatoktà | tad-anugràhyatàbhimàna-mayã prãtir eva bhakti-÷abdasya mukhyo'rthaþ | te cànugràhyàbhimànino dvividhàþ | poùaõam anukampà cety anugrahasya dvaividhyàt | poùaõam atra bhagavatà svaråpa-dvàrà sva- guõa-dvàrà cànandanam | anukampà ca pårõe'pi svasmin nija-sevàdy- abhilàùaü sampàdya sevakàdiùu sevàdi-saubhàgya-sampàdikà bhagavada÷ cittàrdratàmayã tad-upakàrecchà | teùu dvividheùu keùucid bhagavati nirmamàþ keùucit samamà÷ ca | tatra bhagavati paramàtma-para-brahma- bhàvenànandanãyàbhimànino nirmamà j¤àni-bhaktàþ ÷rã-sanakàdayaþ | teùàü tad-abhimànitve'pi tatra nirmamatvam - saty api bhedàpagame nàtha tavàhaü na màmakãnas tvam | sàmudro hi taraïgaþ kvacana samudro na tàraïgaþ || itivat | tava candra-dar÷anavan mamatàü vinàpi teùàü bhagavad-dar÷anaü prãtidaü syàt | ànukålyaü càtra tat-pravaõatva-tat-stuty-àdinà j¤eyam | eùàü prãti÷ ca j¤àna-bhakty-àkhyà | j¤ànatvaü brahma-ghanatvenaivànubhavàt | eùaiva ÷ànty-àkhyayocyate | ÷ama-pradhànatvàt | ÷amo man-niùñhatà buddher [BhP 11.19.36] iti bhagavad-vàkyam | athànukampyàþ samamà bhaktàþ | eùàü hi asmàkaü prabhur ayam iti bhàvena mamatodbhåtà | etad abhipretyaivànanya-mamatety àdi-vaktçtvaü kevala-bhaktànàü ÷rã-bhãùmoddhava-prahlàda-nàradàdãnàm evoktaü na tu sanakàdãnàm api | ato mamatodbhavàd evànukampyàs tad-abhimànina÷ ca te | anukampyatvaü trividhaü | pàlyatvaü bhçtyatvaü làlyatvaü ca | tat-traividhyena kramàt te ÷rã-bhagavati pàlaka iti bhàvà dvàrakà-prajàdayaþ | sevya iti bhàvàþ ÷rã-dàrukàdi-sevakàþ gurur iti bhàvàþ ÷rã-pradyumna-gada- prabhçti-putrà nçjàdaya iti | eùàü trividhànàm api prãtir bhaktire eva | pårvàpekùayà caiùàü prãter ànukålyàtmatàdhikyàdàv çtaj¤ànàü÷atvenàsyàm eva ÷rã-rasàmçta-sindhau prãtir ity (page 47) evàkhyà kçtà | sà ca bhaktiþ krameõa pàlyànàm à÷rayàtmikà, bhçtyànàü dàsyàtmikà, làlyànàü pra÷rayàtmikà j¤eyà | yà tu mahad-buddhyà cittàdara-lakùaõa-bhaktir namaskàràdi-kàrya-vyaïgyà sà khalu prãtir na bhavatãti nàtra gaõyate | tat-tad-bhàvaü vinaiva kevalàdara-mayã prãti÷ ced bhakti-sàmànyatvena j¤eyà | atha putro'yam ity àdibhàvenànukampitvàbhimàna-mayã prãitr vàtsalyam | vatsaü vakùo làtãti niruktir hi tatraiva jhañiti pratãtiü gamayati | prãti-màtre tu tad-upalakùaõatvenaiva prayogaþ | laukika-rasaj¤à÷ ca kecid atraiva vatsalàkhyaü rasaü manyante | tathodàhçtaü ÷rã-devahåtyàþ putra-viyoge vatse gaur iva vatsalà [BhP 3.33.21] iti | tasmàd vàtsalyaü ÷rã-vraje÷varãõàm | atha mat-sama-madhura-÷ãla-vacanayaü nirupàdhimat-praõayà÷ray-vi÷eùa iti bhàvena mitratvàbhimàna-mayã prãtiþ maitry-àkhyà dvividhàþ | paraspara- nirupàdhikopakàra-rasikatà-mayã sauhçdàkhyà | saha-vihàra-÷àli- praõayamayã sakhyàkhyà ceti | tato mitràõi ca dvividhàni | suhçdaþ sakhàya÷ ceti | tatra sauhçdaü ÷rã-yudhiùñhira-bhãùma-draupadã-padyàdiùv aü÷ena dç÷yate | sakhyaü ÷rãmad-arjuna-÷rãdàmàdiùu | atha kànto'yam iti prãtiþ kànta-bhàvaþ | eùa eva priyatà-÷abdena ÷rã- rasàmçta-sindhau paribhàùità | priyàyà bhàvaþ priyateti | laukika-rasikair atraiva rati-saüj¤à svãkriyate | eùa eva kàma-tulyatvàt ÷rã-gopikàsu kàmàdi- ÷abdenàpy abhihitaþ | smaràkhyakàma-vi÷eùas tv anyaþ vailakùaõyàt | kàma- sàmànyaü khalu spçhà-sàmànyàtmakam | prãti-sàmànyaü tu viùayànukålyàtmakas tad-anugata-viùaya-spçhàdimayo j¤àna-vi÷eùa iti lakùitam | tato dvayoþ sàmànya-pràya-ceùñatve'pi kàma-sàmànyasya ceùñà svãyànukålya-tàtparyà | tatra kutracid viùayànukålyaü ca sva-sukha-kàrya- bhåtam eveti tatra gauõa-vçttir eva prãti-÷abdaþ | ÷uddha-prãti-màtrasya ceùñà tu priyànukålya-tàtparyaiva | tatra tad-anugatam eva càtma-sukham iti mukhya-vçttir eva prãti-÷abdaþ | ataeva yathà-pårvaü sukha-prãti-sàmànyayor ullàsàtmakatayà sàmye'py ànukålyàü÷ena prãti-sàmànyasya vai÷iùñyaü dar÷itam | tathà kàma-prãti- sàmànyayor api spçhà-vi÷eùàtmakatayà sàmye'pi tenaiva vai÷iùñyaü siddham | atra tu - yat te sujàta-caraõàmburuhaü staneùu bhãtàþ ÷anaiþ priya dadhãmahi karka÷eùu [BhP 10.31.19] ity àdibhir atikramyàpi svànukålyaü priyànu (page 48) kålya-tàtparyasyaiva dar÷itatvàt ÷uddha-prãti-vi÷eùa- råpatvam eva labhyate | atas tad-vi÷eùatvaü ca spçhà-vi÷eùàtmakatvàt siddham | tato'tra ÷rã-kçùõa-viùayatvena kubjàdi-sambandhi-kàmavad apràkçta-kàmatvasyàpy anabhyupagame sati pràkçta-kàmatvaü tu sutaràm asiddham | tathà dar÷itaü ca - vikrãóitaü vraja-vadhåbhir idaü ca viùõoþ ÷raddhànvito yaþ ÷çõuyàd atha varõayed và | bhaktiü paràü bhagavati parilabhya kàmaü hçd-rogam à÷v apahinoty acireõa dhãraþ || [BhP 10.33.40] ity anena | yad vikrãóitaü khalu nija-÷ravaõa-dvàràpy anyeùàü dåra-de÷a-kàla- sthitànàm api ÷ãghram eva yaü kàmam apanayat paramaü premàõaü vitanoti | tat punas tat kàma-mayaü na syàt | api tu parama-prema-vi÷eùa- mayam eva | na hi païkena païkaü kùàlyate | na tu svayam asnehaþ snehayati | ataeva tasya bhàvasya ÷uddha-prema-mayatvaü nigadenaivoktvà ÷uddhatve hetutayà punas tena bhagavat-prasàda÷ ca dar÷itaþ | bhagavàn àha tà vãkùya ÷uddha-bhàva-prasàditaþ [BhP 10.22.1] iti | tasyàtmaràma-÷iromaões tena ramaõaü ca dar÷itam-kçtvà tàvantam àtmànam [BhP 10.33.19] ity-àdibhiþ | va÷ãkçtatvaü ca svayaü dar÷itaü-na pàraye'haü niravadya-saüyujàm [BhP 10.32.22] ity àdinà | tatra niravadyeti prãteþ ÷uddhatvam | sva-sàdhukçtyam iti paramottamotkçùñatvam | na pàraya iti svava÷ãkàratvam | ataþ ÷uddha- prema-jàtiùu tasya paramtvàd eva ÷rãmad-uddhavenàpy evam uktam- và¤chanti yad bhava-bhiyo munayo vayaü ca [BhP 10.47.58] iti | tasmàt sarvataþ paramaiva kànta-bhàva-råpà prãtir iti sthitam | tad evaü j¤àna-bhaktir bhaktir vàtsalyaü maitrã kànta-bhàva iti tad- bhàvàbhimànayor bhedena pa¤ca-vidhà prãtiþ | età÷ ca j¤àna-bhakty-àdayaþ kvacit mi÷ratayàpi vartante | tatra ÷rã-bhãùmàdau j¤àna-bhakty-à÷raya- bhaktã | ÷rã-yudhiùñhire sauhçdyàntarbhåte à÷raya-bhakti-vàtsalye | ÷rã- bhãmasya sakhyam api | ÷rã-kuntyàm à÷raya-bhakty-antarbhåtaü vàtsalyam | ÷rã-vasudeva-devakyor bhakti-sàmànya-vàtsalye | tathà tathà dar÷anàt | ÷rãmad-uddhavasya dàsyàntarbhåtaü sakhyaü-tvaü me bhçtyaþ suhçt sakhà [BhP 11.11.48] iti ÷rã-bhagavad-ukteþ | ÷rã-baladevasya sakhya-vàtsalya- bhaktayaþ | tatra vàtsalya-sakhye-- kvacit krãóà-pari÷ràntaü gopotsaïgopabarhaõam | svayaü vi÷ramayaty àryaü pàda-saüvàhanàdibhiþ || nçtyato gàyataþ kvàpi valgato yudhyato mithaþ | gçhãta-hastau gopàlàn hasantau pra÷a÷aüsatuþ || [BhP 10.15.14-15] ity àdiùu | bhakti÷ ca pràyo màyàstu me bhartuþ [BhP 10.13.37] ity-àdi-tad-uktiùu | atra ca tasya vraje sakhyàntarbhåte vàtsalya-sakhye ai÷varya-prakà÷a-maya- lãlàviùkàràt | vraje tasyàgrajatvaü ÷rã-vasudeva-nandanayor bhràtçtva- prasiddheþ | ÷rãman-nandena putratayà pàlanàc ca | yathoktaü-- bhràtar mama sutaþ kaccin màtrà saha bhavad-vraje | tàtaü bhavantaü manvàno bhavadbhyàm upalàlitaþ || [BhP 10.5.27] iti | vadanti tàvakà hy ete kumàràs te'grajo'pyayam [BhP 10.8.34] iti ca | evaü ÷rã-pañña-mahiùãùu dàsya-mi÷raþ kànta-bhàvaþ | ÷rãmad-vraja-devãùu sakhya-mi÷ra ity àdikaü j¤eyam | (page 49) atha tat-tad-bhàvàbhimàno vinàü tu yà prãtiþ sà sàmànyà tàdç÷atvàyogyànàü bhavati | yathà mithilà-prayàõa -- ànarta-dhanva-kuru-jàïgala-kaïka-matsya- pà¤càla-kunti-madhu-kekaya-ko÷alàrõàþ | anye ca tan-mukha-sarojam udàra-hàsa- snigdhekùaõaü nçpa papur dç÷ibhir nç-nàryaþ || [BhP 10.86.20] ity atra keùàücit | ete ca nirmamà j¤eyàþ | kiü ca teùv eteùu bhagavat-priyeùu sàmànya-÷àntau tañasthàkhyau | anayoþ prãti÷ ca tañasthàkhyà | teùu ca pàlya-bhçtyau anugatau | tayor bhakti÷ ca sambhrama-prãty-àkhyà | làlyàdayas tu bàndhavàþ | teùàü prãti÷ ca bàndhavatàkhyà j¤eyà | tair etaiþ prãti-bhedaiþ priya-bhedàn prati svasya bhajanãyatà-bhedà uktàþ - yeùàm ahaü priya àtmà suta÷ ca sakhà guruþ suhçdo daivam iùñam [BhP 3.25.38] iti | priyaþ kàntaþ | àtmà paramàtmà | sutaþ putra-bhràtçjàdi-råpaþ anuja-råpa÷ ca | sakhà praõaya-pårvakaþ saha khelati yaþ | guru-pitràdi-råpaþ | suhçdo dvividhàþ sambandhino nirupàdhi-hita-kàriõa÷ ca | tatra pårveùàü priyatvàdau prave÷àd uttare gçhyante | daivam iùñam à÷rayaõãyaþ sevya÷ cety arthaþ | etàn bhàvàü÷ ca vinà sàmànya-prãti-viùaya iti bhàvaþ | atha pårvoktà raty-àdi-bhàvà udàhriyante | tatra ratim àha- tatrànvahaü kçùõa-kathàþ pragàyatàm anugraheõà÷çõavaü manoharàþ | tàþ ÷raddhayà me 'nupadaü vi÷çõvataþ priya÷ravasy aïga mamàbhavad ruciþ || tasmiüs tadà labdha-rucer mahà-mate priya÷ravasy askhalità matir mama | yayàham etat sad-asat sva-màyayà pa÷ye mayi brahmaõi kalpitaü pare || [BhP 1.5.26-27] mayi ÷uddha-jãve vyaùñi-råpaü pare brahmaõi ca samaùñi-råpam adhyàropitam | || 1.5 || ÷rã-nàradaþ ÷rã-vyàsam || 84 || [85] premàõam àha - upalabdhaü pati-prema pàti-vratyaü ca te 'naghe | yad vàkyai÷ càlyamànàyà na dhãr mayy apakarùità || [BhP 10.60.51] || 10.60 || ÷rã-bhagavàn rukmiõã-devãm || 85 || [86] praõayam àha - uvàha kçùõo bhagavàn ÷rãdàmànaü paràjitaþ [BhP 10.18.24] iti | spaùñam || || 10.18 || ÷rã-÷ukaþ || 86 || [87] mànam àha -- ekà bhrå-kuñim àbaddhya prema-saürambha-vihvalà [BhP 10.32.6] iti | spaùñam || || 10.32 || ÷rã-÷ukaþ || 87 || [88] sneham àha - sat-saïgàn mukta-duþsaïgo hàtuü notsahate budhaþ | kãrtyamànaü ya÷o yasya sakçd àkarõya rocanam || tasmin nyasta-dhiyaþ pàrthàþ saheran virahaü katham | dar÷ana-spar÷a-saülàpa- ÷ayanàsana-bhojanaiþ || sarve te 'nimiùair akùais tam anu druta-cetasaþ | vãkùantaþ sneha-sambaddhà vicelus tatra tatra ha || nyarundhann udgalad bàùpam autkaõñhyàd devakã-sute | niryàty agàràn no 'bhadram iti syàd bàndhava-striyaþ || [BhP 1.10.11-14] (page 50) viceluþ arhaõàdyànayanàrtham itastata÷ calanti sma | abhadraü yàtrà-samaye duþ÷akunaü pràbhåd iti nyarundhan àchàdiavatyaþ | || 1.10 || ÷rã-såtaþ || 88 || [89] ràgam àha - vipadaþ santu tàþ ÷a÷vat tatra tatra jagad-guro | bhavato dar÷anaü yat syàd apunar bhava-dar÷anam || [BhP 1.8.25] bhavataþ karma-bhåtasya dar÷anam avalokanam | yat yàsu | apunarbhavam anyatra kutràpi tàdç÷a-màdhuryàbhàvàt punar na jàtaü dar÷anaü sàmya- pratãtir yasya tad apårvam ity arthaþ | || 1.8 || ÷rã-kuntã ÷rã-bhagavantam || 89 || [90] anuràgam àha - yadyapy asau pàr÷va-gato raho-gatas tathàpi tasyàïghri-yugaü navaü navam | pade pade kà virameta tat-padàc calàpi yac chrãr na jahàti karhicit || [BhP 1.11.34] asau ÷rã-kçùõaþ | tàsàü ÷rã-mahiùãõàü pàr÷va-gataþ samãpasthaþ | tatràpi raho-gataþ ekànte vartate | pade pade pratikùaõam | tac ca tàsàü svàbhàvikànuràgavatãnàü nà÷caryam | yataþ kà và anyàpi tat-padàd virameta tat-padàsvàdena tçptà bhavet | tatra kaimutyenodàharaõaü calàpãti | jagati ca¤cala-svabhàvatvena dçùñàpi | atrodàharaõa-poùàrthaü pràkçtàpràkçta-÷riyor abheda-vivakùà | || 1.11 || ÷rã-såtaþ || 90 || [91] mahàbhàvam àha - gopãnàü paramànanda àsãd govinda-dar÷ane | kùaõaü yuga-÷atam iva yàsàü yena vinàbhavat || [BhP 10.19.16] spaùñam | || 10.19 || ÷rã-÷ukaþ || 91 || [92] eùà prãti-jàtã rati-màtràtmà j¤àni-bhakteùu paramànanda-ghana- màtratayànubhava-sukhasya mamatvàbhàvenàti÷aya-kàraõatvàyogàt | evaü samànyeùv api | kàmaü bhavaþ sva-vçjinair nirayeùu nas tàt [BhP 3.15.49] ity àdau tu sanakàdãnàü tàdç÷a-ràga-pràrthanaiva, na tu sàkùàd eva ràga iti samàdheyam | atha pàlyeùu prema-paryantaiva | mamatàyàþ spaùñatvàt | na tu snehàdi- paryantà | vidåra-sambandhena tasyà anaucityàt | yat tu yarhy ambujàkùàpasasàra bho bhavàn [BhP 1.11.9] ity àdau tatràbda-koñi-pratimaþ kùaõo bhaved iti dvàrakà-prajà-vàkye tad-ati÷ayaþ pratãyate | tat khalu tatraiva keùàücin nàpitamàlàkàràdãnàü sàkùàt tat-sevà-bhàgyavatàü bhàva- vi÷eùa-dhàriõam uktitvena saïgatam | atha ÷rãmad-bhçtyeùu ràga-paryantàpi sambhàvyate | teùàü mamatàdhikyena santata-tat-sevàlampañatvena tad-eka-jãvanatvàt | làlyeùu sàkùàc-chrã- vigraha-sambandhena tato'pi mamatà-vi÷eùorjitatvàt ràgàti÷ayo mantavyaþ | tebhyaþ sakhibhyo'pi mamatàdhikyàd vatsala-mukhyayoþ pitroþ sarvatas tad- ati÷ayaþ | anyatràùi pràyaþ vipadaþ santu tàþ ÷a÷vat [BhP 1.8.25] ity àdi ÷rã- kuntã-vàkyàt sakhiùu praõayotkarùàü÷ena tu tad-àdhikyam asti | suhçtsu nàtisannikarùàt premàti÷aya eva | praõaya-mànau tu sakhi-preyasyor eva sambhavataþ | atha ÷rã-preyasãùu ÷rãmat-pañña-mahiùãõàü mahà-bhàvatonmukhànuràga- paryantaiva | yad-vivarta-vi÷eùaþ prema-vaicittyàkhyo vipralambha-÷çïgàras tàsàü åcur mukundaika-dhiyaþ [BhP 10.90.14] ity àdinà (page 51) itãdç÷ena bhàvena ity antena varõitaþ | tato'dhikaü na ca ÷råyate | tàbhyo'nyatra tv anuràgo'pi na ÷råyate | nanu satàm ayaü sàra-bhçtàü nisargaþ [BhP 10.13.2] ity àdau anyatràpy anuràgo varõyate | pratikùaõaü navyatva-sphuraõàt | naivaü anuràgasyana tàdç÷a-sphuraõa-màtra-lakùaõatvaü kintållàsàdi- duþkha-sukhatva-bhàna-paryanta-raty-àdi-guõa-kùaõatvam api | atra tu sarvatra tat-tal-lakùaõodayàsambhàvanayà nànuràgo nirõãyate iti | tathà navyavad ity uktaü na ca navyam iti | ÷rã-vraja-devãnàü tu mahà- bhàva-paryantatà | tàs tàþ kùapàþ preùñha-tamena nãtà mayaiva vçndàvana-gocareõa | kùaõàrdha-vat tàþ punar aïga tàsàü hãnà mayà kalpa-samà babhåvuþ || [BhP 11.12.11] ity àdi-prasiddheþ | nimeùàsahatvaü tàsàm eva -- kuñila-kuntalaü ÷rã-mukhaü ca te jaóa udãkùitàü pakùma-kçt dç÷àm [BhP 10.31.15] iti | yasyànanam [BhP 9.24.35] ity-àdikasya nàryo narà÷ ca muditàþ kupità nime÷ ca ity atra sàmànyato narà nàrya÷ ca tàvan mudità babhåvuþ | ca-kàràt tatraiva kà÷cic chrã-gopyo nimerniyame nimeùa-kartre kupità babhåvur ity arthaþ | anyatra tad-a÷ravaõàd eva | anyathà kurukùetra-yàtràyàü | gopya÷ ca kçùõam upalabhya ciràd abhãùñaü yat-prekùaõe dç÷iùu pakùma-kçtaü ÷apanti | dçgbhir hçdã-kçtam alaü parirabhya sarvàs tad-bhàvam àpur api nitya-yujàü duràpam || [BhP 10.82.39] ity atra yat-prekùaõa ity àdau vai÷iùñyànàpatti÷ ca syàt | yadyapi ÷rã- kçùõasya tàdç÷a-bhàva-janakatvaü svabhàva eva tathàpy àdhàra-guõam apy apekùate svàty-ambuno muktàdi-janakatvam iva | atra ca tad-bhàvam àpur iti ÷rã-kçùõa-viùayaka-mahà-bhàva-vi÷eùàbhivyaktiü dadhur iy arthaþ | ataeva nitya-yujàü duràpam ity uktam | nitya-yuk-÷abdenàpy atra tat-sa- lakùaõàþ pañña-mahiùya eva labhyante | na tad-vilakùaõà anye dåra- pratãtatvàt | tata÷ ca nitya-yujàm età virahiõyo vayaü tu priya-saüyogaü dinandinam eva pràpnuma iti preùñhan-manyànàm apãty arthaþ | ataeva -- ÷rutvà pçthà subala-putry atha yàj¤asenã màdhavy atha kùitipa-patnya uta sva-gopyaþ | kçùõe 'khilàtmani harau praõayànubandhaü sarvà visismyur alam a÷ru-kalàkulàkùyaþ || [BhP 10.84.1] ity atra kvacid anyatràdçùña-careõa vraja-striyo yad và¤chanti [BhP 10.83.43] ity àdi-tadãya-pårvokta-rãtyà svãya-bhàva-tulyatà-spar÷inà praõayànubandhena vismitànàm api ÷rã-gopãnàü vi÷eùaõatvena sva-÷abdaþ pañhitaþ paramàntaraïgatàvibodhiùayà | tathà aho alaü ÷làghyatamaü yadoþ kulam [BhP 1.10.26] ity àdi-padya-trayàtmake prathama-skandha-sambandhini pura-strã-vàkye'pi, teùu prathama-dvayaü sarvasya mathurà-vraja-dvàrakà- vàsino janasya bhàgya-mahimà-pratipàdakam | (page 52) tçtãyaü khalu- nånaü vrata-snàna-hutàdine÷varaþ samarcito hy asya gçhãta-pàõibhiþ | pibanti yàþ sakhy adharàmçtaü muhur vraja-striyaþ sammumuhur yad-à÷ayàþ || [BhP 1.10.28] ity etat | atra pañña-mahiùãõàü bhàgya-÷làghàyàm api ÷rã-vraja-devãnàm eva hi parmotkçùñatvam àsvàdàbhij¤ataratvaü càyàtam | yasyàmçtasya màdhurya- smaraõe devà api muhyanti tan-manuùyeõàpy anenàsvàdyata itivat | tasmàt tàsàm eva sarvottama-bhàvanà | ayam atra sandarbhaþ - ÷rã-bhagavataþ svabhàvas tàvad ubhaya-vidhaþ | brahmatva-lakùaõo bhagavattva-lakùaõa÷ ceti | bhaktà÷ ca sàmànyato dvividhà uktàþ tañasthàþ parikarà÷ ceti | tatraike tañasthà brahmatà-puraskàreõa tat-svabhàvena prãyamàõàþ ÷àntàkhyàþ | anye ca tañasthàþ parikaravad bhagavattà-vi÷eùeõàpi prãyamàõàþ parikaratvàbhimànam apràptàþ | tataþ sphuñam evaite parikaràt prãti-vihãnàþ | athàdyà api prãti-kàraõasya prãti-kàryasya ca nirhãnatvàt parikaràt prãti- nirhãnàþ | kàraõaü càtra sàhàyyam | sahàyo dvividhàþ | mamatà- lakùaõo'rthas tad-aïgaü brahmatvànubhavàdayas tad-upàïgànãti | atra teùàü mamatvaü nàstãti dar÷itam eva | tac ca yuktaü sambandha-vi÷eùàsphuraõàt | tato'ïga-nirhãõatvam | upàïgeùu ca teùàü brahma-j¤ànam eva mukhyam | tad-anu÷ãlana-svàbhàvyàt | bhagavattà-j¤ànaü tu tad-anugatam | tasyà eva tàdç÷a-bhàvena teùàm àkarùaõàt | yad uktam-àtmàràmà÷ ca ity àdau itthambhåta-guõo hariþ [BhP 1.7.11] iti | vastutas tu prãti-sàhàyye bhagavattàyà eva mukhyatvaü tair anubhåtam | tasyàravinda-nayanasya padàravinda- [BhP 3.15.43] ity àdau cakàra teùàü saïkùobham akùara-juùàm api citta-tanvoþ iti | tathàpi tàdç÷a- svabhàvatvàparityàgàd upàïga-nirhãnatvam | atha prãti-kàryam api teùàü nirhãnatvam | yataþ pràya÷o bhagavat-smaraõam eva tat-kàryam | tad-dar÷anaü tu kàdàcitkam eva | parikaràõàü punaþ sàkùàt tad-aïgasevàdikam api santatam eva | ataeva teùàm eva saubhàgyàti÷aya- varõanam | ÷rã-jaya-vijaya-÷àpa-prastàve- tasmin yayau paramahaüsa-mahà-munãnàm | anveùaõãya-caraõau calayan saha-÷rãþ || [BhP 3.15.37] ity uktvà, taü tv àgataü pratihçtaupayikaü sva-pumbhis te'cakùatàkùa-viùayaü sva-samàdhi-bhàgyam | [BhP 3.15.38] iti | tathà-- vinatà-sutàüse vinyasta-hastam [BhP 3.15.40] iti | tathà tadà jaya-vijayayor eva (page 53) bhagavata àtmãyatvaü spaùñam asti | muniùu tu gauravam | tatra ÷rã-brahma-vàkye -- evaü tadaiva bhagavàn aravinda-nàbhaþ | svànàü vibudhya sad-atikramam àrya-hçdyaþ || [BhP 3.15.37] iti | ÷rã-vaikuõñha-nàtha-vàkye ca -- tad vaþ prasàdayàmy adya brahma daivaü paraü hi me | tad dhãty àtma-kçtaü manye yat sva-pumbhir asat-kçtàþ || [BhP 3.16.4] tac ca parikaràõàü saubhàgyaü svayam api dçùñvà te munaya÷ ca tayoþ sva- kçta-÷àpàd alajjanta -- yaü vànayor damam adhã÷a bhavàn vidhatte vçttiü nu và tad anumanmahi nirvyalãkam | asmàsu và ya ucito dhriyatàü sa daõóo ye 'nàgasau vayam ayuïkùmahi kilbiùeõa || [BhP 3.16.25] tathà tayos tasyàtmãyatvenaiva saha-kàruõyam api muniùu nirgateùu vyaktam asti -- bhagavàn anugàv àha yàtaü mà bhaiùñam astu ÷am | brahma-tejaþ samartho 'pi hantuü necche mataü tu me || [BhP 3.16.29] iti | tasmàt kàrya-nirhãnatvam api | tebhya÷ ca sarva-nirhãnatvebhyas tañasthàn atikramya parikaràõàü prãty-utkarùo dar÷itaþ | nanu nirupàdhipremàspadasya prãtau parikaratvàbhimàna upàdhiþ syàt | tato j¤ànàtmikàü sàmànyàü ca prãtim apekùya tad-abhimàni-prãtayo gauõya eva syuþ | kiü ca mamatàyàþ prãti-hetutve jàte ca yasyàtmanaþ sambandhàt prãtir bhavet tasminn eva tad-àdhikyaü syàt | naivaü ÷rãbhagavato yena svabhàvenaivànubhåtenàbhimàna-vi÷eùaü vinàpi teùàü prãtir udayate tenàpi parikaràõàm udayate | tathà nija-svabhàva-siddho và tàtkàliko và yo'bhimàna-vi÷eùas tenàpy udayate | samuccaye ko virodhaþ | pratyutollàsa eva | tatra bhagavat-svabhàvamayatvaü bhakta-tàtkàlikàbhimàna- vi÷eùamayatvaü càha- go-gopãnàü màtçtàsminn àsãt snehardhikàü vinà | purovad [BhP 10.13.25] iti | spaùñam | || 10.13 || ÷rã-÷ukaþ || 92 || [93] ubhaya-svabhàvamayatvam àha - yathà bhràmyaty ayo brahman svayam àkarùa-sannidhau | tathà me bhidyate ceta÷ cakra-pàõer yadçcchayà || [BhP 7.5.14] spaùñam | || 7.5 || ÷rã-prahlàdaþ || 93 || [94] kiü ca bhaktàbhimàna-vi÷eùamaya÷ ca premà bhagavat-svabhàvàvirbhåta eveti bråmaþ | bhagavati hi svaråpa-siddhàþ sarve prakà÷à nityam eva vartante iti ÷rã-bhagavat-sandarbhàdau dar÷itam asti | àgamàdàv api nànopàsanàþ ÷råyante | tatra yathà yatra prakà÷as tathà tatràbhimàna- vi÷eùamayã prãtir udayate | prakà÷a-vai÷iùñya-hetu÷ ca bhakta-vi÷eùa-saïga eva nitya-siddheùu tu nitya-siddha eva tathà-prakà÷aþ prãtir abhimàna÷ ca | atha prãtyaiva sahodayàt tàdç÷o'bhimàno'pi prãti-vçtti-vi÷eùa ity uktam | tasmàd api na tat-samavàyena prãti-hàniþ pratyutàtyanta-sannikarùa- vya¤jakena tat-tad-abhimànena tasyà ullàsa eva | kiü ca laukiko'pi mamatà- vi÷eùa àtmano'py àdhikyena svàspade prãtiü janayati | putràdy-artham àtma- vyayàdikaü dç÷yate | tathaivoktaü vraje÷varaü prati ÷rã-bhagavataiva - pitror apy adhikà prãtir àtmajeùvàtmano'pi hi [BhP 10.45.21] iti | bhagavad-viùayà mamatà tu svàtma-gata-tadãyàbhimàna-vi÷eùa-hetukaiva | tad-abhimàna- vi÷eùa÷ ca tat-svabhàva-vi÷eùa-hetuka ity uktam | sa ca prathamam àvirbhavati | tad-anantaram eva mamatà-vi÷eùa àvirbhavatãti | tasmàd yathà (page 54) tathà tat-svabhàva eva tat-prãter måla-kàraõam - brahman parodbhave kçùõe iyàn premà kathaü bhavet | yo'bhåta-pårva-stokeùu svodbhaveùv api kathyatàm || [BhP 10.14.49] iti ràja- pra÷nottaraü ÷rã-÷ukadevena ÷rã-kçùõa-prãtau tat-svabhàva-siddhatvam uktam | tat-svabhàvàvirbhàva-vi÷eùàvirbhåta-mamatà-vi÷eùeõa tu kevala- mamatà-hetuka-prãtim atikramya vai÷iùñyaü càbhipretam | tasmàt sarvathà mamatà-sambandhena prãte vai÷iùñyam eva bhavatãti siddham | bhagavat- sambandhenàtmany api teùàü prãtir jàyate | tathaivàhuþ - su-dustaràn naþ svàn pàhi kàlàgneþ suhçdaþ prabho | na ÷aknumas tvac-caraõaü santyaktum akuto-bhayam || [BhP 10.17.24] ñãkà ca-na mçtyor vibhãmaþ | kintu tvac-caraõa-viyogàd ity àhuþ na ÷aknuma iti ity eùà | na ca tvac-caraõaü nija-viyoga-bhayaü na dårãkartum arhatãty àhuþ | akutobhayam iti | yad và tava carõa-sannidhàne saty asmàkaü sarvam eva sukhàya kalpate anyadà tu duþkhàyaivety àhuþ | na vidyate kuta÷cid bhayaü yeneti | || 10.17 || ÷rã-vrajaukasaþ ÷rã-bhagavantam || 94 || [95] tathà tat-prãter eva tat-tad-abhimànollàsitvam | tataþ ÷rã-bhagavato'pi tat-tad- abhimànitvam àha - eùa vai bhagavàn sàkùàd [BhP 1.9.18] ity àdau - yaü manyase màtuleyaü priyaü mitraü suhçttamam | akaroþ sacivaü dåtaü sauhçdàd atha sàrathim || sarvàtmanaþ sama-dç÷o hy advayasyànahaïkçteþ | tat-kçtaü mati-vaiùamyaü niravadyasya na kvacit || tathàpy ekànta-bhakteùu pa÷ya bhåpànukampitam | yan me 'såüs tyajataþ sàkùàt kçùõo dar÷anam àgataþ || [BhP 1.9.20-22] sauhçdàt tàdç÷a-premõa eva hetoþ | yaü màtuleyaü manyase priyaü prãti- viùayaü mitraü prãti-kartàraü suhçttamam upakàrnànapekùopakàrakaü ca manyase | atha sàrathiü sàrathim apãty arthaþ | sa eùa sàkùàd-bhagavàn ity àdikaþ pårveõànvayaþ | nanu bhavatu prãti-vi÷eùeõàsmàkaü tasmiüs tathà matis tasya sarveùàü paramàtmanas tasmàd eva samadç÷aþ paramàtmatvàd eva sarveùàü tac- chakti-vaibhava-råpàõàm àtmanàü tato'nanyatvàd advayasya tasmàd eva màtuleyo'ham ity àdy-abhimàna-÷ånyasya, tathà nirdoùasya ca katham aham asya màtuleyaþ | na tv amuùetvàdi-råpaü màtuleyatvàdi-kçtaü mati- vaiùamyaü syàd ity àdi-pårva-pakùoññaïkana-pårvakaü siddhàntayati sarvàtmana ity àdi dvàbhyàm | yadyapi tàdç÷asya tan na sambhavati tathàpi he bhåpa ekànta-bhakteùu yuùmàsu anukampàü pa÷ya | yeùàü bhakti-vi÷eùeõa para-va÷aþ sann asàv api tathà tathàtmànaü bàóham evàbhimanyata ity arthaþ | yaþ khalu ÷arãrasyàpi sambandha-hetuþ so'bhimàna eva hi sambandha-hetur mukhyaþ, na ÷arãram | evaü sati, svàvirbhàvàdinà ÷arãra-sambandhe'pi tasya màtuleyatvàdikaü sutaràm eva sidhyatãti tàtparyam | tatra hetu-garbho dçùñàntaþ yan me'sån iti | yasmàt yuùmat-sambandhàd eva hetoþ | tad evaü paramopàdeyatva-j¤ànàd eva tat-sambandhàtmaka eva ÷rã- bhagavànutkràntàv api muhur eva nijàlambanã-kçtaþ vijaya-sakhe ratir astu me'navadyà [BhP 1.9.33] iti, pàrtha-sakhe ratir mamàstu [BhP 1.9.35] iti, vijaya- ratha-kuñumbaþ [BhP 1.9.39] ity àrabhya bhagavati ratir astu me mumårùoþ iti ca | || 1.9 || bhãùmaþ ÷rã-yudhiùñhiram || 95 || [96] tam evàbhimàna-mamatàbhyàü prãter ati÷ayaü dar÷ayati - (page 55) ràjan patir gurur alaü bhavatàü yadånàü daivaü priyaþ kula-patiþ kva ca kiïkaro vaþ | astv evam aïga bhagavàn bhajatàü mukundo muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam || [BhP 5.6.18] yasyàm eva kavayaþ [BhP 5.6.17] ity àdi pràktana-gadye mukty-adhikatayà sàmànyà prãti-lakùaõa-bhaktir uktà | atra tu he ràjan bhavatàü yadånàm api paty-àdi-råpo bhagavàn | evaü nàma dåre'stu ÷rã-bhagavatas tàdç÷atva- pràpakasya prema-vi÷eùasyàsya vàrtà sarveùàm api dåre sthitety arthaþ | yato'nyeùàü nityaü bhajatàm api mukundo'sau muktim eva dadàti, na tu bhakti-yogaü pårvokta-mahima-prãti-sàmànyam apãti patitvàdi-bhàvamayyàü parama-vai÷iùñyam uktam | atas teùv eva yat ki¤cid råpatvam api ÷rã- brahmaõà pràrthitaü tad astu me nàtha sa bhåri-bhàgaþ [BhP 10.14.30] ity àdinà | || 5.6 || ÷rã-÷ukaþ || 96 || [97] atha parikaràõàm api bhàveùu tàratamyaü vivecanãyaü, yeùàü bhagavattaivopajãvyà | tatra bhagavattà tàvat sàmànyato dvividhaiva | paramai÷varya-råpà parama-màdhurya-råpà ceti | ai÷varyaü prabhutà | màdhuryaü nàma ca ÷ãla-guõa-råpa-vayo-lãlànàü sambandha-vi÷eùàõàü ca manoharatvaü, paramatvaü ca càsamordhvatvam | atha bhaktàdi-catur-vidhàþ parikaràapi dvividhàþ | paramai÷varyànubhava- pradhànàþ parama-màdhuryànubhava-pradhànà÷ ca | tatrai÷varya-màtrasya sàdhvasa-sambhrama-gaurava-buddhi-janakatvaü màdhurya-màtrasya prãti- janakatvam iti sarvànubhava-siddham eva | tatas tatrai÷varya-màdhuryayoþ paramatvam iti tàbhyàü yathàsaïkhyaü sàdhvasàdãnàü prãte÷ ca paramatvam eva syàt | ataeva - devakã vasudeva÷ ca vij¤àya jagad-ã÷varau | kçta-saüvandanau putrau sasvajàte na ÷aïkitau || [BhP 10.44.51] pitaràv upalabdhàrthau viditvà puruùottamaþ | mà bhåd iti nijàü màyàü tatàna jana-mohinãm || uvàca pitaràv etya sàgrajaþ sàtvatarùabhaþ | pra÷rayàvanataþ prãõann amba tàteti sàdaram || [BhP 10.45.1-2] ity àdy- anantaram, iti màyà-manuùyasya harer vi÷vàtmano girà | mohitàv aïkam àropya pariùvajyàpatur mudam || si¤cantàv a÷ru-dhàràbhiþ sneha-pà÷ena càvçtau | na ki¤cid åcatå ràjan bàùpa-kaõñhau vimohitau || [BhP 10.45.10-11] upalabdho jàto jagadã÷varatva-lakùaõo'rtho yàbhyàü tathàbhåtau j¤àtvà | màbhåd iti | samàråóha-pitçtva-padavãkatvena j¤àni-bhakta-jana-kevala- bhakta-janàdi-durlabha-parama-premaika-yogyayos tayos tad-àcchàdakaü taj- j¤ànaü na bhavatv iti nijàü màyàm àvaraõa-÷aktiü nija- jagadã÷varatvàcchàdanàya tatàna vistàritavàn | tad-anantaraü nija-tàdç÷a- prema-poùkaü màdhuryam eva vya¤jitavàn ity àha uvàcety àdi | athavà màyà dambhe kçpàyàü ca iti vi÷va-prako÷àt nijàü sva-viùayàü màyàü kçpàü tad-àtmikàü vàtsalyàkhyàü prãtiü tayos tatàna àvirbhàvitavàn | kãdç÷ãü yà nija-màdhuryeõa sarvam eva janaü mohayati tàm | kathaü tatànety à÷aïkya nijai÷varyàcchàdaka-nija-màdhurya- prakà÷anenety àha uvàceti | athavà màyà vayunaü j¤ànam iti nighaõñu-dçùñyà nijàü tàdç÷a-prema- janakatvenàntaraïgàü màyàü nija-màdhurya-j¤ànaü tatàna | tat-prakàram àha uvàceti | màyà-manuùyasyà÷eùa-vidyà-pracurasya naràkçti-para- brahmaõa iti | || 10.45 || ÷rã-÷ukaþ || 97 || [98] tad evaü pàramai÷varyasya bhaktau yat kvacid uddãpanatvaü, tat tu sambhrama-gauravàdi tad-avayavasyaiva | tatràpy avayavini prãtyaü÷e tu màdhuryasyaivod-dãpanatvam | ubhaya-samàhàrasya punaþ parame÷vara- (page 56) bhakti-janakatvam iti vivektavyam | tad evaü màdhuryasyaiva prãti-janakatve sthite tad-anubhava÷ ca ÷rãmad- gokulasya svabhàva-siddhaþ | àgantukaþ khalv ai÷varyànubhavaþ | tathaiva ÷rã-govardhanoddharaõànantare- evaü-vidhàni karmàõi gopàþ kçùõasya vãkùya te | atad-vãrya-vidaþ procuþ samabhyetya su-vismitàþ || [BhP 10.26.1] ity-àdy- adhyàye, dustyaja÷ cànuràgo 'smin sarveùàü no vrajaukasàm | nanda te tanaye 'smàsu tasyàpy autpattikaþ katham || [BhP 10.26.13] iti ÷rã-gopa-gaõa-pra÷ne, ÷rã-vraje÷vareõa ca tad-ai÷varyam àpta-vàkya- dvàraiva teùàü samàdhànàyoktaü, màdhuryaü tu svànubhava-siddhatvena vya¤jitam | yathàha- ÷råyatàü me vaco gopà vyetu ÷aïkà ca vo 'rbhake | enaü kumàram uddi÷ya gargo me yad uvàca ha || [BhP 10.26.15] ity àdi, ity addhà màü samàdi÷ya garge ca sva-gçhaü gate | manye nàràyaõasyàü÷aü kçùõam akliùña-kàriõam || [BhP 10.26.23] ity antam | atha gargo màü yad uvàca ha iti ÷abda-dvàrà parokùaü j¤ànam uktam | tatràpi manye iti vitarka eva | arbhaka-kumàra-÷abda-prayogas tu bàla-bhàva- maya-màdhurye sva-svabhàvànubhavasya såcaka ity avagamyate | || 10.26 || ÷rã-vraje÷varaþ || 98 || [99] tathà mat-kàmà ramaõaü jàram asvaråpa-vido'balàþ [BhP 11.12.13] iti ÷rã- bhagavatà coktam | na caivaü teùàm aj¤ànaü ca vaktavyam | màdhurya- j¤ànenaiva parama-bhagavattà-j¤àna-sad-bhàvàt | yata eva teùàm anyatrànàve÷aþ | yad eva khalv àtmàràmàõàm api modanam | na ca sarvàpi bhagavattà sarveõopàsyate anubhåyate và | api tu sva-svàdhikàra-pràptaiva anantatvàd anupayuktatvàc ca | ataeva vedànte'pi guõopàsanà-vàkyeùu tat-tad-vidyàyàü guõa-samàhàraþ pçthak pçthag eva såtra-kàreõa vyavasthàpitaþ | tathaivoktaü- yasya yasya hi yaþ kàmas tasya tasya hy upàsanam | tàdç÷ànàü guõànàü ca samàhàraü prakalpayet || iti | tathà mallànàm a÷aniþ [BhP 10.43.17] ity àdau ca ñãkà cårõikà-tatra ca ÷çïgàràdi-rasa-kadamba-mårtir bhagavàüs tat-tad-abhipràyànusàreõa babhau, na sàkalyena sarveùàm ity àha ity eùà | atra parama-tattvatayà jànatàm api na samyag-j¤ànam ity àyàtam | yuktaü cedaü tat-tan-màdhurya- vi÷eùànanubhavàt | màdhuryànubhàvinàü bhaktànàü tu - yasyàsti bhakti bhagavaty aki¤canà sarvair guõais tatra samàsate suràþ [BhP 5.18.12] ity àdi- nyàyenànàdçtam api sarvaü j¤ànaü samaya-pratãkùakam eva syàt | pårvatraiva padye teùàü parama-vidvattàm abhipraiti | yathà - mallànàm a÷anir nçõàü nara-varaþ strãõàü smaro mårtimàn gopànàü sva-jano 'satàü kùiti-bhujàü ÷àstà sva-pitroþ ÷i÷uþ | mçtyur bhoja-pater viràó aviduùàü tattvaü paraü yoginàü vçùõãnàü para-devateti vidito raïgaü gataþ sàgrajaþ || [BhP 10.43.17] atra khalu padye trividhà janà uktàþ pratikåla-j¤ànàþ, måóhàþ, vidvàüsa÷ ca | tatra nirupàdhi-parama-premàspadatà-svabhàve tasmin virodha-liïgena mallànàü kaüsa-pakùãyàsat-kùiti-bhujàü kaüsasya ca pratikåla-j¤ànatvaü bodhyate | viràó aviduùàm iti pçthag-upàdànena (page 57) viràñtva- j¤àninàm eva måóhatvam | pàri÷eùya-pramàõenànyeùàü tu vidvattaiva | tatra viràñtvaü nàma viràd-aü÷e-bhautika-dehatvaü yat-ki¤cin-nara-dàrakatvam ity arthaþ | atas tatra måóhatà | te ca bhagavad-yàc¤àm a÷raddadhànair yàj¤ika- vipraiþ sadç÷àþ | kecit tad-avaj¤àtàro na dveùñàro na ca prãyamàõàþ | atra teùàü bhautikatva- sphårtau bhaktànàü jugupsàü jàyata iti bãbhatsa-rasa÷ ca bhagavatà poùyate | nara-varatve tu tan-màdhurya-prabhàvayor aü÷enaiva nareùu tasya ÷reùñhatvam anubhåtam iti tad-anubhava-sad-bhàvàt sàdhàraõa-néõàm api vidvattà | ataeva ca sàmànya-bhaktàþ | yathaiva teùàü prãtir varõità | nirãkùya tàv uttama-puruùau janà ma¤ca-sthità nàgara-ràùñrakà nçpa | praharùa-vegotkalitekùaõànanàþ [BhP 10.43.20] ity àdinà | eteùàü prajàtve'pi pràyas tadànãm ajàta-mamatvàn na pàlyàntaþ-prave÷aþ | athaivaü teùàm api vidvattàyàm anyeùàü sutaràm eva sà | tatràpi kim uta ÷rã-gopànàü | tathà hi tatra néõàü sàmànya-bhaktànàü yoginàü tal-lãlà- didçkùà-gatàkà÷àdi-sthita-catuþsana-prabhçti-j¤àni-bhaktànàü ca mamatva- såcaka-pada-vinyàso na kçtaþ | tathà- tad balàbalavad yuddhaü sametàþ sarva-yoùitaþ | åcuþ parasparaü ràjan sànukampà varåtha÷aþ || [BhP 10.44.6] ity àdau | kva vraja-sàra-sarvàïgau [BhP 10.44.8] ity àdi-tad- vàkyodàhçtànukampàmaya-parama-prãti-vikàràõàü nànà-bhàva-strãõàü madhye smaratvena vidita-kçùõànàü gopyas tapaþ kim acaran [BhP 10.44.14] ity àdika-giràü strã-vi÷eùàõàü kànta-bhàvàkhya-prãter loka-prasiddha- smareõàpi mi÷ratvena ÷rã-vraja-devãvac chuddhatvàbhàvaþ | tat-kàla- dçùñatvena mamatvàbhàva÷ càgata÷ ca | vçùõi-pitç-gopànàü tu tat-tac- chabdair mamatà-vi÷eùaþ såcitaþ | tasmàd eteùv eva parama-màdhuryànubhaveùåttamatvaü matam | tatra ca gopànàü svajano vçùõãnàü para-devatety anena ÷rã-gopànàü bàndhava- bhàvàpàdaka-màdhurya-j¤ànaü svàbhàvikaü, vçùõãnàü tu para- devatàbhàvàpàdakai÷varya-j¤ànaü svàbhàvikam ity aïgãkçtam | sambandhàd vçùõayaþ [BhP 7.1.30] iti tu tathà gauõasyàpi bandhu-bhàvasya tad-anugatau svataþ pràbalyàpekùayoktam | kiü ca, teùu yathà kaüsàdayaþ pratikåla-j¤ànà vçùõy-adhamàþ | tathaivàvidvàüsaþ ÷atadhanva-prabhçtayaþ santi | tad-apekùayaiva na yaü vidanty amã bhåpà ekàràmà÷ ca sàtvatàþ [BhP 10.84.23] ity àdikaü j¤eyam | ata uttama-vçùõitayà sàmànyato labdham ai÷varya-j¤ànam uttamam eva ÷rã- vasudeva-devakyoþ sammatam | tataþ tat-saüsçùñatve'pi lãlà-vi÷eùàd eva pitroþ ÷i÷ur ity anena màdhurya-j¤ànaü vyajyate | ato gauõatvàd eva - nàticitram idaü viprà vasudevo bubhutsayà | kçùõaü matvàrbhakaü yan naþ pçcchati ÷reya àtmanaþ || [BhP 10.84.30] ity àdau ÷rã-nàradena tan nànumoditam | ràj¤à tu svàbhàvikatvàt ÷rã-vraje÷varayos tad-anumoditam | nandaþ kim akarod brahman [BhP 10.8.46] ity àdau | tayor ai÷varya-j¤ànasya svàbhàvikatvaü ca janma-kùaõam àrabhya tàdç÷a-stuty-àdau prasiddham | ataevaa pitaràv upalabdhàrtho viditvà [BhP 10.45.1] ity atra ñãkà-kàrair api tayor ai÷varya-j¤ànaü siddham eva | putratayà prema tu durlabham ity uktam | tathà ÷rã-gopànàü svajanatvaü sàmànyato nirdiùñam | tac ca vçùõi- kaüsàdivan na vraje kvacid api (page 58) jane vyabhicarati- àbàla-vçddha-vanitàþ sarve 'ïga pa÷u-vçttayaþ | nirjagmur gokulàd dãnàþ kçùõa-dar÷ana-làlasàþ || [BhP 10.16.15] ity àdi- dar÷anàt | tad evaü sati svayam eva gopa-ràje kadàpy avyabhicàri-vàtsalye vai÷iùñyam àyàtam iti tasyàpi ÷i÷ur iti kiü vaktavyam iti bhàvaþ | || 10.43 || ÷rã-÷ukaþ || 99 || [100] tad evaü parama-màdhuryàti÷ayànubhava-svabhàvatvena parama-j¤ànitvam eva ÷rã-gopàlànàm aïgãkçtam | ataeva dçùña-caturbhujàdy-ananta-tad- àvirbhàvenàpi brahmaõà teùàm àlambanaü råpam eva nijàlambanãkçtam naumãóya te'bhra-vapuùe [BhP 10.14.1] ity àdinà | teùàm api yat- svabhàvatvenaiva càgantukàd anya-j¤ànàt nàsau prãtir vyabhicarati | pratyuta tad eva tiraskaroti | tenànataràya-pràye vardhate ca viùayiõàü viùaya-prãtir iva | yato viùayiõàü viùayeùu sa-doùatve ÷rute dçùñe'pi ràga-pràpta- guõavattva-buddhiþ prabalà dç÷yate | tathaivoktaü - yà prãtir avivekànàü [ViP 1.20.19] iti | atra ca ÷rã-saïkarùaõaü prati ÷rãman-nanda-ya÷odà- vacanam- ciraü naþ pàhi dà÷àrha sànujo jagad-ã÷varaþ | ity àropyàïkam àliïgya netraiþ siùicatur jalaiþ || [BhP 10.65.3] ity-àdi | yena vasudeva-putratve kùatriyatve parame÷varatve ca vyakte ÷rã- baladevasyàpi tat-putrocita-bhàvo nànyathà j¤àtaþ | yathà tat-pårvam uktam- balabhadraþ kuru-÷reùñha bhagavàn ratham àsthitaþ | suhçd-didçkùur utkaõñhaþ prayayau nanda-gokulam || pariùvakta÷ cirotkaõñhair gopair gopãbhir eva ca | ràmo 'bhivàdya pitaràv à÷ãrbhir abhinanditaþ || [BhP 10.65.1-2] iti | paramai÷varyàdi-j¤àna-svabhàvànàm api prãti-pràbalya-maye tat-tiraskàro dç÷yate | yathà ÷rã-devahåtyàþ- vanaü pravrajite patyàv apatya-virahàturà | j¤àta-tattvàpy abhån naùñe vatse gaur iva vatsalà || [BhP 3.33.21] iti | ÷rã-devakã-devyàþ-samudvije bhavad-dhetoþ kaüsàd aham adhãradhãþ [BhP 10.2.29] iti | ÷rã-yudhiùñhirasya- ajàta-÷atruþ pçtanàü gopãyàya madhu-dviùaþ | parebhyaþ ÷aïkitaþ snehàt pràyuïkte caturaïgiõãm || [BhP 1.10.32] iyaü ca tasya pra÷aüsàm artham evoktam- atha dåràgatàn ÷auriþ kauravàn virahàturàn | saünivartya dçóha-snigdhàn pràyàd sva-nagarãü priyaiþ || [BhP 1.10.33] ity ukta-vàkye'pi tàdçg- abhipràyàt | tathà ÷rã-saïkarùaõasya ca- ÷rutvaitad bhagavàn ràmo vipakùãya-nçpodyamam | kçùõaü caikaü gataü hartuü kanyàü kalaha-÷aïkitaþ || balena mahatà sàrdhaü bhràtç-sneha-pariplutaþ | tvaritaþ kuõóinaü pràgàd gajà÷va-ratha-pattibhiþ || [BhP 10.53.20-21] bhagavàn sarvaj¤o'pãty arthaþ | ataeva kçùõaü mahà-baka-grastaü dçùñvà ràmàdayo'rbhakàþ [BhP 10.11.49] ity àdikam api | tad evaü màdhurya-j¤ànasyaiva balavat-sukhamayatve sthite tasmiü÷ ca ÷rã- gopànàm eva svàbhàvikatayà labdhe brahmatve÷varatvànubhavam atikramya teùàm eva bhàgyena ÷rã-÷ukadevo'pi yuktam eva camatkçtim avàpa -itthaü satàü brahma-sukhànubhåtyà [BhP 10.12.11] ity àdau, nemaü viri¤co na bhavaþ [BhP 10.9.20] ity àdau, nàyaü sukhàpa ity àdikasya gopikà-suta [BhP 10.9.21] atra, nàyaü ÷riyo'ïga [BhP 10.47.60] ity àdau ca | kvacic ca tàdç÷a- svabhàveùu teùv ai÷varya-prakañanam api vismaya-dvàrà màdhurya-j¤ànam eva puùõàti | asmàkaü putràdi (page 59) råpo'yaü katham ãdç÷a-kriyàvàn iti | tathà- nandàdayas tu taü dçùñvà paramànanda-nirvçtàþ | kçùõaü ca tatra cchandobhiþ ståyamànaü suvismitàþ || [BhP 10.28.17] ity àdi | tad evaü ÷uddhatvàc chrã-gokula-bàlikànàm eva prãtiþ pra÷astà | yathoktaü eùàü ghoùa-nivàsinàm uta bhavàn [BhP 10.14.35] iti | yatraiva pa÷ånàm api paramaþ sneho dç÷yate | yathà kàlã-hradàvagàhe- gàvo vçùà vatsataryaþ krandamànàþ suduþkhitàþ | kçùõe nyastekùaõà bhãtà rudatya iva tasthire || [BhP 10.16.11] iti | tathà tata utthàne narà gàvo vçùà vatsà lebhire paramàü mudàm [BhP 10.17.16] iti | tathà sthàvaràõàm api tatraiva kçùõaü sametya labdhehà àsan ÷uùkà nagà api [BhP 10.17.65] iti | ataeva ÷rã-brahmaõàpi pràrthitam- tad bhåri-bhàgyam iha janma kim apy añavyàü yad gokule'pi katamàïghri-rajo'bhiùekam | [BhP 10.14.34] iti | tad evaü parama-màdhuryaika-j¤àna-nidhau ÷rãmati gokule'pi anugatà bàndhavà÷ ceti dvividhànàü tat-priyàõàü madhye mamatà-vi÷eùa-dhàritvàd antyànàü mahàn evotkarùaþ | yathoktaü - aho bhàgyam aho bhàgyam [BhP 10.14.32] ity àdinà | atra vrajaukasàü kaniùñheùv api tena mitratayà svãkàra iti yad ucyate tat khalu mitratàyàþ pra÷aüsàm evàvahatãti | atha teùv api sakhãnàü tàvad utkarùam àha- itthaü satàü brahma-sukhànubhåtyà dàsyaü gatànàü para-daivatena | màyà÷ritànàü nara-dàrakeõa sàkaü vijahruþ kçta-puõya-pu¤jàþ || [BhP 10.12.11] satàü j¤àninàü brahmatvena sphuraüs tàvad virala-pracàraþ | dàsyaü gatànàü- muktànàm api siddhànàü nàràyaõa-paràyaõaþ | sudurlabhaþ pra÷àntàtmà koñiùv api mahàmune || [BhP 6.14.3-5] ity anusàreõa para-daivatvena sphuraüs tato'pi virala-pracàraþ | màyà÷ritànàü tu j¤àna-bhakti-maitrã-hãnànàü cid-eka-råpatvena na sphurati | na ca parame÷varatvena, na ca premàspadatvena | tatas tadãyàsàdhàraõatà-sphårtau yogyatà÷rayàbhàvàt | avajànanti màü måóhà mànuùãü tanum à÷ritam [Gãtà 9.11] iti nyàyena alabhya eveti pàda-trayeõa tasyodaya-màtra- daurlabhyaü vivakùitam | tata÷ caivambhåto yo'sulabha-sphårtiþ ÷rã-kçùõas tena samaü sàkùàd eva prema-bhåmikotkarùam adhiråóhena parama-sakhyenàpi vijahrur iti ÷rã- ÷ukadevasya camatkàraþ | athavà yo'yam aho tadànãü viùåcãnayà kçpayà màyà÷ritànàü sàdhàraõa- janànàm api dar÷ita-sarvàkàràtikramit-màhàtmyena sàkùàn naràkçti-para- brahmatvena sphuraüs tato'pi tathà tathà labdhe làbhe bandhu-bhàvas tu tair na labdhaþ | sakhàyas tu tathàbhåtena tena sàrdhaü bandhu-bhàvotkarùa- råpeõa sakhyena vijahrur ity atas ta eva kçta-puõya-pu¤jàþ ÷rã-bhagavat- pàritoùikàneka-sat-karma-kàri-vçndeùu parama-÷reùñhà ity arthaþ | ataeva bàndhavàntareùu nedç÷aü sakhyam astãti tebhyo'pi màhàtmyam àyàtam | ataeva kim eùàü sakhãnàü sàkùàt tena samaü praõaya-lakùaõa-hàrda- vi÷eùeõa viharatàü (page 60) bhàgyaü varõanãyam | ye sàdhàraõà api vraja- vàsinas teùàm apy àstàü tat tad anyad bhàgyam | tad-dar÷ana-màtra- bhàgyam api pareùàü mahà-munãnàü parama-durlabham evety abhipràyeõa yat-pàdàü÷ur bahu-janma-kçcchrata [BhP 10.12.12] ity anantara-padyam api vyàkçtyaitad eva sakhãnàü mahà-bhàgya-varõanaü poùaõãyam | ataevàkråreõa athàvaråóha [BhP 10.38.15] ity atra namasya àbhyàü ca sakhãn vanaukasa iti