Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 5: Bhaktisamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for ³ ³ WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes ³ ³ BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 195 ³ ³ long A ù 249 ³ ³ long i Å 197 ³ ³ long I ý 253 ³ ³ long u Æ 198 ³ ³ long U ô 244 ³ ³ vocalic r ­ 173 ³ ³ vocalic R ã 227 ³ ³ long vocalic r Ì 204 ³ ³ vocalic l Ê 202 ³ ³ long vocalic l Ë 203 ³ ³ velar n Ç 199 ³ ³ velar N § 167 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t  194 ³ ³ retroflex T è 232 ³ ³ retroflex d ¬ 172 ³ ³ retroflex D Ö 214 ³ ³ retroflex n ï 239 ³ ³ retroflex N × 215 ³ ³ palatal s Ó 211 ³ ³ palatal S Á 193 ³ ³ retroflex s « 171 ³ ³ retroflex S å 229 ³ ³ anusvara æ 230 ³ ³ capital anusvara õ 245 ³ ³ visarga ÷ 247 ³ ³ capital visarga ê 234 ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ÓrÅ-bhakti-sandarbha÷ tau santo«ayatà santau ÓrÅla-rÆpa-sanÃtanau | dÃk«iïÃtyena bhaÂÂena punar etad vivicyate ||o|| tasyÃdyaæ granthanÃlekhaæ krÃntam utkrÃnta-khaï¬itam | paryÃlocyÃtha paryÃyaæ k­tvà likhati jÅvaka÷ ||o|| [1] tatra pÆrva-sandarbha-catu«Âayena sambandho vyÃkhyÃta÷ | tatra pÆrïa- sanÃtana-paramÃnanda-lak«aïa-para-tattva-rÆpaæ sambandhi ca brahma paramÃtmà bhagavÃn iti tridhÃvirbhÃvatayà Óabditam iti nirÆpitam | tatra ca bhagavattvenaivÃvirbhÃvasya paramotkar«a÷ pratipÃdita÷ | prasaÇgena vi«ïv- ÃdyÃÓ catu÷-sanÃdyÃÓ ca tad-avatÃrà darÓitÃ÷ | sa ca bhagavÃn svayaæ ÓrÅ- k­«ïa eva iti nirdhÃritam | paramÃtma-vaibhava-gaïane ca taÂastha-Óakti-rÆpÃïÃæ cid-eka-rasÃnÃm api anÃdi-para-tattva-j¤Ãna-saæsargÃbhÃvamaya-tad-vaimukhya-labdha-cchidrayà tan-mÃyayÃv­ta-svarÆpa-j¤ÃnÃnÃæ tayaiva sattva-rajas-tamo-maye ja¬e pradhÃne racitÃtma-bhÃvÃnÃæ jÅvÃnÃæ saæsÃra-du÷khaæ ca j¤Ãpitam | tathà coktam ekÃdaÓe ÓrÅ-bhagavatà - Ãtmà parij¤Ãnamayo vivÃdo hy astÅti nÃstÅti bhidÃtma-ni«Âha÷ | vyartho'pi naivoparameta puæsÃæ matta÷ parÃv­tta-dhiyÃæ svalokÃt || [BhP 11.22.34] iti | atas tad-arthaæ parama-kÃruïikaæ ÓÃstram upadiÓati | tatra ye jÅvà ye kecit janmÃntarÃv­tta-tad-arthÃnubhava-saæskÃravato ye ca tadaiva và labdha- mahat-k­pÃtiÓaya-d­«Âi-prabh­tayas te«Ãæ tÃd­Óa-para-tattva-lak«aïa- vastÆpadeÓa-ÓravaïÃrambha-mÃtreïaiva tat-kÃlam eva yugapad eva tat- sÃmmukhyaæ tad-anubhavo'pi j¤Ãyate | yathoktaæ - kiæ và parair ÅÓvara÷ sadyo h­dy avarudhyate'tra k­tibhi÷ ÓuÓrÆ«ubhis tat-k«aïÃt iti [BhP 1.1.1] | atas te«Ãæ nopadeÓÃntarÃpek«Ã | yÃd­cchikam upadeÓÃntara-Óravaïaæ tu tat-tal-lÅlÃ-Óravaïavat tadÅya-rasasyaivoddÅpakaæ, yathà ÓrÅ- prahlÃdÃdÅnÃm | tathÃnye«Ãæ tÃd­Óatvaæ bÅjÃyamÃnam api kÃmÃdi- vaiguïyena tad-itara-do«eïaiva pratihataæ ti«Âhati | [page 2] naitan manas tava kathÃsu vikuïÂha-nÃtha samprÅyate durita-du«Âam asÃdhu tÅvram | kÃmÃturaæ har«a-Óoka-bhayai«aïÃrtaæ tasmin kathaæ tava gatiæ vim­ÓÃmi dÅna÷ || [BhP 7.9.39] iti dÅnaæ-manya-ÓrÅ-prahlÃda-vacanÃnusÃreïÃnye«Ãm eva tat-prÃpte÷ | ataevoktaæ brahma-vaivarte - yÃvat pÃpais tu malinaæ h­dayaæ tÃvad eva hi | na ÓÃstre satya-buddhi÷ syÃt sad-buddhi÷ sad-gurau tathà || aneka-janma-janita-puïya-rÃÓi-phalaæ mahat | sat-saÇga-ÓÃstra-ÓravaïÃd eva premÃdi jÃyate || iti | tato mukhyena tÃtparyeïa para-tattve paryavasite'pi te«Ãæ para-tattvÃdy- upadeÓasya kim abhidheyaæ prayojanaæ cety apek«ÃyÃæ tad-avÃntara- tÃtparyeïa tad-dvayam upade«Âavyam | tatrÃbhidheyaæ tad-vaimukhya- virodhitvÃt tat-sÃmmukhyam eva | tac ca tad-upÃsanÃ-lak«aïaæ yata eva taj- j¤Ãnam Ãvirbhavati | prayojanaæ ca tad-anubhava÷ | sa cÃntar-bahi÷- sÃk«ÃtkÃra-lak«aïa÷ yata eva svayaæ k­tsna-du÷kha-niv­ttir bhavati | tad etad dvayaæ yadyapi pÆrvatra siddhopadeÓa eva abhipretam asti, yathà tava g­he nidhir asti iti Órutvà kaÓcid daridras tad-arthaæ prayatate labhate ca tam iti | tadvat tathÃpi tac-chaithilya-nirÃsÃya punas tad-upadeÓa÷ | tad evaæ tÃn prati anÃdi-siddha-taj-j¤Ãna-saæsargÃbhÃva-maya-tad-vaimukhyÃdikaæ du÷kha-hetuæ vadan vyÃdhi-nidÃna-vaiparÅtya-maya-cikitsÃ-nibhaæ tat- sÃmmukhyÃdikam upadiÓati | bhayaæ dvitÅyÃbhiniveÓata÷ syÃd ÅÓÃd apetasya viparyayo'smrti÷ | tan-mÃyayÃto budha Ãbhajet tam bhaktyaikayeÓa gurudevatÃtmà || [BhP 11.2.37] ÂÅkà ca - nanu kim evaæ parameÓvara-bhajanenÃj¤Ãna-kalpita-bhayasya j¤Ãnaika-nivartakatvÃdityÃÓaÇkyÃha bhayam iti | yato bhayaæ tan-mÃyayà bhavet tato buddhimÃn tam eva Ãbhajed upÃsÅta | nanu bhayaæ dvitÅyÃbhiniveÓata`y syÃt | sa ca dehÃdy-ahaÇkÃrata÷ | sa ca svarÆpÃsphuraïÃt kim atra tasya mÃyà karoti | ata Ãha ÅÓÃd apetasyeti | ÅÓa-vimukhasya tan- mÃyayà asm­ti÷ svarÆpa-sphÆrtir bhavati tato viparyayo deho'smÅti | tato dvitÅyÃbhiniveÓÃd bhayaæ bhavati | evaæ hi prasiddhaæ laukikÅ«v api mÃyÃsu | uktaæ ca bhagavatà -- daivÅ hy e«Ã guïamayÅ mama mÃyà duratyayà | mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te || [GÅtà 7.14] iti | [page 3] ekayà avyabhicÃriïyà bhajet | kiæ ca guru-devatÃtmà gurur eva devatà ÅÓvara Ãtmà pre«ÂhaÓ ca yasya tathÃd­«Âi÷ sann ity artha÷ | ity e«Ã || ||11.2|| kavir videham ||1|| [2] kiæ ca - evaæ sva-citte svata eva siddha Ãtmà priyo'rtho bhagavÃn ananta÷ | taæ nirv­to niyatÃrtho bhajeta saæsÃra-hetÆparamaÓ ca yatra || [BhP 2.2.6] ÂÅkà ca - tadà anena kiæ kartavyaæ, haris tu sevya ity Ãha | evaæ virakta÷ san taæ bhajeta | bhajanÅyatve hetava÷ - svacitte svata eva siddha÷ | yata Ãtmà ataeva priya÷ | priyasya ca sevà sukharÆpaiva | artha÷ satya÷ | na tu anÃtmavat mithyà | bhagavÃn bhajanÅya-guïaÓ ca anantaÓ ca nitya÷ | yata evambhÆtas taæ bhajeta | niyatÃrthaÓ niÓcita-svarÆpa÷ | bhagavad-anubhavÃnandena nirv­ta÷ san, iti svata÷ sukhÃtmakatvaæ darÓitam | kiæ yatra yasmin bhajane sati saæsÃra-hetor avidyÃyà uparamo nÃÓo bhavati ity e«Ã | atra ca-kÃrÃt tat- prÃptir j¤eyà || ||2.2|| ÓrÅ-Óuka÷ ||2|| [3] tatra yadyapi Óravaïa-mananÃdikaæ j¤Ãna-sÃdhanam api tat-sÃmmukhyam eva | brahmÃkÃrasyÃnubhava-hetutvÃt, ataeva tat-paramparopayogitvÃt sÃÇkhyëÂÃÇgayoga-karmÃïy api tat-sÃmmukhyÃny eva | tathà te«Ãæ katha¤cid bhaktitvam api jÃyate | karmaïas tad-Ãj¤Ã-pÃlana-rÆpatvena tad- arpitatvÃdinà ca karaïÃt | j¤ÃnÃdÅnÃæ cÃnyatrÃnÃsakti-hetutvÃdi-dvÃrà bhakti-sacivatayà vidhÃnÃt tathÃpi pÆrvaæ bhaktyà bhajetety anena karma- j¤ÃnÃdikaæ nÃd­taæ kintu sÃk«Ãd-bhaktyà Óravaïa-kÅrtanÃdi-lak«aïayaiva bhajeta ity uktam | tathaiva sahetukaæ ÓrÅ-sÆtopadeÓopakramata eva d­Óyate | yathÃha dvÃviæÓatyà - sa vai ity-Ãdinà ato vai kavaya ity antena granthena - sa vai puæsÃæ paro dharmo yato bhaktir adhok«aje | ahaituky apratihatà yayÃtmà suprasÅdati ||3|| [BhP 1.2.6] yat khalu mahÃ-purÃïÃrambhe p­«Âaæ sarva-ÓÃstra-sÃram aikÃntikaæ Óreyo brÆhÅti tatrottaraæ sa vai ity-Ãdi | yato dharmÃd adhok«aje bhaktis tat-kathÃ- ÓravaïÃdi«u rucir bhavati | dharma÷ svanu«Âhita ity-Ãdau [BhP 1.2.8] vyatirekeïa darÓyai«yamÃïatvÃt | sa vai sa eva svanu«Âhitasya dharmasya saæsiddhir hari-to«aïam iti [BhP 1.2.13] vak«yamÃïa-rÅtyà tat-santo«Ãrtham eva k­to dharma÷ para÷ sarvata÷ Óre«Âha÷ na niv­tti-mÃtra-lak«aïo'pi, vaimukhyÃviÓe«Ãt | tathà ca ÓrÅ-nÃrada-vÃkyam - nai«karmyam apy acyuta- bhÃva-varjitam ity-Ãdau kuta÷ puna÷ ÓaÓvad abhadram ÅÓvare na cÃrpitaæ karma yad apy akÃraïam iti [BhP 1.5.12] | ato vak«yate ata÷ pumbhir ity [BhP 1.2.13] Ãdi | tata÷ sa evaikÃntikaæ Óreya÷ ity artha÷ | anena bhaktes tÃd­Óa- dharmato'pi atiriktatvam | tasyÃ÷ bhakte÷ svarÆpa-guïam Ãha, svata eva sukha-rÆpatvÃd ahaitukÅ phalÃntarÃnusandhÃna-rahità | apratihatà tad-upari- sukhada-padÃrthÃntarÃbhÃvÃt kenÃpi vyavadhÃtum aÓakyà ca | jÃtÃyÃæ ca tasyÃæ ruci-lak«aïÃyÃæ bhaktyà tayaiva ÓravaïÃdi-lak«aïo bhaki-yoga÷ pravartita÷ syÃt | [4] tataÓ ca yasyÃsti bhaktir bhagavaty aki¤canà sarvair guïais tatra samÃsate surÃ÷ [BhP 5.18.12] ity-Ãdy-anusÃreïa bhagavat-svarÆpÃdi-j¤Ãnaæ tato'nyatra vairÃgyaæ ca tad-anugÃmyeva syÃd ity Ãha -- vÃsudeve bhagavati bhakti-yoga÷ prayojita÷ | janayaty ÃÓu vairÃgyaæ j¤Ãnaæ ca yad ahaitukam || [BhP 1.2.7] ahaitukaæ Óu«ka-tarkÃdy-agocaram aupani«adaæ j¤Ãnam ÃÓu Å«at-Óravaïa- mÃtreïa janayatÅty artha÷ | vyatirekeïÃha - dharma÷ svanu«Âhita÷ puæsÃæ vi«vaksena-kathÃsu ya÷ | notpÃdayed yadi ratiæ Órama eva hi kevalam || [BhP 1.2.8] vÃsudevÃlambanÃbhÃvena yadi tat-kathÃsu tal-lÅlÃ-varïane«u ratiæ ruciæ notpÃdayet tadà Órama÷ syÃn na tu phalam | kathÃ-ruce÷ sarvatraivÃdyatvÃt Óre«ÂhatvÃc ca saivoktà | tad-upalak«aïatvena bhajanÃntara-rucir apy upadi«Âhà | eva-Óabdena prav­tti-lak«aïa-karma-phalasya svargÃde÷ k«ayi«ïutvaæ, hi-Óabdena tatraiva ca tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyate [Chà 8.1.6] iti sopapattika-Óruti-pramÃïatvam | kevala-Óabdena niv­tti-mÃtra- lak«aïa-dharma-phalasyÃsÃdhyatvaæ, siddhasyÃpi naÓvaratvam | tatrÃpi tenaiva hi-Óabdena yasya deve parà bhaktir [Ávet 6.23] ity-Ãdi, Óreya÷-s­tiæ bhaktim udasya te vibho kliÓyanti ye kevala-bodha-labdhaye ity-Ãdi [BhP 10.14.4], Ãruhya k­cchreïa paraæ padaæ tata÷ patanty adho'nÃd­ta-yu«mad- aÇghraya÷ [BhP 10.2.32] ity-Ãdi vacana-pramÃïatvaæ ca sÆcitam | Óloka- dvayena bhakir nirapek«Ã, j¤Ãna-vairÃgye tu tat-sÃpek«e iti labhyate | tad evaæ bhakti-phalatvenaiva dharmasya sÃphalyam uktam | [5-6] tatra yad anye manyante dharmasyÃrtha÷ phalaæ, tasya kÃmas tasya cendriya- prÅts tat-prÅteÓ ca punar api dharmÃdi-parampareti tac cÃnyathaivety Ãha dvÃbhyÃæ -- dharmasya hy Ãpavargyasya nÃrtho'rthÃyopakalpate | nÃrthasya dharmaikÃntasya kÃmo lÃbhÃya hi sm­ta÷ || kÃmasya nendriya-prÅtir lÃbho jÅveta yÃvatà | jÅvasya tattva-jij¤Ãsà nÃrtho yaÓ ceha karmabhi÷ || [BhP 1.2.9-10] Ãpavargasya -- yathÃ-varïa-vidhÃna apavargaÓ ca bhavati | yo'sau bhagavati sarvÃtmany anÃtmye'nirukte'nilayane paramÃtmani vÃsudeve'nanya-nimitta- bhakti-yoga-lak«aïo nÃnÃ-gati-nimittÃvidyÃ-granthi-bandhana-dvÃreïa yadà hi mahÃ-puru«a-puru«a-prasaÇga iti [BhP 5.19.19-20] pa¤cama-skandha- gadyÃnusÃreïa apavargo bhakti-yoga÷ | tathà ca skÃnde revÃ-khaï¬e - niÓcalà tvayi bhaktir yà saiva muktir janÃrdana | muktà eva hi bhaktÃs te tava vi«ïo yato hare || iti | ata ukta-rÅtyà bhakti-sampÃdakasyety artha÷ | arthÃya phalatvÃya | tathÃrthasyÃpy evambhÆta-dharmÃvyabhicÃriïa÷ kÃmo lÃbhÃya phalatvÃya na hi sm­tas tattva-vidbhi÷ | kÃmasya vi«aya-bhogasyendriya-prÅti-lÃbha÷ phalaæ na bhavati kintu yÃvatà jÅveta tÃvÃn eva kÃmasya lÃbha÷ | tÃd­Óa- jÅvana-paryanta eva kÃma÷ sevya ity artha÷ | jÅvasya jÅvanasya ca punar dharmÃnu«ÂhÃna-dvÃrà karmabhir ya iha prasiddha÷ svargÃdi÷ so'rtho na bhavati, kintu tattva-jij¤Ãsaiveti | tad evaæ tattva-j¤Ãnaæ yasyà bhakter avÃntara-phalam uktaæ saiva paramaæ phalam iti bhÃva÷ | [7] kiæ tattvam ity apek«ÃyÃæ padyam ekaæ tÆdÃh­tam -- vadanti tat tattva-vidas tattvaæ yaj j¤Ãnam advayam | brahmeti paramÃtmeti bhagavÃn iti Óabdyate || [BhP 1.2.11] iti | advayam iti tasyÃkhaï¬atvaæ nirdiÓyÃnyasya tad-ananyatva-vivak«ayà tac- chaktitvam evÃÇgÅkaroti | tatra Óakti-varga-lak«aïa-tad-dharmÃtiriktaæ kevalaæ j¤Ãnaæ brahmeti Óabdyate | antaryÃmitvamaya-mÃyÃ-Óakti-pracura- cic-chakty-aæÓa-viÓi«Âaæ paramÃtmeti | paripÆrïa-sarva-Óakti-viÓi«Âaæ bhagavÃn iti | viv­taæ caitat prÃktana-sandarbha-trayeïa | tac ca tridhÃvirbhÃva-yuktam eva tattvaæ bhaktyaiva sÃk«Ãt kriyata ity Ãha -- tac chraddadhÃnà munayo j¤Ãna-vairÃgya-yuktayà | paÓyanty Ãtmani cÃtmÃnaæ bhaktyà Óruta-g­hÅtayà || [BhP 1.2.12] bhaktyà tat-kathÃ-rucer eva parÃvasthÃ-rÆpayà prema-lak«aïayà tat pÆrvokta-tattvam Ãtmani Óuddhe cetasi paÓyanti ca | j¤Ãna-mÃtrasya kà vÃrtà | sÃk«Ãd api kurvantÅty artha÷ | kÅd­Óaæ tad-ÃtmÃnam | svarÆpÃkhya- jÅvÃkhya-mÃyÃ-ÓaktÅnÃm ÃÓrayam | j¤Ãna-vairÃgya-yuktayà j¤Ãnaæ ca vairÃgyaæ ca, tÃbhyÃæ yuktayà svÃtmajÃbhyÃæ tÃbhyÃæ sevitayà | ataeva te munaya÷ p­thak ca viÓi«Âaæ ca svecchayà paÓyantÅty ÃyÃti | tad evaæ Óruta- g­hÅtayà munaya÷ ÓraddadhÃnà iti pada-trayeïa tasyà eva bhakter daurlabhyaæ darÓitam | sad-guro÷ sakÃÓÃd vedÃntÃdy-akhila-ÓÃstrÃrtha- vicÃra-Óravaïa-dvÃrà yadi svÃvaÓyaka-parama-kartavyatvena j¤Ãyate | punaÓ ca -- bhagavÃn brahma kÃrtsnyena trir anvÅk«ya manÅ«ayà tad adhyavasyat kÆÂa-stho ratir Ãtman yato bhavet || [BhP 2.2.34] itivad yadi viparÅta-bhÃvanÃtyÃjakau manana-yogyatÃ-mananÃbhiniveÓau syÃtÃæ, tata÷ ^craddadhÃnaiÓ ca sà bhaktir upÃsanÃ-dvÃrà labhyate iti | [8] ata÷ Órutir api tad-artham Ãg­hïÃti | Ãtmà vÃre dra«Âavya÷ Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavya iti [B­hadU 2.4.4.6] iti | atra nididhyÃsanam upÃsanam | darÓanaæ sÃk«ÃtkÃra ucyate | sà caivaæ durlabhà bhakti÷ hari- to«aïe prayuktÃt svÃbhÃvika-dharmÃd api labhyate iti | tasmÃd dhari- to«aïam eva tasya parama-phalam ity Ãha - [page 6] ata÷ pumbhir dvija-Óre«Âhà varïÃÓrama-vibhÃgaÓa÷ | svanu«Âhitasya dharmasya saæsiddhir hari-to«aïam || [BhP 1.2.13] svanu«Âhitasya bahu-prayatnenÃcchidram upÃrjitasya iti tucche svargÃdi-phale tat-prayogo'tÅvÃyukta iti bhÃva÷ | yady evaæ ÓrÅ-hari-santo«akasyÃpi dharmasya phalaæ ÓravaïÃdiruci-lak«aïà bhaktir eva tat-pravartitÃyà bhakteÓ cÃnugatà j¤Ãna-vairÃgyÃdi-guïà ity ÃyÃtaæ tadà sÃk«Ãc- chravaïÃdi-rÆpà bhaktir eva kartavyà | [9] kiæ tat tad-Ãgraheïety Ãha -- tasmÃd ekena manasà bhagavÃn sÃtvatÃæ pati÷ | Órotavya÷ kÅrtitavyaÓ ca dhyeya÷ pÆjyaÓ ca nityadà || [BhP 1.2.14] ekena karmÃdyÃgraha-ÓÆnyena | Óravaïam atra nÃma-guïÃdÅnÃæ tathà kÅrtanaæ ca | [10] tatraivÃntima-bhÆmikÃ-paryantÃæ sugamÃæ ÓailÅæ vaktuæ dharmÃdi-ka«Âa- nirapek«eïa yukti-mÃtreïa tat-prathama-bhÆmikÃæ ÓrÅ-hari-kathÃ-rucim utpÃdayan tasya guïaæ smÃrayati - yad-anudhyÃsinà yuktÃ÷ karma-granthi-nibandhanam | chindanti kovidÃs tasya ko na kuryÃt kathÃ-ratim || [BhP 1.2.15] kovidà vivekino yuvatÃ÷ saæyata-città yasya harer anudhyà anudhyÃnaæ cintana-mÃtram evÃsi÷ kha¬gas tena granthiæ nÃnÃ-dehe«v ahaÇkÃraæ nibadhnÃti yat-tat-karma chindanti | tasyaivambhÆtasya parama-du÷khÃd udvartu÷ kathÃyÃæ ratiæ ko nu kuryÃt | [11] nanv evam api tasya kathÃ-rucir manda-bhÃgyÃnÃæ na jÃyata ity ÃÓaÇkya tatropÃyÃn vadan tÃm Ãrabhya nai«Âhika-bhakti-paryantÃæ bhaktim upadiÓati pa¤cabhi÷ | ÓuÓrÆ«o÷ ÓraddadhÃnasya vÃsudeva-kathÃ-ruci÷ | syÃn mahat-sevayà viprÃ÷ puïya-tÅrtha-ni«evaïÃt || [BhP 1.2.16] bhuvi puru-puïya-tÅrtha-sadanÃny ­«ayo vimadÃ÷ ity-Ãdy-anusÃreïa [BhP 10.87.35] prÃyas tatra mahat-saÇgo bhavatÅti tadÅya-ÂÅkÃnumatyà ca puïya- tÅrtha-ni«evaïÃd dhetor labdhà yad­cchayà yà mahat-sevà tayà vÃsudeva- kathÃ-ruci÷ syÃt | kÃryÃntareïÃpi tÅrthe bhramato mahatÃæ prÃyas tatra bhramatÃæ ti«ÂhatÃæ và darÓana-sparÓana-sambhëaïÃdi-lak«aïà sevà svata eva sampadyate | tat-prabhÃveïa ca tadÅyÃcaraïe Óraddhà bhavati | tadÅya-svÃbhÃvika-paraspara-bhagavat-kathÃyÃæ kim ete saÇkathayanti tat Ó­ïomÅti tac-icchà jÃyate | tac-chravaïena ca tasyÃæ rucir jÃyate iti | tathà ca mahadbhya eva Órutà jhaÂiti kÃrya-karÅti bhÃva÷ | tathà ca kapila-deva- vÃkyam -- satÃæ prasaÇgÃn mama vÅrya-saævido bhavanti h­t-karïa- rasÃyanÃ÷ kathÃ÷ [BhP 3.25.22] ity-Ãdi | [12] tataÓ ca, Ó­ïvatÃæ sva-kathÃ÷ k­«ïa÷ puïya-Óravaïa-kÅrtana÷ | h­dy anta÷stho hy abhadrÃïi vidhunoti suh­t-satÃm || [BhP 1.2.17] kathÃ-dvÃrà anta÷stho bhÃvanÃ-padavÅæ gata÷ san harir abhadrÃïi vÃsanÃ÷ | [page 7] [13] tataÓ ca, na«Âa-prÃye«v abhadre«u nityaæ bhÃgavata-sevayà | bhagavaty uttama-Óloke bhaktir bhavati nai«ÂhikÅ || [BhP 1.2.18] na«Âa-prÃye«u na taj-j¤Ãnam iva samyaÇ-na«Âe«v eveti bhakter nirargala- svabhÃvatvam uktam | bhÃgavatÃnÃæ bhÃgavata-ÓÃstrasya và sevayà bhaktir anudhyÃna-rÆpà nai«ÂhikÅ santatà eva bhavati | [14] tadaiva tri-bhuvana-vibhava-hetave'py akuïÂha-sm­tir [BhP 11.2.53] ity-Ãdy- ukta-rÅtyà sarva-vÃsanÃ-nÃÓÃt cittaæ Óuddha-sattvam agraæ sat bhagavat- tattva-sÃk«ÃtkÃra-yogyaæ bhavatÅty Ãha -- tadà rajas-tamo-bhÃvÃ÷ kÃma-lobhÃdayaÓ ca ye | ceta etair anÃviddhaæ sthitaæ sattve prasÅdati || [BhP 1.2.19] rajas tamaÓ ca ye ca tat-prabhÃvà bhÃvÃ÷ kÃmÃdaya etair ity anvaya÷ | [15] evaæ prasanna-manaso bhagavad-bhakti-yogata÷ | bhagavat-tattva-vij¤Ãnaæ mukta-saÇgasya jÃyate || [BhP 1.2.20] evaæ pÆrvokta-prakÃreïa prasanna-manasas tato mukta-saÇgasya tyakta- kÃmÃdi-vÃsanasya bhakti-yogata÷ punar api kriyamÃïÃt tasmÃd vij¤Ãnaæ sÃk«ÃtkÃro manasi bahir và bhÃvanÃæ vinaivÃnubhavo ya÷ sa jÃyate | [16] tasya ca paramÃnandaika-rÆpatvena svata÷-phala-rÆpasya sÃk«Ãt- kÃrasyÃnu«aÇgikaæ phalam Ãha -- bhidyate h­daya-granthiÓ chidyante sarva-saæÓayÃ÷ | k«Åyante cÃsya karmÃïi d­«Âa evÃtmanÅÓvare || [BhP 1.2.21] h­daya-granthi-rÆpo'haÇkÃra÷ | sarva-saæÓayÃÓ chidynate iti Óravaïa- mananÃdi-pradhÃnÃnÃm api tasmin d­«Âa eva sarve saæÓayÃ÷ samÃpyante ity artha÷ | tatra Óravaïena tÃvaj-j¤eya-gatÃsambhÃvanÃÓ chidyante iti | mananena tad-gata-viparÅta-bhÃvanÃ÷ | sÃk«ÃtkÃreïa tvÃtmayogyatÃgatÃsambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvane iti j¤eyam | k«Åyante tad- icchÃ-mÃtreïa tad-ÃbhÃsa÷ ki¤cid eva te«v avaÓi«yata ity artha÷ | [17] atra prakaraïÃrthe sad-ÃcÃraæ darÓayann upasaæharati | ato vai kavayo nityaæ bhaktiæ paramayà mudà | vÃsudeve bhagavati kurvanty Ãtma-prasÃdanÅm || [BhP 1.2.22] Ãtma-prasÃdanÅæ manasa÷ ÓodhanÅm | na kevalam etÃvad-guïatvaæ tasyÃ÷ | kiæ ca paramayà mudeti karmÃnu«ÂhÃnavan na sÃdhana-kÃle sÃdhya-kÃle và bhakty-anu«ÂhÃnaæ du÷kha-rÆpaæ pratyuta sukha-rÆpam evety artha÷ | ataeva nityaæ sÃdhaka-daÓÃyÃæ siddha-daÓÃyÃæ ca tÃvat kurvantÅty uktam || ||1.2|| ÓrÅ-sÆta÷ || 3-17 || [18] tad evaæ karma-j¤Ãna-vairÃgya-yatna-parityÃgena bhagavad-bhaktir eva kartavyeti matam | karma-viÓe«a-rÆpaæ devatÃntara-bhajanam api na kartavyam ity Ãha saptabhi÷ | tatrÃnye«Ãæ kà vÃrtà | saty api ÓrÅ-bhagavata (page 8) eva guïÃvatÃratve ÓrÅ-vi«ïuvat sÃk«Ãt-para-brahmatvÃbhÃvÃt sattva-mÃtropakÃrakatvÃbhÃvÃc ca pratyuta rajas-tamo-b­æhaïatvÃc ca brahma-ÓivÃv api Óreyo'rthibhir nopÃsyÃv ity atra dvau Ólokau paramÃtma- sandarbhe evodÃh­tau -- sattvaæ rajas tama iti prak­ter guïÃs tair yukta÷ parama-puru«a eka ihÃsya dhatte | sthity-Ãdaye hari-viri¤ci-hareti saæj¤Ã÷ ÓreyÃæsi tatra khalu sattva-tanor nÌïÃæ syu÷ || [BhP 1.2.23] pÃrthivÃd dÃruïo dhÆmas tasmÃd agnis trayÅmaya÷ | tamasas tu rajas tasmÃt sattvaæ yad brahma-darÓanam || [BhP 1.2.24] iti | sattva-tano÷ sattva-Óakte÷ | trayÅmayas trayy ukta-karma-pracura÷ | dÃrusthÃnÅyaæ tama÷ | dhÆma-sthÃnÅyaæ raja÷ | agni-sthÃnÅyaæ sattvaæ | trayy ukta-karma-sthÃnÅyaæ brahma | tataÓ ca trayy-ukta-karma yathÃgnÃv eva sÃk«Ãt pravartate nÃnyayos tadvat para-brahma-bhÆto bhagavÃn api sattva evety artha÷ | devatÃntara-parityÃgenÃpi bhagavad-bhaktau sad-ÃcÃraæ pramÃïayati -- bhejire munayo'thÃgre bhagavantam adhok«ajam | sattvaæ viÓuddhaæ k«emÃya kalpante ye'nu tÃn iha || [BhP 1.2.25] atha ato heto÷ | agre purà | sattvaæ viÓuddhaæ viÓuddha-sattvÃtmaka-mÆrtiæ bhagavantam | prak­ta-sattvÃtÅtatvaæ ca tasya viv­taæ bhagavat-sandarbhe | ato ye tÃm anuvartante ta iha saæsÃre k«emÃya kalpante | [19] nanv anyÃn bhairavÃdÅn devÃn api kecid bhajanto d­Óyante | satyaæ yatas te sakÃmÃ÷ | kintu mumuk«avo'py anyÃn na bhajante | kim uta tad-bhaktiyika- puru«Ãrthà ity Ãha - mumuk«avo ghora-rÆpÃn hitvà bhÆta-patÅn atha | nÃrÃyaïa-kalÃ÷ ÓÃntà bhajanti hy anasÆyava÷ || [BhP 1.2.26] bhÆta-patÅn iti pit­-prajeÓÃdÅnÃm upalak«aïam | anasÆyavo devatÃntara- nindakÃ÷ santa÷ | [20] nanu kÃma-lobho'pi lak«mÅ-pati-bhajane bhavaty eva tarhi katham anyÃæs te bhajante ? rajas-tama÷-prak­taya÷ sama-ÓÅlà bhajanti vai | pit­-bhÆta-prajeÓÃdÅn ÓriyaiÓvarya-prajepsava÷ || [BhP 1.2.27] tatrÃha, rajas-tama÷-prak­titvenaiva pitrÃdibhi÷ samaæ ÓÅlaæ ye«Ãæ, sama- ÓÅlatvÃd evaæ tad-bhajane prav­ttir ity artha÷ | [21] tato vÃsudeva eva bhajanÅya ity uktam | sarva-ÓÃstra-tÃtparyaæ ca tatraivety Ãha dvÃbhyÃm | vÃsudeva-parà vedà vÃsudeva-parà makhÃ÷ | vÃsudeva-parà yoga vÃsudeva-parÃ÷ kriyÃ÷ || vÃsudeva-paraæ j¤Ãnaæ vÃsudeva-paraæ tapa÷ | vÃsudeva-paro dharmo vÃsudeva-parà gati÷ || [BhP 1.2.28-9] (page 9) ÂÅkà ca - vÃsudeva-paras tÃtparya-gocaro ye«Ãæ te | nanu vedà makha-parà d­Óyante ity ÃÓaÇkya te'pi tad-ÃrÃdhanÃrthatvÃt tat-parà evety uktam | yogà yoga-ÓÃstrÃïi | te«Ãm apy Ãsana-prÃïÃyÃmÃdi-kriyÃ-paratvam ÃÓaÇkya tÃsÃm api tat-prÃpty-upÃyatvÃt tat-paratvam uktam | j¤Ãnaæ j¤Ãna-ÓÃstram | nanu taj-j¤Ãna-param evety ÃÓaÇkya j¤ÃnasyÃpi tat-paratvam uktam | tapo'tra j¤Ãnam | dharmo dharma-ÓÃstraæ dÃna-vratÃdi-vi«ayam | nanu tat-svargÃdi-param ity ÃÓaÇkya gamyate iti gati÷ svargÃdi-phalam | sÃpi tadÃnandÃæÓa-rÆpatvÃt tat-paraivety uktam | yad và vedà ity anenaiva tan- mÆlatvÃt sarva-ÓÃstrÃïi vÃsudeva-parÃïÅty uktam | nanu te«Ãæ makha-yoga-kriyÃdi-nÃnÃrtha-paratvÃn na tad-eka-paratvam ity ÃÓaÇkya makhÃdÅnÃm api tat-paratvam uktam iti dra«Âavyam ity e«Ã | atra yogÃdÅnÃæ katha¤cid bhakti-sacivatvenaiva tat-paratvaæ mukhyaæ dra«Âavyam | [22] vedÃÓ ca karma-kÃï¬a-parà eva j¤eyÃ÷ ke«Ã¤cit sÃk«Ãd-bhakti-paratvam api d­Óyata iti - yasya deve parà bhakti÷ yathà deve tathà gurau | tasyaite kathità hyarthÃ÷ prakÃÓante mahÃtmana÷ || [ÁvetU 6.23] ity-Ãde÷ | tad evaæ dvÃtriæÓyà tad-bhajanasyaivÃbhidheyatvaæ darÓayitvà pÆrvoktaæ sarva-ÓÃstra-samanvayam eva sthÃpayati - sa evedaæ sasarjÃgre bhagavÃn Ãtma-mÃyayà | sad-asad-rÆpayà cÃsau guïa-mayy aguïo vibhu÷ || [BhP 1.2.30] ÂÅkà ca - nanu jagat-sarga-praveÓa-niyamanÃdi-lÅlÃ-yukte vastuni sarva- ÓÃstra-samanvayo d­Óyate, kathaæ vÃsudeva-paratvaæ sarvasya | tatrÃha sa eveti caturbhir ity e«Ã | idaæ mahad-Ãdi-viri¤ci-paryantam | evaæ praveÓÃdikÃpy uttara-Óloke«u dra«Âavyà || ||1.2|| ÓrÅ-suta÷ ÓrÅ-Óaunakam ||19-22|| [23] ÓrÅ-bhÃgavatÃdir bhÃva-kÃraïe ÓrÅ-nÃrada-vyÃsa-saævÃde'pi -- nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitaæ na Óobhate j¤Ãnam alaæ nira¤janam kuta÷ puna÷ ÓaÓvad abhadram ÅÓvare na cÃrpitaæ karma yad apy akÃraïam || [BhP 1.5.12] ity-Ãdy udÃh­tam | ÂÅkà ca - ni«karma brahma tad-ekÃkÃratvÃn ni«karmatÃ- rÆpaæ nai«karmyam | ajyate anenety a¤janam upÃdhis tan nivartakaæ nira¤janam evambhÆtam api j¤Ãnam ucyate bhÃvo bhaktis tad-varjitaæ ced alam atyarthaæ na Óobhate samyag aparok«Ãya na kalpate ity artha÷ | tadà ÓaÓvat sÃdhana-kÃle phala-kÃle ca abhadraæ du÷kha-rÆpaæ yat kÃmyaæ karma yad apy akÃraïam akÃmyaæ tac ceti cakÃrasyÃnvaya÷ | tad api karma ÅÓvare nÃrpitaæ cet kuta÷ puna÷ Óobhate, bahir-mukhatvena sattva- ÓodhakatvÃbhÃvÃd ity e«Ã | tad evaæ j¤Ãnasya bhakti-saæsargaæ vinà karmaïaÓ tad-upapÃdakatvaæ vinà vyarthatvaæ vyaktam | (page 10) kiæ ca - jugupsitaæ dharma-k­te'nuÓÃsata÷ svabhÃva-raktasya mahÃn vyatikrama÷ || [BhP 1.5.15] ity-Ãdikam uktvÃha - tyaktvà sva-dharmaæ caraïÃmbujaæ harer bhajann apakvo'tha patet tato yadi | yatra kva vÃbhadram abhÆd amu«ya kiæ ko vÃrtha Ãpto'bhajatÃæ sva-dharmata÷ || [BhP 1.5.17] ÂÅkà ca - idÃnÅæ tu nitya-naimittika-svadharma-ni«ÂhÃm apy anÃd­tya kevalaæ hari-bhaktir evopade«Âavyà ity ÃÓayenÃha tyaktveti | nanu svadharma-tyÃgena bhajan bhakti-paripÃkena yadi k­tÃrtho bhavet tadà na kÃcic cintà | yadi punar apakva eva mriyeta bhraÓyed và tadà tu svadharma- tyÃga-nimitto'nartha÷ syÃd ity ÃÓaÇkyÃha, tato bhajanÃt patet katha¤cid bhraÓyen mriyeta và yadi tadÃpi bhakti-rasikasya karmÃnadhikÃrÃn nÃnartha- ÓaÇkà | aÇgÅk­tyÃpy Ãha, vÃ-Óabda÷ kaÂÃk«e, yatra kva và nÅcayonÃv api amu«ya bhakti-rasikasya abhadram abhÆt kim? nÃbhÆd evety artha÷ | bhakti- vÃsanÃ-sad-bhÃvÃd iti bhÃva÷ | abhajatÃm abhajadbhis tu kevalaæ svadharmata÷ ko vÃrtha Ãpta÷ | abhajatÃm iti «a«ÂhÅ sambadna-mÃtra- vivak«ayety e«Ã | || 1.5 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ-vyÃsam ||23|| [24] tad evaæ bhaktir evÃbhidheyaæ vas tv ity uktam | tathaiva ÓrÅ-Óuka-parÅk«it- saævÃdopakrame'pi - ÓrotavyÃdÅni rÃjendra n­ïÃæ santi sahasraÓa÷ | apaÓyatÃm Ãtma-tattvaæ g­he«u g­ha-medhinÃm || [BhP 2.1.2] ity-Ãdi | g­he«v ity-Ãdikam upalak«aïaæ bahirmukhÃnÃm | Ãtma-tattvaæ bhagavat- tattvaæ, tathà nigamayi«yamÃnatvÃt | [25] nigamayati - tasmÃd bhÃrata sarvÃtmà bhagavÃn ÅÓvaro hari÷ | Órotavya÷ kÅrtitavyaÓ ca smartavyaÓ cecchatÃbhayam || [BhP 2.1.5] ÂÅkà ca - sarvÃtmeti pre«Âhatvam Ãha, bhagavÃn iti saundaryam | ÅÓvara ity ÃvaÓyakatvaæ harir iti bandha-hÃritvam abhayaæ mok«am icchatety e«Ã | mok«as tu sarva-kleÓa-ÓÃnti-pÆrvaka-bhagavat-prÃptir eveti j¤eyam | [26] etad-anantaraæ virì-dhÃraïÃm uktvà tad-apavÃdenÃpi bhaktiæ tÃm Ãha - sa sarva-dhÅ-v­tty-anubhÆta-sarva Ãtmà yathà svapna-janek«itaika÷ | taæ satyam Ãnanda-nidhiæ bhajeta nÃnyatra sajjed yata Ãtma-pÃta÷ || [BhP 2.1.39] ÂÅkà ca -sarve«Ãæ ÓrÅ-v­ttibhir anubhÆtaæ sarvaæ yena sa eka eva sarvÃntarÃtmà | tam eva satyaæ bhajeta | anyatropalak«aïe na sajjeta | yata ÃsaÇgÃd Ãtmana÷ pÃta÷ saæsÃro bhavati | ekasya tat-tad-indriyai÷ sarvÃnubhÆtau d­«ÂÃnta÷ svapna-janÃnÃm Åk«ità yatheti | svapne'pi kadÃcid bahÆn dehÃn prakalpya jÅvas tat-tad-indriyai÷ sarvaæ paÓyati tadvad ÅÓvarasya tu vidyÃ-ÓaktitvÃn na bandha ity e«Ã | atra svadhÅ-v­ttibhi÷ paÓyann eva sarve«Ãæ dhÅ-v­ttibhir api sarvaæ paÓyatÅty evaæ tathoktam | sa aik«ata ity atra sarva-dhÅ-v­tti-s­«Âe÷ pÆrvam api tac- chravaïÃt | tathà svapna-dehÃnÃm ÅÓvara-kart­katve'pi jÅva-kart­ka- prakalpana-kathanaæ tat-saÇkalpa-dvÃraiveÓvara÷ karotÅty apek«ÃyÃm uktam | ya÷ sarva-dhÅty anuktatvÃt satyaæ bhajeteti yojayitavyasya kartur vidyamÃnatvÃd ayam evÃrtha÷ | sa tathÃbhÆto d­«ÂÃnta÷ Ãtmà svapna- dra«Âà jÅvo yathà svapna-gatÃnÃæ sarve«Ãæ janÃnÃæ tad-upalak«itÃnÃæ vastÆnÃæ ca eka eva Åk«ità bhavatÅti tadvat | atra tam ity anena sa aik«ateti [AitU 1.1.2] svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca iti [ÁvetU 6.8], Óruti-prasiddha- parÃnapek«a-j¤ÃnÃdi-siddhes tathà sandhye s­«Âir Ãha hi [Vs 3.2.1], mÃyÃmÃtraæ tu kÃrtsnyenÃnabhivyakta-svarÆpatvÃd [Vs 3.2.3] iti nyÃya- prÃptena svapnasyÃpi kart­tvena jÃgrad-Ãdimaya-jagat-kart­tvasya pÆrïatva- prÃpte vailak«aïyaæ darÓitaæ satyÃdi-dvayena parama-puru«Ãrthatvaæ ceti j¤eyam | ||2.1|| ÓrÅ-Óuka÷ || 24-26 || [27] etad-anantarÃdhyÃye'pi tathaivÃha - yÃvan na jÃyeta parÃvare'smin viÓveÓvare dra«Âari bhakti-yoga÷ | tÃvat sthavÅya÷ puru«asya rÆpaæ kriyÃvasÃne prayata÷ smareta || [BhP 2.2.14] pare brahmÃdayo'vare yasmÃt | viÓveÓvare dra«Âari na tu d­Óye caitanya- ghanatvÃt | bhakti-yoga÷ kecit svadehÃntar-h­dayÃvakÃÓe prÃdeÓa-mÃtraæ puru«aæ vasantaæ caturbhujam ity-Ãdi nokt-sÃdhana-lak«aïÃbhiniveÓa÷ | kriyÃvasÃne ÃvaÓyaka-karmÃnu«ÂhÃnÃnantaram | anena karmÃpi bhakti- yoga-paryantam ity uktam | [28] anantaraæ ca sthiraæ sukhaæ cÃsanam Ãsthito yatir yadà jihÃsur [BhP 2.2.15] ity-ÃdinÃ, yadi prayÃsyan n­pa pÃrame«Âhyaæ vaihÃyasÃnÃm uta yad vihÃram ity [BhP 2.2.22] Ãdinà ca, krameïa sadyomukti-krama-mukty-upÃyau j¤Ãna- yogÃv uktvà tato'pi Óre«Âhatvaæ bhakti-yoga-hetu-bhagavad-arpita-karmaïa÷ evoktvà sÃk«Ãd bhakti-yogasya kaimutyam evÃnÅtam | yathà -- na hy ato'nya÷ Óiva÷ panthà viÓata÷ saæs­tÃv iha | vÃsudeve bhagavati bhakti-yogo yato bhavet || [BhP 2.2.33] ÂÅkà ca - santi saæsarata÷ puæso bahavo moka-mÃrgÃs tapo-yogÃdaya÷ | samÅcÅnas tv ayam evety Ãha na hÅti | yato'nu«ÂhitÃd bhakti-yogo bhaved ato'nya÷ Óiva÷ sukha-rÆpo nirvighnaÓ ca nÃsty eva ity e«Ã | yac-chabdenÃtra bhagavat-santo«Ãrthakaæ karmocyate sa vai puæsÃæ paro dharma ity ukte÷ | [29] sa ca bhakti-yoga÷ sarva-veda-siddha ity Ãha -- bhagavÃn brahma kÃrtsnyena trir anvÅk«ya manÅ«ayà | tad adhyavasyat kÆÂa-stho ratir Ãtmany ato bhavet || [BhP 2.2.34] bhagavÃn brahmà | kÆÂastha÷ nirvikÃra ekÃgra-citta÷ sann ity artha÷ | tris trÅn vÃrÃn kÃrtsnyena sÃkalyena brahma vedam anvÅk«ya vicÃrya yata Ãtmani harau ratir bhavet tad eva bhakti-yogÃkhyaæ vastu manÅ«ayÃdhyavasyat niÓcitavÃn | atrÃpy upasaæhÃrÃnurodhena Ãtma- Óabdasya hari-vÃcakatà | niruktaæ ca - ÃtatvÃc ca mÃt­tvÃd Ãtmà hi paramo harir iti | athavà bhagavÃn sva-prakÃÓa-sÃrvaj¤yÃdi-guïa÷ parameÓvaro'pi sarvavedÃbhidheya-sÃrÃkar«aïa-lÅlÃrtham anvÅk«ya tatra ÓÃstra- vidantarÃïÃm Åk«aïam anuk­tya ananta-vaikuïÂha-vaibhavÃdimayÃnÃm ananta-viri¤ca-pÃÂhya-bhedÃnÃæ vedÃnÃæ tathek«aïaæ ca tenaiva sambhavatÅty Ãha kÆÂastha eka-rÆpatayaiva kÃlavyÃpÅti | ataevoktaæ svayam eva kiæ vidhatte kim Ãca«Âe kim anÆdya vikalpayet | ity asyà h­dayaæ loke nÃnyo mad veda kaÓcana || [BhP 11.21.42] iti | [30] tathaiva yac chrotavyam [BhP 1.19.38] ity-Ãdinà praÓnasyottaratvenopasaæharati - tasmÃt sarvÃtmanà rÃjan hari÷ sarvatra sarvadà | Órotavya÷ kÅrtitavyaÓ ca smartavyo bhagavÃn n­ïÃm || [BhP 2.2.36] ca-kÃrÃt pÃda-sevÃdayo'pi g­hyante | anantaraæ ca ÓravaïÃdi-phalaæ yad darÓitaæ tat tÆdÃh­tam - pibanti ye bhagavata Ãtmana÷ satÃæ kathÃm­taæ Óravaïa-puÂe«u sambh­tam punanti te vi«aya-vidÆ«itÃÓayaæ vrajanti tac-caraïa-saroruhÃntikam || [BhP 2.2.37] iti | atra pÆnantÅy anena pÆrvokta÷ sthÆla-dhÃraïa-mÃrga÷ parih­ta÷ | bhakti- yogasyaiva svata÷ pÃvanatvÃd alaæ tat-prayÃseneti || || 2.2 || ÓrÅ-Óuka÷ || 28-30 || [31] evaæ prÃktanÃdhyÃyÃbhyÃæ karma-yoga-j¤Ãnebhya÷ Óre«Âhatvam uktvà tad- uttarÃdhyÃye'pi sarva-devatopÃsanebhya÷ Óre«Âhatva-pravacanena bhagavad- bhakti-yogasyaivÃbhidheyatvam Ãha brahma-varcasa-kÃmas tu yajeta brahmaïa÷ patim [BhP 2.3.2] ity-Ãdy-anantaram -- akÃma÷ sarva-kÃmo và mok«a-kÃma udÃra-dhÅ÷ | tÅvreïa bhakti-yogena yajeta puru«aæ param || [BhP 2.3.10] ÂÅkà ca - akÃma ekÃnta-bhakta÷ uktÃnukta-kÃmo và sarva-kÃmo và | puru«aæ pÆrïaæ nirupÃdhim ity e«Ã | tÅvreïa d­¬hena svabhÃvata eva anupaghÃtyeneti vighnÃnavakÃÓatoktà | kÃmanà tu yathà katha¤cit k­tenÃpi syÃt | yathoktaæ bhÃrate - bhakta-k«aïa÷ k«aïo vi«Âo÷ sm­ti÷ sevà sva-veÓmani | sva-bhogyasyÃrpaïaæ dÃnaæ phalam indrÃdi-durlabham ||[*ENDNOTE #1] (page 13) tad uktaæ ÓrÅ-kapilena ÓrÅ-kardamaæ prati | na vai jÃtu m­«aiva syÃt prajÃdhyak«a mad-arhaïam iti [BhP 6.21.24] | athavà yat tat-kÃmas tÅvreïaiva yajeta tataÓ ca Óuddha-bhakti- sampÃdanÃyaivÃnte paryavasi«yatÅty abhiprÃyeïa saviÓe«aïam upadi«Âam | tad anena ekÃnta-bhakte«u mumuk«au và tad-bhakti-yogasyaivÃbhidheyatvaæ kiæ vaktavyam api tu sarva-kÃme«v apÅti tad eva sarvathÃpi nirïÅtam | [32] kiæ ca -- etÃvÃn eva yajatÃm iha ni÷Óreyasodaya÷ | bhagavaty acalo bhÃvo yad bhÃgavata-saÇgata÷ || [BhP 2.3.11] ÂÅkà ca - pÆrvokta-nÃnÃdevatÃ-yajanasyÃpi saæhyoga-p­thaktvena bhaktiyoga- phalatvam Ãha etÃvÃn iti | indrÃdÅn api yajatÃm iha tat-tad-yajane bhÃgavatÃnÃæ saÇgato bhÃvo bhaktir bhavatÅti yad etÃvÃn eva ni÷Óreyasasya parama-puru«Ãrthasodaya÷ lÃbha÷ anyat tu sarvaæ tuccham ity artham ity e«Ã | atra indram indriya-kÃmas tv ity-Ãdy uktam | indriya-pÃÂavÃdikaæ p­thaktvena phalam | bhÃgavatena saæyoge tu bhÃva÷ phalaæ khÃdirayÆpasaæyoge yÃgasya phala-vaiÓi«Âyavad iti j¤eyam || ||2.3|| ÓrÅ-Óuka÷ || 31-32 || [33] anantaraæ ÓrÅ-ÓaunakenÃpi vyatirekoktyà tasyaivÃbhidheyatvaæ d­¬hÅk­tam | yathÃha -- Ãyur harati vai puæsÃm udyann astaæ ca yann asau | tasyarte yat-k«aïo nÅta uttama-Óloka-vÃrtayà || [BhP 2.3.17] asau sÆrya÷ yan udgacchan astaæ ca yan gacchan harati v­thÃgÃmitvÃd ÃcchinattÅva | yat-k«aïo'pi yena nÅta÷ uttama÷ Óloka-vÃrtayà tasyÃyu÷ ­te varjayitvà | tÃvataiva sarva-sÃphalyÃd iti bhÃva÷ | [34] nanu jÅvanÃdikam eva te«Ãm Ãyu«a÷ phalam astu | tatrÃha - tarava÷ kiæ na jÅvanti bhastrÃ÷ kiæ na Óvasanty uta | na khÃdanti na mehanti kiæ grÃme paÓavo'pare || [BhP 2.3.18] na mehanti na maithunaæ kurvanti | tam api narÃkÃraæ paÓuæ matvÃha apare iti | [35] tad evÃha - Óva-vi¬-varÃho«Âra-kharai÷ saæstuta÷ puru«a÷ paÓu÷ | na yat-karïa-pathopeto jÃtu nÃma gadÃgraja÷ || [BhP 2.3.19] ÓvÃdi-tulyais tat-parikarai÷ samyak-stuto'py asau puru«a÷ paÓu÷ | te«Ãm eva madhye Óre«ÂhaÓ cet tarhi mahÃ-paÓur evety artha÷ | [36-40] tasyÃÇgÃni ni«phalÃnÅty Ãha pa¤cabhi÷ - bile batorukrama-vikramÃn ye na Ó­ïvata÷ karïa-puÂe narasya | jihvÃsatÅ dÃrdurikeva sÆta na copagÃyaty urugÃya-gÃthÃ÷ || [BhP 2.3.20] na Ó­ïvata÷ aÓ­ïvato narasya ye karïa-puÂe te bile te v­thÃrandhre ity artha÷ | asatÅ du«Âà | bhÃra÷ paraæ paÂÂa-kirÅÂa-ju«Âam apy uttamÃÇgaæ na namen mukundam | ÓÃvau karau no kurute saparyÃæ harer lasat-käcana-kaÇkaïau và || [BhP 2.3.21] paÂÂa-vastrau«ïÅ«eïa kirÅÂena và ju«Âam api | apy arthe và Óabda÷ | barhÃyite te nayane narÃïÃæ liÇgÃni vi«ïor na nirÅk«ato ye | pÃdau n­ïÃæ tau druma-janma-bhÃjau k«etrÃïi nÃnuvrajato harer yau || [BhP 2.3.22] drumavaj-janma-bhÃjÃv iti tathà v­k«a-mÆla-tulyÃv ity artha÷ | jÅva¤ chavo bhÃgavatÃÇghri-reïuæ na jÃtu martyo'bhilabheta yas tu | ÓrÅ-vi«ïu-padyà manujas tulasyÃ÷ Óvasa¤ chavo yas tu na veda gandham || [BhP 2.3.23] jÃtv api ÓrÅ-vi«ïupadyÃs tat-pÃda-lagnÃyÃ÷ | tad aÓma-sÃraæ h­dayaæ batedaæ yad g­hyamÃïair hari-nÃma-dheyai÷ na vikriyetÃtha yadà vikÃro netre jalaæ gÃtra-ruhe«u har«a÷ || [BhP 2.3.24] aÓmavat sÃro balaæ kÃÂhinyaæ yasya | vikriyÃlak«aïam atheti | yadà tad- vikÃro bhavet tadà netrÃdau jalÃdikaæ bhavatÅty artha÷ | idam evÃnvayena ÓrÅmatà rÃj¤Ã d­¬hÅkari«yate | sà vÃg yayà tasya guïÃn g­ïÅte ity- ÃdibhyÃm [BhP 10.80.3-4] | tad evaæ ÓrÅ-Óuka-vÃkyÃrambhÃdhyÃya evÃbhidheyatvena ÓrÅ-bhaktir eva labdhà | ÂÅkà ca - tatr atu prathame'dhyÃye kÅrtaïa-ÓravaïÃdibhi÷ | sthavi«Âhe bhagavad-rÆpe manaso dhÃraïocyate || dvitÅye tu tata÷ sthÆla-dhÃraïÃto jitaæ mana÷ | sarva-sÃk«iïi savaÓe vi«ïau dhÃryam itÅryate || t­tÅye vi«ïu-bhaktes tu vaiÓi«Âyaæ Ó­ïvato mune÷ | bhaty-udrekeïa tat-karma-ÓravaïÃdara Åryate || ity e«Ã || || 2.3 || ÓrÅ-Óaunaka÷ || 33-40 || [41] ÓrÅ-brahma-nÃrada-saævÃde'pi - samyak kÃruïikasyedaæ vatsa te vicikitsitam | yad ahaæ codita÷ saumya bhagavad-vÅrya-darÓane || [BhP 2.5.9] agre ca sarva-ÓÃstra-samanvayena - nÃrÃyaïa-parà vedà ity-Ãdi [BhP 2.5.15] ÓrÅ-nÃrÃyaïa evopÃsyatvena para÷ tÃtparya-vi«ayo ye«Ãæ te vedÃ÷ | nanv anye'pi devÃs tatropÃsyatvenÃbhidhÅyante | satyaæ te'pi nÃrÃyaïÃÇga- prabhavatvenaiva tathà varïyanta ity artha÷ | ye'pi tad-ÃÓrayÃ÷ [page 15] lokÃs tat-pada-prÃpti-hetavo'nye makhÃÓ ca te tat-parà eva | tad-ÃnandÃæÓÃbhÃsa- rÆpatvÃt tat-sÃdhanatvÃc ceti bhÃva÷ | tathà yogo'«ÂÃÇga÷ sÃÇkhyaæ ca | tat sÃdhyaæ tapaÓ cittaikÃgryam | tat- sÃdhyaæ brahma-j¤Ãnaæ ca tat-paraæ | tadÅya-sÃmÃnyÃkÃra-prakÃÓatvÃt taj- j¤Ãnasya | yoga-tapasos tat-sÃdhanatvÃc ceti bhÃva÷ | kiæ bahunà | gatis tat-prÃpyaæ brahmÃpi tat-parà tadÅya-sÃmÃnyÃkÃra-prakÃÓatvena tad- adhÅnÃvirbhÃvatvÃt | tad uktaæ ÓrÅ-matsya-devena satyavrataæ prati -- madÅyaæ mahimÃnaæ ca paraæ brahmeti Óabditam | vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || iti [BhP 8.24.38] || 2.5 || ÓrÅ-brahmà nÃradam || 41-42 || [43] ÓrÅ-vidura-maitreya-saævÃde'pi | tatra praÓno yathà - tat sÃdhu-varyÃdiÓa vartma Óaæ na÷ saærÃdhito bhagavÃn yena puæsÃm | h­di sthito yacchati bhakti-pÆte j¤Ãnaæ sa-tattvÃdhigamaæ purÃïam || [BhP 3.5.4] atra Óaæ sukha-rÆpaæ vartmeti | ÂÅkà ca - bhakti-pÆte prema-vimale | sa- tattvaæ tattvaæ tac ca brahma-bhagavat-paramÃtmety-Ãdy-ÃvirbhÃva÷ || || 3.5 || ÓrÅ-vidura÷ ÓrÅ-maitreyam || 43 || [44] tatrÃjÃnaja-deva-stuti-dvÃraivottaram - pÃnena te deva kathÃ-sudhÃyÃ÷ prav­ddha-bhaktyà viÓadÃÓayà ye | vairÃgya-sÃraæ pratilabhya bodhaæ yathäjasÃnvÅyur akuïÂha-dhi«ïyam || tathÃpare cÃtma-samÃdhi-yoga- balena jitvà prak­tiæ bali«ÂhÃm | tvÃm eva dhÅrÃ÷ puru«aæ viÓanti te«Ãæ Órama÷ syÃn na tu sevayà te || [BhP 3.5.45-46] akuïÂha-dhi«ïyaæ vaikuïÂha-lokam iti | ÂÅkà - viÓadÃÓayÃ÷ projjhita- kaitavÃ÷ sevaika-puru«ÃrthÃ÷ | apare mok«a-mÃtra-kÃmÃ÷ | tan-mÃtra- puru«Ãrthe'pi te«Ãæ Órama÷ syÃt | ye tu sevaika-puru«ÃrthÃs te«Ãæ sevayà Óramo na syÃt | sadaiva sevayà paramÃnandam anubhavatÃm Ãnu«aÇgikatyà mok«aÓ ca syÃd ity artha÷ | || 3.5 || ajÃnaja-devÃ÷ ÓrÅ-paramÃtmÃnam || 44 || [45] ataeva svayaæ tat ÓlÃghyate -- sat-sevanÅyo bata pÆru-vaæÓo yal loka-pÃlo bhagavat-pradhÃna÷ | babhÆvithehÃjita-kÅrti-mÃlÃæ pade pade nÆtanayasy abhÅk«ïam || [BhP 3.8.1] tasmÃt kathopalak«ità bhaktir eva paraæ Óreya iti bhÃva÷ | || 3.8 || ÓrÅ-maitreya÷ || 45 || [46-47] ÓrÅ-kÃpileye'pi yathÃha -- na yujyamÃnayà bhaktyà bhagavaty akhilÃtmani | sad­Óo'sti Óiva÷ panthà yoginÃæ brahma-siddhaye || [BhP 3.25.19] brahma-siddhi÷ para-tattvÃvirbhÃva÷ | yathà - etÃvÃn eva loke'smin puæsÃæ ni÷Óreyasodaya÷ | tÅvreïa bhakti-yogena mano mayy arpitaæ sthiram || [BhP 3.25.41] bhakti-yogena ÓravaïÃdinà mayy arpitaæ sat mana÷ sthiraæ bhavatÅti yad etÃvÃn eva | atrÃsmin ity anenÃnyasmiæs tu etÃvato'py adhiko nÃstÅti vyajyate || ||3.25|| ÓrÅ-kapila-deva÷ ||46-47|| [48] ÓrÅ-kumÃropadeÓe'pi j¤ÃnopadeÓÃnantaram - yat-pÃda-paÇkaja-palÃÓa-vilÃsa-bhaktyà karmÃÓayaæ grathitam udgrathayanti santa÷ | tadvan na rikta-matayo yatayo'pi ruddha- sroto-gaïÃs tam araïaæ bhaja vÃsudevam || k­cchro mahÃn iha bhavÃrïavam aplaveÓÃæ «a¬-varga-nakram asukhena titÅr«anti | tat tvaæ harer bhagavato bhajanÅyam aÇghriæ k­tvo¬upaæ vyasanam uttara dustarÃrïam || [BhP 4.22.37-38} ÂÅkà ca - tam avehÅti j¤Ãnam upadi«Âam | tasya tu du«karatvena bhaktim upadiÓati dvÃbhyÃæ yat-pÃda-paÇkajety-Ãdikam Ãrabhya | nanu brahmavid Ãpnoti param iti Órute÷ [TaittU 2.1.1] | kathaæ yatayo nodgrathayantÅty ucyate tatrÃha k­cchra iti | aplaveÓÃæ na plavas taraïa-hetur Ŭa, ÅÓo ye«Ãæ, te«Ãm iha taraïe mahÃn k­cchra÷ kleÓa÷ | te hi asukhena indriya-«a¬-varga-grÃhaæ bhavÃrïavaæ titÅr«anti |tasmÃd u¬upaæ plavaæ dustarÃrïaæ dustarÃrïavam ity e«Ã | samÃna-prÃpyayor api pathorekasya durgamatva- kathanenÃnyasyÃbhidheyatvaæ svata eva sidhyati | atra titÅr«anti mÃtraæ na tu tarantÅty artho j¤eya÷ | ||4.22|| ÓrÅ-sanat-kumÃra÷ ÓrÅ-p­thum ||48|| [49] ato yac ca j¤Ãnam upadi«Âaæ tad api tad-upadeÓÃvyarthatÃ-sampÃdanecchÃ- mÃtreïÃnu«ÂhÅyamÃnaæ tena bhakti-rasÃd eva k­tam ity Ãha -- sanat-kumÃro bhagavÃn yad ÃhÃdhyÃtmikaæ param yogaæ tenaiva puru«am abhajat puru«ar«abha÷ | bhagavad-dharmiïa÷ sÃdho÷ Óraddhayà yatata÷ sadà bhaktir bhagavati brahmaïy ananya-vi«ayÃbhavat || [BhP 4.23.7-8] tenaiva dvÃrÅk­tena || ||4.23|| ÓrÅ-maitreya÷ ||49|| [50] ÓrÅ-rudra-gÅte'pi - idaæ japata bhadraæ vo viÓuddhà n­pa-nandanÃ÷ | sva-dharmam anuti«Âhanto bhagavaty arpitÃÓayÃ÷ || tam evÃtmÃnam Ãtma-sthaæ sarva-bhÆte«v avasthitam | pÆjayadhvaæ g­ïantaÓ ca dhyÃyantaÓ cÃsak­d dharim || [BhP 4.24.64-65] atha tam eva pÆjayadhvaæ na tu svadharmÃnu«¤hÃnÃgrahÃdikam api kurudhvam ity eva-kÃrÃrtha÷ | Ãtmasthaæ svÃntaryÃmitvena sthitam | tadvad apare«v api bhÆte«v avasthitam ÃtmÃnaæ paramÃtmÃnaæ g­ïanta÷ kÅrtayanto dhyÃyantaÓ cety anyatra manovaco vyÃpÃro'pi ni«iddha÷ | asak­d iti ekasyÃæ pÆjÃyÃæ samÃpyamÃnÃyÃm evÃnyÃrabhdyavyà na tu karmÃdyÃgraheïa viccheda÷ kartavya ity artha÷ || || 4.24 || ÓrÅ-rudra÷ pracetasa÷ || 50 || (page 17) [51] etad eva ÓrÅ-nÃradenÃpi sphuÂÅkari«yate anvaya-vyatirekÃbhyÃæ | yathÃha - taj janma tÃni karmÃïi tad Ãyus tan mano vaca÷ | nÌïÃæ yena hi viÓvÃtmà sevyate harir ÅÓvara÷ || kiæ janmabhis tribhir veha Óaukra-sÃvitra-yÃj¤ikai÷ | karmabhir và trayÅ-proktai÷ puæso'pi vibudhÃyu«Ã || Órutena tapasà và kiæ vacobhiÓ citta-v­ttibhi÷ | buddhyà và kiæ nipuïayà balenendriya-rÃdhasà || kiæ và yogena sÃÇkhyena nyÃsa-svÃdhyÃyayor api | kiæ và Óreyobhir anyaiÓ ca na yatrÃtma-prado hari÷ || ÓreyasÃm api sarve«Ãm Ãtmà hy avadhir arthata÷ | sarve«Ãm api bhÆtÃnÃæ harir ÃtmÃtmada÷ priya÷ || [BhP 4.31.9-13] Óaukraæ Óukra-sambandhi janma viÓuddha-mÃtÃ-pit­bhyÃm utpatti÷ | sÃvitram upanayanena | yÃj¤ikaæ dÅk«ayà | indriya-rÃdhasà tat-pÃÂavena | atra sÃÇkhyena dehÃdi-vyatiriktÃtma-j¤Ãna-mÃtreïeti ÂÅkà | atha ÓreyasÃm ity-Ãdi-ÂÅkà ca - nanv e«Ãæ nÃnÃ-phala-sÃdhanÃnÃæ hari- sevanÃbhÃva-mÃtreïa kuto vaiyarthyam | tatrÃha, ÓreyasÃæ phalÃnÃm ÃtmaivÃvadhi÷ parÃkëÂhà | arthata÷ paramÃrthata÷ ÃtmÃrthatvenaivÃnye«Ãæ priyatvÃd ity artha÷ | bhavatv ÃtmÃvadhi÷ | hare÷ kim ÃyÃtam | tatrÃha sarve«Ãm apÅti | ÃtmadaÓ ca avidyÃnirÃsena svarÆpÃbhivya¤jaka÷ | aiÓvareïÃpi rÆpeïa bali-prabh­tibhya iva Ãtmaprada÷ | priyaÓ ca paramÃnanda-rÆpatvÃd ity e«Ã | atra sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ Óuddha-jÅvÃnÃm api Ãtmà paramÃtmeti j¤eyam | raÓmi-sthÃnÅyÃnÃæ jÅvÃnÃæ sÆrya-sthÃnÅyatvÃt tasya | tad uktam -- tasmÃt priyatama÷ svÃtmà sarve«Ãm eva dehinÃm | tad artham eva sakalaæ jagac caitac carÃcaram | k­«ïam enam avehi tvam ÃtmÃnam akhilÃtmanÃm || [BhP 10.14.54] iti | ÃtmÃnau jÅva-tÃdÃtmyÃpanna-brahmeÓvarÃkhyau dadÃti yathÃyathaæ sphorayati vaÓÅkÃrayati ca ya÷ sa Ãtmada iti svÃmy-abhiprÃya÷ || [52] kiæ ca - yathà taror mÆla-ni«ecanena t­pyanti tat-skandha-bhujopaÓÃkhÃ÷ | prÃïopahÃrÃc ca yathendriyÃïÃæ tathaiva sarvÃrhaïam acyutejyà || [BhP 4.31.12] ÂÅkà ca - kiæ ca nÃnÃ-karmabhis tat-tad-devatÃ-prÅti-nimittÃny api phalÃni hari-prÅtyà bhavanti | kevala-tat-tad-devatÃrÃdhanena tu na ki¤cid iti sad­«ÂÃntam Ãha yathety-Ãdinà || || 4.31 || ÓrÅ-nÃrada÷ pracetasa÷ ||52|| [53] ÓrÅ-­«abha-deva-k­ta-sva-putra-Óik«aïe'pi ye và mayÅÓe [BhP 5.5.3] ity- Ãdikaæ, matto'py anantÃd ity-Ãdikaæ [BhP 5.5.25] cÃgre darÓanÅyam | brÃhmaïa-rahÆgaïa-saævÃdÃnte'pÅdam asti -- rahÆgaïa tvam api hy adhvano'sya; sannyasta-daï¬a÷ k­ta-bhÆta-maitra÷ | asaj-jitÃtmà hari-sevayà Óitaæ; j¤ÃnÃsim ÃdÃya tarÃti-pÃram || [BhP 5.13.20] (page 18) j¤Ãnam atra bhavaty ÃÓrayam eva | tathoktam etad-anantaraæ ÓrÅ- rahÆgaïenaiva -- aho n­-janmÃkhila-janma-Óobhanaæ kiæ janmabhis tv aparair apy amu«min na yad dh­«ÅkeÓa-yaÓa÷-k­tÃtmanÃæ mahÃtmanÃæ va÷ pracura÷ samÃgama÷ || [BhP 5.13.21] na hy adbhutaæ tvac-caraïÃbja-reïubhir hatÃæhaso bhaktir adhok«aje'malà | mauhÆrtikÃd yasya samÃgamÃc ca me dustarka-mÆlo'pahato'viveka÷ || [BhP 5.13.21] spa«Âam | ||5.13|| ÓrÅ-brÃhmaïo rahÆgaïam ||53|| [54] tathà citraketuæ prati ÓrÅ-saÇkar«aïopadeÓÃnte'pi d­«Âa-ÓrutÃbhir mÃtrÃbhir ity [BhP 6.16.62] Ãdau mad-bhakta÷ puru«o bhaved ity agrata udÃhÃryam | asura-bÃlÃnuÓÃsane'pi -- kaumÃra Ãcaret prÃj¤o dharmÃn bhÃgavatÃn iha | durlabhaæ mÃnu«aæ janma tad apy adhruvam arthadam || yathà hi puru«asyeha vi«ïo÷ pÃdopasarpaïam | yad e«a sarva-bhÆtÃnÃæ priya ÃtmeÓvara÷ suh­t || [BhP 7.6.1-2] ihaiva mÃnu«a-janmani bhÃgavatÃn dharmÃn Ãcaret yato'rthadam etaj- janma | devÃdi-janmani mahÃ-vi«ayÃveÓÃt paÓv-Ãdi-janmani vivekÃbhÃvÃc ca, mÃnu«aæ janma ca prÃpya na vilambetetyÃha kaumÃre, kaumÃram Ãrabhya ity artha÷ | yatas tad api janma dhruvaæ punar durlabhaæ ca | ÓÃstrasya ca prÃdhÃnyena manu«yam adhik­tya prav­ttatvÃt tad- anuvÃdenoktir iyam | tad-buddhy-Ãdi-sÃmyena mÃnu«atvam Ãropyaiveti j¤eyam | tatra bhÃgavata-dharmÃcaraïasyaiva yuktatvaæ darÓayati yathà hÅty- Ãdi | iha puru«asya ca vi«ïo÷ pÃdopasarpaïam eva yathÃnurÆpaæ yogyam ity artha÷ | yad yasmÃd eva bhÆtÃnÃæ svabhÃvata eva priya÷ prÅti-vi«aya÷ prema-kartà | tatra hetu÷ Ãtmà paramÃtmà | pÃdopasarpaïe hetv-antaraæ yasmÃc cai«a ÅÓvara÷ kartum akartum anyathÃ-kartuæ samartha÷ | suh­t sarve«Ãæ hitaæ cikÅr«uÓ ceti | [55] tad etad upakramyopasaæharati | dharmÃrtha-kÃma iti yo'bhihitas tri-varga Åk«Ã trayÅ naya-damau vividhà ca vÃrtà | manye tad etad akhilaæ nigamasya satyaæ svÃtmÃrpaïaæ sva-suh­da÷ paramasya puæsa÷ || [BhP 7.6.24] Åk«Ã Ãtma-vidyà | tad etat sarvaæ nigamasyÃrtha-jÃtaæ sva-suh­da÷ svÃntaryÃmina÷ paramasya puæsas tasmai svÃtmÃrpaïa-sÃdhanaæ cet tarhi satyaæ manye satya-phalatvÃt | yad vÃ, satyam artha-kriyÃ-kÃrakaæ saphalam iti yÃvat | anyathà dharmÃdÅnÃæ ni«phalatvam eveti bhÃva÷ || || 7.6 || ÓrÅ-prahlÃdo'surabÃlakÃn ||54-55|| [56] agre ca - tatropÃya-sahasrÃïÃm ayaæ bhagavatodita÷ | yad ÅÓvare bhagavati yathà yair a¤jasà rati÷ || [BhP 7.7.24] tatra pÆrvokte triguïÃtmaka-karmaïÃæ bÅja-nirharaïe'pi upÃya-sahasrÃïÃæ madhye ayam eva upÃya÷ bhagavatà ÓrÅ-nÃradena mÃæ pratyupadi«Âa÷ | yair upÃya-sahasrai÷ siddhÃd yad yasmÃd upÃyÃd yathà yathÃvad ÅÓvare bhagavati a¤jasà vyavadhÃnÃnantaraæ vinaiva rati÷ prÅtir bhavati | ata÷ karma-bÅja- nirharaïam api tasyÃnu«aÇgikam eva phalam iti bhÃva÷ | (page 19) [57] agre ca guru-ÓuÓrÆ«ayà bhaktyà [BhP 7.7.30] ity-Ãdibhis tasyaivopÃyasyÃÇgÃny uktvÃha - evaæ nirjita-«a¬-vargai÷ kriyate bhaktir ÅÓvare | vÃsudeve bhagavati yayà saælabhyate rati÷ || [BhP 7.7.33] evaæ pÆrvokta-guru-ÓuÓrÆ«Ãdi-prakÃreïaiva, na tu tad-arthe p­thak- prayatnena | nirjita-karma-bÅja-lak«aïa-kÃma-krodha-lobha-moha-mada- mÃtsaryair janai÷ punar api bhakti÷ kriyata eva | yathà vÃsudeve ratir api saælabhyata ity artha÷ || || 7.7 || prahlÃdas tÃn ||56-57|| [58] varïÃÓramÃcÃra-kathanÃrambhe naramÃtra-dharma-kathane'pi - dharma-mÆlaæ hi bhagavÃn sarva-vedamayo hari÷ | sm­taæ ca tad-vidÃæ rÃjan yena cÃtmà prasÅdati || [BhP 7.11.7] dharmasya mÆlaæ pramÃïaæ bhagavÃn | yata÷ sarva-vedamaya÷ | sm­taæ sm­tiÓ ca, tad-vidÃæ vedamaya-bhagavad-vidÃæ, tasya pramÃïam | ÃbhyÃæ tad-bahirmukha-dharmasyÃpÃrthatvaæ bhagavad-dharmasyaivÃvaÓyakatvaæ coktam | ataeva - vedo'khilo dharma-mÆlaæ sm­ti-ÓÅle ca tad-vidÃm | ÃcÃraÓ caiva sÃdhÆnÃm Ãtmanas tu«Âir eva ca || [Manu 2.6] iti manusm­ti-vÃkyÃd apy atra viÓi«Âatayopadi«Âaæ, tac ca yuktam -- dharma÷ projjhita-kaitavo'tra paramo nirmatsarÃïÃæ satÃæ vedyaæ vÃstavam atra vastu Óivadaæ tÃpa-trayonmÆlanam | [BhP 1.1.2] ity uktatvÃt | yenaiva dharmeïa mana÷ prasÅdatÅty anena yenÃtmà suprasÅdatÅtivat su- Óabda-viÓi«ÂatayÃnuktatvÃt tac-chravaïÃdi-lak«aïa-sÃk«Ãd-bhakter eva praÓastatvaæ ca bodhitam | tat-tat-sarva-dharma-kathanÃnte tu svayam eva svasya t­tÅye gandharva-jÃtau janmÃnu«aÇgikaæ bhagavat-tattva-j¤Ãna-mÃtraæ sat-karmoktvà dvitÅye ca ÓÆdra-jÃtau janmani sat-saÇgaja-ÓravaïÃdi-mÃtraæ tad uktvÃ, svasya tÃd­Óa-bhagavat-pÃr«adatva-paryanta-phala-prÃptau tathÃvidham api sva-dharma-lak«aïaæ kÃraïÃntaraæ nÃd­tavÃn | tathà hi tatraiva yÆyam ity [BhP 7.10.48] asya ÂÅkà ca - etac ca sarva- sÃdhÃraïam uktaæ bhaktasya tu bhaktir eva sarva-puru«Ãrthatve hetur iti pÃï¬avÃn eva lak«yÅk­tyÃha yathà hÅty e«Ã | tasmÃd atrÃpi sÃk«Ãt bhaktÃv eva tÃtparyam | athÃtra tyaktvà svadharmaæ caraïÃmbujaæ harer bhajann apakvo'tha patet tato yadi [BhP 1.5.17] ity-Ãdau bhakter dharmÃtiriktatve'pi Óravaïaæ kÅrtanaæ cÃsya smaraïaæ mahatÃæ gatà [BhP 7.11.10] ity-Ãdinottara- granthe dharmatva-vidhÃnaæ sarve«v appi prÃïi«v ÃvaÓyakatvÃpek«ayà parama-Óreyo-rÆpatvÃpek«ayà ca lÃk«aïikam eva | vastutas tu pa¤came tatrÃpÅtyÃdi-gadye [BhP 5.9.3] bhagavata÷ karma-bandha-vidhvaæsana- Óravaïa-smaraïetyÃdinà ÓrÅ-ja¬abharatasya yà bhakti-ni«Âhoktà tasyà pitary uparata ity-Ãdi-gadye [BhP 5.9.7] trayyÃæ vidyÃyÃm eva paryavasita- matayo na para-vidyÃyÃm ity-Ãdinà tad-avaj¤ÃtÌïÃæ tad-bhrÃtÌïÃm aj¤atva- bodhanena dharmÃtiriktatvaæ para-vidyÃtvaæ ca bodhitam | ataevoktaæ ÓrÅ- nÃrasiæhe - (page 20) sanakÃdayo niv­ttÃkhye te ca dharme niyojitÃ÷ | prav­ttÃkhye marÅcÃdyÃm uktvaikaæ nÃradaæ munim || iti | [NÃrP 4.4] tena brahmaïeti prÃkaraïikam | tathà lak«aïÃmaya-ka«Âha-kalpanayà ÓravaïÃdÅnÃæ svadharmÃntargaïanà ca bahirmukhÃnÃm api sÃk«Ãd-bhakti- pravartanÃyaiva | evam anyatrÃpy anya-miÓra-bhakty-udeÓa-vÃkye«u j¤eyam | tasmÃd api bhaktÃv eva tÃtparyam iti || || 7.11 || ÓrÅ-nÃrado yudhi«Âhiram ||58|| [59-60] jÃyanteyopÃkhyÃne'pi ata Ãtyantikaæ k«emaæ p­cchÃma [BhP 11.2.28] ity asyottaram - manye'kutaÓcid bhayam acyutasya pÃdÃmbujopÃsanam atra nityam | udvigna-buddhe rasadÃtma-bhÃvÃd viÓÃtmanà yatra nivartate bhÅ÷ || [BhP 11.2.33] ÂÅkà ca - prathamam Ãtyantikaæ k«emaæ kathayati manye ity-Ãdikà | punaÓ ca dharmÃn bhÃgavatÃn brÆte [BhP 11.2.31] ityuttaratvena ye vai bhagavatà proktà upÃyà hy Ãtma-labdhaye [BhP 11.2.34] ity-Ãdi-padya-trayam uktvà bhayaæ dvitÅyÃbhiniveÓata÷ syÃd ity-Ãdi-padye budha Ãbhajet tam bhaktyaikayeÓam [BhP 11.2.37] ity atra bhaktyety anena tasyà j¤ÃnÃdy-amiÓra- Óravaïa-kÅrtanÃdi-lak«aïatvam | ekayety anena nairantarya-lak«aïam avyabhicÃritvaæ copadi«Âam | tatra yadyapi kÃyena vÃcà manasendriyair vety- Ãdi-prÃktana-vÃkye [BhP 11.2.36] laukikasyÃpi karmaïo bhagavad-arpaïÃd bhÃgavata-dharmatvaæ sidhyatÅti yathoktaæ tasya nairantaryam api sambhavati | tathÃpi Óravaïa-kÅrtanÃdi-lak«aïa-mÃtratvaæ vyÃhanyeta, tasmÃt tatrÃvyabhicÃritvaæ, tanmÃtratvaæ ca yathà bhavet tathopÃyaæ tad- anantaram Ãha dvÃbhyÃm | tatra prathamam avyabhicÃritvopÃyam Ãha prathamena -- avidyamÃne'py avabhÃti hi dvayo dhyÃtur dhiyà svapna-manorathau yathà | tat-karma-saækalpa-vikalpakaæ mano budho nirundhyÃd abhayaæ tata÷ syÃt || [BhP 11.2.38] dvaya÷ pradhÃnÃdi-dvaita-pa¤ca÷ | yadyapy avidyamÃna Ãtmani Óuddhe na vidyata evety arthas tathÃpi dhyÃtur avidyÃmaya-dhyÃna-yuktasya satas tasya dhiyÃvabhÃti, tasmin Óuddhe'pi kalpata evety artha÷ | yathà svapno manorathaÓ ca tathety artha÷ | tat tasmÃt karmÃïi saÇkalpayati vikalpayati ca yan manas tan niyacchet | tataÓ cÃvyabhicÃriïyà bhaktyà bhajanÃd abhayaæ syÃd iti bhÃva÷ | [61] nanu tathÃpi mano-nirodha-rÆpeïa yogÃbhyÃsena bhakti-kaivalya-vyabhicÃra÷ syÃd ity ÃÓaÇkya bhaktyaiva kriyamÃïayà tad-Ãsaktatvena svata eva mano- nirodho'pi syÃd iti | tan-mÃtratvopÃyam Ãha dvitÅyena -- Ó­ïvan subhadrÃïi rathÃÇga-pÃïer janmÃni karmÃïi ca yÃni loke | gÅtÃni nÃmÃni tad-arthakÃni gÃyan vilajjo vicared asaÇga÷ || [BhP 11.2.39] tad-arthakÃïi tÃni janmÃni karmÃïi cÃrtho ye«Ãæ tÃni nÃmÃni | etÃny api sÃkalyena j¤Ãtum aÓakyÃnÅty ÃÓaÇkyÃha yÃni loke gÅtÃni prasiddhÃni, tÃni Ó­ïvan gÃyaæÓ ca vicaret | asaÇgo ni÷sp­ha÷ || || 11.2 || ÓrÅ-kavir videham || 59-61 || [62] agre ca karmÃdÅn pariharan sÃk«Ãd bhaktim eva vidhatte - parok«a-vÃdo vedo'yaæ bÃlÃnÃm anuÓÃsanam | karma-mok«Ãya karmÃïi vidhatte hy agadaæ yathà || nÃcared yas tu vedoktaæ svayam aj¤o'jitendriya÷ | vikarmaïà hy adharmeïa m­tyor m­tyum upaiti sa÷ || vedoktam eva kurvÃïo ni÷saÇgo'rpitam ÅÓvare | nai«karmyaæ labhate siddhiæ rocanÃrthà phala-Óruti÷ || ya ÃÓu h­daya-granthiæ nirijihÅr«u÷ parÃtmana÷ | vidhinà ca yajed devaæ tantroktena ca keÓavam || [BhP 11.3.44-47] ity Ãdi | parok«eti ÂÅkà ca - yatrÃnyathà sthito'rtha÷ saÇgopayitum anyathà k­tvocyate sa parok«a-vÃda÷ | tathà ca Óruti÷ - taæ và etaæ caturchutaæ (?) santaæ caturhotety Ãcak«ate parok«eïa parok«a-priyà eva hi vedà iti | parok«a- vÃdam evÃha karma-mok«Ãyeti | nanu svargÃdy-arthaæ karmÃïi vidhatte na karma-mok«Ãrthaæ tatrÃha bÃlÃnÃm anuÓÃsanaæ yathà tathà | atra d­«ÂÃnta÷ agadam au«adhaæ yathà pità bÃlam agadaæ pÃyayan khaï¬a- la¬¬ukÃdibhi÷ pralobhyan pÃyayati dadÃti ca tÃni khaï¬a-la¬¬ukÃdÅni | naitÃvatà agadasya tal-lÃbha÷ prayojanam apitvÃrogyam | tathà vedo'py avÃntara-phalai÷ pralobhayan karma-mok«Ãyaiva karmÃïi vidhatta ity e«Ã | aj¤o na vidyate j¤Ã ÓrÅ-bhagavata÷ kathÃ-ÓravaïÃdau ÓraddhÃ-lak«aïà dhÅ- v­ttir yasya sa÷ | ataeva tasmin na pravartata ity artha÷ | tathaivÃjitendriyo brahma-jij¤Ãsu÷ san pÃrame«Âhya-paryanta-bhoge virakto và na bhavatÅty artha÷ | tÃvat karmÃïi kurvÅta ity-Ãdau [BhP 11.2.9] parasapara-nirapek«ayo÷ ÓraddhÃ-viraktayor dvayor eva tat-tan-maryÃdÃtvenokte÷ | vikarmaïà vihitÃkaraïa-rÆpeïa m­tyor anantaraæ m­tyuæ maraïa-tulyÃæ yÃtanÃm upaiti | puna÷ punar maraïam upait yÃtanÃn copaitÅty artha÷ | atas te«Ãæ vihita-karma-tyÃge katha¤cin na nistÃra÷ | ÅÓvara-prayojaka-kart­kasya karmaïa÷ ÅÓvarÃrpaïa-lak«aïa-yathÃrthÃnu«ÂhÃnena tat-prasÃde tv asau sutarÃm evaæ syÃd ity Ãha vedoktam iti | tasmÃd vedoktam eva kurvÃïo na tu ni«iddham | nai«karmyÃæ karma-bandhÃgocaratÃ-rÆpÃæ siddhiæ labhate | nanu karmaïi kriyamÃïe tasminn Ãsaktis tat-phalaæ ca syÃn na tu nai«karma-rÆpà siddhir ata Ãha ni÷saÇgo'nabhiniveÓavÃn | ÅÓvare tan- nimittam eva tatrÃrpitaæ na tu phaloddeÓena | nanu phalasya ÓrutatvÃt karmaïi k­te phalaæ bhaved eva | na, rocanÃrtheti karmaïi rucy-utpÃdanÃrthà agada-pÃne khaï¬ala¬¬ukÃdivat | tataÓ ca (page 22) karmÃbhirucyà vedÃrthaæ samyag vicÃrayati | atha ca -- yo và etad ak«aram aviditvà gÃrgy asmÃl lokÃt praiti sa k­païa [B­had 3.8.10] ity anenÃbrahmaj¤asya k­païatÃæ, tam etaæ vedÃnuvacanena bÃhmaïà vividi«anti brahmacaryeïa [B­had 4.4.22] ity Ãdinà yaj¤ÃdÅnÃæ j¤Ãna- Óe«atÃæ cÃvadhÃrya ni«kÃme«u karmasu pravartate | tata÷ svarga-kÃmo yajeta ity Ãdibhi÷ kÃmitasyaiva svargÃde÷ phalatvenÃvagamÃd akÃmito'sau na bhavatÅti nai«karmya-siddhi÷ svata eva bhavatÅti sthite kim uta ÓrÅmad- ÅÓvarÃrpaïena tat-prasÃde satÅty artha÷ | tad evaæ vilambenaiva nai«karmya-siddher hetum uktvà yathà taror mÆla- ni«ecanena [BhP 4.31.14] iti nyÃyena sarva-dharma-paryÃpti-hetuænai«karma- siddhi-sÃdhya-h­daya-granthi-bhedasyÃpi ÓÅghropÃyaæ svÃtantryenÃha ya ÃÓv iti | ya ÃÓu ÓÅghram eva deha-dvayÃt parasya Ãtmano jÅvasya h­daya-granthiæ dehÃhaÇkÃraæ nirahrtum icchur bhavati sa tv anyat karmÃdikæ svarÆpata eva tyaktvà tantroktenÃgama-mÃrgeïa cakÃrÃt vedoktena ca vidhinà prakÃreïa keÓavaæ devam arcayet | [63] anya-deva-d­«Âi-parityÃgÃrthas tathopasahÃraÓ ca | evam agny-arka-toyÃd atithau h­daye ca ya÷ | yajatÅÓvaram ÃtmÃnam acirÃn mucyate hi sa÷ || [BhP 11.3.55] ÃtmÃnaæ paramÃtmÃnam || ||11.3|| ÓrÅmad-Ãvirhotro videham ||63|| [64] agre ca vyatirekamukhena - bhagavantaæ hariæ prÃyo na bhajanty Ãtma-vittamÃ÷ | te«Ãm aÓÃnta-kÃmÃnÃæ kà ni«Âhà vijitÃtmanÃm || [BhP 11.5.1] ity-etat-praÓnottaram - mukha-bÃhÆru-pÃdebhya÷ puru«asyÃÓramai÷ saha | catvÃro jaj¤ire varïà guïair viprÃdaya÷ p­thak || ya evaæ puru«aæ sÃk«Ãd Ãtma-prabhavam ÅÓvaram | na bhajanty avajÃnanti sthÃnÃd bhra«ÂÃ÷ patanty adha÷ || [BhP 11.5.2-3] pÆrvaæ ÓrÅ-dravi¬opadeÓe'pi deva-k­ta-ÓrÅ-nÃrÃyaïa-stutau -- tvÃæ sevatÃæ sura-k­tà bahavo'ntarÃyÃ÷ svauko vilaÇghya paramaæ vrajatÃæ padaæ te | nÃnyasya barhi«i balÅn dadata÷ sva-bhÃgÃn dhatte padaæ tvam avità yadi vighna-mÆrdhni || [BhP 11.4.10] ity uktam | tatra ca yaj¤e sva-bhÃgÃn dadata÷ sura-k­tà vighnà na bhavanti | tvÃæ sevamÃnÃnÃæ tu mÃtsaryeïa tat-k­tÃs te bhavanti kintu yadÅti niÓcaye yadi vedÃ÷ pramÃïam itivan niÓcitam eva tvaæ te«Ãm aviteti | tvÃæ sevamÃno vighna-mÆrdhni padaæ ca dhatte pratuta tam eva sopÃnam iva k­tvà vrajatÅty artha÷ | tad evaæ Órutvà saæsÃra eva ti«ÂhatÃæ yat paryavasÃnaæ bhavet tat p­«Âhaæ bhagavantam ity Ãdinà tatrottarayan prathamaæ te«Ãæ pratyavÃyitvam Ãha mukheti pÃdona-dvayena | paryavasÃnam Ãha sthÃnÃd iti pÃdena || || 11.5 || ÓrÅ-camaso videham ||64|| [65] agre ca pÆrvokta-prakÃreïa bhakter evÃbhihitatve bhavet tasya tad-viÓe«a- praÓno'pi yukta÷ | kasmin kÃla ity Ãdinà [BhP 11.5.18] tathaivottaritam | k­taæ tretà dvÃparaæ ca kalir ity e«u keÓava÷ | nÃnÃ-varïÃbhidhÃkÃro nÃnaiva vidhinejyate || [BhP 11.5.20] nÃnaiva vidhinà vividhena mÃrgena || || 11.5 || ÓrÅ-karabhÃjano videham ||65|| [66] ÓrÅ-bhagavad-uddhava-saævÃde'pi - tvaæ tu sarvaæ parityajya snehaæ sva-jana-bandhu«u mayy ÃveÓya mana÷ samyak sama-d­g vicarasva gÃm || [BhP 11.7.6] noddhavo'ïv api man-nyÆna [BhP 3.4.31] ity-Ãdibhi÷ ÓrÅmad-uddhvasya siddhatvenaiva prasiddhatvÃt taæ lak«yÅk­tya tad-dvÃrÃnyebhya evopadeÓo'yam | evam anyatra j¤eyam | tataÓ ca jahal-lak«aïayà tvaæ tvadÅya-mÃrgÃnugato bhakto vicarasva vicaratv ity evÃrtha÷ | samad­ktvaæ ca mÃæ vinÃnyatra heyopÃdeyatvÃbhÃvÃt | tu-Óabdo bahirmukha-niv­tty-artha÷ | tenÃpi pÆrvam idam abhipretam | tvayopayukta-srag-gandha-vÃso'laÇkÃra-carcitÃ÷ | ucchi«Âa-bhojino dÃsÃs tava mÃyÃæ jayemahi || munayo vÃta-vÃsanÃ÷[*ENDNOTE #2] Óramaïà Ærdhva-manthina÷ | brahmÃkhyaæ dhÃma te yÃnti ÓÃntÃ÷ sannyÃsino'malÃ÷ || vayaæ tv iha mahÃyogin bhramanta÷ karma-vartmasu | tvad-vÃrtayà tari«yÃmas tÃvakair dustaraæ tama÷ || smaranta÷ kÅrtayantaÓ ca k­tÃni gaditÃni te | gaty-utsmitek«ita-k«veli yan n­loka-vi¬ambanam || [BhP 11.6.46-50] iti | || 11.7 || ÓrÅ-bhagavÃn ||66|| [67] agre ca j¤Ãna-yogasya kevalayÃsÃdhyatvaæ bhakti-yogasya tu sukha- sÃdhyatvam Ãnu«ÃÇgikatayà j¤Ãna-janakatvaæ svayam api puru«Ãrthatvaæ ceti | yathà - na kuryÃn na vadet ki¤cin na dhyÃyet sÃdhv asÃdhu và | ÃtmÃrÃmo'nayà v­ttyà vicarej ja¬avan muni÷ || [BhP 11.11.17] ity antena j¤Ãna-yogam uktvà bhakti-yogam uddbhÃvayitum Ãha -- Óabda-brahmaïi ni«ïÃto ni«ïÃyÃt pare yadi | Órutas tasya Órama-phalo hy adhenum iva rak«ata || [BhP 11.11.18] atra para-brahma-padena para-tattva-mÃtram ucyate |na tu brahmatva- bhagavattvÃdi-vivekeneti j¤eyam, sarvatra tat-sÃmyÃt | tad evaæ Óabda- brahmÃbhyÃsasya para-brahmÃbhyÃsa÷ prayojanam ity uktam | tatra sarve«v evÃæÓe«u viÓe«ata÷ upani«ad-bhÃge«u Óabda-brahmaïas tat-pratipÃdakatve sthite'pi tad-vicÃra-koÂibhir api para-brahma-ni«Âhà na jÃyate, kintu tasmin yasminn aæÓe ÓrÅ-bhagavad-ÃkÃra-para-brahma-lÅlÃdikaæ pratipÃdyate tad- abhyÃsenaiva bhagavad-ÃkÃre ca ni«Âhà jÃyate | tad uktam -- saæsÃra-sindhum atidustaram uttitÅr«or nÃnya÷ plavo bhagavata÷ puru«ottamasya | lÅlÃ-kathÃ-rasa-ni«evaïam antareïa puæso bhaved vividha-du÷kha-davÃrditasya ||[BhP 12.4.40] (page24) Óreya÷-s­tiæ bhaktim udasya te vibho kliÓyanti ye kevela-bodha-labdhaye | te«Ãm asau kleÓala eva Ói«yate nÃnyad yathà sthÆla-tu«ÃvaghÃtinÃm || [BhP 10.14.4] ity-Ãdi ca | [68-69] ataeva madÅya-lÅlÃ-ÓÆnyÃæ vaidikÅm api vÃcaæ nÃbhased ity Ãha dvÃbhyÃm - gÃæ dugdha-dohÃm asatÅæ ca bhÃryÃæ dehaæ parÃdhÅnam asat-prajÃæ ca | vittaæ tvat-tÅrthÅk­tam aÇga vÃcaæ hÅnÃæ mayà rak«ati du÷kha-du÷khÅ || [BhP 11.11.19] mayà ÓrÅ-bhagavatà hÅnÃæ mama lÅlÃdi-ÓÆnyÃm | mayà hÅnÃæ vÃcam ity uktaæ viv­ïoti - yasyÃæ na me pÃvanam aÇga karma sthitudbhava-prÃïa-nirodham asya | lÅlÃvatÃrepsita-janma- và syÃd bandhyÃæ giraæ tÃæ vibh­yÃn na dhÅra÷ || [BhP 11.11.20] yasyÃæ me jagata÷ Óodhakaæ caritaæ na syÃt kiæ tad asya viÓvasya sthity-Ãdi- rÆpaæ tad-dhetur ity arthas tato'py utk­«Âatamatvena vim­«yÃha lÅlÃvatÃre«u Åpsitaæ jagata÷ premÃspadaæ ÓrÅ-k­«ïa-rÃmÃdi-janma và na syÃt, tÃæ ni«phalÃæ giraæ veda-lak«aïÃm api dhÅro dhÅmÃn na dhÃrayet | tad uktaæ ÓrÅ-nÃradena - idaæ hi puæsas tapama÷ Órutasya và [BhyP 1.5.22] ity Ãdi | ataeva gÅtaæ kali-yuga-pÃvanÃvatÃreïa ÓrÅ-bhagavatà - Órutam apy aupani«adaæ dÆre hari-kathÃm­tam | yan na santi dravac-citta-kampÃÓru-pulakÃdayam || [PadyÃvalÅ, 39] iti | [70] tad evaæ bhaktyaiva j¤Ãnaæ sidhyatÅty uktvà taæ ca j¤Ãna-mÃrgam upasaæharati - evaæ jij¤ÃsayÃpohya nÃnÃtva-bhramam Ãtmani | upÃrameta virajaæ mano mayy arpya sarvage || [BhP 11.11.21] jij¤Ãsayà baddho mukta iti vyÃkhyà guïato me na vastuta÷ [BhP 11.11.1] ity- Ãdi-pÆrvokta-prakÃraka-vicÃreïa | Ãtmani Óuddha-jÅve | nÃnÃtvaæ devatva- manu«yatvÃdi-bhedam apohya | evaæ mal-lÅlÃdi-Óravaïena mano mayi brahmÃkÃre sarvage arpya dhÃrayitvà upÃrameta | [71] tad evaæ j¤Ãna-miÓrÃæ bhaktim upadiÓya tad-anÃdareïÃnu«aÇga-siddha- j¤Ãna-guïÃæ ÓuddhÃm eva bhaktim upadiÓati caturbhi÷ - yady anÅÓo dhÃrayituæ mano brahmaïi niÓcalam | mayi sarvÃïi karmÃïi nirapek«a÷ samÃcara || [BhP 11.11.22] yadÅti niÓcaye | ÂÅkÃyÃæ dhatte padaæ tvam avità yadi vighna-mÆrdhni [BhP 11.4.10] ity-Ãdivat | atra j¤Ãnecchur eva prak­te÷ | ÓrÅmad-uddhavaæ prati ca tÃd­Óatvam Ãropyaivedam ucyate | tataÓ ca Óreya÷-s­tiæ bhaktim udasya te vibho kliÓyanti [BhP 10.14.4] ity-Ãdi-pramÃïena bhaktiæ vinà kevala-j¤Ãna- mÃrgeïa mano brahmaïi dhÃrayituæ niÓcitam evÃnÅÓo bhavasi | tato'pi svato j¤ÃnÃdi-sarva-guïa-sevitaæ bhakti-yogam evÃÓrayeti tat-sopÃnam upadiÓati mayÅty-Ãdinà | [72] athavà prÃktana-bhakti-(page 25) balÃbhÃvÃd brahma-j¤Ãnecchur yadi tatra mano dhÃrayitum anÅÓa÷ syÃt, tadÃdhunÃpy evaæ kurvÅteti yojyam | samÃcara arpaya | nirapek«o vächÃntara-rahita÷ | ÓraddhÃlur mat-kathÃ÷ Ó­ïvan subhadrà loka-pÃvanÅ÷ | gÃyann anusmaran karma janma cÃbhinayan muhu÷ || mad-arthe dharma-kÃmÃrthÃn Ãcaran mad-apÃÓraya÷ | labhate niÓcalÃæ bhaktiæ mayy uddhava sanÃtane || [BhP 11.11.23-4] ÂÅkà ca - mad-arpaïa÷ karmabhir viÓuddha-sattvasyÃntaraÇgÃæ bhaktim Ãha ÓraddhÃlur itÅty e«Ã | abhinayan janma-karma-lÅlayor madhye ye'æÓà nijÃbhÅ«Âa-bhÃva-bhakti- gatÃs tÃn svayam anukurvan bhagavad-gatÃæ bhaktÃntara-gatÃæÓ ca tÃn anya- dvÃrÃnukurvann ity artha÷ | kiæ ca, yo dharmo godÃnÃdi-lak«aïas tam api mad-arthe madÅya-janmÃdi-mahotsavÃÇgatvenaiva | yaÓ ca kÃmo mahÃ- prÃsÃda-vÃsÃdi-lak«aïas tam api mad-arthe madÅya-sevÃdy-arthe man- mandira-vÃsÃdi-laksaïatvenaiva | yaÓ cÃrtho dhana-saÇgrahas tam api mad- arthe mat-sevÃ-mÃtropayogitvenaivÃcaran sevamÃna÷ | mad-apÃÓraya÷ mad- arthe ÃÓrayÃntara-ÓÆnya-cetÃÓ ca san tÃm eva kathÃ-ÓravaïÃdi-lak«aïÃæ bhaktiæ mayi niÓcalÃæ kÃla-traye'py avyabhicÃriïÅæ labhate, tat-sukhena kaivalyÃdÃv apy anÃdarÃt | na ca bhajanÅyasya calatayà và sà cali«yatÅti mantavyam ity Ãha sanÃtana iti | [73-74] nanv evambhÆta-bhakti-mÃrga-prav­ttir ni«Âhà và kathaæ syÃd ity ÃÓaÇkya tatra hetum Ãha - sat-saÇga-labdhayà bhaktyà mayi mÃæ sa upÃsità | iti bhaktyà bhakti-rucyà sa bhakto mÃm upÃsità bhajamÃno bhavati | tasya ca bhaktasya madÅyaæ brahmÃkÃraæ bhagavad-ÃkÃraæ ca sarvam api svarÆpa- vij¤Ãnam anÃyÃsenaiva bhavatÅty Ãha -- sa vai me darÓitaæ sadbhir a¤jasà vindate padam || [BhP 11.11.25] iti | a¤jasà bhakty-anu«aÇgenaiva | padaæ svarÆpam || || 11.11 || ÓrÅ-bhagavÃn || 67-75 || [75] agre ca bhakti-yogasyaiva prÃk-siddhatÃ, sÃk«Ãt ÓrÅ-bhagavat-pravartitatà svayam eva mukhyatà | pare«Ãm arvÃcÅnatà yathÃ-rucinÃnaÃjana-pravartitatà tucchatà ceti | yathÃ, ÓrÅmad-uddhava uvÃca -- vadanti k­«ïa ÓreyÃæsi bahÆni brahma-vÃdina÷ | te«Ãæ vikalpa-prÃdhÃnyam utÃho eka-mukhyayà || bhavatodÃh­ta÷ svÃmin bhaktiyogo'napek«ita÷ | nirasya sarvata÷ saÇgaæ yena tvayy ÃviÓen mana÷ || [BhP 11.14.1-2] ÂÅkà ca - ÓreyÃæsi Óreya÷-sÃdhanÃni | kiæ vikalpena prÃdhÃnyam utÃho kiæ và ekasyaiva mukhyatÃ, eka-mukhyatÃpek«otthÃpane kÃraïaæ bhavateti | na apek«itam anapek«Ã yasmin sa ahaituka÷ | ayam artho - bhavatà yo bhakti- yoga ukta÷, anye ca yÃni ni÷Óreyasa-sÃdhanÃni vadanti tte«Ãæ kiæ phala- sÃdhanatvena prÃdhÃnyam eva sarve«Ãm utÃÇgÃÇgitvam | prÃdhÃnyenÃpi sarve«Ãæ kiæ vikalpena tulya-phalatvaæ yad và kaÓcid viÓe«a ity e«Ã | [76] atrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca -- kÃlena na«Âà pralaye vÃïÅyaæ veda-saæj¤ità | mayÃdau brahmaïe proktà dharmo yasyÃæ mad-Ãtmaka÷ || [BhP 11.14.3] (page 26) ÂÅkà ca - tatra bhaktir eva mahÃ-phalatvena mukhyÃ, anyÃni tu svasva- prak­ty-anusÃreïa kha-pu«pa-sthÃnÅya-svargÃdi-phala-buddhibhi÷ prÃïibhi÷ prÃdhÃnyena parikalpitÃni k«ullaka-phalÃnÅti vivektuæ prak­ty-anusÃreïa bahudhà pratipattim Ãha kÃleneti saptabhi÷ | mad-atmako mayy evÃtmà cittaæ yena sa ity e«Ã | yad và madÃtmako mat-svarÆpa-bhÆto nirguïatvÃsmat-svarÆpa-bhÆto bhakti- lak«aïo dharma÷ prokta÷ sarva-samanvaye pratipÃditam ity artha÷ | [77-80] tad evaæ sati tasyÃm evÃneka-vidha-Óreyo-vadane hetum Ãha -- man-mÃyÃ-mohita-dhiya÷ puru«Ã÷ puru«ar«abha | Óreyo vadanty anekÃntaæ yathÃ-karma yatha-ruci || [BhP 11.14.9] tat-prak­tÅnÃæ mÃyÃ-guïa-mÆlatvÃd manmÃyÃmohitadhiya÷ | anekÃntaæ nÃnÃ-vidham | Óreya÷ puru«Ãrthaæ tat-sÃdhanaæ ca | yata÷ - na sÃdhayati mÃæ yogo na sÃÇkhyaæ dharma uddhava | na svÃdhyÃyas tapas tyÃgo yathà bhaktir mamorjità || [BhP 11.14.20] na sÃdhayati na vaÓÅkaroti | tapo j¤Ãnam | tyÃga÷ sannyÃsa÷ | dharma÷ satya-dayopeto vidyà và tapasÃnvità | mad-bhaktyÃpetam ÃtmÃnaæ na samyak prapunÃti hi || [BhP 11.14.22] dharmo ni«kÃma÷ | vidyà ÓÃstrÅyaæ brahma-j¤Ãnam | tapas tad-Åk«aïam | bhakti-lak«aïais tu -- yathà yathÃtmà parim­jyate'sau mat-puïya-gÃthÃ-ÓravaïÃbhidhÃnai÷ | tathà tathà paÓyati vastu sÆk«maæ cak«ur yathaiväjana-samprayuktam || [BhP 11.14.26] ÂÅkà ca - nanu brahma-vid Ãpnoti param [TaittU 2.1.1] tam eva viditvÃtim­tyum eti [ÁvetU 6.15] ity Ãdi-Órutibhyo j¤ÃnÃd evÃvidyÃ-niv­ttyà tvat-prÃptir avagamyate kuto bhakti-yogenety ucyate | atrÃha yathà yateti | Ãtmà cittaæ parim­jyate Óodyate mat-puïya-gÃthÃnÃæ Óravaïair abhidhÃnaiÓ ca | bhakta-revÃvÃntara-vyÃpÃro j¤Ãnaæ na p­thag ity artham | ity e«Ã | || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn ||77-80|| [81-83] agre ca karma-j¤Ãna-bhakti-yogÃn tat-tad-adhikÃritÃyÃæ p­thag hetÆæÓ coktvà j¤Ãna-karmÃnÃdareïa (page 27) bhakter evÃbhidheyatvam Ãha pa¤cabhi÷ | tatra j¤ÃnÃbhyÃsÃnÃdaraæ vaktuæ tad-adhikÃra-hetu-vairÃgyÃbhyÃsÃnÃdaraæ vidhatte -- proktena bhakti-yogena bhajato mÃsak­n mune÷ | kÃmà h­dayyà naÓyanti sarve mayi h­di sthite || [BhP 11.20.29] j¤ÃnÃbhyÃsÃnÃdaraæ vidhatte -- bhidyate h­daya-granthiÓ chidyante sarva-saæÓayÃ÷ | k«Åyante cÃsya karmÃïi mayi d­«Âe'khilÃtmani || [BhP 11.20.30] bhaktyaiva d­«Âe sÃk«Ãt-k­te | tathaivÃha - tasmÃn mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-Ãtmana÷ | na j¤Ãnaæ na ca vairÃgyaæ prÃya÷ Óreyo bhaved iha || [BhP 11.20.31] ÂÅkà ca - tad evaæ vyavashtayÃdhikÃri-trayam uktam | tatra bhakter anya- nirapek«atvÃd anyasya ca tat-sÃpek«atvÃd bhakti-yoga eva Óre«Âha ity upasaæharati tasmÃd iti tribhi÷ |mad-Ãtmano mayi Ãtmà cittaæ yasya tasya Óreya÷-sÃdhanam ity e«Ã | atra prÃyo-grahaïasyÃyaæ bhÃva÷ | bhajatÃæ j¤Ãna-vairÃgyÃbhyÃsena prayojanaæ nÃsty eva | tatra yathÃ-sthite'pi sadyo mukti-mÃrge ke«Ãæcit krama-mukti-mÃrge prav­ttir jÃyate | tathà brahma-bhÆta÷ prasannÃtmà [GÅtà 18.54] ity Ãdi ÓrÅ-gÅtÃnusÃreïa yadi krama-bhakti-mÃrge prav­tti÷ syÃt tadà bhavatv iti | tad evaæ bhakte÷ prema-lak«aïe sarva-phala-rÃje sva-phale nÃsty eva j¤ÃnÃdy-apek«Ã | [84] p­thak p­thak j¤ÃnÃdi-phale'pi sÃdhye nÃstÅty Ãha -- yat karmabhir yat tapasà j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat | yogena dÃma-dharmeïa Óreyobhir itarair api || sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate'¤jasà | svargÃpavargaæ mad-dhÃma katha¤cid yadi vächati || [BhP 11.20.32-33] itarais tÅrtha-yÃtrÃ-vratÃdibhir api yad bhÃvyaæ tat sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhaktau labhate | tatrÃpy a¤jasà anÃyÃsenaiva kiæ tat sarvam | tad Ãha - svargÃvargam iti | svarga÷ prÃpa¤cika-sukhaæ sattva-Óuddhy-Ãdi- krameïÃpavargo mok«a-sukhaæ ca | tad-atikrami-sukhaæ ca bhavatÅty Ãha - mad-dhÃma vaikuïÂhaæ ceti | katha¤cid bhakty-upakaraïatvenaiva yadi vächati kaÓcit, tatra ÓrÅ-citraketv-Ãdivat svarga-vächà | tasya bhakty- upakaraïatvaæ coktaæ - reme vidyÃdhara-strÅbhir gÃpayan harim ÅÓvaram [BhP 6.17.3] iti | ÓrÅ-ÓukÃdivad-apavarga-vächà | tat-prÃrthanayà go- Ó­Çgopari-sar«apa-sthiti-kÃlaæ vyÃpya ÓrÅ-k­«ïena dÆrÅk­tÃyÃæ mÃyÃyÃæ satyÃæ mÃt­-garbhÃd bahirbabhÆva iti brahma-vaivarta-kathà | tatra ca bhakty- upakaraïatvaæ brahma-bhÆta÷ prasannÃtmà ity-Ãdi-gÅtÃ-vacanÃt | tathà prÃpta-bhagavat-pÃr«ada-tadÅya-v­nda-viÓe«avad vaikuïÂhecchà | te hi premïà sÃk«Ãt ÓrÅ-bhagavac-caraïÃravinda-sevecchayaiva tat-prÃrthyaæ (page 28) prÃptavanta÷ | yac ca vrajanty animi«Ãm­«abhÃnu-v­ttyà [BhP 3.15.25] || 11.20 || ÓrÅ-bhagavÃn || 81-84|| [85] ante ca - e«Ã buddhimatÃæ buddhir manÅ«Ã ca manÅ«iïÃm | yat satyam an­teneha martyenÃpnoti mÃm­tam || [BhP 11.29.22] ÂÅkà ca - ato mad-bhajanam eva buddher vivekasya manÅ«ÃyÃÓ cÃturyasya ca phalam ity Ãha e«eti | tÃm eva darÓayati satyam am­taæ ca mà mÃm an­tenÃsatyena martyena vinÃÓinà manu«ya-dehena iha asminn eva janmani prÃpnotÅti yat saiva buddhir manÅ«Ã ceti | buddhir viveko manÅ«Ã cÃturyam ity e«Ã | pÆrvaæ bhakti-prakaraïasya gatatvÃd ity ato hetÆpanyÃsa÷ k­ta÷ - hariÓcandro rantideva u¤cha-v­tti÷ Óivir bali÷ | vyÃdha÷ kapoto bahavo hy adhruveïa dhruvaæ gatÃ÷ || [BhP 10.72.19] iti | || 11.29 || 85 || [86] ÓrÅ-ÓukopadeÓopasaæhÃre ca Óravaïam upalak«ya - saæsÃra-sindhum atidustaram uttitÅr«or nÃnya÷ plavo bhagavata÷ puru«ottamasya | lÅlÃ-kathÃ-rasa-ni«evaïam antareïa puæso bhaved vividha-du÷kha-davÃrditasya || [BhP 12.4.40] ÂÅkà ca - anya÷ plava uttaraïa-sÃdhanaæ na bhaved upÃyÃntarÃbhÃvÃd ity e«Ã | anyÃsÃm api bhaktÅnÃæ tat-pÆrvakatvenaiva prav­tter upÃyÃntarÃsambhavatvam uktam | etad-anantarÃdhyÃyaÓ ca tÃd­ÓopakramopasaæhÃra-maya eva | atrÃnugÅyate'bhÅk«ïaæ bhagavÃn harir ÅÓvara÷ | yasya prasÃdajo brahmà rudra÷ krodha-samudbhava÷ || [BhP 12.5.1] ity upakramya, etat kathitaæ tÃta yad Ãtmà p­«ÂavÃn n­pa÷ [BhP 1.19.5] harer viÓvÃtmanaÓ ce«ÂÃæ kiæ bhÆya÷ Órotum icchasi [BhP 12.5.14] ity upasaæhÃre'pi | tÃd­Óa-mahimatvena pÆrvokta-lÅlÃ-kathÃ-Óravaïasyaiva prÃdhÃnyÃt ata upakramopasaæhÃra-nirdi«ÂatvÃt Óravaïopalak«ita-bhakter evÃtrÃpi prÃdhÃnyam | yas tu tan-madhye tvaæ tu rÃjan mari«yati [BhP 12.5.2] ity Ãdinà j¤ÃnopadeÓa÷ sa ca tasya yà prÃg avagatà bhakti-ni«ÂhÃyà eva svayaæ darÓayi«yamÃïatvÃt | tatra prÃcÅnà tan-ni«Âhà yathà prathame k­«ïÃÇghri-sevÃm adhimanyamÃna÷ [BhP 1.19.5] iti | dadhyau mukundÃÇghrim ananya-bhÃva÷ [BhP 1.19.7] ity Ãdi tan-ni«Âhataiva | tad- bhaya-parityÃgo yathà tad-vÃkye - (page 29) dvijopas­«Âa÷ kuhakas tak«ako và daÓatv alaæ gÃyata vi«ïu-gÃthÃ÷ || [BhP 1.19.15] iti | taj-j¤ÃnopadeÓam abahu matvà Óravaïa-lak«aïayà bhaktyaiva sva- k­tÃrthatvam uktam | siddho'smy anug­hÅto'smi bhavatà karuïÃtmanà | ÓrÃvito yac ca me sÃk«Ãd anÃdi-nidhano hari÷ || nÃtyadbhutam ahaæ manye mahatÃm acyutÃtmanÃm | aj¤e«u tÃpa-tapte«u bhÆte«u yad-anugraha÷ || purÃïa-saæhitÃm etÃm aÓrau«ma bhavato vayam | yasyÃæ khalÆttama÷Óloko bhagavÃn anuvarïyate || [BhP 12.6.2-4] iti | punaÓ caikena padyena tad-vÃkya-gaurava-mÃtreïÃÇgÅk­tasya brahma- j¤Ãnasya tak«akÃdi-bhaya-niv­tti-hetutvam uktvÃpy anyena tad-Ærdhvam adhok«aja eva vÃk-cetasos tan-nÃma-kÅrtana-dhyÃnÃveÓÃnuj¤Ã prÃrthità | bhagavaæs tak«akÃdibhyo m­tyuæ yo na bibhemy aham | pravi«Âo bhrama-nirvÃïam abhayaæ darÓitaæ tvayà || anujÃnÅhi mÃæ brahman vÃcaæ yacchÃmy adhok«aje | mukta-kÃmÃÓayaæ ceta÷ praveÓya vis­jÃmy asÆn || [BhP 12.6.5-6] iti | atha punar anyena padyenÃj¤Ãna-nirÃsaka-j¤Ãna-vij¤Ãna-siddhiÓ ca bhagavat- padÃravinda-darÓanÃnandÃntarbhÆtaiva mama sphuratÅti vij¤Ãpitam | yathà - - aj¤Ãnaæ ca nirastaæ me j¤Ã-vij¤Ãna-ni«Âhayà | bhavatà darÓitaæ k«emaæ paraæ bhagavata÷ padam || [BhP 12.6.7] iti | atra pada-Óabdasya caraïÃravindÃbhidhÃyakatve j¤Ãnena vaiyÃsaki-Óabditena bheje khagendra-dhvaja-pÃda-mÆlam [BhP 1.18.16] ity evÃsti prathame sÃdhakam | tad etat prakaraïÃrthas tatra ÓrÅ-sÆtenaiva spa«ÂÅk­ta÷ | brahma-kopotthitÃd yas tu tak«akÃt prÃïa-viplavÃt | na sammumohoru-bhayÃd bhagavaty arpitÃÓaya÷ || [BhP 1.18.2] nottamaÓloka-vÃrtÃnÃæ ju«atÃæ tat-kathÃm­tam | syÃt sambhramo'nta-kÃle'pi smaratÃæ tat-padÃmbujam || [BhP 1.18.4] iti | tathà pÆrvaæ dvÃdaÓasyaiva t­tÅye prathama-skandhÃnta÷sthasya - ata÷ p­cchÃmi saæsiddhiæ yoginÃæ paramaæ gurum | puru«asyeha yat kÃryaæ mriyamÃïasya sarvathà || [BhP 1.19.34] ity asya rÃja-praÓnasyottaratvena bhagavad-dhyÃna-kÅrtane eva svayaæ ÓrÅ- ÓukadevenÃpy upadi«Âe -- tasmÃt sarvÃtmanà rÃjan h­disthaæ kuru keÓavam | mriyamÃïo hy avahitas tato yÃti parÃæ gatim || mriyamÃïair abhidhyeyo bhagavÃn parameÓvara÷ | Ãtma-bhÃvaæ nayaty aÇga sarvÃtmà sarva-sambhava÷ || kaler do«a-nidhe rÃjann asti hy eko mahÃn guïa÷ kÅrtanÃd eva k­«ïasya mukta-saÇga÷ paraæ vrajet || [BhP 12.3.48-50] ity Ãdinà tatas tatra keÓava avahita÷ k­tÃvadhÃna Ãtma-bhÃvam Ãtmano bhaktim | astu tÃvad ÃyÃsa-(page 30) sÃdhyaæ j¤Ãnam | hi yasmÃd anÃyÃsa- sÃdhyÃt kÅrtanÃd evety artha÷ | dvitÅya-skandhe'pi na hy ato'nya÷ Óiva÷ panthà [BhP 2.2.33] ity Ãdinà evam etan nigaditam [BhP 2.3.1] ity antena granthena nÃnÃÇgavÃn Óuddha-bhakti-yoga eva tatrottaratvena paryavasita÷ | tatrÃpi pibanti ye bhagavata÷ [BhP 2.2.37] ity Ãdinà lÅlÃ-kathÃ-Óravaïa eva parama-paryavasÃnaæ d­Óyate | tasmÃt sÃdhÆktaæ tvaæ tu rÃjan mari«yeti ity Ãdikaæ tad-bhakti-ni«ÂhÃ-prakaÂanÃrtham eveti | yatho bhaktÃv eva tad- upadeÓasya tÃtparyam | ataeva dvitÅyasyëÂame rÃja-prÃrthanà ca nÃnyathà syÃt | k­«ïe niveÓya ni÷saÇgaæ manas tyak«ye kalevaram [BhP 2.8.2] ity Ãdi | || 12.4 || ÓrÅ-Óuka÷ || 86 || [87-91] ÓrÅ-sÆtopadeÓÃnte'pi pa¤cabhi÷ - nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitaæ na Óobhate j¤Ãnam alaæ nira¤janam | kuta÷ puna÷ ÓaÓvad abhadram ÅÓvare na cÃrpitaæ karma yad apy akÃraïam || [BhP 12.12.52] ÂÅkà ca - idÃnÅæ j¤Ãna-karmÃdarÃd api bhagavat-kÅrtanÃdi«v evÃdara÷ kartavya ity Ãha nai«karmyaæ tat-prakÃÓakaæ yaj j¤Ãnaæ yato nira¤janam upÃdhi-nivartakaæ, tad api acyuta-bhakti-varjitaæ cen na Óobhate nÃparok«a- paryantaæ bhavatÅty artha ity Ãdikà | yaÓa÷-ÓriyÃm eva pariÓrama÷ paro varïÃÓramÃcÃra-tapa÷-ÓrutÃdi«u | avism­ti÷ ÓrÅdhara-pÃda-padmayor guïÃnuvÃda-ÓravaïÃdibhir hare÷ || [BhP 12.12.53] ÂÅkà ca -kiæ ca varïÃÓramÃcÃrÃdi«u ya÷ paro mahÃn pariÓrama÷ sa yaÓo- yuktÃyÃæ ÓriyÃm eva kÅrto sampadi và kevalaæ na parama-puru«Ãrtha÷ | guïÃnuvÃdÃdibhis tu ÓrÅdhara-pÃda-padmayor avism­tir bhavati ity e«Ã | tathà -- avism­ti÷ k­«ïa-padÃravindayo÷ k«iïoty abhadrÃïi ca Óaæ tanoti ca | sattvasya Óuddhiæ paramÃæ ca bhaktiæ j¤Ãnaæ ca vij¤Ãna-virÃga-yuktam || [BhP 12.12.54] spa«Âam | tathà - yÆyaæ dvijÃgryà bata bhÆri-bhÃgà yac-chaÓvad-Ãtmany-akhilÃtma-bhÆtam | nÃrÃyaïaæ devam adevam ÅÓam ajasra-bhÃvà bhajatÃviveÓya || [BhP 12.12.55] ÂÅkà ca - tad evaæ ÓrotÌï ÃtmÃnaæ cÃbhinandayann Ãha | tathà yÆyam iti dvÃbhyÃm | tthà hi dvjÃgryà yad yasmÃd Ãtmany anta÷karaïe ÓrÅ- nÃrÃyaïam ÃviveÓya ÓaÓvad bhajata | sambhÃvanÃyÃæ lo | ato bhÆri-bhÃgà bahu-puïyavanta÷ kathambhÆtam akhilÃtma-bhÆtaæ sarvÃnaryÃmiïam ata eva devaæ sarvopÃsyam | adevaæ na devo'nyo yasya tam | kuta ÅÓam | yad và yasmÃd yÆyaæ bhÆri-bhÃgÃs tapa Ãdinà sampannÃs tato nÃrÃyaïaæ bhajateti vidhi÷ ity e«Ã | (page 31) atra tapa-Ãdi-sampatte÷ sÃrthakatvaæ nÃrÃyaïa-bhajanena bhavatÅti svÃmy- abhiprÃya÷ | tathà - ahaæ ca saæsÃrita Ãtma-tattvaæ Órutaæ purÃïe paramar«i-vaktrÃt | prÃyopaveÓe n­pate÷ parÅk«ita÷ sadasy ­«ÅïÃæ mahatÃæ ca Ó­ïvatÃm || [BhP 12.12.56] etat-prasaÇgenÃhaæ cÃtma-tattvam akhilÃtma-bhÆtaæ nÃrÃyaïaæ smÃrita÷ | taæ prati paramotkaïÂhitÅk­to'smÅty artha÷ | yad Ãtma-tattvaæ me mayà mahar«i-vaktrÃc chrutam || || 12.12 || ÓrÅ-sÆta÷ || 87-91 || [92] tad evam asmin ÓrÅmati mahÃ-purÃïe guru-Ói«ya-bhÃvena prav­ttÃnÃm upadeÓa-Óik«Ã-vÃkye«u hakter evÃbhidheyatvaæ sÃdhitam | tathà - tat kathyatÃæ mahÃ-bhÃga yadi k­«ïa-kathÃÓrayam | athavÃsya padÃmbhoja- makaranda-lihÃæ satÃm || [BhP 1.16.6] ity anusÃreïa sarve«Ãm itihÃsÃnÃm api tan-mÃtra-tÃtparyatvaæ j¤eyam | vistara-bhiyà tu na vivriyate | anyatra ca tad eva d­Óyate | tatrÃnvayena yathà - etÃvÃn eva loke'smin puæsÃæ dharma÷ para÷ sm­ta÷ | bhakti-yogo bhagavati tan-nÃma-grahaïÃdibhi÷ || [BhP 6.3.22] puæsÃæ jÅva-mÃtrÃïÃæ para÷ dharma÷ sÃrvabhaumo dharma etÃvÃn eva sm­to naitad adhika÷ | etÃvat tvam evÃha - tan-nÃma-grahaïÃdibhir yo bhakti-yoga÷ sÃk«Ãd bhaktir iti | eva-kÃreïÃnya-vyÃv­ttatvaæ spa«Âayati bhavatÅti | nÃma-grahaïÃdÅny api yadi karmÃdau tat-sÃdguïyÃdy-arthaæ prayujyante | tadà tasya paratvaæ nÃsti | tuccha-phalÃrtha-prayojyatvena tad- aparÃdhÃd ity artha÷ | tathaiva k«ayi«ïu-phala-dÃt­tvaæ ca bhavatÅti bhÃva÷ | || 6.3 || ÓrÅ-yama÷ sva-bhaÂÃn || 92 || [93] tathà ca -- sadhrÅcÅno hy ayaæ loke panthÃ÷ k«emo'kuto-bhaya÷ | suÓÅlÃ÷ sÃdhavo yatra nÃrÃyaïa-parÃyaïÃ÷ || [BhP 6.10.17] ayaæ panthÃ÷ ÓrÅ-nÃrÃyaïa-bhakti-mÃrga÷ || || 6.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 93 || [94] tatraivÃnvayena sarva-ÓÃstra-phalatvaæ sa-kaimutyam Ãha - Órutasya puæsÃæ sucira-Óramasya nanv a¤jasà sÆribhir Ŭito'rtha÷ | tat-tad-guïÃnuÓravaïaæ mukunda- pÃdÃravindaæ h­daye«u ye«Ãm || [BhP 3.13.4] (page 32) puæsÃæ Órutasya vedÃrthÃvagater ayam evÃrtha÷ prayojanam Ŭita÷ ÓlÃghita÷ | ko'sau ? mukundasya pÃdÃravindaæ ye«Ãæ h­daye«u vartate te«Ãæ tad-guïÃnÃæ bhagavad-bhakty-ÃtmakÃnÃm anusmaraïaæ tat so'yam iti | tata÷ sutarÃm eva ÓrÅ-mukundasyety artha÷ | evam evoktaæ vÃsudeva-parà vedÃ÷ [BhP 2.2.28] ity Ãdi | bhagavÃn brahma kÃrtsnyena trir anvÅk«ya manÅ«ayà | tad adhyavasyat kÆÂa-stho ratir Ãtman yato bhavet || [BhP 2.2.34] tathà ca pÃdme b­hat-sahasra-nÃmni - smartavya÷ satataæ vi«ïur vismartavyo na jÃtucit | sarve vidhi-ni«edhÃ÷ syur etayor eva kiÇkarÃ÷ || skÃnde prabhÃsa-khaï¬e, liÇga-purÃïe ca - Ãlo¬ya sarva-ÓÃstrÃïi vicÃrya ca puna÷ puna÷ | idam eva suni«pannaæ dhyeyo nÃrÃyaïa÷ sadà || [LiP 2.7.11] ata eva vedÃdy-arpaïa-mantra iti - vidyÃ-tapo-dhyÃna-yonir ayonir vi«ïur Ŭita÷ | brahma-yaj¤as tato deva÷ prÅyatÃæ me janÃrdana÷ || || 3.13 || ÓrÅ-vidura÷ ||94|| [95] yato yaÓ ca ÓÃstre varïÃÓramÃcÃro vidhÅyate tasyÃpy anupama-caritaæ phalaæ bhaktir eva | yathà - dÃna-vrÃta-tapo-homa- japa-svÃdhyÃya-saæyamai÷ | Óreyobhir vividhaiÓ cÃnyai÷ k­«ïe bhaktir hi sÃdhyate || [BhP 10.47.21] dÃnÃdibhi÷ ÓrÅ-k­«ïa-santo«Ãrther iti j¤eyam | taj janma tÃni karmÃïi tad- Ãyus tan-mana÷ [BhP 4.31.7] ity Ãdi | b­han-nÃradÅye (1.39.51) - janma-koÂi-sahasre«u puïyaæ yai÷ samupÃrjitam | te«Ãæ bhaktir bhavec chuddhà deva-deve janÃrdane || iti | agastya-saæhitÃyÃm - vratopavÃsa-niyama-janma-koÂyÃpy anu«Âhitai÷ | yaj¤aiÓ ca vividhai÷ samyag bhaktir bhavati mÃdhave || iti | etad eva vyatirekeïoktaæ dharma÷ svanu«Âhita÷ puæsÃm [BhP 1.2.8] ity Ãdau | yaÓa÷ ÓriyÃm eva [BhP 12.12.4] ity Ãdau ca | || 10.47 || uddhava÷ ÓrÅ-vraja-devÅm ||95|| [96] yac ca yatra j¤Ãnam abhidhÅyate tad api bhakty-antar-bhÆtatayiava labhyam | yathà - pureha bhÆman bahavo'pi yoginas tvad-arpitehà nija-karma-labdhayà | vibudhya bhaktyaiva kathopanÅtayà prapedire'¤jo'cyuta te gatiæ parÃm || [BhP 10.14.5] he bhÆman, iha loke pÆrvaæ bahavo yogino'pi santo yogair j¤Ãnam aprÃpya paÓcÃt tvayi arpitehà laukiky appi ce«Âà | tathÃrpitÃni yÃni nijÃni karmÃïi tair labdhayà kathÃ-rucir-rÆpayÃ, punaÓ ca (page 33) kathopanÅtayà tvat- samÅpaæ prÃpitayà bhaktyaiväjasà sukhena vibhudhyÃtma-tattvam Ãrabhya ÓrÅ-bhagavat-tattva-paryantam anubhÆya tava parÃmantaraÇgÃæ gatiæ prÃptÃ÷ | ÓrÅ-gÅtopani«atsu ca ahaæ sarvasya prabhavo matta÷ [GÅtà 10.8] ity Ãdibhi÷ ÓuddhÃæ bhaktim upadiÓyÃha -- te«Ãm evÃnukampÃrtham aham aj¤Ãnajaæ tama÷ | nÃÓayÃmy ÃtmabhÃvastho j¤ÃnadÅpena bhÃsvatà || [GÅtà 10.11] iti | || 10.14 || brahmà ÓrÅ-bhagavantam || 96 || [97] yÃny anyÃni sarvÃïi tatra puru«Ãrtha-sÃdhanÃny ucyante tÃny api tathaiva bhakti-mÆlÃny eva | yathà - svargÃpavargayo÷ puæsÃæ rasÃyÃæ bhuvi sampadÃm | sarvÃsÃm api siddhÅnÃæ mÆlaæ tac-caraïÃrcanam || [BhP 10.81.19] mantratas tantrataÓ chidram [BhP 8.23.16] ity Ãdi-nyÃyena mukha-bÃhÆru- pÃdebhya÷ [BhP 11.5.2] ity Ãdy-ukta-nityatvena ca sarvathà tad- bahirmukhÃnÃæ tu tat-tad-alÃbha eva syÃd ity artha÷ | yathà skÃnde -- vi«ïu-bhakti-vihÅnÃnÃæ ÓrautÃ÷ smÃrtÃÓ ca yÃ÷ kriyÃ÷ | kÃya-kleÓa÷ phalaæ tÃsÃæ svairiïÅ-vyabhicÃravat || iti | tad uktaæ ÓrÅ-yudhi«Âhireïa - tvat-pÃduke avirataæ pari ye caranti dhyÃyanty abhadra-naÓane Óucayo g­ïanti | vindanti te kamala-nÃbha bhavÃpavargam ÃÓÃsate yadi ta ÃÓi«a ÅÓa nÃnye || [BhP 10.72.4] iti | ata uktaæ b­han-nÃradÅye (1.4.4) - yathà samasta-lokÃnÃæ jÅvanaæ salilaæ sm­tam | tathà samasta-siddhÅnÃæ jÅvanaæ bhaktir i«yate || || 10.82 || ÓrÅdÃma-vipra÷ ||97|| [98] tad evaæ tÃni sÃdhanÃni bhakti-jÅvanÃny eveti bhakter eva sarvatrÃbhidheyatvam | tÃni vinÃpi bhakter eva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe (1.11.48) pulaha-vÃkyam - yo yaj¤a-puru«o yaj¤e yoge ca parama÷ pumÃn | tasmiæs tu«Âe yad aprÃpyaæ kiæ tad asti janÃrdane || ataeva mok«a-dharme - yà vai sÃdhana-sampatti÷ puru«Ãrtha-catu«Âaye | tayà vinà tad Ãpnoti naro nÃrÃyaïÃÓraya÷ || iti | tasmÃt sÃdhÆktaæ sarva-ÓÃstra-Óravaïa-phalatvena tad-abhidheyatvam | ataeva prathamaæ svayaæ bhagavatà saiva pravartitety uktaæ kÃlena na«Âà pralaye vÃïÅyaæ veda-saæj¤ità mayà [BhP 11.14.3] ity-Ãdinà | tad evaæ sati ye tu nÃtikovidÃs te tat-tad-arthaæ karmÃdy-aÇgatvenaiva ÓrÅ- vi«ïÆpÃsanaæ kurvate | (page 34) tatas tad-aparÃdhena nija-kÃmanÃ-mÃtra- phala-pradatvam | na ca tat-tan-mÃtra-dÃnena paryÃpti÷ kintu paryÃvasÃne parama-phala-pradatvam eveti | tatas tasyà eva parama-hitatvenÃbhidheyatvam Ãha -- satyaæ diÓaty arthitam arthito n­ïÃæ naivÃrthado yat punar arthità yata÷ | svayaæ vidhatte bhajatÃm anicchatÃm icchÃpidhÃnaæ nija-pÃda-pallavam || [BhP 5.19.28] arthita÷ prÃrthita÷ san nÌïÃm arthitaæ satyam eva dadÃti | na tatra kadÃcid vyabhicÃra ity artha÷ | kintu tathÃpi tan-mantreïÃrthado na bhavati, tan- mÃtraæ dattvà niv­tto na bhavatÅty artha÷ | yata upÃsakas tatrÃpÆrïatvÃd bhoga-k«aye sati tadaiva punar arthità bhavati | na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃæ [ManuS 2.94] ity Ãde÷ | tad evam abhipretya sa tu parama-kÃruïikas tat-pÃda- pallavam eva vidhatte tebhyo dadÃtÅty artha÷ | yathà mÃtà carvyamÃïÃæ m­ttikÃæ bÃlaka-mukhÃd apasÃrya tatra khaï¬aæ dadÃti tadvad iti bhÃva÷ | evam apy uktaæ akÃma÷ sarva-kÃmo và [BhP 2.3.10] ity Ãdau tÅvratvaæ bhakte÷ | tathoktaæ gÃru¬e - yad durlabhaæ yad aprÃptaæ manaso yan na gocaram | tad apy aprÃrthitaæ dhyÃto dadÃti madhusÆdana÷ || [GarP 2.234.12] iti | evaæ ÓrÅ-sanakÃdÅnÃm api brahma-j¤ÃninÃæ bhakty-anuv­ttyà tat-pÃda- pallava-prÃptir j¤eyà || || 5.19 || devÃ÷ parasparam ||98|| [99] atha vyatireke karmÃnÃdareïÃha | tatra karmaïa÷ phala-prÃptÃv aniÓcayavattvaæ du÷kha-rÆpatvaæ ca bhaktes tu tasyÃm ÃvaÓyakatvaæ, sÃdhaka-daÓÃyÃm api sukha-rÆpatvaæ cety Ãhu÷ - karmaïy asminn anÃÓvÃse dhÆma-dhÆmrÃtmanÃæ bhavÃn | ÃpÃyayati govinda- pÃda-padmÃsavaæ madhu || [BhP 1.18.12] asmin karmaïi satra anÃÓvÃsa aviÓvasanÅye vaiguïya-bÃhulyena k­«ivat phala-niÓcayÃbhÃvÃd anena bhakter viÓvasanÅyatvam dhvanitam | dhÆmena dhÆmro vira¤jitau ÃtmÃnau ÓarÅra-citte ye«Ãæ, karmaïi «a«ÂhÅ, tÃn asmÃn ity artha÷ | pÃda-padmasya yaÓo-rÆpam Ãsavaæ makarandaæ madhu madhuram | atra satravat karmÃntaram, yaÓa÷-Óravaïavad bhakty-antaraæ ceti j¤eyam | tad evaæ bhaktiæ vinà karmÃdibhir asmÃkaæ du÷kham evÃsÅd iti vyatirekatvam atra gamyate | tad uktaæ - yaÓa÷-ÓriyÃm eva pariÓrama÷ para÷ [BhP 12.12.40] ity Ãdi | ato vai kavayo nityam [BhP 1.2.22] ity Ãdi ca | brahma- vaivarte ca Óivaæ prati ÓrÅ-vi«ïu-vÃkyam - yadi mÃæ prÃptum icchanti prÃpunvanty eva nÃnyathà | kalau kalu«a-cittÃnÃæ v­thÃyu÷-prabh­tÅni ca | bhavanti varïÃÓramiïÃæ na tu mac-charaïÃrthinÃm || iti | || 1.18 || ÓrÅ-­«aya÷ sÆtam || 99 || [100] tathà tyaktà svadharmaæ [BhP 1.5.17] ity Ãdikam anusandheyam | evaæ mahÃ- vitta-mahÃyÃsÃdi-sÃdhyena karmÃdinà tucchaæ svargÃdi-phalaæ svalpÃyÃsa- svalpa-vittÃdi-sÃdhyayà bhaktyà (page 35) tad-ÃbhÃsena ca parama-mahat- phalaæ tatra tatrÃnusandhÃya bhaktÃv eva ÓÃstra-tÃtparyaæ paryÃlocanÅyam | tasmÃt tat-tac-chÃstrÃïÃm api bhakti-vidheya-tad-anuvÃdena prav­ttatvÃn na vaiphalyam ity api j¤eyam | kiæ ca -- viprÃd dvi-«a¬-guïa-yutÃd aravinda-nÃbha- pÃdÃravinda-vimukhÃt Óvapacaæ vari«Âham | manye tad-arpita-mano-vacanehitÃrtha- prÃïaæ punÃti sa kulaæ na tu bhÆrimÃna÷ || [BhP 7.9.10] ÂÅkà ca - bhaktyaiva kevalayà hares to«a÷ sambhavatÅty uktam | idÃnÅæ bhaktiæ vinà nÃnyat ki¤cit tat-to«a-hetur ity Ãha viprÃd iti | manye dhanÃbhijana-rÆpa-tapa÷-Órutaujas- teja÷-prabhÃva-bala-pauru«a-buddhi-yogÃ÷ || [BhP 7.9.9] ity Ãdau pÆrvoktà ye dhanÃdayo dvi«a¬ dvÃdaÓa-guïÃs tair yuktÃd viprÃd api Óvapacaæ vari«Âhaæ manye | yad và sanat-sujÃtoktà dvÃdaÓa dharmÃdayo guïà dra«ÂavyÃ÷ - dharmaæ ca satyaæ ca damas tapaÓ ca vimatsaraæ hrÅs titik«ÃnasÆyà | yaj¤aÓ ca dÃnaæ ca dh­ti÷ Órutaæ ca vratÃni vai dvÃdaÓa brÃhmaïasya || iti | kathambhÆtaæ Óvapacaæ, tasminn aravinda-nÃbhe'rpità mana ÃdÃya yena tam | Åhitaæ karma | vari«Âhatve hetu÷ - sa evambhÆta÷ Óvapaca÷ sarva-kulaæ punÃti | bhÆri-mÃno garvo yasya sa tu vipra ÃtmÃnam api na punÃti, kuta÷ kulam | yato bhakti-hÅnasyaite guïà garvÃyaiva bhavanti, na tu Óuddhaye | ato hÅna iti bhÃva÷ | ity e«Ã || muktÃ-phala-ÂÅkà - dvi«a dvÃdaÓa-guïà dhanÃbhijanÃdaya÷ | yad và - Óamo damas tapa÷ Óaucaæ k«Ãnty-Ãrjava-viraktaya÷ | j¤Ãna-vij¤Ãna-santo«a÷ satyÃstikyaæ dvi«a¬-guïÃ÷ || ity atroktà ity e«Ã | skÃnde ÓrÅ-nÃrada-vÃkyam - kulÃcÃra-vihÅno'pi d­¬ha-bhaktir jitendriya÷ | praÓastaæ sarva-lokÃnÃæ na tv a«ÂÃdaÓa-vidyaka÷ | bhakti-hÅno dvija÷ ÓÃnta÷ saj-jÃti-dharmikas tathà || kÃÓÅ-khaï¬e ca - brÃhmaïa÷ k«atriyo vaiÓya÷ ÓÆdro và yadi vetara÷ | vi«ïu-bhakti-samÃyukto j¤eya÷ sarvottamottama÷ || b­han-nÃradÅye -- vi«ïu-bhakti-vihÅnà ye caï¬ÃlÃ÷ parikÅrtitÃ÷ | caï¬Ãlà api vai Óre«Âhà hari-bhakti-parÃyaïÃ÷ || [NÃrP 1.37.12] nÃradÅye ca - Óvapaco'pi mahÅ-pÃla vi«ïor bhakto dvijÃdhika÷ | vi«ïu-bhakti-vihÅno yo dvijÃti÷ ÓvapacÃdhama÷ || [NÃrP 1.33.41] iti | atra mÆla-padye sa kulaæ punÃtÅty ukte svaæ punÃtÅti sutarÃm eva siddham | yathoktaæ - kirÃta-hÆïÃndhra-pulinda-pulkaÓà ÃbhÅra-Óumbhà yavanÃ÷ khasÃdaya÷ | ye'nye ca pÃpà yad-apÃÓrayÃÓrayÃ÷ Óudhyanti tasmai prabhavi«ïave nama÷ || [BhP 2.4.18] iti | || 7.9 || prahlÃda÷ ÓrÅ-n­siæham || [101] ataevÃhu÷ - (page 36) dhig janma nas triv­d-vidyÃæ dhig vrataæ dhig bahuj¤atÃm | dhik kulaæ dhik kriyÃ-dÅk«Ãæ vimukhà ye tv adhok«aje || [BhP 10.23.40] ÂÅkà ca - triv­t Óaukraæ sÃvitraæ daik«am iti triguïitaæ janma | vrataæ brahmacaryam | kriyÃ÷ karmÃïi dÃk«yaæ cety Ãdikà | tathoktaæ kiæ janmabhis tribhi÷ [BhP 4.31.8] ity Ãdi || || 10.13 || yÃj¤ika-viprÃ÷ || 101 || [102] mayy eva mana Ãdhatsva mayi buddhiæ niveÓaya nivasi«yasi mayy eva ata Ærdhvaæ na saæÓaya÷ atha cittaæ samÃdhÃtuæ na Óakno«i mayi sthiram abhyÃsayogena tato mÃm icchÃptuæ dhanaæjaya abhyÃse'py asamartho'si matkarmaparamo bhava madartham api karmÃïi kurvan siddhim avÃpsyasi athaitad apy aÓakto'si kartuæ madyogam ÃÓrita÷ sarvakarmaphalatyÃgaæ tata÷ kuru yatÃtmavÃn || [GÅtà 12.8-11] atra pÃdme kÃrttika-mÃhÃtmyetihÃso'nusandheya÷ | yathà cola-deÓa-rÃjasya kasyacid vi«ïu-dÃsa-nÃmnà vipreïa Óuddham arcanam eva kurvatà saha kasya pÆrvaæ bhagavat-prÃpti÷ syÃd iti spardhayà bahÆn yaj¤Ãn bhagavad- arpitÃn api su«Âhu vidadhato na bhagavat-prÃptir abhÆt | kintu viprasya bhagavat-prÃptau d­«ÂÃyÃæ tÃn parityajya - yat spardhayà mayà caitad yaj¤a-dÃnÃdikaæ k­tam | sa vi«ïu-rÆpa-dh­g vipro yÃti vaikuïÂha-mandiram ||[PadmaP 6.109.22] tasmÃd dÃnaiÓ ca yaj¤aiÓ ca naiva vi«ïu÷ prasÅdati | bhaktir eva paraæ tasya nidÃnaæ darÓane vibho÷ ||[PadmaP 6.109.25] iti mudgalaæ praty uktà | vi«ïo bhaktiæ sthirÃæ dehi mano-vÃk-kÃya-karmabhi÷ | ity uktvà so'patad vahnau sarve«Ãm eva paÓyatÃm ||[PadmaP 6.109.29] ity uktà Óuddha-bhakti-ÓaraïatÃm eva muhur dainyenÃÇgÅk­tya homa- kuï¬e dehaæ tyejata÷ paÓcÃd eva tat-prÃptir iti | yogÃnÃdareïÃha -- yu¤jÃnÃnÃm abhaktÃnÃæ prÃïÃyÃmÃdibhir mana÷ ak«Åïa-vÃsanaæ rÃjan d­Óyate punar utthitam || [BhP 10.51.60] utthitaæ vi«ayÃbhimukham || || 10.51 || ÓrÅ-bhagavÃn mucukundam ||102|| [103] tathà - yamÃdibhir yoga-pathai÷ kÃma-lobha-hato muhu÷ | mukunda-sevayà yadvat tathÃtmÃddhà na ÓÃmyati || [BhP 1.6.36] (page 37) ata÷ sutarÃm eva na sÃdhayati mÃæ yoga÷ [BhP 11.14.20] ity-Ãdikam iti bhÃva÷ | || 1.6 || ÓrÅ-nÃrado vyÃsam ||103|| [104] atha j¤ÃnÃnÃdareïodÃhriyate | tatra tasya k­cchra-sÃdhanatvenÃnÃdaro darÓita eva pÃnena te deva-kathÃ-sudhÃyÃ÷ [BhP 3.5.44] ity-ÃdibhyÃm | ÓrÅ- gÅtÃsu ca - ÓrÅ arjuna uvÃca -- evaæ satatayuktà ye bhaktÃs tvÃæ paryupÃsate | ye cÃpy ak«aram avyaktaæ te«Ãæ ke yogavittamÃ÷ || ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca -- mayy ÃveÓya mano ye mÃæ nityayuktà upÃsate | Óraddhayà parayopetÃs te me yuktatamà matÃ÷ || ye tv ak«aram anirdeÓyam avyaktaæ paryupÃsate | sarvatragam acintyaæ ca kÆÂastham acalaæ dhruvam || saæniyamyendriyagrÃmaæ sarvatra samabuddhaya÷ | te prÃpnuvanti mÃm eva sarvabhÆtahite ratÃ÷ || kleÓo'dhikataras te«Ãm avyaktÃsaktacetasÃm | avyaktà hi gatir du÷khaæ dehavadbhir avÃpyate || [GÅtà 12.1-5] bhakti-mÃrge tu Óramo na syÃt | tad-vaÓÅkÃritÃ-rÆpaæ phalaæ cÃpÆrvam ity Ãha - j¤Ãne prayÃsam udapÃsya namanta eva jÅvanti san-mukharitÃæ bhavadÅya-vÃrtÃm | sthÃne sthitÃ÷ Óruti-gatÃæ tanu-vÃÇ-manobhir ye prÃyaÓo ¤jita jito'py asi tais tri-lokyÃm || [BhP 10.14.3] udapÃsya i«ad apy ak­tvà sthÃne nivÃsa eva sthità api yad­cchayà saÇgatai÷ sadbhir mukharitÃæ svata eva nityaæ prakaÂitÃæ bhavadÅya-vÃrtÃæ tat svata eva Óruti-gatÃæ Óravaïaæ prÃptÃæ tanuvÃÇ-manobhir namanta÷ sannidhi- mÃtreïa kurvanto ye jÅvanti kevalaæ yadyapi nÃnyat kurvanti tai÷ prÃyaÓas tri-lokyÃm anyair ajito'pi tvaæ jito'si vaÓÅk­to'si | ataevoktaæ ÓrÅ-n­siæha- purÃïe - patre«u pu«pe«u phale«u toye«v akrÅta-labhye«u sadaiva satsu | bhaktyà sulabhye puru«e purÃïe muktau kimarthaæ kriyate prayatna÷ || iti | vastutas tu - Óreya÷-s­tiæ bhaktim udasya te vibho kliÓyanti ye kevela-bodha-labdhaye | te«Ãm asau kleÓala eva Ói«yate nÃnyad yathà sthÆla-tu«ÃvaghÃtinÃm || [BhP 10.14.4] ÂÅkà ca - bhaktiæ vinà naiva j¤Ãnaæ sidhyatÅty Ãha Óreya iti | ÓreyasÃm abhyudayÃpavarga-lak«aïÃnÃæ s­tir yasyÃ÷ sarasa iva nirjharÃïÃæ tÃæ te tava bhaktim udasya tyaktvà te«Ãæ kleÓala evÃvaÓi«yate | ayaæ bhÃva÷ | yathÃlpa- pramÃïaæ dhÃnyaæ parityajyÃnta÷-kaïa-hÅnÃn sthÆla-dhÃnyÃbhÃsÃn ye'vaghnanti te«Ãæ na ki¤cit phalam | evaæ bhaktiæ tucchik­tya ye kevala- bodhÃya prayatante (page 38) te«Ãm api | ity e«Ã | atra vibho itivat kevala-Óuddha ity api sambodhanam | asau d­ÓyamÃna÷ kleÓala÷ sannyÃsÃdÅny eveti ca j¤eyam | ÓrÅ-gÅtÃsu ca ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca amÃnitvam adambhitvam [GÅtà 13.7] ity-Ãdikaæ j¤Ãna-yoga-mÃrgam upakramya, madhye tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanam [GÅtà 13.11] iti samÃpyÃha -- etaj j¤Ãnam iti proktam aj¤Ãnaæ yad ato'nyathà [GÅtà 13.11] iti | tato bhakti- yogaæ vinà j¤Ãnaæ na bhavatÅty artha÷ | tato'net'py uktaæ mad-bhakta etad vij¤Ãya mad-bhÃvÃyopapadyate [GÅtà 13.18] iti | anyatra ca - aÓraddadhÃnÃ÷ puru«Ã dharmasyÃsya parantapa | aprÃpya mÃæ nivartante m­tyu-saæsÃra-vartmani || [GÅtà 9.3] iti | asya satataæ kÅrtayanto mÃæ [GÅtà 9.14] ity-Ãdi-pÆrvokta-lak«aïasyety artha÷ | ata evÃsphuÂa-bhaktÅnÃæ mudgalÃdÅnÃm api k­tacarÅ sÃdhana- bhaktir anusandheyà || || 10.14 || brahmà ÓrÅ-bhagavantam || 105 || [106] ÃÓrayÃntara-svÃtantryÃnÃdareïÃha - avismitaæ taæ paripÆrïa-kÃmaæ svenaiva lÃbhena samaæ praÓÃntam | vinopasarpaty aparaæ hi bÃliÓa÷ Óva-lÃÇgulenÃtititarti sindhum || [BhP 6.9.22] avismitaæ tato'nyasyÃpÆrva-vastuno'sad-bhÃvÃd vismaya-rahitam | ata÷ svenaiva svÅyenaiva svasyaiva karma-bhÆtasya kriyÃ-bhÆtena lÃbhena paripÆrïa-kÃmaæ nÃnyasyety artha÷ | ata÷ sarvatra samaæ praÓÃntaæ citta- do«a-rahitam | atititarti atitartum icchatÅty artha÷ | tathoktaæ - rajas-tama÷- prak­taya÷ [BhP 1.2.27] ity Ãdi | skÃnde ÓrÅ-brahma-nÃrada-saævÃde - vÃsudevaæ parityajya yo'nyaæ devam upÃsate | sva-mÃtaraæ parityajya ÓvapacÅæ vandate hi sa÷ || tathaivÃnyatra ca - vÃsudevaæ parityajya yo'nyaæ devam upÃsate | tyaktvÃm­taæ sa mƬhÃtmà bhuÇkte halÃhalaæ vi«am || mahÃbhÃrate - yas tu vi«ïuæ parityajya mohÃd anyam upÃsate | sa hema-rÃÓim uts­jya pÃæÓu-rÃÓiæ jigh­k«ati || iti | (page 39) ataevoktaæ ÓrÅ-satyavratena - na yat-prasÃdÃyuta-bhÃga-leÓam anye na devà guravo janÃ÷ svayam | kartuæ sametÃ÷ prabhavanti puæsas tam ÅÓvaraæ vai Óaraïaæ prapadye || iti | ÓrÅ-brahma-ÓivÃv api vai«ïavatvenaiva bhajeta | sa Ãdi-devo jagatÃæ paro guru÷ [BhP 2.9.5] vai«ïavÃnÃæ yathà Óambhu÷ [BhP 12.13.16] ity-Ãdy- aÇgÅkÃrÃt | ataeva dvÃdaÓe ÓrÅ-Óivaæ prati mÃrkaï¬eya-vacanam - varam ekaæ v­ïe'thÃpi pÆrïÃt kÃmÃbhivar«aïÃt | bhagavaty acyutÃæ bhaktiæ tat-pare«u tathà tvayi || [BhP 12.10.34] tvayy api tva-para ity artha÷ | ataevëÂame prajÃpati-k­ta-ÓrÅ-Óiva-stutau - ye tv ÃtmarÃma-gurubhir h­di cintitÃÇghri-dvandvam [BhP 8.7.26] iti | caturthe ÓrÅmad-a«Âa-bhujaæ prati ÓrÅ-pracetobhir api - vayaæ tu sÃk«Ãd bhagavan bhavasya priyasya sakhyu÷ k«aïa-saÇgamena | [BhP 4.30.38] iti | vai«ïavasya sata÷ sama-darÓinas tu na bhakti-lÃbha÷ pratyavÃyaÓ ca | yathà vai«ïava-tantre -- na labheyu÷ punar bhaktiæ harer aikÃntikÅæ ja¬Ã÷ | ekÃgra-manasaÓ cÃpi vi«ïu-sÃmÃnya-darÓina÷ || yas tu nÃrÃyaïaæ devaæ brahma-rudrÃdi-daivatai÷ | samatvenaiva vÅk«eta sa pëaï¬Å bhaved dhruvam || iti | ataevÃbheda-d­«Âi-vacanaæ sama-bhakta-j¤Ãny-Ãdi-param eva | yathà ÓrÅ- mÃrkaï¬eyopÃkhyÃne dvÃdaÓa eva ÓrÅ-Óiva-vÃkyam - brÃhmaïÃ÷ sÃdhava÷ ÓÃntà ni÷saÇgà bhÆta-vatsalÃ÷ | ekÃnta-bhaktà asmÃsu nirvairÃ÷ sama-darÓina÷ || sa-lokà loka-pÃlÃs tÃn vandanty arcanty upÃsate | ahaæ ca bhagavÃn brahmà svayaæ ca harir ÅÓvara÷ || na te mayy acyute'je ca bhidÃm aïv api cak«ate | nÃtmanaÓ ca janasyÃpi tad yu«mÃn vayam Åmahi || [BhP 12.10.20-22] iti | tat tato'pi tÃn apy atikramya yu«mÃn mÃrkaï¬eyÃdÅn Óuddha-vai«ïavÃn vayam Åmahi bhajÃm ity artha÷ | tad uktaæ ÓrÅ-Óivenaiva pracetasaæ prati - atha bhÃgavatà yÆyaæ priyÃ÷ stha bhagavÃn yathà | na mad-bhÃgavatÃnÃæ ca preyÃn anyo'sti karhicit || [BhP 4.24.26] iti | anyatra ca prÅte harau bhagavati prÅye'haæ sa-carÃcara÷ iti ca | tasya Óuddha- vai«ïavatvaæ coktam eva tat-pÆrvaæ - naivecchaty ÃÓi«a÷ kvÃpi brahmar«ir mok«am apy uta | bhaktiæ parÃæ bhagavati labdhavÃn puru«e'vyaye || [BhP 12.10.6] iti | ÓrÅ-mÃrkaï¬eyam uddiÓya ÓrÅ-Óivena | tathà ÓrÅ-Óivasya tac-cetasy ÃvirbhÃvÃt samÃdhi-virÃmeïa tad eva vya¤jitam | yathà - kim idaæ kuta eveti samÃdher virato muni÷ [BhP 12.101.6] iti | (page 40) kiæ ca brÃhmaïÃ÷ sÃdhava÷ [BhP 12.10.16] ity ÃdÃv abhedÃd ad­«Âi-vacane'pi svayaæ ca hari ÅÓvara÷ [BhP 12.10.16] ity anena tasyaiva prÃdhÃnyam uktam | tasyaiva svayaæ ceÓvaratvam uktaæ pÃrthivÃd dÃruïa÷ [BhP 1.2.24] ity Ãdinà | brahma-purÃïe ÓrÅ-Óiva-vÃkyam api tathaiva - yo hi mÃæ dra«Âum iccheta brahmÃïaæ và pitÃmaham | dra«Âavyas tena bhagavÃn vÃsudeva÷ pratÃpavÃn || [BrahmaP 226.46] iti | tad-vij¤Ãnena sarva-vij¤ÃnÃd iti bhÃva÷ | tad evaæ vai«ïavatvenaiva Óiva- bhajanaæ yuktam | kecit tu vai«ïavÃs tat-pÆjanam ÃvaÓyakatvenopasthitaæ cet tarhi tasminn adhi«ÂhÃne ÓrÅ-bhagavantam eva pÆjayanti | yathà ÓrÅ-vi«ïu- dharmÃntimo'yam itihÃsa÷ - vi«vaksena-nÃmà kaÓcid vipra ekÃnta- bhÃgavata÷ p­thivÅæ vicarann ÃsÅt | sa kadÃcid eka eva vanÃnta upavi«Âa÷ | tathÃrtha grÃmÃdhyak«a-suta÷ kaÓcid Ãgatas tam uvÃca ko'sÅti | tata÷ k­ta- svÃkhyÃnaæ tam uvÃca - mama Óira÷-pŬÃdyà jÃteti nije«Âa-devaæ Óivaæ pÆjayituæ na Óaknomi, tato mama pratinidhitvena tvam eva taæ pÆjayeti | etad- anantaraæ ca tatratyaæ sÃrdhaæ padyam - etad uktaæ pratyuvÃca vayam ekÃntina÷ ÓrutÃ÷ | caturÃtmà hari÷ pÆjya÷ prÃdurbhÃva-gato'thavà | pÆjayÃmaÓ ca naivÃnyaæ tasmÃt tvaæ gaccha mà ciram || [ViDhP 3.354.12-13] iti | tatas tasmiæs tad-aÇgÅk­tavati sa kha¬gam unnamitavÃn ÓiraÓ chettum | tataÓ cÃsau vipras tad-dhastena m­tyum anabhÅpsan vicÃryoktavÃn bhadraæ tatra gacchÃma iti | gatvà cedaæ manasi cintitam - ayaæ rudra÷ pralaya-hetutayà tamo-vardhanatvÃt tamo-bhÃva÷ | ÓrÅ-n­siæha-devaÓ ca tÃmasa-daitya-gaïa- vidÃrakatayà tamo-bha¤jana-kart­tvÃt tad-bha¤janÃrtham eva tatrodayeta sÆrya iva tamo-rÃÓe÷ | ato rudrÃkÃrÃdhi«ÂhÃne'pi tad-upÃsakÃnÃm e«Ãæ tad-bhajana-k­te ÓrÅ-n­siæha-pÆjÃm evÃsmin kari«yÃmÅti | atha ÓrÅ-n­siæhÃya nama iti g­hÅta-pu«päjalau tasmin puna÷ krodhÃvi«Âena grÃmÃdhyak«a-putreïa kha¬ga÷ samudyamita÷ | tataÓ cÃkasmÃt tad eva liÇgaæ sphoÂayitvà ÓrÅ-n­siæha-deva÷ svayam ÃvirbhÆya taæ grÃmÃdhyak«a- putraæ sa-parikaraæ jaghÃna | dak«iïasyÃæ diÓi liÇga-sphoÂa-nÃmà svayaæ ca tatra sthitavÃn iti | kecit kadÃcit tad-adhi«ÂhÃnatvenaiva và | ataevoktam Ãdi-vÃrÃhe -- janmÃntara-sahasre«u samÃrÃdhya v­«a-dhvajam | vai«ïavatvaæ labhed dhÅmÃn sarva-pÃpa-k«aye sati || iti | ataeva ÓrÅ-n­siæha-Óiva-bhaktyor anantaraæ b­had eva ÓrÅ-n­siæha-tÃpanyÃæ Órutau -- anupanÅta-Óatam ekam ekenopanÅtena tat-samam | upanÅta-Óatam ekam ekena g­hasthena tat-samam | g­hastha-Óatam ekam ekena vÃnaprasthena tat samaæ | vÃnaprastha-Óatam ekam ekena yatinà tat samaæ | yatÅnÃæ tu Óataæ pÆrïam ekam ekena rudra-jÃpakena tat-samam | rudra-jÃpaka-Óatam ekam ekena atharva-Óira÷-ÓikhÃdhyÃpakena[*ENDNOTE #3] tat-samam | atharvaÓira÷- ÓikhÃdhyÃpaka-Óatam ekam ekena tÃpanÅyopani«ad-adhyÃpakena tat- samam | tÃpanÅyopani«ad-adhyÃpaka-Óatam ekam ekena mantra- rÃjÃdhyÃpakena tat-samam | [NTU 5.8] iti | (page 41) mantra-rÃjaÓ ca tatra ÓrÅ-n­siæha-mantra eveti | svatantratvena bhajane tu bh­gu-ÓÃpo duratyaya÷ | yathà caturthe - bh­gu÷ pratyas­jac chÃpaæ brahma-daï¬aæ duratyayam | bhava-vrata-dharà ye ca ye ca tÃn samanuvratÃ÷ | pëaï¬inas te bhavantu sac-chÃstra-paripanthina÷ || [BhP 4.2.27-28] ity-Ãdi | veda-vihitam evÃtra bhava-vratam anÆdyate anya-vihitatve pëaï¬inatva- vidhÃnÃyoga÷ syÃt | pÆrvata eva pëaï¬itva-siddhe÷ | atha tat-paripanthinÃæ ÓrÅ-bhÃgavatÃdÅnÃæ sac-chÃstratvam ÃyÃtam | tat-purask­tÃnÃæ sÆta- saæhitÃdÅnÃm asac-chÃstratvaæ spa«Âam eva | tasmÃt svatantratvenaivopÃsanÃyÃm ayaæ do«a÷ | yataÓ ca tatraiva tena ÓrÅ- janÃrdanasyaiva veda-mÆlatvam uktam - e«a eva hi lokÃnÃæ Óiva÷ panthÃ÷ sanÃtana÷ | yaæ pÆrve cÃnusantasthur yat-pramÃïaæ janÃrdana÷ || [BhP 4.2.31] iti | e«a veda-lak«aïo yat-pramÃïaæ yatra mÆlam iy artha÷ | ata evÃnvayenÃpi ÓrÅ-vi«ïu-bhaktir d­¬hÅ-k­tà sattvaæ rajas tama÷ [BhP 1.2.23] ity Ãdinà | tathà ÓrÅ-hari-vaæÓe Óiva-vÃkyam - harir eva sadà dhyeyo bhavadbhi÷ sattva-saæsthitai÷ | vi«ïu-mantraæ sadà viprÃ÷ paÂhadhvaæ dhyÃta keÓavam || iti | tasmÃt ÓrÅ-Óiva-bhakter apy evambhÆte sthite parÃïÃm api devatÃnÃæ vai«ïavÃgamÃdau tad-bahiraÇgÃvaraïa-sevakatvenÃprÃk­tÃnÃm eva pÆjÃ- vidhÃnaæ ÓrÅ-bhagaval-loka-saÇgraha-parÃïÃæ tal-lÅlaupÃyika-nara-lÅlÃ- pÃr«adÃnÃæ và ÓrÅ-bhagavat-prÅïana-yaj¤Ãdau tu yudhi«Âhira-rÃjasÆyavad anyÃsÃm api tad-vibhÆtitvenaiveti j¤eyam | tata÷ sampÆjya Óirasà vavande parame«Âhinam | bhavaæ prajÃpatÅn devÃn prahrÃdo bhagavat-kalÃ÷ || [BhP 7.10.32] iti | tad uktaæ ÓrÅ-yudhi«Âhireïaiva - kratu-rÃjena govinda rÃjasÆyena pÃvanÅ÷ yak«ye vibhÆtÅr bhavatas tat sampÃdaya na÷ prabho || [BhP 10.72.31] vibhÆtitvenaivam uktaæ pÃdme kÃrttika-mÃhÃtmye ÓrÅ-satyabhÃmÃæ prati ÓrÅ-bhagavatà -- ÓaivÃ÷ saurÃÓ ca gÃïeÓà vai«ïavÃ÷ Óakti-pÆjakÃ÷ | mÃm eva prÃpnuvantÅha var«Ãmbha÷ sÃgaraæ yathà || eko'haæ pa¤cadhà jÃta÷ krŬayan nÃmabhi÷ kila | deva-datto yathà kaÓcit putrÃdy-ÃhvÃna-nÃmabhi÷ || [PadmaP 6.88.43-44] iti | vastutas tu sarvÃpek«ayà ÓrÅ-vai«ïavà eva Óre«ÂhÃ÷ | tad uktaæ skÃnde brahma-nÃrada-saævÃde tathaivÃnyatra prahlÃda-saæhitÃyÃm ekÃdaÓÅ- jÃgaraïa-prasaÇge ca - na sauro na ca Óaivo và na brÃhmo na ca ÓÃktika÷ | na cÃnya-devatÃ-bhakte÷ bhaved bhÃgavatopama÷ || iti | tÃd­Óa-saurÃdÅnÃæ tat-prÃptiÓ ca na kevalaæ tad-dhetutvena kintu bhagavat- prÅty-artha-k­ta-japa-tapas-taj-jÃta-(page 42) -Óuddha-bhakti-dvÃrà ÓrÅ- visïu-k«etra-maraïÃdi-prabhÃveïa và | yathà tatraiva varïitayor devaÓarma-candraÓarma-nÃmno÷ sÆryam ÃrÃdhayato÷ | tad uktaæ ÓrÅ- bhagavatà - tat-k«etrasya prabhÃveïa dharma-ÓÅlatayà puna÷ | vaikuïÂha-bhavanaæ nÅtau mat-parau mat-samÅpagai÷ || yÃvaj jÅvantu yat tÃbhyÃæ sÆrya-pÆjÃdikaæ k­tam | tenÃhaæ karmaïà tÃbhyÃæ suprÅto hy abhavaæ kila || iti | tat-k«etraæ mÃyÃpurÅ | tau ca ÓrÅ-k­«ïÃvatÃre satrÃjid-akrÆrÃkhyau jÃtÃv iti ca tatra prasiddhi÷ | evaæ puï¬arÅkasyÃpi pit­-sevayà tat-prÃptiÓ ca yojanÅyà | svatantropÃsanÃyÃæ tat-prÃpti÷ ÓrÅ-gÅtopani«adi ni«iddha÷ -- ye'py anyadevatÃbhaktà yajante ÓraddhayÃnvitÃ÷ | te'pi mÃm eva kaunteya yajanty avidhipÆrvakam || ahaæ hi sarvayaj¤ÃnÃæ bhoktà ca prabhur eva ca | na tu mÃm abhijÃnanti tattvenÃtaÓ cyavanti te || yÃnti devavratà devÃn pitÌn yÃnti pit­vratÃ÷ | bhÆtÃni yÃnti bhÆtejyà yÃnti madyÃjino'pi mÃm || [GÅtà 9.23-25] tasmÃt tadÅyatvenopÃsanÃyÃæ kaÓcid guïo'pi bhavati | avaj¤Ãdau tu do«a÷ - ÓraddhÃæ bhÃgavate ÓÃstre'nindÃm anyatra cÃpi hi [BhP 11.3.26] itivat | yathà pÃdme - harir eva sadÃrÃdhya÷ sarva-deveÓvareÓvara÷ | itare brahma-rudrÃdyà nÃvaj¤eyÃ÷ kadÃcana || iti | gautamÅye ca - gopÃlaæ pÆjayed yas tu nindayed anya-devatÃm | astu tÃvat paro dharma÷ pÆrva-dharmo'pi naÓyati || [GautamÅyaT 33.84] iti | ataeva hayaÓÅr«Ã mÃæ pathi deva-helanÃt [BhP 6.8.15] iti ÓrÅ-nÃrÃyaïa- varmaïi tad-Ãga÷-prÃyaÓcittam | vi«ïu-dharme cÃyam itihÃsa÷ - pÆrvaæ Órmad-ambarÅ«o bahu-dinaæ ÓrÅ- bhagavad-ÃrÃdhanaæ taop'nu«ÂhitavÃn | tad-ante ca bhagavÃn evednra- rÆpeïairÃvatÅ-k­taæ garu¬am Ãruhya taæ vareïa chandayÃmÃsa | sa cendra- rÆpaæ d­«Âvà taæ namaskÃrÃdibhir Ãd­tyÃpi tasmÃd varaæ ne«ÂavÃn | uktavÃæÓ ca - mamÃrÃdhyÃkÃro ya÷ sa eva mama vara-dÃtà bhaven nÃnya iti | atha tad-deya-varam aham eva dÃsyÃmÅti punar uktyvaty apÅndre taæ ne«Âavantaæ taæ prati vajraæ samudyatavÃn | tadÃpi taæ varaæ nÃÇgÅk­tavati tasmin suprasanno bhÆvà tad-rÆpam antardhÃpya svarÆpam ÃvirbhÃvayann anujagrÃheti | tatra ca ÓivÃvaj¤Ãdau mahÃn eva do«a÷ | yathà caturthe eva nandÅÓvara- ÓÃpa÷ | saæsarantv iha ye cÃmum anu ÓarvÃvamÃninam [BhP 4.2.24] iti | idam api yat ki¤cid eva, ÓrÅ-Óivasya mahÃbhÃgavatatvena do«asya svayam eva siddhatvÃt | helanaæ giriÓa-bhrÃtur dhanadasya tvayà k­tam [BhP 4.11.32] ity ukta-rÅtyà nÆnaæ tat-sakhyam anusm­tyaiva kuberÃd api ÓrÅ-dhruveïa bhagavad-bhakti-svabhÃva-k­ta-sarva-vi«ayaka-vinaya-puna÷-punar-bhbhakty- abhilëÃbhyÃæ yuktena satà k­taæ bhagavad-bhakti-vara-prÃrthanam iti caturthÃbhiprÃya÷ | ataevoktaæ --(page 43) yo mÃæ samarcayen nityam ekÃntaæ bhÃvam ÃÓrita÷ | vinindan devam ÅÓÃnaæ sa yÃti narakaæ dhruvam || iti | d­«Âaæ ca yathà citraketu-carite | ÓrÅ-kapila-devena sÃdhÃraïÃnÃm api prÃêinÃm avamÃnÃdikaæ ninditaæ kim uta tad-vidhÃnÃm | tathà hi - ahaæ sarve«u bhÆte«u bhÆtÃtmÃvasthita÷ sadà tam avaj¤Ãya mÃæ martya÷ kurute'rcÃ-vi¬ambanam || [BhP 3.29.21] bhÆte«u vak«yamÃïa-rÅtyà prÃïa-bh­j-jÅvam Ãrabhya bhagavad-arpitÃtma- jÅva-paryante«u bhÆtÃtmà tad-antaryÃmÅ | taæ mÃm avaj¤Ãya te«Ãm avaj¤ayà tad-adhi«ÂhÃnakasya mamaivÃvaj¤Ãæ k­tvety artha÷ | tatas tÃæ k­tvà yo'rcÃæ mat-pratimÃæ kurute sa tad-vi¬ambanaæ tasyà avaj¤Ãm eva kuruta ity artha÷ | yata÷ - yo mÃæ sarve«u bhÆte«u santam ÃtmÃnam ÅÓvaram | hitvÃrcÃæ bhajate mau¬hyÃd bhasmany eva juhoti sa÷ || [BhP 3.29.22] mau¬hyÃt ÓailÅ dÃrumayo và kÃcit pratimeyam iti mƬha-buddhitvÃd yaæ sarve«u bhÆte«u vartamÃnaæ paramÃtmÃnam ÅÓvaraæ mÃæ hitvà tasyà mayaikyaæ avibhÃvyÃrcÃæ madÅyÃæ pratimÃæ bhajate kevala-loka-rÅti-d­«Âyà tasyai jalÃdikam arpayati | yathÃgni-purÃïe daÓaratha-mÃrita-putrasya tapasvino vilÃpe - ÓilÃ-buddhi÷ k­tà kiæ và pratimÃyÃæ harer mayà | kiæ mayà pathi d­«Âasya vi«ïu-bhaktasya karhicit || tan-mudrÃÇkita-dehasya cetasÃnÃdara÷ k­ta÷ | yena karma-vipÃkena putra-Óoko mamed­Óa÷ || iti | yathà coktaæ - vi«ïv-arcÃyÃæ ÓilÃ-dhÅr guru«u nara-matir vai«ïave jÃti-buddhir vi«ïor và vai«ïavÃnÃæ kali-mala-mathane pÃda-tÅrthe'mbu-buddhi÷ | ÓrÅ-vi«ïor nÃmni mantre sakala-kalu«a-he Óabda-sÃmÃnya-buddhir vi«ïau sarveÓvareÓe tad-itara-sama-dhÅr yasya và nÃrakÅ sa÷ || [Pv 114] iti | tasya ca mƬhasya mad-d­«Ây-abhÃvÃt sarva-bhÆtÃvaj¤Ãpi bhavati | tatas tad- do«eïa bhasmani yathà juhoti kaÓcit tathà tasyÃÓraddadhÃnasya phalÃbhÃva ity artha÷ | ye ÓÃstra-vidhim uts­jya yajante ÓraddhayÃnvitÃ÷ [GÅtà 17.1] ity- Ãdy-ukta-rÅtyà loka-paramparÃ-mÃtra-jÃte yat-ki¤cic-chraddhÃ-sad-bhÃve tu kani«Âha-bhÃgavatatvam eva | arcÃyÃm eva haraye pÆjÃæ ya÷ Óraddhayehate | na tad-bhakte«u cÃnye«u sa bhakta÷ prÃk­ta÷ sm­ta÷ || [BhP 11.2.47] ity ukte÷ | yadyapi yathÃ-katha¤cid bhajanasyaivÃvaÓyaka-phalÃvasÃnatÃsty eva tathÃpi jhaÂiti na bhavatÅty eva tathoktam | vak«yate ca sÃphalyam arcÃdÃv arcayet tÃvad [BhP 3.29.20] ity Ãdinà | avaj¤Ã-mÃtrasya tÃd­Óatve sutarÃæ tu - dvi«ata÷ para-kÃye mÃæ mÃnino bhinna-darÓina÷ | bhÆte«u baddha-vairasya na mana÷ ÓÃntim ­cchati || [BhP 3.29.18] ity ukte÷ | (page 44) bhinna-darÓina÷ sarvatrÃntaryÃmy-eka-d­«Âi-rahitasya ataeva mÃnina ataeva tad-dhavairasya ca | tathà ca mahÃbhÃrate - piteva putraæ karuïo nodvejayati yo jana÷ | viÓuddhasya h­«ÅkeÓas tasya tÆrïaæ prasÅdati || kiæ ca - aham uccÃvacair dravyai÷ kriyayotpannayÃnaghe | naiva tu«ye'rcito'rcÃyÃæ bhÆta-grÃmÃvamÃnina÷ || [BhP 3.29.24] avamÃnino nindÃ-kartu÷ | nindÃpi dve«a-samà | kiæ và - na tathà tapyate viddha÷ pumÃn bÃïair hi marmagai÷ | yathà tudanti marmasthà asatÃæ puru«e«ava÷ || ity-Ãdy-ukta-rÅtyà tato'dhikà iti nÃyaæ vyutkramya ity abhipretya na dve«Ãt pÆrvam asau paÂhità | tad evaæ ÅÓvara-j¤ÃnÃbhÃvÃd bhaktÃv aÓraddadhÃnasya do«a ukta÷ | atha tac-chraddhÃ-hetu-taj-j¤Ãnasya sva-dharma-saæyuktaæ tad-arcanam eva kÃraïam upadiÓan tÃd­ÓÃrcanasyÃpy avyarthatÃm aÇgÅkaroti - arcÃdÃv arcayet tÃvad ÅÓvaraæ mÃæ sva-karma-k­t | yÃvan na veda sva-h­di sarva-bhÆte«v avasthitam || [BhP 3.29.25] tÃvad eva sva-karma-k­t san arcÃdÃv arcayed yÃvat sarva-bhÆte«v avasthitam ÅÓvaraæ mÃæ na veda na jÃnÃti | atra sva-karma-sahÃyatvam ajÃta-Óraddhasya Óuddha-bhaktÃv anadhikÃrÃt tat pratipÃdayi«yate jÃta-Óraddho mat-kathÃsu [BhP 11.20.27] ity Ãdinà | ato bhagavaj-j¤ÃnÃd Ærdhvaæ jÃta-Óraddhas tu sva- karma-k­t san nÃrcayet kintu Óuddham arcÃdikam eva kurvÅtety ÃyÃtam | tac ca pratipÃdayi«yate tÃvat karmÃïi kurvÅta [BhP 11.20.9] ity ÃdinÃ, na tv arcÃæ parityajed ity artha÷ | prati«ÂhitÃrcà na tyÃjyà yÃvaj-jÅvaæ samarcayet | varaæ prÃïa-parityÃga÷ Óiraso vÃpi kartanam || iti ÓrÅ-hayaÓÅr«a-pa¤carÃtra-virodhÃt | atha sva-dharma-pÆrvakam arcanaæ kurvaæÓ ca bhÆta-dayÃæ vinà na siddhyatÅty Ãha -- ÃtmanaÓ ca parasyÃpi ya÷ karoty antarodaram | tasya bhinna-d­Óo m­tyur vidadhe bhayam ulbaïam || [BhP 3.29.26] antarodaram udara-bhedena bhedaæ karoti na tu mad-adhi«ÂhÃnatvenÃtma- samaæ paÓyati | tataÓ ca k«udhitÃdikam api d­«Âvà svodarÃdikam eva kevalaæ bibhartÅty artha÷ | tasya bhinna-d­Óo m­tyu-rÆpo'ham ulbaïaæ bhayaæ saæsÃram | nigamayati - atha mÃæ sarva-bhÆte«u bhÆtÃtmÃnaæ k­tÃlayam | arhayed dÃna-mÃnÃbhyÃæ maitryÃbhinnena cak«u«Ã || [BhP 3.29.27] atha ato heto÷ yathÃ-yuktaæ yathÃ-Óakti dÃnena tad-abhÃve mÃnena cÃbhinnena cak«u«eti pÆrvavat | tathoktaæ sanakÃdÅn prati ÓrÅ-vaikuïÂha- devena - ye me tanÆr dvija-varÃn duhatÅr madÅyà bhÆtÃny alabdha-ÓaraïÃni ca bheda-buddhyà || [BhP 3.16.10] ity Ãdi | yad vÃbhinnena cak««Ãnyatra yà d­«Âis tato'tivilak«aïayà d­«Âyà sarvotk­«Âa-d­«Âyety artha÷ | tatra sarve«Ãæ sÃdhÃraïyenevÃrhaïe prÃpte viÓe«ayati - (page 45) jÅvÃ÷ Óre«Âhà hy ajÅvÃnÃæ tata÷ prÃïa-bh­ta÷ Óubhe | tata÷ sa-cittÃ÷ pravarÃs tataÓ cendriya-v­ttaya÷ || tatrÃpi sparÓa-vedibhya÷ pravarà rasa-vedina÷ | tebhyo gandha-vida÷ Óre«ÂhÃs tata÷ Óabda-vido varÃ÷ || rÆpa-bheda-vidas tatra tataÓ cobhayato-data÷ | te«Ãæ bahu-padÃ÷ Óre«ÂhÃÓ catu«-pÃdas tato dvi-pÃt || tato varïÃÓ ca catvÃras te«Ãæ brÃhmaïa uttama÷ | brÃhmaïe«v api veda-j¤o hy artha-j¤o'bhyadhikas tata÷ || artha-j¤Ãt saæÓaya-cchettà tata÷ ÓreyÃn sva-karma-k­t | mukta-saÇgas tato bhÆyÃn adogdhà dharmam Ãtmana÷ || tasmÃn mayy arpitÃÓe«a- kriyÃrthÃtmà nirantara÷ | mayy arpitÃtmana÷ puæso mayi sannyasta-karmaïa÷ | na paÓyÃmi paraæ bhÆtam akartu÷ sama-darÓanÃt || [BhP 3.29.28-33] purvasmÃd uttarottarasmin ekaika-guïÃdhikyenÃdhikyam | dharmam adogdhà ni«kÃma-karmà | nirantaro j¤ÃnÃdy-avyavahita-bhakti÷ | akartur arpitÃtmatvena svabharaïÃdikarmÃnapek«amÃïÃt | yad bhagavati bhakti÷ kriyate tatrÃpi svasya bhagavd adhÅnatvaæ j¤Ãtvà tad-abhimÃna-ÓÆnyÃc ca | sama-darÓanÃd bhagavad-adhi«ÂhÃt­tva-sÃmyenÃtmavat pare«v api hitam ÃÓaæsanena ÓravaïÃdi-karmÃpek«amÃïÃt jÅvÃ÷ Óre«Âhà hy ajÅvÃnÃm ity Ãdinà bhedo hi vivak«ita÷ | tato mad-bhakte«v evÃdara-bÃhulyaæ kartavyam anyatra ca yathÃ-prÃptaæ yathÃ-Óakti ceti bhÃva÷ | tathaivoktam - manasaitÃni bhÆtÃni praïamed bahu-mÃnayan | ÅÓvaro jÅva-kalayà pravi«Âo bhagavÃn iti || [BhP 3.29.34] jÅva-kalayà tat-kalanayà tad-antaryÃmitayety artha÷ | tad evaæ prathamopÃsakÃnÃæ sarva-bhÆtÃdaro vihita÷ | sa-Óraddha-sÃdhakÃnÃæ tu bhagavad-vaibhavasa sÃrvatrikatÃ-sphÆrtyà bhavaty evÃsau | yathoktaæ skÃnde - etena hy adbhutà vyÃdha tavÃhiæsÃdayo guïÃ÷ | hari-bhaktau prav­ttà ye na te syu÷ para-tÃpina÷ || iti | vak«yamÃïa-rÅtyà Óuddha-bandhutvÃdi-bhÃva-sÃdhakÃnÃm api Óuddha- bandhu-bhÃva-siddha-ÓrÅ-gokula-vÃsy-anuÓÅlanÃnusÃreïa tÃd­Óa-bhagavad- guïÃnusmaraïena cÃsau jÃyate | jÃta-bhÃvÃnÃæ tv ahiæsoparamaÓ ca svÅya eva svabhÃva÷ | yathà - yatrÃnurakÃt÷ sahasaiva dhÅrà vyapohya dehÃdi«u saÇga-mƬham | vrajanti tat pÃramahaæsyam antyaæ yasmin na hiæsà parama÷ sva-dharma÷ || ity anusÃreïa siddha eva sa÷ | tatra parama-siddhÃnÃæ ca sarva-bhÆte«u ya÷ paÓyed bhagavad-bhÃvam Ãtmana÷ [BhP 11.2.45] ity-Ãdy-anusÃreïa siddha eva sa÷ | tatra sÃdhakÃnÃæ yat tu yathà taror mÆla-ni«ecanena [BhP 4.31.12] ity Ãdau tad-anyopÃsanÃnÃæ punaruktatvam upalabhyate, tat puna÷ kevala- svatantra-tat-tad-d­«ÂyopÃsanÃnÃm eva | atra tu tat-tad-adhi«ÂhÃnaka- bhagavad-upÃsanam eva vidhÅyate | tad-ÃdarÃvaÓyakatvaæ ca tat- sambandhenaiva sampÃdyata iti bheda÷ | tac cÃnyatra jhaÂiti rÃga-dve«a- viÓle«Ãrtham iti j¤eyam | ataeva kevala-bhÆtÃnukampayà bhagavad-arcanaæ tyaktavato bharatasyÃntarÃya÷ | tasmÃd bhÆta-dayaiva bhagavad-bhaktir mukhyà nÃrcanam iti nirastam | tathà vaitad avyavahita-pÆrvaæ nirguïa- bhakty-apÃyatvena (page 46) kriyÃ-yogena Óastena nÃtihiæsreïa nityaÓa÷ ity atra ati-Óabdena päcarÃtrikÃrcana-lak«aïa-kriyÃ-yogÃrthà patra- pu«pÃvacayÃdi-lak«Ãïà ki¤cid dhiæsÃpi vihità | tasmÃd anÃdaro na kartavyas tat-sambandhenÃdarÃdikaæ ca kartavyam | svÃtantryeïopÃsanaæ tu dhik-k­tam iti sÃdhv evoktam avismitaæ taæ paripÆrïa-kÃmam ity Ãdi | || 6.9 || devÃ÷ ÓrÅmad-Ãdi-puru«am || 106 || [107] tathà -- ka÷ paï¬itas tvad aparaæ Óaraïaæ samÅyÃd bhakta-priyÃd ­ta-gira÷ suh­da÷ k­ta-j¤Ãt | sarvÃn dadÃti suh­do bhajato'bhikÃmÃn Ãtmanam apy upacayÃpacayau na yasya || [BhP 10.48.26] suh­do hitakÃri-svabhÃvÃt tatrÃpi k­taj¤Ãd upakÃrÃbhÃse'pi bahu-mÃnanÃt | yo bhajato bhajamÃnÃya sarvÃn kÃmÃn abhÅ«ÂÃn abhi sarvato-bhÃvena dadÃti | atra suh­da÷ suh­de prÅtaye tv ÃtmÃnam api dadÃti | na ca sarvato- bhÃvena dÃne tÃd­Óebhyo bahubhyo dÃne và samÃveÓÃbhÃva÷ syÃd ity Ãha upacayeti || || 10.48 || akrÆra÷ ÓrÅ-bhagavantam || 107 || [108] tad-abhakta-mÃtrÃnÃdareïÃha - ye'bhyarthitÃm api ca no n­-gatiæ prapannà j¤Ãnaæ ca tattva-vi«ayaæ saha-dharmaæ yatra | nÃrÃdhanaæ bhagavato vitaranty amu«ya sammohità vitatayà bata mÃyayà te || [BhP 3.15.24] yatra yasyÃæ bhagavad-dharma-paryanto dharmo bhavati bhagavat-paryantasya tattvasya j¤Ãnaæ ca bhavatÅty artha÷ | tÃæ prÃptà api sarve«Ãæ dharmÃïÃæ j¤ÃnÃnÃæ ca mÆlaæ ye bhagavad-ÃrÃdhanaæ na vitaranti na kurvanti | tad uktaæ - bile batorukrama-vikramÃn ye [BhP 2.3.20] ity Ãdi | tathà ca brahma- vaivarte - prÃpyÃpi durlabhataraæ mÃnu«yaæ vibudhepsitam | yair ÃÓrito na govindas tair Ãtmà va¤citaÓ ciram || aÓÅti-caturaÓ caiva lak«Ãæs tÃn jÅva-jÃti«u | bhramadbhi÷ puru«ai÷ prÃpya mÃnu«yaæ janma-paryayÃt || tad apy aphalatÃæ jÃtaæ te«Ãm ÃtmÃbhimÃninÃm | varÃkÃnÃm anÃÓritya govinda-caraïa-dvayam || iti | || 3.15 || ÓrÅ-brahmà devÃn || 108 || [109] tathà -- yasyÃsti bhaktir bhagavaty aki¤canà sarvair guïais tatra samÃsate surÃ÷ | harÃv abhaktasya kuto mahad-guïà manorathenÃsati dhÃvato bahi÷ || [BhP 5.18.12] aki¤canà ni«kÃmà | guïair j¤Ãna-vairÃgyÃdibhi÷ saha sarve brahmÃdayo devÃ÷ samyag Ãsate | || 5.18 || bhadraÓrava÷ ÓrÅ-hayaÓÅr«am || 109 || [110] ataeva tat-tan-mÃrga-siddha-munÅnÃm apy anÃdara÷ - ahny Ãp­tÃrta-karaïà niÓi ni÷ÓayÃnà nÃnÃ-manoratha-dhiyà k«aïa-bhagna-nidrÃ÷ | daivÃhatÃrtha-racanà ­«ayo'pi deva yu«mat-prasaÇga-vimukhà iha saæsaranti || [BhP 3.9.10] (page 47) ahnyÃp­tÃrta ity Ãdi-svabhÃvà yu«mad-bhajana-vimukhÃ÷ saæsÃriïo bhavanti | kiæ bahunÃ, tat-tan-mÃrga-siddhà munayo'pi yu«mat-prasaÇga- vimukhÃÓ ced iha jagati tadvad eva saæsaranti | athavà munayo'pi tvad- vimukhÃÓ cet tarhi saæsaranty eva | kathambhÆtÃ÷ santa÷ saæsaranti ity atrÃha ahnyÃp­tety Ãdi | Ãruhya k­cchreïa paraæ padam [BhP 10.28.32] ity Ãde÷ | ata uktaæ ÓrÅ-dharmeïa - dharmaæ tu sÃk«Ãd bhagavat-praïÅtaæ na vai vidur ­«ayo nÃpi devÃ÷ | na siddha-mukhyà asurà manu«yÃ÷ kuto nu vidyÃdhara-cÃraïÃdaya÷ || svayambhÆr nÃrada÷ Óambhu÷ kumÃra÷ kapilo manu÷ | prahlÃdo janako bhÅ«mo balir vaiyÃsakir vayam || dvÃdaÓaite vijÃnÅmo dharmaæ bhÃgavataæ bhaÂÃ÷ | guhyaæ viÓuddhaæ durbodhaæ yaæ j¤ÃtvÃm­tam aÓnute || etÃvÃn eva loke'smin puæsÃæ dharma÷ para÷ sm­ta÷ | [BhP 6.3.19-22] ete dharma-pravartakà vijÃnÅma eva na tu sva-sm­ty-Ãdi«u prÃyeïopadiÓÃma ity artha÷ | yato guhyam aprakÃÓyaæ durbodham anyais tathà grahÅtum aÓakyaæ ca | g­hyatve hetur yaj j¤Ãtveti | ataeva vak«yate prÃyeïa veda tad idaæ na mahÃjano'yam [BhP 6.3.25] ity Ãdi | mahÃjano dvÃdaÓabhyas tad- anug­hÅta-sampradÃyibhyaÓ cÃnyo mahÃguïa-yukto'pÅty artha÷ | tasmÃt sÃdhÆktam ahnyÃp­cchatÃrtety Ãdi | || 3.9 || brahmà garbhodaÓÃyinam ||110|| [111] tad evaæ ÓrÅ-bhagavad-ukter eva sarvordhvam abhidheyatvaæ sthitam - tapasvibhyo'dhiko yogÅ j¤Ãnibhyo'pi mato'dhika÷ | karmibhyaÓ cÃdhiko yogÅ tasmÃd yogÅ bhavÃrjuna || yoginÃm api sarve«Ãæ madgatenÃntarÃtmanà | ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtà 6.46-47] iti | atra yoginÃm api sarve«Ãm iti ca pa¤camy artha eva «a«ÂhÅ, tapasvibhya ity Ãdinà tathaivopakramÃd bhajata÷ sarvÃdhikya eva vikhyÃtasya | sarva- Óabdo'tra devam evÃpare yaj¤aæ yogina÷ paryupÃsate [GÅtà 4.25] ity Ãdinà pÆrva-pÆrvoktaæ na sarvÃn upÃyino g­hïÃtÅti j¤eyam | tad evam abhakta-nindÃ-ÓravaïÃt ÓrÅmad-bhagavad-bhakte÷ sarve«u nityatvam api siddham | uktaæ ca ÓrÅ-bhagavatà uddhavaæ prati bhik«or dharma÷ Óamo'hiæsà tapa Åk«Ã vanaukasa÷ [BhP 11.18.44] ity Ãdau sarve«Ãæ mad-upÃsanam [BhP 11.18.43] iti | tathà nÃradena ca sÃrvavarïika-svadharma- kathane, Óravaïaæ kÅrtanaæ cÃsya [BhP 7.11.10] ity Ãdi | tathà ca mahÃbhÃrate -- mÃt­vat parirak«antaæ s­«Âi-saæhÃra-kÃrakam | yo nÃrcayati deveÓaæ ptaæ vidyÃd brahma-ghÃtakam || ity Ãdi | ÓrÅ-gÅtopani«atsu - na mÃæ du«k­tino mƬhÃ÷ prapadyante narÃdhamÃ÷ | mÃyayÃpah­taj¤Ãnà Ãsuraæ bhÃvam ÃÓritÃ÷ || [GÅtà 7.15] (page 48) ity Ãdi | Ãgneye vi«ïu-dharme ca - dvividho bhÆta-sargo'yaæ daiva Ãsura eva ca | vi«ïu-bhakti-paro daiva Ãsuaras tad-viparyaya÷ || anyad apy udÃh­tam - viprÃd dvi-«a¬-guïa-yutÃd aravinda-nÃbha- pÃdÃravinda-vimukhÃt [BhP 7.9.10] iti Óvapaco'pi mahÅpÃla÷ ity Ãdi ca | tathà gÃru¬e - antaæ gato'pi vedÃnÃæ sarva-ÓÃstrÃrtha-vedy api | yo na sarveÓvare bhaktas taæ vidyÃt puru«Ãdhamam || [GarP 1.231.17] b­han-nÃradÅye -- hari-pÆjÃ-vihÅnÃÓ ca veda-vidve«iïas tathà | go-dvija-dve«a-niratà rÃk«asÃ÷ parikÅrtità || [NÃrP 1.37.5] iti | aparaæ ca -- ye'nye'ravindÃk«a vimukta-mÃninas tvayy asta-bhÃvÃd aviÓuddha-buddhaya÷ | Ãruhya k­cchreïa paraæ padaæ tata÷ patanty adho'nÃd­ta-yu«mad-aÇghraya÷ || [BhP 10.2.32] iti | prathamatas tÃvat tvayy asta-bhÃvÃd aviÓuddha-buddhaya÷ | dharma÷ satya-dayopeto vidyà và tapasÃnvità | mad-bhaktyÃpetam ÃtmÃnaæ na samyak prapunÃti hi || [BhP 11.14.22] ity-Ãdy-ukte÷ | tathà j¤Ãna-mÃrgam ÃÓritya vimukta-mÃnino deha-dvayÃtiriktatvenÃtmÃnaæ bhÃvayanta÷, tata÷ - kleÓo'dhikataras te«Ãm avyaktÃsakta-cetasÃm [GÅtà 12.5] ity-Ãdy-ukte÷ k­cchreïa jÅvan-mukti-rÆpÃm Ãruhya prÃpyÃpi tato'dha÷ patanti bhraÓyanti | kadety apek«ÃyÃm Ãha nÃd­teti | yadÅti Óe«a÷ | te«Ãæ bhakti-prabhÃvasyÃnanuv­tter abuddhi-pÆrvakasya tvad-anÃdarasya nivartakÃbhÃvÃt | tathÃpi dagdhÃnÃm api pÃpa-karmaïÃæ mahÃ-Óakti-ÓrÅ- bhagavat-pÃda-padmÃvaj¤ayà punar virohÃt | tathà ca vÃsanÃ- bhëyotthÃpitaæ bhagavat-pariÓi«Âa-vacanam - jÅvan-muktà api punar bandhanaæ yÃnti karmabhi÷ | yady acintya-mahÃ-Óaktau bhagavaty aparÃdhina÷ || ataeva tatraiva - jÅvan-muktÃ÷ prapadyante kvacit saæsÃra-vÃsanÃm | yogino vai no lipyante karmabhir bhagavat-parÃ÷ || iti | tathà rathayÃtrÃ-prasaÇge vi«ïu-bhakti-candrodayÃdi-dh­taæ purÃïÃntara- vacanam - nÃnuvrajati yo mahÃd vrajantaæ parameÓvaram | j¤ÃnÃgni-dagdha-karmÃpi sa bhaved brahma-rÃk«asa÷ || iti | evam uktaæ yo nÃd­tÅ naraka-bhÃgbhir asat-prasaÇgai÷ [BhP 3.9.4] iti | ataevopadi«Âam - tasmÃj j¤Ãnena sahitaæ j¤Ãtvà svÃtmÃnam uddhava | j¤Ãna-vij¤Ãna-sampanno bhaja mÃæ bhakti-bhÃvata÷ || [BhP 11.19.5] tasmÃt sutarÃm eva sarve«Ãæ ÓrÅ-hari-bhaktir nityety ÃyÃtam || || 10.2 || devÃ÷ ÓrÅ-bhagavantam ||111|| [112] (page 49) prema-k­ta-karmÃÓaya-nidhÆnanÃtaram api bhakti÷ ÓrÆyate - yathÃgninà hema malaæ jahÃti dhmÃtaæ puna÷ svaæ bhajate ca rÆpam | Ãtmà ca karmÃnuÓayaæ vidhÆya mad-bhakti-yogena bhajaty atho mÃm || [BhP 11.14.25] tathaivÃtmà jÅvo mat-premïà karmÃÓayaæ vidhÆya tata÷ Óuddha-svarÆpaæ ca prÃpya mÃæ bhajatÅty artha÷ | tad uktaæ muktà api lÅlayà vigrahaæ k­tvà bhagavantaæ bhajante iti | || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn ||112|| evam apy uktaæ skÃnde revÃ-khaï¬e - indro maheÓvaro brahmà paraæ brahma tadaiva hi | Óvapaco'pi bhavaty eva yadà tu«Âo'si keÓava || ÓvapacÃd apak­«Âatvaæ brahmeÓÃnÃdaya÷ surÃ÷ | tadaivÃcyuta yÃnty ete yadaiva tvaæ parÃÇmukha÷ || iti | tathaivÃha - yac-chauca-ni÷s­ta-sarit-pravarodakena tÅrthena mÆrdhny adhik­tena Óiva÷ Óivo'bhÆt | [BhP 3.28.22] iti | spa«Âam | tasmÃd bhakter mahÃn ity atvenÃpy abhidheyatvam ÃyÃtam | agre sva-k­ta- pure«u [BhP 10.87.20] ity Ãdau jÅvÃnÃæ sva-bhÃva-siddhà seveti vyÃkhyeyam || || 3.28 || ÓrÅ-kapila-deva÷ || 113 || [114] tad evam avÃntara-tÃtparyeïa bhakter evÃbhidheyatvaæ «a¬-vidhair api liÇgair avagamyate | tatropakramopasaæhÃrayor ektavena yathà janmÃdy asya yata÷ [BhP 1.1.1] ity ÃdÃv upakrama-padye satyaæ paraæ dhÅmahi iti | atra ÓrÅ- gÅtÃsu evaæ satata-yuktà ye bhaktÃs tvÃæ paryupÃsate [GÅtà 12.1] ity Ãdau ÓrÅ-bhagavaty eva dhyÃnasyÃka«ÂÃrthatvena tad-dhyÃnino yuktatamatvena coktatvÃt | brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtà 14.7] ity Ãdau paratvasya ÓrÅ- bhagavad-rÆpa eva paryavasÃnÃt | tasyaiva sarvaj¤atva-sarva-ÓaktitvÃbhyÃæ jagaj-janmÃdi-hetutvÃt tatra ÓrÅ-bhagavaty eva dhyÃnam abhidhÅyate | tathaiva hi tat padyaæ paramÃtma-sandarbhe viv­tam asti | kasmai yena vibhëito'yam atulo j¤Ãna-pradÅpa÷ purà [BhP 12.13.14] ity ÃdÃv upasaæhÃra- padye'pi satyaæ paraæ dhÅmahi [BhP 1.1.2] iti | ataeva spa«Âam evÃsya ÓrÅ- bhagavattvaæ ÓrÅ-bhÃgavata-vakt­tvÃt | pÆrvaæ ca tene brahma h­dà ya Ãdi- kavaye ity uktam | abhyÃsenodÃharaïaæ pÆrvaæ darÓitam adarÓitaæ cÃneka- vidham eva | apÆrvatayà phalena ca darÓitaæ ÓrÅ-vyÃsa-samÃdhau anarthopaÓamaæ sÃk«Ãt [BhP 1.7.6] ity Ãdi | praÓaæsÃ-lak«aïenÃrtha-vÃdena cÃbhyÃsavad bahu-vidham eva tatrÃsti | upapattyà ca - bhayaæ dvitÅyÃbhiniveÓata÷ syÃt [BhP 11.2.35] ity Ãdy anekam iti | atra gati-sÃmÃnye ca idaæ hi puæsas tapasa÷ Órutasya và [BhP 1.5.22] ity Ãdi | tathÃha -- munir vivak«ur bhagavad-guïÃnÃæ sakhÃpi te bhÃratam Ãha k­«ïa÷ || [BhP 3.5.12] ity Ãdi | spa«Âam | || 3.5 || ÓrÅ-vidura÷ || 114 || (page 50) [115] iyam eva bhakti÷ dharma÷ projjhita-kaitavo'tra paramo nirmatsarÃïÃæ satÃm [BhP 1.1.2] ity atroktà | atra sargo visargaÓ ca [BhP 2.10.1] ity Ãdau daÓa- lak«aïyÃm api sad-dharma ity eka-lak«aïatvenoktà | tasyà abhidheyatvaæ ÓrÅ-bhÃgavata-bÅja-rÆpÃyÃæ catu÷-ÓlokyÃm apy udÃh­tam | etÃvad eva jij¤Ãsyaæ tattva-jij¤ÃsunÃtmana÷ | anvaya-vyatirekÃbhyÃæ yat syÃt sarvatra sarvadà || [BhP 2.9.35] pÆrvaæ hi j¤Ãna-vij¤Ãna-rahasya-tad-aÇgÃni vaktavyatvena catvÃry eva pratij¤ÃtÃni | tatra catu÷-ÓlokyÃæ prÃktanÃs trayo'rthà api krameïaiva prÃktana-Óloka-traye vyÃkhyÃtÃ÷ | rahasya-ÓabdenÃtra prema-bhakti÷ tad- aÇga-Óabdena sÃdhana-bhaktir ucyate | ÂÅkà ca - rahasyaæ bhaktis tad-aÇgaæ sÃdhanam ity e«Ã | tata÷ krama-prÃptatvena - kÃlena na«Âà pralaye vÃïÅyaæ veda-saæj¤ità | mayÃdau brahmaïe proktà dharmo yasyÃæ mad-Ãtmaka÷ || [BhP 11.14.3] iti bhagavad-vÃkyÃnusÃreïa ca caturthe'smin padye sÃdhana-bhaktir eva vyÃkhyÃtà | atra ca punar vyÃkhyÃ-vivaraïÃyotthÃpyate | tathà hi - Ãtmano mama bhagavata÷ tattva-jij¤Ãsunà prema-rÆpaæ rahasyam anubhavaitum icchunà etÃvan-mÃtraæ jij¤Ãsitavyaæ, ÓrÅ-guru-caraïebhya÷ Óik«aïÅyam | kiæ tat ? yad ekam eva anvayena vidhi-mukhena vyatirekeïa ni«edha- mukhena ca syÃd upapadyate | tatrÃnvayena yathà etÃvÃn eva loke'smin [BhP 6.3.22] ity Ãdi, man-manà bhava mad-bhakta÷ [GÅtà 9.24] ity Ãdi ca | vyatirekeïa yathà - mukha-bÃhÆru-pÃdebhya÷ puru«asyÃÓramai÷ saha | catvÃro jaj¤ire varïà guïair viprÃdaya÷ p­thak || ya e«Ãæ puru«aæ sÃk«Ãd Ãtma-prabhavam ÅÓvaram | na bhajanty avajÃnanti sthÃnÃd bhra«ÂÃ÷ patanty adha÷ || [BhP 11.5.2-3] na mÃæ du«k­tino mƬhà [GÅtà 7.15] ity Ãdi | yÃvaj jano bhajati no bhuvi vi«ïu-bhakti- vÃrtÃ-sudhÃ-rasam aÓe«a-rasaika-sÃram | tÃvaj jarÃ-maraïa-janma-ÓatÃbhighÃta- du÷khÃni tÃni labhate bahu-dehajÃni || [PadmaP 5.85.33] iti padma-purÃïÃt | kutra kutropapadyate ? sarvatra ÓÃstra-kart­-deÓa-karaïa-dravya-kriyÃ-kÃrya- phale«u samaste«v eva | tatra samasta-ÓÃstre«u yathà skÃnde brahma-nÃrada- saævÃde - saæsÃre'smin mahÃ-ghore janma-m­tyu-samÃkule | pÆjanaæ vÃsudevasya tÃrakaæ vÃdibhi÷ sm­tam || tatrÃpy anvayena yathà - bhagavan brahma kÃrtsnyena trir anvÅk«ya manÅ«ayà [BhP 2.2.34] ity Ãdi | tathà pÃdme skÃnde ca - Ãlo¬ya sarva-ÓÃstrÃïi vicÃrya ca puna÷ puna÷ | idam ekaæ sani«pannaæ dhyeyo nÃrÃyaïa÷ sadà || (page 51) iti | vyatirekeïa yathà - pÃraÇgato'pi vedÃnÃm ity Ãdikaæ sarvam avagantavyam | tac cÃnte darÓayi«yate | sarva-kart­«u, yathà - te vai vidanty atitaranti ca deva-mÃyÃæ strÅ-ÓÆdra-hÆïa-Óabarà api pÃpa-jÅvÃ÷ | yady adbhuta-krama-parÃyaïa-ÓÅla-Óik«Ãs tiryag-janà api kim u Óruta-dhÃraïà ye || [BhP 2.7.46] iti | gÃru¬e -- kÅÂa-pak«i-m­gÃïÃæ ca harau sannyasta-cetasÃm | Ærdhvam eva gatiæ manye kiæ punar j¤ÃninÃæ nÌïÃm || [GarP 1.234.31] atraiva sÃcÃre durÃcÃre, j¤Ãniny aj¤Ãnini, virakte rÃgiïi, mumuk«au mukte, bhakty-asiddhe bhakti-siddhe, tasmin bhagavat-pÃr«adatÃæ prÃpte tasmin nitya-pÃr«ade ca sÃmÃnyena darÓanÃd api sÃrvatrikatà | tatra sÃcÃre durÃcÃre yathà - api cet sudurÃcÃro bhajate mÃm ananyabhÃk | sÃdhur eva sa mantavya÷ samyag vyavasito hi sa÷ || [GÅtà 9.30] iti | sad-ÃcÃras tu kiæ vaktavya ity aper artha÷ | j¤Ãniny aj¤Ãnini ca - j¤ÃtvÃj¤ÃtvÃtha ye vai mÃm [BhP 11.11.33] ity Ãdi | harir harati pÃpÃni du«Âa-cittair api sm­ta÷ ity Ãdi | virakte rÃgiïi ca - bÃdhyamÃno'pi mad-bhakto vi«ayair ajitendriya÷ | prÃya÷ pragalbhayà bhaktyà vi«ayair nÃbhibhÆyate || [BhP 11.14.17] iti | abÃdhyamÃnas tu sutarÃæ nÃbhibhÆyata ity aper artha÷ | mumuk«au mukte ca mumuk«avo ghora-rÆpÃn [BhP 1.2.26] ity Ãdi | ÃtmÃrÃmÃÓ ca munaya÷ [BhP 1.7.10] ity Ãdi | bhakty-asiddhe bhakti-siddhe ca - kecit kevalayà bhaktyà vÃsudeva-parÃyaïÃ÷ | aghaæ dhunvanti kÃrtsnyena nÅhÃram iva bhÃskara÷ || [BhP 6.10.15] iti | na calati bhagavat-padÃravindÃl lava-nimi«Ãrdham api sa vai«ïavÃgrya÷ || [BhP 11.2.51] iti | bhagavat-pÃr«adatÃæ prÃpte - mat-sevayà pratÅtaæ te sÃlokyÃdi-catu«Âayam | necchanti sevayà pÆrïÃ÷ kuto'nyat kÃla-viplutam || [BhP 9.4.67] iti | nitya-pÃr«ade - vÃpÅ«u vidruma-taÂÃsv amalÃm­tÃpsu pre«yÃnvità nija-vane tulasÅbhir ÅÓam | abhyarcatÅ svalakam unnasam Åk«ya vaktram ucche«itaæ bhagavatety amatÃÇga yac-chrÅ÷ || [BhP 3.15.22] sarve«u var«e«u bhuvane«u brahmÃï¬e«u te«Ãæ bahiÓ ca tais tai÷ ÓrÅ- bhagavad-upÃsanÃyÃ÷ kriyamÃïÃyÃ÷ ÓrÅ-bhÃgavatÃdi«u prasiddhi÷ siddhaiveti sarva-deÓodÃharaïaæ j¤eyam | sarve«u karaïe«u yathà - mÃnasenopacÃreïa paricarya hariæ mudà | pare'vÃÇ-manasÃgamyaæ taæ sÃk«Ãt pratipedire || ity Ãdi | evambhÆta-vacane hy astu tÃvad-bahir-indriyeïa manasà vacasÃpi tat-siddhir iti prasiddhi÷ | sarva-dravye«u yathà - patraæ pu«paæ phalaæ toyaæ yo me bhaktyà prayacchati | tad ahaæ bhakty-upah­tam aÓnÃmi prayatÃtmana÷ || [GÅtà 9.26, BhP 10.81.4] iti | (page 52) sarva-kriyÃsu yathà -- Óruto'nupaÂhito dhyÃta Ãd­to vÃnumodita÷ | sadya÷ punÃti sad-dharmo deva-viÓva-druho'pi hi || [BhP 11.2.11] yat karo«i yad aÓnÃsi yaj juho«i dadÃsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuru«va madarpaïam || [GÅtà 9.27] evaæ bhakty-ÃbhÃse«u bhaktyÃbhÃsÃparÃdhe«v api ajÃmila-mÆ«ikÃdayo d­«ÂÃntà gamyÃ÷ | sarve«u kÃrye«u yathà - yasya sm­tyà ca nÃmoktyà tapo-yaj¤a-kriyÃdi«u | nÆnaæ sampÆrïatÃæ yÃti sadyo vande tam acyutam || iti | sarva-phale«u yathà - akÃma÷ sarva-kÃmo và mok«a-kÃma udÃra-dhÅ÷ [BhP 2.3.10] ity Ãdi | yathà taror mÆla-ni«ecanena [BhP 4.31.12] ity Ãdi-vÃkyena hari- paricaryÃyÃæ kriyamÃïÃyÃæ sarve«Ãm anye«Ãm api devÃdÅnÃm upÃsanà svata eva sidhyatÅty ato'pi sÃrvatrikatà | yathoktaæ skÃnde brahma-nÃrada- saævÃde - arcite deva-deveÓa ÓaÇkha-cakra-gadÃdhare | arcitÃ÷ sarva-devÃ÷ syur yata÷ sarva-gato hari÷ || evaæ yo bhaktiæ karoti yad gavÃdikaæ bhagavate dÅyate yena dvÃra-bhÆtena bhakti÷ kriyate, yasmai ÓrÅ-bhagavat-prÅïanÃrthaæ dÅyate, yasmÃd gavÃdikÃt paya-Ãdikam ÃdÃya bhagavate nivedyate, yasmin deÓÃdau kule và kaÓcid bhaktim anuti«Âhati te«Ãm api k­tÃrthatvaæ purÃïe«u d­Óyate iti kÃraka- gatà | evaæ sÃrvatrikatvaæ sÃdhitam | sadÃtanatvam Ãha sarvadeti | tatra sargÃdau yathà -- kÃlena na«Âà pralaye vÃïÅyaæ veda-saæj¤ità [BhP 11.14.3] iti vidura-praÓne | sarve«u yuge«u -- k­te yad dhyÃyato vi«ïuæ tretÃyÃæ yajato makhai÷ | dvÃpare paricaryÃyÃæ kalau tad dhari-kÅrtanÃt || [BhP 12.3.52] iti | kiæ bahunà - sà hÃnis tan mahac chidraæ sa moha÷ sa ca vibhrama÷ | yan-muhÆrtaæ k«aïaæ vÃpi vÃsudevo na cintyate || iti vai«ïave | sarvÃvasthÃsv api - garbhe ÓrÅ-nÃrada-kÃrita-Óravaïe prahlÃde prasiddham | bÃlye ÓrÅ-dhruvÃdi«u | yauvane ÓrÅmad-ambarÅ«Ãdi«u | vÃrdhakye dh­tarëÂrÃdi«u | maraïe'jÃmilÃdi«u | svargitÃyÃæ ÓrÅ-citraketv-Ãdi«u | nÃrakitÃyÃm api - yathà yathà harer nÃma kÅrtayanti sma nÃrakÃ÷ | tathà tathà harau bhaktim udvahanto divaæ yayu÷ || [N­siæhaP 8.31] iti ÓrÅ-n­siæha-purÃïÃt | ataevoktaæ durvÃsasà mucyeta yan-nÃmny udite nÃrako'pi [BhP 9.4.45] iti | yathà - etan nirvidyamÃnÃnÃm icchatÃm akuto-bhayam | yoginÃæ n­pa nirïÅtaæ harer nÃmÃnukÅrtanam || [BhP 2.1.11] ity atrÃpi | (page 53) tatra tatra vyatirekodÃharaïÃni ca kiyanti darÓyante - kiæ vedai÷ kim u ÓÃstrair và kiæ và tÅrtha-ni«evaïai÷ | vi«ïu-bhakti-vihÅnÃnÃæ kiæ tapobhi÷ kim adhvarai÷ || [NÃradaP 1.30.111] iti | kiæ tasya bahubhi÷ ÓÃstrai÷ kiæ tapobhi÷ kim adhvarai÷ | vÃjapeya-sahasrair và bhaktir yasya janÃrdane || iti b­han-nÃradÅya-pÃdmavacanÃdÅni | tapasvino dÃna-parà yaÓasvino manasvino mantra-vida÷ sumaÇgalÃ÷ | k«emaæ na vindanti vinà yad-arpaïaæ tasmai subhadra-Óravase namo nama÷ || [BhP 2.4.17] na yatra vaikuïÂha-kathÃ-sudhÃpagà na sÃdhavo bhÃgavatÃs tadÃÓrayÃ÷ | na yatra yaj¤eÓa-makhà mahotsavÃ÷ sureÓa-loko'pi na vai sa sevyatÃm || [BhP 5.19.24] yayÃca Ãnamya kirÅÂa-koÂibhi÷ pÃdau sp­Óann acyutam artha-sÃdhanam | siddhÃrtha etena vig­hyate mahÃn aho surÃïÃæ ca tamo dhig ÃÂhyatÃm || [BhP 10.59.41] sÃlokya-sÃr«Âi-sÃlokya- [BhP 3.29.11] ity Ãdi, no dÃnaæ no tapo nejyà [BhP 7.7.44] ity Ãdi | nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitam [BhP 1.5.12] ity Ãdi | nÃtyantikaæ vigaïayanty api te [BhP 3.15.48] ity Ãdi ca | atha sadà sarvatra yad upapadyate [BhP 2.9.35] ity Ãdi yojanikÃrtho yugapad yathà tasmÃt sarvÃtmanà rÃjan hari÷ sarvatra sarvadà [BhP 2.2.36] ity Ãdi | anvaya-vyatirekÃbhyÃæ sadà sarvatra yad upapadyate ity Ãdi | yathà -- smartavya÷ satataæ vi«ïur vismartavyo na jÃtucit | sarve vidhi-ni«edhÃ÷ syur etasyaiva vidhiÇkarÃ÷ || [PadmaP 6.71.100] iti | anvaya-vyatirekÃbhyÃæ sadà sarvatra yad upapadyate iti sÃkalyena yathà na hy ato'nya÷ Óiva÷ panthÃ÷ [BhP 2.2.33] ity upakramya, tad-upasaæhÃre - tasmÃt sarvÃtmanà rÃjan hari÷ sarvatra sarvadà | Órotavya÷ kÅrtitavyaÓ ca smartavyo bhagavÃn nÌïÃm || [BhP 2.2.36] iti | nÌïÃæ jÅvÃnÃæ iti n­gatiæ vivicya kavaya÷ [BhP 10.87.16] itivat | etad uktaæ bhavati - yat karma tat sannyÃsa-bhoga-ÓarÅra-prÃpty-avadhi yoga÷ siddhy- avadhi÷ | sÃÇkhyam Ãtma-j¤ÃnÃvadhi | j¤Ãnaæ mok«Ãvadhi | tathà tathà tat- tad-yogyatÃdikÃni ca sarvÃïi | evaæ te«u karmÃdi«u ÓÃstrÃdi-vyabhicÃrità j¤eyà | hari-bhaktes tu anvaya-vyaktirekÃbhyÃæ sadà sarvatra tat-tan- mahimabhir upapannatvÃt tathÃ-bhÆtasya rahasyasyÃÇgatvaæ yuiktam | yato rahasyÃÇgatvena ca j¤Ãna-rÆpÃrthÃntarÃcchannatayaivedam uktam iti | tad evaæ ÓrÅ-bhÃgavataæ saÇk«epeïopadek«yantaæ ÓrÅ-nÃradaæ ÓrÅ- brahmÃpi tathaiva saÇkalpaæ kÃritavÃn -- yathà harau bhagavati n­ïÃæ bhaktir bhavi«yati sarvÃtmany akhilÃdhÃre iti saÇkalpya varïaya || [BhP 2.7.52] (page 54) bhavi«yati avaÓyaæ bhaved itÅmaæ prakÃraæ saÇkalpya niyamenÃÇgÅk­tya | || 2.7 || ÓrÅ-brahmà nÃradam || 115 || [116] ÓrÅ-nÃradenÃpi tan mahÃ-purÃïÃvirbhÃvÃrthaæ tathaivopadi«Âam - atho mahÃ-bhÃga bhavÃn amogha-d­k Óuci-ÓravÃ÷ satya-rato dh­ta-vrata÷ | urukramasyÃkhila-bandha-muktaye samÃdhinÃnusmara tad-vice«Âitam || [BhP 1.5.13] atho ato nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitam [BhP 1.5.12] ity Ãdi- kÃraïÃt | [117] ante ca - tvam apy adabhra-Óruta viÓrutaæ vibho÷ samÃpyate yena vidÃæ bubhutsitam | prÃkhyÃhi du÷khair muhur arditÃtmanÃæ saÇkleÓa-nirvÃïam uÓanti nÃnyathà || [BhP 1.5.40] vidÃæ vidu«Ãm | || 1.5 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ-vyÃsam || 116-117 || [118] ÓrÅ-vyÃso'pi tan-mahÃ-purÃïa-pracÃraïÃrambhe bhaktim eva parama- Óreya÷-pradatvena samÃdhÃv anubhÆtavÃn iti prathama-sandarbhe darÓitaæ bhakti-yogena manasi [BhP 1.7.4] ity-Ãdi-prakaraïe | tathaiva ko lÃbha iti praÓnÃntaraæ 11.19.28] ÓrÅ-bhagavataiva sammatam | bhago me [BhP 11.19.37] ity Ãdau lÃbho mad-bhaktir uttama÷ [BhP 11.19.37] iti | spa«Âam || || 11.19 || ÓrÅ-bhagavÃn || 118 || [119] ataeva svagataæ vicÃrayati sma -- kiæ và bhÃgavatà dharmà na prÃyeïa nirÆpitÃ÷ | priyÃ÷ paramahaæsÃnÃæ ta eva hy acyuta-priyÃ÷ || [BhP 1.4.31] spa«Âam | || 1.4 || ÓrÅ-vyÃsa÷ || 119 || [120] aÓe«opade«Âur api tad-upadeÓenaiva bhagavata÷ parama utkar«a ucyate | yathà -- jitam ajita tadà bhavatà yad Ãha bhÃgavataæ dharmam anavadyam [BhP 6.16.40] iti | jitam ity atra bhavateti j¤eyam | Ãhety atra bhagavÃn iti | || 6.16 || citraketu÷ ÓrÅ-saÇkar«aïam || 120 || [121] tad evaæ bhakter evÃbhidheyatvaæ sthitam | tatra yad bahutra karmÃdi- miÓratvena tad dharma upadiÓyate, tat tu tat-tan-mÃrga-ni«ÂhÃn bhakti- sambandhena k­tÃrthayituæ tÃn eva kÃæÓcid bhakty-ÃsvÃdanena ÓuddhÃyÃm eva bhaktau pravartayituæ ceti j¤eyam | punaÓ ca sarvatra tasyà evÃbhidheyatvaæ vaktuæ tadÅyo mahimà pÆrvatra vyÃkhyÃto'pi krameïa vyÃkhyÃyate sarvair eva | viÓe«ato bhakter anyat tu na kartavyam ity abhiprÃyeïa | tatra tasyÃ÷ parama-dharmatvaæ sarva-kÃma-pradatvaæ ca etÃvÃn eva loke'smin [BhP 3.25.41] ity Ãdau | akÃma÷ sarva-kÃmo và [BhP 2.3.10] ity Ãdau, sarvÃsÃm api siddhÃnÃæ [BhP 10.81.16] ity Ãdau ca darÓitam eva | skÃnde ca ÓrÅ-sanÃt-kumÃra-mÃrkaï¬eya-saævÃde - viÓi«Âa÷ sarva-dharmÃïÃæ dharmo vi«ïv-arcanaæ n­ïÃm | sarva-yaj¤a-tapo-homa-tÅrtha-snÃnaiÓ ca yat phalam || (page 55) tat-phalaæ koÂi-guïitaæ vi«ïuæ sampÆjya cÃpnuyÃt | tasmÃt sarva-prayatnena nÃrÃyaïam ihÃrcayet || b­han-nÃradÅye ca -- aÓvamedha-sahasrÃïÃæ sahasraæ ya÷ karoti vai | na tat phalam avÃpnoti mad-bhaktair yad avÃpyate || iti | aÓubhaghnatvam api sadhrÅcÅno hy ayaæ loke panthÃ÷ [BhP 6.1.15] ity Ãdau darÓitam | ÂÅkà ca - ato na j¤Ãna-mÃrga ivÃsahÃyatÃ-nimittaæ bhayaæ nÃpi karma-mÃrgavan-matsarÃdi-yuktebhyo bhayam iti bhÃva÷ ity e«Ã | tathà ca skÃnde dvÃrakÃ-mÃhÃtmye parameÓvara-vÃkyam - mad-bhaktiæ vahatÃæ puæsÃm iha loke pare'pi và | nÃÓubhaæ vidyate loke kula-koÂiæ nayed divam || iti | ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe - sm­te sakala-kalyÃïa-bhÃjanaæ yatra jÃyate | puru«aæ tam ajaæ nityaæ vrajÃmi Óaraïaæ harim || [ViP 5.17.17] sarvÃntarÃya-nivÃrakatvam Ãhu÷ - tathà na te mÃdhava tÃvakÃ÷ kvacid bhraÓyanti mÃrgÃt tvayi baddha-sauh­dÃ÷ | tvayÃbhiguptà vicaranti nirbhayà vinÃyakÃnÅkapa-mÆrdhasu prabho || [BhP 10.2.33] pÆrvaæ ye'nye'ravindÃk«a [BhP 10.2.26*] ity Ãdinà muktÃnÃm api bhagavad- anÃdareïa pÃramÃrthiko bhraæÓa ukta÷ | bhaktÃnÃæ sa nÃstÅty Ãha tatheti | tathà pÆrvaæ ÃrƬha-parama-padatvÃvasthÃto'pi bhraÓyanti tathà tÃvakà mÃrgÃt sÃdhanÃvasthÃto'pi na bhraÓyantÅty artha÷ | ÓrÅ-v­tra-gajendra- bharatÃdÅnÃæ saj-janmato bhraæÓe'pi bhakti-vÃsanÃnugati-darÓanÃt | muktà api prapadyante puna÷ saæsÃra-vÃsanÃm | yady acintya-mahÃ-Óaktau bhagavaty aparÃdhina÷ || te«Ãæ tu puna÷ saæsÃravÃsanÃnugate÷ | yatas tvayi baddha-sauh­dÃ÷ | sauh­dam atra Óraddhà | mÃrgÃd iti sÃdhakatva-pratÅter eva | tvad-baddha- sauh­datvÃd eva tvayety Ãdi | tathoktaæ tvÃæ sevatÃæ sura-k­tÃ÷ [BhP 11.4.10] ity Ãdau | dhÃvan nimÅlya và netre na skhalen na patet [BhP 11.2.33] ity Ãdau ca | || 10.2 || ÓrÅ-brahmÃdaya÷ ÓrÅ-bhagavantam || 121 || [122] na vai jÃtu m­«aiva syÃt prajÃdhyak«a mad-arhaïam | bhavad-vidhe«v atitarÃæ mayi saÇg­bhitÃtmanÃm || [BhP 3.21.24] mayi saæg­bhita÷ saæg­hÅto baddha Ãtmà ye«Ãm | tathà bÃdhyamÃno'pi [BhP 11.14.17] ity Ãdikam atrodÃharaïÅyam | atra prÃyo bÃdhyamÃnatvaæ kadÃcit tad-dhyÃnÃdita Ãk­«yamÃïatvam eva gamyate | tathÃpy anabhibhÆtatvaæ veda du÷khÃtmakÃn kÃmÃn parityÃge'py anÅÓvara÷ [BhP 11.20.27] ity-Ãdi- nyÃyena | tatrÃpi bhagavantaæ prati nija-dainyÃdi-vedanÃdinà bhakter evÃnuv­ttir iti j¤eyam | || 3.21 || ÓrÅ-Óuka÷ kardamam || 122 || [123] du«Âa-jÅvÃdi-bhaya-nivÃrakatvam Ãha - dig-gajair dandaÓÆkendrair abhicÃrÃvapÃtanai÷ | mÃyÃbhi÷ sannirodhaiÓ ca gara-dÃnair abhojanai÷ || (page 56) hima-vÃyv-agni-salilai÷ parvatÃkramaïair api | na ÓaÓÃka yadà hantum apÃpam asura÷ sutam || cintÃæ dÅrghatamÃæ prÃptas tat-kartuæ nÃbhyapadyata | [BhP 7.5.43-45] atra dantà gajÃnÃæ kuliÓÃstra-ni«ÂhurÃ÷ [ViP 1.17.44] ity Ãdikaæ vai«ïava- vacana-jÃtam anusandheyam | na yatra ÓravaïÃdÅni [BhP 10.6.3] ity Ãdikaæ ca | yathà b­han-nÃradÅye - yatra pÆjÃ-paro vi«ïor vahnis tatra na bÃdhate | rÃjà và taskaro vÃpi vyÃdhayaÓ ca na santi hi || pretÃ÷ piÓÃcÃ÷ kÆ«mÃï¬a-grahà bÃla-grahÃs tathà | ¬Ãkinyo rÃk«asÃÓ caiva na bÃdhante'cyutÃrcakam || [NÃrP 1.10.8-9] || 7.5 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ-yudhi«Âhiram || 123 || [124] tathà - ÓÃrÅrà mÃnasà divyà vaiyÃse ye ca mÃnu«Ã÷ | bhautikÃÓ ca kathaæ kleÓà bÃdhante hari-saæÓrayam || [BhP 3.22.37] evam apy uktaæ gÃru¬e - na ca durvÃsasa÷ ÓÃpo vajraæ cÃpi ÓacÅpate÷ | hantuæ samarthaæ puru«aæ h­disthe madhusÆdane || [GarP 1.234.33] iti | || 3.22 || ÓrÅ-maitreyo viduram || 124 || [125] atha pÃpaghnatve tÃvad aprÃrabdha-pÃpaghnatvam Ãha - yathÃgni÷ su-sam­ddhÃrci÷ karoty edhÃæsi bhasmasÃt | tathà mad-vi«ayà bhaktir uddhavainÃæsi k­tsnaÓa÷ || [BhP 11.14.19] ÂÅkà ca - pÃdÃdy-arthaæ prajvÃlito'gnir yathà këÂhÃni bhasmÅkaroti tathà rÃgÃdinÃpi katha¤cin mad-vi«ayà bhakti÷ samasta-pÃpÃnÅti | bhagavÃn api sva-bhakti-mahimÃÓcaryeïa sambodhayati - aho uddhava | vismayaæ Ó­ïu ity e«Ã | pÃdma-pÃtÃla-khaï¬a-stha-vaiÓÃkhya-mÃhÃtmye ca - yathÃgni÷ su-sam­ddhÃrci÷ karoty edhÃæsi bhasmasÃt | pÃpÃni bhagavad-bhaktis tathà dahati tat-k«aïÃt || [PadmaP 5.85.31] iti | yadyaî harir ity avaÓenÃpi pumÃn nÃrhati yÃtanÃrtham [BhP 6.2.15] ity Ãdau liÇgÃdi-pratyaya-virahe'pi pÆ«Ãpravi«Âa-bhÃgo yad ÃgneyëÂÃka-pÃlo bhavati ity Ãdivad vidhitvam asti | tasmÃd bhÃrata sarvÃtmà bhagavÃn ÅÓvaro hari÷ | Órotavya÷ kÅrtitavyaÓ ca smartavyaÓ cecchatÃbhayam || [BhP 2.10.5] ity Ãdau sÃk«Ãd vidhitva-Óravaïam apy asti | tasmÃd iti hetur-nirdeÓaÓ cÃkaraïe do«aæ kro¬Åkaroti | tathÃpi vidhi-sÃpek«eyaæ na bhavatÅti tathÃbhÆta-svabhÃvÃgni-lak«aïa-vastu-d­«ÂÃntena sÆcitam | ataeva yÃn ÃsthÃya naro rÃjan [BhP 11.2.33] ity Ãdikam api d­Óyate | susamiddhÃrcir ity anena sÃdhanÃntara-sÃpek«atvam aÓakya-sÃdhyatvaæ vilambitatvaæ ca nirÃk­tam | tad eva vyaktaæ pÃdmÃt tat-k«aïÃd iti | || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn || 125 || (page 57) [126] tathà ca -- kecit kevalayà bhaktyà vÃsudeva-parÃyaïÃ÷ | aghaæ dhunvanti kÃrtsnyena nÅhÃram iva bhÃskara÷ || [BhP 6.1.15] ÂÅkà ca - kecid ity anenaivambhÆtà bhakti-prÃdhÃnà viralà iti darÓayati | kevalayà tapa-Ãdi-nirapek«ayà vÃsudeva-pÃrÃyaïà iti nÃdhikÃri-viÓe«aïam etat kintu anye«Ãm aÓraddhayà tatra prav­tter arthÃt te«v eva paryavasÃnÃd anuvÃda-mÃtram ity e«Ã | atra bhÃskaro'pi kevalena svaraÓminà sva-sv>avata eva nÅhÃraæ ni÷Óe«aæ dhunoti | na tad arthaæ prayatnatas tathà vÃsudeva-parÃyaïà api bhaktyeti j¤eyam | [127] kiæ ca - na tathà hy aghavÃn rÃjan pÆyeta tapa-Ãdibhi÷ | yathà k­«ïÃrpita-prÃïas tat-puru«a-ni«evayà || [BhP 6.1.16] ÂÅkà ca - etac ca j¤Ãna-mÃrgÃd api Óre«Âham ity Ãha na tathà pÆyeta Óudhyet | tat-puru«a-ni«edhayà k­«ïe arpitÃ÷ prÃïà yena ity e«Ã | atra prÃyaÓcittaæ vimarÓanam [BhP 6.1.10] iti j¤ÃnasyÃpi prÃyaÓcittatvaæ pÆrvam uktam | ataeva ÂÅkoktam etac cety Ãdi | tad evaæ ­tambhara-dhyÃna- nivÃritÃgha÷ [BhP 6.13.13] ity Ãdy-uktyà bhagavad-dhyÃna-nivÃrita-v­tra- hatyÃ-pÃpasyendrasya taæ ca [BhP 6.13.14] ity Ãdau punar aÓvamedha-vidhÃnaæ sÃdhÃraïa-loke pÃpa-prasiddher eva nivÃraïÃrtham iti j¤eyam | nanu kathaæ tadÃnÅm apy ÃvirbhÆta-bhagavat-prematvÃt parama-bhÃgavatasya v­trasya hatyà bhagavad-ÃrÃdhanenÃpi gacchatu | mahad-aparÃdha-mÃtram api bhogaika-nÃÓyaæ tat-prasÃda-nÃÓyaæ veti matam | ucyate, tathÃpi bhagavat- preraïayà tatra prav­ttasyendrasya na tÃd­Óo do«a iti tad-ÃrÃdhanam evÃtra prÃyaÓcittaæ vihitam | ÓrÅ-bhagavatÃpi tad-Ãsura-bhava-nivÃraïÃyaiva tathopadi«Âam ity anavadyam | || 6.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 126-127 || [128] kvacit prÃrabdha-pÃpa-hÃrtvam apy Ãha dvÃbhyÃm - yan-nÃmadheya-ÓravaïÃnukÅrtanÃd yat-prahvaïÃd yat-smaraïÃd api kvacit | ÓvÃdo'pi sadya÷ savanÃya kalpate kuta÷ punas te bhagavan nu darÓanÃt || aho bata Óva-paco'to garÅyÃn yaj-jihvÃgre vartate nÃma tubhyam | tepus tapas te juhuvu÷ sasnur Ãryà brahmÃnÆcur nÃma g­ïanti ye te || [BhP 3.33.6-7] ÓvÃdatvam atra Óva-bhak«aka-jÃti-viÓe«atvam eva ÓvÃnam attÅti nirukter vartamÃna-prayogÃt kravyÃdavat tac-chÅlatva-prÃpte÷ | kÃdÃcitka-bhak«aï prÃyaÓcitta-vivak«ÃyÃæ tv atÅta÷ prayoga÷ kriyeta | rƬhir yogam apaharatÅti nyÃyena ca tad virudhyate | ataeva Óvapaca iti tair vyÃkhyÃtam | savanaæ cÃtra soma-yÃga ucyate | tataÓ cÃsya bhagavan-nÃma-ÓravaïÃdy-ekatarÃt sadya eva savana-yogyatÃ-pratikÆla-durjÃtitva-prÃrambhaka-prÃrabdha-pÃpa-nÃÓa÷ pratipadyate | uddhavaæ prati bhagavatà ca - tasmÃt bhakti÷ (page 58) punÃti man-ni«Âhà ÓvapÃkÃn api sambhavÃt [BhP 11.14.20] iti kaimutyÃrtham eva proktam ity ÃyÃti | kintu yogyatvam atra Óvapacatva-prÃpaka-prÃrabdha-pÃpa- vicchinnatva-mÃtram ucyate | savanÃrthaæ tu guïÃntarÃdhÃnam apek«ata eva | brÃhmaïa-kumÃrÃïÃæ Óaukre janmani yogyatve saty api sÃvitra- daiksya-janmÃpek«Ãvat | sÃvitrÃdi-janmani tu sad-ÃcÃra-prÃpter iti savane prav­ttir na yujyate | tasmÃt pÆjyatva-mÃtre tÃtparyam ity abhipretya ÂÅkÃ- k­dbhir apy uktam anena pÆjyatvaæ lak«yata iti | tathÃpi jÃti-do«a-haratvena prÃrabdha-hÃritvaæ tu vyaktam evÃyÃtam | ÂÅkà ca - tad upapÃdayati aho bata ÃÓcarye, yasya jihvÃgre tava nÃma vartate Óvapaco'pi | atas tasmÃd eva hetor garÅyÃn yad yasmÃd vartata iti và kuta ity ata Ãha ta eva tapas tepur ity Ãdikà | tvan-nÃma-kÅrtane tapa-Ãdy-antar- bhÆtaæ tatas te puïyatamà ity antà | uddhavaæ prati ÓrÅ-bhagavatà coktaæ bhakti÷ punÃti man-ni«Âhà ÓvapÃkÃn api sambhavÃt [BhP 11.14.20] iti | atra jÃti-do«a-haratvena prÃrabdha-hÃritvaæ spa«Âam | evaæ prÃrabdha-hetu-vyÃdhy-Ãdi-haratvaæ ca skÃnde - Ãdhayo vyÃdhayo yasya smaraïÃn nÃma-kÅrtanÃt | tad eva vilayaæ yÃnti tam anantaæ namÃmy aham || iti | uktaæ ca nÃma-kaumudyÃm - prÃrabdha-pÃpa-haratvaæ ca kvacid upÃsakecchÃ-vaÓÃt iti | || 3.33 || ÓrÅ-devahÆti÷ || 128 || [129] tad-vÃsanÃ-hÃritvam Ãha - tais tÃny aghÃni pÆyante tapo-dÃna-vratÃdibhi÷ | nÃdharmajaæ tad-dh­dayaæ tad apÅÓÃÇghri-sevayà || [BhP 6.20.17] adharmÃj jÃtaæ te«Ãm aghÃnÃæ h­dayaæ saæskÃrÃkhyena Óuddhyati tad apÅÓÃÇghri-sevayà ÓuddhyatÅty artha÷ | pÃdme ca - aprÃrabdha-phalaæ pÃpaæ kÆÂaæ bÅjaæ phalonmukham | krameïaiva pralÅyeta vi«ïu-bhakti-ratÃtmanÃm || iti | aprÃrabdha-phalaæ vak«yamÃïebhyo'nyat | kÆÂaæ bÅjatvonmukhaæ bÅjaæ prÃrabdhonmukhaæ phalonmukhaæ prÃrabdham ity artha÷ | || 6.2 || ÓrÅ-vi«ïu-dÆtà yama-dÆtÃn || 129 || [130] avidyÃharatvam Ãha - tvaæ pratyag-Ãtmani tadà bhagavaty ananta Ãnanda-mÃtra upapanna-samasta-Óaktau | bhaktiæ vidhÃya paramÃæ Óanakair avidyÃ- granthiæ vibhetsyasi mamÃham iti prarƬham || [BhP 4.11.30] tathà ca pÃdme - k­tÃnuyÃtrÃ-vidyÃbhir hari-bhaktir anuttamà | avidyÃæ nirdahaty ÃÓu dÃva-jvÃleva pannagÅm || iti | || 4.11 || ÓrÅ-manur dhruvam || 130 || [131] sarva-prÅïana-hetutvam uktam - yathà taror mÆla-ni«ecanena [BhP 4.31.12] ity Ãdinà | tathÃha surucis taæ samutthÃpy apÃdÃvanatam arbhakam | pari«vajyÃha jÅveti bëpa-gadgadayà girà | (page 59) yasya prasanno bhagavÃn guïair maitry-Ãdibhir hari÷ | tasmai namanti bhÆtÃni nimnam Ãpa iva svayam || [BhP 4.9.47] surucir nija-vidve«iïÅ mÃtu÷ sapatny api ta# bhagavad-ÃrÃdhanata ÃyÃtaæ ÓrÅ-dhruvam | yathà pÃdme - yenÃrcito haris tena tarpitÃni jaganty api | rajyanti jantavas tatra jangamÃ÷ sthÃvarà api || iti | || 4.9 || ÓrÅ-maitreya÷ || 131 || [132] j¤Ãna-vairÃgyÃdi-sad-guïa-hetutvam uktaæ -- yasyÃsti bhaktir bhagavaty aki¤canà [BhP 5.18.12] ity Ãdinà | svargÃpavarga-bhagavad-dhÃmÃdi- sarvÃnanda-hetutvam apy uktaæ yat karmabhir yat tapasà [BhP 11.20.32] ity Ãdinà | svata÷ parama-sukha-dÃnena karmÃdi-j¤ÃnÃnanta-sÃdhana-sÃdhya- vastÆnÃæ heyatva-kÃritÃm Ãha -- na pÃrame«Âhyaæ na mahendra-dhi«ïyaæ na sÃrvabhaumaæ na rasÃdhipatyam | na yoga-siddhÅr apunar-bhavaæ và mayy arpitÃtmecchati mad vinÃnyat || [BhP 11.14.14] rasÃdhipatyaæ pÃtÃlÃdi-svÃmyam | apunarbhavaæ brahma-kaivalya-rÆpaæ mok«am | kiæ bahunà yat ki¤cid api sÃdhya-jÃtaæ tat sarvaæ necchaty eva, kintu mad mÃæ vinà tÃd­Óa-bhakti-sÃdhyaæ mÃm eva sarva- puru«ÃrthÃdhikam icchatÅty artha÷ | mayy arpitÃtmà k­tÃtma-nivedana÷ | || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn || 132 || [133] atha sÃk«Ãd bhakter nirguïatvaæ vaktuæ bhagavad-arpita-karmÃrabhya sarve«Ãæ karmaïÃæ tÃvat saguïatvam Ãhaikena - mad-arpaïaæ ni«phalaæ và sÃttvikaæ nija-karma tat | rÃjasaæ phala-saÇkalpaæ hiæsÃ-prÃyÃdi tÃmasam || [BhP 11.25.23] mayi arpaïaæ yasya mad-arpitam ity artha÷ | ni«phalaæ ni«kÃmam | phalaæ saÇkalpyate yasmin tat | Ãdi-ÓabdÃd dambha-mÃtsaryÃdibhi÷ k­tam | [134] athÃnu«ÂhÃnÃntarÃïÃæ triguïÃntargatatvaæ vadan caturtha-kak«ÃyÃæ sÃk«Ãd-bhakter nirguïatvam Ãha catu÷«u -- kaivalyaæ sÃttvikaæ j¤Ãnaæ rajo vaikalpikaæ tu yat | prÃk­taæ tÃmasaæ j¤Ãnaæ man-ni«Âhaæ nirguïaæ sm­tam || [BhP 11.25.23] prÃk­taæ bÃla-mÆkÃdi-j¤Ãna-tulyam | vaikalpikaæ dehÃdi-vi«ayaæ yat tad rajo rÃjasam | kevalasya nirviÓe«asya brahmaïa÷ Óuddha-jÅva-bhedena j¤Ãnaæ kaivalyaæ, tvat-padÃrtha-mÃtra-j¤Ãnasya kevalatvÃnupapatti÷ | tat-padÃrtha- j¤Ãna-sÃpek«atvÃt | sattva-yukte hi citte prathamata÷ Óuddhaæ sÆksmaæ jÅva- caitanyaæ prakÃÓate | tataÓ cid-ekÃkÃratvÃbhedena tasmin Óuddhaæ pÆrïaæ brahma-caitanyam apy anubhÆyate | tata÷ sattva-guïasyaiva tatra kÃraïatÃ- prÃcuryÃt sÃttvikatvam | tathà ca ÓrÅ-gÅtopani«ada÷ - sattvÃt sa¤jÃyate j¤Ãnaæ [GÅtà 14.17] iti | bhagavaj-j¤Ãnasya tu - devÃnÃæ Óuddha-sattvÃnÃm ­«ÅïÃæ cÃmalÃtmanÃm | bhaktir mukunda-caraïe na prÃyeïopajÃyate || [BhP 6.14.2] muktÃnÃm api siddhÃnÃæ nÃrÃyaïa-parÃyaïa÷ sudurlabha÷ praÓÃntÃtmà koÂi«v api mahÃmune || [BhP 6.14.5] (page 60) ity Ãdy-uktyà sattvÃdi-sad-bhÃve'py abhÃvÃt -- rajas-tama÷-svabhÃvasya brahman v­trasya pÃpmana÷ | nÃrÃyaïe bhagavati katham ÃsÅd d­¬hà mati÷ || [BhP 6.14.1] ity-uktyà tad-abhÃve'pi sad-bhÃvÃn na tat-kÃraïatvam | kintu tad-uttaratvena tasya pÆrva-janmani nÃradÃdi-saÇga-varïanayà | nai«Ãæ matis tÃvad urukramÃÇghriæ sp­Óaty anarthÃpagamo yad-artha÷ | mahÅyasÃæ pÃda-rajo-'bhi«ekaæ ni«ki¤canÃnÃæ na v­ïÅta yÃvat || [BhP 7.5.32] ity uktyà ca bhagavat-k­pÃ-parimala-pÃtra-bhÆtasya ÓrÅmato mahata÷ saÇga eva kÃraïam | tat-saÇgaÓ ca - tulayÃma lavenÃpi na svargaæ nÃpunar-bhavam | bhagavat-saÇgi-saÇgasya martyÃnÃæ kim utÃÓi«a÷ || [BhP 1.18.13, 4.30.33] ity uktyà nirguïÃvasthÃto'py adhikatvÃt parama-nirguïa eva | sa tam asya ca prathame ca sama÷ priya÷ suh­d brahman [BhP 7.1.1] ity Ãdau sa-guïe devÃdau tasya k­pà vÃstavÅ na bhavati, kintu ÓrÅmat-prahlÃdÃdi«v eveti pratipÃdanÃn mahatÃæ nirguïatvÃbhivyaktyà sat-saÇgasyÃpi nirguïatvaæ vyaktam | tathà bhakter api guïa-saÇga-nirdhÆnanÃnantaraæ cÃnuv­tti÷ ÓrÆyate | yad uktam uddhavaæ prati ÓrÅ-bhagavatà -- tasmÃd deham imaæ labdhvà j¤Ãna-vij¤Ãna-sambhavam | guïa-saÇgaæ vinirdhÆya mÃæ bhajantu vicak«aïÃ÷ || [BhP 11.25.33] iti | parameÓvara-j¤Ãnasya nairguïya-hetutvena nirguïatvoktis tu lak«aïÃ-maya- ka«Âa-kalpanà | tathà kaivalya-j¤ÃnasyÃpi nairguïya-hetutvÃd avaiÓi«ÂyenodÃharaïa-bhedÃprav­ttiÓ ca syÃt | tasmÃt svata eva nirguïaæ bhagavaj-j¤Ãnam | ataeva - sÃttvikaæ sukham Ãtmotthaæ vi«ayotthaæ tu rÃjasam | tÃmasaæ moha-dainyotthaæ nirguïaæ mad-apÃÓrayam || [BhP 11.25.29] ity atra tat-sukhasyÃpi nirguïatvaæ vak«yate | ÓravaïÃdi-lak«aïa-kriyÃ- rÆpÃyà api bhakte÷ ÓuÓrÆ«o÷ ÓraddadhÃnasya vÃsudeva-kathÃ-ruci÷ syÃn mahat-sevayà [BhP 1.2.13] ity uktyà tad-eka-nidÃnatvena nirguïatvam eva | nanu - madÅyaæ mahimÃnaæ ca paraæ brahmeti Óabditam | vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || [BhP 8.24.38] iti | ÓrÅ-matsya-deva-vacanena brahma-j¤Ãnam api ÓrÅ-bhagavat-prasÃdotthaæ ÓrÆyate, tat kathaæ tasya saguïatvam ? ucyate - brahma-j¤Ãnaæ dvividhÃnÃæ jÃyate | tatra bhagavad-upÃsakÃnÃm Ãnu«aÇgikatvena brahmopÃsakÃnÃæ svatantratvena | bhagavad-upÃsakais tu bhagavac-chakti-rÆpayà bhaktyà ki¤cid-bhedenaiva g­hyate tac ca brahma-bhÆta÷ prasannÃtmà [GÅtà 18.54] ity- Ãdi-ÓrÅ-gÅtoktÃnusÃreïa ÃtmÃrÃmÃÓ ca (page 61) munaya÷ [BhP 1.7.10] ity Ãdy-anusÃreïa ca bhagavata÷ parÃkhya-bhakti-parikaro bhavati | brahmopÃsakais tu pÆrvavad abhedenaiva g­hyate | tat-phalasya nÃtyantikaæ vigaïayaty api te prasÃdam [BhP 6.15.48] ity-ukta-diÓà parair Ãtyantikatvena matasyÃpi parama-vidvadbhir Ãd­tatvÃt | tathà bhakti-viruddhatvena svargÃpavarga-narake«v api tulyÃrtha-darÓina÷ [BhP 6.17.23] ity uktyà narakavad apavargasyÃpi heyatvÃt prasÃdÃbhÃsa evÃsau | sva-maty-anusÃreïa prasÃdatayà g­hyamÃïas tan-mati-kalpitatvÃt sa-guïa eva | tata÷ kaivalya- j¤Ãnam api tathà | viÓe«atas tasya sa-guïa-sambandhena janmÃÇgÅk­tam asti | nanu antar bahiÓ ca karaïaæ puru«asya guïamayam eva | tad-udbhavayor bhakti-rÆpayo÷ kathaæ nirguïatvam ? ucyate, j¤Ãna-Óakti÷ kriyÃ-Óaktir và na tÃvaj ja¬asya traiguïyasya dharme ghaÂasy eva | na ca cid-rÆpasyÃpi jÅvasya ÅÓvarÃdhÅna-ÓaktitvenÃmukhyatvÃd devatÃvi«Âa-puru«asyevÃta÷ paramÃtma-caitanyasyeivety ÃyÃtam | tathoktaæ -- dehendriya-prÃïa-mano-dhiyo'mÅ yad-aæÓa-viddhÃ÷ pracaranti karmasu | [BhP 6.16.24] iti | tathà ca Óruti÷ - prÃïasya prÃïa uta cak«u«aÓ cak«ur uta Órotrasya Órotraæ manaso mana iti na ­te tat kriyate kiæ ca nÃre ity Ãdikà | [Órotrasya Órotraæ manaso mano yad vÃco ha vÃcaæ sa u prÃïasya prÃïa÷ | cak«u«aÓ cak«ur atimucya dhÅrÃ÷ pretyÃsmÃl lokÃd am­tà bhavanti || KenaU 1.2||] tad evaæ sati traiguïya-kÃrya-prÃdhÃnyena bhavantyau te guïamayatvenocyete | parameÓvara-prÃdhÃnyena tu svato guïÃtÅte eva te | tad uktaæ devÃm­ta-pÃnÃdhyÃye ÓrÅ-Óukena -- yad yujyate'su-vasu-karma-mano-vacobhir dehÃtmajÃdi«u n­bhis tad asat p­thaktvÃt | tair eva sad bhavati yat kriyate'p­thaktvÃt sarvasya tad bhavati mÆla-ni«ecanaæ yat || [BhP 8.9.29] iti | p­thaktvÃt paramÃtmetarÃÓrayatvÃt | ap­thaktvÃt tad-ekÃÓrayatvÃd ity artha÷ | ato yuktam eva j¤Ãna-kriyÃtmikÃyà hari-bhakter nirguïatvam | viÓe«atas tasya bhakter guïa-sambandhena janmÃbhÃvaÓ cÃÇgÅk­ta iti na tu brahma-j¤Ãnasyeva guïa-sambandhena janma-bhÃva iti | tato'sau bhaktis tasyÃpi prÅïanatvÃdi-guïair udÃhari«yate | yat tu ÓrÅ-kapila-devena bhakter api nirguïa-saguïÃvasthÃ÷ kathitÃs tÃ÷ puna÷ puru«Ãnta÷karaïa-guïà eva tasyÃm upacaryanta iti sthitam | tad evam abhipretya j¤Ãna-rÆpÃyà bhakter nirguïatvam uktvà kriyÃ-rÆpÃyà vyÃca«Âe | tatrÃpy astu tÃvat Óravaïa-kÅrtanÃdi-rÆpÃyà bhagavat- sambandhena vÃsa-mÃtra-rÆpÃyà Ãha -- vanaæ tu sÃttviko vÃso grÃmo rÃjasa ucyate | tÃmasaæ dyÆta-sadanaæ man-niketaæ tu nirguïam || [BhP 11.15.24] vanaæ vÃsa iti tat-sambandhinÅ vasana-kriyety artho vÃnaprasthÃnÃm iti j¤eyam | evaæ grÃmya iti g­hasthÃnÃm | tÃmasam iti durÃcÃrÃïÃm | dyÆta- sadanam ity upalak«aïam | man-niketam iti (page 62) mat-sevÃ-parÃïÃm iti ca | vanÃdÅnÃæ vÃsena saha Ãyur gh­tam itivad ekÃdhikaraïatvam | vanasya v­k«a-«aï¬a-rÆpasya rajas-tama÷-prÃdhÃnyÃt | ataeva vivktatva-lak«aïa- tadÅya-sÃttvika-guïasyÃpi tad-yugala-miÓratvena gauïatvam | vÃsa-kriyÃyÃs tu sattvopapannatvÃt tad-vardhanatvÃc ca sÃttvikatve mukhyatvam iti tasyà evÃbhidheyatvam ucitam | ataeva grÃmya iti taddhitÃnta eva paÂhita÷ | evaæ dyÆta-sadanam ity atra ca vÃsa-kriyaiva vivak«ità | man-niketam ity atrÃpi | kintu bhagavat-sambandha-mÃhÃtmyena niketasyÃpi nirguïatvaæ bhavet sparÓa-maïi-nyÃyena tÃd­Óatvaæ tu tÃd­Óa-bhakti-cak«urbhir evopalabdhavyam | divi«ÂhÃs tatra paÓyanti sarvÃn eva caturbhujÃn itivat | evam eva ÂÅkà ca - bhagavan-niketaæ tu sÃk«Ãt tad-ÃvirbhÃvÃn nirguïaæ sthÃnam ity e«Ã | [136] evaæ vÃsa-mÃtrasya tÃd­Óatvam uktvà sarvÃsÃm eva tat-kriyÃïÃæ tÃd­Óatvam Ãha -- sÃttvika÷ kÃrako'saÇgÅ rÃgÃndho rÃjasa÷ sm­ta÷ | tÃmasa÷ sm­ti-vibhra«Âo nirguïo mad-apÃÓraya÷ || [BhP 11.25.26] atra ca kriyÃyÃm eva tÃtparyaæ na tad-ÃÓrite dravye | sÃttvika-kÃrakasya ÓarÅrÃdikaæ hi guïatraya-pariïatam eva | [137] tad evaæ kriyÃ-mÃtrasya tÃd­Óatvam uktvà tat-prav­tti-hetu-bhÆtÃyÃ÷ ÓraddhÃyà apy Ãha - sÃttviky ÃdhyÃtmikÅ Óraddhà karma-Óraddhà tu rÃjasÅ | tÃmasy adharme yà Óraddhà mat-sevÃyÃæ tu nirguïà || [BhP 11.25.27] adharmo'tra para-dharma÷ | anyat pÆrvavat | || 11.25 || ÓrÅ-bhagavÃn || 133-137 || [138] ata Ãha dharmaæ bhÃgavataæ Óuddhaæ traividyaæ ca guïÃÓrayam | [BhP 6.2.24] Óuddhaæ nirguïam iti | traividyaæ veda-traya-pratipÃdyaæ guïÃÓrayam iti | ÂÅkà ca - veda-ÓabdenÃtra karma-kÃï¬am evocyate evaæ trayÅ-dharmam [GÅtà 9.21] ity Ãde÷ | || 6.2 || ÓrÅ-Óuka÷ || 138 || [139] ataeva bhakte÷ ÓrÅ-bhagavat-svarÆpa-Óakti-bodhakatvaæ svayam-prakÃÓatvam Ãha - yaj¤Ãya dharma-pataye vidhi-naipuïÃya yogÃya sÃÇkhya-Óirase prak­tÅÓvarÃya | nÃrÃyaïÃya haraye nama ity udÃraæ hÃsyan m­gatvam api ya÷ samudÃjahÃra || [BhP 5.14.45] ya Ãr«abheyo bharato maraïa-samaye tatrÃpi m­ga-ÓarÅre tad-vacana- janmÃtyantÃsambhÃvÃt sva-prakÃÓatvam eva tasyÃ÷ kÅrtana-lak«aïÃyà bhakte÷ sidhyati | evaæ gajendre'pi j¤eyam || || 5.14 || ÓrÅ-Óuka÷ || 139 || [140] parama-sukha-rÆpatvaæ ca d­Óyate | tatra sÃdhana-daÓÃyÃæ ato vai kavayo nityam [BhP 1.2.12] ity Ãdau karmaïy asminn anÃÓvÃse [BhP 1.18.12] ity Ãdau ca tad-rÆpatvÃbhivyaktir darÓitaiva siddha-daÓÃyÃæ tu sutarÃæ prakaÂÅbhavati | yathà - (page 63) mat-sevayà pratÅtaæ te sÃlokyÃdi-catu«Âayam | necchanti sevayà pÆrïÃ÷ kuto'nyat kÃla-viplutam || [BhP 9.4.67] atrÃnyasya kÃla-viplutatvam iti sevÃyÃs tad-abhÃve nirguïitvaæ siddham | akÃla-vipluta-sÃlokyÃdibhyo'tiÓaye kim uteti | || 9.4 || ÓrÅ-vi«ïur durvÃsasam || 140 || [141] ÓrÅ-bhagavad-vi«ayaka-rati-pradatvam uktam | evaæ nirjita-«a¬-vargai÷ kriyate bhaktir ÅÓvare [BhP 7.7.33] ity Ãdinà | yat tu - astv evam aÇga bhagavÃn bhajatÃæ mukundo muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] ity uktyÃpi tad-ratir na prÃpyata iti ÓaÇkyate tat khalv avivekÃd eva | karhicid iti bhakti-yogÃkhya-tad-rati-puru«ÃrthatÃyÃæ Óaithilye saty evety artha-lÃbhÃt karhicid apy anuktatvÃt asÃkalye tu cic-canau ity amara- ko«Ãc ca | tathà yady aticiram Ãv­tti÷ syÃt tadà ratim api dadÃti - satyaæ diÓaty arthitam arthito nÌïÃm [BhP 5.19.24] ity Ãder iti ca karhicit-padena gamyate | bhakti-vi«ayaka-bhagavat-prÅty-eka-hetutvam apy udÃh­tam | nÃlaæ dvijatvaæ devatvam [BhP 7.7.43] ity Ãdi | tathà cÃha -- manye dhanÃbhijana-rÆpa-tapa÷-Órutaujas- teja÷-prabhÃva-bala-pauru«a-buddhi-yogÃ÷ | nÃrÃdhanÃya hi bhavanti parasya puæso bhaktyà tuto«a bhagavÃn gaja-yÆtha-pÃya || [BhP 7.9.9] abhijana÷ sat-kula-janma | buddhir j¤Ãna-yoga÷ | yogo'«ÂÃÇga÷ || || 7.9 || ÓrÅ-prahlÃda÷ ÓrÅ-n­siæha-devam || 141 || [142] nanu niratiÓaya-nityÃnanda-rÆpasya bhagavata÷ kathaæ tayà sukham utpadyeta niratiÓayatva-nityatvayor virodhÃt | ucyate - ÓÃstre khalu niratiÓayÃnandatvaæ nityatvaæ ca bhagavata÷ ÓrÆyate | bhakter api tathà tat-prÅti-hetutvaæ ÓrÆyate | tata evaæ gamyate - tasya paramÃnandaika-rÆpasya sva-parÃnandinÅ svarÆpa- Óaktir yà hlÃdinÅ nÃmnÅ vartate prakÃÓa-vastuna÷ sva-para-prakÃÓana- Óaktivat parama-v­tti-rÆpaivai«Ã | tÃæ ca bhagavÃn sva-v­nde nik«ipann eva nityaæ vartate | tat-sambandhena ca svayam atitarÃæ prÅïÃtÅti | ataeva tasya prÅti-rÆpasyÃpi bhakti-prÅïanÅyatvam Ãha - yat-prÅïanÃd barhi«i deva-tiryaÇ- manu«ya-vÅrut-t­ïam Ãviri¤cÃt | prÅyeta sadya÷ sa ha viÓva-jÅva÷ prÅta÷ svayaæ prÅtim agÃd gayasya || [BhP 5.15.13] viÓva-bÅja÷ sarva-jÅvana-hetu÷ | devÃdÅnÃæ dvandvaikyam | prÅti÷ sukha- rÆpo'pi || || 5.15 || ÓrÅ-Óuka÷ || 141 || ataeva tathÃbhÆtatvenÃtmÃrÃmasya pÆrïa-kÃmasyÃpi tasya k«udra-guïa- vastv api kalpata iti d­«ÂÃnenÃha -- (page 64) tatropanÅta-balayo raver dÅpam ivÃd­tÃ÷ ÃtmÃrÃmaæ pÆrïa-kÃmaæ nija-lÃbhena nityadà | prÅty-utphulla-mukhÃ÷ procur har«a-gadgadayà girà pitaraæ sarva-suh­dam avitÃram ivÃrbhakÃ÷ || [BhP 1.11.4-5] atra ÓrÅ-dvÃrakÃyÃæ raver upahÃra-rÆpaæ dÅpam Ãd­tavanto janà ivety artha÷ | evaæ stutyÃdikam api tat-prÅïanatÃm arhatÅty Ãha prÅtyeti | pitaram arbhakà iveti d­«ÂÃnta÷ | tasya prÅtÃvasÃdhÃraïa-guïa-viÓe«am apy Ãha sarva-suh­dam iti | sarva-suh­ttve liÇgam avitÃram iti | tathà ÃtmÃrÃma- pÆrïa-kÃmatve'pi tÃd­Óasya sva-sambandhÃbhimÃni-prÅti-mat-putrÃdi«u prÅti-viÓe«odayo yathà d­Óyate te«u taæ prÅtimantam ity artha÷ | evaæ kalpataru-d­«ÂÃnte'pi bhagavato bhakti-vi«ayikà k­pà yathÃrtham evopapadyate ye khalu shaja-tat-prÅtim evÃtmani prÃrthayamÃnà bhajante tebhyas tad-dÃna-yÃthÃrthyaasyÃvaÓyakatvÃt | tasmÃd asty evÃnanda- rÆpasyÃpi bhaktÃv ÃnandollÃsa iti | || 1.11 || ÓrÅ-sÆta÷ || 143 || [144] evaæ bhakti-rÆpÃyÃs tac-chakter jÅve'bhivyaktau bhagavÃn eva kÃraïam | tad- indriyÃdi-prav­ttaau sa ca eveti | tasmiæs tayà jÅvasyopakÃrÃbhÃsatvam eva | tathÃpi bhaktÃnurajyad Ãtmatve bhagavata÷ sva-k­pÃ-prÃbalyam eva kÃraïam iti vadan pÆrvÃrtham eva sÃdhayati - kiæ varïaye tava vibho yad-udÅrito'su÷ saæspandate tam anu vÃÇ-mana-indriyÃïi | spandanti vai tanu-bh­tÃm aja-ÓarvayoÓ ca svasyÃpy athÃpi bhajatÃm asi bhÃva-bandhu÷ || [BhP 12.8.40] he vibho | tava kim ahaæ varïaye | tvat-k­pÃlutÃyÃ÷ kiyantam aæÓaæ varïayeyam ity artha÷ | yato yena tvayaiva udÅrita÷ prerito'su÷ prÃïa÷ saæspandante pravartate, tam asum anu ca vÃg-Ãdaya÷ spandanti tatra hetur vai anvaya-vyatirekÃbhyÃæ Órotrasya Órotram [KenaU 1.2] ity-Ãdi-ÓrutibhyaÓ ca tat-prasiddha ity artha÷ | na kevalaæ prÃk­tÃnÃæ tanu-bh­tÃæ kintu aja- ÓarvayoÓ ca | ata÷ svasya mamÃpi tathaiva | evaæ saty api na kvacid api kasyÃpi svÃtantryam | tathÃpi dÃru-yantravat pravartitair api vÃg-Ãdibhir bhajatÃæ puæsÃæ bhÃvena svadattayaiva bhaktyà bandhur asÅti | || 12.8 || mÃrkaï¬eya÷ ÓrÅ-nara-nÃrÃyaïau || 144 || [145] ÓrÅ-bhagavad-anubhava-kart­tve'nanya-hetutvam Ãha - Ó­ïvanti gÃyanti g­ïanty abhÅk«ïaÓa÷ smaranti nandanti tavehitaæ janÃ÷ | ta eva paÓyanty acireïa tÃvakaæ bhava-pravÃhoparamaæ padÃmbujam || [BhP 1.8.36] spa«Âam || 1.8 || ÓrÅ-kuntÅ ÓrÅ-bhagavantam || 145 || [146] ÓrÅ-bhagavat-prÃpakatvam Ãha - bhaktyoddhavÃnapÃyinyà sarva-loka-maheÓvaram | sarvotpatty-apyayaæ brahma kÃraïaæ mopayÃti sa÷ || [BhP 11.18.45] (page 65) ÂÅkà ca - maheÓvaratve hetu÷ sarvotpatty-apyayaæ sarvasyotpatty- apyayau yasmÃt tam | ataeva tat-kÃraïaæ mÃæ brahma-svarÆpaæ vaikuïÂha- nivÃsinam | yad và brahmaïo vedasya kÃraïaæ mÃm upayÃti sÃmÅpyena prÃpnoti ity e«Ã | ÓrÅ-gÅtÃsu ca puru«a÷ sa para÷ pÃrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà [GÅtà 8.22] iti | || 11.18 || ÓrÅ-bhagavÃn || 146 || [147] tathà manaso'py agocara-phala-dÃne ÓrÅ-dhruva-caritaæ pramÃïaæ parama- bhakti-saævalita-sva-loka-dÃnÃt | tad-vaÓÅkÃritvaæ tÆdÃh­taæ na sÃdhayati mÃæ yogo [BhP 11.14.20] ity Ãdi | tathà tat-padyÃnte bhaktyÃham ekayà grÃhya÷ ÓraddhayÃtmà priya÷ satÃm [BhP 11.14.21] iti | atraiva vivecanÅyam | yadyapy asya vÃkyasyaikÃdaÓa-caturdaÓÃdhyÃya- prakaraïe sÃdhya-sÃdhana-bhaktyor aviviktatayaiva mahima-nirÆpaïam iti sÃdhana-paratvaæ durnirïeyaæ, tathÃpi phala-bhakti-mahima-dvÃrÃpi sÃdhana-mahima-paratvam eva yatred­Óam api phalaæ bhavatÅti | vadanti k­«ïa ÓreyÃæsi [BhP 11.14.1] ity Ãdi-praÓnam Ãrabhya sÃdhanasyopakrÃntatvÃt | yathà yathÃtmà parim­jyate'sau mat-puïya-gÃthÃ- ÓravaïÃbhidhÃnai÷ | [BhP 11.14.26] ity Ãdinà tasyaivopasaæh­tatvÃc ca | viÓe«as tu tatra bÃdhyamÃno'pi mad-bhakto [BhP 11.14.18] ity Ãdikaæ dharma÷ satya-dayopeta÷ [BhP 11.14.22] ity-Ãdy-anta-tadÅyam ukta-prakaraïaæ prÃya-sÃdhana-mahima-param eva | tatra bÃdhyamÃno'pi iti padyaæ sÃdhya- bhaktau jÃtÃyÃæ bÃdhyamÃnatvÃyogÃt - dadhati sak­n manas tvayi ya Ãtmani nitya-sukhe na punar upÃsate puru«a-sÃra-harÃvasathÃn || [BhP 10.87.35] ity ukte÷ | vi«ayÃvi«Âa-cittÃnÃæ vi«ïv-ÃveÓa÷ sudÆrata÷ | vÃruïÅ-dig-gataæ vastu vrajann aindrÅæ kim ÃpnuyÃt || iti vi«ïu-purÃïÃc ca tan-mahima-paratvena gamyate | atraiva tad vak«yate - kathaæ vinà roma-har«aæ dravatà cetasà vinà | vinÃnandÃÓru-kalayà Óudhyed bhaktyà vinÃÓaya÷ || [BhP 11.14.23] ity anena, mad-bhakti-yukto bhuvanaæ punÃti [BhP 11.14.24] iti kaimutya-vÃkyena ca sÃdhya-bhakte÷ saæskÃra-hÃritvam | tato vi«ayà eva bÃdhyamÃnà bhavantÅti | atha yathÃgni÷ susam­ddhÃrci÷ [BhP 11.14.19] iti padyaæ nÃmÃbhÃsÃde÷ sarva- pÃpa-k«aya-kÃritva-prasiddhes tat-param | atha na sÃdhayati mÃæ yoga÷ ity etat sÃrdha-padyaæ yogÃdÅnÃæ sÃdhana-rÆpÃïÃæ pratiyogitvena nirdi«ÂatvÃt ÓraddhÃ-sahÃyatvena vidhÃnÃc ca tat-param | sÃdhyÃyÃæ Óraddhollekha÷ punar-ukta iti | yadyapi phala-bhakti-dvÃraiva tad-vaÓÅkÃritvaæ tasyÃs tathÃpy atra sÃdhaka-rÆpÃyà mukhyatvena prÃtatvÃt tatraivodÃh­tam | kiæ và - (page 66) astv evam aÇga bhagavÃn bhajatÃæ mukundo muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti nyÃyena nÃvaÓa÷ san premÃïaæ dadÃtÅti tasyà eva sÃk«Ãt tad-guïakatvaæ j¤eyam | atha dharma÷ satya-dayopeta÷ [BhP 11.14.21] iti padyaæ ca dharmÃdi- sÃdhana-pratiyogitvena nirdeÓÃt | sÃdhya-bhakter evÃnyatrÃpi tat- phalatayodÃh­tatvÃc ca tat-param | yat tu kathaæ vinà [BhP 11.14.22] ity Ãdikaæ tac ca sÃdhana-bhakti-phalasya ÓodhakatvÃtiÓaya-pratipÃdanena tat-param iti | tasmÃt sÃdhv eva bÃdhyamÃno'pi [BhP 11.14.17] ity Ãdi-padyÃni tat-prasaÇge darÓitÃni | || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn || 147 || [148] tathÃstu tasyÃ÷ sÃk«Ãd bhakte÷ para-dharmatvÃdikam | bhagavad-arpaïa- siddha-tad-anugatikasya laukika-karmaïo'pi para-dharmam udÃhari«yate yo yo mayi pare dharma÷ [BhP 11.29.21] ity Ãdau | tathà pÃpa-ghnatvÃdikaæ tasyÃ÷ ÓravaïÃdinÃpi bhavatÅty uktaæ Óruto'nupaÂhito dhyÃta÷ [BhP 11.2.3] ity Ãdau | pÃdme mÃgha-mÃhÃtmye deva-dÆta-vÃkyaæ ca - prÃhÃsmÃn yamunÃ-bhrÃtà sÃdaraæ hi puna÷ puna÷ | bhavadbhir vai«ïavas tyÃjyo vi«ïuæ ced bhajate nara÷ || vai«ïavo yad-g­he bhuÇkte ye«Ãæ vai«ïava-saÇgati÷ | te'pi va÷ parihÃryÃ÷ syus tat-saÇga-hata-kilbi«Ã÷ || iti | b­han-nÃradÅye yaj¤amÃly-upÃkhyÃnÃnte - hari-bhakti-parÃïÃæ tu saÇginÃæ saÇga-mÃtrata÷ | mucyate sarva-pÃpebhyo mahÃ-pÃtakavÃn api || [NÃrP 1.36.61] iti | tata÷ sutarÃm evedam ÃdideÓa - jihvà na vakti bhagavad-guïa-nÃmadheyaæ cetaÓ ca na smarati tac-caraïÃravindam | k­«ïÃya no namati yac-chira ekadÃpi tÃn Ãnayadhvam asato'k­ta-vi«ïu-k­tyÃn || [BhP 6.3.29] ÃstÃæ tÃvat tÃn Ãnayadhvam ity Ãdikenaitat pÆrva-dvitÅya-padyenoktÃnÃæ mukunda-pÃdÃravinda-vimukhÃnÃm Ãnayana-vÃrtà | tathà te deva-siddha÷ [BhP 6.3.27] ity