Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 5: Bhaktisamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Classical Sanskrit Extended ³ ³ (CSX) encoding: ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 224 ³ ³ long A â 226 ³ ³ long i ã 227 ³ ³ long I ä 228 ³ ³ long u å 229 ³ ³ long U æ 230 ³ ³ vocalic r ç 231 ³ ³ vocalic R è 232 ³ ³ long vocalic r é 233 ³ ³ vocalic l ë 235 ³ ³ long vocalic l í 237 ³ ³ velar n ï 239 ³ ³ velar N ð 240 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t ñ 241 ³ ³ retroflex T ò 242 ³ ³ retroflex d ó 243 ³ ³ retroflex D ô 244 ³ ³ retroflex n õ 245 ³ ³ retroflex N ö 246 ³ ³ palatal s ÷ 247 ³ ³ palatal S ø 248 ³ ³ retroflex s ù 249 ³ ³ retroflex S ú 250 ³ ³ anusvara ü 252 ³ ³ anusvara (overdot) § 167 ³ ³ capital anusvara ý 253 ³ ³ visarga þ 254 ³ ³ (capital visarga 255) ³ ³ long e ¹ 185 ³ ³ long o º 186 ³ ³ ³ ³ additional: ³ ³ l underbar × 215 ³ ³ r underbar Ÿ 159 ³ ³ n underbar ­ 173 ³ ³ k underbar É 201 ³ ³ t underbar  194 ³ ³ ³ ³ Other characters of the CSX encoding table are ³ ³ not included. Accents have been dropped in order ³ ³ to facilitate word search. ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ÷rã-bhakti-sandarbhaþ tau santoùayatà santau ÷rãla-råpa-sanàtanau | dàkùiõàtyena bhaññena punar etad vivicyate ||o|| tasyàdyaü granthanàlekhaü kràntam utkrànta-khaõóitam | paryàlocyàtha paryàyaü kçtvà likhati jãvakaþ ||o|| [1] tatra pårva-sandarbha-catuùñayena sambandho vyàkhyàtaþ | tatra pårõa- sanàtana-paramànanda-lakùaõa-para-tattva-råpaü sambandhi ca brahma paramàtmà bhagavàn iti tridhàvirbhàvatayà ÷abditam iti niråpitam | tatra ca bhagavattvenaivàvirbhàvasya paramotkarùaþ pratipàditaþ | prasaïgena viùõv- àdyà÷ catuþ-sanàdyà÷ ca tad-avatàrà dar÷itàþ | sa ca bhagavàn svayaü ÷rã- kçùõa eva iti nirdhàritam | paramàtma-vaibhava-gaõane ca tañastha-÷akti-råpàõàü cid-eka-rasànàm api anàdi-para-tattva-j¤àna-saüsargàbhàvamaya-tad-vaimukhya-labdha-cchidrayà tan-màyayàvçta-svaråpa-j¤ànànàü tayaiva sattva-rajas-tamo-maye jaóe pradhàne racitàtma-bhàvànàü jãvànàü saüsàra-duþkhaü ca j¤àpitam | tathà coktam ekàda÷e ÷rã-bhagavatà - àtmà parij¤ànamayo vivàdo hy astãti nàstãti bhidàtma-niùñhaþ | vyartho'pi naivoparameta puüsàü mattaþ paràvçtta-dhiyàü svalokàt || [BhP 11.22.34] iti | atas tad-arthaü parama-kàruõikaü ÷àstram upadi÷ati | tatra ye jãvà ye kecit janmàntaràvçtta-tad-arthànubhava-saüskàravato ye ca tadaiva và labdha- mahat-kçpàti÷aya-dçùñi-prabhçtayas teùàü tàdç÷a-para-tattva-lakùaõa- vaståpade÷a-÷ravaõàrambha-màtreõaiva tat-kàlam eva yugapad eva tat- sàmmukhyaü tad-anubhavo'pi j¤àyate | yathoktaü - kiü và parair ã÷varaþ sadyo hçdy avarudhyate'tra kçtibhiþ ÷u÷råùubhis tat-kùaõàt iti [BhP 1.1.1] | atas teùàü nopade÷àntaràpekùà | yàdçcchikam upade÷àntara-÷ravaõaü tu tat- tal-lãlà-÷ravaõavat tadãya-rasasyaivoddãpakaü, yathà ÷rã-prahlàdàdãnàm | tathànyeùàü tàdç÷atvaü bãjàyamànam api kàmàdi-vaiguõyena tad-itara- doùeõaiva pratihataü tiùñhati | [page 2] naitan manas tava kathàsu vikuõñha-nàtha samprãyate durita-duùñam asàdhu tãvram | kàmàturaü harùa-÷oka-bhayaiùaõàrtaü tasmin kathaü tava gatiü vimç÷àmi dãnaþ || [BhP 7.9.39] iti dãnaü-manya-÷rã-prahlàda-vacanànusàreõànyeùàm eva tat-pràpteþ | ataevoktaü brahma-vaivarte - yàvat pàpais tu malinaü hçdayaü tàvad eva hi | na ÷àstre satya-buddhiþ syàt sad-buddhiþ sad-gurau tathà || aneka-janma-janita-puõya-rà÷i-phalaü mahat | sat-saïga-÷àstra-÷ravaõàd eva premàdi jàyate || iti | tato mukhyena tàtparyeõa para-tattve paryavasite'pi teùàü para-tattvàdy- upade÷asya kim abhidheyaü prayojanaü cety apekùàyàü tad-avàntara- tàtparyeõa tad-dvayam upadeùñavyam | tatràbhidheyaü tad-vaimukhya- virodhitvàt tat-sàmmukhyam eva | tac ca tad-upàsanà-lakùaõaü yata eva taj- j¤ànam àvirbhavati | prayojanaü ca tad-anubhavaþ | sa càntar-bahiþ- sàkùàtkàra-lakùaõaþ yata eva svayaü kçtsna-duþkha-nivçttir bhavati | tad etad dvayaü yadyapi pårvatra siddhopade÷a eva abhipretam asti, yathà tava gçhe nidhir asti iti ÷rutvà ka÷cid daridras tad-arthaü prayatate labhate ca tam iti | tadvat tathàpi tac-chaithilya-niràsàya punas tad-upade÷aþ | tad evaü tàn prati anàdi-siddha-taj-j¤àna-saüsargàbhàva-maya-tad-vaimukhyàdikaü duþkha-hetuü vadan vyàdhi-nidàna-vaiparãtya-maya-cikitsà-nibhaü tat- sàmmukhyàdikam upadi÷ati | bhayaü dvitãyàbhinive÷ataþ syàd ã÷àd apetasya viparyayo'smrtiþ | tan-màyayàto budha àbhajet tam bhaktyaikaye÷a gurudevatàtmà || [BhP 11.2.37] ñãkà ca - nanu kim evaü parame÷vara-bhajanenàj¤àna-kalpita-bhayasya j¤ànaika-nivartakatvàdityà÷aïkyàha bhayam iti | yato bhayaü tan-màyayà bhavet tato buddhimàn tam eva àbhajed upàsãta | nanu bhayaü dvitãyàbhinive÷ata`y syàt | sa ca dehàdy-ahaïkàrataþ | sa ca svaråpàsphuraõàt kim atra tasya màyà karoti | ata àha ã÷àd apetasyeti | ã÷a- vimukhasya tan-màyayà asmçtiþ svaråpa-sphårtir bhavati tato viparyayo deho'smãti | tato dvitãyàbhinive÷àd bhayaü bhavati | evaü hi prasiddhaü laukikãùv api màyàsu | uktaü ca bhagavatà -- daivã hy eùà guõamayã mama màyà duratyayà | màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te || [Gãtà 7.14] iti | [page 3] ekayà avyabhicàriõyà bhajet | kiü ca guru-devatàtmà gurur eva devatà ã÷vara àtmà preùñha÷ ca yasya tathàdçùñiþ sann ity arthaþ | ity eùà || ||11.2|| kavir videham ||1|| [2] kiü ca - evaü sva-citte svata eva siddha àtmà priyo'rtho bhagavàn anantaþ | taü nirvçto niyatàrtho bhajeta saüsàra-hetåparama÷ ca yatra || [BhP 2.2.6] ñãkà ca - tadà anena kiü kartavyaü, haris tu sevya ity àha | evaü viraktaþ san taü bhajeta | bhajanãyatve hetavaþ - svacitte svata eva siddhaþ | yata àtmà ataeva priyaþ | priyasya ca sevà sukharåpaiva | arthaþ satyaþ | na tu anàtmavat mithyà | bhagavàn bhajanãya-guõa÷ ca ananta÷ ca nityaþ | yata evambhåtas taü bhajeta | niyatàrtha÷ ni÷cita-svaråpaþ | bhagavad-anubhavànandena nirvçtaþ san, iti svataþ sukhàtmakatvaü dar÷itam | kiü yatra yasmin bhajane sati saüsàra-hetor avidyàyà uparamo nà÷o bhavati ity eùà | atra ca-kàràt tat- pràptir j¤eyà || ||2.2|| ÷rã-÷ukaþ ||2|| [3] tatra yadyapi ÷ravaõa-mananàdikaü j¤àna-sàdhanam api tat-sàmmukhyam eva | brahmàkàrasyànubhava-hetutvàt, ataeva tat-paramparopayogitvàt sàïkhyàùñàïgayoga-karmàõy api tat-sàmmukhyàny eva | tathà teùàü katha¤cid bhaktitvam api jàyate | karmaõas tad-àj¤à-pàlana-råpatvena tad- arpitatvàdinà ca karaõàt | j¤ànàdãnàü cànyatrànàsakti-hetutvàdi-dvàrà bhakti-sacivatayà vidhànàt tathàpi pårvaü bhaktyà bhajetety anena karma- j¤ànàdikaü nàdçtaü kintu sàkùàd-bhaktyà ÷ravaõa-kãrtanàdi-lakùaõayaiva bhajeta ity uktam | tathaiva sahetukaü ÷rã-såtopade÷opakramata eva dç÷yate | yathàha dvàviü÷atyà - sa vai ity-àdinà ato vai kavaya ity antena granthena - sa vai puüsàü paro dharmo yato bhaktir adhokùaje | ahaituky apratihatà yayàtmà suprasãdati ||3|| [BhP 1.2.6] yat khalu mahà-puràõàrambhe pçùñaü sarva-÷àstra-sàram aikàntikaü ÷reyo bråhãti tatrottaraü sa vai ity-àdi | yato dharmàd adhokùaje bhaktis tat-kathà- ÷ravaõàdiùu rucir bhavati | dharmaþ svanuùñhita ity-àdau [BhP 1.2.8] vyatirekeõa dar÷yaiùyamàõatvàt | sa vai sa eva svanuùñhitasya dharmasya saüsiddhir hari-toùaõam iti [BhP 1.2.13] vakùyamàõa-rãtyà tat-santoùàrtham eva kçto dharmaþ paraþ sarvataþ ÷reùñhaþ na nivçtti-màtra-lakùaõo'pi, vaimukhyàvi÷eùàt | tathà ca ÷rã-nàrada-vàkyam - naiùkarmyam apy acyuta- bhàva-varjitam ity-àdau kutaþ punaþ ÷a÷vad abhadram ã÷vare na càrpitaü karma yad apy akàraõam iti [BhP 1.5.12] | ato vakùyate ataþ pumbhir ity [BhP 1.2.13] àdi | tataþ sa evaikàntikaü ÷reyaþ ity arthaþ | anena bhaktes tàdç÷a- dharmato'pi atiriktatvam | tasyàþ bhakteþ svaråpa-guõam àha, svata eva sukha-råpatvàd ahaitukã phalàntarànusandhàna-rahità | apratihatà tad-upari- sukhada-padàrthàntaràbhàvàt kenàpi vyavadhàtum a÷akyà ca | jàtàyàü ca tasyàü ruci-lakùaõàyàü bhaktyà tayaiva ÷ravaõàdi-lakùaõo bhaki-yogaþ pravartitaþ syàt | [4] tata÷ ca yasyàsti bhaktir bhagavaty aki¤canà sarvair guõais tatra samàsate suràþ [BhP 5.18.12] ity-àdy-anusàreõa bhagavat-svaråpàdi-j¤ànaü tato'nyatra vairàgyaü ca tad-anugàmyeva syàd ity àha -- vàsudeve bhagavati bhakti-yogaþ prayojitaþ | janayaty à÷u vairàgyaü j¤ànaü ca yad ahaitukam || [BhP 1.2.7] ahaitukaü ÷uùka-tarkàdy-agocaram aupaniùadaü j¤ànam à÷u ãùat-÷ravaõa- màtreõa janayatãty arthaþ | vyatirekeõàha - dharmaþ svanuùñhitaþ puüsàü viùvaksena-kathàsu yaþ | notpàdayed yadi ratiü ÷rama eva hi kevalam || [BhP 1.2.8] vàsudevàlambanàbhàvena yadi tat-kathàsu tal-lãlà-varõaneùu ratiü ruciü notpàdayet tadà ÷ramaþ syàn na tu phalam | kathà-ruceþ sarvatraivàdyatvàt ÷reùñhatvàc ca saivoktà | tad-upalakùaõatvena bhajanàntara-rucir apy upadiùñhà | eva-÷abdena pravçtti-lakùaõa-karma-phalasya svargàdeþ kùayiùõutvaü, hi-÷abdena tatraiva ca tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyate [Chà 8.1.6] iti sopapattika-÷ruti-pramàõatvam | kevala-÷abdena nivçtti-màtra- lakùaõa-dharma-phalasyàsàdhyatvaü, siddhasyàpi na÷varatvam | tatràpi tenaiva hi-÷abdena yasya deve parà bhaktir [øvet 6.23] ity-àdi, ÷reyaþ-sçtiü bhaktim udasya te vibho kli÷yanti ye kevala-bodha-labdhaye ity-àdi [BhP 10.14.4], àruhya kçcchreõa paraü padaü tataþ patanty adho'nàdçta-yuùmad- aïghrayaþ [BhP 10.2.32] ity-àdi vacana-pramàõatvaü ca såcitam | ÷loka- dvayena bhakir nirapekùà, j¤àna-vairàgye tu tat-sàpekùe iti labhyate | tad evaü bhakti-phalatvenaiva dharmasya sàphalyam uktam | [5-6] tatra yad anye manyante dharmasyàrthaþ phalaü, tasya kàmas tasya cendriya- prãts tat-prãte÷ ca punar api dharmàdi-parampareti tac cànyathaivety àha dvàbhyàü -- dharmasya hy àpavargyasya nàrtho'rthàyopakalpate | nàrthasya dharmaikàntasya kàmo làbhàya hi smçtaþ || kàmasya nendriya-prãtir làbho jãveta yàvatà | jãvasya tattva-jij¤àsà nàrtho ya÷ ceha karmabhiþ || [BhP 1.2.9-10] àpavargasya -- yathà-varõa-vidhàna apavarga÷ ca bhavati | yo'sau bhagavati sarvàtmany anàtmye'nirukte'nilayane paramàtmani vàsudeve'nanya-nimitta- bhakti-yoga-lakùaõo nànà-gati-nimittàvidyà-granthi-bandhana-dvàreõa yadà hi mahà-puruùa-puruùa-prasaïga iti [BhP 5.19.19-20] pa¤cama-skandha- gadyànusàreõa apavargo bhakti-yogaþ | tathà ca skànde revà-khaõóe - ni÷calà tvayi bhaktir yà saiva muktir janàrdana | muktà eva hi bhaktàs te tava viùõo yato hare || iti | ata ukta-rãtyà bhakti-sampàdakasyety arthaþ | arthàya phalatvàya | tathàrthasyàpy evambhåta-dharmàvyabhicàriõaþ kàmo làbhàya phalatvàya na hi smçtas tattva-vidbhiþ | kàmasya viùaya-bhogasyendriya-prãti-làbhaþ phalaü na bhavati kintu yàvatà jãveta tàvàn eva kàmasya làbhaþ | tàdç÷a- jãvana-paryanta eva kàmaþ sevya ity arthaþ | jãvasya jãvanasya ca punar dharmànuùñhàna-dvàrà karmabhir ya iha prasiddhaþ svargàdiþ so'rtho na bhavati, kintu tattva-jij¤àsaiveti | tad evaü tattva-j¤ànaü yasyà bhakter avàntara-phalam uktaü saiva paramaü phalam iti bhàvaþ | [7] kiü tattvam ity apekùàyàü padyam ekaü tådàhçtam -- vadanti tat tattva-vidas tattvaü yaj j¤ànam advayam | brahmeti paramàtmeti bhagavàn iti ÷abdyate || [BhP 1.2.11] iti | advayam iti tasyàkhaõóatvaü nirdi÷yànyasya tad-ananyatva-vivakùayà tac- chaktitvam evàïgãkaroti | tatra ÷akti-varga-lakùaõa-tad-dharmàtiriktaü kevalaü j¤ànaü brahmeti ÷abdyate | antaryàmitvamaya-màyà-÷akti-pracura- cic-chakty-aü÷a-vi÷iùñaü paramàtmeti | paripårõa-sarva-÷akti-vi÷iùñaü bhagavàn iti | vivçtaü caitat pràktana-sandarbha-trayeõa | tac ca tridhàvirbhàva-yuktam eva tattvaü bhaktyaiva sàkùàt kriyata ity àha -- tac chraddadhànà munayo j¤àna-vairàgya-yuktayà | pa÷yanty àtmani càtmànaü bhaktyà ÷ruta-gçhãtayà || [BhP 1.2.12] bhaktyà tat-kathà-rucer eva paràvasthà-råpayà prema-lakùaõayà tat pårvokta-tattvam àtmani ÷uddhe cetasi pa÷yanti ca | j¤àna-màtrasya kà vàrtà | sàkùàd api kurvantãty arthaþ | kãdç÷aü tad-àtmànam | svaråpàkhya- jãvàkhya-màyà-÷aktãnàm à÷rayam | j¤àna-vairàgya-yuktayà j¤ànaü ca vairàgyaü ca, tàbhyàü yuktayà svàtmajàbhyàü tàbhyàü sevitayà | ataeva te munayaþ pçthak ca vi÷iùñaü ca svecchayà pa÷yantãty àyàti | tad evaü ÷ruta- gçhãtayà munayaþ ÷raddadhànà iti pada-trayeõa tasyà eva bhakter daurlabhyaü dar÷itam | sad-guroþ sakà÷àd vedàntàdy-akhila-÷àstràrtha- vicàra-÷ravaõa-dvàrà yadi svàva÷yaka-parama-kartavyatvena j¤àyate | puna÷ ca -- bhagavàn brahma kàrtsnyena trir anvãkùya manãùayà tad adhyavasyat kåña-stho ratir àtman yato bhavet || [BhP 2.2.34] itivad yadi viparãta-bhàvanàtyàjakau manana-yogyatà-mananàbhinive÷au syàtàü, tataþ ^craddadhànai÷ ca sà bhaktir upàsanà-dvàrà labhyate iti | [8] ataþ ÷rutir api tad-artham àgçhõàti | àtmà vàre draùñavyaþ ÷rotavyo mantavyo nididhyàsitavya iti [BçhadU 2.4.4.6] iti | atra nididhyàsanam upàsanam | dar÷anaü sàkùàtkàra ucyate | sà caivaü durlabhà bhaktiþ hari- toùaõe prayuktàt svàbhàvika-dharmàd api labhyate iti | tasmàd dhari- toùaõam eva tasya parama-phalam ity àha - [page 6] ataþ pumbhir dvija-÷reùñhà varõà÷rama-vibhàga÷aþ | svanuùñhitasya dharmasya saüsiddhir hari-toùaõam || [BhP 1.2.13] svanuùñhitasya bahu-prayatnenàcchidram upàrjitasya iti tucche svargàdi-phale tat-prayogo'tãvàyukta iti bhàvaþ | yady evaü ÷rã-hari-santoùakasyàpi dharmasya phalaü ÷ravaõàdiruci-lakùaõà bhaktir eva tat-pravartitàyà bhakte÷ cànugatà j¤àna-vairàgyàdi-guõà ity àyàtaü tadà sàkùàc-chravaõàdi-råpà bhaktir eva kartavyà | [9] kiü tat tad-àgraheõety àha -- tasmàd ekena manasà bhagavàn sàtvatàü patiþ | ÷rotavyaþ kãrtitavya÷ ca dhyeyaþ påjya÷ ca nityadà || [BhP 1.2.14] ekena karmàdyàgraha-÷ånyena | ÷ravaõam atra nàma-guõàdãnàü tathà kãrtanaü ca | [10] tatraivàntima-bhåmikà-paryantàü sugamàü ÷ailãü vaktuü dharmàdi-kaùña- nirapekùeõa yukti-màtreõa tat-prathama-bhåmikàü ÷rã-hari-kathà-rucim utpàdayan tasya guõaü smàrayati - yad-anudhyàsinà yuktàþ karma-granthi-nibandhanam | chindanti kovidàs tasya ko na kuryàt kathà-ratim || [BhP 1.2.15] kovidà vivekino yuvatàþ saüyata-città yasya harer anudhyà anudhyànaü cintana-màtram evàsiþ khaógas tena granthiü nànà-deheùv ahaïkàraü nibadhnàti yat-tat-karma chindanti | tasyaivambhåtasya parama-duþkhàd udvartuþ kathàyàü ratiü ko nu kuryàt | [11] nanv evam api tasya kathà-rucir manda-bhàgyànàü na jàyata ity à÷aïkya tatropàyàn vadan tàm àrabhya naiùñhika-bhakti-paryantàü bhaktim upadi÷ati pa¤cabhiþ | ÷u÷råùoþ ÷raddadhànasya vàsudeva-kathà-ruciþ | syàn mahat-sevayà vipràþ puõya-tãrtha-niùevaõàt || [BhP 1.2.16] bhuvi puru-puõya-tãrtha-sadanàny çùayo vimadàþ ity-àdy-anusàreõa [BhP 10.87.35] pràyas tatra mahat-saïgo bhavatãti tadãya-ñãkànumatyà ca puõya- tãrtha-niùevaõàd dhetor labdhà yadçcchayà yà mahat-sevà tayà vàsudeva- kathà-ruciþ syàt | kàryàntareõàpi tãrthe bhramato mahatàü pràyas tatra bhramatàü tiùñhatàü và dar÷ana-spar÷ana-sambhàùaõàdi-lakùaõà sevà svata eva sampadyate | tat-prabhàveõa ca tadãyàcaraõe ÷raddhà bhavati | tadãya- svàbhàvika-paraspara-bhagavat-kathàyàü kim ete saïkathayanti tat ÷çõomãti tac-icchà jàyate | tac-chravaõena ca tasyàü rucir jàyate iti | tathà ca mahadbhya eva ÷rutà jhañiti kàrya-karãti bhàvaþ | tathà ca kapila-deva- vàkyam -- satàü prasaïgàn mama vãrya-saüvido bhavanti hçt-karõa- rasàyanàþ kathàþ [BhP 3.25.22] ity-àdi | [12] tata÷ ca, ÷çõvatàü sva-kathàþ kçùõaþ puõya-÷ravaõa-kãrtanaþ | hçdy antaþstho hy abhadràõi vidhunoti suhçt-satàm || [BhP 1.2.17] kathà-dvàrà antaþstho bhàvanà-padavãü gataþ san harir abhadràõi vàsanàþ | [page 7] [13] tata÷ ca, naùña-pràyeùv abhadreùu nityaü bhàgavata-sevayà | bhagavaty uttama-÷loke bhaktir bhavati naiùñhikã || [BhP 1.2.18] naùña-pràyeùu na taj-j¤ànam iva samyaï-naùñeùv eveti bhakter nirargala- svabhàvatvam uktam | bhàgavatànàü bhàgavata-÷àstrasya và sevayà bhaktir anudhyàna-råpà naiùñhikã santatà eva bhavati | [14] tadaiva tri-bhuvana-vibhava-hetave'py akuõñha-smçtir [BhP 11.2.53] ity-àdy- ukta-rãtyà sarva-vàsanà-nà÷àt cittaü ÷uddha-sattvam agraü sat bhagavat- tattva-sàkùàtkàra-yogyaü bhavatãty àha -- tadà rajas-tamo-bhàvàþ kàma-lobhàdaya÷ ca ye | ceta etair anàviddhaü sthitaü sattve prasãdati || [BhP 1.2.19] rajas tama÷ ca ye ca tat-prabhàvà bhàvàþ kàmàdaya etair ity anvayaþ | [15] evaü prasanna-manaso bhagavad-bhakti-yogataþ | bhagavat-tattva-vij¤ànaü mukta-saïgasya jàyate || [BhP 1.2.20] evaü pårvokta-prakàreõa prasanna-manasas tato mukta-saïgasya tyakta- kàmàdi-vàsanasya bhakti-yogataþ punar api kriyamàõàt tasmàd vij¤ànaü sàkùàtkàro manasi bahir và bhàvanàü vinaivànubhavo yaþ sa jàyate | [16] tasya ca paramànandaika-råpatvena svataþ-phala-råpasya sàkùàt- kàrasyànuùaïgikaü phalam àha -- bhidyate hçdaya-granthi÷ chidyante sarva-saü÷ayàþ | kùãyante càsya karmàõi dçùña evàtmanã÷vare || [BhP 1.2.21] hçdaya-granthi-råpo'haïkàraþ | sarva-saü÷ayà÷ chidynate iti ÷ravaõa- mananàdi-pradhànànàm api tasmin dçùña eva sarve saü÷ayàþ samàpyante ity arthaþ | tatra ÷ravaõena tàvaj-j¤eya-gatàsambhàvanà÷ chidyante iti | mananena tad-gata-viparãta-bhàvanàþ | sàkùàtkàreõa tvàtmayogyatàgatàsambhàvanà-viparãta-bhàvane iti j¤eyam | kùãyante tad- icchà-màtreõa tad-àbhàsaþ ki¤cid eva teùv ava÷iùyata ity arthaþ | [17] atra prakaraõàrthe sad-àcàraü dar÷ayann upasaüharati | ato vai kavayo nityaü bhaktiü paramayà mudà | vàsudeve bhagavati kurvanty àtma-prasàdanãm || [BhP 1.2.22] àtma-prasàdanãü manasaþ ÷odhanãm | na kevalam etàvad-guõatvaü tasyàþ | kiü ca paramayà mudeti karmànuùñhànavan na sàdhana-kàle sàdhya-kàle và bhakty-anuùñhànaü duþkha-råpaü pratyuta sukha-råpam evety arthaþ | ataeva nityaü sàdhaka-da÷àyàü siddha-da÷àyàü ca tàvat kurvantãty uktam || ||1.2|| ÷rã-såtaþ || 3-17 || [18] tad evaü karma-j¤àna-vairàgya-yatna-parityàgena bhagavad-bhaktir eva kartavyeti matam | karma-vi÷eùa-råpaü devatàntara-bhajanam api na kartavyam ity àha saptabhiþ | tatrànyeùàü kà vàrtà | saty api ÷rã-bhagavata (page 8) eva guõàvatàratve ÷rã-viùõuvat sàkùàt-para-brahmatvàbhàvàt sattva-màtropakàrakatvàbhàvàc ca pratyuta rajas-tamo-bçühaõatvàc ca brahma-÷ivàv api ÷reyo'rthibhir nopàsyàv ity atra dvau ÷lokau paramàtma- sandarbhe evodàhçtau -- sattvaü rajas tama iti prakçter guõàs tair yuktaþ parama-puruùa eka ihàsya dhatte | sthity-àdaye hari-viri¤ci-hareti saüj¤àþ ÷reyàüsi tatra khalu sattva-tanor néõàü syuþ || [BhP 1.2.23] pàrthivàd dàruõo dhåmas tasmàd agnis trayãmayaþ | tamasas tu rajas tasmàt sattvaü yad brahma-dar÷anam || [BhP 1.2.24] iti | sattva-tanoþ sattva-÷akteþ | trayãmayas trayy ukta-karma-pracuraþ | dàrusthànãyaü tamaþ | dhåma-sthànãyaü rajaþ | agni-sthànãyaü sattvaü | trayy ukta-karma-sthànãyaü brahma | tata÷ ca trayy-ukta-karma yathàgnàv eva sàkùàt pravartate nànyayos tadvat para-brahma-bhåto bhagavàn api sattva evety arthaþ | devatàntara-parityàgenàpi bhagavad-bhaktau sad-àcàraü pramàõayati -- bhejire munayo'thàgre bhagavantam adhokùajam | sattvaü vi÷uddhaü kùemàya kalpante ye'nu tàn iha || [BhP 1.2.25] atha ato hetoþ | agre purà | sattvaü vi÷uddhaü vi÷uddha-sattvàtmaka-mårtiü bhagavantam | prakçta-sattvàtãtatvaü ca tasya vivçtaü bhagavat-sandarbhe | ato ye tàm anuvartante ta iha saüsàre kùemàya kalpante | [19] nanv anyàn bhairavàdãn devàn api kecid bhajanto dç÷yante | satyaü yatas te sakàmàþ | kintu mumukùavo'py anyàn na bhajante | kim uta tad-bhaktiyika- puruùàrthà ity àha - mumukùavo ghora-råpàn hitvà bhåta-patãn atha | nàràyaõa-kalàþ ÷àntà bhajanti hy anasåyavaþ || [BhP 1.2.26] bhåta-patãn iti pitç-praje÷àdãnàm upalakùaõam | anasåyavo devatàntara- nindakàþ santaþ | [20] nanu kàma-lobho'pi lakùmã-pati-bhajane bhavaty eva tarhi katham anyàüs te bhajante ? rajas-tamaþ-prakçtayaþ sama-÷ãlà bhajanti vai | pitç-bhåta-praje÷àdãn ÷riyai÷varya-prajepsavaþ || [BhP 1.2.27] tatràha, rajas-tamaþ-prakçtitvenaiva pitràdibhiþ samaü ÷ãlaü yeùàü, sama- ÷ãlatvàd evaü tad-bhajane pravçttir ity arthaþ | [21] tato vàsudeva eva bhajanãya ity uktam | sarva-÷àstra-tàtparyaü ca tatraivety àha dvàbhyàm | vàsudeva-parà vedà vàsudeva-parà makhàþ | vàsudeva-parà yoga vàsudeva-paràþ kriyàþ || vàsudeva-paraü j¤ànaü vàsudeva-paraü tapaþ | vàsudeva-paro dharmo vàsudeva-parà gatiþ || [BhP 1.2.28-9] (page 9) ñãkà ca - vàsudeva-paras tàtparya-gocaro yeùàü te | nanu vedà makha-parà dç÷yante ity à÷aïkya te'pi tad-àràdhanàrthatvàt tat-parà evety uktam | yogà yoga-÷àstràõi | teùàm apy àsana-pràõàyàmàdi-kriyà-paratvam à÷aïkya tàsàm api tat-pràpty-upàyatvàt tat-paratvam uktam | j¤ànaü j¤àna-÷àstram | nanu taj-j¤àna-param evety à÷aïkya j¤ànasyàpi tat-paratvam uktam | tapo'tra j¤ànam | dharmo dharma-÷àstraü dàna-vratàdi-viùayam | nanu tat-svargàdi-param ity à÷aïkya gamyate iti gatiþ svargàdi-phalam | sàpi tadànandàü÷a-råpatvàt tat-paraivety uktam | yad và vedà ity anenaiva tan- målatvàt sarva-÷àstràõi vàsudeva-paràõãty uktam | nanu teùàü makha-yoga-kriyàdi-nànàrtha-paratvàn na tad-eka-paratvam ity à÷aïkya makhàdãnàm api tat-paratvam uktam iti draùñavyam ity eùà | atra yogàdãnàü katha¤cid bhakti-sacivatvenaiva tat-paratvaü mukhyaü draùñavyam | [22] vedà÷ ca karma-kàõóa-parà eva j¤eyàþ keùà¤cit sàkùàd-bhakti-paratvam api dç÷yata iti - yasya deve parà bhaktiþ yathà deve tathà gurau | tasyaite kathità hyarthàþ prakà÷ante mahàtmanaþ || [øvetU 6.23] ity-àdeþ | tad evaü dvàtriü÷yà tad-bhajanasyaivàbhidheyatvaü dar÷ayitvà pårvoktaü sarva-÷àstra-samanvayam eva sthàpayati - sa evedaü sasarjàgre bhagavàn àtma-màyayà | sad-asad-råpayà càsau guõa-mayy aguõo vibhuþ || [BhP 1.2.30] ñãkà ca - nanu jagat-sarga-prave÷a-niyamanàdi-lãlà-yukte vastuni sarva- ÷àstra-samanvayo dç÷yate, kathaü vàsudeva-paratvaü sarvasya | tatràha sa eveti caturbhir ity eùà | idaü mahad-àdi-viri¤ci-paryantam | evaü prave÷àdikàpy uttara-÷lokeùu draùñavyà || ||1.2|| ÷rã-sutaþ ÷rã-÷aunakam ||19-22|| [23] ÷rã-bhàgavatàdir bhàva-kàraõe ÷rã-nàrada-vyàsa-saüvàde'pi -- naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitaü na ÷obhate j¤ànam alaü nira¤janam kutaþ punaþ ÷a÷vad abhadram ã÷vare na càrpitaü karma yad apy akàraõam || [BhP 1.5.12] ity-àdy udàhçtam | ñãkà ca - niùkarma brahma tad-ekàkàratvàn niùkarmatà- råpaü naiùkarmyam | ajyate anenety a¤janam upàdhis tan nivartakaü nira¤janam evambhåtam api j¤ànam ucyate bhàvo bhaktis tad-varjitaü ced alam atyarthaü na ÷obhate samyag aparokùàya na kalpate ity arthaþ | tadà ÷a÷vat sàdhana-kàle phala-kàle ca abhadraü duþkha-råpaü yat kàmyaü karma yad apy akàraõam akàmyaü tac ceti cakàrasyànvayaþ | tad api karma ã÷vare nàrpitaü cet kutaþ punaþ ÷obhate, bahir-mukhatvena sattva- ÷odhakatvàbhàvàd ity eùà | tad evaü j¤ànasya bhakti-saüsargaü vinà karmaõa÷ tad-upapàdakatvaü vinà vyarthatvaü vyaktam | (page 10) kiü ca - jugupsitaü dharma-kçte'nu÷àsataþ svabhàva-raktasya mahàn vyatikramaþ || [BhP 1.5.15] ity-àdikam uktvàha - tyaktvà sva-dharmaü caraõàmbujaü harer bhajann apakvo'tha patet tato yadi | yatra kva vàbhadram abhåd amuùya kiü ko vàrtha àpto'bhajatàü sva-dharmataþ || [BhP 1.5.17] ñãkà ca - idànãü tu nitya-naimittika-svadharma-niùñhàm apy anàdçtya kevalaü hari-bhaktir evopadeùñavyà ity à÷ayenàha tyaktveti | nanu svadharma-tyàgena bhajan bhakti-paripàkena yadi kçtàrtho bhavet tadà na kàcic cintà | yadi punar apakva eva mriyeta bhra÷yed và tadà tu svadharma- tyàga-nimitto'narthaþ syàd ity à÷aïkyàha, tato bhajanàt patet katha¤cid bhra÷yen mriyeta và yadi tadàpi bhakti-rasikasya karmànadhikàràn nànartha-÷aïkà | aïgãkçtyàpy àha, và-÷abdaþ kañàkùe, yatra kva và nãcayonàv api amuùya bhakti-rasikasya abhadram abhåt kim? nàbhåd evety arthaþ | bhakti-vàsanà-sad-bhàvàd iti bhàvaþ | abhajatàm abhajadbhis tu kevalaü svadharmataþ ko vàrtha àptaþ | abhajatàm iti ùaùñhã sambadna- màtra-vivakùayety eùà | || 1.5 || ÷rã-nàradaþ ÷rã-vyàsam ||23|| [24] tad evaü bhaktir evàbhidheyaü vas tv ity uktam | tathaiva ÷rã-÷uka-parãkùit- saüvàdopakrame'pi - ÷rotavyàdãni ràjendra nçõàü santi sahasra÷aþ | apa÷yatàm àtma-tattvaü gçheùu gçha-medhinàm || [BhP 2.1.2] ity-àdi | gçheùv ity-àdikam upalakùaõaü bahirmukhànàm | àtma-tattvaü bhagavat- tattvaü, tathà nigamayiùyamànatvàt | [25] nigamayati - tasmàd bhàrata sarvàtmà bhagavàn ã÷varo hariþ | ÷rotavyaþ kãrtitavya÷ ca smartavya÷ cecchatàbhayam || [BhP 2.1.5] ñãkà ca - sarvàtmeti preùñhatvam àha, bhagavàn iti saundaryam | ã÷vara ity àva÷yakatvaü harir iti bandha-hàritvam abhayaü mokùam icchatety eùà | mokùas tu sarva-kle÷a-÷ànti-pårvaka-bhagavat-pràptir eveti j¤eyam | [26] etad-anantaraü viràó-dhàraõàm uktvà tad-apavàdenàpi bhaktiü tàm àha - sa sarva-dhã-vçtty-anubhåta-sarva àtmà yathà svapna-janekùitaikaþ | taü satyam ànanda-nidhiü bhajeta nànyatra sajjed yata àtma-pàtaþ || [BhP 2.1.39] ñãkà ca -sarveùàü ÷rã-vçttibhir anubhåtaü sarvaü yena sa eka eva sarvàntaràtmà | tam eva satyaü bhajeta | anyatropalakùaõe na sajjeta | yata àsaïgàd àtmanaþ pàtaþ saüsàro bhavati | ekasya tat-tad-indriyaiþ sarvànubhåtau dçùñàntaþ svapna-janànàm ãkùità yatheti | svapne'pi kadàcid bahån dehàn prakalpya jãvas tat-tad-indriyaiþ sarvaü pa÷yati tadvad ã÷varasya tu vidyà-÷aktitvàn na bandha ity eùà | atra svadhã-vçttibhiþ pa÷yann eva sarveùàü dhã-vçttibhir api sarvaü pa÷yatãty evaü tathoktam | sa aikùata ity atra sarva-dhã-vçtti-sçùñeþ pårvam api tac- chravaõàt | tathà svapna-dehànàm ã÷vara-kartçkatve'pi jãva-kartçka- prakalpana-kathanaü tat-saïkalpa-dvàraive÷varaþ karotãty apekùàyàm uktam | yaþ sarva-dhãty anuktatvàt satyaü bhajeteti yojayitavyasya kartur vidyamànatvàd ayam evàrthaþ | sa tathàbhåto dçùñàntaþ àtmà svapna- draùñà jãvo yathà svapna-gatànàü sarveùàü janànàü tad-upalakùitànàü vastånàü ca eka eva ãkùità bhavatãti tadvat | atra tam ity anena sa aikùateti [AitU 1.1.2] svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca iti [øvetU 6.8], ÷ruti-prasiddha- parànapekùa-j¤ànàdi-siddhes tathà sandhye sçùñir àha hi [Vs 3.2.1], màyàmàtraü tu kàrtsnyenànabhivyakta-svaråpatvàd [Vs 3.2.3] iti nyàya- pràptena svapnasyàpi kartçtvena jàgrad-àdimaya-jagat-kartçtvasya pårõatva- pràpte vailakùaõyaü dar÷itaü satyàdi-dvayena parama-puruùàrthatvaü ceti j¤eyam | ||2.1|| ÷rã-÷ukaþ || 24-26 || [27] etad-anantaràdhyàye'pi tathaivàha - yàvan na jàyeta paràvare'smin vi÷ve÷vare draùñari bhakti-yogaþ | tàvat sthavãyaþ puruùasya råpaü kriyàvasàne prayataþ smareta || [BhP 2.2.14] pare brahmàdayo'vare yasmàt | vi÷ve÷vare draùñari na tu dç÷ye caitanya- ghanatvàt | bhakti-yogaþ kecit svadehàntar-hçdayàvakà÷e pràde÷a-màtraü puruùaü vasantaü caturbhujam ity-àdi nokt-sàdhana-lakùaõàbhinive÷aþ | kriyàvasàne àva÷yaka-karmànuùñhànànantaram | anena karmàpi bhakti- yoga-paryantam ity uktam | [28] anantaraü ca sthiraü sukhaü càsanam àsthito yatir yadà jihàsur [BhP 2.2.15] ity-àdinà, yadi prayàsyan nçpa pàrameùñhyaü vaihàyasànàm uta yad vihàram ity [BhP 2.2.22] àdinà ca, krameõa sadyomukti-krama-mukty-upàyau j¤àna-yogàv uktvà tato'pi ÷reùñhatvaü bhakti-yoga-hetu-bhagavad-arpita- karmaõaþ evoktvà sàkùàd bhakti-yogasya kaimutyam evànãtam | yathà -- na hy ato'nyaþ ÷ivaþ panthà vi÷ataþ saüsçtàv iha | vàsudeve bhagavati bhakti-yogo yato bhavet || [BhP 2.2.33] ñãkà ca - santi saüsarataþ puüso bahavo moka-màrgàs tapo-yogàdayaþ | samãcãnas tv ayam evety àha na hãti | yato'nuùñhitàd bhakti-yogo bhaved ato'nyaþ ÷ivaþ sukha-råpo nirvighna÷ ca nàsty eva ity eùà | yac-chabdenàtra bhagavat-santoùàrthakaü karmocyate sa vai puüsàü paro dharma ity ukteþ | [29] sa ca bhakti-yogaþ sarva-veda-siddha ity àha -- bhagavàn brahma kàrtsnyena trir anvãkùya manãùayà | tad adhyavasyat kåña-stho ratir àtmany ato bhavet || [BhP 2.2.34] bhagavàn brahmà | kåñasthaþ nirvikàra ekàgra-cittaþ sann ity arthaþ | tris trãn vàràn kàrtsnyena sàkalyena brahma vedam anvãkùya vicàrya yata àtmani harau ratir bhavet tad eva bhakti-yogàkhyaü vastu manãùayàdhyavasyat ni÷citavàn | atràpy upasaühàrànurodhena àtma- ÷abdasya hari-vàcakatà | niruktaü ca - àtatvàc ca màtçtvàd àtmà hi paramo harir iti | athavà bhagavàn sva-prakà÷a-sàrvaj¤yàdi-guõaþ parame÷varo'pi sarvavedàbhidheya-sàràkarùaõa-lãlàrtham anvãkùya tatra ÷àstra- vidantaràõàm ãkùaõam anukçtya ananta-vaikuõñha-vaibhavàdimayànàm ananta-viri¤ca-pàñhya-bhedànàü vedànàü tathekùaõaü ca tenaiva sambhavatãty àha kåñastha eka-råpatayaiva kàlavyàpãti | ataevoktaü svayam eva kiü vidhatte kim àcaùñe kim anådya vikalpayet | ity asyà hçdayaü loke nànyo mad veda ka÷cana || [BhP 11.21.42] iti | [30] tathaiva yac chrotavyam [BhP 1.19.38] ity-àdinà pra÷nasyottaratvenopasaüharati - tasmàt sarvàtmanà ràjan hariþ sarvatra sarvadà | ÷rotavyaþ kãrtitavya÷ ca smartavyo bhagavàn nçõàm || [BhP 2.2.36] ca-kàràt pàda-sevàdayo'pi gçhyante | anantaraü ca ÷ravaõàdi-phalaü yad dar÷itaü tat tådàhçtam - pibanti ye bhagavata àtmanaþ satàü kathàmçtaü ÷ravaõa-puñeùu sambhçtam punanti te viùaya-vidåùità÷ayaü vrajanti tac-caraõa-saroruhàntikam || [BhP 2.2.37] iti | atra pånantãy anena pårvoktaþ sthåla-dhàraõa-màrgaþ parihçtaþ | bhakti- yogasyaiva svataþ pàvanatvàd alaü tat-prayàseneti || || 2.2 || ÷rã-÷ukaþ || 28-30 || [31] evaü pràktanàdhyàyàbhyàü karma-yoga-j¤ànebhyaþ ÷reùñhatvam uktvà tad- uttaràdhyàye'pi sarva-devatopàsanebhyaþ ÷reùñhatva-pravacanena bhagavad- bhakti-yogasyaivàbhidheyatvam àha brahma-varcasa-kàmas tu yajeta brahmaõaþ patim [BhP 2.3.2] ity-àdy-anantaram -- akàmaþ sarva-kàmo và mokùa-kàma udàra-dhãþ | tãvreõa bhakti-yogena yajeta puruùaü param || [BhP 2.3.10] ñãkà ca - akàma ekànta-bhaktaþ uktànukta-kàmo và sarva-kàmo và | puruùaü pårõaü nirupàdhim ity eùà | tãvreõa dçóhena svabhàvata eva anupaghàtyeneti vighnànavakà÷atoktà | kàmanà tu yathà katha¤cit kçtenàpi syàt | yathoktaü bhàrate - bhakta-kùaõaþ kùaõo viùñoþ smçtiþ sevà sva-ve÷mani | sva-bhogyasyàrpaõaü dànaü phalam indràdi-durlabham ||[*ENDNOTE #1] (page 13) tad uktaü ÷rã-kapilena ÷rã-kardamaü prati | na vai jàtu mçùaiva syàt prajàdhyakùa mad-arhaõam iti [BhP 6.21.24] | athavà yat tat-kàmas tãvreõaiva yajeta tata÷ ca ÷uddha-bhakti- sampàdanàyaivànte paryavasiùyatãty abhipràyeõa savi÷eùaõam upadiùñam | tad anena ekànta-bhakteùu mumukùau và tad-bhakti-yogasyaivàbhidheyatvaü kiü vaktavyam api tu sarva-kàmeùv apãti tad eva sarvathàpi nirõãtam | [32] kiü ca -- etàvàn eva yajatàm iha niþ÷reyasodayaþ | bhagavaty acalo bhàvo yad bhàgavata-saïgataþ || [BhP 2.3.11] ñãkà ca - pårvokta-nànàdevatà-yajanasyàpi saühyoga-pçthaktvena bhaktiyoga-phalatvam àha etàvàn iti | indràdãn api yajatàm iha tat-tad-yajane bhàgavatànàü saïgato bhàvo bhaktir bhavatãti yad etàvàn eva niþ÷reyasasya parama-puruùàrthasodayaþ làbhaþ anyat tu sarvaü tuccham ity artham ity eùà | atra indram indriya-kàmas tv ity-àdy uktam | indriya-pàñavàdikaü pçthaktvena phalam | bhàgavatena saüyoge tu bhàvaþ phalaü khàdirayåpasaüyoge yàgasya phala-vai÷iùñyavad iti j¤eyam || ||2.3|| ÷rã-÷ukaþ || 31-32 || [33] anantaraü ÷rã-÷aunakenàpi vyatirekoktyà tasyaivàbhidheyatvaü dçóhãkçtam | yathàha -- àyur harati vai puüsàm udyann astaü ca yann asau | tasyarte yat-kùaõo nãta uttama-÷loka-vàrtayà || [BhP 2.3.17] asau såryaþ yan udgacchan astaü ca yan gacchan harati vçthàgàmitvàd àcchinattãva | yat-kùaõo'pi yena nãtaþ uttamaþ ÷loka-vàrtayà tasyàyuþ çte varjayitvà | tàvataiva sarva-sàphalyàd iti bhàvaþ | [34] nanu jãvanàdikam eva teùàm àyuùaþ phalam astu | tatràha - taravaþ kiü na jãvanti bhastràþ kiü na ÷vasanty uta | na khàdanti na mehanti kiü gràme pa÷avo'pare || [BhP 2.3.18] na mehanti na maithunaü kurvanti | tam api naràkàraü pa÷uü matvàha apare iti | [35] tad evàha - ÷va-vió-varàhoùñra-kharaiþ saüstutaþ puruùaþ pa÷uþ | na yat-karõa-pathopeto jàtu nàma gadàgrajaþ || [BhP 2.3.19] ÷vàdi-tulyais tat-parikaraiþ samyak-stuto'py asau puruùaþ pa÷uþ | teùàm eva madhye ÷reùñha÷ cet tarhi mahà-pa÷ur evety arthaþ | [36-40] tasyàïgàni niùphalànãty àha pa¤cabhiþ - bile batorukrama-vikramàn ye na ÷çõvataþ karõa-puñe narasya | jihvàsatã dàrdurikeva såta na copagàyaty urugàya-gàthàþ || [BhP 2.3.20] na ÷çõvataþ a÷çõvato narasya ye karõa-puñe te bile te vçthàrandhre ity arthaþ | asatã duùñà | bhàraþ paraü pañña-kirãña-juùñam apy uttamàïgaü na namen mukundam | ÷àvau karau no kurute saparyàü harer lasat-kà¤cana-kaïkaõau và || [BhP 2.3.21] pañña-vastrauùõãùeõa kirãñena và juùñam api | apy arthe và ÷abdaþ | barhàyite te nayane naràõàü liïgàni viùõor na nirãkùato ye | pàdau nçõàü tau druma-janma-bhàjau kùetràõi nànuvrajato harer yau || [BhP 2.3.22] drumavaj-janma-bhàjàv iti tathà vçkùa-måla-tulyàv ity arthaþ | jãva¤ chavo bhàgavatàïghri-reõuü na jàtu martyo'bhilabheta yas tu | ÷rã-viùõu-padyà manujas tulasyàþ ÷vasa¤ chavo yas tu na veda gandham || [BhP 2.3.23] jàtv api ÷rã-viùõupadyàs tat-pàda-lagnàyàþ | tad a÷ma-sàraü hçdayaü batedaü yad gçhyamàõair hari-nàma-dheyaiþ na vikriyetàtha yadà vikàro netre jalaü gàtra-ruheùu harùaþ || [BhP 2.3.24] a÷mavat sàro balaü kàñhinyaü yasya | vikriyàlakùaõam atheti | yadà tad- vikàro bhavet tadà netràdau jalàdikaü bhavatãty arthaþ | idam evànvayena ÷rãmatà ràj¤à dçóhãkariùyate | sà vàg yayà tasya guõàn gçõãte ity- àdibhyàm [BhP 10.80.3-4] | tad evaü ÷rã-÷uka-vàkyàrambhàdhyàya evàbhidheyatvena ÷rã-bhaktir eva labdhà | ñãkà ca - tatr atu prathame'dhyàye kãrtaõa-÷ravaõàdibhiþ | sthaviùñhe bhagavad-råpe manaso dhàraõocyate || dvitãye tu tataþ sthåla-dhàraõàto jitaü manaþ | sarva-sàkùiõi sava÷e viùõau dhàryam itãryate || tçtãye viùõu-bhaktes tu vai÷iùñyaü ÷çõvato muneþ | bhaty-udrekeõa tat-karma-÷ravaõàdara ãryate || ity eùà || || 2.3 || ÷rã-÷aunakaþ || 33-40 || [41] ÷rã-brahma-nàrada-saüvàde'pi - samyak kàruõikasyedaü vatsa te vicikitsitam | yad ahaü coditaþ saumya bhagavad-vãrya-dar÷ane || [BhP 2.5.9] agre ca sarva-÷àstra-samanvayena - nàràyaõa-parà vedà ity-àdi [BhP 2.5.15] ÷rã-nàràyaõa evopàsyatvena paraþ tàtparya-viùayo yeùàü te vedàþ | nanv anye'pi devàs tatropàsyatvenàbhidhãyante | satyaü te'pi nàràyaõàïga- prabhavatvenaiva tathà varõyanta ity arthaþ | ye'pi tad-à÷rayàþ [page 15] lokàs tat-pada-pràpti-hetavo'nye makhà÷ ca te tat-parà eva | tad-ànandàü÷àbhàsa- råpatvàt tat-sàdhanatvàc ceti bhàvaþ | tathà yogo'ùñàïgaþ sàïkhyaü ca | tat sàdhyaü tapa÷ cittaikàgryam | tat- sàdhyaü brahma-j¤ànaü ca tat-paraü | tadãya-sàmànyàkàra-prakà÷atvàt taj- j¤ànasya | yoga-tapasos tat-sàdhanatvàc ceti bhàvaþ | kiü bahunà | gatis tat-pràpyaü brahmàpi tat-parà tadãya-sàmànyàkàra-prakà÷atvena tad- adhãnàvirbhàvatvàt | tad uktaü ÷rã-matsya-devena satyavrataü prati -- madãyaü mahimànaü ca paraü brahmeti ÷abditam | vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || iti [BhP 8.24.38] || 2.5 || ÷rã-brahmà nàradam || 41-42 || [43] ÷rã-vidura-maitreya-saüvàde'pi | tatra pra÷no yathà - tat sàdhu-varyàdi÷a vartma ÷aü naþ saüràdhito bhagavàn yena puüsàm | hçdi sthito yacchati bhakti-påte j¤ànaü sa-tattvàdhigamaü puràõam || [BhP 3.5.4] atra ÷aü sukha-råpaü vartmeti | ñãkà ca - bhakti-påte prema-vimale | sa- tattvaü tattvaü tac ca brahma-bhagavat-paramàtmety-àdy-àvirbhàvaþ || || 3.5 || ÷rã-viduraþ ÷rã-maitreyam || 43 || [44] tatràjànaja-deva-stuti-dvàraivottaram - pànena te deva kathà-sudhàyàþ pravçddha-bhaktyà vi÷adà÷ayà ye | vairàgya-sàraü pratilabhya bodhaü yathà¤jasànvãyur akuõñha-dhiùõyam || tathàpare càtma-samàdhi-yoga- balena jitvà prakçtiü baliùñhàm | tvàm eva dhãràþ puruùaü vi÷anti teùàü ÷ramaþ syàn na tu sevayà te || [BhP 3.5.45-46] akuõñha-dhiùõyaü vaikuõñha-lokam iti | ñãkà - vi÷adà÷ayàþ projjhita- kaitavàþ sevaika-puruùàrthàþ | apare mokùa-màtra-kàmàþ | tan-màtra- puruùàrthe'pi teùàü ÷ramaþ syàt | ye tu sevaika-puruùàrthàs teùàü sevayà ÷ramo na syàt | sadaiva sevayà paramànandam anubhavatàm ànuùaïgikatyà mokùa÷ ca syàd ity arthaþ | || 3.5 || ajànaja-devàþ ÷rã-paramàtmànam || 44 || [45] ataeva svayaü tat ÷làghyate -- sat-sevanãyo bata påru-vaü÷o yal loka-pàlo bhagavat-pradhànaþ | babhåvithehàjita-kãrti-màlàü pade pade nåtanayasy abhãkùõam || [BhP 3.8.1] tasmàt kathopalakùità bhaktir eva paraü ÷reya iti bhàvaþ | || 3.8 || ÷rã-maitreyaþ || 45 || [46-47] ÷rã-kàpileye'pi yathàha -- na yujyamànayà bhaktyà bhagavaty akhilàtmani | sadç÷o'sti ÷ivaþ panthà yoginàü brahma-siddhaye || [BhP 3.25.19] brahma-siddhiþ para-tattvàvirbhàvaþ | yathà - etàvàn eva loke'smin puüsàü niþ÷reyasodayaþ | tãvreõa bhakti-yogena mano mayy arpitaü sthiram || [BhP 3.25.41] bhakti-yogena ÷ravaõàdinà mayy arpitaü sat manaþ sthiraü bhavatãti yad etàvàn eva | atràsmin ity anenànyasmiüs tu etàvato'py adhiko nàstãti vyajyate || ||3.25|| ÷rã-kapila-devaþ ||46-47|| [48] ÷rã-kumàropade÷e'pi j¤ànopade÷ànantaram - yat-pàda-païkaja-palà÷a-vilàsa-bhaktyà karmà÷ayaü grathitam udgrathayanti santaþ | tadvan na rikta-matayo yatayo'pi ruddha- sroto-gaõàs tam araõaü bhaja vàsudevam || kçcchro mahàn iha bhavàrõavam aplave÷àü ùaó-varga-nakram asukhena titãrùanti | tat tvaü harer bhagavato bhajanãyam aïghriü kçtvoóupaü vyasanam uttara dustaràrõam || [BhP 4.22.37-38} ñãkà ca - tam avehãti j¤ànam upadiùñam | tasya tu duùkaratvena bhaktim upadi÷ati dvàbhyàü yat-pàda-païkajety-àdikam àrabhya | nanu brahmavid àpnoti param iti ÷ruteþ [TaittU 2.1.1] | kathaü yatayo nodgrathayantãty ucyate tatràha kçcchra iti | aplave÷àü na plavas taraõa-hetur ãóa, ã÷o yeùàü, teùàm iha taraõe mahàn kçcchraþ kle÷aþ | te hi asukhena indriya-ùaó-varga-gràhaü bhavàrõavaü titãrùanti |tasmàd uóupaü plavaü dustaràrõaü dustaràrõavam ity eùà | samàna-pràpyayor api pathorekasya durgamatva- kathanenànyasyàbhidheyatvaü svata eva sidhyati | atra titãrùanti màtraü na tu tarantãty artho j¤eyaþ | ||4.22|| ÷rã-sanat-kumàraþ ÷rã-pçthum ||48|| [49] ato yac ca j¤ànam upadiùñaü tad api tad-upade÷àvyarthatà-sampàdanecchà- màtreõànuùñhãyamànaü tena bhakti-rasàd eva kçtam ity àha -- sanat-kumàro bhagavàn yad àhàdhyàtmikaü param yogaü tenaiva puruùam abhajat puruùarùabhaþ | bhagavad-dharmiõaþ sàdhoþ ÷raddhayà yatataþ sadà bhaktir bhagavati brahmaõy ananya-viùayàbhavat || [BhP 4.23.7-8] tenaiva dvàrãkçtena || ||4.23|| ÷rã-maitreyaþ ||49|| [50] ÷rã-rudra-gãte'pi - idaü japata bhadraü vo vi÷uddhà nçpa-nandanàþ | sva-dharmam anutiùñhanto bhagavaty arpità÷ayàþ || tam evàtmànam àtma-sthaü sarva-bhåteùv avasthitam | påjayadhvaü gçõanta÷ ca dhyàyanta÷ càsakçd dharim || [BhP 4.24.64-65] atha tam eva påjayadhvaü na tu svadharmànuù¤hànàgrahàdikam api kurudhvam ity eva-kàràrthaþ | àtmasthaü svàntaryàmitvena sthitam | tadvad apareùv api bhåteùv avasthitam àtmànaü paramàtmànaü gçõantaþ kãrtayanto dhyàyanta÷ cety anyatra manovaco vyàpàro'pi niùiddhaþ | asakçd iti ekasyàü påjàyàü samàpyamànàyàm evànyàrabhdyavyà na tu karmàdyàgraheõa vicchedaþ kartavya ity arthaþ || || 4.24 || ÷rã-rudraþ pracetasaþ || 50 || (page 17) [51] etad eva ÷rã-nàradenàpi sphuñãkariùyate anvaya-vyatirekàbhyàü | yathàha - taj janma tàni karmàõi tad àyus tan mano vacaþ | néõàü yena hi vi÷vàtmà sevyate harir ã÷varaþ || kiü janmabhis tribhir veha ÷aukra-sàvitra-yàj¤ikaiþ | karmabhir và trayã-proktaiþ puüso'pi vibudhàyuùà || ÷rutena tapasà và kiü vacobhi÷ citta-vçttibhiþ | buddhyà và kiü nipuõayà balenendriya-ràdhasà || kiü và yogena sàïkhyena nyàsa-svàdhyàyayor api | kiü và ÷reyobhir anyai÷ ca na yatràtma-prado hariþ || ÷reyasàm api sarveùàm àtmà hy avadhir arthataþ | sarveùàm api bhåtànàü harir àtmàtmadaþ priyaþ || [BhP 4.31.9-13] ÷aukraü ÷ukra-sambandhi janma vi÷uddha-màtà-pitçbhyàm utpattiþ | sàvitram upanayanena | yàj¤ikaü dãkùayà | indriya-ràdhasà tat-pàñavena | atra sàïkhyena dehàdi-vyatiriktàtma-j¤àna-màtreõeti ñãkà | atha ÷reyasàm ity-àdi-ñãkà ca - nanv eùàü nànà-phala-sàdhanànàü hari- sevanàbhàva-màtreõa kuto vaiyarthyam | tatràha, ÷reyasàü phalànàm àtmaivàvadhiþ paràkàùñhà | arthataþ paramàrthataþ àtmàrthatvenaivànyeùàü priyatvàd ity arthaþ | bhavatv àtmàvadhiþ | hareþ kim àyàtam | tatràha sarveùàm apãti | àtmada÷ ca avidyàniràsena svaråpàbhivya¤jakaþ | ai÷vareõàpi råpeõa bali-prabhçtibhya iva àtmapradaþ | priya÷ ca paramànanda-råpatvàd ity eùà | atra sarveùàü bhåtànàü ÷uddha-jãvànàm api àtmà paramàtmeti j¤eyam | ra÷mi-sthànãyànàü jãvànàü sårya-sthànãyatvàt tasya | tad uktam -- tasmàt priyatamaþ svàtmà sarveùàm eva dehinàm | tad artham eva sakalaü jagac caitac caràcaram | kçùõam enam avehi tvam àtmànam akhilàtmanàm || [BhP 10.14.54] iti | àtmànau jãva-tàdàtmyàpanna-brahme÷varàkhyau dadàti yathàyathaü sphorayati va÷ãkàrayati ca yaþ sa àtmada iti svàmy-abhipràyaþ || [52] kiü ca - yathà taror måla-niùecanena tçpyanti tat-skandha-bhujopa÷àkhàþ | pràõopahàràc ca yathendriyàõàü tathaiva sarvàrhaõam acyutejyà || [BhP 4.31.12] ñãkà ca - kiü ca nànà-karmabhis tat-tad-devatà-prãti-nimittàny api phalàni hari-prãtyà bhavanti | kevala-tat-tad-devatàràdhanena tu na ki¤cid iti sadçùñàntam àha yathety-àdinà || || 4.31 || ÷rã-nàradaþ pracetasaþ ||52|| [53] ÷rã-çùabha-deva-kçta-sva-putra-÷ikùaõe'pi ye và mayã÷e [BhP 5.5.3] ity- àdikaü, matto'py anantàd ity-àdikaü [BhP 5.5.25] càgre dar÷anãyam | bràhmaõa-rahågaõa-saüvàdànte'pãdam asti -- rahågaõa tvam api hy adhvano'sya; sannyasta-daõóaþ kçta-bhåta-maitraþ | asaj-jitàtmà hari-sevayà ÷itaü; j¤ànàsim àdàya taràti-pàram || [BhP 5.13.20] (page 18) j¤ànam atra bhavaty à÷rayam eva | tathoktam etad-anantaraü ÷rã- rahågaõenaiva -- aho nç-janmàkhila-janma-÷obhanaü kiü janmabhis tv aparair apy amuùmin na yad dhçùãke÷a-ya÷aþ-kçtàtmanàü mahàtmanàü vaþ pracuraþ samàgamaþ || [BhP 5.13.21] na hy adbhutaü tvac-caraõàbja-reõubhir hatàühaso bhaktir adhokùaje'malà | mauhårtikàd yasya samàgamàc ca me dustarka-målo'pahato'vivekaþ || [BhP 5.13.21] spaùñam | ||5.13|| ÷rã-bràhmaõo rahågaõam ||53|| [54] tathà citraketuü prati ÷rã-saïkarùaõopade÷ànte'pi dçùña-÷rutàbhir màtràbhir ity [BhP 6.16.62] àdau mad-bhaktaþ puruùo bhaved ity agrata udàhàryam | asura-bàlànu÷àsane'pi -- kaumàra àcaret pràj¤o dharmàn bhàgavatàn iha | durlabhaü mànuùaü janma tad apy adhruvam arthadam || yathà hi puruùasyeha viùõoþ pàdopasarpaõam | yad eùa sarva-bhåtànàü priya àtme÷varaþ suhçt || [BhP 7.6.1-2] ihaiva mànuùa-janmani bhàgavatàn dharmàn àcaret yato'rthadam etaj- janma | devàdi-janmani mahà-viùayàve÷àt pa÷v-àdi-janmani vivekàbhàvàc ca, mànuùaü janma ca pràpya na vilambetetyàha kaumàre, kaumàram àrabhya ity arthaþ | yatas tad api janma dhruvaü punar durlabhaü ca | ÷àstrasya ca pràdhànyena manuùyam adhikçtya pravçttatvàt tad- anuvàdenoktir iyam | tad-buddhy-àdi-sàmyena mànuùatvam àropyaiveti j¤eyam | tatra bhàgavata-dharmàcaraõasyaiva yuktatvaü dar÷ayati yathà hãty- àdi | iha puruùasya ca viùõoþ pàdopasarpaõam eva yathànuråpaü yogyam ity arthaþ | yad yasmàd eva bhåtànàü svabhàvata eva priyaþ prãti-viùayaþ prema- kartà | tatra hetuþ àtmà paramàtmà | pàdopasarpaõe hetv-antaraü yasmàc caiùa ã÷varaþ kartum akartum anyathà-kartuü samarthaþ | suhçt sarveùàü hitaü cikãrùu÷ ceti | [55] tad etad upakramyopasaüharati | dharmàrtha-kàma iti yo'bhihitas tri-varga ãkùà trayã naya-damau vividhà ca vàrtà | manye tad etad akhilaü nigamasya satyaü svàtmàrpaõaü sva-suhçdaþ paramasya puüsaþ || [BhP 7.6.24] ãkùà àtma-vidyà | tad etat sarvaü nigamasyàrtha-jàtaü sva-suhçdaþ svàntaryàminaþ paramasya puüsas tasmai svàtmàrpaõa-sàdhanaü cet tarhi satyaü manye satya-phalatvàt | yad và, satyam artha-kriyà-kàrakaü saphalam iti yàvat | anyathà dharmàdãnàü niùphalatvam eveti bhàvaþ || || 7.6 || ÷rã-prahlàdo'surabàlakàn ||54-55|| [56] agre ca - tatropàya-sahasràõàm ayaü bhagavatoditaþ | yad ã÷vare bhagavati yathà yair a¤jasà ratiþ || [BhP 7.7.24] tatra pårvokte triguõàtmaka-karmaõàü bãja-nirharaõe'pi upàya-sahasràõàü madhye ayam eva upàyaþ bhagavatà ÷rã-nàradena màü pratyupadiùñaþ | yair upàya-sahasraiþ siddhàd yad yasmàd upàyàd yathà yathàvad ã÷vare bhagavati a¤jasà vyavadhànànantaraü vinaiva ratiþ prãtir bhavati | ataþ karma-bãja-nirharaõam api tasyànuùaïgikam eva phalam iti bhàvaþ | (page 19) [57] agre ca guru-÷u÷råùayà bhaktyà [BhP 7.7.30] ity-àdibhis tasyaivopàyasyàïgàny uktvàha - evaü nirjita-ùaó-vargaiþ kriyate bhaktir ã÷vare | vàsudeve bhagavati yayà saülabhyate ratiþ || [BhP 7.7.33] evaü pårvokta-guru-÷u÷råùàdi-prakàreõaiva, na tu tad-arthe pçthak- prayatnena | nirjita-karma-bãja-lakùaõa-kàma-krodha-lobha-moha-mada- màtsaryair janaiþ punar api bhaktiþ kriyata eva | yathà vàsudeve ratir api saülabhyata ity arthaþ || || 7.7 || prahlàdas tàn ||56-57|| [58] varõà÷ramàcàra-kathanàrambhe naramàtra-dharma-kathane'pi - dharma-målaü hi bhagavàn sarva-vedamayo hariþ | smçtaü ca tad-vidàü ràjan yena càtmà prasãdati || [BhP 7.11.7] dharmasya målaü pramàõaü bhagavàn | yataþ sarva-vedamayaþ | smçtaü smçti÷ ca, tad-vidàü vedamaya-bhagavad-vidàü, tasya pramàõam | àbhyàü tad-bahirmukha-dharmasyàpàrthatvaü bhagavad-dharmasyaivàva÷yakatvaü coktam | ataeva - vedo'khilo dharma-målaü smçti-÷ãle ca tad-vidàm | àcàra÷ caiva sàdhånàm àtmanas tuùñir eva ca || [Manu 2.6] iti manusmçti-vàkyàd apy atra vi÷iùñatayopadiùñaü, tac ca yuktam -- dharmaþ projjhita-kaitavo'tra paramo nirmatsaràõàü satàü vedyaü vàstavam atra vastu ÷ivadaü tàpa-trayonmålanam | [BhP 1.1.2] ity uktatvàt | yenaiva dharmeõa manaþ prasãdatãty anena yenàtmà suprasãdatãtivat su- ÷abda-vi÷iùñatayànuktatvàt tac-chravaõàdi-lakùaõa-sàkùàd-bhakter eva pra÷astatvaü ca bodhitam | tat-tat-sarva-dharma-kathanànte tu svayam eva svasya tçtãye gandharva-jàtau janmànuùaïgikaü bhagavat-tattva-j¤àna- màtraü sat-karmoktvà dvitãye ca ÷ådra-jàtau janmani sat-saïgaja-÷ravaõàdi- màtraü tad uktvà, svasya tàdç÷a-bhagavat-pàrùadatva-paryanta-phala-pràptau tathàvidham api sva-dharma-lakùaõaü kàraõàntaraü nàdçtavàn | tathà hi tatraiva yåyam ity [BhP 7.10.48] asya ñãkà ca - etac ca sarva- sàdhàraõam uktaü bhaktasya tu bhaktir eva sarva-puruùàrthatve hetur iti pàõóavàn eva lakùyãkçtyàha yathà hãty eùà | tasmàd atràpi sàkùàt bhaktàv eva tàtparyam | athàtra tyaktvà svadharmaü caraõàmbujaü harer bhajann apakvo'tha patet tato yadi [BhP 1.5.17] ity-àdau bhakter dharmàtiriktatve'pi ÷ravaõaü kãrtanaü càsya smaraõaü mahatàü gatà [BhP 7.11.10] ity-àdinottara- granthe dharmatva-vidhànaü sarveùv appi pràõiùv àva÷yakatvàpekùayà parama-÷reyo-råpatvàpekùayà ca làkùaõikam eva | vastutas tu pa¤came tatràpãtyàdi-gadye [BhP 5.9.3] bhagavataþ karma-bandha-vidhvaüsana- ÷ravaõa-smaraõetyàdinà ÷rã-jaóabharatasya yà bhakti-niùñhoktà tasyà pitary uparata ity-àdi-gadye [BhP 5.9.7] trayyàü vidyàyàm eva paryavasita-matayo na para-vidyàyàm ity-àdinà tad-avaj¤àtéõàü tad-bhràtéõàm aj¤atva-bodhanena dharmàtiriktatvaü para-vidyàtvaü ca bodhitam | ataevoktaü ÷rã-nàrasiühe - (page 20) sanakàdayo nivçttàkhye te ca dharme niyojitàþ | pravçttàkhye marãcàdyàm uktvaikaü nàradaü munim || iti | [NàrP 4.4] tena brahmaõeti pràkaraõikam | tathà lakùaõàmaya-kaùñha-kalpanayà ÷ravaõàdãnàü svadharmàntargaõanà ca bahirmukhànàm api sàkùàd-bhakti- pravartanàyaiva | evam anyatràpy anya-mi÷ra-bhakty-ude÷a-vàkyeùu j¤eyam | tasmàd api bhaktàv eva tàtparyam iti || || 7.11 || ÷rã-nàrado yudhiùñhiram ||58|| [59-60] jàyanteyopàkhyàne'pi ata àtyantikaü kùemaü pçcchàma [BhP 11.2.28] ity asyottaram - manye'kuta÷cid bhayam acyutasya pàdàmbujopàsanam atra nityam | udvigna-buddhe rasadàtma-bhàvàd vi÷àtmanà yatra nivartate bhãþ || [BhP 11.2.33] ñãkà ca - prathamam àtyantikaü kùemaü kathayati manye ity-àdikà | puna÷ ca dharmàn bhàgavatàn bråte [BhP 11.2.31] ityuttaratvena ye vai bhagavatà proktà upàyà hy àtma-labdhaye [BhP 11.2.34] ity-àdi-padya-trayam uktvà bhayaü dvitãyàbhinive÷ataþ syàd ity-àdi-padye budha àbhajet tam bhaktyaikaye÷am [BhP 11.2.37] ity atra bhaktyety anena tasyà j¤ànàdy-ami÷ra- ÷ravaõa-kãrtanàdi-lakùaõatvam | ekayety anena nairantarya-lakùaõam avyabhicàritvaü copadiùñam | tatra yadyapi kàyena vàcà manasendriyair vety- àdi-pràktana-vàkye [BhP 11.2.36] laukikasyàpi karmaõo bhagavad-arpaõàd bhàgavata-dharmatvaü sidhyatãti yathoktaü tasya nairantaryam api sambhavati | tathàpi ÷ravaõa-kãrtanàdi-lakùaõa-màtratvaü vyàhanyeta, tasmàt tatràvyabhicàritvaü, tanmàtratvaü ca yathà bhavet tathopàyaü tad-anantaram àha dvàbhyàm | tatra prathamam avyabhicàritvopàyam àha prathamena -- avidyamàne'py avabhàti hi dvayo dhyàtur dhiyà svapna-manorathau yathà | tat-karma-saükalpa-vikalpakaü mano budho nirundhyàd abhayaü tataþ syàt || [BhP 11.2.38] dvayaþ pradhànàdi-dvaita-pa¤caþ | yadyapy avidyamàna àtmani ÷uddhe na vidyata evety arthas tathàpi dhyàtur avidyàmaya-dhyàna-yuktasya satas tasya dhiyàvabhàti, tasmin ÷uddhe'pi kalpata evety arthaþ | yathà svapno manoratha÷ ca tathety arthaþ | tat tasmàt karmàõi saïkalpayati vikalpayati ca yan manas tan niyacchet | tata÷ càvyabhicàriõyà bhaktyà bhajanàd abhayaü syàd iti bhàvaþ | [61] nanu tathàpi mano-nirodha-råpeõa yogàbhyàsena bhakti-kaivalya-vyabhicàraþ syàd ity à÷aïkya bhaktyaiva kriyamàõayà tad-àsaktatvena svata eva mano- nirodho'pi syàd iti | tan-màtratvopàyam àha dvitãyena -- ÷çõvan subhadràõi rathàïga-pàõer janmàni karmàõi ca yàni loke | gãtàni nàmàni tad-arthakàni gàyan vilajjo vicared asaïgaþ || [BhP 11.2.39] tad-arthakàõi tàni janmàni karmàõi càrtho yeùàü tàni nàmàni | etàny api sàkalyena j¤àtum a÷akyànãty à÷aïkyàha yàni loke gãtàni prasiddhàni, tàni ÷çõvan gàyaü÷ ca vicaret | asaïgo niþspçhaþ || || 11.2 || ÷rã-kavir videham || 59-61 || [62] agre ca karmàdãn pariharan sàkùàd bhaktim eva vidhatte - parokùa-vàdo vedo'yaü bàlànàm anu÷àsanam | karma-mokùàya karmàõi vidhatte hy agadaü yathà || nàcared yas tu vedoktaü svayam aj¤o'jitendriyaþ | vikarmaõà hy adharmeõa mçtyor mçtyum upaiti saþ || vedoktam eva kurvàõo niþsaïgo'rpitam ã÷vare | naiùkarmyaü labhate siddhiü rocanàrthà phala-÷rutiþ || ya à÷u hçdaya-granthiü nirijihãrùuþ paràtmanaþ | vidhinà ca yajed devaü tantroktena ca ke÷avam || [BhP 11.3.44-47] ity àdi | parokùeti ñãkà ca - yatrànyathà sthito'rthaþ saïgopayitum anyathà kçtvocyate sa parokùa-vàdaþ | tathà ca ÷rutiþ - taü và etaü caturchutaü (?) santaü caturhotety àcakùate parokùeõa parokùa-priyà eva hi vedà iti | parokùa- vàdam evàha karma-mokùàyeti | nanu svargàdy-arthaü karmàõi vidhatte na karma-mokùàrthaü tatràha bàlànàm anu÷àsanaü yathà tathà | atra dçùñàntaþ agadam auùadhaü yathà pità bàlam agadaü pàyayan khaõóa- laóóukàdibhiþ pralobhyan pàyayati dadàti ca tàni khaõóa-laóóukàdãni | naitàvatà agadasya tal-làbhaþ prayojanam apitvàrogyam | tathà vedo'py avàntara-phalaiþ pralobhayan karma-mokùàyaiva karmàõi vidhatta ity eùà | aj¤o na vidyate j¤à ÷rã-bhagavataþ kathà-÷ravaõàdau ÷raddhà-lakùaõà dhã- vçttir yasya saþ | ataeva tasmin na pravartata ity arthaþ | tathaivàjitendriyo brahma-jij¤àsuþ san pàrameùñhya-paryanta-bhoge virakto và na bhavatãty arthaþ | tàvat karmàõi kurvãta ity-àdau [BhP 11.2.9] parasapara-nirapekùayoþ ÷raddhà-viraktayor dvayor eva tat-tan-maryàdàtvenokteþ | vikarmaõà vihitàkaraõa-råpeõa mçtyor anantaraü mçtyuü maraõa-tulyàü yàtanàm upaiti | punaþ punar maraõam upait yàtanàn copaitãty arthaþ | atas teùàü vihita-karma-tyàge katha¤cin na nistàraþ | ã÷vara-prayojaka-kartçkasya karmaõaþ ã÷varàrpaõa-lakùaõa-yathàrthànuùñhànena tat-prasàde tv asau sutaràm evaü syàd ity àha vedoktam iti | tasmàd vedoktam eva kurvàõo na tu niùiddham | naiùkarmyàü karma-bandhàgocaratà-råpàü siddhiü labhate | nanu karmaõi kriyamàõe tasminn àsaktis tat-phalaü ca syàn na tu naiùkarma- råpà siddhir ata àha niþsaïgo'nabhinive÷avàn | ã÷vare tan-nimittam eva tatràrpitaü na tu phalodde÷ena | nanu phalasya ÷rutatvàt karmaõi kçte phalaü bhaved eva | na, rocanàrtheti karmaõi rucy-utpàdanàrthà agada-pàne khaõóalaóóukàdivat | tata÷ ca (page 22) karmàbhirucyà vedàrthaü samyag vicàrayati | atha ca -- yo và etad akùaram aviditvà gàrgy asmàl lokàt praiti sa kçpaõa [Bçhad 3.8.10] ity anenàbrahmaj¤asya kçpaõatàü, tam etaü vedànuvacanena bàhmaõà vividiùanti brahmacaryeõa [Bçhad 4.4.22] ity àdinà yaj¤àdãnàü j¤àna-÷eùatàü càvadhàrya niùkàmeùu karmasu pravartate | tataþ svarga-kàmo yajeta ity àdibhiþ kàmitasyaiva svargàdeþ phalatvenàvagamàd akàmito'sau na bhavatãti naiùkarmya-siddhiþ svata eva bhavatãti sthite kim uta ÷rãmad-ã÷varàrpaõena tat-prasàde satãty arthaþ | tad evaü vilambenaiva naiùkarmya-siddher hetum uktvà yathà taror måla- niùecanena [BhP 4.31.14] iti nyàyena sarva-dharma-paryàpti-hetuünaiùkarma- siddhi-sàdhya-hçdaya-granthi-bhedasyàpi ÷ãghropàyaü svàtantryenàha ya à÷v iti | ya à÷u ÷ãghram eva deha-dvayàt parasya àtmano jãvasya hçdaya-granthiü dehàhaïkàraü nirahrtum icchur bhavati sa tv anyat karmàdikü svaråpata eva tyaktvà tantroktenàgama-màrgeõa cakàràt vedoktena ca vidhinà prakàreõa ke÷avaü devam arcayet | [63] anya-deva-dçùñi-parityàgàrthas tathopasahàra÷ ca | evam agny-arka-toyàd atithau hçdaye ca yaþ | yajatã÷varam àtmànam aciràn mucyate hi saþ || [BhP 11.3.55] àtmànaü paramàtmànam || ||11.3|| ÷rãmad-àvirhotro videham ||63|| [64] agre ca vyatirekamukhena - bhagavantaü hariü pràyo na bhajanty àtma-vittamàþ | teùàm a÷ànta-kàmànàü kà niùñhà vijitàtmanàm || [BhP 11.5.1] ity-etat-pra÷nottaram - mukha-bàhåru-pàdebhyaþ puruùasyà÷ramaiþ saha | catvàro jaj¤ire varõà guõair vipràdayaþ pçthak || ya evaü puruùaü sàkùàd àtma-prabhavam ã÷varam | na bhajanty avajànanti sthànàd bhraùñàþ patanty adhaþ || [BhP 11.5.2-3] pårvaü ÷rã-dravióopade÷e'pi deva-kçta-÷rã-nàràyaõa-stutau -- tvàü sevatàü sura-kçtà bahavo'ntaràyàþ svauko vilaïghya paramaü vrajatàü padaü te | nànyasya barhiùi balãn dadataþ sva-bhàgàn dhatte padaü tvam avità yadi vighna-mårdhni || [BhP 11.4.10] ity uktam | tatra ca yaj¤e sva-bhàgàn dadataþ sura-kçtà vighnà na bhavanti | tvàü sevamànànàü tu màtsaryeõa tat-kçtàs te bhavanti kintu yadãti ni÷caye yadi vedàþ pramàõam itivan ni÷citam eva tvaü teùàm aviteti | tvàü sevamàno vighna-mårdhni padaü ca dhatte pratuta tam eva sopànam iva kçtvà vrajatãty arthaþ | tad evaü ÷rutvà saüsàra eva tiùñhatàü yat paryavasànaü bhavet tat pçùñhaü bhagavantam ity àdinà tatrottarayan prathamaü teùàü pratyavàyitvam àha mukheti pàdona-dvayena | paryavasànam àha sthànàd iti pàdena || || 11.5 || ÷rã-camaso videham ||64|| [65] agre ca pårvokta-prakàreõa bhakter evàbhihitatve bhavet tasya tad-vi÷eùa- pra÷no'pi yuktaþ | kasmin kàla ity àdinà [BhP 11.5.18] tathaivottaritam | kçtaü tretà dvàparaü ca kalir ity eùu ke÷avaþ | nànà-varõàbhidhàkàro nànaiva vidhinejyate || [BhP 11.5.20] nànaiva vidhinà vividhena màrgena || || 11.5 || ÷rã-karabhàjano videham ||65|| [66] ÷rã-bhagavad-uddhava-saüvàde'pi - tvaü tu sarvaü parityajya snehaü sva-jana-bandhuùu mayy àve÷ya manaþ samyak sama-dçg vicarasva gàm || [BhP 11.7.6] noddhavo'õv api man-nyåna [BhP 3.4.31] ity-àdibhiþ ÷rãmad-uddhvasya siddhatvenaiva prasiddhatvàt taü lakùyãkçtya tad-dvàrànyebhya evopade÷o'yam | evam anyatra j¤eyam | tata÷ ca jahal-lakùaõayà tvaü tvadãya- màrgànugato bhakto vicarasva vicaratv ity evàrthaþ | samadçktvaü ca màü vinànyatra heyopàdeyatvàbhàvàt | tu-÷abdo bahirmukha-nivçtty-arthaþ | tenàpi pårvam idam abhipretam | tvayopayukta-srag-gandha-vàso'laïkàra-carcitàþ | ucchiùña-bhojino dàsàs tava màyàü jayemahi || munayo vàta-vàsanàþ[*ENDNOTE #2] ÷ramaõà årdhva-manthinaþ | brahmàkhyaü dhàma te yànti ÷àntàþ sannyàsino'malàþ || vayaü tv iha mahàyogin bhramantaþ karma-vartmasu | tvad-vàrtayà tariùyàmas tàvakair dustaraü tamaþ || smarantaþ kãrtayanta÷ ca kçtàni gaditàni te | gaty-utsmitekùita-kùveli yan nçloka-vióambanam || [BhP 11.6.46-50] iti | || 11.7 || ÷rã-bhagavàn ||66|| [67] agre ca j¤àna-yogasya kevalayàsàdhyatvaü bhakti-yogasya tu sukha- sàdhyatvam ànuùàïgikatayà j¤àna-janakatvaü svayam api puruùàrthatvaü ceti | yathà - na kuryàn na vadet ki¤cin na dhyàyet sàdhv asàdhu và | àtmàràmo'nayà vçttyà vicarej jaóavan muniþ || [BhP 11.11.17] ity antena j¤àna-yogam uktvà bhakti-yogam uddbhàvayitum àha -- ÷abda-brahmaõi niùõàto niùõàyàt pare yadi | ÷rutas tasya ÷rama-phalo hy adhenum iva rakùata || [BhP 11.11.18] atra para-brahma-padena para-tattva-màtram ucyate |na tu brahmatva- bhagavattvàdi-vivekeneti j¤eyam, sarvatra tat-sàmyàt | tad evaü ÷abda- brahmàbhyàsasya para-brahmàbhyàsaþ prayojanam ity uktam | tatra sarveùv evàü÷eùu vi÷eùataþ upaniùad-bhàgeùu ÷abda-brahmaõas tat-pratipàdakatve sthite'pi tad-vicàra-koñibhir api para-brahma-niùñhà na jàyate, kintu tasmin yasminn aü÷e ÷rã-bhagavad-àkàra-para-brahma-lãlàdikaü pratipàdyate tad- abhyàsenaiva bhagavad-àkàre ca niùñhà jàyate | tad uktam -- saüsàra-sindhum atidustaram uttitãrùor nànyaþ plavo bhagavataþ puruùottamasya | lãlà-kathà-rasa-niùevaõam antareõa puüso bhaved vividha-duþkha-davàrditasya ||[BhP 12.4.40] (page24) ÷reyaþ-sçtiü bhaktim udasya te vibho kli÷yanti ye kevela-bodha-labdhaye | teùàm asau kle÷ala eva ÷iùyate nànyad yathà sthåla-tuùàvaghàtinàm || [BhP 10.14.4] ity-àdi ca | [68-69] ataeva madãya-lãlà-÷ånyàü vaidikãm api vàcaü nàbhased ity àha dvàbhyàm - gàü dugdha-dohàm asatãü ca bhàryàü dehaü paràdhãnam asat-prajàü ca | vittaü tvat-tãrthãkçtam aïga vàcaü hãnàü mayà rakùati duþkha-duþkhã || [BhP 11.11.19] mayà ÷rã-bhagavatà hãnàü mama lãlàdi-÷ånyàm | mayà hãnàü vàcam ity uktaü vivçõoti - yasyàü na me pàvanam aïga karma sthitudbhava-pràõa-nirodham asya | lãlàvatàrepsita-janma- và syàd bandhyàü giraü tàü vibhçyàn na dhãraþ || [BhP 11.11.20] yasyàü me jagataþ ÷odhakaü caritaü na syàt kiü tad asya vi÷vasya sthity-àdi- råpaü tad-dhetur ity arthas tato'py utkçùñatamatvena vimçùyàha lãlàvatàreùu ãpsitaü jagataþ premàspadaü ÷rã-kçùõa-ràmàdi-janma và na syàt, tàü niùphalàü giraü veda-lakùaõàm api dhãro dhãmàn na dhàrayet | tad uktaü ÷rã-nàradena - idaü hi puüsas tapamaþ ÷rutasya và [BhyP 1.5.22] ity àdi | ataeva gãtaü kali-yuga-pàvanàvatàreõa ÷rã-bhagavatà - ÷rutam apy aupaniùadaü dåre hari-kathàmçtam | yan na santi dravac-citta-kampà÷ru-pulakàdayam || [Padyàvalã, 39] iti | [70] tad evaü bhaktyaiva j¤ànaü sidhyatãty uktvà taü ca j¤àna-màrgam upasaüharati - evaü jij¤àsayàpohya nànàtva-bhramam àtmani | upàrameta virajaü mano mayy arpya sarvage || [BhP 11.11.21] jij¤àsayà baddho mukta iti vyàkhyà guõato me na vastutaþ [BhP 11.11.1] ity- àdi-pårvokta-prakàraka-vicàreõa | àtmani ÷uddha-jãve | nànàtvaü devatva- manuùyatvàdi-bhedam apohya | evaü mal-lãlàdi-÷ravaõena mano mayi brahmàkàre sarvage arpya dhàrayitvà upàrameta | [71] tad evaü j¤àna-mi÷ràü bhaktim upadi÷ya tad-anàdareõànuùaïga-siddha- j¤àna-guõàü ÷uddhàm eva bhaktim upadi÷ati caturbhiþ - yady anã÷o dhàrayituü mano brahmaõi ni÷calam | mayi sarvàõi karmàõi nirapekùaþ samàcara || [BhP 11.11.22] yadãti ni÷caye | ñãkàyàü dhatte padaü tvam avità yadi vighna-mårdhni [BhP 11.4.10] ity-àdivat | atra j¤ànecchur eva prakçteþ | ÷rãmad-uddhavaü prati ca tàdç÷atvam àropyaivedam ucyate | tata÷ ca ÷reyaþ-sçtiü bhaktim udasya te vibho kli÷yanti [BhP 10.14.4] ity-àdi-pramàõena bhaktiü vinà kevala-j¤àna- màrgeõa mano brahmaõi dhàrayituü ni÷citam evànã÷o bhavasi | tato'pi svato j¤ànàdi-sarva-guõa-sevitaü bhakti-yogam evà÷rayeti tat-sopànam upadi÷ati mayãty-àdinà | [72] athavà pràktana-bhakti-(page 25) balàbhàvàd brahma-j¤ànecchur yadi tatra mano dhàrayitum anã÷aþ syàt, tadàdhunàpy evaü kurvãteti yojyam | samàcara arpaya | nirapekùo và¤chàntara-rahitaþ | ÷raddhàlur mat-kathàþ ÷çõvan subhadrà loka-pàvanãþ | gàyann anusmaran karma janma càbhinayan muhuþ || mad-arthe dharma-kàmàrthàn àcaran mad-apà÷rayaþ | labhate ni÷calàü bhaktiü mayy uddhava sanàtane || [BhP 11.11.23-4] ñãkà ca - mad-arpaõaþ karmabhir vi÷uddha-sattvasyàntaraïgàü bhaktim àha ÷raddhàlur itãty eùà | abhinayan janma-karma-lãlayor madhye ye'ü÷à nijàbhãùña-bhàva-bhakti- gatàs tàn svayam anukurvan bhagavad-gatàü bhaktàntara-gatàü÷ ca tàn anya- dvàrànukurvann ity arthaþ | kiü ca, yo dharmo godànàdi-lakùaõas tam api mad-arthe madãya-janmàdi-mahotsavàïgatvenaiva | ya÷ ca kàmo mahà- pràsàda-vàsàdi-lakùaõas tam api mad-arthe madãya-sevàdy-arthe man- mandira-vàsàdi-laksaõatvenaiva | ya÷ càrtho dhana-saïgrahas tam api mad- arthe mat-sevà-màtropayogitvenaivàcaran sevamànaþ | mad-apà÷rayaþ mad- arthe à÷rayàntara-÷ånya-cetà÷ ca san tàm eva kathà-÷ravaõàdi-lakùaõàü bhaktiü mayi ni÷calàü kàla-traye'py avyabhicàriõãü labhate, tat-sukhena kaivalyàdàv apy anàdaràt | na ca bhajanãyasya calatayà và sà caliùyatãti mantavyam ity àha sanàtana iti | [73-74] nanv evambhåta-bhakti-màrga-pravçttir niùñhà và kathaü syàd ity à÷aïkya tatra hetum àha - sat-saïga-labdhayà bhaktyà mayi màü sa upàsità | iti bhaktyà bhakti-rucyà sa bhakto màm upàsità bhajamàno bhavati | tasya ca bhaktasya madãyaü brahmàkàraü bhagavad-àkàraü ca sarvam api svaråpa- vij¤ànam anàyàsenaiva bhavatãty àha -- sa vai me dar÷itaü sadbhir a¤jasà vindate padam || [BhP 11.11.25] iti | a¤jasà bhakty-anuùaïgenaiva | padaü svaråpam || || 11.11 || ÷rã-bhagavàn || 67-75 || [75] agre ca bhakti-yogasyaiva pràk-siddhatà, sàkùàt ÷rã-bhagavat-pravartitatà svayam eva mukhyatà | pareùàm arvàcãnatà yathà-rucinànaàjana-pravartitatà tucchatà ceti | yathà, ÷rãmad-uddhava uvàca -- vadanti kçùõa ÷reyàüsi bahåni brahma-vàdinaþ | teùàü vikalpa-pràdhànyam utàho eka-mukhyayà || bhavatodàhçtaþ svàmin bhaktiyogo'napekùitaþ | nirasya sarvataþ saïgaü yena tvayy àvi÷en manaþ || [BhP 11.14.1-2] ñãkà ca - ÷reyàüsi ÷reyaþ-sàdhanàni | kiü vikalpena pràdhànyam utàho kiü và ekasyaiva mukhyatà, eka-mukhyatàpekùotthàpane kàraõaü bhavateti | na apekùitam anapekùà yasmin sa ahaitukaþ | ayam artho - bhavatà yo bhakti- yoga uktaþ, anye ca yàni niþ÷reyasa-sàdhanàni vadanti tteùàü kiü phala- sàdhanatvena pràdhànyam eva sarveùàm utàïgàïgitvam | pràdhànyenàpi sarveùàü kiü vikalpena tulya-phalatvaü yad và ka÷cid vi÷eùa ity eùà | [76] atrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca -- kàlena naùñà pralaye vàõãyaü veda-saüj¤ità | mayàdau brahmaõe proktà dharmo yasyàü mad-àtmakaþ || [BhP 11.14.3] (page 26) ñãkà ca - tatra bhaktir eva mahà-phalatvena mukhyà, anyàni tu svasva- prakçty-anusàreõa kha-puùpa-sthànãya-svargàdi-phala-buddhibhiþ pràõibhiþ pràdhànyena parikalpitàni kùullaka-phalànãti vivektuü prakçty-anusàreõa bahudhà pratipattim àha kàleneti saptabhiþ | mad-atmako mayy evàtmà cittaü yena sa ity eùà | yad và madàtmako mat-svaråpa-bhåto nirguõatvàsmat-svaråpa-bhåto bhakti- lakùaõo dharmaþ proktaþ sarva-samanvaye pratipàditam ity arthaþ | [77-80] tad evaü sati tasyàm evàneka-vidha-÷reyo-vadane hetum àha -- man-màyà-mohita-dhiyaþ puruùàþ puruùarùabha | ÷reyo vadanty anekàntaü yathà-karma yatha-ruci || [BhP 11.14.9] tat-prakçtãnàü màyà-guõa-målatvàd manmàyàmohitadhiyaþ | anekàntaü nànà-vidham | ÷reyaþ puruùàrthaü tat-sàdhanaü ca | yataþ - na sàdhayati màü yogo na sàïkhyaü dharma uddhava | na svàdhyàyas tapas tyàgo yathà bhaktir mamorjità || [BhP 11.14.20] na sàdhayati na va÷ãkaroti | tapo j¤ànam | tyàgaþ sannyàsaþ | dharmaþ satya-dayopeto vidyà và tapasànvità | mad-bhaktyàpetam àtmànaü na samyak prapunàti hi || [BhP 11.14.22] dharmo niùkàmaþ | vidyà ÷àstrãyaü brahma-j¤ànam | tapas tad-ãkùaõam | bhakti-lakùaõais tu -- yathà yathàtmà parimçjyate'sau mat-puõya-gàthà-÷ravaõàbhidhànaiþ | tathà tathà pa÷yati vastu såkùmaü cakùur yathaivà¤jana-samprayuktam || [BhP 11.14.26] ñãkà ca - nanu brahma-vid àpnoti param [TaittU 2.1.1] tam eva viditvàtimçtyum eti [øvetU 6.15] ity àdi-÷rutibhyo j¤ànàd evàvidyà-nivçttyà tvat-pràptir avagamyate kuto bhakti-yogenety ucyate | atràha yathà yateti | àtmà cittaü parimçjyate ÷odyate mat-puõya-gàthànàü ÷ravaõair abhidhànai÷ ca | bhakta-revàvàntara-vyàpàro j¤ànaü na pçthag ity artham | ity eùà | || 11.14 || ÷rã-bhagavàn ||77-80|| [81-83] agre ca karma-j¤àna-bhakti-yogàn tat-tad-adhikàritàyàü pçthag hetåü÷ coktvà j¤àna-karmànàdareõa (page 27) bhakter evàbhidheyatvam àha pa¤cabhiþ | tatra j¤ànàbhyàsànàdaraü vaktuü tad-adhikàra-hetu- vairàgyàbhyàsànàdaraü vidhatte -- proktena bhakti-yogena bhajato màsakçn muneþ | kàmà hçdayyà na÷yanti sarve mayi hçdi sthite || [BhP 11.20.29] j¤ànàbhyàsànàdaraü vidhatte -- bhidyate hçdaya-granthi÷ chidyante sarva-saü÷ayàþ | kùãyante càsya karmàõi mayi dçùñe'khilàtmani || [BhP 11.20.30] bhaktyaiva dçùñe sàkùàt-kçte | tathaivàha - tasmàn mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-àtmanaþ | na j¤ànaü na ca vairàgyaü pràyaþ ÷reyo bhaved iha || [BhP 11.20.31] ñãkà ca - tad evaü vyavashtayàdhikàri-trayam uktam | tatra bhakter anya- nirapekùatvàd anyasya ca tat-sàpekùatvàd bhakti-yoga eva ÷reùñha ity upasaüharati tasmàd iti tribhiþ |mad-àtmano mayi àtmà cittaü yasya tasya ÷reyaþ-sàdhanam ity eùà | atra pràyo-grahaõasyàyaü bhàvaþ | bhajatàü j¤àna-vairàgyàbhyàsena prayojanaü nàsty eva | tatra yathà-sthite'pi sadyo mukti-màrge keùàücit krama-mukti-màrge pravçttir jàyate | tathà brahma-bhåtaþ prasannàtmà [Gãtà 18.54] ity àdi ÷rã-gãtànusàreõa yadi krama-bhakti-màrge pravçttiþ syàt tadà bhavatv iti | tad evaü bhakteþ prema-lakùaõe sarva-phala-ràje sva-phale nàsty eva j¤ànàdy-apekùà | [84] pçthak pçthak j¤ànàdi-phale'pi sàdhye nàstãty àha -- yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat | yogena dàma-dharmeõa ÷reyobhir itarair api || sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate'¤jasà | svargàpavargaü mad-dhàma katha¤cid yadi và¤chati || [BhP 11.20.32-33] itarais tãrtha-yàtrà-vratàdibhir api yad bhàvyaü tat sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhaktau labhate | tatràpy a¤jasà anàyàsenaiva kiü tat sarvam | tad àha - svargàvargam iti | svargaþ pràpa¤cika-sukhaü sattva-÷uddhy-àdi- krameõàpavargo mokùa-sukhaü ca | tad-atikrami-sukhaü ca bhavatãty àha - mad-dhàma vaikuõñhaü ceti | katha¤cid bhakty-upakaraõatvenaiva yadi và¤chati ka÷cit, tatra ÷rã-citraketv-àdivat svarga-và¤chà | tasya bhakty- upakaraõatvaü coktaü - reme vidyàdhara-strãbhir gàpayan harim ã÷varam [BhP 6.17.3] iti | ÷rã-÷ukàdivad-apavarga-và¤chà | tat-pràrthanayà go- ÷çïgopari-sarùapa-sthiti-kàlaü vyàpya ÷rã-kçùõena dårãkçtàyàü màyàyàü satyàü màtç-garbhàd bahirbabhåva iti brahma-vaivarta-kathà | tatra ca bhakty-upakaraõatvaü brahma-bhåtaþ prasannàtmà ity-àdi-gãtà-vacanàt | tathà pràpta-bhagavat-pàrùada-tadãya-vçnda-vi÷eùavad vaikuõñhecchà | te hi premõà sàkùàt ÷rã-bhagavac-caraõàravinda-sevecchayaiva tat-pràrthyaü (page 28) pràptavantaþ | yac ca vrajanty animiùàmçùabhànu-vçttyà [BhP 3.15.25] || 11.20 || ÷rã-bhagavàn || 81-84|| [85] ante ca - eùà buddhimatàü buddhir manãùà ca manãùiõàm | yat satyam ançteneha martyenàpnoti màmçtam || [BhP 11.29.22] ñãkà ca - ato mad-bhajanam eva buddher vivekasya manãùàyà÷ càturyasya ca phalam ity àha eùeti | tàm eva dar÷ayati satyam amçtaü ca mà màm ançtenàsatyena martyena vinà÷inà manuùya-dehena iha asminn eva janmani pràpnotãti yat saiva buddhir manãùà ceti | buddhir viveko manãùà càturyam ity eùà | pårvaü bhakti-prakaraõasya gatatvàd ity ato hetåpanyàsaþ kçtaþ - hari÷candro rantideva u¤cha-vçttiþ ÷ivir baliþ | vyàdhaþ kapoto bahavo hy adhruveõa dhruvaü gatàþ || [BhP 10.72.19] iti | || 11.29 || 85 || [86] ÷rã-÷ukopade÷opasaühàre ca ÷ravaõam upalakùya - saüsàra-sindhum atidustaram uttitãrùor nànyaþ plavo bhagavataþ puruùottamasya | lãlà-kathà-rasa-niùevaõam antareõa puüso bhaved vividha-duþkha-davàrditasya || [BhP 12.4.40] ñãkà ca - anyaþ plava uttaraõa-sàdhanaü na bhaved upàyàntaràbhàvàd ity eùà | anyàsàm api bhaktãnàü tat-pårvakatvenaiva pravçtter upàyàntaràsambhavatvam uktam | etad-anantaràdhyàya÷ ca tàdç÷opakramopasaühàra-maya eva | atrànugãyate'bhãkùõaü bhagavàn harir ã÷varaþ | yasya prasàdajo brahmà rudraþ krodha-samudbhavaþ || [BhP 12.5.1] ity upakramya, etat kathitaü tàta yad àtmà pçùñavàn nçpaþ [BhP 1.19.5] harer vi÷vàtmana÷ ceùñàü kiü bhåyaþ ÷rotum icchasi [BhP 12.5.14] ity upasaühàre'pi | tàdç÷a-mahimatvena pårvokta-lãlà-kathà-÷ravaõasyaiva pràdhànyàt ata upakramopasaühàra-nirdiùñatvàt ÷ravaõopalakùita-bhakter evàtràpi pràdhànyam | yas tu tan-madhye tvaü tu ràjan mariùyati [BhP 12.5.2] ity àdinà j¤ànopade÷aþ sa ca tasya yà pràg avagatà bhakti-niùñhàyà eva svayaü dar÷ayiùyamàõatvàt | tatra pràcãnà tan-niùñhà yathà prathame kçùõàïghri-sevàm adhimanyamànaþ [BhP 1.19.5] iti | dadhyau mukundàïghrim ananya-bhàvaþ [BhP 1.19.7] ity àdi tan-niùñhataiva | tad- bhaya-parityàgo yathà tad-vàkye - (page 29) dvijopasçùñaþ kuhakas takùako và da÷atv alaü gàyata viùõu-gàthàþ || [BhP 1.19.15] iti | taj-j¤ànopade÷am abahu matvà ÷ravaõa-lakùaõayà bhaktyaiva sva- kçtàrthatvam uktam | siddho'smy anugçhãto'smi bhavatà karuõàtmanà | ÷ràvito yac ca me sàkùàd anàdi-nidhano hariþ || nàtyadbhutam ahaü manye mahatàm acyutàtmanàm | aj¤eùu tàpa-tapteùu bhåteùu yad-anugrahaþ || puràõa-saühitàm etàm a÷rauùma bhavato vayam | yasyàü khalåttamaþ÷loko bhagavàn anuvarõyate || [BhP 12.6.2-4] iti | puna÷ caikena padyena tad-vàkya-gaurava-màtreõàïgãkçtasya brahma- j¤ànasya takùakàdi-bhaya-nivçtti-hetutvam uktvàpy anyena tad-årdhvam adhokùaja eva vàk-cetasos tan-nàma-kãrtana-dhyànàve÷ànuj¤à pràrthità | bhagavaüs takùakàdibhyo mçtyuü yo na bibhemy aham | praviùño bhrama-nirvàõam abhayaü dar÷itaü tvayà || anujànãhi màü brahman vàcaü yacchàmy adhokùaje | mukta-kàmà÷ayaü cetaþ prave÷ya visçjàmy asån || [BhP 12.6.5-6] iti | atha punar anyena padyenàj¤àna-niràsaka-j¤àna-vij¤àna-siddhi÷ ca bhagavat- padàravinda-dar÷anànandàntarbhåtaiva mama sphuratãti vij¤àpitam | yathà - - aj¤ànaü ca nirastaü me j¤à-vij¤àna-niùñhayà | bhavatà dar÷itaü kùemaü paraü bhagavataþ padam || [BhP 12.6.7] iti | atra pada-÷abdasya caraõàravindàbhidhàyakatve j¤ànena vaiyàsaki-÷abditena bheje khagendra-dhvaja-pàda-målam [BhP 1.18.16] ity evàsti prathame sàdhakam | tad etat prakaraõàrthas tatra ÷rã-såtenaiva spaùñãkçtaþ | brahma-kopotthitàd yas tu takùakàt pràõa-viplavàt | na sammumohoru-bhayàd bhagavaty arpità÷ayaþ || [BhP 1.18.2] nottama÷loka-vàrtànàü juùatàü tat-kathàmçtam | syàt sambhramo'nta-kàle'pi smaratàü tat-padàmbujam || [BhP 1.18.4] iti | tathà pårvaü dvàda÷asyaiva tçtãye prathama-skandhàntaþsthasya - ataþ pçcchàmi saüsiddhiü yoginàü paramaü gurum | puruùasyeha yat kàryaü mriyamàõasya sarvathà || [BhP 1.19.34] ity asya ràja-pra÷nasyottaratvena bhagavad-dhyàna-kãrtane eva svayaü ÷rã- ÷ukadevenàpy upadiùñe -- tasmàt sarvàtmanà ràjan hçdisthaü kuru ke÷avam | mriyamàõo hy avahitas tato yàti paràü gatim || mriyamàõair abhidhyeyo bhagavàn parame÷varaþ | àtma-bhàvaü nayaty aïga sarvàtmà sarva-sambhavaþ || kaler doùa-nidhe ràjann asti hy eko mahàn guõaþ kãrtanàd eva kçùõasya mukta-saïgaþ paraü vrajet || [BhP 12.3.48-50] ity àdinà tatas tatra ke÷ava avahitaþ kçtàvadhàna àtma-bhàvam àtmano bhaktim | astu tàvad àyàsa-(page 30) sàdhyaü j¤ànam | hi yasmàd anàyàsa- sàdhyàt kãrtanàd evety arthaþ | dvitãya-skandhe'pi na hy ato'nyaþ ÷ivaþ panthà [BhP 2.2.33] ity àdinà evam etan nigaditam [BhP 2.3.1] ity antena granthena nànàïgavàn ÷uddha-bhakti-yoga eva tatrottaratvena paryavasitaþ | tatràpi pibanti ye bhagavataþ [BhP 2.2.37] ity àdinà lãlà-kathà-÷ravaõa eva parama-paryavasànaü dç÷yate | tasmàt sàdhåktaü tvaü tu ràjan mariùyeti ity àdikaü tad-bhakti-niùñhà-prakañanàrtham eveti | yatho bhaktàv eva tad- upade÷asya tàtparyam | ataeva dvitãyasyàùñame ràja-pràrthanà ca nànyathà syàt | kçùõe nive÷ya niþsaïgaü manas tyakùye kalevaram [BhP 2.8.2] ity àdi | || 12.4 || ÷rã-÷ukaþ || 86 || [87-91] ÷rã-såtopade÷ànte'pi pa¤cabhiþ - naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitaü na ÷obhate j¤ànam alaü nira¤janam | kutaþ punaþ ÷a÷vad abhadram ã÷vare na càrpitaü karma yad apy akàraõam || [BhP 12.12.52] ñãkà ca - idànãü j¤àna-karmàdaràd api bhagavat-kãrtanàdiùv evàdaraþ kartavya ity àha naiùkarmyaü tat-prakà÷akaü yaj j¤ànaü yato nira¤janam upàdhi-nivartakaü, tad api acyuta-bhakti-varjitaü cen na ÷obhate nàparokùa- paryantaü bhavatãty artha ity àdikà | ya÷aþ-÷riyàm eva pari÷ramaþ paro varõà÷ramàcàra-tapaþ-÷rutàdiùu | avismçtiþ ÷rãdhara-pàda-padmayor guõànuvàda-÷ravaõàdibhir hareþ || [BhP 12.12.53] ñãkà ca -kiü ca varõà÷ramàcàràdiùu yaþ paro mahàn pari÷ramaþ sa ya÷o- yuktàyàü ÷riyàm eva kãrto sampadi và kevalaü na parama-puruùàrthaþ | guõànuvàdàdibhis tu ÷rãdhara-pàda-padmayor avismçtir bhavati ity eùà | tathà -- avismçtiþ kçùõa-padàravindayoþ kùiõoty abhadràõi ca ÷aü tanoti ca | sattvasya ÷uddhiü paramàü ca bhaktiü j¤ànaü ca vij¤àna-viràga-yuktam || [BhP 12.12.54] spaùñam | tathà - yåyaü dvijàgryà bata bhåri-bhàgà yac-cha÷vad-àtmany-akhilàtma-bhåtam | nàràyaõaü devam adevam ã÷am ajasra-bhàvà bhajatàvive÷ya || [BhP 12.12.55] ñãkà ca - tad evaü ÷rotéõ àtmànaü càbhinandayann àha | tathà yåyam iti dvàbhyàm | tthà hi dvjàgryà yad yasmàd àtmany antaþkaraõe ÷rã- nàràyaõam àvive÷ya ÷a÷vad bhajata | sambhàvanàyàü loñ | ato bhåri-bhàgà bahu-puõyavantaþ kathambhåtam akhilàtma-bhåtaü sarvànaryàmiõam ata eva devaü sarvopàsyam | adevaü na devo'nyo yasya tam | kuta ã÷am | yad và yasmàd yåyaü bhåri-bhàgàs tapa àdinà sampannàs tato nàràyaõaü bhajateti vidhiþ ity eùà | (page 31) atra tapa-àdi-sampatteþ sàrthakatvaü nàràyaõa-bhajanena bhavatãti svàmy- abhipràyaþ | tathà - ahaü ca saüsàrita àtma-tattvaü ÷rutaü puràõe paramarùi-vaktràt | pràyopave÷e nçpateþ parãkùitaþ sadasy çùãõàü mahatàü ca ÷çõvatàm || [BhP 12.12.56] etat-prasaïgenàhaü càtma-tattvam akhilàtma-bhåtaü nàràyaõaü smàritaþ | taü prati paramotkaõñhitãkçto'smãty arthaþ | yad àtma-tattvaü me mayà maharùi-vaktràc chrutam || || 12.12 || ÷rã-såtaþ || 87-91 || [92] tad evam asmin ÷rãmati mahà-puràõe guru-÷iùya-bhàvena pravçttànàm upade÷a-÷ikùà-vàkyeùu hakter evàbhidheyatvaü sàdhitam | tathà - tat kathyatàü mahà-bhàga yadi kçùõa-kathà÷rayam | athavàsya padàmbhoja- makaranda-lihàü satàm || [BhP 1.16.6] ity anusàreõa sarveùàm itihàsànàm api tan-màtra-tàtparyatvaü j¤eyam | vistara-bhiyà tu na vivriyate | anyatra ca tad eva dç÷yate | tatrànvayena yathà - etàvàn eva loke'smin puüsàü dharmaþ paraþ smçtaþ | bhakti-yogo bhagavati tan-nàma-grahaõàdibhiþ || [BhP 6.3.22] puüsàü jãva-màtràõàü paraþ dharmaþ sàrvabhaumo dharma etàvàn eva smçto naitad adhikaþ | etàvat tvam evàha - tan-nàma-grahaõàdibhir yo bhakti-yogaþ sàkùàd bhaktir iti | eva-kàreõànya-vyàvçttatvaü spaùñayati bhavatãti | nàma-grahaõàdãny api yadi karmàdau tat-sàdguõyàdy-arthaü prayujyante | tadà tasya paratvaü nàsti | tuccha-phalàrtha-prayojyatvena tad- aparàdhàd ity arthaþ | tathaiva kùayiùõu-phala-dàtçtvaü ca bhavatãti bhàvaþ | || 6.3 || ÷rã-yamaþ sva-bhañàn || 92 || [93] tathà ca -- sadhrãcãno hy ayaü loke panthàþ kùemo'kuto-bhayaþ | su÷ãlàþ sàdhavo yatra nàràyaõa-paràyaõàþ || [BhP 6.10.17] ayaü panthàþ ÷rã-nàràyaõa-bhakti-màrgaþ || || 6.1 || ÷rã-÷ukaþ || 93 || [94] tatraivànvayena sarva-÷àstra-phalatvaü sa-kaimutyam àha - ÷rutasya puüsàü sucira-÷ramasya nanv a¤jasà såribhir ãóito'rthaþ | tat-tad-guõànu÷ravaõaü mukunda- pàdàravindaü hçdayeùu yeùàm || [BhP 3.13.4] (page 32) puüsàü ÷rutasya vedàrthàvagater ayam evàrthaþ prayojanam ãóitaþ ÷làghitaþ | ko'sau ? mukundasya pàdàravindaü yeùàü hçdayeùu vartate teùàü tad-guõànàü bhagavad-bhakty-àtmakànàm anusmaraõaü tat so'yam iti | tataþ sutaràm eva ÷rã-mukundasyety arthaþ | evam evoktaü vàsudeva-parà vedàþ [BhP 2.2.28] ity àdi | bhagavàn brahma kàrtsnyena trir anvãkùya manãùayà | tad adhyavasyat kåña-stho ratir àtman yato bhavet || [BhP 2.2.34] tathà ca pàdme bçhat-sahasra-nàmni - smartavyaþ satataü viùõur vismartavyo na jàtucit | sarve vidhi-niùedhàþ syur etayor eva kiïkaràþ || skànde prabhàsa-khaõóe, liïga-puràõe ca - àloóya sarva-÷àstràõi vicàrya ca punaþ punaþ | idam eva suniùpannaü dhyeyo nàràyaõaþ sadà || [LiP 2.7.11] ata eva vedàdy-arpaõa-mantra iti - vidyà-tapo-dhyàna-yonir ayonir viùõur ãóitaþ | brahma-yaj¤as tato devaþ prãyatàü me janàrdanaþ || || 3.13 || ÷rã-viduraþ ||94|| [95] yato ya÷ ca ÷àstre varõà÷ramàcàro vidhãyate tasyàpy anupama-caritaü phalaü bhaktir eva | yathà - dàna-vràta-tapo-homa- japa-svàdhyàya-saüyamaiþ | ÷reyobhir vividhai÷ cànyaiþ kçùõe bhaktir hi sàdhyate || [BhP 10.47.21] dànàdibhiþ ÷rã-kçùõa-santoùàrther iti j¤eyam | taj janma tàni karmàõi tad- àyus tan-manaþ [BhP 4.31.7] ity àdi | bçhan-nàradãye (1.39.51) - janma-koñi-sahasreùu puõyaü yaiþ samupàrjitam | teùàü bhaktir bhavec chuddhà deva-deve janàrdane || iti | agastya-saühitàyàm - vratopavàsa-niyama-janma-koñyàpy anuùñhitaiþ | yaj¤ai÷ ca vividhaiþ samyag bhaktir bhavati màdhave || iti | etad eva vyatirekeõoktaü dharmaþ svanuùñhitaþ puüsàm [BhP 1.2.8] ity àdau | ya÷aþ ÷riyàm eva [BhP 12.12.4] ity àdau ca | || 10.47 || uddhavaþ ÷rã-vraja-devãm ||95|| [96] yac ca yatra j¤ànam abhidhãyate tad api bhakty-antar-bhåtatayiava labhyam | yathà - pureha bhåman bahavo'pi yoginas tvad-arpitehà nija-karma-labdhayà | vibudhya bhaktyaiva kathopanãtayà prapedire'¤jo'cyuta te gatiü paràm || [BhP 10.14.5] he bhåman, iha loke pårvaü bahavo yogino'pi santo yogair j¤ànam apràpya pa÷càt tvayi arpitehà laukiky appi ceùñà | tathàrpitàni yàni nijàni karmàõi tair labdhayà kathà-rucir-råpayà, puna÷ ca (page 33) kathopanãtayà tvat- samãpaü pràpitayà bhaktyaivà¤jasà sukhena vibhudhyàtma-tattvam àrabhya ÷rã-bhagavat-tattva-paryantam anubhåya tava paràmantaraïgàü gatiü pràptàþ | ÷rã-gãtopaniùatsu ca ahaü sarvasya prabhavo mattaþ [Gãtà 10.8] ity àdibhiþ ÷uddhàü bhaktim upadi÷yàha -- teùàm evànukampàrtham aham aj¤ànajaü tamaþ | nà÷ayàmy àtmabhàvastho j¤ànadãpena bhàsvatà || [Gãtà 10.11] iti | || 10.14 || brahmà ÷rã-bhagavantam || 96 || [97] yàny anyàni sarvàõi tatra puruùàrtha-sàdhanàny ucyante tàny api tathaiva bhakti-målàny eva | yathà - svargàpavargayoþ puüsàü rasàyàü bhuvi sampadàm | sarvàsàm api siddhãnàü målaü tac-caraõàrcanam || [BhP 10.81.19] mantratas tantrata÷ chidram [BhP 8.23.16] ity àdi-nyàyena mukha-bàhåru- pàdebhyaþ [BhP 11.5.2] ity àdy-ukta-nityatvena ca sarvathà tad- bahirmukhànàü tu tat-tad-alàbha eva syàd ity arthaþ | yathà skànde -- viùõu-bhakti-vihãnànàü ÷rautàþ smàrtà÷ ca yàþ kriyàþ | kàya-kle÷aþ phalaü tàsàü svairiõã-vyabhicàravat || iti | tad uktaü ÷rã-yudhiùñhireõa - tvat-pàduke avirataü pari ye caranti dhyàyanty abhadra-na÷ane ÷ucayo gçõanti | vindanti te kamala-nàbha bhavàpavargam à÷àsate yadi ta à÷iùa ã÷a nànye || [BhP 10.72.4] iti | ata uktaü bçhan-nàradãye (1.4.4) - yathà samasta-lokànàü jãvanaü salilaü smçtam | tathà samasta-siddhãnàü jãvanaü bhaktir iùyate || || 10.82 || ÷rãdàma-vipraþ ||97|| [98] tad evaü tàni sàdhanàni bhakti-jãvanàny eveti bhakter eva sarvatràbhidheyatvam | tàni vinàpi bhakter eva ÷rã-viùõu-puràõe (1.11.48) pulaha-vàkyam - yo yaj¤a-puruùo yaj¤e yoge ca paramaþ pumàn | tasmiüs tuùñe yad apràpyaü kiü tad asti janàrdane || ataeva mokùa-dharme - yà vai sàdhana-sampattiþ puruùàrtha-catuùñaye | tayà vinà tad àpnoti naro nàràyaõà÷rayaþ || iti | tasmàt sàdhåktaü sarva-÷àstra-÷ravaõa-phalatvena tad-abhidheyatvam | ataeva prathamaü svayaü bhagavatà saiva pravartitety uktaü kàlena naùñà pralaye vàõãyaü veda-saüj¤ità mayà [BhP 11.14.3] ity-àdinà | tad evaü sati ye tu nàtikovidàs te tat-tad-arthaü karmàdy-aïgatvenaiva ÷rã- viùõåpàsanaü kurvate | (page 34) tatas tad-aparàdhena nija-kàmanà-màtra- phala-pradatvam | na ca tat-tan-màtra-dànena paryàptiþ kintu paryàvasàne parama-phala-pradatvam eveti | tatas tasyà eva parama-hitatvenàbhidheyatvam àha -- satyaü di÷aty arthitam arthito nçõàü naivàrthado yat punar arthità yataþ | svayaü vidhatte bhajatàm anicchatàm icchàpidhànaü nija-pàda-pallavam || [BhP 5.19.28] arthitaþ pràrthitaþ san néõàm arthitaü satyam eva dadàti | na tatra kadàcid vyabhicàra ity arthaþ | kintu tathàpi tan-mantreõàrthado na bhavati, tan- màtraü dattvà nivçtto na bhavatãty arthaþ | yata upàsakas tatràpårõatvàd bhoga-kùaye sati tadaiva punar arthità bhavati | na jàtu kàmaþ kàmànàü [ManuS 2.94] ity àdeþ | tad evam abhipretya sa tu parama-kàruõikas tat-pàda- pallavam eva vidhatte tebhyo dadàtãty arthaþ | yathà màtà carvyamàõàü mçttikàü bàlaka-mukhàd apasàrya tatra khaõóaü dadàti tadvad iti bhàvaþ | evam apy uktaü akàmaþ sarva-kàmo và [BhP 2.3.10] ity àdau tãvratvaü bhakteþ | tathoktaü gàruóe - yad durlabhaü yad apràptaü manaso yan na gocaram | tad apy apràrthitaü dhyàto dadàti madhusådanaþ || [GarP 2.234.12] iti | evaü ÷rã-sanakàdãnàm api brahma-j¤àninàü bhakty-anuvçttyà tat-pàda- pallava-pràptir j¤eyà || || 5.19 || devàþ parasparam ||98|| [99] atha vyatireke karmànàdareõàha | tatra karmaõaþ phala-pràptàv ani÷cayavattvaü duþkha-råpatvaü ca bhaktes tu tasyàm àva÷yakatvaü, sàdhaka-da÷àyàm api sukha-råpatvaü cety àhuþ - karmaõy asminn anà÷vàse dhåma-dhåmràtmanàü bhavàn | àpàyayati govinda- pàda-padmàsavaü madhu || [BhP 1.18.12] asmin karmaõi satra anà÷vàsa avi÷vasanãye vaiguõya-bàhulyena kçùivat phala-ni÷cayàbhàvàd anena bhakter vi÷vasanãyatvam dhvanitam | dhåmena dhåmro vira¤jitau àtmànau ÷arãra-citte yeùàü, karmaõi ùaùñhã, tàn asmàn ity arthaþ | pàda-padmasya ya÷o-råpam àsavaü makarandaü madhu madhuram | atra satravat karmàntaram, ya÷aþ-÷ravaõavad bhakty-antaraü ceti j¤eyam | tad evaü bhaktiü vinà karmàdibhir asmàkaü duþkham evàsãd iti vyatirekatvam atra gamyate | tad uktaü - ya÷aþ-÷riyàm eva pari÷ramaþ paraþ [BhP 12.12.40] ity àdi | ato vai kavayo nityam [BhP 1.2.22] ity àdi ca | brahma- vaivarte ca ÷ivaü prati ÷rã-viùõu-vàkyam - yadi màü pràptum icchanti pràpunvanty eva nànyathà | kalau kaluùa-cittànàü vçthàyuþ-prabhçtãni ca | bhavanti varõà÷ramiõàü na tu mac-charaõàrthinàm || iti | || 1.18 || ÷rã-çùayaþ såtam || 99 || [100] tathà tyaktà svadharmaü [BhP 1.5.17] ity àdikam anusandheyam | evaü mahà- vitta-mahàyàsàdi-sàdhyena karmàdinà tucchaü svargàdi-phalaü svalpàyàsa- svalpa-vittàdi-sàdhyayà bhaktyà (page 35) tad-àbhàsena ca parama-mahat- phalaü tatra tatrànusandhàya bhaktàv eva ÷àstra-tàtparyaü paryàlocanãyam | tasmàt tat-tac-chàstràõàm api bhakti-vidheya-tad-anuvàdena pravçttatvàn na vaiphalyam ity api j¤eyam | kiü ca -- vipràd dvi-ùaó-guõa-yutàd aravinda-nàbha- pàdàravinda-vimukhàt ÷vapacaü variùñham | manye tad-arpita-mano-vacanehitàrtha- pràõaü punàti sa kulaü na tu bhårimànaþ || [BhP 7.9.10] ñãkà ca - bhaktyaiva kevalayà hares toùaþ sambhavatãty uktam | idànãü bhaktiü vinà nànyat ki¤cit tat-toùa-hetur ity àha vipràd iti | manye dhanàbhijana-råpa-tapaþ-÷rutaujas- tejaþ-prabhàva-bala-pauruùa-buddhi-yogàþ || [BhP 7.9.9] ity àdau pårvoktà ye dhanàdayo dviùaó dvàda÷a-guõàs tair yuktàd vipràd api ÷vapacaü variùñhaü manye | yad và sanat-sujàtoktà dvàda÷a dharmàdayo guõà draùñavyàþ - dharmaü ca satyaü ca damas tapa÷ ca vimatsaraü hrãs titikùànasåyà | yaj¤a÷ ca dànaü ca dhçtiþ ÷rutaü ca vratàni vai dvàda÷a bràhmaõasya || iti | kathambhåtaü ÷vapacaü, tasminn aravinda-nàbhe'rpità mana àdàya yena tam | ãhitaü karma | variùñhatve hetuþ - sa evambhåtaþ ÷vapacaþ sarva-kulaü punàti | bhåri-màno garvo yasya sa tu vipra àtmànam api na punàti, kutaþ kulam | yato bhakti-hãnasyaite guõà garvàyaiva bhavanti, na tu ÷uddhaye | ato hãna iti bhàvaþ | ity eùà || muktà-phala-ñãkà - dviùañ dvàda÷a-guõà dhanàbhijanàdayaþ | yad và - ÷amo damas tapaþ ÷aucaü kùànty-àrjava-viraktayaþ | j¤àna-vij¤àna-santoùaþ satyàstikyaü dviùaó-guõàþ || ity atroktà ity eùà | skànde ÷rã-nàrada-vàkyam - kulàcàra-vihãno'pi dçóha-bhaktir jitendriyaþ | pra÷astaü sarva-lokànàü na tv aùñàda÷a-vidyakaþ | bhakti-hãno dvijaþ ÷àntaþ saj-jàti-dharmikas tathà || kà÷ã-khaõóe ca - bràhmaõaþ kùatriyo vai÷yaþ ÷ådro và yadi vetaraþ | viùõu-bhakti-samàyukto j¤eyaþ sarvottamottamaþ || bçhan-nàradãye -- viùõu-bhakti-vihãnà ye caõóàlàþ parikãrtitàþ | caõóàlà api vai ÷reùñhà hari-bhakti-paràyaõàþ || [NàrP 1.37.12] nàradãye ca - ÷vapaco'pi mahã-pàla viùõor bhakto dvijàdhikaþ | viùõu-bhakti-vihãno yo dvijàtiþ ÷vapacàdhamaþ || [NàrP 1.33.41] iti | atra måla-padye sa kulaü punàtãty ukte svaü punàtãti sutaràm eva siddham | yathoktaü - kiràta-håõàndhra-pulinda-pulka÷à àbhãra-÷umbhà yavanàþ khasàdayaþ | ye'nye ca pàpà yad-apà÷rayà÷rayàþ ÷udhyanti tasmai prabhaviùõave namaþ || [BhP 2.4.18] iti | || 7.9 || prahlàdaþ ÷rã-nçsiüham || [101] ataevàhuþ - (page 36) dhig janma nas trivçd-vidyàü dhig vrataü dhig bahuj¤atàm | dhik kulaü dhik kriyà-dãkùàü vimukhà ye tv adhokùaje || [BhP 10.23.40] ñãkà ca - trivçt ÷aukraü sàvitraü daikùam iti triguõitaü janma | vrataü brahmacaryam | kriyàþ karmàõi dàkùyaü cety àdikà | tathoktaü kiü janmabhis tribhiþ [BhP 4.31.8] ity àdi || || 10.13 || yàj¤ika-vipràþ || 101 || [102] mayy eva mana àdhatsva mayi buddhiü nive÷aya nivasiùyasi mayy eva ata årdhvaü na saü÷ayaþ atha cittaü samàdhàtuü na ÷aknoùi mayi sthiram abhyàsayogena tato màm icchàptuü dhanaüjaya abhyàse'py asamartho'si matkarmaparamo bhava madartham api karmàõi kurvan siddhim avàpsyasi athaitad apy a÷akto'si kartuü madyogam à÷ritaþ sarvakarmaphalatyàgaü tataþ kuru yatàtmavàn || [Gãtà 12.8-11] atra pàdme kàrttika-màhàtmyetihàso'nusandheyaþ | yathà cola-de÷a-ràjasya kasyacid viùõu-dàsa-nàmnà vipreõa ÷uddham arcanam eva kurvatà saha kasya pårvaü bhagavat-pràptiþ syàd iti spardhayà bahån yaj¤àn bhagavad- arpitàn api suùñhu vidadhato na bhagavat-pràptir abhåt | kintu viprasya bhagavat-pràptau dçùñàyàü tàn parityajya - yat spardhayà mayà caitad yaj¤a-dànàdikaü kçtam | sa viùõu-råpa-dhçg vipro yàti vaikuõñha-mandiram ||[PadmaP 6.109.22] tasmàd dànai÷ ca yaj¤ai÷ ca naiva viùõuþ prasãdati | bhaktir eva paraü tasya nidànaü dar÷ane vibhoþ ||[PadmaP 6.109.25] iti mudgalaü praty uktà | viùõo bhaktiü sthiràü dehi mano-vàk-kàya-karmabhiþ | ity uktvà so'patad vahnau sarveùàm eva pa÷yatàm ||[PadmaP 6.109.29] ity uktà ÷uddha-bhakti-÷araõatàm eva muhur dainyenàïgãkçtya homa-kuõóe dehaü tyejataþ pa÷càd eva tat-pràptir iti | yogànàdareõàha -- yu¤jànànàm abhaktànàü pràõàyàmàdibhir manaþ akùãõa-vàsanaü ràjan dç÷yate punar utthitam || [BhP 10.51.60] utthitaü viùayàbhimukham || || 10.51 || ÷rã-bhagavàn mucukundam ||102|| [103] tathà - yamàdibhir yoga-pathaiþ kàma-lobha-hato muhuþ | mukunda-sevayà yadvat tathàtmàddhà na ÷àmyati || [BhP 1.6.36] (page 37) ataþ sutaràm eva na sàdhayati màü yogaþ [BhP 11.14.20] ity-àdikam iti bhàvaþ | || 1.6 || ÷rã-nàrado vyàsam ||103|| [104] atha j¤ànànàdareõodàhriyate | tatra tasya kçcchra-sàdhanatvenànàdaro dar÷ita eva pànena te deva-kathà-sudhàyàþ [BhP 3.5.44] ity-àdibhyàm | ÷rã- gãtàsu ca - ÷rã arjuna uvàca -- evaü satatayuktà ye bhaktàs tvàü paryupàsate | ye càpy akùaram avyaktaü teùàü ke yogavittamàþ || ÷rã-bhagavàn uvàca -- mayy àve÷ya mano ye màü nityayuktà upàsate | ÷raddhayà parayopetàs te me yuktatamà matàþ || ye tv akùaram anirde÷yam avyaktaü paryupàsate | sarvatragam acintyaü ca kåñastham acalaü dhruvam || saüniyamyendriyagràmaü sarvatra samabuddhayaþ | te pràpnuvanti màm eva sarvabhåtahite ratàþ || kle÷o'dhikataras teùàm avyaktàsaktacetasàm | avyaktà hi gatir duþkhaü dehavadbhir avàpyate || [Gãtà 12.1-5] bhakti-màrge tu ÷ramo na syàt | tad-va÷ãkàrità-råpaü phalaü càpårvam ity àha - j¤àne prayàsam udapàsya namanta eva jãvanti san-mukharitàü bhavadãya-vàrtàm | sthàne sthitàþ ÷ruti-gatàü tanu-vàï-manobhir ye pràya÷o ¤jita jito'py asi tais tri-lokyàm || [BhP 10.14.3] udapàsya iùad apy akçtvà sthàne nivàsa eva sthità api yadçcchayà saïgataiþ sadbhir mukharitàü svata eva nityaü prakañitàü bhavadãya-vàrtàü tat svata eva ÷ruti-gatàü ÷ravaõaü pràptàü tanuvàï-manobhir namantaþ sannidhi- màtreõa kurvanto ye jãvanti kevalaü yadyapi nànyat kurvanti taiþ pràya÷as tri-lokyàm anyair ajito'pi tvaü jito'si va÷ãkçto'si | ataevoktaü ÷rã-nçsiüha- puràõe - patreùu puùpeùu phaleùu toyeùv akrãta-labhyeùu sadaiva satsu | bhaktyà sulabhye puruùe puràõe muktau kimarthaü kriyate prayatnaþ || iti | vastutas tu - ÷reyaþ-sçtiü bhaktim udasya te vibho kli÷yanti ye kevela-bodha-labdhaye | teùàm asau kle÷ala eva ÷iùyate nànyad yathà sthåla-tuùàvaghàtinàm || [BhP 10.14.4] ñãkà ca - bhaktiü vinà naiva j¤ànaü sidhyatãty àha ÷reya iti | ÷reyasàm abhyudayàpavarga-lakùaõànàü sçtir yasyàþ sarasa iva nirjharàõàü tàü te tava bhaktim udasya tyaktvà teùàü kle÷ala evàva÷iùyate | ayaü bhàvaþ | yathàlpa- pramàõaü dhànyaü parityajyàntaþ-kaõa-hãnàn sthåla-dhànyàbhàsàn ye'vaghnanti teùàü na ki¤cit phalam | evaü bhaktiü tucchikçtya ye kevala- bodhàya prayatante (page 38) teùàm api | ity eùà | atra vibho itivat kevala-÷uddha ity api sambodhanam | asau dç÷yamànaþ kle÷alaþ sannyàsàdãny eveti ca j¤eyam | ÷rã-gãtàsu ca ÷rã-bhagavàn uvàca amànitvam adambhitvam [Gãtà 13.7] ity-àdikaü j¤àna-yoga-màrgam upakramya, madhye tattva-j¤ànàrtha-dar÷anam [Gãtà 13.11] iti samàpyàha -- etaj j¤ànam iti proktam aj¤ànaü yad ato'nyathà [Gãtà 13.11] iti | tato bhakti- yogaü vinà j¤ànaü na bhavatãty arthaþ | tato'net'py uktaü mad-bhakta etad vij¤àya mad-bhàvàyopapadyate [Gãtà 13.18] iti | anyatra ca - a÷raddadhànàþ puruùà dharmasyàsya parantapa | apràpya màü nivartante mçtyu-saüsàra-vartmani || [Gãtà 9.3] iti | asya satataü kãrtayanto màü [Gãtà 9.14] ity-àdi-pårvokta-lakùaõasyety arthaþ | ata evàsphuña-bhaktãnàü mudgalàdãnàm api kçtacarã sàdhana-bhaktir anusandheyà || || 10.14 || brahmà ÷rã-bhagavantam || 105 || [106] à÷rayàntara-svàtantryànàdareõàha - avismitaü taü paripårõa-kàmaü svenaiva làbhena samaü pra÷àntam | vinopasarpaty aparaü hi bàli÷aþ ÷va-làïgulenàtititarti sindhum || [BhP 6.9.22] avismitaü tato'nyasyàpårva-vastuno'sad-bhàvàd vismaya-rahitam | ataþ svenaiva svãyenaiva svasyaiva karma-bhåtasya kriyà-bhåtena làbhena paripårõa-kàmaü nànyasyety arthaþ | ataþ sarvatra samaü pra÷àntaü citta- doùa-rahitam | atititarti atitartum icchatãty arthaþ | tathoktaü - rajas-tamaþ- prakçtayaþ [BhP 1.2.27] ity àdi | skànde ÷rã-brahma-nàrada-saüvàde - vàsudevaü parityajya yo'nyaü devam upàsate | sva-màtaraü parityajya ÷vapacãü vandate hi saþ || tathaivànyatra ca - vàsudevaü parityajya yo'nyaü devam upàsate | tyaktvàmçtaü sa måóhàtmà bhuïkte halàhalaü viùam || mahàbhàrate - yas tu viùõuü parityajya mohàd anyam upàsate | sa hema-rà÷im utsçjya pàü÷u-rà÷iü jighçkùati || iti | (page 39) ataevoktaü ÷rã-satyavratena - na yat-prasàdàyuta-bhàga-le÷am anye na devà guravo janàþ svayam | kartuü sametàþ prabhavanti puüsas tam ã÷varaü vai ÷araõaü prapadye || iti | ÷rã-brahma-÷ivàv api vaiùõavatvenaiva bhajeta | sa àdi-devo jagatàü paro guruþ [BhP 2.9.5] vaiùõavànàü yathà ÷ambhuþ [BhP 12.13.16] ity-àdy- aïgãkàràt | ataeva dvàda÷e ÷rã-÷ivaü prati màrkaõóeya-vacanam - varam ekaü vçõe'thàpi pårõàt kàmàbhivarùaõàt | bhagavaty acyutàü bhaktiü tat-pareùu tathà tvayi || [BhP 12.10.34] tvayy api tva-para ity arthaþ | ataevàùñame prajàpati-kçta-÷rã-÷iva-stutau - ye tv àtmaràma-gurubhir hçdi cintitàïghri-dvandvam [BhP 8.7.26] iti | caturthe ÷rãmad-aùña-bhujaü prati ÷rã-pracetobhir api - vayaü tu sàkùàd bhagavan bhavasya priyasya sakhyuþ kùaõa-saïgamena | [BhP 4.30.38] iti | vaiùõavasya sataþ sama-dar÷inas tu na bhakti-làbhaþ pratyavàya÷ ca | yathà vaiùõava-tantre -- na labheyuþ punar bhaktiü harer aikàntikãü jaóàþ | ekàgra-manasa÷ càpi viùõu-sàmànya-dar÷inaþ || yas tu nàràyaõaü devaü brahma-rudràdi-daivataiþ | samatvenaiva vãkùeta sa pàùaõóã bhaved dhruvam || iti | ataevàbheda-dçùñi-vacanaü sama-bhakta-j¤àny-àdi-param eva | yathà ÷rã- màrkaõóeyopàkhyàne dvàda÷a eva ÷rã-÷iva-vàkyam - bràhmaõàþ sàdhavaþ ÷àntà niþsaïgà bhåta-vatsalàþ | ekànta-bhaktà asmàsu nirvairàþ sama-dar÷inaþ || sa-lokà loka-pàlàs tàn vandanty arcanty upàsate | ahaü ca bhagavàn brahmà svayaü ca harir ã÷varaþ || na te mayy acyute'je ca bhidàm aõv api cakùate | nàtmana÷ ca janasyàpi tad yuùmàn vayam ãmahi || [BhP 12.10.20-22] iti | tat tato'pi tàn apy atikramya yuùmàn màrkaõóeyàdãn ÷uddha-vaiùõavàn vayam ãmahi bhajàm ity arthaþ | tad uktaü ÷rã-÷ivenaiva pracetasaü prati - atha bhàgavatà yåyaü priyàþ stha bhagavàn yathà | na mad-bhàgavatànàü ca preyàn anyo'sti karhicit || [BhP 4.24.26] iti | anyatra ca prãte harau bhagavati prãye'haü sa-caràcaraþ iti ca | tasya ÷uddha- vaiùõavatvaü coktam eva tat-pårvaü - naivecchaty à÷iùaþ kvàpi brahmarùir mokùam apy uta | bhaktiü paràü bhagavati labdhavàn puruùe'vyaye || [BhP 12.10.6] iti | ÷rã-màrkaõóeyam uddi÷ya ÷rã-÷ivena | tathà ÷rã-÷ivasya tac-cetasy àvirbhàvàt samàdhi-viràmeõa tad eva vya¤jitam | yathà - kim idaü kuta eveti samàdher virato muniþ [BhP 12.101.6] iti | (page 40) kiü ca bràhmaõàþ sàdhavaþ [BhP 12.10.16] ity àdàv abhedàd adçùñi-vacane'pi svayaü ca hari ã÷varaþ [BhP 12.10.16] ity anena tasyaiva pràdhànyam uktam | tasyaiva svayaü ce÷varatvam uktaü pàrthivàd dàruõaþ [BhP 1.2.24] ity àdinà | brahma-puràõe ÷rã-÷iva-vàkyam api tathaiva - yo hi màü draùñum iccheta brahmàõaü và pitàmaham | draùñavyas tena bhagavàn vàsudevaþ pratàpavàn || [BrahmaP 226.46] iti | tad-vij¤ànena sarva-vij¤ànàd iti bhàvaþ | tad evaü vaiùõavatvenaiva ÷iva- bhajanaü yuktam | kecit tu vaiùõavàs tat-påjanam àva÷yakatvenopasthitaü cet tarhi tasminn adhiùñhàne ÷rã-bhagavantam eva påjayanti | yathà ÷rã-viùõu- dharmàntimo'yam itihàsaþ - viùvaksena-nàmà ka÷cid vipra ekànta- bhàgavataþ pçthivãü vicarann àsãt | sa kadàcid eka eva vanànta upaviùñaþ | tathàrtha gràmàdhyakùa-sutaþ ka÷cid àgatas tam uvàca ko'sãti | tataþ kçta- svàkhyànaü tam uvàca - mama ÷iraþ-pãóàdyà jàteti nijeùña-devaü ÷ivaü påjayituü na ÷aknomi, tato mama pratinidhitvena tvam eva taü påjayeti | etad- anantaraü ca tatratyaü sàrdhaü padyam - etad uktaü pratyuvàca vayam ekàntinaþ ÷rutàþ | caturàtmà hariþ påjyaþ pràdurbhàva-gato'thavà | påjayàma÷ ca naivànyaü tasmàt tvaü gaccha mà ciram || [ViDhP 3.354.12-13] iti | tatas tasmiüs tad-aïgãkçtavati sa khaógam unnamitavàn ÷ira÷ chettum | tata÷ càsau vipras tad-dhastena mçtyum anabhãpsan vicàryoktavàn bhadraü tatra gacchàma iti | gatvà cedaü manasi cintitam - ayaü rudraþ pralaya-hetutayà tamo-vardhanatvàt tamo-bhàvaþ | ÷rã-nçsiüha-deva÷ ca tàmasa-daitya-gaõa- vidàrakatayà tamo-bha¤jana-kartçtvàt tad-bha¤janàrtham eva tatrodayeta sårya iva tamo-rà÷eþ | ato rudràkàràdhiùñhàne'pi tad-upàsakànàm eùàü tad-bhajana-kçte ÷rã-nçsiüha-påjàm evàsmin kariùyàmãti | atha ÷rã-nçsiühàya nama iti gçhãta-puùpà¤jalau tasmin punaþ krodhàviùñena gràmàdhyakùa-putreõa khaógaþ samudyamitaþ | tata÷ càkasmàt tad eva liïgaü sphoñayitvà ÷rã-nçsiüha-devaþ svayam àvirbhåya taü gràmàdhyakùa- putraü sa-parikaraü jaghàna | dakùiõasyàü di÷i liïga-sphoña-nàmà svayaü ca tatra sthitavàn iti | kecit kadàcit tad-adhiùñhànatvenaiva và | ataevoktam àdi- vàràhe -- janmàntara-sahasreùu samàràdhya vçùa-dhvajam | vaiùõavatvaü labhed dhãmàn sarva-pàpa-kùaye sati || iti | ataeva ÷rã-nçsiüha-÷iva-bhaktyor anantaraü bçhad eva ÷rã-nçsiüha-tàpanyàü ÷rutau -- anupanãta-÷atam ekam ekenopanãtena tat-samam | upanãta-÷atam ekam ekena gçhasthena tat-samam | gçhastha-÷atam ekam ekena vànaprasthena tat samaü | vànaprastha-÷atam ekam ekena yatinà tat samaü | yatãnàü tu ÷ataü pårõam ekam ekena rudra-jàpakena tat-samam | rudra-jàpaka-÷atam ekam ekena atharva-÷iraþ-÷ikhàdhyàpakena[*ENDNOTE #3] tat-samam | atharva÷iraþ- ÷ikhàdhyàpaka-÷atam ekam ekena tàpanãyopaniùad-adhyàpakena tat-samam | tàpanãyopaniùad-adhyàpaka-÷atam ekam ekena mantra-ràjàdhyàpakena tat- samam | [NTU 5.8] iti | (page 41) mantra-ràja÷ ca tatra ÷rã-nçsiüha-mantra eveti | svatantratvena bhajane tu bhçgu-÷àpo duratyayaþ | yathà caturthe - bhçguþ pratyasçjac chàpaü brahma-daõóaü duratyayam | bhava-vrata-dharà ye ca ye ca tàn samanuvratàþ | pàùaõóinas te bhavantu