coktam | tad etat tàvad astu yeùu sakhiùu vatseùv api brahmaõà hçteùu anyàn sçjyàü tat tulyàn dçùñvà svayam evaitat tayà babhåva | teùv api paritoùam apràpya tàn sakhãn evàninàyety apy anusandheyam | || 10.12 || ÷rã-÷ukaþ || 100 || [101] atha tebhyo'pi ÷rã-pitror uktaü - tato bhaktir bhagavati putrã-bhåte janàrdane | dampatyor nitaràm àsãd gopa-gopãùu bhàrata || [BhP 10.8.51] ity anena | bhaktiþ prema | nitaràü sneha-ràga-paràkàùñhàdhyàråóhatvàt | gopàþ sarve | gopyas tat-preyasã-varga-vanitàþ | vakùyamàõànurodhàt | atha sarvebhyo'pi muni-gaõa-pra÷astatyà sarvato'pi prema-praõaya-màna-ràga- vai÷iùñya-puùñayà vi÷eùato'nuràga-mahàbhàva-sampatti-dhàriõyà sva- prãtyà va÷ãkçta-kçùõànàü ÷rã-vraja-devãnàü tv asamordham eva tad- vaibhavam | etat-krameõaivoddhavasyàpy anuj¤àpana-kramo dç÷yate | yathà - - atha gopãr anuj¤àpya ya÷odàü nandam eva ca | gopàn àmantrya dà÷àrho yàsyann àruruhe ratham || [BhP 10.47.64] spaùñam | || 10.47 || ÷rã-÷ukaþ || 101 || [102] ataeva sarvam api ÷rã-gokulam atikramya - dçùñvaivam-àdi gopãnàü kçùõàve÷àtma-viklavam | uddhavaþ parama-prãtas tà namasyann idaü jagau || etàþ paraü tanu-bhçto bhuvi gopa-vadhvo govinda eva nikhilàtmani råóha-bhàvàþ | và¤chanti yad bhava-bhiyo munayo vayaü ca kiü brahma-janmabhir ananta-kathà-rasasya || [BhP 10.47.57-58] paraü kevalam etàs tanu-bhçtaþ saphala-janmànaþ | ato'khilam àtmani paramàtmatvena sarveùàm api durlabha-sphårti-màtre sva-sannidhau tu govinde sàkùàt ÷rã-gokulendratayà viràjamàne evam ãdç÷a-bhàva-vi÷eùa- màdhuryeõa råóha-bhàvàþ udbhåta-mahà-bhàvà jàtàþ | yad eva mahàbhàva-tàtparyànta-gati-samarthaü bhàva-vi÷eùa-màdhuryaü yadi yadçcchayà varõana-dvàrà karõa-gocaraü syàt, tadà sva-svabhàvaü parityajya yad ayaü bhàvaü premõaþ paràkàùñeyam ity anubhàva-mahima-dvàrà vitarkya bhava-bhiyo mumukùavo munayo pràpnumaþ | etàsàm ivàsmàkaü tan-màdhurya-vi÷eùàsvàda-yogyatvàbhàvàd iti bhàvaþ | tatra tad-avà¤chakaü nindati | anantasyànanta-lãlasya ÷rã-kçùõasya kathàsu kathà-màtreùu kim uta ãdç÷ãùu kathàsu araso rasàbhàvo yasya tasya sàïkhyair viri¤ca-janmabhir api kiü, na ki¤cid apãty arthaþ | [103] nanu te muktà mumukùava÷ ca tat-tad-bhàvena ÷àstra-pra÷astà eva | bhaktàs tv atitamàm | tarhi tad-vidhànàü katham anyatra và¤chà | tatràha - kvemàþ striyo vana-carãr vyabhicàra-duùñàþ kçùõe kva caiùa paramàtmani råñha-bhàvaþ | nanv ã÷varo 'nubhajato 'viduùo 'pi sàkùàc chreyas tanoty agada-ràja ivopayuktaþ || [BhP 10.47.59] tatra tàsu ÷rãmad-uddhavasyopakramopasaühàràdiùu mahà-bhakter eva spaùñatvàt, tàsàü ÷rã-kçùõa-bhajane vyabhicàritvasya sutaràü tad-doùasya ca ràsànte - gopãnàü tat-patãnàü ca sarveùàm api dehinàm | (page 61) yo 'nta÷ carati so 'dhyakùaþ krãóaneneha deha-bhàk || [BhP 10.33.35] ity àdinà niràkçtatvàt | svayam evàdhunàpi paramàtmanãti tasyaiva såcyamànatvàt | durdhiyàü mate và tàsàü vyabhicàra-÷ãlatvasya tu àrya-pathaü hitvà [BhP 10.47.61] iti pràpyasyaiva parityàgopapatteþ svayam eva niràkriyamàõatvàd anyathàrthasyàprastàvyatvam iti vakùyamàõa evàrthaþ sama¤jasaþ | yathà - imà vanacaryaþ vçndàvana-vihàriõyaþ striyaþ kçùõe tad-råpe à÷raye kva kàü và bhåmikàm adhikçtya vartante | tayà vyabhicàra-duùñà etàdç÷a- bhàvotkarùàbhàvena yo vyabhicàro gàóha-tad-àsakty-abhàvas tena duùñà anye bhava-bhã-prabhçtayo vayaü và tasmin kva kàü bhåmikàm adhikçtya vartàmahe | tato mahad evàntaram iti bhàvaþ | katham ? eùa ÷rã-gopa- vadhåùv etàsu dç÷yamànaþ paramàtmani sarveùàm eva bhajanãyatvena spçhàspade parame÷vare råóha-bhàvaþ udbhåta-mahà-bhàvaþ samujjçmbhate | na tv asmàsv iti | tarhi tàbhir anubhåyamànasya tàó÷a-bhàva-janakasya ÷rã-kçùõa-guõa- vi÷eùasyànabhij¤à yåyaü kathaü tad-và¤chayàpi tat pràpsyatha, tatràha nanv iti | aviduùo'pi | tatra mamaiva akasmàt svayam atra prasthàpitasya dçùñàntatvam iti bhàvaþ | yathoktaü svayam eva - viraheõa mahàbhàgà mahàn me'nugrahaþ kçtaþ [BhP 10.47.27] iti | athavà- pårvam evàrthaü tad-rasa-vimukhãnàü mahà-pativratànàm api nindayà draóhatyati kvemà iti | imàþ ÷rã-vçndàvana-vihàriõyaþ ÷rã-kçùõa- preyasyaþ striyaþ kva | a-kàra-pra÷leùeõa yà÷ ca vana-caryas tad-vana- vihàriõãbhyas tàbhyo bhinnàþ | atha ca striyo vratias tvàm [BhP 5.18.19] ity àdi ketumàla-varùa-varõana-sthita-lakùmã-vacana-rãtyà paramàtmani svataþ sarva-patau ÷rã-kçùõe vaimukhyena vyabhicàra-duùñàþ striyaþ kva | mahad evàntaram iti bhàvaþ | yata÷ caitàsv eùa sarva-puruùàrtha-÷iromaõi-råpo råóha-bhàvo dç÷yate na tu tàsv iva tal-le÷asyàpy abhàva iti | [104] evaü parama-premavatãùv àsua tasya saudçdam api parama-kàùñhàpannaü bhavet | yato bhakta-màtràõàü svabhàvata eva suhçd asàv ity àha nanv iti | kiü bahunà - nàyaü ÷riyo 'ïga u nitànta-rateþ prasàdaþ svar-yoùitàü nalina-gandha-rucàü kuto 'nyàþ | ràsotsave 'sya bhuja-daõóa-gçhãta-kaõñha- labdhà÷iùàü ya udagàd vraja-vallabhãnàm || [BhP 10.47.60] aïge tadãye ÷rã-vaikuõñha-nàthàkhya-÷rã-vigraha-vi÷eùe parama-preyasã- råpàyàþ ÷riyo yà nitànta-ratiþ pragàóhaþ kànta-bhàvaþ tasyà api ayaü etàvàn prasàdaþ saukhya-prakà÷o nàsti | yadi ÷riyo'pi nàsti tadà nalinasya tatratya-divya-svarõa-kamalasyeva gandho råk kànti÷ ca yàsàü tàdç÷ãnàm api svar-yoùitàü vaikuõñha-puràïganànàm anyàsàü sutaràm eva nàsti | tataþ kuto'nyàþ | anyàþ punar dårato'pi nirastà ity arthaþ | kàsàm iva kiyàn prasàdo nàsti, tatràha ràseti | asya ÷rã-vrajendra-nandana-råpasya | yad- và¤chayà ÷rãr lalanàcarat tapaþ [BhP 10.16.36] ity ukta-di÷à tasyà api spçhaõãyasya ity arthaþ | tato na kevalaü vipralambha evàsàm ãdç÷o bhàvotkarùaþ parantu sambhoge'pi lakùyà api spçhaõãyaþ | tena mad- vidhànàü kà vàrtà iti bhàvaþ | bhuja-daõóa-gçhãta-kaõñha-labdhà÷iùàü paramàve÷ena gçhãta-kaõñhatayà pràpta-parama-manorathànàü ràsotsave vaþ yàvàn udagàt satataü nigåóhamantaþ sann api pràkañyaü pràpeti | api yat spçhà ÷rãþ [BhP 10.15.8] ity atra (page 62) lakùmã-spardhàmaya-vàkye vraja- sundarãõàm iti sundarã-pada-vinyàsaþ saundaryàdikam api tàsàü tadvad adhikam iti såcayati | tac ca yuktaü yasyàsti bhaktir bhagavaty aki¤canà [BhP 5.18.12] iti nyàyena tad-utkarùata utkarùa-pràpteþ | atra sarva-bhàva- ÷iromaõinà kànta-bhàvàü÷enaivobhayatra tàratamyaü dar÷itam | na tu na ca saïkarùaõo na ÷rãþ [BhP 11.14.15] ity àdàv iva bhakti-jàyàtvàü÷àbhyàm | tato nànyena sàdhàraõyaü mantavyam | ÷rã-kçùõa-lakùaõa-svayaü-bhagavad- viùayatayà vi÷eùàntaraü svasty eveti j¤eyam | [105] tasmàd àstàü tàvad àsàü bhàva-cchavi-làbhàbhilàùaþ | mama tv idam eva pràrthanãyam ith àha - àsàm aho caraõa-reõu-juùàm ahaü syàü vçndàvane kim api gulma-latauùadhãnàm | yà dustyajaü sva-janam àrya-pathaü ca hitvà bhejur mukunda-padavãü ÷rutibhir vimçgyàm || [BhP 10.47.61] ayam arthaþ - mayy àsàü ÷rã-kçùõa-prema-vi÷eùa-cchavi-spar÷o'pi na sambhavaty eva vijàtãya-janma-vàsanatvàt | tata÷ ca sàkùàc caraõa-spar÷o'pi neti kiü vaktavyam | yady evaü tad àsàü caraõasya yo reõus tasya spar÷a- bhàga-dheyànàü ÷rã-gulma-latauùadhãnàü madhye kim api yat ki¤cid anàdçta-råpam iti syàm iti | aho ity abhilàùa-kçta-hçdayàrtau | kathambhåtànàm ity àha yà iti | yàþ khalu kula-vadhåtvàd àpàta-vicàreõa svayaü dustyajaü svajanam àrya-pathaü ca hitvà ràgàti÷ayena loka-veda- maryàdàm ullaïghyety arthaþ | vastutas tu ÷rutibhir vimçgyàü sarva-÷ruti- samanvayena parama-puruùàrtha-÷iromaõitayà nirõeyàm ãdç÷a-parama- prema-lakùaõàü mukundasya prastutatvàt ÷rã-vrajendra-nandana-råpasya padavãü tadãya-saüyogànanda-paddhatiü bhejur iti | [106] tad evam àrya-pathaü tyajàma iti tu tàsàü bhrama eveti bhàvaþ | ya eva tat- saüyogànandaþ ÷rã-prabhçtãnàü parama-durlabha eveti svayam eva vyanakti | yà vai ÷riyàrcitam ajàdibhir àpta-kàmair yoge÷varair api yad àtmani ràsa-goùñhyàm | kçùõasya tad bhagavata÷ caraõàravindaü nyastaü staneùu vijahuþ parirabhya tàpam || [BhP 10.47.62] yà ràsa-goùñhyàü viràjamànasya ÷rã-kçùõasya bhagavataþ parama- màdhurya-sàra-bhagavattàprakà÷inas tad-anirvacanãya-màdhuryaka- prakçùñaü padàravindaü nyastaü, tena svayam arpitaü parirabhya tàpaü sàkùàt tad-apràpti-hetukam àdhiü jahuþ | tat tu yoge÷varair bhakti-yoga- pravãõaiþ ÷rã-÷ukàdibhir api àtmani manasy evàrcitam | yad và¤chayà ÷rãr lalanàcarat tapaþ [BhP 10.16.36] ity ukta-di÷à ÷riyàpi yat pràptuü manasy evàrcitam | tac ca sadaivànàdita eva na tu kadàcid api sàkùàt pràptam | tad- a÷ravaõàd iti bhàvaþ | [107] evaü tàsàm eva sàkùàn namaskàre kçta-cittatayà tathàvidhaü gàyann evàsau punar api mahà-mahima-sphårter atidainya-bhara-saïkucitatayà tatràpy àtmano'nadhikàritàü manyamànas tat-pàda-reõum eva namaskurvan tatràpi dainyena tad-eka-varga-sambandhàt sàdhàraõa-vraja-strãõàm eva namaskaroti - vande nanda-vraja-strãõàü pàda-reõum abhãkùõa÷aþ | yàsàü hari-kathodgãtaü punàti bhuvana-trayam || [BhP 10.47.63] uttaràrdhena tàdç÷ãnàm apy àsàü sàkùàd eva pàda-reõuü vande, tad etad apy aho asmàkaü (page 63) bhàgyam astãty etad api mahad adbhutam iti bhàvaþ | atraitad uktaü bhavati - ete hi yàdavàþ sarve mad-gaõà eva bhàmini | [PadmaP 6.89.22] sarvadà mat-priyà devi mat-tulya-guõa-÷àlinaþ || iti pàdma-kàrtika-màhàtmya-dçùña-÷rã-bhagavad-vàkyànusàreõa ÷ayyàsanàñanàlàpe [BhP 10.90.46] ity àdy-anusàreõa ca yàdavà eva tàvat svayaü bhagavataþ ÷rã-kçùõa-devasya parama-preùñhàþ | ataþ pràdurbhàvàntara-bhaktàs tu svato dårata eva sthità | atha bhaktàntareùu yàdaveùv api tvaü tu bhàgavateùv aham [BhP 11.16.29], tvaü me bhçtyaþ suhçt sakhà [BhP 11.11.49], noddhavo'õv api man-nyånaþ [BhP 3.4.31], na ca saïkarùaõo na ÷rãr naivàtmà ca yathà bhavàn [BhP 11.14.15] ity àdi kàma-kçc-chrã-kçùõa-vàkyànusàràt bhakty-aü÷ena tu sarvato'py uddhava eva ÷reyàn, tasya tu ÷rã-vraja-devãùv evaivaü dainya- vacanaü, na jàtu mahiùãsv apãti jàtàndhasyàpi càkùùam evedaü tàsàü ya÷o- ràkà-candramaþ-saundaryam iti || || 10.47 || ÷rã-uddhavaþ || 102-107 || [108] tatra svebhyaþ ùoóa÷a-sahasra-saïkhyàbhyaþ ÷rã-yadu-devasya patnãbhyas tathàùñabhyaþ pañña-mahãùibhya÷ ca tàsàü màhàtmyaü vadantyaþ paramakàùñhàpannatayà ÷rã-ràdhikà-devyà àhuþ -- na vayaü sàdhvi sàmràjyaü svàràjyaü bhaujyam apy uta | vairàjyaü pàrameùñhyaü ca ànantyaü và hareþ padam || kàmayàmaha etasya ÷rãmat-pàda-rajaþ ÷riyaþ | kuca-kuïkuma-gandhàñhyaü mårdhnà voñhuü gadà-bhçtaþ || vraja-striyo yad và¤chanti pulindyas tçõa-vãrudhaþ | gàva÷ càrayato gopàþ pàda-spar÷aü mahàtmanaþ || [BhP 10.83.41-43] he sàdhvi, sàmràjyàdikaü na kàmayàmahe | tatra sàmràjyaü sàrvabhaumaü padam | svàràjyaü aindraü padaü bhojyaü tad-ubhaya-bhoga-bhàktvam | bhunaktãti bhuk tasya bhàva iti | vividhaü ràjata iti viràñ tasya bhàvo vairàjyam | aõimàdi-siddhi-bhàktvam ity arthaþ | pàrameùñyaü brahma- padam | ànantyaü ye te ÷atam [TaittU 2.8.2] ity àdi-÷ruti-rãtyà manuùyànandam àrabhya ÷ata-÷ata-guõitatvena pràjàpatyasya gaõanàyàþ paràü kàùñhàü dar÷ayitvà para-brahmaõi tu yato vàco nivartante [TaittU 2.4.1] ity anena yadànandasyànantyaü dar÷itaü tad apãty arthaþ | kiü bahunà, hareþ ÷rã-pateþ padaü sàmãpyàdikam api yat tad etad api na kàmayàmahe | nàdhãnaü kartum icchàma ity arthaþ | tarhi kim adhikaü labdhaü kàmayadhve ? na, tatràhuþ - etasyàsmat-patitvena sarva-vij¤àtasya gadà-bhçtaþ ÷rãmat-pàdaraja eva tàvan mårdhnà voódhruü kàmayàmahe | tatràpi yat ÷riyaþ kuca-kuïkuma-gandhenàóhyaü tad- gandhena pràpta-sampad-vi÷eùaü tat punar adhikaü kàmayàmaha ity arthaþ | nanu, ÷rãpater eva padaü ÷rã-kuïkuma-gandhàóhyaü [Vç. here adds: tat- sàmãpyàd ity àgàt tat tu bhavatyas tyaktavatya eva | yadi ca ÷rãr atra rukumõy abhipreyate tarhi tat tu bhavatãnàü pràptam eva | tasmàt tat-tad- vilakùaõàyà eva ÷riyaþ kuca-kuïkuma-gandhàóhyam | Vç. addition ends.] tat syàd iti gamyate | tatas tad-avabodhanàya punar vi÷iùyatàm | tatràhuþ vraja- striya iti | pårõàþ pulindya urugàya [Bhp 10.21.17] ity àdi sva-vàkyàdy- anusàreõa vraja-stry-àdayo yad và¤chanti vavà¤chur ity arthaþ | vartamàna- prayogeõa tat-tad-aviccheda utprekùyate | atra pulindy-àdi-nirde÷as tu sveùàm api tat-pràpti-yogyatà-vivakùayà | tçõa-vãrudho (page 64) dårvàdyàþ | àsàü tàdçg-anubhava÷ ca tat-kuca-kuïkuma-saurabha-vàsitatvàvicchinna-tat- pàdapa-bhàvàd eveti bhàvaþ | gàvo gàþ | càrayata÷ càrayantaþ | gopà ity ante nirde÷as tu keùàücit priya-narma-sakhàdãnàü tad-anumodakàritve'pi puruùatvàt tatràyogyatà-vivakùayà | ayaü bhàvaþ - ÷rãtvena prasiddhàyàþ ÷riyas tatra kàmanaiva ÷råyate, na tu saïgatiþ | yad-và¤chayà ÷rãr [BhP 10.16.36] iti nàga-patnãnàü, yà vai ÷riyàrcitam [BhP 10.47.62] ity uddhavasyàpy ukteþ | na ca rukmiõãtvena prasiddhàyà ÷riyas tatra saïgatiþ | kàla-de÷ayor anyatamatvàt | na ca vraja-strãõàü ÷rã-sambandha-làlasà yuktà - nàyaü ÷riyo'ïga [BhP 10.47.60] ity-àdinà tato'pi paramàdhikya-÷ravaõàt | tasmàd rukmiõã dvàravatyàü tu ràdhà vçndàvane vane iti màtsyànusàreõa rukmiõyà saha pañhità | ÷àstra-dçùñyà tåpade÷o vàma-devàd [Vs. 1.1.30] iti nyàya-rãtyà mahendreõa parame÷vara iva durgayàpy ahaügrahopàsanà- ÷àstra-dçùñyà svàbhedenopadiùñà | ÷rã-ràdhà tu sarvataþ pårõà tal- lakùmãþ | tathà devã kçùõamayã proktà ràdhikà ity àdi bçhad-gautamãyànusàreõa, ràdhayà màdhavo devo màdhavenaiva ràdhikà ity àdi çk-pari÷iùñànusàreõa ca tàsu ràdhàtvena prasiddhà sarvato vilakùaõà yà ÷rãr viràjate tàm uddi÷yaiva tàsàü tad idaü vàkyam | yathà ca - anayàràdhito nånaü bhagavàn [BhP 10.30.28] ityàdi | apy eõapatny-upagata [BhP 10.30.11] ity-àdi-dvayaü ca | tata÷ ca tàsàü yathà tatra spçhàspandatà tathàsmàkaü ceti | tad evaü tàdç÷a-prema-sphårtimaya-tad-gandhàóhyatàyàþ sampraty apy asmàsu prakà÷aþ syàd iti dar÷itam | na kevalaü tàdç÷aü tad-raja eva và¤chanti api tu tàdç÷a-pàda-spar÷am ca | ato vayam api taü kàmayàmaha ity arthaþ | yad và tad-rajasa eva vi÷eùaõaü pàda-spar÷am iti | tad-avyabhicàri- phalatvàd abhinnam evety arthaþ | etasya tatra kãdç÷asya ? mahàn sarvatratyàd api svabhàvàd uttama àtmà saundaryàdi-prakà÷a-mayaþ svabhàvo yasya tàdç÷asya tatràti÷u÷ubhe tàbhir bhagavàn [BhP 10.33.6] iti ÷rã-÷ukokteþ || || 10.83 || ÷rã-mahiùyo draupadãm || 108 || (page 65) [109] atha tatraiva ÷rã-ràdhà-devyàþ, àdi-puràõe - trailokye pçthivã dhanyà tatra vçndàvanaü punaþ | tatràpi gopikàþ pàrtha tatra ràdhàbhidhà mama || iti | pàdme kàrttika-màhàtmye - yathà ràdhà priyà viùõos tasyàþ kuõóaü priyaü tathà | sarva-gopãùu saivaikà viùõor atyanta-vallabhà || iti | ataeva tasyà eva pramàdhikyaü varõitam àgneye vàsanà-bhàùyoddhçtaü vacanam - gopyaþ papracchur uùasi kçùõànucaram uddhavam | hari-lãlà-vihàràü÷ ca tatraikàü ràdhikàü vinà | ràdhà tad-bhàva-saülãnà vàsanàyà viràmità || iti | navamàvasthà-pràptatvena pra÷nàdi-vàsanàyà viràmità tasyàm asamarthyety arthaþ | tasmàd anena sarva-vraja-devãùv api ÷raiùñhyàdi-cihnena ÷rã-ràsa- vihàre tàbhir eva svayaü kasyàþ padàni [BhP 10.30.27] ity àdinà varõita- saubhàgyàti÷ayà ÷rã-ràdhikaiva bhavet | atas tan-nàmnaiva tàþ såcayàmàsuþ - anayàràdhito nånaü bhagavàn harir ã÷varaþ | yan no vihàya govindaþ prãto'yam anayad rahaþ || [BhP 10.30.28] anayà ràdhayà bhagavàn ràdhitaþ sàdhito va÷ãkçta ity arthaþ | nånam iti vitarke | yata÷ ca ràdhayatãti niruktyà tasyà ràdheti saüj¤àpi jàteti bhàvaþ | ràdhitatve hetuþ yan na iti | govindaþ ÷rã-gokulendraþ || || 10.30 || ÷rã-vraja-devyaþ || 109 || [110] tad evaü tathàbhåta-÷rã-bhagavat-prãti-màdhurãùu ÷rã-ràdhàyàs tan- màdhurã-sarvordhvam adhiråóhety etàvat tat-paràvasthà-sthàpanà- paryantena sandarbheõa tat-prãti-jàti-tàratamyaü dar÷itam | eùà ca tat-prãtir laukika-kàvya-vidàü raty-àdivat kàraõa-kàrya-sahàyair militvà rasàvasthàm àpunvatã svayaü sthàyã bhàva ucyate | kàraõàdyà÷ ca krameõa vibhàvànubhàva-vyabhicàriõa ucyante | tatra tasyà bhàvatvaü prãti- råpatvàd eva | sthàyitvaü ca - viruddhair aviruddhair và bhàvair vicchidyate na yaþ | àtma-bhàvaü nayaty anyàn sa sthàyã lavaõàkaraþ || [Da÷aråpaka 4.34] iti rasa-÷àstrãya-lakùaõa-vyàpteþ | anyeùàü vibhàvatvàdikaü ca tad-vibhàvanàdi-guõena dar÷ayiùyamàõatvàt | tataþ kàraõàdi-sphårti-vi÷eùa-vyakta-sphårti-vi÷eùà tan milità bhagavat-prãtis tadãya-prãtimaya-rasa ucyate | bhaktimayo raso bhakti-rasa iti ca | yathàhuþ - bhàvà evàbhisampannàþ prayànti rasa-råpatàm iti | yat tu pràkçta-rasikai rasa-sàmagrã-virahàd bhaktau rasatvaü neùñaü, tat khalu pràkçta-devàdi-viùayam eva sambhavet | sàmagrã hi rasatvàpattau trividhà | svaråpa-yogyatà, parikara-yogyatà, puruùa-yogyatà ca | tatra laukike'pi rase raty-àdeþ sthàyinaþ svaråpa-yogyatà | sthàyi-bhàva-råpatvàt sukha-tàdàtmyàïgãkàràd eva ca | bhagavat-prãtau tu sthàyi-bhàvatvaü tad- vidhà÷eùa-sukha-taraïgàrõava-brahma-sukhàd adhikatamatvaü ca pratipàditam eva | tathà tatra kàraõàdayas tat-parikarà÷ ca laukikatvàd vibhàvanàdiùu svato'kùamàþ | kintu sat-kavi-nibandha-càturyàd evàlaukikatvam àpannàs tatra yogyà bhavanti | tatra tu te svata evàlaukikàdbhuta-råpatvena dar÷ità dar÷anãyà÷ ca | puruùa-yogyatà ca ÷rã-prahlàdàdãnàm iva tàdç÷a-vàsanà | tàü vinà ca laukika-kàvyenàpi tan-niùpattiü na manyate | yathoktam - puõyavantaþ pramiõvanti yogivad rasa-santatim || [Sàhitya-darpaõa 3.2] iti | na jàyate tad- àsvàdo vinà (page 66) raty-àdi-vàsanàm || [Sàhitya-darpaõa 3.8] iti ca | laukika-rasasyotpattiþ svaråpam àsvàda-prakàra÷ caivam evocyate | yathà - sattvodrekàd akhaõóa-svarprakà÷ànanda-cin-mayaþ | vedyàntara-spar÷a-÷ånyo brahmàsvàda-sahodaraþ || lokottara-camatkàra-pràõaþ kai÷cit pramàtçbhiþ | svàkàravad abhinnatvenàyam àsvàdyate rasaþ || [Sàhitya-darpaõa 3.2] iti | atra tu apràkçta-vi÷uddha-sattva-hetutvaü sattvaü vi÷uddhaü vasudeva- ÷abditam ity àdeþ | dar÷itaü càsya sattvasyàpràkçtatvaü bhagavat-sandarbhe | tathà brahmàsvàdàd apy adhikatvaü yà nirvçtis tanu-bhçtàü [BhP 4.9.10] ity àdeþ | nàtyantikaü vigaõayanty api te prasàdam [BhP 3.15.48] ity àde÷ ca | tata÷ camatkàra÷ ca sutaràm eva | vismàpanaü svasya ca saubhagàrddheþ [BhP 3.2.12] ity àdeþ | kiü càlaukika-rasa-vidàü pràcãnànàm api matànusàreõa sidhyaty asau rasaþ | tatra sàmànyataþ ÷rã-bhagavan-nàma-kaumudã-kàrair dar÷itaþ | tasya vi÷eùatas tu ÷àntàdiùu pa¤casu bhedeùu vaktavyeùu ÷rã-svàmi-caraõair mallànàm a÷anir [BhP 10.43.17] ity àdau te pa¤caiva dar÷itàþ | strãõàü ÷çïgàraþ | samavayasàü gopànàü hàsya-÷abda-såcita-narma-maya-sakhya- sthàyã sakhya-mayaþ preyàn | tatas tan-mate gopànàü ÷rãdàmàdãnàm ity evàrthaþ | pitror dayàpara-paryàya-vàtsalya-sthàyã vatsalaþ | yoginàü j¤àna- bhakti-mayaþ ÷àntaþ | vçùõãnàü bhaktimaya iti | tathà sàmànya-prãti-maya- rasa÷ ca néõàü dar÷itaþ | tatràdbhutatva-nirde÷a÷ ca sarvasyaiva rasasya tat- pràõatvàt ÷àntatvàdi-vai÷iùñyàbhàve tad eva nirdiùñam iti | yathàha dharma-dattaþ - rase sàra÷ camatkàraþ sarvatràpy anubhåyate | tac-camatkàra-sàratve sarvatràpy adbhuto rasaþ | tasmàd adbhutam evàha kçtã nàràyaõo rasam || [Sàhitya-darpaõa 3.2] iti | ye tu mallàdãnàü raudràdi-rasàs tatraiva svàmibhir aïgãkçtàs te khalu prãtir-virodhitvàn nàtràdçtàþ | tad etad alaukika-rasavin-matam | tathà kai÷cil-laukika-rasavidbhir bhoja-ràjàdibhiþ preyàn vatsala÷ ca rasaþ sammato'sti | tathà coktam - sneha-sthàyi-bhàvaþ preyàn | yathà - yad eva rocate mahyaü tad eva kurute priyà | iti vetti na jànàti tat-priyaü yat karoti sà || [Sarasvatã-kaõñhàbharaõam 5] iti | dampatyor anayoþ sakhya-vi÷eùa-vivakùayà tad idam udàhçtam | evaü - sphuñaü camatkàritayà vatsalaü ca rasaü viduþ | (page 67) sthàyã vatsalatàsyeha putràdy-àlambanaü matam || [Sàhitya-darpaõa 3.201] ity àdi | tathà sudevàdyair bhakti-maya÷ ceti | kiü ca laukikasya ratyàdeþ sukha- råpatvaü yathà-katha¤cid eva vastu-vicàre duþkha-paryavasàyitvàt | tad uktaü svayaü bhagavatà sukhaü duþkha-sukhàtyayaþ duþkhaü kàma-sukhàpekùà [BhP 11.19.41] iti | tadãyaþ ÷amo'pi ÷amo man-niùñhatà buddheþ [BhP 11.19.36] iti vadatà tenaivànàdçtaþ | jugupsàdãnàü tu sukha-råpatà laukikair api dveùyà | tat-tan-nindà bhàgavata-rasa-÷làghà ca ÷rã-nàrada-vàkye - na yad vaca÷ citra-padaü harer ya÷o jagat-pavitraü pragçõãta karhicit | tad vàyasaü tãrtham u÷anti mànasà na yatra haüsà niramanty u÷ik-kùayàþ || tad-vàg-visargo janatàgha-viplavo yasmin prati-÷lokam abaddhavaty api | nàmàny anantasya ya÷o 'ïkitàni yat ÷çõvanti gàyanti gçõanti sàdhavaþ || [BhP 1.5.10-11] iti | ÷rã-rukmiõã-vàkye'pi - tvak-÷ma÷ru-roma-nakha-ke÷a-pinaddham antar màüsàsthi-rakta-kçmi-viñ-kapha-pitta-vàtam | jãvac-chavaü bhajati kànta-matir vimåñhà yà te padàbja-makarandam ajighratã strã || [BhP 10.60.45] iti | tasmàl laukikasyaiva vibhàvàdeþ rasa-janakatvaü na ÷raddheyam | taj- janakatve ca sarvatra bãbhatsa-janakatvam eva sidhyati | ÷rã-bhàgavata-rasasya tu viùyiõam àrabhya mukta-paryante jane tadvad aho anindriye caitanya- ÷ånye'pi vikàra-hetutvàt kathaü tatràsambhàvanàpi syàt | yathoktaü - nivçtta- tarùair upagãyamànàt [BhP 10.1.4] ity àdi | aspandanaü gatimatàü pulakas taråõàü [BhP 10.21.19] iti | kçùõaü sametya labdhehà àsan ÷uùkà nagà api [BhP 10.17.15] iti | tad etad abhipretya ÷rã-bhagavat-prãty-eka-vya¤jakasya ÷rã- bhàgavata-puràõasya rasàtmakatvaü ÷abdenaiva nirdi÷ati nigama-kalpa-taroþ [BhP 1.1.3] ity àdi | he bhàvukàþ parama-maïgalàyanàþ | ye rasikà bhagavat-prãti-rasaj¤à ity arthaþ | te yåyaü vaikuõñhàt krameõa bhuvi pçthivyàm eva galitam avatãrõaü nigama-kalpa-taroþ sarva-phalotpatti-bhuvaþ ÷àkhopa÷àkhàbhir vaikuõñham adhyàråóhasya veda-råpa-taror yat khalu rasa-råpaü ÷rã-bhàgavatàkhyaü phalaü tat bhuvy api sthitàþ pibata àsvàdyàntargataü kuruta | aho ity alabhya- làbha-vya¤janà bhàgavatàkhyaü yac chàstraü tat khalu rasavad api rasaikamayatà-vivakùayà rasa-÷abdena nirdiùñam | bhàgavata-÷abdenaiva tasya rasasyànyadãyatvaü vyàvçttam | bhàgavatasya tadãyatvena rasasyàpi tadãyatvàkùepàt | ÷abda-÷leùeõa ca bhagavat-sambandhi-rasam iti gamyate | sa ca raso bhagavat-prãti-maya eva | yasyàü vai ÷råyamàõàyàm [BhP 1.7.7] ity- àdi-phala-÷ruteþ | yan-mayatvenaiva ÷rã-bhagavati rasa-÷abdaþ ÷rutau prayujyate raso vai saþ [TaittU 2.7.1] iti | sa eva ca pra÷asyate rasaü hy evàyaü labdhvànandã bhavati iti | tatra rasikà ity anena pràcãnàrvàcãna- saüskàràõàm eva tad-vij¤atvaü dar÷itam | galitam ity anena tasya supàkimtvenàdhika-svàdumattvam uktvà ÷àstra-pakùe suniùpannàrthatvenàdhika-svàdutvaü dar÷itam | rasam ity anena phala-pakùe tvag-aùñy-àdi-ràhityaü vyajyàtra ca pakùe heyàü÷a-ràhityaü dar÷itam | tathà bhàgavatam ity anena satsv api phalàntareùu nigamasya parama- phalatvenoktvà tasya parama-puruùàrthatvaü dar÷itam | evaü tasya rasàtmakasya phalasya svaråpato'pi vai÷iùñye sati paramotkarùa- bodhanàrthaü vai÷iùñyàntaram àha ÷uketi | atra phala-pakùe kalpa-taru- vàsitvàd alaukikatvena ÷uko'py amçta-mukho'bhipreyate | (page 68) tatas tan- mukhaü pràpya yathà tat phalaü vi÷eùataþ svàdu bhavati tathà parama- bhàgavata-mukha-sambandhaü bhagavad-varõanam api | tatas tàdç÷a-parama- bhàgavata-vçnda-mahendra-÷rã-÷ukadeva-mukha-sambandhaü kim uteti bhàvaþ | ataeva parama-svàda-parama-kàùñhà-pràptatvàt svato'nyata÷ ca tçptir api na bhaviùyatãty àlayaü mokùànandam apy abhivyàpya pibatety uktam | tathà ca vakùyate - pariniùñhito'pi [BhP 2.1.9] ity àdi | anenàsvàdyàntaravan nedaü kàlàntare'py àsvàdaka-bàhulye'pi vyayiùyatãty api dar÷itam | yad và, tatra tasya rasasya bhagavat-prãtimayatve'pi dvaividhyam | tat-prãty- upayuktatvaü tat-prãti-pariõàmatvaü ceti | yathoktaü dvàda÷e -- kathà imàs te kathità mahãyasàü vitàya lokeùu ya÷aþ pareyuùàm | vij¤àna-vairàgya-vivakùayà vibho vaco-vibhåtãr na tu pàramàrthyam || yat tåttamaþ-÷loka-guõànuvàdaþ saïgãyate 'bhãkùõam amaïgala-ghnaþ | tam eva nityaü ÷çõuyàd abhãkùõaü kçùõe 'malàü bhaktim abhãpsamànaþ || [BhP 12.3.14-15] iti | tataþ sàmànyato rasatvam uktvà vi÷eùato'py àha amçteti | amçtaü tal-lãlà- rasaþ | hari-lãlà-kathà-vràtàmçtànandita-sat-suram [BhP 12.13.11] iti dvàda÷e ÷rã-bhàgavata-vi÷eùaõàt | lãlà-kathà-rasa-niùevaõam [BhP 12.4.40] iti tasyaiva rasatva-nirde÷àc ca | sat-suram iti santo'tràtmàràmàþ | itthaü satàm [BhP 10.12.11] ity àdivat | ta eva suràþ | amçta-màtra-svàditvàt | atra tv amçta- drava-padena lãlà-rasasya sàra evocyate | tasmàd evaü vyàkhyeyam | yadyapi prãti-maya-rasa eva ÷reyàn tathàpy asty atra vivekaþ | rasànubhavino hy atra dvividhàþ | pibatety upade÷yàþ | svatas tad-anubhavino lãlà-parikarà÷ ca | tatra lãlà-rasànubhavino hy atra parikarà eva tasya sàram anubhavanti antaraïgatvàt | pare tu yat ki¤cid eva bahiraïgatvàt | yadyapy evaü tathàpi tad-anubhava-mayaü rasa-sàraü svànubhava-mayena rasenaikatayà vibhàvya pibata | yatas tàdç÷atayà tàdç÷a-÷uka-mukhàd galitaü pravàha-råpeõa vahantam ity arthaþ | tad evaü bhagavat-prãteþ parama-rasatvàpattiþ ÷abdopàttaiva | anyatra ca sarva-vedànta-sàraü hi [BhP 12.13.15] ity àdau tad-rasàmçta-tçptasya ity àdi | evam evàbhipretya bhàvukà ity atra rasa-vi÷eùa-bhàvanà-caturà iti ñãkà | tathà smaran mukundàïghry-upagåhanaü punar vihàtum icchen na rasa- graho janaþ [BhP 1.5.19] ity àdi | || 1.1 || ÷rã-veda-vyàsaþ || 110 || [111] evaü vibhàvàdi-saüyogena bhagavat-prãti-mayo raso vyaktãbhavati | tatra laukika-nàñya-rasa-vidàm api pakùa-catuùkam | rasasya mukhyayà vçttyànukàrye pràcãne nàyaka eva vçttiþ | nañe tåpacàràd ity ekaþ pakùaþ | pårvatra laukikatvàt pàrimityàd bhayàdi-sàntaràyatvàc cànukartari naña eva dvitãyaþ | tasya ÷ikùà-màtreõa ÷ånya-cittatayaiva tad-anukartçtvàt sàmàjikeùv eveti tçtãyaþ | yadi ca dvitãye sacetas tvaü tadobhayatràpi kathaü na syàd iti caturtha iti | ÷rã-bhàgavatànàü tu sarvatraiva tat-prãtimaya-rasa- svãkàraþ | laukikatvàdi-hetor abhàvàt | tatràpi vi÷eùato'nukàryeùu tat- parikareùu yeùàü nityam eva hçdayam adhyàråóhaþ pårõo raso'nukartràdiùu sa¤carati | tatra bhagavat-prãter alaukikatvam aparimitatvaü ca svata eva siddham | na tu laukika-raty-àdivat kàvya-k ptam | tac ca svaråpa-niråpaõe sthàpitam | bhayàdy-anavacchedyatvaü ÷rã-prahlàdàdau ÷rã-vraja-devã-àdau ca vyaktam | janmàntaràvyavacchedyatvaü ÷rã-vçtra-gajendràdau dçùñam | ÷rã-bharatàdau và | kiü bahunà, (page 69) brahmànandàdy- anavacchedyatvam api ÷rã-÷ukàdau prasiddham | evaü tat-kàraõàde÷ càlaukikatvaü j¤eyam | tatràlambana-kàraõasya ÷rã- bhagavato'samordhvàti÷ayi-bhagavattvàd eva siddham | tat-parikarasya ca tat- tulyatvàd eva | tac ca ÷ruti-puràõàdi-dundubhi-ghoùitam | athoddãpana-kàraõànàü tadãyànàü ca tadãyatvàd eva | tac ca yathà dar÷itam - tasyàravinda-nayanasya [BhP 3.15.43] ity àdau cakàra teùàü saükùobham akùara-juùàm atha citta-tanvoþ iti, gopyas tapaþ kim acaran [BhP 10.44.14] ity àdi, kà stry aïga [BhP 10.29.40] ity àdau yad go-dvija-druma-mçgàn pulakàny abibhrat iti, vividha-gopa-caraõeùu vidagdha [BhP 10.35.14] ity àdi | veõuvàdya-varõane - savana÷as tad-upadhàrya sure÷àþ ÷akra-÷arva-parameùñhi-purogàþ | kavaya ànata-kandhara-cittàþ ka÷malaü yayur ani÷cita-tattvàþ || [BhP 10.35.15] iti | àgantukà api tac-chakty-upabçühitatvena sàdç÷yàt tat-sphårtimayatvena càlaukikãü da÷àm àpnuvanti | yathoktaü - pràvçñ-÷riyaü ca tàü vãkùya sarva-kàla-sukhàvahàm bhagavàn påjayàü cakre àtma-÷akty-upabçühitàm || [BhP 10.20.31] yathà meghàdaya÷ ca, tathà kàrya-råpàþ pulakàdayo'py alaukikàþ | ye khalu aspandanaü gati-matàü pulakas taråõàm [BhP 10.21.19] ity àdau tarv-àdiùv apy udbhavanto manuùyeùu svasyàtyadbhutodayam eva j¤àpayanti | evaü nirvedàdyàþ sahàyà÷ càlaukikà mantavyàþ | yatra loka-vilakùaõa- vaicittya-vipralambhàdi-hetava unmàdàdaya udàhariùyante | kvacit tu sarveùàm api svata evàlaukikatvam | ÷rã-brahma-saühitàyàm - ÷riyaþ kàntàþ kàntaþ parama-puruùaþ kalpa-taravo drumà bhåmi÷ cintàmaõi-gaõa-mayi toyam amçtam kathà gànaü nàñyaü gamanam api vaü÷ã priya-sakhi cid-ànandaü jyotiþ param api tad àsvàdyam api ca sa yatra kùãràbdhiþ sravati surabhãbhya÷ ca su-mahàn nimeùàrdhàkhyo và vrajati na hi yatràpi samayaþ bhaje ÷vetadvãpaü tam aham iha golokam iti yaü vidantas te santaþ kùiti-virala-càràþ katipaye || [BrahmaS 5.67-68] iti | gànaü nàñyam iti tadvad rasàdhàyakam ity arthaþ | tad evam alaukikatvàdinànukàrye'pi rase rasatvàpàdàna-÷aktau satyàü prãti- kàraõàdayas te tadàpi vibhàvàdyàkhyàü bhajante | tathaiva hi teùàü tat-tad- àkhyà | yathoktaü - vibhàvanaü ratyàder vi÷eùeõàsvàdàïkura-yogyatànayanam | anubhàvanam evambhåtasya ratyàdeþ samanantaram eva rasàdi-råpatayà bhàvanam | sa¤càraõe tathàbhåtasya tasyaiva samyak càraõam [Sàhitya-darpaõam 3.13] iti | kiü ca svàbhàvikàlaukikatve sati yathà laukika-rasa-vidàü laukikebhyo'pi kàvya-saü÷rayàd alaukika-÷aktiü dadhànebhyo vibhàvàdy-àkhyàpràpta- kàraõàdibhyaþ ÷okàdàv api sukham eva jàyate iti rasatvàpattis tathaivàsmàbhir viyogàdàv api mantavyam | tatra bahis tadãya-viyoga-maya- duþkhe'pi paramànanda-ghanasya bhagavatas tad-bhàvasya ca hçdi sphårtir vidyata eva | paramànanda-ghanatvaü ca tayos tyaktum a÷akyatvàt | tataþ kùudhàturàõàm atyuùõa-madhura-dugdhavan na tatra rasatva-vyàghàtaþ | tadà tad-bhàvasya paramànanda-råpasyàpi viyoga-duþkha-nimittatvaü candràdãnàü tàpanatvam eva j¤eyam | tathà tasya duþkhasya ca bhàvànananda-janyatvàd àyatyàü saüyoga-sukha- (page 70) poùakatvàc ca sukhàntaþpàta eva | tathà tadãyasya karuõasyàpi rasasya sarvaj¤a-vacanàdi-racita-pràpty-à÷àmayatvàt saüyogàva÷eùatvàt tatra tathaiva gatiþ siddhà | tad evam anukàrye rasodayaþ siddhaþ | sa eva ca mukhyaþ | ÷ravaõajànuràgàd dar÷anajànuràgasya ÷reùñhatvàt - ÷ruta-màtro 'pi yaþ strãõàü prasahyàkarùate manaþ | uru-gàyoru-gãto và pa÷yantãnàü ca kiü punaþ || [BhP 10.90.26] iti nyàyena | atas tava vikrãóitaü brahman [BhP 11.6.44] ity àdikodbhava-vacana-mayaü padya-dvayaü càhàryam | atha anukartàpy atra bhakta eva sammataþ | anyeùàü samyak tad- anukaraõàsàmàrthyàt | tatas tatràpi tad-rasodayaþ syàd eva | kintu bhakter bhakti-viùayako bhagavad-rasaþ pràyo nodayate bhakti-virodhàd eva | tato nànukriyate ca | tad-anubhava÷ ca bhagavat-sambandhitvenaiva bhavati nàtmãyatvena | sa ca bhakti-rasoddãpakatvenaiva caritàrthatàm àpadyate | tataþ kvacic chruddha-bhaktànàm api yadi tad-anubhàvànukaraõaü syàt tadà tadãyatvenaiva tais tad bhàvyate na tu svãyatveneti samàdheyam | yatra tu bhakta-virodhaþ | yathà gadàdi-tulya-bhàvànàü vasudevàdau tatrodayate'pi | atha sàmàjikà api bhaktà eveùñà iti | tatràpi siddhiþ | iti dç÷ya-kàvyeùu rasa- bhàvanà-vidhiþ | ÷ravya-kàvyeùv api varõanãya-varõa-÷rotç-bhedena yathàyathaü bodhavyaþ | kiü càtra pràyas tat-tad-apekùà raty-aïkuravatàm eva | premàdimatàü tu yathà-katha¤cit smaraõam api tatra hetuþ yeùàü ùaójàdimaya-svara-màtram api tatra hetur bhavati | yathoktaü ÷rã-nàradam uddi÷ya ùaùñhe - svara-brahmaõi nirbhàta- hçùãke÷a-padàmbuje | akhaõóaü cittam àve÷ya lokàn anucaran muniþ || [BhP 6.5.22] iti | tataþ premàdi-bhàva eva teùu sarvàü sàmagrãm udbhàvayati | yathoktaü ÷rã- prahlàdam uddi÷ya - kvacid rudati vaikuõñha-cintà-÷avala-cetanaþ [BhP 7.4.36] ity àdinà - kvacid utpulakas tåùõãm àste saüspar÷a-nirvçtaþ | aspanda-praõayànanda- salilàmãlitekùaõaþ || [BhP 7.4.41] ity antena | laukika-rasaj¤air api hãnàïgatve'pi tat-tad-aïga-samàkùepàd rasa-niùpattir abhimatà | kiü ca, bhagavat-prãti-rasikàþ dvividhàþ - tadãya-lãlàntaþ-pàtinas tad-antaþ- pàtitàbhimànina÷ ca | tatra pårveùàü pràktana-yuktyà svata eva siddho rasaþ | uttareùàü tu dvividhà gatiþ | tat-tal-lãlàntaþ-pàti-sahita-bhagavac- carita-÷ravaõàdinaikà | bhagavan-màdhuryàdi-÷ravaõàdinà cànyà | tatra pårvatra yadi samàna-vàsanas tal-lãlàntaþ-pàtã bhavet tadà svayaü sadç÷o bhàva eva tasya tal-lãlàntaþ-pàti-vi÷eùasya vibhàvàdikaü tàdç÷atvàbhimànini sàdhàraõã karoti | yathà - parasya na parasyeti mameti na mameti ca | (page 71) tad-àsvàde vibhàvàdeþ paricchedo na vidyate || [SàhD 3.12] iti | yadi tu vilakùõa-vàsanas tadà vibhàvànàü sa¤càriõàm anubhàvànàü ca pràya÷a eva sàdhàraõyaü bhavati | tena tad-bhàva-vi÷eùasyoddãpana-màtraü syàt, na tu rasodbodhaþ | yadi tu viruddha-vàsanaþ syàt, yathà vatsalena preyasã, tadàpi tasya prãti-sàmànyasyaiva vàtsalyàdi-dar÷anenoddãpanaü bhavati | na bhàva-vi÷eùasya | na ca rasodbodho jàyate | athottaratra ÷rã-bhagavan-màdhuryàdi-÷ravaõàdau tal-lãlàntaþ-pàtivat svatantra eva rasodbodha iti | tad evaü bhagavat-prãte rasatvàpattau siddhàyàm evaü vibhàvyate | vibhàvàdibhiþ saüvalità tat-prãtis tat-prãtimayo rasa iti | tad uktaü - yathà khaõóa-maricàdãnàü sammelanàd apårva eva ka÷cid àsvàdaþ prapànaka-rase jàyate, vibhàvàdi-sammelanàd ihàpi tathà [SàhD 3.15] iti | sa càyaü raso bhagavan-màdhuryànukålyànubhava-lakùaõàsvàdenoddãpana- vibhàva-råpeõa svàü÷enàsvàda-råpaþ | bhagavad-àdi-lakùaõàlambana- vibhàvàdi-råpeõàsvàdya-råpa÷ ca | ata ubhayathà vyapade÷aþ | tatra vibhàvà dvividhàþ | àlambanam uddãpana÷ ca | yathoktam agni-puràõe - vibhàvyate hi ratyàdir yatra yena vibhàvyate | vibhàvo nàma sa dvedhàlambanoddãpanàtmakaþ || [AP 339-35-36] àlambano dvividhaþ | prãti-viùayatvena svayaü bhagavàn ÷rã-kçùõaþ | tat- prãty-àdhàratvena tat-priya-varga÷ ca | ubhayatraiva yatreti saptamy-arthatva- vyàpteþ | tatra ÷rã-kçùõo yathà pårvam udàhçtaþ yasyànanaü makara-kuõóalaü [BhP 9.24.65] ity àdinà | gopyas tapaþ kim acaran yad amuùya råpam [BhP 10.44.24] ity àdinà ca | tasya tat-tan-màdhuryànabhivyaktàv api svabhàvata eva priyatamatvaü svayaü dar÷ayati - pràõa-buddhi-manaþ-svàtma-dàra-patya-dhanàdayaþ | yat-samparkàt priyà àsaüs tataþ ko nv aparaþ priyaþ || [BhP 10.23.27] svaþ ÷uddho jãvaþ | àtmà dehaþ | yasya mama samparkàt paramparàsambandhàt | ahaü tàvat paramànanda-ghana-råpa iti svataþ priyaþ | svasya mamàü÷atvàd antaryàmã puruùo'pi priyaþ | tasya ca jãva- råpo'ü÷a iti mat-sambandha-paramparayà priyaþ | tad-adhyàsa-sambandha- paramparayà ca pràõàdayaþ priyà ity arthaþ | evaü vyaktãkçta-råpàntare'pi ÷rã-ràmeõànubhåtam -- kim etad adbhutam iva vàsudeve 'khilàtmani | vrajasya sàtmanas tokeùv apårvaü prema vardhate || [BhP 10.13.36] iti | tataþ - ÷yàmaü hiraõya-paridhiü vana-màlya-barha- dhàtu-pravàla-naña-veùam anuvratàüse | vinyasta-hastam itareõa dhunànam abjaü karõotpalàlaka-kapola-mukhàbja-hàsam || [BhP 10.23.22] ity etal-lakùaõeùu mamàvirbhàveùu yuùmàkaü prãty-utkarùodayo nàpårva iti bhàvaþ | || 10.23 || ÷rã-bhagavàn yaj¤apatnãþ || 111 || [112-114] tathà tat-priya-varga÷ ca pårvaü dar÷itaþ | tulayàma lavenàpi [BhP 1.18.13] ity àdinà | asya bhagavad-viùaya-prãty-àlambanatvam api yuktam | smaraõàdi- pathaü gate hy asmiüs tad-àdhàrà sà prãtir anubhåyate | àlambana-÷abda÷ ca viùayàdhàrayor vartana iti | ataevoktaü - tat kathyatàü mahà-bhàga yadi kçùõa-kathà÷rayam | athavàsya padàmbhoja- makaranda-lihàü satàm || [BhP 1.16.6] iti | tad evam api yam à÷ritya ÷rã-bhagavati sa prãti-vi÷eùaþ pravartate sa evàlambano j¤eyaþ | anye tåddãpanàþ | athaivaü sa-vàsana-bhinna-vàsanaka- dvidha- (page 72) tat-priya-varga-viùayà ca yà prãtiþ sàpi tat-prãty- àdhàratvenaiva na tu sva-sambandhàdinà | ataeva tat-priya-varge'pi sva- sambandha-hetukàü prãtiü niùidhya ÷rã-bhagavaty eva tàm abhyarthya punas tat-priya-varge tad-àdhàratvenaiva prãtim aïgãkaroti # atha tatra niùedhaþ - atha vi÷ve÷a vi÷vàtman vi÷va-mårte svakeùu me | sneha-pà÷am imaü chindhi dçóhaü pàõóuùu vçùõiùu || [BhP 1.8.41] atha abhyarthanà -- tvayi me 'nanya-viùayà matir madhu-pate 'sakçt | ratim udvahatàd addhà gaïgevaugham udanvati || [BhP 1.8.42] atha aïgãkàraþ -- ÷rã-kçùõa kçùõa-sakha vçùõy-çùabhàvani-dhrug- ràjanya-vaü÷a-dahanànapavarga-vãrya | govinda go-dvija-suràrti-haràvatàra yoge÷varàkhila-guro bhagavan namas te || [BhP 1.8.43] || 1.8 || ÷rã-kuntã ÷rã-bhagavantam || 112-114 || [115] evaü vçknaþ ity àdi-dvayaü ÷rãmad-uddhava-vàkyam api saïgamanãyam | yathà -- vçkõa÷ ca me su-dçñhaþ sneha-pà÷o dà÷àrha-vçùõy-andhaka-sàtvateùu | prasàritaþ sçùñi-vivçddhaye tvayà sva-màyayà hy àtma-subodha-hetinà || namo 'stu te mahà-yogin prapannam anu÷àdhi màm | yathà tvac-caraõàmbhoje ratiþ syàd anapàyinã || [BhP 11.29.39-40] sçùñi-vivçddhaye tvayà svàdhãnayà màyayà yo dehàdi-sambandhajaþ sneha- pà÷aþ prasàritaþ sa vçkõa÷ chinnaþ | kena ? àtma-subodha-hetinà, tvadãya- prãty-utpàdaka-÷obhana-j¤àna-lakùaõa-÷astreõa | adhunà tvat- sambandhenaiva sa bhàtãty arthaþ | ataevottara-padyam api tathaiva | iyaü coktiþ ÷rãmad-uddhavasya siddhatvàn na sambahavatãti sva-vyàjenànyàn uddi÷yaiveti j¤eyam | atha ÷rã-kuntã-vàkyasyànyàvatàrikà, yathà gamane pàõóavànàm aku÷alaü agamane vçùõãnàm ity ubhayato vyàkula-città satã [Vç here adds: teùu sneha- nivçttiþ pràrthayate atheti | evam apy ubhayeùàü tàdç÷a-tad-ekàlambanatà- dar÷anena teùv adhika-bhagavat-prãty-àdhàratvaü svasyàdhika-sneha-hetur iti | End Vç addition] teùu sneha-ccheda-vyàjenobhayeùàm api tvad-aviccheda eva kriyatàm iti ca vyajyate | tata÷ cottaratra ÷rã-suta-vàkye tàü bàóham ity upàmantrye [BhP 1.8.45] ity atra bhagavad-abhyupagamo'pi sarvatraiva saïgacchate | tathàpy asya vçkõa÷ cety àdi-vàkyasya saïgamanàrthaü tat- tathàvaatàritam | || 11.29 || ÷rãmad-uddhavaþ || 115 || [116] evaü ÷rã-devakyàþ ùaó-garbhànayane tàn prati yaþ sneho dç÷yate sa khalu svapãta-÷eùa-stanya-prasàdena tad-uddharaõàrthaü ÷rã-bhagavataiva prapa¤citaþ | yathoktam- apàyayat stanaü prãtà suta-spar÷a-parisnutam | mohità màyayà viùõor yayà sçùñiþ pravartate || pãtvàmçtaü payas tasyàþ pãta-÷eùaü gadà-bhçtaþ || [BhP 1.85.54-55] ity àdi | yayur vihàyasà dhàma [BhP 10.85.56] ity antam | tathàpi tan-màyà tat- sahodaratà-sphårtim evàvalambya tàü mohitavatãti mantavyam | atha ÷rã-rukmiõyà rukmiõyàpi snehas tad-dainyàdi-kautukaü didçkùuõà ÷rã- bhagavataiva (page 73) và tad-arthaü tal-lãlà-÷aktyaiva và rakùito'stãti labhyate | sa ca bhakti-sphoraõàü÷am evàvalambya, tasyà hy ai÷varya-j¤àna- saüvalitatvàd antaþkaraõam evaü jàtam - ayaü parame÷varaþ | ayaü tv atinikçùñaþ | tasmàd asminn ayaü viprakurvann api ki¤cit kartum a÷akta eva | tato'tidãno'yam iti tathà ÷rã-bhagavac-caraõà÷ritàyà mama deha- sambandhavàn iti, dãna-dayàlor bhakta-sambandha-paramparà- màtreõàbhayadàd asmàt tan nàrhatãti | evaü hy ai÷varya-dçùñyaiva tat- pràrthanam yoge÷varàprameyàtman [BhP 10.54.33] ity àdi | atha ÷rã-baladevasya sva-÷iùyãbhåta-duryodhana-pakùa-pàto'py evaü mantavyaþ | kvacit tatra tat-kùaya-karaþ krodho'pi dç÷yate | yathà lakùmaõà- haraõe | sarvam etat tu vaicitrã-poùàrthaü ÷rã-bhagaval-lãlà-÷aktyaiva prapa¤cyate ity uktam | atha uddãpanàþ | yad-vi÷iùñatayà ÷rã-kçùõa àlambanas ta eva bhàva- vibhàvana-hetutvena pçthaï-nirdiùñà uddãpanàþ kathyante | te ca tasya guõa- jàti-kriyà-dravya-kàla-råpàþ | guõà÷ trividhàþ kàya-vàï-mànasà÷rayàþ | sarva evaite na pràkçtà ity uktam -- màü bhajanti guõàþ sarve nirguõaü nirapekùakam | suhçdaü priyam àtmànaü sàmyàsaïgàdayo 'guõàþ || [BhP 11.13.40] ity àdinà | tàn eva ÷rã-kçùõam àlambanã-kçtya samuddi÷ya - satyaü ÷aucaü dayà kùàntis tyàgaþ santoùa àrjavam | ÷amo damas tapaþ sàmyaü titikùoparatiþ ÷rutam || j¤ànaü viraktir ai÷varyaü ÷auryaü tejo balaü smçtiþ | svàtantryaü kau÷alaü kàntir dhairyaü màrdavam eva ca || pràgalbhyaü