Ãdikena tat pÆrva-t­tÅya-padyenoktÃnÃæ deva-siddha-parigÅta- pavitra-gÃthÃnÃæ sÃdhÆnÃæ samad­ÓÃæ bhagavat-parÃïÃæ nikaÂa-gamana- ni«edha-vÃrtÃpi | yad yasya jihvÃpi ÓrÅ-bhagavato guïaæ ca nÃmadheyaæ caikadà janma-madhye yadà kadÃcid api na vakti | jihvÃyà abhÃve cetaÓ ca tac-caraïÃravindam ekadÃpi na smarati | cetaso vik«iptatve ÓiraÓ ca k­«ïÃya k­«ïaæ lak«Åk­tya na namatÅti | (page 67) ÓaÂhenÃpi namaskÃraæ kurvata÷ ÓÃrÇgadhanvine | Óata-janmÃrjitaæ pÃpaæ tat-k«aïÃd eva naÓyati || iti skÃndokta-mahimÃnaæ namaskÃraæ na karoti tÃn Ãnayadhvam | tatra hetur asata÷ | asattve hetur ak­ta-vi«ïu-k­tyÃn | yathà skÃnde revÃ-khaï¬e ÓrÅ- brahmoktau - sa kartà sarva-dharmÃïÃæ bhakto yas tava keÓava | sa kartà sarva-pÃpÃnÃæ yo na bhaktas tavÃcyuta || pÃpaæ bhavati dharmo'pi tavÃbhaktai÷ k­to hare | ni÷Óe«a-dharma-kartà vÃpy abhakto narake hare | sadà ti«Âhati bhaktas te brahmahÃpi vimucyate || pÃdme (?) ca - man-nimittaæ k­taæ pÃpam api k«emÃya kalpate | mÃm anÃd­tya dharmo'pi pÃpaæ syÃn mat-prabhÃvata÷ || yuktaæ caitat Óravaïaæ kÅrtanaæ cÃsya [BhP 7.11.10] ity Ãdinà | mukha- bÃhÆru-pÃdebhya÷ [BhP 11.5.2] ity Ãdinà | sarva-vidhi-ni«edhÃ÷ syu÷ ity Ãdinà ca parama-nityatvÃdi-pratipÃdanÃt | e«Ãæ kÅrtanÃdÅnÃæ trayÃïÃm api sukarÃïÃm abhÃve pare«Ãæ sutarÃm evÃbhÃvo bhaved iti sÃmÃnyenaiva vi«ïu-k­tya-rahitatvam uktam | jihvÃdÅnÃæ karaïa-bhÆtÃnÃm api kart­tvena nirdeÓa÷ puru«ÃnicchayÃpi yathà katha¤cit kÅrtanÃdikam Ãdatte | caraïÃravindam iti viÓe«ÃÇga-nirdeÓa÷ ÓrÅ-yamasya bhakti-khyÃpaka eva na tu tan-mÃtra-smaraïa-niyÃmaka÷ | atrÃbhaktÃnÃm Ãnayanena bhaktÃnÃm Ãnayanam eva vidhÅyate | Ãnayanasyotsarga-siddhatvÃt vaivasvataæ saæyamanaæ prajÃnÃm iti Órute÷ | sak­n mana÷ k­«ïa-padÃravindayor niveÓitaæ tad-guïa-rÃgi yair iha | na te yamaæ pÃÓa-bh­taÓ ca tad-bhaÂÃn svapne'pi paÓyanti hi cÅrïa-ni«k­tÃ÷ || [BhP 6.1.19] ity atra tad-guïa-rÃgÅti viÓe«aïaæ tu te«Ãæ tad-d­«Âi-patha-gamana- sÃmarthyasyÃpi ghÃtakaæ tÃd­Óa-tat-smaraïasya prabhÃva-viÓe«am eva bodhayatÅti j¤eyam | yathaiva nÃrasiæhe - aham amara-gaïÃrcitena dhÃtrà yama iti loka-hitÃhite niyukta÷ | hari-guru-vimukhÃn praÓÃsmi martyÃn hari-caraïa-praïatÃn namaskaromi || [N­siæhaP 9.2] iti | tathaivÃm­ta-sÃroddhÃre skÃnda-vacanam - na brahmà na ÓivÃgnÅndrà nÃhaæ nÃnye divaukasa÷ | ÓaktÃs tu nigrahaæ kartuæ vai«ïavÃnÃæ mahÃtmanÃm || iti || || 6.3 || ÓrÅ-yamas tad-dÆtÃn || 148 || [149] tathà sak­d-bhajanenaiva sarvam apy Ãyu÷ saphalam ity udÃh­tam eva ÓrÅ- Óaunaka-vÃkyena Ãyur harati vai puæsÃm udyann astaæ ca yann asau [BhP 2.3.17] ity Ãdi-granthena | evaæ bhakty-ÃbhÃsenÃpy ajÃmilÃde÷ pÃpaghnatvaæ ca d­Óyate | tathà sarva-karmÃdi-vidhvaæsa-pÆrvaka-parama-gati-prÃptÃv api svalÃyÃsenaiva bhakte÷ kÃraïatvaæ ca ÓrÆyate | laghu-bhÃgavate - vartamÃnaæ ca yat pÃpaæ yad bhÆtaæ yad bhavi«yati | tat sarvaæ nirdayaty ÃÓu govindÃnala-kÅrtanÃt || iti | (page 68) tathaiva ca tatra yathà katha¤cit tad-bhakti-sambandhasya kÃraïatvaæ d­Óyate | brahma-vaivarte - sa samÃrÃdhito devo muktik­t syÃd yathà tathà | anicchayÃpi h­tabhuk saæsp­«Âo dahati dvija || iti | skÃnde umÃ-maheÓvara-saævÃde - dÅk«Ã-mÃtreïa k­«ïasya narà mok«aæ labhanti vai | kiæ punar ye sadà bhaktyà pÆjayanty acyutaæ narÃ÷ || b­han-nÃradÅye- akÃmÃd api ye vi«ïo÷ sak­t pÆjÃæ prakurvate | na te«Ãæ bhava-bandhas tu kadÃcid api jÃyate || [NÃrP 36.58] pÃdme deva-dyuti-stutau - sak­d uccÃrayed yas tu nÃrÃyaïam atandrita÷ | ÓuddhÃnta÷karaïo bhÆtvà nirvÃïam adhigacchati || tathÃnyatra - samparkÃd yadi và mohÃd yas tu pÆjayate harim | sarva-pÃpa-vinirmukta÷ prayÃti paramaæ padam || itihÃsa-samuccaye ÓrÅ-nÃrada-puï¬arÅka-saævÃde - ye n­Óaæsà durÃcÃrÃ÷ pÃpÃcÃra-ratÃ÷ sadà | te'pi yÃnti paraæ dhÃma nÃrÃyaïa-padÃÓrayÃ÷ || lipyante na ca pÃpena vai«ïavà vÅta-kalma«Ã÷ | punanti sakalÃn lokÃn sahasrÃæÓur ivodita÷ || janmÃntara-sahasre«u yasya syÃn matir Åd­ÓÅ | dÃso'haæ vÃsudevasya sarvÃn lokÃn samuddharet || sa yÃti vi«ïu-sÃlokyaæ puru«o nÃtra saæÓaya÷ | kiæ punas tad-gata-prÃïÃ÷ puru«Ã÷ saæyatendriyÃ÷ || ataeva - sak­d eva prapanno yas tavÃsmÅti ca yÃcate | abhayaæ sarvadà tasmai dadÃmy etad vrataæ hare÷ || iti ca garu¬a-purÃïe | tathà cÃha - Ãpanna÷ saæs­tiæ ghorÃæ yan-nÃma vivaÓo g­ïan | tata÷ sadyo vimucyeta yad bibheti svayaæ bhayam || [BhP 1.1.14] iti | spa«Âam || 1.1 || ÓrÅ-Óaunaka÷ || 149 || [150] tathà - na hi bhagavann aghaÂitam idaæ tvad-darÓanÃn n­ïÃm akhila-pÃpa-k«aya÷ | yan-nÃma sak­c chravaïÃt pukkaÓo'pi vimucyate saæsÃrÃt || [BhP 6.16.44] spa«Âam || 6.16 || citraketu÷ ÓrÅ-saÇkar«aïam || 150 || [151] ataevoktaæ ÓrÅ-vi«ïu-dharmottare - jÅvitaæ vi«ïu-bhaktasya varaæ pa¤ca dinÃni vai | na tu kalpa-sahasrÃïi bhakti-hÅnasya keÓave || iti | atra yat t­tÅye garbha-sthasya jÅvasya stuti÷ ÓrÆyate | tasyaiva saæsÃro'pi varïyate | tatrocyate jÃty-ekatvenaika-varïanam iti | vastutas tu kaÓcid eva jÅvo bhÃgyavÃn bhagavantaæ stauti | sa ca (page 69) nistaraty api | na tu sarvasyÃpi bhagavaj-j¤Ãnaæ bhavati | tathà ca nairuktÃ÷ paÂhanti navame sarvÃÇga-sampÆrïo bhavatÅti paÂhitvÃm­taÓ cÃhaæ punar jÃto jÃtaÓ cÃhaæ punar m­ta÷ ity Ãdi-tad-bhÃvanÃ-pÃÂhÃntaraæ - avÃÇ-mukha÷ pŬyamÃno jantubhiÓ ca samanvita÷ | sÃÇkhya-yogaæ samabhyaset puru«aæ và pa¤caviæÓakam || tataÓ ca daÓame mÃsi prajÃyate ity Ãdi | atra puru«aæ veti vÃÓabdÃt kasyacid eva bhagavaj-j¤Ãnam iti gamyate | sarvÃv apy avasthÃsu bhakte÷ samarthatvaæ ca varïitam | bhede'py ekavad-varïanam anyatrÃpi d­Óyate | t­tÅye yathà pÃda-kalpa-s­«Âi-kathane'pi ÓrÅ-sanakÃdÅnÃæ s­«Âi÷ kathyata iti | ÂÅkÃyÃæ ca - brahma-k­ta-s­«Âi-mÃtra-kathana- sÃmyenaikÅk­tyor iyam iti yojitaæ ÓrÅ-varÃhÃvatÃravac ca | tatra prathama- manvantarasyÃdau p­thivÅ-majjane brahma-nÃsikÃto'vatÅrïa÷ ÓrÅ-varÃhas tÃm uddharan hiraïyÃk«eïa saægrÃmaæ k­tavÃn iti varïyate | hiraïyÃk«aÓ ca «a«Âha-manvantarÃvasÃna-jÃta-prÃcetasa-dak«a-kanyÃyà diter jÃta÷ | tasmÃt tathà varïanaæ tad-avatÃra-mÃtratva-p­thivÅ-majjana-mÃtratvaikya- vivak«ayaiva ghaÂate tadvad atrÃpÅti | kaÓcid evÃnyo jÅva÷ stauty anya÷ saæsaratÅty eva mantavyam | atra pÆrvavat parama-gati-prÃptau bhakte÷ paramparÃkÃraïatvaæ ca d­Óyate | b­han- nÃradÅye dhvajÃropaïa-mÃhÃtmye - yatÅnÃæ vi«ïu-bhaktÃnÃæ paricaryÃ-parÃyaïÃ÷ | te dÆtÃ÷ sahasà yÃnti pÃpino'pi parÃæ gatim || [NÃradaP 1.20.73] ÓrÅ-vi«ïu-dharme - kalÃnÃæ Óatam ÃgÃmi samatÅtaæ tathà Óatam | kÃrayan bhagavad-dhÃma nayaty acyuta-lokatÃm || ye bhavi«yanti ye'tÅtà ÃkalpÃt puru«Ã÷ kule | tÃæs tÃrayati saæsthÃpya devasya pratimÃæ hare÷ || dÆtÃn prati yamÃj¤Ã ceyam - yenÃrcà bhagavad-bhaktyà vÃsudevasya kÃrità | navÃyutaæ tat-kulajaæ bhavatÃæ ÓÃsanÃtigam || iti | yathÃha - tri÷-saptabhi÷ pità pÆta÷ pit­bhi÷ saha te'nagha | yat sÃdho'sya kule jÃto bhavÃn vai kula-pÃvana÷ || [BhP 7.10.18] tri÷-saptabhi÷ prÃcÅna-kalpÃgata-tadÅya-pÆrva-janma-sambandhibhi÷ pit­bhi÷ saha asmin janmani hiraïyakaÓipu-marÅci-brahmÃïa eva tat-pitara iti || || 7.10 || ÓrÅ-n­siæha÷ prahlÃdam || 151 || [152] tathà bhakty-ÃbhÃsasyÃpi sarva-pÃpa-k«aya-pÆrvaka-ÓrÅ-vi«ïu-pada- prÃpakatvaæ yathà b­han-nÃradÅye kokila-mÃninor madironmattayor dh­ta- cÅra-khaï¬a-daï¬ayor jÅrïa-bhagavan-mandire n­tyator dhvajÃropaïa- phala-prÃptyà tÃd­Óatvaæ jÃtam | tathà vyÃghatasya pak«iïa÷ kukkura- mukha-gatasya tat-palÃyana-v­ttyà bhagavan-mandira-parikramaïa-phala- prÃptyà tÃd­Óatva-prÃptir iti | kvacit tatra mahÃ-bhakti-prÃptiÓ ca | yathà b­han-nÃradÅya-purÃïa ÓrÅ-prahlÃdasya | tasya prÃg-janmani veÓyayà saha vivÃdena ÓrÅ-n­siæha-caturdaÓyÃæ daivÃd upavÃsa÷ sampanno jÃgaraïaæ ceti | tathà cÃha - yasyÃvatÃra-guïa-karma-vi¬ambanÃni nÃmÃni ye'su-vigame vivaÓà g­ïanti | te'naika-janma-Óamalaæ sahasaiva hitvà saæyÃnty apÃv­tÃm­taæ tam ajaæ prapadye || [BhP 3.9.15] (page 70) asuvagame'pÅti tadÃnÅntana-nÃma-mÃtratvam aÓuddha-varïatvaæ ca vya¤jitam | vivaÓà iti tad-icchÃæ vinÃpi kenacit kÃraïÃntareïÃpÅty artha÷ | vaÓakÃntau ity amara÷ | tÃd­Óa-Óaktitve hetum ÃhÃvatÃreti | avatÃrÃdi- sad­ÓÃni tat tulya-ÓaktÅnÅty artha÷ | karma-vi¬ambanÃni tad-vi«aya- prayuktÃni giridharety ÃdÅni tÃny api | kim uta sÃk«Ãt tan-nÃmÃni k­«ïa- govindety-ÃdÅnÅty artha÷ | || 3.9 || brahmà ÓrÅ-garbhodaka-ÓÃyinam || 152 || [153] astu tÃvat Óuddha-bhakty-ÃbhÃsasya vÃrtà | aparÃdhatvena d­ÓyamÃno'py asau mahÃ-prabhÃvo d­Óyate | yathà vi«ïu-dharme bhagavan-mantreïa k­ta-nija- rak«aæ vipraæ prati rÃk«asa-vÃkyaæ - tvÃm attum Ãgata÷ k«iptau rak«ayà k­tayà tvayà | tat-saæsparÓÃc ca me brahman sÃdhv etan manasi sthitam || kà sà rak«Ã na tÃæ vedmi vedmi nÃsyÃ÷ parÃyaïam | kintv asyÃ÷ saÇgamÃsÃdya nirvedaæ prÃpita÷ param || iti | yathà và vi«ïu-dharmÃdy-udÃh­tÃyÃ÷ ÓrÅ-bhagavad-g­ha-dÅpa-tailaæ pibantyÃ÷ kasyÃÓcin mÆ«ikÃyà daivato mukhoddh­ta-vartau dÅpe samujjvalite sati mukha-dÃhena maraïÃt rÃjÅtvaæ prÃpya dÅpa-dÃnÃdi-lak«aïa-bhakti- ni«ÂhÃ-prÃptir ante parama-pada-prÃptiÓ ca | yathà brahmÃï¬a-purÃïe janmëÂamÅ-mÃhÃtmye k­ta-janmëÂamÅkÃyà dÃsyà du÷saÇgenÃpi kasyacit tat-phala-prÃpti÷ | tathà ca b­han-nÃradÅye tÃd­Óa-du«ÂakÃryÃrtham api bhagavan-mandiraæ mÃrjayitvà kaÓcid uttamÃæ gatim avÃpa | na tv Åd­Óatvaæ brahma-j¤ÃnasyÃpi | yathoktaæ brahma-vaivarte - d­«Âa÷ paÓyed aharaha÷ saæÓrita÷ pratisaæÓrayet | arcitaÓ cÃrcayen nityaæ sa devo dvija-puÇgava || iti | yathà ca ÓrÅ-vi«ïu-dharme ÓrÅ-nÃrada-vÃkyam - tulasÅ-dala-mÃtreïa jalasya culukena ca | vikrÅïÅte svam ÃtmÃnaæ bhaktebhyo bhakta-vatsala÷ || iti | tad Åd­Óaæ mÃhÃtmya-v­ndaæ na praÓaæsÃ-mÃtram ajÃmilÃdau prasiddhatvÃt | darÓitÃÓ ca nyÃyÃ÷ ÓrÅ-bhagavan-nÃma-kaumudy-Ãdau | tathaiva nÃmny arthavÃda-kalpanÃyÃæ do«o'pi ÓrÆyate tathÃrtha-vÃdo hari- nÃmni [HBV 11.284] iti nÃmÃparÃdha-gaïane | artha-vÃdaæ harer nÃmni sambhÃvayati yo nara÷ | sa pÃpi«Âho manu«yÃïÃæ niraye patati sphuÂam || iti kÃtyÃyana-saæhitÃyÃm | (page 71) man-nÃma-kÅrtana-phalaæ vividhaæ niÓamya na ÓraddadhÃti manute yad utÃrtha-vÃdam | yo mÃnu«as tam iha du÷kha-caye k«ipÃmi saæsÃra-ghora-vividhÃrti-nipŬitÃÇgam || iti brahma-saæhitÃyÃæ bodhÃyanaæ prati ÓrÅ-parameÓvaroktau | tato'ntarbhÆta-nÃmÃnusandhÃne«v anye«u tad-bhajane«u ca sutarÃm evÃrtha-vÃde do«o'vagamyate tad evaæ yathÃrtha eva tan-mÃhÃtmye saty api yatra samprati tad-bhajane phalodayo na d­Óyate| kutracic chÃstre ca purÃtanÃnÃm apy anyathà ÓrÆyate tatra nÃmÃrtha-vÃda-kalpanà vai«ïavÃnÃdarÃdayo durantà aparÃdhà eva pratibandha-kÃraïaæ vaktavyam | ataevoktaæ ÓrÅ-Óaunakena -- tad aÓma-sÃraæ h­dayaæ batedaæ yad g­hyamÃïair hari-nÃma-dheyai÷ | na vikriyetÃtha yadà vikÃro netre jalaæ gÃtra-ruhe«u har«a÷ || [BhP 2.3.24] iti | yathà prÃyeïÃdhunikÃnÃm - brahmaïyasya vadÃnyasya tava dÃsasya keÓava | sm­tir nÃdyÃpi vidhvastà bhavat-sandarÓanÃrthina÷ || [BhP 10.64.25] tad-ukta-rÅtyÃdhyavasita-bhakter api n­gasya jihvà na vakti [BhP 6.3.29] ity Ãdi-yama-vÃkya-viruddhaæ yama-loka-gamanaæ prÃptavato vinà cÃrthavÃda- kalpanÃmayaæ bhÃvaæ Óruta-ÓÃstrasyÃpi tasya satyÃæ tÃd­Óa-mÃhÃtmyÃyÃæ bhaktau ÓrÅmad-ambarÅ«Ãdivat sevÃgrahaæ parityajya dÃna-karmÃgraho na syÃt | tÃd­ÓÃparÃdhe bhakti-stambhaÓ ca ÓrÆyate | yathà pÃdme nÃmÃparÃdha-bha¤jana-stotre - nÃmaikaæ yasya vÃci smaraïa-patha-gataæ Órotra-mÆlaæ gataæ và Óuddhaæ vÃÓuddha-varïaæ vyavahita-rahitaæ tÃrayaty eva satyam | tac ced deha-draviïa-janatÃ-lobha-pëaï¬a-madhye nik«iptaæ syÃn na phala-janakaæ ÓÅghram evÃtra vipra || dehÃdi-lobhÃrthaæ ye pëaï¬Ã gurv-avaj¤Ãdi-daÓÃparÃdha-yuktÃs tan- madhya ity artha÷ | skÃnde prahlÃda-saæhitÃyÃæ dvÃrakÃ-mÃhÃtmye - pÆjito bhagavÃn vi«ïur janmÃntara-Óatair api | prasÅdati na viÓvÃtmà haris tasya pÆjÃæ dvÃdaÓa-var«ikÅm || d­«Âvà bhÃgavataæ vipraæ namaskÃreïa nÃrcayet | dehinas tasya pÃpasya na ca vai k«amate hari÷ || iti | evaæ bahÆny evÃparÃdhÃntarÃïy api d­Óyate | evam eva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe Óata-dhanur nÃmno rÃj¤o bhagavad-ÃrÃdhana- tatparasyÃpi veda-vai«ïava-nindakÃlpa-sambhëayaiva kukkurÃdi-yoni- prÃptir uktà | ata÷ ÓuÓrÆ«o÷ ÓraddadhÃnasya [BhP 1.2.16] ity Ãdau Ãv­ttir asak­d-upadeÓÃt [Vs 4.1.1] ity Ãdau ca puru«ÃïÃæ prÃya÷ sÃparÃdhatvÃbhi- (page 72) prÃyeïaivÃv­ti-vidhÃnam | sÃparÃdhÃnÃm Ãv­tty-apek«Ã coktà pÃdme nÃmÃparÃdha-bha¤jana-stotre nÃmopalak«ya - nÃmÃparÃdha-yuktÃnÃæ nÃmÃny eva haranty agham | aviÓrÃnti-prayuktÃni tÃny evÃrtha-karÃïi ca || iti | etad-apek«ayaiva trailokya-sammohana-tantrÃdÃv a«ÂÃdaÓÃk«arÃder Ãv­tti- vidhÃnam | yathà - idÃnÅæ Ó­ïu devi tvaæ kevalasya manor vidhim | daÓa-k­tvo japen mantram Ãpat-kalpena mucyate || sahasra-japtena yathà mucyate mahatainasà | ayutasya japenaiva mahÃ-pÃtaka-nÃÓanam || ity Ãdi | tathà brahma-vaivarte nÃmopalak«ya - hanan brÃhmaïam atyantaæ kÃmato và surÃæ piban | k­«ïa k­«ïety ahorÃtraæ saÇkÅrtya ÓucitÃm iyÃt || ity Ãdi | atrÃparÃdhÃlambanatvenaiva vartamÃnÃnÃæ pÃpa-vÃsanÃnÃæ sahaivÃparÃdhena nÃÓa iti tÃtparyam | etÃd­Óa-pratibandhopek«ayaivoktaæ vi«ïu-dharme - rÃgÃdi-dÆ«itaæ cittaæ nÃspadaæ madhusÆdane | badhnÃti na ratiæ haæsa÷ kadÃcit kardamÃmbuni || na yogyà keÓavaæ stotuæ vÃg du«Âà cÃn­tÃdinà | tamaso nÃÓanÃyÃlaæ nendor lekhà ghanÃv­tà || iti | siddhÃnÃm Ãv­ttis tu pratipadam eva sukha-viÓe«odayÃrthà | asiddhÃnÃm Ãv­tti-niyama÷ phala-paryÃpit-paryanta÷ | tad-antarÃye'parÃdhÃvasthiti- vitarkÃt | yata÷ kauÂilyam aÓraddhà bhagavan-ni«ÂhÃ-cyÃvakas tv antarÃbhiniveÓo bhakti-Óaithilyaæ sva-bhakty-Ãdi-k­ta-mÃnitvam ity evam ÃdÅni mahat-saÇgÃdi-lak«Ãïa-bhaktyÃpi nivartayituæ du«karÃïi cet tarhi tasyÃparÃdhasyaiva kÃryÃïi | tÃny eva ca prÃcÅnasya tasya liÇgÃni | ataeva kuÂilÃtmanÃm uttamam api nÃnopacÃrÃdikaæ nÃÇgÅkaroti bhagavÃn yathà dÆtya-gato duryodhanasya | ÃdhunikÃnÃæ ca Óruta-ÓÃstrÃïÃm aparÃdha- do«ena bhagavati ÓrÅ-gurau tad-bhaktÃdi«u cÃntarÃnÃdarÃdÃv api sati bahis tad-arcanÃdy-Ãrambha÷ kauÂilyam | ataevÃkuÂila-mƬhÃnÃæ bhajanÃbhÃsÃdinÃpi k­tÃrthatvam uktam | kuÂilÃnÃæ tu bhakty-anuv­ttir api na sambhavatÅti | skÃnde ÓrÅ-parÃÓara-vÃkye d­Óyate - apuïyavatÃæ loke mƬhÃnÃæ kuÂilÃtmanÃm | bhaktir bhavati govinde kÅrtanaæ smaraïaæ tathà || iti | tad apek«ayaivoktaæ vi«ïu-dharme - satyaæ Óatena vighnÃnÃæ sahasreïa tathà tapa÷ | vighnÃyutena govinde nÌïÃæ bhaktir nivÃryate || iti | ataevÃha - taæ sukhÃrÃdhyam ­jubhir ananya-Óaraïair n­bhi÷ | k­taj¤a÷ ko na seveta durÃrÃdhyam asÃdhubhi÷ || [BhP 3.19.36] (page 73) spa«Âam || 3.11 | ÓrÅ-sÆta÷ || 153 || [154] yathaiva bhagavad-bhaktà apy akuÂilÃtmano'j¤Ãnanug­hïanti na tu kuÂilÃtmano vij¤Ãn iti d­Óyate | yathà - dÆre hari-kathÃ÷ kecid dÆre cÃcyuta-kÅrtanÃ÷ striya÷ ÓÆdrÃdayaÓ caiva te'nukampyà bhavÃd­ÓÃm | vipro rÃjanya-vaiÓyau và hare÷ prÃptÃ÷ padÃntikam Órautena janmanÃthÃpi muhyanty ÃmnÃya-vÃdina÷ || [BhP 11.5.5] ÂÅkà ca - tatra ye'j¤Ãs te bhavad-vidhÃnÃm anugrÃhyà ity Ãha dÆra iti | j¤Ãna-bala-durvidagdhÃs tv acikitsyatvÃd upek«yà ity ÃÓayetnÃha vipra iti | ity e«Ã | || 11.5 || camaso nimim || 154 || [155] athÃÓraddhà d­«Âe Órute'pi tan-mahimÃdau viparÅta-bhÃvanÃdinà viÓvÃsÃbhÃva÷ | yathà duryodhanasyaiva viÓvarÆpa-darÓanÃdÃv api | ataeva yathà -- Ãpanna÷ saæs­tiæ ghorÃæ yan-nÃma vivaÓo g­ïan [BhP 1.1.14] ityÃdi Óaunakasya, dantà gajÃnÃæ kuliÓÃgra-ni«ÂhurÃ÷ [ViP 1.17.44] iti ÓrÅ- prahlÃdasyÃnubhava-siddhaæ na tathà sarve«Ãm | Åd­Óam Ãnu«aÇgikaæ phalaæ tu Óuddha-bhaktair bhagavan-mahima-khyÃpanecchà yadi syÃt tadaive«yate na tu sva-rak«aïÃya sva-mahima-darÓanÃya và | yathaivoktaæ - - dantà gajÃnÃæ kuliÓÃgra-ni«ÂhurÃ÷ ÓÅrïà yad ete na balaæ mamaitat | mahÃ-vipat-pÃta-vinÃÓano'yaæ janÃrdanÃnusmaraïÃnubhÃva÷ || [ViP 1.17.44] ÓrÅ-parÅk«it-prabh­tibhis tu tad api ne«Âaæ, yathà - dvijopas­«Âa÷ kuhakas tak«ako và daÓatv alaæ gÃyata vi«ïu-gÃthÃ÷ || [BhP 1.19.15] || spa«Âam | 1.19 || rÃjà || 155 || [156] ataevÃdhunike«u mahÃnubhÃva-lak«aïavatsu tad-adarÓane'pi nÃviÓvÃsa÷ kartavya÷ | kutracid bhagavad-upÃsanÃ-viÓe«eïaiva tÃd­Óam Ãnu«aÇgikaæ phalam udayate | yathà - yadaika-pÃdena sa pÃrthivÃrbhakas tasthau tad-aÇgu«Âha-nipŬità mahÅ | nanÃma tatrÃrdham ibhendra-dhi«Âhità tarÅva savyetarata÷ pade pade || [BhP 4.8.79] atra sarvÃtmakatayaiva vi«ïu-samÃvdhinà tÃd­k phalam uditam | etÃd­Óy upÃsanà cÃsya bhÃvi-jyotir-maï¬alÃtmaka-viÓva-cÃlana-padopayogitayoditeti j¤eyam || ||| 4.9 || ÓrÅ-maitreya÷ || 156 || [157] atha bhagavan-ni«ÂhÃ-cyÃvaka-vastv-antarÃbhiniveÓo yathà - evam aghaÂamÃna-manorathÃkula-h­dayo m­ga-dÃrakÃbhÃsena svÃrabdha- karmaïà yogÃrambhaïato vibhraæÓita÷ sa yoga-tÃpaso bhagavad-ÃrÃdhana- lak«aïÃc ca | [BhP 5.8.26] iti | (page 74) sa ÓrÅ-bharata÷ | atraivaæ cintyaæ bhagavad-bhakty-antarÃyakaæ sÃmÃnyam Ãrabdha-karma na bhavitum arhati durbalatvÃt | tata÷ ^rÃcÅnÃparÃdhÃtmakam eva tal labhyata indradyumnÃdÅnÃm iveti || || 5.8 || ÓrÅ-Óuka÷ || 157 || [158] kecit tu sÃdhÃraïasyaiva prÃrabdhasya tÃd­Óe«u bhakte«u prÃbalyaæ tad- utkaïÂhÃ-vardhanÃrthaæ svayaæ bhagavataiva kriyata iti manyante | sà ca varïità m­ga-dehaæ prÃptasya tasya | tathaiva ÓrÅ-nÃradasya pÆrva-janmani jÃta-rater api ka«Ãya-rak«aïam Ãha - hantÃsmin janmani bhavÃn mà mÃæ dra«Âum ihÃrhati | avipakva-ka«ÃyÃïÃæ durdarÓo'haæ kuyoginÃm || [BhP 1.6.22] spa«Âam || 1.6 || ÓrÅ-bhagavÃn || 158 || [160] tad evam aparÃdha-hetuka-tad-abhiniveÓodÃharaïaæ gajendrÃdÅnÃæ vi«ayÃvasthÃyÃæ kÃryam | atha bhakti-Óaithilyaæ yenÃdhyÃtmikÃdi-sukha- du÷kha-ni«Âhaivollasati | bhakti-tat-parÃïÃæ tu tatrÃnÃdaro bhavati | yathà sahasra-nÃma-stotre - na vÃsudeva-bhaktÃnÃm aÓubhaæ vidyate kvacit | janma-m­tyu-jarÃ-vyÃdhi-bhayaæ cÃpy upajÃyate || iti | yà tu sat-sÃdhakasya manu«ya-deha-rirak«i«Ã jÃyate sÃpy upÃsanÃ-v­ddhi- lobhena na tu deha-mÃtra-rirak«i«ayeti | na tayà ca bhakti-tÃtparya-hÃni÷ | tad evaæ viveka-sÃmarthya-yuktasyÃpi bhakti-tÃtparya-vyatireka-gamyaæ tac- chaithilyaæ madhye madhye rucyamÃnayà bhaktyà yad dÆrÅkriyate tad- aparÃdhÃlambaname eveti gamyate | ataevÃparÃdhÃnumÃnÃprav­tter mƬhe cÃsamarthe cÃlpena siddhi÷ samartheva | tatra dÅna-dayÃlo÷ ÓrÅ-bhagavata÷ k­pà cÃdhikà pravartate | kiæ ca viveka-sÃmarthya-yukte smapraty api yo'parÃdhÃpÃto bhavati so'tyanta- daurÃtmyÃd eva tad-viparÅte tu nÃtidaurÃtmyÃd iti vidu«a÷ samarthasya Óatadhanupo'ntarÃyo'nanta-ravi-hita-bhagavad-upÃsanasyÃpi yukta eva | mƬhÃnÃæ tu mÆ«ikÃdÅnÃm aparÃdhe'pi siddhis tathaiva yuktà | daurÃtmyÃbhÃvena bhajana-svarÆpa-prabhÃvasyÃparÃdham atikramyodayÃt | atha bhaktyÃdi-k­tÃbhimÃnatvaæ cÃparÃdha-k­tam eva vai«ïavÃvamÃnÃdi- laksaïÃparÃdhÃntara-janakatvÃt | yathà dak«asya prÃktana-ÓrÅ- ÓivÃparÃdhena prÃcetasatvÃvasthÃyÃæ ÓrÅ-nÃradÃparÃdha-janmÃpi d­Óyate | tad evaæ ya÷ sak­d bhajanÃdinaiva phalodaya uktas tad yathÃvad eva, yadi prÃcÅno'rvÃcÅno vÃparÃdho na syÃt | maraïe tu sarvathà sak­d eva yathà katha¤cid api bhajanam apek«ate, tatra hi tasyaiva sak­d api bhagavan-nÃma- grahaïÃdikaæ jÃyate, yasya pÆrvatra vÃtra và janmani siddhena bhagavad- ÃrÃdhanÃdinà tadÃnÅæ svÅya-prabhÃvaæ prakaÂayatÃnantaram eva bhagavat- sÃk«ÃtkÃro gamyate | yaæ yaæ vÃpi smaran bhÃvaæ tyajanty ante kalevaram | taæ tam evaiti kaunteya sadà tad-bhÃva-bhÃvita÷ || [GÅtà 8.6] (page 75) iti ÓrÅ-gÅtopani«adbhya÷ | tato'parÃdhÃbhÃvà tat-k«ayÃrthaæ na tatrÃv­tty-apek«ayà | yathÃjÃmilasya na tathà k­ta-tan-nÃma-ÓravaïÃdÅnÃm api yama-dÆtÃnÃm | yathÃha -- athÃpi me durbhagasya vibudhottama-darÓane | bhavitavyaæ maÇgalena yenÃtmà me prasÅdati || [BhP 6.2.32] pÆrveïa maÇgalena mahatà puïyeneti ÂÅkà ca | [160] vyatirekeïÃha -- anyathà mriyamÃïasya nÃÓucer v­«alÅ-pate÷ | vaikuïÂha-nÃma-grahaïaæ jihvà vaktum ihÃrhati || [BhP 6.2.33] spa«Âam || 6.2 || ÓrÅmÃn ajÃmila÷ || 159-160 || [161] yat tu ÓrÅ-bharatasya m­ga-ÓarÅraæ tyajato nÃmÃni g­hÅtvÃpi ÓarÅrÃntara- prÃptis tatrÃpi sÃk«Ãd-bhÃva-prÃptir eva tÃd­ÓÃnÃæ h­di sadÃvirbhÃvÃt | evam ajÃmilasya pÆrva-ÓarÅra-sthitÃv api j¤eyam | tato maraïa-samaye sak­d- bhajanasyÃnantaram eva k­tÃrthatva-prÃpaïe vyabhicÃro na syÃt | ataevÃha - etÃvÃn sÃÇkhya-yogÃbhyÃæ sva-dharma-parini«Âhayà | bhagavaty acalo bhÃvo yad bhÃgavata-saÇgata÷ || [BhP 2.3.11] ÂÅkà ca - etÃvÃn eva janmano lÃbha÷ phalam | tam Ãha nÃrÃyaïa-sm­tir iti | sÃÇkhyÃdibhi÷ sÃdhya iti te«Ãæ svÃtantryeïa lÃbhatvaæ vÃrayati | ante ca sm­ti÷ paro lÃbho na tan-mahimà vaktuæ Óakyate ity e«Ã | nÃma-kaumudÅ-kÃraiÓ cÃntima-pratyayo'bhyarhita ity uktam || || 2.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 161 || [162] ataevÃjÃmilasyÃnyadÃpi putropacÃritaæ nÃrÃyaïa-nÃma g­hïata÷ - prayÃïe cÃprayÃïe ca yan nÃma smaratÃæ nÌïÃm | sadyo naÓyati pÃpaugho namas tasmai cid-Ãtmane || iti pÃdma-deva-dyuti-stotrÃnusÃreïa jarÃ-maraïa-daÓÃyÃm api sakala- kaÓmala-nirasanÃni tava guïa-k­ta-nÃma-dheyÃni [BhP 5.3.14] iti pa¤camokta- sthitÃpi-Óabdena ca prathama-nÃma-grahaïÃd eva k«Åïa-sarva-pÃpasyÃpi maraïe yan-nÃma-grahaïaæ tat-praÓaæsaiva ÓrÆyate | tatrÃpy Ãv­ttyà - athainaæ mÃpanayata k­tÃÓe«Ãgha-ni«k­tam | yad asau bhagavan-nÃma mriyamÃïa÷ samagrahÅt || [BhP 6.2.13] ity Ãdi | aÓe«a-Óabdo'tra vÃsanÃ-paryanta÷ | agha-ÓabdaÓ cÃparÃdha-paryanta iti | atra maraïe sarve«Ãæ dainyÃdayo'pi ÓrÅ-bhagavat-k­pÃtiÓaya-dvÃram iti dra«Âavyam | || 6.1 || ÓrÅ-vi«ïu-dÆtÃ÷ yama-dÆtÃn || 162 || [163] tad evam adhikÃri-viÓe«aæ prÃpyaiva tat-tat-phalodayo dra«Âavya÷ | yathaiva pÆrvam udÃh­tam | yathà ca jÃta-ruciæ prÃpya -- (page 76) tava vikrŬitaæ k­«ïa n­ïÃæ parama-maÇgalam | karïa-pÅyÆ«am ÃsÃdya tyajanty anya-sp­hÃæ janÃ÷ || [BhP 11.6.44] ataevoktam - na krodho na ca mÃtsaryaæ na lobho na Óubhà mati÷ | bhavanti k­ta-puïyÃnÃæ bhaktÃnÃæ puru«ottama || iti || || 11.6 || ÓrÅmad-uddhava÷ || 163 || [164] jÃta-premÃïaæ prÃpya - nai«Ãtidu÷sahà k«un mÃæ tyaktodam api bÃdhate | pibantaæ tvan-mukhÃmbhoja- cyutaæ hari-kathÃm­tam || [BhP 10.1.13] spa«Âam || 10.1 || ÓrÅ-rÃjà || 164 || [165] vyÃkhyÃte yathà katha¤cid bhajana-samyag-bhajanÃv­ttÅ | tad evaæ bhagavad- arpita-dharmÃdi-sÃdhyatvÃt tÃæ vinÃnye«Ãm aki¤citkaratvÃt tasyÃ÷ svata eva samarthatvÃt sva-leÓena svÃbhÃsÃdinÃpi paramÃrtha-paryanta-prÃpakatvÃt sarve«Ãæ varïÃnÃæ nityatvÃt sÃk«Ãd bhakti-rÆpaæ tat-sÃmmukhyam evÃtrÃbhidheyaæ vastv iti sthitam | iyam eva kevalatvÃd ananyatÃkhyà | ananyÃÓ cintayanto mÃæ ye janÃ÷ paryupÃsate | te«Ãæ nityÃbhiyuktÃnÃæ yogak«emaæ vahÃmy aham || ye'py anyadevatÃbhaktà yajante ÓraddhayÃnvitÃ÷ | te'pi mÃm eva kaunteya yajanty avidhipÆrvakam || [GÅtà 9.22-23] iti vÃkya-dvaye'nvaya-vyatirekoktyà | ananyatvaæ nÃma hy anyopÃsanÃ- rÃhityena tad-bhajanam ucyate | ittham evÃÇgÅk­tam -- api cet sudurÃcÃro bhajate mÃm ananyabhÃk [GÅtà 9.30] ity Ãdau | tasyÃÓ ca mahÃ-durbodhatvaæ mahÃ-durlabhatvaæ coktam -- dharmaæ tu sÃk«Ãd bhagavat-praïÅtaæ na vai vidur ­«ayo nÃpi devÃ÷ [BhP 6.3.19] ity Ãdau, ye'bhyarthitÃm api ca no n­- gatiæ prapannà [BhP 3.15.24] ity Ãdau ca | tad evaæ tasyÃ÷ ÓravaïÃdi-rÆpÃyÃ÷ sÃk«Ãd-bhakte÷ sarva-vighna-nivÃraïa- pÆrvaka-sÃk«Ãd-bhagavat-prema-phaladatve sthite parama-durlabhatve ca saty anya-kÃmanayà ca nÃbhidheyatvam | tathà caturthe -- taæ durÃrÃdhyam ÃrÃdhya satÃm api durÃpayà | ekÃnta-bhaktyà ko vächet pÃda-mÆlaæ vinà bahi÷ || [BhP 4.24.55] iti | tan-mÃtrakÃm anÃyÃæ ca bhakter evÃki¤canatvam akÃmatvaæ ca saæj¤Ãpitam | matto'py anantÃt parata÷ parasmÃt svargÃpavargÃdhipater na ki¤cit | ye«Ãæ kim u syÃd itareïa te«Ãm aki¤canÃnÃæ mayi bhakti-bhÃjÃm || [BhP 5.5.25] iti ÓrÅ-­«abhadeva-vÃkyÃt | akÃma÷ sarva-kÃmo và ity ÃdeÓ ca | tathà iyam evaikÃntitety ucyate - ekÃntino yasya na ka¤canÃrthaæ vächanti ye vai bhagavat-prapannÃ÷ [BhP 8.3.20] iti gajendra-vÃkyam | (page 77) evaæ pralobhyamÃno'pi varair loka-pralobhanai÷ | ekÃntitvÃd bhagavati naicchat tÃn asurottama÷ || [BhP 7.9.55] iti nÃrada-vÃkyÃc ca | ataevoktaæ gÃru¬e - ekÃntena sadà vi«ïau yasmÃd eva parÃyaïÃ÷ | tasmÃd ekÃntina÷ proktÃs tad-bhÃgavata-cetasa÷ || [GarP 1.231.14] iti | e«aivopadi«Âà ÓrÅ-gÅtopani«atsu - bhaktyà tv ananyayà Óakya aham evaævidho'rjuna | j¤Ãtuæ dra«Âuæ ca tattvena prave«Âuæ ca parantapa || mat-karma-k­n mat-paramo mad-bhakta÷ saÇga-varjita÷ | nirvaira÷ sarva-bhÆte«u ya÷ sa mÃm eti pÃï¬ava || [GÅtà 11.54-55] mat-karma Óravaïa-kÅrtanÃdi | aham eva parama÷ sÃdhanatvena sÃdhyatvena ca yasya | ataeva sÃdhana-sÃdhyÃntara-saÇga-vivarjita iti vyÃkhyeyam | imÃm eva bhaktim Ãha - tasmÃd arthÃÓ ca kÃmÃÓ ca dharmÃÓ ca yad-apÃÓrayÃ÷ | bhajatÃnÅhayÃtmÃnam anÅhaæ harim ÅÓvaram || [BhP 7.7.48] yad-apÃÓrayà yad-adhÅnÃ÷ | taæ harim ity anvaya÷ | anÅhayà kÃmanÃ- tyÃgena | anÅhaæ tathaiva kÃmanÃ-ÓÆnyam | icchÃkÃÇk«Ã-sp­hehÃt­Ç ity amara÷ | || 7.7 || ÓrÅ-prahlÃdo'sura-bÃlakÃn || 165 || [166] tathaivobhayo÷ kÃmanÃ-ÓÆnyatvaæ svayam evÃha - ÃÓÃsÃno na vai bh­tya÷ svÃminy ÃÓi«a Ãtmana÷ | na svÃmÅ bh­tyata÷ svÃmyam icchan yo rÃti cÃÓi«a÷ || ahaæ tv akÃmas tvad-bhaktas tvaæ ca svÃmy anapÃÓraya÷ | nÃnyathehÃvayor artho rÃja-sevakayor iva || [BhP 7.10.5] spa«Âam || 7.10 || ÓrÅ-prahlÃda÷ ÓrÅ-n­siæhadevam || 166 || [167] evam evÃha - naivÃtmana÷ prabhur ayaæ nija-lÃbha-pÆrïo mÃnaæ janÃd avidu«a÷ karuïo v­ïÅte | yad yaj jano bhagavate vidadhÅta mÃnaæ tac cÃtmane prati-mukhasya yathà mukha-ÓrÅ÷ || [BhP 7.9.11] ayaæ prabhur Ãtmano mÃnaæ janÃn nija-bhaktÃn na v­ïÅte necchati | tatra hetur nijasya bhaktasyaiva lÃbhena pÆrïa÷ parama-santu«Âa÷ | hetv-antaraæ karuïa÷ pÆjÃrthaæ tat-prayÃsÃdÃv asahi«ïu÷ | kathambhÆtÃj janÃd avidu«a÷ | pitur agre bÃlakavat tasyÃgre na ki¤cid api jÃnata÷ | e«Ã svasya janaika-vargatvena dainyokti÷ yad và tad-ÃveÓenÃnyat ki¤cid api na jÃnata ity artha÷ | ubhayatra pak«e'pi tac ca tasya kÃruïya-hetur iti bhÃva÷ | tarhi kiæ janas tasya pÆjÃæ na kuruta ity ÃÓaÇkyÃha yad iti | sa ca (page 78) jano yaæ yaæ mÃnaæ bhagavate vidadhÅta sampÃdayati sa sarvo'py ÃtmÃrtham eva | tat- sambhÃvanÃ-mÃtreïaiva sva-sammÃnanÃbhimananÃt sukhaæ manyamÃnas tan-mÃnaæ karoty evety artha÷ | tat-sammÃna-mÃtreïa sva-sammÃnaÓ ca | tad-eka-jÅvanasya taj-janasya yukta eveti d­«ÂÃntam Ãha - yathà mukhe yà Óobhà kriyate tan-mÃtram eva pratimukhasya Óobhaiva bhavati nÃnyad iti || || 7.9 || ÓrÅ-prahlÃda÷ ÓrÅ-n­siæham || 167 || [168] ataevÃha - nÃlaæ dvijatvaæ devatvam ­«itvaæ vÃsurÃtmajÃ÷ | prÅïanÃya mukundasya na v­ttaæ na bahu-j¤atà || na dÃnaæ na tapo nejyà na Óaucaæ na vratÃni ca | prÅyate'malayà bhaktyà harir anyad vi¬ambanam || [BhP 7.7.51-52] amalayà ni«kÃmayà vi¬ambanaæ naÂana-mÃtram | ata÷ sakÃma-bhaktasyÃpi bhakter naÂana-mÃtratvÃt | yathà pare«Ãm api naÂÃnÃæ kvacit tad- anukaraïaæ tathaiveti | tatra sakÃmatvam aihikaæ pÃralaukikaæ ceti dvividhaæ tat sarvam eva ni«idhyate | ÓrÅ-nÃgapatnÅ-vacanÃdau na pÃrame«Âhyaæ na mahendra-dhi«ïyam ity Ãdinà | tasmÃd vaivasvata-manu-putrasya p­«adhrasya tu mumuk«or api ekÃntitva-vyapadeÓo gauïa eva boddhavya÷ | mà mÃæ pralobhayotpattyà saktaækÃme«u tair varai÷ | tat-saÇga-bhÅto nirviïïo mumuk«us tvÃm upÃÓrita÷ || [BhP 7.10.2] ity atra ÓrÅ-prahlÃda-vÃkye mumuk«Ã tu kÃma-tyÃgecchaiva | yadi dÃsyasi me kÃmÃn varÃæs tvaæ varadar«abha | kÃmÃnÃæ h­dy asaærohaæ bhavatas tu v­ïe varam || [BhP 7.10.7] iti vak«amÃïÃt | bhakti-yogasya tat sarvam antarÃyatayÃrbhaka÷ [BhP 7.10.1] iti ÓrÅ-nÃradena prÃg uktatvÃc ca | evaæ ÓrÅmad-ambarÅ«asya yaj¤a-vidhÃnam api loka- saÇgrahÃrthakam eva j¤eyam | tam uddiÓyÃpy ekÃnta-bhakti-bhÃvenety uktam asti | tatra caihikaæ ni«kÃmatvaæ bhaktyà jÅvikÃpy upÃrjanaæ yat tad abhÃva- mayam api boddhavyam | vi«ïuæ yo nopajÅvati it gÃru¬e Óuddha-bhakta- lak«aïam | mauna-vrata-Óruta-tapo-'dhyayana-sva-dharma- vyÃkhyÃ-raho-japa-samÃdhaya ÃpavargyÃ÷ | prÃya÷ paraæ puru«a te tv ajitendriyÃïÃæ vÃrtà bhavanty uta na vÃtra tu dÃmbhikÃnÃm || [BhP 7.9.46] iti ÓrÅ-prahlÃda-vÃkyavat | maunÃdaya evÃjitendriyÃïÃæ vÃrtà jÅvanopÃyà bhavanti | dÃmbhikÃnÃæ tu vÃrtà api bhavanti na và dambhasyÃniyata- phalatvÃd ity artha÷ | ataevoktaæ - ÃrÃdhanaæ bhagavata ÅhamÃnà nirÃÓi«a÷ | ye tu necchanty api paraæ te svÃrtha-kuÓalÃ÷ sm­tÃ÷ || [BhP 6.18.74] iti | (page 79) paraæ mok«am apÅti ÂÅkà ca | tasmÃt sÃdhÆktaæ nÃlaæ dvijatvam ity Ãdi | || 7.7 || ÓrÅ-prahlÃdo'sura-bÃlakÃn || 168 || [169] tato'syà eva bhakte÷ sarva-ÓÃstra-sÃratvam Ãha - Óravaïaæ kÅrtanaæ vi«ïo÷ smaraïaæ pÃda-sevanam | arcanaæ vandanaæ dÃsyaæ sakhyam Ãtma-nivedanam || iti puæsÃrpità vi«ïau bhaktiÓ cen nava-lak«aïà | kriyeta bhagavaty addhà tan manye'dhÅtam uttamam || [BhP 7.5.23-24] Óravaïa-kÅrtane tadÅya-nÃmÃdÅnÃæ smaraïaæ ca | pÃda-sevanaæ paricaryà | arcanaæ vidhy-ukta-pÆjà | vandanaæ namaskÃra÷ | dÃsyaæ tad-dÃso'smÅty abhimÃnam | sakhyaæ bandhu-bhÃvena tadÅya-hitÃÓaæsanam | Ãtma- nivedanaæ gavÃÓvÃdi-sthÃnÅyasya sva-dehÃdi-saÇghÃtasya tad-eka- bhajanÃrthaæ vikraya-sthÃnÅyaæ tasminn arpaïaæ, yatra tad-bharaïa-pÃlana- cintÃpi svayaæ na kriyate | udÃh­tÃni caitÃni prÃcÅnai÷ | ÓrÅ-vi«ïo÷ Óravaïe parÅk«id abhavad vaiyÃsaki÷ kÅrtane prahlÃda÷ smaraïe tad-aÇghri-bhajane lak«mÅ÷ p­thu÷ pÆjane | akrÆras tv abhivandane kapi-patir dÃsye'tha sakhye'rjuna÷ sarvasvÃtma-nivedane balir abhÆt k­«ïÃptir e«Ãæ parà || [PadyÃvalÅ 53] iti nava-lak«aïÃni yasyÃ÷ sà bhagavati tad-vi«ayikà | addhà sÃk«Ãd-rÆpÃæ na tu karmÃdy-arpaïa-rÆpà pÃramparikÅ bhaktir iyam | tatrÃpi ÓrÅ-vi«ïÃv evÃrpità tad-artham evedam iti bhÃvità | na tu dharmÃrthÃdi«v arpità | evambhÆtà cet kriyate tadà tena kartrà yad adhÅtaæ tad uttamaæ manya ity artham | tathà ca ÓrÅ-gopÃla-tÃpanÅ-Óruti÷ - bhaktir asya bhajanam | tad ihÃmutropÃdhi-nairÃsyenaivÃmu«min mana÷- kalpanam | etad eva ca nai«karmyam || [GTU 1.14] ataeva nava-lak«aïeti samuccayo nÃvaÓyaka÷ | ekenaivÃÇgena sÃdhyÃvyabhicÃra-ÓravaïÃt | kvacid anyÃÇga-miÓraïaæ tu tathÃpi bhinna- ÓraddhÃ-rucitvÃt | tato nava-lak«aïa-Óabdena bhakti-sÃmÃnyoktyà tan- mÃtrÃnu«ÂhÃnaæ vidhÅyata iti j¤eyam | tato nava-lak«aïatvaæ cÃsyà anye«Ãm apy aÇgÃnÃæ tad-antarbhÃvÃd uktam || || 7.5 || ÓrÅ-prahlÃda÷ sva-pitaram || 169 || [170] athÃsyà aki¤canÃkhyÃyà bhakte÷ sarvordhva-bhÆmikÃvasthiti÷ | adhikÃri- viÓe«a-ni«Âhatvaæ ca darÓayituæ prakriyÃntaram | tatra para-tattvasya vaimukhyasya parihÃrÃya yathÃ-katha¤cit sÃmmukhya-mÃtraæ kartavyatvena labhyate | tac ca tridhà - nirviÓe«a-rÆpasya tadÅya-brahmÃkhyÃvirbhÃvasya j¤Ãna-rÆpam | sa-viÓe«a-rÆpasya ca tadÅya-bhagavad-ÃkhyÃvirbhÃvasya bhakti-rÆpam iti dvayam | t­tÅyaæ ca tasya dvayasyaiva dvÃraæ karmÃrpaïa- rÆpam iti | tad etat trayaæ puru«a-yogyatà bhedena vyavasthÃpayituæ loke j¤Ãna-karma-bhaktÅnÃm evopÃyatvaæ nÃnye«Ãm ity anuvadati -- (page 80) yogÃs trayo mayà proktà nÌïÃæ Óreyo-vidhitsayà | j¤Ãnaæ karma ca bhaktiÓ ca nopÃyo'nyo'sti kutracit || [BhP 11.20.6] yogÃ÷ upÃyÃ÷ | mayà ÓÃstra-yoninà ÓreyÃæsi mukti-tri-varga-premÃïi | anena bhakte÷ karmatvaæ ca vyÃv­ttam | [171] te«vadhikÃri-hetÆn Ãha dvÃbhyÃm - nirviïïÃnÃæ j¤Ãna-yogo nyÃsinÃm iha karmasu | te«v anirviïïa-cittÃnÃæ karma-yogas tu kÃminÃm || yad­cchayà mat-kathÃdau jÃta-Óraddhas tu ya÷ pumÃn | na nirviïïo nÃti-sakto bhakti-yogo'sya siddhi-da÷ || [BhP 11.20.7-8] iha e«Ãæ madhye nirviïïÃm aihika-pÃralaukika-vi«aya-prati«ÂhÃ-sukhe«u viraktÃnÃm ata eva tat-sÃdhana-bhÆte«u laukika-vaidika-karmasu nyÃsinÃæ tÃni tyaktavatÃm ity artha÷ | pada-dvayena d­¬ha-jÃta-mumuk«ÆïÃm atrÃbhipretam | e«Ãæ j¤Ãna-yoga÷ siddhida ity uttareïÃnvaya÷ | kÃminÃæ tat- tat-sukhe«u rÃgiïÃm ataeva te«u karmasu anirviïïa-cittÃnÃæ tÃni tyaktam asamarthÃnÃæ karma-yoga÷ siddhida÷ tat-saÇkalpÃnurÆpa-phalada÷ | atha te vai vidanty atitaranti na deva-mÃyÃm [BhP 2.5.45] ity Ãdau tiryag-janà api ity anena bhakty-adhikÃre karmÃdivat jÃtyÃdi-k­ta-niyamÃtikramÃt ÓraddhÃ-mÃtraæ hetur ity Ãha yad­cchayeti | yad­cchayà kenÃpi parama- svatantra-bhagavad-bhakta-saÇga-tat-k­pÃ-jÃta-maÇgalodayena | yad uktaæ ÓuÓrÆ«o÷ ÓraddadhÃnasya [BhP 1.2.16] ity Ãdi | tad etat padyaæ svayam evÃgre vyÃkhyÃsyate dvÃbhyÃæ -- jÃta-Óraddho mat-kathÃsu nirviïïa÷ sarva-karmasu veda du÷khÃtmakaæ kÃmÃn parityÃge'py anÅÓvara÷ tato bhajeta mÃæ prÅta÷ ÓraddhÃlur d­Âha-niÓcaya÷ ju«amÃïaÓ ca tÃn kÃmÃn du÷khodarkÃæÓ ca garhayan || [BhP 11.20.27-28] kathety upalak«aïaæ mat-kathÃdi«u etad eva kevalaæ paramaæ Óreya iti jÃta- viÓvÃsa÷ | ataevÃnye«u karmasu udvigna÷ kintu vartamÃne«u prÃcÅna- puïya-karma-phala-bhÃge«u evambhÆta ity Ãha vedeti | tatas tÃn vedety-Ãdi-vyÃkhyà | tÃn na nirviïïo nÃtisakta ity evaæ-lak«aïÃm avasthÃæ Ãrabhyaivety artha÷ | mÃæ bhajeta madÅyÃnanyÃkhya-bhakty- adhikÃrÅ syÃt, na tu j¤Ãnavaj jÃte samyag vairÃgya eva tasyÃ÷ svata÷ ÓaktimattvenÃnya-nirapek«atvÃd ity artha÷ anantaraæ ca vak«yate -- tasmÃn mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-Ãtmana÷ | na j¤Ãnaæ na ca vairÃgyaæ prÃya÷ Óreyo bhaved iha || yat karmabhir yat tapasà j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat | [BhP 11.20.31-32] ity Ãdi | na ca karma-nirveda sÃpek«atvam Ãpatitam | sa tu bhakte÷ sarvottamatva- viÓvÃsena svata eva pravartate | nirviïïa ity anuvÃda-mÃtram | ataeva yadyapi j¤Ãna-karmaïor api ÓraddhÃpek«Ãsty eva (page 81) tÃæ vinà bahir anta÷ samyak prav­tty-anupapattes tathÃpy atra ÓraddhÃ-mÃtrasya kÃraïatvena viÓe«atas tad-aÇgÅkÃra÷ | atrÃpi ca tad-apek«Ã pÆrvavat samyak-prav­tty- arthaiva, tÃæ vinà ananyatÃkhya-bhaktis tathà na pravartate | kadÃcit ki¤cit prav­ttyà ca naÓyatÅti | ataeva na nirviïïo nÃtisakta÷ [BhP 11.20.8] ity asyÃnantaram api mat-kathÃ-ÓravaïÃdau và [BhP 11.24.9] ity atra ÓraddhÃyÃæ jÃtÃyÃm eva karma-parityÃgo vihita÷ | bhakti-mÃtraæ tu tÃæ vinà siddhyati | sak­d api parigÅtaæ Óraddhayà helayà và bh­guvara nara-mÃtraæ tÃrayet k­«ïa-nÃma | ity Ãdau | satÃæ prasaÇgÃn mama vÅrya-saævido bhavanti h­t-karïa-rasÃyanÃ÷ kathÃ÷ | taj-jo«aïÃd ÃÓv apavarga-vartmani Óraddhà ratir bhaktir anukrami«yati || [BhP 3.25.25] ity Ãdau ca tat-pÆrvato'pi tasyÃ÷ phala-dÃt­tva-ÓravaïÃt | mriyamÃïo harer nÃma g­ïan putropacÃritam | ajÃmilo'py agÃd dhÃma kim uta Óraddhayà g­ïan || [BhP 6.2.49} ity Ãdau tathà phala-dÃt­tva-sau«Âhava-ÓravaïÃc ca | sà ca Óraddhà ÓÃstrÃbhidheyÃvadhÃraïasyaivÃÇgaæ tad-viÓvÃsa-rÆpatvÃt | tato nÃnu«ÂhÃnÃÇge praviÓati | bhaktiÓ ca phalotpÃdane vidhi-sÃpek«Ãpi na syÃd dÃhÃdi-karmaïi vahny-Ãdivat | bhagavac-chravaïa-kÅrtanÃdÅnÃæ svarÆpasya tÃd­Óa-ÓaktitvÃt | tatas tasyÃ÷ ÓraddhÃdy-apek«Ã kuta÷ syÃt | ata÷ ÓraddhÃæ vinà ca kvacin-mƬhÃdÃv api siddhir d­Óyate Óraddhayà helayà và ity Ãdau | helà tv aparÃdha-rÆpÃdy-abuddhi-pÆrvaka-k­tà ced daurÃtmyÃbhÃve na bhaktyà bÃdhyata ity uktam eva | j¤Ãna-bala-durvidagdhÃdau tu tad- vaiparÅtyena bÃdhyate | yathà matsareïa nÃmÃdikaæ g­hïÃti veïe | kvacid vastu-Óaktir bÃdhità d­Óyate | ÃrdrendhanÃdau vahni-Óaktir iva | ÓraddhayopÃh­taæ pre«Âhaæ bhaktena mama vÃry api | bhÆry apy abhaktopah­taæ na me to«Ãya kalpate || [BhP 11.27.18] ity atra ÓraddhÃ-bhakti-ÓabdÃbhyÃm Ãdara evocyate | sa tu bhagavat-to«a- lak«aïa-phala-viÓe«asyotpattÃvanÃdara-lak«aïa-tad-vighÃtakÃparÃdhasya nirasana-para÷ | tasmÃt Óraddhà na bhakty-aÇgaæ kintu karmaïy arthi- samartha-vidvat tÃvad ananyatÃkhyÃyÃæ bhaktau adhikÃri-viÓe«aïam evety ataeva tad-viÓe«aïatvenaivoktaæ yad­cchayà mat-kathÃdau jÃta-Óraddhas tu ya÷ pumÃn [BhP 11.20.8] iti, jÃta-Óraddho mat-kathÃsu [BhP 11.20.27] iti ca | atra tÃm Ãrabhyety arthena lyab-lope pa¤camy-antena tata iti padenÃnavadhika-nirdeÓenÃtmÃrÃmatÃvasthÃyÃm api sà ke«Ãæcit pravartata iti tasyÃ÷ sÃmrÃjyam abhipretam | anantaraæ ca vak«yate na ki¤cit sÃdhavo dhÅrÃ÷ [BhP 11.20.34] iti | ata÷ sÃmrÃjya-j¤Ãpanayà tÃæ vinà karma-j¤Ãne api na sidhyata iti ca j¤Ãpitam | tad evam ananya-bhakty-adhikÃre hetuæ ÓraddhÃ- mÃtram uktvà sa yathà bhajet tathà Óik«ayati sa ÓraddhÃlur viÓvÃsavÃn | prÅto jÃtÃyÃæ rucÃv Ãsakta÷ | d­¬ha-niÓcaya÷ sÃdhanÃdhyavasÃya-bhaÇga- rahita÷ san sahasà tyaktum (page 82) asamarthatvÃt kÃmÃn ju«amÃïaÓ ca garhayaæÓ ca | garhaïe hetu÷ - du÷khodarkÃn ÓokÃdi-k­d-uttara-kÃlÃn iti | atra kÃmà apÃpa-karà eva j¤eyÃ÷ | ÓÃstre katha¤cid apy anyÃnuvidhÃnÃyogÃt | pratyuta -- para-patnÅ-para-dravya-para-hiæsÃsu yo matim | na karoti pumÃn bhÆpa to«yate ten keÓava÷ || [ViP 3.8.14] iti vi«ïu-purÃïa-vÃkyÃdau karmÃrpaïÃt pÆrvam eva tan-ni«edhÃt | atraiva ca ni«kÃma-karmaïy api yady anyan na samÃcaret [BhP 11.20.10] iti vak«yamÃïa-ni«edhÃt | karma-parityÃga-vidhÃnena sutarÃæ du«karma- parityÃga-pratyÃsatte÷ | vi«ïu-dharme -- maryÃdÃæ ca k­tÃæ tena yo bhinatti sa mÃnava÷ | na vi«ïu-bhakto vij¤eya÷ sÃdhu-dharmÃrcito hari÷ || iti vai«ïave«v api tan-ni«edhÃt | yat-pÃda-sevÃbhirucis tapasvinÃm aÓe«a-janmopacitaæ malaæ dhiya÷ | sadya÷ k«iïoty anvaham edhatÅ satÅ yathà padÃÇgu«Âha-vini÷s­tà sarit || [BhP 4.21.31] ity atra sadya÷-Óabda-prayogeïa jÃta-mÃtra-rucÅnÃm -- yadà necchati pÃpÃni yadà puïyÃni vächati | j¤eyas tadà manu«yeïa h­di tasya hari÷ sthita÷ || iti vi«ïu-dharme | niyamena - vikarma ya cotpatitaæ katha¤cid dhunoti sarvaæ h­di sannivi«Âa÷ [BhP 11.5.38] ity atrÃpi katha¤cit Óabda-prayogeïa labdha-bhaktÅnÃæ ca svatas tat-prav­tty-ayogÃt | nÃmno balÃd yasya hi pÃpa-buddhir na vidyate tasya yamair hi Óuddhi÷ iti pÃdme nÃmÃparÃdha-bha¤jana-stotrÃdau hari-bhakti- balenÃpi tat-prav­ttÃv aparÃdhÃpÃtÃc ca | api cet sudurÃcÃra÷ [GÅtà 9.30] iti tu tad-anÃdara-do«a-para eva, na tu durÃcÃratÃ-vidhÃna-para÷ | k«ipraæ bhavati dharmÃtmà [GÅtà 9.31] ity anantara-vÃkye durÃcÃratÃpagamasya Óreyas tv anirdeÓÃd iti || || 11.20 || ÓrÅ-bhagavÃn || 172 || [173] nanv evaæ kevalÃnÃæ karma-j¤Ãna-bhaktÅnÃæ vyvasthoktà | nitya-naimittikaæ karma tu sarve«v ÃvaÓyakaæ, tarhi sÃÇkarye kathaæ Óuddhe j¤Ãna-bhaktÅ pravarteyÃtÃæ tad etad ÃÓaÇkya tayo÷ karmÃdhikÃritÃæ vÃrayati | tÃvat karmÃïi kurvÅta na nirvidyeta yÃvatà | mat-kathÃ-ÓravaïÃdau và Óraddhà yÃvan na jÃyate || [BhP 11.20.9] karmÃïi nitya-naimittikÃdÅnÅti ÂÅkà ca | ataeva - Óruti-sm­tÅ mamaivÃj¤e yas te ullaÇghya vartate | Ãj¤Ã-cchedÅ mama dve«Å mad-bhakto'pi na vai«ïava÷ || ity ukta-do«o'py atra nÃsti Ãj¤Ã-karaïÃt | pratyuta tayor api nirveda- Óraddhayos tat-karaïa evÃj¤Ã-bhaÇga÷ syÃt | yathà ca vyÃkhyÃtam Ãj¤Ãyaiva guïÃn do«Ãn [BhP 11.11.32] ity asya (page 83) ÂÅkÃyÃæ - bhakti-dÃr¬hyena niv­ttÃdhikÃratayà santyajyeti | niv­ttÃdhikÃritvaæ coktaæ ÓrÅkara-bhÃjanena - - devar«i-bhÆtÃpta-n­ïÃæ pitÌïÃæ na kiÇkaro nÃyam ­ïÅ ca rÃjan | sarvÃtmanà ya÷ Óaraïaæ Óaraïyaæ gato mukundaæ parih­tya kartam || [BhP 11.5.41] iti te«Ãæ na kiÇkara÷ kintu ÓrÅ-bhagavata eva ity anadhikÃritvam | kartaæ k­tyam | kartaæ bhedam ity arthe tato devatÃdÅnÃæ svÃtantryam iti yÃvat | evam evoktaæ gÃru¬e - ayaæ devo munir vandya e«a brahmà b­haspati÷ | ity Ãkhyà jÃyate tÃvad yÃvan nÃrcayate harim || [GarP 1.235.20] na ca vikarma-prÃyaÓcitta-rÆpaæ karmÃntaraæ kartavyaæ tasya tac-charaïasya vikarma-prav­tty-abhÃvÃt | katha¤cid Ãpatite'pi vikarmaïi tad- anusmaraïenaiva prÃyaÓcittasyÃpy Ãnu«aÇgika-siddhir ity apy uktam anantara-padyenaiva -- sva-pÃda-mÆlaæ bhajata÷ priyasya tyaktÃnya-bhÃvasya hari÷ pareÓa÷ | vikarma yac cotpatitaæ katha¤cid dhunoti sarvaæ h­di sannivi«Âa÷ || [BhP 11.5.42] iti | tyakto'nyatra devatÃntare bhagavatÅva bhÃvo bhaktir yeneti vyÃkhyeyam | atra karma-parityÃga-hetutvenÃbhidhÃnÃt ÓraddhÃ-ÓaraïÃpattyor aikÃrthyaæ labhyate, tac ca yuktam | Óraddhà hi ÓÃstrÃrtha-viÓvÃsa÷ | ÓÃstraæ ca tad- aÓaraïasya bhayaæ tac-charaïasyÃbhayaæ vadati | tato jÃtÃyÃ÷ ÓraddhÃyÃ÷ ÓaraïÃpattir eva liÇgam | na ca vedÃdÅnÃæ tarpaïa-mÃtra-tÃtparyeïÃpi p­thak-p­thag-ÃrÃdhanaæ kartavyam | yathà taror mÆla-ni«ecanena [BhP 4.31.12] ity Ãdau tat-paunaruktya-prÃpte÷ | na ca tyakta-karmaïo madhye vighna-sthagitÃyÃm api bhaktau tat-tyÃgÃnutÃpo yujyate - tyaktvà sva- dharmaæ [BhP 1.5.17] ity-Ãdy-ukte÷ | ÓrÅ-gÅtÃsu - sarva-dharmÃn parityajya mÃm ekaæ Óaraïaæ vraja | ahaæ tvà sarvapÃpebhyo mok«ayi«yÃmi mà Óuca÷ || [GÅtà 18.66] ity asya devar«i-bhÆtÃpta-nÌïÃæ [BhP 11.5.37] ity Ãdi-dvayenaikÃrthyaæ d­Óyate | ato bhakty-Ãrambha eva tu svarÆpata eva karma-tyÃga÷ kartavya÷ | parityajyety atra pariÓabdasya hi tathaivÃrtha÷ | gautamÅye ca - na japo nÃrcanaæ naiva dhyÃnaæ nÃpi vidhi-krama÷ | kevalaæ satataæ k­«ïa-caraïÃmbhoja-bhÃvinÃm || [GautamÅyaT 33.57] man-manà bhava mad-bhakto mad-yÃjÅ mÃæ namaskuru | [GÅtà 9.34] ity Ãdinà cÃnanyÃm eva bhaktim upadideÓa | yathà vi«ïu-purÃïe'pi bharatam uddiÓya - yaj¤eÓÃcyuta govinda mÃdhavÃnanta keÓava | k­«ïa vi«ïo h­«ÅkeÓety Ãha rÃjà sa kevalam | nÃnyaj jagÃda maitreya ki¤cit svapnÃntare«v api || [ViP ?] atra vacanÃntarasyÃnavakÃÓÃt | sutarÃm eva tad-vacanamaya-karmÃntara- parityÃgo'ÇgÅk­ta÷ | katha¤cit (page 84) kriyamÃïam api tan-nÃmnaiva k­tam ity avagateÓ ca sarvatra tad-Åk«aïÃc chuddha-bhaktitvam evÃÇgÅk­tam | yathoktaæ pÃdme - sarva-dharmojjhità vi«ïor nÃma-mÃtraika-jalpaka÷ | sukhena yÃæ gatiæ yÃnti na tÃæ sarve'pi dharmikÃ÷ || [PadmaP 6.71.99] iti | tasmÃn matÃntareïÃpy ucita÷ ÓraddhÃvato'nanya-bhakty-adhikÃra÷ karmÃdy- anadhikÃraÓ ceti | kintu ÓraddhÃ-sad-bhÃva eva kathaæ jÃyate iti vicÃryam | tatra ca liÇgatvena pÆrvaæ ÓaraïÃpattir upadi«Âaiva | yasmÃc ca ÓaraïÃpattau vak«yamÃïÃni ÃnukÆlyasya saÇkalpa÷ ity ÃdÅni liÇgÃni | tathà vyavahÃra- kÃrpaïyÃdy-abhÃvo'pi ÓraddhÃ-liÇgaæ j¤eyam | ÓÃstraæ hi tathaiva ÓraddhÃm utpÃdayati | ananyÃÓ cintayanto mÃæ ye janÃ÷ paryupÃsate | te«Ãæ nityÃbhiyuktÃnÃæ yoga-k«emaæ vahÃmy aham || [GÅtà 9.22] kiæ ca ÓraddhÃvata÷ puru«asya bhagavat-sambandhi-dravya-jÃti-guïa- kriyÃïÃæ ÓÃstre ÓrÆyamÃïe«v aihika-vyavahÃrika-prabhÃve«v api na katha¤cid anÃÓvÃso bhavati | tatas tÃsu prÃk­ta-dravyÃdi-sÃdhÃraïa-d­«Âyà do«a-viÓe«ÃnusandhÃnato na kadÃcid aprav­tti÷ syÃt | te ca tÃd­Óa- prabhÃvÃ÷ -- akÃla-m­tyu-Óamanaæ sarva-vyÃdhi-vinÃÓanam | sarva-du÷khopaÓamanaæ hari-pÃdodakaæ sm­tam || [NÃrP 37.16] ity Ãdaya÷ | kecit tu tatra ÓraddhÃvanto'pi svÃparÃdha-do«eïa samprati tat phalaæ node«yatÅti sthagitÃyante | yat tu ya÷ smaret puï¬arÅkÃk«aæ sa bÃhyÃbhyantara-Óuci÷ ity Ãdau ÓraddadhÃnà api snÃnÃdikam Ãcaranti | tat khalu ÓrÅman-nÃrada-vyÃsÃdi-sat-paramparÃcÃra-gauravÃd eva | anyathà tad- atikrame'py aparÃdha÷ syÃt | te ca tathà maryÃdÃæ lokasya kadarya-v­ttyÃdi- nirodhÃyaiva sthÃpitavanta iti j¤eyam | kiæ ca, jÃtÃyÃæ ÓraddhÃyÃæ siddhe vÃsiddhau ca svarïa-siddhi-lipsor iva sadà tad-anugati-ce«Âaiva syÃt | siddhiÓ cÃtrÃnta÷karaïa-kÃmÃdi-do«a-k«aya- kÃri-paramÃnanda-paramÃkëÂhÃ-gÃmi-ÓrÅ-hari-sphuraïa-rÆpaiva j¤eyà | tasyÃæ svÃrtha-sÃdhanÃnuprav­ttau ca dambha-prati«ÂhÃdi-lipsÃdi-maya- ce«ÂÃ-leÓo'pi na bhavati | na te«Ãæ sutarÃæ j¤Ãna-pÆrvakaæ mahad- avaj¤Ãdayo'parÃdhÃÓ cÃpatanti, virodhÃd eva | ataeva citraketo÷ ÓrÅ- mahÃdevÃparÃdha÷ tasya sva-ce«ÂÃntareïÃcchanna-svabhÃvasya bhÃgavata- tattva-j¤ÃnÃd eva mantavya÷ | yadi và ÓraddhÃvato'pi prÃrabdhÃdi-vaÓena vi«aya-sambandhÃbhyÃso bhavati | tathÃpi tad-bÃdhayà vi«aya-sambandha- samaye'pi dainyÃtmikà bhaktir evocchalità syÃt | yathoktaæ - ju«amÃïaÓ ca tÃn kÃmÃn du÷khodarkÃæÓ ca garhayet [BhP 11.14.17] ity atra bÃdhyamÃno'pi mad-bhakta÷ [BhP 11.14.18] ity Ãdau ca | api cet sudurÃcÃra÷ [GÅtà 9.30] ity-Ãdy-uktasyÃnanya-bhÃktvena lak«ità tu yà Óraddhà sà khalu ye ÓÃstra-vidhim uts­jya yajante ÓraddhayÃnvitÃ÷ [GÅtà 17.1] itival loka-paramparÃ-prÃptÃ, na tu ÓÃstrÃvadhÃraïa-jÃtà | ÓÃstrÅya- ÓraddhÃyÃæ tu jÃtÃyÃæ sudurÃcÃratvÃyoga÷ syÃt | para-patnÅ-para-dravya- [ViP 3.8.14] (page 85) ity-Ãdi-vi«ïu-to«aïa-ÓÃstra-virodhÃt | maryÃdÃæ k­tÃæ tena ity Ãdinà tad-bhaktatva-virodhÃc ca | na tu sà durÃcÃratà tad-bhakti- mahima-ÓraddhÃk­taiva | api-Óabdena durÃcÃratvasya heyatva-vya¤janÃt | tathà k«ipraæ bhavati dharmÃtmà ity-uttarÃpratipatte÷ | nÃmno balÃd yasya hi pÃpa-buddhi÷ ity ÃdinÃparÃdhÃpÃtÃc ca | tata÷ sà Óraddhà na ÓÃstrÅya-bhakty-adhikÃriïÃæ viÓe«aïatve praveÓanÅyÃ, kintu bhakti-praÓaæsÃyÃm eva | tÃd­ÓyÃpi Óraddhayà bhakte÷ sattva-hetutvaæ na tu devÃntara-yajanavat | ye ÓÃstra-vidhim uts­jya [GÅtà 17.1] ity-ÃdÃv evoktam anyÃd­Óatvam iti | asyÃ÷ ÓraddhÃyÃ÷ pÆrïatÃvasthà tu brahma-vaivarte - kiæ satyam an­taæ ceti vicÃra÷ sampravartate | vicÃre'pi k­te rÃjann asatya-parivarjanam | siddhaæ bhavati pÆrïà syÃt tadà Óraddhà mahÃ-phalà || tad evaæ-laksaïe«u Óraddhotpatti-lak«aïe«u satsu vidhÅyate | mat-kathÃ- ÓravaïÃdau và [BhP 11.20.9] ity Ãdi ca | ataevÃnadhikÃry-adhikÃri-vi«ayatva- vivak«ayaiva ÓrÅ-bhagavan-nÃradayor vÃkye vyavati«Âhate - na buddhi-bhedaæ janayed aj¤ÃnÃæ karma-saÇginÃm | jo«ayet sarva-karmÃïi vidvÃn yukta÷ samÃcaran || [GÅtà 3.26] ity Ãdi | jugupsitaæ dharma-k­te'nuÓÃsata÷ svabhÃva-raktasya mahÃn vyatikrama÷ | yad-vÃkyato dharma itÅtara÷ sthito na manyate tasya nivÃraïaæ jana÷ || [BhP 1.5.15] iti ca | evam ajita-vÃkyaæ ca tad-adhikÃri-vi«ayam eva - svayaæ ni÷Óreyasaæ vidvÃn na vakty aj¤Ãya karma hi | na rÃti rogiïo'pathyaæ vächato'pi bhi«aktama÷ || iti | atra yadyapy adhikÃritÃyÃæ Óraddhaiva hetu÷ sà cÃj¤asya na sambhavatÅti naitat tad-vi«ayaæ syÃt | tathÃpi katham api prÃcÅna-saæskÃra-vitarkeïa tad- adhikÃritva-nirïayÃn na do«a iti j¤eyam | anyathopade«Âur eva do«ÃpÃta÷ syÃt | aÓraddadhÃne vimukhe'py aÓ­ïvati yaÓ copadeÓa÷ iti vak«yamÃïÃparÃdha-ÓravaïÃt | atha prak­tam anusarÃma÷ | tad evaæ yoga-trayaæ tad-adhikÃra-hetuÓ coktvà karmaïo'pi yathà bhagavat-sammukhya-rÆpatvaæ syÃt tathÃha - sva-dharma-stho yajan yaj¤air anÃÓÅ÷-kÃma uddhava | na yÃti svarga-narakau yady anyan na samÃcaret || asmiŸ loke vartamÃna÷ sva-dharma-stho'nagha÷ Óuci÷ | j¤Ãnaæ viÓuddham Ãpnoti mad-bhaktiæ và yad­cchayà || [BhP 11.20.12-13] anÃÓÅ÷ kÃmo'phala-kÃma÷ | anyan ni«iddh## | naraka-yÃnaæ hi dvidhaiva bhavati vihitÃntikramÃn ni«iddhÃcaraïÃd và | ata÷ sva-dharma-sthatvÃn ni«iddha-varjanÃc ca narakaæ na yÃti | aphala-kÃmatvÃn na svargam apÅty artha÷ | kintv asmin loke asminn eva dehe anagho ni«iddha-parityÃgÅ | ata÷ Óucir niv­tta-rÃgÃdi-mala÷ | yad­cchayeti kevala-j¤ÃnÃd api bhakte durlabhatÃæ dyotayatÅty e«Ã |(page 86) atrÃphala-kÃmatvaæ kevaleÓvarÃj¤Ã-buddhyà kurvÃïatvam | atra j¤Ãni-saÇge sati tan-mÃtratvam eva bhagavad-arpaïaæ bhavet | bhakta-saÇge tu sato«amayatvam ato yad­cchayeti pÆrvavad bhakta-saÇga-tat-k­pÃ-lak«aïaæ bhÃgyaæ bodhitam | yad uktam etÃvÃn eva yajatÃm [BhP 2.3.11] ity Ãdi | tad evaæ karmÃrpaïa-kevala-j¤Ãna-kevala-bhaktayo'dhikÃri-bhedena vyavasthÃpitÃ÷ | ata÷ svÃdhikÃrÃnusÃreïaiva sthÃtavyam ity Ãha -- sve sve'dhikÃre yà ni«Âhà sa guïa÷ parikÅrtita÷ [BhP 11.21.2] spa«Âam | || 11.21 || ÓrÅ-bhagavÃn || 175 || [176] tatra sÃmmukhya-dvÃra-bhÆtasya karmaïa÷ sÃk«Ãt-sÃmmukhya-rÆpa-j¤Ãna- bhakty-udaya-paryantatvÃt svayam eva tÃbhyÃæ nyakkÃra÷ | tatra sÃk«Ãt- sÃmmukhye ca nirviÓe«a-sÃmmukhyaæ j¤Ãnam | sa-viÓe«asyÃpi tattvasya bhagavattvaæ paramÃtmatvaæ ceti mukhyam ÃvirbhÃva-dvayam iti | sa-viÓe«a- sÃmmukhya-rÆpÃyà bhaktes tu mukhyaæ bheda-dvayaæ ca bhagavan- ni«Âhatvaæ paramÃtma-ni«Âhatvaæ ca | tad etat trayaæ tatra ÓrÅ-gÅtÃsÆktam | tatra ak«araæ brahma paramam [GÅtà 8.3] ity ak«ara-Óabdena pÆrvoktaæ brahma | tat-sÃmmukhya-rÆpaæ j¤ÃnÃtmakam upÃsanaæ cottaroktaæ yathà - yad ak«araæ veda-vido vadanti [GÅtà 8.11] ity Ãdi | yathà paramÃtmÃnam api puru«aÓ cÃdhidaivatam [GÅtà 8.4] iti, adhiyaj¤o'ham evÃtra dehe dehabh­tÃæ vara [GÅtà 8.4] iti ca, virì vya«Âi-rÆpÃdhi«ÂhÃna-dvaya-bhedena bhinna- prÃyam uktvà bhakti-rÅti-dvayÅ tayor eka-prÃyà darÓità | abhyÃsa-yoga- yuktena [GÅtà 8.8] ity-Ãdinaikà | kavi-purÃïam anuÓÃsitÃram [GÅtà 8.9] ity ÃdinÃnyà | tathà mat-Óabdokta-ÓrÅ-k­«ïÃkhyasya bhagavad-bhakti-prakÃÓaÓ cÃyam -- ananya-cetÃ÷ satataæ yo mÃæ smarati nityaÓa÷ | tasyÃhaæ sulabha÷ pÃrtha nitya-yuktasya yogina÷ || [GÅtà 8.14] tad etat sÃmmukhya-trayaæ ÓrÅ-kapila-devenÃpy uktam | j¤Ãna-mÃtraæ paraæ brahma paramÃtmeÓvara÷ pumÃn | d­Óy-Ãdibhi÷ p­thag bhÃvair bhagavÃn eka Åyate || [BhP 3.32.26] iti | d­Óir j¤Ãnaæ p­thak paramparam anyÃd­Óo bhÃvo bhÃvanà | ye«yu tathÃvidhair j¤ÃnÃdibhir eka eva paripÆrïa-svarÆpa-guïa÷ paraæ brahmeyate paramÃtmeyate bhagavÃæÓ ceyate | tatra j¤Ãnena para-brahmatayà j¤Ãyate | bhakti-viÓe«eïa paramÃtmatayà pÆrïayà bhaktyà bhagavattayeti j¤eyam | para-brahmaïa÷ svarÆpa-lak«aïaæ j¤Ãna-mÃtram iti paramÃtmana ÅÓvara÷ pumÃn iti | bhagavato bhagavÃn ity eva | viv­taæ caitat sÃmmukhya-trayaæ bhagavat-paramÃtma-sandarbhayo÷ | brahmaïa÷ tathÃpi bhÆman [BhP 10.14.6] ity Ãdinà | paramÃtmana÷ kecit svadehÃntar-h­dayÃvakÃÓe prÃdeÓa-mÃtraæ puru«aæ vasantam [BhP 2.2.8] ity Ãdinà | bhagavato bhakti-yogena manasi [BhP 1.7.4] ity Ãdinà ca | tathà ca yadyapi sÃmmukhyatvenÃviÓi«Âaæ j¤ÃnÃdi-trayam api tad vaimukhya-pratiyogi bhavet | tathÃpi (page 87) Óreya÷-s­tiæ bhaktim udasya te vibho [BhP 10.14.4] ity Ãdinà bhaktiæ vinà kevala-j¤ÃnasyÃki¤citkaratvÃt tatrÃpi ca tasmÃn mad-bhakti-yuktasya [BhP 11.20.31] ity Ãdau bhaktes tan- nirapek«atvÃt yat karmabhir yat tapasà [BhP 11.20.32] ity ÃdÃv ÃnusaÇgika- sarva-phalatvÃc ca j¤Ãnam api nyakk­tam | tato'vaÓi«ÂÃyÃæ sa-viÓe«opÃsana-rÆpÃyÃæ, bhaktau ca ÓrÅ-vi«ïu-rÆpam abahu-manyamÃnÃ÷ kecin nirÃkÃreÓvarasya vopÃsanÃæ yÃæ manyante sÃpi nyakk­tÃsti | yato hiraïyakaÓipor api nitya ÃtmÃvyaya÷ Óuddha÷ [BhP 7.2.18] ity Ãdi-tad-vÃkyena yad­cchayeÓa÷ s­jatÅdam avyaya÷ [BhP 7.2.34] ity-Ãdi-tad- udÃh­tetihÃsa-vÃkyena tat-k­ta-brahma-stavena ca brahma-j¤Ãnaæ nirÃkÃreÓvara-j¤Ãnam anyÃkÃreÓvara-j¤Ãnaæ tasyÃstÅti varïyate | ÓrÅ- vi«ïau devatÃ-sÃmÃnya-d­«Âer nindyate ca sa iti | tathÃnyatrÃhaægrahopÃsanà ca nyakk­tÃ, pauï¬raka-vÃsudevÃdau yadubhir iva Óuddha-bhaktair upahÃsyatvÃt | sÃlokya-sÃr«Âi-sÃrÆpya- [BhP 3.29.11] ity- Ãdi«u tat-phalasya heyatayà nirdeÓÃt | tad uktaæ ÓrÅ-hanumatà ko mƬho dÃsatÃæ prÃpya prÃbhavaæ padam icchati iti | tad etat sarvam abhiprety ni«ki¤canÃæ bhaktim eva tÃd­Óa-bhakta-praÓaæsÃ-dvÃreïa sarvordhvam upadiÓati, na ki¤cit sÃdhavo dhÅrà bhaktà hy ekÃntino mama | vächanty api mayà dattaæ kaivalyam apunar-bhavam || [BhP 11.20.34] ÂÅkà ca - dhÅrà dhÅmanto yato mamaikÃntino mayy eva prÅti-yuktÃ÷ | ato mayà dattam api na g­hïanti, kiæ punar vaktavyaæ na vächantÅty artha÷ | apunar-bhavam Ãtyantika-kaivalyam ity e«Ã | Åd­ÓÃm ekÃntinÃm eva parama-mahimà gÃru¬e -- brÃhmaïÃnÃæ sahasrebhya÷ satra-yÃjÅ viÓi«yate | satra-yÃji-sahasrebhya÷ sarva-vedÃnta-pÃraga÷ || sarva-vedÃnta-vit-koÂyÃæ vi«ïu-bhakto viÓi«yate | vai«ïavÃnÃæ sahasrebhya÷ ekÃnty eko viÓi«yate || iti | yasmÃd evaæ sarvÃnandÃtikrama-liÇgena paramÃnanda-svarÆpÃsau bhaktis tasmÃt tatra svabhÃvata eva prav­ttir guïa÷ | tathÃbhÆtÃm api tan-mÃdhurÅæ svado«eïÃnubhavitum asamarthÃnÃæ tu kevala-vidhi-ni«edha-sambhava- guïa-do«a-d­«Âyaivaprav­ttir api pÆrvÃpek«ayà do«a eva | yathoktam etat pÆrvÃdhyÃye Óamo man-ni«ÂhatÃ-buddhi÷ [BhP 11.19.33] ity Ãdau, sÃk«Ãd- bhakter api vidhÃnÃvidhÃnayor guïa-do«atÃæ kiæ varïitena bahunà [BhP 3.29.11] ity antena granthena pratipÃdya guïa-do«a-d­Óir do«o guïas tÆbhaya- varjita÷ [BhP 11.19.43] iti | ataeva labdha-tan-mÃdhuryÃnubhÃvanÃæ tad-vidhi- ni«edha-k­ta-guïa-do«au nas ta evety Ãha na mayy ekÃnta-bhaktÃnÃæ guïa- do«odbhavà guïÃ÷ [BhP 11.20.36] | ÂÅkà ca -- guïa-do«air vihita-prati«iddhair udbhavà ye«Ãæ te guïÃ÷ puïya-pÃpÃdaya ity e«Ã | || 11.20 || ÓrÅ-bhagavÃn || 177 || [178] iyam aki¤canÃkhyà bhaktir eva jÅvÃnÃæ svabhÃvata ucità | svÃbhÃvika-tad- ÃÓrayà hi jÅvÃ÷ | sa kÃraïaæ kÃraïÃdhipÃdhipa÷ iti Órute÷ | aæÓatve'pi bahiraÇgava-svÅkÃrÃt tad-ÃÓrayatvaæ sÆrya-maï¬ala-bahir-Ãtapa- paramÃïÆnÃm iva | ataeva pÃdmottara-khaï¬e praïava-vyÃkhyÃne - (page 88) akÃraÓ cÃpy u-kÃraÓ ca ma-kÃraÓ ca tata÷ param | veda-trayÃtmakaæ proktaæ praïavaæ brahmaïa÷ padam ||22|| akÃreïocyate vi«ïu÷ ÓrÅr ukÃreïa cocyate | ma-kÃras tv anayor dÃsa÷ pa¤caviæÓa÷ prakÅrtita÷ || [PadmaP 6.226.22-23] ante ca-bahagavac-che«a-rÆpo'sau ma-kÃrÃkhya÷ sa-cetana÷ iti | tathà -- avadhÃraïa-vÃcy evam u-kÃra÷ kaiÓcid ucyate | ÓrÅÓ ca tat-pak«a-pÃtitvÃd a-kÃreïaiva cocyate | bhÃskarasya prabhà yadvat tasya nityÃnapÃyinÅ || [PadmaP 6.226.29-30] ity Ãdi | ataeva ÓrÅ-vai«ïavÃnÃæ praïava eva mahÃ-vÃkyam iti sthitam | tathëÂÃdaÓÃk«ara-vyÃkhyÃne - ÓrÅmate vi«ïave tasmai dÃsyaæ sarvaæ karomy aham | deÓa-kÃlÃdy-avasthÃsu sarvÃsu kamalÃpate÷ || iti svarÆpa-saæsiddhaæ sukhaæ dÃsyam avÃpnuyÃt | evaæ viditvà mantrÃrthaæ tad bhaktiæ samyag Ãcaret || dÃsa-bhÆtam idaæ tasya jagat sthÃvara-jaÇgamam | ÓrÅman-nÃrÃyaïa÷ svÃmÅ jagatÃæ prabhur ÅÓvara÷ || [PadmaP 6.226.36-38] iti | tad etad Ãhu÷ - sva-k­ta-pure«v amÅ«v abahir-antara-saævaraïaæ tava puru«aæ vadanty akhila-Óakti-dh­to'æÓa-k­tam | iti n­-gatiæ vivicya kavayo nigamÃvapanaæ bhavata upÃsate'Çghrim abhavaæ bhuvi viÓvasitÃ÷ || [BhP 10.87.20] svayena tvà k­te«u pare«u dehe«u vartamÃnaæ puru«aæ janaæ tavaivÃæÓa- rÆpeïa k­taæ nitya-siddhaæ vadanti | tatrÃkhila-Óakti-dh­tas tava ity uktvà tad- akhila-Óakti-guïÃnta÷-pÃti-jÅvÃkhya-taÂastha-Óakti-viÓi«Âasyaiva tavÃæÓo na tu svarÆpa-Óakti-viÓi«Âasya kevala-svarÆpasyety ÃyÃtam | tato mÆla- maï¬ala-sthÃnÅya-tvad-ÃÓrayakas tvadevajÅvanaÓ cÃsau jÅva iti tattvaæ vivicya j¤Ãtvà kavaya÷ paï¬itÃ÷ viÓvasitÃ÷ ÓraddadhÃnà