sac-chàstra-paripanthinaþ || [BhP 4.2.27-28] ity-àdi | veda-vihitam evàtra bhava-vratam anådyate anya-vihitatve pàùaõóinatva- vidhànàyogaþ syàt | pårvata eva pàùaõóitva-siddheþ | atha tat-paripanthinàü ÷rã-bhàgavatàdãnàü sac-chàstratvam àyàtam | tat-puraskçtànàü såta- saühitàdãnàm asac-chàstratvaü spaùñam eva | tasmàt svatantratvenaivopàsanàyàm ayaü doùaþ | yata÷ ca tatraiva tena ÷rã- janàrdanasyaiva veda-målatvam uktam - eùa eva hi lokànàü ÷ivaþ panthàþ sanàtanaþ | yaü pårve cànusantasthur yat-pramàõaü janàrdanaþ || [BhP 4.2.31] iti | eùa veda-lakùaõo yat-pramàõaü yatra målam iy arthaþ | ata evànvayenàpi ÷rã-viùõu-bhaktir dçóhã-kçtà sattvaü rajas tamaþ [BhP 1.2.23] ity àdinà | tathà ÷rã-hari-vaü÷e ÷iva-vàkyam - harir eva sadà dhyeyo bhavadbhiþ sattva-saüsthitaiþ | viùõu-mantraü sadà vipràþ pañhadhvaü dhyàta ke÷avam || iti | tasmàt ÷rã-÷iva-bhakter apy evambhåte sthite paràõàm api devatànàü vaiùõavàgamàdau tad-bahiraïgàvaraõa-sevakatvenàpràkçtànàm eva påjà- vidhànaü ÷rã-bhagaval-loka-saïgraha-paràõàü tal-lãlaupàyika-nara-lãlà- pàrùadànàü và ÷rã-bhagavat-prãõana-yaj¤àdau tu yudhiùñhira-ràjasåyavad anyàsàm api tad-vibhåtitvenaiveti j¤eyam | tataþ sampåjya ÷irasà vavande parameùñhinam | bhavaü prajàpatãn devàn prahràdo bhagavat-kalàþ || [BhP 7.10.32] iti | tad uktaü ÷rã-yudhiùñhireõaiva - kratu-ràjena govinda ràjasåyena pàvanãþ yakùye vibhåtãr bhavatas tat sampàdaya naþ prabho || [BhP 10.72.31] vibhåtitvenaivam uktaü pàdme kàrttika-màhàtmye ÷rã-satyabhàmàü prati ÷rã-bhagavatà -- ÷aivàþ saurà÷ ca gàõe÷à vaiùõavàþ ÷akti-påjakàþ | màm eva pràpnuvantãha varùàmbhaþ sàgaraü yathà || eko'haü pa¤cadhà jàtaþ krãóayan nàmabhiþ kila | deva-datto yathà ka÷cit putràdy-àhvàna-nàmabhiþ || [PadmaP 6.88.43-44] iti | vastutas tu sarvàpekùayà ÷rã-vaiùõavà eva ÷reùñhàþ | tad uktaü skànde brahma-nàrada-saüvàde tathaivànyatra prahlàda-saühitàyàm ekàda÷ã- jàgaraõa-prasaïge ca - na sauro na ca ÷aivo và na bràhmo na ca ÷àktikaþ | na cànya-devatà-bhakteþ bhaved bhàgavatopamaþ || iti | tàdç÷a-sauràdãnàü tat-pràpti÷ ca na kevalaü tad-dhetutvena kintu bhagavat- prãty-artha-kçta-japa-tapas-taj-jàta-(page 42) -÷uddha-bhakti-dvàrà ÷rã- visõu-kùetra-maraõàdi-prabhàveõa và | yathà tatraiva varõitayor deva÷arma- candra÷arma-nàmnoþ såryam àràdhayatoþ | tad uktaü ÷rã-bhagavatà - tat-kùetrasya prabhàveõa dharma-÷ãlatayà punaþ | vaikuõñha-bhavanaü nãtau mat-parau mat-samãpagaiþ || yàvaj jãvantu yat tàbhyàü sårya-påjàdikaü kçtam | tenàhaü karmaõà tàbhyàü suprãto hy abhavaü kila || iti | tat-kùetraü màyàpurã | tau ca ÷rã-kçùõàvatàre satràjid-akråràkhyau jàtàv iti ca tatra prasiddhiþ | evaü puõóarãkasyàpi pitç-sevayà tat-pràpti÷ ca yojanãyà | svatantropàsanàyàü tat-pràptiþ ÷rã-gãtopaniùadi niùiddhaþ -- ye'py anyadevatàbhaktà yajante ÷raddhayànvitàþ | te'pi màm eva kaunteya yajanty avidhipårvakam || ahaü hi sarvayaj¤ànàü bhoktà ca prabhur eva ca | na tu màm abhijànanti tattvenàta÷ cyavanti te || yànti devavratà devàn pitén yànti pitçvratàþ | bhåtàni yànti bhåtejyà yànti madyàjino'pi màm || [Gãtà 9.23-25] tasmàt tadãyatvenopàsanàyàü ka÷cid guõo'pi bhavati | avaj¤àdau tu doùaþ - ÷raddhàü bhàgavate ÷àstre'nindàm anyatra càpi hi [BhP 11.3.26] itivat | yathà pàdme - harir eva sadàràdhyaþ sarva-deve÷vare÷varaþ | itare brahma-rudràdyà nàvaj¤eyàþ kadàcana || iti | gautamãye ca - gopàlaü påjayed yas tu nindayed anya-devatàm | astu tàvat paro dharmaþ pårva-dharmo'pi na÷yati || [GautamãyaT 33.84] iti | ataeva haya÷ãrùà màü pathi deva-helanàt [BhP 6.8.15] iti ÷rã-nàràyaõa- varmaõi tad-àgaþ-pràya÷cittam | viùõu-dharme càyam itihàsaþ - pårvaü ÷rmad-ambarãùo bahu-dinaü ÷rã- bhagavad-àràdhanaü taop'nuùñhitavàn | tad-ante ca bhagavàn evednra- råpeõairàvatã-kçtaü garuóam àruhya taü vareõa chandayàmàsa | sa cendra- råpaü dçùñvà taü namaskàràdibhir àdçtyàpi tasmàd varaü neùñavàn | uktavàü÷ ca - mamàràdhyàkàro yaþ sa eva mama vara-dàtà bhaven nànya iti | atha tad-deya-varam aham eva dàsyàmãti punar uktyvaty apãndre taü neùñavantaü taü prati vajraü samudyatavàn | tadàpi taü varaü nàïgãkçtavati tasmin suprasanno bhåvà tad-råpam antardhàpya svaråpam àvirbhàvayann anujagràheti | tatra ca ÷ivàvaj¤àdau mahàn eva doùaþ | yathà caturthe eva nandã÷vara- ÷àpaþ | saüsarantv iha ye càmum anu ÷arvàvamàninam [BhP 4.2.24] iti | idam api yat ki¤cid eva, ÷rã-÷ivasya mahàbhàgavatatvena doùasya svayam eva siddhatvàt | helanaü giri÷a-bhràtur dhanadasya tvayà kçtam [BhP 4.11.32] ity ukta-rãtyà nånaü tat-sakhyam anusmçtyaiva kuberàd api ÷rã-dhruveõa bhagavad-bhakti-svabhàva-kçta-sarva-viùayaka-vinaya-punaþ-punar-bhbhakty- abhilàùàbhyàü yuktena satà kçtaü bhagavad-bhakti-vara-pràrthanam iti caturthàbhipràyaþ | ataevoktaü --(page 43) yo màü samarcayen nityam ekàntaü bhàvam à÷ritaþ | vinindan devam ã÷ànaü sa yàti narakaü dhruvam || iti | dçùñaü ca yathà citraketu-carite | ÷rã-kapila-devena sàdhàraõànàm api pràinàm avamànàdikaü ninditaü kim uta tad-vidhànàm | tathà hi - ahaü sarveùu bhåteùu bhåtàtmàvasthitaþ sadà tam avaj¤àya màü martyaþ kurute'rcà-vióambanam || [BhP 3.29.21] bhåteùu vakùyamàõa-rãtyà pràõa-bhçj-jãvam àrabhya bhagavad-arpitàtma- jãva-paryanteùu bhåtàtmà tad-antaryàmã | taü màm avaj¤àya teùàm avaj¤ayà tad-adhiùñhànakasya mamaivàvaj¤àü kçtvety arthaþ | tatas tàü kçtvà yo'rcàü mat-pratimàü kurute sa tad-vióambanaü tasyà avaj¤àm eva kuruta ity arthaþ | yataþ - yo màü sarveùu bhåteùu santam àtmànam ã÷varam | hitvàrcàü bhajate mauóhyàd bhasmany eva juhoti saþ || [BhP 3.29.22] mauóhyàt ÷ailã dàrumayo và kàcit pratimeyam iti måóha-buddhitvàd yaü sarveùu bhåteùu vartamànaü paramàtmànam ã÷varaü màü hitvà tasyà mayaikyaü avibhàvyàrcàü madãyàü pratimàü bhajate kevala-loka-rãti-dçùñyà tasyai jalàdikam arpayati | yathàgni-puràõe da÷aratha-màrita-putrasya tapasvino vilàpe - ÷ilà-buddhiþ kçtà kiü và pratimàyàü harer mayà | kiü mayà pathi dçùñasya viùõu-bhaktasya karhicit || tan-mudràïkita-dehasya cetasànàdaraþ kçtaþ | yena karma-vipàkena putra-÷oko mamedç÷aþ || iti | yathà coktaü - viùõv-arcàyàü ÷ilà-dhãr guruùu nara-matir vaiùõave jàti-buddhir viùõor và vaiùõavànàü kali-mala-mathane pàda-tãrthe'mbu-buddhiþ | ÷rã-viùõor nàmni mantre sakala-kaluùa-he ÷abda-sàmànya-buddhir viùõau sarve÷vare÷e tad-itara-sama-dhãr yasya và nàrakã saþ || [Pv 114] iti | tasya ca måóhasya mad-dçùñy-abhàvàt sarva-bhåtàvaj¤àpi bhavati | tatas tad- doùeõa bhasmani yathà juhoti ka÷cit tathà tasyà÷raddadhànasya phalàbhàva ity arthaþ | ye ÷àstra-vidhim utsçjya yajante ÷raddhayànvitàþ [Gãtà 17.1] ity- àdy-ukta-rãtyà loka-paramparà-màtra-jàte yat-ki¤cic-chraddhà-sad-bhàve tu kaniùñha-bhàgavatatvam eva | arcàyàm eva haraye påjàü yaþ ÷raddhayehate | na tad-bhakteùu cànyeùu sa bhaktaþ pràkçtaþ smçtaþ || [BhP 11.2.47] ity ukteþ | yadyapi yathà-katha¤cid bhajanasyaivàva÷yaka-phalàvasànatàsty eva tathàpi jhañiti na bhavatãty eva tathoktam | vakùyate ca sàphalyam arcàdàv arcayet tàvad [BhP 3.29.20] ity àdinà | avaj¤à-màtrasya tàdç÷atve sutaràü tu - dviùataþ para-kàye màü mànino bhinna-dar÷inaþ | bhåteùu baddha-vairasya na manaþ ÷àntim çcchati || [BhP 3.29.18] ity ukteþ | (page 44) bhinna-dar÷inaþ sarvatràntaryàmy-eka-dçùñi-rahitasya ataeva mànina ataeva tad-dhavairasya ca | tathà ca mahàbhàrate - piteva putraü karuõo nodvejayati yo janaþ | vi÷uddhasya hçùãke÷as tasya tårõaü prasãdati || kiü ca - aham uccàvacair dravyaiþ kriyayotpannayànaghe | naiva tuùye'rcito'rcàyàü bhåta-gràmàvamàninaþ || [BhP 3.29.24] avamànino nindà-kartuþ | nindàpi dveùa-samà | kiü và - na tathà tapyate viddhaþ pumàn bàõair hi marmagaiþ | yathà tudanti marmasthà asatàü puruùeùavaþ || ity-àdy-ukta-rãtyà tato'dhikà iti nàyaü vyutkramya ity abhipretya na dveùàt pårvam asau pañhità | tad evaü ã÷vara-j¤ànàbhàvàd bhaktàv a÷raddadhànasya doùa uktaþ | atha tac-chraddhà-hetu-taj-j¤ànasya sva-dharma-saüyuktaü tad-arcanam eva kàraõam upadi÷an tàdç÷àrcanasyàpy avyarthatàm aïgãkaroti - arcàdàv arcayet tàvad ã÷varaü màü sva-karma-kçt | yàvan na veda sva-hçdi sarva-bhåteùv avasthitam || [BhP 3.29.25] tàvad eva sva-karma-kçt san arcàdàv arcayed yàvat sarva-bhåteùv avasthitam ã÷varaü màü na veda na jànàti | atra sva-karma-sahàyatvam ajàta-÷raddhasya ÷uddha-bhaktàv anadhikàràt tat pratipàdayiùyate jàta-÷raddho mat-kathàsu [BhP 11.20.27] ity àdinà | ato bhagavaj-j¤ànàd årdhvaü jàta-÷raddhas tu sva- karma-kçt san nàrcayet kintu ÷uddham arcàdikam eva kurvãtety àyàtam | tac ca pratipàdayiùyate tàvat karmàõi kurvãta [BhP 11.20.9] ity àdinà, na tv arcàü parityajed ity arthaþ | pratiùñhitàrcà na tyàjyà yàvaj-jãvaü samarcayet | varaü pràõa-parityàgaþ ÷iraso vàpi kartanam || iti ÷rã-haya÷ãrùa-pa¤caràtra-virodhàt | atha sva-dharma-pårvakam arcanaü kurvaü÷ ca bhåta-dayàü vinà na siddhyatãty àha -- àtmana÷ ca parasyàpi yaþ karoty antarodaram | tasya bhinna-dç÷o mçtyur vidadhe bhayam ulbaõam || [BhP 3.29.26] antarodaram udara-bhedena bhedaü karoti na tu mad-adhiùñhànatvenàtma- samaü pa÷yati | tata÷ ca kùudhitàdikam api dçùñvà svodaràdikam eva kevalaü bibhartãty arthaþ | tasya bhinna-dç÷o mçtyu-råpo'ham ulbaõaü bhayaü saüsàram | nigamayati - atha màü sarva-bhåteùu bhåtàtmànaü kçtàlayam | arhayed dàna-mànàbhyàü maitryàbhinnena cakùuùà || [BhP 3.29.27] atha ato hetoþ yathà-yuktaü yathà-÷akti dànena tad-abhàve mànena càbhinnena cakùuùeti pårvavat | tathoktaü sanakàdãn prati ÷rã-vaikuõñha- devena - ye me tanår dvija-varàn duhatãr madãyà bhåtàny alabdha-÷araõàni ca bheda-buddhyà || [BhP 3.16.10] ity àdi | yad vàbhinnena cakùùànyatra yà dçùñis tato'tivilakùaõayà dçùñyà sarvotkçùña-dçùñyety arthaþ | tatra sarveùàü sàdhàraõyenevàrhaõe pràpte vi÷eùayati - (page 45) jãvàþ ÷reùñhà hy ajãvànàü tataþ pràõa-bhçtaþ ÷ubhe | tataþ sa-cittàþ pravaràs tata÷ cendriya-vçttayaþ || tatràpi spar÷a-vedibhyaþ pravarà rasa-vedinaþ | tebhyo gandha-vidaþ ÷reùñhàs tataþ ÷abda-vido varàþ || råpa-bheda-vidas tatra tata÷ cobhayato-dataþ | teùàü bahu-padàþ ÷reùñhà÷ catuù-pàdas tato dvi-pàt || tato varõà÷ ca catvàras teùàü bràhmaõa uttamaþ | bràhmaõeùv api veda-j¤o hy artha-j¤o'bhyadhikas tataþ || artha-j¤àt saü÷aya-cchettà tataþ ÷reyàn sva-karma-kçt | mukta-saïgas tato bhåyàn adogdhà dharmam àtmanaþ || tasmàn mayy arpità÷eùa- kriyàrthàtmà nirantaraþ | mayy arpitàtmanaþ puüso mayi sannyasta-karmaõaþ | na pa÷yàmi paraü bhåtam akartuþ sama-dar÷anàt || [BhP 3.29.28-33] purvasmàd uttarottarasmin ekaika-guõàdhikyenàdhikyam | dharmam adogdhà niùkàma-karmà | nirantaro j¤ànàdy-avyavahita-bhaktiþ | akartur arpitàtmatvena svabharaõàdikarmànapekùamàõàt | yad bhagavati bhaktiþ kriyate tatràpi svasya bhagavd adhãnatvaü j¤àtvà tad-abhimàna-÷ånyàc ca | sama-dar÷anàd bhagavad-adhiùñhàtçtva-sàmyenàtmavat pareùv api hitam à÷aüsanena ÷ravaõàdi-karmàpekùamàõàt jãvàþ ÷reùñhà hy ajãvànàm ity àdinà bhedo hi vivakùitaþ | tato mad-bhakteùv evàdara-bàhulyaü kartavyam anyatra ca yathà-pràptaü yathà-÷akti ceti bhàvaþ | tathaivoktam - manasaitàni bhåtàni praõamed bahu-mànayan | ã÷varo jãva-kalayà praviùño bhagavàn iti || [BhP 3.29.34] jãva-kalayà tat-kalanayà tad-antaryàmitayety arthaþ | tad evaü prathamopàsakànàü sarva-bhåtàdaro vihitaþ | sa-÷raddha-sàdhakànàü tu bhagavad-vaibhavasa sàrvatrikatà-sphårtyà bhavaty evàsau | yathoktaü skànde - etena hy adbhutà vyàdha tavàhiüsàdayo guõàþ | hari-bhaktau pravçttà ye na te syuþ para-tàpinaþ || iti | vakùyamàõa-rãtyà ÷uddha-bandhutvàdi-bhàva-sàdhakànàm api ÷uddha- bandhu-bhàva-siddha-÷rã-gokula-vàsy-anu÷ãlanànusàreõa tàdç÷a-bhagavad- guõànusmaraõena càsau jàyate | jàta-bhàvànàü tv ahiüsoparama÷ ca svãya eva svabhàvaþ | yathà - yatrànurakàtþ sahasaiva dhãrà vyapohya dehàdiùu saïga-måóham | vrajanti tat pàramahaüsyam antyaü yasmin na hiüsà paramaþ sva-dharmaþ || ity anusàreõa siddha eva saþ | tatra parama-siddhànàü ca sarva-bhåteùu yaþ pa÷yed bhagavad-bhàvam àtmanaþ [BhP 11.2.45] ity-àdy-anusàreõa siddha eva saþ | tatra sàdhakànàü yat tu yathà taror måla-niùecanena [BhP 4.31.12] ity àdau tad-anyopàsanànàü punaruktatvam upalabhyate, tat punaþ kevala- svatantra-tat-tad-dçùñyopàsanànàm eva | atra tu tat-tad-adhiùñhànaka- bhagavad-upàsanam eva vidhãyate | tad-àdaràva÷yakatvaü ca tat- sambandhenaiva sampàdyata iti bhedaþ | tac cànyatra jhañiti ràga-dveùa- vi÷leùàrtham iti j¤eyam | ataeva kevala-bhåtànukampayà bhagavad-arcanaü tyaktavato bharatasyàntaràyaþ | tasmàd bhåta-dayaiva bhagavad-bhaktir mukhyà nàrcanam iti nirastam | tathà vaitad avyavahita-pårvaü nirguõa- bhakty-apàyatvena (page 46) kriyà-yogena ÷astena nàtihiüsreõa nitya÷aþ ity atra ati-÷abdena pà¤caràtrikàrcana-lakùaõa-kriyà-yogàrthà patra- puùpàvacayàdi-lakùàõà ki¤cid dhiüsàpi vihità | tasmàd anàdaro na kartavyas tat-sambandhenàdaràdikaü ca kartavyam | svàtantryeõopàsanaü tu dhik-kçtam iti sàdhv evoktam avismitaü taü paripårõa-kàmam ity àdi | || 6.9 || devàþ ÷rãmad-àdi-puruùam || 106 || [107] tathà -- kaþ paõóitas tvad aparaü ÷araõaü samãyàd bhakta-priyàd çta-giraþ suhçdaþ kçta-j¤àt | sarvàn dadàti suhçdo bhajato'bhikàmàn àtmanam apy upacayàpacayau na yasya || [BhP 10.48.26] suhçdo hitakàri-svabhàvàt tatràpi kçtaj¤àd upakàràbhàse'pi bahu-mànanàt | yo bhajato bhajamànàya sarvàn kàmàn abhãùñàn abhi sarvato-bhàvena dadàti | atra suhçdaþ suhçde prãtaye tv àtmànam api dadàti | na ca sarvato- bhàvena dàne tàdç÷ebhyo bahubhyo dàne và samàve÷àbhàvaþ syàd ity àha upacayeti || || 10.48 || akråraþ ÷rã-bhagavantam || 107 || [108] tad-abhakta-màtrànàdareõàha - ye'bhyarthitàm api ca no nç-gatiü prapannà j¤ànaü ca tattva-viùayaü saha-dharmaü yatra | nàràdhanaü bhagavato vitaranty amuùya sammohità vitatayà bata màyayà te || [BhP 3.15.24] yatra yasyàü bhagavad-dharma-paryanto dharmo bhavati bhagavat-paryantasya tattvasya j¤ànaü ca bhavatãty arthaþ | tàü pràptà api sarveùàü dharmàõàü j¤ànànàü ca målaü ye bhagavad-àràdhanaü na vitaranti na kurvanti | tad uktaü - bile batorukrama-vikramàn ye [BhP 2.3.20] ity àdi | tathà ca brahma- vaivarte - pràpyàpi durlabhataraü mànuùyaü vibudhepsitam | yair à÷rito na govindas tair àtmà va¤cita÷ ciram || a÷ãti-catura÷ caiva lakùàüs tàn jãva-jàtiùu | bhramadbhiþ puruùaiþ pràpya mànuùyaü janma-paryayàt || tad apy aphalatàü jàtaü teùàm àtmàbhimàninàm | varàkànàm anà÷ritya govinda-caraõa-dvayam || iti | || 3.15 || ÷rã-brahmà devàn || 108 || [109] tathà -- yasyàsti bhaktir bhagavaty aki¤canà sarvair guõais tatra samàsate suràþ | haràv abhaktasya kuto mahad-guõà manorathenàsati dhàvato bahiþ || [BhP 5.18.12] aki¤canà niùkàmà | guõair j¤àna-vairàgyàdibhiþ saha sarve brahmàdayo devàþ samyag àsate | || 5.18 || bhadra÷ravaþ ÷rã-haya÷ãrùam || 109 || [110] ataeva tat-tan-màrga-siddha-munãnàm apy anàdaraþ - ahny àpçtàrta-karaõà ni÷i niþ÷ayànà nànà-manoratha-dhiyà kùaõa-bhagna-nidràþ | daivàhatàrtha-racanà çùayo'pi deva yuùmat-prasaïga-vimukhà iha saüsaranti || [BhP 3.9.10] (page 47) ahnyàpçtàrta ity àdi-svabhàvà yuùmad-bhajana-vimukhàþ saüsàriõo bhavanti | kiü bahunà, tat-tan-màrga-siddhà munayo'pi yuùmat-prasaïga- vimukhà÷ ced iha jagati tadvad eva saüsaranti | athavà munayo'pi tvad- vimukhà÷ cet tarhi saüsaranty eva | kathambhåtàþ santaþ saüsaranti ity atràha ahnyàpçtety àdi | àruhya kçcchreõa paraü padam [BhP 10.28.32] ity àdeþ | ata uktaü ÷rã-dharmeõa - dharmaü tu sàkùàd bhagavat-praõãtaü na vai vidur çùayo nàpi devàþ | na siddha-mukhyà asurà manuùyàþ kuto nu vidyàdhara-càraõàdayaþ || svayambhår nàradaþ ÷ambhuþ kumàraþ kapilo manuþ | prahlàdo janako bhãùmo balir vaiyàsakir vayam || dvàda÷aite vijànãmo dharmaü bhàgavataü bhañàþ | guhyaü vi÷uddhaü durbodhaü yaü j¤àtvàmçtam a÷nute || etàvàn eva loke'smin puüsàü dharmaþ paraþ smçtaþ | [BhP 6.3.19-22] ete dharma-pravartakà vijànãma eva na tu sva-smçty-àdiùu pràyeõopadi÷àma ity arthaþ | yato guhyam aprakà÷yaü durbodham anyais tathà grahãtum a÷akyaü ca | gçhyatve hetur yaj j¤àtveti | ataeva vakùyate pràyeõa veda tad idaü na mahàjano'yam [BhP 6.3.25] ity àdi | mahàjano dvàda÷abhyas tad- anugçhãta-sampradàyibhya÷ cànyo mahàguõa-yukto'pãty arthaþ | tasmàt sàdhåktam ahnyàpçcchatàrtety àdi | || 3.9 || brahmà garbhoda÷àyinam ||110|| [111] tad evaü ÷rã-bhagavad-ukter eva sarvordhvam abhidheyatvaü sthitam - tapasvibhyo'dhiko yogã j¤ànibhyo'pi mato'dhikaþ | karmibhya÷ càdhiko yogã tasmàd yogã bhavàrjuna || yoginàm api sarveùàü madgatenàntaràtmanà | ÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.46-47] iti | atra yoginàm api sarveùàm iti ca pa¤camy artha eva ùaùñhã, tapasvibhya ity àdinà tathaivopakramàd bhajataþ sarvàdhikya eva vikhyàtasya | sarva- ÷abdo'tra devam evàpare yaj¤aü yoginaþ paryupàsate [Gãtà 4.25] ity àdinà pårva-pårvoktaü na sarvàn upàyino gçhõàtãti j¤eyam | tad evam abhakta-nindà-÷ravaõàt ÷rãmad-bhagavad-bhakteþ sarveùu nityatvam api siddham | uktaü ca ÷rã-bhagavatà uddhavaü prati bhikùor dharmaþ ÷amo'hiüsà tapa ãkùà vanaukasaþ [BhP 11.18.44] ity àdau sarveùàü mad-upàsanam [BhP 11.18.43] iti | tathà nàradena ca sàrvavarõika-svadharma- kathane, ÷ravaõaü kãrtanaü càsya [BhP 7.11.10] ity àdi | tathà ca mahàbhàrate -- màtçvat parirakùantaü sçùñi-saühàra-kàrakam | yo nàrcayati deve÷aü ptaü vidyàd brahma-ghàtakam || ity àdi | ÷rã-gãtopaniùatsu - na màü duùkçtino måóhàþ prapadyante naràdhamàþ | màyayàpahçtaj¤ànà àsuraü bhàvam à÷ritàþ || [Gãtà 7.15] (page 48) ity àdi | àgneye viùõu-dharme ca - dvividho bhåta-sargo'yaü daiva àsura eva ca | viùõu-bhakti-paro daiva àsuaras tad-viparyayaþ || anyad apy udàhçtam - vipràd dvi-ùaó-guõa-yutàd aravinda-nàbha- pàdàravinda-vimukhàt [BhP 7.9.10] iti ÷vapaco'pi mahãpàlaþ ity àdi ca | tathà gàruóe - antaü gato'pi vedànàü sarva-÷àstràrtha-vedy api | yo na sarve÷vare bhaktas taü vidyàt puruùàdhamam || [GarP 1.231.17] bçhan-nàradãye -- hari-påjà-vihãnà÷ ca veda-vidveùiõas tathà | go-dvija-dveùa-niratà ràkùasàþ parikãrtità || [NàrP 1.37.5] iti | aparaü ca -- ye'nye'ravindàkùa vimukta-màninas tvayy asta-bhàvàd avi÷uddha-buddhayaþ | àruhya kçcchreõa paraü padaü tataþ patanty adho'nàdçta-yuùmad-aïghrayaþ || [BhP 10.2.32] iti | prathamatas tàvat tvayy asta-bhàvàd avi÷uddha-buddhayaþ | dharmaþ satya-dayopeto vidyà và tapasànvità | mad-bhaktyàpetam àtmànaü na samyak prapunàti hi || [BhP 11.14.22] ity-àdy-ukteþ | tathà j¤àna-màrgam à÷ritya vimukta-mànino deha-dvayàtiriktatvenàtmànaü bhàvayantaþ, tataþ - kle÷o'dhikataras teùàm avyaktàsakta-cetasàm [Gãtà 12.5] ity-àdy-ukteþ kçcchreõa jãvan-mukti-råpàm àruhya pràpyàpi tato'dhaþ patanti bhra÷yanti | kadety apekùàyàm àha nàdçteti | yadãti ÷eùaþ | teùàü bhakti-prabhàvasyànanuvçtter abuddhi-pårvakasya tvad-anàdarasya nivartakàbhàvàt | tathàpi dagdhànàm api pàpa-karmaõàü mahà-÷akti-÷rã- bhagavat-pàda-padmàvaj¤ayà punar virohàt | tathà ca vàsanà- bhàùyotthàpitaü bhagavat-pari÷iùña-vacanam - jãvan-muktà api punar bandhanaü yànti karmabhiþ | yady acintya-mahà-÷aktau bhagavaty aparàdhinaþ || ataeva tatraiva - jãvan-muktàþ prapadyante kvacit saüsàra-vàsanàm | yogino vai no lipyante karmabhir bhagavat-paràþ || iti | tathà rathayàtrà-prasaïge viùõu-bhakti-candrodayàdi-dhçtaü puràõàntara- vacanam - nànuvrajati yo mahàd vrajantaü parame÷varam | j¤ànàgni-dagdha-karmàpi sa bhaved brahma-ràkùasaþ || iti | evam uktaü yo nàdçtã naraka-bhàgbhir asat-prasaïgaiþ [BhP 3.9.4] iti | ataevopadiùñam - tasmàj j¤ànena sahitaü j¤àtvà svàtmànam uddhava | j¤àna-vij¤àna-sampanno bhaja màü bhakti-bhàvataþ || [BhP 11.19.5] tasmàt sutaràm eva sarveùàü ÷rã-hari-bhaktir nityety àyàtam || || 10.2 || devàþ ÷rã-bhagavantam ||111|| [112] (page 49) prema-kçta-karmà÷aya-nidhånanàtaram api bhaktiþ ÷råyate - yathàgninà hema malaü jahàti dhmàtaü punaþ svaü bhajate ca råpam | àtmà ca karmànu÷ayaü vidhåya mad-bhakti-yogena bhajaty atho màm || [BhP 11.14.25] tathaivàtmà jãvo mat-premõà karmà÷ayaü vidhåya tataþ ÷uddha-svaråpaü ca pràpya màü bhajatãty arthaþ | tad uktaü muktà api lãlayà vigrahaü kçtvà bhagavantaü bhajante iti | || 11.14 || ÷rã-bhagavàn ||112|| evam apy uktaü skànde revà-khaõóe - indro mahe÷varo brahmà paraü brahma tadaiva hi | ÷vapaco'pi bhavaty eva yadà tuùño'si ke÷ava || ÷vapacàd apakçùñatvaü brahme÷ànàdayaþ suràþ | tadaivàcyuta yànty ete yadaiva tvaü paràïmukhaþ || iti | tathaivàha - yac-chauca-niþsçta-sarit-pravarodakena tãrthena mårdhny adhikçtena ÷ivaþ ÷ivo'bhåt | [BhP 3.28.22] iti | spaùñam | tasmàd bhakter mahàn ity atvenàpy abhidheyatvam àyàtam | agre sva-kçta- pureùu [BhP 10.87.20] ity àdau jãvànàü sva-bhàva-siddhà seveti vyàkhyeyam || || 3.28 || ÷rã-kapila-devaþ || 113 || [114] tad evam avàntara-tàtparyeõa bhakter evàbhidheyatvaü ùaó-vidhair api liïgair avagamyate | tatropakramopasaühàrayor ektavena yathà janmàdy asya yataþ [BhP 1.1.1] ity àdàv upakrama-padye satyaü paraü dhãmahi iti | atra ÷rã- gãtàsu evaü satata-yuktà ye bhaktàs tvàü paryupàsate [Gãtà 12.1] ity àdau ÷rã-bhagavaty eva dhyànasyàkaùñàrthatvena tad-dhyànino yuktatamatvena coktatvàt | brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.7] ity àdau paratvasya ÷rã- bhagavad-råpa eva paryavasànàt | tasyaiva sarvaj¤atva-sarva-÷aktitvàbhyàü jagaj-janmàdi-hetutvàt tatra ÷rã-bhagavaty eva dhyànam abhidhãyate | tathaiva hi tat padyaü paramàtma-sandarbhe vivçtam asti | kasmai yena vibhàùito'yam atulo j¤àna-pradãpaþ purà [BhP 12.13.14] ity àdàv upasaühàra- padye'pi satyaü paraü dhãmahi [BhP 1.1.2] iti | ataeva spaùñam evàsya ÷rã- bhagavattvaü ÷rã-bhàgavata-vaktçtvàt | pårvaü ca tene brahma hçdà ya àdi- kavaye ity uktam | abhyàsenodàharaõaü pårvaü dar÷itam adar÷itaü càneka- vidham eva | apårvatayà phalena ca dar÷itaü ÷rã-vyàsa-samàdhau anarthopa÷amaü sàkùàt [BhP 1.7.6] ity àdi | pra÷aüsà-lakùaõenàrtha-vàdena càbhyàsavad bahu-vidham eva tatràsti | upapattyà ca - bhayaü dvitãyàbhinive÷ataþ syàt [BhP 11.2.35] ity àdy anekam iti | atra gati-sàmànye ca idaü hi puüsas tapasaþ ÷rutasya và [BhP 1.5.22] ity àdi | tathàha -- munir vivakùur bhagavad-guõànàü sakhàpi te bhàratam àha kçùõaþ || [BhP 3.5.12] ity àdi | spaùñam | || 3.5 || ÷rã-viduraþ || 114 || (page 50) [115] iyam eva bhaktiþ dharmaþ projjhita-kaitavo'tra paramo nirmatsaràõàü satàm [BhP 1.1.2] ity atroktà | atra sargo visarga÷ ca [BhP 2.10.1] ity àdau da÷a- lakùaõyàm api sad-dharma ity eka-lakùaõatvenoktà | tasyà abhidheyatvaü ÷rã- bhàgavata-bãja-råpàyàü catuþ-÷lokyàm apy udàhçtam | etàvad eva jij¤àsyaü tattva-jij¤àsunàtmanaþ | anvaya-vyatirekàbhyàü yat syàt sarvatra sarvadà || [BhP 2.9.35] pårvaü hi j¤àna-vij¤àna-rahasya-tad-aïgàni vaktavyatvena catvàry eva pratij¤àtàni | tatra catuþ-÷lokyàü pràktanàs trayo'rthà api krameõaiva pràktana-÷loka-traye vyàkhyàtàþ | rahasya-÷abdenàtra prema-bhaktiþ tad- aïga-÷abdena sàdhana-bhaktir ucyate | ñãkà ca - rahasyaü bhaktis tad-aïgaü sàdhanam ity eùà | tataþ krama-pràptatvena - kàlena naùñà pralaye vàõãyaü veda-saüj¤ità | mayàdau brahmaõe proktà dharmo yasyàü mad-àtmakaþ || [BhP 11.14.3] iti bhagavad-vàkyànusàreõa ca caturthe'smin padye sàdhana-bhaktir eva vyàkhyàtà | atra ca punar vyàkhyà-vivaraõàyotthàpyate | tathà hi - àtmano mama bhagavataþ tattva-jij¤àsunà prema-råpaü rahasyam anubhavaitum icchunà etàvan-màtraü jij¤àsitavyaü, ÷rã-guru-caraõebhyaþ ÷ikùaõãyam | kiü tat ? yad ekam eva anvayena vidhi-mukhena vyatirekeõa niùedha-mukhena ca syàd upapadyate | tatrànvayena yathà etàvàn eva loke'smin [BhP 6.3.22] ity àdi, man-manà bhava mad-bhaktaþ [Gãtà 9.24] ity àdi ca | vyatirekeõa yathà - mukha-bàhåru-pàdebhyaþ puruùasyà÷ramaiþ saha | catvàro jaj¤ire varõà guõair vipràdayaþ pçthak || ya eùàü puruùaü sàkùàd àtma-prabhavam ã÷varam | na bhajanty avajànanti sthànàd bhraùñàþ patanty adhaþ || [BhP 11.5.2-3] na màü duùkçtino måóhà [Gãtà 7.15] ity àdi | yàvaj jano bhajati no bhuvi viùõu-bhakti- vàrtà-sudhà-rasam a÷eùa-rasaika-sàram | tàvaj jarà-maraõa-janma-÷atàbhighàta- duþkhàni tàni labhate bahu-dehajàni || [PadmaP 5.85.33] iti padma-puràõàt | kutra kutropapadyate ? sarvatra ÷àstra-kartç-de÷a-karaõa-dravya-kriyà-kàrya- phaleùu samasteùv eva | tatra samasta-÷àstreùu yathà skànde brahma-nàrada- saüvàde - saüsàre'smin mahà-ghore janma-mçtyu-samàkule | påjanaü vàsudevasya tàrakaü vàdibhiþ smçtam || tatràpy anvayena yathà - bhagavan brahma kàrtsnyena trir anvãkùya manãùayà [BhP 2.2.34] ity àdi | tathà pàdme skànde ca - àloóya sarva-÷àstràõi vicàrya ca punaþ punaþ | idam ekaü saniùpannaü dhyeyo nàràyaõaþ sadà || (page 51) iti | vyatirekeõa yathà - pàraïgato'pi vedànàm ity àdikaü sarvam avagantavyam | tac cànte dar÷ayiùyate | sarva-kartçùu, yathà - te vai vidanty atitaranti ca deva-màyàü strã-÷ådra-håõa-÷abarà api pàpa-jãvàþ | yady adbhuta-krama-paràyaõa-÷ãla-÷ikùàs tiryag-janà api kim u ÷ruta-dhàraõà ye || [BhP 2.7.46] iti | gàruóe -- kãña-pakùi-mçgàõàü ca harau sannyasta-cetasàm | årdhvam eva gatiü manye kiü punar j¤àninàü néõàm || [GarP 1.234.31] atraiva sàcàre duràcàre, j¤àniny aj¤ànini, virakte ràgiõi, mumukùau mukte, bhakty-asiddhe bhakti-siddhe, tasmin bhagavat-pàrùadatàü pràpte tasmin nitya-pàrùade ca sàmànyena dar÷anàd api sàrvatrikatà | tatra sàcàre duràcàre yathà - api cet suduràcàro bhajate màm ananyabhàk | sàdhur eva sa mantavyaþ samyag vyavasito hi saþ || [Gãtà 9.30] iti | sad-àcàras tu kiü vaktavya ity aper arthaþ | j¤àniny aj¤ànini ca - j¤àtvàj¤àtvàtha ye vai màm [BhP 11.11.33] ity àdi | harir harati pàpàni duùña-cittair api smçtaþ ity àdi | virakte ràgiõi ca - bàdhyamàno'pi mad-bhakto viùayair ajitendriyaþ | pràyaþ pragalbhayà bhaktyà viùayair nàbhibhåyate || [BhP 11.14.17] iti | abàdhyamànas tu sutaràü nàbhibhåyata ity aper arthaþ | mumukùau mukte ca mumukùavo ghora-råpàn [BhP 1.2.26] ity àdi | àtmàràmà÷ ca munayaþ [BhP 1.7.10] ity àdi | bhakty-asiddhe bhakti-siddhe ca - kecit kevalayà bhaktyà vàsudeva-paràyaõàþ | aghaü dhunvanti kàrtsnyena nãhàram iva bhàskaraþ || [BhP 6.10.15] iti | na calati bhagavat-padàravindàl lava-nimiùàrdham api sa vaiùõavàgryaþ || [BhP 11.2.51] iti | bhagavat-pàrùadatàü pràpte - mat-sevayà pratãtaü te sàlokyàdi-catuùñayam | necchanti sevayà pårõàþ kuto'nyat kàla-viplutam || [BhP 9.4.67] iti | nitya-pàrùade - vàpãùu vidruma-tañàsv amalàmçtàpsu preùyànvità nija-vane tulasãbhir ã÷am | abhyarcatã svalakam unnasam ãkùya vaktram uccheùitaü bhagavatety amatàïga yac-chrãþ || [BhP 3.15.22] sarveùu varùeùu bhuvaneùu brahmàõóeùu teùàü bahi÷ ca tais taiþ ÷rã- bhagavad-upàsanàyàþ kriyamàõàyàþ ÷rã-bhàgavatàdiùu prasiddhiþ siddhaiveti sarva-de÷odàharaõaü j¤eyam | sarveùu karaõeùu yathà - mànasenopacàreõa paricarya hariü mudà | pare'vàï-manasàgamyaü taü sàkùàt pratipedire || ity àdi | evambhåta-vacane hy astu tàvad-bahir-indriyeõa manasà vacasàpi tat-siddhir iti prasiddhiþ | sarva-dravyeùu yathà - patraü puùpaü phalaü toyaü yo me bhaktyà prayacchati | tad ahaü bhakty-upahçtam a÷nàmi prayatàtmanaþ || [Gãtà 9.26, BhP 10.81.4] iti | (page 52) sarva-kriyàsu yathà -- ÷ruto'nupañhito dhyàta àdçto vànumoditaþ | sadyaþ punàti sad-dharmo deva-vi÷va-druho'pi hi || [BhP 11.2.11] yat karoùi yad a÷nàsi yaj juhoùi dadàsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuruùva madarpaõam || [Gãtà 9.27] evaü bhakty-àbhàseùu bhaktyàbhàsàparàdheùv api ajàmila-måùikàdayo dçùñàntà gamyàþ | sarveùu kàryeùu yathà - yasya smçtyà ca nàmoktyà tapo-yaj¤a-kriyàdiùu | nånaü sampårõatàü yàti sadyo vande tam acyutam || iti | sarva-phaleùu yathà - akàmaþ sarva-kàmo và mokùa-kàma udàra-dhãþ [BhP 2.3.10] ity àdi | yathà taror måla-niùecanena [BhP 4.31.12] ity àdi-vàkyena hari- paricaryàyàü kriyamàõàyàü sarveùàm anyeùàm api devàdãnàm upàsanà svata eva sidhyatãty ato'pi sàrvatrikatà | yathoktaü skànde brahma-nàrada- saüvàde - arcite deva-deve÷a ÷aïkha-cakra-gadàdhare | arcitàþ sarva-devàþ syur yataþ sarva-gato hariþ || evaü yo bhaktiü karoti yad gavàdikaü bhagavate dãyate yena dvàra-bhåtena bhaktiþ kriyate, yasmai ÷rã-bhagavat-prãõanàrthaü dãyate, yasmàd gavàdikàt paya-àdikam àdàya bhagavate nivedyate, yasmin de÷àdau kule và ka÷cid bhaktim anutiùñhati teùàm api kçtàrthatvaü puràõeùu dç÷yate iti kàraka- gatà | evaü sàrvatrikatvaü sàdhitam | sadàtanatvam àha sarvadeti | tatra sargàdau yathà -- kàlena naùñà pralaye vàõãyaü veda-saüj¤ità [BhP 11.14.3] iti vidura-pra÷ne | sarveùu yugeùu -- kçte yad dhyàyato viùõuü tretàyàü yajato makhaiþ | dvàpare paricaryàyàü kalau tad dhari-kãrtanàt || [BhP 12.3.52] iti | kiü bahunà - sà hànis tan mahac chidraü sa mohaþ sa ca vibhramaþ | yan-muhårtaü kùaõaü vàpi vàsudevo na cintyate || iti vaiùõave | sarvàvasthàsv api - garbhe ÷rã-nàrada-kàrita-÷ravaõe prahlàde prasiddham | bàlye ÷rã-dhruvàdiùu | yauvane ÷rãmad-ambarãùàdiùu | vàrdhakye dhçtaràùñràdiùu | maraõe'jàmilàdiùu | svargitàyàü ÷rã-citraketv-àdiùu | nàrakitàyàm api - yathà yathà harer nàma kãrtayanti sma nàrakàþ | tathà tathà harau bhaktim udvahanto divaü yayuþ || [NçsiühaP 8.31] iti ÷rã-nçsiüha-puràõàt | ataevoktaü durvàsasà mucyeta yan-nàmny udite nàrako'pi [BhP 9.4.45] iti | yathà - etan nirvidyamànànàm icchatàm akuto-bhayam | yoginàü nçpa nirõãtaü harer nàmànukãrtanam || [BhP 2.1.11] ity atràpi | (page 53) tatra tatra vyatirekodàharaõàni ca kiyanti dar÷yante - kiü vedaiþ kim u ÷àstrair và kiü và tãrtha-niùevaõaiþ | viùõu-bhakti-vihãnànàü kiü tapobhiþ kim adhvaraiþ || [NàradaP 1.30.111] iti | kiü tasya bahubhiþ ÷àstraiþ kiü tapobhiþ kim adhvaraiþ | vàjapeya-sahasrair và bhaktir yasya janàrdane || iti bçhan-nàradãya-pàdmavacanàdãni | tapasvino dàna-parà ya÷asvino manasvino mantra-vidaþ sumaïgalàþ | kùemaü na vindanti vinà yad-arpaõaü tasmai subhadra-÷ravase namo namaþ || [BhP 2.4.17] na yatra vaikuõñha-kathà-sudhàpagà na sàdhavo bhàgavatàs tadà÷rayàþ | na yatra yaj¤e÷a-makhà mahotsavàþ sure÷a-loko'pi na vai sa sevyatàm || [BhP 5.19.24] yayàca ànamya kirãña-koñibhiþ pàdau spç÷ann acyutam artha-sàdhanam | siddhàrtha etena vigçhyate mahàn aho suràõàü ca tamo dhig àñhyatàm || [BhP 10.59.41] sàlokya-sàrùñi-sàlokya- [BhP 3.29.11] ity àdi, no dànaü no tapo nejyà [BhP 7.7.44] ity àdi | naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitam [BhP 1.5.12] ity àdi | nàtyantikaü vigaõayanty api te [BhP 3.15.48] ity àdi ca | atha sadà sarvatra yad upapadyate [BhP 2.9.35] ity àdi yojanikàrtho yugapad yathà tasmàt sarvàtmanà ràjan hariþ sarvatra sarvadà [BhP 2.2.36] ity àdi | anvaya-vyatirekàbhyàü sadà sarvatra yad upapadyate ity àdi | yathà -- smartavyaþ satataü viùõur vismartavyo na jàtucit | sarve vidhi-niùedhàþ syur etasyaiva vidhiïkaràþ || [PadmaP 6.71.100] iti | anvaya-vyatirekàbhyàü sadà sarvatra yad upapadyate iti sàkalyena yathà na hy ato'nyaþ ÷ivaþ panthàþ [BhP 2.2.33] ity upakramya, tad-upasaühàre - tasmàt sarvàtmanà ràjan hariþ sarvatra sarvadà | ÷rotavyaþ kãrtitavya÷ ca smartavyo bhagavàn néõàm || [BhP 2.2.36] iti | néõàü jãvànàü iti nçgatiü vivicya kavayaþ [BhP 10.87.16] itivat | etad uktaü bhavati - yat karma tat sannyàsa-bhoga-÷arãra-pràpty-avadhi yogaþ siddhy- avadhiþ | sàïkhyam àtma-j¤ànàvadhi | j¤ànaü mokùàvadhi | tathà tathà tat- tad-yogyatàdikàni ca sarvàõi | evaü teùu karmàdiùu ÷àstràdi-vyabhicàrità j¤eyà | hari-bhaktes tu anvaya-vyaktirekàbhyàü sadà sarvatra tat-tan- mahimabhir upapannatvàt tathà-bhåtasya rahasyasyàïgatvaü yuiktam | yato rahasyàïgatvena ca j¤àna-råpàrthàntaràcchannatayaivedam uktam iti | tad evaü ÷rã-bhàgavataü saïkùepeõopadekùyantaü ÷rã-nàradaü ÷rã-brahmàpi tathaiva saïkalpaü kàritavàn -- yathà harau bhagavati nçõàü bhaktir bhaviùyati sarvàtmany akhilàdhàre iti saïkalpya varõaya || [BhP 2.7.52] (page 54) bhaviùyati ava÷yaü bhaved itãmaü prakàraü saïkalpya niyamenàïgãkçtya | || 2.7 || ÷rã-brahmà nàradam || 115 || [116] ÷rã-nàradenàpi tan mahà-puràõàvirbhàvàrthaü tathaivopadiùñam - atho mahà-bhàga bhavàn amogha-dçk ÷uci-÷ravàþ satya-rato dhçta-vrataþ | urukramasyàkhila-bandha-muktaye samàdhinànusmara tad-viceùñitam || [BhP 1.5.13] atho ato naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitam [BhP 1.5.12] ity àdi- kàraõàt | [117] ante ca - tvam apy adabhra-÷ruta vi÷rutaü vibhoþ samàpyate yena vidàü bubhutsitam | pràkhyàhi duþkhair muhur arditàtmanàü saïkle÷a-nirvàõam u÷anti nànyathà || [BhP 1.5.40] vidàü viduùàm | || 1.5 || ÷rã-nàradaþ ÷rã-vyàsam || 116-117 || [118] ÷rã-vyàso'pi tan-mahà-puràõa-pracàraõàrambhe bhaktim eva parama-÷reyaþ- pradatvena samàdhàv anubhåtavàn iti prathama-sandarbhe dar÷itaü bhakti- yogena manasi [BhP 1.7.4] ity-àdi-prakaraõe | tathaiva ko làbha iti pra÷nàntaraü 11.19.28] ÷rã-bhagavataiva sammatam | bhago me [BhP 11.19.37] ity àdau làbho mad-bhaktir uttamaþ [BhP 11.19.37] iti | spaùñam || || 11.19 || ÷rã-bhagavàn || 118 || [119] ataeva svagataü vicàrayati sma -- kiü và bhàgavatà dharmà na pràyeõa niråpitàþ | priyàþ paramahaüsànàü ta eva hy acyuta-priyàþ || [BhP 1.4.31] spaùñam | || 1.4 || ÷rã-vyàsaþ || 119 || [120] a÷eùopadeùñur api tad-upade÷enaiva bhagavataþ parama utkarùa ucyate | yathà -- jitam ajita tadà bhavatà yad àha bhàgavataü dharmam anavadyam [BhP 6.16.40] iti | jitam ity atra bhavateti j¤eyam | àhety atra bhagavàn iti | || 6.16 || citraketuþ ÷rã-saïkarùaõam || 120 || [121] tad evaü bhakter evàbhidheyatvaü sthitam | tatra yad bahutra karmàdi- mi÷ratvena tad dharma upadi÷yate, tat tu tat-tan-màrga-niùñhàn bhakti- sambandhena kçtàrthayituü tàn eva kàü÷cid bhakty-àsvàdanena ÷uddhàyàm eva bhaktau pravartayituü ceti j¤eyam | puna÷ ca sarvatra tasyà evàbhidheyatvaü vaktuü tadãyo mahimà pårvatra vyàkhyàto'pi krameõa vyàkhyàyate sarvair eva | vi÷eùato bhakter anyat tu na kartavyam ity abhipràyeõa | tatra tasyàþ parama-dharmatvaü sarva-kàma-pradatvaü ca etàvàn eva loke'smin [BhP 3.25.41] ity àdau | akàmaþ sarva-kàmo và [BhP 2.3.10] ity àdau, sarvàsàm api siddhànàü [BhP 10.81.16] ity àdau ca dar÷itam eva | skànde ca ÷rã-sanàt-kumàra-màrkaõóeya-saüvàde - vi÷iùñaþ sarva-dharmàõàü dharmo viùõv-arcanaü nçõàm | sarva-yaj¤a-tapo-homa-tãrtha-snànai÷ ca yat phalam || (page 55) tat-phalaü koñi-guõitaü viùõuü sampåjya càpnuyàt | tasmàt sarva-prayatnena nàràyaõam ihàrcayet || bçhan-nàradãye ca -- a÷vamedha-sahasràõàü sahasraü yaþ karoti vai | na tat phalam avàpnoti mad-bhaktair yad avàpyate || iti | a÷ubhaghnatvam api sadhrãcãno hy ayaü loke panthàþ [BhP 6.1.15] ity àdau dar÷itam | ñãkà ca - ato na j¤àna-màrga ivàsahàyatà-nimittaü bhayaü nàpi karma-màrgavan-matsaràdi-yuktebhyo bhayam iti bhàvaþ ity eùà | tathà ca skànde dvàrakà-màhàtmye parame÷vara-vàkyam - mad-bhaktiü vahatàü puüsàm iha loke pare'pi và | nà÷ubhaü vidyate loke kula-koñiü nayed divam || iti | ÷rã-viùõu-puràõe - smçte sakala-kalyàõa-bhàjanaü yatra jàyate | puruùaü tam ajaü nityaü vrajàmi ÷araõaü harim || [ViP 5.17.17] sarvàntaràya-nivàrakatvam àhuþ - tathà na te màdhava tàvakàþ kvacid bhra÷yanti màrgàt tvayi baddha-sauhçdàþ | tvayàbhiguptà vicaranti nirbhayà vinàyakànãkapa-mårdhasu prabho || [BhP 10.2.33] pårvaü ye'nye'ravindàkùa [BhP 10.2.26*] ity àdinà muktànàm api bhagavad- anàdareõa pàramàrthiko bhraü÷a uktaþ | bhaktànàü sa nàstãty àha tatheti | tathà pårvaü àråóha-parama-padatvàvasthàto'pi bhra÷yanti tathà tàvakà màrgàt sàdhanàvasthàto'pi na bhra÷yantãty arthaþ | ÷rã-vçtra-gajendra- bharatàdãnàü saj-janmato bhraü÷e'pi bhakti-vàsanànugati-dar÷anàt | muktà api prapadyante punaþ saüsàra-vàsanàm | yady acintya-mahà-÷aktau bhagavaty aparàdhinaþ || teùàü tu punaþ saüsàravàsanànugateþ | yatas tvayi baddha-sauhçdàþ | sauhçdam atra ÷raddhà | màrgàd iti sàdhakatva-pratãter eva | tvad-baddha- sauhçdatvàd eva tvayety àdi | tathoktaü tvàü sevatàü sura-kçtàþ [BhP 11.4.10] ity àdau | dhàvan nimãlya và netre na skhalen na patet [BhP 11.2.33] ity àdau ca | || 10.2 || ÷rã-brahmàdayaþ ÷rã-bhagavantam || 121 || [122] na vai jàtu mçùaiva syàt prajàdhyakùa mad-arhaõam | bhavad-vidheùv atitaràü mayi saïgçbhitàtmanàm || [BhP 3.21.24] mayi saügçbhitaþ saügçhãto baddha àtmà yeùàm | tathà bàdhyamàno'pi [BhP 11.14.17] ity àdikam atrodàharaõãyam | atra pràyo bàdhyamànatvaü kadàcit tad-dhyànàdita àkçùyamàõatvam eva gamyate | tathàpy anabhibhåtatvaü veda duþkhàtmakàn kàmàn parityàge'py anã÷varaþ [BhP 11.20.27] ity-àdi- nyàyena | tatràpi bhagavantaü prati nija-dainyàdi-vedanàdinà bhakter evànuvçttir iti j¤eyam | || 3.21 || ÷rã-÷ukaþ kardamam || 122 || [123] duùña-jãvàdi-bhaya-nivàrakatvam àha - dig-gajair danda÷åkendrair abhicàràvapàtanaiþ | màyàbhiþ sannirodhai÷ ca gara-dànair abhojanaiþ || (page 56) hima-vàyv-agni-salilaiþ parvatàkramaõair api | na ÷a÷àka yadà hantum apàpam asuraþ sutam || cintàü dãrghatamàü pràptas tat-kartuü nàbhyapadyata | [BhP 7.5.43-45] atra dantà gajànàü kuli÷àstra-niùñhuràþ [ViP 1.17.44] ity àdikaü vaiùõava- vacana-jàtam anusandheyam | na yatra ÷ravaõàdãni [BhP 10.6.3] ity àdikaü ca | yathà bçhan-nàradãye - yatra påjà-paro viùõor vahnis tatra na bàdhate | ràjà và taskaro vàpi vyàdhaya÷ ca na santi hi || pretàþ pi÷àcàþ kåùmàõóa-grahà bàla-grahàs tathà | óàkinyo ràkùasà÷ caiva na bàdhante'cyutàrcakam || [NàrP 1.10.8-9] || 7.5 || ÷rã-nàradaþ ÷rã-yudhiùñhiram || 123 || [124] tathà - ÷àrãrà mànasà divyà vaiyàse ye ca mànuùàþ | bhautikà÷ ca kathaü kle÷à bàdhante hari-saü÷rayam || [BhP 3.22.37] evam apy uktaü gàruóe - na ca durvàsasaþ ÷àpo vajraü càpi ÷acãpateþ | hantuü samarthaü puruùaü hçdisthe madhusådane || [GarP 1.234.33] iti | || 3.22 || ÷rã-maitreyo viduram || 124 || [125] atha pàpaghnatve tàvad apràrabdha-pàpaghnatvam àha - yathàgniþ su-samçddhàrciþ karoty edhàüsi bhasmasàt | tathà mad-viùayà bhaktir uddhavainàüsi kçtsna÷aþ || [BhP 11.14.19] ñãkà ca - pàdàdy-arthaü prajvàlito'gnir yathà kàùñhàni bhasmãkaroti tathà ràgàdinàpi katha¤cin mad-viùayà bhaktiþ samasta-pàpànãti | bhagavàn api sva-bhakti-mahimà÷caryeõa sambodhayati - aho uddhava | vismayaü ÷çõu ity eùà | pàdma-pàtàla-khaõóa-stha-vai÷àkhya-màhàtmye ca - yathàgniþ su-samçddhàrciþ karoty edhàüsi bhasmasàt | pàpàni bhagavad-bhaktis tathà dahati tat-kùaõàt || [PadmaP 5.85.31] iti | yadyaî harir ity ava÷enàpi pumàn nàrhati yàtanàrtham [BhP 6.2.15] ity àdau liïgàdi-pratyaya-virahe'pi påùàpraviùña-bhàgo yad àgneyàùñàka-pàlo bhavati ity àdivad vidhitvam asti | tasmàd bhàrata sarvàtmà bhagavàn ã÷varo hariþ | ÷rotavyaþ kãrtitavya÷ ca smartavya÷ cecchatàbhayam || [BhP 2.10.5] ity àdau sàkùàd vidhitva-÷ravaõam apy asti | tasmàd iti hetur-nirde÷a÷ càkaraõe doùaü kroóãkaroti | tathàpi vidhi-sàpekùeyaü na bhavatãti tathàbhåta-svabhàvàgni-lakùaõa-vastu-dçùñàntena såcitam | ataeva yàn àsthàya naro ràjan [BhP 11.2.33] ity àdikam api dç÷yate | susamiddhàrcir ity anena sàdhanàntara-sàpekùatvam a÷akya-sàdhyatvaü vilambitatvaü ca niràkçtam | tad eva vyaktaü pàdmàt tat-kùaõàd iti | || 11.14 || ÷rã-bhagavàn || 125 || (page 57) [126] tathà ca -- kecit kevalayà bhaktyà vàsudeva-paràyaõàþ | aghaü dhunvanti kàrtsnyena nãhàram iva bhàskaraþ || [BhP 6.1.15] ñãkà ca - kecid ity anenaivambhåtà bhakti-pràdhànà viralà iti dar÷ayati | kevalayà tapa-àdi-nirapekùayà vàsudeva-pàràyaõà iti nàdhikàri-vi÷eùaõam etat kintu anyeùàm a÷raddhayà tatra pravçtter arthàt teùv eva paryavasànàd anuvàda-màtram ity eùà | atra bhàskaro'pi kevalena svara÷minà sva-sv>avata eva nãhàraü niþ÷eùaü dhunoti | na tad arthaü prayatnatas tathà vàsudeva-paràyaõà api bhaktyeti j¤eyam | [127] kiü ca - na tathà hy aghavàn ràjan påyeta tapa-àdibhiþ | yathà kçùõàrpita-pràõas tat-puruùa-niùevayà || [BhP 6.1.16] ñãkà ca - etac ca j¤àna-màrgàd api ÷reùñham ity àha na tathà påyeta ÷udhyet | tat-puruùa-niùedhayà kçùõe arpitàþ pràõà yena ity eùà | atra pràya÷cittaü vimar÷anam [BhP 6.1.10] iti j¤ànasyàpi pràya÷cittatvaü pårvam uktam | ataeva ñãkoktam etac cety àdi | tad evaü çtambhara-dhyàna- nivàritàghaþ [BhP 6.13.13] ity àdy-uktyà bhagavad-dhyàna-nivàrita-vçtra- hatyà-pàpasyendrasya taü ca [BhP 6.13.14] ity àdau punar a÷vamedha- vidhànaü sàdhàraõa-loke pàpa-prasiddher eva nivàraõàrtham iti j¤eyam | nanu kathaü tadànãm apy àvirbhåta-bhagavat-prematvàt parama- bhàgavatasya vçtrasya hatyà bhagavad-àràdhanenàpi gacchatu | mahad- aparàdha-màtram api bhogaika-nà÷yaü tat-prasàda-nà÷yaü veti matam | ucyate, tathàpi bhagavat-preraõayà tatra pravçttasyendrasya na tàdç÷o doùa iti tad-àràdhanam evàtra pràya÷cittaü vihitam | ÷rã-bhagavatàpi tad-àsura- bhava-nivàraõàyaiva tathopadiùñam ity anavadyam | || 6.1 || ÷rã-÷ukaþ || 126-127 || [128] kvacit pràrabdha-pàpa-hàrtvam apy àha dvàbhyàm - yan-nàmadheya-÷ravaõànukãrtanàd yat-prahvaõàd yat-smaraõàd api kvacit | ÷vàdo'pi sadyaþ savanàya kalpate kutaþ punas te bhagavan nu dar÷anàt || aho bata ÷va-paco'to garãyàn yaj-jihvàgre vartate nàma tubhyam | tepus tapas te juhuvuþ sasnur àryà brahmànåcur nàma gçõanti ye te || [BhP 3.33.6-7] ÷vàdatvam atra ÷va-bhakùaka-jàti-vi÷eùatvam eva ÷vànam attãti nirukter vartamàna-prayogàt kravyàdavat tac-chãlatva-pràpteþ | kàdàcitka-bhakùaõ pràya÷citta-vivakùàyàü tv atãtaþ prayogaþ kriyeta | råóhir yogam apaharatãti nyàyena ca tad virudhyate | ataeva ÷vapaca iti tair vyàkhyàtam | savanaü càtra soma-yàga ucyate | tata÷ càsya bhagavan-nàma-÷ravaõàdy-ekataràt sadya eva savana-yogyatà-pratikåla-durjàtitva-pràrambhaka-pràrabdha-pàpa-nà÷aþ pratipadyate | uddhavaü prati bhagavatà ca - tasmàt bhaktiþ (page 58) punàti man-niùñhà ÷vapàkàn api sambhavàt [BhP 11.14.20] iti kaimutyàrtham eva proktam ity àyàti | kintu yogyatvam atra ÷vapacatva-pràpaka-pràrabdha-pàpa- vicchinnatva-màtram ucyate | savanàrthaü tu guõàntaràdhànam apekùata eva | bràhmaõa-kumàràõàü ÷aukre janmani yogyatve saty api sàvitra-daiksya- janmàpekùàvat | sàvitràdi-janmani tu sad-àcàra-pràpter iti savane pravçttir na yujyate | tasmàt påjyatva-màtre tàtparyam ity abhipretya ñãkà-kçdbhir apy uktam anena påjyatvaü lakùyata iti | tathàpi jàti-doùa-haratvena pràrabdha- hàritvaü tu vyaktam evàyàtam | ñãkà ca - tad upapàdayati aho bata à÷carye, yasya jihvàgre tava nàma vartate ÷vapaco'pi | atas tasmàd eva hetor garãyàn yad yasmàd vartata iti và kuta ity ata àha ta eva tapas tepur ity àdikà | tvan-nàma-kãrtane tapa-àdy-antar- bhåtaü tatas te puõyatamà ity antà | uddhavaü prati ÷rã-bhagavatà coktaü bhaktiþ punàti man-niùñhà ÷vapàkàn api sambhavàt [BhP 11.14.20] iti | atra jàti-doùa-haratvena pràrabdha-hàritvaü spaùñam | evaü pràrabdha-hetu-vyàdhy-àdi-haratvaü ca skànde - àdhayo vyàdhayo yasya smaraõàn nàma-kãrtanàt | tad eva vilayaü yànti tam anantaü namàmy aham || iti | uktaü ca nàma-kaumudyàm - pràrabdha-pàpa-haratvaü ca kvacid upàsakecchà-va÷àt iti | || 3.33 || ÷rã-devahåtiþ || 128 || [129] tad-vàsanà-hàritvam àha - tais tàny aghàni påyante tapo-dàna-vratàdibhiþ | nàdharmajaü tad-dhçdayaü tad apã÷àïghri-sevayà || [BhP 6.20.17] adharmàj jàtaü teùàm aghànàü hçdayaü saüskàràkhyena ÷uddhyati tad apã÷àïghri-sevayà ÷uddhyatãty arthaþ | pàdme ca - apràrabdha-phalaü pàpaü kåñaü bãjaü phalonmukham | krameõaiva pralãyeta viùõu-bhakti-ratàtmanàm || iti | apràrabdha-phalaü vakùyamàõebhyo'nyat | kåñaü bãjatvonmukhaü bãjaü pràrabdhonmukhaü phalonmukhaü pràrabdham ity arthaþ | || 6.2 || ÷rã-viùõu-dåtà yama-dåtàn || 129 || [130] avidyàharatvam àha - tvaü pratyag-àtmani tadà bhagavaty ananta ànanda-màtra upapanna-samasta-÷aktau | bhaktiü vidhàya paramàü ÷anakair avidyà- granthiü vibhetsyasi mamàham iti praråóham || [BhP 4.11.30] tathà ca pàdme - kçtànuyàtrà-vidyàbhir hari-bhaktir anuttamà | avidyàü nirdahaty à÷u dàva-jvàleva pannagãm || iti | || 4.11 || ÷rã-manur dhruvam || 130 || [131] sarva-prãõana-hetutvam uktam - yathà taror måla-niùecanena [BhP 4.31.12] ity àdinà | tathàha surucis taü samutthàpy apàdàvanatam arbhakam | pariùvajyàha jãveti bàùpa-gadgadayà girà | (page 59) yasya prasanno bhagavàn guõair maitry-àdibhir hariþ | tasmai namanti bhåtàni nimnam àpa iva svayam || [BhP 4.9.47] surucir nija-vidveùiõã màtuþ sapatny api ta# bhagavad-àràdhanata àyàtaü ÷rã-dhruvam | yathà pàdme - yenàrcito haris tena tarpitàni jaganty api | rajyanti jantavas tatra jangamàþ sthàvarà api || iti | || 4.9 || ÷rã-maitreyaþ || 131 || [132] j¤àna-vairàgyàdi-sad-guõa-hetutvam uktaü -- yasyàsti bhaktir bhagavaty aki¤canà [BhP 5.18.12] ity àdinà | svargàpavarga-bhagavad-dhàmàdi- sarvànanda-hetutvam apy uktaü yat karmabhir yat tapasà [BhP 11.20.32] ity àdinà | svataþ parama-sukha-dànena karmàdi-j¤ànànanta-sàdhana-sàdhya- vastånàü heyatva-kàritàm àha -- na pàrameùñhyaü na mahendra-dhiùõyaü na sàrvabhaumaü na rasàdhipatyam | na yoga-siddhãr apunar-bhavaü và mayy arpitàtmecchati mad vinànyat || [BhP 11.14.14] rasàdhipatyaü pàtàlàdi-svàmyam | apunarbhavaü brahma-kaivalya-råpaü mokùam | kiü bahunà yat ki¤cid api sàdhya-jàtaü tat sarvaü necchaty eva, kintu mad màü vinà tàdç÷a-bhakti-sàdhyaü màm eva sarva- puruùàrthàdhikam icchatãty arthaþ | mayy arpitàtmà kçtàtma-nivedanaþ | || 11.14 || ÷rã-bhagavàn || 132 || [133] atha sàkùàd bhakter nirguõatvaü vaktuü bhagavad-arpita-karmàrabhya sarveùàü karmaõàü tàvat saguõatvam àhaikena - mad-arpaõaü niùphalaü và sàttvikaü nija-karma tat | ràjasaü phala-saïkalpaü hiüsà-pràyàdi tàmasam || [BhP 11.25.23] mayi arpaõaü yasya mad-arpitam ity arthaþ | niùphalaü niùkàmam | phalaü saïkalpyate yasmin tat | àdi-÷abdàd dambha-màtsaryàdibhiþ kçtam | [134] athànuùñhànàntaràõàü triguõàntargatatvaü vadan caturtha-kakùàyàü sàkùàd-bhakter nirguõatvam àha catuþùu -- kaivalyaü sàttvikaü j¤ànaü rajo vaikalpikaü tu yat | pràkçtaü tàmasaü j¤ànaü man-niùñhaü nirguõaü smçtam || [BhP 11.25.23] pràkçtaü bàla-måkàdi-j¤àna-tulyam | vaikalpikaü dehàdi-viùayaü yat tad rajo ràjasam | kevalasya nirvi÷eùasya brahmaõaþ ÷uddha-jãva-bhedena j¤ànaü kaivalyaü, tvat-padàrtha-màtra-j¤ànasya kevalatvànupapattiþ | tat-padàrtha- j¤àna-sàpekùatvàt | sattva-yukte hi citte prathamataþ ÷uddhaü såksmaü jãva- caitanyaü prakà÷ate | tata÷ cid-ekàkàratvàbhedena tasmin ÷uddhaü pårõaü brahma-caitanyam apy anubhåyate | tataþ sattva-guõasyaiva tatra kàraõatà- pràcuryàt sàttvikatvam | tathà ca ÷rã-gãtopaniùadaþ - sattvàt sa¤jàyate j¤ànaü [Gãtà 14.17] iti | bhagavaj-j¤ànasya tu - devànàü ÷uddha-sattvànàm çùãõàü càmalàtmanàm | bhaktir mukunda-caraõe na pràyeõopajàyate || [BhP 6.14.2] muktànàm api siddhànàü nàràyaõa-paràyaõaþ sudurlabhaþ pra÷àntàtmà koñiùv api mahàmune || [BhP 6.14.5] (page 60) ity àdy-uktyà sattvàdi-sad-bhàve'py abhàvàt -- rajas-tamaþ-svabhàvasya brahman vçtrasya pàpmanaþ | nàràyaõe bhagavati katham àsãd dçóhà matiþ || [BhP 6.14.1] ity-uktyà tad-abhàve'pi sad-bhàvàn na tat-kàraõatvam | kintu tad-uttaratvena tasya pårva-janmani nàradàdi-saïga-varõanayà | naiùàü matis tàvad urukramàïghriü spç÷aty anarthàpagamo yad-arthaþ | mahãyasàü pàda-rajo-'bhiùekaü niùki¤canànàü na vçõãta yàvat || [BhP 7.5.32] ity uktyà ca bhagavat-kçpà-parimala-pàtra-bhåtasya ÷rãmato mahataþ saïga eva kàraõam | tat-saïga÷ ca - tulayàma lavenàpi na svargaü nàpunar-bhavam | bhagavat-saïgi-saïgasya martyànàü kim utà÷iùaþ || [BhP 1.18.13, 4.30.33] ity uktyà nirguõàvasthàto'py adhikatvàt parama-nirguõa eva | sa tam asya ca prathame ca samaþ priyaþ suhçd brahman [BhP 7.1.1] ity àdau sa-guõe devàdau tasya kçpà vàstavã na bhavati, kintu ÷rãmat-prahlàdàdiùv eveti pratipàdanàn mahatàü nirguõatvàbhivyaktyà sat-saïgasyàpi nirguõatvaü vyaktam | tathà bhakter api guõa-saïga-nirdhånanànantaraü cànuvçttiþ ÷råyate | yad uktam uddhavaü prati ÷rã-bhagavatà -- tasmàd deham imaü labdhvà j¤àna-vij¤àna-sambhavam | guõa-saïgaü vinirdhåya màü bhajantu vicakùaõàþ || [BhP 11.25.33] iti | parame÷vara-j¤ànasya nairguõya-hetutvena nirguõatvoktis tu lakùaõà-maya- kaùña-kalpanà | tathà kaivalya-j¤ànasyàpi nairguõya-hetutvàd avai÷iùñyenodàharaõa-bhedàpravçtti÷ ca syàt | tasmàt svata eva nirguõaü bhagavaj-j¤ànam | ataeva - sàttvikaü sukham àtmotthaü viùayotthaü tu ràjasam | tàmasaü moha-dainyotthaü nirguõaü mad-apà÷rayam || [BhP 11.25.29] ity atra tat-sukhasyàpi nirguõatvaü vakùyate | ÷ravaõàdi-lakùaõa-kriyà- råpàyà api bhakteþ ÷u÷råùoþ ÷raddadhànasya vàsudeva-kathà-ruciþ syàn mahat-sevayà [BhP 1.2.13] ity uktyà tad-eka-nidànatvena nirguõatvam eva | nanu - madãyaü mahimànaü ca paraü brahmeti ÷abditam | vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || [BhP 8.24.38] iti | ÷rã-matsya-deva-vacanena brahma-j¤ànam api ÷rã-bhagavat-prasàdotthaü ÷råyate, tat kathaü tasya saguõatvam ? ucyate - brahma-j¤ànaü dvividhànàü jàyate | tatra bhagavad-upàsakànàm ànuùaïgikatvena brahmopàsakànàü svatantratvena | bhagavad-upàsakais tu bhagavac-chakti-råpayà bhaktyà ki¤cid-bhedenaiva gçhyate tac ca brahma-bhåtaþ prasannàtmà [Gãtà 18.54] ity- àdi-÷rã-gãtoktànusàreõa àtmàràmà÷ ca (page 61) munayaþ [BhP 1.7.10] ity àdy-anusàreõa ca bhagavataþ paràkhya-bhakti-parikaro bhavati | brahmopàsakais tu pårvavad abhedenaiva gçhyate | tat-phalasya nàtyantikaü vigaõayaty api te prasàdam [BhP 6.15.48] ity-ukta-di÷à parair àtyantikatvena matasyàpi parama-vidvadbhir àdçtatvàt | tathà bhakti-viruddhatvena svargàpavarga-narakeùv api tulyàrtha-dar÷inaþ [BhP 6.17.23] ity uktyà narakavad apavargasyàpi heyatvàt prasàdàbhàsa evàsau | sva-maty-anusàreõa prasàdatayà gçhyamàõas tan-mati-kalpitatvàt sa-guõa eva | tataþ kaivalya- j¤ànam api tathà | vi÷eùatas tasya sa-guõa-sambandhena janmàïgãkçtam asti | nanu antar bahi÷ ca karaõaü puruùasya guõamayam eva | tad-udbhavayor bhakti-råpayoþ kathaü nirguõatvam ? ucyate, j¤àna-÷aktiþ kriyà-÷aktir và na tàvaj jaóasya traiguõyasya dharme ghañasy eva | na ca cid-råpasyàpi jãvasya ã÷varàdhãna-÷aktitvenàmukhyatvàd devatàviùña-puruùasyevàtaþ paramàtma-caitanyasyeivety àyàtam | tathoktaü -- dehendriya-pràõa-mano-dhiyo'mã yad-aü÷a-viddhàþ pracaranti karmasu | [BhP 6.16.24] iti | tathà ca ÷rutiþ - pràõasya pràõa uta cakùuùa÷ cakùur uta ÷rotrasya ÷rotraü manaso mana iti na çte tat kriyate kiü ca nàre ity àdikà | [÷rotrasya ÷rotraü manaso mano yad vàco ha vàcaü sa u pràõasya pràõaþ | cakùuùa÷ cakùur atimucya dhãràþ pretyàsmàl lokàd amçtà bhavanti || KenaU 1.2||] tad evaü sati traiguõya-kàrya-pràdhànyena bhavantyau te guõamayatvenocyete | parame÷vara-pràdhànyena tu svato guõàtãte eva te | tad uktaü devàmçta-pànàdhyàye ÷rã-÷ukena -- yad yujyate'su-vasu-karma-mano-vacobhir dehàtmajàdiùu nçbhis tad asat pçthaktvàt | tair eva sad bhavati yat kriyate'pçthaktvàt sarvasya tad bhavati måla-niùecanaü yat || [BhP 8.9.29] iti | pçthaktvàt paramàtmetarà÷rayatvàt | apçthaktvàt tad-ekà÷rayatvàd ity arthaþ | ato yuktam eva j¤àna-kriyàtmikàyà hari-bhakter nirguõatvam | vi÷eùatas tasya bhakter guõa-sambandhena janmàbhàva÷ càïgãkçta iti na tu brahma-j¤ànasyeva guõa-sambandhena janma-bhàva iti | tato'sau bhaktis tasyàpi prãõanatvàdi-guõair udàhariùyate | yat tu ÷rã-kapila-devena bhakter api nirguõa-saguõàvasthàþ kathitàs tàþ punaþ puruùàntaþkaraõa-guõà eva tasyàm upacaryanta iti sthitam | tad evam abhipretya j¤àna-råpàyà bhakter nirguõatvam uktvà kriyà-råpàyà vyàcaùñe | tatràpy astu tàvat ÷ravaõa-kãrtanàdi-råpàyà bhagavat- sambandhena vàsa-màtra-råpàyà àha -- vanaü tu sàttviko vàso gràmo ràjasa ucyate | tàmasaü dyåta-sadanaü man-niketaü tu nirguõam || [BhP 11.15.24] vanaü vàsa iti tat-sambandhinã vasana-kriyety artho vànaprasthànàm iti j¤eyam | evaü gràmya iti gçhasthànàm | tàmasam iti duràcàràõàm | dyåta- sadanam ity upalakùaõam | man-niketam iti (page 62) mat-sevà-paràõàm iti ca | vanàdãnàü vàsena saha àyur ghçtam itivad ekàdhikaraõatvam | vanasya vçkùa-ùaõóa-råpasya rajas-tamaþ-pràdhànyàt | ataeva vivktatva-lakùaõa- tadãya-sàttvika-guõasyàpi tad-yugala-mi÷ratvena gauõatvam | vàsa-kriyàyàs tu sattvopapannatvàt tad-vardhanatvàc ca sàttvikatve mukhyatvam iti tasyà evàbhidheyatvam ucitam | ataeva gràmya iti taddhitànta eva pañhitaþ | evaü dyåta-sadanam ity atra ca vàsa-kriyaiva vivakùità | man-niketam ity atràpi | kintu bhagavat-sambandha-màhàtmyena niketasyàpi nirguõatvaü bhavet spar÷a-maõi-nyàyena tàdç÷atvaü tu tàdç÷a-bhakti-cakùurbhir evopalabdhavyam | diviùñhàs tatra pa÷yanti sarvàn eva caturbhujàn itivat | evam eva ñãkà ca - bhagavan-niketaü tu sàkùàt tad-àvirbhàvàn nirguõaü sthànam ity eùà | [136] evaü vàsa-màtrasya tàdç÷atvam uktvà sarvàsàm eva tat-kriyàõàü tàdç÷atvam àha -- sàttvikaþ kàrako'saïgã ràgàndho ràjasaþ smçtaþ | tàmasaþ smçti-vibhraùño nirguõo mad-apà÷rayaþ || [BhP 11.25.26] atra ca kriyàyàm eva tàtparyaü na tad-à÷rite dravye | sàttvika-kàrakasya ÷arãràdikaü hi guõatraya-pariõatam eva | [137] tad evaü kriyà-màtrasya tàdç÷atvam uktvà tat-pravçtti-hetu-bhåtàyàþ ÷raddhàyà apy àha - sàttviky àdhyàtmikã ÷raddhà karma-÷raddhà tu ràjasã | tàmasy adharme yà ÷raddhà mat-sevàyàü tu nirguõà || [BhP 11.25.27] adharmo'tra para-dharmaþ | anyat pårvavat | || 11.25 || ÷rã-bhagavàn || 133-137 || [138] ata àha dharmaü bhàgavataü ÷uddhaü traividyaü ca guõà÷rayam | [BhP 6.2.24] ÷uddhaü nirguõam iti | traividyaü veda-traya-pratipàdyaü guõà÷rayam iti | ñãkà ca - veda-÷abdenàtra karma-kàõóam evocyate evaü trayã-dharmam [Gãtà 9.21] ity àdeþ | || 6.2 || ÷rã-÷ukaþ || 138 || [139] ataeva bhakteþ ÷rã-bhagavat-svaråpa-÷akti-bodhakatvaü svayam-prakà÷atvam àha - yaj¤àya dharma-pataye vidhi-naipuõàya yogàya sàïkhya-÷irase prakçtã÷varàya | nàràyaõàya haraye nama ity udàraü hàsyan mçgatvam api yaþ samudàjahàra || [BhP 5.14.45] ya àrùabheyo bharato maraõa-samaye tatràpi mçga-÷arãre tad-vacana- janmàtyantàsambhàvàt sva-prakà÷atvam eva tasyàþ kãrtana-lakùaõàyà bhakteþ sidhyati | evaü gajendre'pi j¤eyam || || 5.14 || ÷rã-÷ukaþ || 139 || [140] parama-sukha-råpatvaü ca dç÷yate | tatra sàdhana-da÷àyàü ato vai kavayo nityam [BhP 1.2.12] ity àdau karmaõy asminn anà÷vàse [BhP 1.18.12] ity àdau ca tad-råpatvàbhivyaktir dar÷itaiva siddha-da÷àyàü tu sutaràü prakañãbhavati | yathà - (page 63) mat-sevayà pratãtaü te sàlokyàdi-catuùñayam | necchanti sevayà pårõàþ kuto'nyat kàla-viplutam || [BhP 9.4.67] atrànyasya kàla-viplutatvam iti sevàyàs tad-abhàve nirguõitvaü siddham | akàla-vipluta-sàlokyàdibhyo'ti÷aye kim uteti | || 9.4 || ÷rã-viùõur durvàsasam || 140 || [141] ÷rã-bhagavad-viùayaka-rati-pradatvam uktam | evaü nirjita-ùaó-vargaiþ kriyate bhaktir ã÷vare [BhP 7.7.33] ity àdinà | yat tu - astv evam aïga bhagavàn bhajatàü mukundo muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] ity uktyàpi tad-ratir na pràpyata iti ÷aïkyate tat khalv avivekàd eva | karhicid iti bhakti-yogàkhya-tad-rati-puruùàrthatàyàü ÷aithilye saty evety artha-làbhàt karhicid apy anuktatvàt asàkalye tu cic-canau ity amara-koùàc ca | tathà yady aticiram àvçttiþ syàt tadà ratim api dadàti - satyaü di÷aty arthitam arthito néõàm [BhP 5.19.24] ity àder iti ca karhicit-padena gamyate | bhakti-viùayaka- bhagavat-prãty-eka-hetutvam apy udàhçtam | nàlaü dvijatvaü devatvam [BhP 7.7.43] ity àdi | tathà càha -- manye dhanàbhijana-råpa-tapaþ-÷rutaujas- tejaþ-prabhàva-bala-pauruùa-buddhi-yogàþ | nàràdhanàya hi bhavanti parasya puüso bhaktyà tutoùa bhagavàn gaja-yåtha-pàya || [BhP 7.9.9] abhijanaþ sat-kula-janma | buddhir j¤àna-yogaþ | yogo'ùñàïgaþ || || 7.9 || ÷rã-prahlàdaþ ÷rã-nçsiüha-devam || 141 || [142] nanu nirati÷aya-nityànanda-råpasya bhagavataþ kathaü tayà sukham utpadyeta nirati÷ayatva-nityatvayor virodhàt | ucyate - ÷àstre khalu nirati÷ayànandatvaü nityatvaü ca bhagavataþ ÷råyate | bhakter api tathà tat-prãti-hetutvaü ÷råyate | tata evaü gamyate - tasya paramànandaika-råpasya sva-parànandinã svaråpa- ÷aktir yà hlàdinã nàmnã vartate prakà÷a-vastunaþ sva-para-prakà÷ana- ÷aktivat parama-vçtti-råpaivaiùà | tàü ca bhagavàn sva-vçnde nikùipann eva nityaü vartate | tat-sambandhena ca svayam atitaràü prãõàtãti | ataeva tasya prãti-råpasyàpi bhakti-prãõanãyatvam àha - yat-prãõanàd barhiùi deva-tiryaï- manuùya-vãrut-tçõam àviri¤càt | prãyeta sadyaþ sa ha vi÷va-jãvaþ prãtaþ svayaü prãtim agàd gayasya || [BhP 5.15.13] vi÷va-bãjaþ sarva-jãvana-hetuþ | devàdãnàü dvandvaikyam | prãtiþ sukha- råpo'pi || || 5.15 || ÷rã-÷ukaþ || 141 || ataeva tathàbhåtatvenàtmàràmasya pårõa-kàmasyàpi tasya kùudra-guõa-vastv api kalpata iti dçùñànenàha -- (page 64) tatropanãta-balayo raver dãpam ivàdçtàþ àtmàràmaü pårõa-kàmaü nija-làbhena nityadà | prãty-utphulla-mukhàþ procur harùa-gadgadayà girà pitaraü sarva-suhçdam avitàram ivàrbhakàþ || [BhP 1.11.4-5] atra ÷rã-dvàrakàyàü raver upahàra-råpaü dãpam àdçtavanto janà ivety arthaþ | evaü stutyàdikam api tat-prãõanatàm arhatãty àha prãtyeti | pitaram arbhakà iveti dçùñàntaþ | tasya prãtàvasàdhàraõa-guõa-vi÷eùam apy àha sarva-suhçdam iti | sarva-suhçttve liïgam avitàram iti | tathà àtmàràma- pårõa-kàmatve'pi tàdç÷asya sva-sambandhàbhimàni-prãti-mat-putràdiùu prãti-vi÷eùodayo yathà dç÷yate teùu taü prãtimantam ity arthaþ | evaü kalpataru-dçùñànte'pi bhagavato bhakti-viùayikà kçpà yathàrtham evopapadyate ye khalu shaja-tat-prãtim evàtmani pràrthayamànà bhajante tebhyas tad-dàna-yàthàrthyaasyàva÷yakatvàt | tasmàd asty evànanda- råpasyàpi bhaktàv ànandollàsa iti | || 1.11 || ÷rã-såtaþ || 143 || [144] evaü bhakti-råpàyàs tac-chakter jãve'bhivyaktau bhagavàn eva kàraõam | tad- indriyàdi-pravçttaau sa ca eveti | tasmiüs tayà jãvasyopakàràbhàsatvam eva | tathàpi bhaktànurajyad àtmatve bhagavataþ sva-kçpà-pràbalyam eva kàraõam iti vadan pårvàrtham eva sàdhayati - kiü varõaye tava vibho yad-udãrito'suþ saüspandate tam anu vàï-mana-indriyàõi | spandanti vai tanu-bhçtàm aja-÷arvayo÷ ca svasyàpy athàpi bhajatàm asi bhàva-bandhuþ || [BhP 12.8.40] he vibho | tava kim ahaü varõaye | tvat-kçpàlutàyàþ kiyantam aü÷aü varõayeyam ity arthaþ | yato yena tvayaiva udãritaþ prerito'suþ pràõaþ saüspandante pravartate, tam asum anu ca vàg-àdayaþ spandanti tatra hetur vai anvaya-vyatirekàbhyàü ÷rotrasya ÷rotram [KenaU 1.2] ity-àdi-÷rutibhya÷ ca tat-prasiddha ity arthaþ | na kevalaü pràkçtànàü tanu-bhçtàü kintu aja- ÷arvayo÷ ca | ataþ svasya mamàpi tathaiva | evaü saty api na kvacid api kasyàpi svàtantryam | tathàpi dàru-yantravat pravartitair api vàg-àdibhir bhajatàü puüsàü bhàvena svadattayaiva bhaktyà bandhur asãti | || 12.8 || màrkaõóeyaþ ÷rã-nara-nàràyaõau || 144 || [145] ÷rã-bhagavad-anubhava-kartçtve'nanya-hetutvam àha - ÷çõvanti gàyanti gçõanty abhãkùõa÷aþ smaranti nandanti tavehitaü janàþ | ta eva pa÷yanty acireõa tàvakaü bhava-pravàhoparamaü padàmbujam || [BhP 1.8.36] spaùñam || 1.8 || ÷rã-kuntã ÷rã-bhagavantam || 145 || [146] ÷rã-bhagavat-pràpakatvam àha - bhaktyoddhavànapàyinyà sarva-loka-mahe÷varam | sarvotpatty-apyayaü brahma kàraõaü mopayàti saþ || [BhP 11.18.45] (page 65) ñãkà ca - mahe÷varatve hetuþ sarvotpatty-apyayaü sarvasyotpatty- apyayau yasmàt tam | ataeva tat-kàraõaü màü brahma-svaråpaü vaikuõñha- nivàsinam | yad và brahmaõo vedasya kàraõaü màm upayàti sàmãpyena pràpnoti ity eùà | ÷rã-gãtàsu ca puruùaþ sa paraþ pàrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà [Gãtà 8.22] iti | || 11.18 || ÷rã-bhagavàn || 146 || [147] tathà manaso'py agocara-phala-dàne ÷rã-dhruva-caritaü pramàõaü parama- bhakti-saüvalita-sva-loka-dànàt | tad-va÷ãkàritvaü tådàhçtaü na sàdhayati màü yogo [BhP 11.14.20] ity àdi | tathà tat-padyànte bhaktyàham ekayà gràhyaþ ÷raddhayàtmà priyaþ satàm [BhP 11.14.21] iti | atraiva vivecanãyam | yadyapy asya vàkyasyaikàda÷a-caturda÷àdhyàya- prakaraõe sàdhya-sàdhana-bhaktyor aviviktatayaiva mahima-niråpaõam iti sàdhana-paratvaü durnirõeyaü, tathàpi phala-bhakti-mahima-dvàràpi sàdhana-mahima-paratvam eva yatredç÷am api phalaü bhavatãti | vadanti kçùõa ÷reyàüsi [BhP 11.14.1] ity àdi-pra÷nam àrabhya sàdhanasyopakràntatvàt | yathà yathàtmà parimçjyate'sau mat-puõya-gàthà- ÷ravaõàbhidhànaiþ | [BhP 11.14.26] ity àdinà tasyaivopasaühçtatvàc ca | vi÷eùas tu tatra bàdhyamàno'pi mad-bhakto [BhP 11.14.18] ity àdikaü dharmaþ satya-dayopetaþ [BhP 11.14.22] ity-àdy-anta-tadãyam ukta-prakaraõaü pràya- sàdhana-mahima-param eva | tatra bàdhyamàno'pi iti padyaü sàdhya-bhaktau jàtàyàü bàdhyamànatvàyogàt - dadhati sakçn manas tvayi ya àtmani nitya-sukhe na punar upàsate puruùa-sàra-haràvasathàn || [BhP 10.87.35] ity ukteþ | viùayàviùña-cittànàü viùõv-àve÷aþ sudårataþ | vàruõã-dig-gataü vastu vrajann aindrãü kim àpnuyàt || iti viùõu-puràõàc ca tan-mahima-paratvena gamyate | atraiva tad vakùyate - kathaü vinà roma-harùaü dravatà cetasà vinà | vinànandà÷ru-kalayà ÷udhyed bhaktyà vinà÷ayaþ || [BhP 11.14.23] ity anena, mad-bhakti-yukto bhuvanaü punàti [BhP 11.14.24] iti kaimutya-vàkyena ca sàdhya-bhakteþ saüskàra-hàritvam | tato viùayà eva bàdhyamànà bhavantãti | atha yathàgniþ susamçddhàrciþ [BhP 11.14.19] iti padyaü nàmàbhàsàdeþ sarva-pàpa-kùaya-kàritva-prasiddhes tat-param | atha na sàdhayati màü yogaþ ity etat sàrdha-padyaü yogàdãnàü sàdhana-råpàõàü pratiyogitvena nirdiùñatvàt ÷raddhà-sahàyatvena vidhànàc ca tat-param | sàdhyàyàü ÷raddhollekhaþ punar-ukta iti | yadyapi phala-bhakti-dvàraiva tad- va÷ãkàritvaü tasyàs tathàpy atra sàdhaka-råpàyà mukhyatvena pràtatvàt tatraivodàhçtam | kiü và - (page 66) astv evam aïga bhagavàn bhajatàü mukundo muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti nyàyena nàva÷aþ san premàõaü dadàtãti tasyà eva sàkùàt tad-guõakatvaü j¤eyam | atha dharmaþ satya-dayopetaþ [BhP 11.14.21] iti padyaü ca dharmàdi- sàdhana-pratiyogitvena nirde÷àt | sàdhya-bhakter evànyatràpi tat- phalatayodàhçtatvàc ca tat-param | yat tu kathaü vinà [BhP 11.14.22] ity àdikaü tac ca sàdhana-bhakti-phalasya ÷odhakatvàti÷aya-pratipàdanena tat-param iti | tasmàt sàdhv eva bàdhyamàno'pi [BhP 11.14.17] ity àdi-padyàni tat-prasaïge dar÷itàni | || 11.14 || ÷rã-bhagavàn || 147 || [148] tathàstu tasyàþ sàkùàd bhakteþ para-dharmatvàdikam | bhagavad-arpaõa- siddha-tad-anugatikasya laukika-karmaõo'pi para-dharmam udàhariùyate yo yo mayi pare dharmaþ [BhP 11.29.21] ity àdau | tathà pàpa-ghnatvàdikaü tasyàþ ÷ravaõàdinàpi bhavatãty uktaü ÷ruto'nupañhito dhyàtaþ [BhP 11.2.3] ity àdau | pàdme màgha-màhàtmye deva-dåta-vàkyaü ca - pràhàsmàn yamunà-bhràtà sàdaraü hi punaþ punaþ | bhavadbhir vaiùõavas tyàjyo viùõuü ced bhajate naraþ || vaiùõavo yad-gçhe bhuïkte yeùàü vaiùõava-saïgatiþ | te'pi vaþ parihàryàþ syus tat-saïga-hata-kilbiùàþ || iti | bçhan-nàradãye yaj¤amàly-upàkhyànànte - hari-bhakti-paràõàü tu saïginàü saïga-màtrataþ | mucyate sarva-pàpebhyo mahà-pàtakavàn api || [NàrP 1.36.61] iti | tataþ sutaràm evedam àdide÷a - jihvà na vakti bhagavad-guõa-nàmadheyaü ceta÷ ca na smarati tac-caraõàravindam | kçùõàya no namati yac-chira ekadàpi tàn ànayadhvam asato'kçta-viùõu-kçtyàn || [BhP 6.3.29] àstàü tàvat tàn ànayadhvam ity àdikenaitat pårva-dvitãya-padyenoktànàü mukunda-pàdàravinda-vimukhànàm ànayana-vàrtà | tathà te deva-siddhaþ [BhP 6.3.27] ity àdikena tat pårva-tçtãya-padyenoktànàü deva-siddha-parigãta- pavitra-gàthànàü sàdhånàü samadç÷àü bhagavat-paràõàü nikaña-gamana- niùedha-vàrtàpi | yad yasya jihvàpi ÷rã-bhagavato guõaü ca nàmadheyaü caikadà janma-madhye yadà kadàcid api na vakti | jihvàyà abhàve ceta÷ ca tac-caraõàravindam ekadàpi na smarati | cetaso vikùiptatve ÷ira÷ ca kçùõàya kçùõaü lakùãkçtya na namatãti | (page 67) ÷añhenàpi namaskàraü kurvataþ ÷àrïgadhanvine | ÷ata-janmàrjitaü pàpaü tat-kùaõàd eva na÷yati || iti skàndokta-mahimànaü namaskàraü na karoti tàn ànayadhvam | tatra hetur asataþ | asattve hetur akçta-viùõu-kçtyàn | yathà skànde revà-khaõóe ÷rã- brahmoktau - sa kartà sarva-dharmàõàü bhakto yas tava ke÷ava | sa kartà sarva-pàpànàü yo na bhaktas tavàcyuta || pàpaü bhavati dharmo'pi tavàbhaktaiþ kçto hare | niþ÷eùa-dharma-kartà vàpy abhakto narake hare | sadà tiùñhati bhaktas te brahmahàpi vimucyate || pàdme (?) ca - man-nimittaü kçtaü pàpam api kùemàya kalpate | màm anàdçtya dharmo'pi pàpaü syàn mat-prabhàvataþ || yuktaü caitat ÷ravaõaü kãrtanaü càsya [BhP 7.11.10] ity àdinà | mukha- bàhåru-pàdebhyaþ [BhP 11.5.2] ity àdinà | sarva-vidhi-niùedhàþ syuþ ity àdinà ca parama-nityatvàdi-pratipàdanàt | eùàü kãrtanàdãnàü trayàõàm api sukaràõàm abhàve pareùàü sutaràm evàbhàvo bhaved iti sàmànyenaiva viùõu-kçtya-rahitatvam uktam | jihvàdãnàü karaõa-bhåtànàm api kartçtvena nirde÷aþ puruùànicchayàpi yathà katha¤cit kãrtanàdikam àdatte | caraõàravindam iti vi÷eùàïga-nirde÷aþ ÷rã-yamasya bhakti-khyàpaka eva na tu tan-màtra-smaraõa-niyàmakaþ | atràbhaktànàm ànayanena bhaktànàm ànayanam eva vidhãyate | ànayanasyotsarga-siddhatvàt vaivasvataü saüyamanaü prajànàm iti ÷ruteþ | sakçn manaþ kçùõa-padàravindayor nive÷itaü tad-guõa-ràgi yair iha | na te yamaü pà÷a-bhçta÷ ca tad-bhañàn svapne'pi pa÷yanti hi cãrõa-niùkçtàþ || [BhP 6.1.19] ity atra tad-guõa-ràgãti vi÷eùaõaü tu teùàü tad-dçùñi-patha-gamana- sàmarthyasyàpi ghàtakaü tàdç÷a-tat-smaraõasya prabhàva-vi÷eùam eva bodhayatãti j¤eyam | yathaiva nàrasiühe - aham amara-gaõàrcitena dhàtrà yama iti loka-hitàhite niyuktaþ | hari-guru-vimukhàn pra÷àsmi martyàn hari-caraõa-praõatàn namaskaromi || [NçsiühaP 9.2] iti | tathaivàmçta-sàroddhàre skànda-vacanam - na brahmà na ÷ivàgnãndrà nàhaü nànye divaukasaþ | ÷aktàs tu nigrahaü kartuü vaiùõavànàü mahàtmanàm || iti || || 6.3 || ÷rã-yamas tad-dåtàn || 148 || [149] tathà sakçd-bhajanenaiva sarvam apy àyuþ saphalam ity udàhçtam eva ÷rã- ÷aunaka-vàkyena àyur harati vai puüsàm udyann astaü ca yann asau [BhP 2.3.17] ity àdi-granthena | evaü bhakty-àbhàsenàpy ajàmilàdeþ pàpaghnatvaü ca dç÷yate | tathà sarva-karmàdi-vidhvaüsa-pårvaka-parama-gati-pràptàv api svalàyàsenaiva bhakteþ kàraõatvaü ca ÷råyate | laghu-bhàgavate - vartamànaü ca yat pàpaü yad bhåtaü yad bhaviùyati | tat sarvaü nirdayaty à÷u govindànala-kãrtanàt || iti | (page 68) tathaiva ca tatra yathà katha¤cit tad-bhakti-sambandhasya kàraõatvaü dç÷yate | brahma-vaivarte - sa samàràdhito devo muktikçt syàd yathà tathà | anicchayàpi hçtabhuk saüspçùño dahati dvija || iti | skànde umà-mahe÷vara-saüvàde - dãkùà-màtreõa kçùõasya narà mokùaü labhanti vai | kiü punar ye sadà bhaktyà påjayanty acyutaü naràþ || bçhan-nàradãye- akàmàd api ye viùõoþ sakçt påjàü prakurvate | na teùàü bhava-bandhas tu kadàcid api jàyate || [NàrP 36.58] pàdme deva-dyuti-stutau - sakçd uccàrayed yas tu nàràyaõam atandritaþ | ÷uddhàntaþkaraõo bhåtvà nirvàõam adhigacchati || tathànyatra - samparkàd yadi và mohàd yas tu påjayate harim | sarva-pàpa-vinirmuktaþ prayàti paramaü padam || itihàsa-samuccaye ÷rã-nàrada-puõóarãka-saüvàde - ye nç÷aüsà duràcàràþ pàpàcàra-ratàþ sadà | te'pi yànti paraü dhàma nàràyaõa-padà÷rayàþ || lipyante na ca pàpena vaiùõavà vãta-kalmaùàþ | punanti sakalàn lokàn sahasràü÷ur ivoditaþ || janmàntara-sahasreùu yasya syàn matir ãdç÷ã | dàso'haü vàsudevasya sarvàn lokàn samuddharet || sa yàti viùõu-sàlokyaü puruùo nàtra saü÷ayaþ | kiü punas tad-gata-pràõàþ puruùàþ saüyatendriyàþ || ataeva - sakçd eva prapanno yas tavàsmãti ca yàcate | abhayaü sarvadà tasmai dadàmy etad vrataü hareþ || iti ca garuóa-puràõe | tathà càha - àpannaþ saüsçtiü ghoràü yan-nàma viva÷o gçõan | tataþ sadyo vimucyeta yad bibheti svayaü bhayam || [BhP 1.1.14] iti | spaùñam || 1.1 || ÷rã-÷aunakaþ || 149 || [150] tathà - na hi bhagavann aghañitam idaü tvad-dar÷anàn nçõàm akhila-pàpa-kùayaþ | yan-nàma sakçc chravaõàt pukka÷o'pi vimucyate saüsàràt || [BhP 6.16.44] spaùñam || 6.16 || citraketuþ ÷rã-saïkarùaõam || 150 || [151] ataevoktaü ÷rã-viùõu-dharmottare - jãvitaü viùõu-bhaktasya varaü pa¤ca dinàni vai | na tu kalpa-sahasràõi bhakti-hãnasya ke÷ave || iti | atra yat tçtãye garbha-sthasya jãvasya stutiþ ÷råyate | tasyaiva saüsàro'pi varõyate | tatrocyate jàty-ekatvenaika-varõanam iti | vastutas tu ka÷cid eva jãvo bhàgyavàn bhagavantaü stauti | sa ca (page 69) nistaraty api | na tu sarvasyàpi bhagavaj-j¤ànaü bhavati | tathà ca nairuktàþ pañhanti navame sarvàïga- sampårõo bhavatãti pañhitvàmçta÷ càhaü punar jàto jàta÷ càhaü punar mçtaþ ity àdi-tad-bhàvanà-pàñhàntaraü - avàï-mukhaþ pãóyamàno jantubhi÷ ca samanvitaþ | sàïkhya-yogaü samabhyaset puruùaü và pa¤caviü÷akam || tata÷ ca da÷ame màsi prajàyate ity àdi | atra puruùaü veti và÷abdàt kasyacid eva bhagavaj-j¤ànam iti gamyate | sarvàv apy avasthàsu bhakteþ samarthatvaü ca varõitam | bhede'py ekavad-varõanam anyatràpi dç÷yate | tçtãye yathà pàda-kalpa-sçùñi-kathane'pi ÷rã-sanakàdãnàü sçùñiþ kathyata iti | ñãkàyàü ca - brahma-kçta-sçùñi-màtra-kathana- sàmyenaikãkçtyor iyam iti yojitaü ÷rã-varàhàvatàravac ca | tatra prathama- manvantarasyàdau pçthivã-majjane brahma-nàsikàto'vatãrõaþ ÷rã-varàhas tàm uddharan hiraõyàkùeõa saügràmaü kçtavàn iti varõyate | hiraõyàkùa÷ ca ùaùñha-manvantaràvasàna-jàta-pràcetasa-dakùa-kanyàyà diter jàtaþ | tasmàt tathà varõanaü tad-avatàra-màtratva-pçthivã-majjana-màtratvaikya- vivakùayaiva ghañate tadvad atràpãti | ka÷cid evànyo jãvaþ stauty anyaþ saüsaratãty eva mantavyam | atra pårvavat parama-gati-pràptau bhakteþ paramparàkàraõatvaü ca dç÷yate | bçhan- nàradãye dhvajàropaõa-màhàtmye - yatãnàü viùõu-bhaktànàü paricaryà-paràyaõàþ | te dåtàþ sahasà yànti pàpino'pi paràü gatim || [NàradaP 1.20.73] ÷rã-viùõu-dharme - kalànàü ÷atam àgàmi samatãtaü tathà ÷atam | kàrayan bhagavad-dhàma nayaty acyuta-lokatàm || ye bhaviùyanti ye'tãtà àkalpàt puruùàþ kule | tàüs tàrayati saüsthàpya devasya pratimàü hareþ || dåtàn prati yamàj¤à ceyam - yenàrcà bhagavad-bhaktyà vàsudevasya kàrità | navàyutaü tat-kulajaü bhavatàü ÷àsanàtigam || iti | yathàha - triþ-saptabhiþ pità påtaþ pitçbhiþ saha te'nagha | yat sàdho'sya kule jàto bhavàn vai kula-pàvanaþ || [BhP 7.10.18] triþ-saptabhiþ pràcãna-kalpàgata-tadãya-pårva-janma-sambandhibhiþ pitçbhiþ saha asmin janmani hiraõyaka÷ipu-marãci-brahmàõa eva tat-pitara iti || || 7.10 || ÷rã-nçsiühaþ prahlàdam || 151 || [152] tathà bhakty-àbhàsasyàpi sarva-pàpa-kùaya-pårvaka-÷rã-viùõu-pada- pràpakatvaü yathà bçhan-nàradãye kokila-màninor madironmattayor dhçta- cãra-khaõóa-daõóayor jãrõa-bhagavan-mandire nçtyator dhvajàropaõa-phala- pràptyà tàdç÷atvaü jàtam | tathà vyàghatasya pakùiõaþ kukkura-mukha- gatasya tat-palàyana-vçttyà bhagavan-mandira-parikramaõa-phala-pràptyà tàdç÷atva-pràptir iti | kvacit tatra mahà-bhakti-pràpti÷ ca | yathà bçhan- nàradãya-puràõa ÷rã-prahlàdasya | tasya pràg-janmani ve÷yayà saha vivàdena ÷rã-nçsiüha-caturda÷yàü daivàd upavàsaþ sampanno jàgaraõaü ceti | tathà càha - yasyàvatàra-guõa-karma-vióambanàni nàmàni ye'su-vigame viva÷à gçõanti | te'naika-janma-÷amalaü sahasaiva hitvà saüyànty apàvçtàmçtaü tam ajaü prapadye || [BhP 3.9.15] (page 70) asuvagame'pãti tadànãntana-nàma-màtratvam a÷uddha-varõatvaü ca vya¤jitam | viva÷à iti tad-icchàü vinàpi kenacit kàraõàntareõàpãty arthaþ | va÷akàntau ity amaraþ | tàdç÷a-÷aktitve hetum àhàvatàreti | avatàràdi- sadç÷àni tat tulya-÷aktãnãty arthaþ | karma-vióambanàni tad-viùaya- prayuktàni giridharety àdãni tàny api | kim uta sàkùàt tan-nàmàni kçùõa- govindety-àdãnãty arthaþ | || 3.9 || brahmà ÷rã-garbhodaka-÷àyinam || 152 || [153] astu tàvat ÷uddha-bhakty-àbhàsasya vàrtà | aparàdhatvena dç÷yamàno'py asau mahà-prabhàvo dç÷yate | yathà viùõu-dharme bhagavan-mantreõa kçta- nija-rakùaü vipraü prati ràkùasa-vàkyaü - tvàm attum àgataþ kùiptau rakùayà kçtayà tvayà | tat-saüspar÷àc ca me brahman sàdhv etan manasi sthitam || kà sà rakùà na tàü vedmi vedmi nàsyàþ paràyaõam | kintv asyàþ saïgamàsàdya nirvedaü pràpitaþ param || iti | yathà và viùõu-dharmàdy-udàhçtàyàþ ÷rã-bhagavad-gçha-dãpa-tailaü pibantyàþ kasyà÷cin måùikàyà daivato mukhoddhçta-vartau dãpe samujjvalite sati mukha-dàhena maraõàt ràjãtvaü pràpya dãpa-dànàdi-lakùaõa-bhakti- niùñhà-pràptir ante parama-pada-pràpti÷ ca | yathà brahmàõóa-puràõe janmàùñamã-màhàtmye kçta-janmàùñamãkàyà dàsyà duþsaïgenàpi kasyacit tat-phala-pràptiþ | tathà ca bçhan-nàradãye tàdç÷a-duùñakàryàrtham api bhagavan-mandiraü màrjayitvà ka÷cid uttamàü gatim avàpa | na tv ãdç÷atvaü brahma-j¤ànasyàpi | yathoktaü brahma-vaivarte - dçùñaþ pa÷yed aharahaþ saü÷ritaþ pratisaü÷rayet | arcita÷ càrcayen nityaü sa devo dvija-puïgava || iti | yathà ca ÷rã-viùõu-dharme ÷rã-nàrada-vàkyam - tulasã-dala-màtreõa jalasya culukena ca | vikrãõãte svam àtmànaü bhaktebhyo bhakta-vatsalaþ || iti | tad ãdç÷aü màhàtmya-vçndaü na pra÷aüsà-màtram ajàmilàdau prasiddhatvàt | dar÷ità÷ ca nyàyàþ ÷rã-bhagavan-nàma-kaumudy-àdau | tathaiva nàmny arthavàda-kalpanàyàü doùo'pi ÷råyate tathàrtha-vàdo hari- nàmni [HBV 11.284] iti nàmàparàdha-gaõane | artha-vàdaü harer nàmni sambhàvayati yo naraþ | sa pàpiùñho manuùyàõàü niraye patati sphuñam || iti kàtyàyana-saühitàyàm | (page 71) man-nàma-kãrtana-phalaü vividhaü ni÷amya na ÷raddadhàti manute yad utàrtha-vàdam | yo mànuùas tam iha duþkha-caye kùipàmi saüsàra-ghora-vividhàrti-nipãóitàïgam || iti brahma-saühitàyàü bodhàyanaü prati ÷rã-parame÷varoktau | tato'ntarbhåta- nàmànusandhàneùv anyeùu tad-bhajaneùu ca sutaràm evàrtha-vàde doùo'vagamyate tad evaü yathàrtha eva tan-màhàtmye saty api yatra samprati tad-bhajane phalodayo na dç÷yate| kutracic chàstre ca puràtanànàm apy anyathà ÷råyate tatra nàmàrtha-vàda-kalpanà vaiùõavànàdaràdayo durantà aparàdhà eva pratibandha-kàraõaü vaktavyam | ataevoktaü ÷rã-÷aunakena -- tad a÷ma-sàraü hçdayaü batedaü yad gçhyamàõair hari-nàma-dheyaiþ | na vikriyetàtha yadà vikàro netre jalaü gàtra-ruheùu harùaþ || [BhP 2.3.24] iti | yathà pràyeõàdhunikànàm - brahmaõyasya vadànyasya tava dàsasya ke÷ava | smçtir nàdyàpi vidhvastà bhavat-sandar÷anàrthinaþ || [BhP 10.64.25] tad-ukta-rãtyàdhyavasita-bhakter api nçgasya jihvà na vakti [BhP 6.3.29] ity àdi-yama-vàkya-viruddhaü yama-loka-gamanaü pràptavato vinà càrthavàda- kalpanàmayaü bhàvaü ÷ruta-÷àstrasyàpi tasya satyàü tàdç÷a-màhàtmyàyàü bhaktau ÷rãmad-ambarãùàdivat sevàgrahaü parityajya dàna-karmàgraho na syàt | tàdç÷àparàdhe bhakti-stambha÷ ca ÷råyate | yathà pàdme nàmàparàdha-bha¤jana-stotre - nàmaikaü yasya vàci smaraõa-patha-gataü ÷rotra-målaü gataü và ÷uddhaü và÷uddha-varõaü vyavahita-rahitaü tàrayaty eva satyam | tac ced deha-draviõa-janatà-lobha-pàùaõóa-madhye nikùiptaü syàn na phala-janakaü ÷ãghram evàtra vipra || dehàdi-lobhàrthaü ye pàùaõóà gurv-avaj¤àdi-da÷àparàdha-yuktàs tan- madhya ity arthaþ | skànde prahlàda-saühitàyàü dvàrakà-màhàtmye - påjito bhagavàn viùõur janmàntara-÷atair api | prasãdati na vi÷vàtmà haris tasya påjàü dvàda÷a-varùikãm || dçùñvà bhàgavataü vipraü namaskàreõa nàrcayet | dehinas tasya pàpasya na ca vai kùamate hariþ || iti | evaü bahåny evàparàdhàntaràõy api dç÷yate | evam eva ÷rã-viùõu-puràõe ÷ata-dhanur nàmno ràj¤o bhagavad-àràdhana- tatparasyàpi veda-vaiùõava-nindakàlpa-sambhàùayaiva kukkuràdi-yoni- pràptir uktà | ataþ ÷u÷råùoþ ÷raddadhànasya [BhP 1.2.16] ity àdau àvçttir asakçd-upade÷àt [Vs 4.1.1] ity àdau ca puruùàõàü pràyaþ sàparàdhatvàbhi- (page 72) pràyeõaivàvçti-vidhànam | sàparàdhànàm àvçtty-apekùà coktà pàdme nàmàparàdha-bha¤jana-stotre nàmopalakùya - nàmàparàdha-yuktànàü nàmàny eva haranty agham | avi÷rànti-prayuktàni tàny evàrtha-karàõi ca || iti | etad-apekùayaiva trailokya-sammohana-tantràdàv aùñàda÷àkùaràder àvçtti- vidhànam | yathà - idànãü ÷çõu devi tvaü kevalasya manor vidhim | da÷a-kçtvo japen mantram àpat-kalpena mucyate || sahasra-japtena yathà mucyate mahatainasà | ayutasya japenaiva mahà-pàtaka-nà÷anam || ity àdi | tathà brahma-vaivarte nàmopalakùya - hanan bràhmaõam atyantaü kàmato và suràü piban | kçùõa kçùõety ahoràtraü saïkãrtya ÷ucitàm iyàt || ity àdi | atràparàdhàlambanatvenaiva vartamànànàü pàpa-vàsanànàü sahaivàparàdhena nà÷a iti tàtparyam | etàdç÷a-pratibandhopekùayaivoktaü viùõu-dharme - ràgàdi-dåùitaü cittaü nàspadaü madhusådane | badhnàti na ratiü haüsaþ kadàcit kardamàmbuni || na yogyà ke÷avaü stotuü vàg duùñà cànçtàdinà | tamaso nà÷anàyàlaü nendor lekhà ghanàvçtà || iti | siddhànàm àvçttis tu pratipadam eva sukha-vi÷eùodayàrthà | asiddhànàm àvçtti-niyamaþ phala-paryàpit-paryantaþ | tad-antaràye'paràdhàvasthiti- vitarkàt | yataþ kauñilyam a÷raddhà bhagavan-niùñhà-cyàvakas tv antaràbhinive÷o bhakti-÷aithilyaü sva-bhakty-àdi-kçta-mànitvam ity evam àdãni mahat-saïgàdi-lakùàõa-bhaktyàpi nivartayituü duùkaràõi cet tarhi tasyàparàdhasyaiva kàryàõi | tàny eva ca pràcãnasya tasya liïgàni | ataeva kuñilàtmanàm uttamam api nànopacàràdikaü nàïgãkaroti bhagavàn yathà dåtya-gato duryodhanasya | àdhunikànàü ca ÷ruta-÷àstràõàm aparàdha- doùena bhagavati ÷rã-gurau tad-bhaktàdiùu càntarànàdaràdàv api sati bahis tad-arcanàdy-àrambhaþ kauñilyam | ataevàkuñila-måóhànàü bhajanàbhàsàdinàpi kçtàrthatvam uktam | kuñilànàü tu bhakty-anuvçttir api na sambhavatãti | skànde ÷rã-parà÷ara-vàkye dç÷yate - apuõyavatàü loke måóhànàü kuñilàtmanàm | bhaktir bhavati govinde kãrtanaü smaraõaü tathà || iti | tad apekùayaivoktaü viùõu-dharme - satyaü ÷atena vighnànàü sahasreõa tathà tapaþ | vighnàyutena govinde néõàü bhaktir nivàryate || iti | ataevàha - taü sukhàràdhyam çjubhir ananya-÷araõair nçbhiþ | kçtaj¤aþ ko na seveta duràràdhyam asàdhubhiþ || [BhP 3.19.36] (page 73) spaùñam || 3.11 | ÷rã-såtaþ || 153 || [154] yathaiva bhagavad-bhaktà apy akuñilàtmano'j¤ànanugçhõanti na tu kuñilàtmano vij¤àn iti dç÷yate | yathà - dåre hari-kathàþ kecid dåre càcyuta-kãrtanàþ striyaþ ÷ådràdaya÷ caiva te'nukampyà bhavàdç÷àm | vipro ràjanya-vai÷yau và hareþ pràptàþ padàntikam ÷rautena janmanàthàpi muhyanty àmnàya-vàdinaþ || [BhP 11.5.5] ñãkà ca - tatra ye'j¤às te bhavad-vidhànàm anugràhyà ity àha dåra iti | j¤àna-bala-durvidagdhàs tv acikitsyatvàd upekùyà ity à÷ayetnàha vipra iti | ity eùà | || 11.5 || camaso nimim || 154 || [155] athà÷raddhà dçùñe ÷rute'pi tan-mahimàdau viparãta-bhàvanàdinà vi÷vàsàbhàvaþ | yathà duryodhanasyaiva vi÷varåpa-dar÷anàdàv api | ataeva yathà -- àpannaþ saüsçtiü ghoràü yan-nàma viva÷o gçõan [BhP 1.1.14] ityàdi ÷aunakasya, dantà gajànàü kuli÷àgra-niùñhuràþ [ViP 1.17.44] iti ÷rã- prahlàdasyànubhava-siddhaü na tathà sarveùàm | ãdç÷am ànuùaïgikaü phalaü tu ÷uddha-bhaktair bhagavan-mahima-khyàpanecchà yadi syàt tadaiveùyate na tu sva-rakùaõàya sva-mahima-dar÷anàya và | yathaivoktaü -- dantà gajànàü kuli÷àgra-niùñhuràþ ÷ãrõà yad ete na balaü mamaitat | mahà-vipat-pàta-vinà÷ano'yaü janàrdanànusmaraõànubhàvaþ || [ViP 1.17.44] ÷rã-parãkùit-prabhçtibhis tu tad api neùñaü, yathà - dvijopasçùñaþ kuhakas takùako và da÷atv alaü gàyata viùõu-gàthàþ || [BhP 1.19.15] || spaùñam | 1.19 || ràjà || 155 || [156] ataevàdhunikeùu mahànubhàva-lakùaõavatsu tad-adar÷ane'pi nàvi÷vàsaþ kartavyaþ | kutracid bhagavad-upàsanà-vi÷eùeõaiva tàdç÷am ànuùaïgikaü phalam udayate | yathà - yadaika-pàdena sa pàrthivàrbhakas tasthau tad-aïguùñha-nipãóità mahã | nanàma tatràrdham ibhendra-dhiùñhità tarãva savyetarataþ pade pade || [BhP 4.8.79] atra sarvàtmakatayaiva viùõu-samàvdhinà tàdçk phalam uditam | etàdç÷y upàsanà càsya bhàvi-jyotir-maõóalàtmaka-vi÷va-càlana-padopayogitayoditeti j¤eyam || ||| 4.9 || ÷rã-maitreyaþ || 156 || [157] atha bhagavan-niùñhà-cyàvaka-vastv-antaràbhinive÷o yathà - evam aghañamàna-manorathàkula-hçdayo mçga-dàrakàbhàsena svàrabdha- karmaõà yogàrambhaõato vibhraü÷itaþ sa yoga-tàpaso bhagavad-àràdhana- lakùaõàc ca | [BhP 5.8.26] iti | (page 74) sa ÷rã-bharataþ | atraivaü cintyaü bhagavad-bhakty-antaràyakaü sàmànyam àrabdha-karma na bhavitum arhati durbalatvàt | tataþ ^ràcãnàparàdhàtmakam eva tal labhyata indradyumnàdãnàm iveti || || 5.8 || ÷rã-÷ukaþ || 157 || [158] kecit tu sàdhàraõasyaiva pràrabdhasya tàdç÷eùu bhakteùu pràbalyaü tad- utkaõñhà-vardhanàrthaü svayaü bhagavataiva kriyata iti manyante | sà ca varõità mçga-dehaü pràptasya tasya | tathaiva ÷rã-nàradasya pårva-janmani jàta-rater api kaùàya-rakùaõam àha - hantàsmin janmani bhavàn mà màü draùñum ihàrhati | avipakva-kaùàyàõàü durdar÷o'haü kuyoginàm || [BhP 1.6.22] spaùñam || 1.6 || ÷rã-bhagavàn || 158 || [160] tad evam aparàdha-hetuka-tad-abhinive÷odàharaõaü gajendràdãnàü viùayàvasthàyàü kàryam | atha bhakti-÷aithilyaü yenàdhyàtmikàdi-sukha- duþkha-niùñhaivollasati | bhakti-tat-paràõàü tu tatrànàdaro bhavati | yathà sahasra-nàma-stotre - na vàsudeva-bhaktànàm a÷ubhaü vidyate kvacit | janma-mçtyu-jarà-vyàdhi-bhayaü càpy upajàyate || iti | yà tu sat-sàdhakasya manuùya-deha-rirakùiùà jàyate sàpy upàsanà-vçddhi- lobhena na tu deha-màtra-rirakùiùayeti | na tayà ca bhakti-tàtparya-hàniþ | tad evaü viveka-sàmarthya-yuktasyàpi bhakti-tàtparya-vyatireka-gamyaü tac- chaithilyaü madhye madhye rucyamànayà bhaktyà yad dårãkriyate tad- aparàdhàlambaname eveti gamyate | ataevàparàdhànumànàpravçtter måóhe càsamarthe càlpena siddhiþ samartheva | tatra dãna-dayàloþ ÷rã-bhagavataþ kçpà càdhikà pravartate | kiü ca viveka-sàmarthya-yukte smapraty api yo'paràdhàpàto bhavati so'tyanta- dauràtmyàd eva tad-viparãte tu nàtidauràtmyàd iti viduùaþ samarthasya ÷atadhanupo'ntaràyo'nanta-ravi-hita-bhagavad-upàsanasyàpi yukta eva | måóhànàü tu måùikàdãnàm aparàdhe'pi siddhis tathaiva yuktà | dauràtmyàbhàvena bhajana-svaråpa-prabhàvasyàparàdham atikramyodayàt | atha bhaktyàdi-kçtàbhimànatvaü càparàdha-kçtam eva vaiùõavàvamànàdi- laksaõàparàdhàntara-janakatvàt | yathà dakùasya pràktana-÷rã- ÷ivàparàdhena pràcetasatvàvasthàyàü ÷rã-nàradàparàdha-janmàpi dç÷yate | tad evaü yaþ sakçd bhajanàdinaiva phalodaya uktas tad yathàvad eva, yadi pràcãno'rvàcãno vàparàdho na syàt | maraõe tu sarvathà sakçd eva yathà katha¤cid api bhajanam apekùate, tatra hi tasyaiva sakçd api bhagavan-nàma- grahaõàdikaü jàyate, yasya pårvatra vàtra và janmani siddhena bhagavad- àràdhanàdinà tadànãü svãya-prabhàvaü prakañayatànantaram eva bhagavat- sàkùàtkàro gamyate | yaü yaü vàpi smaran bhàvaü tyajanty ante kalevaram | taü tam evaiti kaunteya sadà tad-bhàva-bhàvitaþ || [Gãtà 8.6] (page 75) iti ÷rã-gãtopaniùadbhyaþ | tato'paràdhàbhàvà tat-kùayàrthaü na tatràvçtty-apekùayà | yathàjàmilasya na tathà kçta-tan-nàma-÷ravaõàdãnàm api yama-dåtànàm | yathàha -- athàpi me durbhagasya vibudhottama-dar÷ane | bhavitavyaü maïgalena yenàtmà me prasãdati || [BhP 6.2.32] pårveõa maïgalena mahatà puõyeneti ñãkà ca | [160] vyatirekeõàha -- anyathà mriyamàõasya nà÷ucer vçùalã-pateþ | vaikuõñha-nàma-grahaõaü jihvà vaktum ihàrhati || [BhP 6.2.33] spaùñam || 6.2 || ÷rãmàn ajàmilaþ || 159-160 || [161] yat tu ÷rã-bharatasya mçga-÷arãraü tyajato nàmàni gçhãtvàpi ÷arãràntara- pràptis tatràpi sàkùàd-bhàva-pràptir eva tàdç÷ànàü hçdi sadàvirbhàvàt | evam ajàmilasya pårva-÷arãra-sthitàv api j¤eyam | tato maraõa-samaye sakçd- bhajanasyànantaram eva kçtàrthatva-pràpaõe vyabhicàro na syàt | ataevàha - etàvàn sàïkhya-yogàbhyàü sva-dharma-pariniùñhayà | bhagavaty acalo bhàvo yad bhàgavata-saïgataþ || [BhP 2.3.11] ñãkà ca - etàvàn eva janmano làbhaþ phalam | tam àha nàràyaõa-smçtir iti | sàïkhyàdibhiþ sàdhya iti teùàü svàtantryeõa làbhatvaü vàrayati | ante ca smçtiþ paro làbho na tan-mahimà vaktuü ÷akyate ity eùà | nàma-kaumudã-kàrai÷ càntima-pratyayo'bhyarhita ity uktam || || 2.1 || ÷rã-÷ukaþ || 161 || [162] ataevàjàmilasyànyadàpi putropacàritaü nàràyaõa-nàma gçhõataþ - prayàõe càprayàõe ca yan nàma smaratàü néõàm | sadyo na÷yati pàpaugho namas tasmai cid-àtmane || iti pàdma-deva-dyuti-stotrànusàreõa jarà-maraõa-da÷àyàm api sakala- ka÷mala-nirasanàni tava guõa-kçta-nàma-dheyàni [BhP 5.3.14] iti pa¤camokta- sthitàpi-÷abdena ca prathama-nàma-grahaõàd eva kùãõa-sarva-pàpasyàpi maraõe yan-nàma-grahaõaü tat-pra÷aüsaiva ÷råyate | tatràpy àvçttyà - athainaü màpanayata kçtà÷eùàgha-niùkçtam | yad asau bhagavan-nàma mriyamàõaþ samagrahãt || [BhP 6.2.13] ity àdi | a÷eùa-÷abdo'tra vàsanà-paryantaþ | agha-÷abda÷ càparàdha-paryanta iti | atra maraõe sarveùàü dainyàdayo'pi ÷rã-bhagavat-kçpàti÷aya-dvàram iti draùñavyam | || 6.1 || ÷rã-viùõu-dåtàþ yama-dåtàn || 162 || [163] tad evam adhikàri-vi÷eùaü pràpyaiva tat-tat-phalodayo draùñavyaþ | yathaiva pårvam udàhçtam | yathà ca jàta-ruciü pràpya -- (page 76) tava vikrãóitaü kçùõa nçõàü parama-maïgalam | karõa-pãyåùam àsàdya tyajanty anya-spçhàü janàþ || [BhP 11.6.44] ataevoktam - na krodho na ca màtsaryaü na lobho na ÷ubhà matiþ | bhavanti kçta-puõyànàü bhaktànàü puruùottama || iti || || 11.6 || ÷rãmad-uddhavaþ || 163 || [164] jàta-premàõaü pràpya - naiùàtiduþsahà kùun màü tyaktodam api bàdhate | pibantaü tvan-mukhàmbhoja- cyutaü hari-kathàmçtam || [BhP 10.1.13] spaùñam || 10.1 || ÷rã-ràjà || 164 || [165] vyàkhyàte yathà katha¤cid bhajana-samyag-bhajanàvçttã | tad evaü bhagavad- arpita-dharmàdi-sàdhyatvàt tàü vinànyeùàm aki¤citkaratvàt tasyàþ svata eva samarthatvàt sva-le÷ena svàbhàsàdinàpi paramàrtha-paryanta-pràpakatvàt sarveùàü varõànàü nityatvàt sàkùàd bhakti-råpaü tat-sàmmukhyam evàtràbhidheyaü vastv iti sthitam | iyam eva kevalatvàd ananyatàkhyà | ananyà÷ cintayanto màü ye janàþ paryupàsate | teùàü nityàbhiyuktànàü yogakùemaü vahàmy aham || ye'py anyadevatàbhaktà yajante ÷raddhayànvitàþ | te'pi màm eva kaunteya yajanty avidhipårvakam || [Gãtà 9.22-23] iti vàkya-dvaye'nvaya-vyatirekoktyà | ananyatvaü nàma hy anyopàsanà- ràhityena tad-bhajanam ucyate | ittham evàïgãkçtam -- api cet suduràcàro bhajate màm ananyabhàk [Gãtà 9.30] ity àdau | tasyà÷ ca mahà-durbodhatvaü mahà-durlabhatvaü coktam -- dharmaü tu sàkùàd bhagavat-praõãtaü na vai vidur çùayo nàpi devàþ [BhP 6.3.19] ity àdau, ye'bhyarthitàm api ca no nç- gatiü prapannà [BhP 3.15.24] ity àdau ca | tad evaü tasyàþ ÷ravaõàdi-råpàyàþ sàkùàd-bhakteþ sarva-vighna-nivàraõa- pårvaka-sàkùàd-bhagavat-prema-phaladatve sthite parama-durlabhatve ca saty anya-kàmanayà ca nàbhidheyatvam | tathà caturthe -- taü duràràdhyam àràdhya satàm api duràpayà | ekànta-bhaktyà ko và¤chet pàda-målaü vinà bahiþ || [BhP 4.24.55] iti | tan-màtrakàm anàyàü ca bhakter evàki¤canatvam akàmatvaü ca saüj¤àpitam | matto'py anantàt parataþ parasmàt svargàpavargàdhipater na ki¤cit | yeùàü kim u syàd itareõa teùàm aki¤canànàü mayi bhakti-bhàjàm || [BhP 5.5.25] iti ÷rã-çùabhadeva-vàkyàt | akàmaþ sarva-kàmo và ity àde÷ ca | tathà iyam evaikàntitety ucyate - ekàntino yasya na ka¤canàrthaü và¤chanti ye vai bhagavat-prapannàþ [BhP 8.3.20] iti gajendra-vàkyam | (page 77) evaü pralobhyamàno'pi varair loka-pralobhanaiþ | ekàntitvàd bhagavati naicchat tàn asurottamaþ || [BhP 7.9.55] iti nàrada-vàkyàc ca | ataevoktaü gàruóe - ekàntena sadà viùõau yasmàd eva paràyaõàþ | tasmàd ekàntinaþ proktàs tad-bhàgavata-cetasaþ || [GarP 1.231.14] iti | eùaivopadiùñà ÷rã-gãtopaniùatsu - bhaktyà tv ananyayà ÷akya aham evaüvidho'rjuna | j¤àtuü draùñuü ca tattvena praveùñuü ca parantapa || mat-karma-kçn mat-paramo mad-bhaktaþ saïga-varjitaþ | nirvairaþ sarva-bhåteùu yaþ sa màm eti pàõóava || [Gãtà 11.54-55] mat-karma ÷ravaõa-kãrtanàdi | aham eva paramaþ sàdhanatvena sàdhyatvena ca yasya | ataeva sàdhana-sàdhyàntara-saïga-vivarjita iti vyàkhyeyam | imàm eva bhaktim àha - tasmàd arthà÷ ca kàmà÷ ca dharmà÷ ca yad-apà÷rayàþ | bhajatànãhayàtmànam anãhaü harim ã÷varam || [BhP 7.7.48] yad-apà÷rayà yad-adhãnàþ | taü harim ity anvayaþ | anãhayà kàmanà- tyàgena | anãhaü tathaiva kàmanà-÷ånyam | icchàkàïkùà-spçhehàtçï ity amaraþ | || 7.7 || ÷rã-prahlàdo'sura-bàlakàn || 165 || [166] tathaivobhayoþ kàmanà-÷ånyatvaü svayam evàha - à÷àsàno na vai bhçtyaþ svàminy à÷iùa àtmanaþ | na svàmã bhçtyataþ svàmyam icchan yo ràti cà÷iùaþ || ahaü tv akàmas tvad-bhaktas tvaü ca svàmy anapà÷rayaþ | nànyathehàvayor artho ràja-sevakayor iva || [BhP 7.10.5] spaùñam || 7.10 || ÷rã-prahlàdaþ ÷rã-nçsiühadevam || 166 || [167] evam evàha - naivàtmanaþ prabhur ayaü nija-làbha-pårõo mànaü janàd aviduùaþ karuõo vçõãte | yad yaj jano bhagavate vidadhãta mànaü tac càtmane prati-mukhasya yathà mukha-÷rãþ || [BhP 7.9.11] ayaü prabhur àtmano mànaü janàn nija-bhaktàn na vçõãte necchati | tatra hetur nijasya bhaktasyaiva làbhena pårõaþ parama-santuùñaþ | hetv-antaraü karuõaþ påjàrthaü tat-prayàsàdàv asahiùõuþ | kathambhåtàj janàd aviduùaþ | pitur agre bàlakavat tasyàgre na ki¤cid api jànataþ | eùà svasya janaika-vargatvena dainyoktiþ yad và tad-àve÷enànyat ki¤cid api na jànata ity arthaþ | ubhayatra pakùe'pi tac ca tasya kàruõya-hetur iti bhàvaþ | tarhi kiü janas tasya påjàü na kuruta ity à÷aïkyàha yad iti | sa ca (page 78) jano yaü yaü mànaü bhagavate vidadhãta sampàdayati sa sarvo'py àtmàrtham eva | tat- sambhàvanà-màtreõaiva sva-sammànanàbhimananàt sukhaü manyamànas tan-mànaü karoty evety arthaþ | tat-sammàna-màtreõa sva-sammàna÷ ca | tad-eka-jãvanasya taj-janasya yukta eveti dçùñàntam àha - yathà mukhe yà ÷obhà kriyate tan-màtram eva pratimukhasya ÷obhaiva bhavati nànyad iti || || 7.9 || ÷rã-prahlàdaþ ÷rã-nçsiüham || 167 || [168] ataevàha - nàlaü dvijatvaü devatvam çùitvaü vàsuràtmajàþ | prãõanàya mukundasya na vçttaü na bahu-j¤atà || na dànaü na tapo nejyà na ÷aucaü na vratàni ca | prãyate'malayà bhaktyà harir anyad vióambanam || [BhP 7.7.51-52] amalayà niùkàmayà vióambanaü nañana-màtram | ataþ sakàma-bhaktasyàpi bhakter nañana-màtratvàt | yathà pareùàm api nañànàü kvacit tad- anukaraõaü tathaiveti | tatra sakàmatvam aihikaü pàralaukikaü ceti dvividhaü tat sarvam eva niùidhyate | ÷rã-nàgapatnã-vacanàdau na pàrameùñhyaü na mahendra-dhiùõyam ity àdinà | tasmàd vaivasvata-manu-putrasya pçùadhrasya tu mumukùor api ekàntitva-vyapade÷o gauõa eva boddhavyaþ | mà màü pralobhayotpattyà saktaükàmeùu tair varaiþ | tat-saïga-bhãto nirviõõo mumukùus tvàm upà÷ritaþ || [BhP 7.10.2] ity atra ÷rã-prahlàda-vàkye mumukùà tu kàma-tyàgecchaiva | yadi dàsyasi me kàmàn varàüs tvaü varadarùabha | kàmànàü hçdy asaürohaü bhavatas tu vçõe varam || [BhP 7.10.7] iti vakùamàõàt | bhakti-yogasya tat sarvam antaràyatayàrbhakaþ [BhP 7.10.1] iti ÷rã-nàradena pràg uktatvàc ca | evaü ÷rãmad-ambarãùasya yaj¤a-vidhànam api loka- saïgrahàrthakam eva j¤eyam | tam uddi÷yàpy ekànta-bhakti-bhàvenety uktam asti | tatra caihikaü niùkàmatvaü bhaktyà jãvikàpy upàrjanaü yat tad abhàva-mayam api boddhavyam | viùõuü yo nopajãvati it gàruóe ÷uddha- bhakta-lakùaõam | mauna-vrata-÷ruta-tapo-'dhyayana-sva-dharma- vyàkhyà-raho-japa-samàdhaya àpavargyàþ | pràyaþ paraü puruùa te tv ajitendriyàõàü vàrtà bhavanty uta na vàtra tu dàmbhikànàm || [BhP 7.9.46] iti ÷rã-prahlàda-vàkyavat | maunàdaya evàjitendriyàõàü vàrtà jãvanopàyà bhavanti | dàmbhikànàü tu vàrtà api bhavanti na và dambhasyàniyata- phalatvàd ity arthaþ | ataevoktaü - àràdhanaü bhagavata ãhamànà nirà÷iùaþ | ye tu necchanty api paraü te svàrtha-ku÷alàþ smçtàþ || [BhP 6.18.74] iti | (page 79) paraü mokùam apãti ñãkà ca | tasmàt sàdhåktaü nàlaü dvijatvam ity àdi | || 7.7 || ÷rã-prahlàdo'sura-bàlakàn || 168 || [169] tato'syà eva bhakteþ sarva-÷àstra-sàratvam àha - ÷ravaõaü kãrtanaü viùõoþ smaraõaü pàda-sevanam | arcanaü vandanaü dàsyaü sakhyam àtma-nivedanam || iti puüsàrpità viùõau bhakti÷ cen nava-lakùaõà | kriyeta bhagavaty addhà tan manye'dhãtam uttamam || [BhP 7.5.23-24] ÷ravaõa-kãrtane tadãya-nàmàdãnàü smaraõaü ca | pàda-sevanaü paricaryà | arcanaü vidhy-ukta-påjà | vandanaü namaskàraþ | dàsyaü tad-dàso'smãty abhimànam | sakhyaü bandhu-bhàvena tadãya-hità÷aüsanam | àtma- nivedanaü gavà÷vàdi-sthànãyasya sva-dehàdi-saïghàtasya tad-eka- bhajanàrthaü vikraya-sthànãyaü tasminn arpaõaü, yatra tad-bharaõa-pàlana- cintàpi svayaü na kriyate | udàhçtàni caitàni pràcãnaiþ | ÷rã-viùõoþ ÷ravaõe parãkùid abhavad vaiyàsakiþ kãrtane prahlàdaþ smaraõe tad-aïghri-bhajane lakùmãþ pçthuþ påjane | akråras tv abhivandane kapi-patir dàsye'tha sakhye'rjunaþ sarvasvàtma-nivedane balir abhåt kçùõàptir eùàü parà || [Padyàvalã 53] iti nava-lakùaõàni yasyàþ sà bhagavati tad-viùayikà | addhà sàkùàd-råpàü na tu karmàdy-arpaõa-råpà pàramparikã bhaktir iyam | tatràpi ÷rã-viùõàv evàrpità tad-artham evedam iti bhàvità | na tu dharmàrthàdiùv arpità | evambhåtà cet kriyate tadà tena kartrà yad adhãtaü tad uttamaü manya ity artham | tathà ca ÷rã-gopàla-tàpanã-÷rutiþ - bhaktir asya bhajanam | tad ihàmutropàdhi-nairàsyenaivàmuùmin manaþ- kalpanam | etad eva ca naiùkarmyam || [GTU 1.14] ataeva nava-lakùaõeti samuccayo nàva÷yakaþ | ekenaivàïgena sàdhyàvyabhicàra-÷ravaõàt | kvacid anyàïga-mi÷raõaü tu tathàpi bhinna- ÷raddhà-rucitvàt | tato nava-lakùaõa-÷abdena bhakti-sàmànyoktyà tan- màtrànuùñhànaü vidhãyata iti j¤eyam | tato nava-lakùaõatvaü càsyà anyeùàm apy aïgànàü tad-antarbhàvàd uktam || || 7.5 || ÷rã-prahlàdaþ sva-pitaram || 169 || [170] athàsyà aki¤canàkhyàyà bhakteþ sarvordhva-bhåmikàvasthitiþ | adhikàri- vi÷eùa-niùñhatvaü ca dar÷ayituü prakriyàntaram | tatra para-tattvasya vaimukhyasya parihàràya yathà-katha¤cit sàmmukhya-màtraü kartavyatvena labhyate | tac ca tridhà - nirvi÷eùa-råpasya tadãya-brahmàkhyàvirbhàvasya j¤àna-råpam | sa-vi÷eùa-råpasya ca tadãya-bhagavad-àkhyàvirbhàvasya bhakti-råpam iti dvayam | tçtãyaü ca tasya dvayasyaiva dvàraü karmàrpaõa- råpam iti | tad etat trayaü puruùa-yogyatà bhedena vyavasthàpayituü loke j¤àna-karma-bhaktãnàm evopàyatvaü nànyeùàm ity anuvadati -- (page 80) yogàs trayo mayà proktà néõàü ÷reyo-vidhitsayà | j¤ànaü karma ca bhakti÷ ca nopàyo'nyo'sti kutracit || [BhP 11.20.6] yogàþ upàyàþ | mayà ÷àstra-yoninà ÷reyàüsi mukti-tri-varga-premàõi | anena bhakteþ karmatvaü ca vyàvçttam | [171] teùvadhikàri-hetån àha dvàbhyàm - nirviõõànàü j¤àna-yogo nyàsinàm iha karmasu | teùv anirviõõa-cittànàü karma-yogas tu kàminàm || yadçcchayà mat-kathàdau jàta-÷raddhas tu yaþ pumàn | na nirviõõo nàti-sakto bhakti-yogo'sya siddhi-daþ || [BhP 11.20.7-8] iha eùàü madhye nirviõõàm aihika-pàralaukika-viùaya-pratiùñhà-sukheùu viraktànàm ata eva tat-sàdhana-bhåteùu laukika-vaidika-karmasu nyàsinàü tàni tyaktavatàm ity arthaþ | pada-dvayena dçóha-jàta-mumukùåõàm atràbhipretam | eùàü j¤àna-yogaþ siddhida ity uttareõànvayaþ | kàminàü tat- tat-sukheùu ràgiõàm ataeva teùu karmasu anirviõõa-cittànàü tàni tyaktam asamarthànàü karma-yogaþ siddhidaþ tat-saïkalpànuråpa-phaladaþ | atha te vai vidanty atitaranti na deva-màyàm [BhP 2.5.45] ity àdau tiryag-janà api ity anena bhakty-adhikàre karmàdivat jàtyàdi-kçta-niyamàtikramàt ÷raddhà-màtraü hetur ity àha yadçcchayeti | yadçcchayà kenàpi parama- svatantra-bhagavad-bhakta-saïga-tat-kçpà-jàta-maïgalodayena | yad uktaü ÷u÷råùoþ ÷raddadhànasya [BhP 1.2.16] ity àdi | tad etat padyaü svayam evàgre vyàkhyàsyate dvàbhyàü -- jàta-÷raddho mat-kathàsu nirviõõaþ sarva-karmasu veda duþkhàtmakaü kàmàn parityàge'py anã÷varaþ tato bhajeta màü prãtaþ ÷raddhàlur dçñha-ni÷cayaþ juùamàõa÷ ca tàn kàmàn duþkhodarkàü÷ ca garhayan || [BhP 11.20.27-28] kathety upalakùaõaü mat-kathàdiùu etad eva kevalaü paramaü ÷reya iti jàta- vi÷vàsaþ | ataevànyeùu karmasu udvignaþ kintu vartamàneùu pràcãna-puõya- karma-phala-bhàgeùu evambhåta ity àha vedeti | tatas tàn vedety-àdi-vyàkhyà | tàn na nirviõõo nàtisakta ity evaü-lakùaõàm avasthàü àrabhyaivety arthaþ | màü bhajeta madãyànanyàkhya-bhakty- adhikàrã syàt, na tu j¤ànavaj jàte samyag vairàgya eva tasyàþ svataþ ÷aktimattvenànya-nirapekùatvàd ity arthaþ anantaraü ca vakùyate -- tasmàn mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-àtmanaþ | na j¤ànaü na ca vairàgyaü pràyaþ ÷reyo bhaved iha || yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat | [BhP 11.20.31-32] ity àdi | na ca karma-nirveda sàpekùatvam àpatitam | sa tu bhakteþ sarvottamatva- vi÷vàsena svata eva pravartate | nirviõõa ity anuvàda-màtram | ataeva yadyapi j¤àna-karmaõor api ÷raddhàpekùàsty eva (page 81) tàü vinà bahir antaþ samyak pravçtty-anupapattes tathàpy atra ÷raddhà-màtrasya kàraõatvena vi÷eùatas tad-aïgãkàraþ | atràpi ca tad-apekùà pårvavat samyak-pravçtty- arthaiva, tàü vinà ananyatàkhya-bhaktis tathà na pravartate | kadàcit ki¤cit pravçttyà ca na÷yatãti | ataeva na nirviõõo nàtisaktaþ [BhP 11.20.8] ity asyànantaram api mat-kathà-÷ravaõàdau và [BhP 11.24.9] ity atra ÷raddhàyàü jàtàyàm eva karma-parityàgo vihitaþ | bhakti-màtraü tu tàü vinà siddhyati | sakçd api parigãtaü ÷raddhayà helayà và bhçguvara nara-màtraü tàrayet kçùõa-nàma | ity àdau | satàü prasaïgàn mama vãrya-saüvido bhavanti hçt-karõa-rasàyanàþ kathàþ | taj-joùaõàd à÷v apavarga-vartmani ÷raddhà ratir bhaktir anukramiùyati || [BhP 3.25.25] ity àdau ca tat-pårvato'pi tasyàþ phala-dàtçtva-÷ravaõàt | mriyamàõo harer nàma gçõan putropacàritam | ajàmilo'py agàd dhàma kim uta ÷raddhayà gçõan || [BhP 6.2.49} ity àdau tathà phala-dàtçtva-sauùñhava-÷ravaõàc ca | sà ca ÷raddhà ÷àstràbhidheyàvadhàraõasyaivàïgaü tad-vi÷vàsa-råpatvàt | tato nànuùñhànàïge pravi÷ati | bhakti÷ ca phalotpàdane vidhi-sàpekùàpi na syàd dàhàdi-karmaõi vahny-àdivat | bhagavac-chravaõa-kãrtanàdãnàü svaråpasya tàdç÷a-÷aktitvàt | tatas tasyàþ ÷raddhàdy-apekùà kutaþ syàt | ataþ ÷raddhàü vinà ca kvacin-måóhàdàv api siddhir dç÷yate ÷raddhayà helayà và ity àdau | helà tv aparàdha-råpàdy-abuddhi-pårvaka-kçtà ced dauràtmyàbhàve na bhaktyà bàdhyata ity uktam eva | j¤àna-bala-durvidagdhàdau tu tad- vaiparãtyena bàdhyate | yathà matsareõa nàmàdikaü gçhõàti veõe | kvacid vastu-÷aktir bàdhità dç÷yate | àrdrendhanàdau vahni-÷aktir iva | ÷raddhayopàhçtaü preùñhaü bhaktena mama vàry api | bhåry apy abhaktopahçtaü na me toùàya kalpate || [BhP 11.27.18] ity atra ÷raddhà-bhakti-÷abdàbhyàm àdara evocyate | sa tu bhagavat-toùa- lakùaõa-phala-vi÷eùasyotpattàvanàdara-lakùaõa-tad-vighàtakàparàdhasya nirasana-paraþ | tasmàt ÷raddhà na bhakty-aïgaü kintu karmaõy arthi- samartha-vidvat tàvad ananyatàkhyàyàü bhaktau adhikàri-vi÷eùaõam evety ataeva tad-vi÷eùaõatvenaivoktaü yadçcchayà mat-kathàdau jàta-÷raddhas tu yaþ pumàn [BhP 11.20.8] iti, jàta-÷raddho mat-kathàsu [BhP 11.20.27] iti ca | atra tàm àrabhyety arthena lyab-lope pa¤camy-antena tata iti padenànavadhika-nirde÷enàtmàràmatàvasthàyàm api sà keùàücit pravartata iti tasyàþ sàmràjyam abhipretam | anantaraü ca vakùyate na ki¤cit sàdhavo dhãràþ [BhP 11.20.34] iti | ataþ sàmràjya-j¤àpanayà tàü vinà karma-j¤àne api na sidhyata iti ca j¤àpitam | tad evam ananya-bhakty-adhikàre hetuü ÷raddhà- màtram uktvà sa yathà bhajet tathà ÷ikùayati sa ÷raddhàlur vi÷vàsavàn | prãto jàtàyàü rucàv àsaktaþ | dçóha-ni÷cayaþ sàdhanàdhyavasàya-bhaïga- rahitaþ san sahasà tyaktum (page 82) asamarthatvàt kàmàn juùamàõa÷ ca garhayaü÷ ca | garhaõe hetuþ - duþkhodarkàn ÷okàdi-kçd-uttara-kàlàn iti | atra kàmà apàpa-karà eva j¤eyàþ | ÷àstre katha¤cid apy anyànuvidhànàyogàt | pratyuta -- para-patnã-para-dravya-para-hiüsàsu yo matim | na karoti pumàn bhåpa toùyate ten ke÷avaþ || [ViP 3.8.14] iti viùõu-puràõa-vàkyàdau karmàrpaõàt pårvam eva tan-niùedhàt | atraiva ca niùkàma-karmaõy api yady anyan na samàcaret [BhP 11.20.10] iti vakùyamàõa-niùedhàt | karma-parityàga-vidhànena sutaràü duùkarma- parityàga-pratyàsatteþ | viùõu-dharme -- maryàdàü ca kçtàü tena yo bhinatti sa mànavaþ | na viùõu-bhakto vij¤eyaþ sàdhu-dharmàrcito hariþ || iti vaiùõaveùv api tan-niùedhàt | yat-pàda-sevàbhirucis tapasvinàm a÷eùa-janmopacitaü malaü dhiyaþ | sadyaþ kùiõoty anvaham edhatã satã yathà padàïguùñha-viniþsçtà sarit || [BhP 4.21.31] ity atra sadyaþ-÷abda-prayogeõa jàta-màtra-rucãnàm -- yadà necchati pàpàni yadà puõyàni và¤chati | j¤eyas tadà manuùyeõa hçdi tasya hariþ sthitaþ || iti viùõu-dharme | niyamena - vikarma ya cotpatitaü katha¤cid dhunoti sarvaü hçdi sanniviùñaþ [BhP 11.5.38] ity atràpi katha¤cit ÷abda-prayogeõa labdha-bhaktãnàü ca svatas tat-pravçtty-ayogàt | nàmno balàd yasya hi pàpa-buddhir na vidyate tasya yamair hi ÷uddhiþ iti pàdme nàmàparàdha-bha¤jana-stotràdau hari-bhakti- balenàpi tat-pravçttàv aparàdhàpàtàc ca | api cet suduràcàraþ [Gãtà 9.30] iti tu tad-anàdara-doùa-para eva, na tu duràcàratà-vidhàna-paraþ | kùipraü bhavati dharmàtmà [Gãtà 9.31] ity anantara-vàkye duràcàratàpagamasya ÷reyas tv anirde÷àd iti || || 11.20 || ÷rã-bhagavàn || 172 || [173] nanv evaü kevalànàü karma-j¤àna-bhaktãnàü vyvasthoktà | nitya-naimittikaü karma tu sarveùv àva÷yakaü, tarhi sàïkarye kathaü ÷uddhe j¤àna-bhaktã pravarteyàtàü tad etad à÷aïkya tayoþ karmàdhikàritàü vàrayati | tàvat karmàõi kurvãta na nirvidyeta yàvatà | mat-kathà-÷ravaõàdau và ÷raddhà yàvan na jàyate || [BhP 11.20.9] karmàõi nitya-naimittikàdãnãti ñãkà ca | ataeva - ÷ruti-smçtã mamaivàj¤e yas te ullaïghya vartate | àj¤à-cchedã mama dveùã mad-bhakto'pi na vaiùõavaþ || ity ukta-doùo'py atra nàsti àj¤à-karaõàt | pratyuta tayor api nirveda- ÷raddhayos tat-karaõa evàj¤à-bhaïgaþ syàt | yathà ca vyàkhyàtam àj¤àyaiva guõàn doùàn [BhP 11.11.32] ity asya (page 83) ñãkàyàü - bhakti-dàróhyena nivçttàdhikàratayà santyajyeti | nivçttàdhikàritvaü coktaü ÷rãkara-bhàjanena -- devarùi-bhåtàpta-nçõàü pitéõàü na kiïkaro nàyam çõã ca ràjan | sarvàtmanà yaþ ÷araõaü ÷araõyaü gato mukundaü parihçtya kartam || [BhP 11.5.41] iti teùàü na kiïkaraþ kintu ÷rã-bhagavata eva ity anadhikàritvam | kartaü kçtyam | kartaü bhedam ity arthe tato devatàdãnàü svàtantryam iti yàvat | evam evoktaü gàruóe - ayaü devo munir vandya eùa brahmà bçhaspatiþ | ity àkhyà jàyate tàvad yàvan nàrcayate harim || [GarP 1.235.20] na ca vikarma-pràya÷citta-råpaü karmàntaraü kartavyaü tasya tac-charaõasya vikarma-pravçtty-abhàvàt | katha¤cid àpatite'pi vikarmaõi tad- anusmaraõenaiva pràya÷cittasyàpy ànuùaïgika-siddhir ity apy uktam anantara-padyenaiva -- sva-pàda-målaü bhajataþ priyasya tyaktànya-bhàvasya hariþ pare÷aþ | vikarma yac cotpatitaü katha¤cid dhunoti sarvaü hçdi sanniviùñaþ || [BhP 11.5.42] iti | tyakto'nyatra devatàntare bhagavatãva bhàvo bhaktir yeneti vyàkhyeyam | atra karma-parityàga-hetutvenàbhidhànàt ÷raddhà-÷araõàpattyor aikàrthyaü labhyate, tac ca yuktam | ÷raddhà hi ÷àstràrtha-vi÷vàsaþ | ÷àstraü ca tad- a÷araõasya bhayaü tac-charaõasyàbhayaü vadati | tato jàtàyàþ ÷raddhàyàþ ÷araõàpattir eva liïgam | na ca vedàdãnàü tarpaõa-màtra-tàtparyeõàpi pçthak-pçthag-àràdhanaü kartavyam | yathà taror måla-niùecanena [BhP 4.31.12] ity àdau tat-paunaruktya-pràpteþ | na ca tyakta-karmaõo madhye vighna-sthagitàyàm api bhaktau tat-tyàgànutàpo yujyate - tyaktvà sva- dharmaü [BhP 1.5.17] ity-àdy-ukteþ | ÷rã-gãtàsu - sarva-dharmàn parityajya màm ekaü ÷araõaü vraja | ahaü tvà sarvapàpebhyo mokùayiùyàmi mà ÷ucaþ || [Gãtà 18.66] ity asya devarùi-bhåtàpta-néõàü [BhP 11.5.37] ity àdi-dvayenaikàrthyaü dç÷yate | ato bhakty-àrambha eva tu svaråpata eva karma-tyàgaþ kartavyaþ | parityajyety atra pari÷abdasya hi tathaivàrthaþ | gautamãye ca - na japo nàrcanaü naiva dhyànaü nàpi vidhi-kramaþ | kevalaü satataü kçùõa-caraõàmbhoja-bhàvinàm || [GautamãyaT 33.57] man-manà bhava mad-bhakto mad-yàjã màü namaskuru | [Gãtà 9.34] ity àdinà cànanyàm eva bhaktim upadide÷a | yathà viùõu-puràõe'pi bharatam uddi÷ya - yaj¤e÷àcyuta govinda màdhavànanta ke÷ava | kçùõa viùõo hçùãke÷ety àha ràjà sa kevalam | nànyaj jagàda maitreya ki¤cit svapnàntareùv api || [ViP ?] atra vacanàntarasyànavakà÷àt | sutaràm eva tad-vacanamaya-karmàntara- parityàgo'ïgãkçtaþ | katha¤cit (page 84) kriyamàõam api tan-nàmnaiva kçtam ity avagate÷ ca sarvatra tad-ãkùaõàc chuddha-bhaktitvam evàïgãkçtam | yathoktaü pàdme - sarva-dharmojjhità viùõor nàma-màtraika-jalpakaþ | sukhena yàü gatiü yànti na tàü sarve'pi dharmikàþ || [PadmaP 6.71.99] iti | tasmàn matàntareõàpy ucitaþ ÷raddhàvato'nanya-bhakty-adhikàraþ karmàdy- anadhikàra÷ ceti | kintu ÷raddhà-sad-bhàva eva kathaü jàyate iti vicàryam | tatra ca liïgatvena pårvaü ÷araõàpattir upadiùñaiva | yasmàc ca ÷araõàpattau vakùyamàõàni ànukålyasya saïkalpaþ ity àdãni liïgàni | tathà vyavahàra- kàrpaõyàdy-abhàvo'pi ÷raddhà-liïgaü j¤eyam | ÷àstraü hi tathaiva ÷raddhàm utpàdayati | ananyà÷ cintayanto màü ye janàþ paryupàsate | teùàü nityàbhiyuktànàü yoga-kùemaü vahàmy aham || [Gãtà 9.22] kiü ca ÷raddhàvataþ puruùasya bhagavat-sambandhi-dravya-jàti-guõa- kriyàõàü ÷àstre ÷råyamàõeùv aihika-vyavahàrika-prabhàveùv api na katha¤cid anà÷vàso bhavati | tatas tàsu pràkçta-dravyàdi-sàdhàraõa-dçùñyà doùa-vi÷eùànusandhànato na kadàcid apravçttiþ syàt | te ca tàdç÷a- prabhàvàþ -- akàla-mçtyu-÷amanaü sarva-vyàdhi-vinà÷anam | sarva-duþkhopa÷amanaü hari-pàdodakaü smçtam || [NàrP 37.16] ity àdayaþ | kecit tu tatra ÷raddhàvanto'pi svàparàdha-doùeõa samprati tat phalaü nodeùyatãti sthagitàyante | yat tu yaþ smaret puõóarãkàkùaü sa bàhyàbhyantara-÷uciþ ity àdau ÷raddadhànà api snànàdikam àcaranti | tat khalu ÷rãman-nàrada-vyàsàdi-sat-paramparàcàra-gauravàd eva | anyathà tad- atikrame'py aparàdhaþ syàt | te ca tathà maryàdàü lokasya kadarya-vçttyàdi- nirodhàyaiva sthàpitavanta iti j¤eyam | kiü ca, jàtàyàü ÷raddhàyàü siddhe vàsiddhau ca svarõa-siddhi-lipsor iva sadà tad-anugati-ceùñaiva syàt | siddhi÷ càtràntaþkaraõa-kàmàdi-doùa-kùaya-kàri- paramànanda-paramàkàùñhà-gàmi-÷rã-hari-sphuraõa-råpaiva j¤eyà | tasyàü svàrtha-sàdhanànupravçttau ca dambha-pratiùñhàdi-lipsàdi-maya-ceùñà- le÷o'pi na bhavati | na teùàü sutaràü j¤àna-pårvakaü mahad- avaj¤àdayo'paràdhà÷ càpatanti, virodhàd eva | ataeva citraketoþ ÷rã- mahàdevàparàdhaþ tasya sva-ceùñàntareõàcchanna-svabhàvasya bhàgavata- tattva-j¤ànàd eva mantavyaþ | yadi và ÷raddhàvato'pi pràrabdhàdi-va÷ena viùaya-sambandhàbhyàso bhavati | tathàpi tad-bàdhayà viùaya-sambandha- samaye'pi dainyàtmikà bhaktir evocchalità syàt | yathoktaü - juùamàõa÷ ca tàn kàmàn duþkhodarkàü÷ ca garhayet [BhP 11.14.17] ity atra bàdhyamàno'pi mad-bhaktaþ [BhP 11.14.18] ity àdau ca | api cet suduràcàraþ [Gãtà 9.30] ity-àdy-uktasyànanya-bhàktvena lakùità tu yà ÷raddhà sà khalu ye ÷àstra-vidhim utsçjya yajante ÷raddhayànvitàþ [Gãtà 17.1] itival loka-paramparà-pràptà, na tu ÷àstràvadhàraõa-jàtà | ÷àstrãya- ÷raddhàyàü tu jàtàyàü suduràcàratvàyogaþ syàt | para-patnã-para-dravya- [ViP 3.8.14] (page 85) ity-àdi-viùõu-toùaõa-÷àstra-virodhàt | maryàdàü kçtàü tena ity àdinà tad-bhaktatva-virodhàc ca | na tu sà duràcàratà tad-bhakti- mahima-÷raddhàkçtaiva | api-÷abdena duràcàratvasya heyatva-vya¤janàt | tathà kùipraü bhavati dharmàtmà ity-uttaràpratipatteþ | nàmno balàd yasya hi pàpa-buddhiþ ity àdinàparàdhàpàtàc ca | tataþ sà ÷raddhà na ÷àstrãya-bhakty-adhikàriõàü vi÷eùaõatve prave÷anãyà, kintu bhakti-pra÷aüsàyàm eva | tàdç÷yàpi ÷raddhayà bhakteþ sattva-hetutvaü na tu devàntara-yajanavat | ye ÷àstra-vidhim utsçjya [Gãtà 17.1] ity-àdàv evoktam anyàdç÷atvam iti | asyàþ ÷raddhàyàþ pårõatàvasthà tu brahma-vaivarte - kiü satyam ançtaü ceti vicàraþ sampravartate | vicàre'pi kçte ràjann asatya-parivarjanam | siddhaü bhavati pårõà syàt tadà ÷raddhà mahà-phalà || tad evaü-laksaõeùu ÷raddhotpatti-lakùaõeùu satsu vidhãyate | mat-kathà- ÷ravaõàdau và [BhP 11.20.9] ity àdi ca | ataevànadhikàry-adhikàri-viùayatva- vivakùayaiva ÷rã-bhagavan-nàradayor vàkye vyavatiùñhate - na buddhi-bhedaü janayed aj¤ànàü karma-saïginàm | joùayet sarva-karmàõi vidvàn yuktaþ samàcaran || [Gãtà 3.26] ity àdi | jugupsitaü dharma-kçte'nu÷àsataþ svabhàva-raktasya mahàn vyatikramaþ | yad-vàkyato dharma itãtaraþ sthito na manyate tasya nivàraõaü janaþ || [BhP 1.5.15] iti ca | evam ajita-vàkyaü ca tad-adhikàri-viùayam eva - svayaü niþ÷reyasaü vidvàn na vakty aj¤àya karma hi | na ràti rogiõo'pathyaü và¤chato'pi bhiùaktamaþ || iti | atra yadyapy adhikàritàyàü ÷raddhaiva hetuþ sà càj¤asya na sambhavatãti naitat tad-viùayaü syàt | tathàpi katham api pràcãna-saüskàra-vitarkeõa tad- adhikàritva-nirõayàn na doùa iti j¤eyam | anyathopadeùñur eva doùàpàtaþ syàt | a÷raddadhàne vimukhe'py a÷çõvati ya÷ copade÷aþ iti vakùyamàõàparàdha-÷ravaõàt | atha prakçtam anusaràmaþ | tad evaü yoga-trayaü tad-adhikàra-hetu÷ coktvà karmaõo'pi yathà bhagavat-sammukhya-råpatvaü syàt tathàha - sva-dharma-stho yajan yaj¤air anà÷ãþ-kàma uddhava | na yàti svarga-narakau yady anyan na samàcaret || asmiŸ loke vartamànaþ sva-dharma-stho'naghaþ ÷uciþ | j¤ànaü vi÷uddham àpnoti mad-bhaktiü và yadçcchayà || [BhP 11.20.12-13] anà÷ãþ kàmo'phala-kàmaþ | anyan niùiddh## | naraka-yànaü hi dvidhaiva bhavati vihitàntikramàn niùiddhàcaraõàd và | ataþ sva-dharma-sthatvàn niùiddha-varjanàc ca narakaü na yàti | aphala-kàmatvàn na svargam apãty arthaþ | kintv asmin loke asminn eva dehe anagho niùiddha-parityàgã | ataþ ÷ucir nivçtta-ràgàdi-malaþ | yadçcchayeti kevala-j¤ànàd api bhakte durlabhatàü dyotayatãty eùà |(page 86) atràphala-kàmatvaü kevale÷varàj¤à-buddhyà kurvàõatvam | atra j¤àni-saïge sati tan-màtratvam eva bhagavad-arpaõaü bhavet | bhakta-saïge tu satoùamayatvam ato yadçcchayeti pårvavad bhakta-saïga-tat-kçpà-lakùaõaü bhàgyaü bodhitam | yad uktam etàvàn eva yajatàm [BhP 2.3.11] ity àdi | tad evaü karmàrpaõa-kevala-j¤àna-kevala-bhaktayo'dhikàri-bhedena vyavasthàpitàþ | ataþ svàdhikàrànusàreõaiva sthàtavyam ity àha -- sve sve'dhikàre yà niùñhà sa guõaþ parikãrtitaþ [BhP 11.21.2] spaùñam | || 11.21 || ÷rã-bhagavàn || 175 || [176] tatra sàmmukhya-dvàra-bhåtasya karmaõaþ sàkùàt-sàmmukhya-råpa-j¤àna- bhakty-udaya-paryantatvàt svayam eva tàbhyàü nyakkàraþ | tatra sàkùàt- sàmmukhye ca nirvi÷eùa-sàmmukhyaü j¤ànam | sa-vi÷eùasyàpi tattvasya bhagavattvaü paramàtmatvaü ceti mukhyam àvirbhàva-dvayam iti | sa-vi÷eùa- sàmmukhya-råpàyà bhaktes tu mukhyaü bheda-dvayaü ca bhagavan- niùñhatvaü paramàtma-niùñhatvaü ca | tad etat trayaü tatra ÷rã-gãtàsåktam | tatra akùaraü brahma paramam [Gãtà 8.3] ity akùara-÷abdena pårvoktaü brahma | tat-sàmmukhya-råpaü j¤ànàtmakam upàsanaü cottaroktaü yathà - yad akùaraü veda-vido vadanti [Gãtà 8.11] ity àdi | yathà paramàtmànam api puruùa÷ càdhidaivatam [Gãtà 8.4] iti, adhiyaj¤o'ham evàtra dehe dehabhçtàü vara [Gãtà 8.4] iti ca, viràó vyaùñi-råpàdhiùñhàna-dvaya-bhedena bhinna- pràyam uktvà bhakti-rãti-dvayã tayor eka-pràyà dar÷ità | abhyàsa-yoga- yuktena [Gãtà 8.8] ity-àdinaikà | kavi-puràõam anu÷àsitàram [Gãtà 8.9] ity àdinànyà | tathà mat-÷abdokta-÷rã-kçùõàkhyasya bhagavad-bhakti-prakà÷a÷ càyam -- ananya-cetàþ satataü yo màü smarati nitya÷aþ | tasyàhaü sulabhaþ pàrtha nitya-yuktasya yoginaþ || [Gãtà 8.14] tad etat sàmmukhya-trayaü ÷rã-kapila-devenàpy uktam | j¤àna-màtraü paraü brahma paramàtme÷varaþ pumàn | dç÷y-àdibhiþ pçthag bhàvair bhagavàn eka ãyate || [BhP 3.32.26] iti | dç÷ir j¤ànaü pçthak paramparam anyàdç÷o bhàvo bhàvanà | yeùyu tathàvidhair j¤ànàdibhir eka eva paripårõa-svaråpa-guõaþ paraü brahmeyate paramàtmeyate bhagavàü÷ ceyate | tatra j¤ànena para-brahmatayà j¤àyate | bhakti-vi÷eùeõa paramàtmatayà pårõayà bhaktyà bhagavattayeti j¤eyam | para-brahmaõaþ svaråpa-lakùaõaü j¤àna-màtram iti paramàtmana ã÷varaþ pumàn iti | bhagavato bhagavàn ity eva | vivçtaü caitat sàmmukhya-trayaü bhagavat-paramàtma-sandarbhayoþ | brahmaõaþ tathàpi bhåman [BhP 10.14.6] ity àdinà | paramàtmanaþ kecit svadehàntar-hçdayàvakà÷e pràde÷a-màtraü puruùaü vasantam [BhP 2.2.8] ity àdinà | bhagavato bhakti-yogena manasi [BhP 1.7.4] ity àdinà ca | tathà ca yadyapi sàmmukhyatvenàvi÷iùñaü j¤ànàdi-trayam api tad vaimukhya-pratiyogi bhavet | tathàpi (page 87) ÷reyaþ-sçtiü bhaktim udasya te vibho [BhP 10.14.4] ity àdinà bhaktiü vinà kevala-j¤ànasyàki¤citkaratvàt tatràpi ca tasmàn mad-bhakti-yuktasya [BhP 11.20.31] ity àdau bhaktes tan- nirapekùatvàt yat karmabhir yat tapasà [BhP 11.20.32] ity àdàv ànusaïgika- sarva-phalatvàc ca j¤ànam api nyakkçtam | tato'va÷iùñàyàü sa-vi÷eùopàsana-råpàyàü, bhaktau ca ÷rã-viùõu-råpam abahu-manyamànàþ kecin niràkàre÷varasya vopàsanàü yàü manyante sàpi nyakkçtàsti | yato hiraõyaka÷ipor api nitya àtmàvyayaþ ÷uddhaþ [BhP 7.2.18] ity àdi-tad-vàkyena yadçcchaye÷aþ sçjatãdam avyayaþ [BhP 7.2.34] ity-àdi-tad- udàhçtetihàsa-vàkyena tat-kçta-brahma-stavena ca brahma-j¤ànaü niràkàre÷vara-j¤ànam anyàkàre÷vara-j¤ànaü tasyàstãti varõyate | ÷rã-viùõau devatà-sàmànya-dçùñer nindyate ca sa iti | tathànyatràhaügrahopàsanà ca nyakkçtà, pauõóraka-vàsudevàdau yadubhir iva ÷uddha-bhaktair upahàsyatvàt | sàlokya-sàrùñi-sàråpya- [BhP 3.29.11] ity-àdiùu tat-phalasya heyatayà nirde÷àt | tad uktaü ÷rã-hanumatà ko måóho dàsatàü pràpya pràbhavaü padam icchati iti | tad etat sarvam abhiprety niùki¤canàü bhaktim eva tàdç÷a-bhakta-pra÷aüsà-dvàreõa sarvordhvam upadi÷ati, na ki¤cit sàdhavo dhãrà bhaktà hy ekàntino mama | và¤chanty api mayà dattaü kaivalyam apunar-bhavam || [BhP 11.20.34] ñãkà ca - dhãrà dhãmanto yato mamaikàntino mayy eva prãti-yuktàþ | ato mayà dattam api na gçhõanti, kiü punar vaktavyaü na và¤chantãty arthaþ | apunar-bhavam àtyantika-kaivalyam ity eùà | ãdç÷àm ekàntinàm eva parama-mahimà gàruóe -- bràhmaõànàü sahasrebhyaþ satra-yàjã vi÷iùyate | satra-yàji-sahasrebhyaþ sarva-vedànta-pàragaþ || sarva-vedànta-vit-koñyàü viùõu-bhakto vi÷iùyate | vaiùõavànàü sahasrebhyaþ ekànty eko vi÷iùyate || iti | yasmàd evaü sarvànandàtikrama-liïgena paramànanda-svaråpàsau bhaktis tasmàt tatra svabhàvata eva pravçttir guõaþ | tathàbhåtàm api tan-màdhurãü svadoùeõànubhavitum asamarthànàü tu kevala-vidhi-niùedha-sambhava-guõa- doùa-dçùñyaivapravçttir api pårvàpekùayà doùa eva | yathoktam etat pårvàdhyàye ÷amo man-niùñhatà-buddhiþ [BhP 11.19.33] ity àdau, sàkùàd- bhakter api vidhànàvidhànayor guõa-doùatàü kiü varõitena bahunà [BhP 3.29.11] ity antena granthena pratipàdya guõa-doùa-dç÷ir doùo guõas tåbhaya- varjitaþ [BhP 11.19.43] iti | ataeva labdha-tan-màdhuryànubhàvanàü tad-vidhi- niùedha-kçta-guõa-doùau nas ta evety àha na mayy ekànta-bhaktànàü guõa- doùodbhavà guõàþ [BhP 11.20.36] | ñãkà ca -- guõa-doùair vihita-pratiùiddhair udbhavà yeùàü te guõàþ puõya- pàpàdaya ity eùà | || 11.20 || ÷rã-bhagavàn || 177 || [178] iyam aki¤canàkhyà bhaktir eva jãvànàü svabhàvata ucità | svàbhàvika-tad- à÷rayà hi jãvàþ | sa kàraõaü kàraõàdhipàdhipaþ iti ÷ruteþ | aü÷atve'pi bahiraïgava-svãkàràt tad-à÷rayatvaü sårya-maõóala-bahir-àtapa- paramàõånàm iva | ataeva pàdmottara-khaõóe praõava-vyàkhyàne - (page 88) akàra÷ càpy u-kàra÷ ca ma-kàra÷ ca tataþ param | veda-trayàtmakaü proktaü praõavaü brahmaõaþ padam ||22|| akàreõocyate viùõuþ ÷rãr ukàreõa cocyate | ma-kàras tv anayor dàsaþ pa¤caviü÷aþ prakãrtitaþ || [PadmaP 6.226.22-23] ante ca-bahagavac-cheùa-råpo'sau ma-kàràkhyaþ sa-cetanaþ iti | tathà -- avadhàraõa-vàcy evam u-kàraþ kai÷cid ucyate | ÷rã÷ ca tat-pakùa-pàtitvàd a-kàreõaiva cocyate | bhàskarasya prabhà yadvat tasya nityànapàyinã || [PadmaP 6.226.29-30] ity àdi | ataeva ÷rã-vaiùõavànàü praõava eva mahà-vàkyam iti sthitam | tathàùñàda÷àkùara-vyàkhyàne - ÷rãmate viùõave tasmai dàsyaü sarvaü karomy aham | de÷a-kàlàdy-avasthàsu sarvàsu kamalàpateþ || iti svaråpa-saüsiddhaü sukhaü dàsyam avàpnuyàt | evaü viditvà mantràrthaü tad bhaktiü samyag àcaret || dàsa-bhåtam idaü tasya jagat sthàvara-jaïgamam | ÷rãman-nàràyaõaþ svàmã jagatàü prabhur ã÷varaþ || [PadmaP 6.226.36-38] iti | tad etad àhuþ - sva-kçta-pureùv amãùv abahir-antara-saüvaraõaü tava puruùaü vadanty akhila-÷akti-dhçto'ü÷a-kçtam | iti nç-gatiü vivicya kavayo nigamàvapanaü bhavata upàsate'ïghrim abhavaü bhuvi vi÷vasitàþ || [BhP 10.87.20] svayena tvà kçteùu pareùu deheùu vartamànaü puruùaü janaü tavaivàü÷a- råpeõa kçtaü nitya-siddhaü vadanti | tatràkhila-÷akti-dhçtas tava ity uktvà tad- akhila-÷akti-guõàntaþ-pàti-jãvàkhya-tañastha-÷akti-vi÷iùñasyaiva tavàü÷o na tu svaråpa-÷akti-vi÷iùñasya kevala-svaråpasyety àyàtam | tato måla-maõóala- sthànãya-tvad-à÷rayakas tvadevajãvana÷ càsau jãva iti tattvaü vivicya j¤àtvà kavayaþ paõóitàþ vi÷vasitàþ ÷raddadhànà bhavata evàïghrim upàsate | vi÷vàse hetur nigamàvapanaü sakala-veda-bãjojjãvanaikà÷raya-ksetraü ÷àstra- yonim ity arthaþ | ato nityatvà÷rayaika-jãvanànàm api teùàü tvad- vaimukhyena yat saüsàra-duþkhaü bhavati tad api svayam eva palàyata ity àhuþ abhavam iti | na vidyate bhavaþ saüsàro yatreti | athavà bhajanãyasya nityatvena bhakter apy ana÷varatvaü pratipàdayanti abhavaü janma-rahitam aïghrim iti | tasmàd aki¤cànàkhyà bhaktir eva sarvordhvam abhidheyà || || 10.87 || ÷rutayaþ ÷rã-bhagavantam || 178 || [179] atha tasyà eva prakàràntareõa sthàpanàya prakaraõàntaraü yàvat-tal-lakùaõa- prakaraõam | tad evaü parama-durlabha-svaråpaü parama-durlabha-phalaü càki¤canàkhya-sàkùàd-bhakti-råpaü sàmmukhyaü kathaü syàd iti vaktuü sàmmukhya-màtrasya nidànam upalakùayati | (page 89) bhavàpavargo bhramato yadà bhavej janasya tarhy acuta sat-samàgamaþ | sat-saïgamo yarhi tadaiva sad-gatau paràvare÷e tvayi jàyate matiþ || [BhP 10.51.53] yadà bhramataþ saüsarato bhavàpavargo bhavet sampràpta-kàlaþ syàt, tadà sat-saïgamo bhavet | tadà bhavàpavargo bhaved iti vaktavye vaiparãtyena nirde÷as tatra sat-saïgamasya ÷rãghratayàva÷yakatayà ca hetutà-vivakùayà tathoktaü nalakåvara-maõigrãvau prati ÷rã-bhagavatà -- sàdhånàü sama-cittànàü sutaràü mat-kçtàtmanàm | dar÷anàn no bhaved bandhaþ puüso'kùõoþ savitur yathà || [BhP 10.10.41] iti | ataevàti÷ayokti-nàmàlaïkàrasya caturtho bhedo'yam ity àlaïkàrikàþ | tad uktaü tad-vivçttau - caturthã sà kàraõasya gadituü ÷ãghra-kàritàm | yà hi kàryasya pårvoktiþ iti | tatra hetur yarhi yadà sat-saïgamasya daiva-paràvare÷e tvayi matir bhavati tad-vaimukhya-karàn àdi-siddha-taj-j¤àna-saüsargàbhàvànte tat- sàmmukhyakaraü taj j¤ànaü jàyata ity arthaþ | ataevoktaü ÷rã-vidureõa - janasya kçùõàd vimukhasya daivàd adharma-÷ãlasya suduþkhitasya | anugrahàyeha caranti nånaü bhåtàni bhavyàni janàrdanasya || [BhP 3.5.3] iti | atra daivàt pràcãna-karmaõo hetos tadàve÷àd adharma-÷ãlasya bhagavad- dharma-rahitasyety arthaþ | måla-padye yarhi yadeti nirde÷àn na kàla- vilambena | tatra caivakàràn nànyadà kadàcid apãty arthaþ | tena tan-matau hetuþ sad-gatau yatra yatrasantaþ saïgacchante tatra tatra gatiþ sphuraõaü yasya tasmiüs tvayãti | tathà ca itihàsa-samuccaye - yatra ràgàdi-rahità vàsudeva-paràyaõàþ | tatra sannihito viùõur nçpater nàtra saü÷ayaþ || iti | satàü gatàv ity atra vyàkhàne'pi asatàü tv asau na gatiþ | atas tad- dvàraivànyeùàü tal-làbho yukta iti pårvavad eva | piïgalàyà api sat-saïge videhànàü pure hy asminn aham ekaiva måóha-dhãþ [BhP 11.8.33] ity atra vyakto'sti | ñãkà ca - sat-saïgatau satyàm apy aho me moha ity àha videhànàm iti ity eùà | tad evaü yatra nopalabhyate sat-saïgas tatràpy àdhunikaþ pràktano và pàrampariko vànumeya eva | atra kçta-÷rã-nàradàdi-dar÷anàder api devatàdeþ ÷rã-nalakåvaràdivattàdç÷atva-pràptir na ÷råyata ity ata evaü vivecanãyam | yadyapy aparàdha-sad-bhàvo vartate puruùe tadà tad-doùeõa satsu niràdaràõàü sàdhàraõa-puõyàdi-dçùñãnàü ca tad-doùa-÷ànty-arthaü sat-saïgasya bhagavat-sàmmukhya-kàraõatve'pi tat-kçpà-sàhàyyam apekùate | niraparàdhatve sati tat-saïgenaiva jàta-paramottama-dçùñãnàü teùu mano'vadhànàbhàve'pi sat-saïga-màtraü tat-kàraõam iti | ataþ sàparàdhàn evàdhikçtyoktam ajàn aja-devaiþ -- (page 90) tàn vai hy asad-vçttibhir akùibhir ye paràhçtàntar-manasaþ pare÷a | atho na pa÷yanty urugàya nånaü ye te padanyàsa-vilàsa-lakùyàþ || [BhP 3.5.44] te tava pada-nyàsa-vilàsa-kùaõyàþ sambandhio ye bhaktà ity arthaþ | te tàn nånaü pràyo na pa÷yanti na kçpà-dçùñi-viùayãkurvantãty arthaþ | kàn ? ya asad-vçttibhiþ sàparàdha-ceùñair akùibhir indriyaiþ para-kçtàntarmanaso dårãkçtàntarmukha-citta-vçttayo bahirmukhà ity evaü vyàkhyànam atràpy anusandheyam | atra sàdhàraõàsad-vçttitvaü na gçhyate | sarvasya tat-kçpàyàþ pràk tathàbhåtatvàt | janasya kçùõàd vimukhasya daivàd [BhP 3.5.3] ity àdika-viùayaü syàd iti tasmàd aparàdhàsad-vçttau teùàü kçpà pravartata eva | katha¤cid aparàdhàbhàvena tad-apravçttàv api saïga-màtreõaiva teùàü sammatiþ syàt | yatra tu sàparàdhe'pi svairatayaiva kçpàü kurvanti tasyaiva tan-matiþ syàn nànyasya nalakåvaravat sàdhàraõa-devatàvac ceti | tathà ÷rã- bharatasya rahågaõe yathà coparicara vasor vçttaü viùõu-dharme-sa hi deva- sàhàyyàyaiva daityàn hatvà virajya ca bhagavad-anudhyànàya pàtàlaü ca praviùñavàn | taü ca nivçttam api hantuü labdha-cchidrà daityàþ samàgatya tat-prabhàveõodyata-÷astrà evàtiùñhan | tata÷ ca vyarthodyamàþ punaþ ÷akropade÷ena taü prati pàùaõóa-màrgam upadi÷anto'pi jàtayà tat-kçpayà bhagavad-bhaktà babhåvuþ [ViDhP 3.346] iti | ata uktaü viùõu-dharma eva -- aneka-janma-saüsàra-racite pàpa-samuccaye | nàkùãõe jàyate puüsàü govindàbhimukhã matiþ || iti | nanu, naitàn vihàya kçpaõàn vimumukùa eko nànyaü tvad asya ÷araõaü bhramato'nupa÷ye || [BhP 7.9.44] ity evaü ÷rã-prahlàdasya sarvasminn api saüsàriõi kçpà jàtà tarhi kathaü na sarva-muktiþ syàt ? ucyate, jãvànàm anantatvàn na te sarve manasi tasyàråóhà yàvanto dçùñvà ÷rutàs tac- cetasyàråóhàs tàvatàü tat-prasàdàd bhaviùyaty eva mokùaþ | naitàn ity etac- chabda-prayogàt | ye cànye teùàm api tat-kãrtana-smaraõa-màtreõaiva kçtàrthatàvaraü svayam eva kçpayà dattavàn ÷rã-nçsiüha-devaþ -- ya etat kãrtayen mahyaü tvayà gãtam idaü naraþ | tvàü ca màü ca smaran kàle karma-bandhàt pramucyate || [BhP 7.10.14] iti | yas tvàü kãrtayed api kiü punas tvaü yàn kçpayà smarasãti bhàvaþ | tasmàt sàdhåktaü bhavàpavargo bhramato yadà bhaved iti | || 10.51 || mucukundaþ ÷rã-bhagavantam || 179 || [180] tataþ sat-saïgasyaiva tatra nidànatvaü siddham | tac ca yuktam anàdi-siddha- taj-j¤ànamaya-tad-vaimukhyavatàm | anyathà hi tad-asambhavaþ | tad uktam -- tarko'pratiùñhaþ ÷rutayo vibhinnà nàsàv çùiþ yasya mataü na bhinnam | dharmasya tattvaü nihitaü guhàyàü mahàjano yena gataþ sa panthàþ || [Mbh 3.313.117] (page 91) tathaiva ÷rã-prahlàda-vàkyam -- matir na kçùõe parataþ svato và mitho'bhipadyeta gçha-vratànàm | [BhP 7.5.30] ity upakramya -- naiùàü matis tàvad urukramàïghriü spç÷aty anarthàpagamo yad-arthaþ | mahãyasàü pàda-rajo-'bhiùekaü niùki¤canànàü na vçõãta yàvat || [BhP 7.5.32] tathà tad-vimukha-karmàdibhis tat-sàmmukhya-pratipatte÷ càtyàntàyogaþ | kçtàkçtàd anyatra bhåtàc ca bhavyàc ca iti ÷ruty-àdeþ | tam etam àtmànaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasàna÷akena [BAU 4.4.2] iti ÷ruty-àdikaü tu tat-sàmmukhenaiva prayuktàni karmàõy abhidadhàti | tarhi tad eva sàmmukhyaü kathaü syàd iti punar api hetur eva praùñavyaþ syàt | atha bhagavat-kçpaiva tat-sàmmukhye pràthamikaü kàraõam iti ca gauõam | sà hi saüsàra-durantànanta-santàpa-santapteùv api tad-vimukheùu svatantrà na pravartate tad-asambhavàt | kçpà-råpa÷ ceto-vikàro hi para-duþkhasya sva- cetasi par÷a saty eva jàyate | tasya tu sadà paramànandaikarasatvenàpahata- kalmaùatvena ca ÷rutau jãva-vilakùaõatva-sàdhanàt | tejomàlinas timiràyogavat tac-cetasy api tamomaya-duþkha-spar÷anàsambhavena | tatra tasyà janmàsambhavaþ ataeva sarvadà viràjamàõe'pi kartum akartum anyathà kartuü samarthe tasmiüs tad-vimukhànàü na saüsàra-santàpàþ santi | ataþ sat- kçpaikàva÷iùyate | santo'pi tadànãü yadyapi sàüsàrika-duþkhair na spç÷yanta eva tathàpi labdha-jàgaràþ svapna-duþkhavat te kadàcit smareyur apãty atas teùàü saüsàrike'pi kçpà bhavati | yathà ÷rã-nàradasya nalakåvara- maõigrãvayoþ | tasmàt prastute'pi saüsàrika-duþkhasya tad-dhetutvàbhàvàt | parame÷vara-kçpà tu sa evàtra mama ÷araõam ity àdi-dainyàtmikà bhakti- sambandhenaiva jàyate, yathà gajendràdau vyatireke nàrakyàdau | bhaktir hi bhakta-koñi-praviùña-tad-àrdrãbhàvayitç-tac-chakti-vi÷eùa iti vivçtaü vivariùyate ca | dainya-sambandhena ca sàdhv iyam ucchalità bhavatãti tatra tad-àdhikyam | tasmàd yà kçpà tasya satsu vartate sà sat-saïga-vàhanaiva và sat-kçpà-vàhanaiva và satã jãvàntare saïkramate na svatantreti sthitam | tathaiva càhuþ - svayaü samuttãrya sudustaraü dyuman bhavàrõavaü bhãmam adabhra-sauhçdàþ | bhavat-padàmbhoruha-nàvam atra te nidhàya yàtàþ sad-anugraho bhavàn || [BhP 10.2.31] he dyuman sva-prakà÷a bhavat-padàmbhoruha-lakùaõà yà naur bhavàrõava- taraõopàyas tàm atra bhavàrõava-pàre nidhàya uttarottara-janeùu prakà÷yety arthaþ | nanu kathaü tàü na svayaü prakà÷ayàmi | katham iva teùàm apekùà | tatra sadbhir eva dvàra-bhåtair anyàn anugçhõàti yaþ sa sad-anugraho bhavàn iti | yad và santa evànugraho yasya saþ | tavànugraho yaþ pràpa¤cike carati sa tad-àkàratayaiva carati nànya-råpatayety arthaþ | tathoktaü ÷rã-rudra-gãte - - (page 92) athànaghàïghres tava kãrti-tãrthayor antar-bahiþ-snàna-vidhåta-pàpmanàm | bhåteùv anukro÷a-susattva-÷ãlinàü syàt saïgamo'nugraha eùa nas tava || [BhP 4.24.58] iti | satsv anugraho yasyeti vyàkhyàne'pi tad-vimukheùv asatsu tavànugraho nàstãti pràpteþ sad-dvàraiva tat prakà÷anam ucitam ity evàyàti | tad evaü - jàyamànaü hi puruùaü yaü pa÷yen madhusådanaþ | sàttvikas tu sa vij¤eyo bhaven mokùe ca ni÷citaþ || [Mbh 12.336.68] iti mokùa-dharma-vacanam api sat-saïgànantara-janma-param eva boddhavyam | || 10.2 || devàþ bhagavantam || 180 || [181] tataþ sat-saïga-hetu÷ ca satàü svaira-càritaiva nànyaþ | yathàha - ta ekadà nimeþ satram upajagmur yadçcchayà | [BhP 11.2.24] te nava-yoge÷varà yadçcchayà svairatayà na tu hetv-antara-prayuktety arthaþ | yadçcchà svairità ity amaraþ | satsu parame÷vara-prayoktçtvaü ca sad- icchànusàreõaiva | tad uktaü svecchàmayasya [BhP 10.14.2] iti | ahaü bhakta- paràdhãnaþ [BhP 9.4.46] iti ca | || 11.2 || ÷rã-nàradaþ || 181 || [182] tathà - tasyaikadà tu bhavanam aïgirà bhagavàn çùiþ | lokàn anucarann etàn upàgacchad yadçcchayà || [BhP 6.14.14] tasya citraketoþ | atràpi tadaiva tasya sàmmukhyaü jàyam | kàlàntare tu pràdurbhåtam iti mantavyam | ataeva tad-vilàpa-samaye ÷rãmatàïgirasaiva - brahmaõyo bhagavad-bhakto nàvasãditum arhati [BhP 6.15.12] ity uktam | || 6.14 || ÷rã-÷ukaþ || 182 || [183] satàü kçpà ca duravasthà-dar÷ana-màtrodbhavà na svopàsanàdy-apekùà, yathà ÷rã-nàradasya nalakåvara-maõigrãvayoþ | tad àha - bhajanti ye yathà devàn devà api tathaiva tàn | chàyeva karma-sacivàþ sàdhavo dãna-vatsalàþ || [BhP 11.2.6] iti | spaùñam || 11.2 || ÷rãmàn ànakadundubhiþ || 183 || [184] tad evaü sat-saïgamàtrasya tat-sàmmukhya-màtre nidànatvam uktam | etad eva vyaktirekeõàha - na hy am-mayàni tãrthàni na devà mçc-chilà-mayàþ | te punanty uru-kàlena dar÷anàd eva sàdhavaþ || [BhP 10.84.11] te kathaü nàdriyante gauõatvàd ity àha te punantãti | || 10.84 || ÷rã-bhagavàn muni-vargam || 184 || [185] tad evaü satsaïgamàtrasya tat-sàmmukhya-màtre nidànatvam uktam | etad eva vyatirekeõàha -- j¤ànaü vi÷uddhaü paramàrtham ekam anantaraü tv abahir brahma satyam | pratyak pra÷àntaü bhagavac-chabda-saüj¤aü yad vàsudevaü kavayo vadanti || rahågaõaitat tapasà na yàti na cejyayà nirvapaõàd gçhàd và | (page 93) na cchandasà naiva jalàgni-såryair vinà mahat-pàda-rajo-'bhiùekam || [BhP 5.12.12] tarhi kiü satyam ? j¤ànaü satyam | vyàvahàrika-satyatvaü vyàvartayati | paramàrtham | vçtti-j¤àna-vyavacchedàrthàni ùaó-vi÷eùaõàni | vi÷uddhaü tat tu àvidyakam | ekaü tat tu nànà-råpam | anantaraü tu bahir bàhyàbhyantara- ÷ånyaü tat tu viparãtaü brahma paripårõaü tat tu paricchinnam | pratyak tat tu viùayàkàram | pra÷àntaü nirvikàraü, tat tu sa-vikàram | tad evaü svaråpaü j¤ànaü satyam ity uktam | kãdç÷aü tat ? ai÷varyàdi-ùaó-guõatvena bhagavac- chabdaþ saüj¤à yasya | yac ca j¤ànaü vàsudevaü vadanti | tat-pràpti÷ ca mahat-sevàü vinà na bhavatãty àha he rahågaõa | etaj j¤ànaü tapasà puruùo na yàti ijyayà vaidika-karmaõà nirvapaõàd annàdi-saüvibhàgena gçhàd và tan-nimitta-paropakàreõa chandasà vedàbhyàsena jalàgny-àdibhir upàsitair ity eùà | atra brahmatvàdinà jãva-svaråpaü såkùmatvàdi-dharmakaü j¤ànam api nirastaü veditavyam || || 5.12 || ÷rã-bràhmaõo rahågaõam || 185 || [186] tad evaü sat-saïga eva tat-sàmmukhye dvàram ity uktam | te ca santas tat- sammukhà evàtra gçhyante | na tu vaidikàcàra-màtra-parà anupayogitvàt | tatra yàdç÷aþ sat-saïgas tàdç÷am eva sàmmukhyaü bhavatãti vaktuü teùu satsu ye mahàntas teùàü dvaividhyam àha sàrdhena | mahàntas te sama-cittàþ pra÷àntà vimanyavaþ suhçdaþ sàdhavo ye | ye và mayã÷e kçta-sauhçdàrthà janeùu dehambhara-vàrtikeùu || gçheùu jàyàtmaja-ràtimatsu na prãti-yuktà yàvad-arthà÷ ca loke || [BhP 5.5.2-3] ye sama-città nirvi÷eùa-brahma-niùñhàs te mahàntas teùàü ÷ãlam àha pra÷àntà ity àdi | mahad-vi÷eùam àha ye veti | và-÷abdaþ pakùàntare | uttara-pakùatvàd asyaiva ÷reùñhatvaü mayi kçtaü siddhaü yat sauhçdaü prema tad eva arthaþ puruùàrtho yeùàü yathà-bhåtà ye te mahànta iti pårveõànvayaþ | yato mayi sauhçdàrthàs tata eva deambhaaravàrtikeùu viùaya-vàrtà-niùñheùu janeùu tathà geheùu jàyàtmaja-bandhu-varga-yukteùu na prãti-yuktàþ, kintu yàvad-arthaþ yàvàn arthaþ ÷rã-bhagavad- bhajanànuråpaü prayojanaü tàvàn artho dhanaü yeùàü tathàbhåtà ity arthaþ | ubhayor mahattvaü ca mahà-j¤ànitvàn mahà-bhàgavatatvàc ca, na tu dvayoþ sàmyàbhipràyeõa | muktànàm api siddhànàü nàràyaõa-paràyaõaþ [BhP 6.14.5] ity àdy-ukteþ | atra j¤àna-màrge brahmànubhavino mahànto bhakti- màrge labdha-bhagavat-premàõo mahànta iti lakùaõa-sàmànyam iti j¤eyam | || 5.5 || ÷rã-çùabhaþ sva-putràn || 186 || [187] atra caivaü vivecanãyam | tat-tan-màrge siddhà mahànto dvividhà dar÷itàþ | atra ca j¤àna-siddhàþ | dehaü ca na÷varam avasthitam utthitaü và siddho na pa÷yati yato'dhyagamat svaråpam [BhP 11.13.35] ity àdau varõitàþ | (page 94) atra bhakta-siddhàs trividhàþ | pràpta-bhagavat-pàrùada-dehà nirdhåta- kaùàyà mårcchita-kaùàyà÷ ca | yathà ÷rã-nàradàdayaþ ÷rã-÷ukàdayaþ pràg- janma-gata-nàradàdayaþ | prayujyamàne mayi tàü ÷uddhàü bhàgavatãü tanum | àrabdha-karma-nirvàõo nyapatat pà¤ca-bhautikaþ || [BhP 1.6.29] ity àdau | sva-sukha-nibhçta-cetàs tad-vyudastànya-bhàvo'py ajita-rucira-lãlàkçùña-sàraþ [BhP 12.12.52] ity àdau | hantàsmin janmani bhavàn mà màü draùñum ihàrhati | avipakva-kaùàyàõàü durdar÷o'haü kuyoginàm || [BhP 1.6.22] ity àdau ca prasiddheþ | ÷rã-nàradasya pårva-janmani sthita-kaùàyasya prema varõitaü svayam eva | premàtibhara-nirbhinna- pulakàïgo'tinirvçtaþ | ànanda-samplave lãno nàpa÷yam ubhayaü mune || [BhP 1.6.18] ity àdau | ÷rã-bharata evàtrodàharaõãyaþ | tasya ca bhåta-pipàlayiùà-råpaþ pràrabdhàlambanaþ sàttvika-kaùàyo nigåóha àsãt premà ca varõita iti | tad evaü ¨samàna-premõi trividhe pårva-pårvàdhikyaü j¤eyam | kvacit sthtite'pi pràkçta-dehàditve yadi premõaþ pariõàmataþ svaråpato vàdhikyaü dç÷yate tadà premàdhikyenaivàdhikyaü j¤eyam | tac ca bhajanãyasya bhagavato'ü÷àü÷itva-bhedena bhajata÷ ca dàsya-sakhyàdi-bhedena svaråpàdhikyaü, premàïkura-premàdi-bhedena parimàõàdhikyaü ca prãti- sandarbhe vivçtya dar÷ayiùyàmaþ | sàkùàtkàra-màtrasyàpi yadyapi puruùa- prayojanatvaü tathàpi tasminn api sàkùàtkàre yàvàn yàvàn ÷rã-bhagavataþ priyatva-darmànubhavas tàvàüs tàvàn utkarùaþ | nirupàdhi- prãtyàspadatàsvabhàvasya priyatva-dharmànubhavaü vinà tu sàkùàtkàro'py asàkùàtkàra eva màdhuryaü vinà duùña-jihvayà khaõóasyeva | ataevoktaü ÷rã-çùabhadevena -- prãtir na yàvan mayi vàsudeve; na mucyate deha-yogena tàvat | [BhP 5.5.6] iti | tataþ prema-tàratamyenaiva bhakta-mahattva-tàratamyaü mukhyam | ataeva mayã÷e kçta-sauhçdàrthàþ [BhP 5.5.3] ity eva tal-lakùaõatvenoktam | yatra tu premàdhikyaü sàkùàtkàraþ kaùàyàdi-ràhityàdikam apy asti sa paramo mukhyaþ | tatraikaikàïga-vaikalye nyåna iti j¤eyam | tad evaü ye và mayã÷e [BhP 5.5.3] ity àdinà ye uktàs te tu pràpta-pàrùada-dehà na bhavanti, tathà viùaya-vairàgye'pi gåóha-saüskàravanto'pi sambhavanti | atas tad-vivecanàya prakaraõàntaram utthàpyate | yathà ràjovàca -- atha bhàgavataü bråta yad-dharmo yàdç÷o nçõàm | yathàrcarati yad bråte yair liïgair bhagavat-priyaþ || [BhP 11.2.44] athànantaraü bhàgavataü bråta taj-j¤ànàrtham | sa ca bråõàü madhye yad- dharmo yat-svabhàvas taü svabhàvaü bråta | yathà ca sa àcarati anutiùñhati tad-anuùñhànaü bråta | yad bråte tad-vacanaü ca bråteti mànasa-kàyika- vàcika-liïga-pçcchà | [188] nanu pårvaü ÷çõvan subhadràõi rathàïga-pàõeþ [BhP 11.2.37] ity àdinà (page 95) granthena tat-tal-liïgaü ÷rã-kavir naivoktam | satyam | tathàpi punas tad-anuvàdena teùu liïgeùu yair liïgair bhagavat-priyo yàdç÷a uttama- madhyamatàdi-bheda-vivikto bhavati tàni liïgàni vivicya bråtety arthaþ | tatrottaraü ÷rã-harir uvàca - sarva-bhåteùu yaþ pa÷yed bhagavad-bhàvam àtmanaþ | bhåtàni bhagavaty àtmany eùa bhàgavatottamaþ || [BhP 11.2.45] tatra tat-tad-anubhava-dvàràvagamyena mànasa-liïgena mahà-bhàgavataü lakùayati sarva-bhåteùv ity àdi | evaüvratiþ sva-priya-nàma-kãrtyà jàtànuràgo druta-citta uccaiþ [BhP 11.2.38] iti ÷rã-kavi-vàkyokta-rãtyà ya÷ citta-drava- hàsa-rodanàdy-anubhàvakànuràga-va÷atvàt khaü vàyum agnim [BhP 11.2.39] ity àdi-tad-ukta-prakàreõaiva cetanà-cetaneùu sarva-bhåteùu àtmano bhagavad-bhàvam àtmàbhãùño yo bhagavad-àdy-anubhavas tam evety arthaþ pa÷yed anubhavati | atas tàni ca bhåtàni àtmani sva-citte tathà sphurati yo bhagavàn tasminn eva tad-à÷ritatvenaiva anubhavati | eùa bhàgavatottamo bhavati | idam eva ÷rã-vrajadevãbhir uktam - vana-latàs tarava àtmani viùõuü vya¤jayantya iva puùpa-phalàóhyàþ [BhP 10.35.5] yad và àtmano yo bhagavati bhàvaþ premà, tam eva cetanàcetaneùu bhåteùu pa÷yati | ÷eùaü pårvavat | ataeva bhakta-råpàdhiùñhàna-buddhi-jàta-bhaktyà tàni namaskarotãti khaü vàyum ity àdau pårvam uktam iti bhàvaþ | tathaiva coktaü tàbhir eva - nadyas tadà tad upadhàrya mukunda-gãtam àvarta-lakùita-mano-bhava-bhagna-vegàþ || [BhP 10.21.15] ity àdi | ÷rã-pañña-mahiùãbhir api kurari vilapasi tvam [BhP 10.90.7] ity àdi | atra na brahma-j¤ànàny abhidhãyante bhàgavatais taj-j¤ànasya tat-phalasya ca heyatvena jãva-bhagavad-vibhàgàbhàvena ca bhàgavatva-virodhàt | ahaituky avyavahità [BhP 3.29.10] ity àdau hy aikàntika-bhakti-lakùaõànusàreõa sutaràm uttamatva-virodhàc ca | na ca niràkàre÷vara-j¤ànaü praõaya- ra÷anayà dhçtàïghri-padmaþ [BhP 11.2.53] ity upasaühàra-gata-lakùaõa- parama-kàùñhà-virodhàd eveti vivecanãyam | [189] atha mànasa-liïga-vi÷eùaõenaiva madhyama-bhàgavataü lakùayati -- ã÷vare tad-adhãneùu bàli÷eùu dviùatsu ca | prema-maitrã-kçpopekùà yaþ karoti sa madhyamaþ || [BhP 11.2.46] parame÷vare prema karoti | tasmin bhakti-yukto bhavatãty arthaþ | tathà tad- adhãneùu bhakteùu ca maitrãü bandhu-bhàvam | bàli÷eùu tad-bhaktim ajànatsu udàsãneùu kçpàm | yathoktaü ÷rã-prahlàdena - ÷oce tato vimukha-cetasa indriyàrthà màyà-sukhàya bharam udvahato vimåóhàn | [BhP 7.9.42] iti | àtmano dviùatsu upekùàm | tadãya-dveùe cittàkùobhenodàsãnyam ity arthaþ | teùv api bàli÷atvena kçpàü÷a-sad-bhàvàt | yathaiva ÷rã-prahlàdo hiraõyaka÷ipau | bhagavato bhàgavatasya và dviùatsu tu saty api citta-kùobhe tatrànabhinive÷a ity arthaþ | asya bàli÷eùu kçpàyàþ sphuraõaü dviùatsåpekùàyà eva | na tu pràgvat sarvatra premõà và sphuraõam | tato madhyamatvam | athottamasyàpi (page 96) tad-adhãna-dar÷anena tat- sphuraõànandodayo vi÷eùata eva | tata÷ ca tasminn adhikaiva matrã yad bhavati tan na niùidhyate kintu sarvatra tad-bhàvàva÷yakatà vidhãyate | paramottame'pi tathà dçùñam -- kùaõàrdhenàpi tulaye na svargaü nàpunar-bhavam | bhagavat-saïgi-saïgasya martyànàü kim utà÷iùaþ || [BhP 4.24.57] atha bhàgavatà yåyaü priyàþ stha bhagavàn yathà [BhP 4.25.30] iti ca rudra- gãtàt | harer guõàkùipta-matir bhagavàn bàdaràyaõiþ | adhyagàn mahad àkhyànaü nityaü viùõu-jana-priyaþ || [BhP 1.7.11] iti såta-vàkyàc ca | evaü bhojànàü kulapàüsanàþ [BhP 10.1.24] ity àdau tatra bàdaràyaõi- prabhçtãnàü dveùo'pi dç÷yate | kintu madhyamànàü tatrànàbhinive÷a eva sphurati | teùàü tu tatràpi tad-vidha-÷àstçtvena nijàbhãùña-deva-parisphårtir na vyàhanyeta iti vi÷eùaþ | tad-dçùñyaiva ca ÷rãmad-uddhavàdãnàm api ÷rã- duryodhanàdau namaskàraþ | sattvaü vi÷uddhaü vasudeva-÷abditaü yad ãyate tatra pumàn apàvçtaþ | [BhP 4.3.21] ity àdi ÷rã-÷iva-vàkyavat | uktaü ca lakùmaõà-haraõe - so'bhivandyàmbikà-putram [BhP 10.68.17] ity àdau duryodhana÷ ceti | yatra pakùe ca svakãya-bhàvasyaiva sarvatra parisphårteþ ÷rã-bhagavad-àdi-dviùatsv api sà paryavasyati, tatra ca nàyuktatà, yatas te nija-pràõa-koñi-nirma¤chanãya-tac-caraõa-païkaja- paràga-le÷às teùàü durvyavahàra-dçùñyà kùubhyanti | svãya-bhàvànusàreõa tv evaü manyante - aho ãdç÷a÷ cetano và kaþ syàd yaþ punar asmin sarvànanda-kadambake nirupàdhi-parama-premàspade sakala-loka-prasàdaka- sad-guõa-maõi-bhåùite sarva-hita-paryavasàyi-caryàmçte ÷rã-puruùottame tat- priya-jane và prãtiü na kurvãta | tad-dveùa-kàraõaü tu sutaràm evàsmad- buddhi-paddhatim atãtam | tasmàd brahmàdi-sthàvara-paryantà aduùñà duùñà÷ ca tasmin bàóhaü rajyanta eveti | tad uktaü ÷rã-÷ukena -- govinda-bhuja-guptàyàü dvàravatyàü kurådvaha | avàtsãn nàrado'bhãkùõaükçùõopàsana-làlasaþ || ko nu ràjann indriya-vàn mukunda-caraõàmbujam | na bhajet sarvato-mçtyur upàsyan amarottamaiþ || [BhP 11.2.1-2] iti | [190] atha bhagavad-dharmàcaraõa-råpeõa kàyikena ki¤cin mànasena ca liïgena kaniùñhaü lakùayati - arcàyàm eva haraye påjàü yaþ ÷raddhayehate | na tad-bhakteùu cànyeùu sa bhaktaþ pràkçtaþ smçtaþ || [BhP 11.2.47] arcàyàü pratimàyàm eva tad-bhakteùu anyeùu ca sutaràü na bhagavat- premàbhàvad bhakta-màhàtmya-j¤ànàbhàvàt sarvàdara-lakùaõa-bhakta- guõànudayàc ca | sa pràkçtaþ prakçti-pràrabdho'dhunaiva pràrabdha-bhaktir ity arthaþ | iyaü ca ÷raddhà na ÷àstràrthàvadhàraõa-jàtà | yasyàtma-buddhiþ kuõape tri-dhàtuke sva-dhãþ kalatràdiùu bhauma ijya-dhãþ | yat-tãrtha-buddhiþ salile na karhicij [BhP 10.84.13] (page 97) ity àdi ÷àstra- j¤ànàt | tasmàl loka-paramparà-pràptaiveti pårvavat | ata÷ càjàta-premà÷àstrãya- ÷raddhà-yuktaþ sàdhakas tu mukhyo kaniùñho j¤eyaþ | [191] atha ñãkà - punar aùñabhiþ ÷lokair abhyarhitatvàd uttamasyaiva lakùaõàny àha gçhãtvà ity eùà | tathà hi - gçhãtvàpãndriyair arthàn yo na dveùñi na hçùyati | viùõor màyàm idaü pa÷yan sa vai bhàgavatottamaþ || [BhP 11.2.48] pårvokta-prakàreõa tadàviùña-citto na gçhõàti tàvad-indriyair arthàn gçhãtvàpãty api-÷abdàrthaþ | idaü vi÷vaü màyàü bahiraïga-÷akti-vilàsatvàd dheyam ity arthaþ | atràpi kàyika-mànasayoþ sàïkaryam | [192] atha kevala-mànasa-liïgenàha yàvat prakaraõam - dehendriya-pràõa-mano-dhiyàü yo janmàpyaya-kùud-bhaya-tarùa-kçcchraiþ | saüsàra-dharmair avimuhyamànaþ smçtyà harer bhàgavata-pradhànaþ || [BhP 11.2.49] yo hareþ smçtyà dehàdãnàü saüsàra-dharmair janmàpyayàdibhir avimuhyamàno bhavati sa bhàgavata-pradhànaþ uktaü ca ÷rã-gãtàsu - yeùàü tv anta-gataü pàpaü janànàü puõya-karmaõàm | te dvandva-moha-nirmuktà bhajante màü dçóha-vratàþ || [Gãtà 7.28] [193] tathà - na kàma-karma-bãjànàü yasya cetasi sambhavaþ | vàsudevaika-nilayaþ sa vai bhàgavatottamaþ || [BhP 11.2.50] bãjàni vàsanàþ | vàsudevam atrà÷rayaþ | [194] tathà - na yasya janma-karmabhyàü na varõà÷rama-jàtibhiþ | sajjate'sminn aham-bhàvo dehe vai sa hareþ priyaþ || [BhP 11.2.51] janma sat-kulam | karma tapa-àdi | jàtayaþ anulomajà mårdhàbhiùiktàdayaþ | etàbhir yasyàsmin deha ahambhàvo na sajjate kintu bhagavat-sevaupayika- sàdhya-deha eva sajjata ity arthaþ sa hareþ priyo bhàgavatottama iti pårveõànvayaþ | prakaraõàrthatvàd dhareþ priya iti bhàgavata-màtra-vàci- bhàgavatatvàd eva | [195] tathà - na yasya svaþ para iti vitteùv àtmani và bhidà | sarva-bhåta-samaþ ÷àntaþ sa vai bhàgavatottamaþ || [BhP 11.2.52] vitteùu mamatàspada-màtreùu svãyaü parakãyam iti àtmani svaþ para iti | atra vittavad àtmani ca sva-pakùapàta-màtraü niùidhyate na vyakti-bhedaþ | tathoktaü skànde màrkaõóeya-bhagãratha-saüvàde - para-duþkhenàtma-duþkhaü manyante ye nçpottama | bhagavad-dharma-niratàs te narà vaiùõavottamàþ || [196] kiü ca - tri-bhuvana-vibhava-hetave'py akuõñha- smçtir ajitàtma-suràdibhir vimçgyàt | na calati bhagavat-padàravindàl lava-nimiùàrdham api yaþ sa vaiùõavàgryaþ || [BhP 11.2.53] acalena hetus tribhuvaneti | tatra hetur ajite haràv eva àtmà yeùàü tair brahme÷a-prabhçtibhiþ suràdibhir api vimçgyàd durlabhàd ity arthaþ | (page 98) [197] api ca viùayàbhisandhinà calanaü kàmenàtisantàpe sati bhavet | sa tu bhagavat-sevà-nirvçtau na sambhavatãty àha - bhagavata uru-vikramàïghri-÷àkhà- nakha-maõi-candrikayà nirasta-tàpe | hçdi katham upasãdatàü punaþ sa prabhavati candra ivodite'rka-tàpaþ || [BhP 11.2.54] uru-vikramau ca tàv aïghrã | tayoþ ÷àkhà aïga layaþ | candrikà tàpa-hàriõã dãptiþ | tàpaþ kàmàdi-santàpaþ | [198] tathà - visçjati hçdayaü na yasya sàkùàd dharir ava÷àbhihito'py aghaugha-nà÷aþ || [BhP 11.2.55] ñãkà ca - ukta-samasta-lakùaõa-sàram àha - visçjatãti | harir eva svayaü sàkùàd yasya hçdayaü na visçjati na mu¤cati | ava÷enàpy abhihita-màtro'py aghaughaü nà÷ayati yaþ saþ | tat kiü na visçjati | yataþ praõaya-ra÷anayà dhçtaü hçdaye baddham aïghr-padmaü yasya sa bhàgavata-pradhàna ukto bhavati ity eùà | atra kàmàdãnàm asambhave hetuþ sàkùàd iti padam uttara-kàlatvàt sàksàtkàrasya | tathà harir ava÷àbhihito'pãty àdinà yat tàdç÷a-praõayavàüs tenànena tu sarvadà parmàve÷enaiva kãrtyamànaþ sutaràm evàghaugha- nà÷aþ syàd ity abhihitam | uktaü ca - etan nirvidyamànànàm icchatàm akuto- bhayam [BhP 2.1.11] ity àdi | tata ubhayathaiva teùàm agha-saüskàro'pi na sthàtum iùña iti dhvanitam | anena vàcika-liïgam api nirdi÷ya yad bråte [BhP 11.2.42] ity asyottaram uktam | prakaraõe'smin gçhãtvàpi [BhP 11.2.43] ity àdãnàm uttama-bhàgavata-lakùaõa-padyànàm amãùàm apçthak pçthak ca vàkyatvaü j¤eyam | tathàbhåta-bhagavad-va÷ãkàravati bhàgavatottame tat-tal- lakùaõànàm antarbhàvàt | kvacit dvitràdimàtra-lakùaõa-dar÷anàc ca | tatràpçthag-vàkyatàyàm ekaika-vàkya-gatenaikaikenaiva lakùaõena ayam eva sarva-bhåteùu ity-àdy-ukto mahà-bhàgavato lakùyate | tat-tad-dharma- hetutvena tu visçtatãty àdinà sarva-lakùõa-sàropanyàsaþ | yà ca tatràpi smçtyà harer ity àdinà hetutvena smçtir uktà | tasyà eva vivaraõam idam antima-vàkyam iti samarthanãyam | ataeva pçthak pçthag bhàgavatottama ity àdy-anuvàdo'pi saïgacchate | pçthag-vàkyatàyàü yatra sàkùàd-bhagavat- sambandho na ÷råyate | tatra bhàgavata-pada-balenaiva prakaraõa-balenaiva và j¤eyaþ | pårvottara-padya-stha-smçtyetyàdi-padaü và yojanãyam | tathàtra pakùe càpekùikam evànyatraa bhàgavatottamatvam | tatrottara-÷raiùñhya- kramo'yam | arcàyàm eva iti | na yasya janma-karmàbhyàm iti | na yasya svaþ paraþ iti | gçhãtvàpãndriyaiþ iti | dehendriya-pràõa iti | asya saüskàro'sti | kintu tena vimoho na syàd iti mårcchita-saüskàro'yaü jàta-navãna- premàïkuraþ syàt | tathà na kàma-karma-bãjànàm ity asyaiva vivaraõaü tribhuvana-vibhava-hetave'pi iti | iyam eva naiùñhikã (page 99) bhaktir dhyànàkhyà dhurvànusmçtir ity ucyate | asya premàïkuro'py anàcchàdyatayà jàto'sti | anyathà tàdç÷a-smaraõa-sàtatya-bhàvaþ syàt | ayaü hi nirdhåta-kaùàyo nirådþa-premàïkura iti labhyate | ata årdhvaü sàkùàt- prema-janmataþ ã÷vare tad-adhãneùu iti | asya maitry-àdikaü trayam api bhakti-hetukam eveti na kaùàya-sthitir avagantavyà | nirdhåta-kaùàya-mahà- prema-såcakasya sarva-bhåteùu ity asya tu vivaraõaü visçjati iti | tàpàdi-pa¤ca-saüskàro navejyà-karma-kàrakaþ | artha-pa¤caka-vid vipro mahà-bhàgavataþ smçtaþ || [PadmaP 6.253.27] iti pàdmottara-khaõóa- vacanam | mahattvaü càrcana-màrga-paràõàü madhya eva j¤eyam asiddha-prematvàt | atra tàpàdi-pa¤ca-saüskàràdi tàpaþ puõóraü tathà nàma [PadmaP 6.226.6] ity àdinà tatraiva dar÷itam | navejyà-karma-kàrakatvaü cànena