pra÷rayaþ ÷ãlaü saha ojo balaü bhagaþ | gàmbhãryaü sthairyam àstikyaü kãrtir màno 'nahaïkçtiþ || ete cànye ca bhagavan nityà yatra mahà-guõàþ | pràrthyà mahattvam icchadbhir na viyanti sma karhicit || [BhP 1.16.28-31] satyaü yathàrtha-bhàùaõam | ÷aucaü ÷uddhatvam | dayà para-duþkhàsahanam anena ÷araõàgata-pàlakatvam bhakta-suhçttvaü ca | kùàntiþ krodhàpattau citta-saüyamaþ | tyàgo vadànyatà | santoùaþ svatas tçptiþ | àrjavam avakratà | ÷amo mano-nai÷calyam anena sudçóhatvaü ca | damo bàhyendriya- nai÷calyam | tapaþ kùatriyatvàdi-lãlàvatàrànuråpaþ sva-dharmaþ | sàmyaü ÷atru-mitràdi-buddhy-abhàvaþ | titikùà svasmin paràparàdha-sahanam | uparatir làbha-pràptàv audàsãnyam | ÷rutam ÷àstra-vicàraþ | j¤ànaü pa¤ca-vidham -- buddhimattvaü kçtaj¤atvaü de÷a-kàla-pàtraj¤atvaü sarvaj¤atvam àtmaj¤atvaü ca | viraktir asad-viùaya-vaitçùõyam | ai÷varyaü niyantçtvam | ÷auryaü saïgràmotsàhaþ | tejaþ prabhàvaþ | anena pratàpa÷ ca | sa ca prabhàva-vikhyàtiþ | balaü dakùatvam | tac ca duùkara-kùipra-kàritvam | dhçtir iti pàñhe kùobha-kàraõe pràpte'vyàkulatvam | smçtiþ kartavyàrthànusandhànam | svàtantryam aparàdhãnatà | kau÷alaü trividhaü - kriyà-nipuõatà yugapad-bhåri-samàdhàna-kàrità- lakùaõà càturã kalà-vilàsa-vidvattà-lakùaõà vaidagdhã ca | kàntiþ kamanãyatà | eùà caturvidhà - avayavasya hastàdy-aïgàdi-lakùaõasya varõa- rasa-gandha-spar÷a-÷abdànàm | tatra rasa÷ càdhàra-caraõa-spçùña-vastu- niùñho j¤eyaþ | vayasa÷ ceti | etayà nàrã-gaõa-manohàritvam api | dhairyaü avyàkulatà | (page 74) màrdavam premàrdra-cittatvam | anena prema- va÷yatvaü ca | pràgalbhyaü pratibhàti÷ayaþ | anena vàvadåkatvaü ca | pra÷rayo vinayaþ | anena hrãmattvam | yathà-yukta-sarva-màna-dàtçtvam | priyaüvadatvaü ca | ÷ãlaü su-svabhàvaþ | anena sàdhu-samà÷rayatvaü ca | saho manaþ-pàñavam | ojo j¤ànendriya-pàñavam | balaü karmendriya-pàñavam | bhagas trividhaþ - bhogàspadatvaü sukhitvaü sarva-samçddhimattvaü ca | gàmbhãryaü durvibodhà÷ayatvam | sthairyam aca¤calatà | àstikyaü ÷àstra- cakùuùñvam | kãrtiþ sàdguõya-khyàtiþ | anena rakta-lokatvaü ca | mànaþ påjyatvam | anahaïkçtis tathàpi garva-rahitatvam | ca-kàràd brahmaõyatvam | sarva-siddhi-niùevitatvam | sac-cid-ànanda-ghana-vigrahatvàdayo j¤eyàþ | mahattvam icchadbhiþ pràrthyà iti mahà-guõà iti ca | varãyastvam api guõàntaram | etena teùàü guõànàü anyatra svalpatvaü ca¤calatvaü ca | tatraiva pårõatvam avina÷varatvaü coktam | ataeva ÷rã-såta-vàkyam - nityaü nirãkùamàõànàü yad api dvàrakaukasàm | na vitçpyanti hi dç÷aþ ÷riyo dhàmàïgam acyutam || [BhP 1.11.26] iti | tathà nityà iti na viyantãti sadà svaråpa-guõàntaram | anye ca jãvàlabhyà yathà tatràvirbhàva-màtratve'pi satya-saïkalpatvam | va÷ãkçtàcintyamàyatvam | àvirbhàva-vi÷eùatve'py akhaõóa-sattva-guõasya kevala-svayam-avalambanatvam | jagat-pàlakatvam | yathà tathà hatàri-svarga- dàtçtvam | àtmàràma-gaõàkarùitvam | brahma-rudràdi-sevitatvam | paramàcintya-÷aktitvam | ànantyena nitya-nåtana-saundaryàdy- àvirbhàvatvam | puruùàvatàratve'pi màyà-niyantçtvam | jagat-sçùñy-àdi- kartçtvam | guõàvatàràdi-bãjatvam | ananta-brahmàõóà÷raya-roma- vivaratvam | vàsudevatva-nàràyaõatvàdi-lakùaõa-bhagavattvàvirbhàve'pi svaråpa-bhåta-paramàcintyàkhila-mahà-÷aktimattvam | svayaü bhagaval- lakùõa-kçùõatve tu hatàri-mukti-bhakti-dàyakatvam | svasyàpi vismàpaka- råpàdi-màdhuryavattvam | anindriyàcetana-paryantà÷eùa-sukha-dàtç-sva- sànnidhyatvam ity àdayaþ | || 1.16 || || ÷rã-pçthivã dharmam || 116 || [117] tad etad diï-màtra-dar÷anam | yata àha -- guõàtmanas te 'pi guõàn vimàtuü hitàvatãrõasya ka ã÷ire 'sya [BhP 10.14.7] ity àdi | spaùñam | || 10.14 || brahmà ÷rã-bhagavantam || 117 || [118] te ca tasya guõàþ kecin mitho viruddhà api acintya-÷aktitvenaikà÷rayàþ | ÷rutes tu ÷abda-målatvàt [Vs 2.1.27] iti nyàyena | mallànàm a÷aniþ [BhP 10.43.17] ity àdi-dar÷anàt | ÷i÷or ano'lpaka-pravàla-mçdv-aïghri-hataü vyavartate [BhP 10.7.7] ity-àde÷ ca | tatra kevala-kaumalya-guõàviùkàre sati kvacit pallava-talpeùu niyuddha-÷rama-karùitaþ [BhP 10.15.16] ity àdikam api yathàrtham eva | evam eva ÷rãdàma-viprànãta-kadanna-bhojana-nivàraõe lakùmyà api pravçttiþ | yathaiva tac-caritena vyaktam - bàla-vyajanam àdàya ratna-daõóaü sakhã-karàt [BhP 10.60.7] ity àdau | ataeva iti (page 75) muùñim [BhP 10.81.10] ity àdau sà tat-parà ity uktam | atra ca etenaiva mad-aü÷a-le÷a-råpàyà vibhåter anugraha-bhàjana-mayaü jàta iti kadanna-bhojanenàlam iti bhàvaþ | viruddhàrtha-sad-bhàve'pi na tu doùàs tatra sambhàvyàþ ayam àtmàpahata- pàpmà [ChàU 8.15] iti ÷ruteþ | yathà coktaü kaurme - ai÷varya-yogàd bhagavàn viruddhàrtho'bhidhiyate | tathàpi doùàþ parame naivàhàryàþ samantataþ || iti | tatas tad-guõànàm anyadãyànàm iva doùa-mi÷ratvaü niùedhati - tatas tato nåpura-valgu ÷i¤jitair visarpatã hema-lateva sà babhau | vilokayantã niravadyam àtmanaþ padaü dhruvaü càvyabhicàri-sad-guõam | gandharva-siddhàsura-yakùa-càraõa- traipiùñapeyàdiùu nànvavindata || [BhP 8.8.19-20] sà lakùmãþ | padam à÷rayaü dhruvaü nityam | avyabhicàriõo nityàþ santa÷ ca guõà yasmin | [119] tad eva vyanakti tribhiþ - nånaü tapo yasya na manyu-nirjayo j¤ànaü kvacit tac ca na saïga-varjitam | ka÷cin mahàüs tasya na kàma-nirjayaþ sa ã÷varaþ kiü parato vyapà÷rayaþ || dharmaþ kvacit tatra na bhåta-sauhçdaü tyàgaþ kvacit tatra na mukti-kàraõam | vãryaü na puüso 'sty aja-vega-niùkçtaü na hi dvitãyo guõa-saïga-varjitaþ || kvacic ciràyur na hi ÷ãla-maïgalaü kvacit tad apy asti na vedyam àyuùaþ | yatrobhayaü kutra ca so 'py amaïgalaþ sumaïgalaþ ka÷ca na kàïkùate hi màm || [BhP 8.8.21-23] atra tapa-àdibhir api na sàmyaü vivakùitam | asàmya-prasiddheþ | yathoktaü ime ca [BhP 1.16.30] ity àdau pràrthyà mahattvam icchadbhir iti | [Vç. additional reading: kintv anyadãya-tapa-àdi-le÷ànàü satàm api doùàntaroparaktatvam ity evam atyantàsàmyam eva vivakùitam | Vç. end] yasya durvàsa-àdeþ | kvacid guru-÷ukràdau | ka÷cid brahma-somàdiþ | yaþ parato vyapà÷rayaþ paràpekùa indràdiþ | sa kim ã÷varaþ | kvacit para÷uràmàdi-tulye tadànãntane na bhåta-sauhçdam | ÷iviràja-tulye na mukti-kàraõaü tyàgaþ | puüsaþ kàrtavãryàdi-tulyasya vãryam asti, kintv aja- vega-niùkçtaü kàla-vega-parihçtaü na bhavati | yatas teùàü tat-tad-guõatvam api màyà-guõa-kçtam eva na tu tad-atãta-tat-tad-guõatvam iti paràmç÷ati | na hãti | hi yasmàt dvitãyaþ ÷rã-mukundàd anyaþ | anena sanakàdaya àtmàràmà api parihçtàþ | teùàü ÷ama-damàdi-guõànàü màyikatvàt | tathà ÷ivo'pi parihçta ÷ivaþ ÷akti-yutaþ ÷a÷vat triliïgo guõa-saüvçtaþ [BhP 10.88.3] iti | harir hi nirguõaþ sàkùàt [BhP 10.88.5] ity àdy-ukteþ | atha prakàràntareõa ÷ivaü parihartum upakramate | kvacin màrkaõóeyàdau ciràyu÷ cira-jãvità | ÷ãla-maïgala-÷abdenàtra bhoga ucyate | indriya-damana- ÷ãlatvàd iti ñãkàyàü hetu-vinyàsàt | abhogino hy amaïga-svabhàvatvena loke nàmàgrahaõa-dar÷anàc ca | yad và kvacin-maya-dànavàdau cira-jãvitàsti | ÷ãle svabhàve maïgalaü màïgalyaü nàstãty arthaþ | asura-svabhàvatvàd eva | bali-prabhçtiùu ÷ãla-maïgalam apy asti, kintv àyuùo vedyaü vedanaü nàsti (page 76) maraõàni÷cayàt | yatra ÷ive maïgalaþ svabhàvo nityatvàc càyuùo vaidyatvaü cety ubhayam apy asti | so'py amaïgalaþ bahiþ ÷ma÷àna-vàsàdy- amaïgala-ceùñitaþ | ÷rã-mukundaü lakùyãkçtyàha ka÷ ca ko'pi tat-tad- guõàtikramyànanta-guõatvàt tat-tad-doùa-hãnatvàc ca sumaïgalaþ ati÷ayena sarveùàü maïgala-nidhàna-råpaþ | sa tu màü svaråpeõa paramànanda-råpàü ÷aktyà ca sarva-sampatti-dàyinãm api na hi kàïkùati | sa eva svaråpa-guõa- sampattibhiþ pårõa ity arthaþ | atha ca prema-va÷o'sau premavatãü màü kathaü nàkàïkùed ity abhipretya ÷leùeõa ka÷cana ko'pi sumaïgalo'sau hi ni÷citaü màü kàïkùatãty api bhàvitam || [120] idam atra tattvam | paramànanda-råpe tasmin guõàdi-sampal-lakùaõànanta- ÷akti-vçttikà svaråpa-÷aktir dvidhà viràjate | tad-antare'nabhivyakta-nija- mårtitvena tad-bahir apy abhivyakta-lakùmy-àkhya-mårtitvena | iyaü ca mårtir matã satã sarva-guõa-sampad-adhiùñhàtrã bhavati | tataþ svasmin paramànandatvasya sarva-guõa-sampatte÷ ca svaråpa-siddha-parama- pårõatvàd ubhayathàpi na tàü pçthag-bhåya sthitàü mårtimatãm apekùate | yathà khalv anyaþ | kintu bhakta-va÷yatà-svabhàvena tàü premavatãm apekùata eveti prakaraõaü nigamayati - evaü vimç÷yàvyabhicàri-sad-guõair varaü nijaikà÷rayatayàguõà÷rayam | vavre varaü sarva-guõair apekùitaü ramà mukundaü nirapekùam ãpsitam || [BhP 8.8.24] mukundaþ varaü vavra ity anvayaþ | taü vi÷inaùñi | avyabhicàribhiþ sadbhir nirdoùai÷ ca guõair varaü sarvottamam | nijaikà÷rayatayà anya- nirapekùatvenaiva ca guõà÷rayaü svaråpa-siddha-tat-tad-guõam ity arthaþ | ataeva teùàü guõànàü prakçti-sambandhitvam api khaõóitam | svataþ paramànanda-ghana-råpatvàt sarva-guõair apekùitaü svayaü nirapekùam | ataeva nijàbhãpsitam iti | || 8.8 || ÷rã-÷ukaþ || 118-120 || [121] atha pårvokta-guõa-virodhitvàd doùa-màtraü tasmin nàsty eva | tatra sàmànyai÷varye dayà-viparãtaü parama-samarthasya tasyàbhakta-narakàdi- saüsàra-duþkhànuddhàritvaü pràkçta-duþkhàspçùña-cittatvena paramàtma- sandarbhàdau parihçtam asti | pàõóavàdivat kvacit pràkçta-duþkhàbhàvàt tad-viyogàd và utthite bhakti-rasa-sa¤càri-lakùaõa-bhakta-dainye'pi kadàcit tat-prasàda-dar÷anàbhàva÷ ca, tena puùñena sa¤càriõà bhakti-rasa- poùaõàrtha eva -- bhakti-yoga-vidhànàrthaü kathaü pa÷yema hi striyaþ [BhP 1.8.20] iti tasyaiva mukhya-prayojanatvàt | brahman yam anugçhõàmi tad-vi÷o vidhunomy aham [BhP 8.22.24] iti | sudustaràn naþ svàn pàhi [BhP 10.17.24] ity àdau | na ÷akunmas tvac-caraõaü santy uktam iti | vipadaþ santu tàþ ÷a÷vat [BhP 1.8.25] iti | nàhaü tu sakhyo bhajato'pi [BhP 10.32.20] iti ca dainyena tat-poùaõa-÷ravaõàt | etam eva ÷rãmad-vraja-bàlànàü brahma- dvàrà mohanam api vyàkhyeyam | tasmin bahir mohe'pi teùàü manasi bhojana-maõóalàvasthitam àtmànam anusandadhànànàü vatsànveùaõàrthàgata-÷rã-kçùõa-pratyàgamana-bhàvanà sàtatyena prema- rasa-poùaõàt | yathoktam - åcu÷ ca suhçdaþ kçùõaü svàgataü te'tiraühasà | naiko'py abhojka-bala ehãtaþ sàdhu bhujyatàm || [BhP 10.14.45] iti | yaj¤a-patnãnàm asvãkàras tàsàü bràhmaõãtvàt tàdç÷a-lãlàyàü sarveùàm (page 77) anabhiråceþ bhajate tàdç÷ãþ krãóà yàþ ÷rutvà tat-paro bhavet [BhP 10.33.36] iti nyàyàt | naitat pårvaiþ kçtaü tvad ye na kariùyanti càpare | yas tvaü duhitaraü gaccher anigçhyàïgajaü prabhuþ || [BhP 3.12.30] tejãyasàm api hy etan na su÷lokyaü jagad-guro ity atra tejãyasàm api tad- anucintatà ÷råyate iti | evam evàha - na prãtaye 'nuràgàya hy angasango nçõàm iha | tan mano mayi yu¤jànà aciràn màm avàpysyatha || [BhP 10.23.32] iha bràhmaõa-janmani bhavatãnàm aïga-saïgaþ sàkùàn mat-paricaryà- råpo'rtho nçõàm etac-carita-draùñç-÷rotéõàü prãtaye ruci-màtràya na bhaviùyati, kim uta nànuràgàyeti | tat tasmàd aciràd anantara-janmani iti | || 10.23 || ÷rã-bhagavàn yaj¤apatnãþ || 121 || [122] anena kvacit bhakta-suhçttva-vaiparãtyàbhàso'pi vyàkhyàtaþ | kiü ca bhaktà dvi-vidhàþ dårasthàþ parikarà÷ ca | tatra dårastha-bhaktàrthaü kvacid bhakta-suhçttva-lakùaõena parama-prabalena guõena brahmaõyatvàdy- àvaraõam api pràyo dç÷yate ÷rãmad-ambarãùa-caritàdau | parkaràrthaü tu na dç÷yate ÷rã-jaya-vijaya-÷àpàdau | skànda-dvàrakà-màhàtmya-gata- durvàsaso durvçtta-vi÷eùe ca ubhayam api tatra tatra suhçttvasyaiva cihnam | tathaiva hi pårvatràtmãyatvam uttaratra càtmaikatvaü prasidhyati | tathoktaü ahaü bhakta-paràdhãnaþ [BhP 9.4.63] ity àdinà | tad dhi hy àtma-kçtaü manye yat sva-pumbhir asat-kçtà [BhP 3.16.4] ity àdinà ca | tad evaü bhakta-mahattva-màtrasya tàdç÷atve sthite premàrdratvaü tad- va÷yatvaü ca sutaràm eva sarvàcchàdakam | tac ca premõaþ svaråpa-niråpaõe dar÷itam | ataeva sarvoddãpana-guõa-mukhyatvena tatra tatra sa-camatkàram anusmçtam | tatrodbhàsvaràkhyenànubhàvena vya¤jitaü tasya premàrdratvaü, yathà -- bhagavàn atha vi÷vàtmà pçthunopahçtàrhaõaþ | samujjihànayà bhaktyà gçhãta-caraõàmbujaþ || prasthànàbhimukho 'py enam anugraha-vilambitaþ | pa÷yan padma-palà÷àkùo na pratasthe suhçt satàm || [BhP 4.20.19-20] sa àdiràjo racità¤jalir hariü vilokituü nà÷akad a÷ru-locanaþ ity àdi | spaùñam | || 4.20 || ÷rã-÷ukaþ || 122 || [123] atha sàttvikenàpi vya¤jitaü yathà | tatra bhakty-àrdratvam àha - yasmin bhagavato netràn nyapatann a÷ru-bindavaþ | kçpayà samparãtasya prapanne 'rpitayà bhç÷am || tad vai bindusaro nàma [BhP 3.21.38-39] ity àdi | bhagavataþ ÷rã-÷ubalàkhyasya | prapanne bhakte ÷rã-kardamàkhye || || 3.12 || ÷rã-maitreyaþ ||123|| [124] vàtsalyàrdratvam àha- kçùõa-ràmau pariùvajya pitaràv abhivàdya ca | na ki¤canocatuþ premõà sà÷ru-kaõñhau kurådvaha || [BhP 10.82.33] pitarau kurukùetra-militau ÷rã-ya÷odànandàkhyau màtà-pitarau | || 10.82 || ÷rã-÷ukaþ || 124 || (page 78) [125] maitryàrdratvam àha- taü vilokyàcyuto dåràt priyà-paryaïkam àsthitaþ | sahasotthàya càbhyetya dorbhyàü paryagrahãn mudà || sakhyuþ priyasya viprarùer aïga-saïgàti-nirvçtaþ | prãto vyamu¤cad ab-bindån netràbhyàü puùkarekùaõaþ || [BhP 10.80.18-19] taü ÷rãdàma-vipram || || 10.80 || ÷rã-÷ukaþ || 125 || [126] kàntàbhàvàrdratvam àha- tàsàm ativihàreõa ÷ràntànàü vadanàni saþ | pràmçjat karuõaþ premõà ÷antamenàïga pàõinà || [BhP 10.33.21] tàsàü ÷rã-gopãnàm | premõà karuõaþ sà÷ru-õetra ity arthaþ | sàttvikàntaraü coktaü vaiùõave - gopã-kapola-saü÷leùam abhipatya harer bhujau | pulakodgama-÷asyàya svedàmbu-ghanatàü gatau || [ViP 5.13.55] || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 126 || [127] atha prema-va÷yatvaü, yathà tatra ÷rã-bhakti-va÷yatvam àha gadyena-- yasya bhagavàn svayam akhila-jagad-gurur nàràyaõo dvàri gadà-pàõir avatiùñhate nija-janànukampita-hçdayaþ [BhP 5.24.27] iti | yasya ÷rã-baleþ | || 5.24 || ÷rã-÷ukaþ || 127 || [128] vàtsalya-va÷yatvam àha- gopãbhiþ stobhito 'nçtyad bhagavàn bàlavat kvacit | udgàyati kvacin mugdhas tad-va÷o dàru-yantravat || [BhP 10.11.7] ity àdi | spaùñam | || 10.11 || ÷rã-÷ukaþ || 128 || [129] maitrã-va÷yatvam àha- sàrathya-pàraùada-sevana-sakhya-dautya- vãràsanànugamana-stavana-praõàmàn | snigdheùu pàõóuùu jagat-praõatiü ca viùõor bhaktiü karoti nç-pati÷ caraõàravinde || [BhP 1.16.18] snigdheùu pàõóuùu viùõor yàni sàrathyàdãni karmàõi tàni ÷çõvaüs tathà viùõor jagat-kartçkàü praõatiü ca ÷çõvan nçpatiþ parãkùid viùõo÷ caraõàravinde bhaktiü karoti | pàraùadaü pàrùadatvaü sabhà-patitvam | sevanaü cittànuvçttiþ | vãràsanaü ràtrau khaóga-hastasya tiùñhato jàgaraõam | || 1.16 || ÷rã-såtaþ || 129 || [130] kànta-bhàva-va÷yatvam àha- na pàraye 'haü niravadya-saüyujàü sva-sàdhu-kçtyaü vibudhàyuùàpi vaþ | yàm àbhajan durjara-geha-÷çïkhalàþ saüvç÷cya tad vaþ pratiyàtu sàdhunà || [BhP 10.32.22] niravadyà parama-÷uddha-bhàva-vi÷eùa-màtreõa pravçttatvàt parama-÷uddhà saüyuk-saüyoge yàsàü tàsàü vaþ sva-sàdhu-kçtyaü tad-anuråpa-madãya- parama-sukhada-sevàü na pàraye | na pratyupakàreõànukartuü ÷aknomãty arthaþ | kenàpi na pàraye | vigato budho gaõanà-vij¤o yasmàt tena svabhàva- nityenàpy àyuùety arthaþ | tàsàm anuràgasya sàdhiùñhatvaü loka- dharmàtikràntatvàd àha yà iti | tasmàd vaþ sàdhunà sau÷ãlyenaiva tat pratiyàtu pratyupakçtaü bhavatu | ahaü tu bhavatãnàü çõã eveti bhàvaþ | || 10.32 || ÷rã-÷ukaþ || 130 || [131] tad evaü tasya premàrdratvàdike sthite tad-àdikasya tasmin parama-sàdhu- gaõe ca parama-hçdya-sukhadatvàt tad-dhetukaü kàdàcitkaü satyàdi- vaiparãtyam api parama-guõa-÷iromaõi-÷obhàü bhajate | tatra satya-virodhy api guõo yathà- sva-nigamam apahàya mat-pratij¤àm çtam adhikartum avapluto rathasthaþ || [BhP 1.9.37] spaùñam | || 1.9 || ÷rã-bhãùmaþ || 131 || (page 79) [132] ÷auca-virodhã yathà -- aüsa-nyasta-viùàõo 'sçï- mada-bindubhir aïkitaþ [BhP 10.43.15] ity àdi | spaùñam || || 10.43 || ÷rã-÷ukaþ || 132 || [133] kùànti-virodhã ca, yathà yas tàn dveùñi sa màü dveùñi yas tàn anu sa màm anu ity-àdi-mahàbhàrata-stha-÷rã-bhagavad-vàkyàt | yathà dhanaü harata gopànàm [BhP 10.44.32] ity àdy-anantaram evaü vikatthamàne vai kaüse prakupito 'vyayaþ [BhP 10.44.34] | spaùñam | || 10.44 || ÷rã-÷ukaþ || 133 || [134] santoùa-virodhã ca api me pårõa-kàmasya ity àdeþ bhakti-sudhodaya-stha- bhagavad-vàkyàt [14.28] | yathà- tam aïkam àråóham apàyayat stanaü sneha-snutaü sa-smitam ãkùatã mukham | atçptam utsçjya [BhP 10.9.5] ity àdi | evaü jaghàsa haiyaïgavam antaraü gataþ [BhP 10.96] ity àdau raho'pi tat-tal- lãlàve÷aþ | || 10.9 || ÷rã-÷ukaþ || 134 || [135] evaü bàli-prabhçtàvàrjavàdi-guõa-virodhã ca sugrãva-hanumad-àdi- pakùapàta-mayo j¤eyaþ | sarva-÷ubhaïkaratvaü ca krodho'pi devasya vareõa tulyaþ iti nyàyena siddham | atha ÷ama-virodhã kàma÷ ca tasya preùñha-jana-vi÷eùa-råpàsu tàsu prema- vi÷eùa-råpa eva | tathà hi - sa eùa nara-loke 'sminn avatãrõaþ sva-màyayà | reme strã-ratna-kåñastho bhagavàn pràkçto yathà || [BhP 1.11.36] sveùu nija-janeùu yà màyà kçpà tat-sukha-cikãrùà-maya-premà tayà loke'vatãrõa iti tasyà eva sarvàvatàra-prayojana-nimittatvàt strã-ratna- kåñastho'pi tàdç÷a-ramaõa-va÷a-kàri-prema-vi÷eùa-råpayà tayaiva reme, na tu prasiddha-kàmenety arthaþ | atra ratna-padena tàsàm api tad-yogyatvaü bodhayitvà tàdç÷a-prema-vi÷eùa-mayatvaü bodhitam | evaü bhàva- vailakùaõye'pi kriyayà sàmyam ity àha pràkçto yathà iti | atra ÷rã- bhagavato'py apràkçtatvaü dar÷ayitvà tadvat kàma-viùayatvaü niràkçtam | [136] atha punar api tàdç÷a-premavatãùu tàsv api pràkçta-kàmàdhikàro nàstãti dar÷anena tasyàpi kàmuka-vailakùaõyena tad eva sthàpayati -- uddàma-bhàva-pi÷unàmala-valgu-hàsa- vrãóàvaloka-nihato madano 'pi yàsàm sammuhya càpam ajahàt pramadottamàs tà; yasyendriyaü vimathituü kuhakair na ÷ekuþ || [BhP 1.11.37] madanaþ pràkçtaþ kàmaþ | udbhaña-bhàva-såcaka-nirmala-manoharàbhyàü hàsa-vrãóàvalokàbhyàü nihatas tan-mahima-dar÷anena svayam evoktàrthãkçta-svàstràdi-balo'bhåta | ataeva saümuhya càpam ajahàt bhrå- pallavaü dhanur apàïga-taraïgitàni bàõà ity-àdivat | tatra nijàstra-prayogaü na kuruta evety arthaþ | tathàbhåtà api pramadottamàþ pramadena prakçùña- premànanda-vi÷eùeõa paramotkçùñàs tàþ sva-vçnda eva yàþ svato'py utkçùña-premavatyas tàsàü sàmyecchayà kuhakais tàdç÷a-premàbhàvena kapañàü÷a-prayuktaþ sadbhiþ kapañàdibhir yasyendriyaü vimathituü (page 80) tadvad vi÷eùeõa mathituü na ÷ekuþ kintu sva-premànuråpam eva ÷ekur iti | tasmàt prema-màtrotthàyit-vikàratvàt tasya kàmuka-vailakùaõyam iti bhàvaþ | [137] tasmàd etat tattvam avij¤àyaiva -- tam ayaü manyate loko hy asaïgam api saïginam | àtmaupamyena manujaü vyàpçõvànaü yato 'budhaþ || [BhP 1.11.38] ayaü sàdhàraõo lokaþ asaktam api pràkçta-guõeùv anàsaktam api | yataþ àtmaupamyena manujaü vyàpçõvànaü kàmàdi-vyàpàra-yuktaü manyate | yathà àtmanaþ pràkçta-manuùyatvàdi tathaiva manyata ity arthaþ | ataevàbudhaþ evàsau loka iti | [138] pràkçta-guõeùv asaktatve hetuþ - etad ã÷anam ã÷asya prakçti-stho 'pi tad-guõaiþ | na yujyate sadàtma-sthair yathà buddhis tad-à÷rayà || [BhP 1.11.39] avatàràdau prakçti-guõa-maye prapa¤ce tiùñhann api sadaiva tad-guõair na yujyate iti yad etad ã÷asye÷anam ai÷varyam | tatra vyatireke dçùñàntaþ, yatheti | evam evoktaü ÷rãmad-uddhavena tçtãye -- bhagavàn api vi÷vàtmà loka-veda-pathànugaþ | kàmàn siùeve dvàrvatyàm asaktaþ sàïkhyam àsthitaþ || [BhP 3.3.19] [139] nanu tàdç÷am ai÷varyaü tasya tàþ kiü jànanti | yadi jànanti tadà raho-lãlàyàü truñyaty eva tàdç÷a-premety à÷aïkyàha - taü menire 'balà måóhàþ straiõaü cànuvrataü rahaþ | apramàõa-vido bhartur ã÷varaü matayo yathà || [BhP 1.11.40] ã÷varam api taü raha ekànta-lãlàyàü mauóhyàt tàdç÷a-prema-mohàd bhartur apramàõa-vidas tàdç÷ai÷varyaa-j¤àna-rahitàþ straiõam àtma-va÷yam anuvratam anusçtaü ca menire | tac ca nàyuktam ity àha, yathà tàsàü matayaþ prema-vàsanàs tathaiva sa iti ye yathà màm [Gãtà 4.11] ity àdeþ | svecchàmayasya [BhP 10.14.2] ity àde÷ ca pràmàõyàd iti bhàvaþ | || 1.11 || ÷rã-såtaþ || 135-139 || [140] tathà cànyatra - gçhàd anapagaü vãkùya ràja-putryo 'cyutaü sthitam | preùñhaü nyamaüsata svaü svaü na tat-tattva-vidaþ striyaþ || [BhP 10.61.2] àtmànaü pratyekam eva preùñhaü sarvataþ priyatamam amaüstety arthaþ | ataevàtattva-vidaþ | årdhvordhva-preyasã-sad-bhàvàt | [141] nanv àtmàràmasya kathaü patnãùu prema, ucyate | tàsu ramaõatvenaiva lokavan na tasya prema, kintu ÷uddha-prema-sambandhenaiva | tathà hi - càrv-abja-ko÷a-vadanàyata-bàhu-netra- sa-prema-hàsa-rasa-vãkùita-valgu-jalpaiþ | sammohità bhagavato na mano vijetuü svair vibhramaiþ sama÷akan vanità vibhåmnaþ || [BhP 10.61.3] atra sa-premeti tàsu ÷rã-kçùõa-prema dar÷itam | ataeva vanità-÷abda- prayogaþ | vanità-janitàtyarthànuràgàyàü ca yoùiti iti nànàrtha-vargàt | tena tasmin tàsàü ca (page 81) prema dar÷itam | atas tat-prema-màtra-vijitaü yad bhagavato manas tat tu svaiþ kevala-strã-jàtãyair vibhramair vijetuü na ÷ekur ity arthaþ | [142] strã-jàtãya-vibhramànuvàda-pårvakaü pårvàrtham eva vi÷adayati --- smàyàvaloka-lava-dar÷ita-bhàva-hàri- bhrå-maõóala-prahita-saurata-mantra-÷auõóaiþ | patnyas tu ùoóa÷a-sahasram anaïga-bàõair yasyendriyaü vimathituü karaõair na ÷ekuþ || [BhP 10.61.4] svayam evànaïga-bàõa-råpaiþ karaõair bhàva-hàvàdibhir na ÷ekuþ | tàni vi÷inaùñi smàyeti | smàyaþ smitam | bhàvo'bhipràyaþ | tàdç÷a-bhrå- maõóalaiþ prahità vikùiptà÷ ca te saurata-mantraiþ surata-råpàrtha-sàdhaka- mantraiþ ÷auõóàþ pragalbhà÷ ca te tàdç÷aiþ || || 10.61 || ÷rã-÷ukaþ || 141-142 || [143] atha ÷rã-raghunàtha-carite strã-saïginàü gatim iti prathayaü÷ cacàra [BhP 9.10.11] ity àdika-vàkyeùv antas tat-prema-va÷a eva strã-saïginàü kàminàü gatiü prathayan kriyà-sàmyena bahir vikhyàpayan ity evàbhipràyaþ | uktaü ca tad-adhyàyànte- premõànuvçttyà ÷ãlena pra÷rayàvanatà satã | bhiyà hriyà ca bhàva-j¤à bhartuþ sãtàharan manaþ || [BhP 9.10.56] iti | tad-anantaràdhyàye'pi--- tac chrutvà bhagavàn ràmo rundhann api dhiyà ÷ucaþ | smaraüs tasyà guõàüs tàüs tàn nà÷aknod roddhum ã÷varaþ || [BhP 9.11.16] ity anenàntas-tat-prema-va÷atàü bhakti-vi÷eùa-saukhyàya vyajya bahiþ kàmuka-kriyà-sàmya-dar÷anayà sàdhàraõa-jana-vairàgya-jananàyoktam- strã-puü-prasaïga etàdçk sarvatra tràsam-àvahaþ | [BhP 9.11.17] ity àdi | yuktaü cobhaya-vidhatvaü bhagavac-caritasya caturasra-hitatvàt | tasmàt tat- kàmasya preyasã-viùayaka-prãti-vi÷eùa-màtra-÷arãratvam | ato na doùa÷ ca | tan-màtra-÷arãratvenaivaü vi÷iùyoktam - reme ramàbhir nija-kàma-samplutaþ [BhP 10.59.43] iti sa satya-kàmo'nuratàbalà-gaõaþ [BhP 10.33.25] iti | atha sàmyam api bhaktàd anyatraiva | samo 'haü sarvabhåteùu na me dveùyo 'sti na priyaþ | ye bhajanti tu màü bhaktyà mayi te teùu càpy aham || [Gãtà 9.29] ity àdeþ | atha bhakta-prema-vi÷eùa-maya-nara-lãlàve÷a-maye kvacit tat-prakà÷a-vi÷eùe kadàcit sarvaj¤atvàdi-virodhi-mohàdiko'pi dç÷yate | so'pi guõa eva | tàdç÷a- mohàdikasya tal-lãlà-màdhurya-vàhitvena viduùàm api prãti-sukhadatvàt na tu doùaþ | svecchayàïgãkçtatvàt | ataevàha -- rakùo viditvàkhila-bhåta-hçt-sthitaþ svànàü niroddhuü bhagavàn mano dadhe || [BhP 10.12.25] tàvat praviùñàs tv asurodaràntaraü paraü na gãrõàþ ÷i÷avaþ sa-vatsàþ || [BhP 10.12.26] iti | tathà tato vatsàn adçùñvaitya [BhP 10.13.16] ity àdi | || 10.12 || ÷rã-÷ukaþ || 143 || [144] yadà ca tasya svecchà na bhavati pratikulair mohàdinà yojayitum iùyate ca saþ | tadà sarvathà tena na yujyate eva | yathà ÷àlva-màyayà tasya mohàbhàvaü sthàpayann àha-evaü vadanti ràjarùe çùayaþ kecanànvitàþ [BhP 10.77.30] ity àdau | kva ÷oka-mohau sneho và bhayaü và ye 'j¤a-sambhavàþ | kva càkhaõóita-vij¤àna- j¤ànai÷varyas tv akhaõóitaþ || [BhP 10.77.33] ity àdi | pårvokta-rãtyaivoktaü ye tv aj¤a-sambhavàþ paramàyàdi-pàrava÷ya-màtra- kçtàþ ÷okàdayas te kveti | || 10.77 || ÷rã-÷ukaþ || 144 || (page 82) [145] bhakta-prema-pàràva÷ya-sambandhena tu ÷okàdayo'pi varõità eva - ÷rutvà tàü bhagavàn ràmaþ [BhP 9.11.16] ity àdau ÷rã-ràma-carite | sakhyuþ priyasya viprarùeþ [BhP 10.80.19] ity àdau ÷rã-dàmàdi-vipra-carite | tathàha- gopy àdade tvayi kçtàgasi dàma tàvad yà te da÷à÷ru-kalilà¤jana-sambhramàkùam | vaktraü ninãya bhaya-bhàvanayà sthitasya sà màü vimohayati bhãr api yad bibheti || [BhP 1.8.31] tatra bhãr api yad bibheti ity uktyà tasya ai÷varya-j¤ànaü vyaktam | tato yadi sà bhãþ satyà na bhavati tadà tasyà moho'pi na sambhaved iti gamyate | sphuñam eva càntarbhayam uktaü bhaya-bhàvanayà sthitasyeti | || 1.8 || ÷rã-kuntã ÷rã-bhagavantam || 145 || [146] atha svàntantryaü bhakta-sambandhaü vinaiva ahaü bhakta-paràdhãnaþ [BhP 9.4.63] ity àdeþ | atha gocàraõàdàv api sukhitva-guõànukålyam eva mantavyam | tad-vyàjena nànà-krãóà-sukham eva hy upacãyate | yathàha- vraja-vikrãóator evaü gopàla-cchadma-màyayà | grãùmo nàmartur abhvan nàtipreyàn ÷arãriõàm || sa ca vçndàvana-guõair vasanta iva lakùitaþ || [BhP 10.18.2-3] kriyà-kçtasya duþkhasya niùedhaþ | vraje vikrãóator iti | chadma vyàjaþ | màyà va¤canam | gopàla-vyàjena yad va¤canaü tena vikrãóatoþ | pràtas tad- vyàjena nànà-janàn va¤cayitvà vrajàd vanaü gatvà svacchandaü nijàbhãùñàþ krãóàþ kurvator ity arthaþ | sàyaü vrajàvàsàgamane cànyà iti | kàla-kçtasya duþkhasya niùedhaþ | sa ceti | anena de÷a-kçtasya ca iti j¤eyaþ | || 10.18 || ÷rã-÷ukaþ iti || 146 || [147] atha pårvavat sthairya-virodhã bàlyàdi-cà¤calyam api guõatvenaiva sphuñaü dç÷yate | yathà vatsàn mu¤can kvacid asamaye [BhP 10.8.29] ity àdi | atha rakta-lokatvaü ca yathàha- snigdha-smitàvalokena vàcà pãyåùa-kalpayà | caritreõànavadyena ÷rã-niketena càtmanà || imaü lokam amuü caiva ramayan sutaràü yadån | reme kùaõadayà datta- kùaõa-strã-kùaõa-sauhçdaþ || [BhP 3.3.20-21] rajanyà dattàvasaraþ strãõàü kùaõaü utsava-råpaü sauhçdaü yasya || || 3.3 || ÷rãmàn uddhavaþ || 147 || [148] atra evaü lãlà-nara-vapuþ [BhP 10.23.33] ity-àdikam api udàhàryam | evam api yad asuràõàm aparaktatvam | tatra kàraõam àha- pàpacyamànena hçdàturendriyaþ samçddhibhiþ påruùa-buddhi-sàkùiõàm | akalpa eùàm adhiroóhum a¤jasà paraü padaü dveùñi yathàsurà harim || [BhP 4.3.21] spaùñam | || 4.3 || ÷rã-÷ivaþ || 148 || [149] yadyapy eùàü guõànàü sarveùàm api bhagavati nityatvam eva tathàpi tat-tal- lãlà-siddhy-arthaü teùàü kvacit kasyacit prakà÷aþ kasyacid aprakà÷a÷ ca bhavati | ataevàha- a÷råyantà÷iùaþ satyàs tatra tatra dvijeritàþ | nànuråpànuråpà÷ ca nirguõasya guõàtmanaþ || [BhP 1.11.19] nirguõasya madhya-pada-lopena nirgatà guõebhyo guõà yasya tasya, pràkçta- guõàtãta-nitya- (page 83) guõasya nànuråpàþ nitya-tat-paripårõatvena làbhàntaràyogàt | guõàtmanaþ tadà÷ãrvàdàïgãkàra-dvàrà tat-tad-guõa- vi÷eùa-pravartaka-nivartakasya anuråpà÷ ca | tad-aïgãkàre hetuþ satyà iti | tad evaü prakà÷anàprakà÷ana-hetor eva ÷rã-bhagavata÷ candra-para- paràrdhojjvalatàdike saty api tal-lãlà-màdhurya-vistàrakas tamisràdi- vyavahàraþ sidhyati | || 1.10 || ÷rã-såtaþ || 149 || [150] ataevàvasara-vi÷eùaü pràpya tat-tad-guõa-samudàya-vi÷eùàvirbhàvàd eka evàsau tatra tatra pçthak pçthag iva dhãrodàttàdi-vyavahàra-catuùñayam api prakà÷ayati | tatra dhãrodàtto yathà - gambhãro vinayã kùantà karuõaþ sudçóha-vrataþ | akatthano gåóha-garvo dhãrodàttaþ su-sattva-bhçt || [BRS 2.1.226] iti | ete ca guõà govardhanoddhàraõàdi-÷akra-sambhàùànta-lãlàyàü vyaktàþ santi | atha dhãra-lalitaþ - vidagdho nava-tàruõyaþ parihàsa-vi÷àradaþ | ni÷cinto dhãra-lalitaþ syàt pràyaþ preyasã-va÷aþ || [BRS 2.1.230] ete ca ÷rãmad-vraja-devã-sahita-lãlàyàü suùñhu vyaktàþ | atha dhãra-÷àntaþ - ÷ama-prakçtikaþ kle÷a-sahana÷ ca vivecakaþ | vinayàdi-guõopeto dhãra-÷ànta udãryate || [BRS 2.1.233] ete ca tàdç÷ànàü yudhiùñhiràdãnàü sannidhau tat-pàlana-lãlàyàm ujjçmbhate | atha dhãroddhataþ - màtsaryavàn ahaïkàrã màyàvã roùaõa÷ calaþ | vikatthana÷ ca vidvadbhir dhãroddhata udàhçtaþ || [BRS 2.1.236] ete ca tàdç÷àn asuràn pràpya kvacid udayante | ataeva duùña-daõóana- hetutvàd eùàü guõatvaü ca | tad evam uddãpaneùu guõà vyàkhyàtàþ | atha teùu jàtir dvividhàþ | tasya tat-sambandha-sambandhinàü ceti | tatra tasya jàtir gopatva-kùatriyatvàdikà | ÷yàmatva-ki÷oratvàdikam anyatra tad-upamà- buddhi-janakatvaü ca | tat-sambandhinàü jàtis tu gotvàdikà j¤eyà | athoddãpaneùu kriyà lãlà eva | tà÷ ca dvividhàþ | tatra tat-sànnidhyena màyayà dar÷itàþ | sçùñy-àdayo màyikyaþ | tadãya-÷rã-vigraha-ceùñàs tu smita-vilàsa-khelànçtya-yuddhàdayaþ svaråpa-÷aktimayyaþ | ÷rã-vigrahasya svaråpànandaika-råpatvàt | ramayàtma-÷aktyà yad yat kariùyati [BhP 3.9.23] iti tçtãya-stha-brahma-stavàc ca | ã÷varasyàpi tasya vartata eva svàbhàvikaü tad-icchà-kautukaü lokavat tu lãlà-kaivalyam [Vs 2.1.33] iti nyàyena | yathàha- eka eve÷varas tasmin sura-kàrye sure÷varaþ | vihartu-kàmas tàn àha samudronmathanàdibhiþ || [BhP 8.6.17] eka eve÷varaþ samartho'pãti ñãkà ca | ataeva tat-taj-jàti-lãlàbhinive÷aþ ÷råyate, yathà viùõu-dharmottare- yasyàü yasyàü yadà yonau pràdurbhavati kàraõàt | tad-yoni-sadç÷aü vatsa tadà loke viceùñate || saühartuü jagadã÷ànaþ samartho'pi tadà nçpa | tad-yoni-sadç÷opàyair vadhyàn hiüsati yàdava || ity àdi | || 8.6 || ÷rã-÷ukaþ || 150 || [151] tatra ÷rã-vigraha-ceùñà dvividhàþ | ai÷varyamayyo màdhurya-mayya÷ ceti | tatra nija-jana-premamayatvàn màdhurya-mayya eva ramaõàdhikye hetavaþ | yathaiva parama-vismaya-harùàbhyàm àha- (page 84) evaü nigåóhàtma-gatiþ sva-màyayà gopàtmajatvaü caritair vióambayan | reme ramà-làlita-pàda-pallavo gràmyaiþ samaü gràmya-vad ã÷a-ceùñitaþ || [BhP 10.15.19] ÷rã-nàràyaõàdi-råpeùu svàvirbhàveùu ramà-làlita-pàda-pallavo'pi sveùu alaukikeùv api vraja-vàsiùu nirãkùya tad-vapur alam ambare carat [BhP 10.18.27] ity àdau haladhara ãùad atra sat iti nyàya-labdhena tal-lãlà- màdhurya-sthitiþ san laukikaü yad gopàtmajatvaü tad eva alaukika- gopàtmajamayi÷ caritair vióambayan anukurvan reme svayam api ratim uvàha | atas tàdç÷a-ramaõeùu yathà tad-icchà | na tathà ramà-làlita-pàda- pallavatve'pãti dar÷itam | ramaõam eva dar÷ayati | yathàdhunàpi gràmyair bàlakaiþ samaü ka÷cid gràmàdhipa-bàlako ramate tadvat | tat-tal-lãlà-pradhàna eva ramate na tv ai÷varya-pradhàna ity arthaþ | dç÷yate ca tat-tal-lãlàve÷aþ | sa jàta-kopa- sphuritàruõàdharaþ [BhP 10.9.6] ity àdau | raho'pi jàta-tàdç÷a-bhàvàt | tàn vãkùya kçùõaþ [BhP 10.12.27] ity àdau bàlànàü svakaràpacyutatàjàtànutàpàd diùña-kçtatva-mananàc ca | ataeva tasya tat-tal-lãlàsu lokànusàri yad yad buddhi-karma-sauùñhavaü tat tat suùñhu munibhir api sa-camatkàraü varõyate | yathoktaü ÷rã-÷ukena jaràsandha-yuddhànte- sthity-udbhavàntaü bhuvana-trayasya yaþ samãhite 'nanta-guõaþ sva-lãlayà | ana tasya citraü para-pakùa-nigrahas tathàpi martyànuvidhasya varõyate || [BhP 10.50.30] iti | teùu cariteùu yad-alaukikam àsãt tad api tat-tal-lãlà-rasa-màtràsaktasya tasya svabhàva-siddhai÷varyatvena lãlàkhyà ÷aktir eva svayaü sampàditavatãty àha ã÷aü tat-tal-lãlocita-sughaña-durghaña-sarvàrtha-sàdhakaü ceùñitaü lãlaiva yasya sa iti | yathoktam- athovàca hçùãke÷aü nàradaþ prahasann iva | yoga-màyodayaü vãkùya mànuùãm ãyuùo gatim || [BhP 10.69.37] yathà ca-- yady evaü tarhi vyàdehã- ty uktaþ sa bhagavàn hariþ | vyàdattàvyàhatai÷varyaþ krãóà-manuja-bàlakaþ || [BhP 10.8.36] sà tatra dadç÷e vi÷vam [BhP 10.8.37] iti | atra yadi satya-giras tarhi samakùaü pa÷ya me mukham [BhP 10.8.35] ity antà tadãya-sarasa-kçtaiva lãlà pårvam uktà | avyàhatai÷varya ity àdikà tu tat-tal-lãlà-÷akti-kçtaiva | sà ca ÷rã- vraje÷varyà vàtsalya-poùike vismaya-÷aïke puùõàti | nàhaü bhakçitavàn amba [BhP 10.8.35] iti sambhrameõa mithyaiva kçùõa-vàkyaü ca satyàpayati | evaü ÷rã-dàmodara-lãlàyàü yàvat tasya bandhanecchà na jàtàsãt tàvad-rajju- paramparàbhyas tasmin dvy-aïgulàdhikatva-prakà÷aþ | tad uktaü tad-dàmà [BhP 10.8.15] ity àdinà | yadà tu màtç-÷rameõa tad-icchà jàtà tadà na tat- prakà÷aþ | tad uktaü - sva-màtuþ svinna-gàtràyàþ [BhP 10.9.18] ity àdinà | evaü ÷rã-kçùõa-kçpà-dçùñi-prabhàveõaiva viùamaya-mohàt sakhãnàü samuddharaõaü tad-àve÷enaiva dàvàgni-pàne cikãrùita-màtre svayaü tan- nà÷a ity àdikaü j¤eyam | krãóà-manuja-bàlaka iti krãóayà lãlayà manujà- bàlaka-sthitiü pràpto'pãty arthaþ | anyatra ca krãóà-mànuùa-råpiõaþ [BhP 10.16.68] iti | evaü kàrya-mànuùaþ [BhP 10.16.60] ity atràpi kàryaü krãóaiva | tasmàt sàdhu vyàkhyàtam evaü nigåóhàtma-gatiþ ity àdi | || 10.15 || ÷rã-÷ukaþ || 151 || (page 85) [152] anyatra ca pårva-rãtyaivàha- kçtvà tàvantam àtmànaü yàvatãr gopayoùitaþ | reme sa bhagavàüs tàbhir àtmàràmo 'pi lãlayà || [BhP 10.33.20] tàdç÷o'pi tàbhiþ saha reme | tasyàravinda-nayanasya [BhP 3.15.43] ity àdau cakàra teùàü saïkùobham akùara-juùàm api citta-tanvoþ itivat | tatra sarvàbhir eva yugapal-lãlecchà yadà jàtà tadaiva tàvat-prakà÷à api tathaiva lãlà-÷aktyà ghañità ity àha kçtveti | lãlayà lãlà-÷akti-dvàraiva, na tu sva- dvàrà | tàvantam àtmànam àtmanaþ prakà÷aü kçtvà prakañayya | || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 152 || [153] tad evaü màdhurya-mayyà lãlàyà utkarùo dar÷itaþ | asyàü màdhurya-mayyàü ca yugapad vicitra-lãlà-vidhànasya tasyàpi ramaõàdhikya-hetutvena pårva- dar÷ita-vilàsa-mayy eva ÷rã-÷ukadevàdãnàm api ÷rã-÷iva-brahmàdãnàm api parama-madhuratvena bhàsate | pårvatra yathà itthaü satàü brahma- sukhànubhåtyà [BhP 10.12.11] ca tàdç÷atvena varõanàt | uttaratra ÷akra-÷arva- parameùñhi-purogàþ [BhP 10.35.15], ka÷malaü yayur ity àdiùu tatraiva moha- ÷ravaõàc ca | atha krãóà-mànuùa-råpiõas tasyànyà loka-maryàdà-mayã dharmànuùñhàna- lãlà tu dharma-vãràdi-bhaktànàm eva madhuratvena bhàsate na tàdç÷ànàm | yathàha- brahman dharmasya vaktàhaü kartà tad-anumodità | tac chikùayan lokam imam àsthitaþ putra mà khidaþ || [BhP 10.69.60] tatra hi ÷rã-nàrado nànà-krãóàntara-dar÷anena sukhaü labdhavàn dharmànuùñhàna-dar÷anena tu khedaü tatràha brahmann iti | || 10.69 || ÷rã-bhagavàn nàradam || 153 || [154] atha pårvavad eva kaniùñha-j¤àni-bhaktànàm eva madhuratvena bhàsamànàü tad-audàsãnya-lãlàm apy àha- tasyaivaü ramamàõasya saüvatsara-gaõàn bahån | gçhamedheùu yogeùu viràgaþ samajàyata || [BhP 3.3.22] gçha-medheùu gàrhasthyocita-dharmànuùñhàneùu vairàgyam audàsãnyam | || 3.3 || ÷rãmàn uddhavo viduram || 154 || [155] athoddãpaneùu tadãya-dravyàõi ca pariùkàràstra-vàdikra-sthàna-cihna- parivàra-bhakta-tulasã-nirmàlyàdãni | tatra pariùkàrà vastràlaïkàra- puùpàdayaþ | te ca tadãyàs tat-svaråpa-bhåtatvenaiva bhagavat-sandarbhe dar÷itàþ | tathàpi bhåùaõa-bhåùaõàïgam [BhP 3.2.11] iti nyàyena tat- saundarya-saurabhyàdi-pariùkriyamàõatayaiva taü pariùkurvanti na kevala-sva- guõena | sa ca tat-tad-råpàn tàn sva-÷akti-vilàsàn pràpya svãya-tat-tad-guõàn vi÷eùataþ prakà÷ayatãti tasya tat-tad-apekùàpi sidhyati | ataeva pãtàmbara- dharaþ sragvã sàkùàn manmatha-manmathaþ [BhP 10.32.2] ity àdau abhivyaktàsamordhva-saundaryasyàpi pariùkàratvena varõitayoþ srak- pãtàmbaayor api tàdç÷atvaü gamyate | ãdç÷àny eva vàsàüsi nityaü giri- vanecaràþ [BhP 10.41.35] iti rajaka-vàkyaü tv àsura-dçùñyà ÷rã-viùõu-puràõe laukika-dçùñyàpi suvarõà¤jana-cårõàbhyàü tau tadà bhåùitàmbarau [ViP 5.9.5] ity uttamàgamatvàvagamàt | tathà måle ca ÷yàmaü hiraõya-paridhim [BhP 10.23.22] ity àdi | àstàü tad api kàliya-varuõa-govindàbhiùeka-kartç- mahendràdy-upahçtàsakhya-vastràdãnàü tad-dine càva÷yaü vicitra- parihitànàü tenànyathà pratãyamànatvam eva jàyate | tataþ (page 86) kaüsàhçta-vàsasàü svãkàra÷ ca tadãya-svaråpa-÷aktyaika-pràdurbhàva- råpàõàü narakàhçta-kanyànàm iveti j¤eyam | athàstràõi yaùñi-cakràdãni | vàditràõi veõu-÷aïkhàdãni | sthànàni vçndàvana-mathuràdãni | cihnàni padàïkàdãni | parivàrà gopayàdavàdyàþ | nirmalyàõi gopã-candanàdãni yathàyathaü tatra tatra j¤eyàni | athoddãpaneùu kàlà÷ ca tadãya- janmàùñamyàdayaþ | tathà bhaktasya sva-yogyatà ca tad-uddãpanatvena dç÷yate | yathà- tato råpa-guõaudàrya- sampannà pràha ke÷avam | uttarãyàntam àkçùya smayantã jàta-hçc-chayà || [BhP 10.42.9] spaùñam | || 10.42 || ÷rã-÷ukaþ || 155 || [156] tathà tad-rasa-vi÷eùeùu ÷rã-bhagavad-aïga-vi÷eùà api uddãpana-vai÷iùñyaü bhajante | yathà- ÷riyo nivàso yasyoraþ pàna-pàtraü mukhaü dç÷àm | bàhavo loka-pàlànàü sàraïgàõàü padàmbujam || [BhP 1.11.27] ÷riyaþ preyasyàþ | yàþ sarveùàm eva priya-vargàõàü dç÷a÷ cakùåüùi tàsàm | loka-pàlànàü pàlyànàm | sàraïgàõàü sarveùàm api bhaktànàü nivàsa à÷rayaþ | yathàsvaü bhàvoddãpanatvàt | || 1.11 || ÷rã-såtaþ || 156 || [157] kvacid virodhino'pi pratiyogi-mukhena tad-uddãpanà bhavanti | såryàdi-tàpà iva jalàbhilàùasya | yathà- ÷rutvaitad bhagavàn ràmo vipakùãya-nçpodyamam | kçùõaü caikaü gataü hartuü kanyàü kalaha-÷aïkitaþ || balena mahatà sàrdhaü bhràtç-sneha-pariplutaþ | [BhP 10.53.20-21] ity àdi | evaü vàtsalyàdau ÷rã-kçùõasya dhåli-païka-krãóàdi-kçta-màlinyàdayo'pi j¤eyàþ | kànta-bhàvàdau vçddhàdi-pràtikålyàdayo'pi yadà ca te bhayànakàdi-gauõa-rasa-saptakaü janayanti tadàpi pa¤ca-vidha-mukhya-prãti- rasa-poùakatàm eva prapadyante | yathoktaü bhakti-rasàmçta-sindhau- amã pa¤caiva ÷àntàdyà harer bhakti-rasà matàþ | eùu hàsyàdayaþ pràyo bibhrati vyabhicàritàm || [BRS 4.7.14] iti | || 10.53 || ÷rã-÷ukaþ || 157 || [158] tad evam uddãpanà uddiùñàþ | eùu ca ÷rã-vçndàvana-sambandhinas tu prakçùñàþ | aho yatra sarveùàm eva parama-prãty-ekàspadasya ÷rã- kçùõasyàpi parama-prãty-àspadatvaü ÷råyate-vçndàvanaü govardhanam [BhP 10.11.16] ity àdau, ÷làghitaü ca svayam eva aho amã deva-varàmaràrcitam [BhP 10.15.5] ity àdibhiþ | tathà tadãya-parama-bhaktai÷ ca tad bhåri-bhàgyam iha janma [BhP 10.14.34] ity àdinà, àsàm aho caraõa-reõu-juùàm [BhP 10.47.61] ity àdinà, vçndàvanaü sakhi bhuvo vitanoti kãrtiü [BhP 10.21.10] ity àdinà ca | ataeva ÷rã-kçùõasyàpi tatrasthàþ prakà÷à lãlà÷ ca parama-varãyàüsaþ | yathà trailokya-saümohana- tantre tadãya-÷rãmad-aùñàda÷àkùara-prastàve- santi tasya mahà-bhàgà avatàràþ sahasra÷aþ | teùàü madhye'vatàràõàü bàlatvam atidurlabham || iti | bàlyaü ca ùoóa÷a-varùa-paryantam iti prasiddham | tathà hari-lãlà-ñãkàyàm udàhçtà smçtiþ- garbhastha-sadç÷o j¤eya àùñamàd vatsaràc chi÷uþ | bàla÷ càùoóa÷àd varùàt paugaõóa÷ ceti procyate || iti | anyatra ca ÷làghitam- nandaþ kim akarod brahman ÷reya evaü mahodayam | ya÷odà ca mahà-bhàgà papau yasyàþ stanaü hariþ || (page 87) pitarau nànvavindetàü kçùõodàràrbhakehitam | gàyanty adyàpi kavayo yal loka-÷amalàpaham || [BhP 10.8.46-47] ataeva ekàda÷e sarva-÷rã-kçùõa-carita-kathànte sàmànyataþ ÷rã-kçùõa- caritasya bhakty-uddãpanatvam uktvà vai÷iùñya-vivakùayà bàlya-caritasya pçthag-uktiþ -- itthaü harer bhagavato ruciràvatàra- vãryàõi bàla-caritàni ca ÷antamàni | anyatra ceha ca ÷rutàni gçõan manuùyo bhaktiü paràü paramahaüsa-gatau labheta || [BhP 11.31.28] iti | so'yaü ca tat-prakà÷a-lãlànàm utkarùo bahu-vidhaþ | ai÷varya-gatas tàvat satya-j¤ànànantànanda-màtraika-rasa-mårti-brahmàõóa-koñã÷vara- dar÷anàdau | kàruõya-gata÷ ca påtanàyàm api sàkùàn màtç-gati-dàne, màdhurya-gatas tu tàv aïghri-yugmam anukçùya sarãsçpantau [BhP 10.8.22] ity àdau, vatsàn mu¤can