bhavata evÃÇghrim upÃsate | viÓvÃse hetur nigamÃvapanaæ sakala-veda-bÅjojjÅvanaikÃÓraya- ksetraæ ÓÃstra-yonim ity artha÷ | ato nityatvÃÓrayaika-jÅvanÃnÃm api te«Ãæ tvad-vaimukhyena yat saæsÃra-du÷khaæ bhavati tad api svayam eva palÃyata ity Ãhu÷ abhavam iti | na vidyate bhava÷ saæsÃro yatreti | athavà bhajanÅyasya nityatvena bhakter apy anaÓvaratvaæ pratipÃdayanti abhavaæ janma-rahitam aÇghrim iti | tasmÃd aki¤cÃnÃkhyà bhaktir eva sarvordhvam abhidheyà || || 10.87 || Órutaya÷ ÓrÅ-bhagavantam || 178 || [179] atha tasyà eva prakÃrÃntareïa sthÃpanÃya prakaraïÃntaraæ yÃvat-tal- lak«aïa-prakaraïam | tad evaæ parama-durlabha-svarÆpaæ parama-durlabha- phalaæ cÃki¤canÃkhya-sÃk«Ãd-bhakti-rÆpaæ sÃmmukhyaæ kathaæ syÃd iti vaktuæ sÃmmukhya-mÃtrasya nidÃnam upalak«ayati | (page 89) bhavÃpavargo bhramato yadà bhavej janasya tarhy acuta sat-samÃgama÷ | sat-saÇgamo yarhi tadaiva sad-gatau parÃvareÓe tvayi jÃyate mati÷ || [BhP 10.51.53] yadà bhramata÷ saæsarato bhavÃpavargo bhavet samprÃpta-kÃla÷ syÃt, tadà sat-saÇgamo bhavet | tadà bhavÃpavargo bhaved iti vaktavye vaiparÅtyena nirdeÓas tatra sat-saÇgamasya ÓrÅghratayÃvaÓyakatayà ca hetutÃ-vivak«ayà tathoktaæ nalakÆvara-maïigrÅvau prati ÓrÅ-bhagavatà -- sÃdhÆnÃæ sama-cittÃnÃæ sutarÃæ mat-k­tÃtmanÃm | darÓanÃn no bhaved bandha÷ puæso'k«ïo÷ savitur yathà || [BhP 10.10.41] iti | ataevÃtiÓayokti-nÃmÃlaÇkÃrasya caturtho bhedo'yam ity ÃlaÇkÃrikÃ÷ | tad uktaæ tad-viv­ttau - caturthÅ sà kÃraïasya gadituæ ÓÅghra-kÃritÃm | yà hi kÃryasya pÆrvokti÷ iti | tatra hetur yarhi yadà sat-saÇgamasya daiva-parÃvareÓe tvayi matir bhavati tad-vaimukhya-karÃn Ãdi-siddha-taj-j¤Ãna-saæsargÃbhÃvÃnte tat- sÃmmukhyakaraæ taj j¤Ãnaæ jÃyata ity artha÷ | ataevoktaæ ÓrÅ-vidureïa - janasya k­«ïÃd vimukhasya daivÃd adharma-ÓÅlasya sudu÷khitasya | anugrahÃyeha caranti nÆnaæ bhÆtÃni bhavyÃni janÃrdanasya || [BhP 3.5.3] iti | atra daivÃt prÃcÅna-karmaïo hetos tadÃveÓÃd adharma-ÓÅlasya bhagavad- dharma-rahitasyety artha÷ | mÆla-padye yarhi yadeti nirdeÓÃn na kÃla- vilambena | tatra caivakÃrÃn nÃnyadà kadÃcid apÅty artha÷ | tena tan-matau hetu÷ sad-gatau yatra yatrasanta÷ saÇgacchante tatra tatra gati÷ sphuraïaæ yasya tasmiæs tvayÅti | tathà ca itihÃsa-samuccaye - yatra rÃgÃdi-rahità vÃsudeva-parÃyaïÃ÷ | tatra sannihito vi«ïur n­pater nÃtra saæÓaya÷ || iti | satÃæ gatÃv ity atra vyÃkhÃne'pi asatÃæ tv asau na gati÷ | atas tad- dvÃraivÃnye«Ãæ tal-lÃbho yukta iti pÆrvavad eva | piÇgalÃyà api sat-saÇge videhÃnÃæ pure hy asminn aham ekaiva mƬha-dhÅ÷ [BhP 11.8.33] ity atra vyakto'sti | ÂÅkà ca - sat-saÇgatau satyÃm apy aho me moha ity Ãha videhÃnÃm iti ity e«Ã | tad evaæ yatra nopalabhyate sat-saÇgas tatrÃpy Ãdhunika÷ prÃktano và pÃrampariko vÃnumeya eva | atra k­ta-ÓrÅ-nÃradÃdi-darÓanÃder api devatÃde÷ ÓrÅ-nalakÆvarÃdivattÃd­Óatva-prÃptir na ÓrÆyata ity ata evaæ vivecanÅyam | yadyapy aparÃdha-sad-bhÃvo vartate puru«e tadà tad-do«eïa satsu nirÃdarÃïÃæ sÃdhÃraïa-puïyÃdi-d­«ÂÅnÃæ ca tad-do«a-ÓÃnty-arthaæ sat-saÇgasya bhagavat-sÃmmukhya-kÃraïatve'pi tat-k­pÃ-sÃhÃyyam apek«ate | niraparÃdhatve sati tat-saÇgenaiva jÃta-paramottama-d­«ÂÅnÃæ te«u mano'vadhÃnÃbhÃve'pi sat-saÇga-mÃtraæ tat-kÃraïam iti | ata÷ sÃparÃdhÃn evÃdhik­tyoktam ajÃn aja-devai÷ -- (page 90) tÃn vai hy asad-v­ttibhir ak«ibhir ye parÃh­tÃntar-manasa÷ pareÓa | atho na paÓyanty urugÃya nÆnaæ ye te padanyÃsa-vilÃsa-lak«yÃ÷ || [BhP 3.5.44] te tava pada-nyÃsa-vilÃsa-k«aïyÃ÷ sambandhio ye bhaktà ity artha÷ | te tÃn nÆnaæ prÃyo na paÓyanti na k­pÃ-d­«Âi-vi«ayÅkurvantÅty artha÷ | kÃn ? ya asad-v­ttibhi÷ sÃparÃdha-ce«Âair ak«ibhir indriyai÷ para-k­tÃntarmanaso dÆrÅk­tÃntarmukha-citta-v­ttayo bahirmukhà ity evaæ vyÃkhyÃnam atrÃpy anusandheyam | atra sÃdhÃraïÃsad-v­ttitvaæ na g­hyate | sarvasya tat-k­pÃyÃ÷ prÃk tathÃbhÆtatvÃt | janasya k­«ïÃd vimukhasya daivÃd [BhP 3.5.3] ity Ãdika-vi«ayaæ syÃd iti tasmÃd aparÃdhÃsad-v­ttau te«Ãæ k­pà pravartata eva | katha¤cid aparÃdhÃbhÃvena tad-aprav­ttÃv api saÇga-mÃtreïaiva te«Ãæ sammati÷ syÃt | yatra tu sÃparÃdhe'pi svairatayaiva k­pÃæ kurvanti tasyaiva tan-mati÷ syÃn nÃnyasya nalakÆvaravat sÃdhÃraïa-devatÃvac ceti | tathà ÓrÅ- bharatasya rahÆgaïe yathà coparicara vasor v­ttaæ vi«ïu-dharme-sa hi deva- sÃhÃyyÃyaiva daityÃn hatvà virajya ca bhagavad-anudhyÃnÃya pÃtÃlaæ ca pravi«ÂavÃn | taæ ca niv­ttam api hantuæ labdha-cchidrà daityÃ÷ samÃgatya tat-prabhÃveïodyata-Óastrà evÃti«Âhan | tataÓ ca vyarthodyamÃ÷ puna÷ ÓakropadeÓena taæ prati pëaï¬a-mÃrgam upadiÓanto'pi jÃtayà tat-k­payà bhagavad-bhaktà babhÆvu÷ [ViDhP 3.346] iti | ata uktaæ vi«ïu-dharma eva -- aneka-janma-saæsÃra-racite pÃpa-samuccaye | nÃk«Åïe jÃyate puæsÃæ govindÃbhimukhÅ mati÷ || iti | nanu, naitÃn vihÃya k­païÃn vimumuk«a eko nÃnyaæ tvad asya Óaraïaæ bhramato'nupaÓye || [BhP 7.9.44] ity evaæ ÓrÅ-prahlÃdasya sarvasminn api saæsÃriïi k­pà jÃtà tarhi kathaæ na sarva-mukti÷ syÃt ? ucyate, jÅvÃnÃm anantatvÃn na te sarve manasi tasyÃrƬhà yÃvanto d­«Âvà ÓrutÃs tac- cetasyÃrƬhÃs tÃvatÃæ tat-prasÃdÃd bhavi«yaty eva mok«a÷ | naitÃn ity etac- chabda-prayogÃt | ye cÃnye te«Ãm api tat-kÅrtana-smaraïa-mÃtreïaiva k­tÃrthatÃvaraæ svayam eva k­payà dattavÃn ÓrÅ-n­siæha-deva÷ -- ya etat kÅrtayen mahyaæ tvayà gÅtam idaæ nara÷ | tvÃæ ca mÃæ ca smaran kÃle karma-bandhÃt pramucyate || [BhP 7.10.14] iti | yas tvÃæ kÅrtayed api kiæ punas tvaæ yÃn k­payà smarasÅti bhÃva÷ | tasmÃt sÃdhÆktaæ bhavÃpavargo bhramato yadà bhaved iti | || 10.51 || mucukunda÷ ÓrÅ-bhagavantam || 179 || [180] tata÷ sat-saÇgasyaiva tatra nidÃnatvaæ siddham | tac ca yuktam anÃdi-siddha- taj-j¤Ãnamaya-tad-vaimukhyavatÃm | anyathà hi tad-asambhava÷ | tad uktam - - tarko'prati«Âha÷ Órutayo vibhinnà nÃsÃv ­«i÷ yasya mataæ na bhinnam | dharmasya tattvaæ nihitaæ guhÃyÃæ mahÃjano yena gata÷ sa panthÃ÷ || [Mbh 3.313.117] (page 91) tathaiva ÓrÅ-prahlÃda-vÃkyam -- matir na k­«ïe parata÷ svato và mitho'bhipadyeta g­ha-vratÃnÃm | [BhP 7.5.30] ity upakramya -- nai«Ãæ matis tÃvad urukramÃÇghriæ sp­Óaty anarthÃpagamo yad-artha÷ | mahÅyasÃæ pÃda-rajo-'bhi«ekaæ ni«ki¤canÃnÃæ na v­ïÅta yÃvat || [BhP 7.5.32] tathà tad-vimukha-karmÃdibhis tat-sÃmmukhya-pratipatteÓ cÃtyÃntÃyoga÷ | k­tÃk­tÃd anyatra bhÆtÃc ca bhavyÃc ca iti Óruty-Ãde÷ | tam etam ÃtmÃnaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnaÓakena [BAU 4.4.2] iti Óruty-Ãdikaæ tu tat-sÃmmukhenaiva prayuktÃni karmÃïy abhidadhÃti | tarhi tad eva sÃmmukhyaæ kathaæ syÃd iti punar api hetur eva pra«Âavya÷ syÃt | atha bhagavat-k­paiva tat-sÃmmukhye prÃthamikaæ kÃraïam iti ca gauïam | sà hi saæsÃra-durantÃnanta-santÃpa-santapte«v api tad-vimukhe«u svatantrà na pravartate tad-asambhavÃt | k­pÃ-rÆpaÓ ceto-vikÃro hi para-du÷khasya sva- cetasi parÓa saty eva jÃyate | tasya tu sadà paramÃnandaikarasatvenÃpahata- kalma«atvena ca Órutau jÅva-vilak«aïatva-sÃdhanÃt | tejomÃlinas timirÃyogavat tac-cetasy api tamomaya-du÷kha-sparÓanÃsambhavena | tatra tasyà janmÃsambhava÷ ataeva sarvadà virÃjamÃïe'pi kartum akartum anyathà kartuæ samarthe tasmiæs tad-vimukhÃnÃæ na saæsÃra-santÃpÃ÷ santi | ata÷ sat- k­paikÃvaÓi«yate | santo'pi tadÃnÅæ yadyapi sÃæsÃrika-du÷khair na sp­Óyanta eva tathÃpi labdha-jÃgarÃ÷ svapna-du÷khavat te kadÃcit smareyur apÅty atas te«Ãæ saæsÃrike'pi k­pà bhavati | yathà ÓrÅ-nÃradasya nalakÆvara- maïigrÅvayo÷ | tasmÃt prastute'pi saæsÃrika-du÷khasya tad-dhetutvÃbhÃvÃt | parameÓvara-k­pà tu sa evÃtra mama Óaraïam ity Ãdi-dainyÃtmikà bhakti- sambandhenaiva jÃyate, yathà gajendrÃdau vyatireke nÃrakyÃdau | bhaktir hi bhakta-koÂi-pravi«Âa-tad-ÃrdrÅbhÃvayit­-tac-chakti-viÓe«a iti viv­taæ vivari«yate ca | dainya-sambandhena ca sÃdhv iyam ucchalità bhavatÅti tatra tad-Ãdhikyam | tasmÃd yà k­pà tasya satsu vartate sà sat-saÇga-vÃhanaiva và sat-k­pÃ-vÃhanaiva và satÅ jÅvÃntare saÇkramate na svatantreti sthitam | tathaiva cÃhu÷ - svayaæ samuttÅrya sudustaraæ dyuman bhavÃrïavaæ bhÅmam adabhra-sauh­dÃ÷ | bhavat-padÃmbhoruha-nÃvam atra te nidhÃya yÃtÃ÷ sad-anugraho bhavÃn || [BhP 10.2.31] he dyuman sva-prakÃÓa bhavat-padÃmbhoruha-lak«aïà yà naur bhavÃrïava- taraïopÃyas tÃm atra bhavÃrïava-pÃre nidhÃya uttarottara-jane«u prakÃÓyety artha÷ | nanu kathaæ tÃæ na svayaæ prakÃÓayÃmi | katham iva te«Ãm apek«Ã | tatra sadbhir eva dvÃra-bhÆtair anyÃn anug­hïÃti ya÷ sa sad- anugraho bhavÃn iti | yad và santa evÃnugraho yasya sa÷ | tavÃnugraho ya÷ prÃpa¤cike carati sa tad-ÃkÃratayaiva carati nÃnya-rÆpatayety artha÷ | tathoktaæ ÓrÅ-rudra-gÅte -- (page 92) athÃnaghÃÇghres tava kÅrti-tÅrthayor antar-bahi÷-snÃna-vidhÆta-pÃpmanÃm | bhÆte«v anukroÓa-susattva-ÓÅlinÃæ syÃt saÇgamo'nugraha e«a nas tava || [BhP 4.24.58] iti | satsv anugraho yasyeti vyÃkhyÃne'pi tad-vimukhe«v asatsu tavÃnugraho nÃstÅti prÃpte÷ sad-dvÃraiva tat prakÃÓanam ucitam ity evÃyÃti | tad evaæ - jÃyamÃnaæ hi puru«aæ yaæ paÓyen madhusÆdana÷ | sÃttvikas tu sa vij¤eyo bhaven mok«e ca niÓcita÷ || [Mbh 12.336.68] iti mok«a-dharma-vacanam api sat-saÇgÃnantara-janma-param eva boddhavyam | || 10.2 || devÃ÷ bhagavantam || 180 || [181] tata÷ sat-saÇga-hetuÓ ca satÃæ svaira-cÃritaiva nÃnya÷ | yathÃha - ta ekadà nime÷ satram upajagmur yad­cchayà | [BhP 11.2.24] te nava-yogeÓvarà yad­cchayà svairatayà na tu hetv-antara-prayuktety artha÷ | yad­cchà svairità ity amara÷ | satsu parameÓvara-prayokt­tvaæ ca sad- icchÃnusÃreïaiva | tad uktaæ svecchÃmayasya [BhP 10.14.2] iti | ahaæ bhakta- parÃdhÅna÷ [BhP 9.4.46] iti ca | || 11.2 || ÓrÅ-nÃrada÷ || 181 || [182] tathà - tasyaikadà tu bhavanam aÇgirà bhagavÃn ­«i÷ | lokÃn anucarann etÃn upÃgacchad yad­cchayà || [BhP 6.14.14] tasya citraketo÷ | atrÃpi tadaiva tasya sÃmmukhyaæ jÃyam | kÃlÃntare tu prÃdurbhÆtam iti mantavyam | ataeva tad-vilÃpa-samaye ÓrÅmatÃÇgirasaiva - brahmaïyo bhagavad-bhakto nÃvasÅditum arhati [BhP 6.15.12] ity uktam | || 6.14 || ÓrÅ-Óuka÷ || 182 || [183] satÃæ k­pà ca duravasthÃ-darÓana-mÃtrodbhavà na svopÃsanÃdy-apek«Ã, yathà ÓrÅ-nÃradasya nalakÆvara-maïigrÅvayo÷ | tad Ãha - bhajanti ye yathà devÃn devà api tathaiva tÃn | chÃyeva karma-sacivÃ÷ sÃdhavo dÅna-vatsalÃ÷ || [BhP 11.2.6] iti | spa«Âam || 11.2 || ÓrÅmÃn Ãnakadundubhi÷ || 183 || [184] tad evaæ sat-saÇgamÃtrasya tat-sÃmmukhya-mÃtre nidÃnatvam uktam | etad eva vyaktirekeïÃha - na hy am-mayÃni tÅrthÃni na devà m­c-chilÃ-mayÃ÷ | te punanty uru-kÃlena darÓanÃd eva sÃdhava÷ || [BhP 10.84.11] te kathaæ nÃdriyante gauïatvÃd ity Ãha te punantÅti | || 10.84 || ÓrÅ-bhagavÃn muni-vargam || 184 || [185] tad evaæ satsaÇgamÃtrasya tat-sÃmmukhya-mÃtre nidÃnatvam uktam | etad eva vyatirekeïÃha -- j¤Ãnaæ viÓuddhaæ paramÃrtham ekam anantaraæ tv abahir brahma satyam | pratyak praÓÃntaæ bhagavac-chabda-saæj¤aæ yad vÃsudevaæ kavayo vadanti || rahÆgaïaitat tapasà na yÃti na cejyayà nirvapaïÃd g­hÃd và | (page 93) na cchandasà naiva jalÃgni-sÆryair vinà mahat-pÃda-rajo-'bhi«ekam || [BhP 5.12.12] tarhi kiæ satyam ? j¤Ãnaæ satyam | vyÃvahÃrika-satyatvaæ vyÃvartayati | paramÃrtham | v­tti-j¤Ãna-vyavacchedÃrthÃni «a¬-viÓe«aïÃni | viÓuddhaæ tat tu Ãvidyakam | ekaæ tat tu nÃnÃ-rÆpam | anantaraæ tu bahir bÃhyÃbhyantara-ÓÆnyaæ tat tu viparÅtaæ brahma paripÆrïaæ tat tu paricchinnam | pratyak tat tu vi«ayÃkÃram | praÓÃntaæ nirvikÃraæ, tat tu sa- vikÃram | tad evaæ svarÆpaæ j¤Ãnaæ satyam ity uktam | kÅd­Óaæ tat ? aiÓvaryÃdi-«a¬-guïatvena bhagavac-chabda÷ saæj¤Ã yasya | yac ca j¤Ãnaæ vÃsudevaæ vadanti | tat-prÃptiÓ ca mahat-sevÃæ vinà na bhavatÅty Ãha he rahÆgaïa | etaj j¤Ãnaæ tapasà puru«o na yÃti ijyayà vaidika-karmaïà nirvapaïÃd annÃdi-saævibhÃgena g­hÃd và tan-nimitta-paropakÃreïa chandasà vedÃbhyÃsena jalÃgny-Ãdibhir upÃsitair ity e«Ã | atra brahmatvÃdinà jÅva-svarÆpaæ sÆk«matvÃdi-dharmakaæ j¤Ãnam api nirastaæ veditavyam || || 5.12 || ÓrÅ-brÃhmaïo rahÆgaïam || 185 || [186] tad evaæ sat-saÇga eva tat-sÃmmukhye dvÃram ity uktam | te ca santas tat- sammukhà evÃtra g­hyante | na tu vaidikÃcÃra-mÃtra-parà anupayogitvÃt | tatra yÃd­Óa÷ sat-saÇgas tÃd­Óam eva sÃmmukhyaæ bhavatÅti vaktuæ te«u satsu ye mahÃntas te«Ãæ dvaividhyam Ãha sÃrdhena | mahÃntas te sama-cittÃ÷ praÓÃntà vimanyava÷ suh­da÷ sÃdhavo ye | ye và mayÅÓe k­ta-sauh­dÃrthà jane«u dehambhara-vÃrtike«u || g­he«u jÃyÃtmaja-rÃtimatsu na prÅti-yuktà yÃvad-arthÃÓ ca loke || [BhP 5.5.2-3] ye sama-città nirviÓe«a-brahma-ni«ÂhÃs te mahÃntas te«Ãæ ÓÅlam Ãha praÓÃntà ity Ãdi | mahad-viÓe«am Ãha ye veti | vÃ-Óabda÷ pak«Ãntare | uttara-pak«atvÃd asyaiva Óre«Âhatvaæ mayi k­taæ siddhaæ yat sauh­daæ prema tad eva artha÷ puru«Ãrtho ye«Ãæ yathÃ-bhÆtà ye te mahÃnta iti pÆrveïÃnvaya÷ | yato mayi sauh­dÃrthÃs tata eva deambhaaravÃrtike«u vi«aya-vÃrtÃ-ni«Âhe«u jane«u tathà gehe«u jÃyÃtmaja-bandhu-varga- yukte«u na prÅti-yuktÃ÷, kintu yÃvad-artha÷ yÃvÃn artha÷ ÓrÅ-bhagavad- bhajanÃnurÆpaæ prayojanaæ tÃvÃn artho dhanaæ ye«Ãæ tathÃbhÆtà ity artha÷ | ubhayor mahattvaæ ca mahÃ-j¤ÃnitvÃn mahÃ-bhÃgavatatvÃc ca, na tu dvayo÷ sÃmyÃbhiprÃyeïa | muktÃnÃm api siddhÃnÃæ nÃrÃyaïa-parÃyaïa÷ [BhP 6.14.5] ity Ãdy-ukte÷ | atra j¤Ãna-mÃrge brahmÃnubhavino mahÃnto bhakti- mÃrge labdha-bhagavat-premÃïo mahÃnta iti lak«aïa-sÃmÃnyam iti j¤eyam | || 5.5 || ÓrÅ-­«abha÷ sva-putrÃn || 186 || [187] atra caivaæ vivecanÅyam | tat-tan-mÃrge siddhà mahÃnto dvividhà darÓitÃ÷ | atra ca j¤Ãna-siddhÃ÷ | dehaæ ca naÓvaram avasthitam utthitaæ và siddho na paÓyati yato'dhyagamat svarÆpam [BhP 11.13.35] ity Ãdau varïitÃ÷ | (page 94) atra bhakta-siddhÃs trividhÃ÷ | prÃpta-bhagavat-pÃr«ada-dehà nirdhÆta- ka«Ãyà mÆrcchita-ka«ÃyÃÓ ca | yathà ÓrÅ-nÃradÃdaya÷ ÓrÅ-ÓukÃdaya÷ prÃg-janma-gata-nÃradÃdaya÷ | prayujyamÃne mayi tÃæ ÓuddhÃæ bhÃgavatÅæ tanum | Ãrabdha-karma-nirvÃïo nyapatat päca-bhautika÷ || [BhP 1.6.29] ity Ãdau | sva-sukha-nibh­ta-cetÃs tad-vyudastÃnya-bhÃvo'py ajita-rucira-lÅlÃk­«Âa-sÃra÷ [BhP 12.12.52] ity Ãdau | hantÃsmin janmani bhavÃn mà mÃæ dra«Âum ihÃrhati | avipakva-ka«ÃyÃïÃæ durdarÓo'haæ kuyoginÃm || [BhP 1.6.22] ity Ãdau ca prasiddhe÷ | ÓrÅ-nÃradasya pÆrva-janmani sthita-ka«Ãyasya prema varïitaæ svayam eva | premÃtibhara-nirbhinna- pulakÃÇgo'tinirv­ta÷ | Ãnanda-samplave lÅno nÃpaÓyam ubhayaæ mune || [BhP 1.6.18] ity Ãdau | ÓrÅ-bharata evÃtrodÃharaïÅya÷ | tasya ca bhÆta-pipÃlayi«Ã-rÆpa÷ prÃrabdhÃlambana÷ sÃttvika-ka«Ãyo nigƬha ÃsÅt premà ca varïita iti | tad evaæ ¨samÃna-premïi trividhe pÆrva-pÆrvÃdhikyaæ j¤eyam | kvacit sthtite'pi prÃk­ta-dehÃditve yadi premïa÷ pariïÃmata÷ svarÆpato vÃdhikyaæ d­Óyate tadà premÃdhikyenaivÃdhikyaæ j¤eyam | tac ca bhajanÅyasya bhagavato'æÓÃæÓitva-bhedena bhajataÓ ca dÃsya-sakhyÃdi-bhedena svarÆpÃdhikyaæ, premÃÇkura-premÃdi-bhedena parimÃïÃdhikyaæ ca prÅti- sandarbhe viv­tya darÓayi«yÃma÷ | sÃk«ÃtkÃra-mÃtrasyÃpi yadyapi puru«a- prayojanatvaæ tathÃpi tasminn api sÃk«ÃtkÃre yÃvÃn yÃvÃn ÓrÅ-bhagavata÷ priyatva-darmÃnubhavas tÃvÃæs tÃvÃn utkar«a÷ | nirupÃdhi- prÅtyÃspadatÃsvabhÃvasya priyatva-dharmÃnubhavaæ vinà tu sÃk«ÃtkÃro'py asÃk«ÃtkÃra eva mÃdhuryaæ vinà du«Âa-jihvayà khaï¬asyeva | ataevoktaæ ÓrÅ-­«abhadevena -- prÅtir na yÃvan mayi vÃsudeve; na mucyate deha-yogena tÃvat | [BhP 5.5.6] iti | tata÷ prema-tÃratamyenaiva bhakta-mahattva-tÃratamyaæ mukhyam | ataeva mayÅÓe k­ta-sauh­dÃrthÃ÷ [BhP 5.5.3] ity eva tal-lak«aïatvenoktam | yatra tu premÃdhikyaæ sÃk«ÃtkÃra÷ ka«ÃyÃdi-rÃhityÃdikam apy asti sa paramo mukhya÷ | tatraikaikÃÇga-vaikalye nyÆna iti j¤eyam | tad evaæ ye và mayÅÓe [BhP 5.5.3] ity Ãdinà ye uktÃs te tu prÃpta-pÃr«ada-dehà na bhavanti, tathà vi«aya-vairÃgye'pi gƬha-saæskÃravanto'pi sambhavanti | atas tad-vivecanÃya prakaraïÃntaram utthÃpyate | yathà rÃjovÃca -- atha bhÃgavataæ brÆta yad-dharmo yÃd­Óo n­ïÃm | yathÃrcarati yad brÆte yair liÇgair bhagavat-priya÷ || [BhP 11.2.44] athÃnantaraæ bhÃgavataæ brÆta taj-j¤ÃnÃrtham | sa ca brÆïÃæ madhye yad- dharmo yat-svabhÃvas taæ svabhÃvaæ brÆta | yathà ca sa Ãcarati anuti«Âhati tad-anu«ÂhÃnaæ brÆta | yad brÆte tad-vacanaæ ca brÆteti mÃnasa-kÃyika- vÃcika-liÇga-p­cchà | [188] nanu pÆrvaæ Ó­ïvan subhadrÃïi rathÃÇga-pÃïe÷ [BhP 11.2.37] ity Ãdinà (page 95) granthena tat-tal-liÇgaæ ÓrÅ-kavir naivoktam | satyam | tathÃpi punas tad-anuvÃdena te«u liÇge«u yair liÇgair bhagavat-priyo yÃd­Óa uttama- madhyamatÃdi-bheda-vivikto bhavati tÃni liÇgÃni vivicya brÆtety artha÷ | tatrottaraæ ÓrÅ-harir uvÃca - sarva-bhÆte«u ya÷ paÓyed bhagavad-bhÃvam Ãtmana÷ | bhÆtÃni bhagavaty Ãtmany e«a bhÃgavatottama÷ || [BhP 11.2.45] tatra tat-tad-anubhava-dvÃrÃvagamyena mÃnasa-liÇgena mahÃ-bhÃgavataæ lak«ayati sarva-bhÆte«v ity Ãdi | evaævrati÷ sva-priya-nÃma-kÅrtyà jÃtÃnurÃgo druta-citta uccai÷ [BhP 11.2.38] iti ÓrÅ-kavi-vÃkyokta-rÅtyà yaÓ citta-drava-hÃsa-rodanÃdy-anubhÃvakÃnurÃga-vaÓatvÃt khaæ vÃyum agnim [BhP 11.2.39] ity Ãdi-tad-ukta-prakÃreïaiva cetanÃ-cetane«u sarva-bhÆte«u Ãtmano bhagavad-bhÃvam ÃtmÃbhÅ«Âo yo bhagavad-Ãdy-anubhavas tam evety artha÷ paÓyed anubhavati | atas tÃni ca bhÆtÃni Ãtmani sva-citte tathà sphurati yo bhagavÃn tasminn eva tad-ÃÓritatvenaiva anubhavati | e«a bhÃgavatottamo bhavati | idam eva ÓrÅ-vrajadevÅbhir uktam - vana-latÃs tarava Ãtmani vi«ïuæ vya¤jayantya iva pu«pa-phalìhyÃ÷ [BhP 10.35.5] yad và Ãtmano yo bhagavati bhÃva÷ premÃ, tam eva cetanÃcetane«u bhÆte«u paÓyati | Óe«aæ pÆrvavat | ataeva bhakta-rÆpÃdhi«ÂhÃna-buddhi-jÃta-bhaktyà tÃni namaskarotÅti khaæ vÃyum ity Ãdau pÆrvam uktam iti bhÃva÷ | tathaiva coktaæ tÃbhir eva - nadyas tadà tad upadhÃrya mukunda-gÅtam Ãvarta-lak«ita-mano-bhava-bhagna-vegÃ÷ || [BhP 10.21.15] ity Ãdi | ÓrÅ-paÂÂa-mahi«Åbhir api kurari vilapasi tvam [BhP 10.90.7] ity Ãdi | atra na brahma-j¤ÃnÃny abhidhÅyante bhÃgavatais taj-j¤Ãnasya tat-phalasya ca heyatvena jÅva-bhagavad-vibhÃgÃbhÃvena ca bhÃgavatva-virodhÃt | ahaituky avyavahità [BhP 3.29.10] ity Ãdau hy aikÃntika-bhakti-lak«aïÃnusÃreïa sutarÃm uttamatva-virodhÃc ca | na ca nirÃkÃreÓvara-j¤Ãnaæ praïaya- raÓanayà dh­tÃÇghri-padma÷ [BhP 11.2.53] ity upasaæhÃra-gata-lak«aïa- parama-këÂhÃ-virodhÃd eveti vivecanÅyam | [189] atha mÃnasa-liÇga-viÓe«aïenaiva madhyama-bhÃgavataæ lak«ayati -- ÅÓvare tad-adhÅne«u bÃliÓe«u dvi«atsu ca | prema-maitrÅ-k­popek«Ã ya÷ karoti sa madhyama÷ || [BhP 11.2.46] parameÓvare prema karoti | tasmin bhakti-yukto bhavatÅty artha÷ | tathà tad- adhÅne«u bhakte«u ca maitrÅæ bandhu-bhÃvam | bÃliÓe«u tad-bhaktim ajÃnatsu udÃsÅne«u k­pÃm | yathoktaæ ÓrÅ-prahlÃdena - Óoce tato vimukha-cetasa indriyÃrthà mÃyÃ-sukhÃya bharam udvahato vimƬhÃn | [BhP 7.9.42] iti | Ãtmano dvi«atsu upek«Ãm | tadÅya-dve«e cittÃk«obhenodÃsÅnyam ity artha÷ | te«v api bÃliÓatvena k­pÃæÓa-sad-bhÃvÃt | yathaiva ÓrÅ-prahlÃdo hiraïyakaÓipau | bhagavato bhÃgavatasya và dvi«atsu tu saty api citta-k«obhe tatrÃnabhiniveÓa ity artha÷ | asya bÃliÓe«u k­pÃyÃ÷ sphuraïaæ dvi«atsÆpek«Ãyà eva | na tu prÃgvat sarvatra premïà và sphuraïam | tato madhyamatvam | athottamasyÃpi (page 96) tad-adhÅna-darÓanena tat- sphuraïÃnandodayo viÓe«ata eva | tataÓ ca tasminn adhikaiva matrÅ yad bhavati tan na ni«idhyate kintu sarvatra tad-bhÃvÃvaÓyakatà vidhÅyate | paramottame'pi tathà d­«Âam -- k«aïÃrdhenÃpi tulaye na svargaæ nÃpunar-bhavam | bhagavat-saÇgi-saÇgasya martyÃnÃæ kim utÃÓi«a÷ || [BhP 4.24.57] atha bhÃgavatà yÆyaæ priyÃ÷ stha bhagavÃn yathà [BhP 4.25.30] iti ca rudra- gÅtÃt | harer guïÃk«ipta-matir bhagavÃn bÃdarÃyaïi÷ | adhyagÃn mahad ÃkhyÃnaæ nityaæ vi«ïu-jana-priya÷ || [BhP 1.7.11] iti sÆta-vÃkyÃc ca | evaæ bhojÃnÃæ kulapÃæsanÃ÷ [BhP 10.1.24] ity Ãdau tatra bÃdarÃyaïi- prabh­tÅnÃæ dve«o'pi d­Óyate | kintu madhyamÃnÃæ tatrÃnÃbhiniveÓa eva sphurati | te«Ãæ tu tatrÃpi tad-vidha-ÓÃst­tvena nijÃbhÅ«Âa-deva-parisphÆrtir na vyÃhanyeta iti viÓe«a÷ | tad-d­«Âyaiva ca ÓrÅmad-uddhavÃdÅnÃm api ÓrÅ- duryodhanÃdau namaskÃra÷ | sattvaæ viÓuddhaæ vasudeva-Óabditaæ yad Åyate tatra pumÃn apÃv­ta÷ | [BhP 4.3.21] ity Ãdi ÓrÅ-Óiva-vÃkyavat | uktaæ ca lak«maïÃ-haraïe - so'bhivandyÃmbikÃ-putram [BhP 10.68.17] ity Ãdau duryodhanaÓ ceti | yatra pak«e ca svakÅya-bhÃvasyaiva sarvatra parisphÆrte÷ ÓrÅ-bhagavad-Ãdi-dvi«atsv api sà paryavasyati, tatra ca nÃyuktatÃ, yatas te nija-prÃïa-koÂi-nirma¤chanÅya-tac-caraïa-paÇkaja- parÃga-leÓÃs te«Ãæ durvyavahÃra-d­«Âyà k«ubhyanti | svÅya-bhÃvÃnusÃreïa tv evaæ manyante - aho Åd­ÓaÓ cetano và ka÷ syÃd ya÷ punar asmin sarvÃnanda-kadambake nirupÃdhi-parama-premÃspade sakala-loka-prasÃdaka- sad-guïa-maïi-bhÆ«ite sarva-hita-paryavasÃyi-caryÃm­te ÓrÅ-puru«ottame tat-priya-jane và prÅtiæ na kurvÅta | tad-dve«a-kÃraïaæ tu sutarÃm evÃsmad- buddhi-paddhatim atÅtam | tasmÃd brahmÃdi-sthÃvara-paryantà adu«Âà du«ÂÃÓ ca tasmin bìhaæ rajyanta eveti | tad uktaæ ÓrÅ-Óukena -- govinda-bhuja-guptÃyÃæ dvÃravatyÃæ kurÆdvaha | avÃtsÅn nÃrado'bhÅk«ïaæk­«ïopÃsana-lÃlasa÷ || ko nu rÃjann indriya-vÃn mukunda-caraïÃmbujam | na bhajet sarvato-m­tyur upÃsyan amarottamai÷ || [BhP 11.2.1-2] iti | [190] atha bhagavad-dharmÃcaraïa-rÆpeïa kÃyikena ki¤cin mÃnasena ca liÇgena kani«Âhaæ lak«ayati - arcÃyÃm eva haraye pÆjÃæ ya÷ Óraddhayehate | na tad-bhakte«u cÃnye«u sa bhakta÷ prÃk­ta÷ sm­ta÷ || [BhP 11.2.47] arcÃyÃæ pratimÃyÃm eva tad-bhakte«u anye«u ca sutarÃæ na bhagavat- premÃbhÃvad bhakta-mÃhÃtmya-j¤ÃnÃbhÃvÃt sarvÃdara-lak«aïa-bhakta- guïÃnudayÃc ca | sa prÃk­ta÷ prak­ti-prÃrabdho'dhunaiva prÃrabdha-bhaktir ity artha÷ | iyaæ ca Óraddhà na ÓÃstrÃrthÃvadhÃraïa-jÃtà | yasyÃtma-buddhi÷ kuïape tri-dhÃtuke sva-dhÅ÷ kalatrÃdi«u bhauma ijya-dhÅ÷ | yat-tÅrtha-buddhi÷ salile na karhicij [BhP 10.84.13] (page 97) ity Ãdi ÓÃstra- j¤ÃnÃt | tasmÃl loka-paramparÃ-prÃptaiveti pÆrvavat | ataÓ cÃjÃta-premÃÓÃstrÅya- ÓraddhÃ-yukta÷ sÃdhakas tu mukhyo kani«Âho j¤eya÷ | [191] atha ÂÅkà - punar a«Âabhi÷ Ólokair abhyarhitatvÃd uttamasyaiva lak«aïÃny Ãha g­hÅtvà ity e«Ã | tathà hi - g­hÅtvÃpÅndriyair arthÃn yo na dve«Âi na h­«yati | vi«ïor mÃyÃm idaæ paÓyan sa vai bhÃgavatottama÷ || [BhP 11.2.48] pÆrvokta-prakÃreïa tadÃvi«Âa-citto na g­hïÃti tÃvad-indriyair arthÃn g­hÅtvÃpÅty api-ÓabdÃrtha÷ | idaæ viÓvaæ mÃyÃæ bahiraÇga-Óakti-vilÃsatvÃd dheyam ity artha÷ | atrÃpi kÃyika-mÃnasayo÷ sÃÇkaryam | [192] atha kevala-mÃnasa-liÇgenÃha yÃvat prakaraïam - dehendriya-prÃïa-mano-dhiyÃæ yo janmÃpyaya-k«ud-bhaya-tar«a-k­cchrai÷ | saæsÃra-dharmair avimuhyamÃna÷ sm­tyà harer bhÃgavata-pradhÃna÷ || [BhP 11.2.49] yo hare÷ sm­tyà dehÃdÅnÃæ saæsÃra-dharmair janmÃpyayÃdibhir avimuhyamÃno bhavati sa bhÃgavata-pradhÃna÷ uktaæ ca ÓrÅ-gÅtÃsu - ye«Ãæ tv anta-gataæ pÃpaæ janÃnÃæ puïya-karmaïÃm | te dvandva-moha-nirmuktà bhajante mÃæ d­¬ha-vratÃ÷ || [GÅtà 7.28] [193] tathà - na kÃma-karma-bÅjÃnÃæ yasya cetasi sambhava÷ | vÃsudevaika-nilaya÷ sa vai bhÃgavatottama÷ || [BhP 11.2.50] bÅjÃni vÃsanÃ÷ | vÃsudevam atrÃÓraya÷ | [194] tathà - na yasya janma-karmabhyÃæ na varïÃÓrama-jÃtibhi÷ | sajjate'sminn aham-bhÃvo dehe vai sa hare÷ priya÷ || [BhP 11.2.51] janma sat-kulam | karma tapa-Ãdi | jÃtaya÷ anulomajà mÆrdhÃbhi«iktÃdaya÷ | etÃbhir yasyÃsmin deha ahambhÃvo na sajjate kintu bhagavat-sevaupayika- sÃdhya-deha eva sajjata ity artha÷ sa hare÷ priyo bhÃgavatottama iti pÆrveïÃnvaya÷ | prakaraïÃrthatvÃd dhare÷ priya iti bhÃgavata-mÃtra-vÃci- bhÃgavatatvÃd eva | [195] tathà - na yasya sva÷ para iti vitte«v Ãtmani và bhidà | sarva-bhÆta-sama÷ ÓÃnta÷ sa vai bhÃgavatottama÷ || [BhP 11.2.52] vitte«u mamatÃspada-mÃtre«u svÅyaæ parakÅyam iti Ãtmani sva÷ para iti | atra vittavad Ãtmani ca sva-pak«apÃta-mÃtraæ ni«idhyate na vyakti-bheda÷ | tathoktaæ skÃnde mÃrkaï¬eya-bhagÅratha-saævÃde - para-du÷khenÃtma-du÷khaæ manyante ye n­pottama | bhagavad-dharma-niratÃs te narà vai«ïavottamÃ÷ || [196] kiæ ca - tri-bhuvana-vibhava-hetave'py akuïÂha- sm­tir ajitÃtma-surÃdibhir vim­gyÃt | na calati bhagavat-padÃravindÃl lava-nimi«Ãrdham api ya÷ sa vai«ïavÃgrya÷ || [BhP 11.2.53] acalena hetus tribhuvaneti | tatra hetur ajite harÃv eva Ãtmà ye«Ãæ tair brahmeÓa-prabh­tibhi÷ surÃdibhir api vim­gyÃd durlabhÃd ity artha÷ | (page 98) [197] api ca vi«ayÃbhisandhinà calanaæ kÃmenÃtisantÃpe sati bhavet | sa tu bhagavat-sevÃ-nirv­tau na sambhavatÅty Ãha - bhagavata uru-vikramÃÇghri-ÓÃkhÃ- nakha-maïi-candrikayà nirasta-tÃpe | h­di katham upasÅdatÃæ puna÷ sa prabhavati candra ivodite'rka-tÃpa÷ || [BhP 11.2.54] uru-vikramau ca tÃv aÇghrÅ | tayo÷ ÓÃkhà aÇga laya÷ | candrikà tÃpa-hÃriïÅ dÅpti÷ | tÃpa÷ kÃmÃdi-santÃpa÷ | [198] tathà - vis­jati h­dayaæ na yasya sÃk«Ãd dharir avaÓÃbhihito'py aghaugha-nÃÓa÷ || [BhP 11.2.55] ÂÅkà ca - ukta-samasta-lak«aïa-sÃram Ãha - vis­jatÅti | harir eva svayaæ sÃk«Ãd yasya h­dayaæ na vis­jati na mu¤cati | avaÓenÃpy abhihita-mÃtro'py aghaughaæ nÃÓayati ya÷ sa÷ | tat kiæ na vis­jati | yata÷ praïaya-raÓanayà dh­taæ h­daye baddham aÇghr-padmaæ yasya sa bhÃgavata-pradhÃna ukto bhavati ity e«Ã | atra kÃmÃdÅnÃm asambhave hetu÷ sÃk«Ãd iti padam uttara-kÃlatvÃt sÃksÃtkÃrasya | tathà harir avaÓÃbhihito'pÅty Ãdinà yat tÃd­Óa-praïayavÃæs tenÃnena tu sarvadà parmÃveÓenaiva kÅrtyamÃna÷ sutarÃm evÃghaugha- nÃÓa÷ syÃd ity abhihitam | uktaæ ca - etan nirvidyamÃnÃnÃm icchatÃm akuto- bhayam [BhP 2.1.11] ity Ãdi | tata ubhayathaiva te«Ãm agha-saæskÃro'pi na sthÃtum i«Âa iti dhvanitam | anena vÃcika-liÇgam api nirdiÓya yad brÆte [BhP 11.2.42] ity asyottaram uktam | prakaraïe'smin g­hÅtvÃpi [BhP 11.2.43] ity ÃdÅnÃm uttama-bhÃgavata-lak«aïa-padyÃnÃm amÅ«Ãm ap­thak p­thak ca vÃkyatvaæ j¤eyam | tathÃbhÆta-bhagavad-vaÓÅkÃravati bhÃgavatottame tat-tal- lak«aïÃnÃm antarbhÃvÃt | kvacit dvitrÃdimÃtra-lak«aïa-darÓanÃc ca | tatrÃp­thag-vÃkyatÃyÃm ekaika-vÃkya-gatenaikaikenaiva lak«aïena ayam eva sarva-bhÆte«u ity-Ãdy-ukto mahÃ-bhÃgavato lak«yate | tat-tad-dharma- hetutvena tu vis­tatÅty Ãdinà sarva-lak«ïa-sÃropanyÃsa÷ | yà ca tatrÃpi sm­tyà harer ity Ãdinà hetutvena sm­tir uktà | tasyà eva vivaraïam idam antima-vÃkyam iti samarthanÅyam | ataeva p­thak p­thag bhÃgavatottama ity Ãdy-anuvÃdo'pi saÇgacchate | p­thag-vÃkyatÃyÃæ yatra sÃk«Ãd-bhagavat- sambandho na ÓrÆyate | tatra bhÃgavata-pada-balenaiva prakaraïa-balenaiva và j¤eya÷ | pÆrvottara-padya-stha-sm­tyetyÃdi-padaæ và yojanÅyam | tathÃtra pak«e cÃpek«ikam evÃnyatraa bhÃgavatottamatvam | tatrottara-Órai«Âhya- kramo'yam | arcÃyÃm eva iti | na yasya janma-karmÃbhyÃm iti | na yasya sva÷ para÷ iti | g­hÅtvÃpÅndriyai÷ iti | dehendriya-prÃïa iti | asya saæskÃro'sti | kintu tena vimoho na syÃd iti mÆrcchita-saæskÃro'yaæ jÃta-navÅna- premÃÇkura÷ syÃt | tathà na kÃma-karma-bÅjÃnÃm ity asyaiva vivaraïaæ tribhuvana-vibhava-hetave'pi iti | iyam eva nai«ÂhikÅ (page 99) bhaktir dhyÃnÃkhyà dhurvÃnusm­tir ity ucyate | asya premÃÇkuro'py anÃcchÃdyatayà jÃto'sti | anyathà tÃd­Óa-smaraïa-sÃtatya-bhÃva÷ syÃt | ayaæ hi nirdhÆta- ka«Ãyo nirÆd÷a-premÃÇkura iti labhyate | ata Ærdhvaæ sÃk«Ãt-prema- janmata÷ ÅÓvare tad-adhÅne«u iti | asya maitry-Ãdikaæ trayam api bhakti- hetukam eveti na ka«Ãya-sthitir avagantavyà | nirdhÆta-ka«Ãya-mahÃ-prema- sÆcakasya sarva-bhÆte«u ity asya tu vivaraïaæ vis­jati iti | tÃpÃdi-pa¤ca-saæskÃro navejyÃ-karma-kÃraka÷ | artha-pa¤caka-vid vipro mahÃ-bhÃgavata÷ sm­ta÷ || [PadmaP 6.253.27] iti pÃdmottara-khaï¬a- vacanam | mahattvaæ cÃrcana-mÃrga-parÃïÃæ madhya eva j¤eyam asiddha-prematvÃt | atra tÃpÃdi-pa¤ca-saæskÃrÃdi tÃpa÷ puï¬raæ tathà nÃma [PadmaP 6.226.6] ity Ãdinà tatraiva darÓitam | navejyÃ-karma-kÃrakatvaæ cÃnena vacanena d­Óyate - arcanaæ mantra-paÂhanaæ yogo yÃgo hi vandanam | nÃma-saÇkÅrtanaæ sevà tac-cihner aÇkanaæ tathà || tadÅyÃrÃdhanaæ cejyà navadhà bhidyate Óubhe | nava-karma-vidhÃnejyà viprÃïÃæ satataæ sm­tà || iti | artha-pa¤caka-vittvaæ tu - ÓrÅ-bhagavÃn tat-paramaæ-padaæ tad-dravyaæ tan- mantro jÅvÃtmà ceti pa¤ca-tattva-j¤Ãt­tvam | tac ca ÓrÅ-hÃyaÓÅr«e viv­taæ saÇk«ipya likhyate - eka eveÓvara÷ k­«ïa÷ sac-cid-Ãnanda-vigraha÷ | puï¬arÅka-viÓÃlÃk«a÷ k­«ïa-cchurita-mÆrdhaja÷ || vaikuïÂhÃdhipatir devyà lÅlayà cit-svarÆpayà | svarïa-kÃntyà viÓÃlÃkhyà svabhÃvÃd gìham ÃÓrita÷ || nitya÷ sarvagata÷ pÆrïo vyÃpaka÷ sarva-kÃraïam | veda-guhyo gabhÅrÃtmà nÃnÃ-Óaktyodayo nara÷ || ity Ãdi | sthÃna-tattvam ato vak«ye prak­te÷ param avyayam | Óuddha-sattva-mayaæ sÆrya-candra-koÂi-sama-prabham || cintÃmaïimayaæ sÃk«Ãt sac-cid-Ãnanda-lak«aïam | ÃdhÃraæ sarva-bhÆtÃnÃæ sarva-pralaya-varjitam || ity Ãdi | dravya-tattvaæ Ó­ïu brahman pravak«yÃmi samÃsata÷ | sarva-bhoga-pradà yatra pÃdapÃ÷ kalpa-pÃdapÃ÷ || bhavanti tÃd­Óà vallyas tad-bhavaæ cÃpi tÃd­Óam | gandha-rÆpaæ svÃdu-rÆpaæ dravyaæ pu«pÃdikaæ ca yat || heyÃæÓÃnÃm abhÃvÃc ca rasa-rÆpaæ bhaved dhi tat | tvag-bÅjaæ caiva heyÃæÓaæ kaÂhinÃæÓaæ ca yad bhavet || sarva tad bhautikaæ viddhi na hy abhÆtamayaæ ca tat | rasasya yogato brahman bhautikaæ svÃduvad bhavet || tasmÃt sÃdhyo raso brahman rasa÷ syÃd vyÃpaka÷ para÷ | rasavad bhautikaæ dravyam atra syÃd rasa-rÆpakam || iti | vÃcyatvaæ vÃcakatvaæ ca deva-tan-mantrayor iha | abhedenocyate brahmaæs tattvavidbhir vicÃrita÷ || ity Ãdi | marut-sÃgara-saæyoge taraÇgÃt kaïikà yathà | jÃyante tat-svarÆpÃÓ ca tad-upÃdhi-samÃv­tÃ÷ || ÃÓle«Ãd ubhayos tadvad ÃtmanaÓ ca sahasraÓa÷ | sa¤jÃtÃ÷ sarvato brahman mÆrtÃmÆrta-svarÆpata÷ || (page 100) ity Ãdy api | kintu ÓrÅ-bhagavad-ÃvirbhÃvÃdi«u sva-svopÃsanÃ-ÓÃstrÃnusÃreïÃparo'pi bheda÷ kaÓcij j¤eya÷ | jÅva-nirÆpaïaæ cedam | na ghaÂata udbhava÷ [BhP 10.87.31] ity Ãdy- anusÃreïopÃdhi-sahitam eva k­tam | nirupÃdhikaæ tu - vi«ïu-Óakti÷ parà proktà k«etraj¤Ãkhyà tathÃparà | avidyÃ-karma-saæj¤Ãnyà t­tÅyà Óaktir i«yate || [ViP 6.7.61] iti vi«ïu-purÃïÃnusÃreïa | tathà - apareyam itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃm | jÅvabhÆtÃæ mahÃbÃho yayedaæ dhÃryate jagat || [GÅtà 7.5] iti | mamaivÃæÓo jÅva-loke jÅva-bhÆta÷ sanÃtana÷ [GÅtà 15.7] iti ca gÅtÃnusÃreïa | tathà - yat taÂasthaæ tu cid-rÆpaæ sva-saævedyÃd vinirgatam | ra¤jitaæ guïa-rÃgeïa sa jÅva iti kathyate || iti ÓrÅ-nÃrada-pa¤carÃtrÃnusÃreïa j¤eyam || || 11.2 || hari-yogeÓvaro nimim || 187-198 || [199] tad evam upadi«Âà bhÃgavata-satsu mÆrcchita-ka«ÃyÃdayà mahad-bhedÃæ bhÃgavata-sanmÃtra-bhedÃÓ ca tat-san-mÃtra-bhede«u arcÃyÃm eva haraye [BhP 11.2.45] ity Ãdinà tat-tad-guïÃvirbhÃva-tÃratamyÃl labdha-tÃratamyÃ÷ katicid darÓitÃ÷ | atha sÃdhana-tÃratamyenÃpi te«Ãæ tÃratamyam Ãha pa¤cabhi÷ | tatrÃvaraæ miÓra-bhakti-sÃdhakam Ãha tribhi÷ - k­pÃlur ak­ta-drohas titik«u÷ sarva-dehinÃm | satya-sÃro'navadyÃtmà sama÷ sarvopakÃraka÷ || kÃmair ahata-dhÅr dÃnto m­du÷ Óucir aki¤cana÷ | anÅho mita-bhuk ÓÃnta÷ sthiro mac-charaïo muni÷ || apramatto gabhÅrÃtmà dh­ti-mä jita-«a¬-guïa÷ | amÃnÅ mÃna-da÷ kalyo maitra÷ kÃruïika÷ kavi÷ || [BhP 11.11.29-31] ÂÅkà ca - k­pÃlu÷ para-du÷khÃsahi«ïu÷ | sarva-dehinÃæ ke«Ã¤cid apy ak­ta- droha÷ | titik«u÷ k«amÃvÃn | satyaæ sÃraæ sthiraæ balaæ và yasya sa÷ | anavadyÃtmà asÆyÃdi-rahita÷ | sukha-du÷khayo÷ sama÷ | yathÃ-Óakti sarve«Ãm apy akÃraka÷ | kÃmair ak«ubhita-citta÷ | dÃnta÷ saæyata- bÃhyendriya÷ | m­dur akaÂhina-citta÷ | aki¤cana÷ aparigraha÷ | anÅho d­«Âa- kriyÃ-ÓÆnya÷ | mitabhuk laghv-ÃhÃra÷ | ÓÃnto niyatÃnta÷-karaïa÷ sthira÷ sva-dharme | mac-charaïo mad-ekÃÓraya÷ | munir manana-ÓÅla÷ | apramatta÷ sÃvadhÃna÷ | gabhÅrÃtmà nirvikÃra÷ | dh­timÃn vipady apy ak­païa÷ | jita- «a¬-guïa÷ Óoka-mohau jarÃ-m­tyÆ k«t-pipÃse «a¬-Ærmaya ete jità yena sa÷ | amÃnÅ na mÃnÃkÃÇk«Å | anyebhyo mÃnada÷ | kalya÷ para-bodhane dak«a÷ maitra÷ ava¤caka÷ | kÃruïika÷ karuïayaiva pravartamÃno na tu d­«Âa-lobhena | kavi÷ samyak j¤ÃnÅ ity e«Ã | atra mac-charaïa iti viÓe«yam | uttaratra sa ca sattama (page 101) iti ca- kÃreïa tu pÆrvokto yathà sattama÷ tathÃyam api sattama iti vyaktir evam evambhÆto mac-charaïa÷ sattama ity Ãk«ipyate | [200] madhyamam amiÓra-sÃk«Ãd-bhakti-sÃdhakam Ãha -- Ãj¤Ãyaivaæ guïÃn do«Ãn mayÃdi«ÂÃn api svakÃn | dharmÃn santyajya ya÷ sarvÃn mÃæ bhajeta sa tu sattama÷ || [BhP 11.11.32] ÂÅkà ca - mayà veda-rÆpeïÃdi«ÂÃn api sva-dharmÃn santyajya yo mÃæ bhajat so'py evaæ pÆrvoktavat sattama÷ | kim aj¤ÃnÃd nÃstikyÃd và ? na | dharmÃcaraïe sattva-Óuddhy-ÃdÅn guïÃn vipak«e santyajya | yad và bhakti- dÃr¬hyena niv­ttÃdhikÃratayà santyajya ity e«Ã | yathà hÃyaÓÅr«a- pa¤carÃtrokta-nÃrÃyaïa-vyÆha-stave - ye tyakta-loka-dharmÃrthà vi«ïu-bhakti-vaÓaæ gatÃ÷ | dhyÃyanti paramÃtmÃnaæ tebhyo'pÅha namo nama÷ || iti | atra tv evaæ vyÃkhyà - yadi ca svÃtmani tat-tad-guïa-yogÃbhÃvas tathÃpy evaæ pÆrvokta-prakÃreïa guïÃn k­pÃlatvÃdÅn do«Ãæs tad-viparÅtÃæÓ cÃj¤Ãya heyopÃdeyatvena niÓictyÃpi yo mayà te«u guïe«u madhye tatrÃdi«ÂÃn api svakÃn nitya-naimittika-lak«aïÃn sarvÃn eva varïÃÓrama- vihitÃn dharmÃn tad-upalak«aïaæ j¤Ãnam api mad-ananya-bhakti- vighÃtakatayà santyajya mÃæ bhajet sa ca sattama÷ | ca-kÃrÃt pÆrvokto'pi sattama ity uttarasya tat-tad-guïÃbhÃve'pi pÆrva-sÃmyaæ bodhayati | tato yas tu tat-tad-guïÃn labdhvà dharma-j¤Ãna-parityÃgena mÃæ bhajati kevalaæ sa tu parama-sattama eveti vyakty-ananya-bhaktasya pÆrvata Ãdhikyaæ darÓitam | atra adve«Âà sarva-bhÆtÃnÃæ [GÅtà 12.12] ity Ãdi ÓrÅ-gÅtÃ-dvÃdaÓÃdhyÃya- prakaraïam apy anusandheyam | sattama ity anena tad avaratrÃpi samatvam apy astÅti darÓitam | astu tÃvat sadÃcÃrasya tad-bhaktasya sattvam | ananya- devatÃ-bhaktatva-mÃtreïÃpi durÃcÃrasyÃpi sattÃnya-aryÃyaæ sÃdhutvaæ vidhÅyate api cet sudurÃcÃra÷ [GÅtà 9.30] ity Ãdau | atra sÃdhu-saÇga-prastÃve yat tÃd­Óaæ lak«aïaæ notthÃpitaæ tat khalu tÃd­Óa-saÇgasya bhakty- unmukhe'nupayuktatÃbhiprÃyeïa | yathoktaæ ÓrÅ-prahlÃdena - saÇgena sÃdhu-bhaktÃnÃm [BhP 7.7.25] iti | sÃdhur atra sad-ÃcÃra÷ | tad evam ÅÓvara- buddhyà vidhi-mÃrga-bhaktayos tÃratamyam uktam | tatraivottarasyÃnanyatvena Óre«Âhatvaæ darÓitam | tatraivÃrcana-mÃrge trividhatvaæ labhyate pÃdmottara-khaï¬Ãt | tatra mahattvaæ tÃpÃdi-pa¤ca- saæskÃrÅ ity Ãdau | madhyamatvam - tÃpaæ puï¬raæ tathà nÃma mantro yÃgaÓ ca pa¤cama÷ | amÅ pa¤caiva saæskÃrÃ÷ paramaikÃnti-hetava÷ || ity atra | kani«Âhatvaæ - ÓaÇkha-cakrÃdy-Ærdhva-puï¬ra-dhÃraïÃdy-Ãtma-lak«aïam | tan-namaskaraïaæ caiva vai«ïavatvam ihocyate || ity atra | (page 102) [201] atha Óuddha-dÃsya-sakhyÃdi-bhÃva-mÃtreïa yo'nanya÷ sa tu sarvottama ity Ãha - j¤ÃtvÃj¤ÃtvÃtha ye vai mÃæ yÃvÃn yaÓ cÃsmi yÃd­Óa÷ | bhajanty ananya-bhÃvena te me bhaktatamà matÃ÷ || [BhP 11.11.33] yÃvÃn deÓa-kÃlÃdy-aparicchina÷ | yaÓ ca sarvÃtmà | yÃd­Óa÷ sac-cid-Ãnanda- rÆpa÷ | taæ mÃæ j¤ÃtvÃj¤Ãtvà và ye kevalam ananya-bhÃvena ÓrÅ-vrajendra- nandana Ãlambano ya÷ svabhÅpsito dÃsyÃdÅnÃm ekataro bhÃvas tenaiva bhajanti na kadÃcid anyena ity artha÷ | te tu mayà bhaktatamà matÃ÷ | ataeva caturthe ÓrÅ-yogeÓvarair api prÃrthitam -- preyÃn na te'nyo'sty amutas tvayi prabho viÓvÃtmanÅk«en na p­thag ya Ãtmana÷ | athÃpi bhaktyeÓa tayopadhÃvatÃm ananya-v­ttyÃnug­hÃïa vatsala || [BhP 4.7.38] iti | ÓrÅ-gÅtÃsu - j¤Ãnaæ te'haæ savij¤Ãnam idaæ vak«yÃmy aÓe«ata÷ | yaj j¤Ãtvà neha bhÆyo'nyaj j¤Ãtavyam avaÓi«yate || [GÅtà 7.2] ity uktvÃha -- bhÆmir Ãpo'nalo vÃyu÷ khaæ mano buddhir eva ca | ahaækÃra itÅyaæ me bhinnà prak­tir a«Âadhà || apareyam itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃm | jÅvabhÆtÃæ mahÃbÃho yayedaæ dhÃryate jagat || etadyonÅni bhÆtÃni sarvÃïÅty upadhÃraya | ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathà || matta÷ parataraæ nÃnyat kiæ cid asti dhanaæjaya | mayi sarvam idaæ protaæ sÆtre maïigaïà iva || [GÅtà 7.4-7] iti | pradhÃnÃkhya-jÅvÃkya-nija-Óakti-dvÃrà jagat-kÃraïatvam | tac- chaktimayatvena jagatas tad-ananyatvam | svasya tu tayo÷ paratvaæ tad- ÃÓrayatvaæ ca vadan nija-j¤Ãnam upadi«ÂavÃn | prasaÇgena jÅva-svarÆpa- j¤Ãnaæ ca | sa caivambhÆto j¤ÃnÅ-mat-svarÆpa-man- mahimÃnusandhÃnak­ttvÃd j¤Ãni-bhaktÃrta-bhaktÃdÅn atikramya mat-priyo bhavatÅty apy ante'bhihitavÃn -- caturvidhà bhajante mÃæ janÃ÷ suk­tino'rjuna | Ãrto jij¤Ãsur arthÃrthÅ j¤ÃnÅ ca bharatar«abha || te«Ãæ j¤ÃnÅ nityayukta ekabhaktir viÓi«yate | priyo hi j¤Ãnino'tyartham ahaæ sa ca mama priya÷ || udÃrÃ÷ sarva evaite j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam | Ãsthita÷ sa hi yuktÃtmà mÃm evÃnuttamÃæ gatim || [GÅtà 7.16-18] iti | tataÓ cÃyam artha÷ | yas tvayi viÓvÃtmany Ãtmani jÅvÃn Åk«et tvac-chakttvÃd ananyatvenaiva jÃnÃti na tu p­thak svatantratvenek«eta | mauta amu«mÃd yadyapi te preyÃn nÃsti tathÃpi he vatsala he bh­tya-priya bh­tyeÓabhÃvena ye bhajanti te«Ãæ yÃnanyà v­ttir avyabhicÃriïÅ nijà bhaktis tayaivÃnug­hÃïa | prastutatvenÃsmÃn j¤Ãni-bhaktÃn iti labhyata iti | atha mÆla-padye j¤ÃtvÃj¤Ãtvety atra j¤ÃnÃj¤Ãnayor heyopÃdeyatvaæ ni«iddham | bhaktatamà ity atra pÆrva-vÃkya-stha-sat-padam atikramya viÓe«ato (page 103) bhakta-pada-nirdeÓÃd bhakte÷ svarÆpÃdhikyam atraiva vivak«itam | te me matà ity atra mama tu viÓi«Âà sammatir atraiveti sÆcitam Åd­ÓÃnukta-caratvÃt | ataeva prakaraïa-prÃptim eka-vacana-nirdeÓam apy atikramya gauraveïaiva ye ta iti bahu-vacanaæ nirdi«Âam | tata÷ kim uta tad- bhÃva-siddha-premÃïa iti bhÃva÷ | e«Ãæ bhÃva-bhajana-viv­ttir agre rÃgÃnugÃ-kathane j¤eyà | || 11.11 || ÓrÅ-bhagavÃn || 200-201 || [202] ete hi vai«ïavÃ÷ santo mahattvena san-mÃtratvena ca vibhidya nirdi«ÂÃ÷ | san-mÃtra-bhede tÃratamyaæ cÃtra yad aviviktaæ tad-bhakti-bheda-nirÆpaïe purato vivecanÅyam | anye tu sva-go«Âhy-apek«ayà vai«ïavÃ÷ | tatra karmi«u tad-apek«ayà yathà skÃnde mÃrkaï¬eya-bhagÅratha-saævÃde - dharmÃrthaæ jÅvitaæ ye«Ãæ santÃnÃrthaæ ca maithunam | pacanaæ vipramukhyÃrthaæ j¤eyÃs te vai«ïavà narÃ÷ || ity Ãdi | atra ÓrÅ-vi«ïor Ãj¤Ã-buddhyaiva tat tat kriyata iti vai«ïava-padena gamyate | ÓrÅ-visïu-purÃïe ca - na calati nija-varïa-dharmato ya÷ sama-matir Ãtma-suh­d-vipak«a-pak«e | na harati na hanti ki¤cid uccai÷ sthita-manasaæ tam avehi vi«ïu-bhaktam || [ViP 3.7.20] iti | tad-arpaïe tu sutarÃm eva vai«ïavatvam | yathà pÃtÃla-khaï¬e vaiÓÃkha- mÃhÃtmye- jÅvitaæ yasya dharmÃrthaæ dharmo hary-artham eva ca | aho-rÃtrÃïi puïyÃrthaæ taæ manye vai«ïavaæ bhuvi || [PadmaP 5.94.8] iti | tathaiva Óaive«u tad-apek«ayà yathà b­han-nÃradÅye - Óive ca parameÓÃne vi«ïau ca paramÃtmani | samabuddhyà pravarttante te vai bhÃgavatottamÃ÷ || [NÃrP 1.5.72] iti | Óaiva-go«ÂhÅ«u bhÃgavatottamatvaæ tatraiva prasiddham iti tathoktam | vai«ïava-tantre tu tan-nindaiva - yas tu nÃrÃyaïaæ devaæ brahma-rudrÃdi-daivatai÷ | samatvenaiva vÅk«eta sa pëaï¬Å bhaved dhruvam || iti | tad evaæ te«Ãæ bahu-bhede«u satsu te«Ãm eva prabhÃva-tÃratamyena k­pÃ- tÃratamyena bhakti-vÃsanÃ-tÃratamyena sat-saÇgÃt kÃla-Óaighrya-svarÆpa- vaiÓi«ÂyÃbhyÃæ bhaktir udayate | evaæ j¤Ãni-saÇgÃc ca j¤Ãnaæ j¤eyam | atra yadyapy aki¤canà bhaktir evÃbhidheyeti tat-kÃraïatvena tad-bhakta-saÇga evÃbhidheye bhakto'pi sa eva lak«ayitavyas tathÃpi tat-parÅk«Ãrtham eva tat- tad-anuvÃda÷ kriyate | tatra prathamaæ tÃvat tat-tat-saÇgÃj jÃtena tat-tac- chraddhÃ-tat-tat-kathÃ-rucy-Ãdinà jÃta-bhagavat-sÃmmukhyasya tat-tad- anu«aÇgenaiva tat-tad-bhajanÅye bhagavad-ÃvirbhÃva-viÓe«e tat-tad-bhajana- mÃrga-viÓe«e ca rucir jÃyate | tataÓ ca viÓe«a-bubhutsÃyÃæ satyÃnte«v ekato'nekato và ÓrÅ-gurutvenÃÓritÃc chravaïaæ kriyate | tac copakramopasaæhÃrÃdibhir arthÃvadhÃraïaæ punaÓ cÃsambhÃvanÃviparÅta- bhÃvanÃ-viÓe«evatà svayaæ tad-vicÃra-rÆpaæ mananam api kriyate | tato bhagvata÷ sarvasminn evÃvirbhÃve tathÃvidho'sau sadà sarvatra virÃjata ity evaærÆpà Óraddhà jÃyate | tatraikasmiæs tv anayà prathama-jÃtayà rucyà saha nijÃbhÅ«Âa-dÃna-sÃrthyÃdy-atiÓayavatÃ-nirdhÃra-rÆpatvena saiva Óraddhà samullasati | tatra yadyapy ekatraivÃtiÓayitÃ-paryavasÃnaæ sambhavati na tu sarvatra, tathÃpi ke«Ãæcit tato viÓi«ÂasyÃj¤ÃnÃd anyatrÃpi tathÃ-buddhi-rÆpà Óraddhà sambhavaty evaæ bhajana-mÃrga-viÓe«aÓ ca vyÃkhyÃtavya÷ | tad evaæ siddhe j¤Ãna-vij¤ÃnÃrthaæ nididhyÃsana-lak«aïa-tat-tad-upÃsanÃ- mÃrga-bhedo'nu«ÂhÅyata ity evaæ vicÃra-pradhÃnÃnÃæ mÃrgo darÓita÷ | ruci-pradhÃnÃæ tu na tÃd­g vicÃrÃpek«Ã jÃyate | kintu sÃdhu-saÇga-lÅlÃ- kathana-Óravaïa-ruci- (page 104) ÓraddhÃ-ÓravaïÃdy-Ãv­tti-rÆpa evÃsau mÃrgo yathà - ÓuÓrÆ«o÷ ÓraddadhÃnasya [BhP 1.2.16] ity Ãdinà pÆrvaæ darÓita÷ | satÃæ prasaÇgÃt mama vÅrya-saævida÷ [BhP 3.25.22] ity Ãdau ca dra«Âavya÷ | prÅti-lak«aïa-bhaktÅcchÃnÃæ tu ruci-pradhÃna-mÃrga eva ÓreyÃn | nÃjÃta-rucÅnÃm iva vicÃra-pradhÃna÷ | yathoktaæ prahlÃdena -- naite guïà na guïino mahad-Ãdayo ye sarve mana÷ prabh­taya÷ sahadeva-martyÃ÷ | Ãdy-antavanta urugÃya vidanti hi tvÃm evaæ vim­Óya sudhiyo viramanti ÓabdÃt || tat te'rhattama nama÷ stuti-karma-pÆjÃ÷ karma sm­tiÓ caraïayo÷ Óravaïaæ kathÃyÃm | saæsevayà tvayi vineti «a¬-aÇgayà kiæ bhaktiæ jana÷ paramahaæsa-gatau labheta || [BhP 7.9.49-50] iti | karma paricaryà | karma-sm­tir lÅlÃ-smaraïam | caraïayor iti sarvatrÃnvitaæ bhakti-vya¤jakam | tad etad ubhayasminn api tad-bhajana-vidhi-Óik«Ã-guru÷ | prÃktana÷ Óravaïa-gurur eva bhavati tathÃvidasya prÃptatvÃt | prÃktÃnÃæ bahutve'pi prÃyas te«v evÃnyataro'bhirucita÷ | pÆrvasmÃd eva heto÷ - ÓrÅ-mantra-gurus tv eka eva ni«etsyamÃnatvÃd bahÆnÃm | athÃtra pramÃïÃni | tatra tadÃvirbhÃva-viÓe«e ruci÷ - mahÃ-puru«am abhyarcen mÆrtyÃbhimatayÃtmana÷ [BhP 11.3.48] ity Ãdau ÓrÅmad- ÃvirhotrÃdinÃbhpretà | bhajana-viÓe«a-ruciÓ ca - vaidikas tÃntriko miÓra iti me tri-vidho makha÷ | trayÃïÃm Åpsitenaiva vidhinà mÃæ samarcayet || [BhP 11.27.7] ity Ãdau ÓrÅ-bhagavatÃbhipretà | atha Óravaïa-gurum Ãha -- tasmÃd guruæ prapadyeta jij¤Ãsu÷ Óreya uttamam | ÓÃbde pare ca ni«ïÃtaæ brahmaïy upaÓamÃÓrayam || [BhP 11.3.22] ÓÃbde brahmaïi vede vicÃra-tÃtparyeïa | pare brahmaïi bhagavad-Ãdi- rÆpÃvirbhÃve'parok«Ãnubhavena ni«ïÃtaæ tathaiva ni«ÂhÃæ prÃptam | yathoktaæ ÓrÅ-pura¤janopÃkhyÃdy-upasaæhÃre ÓrÅ-nÃradena -- sa vai priyatamaÓ cÃtmà yato na bhayam aïv api | iti veda sa vai vidvÃn yo vidvÃn sa gurur hari÷ || [BhP 4.29.51] iti | || 11.3 || ÓrÅ-prabuddho nimim || 202 || [203] atra brahma-vaivarte viÓe«a÷ - vaktà sa-rÃgo nÅrÃgo dvividha÷ parikÅrtita÷ | sa-rÃgo lolupa÷ kÃmÅ tad uktaæ h­n na saæsp­Óet || upadeÓaæ karoty eva na parÅk«Ãæ karoti ca | aparÅk«yopadi«Âaæ yal loka-nÃÓÃya tad bhavet || kiæ ca - kulaæ ÓÅlam athÃcÃram avicÃrya paraæ gurum | bhajeta ÓravaïÃdy-arthÅ sarasaæ sÃra-sÃgaram || sarasatvÃdikaæ ca vya¤jitaæ tatraivÃnyatra | (page 105) kÃma-krodhÃdi-yukto'pi k­païo'pi vi«ÃdavÃn | Órutvà vikÃÓam ÃyÃti sa vaktà paramo guru÷ || iti | evambhÆta-guror abhÃvÃd yukti-bheda-bubhutsayà bahÆn apy ÃÓrayante kecit | yathà - na hy ekasmÃd guror j¤Ãnaæ su-sthiraæ syÃt su-pu«kalam | brahmaitad advitÅyaæ vai gÅyate bahudhar«ibhi÷ || [BhP 11.9.31] spa«Âam || 11.9 || ÓrÅ-dattÃtreyo yadum || 203 || [204] tatra ruci-pradhÃnÃnÃæ ÓravaïÃdikam - tatrÃnvahaæ k­«ïa-kathÃ÷ pragÃyatÃm anugraheïÃÓ­ïavaæ manoharÃ÷ | tÃ÷ Óraddhayà me'nupadaæ viÓ­ïvata÷ priyaÓravasy aÇga mamÃbhavad ruci÷ || [BhP 1.5.26] ity-Ãdy-ukta-prakÃram | vicÃra-pradhÃnÃnÃæ Óravaïaæ yathà catu÷ÓlokyÃdÅnÃm | mananaæ yathà bhagavÃn brahma kÃrtsnyena [BhP 2.2.34] ity Ãdau | atha taj-jÃtà bhagavati ÓraddhÃ, yathà - asti yaj¤a-patir nÃma ke«Ã¤cid arha-sattamÃ÷ | ihÃmutra ca lak«yante jyotsnÃvatya÷ kvacid bhuva÷ || manor uttÃnapÃdasya dhruvasyÃpi mahÅpate÷ | priyavratasya rÃjar«er aÇgasyÃsmat-pitu÷ pitu÷ || Åd­ÓÃnÃm athÃnye«Ãm ajasya ca bhavasya ca | prahlÃdasya baleÓ cÃpi k­tyam asti gadÃbh­tà || dauhitrÃdÅn ­te m­tyo÷ ÓocyÃn dharma-vimohitÃn | varga-svargÃpavargÃïÃæ prÃyeïaikÃtmya-hetunà || [BhP 4.21.27-30] he arha-sattamÃ÷ yaj¤a-patir nÃma sarva-karma-phala-dÃt­tvena Óruti- pratipÃdita÷ parameÓvara÷ ke«Ãæcit Óruty-artha-tattva-vij¤ÃnÃæ mate tÃvad asti tathÃpi vipratipatter na tat-siddhir ity ÃÓaÇkya tatra jagad- vaicitryÃnyathÃnupapatti-pramÃïam apy upodvalakam ity Ãha | iha pratyak«eïÃmutra-ÓÃstreïa tadvad ity anumÃnena ca jyotsnÃvatya÷ kÃntamatyo bhuvo bhoga-bhÆmayo dehÃÓ ca kvacid evopalabhyante na sarvatrety ayaæ bhÃva÷ | na tÃvaj ja¬asya karmaïas tat-tat-phala-dÃt­tvaæ gha¤ate phalam ata upapatte÷ [Vs 3.2.38] iti nyÃyÃt | na cÃrvÃg-devatÃnÃæ svÃtantryam antaryÃmi-Óruti÷ | na ca karma-sÃmye phala-tÃratamyaæ kvacic ca tad-asiddhi÷ sambhavati | ata÷ svatantreïa parameÓvareïa bhÃvyam | atra vidvad-anubhavo'pi pramÃïam ity Ãha manor iti tribhi÷ | asmat- pitÃmahasyÃÇgasya | prahlÃda-balÅ tadÃnÅæ ÓÃstrÃd eva j¤Ãtvà gaïitau | gadÃbh­tà parameÓvareïa k­tyam asti h­daye bahir apy ÃvirbhÆya te«Ãæ muhu÷ k­tya-sampÃdanÃt tena yat k­tyaæ karaïÅyaæ tat te«Ãm astÅty artha÷ | te«Ãm eva tena saha k­tyam asti nÃnye«Ãm ity artho và | tad-anyÃæs tu ninditatvenÃha m­tyor dauhitrÃdÅn veïa-prabh­tÅn dharma-vimohitÃn | (page 106) gadÃbh­c-chabdena tan-nÃmnà prasiddhÃt ÓrÅ-vi«ïor anyatra parameÓvaratvaæ vÃrayati | Óruti-yukti-vidvad-anubhave«u taæ gadÃbh­taæ viÓina«Âi | vargeti vargo'tra trivarga÷ | svargo dhardharasya phalam | apavargo mok«a÷ | te«Ãm aikÃtmyenaika-rÆpeïa sarvÃntargatena hetunà | tatrÃpi prÃyeïa pracareïa hetunà | tad uktaæ skÃnde - bandhako bhava-pÃÓena bhava-pÃÓÃc ca mocaka÷ | kaivalyada÷ paraæ brahma vi«ïur eva sanÃtana÷ || iti | [205] atha bhajana-Óraddhà - yat-pÃda-sevÃbhirucis tapasvinÃm aÓe«a-janmopacitaæ malaæ dhiya÷ | sadya÷ k«iïoty anvaham edhatÅ satÅ yathà padÃÇgu«Âha-vini÷s­tà sarit || vinirdhutÃÓe«a-mano-mala÷ pumÃn asaÇga-vij¤Ãna-viÓe«a-vÅryavÃn | yad-aÇghri-mÆle k­ta-ketana÷ punar na saæs­tiæ kleÓa-vahÃæ prapadyate || [BhP 4.21.31-32] tapasvinÃæ saæsÃra-taptÃnam | tat-pÃda-sambandhasyaive«a mahimeti d­«ÂÃntenÃha yatheti | asaÇgas tato'nyatrÃnÃsaktis tena vij¤Ãna-viÓe«o bhagavato nÃnÃvirbhÃvatvÃt te«Ãæ madhye kasyÃpy ÃvirbhÃvasya sÃk«ÃtkÃras tad eva vÅryaæ vidyate yasya sa÷ | yasyÃÇkghri-mÆle k­tÃÓrama÷ san | || 4.21 || ÓrÅ-p­thu-rÃja÷ sabhyÃn || 204-205 || [206] atha Óravaïa-guru-bhajana-Óik«Ã-gurvo÷ prÃyikam ekatvam iti tathaivety Ãha - tatra bhÃgavatÃn dharmÃn Óik«ed gurv-Ãtma-daivata÷ | amÃyayÃnuv­ttyà yais tu«yed ÃtmÃtma-do hari÷ || [BhP 11.3.22] tasmÃd guruæ prapadyeta iti pÆrvoktes tatra Óravaïa-gurau | gurur evÃtmà jÅvanaæ daivataæ nije«Âa-devatatayÃbhimataÓ ca yasya tathÃbhÆta÷ san | amÃyayà nirdambhayÃnuv­ttyà tad-anugatyà Óik«et | yair dharmai÷ | Ãtmà paramÃtmà | bhaktebhya÷ Ãtma-prada÷ ÓrÅ-bali-prabh­tibhya iva | asya Óik«Ã-guror bahutvam api prÃgvaj j¤eyam | || 11.3 || ÓrÅ-prabuddho nimim || 206 || [207] mantra-gurus tv eka evety Ãha - labdhvÃnugraha ÃcÃryÃt tena sandarÓitÃgama÷ | mahÃ-puru«am abhyarcen mÆrtyÃbhimatayÃtmana÷ || [BhP 11.3.48] anugraho mantra-dÅk«Ã-rÆpa÷ | Ãgamo mantra-vidhi-ÓÃstram | asyaikatvam eka-vacanatvena bodhyate | bodha÷ kalu«itas tena daurÃtmyaæ prakaÂÅk­tam | gurur yena parityaktas tena tyakta÷ purà hari÷ || iti brahma-vaivartÃdau tat-tyÃga-ni«edhÃt | tad-aparito«eïÃpy anyo guru÷ kriyate tato'neka-guru-karaïe pÆrva-tyÃga eva siddha÷ | etac cÃpavÃda-vacana- dvÃrÃpi ÓrÅ-nÃrada-pa¤carÃtre bodhitam -- avai«ïavopadi«Âena mantreïa nirayaæ vrajet | punaÓ ca vidhinà samyag grÃhayed vai«ïavÃd guro÷ || iti |[*ENDNOTE #4] || 11.3 || ÓrÅ-Ãvirhotro nimim || 207 || [208] tatra Óravaïa-guru-saæsargeïaiva ÓÃstrÅya-vij¤Ãnotpatti÷ syÃt nÃnyathety Ãha - ÃcÃryo'raïir Ãdya÷ syÃd ante-vÃsy uttarÃraïi÷ | tat-sandhÃnaæ pravacanaæ vidyÃ-sandhi÷ sukhÃvaha÷ || [BhP 11.10.12] (page 107) Ãdyo'dhara÷ | tat-sandhÃnaæ tayor madhyamaæ manthana-këÂhaæ pravacanam upadeÓa÷ | vidyà ÓÃstrokta-j¤Ãnaæ tu sandhau bhavo'gnir iva | tathà ca Óruti÷ - ÃcÃrya÷ pÆrva-rÆpam ity Ãdi | ataeva tad-vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacched [Muï¬U 1.1.12] iti, ÃcÃryavÃn puru«o veda [ChÃU 6.14.2] iti, nai«Ã tarkeïa matir apaneyà proktÃnyenaiva suj¤ÃnÃya pre«Âhà [KaÂhU 1.2.9] iti | || 11.10 || ÓrÅ-bhagavÃn || 208 || [209] Óik«Ã-guror apy avaÓyakatvam Ãhu÷ - vijita-h­«Åka-vÃyubhir adÃnta-manas tura-gaæ ya iha yatanti yantum ati-lolam upÃya-khida÷ | vyasana-ÓatÃnvitÃ÷ samavahÃya guroÓ caraïaæ vaïija ivÃja santy ak­ta-karïa-dharà jaladhau || [BhP 10.87.33] ye guroÓ caraïaæ samavahÃya atilolam adÃntam adamitaæ mana eva turagaæ vijitair indriyai÷ prÃïaiÓ ca k­tvà yantuæ bhagavad unmukhÅkartuæ prayatante te upÃya-khida÷ | te«u te«u upÃye«u khidyante | ato vyasana- ÓatÃnvità bhavanti | ataeva iha saæsÃre ti«Âhanty eva | he aja ak­ta- karïadharà asvÅk­ta-nÃvikà jaladhà yathà tadvat | ÓrÅ-guru-pada-darÓita- bhagavad-bhajana-prakÃreïa bhagavad-vartma-j¤Ãne sati tat-k­payà vyasanÃnabhibhÆtau satyÃæ ÓÅghram eva mano niÓcalaæ bhavatÅti bhÃva÷ | ato brahma-vaivarte - guru-bhaktyà sa milati smaraïÃt sevyate budhai÷ | milito'pi na labhyeta jÅvair ahamikÃ-parai÷ || ÓrutiÓ ca - yasya deve parà bhaktir yathà deve tathà guru÷ | tasyaite kathità hy arthÃ÷ prakÃÓante mahÃtmana÷ || [ÁvetU 6.23] || 10.87 || Órutaya÷ || 209 || [210] ato mantra-guror ÃvaÓyaktavaæ sutarÃm eva | tad etat paramÃrtha-gurv-ÃÓrayo vyavahÃrika-gurv-Ãdi-tyÃgenÃpi kartavya ity Ãha - gurur na sa syÃt sva-jano na sa syÃt pità na sa syÃj jananÅ na sà syÃt | daivaæ na tat syÃn na patiÓ ca sa syÃn na mocayed ya÷ samupeta-m­tyum || [BhP 5.5.18] samupeta÷ samprÃpto m­tyu÷ saæsÃro yena tam | ata uktaæ ÓrÅ-nÃradena - jugupsitaæ dharma-k­te'nuÓÃsata÷ svabhÃva-raktasya mahÃn vyatikrama÷ | [BhP 1.5.15] ity Ãdi | tasmÃt tÃvad eva te«Ãæ gurv-Ãdi-vyavahÃro yÃvat m­tyu-mocakaæ ÓrÅ-guru- caraïaæ nÃÓriyata ity artha÷ | || 5.5 || ÓrÅ-­«abhadeva÷ sva-putrÃn || 210 || [211] anyadà sva-gurau karmibhir api bhagavad-d­«Âi÷ kartavyety Ãha - ÃcÃryaæ mÃæ vijÃnÅyÃn nÃvamanyeta karhicit | na martya-buddhyÃsÆyeta sarva-deva-mayo guru÷ || [BhP 11.17.27] brahmacÃri-dharmÃnta÷-paÂhitam idam | || 11.17 || ÓrÅ-bhagavÃn || 211 || [212] ata÷ sutarÃm eva paramÃrthibhis tÃd­Óe gurÃv ity Ãha - (page 108) yasya sÃk«Ãd bhagavati j¤Ãna-dÅpa-prade gurau | martyÃsad-dhÅ÷ Órutaæ tasya sarvaæ ku¤jara-Óaucavat || e«a vai bhagavÃn sÃk«Ãt pradhÃna-puru«eÓvara÷ | yogeÓvarair vim­gyÃÇghrir loko yaæ manyate naram || [BhP 7.15.26-27] e«a ÓrÅ-k­«ïa-lak«aïo'pi | tata÷ prÃk­ta-d­«Âir na bhagavat-tattva-grahaïe pramÃïam iti bhÃva÷ | || 7.15 || ÓrÅ-nÃrado yudhi«Âhiram || 212 || [213] Óuddha-bhaktÃs tv eke ÓrÅ-guro÷ ÓrÅ-Óivasya ca bhagavatà sahÃbheda-d­«Âiæ tat-priyatamatvenaiva manyante | yathà - vayaæ tu sÃk«Ãd bhagavan bhavasya priyasya sakhyu÷ k«aïa-saÇgamena | suduÓcikitsyasya bhavasya m­tyor bhi«aktamaæ tvÃdya gatiæ gatÃ÷ sma || [BhP 4.30.38] ÂÅkà ca - tava ya÷ priya÷ sakhà tasya bhavasya | atyantam acikitsasya bhavasya janmano m­tyoÓ ca bhi«aktamaæ sad vaidyaæ tvÃæ gatiæ prÃptà ity e«Ã | ÓrÅ- Óivo hy e«Ãæ vak­ïÃæ guru÷ | || 4.30 || ÓrÅ-pracetasa÷ ÓrÅad-a«Âa-bhuja-puru«am || 213 || [214] tad evaæ rucy-Ãdinà gurv-ÃÓrayÃnte upÃsanÃ-pÆrvÃÇga-rÆpa÷ sÃmmukhya- bhedo bahu-vidho darÓita÷ | atha sÃk«Ãd upÃsanÃ-lak«aïas tad-bhedo'pi bahu-vidho darÓyate | atra sÃmmukhyaæ dvividhaæ nirviÓe«a-mayaæ sa- viÓe«a-mayaæ ca | atra pÆrvaæ j¤Ãnam | uttaraæ tu dvividham - ahaÇgrahopÃsanÃ-rÆpaæ bhakti-rÆpaæ ca | asya j¤Ãnasya lak«aïaæ j¤Ãnaæ caikÃtmya-darÓanam [BhP 11.19.25] iti | abhedopÃsanaæ j¤Ãnam ity artha÷ | || 11.19 || ÓrÅ-bhagavÃn || 214 || [215] tat-sÃdhana-prakÃraæ caivaæ bahu-vidhas tatra tatrokti÷ | sa ca j¤Ãnam evocyate | tatra Óravaïaæ ÓrÅ-p­thu-sanatkumÃra-saævÃdÃdau dra«Âavyam | tad-anusÃreïa mananaæ ca j¤eyam | prathamata÷ ÓrotÌïÃæ hi vivekas tÃvÃn eva yÃvatà ja¬Ãtirikta-cin-mÃtraæ vastÆpasthitaæ bhavati | tasmiæÓ cin- mÃtre'pi vastuni ye viÓe«Ã÷ svarÆpa-bhÆta-Óakti-siddhà bhagavattÃdi-rÆpà vartante tÃæs tu te vivektuæ na k«amante, yathà divÃ-rajanÅ-khaï¬ini jyoti«i jyotir-mÃtratve'pi ye maï¬alÃntar-bahiÓ ca divya-vimÃnÃdi-paraspara-p­thag- bhÆta-raÓmi-paramÃïu-rÆpà viÓe«Ãs tÃæÓ carma-cak«u«o vivektuæ na k«amante tadvat | pÆrvavac ca yadi mahat-k­pÃ-viÓe«aïa-divya-d­«Âità bhavati tadà viÓe«opalabdhiÓ ca bhavet | na cen nirviÓe«a-cin-mÃtra- brahmÃnubhavena tal-lÅnam eva bhavati | tathaiva nididhyÃsanam api te«Ãm | tad yathà -- sthiraæ sukhaæ cÃsanam Ãsthito yatir yadà jihÃsur imam aÇga lokam | kÃle ca deÓe ca mano na sajjayet prÃïÃn niyacchen manasà jitÃsu÷ || mana÷ sva-buddhyÃmalayà niyamya k«etra-j¤a etÃæ ninayet tam Ãtmani | ÃtmÃnam Ãtmany avarudhya dhÅro labdhopaÓÃntir virameta k­tyÃt || [BhP 2.2.15-16] etÃæ buddhiæ k«etraj¤e buddhyÃdi-dra«Âari nilayet pravilÃpayet | taæ ca k«etraj¤aæ svarÆpa-bhÆtayà buddhyà Ãtmani tad-dra«Â­tvÃdi-rahite Óuddhe jÅve, taæ ca Óuddham ÃtmÃnam Ãtmani brahmaïy avarudhya tad-ekatvena vicintya labdhopaÓÃnti÷ prÃpta-nirv­ti÷ san k­tyÃd viramet, tasya tata÷ paraæ prÃpyÃbhÃvÃt | || 2.2 || ÓrÅ-Óuka÷ || 215 || (page 109) tad evaæ j¤Ãna-muktim idam eva svÃbhÃvo'dhyÃtmam ucyate ity anena ÓrÅ- gÅtÃsÆktam | svasya ÓuddhasyÃtmano bhÃvo bhÃvanà Ãtmany adhik­tya vartamÃnatvÃd adhyÃtma-Óabdenocyata ity artha÷ | athÃhaægrahopÃsanaæ tac-chakti-viÓi«Âa ÅÓvara evÃham iti cintanam | asya phalaæ svasmiæs tac-chakty-Ãdy-ÃvirbhÃva÷ yathà vi«ïu-purÃïe nÃgapÃÓÃdi- yantrita÷ ÓrÅ-prahlÃdas tÃd­Óam ÃtmÃnaæ smaran nÃgapÃÓÃdikam utsÃritavÃn | atrÃntima-phalaæ ca kÅÂa-peÓask­tn-nyÃyena sÃrÆpya- sÃr«ÂyÃdikaæ j¤eyam | atha bhakti÷ | tasyÃs taÂastha-lak«aïaæ svarÆpa-lak«aïaæ ca yathà garu¬a- purÃïe -- vi«ïu-bhaktiæ pravak«yÃmi yayà sarvam avÃpyate | yathà bhaktyà haris tu«yeta tathà nÃnyena kenacit || ity uktvÃha - bhaja ity e«a vai dhÃtu÷ sevÃyÃæ parikÅrtita÷ | tasmÃt sevà budhai÷ proktà bhakti÷ sÃdhana-bhÆyasÅ || iti | yayà sarvam avÃpyate iti taÂastha-laksaïam | atra ca akÃma÷ sarva-kÃmo và ity Ãdi-siddhatvÃd avyÃpty-abhÃva÷ | yathà bhaktyà ity-Ãdy-uktatvÃd ativyÃpty-abhÃvaê | budhai÷ proktatvÃd asambhavÃbhÃvaÓ ca | sevÃ-Óabdena svarÆpa-lak«aïam | sà ca sevà kÃyika-vÃcika-mÃsaÃtmikà trividhaivÃnugatir ucyate | ataeva bhaya-dve«ÃdÅnÃm ahaÇgrahopÃsanÃyÃÓ ca vyÃv­tti÷ | sÃdhana-bhÆyasÅ sÃdhane«u Óre«Âhety artha÷ | tad evaæ lak«aïa-dvayaæ prakÃrÃntareïÃha -- ye vai bhagavatà proktà upÃyà hy Ãtma-labdhaye | a¤ja÷ puæsÃm avidu«Ãæ viddhi bhÃgavatÃn hi tÃn || [BhP 11.2.34] avidu«Ãæ puæsÃæ tan-mÃhÃtmyam avidvadbhir api kart­bhi÷ | Ãtmano brahma paramÃtmà bhagavÃn ity ÃvirbhÃva-bhedavata÷ svasya dharma-bhÆtasya a¤ja÷ anÃyÃsenaiva labdhaye lÃbhÃya upÃyÃ÷ sÃdhanÃni svayaæ bhagavatà -- kÃlena na«Âà pralaye vÃïÅyaæ veda-saæj¤ità | mayÃdau brahmaïe proktà dharmo yasyÃæ mad-Ãtmaka÷ || [BhP 11.14.3] ity anusÃreïa proktÃ÷ | tÃn upÃyÃn bhÃgavatÃn dharmÃn viddhi bhÃgavatÅæ bhaktiæ jÃnÅhÅty artha÷ | hi prasiddhau | tatra sÃk«Ãd bhakter api bhÃgavata- dharmÃkhyatvaæ etÃvÃn eva loke'smin [BhP 11.3.23] ity atra parama- dharmatva-khyÃpanÃya darÓitam | atra Ãtma-labdhaye proktà iti taÂastha- laksaïam | anyena tad-alÃbhÃd avyabhicÃri | Ãtma-labdhaya upÃyà iti svarÆpa- lak«aïam | tal-lÃbhopÃyo hi tad-anugatir eva | || 11.2 || ÓrÅ-kavir nimim || 216 || [217] sà bhaktis trividhà | Ãropa-siddhÃ, saÇga-siddhÃ, svarÆpa-siddhà ca | tatrÃropa-siddhà svato bhaktitvÃbhÃve'pi bhagavad-arpaïÃdinà bhaktitvaæ prÃptà karmÃdi-rÆpà | saÇga-siddhà svato bhaktitvÃbhÃve'pi tat-parikaratayà saæsthÃpanena tatra bhÃgavatÃn dharmÃn Óik«ed gurv-Ãtma-daivata÷ [BhP 11.3.24] ity Ãdi-prakaraïe«u sarvato manaso'saÇgam [BhP 7.5.18] ity Ãdinà labdha-tad-anta÷-pÃtà j¤Ãna-karma-tad-aÇga-rÆpà | svarÆpa-siddhà cÃj¤ÃnÃdinÃpi tat-prÃdurbhÃve bhaktitvÃvyabhicÃriïÅ sÃk«Ãt tad- anugatyÃtmà tadÅya-Óravaïa-kÅrtanÃdi-rÆpà | Óravaïaæ kÅrtanaæ vi«ïo÷ (page 110) ity Ãdau vi«ïo÷ Óravaïaæ vi«ïo÷ kÅrtanam iti viÓi«Âasyaiva vivak«itatvat te«Ãm api nÃropa-siddhatvaæ pratyuta mƬha-pronmmattÃdi«u tad-anukart­«v api katha¤cit sambandhena phala-prÃpakatvÃt svarÆpa- siddhatvaæ, yathà ÓrÅ-prahlÃdasya pÆrva-janmani ÓrÅ-n­siæha-caturdaÓy- upavÃsa÷ | yathà kukkura-mukha-gatasya Óyenasya bhagavan-mandira- parikrama÷ | evam anya-d­«ÂyÃdinà mƬhÃdibhi÷ k­tasya vandanasyÃpi j¤eyam | tad evaæ trividhÃpi sà punar akaitavà sakaitavà ceti dvividhà j¤eyà | tatrÃropa-saÇga-siddhayor yasyà bhakta÷ sambandhena bhakti-pada-prÃptyÃæ sÃmarthyaæ tan-mÃtrÃpek«atvaæ ced akaitavatvaæ svÅyÃnyadÅya-phalÃpek«a- parikaratvaæ ced akaitavatvaæ prayojanÃntarÃpek«ayà karma-j¤Ãna- parikaratvaæ cet sakaitavatvam | svarÆpa-siddhÃyÃÓ ca yasya bhagavata÷ sambandhena tÃd­Óaæ mÃhÃtmyaæ tan-mÃtrÃpek«a-parikaratvaæ ced akaitavatvaæ prayojanÃntarÃpek«ayà karma-j¤Ãna-parikaratvaæ cet sakaitavatvam | iyam evÃkaitavÃki¤canÃkhyatvena pÆrvam uktà | dharma÷ projjhita-kaitavo'tra parama÷ [BhP 1.1.2] ity atra cÃsyÃs tad-ubhaya-vidhatve pramÃïaæ j¤eyam | tathoktaæ - prÅyate'malayà bhaktyà harir anyad- vi¬ambanam [BhP 7.7.52] iti | athÃropa-siddhà - etad-artham eva nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitam [BhP 1.5.12] ity Ãdau sakÃma-ni«kÃmayor dvayor api karmaïor nindà | bhagavad-vaimukhyÃviÓe«Ãt | tatra yÃd­cchika-ce«ÂÃyà api bhagavad-arpitatve bhagavad-dharmatvaæ bhavati kim uta vaidika-karmaïa iti vaktuæ tasyà api tad-rÆpatvam Ãha - kÃyena vÃcà manasendriyair và buddhyÃtmanà vÃnus­ta-svabhÃvÃt | karoti yad yat sakalaæ parasmai nÃrÃyaïÃyeti samarpayet tat || [BhP 11.2.36] pÆrvaæ hi dharmÃn bhÃgavatÃn brÆta [BhP 11.2.31] iti praÓnÃnantaraæ ye vai bhagavatà proktà [BhP 11.2.34] ity Ãdinà mukhyatvena sÃk«Ãt-tal-labdhaye upÃya-bhÆtÃ÷ Óravaïa-kÅrtanÃdayo bhÃgavatà dharmà lak«itÃ÷ te cÃtraiva Ó­ïvan su-bhadrÃïi rathÃÇga-pÃïer [BhP 11.2.39] ity-Ãdinà katicid darÓitÃ÷ | uttarÃdhyÃye ca -- tatra bhÃgavatÃn dharmÃn Óik«ed gurv-Ãtma-daivata÷ [BhP 11.3.22] ity upakrama-vÃkyÃd anantaraæ iti bhÃgavatÃn dharmÃn Óik«ayan bhaktyà tad-utthayà [BhP 11.3.33] ity upasaæhÃra-vÃkyasya prÃg bhÃgavata-dharmatvenÃnya-saÇga-tyÃgÃdikam api vak«yate | sarvato manaso'saÇgam [BhP 11.3.23] ity Ãdinà | tasmÃt laukika-karmÃdy-arpaïam idaæ yathà katha¤cit tad-dharma-siddhy-artham evocyate | arthaÓ cÃyaæ ÂÅkÃyÃm - Ãtmanà cittenÃhaÇkÃreïa và anus­to ya÷ svabhÃvas tasmÃt | ayam artha÷ - na kevalaæ vidhita÷ k­tam eveti niyama÷ svabhÃvÃnusÃri laukikam apÅti | ÓrÅ-gÅtÃsu ca - yat karo«i yad aÓnÃsi yaj juho«i dadÃsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuru«va mad-arpaïam || [GÅtà 9.27] iti | ita÷ pÆrvaæ prÃïa-buddhi-dharmÃdhikÃrata÷ ity Ãdi-mantraÓ ca tathà | atra svÃbhÃvika-karmaïo'rpaïe du«karmaïo dvividhà gati÷ | j¤ÃnecchÆnÃm aviÓe«eïa | bhaktÅcchÆnÃæ tu anena durvÃsana-du÷kha-darÓanena ca sa karuïÃmaya÷ karuïÃæ karotv iti và (page 111) yà prÅtir avivekÃnÃæ vi«aye«v anapÃyinÅ | tvÃm anusmarata÷ sà me h­dayÃn nÃpasarpatu || [ViP 1.20.19] iti vi«ïu-purÃïokta-prakÃreïa | yuvatÅnÃæ yathà yÆni yÆnÃæ ca yuvatau yathà | mano'bhiramate tadvan mano'bhiramatÃæ tvayi || [PadmaP 6.128.258] iti pÃdmokta-prakÃreïa ca mama sukarmaïi du«karmaïi yad-rÃga- sÃmÃnyaæ tat sarvato-bhÃvena bhagavad-vi«ayam eva bhavatv iti samÃdhyeyam | kÃminÃæ tu na sarvathaiva sarva-du«karmÃrpaïam | vedoktam eva kurvÃïo ni÷saÇgo'rpitam ÅÓvare [BhP 11.3.4] ity atra punar vaidikam eveÓvare'rpitaæ kurvÃïa ity uktam || || 11.2 || ÓrÅ-kavir nimim || 217 || [218] atha vaidika-karmÃrpaïasya praÓaæsÃm Ãhu÷ - kleÓa-bhÆry-alpa-sÃrÃïi karmÃïi viphalÃni và | dehinÃæ vi«ayÃrtÃnÃæ na tathaivÃrpitaæ tvayi || [BhP 8.5.47] vi«ayÃrtÃnÃæ karmÃïi kvacit kleÓo bhÆrir ye«u tathÃpy alpaæ phalaæ ye«u tathÃpy abhÆtÃni bhavanti, kvacit k­«yÃdivad viphalÃni và bhavanti, tvayy arpitaæ karma tu na tathà | kintu kleÓaæ vinà yathà katha¤cit k­tasya kÃmanayÃpy arpaïe tat-kÃmasyÃvaÓyaka-prÃpti÷ | sà ca sarvata utk­«Âà bhavati | tathà tan-mÃtra-phalena ca paryÃptir na bhavati saæsÃra-vidhvaæsÃdi- phalatvÃd ity artha÷ | tad uktam -- yÃn ÃsthÃya naro rÃjan na pramÃdyeta karhicit | dhÃvan nimÅlya và netre na skhalen na pated iha || [BhP 11.2.35] iti | satyaæ diÓaty arthitam arthito nÌïÃm [BhP 5.19.28] ity Ãdi ca | yathaiva nÃbhi÷ ­«abha-deva-rÆpaæ bhagavantaæ putratvenÃpi lebhe | ÓrÅ-gÅtÃsu ca -- nehÃbhikramanÃÓo'sti pratyavÃyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya trÃyate mahato bhayÃt || [GÅtà 2.40] iti | || 8.5 || devÃ÷ ÓrÅmad-ajitam || 218 || [219] tad eva karmÃrpaïam upapÃdayati tribhi÷ - etat saæsÆcitaæ brahmaæs tÃpa-traya-cikitsitam | yad ÅÓvare bhagavati karma brahmaïi bhÃvitam || [BhP 1.5.32] brahman he ÓrÅ-veda-vyÃsa etat tÃpa-trayasya cikitsitaæ cikitsà taiÓ cÃturmÃsya-vÃsibhi÷ paramahaæsai÷ sÆcitam | kiæ tat ? bhagavati karma yat samarpitaæ bhavati | tatra karma samarpaïam evety artha÷ | kathambhÆte ? svayaæ bhagavati pÆrïa-svarÆpaikÓvaryÃdi-mattayà sarvÃæÓiny eva kenacid aæÓena jÅvÃdi-niyant­tayà ÅÓvare paramÃtma-Óabda-vÃcye svarÆpa-bhÆta- viÓe«aïena vinà kevala-cin-mÃtratayà pratipÃdyatvena brahmani tac-chabda- vÃcye | [220] nanu utpattyaiva tat-tat-saÇkalpena vihitatvÃt saæsÃra-heto÷ karmaïa÷ kathaæ tÃpa-traya-nivartakatvam | ucyate sÃmagrÅ-bhedena ghaÂata iti yathà -- (page 112) Ãmayo yaÓ ca bhÆtÃnÃæ jÃyate yena suvrata | tad eva hy Ãmayaæ dravyaæ na punÃti cikitsitam || [BhP 1.5.33] Ãmayo rogo yena gh­tÃdinà jÃyate tad eva kevalam Ãmaya-kÃraïaæ dravyaæ tam Ãmayaæ na nivartayati kintu cikitsitaæ dravyÃntarair bhÃvitaæ sat nivartayaty eva | [221] evaæ n­ïÃæ kriyÃ-yogÃ÷ sarve saæs­ti-hetava÷ | ta evÃtma-vinÃÓÃya kalpante kalpitÃ÷ pare || [BhP 1.5.34] pare bhagavati kalpitÃ÷ kÃmanayÃpy arpitÃ÷ santa÷ saæsÃra-dhvaæsa-paryanta- phalatvÃd Ãtma-vinÃÓÃya karma-niv­ttaye kalpante | || 1.5 || ÓrÅ-nÃrado vyÃsam || 219-221 || [222] kiæ ca karma-phalaæ vastuto bhagavad-ÃÓrayam eva | tat tu durbuddher Ãtma- sÃt-kurvato yuktyavatucha-phala-prÃpti÷ saæsÃraÓ ca | sudhiyas tu tat-sÃk«Ãt- kurvatas tad-vaiparÅtyam ity Ãha gadyÃbhyÃm -- sampracaratsu nÃnÃ-yÃge«u viracitÃÇga-kriye«v apÆrvaæ yat tat kriyÃ-phalaæ dharmÃkhyaæ pare brahmaïi yaj¤a-puru«e sarva-devatÃ-liÇgÃnÃæ mantrÃïÃm artha-niyÃma-katayà sÃk«Ãt-kartari para-devatÃyÃæ bhagavati vÃsudeva eva bhÃvayamÃna Ãtma-naipuïya-m­dita-ka«Ãyo havi÷«v adhvaryubhir g­hyamÃïe«u sa yajamÃno yaj¤a-bhÃjo devÃæs tÃn puru«Ãvayave«v abhyadhyÃyat | [BhP 5.7.6] iti | ÂÅkà ca - sampracaratsu pravartamÃne«u viracità anu«Âhità aÇga-kriyà ye«Ãæ te«u yad apÆrvaæ tad vÃsudeva eva bhÃvayamÃnaÓ cintayan sa yajamÃno yaj¤a-bhÃga-bhÃjo ye devÃs tÃn puru«asya vÃsudevasya Ãvayave«u caksur-Ãdi«u abhyadhyÃyat, na tu tat-p­thaktvenety anvaya÷ | apÆrve pak«a-dvayaæ mÅmÃæsakÃnÃm | tadÃnÅm eva sÆk«matvenotpannaæ phalam evÃpÆrvaæ kÃlÃntara-phalotpÃdikà karma-Óaktir veti | tad uktam -- yÃgÃd eva phalaæ tad dhi Óakti-dvÃreïa sidhyati | sÆk«ma-Óakty-Ãtmakaæ vÃpi phalam evopajÃyate || iti | tad etad Ãha kriyÃ-phalaæ dharmÃkhyam [BhP 5.7.6] iti ca | nanu yady aÇgaæ devatà karma pradhÃnam iti mataæ tarhi kart­-ni«Âham apÆrvaæ syÃt | tad uktam - karmabhya÷ prÃg ayogyasya karmaïa÷ puru«asya và | yogyatà ÓÃstra-gamyà yà parà sÃpÆrvam i«yate || iti | atha devatà pradhÃnaæ karma tu devatÃrÃdhanÃrthaæ, tadà devatÃ-prasÃd- rÆpatvÃd apÆrvasya devatÃÓratvam eva yuktaæ prok«aïÃdy-apÆrvasyeva vrÅhy-Ãdy-ÃÓrayatvam | kuto vÃsudevÃÓrayam apÆrvaæ bhÃvayati ? ucyate | yadi kart­-ni«Âham apÆrvaæ syÃt tarhi vÃsudevasyÃntaryÃmiïa÷ pravartakatvena mukhya-kart­tvÃt tad-ÃÓrayam evÃpÆrvaæ, na tu tat-prayojya- yajamÃnÃÓrayaæ, ÓÃstra-phalaæ prayoktarÅti nyÃyÃt | anyathà ­tvijÃm apy apÆrvÃÓrayatva-prasaÇgÃt | tad evÃha - sÃk«Ãt-kartarÅti | devatÃÓrayatve'pi vÃsudevÃÓrayatvam evety Ãha - para-devatÃyÃm iti | paradevatÃtve hetu÷ sarvadevatÃ-liÇgÃnÃæ tat-tad-devatÃ-prakÃÓakÃnÃæ mantrÃïÃæ ye'rthà indrÃdi-devatÃs te«Ãæ niyÃmakatayà tasyaiva prasÃdanÅyatvÃt phala-dÃt­tvÃc ca yukta-sevÃÓrayatvam ity artha÷ | evaæ bhÃvanam evÃtmano naipuïyaæ kauÓalaæ tena m­ditÃ÷ k«ÅïÃ÷ ka«Ãyà rÃgÃdayo yasya | adhvaryubhir iti bahu-vacanaæ nÃnÃ-karmÃbhiprÃyeïa ity e«Ã | (page 116) atra vi«ïor aÇgitvena tad-bhajanaæ ca do«a iti labhyate | atra pÃdmottara- khaï¬e yathà - uddiÓya devatà eva juhoti ca dadÃti ca | sa pëaï¬Åti vij¤eya÷ svatantro vÃpi karmasu || [PadmaP 6.235.8] iti | pëaï¬atvam atra vai«ïava-mÃrgÃd bhra«Âatvam ity artha÷ | ÓrÅ-gÅtÃsu - ye'py anyadevatÃbhaktà yajante ÓraddhayÃnvitÃ÷ | te'pi mÃm eva kaunteya yajanty avidhipÆrvakam || ahaæ hi sarvayaj¤ÃnÃæ bhoktà ca prabhur eva ca | na tu mÃm abhijÃnanti tattvenÃtaÓ cyavanti te || [GÅtà 9.23.-24] ato vÃstava-vicÃre sarva eva veda-mÃrgÃ÷ ÓrÅ-bhagavaty eva paryavasyantÅty abhipretyoktaæ ÓrÅmad-akrÆreïa -- sarva eva yajanti tvÃæ sarva-deva-mayeÓvaram | ye'py anya-devatÃ-bhaktà yady apy anya-dhiya÷ prabho || yathÃdri-prabhavà nadya÷ parjanyÃpÆritÃ÷ prabho | viÓanti sarvata÷ sindhuæ tadvat tvÃæ gatayo'ntata÷ || [BhP 10.40.9-10] iti | gatayo mÃrgÃ÷ | antato vicÃra-paryavasÃnena | atha dvitÅyaæ gadyam - evaæ karma-viÓuddhyà viÓuddha-sattvasyÃntar-h­dayÃkÃÓa-ÓarÅre brahmaïi bhagavati vÃsudeve mahÃ-puru«a-rÆpopalak«aïe ÓrÅvatsa-kaustubha-vana- mÃlÃri-dara-gadÃdibhir upalak«ite nija-puru«a-h­l-likhitenÃtmani puru«a- rÆpeïa virocamÃna uccaistarÃæ bhaktir anudinam edhamÃna-rayÃjÃyata [BhP 5.7.7] iti | evaæ pÆrvokta-prakÃreïa karma-viÓuddhyà viÓuddha-sattvasya bhakti÷ sa- Óraddha-Óravaïa-kÅrtanÃdi-lak«aïà jÃyatety anvaya÷ | kva ? bhagavati vÃsudeve pÆrïa-svarÆpa-bhagÃbhyÃæ sarva-nivÃsena ca tat-tan-nÃmnà prasiddho'ntar-h­daye ya ÃkÃÓa÷ sa eva ÓarÅraæ svasyaivÃvirbhÃva- viÓe«Ãdhi«ÂhÃnaæ yasya tasmin antaryÃmiïi paramÃtmÃkhye brahmaïi nirviÓe«ÃvirbhÃvÃt tad-Ãkhye ca bhagavato nirÃkÃratvaæ vÃrayati mahÃ- puru«asya yad rÆpaæ ÓÃstre ÓrÆyate tad rÆpaæ lak«yate d­Óyate yatra tasmin | kiæ ca ÓrÅvatsÃdibhir api cihnite | edhamÃna-rayà vardhamÃna-prakar«Ã | || 5.7 || ÓrÅ-Óuka÷ || 223 || [224] tad etat karmÃrpaïaæ dvividham | bhagavat-prÅïana-rÆpaæ, tasmiæs tat-tyÃga- rÆpaæ ceti | yathoktaæ kaurme - prÅïÃtu bhagavÃn ÅÓa÷ karmaïÃnena ÓÃÓvata÷ | karoti satataæ buddhyà brahmÃrpaïam idaæ param || yad và phalÃnÃæ sannyÃsaæ prakuryÃt parameÓvare | karmaïÃm etad apy Ãhur brahmÃrpaïam anuttamam || iti | atra nimittÃni ca trÅïi - kÃmanà nai«karmyaæ bhakti-mÃtraæ ceti | ni«kÃmas tu kevalaæ na sambhavati | yad yad dhi kurute jantus tat tat kÃmasya ce«Âitam ity ukte÷ | atra kÃmanÃ-nai«karmyayo÷ prÃya÷ karma-tyÃga÷ | prÅïanaæ tu tad-ÃbhÃsa eva svÃrtha-paratvÃt | bhaktau puna÷ prÅïanam eva bhaktes tu tad-eka-jÅvanatvÃt | kÃmanÃ-prÃptir yathà - kleÓa-bhÆry-alpa-sÃrÃïi ity Ãdi | yathà cÃÇgasya rÃj¤a÷ putrÃthake (page 114) yaj¤e | nai«karmya-prÃptiÓ ca - vedoktam eva kurvÃïo ni÷saÇgo'rpitam ÅÓvare | nai«karmyÃæ labhate siddhiæ [BhP 11.3.47] ity atra | bhakti-prÃptiÓ ca - evaæ karma-viÓuddhiæ [BhP 5.7.7] ity-Ãdi-gadye darÓitaiva | yad atra kriyate karma bhagavat-parito«aïam | j¤Ãnaæ yat tad adhÅnaæ hi bhakti-yoga-samanvitam || [BhP 1.5.35] ity atra ca | bhakti-yogasayacaraatvÃd j¤Ãnam atra bhagavaj-j¤Ãnam | parama-bhaktÃs tu bhagavat-parito«aïaæ prÅïanam eva prÃrthayante -- yan na÷ svadhÅtaæ gurava÷ prasÃdità viprÃÓ ca v­ddhÃÓ ca sad-Ãnuv­ttyà | Ãryà natÃ÷ suh­do bhrÃtaraÓ ca sarvÃïi bhÆtÃny anasÆyayaiva || [BhP 4.30.39] te tava parito«aïÃya bhavatv iti v­ïÅmahe | || 4.30 || pracetasa÷ ÓrÅmad-a«Âabhujaæ puru«am || 224 || [225] tad evam Ãropa-siddhà darÓità | atha saÇga-siddhodÃharaïa-prÃptà miÓrà bhaktir darÓyate | svarÆpa-siddhÃsaÇgena hy anye«Ãm api bhaktitvaæ darÓitam | tatra bhÃgavatÃn dharmÃn ity Ãdi-ÓrÅ-prabuddha-vÃkya-prakaraïe sarvÃsaÇga-dayÃ-maitrÃdÅnÃm api bhÃgavata-dharmatvÃbhidhÃnÃt | tatra karma-miÓrà trividhà sambhavati - sa-kÃmà kaivalya-kÃmÃ, bhakti- mÃtra-kÃmà ca | yadyapi kÃma-vaikalye api - yà vai sÃdhana-sampatti÷ pur«Ãrtha-catu«Âaye | tayà vinà tad Ãpnoti naro nÃrÃyaïÃÓraya÷ || ity ukte÷ kevalayaiva bhaktyà sambhavatas tathÃpi tat-tad-vÃsanÃnusÃreïa tatra tatra rucir jÃyate ity evaæ tat-tad-arthaæ tan-miÓratà jÃyata ity avagantavyam | tata÷ sakÃmà prÃya÷ karma-miÓraiva | tatra karma-Óabdena dharma eva g­hyate | tal-lak«aïaæ ca yama-dÆtai÷ sÃmÃnyata uktaæ veda- praïihito dharma÷ [BhP 6.2.36] iti | vedo'tra traiguïya-vi«aya÷ traiguïya- vi«ayà vedÃ÷ [GÅtà 2.45] iti ÓrÅ-gÅtokte÷ | tat-pravartana-mÃtratvena siddha÷ na tu bhaktivad aj¤ÃnenÃpÅty artha÷ | ÓrÅ-gÅtÃsv evÃnyatra tasya karma- saæj¤itatvaæ coktaæ bhÆta-bhÃvodbhava-karo visarga÷ karma-saæj¤ita÷ [GÅtà 8.3] iti | visargo devatoddeÓena dravya-tyÃga÷ | tad-upalak«ita÷ sarvo'pi dharma÷ karma-saæj¤ita ity artha÷ | sa ca bhÆtÃnÃæ prÃïinÃæ ye bhÃvà vÃsanÃs te«Ãm udbhava-kara iti viÓe«aïÃd bhagavad-bhaktir vyÃv­ttà | atha bhakti-saÇgÃya dharmasya vaiÓe«Âyaæ caikÃdaÓe | ÓrÅ-bhagavatoktaæ - dharmo mad-bhakti-k­t prokta÷ [BhP 11.19.25] iti | bhagavad-arpaïena bhakti- parikarÅk­tatvena ca bhaktik­ttvam ucyate | tad evam Åd­Óena karmaïà miÓrà sa-kÃmà bhaktir yathà -- (page 115) prajÃ÷ s­jeti bhagavÃn kardamo brahmaïodita÷ | sarasvatyÃæ tapas tepe sahasrÃïÃæ samà daÓa || tata÷ samÃdhi-yuktena kriyÃ-yogena kardama÷ | samprapede hariæ bhaktyà prapanna-varadÃÓu«am || [BhP 3.21.6-7] atra tad-darÓana-jÃta-bhagavad-aÓru-pÃta-liÇgena ni«kÃmasyÃpy asya | brahmÃdeÓa-gauraveïaiva kÃmanà j¤eyà | || 3.21 || ÓrÅ-maitreya÷ || 225 || [226] atha kaivalya-kÃmà kvacit karma-j¤Ãna-miÓrà kvacid j¤Ãna-miÓrà ca | tatra j¤Ãnaæ j¤Ãnaæ caikÃtmya-darÓanam iti darÓitam | tadÅya-ÓravaïÃdÅnÃæ vairÃgya-yoga-sÃÇkhyÃnÃæ ca tad-aÇgatvÃt tad-anta÷-pÃta÷ | atha karma- j¤Ãna-miÓrà | yathà -- animitta-nimittena sva-dharmeïÃmalÃtmanà | tÅvrayà mayi bhaktyà ca Óruta-sambh­tayà ciram || j¤Ãnena d­«Âa-tattvena vairÃgyeïa balÅyasà | tapo-yuktena yogena tÅvreïÃtma-samÃdhinà || prak­ti÷ puru«asyeha dahyamÃnà tv ahar-niÓam | tiro-bhavitrÅ Óanakair agner yonir ivÃraïi÷ || [BhP 3.27.21-23] nimittaæ phalaæ na tan-nimittaæ pravartakaæ yasmin tena ni«kÃmena | amalÃtmanà nirmalena manasà | j¤Ãnena ÓÃstrotthena | yogo jÅvÃtma- paramÃtmano dhyÃnaæ yoga÷ sannahanopÃya-dhyÃna-saÇgati-yukti«u iti nÃnÃrtha-vargÃt | dhyÃnam eva dhyÃt­-dhyeya-viveka-rahitaæ samÃdhi÷ | atra sarvÃsÃm eva siddhÅnÃæ mÆlaæ tac-caraïÃrcanam [BhP 10.81.16] ity uktyà bhakter aÇgitve'pi aÇgavan nirdeÓas te«Ãæ tatra sÃdhanÃntara-sÃmÃnya- d­«Âir ity abhiprÃyeïa | ataeva te«Ãæ mok«a-mÃtra-phalam iti | || 3.27 || ÓrÅ-kapila-deva÷ || 226 || [227] j¤Ãna-miÓrÃm Ãha - vivikta-k«ema-Óaraïo mad-bhÃva-vimalÃÓaya÷ | ÃtmÃnaæ cintayed ekam abhedena mayà muni÷ || [BhP 11.18.21] bhÃvo bhÃvanà | || 11.18 || ÓrÅ-bhagavÃn || 227 || [228] tad evaæ kaivalya-kÃmÃyÃæ j¤Ãna-miÓroktà | atha bhakti-mÃtra-kÃmÃyÃæ karma-miÓrà yathà - ÓraddhÃm­ta-kathÃyÃæ me ÓaÓvan mad-anukÅrtanam | parini«Âhà ca pÆjÃyÃæ stutibhi÷ stavanaæ mama || [BhP 11.19.20] iti | mad-arthe'rtha-parityÃgo bhogasya ca sukhasya ca | i«Âaæ dattaæ hutaæ japtaæ mad-arthaæ yad vrataæ tapa÷ || evaæ dharmair manu«yÃïÃm uddhavÃtma-nivedinÃm | mayi sa¤jÃyate bhakti÷ ko'nyo'rtho'syÃvaÓi«yate || [BhP 11.19.23-24] (page 116) ity antam | mad-arthe mad-bhajanÃrthaæ tad-virodhito'rthasya parityÃga÷ | bhogasya tat- sÃdhanasya candanÃde÷ | sukhasya putropalÃlanÃde÷ | i«ÂÃdi-vaidikaæ yat karma tad api mad-arthaæ k­taæ bhakte÷ kÃraïam ity artha÷ | dharmair bhÃgavatÃbhidhai÷ | evaæ kÃya-vÃÇ-manobhis tad-artha-mÃtra- ce«ÂÃvattvenÃnu«Âhitair bhagavad-dharmair Ãtma-nivedinÃm | yasyÃsti bhaktir bhagavaty aki¤canà [BhP 5.18.12] ity Ãdi-nyÃyenÃsya bhakti-mÃtra- kÃmasya anya÷ ko'rtha÷ sÃdhana-rÆpa÷ sÃdhya-rÆpo vÃvaÓi«yate | sarvo'syÃnÃd­to'pi tad-ÃÓrito bhavatÅty artha÷ | || 11.19 || ÓrÅ-bhagavÃn || 228 || [229] karma-j¤Ãna-miÓrà yathà - ni«evitenÃnimittena sva-dharmeïa mahÅyasà | kriyÃ-yogena Óastena nÃtihiæsreïa nityaÓa÷ || mad-dhi«ïya-darÓana-sparÓa- pÆjÃ-stuty-abhivandanai÷ | bhÆte«u mad-bhÃvanayà sattvenÃsaÇgamena ca || mahatÃæ bahu-mÃnena dÅnÃnÃm anukampayà | maitryà caivÃtma-tulye«u yamena niyamena ca || ÃdhyÃtmikÃnuÓravaïÃn nÃma-saÇkÅrtanÃc ca me | ÃrjavenÃrya-saÇgena nirahaÇkriyayà tathà || mad-dharmaïo guïair etai÷ parisaæÓuddha ÃÓaya÷ | puru«asyäjasÃbhyeti Óruta-mÃtra-guïaæ hi mÃm || [BhP 3.29.15-19] ni«evitena samyag anu«Âhitena animittena ca ni«Ãmena sva-dharmeïa | mahÅyasà ÓraddhÃdi-yuktena | kriyÃ-yogena pa¤carÃtrÃdy-ukta- vai«ïavÃnu«ÂhÃnena | Óastena uttama-deÓa-kÃlÃdimatà ni«kÃmena ca | nÃtihiæsreïa atihiæsÃ-rahitena | ati-Óabda÷ prÃïÃdi-pŬÃ-parityÃga-phala- patrÃdi-jÅvÃvayava-svÅkÃrÃrtha÷ | mad-dhi«ïyaæ mad-arcÃdi | bhÆte«v antaryÃmitvena mad-bhÃvanayà | sattvena dhairyeïa | asaÇgamena vairÃgyeïa ca | ahiæsÃsteya-brahmacarya-parigrahà yamÃ÷ | Óauca-santo«a-tapa÷- svÃdhyÃeÓvara-praïidhÃnÃni niyamÃ÷ | ÃdhyÃtmikam ÃtmÃnam Ãtma- viveka-ÓÃstram | nirahaÇkriyayà garva-rÃhityena | mad-dharmaïa÷ mad- dharmÃnu«ÂhÃtu÷ puru«asyÃÓaya÷ | Óruta-mÃtra-guïaæ mÃm a¤jasÃbhyeti mad-guïa-Óruti-mÃtreïa mayi [BhP 3.29.11] ity-Ãdy-ukta-lak«aïÃæ dhruvÃnusm­tiæ prÃpnotÅty artha÷ | atrÃdhyÃtmika-ÓravaïÃdinà j¤Ãna- miÓratvam api | || 3.29 || ÓrÅ-kapila-deva÷ || 229 || [230] atha j¤Ãna-miÓrà - d­«Âa-ÓrutÃbhir mÃtrÃbhir nirmukta÷ svena tejasà | j¤Ãna-vij¤Ãna-sant­pto mad-bhakta÷ puru«o bhavet || [BhP 6.16.62] d­«Âeti aihikÃmu«mika-vi«ayai÷ | svena tejasà viveka-balena | || 6.16 || ÓrÅ-saÇkar«aïaÓ citraketum || 230 || [231] atha kevala-svarÆpa-siddhodÃhriyate | tatra sakÃmà kaivalya-kÃmà copÃsaka- saÇkalpa-guïais tat-tad-guïatvenopacaryate | tata÷ sakÃmà dvividhà tÃmasÅ rÃjasÅ ca | pÆrvà yathà - abhisandhÃya yo hiæsÃæ dambhaæ mÃtsaryam eva và | saærambhÅ bhinna-d­g bhÃvaæ mayi kuryÃt sa tÃmasa÷ || [BhP 3.29.8] abhisandhÃya saÇkalpya | saærambhÅ sa-krodha÷ | bhinna-d­k svasminn iva sarvatra yatra sukhaæ du÷khaæ ca tat-tad-devatà niranukampa ity artha÷ | [232] uttarà yathà - (page 117) vi«ayÃn abhisandhÃya yaÓa aiÓvaryam eva và | arcÃdÃv arcayed yo mÃæ p­thag-bhÃva÷ sa rÃjasa÷ || [BhP 3.29.9] p­thak matto'nyatra vi«ayÃdi«v eva bhÃva÷ sp­hà yasya na tu mayÅti rÃjasatva-hetutà darÓità | [233] atha kaivalya-kÃmà sÃttviky eva | sà yathà -- karma-nirhÃram uddiÓya parasmin và tad-arpaïam | yajed ya«Âavyam iti và p­thag-bhÃva÷ sa sÃttvika÷ || [BhP 3.29.10] [234] atha yasyà evotkar«a-j¤ÃnÃrtham ete bhakti-bhedà nirÆpitÃ÷ sà bhakti-mÃtra- kÃmatvÃn ni«kÃmà nirguïà kevalà svarÆpa-siddhà nirÆpyate | iyam evÃki¤canÃkhyatvena sarvordhvaæ pÆrvam apy abhihità | tÃm Ãha -- mad-guïa-Óruti-mÃtreïa mayi sarva-guhÃÓaye | mano-gatir avicchinnà yathà gaÇgÃmbhaso'mbudhau || lak«aïaæ bhakti-yogasya nirguïasya hy udÃh­tam | ahaituky avyavahità yà bhakti÷ puru«ottame || sÃlokya-sÃr«Âi-sÃmÅpya- sÃrÆpyaikatvam apy uta | dÅyamÃnaæ na g­hïanti vinà mat-sevanaæ janÃ÷ || sa eva bhakti-yogÃkhya Ãtyantika udÃh­ta÷ | yenÃtivrajya tri-guïaæ mad-bhÃvÃyopapadyate || [BhP 3.29.11-15] mad-guïa-Óruti-mÃtreïa na tu tatroddeÓÃntara-siddhy-abhiprÃyeïa | prÃk­ta-guïa-maya-karaïÃnÃæ sarve«Ãæ guhà karaïÃgocara-padavÅ tasyÃæ Óete guhyatayà niÓcalatayà ca ti«Âhati yas tasmin mayi avicchinnà vi«ayÃntareïa vccettum aÓakyà yà manogati÷ sà | avicchinnatve d­«ÂÃnto yatheti | gatir iti pÆrvasmÃd Ãk­«yate nityÃpek«ÃtvÃt | lak«aïaæ svarÆpam | nanu tasyà guïa-Órute÷ kà vÃrtà uddeÓyÃntarÃbhÃvena manogatitvÃbhÃvena ca dvidhÃpi nirde«Âum aÓaktyatvÃt | tatrÃha - ahaitukÅ phalÃnusandhÃna- rahità | avyavahità svarÆpa-siddhatvena sÃk«Ãd-rÆpà na tv Ãropa-siddhatvena vyavadhÃnÃtmikà | tÃd­ÓÅ yà bhakti÷ ÓrotrÃdinà sevana-mÃtraæ sà ca tasya svarÆpam ity artha÷ | mÃtra-padenÃvicchinnety anena ca mano-gater ahaitukÅtvÃdi-siddhe÷ p­thag-yojanÃnarhattvÃt | sÃttvika÷ kÃrako'saÇgÅ [BhP 11.25.25] ity Ãdi«u nirguïo mad-apÃÓraya÷ [BhP 11.25.25] ity Ãdibhis tad- ÃÓraya-kriyÃdÅnÃæ nirguïatva-sthÃpanÃt -- (page 118) mÃæ bhajanti guïÃ÷ sarve nirguïaæ nirapek«akam | suh­daæ priyam ÃtmÃnaæ sÃmyÃsaÇgÃdayo'guïÃ÷ || [BhP 11.13.40] ity atra tad-guïÃnÃm apy aprÃk­tatva-ÓravaïÃd ahaitukÅtvam eva viÓe«ato darÓayati | janà madÅyÃ÷ | sÃlokyÃdikam api uta api dÅyamÃnam api na g­hïÃti | mat-sevanaæ vineti g­hïanti cet tarhi mat-sevÃrtham eva g­hïanti na tu tad-artham evety artha÷ | sÃr«Âi÷ samÃnaiÓvaryam | ekatvaæ bhagavat- sÃyujyaæ brahma-sÃyujyaæ ca | anayos tal-lÅnÃtmakatvena tat- sevanÃrthatvÃbhÃvÃd agrahaïÃvaÓyakatvam eveti bhÃva÷ | tasmÃt sa eva cÃtyantika-phalatayà bhavatÅty apavarga ity artha÷ | nÃtyantikaæ vigaïayanti [BhP 3.15.48] ity Ãder Ãtyantika-pralayatayà tat-prasiddheÓ ca | nanu guïa-trayÃtyaya-pÆrvaka-bhagavat-sÃk«ÃtkÃra evÃpavarga iti cet tasyÃpi tÃd­Óa-dharmatvaæ svata÷ siddham evety Ãha yeneti | yena kadÃcid apy aparityÃjyena mama bhÃvÃya vidyamÃnatÃyai sÃk«ÃtkÃrÃyety artha÷ | upapadyate samartho bhavati | yathoktaæ pa¤came yathà varïa-vidhÃnam apavargaÓ ca bhavati [BhP 5.19.19] yo'sau bhagavati [BhP 5.19.20] ity Ãdikam ananya-nimitta-bhakti-yoga-lak«aïo nÃnÃ-gati-nimittÃvidyÃ-granthir andhana-dvÃreïa [BhP 5.19.20] ity antam | ato nirguïÃpi bahudhaivÃvagantavyà | evam uktam etat-prakaraïÃrambhe - bhakti-yogo bahu-vidho mÃrgair bhÃmini bhÃvyate | svabhÃva-guïa-mÃrgeïa puæsÃæ bhÃvo vibhidyate || [BhP 3.29.7] iti | mÃrga÷ prakÃra-viÓe«ai÷ | ata÷ svasya bhakti-yogasyaiva mÃrgeïa v­tti- bhedena ÓravaïÃdinà bhÃvayÃbhimÃnasya tad-bhedena dÃsyÃdinà guïÃnÃæ tama-ÃdÅnÃæ ca tad-bhedena hiæsÃdinà puæsÃæ bhÃvo'bhiprÃyo vibhidyata ity artha÷ | atra muktÃ-phala-ÂÅkà ca - ayam Ãtyantikas tata÷ paraæ prakÃrÃntarÃbhÃvÃt | asyaiva bhakti-yoga ity Ãkhyà | anvarthena bhakti-ÓabdasyÃtraiva mukhyatvÃt | itare«u phala evÃnurÃgo na tu vi«ïau phala-lÃbhena bhakti-tyÃgÃt ity e«Ã | ÓrÅ-gopÃla-tÃpanÅ-Órutau ca -- bhaktir asya bhajanam | tad ihÃmutropÃdhi- nairÃsyenaivÃmu«min mana÷-kalpanam | etad eva ca nai«karmyam [GTU 1.14] iti | Óatapatha-Órutau - sa hovÃca yÃj¤avalkyas tat pumÃn Ãtma-hitÃya premïà hariæ bhajet iti | premïà prÅti-mÃtra-kÃmanayà yad-Ãtma-hitaæ tasmai ity artha÷ | || 3.29 || ÓrÅ-kapila-deva÷ || 231-234 || (page 119) [235] tad evaæ bahudhà sÃdhitai«Ãki¤canÃtyantikÅty Ãdi-saæj¤Ã bhaktir dvividhà vaidhÅ rÃgÃnugà ca iti | tatra vaidhÅ ÓÃstrokta-vidhinà pravartità | sa ca vidhir dvividha÷ | tatra prathama÷ prav­tti-hetur÷ | tad-anukrama- kartavyÃkartavyÃnÃæ j¤Ãna-hetuÓ ca | prathamas tÆdÃh­ta÷ -- tasmÃd ekena manasà bhagavÃn sÃtvatÃæ pati÷ | Órotavya÷ kÅrtitavyaÓ ca dhyeya÷ pÆjyaÓ ca nityadà || [BhP 1.2.14] ity Ãdinà | dvitÅyaÓ cÃrcana-vratÃdi-gata÷ | tam Ãha - mÃm eva nairapek«yeïa bhakti-yogena vindati | bhakti-yogaæ sa labhata evaæ ya÷ pÆjayeta mÃm || [BhP 11.27.53] nairapek«yeïa ahaitukena | ahaituka-bhakti-yoga eva kathaæ syÃt tatrÃha bhakti-yogam iti | evaæ - yadà sva-nigamenoktaæ dvijatvaæ prÃpya pÆru«a÷ | yathà yajeta mÃæ bhaktyà Óraddhayà tan nibodha me || [BhP 11.27.8] ity Ãdy ukta-vidhinà | || 11.27 || ÓrÅ-bhagavÃn || 235 || [236] evam ekÃdaÓÅ-janmëÂamyÃdigato'pi j¤eya÷ | atha vaidhÅ-bhedÃ÷ ÓaraïÃpatti-ÓrÅ-gurv-Ãdi-sat-sevÃ-Óravaïa-kÅrtanÃdaya÷ | ete ca pratyekam api dvitrÃdaya÷ samutyÃpi kÃraïÃni bhavanti | tathà ÓravaïÃt | tatra prathamata÷ ÓaraïÃpatti÷ | «a¬-vargÃdy-avik­ta-saæsÃra-bhaya-bÃdhyamÃna eva hi Óaraïaæ praviÓaty ananya-gati÷ | bhakti-mÃtra-kÃmo'pi tat-k­ta- bhagavad-vaimukhya-bÃdhyamÃna÷ | ananya-gatitvaæ ca dvidhà darÓyate | ÃÓrayÃntrasyÃbhÃva-kathanena ati- praj¤ayà katha¤cid ÃÓritasyÃnyasya tyÃjanenaa ca | pÆrveïa yathà - martyo m­tyu-vyÃla-bhÅta÷ palÃyan lokÃn sarvÃn nirbhayaæ nÃdhyagacchat | tvat pÃdÃbjaæ prÃpya yad­cchayÃdya sustha÷ Óete m­tyur asmÃd apaiti || [BhP 10.3.27] uttareïa yathà - tasmÃt tvam uddhavots­jya codanÃæ praticodanÃm | prav­ttiæ ca niv­ttiæ ca Órotavyaæ Órutam eva ca || mÃm ekam eva Óaraïam ÃtmÃnaæ sarva-dehinÃm | yÃhi sarvÃtma-bhÃvena mayà syà hy akuto-bhaya÷ || [BhP 11.12.14-15] iti | codanÃæ Órutiæ praticodanÃæ sm­tim iti ÂÅkà ca | ÓrÅ-gÅtÃsu ca - sarva-dharmÃn parityajya [GÅtà 18.66] ity Ãdi | tasyà ÓaraïÃpatter lak«aïaæ vai«ïava-tantre - ÃnukÆlyasya saÇkalpa÷ pratikÆlya-vivarjanam | rak«i«yatÅti viÓvÃso gopt­tve varaïaæ tathà | Ãtma-nik«epa-kÃrpaïye «a¬-vidhà ÓaraïÃgati÷ || iti | aÇgÃÇgi-bhedena «a¬-vidhà | tatra gopt­tve varaïam evÃÇgi ÓaraïÃgati- ÓabdenaikÃrthyÃt | (page 120) anyÃni tv aÇgÃni tat-parikaratvÃt | ÃnukÆlya- prÃtikÆlye tad-bhaktÃdÅnÃæ ÓaraïÃgatasya bhÃvasya và | rak«i«yatÅti viÓvÃsa÷ | k«emaæ vidhÃsyati sa no bhagavÃæs try-adhÅÓas tatrÃsmadÅya- vim­Óe na kiyÃn ihÃrtha÷ [BhP 3.16.35] ity Ãdi-prakÃra÷ | Ãtma-nik«epa÷ kenÃpi devena ­di sthitena yathà niyukto'smi tathà karomi iti gautamÅya-tantrokta-prakÃra÷ | yathoktaæ pÃdmottara-khaï¬e cëÂÃk«arasya nama÷-Óabda-vyÃkhyÃne - ahaÇk­tir ma-kÃra÷ syÃn na-kÃras tan-ni«edhaka÷ | tasmÃt tu namasà cÃtra svÃtantryaæ prati«idhyate || bhagavat-para-tantro'sau tadà yattaÓ ca jÅvati | tasmÃt sva-sÃmarthya-vidhiæ tyajet sarvam aÓe«ata÷ || ÅÓvarasya tu sÃmarthyÃn nÃlabhyaæ tasya vidyate | tasmin nyasta-bhava÷ Óete tat-karmaiva samÃcaret || [PadmaP 6.226.41-46] ataeva brahma-vaivarte - ahaikÃra-niv­ttÃnÃæ keÓavo na hi dÆraga÷ | ahaÇkÃra-yutÃnÃæ hi madhye parvata-rÃÓaya÷ || [BhP 3.9.9] iti | kÃrpaïyaæ - parama-kÃruïiko na bhavet para÷ parama-Óocyatamo na ca mat- para ity Ãdi-prakÃram | gopt­tve varaïaæ ca yathà nÃrasiæhe - tvÃæ prapanno'smi Óaraïaæ deva-devaæ janÃrdanam | iti ya÷ Óaraïaæ prÃptas taæ kleÓÃd uddharÃmy aham || iti prakÃram | tad api tri-prakÃraæ kÃyikatvÃdi-bhedena yathoktaæ brahma-purÃïe - karmaïà manasà vÃcà ye'cyutaæ Óaraïaæ gatÃ÷ | na samartho yamas te«Ãæ te mukti-phala-bhÃgina÷ || iti | vyÃkhyÃtaæ ÓrÅ-hari-bhakti-vilÃse - tavÃsmÅti vadan vÃcà tathaiva manasà vidan | tat-sthÃnam ÃÓritas tanvà modate ÓaraïÃgata÷ || [HBV 11.677] iti | tad evaæ yasya sarvÃÇga-sampannà ÓaraïÃpattis tasya jhaÂity eva sampÆrïa- phalà anye«Ãæ tu yathÃ-sampatti yathÃ-kramaæ ceti j¤eyam | tÃm etÃæ ÓaraïÃpattiæ ÓlÃghate - tÃpa-trayeïÃbhihatasya ghore santapyamÃnasya bhavÃdhvanÅÓa | paÓyÃmi nÃnyac charaïaæ tavÃÇghri- dvandvÃtapatrÃd am­tÃbhivar«Ãt || [BhP 11.19.9] ÓaraïÃgatÃnÃæ sarva-du÷kha-dÆrÅkaraïaæ nija-mÃdhurÅïÃæ sarvato-var«aæ cÃtrÃbhihitam | || 11.19 || uddhava÷ ÓrÅ-bhagavantam || 236 || [237] tad evaæ ÓaraïÃpattir viv­tà | asyÃÓ ca pÆrvatvaæ tÃæ vinà tadÅyatvÃsiddhi÷ | tatra ÓaraïÃpattyaiva yadyapi sarvaæ sidhyati | Óaraïaæ taæ prapannà ye dhyÃna-yoga-vivarjitÃ÷ | te vai m­tyum atikramya yÃnti tad vai«ïavaæ padam || (page 121) iti gÃru¬Ãt | tathÃpi vaiÓi«Âhya-lipsu÷ ÓaktaÓ cet tato bhagavac-chÃstropade«ÂÌïÃæ bhagavan-mantropade«ÂÌïÃæ và ÓrÅ-guru-caraïÃnÃæ nityam eva viÓe«ata÷ sevÃæ kuryÃt | tat-prasÃda÷ sva-sva-nÃnÃ-pratÅkÃra-dustyajÃn artha-hÃnau parama-bhagavat-prasÃda-siddhau ca mÆlam | pÆrvatra yathà saptame ÓrÅ- nÃrada-vÃkyam - asaÇkalpÃj jayet kÃmaæ krodhaæ kÃma-vivarjanÃt | arthÃnarthek«ayà lobhaæ bhayaæ tattvÃvamarÓanÃt || ÃnvÅk«ikyà Óoka-mohau dambhaæ mahad-upÃsayà | yogÃntarÃyÃn maunena hiæsÃæ kÃmÃdy-anÅhayà || k­payà bhÆtajaæ du÷khaæ daivaæ jahyÃt samÃdhinà | Ãtmajaæ yoga-vÅryeïa nidrÃæ sattva-ni«evayà || rajas tamaÓ ca sattvena sattvaæ copaÓamena ca | etat sarvaæ gurau bhaktyà puru«o hy a¤jasà jayet || [BhP 7.15.22-25] iti | uttaratra vÃmana-kalpe brahma-vÃkyam - yo mantra÷ sa guru÷ sÃk«Ãd yo guru÷ sa hari÷ svayam | gurur yasya bhavet tu«Âas tasya tu«Âo hari÷ svayam || iti | anyatra - harau ru«Âe gurus trÃtà gurau ru«Âe na kaÓcana | tasmÃt sarva-prayatnena gurum eva prasÃdayet || iti | ataeva sevÃ-mÃtraæ tu nityam eva | yathà cÃnyatra parameÓvara-vÃkyam - prathamaæ tu guru÷ pÆjya÷ tataÓ caiva mamÃrcanam | kurvan siddhim avÃpnoti hy anyathà ni«phalaæ bhavet || iti | ataeva nÃrada-pa¤carÃtre - vai«ïavaæ j¤Ãna-vaktÃraæ yo vidyÃd vi«ïuvad gurum | pÆjayed vÃÇ-mana÷-kÃyai÷ sa ÓÃstraj¤a÷ sa vai«ïava÷ || Óloka-pÃdasya vaktÃpi ya÷ pÆjya÷ sa sadaiva hi | kiæ punar bhagavad-vi«ïo÷ svarÆpaæ vitanoti ya÷ || ity Ãdi | pÃdme devahÆti-stutau - bhaktir yathà harau me'sti tadvan ni«Âhà gurau yadi | mamÃsti tena satyena svaæ darÓayatu hari÷ || iti | tasmÃd anyad-bhagavaj-janam api nÃpek«ate | yathoktam Ãgame puraÓcaraïa-phala-prasaÇge - yathà siddha-rasa-sparÓÃt tÃmraæ bhavati käcanam | sannidhÃnÃd guror evaæ Ói«yo vi«ïumayo bhavet || iti | tad etad Ãha - nÃham ijyÃ-prajÃtibhyÃæ tapasopaÓamena và | tu«yeyaæ sarva-bhÆtÃtmà guru-ÓuÓrÆ«ayà yathà || [BhP 10.80.34] ÂÅkà ca -- j¤Ãna-pradÃd guror adhika÷ sevyo nÃstÅty uktam | ataeva tad- bhajanÃd adhiko dharmaÓ ca nÃstÅty Ãha nÃham iti | ijyà g­hastha-dharma÷ | prajÃti÷ prak­«Âaæ janma upanayanaæ tena brahmacÃri-dharma upalak«yate tÃbhyÃm | tathà tapasà vanastha-dharmeïa | upaÓamena yati-dharmeïa và | ahaæ parameÓvaras tathà na tu«yeya yathà sarva-bhÆtÃtmÃpi guru- ÓuÓrÆ«ayà | ity e«Ã | atra j¤Ãnaæ brahma-ni«Âhaæ bhagavan-ni«Âhaæ ceti dvividham | tatra pÆrvatra tathaiva vyÃkhyà | uktaæ tv evam -- (page 122) ijyà pÆjà | prajÃti vai«ïava-dÅk«Ã | tapa÷ samÃdhi÷ | upaÓamo bhagavan-ni«Âheti || || 10.80 || ÓrÅ-bhagavÃn ÓrÅdÃma-vipram || 237 || [238] ÓrÅ-gurv-Ãj¤ayà tat-sevanÃvirodhena cÃnye«Ãm api vai«ïavÃnÃæ sevanaæ Óreya÷ | anyathà do«a÷ syÃt | yathà ÓrÅ-nÃradoktau - gurau sannihite yas tu pÆjayed anyam agrata÷ | sa durgatim avÃpnoti pÆjanaæ tasya ni«phalam || iti | ya÷ prathamaæ ÓÃbde pare ca ni«ïÃtaæ [BhP 11.3.21] ity Ãdy ukta-lak«aïaæ guruæ nÃÓritavÃn tÃd­Óa-guroÓ ca matsarÃdito mahÃbhÃgavata-satkÃrÃdÃv anumatiæ na labhate sa prathamata eva tyakta-ÓÃstro na vicÃryate | ubhaya- saÇkaÂa-pÃto hi tasmin bhavaty eva | evam-ÃdikÃbhiprÃyeïaiva - yo vakti nyÃya-rahitam anyÃyena Ó­ïoti ya÷ | tÃv ubhau narakaæ ghoraæ vrajata÷ kÃlam ak«ayam || iti nÃrada-pa¤carÃtre | ata eva dÆrata evÃrÃdhyas tÃd­Óo guru÷ | vai«ïava-vidve«Å cet parityÃjya eva | guror apy avaliptasya kÃryÃkÃryam ajÃnata÷ | utpathapratipannasya kÃryaæ bhavati ÓÃsanam || [Mbh 5.178.24] iti smaraïÃt | tasya vai«ïava-bhÃva-rÃhityeïÃvai«ïavatayà avai«ïavopadi«Âenety Ãdi- vacana-vi«ayatvÃc ca | yathokta-lak«aïasya guror avidyamÃnÃyÃæ tu tasyaiva mahÃ-bhÃgavatasyaikasya nitya-sevanaæ parama-Óreya÷ | sa ca ÓrÅ-guruvat samavÃsana÷ svasmin k­pÃlu-cittaÓ ca grÃhya÷ | yasya yat-saÇgati÷ puæso maïivat syÃt sa tad-guïa÷ | sva-kularddhyai tato dhÅmÃn sva-yÆthÃny eva saæÓrayet || iti ÓrÅ-hari-bhakti-sudhodaya-d­«Âyà k­pÃæ vinà tasmin cittÃratyà ca | atha sarvasyaiva bhÃgavata-cihna-dhÃri-mÃtrasya tu yathÃ-yogyaæ sevÃ-vidhÃnam | tatra mahÃ-bhÃgavata-sevà dvividha÷ - prasaÇga-rÆpà paricaryÃ-rÆpà ca | tatra prasaÇga-rÆpà yathà - no rodhayati mÃæ yogo na sÃÇkhyaæ dharma eva ca | na svÃdhyÃyas tapas tyÃgo ne«ÂÃ-pÆrtaæ na dak«iïà || vratÃni yaj¤aÓ chandÃæsi tÅrthÃni niyamà yamÃ÷ | yathÃvarundhe sat-saÇga÷ sarva-saÇgÃpaho hi mÃm || [BhP 11.12.1-2] pÆrvÃdhyÃye - i«ÂÃ-pÆrtena mÃm evaæ yo yajeta samÃhita÷ | labhate mayi sad-bhaktiæ mat-sm­ti÷ sÃdhu-sevayà || [BhP 11.11.47] ity anena sÃdhu-sevayà bhakti-ni«ÂhÃ-janane sÃdhanÃnantara-sevy apek«atvam ivoktam | atre«Âa-Óabdena saptama-skandhokta-rÅtyÃgnihotra-darÓa-paurïamÃsa- cÃturmÃsyayÃgapaÓu-yÃga-vaiÓvadeva-bali-haraïÃny ucyante [BhP 7.15.48-49] | pÆrta-Óabdena surÃla-yÃrÃma-kÆpa-vÃpÅ-ta¬Ãga-prapà | satrÃïy ucyante [BhP 7.15.49] atra tu i«Âaæ havi«Ãgnau yajeta mÃm [BhP 11.11.42] (page 123) | ity Ãdau agnihotrÃdy upalak«itaæ pÆrtam udyÃnopavanÃkrŬety Ãdy upalak«itaæ j¤eyam | evaæ pÆrvokta-prakÃreïe«ÂÃ-pÆrtena yo mÃæ yajeta sa mat-sm­tis tatra sÃdhu-sevayà satÃæ prasaÇgena sa-bhaktim | antaraÇgabhakti-ni«ÂhÃæ prÃpnotÅty artha÷ | tatrÃgni-hotrÃdÅnÃæ bhaktau praveÓo'gny-antaryÃmi- rÆpa-bhagavad-adhi«ÂhÃnatvenÃgnyÃdi-santarpaïÃt | kÆpÃrÃmÃdÅnÃæ ca tat-paricaryÃrthaæ kriyamÃïatvÃt tatra praveÓa÷ | tad evaæ sat-saÇgasya sarvÃpek«atvam uktam | punaÓ ca tatra ca tasya svÃtantryeïa yathe«Âa-phala- dÃt­tvaæ sarvÃpek«ayà parama-sÃmarthyaæ ca vaktuæ parama-guhyam upadi«Âam | athaitat paramaæ guhyaæ Ó­ïvato yadu-nandana | su-gopyam api vak«yÃmi tvaæ me bh­tya÷ suh­t sakhà || [BhP 11.11.49] iti | etÃd­Óa-mahimatvenÃnÆktatvÃt tad etat parama-guhyatvam Ãha na rodhyatÅti | tyÃga÷ sannyÃsa÷ | dak«iïà dÃna-mÃtram | yaj¤o deva-pÆjà | chandÃæsi rahasya-mantrÃ÷ | yathà satsaÇgo mÃm avarundhe vaÓÅkarotÅti tathà yogo na vaÓÅkaroti na ca sÃÇkhyam ity Ãdiko'nvaya÷ | tatas te'pi ki¤cid vaÓÅkurvantÅty artha-labdher bhagavat-parà eva j¤eyà na ca sÃdhÃraïÃ÷ | ataeva ca vratÃny ekÃdaÓyÃdÅnÅti ÂÅkÃ-kÃrÃ÷ | na caitÃvatai«Ãæ nityÃnÃæ vai«ïava-vratÃnÃm akartavyatvaæ prÃptam ekasya phalÃtiÓaya-sÃmarthya- praÓaæsayetarasya nityatva-nirÃkaraïÃyogÃt | yathà karmÃdhikÃriïa÷ -- na hy agni-mukhato'yaæ vai bhagavÃn sarva-yaj¤a-bhuk | ijyeta havi«Ã rÃjan yathà vipra-mukhe hutai÷ || [BhP 7.14.17] iti ÓrutvÃpi pÆrvoktam agnihotrÃdinà yajeta iti vidhiæ na parityaktuæ Óaknuvanti tadvat bhakty-adhikÃriïaÓ ca yathà mad-bhakta-pÆjÃbhyadhikà [BhP 11.19.29] ity ÓrutvÃpi dÅk«Ãnantaraæ nityatayà prÃptÃæ bhagavat-pÆjÃæ tyaktuæ na Óaknuvanti tadvad iti | ata eva - «a¬bhir mÃsopavÃsais tu yat phalaæ parikÅrtitam | vi«ïor naivedya-sikthena tat phalaæ bhu¤jatÃæ kalau || ity api na bÃdhakam | ekÃdaÓy-Ãdau hi nityatve'py Ãnu«aÇgikam eva mahÃphalakatvaæ tatra tatra matam | ataeva nityatva-rak«aïÃrtham api tÃd­Óaæ vai«ïavaæ vratam avaÓyam eva kartavyam ity Ãgatam | nitya-vai«ïava-vratatvÃdikaæ caikÃdaÓyÃder arcana-prasaÇgaæ ki¤cid darÓayi«yÃma÷ | ataeva pÆrvÃdhyÃye ÂÅkÃkÃrair api Ãj¤Ãyaiva guïÃn do«Ãn [BhP 11.11.32] ity atra biddhaikÃdaÓÅ-k­«ïaikÃdaÓy-upavÃsÃnupavÃsÃnivedya-ÓrÃddhÃdayo ye bhakti-viruddhà dharmÃs tÃn santyajya ity artha ity uktam | prathame ca ÓrÅ- bhÅ«ma-yudhi«Âhira-saævÃde bhagavad-dharmÃn [BhP 1.9.24] ity atra hari- to«aïÃd dvÃdaÓy-Ãdi-niyama-rÆpÃn ity vyÃkhyÃtam | vratÃni cere hari- to«aïÃni [BhP 3.1.19] ity atra t­tÅya ekÃdaÓyÃdÅnÅti | ataeva bhagavan-mahÃ- prasÃdaika-vratasya ÓrÅmad-ambarÅ«asya sac-chiromaïe`r ÃcÃra-darÓanÃya tad eva niÓcÅyata iti | atha prastutam anusarÃma÷ | vaÓÅkaraïam atra dvividham - mukhyaæ gauïaæ ca | tatra mukhyena prema labhyate | (page 124) astv evam aÇga bhagavÃn bhajatÃæ mukundo muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti nyÃyena | ataeva gauïenÃnyat phalam | atra mukhyaæ ÓrÅ-gopyÃdau | gauïaæ bÃïÃdau | uttaratra vaÓÅkaraïatvaæ phala-dÃnonmukhÅkaraïatayopacaryate | tad etad vaÓÅkaraïe d­«ÂÃntam Ãha -- sat-saÇgena hi daiteyà yÃtudhÃnà m­gÃ÷ khagÃ÷ | gandharvÃpsaraso nÃgÃ÷ siddhÃÓ cÃraïa-guhyakÃ÷ || vidyÃdharà manu«ye«u vaiÓyÃ÷ ÓÆdrÃ÷ striyo'ntyajÃ÷ | rajas-tama÷-prak­taya tasmiæs tasmin yuge yuge || bahavo mat-padaæ prÃptÃs tvëÂra-kÃyÃdhavÃdaya÷ | v­«a-parvà balir bÃïo mayaÓ cÃtha vibhÅ«aïa÷ || sugrÅvo hanumÃn ­k«o gajo g­dhro vaïik-patha÷ | vyÃdha÷ kubjà vraje gopyo yaj¤a-patnyas tathÃpare || [BhP 11.12.3-6] daiteyÃs tad-upalak«itÃsura-dÃnavÃÓ ca | yÃtudhÃnà rÃk«asÃ÷ | taj-jÃti«u dig-darÓanaæ tvëÂrety Ãdi | tvëÂrà v­trÃsura÷ | v­tÃsurasya sat-saÇga÷ prÃg-janmani ÓrÅ-nÃradÃÇgiraso÷ saÇga÷ ÓrÅ-saÇkar«aïa-saÇgaÓ ca prasiddha÷ | kÃyÃdhava÷ kayÃdhu-putra÷ prahlÃda÷ | asya garbhe ÓrÅ-nÃrada-saÇga÷ | Ãdi- Óabda-g­hÅtÃn pÆrvokta-jÃti-krameïa katicid gaïayati v­«eti | v­«a-parvà dÃnava÷ | ayaæ hi jÃta-mÃtra-mÃt­-parityakto muni-pÃlità vi«ïu-bhakto babhÆveti purÃïÃntara-prasiddhi÷ | bale÷ ÓrÅ-prahlÃda-saÇga÷ ÓrÅ-vÃmana-saÇgaÓ ca | tad-anantaram eva bhakty- udbodha-darÓanÃt | bÃïasya bali-maheÓa-bhagavat-saÇga÷ | asya bhuja- kartanÃnantaraæ j¤Ãta-vi«ïu-mahimno mahÃ-bhÃgavata-maheÓa-prÃptir eva sva-prÃptir ity ucyate | mayo dÃnava÷ | asya sabhÃ-nirmÃïÃdau pÃï¬ava- saÇgo bhagavat-saÇgaÓ ca | ante tat-prÃptis tu j¤eyà | vibhÅ«aïo yÃtudhÃna÷ | asya hanÆma-saÇgo bhagavat-saÇgaÓ ca | sugrÅvÃdyà gajÃntà m­gÃ÷ | tatra ­k«o jÃmbavÃn | asya bhagavat-saÇga÷ | gajo gajendra÷ | asya pÆrva-janmani sat-saÇga unneya÷ | uttara-janmÃnte bhagavat-saÇgaÓ ca | g­dhro jaÂÃyu-nÃmà khaga÷ | asya ÓrÅ-garu¬a- daÓarathÃdi-saÇga÷ | ÓrÅ-sÅtÃ-darÓanaæ ÓrÅ-bhagavad-darÓanaæ ca | gandharvÃdÅs tv anati-prasiddhatvenÃnudÃh­tya manu«ye«u vaiÓyÃdÅn udÃharati | vaïik-pathas tulÃdhÃra÷ | asya bhÃrate jÃjali-muni-gandharva- prasaÇge prokta-mahimna÷ sat-saÇgo'nve«aïÅya÷ | vyÃdho dharma-vyÃdha÷ ÓÆdro'ntyajo'pi | atra ÃdivÃrÃhe katheyam - kvacit prÃcÅna-kali-yuge vasu-nÃmnà vai«ïavena rÃj¤Ã prÃg-janmani m­ga- bhrÃntyà nihato brÃhmaïo brahma-rÃk«asatÃæ prÃptas tasya rÃj¤a÷ prÃpa¤cika-vi«ïu-loka-gamana-samaye tac-charÅraæ pravi«Âa÷ | punaÓ ca tasya tad-bhogÃnte rÃjatÃæ prÃptasya dehÃt tat-kart­ka-brahma-pÃrÃkhyastava- pÃÂha-tejasà nirgatas tat-k­ta-dharma-vyÃdha-saæj¤o hiæsÃtiÓaya-vimukha÷ paryavasÃne d­«Âa-nÅlÃdri-nÃthas taæ ca stutavÃn | prÃpta-tad-ÃliÇganas tat- sÃyujyam avÃpeti | kubjÃyà bhagavat-saÇga÷ pÆrva-janmani ca nÃrada-saÇga iti mÃthura-hari- vaæÓa-prasiddham | gopyo'tra sÃdhÃraïya÷ ÓrÅ-k­«ïa-vraje tadÃnÅæ vivÃhÃdinà samÃgatÃ÷ | ÃsÃæ tan-nitya-preyasÅ-v­nda-saÇga÷ ÓrÅ-k­«ïa- darÓanÃdi-rÆpo bhagavat-saÇgaÓ ca | yaj¤a-patnÅnÃæ ÓrÅ-k­«ïa-guïa- kathaka-loka-saÇgas tat-saÇgaÓ ca | apare daiteyÃdayo'ney ca | [240] te«Ãæ sat-saÇga-vyatirikta-sÃdhanÃbhÃvam Ãha -- te nÃdhÅta-Óruti-gaïà nopÃsita-mahattamÃ÷ | avratÃtapta-tapaso mat-saÇgÃn mÃm upÃgatÃ÷ || [BhP 11.12.7] (page 125) nÃdhÅtÃ÷ Óruti-gaïÃ÷ yai÷ | tad-arthaæ ca nopÃsità mahattamà yai÷ | kiæ ca ak­ta-vratà ak­ta-tapaskÃÓ ca | pÆrvavad adhyayanÃdikaæ bhagavat-prÅïanam eva grÃhyam | atraike«Ãæ v­trÃdÅnÃæ prÃg-janmÃdau sÃdhanÃnantaraæ yat tad api sat-saÇgÃnu«aÇga-siddham ity abhipretya sat-saÇgasyaiva tat tat phalam uktam | dharma-vyÃdhÃdÅnÃæ tu kevalasyaiva tasyeti j¤eyam | sat-saÇga-ÓabdenÃtra mama saÇgo madÅyÃdÅnÃæ ca saÇga ity abhidhÃpyate | ubhayatÃpi mat-sambandhitvÃdity abhiprÃyeïa | tatra svasyÃpi sattvÃt sat- saÇgo'py antrabhÃvita÷ | yat tu purà bhÃgavata-saÇgenaiva bhagavat-k­pà bhavatÅty uktaæ tat tu tat-sÃmmukhya-janmany eva | atra tu sa eva bhÃgavata- saÇga÷ sÃdhana-viÓe«atvenocyata iti na do«a÷ | yadi vÃtra kutracit sÃmmukhya-janma-kÃraïam api bhagavat-saÇgo bhavet tadÃpy evam Ãcak«mahe | sac-chabdÃrtham avatÃra-saÇgÅ-k­tya yat kadÃcit sarvatra k­pÃæ vitanoti bhagavÃn tac ca sat-sambandhenaivety ato nÃbhyupagama-hÃnir iti | [241] atha mukhyaæ vaÓÅkaraïam asambhÃvita-sÃdhanÃntareïa sat-saÇga-mÃtreïa ÓrÅ-gopy-ÃdÅnÃæ darÓayati -- kevalena hi bhÃvena gopyo gÃvo nagà m­gÃ÷ | ye'nye mÆÂha-dhiyo nÃgÃ÷ siddhà mÃm Åyur a¤jasà || [BhP 11.12.8] bhÃvena prakaraïa-prÃpta-mat-saÇgamÃtra-janmanà prÅtyà | bhÃvo'tra vaÓÅkÃra-mukhyatve cihnam | vaÓe kurvanti mÃæ bhaktyà sat-striya÷ sat-patiæ yathà [BhP 9.4.48] ity Ãde÷ | bhaktyÃham ekayà grÃhya÷ [BhP 11.14.20] ity ÃdeÓ ca | gÃvo'pi gopÅvad Ãgantukya eva j¤eyÃ÷ | nagà yamalÃrjunÃdaya÷ | m­gà api pÆrvavat | nÃgÃ÷ kÃliyÃdaya÷ | yamalÃrjuna-kÃliyayo÷ prÃptis tadÃnÅntana-tat-k«aïika-bhagavat-prÃpty-ÃvaÓyambhÃvi-nitya-prÃptim apek«yoktà | siddhÃ÷ pÆrvavad dvividhÃt sat-saÇgÃt | sa tu te«Ãæ bhÃvo yogÃdibhir aprÃpya eveti | yathÃvarundhe [BhP 11.12.2] ity atra yathÃ- ÓabdÃrthasya parÃkëÂhà | [242] tÃm eva vyanakti - yaæ na yogena sÃÇkhyena dÃna-vrata-tapo-'dhvarai÷ | vyÃkhyÃ-svÃdhyÃya-sannyÃsai÷ prÃpnuyÃd yatnavÃn api || [BhP 11.12.9] yaæ bhÃvam | atrÃpi yogÃdayo bhagavat-parà eva | yogÃdibhir yatnavÃn apÅty anena tat-prÃpty-arthaæ prayujyamÃnatvÃvagamÃt | e«v api ÓrÅ-gopÅnÃæ paramakëÂhÃ-prÃptiæ darÓayitum - asyaitat paramaæ guhyaæ Ó­ïvato yadunandana ity etat-pÆrvokta-parama-guhyatvasya [BhP 11.11.48] parama- këÂhÃæ darÓayituæ rÃmeïa sÃrdhaæ [BhP 11.12.9]ity-Ãdi-prakaraïam anusandheyam | || 11.12 || ÓrÅ-bhagavÃn || 238-242 || [243] e«a ca sat-saÇgo j¤Ãnaæ vinÃpi k­to'rthada eva syÃd ity Ãha - saÇgo ya÷ saæs­ter hetur asatsu vihito'dhiyà | sa eva sÃdhu«u k­to ni÷saÇgatvÃya kalpate || [BhP 3.23.55] adhiyà aj¤Ãnena | yat tu pÆrvaæ ÓrÅ-nÃradÃdau munyantara-sÃdhÃraïa- d­«Âir nindità tad ihÃsnigdhe j¤Ãna-lava-durvidagdhe ca j¤eyam | || 3.23 || ÓrÅ-devahÆti÷ || 243 || [244] tad evaæ mahÃ-bhÃgavata-prasaÇga-phalam uktam | tat-paricaryÃ-phalam Ãha - yat-sevayà bhagavata÷ kÆÂa-sthasya madhu-dvi«a÷ | rati-rÃso bhavet tÅvra÷ pÃdayor vyasanÃrdana÷ || [BhP 3.7.19] (page 126) ye«Ãæ yu«mÃkaæ mahÃ-bhÃgavatÃnÃæ sevayà paricaryayà kÆÂasthasya nityasya bhagavata÷ pÃdayo rati-rÃsa÷ premotsavo bhavet | tÅvra iti viÓe«aïaæ prasaÇga-mÃtrÃt paricaryÃyÃæ viÓi«Âaæ phalaæ dyotayati | Ãnu«aÇgikaæ phalam Ãha vyasanÃrdana iti | vyasanaæ saæsÃra÷ | yata evoktaæ mad-bhakta- pÆjÃbhyadhikà [BhP 11.19.19] iti | mama pÆjÃto'py abhi sarvato-bhÃvenÃdhikà adhika-mat-prÅti-akarÅty artha÷ | evaæ pÃdmottara-khaï¬e -- ÃrÃdhanÃnÃæ sarve«Ãæ vi«ïor ÃrÃdhanaæ param | tasmÃt parataraæ devi tadÅyÃnÃæ samarcanam || [PadmaP 6.253.176] iti | || 3.7 || vidura÷ ÓrÅ-maitreyam || 244 || [245] vyatirekeïÃha - yasyÃtma-buddhi÷ kuïape tri-dhÃtuke sva-dhÅ÷ kalatrÃdi«u bhauma ijya-dhÅ÷ | yat-tÅrtha-buddhi÷ salile na karhicij jane«v abhij¤e«u sa eva go-khara÷ || [BhP 10.84.13] ja¬atvÃt kuïape svayaæ m­ta-tulye ÓarÅre | cid-yoge'pi tribhir vÃta-pittÃdibhir dÆ«ita ity artha÷ | bhaume devatÃ-pratimÃdau | yat yasya | abhij¤e«u tattvavitsu tà buddhayo na santi | tatrÃtma-buddhi÷ parama-prÅtyÃspadatvam | sa eva gokharo go-nik­«Âa ucyate | yad và sindhu-sauvÅra-prasiddho vanya- gardabha-jÃti-viÓe«o mlecca-jÃti-viÓe«o và sa na tv anya÷ prasiddha÷ | vivekitvÃbhimÃnitÃyÃæ satyÃm apy avivekitvÃt tato'pi nik­«Âatvaæ tasyeti | bhauma ijya-dhÅr iti sÃdhÃraïa-devatÃ-vi«ayakam eva pÆrvaæ tathaivopakrÃntatvÃt | arcÃyÃm eva haraye [BhP 11.2.45] ity Ãdi-virodhÃc ca | tad evaæ yathà taror mÆla-ni«ecanena [BhP 4.31.12] ity Ãdi-vÃkyam atra nÃvatÃryitavam || || 10.84 || bhagavÃn muni-v­ndam || 245 || [246] atha mahÃbhÃgavata-sevÃ-siddha-lak«aïam - te na smaranty atitarÃæ priyam ÅÓa martyaæ ye cÃnv ada÷ suta-suh­d-g­ha-vitta-dÃrÃ÷ | ye tv abja-nÃbha bhavadÅya-padÃravinda- saugandhya-lubdha-h­daye«u k­ta-prasaÇgÃ÷ || [BhP 4.9.12] parama-priyam api martyaæ vapu÷ | ye cÃdo vapur anulak«Åk­tya sutÃdayo vartante tÃn api na smaranti | ke ta ity apek«ÃyÃm Ãha - ye tv iti | || 4.9 || dhruva÷ ÓrÅ-dhruva-priyam || 246 || [247] vai«ïava-mÃtrÃïÃæ ca yathÃyogyam ÃrÃdhanaæ yathà itihÃsa-samuccaye - tasmÃd vi«ïu-prasÃdÃya vai«ïavÃn parito«ayet | prasÃda-sumukho vi«ïus tenaiva syÃn na saæÓaya÷ || iti | tatra - sarvatrÃskhalitÃdeÓa÷ sapta-dvÅpaika-daï¬a-dh­k | anyatra brÃhmaïa-kulÃd anyatrÃcyuta-gotrata÷ || [BhP 4.21.12] iti ÓrÅ-p­thu-caritÃnusÃreïa yat ki¤cij jÃtÃv apy uttamatvam eva mantavyam | yasya yal lak«aïaæ proktaæ puæso varïÃbhivya¤jakam | yad anyatrÃpi d­Óyeta tat tenaiva vinirdiÓet || [BhP 7.11.35] (page 127) iti nÃradokti-d­«ÂÃntena và | yathoktaæ pÃdma-mÃgha-mÃhÃtmye - ÓvapÃkam iva nek«eta loke vipram avai«ïavam | vai«ïavo varïa-bÃhyo'pi punÃti bhuvana-trayam || na ÓÆdrà bhagavad-bhaktÃs te tu bhÃgavatà narÃ÷ | sarva-varïe«u te ÓÆdrà ye na bhaktà janÃrdane || itihÃsa-samuccaye - sm­ta÷ sambhëito vÃpi pÆjito và dvijottama | punÃti bhagavad-bhaktaÓ cÃï¬Ãlo'pi yad­cchayà || anyathà do«a-Óravaïaæ ca tatraiva - ÓÆdraæ và bhagavad-bhaktaæ ni«Ãdaæ Óvapacaæ tathà | vÅk«ate jÃti-sÃmÃnyÃt sa yÃti narakaæ dhruvam || iti | bhakti-vaiÓi«Âyena tu vaiÓi«Âyam api d­Óyate | yathà gÃru¬e- mad-bhakta-jana-vÃtsalyaæ pÆjÃyÃæ cÃnumodanam | mat-kathÃ-Óravaïe prÅti÷ svara-netrÃdi-vikriyà || vi«ïoÓ ca kÃraïaæ n­tyaæ tad-arthe dambha-varjanam | svayam abhyarcanaæ caiva yo vi«ïuæ nopajÅvati || bhaktir a«Âa-vidhà hy e«Ã yasmin mlecche'pi vartate | sa viprendro muni-Óre«Âha÷ sa j¤ÃnÅ sa ca paï¬ita÷ | tasmai deyaæ tato grÃhyaæ sa ca pÆjyo yathà hari÷ || iti | ata evÃha bhagavÃn - na me bhaktaÓ catur-vedÅ mad-bhakta÷ Óvapaca÷ priya÷ | tasmai deyaæ tato grÃhyaæ sa ca pÆjyo yathà hy aham || iti | ataeva bhakti-mahimnà satà durvÃsasÃpi ÓrÅmad-ambarÅ«asya tatraiva vandanÃc ca pÃda-grahaïam apy Ãcaritam | kintu ambarÅ«asyÃnabhÅ«Âam eva tad iti tatraiva vyaktatvÃt ÓrÅ-bhagavatà ÓrÅmad-uddhavÃdibhiÓ ca brÃhmaïa-mÃtrasya vandanÃc ca itara-vai«ïavais tu tat sarvathà na mantavyam | vipraæ k­tÃgasam api naiva druhyata mÃmakÃ÷ | ghnantaæ bahu Óapantaæ và namas-kuruta nityaÓa÷ || [BhP 10.64.41] iti bhagavad-ÃdeÓa-bhaÇga-prasaÇgÃc ca | ÓvapÃkam iva nek«eta ity Ãdikaæ tu tad-darÓanÃsakti-ni«edha-paratvena samÃdheyam | d­Óyate yudhi«Âhira- draupady-ÃdÅnÃm aÓvatthÃmni tathà vyavahÃra÷ | vai«ïava-pÆjakais tu vai«ïavÃnÃm ÃcÃro'pi na vicÃraïÅya÷ | api cet sudurÃcÃra÷ [GÅtà 9.30] ity Ãde÷ | yathoktaæ gÃru¬e - vi«ïu-bhakti-samÃyukto mithyÃcÃro'py anÃÓramÅ | punÃti sakalÃn lokÃn sahasrÃæÓur ivodita÷ || iti | tad etad udÃh­tam eva - aho bata Óvapaco'to garÅyÃn yaj jihvÃgre vartate nÃma tubhyam [BhP 3.33.7] ity Ãdau | atra Óvapaca-Óabdo yaugikÃrtha- puraskÃreïaiva vartate | tato durjÃtitvena durÃcÃratvenÃpi nÃvamantavyas tad-bhakta-jana÷ | svavamant­tve tu sutarÃm | ataevoktaæ gÃru¬e - ruk«Ãk«araæ tu Ó­ïvan vai tathà bhÃgavateritam | praïÃma-parvaæ taæ k«Ãntyà yo vaded vai«ïavo his sa÷ || iti | (page 128) tad evaæ mahad-Ãdi-sevà darÓità | asyÃÓ ca ÓravaïÃdita÷ pÆrvatvaæ mahat- sevÃæ dvÃram Ãhur vimuktes tamo-dvÃraæ yo«itÃæ saÇgi-saÇgam [BhP 5.5.2] ity ukte÷ tebhyo mahadbhyas tv anyad api kim api parama-maÇgalÃyanaæ jÃyate | yathà -- te«u nityaæ mahÃ-bhÃga mahÃ-bhÃge«u mat-kathÃ÷ | sambhavanti hi tà n.