vacanena dç÷yate - arcanaü mantra-pañhanaü yogo yàgo hi vandanam | nàma-saïkãrtanaü sevà tac-cihner aïkanaü tathà || tadãyàràdhanaü cejyà navadhà bhidyate ÷ubhe | nava-karma-vidhànejyà vipràõàü satataü smçtà || iti | artha-pa¤caka-vittvaü tu - ÷rã-bhagavàn tat-paramaü-padaü tad-dravyaü tan- mantro jãvàtmà ceti pa¤ca-tattva-j¤àtçtvam | tac ca ÷rã-hàya÷ãrùe vivçtaü saïkùipya likhyate - eka eve÷varaþ kçùõaþ sac-cid-ànanda-vigrahaþ | puõóarãka-vi÷àlàkùaþ kçùõa-cchurita-mårdhajaþ || vaikuõñhàdhipatir devyà lãlayà cit-svaråpayà | svarõa-kàntyà vi÷àlàkhyà svabhàvàd gàóham à÷ritaþ || nityaþ sarvagataþ pårõo vyàpakaþ sarva-kàraõam | veda-guhyo gabhãràtmà nànà-÷aktyodayo naraþ || ity àdi | sthàna-tattvam ato vakùye prakçteþ param avyayam | ÷uddha-sattva-mayaü sårya-candra-koñi-sama-prabham || cintàmaõimayaü sàkùàt sac-cid-ànanda-lakùaõam | àdhàraü sarva-bhåtànàü sarva-pralaya-varjitam || ity àdi | dravya-tattvaü ÷çõu brahman pravakùyàmi samàsataþ | sarva-bhoga-pradà yatra pàdapàþ kalpa-pàdapàþ || bhavanti tàdç÷à vallyas tad-bhavaü càpi tàdç÷am | gandha-råpaü svàdu-råpaü dravyaü puùpàdikaü ca yat || heyàü÷ànàm abhàvàc ca rasa-råpaü bhaved dhi tat | tvag-bãjaü caiva heyàü÷aü kañhinàü÷aü ca yad bhavet || sarva tad bhautikaü viddhi na hy abhåtamayaü ca tat | rasasya yogato brahman bhautikaü svàduvad bhavet || tasmàt sàdhyo raso brahman rasaþ syàd vyàpakaþ paraþ | rasavad bhautikaü dravyam atra syàd rasa-råpakam || iti | vàcyatvaü vàcakatvaü ca deva-tan-mantrayor iha | abhedenocyate brahmaüs tattvavidbhir vicàritaþ || ity àdi | marut-sàgara-saüyoge taraïgàt kaõikà yathà | jàyante tat-svaråpà÷ ca tad-upàdhi-samàvçtàþ || à÷leùàd ubhayos tadvad àtmana÷ ca sahasra÷aþ | sa¤jàtàþ sarvato brahman mårtàmårta-svaråpataþ || (page 100) ity àdy api | kintu ÷rã-bhagavad-àvirbhàvàdiùu sva-svopàsanà-÷àstrànusàreõàparo'pi bhedaþ ka÷cij j¤eyaþ | jãva-niråpaõaü cedam | na ghañata udbhavaþ [BhP 10.87.31] ity àdy- anusàreõopàdhi-sahitam eva kçtam | nirupàdhikaü tu - viùõu-÷aktiþ parà proktà kùetraj¤àkhyà tathàparà | avidyà-karma-saüj¤ànyà tçtãyà ÷aktir iùyate || [ViP 6.7.61] iti viùõu-puràõànusàreõa | tathà - apareyam itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràm | jãvabhåtàü mahàbàho yayedaü dhàryate jagat || [Gãtà 7.5] iti | mamaivàü÷o jãva-loke jãva-bhåtaþ sanàtanaþ [Gãtà 15.7] iti ca gãtànusàreõa | tathà - yat tañasthaü tu cid-råpaü sva-saüvedyàd vinirgatam | ra¤jitaü guõa-ràgeõa sa jãva iti kathyate || iti ÷rã-nàrada-pa¤caràtrànusàreõa j¤eyam || || 11.2 || hari-yoge÷varo nimim || 187-198 || [199] tad evam upadiùñà bhàgavata-satsu mårcchita-kaùàyàdayà mahad-bhedàü bhàgavata-sanmàtra-bhedà÷ ca tat-san-màtra-bhedeùu arcàyàm eva haraye [BhP 11.2.45] ity àdinà tat-tad-guõàvirbhàva-tàratamyàl labdha-tàratamyàþ katicid dar÷itàþ | atha sàdhana-tàratamyenàpi teùàü tàratamyam àha pa¤cabhiþ | tatràvaraü mi÷ra-bhakti-sàdhakam àha tribhiþ - kçpàlur akçta-drohas titikùuþ sarva-dehinàm | satya-sàro'navadyàtmà samaþ sarvopakàrakaþ || kàmair ahata-dhãr dànto mçduþ ÷ucir aki¤canaþ | anãho mita-bhuk ÷àntaþ sthiro mac-charaõo muniþ || apramatto gabhãràtmà dhçti-mठjita-ùaó-guõaþ | amànã màna-daþ kalyo maitraþ kàruõikaþ kaviþ || [BhP 11.11.29-31] ñãkà ca - kçpàluþ para-duþkhàsahiùõuþ | sarva-dehinàü keùà¤cid apy akçta- drohaþ | titikùuþ kùamàvàn | satyaü sàraü sthiraü balaü và yasya saþ | anavadyàtmà asåyàdi-rahitaþ | sukha-duþkhayoþ samaþ | yathà-÷akti sarveùàm apy akàrakaþ | kàmair akùubhita-cittaþ | dàntaþ saüyata- bàhyendriyaþ | mçdur akañhina-cittaþ | aki¤canaþ aparigrahaþ | anãho dçùña- kriyà-÷ånyaþ | mitabhuk laghv-àhàraþ | ÷ànto niyatàntaþ-karaõaþ sthiraþ sva-dharme | mac-charaõo mad-ekà÷rayaþ | munir manana-÷ãlaþ | apramattaþ sàvadhànaþ | gabhãràtmà nirvikàraþ | dhçtimàn vipady apy akçpaõaþ | jita- ùaó-guõaþ ÷oka-mohau jarà-mçtyå kùt-pipàse ùaó-årmaya ete jità yena saþ | amànã na mànàkàïkùã | anyebhyo mànadaþ | kalyaþ para-bodhane dakùaþ maitraþ ava¤cakaþ | kàruõikaþ karuõayaiva pravartamàno na tu dçùña- lobhena | kaviþ samyak j¤ànã ity eùà | atra mac-charaõa iti vi÷eùyam | uttaratra sa ca sattama (page 101) iti ca-kàreõa tu pårvokto yathà sattamaþ tathàyam api sattama iti vyaktir evam evambhåto mac-charaõaþ sattama ity àkùipyate | [200] madhyamam ami÷ra-sàkùàd-bhakti-sàdhakam àha -- àj¤àyaivaü guõàn doùàn mayàdiùñàn api svakàn | dharmàn santyajya yaþ sarvàn màü bhajeta sa tu sattamaþ || [BhP 11.11.32] ñãkà ca - mayà veda-råpeõàdiùñàn api sva-dharmàn santyajya yo màü bhajat so'py evaü pårvoktavat sattamaþ | kim aj¤ànàd nàstikyàd và ? na | dharmàcaraõe sattva-÷uddhy-àdãn guõàn vipakùe santyajya | yad và bhakti- dàróhyena nivçttàdhikàratayà santyajya ity eùà | yathà hàya÷ãrùa- pa¤caràtrokta-nàràyaõa-vyåha-stave - ye tyakta-loka-dharmàrthà viùõu-bhakti-va÷aü gatàþ | dhyàyanti paramàtmànaü tebhyo'pãha namo namaþ || iti | atra tv evaü vyàkhyà - yadi ca svàtmani tat-tad-guõa-yogàbhàvas tathàpy evaü pårvokta-prakàreõa guõàn kçpàlatvàdãn doùàüs tad-viparãtàü÷ càj¤àya heyopàdeyatvena ni÷ictyàpi yo mayà teùu guõeùu madhye tatràdiùñàn api svakàn nitya-naimittika-lakùaõàn sarvàn eva varõà÷rama- vihitàn dharmàn tad-upalakùaõaü j¤ànam api mad-ananya-bhakti- vighàtakatayà santyajya màü bhajet sa ca sattamaþ | ca-kàràt pårvokto'pi sattama ity uttarasya tat-tad-guõàbhàve'pi pårva-sàmyaü bodhayati | tato yas tu tat-tad-guõàn labdhvà dharma-j¤àna-parityàgena màü bhajati kevalaü sa tu parama-sattama eveti vyakty-ananya-bhaktasya pårvata àdhikyaü dar÷itam | atra adveùñà sarva-bhåtànàü [Gãtà 12.12] ity àdi ÷rã-gãtà-dvàda÷àdhyàya- prakaraõam apy anusandheyam | sattama ity anena tad avaratràpi samatvam apy astãti dar÷itam | astu tàvat sadàcàrasya tad-bhaktasya sattvam | ananya- devatà-bhaktatva-màtreõàpi duràcàrasyàpi sattànya-aryàyaü sàdhutvaü vidhãyate api cet suduràcàraþ [Gãtà 9.30] ity àdau | atra sàdhu-saïga- prastàve yat tàdç÷aü lakùaõaü notthàpitaü tat khalu tàdç÷a-saïgasya bhakty- unmukhe'nupayuktatàbhipràyeõa | yathoktaü ÷rã-prahlàdena - saïgena sàdhu-bhaktànàm [BhP 7.7.25] iti | sàdhur atra sad-àcàraþ | tad evam ã÷vara- buddhyà vidhi-màrga-bhaktayos tàratamyam uktam | tatraivottarasyànanyatvena ÷reùñhatvaü dar÷itam | tatraivàrcana-màrge trividhatvaü labhyate pàdmottara-khaõóàt | tatra mahattvaü tàpàdi-pa¤ca- saüskàrã ity àdau | madhyamatvam - tàpaü puõóraü tathà nàma mantro yàga÷ ca pa¤camaþ | amã pa¤caiva saüskàràþ paramaikànti-hetavaþ || ity atra | kaniùñhatvaü - ÷aïkha-cakràdy-årdhva-puõóra-dhàraõàdy-àtma-lakùaõam | tan-namaskaraõaü caiva vaiùõavatvam ihocyate || ity atra | (page 102) [201] atha ÷uddha-dàsya-sakhyàdi-bhàva-màtreõa yo'nanyaþ sa tu sarvottama ity àha - j¤àtvàj¤àtvàtha ye vai màü yàvàn ya÷ càsmi yàdç÷aþ | bhajanty ananya-bhàvena te me bhaktatamà matàþ || [BhP 11.11.33] yàvàn de÷a-kàlàdy-aparicchinaþ | ya÷ ca sarvàtmà | yàdç÷aþ sac-cid-ànanda- råpaþ | taü màü j¤àtvàj¤àtvà và ye kevalam ananya-bhàvena ÷rã-vrajendra- nandana àlambano yaþ svabhãpsito dàsyàdãnàm ekataro bhàvas tenaiva bhajanti na kadàcid anyena ity arthaþ | te tu mayà bhaktatamà matàþ | ataeva caturthe ÷rã-yoge÷varair api pràrthitam -- preyàn na te'nyo'sty amutas tvayi prabho vi÷vàtmanãkùen na pçthag ya àtmanaþ | athàpi bhaktye÷a tayopadhàvatàm ananya-vçttyànugçhàõa vatsala || [BhP 4.7.38] iti | ÷rã-gãtàsu - j¤ànaü te'haü savij¤ànam idaü vakùyàmy a÷eùataþ | yaj j¤àtvà neha bhåyo'nyaj j¤àtavyam ava÷iùyate || [Gãtà 7.2] ity uktvàha -- bhåmir àpo'nalo vàyuþ khaü mano buddhir eva ca | ahaükàra itãyaü me bhinnà prakçtir aùñadhà || apareyam itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràm | jãvabhåtàü mahàbàho yayedaü dhàryate jagat || etadyonãni bhåtàni sarvàõãty upadhàraya | ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà || mattaþ parataraü nànyat kiü cid asti dhanaüjaya | mayi sarvam idaü protaü såtre maõigaõà iva || [Gãtà 7.4-7] iti | pradhànàkhya-jãvàkya-nija-÷akti-dvàrà jagat-kàraõatvam | tac- chaktimayatvena jagatas tad-ananyatvam | svasya tu tayoþ paratvaü tad- à÷rayatvaü ca vadan nija-j¤ànam upadiùñavàn | prasaïgena jãva-svaråpa- j¤ànaü ca | sa caivambhåto j¤ànã-mat-svaråpa-man- mahimànusandhànakçttvàd j¤àni-bhaktàrta-bhaktàdãn atikramya mat-priyo bhavatãty apy ante'bhihitavàn -- caturvidhà bhajante màü janàþ sukçtino'rjuna | àrto jij¤àsur arthàrthã j¤ànã ca bharatarùabha || teùàü j¤ànã nityayukta ekabhaktir vi÷iùyate | priyo hi j¤ànino'tyartham ahaü sa ca mama priyaþ || udàràþ sarva evaite j¤ànã tv àtmaiva me matam | àsthitaþ sa hi yuktàtmà màm evànuttamàü gatim || [Gãtà 7.16-18] iti | tata÷ càyam arthaþ | yas tvayi vi÷vàtmany àtmani jãvàn ãkùet tvac-chakttvàd ananyatvenaiva jànàti na tu pçthak svatantratvenekùeta | mauta amuùmàd yadyapi te preyàn nàsti tathàpi he vatsala he bhçtya-priya bhçtye÷abhàvena ye bhajanti teùàü yànanyà vçttir avyabhicàriõã nijà bhaktis tayaivànugçhàõa | prastutatvenàsmàn j¤àni-bhaktàn iti labhyata iti | atha måla-padye j¤àtvàj¤àtvety atra j¤ànàj¤ànayor heyopàdeyatvaü niùiddham | bhaktatamà ity atra pårva-vàkya-stha-sat-padam atikramya vi÷eùato (page 103) bhakta-pada-nirde÷àd bhakteþ svaråpàdhikyam atraiva vivakùitam | te me matà ity atra mama tu vi÷iùñà sammatir atraiveti såcitam ãdç÷ànukta-caratvàt | ataeva prakaraõa-pràptim eka-vacana-nirde÷am apy atikramya gauraveõaiva ye ta iti bahu-vacanaü nirdiùñam | tataþ kim uta tad- bhàva-siddha-premàõa iti bhàvaþ | eùàü bhàva-bhajana-vivçttir agre ràgànugà-kathane j¤eyà | || 11.11 || ÷rã-bhagavàn || 200-201 || [202] ete hi vaiùõavàþ santo mahattvena san-màtratvena ca vibhidya nirdiùñàþ | san-màtra-bhede tàratamyaü càtra yad aviviktaü tad-bhakti-bheda-niråpaõe purato vivecanãyam | anye tu sva-goùñhy-apekùayà vaiùõavàþ | tatra karmiùu tad-apekùayà yathà skànde màrkaõóeya-bhagãratha-saüvàde - dharmàrthaü jãvitaü yeùàü santànàrthaü ca maithunam | pacanaü vipramukhyàrthaü j¤eyàs te vaiùõavà naràþ || ity àdi | atra ÷rã-viùõor àj¤à-buddhyaiva tat tat kriyata iti vaiùõava-padena gamyate | ÷rã-visõu-puràõe ca - na calati nija-varõa-dharmato yaþ sama-matir àtma-suhçd-vipakùa-pakùe | na harati na hanti ki¤cid uccaiþ sthita-manasaü tam avehi viùõu-bhaktam || [ViP 3.7.20] iti | tad-arpaõe tu sutaràm eva vaiùõavatvam | yathà pàtàla-khaõóe vai÷àkha- màhàtmye- jãvitaü yasya dharmàrthaü dharmo hary-artham eva ca | aho-ràtràõi puõyàrthaü taü manye vaiùõavaü bhuvi || [PadmaP 5.94.8] iti | tathaiva ÷aiveùu tad-apekùayà yathà bçhan-nàradãye - ÷ive ca parame÷àne viùõau ca paramàtmani | samabuddhyà pravarttante te vai bhàgavatottamàþ || [NàrP 1.5.72] iti | ÷aiva-goùñhãùu bhàgavatottamatvaü tatraiva prasiddham iti tathoktam | vaiùõava-tantre tu tan-nindaiva - yas tu nàràyaõaü devaü brahma-rudràdi-daivataiþ | samatvenaiva vãkùeta sa pàùaõóã bhaved dhruvam || iti | tad evaü teùàü bahu-bhedeùu satsu teùàm eva prabhàva-tàratamyena kçpà- tàratamyena bhakti-vàsanà-tàratamyena sat-saïgàt kàla-÷aighrya-svaråpa- vai÷iùñyàbhyàü bhaktir udayate | evaü j¤àni-saïgàc ca j¤ànaü j¤eyam | atra yadyapy aki¤canà bhaktir evàbhidheyeti tat-kàraõatvena tad-bhakta-saïga evàbhidheye bhakto'pi sa eva lakùayitavyas tathàpi tat-parãkùàrtham eva tat- tad-anuvàdaþ kriyate | tatra prathamaü tàvat tat-tat-saïgàj jàtena tat-tac- chraddhà-tat-tat-kathà-rucy-àdinà jàta-bhagavat-sàmmukhyasya tat-tad- anuùaïgenaiva tat-tad-bhajanãye bhagavad-àvirbhàva-vi÷eùe tat-tad-bhajana- màrga-vi÷eùe ca rucir jàyate | tata÷ ca vi÷eùa-bubhutsàyàü satyànteùv ekato'nekato và ÷rã-gurutvenà÷ritàc chravaõaü kriyate | tac copakramopasaühàràdibhir arthàvadhàraõaü puna÷ càsambhàvanàviparãta- bhàvanà-vi÷eùevatà svayaü tad-vicàra-råpaü mananam api kriyate | tato bhagvataþ sarvasminn evàvirbhàve tathàvidho'sau sadà sarvatra viràjata ity evaüråpà ÷raddhà jàyate | tatraikasmiüs tv anayà prathama-jàtayà rucyà saha nijàbhãùña-dàna-sàrthyàdy-ati÷ayavatà-nirdhàra-råpatvena saiva ÷raddhà samullasati | tatra yadyapy ekatraivàti÷ayità-paryavasànaü sambhavati na tu sarvatra, tathàpi keùàücit tato vi÷iùñasyàj¤ànàd anyatràpi tathà-buddhi-råpà ÷raddhà sambhavaty evaü bhajana-màrga-vi÷eùa÷ ca vyàkhyàtavyaþ | tad evaü siddhe j¤àna-vij¤ànàrthaü nididhyàsana-lakùaõa-tat-tad-upàsanà-màrga- bhedo'nuùñhãyata ity evaü vicàra-pradhànànàü màrgo dar÷itaþ | ruci-pradhànàü tu na tàdçg vicàràpekùà jàyate | kintu sàdhu-saïga-lãlà- kathana-÷ravaõa-ruci- (page 104) ÷raddhà-÷ravaõàdy-àvçtti-råpa evàsau màrgo yathà - ÷u÷råùoþ ÷raddadhànasya [BhP 1.2.16] ity àdinà pårvaü dar÷itaþ | satàü prasaïgàt mama vãrya-saüvidaþ [BhP 3.25.22] ity àdau ca draùñavyaþ | prãti-lakùaõa-bhaktãcchànàü tu ruci-pradhàna-màrga eva ÷reyàn | nàjàta-rucãnàm iva vicàra-pradhànaþ | yathoktaü prahlàdena -- naite guõà na guõino mahad-àdayo ye sarve manaþ prabhçtayaþ sahadeva-martyàþ | àdy-antavanta urugàya vidanti hi tvàm evaü vimç÷ya sudhiyo viramanti ÷abdàt || tat te'rhattama namaþ stuti-karma-påjàþ karma smçti÷ caraõayoþ ÷ravaõaü kathàyàm | saüsevayà tvayi vineti ùaó-aïgayà kiü bhaktiü janaþ paramahaüsa-gatau labheta || [BhP 7.9.49-50] iti | karma paricaryà | karma-smçtir lãlà-smaraõam | caraõayor iti sarvatrànvitaü bhakti-vya¤jakam | tad etad ubhayasminn api tad-bhajana-vidhi-÷ikùà-guruþ | pràktanaþ ÷ravaõa- gurur eva bhavati tathàvidasya pràptatvàt | pràktànàü bahutve'pi pràyas teùv evànyataro'bhirucitaþ | pårvasmàd eva hetoþ - ÷rã-mantra-gurus tv eka eva niùetsyamànatvàd bahånàm | athàtra pramàõàni | tatra tadàvirbhàva-vi÷eùe ruciþ - mahà-puruùam abhyarcen mårtyàbhimatayàtmanaþ [BhP 11.3.48] ity àdau ÷rãmad-àvirhotràdinàbhpretà | bhajana-vi÷eùa-ruci÷ ca - vaidikas tàntriko mi÷ra iti me tri-vidho makhaþ | trayàõàm ãpsitenaiva vidhinà màü samarcayet || [BhP 11.27.7] ity àdau ÷rã-bhagavatàbhipretà | atha ÷ravaõa-gurum àha -- tasmàd guruü prapadyeta jij¤àsuþ ÷reya uttamam | ÷àbde pare ca niùõàtaü brahmaõy upa÷amà÷rayam || [BhP 11.3.22] ÷àbde brahmaõi vede vicàra-tàtparyeõa | pare brahmaõi bhagavad-àdi- råpàvirbhàve'parokùànubhavena niùõàtaü tathaiva niùñhàü pràptam | yathoktaü ÷rã-pura¤janopàkhyàdy-upasaühàre ÷rã-nàradena -- sa vai priyatama÷ càtmà yato na bhayam aõv api | iti veda sa vai vidvàn yo vidvàn sa gurur hariþ || [BhP 4.29.51] iti | || 11.3 || ÷rã-prabuddho nimim || 202 || [203] atra brahma-vaivarte vi÷eùaþ - vaktà sa-ràgo nãràgo dvividhaþ parikãrtitaþ | sa-ràgo lolupaþ kàmã tad uktaü hçn na saüspç÷et || upade÷aü karoty eva na parãkùàü karoti ca | aparãkùyopadiùñaü yal loka-nà÷àya tad bhavet || kiü ca - kulaü ÷ãlam athàcàram avicàrya paraü gurum | bhajeta ÷ravaõàdy-arthã sarasaü sàra-sàgaram || sarasatvàdikaü ca vya¤jitaü tatraivànyatra | (page 105) kàma-krodhàdi-yukto'pi kçpaõo'pi viùàdavàn | ÷rutvà vikà÷am àyàti sa vaktà paramo guruþ || iti | evambhåta-guror abhàvàd yukti-bheda-bubhutsayà bahån apy à÷rayante kecit | yathà - na hy ekasmàd guror j¤ànaü su-sthiraü syàt su-puùkalam | brahmaitad advitãyaü vai gãyate bahudharùibhiþ || [BhP 11.9.31] spaùñam || 11.9 || ÷rã-dattàtreyo yadum || 203 || [204] tatra ruci-pradhànànàü ÷ravaõàdikam - tatrànvahaü kçùõa-kathàþ pragàyatàm anugraheõà÷çõavaü manoharàþ | tàþ ÷raddhayà me'nupadaü vi÷çõvataþ priya÷ravasy aïga mamàbhavad ruciþ || [BhP 1.5.26] ity-àdy-ukta-prakàram | vicàra-pradhànànàü ÷ravaõaü yathà catuþ÷lokyàdãnàm | mananaü yathà bhagavàn brahma kàrtsnyena [BhP 2.2.34] ity àdau | atha taj-jàtà bhagavati ÷raddhà, yathà - asti yaj¤a-patir nàma keùà¤cid arha-sattamàþ | ihàmutra ca lakùyante jyotsnàvatyaþ kvacid bhuvaþ || manor uttànapàdasya dhruvasyàpi mahãpateþ | priyavratasya ràjarùer aïgasyàsmat-pituþ pituþ || ãdç÷ànàm athànyeùàm ajasya ca bhavasya ca | prahlàdasya bale÷ càpi kçtyam asti gadàbhçtà || dauhitràdãn çte mçtyoþ ÷ocyàn dharma-vimohitàn | varga-svargàpavargàõàü pràyeõaikàtmya-hetunà || [BhP 4.21.27-30] he arha-sattamàþ yaj¤a-patir nàma sarva-karma-phala-dàtçtvena ÷ruti- pratipàditaþ parame÷varaþ keùàücit ÷ruty-artha-tattva-vij¤ànàü mate tàvad asti tathàpi vipratipatter na tat-siddhir ity à÷aïkya tatra jagad- vaicitryànyathànupapatti-pramàõam apy upodvalakam ity àha | iha pratyakùeõàmutra-÷àstreõa tadvad ity anumànena ca jyotsnàvatyaþ kàntamatyo bhuvo bhoga-bhåmayo dehà÷ ca kvacid evopalabhyante na sarvatrety ayaü bhàvaþ | na tàvaj jaóasya karmaõas tat-tat-phala-dàtçtvaü gha¤ate phalam ata upapatteþ [Vs 3.2.38] iti nyàyàt | na càrvàg-devatànàü svàtantryam antaryàmi-÷rutiþ | na ca karma-sàmye phala-tàratamyaü kvacic ca tad-asiddhiþ sambhavati | ataþ svatantreõa parame÷vareõa bhàvyam | atra vidvad-anubhavo'pi pramàõam ity àha manor iti tribhiþ | asmat- pitàmahasyàïgasya | prahlàda-balã tadànãü ÷àstràd eva j¤àtvà gaõitau | gadàbhçtà parame÷vareõa kçtyam asti hçdaye bahir apy àvirbhåya teùàü muhuþ kçtya-sampàdanàt tena yat kçtyaü karaõãyaü tat teùàm astãty arthaþ | teùàm eva tena saha kçtyam asti nànyeùàm ity artho và | tad-anyàüs tu ninditatvenàha mçtyor dauhitràdãn veõa-prabhçtãn dharma-vimohitàn | (page 106) gadàbhçc-chabdena tan-nàmnà prasiddhàt ÷rã-viùõor anyatra parame÷varatvaü vàrayati | ÷ruti-yukti-vidvad-anubhaveùu taü gadàbhçtaü vi÷inaùñi | vargeti vargo'tra trivargaþ | svargo dhardharasya phalam | apavargo mokùaþ | teùàm aikàtmyenaika-råpeõa sarvàntargatena hetunà | tatràpi pràyeõa pracareõa hetunà | tad uktaü skànde - bandhako bhava-pà÷ena bhava-pà÷àc ca mocakaþ | kaivalyadaþ paraü brahma viùõur eva sanàtanaþ || iti | [205] atha bhajana-÷raddhà - yat-pàda-sevàbhirucis tapasvinàm a÷eùa-janmopacitaü malaü dhiyaþ | sadyaþ kùiõoty anvaham edhatã satã yathà padàïguùñha-viniþsçtà sarit || vinirdhutà÷eùa-mano-malaþ pumàn asaïga-vij¤àna-vi÷eùa-vãryavàn | yad-aïghri-måle kçta-ketanaþ punar na saüsçtiü kle÷a-vahàü prapadyate || [BhP 4.21.31-32] tapasvinàü saüsàra-taptànam | tat-pàda-sambandhasyaiveùa mahimeti dçùñàntenàha yatheti | asaïgas tato'nyatrànàsaktis tena vij¤àna-vi÷eùo bhagavato nànàvirbhàvatvàt teùàü madhye kasyàpy àvirbhàvasya sàkùàtkàras tad eva vãryaü vidyate yasya saþ | yasyàïkghri-måle kçtà÷ramaþ san | || 4.21 || ÷rã-pçthu-ràjaþ sabhyàn || 204-205 || [206] atha ÷ravaõa-guru-bhajana-÷ikùà-gurvoþ pràyikam ekatvam iti tathaivety àha - tatra bhàgavatàn dharmàn ÷ikùed gurv-àtma-daivataþ | amàyayànuvçttyà yais tuùyed àtmàtma-do hariþ || [BhP 11.3.22] tasmàd guruü prapadyeta iti pårvoktes tatra ÷ravaõa-gurau | gurur evàtmà jãvanaü daivataü nijeùña-devatatayàbhimata÷ ca yasya tathàbhåtaþ san | amàyayà nirdambhayànuvçttyà tad-anugatyà ÷ikùet | yair dharmaiþ | àtmà paramàtmà | bhaktebhyaþ àtma-pradaþ ÷rã-bali-prabhçtibhya iva | asya ÷ikùà- guror bahutvam api pràgvaj j¤eyam | || 11.3 || ÷rã-prabuddho nimim || 206 || [207] mantra-gurus tv eka evety àha - labdhvànugraha àcàryàt tena sandar÷itàgamaþ | mahà-puruùam abhyarcen mårtyàbhimatayàtmanaþ || [BhP 11.3.48] anugraho mantra-dãkùà-råpaþ | àgamo mantra-vidhi-÷àstram | asyaikatvam eka-vacanatvena bodhyate | bodhaþ kaluùitas tena dauràtmyaü prakañãkçtam | gurur yena parityaktas tena tyaktaþ purà hariþ || iti brahma-vaivartàdau tat-tyàga-niùedhàt | tad-aparitoùeõàpy anyo guruþ kriyate tato'neka-guru-karaõe pårva-tyàga eva siddhaþ | etac càpavàda-vacana- dvàràpi ÷rã-nàrada-pa¤caràtre bodhitam -- avaiùõavopadiùñena mantreõa nirayaü vrajet | puna÷ ca vidhinà samyag gràhayed vaiùõavàd guroþ || iti |[*ENDNOTE #4] || 11.3 || ÷rã-àvirhotro nimim || 207 || [208] tatra ÷ravaõa-guru-saüsargeõaiva ÷àstrãya-vij¤ànotpattiþ syàt nànyathety àha - àcàryo'raõir àdyaþ syàd ante-vàsy uttaràraõiþ | tat-sandhànaü pravacanaü vidyà-sandhiþ sukhàvahaþ || [BhP 11.10.12] (page 107) àdyo'dharaþ | tat-sandhànaü tayor madhyamaü manthana-kàùñhaü pravacanam upade÷aþ | vidyà ÷àstrokta-j¤ànaü tu sandhau bhavo'gnir iva | tathà ca ÷rutiþ - àcàryaþ pårva-råpam ity àdi | ataeva tad-vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacched [MuõóU 1.1.12] iti, àcàryavàn puruùo veda [ChàU 6.14.2] iti, naiùà tarkeõa matir apaneyà proktànyenaiva suj¤ànàya preùñhà [KañhU 1.2.9] iti | || 11.10 || ÷rã-bhagavàn || 208 || [209] ÷ikùà-guror apy ava÷yakatvam àhuþ - vijita-hçùãka-vàyubhir adànta-manas tura-gaü ya iha yatanti yantum ati-lolam upàya-khidaþ | vyasana-÷atànvitàþ samavahàya guro÷ caraõaü vaõija ivàja santy akçta-karõa-dharà jaladhau || [BhP 10.87.33] ye guro÷ caraõaü samavahàya atilolam adàntam adamitaü mana eva turagaü vijitair indriyaiþ pràõai÷ ca kçtvà yantuü bhagavad unmukhãkartuü prayatante te upàya-khidaþ | teùu teùu upàyeùu khidyante | ato vyasana- ÷atànvità bhavanti | ataeva iha saüsàre tiùñhanty eva | he aja akçta- karõadharà asvãkçta-nàvikà jaladhà yathà tadvat | ÷rã-guru-pada-dar÷ita- bhagavad-bhajana-prakàreõa bhagavad-vartma-j¤àne sati tat-kçpayà vyasanànabhibhåtau satyàü ÷ãghram eva mano ni÷calaü bhavatãti bhàvaþ | ato brahma-vaivarte - guru-bhaktyà sa milati smaraõàt sevyate budhaiþ | milito'pi na labhyeta jãvair ahamikà-paraiþ || ÷ruti÷ ca - yasya deve parà bhaktir yathà deve tathà guruþ | tasyaite kathità hy arthàþ prakà÷ante mahàtmanaþ || [øvetU 6.23] || 10.87 || ÷rutayaþ || 209 || [210] ato mantra-guror àva÷yaktavaü sutaràm eva | tad etat paramàrtha-gurv- à÷rayo vyavahàrika-gurv-àdi-tyàgenàpi kartavya ity àha - gurur na sa syàt sva-jano na sa syàt pità na sa syàj jananã na sà syàt | daivaü na tat syàn na pati÷ ca sa syàn na mocayed yaþ samupeta-mçtyum || [BhP 5.5.18] samupetaþ sampràpto mçtyuþ saüsàro yena tam | ata uktaü ÷rã-nàradena - jugupsitaü dharma-kçte'nu÷àsataþ svabhàva-raktasya mahàn vyatikramaþ | [BhP 1.5.15] ity àdi | tasmàt tàvad eva teùàü gurv-àdi-vyavahàro yàvat mçtyu-mocakaü ÷rã-guru- caraõaü nà÷riyata ity arthaþ | || 5.5 || ÷rã-çùabhadevaþ sva-putràn || 210 || [211] anyadà sva-gurau karmibhir api bhagavad-dçùñiþ kartavyety àha - àcàryaü màü vijànãyàn nàvamanyeta karhicit | na martya-buddhyàsåyeta sarva-deva-mayo guruþ || [BhP 11.17.27] brahmacàri-dharmàntaþ-pañhitam idam | || 11.17 || ÷rã-bhagavàn || 211 || [212] ataþ sutaràm eva paramàrthibhis tàdç÷e guràv ity àha - (page 108) yasya sàkùàd bhagavati j¤àna-dãpa-prade gurau | martyàsad-dhãþ ÷rutaü tasya sarvaü ku¤jara-÷aucavat || eùa vai bhagavàn sàkùàt pradhàna-puruùe÷varaþ | yoge÷varair vimçgyàïghrir loko yaü manyate naram || [BhP 7.15.26-27] eùa ÷rã-kçùõa-lakùaõo'pi | tataþ pràkçta-dçùñir na bhagavat-tattva-grahaõe pramàõam iti bhàvaþ | || 7.15 || ÷rã-nàrado yudhiùñhiram || 212 || [213] ÷uddha-bhaktàs tv eke ÷rã-guroþ ÷rã-÷ivasya ca bhagavatà sahàbheda-dçùñiü tat-priyatamatvenaiva manyante | yathà - vayaü tu sàkùàd bhagavan bhavasya priyasya sakhyuþ kùaõa-saïgamena | sudu÷cikitsyasya bhavasya mçtyor bhiùaktamaü tvàdya gatiü gatàþ sma || [BhP 4.30.38] ñãkà ca - tava yaþ priyaþ sakhà tasya bhavasya | atyantam acikitsasya bhavasya janmano mçtyo÷ ca bhiùaktamaü sad vaidyaü tvàü gatiü pràptà ity eùà | ÷rã- ÷ivo hy eùàü vakçõàü guruþ | || 4.30 || ÷rã-pracetasaþ ÷rãad-aùña-bhuja-puruùam || 213 || [214] tad evaü rucy-àdinà gurv-à÷rayànte upàsanà-pårvàïga-råpaþ sàmmukhya- bhedo bahu-vidho dar÷itaþ | atha sàkùàd upàsanà-lakùaõas tad-bhedo'pi bahu-vidho dar÷yate | atra sàmmukhyaü dvividhaü nirvi÷eùa-mayaü sa-vi÷eùa- mayaü ca | atra pårvaü j¤ànam | uttaraü tu dvividham - ahaïgrahopàsanà- råpaü bhakti-råpaü ca | asya j¤ànasya lakùaõaü j¤ànaü caikàtmya-dar÷anam [BhP 11.19.25] iti | abhedopàsanaü j¤ànam ity arthaþ | || 11.19 || ÷rã-bhagavàn || 214 || [215] tat-sàdhana-prakàraü caivaü bahu-vidhas tatra tatroktiþ | sa ca j¤ànam evocyate | tatra ÷ravaõaü ÷rã-pçthu-sanatkumàra-saüvàdàdau draùñavyam | tad-anusàreõa mananaü ca j¤eyam | prathamataþ ÷rotéõàü hi vivekas tàvàn eva yàvatà jaóàtirikta-cin-màtraü vaståpasthitaü bhavati | tasmiü÷ cin- màtre'pi vastuni ye vi÷eùàþ svaråpa-bhåta-÷akti-siddhà bhagavattàdi-råpà vartante tàüs tu te vivektuü na kùamante, yathà divà-rajanã-khaõóini jyotiùi jyotir-màtratve'pi ye maõóalàntar-bahi÷ ca divya-vimànàdi-paraspara-pçthag- bhåta-ra÷mi-paramàõu-råpà vi÷eùàs tàü÷ carma-cakùuùo vivektuü na kùamante tadvat | pårvavac ca yadi mahat-kçpà-vi÷eùaõa-divya-dçùñità bhavati tadà vi÷eùopalabdhi÷ ca bhavet | na cen nirvi÷eùa-cin-màtra- brahmànubhavena tal-lãnam eva bhavati | tathaiva nididhyàsanam api teùàm | tad yathà -- sthiraü sukhaü càsanam àsthito yatir yadà jihàsur imam aïga lokam | kàle ca de÷e ca mano na sajjayet pràõàn niyacchen manasà jitàsuþ || manaþ sva-buddhyàmalayà niyamya kùetra-j¤a etàü ninayet tam àtmani | àtmànam àtmany avarudhya dhãro labdhopa÷àntir virameta kçtyàt || [BhP 2.2.15-16] etàü buddhiü kùetraj¤e buddhyàdi-draùñari nilayet pravilàpayet | taü ca kùetraj¤aü svaråpa-bhåtayà buddhyà àtmani tad-draùñçtvàdi-rahite ÷uddhe jãve, taü ca ÷uddham àtmànam àtmani brahmaõy avarudhya tad-ekatvena vicintya labdhopa÷àntiþ pràpta-nirvçtiþ san kçtyàd viramet, tasya tataþ paraü pràpyàbhàvàt | || 2.2 || ÷rã-÷ukaþ || 215 || (page 109) tad evaü j¤àna-muktim idam eva svàbhàvo'dhyàtmam ucyate ity anena ÷rã- gãtàsåktam | svasya ÷uddhasyàtmano bhàvo bhàvanà àtmany adhikçtya vartamànatvàd adhyàtma-÷abdenocyata ity arthaþ | athàhaügrahopàsanaü tac-chakti-vi÷iùña ã÷vara evàham iti cintanam | asya phalaü svasmiüs tac-chakty-àdy-àvirbhàvaþ yathà viùõu-puràõe nàgapà÷àdi- yantritaþ ÷rã-prahlàdas tàdç÷am àtmànaü smaran nàgapà÷àdikam utsàritavàn | atràntima-phalaü ca kãña-pe÷askçtn-nyàyena sàråpya- sàrùñyàdikaü j¤eyam | atha bhaktiþ | tasyàs tañastha-lakùaõaü svaråpa-lakùaõaü ca yathà garuóa- puràõe -- viùõu-bhaktiü pravakùyàmi yayà sarvam avàpyate | yathà bhaktyà haris tuùyeta tathà nànyena kenacit || ity uktvàha - bhaja ity eùa vai dhàtuþ sevàyàü parikãrtitaþ | tasmàt sevà budhaiþ proktà bhaktiþ sàdhana-bhåyasã || iti | yayà sarvam avàpyate iti tañastha-laksaõam | atra ca akàmaþ sarva-kàmo và ity àdi-siddhatvàd avyàpty-abhàvaþ | yathà bhaktyà ity-àdy-uktatvàd ativyàpty-abhàva | budhaiþ proktatvàd asambhavàbhàva÷ ca | sevà-÷abdena svaråpa-lakùaõam | sà ca sevà kàyika-vàcika-màsaàtmikà trividhaivànugatir ucyate | ataeva bhaya-dveùàdãnàm ahaïgrahopàsanàyà÷ ca vyàvçttiþ | sàdhana-bhåyasã sàdhaneùu ÷reùñhety arthaþ | tad evaü lakùaõa-dvayaü prakàràntareõàha -- ye vai bhagavatà proktà upàyà hy àtma-labdhaye | a¤jaþ puüsàm aviduùàü viddhi bhàgavatàn hi tàn || [BhP 11.2.34] aviduùàü puüsàü tan-màhàtmyam avidvadbhir api kartçbhiþ | àtmano brahma paramàtmà bhagavàn ity àvirbhàva-bhedavataþ svasya dharma-bhåtasya a¤jaþ anàyàsenaiva labdhaye làbhàya upàyàþ sàdhanàni svayaü bhagavatà -- kàlena naùñà pralaye vàõãyaü veda-saüj¤ità | mayàdau brahmaõe proktà dharmo yasyàü mad-àtmakaþ || [BhP 11.14.3] ity anusàreõa proktàþ | tàn upàyàn bhàgavatàn dharmàn viddhi bhàgavatãü bhaktiü jànãhãty arthaþ | hi prasiddhau | tatra sàkùàd bhakter api bhàgavata- dharmàkhyatvaü etàvàn eva loke'smin [BhP 11.3.23] ity atra parama- dharmatva-khyàpanàya dar÷itam | atra àtma-labdhaye proktà iti tañastha- laksaõam | anyena tad-alàbhàd avyabhicàri | àtma-labdhaya upàyà iti svaråpa-lakùaõam | tal-làbhopàyo hi tad-anugatir eva | || 11.2 || ÷rã-kavir nimim || 216 || [217] sà bhaktis trividhà | àropa-siddhà, saïga-siddhà, svaråpa-siddhà ca | tatràropa-siddhà svato bhaktitvàbhàve'pi bhagavad-arpaõàdinà bhaktitvaü pràptà karmàdi-råpà | saïga-siddhà svato bhaktitvàbhàve'pi tat-parikaratayà saüsthàpanena tatra bhàgavatàn dharmàn ÷ikùed gurv-àtma-daivataþ [BhP 11.3.24] ity àdi-prakaraõeùu sarvato manaso'saïgam [BhP 7.5.18] ity àdinà labdha-tad-antaþ-pàtà j¤àna-karma-tad-aïga-råpà | svaråpa-siddhà càj¤ànàdinàpi tat-pràdurbhàve bhaktitvàvyabhicàriõã sàkùàt tad- anugatyàtmà tadãya-÷ravaõa-kãrtanàdi-råpà | ÷ravaõaü kãrtanaü viùõoþ (page 110) ity àdau viùõoþ ÷ravaõaü viùõoþ kãrtanam iti vi÷iùñasyaiva vivakùitatvat teùàm api nàropa-siddhatvaü pratyuta måóha-pronmmattàdiùu tad-anukartçùv api katha¤cit sambandhena phala-pràpakatvàt svaråpa- siddhatvaü, yathà ÷rã-prahlàdasya pårva-janmani ÷rã-nçsiüha-caturda÷y- upavàsaþ | yathà kukkura-mukha-gatasya ÷yenasya bhagavan-mandira- parikramaþ | evam anya-dçùñyàdinà måóhàdibhiþ kçtasya vandanasyàpi j¤eyam | tad evaü trividhàpi sà punar akaitavà sakaitavà ceti dvividhà j¤eyà | tatràropa-saïga-siddhayor yasyà bhaktaþ sambandhena bhakti-pada-pràptyàü sàmarthyaü tan-màtràpekùatvaü ced akaitavatvaü svãyànyadãya-phalàpekùa- parikaratvaü ced akaitavatvaü prayojanàntaràpekùayà karma-j¤àna- parikaratvaü cet sakaitavatvam | svaråpa-siddhàyà÷ ca yasya bhagavataþ sambandhena tàdç÷aü màhàtmyaü tan-màtràpekùa-parikaratvaü ced akaitavatvaü prayojanàntaràpekùayà karma-j¤àna-parikaratvaü cet sakaitavatvam | iyam evàkaitavàki¤canàkhyatvena pårvam uktà | dharmaþ projjhita-kaitavo'tra paramaþ [BhP 1.1.2] ity atra càsyàs tad-ubhaya-vidhatve pramàõaü j¤eyam | tathoktaü - prãyate'malayà bhaktyà harir anyad- vióambanam [BhP 7.7.52] iti | athàropa-siddhà - etad-artham eva naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitam [BhP 1.5.12] ity àdau sakàma-niùkàmayor dvayor api karmaõor nindà | bhagavad-vaimukhyàvi÷eùàt | tatra yàdçcchika-ceùñàyà api bhagavad-arpitatve bhagavad-dharmatvaü bhavati kim uta vaidika-karmaõa iti vaktuü tasyà api tad-råpatvam àha - kàyena vàcà manasendriyair và buddhyàtmanà vànusçta-svabhàvàt | karoti yad yat sakalaü parasmai nàràyaõàyeti samarpayet tat || [BhP 11.2.36] pårvaü hi dharmàn bhàgavatàn bråta [BhP 11.2.31] iti pra÷nànantaraü ye vai bhagavatà proktà [BhP 11.2.34] ity àdinà mukhyatvena sàkùàt-tal-labdhaye upàya-bhåtàþ ÷ravaõa-kãrtanàdayo bhàgavatà dharmà lakùitàþ te càtraiva ÷çõvan su-bhadràõi rathàïga-pàõer [BhP 11.2.39] ity-àdinà katicid dar÷itàþ | uttaràdhyàye ca -- tatra bhàgavatàn dharmàn ÷ikùed gurv-àtma-daivataþ [BhP 11.3.22] ity upakrama-vàkyàd anantaraü iti bhàgavatàn dharmàn ÷ikùayan bhaktyà tad-utthayà [BhP 11.3.33] ity upasaühàra-vàkyasya pràg bhàgavata-dharmatvenànya-saïga-tyàgàdikam api vakùyate | sarvato manaso'saïgam [BhP 11.3.23] ity àdinà | tasmàt laukika-karmàdy-arpaõam idaü yathà katha¤cit tad-dharma-siddhy-artham evocyate | artha÷ càyaü ñãkàyàm - àtmanà cittenàhaïkàreõa và anusçto yaþ svabhàvas tasmàt | ayam arthaþ - na kevalaü vidhitaþ kçtam eveti niyamaþ svabhàvànusàri laukikam apãti | ÷rã-gãtàsu ca - yat karoùi yad a÷nàsi yaj juhoùi dadàsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuruùva mad-arpaõam || [Gãtà 9.27] iti | itaþ pårvaü pràõa-buddhi-dharmàdhikàrataþ ity àdi-mantra÷ ca tathà | atra svàbhàvika-karmaõo'rpaõe duùkarmaõo dvividhà gatiþ | j¤ànecchånàm avi÷eùeõa | bhaktãcchånàü tu anena durvàsana-duþkha-dar÷anena ca sa karuõàmayaþ karuõàü karotv iti và (page 111) yà prãtir avivekànàü viùayeùv anapàyinã | tvàm anusmarataþ sà me hçdayàn nàpasarpatu || [ViP 1.20.19] iti viùõu-puràõokta-prakàreõa | yuvatãnàü yathà yåni yånàü ca yuvatau yathà | mano'bhiramate tadvan mano'bhiramatàü tvayi || [PadmaP 6.128.258] iti pàdmokta-prakàreõa ca mama sukarmaõi duùkarmaõi yad-ràga-sàmànyaü tat sarvato-bhàvena bhagavad-viùayam eva bhavatv iti samàdhyeyam | kàminàü tu na sarvathaiva sarva-duùkarmàrpaõam | vedoktam eva kurvàõo niþsaïgo'rpitam ã÷vare [BhP 11.3.4] ity atra punar vaidikam eve÷vare'rpitaü kurvàõa ity uktam || || 11.2 || ÷rã-kavir nimim || 217 || [218] atha vaidika-karmàrpaõasya pra÷aüsàm àhuþ - kle÷a-bhåry-alpa-sàràõi karmàõi viphalàni và | dehinàü viùayàrtànàü na tathaivàrpitaü tvayi || [BhP 8.5.47] viùayàrtànàü karmàõi kvacit kle÷o bhårir yeùu tathàpy alpaü phalaü yeùu tathàpy abhåtàni bhavanti, kvacit kçùyàdivad viphalàni và bhavanti, tvayy arpitaü karma tu na tathà | kintu kle÷aü vinà yathà katha¤cit kçtasya kàmanayàpy arpaõe tat-kàmasyàva÷yaka-pràptiþ | sà ca sarvata utkçùñà bhavati | tathà tan-màtra-phalena ca paryàptir na bhavati saüsàra-vidhvaüsàdi- phalatvàd ity arthaþ | tad uktam -- yàn àsthàya naro ràjan na pramàdyeta karhicit | dhàvan nimãlya và netre na skhalen na pated iha || [BhP 11.2.35] iti | satyaü di÷aty arthitam arthito néõàm [BhP 5.19.28] ity àdi ca | yathaiva nàbhiþ çùabha-deva-råpaü bhagavantaü putratvenàpi lebhe | ÷rã-gãtàsu ca -- nehàbhikramanà÷o'sti pratyavàyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya tràyate mahato bhayàt || [Gãtà 2.40] iti | || 8.5 || devàþ ÷rãmad-ajitam || 218 || [219] tad eva karmàrpaõam upapàdayati tribhiþ - etat saüsåcitaü brahmaüs tàpa-traya-cikitsitam | yad ã÷vare bhagavati karma brahmaõi bhàvitam || [BhP 1.5.32] brahman he ÷rã-veda-vyàsa etat tàpa-trayasya cikitsitaü cikitsà tai÷ càturmàsya-vàsibhiþ paramahaüsaiþ såcitam | kiü tat ? bhagavati karma yat samarpitaü bhavati | tatra karma samarpaõam evety arthaþ | kathambhåte ? svayaü bhagavati pårõa-svaråpaik÷varyàdi-mattayà sarvàü÷iny eva kenacid aü÷ena jãvàdi-niyantçtayà ã÷vare paramàtma-÷abda-vàcye svaråpa-bhåta- vi÷eùaõena vinà kevala-cin-màtratayà pratipàdyatvena brahmani tac-chabda- vàcye | [220] nanu utpattyaiva tat-tat-saïkalpena vihitatvàt saüsàra-hetoþ karmaõaþ kathaü tàpa-traya-nivartakatvam | ucyate sàmagrã-bhedena ghañata iti yathà -- (page 112) àmayo ya÷ ca bhåtànàü jàyate yena suvrata | tad eva hy àmayaü dravyaü na punàti cikitsitam || [BhP 1.5.33] àmayo rogo yena ghçtàdinà jàyate tad eva kevalam àmaya-kàraõaü dravyaü tam àmayaü na nivartayati kintu cikitsitaü dravyàntarair bhàvitaü sat nivartayaty eva | [221] evaü nçõàü kriyà-yogàþ sarve saüsçti-hetavaþ | ta evàtma-vinà÷àya kalpante kalpitàþ pare || [BhP 1.5.34] pare bhagavati kalpitàþ kàmanayàpy arpitàþ santaþ saüsàra-dhvaüsa-paryanta- phalatvàd àtma-vinà÷àya karma-nivçttaye kalpante | || 1.5 || ÷rã-nàrado vyàsam || 219-221 || [222] kiü ca karma-phalaü vastuto bhagavad-à÷rayam eva | tat tu durbuddher àtma- sàt-kurvato yuktyavatucha-phala-pràptiþ saüsàra÷ ca | sudhiyas tu tat-sàkùàt- kurvatas tad-vaiparãtyam ity àha gadyàbhyàm -- sampracaratsu nànà-yàgeùu viracitàïga-kriyeùv apårvaü yat tat kriyà-phalaü dharmàkhyaü pare brahmaõi yaj¤a-puruùe sarva-devatà-liïgànàü mantràõàm artha-niyàma-katayà sàkùàt-kartari para-devatàyàü bhagavati vàsudeva eva bhàvayamàna àtma-naipuõya-mçdita-kaùàyo haviþùv adhvaryubhir gçhyamàõeùu sa yajamàno yaj¤a-bhàjo devàüs tàn puruùàvayaveùv abhyadhyàyat | [BhP 5.7.6] iti | ñãkà ca - sampracaratsu pravartamàneùu viracità anuùñhità aïga-kriyà yeùàü teùu yad apårvaü tad vàsudeva eva bhàvayamàna÷ cintayan sa yajamàno yaj¤a-bhàga-bhàjo ye devàs tàn puruùasya vàsudevasya àvayaveùu caksur-àdiùu abhyadhyàyat, na tu tat-pçthaktvenety anvayaþ | apårve pakùa-dvayaü mãmàüsakànàm | tadànãm eva såkùmatvenotpannaü phalam evàpårvaü kàlàntara-phalotpàdikà karma-÷aktir veti | tad uktam -- yàgàd eva phalaü tad dhi ÷akti-dvàreõa sidhyati | såkùma-÷akty-àtmakaü vàpi phalam evopajàyate || iti | tad etad àha kriyà-phalaü dharmàkhyam [BhP 5.7.6] iti ca | nanu yady aïgaü devatà karma pradhànam iti mataü tarhi kartç-niùñham apårvaü syàt | tad uktam - karmabhyaþ pràg ayogyasya karmaõaþ puruùasya và | yogyatà ÷àstra-gamyà yà parà sàpårvam iùyate || iti | atha devatà pradhànaü karma tu devatàràdhanàrthaü, tadà devatà-prasàd- råpatvàd apårvasya devatà÷ratvam eva yuktaü prokùaõàdy-apårvasyeva vrãhy-àdy-à÷rayatvam | kuto vàsudevà÷rayam apårvaü bhàvayati ? ucyate | yadi kartç-niùñham apårvaü syàt tarhi vàsudevasyàntaryàmiõaþ pravartakatvena mukhya-kartçtvàt tad-à÷rayam evàpårvaü, na tu tat-prayojya- yajamànà÷rayaü, ÷àstra-phalaü prayoktarãti nyàyàt | anyathà çtvijàm apy apårvà÷rayatva-prasaïgàt | tad evàha - sàkùàt-kartarãti | devatà÷rayatve'pi vàsudevà÷rayatvam evety àha - para-devatàyàm iti | paradevatàtve hetuþ sarvadevatà-liïgànàü tat-tad-devatà-prakà÷akànàü mantràõàü ye'rthà indràdi-devatàs teùàü niyàmakatayà tasyaiva prasàdanãyatvàt phala-dàtçtvàc ca yukta-sevà÷rayatvam ity arthaþ | evaü bhàvanam evàtmano naipuõyaü kau÷alaü tena mçditàþ kùãõàþ kaùàyà ràgàdayo yasya | adhvaryubhir iti bahu-vacanaü nànà-karmàbhipràyeõa ity eùà | (page 116) atra viùõor aïgitvena tad-bhajanaü ca doùa iti labhyate | atra pàdmottara- khaõóe yathà - uddi÷ya devatà eva juhoti ca dadàti ca | sa pàùaõóãti vij¤eyaþ svatantro vàpi karmasu || [PadmaP 6.235.8] iti | pàùaõóatvam atra vaiùõava-màrgàd bhraùñatvam ity arthaþ | ÷rã-gãtàsu - ye'py anyadevatàbhaktà yajante ÷raddhayànvitàþ | te'pi màm eva kaunteya yajanty avidhipårvakam || ahaü hi sarvayaj¤ànàü bhoktà ca prabhur eva ca | na tu màm abhijànanti tattvenàta÷ cyavanti te || [Gãtà 9.23.-24] ato vàstava-vicàre sarva eva veda-màrgàþ ÷rã-bhagavaty eva paryavasyantãty abhipretyoktaü ÷rãmad-akråreõa -- sarva eva yajanti tvàü sarva-deva-maye÷varam | ye'py anya-devatà-bhaktà yady apy anya-dhiyaþ prabho || yathàdri-prabhavà nadyaþ parjanyàpåritàþ prabho | vi÷anti sarvataþ sindhuü tadvat tvàü gatayo'ntataþ || [BhP 10.40.9-10] iti | gatayo màrgàþ | antato vicàra-paryavasànena | atha dvitãyaü gadyam - evaü karma-vi÷uddhyà vi÷uddha-sattvasyàntar-hçdayàkà÷a-÷arãre brahmaõi bhagavati vàsudeve mahà-puruùa-råpopalakùaõe ÷rãvatsa-kaustubha-vana- màlàri-dara-gadàdibhir upalakùite nija-puruùa-hçl-likhitenàtmani puruùa- råpeõa virocamàna uccaistaràü bhaktir anudinam edhamàna-rayàjàyata [BhP 5.7.7] iti | evaü pårvokta-prakàreõa karma-vi÷uddhyà vi÷uddha-sattvasya bhaktiþ sa- ÷raddha-÷ravaõa-kãrtanàdi-lakùaõà jàyatety anvayaþ | kva ? bhagavati vàsudeve pårõa-svaråpa-bhagàbhyàü sarva-nivàsena ca tat-tan-nàmnà prasiddho'ntar-hçdaye ya àkà÷aþ sa eva ÷arãraü svasyaivàvirbhàva- vi÷eùàdhiùñhànaü yasya tasmin antaryàmiõi paramàtmàkhye brahmaõi nirvi÷eùàvirbhàvàt tad-àkhye ca bhagavato niràkàratvaü vàrayati mahà- puruùasya yad råpaü ÷àstre ÷råyate tad råpaü lakùyate dç÷yate yatra tasmin | kiü ca ÷rãvatsàdibhir api cihnite | edhamàna-rayà vardhamàna-prakarùà | || 5.7 || ÷rã-÷ukaþ || 223 || [224] tad etat karmàrpaõaü dvividham | bhagavat-prãõana-råpaü, tasmiüs tat-tyàga- råpaü ceti | yathoktaü kaurme - prãõàtu bhagavàn ã÷aþ karmaõànena ÷à÷vataþ | karoti satataü buddhyà brahmàrpaõam idaü param || yad và phalànàü sannyàsaü prakuryàt parame÷vare | karmaõàm etad apy àhur brahmàrpaõam anuttamam || iti | atra nimittàni ca trãõi - kàmanà naiùkarmyaü bhakti-màtraü ceti | niùkàmas tu kevalaü na sambhavati | yad yad dhi kurute jantus tat tat kàmasya ceùñitam ity ukteþ | atra kàmanà-naiùkarmyayoþ pràyaþ karma-tyàgaþ | prãõanaü tu tad-àbhàsa eva svàrtha-paratvàt | bhaktau punaþ prãõanam eva bhaktes tu tad-eka-jãvanatvàt | kàmanà-pràptir yathà - kle÷a-bhåry-alpa-sàràõi ity àdi | yathà càïgasya ràj¤aþ putràthake (page 114) yaj¤e | naiùkarmya-pràpti÷ ca - vedoktam eva kurvàõo niþsaïgo'rpitam ã÷vare | naiùkarmyàü labhate siddhiü [BhP 11.3.47] ity atra | bhakti-pràpti÷ ca - evaü karma-vi÷uddhiü [BhP 5.7.7] ity-àdi-gadye dar÷itaiva | yad atra kriyate karma bhagavat-paritoùaõam | j¤ànaü yat tad adhãnaü hi bhakti-yoga-samanvitam || [BhP 1.5.35] ity atra ca | bhakti-yogasayacaraatvàd j¤ànam atra bhagavaj-j¤ànam | parama-bhaktàs tu bhagavat-paritoùaõaü prãõanam eva pràrthayante -- yan naþ svadhãtaü guravaþ prasàdità viprà÷ ca vçddhà÷ ca sad-ànuvçttyà | àryà natàþ suhçdo bhràtara÷ ca sarvàõi bhåtàny anasåyayaiva || [BhP 4.30.39] te tava paritoùaõàya bhavatv iti vçõãmahe | || 4.30 || pracetasaþ ÷rãmad-aùñabhujaü puruùam || 224 || [225] tad evam àropa-siddhà dar÷ità | atha saïga-siddhodàharaõa-pràptà mi÷rà bhaktir dar÷yate | svaråpa-siddhàsaïgena hy anyeùàm api bhaktitvaü dar÷itam | tatra bhàgavatàn dharmàn ity àdi-÷rã-prabuddha-vàkya-prakaraõe sarvàsaïga-dayà-maitràdãnàm api bhàgavata-dharmatvàbhidhànàt | tatra karma-mi÷rà trividhà sambhavati - sa-kàmà kaivalya-kàmà, bhakti- màtra-kàmà ca | yadyapi kàma-vaikalye api - yà vai sàdhana-sampattiþ purùàrtha-catuùñaye | tayà vinà tad àpnoti naro nàràyaõà÷rayaþ || ity ukteþ kevalayaiva bhaktyà sambhavatas tathàpi tat-tad-vàsanànusàreõa tatra tatra rucir jàyate ity evaü tat-tad-arthaü tan-mi÷ratà jàyata ity avagantavyam | tataþ sakàmà pràyaþ karma-mi÷raiva | tatra karma-÷abdena dharma eva gçhyate | tal-lakùaõaü ca yama-dåtaiþ sàmànyata uktaü veda- praõihito dharmaþ [BhP 6.2.36] iti | vedo'tra traiguõya-viùayaþ traiguõya- viùayà vedàþ [Gãtà 2.45] iti ÷rã-gãtokteþ | tat-pravartana-màtratvena siddhaþ na tu bhaktivad aj¤ànenàpãty arthaþ | ÷rã-gãtàsv evànyatra tasya karma- saüj¤itatvaü coktaü bhåta-bhàvodbhava-karo visargaþ karma-saüj¤itaþ [Gãtà 8.3] iti | visargo devatodde÷ena dravya-tyàgaþ | tad-upalakùitaþ sarvo'pi dharmaþ karma-saüj¤ita ity arthaþ | sa ca bhåtànàü pràõinàü ye bhàvà vàsanàs teùàm udbhava-kara iti vi÷eùaõàd bhagavad-bhaktir vyàvçttà | atha bhakti-saïgàya dharmasya vai÷eùñyaü caikàda÷e | ÷rã-bhagavatoktaü - dharmo mad-bhakti-kçt proktaþ [BhP 11.19.25] iti | bhagavad-arpaõena bhakti- parikarãkçtatvena ca bhaktikçttvam ucyate | tad evam ãdç÷ena karmaõà mi÷rà sa-kàmà bhaktir yathà -- (page 115) prajàþ sçjeti bhagavàn kardamo brahmaõoditaþ | sarasvatyàü tapas tepe sahasràõàü samà da÷a || tataþ samàdhi-yuktena kriyà-yogena kardamaþ | samprapede hariü bhaktyà prapanna-varadà÷uùam || [BhP 3.21.6-7] atra tad-dar÷ana-jàta-bhagavad-a÷ru-pàta-liïgena niùkàmasyàpy asya | brahmàde÷a-gauraveõaiva kàmanà j¤eyà | || 3.21 || ÷rã-maitreyaþ || 225 || [226] atha kaivalya-kàmà kvacit karma-j¤àna-mi÷rà kvacid j¤àna-mi÷rà ca | tatra j¤ànaü j¤ànaü caikàtmya-dar÷anam iti dar÷itam | tadãya-÷ravaõàdãnàü vairàgya-yoga-sàïkhyànàü ca tad-aïgatvàt tad-antaþ-pàtaþ | atha karma- j¤àna-mi÷rà | yathà -- animitta-nimittena sva-dharmeõàmalàtmanà | tãvrayà mayi bhaktyà ca ÷ruta-sambhçtayà ciram || j¤ànena dçùña-tattvena vairàgyeõa balãyasà | tapo-yuktena yogena tãvreõàtma-samàdhinà || prakçtiþ puruùasyeha dahyamànà tv ahar-ni÷am | tiro-bhavitrã ÷anakair agner yonir ivàraõiþ || [BhP 3.27.21-23] nimittaü phalaü na tan-nimittaü pravartakaü yasmin tena niùkàmena | amalàtmanà nirmalena manasà | j¤ànena ÷àstrotthena | yogo jãvàtma- paramàtmano dhyànaü yogaþ sannahanopàya-dhyàna-saïgati-yuktiùu iti nànàrtha-vargàt | dhyànam eva dhyàtç-dhyeya-viveka-rahitaü samàdhiþ | atra sarvàsàm eva siddhãnàü målaü tac-caraõàrcanam [BhP 10.81.16] ity uktyà bhakter aïgitve'pi aïgavan nirde÷as teùàü tatra sàdhanàntara-sàmànya- dçùñir ity abhipràyeõa | ataeva teùàü mokùa-màtra-phalam iti | || 3.27 || ÷rã-kapila-devaþ || 226 || [227] j¤àna-mi÷ràm àha - vivikta-kùema-÷araõo mad-bhàva-vimalà÷ayaþ | àtmànaü cintayed ekam abhedena mayà muniþ || [BhP 11.18.21] bhàvo bhàvanà | || 11.18 || ÷rã-bhagavàn || 227 || [228] tad evaü kaivalya-kàmàyàü j¤àna-mi÷roktà | atha bhakti-màtra-kàmàyàü karma-mi÷rà yathà - ÷raddhàmçta-kathàyàü me ÷a÷van mad-anukãrtanam | pariniùñhà ca påjàyàü stutibhiþ stavanaü mama || [BhP 11.19.20] iti | mad-arthe'rtha-parityàgo bhogasya ca sukhasya ca | iùñaü dattaü hutaü japtaü mad-arthaü yad vrataü tapaþ || evaü dharmair manuùyàõàm uddhavàtma-nivedinàm | mayi sa¤jàyate bhaktiþ ko'nyo'rtho'syàva÷iùyate || [BhP 11.19.23-24] (page 116) ity antam | mad-arthe mad-bhajanàrthaü tad-virodhito'rthasya parityàgaþ | bhogasya tat- sàdhanasya candanàdeþ | sukhasya putropalàlanàdeþ | iùñàdi-vaidikaü yat karma tad api mad-arthaü kçtaü bhakteþ kàraõam ity arthaþ | dharmair bhàgavatàbhidhaiþ | evaü kàya-vàï-manobhis tad-artha-màtra- ceùñàvattvenànuùñhitair bhagavad-dharmair àtma-nivedinàm | yasyàsti bhaktir bhagavaty aki¤canà [BhP 5.18.12] ity àdi-nyàyenàsya bhakti-màtra- kàmasya anyaþ ko'rthaþ sàdhana-råpaþ sàdhya-råpo vàva÷iùyate | sarvo'syànàdçto'pi tad-à÷rito bhavatãty arthaþ | || 11.19 || ÷rã-bhagavàn || 228 || [229] karma-j¤àna-mi÷rà yathà - niùevitenànimittena sva-dharmeõa mahãyasà | kriyà-yogena ÷astena nàtihiüsreõa nitya÷aþ || mad-dhiùõya-dar÷ana-spar÷a- påjà-stuty-abhivandanaiþ | bhåteùu mad-bhàvanayà sattvenàsaïgamena ca || mahatàü bahu-mànena dãnànàm anukampayà | maitryà caivàtma-tulyeùu yamena niyamena ca || àdhyàtmikànu÷ravaõàn nàma-saïkãrtanàc ca me | àrjavenàrya-saïgena nirahaïkriyayà tathà || mad-dharmaõo guõair etaiþ parisaü÷uddha à÷ayaþ | puruùasyà¤jasàbhyeti ÷ruta-màtra-guõaü hi màm || [BhP 3.29.15-19] niùevitena samyag anuùñhitena animittena ca niùàmena sva-dharmeõa | mahãyasà ÷raddhàdi-yuktena | kriyà-yogena pa¤caràtràdy-ukta- vaiùõavànuùñhànena | ÷astena uttama-de÷a-kàlàdimatà niùkàmena ca | nàtihiüsreõa atihiüsà-rahitena | ati-÷abdaþ pràõàdi-pãóà-parityàga-phala- patràdi-jãvàvayava-svãkàràrthaþ | mad-dhiùõyaü mad-arcàdi | bhåteùv antaryàmitvena mad-bhàvanayà | sattvena dhairyeõa | asaïgamena vairàgyeõa ca | ahiüsàsteya-brahmacarya-parigrahà yamàþ | ÷auca-santoùa-tapaþ- svàdhyàe÷vara-praõidhànàni niyamàþ | àdhyàtmikam àtmànam àtma- viveka-÷àstram | nirahaïkriyayà garva-ràhityena | mad-dharmaõaþ mad- dharmànuùñhàtuþ puruùasyà÷ayaþ | ÷ruta-màtra-guõaü màm a¤jasàbhyeti mad-guõa-÷ruti-màtreõa mayi [BhP 3.29.11] ity-àdy-ukta-lakùaõàü dhruvànusmçtiü pràpnotãty arthaþ | atràdhyàtmika-÷ravaõàdinà j¤àna- mi÷ratvam api | || 3.29 || ÷rã-kapila-devaþ || 229 || [230] atha j¤àna-mi÷rà - dçùña-÷rutàbhir màtràbhir nirmuktaþ svena tejasà | j¤àna-vij¤àna-santçpto mad-bhaktaþ puruùo bhavet || [BhP 6.16.62] dçùñeti aihikàmuùmika-viùayaiþ | svena tejasà viveka-balena | || 6.16 || ÷rã-saïkarùaõa÷ citraketum || 230 || [231] atha kevala-svaråpa-siddhodàhriyate | tatra sakàmà kaivalya-kàmà copàsaka- saïkalpa-guõais tat-tad-guõatvenopacaryate | tataþ sakàmà dvividhà tàmasã ràjasã ca | pårvà yathà - abhisandhàya yo hiüsàü dambhaü màtsaryam eva và | saürambhã bhinna-dçg bhàvaü mayi kuryàt sa tàmasaþ || [BhP 3.29.8] abhisandhàya saïkalpya | saürambhã sa-krodhaþ | bhinna-dçk svasminn iva sarvatra yatra sukhaü duþkhaü ca tat-tad-devatà niranukampa ity arthaþ | [232] uttarà yathà - (page 117) viùayàn abhisandhàya ya÷a ai÷varyam eva và | arcàdàv arcayed yo màü pçthag-bhàvaþ sa ràjasaþ || [BhP 3.29.9] pçthak matto'nyatra viùayàdiùv eva bhàvaþ spçhà yasya na tu mayãti ràjasatva-hetutà dar÷ità | [233] atha kaivalya-kàmà sàttviky eva | sà yathà -- karma-nirhàram uddi÷ya parasmin và tad-arpaõam | yajed yaùñavyam iti và pçthag-bhàvaþ sa sàttvikaþ || [BhP 3.29.10] [234] atha yasyà evotkarùa-j¤ànàrtham ete bhakti-bhedà niråpitàþ sà bhakti- màtra-kàmatvàn niùkàmà nirguõà kevalà svaråpa-siddhà niråpyate | iyam evàki¤canàkhyatvena sarvordhvaü pårvam apy abhihità | tàm àha -- mad-guõa-÷ruti-màtreõa mayi sarva-guhà÷aye | mano-gatir avicchinnà yathà gaïgàmbhaso'mbudhau || lakùaõaü bhakti-yogasya nirguõasya hy udàhçtam | ahaituky avyavahità yà bhaktiþ puruùottame || sàlokya-sàrùñi-sàmãpya- sàråpyaikatvam apy uta | dãyamànaü na gçhõanti vinà mat-sevanaü janàþ || sa eva bhakti-yogàkhya àtyantika udàhçtaþ | yenàtivrajya tri-guõaü mad-bhàvàyopapadyate || [BhP 3.29.11-15] mad-guõa-÷ruti-màtreõa na tu tatrodde÷àntara-siddhy-abhipràyeõa | pràkçta- guõa-maya-karaõànàü sarveùàü guhà karaõàgocara-padavã tasyàü ÷ete guhyatayà ni÷calatayà ca tiùñhati yas tasmin mayi avicchinnà viùayàntareõa vccettum a÷akyà yà manogatiþ sà | avicchinnatve dçùñànto yatheti | gatir iti pårvasmàd àkçùyate nityàpekùàtvàt | lakùaõaü svaråpam | nanu tasyà guõa-÷ruteþ kà vàrtà udde÷yàntaràbhàvena manogatitvàbhàvena ca dvidhàpi nirdeùñum a÷aktyatvàt | tatràha - ahaitukã phalànusandhàna- rahità | avyavahità svaråpa-siddhatvena sàkùàd-råpà na tv àropa-siddhatvena vyavadhànàtmikà | tàdç÷ã yà bhaktiþ ÷rotràdinà sevana-màtraü sà ca tasya svaråpam ity arthaþ | màtra-padenàvicchinnety anena ca mano-gater ahaitukãtvàdi-siddheþ pçthag-yojanànarhattvàt | sàttvikaþ kàrako'saïgã [BhP 11.25.25] ity