kvacid asamaye [BhP 10.8.29] ity àdau, gopãbhiþ stobhito'nçtyat [BhP 10.11.7] ity àdau, kvacid vàdayato veõum [BhP 10.11.39] ity àdau, kvacid vinà÷àya mano dadhad vrajàt [BhP 10.21.1] ity àdau, kvacid gàyati gàyatsu [BhP 10.15.10] ity àdau, taü go-raja÷ churita-kuntala-baddha- barha- [BhP 10.15.42] ity àdau, kçùõasya nçtyataþ kecid [BhP 10.18.10] ity àdau, dhenavo manda-gàminyaþ [BhP 10.20.26] ity àdau, akùaõvatàü phalam [BhP 10.21.7] ity àdau, ÷yàmaü hiraõya-paridhim [BhP 10.23.22] ity àdau, bhagavàn api tà ràtrãþ [BhP 10.29.1] ity àdau, vàma-bàhu-kçta-vàma-kapolaþ [BhP 10.35.2] ity àdau ca | kiü bahunà sarvatraiva sahçdayaiþ sarva evàvagantavyaþ | atha anubhàvàs tu citta-stha-bhàvànàm avabodhakàþ | [BRS 2.2.1] | te dvividhàþ - udbhàsvaràkhyàþ sàttvikàkhyà÷ ca | tatra bhàvajà api bahi÷- ceùñà-pràya-sàdhyà udbhàsvaràþ | te coktàþ - nçtyaü viluñhitaü gãtaü kro÷anaü tanu-moñanam | huïkàro jçmbhaõaü ÷vàsa-bhåmà lokànapekùità | làlà-sravo'ññahàsa÷ ca ghårõà-hikkàdayo'pi ca || [BRS 2.2.2] iti | atha sàttvikàþ antar-vikàraika-janyàþ | yatràntar-vikàro'pi tad-aü÷a iti bhàvatvam api teùàü manyante | tatra- te stambha-sveda-romà¤càþ svara-bhedo'tha vepathuþ | vaivarõyam a÷ru pralaya ity aùñau sàttvikàþ smçtàþ ||[BRS 2.3.16] eùu pralayo naùña-ceùñatà | bhagavat-prãti-hetuka-pralaye ca bahi÷-ceùñà- nà÷aþ | naa tv antar-bhagavat-sphårty-àder api | yathoktaü ÷rãmad-uddhavam uddi÷ya- sa muhårtam abhåt tåùõãü kçùõàïghri-sudhayà bhç÷am | tãvreõa bhakti-yogena nimagnaþ sàdhu nirvçtaþ || [BhP 3.2.4] ity àdinà | ÷anakair bhagaval-lokàn nçlokaü punar àgataþ || [BhP 3.2.6] ity antena | yathà gàruóe- jàgrat-svapna-susupteùu yoga-sthasya ca yoginaþ | yà kàcin manaso vçttiþ sà bhaved acyutà÷rayaþ || iti | ataeva tadànãü tat-tad-rasànàm àsvàda-bheda-sphårtir apy avagantavyà | atha sa¤càriõaþ | ye vyabhicàriõa÷ ca bhaõyante | sa¤càrayanti bhàvasya gatiü [BRS 2.4.2] iti (page 88) vi÷eùeõàbhimukhyena caranti sthàyinaü prati [BRS 2.4.1] iti ca nirukteþ | te ca trayastriü÷at - nirvedo'tha viùàdo dainyaü glàni-÷ramau ca mada-garvau | ÷aïkà-tràsàvegà unmàdàpasmçtã tathà vyàdhiþ || moho mçtir àlasyaü jàóyaü vrãóàvahitthà ca | smçtir atha vitarka-cintà-mati-dhçtayo harùa utsukatvaü ca || augryam arùàsåyà÷ càpalyaü caiva nidrà ca | suptir bodha itãme bhàvà vyabhicàriõaþ samàkhyàtàþ || [BRS 2.4.4-6] eùàü lakùaõam ujjvale dar÷anãyam | eùu tràsaþ kçùõa-vatsalàdiùu bhayànakàdi-dar÷anàt | tad-arthaü tat-saïgati-hàni-tarkeõàtmàrthaü ca bhavati | nidrà tac-cintayà ÷ånya-cittatvena tat-saïgaty-ànanda-vyàptyà ca bhavati | ÷ramaþ paramànanda-maya-tad-arthàyàsa-tàdàtmyàpattau bhavati | àlasyaü tàdç÷a-÷rama-hetukaü kçùõetara-sambandhi-kriyà-viùayakaü bhavati | bodha÷ ca tad-dar÷anàdi-vàsanàyàþ svayam udbodhena bhavatãty àdikaü j¤eyam | kiü ca nirvedàdãnàü càmãùàü laukika-guõa-maya- bhàvàyamànànàm api vastuto guõàtãtatvam eva tàdç÷a-bhagavat-prãty- adhiùñhànatvàt | athaitat-saüvalanàtmako bhagavat-prãtimayo raso'pi vya¤jita eva- smarantaþ smàrayanta÷ ca mitho 'ghaugha-haraü harim | bhaktyà sa¤jàtayà bhaktyà bibhraty utpulakàü tanum || kvacid rudanty acyuta-cintayà kvacid dhasanti nandanti vadanty alaukikàþ | nçtyanti gàyanty anu÷ãlayanty ajaü bhavanti tåùõãü param etya nirvçtàþ || [BhP 11.3.31-32] ity anena | atra harir àlambano vibhàvaþ | smaraõam uddãpanaþ | smàraõàdika udbhàsvaràkhyo'nubhàvaþ | pulakaþ sàttvikaþ | cintàdayaþ sa¤càriõaþ | saüjàtayà bhaktyeti sthàyã | bhavanti tåùõãü param etya nirvçtà iti tat- saüvalanam | paraü parama-rasàtmakaü vastv ity arthaþ | eùa ca bhagavat- prãti-maya-rasaþ pa¤cadhà prãter bheda-pa¤cakena | te ca j¤àna-bhakti-maya- bhakti-maya-vatsala-maitrã-mayojjvalàkhyàþ krameõa j¤eyàþ | eteùàü ca sthàyinàü bhàvàntarà÷rayatvàt niyatàdhàratvàc ca mukhyatvam | tat-prãti-sambandhenaiva bhàgavata-rasàntaþ-pàtàt pa¤ca-vidheùu priyeùu kàdàcitkodbhavatvenàniyatàdhàratvàc ca gauõatà | tatas tadãya-rasànàm api gauõatà | tatra mukhyàþ madhureõa samàpayet iti nyàyena gauõa-rasànàü rasàbhàsànàm apy upari vivaraõãyàþ | gauõàþ samprati vivriyante | yeùu vismayàdayo vibhàva-vai÷iùñya-va÷ena svayaü tat-prãty-utthà api tat-prãtim àtma-sàtkçtya vardhamànàþ sthàyitàü prapadyante | te ca- adbhuto hàsya-vãrau ca raudro bhãùaõa ity api | bãbhatsaþ karuõa÷ ceti gauõàþ sapta rasàþ smçtàþ || tatra tat-prãtimayo'yam adbhuto rasaþ | yatràlambano lokottaràkasmika- kriyàdimattvena vismaya-viùayaþ ÷rã-kçùõaþ | tad-àdhàras tat-priya÷ ca | uddãpanàs tàdç÷a-tac-ceùñàþ | (page 89) anubhàvàþ netra-vistàràdyàþ | vyabhicàriõa÷ càvega-harùajàdy-àdyàþ | sthàyã tat-prãtimayo vismayaþ | tad- udàharaõaü ca- citraü bataitad ekena vapuùà yugapat pçthak | gçheùu dvy-aùña-sàhasraü striya eka udàvahat || [BhP 10.69.2] ity àdikaü j¤eyam | atha tan-mayo hàsyo rasaþ | tatràlambana÷ ceùñà-vàg-veùa-vaikçtya- vi÷eùavattvena tat-prãti-maya-hàsa-viùayaþ ÷rã-kçùõaþ | tad-àdhàras tat- priya÷ ca | tathà yadi tad-vi÷eùavattvenaiva tat-priyàpriyau ca tat-prãtimaya- hàsa-viùayau bhavatas tadàpi tat-kàraõasya prãter viùayaþ ÷rã-kçùõa iti sa eva målam àlambanam | hàsyasyàpi tad-vi÷iùñatvenaiva pravçttes tu sutaràm eva | ataþ kevalasya hàsàü÷asya viùayatvena vikçta-tat-priyàpriyau bahiraïgàv evàvalambanàv iti | evaü dàna-yuddha-vãra-rasàdiùv api j¤eyam | uddãpanàs tu taj-janakasya ceùñàvàg-veùa-vaikçtàdayaþ | anubhàvà÷ ca nàsauùñha- gaõóaki-spandanàdayaþ | vyabhicàriõo harùàlasyàvahitthàdayaþ | sthàyã ca tat-prãtimayo hàsaþ | sa ca sva-viùayànumodanàtmakas tad-utpràsàtmako và ceto-vikà÷aþ | tatas tad-àtmakatvena viùayo'py asyàsti | tasyodàharaõe'numodanàtmako yathà -- vatsàn mu¤can kvacid asamaye kro÷a-sa¤jàta-hàsaþ [BhP 10.8.29] ity àdi, hastàgràhye racayati vidhiü [BhP 10.8.30] iti, evaü dhàrùñyàny u÷ati kurute [BhP 10.8.31] ity àdi itthaü strãbhiþ sabhana-nayana-÷rã-mukhàlokinãbhir vyàkhyàtàrthà prahasitamukhã na hy upàlabdhum aicchat ity antam | vyàkhyàtas tadãya-càpalya-lakùaõo'rtho yasyai sà | || 10.8 || ÷rã-÷ukaþ || 158 || [159] utpràsàtmako yathà- tàsàü vàsàüsy upàdàya nãpam àruhya satvaraþ | hasadbhiþ prahasan bàlaiþ parihàsam uvàca ha || [BhP 10.22.9] spaùñam | || 10.22 || ÷rã-÷ukaþ || 159 || [160] yathà ca- katthanaü tad upàkarõya pauõórakasyàlpa-medhasaþ | ugrasenàdayaþ sabhyà uccakair jahasus tadà || [BhP 10.66.7] spaùñam | || 10.66 || ÷rã-÷ukaþ || 160 || [161] atha tat-prãti-mayo vãra-rasaþ | tatra vãra-rasa÷ caturdhà dharma-dayà-dàna- yuddhàtmakatvenotsàhasya sthàyina÷ càturvidhyàt | tatra dharma-vãra-rasaþ | tatràlambano dharma-cikãrùàti÷aya-lakùaõasya dharmotsàhasya viùayàbhàvàt prãtimayatvenaiva labdho viùayaþ ÷rã-kçùõaþ | tad-àdhàras tad-bhakta÷ ca | uddãpanàþ sac-chàstra-÷ravaõàdayaþ | anubhàvà vinaya-÷raddhàdayaþ | vyabhicàriõo mati-smçty-àdayaþ | sthàyã tat-prãtimayo dharmotsàhaþ | tad- udàharaõaü ca- kratu-ràjena govinda ràjasåyena pàvanãþ | yakùye vibhåtãr bhavatas tat sampàdaya naþ prabho || [BhP 10.72.3] ity àdikam | atha tan-mayo dayà-vãra-rasaþ | atràlambanas tat-prãti-jàtayà tadãyatàvagata- sarva-bhåta-viùayaka-dayayàtma-vyayenàpi santarpyamàõa-dãna-veùàc channa-nija-råpaþ ÷rã-kçùõaþ | tàdç÷a-dayàdhàro bhaktaþ | pitràdãnàü tàdç÷ã dayà tu vatsalàdikam eva puùõàti karuõaü và | uddãpanàs tad-àrti- vya¤janàdayaþ | anubhàvà à÷vàsanokty-àdayaþ | vyabhi-(page 90)-càriõaþ autsukhya-mati-harùàdayaþ | sthàyã tat-prãti-mayo dayotsàhaþ | udàharaõaü ca- kçcchra-pràpta-kuñumbasya kùut-tçóbhyàü jàta-vepathoþ | atithir bràhmaõaþ kàle bhoktu-kàmasya càgamat || tasmai saüvyabhajat so 'nnam àdçtya ÷raddhayànvitaþ | hariü sarvatra sampa÷yan [BhP 9.21.5-6] ity àrabhya, evaü (iti) prabhàùya pànãyaü mriyamàõaþ pipàsayà pulkasàyàdadàd dhãro nisarga-karuõo nçpaþ | tasya tribhuvanàdhã÷àþ phaladàþ phalam icchatàm àtmànaü dar÷ayàü cakrur màyà viùõu-vinirmitàþ || [BhP 9.21.15] ity antam | spaùñam | || 9.21 || ÷rã-÷ukaþ || 161 || [162] atho tan-mayo dàna-vãra-rasaþ | dvidhà càyaü sampadyate | bahu-pradatvena samupasthita-duràpàrtha-tyàgena ca | tatra prathamasyàlambanam anya- sampradànake ca dàne dàna-dravyeõa tat-tçpter eva mukhyodde÷ena tad- udde÷e paryavasànàt | tat-sampradànake tu spaùña-tad-udde÷àd ditsàti÷aya- lakùaõasya dànotsàhasya viùayaþ ÷rã-kçùõas tad-àdhàras tat-priya÷ ca | anyaþ sampradàna-vãra-rasas tu bahiraïgaþ | uddãpanàþ sampradàna-vãkùàdyàþ | anubhàvà và¤chàdhika-dàna-smitàdyàþ | vyabhicàriõo vitarkautsukya- harùàdyàþ | sthàyã tat-prãtimayo dànotsàhaþ | udàharaõaü ca -- nandas tv àtmaja utpanne jàtàhlàdo mahàmanàþ [BhP 10.5.1] ity àdi | spaùñam | || 10.5 || ÷rã-÷ukaþ || 162 || tathà, evaü ÷aptaþ sva-guruõà satyàn na calito mahàn | vàmanàya dadàv enàm arcitvodaka-pårvakam || [BhP 8.20.16] etàü pçthvãm | || 8.20 || ÷rã-÷ukaþ || 163 || [164] atha dvitãyasyàlambanaþ | upasthita-duràpàrtha-tyàgecchàti÷aya-lakùaõasya tad-utsàhasya dharmotsàhavad eva viùayaþ ÷rã-kçùõas tad-àdhàras tad- bhakta÷ ca | uddãpanàþ kçùõàlàpa-smitàdayaþ | anubhàvàs tad-utkarùa- varõana-draóhimàdayaþ | sa¤càriõo dhçti-pracuràþ | sthàyã tat-prãti-mayas tyàgotsàhaþ | tad-udàharaõam-sàlokya-sàrùñi-sàråpya- [BhP 3.29.13] ity àdikam eva | atha tan-mayo yuddha-vãra-rasaþ | tatra yoddhà tat-priyatamaþ | tasyaiva tat- prãti-maya-yuddhotsàhàt | pratiyoddhà tu krãóà-yuddhe ÷rã-kçùõo và tat- puras tasyaiva mitra-vi÷eùo và | sàkùàd yuddhe punas tat-pratipakùaþ | tatra ÷rã-kçùõa-pratiyoddhçkatve tat-prãtimaya-yuyutsàti÷aya-lakùaõa-tad-utsàha- viùayatayà tasyaivàlambanatvaü sarvathà siddham | itara-pratiyoddhçkatve'pi hàsya-rasavat tat-prãtimayatvena målam àlambanatvaü tasyaiva | tat- pratipakùas tu yuyutsàü÷a-màtrasya bahiraïga àlambanaþ | tatra yoddhç- pratiyoddhàrau mitra-vi÷eùàvàdhàratva-viùayatvàbhyàm àlambanàv iti | uddãpanàþ pratiyoddhçka-smitàdayaþ | anubhàvàþ yoddhçka-smitàdayaþ | vyabhicàriõo garvàvegàdayaþ | sthàyã tat-prãti-mayo yoddhotsàhaþ | udàharaõaü ca trividha-pratiyoddhç-krameõa- bhràmaõair laïghanaiþ kùepair àsphoñana-vikarùaõaiþ | cikrãóatur niyuddhena kàka-pakùa-dharau kvacit || [BhP 10.18.12] kàka-pakùa÷ cåóà-karaõàt pràktanàþ ke÷àþ | tad-dhàriõau ràma-kçùõau | niyuddhena bàhu-yuddhena tad-bhedair bhràmaõàdibhiþ | evam eva hari- vaü÷e- tathà gàõóãva-dhanvànaü (page 91) vikrãóan madhusådanaþ | jigàya bharata-÷reùñhaü kuntyàþ pramukhato vibhuþ || iti | || 10.18 || ÷rã-÷ukaþ || 164 || [165] tathà- ràma-kçùõàdayo gopà nançtur yuyudhur jaguþ || [BhP 10.18.12] atra tad-agre pare'pi gopàs taü santoùayanto yuyudhur ity àgatam | || 10.18 || ÷rã-÷ukaþ || 165 || [166] tathà jaràsandha-vadhe- sa¤cintyàri-vadhopàyaü bhãmasyàmogha-dar÷anaþ | dar÷ayàm àsa viñapaü pàñayann iva saüj¤ayà || tad vij¤àya mahà-sattvo bhãmaþ praharatàü varaþ | gçhãtvà pàdayoþ ÷atruü pàtayàm àsa bhå-tale || [BhP 10.72.41-42] spaùñam | || 10.72 || ÷rã-÷ukaþ || 166 || [167] atha tat-prãtimayo raudra-rasaþ | tatràlambanas tat-prãti-maya-krodhasya viùayaþ ÷rã-kçùõas tad-àdhàras tat-priya-jana÷ ca | tasya viùaya÷ cet tad-dhitas tad-ahitaþ svàhito và bhavati tad-àdi pårvavat tat-prãter viùayatvena tasyaiva målam àlambanatvam | anye tu krodhàü÷a-màtrasya bahiraïgàlambanàþ | tatra pramàdàdinà ÷rã-kçùõàt sakhyà atyàhite sakhyàþ krodha-viùayaþ ÷rã- kçùõaþ | tena badhvàdãnàm avagate saïgame vçddhàdãnàü ca sa eva | atha tad-dhita÷ ca pramàdena tad-anavekùaõàd anyasya krodha-viùayaþ syàt | tad- ahito daityàdiþ | svàhitas tu svasya tat-sambandha-bàdhakaþ | athoddãpanàþ krodha-viùayasyàvaj¤àdayaþ | anubhàvàþ hasta-niùpeùàdayaþ | vyabhicàriõa àvegàdayaþ | sthàyã tat-prãtimayaþ krodhaþ | vçddhàyàs tat- prãtimayaþ krodhaþ | vçddhayàs tat-prãtimayatvaü vraja-janatvàt tadàpi svàbhàvikyàþ prãter antarbhàva-màtreõa anveùàü tad-vikàratvena | tac ca tasyaiva maïgala-kàmanà-pràyatayà | tatra pårveùàü trayàõàm udàharaõam anyatrànveùyam | uttarayor dvayos tu yathà- tataþ pàõóu-sutàþ kruddhà matsya-kaikaya-sç¤jayàþ | udàyudhàþ samuttasthuþ ÷i÷upàla-jighàüsavaþ || [BhP 10.74.41] spaùñam | || 10.74 || ÷rã-÷ukaþ || 167 || [168] tathà- maitad-vidhasyàkaruõasya nàma bhåd; akråra ity etad atãva dàruõaþ | yo 'sàv anà÷vàsya su-duþkhitaü janaü priyàt priyaü neùyati pàram adhvanaþ || [BhP 10.39.26] spaùñam | || 10.39 || ÷rã-gopyaþ || 168 || [169] atha tat-prãtimayo bhayànaka-rasaþ | tatràlambana÷ cikãrùita-tat-pãóanàd dàruõàt yat tadãya-prãti-mayaü bhayaü tasya viùaya÷ ÷rã-kçùõaþ | tad- àdhàras tat-priya-jana÷ ca | kiü ca svasya tad-vicchedaü kurvàõàd yat tàdç÷aü bhayaü yac ca svàparàdha-kadarthitàn ÷rã-kçùõàd eva và syàt tasya tasya sva- viùayakatve'pi pårvavat prãiter viùayatvàt ÷rã-kçùõa eva målàlambanaþ | bhaya-hetus tåddãpana eva bhavet | vibhàvyate his ratyàdir yatra [BhP 2.1.10] iti saptamy-arthatvasya pårvatraiva vyàpteþ | yeneti tçtãyàrthasya tåttaratraiva vyàpte÷ ca | sva-viùayatve tu ya eva viùayaþ sa evàdhàra iti bhayàü÷a-màtra- viùayatvena pårvavad bahiraïga evàlambano'sau | tad-àdhàratvena tv antaraïgo'pi | athoddãpanàþ bhãùaõa-bhrå-kuñyàdyàþ | anubhàvà mukha-÷oùàdyàþ | vyabhicàriõa÷ càpalyàdyàþ | sthàyã tat-prãtimayaü bhayam | tad-udàharaõaü ca- (page 92) janma te mayy asau pàpo mà vidyàn madhusådana | samudvije bhavad-dhetoþ kaüsàd aham adhãra-dhãþ || [BhP 10.3.29] atra viùayatvenaiva hetutvaü na tu kàrakàntaratvena | || 10.3 || ÷rã-devakã ÷rã-bhagavantam || 169 || [170] tathà ÷aïkhacåóa-dauràtmye- kro÷antaü kçùõa ràmeti vilokya sva-parigraham || [BhP 10.34.27] iti | spaùñam | || 10.34 || ÷rã-÷ukaþ || 170 || [171] ataþ (atha) kùamasvàcyuta me rajo-bhuvo hy ajànatas tvat-pçthagã÷a-màninaþ | ajàvalepàndhatamo'ndhacakùuùa eùo'nukampyo mayi nàthavàn iti || [BhP 10.14.10] spaùñam | || 10.14 || brahmà ÷rã-bhagavantam || 171 || [172] atha tan-mayo bãbhatsa-rasaþ | atràpi anya-jugupsàyàs tat-prãtimayatvena pårvavat tat-prãti-viùayatvàc chrã-kçùõa eva målàlambanaþ | tad-àdhàras tat- priya-jana÷ ca | jugupsà-màtràü÷asya viùayo'nyas tu bahiraïgàlambanaþ | uddãpanà anya-gatàmedhyatàdayaþ | anubhàvàþ niùñhãvanàdayaþ | vyabhicàriõo viùàdàdayaþ | sthàyã ca tat-prãti-mayã jugupsà | udàharaõaü ca tvak-÷ma÷rå-roma-nakha-ke÷a-pinaddham [BhP 10.60.45] ity àdikam | ÷rã- rukmiõã-vàkyam eva | atha tan-prãti-mayaþ karuõa-rasaþ | tatràlambanaþ kevala-bandhu-bhàva- maya-premõàniùñhàptipadatàvedyatvena tat-prãtimaya-karuõà-viùayaþ ÷rã- kçùõas tad-àdhàras tat-priya÷ ca | uddãpanàs tat-karma-guõa-råpàdyàþ | anubhàvà mukha-÷oùa-vilàpàdyàþ | vyabhicàriõo jàóya-nirvedàdayaþ | sthàyã ca tat-prãti-mayaþ ÷okaþ | udàharaõaü ca- antar hrade bhujagabhogaparãtam àràt kçùõaü nirãham upalabhya jalà÷ayànte | gopàü÷ ca måóhadhiùaõàn paritaþ pa÷åü÷ ca saïkrandataþ paramaka÷malam àpur àrtàþ || [BhP 10.16.19] spaùñam | || 10.16 || ÷rã-÷ukaþ || 172 || [173] atha kçùõa-prãtimato janasya ca yady anyo'pi tat-kçpà-hãno janaþ ÷ocanãyo bhavati tadà tatràpi tan-maya eva karuõaþ syàt | yathà- na te viduþ svàrtha-gatiü hi viùõuü durà÷ayà ye bahir-artha-màninaþ | andhà yathàndhair upanãyamànàs te 'pã÷a-tantryàm uru-dàmni baddhàþ || [BhP 7.5.31] spaùñam | || 7.5 || ÷rã-prahlàdo guru-putram || 173 || [174] kiü ca, ta eva vismayàdayo yadi ÷rã-kçùõàdhàrà bhavanti ta eva tat-prãti- maya-citteùu sa¤caranti, tadàpi tat-prãti-mayàdbhuta-rasàdayo bhavanti | yathà - aho amã deva-varàmaràrcitam [BhP 1.15.5] ity àdiùu ajàta-prãtãnàü tu tat-sambandhena ye vismayàdayo bhàvàs tadãya-ramà÷ ca dç÷yante te'tra tad-anukàriõa eva j¤eyàþ | atha rasànàm àbhàsa-tàpatyàdi-j¤ànàyà÷raya-niyamaþ parasparaü vyavahàro'py uddi÷yate | tatra à÷raya-niyamaþ ÷rã-kçùõa-sambandhànuråpa eva | yathà pitràdiùu pràkçtasya vàtsalyasyà÷rayatvaü niyatam | tathà mukhyànàü pa¤cànàü mitho vyavahàras tad-à÷rayàõàü janànàm iva sa ca kulãna-lokata evàvagantavyaþ | tato yeùàü yair militvà narma-vihàràdau yathà saïkocàrhatà | tadãyànàü rasànàü tadãyai rasair api milane tathà tad- arhatà | yathà na, tathà (page 94) na yathollàsas tathollàsa iti | yathà tat- preyasyàdãnàü tad-vatsalàdibhis tad-àdikam | atha guõànàü saptànàm api rasànàü teùu mukhyeùu pa¤casu pratãpatvam udàsãnatvam anugàmitvaü ca yathàyuktam avagantavyam | yathà hàsyasya viyogàtmakeùu bhaktimayàdiùu caturùu pratãpatvam | ÷ànta udàsãnatvaü, anyatrànugàmitvam ity àdi | atha gauõànàü gauõair api vaira-màdhyastha-maitràõi j¤eyàni | yathà hàsyasya karuõa-bhayànakau vairiõau | vãràdayo madhyasthàþ | adbhuto mitram ity àdi | evaü teùu dvàda÷asv api sthàyinàü sa¤càriõàm anubhàvànàü vibhàvànàü viùayàntara-gata-bhàvàdãnàm api pratãpatvaudàsãnyànugàmitvàni vivecanãyàni | tad evaü sthite ÷rã-kçùõa- sambandhiùu janeùu kàvyeùu ca rasasyàyogya-rasàntaràdi-saïgatyà bàdhyamànàsvàdyatvam àbhàsatvam | yatra tu tat-saïgatir bhaïgi-vi÷eùeõa yogyasya sthàyina utkarùàya bhavati tatra rasollàsa eva | kenàpy ayogyasyotkarùe tu rasàbhàsasyaivollàsa iti | atha tatra mukhyasya mukhya-saïgaty-àbhàsitvaü, yathà- sa vai kilàyaü puruùaþ puràtano ya eka àsãd avi÷eùa àtmani | [BhP 1.10.21] iti | nånaü vrata-snàna-hutàdine÷varaþ samarcito hy asya gçhãta-pàõibhiþ | pibanti yàþ sakhy adharàmçtaü muhur vraja-striyaþ sammumuhur yad-à÷ayàþ || [BhP 1.10.28] ity àdy-antam | j¤àna-vivekàdi-prakà÷enàtra hi ÷ànta evopakràntaþ | upasaühçta÷ cojjvalaþ | tena càsya vastalenaiva milane saïkoca eveti parasparam ayogya- saïgatyàbhàsyate | atra samàdhãyate cànyaiþ | sa vai kila ity àdikam anyàsàü vàkyam | nånam ity àdikaü tv anyàsàm | evaüvidhà vadantãnàm [BhP 1.10.31] ity àdi ÷rã-såta-vàkyaü ca sarvànandana-param eveti | || 1.10 || kauravendra-pura-striyaþ || 174 || [175] tathà- athàbhaje tvàkhila-påruùottamaü guõàlayaü padma-kareva làlasaþ | apy àvayor eka-pati-spçdhoþ kalir na syàt kçta-tvac-caraõaika-tànayoþ || jagaj-jananyàü jagad-ã÷a vai÷asaü syàd eva yat-karmaõi naþ samãhitam karoùi phalgv apy uru dãna-vatsalaþ sva eva dhiùõye 'bhiratasya kiü tayà || [BhP 4.20.27-28] ity àdi | atra dàsa-bhàvàkhya-bhakti-mayasya prakçtatvena yogyasya tad-ayogyojjvala- saïgatyàbhàsitatvam | tatra dàsa-bhàvas tat-prakaraõa-siddha eva | ujjvala- saïgati÷ ca padma-kareva làlasa ity àdinàvagamyate | atra samàdhànaü ca | na khalv asya tadvat kànta-bhàva-vàsanà jàtà kintu bhakti-vàsanaiva | dçùñàntas tatra tasyà bhakty-aü÷a eva | tayà spardhà tu tat-parama- kçponnaddhatvena vãràkhya-dàsatàü pràptasya nàyogyeti | anye tv evaü manyante | tat khalu tadãya-dãna-viùayaka-kçpà-såcaka-sva-prema-vacana- vinoda-màtraü, na tu lakùmã-spardhàvaham | karoùi phalgv apy uru dãna- vatsalaþ [BhP 4.20.28] iti svasmiüs tucchatva-mananàt | evaü ÷rã-trivikrameõa bali-÷irasi caraõe'rpite nemaü viri¤co labhate prasàdam [BhP 8.23.6] iti ÷rã- prahlàda-vàkyam api dçùñam | ÷rã-nçsiüha-kçpàyàü svànukampàyàm api - kvàhaü rajaþ-prabhava ã÷a tamo 'dhike 'smin jàtaþ suretara-kule kva tavànukampà | na brahmaõo na tu bhavasya na vai ramàyà yan me 'rpitaþ ÷irasi padma-karaþ prasàdaþ || [BhP 7.9.26] atra brahmàder adhunà vidyamànasyàpi mamaiva ÷irasãty arthaþ | ata ubhayatràpi tat-tad-avatàra-samayàpekùayaiva tàdç÷a-prasàdàbhàvo vivakùita iti j¤eyam | || 4.20 || pçthuþ ÷rã-viùõum || 175 || (page 94) [176] tathà ÷rã-vasudevàdãnàm api pitràditvena vàtsalyasya tad-ayogya-bhakti- maya-saïgaty-àbhàsitatvaü tatra tatra dç÷yate | tatra samàdhànaü càgre | atha baladevàdàv ity àdau cintyam | manaso vçttayo naþy syuþ [BhP 10.47.66] ity àdikàni ÷rã-vraje÷varàdi-vàkyàni tu na tàdç÷àni | abhipràya-vi÷eùeõa vatsala-rasasyaiva puùñatayà sthàpayiùyamàõatvàt | tathà- kim asmàbhir anirvçttaü deva-deva jagad-guro | bhavatà satya-kàmena yeùàü vàso guror abhåt || [BhP 10.80.44] ity àdi | atha sakhyamayasyai÷varya-j¤àna-saüvalita-bhakti-maya- saïgamenàbhàsãkçtiþ | asya ÷rãdàma-viprasya sakhyaü hi kçùõasyàsãt sakhà ka÷cit [BhP 10.80.6] ity àdinà, kathaya¤cakratuþ [BhP 10.80.27] ity àdau, karau gçhya parasparam ity anena ca prakçtaü dç÷yate iti | atra ca samàdhànaü ÷rã- baladevàdivad eva cintyam | || 10.80 || ÷rã-÷ukaþ || 176 || [177] tathà -- tvaü nyasta-daõóa-munibhir gaditànubhàva àtmàtma-da÷ ca jagatàm iti me vçto 'si || [BhP 10.60.39] iti | àtmà paramàtmà | àtmado mokùeùu tat-tad-àtmàvirbhàva-prakà÷akaþ | atra kàntàtvena yogya ujjvala àtmàdi-÷abda-vya¤jita-tad-ayogya-÷ànta- saïgamenàbhàsyate | atra samàdhãyate ca | asyàþ svãyàtvena kànta-bhàve dàsãtvàbhimànamayã bhaktir api yujyata eva pativratà-÷iromaõitvàt | yathoktaü tad-àdyà evoddi÷ya-dàsã-÷atà api vibhor vidadhuþ sma dàsyam [BhP 10.59.4] iti | ÷rã-rukmiõyàs tu lakùmã-råpatvenai÷varya-svaråpa-j¤àna- mi÷ra-tàdç÷a-bhakti-mi÷ra-kànta-bhàvatvàd atra tàdç÷a-bhakti-màtra- poùàya tàdçg apy uktaü yuktam iti | || 10.60 || ÷rã-rukmiõã || 177 || [178] atha tan-màdhurya-màtrànubhavamaya-kevala-kànta-bhàvànàm api ÷rã- vraja-devãnàü na khalu gopikànandano bhavàn [BhP 10.31.4] ity àdiùu yà ÷àntàdi-saïgatir dç÷yate, sà tu purataþ sopàlambhàdi-÷leùa-vàg bhaïgi- mayatvena vyàkhyàsyamànatvàt | pratyuta rasollàsàyaiva syàt | tathà baddhànyathà srajà kàcit [BhP 10.30.23] ity àdau vàtsalya-saïgatiþ saïgaty- antareõa vyàkhyàsyate | tathà prakçtojjvale rase ràsa-varõane duþsaha- preùñha-virahaþ [BhP 10.29.10] ity àdikaü ÷rã-munãndra-vacanaü, tathà tad- anantaraü, kçùõaü viduþ paraü kàntam [BhP 10.29.12] ity àdike ràja- munã÷vara-pra÷nottare ca mokùa-prastàva-vya¤jita-÷ànta-rasa-saïgatyà rasàbhàsatvam akurvann ity atra samàdhànaü ca ÷rã-kçùõa-sandarbhe tathaivàgre ca tàtkàlika-÷rã-kçùõa-pràpty-antaràya-niràsa-màtram eva tat- prasaïge dar÷itaü, na tv anyo mokùa (page 95) ity ata÷ cintyam | tathà taü kàcin netra-randhreõa [BhP 10.32.8] ity àdau yogãvànanda-samplutà iti caivaü vyàkhyàyate | yogãti klãbaika-vacanaü, tac ca kriyà-vi÷eùaõam | lajjayà yadyaî manasi nidhàyaivopaguhyàs te tathàpy atyantàbhinive÷ena yogi saüyogi yathà syàt tad ivopaguhyàs te ity arthaþ | evam anyatrànyatràpi yathà-yogaü samàdheyam | atha ÷rã-baladevàdau viruddha-bhàvàvasthànaü caiva cintyam | yathaiva ÷rã- kçùõas tad-bhakta-sukha-vya¤jaka-nànà-lãlàrthe viruddhàn api guõàn dhàrayati na ca tair virudhyate acintya-÷aktitvàt, tathà tal-lãlàdhikàriõas te'pi | asti caiùàü tad-yogyatà | yathà ÷rã-baladevasya jyeùñhatvàd vatsalatvam | ekàtmatvàd bàlyam àrabhya saha-vihàritvàc ca sakhyam | pàramai÷varya-j¤àna-sad-bhàvàd bhaktitvam iti | tataþ ÷rã-kçùõasya yàdç÷a- lãlà-samayas tàdç÷a eva bhàvas tad-vidhasyàvirbhavati | tato na virodho'pi | tataþ ÷aïkhacåóa-vadha-pràktana-horikà-lãlàyàü ÷rã-kçùõena samaü yugmãbhåya gànàdikaü tad-dvàrà dvàrakàtaþ ÷rã-vraja-devãùu sande÷a÷ ca nàsama¤jasaþ | evaü ÷rãmad-udbhavàdãnàm api vyàkhyeyam | atha mukhyasyàyogya-gauõa-saïgatyàbhàsatvam- devakã vasudeva÷ ca vij¤àya jagad-ã÷varau | kçta-saüvandanau putrau sasvajàte na ÷aïkitau || [BhP 10.44.51] ity àdiùu j¤eyam | atra ÷rã-kçùõa-vibhàvita-bhayànaka-saïgatyà tad-viùayo vatsala àbhàsyate | atra samàdhànaü ca pràktanam eva | atha gauõasyàyogya-gauõa-saïgaty- àbhàsatvam | yathà kàliya-hçdaya-prave÷a-lãlàyàm- tàüs tathà kàtaràn vãkùya bhagavàn màdhavo balaþ | prahasya kiücin novàca prabhàvaj¤o'nujasya saþ || [BhP 10.16.16] atra ÷rã-baladevasya ai÷varya-j¤ànavato'py àdhunika-sàmàjika-bhaktasyeva vraja-janàdhàraka-karuõànubhava-mayaþ karuõo yogyaþ | sa ca hàsa- saïgatyàbhàsyate | samàdhànaü ca pårvavan nànà-bhàvasyàpi tad-vidhasya tal-lãlà-vi÷eùa-rakùà-samayànuråpa-bhàvodayàt | tad-vidhà hi tasya lãlà- pravartaka-parikarà iti | hàsasya kàraõaü prabhàva-j¤ànaü hi atra teùàü pràõa-rakùàrtham eva bhàvàntaràõy atikramyoditam | tata÷ caivaü hi teùàü j¤ànam abhåt | ayaü cetasya parama-preùñho marma-vettà ca hasati tadà nàsty eva kàcic cinteti | punar api tad-arthaiva tasya ceùñà dçùñà - kçùõapràõàn nirvi÷ato nandàdãn vãkùya taü hradam | pratyaùedhat sa bhagavàn ràmaþ kçùõànubhàvavit || [BhP 10.16.22] ity atra lãlànte punaþ ÷rã-kçùõa-làbhe ràma÷ càcyutam àliïgya jahàsàsyànubhàva-vit [BhP 10.17.16] ity atra tu hàsaþ ÷rã-kçùõaü pratyupàlambha-vya¤jaka eva | ÷rã-rukmiõã-haraõa-lãlàdau tu bhràtç-sneha- pariplutatvaü varõitam | tasmàt tad-iùña-lãlànuråpyàn na vairåpyam iti tatra hàsyo'pi nàyogyaþ | || 10.16 || ÷rã-÷ukaþ || 178 || [179] atha sthàyi-bhàva-yogyatvaü prãti-lakùaõata eva pratipannam | tataþ prãty- àbhàsatve'vagate rasàbhàsatvam apy avagamyam | athàyogya-sa¤càri-saïgaty- àbhàsatvaü yathà- sva-vacas tad çtaü kartum asmad-dçg-gocaro bhavàn | yad àtthaikànta-bhaktàn me nànantaþ ÷rãr ajaþ priyaþ || [BhP 10.86.32] atha bhaktir anantàdi-helana-lakùaõa-garva-saïgatyàbhàsyate | tat- samàdhànaü ca vyàkhyàntareõa | (page 96) tad yathà ekànta-bhaktàn me mama anantaþ savadhàmatvenàpi , ÷rãr jàyàtvenàpi, ajaþ putratvenàpi na priyaþ | kintu te'py ekànta-bhakta-÷reùñhatvenaiva mama preùñhà ity arthaþ | tad etad yad àttha tat sva-vacaþ çtaü satyaü kartç dar÷ayituü bhavàn asmad- dçg-gocaro'bhåt | tad-anugàmitàü÷enaivàsmàn praty api kçpàü kçtavàn ity arthaþ || || 10.86 || maithilaþ ÷rã-bhagavantam || 179 || [180] tathà- tayor itthaü bhagavati kçùõe nanda-ya÷odayoþ | vãkùyànuràgaü paramaü nandam àhoddhavo mudà || [BhP 10.46.29] itthaü tad-viyogaja-mahà-duþkha-vya¤janàprakàreõa | atra ÷rã-vraje÷varayoþ ÷rã-kçùõa-viyoga-duþkhànubhava-mayã ÷rãmad-uddhavasya bhaktis tad- ayogyena harùyeõàbhàsyate | samàdhànaü ca ÷rã-baladeva-hàsavad eva kàryam | teùàü sàntvanàrtham àgatasya tasàpi duþkhàbhivyaktir na yogyà | tatas tad-yogyas tadãyànuràga-mahima-camatkàrajo harùa eva tad-artham uditaþ | anantaraü tathaiva sàntvità÷ ca te iti | || 10.46 || ÷rã-÷ukaþ || 180 || [181] tathà- ehi vãra gçhaü yàmo na tvàü tyaktum ihotsahe | tvayonmathita-cittàyàþ prasãda puruùarùabha || [BhP 10.42.10] atra nàyikàyàþ sarveùàm agrata etàdç÷aü càpalyam atyayogyam | tat-saïgati÷ cojjvalam àbhàsayati | samàdhànaü càsyàþ sàmànyatvàd adoùa iti | || 10.42 || sairindhrã bhagavantam || 181 || [182] atra tava sutaþ sati yadàdhara-bimbe [BhP 10.35.14] ity àdike tu na tathà càpalyaü mantavyam | teùàü padyànàü yugalena yugalena pçthak pçthak saüvàda-saïgraha-råpatvà | ÷rã-vraje÷vaã-sabhà-sthitàyà÷ càsyàþ sàmànyatas tan-màdhurya-varõanam eva | tena ca sakràdãnàm eva moha uktaþ | na tu vrajati tena vayam [BhP 10.35.17] ity àdivat | vyomayàn avanità [BhP 10.35.3] ity àdivac ca svabhàvasya sajàtãya-bhàvasya và prakà÷anam iti | evaü kunda-dàma [BhP 10.35.20] ity àdàv api j¤eyam | tathà maivaü vibho'rhati bhavàn [BhP 10.29.31] ity àdiùu prakaña-tat-saïga-pràrthana- dainyàdikam ayogyatvena pratãtam api purataþ ÷leùeõa niùedhàrthàditayà vyàkhyàsyamànatvàt parama-rasàvahatvenaiva sthàpanãyam | athàyogyànubhàva-saïgaty-àbhàsatvaü yathà- yadyapy asàv adharmeõa màü badhnãyàd anàgasam | tathàpy enaü na hiüsiùye bhãtaü brahma-tanuü ripum || [BhP 8.20.12] ity àdi-dvayam | atra ÷ukratvaü ca nàrtha-prayuktasyàpi adharmàdi-÷abda-prayogasya tatràyogyatvàd àbhàsyata eva bhakti-mayaþ | samàdhànaü ca tadànãü sàkùàt bhakter ajàtatvàt ÷rã-trivikrama-pàda-spar÷ànantaram eva ca jàtatvàn na virodha iti | || 8.20 || ÷rã-baliþ ÷ukram || 182 || [183] tathà jaràsandha-vadhaþ kçùõa-bhåry-arthàyopakalpate [BhP 10.71.10] iti | (page 97) atràyogyena sàkùàn-nàmnà sambodhanena dàsya-maya àbhàsyate | vastutas tu tad-àdi-nàmnàü tat-parama-mahima-mayatvàt tan-maya-nàmnàü ca dàsàdibhir api sàkùàd-grahaõa-dar÷anàt tad-adoùa iti | yasya nàma mahad ya÷aþ [øvetU 4.19] iti ÷ruteþ | || 10.71 || uddhavaþ ÷rã-bhagavantam || 183 || [184] tathà satàü ÷u÷råùaõe jiùõuþ kçùõaþ pàdàvanejane [BhP 10.75.5] | pàdavanejane iti õij-antam | atra pàõóava-ràja-kçta-tàdç÷a-÷rã-kçùõa- niyogasyàyuktatvàt tasya bhakti-mayas tenàbhàsyate | vastutas tu bàndhavàþ paricaryàyàü tasyàsan prema-bandhanà [BhP 10.75.3] ity uktatvàt teùu niyojyeùu bàndhavàþ svayam evàvartante, netare iva tan-niyuktà eva | tataþ ÷rã-kçùõasya tu sutaràm eva svecchà-pravçttiþ | tena ca cintitam idam iti gamyate | sarvàõi karmàõy anyaiþ setsyante | pàdàvanejanam tu nànyaiþ sàbhimànatvàt | tata÷ ca mama bandhånàm eùàü karma vigãtàïgaü syàd iti mayivàtràgrahãtavyam iti | tad evaü tasyecchàyàs tad-à÷ritair durlaïghatvàt tad-balàd eva tatra tasya pravçttiþ | evaü svayam eva nàradàdi-pàda-prakùàlane'pi dçùñam | taü prati ca svecchayaiva hi bhagavàn bràhmaõatvena bhaktatvena ca vyavaharati | tata eva kvacit putra mà khidaþ [BhP 10.69.40] ity api vadatãti | || 10.75 || ÷rã-÷ukaþ || 184 || [185] tathà-- ÷rãdàmà nàma gopàlo ràma-ke÷avayoþ sakhà | subala-stokakçùõàdyà gopàþ premõedam abruvan || ràma ràma mahà-bàho kçùõa duùña-nibarhaõa | ito 'vidåre su-mahad vanaü tàlàli-saïkulam || [BhP 10.15.21-22] ity àdi | atràyogyena bhaya-sthàna-gamana-niyogena sakhya-maya àbhàsyate | vastutas tu samàna-÷ãlatvena ÷rã-kçùõasya vãrya-j¤ànàt tais tan-niyogo'pi nàyogyaþ | pratyuta teùàü tadvad vãra-svabhàvànàü tan-maya-prãti-poùàyaiva bhavati- sàkaü kçùõena sannaddho vihartuü vipinaü mahat | bahu-vyàla-mçgàkãrõaü pràvi÷at para-vãra-hà || [BhP 10.58.14] ity arjuna-caritavat | ataeva premõeti mahà-sattva-duùña-nivarhaõeti coktam | anyatra ca asmàn kim atra grasità niviùñàn; ayaü tathà ced bakavad vinaïkùyati [BhP 10.12.14] iti | || 10.15 || ÷rã-÷ukaþ || 185 || [186] evaü dvàrakà-jala-vihàre na calasi [BhP 10.90.22] ity àdau vasudeva- nandanàïghrim iti | atràyogyena ÷va÷ura-nàma-grahaõena svãyànàü kàntàbhàva àbhàsyate | vastutas tu devasya paramàràdhyasya ÷va÷urasya yo nandano mukhyaþ putraþ | asmat-patir ity arthaþ | tasyàïghriü vasu parama-dhana-svaråpam ity eva tan-manasi sthitam | tathàpi daivàt tan-nàmànukaraõa-doùa-samàdhànaü conmatta-vacas-tvenopakràntatvàt | || 10.90 || ÷rã-pañña-mahiùyaþ || 186 || [187] tathà- tam àtmajair dçùñibhir antaràtmanà duranta-bhàvàþ parirebhire patim | niruddham apy àsravad ambu netrayor vilajjatãnàü bhçgu-varya vaiklavàt || [BhP 1.11.33] (page 98) duranta-bhàvà udbhaña-bhàvà, ataeva niruddham apy àsravam | atràtmaja- dvàràliïganena kànta-bhàva àbhàsyate | tad-dvàrà tat-sambhogàyogyatvàt | samàdhànaü ca prãti-sàmànya-paripoùàyaiva tathàcaritaü na tu kànta-bhàva- poùàya | tat-poùas tu dçùñàdi-dvàraiva | tasmàn na doùa iti | || 1.11 || ÷rã-såtaþ || 187 || [188] athàyogya-vibhàva-saïgatyàbhàsatvam udàhriyate | tatràyogyoddãpana- saïgatyà yathà yad-arcitam [BhP 10.38.8] ity àdau, yad gopikànàü kuca- kuïkumàïkitam iti | atrànena rahasya-lãlà-cihnena dàsànusandhànàyogyena dàsya-bhàva-maya àbhàsyate | samàdhànaü ca | atràsya bhakti-màtra-sulabhatva- cintane'bhinive÷aþ | na tu tàdç÷a-lãlà-vi÷eùànusandhàne | yathoktaü ñãkàyàm-yad gopikànàm iti prema-màtra-sulabhatvam ity etat | tato'nanusandhàyaiva tad-vi÷eùaü bhakti-màtrodvalakatvena nirdiùñatvàn na doùa iti | evaü samarhaõaü yatra [BhP 10.38.17] ity àdikaü vyàkhyeyam | || 10.38 || akråraþ || 188 || [189] evam ujjvale'pi putra-råpasyoddãpanatvàyogyatà yaü vai muhur [BhP 10.55.40] ity àdau gamyà | tac càgre samàdhànaü vyàkhyeyam | athàlmbanàyogyatàyàü tàdç÷a-prãty-àdhàràyogyatayàbhàsatve yaj¤apatnãnàü pulindã- hariõy-àdinyàü tat-taj-jàti-råpam ayogyam udàhàryam | atha tàdç÷a-prãti-viùayàyogyatvaü yathà-akùaõvatàm [BhP 10.21.7] ity àdau vaktraü vraje÷a-sutayoþ ity àdi | atra yadyapi ÷rã-ràmo'pi ÷rã-kçùõa-vyåhatvàt sa eva, tathàpi ÷rã- kçùõatvàbhàvàt tat-preyasã-bhàva-vi÷eùàyogya eva | tatas tenàtrojjvalam àbhàsyate | vastutas tv agre'vahitthà-garbheõa vraje÷a-sutayor madhye anu pa÷càt veõu-juùñaü yan-mukham ity àdi vyàkhyànena rasotkarùa eva sàdhayitavyaþ | evam eva ñãkàyàm api | ràmaþ kùapàsu bhagavàn gopãnàü ratim àvahat [BhP 10.65.17] ity atra vyàkhyàtam-gopãnàü ratim iti ÷rã-kçùõa- krãóà-samaye'nutpannàn nàtibàlànàü cànyàsàm ity abhiyukta-prasiddhir iti | || 10.21 || ÷rã-vraja-devyaþ || 189 || [190] athàyogyasya viùayàntara-gata-bhàvàdikasya saïgaty-àbhàsatvaü yathà devahåti-varõane-kàmaþ sa bhåyàt [BhP 3.22.16] ity àdau kùipatãm iva ÷riyam iti | atra devahåti-gatenedç÷a-varõana-råpeõànubhàvena ÷rã-kardamasya bhaktir àbhàsyate | vastutas tu tena jagat-sampatti-råpàü pràkçtãü ÷riyam evoddi÷ya tayoktam iti na doùaþ || || 3.22 || ÷rã-kardamaþ || 190 || [191] tathà- uvàsa tasyàü katicin mithilàyàü samà vibhuþ | mànitaþ prãti-yuktena janakena mahàtmanà | tato '÷ikùad gadàü kàle dhàrtaràùñraþ suyodhanaþ || [BhP 10.57.26] vibhuþ ÷rã-saïkarùaõaþ | mànita ity àdikaü ca tasyaiva vi÷eùaõam iti samàdhànaü ca | || 10.57 || ÷rã-÷ukaþ || 191 || [192] evam agre ca kecid anye rasàbhàsàþ parihariùyante | atha yad uktaü ayogya- saïgatir api bhaïgã-vi÷eùeõa yogyasya sthàyina utkarùàya cet tadà rasollàsaþ iti | tatra mukhya-saïgatyà (page 99) mukhyasyollàso, yathà-aho bhàgyam aho bhàgyam [BhP 10.14.32] ity àdau | atra brahmaõà vraja-vàsi-prasaïge j¤àna-bhakti-bandhu-bhàvau bhàvitau | yogya÷ càtra bandhu-bhàva eva bhàvayitum | tadãya-svàbhàvika-tad-bhàvàsvàde saty anyasya virasatva- pratibhànàt | tathàpi tatra parama-brahma-pada-vya¤jitàyà j¤àna-bhakter ayogyàyà bhàvanà j¤àna-bhakty-aü÷a-vàsita-sahçdaya-camatkàràya tadãya- bhàgya-pra÷aüsà-vai÷iùñya-÷aüsana-bhaïgyà tam evotkarùayituü pravartitety ullasaty eva rasaþ | evam itthaü satàü brahma-sukhànubhåtyà [BhP 10.12.11] ity àdikam api vyàkhyeyam | tathà- bhràtreyo bhagavàn kçùõaþ ÷araõyo bhakta-vatsalaþ | paitç-ùvasreyàn smarati ràma÷ càmburuhekùaõaþ || [BhP 10.49.9] atra pitçùvasus tasyà ai÷varya-j¤àna-mayã bhaktir ayogyà, vàtsalyaü tu yogyam | tathàpi bhagavad-àdi-pada-vya¤jita-tàdç÷a-saïgatir yàsãt | tàm atikramya bhràtreya iti paitçùvaseyàn iti | amburuhekùaõa iti cokti-bhaïgyà vàtsalyasyotkarùe sati rasollàsaþ | || 10.49 || ÷rã-kuntã || 192 || [193] evaü ÷rã-ràghavendrasya kevala-màdhuryamaya-lãlàyàü hanumataþ kevala- tan-maya-dàsa-bhàvo'pi svaråpai÷varyàdi-j¤àna-maya-tad-bhàva-saïgatir nàtir yogyàpi pa÷càn màdhuryamaya eva paryavasàyitàbhaïgyà tasyaivokarùàya jàtet rasollàsa eva yojanãyaþ | tatrai÷varya-màdhuryayor mahima-j¤ànaü tasyàha -- oü namo bhagavate uttama÷lokàya [BhP 5.19.3] ity àdi | [194] atra bhagavata ity ai÷varam uttama÷lokàyeti màdhuryaü dar÷itam | svaråpa- j¤ànam àha -- yat tad vi÷uddhànubhava-màtram ekam [BhP 5.19.4] ity àdi | yat tat prasiddhaü ÷rã-ràmacandrasya durvàda-÷yàmala-råpam | atra prakà÷aika-lakùaõa-vastunaþ såryàdi-jyotiùaþ prakà÷atvaü ÷auklàdimattvam ity àdi dharmavat guõa-råpàdi-lakùaõa-tat-svaråpa-dharmasyàpi tad- àtmakatva-dçùñyà tan-màtratvam uktam | ya eva dharmaþ svaråpa-÷aktir iti bhagavat-sandarbhàdau sthàpitam | ataevaikam api | tasyà÷ ca ÷akter màyàtiriktatvam àha svatejasà dhvasta-guõa-vyakvastham iti | svaråpa-÷aktyà dårãbhåtà traiguõyàtmikà màyà ÷aktiryasmàt yat | ataþ pra÷àntaü sarvopadrava-rahitam | anubhàva-màtratve hetuþ pratyag-dç÷yàd anyat | na cakùuùà pa÷yanta råpam asya [KañhU 2.39], yam evaiùa vçõute tena labhyas tasyaiùà àtmà vivçõute tanuü svàm [KañhU 1.2.23] iti ÷ruteþ | tat kutaþ | anàma-råpaü etàs tisro devatà anena jãvenàtmanànupravi÷ya nàma-råpe vyàkaravàõã [Chà 6.3.2] iti prasiddha-pràkçta-nàma-råpa-rahitam | tatra hetuþ nirãham iti | àtma-÷abdena hi ÷rutàv asyàü paramàtmano jãvàkhya- ÷akti-råpo'ü÷a ucyate | aneneti (page 100) pçthaktva-nirde÷àt | tad-råpeõa ca prave÷o nàma devatà-÷abda-vàcya-tejo-vàri-mçl-lakùaõopàdhy-abhinive÷aþ | sa ca tasya jãvasya tatràhantàdhyàsàd eva bhavati | tato'ntaryàmi-råpeõa svayaü tatra sthitasyàpi tad-adhyàsàbhàvàd upàdhikçta-nàma-råpa-ràhityaü yuktam evety arthaþ | sarvathàhaïkàra-ràhitye sati vyàkara-vàõãti- prayogasyànarhatvàd iti bhàvaþ | [195] nanu, ÷rã-ràma-råpaü na sarvair eva pratãyate tatràha sudhiyopalambhanam | ÷uddha-cittena svaråpatayivopalabhyata ity arthaþ | nàtaþ paraü parama yad bhavataþ svaråpam [BhP 3.9.3] ity àdi ÷rã-brahma-vàkyàt | nanv evaübhåtasya martyeùu pràkañye kiü prayojanam | ucyate | gauõe saty api prayojanàntare mukhyaü tu bhakteùu lãlà-màdhuryàbhivya¤janam evety àha- martyàvatàras tv iha martya-÷ikùaõaü rakùo-vadhàyaiva na kevalaü vibhoþ | kuto 'nyathà syàd ramataþ sva àtmanaþ sãtà-kçtàni vyasanànã÷varasya || [BhP 5.19.5] tu-÷abda à÷aïkà-nivçtty-arthaþ | martya-loke yo'vatàra àvirbhàvaþ | sa tu sàdhu-janodveja-kara-kùobadhàyaiva kevalaü na bhavati kintu martya- ÷ikùaõam api | martyeùu ÷ikùaõaü tad-artha-prakà÷anaü yat tan-mayam api | tatra bahirmukheùu viùayàsaïga-durvàratàprakà÷anam ànuùaïgikam | udde÷yaü tu svabhakti-vàsaneùu cittàrdratà-kara-viraha-saüyogamaya-nija- lãlà-vi÷eùa-màdhurya-prakà÷anam | tatas tad-artham evety arthaþ | anyathà yadi kevalaü tad-vadhàyaiva syàt tadà àtmanaþ paramàtmatvena paripårõasye÷varasya sarvàntaryàmiõaþ sve sva-svaråpe tad-eka-råpe vaikuõñhe ca ramamàõasya sãtà-kçta-vyasanànãti kutaþ syàt | manasaiva tad- vadhe ÷aktatvàt tad-vyasanà-sambhavàc ca | nija-màdhurya-prakà÷ana-pakùe tu tat tat sambhavaty eveti bhàvaþ | [196] atra kçpà-råpaü tàdç÷a-lãlà-råpaü ca màdhuryam adhikaü ÷làghitam | tatra ÷rã-sãtà-viyoga-duþkhaü ca lãlà-màdhuryàntargatam eveti na doùa ity api dar÷itam | tàdç÷a-lãlà ca na pràkçtavat kàmàdi-saktatayà, kintu svajana- vi÷eùa-viùayaka-kçpà-vi÷eùeõaivety àha- na vai sa àtmàtmavatàü suhçttamaþ saktas tri-lokyàü bhagavàn vàsudevaþ | na strã-kçtaü ka÷malam a÷nuvãta na lakùmaõaü càpi vihàtum arhati || [BhP 5.19.6] sa vai khalu trilokyàü na saktaþ | tatra hetuþ | àtmà paramàtmà bhagavàn paripårõai÷varyàdiþ vàsudevaþ sarvà÷raya÷ ceti | kintu àtmavatàm àtmà svayam eva nàthatvena vidyate yeùàü teùàü sva-viùayaka-mamatà-dhàriõàü bhakta-vi÷eùàõàm ity arthaþ | teùàm eva suhçttamaþ | tasmàd yathànyo strãtva-hetukaü ka÷mala÷nuvate tathà nàsàv a÷nuvãta | atas tasyà àtmavattvenaiva tàdç÷a-ka÷mala-hetu-tat-prãti-viùayatàpãti bhàvaþ | tathà devadåta-samayàtikrameõa àtmavato'pi lakùmaõasya parityàgo yaþ, sa khalu nàtyantika ity àha, na lakùmaõam iti | vihàtum api nàrhati na ÷aknoti | anantaraü jhañity eva svarga-sthatayà svàgamanaü pratãkùamàõais tad- àdibhiþ saha svadhiùõyàrohàt | adhunàpi tena sãtàdibhi÷ ca sahaivàsmin (page 101) kiü-puruùa-varùe'py asmàbhir dç÷yamànatvàt | tato maryàdà- rakùàrtham eva ki¤cit tat-tad-anukaraõam iti bhàvaþ | [197] pårvàrtham eva sthàpayituü bhakty-eka-kàraõa-kàruõya-pramukha-parama- màdhuryaü sarvordhvam àha dvàbhyàü- na janma nånaü mahato na saubhagaü na vàï na buddhir nàkçtis toùa-hetuþ | tair yad visçùñàn api no vanaukasa÷ cakàra sakhye bata lakùmaõàgrajaþ || [BhP 5.19.7] mahataþ puruùàj janma | saubhagaü saundaryam | àkçtir jàtiþ | yad yasmàt | tair janmàdibhir visçùñàn tyaktàn asmàn tadãya-parama-bhakta-÷rã- sãtànveùaõàdi-bhakti-tuùñatvena batàho lakùmaõasya sarva-sad-guõa-lakùma- lakùitasya sumitrànandanasyàgrajo'pi sakhitve kçtavàn dàsyàyogyàn api saha- vihàràdinà sakhãn iva kçtavàn ity arthaþ | sugrãvam upalakùya và tathoktam | [198] tasmàt- suro 'suro vàpy atha vànaro naraþ sarvàtmanà yaþ sukçtaj¤am uttamam bhajeta ràmaü manujàkçtiü hariü ya