ïÃæ ju«atÃæ prapunanty agham || tà ye Ó­ïvanti gÃyanti hy anumodanti cÃd­tÃ÷ | mat-parÃ÷ ÓraddadhÃnÃÓ ca bhaktiæ vindanti te mayi || bhaktiæ labdhavata÷ sÃdho÷ kim anyad avaÓi«yate | mayy ananta-guïe brahmaïy ÃnandÃnubhavÃtmani || yathopaÓrayamÃïasya bhagavantaæ vibhÃvasum | ÓÅtaæ bhayaæ tamo'pyeti sÃdhÆn saæsevatas tathà || [BhP 11.26.28-31] te«u santo'napek«Ã mac-cittÃ÷ [BhP 11.26.27] ity-Ãdy-ukta-lak«aïe«u | bhaktiæ prema | ataevoktaæ ÓrÅ-rudreïa -- k«aïÃrdhenÃpi tulaye na svargaæ nÃpunar-bhavam | bhagavat-saÇgi-saÇgasya martyÃnÃæ kim utÃÓi«a÷ || [BhP 4.24.57] iti | ÓrÅ-ÓaunakenÃpi tulayÃma lavenÃpi na svargam ity Ãdi pÆrvavat | tatÃnu«aÇgikaæ phalaæ sa-d­«ÂÃntam Ãha yatheti | vibhÃvasum agnim | upÃsya-buddhyà ÓrayamÃnasya homÃdy-arthaæ jvÃlayata ity artha÷ | tasya tathà ÓÅtÃdikam apaiti | bhayaæ du«Âa-jÅvÃdi-k­tam | tathà sÃdhÆn sevamÃnasya karmÃdi-jìyam | ÃgÃmi saæsÃra-bhayaæ tan-mÆlam aj¤Ãnaæ ca naÓyatÅty artha÷ | || 11.26 || ÓrÅ-bhagavÃn || 247 || [248] atha krama-prÃptaæ Óravaïam | tac ca nÃma-rÆpa-guïa-lÅlÃmaya-ÓabdÃnÃæ Órotra-sparÓa÷ | tatra nÃma-Óravaïaæ yathà - na hi bhagavann aghaÂitam idaæ tvad-darÓanÃn n­ïÃm akhila-pÃpa-k«aya÷ | yan-nÃma sak­c chravaïÃt pukkaÓo'pi vimucyate saæsÃrÃt || [BhP 6.16.44] tÃd­ÓasyÃpi sak­c-chravaïe'pi mukti-phala-prÃpter uttamasya tac-chravaïe tu parama-bhaktir eva phalam ity abhipretam | || 6.16 || citraketu÷ ÓrÅ-saÇkar«aïam || 248 || [249] atha rÆpa-Óravaïam - ye tu tvadÅya-caraïÃmbuja-koÓa-gandhaæ jighranti karïa-vivarai÷ Óruti-vÃta-nÅtam | bhaktyà g­hÅta-caraïa÷ parayà ca te«Ãæ nÃpai«i nÃtha h­dayÃmburuhÃt sva-puæsÃm || [BhP 3.9.5] tu-Óabdo yo nÃd­to naraka-bhÃgbhir asat-prasaÇgai÷ [BhP 3.9.4] iti pÆrvokta- ninditÃnÃæ bhagavad-rÆpÃnÃdaravatÃæ pratiyogy-artha-nirdeÓe nirdi«Âa÷ | anena ye'tra etad-virodhino bhavanti ta eva (page 129) pÆrvoktà asat-prasaÇgà iti gamyate | caraïa-mÃtra-nirdeÓo bhakty-atiÓayena | gandhaæ varïÃkÃrÃdi- mÃdhuryaæ karïa-vivarair jighranti nÃsÃ-vivarai÷ paramÃmodam iva tair ÃsvÃdayantÅty artha÷ | Órutir vedas tad-anugÃmi-ÓabdÃntaraæ ca saiva vÃtas tena prÃpitam | tata÷ parayà ca bhaktyà prema-lak«aïayà g­hÅta-caraïas tvaæ nÃpayÃtuæ Óakno«i | || 3.9 || brahmà ÓrÅ-garbhodaÓÃyinam || 249 || [250] atha guïa-Óravaïam -- kathà imÃs te kathità mahÅyasÃæ vitÃya loke«u yaÓa÷ pareyu«Ãm | vij¤Ãna-vairÃgya-vivak«ayà vibho vaco-vibhÆtÅr na tu pÃramÃrthyam || yat tÆttama÷-Óloka-guïÃnuvÃda÷ saÇgÅyate'bhÅk«ïam amaÇgala-ghna÷ | tam eva nityaæ Ó­ïuyÃd abhÅk«ïaæ k­«ïe'malÃæ bhaktim abhÅpsamÃna÷ || [BhP 12.3.14-15] ÂÅkà ca - rÃja-vaæÓÃnukÅrtanasya tÃtparyam Ãha kathà imà iti | vij¤Ãnaæ vi«ayÃsÃratÃ-j¤Ãnam | tato vairÃgyam | tayor vivak«ayà | pareyu«Ãæ m­tÃnÃæ vaco-vibhÆtÅr vÃg-vilÃsa-mÃtra-rÆp¸a÷ | pÃramÃrthyaæ paramÃrtha-yuktaæ kathanaæ na bhavatÅty arthaê | kas tarhi puru«ÃïÃm upÃdeya÷ paramÃrthas tam Ãha yas tv iti | nityaæ pratyaham | tatr¨¨apy abhÅk«ïam ity e«Ã | atra yata kvacic chrÅ-rÃma-lak«maïÃdayo'pi te«Ãæ rÃj¤Ãæ madhye vairÃgyÃrthaa chatri-nyÃyena paÂhyante tan nirasyate | ato yadyapi nigama- kalpa-taror ity Ãdy-anusÃreïa sarvasyaiva prasaÇgasya rasa-rÆpatvaæ tathÃpi kvacit sÃk«Ãd-bhakti-maya-ÓÃntÃdi-rasa-rÆpatvaæ kvacit tad-upakaraïa- ÓÃntÃdi-rasa-rÆpatvaæ ca samarthanÅyam | asti hi tatra tatra bhakti-rase«v api tÃratamyam iti | guïÃ÷ kÃruïyÃdaya÷ | tad-guïa-kÅrti÷ svabhÃva evÃsÃv iti ÓrÅ-gÅtÃsv api d­«Âam - sthÃne h­«ÅkeÓa tava prakÅrtyà jagat prah­«yaty anurajyate ca [GÅtà 11.36] ity Ãdau | atra mahÃbhÃgavatÃnÃm api bhagavata iva guïa-Óravaïaæ matam -- tat kathyatÃæ mahÃ-bhÃga yadi k­«ïa-kathÃÓrayam | athavÃsya padÃmbhoja- makaranda-lihÃæ satÃm || [BhP 1.16.6] iti Óaunakokte÷ | yadyapy atra guïa-Óabdena rÆpa-lÅlayor api sau«Âhavaæ g­hyate tathÃpi tat-prÃdhÃnya-nirdeÓÃt p­thag-grahaïam | evam uttaratrÃpi j¤eyam | bhaktiæ premÃïam | amalÃæ kaivalyÃdÅcchÃ-rahitÃm | || 12.3 || ÓrÅ-Óuka÷ || 250 || [251] kiæ ca -- yatrottamaÓloka-guïÃnuvÃda÷ prastÆyate grÃmya-kathÃ-vighÃta÷ | ni«evyamÃïo'nudinaæ mumuk«or matiæ satÅæ yacchati vÃsudeve || [BhP 5.12.13] mumuk«or api kiæ punar bhakti-mÃtreccho÷ | satÅæ mumuk«Ãdy-anya- kÃmanÃ-rahitÃm | tad anyà tu vyabhicÃriïÅti bhÃva÷ | || 3.9 || ÓrÅ-brÃhmaïo rahÆgaïam || 251 || (page 130) [252] vyatirekeïa ca - niv­tta-tar«air upagÅyamÃnÃd bhavau«adhÃc chrotra-mano-'bhirÃmÃt | ka uttamaÓloka-guïÃnuvÃdÃt pumÃn virajyeta vinà paÓughnÃt || [BhP 10.1.4] niv­tty-Ãdi-viÓe«aïa-trayeïa mukta-mumuk«u-vi«ayi-janÃnÃæ grahaïam | paÓughno vyÃdha÷ | tasya hi - rÃja-putra ciraæ jÅva mà jÅva muni-putraka | jÅva và mara và sÃdho vyÃdho mà jÅva mà mara || iti nyÃyena vi«aya-sukhe'pi tÃtparyaæ nÃsti | na ca tad-abhij¤atvam asti viÓe«atas tu kathÃ-rasa-j¤Ãne | parama-mƬhatvÃt sÃmarthyaæ nÃsty eva | yad và daitya-svabhÃvasya yasya nindÃ-mÃtra- tÃtparyaæ sa eva hiæsakatvena paÓyaghna-Óabdenocyate | paÓughno vyÃdha÷ | so'pi m­gÃdÅnÃæ saundaryÃdika-guïam agaïayann eva hiæsÃ-mÃtra-tatpara iti | tato rasa-grahaïÃbhÃvÃd yuktam uktaæ vinà paÓughnÃd iti | ubhayathÃpi tad-bahirmukhebhyo gÃli-pradÃna eva tÃtparyam | yathà t­tÅye ÓrÅ- maitreyasya -- ko nÃma loke puru«Ãrtha-sÃravit purÃ-kathÃnÃæ bhagavat-kathÃ-sudhÃm | ÃpÅya karïäjalibhir bhavÃpahÃm aho virajyeta vinà naretaram || [BhP 3.13.51] iti | || 10.1 || ÓrÅ-rÃjà ÓrÅ-Óukam || 252 || [253] atha lÅlÃ-Óravaïam -- j¤Ãnaæ yad Ãpratiniv­tta-guïormi-cakram Ãtma-prasÃda uta yatra guïe«v asaÇga÷ | kaivalya-sammata-pathas tv atha bhakti-yoga÷ ko nirv­to hari-kathÃsu ratiæ na kuryÃt || [BhP 2.3.12] yat yÃsu kathÃsu j¤Ãnaæ bhavati | kÅd­Óaæ ? à sarvata÷ pratiniv­ttaæ uparataæ guïormÅÃæ rÃgÃdÅnÃæ cakraæ samÆho yasmÃt | yato yatra yÃsu kathÃsu tad- dhetur Ãtma-prasÃdaÓ ca tat-prasÃda-hetur vi«ayÃnÃsaktiÓ ca | kiæ bahunà ? tat-phalaæ yat kaivalyaæ tad api | brahma-bhÆta÷ prasannÃtmà ity Ãdy- uktÃnusÃreïa | sammata÷ panthÃ÷ prÃpti-dvÃraæ yatra sa premÃkhyo bhakti- yogo'pi | yÃsa Óruta-mÃtrÃsu tat-tad-anapek«yaiva bhavati tÃsu hari-kathÃsu tac-carite«u kaæ Óravaïa-sukhena nirv­ta÷ san anyatrÃnirv­to và ratiæ rÃgaæ na kuryÃt | || 2.3 || ÓrÅ-Óuka÷ || 253 || [254] kiæ bahunÃ, etad-artham evÃsya mahÃ-purÃïÃvirbhÃva iti bhavatÃnudita- prÃyaæ yaÓo bhagavato'malam [BhP 1.5.8] ity Ãdau samÃdhinÃnusmara tad- vice«Âitam [BhP 1.5.16] ity Ãdau ca varïitam | sà ca lÅlà dvividhà - s­«Ây-Ãdi-rÆpà lÅlÃvatÃra-vinoda-rÆpà ca | tayor uttarà tu praÓastatarety ÃÓayenÃha - prÃdhÃnyato yÃn ­«a Ãmananti lÅlÃvatÃrÃn puru«asya bhÆmna÷ | ÃpÅyatÃæ karïa-ka«Ãya-Óo«Ãn anukrami«ye ta imÃn supeÓÃn || [BhP 2.6.46] yadyapi pÆrvam Ãdyo'vatÃra÷ puru«a÷ parasya [BhP 2.6.40] ity Ãdi-granthena puru«aæ kÃlÃdi- (page 131) tac-chaktiæ mana Ãdi-tat-kÃryaæ brahmÃdi-tad- guïÃvatÃrÃn dak«Ãdi-tat-tad-vibhÆtÅæÓ coktavÃn asmi, tena ca s­«Ây-Ãdi- lÅlÃ÷, tathÃpi yÃn he ­«e puru«asya bhÆmno lÅlÃvatÃrÃn prÃdhÃnyena Ãmananti tÃn eva imÃn mama h­dayÃdhirƬhÃn karïaka«Ãya-Óo«Ãn tad- itara-Óravaïa-rÃga-hantÌn kiæ ca supeÓÃm | parama-manoharÃn anukrami«ye | tad-anukrameïa à samyak pÅyatÃm | || 2.6 || ÓrÅ-brahmà nÃradena || 254|| [255] evaæ duravagamÃtma-tattva-nigamÃya [BhP 10.87.17] ity Ãdau veda-stutÃv api tac-chlÃghà dra«Âavyà | ataeva prathame bhÃvayaty e«a÷ [BhP 1.2.33] ity Ãdau, lÅlÃvatÃrÃnurata [BhP 1.2.33] iti tad-viÓe«aïaæ dattam | tathà ca ÓrÅ- bhagavad-gÅtÃsu - janma karma ca me divyam evaæ yo vetti tattvata÷ | tyaktvà dehaæ punarjanma naiti mÃm eti so'rjuna || [GÅtà 4.9] iti | e«Ã khalu martya-ÓarÅram api pÃr«ada-bhÃvena jita-m­tyakaæ vidadhÃti | yad Ãha - sÃdhu vÅra tvayà p­«Âam avatÃra-kathÃæ hare÷ | yat tvaæ p­cchasi martyÃnÃæ m­tyu-pÃÓa-viÓÃtanÅm || yayottÃnapada÷ putro muninà gÅtayÃrbhaka÷ | m­tyo÷ k­tvaiva mÆrdhny aÇghrim Ãruroha hare÷ padam || [BhP 3.14.5-6] muninà ÓrÅ-nÃradena | atas tena bhagavad-avatÃra-kathÃpi taæ prati ÓrÃvitÃstÅti gamyate | tena ÓarÅreïaiva m­tyu-jaya÷ pÃr«adatvaæ coktam -- parÅtyÃbhyarcya dhi«ïyÃgryaæ pÃr«adÃv abhivandya ca | iye«a tad adhi«ÂhÃtuæ bibhrad rÆpaæ hiraïmayam || [BhP 4.12.29] iti | || 3.14 || ÓrÅ-maitreya÷ || 255 || [256] tad evaæ nÃmÃdi-Óravaïam uktam atra tat-parikara-Óravaïam api j¤eyam - Órutasya puæsÃæ sucira-Óramasya nanv a¤jasà sÆribhir Ŭito'rtha÷ | tat-tad-guïÃnuÓravaïaæ mukunda- pÃdÃravindaæ h­daye«u ye«Ãm || [BhP 3.13.4] ity Ãdau | tatra yadyapy ekatareïÃpi vyutkrameïÃpi siddhir bhavaty eva tathÃpi prathamaæ nÃmna÷ Óravaïam anta÷karaïa-Óuddhy-artham apek«yam | Óuddhe cÃnta÷karaïe rÆpa-Óravaïena tad-udaya-yogyatà bhavati | samyag- udite ca rÆpe guïÃnÃæ sphuraïaæ sampadyate | tatas te«u nÃma-rÆpa- guïe«u tat-parikare«u ca samyak sphurite«v eva lÅlÃnÃæ sphuraïaæ su«Âhu bhavatÅty abhipretya sÃdhana-kramo likhita÷ | evaæ kÅrtana-smaraïayor j¤eyam | idaæ ca Óravaïaæ ÓrÅman-mahan-mukharitaæ cen mahÃ-mÃhÃtmyaæ jÃta- rucÅnÃæ parama-sukhadaæ ca | tac ca dvividhaæ - mahad-ÃvirbhÃvitaæ mahat- kÅrtyamÃnaæ ceti | tatra ÓrÅ-bhÃgavatam upalak«ya pÆrvaæ yathà -- idaæ bhÃgavataæ nÃma purÃïaæ brahma-sammitam | uttama-Óloka-caritaæ cakÃra bhagavÃn ­«i÷ || [BhP 1.3.40] atra tan-mÃhÃtmya-sÆcanÃrtham eva tat-kart­katva-vacanam | || 1.3 || ÓrÅ-sÆta÷ || 256 || [257] yathà và nigama-kalpa-taror galitaæ phalaæ Óuka-mukhÃd am­ta-drava- saæyutam [BhP 1.1.3] (page 132) ity Ãdau | atra ÓrÅ-Óuka-mukhÃd am­ta- drava-saæyutatvena parama-sukhadatvam uktam | etad-upalak«aïatvena ÓrÅ- lÅlÃ-ÓukÃdyÃrbhÃvita-karïÃm­tÃdi-granthà api kro¬ÅkartavyÃ÷ | atha mahat-kÅrtyamÃnaæ yathà -- sa uttamaÓloka mahan-mukha-cyuto bhavat-padÃmbhoja-sudhà kaïÃnila÷ | sm­tiæ punar vism­ta-tattva-vartmanÃæ kuyoginÃæ no vitaraty alaæ varai÷ || [BhP 4.20.25] na kÃmaye nÃtha tad api [BhP 4.20.21] ity Ãdi pÆrvoktÃnusÃrÃt sva- sukhÃtiÓayena kaivalya-sukha-tiraskÃrÅ mahatÃæ mukhÃd vigalito bhavat- pÃdÃmbhoja-mÃdhurya-leÓasyÃpi sambandhÅ ÓabdÃtmako'nilo | vism­ta- parama-tattvÃtmaka-tvadÅya-j¤ÃnÃnÃm asmÃkaæ tvadÅyÃæ sm­tim api yac ceti | tsmÃt tathÃvidhasya tasya parama-sÃdhya-sÃdhanÃtmakatvÃd alam anyair varair ity artha÷ | || 4.20 || p­thu÷ ÓrÅ-vi«ïum || 257 || [258-259 ] tad eva mahÃ-mÃhÃtmyaæ mahÃ-sukha-pradatvaæ coktam | tad etad ubhayam apy atrÃha dvÃbhyÃm - tasmin mahan-mukharità madhubhic- caritra-pÅyÆ«a-Óe«a-sarita÷ parita÷ sravanti | tà ye pibanty avit­«o n­pa gìha-karïais tÃn na sp­Óanty aÓana-t­¬-bhaya-Óoka-mohÃ÷ || [BhP 4.29.40] asmin sÃdhu-saÇge | mahadbhir mukharitÃ÷ kÅrtitÃ÷ | Óe«a÷ sÃra÷ | avit­«o'laæ-buddhi-ÓÆnyÃ÷ | gìhatvaæ sÃvadhÃnatvam | aÓanaæ k«ut | etair upadruto nityaæ jÅva-loka÷ svabhÃvajai÷ | na karoti harer nÆnaæ kathÃm­ta-nidhau ratim || [BhP 4.29.41] yair etair aÓanÃdibhir upadrutai÷ san kathÃm­ta-nidhau ratiæ na karoti tÃn etÃn mahat-kÅrtyamÃnÃni bhagavad-yaÓÃæsi sva-mÃhÃtmyena dÆrÅk­tya sva- sukham anubhÃvayantÅti padya-dvaya-yojanÃrtha÷ || || 3.29 || ÓrÅ-nÃrada÷ prÃcÅnabarhi«am || 258-259 || [260] tatrÃpi Óravaïe ÓrÅ-bhÃgavata-Óravaïaæ tu parama-Óre«Âham | tasya tÃd­Óa- prabhÃvamaya-ÓabdÃtmakatvÃt parama-rasamayatvÃc ca | tatra pÆrvasmÃd yathà - ÓrÅmad-bhÃgavate mahÃ-muni-k­te kiæ và parair ÅÓvara÷ sadyo h­dy avarudhyate'tra k­tibhi÷ ÓuÓrÆ«ubhis tat-k«aïÃt || [BhP 1.1.2] iti | mahÃmuni÷ sarva-mahan-mahanÅya-caraïa-paÇkaja÷ ÓrÅ-bhagavÃn | atra kiæ và parair ity Ãdinà Óabda-svÃbhÃvika-mÃhÃtmyaæ darÓitam | || 1.1 || ÓrÅ-vyÃsa÷ || 260 || [261] uttarasmÃd yathà - sarva-vedÃnta-sÃraæ hi ÓrÅ-bhÃgavatam i«yate | tad-rasÃm­ta-t­ptasya nÃnyatra syÃd rati÷ kvacit || [BhP 12.13.12] tad-rasa evÃm­taæ tena t­ptasya | || 12.13 || ÓrÅ-sÆta÷ || 261 || [262] atraiva vivecanÅyam - ÓrÅ-bhagavan-nÃmÃde÷ Óravaïaæ tÃvat paramaæ Óreya÷ | tatrÃpi mahad-ÃvirbhÃvit prabandhÃde÷ | tatra mahat-kÅrtyamÃnasya tato'pi ÓrÅ-bhÃgavatasya | tatrÃpi ca mahat-kÅrtyamÃnasyeti | atra mÆrtyÃbhimatayÃtmana÷ itivat nijÃbhÅsÂa-nÃmÃdi-Óravaïaæ tu muhur Ãvartayitavyam | (page 133) tatrÃpi savÃsana-mahÃnubhava-mukhÃt sarvasya ÓrÅ-k­«ïa-nÃmÃdi-Óravaïaæ tu parama-bhÃgyÃd eva sampadyate tasya pÆrïa-bhagavattvÃd iti | evaæ kÅrtanÃdi«v apy anusandheyam | tatra yat svayaæ samprati kÅrtyate tad api ÓrÅ-ÓukadevÃdi mahat kÅrtita- caratvenÃnusandhÃya kÅrtanÅyam iti | tad eva Óravaïaæ darÓitam | asya ca kÅrtanÃdita÷ pÆrvatvaæ tad vinà tat-tad- aj¤ÃnÃt | viÓe«ataÓ ca yadi sÃk«Ãd eva mahat-k­tasya Óravaïa-bhÃgyaæ na sampadyate tadaivaæ svayaæ p­thak-kÅrtanÅyam iti tat-prÃdhÃnyÃt | ataevoktaæ tad-vÃg-visargo janatÃgha-viplava÷ [BhP 1.5.11, 12.12.52] ity Ãdau | ÂÅkÃk­dbhi÷ yad yÃni nÃmÃni vaktari sati Ó­ïvanti Órotari sati g­ïanti anyadà tu svayam eva gÃyanti iti | athÃta÷ kÅrtanam | tatra pÆrvavan nÃmÃdikramo j¤eya÷ | nÃmno yathà - sarve«Ãm apy aghavatÃm idam eva suni«k­tam | nÃma-vyÃharaïaæ vi«ïor yatas tad-vi«ayà mati÷ || [BhP 6.2.10] ÂÅkà ca - suni«k­taæ Óre«Âhaæ prÃyaÓcittam idam eva | tatra hetu÷ - yato nÃma-vyÃharaïÃt tad-vi«ayà nÃmoccÃraka-puru«a-vi«ayà madÅyo'yaæ mayà sarvato rak«aïÅya iti vi«ïor matir bhavati ity e«Ã | ata÷ svÃbhÃvika-tadÅyÃveÓa-hetutvena tadÅya-svarÆpa-bhÆtatvÃt parama- bhÃgavatÃnÃæ tad-eka-deÓa-Óravaïam api prÅtikaram | yathà pÃdmottara- khaï¬e ÓrÅ-rÃmëÂottara-Óata-nÃma-stotre ÓrÅ-Óiva-vÃkyam - rakÃrÃdÅni nÃmÃni Ó­ïvato devi jÃyate | prÅtir me manaso nityaæ rÃma-nÃma-viÓaÇkayà || [PadmaP 6.254.21*] iti | tad evaæ sati pÃpa-k«aya-mÃtra-phalaæ kiyad iti bhÃva÷ | || 6.2 || ÓrÅ-vi«ïudÆtà yama-dÆtÃn || 262 || [263] phalaæ tv idam eva, yad Ãha -- evaæ-vrata÷ sva-priya-nÃma-kÅrtyà jÃtÃnurÃgo druta-citta uccai÷ | hasaty atho roditi rauti gÃyaty unmÃda-van n­tyati loka-bÃhya÷ || [BhP 11.2.40] evaæ Ó­ïvan subhadrÃïi rathÃÇgapÃïe÷ [BhP 11.2.38] ity-Ãdy-ukta-prakÃraæ vrataæ v­ttaæ yasya tathÃbhÆto'pi sva-priyÃïi svÃbhÅ«ÂÃni yÃni nÃmÃni te«Ãæ kÅrtanena jÃtÃnurÃgas tata eva citta-dravÃd druta-citta÷ | tatrocita- bhÃva-vaicitrÅbhir hasatÅty Ãdi | atra t­tÅyÃÓrutyà nÃma-kÅrtanasyaiva sÃdhakatvamatvaæ labdham | tad evaæ vrata ity atrÃpi Óabdo'py adhyÃh­ta÷ | ataeva bhakti÷ pareÓÃnubhavo virakti÷ [BhP 11.2.40] ity Ãdy-uttara-padye ÂÅkÃ-cÆrïikà - nanv iyam ÃrƬha-yoginÃm api bahu-janmabhir durlabhà gati÷ kathaæ nÃma-kÅrtana-mÃtreïaikÃsmin janmani bhaved ity ÃÓaÇkya sa- d­«ÂÃntam Ãha bhaktir iti ity e«Ã | ittham utthÃpitaæ ca ÓrÅ-bhagavan-nÃma-kaumudyÃæ sahasra-nÃma-bhëye ca purÃïÃntara-vacanam - naktaæ divà ca gata-bhÅr jita-nidra eko nirviïïa Åk«ita-patho mita-bhuk praÓÃnta÷ | yady acyute bhagavati sa mano na sajjen nÃmÃni tad-rati-karÃïi paÂhed vilajja÷ || iti | atra gata-bhÅtyÃdayo guïà nÃmaika-tatparatÃ-sampÃdanÃrthà na tu kÅrtanÃÇga-bhÆtà | bhakti- (page 134) mÃtrasya nirapek«atvaæ tasya tu sutarÃæ tÃd­Óatvam iti | yathà vi«ïudharma-sarva-pÃtakÃtipÃtaka- mahÃpÃtaka-kÃri-dvitÅya-k«atra-bandhÆpÃkhyÃne brÃhmaïa uvÃca - yady etad akhilaæ kartuæ na Óakno«i bravÅmi te | svalpam ananyan mayoktaæ bho kari«yati bhavÃn yadi || k«atra-bandhur uvÃca - aÓakyam uktaæ bhavatà ca¤calatvÃd dhi cetasa÷ | vÃk-ÓarÅra-vini«pÃdyaæ yac chakyaæ tad udÅraya || brÃhmaïa uvÃca - utti«Âhatà prasvapatà prasthitena gami«yatà | govindeti sadà vÃcyaæ k«ut-t­Â-praskhalitÃdi«u || iti | || 11.3 || ÓrÅ-kavir videham || 263 || [264] anyatra ca - na ni«k­tair uditair brahma-vÃdibhis tathà viÓuddhyaty aghavÃn vratÃdibhi÷ | yathà harer nÃma-padair udÃh­tais tad uttamaÓloka-guïopalambhakam || [BhP 6.2.11] [265] ataeva prathama-skandhÃnta-sthitÃnÃæ rÃj¤a÷ Óreyo-vividi«Ã-vÃkyÃnÃm anantaraæ dvitÅya-skandhÃrambhe sarvottamam uttaraæ vaktum -- idaæ bhÃgavataæ nÃma purÃïaæ brahma-sammitam | adhÅtavÃn dvÃparÃdau pitur dvaipÃyanÃd aham || parini«Âhito'pi nairguïya uttama-Óloka-lÅlayà | g­hÅta-cetà rÃjar«e ÃkhyÃnaæ yad adhÅtavÃn || tad ahaæ te'bhidhÃsyÃmi mahÃ-pauru«iko bhavÃn | yasya ÓraddadhatÃm ÃÓu syÃn mukunde mati÷ satÅ || [BhP 2.1.8-10] iti ÓrÅ-bhÃgavatasya parama-mahimÃnam uktvà tad-anantaraæ ÓrÅ- bhÃgavatam upakramamÃïa eva tasya nÃnÃÇgavata÷ ÓrÅ-bhagavad- unmukhatayà tan-nÃma-kÅrtanam evopadiÓati | tatrÃpi sarve«Ãm eva parama- sÃdhanatvena parama-sÃdhyatvena copadiÓati -- etan nirvidyamÃnÃnÃm icchatÃm akuto-bhayam | yoginÃæ n­pa nirïÅtaæ harer nÃmÃnukÅrtanam || [BhP 2.1.11] ÂÅkà ca - sÃdhakÃnÃæ siddhÃnÃæ ca nÃta÷ param anyac-chreyo'stÅty Ãha etad iti | icchatÃæ kÃminÃæ tat-tat-phala-sÃdhanam etad eva | nirvidyamÃnÃnÃæ mumuk«ÆïÃæ mok«a-sÃdhanam etad eva | yoginÃæ j¤ÃninÃæ phalaæ caitad eva nirïÅtam | nÃtra pramÃïaæ vaktavyam ity artha÷ | ity e«Ã | nÃma-kÅrtanaæ cedam uccair eva praÓastam - nÃmÃny anantasya hata-trapa÷ paÂhan [BhP 1.5.11] ity Ãdau | atha pÃdmoktà daÓÃpy aparÃdhÃ÷ parityÃjyÃ÷ | yathà sanat-kumÃra-vÃkyam - sarvÃparÃdha-k­d api mucyate hari-saæÓrayÃt | harer apy aparÃdhÃn ya÷ kuryÃd dvipada-pÃæsava÷ || nÃmÃÓraya÷ kadÃcit syÃt taraty eva sa nÃmata÷ | nÃmno'pi sarva-suh­do hy aparÃdhÃt pataty adha÷ || iti | aparÃdhÃÓ caite -- satÃæ nindà nÃmna÷ paramam aparÃdhaæ vitanute yata÷ khyÃtiæ yÃtaæ katham u sahate tad-vigarhÃm | Óivasya ÓrÅ-vi«ïor ya iha guïa-nÃmÃdi-sakalaæ dhiyà bhinnaæ paÓyet sa khalu hari-nÃmÃhita-kara÷ || (page 135) guror avaj¤Ã Óruti-ÓÃstra-nindanam tathÃrtha-vÃdo hari-nÃmni kalpanam | nÃmno balÃd yasya hi pÃpa-buddhir na vidyate tasya yamair hi Óuddhi÷ || dharma-vrata-tyÃga-hutÃdi-sarva- Óubha-kriyÃ-sÃmyam api pramÃda÷ | aÓraddadhÃne vimukhe'py aÓ­ïvati yaÓ copadeÓa÷ Óiva-nÃmÃparÃdha÷ || ÓrutvÃpi nÃma-mÃhÃtmye ya÷ prÅti-rahito'dhama÷ | ahaæ-mamÃdi-paramo nÃmni so'py aparÃdha-k­t || iti | atra sarvÃparÃdha-k­d api ityÃdau ÓrÅ-vi«ïu-yÃmala-vÃkyam apy anusandheyam - mama nÃmÃni loke'smin Óraddhayà yas tu kÅrtayet | tasyÃparÃdha-koÂÅs tu k«amÃmy eva na saæÓaya÷ || iti | satÃæ nindà ity anena hiæsÃdÅnÃæ vacanÃgocaratvaæ darÓitam | nindÃdayas tu yathà skÃnde ÓrÅ-mÃrkaï¬eya-bhagÅratha-saævÃde - nindÃæ kurvanti ye mƬhà vai«ïavÃnÃæ mahÃtmanÃm | patanti pit­bhi÷ sÃrdhaæ mahÃraurava-saæj¤ite || hanti nindanti vai dve«Âi vai«ïavÃn nÃbhinandati | krudhyate yÃti no har«aæ darÓane patanÃni «a || iti | tan-nindÃ-Óravaïe'pi do«a ukta÷ - nindÃæ bhagavata÷ Ó­ïvan tat-parasya janasya và | tato nÃpaiti ya÷ so'pi yÃty adha÷ suk­tÃc cyuta÷ || [BhP 10.76.26] iti | tato'pagamaÓ cÃsamarthasyaiva | samarthena tu nindaka-jihvà chettavyà | tatrÃpy asamarthana-svaprÃïa-parityÃgo'pi kartavya÷ | yathoktaæ devyà - karïau pidhÃya nirayÃd yad akalpa ÅÓe dharmÃvitary as­ïibhir n­bhir asyamÃne | chindyÃt prasahya ruÓatÅm asatÅæ prabhuÓ cej jihvÃm asÆn api tato vis­jet sa dharma÷ || [BhP 4.4.17] iti | Óivasya ÓrÅ-vi«ïor ity atraivam anusandheyam | ÓrÆyate'pi - yad yad vibhÆtimat sattvaæ ÓrÅmad Ærjitam eva và | tat tad evÃvagaccha tvaæ mama tejo'æÓasaæbhavam || [GÅtà 10.41] iti | brahmà bhavo'ham api yasya kalÃ÷ kalÃyÃ÷ [BhP 10.68.26] iti | yat-pÃda-ni÷s­ta-sarit-pravarodakena tÅrthena mÆrdhnÃdhik­tena Óiva÷ Óivo'bhÆt [BhP 3.28.22] iti | s­jÃmi tan-niyukto'haæ haro harati tad-vaÓa÷ | viÓvaæ puru«a-rÆpeïa paripÃti triÓakti-dh­k || [BhP 2.6.30] tathà mÃdhva-bhëya-darÓitÃni vacanÃni brahmÃï¬e - rujaæ drÃvayate yasmÃd rudras tasmÃj janÃrdana÷ | ÅÓanÃd eva ceÓÃno mahÃ-devo mahattvata÷ || pibanti ye narà nÃkaæ muktÃ÷ saæsÃra-sÃgarÃt | tad-ÃdhÃro yato vi«ïu÷ pinÃkÅti tata÷ sm­ta÷ || Óiva÷ sukhÃtmakatvena sarva-sarodhanÃd dhara÷ | k­tyÃtmakam imaæ dehaæ yato vaste pravartayan || k­ttivÃsÃs tato devo viri¤ciÓ ca virecanÃt | b­æhaïÃd brahma-nÃmÃsau aiÓvaryÃd indra ucyate || evaæ nÃnÃ-vidhai÷ Óabdair eka eva trivikrama÷ | vede«u ca purÃïe«u gÅyate puru«ottama÷ || iti | vÃmane - na tu nÃrÃyaïÃdÅnÃæ nÃmnÃm anyatra saæÓaya÷ | anya-nÃmnÃæ gatir vi«ïur eka eva prakÅrtita÷ || iti | skÃnde - ­te nÃrÃyaïÃdÅni nÃmÃni puru«ottama÷ | adÃd anyatra bhagavÃn rÃjevarte svakaæ puram || iti | brÃhme - caturmukha÷ ÓatÃnando brahmaïa÷ padmabhÆr iti| ugro bhasmadharo nagna÷ kapÃlÅti Óivasya ca | viÓe«-nÃmÃni dadau svakÅyÃny api keÓava÷ || iti | tad evaæ ÓrÅ-vi«ïo÷ sarvÃtmakatvena prasiddhatvÃt tasmÃt sakÃÓÃt Óivasya guïa-nÃmÃdikaæ bhinnaæ Óakty-antara-siddham iti yo dhiyÃpi paÓyed ity artha÷ | dvayor abheda-tÃtparyeïa «a«Âhy-antatve sati ÓrÅ-vi«ïoÓ cety apek«ya ca-Óabda÷ kriyeta | tat-prÃdhÃnya-vivak«ayaiva ÓrÅ-ÓabdaÓ ca tatraiva datta÷ | ataeva Óiva-nÃmÃparÃdha iti Óiva-Óabdena mukhyatayà ÓrÅ- vi«ïur eva pratipÃdita ity abhipretam | sahasra-nÃmÃdau ca shtÃïu-ÓivÃdi- ÓabdÃs tathaiva | atha Óruti-ÓÃstra-nindanam - yathà pëaï¬a-mÃrgeïa dattÃtreya-r«abha- devopÃsakÃnÃæ pëaï¬inÃm | tathÃrtha-vÃda÷ stuti-mÃtram idam iti mananam | kalpanaæ tan-mÃhÃtmya- gauïatÃkaraïÃya gaty-antara-cintanam | yathoktaæ kaurme vyÃsa-gÅtÃyÃæ - deva-drohÃd guru-droha÷ koÂi-koÂi-guïÃdhika÷ | j¤ÃnÃpavÃdo nÃstikyaæ tasmÃt koÂi-guïÃdhikam || iti | yat tu Óruta-nÃm-mÃhÃtmyasyÃpy ajÃmilasya so'haæ vyaktaæ pati«yÃmi narake bh­Óa-dÃruïe [BhP 6.2.27] ity etad vÃkyaæ tat khalu sva-daurÃtmya- mÃtra-d­«Âyà | nÃma-mÃhÃtmya-d­«Âyà tv agre vak«yate tathÃpi me durbhagasya [BhP 6.2.30] ity Ãdi dvayam | nÃmno balÃd iti | yadyaî bhaven nÃmno balenÃpi k­tasya pÃpasya tena nÃmnà k«aya÷ | tathÃpi yena nÃmno balena parama-puru«Ãrtha-svarÆpaæ sac-cid- Ãnanda-sÃndraæ sÃk«Ãc-chrÅ-bhagavac-caraïÃravindaæ sÃdhayituæ prav­ttas tenaiva parama-gh­ïÃspadaæ pÃpa-vi«ayaæ sÃdhayatÅti parama-daurÃtmyam | tata÷ kadarthayaty eva taæ tan nÃma ceti tat-pÃpa-koÂi- mahattamasyÃparÃdhasyÃpÃto bìham eva | tato yamair bahubhir yama- niyamÃdibhi÷ k­ta-prÃyaÓcittasya krameïa pÃtpÃdhikÃrair anekair api daï¬a-dharair và k­ta-daï¬asya tasya Óuddhy-abhÃvo yukta eva | nÃmÃparÃdha-yuktÃnÃm ity Ãdi vak«yamÃïÃnusÃreïa punar api satata- nÃma-kÅrtana-mÃtrasya tatra prÃyaÓcittatvÃt | sarvÃparÃdha-k­d api ity Ãdy ukty-anusÃreïa nÃmÃparÃdha-yuktasya bhagavad-bhaktimato'py adha÷pÃta- lak«aïa-bhoga-niyamÃc ca | tata indrasyÃÓvamedhÃkhya-bhagavad-yajana- balena v­tra-hatyÃ-prav­ttis tu lokopadrava-ÓÃntiæ tadÅyÃsura-bhÃva- khaï¬anaæ cecchÆÃm ­«ÅïÃm aÇgÅk­tatvÃn na do«a iti mantavyam | (p137) atha dharma-vrata-tyÃgeti dharmÃdibhi÷ sÃmya-mananam api pramÃda÷ | aparÃdho bhavatÅty artha÷ | ata eva ca - vedÃk«arÃïi yÃvanti paÂhitÃni dvijÃtibhi÷ | tÃvanti hari-nÃmÃni kÅrtitÃni na saæÓaya÷ || ity atideÓenÃpi nÃmna eva mÃhÃtmyam ÃyÃti | uktaæ hi madhura-madhuram etan maÇgalaæ maÇgalÃnÃæ sakala-nigama-vallÅ-sat-phalaæ cit-svarÆpam iti | tathà ÓrÅ-vi«ïu-dharme - ­g-vedo hi yajur-veda÷ sÃma-vedo'py atharvaïa÷ | adhÅtÃs tena yenoktaæ harir ity ak«ara-dvayam || skÃnde pÃrvaty-uktau - mà ­co mà yajus tÃta mà sÃma paÂha ki¤cana | govindeti harer nÃma geyaæ gÃyasva nityaÓa÷ || pÃdme ÓrÅ-rÃmëÂottara-Óata-nÃma-stotre - vi«ïor ekaika-nÃmaiva sarva-vedÃdhikaæ matam [PadmaP 6.254.27] iti | atha aÓraddadhÃne ity Ãdinopade«Âur aparÃdhaæ darÓayitvopadeÓasyÃha - Órutveti | yata÷ ahaæ-mamÃdi-parama÷ ahantÃ-mamatÃdy-eka-tÃtparyeïa tasminn anÃdaravÃn ity artha÷ | nÃmaikaæ yasya vÃci smaraïa-patha-gatam ity Ãdau deha-draviïÃdi-nimittaka-pëaï¬a-Óabdenan ca daÓÃparÃdhà lak«yante pëaï¬a-mayatvÃt te«Ãm | tathà tad-vidhÃnÃm evÃparÃdhÃntaram uktaæ pÃdma-vaiÓÃkha-mÃhÃtmye - avamanya ca ye yÃnti bhagavat-kÅrtanaæ narÃ÷ | te yÃnti narakaæ ghoraæ tena pÃpena karmaïà || [PadmaP 5.96.63] iti | e«Ãæ cÃparÃdhÃnÃm ananya-prÃyaÓcittatvam evoktaæ tatraiva - nÃmÃparÃdha-yuktÃnÃæ nÃmÃny eva haranty agham | aviÓrÃnta-prayuktÃni tÃny evÃrtha-karÃïi ca || iti | atra sta-prabh­ti«v aparÃdhe tu tat-santo«Ãrtham eva santata-nÃma- kÅrtanÃdikaæ samucitam | ambarÅ«a-caritÃdau tad-eka- k«amyatvenÃparÃdhÃnÃæ darÓanÃt | uktaæ ca nÃma-kaumudyÃm -- mahad- aparÃdhasya bhoga eva nivartaka÷ tad-anugraho và iti | tasmÃd agaty- antarÃbhÃvÃt sÃdhÆktaæ etan-nirvidyamÃnÃnÃm [BhP 2.1.11] iti | || 2.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 265 || [266] evaæ ÓrÅ-nÃradenoktaæ b­han-nÃradÅye - mahimnÃm api yan-nÃmna÷ pÃraæ gantum anÅÓvara÷ | manavo'pi munÅndrÃÓ ca kathaæ taæ k«uïïa-dhÅr bhaje || iti | atha ÓrÅ-rÆpa-kÅrtanam | pratyÃkra«Âuæ nayanam abalà ity Ãdau - yac chrÅr vÃcÃæ janayati ratiæ kÅrtyamÃnà kavÅnÃm || [BhP 11.30.3] iti | yasya ÓrÅ-k­«ïa-rÆpasya ÓobhÃ-sampatti÷ kÅrtyamÃnà satÅ kavÅnÃæ tat- kÅrtakÃnÃæ vÃcÃæ tat-kÅrtane«v eva rÃgaæ janayati | athoktaæ ÓrÅ- catu÷sanena kÃmaæ bhava÷ sav­jinair niraye«u nastÃt [BhP 3.15.49] ity Ãdau | vÃcaÓ ca nas tulasivad yadi te'Çghri-ÓobhÃ÷ iti | || 11.30 || rÃjà ÓrÅ-Óukam || 266 || [267] atha guïa-kÅrtanam -- idaæ hi puæsas tapasa÷ Órutasya và svi«Âasya sÆktasya ca buddhi-dattayo÷ | avicyuto'rtha÷ kavibhir nirÆpito yad uttama÷Óloka-guïÃnuvarïanam || 267 || [BhP 1.5.22] (p138) Órutaæ vedÃdhyayanam | svi«Âaæ yÃgÃdi | sÆktaæ mantrÃdi-jaya÷ | buddha`aÓÃstrÅya-bodha÷ | dattaæ dÃnam | ete«Ãæ bhagavad-arpitÃnÃæ satÃm evÃvicyuto'rtha÷ nityaæ phalam | kiæ tat ? uttama÷Ólokasya guïÃnukÅrtanaæ yat | jÃtÃyÃm api guïÃnuvarïana-sÃdhyÃyÃæ parama-puru«Ãrtha-rÆpÃyÃæ ratau guïÃnuvarïanasya pratyuta nitya-nityollÃsÃd avicyutatvam uktam | tasmÃd avicyutatvena ratim evÃsya phalaæ sÆcayati | || 1.5 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ-vyÃsam || 267 || [268] atha lÅlÃ-kÅrtanam - Ó­ïvata÷ Óraddhayà nityaæ g­ïataÓ ca sva-ce«Âitam | kÃlena nÃti-dÅrghena bhagavÃn viÓate h­di || [BhP 2.8.3] nÃtidÅrghena svalpenaiva | viÓate sphurati | || 2.8 || ÓrÅ-parÅk«it || 268 || [269] tathà - m­«Ã giras tà hy asatÅr asat-kathà na kathyate yad bhagavÃn adhok«aja÷ | tad eva satyaæ tad u haiva maÇgalaæ tad eva puïyaæ bhagavad-guïodayam || [BhP 12.12.49] ity Ãdi | yad uttama÷Óloka-yaÓo'nugÅyate [BhP 12.12.50] asatÅr asatya÷ | asatÃæ bhagavatas tad-bhaktebhyaÓ cÃnye«Ãæ kathà yÃsu tÃ÷ | yad yÃsu gÅr«u na kathyate | uttama÷Ólokasya yaÓo'nugÅyaa iti tu yat tat tadÅya-lÅlÃmayÃnugÃnam eva | satyam ity Ãdi | kathaæ satyatvaæ maÇgalatvaæ ca | tatrÃha bhagavad-guïÃnÃm udayo gÃyaka-h­di sphÆrtir yasmÃt tat | tadÅya-rati-pradam ity artha÷ | skÃnde - yatra yatra mahÅpÃla vai«ïavÅ vartate kathà | tatra tatra harir yÃti gaur yathà suta-vatsalà || vi«ïudharme skÃnde ca bhagavad-uktau - mat-kathÃ-vÃcakaæ nityaæ mat-kathÃ-Óravaïe ratam | mat-kathÃ-prÅti-manasaæ nÃhaæ tyak«yÃmi taænaram || iti | atra cÃnugÅyata ity anena sukaïÂhatà ced gÃnam eva kartavyaæ tac ca praÓastam ity ÃyÃtam | evaæ nÃmÃdÅnÃm api | uktaæ ca - gÅtÃni nÃmÃni tad-arthakÃni gÃyan vilajjo vicared asaÇga÷ | evaæ-vrata÷ sva-priya-nÃma-kÅrtyà jÃtÃnurÃgo druta-citta uccai÷ || [BhP 12.2.37] iti | anyatra ca - yÃnÅha viÓva-vilayodbhava-v­tti-hetu÷ karmÃïy ananya-vi«ayÃïi hariÓ cakÃra | yas tv aÇga gÃyati Ó­ïoty anumodate và bhaktir bhaved bhagavati hy apavarga-mÃrge || [BhP 10.69.29] iti | gÃna-Óakty-abhÃve svasmÃd utk­«Âatarasya prÃptau và tac ch­ïoti | tadà Óakty-abhÃve tad anumodate'pÅty artha÷ | ÓrÅ-vi«ïu-dharme ÓrÅ-vi«ïÆktau - rÃgeïÃk­«yate ceto gÃndharvÃbhimukhaæ yadi | mayi buddhiæ samÃsthÃya gÃyethà mama sat-kathÃ÷ || iti | pÃdme ca kÃrttika-mÃhÃtmye ÓrÅ-bhagavad-uktau - nÃhaæ vasÃmi vaikuïÂhe yoginÃæ h­daye na ca | mad-bhaktà yatra gÃyanti tatra ti«ÂhÃmi nÃrada || te«Ãæ pÆjÃdikaæ gandha-dhÆpÃdyai÷ kriyate narai÷ | tena prÅtiæ parÃæ yÃmi na tathà mama pÆjanÃt || iti | te ca prÃïi-mÃtrÃïÃm eva paramopakartÃra÷ kim uta sve«Ãm | yathoktaæ nÃrasiæhe ÓrÅ-prahlÃdena - (page 139) te santa÷ sarva-bhÆtÃnÃæ nirupÃdhika-bÃndhavÃ÷ | ye n­siæha bhavan-nÃma gÃyanty uccair mudÃnvitÃ÷ || iti | atra ca bahubhir militvà kÅrtanaæ saÇkÅrtanam ity ucyate | tt tu camatkÃra- viÓe«a-po«Ãt pÆrvato'py adhikam iti j¤eyam | astra ca nÃma-saÇkÅrtane yathopadi«Âaæ kali-yuga-pÃvanÃvatÃreïa ÓrÅ-bhagavatà - t­ïÃd api sunÅcena taror api sahi«ïunà | amÃninà mÃnadena kÅrtanÅya÷ sadà hari÷ || [PadyÃvalÅ 32] iti | || 12.12 || ÓrÅ-sÆta÷ || 269 || [270} iyaæ ca kÅrtanÃkhyà bhaktir bhagavato dravya-jÃti-guïa-kriyÃbhir dÅna- janaika-vi«ayÃpÃra-karuïÃmayÅti Óruti-purÃïÃdi-viÓruti÷ | kalau ca dÅnatvaæ yathà brahma-vaivarte - ata÷ kalau tapo-yoga-vidyÃ-yÃj¤ÃdikÃ÷ kriyÃ÷ | sÃÇgÃ÷ bhavanti na k­tÃ÷ kuÓalair api dehibhi÷ || iti | ataeva kalau svabhÃvata evÃtidÅne«u loke«v ÃvirbhÆya tÃn anÃyÃsenaiva tat- tad-yuga-gata-mahÃsÃdhnÃnÃæ sarvam eva phalaæ dadÃnà sà k­tÃrthayati | ataeva tayaiva kalau bhagavato viÓe«ataÓ ca santo«o bhavati | tathà caivottamaæ loke tapa÷ ÓrÅ-hari-kÅrtanam | kalau yuge viÓe«eïa vi«ïu-prÅtyai samÃcaret || iti skÃnda-cÃturmÃsya-mÃhÃtmya-vacanÃnusÃreïa | tad evam Ãha - k­te yad dhyÃyato vi«ïuæ tretÃyÃæ yajato makhai÷ | dvÃpare paricaryÃyÃæ kalau tad dhari-kÅrtanÃt || [BhP 12.3.52] yad yat k­tÃdi«u tena tena sÃdhanena syÃt tat sarvaæ kalau hari-kÅrtanÃd bhavatÅti | anyatra ca [ViP 6.2.17] - dhyÃyan k­te yajan yaj¤ais tretÃyÃæ dvÃpare'rcayan | yad Ãpnoti tad Ãpnoti kalau saÇkÅrtya keÓavam || iti | ||12.3|| ÓrÅ-Óuka÷ || 270 || [271] ataeva - kaliæ sabhÃjayanty Ãryà guïa-j¤Ã÷ sÃra-bhÃgina÷ | yatra saÇkÅrtanenaiva sarva-svÃrtho'bhilabhyate || [BhP 11.5.36] guïa-j¤Ã÷ kÅrtana-pracÃra-rÆpaæ tad-guïaæ jÃnanta÷ | ataeva tad-do«a- grahaïÃt sÃra-bhÃgina÷ sÃra-mÃtra-grahaïÃ÷ kaliæ sabhÃjayanti | guïam eva darÓayati yatra pracÃritena saÇkÅrtanenaiva sÃdhanÃntara-nirapek«eïa tenety artha÷ | sarvo dhyÃnÃdibhi÷ k­tÃdi«u sÃdhana-sahasrai÷ sÃdhya÷ | [272] kÅrtanasyaiva mahimÃnam Ãha - na hy ata÷ paramo lÃbho dehinÃæ bhrÃmyatÃm iha | yato vindeta paramÃæ ÓÃntiæ naÓyati saæs­ti÷ || [BhP 11.5.37] ata÷ kÅrtanÃt | yato yasmÃt kÅrtanÃt | paramÃæ ÓÃntiæ Óamo man-ni«Âhatà buddhi÷ iti bhagavad-vÃkyÃnusÃreïa dhyÃnÃdibhir apy asÃdhyÃæ sarvotk­«ÂÃæ bhagavan-ni«ÂhÃæ prÃpnoti | anu«aÇgeïa (page 140) saæsÃraÓ ca naÓyati | ata eva dhyÃna-ni«Âhà api k­tÃdi-prajà etÃd­ÓÅæ bhagavan- ni«ÂhÃæ na prÃptavatya÷ | mahÃ-bhÃgavatà nityaæ kalau kurvanti kÅrtanam iti skÃndÃdy-anusÃreïa k­tÃdi«u prajà rÃjan kalÃv icchanti sambhavam tÃd­Óa-ni«ÂhÃ-kÃraïaæ kÅrtana-mÃhÃtmyaæ ca | dÅnaika-k­pÃtiÓaya-ÓÃlinà bhagavatà tadÃnÅæ tat-tat-sÃmarthyÃvasare yasmÃt na prakÃÓitaæ tasmÃt dhyÃnÃdi-samarthÃs tÃ÷ prajà jihvau«Âha-spandana-mÃtrasya nÃtisÃdhanatvaæ bhaved iti matvà tan na ÓraddhitavatyaÓ ca | [273] tata÷ kali-prajÃnÃæ parama-bhagavan-ni«ÂhatÃæ Órutvà tad-arthaæ kalÃv eva kevalaæ nija-janma prÃrthayanta ity Ãha - k­tÃdi«u prajà rÃjan kalÃv icchanti sambhavam | kalau khalu bhavi«yanti nÃrÃyaïa-parÃyaïÃ÷ || [BhP 11.5.35] tat-parÃyaïatvam atra tadÅya-premÃtiÓayavattvam | etad eva paramÃæ ÓÃntim ity anena kÃrya-dvÃrà vya¤jitaæ muktÃnÃm api siddhÃnÃæ nÃrÃyaïa- parÃyaïa÷ sudurlabha÷ praÓÃntÃtmà [BhP 6.14.5] ity atra yadvat | atra kali-saÇgena kÅrtanasya guïotkar«a iti na vaktavyaæ bhakti-mÃtre kÃla- deÓa-niyamasya ni«iddhatvÃt | viÓe«ato nÃmopalak«ya ca vi«ïu-dharme ca cakrÃyudhasya nÃmÃni sadà sarvatra kÅrtayet iti | skÃnda eva ca - na deÓa-kÃlÃvasthÃtma-Óuddhy-Ãdikam apek«ate | kintu svatantram evaidaæ tan nÃma kÃmita-kÃmadam || iti | vi«ïu-dharme ca - kalau k­ta-yugaæ tasya kalis tasya k­te yuge | yasya cetasi govindo h­daye yasya nÃcyuta || iti | na ca kalÃv anya-sÃdhana-samarthatvÃd eva tenÃlpenÃpi mahat phalaæ bhavati na tu tasya garÅyastveneti mantavyam | yasmin nyasta-matir na yÃti narakaæ svargo'pi yac-cintane vighno yatra niveÓitÃtma-manasÃæ brÃhmo'pi loko'lpaka÷ | muktiæ cetasi ya÷ sthito'mala-dhiyÃæ puæsÃæ dadÃty avyaya÷ kiæ citraæ yad aghaæ prayÃti vilayaæ tatrÃcyute kÅrtite || [ViP 6.8.57} iti samÃdhi-paryantÃd api smaraïÃt kaumutyena kÅrtanasyaiva garÅyastvaæ ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe darÓitam | ataevoktam etan-nirvidyamÃnÃnÃæ [BhP 2.1.11] ity Ãdi | tathà ca - aghacchit-smaraïaæ vi«ïor bahv-ÃyÃsena sÃdhyate | o«Âha-spandana-mÃtreïa kÅrtanaæ tu tato varam || iti vai«ïava-cintÃmaïau | yena janma-Óatai÷ pÆrvaæ vÃsudeva÷ samarcita÷ | tan-mukhe hari-nÃmÃni sadà ti«Âhanti bhÃrata || ity anyatra | sarvÃparÃdha-k­d api ity Ãdi-nÃmÃparÃdha-bhajana-stotre ca | tasmÃt sarvatraiva yuge ÓrÅmat-kÅrtanasya samÃnam eva sÃmarthyam | kalau ca ÓrÅ- bhagavatà k­payà tad grÃhyata ity apek«ayaiva tatra ta-praÓaæseti sthitam | ataeva yadyapi anya-bhakti÷ kalau kartavyà tadà tat-saæyogenaivety uktam -- yaj¤ai÷ saÇkÅrtana-(page 141) prÃyair yajanti hi su-medhasa÷ [BhP 11.5.29] iti | atra ca svatantram eva nÃma-kÅrtanam atyanta-praÓastam - harer nÃma harer nÃma harer nÃmaiva kevalam | kalau nÃsty eva nÃsty eva nÃsty eva gatir anyathà || ity Ãdau | tasmÃt sÃdhÆktaæ kaliæ sabhÃjayanty ÃryÃ÷ [BhP 11.5.3] ity Ãdi-trayam || ||11.5|| ÓrÅ-karabhÃjano nimim || 271-273 || [274] tad evaæ kalau nÃma-kÅrtana-pracÃra-prabhÃveïaiva parama-bhagavat- parÃyaïatva-siddhir darÓità | tatra pëaï¬a-praveÓena nÃmÃparÃdhino ye te«Ãæ tu tad-bahirmukhatvam eva syÃd iti vyatirekeïa tad dra¬hayati - kalau na rÃjan jagatÃæ paraæ guruæ tri-loka-nÃthÃnata-pÃda-paÇkajam | prÃyeïa martyà bhagavantam acyutaæ yak«yanti pëaï¬a-vibhinna-cetasa÷ || yan-nÃmadheyaæ mriyamÃïa Ãtura÷ patan skhalan và vivaÓo g­ïan pumÃn | vimukta-karmÃrgala uttamÃæ gatiæ prÃpnoti yak«yanti na taæ kalau janÃ÷ || [BhP 12.3.37-38] spa«Âam || || 12.3 || ÓrÅ-Óuka÷ || 274 || [275] tad evaæ kÅrtanaæ vyÃkhyÃtam | tatrÃsmin kÅrtane nija-dainya-nijÃbhÅ«Âa- vij¤apti-stava-pÃÂhÃv apy antarbhÃvyau | tathà tatra ÓrÅ-bhÃgavata-sthita- nÃmÃdi-kÅrtanaæ tu pÆrvavad anyadÅyà nÃmÃdi-kÅrtanÃd adhikaæ j¤eyam | kalau tu praÓastaæ tat | k­«ïe svadhÃmopagate dharma-j¤ÃnÃdibhi÷ saha | kalau na«Âa-d­ÓÃm e«a purÃïÃrko'dhunodita÷ || [BhP 1.3.42] iti | atha ÓaraïÃpatty-Ãdibhi÷ ÓuddhÃnta÷-karaïaÓ cet etan-nirvidhyamÃnÃnÃm icchatÃm akutobhayam [BhP 2.1.11] ity Ãdy-uktatvÃn nÃma- kÅrtanÃparityÃgena smaraïaæ kuryÃt | tac ca manasÃnusandhÃnam | yad eva nÃmÃdi-sambandhitvena bahu-vidhaæ bhavati | tatra smaraïa-sÃmÃnyam - etÃvÃn yoga Ãdi«Âo mac-chi«yai÷ sanakÃdibhi÷ | sarvatomana Ãk­«ya mayy addhÃveÓyate yathà || [BhP 11.13.14] yathà yathÃvat mayy ÃveÓyata ity etÃvÃn ity artha÷ | tathà ca skÃnde brahmoktau - Ãlo¬ya sarva-ÓÃstrÃïi vicÃrya ca puna÷ puna÷ ityÃdi || || 11.13 || ÓrÅ-bhagavÃn || 275 || [276] tatra nÃma-smaraïam - harer nÃma paraæ japyaæ dhyeyaæ geyaæ nirantaram | kÅrtanÅyaæ ca bahudhà nirv­tÅr bahudheycchatà || iti jÃbÃli-saæhitÃdy-anusÃreïa j¤eyam | nÃma-smaraïaæ tu ÓuddhÃnta÷- karaïatÃm apek«ate | tat kÅrtanÃc cÃvaram iti mÆle tu nodÃraraïa- spa«Âatà | rÆpa-smaraïam Ãha - avism­ti÷ k­«ïa-padÃravindayo÷ k«iïoty abhadrÃïi ca Óaæ tanoti | sattvasya Óuddhiæ paramÃtma-bhaktiæ j¤Ãnaæ ca vij¤Ãna-virÃga-yuktam || [BhP 12.12.50] (page 142) paramÃtmani ÓrÅ-k­«ïe prema-lak«aïÃæ bhaktim iti mukhyaæ phalam anyÃni tv Ãnu«aÇgikÃïi | || 12.12 || ÓrÅ-sÆta÷ || 276 || [277] kiæ ca - smarata÷ pÃda-kamalam ÃtmÃnam api yacchati | kiæ nv artha-kÃmÃn bhajato nÃty-abhÅ«ÂÃn jagad-guru÷ || [BhP 10.80.11] smarata÷ smarate | sÃk«Ãt prÃdurbhÆya ÃtmÃnaæ smartur vaÓÅkarotÅty artha÷ | arthakÃmÃn iti bahuvacanaæ mok«am apy antarbhÃvayait liÇga- samavÃya-nyÃyena | yasmÃd evaæ tan-mÃhÃtmyaæ tasmÃd eva gÃru¬e'pÅdam uktam | ekasminn apy atikrÃnte muhÆrte dhyÃna-varjite | dasyubhir mu«itenaiva yuktam Ãkrandituæ bh­Óam || iti | || 10.80 || ÓrÅdÃma-vipra-bhÃryà tam || 277 || [278] atha pÆrvavat krama-sopÃna-rÅtyà sukha-labhyaæ guïa-parikara-sevÃ-lÅlÃ- smaraïaæ cÃnusandheyam | tad idaæ smaraïaæ pa¤ca-vidham | yat ki¤cid anusandhÃnaæ smaraïam | sarvataÓ cittam Ãk­«ya sÃmÃnyÃkÃreïa mano- dhÃraïaæ dhÃraïà | viÓe«ato rÆpÃdi-vicintanaæ dhyÃnam | am­ta-dhÃrÃvad avicchinnaæ tad dhruvÃnusm­ti÷ | dhyeya-mÃtra-sphuraïaæ samÃdhir iti | tatra smaraïam - yena kenÃpy upÃyena sm­to nÃrÃyaïo'vyaya÷ | api pÃtaka-yuktasya prasanna÷ syÃn na saæÓaya÷ || [NÃrP 1.1.77] iti b­han-nÃradÅyÃdau | dhÃraïà - vi«ayÃn dhyÃyataÓ cittaæ vi«aye«u visajjate | mÃm anusmarataÓ cittaæ mayy eva pravilÅyate || [BhP 11.14.27] ity Ãdau | dhyÃnam -- bhagavac-caraïa-dvandva-dhyÃnaæ nirdvandvam Åritam | pÃpino'pi prasaÇgena vihitaæ suhitaæ param || iti nÃrasiæhÃdau | tatra nirdvandavaæ ÓÅto«ïÃdimaya-du÷kha-paramparÃtÅtam | Åritaæ ÓÃstra- vihitam | tac ca pÃpino'pi prasaÇgenÃpi param utk­«Âaæ suhitaæ vihitaæ tatraivety artha÷ | dhruvÃnusm­tiÓ ca mad-guïa-sm­ti-mÃtreïa [BhP 3.29.10] ity Ãdau tribhuvana-vibhava-hetave'py akuïÂha-sm­ti÷ [BhP 11.2.51] ity Ãdau ca | e«aiva ÓrÅ-rÃmÃnuja-bhagavat-pÃdai÷ prathama-sÆtre darÓitÃsti | samÃdhim Ãha - tayor Ãgamanaæ sÃk«Ãd ÅÓayor jagad-Ãtmano÷ | na veda ruddha-dhÅ-v­ttir ÃtmÃnaæ viÓvam eva ca || [BhP 12.10.9] tayo rudra-tat-patnyo÷ | bhagavad-aæÓa-tac-chaktitvÃt jagad-Ãtmano÷ tat- pravartakayor api | tatra hetu÷ ruddha-dhÅ-v­ttir bhagavad-Ãvi«Âa-citta÷ bhaktiæ parÃæ bhagavati labdhavÃn [BhP 12.10.6] iti pÆrvokte÷ | tasmÃd asampraj¤Ãta-nÃmno brahma-samÃdhito bhinna evÃsau | || 12.10 || ÓrÅ-sÆta÷ || 278 || [279] kvacil lÅlÃdi-yukte ca tasminn ananyà sphÆrti÷ samÃdhi÷ syÃt | yathÃha - urukramasyÃkhila-bandha-muktaye samÃdhinÃnusmara tad-vice«Âitam || [BhP 1.5.13] (page 143) iti spa«Âam | etad-rÆpo dÃsÃdi-bhaktÃnÃm | pÆrvaæ tu prÃya÷ ÓÃnta- bhaktÃnÃm | sva-sukha-nibh­ta-cetÃs tad-vyudastÃnya-bhÃvo'py ajita-rucira- lÅlÃk­«Âa-sÃra÷ [BhP 12.12.69] ity Ãdy-uktibhya÷ | || 1.5 || ÓrÅ-nÃrado vyÃsam || 279 || [280] atha ruci÷ ÓaktiÓ ca cet tad-aparityÃgena pÃda-sevà ca kartavyà | sevà smaraïa-siddhy-arthaæ ca sà kaiÓcit kriyate | tathà ca vi«ïu-rahasye parameÓvara-vÃkyam -- na me dhyÃna-ratÃ÷ samyag yogina÷ paritu«Âaye | tathà bhaktiÓ ca devar«e kriyÃ-yoga-ratà yathà | kriyÃkrameïa yogo'pi dhyÃnina÷ sampravartate || iti | yogo'tra samÃdhi÷ | pÃda-sevÃyÃæ pÃda-Óabdo bhaktyaiva nirdi«Âa÷ | tata÷ sevÃyÃ÷ sÃdaratvaæ vidhÅyate | sevà ca kÃla-deÓÃdy-ucità paricaryÃdi- paryÃyà | sà yathà - yat-pÃda-sevÃbhirucis tapasvinÃm aÓe«a-janmopacitaæ malaæ dhiya÷ | sadya÷ k«iïoty anvaham edhatÅ satÅ yathà padÃÇgu«Âha-vini÷s­tà sarit || [BhP 4.21.31] tapasvinÃæ saæsÃra-taptÃnÃm alaæ tat-tad-vÃsanÃm | tat-pÃdasyaivai«a mahimeti d­«ÂÃntenÃha yatheti | || 4.21 || p­thu÷ ÓrÅ-vi«ïum || 280 || [281] tathà - na kÃmaye'nyaæ tava pÃda-sevanÃd aki¤cana-prÃrthyatamÃd varaæ vibho | ÃrÃdhya kas tvÃæ hy apavarga-daæ hare v­ïÅta Ãryo varam Ãtma-bandhanam || [BhP 10.51.55] aki¤canà mok«a-paryanta-kÃmanÃ-rahitÃ÷ | tatra hetu÷ tvÃm ÃrÃdhya kas tvÃm apavargadaæ santaæ apavargadatayÃvirbhavantaæ v­ïÅta samÃÓrayetety artha÷ | varam ity avyayam Å«at priye | varam Ãtmano bandhanam eva v­ïÅta | anantaraæ cÃsya tasmÃd vis­jyÃÓi«a÷ [BhP 10.51.56] ity Ãdi-vÃkye nira¤janam ity Ãdi | atra sevya-pÃdatvenaiva prÃptasya tasya puru«ottamasya sac-cid-Ãnandatvam evÃbhipretam | || 10.51 || mucukunda÷ ÓrÅ-bhagavantam || 282 || [283] atra pÃda-sevÃyÃæ ÓrÅ-mÆrti-darÓana-sparÓa-parikramÃnuvrajana-bhagavan- mandira-gaÇgÃ-puru«ottama-dvÃrakÃ-mathurÃdi-tadÅya-tÅrtha-snÃna- gamanÃdayo'py antarbhÃvyÃ÷ | tat-parikara-prÃyatvÃt | yÃvaj-jÅvaæ tan- mandirÃdi-nivÃsas tu ÓaraïÃpattÃv antarbhavati | gaÇgÃdÅnÃæ tat-stha-prÃïi- v­ndÃnÃæ ca parama-bhÃgavatatvam eveti | pak«e tu tat-sevÃdikaæ mahat- sevÃdÃv eva paryavasyati | tato gaÇgÃdi«v api bhakti-nidÃnatvaæ bhavet | ataeva - ÓuÓrÆ«o÷ ÓraddadhÃnasya vÃsudeva-kathÃ-ruci÷ | syÃn mahat-sevayà viprÃ÷ puïya-tÅrtha-ni«evaïÃt || [BhP 1.2.16] (page 144) ity atra puïya-tÅrtha-Óabdoktasya gaÇgÃde÷ p­thak-kÃraïatvaæ vyÃkhyeyam | yathà t­tÅye -- yat-pÃda-ni÷s­ta-sarit-pravarodakena tÅrthena mÆrdhny adhik­tena Óiva÷ Óivo'bhÆt [BhP 3.28.22] iti | Óivatvaæ nÃma hy atra parama- sukha-prÃptir iti ÂÅkÃ-k­n-matam | tÃd­Óa-sukhatvaæ ca bhaktÃv eva paryavasitam | tata Ærdhvaæ sukhÃntarÃbhÃvÃt | brÃhme puru«ottamam uddiÓya - aho k«etrasya mÃhÃtmyaæ samantÃd daÓa-yojanam | divi«Âhà yatra paÓyanti sarvÃn eva caturbhujÃn || skÃnde - saævatsaraæ và «aï-mÃsÃn mÃsaæ mÃsÃrdham eva và | dvÃrakÃ-vÃsina÷ sarva-narà nÃryaÓ caturbhujÃ÷ || pÃdma-pÃtÃla-khaï¬e - aho madhupurÅ dhanyà vaikuïÂhÃc ca garÅyasÅ | dinam ekaæ nivÃsena harau bhakti÷ prajÃyate || Ãdi-vÃrÃhe tÃm uddiÓya janma-bhÆmi÷ priyà mama iti | e«u ca svopÃsanÃ- sthÃnam adhikaæ sevyam | ÓrÅ-k­«ïasya pÆrïa-bhagavattvÃt tat-sthÃnaæ tu sarve«Ãm eva pÆrïa-puru«Ãrthadaæ bhavet | ataeva ÃdivÃrÃhe - mathurÃæ ca parityajya yo'nyatra kurute ratim | mƬho bhramati saæsÃre mohito mama mÃyayà || iti | tad evaæ tulasÅ-sevà ca sat-sevÃyÃm antarbhÃvyà parama-bhagavat-priyatvÃt tasyÃ÷ | yathà agastya-saæhitÃyÃæ gÃru¬a-saæhitÃyÃæ ca - vi«ïos trailokya-nÃthasya rÃmasya janakÃtmajà | priyà tathaiva tulasÅ sarva-lokaika-pÃvanÅ || iti | skÃnde - ratiæ badhnÃti nÃnyatra tulasÅ-kÃnanaæ vinà | deva-devo jagat-svÃmÅ kali-kÃle viÓe«ata÷ || nirÅk«ità narair yais tu tulasÅ-vana-vÃÂikà | ropità yais tu vidhinà samprÃptaæ paramaæ padam || skÃnda eva tulasÅ-stave - tulasÅ-nÃma-mÃtreïa prÅïÃty asura-darpa-hà iti | tad evaæ pÃda-sevà vyÃkhyÃtà | prasaÇga-saÇgatyà gaÇgÃdi-sevà ca | tac cÃgamoktÃvÃhanÃdi-kramakam | tan-mÃrge Óraddhà ced ÃÓrita-mantra- gurus taæ viÓe«ata÷ p­cchet | tathodÃh­tam - labdhvÃnugraha ÃcÃryÃt tena sandarÓitÃgama÷ [BhP 11.3.48] ity Ãdinà | yadyapi ÓrÅ-bhÃgavata-mate pa¤carÃtrÃdivad arcana-mÃrgasyÃvaÓyakatvaæ nÃsti, tad vinÃpi ÓaraïÃpatty-ÃdÅnÃm ekatareïÃpi puru«Ãrtha-siddher abhihitatvÃt, tathÃpi ÓrÅ-nÃradÃdi-vartmÃnusaradbhi÷ ÓrÅ-bhagavatà saha sambandha-viÓe«aæ dÅk«Ã-vidhÃnena ÓrÅ-guru-caraïa-sampÃditaæ cikÅr«adbhi÷ k­tÃyÃæ dÅk«ÃyÃm arcanam avaÓyaæ kriyetaiva | divyaæ j¤Ãnaæ yato dadyÃt kuryÃt pÃpasya saÇk«ayam | tasmÃd dÅk«eti sà proktà deÓikais tattva-kovidai÷ || ato guruæ praïamyaivaæ sarvasvaæ vinivedya ca | g­hïÅyÃd vai«ïavaæ mantraæ dÅk«Ã-pÆrvaæ vidhÃnata÷ || [HBV 2.9-10] (page 145) ity ÃgamÃt | divyaæ j¤Ãnaæ hy atra ÓrÅmati mantre bhagavat-svarÆpa-j¤Ãnaæ, tena bhagavatà sambandha-viÓe«a-j¤Ãnaæ ca | yathà pÃdmottara-khaï¬ÃdÃv a«ÂÃk«arÃdikam adhik­tya viv­tam asti ye tu sampattimanto g­hasthÃs te«Ãæ tv arcana-mÃrga eva mukhya÷ | yathoktaæ ÓrÅ-vÃsudevaæ prati munibhi÷ - ayaæ svasty-ayana÷ panthà dvi-jÃter g­ha-medhina÷ | yac chraddhayÃpta-vittena Óuklenejyeta pÆru«a÷ || [BhP 10.84.37] iti | tad ak­tvà hi ni«ki¤canavat kevala-smaraïÃdi-ni«Âhatve vitta-ÓÃÂhya- vipratipatti÷ syÃt | para-dvÃrà tat-sampÃdanaæ vyavahÃra- ni«ÂhatvasyÃlasatvasya và pratipÃdakam | tato'ÓraddhÃmayatvÃd dhinam eva tat | tataÓ ca yo'mÃyayà satatayÃnuv­ttyà ity Ãdy-upadeÓÃd bhraÓyet | kiæ ca g­hasthÃnÃæ paricaryÃ-mÃrge dravya-sÃdhyatayÃrcana-mÃrgÃd aviÓe«eïa prÃpte'py arcana-mÃrgasyaiva prÃdhÃnyam atyanta-vidhi- sÃpek«atvÃt te«Ãm | tathà gÃrhasthya-dharmasya devatÃ-yÃgasya ÓÃkhÃ- pallavÃdi-seka-sthÃnÅyasya mÆla-seka-rÆpaæ tad-arcanam ity api tad-akaraïe mahÃn do«a÷ | ata÷ skÃnde ÓrÅ-prahlÃda-vÃkyam - keÓavÃrcà g­he yasya na ti«Âhati mahÅpate | tasyÃnnaæ naiva bhoktavyam abhak«yeïa samaæ sm­tam || iti | dÅk«itÃnÃæ tu sarve«Ãæ tad-akaraïe naraka-pÃta÷ ÓrÆyate | yathà vi«ïu- dharmottare - eka-kÃlaæ dvi-kÃlaæ và tri-kÃlaæ pÆjayed dharim | apÆjya-bhojanaæ kurvan narakÃïi vrajen nara÷ || ity Ãdi | aÓaktam ayogyaæ prati ca Ãgneye - pÆjitaæ pÆjyamÃnaæ và ya÷ paÓyed bhaktimato harim | Óraddhayà modayed yas tu so'pi yoga-phalaæ labhet || iti | yogo'tra pa¤carÃtrÃdy-ukta÷ kriyÃ-yoga÷ | kvacid atra mÃnasa-pÆjà ca vihitÃsti | tathà ca pÃdmottara-khaï¬e - sÃdhÃraïaæ hi sarve«Ãæ mÃnasejyà nÌïÃæ priyà iti | kiæ cÃsminn arcana-mÃrge'vaÓyaæ vidhir apek«aïÅya÷ | tata÷ pÆrvaæ dÅk«Ã kartavyà | atha ÓÃstrÅyaæ vidhÃnaæ ca Óik«aïÅyam | dÅk«Ã yathÃgame -- dvijÃnÃm anupetÃnÃæ sva-karmÃdhyayanÃdi«u | yathÃdhikÃro nÃstÅha syÃc copanayanÃd anu || tathÃtrÃdÅk«itÃnÃæ tu mantra-devÃrcanÃdi«u | nÃdhikÃro'sty ata÷ kuryÃd ÃtmÃnaæ Óiva-saæstutam || [HBV 2.3-4] iti | ÓÃstrÅya-vidhÃnaæ ca yathà vi«ïu-rahasye - avij¤Ãya vidhÃnoktaæ hari-pÆjÃ-vidhi-kriyÃm | kurvan bhaktyà samÃpnoti Óata-bhÃgaæ vidhÃnata÷ || iti | bhaktyà paramÃdareïaiva Óata-bhÃgavaæ prÃpnoti | anyathà tÃv antam api nety artha÷ | vidhau tu vai«ïava-sampradÃyÃnusÃra eva pramÃïam | yato vi«ïu-rahasye - arcayanti sadà vi«ïuæ mano-vÃk-kÃya-karmabhi÷ | te«Ãæ hi vacanaæ grÃhyaæ te hi vi«ïu-samà matÃ÷ || kaurme - saæsp­«Âvà vai«ïavÃn viprÃn vi«ïu-ÓÃstra-viÓÃradÃn | cÅrïa-vratÃn sadÃcÃrÃn tad uktaæ yatnataÓ caret || (page 146) vai«ïava-tantre - ye«Ãæ gurau ca japye ca vi«ïau ca paramÃtmani | nÃsti bhakti÷ sadà te«Ãæ vacanaæ parivarjayet || iti | tathÃha evaæ sadà ity Ãdau tan-ni«Âha-viprÃbhihita÷ ÓaÓÃsa ha [BhP 3.4.18] iti | ambarÅ«a iti prakaraïa-labdham || || 9.4 || ÓrÅ-Óuka÷ || 286 || [287] nanu bhagavan-nÃmÃtmakà eva mantrÃ÷ | tatra viÓe«eïa nama÷-ÓabdÃdy- alaæk­tÃ÷ ÓrÅbhagavatà ÓrÅmad-­«ibhiÓ cÃhita-Óakti-viÓe«Ã÷ ÓrÅbhagavatà samam Ãtma-sambandha-viÓe«a-pratipÃdakÃÓ ca | tatra kevalÃni ÓrÅbhagavan-nÃmÃny api nirapek«Ãïy eva parama-puru«Ãrtha-phala- paryanta-dÃna-samarthÃni | tato mantre«u nÃmato'py adhika-sÃmarthye labdhe kathaæ dÅk«Ãdy-apek«Ã | ucyate | yadyapi svarÆpato nÃsti tathÃpi prÃya÷ svabhÃvato dehÃdi-sambandhena kadartha-ÓÅlÃnÃæ vik«ipta-cittÃnÃæ janÃnÃæ tat-tat-saækocÅkaraïÃya ÓrÅmad-­«i-prabh­tibhir atrÃrcana-mÃrge kvacit kvacit kÃcit kÃcin maryÃdà sthÃpitÃsti | tatas tad-ullaÇghane ÓÃstraæ prÃyaÓcittam udbhÃvayati | tata ubhayam api nÃsama¤jasam iti tatra tat-tad-apek«Ã nÃsti | yathà ÓrÅ- rÃmacandram uddiÓya rÃmÃrcana-candrikÃyÃæ - vai«ïave«v api mantre«u rÃma-mantrÃ÷ phalÃdhikÃ÷ | gÃïapaty-Ãdi-mantrebhya÷ koÂi-koÂi-guïÃdhikÃ÷ || vinaiva dÅk«Ãæ viprendra puraÓcaryÃæ vinaiva hi | vinaiva nyÃsa-vidhinà japa-mÃtreïa siddhidÃ÷ || iti | evaæ sÃdhyatvÃdi-parÅk«Ãnapek«Ã ca kvacit ÓrÆyate | yathoktaæ mantra- deva-prakÃÓikÃyÃm - saura-mantrÃÓ ca ye'pi syur vai«ïavà nÃrasiæhakÃ÷ | sÃdhya-siddha-susiddhÃri-vicÃra-parivarjitÃ÷ || iti | tantrÃntare - n­siæhÃrka-varÃhÃïÃæ prasÃda-pravaïasya ca | vaidikasya ca mantrasya siddhÃdÅn naiva Óodhayet || iti | sanat-kumÃra-saæhitÃyÃm - sÃdhya÷ siddha÷ susiddhaÓ ca ariÓ caiva ca nÃrada | gopÃle«u na boddhavya÷ sva-prakÃÓo yata÷ sm­ta÷ || anyatra - sarve«u varïe«u tathÃÓrame«u nÃrÅ«u nÃnÃhvaya-janmabhe«u | dÃtà phalÃnÃm abhivächitÃnÃæ prÃg eva gopÃlaka-mantra e«a÷ || ity Ãdi | maryÃdà yathà brahma-yÃmale - Óruti-sm­ti-purÃïÃdi-pa carÃtra-vidhiæ vinà | aikÃntikÅ harer bhaktir utpÃtÃyaiva kalpate || ittham abhipretaæ ÓrÅ-p­thivyà caturthe - asmin loke'thavÃmu«min munibhis tattva-darÓibhi÷ | d­«Âà yogÃ÷ prayuktÃÓ ca puæsÃæ Óreya÷-prasiddhaye || tÃn Ãti«Âhati ya÷ samyag upÃyÃn pÆrva-darÓitÃn | avara÷ Óraddhayopeta upeyÃn vindate'¤jasà || tÃn anÃd­tya yo'vidvÃn arthÃn Ãrabhate svayam | tasya vyabhicaranty arthà ÃrabdhÃÓ ca puna÷ puna÷ || [BhP 4.18.3-5] ataevoktaæ pÃdme ÓrÅ-nÃrÃyaïa-nÃrada-saævÃde - (page 147) mad-bhakto yo mad-arcÃæ ca karoti vidhivad ­«e | tasyÃntarÃyÃ÷ svapne'pi na bhavanty abhayo hi sa÷ || iti | tad etad-arcanaæ dvividhaæ kevalaæ karma-miÓraæ ca | tayo÷ pÆrvaæ nirapek«ÃïÃæ ÓraddhÃvatÃæ darÓitam Ãvirhotreïa ya ÃÓu h­daya-granthim ity Ãdau | uktaæ ca ÓrÅ-nÃradena - yadà yasyÃnug­hïÃti bhagavÃn atma-bhÃvita÷ | na jahÃti matiæ loke vede ca parini«ÂhitÃm || [BhP 4.29.47] iti | atra ÓrÅmad-agastya-saæhità ca -- yathà vidhi-ni«edhau ca muktaæ naivopasarpata÷ | tathà na sp­Óato rÃmopÃsakaæ vidhi-pÆrvakam || iti | uttaraæ vyavahÃra-ce«ÂÃtiÓayavattÃyÃd­cchika-bhakty- anu«ÂhÃnavatÃdilak«aïa-lak«ita-ÓraddhÃnÃæ tathà tad-vaiparÅtya-lak«ita- ÓraddhÃnÃm ai prati«ÂhitÃnÃæ bhakti-vÃrtÃnabhij¤a-buddhi«u sÃdhÃraïa- vaidika-karmÃnu«ÂhÃna-lopo'pi mÃbhÆd iti loka-saÇgraha-parÃïÃæ g­hasthÃnÃæ darÓitam | yathà na hy anto'nanta-pÃrasya [BhP 11.27.6] ity Ãdau - sandhyopÃstyÃdi-karmÃïi vedenÃcoditÃni me | pÆjÃæ tai÷ kalpayet samyak-saÇkalpa÷ karma-pÃvanÅm || [BhP 11.27.11] ity Ãdi | spa«Âam | || 11.27 || ÓrÅ-bhagavÃn || 284 || [285] ÓrÅ-nÃrada-pa¤carÃtre caivam eva ÓrÅ-nÃrÃyaïa-vÃkyaæ ÓrÃddha- kathanÃrambhe - nÃcared yas tu siddho'pi laukikaæ dharmam agrata÷ | upaplavÃc ca dharmasya glÃnir bhavati nÃrada÷ || vivekaj¤air ata÷ sarvair lokÃcÃro yathÃ-sthita÷ | Ãdeha-pÃtÃd yatnena rak«aïÅya÷ prayatnata÷ || iti | ete«Ãæ ca dvividhà karma-vyavasthà ÓrÅ-nÃrada-pa¤carÃtrÃdau antaryÃmi- ÓrÅ-bhagavad-d­«Âyaiva sarvÃrÃdhÃnaæ vihitaæ vi«ïu-yÃmalÃdau tu - vi«ïu-pÃdodakenaiva pitÌïÃæ tarpaïa-kriyà | vi«ïor niveditÃnnena ya«Âavyaæ devatÃntaram || ity Ãdi-prakÃreïa vihitam iti | ye tu tatra ÓrÅ-bhagavat-pÅÂhÃvaraïa-pÆjÃyÃæ gaïeÓa-durgÃdyà vartante te hi vi«vaksenÃdivad bhagavato nitya-vaikuïÂha-sevakÃ÷ | tataÓ ca te gaïeÓa- durgÃdyÃ, ye pare mÃyÃ-ÓaktyÃtmakà gaïeÓa-durgÃdyÃs te tu na bhavanti | na yatra mÃyà kim utÃpare hare÷ [BhP 2.9.10] iti dvitÅyokte÷ | tato bhagavat- svarÆpa-bhÆta-ÓaktyÃtmakà eva te | yata eva ca ÓrÅ-k­«ïa-svarÆpa-bhÆta- Óakti-v­tti-viÓe«asyÃdhi«ÂhÃt­tvaæ ÓrÆti-tantrÃdi«v Ãdi«v api d­Óyate | yathà nÃrada-pa¤carÃtre Óruti-vidyÃ-saævÃde - bhaktir bhajana-sampattir bhajate prak­ti÷ priyam | j¤Ãyate'tyanta-du÷khena seyaæ prak­tir Ãtmana÷ || durgeti gÅyate sadbhir akhaï¬a-rasa-vallabhà || iti | ataeva ÓrÅ-bhagavad-abhedenoktaæ gautamÅya-kalpe - ya÷ k­«ïa÷ saiva durgà syÃd yà durgà k­«ïa eva sa÷ iti | tvam eva parameÓÃni asyÃdhi«ÂhÃt­- devatà ity Ãdikaæ tu virÃÂ-puru«a-mahÃ-puru«ayor iva (page 148) ke«Ãæcid abhedopÃsanÃ-vivak«ayaivoktam | sà hi mÃyÃæÓa-rÆpà tad-adhÅne prÃk­te'smin loke mantra-rak«Ã-lak«aïa-sevÃrthaæ niyuktà cic- chaktyÃtmaka-durgÃyà dÃsÅyate na tu sevÃdhi«ÂhÃtrÅ | mÃyÃtÅta- vaikuïÂhÃvaraïa-kathane pÃdmottara-khaï¬e -- satyÃcyutÃnanta-durgÃ-vi«vaksena-gajÃnanÃ÷ | ÓaÇkha-padma-nidhÅ lokÃÓ caturthÃvaraïaæ Óubham || aindra-pÃvaka-yÃmyÃni nair­taæ vÃruïaæ tathà | vÃyavyaæ saumyam aiÓÃnaæ saptamaæ munibhi÷ sm­tam || sÃdhyà marud-gaïÃÓ caiva viÓvedevÃs tathaiva ca | nityÃ÷ sarve pare dhÃmni ye cÃnye ca divaukasa÷ || te vai prÃk­ta-loke'sminn anityÃs tridaÓeÓvarÃ÷ | te ha nÃkaæ mahimÃna÷ sacanta iti vai Óruti÷ || [PadmaP 6.228.60, 64-66] iti | kiæ ca bhagavat-svarÆpà eva te | yathoktaæ trailokya-sammohana-tantre a«ÂÃdaÓÃk«ara-«a¬-aÇgÃdi-devatÃbheda-kathanÃrambhe - sarvatra deva-devo'sau gopa-veÓa-dharo hari÷ | kevalaæ rÆpa-bhedena nÃma-bheda÷ prakÅrtita÷ || iti | ato nÃma-mÃtra-sÃdhÃraïyenÃnanya-bhaktair na bhetavyam | kintu bhagavato nitya-vaikuïÂha-sevakatvÃd vi«vaksenÃdivat sat-kÃryà eva te | yasyÃtma- buddhi÷ kuïape tri-dhÃtuke [BhP 10.84.8] ity Ãdau, arcayitvà tu govindaæ tadÅyÃn nÃrcayet tu ya÷ [PadmaP 6.253.177] ity Ãdi-pÃdmottara-khaï¬a- vacanena tad-asatkÃre do«a-ÓravaïÃt | atas tÃn evoddhiÓyÃha -- durgÃæ vinÃyakaæ vyÃsaæ vi«vaksenaæ gurÆn surÃn | sve sve sthÃne tv abhimukhÃn pÆjayet prok«aïÃdibhi÷ || [BhP 11.27.29] pÃdmottara-khaï¬a eva ca - tasmÃd avaidikÃnÃæ ca devÃnÃm arcanaæ tyajet | svatantra-pÆjanaæ yatra vaidikÃnÃm api tyajet || arcayitvà jagad-vandyaæ devaæ nÃrÃyaïaæ harim | tad-Ãvaraïa-saæsthÃnaæ devasya parito'rcayet || harer bhuktÃvaÓe«eïa baliæ tebhyo vini÷k«ipet | homaæ caiva prakurvÅta tac-che«eïaiva vai«ïava÷ || [PadmaP 6.253.103-6] ity Ãdi | || 11.27 || ÓrÅ-bhagavÃn || 285 || [286] bhÆtÃdi-pÆjà tu tat-pÆjÃÇgatve vihitÃpi na kartavyà | tad-Ãvaraïa- devatÃtvÃbhÃvÃt | ni«iddhaæ ca tatraiva - yak«ÃïÃæ ca piÓÃcÃnÃæ madya-mÃæsa-bhujÃæ tathà | divaukasÃæ tu bhajanaæ surÃpÃna-samaæ sm­tam || [PadmaP 6.253.95] iti | ataevÃvaÓyaka-pÆjyÃnÃm anye«Ãæ tat-svÅk­tair api madyÃdibhi÷ pÆjà ni«iddhà | yathà saÇkar«aïÃdÅnÃm | atha pÅÂha-pÆjÃyÃæ ye'py adharmÃdyà vartante guïa-trayaæ ca | tÃni tu pÃdmottara-khaï¬e spa«ÂÃny api na santi | tathà svÃyambhuvÃgame'pi | tasmÃn nÃdaraïÅyÃni | kecit tu nÃrada-pa¤carÃtra-d­«Âyà tÃny anyathaiva vyÃcak«ate | yathoktaæ tatraiva - adharmÃdy-Ãdya-catu«kaæ tu aÓreyasi niyojanam iti adhÃrmikÃdi«u tat-tad-antaryÃmi-Óaktir adharmÃdyam ity artha÷ | tathà pÅÂha-pÆjÃyÃæ bhagavad-dhÃme ÓrÅ-guru-pÃdukÃ-pÆjanam evaæ saÇgacchate | yathà ya eva bhagavÃn atra vya«Âi-rÆpatayà bhaktÃvatÃratvena ÓrÅ-guru-rÆpo vartate, sa eva tatra sama«Âi-rÆpatayà sva- vÃma-pradeÓe sÃk«Ãd-avatÃratvenÃpi tad-rÆpo vartata iti | tathà -- (page 149) ye cÃtra ÓrÅ-rÃmÃdy-upÃsanÃyÃæ aindra-dvividÃdaya Ãvaraïa-devatÃs te tu tadÅya-nitya-dhÃma-gatà nityÃ÷ ÓuddhÃÓ ca j¤eyÃ÷ | yathÃkrÆrÃghamar«aïe tena ÓrÅ-prahlÃdÃdayo d­«ÂÃ÷ | ya eva ÓrÅ- prahlÃda÷ p­thvÅ-dohane'pi vatso'bhÆt, tadÃnÅæ taj-janmÃbhÃvÃt | cÃk«u«a- manvantara eva hiraïya-kaÓipor jÃtatvÃt | anye tu sva-sva-dhÃmni nitya-prÃkaÂyasyaiva ÓrÅ-rÃmÃde÷ prapa¤ca- prÃkÃÂyÃvasaraæ prÃpya tat-sÃhÃyyÃrthaæ nitya-pÃr«adam aindra-dvividÃdi- ÓaktyÃveÓino jÅvÃ÷ sugrÅvÃdi-bhÃgavata-dve«i-bÃli-prabh­ti=sambandhÃd uttara-kÃle bhagavad-vidve«i-narakÃsurÃdi-saÇgÃc ca du«Âa-bhÃvà bhavantÅty avadheyam | prapa¤ca-loka-miÓratvenaiva prÃkaÂya-sambhavÃt | atha ÓrÅ-k­«ïa-gokulopÃsanÃyÃm api yat ÓrÅ-rukmiïy-ÃdÅnÃm Ãvaraïatvaæ tat tu tac-chakti-viÓe«a-rÆpÃïÃæ tÃsÃæ vimalÃdÅnÃm ivÃntardhÃna- gatatvenaiva | na tu tat-tal-lÅlÃ-gata-prÃkaÂyeneti j¤eyam | ataeva dhyÃne tà noktÃ÷ | kecit tu rukmiïy-Ãdi-nÃmÃni ÓrÅ-rÃdhÃdi-nÃmÃntaratvenaiva manyante | yathà te ÓaÇkha-cakra-gadÃ-mudrÃdi-dhÃraïaæ ÓrÅ-k­«ïa- caraïa-cihnatvenaiva svÅkurvanti, yathà ca dvÃrÃnta÷-pÃrÓvayor gaÇgÃ- yamunayo÷ pÆjyamÃnayor gaÇgà ÓrÅ-govardhane prasiddhà mÃnasa-gaÇgeti manyante | tathà ca vi«vaksenÃdayo bhadrasenÃdaya iti | ÓrÅ-k­«ïa-pÅÂha- pÆjÃyÃæ ÓvetadvÅpa-k«Åra-samudra-pÆjà ca golokÃkhyasya tad-dhÃmno'pi ÓvetadvÅpeti-nÃmatvÃt | kÃmadhenu-koÂi-ni÷s­ta-dugdha-para-viÓe«asya ca tatra sthitatvÃt | yathoktaæ brahma-saæhitÃyÃæ tad-varïanÃnte -- sa yatra k«ÅrÃbdhi÷ sravati surabhÅbhyaÓ ca su-mahÃn nime«ÃrdhÃkhyo và vrajati na hi yatrÃpi samaya÷ | bhaje ÓvetadvÅpaæ tam aham iha golokam iti yaæ vidantas te santa÷ k«iti-virala-cÃrÃ÷ katipaye || iti | evam anyatrÃpi j¤eyam | tathà soma-sÆryÃgni-maï¬alÃny aprÃk­tÃny atiÓaitya-tÃpa-guïa-parityÃgenaiva vartante | tatra sarva-kalyÃïa-guïa- vastÆnÃm evÃbhidhÃnÃya prÃk­ta-ni«edhÃt | yathà n­siæha-tÃpanyÃm - tad và etat paramaæ dhÃma mantra-rÃjÃdhyÃpakasya yatra na du÷khÃdi yatra na sÆryas tapati yatra na vÃyur vÃti yatra na candramà bhÃti yatra na nak«atrÃïi bhÃnti yatra nÃgnir dahati yatra na m­tyu÷ praviÓati yatra na do«a÷ | [N­siæhaTÃp 5.9] ity Ãdi | tad evaæ karma-miÓratvÃdi-nirasana-prasaÇga-saÇgatyà tat-parikarà vyÃkhyÃtÃ÷ | atha te«Ãæ Óuddha-bhaktÃnÃæ bhÆta-Óuddhy-Ãdikaæ yathÃmati vyÃkhyÃyate | tatra bhÆta-Óuddhir nijÃbhila«ita-bhagavat-sevaupayika-tat-pÃr«ada-deha- bhÃvanÃ-paryantaiva tat-sevaika-puru«Ãrthibhi÷ kÃryà nijanukulyat | evaæ yatra yatrÃtmano nijÃbhÅ«Âa-devatÃ-rÆpatvena cintanaæ vidhÅyate tatra tatraiva pÃr«adatve grahaïaæ bhÃvyam | ahaÇgrahopÃsanÃyÃ÷ Óuddha- bhaktair dvi«ÂatvÃt | aikyaæ ca tatra sÃdhÃraïya-prÃyam eva | tadÅya-cic- chakti-v­tti-viÓuddha-sattvÃæÓa-vigrahatvÃt pÃr«adÃnÃm | (page 150) atha keÓavÃdi-nyÃsÃdÅnÃæ yatrÃdhamÃÇga-vi«ayatvaæ tatra tan-mÆrtiæ dhyÃtvà tat-tan-mantrÃæÓ ca japtvaiva tat-tad-aÇga-sparÓa-mÃtraæ kuryÃt | na tu tat-tan-mantra-devatÃs tatra tatra nyastà dhyÃyet | bhaktÃnÃæ tad- anaucityÃt | atha mukhyaæ dhyÃnaæ ÓrÅ-bhagavad-dhÃma-gatam eva | h­daya-kamala- gataæ tu yogi-matam | smared v­ndÃvane ramye ity Ãdy-uktatvÃt | ataeva mÃnasa-pÆjà ca tatraiva cintanÅyà | kÃma-gÃyatrÅ-dhyÃnaæ ca yat sÆrya- maï¬ale ÓrÆyate tatraiva cintyam | goloka eva nivasaty akhilÃtma-bhÆta÷ ity atraiva-kÃrÃt | tatra ÓrÅ-v­ndÃvana-nÃtha÷ sÃk«Ãn na ti«Âhati kintu tejomaya-pratimÃkÃreïaiveti | atha bahir upacÃrair anta÷-pÆjÃyÃæ veïv-Ãdi-pÆjà tad-aÇga-jyotir- vilÅnÃÇgasya svasyÃÇge tÃni bhÃvyanta iti pÆrva-hetor eva | tathà mÃnasÃdi- pÆjÃyÃæ bhÆta-pÆrva-tat-parikara-lÅlÃ-saævalitatvam api na kalpanÃmayaæ kintu yathÃrtham eva | yatas tasya prÃkaÂya-samaye lÅlÃs tat-parikarÃÓ ca ye prÃdurbabhÆvus tÃd­ÓÃÓ cÃprakaÂam api nityaæ tadÅye dhÃmni saÇkhyÃtÅtà eva vartante | asurÃs tu na tatra cetanà kintu mantramaya-tat-pratimÃ-nibhà j¤eyÃ÷ | evaæ vihÃrai÷ [BhP 10.14.57] ity Ãdau, nilÃyanai÷ setu-bandhair markaÂa-plavanÃdibhi÷ [BhP 10.14.57] itivat tat-tal-lÅlÃnÃæ nÃnÃ-prakÃÓai÷ kautukenÃnukriyamÃïatvÃd bhagavat-sandarbhÃdau hi tathà sa-nyÃyaæ darÓitÃsti | atha mÃnasa-pÆjÃ-mÃhÃtmyaæ yathà nÃrada-pa¤carÃtre ÓrÅ-nÃrÃyaïa- vÃkyam - ayaæ yo mÃnaso yogo jarÃ-vyÃdhi-bhayÃpaha÷ ity Ãdau - yaÓ caitat parayà bhaktyà sak­t kuryÃn mahÃmate | kramoditena vidhinà tasya tu«yÃmy ahaæ mune || iti | e«Ã kvacit svatantrÃpi bhavati | manomayyÃæ mÆrter a«Âamatayà svÃtantryeïa vidhÃnÃt - arcÃdau h­daye vÃpi yathopalabdhopacÃrakai÷ [BhP 11.3.51] ity Ãvirhotra-vacanena vÃ-ÓabdÃt | atha pÆjÃ-sthÃnÃni vicÃryante | tÃni ca vividhÃni | tatra ÓÃlagrÃmÃdikaæ tat- tad-bhagavad-ÃkÃrÃdhi«ÂhÃnam iti cintyam | ÃkÃra-vailak«aïyÃt | ÓÃlagrÃma-Óilà yatra tatra sannihito hari÷ ity Ãdy-ukte÷ | tatra ca sve«ÂÃkÃrasyaiva bhagavato'dhi«ÂhÃnaæ su«Âhu siddhi-karam | tasminn evÃyatnatas tadÅya-prÃkaÂyÃt | mÆrtyÃbhimatayÃtmana÷ [BhP 11.3.49] ity ukte÷ | ÓrÅ-k­«ïÃdÅnÃæ tu mathurÃdi-k«etraæ mahÃdhi«ÂhÃnam | mathurà bhagavÃn yatra nityaæ sannihito hari÷ [BhP 1.10.28] ity-Ãdy-ukte÷ | tathà tat- tan-mantra-dhyeya-vaibhavatvena mathurÃ-v­ndÃvanÃdÅnÃæ ÓrÅ-gopÃla- tÃpanyÃdau prakhyÃtatvÃt | mathurÃdi-k«etrÃïy evÃnyatrÃdhi«ÂhÃne dhyÃnena prakÃÓya te«u bhagavÃæÓ cintyate | atha ÓrÅmat-pratimÃyÃæ tu tad-ÃkÃraka-rÆpatayaiva cintayanti ÃkÃraikyÃt | ÓilÃ-buddhi÷ (page 151) k­tà kiæ và pratimÃyÃæ harer mayà iti bhÃvanÃntare do«a-ÓravaïÃc ca | evam eva ÓrÅ-bhagavatà calÃcaleti dvividhà prati«Âhà jÅva-mandiram [BhP 11.27.13] ity uktam | prati«Âhà pratimà jÅvasya jÅvayitu÷ paramÃtmano mama mandiraæ mad-aÇga-pratyaÇgair ekÃkÃratÃspadam ity artha÷ | yad và prati«ÂhÃ-lak«aïena karmaïà pÆrvoktà pratimà mama tad- Ãspadaæ bhavatÅty artha÷ | tathà ca ÓrÅ-hayaÓÅr«a-pa¤carÃtre ÓrÅ-mÆrti- prati«ÂhÃ-prasaÇge vi«ïo sannihito bhava iti sÃnnidhya-karaïa-mantra- viÓe«Ãnantaraæ mantrÃntaram -- yac ca te paramaæ tattvaæ yac ca j¤Ãna-mayaæ vapu÷ | tat sarvam ekato lÅnam asmin dehe vibudhyatÃm || iti | athavà jÅva-mandiraæ sarva-jÅvÃnÃæ paramÃÓraya÷ sÃk«Ãd bhagavÃn eva prati«Âhety artha÷ | paramopÃsakÃÓ ca sÃk«Ãt parameÓvaratvenaiva tÃæ paÓyanti | bheda-sphÆrter bhakti-vicchedakatvÃt tathaiva