àdiùu nirguõo mad-apà÷rayaþ [BhP 11.25.25] ity àdibhis tad- à÷raya-kriyàdãnàü nirguõatva-sthàpanàt -- (page 118) màü bhajanti guõàþ sarve nirguõaü nirapekùakam | suhçdaü priyam àtmànaü sàmyàsaïgàdayo'guõàþ || [BhP 11.13.40] ity atra tad-guõànàm apy apràkçtatva-÷ravaõàd ahaitukãtvam eva vi÷eùato dar÷ayati | janà madãyàþ | sàlokyàdikam api uta api dãyamànam api na gçhõàti | mat-sevanaü vineti gçhõanti cet tarhi mat-sevàrtham eva gçhõanti na tu tad-artham evety arthaþ | sàrùñiþ samànai÷varyam | ekatvaü bhagavat- sàyujyaü brahma-sàyujyaü ca | anayos tal-lãnàtmakatvena tat- sevanàrthatvàbhàvàd agrahaõàva÷yakatvam eveti bhàvaþ | tasmàt sa eva càtyantika-phalatayà bhavatãty apavarga ity arthaþ | nàtyantikaü vigaõayanti [BhP 3.15.48] ity àder àtyantika-pralayatayà tat-prasiddhe÷ ca | nanu guõa-trayàtyaya-pårvaka-bhagavat-sàkùàtkàra evàpavarga iti cet tasyàpi tàdç÷a-dharmatvaü svataþ siddham evety àha yeneti | yena kadàcid apy aparityàjyena mama bhàvàya vidyamànatàyai sàkùàtkàràyety arthaþ | upapadyate samartho bhavati | yathoktaü pa¤came yathà varõa-vidhànam apavarga÷ ca bhavati [BhP 5.19.19] yo'sau bhagavati [BhP 5.19.20] ity àdikam ananya-nimitta-bhakti-yoga-lakùaõo nànà-gati-nimittàvidyà-granthir andhana- dvàreõa [BhP 5.19.20] ity antam | ato nirguõàpi bahudhaivàvagantavyà | evam uktam etat-prakaraõàrambhe - bhakti-yogo bahu-vidho màrgair bhàmini bhàvyate | svabhàva-guõa-màrgeõa puüsàü bhàvo vibhidyate || [BhP 3.29.7] iti | màrgaþ prakàra-vi÷eùaiþ | ataþ svasya bhakti-yogasyaiva màrgeõa vçtti- bhedena ÷ravaõàdinà bhàvayàbhimànasya tad-bhedena dàsyàdinà guõànàü tama-àdãnàü ca tad-bhedena hiüsàdinà puüsàü bhàvo'bhipràyo vibhidyata ity arthaþ | atra muktà-phala-ñãkà ca - ayam àtyantikas tataþ paraü prakàràntaràbhàvàt | asyaiva bhakti-yoga ity àkhyà | anvarthena bhakti- ÷abdasyàtraiva mukhyatvàt | itareùu phala evànuràgo na tu viùõau phala- làbhena bhakti-tyàgàt ity eùà | ÷rã-gopàla-tàpanã-÷rutau ca -- bhaktir asya bhajanam | tad ihàmutropàdhi- nairàsyenaivàmuùmin manaþ-kalpanam | etad eva ca naiùkarmyam [GTU 1.14] iti | ÷atapatha-÷rutau - sa hovàca yàj¤avalkyas tat pumàn àtma-hitàya premõà hariü bhajet iti | premõà prãti-màtra-kàmanayà yad-àtma-hitaü tasmai ity arthaþ | || 3.29 || ÷rã-kapila-devaþ || 231-234 || (page 119) [235] tad evaü bahudhà sàdhitaiùàki¤canàtyantikãty àdi-saüj¤à bhaktir dvividhà vaidhã ràgànugà ca iti | tatra vaidhã ÷àstrokta-vidhinà pravartità | sa ca vidhir dvividhaþ | tatra prathamaþ pravçtti-heturþ | tad-anukrama- kartavyàkartavyànàü j¤àna-hetu÷ ca | prathamas tådàhçtaþ -- tasmàd ekena manasà bhagavàn sàtvatàü patiþ | ÷rotavyaþ kãrtitavya÷ ca dhyeyaþ påjya÷ ca nityadà || [BhP 1.2.14] ity àdinà | dvitãya÷ càrcana-vratàdi-gataþ | tam àha - màm eva nairapekùyeõa bhakti-yogena vindati | bhakti-yogaü sa labhata evaü yaþ påjayeta màm || [BhP 11.27.53] nairapekùyeõa ahaitukena | ahaituka-bhakti-yoga eva kathaü syàt tatràha bhakti-yogam iti | evaü - yadà sva-nigamenoktaü dvijatvaü pràpya påruùaþ | yathà yajeta màü bhaktyà ÷raddhayà tan nibodha me || [BhP 11.27.8] ity àdy ukta-vidhinà | || 11.27 || ÷rã-bhagavàn || 235 || [236] evam ekàda÷ã-janmàùñamyàdigato'pi j¤eyaþ | atha vaidhã-bhedàþ ÷araõàpatti-÷rã-gurv-àdi-sat-sevà-÷ravaõa-kãrtanàdayaþ | ete ca pratyekam api dvitràdayaþ samutyàpi kàraõàni bhavanti | tathà ÷ravaõàt | tatra prathamataþ ÷araõàpattiþ | ùaó-vargàdy-avikçta-saüsàra-bhaya-bàdhyamàna eva hi ÷araõaü pravi÷aty ananya-gatiþ | bhakti-màtra-kàmo'pi tat-kçta- bhagavad-vaimukhya-bàdhyamànaþ | ananya-gatitvaü ca dvidhà dar÷yate | à÷rayàntrasyàbhàva-kathanena ati- praj¤ayà katha¤cid à÷ritasyànyasya tyàjanenaa ca | pårveõa yathà - martyo mçtyu-vyàla-bhãtaþ palàyan lokàn sarvàn nirbhayaü nàdhyagacchat | tvat pàdàbjaü pràpya yadçcchayàdya susthaþ ÷ete mçtyur asmàd apaiti || [BhP 10.3.27] uttareõa yathà - tasmàt tvam uddhavotsçjya codanàü praticodanàm | pravçttiü ca nivçttiü ca ÷rotavyaü ÷rutam eva ca || màm ekam eva ÷araõam àtmànaü sarva-dehinàm | yàhi sarvàtma-bhàvena mayà syà hy akuto-bhayaþ || [BhP 11.12.14-15] iti | codanàü ÷rutiü praticodanàü smçtim iti ñãkà ca | ÷rã-gãtàsu ca - sarva-dharmàn parityajya [Gãtà 18.66] ity àdi | tasyà ÷araõàpatter lakùaõaü vaiùõava-tantre - ànukålyasya saïkalpaþ pratikålya-vivarjanam | rakùiùyatãti vi÷vàso goptçtve varaõaü tathà | àtma-nikùepa-kàrpaõye ùaó-vidhà ÷araõàgatiþ || iti | aïgàïgi-bhedena ùaó-vidhà | tatra goptçtve varaõam evàïgi ÷araõàgati- ÷abdenaikàrthyàt | (page 120) anyàni tv aïgàni tat-parikaratvàt | ànukålya- pràtikålye tad-bhaktàdãnàü ÷araõàgatasya bhàvasya và | rakùiùyatãti vi÷vàsaþ | kùemaü vidhàsyati sa no bhagavàüs try-adhã÷as tatràsmadãya- vimç÷e na kiyàn ihàrthaþ [BhP 3.16.35] ity àdi-prakàraþ | àtma-nikùepaþ kenàpi devena çdi sthitena yathà niyukto'smi tathà karomi iti gautamãya-tantrokta-prakàraþ | yathoktaü pàdmottara-khaõóe càùñàkùarasya namaþ-÷abda-vyàkhyàne - ahaïkçtir ma-kàraþ syàn na-kàras tan-niùedhakaþ | tasmàt tu namasà càtra svàtantryaü pratiùidhyate || bhagavat-para-tantro'sau tadà yatta÷ ca jãvati | tasmàt sva-sàmarthya-vidhiü tyajet sarvam a÷eùataþ || ã÷varasya tu sàmarthyàn nàlabhyaü tasya vidyate | tasmin nyasta-bhavaþ ÷ete tat-karmaiva samàcaret || [PadmaP 6.226.41-46] ataeva brahma-vaivarte - ahaikàra-nivçttànàü ke÷avo na hi dåragaþ | ahaïkàra-yutànàü hi madhye parvata-rà÷ayaþ || [BhP 3.9.9] iti | kàrpaõyaü - parama-kàruõiko na bhavet paraþ parama-÷ocyatamo na ca mat- para ity àdi-prakàram | goptçtve varaõaü ca yathà nàrasiühe - tvàü prapanno'smi ÷araõaü deva-devaü janàrdanam | iti yaþ ÷araõaü pràptas taü kle÷àd uddharàmy aham || iti prakàram | tad api tri-prakàraü kàyikatvàdi-bhedena yathoktaü brahma-puràõe - karmaõà manasà vàcà ye'cyutaü ÷araõaü gatàþ | na samartho yamas teùàü te mukti-phala-bhàginaþ || iti | vyàkhyàtaü ÷rã-hari-bhakti-vilàse - tavàsmãti vadan vàcà tathaiva manasà vidan | tat-sthànam à÷ritas tanvà modate ÷araõàgataþ || [HBV 11.677] iti | tad evaü yasya sarvàïga-sampannà ÷araõàpattis tasya jhañity eva sampårõa- phalà anyeùàü tu yathà-sampatti yathà-kramaü ceti j¤eyam | tàm etàü ÷araõàpattiü ÷làghate - tàpa-trayeõàbhihatasya ghore santapyamànasya bhavàdhvanã÷a | pa÷yàmi nànyac charaõaü tavàïghri- dvandvàtapatràd amçtàbhivarùàt || [BhP 11.19.9] ÷araõàgatànàü sarva-duþkha-dårãkaraõaü nija-màdhurãõàü sarvato-varùaü càtràbhihitam | || 11.19 || uddhavaþ ÷rã-bhagavantam || 236 || [237] tad evaü ÷araõàpattir vivçtà | asyà÷ ca pårvatvaü tàü vinà tadãyatvàsiddhiþ | tatra ÷araõàpattyaiva yadyapi sarvaü sidhyati | ÷araõaü taü prapannà ye dhyàna-yoga-vivarjitàþ | te vai mçtyum atikramya yànti tad vaiùõavaü padam || (page 121) iti gàruóàt | tathàpi vai÷iùñhya-lipsuþ ÷akta÷ cet tato bhagavac-chàstropadeùñéõàü bhagavan-mantropadeùñéõàü và ÷rã-guru-caraõànàü nityam eva vi÷eùataþ sevàü kuryàt | tat-prasàdaþ sva-sva-nànà-pratãkàra-dustyajàn artha-hànau parama-bhagavat-prasàda-siddhau ca målam | pårvatra yathà saptame ÷rã- nàrada-vàkyam - asaïkalpàj jayet kàmaü krodhaü kàma-vivarjanàt | arthànarthekùayà lobhaü bhayaü tattvàvamar÷anàt || ànvãkùikyà ÷oka-mohau dambhaü mahad-upàsayà | yogàntaràyàn maunena hiüsàü kàmàdy-anãhayà || kçpayà bhåtajaü duþkhaü daivaü jahyàt samàdhinà | àtmajaü yoga-vãryeõa nidràü sattva-niùevayà || rajas tama÷ ca sattvena sattvaü copa÷amena ca | etat sarvaü gurau bhaktyà puruùo hy a¤jasà jayet || [BhP 7.15.22-25] iti | uttaratra vàmana-kalpe brahma-vàkyam - yo mantraþ sa guruþ sàkùàd yo guruþ sa hariþ svayam | gurur yasya bhavet tuùñas tasya tuùño hariþ svayam || iti | anyatra - harau ruùñe gurus tràtà gurau ruùñe na ka÷cana | tasmàt sarva-prayatnena gurum eva prasàdayet || iti | ataeva sevà-màtraü tu nityam eva | yathà cànyatra parame÷vara-vàkyam - prathamaü tu guruþ påjyaþ tata÷ caiva mamàrcanam | kurvan siddhim avàpnoti hy anyathà niùphalaü bhavet || iti | ataeva nàrada-pa¤caràtre - vaiùõavaü j¤àna-vaktàraü yo vidyàd viùõuvad gurum | påjayed vàï-manaþ-kàyaiþ sa ÷àstraj¤aþ sa vaiùõavaþ || ÷loka-pàdasya vaktàpi yaþ påjyaþ sa sadaiva hi | kiü punar bhagavad-viùõoþ svaråpaü vitanoti yaþ || ity àdi | pàdme devahåti-stutau - bhaktir yathà harau me'sti tadvan niùñhà gurau yadi | mamàsti tena satyena svaü dar÷ayatu hariþ || iti | tasmàd anyad-bhagavaj-janam api nàpekùate | yathoktam àgame pura÷caraõa- phala-prasaïge - yathà siddha-rasa-spar÷àt tàmraü bhavati kà¤canam | sannidhànàd guror evaü ÷iùyo viùõumayo bhavet || iti | tad etad àha - nàham ijyà-prajàtibhyàü tapasopa÷amena và | tuùyeyaü sarva-bhåtàtmà guru-÷u÷råùayà yathà || [BhP 10.80.34] ñãkà ca -- j¤àna-pradàd guror adhikaþ sevyo nàstãty uktam | ataeva tad- bhajanàd adhiko dharma÷ ca nàstãty àha nàham iti | ijyà gçhastha-dharmaþ | prajàtiþ prakçùñaü janma upanayanaü tena brahmacàri-dharma upalakùyate tàbhyàm | tathà tapasà vanastha-dharmeõa | upa÷amena yati-dharmeõa và | ahaü parame÷varas tathà na tuùyeya yathà sarva-bhåtàtmàpi guru- ÷u÷råùayà | ity eùà | atra j¤ànaü brahma-niùñhaü bhagavan-niùñhaü ceti dvividham | tatra pårvatra tathaiva vyàkhyà | uktaü tv evam -- (page 122) ijyà påjà | prajàti vaiùõava- dãkùà | tapaþ samàdhiþ | upa÷amo bhagavan-niùñheti || || 10.80 || ÷rã-bhagavàn ÷rãdàma-vipram || 237 || [238] ÷rã-gurv-àj¤ayà tat-sevanàvirodhena cànyeùàm api vaiùõavànàü sevanaü ÷reyaþ | anyathà doùaþ syàt | yathà ÷rã-nàradoktau - gurau sannihite yas tu påjayed anyam agrataþ | sa durgatim avàpnoti påjanaü tasya niùphalam || iti | yaþ prathamaü ÷àbde pare ca niùõàtaü [BhP 11.3.21] ity àdy ukta-lakùaõaü guruü nà÷ritavàn tàdç÷a-guro÷ ca matsaràdito mahàbhàgavata-satkàràdàv anumatiü na labhate sa prathamata eva tyakta-÷àstro na vicàryate | ubhaya- saïkaña-pàto hi tasmin bhavaty eva | evam-àdikàbhipràyeõaiva - yo vakti nyàya-rahitam anyàyena ÷çõoti yaþ | tàv ubhau narakaü ghoraü vrajataþ kàlam akùayam || iti nàrada-pa¤caràtre | ata eva dårata evàràdhyas tàdç÷o guruþ | vaiùõava-vidveùã cet parityàjya eva | guror apy avaliptasya kàryàkàryam ajànataþ | utpathapratipannasya kàryaü bhavati ÷àsanam || [Mbh 5.178.24] iti smaraõàt | tasya vaiùõava-bhàva-ràhityeõàvaiùõavatayà avaiùõavopadiùñenety àdi- vacana-viùayatvàc ca | yathokta-lakùaõasya guror avidyamànàyàü tu tasyaiva mahà-bhàgavatasyaikasya nitya-sevanaü parama-÷reyaþ | sa ca ÷rã-guruvat samavàsanaþ svasmin kçpàlu-citta÷ ca gràhyaþ | yasya yat-saïgatiþ puüso maõivat syàt sa tad-guõaþ | sva-kularddhyai tato dhãmàn sva-yåthàny eva saü÷rayet || iti ÷rã-hari-bhakti-sudhodaya-dçùñyà kçpàü vinà tasmin cittàratyà ca | atha sarvasyaiva bhàgavata-cihna-dhàri-màtrasya tu yathà-yogyaü sevà-vidhànam | tatra mahà-bhàgavata-sevà dvividhaþ - prasaïga-råpà paricaryà-råpà ca | tatra prasaïga-råpà yathà - no rodhayati màü yogo na sàïkhyaü dharma eva ca | na svàdhyàyas tapas tyàgo neùñà-pårtaü na dakùiõà || vratàni yaj¤a÷ chandàüsi tãrthàni niyamà yamàþ | yathàvarundhe sat-saïgaþ sarva-saïgàpaho hi màm || [BhP 11.12.1-2] pårvàdhyàye - iùñà-pårtena màm evaü yo yajeta samàhitaþ | labhate mayi sad-bhaktiü mat-smçtiþ sàdhu-sevayà || [BhP 11.11.47] ity anena sàdhu-sevayà bhakti-niùñhà-janane sàdhanànantara-sevy apekùatvam ivoktam | atreùña-÷abdena saptama-skandhokta-rãtyàgnihotra-dar÷a-paurõamàsa- càturmàsyayàgapa÷u-yàga-vai÷vadeva-bali-haraõàny ucyante [BhP 7.15.48-49] | pårta-÷abdena suràla-yàràma-kåpa-vàpã-taóàga-prapà | satràõy ucyante [BhP 7.15.49] atra tu iùñaü haviùàgnau yajeta màm [BhP 11.11.42] (page 123) | ity àdau agnihotràdy upalakùitaü pårtam udyànopavanàkrãóety àdy upalakùitaü j¤eyam | evaü pårvokta-prakàreõeùñà-pårtena yo màü yajeta sa mat-smçtis tatra sàdhu-sevayà satàü prasaïgena sa-bhaktim | antaraïgabhakti-niùñhàü pràpnotãty arthaþ | tatràgni-hotràdãnàü bhaktau prave÷o'gny-antaryàmi- råpa-bhagavad-adhiùñhànatvenàgnyàdi-santarpaõàt | kåpàràmàdãnàü ca tat- paricaryàrthaü kriyamàõatvàt tatra prave÷aþ | tad evaü sat-saïgasya sarvàpekùatvam uktam | puna÷ ca tatra ca tasya svàtantryeõa yatheùña-phala- dàtçtvaü sarvàpekùayà parama-sàmarthyaü ca vaktuü parama-guhyam upadiùñam | athaitat paramaü guhyaü ÷çõvato yadu-nandana | su-gopyam api vakùyàmi tvaü me bhçtyaþ suhçt sakhà || [BhP 11.11.49] iti | etàdç÷a-mahimatvenànåktatvàt tad etat parama-guhyatvam àha na rodhyatãti | tyàgaþ sannyàsaþ | dakùiõà dàna-màtram | yaj¤o deva-påjà | chandàüsi rahasya-mantràþ | yathà satsaïgo màm avarundhe va÷ãkarotãti tathà yogo na va÷ãkaroti na ca sàïkhyam ity àdiko'nvayaþ | tatas te'pi ki¤cid va÷ãkurvantãty artha-labdher bhagavat-parà eva j¤eyà na ca sàdhàraõàþ | ataeva ca vratàny ekàda÷yàdãnãti ñãkà-kàràþ | na caitàvataiùàü nityànàü vaiùõava-vratànàm akartavyatvaü pràptam ekasya phalàti÷aya-sàmarthya- pra÷aüsayetarasya nityatva-niràkaraõàyogàt | yathà karmàdhikàriõaþ -- na hy agni-mukhato'yaü vai bhagavàn sarva-yaj¤a-bhuk | ijyeta haviùà ràjan yathà vipra-mukhe hutaiþ || [BhP 7.14.17] iti ÷rutvàpi pårvoktam agnihotràdinà yajeta iti vidhiü na parityaktuü ÷aknuvanti tadvat bhakty-adhikàriõa÷ ca yathà mad-bhakta-påjàbhyadhikà [BhP 11.19.29] ity ÷rutvàpi dãkùànantaraü nityatayà pràptàü bhagavat-påjàü tyaktuü na ÷aknuvanti tadvad iti | ata eva - ùaóbhir màsopavàsais tu yat phalaü parikãrtitam | viùõor naivedya-sikthena tat phalaü bhu¤jatàü kalau || ity api na bàdhakam | ekàda÷y-àdau hi nityatve'py ànuùaïgikam eva mahàphalakatvaü tatra tatra matam | ataeva nityatva-rakùaõàrtham api tàdç÷aü vaiùõavaü vratam ava÷yam eva kartavyam ity àgatam | nitya-vaiùõava-vratatvàdikaü caikàda÷yàder arcana-prasaïgaü ki¤cid dar÷ayiùyàmaþ | ataeva pårvàdhyàye ñãkàkàrair api àj¤àyaiva guõàn doùàn [BhP 11.11.32] ity atra biddhaikàda÷ã-kçùõaikàda÷y- upavàsànupavàsànivedya-÷ràddhàdayo ye bhakti-viruddhà dharmàs tàn santyajya ity artha ity uktam | prathame ca ÷rã-bhãùma-yudhiùñhira-saüvàde bhagavad-dharmàn [BhP 1.9.24] ity atra hari-toùaõàd dvàda÷y-àdi-niyama- råpàn ity vyàkhyàtam | vratàni cere hari-toùaõàni [BhP 3.1.19] ity atra tçtãya ekàda÷yàdãnãti | ataeva bhagavan-mahà-prasàdaika-vratasya ÷rãmad- ambarãùasya sac-chiromaõe`r àcàra-dar÷anàya tad eva ni÷cãyata iti | atha prastutam anusaràmaþ | va÷ãkaraõam atra dvividham - mukhyaü gauõaü ca | tatra mukhyena prema labhyate | (page 124) astv evam aïga bhagavàn bhajatàü mukundo muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti nyàyena | ataeva gauõenànyat phalam | atra mukhyaü ÷rã-gopyàdau | gauõaü bàõàdau | uttaratra va÷ãkaraõatvaü phala-dànonmukhãkaraõatayopacaryate | tad etad va÷ãkaraõe dçùñàntam àha -- sat-saïgena hi daiteyà yàtudhànà mçgàþ khagàþ | gandharvàpsaraso nàgàþ siddhà÷ càraõa-guhyakàþ || vidyàdharà manuùyeùu vai÷yàþ ÷ådràþ striyo'ntyajàþ | rajas-tamaþ-prakçtaya tasmiüs tasmin yuge yuge || bahavo mat-padaü pràptàs tvàùñra-kàyàdhavàdayaþ | vçùa-parvà balir bàõo maya÷ càtha vibhãùaõaþ || sugrãvo hanumàn çkùo gajo gçdhro vaõik-pathaþ | vyàdhaþ kubjà vraje gopyo yaj¤a-patnyas tathàpare || [BhP 11.12.3-6] daiteyàs tad-upalakùitàsura-dànavà÷ ca | yàtudhànà ràkùasàþ | taj-jàtiùu dig-dar÷anaü tvàùñrety àdi | tvàùñrà vçtràsuraþ | vçtàsurasya sat-saïgaþ pràg-janmani ÷rã-nàradàïgirasoþ saïgaþ ÷rã-saïkarùaõa-saïga÷ ca prasiddhaþ | kàyàdhavaþ kayàdhu-putraþ prahlàdaþ | asya garbhe ÷rã-nàrada-saïgaþ | àdi-÷abda-gçhãtàn pårvokta-jàti-krameõa katicid gaõayati vçùeti | vçùa-parvà dànavaþ | ayaü hi jàta-màtra-màtç-parityakto muni-pàlità viùõu-bhakto babhåveti puràõàntara-prasiddhiþ | baleþ ÷rã-prahlàda-saïgaþ ÷rã-vàmana-saïga÷ ca | tad-anantaram eva bhakty- udbodha-dar÷anàt | bàõasya bali-mahe÷a-bhagavat-saïgaþ | asya bhuja- kartanànantaraü j¤àta-viùõu-mahimno mahà-bhàgavata-mahe÷a-pràptir eva sva-pràptir ity ucyate | mayo dànavaþ | asya sabhà-nirmàõàdau pàõóava- saïgo bhagavat-saïga÷ ca | ante tat-pràptis tu j¤eyà | vibhãùaõo yàtudhànaþ | asya hanåma-saïgo bhagavat-saïga÷ ca | sugrãvàdyà gajàntà mçgàþ | tatra çkùo jàmbavàn | asya bhagavat-saïgaþ | gajo gajendraþ | asya pårva-janmani sat-saïga unneyaþ | uttara-janmànte bhagavat-saïga÷ ca | gçdhro jañàyu-nàmà khagaþ | asya ÷rã-garuóa- da÷arathàdi-saïgaþ | ÷rã-sãtà-dar÷anaü ÷rã-bhagavad-dar÷anaü ca | gandharvàdãs tv anati-prasiddhatvenànudàhçtya manuùyeùu vai÷yàdãn udàharati | vaõik-pathas tulàdhàraþ | asya bhàrate jàjali-muni-gandharva- prasaïge prokta-mahimnaþ sat-saïgo'nveùaõãyaþ | vyàdho dharma-vyàdhaþ ÷ådro'ntyajo'pi | atra àdivàràhe katheyam - kvacit pràcãna-kali-yuge vasu-nàmnà vaiùõavena ràj¤à pràg-janmani mçga- bhràntyà nihato bràhmaõo brahma-ràkùasatàü pràptas tasya ràj¤aþ pràpa¤cika-viùõu-loka-gamana-samaye tac-charãraü praviùñaþ | puna÷ ca tasya tad-bhogànte ràjatàü pràptasya dehàt tat-kartçka-brahma- pàràkhyastava-pàñha-tejasà nirgatas tat-kçta-dharma-vyàdha-saüj¤o hiüsàti÷aya-vimukhaþ paryavasàne dçùña-nãlàdri-nàthas taü ca stutavàn | pràpta-tad-àliïganas tat-sàyujyam avàpeti | kubjàyà bhagavat-saïgaþ pårva-janmani ca nàrada-saïga iti màthura-hari- vaü÷a-prasiddham | gopyo'tra sàdhàraõyaþ ÷rã-kçùõa-vraje tadànãü vivàhàdinà samàgatàþ | àsàü tan-nitya-preyasã-vçnda-saïgaþ ÷rã-kçùõa- dar÷anàdi-råpo bhagavat-saïga÷ ca | yaj¤a-patnãnàü ÷rã-kçùõa-guõa- kathaka-loka-saïgas tat-saïga÷ ca | apare daiteyàdayo'ney ca | [240] teùàü sat-saïga-vyatirikta-sàdhanàbhàvam àha -- te nàdhãta-÷ruti-gaõà nopàsita-mahattamàþ | avratàtapta-tapaso mat-saïgàn màm upàgatàþ || [BhP 11.12.7] (page 125) nàdhãtàþ ÷ruti-gaõàþ yaiþ | tad-arthaü ca nopàsità mahattamà yaiþ | kiü ca akçta-vratà akçta-tapaskà÷ ca | pårvavad adhyayanàdikaü bhagavat-prãõanam eva gràhyam | atraikeùàü vçtràdãnàü pràg-janmàdau sàdhanànantaraü yat tad api sat-saïgànuùaïga-siddham ity abhipretya sat-saïgasyaiva tat tat phalam uktam | dharma-vyàdhàdãnàü tu kevalasyaiva tasyeti j¤eyam | sat-saïga-÷abdenàtra mama saïgo madãyàdãnàü ca saïga ity abhidhàpyate | ubhayatàpi mat-sambandhitvàdity abhipràyeõa | tatra svasyàpi sattvàt sat- saïgo'py antrabhàvitaþ | yat tu purà bhàgavata-saïgenaiva bhagavat-kçpà bhavatãty uktaü tat tu tat-sàmmukhya-janmany eva | atra tu sa eva bhàgavata- saïgaþ sàdhana-vi÷eùatvenocyata iti na doùaþ | yadi vàtra kutracit sàmmukhya-janma-kàraõam api bhagavat-saïgo bhavet tadàpy evam àcakùmahe | sac-chabdàrtham avatàra-saïgã-kçtya yat kadàcit sarvatra kçpàü vitanoti bhagavàn tac ca sat-sambandhenaivety ato nàbhyupagama-hànir iti | [241] atha mukhyaü va÷ãkaraõam asambhàvita-sàdhanàntareõa sat-saïga-màtreõa ÷rã-gopy-àdãnàü dar÷ayati -- kevalena hi bhàvena gopyo gàvo nagà mçgàþ | ye'nye måñha-dhiyo nàgàþ siddhà màm ãyur a¤jasà || [BhP 11.12.8] bhàvena prakaraõa-pràpta-mat-saïgamàtra-janmanà prãtyà | bhàvo'tra va÷ãkàra-mukhyatve cihnam | va÷e kurvanti màü bhaktyà sat-striyaþ sat-patiü yathà [BhP 9.4.48] ity àdeþ | bhaktyàham ekayà gràhyaþ [BhP 11.14.20] ity àde÷ ca | gàvo'pi gopãvad àgantukya eva j¤eyàþ | nagà yamalàrjunàdayaþ | mçgà api pårvavat | nàgàþ kàliyàdayaþ | yamalàrjuna-kàliyayoþ pràptis tadànãntana-tat-kùaõika-bhagavat-pràpty-àva÷yambhàvi-nitya-pràptim apekùyoktà | siddhàþ pårvavad dvividhàt sat-saïgàt | sa tu teùàü bhàvo yogàdibhir apràpya eveti | yathàvarundhe [BhP 11.12.2] ity atra yathà- ÷abdàrthasya paràkàùñhà | [242] tàm eva vyanakti - yaü na yogena sàïkhyena dàna-vrata-tapo-'dhvaraiþ | vyàkhyà-svàdhyàya-sannyàsaiþ pràpnuyàd yatnavàn api || [BhP 11.12.9] yaü bhàvam | atràpi yogàdayo bhagavat-parà eva | yogàdibhir yatnavàn apãty anena tat-pràpty-arthaü prayujyamànatvàvagamàt | eùv api ÷rã-gopãnàü paramakàùñhà-pràptiü dar÷ayitum - asyaitat paramaü guhyaü ÷çõvato yadunandana ity etat-pårvokta-parama-guhyatvasya [BhP 11.11.48] parama- kàùñhàü dar÷ayituü ràmeõa sàrdhaü [BhP 11.12.9]ity-àdi-prakaraõam anusandheyam | || 11.12 || ÷rã-bhagavàn || 238-242 || [243] eùa ca sat-saïgo j¤ànaü vinàpi kçto'rthada eva syàd ity àha - saïgo yaþ saüsçter hetur asatsu vihito'dhiyà | sa eva sàdhuùu kçto niþsaïgatvàya kalpate || [BhP 3.23.55] adhiyà aj¤ànena | yat tu pårvaü ÷rã-nàradàdau munyantara-sàdhàraõa- dçùñir nindità tad ihàsnigdhe j¤àna-lava-durvidagdhe ca j¤eyam | || 3.23 || ÷rã-devahåtiþ || 243 || [244] tad evaü mahà-bhàgavata-prasaïga-phalam uktam | tat-paricaryà-phalam àha - yat-sevayà bhagavataþ kåña-sthasya madhu-dviùaþ | rati-ràso bhavet tãvraþ pàdayor vyasanàrdanaþ || [BhP 3.7.19] (page 126) yeùàü yuùmàkaü mahà-bhàgavatànàü sevayà paricaryayà kåñasthasya nityasya bhagavataþ pàdayo rati-ràsaþ premotsavo bhavet | tãvra iti vi÷eùaõaü prasaïga-màtràt paricaryàyàü vi÷iùñaü phalaü dyotayati | ànuùaïgikaü phalam àha vyasanàrdana iti | vyasanaü saüsàraþ | yata evoktaü mad-bhakta- påjàbhyadhikà [BhP 11.19.19] iti | mama påjàto'py abhi sarvato-bhàvenàdhikà adhika-mat-prãti-akarãty arthaþ | evaü pàdmottara-khaõóe -- àràdhanànàü sarveùàü viùõor àràdhanaü param | tasmàt parataraü devi tadãyànàü samarcanam || [PadmaP 6.253.176] iti | || 3.7 || viduraþ ÷rã-maitreyam || 244 || [245] vyatirekeõàha - yasyàtma-buddhiþ kuõape tri-dhàtuke sva-dhãþ kalatràdiùu bhauma ijya-dhãþ | yat-tãrtha-buddhiþ salile na karhicij janeùv abhij¤eùu sa eva go-kharaþ || [BhP 10.84.13] jaóatvàt kuõape svayaü mçta-tulye ÷arãre | cid-yoge'pi tribhir vàta-pittàdibhir dåùita ity arthaþ | bhaume devatà-pratimàdau | yat yasya | abhij¤eùu tattvavitsu tà buddhayo na santi | tatràtma-buddhiþ parama-prãtyàspadatvam | sa eva gokharo go-nikçùña ucyate | yad và sindhu-sauvãra-prasiddho vanya- gardabha-jàti-vi÷eùo mlecca-jàti-vi÷eùo và sa na tv anyaþ prasiddhaþ | vivekitvàbhimànitàyàü satyàm apy avivekitvàt tato'pi nikçùñatvaü tasyeti | bhauma ijya-dhãr iti sàdhàraõa-devatà-viùayakam eva pårvaü tathaivopakràntatvàt | arcàyàm eva haraye [BhP 11.2.45] ity àdi-virodhàc ca | tad evaü yathà taror måla-niùecanena [BhP 4.31.12] ity àdi-vàkyam atra nàvatàryitavam || || 10.84 || bhagavàn muni-vçndam || 245 || [246] atha mahàbhàgavata-sevà-siddha-lakùaõam - te na smaranty atitaràü priyam ã÷a martyaü ye cànv adaþ suta-suhçd-gçha-vitta-dàràþ | ye tv abja-nàbha bhavadãya-padàravinda- saugandhya-lubdha-hçdayeùu kçta-prasaïgàþ || [BhP 4.9.12] parama-priyam api martyaü vapuþ | ye càdo vapur anulakùãkçtya sutàdayo vartante tàn api na smaranti | ke ta ity apekùàyàm àha - ye tv iti | || 4.9 || dhruvaþ ÷rã-dhruva-priyam || 246 || [247] vaiùõava-màtràõàü ca yathàyogyam àràdhanaü yathà itihàsa-samuccaye - tasmàd viùõu-prasàdàya vaiùõavàn paritoùayet | prasàda-sumukho viùõus tenaiva syàn na saü÷ayaþ || iti | tatra - sarvatràskhalitàde÷aþ sapta-dvãpaika-daõóa-dhçk | anyatra bràhmaõa-kulàd anyatràcyuta-gotrataþ || [BhP 4.21.12] iti ÷rã-pçthu-caritànusàreõa yat ki¤cij jàtàv apy uttamatvam eva mantavyam | yasya yal lakùaõaü proktaü puüso varõàbhivya¤jakam | yad anyatràpi dç÷yeta tat tenaiva vinirdi÷et || [BhP 7.11.35] (page 127) iti nàradokti-dçùñàntena và | yathoktaü pàdma-màgha-màhàtmye - ÷vapàkam iva nekùeta loke vipram avaiùõavam | vaiùõavo varõa-bàhyo'pi punàti bhuvana-trayam || na ÷ådrà bhagavad-bhaktàs te tu bhàgavatà naràþ | sarva-varõeùu te ÷ådrà ye na bhaktà janàrdane || itihàsa-samuccaye - smçtaþ sambhàùito vàpi påjito và dvijottama | punàti bhagavad-bhakta÷ càõóàlo'pi yadçcchayà || anyathà doùa-÷ravaõaü ca tatraiva - ÷ådraü và bhagavad-bhaktaü niùàdaü ÷vapacaü tathà | vãkùate jàti-sàmànyàt sa yàti narakaü dhruvam || iti | bhakti-vai÷iùñyena tu vai÷iùñyam api dç÷yate | yathà gàruóe- mad-bhakta-jana-vàtsalyaü påjàyàü cànumodanam | mat-kathà-÷ravaõe prãtiþ svara-netràdi-vikriyà || viùõo÷ ca kàraõaü nçtyaü tad-arthe dambha-varjanam | svayam abhyarcanaü caiva yo viùõuü nopajãvati || bhaktir aùña-vidhà hy eùà yasmin mlecche'pi vartate | sa viprendro muni-÷reùñhaþ sa j¤ànã sa ca paõóitaþ | tasmai deyaü tato gràhyaü sa ca påjyo yathà hariþ || iti | ata evàha bhagavàn - na me bhakta÷ catur-vedã mad-bhaktaþ ÷vapacaþ priyaþ | tasmai deyaü tato gràhyaü sa ca påjyo yathà hy aham || iti | ataeva bhakti-mahimnà satà durvàsasàpi ÷rãmad-ambarãùasya tatraiva vandanàc ca pàda-grahaõam apy àcaritam | kintu ambarãùasyànabhãùñam eva tad iti tatraiva vyaktatvàt ÷rã-bhagavatà ÷rãmad-uddhavàdibhi÷ ca bràhmaõa-màtrasya vandanàc ca itara-vaiùõavais tu tat sarvathà na mantavyam | vipraü kçtàgasam api naiva druhyata màmakàþ | ghnantaü bahu ÷apantaü và namas-kuruta nitya÷aþ || [BhP 10.64.41] iti bhagavad-àde÷a-bhaïga-prasaïgàc ca | ÷vapàkam iva nekùeta ity àdikaü tu tad-dar÷anàsakti-niùedha-paratvena samàdheyam | dç÷yate yudhiùñhira- draupady-àdãnàm a÷vatthàmni tathà vyavahàraþ | vaiùõava-påjakais tu vaiùõavànàm àcàro'pi na vicàraõãyaþ | api cet suduràcàraþ [Gãtà 9.30] ity àdeþ | yathoktaü gàruóe - viùõu-bhakti-samàyukto mithyàcàro'py anà÷ramã | punàti sakalàn lokàn sahasràü÷ur ivoditaþ || iti | tad etad udàhçtam eva - aho bata ÷vapaco'to garãyàn yaj jihvàgre vartate nàma tubhyam [BhP 3.33.7] ity àdau | atra ÷vapaca-÷abdo yaugikàrtha- puraskàreõaiva vartate | tato durjàtitvena duràcàratvenàpi nàvamantavyas tad-bhakta-janaþ | svavamantçtve tu sutaràm | ataevoktaü gàruóe - rukùàkùaraü tu ÷çõvan vai tathà bhàgavateritam | praõàma-parvaü taü kùàntyà yo vaded vaiùõavo his saþ || iti | (page 128) tad evaü mahad-àdi-sevà dar÷ità | asyà÷ ca ÷ravaõàditaþ pårvatvaü mahat- sevàü dvàram àhur vimuktes tamo-dvàraü yoùitàü saïgi-saïgam [BhP 5.5.2] ity ukteþ tebhyo mahadbhyas tv anyad api kim api parama-maïgalàyanaü jàyate | yathà -- teùu nityaü mahà-bhàga mahà-bhàgeùu mat-kathàþ | sambhavanti hi tà n.õàü juùatàü prapunanty agham || tà ye ÷çõvanti gàyanti hy anumodanti càdçtàþ | mat-paràþ ÷raddadhànà÷ ca bhaktiü vindanti te mayi || bhaktiü labdhavataþ sàdhoþ kim anyad ava÷iùyate | mayy ananta-guõe brahmaõy ànandànubhavàtmani || yathopa÷rayamàõasya bhagavantaü vibhàvasum | ÷ãtaü bhayaü tamo'pyeti sàdhån saüsevatas tathà || [BhP 11.26.28-31] teùu santo'napekùà mac-cittàþ [BhP 11.26.27] ity-àdy-ukta-lakùaõeùu | bhaktiü prema | ataevoktaü ÷rã-rudreõa -- kùaõàrdhenàpi tulaye na svargaü nàpunar-bhavam | bhagavat-saïgi-saïgasya martyànàü kim utà÷iùaþ || [BhP 4.24.57] iti | ÷rã-÷aunakenàpi tulayàma lavenàpi na svargam ity àdi pårvavat | tatànuùaïgikaü phalaü sa-dçùñàntam àha yatheti | vibhàvasum agnim | upàsya-buddhyà ÷rayamànasya homàdy-arthaü jvàlayata ity arthaþ | tasya tathà ÷ãtàdikam apaiti | bhayaü duùña-jãvàdi-kçtam | tathà sàdhån sevamànasya karmàdi-jàóyam | àgàmi saüsàra-bhayaü tan-målam aj¤ànaü ca na÷yatãty arthaþ | || 11.26 || ÷rã-bhagavàn || 247 || [248] atha krama-pràptaü ÷ravaõam | tac ca nàma-råpa-guõa-lãlàmaya-÷abdànàü ÷rotra-spar÷aþ | tatra nàma-÷ravaõaü yathà - na hi bhagavann aghañitam idaü tvad-dar÷anàn nçõàm akhila-pàpa-kùayaþ | yan-nàma sakçc chravaõàt pukka÷o'pi vimucyate saüsàràt || [BhP 6.16.44] tàdç÷asyàpi sakçc-chravaõe'pi mukti-phala-pràpter uttamasya tac-chravaõe tu parama-bhaktir eva phalam ity abhipretam | || 6.16 || citraketuþ ÷rã-saïkarùaõam || 248 || [249] atha råpa-÷ravaõam - ye tu tvadãya-caraõàmbuja-ko÷a-gandhaü jighranti karõa-vivaraiþ ÷ruti-vàta-nãtam | bhaktyà gçhãta-caraõaþ parayà ca teùàü nàpaiùi nàtha hçdayàmburuhàt sva-puüsàm || [BhP 3.9.5] tu-÷abdo yo nàdçto naraka-bhàgbhir asat-prasaïgaiþ [BhP 3.9.4] iti pårvokta- ninditànàü bhagavad-råpànàdaravatàü pratiyogy-artha-nirde÷e nirdiùñaþ | anena ye'tra etad-virodhino bhavanti ta eva (page 129) pårvoktà asat-prasaïgà iti gamyate | caraõa-màtra-nirde÷o bhakty-ati÷ayena | gandhaü varõàkàràdi- màdhuryaü karõa-vivarair jighranti nàsà-vivaraiþ paramàmodam iva tair àsvàdayantãty arthaþ | ÷rutir vedas tad-anugàmi-÷abdàntaraü ca saiva vàtas tena pràpitam | tataþ parayà ca bhaktyà prema-lakùaõayà gçhãta-caraõas tvaü nàpayàtuü ÷aknoùi | || 3.9 || brahmà ÷rã-garbhoda÷àyinam || 249 || [250] atha guõa-÷ravaõam -- kathà imàs te kathità mahãyasàü vitàya lokeùu ya÷aþ pareyuùàm | vij¤àna-vairàgya-vivakùayà vibho vaco-vibhåtãr na tu pàramàrthyam || yat tåttamaþ-÷loka-guõànuvàdaþ saïgãyate'bhãkùõam amaïgala-ghnaþ | tam eva nityaü ÷çõuyàd abhãkùõaü kçùõe'malàü bhaktim abhãpsamànaþ || [BhP 12.3.14-15] ñãkà ca - ràja-vaü÷ànukãrtanasya tàtparyam àha kathà imà iti | vij¤ànaü viùayàsàratà-j¤ànam | tato vairàgyam | tayor vivakùayà | pareyuùàü mçtànàü vaco-vibhåtãr vàg-vilàsa-màtra-råp¸aþ | pàramàrthyaü paramàrtha-yuktaü kathanaü na bhavatãty artha | kas tarhi puruùàõàm upàdeyaþ paramàrthas tam àha yas tv iti | nityaü pratyaham | tatr¨¨apy abhãkùõam ity eùà | atra yata kvacic chrã-ràma-lakùmaõàdayo'pi teùàü ràj¤àü madhye vairàgyàrthaa chatri-nyàyena pañhyante tan nirasyate | ato yadyapi nigama- kalpa-taror ity àdy-anusàreõa sarvasyaiva prasaïgasya rasa-råpatvaü tathàpi kvacit sàkùàd-bhakti-maya-÷àntàdi-rasa-råpatvaü kvacit tad-upakaraõa- ÷àntàdi-rasa-råpatvaü ca samarthanãyam | asti hi tatra tatra bhakti-raseùv api tàratamyam iti | guõàþ kàruõyàdayaþ | tad-guõa-kãrtiþ svabhàva evàsàv iti ÷rã-gãtàsv api dçùñam - sthàne hçùãke÷a tava prakãrtyà jagat prahçùyaty anurajyate ca [Gãtà 11.36] ity àdau | atra mahàbhàgavatànàm api bhagavata iva guõa-÷ravaõaü matam -- tat kathyatàü mahà-bhàga yadi kçùõa-kathà÷rayam | athavàsya padàmbhoja- makaranda-lihàü satàm || [BhP 1.16.6] iti ÷aunakokteþ | yadyapy atra guõa-÷abdena råpa-lãlayor api sauùñhavaü gçhyate tathàpi tat-pràdhànya-nirde÷àt pçthag-grahaõam | evam uttaratràpi j¤eyam | bhaktiü premàõam | amalàü kaivalyàdãcchà-rahitàm | || 12.3 || ÷rã-÷ukaþ || 250 || [251] kiü ca -- yatrottama÷loka-guõànuvàdaþ praståyate gràmya-kathà-vighàtaþ | niùevyamàõo'nudinaü mumukùor matiü satãü yacchati vàsudeve || [BhP 5.12.13] mumukùor api kiü punar bhakti-màtrecchoþ | satãü mumukùàdy-anya- kàmanà-rahitàm | tad anyà tu vyabhicàriõãti bhàvaþ | || 3.9 || ÷rã-bràhmaõo rahågaõam || 251 || (page 130) [252] vyatirekeõa ca - nivçtta-tarùair upagãyamànàd bhavauùadhàc chrotra-mano-'bhiràmàt | ka uttama÷loka-guõànuvàdàt pumàn virajyeta vinà pa÷ughnàt || [BhP 10.1.4] nivçtty-àdi-vi÷eùaõa-trayeõa mukta-mumukùu-viùayi-janànàü grahaõam | pa÷ughno vyàdhaþ | tasya hi - ràja-putra ciraü jãva mà jãva muni-putraka | jãva và mara và sàdho vyàdho mà jãva mà mara || iti nyàyena viùaya-sukhe'pi tàtparyaü nàsti | na ca tad-abhij¤atvam asti vi÷eùatas tu kathà-rasa-j¤àne | parama-måóhatvàt sàmarthyaü nàsty eva | yad và daitya-svabhàvasya yasya nindà-màtra- tàtparyaü sa eva hiüsakatvena pa÷yaghna-÷abdenocyate | pa÷ughno vyàdhaþ | so'pi mçgàdãnàü saundaryàdika-guõam agaõayann eva hiüsà-màtra-tatpara iti | tato rasa-grahaõàbhàvàd yuktam uktaü vinà pa÷ughnàd iti | ubhayathàpi tad-bahirmukhebhyo gàli-pradàna eva tàtparyam | yathà tçtãye ÷rã- maitreyasya -- ko nàma loke puruùàrtha-sàravit purà-kathànàü bhagavat-kathà-sudhàm | àpãya karõà¤jalibhir bhavàpahàm aho virajyeta vinà naretaram || [BhP 3.13.51] iti | || 10.1 || ÷rã-ràjà ÷rã-÷ukam || 252 || [253] atha lãlà-÷ravaõam -- j¤ànaü yad àpratinivçtta-guõormi-cakram àtma-prasàda uta yatra guõeùv asaïgaþ | kaivalya-sammata-pathas tv atha bhakti-yogaþ ko nirvçto hari-kathàsu ratiü na kuryàt || [BhP 2.3.12] yat yàsu kathàsu j¤ànaü bhavati | kãdç÷aü ? à sarvataþ pratinivçttaü uparataü guõormãàü ràgàdãnàü cakraü samåho yasmàt | yato yatra yàsu kathàsu tad- dhetur àtma-prasàda÷ ca tat-prasàda-hetur viùayànàsakti÷ ca | kiü bahunà ? tat-phalaü yat kaivalyaü tad api | brahma-bhåtaþ prasannàtmà ity àdy- uktànusàreõa | sammataþ panthàþ pràpti-dvàraü yatra sa premàkhyo bhakti- yogo'pi | yàsa ÷ruta-màtràsu tat-tad-anapekùyaiva bhavati tàsu hari-kathàsu tac-cariteùu kaü ÷ravaõa-sukhena nirvçtaþ san anyatrànirvçto và ratiü ràgaü na kuryàt | || 2.3 || ÷rã-÷ukaþ || 253 || [254] kiü bahunà, etad-artham evàsya mahà-puràõàvirbhàva iti bhavatànudita- pràyaü ya÷o bhagavato'malam [BhP 1.5.8] ity àdau samàdhinànusmara tad- viceùñitam [BhP 1.5.16] ity àdau ca varõitam | sà ca lãlà dvividhà - sçùñy-àdi-råpà lãlàvatàra-vinoda-råpà ca | tayor uttarà tu pra÷astatarety à÷ayenàha - pràdhànyato yàn çùa àmananti lãlàvatàràn puruùasya bhåmnaþ | àpãyatàü karõa-kaùàya-÷oùàn anukramiùye ta imàn supe÷àn || [BhP 2.6.46] yadyapi pårvam àdyo'vatàraþ puruùaþ parasya [BhP 2.6.40] ity àdi-granthena puruùaü kàlàdi- (page 131) tac-chaktiü mana àdi-tat-kàryaü brahmàdi-tad- guõàvatàràn dakùàdi-tat-tad-vibhåtãü÷ coktavàn asmi, tena ca sçùñy-àdi- lãlàþ, tathàpi yàn he çùe puruùasya bhåmno lãlàvatàràn pràdhànyena àmananti tàn eva imàn mama hçdayàdhiråóhàn karõakaùàya-÷oùàn tad- itara-÷ravaõa-ràga-hantén kiü ca supe÷àm | parama-manoharàn anukramiùye | tad-anukrameõa à samyak pãyatàm | || 2.6 || ÷rã-brahmà nàradena || 254|| [255] evaü duravagamàtma-tattva-nigamàya [BhP 10.87.17] ity àdau veda-stutàv api tac-chlàghà draùñavyà | ataeva prathame bhàvayaty eùaþ [BhP 1.2.33] ity àdau, lãlàvatàrànurata [BhP 1.2.33] iti tad-vi÷eùaõaü dattam | tathà ca ÷rã- bhagavad-gãtàsu - janma karma ca me divyam evaü yo vetti tattvataþ | tyaktvà dehaü punarjanma naiti màm eti so'rjuna || [Gãtà 4.9] iti | eùà khalu martya-÷arãram api pàrùada-bhàvena jita-mçtyakaü vidadhàti | yad àha - sàdhu vãra tvayà pçùñam avatàra-kathàü hareþ | yat tvaü pçcchasi martyànàü mçtyu-pà÷a-vi÷àtanãm || yayottànapadaþ putro muninà gãtayàrbhakaþ | mçtyoþ kçtvaiva mårdhny aïghrim àruroha hareþ padam || [BhP 3.14.5-6] muninà ÷rã-nàradena | atas tena bhagavad-avatàra-kathàpi taü prati ÷ràvitàstãti gamyate | tena ÷arãreõaiva mçtyu-jayaþ pàrùadatvaü coktam -- parãtyàbhyarcya dhiùõyàgryaü pàrùadàv abhivandya ca | iyeùa tad adhiùñhàtuü bibhrad råpaü hiraõmayam || [BhP 4.12.29] iti | || 3.14 || ÷rã-maitreyaþ || 255 || [256] tad evaü nàmàdi-÷ravaõam uktam atra tat-parikara-÷ravaõam api j¤eyam - ÷rutasya puüsàü sucira-÷ramasya nanv a¤jasà såribhir ãóito'rthaþ | tat-tad-guõànu÷ravaõaü mukunda- pàdàravindaü hçdayeùu yeùàm || [BhP 3.13.4] ity àdau | tatra yadyapy ekatareõàpi vyutkrameõàpi siddhir bhavaty eva tathàpi prathamaü nàmnaþ ÷ravaõam antaþkaraõa-÷uddhy-artham apekùyam | ÷uddhe càntaþkaraõe råpa-÷ravaõena tad-udaya-yogyatà bhavati | samyag- udite ca råpe guõànàü sphuraõaü sampadyate | tatas teùu nàma-råpa-guõeùu tat-parikareùu ca samyak sphuriteùv eva lãlànàü sphuraõaü suùñhu bhavatãty abhipretya sàdhana-kramo likhitaþ | evaü kãrtana-smaraõayor j¤eyam | idaü ca ÷ravaõaü ÷rãman-mahan-mukharitaü cen mahà-màhàtmyaü jàta- rucãnàü parama-sukhadaü ca | tac ca dvividhaü - mahad-àvirbhàvitaü mahat- kãrtyamànaü ceti | tatra ÷rã-bhàgavatam upalakùya pårvaü yathà -- idaü bhàgavataü nàma puràõaü brahma-sammitam | uttama-÷loka-caritaü cakàra bhagavàn çùiþ || [BhP 1.3.40] atra tan-màhàtmya-såcanàrtham eva tat-kartçkatva-vacanam | || 1.3 || ÷rã-såtaþ || 256 || [257] yathà và nigama-kalpa-taror galitaü phalaü ÷uka-mukhàd amçta-drava- saüyutam [BhP 1.1.3] (page 132) ity àdau | atra ÷rã-÷uka-mukhàd amçta- drava-saüyutatvena parama-sukhadatvam uktam | etad-upalakùaõatvena ÷rã- lãlà-÷ukàdyàrbhàvita-karõàmçtàdi-granthà api kroóãkartavyàþ | atha mahat-kãrtyamànaü yathà -- sa uttama÷loka mahan-mukha-cyuto bhavat-padàmbhoja-sudhà kaõànilaþ | smçtiü punar vismçta-tattva-vartmanàü kuyoginàü no vitaraty alaü varaiþ || [BhP 4.20.25] na kàmaye nàtha tad api [BhP 4.20.21] ity àdi pårvoktànusàràt sva- sukhàti÷ayena kaivalya-sukha-tiraskàrã mahatàü mukhàd vigalito bhavat- pàdàmbhoja-màdhurya-le÷asyàpi sambandhã ÷abdàtmako'nilo | vismçta- parama-tattvàtmaka-tvadãya-j¤ànànàm asmàkaü tvadãyàü smçtim api yac ceti | tsmàt tathàvidhasya tasya parama-sàdhya-sàdhanàtmakatvàd alam anyair varair ity arthaþ | || 4.20 || pçthuþ ÷rã-viùõum || 257 || [258-259 ] tad eva mahà-màhàtmyaü mahà-sukha-pradatvaü coktam | tad etad ubhayam apy atràha dvàbhyàm - tasmin mahan-mukharità madhubhic- caritra-pãyåùa-÷eùa-saritaþ paritaþ sravanti | tà ye pibanty avitçùo nçpa gàóha-karõais tàn na spç÷anty a÷ana-tçó-bhaya-÷oka-mohàþ || [BhP 4.29.40] asmin sàdhu-saïge | mahadbhir mukharitàþ kãrtitàþ | ÷eùaþ sàraþ | avitçùo'laü-buddhi-÷ånyàþ | gàóhatvaü sàvadhànatvam | a÷anaü kùut | etair upadruto nityaü jãva-lokaþ svabhàvajaiþ | na karoti harer nånaü kathàmçta-nidhau ratim || [BhP 4.29.41] yair etair a÷anàdibhir upadrutaiþ san kathàmçta-nidhau ratiü na karoti tàn etàn mahat-kãrtyamànàni bhagavad-ya÷àüsi sva-màhàtmyena dårãkçtya sva- sukham anubhàvayantãti padya-dvaya-yojanàrthaþ || || 3.29 || ÷rã-nàradaþ pràcãnabarhiùam || 258-259 || [260] tatràpi ÷ravaõe ÷rã-bhàgavata-÷ravaõaü tu parama-÷reùñham | tasya tàdç÷a- prabhàvamaya-÷abdàtmakatvàt parama-rasamayatvàc ca | tatra pårvasmàd yathà - ÷rãmad-bhàgavate mahà-muni-kçte kiü và parair ã÷varaþ sadyo hçdy avarudhyate'tra kçtibhiþ ÷u÷råùubhis tat-kùaõàt || [BhP 1.1.2] iti | mahàmuniþ sarva-mahan-mahanãya-caraõa-païkajaþ ÷rã-bhagavàn | atra kiü và parair ity àdinà ÷abda-svàbhàvika-màhàtmyaü dar÷itam | || 1.1 || ÷rã-vyàsaþ || 260 || [261] uttarasmàd yathà - sarva-vedànta-sàraü hi ÷rã-bhàgavatam iùyate | tad-rasàmçta-tçptasya nànyatra syàd ratiþ kvacit || [BhP 12.13.12] tad-rasa evàmçtaü tena tçptasya | || 12.13 || ÷rã-såtaþ || 261 || [262] atraiva vivecanãyam - ÷rã-bhagavan-nàmàdeþ ÷ravaõaü tàvat paramaü ÷reyaþ | tatràpi mahad-àvirbhàvit prabandhàdeþ | tatra mahat-kãrtyamànasya tato'pi ÷rã-bhàgavatasya | tatràpi ca mahat-kãrtyamànasyeti | atra mårtyàbhimatayàtmanaþ itivat nijàbhãsña-nàmàdi-÷ravaõaü tu muhur àvartayitavyam | (page 133) tatràpi savàsana-mahànubhava-mukhàt sarvasya ÷rã-kçùõa-nàmàdi-÷ravaõaü tu parama-bhàgyàd eva sampadyate tasya pårõa- bhagavattvàd iti | evaü kãrtanàdiùv apy anusandheyam | tatra yat svayaü samprati kãrtyate tad api ÷rã-÷ukadevàdi mahat kãrtita-caratvenànusandhàya kãrtanãyam iti | tad eva ÷ravaõaü dar÷itam | asya ca kãrtanàditaþ pårvatvaü tad vinà tat-tad- aj¤ànàt | vi÷eùata÷ ca yadi sàkùàd eva mahat-kçtasya ÷ravaõa-bhàgyaü na sampadyate tadaivaü svayaü pçthak-kãrtanãyam iti tat-pràdhànyàt | ataevoktaü tad-vàg-visargo janatàgha-viplavaþ [BhP 1.5.11, 12.12.52] ity àdau | ñãkàkçdbhiþ yad yàni nàmàni vaktari sati ÷çõvanti ÷rotari sati gçõanti anyadà tu svayam eva gàyanti iti | athàtaþ kãrtanam | tatra pårvavan nàmàdikramo j¤eyaþ | nàmno yathà - sarveùàm apy aghavatàm idam eva suniùkçtam | nàma-vyàharaõaü viùõor yatas tad-viùayà matiþ || [BhP 6.2.10] ñãkà ca - suniùkçtaü ÷reùñhaü pràya÷cittam idam eva | tatra hetuþ - yato nàma-vyàharaõàt tad-viùayà nàmoccàraka-puruùa-viùayà madãyo'yaü mayà sarvato rakùaõãya iti viùõor matir bhavati ity eùà | ataþ svàbhàvika-tadãyàve÷a-hetutvena tadãya-svaråpa-bhåtatvàt parama- bhàgavatànàü tad-eka-de÷a-÷ravaõam api prãtikaram | yathà pàdmottara- khaõóe ÷rã-ràmàùñottara-÷ata-nàma-stotre ÷rã-÷iva-vàkyam - rakàràdãni nàmàni ÷çõvato devi jàyate | prãtir me manaso nityaü ràma-nàma-vi÷aïkayà || [PadmaP 6.254.21*] iti | tad evaü sati pàpa-kùaya-màtra-phalaü kiyad iti bhàvaþ | || 6.2 || ÷rã-viùõudåtà yama-dåtàn || 262 || [263] phalaü tv idam eva, yad àha -- evaü-vrataþ sva-priya-nàma-kãrtyà jàtànuràgo druta-citta uccaiþ | hasaty atho roditi rauti gàyaty unmàda-van nçtyati loka-bàhyaþ || [BhP 11.2.40] evaü ÷çõvan subhadràõi rathàïgapàõeþ [BhP 11.2.38] ity-àdy-ukta-prakàraü vrataü vçttaü yasya tathàbhåto'pi sva-priyàõi svàbhãùñàni yàni nàmàni teùàü kãrtanena jàtànuràgas tata eva citta-dravàd druta-cittaþ | tatrocita-bhàva- vaicitrãbhir hasatãty àdi | atra tçtãyà÷rutyà nàma-kãrtanasyaiva sàdhakatvamatvaü labdham | tad evaü vrata ity atràpi ÷abdo'py adhyàhçtaþ | ataeva bhaktiþ pare÷ànubhavo viraktiþ [BhP 11.2.40] ity àdy-uttara-padye ñãkà-cårõikà - nanv iyam àråóha-yoginàm api bahu-janmabhir durlabhà gatiþ kathaü nàma-kãrtana-màtreõaikàsmin janmani bhaved ity à÷aïkya sa- dçùñàntam àha bhaktir iti ity eùà | ittham utthàpitaü ca ÷rã-bhagavan-nàma-kaumudyàü sahasra-nàma-bhàùye ca puràõàntara-vacanam - naktaü divà ca gata-bhãr jita-nidra eko nirviõõa ãkùita-patho mita-bhuk pra÷àntaþ | yady acyute bhagavati sa mano na sajjen nàmàni tad-rati-karàõi pañhed vilajjaþ || iti | atra gata-bhãtyàdayo guõà nàmaika-tatparatà-sampàdanàrthà na tu kãrtanàïga-bhåtà | bhakti- (page 134) màtrasya nirapekùatvaü tasya tu sutaràü tàdç÷atvam iti | yathà viùõudharma-sarva-pàtakàtipàtaka- mahàpàtaka-kàri-dvitãya-kùatra-bandhåpàkhyàne bràhmaõa uvàca - yady etad akhilaü kartuü na ÷aknoùi bravãmi te | svalpam ananyan mayoktaü bho kariùyati bhavàn yadi || kùatra-bandhur uvàca - a÷akyam uktaü bhavatà ca¤calatvàd dhi cetasaþ | vàk-÷arãra-viniùpàdyaü yac chakyaü tad udãraya || bràhmaõa uvàca - uttiùñhatà prasvapatà prasthitena gamiùyatà | govindeti sadà vàcyaü kùut-tçñ-praskhalitàdiùu || iti | || 11.3 || ÷rã-kavir videham || 263 || [264] anyatra ca - na niùkçtair uditair brahma-vàdibhis tathà vi÷uddhyaty aghavàn vratàdibhiþ | yathà harer nàma-padair udàhçtais tad uttama÷loka-guõopalambhakam || [BhP 6.2.11] [265] ataeva prathama-skandhànta-sthitànàü ràj¤aþ ÷reyo-vividiùà-vàkyànàm anantaraü dvitãya-skandhàrambhe sarvottamam uttaraü vaktum -- idaü bhàgavataü nàma puràõaü brahma-sammitam | adhãtavàn dvàparàdau pitur dvaipàyanàd aham || pariniùñhito'pi nairguõya uttama-÷loka-lãlayà | gçhãta-cetà ràjarùe àkhyànaü yad adhãtavàn || tad ahaü te'bhidhàsyàmi mahà-pauruùiko bhavàn | yasya ÷raddadhatàm à÷u syàn mukunde matiþ satã || [BhP 2.1.8-10] iti ÷rã-bhàgavatasya parama-mahimànam uktvà tad-anantaraü ÷rã- bhàgavatam upakramamàõa eva tasya nànàïgavataþ ÷rã-bhagavad- unmukhatayà tan-nàma-kãrtanam evopadi÷ati | tatràpi sarveùàm eva parama- sàdhanatvena parama-sàdhyatvena copadi÷ati -- etan nirvidyamànànàm icchatàm akuto-bhayam | yoginàü nçpa nirõãtaü harer nàmànukãrtanam || [BhP 2.1.11] ñãkà ca - sàdhakànàü siddhànàü ca nàtaþ param anyac-chreyo'stãty àha etad iti | icchatàü kàminàü tat-tat-phala-sàdhanam etad eva | nirvidyamànànàü mumukùåõàü mokùa-sàdhanam etad eva | yoginàü j¤àninàü phalaü caitad eva nirõãtam | nàtra pramàõaü vaktavyam ity arthaþ | ity eùà | nàma-kãrtanaü cedam uccair eva pra÷astam - nàmàny anantasya hata-trapaþ pañhan [BhP 1.5.11] ity àdau | atha pàdmoktà da÷àpy aparàdhàþ parityàjyàþ | yathà sanat-kumàra-vàkyam - sarvàparàdha-kçd api mucyate hari-saü÷rayàt | harer apy aparàdhàn yaþ kuryàd dvipada-pàüsavaþ || nàmà÷rayaþ kadàcit syàt taraty eva sa nàmataþ | nàmno'pi sarva-suhçdo hy aparàdhàt pataty adhaþ || iti | aparàdhà÷ caite -- satàü nindà nàmnaþ paramam aparàdhaü vitanute yataþ khyàtiü yàtaü katham u sahate tad-vigarhàm | ÷ivasya ÷rã-viùõor ya iha guõa-nàmàdi-sakalaü dhiyà bhinnaü pa÷yet sa khalu hari-nàmàhita-karaþ || (page 135) guror avaj¤à ÷ruti-÷àstra-nindanam tathàrtha-vàdo hari-nàmni kalpanam | nàmno balàd yasya hi pàpa-buddhir na vidyate tasya yamair hi ÷uddhiþ || dharma-vrata-tyàga-hutàdi-sarva- ÷ubha-kriyà-sàmyam api pramàdaþ | a÷raddadhàne vimukhe'py a÷çõvati ya÷ copade÷aþ ÷iva-nàmàparàdhaþ || ÷rutvàpi nàma-màhàtmye yaþ prãti-rahito'dhamaþ | ahaü-mamàdi-paramo nàmni so'py aparàdha-kçt || iti | atra sarvàparàdha-kçd api ityàdau ÷rã-viùõu-yàmala-vàkyam apy anusandheyam - mama nàmàni loke'smin ÷raddhayà yas tu kãrtayet | tasyàparàdha-koñãs tu kùamàmy eva na saü÷ayaþ || iti | satàü nindà ity anena hiüsàdãnàü vacanàgocaratvaü dar÷itam | nindàdayas tu yathà skànde ÷rã-màrkaõóeya-bhagãratha-saüvàde - nindàü kurvanti ye måóhà vaiùõavànàü mahàtmanàm | patanti pitçbhiþ sàrdhaü mahàraurava-saüj¤ite || hanti nindanti vai dveùñi vaiùõavàn nàbhinandati | krudhyate yàti no harùaü dar÷ane patanàni ùañ || iti | tan-nindà-÷ravaõe'pi doùa uktaþ - nindàü bhagavataþ ÷çõvan tat-parasya janasya và | tato nàpaiti yaþ so'pi yàty adhaþ sukçtàc cyutaþ || [BhP 10.76.26] iti | tato'pagama÷ càsamarthasyaiva | samarthena tu nindaka-jihvà chettavyà | tatràpy asamarthana-svapràõa-parityàgo'pi kartavyaþ | yathoktaü devyà - karõau pidhàya nirayàd yad akalpa ã÷e dharmàvitary asçõibhir nçbhir asyamàne | chindyàt prasahya ru÷atãm asatãü prabhu÷ cej jihvàm asån api tato visçjet sa dharmaþ || [BhP 4.4.17] iti | ÷ivasya ÷rã-viùõor ity atraivam anusandheyam | ÷råyate'pi - yad yad vibhåtimat sattvaü ÷rãmad årjitam eva và | tat tad evàvagaccha tvaü mama tejo'ü÷asaübhavam || [Gãtà 10.41] iti | brahmà bhavo'ham api yasya kalàþ kalàyàþ [BhP 10.68.26] iti | yat-pàda-niþsçta-sarit-pravarodakena tãrthena mårdhnàdhikçtena ÷ivaþ ÷ivo'bhåt [BhP 3.28.22] iti | sçjàmi tan-niyukto'haü haro harati tad-va÷aþ | vi÷vaü puruùa-råpeõa paripàti tri÷akti-dhçk || [BhP 2.6.30] tathà màdhva-bhàùya-dar÷itàni vacanàni brahmàõóe - rujaü dràvayate yasmàd rudras tasmàj janàrdanaþ | ã÷anàd eva ce÷àno mahà-devo mahattvataþ || pibanti ye narà nàkaü muktàþ saüsàra-sàgaràt | tad-àdhàro yato viùõuþ pinàkãti tataþ smçtaþ || ÷ivaþ sukhàtmakatvena sarva-sarodhanàd dharaþ | kçtyàtmakam imaü dehaü yato vaste pravartayan || kçttivàsàs tato devo viri¤ci÷ ca virecanàt | bçühaõàd brahma-nàmàsau ai÷varyàd indra ucyate || evaü nànà-vidhaiþ ÷abdair eka eva trivikramaþ | vedeùu ca puràõeùu gãyate puruùottamaþ || iti | vàmane - na tu nàràyaõàdãnàü nàmnàm anyatra saü÷ayaþ | anya-nàmnàü gatir viùõur eka eva prakãrtitaþ || iti | skànde - çte nàràyaõàdãni nàmàni puruùottamaþ | adàd anyatra bhagavàn ràjevarte svakaü puram || iti | bràhme - caturmukhaþ ÷atànando brahmaõaþ padmabhår iti| ugro bhasmadharo nagnaþ kapàlãti ÷ivasya ca | vi÷eù-nàmàni dadau svakãyàny api ke÷avaþ || iti | tad evaü ÷rã-viùõoþ sarvàtmakatvena prasiddhatvàt tasmàt sakà÷àt ÷ivasya guõa-nàmàdikaü bhinnaü ÷akty-antara-siddham iti yo dhiyàpi pa÷yed ity arthaþ | dvayor abheda-tàtparyeõa ùaùñhy-antatve sati ÷rã-viùõo÷ cety apekùya ca-÷abdaþ kriyeta | tat-pràdhànya-vivakùayaiva ÷rã-÷abda÷ ca tatraiva dattaþ | ataeva ÷iva-nàmàparàdha iti ÷iva-÷abdena mukhyatayà ÷rã-viùõur eva pratipàdita ity abhipretam | sahasra-nàmàdau ca shtàõu-÷ivàdi-÷abdàs tathaiva | atha ÷ruti-÷àstra-nindanam - yathà pàùaõóa-màrgeõa dattàtreya-rùabha- devopàsakànàü pàùaõóinàm | tathàrtha-vàdaþ stuti-màtram idam iti mananam | kalpanaü tan-màhàtmya- gauõatàkaraõàya gaty-antara-cintanam | yathoktaü kaurme vyàsa-gãtàyàü - deva-drohàd guru-drohaþ koñi-koñi-guõàdhikaþ | j¤ànàpavàdo nàstikyaü tasmàt koñi-guõàdhikam || iti | yat tu ÷ruta-nàm-màhàtmyasyàpy ajàmilasya so'haü vyaktaü patiùyàmi narake bhç÷a-dàruõe [BhP 6.2.27] ity etad vàkyaü tat khalu sva-dauràtmya- màtra-dçùñyà | nàma-màhàtmya-dçùñyà tv agre vakùyate tathàpi me durbhagasya [BhP 6.2.30] ity àdi dvayam | nàmno balàd iti | yadyaî bhaven nàmno balenàpi kçtasya pàpasya tena nàmnà kùayaþ | tathàpi yena nàmno balena parama-puruùàrtha-svaråpaü sac- cid-ànanda-sàndraü sàkùàc-chrã-bhagavac-caraõàravindaü sàdhayituü pravçttas tenaiva parama-ghçõàspadaü pàpa-viùayaü sàdhayatãti parama- dauràtmyam | tataþ kadarthayaty eva taü tan nàma ceti tat-pàpa-koñi- mahattamasyàparàdhasyàpàto bàóham eva | tato yamair bahubhir yama- niyamàdibhiþ kçta-pràya÷cittasya krameõa pàtpàdhikàrair anekair api daõóa- dharair và kçta-daõóasya tasya ÷uddhy-abhàvo yukta eva | nàmàparàdha- yuktànàm ity àdi vakùyamàõànusàreõa punar api satata-nàma-kãrtana- màtrasya tatra pràya÷cittatvàt | sarvàparàdha-kçd api ity àdy ukty-anusàreõa nàmàparàdha-yuktasya bhagavad-bhaktimato'py adhaþpàta-lakùaõa-bhoga- niyamàc ca | tata indrasyà÷vamedhàkhya-bhagavad-yajana-balena vçtra-hatyà- pravçttis tu lokopadrava-÷àntiü tadãyàsura-bhàva-khaõóanaü cecchåàm çùãõàm aïgãkçtatvàn na doùa iti mantavyam | (p137) atha dharma-vrata-tyàgeti dharmàdibhiþ sàmya-mananam api pramàdaþ | aparàdho bhavatãty arthaþ | ata eva ca - vedàkùaràõi yàvanti pañhitàni dvijàtibhiþ | tàvanti hari-nàmàni kãrtitàni