uttaràn anayat kosalàn divam iti || [BhP 5.19.8] pårvaü svaråpa-j¤àna-maya-bhaktyà manuja-kçtàv eva parama-svaråpatvaü dar÷itavàn | samprati màdhurya-j¤àna-maya-bhaktyàpi vi÷iùya tam evàràdhayati manujàkçtiü harim iti | tatràpi ÷rã-kapilàdikaü vyàvartayati ràmam iti | uttamam asamordhva-guõaü sukçtaj¤aü svalpayàpi bhaktyà santuùyantam iti | || 5.19 || ÷rã-hanåmàn || 193-198 || [199] tathà maivaü vibho'rhati [BhP 10.23.31] ity àdau preùñho bhavàüs tanubhçtàü kila bandhur àtmà [BhP 10.29.32] ity atràpi narmàlàpa-maya-÷leùam aïgyà svãya-bhàvotkarùeõa rasollàsaþ purato dar÷anãyaþ | athàyogya-gauõa- saïgatyàpi mukhyasyollàso yathà tvak-÷ma÷ru-roma-nakha-ke÷a- [BhP 10.60.45] ity àdikaü ÷rã-rukmiõã-vàkyam | atra pratãpatvenàyogyasyàpi bãbhatsyasya saïgatiþ prakçta-kçùõa-viùayaka-kànta-bhàva-pra÷aüsà-kàri- vacana-bhaïgyaiva kçteti tad-utkarùàyaiva jàtà | tato rasollàsa eveti | tathànyatra- etàþ paraü strãtvam apàstape÷alaü nirasta-÷aucaü bata sàdhu kurvate | yàsàü gçhàt puùkara-locanaþ patir na jàtv apaity àhçtibhir hçdi spç÷an || [BhP 1.10.30] strãtvaü strã-jàtiþ | sà ca ÷rã-rukmiõyàdy-avara-taj-jàti-bhedatvenaivàtra gçhãtà | apàsta-pe÷alatvàdikaü hi taj-jàty-antarà÷rayaü na tu rukmiõyàdyà÷rayam | tàbhis tàsàm api sàdhutva-karaõàt | tata÷ cànyàü tat- tad-doùa-yuktàü strã-jàtim api ya nija-kãrty-àdinà ÷uddhàü kurvantãty arthaþ | tàsàü tat-tad-doùa-rahita-sarva-guõàlaïkçtatve tad-avaràsàü sàdhutva-vidhàne ca hetum àha yàsàm iti | svayaü tathàvidho'pi àhçtibhiþ preyasã-janocita-guõa (page 102) -samàhàrair yà eva hçdi spç÷an manasyàsajjan yàsàü gçhàd api na jàtv apaitãti | tasmàd atràpi bãbhatsa- saïgatiþ pårvavad vyàkhyeyà | || 1.10 || kauravendra-pura-striyaþ || 199|| [200] atha gauõeùv ayogya-mukhyànàü saïgatàv api pårva-rãtyà rasollàso, yathà- gopyo 'nuraktamanaso bhagavaty anante tatsauhçdasmitavilokagiraþ smarantyaþ | graste 'hinà priyatame bhç÷aduþkhataptàþ ÷ånyaü priyavyatihçtaü dadç÷us trilokam || [BhP 10.16.20] atra gauõaþ karuõa-rasa eva yogyaþ | tatra sva-pratãpe sambhogàkhya ujjvalas tv ayogyaþ | tathàpi tatra smita-vilokàdi-råpa-tat-saïgatiþ smaryamàõa- màtratvena tat-tad-bhàvàbhivya¤jana-bhaïgyà ÷okam utkarùayati | tato rasollàsa eveti | || 10.60 || ÷rã-÷ukaþ || 200 || [201] atha mukhyeùv ayogya-sa¤càri-saïgatàv api yathà tà vàryamànà patibhiþ [BhP 10.29.8] ity àdi | atha ca teùàm agre tàdç÷aü càpalyam ayogyam api tadànãü mohàtirekàbhivya¤janà-bhaïgyà mahàbhàvàkhyaü sarvànusandhàna-rahitaü kànta-bhàvasya utkarùam eva gamayàmàsa | tata ullasaty eva rasa iti | || 10.29 || ÷rã-÷ukaþ || 201 || [202] evam udàharaõàntaràõy apy unneyàni | atha yad uktam ayogyasyotkarùe tu rasàbhàsatvasyaiva ullàsa iti tatrodàharaõam - yuvàü na naþ sutau sàkùàt pradhàna-puruùe÷varau [BhP 10.65.18] iti | atra pitç-bhàvenàbhivyaktasya ÷rã-vasudevasya eva yogyaü vàtsalyam atikramya saïgatà bhaktir na rasatvàyopapadyate iti | samàdhànaü ca pårvànusàreõa ÷rã-baladeva-vad eva yojanãyam | rasàbhàsa-prasaïge samàdhànàni caitàni teùv eva nirdoùeùu kriyante | tad-itareùu tu na tad- artham anugçhyate | tasmàt sarvathà parihàryas tat-prasaïgaþ | yogyena yogya-saïgatyà rasollàsasyodàharaõàni tu svayam uhyàni | || 10.65 || ÷rã-vasudevaþ || 202 || [203] atha tat-prãti-vi÷eùa-mayà rasàþ prakartavyàþ | tatra ÷àntàpara-nàmà j¤àna- bhakti-mayo rasaþ | tatràlambanaþ para-brahmatvena sphuran j¤àna-bhakti- viùaya÷ caturbhujàdi-råpaþ ÷rã-bhagavàn | tad-àdhàrà bhagaval-lãlà-gata- mahà-j¤àni-bhaktà÷ ca | tatra bhagavàn evaü tadaiva bhagavàn aravinda- nàbhaþ [BhP 3.15.27] ity àdibhiþ ÷rã-sanakàdãnàü vaikuõñha-gamane dar÷itaþ | j¤àni-bhaktà÷ ca àtmàràmà÷ ca munayaþ [BhP 1.7.10] ity àdinà varõitàþ | teùu ca ÷rã-catuþsanàdyà (page 103) eva tàdç÷àþ | ÷rã- ÷ukadevasya tu lãlà-rasa-màdhuryàkçùñatayà ÷rã-bhàgavatàbhinive÷àd yatraiva ÷rãmad-bhàgavataü sarvottamatvam abhipraiti tatraiva gçdhnunà bhavet | athoddãpanà÷ ca tasya guõa-kriyà-dravya-pràyàþ tatra guõàþ | sac-cid- ànanda-sàndràïgatvaü, sadà svaråpa-sampràptatvaü, bhagavattvaü, paramàtmatvaü, vidyà-÷akti-pradhànatvaü, vibhutvaü, hatàri-mukti- dàyakatvaü, ÷ànta-bhakta-priyatvaü, samatvaü, dàntatvaü, ÷àntatvaü, ÷ucitvaü, adbhuta-råpavattvam ity àdayaþ | kriyà÷ ca bhakta-pàlanàdyàþ | dravyàõi ca mahopaniùaj-j¤àni-bhakta-pàda-rajas-tulasã-tadãya-sthànàdãni | athànubhàvàþ | tat-tad-guõàdi-pra÷aüsà para-brahma-paramàtmàdi- nàmoccàraõaü brahma-sukhàvadhãraõà-pårvaka-bhagavad-unmukhatvam ity àdayaþ | nàsàgra-nyasta-dçùñitvàvadhåta-ceùñà-j¤àna-mudràdi-pårvaka- jçmbhàïga-moñana-hari-nati-stuti-prabhçtaya÷ ca | sàttvikà÷ ca pràyaþ pràkçtà eva | atha sa¤càriõaþ | nirveda-dhçti-harùa-mati-smçti-viùàdotsukatàvega- vitarkàdyàþ | atha sthàyã j¤àna-bhaktiþ | sà ca- yo 'ntarhito hçdi gato 'pi duràtmanàü tvaü | so 'dyaiva no nayana-målam ananta ràddhaþ || [BhP 3.15.46] ity àdibhir vya¤jità | tan-maya-rasa-vya¤jakaü ca tatraiva-- tasyàravinda-nayanasya padàravinda- ki¤jalka-mi÷ra-tulasã-makaranda-vàyuþ | antar-gataþ sva-vivareõa cakàra teùàü saïkùobham akùara-juùàm api citta-tanvoþ || [BhP 3.15.43] ity àdikam | atràravinda-nayana àlambanaþ | vàyur uddãpanaþ | tanu-saïkùobha-råpa udbhàsvara-vi÷eùaþ sàttvika-vi÷eùa÷ cànubhàvaþ | citta-saïkùobha-råpo harùaþ sa¤càrã | akùara-juùàm apãti nirde÷a-vi÷iùñena tan-nirde÷ena labdhà j¤àna-bhaktiþ sthàyã | tat-samåhasyaikatrànubhavena samarthanàt j¤àna- bhakti-mayo rasa iti vivecanãyam | atha bhakti-mayeùu raseùu à÷raya-bhakti-mayo rasa udàhçiyate | tatràlambanaþ pàlakatvena sphurann à÷raya-bhakty-à÷rayaþ ÷rã-kçùõas tadà dhàràs tal-lãlà-gata-parama-pàlyà÷ ca | atra ÷rã-kçùõo'nyatratyeùu ÷rãman-naràkàratà-pradhànaþ parame÷varàkàra÷ ca | ÷rãmad-vraja-vàsiùu tu para-madhura-parama-prabhàva-÷rãman- naràkàra eva | atha te pàlyà dvividhàþ | sàdhàraõàþ prapa¤ca-kàryàdhikçtà bahiraïgàþ tadãya-caraõa-cchàyaika-jãvanà÷ càntaràïgàþ | tatra pårveùàü brahma- ÷ivàdayas tu bhakti-vi÷eùa-sad-bhàvàt tad-antaraïgà eva | athottare trividhàþ | sàdhàraõàþ ÷rã-yadu-pura-vàsinaþ | ÷rãmad-vraja-pura- vàsina÷ ca | tatra prathame jaràsandha-baddha-ràjàdayo muni-vi÷eùàdaya÷ ca | uttara-varga-dvayaü ÷reõã-janàdikam | athoddãpaneùu guõàþ | tatra parame÷varàkàràvalambanànàü bhagavattvam avatàràvaã-bãjatvam àtmàràmàkarùitvaü putanàdãnàm api tad-ve÷ànukaraõena mahà-bhakta- bhàva-dàtçtvaü paramàtmatvam ananta-brahmàõóà÷rayaika-roma- vivaràü÷atvam ity àdayo vakùyamàõa-mi÷ràþ | ÷rãman- naràkàràvalambanànàü kçpàmbudhitvam à÷rita-pàlakatvam avicintya-mahà- ÷aktitvaü paramàràdhyatvaü sarvaj¤atvaü sudçóha-vratatvaü samçddhimattvaü kùamà-÷ãlatvaü dàkùiõyaü satyaü dàkùyaü sarva-÷ubhaïkaratvaü dhàrmikatvaü ÷àstra-cakùuùñvaü bhakta-suhçttvaü vadànyatvam ojaþ kãrtiþ tejaþ saho balàni prema-va÷yatvàdaya÷ ca | atha jàtayaþ pårveùàü tat-tad-anukàritayà pratãtà gopatvàdayaþ tat- smàrakàþ ÷yàmatvàdaya÷ ca | uttareùàü tat-tac-chreùñhatvenaiva pratãtàs te ubhaye | atha kriyàþ | pårveùàü sçùñi-sthity-àdikçto vi÷varåpa-dar÷anàdyàþ vakùyamàna-mi÷ràþ | uttareùàü para-pakùa-nibarhaõa-sva-pakùa-pàlana- sànugrahàvalokanàdyàþ | atha dravyàõi | tadãyàstra-vàditra-bhåùaõa-sthàna-padàïka-bhaktàdãni | tàni ca (page 104) pårveùàm alaukikatayaiva spaùñàni | uttareùàü caitànyevàlaukikatve'pi laukikàyamànatayaiva dar÷ita-prabhàvàni | atha kàlà÷ cobhayatra taj-janma-tad-vijayàdisambandhita iti | athànubhàvàþ | tat-sambandhenaiva vasatis tat-prabhàvàdi-maya-guõa-nàma-kãrtanam ity àdayaþ | tathà pårvoktà api | atha sa¤càriõaþ | tatra yoge harùa-garva- dhçtayaþ | ayoge klama-vyàdhã | ubhayatra nirveda-÷aïkà-viùàda-dainya- cintà-smçti-vrãóà-maty-àdayo mçti÷ ca | sà yoge'pi yathà ÷rã-bhãùmàntima- carite - vi÷uddhayà dhàraõaye [BhP 1.9.31] | evaü tatra yudhi tu gagarajaþ [BhP 1.9.34] ity àdau mama ni÷ita-÷arair vibhidyamànatvacã ity anenaiva svàparàdha-dyotaka-vàkye dainyam udàhàryam | ÷ita-vi÷ikha-hataþ [BhP 1.9.38] ity àdike'pi | || 1.9 || ÷rã-såtaþ || 203 || [204] atha sthàyã cà÷raya-bhakty-àkhyaþ | yathà - bhavàya nas tvaü bhava vi÷va-bhàvana tvam eva màtàtha suhçt-patiþ pità | tvaü sad-gurur naþ paramaü ca daivataü yasyànuvçttyà kçtino babhåvima || [BhP 1.11.7] atra vibhàvodbhàsvarànubhàva-vai÷iùñyenaaiva sàttvikàdãnàm api labdhatvàt tat-saüvalana-camatkàràtmka-rasodàharaõam api j¤eyam | yathoktam - sad-bhàva÷ ced vibhàvàder dvayor ekasya và bhavet | jhañity anya-samàkùepàt tadà doùo na vidyate || [SàhD 3.17] anya-samàkùepa÷ ca prakaraõa-va÷àd iti | || 1.11 || dvàrakà-prajàþ ÷rã-bhagavantam || 204 || [205] à÷raya-bhakti-mayo raso dvividhaþ | ayogàtmako yogàtmaka÷ ca | ayogo dvividhaþ | prathamàpràptir viyoga÷ ca | yoga÷ ca dvividhaþ | krameõa dvividhàyogànantarajaþ siddhis tuùñi÷ ceti | tatra prathamà pràty-àtmakam ayogam àha- iti màgadha-saüruddhà bhavad-dar÷ana-kàïkùiõaþ | prapannàþ pàda-målaü te dãnànàü ÷aü vidhãyatàm || [BhP 10.70.31] atra bhagavad-dar÷ana-kàïkùiõa ity anena tad-dar÷anàthaiva bandha- mumukùàpi vij¤àpità | tataþ sthàyã dar÷itaþ | pàda-målam àlambanam | saürodhã virodha-mukhenoddãpanaþ | prapattir udbhàsvaraþ | autsukyaü dainyaü ca sa¤càriõau | tàbhyàü sàttvikàdaya÷ ca j¤eyàþ | || 10.60 || ràja-dåtaþ ÷rã-bhagavantam || 205 || [206] etad-anantaraü siddhy-àkhyaü yogaü teùàm evàha- dadç÷us te ghana-÷yàmaü pãta-kau÷eya-vàsasam | ÷rãvatsàïkaü catur-bàhuü [BhP 10.73.2-3] ity àrabhya- pibanta iva cakùurbhyàü lihanta iva jihvayà || jighranta iva nàsàbhyàü rambhanta iva bàhubhiþ | praõemur hata-pàpmàno mårdhabhiþ pàdayor hareþ || kçùõa-sandar÷anàhlàda- dhvasta-saürodhana-klamàþ | pra÷a÷aüsur hçùãke÷aü gãrbhiþ prà¤jalayo nçpàþ || [BhP 10.73.5-7] pibanta ity àdàv iva ÷abda utprekùàyàm | tad-adbhuta-råpa-dar÷anena cakùuùor atyanta-visphàraõàt pibanta ivety uktam | evaü tadãya-madhura- gandha-jàta-caraõàravinda-lehana-lobhàt punaþ punar yà jçmbhà jàtà tal- liïgena tac-caraõàravindaü lihanta ivety uktam | ataeva jighranta iva nàsàbhyàm iti | nàsà-puña-phullatàliïgena tasya sarvàïgam eva yugapaj jighranta ivety uktam | tad-artham iva tad-vistàraõaü kçtam ity arthaþ | tathàpi bhaktatvàt tac-caraõasyaivàvale (page 105) hecchà yukteti tathà vyàkhyàtam | evam uttaratràpi | paramàve÷a-kçta-bàhu-càlana-liïgena tac- caraõàravindaü ÷liùyanta ivàpãti sarvathà tad-àve÷a eva tàtparyam | || 10.73 || ÷rã-÷ukaþ || 206 || [207] atha viyogaþ | yarhy ambujàkùàpasasàra [BhP 1.11.9] ity àdau ÷rã-dvàrakà- prajà-vàkye tàsàü prabhàvo vyaktaþ | ÷rã-vraja-prajànàü ca yadupatir dvirada-ràja-vihàraþ [BhP 10.35.25] ity àdau-mocayan vraja-gavàü dina-tàpam ity anena såcitaþ | vraja eva tiùñhatàü buddha-bàla-gavàm api kim uta manuùyàõàm ity arthaþ | atha tad-anantarajaü tuùñy-àkhyaü yogaü dvàrakaà-prajànàm àha-- ànartàn sa upavrajya svçddhà‘ jana-padàn svakàn | dadhmau daravaraü teùàü viùàdaü ÷amayann iva || [BhP 1.11.1] iveti vàkyàlaïkàre | || 1.11 || ÷rã-såtaþ || 207 || [208] ÷rã-vraja-prajànàm api mocayann ity àdinaiva vyaktaþ | tathà vraja-vana- sthitànàm api ÷rã-vraja-devã-vàkyaiþ vçndàvanaü sakhi bhuvo vitanoti kãrtim [BhP 10.21.10] ity àdibhiþ | hanta citram abalà ÷çõutedam [BhP 10.35.4] ity àdibhi÷ ca j¤eyaþ | atha dàsya-bhakti-mayo rasaþ | tatràlambanaþ prabhutvena sphuran dàsya- bhakty-à÷rayaþ ÷rã-kçùõaþ | tad-àdhàràþ ÷rã-kçùõa-lãlà-gata-svotkçùña- tadãya-bhçtyà÷ ca | ÷rã-kçùõa iha parame÷varàkàraþ ÷rãman-naràkàra÷ ceti dvividhaþ pårvoktàvirbhàva eva | tad-bhçtyà÷ ca tat-tad-anu÷ãlatvena dvividhàþ | punas te ca trividhàþ | aïga-sevakàþ pàrùadàþ preùyà÷ ca | tatràïga-sevakà aïgàbhya¤jaka-tàmbåla-vastra-gandha-samarpakàdayaþ | pàrùadà mantri-sàrathi-senàdhyakùa-dharmàdhyakùa-de÷àdhyakùàdayaþ | vidyàdhadi-càturyeõa sabhà-ra¤jakà÷ ca | purohitasya pràdhànyàd guru- vargàntaþ-pàta eva | pàrùadatvam apy aü÷ena | preùyàþ sàdipadàti÷ilpi- prabhçtayaþ | ete ca yathà-pårvaü pràyaþ priyataràþ | ÷rãmad-uddhava- dàruka-prabhçtãnàü tv aïga-sevàdi-vai÷iùñyam apy astãti sarvato'py àdhikyam | tatràpi ÷rãmad-uddhavasya bahu÷o'pi tvaü me bhçtyaþ suhçt sakhà [BhP 11.11.49] ity àdy ukteþ | athoddãpanàþ pårvoktà eva | tatra vi÷eùato'ïga-sevakeùu guõàþ saundarya- saukumàryàdayaþ | kriyà ÷ayana-bhojanàdikàþ | dravyàõi tat-sevopayogyàni tad-ucchiùñàni ca | pàrùadeùu guõàþ prabhutvàdayaþ | preùyeùu pratàpàdaya ity àdi | athànubhàvàþ pràyaþ pårvoktà eva | tathà yoge sva-sva-karmaõi tàtparyam | yat khalu sevà-samaye kampa-stambhàdy-udbhavam api vilàpayati tat-tat- karma-tàtparyaü hi tasyàsàdhàraõo dharmaþ | kampàdis tu sarva-sàdhàraõas tataþ pårvasyaiva balavattvam iti | evam anyatràpi rase yathàyatham unneyam | athàyoge'pi sva-sva-karmànusandhànaü tad-arcàsv api tat-tat-kçtir eva và | atha sa¤càriõo'pi pràg-uktà eva | atha sthàyã ca dàsya-bhakty-àkhyaþ | sa càkråràdãnàm ai÷varya-j¤àna-pradhànaþ | ÷rãmad-uddhavàdãnàü tat-tat- sad-bhàve'pi màdhurya-j¤àna-pradhànaþ | ÷rã-vraja-sthànaü tu màdhuryeka- maya eva | athàpy eùàü prãter bhaktitvaü ÷rã-gopa-ràja-kumàratva-parama-guõa- prabhàvatvàdinaivàdara-sad-bhàvàt | tatràkrårasya dadar÷a ràmaü kçùõaü ca vraje go-dohanaü gatau [BhP 10.28.28] ity àdi lãlàyàm anubhåta-tàdç÷a- màdhuryasyàpi yamunà-hrade dçùñena tad-ai÷varya-vi÷eùeõaiva camatkàra- paripoùàt tat-pradhànatvaü vyaktam | ÷rãmad-uddhavasya màdhurya- pradhànatvaü (page 106) tu ÷rã-gokula-vàsi-bhàgya-÷làghàyàü sphuñam eva vyaktam | ataeva tàdç÷asyàpi tasyaivaü svecchà-maya-nara-lãlà- màdhuryàve÷aþ smaryamàõo mama tad-viyoga-khedaü vardhayatãti bhagavad-antardhànànantaram uddhavaþ svayam àha- màü khedayaty etad ajasya janma- vióambanaü yad vasudeva-gehe | vraje ca vàso 'ri-bhayàd iva svayaü puràd vyavàtsãd yad-ananta-vãryaþ || [BhP 3.2.16] iti | [209] ataeva ÷làghitaü yan-martya-lãlaupàyikam [BhP 3.2.12] iti | agre parama- madhuratvena tàü lãlàm api varõayati- vasudevasya devakyàü jàto bhojendra-bandhane | cikãrùur bhagavàn asyàþ ÷am ajenàbhiyàcitaþ || tato nanda-vrajam itaþ pitrà kaüsàd vibibhyatà | ekàda÷a samàs tatra gåóhàrciþ sa-balo 'vasat || parãto vatsapair vatsàü÷ càrayan vyaharad vibhuþ | yamunopavane kåjad- dvija-saïkulitàïghripe || kaumàrãü dar÷ayaü÷ ceùñàü prekùaõãyàü vrajaukasàm | rudann iva hasan mugdha- bàla-siühàvalokanaþ || [BhP 3.2.25-28] ity àdi | rudann iva hasann iti janany-àdy-agre kaumàra-ceùñà-vi÷eùaþ || || 3.2 || ÷rãmàn uddhavaþ || 208-209 || [210] atha ÷rã-vraja-sthànàü màdhurya-j¤ànaika-mayatvam àha- pàda-saüvàhanaü cakruþ kecit tasya mahàtmanaþ | apare hata-pàpmàno vyajanaiþ samavãjayan || [BhP 10.15.18] mahàtmàno mahà-guõa-gaõa-guõitasya hata-pàpmàno na tu vayam iva tàdç÷a-bhàgyàntaràya-lakùaõa-pàpa-yuktà iti ÷rã-÷ukadevasya dainyoktis tat- spçhàti÷ayaü vya¤jayati | || 10.15 || ÷rã-÷ukaþ || 210 || [211] tathà hantàyam adrir abalà hari-dàsa-varyaþ [BhP 10.21.18] ity àdi | spaùñam || || 10.21 || ÷rã-gopyaþ || 211 || [212] tad etad-vibhàvàdi-sthàyy anta-saüvalana-camatkàràtmako raso j¤eyaþ | sa ca pårvavat prathmàpràpty-àtmako yathà- apy adya viùõor manujatvam ãyuùo bhàràvatàràya bhuvo nijecchayà | làvaõya-dhàmno bhavitopalambhanaü mahyaü na na syàt phalam a¤jasà dç÷aþ || [BhP 10.38.10] spaùñam | || 10.38 || ÷rã-akråraþ || 212 || [213] tad-anantara-pràpti-lakùaõa-siddhy-àtmako, yathà- bhagavad-dar÷anàhlàda- bàùpa-paryàkulekùaõaþ | pulakàcitàïga autkaõñhyàt svàkhyàne nà÷akan nçpa || [BhP 10.38.25] svàkhyàne akråro'haü namaskaromi ity etal-lakùaõe | || 10.38 || ÷rã-÷ukaþ || 213 || [214] atha bhagavad-antardhànàntaraü viyogàtmako yathà - iti bhàgavataþ pçùñaþ kùattrà vàrtàü priyà÷rayàm | prativaktuü na cotseha autkaõñhyàt smàrite÷varaþ || yaþ pa¤ca-hàyano màtrà pràtar-à÷àya yàcitaþ | tan naicchad racayan yasya saparyàü bàla-lãlayà || sa kathaü sevayà tasya kàlena jarasaü gataþ | pçùño vàrtàü pratibråyàd bhartuþ pàdàv anusmaran || [BhP 3.2.1-3] bhàgavataþ ÷rãmàn uddhavaþ | kùàtrà vidureõa | jarasaü varùàõàü pa¤caviü÷aty-uttara-÷atasya tàdç÷ànàü pràkañya-maryàdà-kàlasyàntimaü bhàgam ity eva vivakùitaü na tu jãrõatvam | (page 107) ÷rã-kçùõa-savayasas tasyàpi tadvan nitya-vayasatvena ÷rã-kçùõa-sandarbhe sthàpitatvàt noddhavo'õv api man-nyånaþ [BhP 3.4.31] iti ÷rã-bhagavad-vàkya- vai÷iùñhyàt | tatra pravayaso'py àsan yuvàno'timahaujasa [BhP 10.45.19] ity àdinà kaimutyàc ca || || 3.2 || ÷rã-÷ukaþ || 214 || [215] atra kçùõa-dyumaõi-nimloce [BhP 3.2.7] ity àdau durbhago bata loko'yam [BhP 3.2.8] ity àdiùu càtmàtmãya-vigarhàdi-lakùaõo vilàpa÷ ca j¤eyaþ | atha viyogànantara-yoga-lakùaõa-tuùñy-àtmaka udàhàryaþ | tatra sàkùàtkàra- tulya-sphårtàtmako yathà tad-anantaram eva ÷rãmad-uddhavasya- sa muhårtam abhåt tåùõãü kçùõàïghri-sudhayà bhç÷am | tãvreõa bhakti-yogena nimagnaþ sàdhu nirvçtaþ || [BhP 3.2.4] ity àdi | spaùñam | || 3.2 || ÷rã-÷ukaþ || 215 || [216] evam eva vraje tad-viraha-duþkha-magne kçpayà vyavahàra-rakùàrthaü keùucid avyavacchedenaiva sphuratãty ata eva ÷rãmad-uddhava-prave÷e keùàücit sukham api varõitam | vàsitàrthe'bhiyuddhadbhiþ [BhP 10.46.9] ity àdibhi÷ ca | tàü dãpa-dãptair maõibhir virejuþ [BhP 10.46.45] ity àdinà ca | ataeva ÷rã-bhagavatàpi pràyaþ pitarau preyasã÷ caivoddi÷ya sandiùñam gacchoddhava vrajaü saumya [BhP 10.46.3] ity àdinà | pitràdãnàü tu sarvatra duþkha-màtra-sphuraõàd anyeùàü sukham api nànubhava-padavãm àrohati | api smarati naþ kçùõo màtaraü suhçdaþ sakhãn | gopàn vrajaü càtma-nàthaü gàvo vçndàvanaü girim || [BhP 10.46.18] ity àdi ÷rã-vraje÷vara-vacanàt | tatra ÷rãmad-uddhava-vàse tu pràyaþ sarveùàm api tàdç÷ãü sphårtiü varõayati- uvàsa katicin màsàn gopãnàü vinudan ÷ucaþ | kçùõa-lãlà-kathàü gàyan ramayàm àsa gokulam || yàvanty ahàni nandasya vraje 'vàtsãt sa uddhavaþ | vrajaukasàü kùaõa-pràyàõy àsan kçùõasya vàrtayà || sarid-vana-giri-droõãr vãkùan kusumutàn drumàn | kçùõaü saüsmàrayan reme hari-dàso vrajaukasàm || [BhP 10.47.54-56] saüsàrayan sphorayann ity arthaþ | ataeva vinudan ÷uca ity àdikam uktam | || 10.47 || ÷rã-÷ukaþ || 216 || [217] atha sàkùàtkàra-lakùaõa-tuùñy-àtmakaü ÷rãmad-uddhavasyàha- tatas tam antar hçdi sannive÷ya gato mahà-bhàgavato vi÷àlàm | yathopadiùñàü jagad-eka-bandhunà tapaþ samàsthàya harer agàd gatim || [BhP 11.29.47] (page 108) gamyate iti gatiþ | yathopadiùñàü gatim ity asya tçtãyànusàreõàyam arthaþ | pårvaü tatra taü prati ÷rã-bhagavatà vedàham antramanasãpsitaü te dadàmi yat tad dåra-vàpam anyaiþ [BhP 3.4.11] ity anena tad-abhãpsitaü dàtuü prati÷rutam | tvad-ãpsita-pårty-arthaü yad-anyair duravàpaü tad dadàmãty arthaþ | tac ca deyaü purà mayà proktam ajàya nàbhà [BhP 3.4.13] ity àdinà saïkùepa-bhàgavata-råpam ity uddiùñam | atha tàdç÷a-tat-prati÷ruta-÷ravaõena paramotsukatayà parama-nijàbhãpsitam asau svayam eva niveditavàn-- ko nv ã÷a te pàda-saroja-bhàjàü sudurlabho 'rtheùu caturùv apãha | tathàpi nàhaü pravçõomi bhåman bhavat-padàmbhoja-niùevaõotsukaþ || [BhP 3.4.15] ity anena | athàgantukaü nija-moha-vi÷eùaü ca niveditavàn-karmàõy anãhasya bhavo'bhavaya [BhP 3.4.16] ity àdibhyàm | tac ca sàkùàt-tad-upade÷a-balena pràyaþ para-pratyàyanàrtham eva j¤eyam noddhavo'õv api man-nyånaþ [BhP 3.4.31] ity àdeþ | atha tat-tad-arthopayuktatyà bhagavad-uddiùñàrtham api pràrthitavàn | j¤ànaü paraü svàtma-rahaþ prakà÷aü provàca kasmai [BhP 3.4.18] ity àdinà | tatra yad vçjinaü tarema iti vçjinaü tàdç÷a-sevà-viraha-duþkham | tàdç÷a-loka- moha-duþkhaü ca | tat taraõasya tad-rahasya-j¤ànàdhãnatvàd iti bhàvaþ | tata÷ ca mad-abhãùñaü ÷rã-bhagavàn api sampàditavàn iti ÷rã-viduraü prati kathitaü ÷rãmad-uddhavena svayam eva - ity àvedita-hàrdàya mahyaü sa bhagavàn paraþ | àdide÷àravindàkùa àtmanaþ paramàü sthitim || [BhP 3.4.19] iti | dvitãye brahmaõe'pi parama-vaikuõñhaü dar÷ayatà tenàtmanaþ parama- bhagavattà-råpà sthitir dar÷ità | sà ca ÷rã-dvàrakà-vaibhava-råpeti ÷rã- bhagavat-sandarbhe sthàpitam asti | saïkùepa-÷rã-bhàgavata-råpayà catuþ- ÷lokyà ca | tasya tàdç÷atve'pi vicitra-lãlà-bhakta-parava÷atva-råpàsàv iti tatraiva bodhitam |tatas tad-anubhavenobhayatràpi ÷rãmad-uddhavasya dhairyaü jàtam iti tat-tad-upayogaþ | tata÷ ca tàm eva tad-upadiùñàü gatiü jagàmety arthaþ | tathaivopddiùñam ante taü praty ekàda÷e - j¤àne karmaõi yoge ca vàrtàyàü daõóa-dhàraõe | yàvàn artho nçõàü tàta tàvàüs te 'haü catur-vidhaþ || [BhP 11.29.33] iti | tasya ÷rã-kçùõa-råpà gati÷ ceyaü ÷rã-÷uka-dvàrà ÷rã-bhàgavata-pracàràt pårvam eva j¤eyà | sva-j¤àna-pracàràrtham eva hi so'yaü pçthivyàü rakùitaþ | tad-anantaraü caritàrthatvàt na prayojanam iti | kintu kàma-vyåhena ÷rãmad- vraje'py asya tat-pràptir j¤eyà | àsàm aho caraõa-reõu-juùàm ahaü syàm [BhP 10.47.61] iti dçóha-manorathàvagamàt | || 11.29 || ÷rã-÷ukaþ || 217 || [218] atha pra÷raya-bhakti-mayo rasaþ | tatràlambano làlakatvena sphuran pra÷raya- bhakti-viùayaþ ÷rã-kçùõa÷ ca pårvavat parame÷varàkàraþ ÷rãman-naràkàra÷ ceti dvividhàvirbhàvaþ | tat-tad-à÷rayatvena ca làlyà÷ ca trividhàþ | tatra parame÷varàkàrà÷rayà brahmàdayaþ | ÷rãman-naràkàrà÷rayàþ ÷rã- da÷àkùara-dhyàna-dar÷ita-÷rã-gokula-pçthukàþ | ubhayà÷rayàþ ÷rã- dvàrakà-janmànaþ | te (page 109) ca sarve yathàyathaü putrànuja- bhràtuùputràdayaþ | tatra putràþ kecid guõataþ kecid àkàrataþ kecid ubhayata÷ ca tad-anuhàri-pràyàþ | tatra guõànuhàritvam àha-- ekaika÷as tàþ kçùõasya putràn da÷a-da÷àbalàþ | ajãjanann anavamàn pituþ sarvàtma-sampadà || [BhP 10.61.1] [219] tatra sàmbàdãnàü ÷rã-kçùõa-÷làghita-guõatvam àha -- jàmbavatyàþ sutà hy ete sàmbàdyàþ pitç-sammatàþ [BhP 10.61.12] iti | [220] ataþ ÷rã-sàmbasyaikàda÷àdo ÷rutam anyathà-ceùñitaü ÷rã-kçùõasya maryàdà-dar÷aka-tat-tal-lãlecchayaiva | tatra ÷rã-rukmiõã-putràs tu teùv api ÷reùñhà ity àha-pradyuma-pramukhà jàtà rukmiõyàü nàvamàþ pituþ [BhP 10.61.9] iti | atra punar uktir eva ÷raiùñhya-bodhikà | || 10.61 || ÷rã-÷ukaþ || 218-220 || [221] tatra ÷rã-pradyumnasyàti÷ayam àha- kathaü tv anena sampràptaü sàråpyaü ÷àrïga-dhanvanaþ | àkçtyàvayavair gatyà svara-hàsàvalokanaiþ || [BhP 10.55.33] spaùñam | || 10.55 || ÷rã-rukmiõã || 221 || [222] kiü ca- yaü vai muhuþ pitç-saråpa-nije÷a-bhàvàs tan-màtaro yad abhajan raha-råñha-bhàvàþ | citraü na tat khalu ramàspada-bimba-bimbe kàme smare 'kùa-viùaye kim utànya-nàryaþ || [BhP 10.55.40] yaü pradyumnaü tan-màtaro muhur abhajan draùñum àgatàþ punar lajjayà raha ekànta-de÷aü ca abhajan nililyur ity arthaþ | tad evaü yad abhajan tat khalu ramàspada-bimbasya lakùmã-vilàsa-bhumi-murter bimbe pratimårtau tasmin na citram | bàlakasya pitç-sàdç÷ye màtéõàü vàtsalyoddãpti- sambhavàt | tatra yac ca rahaþ abhajan tad api na citram ity àha pitç-svaråpa- nije÷a-bhàvàþ | tad-anantaraü pituþ ÷rã-kçùõasya sa-råpeõa sàråpyàti÷ayena nije÷asya àtmãya-prabhu-màtra-buddhyàvagatasya na tu ramaõa- buddhyàvagatasya ÷rã-kçùõasya bhàvaþ sphårtir yàsu tàþ | tato lajjà-hetukaü raho-bhajana-lakùaõaü palàyanam apy ucitam eveti bhàvaþ | tathoktam etat pràg eva - taü dçùñvà jalada-÷yàmam [BhP 10.55.27] ity àdau kçùõaü matvà striyo hrãtà nililyus tatra tatra ha [BhP 10.55.28] iti | tatra prabhutva-màtra- sphårtau hetuþ råóha-bhàvàþ råóhaþ ÷rã-kçùõe baddha-målaþ bhàvaþ kàntàbhàvo yàsàü tàþ | kadàcid anyatra cetane tat-sàdç÷yàti÷ayene÷vara- bhàvaþ sphuratu nàma ramaõa-bhàvas tu na sarvethety arthaþ | ÷rã- rukmiõyàs tat-sadç÷a-vatsalàyà anyasyà÷ ce÷vara-bhàvo'pi nodayate kintu sarvathà putra-bhàva eva tat-sàråpyeõoddãptaþ syàt | yathoktaü ÷rã-rukmiõã- devyaiva kathaü tv anena sampràptam [BhP 10.55.33] ity àdy-anantaraü - sa eva và bhaven nånaü yo me garbhe dhçto 'rbhakaþ | amuùmin prãtir adhikà vàmaþ sphurati me bhujaþ || [BhP 10.55.34] tad evaü tàsàm api yatra ramàspada-bimba-bimbatvena tàdç÷ã bhràntis tatra parama-mohane ramàspada-bimbasyaivàpràkçta-kàma-råpàü÷e jagad-gata- nijàü÷ena smare smaraõa-pathaü gatvàpi kùobhake samprati tu svayam evàkùa-viùayatàü pràpte sati anya-nàryaþ kim uta sçùñvaiva mohaü pràptam uictà ity arthaþ | || 10.55 || ÷rã-÷ukaþ || 222 || (page 110) atha uddãpanàþ | guõàþ sva-viùayaka-÷rã-kçùõa-vàtsalya-smita-prekùàdayaþ | tayà tasya kãrti-buddhi-balàdãnàü parama-mahattvaü ca tathà jàti- kriyàdayo'pi yathà-yogam agantavyàþ | atha anubhàvàþ | bàlye muhus taü prati mçdu-vàcà svaira-pra÷na- pràrthanàdikam | tad-aïguli-bàhv-àdy-àlambanena sthitiþ | tad- utsaïgopave÷aþ | tat-tàmbula-carvita-dànam ity àdyàþ | anyadà tad-àj¤à- pratipàlana-tac-ceùñànusaraõa-svairatà-vimokùàdayaþ | ubhayatra tad- anugatiþ | sàttvikà÷ ca sarve | atha vyabhicàriõaþ pårvoktà eva | atha sthàyã ca pra÷raya-bhakty-àkhyaþ | tatra bàlye'tilàlyatàbhimànamayatvena pra÷raya- bãjasya dainyàü÷asya sad-bhàgàt tad-àkhyatvam | tatra bàlyodàharaõam avagantavyam | anyadãyaü yathà-ni÷amya preùñham àyàntam [BhP 1.11.16] ity àdau | pradyumna÷ càrudeùõa÷ ca sàmbo jàmbavatã-sutaþ | praharùa-vegoccha÷ita-÷ayanàsana-bhojanàþ || vàraõendraü puraskçtya bràhmaõaiþ sasumaïgalaiþ | ÷aïkha-tårya-ninàdena brahma-ghoùeõa càdçtàþ | pratyujjagmå rathair hçùñàþ praõayàgata-sàdhvasàþ || [BhP 1.11.19] praõayo'tra bhakti-vi÷eùaþ | || 1.11 || ÷rã-sutaþ || 223 || [224] evam atra vibhàvàdi-saüvalanàtmake pra÷raya-bhakti-maye rase pårvavad yogàdayo'pi bhedà j¤eyàþ | iti bhaktimayo rasaþ | atha vàtsalya-mayo vatsalàkhyo rasaþ | tatràlambanaþ làlyatvena sphuran vàtsalya-viùayaþ ÷rã-kçùõas tad-àdhàràs tat-pitràdi-råpà gurava÷ ca | tatra ÷rã-kçùõaþ ÷rãman-naràkàra eva | atha guravaþ | tatra bhakty-àdi-mi÷ràþ ÷rã-vasudeva-devakã-kuntã-prabhçtayaþ | ÷uddhàs tu ÷rã-ya÷odà-nanda-tat- savayo-ballavã-ballava-prabhçtayaþ | svàbhàvikaü caiùàü vàtsalyopayogi vaiduùyaü -- gopyaþ saüspçùña-salilà aïgeùu karayoþ pçthak | nyasyàtmany atha bàlasya bãja-nyàsam akurvata || [BhP 10.6.21] ity àdibhiþ spaùñam | athoddãpaneùu guõàþ | tatra prathamatas tasya tadãya-làlya-bhàvam àha- tàü stanya-kàma àsàdya mathnantãü jananãü hariþ | gçhãtvà dadhi-manthànaü nyaùedhat prãtim àvahan || [BhP 10.9.4] spaùñam | || 10.9 || ÷rã-÷ukaþ || 224 || [225] evam- uvàca pitaràv etya sàgrajaþ sàtvatarùabhaþ | pra÷rayàvanataþ prãõann amba tàteti sàdaram || [BhP 10.45.2] ity àdi | iti màyà-manuùyasya [BhP 10.45.10] ity àdy-antam | pitarau ÷rã-devakã- vasudevau | prãõan prãõayan | || 10.45 || ÷rã-÷ukaþ || 225 || [226] atha ÷ai÷ava-càpalyam àha- ÷çïgy-agni-daüùñry-asi-jala-dvija-kaõñakebhyaþ krãóà-paràv aticalau sva-sutau niùeddhum | gçhyàõi kartum api yatra na taj-jananyau ÷ekàta àpatur alaü manaso 'navasthàm || [BhP 10.8.25] [227] tathà - kçùõasya gopyo ruciraü vãkùya kaumàra-càpalam | ÷çõvantyàþ kila tan-màtur iti hocuþ samàgatàþ || [BhP 10.8.28] vatsàn mu¤can kvacid asamaye [BhP 10.8.29] ity àdi | [228] gopya÷ cemàþ ÷rã-vraje÷varyàþ sva-vayasaþ sambandhinyaþ ÷rã-kçùõasyaiva prauóha-bhràtçjàyà÷ ca | anyadà pra÷rayo lajjà priyaüvadatvaü sàralyaü dàtçtvam ity àdayaþ | tatràdyodàharaõaü kurukùetra-yàtràyàü kçùõa-ràmau pariùvajya pitaràv abhivàdya ca [BhP 10.82.34] ity àdikam | (page 111) ato bàlatvena matatvàd indra-makha-prasaïge pràgalbhyam api teùàü sukhadam | kàntvayava-vayasàü saundaryaü sarva-sal-lakùaõatvaü pårõa- kai÷ora-paryantaü vçddhir ity àdayas tu sarvadaiva | tatràntyà yathà- kàlena vrajatàlpena gokule ràma-ke÷avau | jànubhyàü saha pàõibhyàü riïgamàõau vijahratuþ || [BhP 10.8.21] ity àdi | [229] tathà- kàlenàlpena ràjarùe ràmaþ kçùõa÷ ca gokule | aghçùña-jànubhiþ padbhir vicakramatur a¤jasà || [BhP 10.8.26] spaùñam | || 10.8 || saþ || 226-229 || [230] jàtis tu pårvoktà | kriyà÷ ca janma-bàlya-krãóàdayaþ | tatra nandas tv àtmaja utpannaþ [BhP 10.5.1] ity àdinà janma dar÷itam | bàlya-krãóàm àha- tàv aïghri-yugmam anukçùya sarãsçpantau ghoùa-praghoùa-ruciraü vraja-kardameùu | tan-nàda-hçùña-manasàv anusçtya lokaü mugdha-prabhãtavad upeyatur anti màtroþ || [BhP 10.8.22] ity àdi | yarhy aïganà-dar÷anãya-kumàra-lãlàv antar-vraje tad abalàþ pragçhãta-pucchaiþ | vatsair itas tata ubhàv anukçùyamàõau prekùantya ujjhita-gçhà jahçùur hasantyaþ || [BhP 10.8.24] spaùñam | || 10.8 || saþ || 231 || [232] àdi-grahaõàt paugaõóàdau màlyamànanàdayo j¤eyàþ | atha dravyàõi ca tat- krãóà-bhàõóa-vasanàdãni | kàlà÷ ca taj-janma-dinàdayaþ | tatra janma-dinaü yathà- kadàcid autthànika-kautukàplave janmarkùa-yoge samaveta-yoùitàm | vàditra-gãta-dvija-mantra-vàcakai÷ cakàra sånor abhiùecanaü satã || [BhP 10.4.7] ity àdi | spaùñam | || 10.8 || saþ || 232 || [233] athànubhàveùådbhàsvaràþ | tatra làlanam- tayor ya÷odà-rohiõyau putrayoþ putra-vatsale | yathà-kàmaü yathà-kàlaü vyadhattàü paramà÷iùaþ || gatàdhvàna-÷ramau tatra majjanonmardanàdibhiþ | nãvãü vasitvà ruciràü divya-srag-gandha-maõóitau || janany-upahçtaü prà÷ya svàdv annam upalàlitau | saüvi÷ya vara-÷ayyàyàü sukhaü suùupatur vraje || [BhP 10.15.44-46] spaùñam | || 10.8 || saþ || 233 || [234] ÷iro-ghràõam | nandaþ sva-putram àdàya pretyàgatam udàra-dhãþ | mårdhny upàghràya paramàü mudaü lebhe kurådvaha || [BhP 10.6.43] spaùñam | || 10.6 || saþ || 234 || [235] à÷ãrvàdaþ - tà à÷iùaþ prayu¤jànà÷ ciraü jãveti bàlake | haridràcårõa-tailàdbhiþ si¤cantyo'janam ujjaguþ || [BhP 10.52.15] spaùñam | || 10.15 || saþ || 235 || [236] hitopade÷a-dànam | kçùõa kçùõàravindàkùa tàta ehi stanaü piba | alaü vihàraiþ kùut-kùàntaþ krãóà-÷rànto 'si putraka || [BhP 10.11.15] ity àdi | spaùñam | || 10.11 || ÷rã-vraje÷varã ÷rã-kçùõam || 236 || [237] idam akhilaü sàdhàraõa-vatsalànàm api syàt | pitros tu vi÷eùataþ | tatra hita- pravartanàrtha-tarjanàdikaü yathà- ekadà krãóamànàs te ràmàdyà gopa-dàrakàþ | kçùõo mçdaü bhakùitavàn iti màtre nyavedayan || (page 112) sà gçhãtvà kare kçùõam upàlabhya hitaiùiõã | ya÷odà bhaya-sambhrànta- prekùaõàkùam abhàùata || kasmàn mçdam adàntàtman bhavàn bhakùitavàn rahaþ | vadanti tàvakà hy ete kumàràs te 'grajo 'py ayam || [BhP 10.8.32-34] spaùñam | || 10.8 || saþ || 237 || [238] yadà ca dadhi-maõóa-bhàjana-bhedanàdi-càpalyànantaraü - kçtàgasaü taü prarudantam akùiõã kaùantam a¤jan-maùiõã sva-pàõinà | udvãkùamàõaü bhaya-vihvalekùaõaü haste gçhãtvà bhiùayanty avàgurat || tyaktvà yaùñiü sutaü bhãtaü vij¤àyàrbhaka-vatsalà | iyeùa kila taü baddhuü dàmnàtad-vãrya-kovidà || [BhP 10.9.11-12] spaùñam | || 10.9 || saþ || 238 || [239] atha tarjana-visvàdauùadha-pàyanàdivat-tadàtva-bhavaü tat-sukham apy atikramyàyàtibhadràyaitat samçddhaye ceùñà yathà- tam aïkam àråóham apàyayat stanaü sneha-snutaü sa-smitam ãkùatã mukham | atçptam utsçjya javena sà yayàv utsicyamàne payasi tv adhi÷rite || [BhP 10.9.5] yad-dhàmàrtha-suhçt-priyàtma-tanaya-pràõà÷ayàs tvat-kçte [BhP 10.14.35] ity anena kaimutya-pràptes tad-gçha-sampatti-sampàdana-prayatnas tu sutaràm eva tadàyati-samçddhy-artha eva | tatra gopa-jàtãnàü saty api mahà-sampatty- antare tat-kàraõe ca dugdha-hetuka-sampatty-artham evva mahàn àgrahaþ svàbhàvikaþ | tasmàd àyatãyatat-sampatti-vardhanàrthaü dugdha-rakùàyàm autsukhyam idaü vàtsalya-vilasitam eva sat vàtsalyaü puùõàti samudram iva taraïga-saïghaþ | atra tasyà hçóayam ãdç÷am ayaü sampatti-rakùàü na jànàti | tataþ samprati mad-eka-kartavyàsàv iti | atra ca sneha-snutam iti svàbhàvika-gàóha-snehaü dar÷ayitvà tathaiva såcitam | evaü tat-kçte dadhi- maõóa-bhàõóa-bhaïge'pi tasyà bahir eva kopàbhàso dar÷itaþ | manasi tu prabala-càpalya-dar÷anena harùa eva | yathàha- uttàrya gopã su÷çtaü payaþ punaþ pravi÷ya saüdç÷ya ca dadhy-amatrakam | bhagnaü vilokya sva-sutasya karma taj jahàsa taü càpi na tatra pa÷yatã || [BhP 10.9.7] spaùñam | || 10.9 || saþ || 240 || [241] atha duþkhe'pi tat-prastobhanàrthaü -- ulåkhalaü vikarùantaü dàmnà baddhaü svam àtmajam | vilokya nandaþ prahasad- vadano vimumoca ha || [BhP 10.11.6] prahasad-vadanam iti tu pàñhaþ kvacit | || 10.11 || saþ || 241 || [242] atha duùña-jãvàdibhyo'niùña-÷aïkhàm àha-- janma te mayy asau pàpo mà vidyàn madhusådana | samudvije bhavad-dhetoþ kaüsàd aham adhãra-dhãþ || [BhP 10.3.29] spaùñam | || 10.3 || ÷rã-devakã || 242 || [243] evaü ÷çïgy-agnir-daüùñry-ahi-jala-dvija [BhP 10.8.15] ity àdikaü dar÷itam | atha tac-chreyo-nibandhanà devàdi-påjà- tais taiþ kàmair adãnàtmà yathocitam apåjayat | viùõor àràdhanàrthàya sva-putrasyodayàya ca || [BhP 10.5.16] anena viùõuþ prãõàtu tena ca mat-putrasyodayo bhavatv iti saïkalpya sarvà yathocitàm apåjayad ity arthaþ | || 10.5 || saþ || 243 || [244] tathànyeùàü samyaï-nirõãta eva prabhàve tat-kàryasya prakàràntara- kàraõatà-bhàvanà sambhavati | yathà- aho batàty-adbhutam eùa rakùasà (page 113) bàlo nivçttiü gamito 'bhyagàt punaþ | hiüsraþ sva-pàpena vihiüsitaþ khalaþ sàdhuþ samatvena bhayàd vimucyate || [BhP 10.7.31] iti | ÷rãmat-pitros tu samyaï-nirõãte'pi sambhavati yathà ÷rãmatã màtà kiü svapnaþ [BhP 10.8.40] ity àdinà ÷rã-kçùõasya vi÷vodaràditvaü svabhàvaü matvàpi punas tad asambhavaü manvànà atho yathàvan na vitarka-gocaram [BhP 10.8.14] ity àdinà | tac ca parame÷vara-nirmitam ity aïgãkçtavatã | utpàtavat tan-nivçtty-arthaü tac-caraõàravindam eva ÷araõatvenà÷ratavatã ca | puna÷ ca ahaü mamàsau [BhP 10.8.41] ity àdinà nija-bhàvam eva dçóhãkçtya tac-charaõatvam evàvadhàritavatã | ahaü mamàsau patir eùa me sutaþ ity àdikam idantà-nirdiùñatvena pratyakùa-siddham eva | tathàpi yan- màyayetthaü [BhP 10.8.42] etan-nànà-prakàreõa vi÷varåpa-dar÷anàkàrà kumatiþ | sa eve÷varo mama gatir ity arthaþ | yac ca itthaü vidita-tattvàyàü [BhP 10.8.43] ity àdikaü tad-ante ÷rã-÷uka- vàkyaü tatràpi tattvaü putratvam | sa ã÷varaþ [BhP 10.8.43] ÷rã- kçùõasyaive÷vara-råpo ya àvirbhàva-vi÷eùaþ | yatraiva praõatàsmi tat-padam [BhP 10.8.41] iti tad-vàkyànusandhànajam api paryavasitaü, sa eva vyajyate | vaiùõavãm iti vi÷eùaeena màyà-÷abdasya ÷akti-màtra-vàcakatvena tasyàs tat- svaråpa-÷aktitvaü bodhyate | dayà-màtra-vàcakatvena và | ataeva trayyà copaniùadbhi÷ ca [BhP 10.8.45] ity àdinà, nàyaü sukhàpo bhagavàn [BhP 10.9.21] ity-àdy-antena granthena tat-pra÷aüsàpi kçtà | evam api smarati naþ kçùõaþ [BhP 10.46.18] ity-àdikasya, apy àyàsyati govindaþ [BhP 10.46.19] ity-àdikasya ca svabhàvocita-÷rã-vraje÷vara-vàkyasyànte loka- rãtyà tad-duþkha-÷ànty-arthaü ÷rãmad-uddhavena yuvàü ÷làghyatamau nånaü [BhP 10.46.30] ity àdinà tat-stuti-garbha-tattvopade÷e kçte'pi tad-bhàva- nai÷calyaü dar÷itam | evaü ni÷à sà bruvator vyatãtà nandasya kçùõànucarasya ràjan [BhP 10.46.44] iti | evaü ÷rã-vraje÷varasya viyoga-duþkha-vya¤janà-prakàreõa ÷rãmad- uddhavasya tat-sàntvanà-prakàreõety arthaþ | atas tad-bhàva-nai÷calyam | tattvopade÷asya vàstavam arthàntaraü tu ÷rã-kçùõa-sandarbhe dar÷itam asti | evaü kurukùetra-yàtràyàü paritaþ stuvatsv api tàdç÷a-mahà0muni-goùñhã- prabhçtiùu vikhyàyamàne'pi ÷rã-vasudeva-putratve ÷rã-vraje÷varayos tad- bhàva-nai÷calyaü, yathà- tàv àtmàsanam àropya bàhubhyàü parirabhya ca | ya÷odà ca mahà-bhàgà sutau vijahatuþ ÷ucaþ || [BhP 10.82.35] iti | ataeva manaso vçttayo naþ syuþ [BhP 10.47.66] ity-àdi-dvaye ÷rãmad-uddhavaü prati ÷rã-kçùõai÷varya-pratipàdaka-tad-upade÷àbhyupagama-vàdenàpi tathoktam | tàdç÷e'pi tasmin pratijanmaiva svãyàü ratim eva pràrthayàmaha ity arthaþ | eùà teùàü rati-pràrthanà cànuràga-mayy eva na tu (page 114) tad- abhàva-mayã - taü nirgataü samàsàdya nànopàyana-pàõayaþ | nandàdayo 'nuràgeõa pràvocann a÷ru-locanàþ || [BhP 10.47.65] ity uktatvàt | tasmàt tadãyànuràga-yogyam eva vyàkhyeyam, na tv ai÷varya-j¤àna-kçta- bhakti-yogyam | yathà yadyapi tat-pràpti-bhàgyam asmàkaü dåre vartate tathàpi tadãyà ratir astu màpayàtv iti kàkuþ | tàdç÷a-ràgànuråpam eva jãvàntara-sàdhàraõyenoktam - karmabhir bhràmyamàõànàm [BhP 10.47.67] iti | tad evaü kevala-vàtsalyànuråpam arthàntaraü ca sidhyati, yataþ pàda-÷abda- prayogo vàtsalye'pi samprati pràpty-asambhàvanàmayàt dåra-de÷a-viyogàd dainyena yuktaþ | tathaiva hi citreketoþ karuõa-rase dçùñam asti | tat- prahvaõa÷ ca tat-kartçkaü prahvaõaü namaskàra ity arthaþ | pårvavad ã÷vara- ÷abda÷ ca làlanayaiva prayuktaþ | loke'pi tàdçg-ukti-dar÷anàd iti | ity àdayaþ udbhàsvaràþ | atha sàttvikà÷ ca pårvavad aùñau | màtus tu nava, stanya-srava-sahitatvàt | atha sa¤càriõo'py atra prasiddhà eva | te ca sàkùàc chrã-kçùõa-kçta-lãlà-jàtàs tal-lãlà-÷akti-kçtai÷varya-maya-lãlà-jàtà÷ ca j¤eyàþ | krameõa yathà-- kasmàn mçdam adàntàtman [BhP 10.8.34] ity àdàv amarùaþ | sà tatra dadç÷e vi÷vaü [BhP 10.8.37] ity àdau vismayaþ ÷aïkà cety àdi | atha vàtsalyàkhyaþ sthàyã | sa yathà- tan-màtarau nija-sutau ghçõayà snuvantyau païkàïga-ràga-ruciràv upagçhya dorbhyàm dattvà stanaü prapibatoþ sma mukhaü nirãkùya mugdha-smitàlpa-da÷anaü yayatuþ pramodam || [BhP 10.8.23] tayoþ ÷rã-kçùõa-ràmayor màtarau | ghçõayà kçpayà || || 10.8 || ÷rã-÷ukaþ || 244 || [245] tad evaü vibhàvàdi-saüvalana-camatkàràtmako vatsala-rasaþ | tasya ca prathama-pràpti-mayo bhedo yathà- gopya÷ càkarõya mudità ya÷odàyàþ sutodbhavam | àtmànaü bhåùayàü cakrur vastràkalpà¤janàdibhiþ || [BhP 10.5.9] ity àdi | spaùñam | || 10.5 || saþ || 245 || [246] atha ca tad-anantara-pràpti-lakùaõa-siddhy-àtmako, yathà sa à÷iùaþ [BhP 10.5.12] ity àdau | atha viyogàtmako, yathà- iti saüsmçtya saüsmçtya nandaþ kçùõànurakta-dhãþ | aty-utkaõñho 'bhavat tåùõãü prema-prasara-vihvalaþ || ya÷odà varõyamànàni putrasya caritàni ca | ÷çõvanty a÷råõy avàsràkùãt sneha-snuta-payodharà || [BhP 10.46.27-28] spaùñam | || 10.46 || saþ || 246 || [247] atha tad-anantara-tuùñy-àtmako yathà tàv àtmàsannam àropya [BhP 10.82.35] ity àdau | yathà ca tatraiva- nandas tu sakhyuþ priya-kçt premõà govinda-ràmayoþ | adya ÷va iti màsàüs trãn yadubhir mànito 'vasat || [BhP 10.84.66] govinda-ràmayoþ premõà hetunà màüsàüs trãn avasat | tac ca màsa-trayam adya ÷va iti kçtvà avasad ity arthaþ | atyanta-paramànandena tatra dina- dvayam ivàvasad ity arthaþ | kathambhåtaþ sann avasat | sakhyuþ ÷rã- vasudevasya priya-kçd eva san tad-agre ÷rã-kçùõaü prati sva-putra- bhàvàprakañanena vyavaharaüs tasya vraja-nayanàgrahaü sàkùàn na kurvann ity arthaþ | tathà yadubhir mànita÷ càvasad iti | [248] tad-anantaram api punar viyogàtmako yathà- tataþ kàmaiþ påryamàõaþ sa-vrajaþ saha-bàndhavaþ | paràrdhyàbharaõa-kùauma- nànànarghya-paricchadaiþ || vasudevograsenàbhyàü kçùõoddhava-(page 115) balàdibhiþ | dattam àdàya pàribarhaü yàpito yadubhir yayau || nando gopà÷ ca gopya÷ ca govinda-caraõàmbuje | manaþ kùiptaü punar hartum anã÷à mathuràü yayuþ || [BhP 10.84.67-69] kàmaiþ ÷rã-kçùõa-vrajàgamanàdi ÷rã-kçùõa-vrajàgamanàdi-råpair abhilàùair nibhçtaü ÷rã-kçùõena påryamàõaþ tad-aïgãkàreõa santoùyamàõa ity arthaþ | ÷rã-ràma-vrajàgamane tàn uddi÷ya kçùõe kamala-patràkùe sannyastàkhila-ràdhasaþ [BhP 10.65.6] iti ÷rã-÷ukokteþ | tatraiva kçùõe kçùõa- pràpty-arthaü kamala-patràkùe sannyastàkhila-ràdhasas tyakta-sarva-viùayà iti ñãkoktiþ | tataþ ÷rã-vasudevàdibhiþ kartçbhiþ paràrdhyàbharaõàdibhiþ kçtvà dattaü yat pàribarhaü tat teùàü prãtimayatvenaivàdàyety arthaþ | yàpito mahatà sainyena prasthàpitaþ | tad-anantaraü teùàü punar atyanta- premàve÷aü varõayati nanda ity àdi | màthuràn iti tatraiva tena råpeõaiva kevala-sva-sambhandhitayà teùàü ÷rã-kçùõa-pràpty-àgraho dar÷itaþ | || 10.84 || saþ || 247-248 || [249] etad-anantaraü yarhy ambujàkùàpasasàra bho bhavàn kurån madhån vàtha suhçd-didçkùayà [BhP 1.11.9] iti ÷rã-dvàrakà-prajà-vàkyànusàreõa ÷rã- kçùõa-sandarbhotthàpita-pàdma-gadyànusàreõa ca nityaiva tuùñir avagantavyà | iti vàtsalyàkhyo rasaþ | atha maitrãmayaþ | tatràlambanaþ mitratvena sphuran maitrã-viùayaþ ÷rã- kçùõas tad-à÷raya-råpàõi tal-lãlà-gatàni svotkçùña-sajàtãya-bhàvàni tadãya- mitràõi ca | tatra ÷rã-kçùõaþ kvacic caturbhujo'pi ÷rãman-naràkàratvenaiva pratãtaþ | yathà ÷rã-gãtàsu ÷rãmad-arjunena - tenaiva råpeõa caturbhujena sahasrabàho bhava vi÷vamårte [Gãtà 11.46] iti sva-pràrthanànantaraü tad-råpe pràdurbhåte, dçùñvedaü mànuùaü råpaü tava saumyaü janàrdana | idànãm asmi saüvçttaþ sacetàþ prakçtiü gataþ || [Gãtà 11.51] ity uktam | ataeva vi÷va-råpàdãnàü tad-dar÷ana-jàta-sàdhvasàdi-bhàvànàü ca na katham api tad-abhãùñatvam | atha tan-mitràõi | suhçdaþ sakhàya÷ ca | tatra pårvokta-lakùaõàþ suhçdaþ ÷rã-bhãmasena-draupadã-prabhçtayaþ | sakhàyaþ ÷rãmad-arjuna-÷rãdàma- vipràdayaþ | ÷rãmati gokule ÷rãdàmàdaya÷ ca | te ca ÷rã-bhàgavatàdau prasiddhàþ | tathàgame vasudàma-kiïkiõy-àdayaþ | bhaviùyottare malla- lãlàyàü subhadra-maõóalãbhadra-bhadra-vardhana-gobhañàþ | yakùendrabhañaþ ity àdyà gaõitàþ | gaõànàü tu tenaiva sàkaü pçthukàþ [BhP 10.12.2] ity uktyà eùàm api ÷rã-kçùõa-sàmyam eva | gopaiþ samàna-guõa-÷ãla-vayo-vilàsa-veùai÷ ca ity àdau dar÷itam | gopajàti- praticchannàþ [BhP 10.18.11] ity àdi-padye ÷rã-kçùõa-sandarbhe tathaiva vyàkhyàtam | eùàü svàbhàvika-vaiduùya-lakùakam api dãkùàyàþ pa÷u- saüsthàyàþ [BhP 10.23.8] ity àdi-padyam asti | vaidagdhyam api kvacin nçtyatsu bàleùu [BhP 10.18.13] ity àdau ÷rã-bhagavatàpi ÷làghita-guõatvena vya¤jayiùyate | te ca trividhàþ - sakhàyaþ priyasakhàþ priya-narma-sakhà÷ ca tat-tad-bhàva- vai÷iùñyàt | tatra ÷rãdàmàdayaþ parama-màdhuryaika-maya-praõayàti÷ayi- vihàra-làlityenàdhikàþ itthaü satàm [BhP 10.12.11] ity-àdinokteþ | tatra ÷rã- kçùõasyàlambanatvaü ca barhàpãóaü naña-vara-vapuþ [BhP 10.21.5] ity àdinà varõitam | athoddãpaneùu guõàþ abhivyakta-mitra-bhàvatà àrjavaü kçtaj¤atvaü buddhiþ pàõóityaü pratibhà dàkùyaü ÷auryaü balaü kùamà kàruõyaü rakta-lokatvam ity àdayaþ | avayava-vayaþ-saundarya-sarva-sal-lakùaõatvam ity àdaya÷ ca | tatra sauhçdya-maye àrjavàdãnàü pràdhànyam (page 116) sakhyamaye tu vaidagdhya-saundaryàdi-mi÷ràõàü teùàm | tad-ubhayà÷a-mi÷ràyàü maitryàü tu yathà svam aü÷a-dvayam | tatràbhivyakta-tat-tad-bhàvatà ÷rãmad- arjunànutàpe yathà, sakhyaü maitrãü sauhçdaü ca [BhP 1.15.4] ity agre vakùyate | ÷rã-gopeùu ca tàü vyanakti- tàn dçùñvà bhaya-santrastàn åce kçùõo 'sya bhã-bhayam | mitràõy à÷àn mà viramate- hàneùye vatsakàn aham || [BhP 10.13.13] ity àdi | tato vatsàn adçùñvaitya puline 'pi ca vatsapàn | ubhàv api vane kçùõo vicikàya samantataþ || [BhP 10.13.16] ity antam | spasñam | || 10.13 || ÷rã-÷ukaþ || 249 || [250] tathà - te sampratãta-smçtayaþ samutthàya jalàntikàt | àsan su-vismitàþ sarve vãkùamàõàþ parasparam || [BhP 10.15.52] spasñam | || 10.15 || saþ || 250 || [251] aho 'tiramyaü pulinaü vayasyàþ [BhP 10.13.5] ity àdi | spaùñam | || 10.13 || ÷rã-bhagavàn || 251 || [252] tathà- kvacit pallava-talpeùu niyuddha-÷rama-kar÷itaþ | vçkùa-målà÷rayaþ ÷ete gopotsaïgopabarhaõaþ || [BhP 10.15.17] spaùñam | || 10.15 || ÷rã-÷ukaþ || 252 || [253] tathà- kunda-dàma- [BhP 10.35.20] ity àdau narma-daþ praõayiõàü vijahàra iti | [254] maõi-dharaþ [BhP 10.35.20] ity àdau praõayino 'nucarasya kadàüse prakùipan bhujam agàyata yatra iti | spaùñam | || 10.35 || ÷rã-gopyaþ || 253-254 || [255] atha jàti÷ ca kùatriyatvam | yatra sauhçdamayasya pràcuryam | tathà gopatvaü yatra sakhyamayasya pràcuryam | atha kriyà÷ ca sauhçdamaye vikrànty-àdi- pradhànàþ | sakhya-maye tu narma-gàna-nànà-bhàùàü÷ana-gavàhvàna- veõu-vàdyàdi-kalà-bàlyàdy-ucita-krãóàdayaþ | tatra narma, yathà- bibhrad veõuü jañhara-pañayoþ ÷çïga-vetre ca kakùe | vàme pàõau masçõa-kavalaü tat-phalàny aïgulãùu || [BhP 10.13.11] spaùñam | || 10.13 || saþ || 255 || [256] anyà÷ ca, yathà- evaü vçndàvanaü ÷rãmat kçùõaþ prãta-manàþ pa÷ån | reme sa¤càrayann adreþ sarid-rodhaþsu sànugaþ || kvacid gàyati gàyatsu madàndhàliùv anuvrataiþ | upagãyamàna-caritaþ pathi saïkarùaõànvitaþ || [BhP 10.15.9-10] ity àdi | [257] tathà- megha-gambhãrayà vàcà nàmabhir dåra-gàn pa÷ån | kvacid àhvayati prãtyà go-gopàla-manoj¤ayà || [BhP 10.15.13] cakora-krau¤ca [BhP 10.15.14] ity àdi | spaùñam | || 10.15 || saþ || 257 || [258] tathà- tatropahåya gopàlàn kçùõaþ pràha vihàra-vit | he gopà vihariùyàmo dvandvã-bhåya yathà-yatham || [BhP 10.18.19] spaùñam | || 10.18 || saþ || 258 || [259] tathà- barha-prasåna-nava-dhàtu-vicitritàïgaþ proddàma-veõu-dala-÷çïga-ravotsavàóhyaþ | vatsàn gçõann anuga-gãta-pavitra-kãrtir gopã-dçg-utsava-dç÷iþ pravive÷a goùñham || [BhP 10.14.47] ity àdi | spaùñam | || 10.14 || saþ || 259 || (page 117) [260] anena gopa-veùa÷ ca dar÷itaþ | gà-gopakair anuvanaü nayatoþ [BhP 10.21.19] ity àdau niryoga-pà÷a-kçta-lakùaõayor vicitram ity anena ca | vicitratvaü càtra pañña-såtra-muktàdi-mayatvenàvagantavyam | tathà barhiõa-stavaka-dhàtu- palà÷air baddha-malla-paribarha-vióambaþ | [BhP 10.35.6] ity àdiùu malla- veùaþ | ÷yàmaü hiraõya-paridhiü ity àdau naña-veùam ity anena naña-veùaþ | mahàrha-vastràbharaõa- ka¤cukoùõãùa-bhåùitàþ | gopàþ samàyayå ràjan [BhP 10.5.8] ity anusàreõa ràja-veùa÷ ca | eùa tu dvàrakàddau pracuraþ | tathà tatra gokule ca paridhànãyottarãyàbhyàü dhàrmika-gçhastha-veùa÷ càvagantavyaþ | eùa eva nãviü vasitvà ruciràm [BhP 10.15.45] ity anena dar÷itaþ | tais tair eva hi tat-tal- lãlàþ ÷obhanta iti | atha dravyàõi ca vasana-bhåùaõa-÷aïkha-cakra-÷çïga-veõu-yaùñi-preùñha- jana-prabhçtãni | kàlà÷ ca tat-tat-krãóocitàþ | te tu, yathà- evaü vanaü tad varùiùñhaü pakva-kharjåra-jambumat | go-gopàlair vçto rantuü sa-balaþ pràvi÷ad dhariþ || [BhP 10.20.25] dhenavo manda-gàminya [BhP 10.20.26] ity àdi, vanaukasaþ pramudità [BhP 10.20.27] ity àdi, kvacid vanaspati-kroóe [BhP 10.20.28] ity àdi, dadhy-odanaü samànãtaü [BhP 10.20.29] ity àdi, ÷advalopari saüvi÷ya [BhP 10.20.30] ity àdi, pràvçñ-÷riyaü ca tàü vãkùya [BhP 10.20.31] ity àdy-antam | spaùñam | || 10.20 || saþ || 260 || [261] evam anye'pi smartavyàþ | athànubhàveùådbhàsvaràþ | tatra sauhçda-maye nirupàdhi-tadãya-hitànusandhàna-yuktàyuktàdi-kathana-sasmita-goùñhã- prabhçtayaþ | sakhya-maye asaïkucita-prãti-maya-ceùñàþ | tà÷ ca saha nànà- krãóà-saïgãtàdi-kalàbhyàsa-bhojanopave÷a-÷ayanàdayaþ | narma-raho- lãlàkarõana-kathàdaya÷ ca j¤eyàþ | itthaü [BhP 10.1211] ity àdinà yà eva pra÷astàþ tathodàhriyante- pravàla-barha-stabaka- srag-dhàtu-kçta-bhåùaõàþ | ràma-kçùõàdayo gopà nançtur yuyudhur jaguþ || kçùõasya nçtyataþ kecij jaguþ kecid avàdayan | veõu-pàõitalaiþ ÷çïgaiþ pra÷a÷aüsur athàpare || gopa-jàti-praticchannà devà gopàla-råpiõau | ãóire kçùõa-ràmau ca nañà iva nañaü nçpa || bhràmaõair laïghanaiþ kùepair àsphoñana-vikarùaõaiþ | cikrãóatur niyuddhena kàka-pakùa-dharau kvacit || kvacin nçtyatsu cànyeùu gàyakau vàdakau svayam | ÷a÷aüsatur mahà-ràja sàdhu sàdhv iti vàdinau kvacid bilvaiþ kvacid kumbhaiþ [BhP 10.18.9-14] ity àdi | spaùñam | || 10.18 || ÷rã-÷ukaþ || 261 || [262] tathà- kçùõasya viùvak puru-ràji-maõóalair abhyànanàþ phulla-dç÷o vrajàrbhakàþ | sahopaviùñà vipine vireju÷ chadà yathàmbhoruha-karõikàyàþ || [BhP 10.13.8] kecid puùpa-dalaiþ kecid [BhP 10.13.9] ity àdi | sarve mitho dar÷ayantaþ sva-sva-bhojya-ruciü pçthak | hasanto hàsayanta÷ cà- bhyavajahruþ sahe÷varàþ || [BhP 10.13.10] spaùñam | || 10.13 || saþ || 262 || [263] evam anyà api | tathà sauhçda-sakhyayoþ sàttvikà÷ conneyàþ | tatra sauhçde'÷rur yathà- taü màtuleyaü parirabhya nirvçto bhãmaþ smayan prema-jalàkulendriyaþ | yamau kirãñã ca suhçttamaü mudà pravçddha-bàùpàþ parirebhire 'cyutam || [BhP 10.71.27] (page 118) atra saty apy agrajànujatva-vyavahàre suhçttamam ity anena tad- aü÷asyaivollàso'bhupagataþ | || 10.71 || saþ || 263 || [264] sakhye pralayo'pi, yathà- taü nàgabhogaparivãtam adçùñaceùñam àlokya tatpriyasakhàþ pa÷upà bhç÷àrtàþ | kçùõe 'rpitàtmasuhçdarthakalatrakàmà duþkhànu÷okabhayam åóhadhiyo nipetuþ || [BhP 10.16.10] spaùñam | || 10.16 || saþ || 264 || [265] evaü tatra tatra sa¤càriõa÷ conneyàþ | yathà sauhçde taü màtuleyam [BhP 10.71.27] ity àdau harùaþ | yathà ca sakhye kçùõaü hradàd viniùkràntam [BhP 10.17.13] ity àdy-anantaram- upalabhyotthitàþ sarve labdha-pràõà ivàsavaþ | pramoda-nibhçtàtmàno gopàþ prãtyàbhirebhire || [BhP 10.17.14] spaùñam | || 10.17 || saþ || 265 || [266] atha sthàyã maitry-àkhyaþ | sa cai÷varya-j¤àna-saïkucitaþ ÷rãdàma- vipràdãnàm | saïkocitai÷varya-j¤ànaþ ÷rãmad-arjunàdãnàm | ÷uddhaþ ÷rã- gopa-bàlànàm | ataeva kadàcid api na vikaroti | tathaiva ÷rã-ràma- vrajàgamane samupetyàtha gopàlàn hàsya-hasta-grahàdibhiþ [BhP 10.65.5] ity àdika-vyavahàraþ | tatra sauhçd-àkhyo bhedaþ taü màtuleyaü parirabhya nirvçtaþ [BhP 10.71.27] ity àdau j¤eyaþ | sakhyaü, yathà- ekadà ratham àruhya vijayo vànara-dhvajam | gàõóãvaü dhanur àdàya tåõau càkùaya-sàyakau || sàkaü kçùõena sannaddho vihartuü vipinaü mahat | bahu-vyàla-mçgàkãrõaü pràvi÷at para-vãra-hà || [BhP 10.58.13-14] kçùõena sàkaü vihartum ity anvayaþ | || 10.58 || saþ || 266 || [267] yathà ca- tenaiva sàkaü pçthukàþ sahasra÷aþ snigdhàþ su÷ig-vetra-viùàõa-veõavaþ | svàn svàn sahasropari-saïkhyayànvitàn vatsàn puraskçtya viniryayur mudà || [BhP 10.12.2] eva-kàreõa tadàsatti-råpo'nubhàvo dar÷itaþ | yathà- yadi dåraü gataþ kçùõo vana-÷obhekùaõàya tam | ahaü pårvam ahaü pårvam iti saüspç÷ya remire || [BhP 10.12.6] spaùñam || || 10.12 || saþ || 268 || [269] yathà ca- åcu÷ ca suhçdaþ kçùõaü svàgataü te'tiraühasà | naiko'py abhojka-bala ehãtaþ sàdhu bhujyatàm || [BhP 10.14.45] spaùñam || || 10.14 || saþ || 269 || [270] ÷rã-kçùõa eva teùàü jãvanam ity àha- kçùõaü mahà-baka-grastaü dçùñvà ràmàdayo 'rbhakàþ | babhåvur indriyàõãva vinà pràõaü vicetasaþ || [BhP 10.11.49] muktaü bakàsyàd upalabhya bàlakà ràmàdayaþ pràõam ivendriyo gaõaþ | sthànàgataü taü parirabhya nirvçtàþ praõãya vatsàn vrajam etya taj jaguþ || [BhP 10.11.53] spaùñam || || 10.11 || saþ || 270 || [271] tad evaü vibhàvàdi-saüvalanàtmako maitrãmayo rasaþ | asya ca sauhçdamayaþ sakhyamaya iti bheda-dvayaü tatra tatràvagantavyam | tasya prathamàpràpty- àtmaka-siddhy-àtmakau bhedau pårvavad åhyau | viyogàtmako bhedo yathà- evaü kçùõa-sakhaþ kçùõo bhràtrà ràj¤à vikalpitaþ | (page 119) nànà-÷aïkàspadaü råpaü kçùõa-vi÷leùa-kar÷itaþ || ÷okena ÷uùyad-vadana- hçt-sarojo hata-prabhaþ | vibhuü tam evànusmaran nà÷aknot pratibhàùitum || kçcchreõa saüstabhya ÷ucaþ pàõinàmçjya netrayoþ | parokùeõa samunnaddha- praõayautkaõñhya-kàtaraþ || sakhyaü maitrãü sauhçdaü ca sàrathyàdiùu saüsmaran | nçpam agrajam ity àha bàùpa-gadgadayà girà || [BhP 1.15.1-4] kçùõo'rjunaþ | avikalpita iti cchedaþ | nànà-÷aïkàspadaü råpam àlakùya vikalpita ity arthaþ | ÷ucaþ ÷okà÷råõi àmçjya ca | parokùeõa dar÷aàgocareõa ÷rã-kçùõena hetunà | ataevàniùña-÷aïkàyà abhàvàt nàtra karuõa- rasàvakà÷aþ | tad-abhàva÷ caiùàm ai÷varya-j¤àna-samudhbhàvinàü bhavaty eva iti | va¤cito'ham [BhP 1.15.5] ity àdikaü vakùyamàõaü vilàpam | [272] atha tad-anantaraü tuùñy-àtmaka-yogo yathà- te sàdhu-kçta-sarvàrthà j¤àtvàtyantikam àtmanaþ | manasà dhàrayàm àsur vaikuõñha-caraõàmbujam || tad-dhyànodriktayà bhaktyà vi÷uddha-dhiùaõàþ pare | tasmin nàràyaõa-pade ekànta-matayo gatim || avàpur duravàpàü te asadbhir viùayàtmabhiþ | vidhåta-kalmaùà sthànaü virajenàtmanaiva hi || [BhP 1.15.46-48] te pàõóavàþ sàdhu yathà styàt tathà kçta-sarvàrthà va÷ãkçta-dharmàrtha- kàma-mokùà api vaikuõñhasya ÷rã-kçùõasya caraõàmbujam eva àtyantikaü parama-puruùàrthaü j¤àtvà tad eva manasà dhàrayàmàsuþ | nàràyaõaþ ÷rã- kçùõaþ | pårõa-gatim eva vi÷inaùñi | vidhåta-kalmasaü yadàsthànaü nitya- ÷rã-kçùõa-prakà÷àspadaü tadãyà sabhà | àtmanà sva-÷arãreõaiva | tatra hetuþ virajenàpràkçtena | hi-÷abdo'sambhàvanà-nivçtty-arthaþ | [273] tathà- draupadã ca tadàj¤àya patãnàm anapekùatàm | vàsudeve bhagavati hy ekànta-matir àpa tam || [BhP 1.15.50] àtmnànaü prati anapekùamàõànàm | tat kçùõa-saïgamanam àj¤àya samyag j¤àtvà | vàsudeve ÷rã-vasudeva-nandane | hi prasiddhau | tasminn ekànta- matis tam eva pràptavatã | || 1.15 || ÷rã-såtaþ || 271-273 || [274] ÷rã-vraja-kumàràõàü de÷àntara-viyogàtmaodàharaõaü tad-anantara-tuùñy- àtmodàharaõaü ca vatsalànusàreõaiva j¤eyam | iti maãtrãmayo rasaþ || atha ujjvalaþ | atràlambanaþ kàntatvena sphuran kànta-bhàva-viùayaþ ÷rã- kçùõaþ | tad-àdhàraàþ sajàtãya-bhàvàs tadãya-parama-vallabhà÷ ca | tatra ÷rã-kçùõo yathà- ÷rutvà guõàn bhuvana-sundara ÷çõvatàü te nirvi÷ya karõa-vivarair harato 'ïga-tàpam | råpaü dç÷àü dç÷imatàm akhilàrtha-làbhaü tvayy acyutàvi÷ati cittam apatrapaü me || [BhP 10.52.37] spaùñam | || ÷rã-rukmiõã || 274 || [275] yathà ca- tàsàm àvirabhåc chauriþ smayamànamukhàmbujaþ | pãtàmbara-dharaþ sragvã sàkùàn manmatha-manmathaþ || [BhP 10.32.2] || 10.32 || ÷rã-÷ukaþ || 275 || [276] atha tad-vallabhàsu sàmànyà sairindhrã kårma-puràõoktàþ kailàsa-vàsinya÷ ca | tatra pårvoktà (page 120) yathà- saivaü kaivalya-nàthaü taü pràpya duùpràpyam ã÷varam | aïga-ràgàrpaõenàho durbhagedam ayàcata || [BhP 10.48.8] iti dar÷ità | pårvaü tàdç÷a-durbhagàpi aïga-ràgàrpaõa-màtra-lakùaõena bhajanena taü pràpya | aho à÷caryam | tena hetunà idaü sahoùyatàm [BhP 10.48.9] ity àdi- lakùaõam api ayàcata yàcituü yogyàbhåt | taü kathambhåtam api | kevalaþ ÷uddha-premavàüs tasya bhàvaþ kaivalyaü, tatraiva nàthaü vallabham api | ato'syà àtma-tarpaõaika-tàtparyàyàþ sampraty api ÷rã-vraja-devy-àdi-vac chuddha-premàbhàvo dar÷itaþ | svãyàþ ÷rã-rukmiõy-àdayaþ | yà evoddi÷ya stauti-- yàþ samparyacaran premõà pàda-saüvàhanàdibhiþ | jagad-guruü bhartç-buddhyà tàsàü kiü varõyate tapaþ || [BhP 10.90.27] spaùñam | || 10.90 || ÷rã-÷ukaþ || 276 || [277] tathà- itthaü ramà-patim avàpya patiü striyas tà brahmàdayo 'pi na viduþ padavãü yadãyàm | bhejur mudàviratam edhitayànuràga- hàsàvaloka-nava-saïgama-làlasàdyam || pratyudgamàsana-varàrhaõa-pàda-÷auca- tàmbåla-vi÷ramaõa-vãjana-gandha-màlyaiþ | ke÷a-prasàra-÷ayana-snapanopahàryair dàsã-÷atà api vibhor vidadhuþ sma dàsyam || [BhP 10.61.5-6] ataeva ye màü bhajanti dàmpatyà [BhP 10.60.52] ity àdi nindà tv anya- paratvenaiva nirdiùñà | diùñyà gçhe÷varã [BhP 10.60.54] ity àdy-uttara- vàkyàt | yathaiva ketumàla-varùe ÷rã-kàmadevàkhya-bhagavad-vyåha-stutau lakùmã-vàkyam-striyo vratais tvà hçùãke÷varaü svato hy àràdhya loke patim à÷àsate'nyam [BhP 5.18.19] ity àdikam | || 10.61 || ÷rã-÷ukaþ || 277 || [278] atha vastutaþ parama-svãyà api prakaña-lãlàyàü parakãyàyamàõàþ ÷rã-vraja- devyaþ | yà evàsamordhvaü stutàþ- nàyaü ÷riyo 'ïga u nitànta-rateþ prasàdaþ svar-yoùitàü nalina-gandha-rucàü kuto 'nyàþ | ràsotsave 'sya bhuja-daõóa-gçhãta-kaõñha- labdhà÷iùàü ya udagàd vraja-vallabhãnàm || [BhP 10.47.30] ity àdiùu | gopyas tapaþ kim acaran yad amuùya råpaü [BhP 10.44.14] ity àdau yà evàsamordhvaü råpaü pa÷yantãty atra | tathà càha yà dohane 'vahanane mathanopalepa- [BhP 10.44.15] ity àdau dhanyà vraja-striya urukrama-citta-yànàþ | urukrama-cittam eva yànaü yàsàü tàþ | yàs tac-cittaü yatra yatra gacchati tatra tatraiva tad-àråóhàs tiùñhanti ity arthaþ | cintà-yànà iti pàñhe cinta÷ cintà bhavaneti pårvavad evàrthaþ | || 10.44 || ÷rã-màthura-striyaþ || 278 || [279} ataevàsàm eva tatra tatra dar÷ita utkarùaþ | parakãyàyamànatvena nivàraõàdi-màtràü÷e laukika-rasa-vidàm api matena sevitaþ | yathàha bharataþ- bahu vàryate yataþ khalu yatra pracchanna-kàmukatvaü ca | yà ca mitho durlabhatà sà paramà manmathasya ratiþ || [UN 1.20] iti | rudraþ- vàmatà durlabhatvaü ca strãõàü yà ca nivàraõà | tad eva pa¤ca-bàõasya manye paramam àyudham || [UN 3.20] viùõu-guptaþ- yatra niùedha-vi÷eùaþ sudurlabhatvaü ca yan mçgàkùãõàm | tatraiva nàgaràõàü nirbharam àsajjate hçdayam || [UN 3.21] iti | (page 121) ataeva kàsà¤cid gopa-kumàrãõàü kàtyàyanã-japànusàreõa pati-bhàve'py àdhikyam anuvartate iti | kecit tu vàraõàdita evàsàü premàdhikyaü manyante | tan na, jàtito'py àdhikyàt | tac ca vraja-striyo yad và¤chanti [BhP 10.83.43] iti, và¤chanti yad bhava-bhiyaþ [BhP 10.47.58] ity àdinà vyaktam | na hi vàraõàdy-aü÷am aïgãkçtya teùàü lobho jàtaþ, anabhãùñatvàt | ato jàty- aü÷am eveti gamyate | ataþ prabala-jàtitvàn nivàraõàdikam apy ayam atikràmatãty evam eva ÷làghyate yà dustyajam [BhP 10.47.61] ity àdinà | matta-hastinàü balasya durgàtikramavan nivàraõàdy-atikramo hi tàsàü prema-balasya vya¤jaka eva na tåtpàdakaþ | jàty-aü÷enaiva pràbalye sati nivàraõàdi-sàmye'pi tàsàü sveùu prema-tàratamyaü sambhavati | yathà tàbhir api ÷rã-ràdhàyàþ prema-vai÷iùñyena ÷rã-kçùõa-va÷ãkàritva-vai÷iùñyaü dar÷itam | anayàràdhito nånam [BhP 10.30.28] ity àdinà | yà ca tàsàü kùobhe sati premõaþ praphullatà sà khalu kçùõa-sarpasyeva svata eva siddhatayà na tv aparata àhàryatayà | kevalaupapatyasya prema- vardhanatvaü tu tàbhir eva svayaü niþsvaü tyajanti gaõikàþ [BhP 10.47.7], jàrà bhuktvà ratàü striyam [BhP 10.47.8] iti ninditam | yat tu ka÷cit parakãyàsu laghutvaü vakti tat khalu pràkçta-nàyakam avalambamànàsu yuktaü, tatraiva jugupsitatvàt | atra tu gopãnàü tat-patãnàü ca [BhP 10.33.35] ity àdinà tat-pratyàkhyànàt | atra ca tat-patãnàm iti tad- vyavahàra-dçùñi-màtreõoktaü, na tu paramàrtha-dçùñyà | tad-dçùñyà tu ÷rã- kçùõa-sandarbhe tàsàü svaråpa-÷aktitvam evàtra paratra sthàpitam | tathàsya ÷rã-kçùõa-lakùaõasya nàyakasya tàdç÷a-bhàvenaiva pràptau etàþ paraü tanu- bhçtaþ [BhP 10.47.58] ityàdiùu sarvordhva-÷làghà÷ravaõàt parama- garãyastvam eva | ataevoktam- neùñà yad aïgini rase kavibhir paroóhà tad gokulàmbujadç÷àü kulam antarena | à÷àüsayà rasavidher avatàritànàü kaüsàriõà rasikamaõóala÷ekhareõa || [UN 5.3] iti | atha tàsàü svapatyàbhàsa-sambandham api vàrayituü yojayati - nàsåyan khalu kçùõàya mohitàs tasya màyayà | manyamànàþ svapàr÷vasthàn svàn svàn dàràn vrajaukasaþ || [BhP 10.33.37] tad evaü bhàvata utkarùo dar÷itaþ | daihikaü tam àha-tàbhiþ sametàbhir udàra-ceùñitaþ [BhP 10.29.43] ity àdau vyarocataiõàïka ivoóubhir vçtaþ iti | spaùñam | || 10.29 || saþ || 280 || [281] kiü ca- tatràti÷u÷ubhe tàbhir bhagavàn devakã-sutaþ | (page 122) madhye maõãnàü haimànàü mahà-marakato yathà || [BhP 10.33.7] spaùñam | || 10.33 || saþ || 281 || [282] guõa-vaibhava-kçtam apy àha- tàbhir vidhåta-÷okàbhir bhagavàn acyuto vibhuþ | vyarocatàdhikaü tàta puruùaþ ÷aktibhir yathà || [BhP 10.32.10] spaùñam | || 10.32 || saþ || 282 || [283] kalà-vaidagdhãkçtam àha pàda-nyàsair bhuja-vidhutibhiþ [BhP 10.33.7] ity àdi | uccair jagur nçtyamànà raktakaõñhyo ratipriyàþ | kçùõàbhi-mar÷amudità yad gãtenedam àvçtam || [BhP 10.33.9] idaü jagat | adyàpi yàsàü gãtàü÷à eva jagati pracarantãty arthaþ | yad uktaü saïgãta-sàre- tàvanta eva ràgàþ syur yàvatyo jãva-jàtayaþ | teùu ùoóa÷a-sàhasrã purà gopã-kçtà varà || iti | ante ca teùàm eva vibhàga÷ ca tatra svargàdiùu dar÷ita iti | kiü ca- kàcit samaü mukundena svarajàtãr ami÷ritàþ | unninye påjità tena prãyatà sàdhu sàdhv iti | tad eva dhruvam unninye tasyai mànaü ca bahv adàt || [BhP 10.33.10] svaràþ ùaójàdayaþ sapta jàtayas teùu ràgotpatti-hetavaþ | tà ubhayor api parama-pravãõatvàt svaràntareõa jàty-antareõa càmi÷ritàþ ÷uddhà eva unninye utkarùeõa jagau | tatra ÷akra-÷arvara-parameùñi-purogà-ni÷cita- tattva-gànasya ÷rã-mukundasyàpi sahàrthatvenàpràdhànyaü vivakùitam | tatràpy uc-chabdena |ataeva tena påjità | tadaiva tàlàntareõa nibaddhaü gãtaü dhruvàkhyaü tàla-vi÷eùaü kçtvà yà tato'py utkarùeõa jagau tasyai pårvasyà apy adhikaü mànam adàt | || 10.33 || saþ || 284 || [285] atha tàsu sàmànyàsu sairindhrã mukhyà | sarvatra khyàtatvàt | svakãyàsu pañña-mahiùãùu ÷rã-rukmiõã-satyabhàme mukhye | yathà ÷rã-hari-vaü÷e- kuñumbasye÷varã yàsãd rukmiõã bhãùmakàtmajà | satyabhàmottamà strãõàü saubhàgye càdhikàbhavat || atha ÷rã-vraja-devãùu mukhyà bhaviùyottaroktàþ - gopàlã pàlikà dhanyà vi÷àkhà dhyàna-niùñhikà | ràdhànuràdhà somàbhà tàrakà da÷amã tathà || iti | da÷amy api tàrakà-nàmnãty arthaþ | skànde prahlàda-saühitàyàü tu lalità ÷aivyà padmà catasro'nyàþ | anyatra candràvalã ca ÷råyate | sà càtràrtha- sàmyàt somàbhaivànumeyà | kàrtsnyena tu pramadà-÷ata-koñibhir àkulità ity àgamopade÷aþ | etàsv api ÷rã-ràdhikaiva mukhyà | saiva ràsotsave ÷rã- kçùõena parama-premõàntardhàpiteti ÷rã-kçùõa-sandarbhe sandar÷itam asti | prasiddhà ca tathà saiva sarvatreti | ataþ ÷raiùñhya-cihnena gopàla-tapany- uktà gàndharvikaiva sety anumeyà | atha tàþ ÷rã-kçùõa-vallabhàs tridhà dç÷yante mugdhà madhyà pragalbhà iti | tàdç÷yaü ca nava-yauvana-spaùña-yauvana-samyag-yauvanair vayo-bhedais tat- tac-ceùñàbhi÷ ca | samyag-yauvanaü ca pràpta-ùoóa÷a-varùatvam eva nàdhikam kanyàbhir dvy-aùña-varùàbhiþ iti gautamãya-tantràt | tathà svabhàva-bhedena dhãrà adhãrà mi÷ra-guõà÷ ceti punas tridhàvagantavyàþ | prema-tàratamyena ÷reùñhàþ samàþ laghava iti ca | atha tà lãlàvasthà-bhedenaikaikà | abhisàrikà vàsaka-sajjotkaõñhità khaõóità vipralabdhà (page 123) kalahàntarità proùita-bhartçkà svàdhãna-bhartçkà ity aùñau nàmàni bhajanti | tathà parasparaü bhàvànàü sàdç÷ya-ki¤cit- sàdç÷yàsphuña-sàdç÷yàni | virodhitvaü caitad bheda-catuùñayàt puna÷ catvàri sakhã suhçt tañasthà pràtipakùikã ceti | bhàva-bhedà÷ ca sthàyi- niråpaõe j¤eyàþ | tatra sakhã yathà apy eõa-patnã [BhP 10.33.11] ity àdi dvaye purato dar÷anãyà | atra hi tanvan dç÷àü sakhi sunirvçtim iti svãya-tad- didçkùà-dyotanàt | sakhãti tad-dar÷ana-sukhopabhoga-saubhàgya-bhàgità- sàmyena tasyàü sakhyàropaõàt kànteti kçùõa-saïginyàþ saubhàgyàti÷ayasya cànumodanàt sakhyam eva spaùñam | ataeva tal-lãlànumodanam api bàhuü priyàüsà- [BhP 10.30.12] ity àdinà | suhçd yathà - anayàràdhito nånaü bhagavàn harir ã÷varaþ | yan no vihàya govindaþ prãto'yam anayad rahaþ || [BhP 10.30.28] asyà÷ ca tad-bhàgya-màtra-pra÷aüsanàt vyaktaü sauhçdyam | [286] tañasthà yathà - pçcchatemà latà bàhån apy à÷liùñà vanaspateþ | nånaü tatkaraja-spçùñà bibhraty utpulakàny aho || [BhP 10.30.13] atra sakhã-vacanaü ÷rutvàpi tataudàsãnyàt tàñasthyam eva vyaktam | evam anayàràdhito nånam iti suhçd-vàkyànantaram api dhanyà aho amã àlyaþ [BhP 10.30.29] ity-àdi-vàkye ca | [287] atha pràtipakùikà yathà- asyà amåni naþ kùobhaü kurvanty uccaiþ padàni yat | yaikàpahçtya gopãnàü raho bhuïkte 'cyutàdharam || [BhP 10.30.30] atha prakaña eva matsara iti tàbhyo vilakùaõatvam | tathaiva ÷rã- harivaü÷àdau pàrijàta-haraõe ÷rã-rukmiõãü prati satyabhàmàyàþ | spaùñam | || 10.30 || ÷rã-÷ukaþ || 285-287 || [288] atra vicàryate | nanu bhagavad-bhakteùu parasparaü pratipakùitvam asambhavam ahçdyaü ca | tathà tàsàü tat saubhaga-madam [BhP 10.29.48] ity àdau tad-ãrùàmadamànàdi-dårãcikãrùàü ÷rã-bhagavato'pi dç÷yate | tathà ÷rãmatà muninà svayam api tàbhis tatra dauràtmya-÷abdaþ prayukto'stãti | tatrocyate sarvaiva hi ÷rã-bhagavataþ krãóà prãti-poùàyaiva pravartate | bhajate tàdç÷ãþ krãóà yàþ ÷rutvà tat-paro bhavet [BhP 10.33.36] ity àdi | ÷rutvàpãty arthaþ | tatra ÷çïgàra-krãóàyà÷ càsyàþ svabhàvo'yaü yat khalv ãrùà-mada-mànàdi-lakùaõa- (page 124) tat-tad-bhàva-vaicitrã-parikaratayaiva rasaü puùõàti | yata eva tàdç÷atayaiva kavibhir varõyate | ÷rã-bhagavatà ca sva=lãlàyàm aïgãkriyate | svasminn api dakùiõànukåla-÷añha-dhçùñateti caturbheda-nàyakatvaü yathà-sthànaü vyajyate | tasmàt tal-lãlà-÷aktir eva tàsu tat-tad-bhàvaü dadhàti | taü ca bhàvànuråpeõaiveti dar÷itam | ataeva yadà sarvàsàm eva tad-viraho bhavati tadà dainyanaika-jàtãya- bhàvatvàpattyà sarvatra sakhyam evàbhivyajyate | yathà- anvicchantyo bhagavato màrge gopyo 'vidårataþ | dadç÷uþ priyavi÷leùàn mohitàü duþkhitàü sakhãm || [BhP 10.30.41] ity atra tasyàü pårvàsàm eva sakhãtva-vya¤janà | viraha-lãlà ca tàsàü jhañiti ÷rã-kçùõa-viùayaka-tçùõàti÷aya-vardhanàrthaiva | nàgara-cåóàmaõãndràya ÷rã-kçùõàya ca tàsàü tad-vçddhir athyarthaü rocate | yathoktaü nàhaü tu sakhyo bhajato'pi jantån [BhP 10.32.10] ity àdinà | tasmàn madhye viraho'pi bhavati | tadà ÷rã-kçùõasya mada-mànàdi-vinodam atikramyàpi tad- adhyavasàyaþ syàt | tato mada-mànayoþ pra÷amàya sva-viùayaka- tçùõàti÷aya-råpa-prasàdàya ceti tàsàü tat saubhagety atràrthaþ | sarva- samudita-ràsa-lãlàrthaü madasya pra÷amàya mànasya ca prasàdàya prasàdanàyety artho và | tatas tad-vardhanecchàpy ànuùaïgãti samànam | atha jàte ca virahe dainyenaiva tàsàü tatra dauràtmya-buddhiþ | na tu vastuta eva tad-dauràtmyaü premaika-vilàsa-råpatvàt | ÷rã-munãndro'pi tad- bhàvànusàritvenaiva tad-vàkyam anuvadati tayà kathitm àkarõya [BhP 10.30.42] ity àdi | svayaü tu pårvaü tasmiüs tadãye made doùaü pratyàkhyàtavàn asti | yathà- reme tayà càtmarata àtmàràmo 'py akhaõóitaþ | kàminàü dar÷ayan dainyaü strãõàü caiva duràtmatàm || [BhP 10.30.35] svàtma-rataþ svatas tuùño'pi àtmaràmaþ sva-krãóo'pi akhaõóitaþ | tasyàü satatàsaktaþ san reme | tàdç÷a÷ cet kim iti tad-àsakto babhåva, tathà reme ca | ata àha tayà itthambhåta-guõo hariþ [BhP 1.7.10] itivat tathà-bhåta-guõatayà tadãya-prema-sarvasva-sàra-råpayety arthaþ | atas tasyànyena tàdç÷atvàsambhavàt prema-vi÷eùa evàsau sphurati na tu kàmaþ | sa ca prema-vi÷eùa ãdç÷a-prabalaþ yat kàmivad eva dainyàdikaü tayoþ prakañãbhavatãty àha kàmitàm iti | mada-mànàdy-àtmake kàminãnàü premõi kàminàü yad dainyaü loka-prasiddhaü tad eva sva-dvàrà tat-prema- vi÷eùa-pàrave÷yena dar÷ayan prakañayan reme | yad và yayaiva lãlayà svayam eva tucchãbhåtàþ sarve'py anye nàgaraü-manyà ity àha kàminàm iti | sva- lãlà-mahimnà kàminàü pràkçtànàü dainyaü rasa-sampatti-hãnatvaü strãõàü ca pràkçtànàü taü vinànyasya bhajanena duràtmatàü duùña-bhàvatàü dar÷ayann iti dar÷ayad vidhu-paràjayaü rasàvaktuü ullasati dhåta-là¤chanam itivat | || 10.30 || ÷rã-÷ukaþ || 288 || (page 125) [289] ity àlambano vyàkhyàtaþ | athoddãpaneùu guõàþ | nàrã-mohana-÷ãlatvam | avayava-varõa-rasa-gandha-spar÷a-÷abda-sal-lakùaõa-nava-yauvanànàü kamanãyatà | nitya-nåtanatvam abhivyakta-bhàvatvaü prema-va÷yatvaü saubuddhya-sat-pratibhàdaya÷ ca | tatra nàrã-mohana-÷ãlatvàdikaü, yathà- kçùõaü nirãkùya vanitotsava-råpa-÷ãlam [BhP 10.21.12] iti | spaùñam | || 10.21 || ÷rã-vraja-devyaþ || 289 || [290] nitya-nåtanaü ca yadyapy asau pàr÷va-gataþ [BhP 1.11.34] ity àdau dçùñam | athàbhivyakta-bhàvatvam | tatra pårva-ràge- ÷arad-udà÷aye sàdhu-jàta-sat-sarasijodare ÷rã-muùà dçùà | surata-nàtha te '÷ulka-dàsikà varada nighnato neha kiü vadhaþ || [BhP 10.31.2] he dç÷aiva surata-yàcaka tatràpi he kàtyàyany-arcanànte vara-prada, tatrài bhàva-vi÷eùa-dar÷itayà dç÷à kçtvaivà÷ulka-dàsikà-tulyatvaü pràptàs tayaiva punar nighnatas tava na kiü vadhaþ strã-hatyàpi na bhavati | dç÷as tàdç÷atve mahà-mohana-cauratvaü dar÷ayati | ÷arad-udà÷aya ity àdi | tatra mohanatvaü dvividhaü-svaråpa-kçtaü duùkara-kriyà-kçtaü ca | tad ubhayam api tat-tad-vi÷eùaõair vyaktam | tathà- madhurayà girà valgu-vàkyayà budha-mano-j¤ayà puùkarekùaõa | vidhi-karãr imà vãra muhyatãr adhara-sãdhunàpyàyayasva naþ || [BhP 10.31.8] madhurayeti svaråpa-màdhuryaü valgu-vàkyayety artha-màdhuryaü budha- manoj¤ayeti budhànàü tàdç÷a-bhàvàbhij¤ànàm eva manoj¤ayeti bhàva- vi÷eùa-màdhuryaü vya¤jitam | [292] tathà- prahasitaü priya premavãkùaõaü viharaõaü ca te dhyànamaïgalam | rahasi saüvido yà hçdi-spç÷aþ kuhaka no manaþ kùobhayanti hi || [BhP 10.31.10] saüvidàþ saïketa-narmàõi | [293] tathà- dina-parikùaye nãla-kuntalair vana-ruhànanaü bibhrad àvçtam | ghana-rajasvalaü dar÷ayan muhur manasi naþ smaraü vãra yacchasi || [BhP 10.31.12] muhuþ punaþ punar vyàjena paràvçtyety arthaþ | [294] tathà- pati-sutànvaya-bhàrtç-bàndhavàn ativilaïghya te 'nty acyutàgatàþ | gati-vidas tavodgãta-mohitàþ kitava yoùitaþ kas tyajen ni÷i || rahasi saüvidaü hçc-chayodayaü prahasitànanaü prema-vãkùaõam | bçhad-uraþ ÷riyo vãkùya dhàma te muhur atispçhà muhyate manaþ || [BhP 10.31.16-17] gati-vidas tavodgãta-mohità iti asmàkaü mohana-prakàra-j¤ànenaiva tvaü tathà veõunà gãtavàn ity arthaþ | || 10.31 || ÷rã-gopyaþ parokùa-sthitaü ÷rã-bhagavantam || 292-294 || [295] evaü- gavàü hitàya tulasi gopãnàü rati-hetave | vçndàvane tvaü vapità sevità viùõunà svayam || iti skànde revà-khaõóãya-tulasã-stava-vacanam api tat-pårva-ràge dar÷anãyam | tathà sambhoge'pi iti viklavitaü tàsàm [BhP 10.29.42] ity àdau prahasya iti tàbhiþ sametàbhir udàra-ceùñitaþ [BhP 10.29.43] iti, udàra-hàsa- dvija-kunda-dãdhiti [BhP 10.29.46] càbhivyakta-bhàvatvodàharaõam | atha premõà va÷yatvaü dvividham | premàntareõa preyasã-premõà ca | tatra pårveõa narmadaþ praõayinàü (page 126) vijahàra 10.35.20] ity atra dar÷itam | tathottareõa | tatra pårva-ràgàtmakena yathà - tathàham api tac-citto nidràü ca na labhe ni÷i [BhP 10.53.2] iti | spaùñam | || 10.53 || ÷rã-bhagavàn rukmiõã-dåtam || 295 || [296] tathà -- bhagavàn api tà ràtrãþ ÷aradotphullamallikàþ | vãkùya rantuü mana÷cakre yogamàyàm upà÷ritaþ || [BhP 10.29.1] yoga-màyàü tàsàm asaïkhyànàm asaïkhya-và¤chà-pårikàü sva-÷aktiü svabhàvata evà÷ritya ity arthaþ | [297] sambhogàtmakena yathà - iti viklavitaü tàsàü ÷rutvà yoge÷vare÷varaþ | prahasya sadayaü gopãr àtmàràmo 'py arãramat || [BhP 10.29.42] atra viklavitam iti tàsàü premàti÷aya-j¤àpakaü sadayam iti tasya tat-prema- va÷yatvàti÷ayàbhidhàyakam | àtmàràmo'pãti tàsàü prema-guõa-màhàtmya- dar÷akam | àtmàràmà÷ ca munayaþ [BhP 1.7.10] ity àdau itthambhåta-guõo hariþ itivat | || 10.29 || ÷rã-÷ukaþ || 296-297 || [298] evaü reme svayaü svaratir atra gajendra-lãlaþ [BhP 10.33.23] iti | svàsu tàsu ratir yasya saþ | tathà tàsàü rati-vihàreõa [BhP 10.33.20] ity àdikam | gopã-kapola-saü÷leùaþ [ViP 5.13.54] ity àdikaü viùõu-puràõa-padyam apy udàhçtam | [299] kiü ca- evaü pariùvàïgakaràbhimar÷a- snigdhekùaõoddàmavilàsahàsaiþ | reme rame÷o vrajasundarãbhir yathàrbhakaþ svapratibimbavibhramaiþ || [BhP 10.33.17] atra rame÷a ity anena tasya ramà-va÷ãkàritvaü dar÷itam | pariùvaïgety àdinà tatràpi snighekùaõetvàdinà rema ity anena ca tàsàü premõà tasya va÷yatvaü vyaktam | dçùñàntena tu tadà tasya tàsàü càrbhaka-pratibimbayor iva gàna- nçtyàdi-vilàseùu eka-ceùñatàpatti-såcanayà mithaþ parama-premàsaktir dar÷ità | [300] api ca- evaü ÷a÷àïkàü÷u-viràjità ni÷àþ sa satya-kàmo 'nuratàbalà-gaõaþ | siùeva àtmany avaruddha-saurataþ sarvàþ ÷arat-kàvya-kathà-rasà÷rayàþ || [BhP 10.33.26] evaü pårvokta-prakàreõa anurato nirantaram anurakto'balà-gaõo yatra tàdç÷aþ sa ÷rã-kçùõa-candra àtmani citte'varuddhaü samantàn nigçhya sthàpitaü saurataü surata-sambandhi-bhàva-hàvàdikaü yena tathàbhåtaþ san | ataeva satya-kàmaþ vyabhicàra-rahita-prema-vi÷eùaþ san ÷arat-sambandhinyo yàvatyo rasà÷rayàþ kàvya-kathàþ sambhavanti tàþ sarvà eva siùeve | ÷arac- chabdo'tràkhaõóam eva và saüvatsaraü vadati | tataþ ÷a÷aïkàü÷u-viràjitatvam upalakùaõam iti vyàkhyeyam | evaü saurata-saülàpaiþ [BhP 10.60.58] iti ÷rã- rukmiõã-parihàse'pi saurata-÷abdas tàdç÷atvena prayuktaþ | || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 300 || (page 127) [301] atraivam api svayam uktaü na pàraye'ham [BhP 10.32.12] ity àdi | atha pravàsàtmakena, yathà- vçùõãnàü pravaro mantrã kçùõasya dayitaþ sakhà | ÷iùyo bçhaspateþ sàkùàd uddhavo buddhi-sattamaþ || tam àha bhagavàn preùñhaü bhaktam ekàntinaü kvacit | gçhãtvà pàõinà pàõiü prapannàrti-haro hariþ || gacchoddhava vrajaü saumya pitror nau prãtim àvaha | gopãnàü mad-viyogàdhiü mat-sande÷air vimocaya | tà man-manaskà mat-pràõà mad-arthe tyakta-daihikàþ || [BhP 10.46.1-4] ity àdi | tathà ca skànda-prahlàda-saühità-dvàrakà-màhàtmye tàþ prati ÷rãmad- uddhava-vàkyam - bhagavàn api dà÷àrhaþ kandarpa-÷ara-pãóitaþ | na bhuïkte na svapiti ca cintayan vo hy aharni÷am || iti | evaü ràja-kumàrãõàü pariõayo'pi tàbhir gopa-kumàrãbhir ekàtmatvàt pràyas tad-viraha-kàla-kùapaõàrtha eva tàsàü pràõa-parityàga-parihàràrtham eva ca | yathoktaü pàdme-kai÷ore gopa-kanyàs tà yauvane ràja-kanyakà iti | yathà ca ÷rã-rukmiõã-vàkyam- yarhy ambujàkùa na labheya bhavat-prasàdaü jahyàm asån vrata-kç÷àn ÷ata-janmabhiþ syàt || [BhP 10.52.43] iti | [302] athoddãpaneùu jàtiþ | tatra gopatva-råpàm àha - vividha-gopa-caraõeùu vidagdho veõu-vàdya urudhà nija-÷ikùàþ || [BhP 10.35.15] ity àdinà | spaùñam | || 10.35 || ÷rã-vraja-devyaþ || 301-302 || [303] yàdavatva-råpàü sàdç÷ya-råpàü càha - meghaþ ÷rãmaüs tvam asi dayito yàdavendrasya nånam [BhP 10.90.20] ity àdinà || spaùñam | || 10.90 || ÷rã-pañña-mahiùyaþ || 303 || [304] atha kriyàþ | tà÷ ca dvividhàþ | bhàva-sambandhinyaþ svàbhàvika-vinoda- mayya÷ ca | pårvà yathà - ni÷amya gãtaü tad-anaïga-vardhanam [BhP 10.29.4] ity àdi | spaùñam | || 10.29 || ÷rã-÷ukaþ || 304 || [305] uttaràþ- vàma-bàhu-kçta-vàma-kapolo valgita-bhrår adharàrpita-veõum || [BhP 10.35.2] ity àdi | spaùñam | || 10.35 || ÷rã-vraja-devyaþ || 305 || [306] vividha-gopa-caraõeùu [BhP 10.35.14] ity àdau ca tà j¤eyàþ | atha dravyàõi | tatra tasya preyasyo yathà - uùasy utthàya gotraiþ svair anyonyàbaddha-bàhavaþ | kçùõam uccair jagur yàntyaþ kàlindyàü snàtum anvaham || [BhP 10.22.6] gotrair vargaiþ | || 10.22 || ÷rã-÷ukaþ || 306 || [307] tad-vraja-striya à÷rutya [BhP 10.21.3] ity àdau ca sva-sakhãbhyo'nvavarõayann ity udàhàryam | tat-parikaràþ - taü vãkùa kçùõànucaraü vraja-striyaþ [BhP 10.47.1] ity àdi | spaùñam | || 10.47 || saþ || 307 || [308] maõóanam - pårõàþ pulindya urugàya-padàbjea-ràga-÷rã-kuïkumena dayità [BhP 10.21.17] ity àdi | [309] vaü÷ã-gopyaþ kim àcarad ayaü ku÷alaü sma veõuþ [BhP 10.21.17] ity àdi | spaùñam | || 10.21 || tàþ || 309 || [310] padàïkaþ - padàni vyaktam etàni nanda-sånor mahàtmanaþ [BhP 10.30.25] ity àdi | [311] pada-dhåliþ - dhanyà aho amã àlyo govindàïghry-abja-reõavaþ | yàn brahme÷o ramà devã dadhur mårdhny agha-nuttaye || [BhP 10.30.29] (page 128) atra premaiva tad-utkarùaü gamayati na tv ai÷varya-j¤ànam | svabhàvaþ khalv ayaü prãti-paramotkarùasya yat sva-viùayaü sarvata utkarùeõànubhàvayati | yathàdi-bharatena mçga-premõà tadãya-khura-spar÷àt pçthivyà api mahà- bhàgadheyatvaü varõitam-kiü và are àcaritaü tapas tapasvinyà yad iyam avaniþ [BhP 5.8.23] ity àdinà | evam eva- kiü te kçtaü kùiti tapo bata ke÷avàïghri- spar÷otsavotpulakitàïga-ruhair vibhàsi | apy aïghri-sambhava urukrama-vikramàd và àho varàhavapuùaþ parirambhaõena || [BhP 10.30.10] atra pårvàrdhe premõà ÷rã-kçùõa-màdhurya-mahimoktiþ | uttaràrdhe tenaivànyatra heyatoktiþ | atra ca apãti kim arthe | tata÷ ca eùo'ïghri- sambhavo harùa-vikàraþ urukramasya trivikramasya vikramàd vàpi pàda- vikùepàd vàpi kiü jàtaþ | àho iti pakùàntare | varàha-vapuùaþ kànta- bhàvato'pi parirambhaõena và eùo'ïghri-sambhavaþ kiü jàtaþ | na hi na hãty arthaþ | apãti stokàrthe và sarpiùo'pi syàd itivat | tata÷ ca urukrama-vikramàd api eùo'ïghri-sambhavo vikàraþ syàt | kintu stoka eva syàd ity arthaþ | || 10.30 || tàþ || 312 || [313] nakhàïkaþ - pçcchatemà latà bàhån [BhP 10.30.31] ity àdàv eva j¤àtaþ | evaü vçndàvana-yamunàdãny apy udàhàryàõi | atha kàla÷ ca ràsotsavàdi- sambandhã | sa yathà-tàþ kiü ni÷àþ smarati yàsu [BhP 10.47.43] ity àdi | spaùñam | || 10.47 || tàþ || 313 || [314] tad evaü yathà tadãya-guõàdayaþ uddãpanàs tathaiva tàdç÷a-sevopayogitvena tat-preyasã-guõà api j¤eyàþ | te ca tàsàm àtma-sambandhina àtmàbhãùña- tad-vallabhàsambandhina÷ cety ubhaye'py åhyàþ | athànubhàvàþ | tatra sairindhryàdãnàü, yathà - sà majjanàlepa-dukåla-bhåùaõa- srag-gandha-tàmbåla-sudhàsavàdibhiþ | aprasàdhitàtmopasasàra màdhavaü [BhP 10.48.5] ity àdi | spaùñam | || 10.15 || ÷rã-÷ukaþ || 314 || [315] ÷rã-pañña-mahiùãõàm itthaü ramà-patim avàpya [BhP 10.59.44] ity àdi-dvaya eva viditaþ | ÷rã-vraja-devãnàü yathà, àsàm aho [BhP 10.47.61] ity àdau | yà dustyajam ity àdi | tatra ca vivaraõam- taü goraja÷-churita-kuntala-baddha-barha- vanya-prasåna-rucirekùaõa-càru-hàsam | veõum kvaõantam anugair upagãta-kãrtiü gopyo didçkùita-dç÷o 'bhyagaman sametàþ || pãtvà mukunda-mukha-sàragham akùi-bhçïgais tàpaü jahur viraha-jaü vraja-yoùito 'hni | tat sat-kçtiü samadhigamya vive÷a goùñhaü savrãóa-hàsa-vinayaü yad apàïga-mokùam || [BhP 10.15.42-43} ity àdi spaùñam | || 10.15 || ÷rã-÷ukaþ || 315 || [316] atha pràyaþ sarvàsàü te caturvidhàþ udbhàsvara-sàttvikàlaïkàra- vàcikàkhyàþ | tatrodbhàsvarà uktàþ - nãvy-uttarãya-dhammilla-sraüsanaü gàtra-moñanam | jçmbhà ghràõasya phullatvaü ni÷vàsàdyà÷ ca te matàþ ||[UN 10.70] iti | yathà- tad-aïga-saïga-pramudàkulendriyàþ ke÷àn dukålaü kuca-paññikàü và | nà¤jaþ prativyoóhum alaü vraja-striyo visrasta-màlàbharaõàþ kurådvaha || [BhP 10.33.17] ity àdi | (page 129) [317] sàttvikàþ - tatraikàüsa-gataü bàhuü kçùõasyotpala-saurabham | candanàli-samàghràya hçùña-romà cucumba ha || [BhP 10.33.12] spaùñam | || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 317 || [318] nirvikàràtmake citte bhàvaþ prathama-vikriyà || UN 11.6] | sa yathà -- cittaü sukhena bhavatàpahçtaü gçheùu [BhP 10.29.34] ity àdi | spaùñam | || 10.29 || ÷rã-gopyaþ || 318 || [319] grãvàrecaka-saüyukto bhrå-netràdi-vikà÷a-kçt | bhàvàd ãùat-prakà÷o yaþ sa hàva iti kathyate || [UN 11.9] iti | sa yathà ÷rã-lakùmaõà-svayaüvare - unnãya vaktram uru-kuntala-kuõóala-tvió- gaõóa-sthalaü ÷i÷ira-hàsa-kañàkùa-mokùaiþ | ràj¤o nirãkùya paritaþ ÷anakair muràrer aüse 'nurakta-hçdayà nidadhe sva-màlàm || [BhP 10.83.29] iti | || 10.83 || saiva || 319 || [320] evaü -- hàva eva bhaved dhelà vyakta-÷çïgàra-såcakaþ [UN 11.11] iti lakùaõànusàreõa helàpy udàhàryà | sà ÷obhà råpa-bhogàdyair yat syàd aïga-vibhåùaõam [UN 11.13] | sà yathà - tàsàm ativihàreõa [BhP 10.33.21] ity àdi, gopyaþ sphurat-puraña-kuõóala- kuntala-tvió-guõa-÷riyà sudhita-hàsa-nirãkùaõena [BhP 10.33.22] [321] màdhuryaü nàma ceùñànàü sarvàvasthàsu càrutà [UN 11.19] | tad yathà - kàcid ràsa-pari÷ràntà pàr÷vasthasya gadà-bhçtaþ | jagràha bàhunà skandhaü ÷lathad-valaya-mallikà || [BhP 10.33.11] spaùñam || || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 321 || [322] niþ÷aïkatvaü prayogeùu budhair uktà pragalbhatà || [UN 11.21] sà ca- tatraikàüsa-gataü bàhum [BhP 10.33.11] ity àdau dar÷ità | audàryaü vinayaü pràhuþ sarvàvasthà-gataü budhàþ | [UN 11.15] tad yathà-mçgayur iva kapãndram [BhP 10.47.17] ity àdau dustyajas tat- kathàrthaþ iti | spaùñam | || 10.47 || saiva || 323 || [324] evaü- ÷obhaiva kàntir àkhyàtà manmathàpyàyanojjvalà || [UN 11.15] kàntir eva vayo-bhoga-de÷a-kàla-guõàdibhiþ | uddãpitàtivistàraü pràptà ced dãptir ucyate || [UN 