hy ucitam | ittham evoktaæ bhagavatà - vastropavÅtÃbharaïa- patra-srag-gandha-lepanai÷ | alaÇkurvÅta sa-prema mad-bhakto mÃæ yathocitam || [BhP 11.27.28] ity atra mÃm iti sa-premeti ca | ataeva vi«ïudharme tÃm adhik­tya ambarÅ«aæ prati ÓrÅ-vi«ïu-vÃkyam - tasyÃæ cittaæ samÃveÓya tyaja cÃnyÃn vyÃpÃÓrayÃn | pÆjità saiva te bhaktyà dhyÃtà caivopakÃriïÅ || gacchaæs ti«Âhan svapan bhu¤jaæs tÃm evÃgre ca p­«Âhata÷ | upary-adhas tathà pÃrÓve citnayaæs tÃm athÃtmana÷ || ity Ãdi | ataeva tat-pÆjÃyÃm ÃvÃhanÃdikam itthaæ vyÃkhyÃtam Ãgame - ÃvÃhanaæ cÃdareïa sammukhÅkaraïaæ prabho÷ | bhaktyà niveÓanaæ tasya saæsthÃpanam udÃh­tam || tavÃsmÅti tadÅyatva-darÓanaæ sannidhÃpanam | kriyÃ-samÃpti-paryanta-sthÃpanaæ sannibodhanam || sakalÅkaraïaæ proktaæ tat-sarvÃÇga-prakÃÓanam || iti | atra ÓÆdrÃdi-pÆjitÃrcÃ-pÆjÃ-ni«edha-vacanam avai«ïava-ÓÆdrÃdi-param eva - na ÓÆdrà bhagavad-bhaktÃs te tu bhÃgavatà narÃ÷ | sarva-varïe«u te ÓÆdrà ye na bhaktà janÃrdane || ity ukte÷ | atha saptame pÃtram [BhP 7.14.28] ity Ãdau ÓrÅ-nÃradoktau adhi«ÂhÃna- vicÃre ÓrÅmad-arcÃto'pi ya÷ pÆru«a-mÃtrÃtiÓayas tatrÃpi j¤Ãnina÷, sa ca kaivalya-kÃmo bhakty-ÃÓraya÷, tasmin prakaraïe j¤Ãna-ni«ÂhÃya deyÃni [BhP 7.25.1] ity upasaæhÃre j¤Ãnina eva dÃna-pÃtratvena parmotkar«okte÷ | anyatra tu na me bhaktaÓ caturvedÅ, nÃyaæ sukhÃpo bhagavÃn ity Ãdau, muktÃnÃm api siddhÃnÃm [BhP 6.14.4] ity Ãdau ca bhaktasyaiva tato'py utkar«a÷ | kim uta tad-upÃsyÃyÃ÷ ÓrÅmad-arcÃyÃ÷ | ataeva tÃm uddiÓyoktaæ - nÃnuvrajati yo mohÃt [BhP 6.14.4] ity Ãdi | tathÃpi pÃtram ity ÃdÅnÃm artho'pi krameïa darÓyate - (page 152) pÃtraæ tv atra niruktaæ vai kavibhi÷ pÃtra-vittamai÷ | harir evaika urvÅÓa yan-mayaæ vai carÃcaram || devar«y-arhatsu vai satsu tatra brahmÃtmajÃdi«u | rÃjan yad agra-pÆjÃyÃæ mata÷ pÃtratayÃcyuta÷ || [BhP 7.14.34-35] [287] tatra rÃjasÆye -- jÅva-rÃÓibhir ÃkÅrïa [BhP 7.14.36] ity Ãdi | [288] sarve«Ãm jÅvÃnÃm ÃtmanaÓ ca tarpaïa-rÆpà saiva bhavatÅty artha÷ -- purÃïy anena [BhP 7.14.37] ity Ãdi | [289] jÅvena jÅvayitvà jÅvÃntaryÃmi-rÆpeïety artha÷ -- te«v eva bhagavÃn [BhP 7.14.38] ity Ãdi | tasmÃt tÃratamya-vartanÃt puru«a÷ prÃyo manu«ya÷ pÃtram | tatra j¤ÃnÃdikaæ viÓi«Âam iti bhagavad-vartanasyÃtiÓayÃt | tatrÃpi Ãtmà yÃvÃn yathà j¤ÃnÃdi-parimÃïÃdikas tathÃsau pÃtram ity artha÷ | [290] evaæ sthite'pi kÃlenopÃsaka-do«otpattau satyÃæ bheda-d­«Âyà viÓi«Âam adhi«ÂhÃnÃntaraæ prakÃÓitam ity Ãha - d­«Âvà te«Ãæ mitho n­ïÃm avaj¤ÃnÃtmatÃæ n­pa | tretÃdi«u harer arcà kriyÃyai kavibhi÷ k­tà || [BhP 7.14.38] mitho'vaj¤Ãnam asammÃnaæs tasminn Ãtmà buddhir ye«Ãæ bhÃvaæ d­«Âvà kriyÃyai pÆjÃdy-artham arcà k­tà tat-paricaryÃ-mÃrga-darÓanÃya sà prakÃÓitety artha÷ | etena tÃd­Óa-do«a-yukte«v api kÃrya-sÃdhakatvÃt ÓrÅmad-arcÃyà Ãdhikyam eva vya¤jitam | pratimà svalpa-buddhÅnÃm ity atra ca alpa-buddhÅnÃm apÅty artha÷ | n­siæha-purÃnÃdau brahmÃmbarÅ«ÃdÅnÃm api tat-pÆjÃ-ÓravaïÃt | [291] tato'rcÃyÃæ [BhP 7.14.40] | tata evaæ prabhÃvÃt | kecid ity adhi«ÂhÃna- vaiÓi«Âyena pÆrvato'py uttama-sÃdhana-tat-parà ity artha÷ | nanv avaj¤Ãvad dve«e'pi siddhi÷ syÃd ity ÃÓaÇkyÃtiprasaÇga-vÃraïecchayà prastuta-puru«a- rÆpÃdhi«ÂhÃnÃdara-rak«ecchayà ca taæ vÃrayati upÃstÃpi iti | [292] atha puru«e«u pÆrvokta-viÓe«aæ jÃty-Ãdinà viv­ïoti -- puru«e«v api [BhP 7.14.41] iti | yo dhatte taæ supÃtraæ vidu÷ | [293] pÆrvoktaæ brÃhmaïa-rÆpaæ pÃtram eva stauti -- nanv asya [BhP 7.14.42] ity Ãdinà | jagad-Ãtmano jagati loka-saÇgraha-dharmÃdhi-pravartanena tan- niyantur ity artha÷ | daivataæ pÆjyatvena darÓitam | || 7.14 || ÓrÅ-nÃrado yudhi«Âhiram || 286-293 || [294] atha tad-anantarÃdhyÃyasyÃdÃv eva te«u sarvotk­«Âam Ãha dvÃbhyÃm -- karma-ni«ÂhÃ÷ [BhP 7.15.1] ity Ãdi | anena yathÃtra mumuk«u-prabh­tÅnÃæ j¤Ãni-pÆjaiva mukhyÃ, puru«Ãntara- pÆjà tu tad-abhÃva eva tathà prema-bhakti-kÃmÃnÃæ prema-bhakta-pÆjà j¤eyà | tata÷ prema-bhaktÃnÃm api yac cittasya paramÃÓraya-rÆpaæ (page 153) tad abhivyakte÷ sutarÃm evÃrcÃyà Ãdhikyam api | evaæ tad-ÃÓraya-rÆpasya vilak«aïa-prakÃÓa-sthÃnatvÃd eva ÓrÅ-vi«ïor vyÃpakatve'pi ÓÃlagrÃmÃdi«u nirdhÃraïam | tac ca puru«avan nÃntaryÃmi-d­«Ây-apek«am | kintu svabhÃva-nirdeÓa-param eva | tan-nivÃsa-k«etrÃdÅnÃæ mahÃ- tÅrthatvÃpÃdanÃdinà kÅkaÂÃdÅnÃm api k­tÃrtahtva-kathanÃt | tathà ca skÃnde - ÓÃlagrÃma-Óilà yatra tat-tÅrthaæ yojana-trayam | tatra dÃnaæ japo homa÷ sarvaæ koÂi-guïaæ bhavet || pÃdme - ÓÃlagrÃma-samÅpe tu kroÓa-mÃtraæ samantata÷ | kÅkaÂe'pi m­to yÃti vaikuïÂha-bhuvanaæ nara÷ || iti | tasmÃd arcÃyà Ãdhikyam eva hi sthitam | || 7.15 || ÓrÅ-nÃrado yudhi«Âhiram || 294 || [295] athÃdhi«ÂhÃnantarÃïi caivam | yathà - sÆryo'gnir brÃhmaïà gÃvo vai«ïava÷ khaæ maruj jalam | bhÆr Ãtmà sarva-bhÆtÃni bhadra pÆjÃ-padÃni me || sÆrye tu vidyayà trayyà havi«Ãgnau yajeta mÃm | Ãtithyena tu viprÃgrye go«v aÇga yavasÃdinà || vai«ïave bandhu-sat-k­tyà h­di khe dhyÃna-ni«Âhayà | vÃyau mukhya-dhiyà toye dravyais toya-pura÷-sarai÷ || sthaï¬ile mantra-h­dayair bhogair ÃtmÃnam Ãtmani | k«etra-j¤aæ sarva-bhÆte«u samatvena yajeta mÃm || dhi«ïye«v ity e«u mad-rÆpaæ ÓaÇkha-cakra-gadÃmbujai÷ | yuktaæ catur-bhujaæ ÓÃntaæ dhyÃyann arcet samÃhita÷ || [BhP 11.11.42-46] ÂÅkà ca - idÃnÅm ekÃdaÓa pÆjÃdhi«ÂhÃnÃny Ãha sÆrya iti | he bhadra ! adhi«ÂhÃna-bhedena pÆjÃ-sÃdhana-bhedam Ãha sÆrya iti tribhi÷ | trayyà vidyayà sÆktair upasthÃnÃdinà | aÇga he uddhava ! mukhya-dhiyà prÃïa- d­«Âyà | toye toyÃdibhir dravyais tarpaïÃdinà | sthaï¬ile bhuvi | mantra- h­dayai rahasya-mantra-nyÃsai÷ | sarvÃdhi«ÂhÃne«u dhyeyam Ãha dhi«ïe«v ete«v iti | iti anena prakÃreïa e«a dhisïye«u | ity e«Ã | atra sarvatra caturbhujasyaivÃnusandhÃne saty api dvidhà gati÷ | ekÃdhi«ÂhÃna-paricaryaivÃdhi«ÂhÃtur upÃsanÃ-lak«aïà | mandira- lepanÃdinà tad-adhi«ÂhÃt­-prati«ÂhÃyà iva | yathà vai«ïave bandhu-sat- k­tyà go«v aÇga yavasÃdinety Ãdi | yato bandhu-satkÃro vai«ïava-vi«ayaka ÅÓvare tu prabhu-bhÃva upadiÓyate | ÅÓvare tad-adhÅne«u [BhP 11.2.44] ity Ãdau | tathà go-sampradÃnakam eva yavasÃdi-bhojana-dÃnaæ yujyate | na tu ÓrÅ-caturbhuja-sama-pradÃnakam abhak«yatvÃt | yad yad i«Âatamaæ loke yac cÃti-priyam Ãtmana÷ | tat tan nivedayen mahyaæ tad ÃnantyÃya kalpate || [BhP 11.11.41] iti tatra ca pÆrvam uktam | anyà tu sÃk«Ãd adhi«ÂhÃtur upÃsanÃ-lak«aïà | yathà h­di khe dhyÃna-ni«Âhayà toye dravyais toya-purask­tair ity Ãdi | atrÃgny-Ãdau tad-antaryÃmi-rÆpasyaiva cintanaæ kÃryam | na jÃtu nija-prema-sevÃ-viÓe«ÃÓraya-svÃbhÅ«Âa-rÆpa-viÓe«asya | sa tu sarvathà parama-sukumÃratvÃdi-buddhi-janitayà prÅtyaiva sevanÅya÷ | yathoktaæ ÓrÅ-bhagavataiva - vastropavÅtÃbharaïai÷ [BhP 11.27.29] (page 154) ity Ãdi | te«Ãæ yathÃ-bhakti-rÅtyà parameÓvarasyÃpi tathÃ-bhÃva÷ ÓrÆyate | yathà nÃradÅye - bhakti-grÃhyo h­«ÅkeÓo na dhanair dharaïÅ-dhara | bhaktyà saæpÆjito vi«ïu÷ pradadÃti manoratham || tasmÃd viprÃ÷ sadà bhakti÷ kartavyà cakra-pÃïina÷ | janenÃpi jagannÃtha÷ pÆjita÷ kleÓahà bhavet || [NÃrP 2.3.3-4] iti | atra d­«ÂÃnta upajÅvya÷ | vaiparÅtye do«aÓ ca | yathà grÅ«me jalasya pÆjà praÓastà var«Ãsu nindità | yad uktaæ gÃru¬e - Óuci-Óukra-gate kÃle ye'rcayi«yanti keÓavam | jalasthaæ vividhai÷ pu«pair mucyante yama-tìanÃt || dhanÃgame prakurvanti jalasthaæ vai janÃrdanam | ye janà n­pati-Óre«Âha te«Ãæ vai narakaæ dhruvam || iti | evam anyatrÃpi paricaryÃ-vidhau tad-deÓa-kÃla-sukhadÃni ÓataÓo vihitÃni | tad-viparÅtÃni ni«iddhÃni ca | vi«ïu-yÃmale - vi«ïo÷ sarva-rtu-caryÃm iti | ataevoktaæ yad yad i«Âatamo loke [BhP 11.11.40] ity Ãdi | tatra tatre«Âa- mantra-dhyÃna-sthalaæ ca sarvartu-mukha-maya-manohara-rÆpa-rasa-gandha- sparÓa-Óabda-mayatvenaiva dhyÃtuæ vihitam asti | anyathà tat-tad-Ãgrahasya vaiyarthyaæ syÃt | tasmÃd agny-Ãdau tat-tad-antaryÃmi-rÆpa eva bhÃvya iti sthitam | || 11.11 || ÓrÅ-bhagavÃn || 295 || [296-297] atha naivedyÃrpaïa-prasaÇge ya÷ krama-dÅpikÃ-darÓito niruddha- nÃmÃtmako mantras tasya sthÃne ÓrÅ-k­«ïaikÃntika-bhaktÃs tu tan-mÆla- mantram evecchanti | tathà yac ca tan-mukha-jyotir-anugatatvena dhyÃtuæ vidhÅyate, tat tu bhojana-samaye tan-mukha-prasÃdam eva manyante | bhojanaæ tu yathà loka-siddham eva nara-lÅlÃtvÃt ÓrÅ-k­«ïasya | atha jape mantrÃrthasya nÃnÃtve'pi puru«ÃrthÃnukÆla evÃsau cintya÷ | yathà ÓrÅmad-a«ÂÃk«arÃdÃv Ãtmanivedana-lak«aïa-caturthyÃdya-bhÃvavati mantre tad-anusandhÃnenaeti | evam anye'pi pÆjÃ-vidhayo yathÃyathaæ yojanÅyÃ÷ | Óuddha-bhakti-siddhy-arthaæ sarvÃsÃæ bhaktÅnÃm eva ÓuddhatvÃÓuddhatva- rÆpeïa dvividho hi bheda÷ sammata iti | tad etad-arcanaæ phalenÃha - evaæ kriyÃ-yoga-pathai÷ pumÃn vaidika-tÃntrikai÷ | arcann ubhayata÷ siddhiæ matto vindaty abhÅpsitÃm || [BhP 11.27.49] ubhayata ihÃmutra ca | yathà -- mÃm eva nairapek«yeïa bhakti-yogena vindati | bhakti-yogaæ sa labhata evaæ ya÷ pÆjayeta mÃm || [BhP 11.27.53] nairapek«yeïa nirupÃdhinà bhakti-yogena premïà | sa ca bhakti-yoga evaæ pÆjÃyÃ÷ syÃd ity Ãha bhaktÅti | || 11.27 || ÓrÅ-bhagavÃn || 296-297 || [298] yÃni cÃtra vai«ïava-cihnÃna nirmÃlya-dhÃraïa-caraïÃm­ta-pÃnÃdÅny aÇgÃni te«Ãæ ca p­thak p­thak mÃhÃtmya-v­ndaæ ÓÃstra-sahasre«v anusandheyam | athÃrcanÃdhikÃri-nirïaya÷ | etad vai sarva-varïÃnÃm ÃÓramÃïÃæ ca sammatam | ÓreyasÃm uttamaæ manye strÅ-ÓÆdrÃïÃæ ca mÃna-da || [BhP 11.27.4] (page 155) sarva-varïÃnÃæ traivarïikÃnÃm | tathà ca sm­ty-artha-sÃre pÃdme ca vaiÓÃkha-mÃhÃtmye - Ãgamoktena mÃrgeïa strÅ-ÓÆdrair api pÆjanam | kartavyaæ Óraddhayà vi«ïoÓ cintayitvà patiæ h­di || ÓÆdrÃïÃæ caiva bhavati nÃmnà vai devatÃrcanam | sarve'py Ãgama-mÃrgeïa kuryur vedÃnukÃriïà || strÅïÃm apy adhikÃro'sti vi«ïor ÃrÃdhanÃdi«u | pati-priya-ratÃnÃæ ca Órutir e«Ã sanÃtanÅ || [PadmaP 6.84.48, 52-4] iti | vi«ïu-dharme[*ENDNOTE #5] - devatÃyÃæ ca mantre ca tathà mantra-prade gurau | bhaktir a«Âa-vidhà yasya tasya k­«ïa÷ prasÅdati || tad-bhakta-jana-vÃtsalyaæ pÆjÃyÃæ cÃnumodanam | sumanà arcayen nityaæ tad-arthe dambha-varjanam || tat-kathÃ-Óravaïe rÃgas tad-arthe cÃÇga-vikriyà | tad-anusmaraïaæ nityaæ yas tan-nÃmopajÅvati || bhaktir a«Âa-vidhà hy e«Ã yasmin mlecche'pi vartate | sa muni÷ satya-vÃdÅ ca kÅrtimÃn sa bhaven nara÷ || iti | kiæ ca tattva-sÃgare - yathà käcanatÃæ yÃti kÃæsyaæ rasa-vidhÃnata÷ | tathà dÅk«Ã-vidhÃnena dvijatvaæ jÃyate nÌïÃm || iti | atha k­te ÓuklaÓ catur-bÃhu÷ [BhP 11.5.19] ity Ãdinà yuga-bhede yaÓ copÃsanÃyÃm ÃvirbhÃva-bheda ucyate, sa ca prÃyika eva | tebhyaÓ caturbhyo'nye«Ãm upÃsanà ÓÃstrÃd eva | anyathetaropÃsanÃyÃ÷ kÃlÃsamÃveÓa÷ syÃt | ÓrÆyante ca sarvatra yuge sarvopÃsakÃ÷ | tasmÃt sarvair api sarvadÃpi yathecchaæ sarva evÃvirbhÃvÃ÷ pÆjyà iti sthtiam | ata etad vai sarva-varïÃnÃæ [BhP 11.27.4] ity Ãdikaæ sarva-sammatam eva || || 11.27 || uddhava÷ ÓrÅ-bhagavantam || 298 || [299] tad etad-arcanaæ vyÃkhyÃtam | asyÃÇgÃni cÃgamÃdau j¤eyÃni | tathà ÓrÅ- k­«ïa-janmëÂamÅ-kÃrttika-vrataikÃdaÓÅ-mÃgha-snÃnÃdikam atraivÃntara- bhÃvyam | tatra janmëÂamÅ yathà vi«ïu-rahasye brahma-nÃrada-saævÃde - tu«Ây-arthaæ devakÅ-sÆnor jayantÅ-sambhavaæ vratam | kartavyaæ vittÃ-ÓÃÂhyena bhaktyà bhakta-janair api | akurvan yÃti nirayaæ yÃvad indrÃÓ caturdaÓa || iti | tathà - k­«ïa-janmëÂamÅæ tyaktvà yo'nyad vratam upÃsate | nÃpnoti suk­taæ ki¤cid d­«Âaæ Órutam athÃpi và || iti | vittÃ-ÓÃÂhyaæ coktam a«Âame - dharmÃya yaÓase'rthÃya kÃmÃya sva-janÃya ca | pa¤cadhà vibhajan vittam ihÃmutra ca modate || [BhP 8.19.37] iti | atha kÃrttiko yathà skÃnde ekata÷ sarva-tÅrthÃni ity Ãdikam uktvà - ekata÷ kÃrttiko vatsa sarvadà keÓava-priya÷ | yat ki¤cit kriyate puïyaæ vi«ïum uddiÓya kÃrttike | tad-ak«ayaæ bhavet sarvaæ satyoktaæ tava nÃrada || iti | avratena k«iped yas tu mÃsaæ dÃmodara-priyam | tiryag yonim avÃpnoti sarva-dharma-bahi«k­ta÷ || iti | athaikÃdaÓÅ - tatra tÃvad asyà avai«ïave'pi nityatvam | tatra sÃmÃnyata÷ vi«ïu-dharme - vai«ïavo vÃtha sauro và kuryÃd ekÃdaÓÅ-vratam iti | saura-purÃïe - vai«ïavo vÃtha Óaivo và sauro' (page 156) py etat samÃcaret iti | viÓe«ataÓ ca nÃrada-pa¤carÃtre dÅk«ÃnantarÃvaÓya-k­tya-kathane samayÃÓ ca pravak«yÃmi ity Ãdau | ekÃdaÓyÃæ na bhu¤jÅta pak«ayor ubhayor api | jÃgaraæ niÓi kurvÅta viÓe«Ãc cÃrcayed vibhum || iti | vi«ïu-yÃmale'pi tat-kathane dig | biddhaikÃdaÓÅ-vratam - ÓuklÃk­«ïÃvibhedaÓ cÃsad-vyÃpÃro vrate tathà | Óaktau phalÃdi-bhuktiÓ ca ÓrÃddhaæ caikÃdaÓÅ-dine || dvÃdaÓyÃæ ca divÃ-svÃpas tulasyÃvacayas tathà || tatra vi«ïor divà snÃnam api ni«iddhatvenoktam | pÃdmottara-khaï¬e ca vai«ïava-dharma-kathane dvÃdaÓÅ-vrata-ni«Âhatà iti | tathà skÃnde kÃÓÅ- khaï¬e sauparïa-dvÃrakÃ-mÃhÃtmye cacandra-Óarmaïo bhagavad-dharma- pratij¤Ã - adya-prabh­ti kartavyaæ yan mayà k­«ïa tac ch­ïu | ekÃdaÓyÃæ na bhoktavyaæ kartavyo jÃgara÷ sadà || mahÃ-bhaktyÃtra kartavyaæ pratyahaæ pÆjanaæ tava | palÃrdhenÃpi biddhaæ tu moktavyaæ vÃsaraæ tava || tvat-prÅtyëÂau mayà kÃryà dvÃdaÓyÃæ vrata-saæyutÃ÷ || ity ÃdikÃ÷ | ata uktam Ãgneye ekÃdaÓyÃæ na bhoktavyaæ tad vrataæ vai«ïavaæ mahat | iti | gautamÅye - vai«ïavo yadi bhu¤jÅta ekÃdaÓyÃæ pramÃdata÷ | vi«ïv-arcanaæ v­thà tasya narakaæ ghoram ÃpnuyÃt || matsya-bhavi«ya-purÃïayo÷ - ekÃdaÓyÃæ nirÃhÃro yo bhuÇkte dvÃdaÓÅ-dine | Óuklà và yadi và k­«ïà tad vrataæ vai«ïavaæ mahat || iti | skÃnde - mÃt­hà pit­hà caiva bhrÃt­hà guruhà tathà | ekÃdaÓyÃæ tu yo bhuÇkte vi«ïu-loka-cyuto bhavet || iti | atra vai«ïavÃnÃæ nirÃhÃratvaæ nÃma mahÃ-prasÃdÃnna-parityÃga eva | te«Ãm anya-bhojanasya nityam eva ni«iddhatvÃt | yathoktaæ nÃrada- pa¤carÃtre - prasÃdÃnnaæ sadà grÃhyam ekÃdaÓyÃæ na nÃrada | ramÃdi-sarva-bhaktÃnÃm itare«Ãæ ca kà kathà || iti | brahmÃï¬a-purÃïe - patraæ pu«paæ phalaæ toyam anna-pÃnÃdyam au«adham | anivedya ca bhu¤jÅta yad ÃhÃrÃya kalpitam || anivedyaæ tu bhu¤jÃna÷ prÃyaÓcittÅ bhaven nara÷ | tasmÃt sarvaæ nivedyaiva vi«ïor bhu¤jÅta sarvadà || iti | jÃgarasyÃpi nityatvaæ yathà skÃnde umÃ-maheÓvara-saævÃde - samprÃpte vÃsare vi«ïor ye na kurvanti jÃgaram | bhraÓyate suk­taæ te«Ãæ vai«ïavÃnÃæ ca nindayà || matir na jÃyate yasya dvÃdaÓyÃæ jÃgaraæ prati | na hi tasyÃdhikÃro'sti pÆjane keÓavasya hi || iti | tadvat tasya vi«ïu-prÅtidatvaæ ca ÓrÆyate pÃdmottara-khaï¬e - (page 157) Ó­ïu devi pravak«yÃmi dvÃdaÓyÃÓ ca vidhÃnakam | tasyÃ÷ smaraïa-mÃtreïa santu«Âa÷ syÃj janÃrdana÷ || [PadmaP 6.234.3] bhavi«ye - ekÃdaÓÅ mahÃ-puïyà sarva-pÃpa-vinÃÓinÅ | bhaktes tu dÅpanÅ vi«ïo÷ paramÃrtha-gati-pradà || iti | ataeva ÓrÅmad-ambarÅ«ÃdÅnÃæ bhakty-eka-ni«ÂhÃnÃæ mahÃ-prasÃda- bhujÃæ tad-vrataæ darÓayatà ÓrÅ-bhÃgavatenÃpi tad-antaraÇga-vai«ïava- dharmatvena sammatam iti dik | pÃdme kÃrttika-mÃhÃtmye ca brÃhmaïa- kanyÃyÃ÷ kÃrttika-vrataikÃdaÓÅ-vrata-prabhÃvÃt ÓrÅmat-satyabhÃmÃkhya- bhagavat-prayasÅ-pada-prÃptir api ÓrÆyate | kiæ bahunà | atha mÃgha÷ sauparïe - durlabho mÃgha-mÃsas tu vai«ïavÃnÃm ati-priya÷ | devatÃnÃm ­«ÅïÃæ ca munÅnÃæ sura-nÃyaka | viÓe«eïa ÓacÅnÃtha mÃghavasyÃtivallabha÷ || iti | skÃnde brahma-nÃrada-saævÃde - sarva-pÃpa-vinÃÓÃya k­«ïa-santo«aïÃya ca | mÃgha-snÃnaæ sadà kÃryaæ var«e var«e ca nÃrada || iti | bhavi«yottare - ekaviæÓa-gaïai÷ sÃrdhaæ bhogÃn tyaktvà yathepsitam | mÃgha-mÃsy u«asi snÃtvà vi«ïu-lokaæ sa gacchati || iti | evaæ ÓrÅ-rÃma-navamÅ-vaiÓÃkha-vratÃdayaÓ cÃtra j¤eyÃ÷ | etat sarvam api sad-ÃcÃra-kathana-dvÃrà vidhatte - gÃæ paryaÂan [BhP 3.1.18] ity Ãdau vratÃni cere hara-to«aïÃni iti || vratÃni ekÃdaÓyÃdÅnÅti | vidura iti prakaraïa-labdham | || 3.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 299 || [300] evaæ tÃd­Óa-vrate«v api tat-tad-upÃsakÃnÃæ sva-sve«Âa-daivata-vrataæ su«Âhv eva vidheyam ity Ãgatam | tathÃsmin pÃda-sevÃrcana-mÃrge yÃnair và pÃdukair vÃpi gamanaæ bhagavad-g­he ity Ãdinà Ãgamoktà ye dvÃtriæÓad- aparÃdhÃs tathà rÃjann abhak«aïaæ caivam ity Ãdinà tad-uktà ye cÃnye bahavas te sarve - mamÃrcanÃparÃdhà ye kÅrtyante vasudhe mayà | vai«ïavena sadà te tu varjanÅyÃ÷ prayatnata÷ || iti vÃrÃhÃnusÃreïa | parityÃjyà ity ÃÓayenÃha -- ÓraddhayopÃh­taæ pre«Âhaæ bhaktena mama vÃry api | bhÆry apy abhaktopah­taæ na me to«Ãya kalpate || [BhP 11.27.18] ÓraddhÃ-bhakti-ÓabdÃbhyÃm atrÃdara eva vidhÅyate | aparÃdhÃs tu sarve'nÃdarÃtmakà eva | prabhutvavamÃnataÓ ca Ãj¤ÃvamÃnataÓ ca | tasmÃd aparÃdha-nidÃnam atrÃnÃdara eva parityÃjya ity artha÷ | || 11.27 || ÓrÅ-bhagavÃn || 300 || [301] mahatÃm anÃdaras tu sarva-nÃÓaka ity Ãha - na bhajati kumanÅ«iïÃæ sa ijyÃæ harir adhanÃtma-dhana-priyo rasa-j¤a÷ | Óruta-dhana-kula-karmaïÃæ madair ye vidadhati pÃpam aki¤cane«u satsu || [BhP 4.31.21] (page 158) adhanÃÓ ca te Ãtma-dhanÃÓ ca te priyà yasya sa÷ | rasaj¤o bhakti-rasiko hari÷ | ke kumanÅ«iïa ity apek«ÃyÃm Ãha - Óruteti | pÃpam aparÃdham || || 4.31 || ÓrÅ-nÃrada÷ pracetasa÷ || 301 || [302] kiæ ca - na vikriyà viÓva-suh­t-sakhasya sÃmyena vÅtÃbhimates tavÃpi | mahad-vimÃnÃt sva-k­tÃd dhi mÃd­Ç naÇk«yaty adÆrÃd api ÓÆlapÃïi÷ || [BhP 5.10.25] spa«Âam || 5.10 || rahÆgana÷ ÓrÅ-bharatam || 302 || [303] atha tathÃpi prÃmÃdike bhagavad-aparÃdhe punar bhagavat-prasÃdanÃni kartavyÃni | yathà skÃnde avantÅ-khaï¬e ÓrÅ-vyÃsoktau - ahany ahani yo martyo gÅtÃdhyÃyaæ paÂhet tu vai | dvÃtriæÓad-aparÃdhÃæs tu k«amate tasya keÓava÷ || iti | tatraiva dvÃrakÃ-mÃhÃtmye - sahasra-nÃma-mÃhÃtmyaæ ya÷ paÂhec ch­ïuyÃd api | aparÃdha-sahasreïa na sa lipyet kadÃcana || iti | tatraiva revÃ-khaï¬e - dvÃdaÓyÃæ jÃgare vi«ïor ya÷ paÂhet tulasÅ-stavam | dvÃtriæÓad-aparÃdhÃni k«amate tasya keÓava÷ || iti | tatraivÃnyatra - tulasyà ropaïaæ kÃryaæ ÓrÃvaïe«u viÓe«ata÷ | aparÃdha-sahasrÃïi k«amate puru«ottama÷ || iti | tatra vÃnyatra kÃrttika-mÃhÃtmye - tulasyà kurute yas tu ÓÃgrÃma-ÓilÃrcanam | dvÃtriæÓad-aparÃdhÃæÓ ca k«amate tasya keÓava÷ || iti | anyatra - ya÷ karoti hare÷ pÆjÃæ k­«ïa-ÓatrÃÇkito nara÷ | aparÃdha-sahasrÃïi nityaæ harati keÓava÷ || iti | Ãdi-vÃrÃhe - saævatsarasya madhye tu tÅrthe Óaukarake mama | k­topavÃsa÷ snÃnena gaÇgÃyÃæ Óuddhim ÃpnuyÃt || mathurÃyÃæ tathÃpy evaæ sÃparÃdha÷ Óuci bhavet | anayos tÅrthayor ekaæ ya÷ seveta suk­tÅ nara÷ || sahasra-janma-janitÃn aparÃdhÃn jahÃti sa÷ || iti | Óaukarake ÓÆkara-k«etrÃkhye | mahad-aparÃdhas tu cÃÂukÃrÃdinà và tat- prÅty-artha-k­tena nirantara=dÅrgha-kÃlÅna-bhagavan-nÃma-kÅrtanena và taæ prasÃdya k«amÃpanÅya ity avocÃmaiva | tat-prasÃdaæ vinà tad-asiddhe÷ | ataevoktaæ ÓrÅ-Óivaæ dak«eïa - yo'sau mayÃvidita-tattva-d­Óà sabhÃyÃæ k«ipto durukti-viÓikhair vigaïayya tan mÃm | arvÃk patantam arhattama-nindayÃpÃd d­«ÂyÃrdrayà sa bhagavÃn sva-k­tena tu«yet || [BhP 4.7.15] iti | evam uttaratrÃpi j¤eyam | atha vandanam | tac ca yadyapy arcanÃÇgatvenÃpi vartate tathÃpi kÅrtana- smaraïavat svÃtantryeïÃdÅty abhipretya p­thag vidhÅyate | evam anyatrÃpi j¤eyam | vandanasya p­thag-vidhÃnaæ cÃnanta-guïaiÓvarya-ÓravaïÃt tad- guïÃnusandhÃna-pÃda-sevÃdau vidh­ta-dainyÃnÃæ namaskÃra-mÃtre k­tÃdhyavasÃyÃnÃm arthe | sa eva namaskÃras tasyÃrcanatvenÃpy atidi«Âa÷ | yathà nÃrasiæhe - (page 159) namaskÃra÷ sm­to yaj¤a÷ sarva-yaj¤e«u cottama÷ | namaskÃreïa cakena sëÂÃÇgena hariæ vrajet || iti | tad etad-vandanaæ yathà - tat te'nukampÃæ su-samÅk«amÃïo bhu¤jÃna evÃtma-k­taæ vipÃkam | h­d-vÃg-vapurbhir vidadhan namas te jÅveta yo mukti-pade sa dÃya-bhÃk || [BhP 10.14.8] yasmÃd guïÃtmanas te'pi guïÃn vimÃtum [BhP 10.14.7] ity Ãdinà tÃd­Óatvam ucyate tat tasmÃt | namo namaskÃram | mukti-pade navama-padÃrthasya mukter apy ÃÓraye paripÆrïa-daÓama-padÃrthe | yad và muktir iha pa¤cama- stha-gadyÃnusÃreïa premaiva tat-pade tad-vi«aye paripÆrïa-bhagaval- lak«aïe tvayi dÃya-bhÃg bhavati | bhrÃt­-vaïÂana iva tvaæ tasya dÃyatvena vartasa ity artha÷ | mukti-mÃtraæ tu sak­n namaskÃreïaivÃsannaæ syÃt | yathà vi«ïu-dharme - durga-saæsÃra-kÃntÃram apÃram abhidhÃvatÃm | eka÷ k­«ïe namaskÃro mukti-tÅrasya deÓika÷ || iti | tat te ity atra susamÅk«amÃïa÷ iti ÂÅkà | yad và pratik«aïaæ nirupÃdhi- k­payaiva prabhuïà tathà tathà kriyamÃïÃm anukampÃæ su«Âhu-rÆpÃm Åk«amÃïas tatrÃnandÅbhavan tÃæ samyak paÓyan vibhÃvayan tathà h­dà yad và vÃcà yad và vapu«Ã namo vidadhaj jana ity Ãdi vyÃkhyà j¤eyà | namaskÃre'py aparÃdhÃÓ caite parihartavyÃ÷ vi«ïu-sm­ty-Ãdi-d­«Âyà | ye khalu eka-hasta-k­tatva-vastrÃv­ta-dehatva-bhagavad-agra-p­«Âha-vÃma- bhÃgÃtyanta-nikaÂa-garbha-mandira-gatatvÃdi-mayÃ÷ | || 10.14 || ÓrÅ-brahmà bhagavantam || 303 || [304] atha dÃsyam | tac ca ÓrÅ-vi«ïor dÃsaæ-manyatvam | janmÃntara-sahasre«u yasya syÃn matir Åd­ÓÅ | dÃso'haæ vÃsudevasya sarvÃn lokÃn samuddharet || ity ukta-lak«aïam | astu tÃvad-bhajana-prayÃsa÷ kevala-tÃd­ÓatvÃbhimÃnenÃpi siddhir bhavatÅty abhipretyaivottaratra nirdeÓaÓ ca tasya | yathoktaæ janmÃntara- ity etat- padyasyaivÃnte kiæ punas tad-gata-prÃïÃ÷ puru«Ã÷ saæyatendriyÃ÷ iti | ÓrÅ- prahlÃda-stutau tat te'rhattama [BhP 7.9.49] ity Ãdi-padye tu nama-stuti-sarva- karmÃrpaïa-paricaryÃ-caraïa-sm­ti-kathÃ-ÓravaïÃtmakaæ dÃsyaæ ÂÅkÃyÃæ sammatam | ÓrÅmad-uddhava-vÃkye ca - tvayopabhukta-srag-gandha- vÃso-'laÇkÃra-carcitÃ÷ | ucchi«Âa-bhojino dÃsÃs tava mÃyÃæ jayema hi || [BhP 11.6.46] iti | tatra tatra ca kÃrya-dvÃraiva nirdi«Âam | udÃharaïaæ tu - sa vai mana÷ k­«ïa-padÃravindayo÷ [BhP 9.4.15] ity Ãdau | kÃmaæ ca dÃsye na tu kÃma- kÃmyayà [BhP 9.4.17] bhogecchayà taæ cakÃra iti vÃsanÃntara-vyavaccheda÷ || || 9.4 || ÓrÅ-Óuka÷ || 304 || [305] tad etad-dÃsya-sambandhenaiva sarvam api bhajanaæ mahattaraæ bhavatÅty Ãha - yan-nÃma-Óruti-mÃtreïa pumÃn bhavati nirmala÷ | tasya tÅrtha-pada÷ kiæ và dÃsÃnÃm avaÓi«yate || [BhP 9.5.16] yasya bhagavato nÃma-Óravaïa-mÃtreïa yathà katha¤cit tac-chravaïena kiæ puna÷ samyak tat-tad-bhajanenety artha÷ | (page 160) tarhi dÃso'smÅty abhimÃnena samyag eva bhajatÃæ sarvatra sÃdhane sÃdhye ca kim avaÓi«yate | tad-adhikam anyat kim api nÃstÅty artha÷ || || 9.5 || durvÃsà ÓrÅmad-ambarÅ«am || 305 || [306] atha sakhyam | tac ca hitÃÓaæsana-mayaæ bandhu-bhÃva-lak«aïam | yan- mitraæ paramÃnandam [BhP 10.14.30] ity atra tathaiva mitra-pada-nyÃsÃt | yathà rÃmÃrcana-candrikÃyÃm - paricaryÃ-parÃ÷ kecit prÃsÃdÃdi«u Óerate | manu«yam iva taæ dra«Âuæ vyavahartuæ ca bandhuvat || iti | asya cottaratra pÃÂha÷ prema-viÓrambhavad bhÃvanÃmayatvena dÃsyÃd apy uttamatvÃpek«ayà | kiæ ca parameÓvare'pi yat sakhyaæ ÓÃstre vidhÅyate tan nÃÓcaryam | na devo devam arcayet iti tad-bhÃvasyÃpi vidhÃna-ÓravaïÃt | kintu tad-bhÃvas tat-sevÃviruddha iti Óuddha-bhaktair upek«yate | sakhyaæ tu parama-sevÃnukÆlam ity upÃdÅyata iti | tad etat sÃk«Ãd bhajanÃtmakaæ dÃsyaæ sakhyaæ ca ÂÅkÃyÃm api darÓitam asti - tasyaiva me sauh­da-sakhya-maitrÅ- dÃsyaæ punar janmani janmani syÃt | [BhP 10.81.29] ity atra ÓrÅdÃma-vipra- vÃkye | yathà ÓrÅ-k­«ïasya bhakta-vÃtsalyaæ d­«Âvà tad-bhaktiæ prÃrthayate tasyeti | sauh­daæ prema ca sakhyaæ hitÃÓaæsanaæ ca maitrÅ upakÃritvaæ ca dÃsyaæ sevakatvaæ ca | tat-samÃhÃra eka-vacanam | tasya sambandhi me mama syÃt, na tu vibhÆtir ity etat | tatra nava-vidhÃyÃæ sÃdhyatvÃt premà nÃntarbhÃvyate | maitrÅ tu sakhya evÃntarbhÃvyeti dÃsya-sakhye dve eva g­hÅte | atra ca tÃbhyÃæ karmÃrpaïa-viÓvÃsau na vyÃkhyÃtau sÃksÃd- bhaktitvÃbhÃvÃt | karmÃrpaïasya phalaæ bhaktir viÓvÃsaÓ ca bhakty- abhiniveÓa-hetur itÅha pÆrvam uktam | tac ca bhagavad-vi«aya-hitÃÓaæsana- mayaæ sakhyam | bhagavat-k­ta-hitÃÓaæsanasya nityatvÃt, tena saha tasya nitya- sahavÃsÃc ca | bhajana-viÓe«eïÃpi viÓi«Âaæ sampÃdayituæ nÃtidu«karaæ syÃd ity Ãha - ko'ti-prayÃso'sura-bÃlakà harer upÃsane sve h­di chidravat sata÷ | svasyÃtmana÷ sakhyur aÓe«a-dehinÃæ sÃmÃnyata÷ kiæ vi«ayopapÃdanai÷ || [BhP 7.7.38] chidravad ÃkÃÓavad aliptatvena sadà vartamÃnasya | nÃtiprayÃse hetu÷ - sarve«Ãæ dehinÃæ ya Ãtmà Óuddhaæ svarÆpaæ tasya | sÃmÃnyata÷ sarvatra nirviÓe«atayaiva sakhà | yathÃvasaraæ bahir-anta÷karaïa-vi«ayÃdi-lak«aïa- mÃyikyà nija-premÃdi-lak«aïÃ-mÃyikyÃÓ ca sampatter dÃnena hitÃÓaæsÅ yas tasya hare÷ | tasmÃd ÃropitÃnÃæ naÓvarÃïÃæ vi«ayÃïÃæ jÃyÃpatyÃdÅnÃm upÃrjanai÷ kim iti | || 7.7 || ÓrÅ-prahlÃdo'sura-bÃlakÃn || 306 || [307] tad yathà - mayi nirbaddha-h­dayÃ÷ sÃdhava÷ sama-darÓanÃ÷ | vaÓe kurvanti mÃæ bhaktyà sat-striya÷ sat-patiæ yathà || [BhP 9.4.66] atra d­«ÂÃntenÃæÓata÷ sakhyÃtmakà bhaktir lak«yate | || 9.4 || ÓrÅ-vaikuïÂho durvÃsasam || 307 || [308] evaæ ca - ÓÃntÃ÷ sama-d­Óa÷ ÓuddhÃ÷ sarva-bhÆtÃnura¤janÃ÷ | yÃnty a¤jasÃcyuta-padam acyuta-priya-bÃndhavÃ÷ || [BhP 4.12.37] (page 161) acyuta eva priya-bÃndhavo ye«Ãm | acyutasya padaæ tat-sanÃthaæ lokam | acyuta-ÓabdÃv­ttyà phalasya kenÃpy aæÓena vyabhicÃritvaæ neti d­Óyate || || 4.12 || ÓrÅ-maitreya÷ || 308 || [309] atha Ãtma-nivedanam | tac ca dehÃdi-ÓuddhÃtma-paryantasya sarvato-bhÃvena tasminn evÃrpaïam | tat-kÃryaæ cÃtmÃrtha-ce«ÂÃ-ÓÆnyatvaæ tan-nyastÃtma- sÃdhana-sÃdhyatvaæ tad-arthaika-ce«ÂÃmayatvaæ ca | idaæ hy ÃtmÃrpaïaæ go- vikrayavata vikrÅtasya gor vartanÃrthaæ virkÅtavatà ce«Âà na kriyate | tasya ca Óreya÷-sÃdhakas tat-krÅtavÃn eva syÃt | sa ca gaus tasyaiva karma kuryÃt | na punar vikrÅtavato'pÅti | idam evÃtmÃrpaïaæ ÓrÅ-rukmiïÅ-vÃkye - tan me bhavÃn khalu v­ta÷ patir aÇga jÃyÃm ÃtmÃrpitaÓ ca bhavato'tra vibho vidhehi | [BhP 10.52.39] iti | atha kecid dehÃrpaïam evÃtmÃrpaïam iti manyante | yathà bhakti-viveke - cintÃæ kuryÃn na rak«Ãyai vikrÅtasya yathà paÓo÷ | tathÃrpayan harau dehaæ viramed asya rak«aïÃt || iti | kecic chuddha-k«etraj¤Ãrpaïam eva | yathà ÓrÅmad-ÃlabandÃru-stotre - vapur-Ãdi«u yo'pi ko'pi và guïato'mÃni yathÃ-tathÃ-vidha÷ | tad ayaæ tava pÃda-padmayor aham adyaiva mayà samarpita÷ || [Stotra-ratnam 49] iti | kecic ca dak«iïa-hastÃdikam apy arpayantas tena tat-karma-mÃtraæ kurvate, na tu dehÃdikarmety adyÃpi d­Óyate | tad etat sarvÃtmakaæ sakÃryam Ãtma- nivedanaæ yathà -- sa vai mana÷ k­«ïa-padÃravindayor vacÃæsi vaikuïÂha-guïÃnuvarïane karau harer mandira-mÃrjanÃdi«u Órutiæ cakÃrÃcyuta-sat-kathodaye || mukunda-liÇgÃlaya-darÓane d­Óau tad-bh­tya-gÃtra-sparÓe'Çga-saÇgamam | ghrÃïaæ ca tat-pÃda-saroja-saurabhe ÓrÅmat-tulasyà rasanÃæ tad-arpite || pÃdau hare÷ k«etra-padÃnusarpaïe Óiro h­«ÅkeÓa-padÃbhivandane | kÃmaæ ca dÃsye na tu kÃma-kÃmyayà yathottamaÓloka-janÃÓrayà rati÷ || [BhP 9.4.18-20] cakÃra arpayÃmÃsa | k­«ïa-padÃravindayor ity Ãdikam upalak«aïaæ tat- sevÃdÅnÃm | liÇgaæ ÓrÅ-mÆrti÷ | Ãlayas tad-bhaktas tan-mandirÃdi÷ | ÓrÅmat- tulasyÃs tat-pÃda-saroja-sambandhi yat saurabhaæ tasmin | tad-arpite mahÃ- prasÃdÃn nÃdau | kÃmaæ saÇkalpaæ ca dÃsye nimitte kathaæ cakÃra | yathà yena prakÃreïa uttama÷-Óloka-janÃÓrayà rati÷ sà bhaved iti | atra sarvathà tatraiva saÇkhyÃtÃtma-nik«epa÷ k­ta iti vaiÓi«ÂyÃpattyà smaraïÃdimayopÃsanasyaivÃtmÃrpaïatvam | evam evoktam --ÓraddhÃm­ta- kathÃyÃæ me ÓaÓvan mad-anukÅrtanam [BhP 11.19.19] ity Ãrabhya evaæ dharme manu«yÃïÃæ [BhP 11.19.22] iti | yathà smaraïa-kÅrtana-pÃda-sevana- mayam upÃsanam eva Ãgamokta-vidhimayatva-vaiÓi«ÂyÃpattyÃrcanam ity abhidhÅyate | tato nÃviviktatvam | snÃna-paridhÃnÃdi-kriyà cÃsya bhagavat- sevÃ-yogyatvÃyaiveti tatrÃpi nÃtmÃrpaïa-bhakti-hÃnir ity anusandheyam | (page 162) etad ÃtmÃrpaïaæ ÓrÅ-balÃv api sphuÂaæ d­Óyate | udÃh­taæ cedam ÃtmÃrpaïaæ dharmÃrtha-kÃma÷ [BhP 7.6.24] ity Ãdinà ÓrÅ-prahlÃda-mate | martyo yadà tyakta-samasta-karmà niveditÃtmà [BhP 11.29.32] ity Ãdinà ÓrÅ- bhagavan-mate'pi | tad etad Ãtma-nivedanaæ bhÃvaæ vinà bhÃva-vaiÓi«Âyena ca d­Óyate | pÆrvaæ yathà martyo yadà ity Ãdi | uttaraæ yathaikÃdaÓa eva dÃsyenÃtma-nivedanam [BhP 11.11.35] iti | yathà ca rukmiïÅ-vÃkye mÃtmÃrpitaÓ ca bhavata÷ [BhP 10.52.1] iti | || 9.4 || ÓrÅ-Óuka÷ || 309 || [310] tad evaæ vaidhÅ bhaktir darÓità | asyÃÓ coktÃnÃm aÇgÃnÃm anuktÃnÃæ ca kutracit kasyÃpy aÇgasyÃny atra tu tad-itarasya yan-mahimÃdhikyaæ varïyate | tat-tac-chraddhÃ-bhedena tat-tat-prabhÃvollÃsÃpek«ayeti na paraspara- viruddhatvam | adhikÃra-bhedena hy au«adhÃdÅnÃm api tÃd­Óatvaæ d­Óyate | atha rÃgÃnugà | tatra vi«ayiïa÷ svÃbhÃviko vi«aya-saæsargecchÃtiÓayamaya÷ premà rÃga÷ | yathà cak«ur-ÃdÅnÃæ saundaryÃdau | tÃd­Óa evÃtra bhaktasya ÓrÅ-bhagavaty api rÃga ity ucyate | sa rÃgo viÓe«aïa-bhedena bahudhà d­Óyate -- ye«Ãm ahaæ priya Ãtmà sutaÓ ca sakhà guru÷ suh­do daivam i«Âam [BhP 3.25.35] ity Ãdau | tatra priyo yathà tadÅya-preyasÅnÃm | Ãtmà para-brahma-rÆpa÷ ÓrÅ-sanakÃdÅnÃm | suta÷ ÓrÅ-vrajeÓvarÃdÅnÃm | sakhà ÓrÅ-ÓrÅdÃmÃdÅnÃm | guru÷ ÓrÅ-pradyumnÃdÅnÃm | kasyÃpi bhrÃtà kasyÃpi mÃtuleya÷ kasyÃpi vaivÃhika ity-Ãdi-rÆpa÷ sa eka eva te«u bahu-prakÃratvena suh­da÷ sambandhinÃm | daivam i«Âaæ tadÅya-sevakÃnÃæ ÓrÅ-dÃruka- prabh­tÅnÃm iti prasiddham | atra ÓrÅmatyÃæ mohinyÃæ ya÷ khalu rudrasya bhÃvo jÃta÷ sa tu nÃÇgÅk­ta÷, anuktatvÃt | tasya mÃyÃ-mohitatayaiva tÃd­Óa-bhÃvÃbhyupagamÃc ca | tad evaæ tat-tad-abhimÃna-lak«aïa-bhÃva-viÓe«aïena svÃbhÃvika-rÃgasya vaiÓi«Âye sati tat-tad-rÃga-prayuktà Óravaïa-kÅrtana-smaraïa-pÃda-sevana- vandanÃtma-nivedana-prÃyà bhaktis te«Ãæ rÃgÃtmikà bhaktir ity ucyate | tasyÃÓ ca sÃdhyÃyÃæ rÃga-lak«aïÃyÃæ bhakti-gaÇgÃyÃæ taraÇga-rÆpatvÃt sÃdhyatvam eveti na tu sÃdhana-prakaraïe'smin praveÓa÷ | ato rÃgÃnuga kathyate | yasya pÆrvoktaæ rÃga-viÓe«e rucir eva jÃtÃsti na tu rÃga-viÓe«a eva svayaæ, tasya tÃd­Óa-rÃga-sudhÃkara-karÃbhÃsa-samullasita- h­daya-sphaÂika-maïe÷ ÓÃstrÃdi-ÓrutÃsu tÃd­Óyà rÃgÃtmikÃyà bhakte÷ paripÃÂÅ«v api rucir jÃyate | tatas tadÅyaæ rÃgaæ rucy-anugacchantÅ sà rÃgÃnugà tasyaiva pravartate | e«aivÃvihiteti ke«Ã¤cit saæj¤Ã | ruci-mÃtra- prav­ttyà vidhi-prayuktatvenÃprav­ttatvÃt | na ca vaktavyaæ vidhy-anadhÅnasya na sambhavati bhaktir iti | prÃyeïa munayo rÃjan niv­ttà vidhi-«edhata÷ | nairguïya-sthà ramante sma guïÃnukathane hare÷ || [BhP 2.1.7] iti ÓrÆyate | tato vidhi-mÃrga-bhaktir vidhi-sÃpek«eti sà durbalà | iyaæ tu svatantraiva pravartate iti prabalà ca j¤eyà | ataevÃsyà janma-lak«aïaæ bhakti- vyatirekeïÃnya-trÃnabhirucim upalak«ya - sà ÓraddadhÃnasya vivardhamÃnà viraktim anyatra karoti puæsa÷ | hare÷ padÃnusm­ti-nirv­tasya samasta-du÷khÃpyayam ÃÓu dhatte || [BhP 3.5.13] iti | (page 163) sà pÆrvoktà kathà g­hÅtà matis tad-rucir ity artha÷ | vidhi-nirapek«atvÃd eva pÆrvÃbhyÃæ dÃsya-sakhyÃbhyÃm etadÅyayos tayor bhedaÓ ca j¤eya÷ | evam evoktaæ tan manye'dhÅtam uttamam iti | ataeva vidhy-ukta-kramo'pi nÃsyÃm atyÃd­ta÷ | kintu rÃgÃtmikÃÓruta-krama eva | tatra rÃgÃtmikÃyÃæ rucir yathà - suh­t pre«Âhatamo nÃtha Ãtmà cÃyaæ ÓarÅriïÃm | taæ vikrÅyÃtmanaivÃhaæ rame'nena yathà ramà || [BhP 11.8.35] atra svÃbhÃvika-sauh­dyÃdi-dharmais tasminn eva svÃbhÃvaika-patitvaæ sthÃpayitvà parasyaupÃdhika-patitvam ity abhipretam | anyatra patyÃv ekatvaæ sà gatà yasmÃc caru-mantrÃhuti-vratà iti chÃndogya-pariÓi«ÂÃnusÃreïa k­trimam evÃtmatvam | tasmin paramÃtmani tu svabhÃvata evety Ãtma- ÓabdasyÃpy abhiprÃya÷ | idaæ yadyapi tasmin patitvam anÃhÃryam evÃsti tathÃpi Ãtmanaiva mÆla-bhÆtenaiva taæ viÓe«ata÷ krÅtvà yathÃnyÃpi kanyà vivÃhÃtmakena svÃtma-samarpaïena ka¤cit patitvenopÃdatte | tathÃbhÃvenÃÓrityÃnena paramam anÃhara-rÆpeïa tena saha rame ramà lak«mÅr yathà | [311] tad evaæ tasyÃ÷ piÇgalÃyà rÃge sva-rucir dyotità | rÃgÃnugÃyÃæ prav­ttir apÅd­ÓÅ | santu«Âà Óraddadhaty etad yathÃ-lÃbhena jÅvatÅ | viharÃmy amunaivÃham Ãtmanà ramaïena vai || [BhP 11.8.40] amuneti bhÃva-garbha-ramaïena saha | Ãtmanà manasaiva tÃvad viharÃmi | ruci-pradhÃnasya mÃrgasyÃsya mana÷-pradhÃnatvam | tat preyasÅ- rÆpeïÃsiddhÃyÃs tÃd­Óa-bhajane prÃyo manasaiva yuktatvÃt | anena ÓrÅmat- pratimÃdau tÃd­ÓÅnÃm apy auddhatyaæ parih­tam | evaæ pit­tvÃdi-bhÃve«v apy anusandheyam || || 11.8 || ÓrÅ-piÇgalà || 311 || [312-314] evaæ preyasÅtvÃbhimÃna-mayÅ darÓità | e«Ã brahma-vaivarte kÃma-kalÃyÃm api d­«Âà | sevakatvÃdyÃbhimÃnamayyÃæ ruci-bhaktiÓ cÃnyatra j¤eyà | tasmà amÆs tanu-bh­tÃm [BhP 7.9.24] ity Ãdau upanaya mÃæ nija-bh­tya-pÃrÓvam iti ÓrÅ-prahlÃda-vacanam | yathà ÓrÅ-nÃrada-pa¤carÃtre - kadà gambhÅrayà vÃcà Óriyà yukto jagat-pate | cÃmara-vyagra-hastaæ mÃm evaæ kurv iti vak«yasi || iti | yathà skÃnde sanatkumÃra-prokta-saæhitÃyÃæ prÃbhÃkara-rÃjopÃkhyÃne - aputro'pi sa vai naicchat putraæ karmÃnucintayan | vÃsudevaæ jagannÃthaæ sarvÃtmÃnaæ sanÃtanam || aÓe«opani«ad-vedyaæ putrÅk­tya vidhÃnata÷ | abhi«ecayituæ rÃjà svarÃja upacakrame || na putram abhyarthitavÃn sÃk«Ãd bhÆtÃj janÃrdanÃt | agre bhagavad-varaÓ ca ahaæ te bhavità putra÷ || ity Ãdi | ataevoktaæ ÓrÅ-nÃrÃyaïa-vyÆha-stava÷ - pati-putra-suh­d-bhrÃt­-pit­van maitravad dharim | ye dhyÃyanti sadodyuktÃs tebhyo'pÅha namo nama÷ || iti | atra paty-Ãdivad iti dhyeyasya pit­vad iti dhyÃtur viÓe«aïaæ j¤eyam | tathà mÃt­vad iti vatipratyayena prasiddha-tan-mÃt­-janÃbheda-bhÃvanà naivÃÇgÅkriyate | kintu tad-anugata-bhÃvanaiva | evaæ pit­-bhÃvÃdÃv api j¤eyam | anyathà bhagavaty ahaÇgrahopÃsanÃvat te«v api do«a÷ syÃt | tathà (page 164) dhyÃyantÅti pÆrvoktaæ mana÷-pradhÃnatvam evorÅk­tam | api- Óabdena tat-tad-rÃga-siddhÃnÃæ kaimutyam Ãk«ipyate | nanu, codanÃ-lak«aïo'rtho dharma÷ [PÆrva-mÅmÃæsà 1.1.2] ity anena pÆrva- mÅmÃæsÃyÃæ vidhinaivÃpÆrvaæ jÃyata iti ÓrÆyate | tathà Óruti-sm­ti- purÃïÃdi-pa¤carÃtra-vidhiæ vinà ity Ãdinà yÃmale Óruty-Ãdy-ekatarokta- krama-niyamaæ vinà do«a÷ ÓrÆyate | tathà - Óruti-sm­tÅ mamaivÃj¤e yas te ullaÇghya vartate | Ãj¤Ã-cchedÅ mama dve«Å mad-bhakto'pi na vai«ïava÷ || iti | atra Óruty-Ãdy-uktÃvaÓyaka-kriyÃ-ni«edhayor ullaÇghanaæ vai«ïavatva- vyÃghÃtakaæ ÓrÆyate | kathaæ tarhi vidhi-nirapek«ayà tayà siddhi÷ | ucyate - ÓrÅ-bhagavan-nÃma-guïÃdi«u vastu-Óakte÷ siddhatvÃn na dharmavad bhakteÓ codanÃ-sÃpek«atvam | ato j¤ÃnÃdikaæ vinÃpi phala-lÃbho bahutra Óruto'sti | codanà tu yasya svata÷-prav­ttir nÃsti tad-vi«ayaiva | tathà kramÃ- vidhiÓ ca tad-vi«aya÷ | tasminn eva nÃnÃ-vik«epavati rucy-abhÃvena rÃgÃtmika-bhakti-ÓailÅm anabhijÃnÃti | satyÃm api dhÃvan nimÅlya và netre [BhP 11.2.35] ity Ãdi-nyÃyena yathà katha¤cid anu«ÂhÃnata÷ siddhau su«Âhu vartma-praveÓÃya kramaÓaÓ cittÃbhiniveÓÃya ca maryÃdÃ-rÆpa÷ sa nirmÅyate | anyathà santata-tad-bhakty-unmukhatÃ-karatÃd­Óa-rucy-abhÃvÃn maryÃdÃnabhipatteÓ cÃdhyÃtmikÃdibhir utpÃtair vihanyate ca sa iti | na tu svayaæ prav­ttimaty api maryÃdÃ-nirmÃïam | tasya rucyaiva bhagavan- manorama-rÃgÃtmikÃ-krama-viÓe«ÃbhiniveÓÃt | tad uktaæ svayam eva - j¤ÃtvÃj¤ÃtvÃtha ye vai mÃm [BhP 11.11.33] ity Ãdinà | rÃgÃtmika-bhaktimatÃæ durabhisandhitÃpy anukaraïa-mÃtreïa tÃd­Óatva- prÃpti÷ ÓrÆyate | yathà dhÃtrÅtvÃnukaraïena pÆtanÃyÃ÷ | tad uktam - sad- veÓÃd iva pÆtanÃpi sakulà [BhP 10.14.35] iti | kim uta tadÅya-rucimadbhis tÃd­Óa-nirantara-samyag-bhakty-anu«ÂhÃnena | tad uktam - pÆtanà loka-bÃla-ghnÅ rÃk«asÅ rudhirÃÓanà | jighÃæsayÃpi haraye stanaæ dattvÃpa sad-gatim || kiæ puna÷ Óraddhayà bhaktyà k­«ïÃya paramÃtmane | yacchan priyatamaæ kiæ nu raktÃs tan-mÃtaro yathà || [BhP 10.6.26-27] iti | ata uktaæ - na mayy ekÃnta-bhaktÃnÃæ guïa-do«odbhavà guïÃ÷ [BhP 10.20.4] iti | ekÃntitvaæ khalu bhakti-ni«Âhà | sà rucyaiva và ÓÃstra-vidhy- Ãdareïaiva và jÃyate | tato rucer viralatvÃd uttarÃbhÃvenÃpi yad aikÃntikÅtvaæ tat-tasyaikÃntika-mÃnino dambha-mÃtram ity artha÷ | tatas tad- anadyaiva nindà Óruti-sm­ti-purÃïa ity ÃdinÃ, na tu ruci-bhÃve'pi tan-nindà yuktà pÆtanà ity Ãde÷ | tathà coktaæ pÃdmottara-khaï¬e - svÃtantryÃt kriyate karma na ca vedoditaæ mahat | vinaiva bhagavat-prÅtyà te vai pëaï¬ina÷ sm­tÃ÷ || iti | prÅtir atra tÃd­Óa-ruci÷ | tad evam atra ÓÃtrÃnÃdarasyaiva nindà | na tu tad- aj¤Ãnasya dhÃvan nimÅlya vai ity Ãde÷ | gautamÅya-tantre tv idam apy uktam - (page 165) na japo nÃrcanaæ naiva dhyÃnaæ nÃpi vidhi-krama÷ | kevalaæ santataæ k­«ïa-caraïÃmbhoja-bhÃvinÃm || ajÃta-tÃd­Óa-rucinà tu sad-viÓe«Ãdara-mÃtrÃd­tà rÃgÃnugÃpi vaidhÅ- saævalitaivÃnu«Âheyà | tathà loka-saægrahÃrthaæ prati«Âhitena jÃta-tÃd­Óa- rucinà ca | atra miÓratve ca yathÃ-yogyaæ rÃgÃnugayaikÅk­tyaiva vaidhÅ kartavyà | kecid a«ÂÃdaÓÃk«ara-dhyÃnaæ go-dohana-samaya-vaæÓÅ-vÃdya- samÃk­«Âa-tat-tat-sarvamayatvena bhÃvayanti | yathà caike tÃd­Óam upÃsanaæ sÃk«Ãd vraja-jana-viÓe«Ãyaiva mahyaæ ÓrÅ-guru-caraïair mad-abhÅ«Âa- viÓe«a-siddhy-artham upadi«Âaæ bhÃvayÃmi | sÃk«Ãt tu ÓrÅ-vrajendra- nandanaæ sevyamÃna evÃsà iti bhÃvayanti | atha Óruti-sm­tÅ mamaivÃj¤e ity-Ãdi-nindita-mÃtra-svÃvaÓyaka-kriyÃ- ni«edhayor ullaÇghanaæ dvividham | tau hi dharma-ÓÃstroktau bhakti- ÓÃstroktau cetai | bhagavad-bhakti-viÓvÃsena dau÷ÓÅlyena và pÆrvayorakaraïa-karaïa-pratyÃsattau na vai«ïava-bhÃvÃd bhraæÓa÷ | devar«i-bhÆtÃpta-nÌïÃæ [BhP 11.5.37] ity Ãdy-ukte÷, api cet sudurÃcÃra÷ [GÅtà 9.30] ity-Ãdy-ukteÓ ca | tÃd­Óa-rucimati tu tayaiva rucyà dvi«ÂatvÃd apunarbhavÃdy-ÃnandasyÃpi vächà nÃsti kim uta parama-gh­ïÃspadasya | atas tatra svata eva na prav­tti÷ | pramÃdÃdinà kadÃcij jÃtaæ ced vikarma tat- k«aïÃd eva naÓyaty api | uktaæ ca-vikarma yac cotpatitaæ kathaæcid dhunoti sarvaæ h­di sannivi«Âa÷ [BhP 11.5.38] iti | atha vai«ïava-ÓÃstroktau | tau tarhi vi«ïu-santo«aika-prayojanÃv eva bhavata÷ | tayoÓ ca tÃd­Óatve Órute sati tadÅya-rÃga-rucimata÷ svata eva prav­tty-aprav­ttau syÃtÃm | tat-santo«aika-jÅvanatvÃt prÅti-jÃte÷ | ataeva na tatra svÃnugamyamÃna-rÃgÃtmaka-siddha-bhakta-viÓe«eïa k­tatvÃk­tatvayor anusandhÃnaæ cÃpek«yaæ syÃt | kintu tat-k­tatve sati viÓe«aïÃgraho bhavatÅty eva viÓe«a÷ | atra kvacic chÃstrokta-krama-vidhy-apek«Ã ca rÃga-rucyaiva pravartiteti rÃgÃnugÃnta÷pÃta eva | ye ca ÓrÅ-gokulÃdi-virÃji-rÃgÃtmikÃnugÃs tat-parÃs te tu ÓrÅ-k­«ïa-k«ema-tat-saæsargÃntarÃyÃbhÃvÃdi-kÃmyÃtmaka-tad- abhiprÃya-rÅtyaiva via«ïava-laukika-dharmÃnu«ÂhÃnaæ kurvanti | ataeva rÃgÃnugÃyÃæ rucer eva sad-dharma-pravartakatvÃt Óruti-sm­tÅ mamaivÃj¤e ity etad-vÃkyasya na tad-vartma-bhakti-vi«ayatvam | kintu bÃhya-ÓÃstra- nirmita-buddha-r«abha-dattÃtreyÃdi-bhajana-vartma-vi«ayatvam eva | tathoktam - veda-dharma-viruddhÃtmà yadi deva prapÆjayet | sa yÃti narakaæ ghoraæ yÃvad ÃhÆta-samplavam || iti rÃgÃnugÃyÃæ vidhy-apravartitÃyÃm api na veda-bÃhyatvam | veda-vaidika- prasiddhaiva sà tatra tatra rucitvÃt | vede«u buddhÃdÅnÃæ tu varïanaæ veda- bÃhyaæ viruddhatvenaiva yathà -- tata÷ kalau samprav­tte sammohÃya sura-dvi«Ãm | buddho nÃmnäjana-suta÷ kÅkaÂe«u bhavi«yati || [BhP 1.3.24] ity Ãdi | tasmÃd bhavaty eva rÃgÃnugà samÅcÅnà | tathà vaidhÅto'py atiÓayavatÅ ca | maryÃdÃ-vacanaæ hy ÃveÓÃrtham eveti darÓitam | sa punar ÃveÓo yathà ruci- viÓe«a-lak«aïa-mÃnasa-bhÃvena syÃn na tathà (page 166) vidhi-preraïayà | svÃrasika-mano-dharmatvÃt tasya | tatra cÃstÃæ tÃvad-anukÆla-bhÃva÷ | parama-ni«iddhena pratikÆla-bhÃvenÃpy ÃveÓo jhaÂiti syÃt | tad-ÃveÓa- sÃmarthyena pratikÆla-do«a-hÃni÷ syÃt | sarvÃnartha-niv­ttiÓ ca syÃd iti bhÃva-mÃrgasya balavattve d­«ÂÃnto'pi d­Óyate | tatra yady anukÆla-bhÃva÷ syÃt tadà paramaikÃnti-sÃdhya evÃptau | atha bhÃva-mÃrga-sÃmÃnyasya balavattvaæ prakaraïam utthÃpyate | ÓrÅ- yudhi«Âhira uvÃca -- aho aty-adbhutaæ hy etad durlabhaikÃntinÃm api | vÃsudeve pare tattve prÃptiÓ caidyasya vidvi«a÷ || [BhP 7.1.15] ekÃntinÃæ parama-j¤ÃninÃm api yatas tasya sà na sambhavati | etad veditum icchÃma÷ sarva eva vayaæ mune | bhagavan-nindayà veno dvijais tamasi pÃtita÷ || [BhP 7.1.16] tamasi narake | bahu-narakÃdi-bhogÃnantaram eva p­thu-janma- prabhÃvodayena tasya sad-gati-ÓravaïÃt | e«a÷ -- damagho«a-suta÷ pÃpa Ãrabhya kala-bhëaïÃt | sampraty amar«Å govinde dantavakraÓ ca durmati÷ || [BhP 7.1.17] ity Ãdi | spa«Âaæ | || 7.1 || yudhi«Âhiro nÃradam || 312-314 || [315-320] tatrottaram ÓrÅ-nÃrada uvÃca - aho bhagavan-nindakasya naraka-pÃtena bhÃvyam iti vadatas tava ko'bhiprÃya÷ ? bhagavat-pŬÃ-karatvÃd và tad- abhÃve'pi surÃpÃnÃdivan ni«iddha-nindÃ-ÓravaïÃd và | tatra tÃvad vimƬhair janair nindÃdikaæ prÃk­tÃn tama Ãdei-guïÃn uddhiÓyaiva pravartate | tata÷ prak­ti-paryantÃÓrayasya tat-k­ta-nindÃder aprÃk­ta-guïa- vigrahÃdau tasmin prav­ttir nÃsty eva | na ca jÅvavat prak­ti-paryante vastu- jÃte bhagavad-abhimÃno'sti | tataÓ ca tena tasya pŬÃpi nÃsty eva | tad etad Ãha sÃrdhais tribhi÷ -- nindana-stava-satkÃra- nyakkÃrÃrthaæ kalevaram | pradhÃna-parayo rÃjann avivekena kalpitam || [BhP 7.1.22] nindanaæ do«a-kÅrtanam | nyak-kÃras tiraskÃra÷ | nindana-stuty-Ãdi- j¤ÃnÃrthaæ pradhÃna-puru«ayor avivekena jÅvÃnÃæ kalevaraæ kalpitaæ racitam | tataÓ ca - hiæsà tad-abhimÃnena daï¬a-pÃru«yayor yathà | vai«amyam iha bhÆtÃnÃæ mamÃham iti pÃrthiva || yan-nibaddho'bhimÃno'yaæ tad-vadhÃt prÃïinÃæ vadha÷ | tathà na yasya kaivalyÃd abhimÃno'khilÃtmana÷ || parasya dama-kartur hi hiæsà kenÃsya kalpyate || [BhP 7.1.23-25] iha prÃk­te loke | yathà tat-kalevarÃbhimÃnena bhÆtÃnÃæ mamÃham iti vai«amyaæ bhavati, yathà tat-k­tÃbhyÃæ daï¬a-pÃru«yÃbhyÃæ tìana- nindÃbhyÃæ nimitta-bhÆtÃbhyÃæ hiæsà ca bhavati, yathà yasmin nibaddho'bhimÃnas tasya dehasya vadhÃt prÃïinÃæ vadhaÓ ca bhavati, yathà yasyÃbhimÃno nÃstÅty artha÷ | asya parameÓvarasya hiæsà kena hetunà kalpyate | api tu na kenÃpÅty artha÷ | tathÃbhimÃbhÃve hetu÷ kaivalyÃt | dehendriyÃsuhÅnÃnÃæ vaikuïÂha-pura-vÃsinÃm [BhP 7.1.35] iti kaimutyÃdi- prÃpta-ÓuddhatvÃt | tÃd­Óa-nindÃdy-agamya-Óuddha-sac-cidÃnanda- vigrahÃditvÃd ity artha÷ | tasya tad-agamyatvaæ ca (page 167) nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ [GÅtà 7.25] iti ÓrÅ-bhagavad-gÅtÃta÷ | tÃd­Óa-vailak«aïyena hetu÷ akhilÃnÃm ÃtmabhÆtasya | tatra hetu÷ parasya prak­ti-vaibhava-saÇga-rahitasya | hiæsÃyà avi«ayatve hetv-antaraæ damakatu÷ paramÃÓaryÃnanta-ÓaktitvÃt sarve«Ãm eva Óik«Ã-kartur iti | tad evaæ yasmÃd bhagavato nindÃdi-k­tam vai«amyaæ nÃsti tasmÃd yena kenÃpy upÃyena sak­d yad-aÇga-pratimÃnta-rÃhità [BhP 10.12.39] ity Ãdivat tad-ÃbhÃsam api dhyÃyatas tad-ÃveÓÃt tatra vaireïÃpi dhyÃyatas tad-ÃveÓenaiva nindÃdi-k­ta- pÃpasyÃpi nÃÓÃt tat-sÃyujyÃdikaæ yuktam ity ÃÓayenÃha tasmÃd ity Ãdibhi÷ | tathà hi - tasmÃd vairÃnubandhena nirvaireïa bhayena và | snehÃt kÃmena và yu¤jyÃt katha¤cin nek«ate p­thak || [BhP 7.1.26] yu¤jyÃd iti sneha-kÃmÃdÅnÃæ vidhÃtum aÓakyatvÃt sambhÃvanÃyÃm eva liÇ | vairÃnubandhÃdÅnÃm ekatareïÃpi yu¤jyÃd dhyÃyec cet tadà bhagavata÷ p­thag nek«ate tad-Ãvi«Âo bhavatÅty artha÷ | vairÃnubandho vaira- bhÃvÃviccheda÷ | nirvairo vairÃbhÃva-mÃtram audÃsÅnyam ucyate | tena kÃmÃdi-rÃhityam apy ÃyÃti | vairÃdi-bhÃva-rÃhityam ity artha÷ | tena và vairÃd-bhÃva-rÃhityena yu¤jyÃt | vihitatva-mÃtra-buddhyà dhyÃyeta | dhyÃnopalak«itaæ bhakti-yogaæ kuryÃd ity artha÷ | sneha÷ kÃmÃtirakta÷ parasparam ak­trima÷ prema-viÓe«a÷ | sa tu sÃdhake tad-abhirucir eva | tad evaæ sarve«Ãæ tad-ÃveÓa eva phalam iti sthite jhaÂiti tad-ÃvaÓa-siddhaye te«u bhÃva-maya-mÃrge«u ninditenÃpi vaireïa vidhi-mayyà bhakter na sÃmyam ity Ãha -- yathà vairÃnubandhena martyas tan-mayatÃm iyÃt | na tathà bhakti-yogena iti me niÓcità mati÷ || [BhP 7.1.27] vairÃnubandheneti bhayasyÃpy upalak«aïam | yathÃ-Óaighryeïa tan-mayatÃæ tad-Ãvi«Âatà bhakti-yogena vihitatva-mÃtra-buddhyà kriyamÃïena tu na tathà | ÃstÃæ tÃd­Óa-vastu-Óakti-yuktasya te«u prakÃÓamÃnasya bhagavato bhagavad-vigrahÃbhÃsasya và vÃrtà | prÃk­te'pi tad-bhÃva-mÃtrasya bhÃvyÃveÓa-phalaæ mahad d­Óyata iti sa-d­«ÂÃntaæ tad eva pratipÃdayati - kÅÂa÷ peÓask­tà ruddha÷ ku¬yÃyÃæ tam anusmaran | saærambha-bhaya-yogena vindate tat-svarÆpatÃm || evaæ k­«ïe bhagavati mÃyÃ-manuja ÅÓvare | vaireïa pÆta-pÃpmÃnas tam Ãpur anucintayà || [BhP 7.1.28-29] saærambho dve«o bhayaæ ca tÃbhyÃæ yogas tad-ÃveÓas tena | tat-svarÆpatÃæ tasya svam ÃtmÅya-rÆpam Ãk­tir yatra tat tÃm tat sÃrÆpyam ity artha÷ | evam iti eva apÅyartha÷ | narÃk­ti-para-brahmatvÃd mÃyayaiva prÃk­ta-manujatayà pratÅyamÃne | nanu kÅÂasya preÓask­d-dve«e pÃpaæ na bhavati | tatra tu tat syÃd ity ÃÓaÇkyÃha - vaireïa yÃnucintà tad-ÃveÓas tayaiva pÆta-pÃpmÃnas tad- dhyÃnÃveÓasya tÃd­k-ÓaktitvÃd iti bhÃva÷ | na ca ÓÃstra-vihitenaiva bhagavad-dharmeïa siddhi÷ syÃn na ca tad-vihitena kÃmÃdineti vÃcyam | (page 168) kÃmÃd dve«Ãd bhayÃt snehÃd yathà bhaktyeÓvare mana÷ | ÃveÓya tad-aghaæ hitvà bahavas tad-gatiæ gatÃ÷ || [BhP 7.1.29] yathà vihitayà bhaktya ÅÓvare mana ÃviÓya tad-gatiæ gacchanti tathiavÃvihitenÃpi kÃmÃdinà bahavo gatà ity artha÷ | tad-aghaæ te«u kÃmÃdi«u madhye yad-dve«a-bhayayor aghaæ bhavati tad dhitvaiva | bhayasyÃpi dve«a-saævalitatvÃd aghotpÃdakatvaæ j¤eyam | atra kecit kÃmam apy aghaæ manyante | tatredaæ vicÃryate bhagavati kevalaæ kÃma eva kevala-pÃpÃvaha÷ kiæ và pati-bhÃva-yukta÷ | athavà upapati-bhÃva- yukta iti | sa eva kevala iti cet sa kiæ dve«Ãdi-gaïapatitvÃt tadvat svarÆpeïaiva và | parama-Óuddhe bhagavati yad-adhara-pÃnÃdikaæ yac ca kÃmukÃdy-Ãropaïaæ tenÃtikrameïa và pÃpa-Óravaïena và | nÃdyena -- uktaæ purastÃd etat te caidya÷ siddhiæ yathà gata÷ | dvi«ann api h­«ÅkeÓaæ kim utÃdhok«aja-priyÃ÷ || [BhP 10.29.13] ity atra dve«Ãder nyakk­tatvÃt tasya tu stutatvÃt | ataÓ ca priyà iti snehavat kÃmasyÃpi prÅtyÃtmakatvena tadvad eva na do«a÷ | tÃd­ÓÅnÃæ kÃmo hi premaika-rÆpa÷ | yat te sujÃta-caraïÃmburuhaæ stane«u bhÅtÃ÷ Óanai÷ priya dadhÅmahi karkaÓe«u [BhP 10.31.19] ity ÃdÃv atikramyÃpi sva-sukhaæ tadÃnukÆlya eva tÃtparya-darÓanÃt sairindhryÃs tu bhÃvo riraæsÃ-prÃyatvena ÓrÅ-gopikÃnÃm iva kevala-tat-tÃtparyÃbhÃvÃt tad-apek«ayaiva nindyate na tu svarÆpata÷ | sÃnaÇga-tapta-kucayo÷ [BhP 10.48.6] ity Ãdau ananta-caraïena rujo m­janti iti parirabhya kÃntam Ãnanda-mÆrtim iti kÃrya-dvÃrà tat-stutai÷ | tatrÃpi saho«yatÃm iha pre«Âha [BhP 10.48.8] ity atra prÅty-abhivyaktaÓ ca | ataeva - saivaæ kaivalya-nÃthaæ taæ prÃpya du«prÃpyam ÅÓvaram | aÇga-rÃgÃrpaïenÃho durbhagedam ayÃcata || [BhP 10.48.8] durÃrÃdhyaæ samÃrÃdhya vi«ïuæ sarveÓvareÓvaram | yo v­ïÅte mano-grÃhyam asattvÃt kumanÅ«y asau || [BhP 10.48.11] iti caivaæ yojayanti | kaivalyam ekÃntitvam | tena yo nÃtha÷ sevanÅyas tam | purà tÃd­Óa-trivakratvÃdi-lak«aïa-daurbhÃgyavaty api | aho ÃÓcaryam aÇga- rÃgÃrpaïa-lak«aïena bhagavad-dharmÃæÓena kÃraïena sampratÅdaæ saho«yatÃm iha pre«Âha dinÃni katicin mayà ramasva [BhP 10.48.8] ity Ãdi- lak«aïaæ saubhÃgyam ayÃcata iti | ata÷ - kim anena k­taæ puïyam avadhÆtena bhik«uïà | Óriyà hÅnena loke'smin garhitenÃdhamena ca || [BhP 10.80.25] iti ÓrÅdÃma-vipram uddiÓya purajana-vacanavad eva tathokti÷ | nanu kÃmukÅ sà kim iti ÓlÃghyate | tatrÃha durÃrÃdhyam iti | yo mano-grÃhyaæ prÃk­tam eva vi«ayaæ v­ïÅte kÃmayata asÃv eva kumanÅ«Å | sà tu bhagavantakeva kÃmayata iti parama-sumanÅ«iïyeveti bhÃva÷ | tad evaæ tasya (page 169) kÃmasya dve«Ãdi-gaïÃnta÷pÃtitvaæ parih­tya tena pÃpÃvahatvaæ parih­tam | atha kÃmukatvÃdy-ÃropaïÃdy-adhara-pÃnÃdi-rÆpas tatra vyavahÃro'pi nÃtikrama-hetu÷ | yato lokavat tu lÅlÃ-kaivalyam iti nyÃyena lÅlà tatra svabhÃvata eva siddhà | atra ca ÓrÅ-bhÆr-lÅlÃdÅbhis tasya tÃd­Óa-lÅlÃyÃ÷ ÓrÅ- vaikuïÂhÃdi«u nitya-siddhatvena svatantra-lÅlÃ-vinodasya tasyÃbhiruci- tattvenaivÃvagamyate | tathà tat-preyasÅ-janÃnÃm api tat-svarÆpa-Óakti- vigrahatvena param-Óuddha-rÆpatvÃt tato nyÃnatÃbhÃvÃc ca tad-adhara- pÃnÃdikam api nÃnurÆpaæ pÆrva-yuktyà tad-abhirucitam eva ca | na ca prÃk­ta-vÃmÃ-janena do«a÷ prasa¤janÅya÷ | tad-yogyaæ tÃd­Óaæ bhÃvaæ svarÆpa-Óakti-vigrahatvaæ ca prÃpyaiva tad-icchayaiva tat-prÃpte÷ | atha pÃpa-Óravaïena ca na pÃpÃvaho'sau kÃma÷ | tad-aÓravaïÃd eva | atata÷ pati-bhÃva-yukte ca tatra sutarÃæ na do«a÷, pratyuta stuti÷ ÓrÆyate | yÃ÷ samparyacaran premïà pÃda-saævÃhanÃdibhi÷ | jagad-guruæ bhart­-buddhyà tÃsÃæ kiæ varïyate tapa÷ || [BhP 10.9.27] iti | mahÃnubhÃva-munÅnÃm api tad-bhÃva÷ ÓrÆyate | yathà ÓrÅ-mÃdhvÃcÃrya- dh­taæ kaurma-vacanam - agni-putrà mahÃtmÃnas tapasà strÅtvam Ãpire | bhartÃraæ ca jagad-yoniæ vÃsudevam ajaæ vibhum || iti | ataeva vanditaæ pati-putra-suh­d-bhrÃt­ ity Ãdinà | athopapati-bhÃvena na ca pÃpÃvaho'sau yat paty-apatya-suh­dÃm anuv­ttir aÇga [BhP 10.29.19] ity Ãdinà tÃbhir evottaritatvÃt | gopÅnÃæ tat-patÅnÃæ ca [BhP 10.33.35] ity Ãdinà ÓrÅ-Óuka-vacanena ca | na pÃraye'haæ niravadya-saæyujÃæ sva-sÃdhu-k­tyaæ vibudhÃyu«Ãpi va÷ [BhP 10.32.22] ity atra niravadya-saæyujÃm ity anena svayaæ ÓrÅ-bhagavatà ca | tÃd­ÓÃnÃm anye«Ãm api tad-bhÃvo d­Óyate | yathà pÃdmottara-khaï¬a-vacanam - purà mahar«aya÷ sarve daï¬akÃraïya-vÃsina÷ | d­«Âvà rÃmaæ hariæ tatra bhoktum aicchat suvigraham || te sarve strÅtvam ÃpannÃ÷ samudbhÆtÃs tu gokule | hariæ samprÃpya kÃmena tato muktà bhavÃrïavÃt || [PadmaP 6.245.164] iti | ata÷ puru«e«v api strÅ-bhÃvenodbhavÃd bhagavad-vi«ayatvÃn na prÃk­ta- kÃma-devodbhÃvita÷ prÃk­ta÷ kÃmo'sau kintu sÃk«Ãn manmatha-manmatha÷ [BhP 10.32.2] iti ÓravaïÃt | ÃgamÃdau tasya kÃmatvenopÃsanÃc ca bhagavataivodbhÃvito'prÃk­ta evÃsau kÃma iti j¤eyam | ÓrÅmad- uddhavÃdÅnÃæ parama-bhaktÃnÃm api ca tac-chlÃghà ÓrÆyate - etÃ÷ paraæ tanu-bh­to bhuvi gopa-vadhva÷ [BhP 10.47.51] ity Ãdau | kiæ bahunà ÓrutÅnÃm api tad-bhÃvo b­had-vÃmane prasiddha÷ | yatas tatra Órutayo'pi nitya- (page 170) siddha-gopikÃ-bhÃvÃbhilëiïyas tad-rÆpeïaiva tad-gaïÃnta÷pÃtinyo babhÆvur iti prasiddhi÷ | etat prasiddhi-sÆcakam evaitad ukta tÃbhir eva -- nibh­ta-marun-mano-'k«a-d­Âha-yoga-yujo h­di yan munaya upÃsate tad arayo'pi yayu÷ smaraïÃt | striya uragendra-bhoga-bhuja-daï¬a-vi«akta-dhiyo vayam api te samÃ÷ sama-d­Óo'Çghri-saroja-sudhÃ÷ || [BhP 10.87.23] iti | vispa«ÂaÓ cÃyam artha÷ | yad brahmÃkhyaæ tattvaæ ÓÃstra-d­«Âyà prayÃsa- bÃhulyena munaya upÃsate tad arayo'pi yasya smaraïÃt tad-upÃsanaæ vinaiva yayu÷ | tathà striya÷ ÓrÅ-gopa-subhruvas te tava ÓrÅ-nandanandana-rÆpasya urugendra-dehat-tulyau yau bhuja-daï¬au tava vi«akta-dhiya÷ satyas tavaivÃÇghri-saroja-sudhÃs tadÅya-sparÓa-viÓe«a-jÃti-prema-mÃdhuryÃïi yayu÷ | vayaæ Órutayo'pi samad­Óas tat-tulya-bhÃvÃ÷ satya÷ samÃs tÃd­Óa- gopikÃtva-prÃptyà tat-sÃmyam ÃptÃs tà evÃÇghri-rajo-sudhÃæ yÃtavatya ity artha÷ | artha-vaÓÃd vibhakti-pariïÃma÷ |aÇghrÅti sÃdarokti÷ | atra tad arayo'pi yayu÷ smaraïÃd ity anena bhÃva-mÃrgasya jhaÂity artha-sÃdhanatvaæ darÓitam | sama-d­Óa ity anena rÃgÃnugÃyà eva tatra sÃdhakatamatvaæ vya¤jitam | anyathà sarva-sÃdhana-sÃdhya-vidu«ya÷ Órutayo'nyatraiva pravarteran | tathà smaraïa-para-yugma-dvaye'smin sva-sva-yugme prathamasya mukhyatvaæ dvitÅyasya gauïatvaæ darÓitam | ubhayatrÃpy api-Óabda-sÃhityenottaratra pÃÂhÃd ekÃrthatÃ-prÃpte÷ | ata÷ striya iti nityÃ÷ ÓrÅ-gopikà eva tà j¤eyÃ÷ | tathaiva Órutibhir iti ÓrÅ-k­«ïa-nitya-dhÃmni tà d­«Âà iti b­had-vÃmana eva prasiddham | tad evaæ sÃdhu vyÃkhyÃtam kÃmÃd dve«Ãt ity Ãdau tad-aghaæ hitvà ity atra te«u madhye dve«a-bhayayor yad-agham ity Ãdi | [321] atha bahavas tad-gatiæ gatà ity atra nidarÓayam Ãha -- gopya÷ kÃmÃd bhayÃt kaæso dve«Ãc caidyÃdayo n­pÃ÷ | sambandhÃd v­«ïaya÷ snehÃd yÆyaæ bhaktyà vayaæ vibho || [BhP 7.10.30] gopya iti sÃdhaka-carÅïÃæ gopÅ-viÓe«ÃïÃæ pÆrvÃvasthÃm evÃvalambyocyate | vayam iti yathà ÓrÅ-nÃradasya hi pryujyamÃne mayi tÃæ ÓuddhÃæ bhÃgavatÅæ tanum [BhP 1.6.28] ity-Ãdy-ukta-rÅtyà pÃr«ada-dehatve siddhe tena svayaæ vayam iti pÆrvÃvasthÃm avalambyocyate | tatraiva vaidhÅ bhakti÷ | adhunà labdha-rÃgasya tasya na mayy ekÃnta-bhaktÃnÃæ guïa- do«odbhavà guïÃ÷ [BhP 11.20.36] iti nyÃyena vidhy-anadhÅnà rÃgÃtmikaiva virÃjata iti | ataeva tad-gatiæ gatÃ÷ iti te«Ãæ phala-prÃpter apy atÅtatva- nirdeÓa÷ | atra tà gopya ivÃdhunkyaÓ ca tad-guïÃdi-Óravaïenaiva tad-bhÃvà bhaveyu÷ | yathoktam -- Óruta-mÃtro'pi ya÷ strÅïÃæ prasahyÃkar«ate mana÷ | uru-gÃyoru-gÅto và paÓyantÅnÃæ ca kiæ puna÷ || [BhP 10.90.17] iti | athavà pÃr«ada-carasyÃpi caidyasyÃgantukopadravÃbhÃsa-nÃÓa-darÓanenaiva sÃdhakatva-nirdeÓa÷ | sambandhÃd ya÷ sneho rÃgas tasmÃd v­«ïayo yÆyaæ ca ity ekam | tasmÃd vairÃnubandhena ity Ãdau kÃmÃt ity Ãdau coktasyaivÃrthasyo-dÃharaïa-vÃkye'smin tad-aikÃrtyÃkaÓyamatvÃt | pa¤cÃnÃm (page 171) iti vak«yamÃïÃnurodhÃt | ubhayatrÃpi sambandha- snehayor dvayor api vidyamÃnatvÃc ca sambandha-grahaïaæ rÃgasyaiva viÓe«atva-j¤ÃpanÃrtham | gopÅvad atrÃpi sÃdhaka-carà v­«ïi-viÓe«Ã÷ pÃï¬ava-sambandhi-viÓe«ÃÓ ca pÆrvÃvasthÃm avalambya sÃdhakatvena nirdi«ÂÃ÷ | ata÷ sambandhaja-snehe'pi tad-abhiruci-mÃtraæ j¤eyam | bhaktyà vihitayà | asyà eva pratilabdhatvena bhÃva-mÃrgaæ nirde«Âum upakrÃntatvÃt | [322] yadi dve«eïÃpi siddhis tarhi veïa÷ kim iti narake pÃtita ity ÃÓaÇkyÃha -- katamo'pi na vena÷ syÃt pa¤cÃnÃæ puru«aæ prati [BhP 7.1.31] puru«aæ bhagavantaæ prati lak«yÅk­tya pa¤cÃnÃæ vairÃnubandhÃdÅnÃæ madhye veïa÷ katamo'pi na syÃt | tasya taæ prati prÃsaÇgika-nindÃ- mÃtrÃtmakaæ vairaæ na tu vairÃnubandha÷ | tatas tÅvra-dhyÃnÃbhÃvÃt pÃpam eva tatra pratiphalitam iti bhÃva÷ | tato'sura-tulya-svabhÃvair api tasmin sva- mok«Ãrthaæ vaira-bhÃvÃnu«ÂhÃna-sÃhasaæ na kartavyam ity abhipretam | ataeva ye vai bhagavatà proktÃ÷ [BhP 11.2.32] ity Ãder apy ativyÃptir vyÃhanyate anabhipretatvenÃ-proktatvÃt | [323] yasmÃd evaæ - tasmÃt kenÃpy upÃyena mana÷ k­«ïe niveÓayet || [BhP 7.1.31] iti | atrÃpi pÆrvavan niveÓayed iti sammati-mÃtraæ na vidhi÷ | kenÃpi te«v apy upÃye«u yuktatamenaikenety artha÷ | ajp uas t>ad­