11.17] ity anusàreõa kànti-dãptã apy udàhàrye | priyànukaraõaü lãlà ramyair ve÷a-kriyàdibhiþ | [UN 11.28] tasyàü ve÷a- kriyayà tac-ceùñànukaraõaü yathà - antarhite bhagavati [BhP 10.30.1] ity àdy anantaram gatyànuràga-smita- [BhP 10.30.2] ity àdi ||(page 130) [325] tàs tàþ bàhu-prasàrà [BhP 10.29.46] ity àdinoktàs tadãya-lãlà ity arthaþ | pa÷càdàve÷ena råpaü tad-abheda-bhàvanà-råpam | gati-smita-prekùaõa- bhàùaõàdiùu [BhP 10.30.3] ity àdi | evaü sva-vilàsa-råpàü lãlàm udbhàvyàpi tàsàü nijo bhàvo nigåóhaü tiùñhaty eva, yathà vakùyate yatanty unnidadhe'baram [BhP 10.30.20] ity atra yatantãti | athaitad agre'pi kàla-kùepàrthaü yà lãlà yàbhir gàtuü pravartitàþ premàve÷ena tà lãlà eva tàsv àviùñhà iti tat-tad-anukaraõa-vi÷eùe hetur j¤eyaþ | etad-anukaraõaü ca pràyo na lãlà-÷abda-vàcyam | bàlyàdi- råpasyànàlambanatvenojjvala-rasàïgatvàbhàvàt | tatra påtanàdãnàü prãti- màtra-virodhi-bhàvànàm api tathà ÷rã-kçùõa-janany-àdãnàü nija-prãti- vi÷eùa-virodhi-bhàvànàm api ceùñànukaraõaü ÷rã-kçùõànukartrãõàü gopikànàü sakhãbhis tàsàü viraha-kàla-kùepàya tat-tad-bhàva-poùàrthaü kçtrimatayivàïgãkçtaü, na tu tat-tad-bhàveneti samàdheyam | kecic caivaü vyàcakùate, påtanà-vadha-lãlà-smaraõàve÷e sati kàsà¤cit påtanànukaraõam api ÷rã-kçùõàniùñhà-÷aïkayà bhayenaiva bhavati | yathà loke'pi àtma- niùñhà-÷aïkayà bhayonmattasya tad-bhaya-hetu-vyàghràdy-anukaraõaü bhavati | tatas tad-anukaraõe'pi àtmanãva ÷rã-kçùõe prãtir evollasati na tu dveùaþ | sà prãtir yathàtmani tad-råpatayaiva tiùñhati tathaiva tàsàü ÷rã- kçùõe'pi svabhàvocitaivànuvartate | tataþ baddhànyayà srajà kàcid [BhP 10.30.23] ity àdau ÷rã-ya÷odànukaraõaü ca tathaiva mantavyam | pårvaü hi dàmodara-lãlà-smaraõàve÷ena tasyàþ ÷rã- kçùõa-bhàvaþ | tata÷ ca vaktraü ninàya bhaya-bhàvanayà sthitsya [BhP 1.8.31] ity-ukta-rãtyà ÷rã-ya÷odàto bhayam api jàtam | bàlya-svabhàvànusmaraõena tad-anukaraõaü ca | tata÷ ca saiva svayam anyàü kà¤cã-tal-lãlàve÷enaiva kçùõàyamànàü ca babandha | tathàpi pårvavat svabhàvocitaiva prãtis tasyàm antarvartata eva | sà hi prãtis tat-tad-bhàvasya paramà÷raya-råpà | tato bahir eva tat-tad-anukaraõàt ÷rã-ya÷odà-bhàvasya ca madhye ÷rã-kçùõa-bhàva- vyavadhànena nija-bhàvàspar÷àn na virodha iti | || 10.30 || ÷rã-÷ukaþ || 325 || [326] gati-sthànàsanàdãnàü mukha-netràdi-karmaõàm | tàtkàlikaü tu vai÷iùñyaü vilàsaþ priya-saïgajam || [UN 11.31] sa yathà - taü vilokyàgataü preùñhaü prãty-utphulla-dç÷o 'balàþ [BhP 10.32.3] iti spaùñam | || 10.32 || saþ || 326 || [327] garvàbhilàùa-rudita-smitàsåyà-bhaya-krudhàm | saïkarã-karaõaü harùàd ucyate kila-ki¤citam ||[UN 11.44] tad yathà - tasya tat kùvelitaü ÷rutvà bàlàþ premapariplutàþ [BhP 10.22.12] ity àdi, evaü bruvati govinde [BhP 10.22.13] ityàdi, mànayaü bhoþ kçthà [BhP 10.22.14] ityàdi, ÷yàmasundara te dàsyaþ [BhP 10.22.15] ity àdy antam | spaùñam | || 10.22 || saþ || 327 || [328] vallabha-pràpti-velàyàü madanàve÷a-sambhramàt | vibhramo hàra-màlyàdi-bhåùà-sthàna-viparyayaþ || [UN 11.39] sa yathà -- vyatyasta-vastràbharaõàþ kà÷cit kçùõàntikaü yayuþ [BhP 10.29.7] iti | (page 131) iùñe'py garva- mànàbhyàü bibbokaþ syàd anàdaraþ [UN 11.52] | sa ca ekà bhrå-kuñim àbadhya [BhP 10.32.6] ity àdàv udàhariùyate | vinyàsa-bhaïgi-raïgànàü bhrå-vilàsa-manoharàþ | sukumàrà bhaved yatra lalitaü tad-udãritam | [UN 11.56] | tac ca pårvatraiva j¤eyam | || 10.32 || saþ || 328 || [329] kànta-smaraõa-vàrtàdau hçdi tad-bhàva-bhàvataþ | pràkañyam abhilàùasya moññàyitam udãryate || [UN 11.47] tac ca kçùõaü nirãkùya vanitotsava [BhP 10.21.12] ity àdàv eva j¤eyam | hrã-mànerùyàdibhir yatra nocyate sva-vivakùitam | vyajyate ceùñayaivedaü vikçtaü tad vidur budhàþ || [UN 11.58] tad yathà- paridhàya sva-vàsàüsi preùñha-saïgama-sajjitàþ | gçhãta-città no celus tasmin lajjàyitekùaõàþ || [BhP 10.22.23] spaùñam | || 10.22 || saþ || 329 || [330] àkalpa-kalpanàlpàpi vicchittiþ kànti-poùa-kçt || [UN 11.34] stanàdharàdi-grahaõe hçt-prãtàv api sambhramàt | bahiþ krodho vyathitavat proktaü kuññamitaü budhaiþ || [UN 11.49] evam ity anusàreõa vicchitti-kuññumite api j¤eye | atha vàcikàþ | tatra càñu-priyoktir àlàpaþ [UN 11.80] | sa yathà -- kà stry aïga te kala-padàyata-mårcchitena [BhP 10.29.40] ity àdi | spaùñam | || 10.29 || ÷rã-gopyaþ || 330 || [331] vilàpo duþkhajaü vacaþ [UN 11.83] | sa yathà- paraü saukhyaü hi nairà÷yaü [BhP 10.47.47] ity àdi | spaùñam | || 10.47 || tàþ || 331 || [332] ukti-pratyuktimad-vàkyaü saülàpa iti kãrtyate [UN 11.85] | sa yathà-svàgataü vo mahàbhàgàþ [BhP 10.29.18] ity àdikaü | vyaktaü bhavàn vraja-bhayàrti- haro'bhijàtaþ [BhP 10.29.41] ity àdy-antam | atra ÷rã-kçùõa-vàkyeùu prathamo'rthas tàsu veõv-àdi-mohitàsv api vàmyam àcarantãùu saïga-pràrthanà-råpaþ | dvitãyas tu parihàsàya tad-bhàva- parãkùaõàya ca tad-àgamana-kàraõa-sva-saïga-pratyàkhyàna-råpaþ | tathaiva tàsàü vàkyeùv api tat-pràrthanà-pratyàkhyàna-råpaþ | ataeva pàrasparika- samàna-vaidagdhã-mayatvàd atitaràü rasaþ puùyate | svàgataü iti ubhayatra samànam eva | rajany eùà | yadi katha¤cid àgatà eva tadàdhunà tu rajanyà ghora-råpàditvàt vrajaü prati na yàta, yàtuü nàrhatha | kintu strãbhir yuùmàbhir iha mama vãrasya sannidhàv eva stheyaü sthàtuü yogyam iti | sumadhyamà iti punar gamane khedam api dar÷itavàn | na ca mat-sannidhàv avasthàne bandhubhyo bhetavyam ity àha màtaraþ [BhP 10.29.20] iti | bandhubhyaþ sàdhvasaü mà kçóhvaü yatas te màtràdayo bandhavo ràtràv asmin apa÷yanta eva vicinvanti | tato nàsti teùàm atràgamana-sambhàvaneti bhàvaþ | putrà devaraü-manyàdi-putràþ sapatnyàdi-putrà và | nijàràma-dar÷anayà tàsàü bhàvam uddãpayati dçùñaü vanaü [BhP 10.29.21] iti | nigamayati tad yàta [BhP 10.29.22] iti yasmàd rajany eùà ghora-råpà ity- àdiko hetuþ, tat tasmàc cira-kàlaü vyàpya ghoùaü mà yàta | aciram adhunaiva mà yàteti và | tatas tatra gatvà patãn yuùmat-patitvena k ptàü tàn api mà ÷u÷råùadhvam | he satãþ satyaþ paramottamàþ | ye ca vatsàdayas te ca mà krandanti (page 132) tatas tàn mà pàyayata tad-arthaü mà duhyata ceti | yadi svayam eva bhavatyo mad-anuràgeõaivàgatà na tatra mat- pràrthanàpekùàpi, tadà tad atãva yuktam àcaritam ity àha athavà [BhP 10.29.23] iti | mama mayi | yadi jantu-màtràõy eva mayi prãyante tadà bhavatãnàü kàminãnàü kànta-bhàvàtmaka eva saþ sneho bhaved iti bhàvaþ | nanu bhartç-÷u÷råùaõa-parityàge strãõàü doùas tatràha bhartuþ ÷u÷råùaõaü [BhP 10.29.24] iti | amàyayà yo bhartà tasyaiva ÷u÷råùaõaü paro dharmaþ | tathà tad-bandhånàü ca | yuùmàkaü tu anupabhuktàtvena lakùyamàõànàü dàmpatya-vyavahàràbhàvàt kenàpi màyayaiva tat kalpitam iti lakùyate | tato na doùa iti bhàvaþ | aïgãkçtyàpi patitvaü prakàràntareõa tat-sevàü smçti-vàkya-dvàràpi pariharati duþ÷ãlaþ [BhP 10.29.25] iti | apàtaky eva na hàtavyaþ | te tu pàtakina eveti sàsåyo bhàvaþ | apàtakitvàïgãkàram à÷aïkya chalena smçti-vàkyàntaram anyàrthatayà vya¤jayann api tat-sevàü pratyàcaùñe asvargyam [BhP 10.29.26] iti | upa samãpe patir yasyàþ sà upapatis tasyà bhàva aupapatyaü pati-sàmãpyam ity arthaþ | tat khalv asvargyàd iti | atha mayy api jàto bhàvaþ kle÷àyaiva bhavatãty à÷aïkyàpi mà paràïmukhãbhavatety àha ÷ravaõàd [BhP 10.29.27] iti | yathà ÷ravaõàdinà mad-bhàvo mad-apràptyà duþkha-mayas tathà sannikarùeõa mat-pràptyà na bhavati | tatas tasmàd gçhàn gçha-sadç÷àn ku¤jàn prati yàta pravi÷ata | paryudàso'tra na¤ iti | tad evaü ÷rã-kçùõa-vàkyasya pràrthanà-råpo'rtho vyàkhyàtaþ | arthàntaraü tu prasiddham | tatra putrà iti saparihàsa-doùodgàreõàpi pratyàkhyànam | atha tàdç÷a-kçùõa-vàkya-÷ravaõànantaraü tàsàm avasthà-varõanam iti vipriyam àkarõya [BhP 10.29.28] ity-àdibhis tribhiþ | artha-dvitayasyaiva tarkeõa tad-abhipràya-ni÷cayàbhàvàd utkaõñhàsvyàbhàvyena pratyàkhyànasyaiva suùñhu sphuritatvàt tad-vàkyasya vipriyatvaü tàsàü viùàdàdikaü ca | tatrobhayatràpi cintàyà yuktatvàt mukha-namanàdi-ceùñàsv api na rasa-bhaïgaþ | padà bhrå-lekhanaü càtra nàyikayà svayam abhiyoge'py uktam asti | atha tàsàm api tad-anuråpaü vàkyaü maivaü [BhP 10.29.31] ity àdi | meti tat- pràrthanà-niràkaraõe sarva-viùayàn pati-putràdãn santyajya yàs tava pàda- målaü bhaktàs tà eva duravagrahaü nirargalaü yathà syàt tathà bhajasva | pàda-målam iti tàsu nijotkarùa-khyàpanam | asmàn punar atathàbhåtàn à samyag dar÷ana-prasaïgàdiùv api tyaja | tatrànyàsàü bhajane sveùàü tyàge ca sad-àcàraü dçùñàntayati deva iti | sa hi tyakta-viùaya-karmàditayà svaü bhajato mumukùån eva bhajati nànyàn iti | atha ÷àstràrtha-dvàrà tad-upade÷aü niràkurvanti yat paty-apatya [BhP 10.29.32] iti | svadharmaþ suùñhu adharmaþ | dharma-videti sopahàsam | uktaü chalena pratipàditam | bhartuþ ÷u÷råùaõam ity àdàv anyathà- yojanàbhipràyàt | etad adharma-niràkaraõopade÷a-vàkyam | tat-pade upadeùñari ã÷e svatantràcàre tvayy evàstu tvam evàdharmàn nivartasva ity arthaþ | tato yuùmàkaü kim ity ata àhuþ preùñha iti | bandhur àtmà sundara- svabhàvo bhavàn pràõi-màtràõàü kila preùñhaþ | tatas tenaiva sarve vayaþ maïgalinaþ syàmety arthaþ | athavà mad-abhisnehàd ity àdikaü niràkurvanti kurvanti hi [BhP 10.29.33] iti | àrtiü dyanti chindanti iti tàdç÷aiþ patyàdibhir hetu-bhåtaiþ sve (page 133) àtmani dehàdau nitya-priye sati yàþ ku÷alà bhavanti tàþ kiü tvayi ratiü kànta-bhàvaü kurvanti api tu naivety arthaþ | tat tasmàt no'smabhyaü prasãda imaü duràgrahaü tyajety arthaþ | tatra varade÷vareti sopalambhaü sambodhanam | eùa eva varo'smabhyaü dãyatàm iti bodhakam | tad eva vya¤jayanti tvayi ciràd dhçtà avasthità yà à÷à tçùõà tàü vyàpya vayaü mà sma mà bhavàma | tasyàü tvan-manaþ-sthitàyàü tçùõàyàü vayam udàsãnà eva bhavàma ity arthaþ | tatas tàü chindyà iti | aravinda-netreti | etàdç÷e'pi netre kauñilyaü na yuktam iti bhàvaþ | mà smety aster mà-yoge laïi råpam | à÷àyàþ karmatvaü ca go-doham astãtivat | ÷ravaõàd dar÷anàd ity àdi-såcitaü nija-bhàva-janmàpalapanti cittam [BhP 10.29.34] iti | no'smàkaü cittaü sukha eva vartate na tu bhavatà tasmàd apahçtam | yasmàg gçheùu nirvi÷ati | tatra cihnaü karàv api gçha-kçtyàrthaü nirvi÷ata iti | yad uktaü sumadhyamà iti tatràhuþ pàdau kathaü tava pàda-målàt padam api na calataþ | tataþ kathaü vrajaü na yàmaþ, api tu yàma evety arthaþ | yat tåktaü vrajaü prati na yàta kiü tv ihaiva sthãyatàm iti tatràhuþ karavàma kiü veti | agçhàn pratiyàteti satçùõaü yad uktaü tatràhuþ si¤ca [BhP 10.29.35] iti | aïga, he kàmuka, no'smàkaü svàbhàvikàt hàsàvalokaka-sahitàt kala-gãtàj jàto yas tava hçc-chayàgnis taü tvad-adharàmçta-pårakeõaiva si¤ca | asmadãyasya tasya katha¤cid apràpyatvàd iti | anyo'pi rasa-lubdho lobhya-vastuno'pràptau nijauùñham eva leóhãti narma ca vya¤jitam | tatra hetum àha no iti | dhatte padaü tvam avità yadi vighna-mårdhni [BhP 10.4.10] ity-àdivat atra cec chabdo'pi ni÷caye | tata÷ ca yasmàt ni÷citam eva vayaü te tava virahajàgny-upayukta-dehà no bhavàmaþ | tato dhyàne viùaye'pi tava padayoþ padavãm api na yàmaþ na spç÷àmaþ | sakhe iti sambodhya pràcãna-mitho-bàlya-krãóà-gata-sauhçdya-prakañanena nija-vacasa àrjavaü prakañitavatyaþ | nanu sakhyena bàlya-krãóàyàm api spar÷àdikaü jàtam evàsti tarhi katham aho idànãm udàsãnàþ stha | tatràhuþ yarhi [BhP 10.29.36] iti | he ambujàkùa araõya-janàþ pa÷u-pakùy-àdayas teùàü priyasya bàlya-bhàvena tair eva kçta- maitrasya tava yarhi yadà kvacid api ramàyà ramaõyà dattàvasaraü pàda- talaü jàtaü, tad-anugatàv unmukhaü babhåvety arthaþ | tat-prabhçty eva vayaü tad api nàspràkùma na spçùñavatyaþ | kim utànyad aïgam | tad evaü nija- dàóhyenaiva pårvaü tvayàbhiramitàþ kàrita-bàlya-krãóà api vayam adhunà a¤jasaþ anàyàsena anyeùàü guru-janàdãnàü samakùaü sthàtuü pàrayàmaþ | bateti ÷aïkàyàm | anyathà tair api tyajyemahãti bhàvaþ | atha prãyante mayi jantavaþ ity atra kàminyo yåyaü kànta-bhàvàtmakam eva snehaü kartum arhatheti yad abhipretaü tatra lakùmy-àdi-råpam udàharaõam à÷aïkya pariharanti ÷rãr [BhP 10.29.37] iti | ÷rãr api vakùasi tathà prasiddheþ ÷rã-viùõor urasi padaü labdhvàpi yasya tava ÷rã-gokula-vçndàvana-sthitaü padàmbuja-rajas tulasyà vçndayà saha cakame | tvaj-janmata àrabhya nandasya vrajo ramàkrãóo babhåveti tulasã-lakùaõa-råpàntarà vçndà-devã vçndàvane nitya-vàsam akarod iti ca muni-jana-prasiddheþ | kathambhåtam api raja÷ cakame | bhçtyair vraja-sambandhibhir juùñaü ÷iro- dhàraõàdinopabhuktam api | sà tu kãdçï-mahimàpi | yasyàþ sva-viùayaka- (page 134) kçpà-vãkùaõe uta api | anya-suràõàü tat-pàrùadàdãnàm api prayàsas tàdç÷a-mahimàpi | vayaü ceti ca-÷abdaþ kàku-såcakasyàpi-÷abdasya samànàrthaþ | tato yathà ÷rãr yathà ca vçndà tadvad vayam api mughdàþ satyaþ tasya tava pàda-rajaþ prapannàþ api tu naivety arthaþ | pràktanaü vàkyaü nigamayanti tan naþ [BhP 10.29.38] iti | vçjinàrdaneti karmaõy an eva | he sarva-duþkha-nivàraka, tatas tasmàt no'smàn prati prasãda imàü durdçùñiü tyajety arthaþ | nanu yåyam api gçhàdi- tyàgenàtràgatya tadvad eva mat-pàda-rajaþ prapannàþ tatràhuþ na te 'ïghri- målam iti | tadvad asator visçjya tvad-upàsanà÷àþ satyas tavàïghri-målaü na pràptà api tu kautukenaiva jyotsnàyàü vçndàvana-dar÷anàrtham àgatà ity arthaþ | atas tvadãya-tàdç÷a-nirãkùaõa-jàta-tãvra-kàmena taptàtmàno yàs tàsàm eva dàsyaü dehi na tu màdç÷ãnàm | atra ùaùñhã càtyanta-dànàbhàve sampradànatvaü na bhavatãti vivakùayà | atas tad api dànaü gokule'smin nàtisthirãbhaviùyatãti bhàvaþ | puruùa-bhåùaõeti sambodhanaü ca ÷liùñam | puruùàn gokula-gatàn sakhi- janàn eva bhåùayati na tv adyàpi gokula-ramaõãü kà¤cid api | atas tàdç÷a- taptàtmàno'pi nàyikàþ kalpanà-màtra-mayya iti bhàvaþ | atra bhàvàntareõàgati-såcanàt dçùñaü vanaü kusumitam [BhP 10.29.21] ity anena tad-bhàvoddãpanam api nàdçtam | atha ÷ravaõàd [BhP 10.29.27] ity àdau dar÷anàn mayi bhàvaþ ity anena yan- nija-saundarya-balaü dar÷itaü tatràhuþ vãkùya [BhP 10.29.39] iti | atràpy antya÷ ca-÷abdaþ kàkvàm | pårvas tu tat-tad-ukta-samuccaye | etad api etac càpi vilokya dàsyo bhavàma, api tu na sarvathaiva ity arthaþ | nanu yady evaü dçóha-vratà bhavata tarhi katham ihaiva sarvàü ràtriü na tiùñhathety à÷aïkya punaþ sa-÷aïkam àhuþ kà stry aïga te [BhP 10.29.40] iti | yadyapy eva tathàpi aïga he kala-padàyata-veõu-gãta, he sammohita sammohanàkhya-kàma-bàõa-mohita, trilokyàm eùà kà strã yà te tvattaþ sakà÷àt àrya-caritàt sad-àcàràd dhetor api na calet | astv asmàkaü parama- sàdhu-maryàdà-vratànàü dårato vàrtà | tad evaü tata÷ calane hetuü sambodhana-dvayena guõa-gataü bhàva-gataü ca tadãyaü doùam uktvà råpa-gataü càhuþ trailokyeti | tathà àrya-caritàd eva hetor idaü ca råpaü vilokya kà na calet | yat yasmàt go-dvijeti | sundarãõàü sundara-para-puruùa-nikaña-sthitir hi bàóhaü loka-vigànàya syàd iti | rajany eùà [BhP 10.29.19] ity àdau iha vãrasya mama sannidhau stheyam ity atra balàkàram apy à÷aïkya sastutikam iva pràrthayante vyaktaü bhavàn [BhP 10.29.41] iti | yasmàd ãdç÷o jàtas tasmàt he àrta-bandho dharma-cyuti- bhayato'pi vraja-janàüs tràyamàõa, kiïkarãõàü gçha-dàsãnàm api bhavad- dar÷ana-jàtakàm atapteùv api staneùu kara-païkajaü no nidhehi nàrpaya | astu tàvat stanànàü vàrtà tàsàü ÷iraþsu ca mà nidhehi | tad evaü sati màdç÷ãnàü tu sat-kula-jàtànàü parama-satãnàü tat-tad-vàrtàü manasàpi na nidhehãti bhàvaþ | tad evaü ÷rã-kçùõa-pràrthanà-pratyàkhyàna- råpo'rtho vyàkhyàtaþ | svayaü dåtya-vi÷eùeõa pràrthanà-råpo vyaïgo'rtha÷ ca pràyaþ prasiddha eva | tatra dharma-÷àstropade÷a-balena yat paty-àdãnàm anuvçtter nityatvaü ÷rã-bhagavatà sthàpitaü j¤àna-÷àstram àlambya tan niràkartuü pratibhàva-calanenaiva tasya paramàtma-tattvaü kalpayantyaþ sarvopade÷ànàü tad-anugatàv eva tàtparyaü sthàpayanti yat-paty-apatya [BhP 10.29.32] iti | etat svadharmopade÷a-vàkyaü sarvopade÷a-(page 135)-vàkyànàü tàtparyàspade tvayy evàstu | tvad-bhajana eva paryavasyatv ity arthaþ | katham ahaü tad-àspadam | tatràhuþ - tvam àtmà paramàtmeti | tataþ tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti [BAU 4.4.22] ity-àdi-÷àstra-balena tvam eva tad-àspadam ity arthaþ | atha mama paramàtmatvam api kutaþ ? tatra sa-pratibham àhuþ kila prasiddhau tanu-bhçtàü preùñhaþ nirupàdhi-premàspadaü bandhur nirupàdhi-hita-kàrã ca bhavàn iti | tac ca dvayaü paramàtma-lakùaõatvena àtmanas tu kàmàya sarvaü priyaü bhavati [BAU 2.4.5] ity àdi-j¤àna-÷àstre prasiddham | tasmàt tvam eva paramàtmeti siddham | tasmàt tvad- upàsanonmukhànàm asmàkaü bràhmaõo nirvedam àyàt, nàsty akçtaþ kçtena [MuõóakaU 1.2.12] iti balavattara-j¤àna-÷àstropade÷ena svadharma- parityàge'pi na doùa iti bhàvaþ | tàsàü tad-ai÷varya-j¤ànaü ca tan- màdhuryànubhavàti÷ayenodetuü na ÷aknotãti pårvam eva dar÷itam | tatra ca vi÷eùataþ sad-àcàraü pramàõayanti kurvanti hi [BhP 10.29.33] iti | ku÷alàþ sàràsàra-vidvaüsaþ santaþ | hi prasiddhau | vi÷eùata ity arthaþ | sva àtmani paramàtmanãti pårvàbhipràyeõa | sve àtmani antaþkaraõe nitya- priyatvenànubhåyamàno yas tvaü tasmiüs tvayãty arthaþ | ity abhipràyeõavà | yasmàt te caivambhåte tvayy eva ratiü kurvanti na tu dharmàdau tad-dhetau gçhàdau và | tasmàd asmàkaü paty-àdibhiþ kim ? yarhy ambujàkùa [BhP 10.29.36] ity àdiùu ramàdi-÷abdàþ ÷rãr yat-padàmbujety àdivad eva vyàkhyeyàþ | iti vàcikànubhàveùu saülàpa-vyàkhyà | || 10.29 || ÷rã-÷ukaþ || 332 || [333] sande÷as tu proùitasya sva-vàrtà-preùaõaü bhavet [UN 11.93] | sa yathà - he nàtha he ramà-nàtha vraja-nàthàrti-nà÷ana | magnam uddhara govinda gokulaü vçjinàrõavàt || [BhP 10.47.52] [334] anyàrtha-kathanaü yat tu so'pade÷a itãritaþ [UN 11.97] | sa yathà-niþsvaü tyajanti gaõikàþ [BhP 10.47.78] ity àdi jàrà bhuktà ratàü striyam ity antam | spaùñam | || 10.47 || ÷rã-gopya uddhavam || 334 || [335] yat tu ÷ikùàrtha-vacanam upade÷aþ sa ucyate [UN 11.99] | sa yathà baladevàgamane- kiü nas tat-kathayà gopyaþ kathàþ kathayatàparàþ | yàty asmàbhir vinà kàlo yadi tasya tathaiva naþ || [BhP 10.65.14] spaùñam | || 10.65 || tàþ || 335 || [336] vyàjenàtmàbhilàùoktir vyapade÷a itãryate [UN 11.103] | sa yathà---kçùõaü nirãkùya [BhP 10.21.12] ity àdau devyo vimàna-gatayaþ smara-nunna-sàràþ ity àdi | spaùñam | || 10.21 || tàþ || 336 || [337] evaü pralàpànulàpàpalàpàdide÷a-nirde÷à api pa¤ca vàcikeùu j¤eyàþ | ity anubhàvàþ | atha vyabhicàriõaþ | atra nirvedaþ sàvamàne syàt caraõa-raja upàste yasya bhåtir vayaü kà [BhP 10.47.15] iti | spaùñam | || 10.47 || tàþ || 337 || [338] anutàpo viùàdakaþ - akùaõvatàü phalam [BhP 10.21.7] ity àdau dç÷yaþ | dainyam aurjitya-ràhitye tan naþ prasãda vçjinàrdana [BhP 10.29.38] ity àdi | spaùñam | || 10.21 || tàþ || 338 || [339] glànir niùpràõatà matà [BRS 2.4.26] kàcid ràsa-pari÷ràntà [BhP 10.33.10] ity àdau dar÷ità | svedàtmà ÷ramaþ tàsàü rati-vihàreõa [BhP 10.33.20] (page 136) ity àdi | [340] ullàse viveka-÷amane madaþ - tad-aïga-saïga-pramadàkulendriyàþ [BhP 10.33.18] ity àdi | spaùñam | || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 340 || [341] anyasya helane garvaþ | tasyàþ syur acyuta nçpà bhavatopadiùñàþ [BhP 10.60.44] ity àdi | spaùñam | || 10.60 || ÷rã-rukmiõã || 341 || [342] ÷aïkà svàniùñha-tarkite | api mayy anavadyàtmà dçùñvà ki¤cij jugupsitam [BhP 10.53.24] ity àdi | spaùñam | || 10.53 || sà || 342 || [343] tràso bhiyà manaþ-kùobhe -- kro÷antaü kçùõa ràmeti vilokya sva-parigraham [BhP 10.34.27] iti | spaùñam | || 10.34 || ÷rã-÷ukaþ || 343 || [344] àvega÷ citta-sambhrame -- duhantyo'bhiyayuþ kà÷cid dohaü hitvà samutsukàþ [BhP 10.29.5] ity àdi | spaùñam | || 10.29 || saþ || 344 || [345] unmàdo hçdaya-bhràntau -- gàyantya uccair amum eva saühatà [BhP 10.30.4] ity àdi | spaùñam | || 10.30 || saþ || 345 || [346] apasmàro mano-laye - mayi tàþ preyasàü preùñhe dåra-sthe gokula-striyaþ | smarantyo 'ïga vimuhyanti virahautkaõñhya-vihvalàþ || [BhP 10.46.5] [347] vyàdhis tat-prabhave bhàve - dhàrayanty ati-kçcchreõa pràyaþ pràõàn katha¤cana [BhP 10.46.6] iti | spaùñam | || 10.46 || ÷rã-bhagavàn uddhavam || 346-347 || [348] moho hçn-måóhatàtmani | nija-padàbja-dalaiþ [BhP 10.35.17] ity àdau, kuja- gatiü gamità ity àdi | spaùñam | || 10.35 || ÷rã-gopyaþ || 348 || [349] pràõa-tyàge mçtiþ sàsminn asiddha-vapuùàü ratau | antar-gçha-gatàþ kà÷cit [BhP 10.29.9] ity àdau ÷rã-kçùõa-sandarbhe vyàkhyàtà | anyatra kçùõa-kçtyebhyo balinaþ kle÷a-÷aïkayà | àlasyam acikãrùàyàü kçtrimaü teùu cojjvale || tatra kçùõa-kçtyebhyo'nyatra tad yathà-tad-aïga-saïga ity àdau ke÷àn dukålaü kuca-paññikàü và | nà¤jaþ tu prativyoóhum alaü vraja-striyaþ [BhP 10.33.17] iti | || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 349 || [350] athojjvale kçùõa-sahita-vihàra-kçtyeùu ca kçtrimaü tad yathà - na pàraye'haü calitum [BhP 10.30.37] ity àdi | spaùñam | || 10.30 || ÷rã-ràdhà || 350 || [351] jàóyam apratipattau syàt --- tam àgataü samàj¤àya vaidarbhã hçùña-mànasà | na pa÷yantã bràhmaõàya priyam anyan nanàma sà || [BhP 10.53.31] spaùñam | || 10.53 || ÷rã-÷ukaþ || 351 || [352] vrãóety àhu adhçùñatàm | patyur balaü ÷aràsàrai÷ channaü vãkùya su-madhyamà | sa-vrãóam aikùat tad-vaktraü bhaya-vihvala-locanà || [BhP 10.54.4] idaü bhàva-sàïkàrye'py udàhàryam | || 10.54 || saþ || 352 || [353] avahittàkàra-guptau | sabhàjayitvà tam anaïga-dãpanam [BhP 10.32.15] ity àdi | atra sambhàjanàdinà kopàcchàdanam | || 10.32 || saþ || 353 || (page 137) [354] smçtiþ pràg-j¤àta-cintane - tàþ kiü ni÷àþ smarati yàsu tadà priyàbhir vçndàvane kumuda-kunda-÷a÷àïka-ramye | [BhP 10.47.43] ity àdau dar÷ità | aho vitarka ity uktaþ na lakùyante padàny atra [BhP 10.30.31] ity àdi | || 10.30 || ÷rã-gopyaþ || 354 || [355] dhyànaü cinteti bhaõyate kçtvà mukhàny ava÷ucaþ [BhP 10.29.29] ity àdi | spaùñam | || 10.29 || ÷rã-÷ukaþ || 355 || [356] matiþ syàd artha-nirdhàre - tvaü nyasta-daõóa-munibhir gaditànubhàva àtmàtma-da÷ ca jagatàm iti me vçto 'si | [BhP 10.60.39] iti | spaùñam | || 10.60 || ÷rã-rukmiõã || 356 || [357] autsukyaü samayàkùamà - ni÷amya gãtaü tad-anaïga-vardhanam [BhP 10.29.4] ity àdi | spaùñam | || 10.29 || ÷rã-÷ukaþ || 357 || [358] augryaü càntye kçtrimaü kvàpi | yathà kråras tvam akråraþ [BhP 10.39.21] ity àdau | tac ca kvàpi kçtrimaü, yathà dehi vàsàüsi dharmaj¤a no ced ràj¤e bruvàmahe [BhP 10.22.15] iti | spaùñam | || 10.22 || ÷rã-vraja-kumàryaþ || 358 || [359] amarùas tv asahiùõutà | pati-sutànvaya- [BhP 10.31.16] ity àdau kitava yoùitaþ kas tyajen ni÷i || iti | spaùñam | || 10.31 || ÷rã-gopyaþ || 359 || [360] asåyànyodaya-dveùe - tasyà amåni naþ kùobham [BhP 10.30.30] ity àdau | càpalyaü citta-làghave - ÷vo bhàvini tvam ajitodvahane [BhP 10.52.41] ity àdau màü ràkùasena vidhinodvaha vãrya-÷ulkàm iti | spaùñam | || 10.52 || ÷rã-rukmiõã || 360 || [361] ceto-nimãlane nidrà - evaü cintayatã bàlà govinda-hçta-mànasà | nyamãlayata kàla-j¤à netre cà÷ru-kalàkule || [BhP 10.53.26] svapnaþ suptir itãryate | eùa ca åùà-dçùñàntenànumeyaþ | bodho nidràdi- viccheda iti triü÷at-trayàdhikàþ-nyamãlayata kàlaj¤à netre ity anantaram | [362] evaü vadhvàþ pratãkùantyà govindàgamanaü nçpa | vàma årur bhujo netram asphuran priya-bhàùiõaþ || [BhP 10.53.27] tena sphuraõena jajàgàrety arthaþ | || 10.53 || ÷rã-÷ukaþ || 361-362 || [363] atha kàntà-bhàvaþ sthàyã | tasya ca hetu-dvayam | ÷rã-kçùõa-svabhàvo vàmà-vi÷eùa-svabhàva÷ ceti | prathamo, yathà - kànyaü ÷rayãta tava pàda- saroja-gandham àghràya [BhP 10.60.42] ity àdiùu | [364] uttaro, yathà- naivàlãkam ahaü manye vacas te madhusådana | ambàyà eva hi pràyaþ kanyàyàþ syàd ratiþ kvacit || vyåóhàyà÷ càpi puü÷calyà mano 'bhyeti navaü navam | budho 'satãü na bibhçyàt tàü bibhrad ubhaya-cyutaþ || [BhP 10.60.47-48] iti | yad bhavatoktaü athàtmano'nuråpam [BhP 10.60.17] ity àdikaü tat tava vàkyaü strã-jàtau pràyo nànçtaü manye | yata ambàyà yathà kvacid ekatra sàlva eva ratir jàtà tathànyasyàþ kanyàyà ekatra ratiþ pràyaþ eva syàt | na tu niyamena | kiü ca vyåóhàyà api iti | yad và kanyàyà api kvacid ekatra ratiþ syàt | pràya iti sàdhvyà evety arthaþ | tatra dçùñàntaþ - ambàyà (page 138) iveti | puü÷calyàs tu vyåóhàyà api mano avaü navam abhyeti | tasmàt parama- puõya-÷ãlàyà eva tvayi svabhàvato ratir bhaved iti bhàvaþ | || 10.60 || ÷rã-rukmiõã || 364 || [365] eùa ca sthàyã sàkùàd-upabhogàtmakas tad-anumodanàtmaka÷ ceti dvividhaþ | pårvaþ sàkùàn nàyikànàm | uttaraþ sakhãnàm | ubhaya-vyapade÷ànàm ubhàv api | tatropabhogàtmakaþ sa sàmànyato yathàv-kçùõaü nirãkùya vanitotsava-råpa-÷ãlam [BhP 10.21.12] iti | spaùñam | || 10.21 || ÷rã-gopyaþ || 365 || [366] sa eva punaþ sambhogecchà-nidànaþ sairindhry-àdau yathà sahoùyatàm iha preùñha [BhP 10.48.9] ity àdi | spaùñam | || 10.48 || saiva || 366 || [367] kvacid bhedita-sambhogecchaþ pañña-mahiùãùu yathà, smàyàvaloka-lava- dar÷ita- [BhP 10.61.4] ity àdiùu | svaråpàbhinna-sambhogecchaþ ÷rã-vraja- devãùu, yathà-- yat te sujàta-caraõàmbu-ruhaü [BhP 10.31.19] ity àdiùu | àsàü caiùa svàbhàvika eva | ataeva sva-parityàga-jàterùayà doùaü kalpayitvàpi tat- parityàgàsàmarthyoktiþ | yathà mçgayur iva kapãndram [BhP 10.47.17] ity àdau dustyajas tat-kathàrthaþ iti | eùa càsu bahu-bhedo vartate | ekatra bhàve khalu mithunasya mitha àdara- vi÷eùaþ | tatra preyasãnàü tvadãyatvàbhimànàti÷ayena kàntaü prati pàratantrya-vinaya-stuti-dàkùiõya-pràcuryam | anyatra madãyatvàti÷ayaþ | yatra paratantra-kàntatayàntar-marmaj¤atà-narma-kauñilyàbhàsa- pràcuryam | etad yugalasya ca bhedasya bahv-aü÷a-svalpàü÷a-tat-sàïkarya- bhedenàparàsu ca bahuvidha iti | ete ca bhàvà yathoktàþ - kàcit karàmbujaü ÷aurer jagçhe '¤jalinàü mudà | kàcid dadhàra tad-bàhum aüse candana-råùitam || kàcid a¤jalinàgçhàt tanvã tàmbåla-carvitam | ekà tad-aïghri-kamalaü santaptà stanayor adhàt || ekà bhrå-kuñim àbaddhya prema-saürambha-vihvalà | ghnatãvaikùat sandaùña-da÷ana-cchadà || aparànimiùaddçgbhyàü juùàõà tan-mukhàmbujam | àpãtam api nàtçpyat santas taccaraõaü yathà || taü kàcin netrarandhreõa hçdikçtya nimãlya ca | pulakàïgulyupaguhyàs te yogãvànandasamplutà || sarvàs tàþ ke÷avàlokaparamotsavanirvçtàþ | jahur virahajaü tàpaü pràj¤aü pràpya yathà janàþ || [BhP 10.32.4-9] atràdara-vi÷eù-maya-pràg-ukta-bhàvà kàcit karàmbujam ity atra prathamoktà | iyaü ca sarvàgra-sthitatvàd àdau varõyate | tato jyeùñheti gamyate | tata÷ ca sarvàdau tayaiva milanaü kçùõasya | tathà tasyàm eva ÷rã- kçùõasyàpy àdaràti÷ayo'vagamyate | evaü tathà¤jalinà kara-grahaõàt tasyà api tasminn àdaro vyaktaþ | tat-pàratantryàdikam api | madhya-sthitatvaü càsyàþ | tataþ sàdhv evedaü prathamodàharaõam | atha madãyatvàti÷ayamaya-dvitãyodàharaõam | ekà bhrå-kuñim àbadhya ityàdi | eùà khalu madhyato varõanayà madhya-sthitety avagamyate | madhya- sthitatvaü càsyàþ parama-durlabhatàü vyanakti | tato bhàva-vi÷eùa-dhàrità càsyà gamyate | tasya sàkùàt-pratyàyakaü ca madãyatvàti÷ayàdi-bodhaka- bhrå-bhaïgy-àdikam evàsti | iyaü ca ÷rã-ràdhaiva j¤eyà | ãdç÷a eva bhàvo'syàþ kàrttika-prasaïge vrata-ratnàkara-dhçta-bhaviùya- vacane dç÷yate -- tasmin dine ca bhagavàn ràtrau ràdhà-gçhaü yayau | sà ca kruddhà tam udare kà¤cã-dàmnà babandha ha || kçùõas tu sarvam àvedya nija-geha-mahotsavam | priyàü prasàdayàmàsa tataþ (page 139) sà tam avocayat || iti | tataþ siddhe ca tasyà bhàvasya tàdç÷atve yathà ràdhà priyà ity àdi pàdmàdi- vacanànusàreõa anayàràdhito nånaü [BhP 10.30.28] ity àdy-anusàreõa ca tan- màhàtmyàt tàdç÷a-bhàva-màhàtmyam eva sphuñam upalabhyate | dvàrakàyàm etad-anugata-bhàvatvenaiva ÷rã-satyabhàmàpi sarvataþ pra÷astà | tatra bhàva-sàdç÷yaü sarvataþ pra÷astatvaü ca yathà ÷rã-viùõu- puràõe - yadi te tad-vacaþ satyaü satyàtyarthaü priyeti me | mad-geha-nisphuñàrthàya tadàyaü nãyatàü taruþ || [ViP 5.30.33] iti | pàdma-kàrttika-màhàtmye ÷rã-kçùõa-vàkyaü ca yathà - na me tvattaþ priyatamà ity àdi | ÷rã-hari-vaü÷e vai÷ampàyana-vacanaü ca tan-nirdhàrakam - saubhàgye càdhikàbhavad iti | atha yà ca pårva-bhàvopalakùità sàpi tad-bhàva-virodhi-bhàvatvena tat- pratipakùa-nàyikà syàt | candràvaly eva seti ca prasiddham | tathoktaü ÷rã- bilvamaïgalena- ràdhà-mohana-mandiràd upàgata÷ candràvalãm åcivàn ràdhe kùemamayeti tasya vacanaü ÷rutvàha candràvalã | kaüsa kùemamaye vimugdha-hçdaye kaüsaþ kva dçùñas tvayà ràdhà kveti vilajjito nata-mukha-smero hariþ pàtu vaþ || iti | atra candràvalyàþ sadç÷a-bhàvà kàcid a¤jalinety àdinà varõità | ekà tad- aïghri-kamalam ity àdinà ca | ete tat-sakhyau padmà-÷aivye ity abhiyukta- siddhiþ | ÷rã-ràdhàyàþ sadç÷a-bhàvà ca | aparinimiùad-dçgbhyàm ity àdinà varõità | taü kàcid [BhP 10.32.8] ity àdinà ca | madãyo'sau svayam eva màm anubhaviùyatãti svayaü gràha-spar÷àdy-abhàvena vàmya-spar÷àt | tata÷ caite tat-sakhyau | ete ca pràyas tat-sa-nàmatvàt | tad-anugatatayà pàñhàc cànuràdhà-vi÷àkhe bhavetàm | ye khalu vi÷àkhà dhyàna-niùñhikà iti, ràdhànuràdhà iti bhaviùyottara-pañhite tatrànuràdhaiva lalitety abhiyukta-prasiddhiþ | saïkara-bhàvà ca kàcid dadhàra [BhP 10.32.4] ity àdinoktà | tad bàhor aüse dhàraõena pårvasyà dàkùiõyàü÷ena sàmyàt | uttarasyà eùà khalu ÷yàmalety abhiyukta-prasiddhiþ | atràùñamã ca viùõu- puràõoktà yathà - kàcid àyàntam àlokya govindam atiharùità | kçùõa kçùõeti kçùõeti pràha nànyad udãritam || [ViP 5.13.44] iti | asyà nàtisphuña-bhàvatvàt tàñasthyam | eùà ca bhadrety abhiyukta- prasiddhiþ | teùàü bhàvànàü paramànandaika-råpatvaü dar÷ayati sarvà [BhP 10.32.9] iti | || 10.32 || ÷rã-÷ukaþ || 367|| [368] athànumodanàtmake kànta-bhàve sàdhye tat-sambhàvanàrthaü tadãya- le÷ànumodana-màtrasyodàharaõaü yathà -- asyaiva bhàryà bhavituü rukmiõy arhati nàparà | asàv apy anavadyàtmà bhaiùmyàþ samucitaþ patiþ || ki¤cit su-caritaü yan nas tena tuùñas tri-loka-kçt | anugçhõàtu gçhõàtu vaidarbhyàþ pàõim acyutaþ || evaü prema-kalà-baddhà vadanti sma puraukasaþ | [BhP 10.53.37-39] atra nànà-vàsana-janànàm eùàü hçdi tat-tan-nànà-vilàsa-mayasya kànta- bhàvasya pårõa-svaråpa-spar÷àyogyatvàt katha¤cit tad-dàmpatya-sthiti- màtra-lakùaõasya tadãya-sàmànyàü÷asyaivànumodana-màtraü jàtam | ataeva prema-kalàbaddhà ity uktam | premnaþ kànta-bhàvasya yà kalà ko'pi le÷as tena baddhàs tad-anumodana-sukhànukålà ity arthaþ | tata evaü yasya kalayàpi viùama-bhàvànàm (page 140) api sarveùàü puraukasàü tathà citta- vçndam ullàsitam, yathà yugapad aikamatyam eva sarva-bhàvàtikrameõa sarveùàü jàtam | sa eva yatra bhàva-ràkàdhã÷aþ svayam udayate tac-cittànàü tàdç÷a ullàsas tu paràtpara eva syàd iti bhàvaþ | [369] atha sàkùàt tad-anumodanàtmaka-pårõa-kànta-bhàvasyodàharaõam àha -- apy eõapatny upagataþ priyayeha gàtrais tanvan dç÷àü sakhi sunirvçtim acyuto vaþ | kàntàïga-saïga-kuca-kuïkuma-ra¤jitàyàþ kundasrajaþ kulapater iha vàti gandhaþ || bàhuü priyàüsa upadhàya gçhãtapadmo ràmànujas tulasikàlikulair madàndhaiþ | anvãyamàna iha vas taravaþ praõàmaü kiü vàbhinandati caran praõayàvalokaiþ || [BhP 10.30.11-12] eõapatni eõatva-prayogeõa he pra÷asta-netre patnãtva-prayogeõa buddhyà tu he màdç÷a-mànuùã-tulye ity arthaþ | tatràpi he sakhi, vakùyamàõa- saubhàgya-bhareõa he labdha-mad-vidha-sakhye, priyayà saha acyutaþ ÷rã- kçùõaþ | ÷leùeõa tasyàþ sakà÷àd avi÷liùñaþ san gàtrair ubhayoþ parasparam àsaïgena ÷obhà-vi÷eùaü pràptair aïgaiþ kçtvà vas tvàdç÷ãnàü dç÷àü netràõàü sunirvçtiü kevala-÷rã-kçùõa-dar÷anajànandàd api ati÷ayitam ànandaü tanvan vistàrayan uttarottaram utkarùayan api kim upagataþ yuùmat- samãpaü pràpto'bhåt | nanu katham idaü bhavatãbhir anumitam ity à÷aïkyànumàna-liïgaü tan- mithuna-÷làghà-garbha-vacanenàhuþ kànteti | kula-pater vraja-nàtha-vaü÷a- tilakasya yà kunda-srak tasyà gandhaþ saurabhyam iha vàti vàyu-saïgena prasarati | kathambhåtàyàþ srajaþ | kàntà sarva-sàdguõyena tasyàpi làlasàspada-råpà yà syàt tasyà aïga-saïge kuca-kuïkumena ra¤jitàyàþ | ataþ santata-paricaya-vi÷eùeõa tat-tat-saurabhya-vi÷eùasyàtràsmàbhir avadhàritatvàt bhavatãnàm atra carantãnàü samãpaü pràpta evàsau tayà yuta ity arthaþ | atha tàü tad-dar÷ana-jàtena harùeõa samprati tad-viyoga-jàtena duþkhena ca sthagita-vacanam à÷aïkya tena ca tayoþ saïgamam eva nirdhàrya paramànandena tad-avasarocitaü tadãya-vilàsa-vi÷eùaü varõayantyas tatra puùpàdi-bhara-namràõàü taråõàm api tadãya-sauvidallàdi-bhçtya-vi÷eùa- bhàvena tan-namaskàram utprekùya punas teùàm eva tat-sannidhi-janya- saubhàgya-vi÷eùaü tàn praty eva pçcchantyas tayos tàdç÷a-vilàsàve÷àti÷ayam àhuþ bàhuü priyàüsa iti | anvãyamànaþ anugamyamànaþ | parasparaü praõayàvalokai÷ caran krãóan | iha vo yuùmàkaü praõàmaü kiü vàbhinandati sàdaraü gçhõàti | api tu vilàsàviùñasya tasya tad-abhinandanaü na sambhàvayàma ity arthaþ | || 10.30 || ÷rã-ràdhà-sakhyaþ || 369 || [370] tad evam àlambanàdi-sthàyy-antar-bhàva-saüvalanaü camatkàràvahatayà ujjvalàkhyo rasaþ syàt | tasya ca bhaved dvayaü vipralambhaþ sambhoga÷ ceti | tatra vipralambho viprakarùeõa lambhaþ pràptir yasya sa tathà | yathoktam - yånor ayuktayor bhàvo yuktayor và tayor mithaþ | abhãùñàliïganàdãnàm anavàptau prakçùyate | sa vipralambho vij¤eyaþ sambhogonnati-kàrakaþ || [UN 15.2] iti | tad unnati-kàrakatvam anyatra coktam - na vinà vipralambhena sambhogaþ puùñim a÷nute | kàùàyite hi vastràdau bhåyàn evàbhivardhate || [UN 15.3] yad uktaü svayaü kçùõena - nàhaü tu sakhyo bhajato'pi jantån [BhP 10.33.20] ity àdi | anyatra ca - yat tv ahaü bhavatãnàü vai dåre (page 141) varte priyo dç÷àm | manasaþ sannikarùàrthaü mad-anudhyàna-kàmyayà || yathà dåra-care preùñhe mana àvi÷ya vartate | strãõàü ca na tathà cetaþ sannikçùñe 'kùi-gocare || [BhP 10.47.34-35] iti | tasya vipralambhasya catvàro bhedàþ - pårva-ràgo mànaþ prema-vaicittyaü pravàsa÷ ceti | atha sambhoga÷ ca yånoþ saïgatayoþ sambaddhatayà bhogo yatra sa bhàva ucyate | yathoktam - dar÷anàliïganàdãnàü ànukålyàn niùevayà | yånor ullàsam àrohan bhàvaþ sambhoga ucyate || [UN 15.188] iti | sa ca pårva-ràgànantaraja ity àdi-saüj¤ayà caturvidhaþ | tatra pårva-ràgaþ | ratir yà saïgamàt pårvaü dar÷ana-÷ravaõàdi-jà | tayor unmãlati pràj¤aiþ pårva-ràgaþ sa ucyate || [UN 15.5] sa ca pañña-mahiùãùu ÷rã-rukmiõyà yathà - sopa÷rutya mukundasya råpa-vãrya-guõa-÷riyaþ | gçhàgatair gãyamànàs taü mene sadç÷aü patim || [BhP 10.52.23] ity àdi | spaùñam | || 10.52 || ÷rã-÷ukaþ || 370 || [371] atha vraja-devãnàm | tatra yad àsàü kvacid bàlye'pi sambhogo varõyate tat khalu aupapatika-bhàvavatãnàü tàsàü madhye kàsà¤cin nimitta-vi÷eùaü pràpya kadàcit kadàcit tad-bhàvàvirbhàva-prabhàveõa kai÷oràvirbhàvàt saïgacchate | yathà bhaviùye kàrttika-prasaïge - bàlye'pi bhagavàn kçùõaþ kai÷oraü råpam à÷ritaþ ity àdinoktam | anyadà tad-àcchàdane sati tat kai÷oràdikam àccannam eva tiùñhati | tasmàd bhàvàdãnàm avicchedàbhàvàn nàtirasàdhàyakatvam iti nàtroññaïkyate | atha mahà-tejasvitayà ùùñha-varùam evàrabhya kai÷oràvirbhàva-vicchede sati tàsàm api punaþ pårva-ràgo jàyate | tato'nyàsàü tu sutaràü sa tådàhriyate | yathà- à÷liùya sama-÷ãtoùõaü prasåna-vana-màrutam | janàs tàpaü jahur gopyo na kçùõa-hçta-cetasaþ || [BhP 10.20.45] gopyas tu na jahuþ | tatra hetuþ kçùõeti | virahe pratyuta tàpa-karatvàd iti bhàvaþ | || 10.20 || ÷rã-÷ukaþ || 371 || [372] tad-vivaraõaü ca- itthaü ÷arat-svaccha-jalaü padmàkara-sugandhinà | nyavi÷ad vàyunà vàtaü sa-go-gopàlako'cyutaþ || kusumita vana-ràji-÷uùmi-bhçïga- dvija-kula-ghuùña-saraþ-sarin-mahãdhram | madhupatir avagàhya càrayan gàþ saha-pa÷u-pàla-bala÷ cukåja veõum || tad vraja-striya àkarõya veõu-gãtaü smarodayam | kà÷cit parokùaü kçùõasya sva-sakhãbhyo'nvavarõayan || tad varõayitum àrabdhàþ smarantyaþ kçùõa-ceùñitam | nà÷akan smara-vegena vikùipta-manaso nçpa || barhàpãóaü nañavaravapuþ karõayoþ karõikàraü bibhrad-vàsaþ kanaka-kapi÷aü vaijayantãü ca màlàm | randhràn veõor adhara-sudhayà pårayan gopa-vçndair vçndàraõyaü sva-pada-ramaõaü pràvi÷ad gãta-kãrtiþ || iti veõu-ravaü ràjan sarva-bhåta-manoharam | ÷rutvà vraja-striyaþ sarvà varõayantyo'bhiremire || akùaõvatàü phalam idaü na paraü vidàmaþ sakhyaþ pa÷ån anuvive÷atayor vayasyaiþ | vaktraü vraje÷a-sutayor anuveõu-juùñaü yair và nipãtam anurakta-kañàkùa-mokùam || cåta-pravàla-barha-stavakotpalàbja- màlànupçkta-paridhàna-vicitra-ve÷au | madhye virejatur alaü pa÷upàla-goùñhyàü raïge yathà nañavarau kva ca gàyamànau || gopyaþ kim àcarad ayaü ku÷alaü sma veõur dàmodaràdhara-(page 142) sudhàm api gopikànàm | bhuïkte svayaü yad ava÷iùña-rasaü hradinyo hçùyat-tvaco '÷ru mumucus taravo yathàryàþ || [BhP 10.21.1-9] tathà vçndàvanaü sakhi bhuvo vitanoti kãrtim [BhP 10.21.10] ity àdi | dhanyàþ sma måóha-matayo 'pi hariõya età [BhP 10.21.11] ity àdi | kçùõaü nirãkùya [BhP 10.21.12] ity àdi | gàva÷ ca kçùõa-mukha- [BhP 10.21.13] ity àdi | pràyo batàmba munayaþ [BhP 10.21.14] ity àdi | nadyas tadà tad upadhàrya [BhP 10.21.15] ity àdi | dçùñvàtape vraja-pa÷ån [BhP 10.21.16] ity àdi | pårõàþ pulindya [BhP 10.21.17] ity àdi | hantàyam adrir abalà [BhP 10.21.18] ity àdi | gà gopakair [BhP 10.21.19] ity àdi ca smartavyam | ittham iti | itthaü pårvàdhyàya-varõita-prakàreõa | kusimiteti pårveõànvayaþ | atratyaü vanaü tad-antar-vanam | ÷uùmiõo mattàþ | tad vrajeti kçùõasya veõu- gãtam à÷rutya | tathàpi parokùaü lajjayà nija-bhàvàvaraõàya tad-agrajàdi- varõana-sahayogenàcchannaü yathà syàt tathaivàvarõayan | samucita-varõanaü hi prãti-màtraü bodhayati na tu kànta-bhàvam iti | tad varõayitum iti tathàpi nà÷akan | parokùa-varõanàyàü na samarthà babhåvuþ | tatra hetuþ - smarantya iti | tatra ca hetuþ smara-vegeneti | pårvoktaü kçùõa-ceùñitaü varõayanti barhàpãóam iti | adhara-sudhayeti phutkàrasya tat-pràcuryaü vivakùitam | tata÷ ca yukta eva tad-anubhavena tàsàü tàdç÷a-moha iti bhàvaþ | nà÷akann ity etad vivçõoti itãti | abhiremire unmadà babhåvuþ | atha yathà nà÷akaüs tathà tad-vàkya-dvàraiva dar÷ayati ÷rã-gopya åcur ity àdinà | tatra dvidhà parokùã-karaõà ÷aktiþ | ekatràj¤ànanato'pi bhàva- pràbalyenaivàrthàntaràvir-bhàveõa anyatra bhàva-pàrava÷yena j¤ànata eva tad-udghàñanena | tatra prathamena yathà akùaõavatàm iti | arthàntaraü càtra vraje÷a-sutayor madhye kaniùñhatvena tad anu pa÷càt veõu-juùñaü mukhaü tad yair nipãtam iti yojyam | athottareõa yathà - cåta-pravàlety àdi- dvayam | tatra prathamaü parokùã-karaõe | dvitãyaü tad-a÷aktàv iti j¤eyam | evam agre ca gàva÷ ca kçùõa-mukha-nirgata-veõu-gãtety àdiùu vijàtãya- bhàva-varõanam api parokùa-vidhàne mantavyam | athopasaühàraþ- evaüvidhà bhagavato yà vçndàvana-càriõaþ | varõayantyo mitho gopyaþ krãóàs tan-mayatàü gatàþ || hemante prathame màsi nanda-vraja-kumàrikàþ | cerur haviùyaü bhu¤jànàþ kàtyàyany-arcana-vratam || [BhP 10.21.20] tan-mayatàü tad-àviùñatàm | strã-mayaþ ùiïga itivat | || 10.21 || ÷rã-÷ukaþ || 373 || [374] tathà tàsu kumàrãõàm -- hemante prathame màsi nanda-vraja-kumàrikàþ | cerur haviùyaü bhu¤jànàþ kàtyàyany-arcana-vratam || [BhP 10.22.1] ity àdi | spaùñam | || 10.22 || saþ || 374 || [375] atra kàma-lekhàdi-prasthàpanaü matam | tatrodàharaõaü ÷rutvà guõàn bhuvana-sundara ÷çõavatàü te [BhP 10.52.37] ity àdi ÷rã-rukmiõã- sande÷àdikaü j¤eyam | atha pårva-ràgànantara-jaþ sambhogaþ | tatra sambhogasya sàmànyàkàreõa sandar÷ana-saüjalpa-saüspara÷a-saüprayoga-lakùaõa-bheda-catuùñaya- bhinnatvaü dç÷yate | sandar÷anaü samyag-dar÷anaü yatra sa bhàvaþ ity àdi | atha ÷rã-rukmiõyàþ sandar÷ana-saüspar÷anàkhyau tad-anantara-jau sambhogau yathà -- saivaü ÷anai÷ calayatã cala-padma-ko÷au pràptiü tadà bhagavataþ prasamãkùamàõà | utsàrya vàma-karajair alakàn apàïgaiþ (page 143) pràptàn hriyaikùata nçpàn dadç÷e 'cyutaü ca || tàü ràja-kanyàü ratham àrurukùatãü jahàra kçùõo dviùatàü samãkùatàm | [BhP 10.53.54-55] bhagavataþ pràptiü tatràgamanaü hriyà prasamãkùamàõà sa-lajjaü draùñum àrabhamàõà pràptàn purataþ sthitàn nçpàn aikùata | tata÷ ca vyåkula-città tatraiva punar acyutam api dadç÷a ity arthaþ | || 10.53 || ÷rã-÷ukaþ || 375|| [376] atha vraja-kumàrãõàü sandar÷ana-saüjalpo, yathà-- tàsàü vàsàüsy upàdàya nãpam àruhya satvaraþ | hasadbhiþ prahasan bàlaiþ parihàsam uvàca ha || [BhP 10.22.9] ity àdi | atraivaü vivecanãyam | tena yadyapi tàsàü sva-viùaya-premotkarùo jàyata eva tathàpi tad-abhivya¤jaka-ceùñà-vi÷eùa-dvàrà sàkùàt tad-àsvàdàya tàdç÷ã lãlà sa-lajjà vistàrità | vidagdhànàü ca yathà vanitànuràgàsvàdane và¤chà na tathà tat-spar÷àdàv api | tatra lajjà-cchedo nàma pårvànuràga-vya¤jako da÷à-vi÷eùo vartate | tathoktam -- nayana-prãtiþ prathamaü cintà-saïgas tathà saïkalpaþ | nidrà-cchedas tanutà viùaya-nivçttis trapà-nà÷aþ | unmàdo mårcchà mçtir ity etàþ smara-da÷à da÷aiva syuþ || [UN 15.71] teùu ca vya¤jakeùu kula-kumàrãõàü lajjà-ccheda eva paràkàùñhà | tà hi da÷amãm apy aïgãkurvanti, na tu vaijàtyam | tato'nuràgàti÷aya- svàdanàrthaü tathà parihasitam | sakhàya÷ ca te - na mayodita-pårvaü và ançtaü tad ime viduþ [BhP 10.22.11] santata-tad-avinàbhàva-vyaktyà hasadbhiþ [BhP 10.22.9] ity àdau bàla-÷abda-prayuktyà ca tadãya-sakhya-vyatirikta- bhàvàntaràspar÷inas tad-aïga-nirvi÷eùà atra bàlà eva ca | ye coktà gautamãya-tantre prathamàvaraõa-påjàyàm - dàma-sudàma-vasudàma-kiïkiõãr gandha-purùpakaiþ | antaþ-karaõa-råpàs te kçùõasya parikãrtitàþ | àtmàbhedena te påjyà yathà kçùõas tathaiva te || iti | tato rahasyatvàt tàdç÷ànuràgàsvàda-kautuka-prayojanaka-narma- paripàñãmayatvàt tasyàü lãlàyàü na rasavattva-vyàghàtaþ pratyuta ullàsa eva | tathaiva tasyàü lãlàyàü ÷rã-kçùõasyàbhipràyaü munãndra eva vyàcaùñe - bhagavàn àhatà vãkùya ÷uddhabhàvaprasàditaþ | skandhe nidhàya vàsàüsi prãtaþ provàca sasmitam || [BhP 10.22.18] àhatà àgatàþ | lajjà-tyàge'pi strã-jàti-svabhàvena lajjàü÷àva÷eùàt namratayeùad-bhagna-dehà và | evam utkaõñhàbhivyaktyà tad-bhàva- mugdhatvàbhivyaktyà ca ÷uddhaþ paramaujjvalyenàvagato yo bhàvas tena tadàsvàdanena janita-citta-prasaktiþ | atha punar api yåyaü vivastrà yad api dhçta-vratà [BhP 10.22.19] ity àdikaü tal-lajjàü÷àva÷eùa-niþ÷eùatà-dar÷ana-kautukàrthaü ÷rã-kçùõa-narma- vàkyam | tad-anantaraü ity acyutena [BhP 10.22.20] ity àdikaü tàsàm api tathaiva tad-anantaram api svayaü tathaiva vyàcaùñe -- dçóhaü pralabdhàs trapayà ca hàpitàþ prastobhitàþ kçãóanavac ca kàritàþ | vastràõi caivàpahçtàny athàpy amuü tà nàbhyasåyan priya-saïga-nirvçtàþ || [BhP 10.22.22] (page 144) [379] 10220291 atha gopaiþ parivçto bhagavàn devakã-sutaþ 10220293 vçndàvaàd gato dåraü càrayan gàþ sahàgrajaþ 10220363 taråõàü namra÷àkhànàü madhyena yamunàü gataþ [380] 10220301 nidàghàrka-tape tigme chàyàbhiþ svàbhir àtmanaþ 10220303 àtapatràyitàn vãkùya drumàn àha vrajaukasaþ ity àdi | 10230211 yamunopavane '÷okanavapallavamaõóite 10230213 vicaraõtaü vçtaü gopaiþ sàgrajaü dadç÷uþ striyaþ 10230221 ÷yàmaü hiraõya-paridhiü vana-màlya-barha- 10230222 dhàtu-pravàla-naña-veùam anuvratàüse 10230223 vinyasta-hastam itareõa dhunànam abjaü 10230224 karõotpalàlaka-kapola-mukhàbja-hàsam 10230231 pràyaþ ÷rutapriyatamodayakarõapårair 10230232 yasmin nimagnamanasas tam athàkùirandhraiþ 10230233 antaþ prave÷ya suciraü parirabhya tàpaü 10230234 pràj¤aü yathàbhimatayo vijahur narendra || [BhP 10.23.21-23] 10230341 tatraikà vidhçtà bhartà bhagavantaü yathà÷rutam 10230343 hçdopaguhya vijahau dehaü karmànubandhanam (page 145) evaü lãlà-nara-vapur [BhP 10.23.37] || 10.22 || ÷rã-÷ukaþ || 378-382 || [383] atha tad-anantaram eva ÷aradi sarvàsàm eva ÷rã-vraja-devãnàü sandar÷anàdi- sarvàtmaka eva pårva-ràgàntarajaþ sambhogo varõyate | tatra kumàrãõàm api tàdç÷a-pràptàvakçtàrthaü-manyànàü pårva-ràgàü÷o nàtigataþ | kasyà÷cit pårõàþ pulindyaþ [BhP 10.21.17] ity anusàreõa kàsà¤cit tu yarhy ambujàkùa [BhP 10.29.36] ity àdàv aspràkùa tat-prabhçtãþ ity anena ÷ruto yaþ spar÷aþ so'pi veõu-gãta-kçta-tan-mårcchàdi-÷amanànurodhenaiva na tu sambhoga- rãtyeti mantavyaþ | yata eva tasya tàsàm api apårvavat pratyàkhyàna- pràrthanà-vàkye saïgacchete | atha tàsàü sa yathà - ni÷amya gãtaü tad-anaïga-vardhanaü vraja-striyaþ kçùõa-gçhãta-mànasàþ | àjagmur anyonyam alakùitodyamàþ sa yatra kànto javalola-kuõóalàþ || [BhP 10.29.4] ity àdi | spaùñam | || 10.29 || ÷rã-÷ukaþ || 383 || [384] atha tad-antaràle màna-råpo vipralambhaþ | tatra yathoktam- aher iva gatiþ premõaþ svabhàva-kuñilà bhavet | ato hetor aheto÷ ca yånor màna uda¤cati || [UN 15.102] tathà- ahetor neti nety uker hetor yan màna ucyate | asya praõaya eva syàn mànasya padam uttamam || [UN 15.76] iti | tato'sya sahetur nirhetu÷ ceti bheda-dvaye ca sati hetur api yathoktaþ - hetur ãrùyà-vipakùàder vai÷iùñye preyasà kçte | bhàvaþ praõaya-mukhyo'yam ãçùà-mànatvam çcchati || [UN 15.77] iti | yathà ca- snehaü vinà bhayaü na syàn nerùyà ca praõayaü vinà | tasmàn màna-prakàro'yaü dvayoþ prema-prakà÷akaþ || [UN 15.78] iti | ataeva harivaü÷e- ruùitàm iva tàü devãü snehàt saïkalpayann iva | bhãta-bhãto'ti÷anakair vive÷a yadu-nandanaþ || råpa-yauvana-sampannà sva-saubhàgyena garvità | abhimànavatã devã ÷rutvaiverùyà-va÷aü gatà || iti | ataþ priya-kçta-sneha-bhaïgànumànena sahetur ãrùyà-màno bhavati | eùa ca vilàsaþ ÷rã-kçùõasyàpi parama-sukhadaþ | yathà coktaü ÷rã-rukmiõãü prati svayam eva - tvad-vacaþ ÷rotu-kàmena kùvelyà-caritam aïgane [BhP 10.60.29] mukhaü ca prema-saürambha-sphuritàdharam ãkùitum [BhP 10.60.30] ity àdi | ÷rã-rukmiõyàm api tad-avikùiptivaü vyaktaü | jàóyaü vacas tava gadàgraja [BhP 10.60.40] ity àdau | yuktaü ca tat kàntàbhàvàkhyàyàþ prãteþ poùakatvena (page 146) tad- bhàvasyàvagamàt | pràcãnàrvàdãna-kavi-sampradàya-sammatatvàc ca | tasmàd àdaraõãya eva mànàkhyo bhàvaþ | tatra sarvàsàü yugapat-tyàgena saïga-pràthamyena ca tathànudayàn nigåóhas tan-màna-le÷o ràse ÷rã-vraja- devãnàü jàtaþ | sa ca parityàgajerùyà-hetuka eva j¤eyaþ | yathà- sabhàjayitvà tam anaïga-dãpanaü sahàsa-lãlekùaõa-vibhrama-bhruvà | saüspar÷anenàïka-kçtàïghri-hastayoþ saüstutya ãùat kupità babhàùire || [BhP 10.32.15] ity àdi | spaùñam | || 10.32 || ÷rã-÷ukaþ || 384 || [385] eùa ca stuty-àdibhiþ ÷àmyati | yathaiva tàs tuùñàva - evaü mad-arthojjhita-loka-veda- svànàü hi vo mayy anuvçttaye 'balàþ | mayà parokùaü bhajatà tirohitaü màsåyituü màrhatha tat priyaü priyàþ || [BhP 10.32.21] na pàraye 'haü niravadya-saüyujàü [BhP 10.32.22] ity àdi | spaùñam | || 10.32 || ÷rã-bhagavàn || 385 || atha nirhetuþ praõaya-mànaþ | nirhetutvaü ca kevala-praõaya-vilasitvena hetv- abhàvàn manyate | eùa nàyakasyàpi bhavati | bhagavat-prãti-maye rase sa tåddãpano'pi prasaïgàd atrodàharaõãyaþ | yathà tàsàü tat-saubhàgya-madaü vãkùya mànaü ca ke÷ava [BhP 10.29.48] ity àdi-prakaraõaü yojanàntareõa manyate | tatra mànaþ praõaya-mànaþ | tasya hetuþ saubhaga-madaþ | tato mànasya pra÷ama-råpàya tàsàü prasàdàya svayam api praõaya- mànenaivàntaradhãyata | tathàgre'pi yàü gopãm anayat kçùõo vihàyànyàþ striyo vane [BhP 10.30.36] ity àdau tasyàþ praõaya-mànaþ | yenaivoktaü- na pàraye 'haü calituü naya màü yatra te manaþ [BhP 10.30.38] iti | atha pårvavat tasyàpi praõaya-mànaþ | praõaya-kopenaiva so'py etad- anantaram enàü skandha àruhyatàm [BhP 10.30.39] ity uktavàn tato'ntarhitavàü÷ ca | atra ÷rã-vraja-devãnàm ahetuþ ÷rã-kçùõasaya tu hetv- àbhàsajo'sau | yàsàü khalu praõayaþ sva-pravàhàdy-udrekena svarasàvarta- råpaü kauñilyaü spç÷an-mànàkhya-prãti-vi÷eùatàü pràpnoti | tàsàm eva mànàkhya-vipralambho'pi ÷uddho jàyate | tato'nyàsàü punar-hetu-làbhe'pi viùàda-bhaya-cintà-pràya eva jàyate | yathà ÷rã-rukmiõãü prati ÷rã-kçùõasya sa-praõaya-parihàsa-vacanamaye'dhyàye tad vçttam | tatra ÷rã-kçùõasya sa-kautuko'yam abhipràyaþ | iyaü khalu sarasala- premavatã parama-gàmbhãryavatã ca | tato mamàbhãùñaþ priyà-kopa-vilàsaþ prema-nirbandha-prakà÷aka-sa-vikàra-kaõñhokti-vi÷eùo và nàsyàü sphuñam upalabhyate | tasmàt kopa-vilàso và taj-jananàbhàve tu tàdç÷oktir và yathàsyàü prakà÷ate tathà bàóhaü parihàsena prayatiùye | tatra yasyàü kopa- janane bhràtç-vairåpyàdikam api kàraõaü nàsãt | tasyàü tatrànyat paramàyogyam eva kintu mada-vi÷leùa-sukham evàsyàþ sarvasvam iti tad- darpa-nyakkàreõaiva kopaþ sambhavet | yadi tato'pi kopo nàvirbhavet | tathàpi mad-vi÷leùa-bhayena pårvànuràgavad adhunàpi vikàra-vi÷eùa-sahita- nigadenaiva prema-nirbandhaü prakà÷yeteti | tathà hi tatra tàü råpiõãm [BhP 10.60.10] ity àdau prãtaþ smayan ity anena vyaktam | parihàsamayatvaü tu vi÷eùato'py uktam | prasaïgena tasyàþ prema-sàralyàdi-dvayam api--- tad dçùñvà bhagavàn kçùõaþ priyàyàþ prema-bandhanam | hàsya-prauñhim ajànantyàþ karuõaþ so 'nvakampata || [BhP 10.60.25] iti | hàsyaü parihàsaþ | tatra prauóhiþ ava÷yam enàü sarala-premàõam api gambhãràm api kùobhayiùyàmãti (page 147) garvaþ | tàü praõaya-rasa- kauñilyàbhàvenàjànantyà ity arthaþ | eva agre'pi hàsya-prauóhi-bhramac- cittàm [BhP 10.60.28] ity uktam | tatra tena parihàsena kopa-vilàsàdi-dar÷anam evàbhãùñam iti svayam evoktam- mà mà vaidarbhy asåyethà jàne tvàü mat-paràyaõàm | tvad-vacaþ ÷rotu-kàmena kùvelyàcaritam aïgane || mukhaü ca prema-saürambha- sphuritàdharam ãkùitum | kañàkùepàruõàpàïgaü sundara-bhru-kuñã-tañam || ayaü hi paramo làbho gçheùu gçha-medhinàm | yan narmair ãyate yàmaþ priyayà bhãru bhàmini || [BhP 10.60.29-31] iti | atra yadyapi tasyàþ pràg bhayam eva varõitaü tathàpi tatràsåyà-prayogaþ prottambhanàrtha eva | tat-prayogeõa hi svasya tad-adhãnatàkùipyate | ataeva bhàminãty api sambodhitam | atha tasya prema-nirbandha-prakà÷aka-vikàra-dar÷anecchàpi pràktanaiva vàkyena vyaktà | tad dçùñvà bhagavàn kçùõaþ priyàyàþ prema-bandhanam [BhP 10.60.25] ity anena | tathà nigadenaiva tad-vyakti-dar÷anecchà svayam eva vya¤jità -- sàdhvy etac-chrotu-kàmais tvaü ràja-putri pralambhità [BhP 10.60.49] iti | pårvaü hi tvaü vai samasta-puruùàrtha-mayaþ phalàtmà [BhP 10.60.38] ity àdikam | tayàpi nigaditam asti | atra parihàsa-j¤ànànantaraü tad- didçkùità ki¤cit kopa-vyakti÷ ca jàtàsti - jàóyaü vacas tava gadàgraja [BhP 10.60.40] ity àdiùu | jàóyasya pràcurya-vivakùayà jàóyam eva vaca iti sàmànàdhikaraõyenoktam màdhuryam eva nu mano-nayanàmçtaü nu [Karõàmçta 68] itivat | atha tad-avi÷leùa-darpa-nyak-kàra eva tat-kùobhe hetur ity atràpi ÷rã-÷uka- vàkyam - etàvad uktvà bhagavàn àtmànaü vallabhàm iva manyamànàü avi÷leùàt tad-darpo-ghna upàramat || [BhP 10.60.21] iti | anyasya ca tatra hetutvaü svayam eva niràkçtam- bhràtur viråpa-karaõaü yudhi nirjitasya prodvàha-parvaõi ca tad-vadham akùa-goùñhyàm | duþkhaü samuttham asaho 'smad-viyoga-bhãtyà naivàbravãþ kim api tena vayaü jitas te || [BhP 10.60.56] iti | atra ca prakaraõe tasyàþ praõayasyàpi tàdç÷atvàbhàvàt mànàyogyatvam api dar÷itam | tasmàt sàdhåktaü - yàsàü khalu praõayaþ ity àdi | atha mànànantarajaþ sambhogo, yathà -- itthaü bhagavato gopyaþ ÷rutvà vàcaþ supe÷alàþ | jahur virahajaü tàpaü tadaïgopacità÷iùaþ || [BhP 10.33.1] ity àdi | spaùñam | || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 386 || [387] atha prema-vaicittyam | tal-lakùaõaü ca - priyasya sannikarùe'pi premonmàda-bhramàd bhavet | yà vi÷leùa-dhiyàrtis tat prema-vaicittyam ucyate || [UN 15.147] tad yathà- kçùõasyaivaü viharato gaty-àlàpekùita-smitaiþ | narma-kùveli-pariùvaïgaiþ strãõàü kila hçtà dhiyaþ || åcur mukundaika-dhiyo gira unmatta-vaj jaóam | cintayantyo 'ravindàkùaü tàni me gadataþ ÷çõu || ÷rã-mahiùya åcuþ-- kurari vilapasi tvaü (page 148) vãta-nidrà na ÷eùe svapiti jagati ràtryàm ã÷varo gupta-bodhaþ | vayam iva sakhi kaccid gàñha-nirviddha-cetà nalina-nayana-hàsodàra-lãlekùitena || [BhP 10.90.13-15] tathà- netre nimãlayasi [BhP 10.90.16] ityàdi, bho bhoþ sadà niùñanase udanvan [BhP 10.90.17] ityàdi, tvaü yakùmaõà [BhP 10.90.18] ityàdi, kiü nv àcaritam [BhP 10.90.19] ityàdi, megha ÷rãman [BhP 10.90.20] ityàdi, priya-ràva- [BhP 10.90.21] na calasi [BhP 10.90.22] ityàdi, ÷uùyad-dhradàþ [BhP 10.90.23] ityàdi | haüsa svàgatam àsyatàü piba payo bråhy aïga ÷aureþ kathàü dåtaü tvàü nu vidàma kaccid ajitaþ svasty àsta uktaü purà | kiü và na÷ cala-sauhçdaþ smarati taü kasmàd bhajàmo vayaü kùaudràlàpaya kàma-daü ÷riyam çte saivaika-niùñhà striyàm || [BhP 10.90.24] evaü viharataþ kçùõasya gaty-àdibhiþ strãõàü dhiyo hçtàþ | tata÷ ca tà mukundaika-dhiyaþ samàhità iva kùaõam agiraþ satyaþ punar anuràga- vi÷eùeõonmattà iva viharantam api tam aravindàkùaü parokùavac cintayantyo jaóaü viveka-÷ånyaü yathà syàt tathà åcuþ | tàni vacanàni me mama gadato vàkyataþ ÷çõv iti | atha viraha-spar÷ãni tàny evonmàda-vàkyàny àhuþ kurarãty àdi | he kurari jagati tvam evaikà ràtryàü vilapasi ataeva na ÷eùe na nidràsi | ã÷varo'smat- svàmã tu gupta-bodhaþ kvacid àcchannaþ svapiti | tasmàd asmàkaü tava ca vilàpàdi-sàdharmyàd idam anumãyata ity àhuþ vayam iveti | evam anyatràpi yojanãyam | tadaiva daivàd àgataü haüsaü dåtaü kalpayitvàhuþ haüseti | no'smàn prati purà rahasi uktaü kiü và smarati | smaratu màm evety à÷ayenàhuþ tam iti | yadi ca tad-àgrahas tadà he kùaudra sauhçdya- cà¤calyena kùudrasya tasya dåta, tam eva kàmadaü yuvati-jana-kùobhakam atràlàpaya àhvaya | kintu yàsàm àdya vayaü tyaktàþ tàü ÷riyam çte | tàü solluõñhaü stauti | striyàü madhye saiva ekatra tasmin niùñhà yasyàs tàdç÷ã | tataþ kathaü tasyàü nàsajyeteti vya¤jitam | kàkvà sveùàm api tan-niùñhatvaü vyajya solluõñhatvaü dar÷itam | atha tàsàü tad-vidhà÷eùa-vipralambhànantarajaü nityam eva sarvàtmaka- sambhogam àha- itãdç÷ena bhàvena kçùõe yoge÷vare÷vare | kriyamàõena màdhavyo lebhire paramàü gatim || [BhP 10.90.25] viùõoþ ÷rã-kçùõasya eva sambandhinãü gatiü nitya-saüyogaü lebhire | atra hetuþ màdhavyaþ madhu-vaü÷odbhavasya ÷rã-kçùõasyaiva nitya-preyasyas tàþ | || 10.90 || ÷rã-÷ukaþ || 388 || [389] atha pravàsaþ | nànà-vidha÷ caiùa tad-anantara-saïga÷ ca ÷rã-vraja-devã- revàdhikçtyodàharaõãyaþ | saïgaty-arthaü tatra pravàsa-lakùaõam- pårva-saïgatayor yånor bhaved de÷àntaràdibhiþ | vyavadhànaü tu yat pràj¤aiþ sa pravàsa itãryate || taj-janya-vipralambho'yaü pravàsatvena kathyate | [UN 15.152-153] ity arthaþ | atra- cintà prajàgarodvegau tànavaü malinàïgatà | pralàpo vyàdhir unmàdo moho mçtyur da÷à da÷a || [UN 15.167] ayaü ca ki¤cit dåra-gamana-mayaþ sudåra-gamana-maya÷ ca | tatra pårvo'pi dvividhaþ | eka-lãlà-gataþ lãlà-paramparà (page 149) ntaràla-gata÷ ca | pårvo yathà -- antarhite bhagavati sahasaiva vrajàïganàþ | atapyaüs tam acakùàõàþ kariõya iva yåthapam || [BhP 10.30.1] ity àdi | [390] tathà, tata÷ càntardadhe kçùõaþ sà vadhår anvatapyata | [BhP 10.30.39] iti spaùñam | || 10.30 || saþ || 389-390 || [391] atra pralàpàkhyà da÷à ca-hà nàtha ramaõa preùñha [BhP 10.30.40] ity àdiþ | spaùñam | || 10.30 || ÷rã-ràdhà || 391 || [392] tathà- jayati te'dhikaü janmanà vrajaþ ÷rayata indirà ÷a÷vad atra hi | dayita dç÷yatàü dikùu tàvakàs tvayi dhçtàsavàs tvàü vicinvate || [BhP 10.31.1] tathà-- ÷arad-udà÷aye sàdhu-jàta- [BhP 10.31.2] ity àdi | viùa-jalàpyayàd [BhP 10.31.3] ity àdi | na khalu gopikà-nandana [BhP 10.31.4] ity àdi | madhurayà girà [BhP 10.31.8] ity àdi | viracitàbhayaü [BhP 10.31.5] ity àdi | vraja-janàrtihan [BhP 10.31.3] ity àdi | praõata-dehinàü [BhP 10.31.7] ity àdi | tava kathàmçtaü [BhP 10.31.9] ity àdi | prahasitaü [BhP 10.31.10] ity àdi | calasi yad vrajàc [BhP 10.31.11] ity àdi | dina- parikùaye [BhP 10.31.12] ity àdi | praõata-kàmadaü [BhP 10.31.13] ity àdi | surata-vardhanaü [BhP 10.31.14] ity àdi | añati yad bhavàn [BhP 10.31.15] ity àdi | pati-sutànvaya- [BhP 10.31.16] ity àdi | rahasi saüvidaü [BhP 10.31.17] ity àdi | vraja-vanaukasàü [BhP 10.31.18] ity àdi | yat te sujàta-caraõàmbu-ruhaü staneùu bhãtàþ ÷anaiþ priya dadhãmahi karka÷eùu | tenàñavãm añasi tad vyathate na kiü svit kårpàdibhir bhramati dhãr bhavad-àyuùàü naþ || [BhP 10.31.19] tatra viùa-jalàpyayàd ity àdikaü sarvasyaiva gokulasya sva-rakùaõãyatà- dçùñyàpy asmàn adhunà rakùety abhipràyam | vçùàtmajàd vatsàt mayàtmajàt vyomàsuràd ity arthaþ | puna÷ ca tat-tad-alaukika-karma lakùyãkçtya na khalu gopikà-nandano bhavàn ity àdi-dvaye yàcaka-rãtyà dainyena tatra parame÷varattvàropa iyaü stutiþ | tato vi÷vasyàpi sva- rakùaõãyatà-dçùñyàpy asmàn adhunà rakùeti pårvavat | tatràpi sàtvatànàü vaiùõavànàü ÷rãman-nandàdãnàü kule'vatãrõatvàt | tatràpi bàlye'smat- sakhitvàpter vai÷iùñyam eva yujyate ity arthaþ | vçùõi-dhurya iti teùàm api yadu-vaü÷otpannatvàt | tathà ca skànde mathurà-màhàtmye - govardhana÷ ca bhagavàn yatra govardhano dhçtaþ | rakùità yàdavàþ sarve indra-vçùñi-nivàraõàt || iti | tatraivànyatra api ÷rã-govinda-kuõóa-prastàve- yatràbhiùikto bhagavàn maghonà yadu-vairiõà iti | athavà viùa-jalàpyayàd ity àdinà stutvà punaþ sa-praõayerùyam àhuþ, na khalv ity ardhena | evaü duravasthàpannànàm asmàkam upekùayà bhavàn khalu ni÷cayena gopikàyàþ sarveùàü vraja-vàsinàm asmàkaü rakùà-kàriõyàþ ÷rã-vraje÷varyà nandano nàsti kintu kasyàpi sukhena duþkhena càspçùñatvàd akhila-dehinàm antaràtma-dçk ÷uddha-jãva-draùñà paramàtmàsti | evam api nånaü bràhmaõàrthi (page 150) -tatvenànàsaktatayaiva sarva- rakùàvatãrõatvàn nàsmàn upekùitum arhati iti punaþ sa-dainyam àhuþ vikhanasety ardhena | pårvavat tad-abhipràyeõaiva viracitàbhayam ity àdikam apy uktam | praõata-dehinàm iti | ÷rã-niketanam api praõata-dehi-prabhçtãnàü pàpa- karùaõàdi-råpaü | tata eva parama-karuõàmayatvenàvagatam asmàkaü kuceùv api hçc-chaya-kartanàya kartum ucitam ity arthaþ | hçc-chaya-nidànaü tad- anuråpaü pratãkàràntaraü càhuþ madhurayeti | nånaü yat saurabhya-digdhatayaiva tava gãr madhurà mano mohayati tad evàdhara-sãdhu bhaved atrauùadhabhity arthaþ | aho tavàdhara-sãdhu tàdç÷a- puõya-hãnàbhiþ kathaü sulabhaü syàt | yataþ sà madhurà gãr apy astu dåre | guru-goùñhã-niyama-bandanakatvam àpannàbhir asmàbhiþ prasaïgàntareõàpi jana-paramparà-prakhyàyamànam api tava caritàmçtam api durlabham ity àha, tava kathàmçtam iti | tad ye gçõanti te'pi asmabhyaü bhåridà jàtàþ | kutaþ punar yuùmàkaü mayy etàvàn anuràgas tatràhuþ prahasitam ity àdi | kathaü mama prahasitàdãnàm etàdç÷atvaü tatràhuþ-he kuhaketi | tàdç÷ã kàpi kuhanà yà tvayi vidyate tàü tvam eva vetsãty arthaþ | evam anyàny api yojanãyàni | parama-prakarùeõàhuþ -- yat te sujàta iti | || 10.31 || ÷rã-gopyaþ || 392 || [393] etad-anantaraü sambhogodàharaõaü ca dar÷itam | taü vilokyàgataü preùñham [BhP 10.32.3] ity àdibhiþ | atra ca krameõa viraha-santàpa-dhutiþ | tatra prathamato yathà - sarvàs tàþ ke÷avàlokaparamotsavanirvçtàþ | jahur virahajaü tàpaü pràj¤aü pràpya yathà janàþ || [BhP 10.32.9] dvitãyo yathà -- tad-dar÷anàhlàda-vidhåta-hçd-rujaþ [BhP 10.32.13] ity àdi | tçtãyo yathà- itthaü bhagavato gopyaþ ÷rutvà vàcaþ supe÷alàþ | jahur virahajaü tàpaü tadaïgopacità÷iùaþ || [BhP 10.33.1] spaùñam | || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 393 || [394-397] atha dvitãyaü ki¤cid dåra-pravàsam àha -- gopyaþ kçùõe vanaü yàte tam anudruta-cetasaþ | kçùõa-lãlàþ pragàyantyo ninyur duþkhena vàsaràn || [BhP 10.35.1] tatra ca tàsàü pralàpàkhyàm avasthàm àha- ÷rã-gopya åcuþ vàma-bàhu-kçta-vàma-kapola- valgita-bhrår adharàrpita-venum | komalàïgulãbhir à÷rita-màrgaü gopya ãrayati yatra mukundaþ || vyoma-yàna-vanitàþ saha siddhair vismitàs tad upadhàya salajjàþ | kàma-màrgana-samarpita-cittàþ ka÷malaü yayur apasmçta-nivyaþ || [BhP 10.35.2-3] yathà- hanta citram abalàþ ÷çõutedam [BhP 10.35.4] ity àdi vçnda÷o vraja-vçùà [BhP 10.35.5] ity-àdy-antam | barhiõa-stabaka- [BhP 10.35.6] ity àdi tarhi bhagna- gatayaþ [BhP 10.35.7] ity àdy-antam | anucaraiþ [BhP 10.35.8] ity àdi vana-latàs [BhP 10.35.9] ity àdy-antam | dar÷anãya-tilakaþ [BhP 10.35.10] ity àdi sarasi sàrasa- [BhP 10.35.11] ity àdy-antam | saha-balaþ [BhP 10.35.12] ity àdi mahad-(page 151) atikramaõa- [BhP 10.35.13] ity àdi vividha-gopa-caraõeùu [BhP 10.35.14] ity àdi savana÷as [BhP 10.35.15] ity àdy-antam | nija-padàbja-dalair [BhP 10.35.16] ity àdi vrajati tena vayaü [BhP 10.35.17] ity-àdy-antam | maõi-dharaþ [BhP 10.35.18] ity àdi kvaõita-veõu-rava-[BhP 10.35.19] ity-àdy-antam | kunda- dàma- [BhP 10.35.20] ity àdi manda-vàyuþ [BhP 10.35.21] ity-àdy-antaü ca tat- tad-yugalaü smartavyam | atra saha-siddhair iti teùàm api tàdç÷a-veõu-vàdya-mahimnà vaintà- bhàvàpattiþ såcità | anucarair iti | atràdi-puruùa ivàcala-bhåtir ity anenaiva bodhyate | evam eva sarvatra tàsàü prema-kçta-sarvottamatà-sphårtyà kvacit tad-ai÷varya-varõanam utpreksaiva yat-paty-apatyety-àdivad iti | vanalatà iti | atra viùõuü sarvatraiva sphurantaü ÷rã-kçùõam ity arthaþ | nija- padàbjeti | atra vraja-bhå-÷abdena tat-sthàni tçõàdãni lakùyante | teùàü ca khuratoda÷amanaü spar÷a-màhàtmyena nityam aïkura-÷àlitva-karaõàt | ataevàparimita-catuùpada-vigàhe'pi tac-càrasya samàve÷aþ sidhyatãti j¤eyam | etad-anantaraü dar÷ànàtmaka-sambhogo yathà-- vatsalo vraja-gavàü yad aga-dhro vandyamàna-caraõaþ pathi vçddhaiþ | kçtsna-go-dhanam upohya dinànte gãta-veõur anugeóita-kãrtiþ || utsavaü ÷rama-rucàpi dç÷ãnàm unnayan khura-raja÷-churita-srak | ditsayaiti suhçd-à÷iùa eùa devakã-jañhara-bhår uóu-ràjaþ || [BhP 10.35.22-23] atra devakã-jañhara-bhår iti saïketa-nàma-grahaõam | saïketa-målaü tu pràg ayaü vasudevasya kvacij jàtas tavàtmajaþ [BhP 10.8.14] iti j¤eyam | athavà, anenaivàprasiddho'pi devakã-÷abdo'tra ÷rã-ya÷odàyàm eva j¤eyaþ | tatra tasyà eva tan-màtçtvena prasiddhatvàt-nàbher asàv çùabha àsa sudevãsånuþ [BhP 2.7.10] ity atra meru-devyà eva sudevãti saüj¤àvat | dve nàmnã nanda-bhàryàyà ya÷odà devakãti ca iti puràõàntara-vacanaü ca tathà | evaü mada-vighårõita-locana ãùat [BhP 10.35.24] iti yadu-patir dvirada-ràja- vihàraþ [BhP 10.35.25] iti smartavyam | vraja-gavàm iti tatra sthità bàla- vçddhà gàvas teùàm apy upalakùaõatvenoktàþ | tathaitad-agre-- evaü vraja-striyo ràjan kçùõa-lãlànugàyatãþ | remire 'haþsu tac-cittàs tan-manaskà mahodayàþ || [BhP 10.35.26] evam aparàhõeùu tadãyàgamanànandena nityam ahaþsv api remire | || 10.35 || ÷rã-÷ukaþ || 394-397 || [398] atha dåra-pravàsaþ | sa ca bhàvã bhavan bhåta÷ ceti trividhaþ | tatra bhàvã yathà- gopyas tàs tad upa÷rutya babhåvur vyathità bhç÷am ràma-kçùõau purãü netum akråraü vrajam àgatam || [BhP 10.39.13] tàsàü vilàpa÷ ca-- aho vidhàtas tava na kvacid dayà saüyojya maitryà praõayena dehinaþ | tàü÷ càkçtàrthàn viyunaïkùy apàrthakaü vikrãóitaü te 'rbhaka-ceùñitaü yathà || [BhP 10.39.19] tathà -- yas tvaü pradar÷yàsita-kuntalàvçtaü [BhP 10.39.20] ity àdi | kråras tvam akråra- [BhP 10.39.21] ity àdi | na nanda-sånuþ kùaõa-bhaïga-sauhçdaþ [BhP 10.39.22] ity àdi | sukhaü prabhàtà rajanãyam [BhP 10.39.23] ity àdi | tàsàü mukundaþ [BhP 10.39.24] ity àdi | adya dhruvaü tatra dç÷o bhaviùyate [BhP 10.39.25] ity àdi | (page 152) maitad-vidhasyàkaruõasya [BhP 10.39.26] ity àdi | anàrdra-dhãr eùa [BhP 10.39.27] ity àdi | nivàrayàmaþ [BhP 10.39.28] ity àdi | yasyànuràga- [BhP 10.39.29] ity àdi | yo 'hnaþ kùaye vrajam ananta-sakhaþ [BhP 10.39.30] ity àdikaü ca smartavyam | bhavan ca, yathà-- gopya÷ ca dayitaü kçùõam anuvrajyànura¤jitàþ | pratyàde÷aü bhagavataþ kàïkùantya÷ càvatasthire || [BhP 10.39.34] ity àdi | tà nirà÷à nivavçtur govinda-vinivartane | vi÷okà ahanã ninyur gàyantyaþ priya-ceùñitam || [BhP 10.39.37] ity antam | vi÷okà vividha-÷oka-vçttayaþ satyaþ | tat-tad-gàne tat-tal-làlasàyàþ sàkùàd iva sphårter và vi÷oka-pràyà ahanã aho-ràtraü ninyur yàpayàmàsuþ | || 10.39 || ÷rã-÷ukaþ || 400 || [401] bhåto, yathà- tà man-manaskà mat-pràõà mad-arthe tyakta-daihikàþ [BhP 10.46.4] ity àdinà dar÷itaþ | atra dåta-mukhena paraspara-sande÷ ca dç÷yate | dåtàþ sphurita-saïkhyàü÷à uddhva-baladevàdayaþ | tatra taü pra÷rayeõàvanatàþ su- sat-kçtaü a-vrãóa-hàsekùaõa-sånçtàdibhiþ [BhP 10.47.3] ity-àdi-di÷à pårvaü racitàkàra-guptãnàm api tàsàü mahàrtyà mahà-saïkoca-parityàgam apy àha- iti gopyo hi govinde gata-vàk-kàya-mànasàþ | kçùõa-dåte samàyàte uddhave tyakta-laukikàþ || [BhP 10.47.9] apçcchann [BhP 10.47.3] iti pràktana-kriyayànvayaþ | || 10.47 || ÷rã-÷ukaþ || 401 || [402] ataeva- gopyo hasantyaþ papracchå ràma-sandar÷anàdçtàþ | kaccid àste sukhaü kçùõaþ pura-strã-jana-vallabhaþ || [BhP 10.65.9] ity àdi | hasantyaþ premerùyayà kçùõam upahasantya ity arthaþ | ||10.65 || ÷rã-÷ukaþ || 402 || [403] yathaiva ÷rãmad-uddhava-sannidhàv unmàda-vacanam api dar÷itam | kàcin madhukaraü dçùñvà dhyàyantã kçùõa-saïgamam | priya-prasthàpitaü dåtaü kalpayitvedam abravãt || [BhP 10.47.11] kàcic chrã-ràdhà | tathaiva àkhyàtaü vàsanà-bhàùye | etad-vivaraõaü ca ÷rã- da÷ama-ñippanyàü dç÷yam iti | [404] tatra unmàdenaiva màninã-bhaïgyàha aùñabhiþ--madhupa kitava-bandho [BhP 10.47.12] ity àdi | [405] màne kàraõam àha sakçd adhara-sudhàü [BhP 10.47.13] ity àdi [406] atra kiüvadantãm à÷ritya padmàyàþ pratinàyikàtvenopanyàsaþ kriyate | dåta- prastuti-pratyàkhyànam kim iha [BhP 10.47.14] iti | [407] vijayate sarvaü va÷ãkaroti iti vijayaþ ÷rã-kçùõaþ sa eva sakhà tvad-bandhuþ | tasya sakhãnàü samprati màthurãõàm evàgrataþ tasya vijayasya tad-va÷ãkàra- paryantasya prasaïgaþ | tathàpi tad-àsaktau tad-doùa eva kàraõam iti sva- doùaü pariharantã dainyam àlambya tasya nirdayatvaü pratipàdayati divi bhuvi ca [BhP 10.47.15] ity àdi | [408] api ca | evam api asmad-vidha-kçpaõa-pakùa-pàte saty eva tatra uttama-÷loka- ÷abdo bhavitum arhati samprati tu tasya tad-abhàva-dar÷anàn na sadayatvaü tad-abhàvànyataràm uttama÷lokatvam api iti bhàvaþ | (page 153) sva- kaumalya-mudrayà janitaü tac-càñukàrodyam ati÷ayaü matvàha visçja ÷irasi [BhP 10.47.16] ity àdi | [409] tataþ praõayerùayà tasmin doùam àropyàpi svasvyàs tadãyàsakti- parityàgàsàmàrthyaü varõayantã tat-tad-doùaü pariharati mçgayur [BhP 10.47.17] ity àdi | [410] yatas te'py asità evaüvidhàs tasmàd asitasya ÷yàma-jàti-màtrasya sakhyaiþ praõaya-bandhaiþ | punaþ tat-kathàyà yad dustyajatvaü tat khalu tasyàpi doùatvenaiva sthàpayati yad anucarita [BhP 10.47.18] ity àdi | [411] karõasyaiva pãyåùaü na tu manasa ity àpàta-màtra-svàdyatvaü bodhitam | vidhåta-dvandva-dharmatvàd eva vinaùñà acetana-pràyà jàtàþ | iha vçndàvane vhaïgàþ ÷ukàdayo'pi bhikùoþ sannyàsina÷ caryàü dehàdinairapekùyaü caranti àcaranto dç÷yanta ity arthaþ | tataþ sànutàpam àha vayam çtam [BhP 10.47.19] iti | [412] tad evam aùñakena màna-bhaïgãü vyajya svakàñhinyàti÷ayena dåtaü nivartamànam à÷aïkya kalahàntarità-bhaïgyà dvayenàha priya-sakhà [BhP 10.47.20] iti | [413] tatràpi sakauñilyam ardhenàha nayasãti | dvandvaü mithunã-bhàvaþ | dustyaja-dvandvatve hetuþ satatam iti | atra tad-vakùasi sthità lakùmã rekhaiva premerùyayà sàkùàt tad-råpatvenotprekùità | ante sa-dainyam àha api bata [BhP 10.47.21] iti | ÷rã-kçùõa-sande÷o yathodàhçtaþ ÷rã-kçùõa-sandarbhe bhavatãnàü viyogo me [BhP 10.47.29] ity àdikaþ | atra prakà÷àntareõa sarva-vraja-sahitasya tasya nitya-vçndàvana-vihàra-råpo'rthas tatraiva pratipàditaþ | yas tu vyakto j¤àna- yoga-pratipàdakaþ sa ca duþkhàdau ÷amayitavye loka-rãtyà sambhavatãty eke | tatra j¤àna-yogopade÷ena tàsàü na ÷àntir iti dvitãya-sande÷o yat tv ahaü bhavatãnàü vai [BhP 10.47.34] ity àdikaþ | yà mayà krãóatà ràtryàm [BhP 10.47.37] ity antaþ | atra yat tv aham ity àdau api smaratha naþ sakhyaþ svànàm artha-cikãrùayà gatàn [BhP 10.82.42] ity àdi vakùyamàõànusàreõa kàryàntarasyàpi bhavat- prema-sukha-vçddhi-phalatvam evety abhipràyaþ | tatas tàþ kçùõa-sande÷air vyapeta-viraha-jvaràþ | uddhavaü påjayàü cakrur j¤àtvàtmànam adhokùajam || [BhP 10.47.53] ity atràpi vyapeta-viraha-jvaratvaü tad-àgamanàdi-÷ravaõenàpàta-÷ànti- råpam eva kvacid gadàgrajaþ saumya [BhP 10.47.40] ity-àdy-ukteþ | àtmànaü tasya tad-dåtatayà tat-preryatvenàntaþ-karaõàdhiùñhàtàram adhokùajaü ÷rã- kçùõam eva matvà tad-àtmakatvenoddhavaü påjayà¤cakrur ity arthaþ | yathà coktam - tam àgataü samàgamya kçùõasyànucaraü priyam | nandaþ prãtaþ pariùvajya vàsudeva-dhiyàrcayat || [BhP 10.46.14] iti | || 10.47 || ÷rã-÷ukaþ || 403-413 || [414] evaü ÷rã-baladeva-dvàraka-sande÷o'py anumeyaþ - saïkarùaõas tàþ kçùõasya sande÷air hçdayaü-gamaiþ | sàntvayàm àsa bhagavàn nànànunaya-kovidaþ || [BhP 10.65.16] ity anusàreõa | atha tad-ananta-rajaþ sandar÷anàdi-mayaþ sambhogaþ kurukùetra prasiddhaþ | yathà- gopya÷ ca kçùõam upalabhya ciràd abhãùñaü (page 154) yat-prekùaõe dç÷iùu pakùma-kçtaü ÷apanti | dçgbhir hçdã-kçtam alaü parirabhya sarvàs tad-bhàvam àpur api nitya-yujàü duràpam || [BhP 10.82.39] [415] tad evaü tàsàm avasthàm uktvà ÷rã-bhagavato'pi tad-viùayaka-sneha-mayãm ãhàm àha- bhagavàüs tàs tathà-bhåtà vivikta upasaïgataþ | à÷liùyànàmayaü pçùñvà prahasann idam abravãt || [BhP 10.82.40] [416] antaþ-sa-kùobheõàpi rukùa eva prahàso'yaü svàparàdhaü kùamayatà prapa¤citaþ | tatra sva-vyavahàropapattyà sàntvayati -- api smaratha naþ sakhyaþ svànàm artha-cikãrùayà | gatàü÷ ciràyitठchatru- pakùa-kùapaõa-cetasaþ || [BhP 10.82.41] [417] kiü và roùeõa smaraõam api na kurutheti bhàvaþ | tatra sva-doùa-nivàraõaü svànàm iti | svànàü sveùàm asmat-pituþ ÷rã-vraja-ràjasya bandhu-vargàõàü yàdavànàm | ubhayeùàm api yàdavatvena j¤àntãnàm iti và | tatràtivilambe kàraõaü ÷atru-pakùeti | tata÷ ca bhavatãnàü nirvighnaþ saüyogo'py anena bhaviùyatãti bhàvaþ | àtmano vàmàntara-saïgam à÷aïkya parame÷vara- pàratantryopapàdànena sàntvayati- apy avadhyàyathàsmàn svid akçta-j¤àvi÷aïkayà | nånaü bhåtàni bhagavàn yunakti viyunakti ca || [BhP 10.82.42] ity àdi dvayam | [418] svasya parame÷varatva-prasiddhim à÷aïkya saïkucan tathàpi viraha-jàta- premàti÷ayo'yaü yuùmad-abhãùñàvyàghàtàyaiva jàta ity àha -- mayi bhaktir hi bhåtànàm amçtatvàya kalpate | diùñyà yad àsãn mat-sneho bhavatãnàü mad-àpanaþ || [BhP 10.82.44] ñãkà ca-mayi bhakti-màtram eva tàvad amçtatvàya kalpate | yat tu bhavatãnàü mat-sneha àsãt tad-diùñyà atibhadram | kutaþ mad-àpanaþ mat- pràpaõaþ ity eùà | [419] tatra sva-pràptau vi÷vàsàrthaü de÷àntara-sthitasyàpi svasya ÷rã-kçùõàkhya- naràkçti-para-brahmaõaþ sarvà÷rayatvam anubhàvayati - ahaü hi sarva- bhåtànàm [BhP 10.82.44] ity àdi-dvaye | [420] uktaü ca dàmodara-lãlàyàü na càntar na bahir yasya [BhP 10.9.13] ity àdi | atra ca padya-dvaye prakà÷àntareõa vçndàvana eva sarva-vraja-sahita-tadãya- nitya-vihàraþ ÷rã-kçùõa-sandarbhe dar÷itaþ | sa evàtrànusandheyaþ | tatra ca tàsàü tathaivànubhavodeyo jàta ity àha adhyàtma-÷ikùaye [BhP 10.82.45] iti | àtmànaü svaü ÷rã-kçùõam adhikçtya yà ÷ikùà tayà | virahodbhuta-tad- anusmaraõa-jãrõa-dehàs taü ÷rã-kçùõaü tathaivànvabhavann iti | eke tv àhuþ - ahaü hãtyàdikaü loka-rãtyà duþkha-nivàraõàrtham eva brahma-j¤ànam uktam | na tu tatra tàtparyam | yathà rukmi-vairåpya-kçtau ÷rã-baladevena vahati na tu tatra tàtparyaü, tadvat | tad evam eva tàdç÷àdhyàtma-÷ikùayàpi tàs tam evàdhyagàn na tu brahmeti | [421] tathàpi tàsàü sàkùàt-pràpty-utkaõñhàm àha - àhu÷ ca te nalina-nàbha padàravindam [BhP 10.82.48] ity àdi | tatra he nalinanàbha, no'smàkaü duþkhodrekeõa tvac-cintanàrambha- jàyamàna-mårchànàü te tava padàravindaü manasy apy udiyàt | yat khalu yathà bhavatopadisñaü tad-anusàreõàkùubhita-bodhair (page 155) yoge÷varair hçdi vicintyam ity àdi ÷rã-kçùõa-sandarbha-vyàkhyà draùñavyà (KçùõaS 170) || || 10.82 || ÷rã-÷ukaþ || 414-421 || [422] tad evaü sandar÷ana-saüspar÷ana-saüjalpàtmaka-sambhogo'tra dar÷itaþ | tasmin màsa-traya-saüvàsàtmake ca vai÷eùñyàntaram apy åhyam | atha punas tad-anantara-jàta-vipralambhànantaram api bhàvã yo'punar-vicchedaþ sambhogaþ sa ca tatraiva såcito'sti | yatà tathànugçhya bhagavàn gopãnàü sa gurur gatiþ [BhP 10.83.1] iti | àhu÷ cety àdinà yathà tàsàü sàkùàt-tat-pràpti-paryantam abhãùñaü tathànugçhya gatir nityatayà pràptavyaþ | || 10.83 || ÷rã-÷ukaþ || 422 || [423] evam eva ÷rã-kçùõa-saandarbhe pàdmottara-khaõóàdy-anusàreõa dar÷itam asti | tatra hi ÷rã-kçùõasya dvàrakàto vçndàvane punar àgamanam | tadà pràpa¤cika-loka-prakañatayà màsa-dvayaü tàbhiþ krãóà | tad-anantaraü ca tad-aprakañatayà tàbhyo nitya-saüyoga-dànam iti | ekàda÷e'pi svayam evoddhavaü prati tad eva spaùñam uktam | tatra ràmeõa sàrdhaü mathuràü praõãta [BhP 11.12.10] ity-àdi-dvaye viyoga-tãvràdhayas tà matto'nyaü sukhàya na dadç÷ur iti | tàs tàþ kùapà mayà hãnàþ kalpa-samà babhåvuþ [BhP 11.12.11] iti càtãta-prayogeõa tadànãü virahasya nàstitvaü bodhitam | tad-anantaraü sva-pràpti-sukhollàsa÷ ca varõitaþ | tà nàvidan mayy anuùaïga- baddha-dhiyaþ [BhP 11.12.12] ity-àdi-dvayena | anu mahà-virahasya pa÷càd yaþ saïgas tena baddha-dhiyaþ satyaþ paramànandàve÷ena tadànãü kim api nàvidan | harùa-mohaü pràpur ity arthaþ | tatra taj-j¤ànasya kçùõaikatànatàyàü dçùñàntaþ yatheti | asyàrthàntaram api ÷rã-kçùõa-sandarbhe kçtam asti mat-kàmà ramaõaü jàram [BhP 11.12.13] ity àdau tad-anantara-padye taü ca yàdç÷aü pràpus tathà vi÷inaùñi | vivçtaü ca tatraiva saïkùepata÷ ca | màü ÷rã-kçùõàkhyaü paramaü brahma pràpuþ | taü ca man-nitya-preyasã-lakùaõaü sva-svaråpam ajànantyo jàra-råpaü pårvaü pràpuþ | tathàpi mayi kàmaþ ramaõatvenàbhilàùo yàsàü tàdç÷yaþ satyo ramaõa-råpaü tu pa÷càd iti | tataþ parakãyàbhàsatvaü ca tàsàü kàla-katipayamayatvenaiva vyàkhyàtam | evam evàbhipretam asmad upajãvya-÷rãmac-caraõànàm ujjvala-nãlamaõau tatropakrame -- neùñà yad aïgini rase kavibhir paroóhà tad gokulàmbujadç÷àü kulam antarena | à÷àüsayà rasavidher avatàritànàü kaüsàriõà rasikamaõóala÷ekhareõa || [UN 5.3] ity atràvatàra-samaya eva tathà vyavahàra-nigamanàt | upasaühàre ca lalita- màdhavasya [7.18] dagdhaü hanta dadhànayà vapuþ ity àdàv aupapatya- bhrama-hànàntara-lãlàyàü sarva-phalasya samçddhimad-àkhyasya sambhogasya dar÷itatvàt | tad evam asya vipralambha-catuùñaya-puùñasya sambhoga-catuùñayasya sandar÷anàdi-trayàtmakasyàvàntara-bhedà anye'pi j¤eyàþ | yathà lãlà- cauryaü saïgànaü ràsaþ jala-krãóà vçndàvana-vihàra ity àdayaþ | tatra lãlà- cauryaü yathà tàsàü vàsàüsy upàdàya nãpam àruhya satvaraþ [BhP 10.22.9] ity àdi | spaùñam | || 10.22 || ÷rã-÷ukaþ || 423 || [424] saïgànam kàcit samaü mukundena [BhP 10.33.9] ity àdau | evaü kadàcid atha govindo ràma÷ càdbhuta-vikramaþ | vijahratur vane ràtryàü madhya-gau vraja-yoùitàm || (page 156) upagãyamànau lalitaü strã-janair baddha-sauhçdaiþ | svalaïkçtànuliptàïgau sragvinau virajo-'mbarau || [BhP 10.34.20-21] ity àdi | pràyo horikàvasaro'yam | vraja eva gànena sa-bhràtçkasyàpi tasya strã-janair vihàràt | tathà bhaviùyottara-vidhànàt | tathaivàdyàpy àryàvartãya-prajànàm àcàro'pi dç÷yate | atra ca ni÷à-mukhaü mànayantàv uditoóupa-tàrakam [BhP 10.34.13] iti tan-mohàt sava÷àlinyàü phàlguna-paurõamàsyàü hemanta-÷i÷ira- hima-kujjhañikànte candràdy-ullàse tad-ullàso varõitaþ | tasmàt tadànãü sakhyollàsa-dhàriõà ÷rã-ràmeõàpi yutiþ saïgataiva | vane ràtryàm iti pàñhas tu kvàcitka eva | tatra ca vrajàntastham eva vanaü j¤eyam | || 10.34 || ÷rã-÷ukaþ || 424 || [425-427] ràsaþ | tatràrabhata govindo ràsakrãóàm anuvrataiþ [BhP 10.33.2] ity àdi | jala-krãóà-- so 'mbhasy alaü yuvatibhiþ pariùicyamànaþ [BhP 10.33.23] ity àdi | vçndàvana-vihàraþ-- tata÷ ca kçùõopavane jala-sthala-prasåna-gandhànila- juùña-dik-tañe [BhP 10.33.24] ity àdi | spaùñam | || 10.33 || saþ || 425-427|| [428] atha samprayogo yathà-bàhu-prasàra-parirambha-karàlakoru-nãvã [BhP 10.29.46] ity àdi | spaùñam | || 10.29 || saþ || 428 || [429] iyaü ca ÷rã-kçùõa-candrasyojjvala-lãlà ràsa-sambandhiny apy anantatvena sammatà-- evaü ÷a÷àïkàü÷u-viràjità ni÷àþ [BhP 10.33.25] ity àdau | atha sarva-saubhàgyavatãm årdhva-maõeþ ÷rã-ràdhikàyàþ sambandhinãü lãlàü varõayanti - kasyàþ padàni caitàni yàtàyà nandasånunà | aüsanyastaprakoùñhàyàþ kareõoþ kariõà yathà || anayàràdhito nånaü bhagavàn harir ã÷varaþ | yan no vihàya govindaþ prãto'yam anayad rahaþ || dhanyà aho amã àlyo govindàïghryabjareõavaþ | yàn brahme÷o ramà devã dadhur mårdhny aghanuttaye || tasyà amåni naþ kùobhaü kurvanty uccaiþ padàni yat | yaikàpahçtya gopãnàü raho bhuïkte 'cyutàdharam || na lakùyante padàny atra tasyà nånaü tçõàïkuraiþ | khidyat-sujàtàïghritalàm unninye preyasãü priyaþ || imàny adhikamagnàni padàni vahato vadhåm | gopyaþ pa÷yata kçùõasya bhàràkràntasya kàminaþ || 1tràvaropità kàntà puùpahetor mahàtmanà | atra prasånàvacayaþ priyàrthe preyasà kçtaþ || prapadàkramaõe ete pa÷yatàsakale pade | ke÷aprasàdhanaü tv atra kàminyàþ kàminà kçtam | tàni cåóatayà kàntàm upaviùñam iha dhruvam || [BhP 10.30.27-34] atra kasyà iti sarvàsàü vàkyam | anayà iti suhçdàm | dhanyà iti tañsthànàm | tasyà iti pratipakùàõàm | na lakùyanta iti tàþ khedayantãnàü sakhãnàm | imànãti tad-asahamànànàü pratipakùàõàm | atràvaropiteti sàrdhaü punaþ sakhãnàm | ke÷eti punaþ pratipakùàõàm ardham | tànãti punaþ sakhãnàm iti j¤eyam | tan-mithuna-viùayaka-tat-tac-chabda-prayogeõa sauhçdàdivya¤janàt | yà tu vilokyàrtàþ samabruvan [BhP 10.30.26] iti sarvàsàm evàrtir uktà sàpi svasyotkaõñhàvi÷eùeõa sarvatra saïgacchata eva || || 10.30 || ÷rã-vraja-devyaþ || 429 || tatra tasyàþ ÷rã-vçndàvane÷varyà lãlàyàü pràk-pradar÷itam apy eõapatnã [BhP 10.30.11] ity-àdi-dvayaü cànusandheyam || tatra vistara-÷aïkàto yà yà vyàkhyà na vistçtà | sà ÷rã-da÷ama-ñippanyàü dç÷yà rasam abhãpsubhiþ || tad evam anena sandarbheõa ÷àstra-prayojanaü vyàkhyàtam | tathà caivam astu | àlãbhiþ paripàlitaþ pravalitaþ sànandam àlokitaþ pratyà÷aü sumanaþ-phalodaya-vidhau sàmodam àmoditaþ | vçndàraõya-bhuvi prakà÷a-madhuraþ sarvàti÷àyi-÷riyà ràdhà-màdhavayoþ pramodayatu màm ullàsa-kalpa-drumaþ || tàdç÷a-bhàvaü bhàvaü prathayitum iha yo'vatàram àyàtaþ | àdurjana-gaõa-÷araõaü sa jayati caitanya-vigrahaþ kçùõaþ || iti ÷rã-kali-yuga-pàvana-sva-bhajana-vibhàjana-prayojanàvatàra-÷rã-÷rã- bhagavat-kçùõa-caitanya-deva-caraõànucara-vi÷va-vaiùõava-ràja-sabhàjana- bhàjana-÷rã-råpa-sanàtanànu÷àsana-bhàratã-garbhe ÷rã-bhàgavata-sandarbhe prãti-sandarbho nàma ùaùñhaþ sandarbhaþ || ÷rã-bhàgavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbhage | prãtyàkhyaþ ùaùñhaþ sandarbhaþ samàptim iha saïgataþ || samàpto'yaü ùaùñhaþ sandarbhaþ | sampårõo'yaü granthaþ | ÷rã-prãti-sandarbhaþ