na saü÷ayaþ || ity atide÷enàpi nàmna eva màhàtmyam àyàti | uktaü hi madhura-madhuram etan maïgalaü maïgalànàü sakala-nigama-vallã-sat-phalaü cit-svaråpam iti | tathà ÷rã-viùõu-dharme - çg-vedo hi yajur-vedaþ sàma-vedo'py atharvaõaþ | adhãtàs tena yenoktaü harir ity akùara-dvayam || skànde pàrvaty-uktau - mà çco mà yajus tàta mà sàma pañha ki¤cana | govindeti harer nàma geyaü gàyasva nitya÷aþ || pàdme ÷rã-ràmàùñottara-÷ata-nàma-stotre - viùõor ekaika-nàmaiva sarva-vedàdhikaü matam [PadmaP 6.254.27] iti | atha a÷raddadhàne ity àdinopadeùñur aparàdhaü dar÷ayitvopade÷asyàha - ÷rutveti | yataþ ahaü-mamàdi-paramaþ ahantà-mamatàdy-eka-tàtparyeõa tasminn anàdaravàn ity arthaþ | nàmaikaü yasya vàci smaraõa-patha-gatam ity àdau deha-draviõàdi-nimittaka-pàùaõóa-÷abdenan ca da÷àparàdhà lakùyante pàùaõóa-mayatvàt teùàm | tathà tad-vidhànàm evàparàdhàntaram uktaü pàdma-vai÷àkha-màhàtmye - avamanya ca ye yànti bhagavat-kãrtanaü naràþ | te yànti narakaü ghoraü tena pàpena karmaõà || [PadmaP 5.96.63] iti | eùàü càparàdhànàm ananya-pràya÷cittatvam evoktaü tatraiva - nàmàparàdha-yuktànàü nàmàny eva haranty agham | avi÷rànta-prayuktàni tàny evàrtha-karàõi ca || iti | atra sta-prabhçtiùv aparàdhe tu tat-santoùàrtham eva santata-nàma- kãrtanàdikaü samucitam | ambarãùa-caritàdau tad-eka- kùamyatvenàparàdhànàü dar÷anàt | uktaü ca nàma-kaumudyàm -- mahad- aparàdhasya bhoga eva nivartakaþ tad-anugraho và iti | tasmàd agaty- antaràbhàvàt sàdhåktaü etan-nirvidyamànànàm [BhP 2.1.11] iti | || 2.1 || ÷rã-÷ukaþ || 265 || [266] evaü ÷rã-nàradenoktaü bçhan-nàradãye - mahimnàm api yan-nàmnaþ pàraü gantum anã÷varaþ | manavo'pi munãndrà÷ ca kathaü taü kùuõõa-dhãr bhaje || iti | atha ÷rã-råpa-kãrtanam | pratyàkraùñuü nayanam abalà ity àdau - yac chrãr vàcàü janayati ratiü kãrtyamànà kavãnàm || [BhP 11.30.3] iti | yasya ÷rã-kçùõa-råpasya ÷obhà-sampattiþ kãrtyamànà satã kavãnàü tat- kãrtakànàü vàcàü tat-kãrtaneùv eva ràgaü janayati | athoktaü ÷rã- catuþsanena kàmaü bhavaþ savçjinair nirayeùu nastàt [BhP 3.15.49] ity àdau | vàca÷ ca nas tulasivad yadi te'ïghri-÷obhàþ iti | || 11.30 || ràjà ÷rã-÷ukam || 266 || [267] atha guõa-kãrtanam -- idaü hi puüsas tapasaþ ÷rutasya và sviùñasya såktasya ca buddhi-dattayoþ | avicyuto'rthaþ kavibhir niråpito yad uttamaþ÷loka-guõànuvarõanam || 267 || [BhP 1.5.22] (p138) ÷rutaü vedàdhyayanam | sviùñaü yàgàdi | såktaü mantràdi-jayaþ | buddha`a÷àstrãya-bodhaþ | dattaü dànam | eteùàü bhagavad-arpitànàü satàm evàvicyuto'rthaþ nityaü phalam | kiü tat ? uttamaþ÷lokasya guõànukãrtanaü yat | jàtàyàm api guõànuvarõana-sàdhyàyàü parama-puruùàrtha-råpàyàü ratau guõànuvarõanasya pratyuta nitya-nityollàsàd avicyutatvam uktam | tasmàd avicyutatvena ratim evàsya phalaü såcayati | || 1.5 || ÷rã-nàradaþ ÷rã-vyàsam || 267 || [268] atha lãlà-kãrtanam - ÷çõvataþ ÷raddhayà nityaü gçõata÷ ca sva-ceùñitam | kàlena nàti-dãrghena bhagavàn vi÷ate hçdi || [BhP 2.8.3] nàtidãrghena svalpenaiva | vi÷ate sphurati | || 2.8 || ÷rã-parãkùit || 268 || [269] tathà - mçùà giras tà hy asatãr asat-kathà na kathyate yad bhagavàn adhokùajaþ | tad eva satyaü tad u haiva maïgalaü tad eva puõyaü bhagavad-guõodayam || [BhP 12.12.49] ity àdi | yad uttamaþ÷loka-ya÷o'nugãyate [BhP 12.12.50] asatãr asatyaþ | asatàü bhagavatas tad-bhaktebhya÷ cànyeùàü kathà yàsu tàþ | yad yàsu gãrùu na kathyate | uttamaþ÷lokasya ya÷o'nugãyaa iti tu yat tat tadãya-lãlàmayànugànam eva | satyam ity àdi | kathaü satyatvaü maïgalatvaü ca | tatràha bhagavad-guõànàm udayo gàyaka-hçdi sphårtir yasmàt tat | tadãya-rati-pradam ity arthaþ | skànde - yatra yatra mahãpàla vaiùõavã vartate kathà | tatra tatra harir yàti gaur yathà suta-vatsalà || viùõudharme skànde ca bhagavad-uktau - mat-kathà-vàcakaü nityaü mat-kathà-÷ravaõe ratam | mat-kathà-prãti-manasaü nàhaü tyakùyàmi taünaram || iti | atra cànugãyata ity anena sukaõñhatà ced gànam eva kartavyaü tac ca pra÷astam ity àyàtam | evaü nàmàdãnàm api | uktaü ca - gãtàni nàmàni tad-arthakàni gàyan vilajjo vicared asaïgaþ | evaü-vrataþ sva-priya-nàma-kãrtyà jàtànuràgo druta-citta uccaiþ || [BhP 12.2.37] iti | anyatra ca - yànãha vi÷va-vilayodbhava-vçtti-hetuþ karmàõy ananya-viùayàõi hari÷ cakàra | yas tv aïga gàyati ÷çõoty anumodate và bhaktir bhaved bhagavati hy apavarga-màrge || [BhP 10.69.29] iti | gàna-÷akty-abhàve svasmàd utkçùñatarasya pràptau và tac chçõoti | tadà ÷akty-abhàve tad anumodate'pãty arthaþ | ÷rã-viùõu-dharme ÷rã-viùõåktau - ràgeõàkçùyate ceto gàndharvàbhimukhaü yadi | mayi buddhiü samàsthàya gàyethà mama sat-kathàþ || iti | pàdme ca kàrttika-màhàtmye ÷rã-bhagavad-uktau - nàhaü vasàmi vaikuõñhe yoginàü hçdaye na ca | mad-bhaktà yatra gàyanti tatra tiùñhàmi nàrada || teùàü påjàdikaü gandha-dhåpàdyaiþ kriyate naraiþ | tena prãtiü paràü yàmi na tathà mama påjanàt || iti | te ca pràõi-màtràõàm eva paramopakartàraþ kim uta sveùàm | yathoktaü nàrasiühe ÷rã-prahlàdena - (page 139) te santaþ sarva-bhåtànàü nirupàdhika-bàndhavàþ | ye nçsiüha bhavan-nàma gàyanty uccair mudànvitàþ || iti | atra ca bahubhir militvà kãrtanaü saïkãrtanam ity ucyate | tt tu camatkàra- vi÷eùa-poùàt pårvato'py adhikam iti j¤eyam | astra ca nàma-saïkãrtane yathopadiùñaü kali-yuga-pàvanàvatàreõa ÷rã-bhagavatà - tçõàd api sunãcena taror api sahiùõunà | amàninà mànadena kãrtanãyaþ sadà hariþ || [Padyàvalã 32] iti | || 12.12 || ÷rã-såtaþ || 269 || [270} iyaü ca kãrtanàkhyà bhaktir bhagavato dravya-jàti-guõa-kriyàbhir dãna- janaika-viùayàpàra-karuõàmayãti ÷ruti-puràõàdi-vi÷rutiþ | kalau ca dãnatvaü yathà brahma-vaivarte - ataþ kalau tapo-yoga-vidyà-yàj¤àdikàþ kriyàþ | sàïgàþ bhavanti na kçtàþ ku÷alair api dehibhiþ || iti | ataeva kalau svabhàvata evàtidãneùu lokeùv àvirbhåya tàn anàyàsenaiva tat- tad-yuga-gata-mahàsàdhnànàü sarvam eva phalaü dadànà sà kçtàrthayati | ataeva tayaiva kalau bhagavato vi÷eùata÷ ca santoùo bhavati | tathà caivottamaü loke tapaþ ÷rã-hari-kãrtanam | kalau yuge vi÷eùeõa viùõu-prãtyai samàcaret || iti skànda-càturmàsya-màhàtmya-vacanànusàreõa | tad evam àha - kçte yad dhyàyato viùõuü tretàyàü yajato makhaiþ | dvàpare paricaryàyàü kalau tad dhari-kãrtanàt || [BhP 12.3.52] yad yat kçtàdiùu tena tena sàdhanena syàt tat sarvaü kalau hari-kãrtanàd bhavatãti | anyatra ca [ViP 6.2.17] - dhyàyan kçte yajan yaj¤ais tretàyàü dvàpare'rcayan | yad àpnoti tad àpnoti kalau saïkãrtya ke÷avam || iti | ||12.3|| ÷rã-÷ukaþ || 270 || [271] ataeva - kaliü sabhàjayanty àryà guõa-j¤àþ sàra-bhàginaþ | yatra saïkãrtanenaiva sarva-svàrtho'bhilabhyate || [BhP 11.5.36] guõa-j¤àþ kãrtana-pracàra-råpaü tad-guõaü jànantaþ | ataeva tad-doùa- grahaõàt sàra-bhàginaþ sàra-màtra-grahaõàþ kaliü sabhàjayanti | guõam eva dar÷ayati yatra pracàritena saïkãrtanenaiva sàdhanàntara-nirapekùeõa tenety arthaþ | sarvo dhyànàdibhiþ kçtàdiùu sàdhana-sahasraiþ sàdhyaþ | [272] kãrtanasyaiva mahimànam àha - na hy ataþ paramo làbho dehinàü bhràmyatàm iha | yato vindeta paramàü ÷àntiü na÷yati saüsçtiþ || [BhP 11.5.37] ataþ kãrtanàt | yato yasmàt kãrtanàt | paramàü ÷àntiü ÷amo man-niùñhatà buddhiþ iti bhagavad-vàkyànusàreõa dhyànàdibhir apy asàdhyàü sarvotkçùñàü bhagavan-niùñhàü pràpnoti | anuùaïgeõa (page 140) saüsàra÷ ca na÷yati | ata eva dhyàna-niùñhà api kçtàdi-prajà etàdç÷ãü bhagavan- niùñhàü na pràptavatyaþ | mahà-bhàgavatà nityaü kalau kurvanti kãrtanam iti skàndàdy-anusàreõa kçtàdiùu prajà ràjan kalàv icchanti sambhavam tàdç÷a-niùñhà-kàraõaü kãrtana-màhàtmyaü ca | dãnaika-kçpàti÷aya-÷àlinà bhagavatà tadànãü tat-tat-sàmarthyàvasare yasmàt na prakà÷itaü tasmàt dhyànàdi-samarthàs tàþ prajà jihvauùñha-spandana-màtrasya nàtisàdhanatvaü bhaved iti matvà tan na ÷raddhitavatya÷ ca | [273] tataþ kali-prajànàü parama-bhagavan-niùñhatàü ÷rutvà tad-arthaü kalàv eva kevalaü nija-janma pràrthayanta ity àha - kçtàdiùu prajà ràjan kalàv icchanti sambhavam | kalau khalu bhaviùyanti nàràyaõa-paràyaõàþ || [BhP 11.5.35] tat-paràyaõatvam atra tadãya-premàti÷ayavattvam | etad eva paramàü ÷àntim ity anena kàrya-dvàrà vya¤jitaü muktànàm api siddhànàü nàràyaõa- paràyaõaþ sudurlabhaþ pra÷àntàtmà [BhP 6.14.5] ity atra yadvat | atra kali-saïgena kãrtanasya guõotkarùa iti na vaktavyaü bhakti-màtre kàla- de÷a-niyamasya niùiddhatvàt | vi÷eùato nàmopalakùya ca viùõu-dharme ca cakràyudhasya nàmàni sadà sarvatra kãrtayet iti | skànda eva ca - na de÷a-kàlàvasthàtma-÷uddhy-àdikam apekùate | kintu svatantram evaidaü tan nàma kàmita-kàmadam || iti | viùõu-dharme ca - kalau kçta-yugaü tasya kalis tasya kçte yuge | yasya cetasi govindo hçdaye yasya nàcyuta || iti | na ca kalàv anya-sàdhana-samarthatvàd eva tenàlpenàpi mahat phalaü bhavati na tu tasya garãyastveneti mantavyam | yasmin nyasta-matir na yàti narakaü svargo'pi yac-cintane vighno yatra nive÷itàtma-manasàü bràhmo'pi loko'lpakaþ | muktiü cetasi yaþ sthito'mala-dhiyàü puüsàü dadàty avyayaþ kiü citraü yad aghaü prayàti vilayaü tatràcyute kãrtite || [ViP 6.8.57} iti samàdhi-paryantàd api smaraõàt kaumutyena kãrtanasyaiva garãyastvaü ÷rã-viùõu-puràõe dar÷itam | ataevoktam etan-nirvidyamànànàü [BhP 2.1.11] ity àdi | tathà ca - aghacchit-smaraõaü viùõor bahv-àyàsena sàdhyate | oùñha-spandana-màtreõa kãrtanaü tu tato varam || iti vaiùõava-cintàmaõau | yena janma-÷ataiþ pårvaü vàsudevaþ samarcitaþ | tan-mukhe hari-nàmàni sadà tiùñhanti bhàrata || ity anyatra | sarvàparàdha-kçd api ity àdi-nàmàparàdha-bhajana-stotre ca | tasmàt sarvatraiva yuge ÷rãmat-kãrtanasya samànam eva sàmarthyam | kalau ca ÷rã- bhagavatà kçpayà tad gràhyata ity apekùayaiva tatra ta-pra÷aüseti sthitam | ataeva yadyapi anya-bhaktiþ kalau kartavyà tadà tat-saüyogenaivety uktam -- yaj¤aiþ saïkãrtana-(page 141) pràyair yajanti hi su-medhasaþ [BhP 11.5.29] iti | atra ca svatantram eva nàma-kãrtanam atyanta-pra÷astam - harer nàma harer nàma harer nàmaiva kevalam | kalau nàsty eva nàsty eva nàsty eva gatir anyathà || ity àdau | tasmàt sàdhåktaü kaliü sabhàjayanty àryàþ [BhP 11.5.3] ity àdi-trayam || ||11.5|| ÷rã-karabhàjano nimim || 271-273 || [274] tad evaü kalau nàma-kãrtana-pracàra-prabhàveõaiva parama-bhagavat- paràyaõatva-siddhir dar÷ità | tatra pàùaõóa-prave÷ena nàmàparàdhino ye teùàü tu tad-bahirmukhatvam eva syàd iti vyatirekeõa tad draóhayati - kalau na ràjan jagatàü paraü guruü tri-loka-nàthànata-pàda-païkajam | pràyeõa martyà bhagavantam acyutaü yakùyanti pàùaõóa-vibhinna-cetasaþ || yan-nàmadheyaü mriyamàõa àturaþ patan skhalan và viva÷o gçõan pumàn | vimukta-karmàrgala uttamàü gatiü pràpnoti yakùyanti na taü kalau janàþ || [BhP 12.3.37-38] spaùñam || || 12.3 || ÷rã-÷ukaþ || 274 || [275] tad evaü kãrtanaü vyàkhyàtam | tatràsmin kãrtane nija-dainya-nijàbhãùña- vij¤apti-stava-pàñhàv apy antarbhàvyau | tathà tatra ÷rã-bhàgavata-sthita- nàmàdi-kãrtanaü tu pårvavad anyadãyà nàmàdi-kãrtanàd adhikaü j¤eyam | kalau tu pra÷astaü tat | kçùõe svadhàmopagate dharma-j¤ànàdibhiþ saha | kalau naùña-dç÷àm eùa puràõàrko'dhunoditaþ || [BhP 1.3.42] iti | atha ÷araõàpatty-àdibhiþ ÷uddhàntaþ-karaõa÷ cet etan-nirvidhyamànànàm icchatàm akutobhayam [BhP 2.1.11] ity àdy-uktatvàn nàma- kãrtanàparityàgena smaraõaü kuryàt | tac ca manasànusandhànam | yad eva nàmàdi-sambandhitvena bahu-vidhaü bhavati | tatra smaraõa-sàmànyam - etàvàn yoga àdiùño mac-chiùyaiþ sanakàdibhiþ | sarvatomana àkçùya mayy addhàve÷yate yathà || [BhP 11.13.14] yathà yathàvat mayy àve÷yata ity etàvàn ity arthaþ | tathà ca skànde brahmoktau - àloóya sarva-÷àstràõi vicàrya ca punaþ punaþ ityàdi || || 11.13 || ÷rã-bhagavàn || 275 || [276] tatra nàma-smaraõam - harer nàma paraü japyaü dhyeyaü geyaü nirantaram | kãrtanãyaü ca bahudhà nirvçtãr bahudheycchatà || iti jàbàli-saühitàdy-anusàreõa j¤eyam | nàma-smaraõaü tu ÷uddhàntaþ- karaõatàm apekùate | tat kãrtanàc càvaram iti måle tu nodàraraõa-spaùñatà | råpa-smaraõam àha - avismçtiþ kçùõa-padàravindayoþ kùiõoty abhadràõi ca ÷aü tanoti | sattvasya ÷uddhiü paramàtma-bhaktiü j¤ànaü ca vij¤àna-viràga-yuktam || [BhP 12.12.50] (page 142) paramàtmani ÷rã-kçùõe prema-lakùaõàü bhaktim iti mukhyaü phalam anyàni tv ànuùaïgikàõi | || 12.12 || ÷rã-såtaþ || 276 || [277] kiü ca - smarataþ pàda-kamalam àtmànam api yacchati | kiü nv artha-kàmàn bhajato nàty-abhãùñàn jagad-guruþ || [BhP 10.80.11] smarataþ smarate | sàkùàt pràdurbhåya àtmànaü smartur va÷ãkarotãty arthaþ | arthakàmàn iti bahuvacanaü mokùam apy antarbhàvayait liïga- samavàya-nyàyena | yasmàd evaü tan-màhàtmyaü tasmàd eva gàruóe'pãdam uktam | ekasminn apy atikrànte muhårte dhyàna-varjite | dasyubhir muùitenaiva yuktam àkrandituü bhç÷am || iti | || 10.80 || ÷rãdàma-vipra-bhàryà tam || 277 || [278] atha pårvavat krama-sopàna-rãtyà sukha-labhyaü guõa-parikara-sevà-lãlà- smaraõaü cànusandheyam | tad idaü smaraõaü pa¤ca-vidham | yat ki¤cid anusandhànaü smaraõam | sarvata÷ cittam àkçùya sàmànyàkàreõa mano- dhàraõaü dhàraõà | vi÷eùato råpàdi-vicintanaü dhyànam | amçta-dhàràvad avicchinnaü tad dhruvànusmçtiþ | dhyeya-màtra-sphuraõaü samàdhir iti | tatra smaraõam - yena kenàpy upàyena smçto nàràyaõo'vyayaþ | api pàtaka-yuktasya prasannaþ syàn na saü÷ayaþ || [NàrP 1.1.77] iti bçhan-nàradãyàdau | dhàraõà - viùayàn dhyàyata÷ cittaü viùayeùu visajjate | màm anusmarata÷ cittaü mayy eva pravilãyate || [BhP 11.14.27] ity àdau | dhyànam -- bhagavac-caraõa-dvandva-dhyànaü nirdvandvam ãritam | pàpino'pi prasaïgena vihitaü suhitaü param || iti nàrasiühàdau | tatra nirdvandavaü ÷ãtoùõàdimaya-duþkha-paramparàtãtam | ãritaü ÷àstra- vihitam | tac ca pàpino'pi prasaïgenàpi param utkçùñaü suhitaü vihitaü tatraivety arthaþ | dhruvànusmçti÷ ca mad-guõa-smçti-màtreõa [BhP 3.29.10] ity àdau tribhuvana-vibhava-hetave'py akuõñha-smçtiþ [BhP 11.2.51] ity àdau ca | eùaiva ÷rã-ràmànuja-bhagavat-pàdaiþ prathama-såtre dar÷itàsti | samàdhim àha - tayor àgamanaü sàkùàd ã÷ayor jagad-àtmanoþ | na veda ruddha-dhã-vçttir àtmànaü vi÷vam eva ca || [BhP 12.10.9] tayo rudra-tat-patnyoþ | bhagavad-aü÷a-tac-chaktitvàt jagad-àtmanoþ tat- pravartakayor api | tatra hetuþ ruddha-dhã-vçttir bhagavad-àviùña-cittaþ bhaktiü paràü bhagavati labdhavàn [BhP 12.10.6] iti pårvokteþ | tasmàd asampraj¤àta-nàmno brahma-samàdhito bhinna evàsau | || 12.10 || ÷rã-såtaþ || 278 || [279] kvacil lãlàdi-yukte ca tasminn ananyà sphårtiþ samàdhiþ syàt | yathàha - urukramasyàkhila-bandha-muktaye samàdhinànusmara tad-viceùñitam || [BhP 1.5.13] (page 143) iti spaùñam | etad-råpo dàsàdi-bhaktànàm | pårvaü tu pràyaþ ÷ànta- bhaktànàm | sva-sukha-nibhçta-cetàs tad-vyudastànya-bhàvo'py ajita-rucira- lãlàkçùña-sàraþ [BhP 12.12.69] ity àdy-uktibhyaþ | || 1.5 || ÷rã-nàrado vyàsam || 279 || [280] atha ruciþ ÷akti÷ ca cet tad-aparityàgena pàda-sevà ca kartavyà | sevà smaraõa-siddhy-arthaü ca sà kai÷cit kriyate | tathà ca viùõu-rahasye parame÷vara-vàkyam -- na me dhyàna-ratàþ samyag yoginaþ parituùñaye | tathà bhakti÷ ca devarùe kriyà-yoga-ratà yathà | kriyàkrameõa yogo'pi dhyàninaþ sampravartate || iti | yogo'tra samàdhiþ | pàda-sevàyàü pàda-÷abdo bhaktyaiva nirdiùñaþ | tataþ sevàyàþ sàdaratvaü vidhãyate | sevà ca kàla-de÷àdy-ucità paricaryàdi- paryàyà | sà yathà - yat-pàda-sevàbhirucis tapasvinàm a÷eùa-janmopacitaü malaü dhiyaþ | sadyaþ kùiõoty anvaham edhatã satã yathà padàïguùñha-viniþsçtà sarit || [BhP 4.21.31] tapasvinàü saüsàra-taptànàm alaü tat-tad-vàsanàm | tat-pàdasyaivaiùa mahimeti dçùñàntenàha yatheti | || 4.21 || pçthuþ ÷rã-viùõum || 280 || [281] tathà - na kàmaye'nyaü tava pàda-sevanàd aki¤cana-pràrthyatamàd varaü vibho | àràdhya kas tvàü hy apavarga-daü hare vçõãta àryo varam àtma-bandhanam || [BhP 10.51.55] aki¤canà mokùa-paryanta-kàmanà-rahitàþ | tatra hetuþ tvàm àràdhya kas tvàm apavargadaü santaü apavargadatayàvirbhavantaü vçõãta samà÷rayetety arthaþ | varam ity avyayam ãùat priye | varam àtmano bandhanam eva vçõãta | anantaraü càsya tasmàd visçjyà÷iùaþ [BhP 10.51.56] ity àdi-vàkye nira¤janam ity àdi | atra sevya-pàdatvenaiva pràptasya tasya puruùottamasya sac-cid-ànandatvam evàbhipretam | || 10.51 || mucukundaþ ÷rã-bhagavantam || 282 || [283] atra pàda-sevàyàü ÷rã-mårti-dar÷ana-spar÷a-parikramànuvrajana-bhagavan- mandira-gaïgà-puruùottama-dvàrakà-mathuràdi-tadãya-tãrtha-snàna- gamanàdayo'py antarbhàvyàþ | tat-parikara-pràyatvàt | yàvaj-jãvaü tan- mandiràdi-nivàsas tu ÷araõàpattàv antarbhavati | gaïgàdãnàü tat-stha-pràõi- vçndànàü ca parama-bhàgavatatvam eveti | pakùe tu tat-sevàdikaü mahat- sevàdàv eva paryavasyati | tato gaïgàdiùv api bhakti-nidànatvaü bhavet | ataeva - ÷u÷råùoþ ÷raddadhànasya vàsudeva-kathà-ruciþ | syàn mahat-sevayà vipràþ puõya-tãrtha-niùevaõàt || [BhP 1.2.16] (page 144) ity atra puõya-tãrtha-÷abdoktasya gaïgàdeþ pçthak-kàraõatvaü vyàkhyeyam | yathà tçtãye -- yat-pàda-niþsçta-sarit-pravarodakena tãrthena mårdhny adhikçtena ÷ivaþ ÷ivo'bhåt [BhP 3.28.22] iti | ÷ivatvaü nàma hy atra parama- sukha-pràptir iti ñãkà-kçn-matam | tàdç÷a-sukhatvaü ca bhaktàv eva paryavasitam | tata årdhvaü sukhàntaràbhàvàt | bràhme puruùottamam uddi÷ya - aho kùetrasya màhàtmyaü samantàd da÷a-yojanam | diviùñhà yatra pa÷yanti sarvàn eva caturbhujàn || skànde - saüvatsaraü và ùaõ-màsàn màsaü màsàrdham eva và | dvàrakà-vàsinaþ sarva-narà nàrya÷ caturbhujàþ || pàdma-pàtàla-khaõóe - aho madhupurã dhanyà vaikuõñhàc ca garãyasã | dinam ekaü nivàsena harau bhaktiþ prajàyate || àdi-vàràhe tàm uddi÷ya janma-bhåmiþ priyà mama iti | eùu ca svopàsanà- sthànam adhikaü sevyam | ÷rã-kçùõasya pårõa-bhagavattvàt tat-sthànaü tu sarveùàm eva pårõa-puruùàrthadaü bhavet | ataeva àdivàràhe - mathuràü ca parityajya yo'nyatra kurute ratim | måóho bhramati saüsàre mohito mama màyayà || iti | tad evaü tulasã-sevà ca sat-sevàyàm antarbhàvyà parama-bhagavat-priyatvàt tasyàþ | yathà agastya-saühitàyàü gàruóa-saühitàyàü ca - viùõos trailokya-nàthasya ràmasya janakàtmajà | priyà tathaiva tulasã sarva-lokaika-pàvanã || iti | skànde - ratiü badhnàti nànyatra tulasã-kànanaü vinà | deva-devo jagat-svàmã kali-kàle vi÷eùataþ || nirãkùità narair yais tu tulasã-vana-vàñikà | ropità yais tu vidhinà sampràptaü paramaü padam || skànda eva tulasã-stave - tulasã-nàma-màtreõa prãõàty asura-darpa-hà iti | tad evaü pàda-sevà vyàkhyàtà | prasaïga-saïgatyà gaïgàdi-sevà ca | tac càgamoktàvàhanàdi-kramakam | tan-màrge ÷raddhà ced à÷rita-mantra- gurus taü vi÷eùataþ pçcchet | tathodàhçtam - labdhvànugraha àcàryàt tena sandar÷itàgamaþ [BhP 11.3.48] ity àdinà | yadyapi ÷rã-bhàgavata-mate pa¤caràtràdivad arcana-màrgasyàva÷yakatvaü nàsti, tad vinàpi ÷araõàpatty-àdãnàm ekatareõàpi puruùàrtha-siddher abhihitatvàt, tathàpi ÷rã-nàradàdi-vartmànusaradbhiþ ÷rã-bhagavatà saha sambandha-vi÷eùaü dãkùà-vidhànena ÷rã-guru-caraõa-sampàditaü cikãrùadbhiþ kçtàyàü dãkùàyàm arcanam ava÷yaü kriyetaiva | divyaü j¤ànaü yato dadyàt kuryàt pàpasya saïkùayam | tasmàd dãkùeti sà proktà de÷ikais tattva-kovidaiþ || ato guruü praõamyaivaü sarvasvaü vinivedya ca | gçhõãyàd vaiùõavaü mantraü dãkùà-pårvaü vidhànataþ || [HBV 2.9-10] (page 145) ity àgamàt | divyaü j¤ànaü hy atra ÷rãmati mantre bhagavat-svaråpa-j¤ànaü, tena bhagavatà sambandha-vi÷eùa-j¤ànaü ca | yathà pàdmottara-khaõóàdàv aùñàkùaràdikam adhikçtya vivçtam asti ye tu sampattimanto gçhasthàs teùàü tv arcana-màrga eva mukhyaþ | yathoktaü ÷rã-vàsudevaü prati munibhiþ - ayaü svasty-ayanaþ panthà dvi-jàter gçha-medhinaþ | yac chraddhayàpta-vittena ÷uklenejyeta påruùaþ || [BhP 10.84.37] iti | tad akçtvà hi niùki¤canavat kevala-smaraõàdi-niùñhatve vitta-÷àñhya- vipratipattiþ syàt | para-dvàrà tat-sampàdanaü vyavahàra- niùñhatvasyàlasatvasya và pratipàdakam | tato'÷raddhàmayatvàd dhinam eva tat | tata÷ ca yo'màyayà satatayànuvçttyà ity àdy-upade÷àd bhra÷yet | kiü ca gçhasthànàü paricaryà-màrge dravya-sàdhyatayàrcana-màrgàd avi÷eùeõa pràpte'py arcana-màrgasyaiva pràdhànyam atyanta-vidhi- sàpekùatvàt teùàm | tathà gàrhasthya-dharmasya devatà-yàgasya ÷àkhà- pallavàdi-seka-sthànãyasya måla-seka-råpaü tad-arcanam ity api tad-akaraõe mahàn doùaþ | ataþ skànde ÷rã-prahlàda-vàkyam - ke÷avàrcà gçhe yasya na tiùñhati mahãpate | tasyànnaü naiva bhoktavyam abhakùyeõa samaü smçtam || iti | dãkùitànàü tu sarveùàü tad-akaraõe naraka-pàtaþ ÷råyate | yathà viùõu- dharmottare - eka-kàlaü dvi-kàlaü và tri-kàlaü påjayed dharim | apåjya-bhojanaü kurvan narakàõi vrajen naraþ || ity àdi | a÷aktam ayogyaü prati ca àgneye - påjitaü påjyamànaü và yaþ pa÷yed bhaktimato harim | ÷raddhayà modayed yas tu so'pi yoga-phalaü labhet || iti | yogo'tra pa¤caràtràdy-uktaþ kriyà-yogaþ | kvacid atra mànasa-påjà ca vihitàsti | tathà ca pàdmottara-khaõóe - sàdhàraõaü hi sarveùàü mànasejyà néõàü priyà iti | kiü càsminn arcana-màrge'va÷yaü vidhir apekùaõãyaþ | tataþ pårvaü dãkùà kartavyà | atha ÷àstrãyaü vidhànaü ca ÷ikùaõãyam | dãkùà yathàgame -- dvijànàm anupetànàü sva-karmàdhyayanàdiùu | yathàdhikàro nàstãha syàc copanayanàd anu || tathàtràdãkùitànàü tu mantra-devàrcanàdiùu | nàdhikàro'sty ataþ kuryàd àtmànaü ÷iva-saüstutam || [HBV 2.3-4] iti | ÷àstrãya-vidhànaü ca yathà viùõu-rahasye - avij¤àya vidhànoktaü hari-påjà-vidhi-kriyàm | kurvan bhaktyà samàpnoti ÷ata-bhàgaü vidhànataþ || iti | bhaktyà paramàdareõaiva ÷ata-bhàgavaü pràpnoti | anyathà tàv antam api nety arthaþ | vidhau tu vaiùõava-sampradàyànusàra eva pramàõam | yato viùõu-rahasye - arcayanti sadà viùõuü mano-vàk-kàya-karmabhiþ | teùàü hi vacanaü gràhyaü te hi viùõu-samà matàþ || kaurme - saüspçùñvà vaiùõavàn vipràn viùõu-÷àstra-vi÷àradàn | cãrõa-vratàn sadàcàràn tad uktaü yatnata÷ caret || (page 146) vaiùõava-tantre - yeùàü gurau ca japye ca viùõau ca paramàtmani | nàsti bhaktiþ sadà teùàü vacanaü parivarjayet || iti | tathàha evaü sadà ity àdau tan-niùñha-vipràbhihitaþ ÷a÷àsa ha [BhP 3.4.18] iti | ambarãùa iti prakaraõa-labdham || || 9.4 || ÷rã-÷ukaþ || 286 || [287] nanu bhagavan-nàmàtmakà eva mantràþ | tatra vi÷eùeõa namaþ-÷abdàdy- alaükçtàþ ÷rãbhagavatà ÷rãmad-çùibhi÷ càhita-÷akti-vi÷eùàþ ÷rãbhagavatà samam àtma-sambandha-vi÷eùa-pratipàdakà÷ ca | tatra kevalàni ÷rãbhagavan- nàmàny api nirapekùàõy eva parama-puruùàrtha-phala-paryanta-dàna- samarthàni | tato mantreùu nàmato'py adhika-sàmarthye labdhe kathaü dãkùàdy-apekùà | ucyate | yadyapi svaråpato nàsti tathàpi pràyaþ svabhàvato dehàdi-sambandhena kadartha-÷ãlànàü vikùipta-cittànàü janànàü tat-tat- saükocãkaraõàya ÷rãmad-çùi-prabhçtibhir atràrcana-màrge kvacit kvacit kàcit kàcin maryàdà sthàpitàsti | tatas tad-ullaïghane ÷àstraü pràya÷cittam udbhàvayati | tata ubhayam api nàsama¤jasam iti tatra tat-tad-apekùà nàsti | yathà ÷rã- ràmacandram uddi÷ya ràmàrcana-candrikàyàü - vaiùõaveùv api mantreùu ràma-mantràþ phalàdhikàþ | gàõapaty-àdi-mantrebhyaþ koñi-koñi-guõàdhikàþ || vinaiva dãkùàü viprendra pura÷caryàü vinaiva hi | vinaiva nyàsa-vidhinà japa-màtreõa siddhidàþ || iti | evaü sàdhyatvàdi-parãkùànapekùà ca kvacit ÷råyate | yathoktaü mantra-deva- prakà÷ikàyàm - saura-mantrà÷ ca ye'pi syur vaiùõavà nàrasiühakàþ | sàdhya-siddha-susiddhàri-vicàra-parivarjitàþ || iti | tantràntare - nçsiühàrka-varàhàõàü prasàda-pravaõasya ca | vaidikasya ca mantrasya siddhàdãn naiva ÷odhayet || iti | sanat-kumàra-saühitàyàm - sàdhyaþ siddhaþ susiddha÷ ca ari÷ caiva ca nàrada | gopàleùu na boddhavyaþ sva-prakà÷o yataþ smçtaþ || anyatra - sarveùu varõeùu tathà÷rameùu nàrãùu nànàhvaya-janmabheùu | dàtà phalànàm abhivà¤chitànàü pràg eva gopàlaka-mantra eùaþ || ity àdi | maryàdà yathà brahma-yàmale - ÷ruti-smçti-puràõàdi-pa caràtra-vidhiü vinà | aikàntikã harer bhaktir utpàtàyaiva kalpate || ittham abhipretaü ÷rã-pçthivyà caturthe - asmin loke'thavàmuùmin munibhis tattva-dar÷ibhiþ | dçùñà yogàþ prayuktà÷ ca puüsàü ÷reyaþ-prasiddhaye || tàn àtiùñhati yaþ samyag upàyàn pårva-dar÷itàn | avaraþ ÷raddhayopeta upeyàn vindate'¤jasà || tàn anàdçtya yo'vidvàn arthàn àrabhate svayam | tasya vyabhicaranty arthà àrabdhà÷ ca punaþ punaþ || [BhP 4.18.3-5] ataevoktaü pàdme ÷rã-nàràyaõa-nàrada-saüvàde - (page 147) mad-bhakto yo mad-arcàü ca karoti vidhivad çùe | tasyàntaràyàþ svapne'pi na bhavanty abhayo hi saþ || iti | tad etad-arcanaü dvividhaü kevalaü karma-mi÷raü ca | tayoþ pårvaü nirapekùàõàü ÷raddhàvatàü dar÷itam àvirhotreõa ya à÷u hçdaya-granthim ity àdau | uktaü ca ÷rã-nàradena - yadà yasyànugçhõàti bhagavàn atma-bhàvitaþ | na jahàti matiü loke vede ca pariniùñhitàm || [BhP 4.29.47] iti | atra ÷rãmad-agastya-saühità ca -- yathà vidhi-niùedhau ca muktaü naivopasarpataþ | tathà na spç÷ato ràmopàsakaü vidhi-pårvakam || iti | uttaraü vyavahàra-ceùñàti÷ayavattàyàdçcchika-bhakty- anuùñhànavatàdilakùaõa-lakùita-÷raddhànàü tathà tad-vaiparãtya-lakùita- ÷raddhànàm ai pratiùñhitànàü bhakti-vàrtànabhij¤a-buddhiùu sàdhàraõa- vaidika-karmànuùñhàna-lopo'pi màbhåd iti loka-saïgraha-paràõàü gçhasthànàü dar÷itam | yathà na hy anto'nanta-pàrasya [BhP 11.27.6] ity àdau - sandhyopàstyàdi-karmàõi vedenàcoditàni me | påjàü taiþ kalpayet samyak-saïkalpaþ karma-pàvanãm || [BhP 11.27.11] ity àdi | spaùñam | || 11.27 || ÷rã-bhagavàn || 284 || [285] ÷rã-nàrada-pa¤caràtre caivam eva ÷rã-nàràyaõa-vàkyaü ÷ràddha- kathanàrambhe - nàcared yas tu siddho'pi laukikaü dharmam agrataþ | upaplavàc ca dharmasya glànir bhavati nàradaþ || vivekaj¤air ataþ sarvair lokàcàro yathà-sthitaþ | àdeha-pàtàd yatnena rakùaõãyaþ prayatnataþ || iti | eteùàü ca dvividhà karma-vyavasthà ÷rã-nàrada-pa¤caràtràdau antaryàmi- ÷rã-bhagavad-dçùñyaiva sarvàràdhànaü vihitaü viùõu-yàmalàdau tu - viùõu-pàdodakenaiva pitéõàü tarpaõa-kriyà | viùõor niveditànnena yaùñavyaü devatàntaram || ity àdi-prakàreõa vihitam iti | ye tu tatra ÷rã-bhagavat-pãñhàvaraõa-påjàyàü gaõe÷a-durgàdyà vartante te hi viùvaksenàdivad bhagavato nitya-vaikuõñha-sevakàþ | tata÷ ca te gaõe÷a- durgàdyà, ye pare màyà-÷aktyàtmakà gaõe÷a-durgàdyàs te tu na bhavanti | na yatra màyà kim utàpare hareþ [BhP 2.9.10] iti dvitãyokteþ | tato bhagavat- svaråpa-bhåta-÷aktyàtmakà eva te | yata eva ca ÷rã-kçùõa-svaråpa-bhåta- ÷akti-vçtti-vi÷eùasyàdhiùñhàtçtvaü ÷råti-tantràdiùv àdiùv api dç÷yate | yathà nàrada-pa¤caràtre ÷ruti-vidyà-saüvàde - bhaktir bhajana-sampattir bhajate prakçtiþ priyam | j¤àyate'tyanta-duþkhena seyaü prakçtir àtmanaþ || durgeti gãyate sadbhir akhaõóa-rasa-vallabhà || iti | ataeva ÷rã-bhagavad-abhedenoktaü gautamãya-kalpe - yaþ kçùõaþ saiva durgà syàd yà durgà kçùõa eva saþ iti | tvam eva parame÷àni asyàdhiùñhàtç-devatà ity àdikaü tu viràñ-puruùa-mahà-puruùayor iva (page 148) keùàücid abhedopàsanà-vivakùayaivoktam | sà hi màyàü÷a-råpà tad-adhãne pràkçte'smin loke mantra-rakùà-lakùaõa-sevàrthaü niyuktà cic-chaktyàtmaka- durgàyà dàsãyate na tu sevàdhiùñhàtrã | màyàtãta-vaikuõñhàvaraõa- kathane pàdmottara-khaõóe -- satyàcyutànanta-durgà-viùvaksena-gajànanàþ | ÷aïkha-padma-nidhã lokà÷ caturthàvaraõaü ÷ubham || aindra-pàvaka-yàmyàni nairçtaü vàruõaü tathà | vàyavyaü saumyam ai÷ànaü saptamaü munibhiþ smçtam || sàdhyà marud-gaõà÷ caiva vi÷vedevàs tathaiva ca | nityàþ sarve pare dhàmni ye cànye ca divaukasaþ || te vai pràkçta-loke'sminn anityàs trida÷e÷varàþ | te ha nàkaü mahimànaþ sacanta iti vai ÷rutiþ || [PadmaP 6.228.60, 64-66] iti | kiü ca bhagavat-svaråpà eva te | yathoktaü trailokya-sammohana-tantre aùñàda÷àkùara-ùaó-aïgàdi-devatàbheda-kathanàrambhe - sarvatra deva-devo'sau gopa-ve÷a-dharo hariþ | kevalaü råpa-bhedena nàma-bhedaþ prakãrtitaþ || iti | ato nàma-màtra-sàdhàraõyenànanya-bhaktair na bhetavyam | kintu bhagavato nitya-vaikuõñha-sevakatvàd viùvaksenàdivat sat-kàryà eva te | yasyàtma- buddhiþ kuõape tri-dhàtuke [BhP 10.84.8] ity àdau, arcayitvà tu govindaü tadãyàn nàrcayet tu yaþ [PadmaP 6.253.177] ity àdi-pàdmottara-khaõóa- vacanena tad-asatkàre doùa-÷ravaõàt | atas tàn evoddhi÷yàha -- durgàü vinàyakaü vyàsaü viùvaksenaü gurån suràn | sve sve sthàne tv abhimukhàn påjayet prokùaõàdibhiþ || [BhP 11.27.29] pàdmottara-khaõóa eva ca - tasmàd avaidikànàü ca devànàm arcanaü tyajet | svatantra-påjanaü yatra vaidikànàm api tyajet || arcayitvà jagad-vandyaü devaü nàràyaõaü harim | tad-àvaraõa-saüsthànaü devasya parito'rcayet || harer bhuktàva÷eùeõa baliü tebhyo viniþkùipet | homaü caiva prakurvãta tac-cheùeõaiva vaiùõavaþ || [PadmaP 6.253.103-6] ity àdi | || 11.27 || ÷rã-bhagavàn || 285 || [286] bhåtàdi-påjà tu tat-påjàïgatve vihitàpi na kartavyà | tad-àvaraõa- devatàtvàbhàvàt | niùiddhaü ca tatraiva - yakùàõàü ca pi÷àcànàü madya-màüsa-bhujàü tathà | divaukasàü tu bhajanaü suràpàna-samaü smçtam || [PadmaP 6.253.95] iti | ataevàva÷yaka-påjyànàm anyeùàü tat-svãkçtair api madyàdibhiþ påjà niùiddhà | yathà saïkarùaõàdãnàm | atha pãñha-påjàyàü ye'py adharmàdyà vartante guõa-trayaü ca | tàni tu pàdmottara-khaõóe spaùñàny api na santi | tathà svàyambhuvàgame'pi | tasmàn nàdaraõãyàni | kecit tu nàrada-pa¤caràtra-dçùñyà tàny anyathaiva vyàcakùate | yathoktaü tatraiva - adharmàdy-àdya-catuùkaü tu a÷reyasi niyojanam iti adhàrmikàdiùu tat-tad-antaryàmi-÷aktir adharmàdyam ity arthaþ | tathà pãñha-påjàyàü bhagavad-dhàme ÷rã-guru-pàdukà-påjanam evaü saïgacchate | yathà ya eva bhagavàn atra vyaùñi-råpatayà bhaktàvatàratvena ÷rã-guru-råpo vartate, sa eva tatra samaùñi-råpatayà sva- vàma-prade÷e sàkùàd-avatàratvenàpi tad-råpo vartata iti | tathà -- (page 149) ye càtra ÷rã-ràmàdy-upàsanàyàü aindra-dvividàdaya àvaraõa-devatàs te tu tadãya-nitya-dhàma-gatà nityàþ ÷uddhà÷ ca j¤eyàþ | yathàkråràghamarùaõe tena ÷rã-prahlàdàdayo dçùñàþ | ya eva ÷rã-prahlàdaþ pçthvã-dohane'pi vatso'bhåt, tadànãü taj-janmàbhàvàt | càkùuùa-manvantara eva hiraõya-ka÷ipor jàtatvàt | anye tu sva-sva-dhàmni nitya-pràkañyasyaiva ÷rã-ràmàdeþ prapa¤ca- pràkàñyàvasaraü pràpya tat-sàhàyyàrthaü nitya-pàrùadam aindra-dvividàdi- ÷aktyàve÷ino jãvàþ sugrãvàdi-bhàgavata-dveùi-bàli-prabhçti=sambandhàd uttara-kàle bhagavad-vidveùi-narakàsuràdi-saïgàc ca duùña-bhàvà bhavantãty avadheyam | prapa¤ca-loka-mi÷ratvenaiva pràkañya-sambhavàt | atha ÷rã-kçùõa-gokulopàsanàyàm api yat ÷rã-rukmiõy-àdãnàm àvaraõatvaü tat tu tac-chakti-vi÷eùa-råpàõàü tàsàü vimalàdãnàm ivàntardhàna- gatatvenaiva | na tu tat-tal-lãlà-gata-pràkañyeneti j¤eyam | ataeva dhyàne tà noktàþ | kecit tu rukmiõy-àdi-nàmàni ÷rã-ràdhàdi-nàmàntaratvenaiva manyante | yathà te ÷aïkha-cakra-gadà-mudràdi-dhàraõaü ÷rã-kçùõa-caraõa- cihnatvenaiva svãkurvanti, yathà ca dvàràntaþ-pàr÷vayor gaïgà-yamunayoþ påjyamànayor gaïgà ÷rã-govardhane prasiddhà mànasa-gaïgeti manyante | tathà ca viùvaksenàdayo bhadrasenàdaya iti | ÷rã-kçùõa-pãñha-påjàyàü ÷vetadvãpa-kùãra-samudra-påjà ca golokàkhyasya tad-dhàmno'pi ÷vetadvãpeti-nàmatvàt | kàmadhenu-koñi-niþsçta-dugdha-para-vi÷eùasya ca tatra sthitatvàt | yathoktaü brahma-saühitàyàü tad-varõanànte -- sa yatra kùãràbdhiþ sravati surabhãbhya÷ ca su-mahàn nimeùàrdhàkhyo và vrajati na hi yatràpi samayaþ | bhaje ÷vetadvãpaü tam aham iha golokam iti yaü vidantas te santaþ kùiti-virala-càràþ katipaye || iti | evam anyatràpi j¤eyam | tathà soma-såryàgni-maõóalàny apràkçtàny ati÷aitya-tàpa-guõa-parityàgenaiva vartante | tatra sarva-kalyàõa-guõa- vastånàm evàbhidhànàya pràkçta-niùedhàt | yathà nçsiüha-tàpanyàm - tad và etat paramaü dhàma mantra-ràjàdhyàpakasya yatra na duþkhàdi yatra na såryas tapati yatra na vàyur vàti yatra na candramà bhàti yatra na nakùatràõi bhànti yatra nàgnir dahati yatra na mçtyuþ pravi÷ati yatra na doùaþ | [NçsiühaTàp 5.9] ity àdi | tad evaü karma-mi÷ratvàdi-nirasana-prasaïga-saïgatyà tat-parikarà vyàkhyàtàþ | atha teùàü ÷uddha-bhaktànàü bhåta-÷uddhy-àdikaü yathàmati vyàkhyàyate | tatra bhåta-÷uddhir nijàbhilaùita-bhagavat-sevaupayika-tat-pàrùada-deha- bhàvanà-paryantaiva tat-sevaika-puruùàrthibhiþ kàryà nijanukulyat | evaü yatra yatràtmano nijàbhãùña-devatà-råpatvena cintanaü vidhãyate tatra tatraiva pàrùadatve grahaõaü bhàvyam | ahaïgrahopàsanàyàþ ÷uddha- bhaktair dviùñatvàt | aikyaü ca tatra sàdhàraõya-pràyam eva | tadãya-cic- chakti-vçtti-vi÷uddha-sattvàü÷a-vigrahatvàt pàrùadànàm | (page 150) atha ke÷avàdi-nyàsàdãnàü yatràdhamàïga-viùayatvaü tatra tan-mårtiü dhyàtvà tat-tan-mantràü÷ ca japtvaiva tat-tad-aïga-spar÷a-màtraü kuryàt | na tu tat-tan-mantra-devatàs tatra tatra nyastà dhyàyet | bhaktànàü tad- anaucityàt | atha mukhyaü dhyànaü ÷rã-bhagavad-dhàma-gatam eva | hçdaya-kamala- gataü tu yogi-matam | smared vçndàvane ramye ity àdy-uktatvàt | ataeva mànasa-påjà ca tatraiva cintanãyà | kàma-gàyatrã-dhyànaü ca yat sårya- maõóale ÷råyate tatraiva cintyam | goloka eva nivasaty akhilàtma-bhåtaþ ity atraiva-kàràt | tatra ÷rã-vçndàvana-nàthaþ sàkùàn na tiùñhati kintu tejomaya-pratimàkàreõaiveti | atha bahir upacàrair antaþ-påjàyàü veõv-àdi-påjà tad-aïga-jyotir- vilãnàïgasya svasyàïge tàni bhàvyanta iti pårva-hetor eva | tathà mànasàdi- påjàyàü bhåta-pårva-tat-parikara-lãlà-saüvalitatvam api na kalpanàmayaü kintu yathàrtham eva | yatas tasya pràkañya-samaye lãlàs tat-parikarà÷ ca ye pràdurbabhåvus tàdç÷à÷ càprakañam api nityaü tadãye dhàmni saïkhyàtãtà eva vartante | asuràs tu na tatra cetanà kintu mantramaya-tat-pratimà-nibhà j¤eyàþ | evaü vihàraiþ [BhP 10.14.57] ity àdau, nilàyanaiþ setu-bandhair markaña-plavanàdibhiþ [BhP 10.14.57] itivat tat-tal-lãlànàü nànà-prakà÷aiþ kautukenànukriyamàõatvàd bhagavat-sandarbhàdau hi tathà sa-nyàyaü dar÷itàsti | atha mànasa-påjà-màhàtmyaü yathà nàrada-pa¤caràtre ÷rã-nàràyaõa- vàkyam - ayaü yo mànaso yogo jarà-vyàdhi-bhayàpahaþ ity àdau - ya÷ caitat parayà bhaktyà sakçt kuryàn mahàmate | kramoditena vidhinà tasya tuùyàmy ahaü mune || iti | eùà kvacit svatantràpi bhavati | manomayyàü mårter aùñamatayà svàtantryeõa vidhànàt - arcàdau hçdaye vàpi yathopalabdhopacàrakaiþ [BhP 11.3.51] ity àvirhotra-vacanena và-÷abdàt | atha påjà-sthànàni vicàryante | tàni ca vividhàni | tatra ÷àlagràmàdikaü tat- tad-bhagavad-àkàràdhiùñhànam iti cintyam | àkàra-vailakùaõyàt | ÷àlagràma-÷ilà yatra tatra sannihito hariþ ity àdy-ukteþ | tatra ca sveùñàkàrasyaiva bhagavato'dhiùñhànaü suùñhu siddhi-karam | tasminn evàyatnatas tadãya-pràkañyàt | mårtyàbhimatayàtmanaþ [BhP 11.3.49] ity ukteþ | ÷rã-kçùõàdãnàü tu mathuràdi-kùetraü mahàdhiùñhànam | mathurà bhagavàn yatra nityaü sannihito hariþ [BhP 1.10.28] ity-àdy-ukteþ | tathà tat- tan-mantra-dhyeya-vaibhavatvena mathurà-vçndàvanàdãnàü ÷rã-gopàla- tàpanyàdau prakhyàtatvàt | mathuràdi-kùetràõy evànyatràdhiùñhàne dhyànena prakà÷ya teùu bhagavàü÷ cintyate | atha ÷rãmat-pratimàyàü tu tad-àkàraka-råpatayaiva cintayanti àkàraikyàt | ÷ilà-buddhiþ (page 151) kçtà kiü và pratimàyàü harer mayà iti bhàvanàntare doùa-÷ravaõàc ca | evam eva ÷rã-bhagavatà calàcaleti dvividhà pratiùñhà jãva-mandiram [BhP 11.27.13] ity uktam | pratiùñhà pratimà jãvasya jãvayituþ paramàtmano mama mandiraü mad-aïga-pratyaïgair ekàkàratàspadam ity arthaþ | yad và pratiùñhà-lakùaõena karmaõà pårvoktà pratimà mama tad- àspadaü bhavatãty arthaþ | tathà ca ÷rã-haya÷ãrùa-pa¤caràtre ÷rã-mårti- pratiùñhà-prasaïge viùõo sannihito bhava iti sànnidhya-karaõa-mantra- vi÷eùànantaraü mantràntaram -- yac ca te paramaü tattvaü yac ca j¤àna-mayaü vapuþ | tat sarvam ekato lãnam asmin dehe vibudhyatàm || iti | athavà jãva-mandiraü sarva-jãvànàü paramà÷rayaþ sàkùàd bhagavàn eva pratiùñhety arthaþ | paramopàsakà÷ ca sàkùàt parame÷varatvenaiva tàü pa÷yanti | bheda-sphårter bhakti-vicchedakatvàt tathaiva hy ucitam | ittham evoktaü bhagavatà - vastropavãtàbharaõa- patra-srag-gandha-lepanaiþ | alaïkurvãta sa-prema mad-bhakto màü yathocitam || [BhP 11.27.28] ity atra màm iti sa-premeti ca | ataeva viùõudharme tàm adhikçtya ambarãùaü prati ÷rã-viùõu-vàkyam - tasyàü cittaü samàve÷ya tyaja cànyàn vyàpà÷rayàn | påjità saiva te bhaktyà dhyàtà caivopakàriõã || gacchaüs tiùñhan svapan bhu¤jaüs tàm evàgre ca pçùñhataþ | upary-adhas tathà pàr÷ve citnayaüs tàm athàtmanaþ || ity àdi | ataeva tat-påjàyàm àvàhanàdikam itthaü vyàkhyàtam àgame - àvàhanaü càdareõa sammukhãkaraõaü prabhoþ | bhaktyà nive÷anaü tasya saüsthàpanam udàhçtam || tavàsmãti tadãyatva-dar÷anaü sannidhàpanam | kriyà-samàpti-paryanta-sthàpanaü sannibodhanam || sakalãkaraõaü proktaü tat-sarvàïga-prakà÷anam || iti | atra ÷ådràdi-påjitàrcà-påjà-niùedha-vacanam avaiùõava-÷ådràdi-param eva - na ÷ådrà bhagavad-bhaktàs te tu bhàgavatà naràþ | sarva-varõeùu te ÷ådrà ye na bhaktà janàrdane || ity ukteþ | atha saptame pàtram [BhP 7.14.28] ity àdau ÷rã-nàradoktau adhiùñhàna- vicàre ÷rãmad-arcàto'pi yaþ påruùa-màtràti÷ayas tatràpi j¤àninaþ, sa ca kaivalya-kàmo bhakty-à÷rayaþ, tasmin prakaraõe j¤àna-niùñhàya deyàni [BhP 7.25.1] ity upasaühàre j¤ànina eva dàna-pàtratvena parmotkarùokteþ | anyatra tu na me bhakta÷ caturvedã, nàyaü sukhàpo bhagavàn ity àdau, muktànàm api siddhànàm [BhP 6.14.4] ity àdau ca bhaktasyaiva tato'py utkarùaþ | kim uta tad-upàsyàyàþ ÷rãmad-arcàyàþ | ataeva tàm uddi÷yoktaü - nànuvrajati yo mohàt [BhP 6.14.4] ity àdi | tathàpi pàtram ity àdãnàm artho'pi krameõa dar÷yate - (page 152) pàtraü tv atra niruktaü vai kavibhiþ pàtra-vittamaiþ | harir evaika urvã÷a yan-mayaü vai caràcaram || devarùy-arhatsu vai satsu tatra brahmàtmajàdiùu | ràjan yad agra-påjàyàü mataþ pàtratayàcyutaþ || [BhP 7.14.34-35] [287] tatra ràjasåye -- jãva-rà÷ibhir àkãrõa [BhP 7.14.36] ity àdi | [288] sarveùàm jãvànàm àtmana÷ ca tarpaõa-råpà saiva bhavatãty arthaþ -- puràõy anena [BhP 7.14.37] ity àdi | [289] jãvena jãvayitvà jãvàntaryàmi-råpeõety arthaþ -- teùv eva bhagavàn [BhP 7.14.38] ity àdi | tasmàt tàratamya-vartanàt puruùaþ pràyo manuùyaþ pàtram | tatra j¤ànàdikaü vi÷iùñam iti bhagavad-vartanasyàti÷ayàt | tatràpi àtmà yàvàn yathà j¤ànàdi-parimàõàdikas tathàsau pàtram ity arthaþ | [290] evaü sthite'pi kàlenopàsaka-doùotpattau satyàü bheda-dçùñyà vi÷iùñam adhiùñhànàntaraü prakà÷itam ity àha - dçùñvà teùàü mitho nçõàm avaj¤ànàtmatàü nçpa | tretàdiùu harer arcà kriyàyai kavibhiþ kçtà || [BhP 7.14.38] mitho'vaj¤ànam asammànaüs tasminn àtmà buddhir yeùàü bhàvaü dçùñvà kriyàyai påjàdy-artham arcà kçtà tat-paricaryà-màrga-dar÷anàya sà prakà÷itety arthaþ | etena tàdç÷a-doùa-yukteùv api kàrya-sàdhakatvàt ÷rãmad-arcàyà àdhikyam eva vya¤jitam | pratimà svalpa-buddhãnàm ity atra ca alpa-buddhãnàm apãty arthaþ | nçsiüha-purànàdau brahmàmbarãùàdãnàm api tat-påjà-÷ravaõàt | [291] tato'rcàyàü [BhP 7.14.40] | tata evaü prabhàvàt | kecid ity adhiùñhàna- vai÷iùñyena pårvato'py uttama-sàdhana-tat-parà ity arthaþ | nanv avaj¤àvad dveùe'pi siddhiþ syàd ity à÷aïkyàtiprasaïga-vàraõecchayà prastuta-puruùa- råpàdhiùñhànàdara-rakùecchayà ca taü vàrayati upàstàpi iti | [292] atha puruùeùu pårvokta-vi÷eùaü jàty-àdinà vivçõoti -- puruùeùv api [BhP 7.14.41] iti | yo dhatte taü supàtraü viduþ | [293] pårvoktaü bràhmaõa-råpaü pàtram eva stauti -- nanv asya [BhP 7.14.42] ity àdinà | jagad-àtmano jagati loka-saïgraha-dharmàdhi-pravartanena tan- niyantur ity arthaþ | daivataü påjyatvena dar÷itam | || 7.14 || ÷rã-nàrado yudhiùñhiram || 286-293 || [294] atha tad-anantaràdhyàyasyàdàv eva teùu sarvotkçùñam àha dvàbhyàm -- karma-niùñhàþ [BhP 7.15.1] ity àdi | anena yathàtra mumukùu-prabhçtãnàü j¤àni-påjaiva mukhyà, puruùàntara- påjà tu tad-abhàva eva tathà prema-bhakti-kàmànàü prema-bhakta-påjà j¤eyà | tataþ prema-bhaktànàm api yac cittasya paramà÷raya-råpaü (page 153) tad abhivyakteþ sutaràm evàrcàyà àdhikyam api | evaü tad-à÷raya-råpasya vilakùaõa-prakà÷a-sthànatvàd eva ÷rã-viùõor vyàpakatve'pi ÷àlagràmàdiùu nirdhàraõam | tac ca puruùavan nàntaryàmi-dçùñy-apekùam | kintu svabhàva-nirde÷a-param eva | tan-nivàsa-kùetràdãnàü mahà- tãrthatvàpàdanàdinà kãkañàdãnàm api kçtàrtahtva-kathanàt | tathà ca skànde - ÷àlagràma-÷ilà yatra tat-tãrthaü yojana-trayam | tatra dànaü japo homaþ sarvaü koñi-guõaü bhavet || pàdme - ÷àlagràma-samãpe tu kro÷a-màtraü samantataþ | kãkañe'pi mçto yàti vaikuõñha-bhuvanaü naraþ || iti | tasmàd arcàyà àdhikyam eva hi sthitam | || 7.15 || ÷rã-nàrado yudhiùñhiram || 294 || [295] athàdhiùñhànantaràõi caivam | yathà - såryo'gnir bràhmaõà gàvo vaiùõavaþ khaü maruj jalam | bhår àtmà sarva-bhåtàni bhadra påjà-padàni me || sårye tu vidyayà trayyà haviùàgnau yajeta màm | àtithyena tu vipràgrye goùv aïga yavasàdinà || vaiùõave bandhu-sat-kçtyà hçdi khe dhyàna-niùñhayà | vàyau mukhya-dhiyà toye dravyais toya-puraþ-saraiþ || sthaõóile mantra-hçdayair bhogair àtmànam àtmani | kùetra-j¤aü sarva-bhåteùu samatvena yajeta màm || dhiùõyeùv ity eùu mad-råpaü ÷aïkha-cakra-gadàmbujaiþ | yuktaü catur-bhujaü ÷àntaü dhyàyann arcet samàhitaþ || [BhP 11.11.42-46] ñãkà ca - idànãm ekàda÷a påjàdhiùñhànàny àha sårya iti | he bhadra ! adhiùñhàna-bhedena påjà-sàdhana-bhedam àha sårya iti tribhiþ | trayyà vidyayà såktair upasthànàdinà | aïga he uddhava ! mukhya-dhiyà pràõa- dçùñyà | toye toyàdibhir dravyais tarpaõàdinà | sthaõóile bhuvi | mantra- hçdayai rahasya-mantra-nyàsaiþ | sarvàdhiùñhàneùu dhyeyam àha dhiùõeùv eteùv iti | iti anena prakàreõa eùa dhisõyeùu | ity eùà | atra sarvatra caturbhujasyaivànusandhàne saty api dvidhà gatiþ | ekàdhiùñhàna-paricaryaivàdhiùñhàtur upàsanà-lakùaõà | mandira- lepanàdinà tad-adhiùñhàtç-pratiùñhàyà iva | yathà vaiùõave bandhu-sat- kçtyà goùv aïga yavasàdinety àdi | yato bandhu-satkàro vaiùõava-viùayaka ã÷vare tu prabhu-bhàva upadi÷yate | ã÷vare tad-adhãneùu [BhP 11.2.44] ity àdau | tathà go-sampradànakam eva yavasàdi-bhojana-dànaü yujyate | na tu ÷rã-caturbhuja-sama-pradànakam abhakùyatvàt | yad yad iùñatamaü loke yac càti-priyam àtmanaþ | tat tan nivedayen mahyaü tad ànantyàya kalpate || [BhP 11.11.41] iti tatra ca pårvam uktam | anyà tu sàkùàd adhiùñhàtur upàsanà-lakùaõà | yathà hçdi khe dhyàna-niùñhayà toye dravyais toya-puraskçtair ity àdi | atràgny-àdau tad-antaryàmi-råpasyaiva cintanaü kàryam | na jàtu nija-prema-sevà-vi÷eùà÷raya-svàbhãùña-råpa-vi÷eùasya | sa tu sarvathà parama-sukumàratvàdi-buddhi-janitayà prãtyaiva sevanãyaþ | yathoktaü ÷rã-bhagavataiva - vastropavãtàbharaõaiþ [BhP 11.27.29] (page 154) ity àdi | teùàü yathà-bhakti-rãtyà parame÷varasyàpi tathà-bhàvaþ ÷råyate | yathà nàradãye - bhakti-gràhyo hçùãke÷o na dhanair dharaõã-dhara | bhaktyà saüpåjito viùõuþ pradadàti manoratham || tasmàd vipràþ sadà bhaktiþ kartavyà cakra-pàõinaþ | janenàpi jagannàthaþ påjitaþ kle÷ahà bhavet || [NàrP 2.3.3-4] iti | atra dçùñànta upajãvyaþ | vaiparãtye doùa÷ ca | yathà grãùme jalasya påjà pra÷astà varùàsu nindità | yad uktaü gàruóe - ÷uci-÷ukra-gate kàle ye'rcayiùyanti ke÷avam | jalasthaü vividhaiþ puùpair mucyante yama-tàóanàt || dhanàgame prakurvanti jalasthaü vai janàrdanam | ye janà nçpati-÷reùñha teùàü vai narakaü dhruvam || iti | evam anyatràpi paricaryà-vidhau tad-de÷a-kàla-sukhadàni ÷ata÷o vihitàni | tad-viparãtàni niùiddhàni ca | viùõu-yàmale - viùõoþ sarva-rtu-caryàm iti | ataevoktaü yad yad iùñatamo loke [BhP 11.11.40] ity àdi | tatra tatreùña- mantra-dhyàna-sthalaü ca sarvartu-mukha-maya-manohara-råpa-rasa-gandha- spar÷a-÷abda-mayatvenaiva dhyàtuü vihitam asti | anyathà tat-tad-àgrahasya vaiyarthyaü syàt | tasmàd agny-àdau tat-tad-antaryàmi-råpa eva bhàvya iti sthitam | || 11.11 || ÷rã-bhagavàn || 295 || [296-297] atha naivedyàrpaõa-prasaïge yaþ krama-dãpikà-dar÷ito niruddha- nàmàtmako mantras tasya sthàne ÷rã-kçùõaikàntika-bhaktàs tu tan-måla- mantram evecchanti | tathà yac ca tan-mukha-jyotir-anugatatvena dhyàtuü vidhãyate, tat tu bhojana-samaye tan-mukha-prasàdam eva manyante | bhojanaü tu yathà loka-siddham eva nara-lãlàtvàt ÷rã-kçùõasya | atha jape mantràrthasya nànàtve'pi puruùàrthànukåla evàsau cintyaþ | yathà ÷rãmad-aùñàkùaràdàv àtmanivedana-lakùaõa-caturthyàdya-bhàvavati mantre tad-anusandhànenaeti | evam anye'pi påjà-vidhayo yathàyathaü yojanãyàþ | ÷uddha-bhakti-siddhy-arthaü sarvàsàü bhaktãnàm eva ÷uddhatvà÷uddhatva- råpeõa dvividho hi bhedaþ sammata iti | tad etad-arcanaü phalenàha - evaü kriyà-yoga-pathaiþ pumàn vaidika-tàntrikaiþ | arcann ubhayataþ siddhiü matto vindaty abhãpsitàm || [BhP 11.27.49] ubhayata ihàmutra ca | yathà -- màm eva nairapekùyeõa bhakti-yogena vindati | bhakti-yogaü sa labhata evaü yaþ påjayeta màm || [BhP 11.27.53] nairapekùyeõa nirupàdhinà bhakti-yogena premõà | sa ca bhakti-yoga evaü påjàyàþ syàd ity àha bhaktãti | || 11.27 || ÷rã-bhagavàn || 296-297 || [298] yàni càtra vaiùõava-cihnàna nirmàlya-dhàraõa-caraõàmçta-pànàdãny aïgàni teùàü ca pçthak pçthak màhàtmya-vçndaü ÷àstra-sahasreùv anusandheyam | athàrcanàdhikàri-nirõayaþ | etad vai sarva-varõànàm à÷ramàõàü ca sammatam | ÷reyasàm uttamaü manye strã-÷ådràõàü ca màna-da || [BhP 11.27.4] (page 155) sarva-varõànàü traivarõikànàm | tathà ca smçty-artha-sàre pàdme ca vai÷àkha-màhàtmye - àgamoktena màrgeõa strã-÷ådrair api påjanam | kartavyaü ÷raddhayà viùõo÷ cintayitvà patiü hçdi || ÷ådràõàü caiva bhavati nàmnà vai devatàrcanam | sarve'py àgama-màrgeõa kuryur vedànukàriõà || strãõàm apy adhikàro'sti viùõor àràdhanàdiùu | pati-priya-ratànàü ca ÷rutir eùà sanàtanã || [PadmaP 6.84.48, 52-4] iti | viùõu-dharme[*ENDNOTE #5] - devatàyàü ca mantre ca tathà mantra-prade gurau | bhaktir aùña-vidhà yasya tasya kçùõaþ prasãdati || tad-bhakta-jana-vàtsalyaü påjàyàü cànumodanam | sumanà arcayen nityaü tad-arthe dambha-varjanam || tat-kathà-÷ravaõe ràgas tad-arthe càïga-vikriyà | tad-anusmaraõaü nityaü yas tan-nàmopajãvati || bhaktir aùña-vidhà hy eùà yasmin mlecche'pi vartate | sa muniþ satya-vàdã ca kãrtimàn sa bhaven naraþ || iti | kiü ca tattva-sàgare - yathà kà¤canatàü yàti kàüsyaü rasa-vidhànataþ | tathà dãkùà-vidhànena dvijatvaü jàyate néõàm || iti | atha kçte ÷ukla÷ catur-bàhuþ [BhP 11.5.19] ity àdinà yuga-bhede ya÷ copàsanàyàm àvirbhàva-bheda ucyate, sa ca pràyika eva | tebhya÷ caturbhyo'nyeùàm upàsanà ÷àstràd eva | anyathetaropàsanàyàþ kàlàsamàve÷aþ syàt | ÷råyante ca sarvatra yuge sarvopàsakàþ | tasmàt sarvair api sarvadàpi yathecchaü sarva evàvirbhàvàþ påjyà iti sthtiam | ata etad vai sarva-varõànàü [BhP 11.27.4] ity àdikaü sarva-sammatam eva || || 11.27 || uddhavaþ ÷rã-bhagavantam || 298 || [299] tad etad-arcanaü vyàkhyàtam | asyàïgàni càgamàdau j¤eyàni | tathà ÷rã- kçùõa-janmàùñamã-kàrttika-vrataikàda÷ã-màgha-snànàdikam atraivàntara- bhàvyam | tatra janmàùñamã yathà viùõu-rahasye brahma-nàrada-saüvàde - tuùñy-arthaü devakã-sånor jayantã-sambhavaü vratam | kartavyaü vittà-÷àñhyena bhaktyà bhakta-janair api | akurvan yàti nirayaü yàvad indrà÷ caturda÷a || iti | tathà - kçùõa-janmàùñamãü tyaktvà yo'nyad vratam upàsate | nàpnoti sukçtaü ki¤cid dçùñaü ÷rutam athàpi và || iti | vittà-÷àñhyaü coktam aùñame - dharmàya ya÷ase'rthàya kàmàya sva-janàya ca | pa¤cadhà vibhajan vittam ihàmutra ca modate || [BhP 8.19.37] iti | atha kàrttiko yathà skànde ekataþ sarva-tãrthàni ity àdikam uktvà - ekataþ kàrttiko vatsa sarvadà ke÷ava-priyaþ | yat ki¤cit kriyate puõyaü viùõum uddi÷ya kàrttike | tad-akùayaü bhavet sarvaü satyoktaü tava nàrada || iti | avratena kùiped yas tu màsaü dàmodara-priyam | tiryag yonim avàpnoti sarva-dharma-bahiùkçtaþ || iti | athaikàda÷ã - tatra tàvad asyà avaiùõave'pi nityatvam | tatra sàmànyataþ viùõu-dharme - vaiùõavo vàtha sauro và kuryàd ekàda÷ã-vratam iti | saura-puràõe - vaiùõavo vàtha ÷aivo và sauro' (page 156) py etat samàcaret iti | vi÷eùata÷ ca nàrada-pa¤caràtre dãkùànantaràva÷ya-kçtya-kathane samayà÷ ca pravakùyàmi ity àdau | ekàda÷yàü na bhu¤jãta pakùayor ubhayor api | jàgaraü ni÷i kurvãta vi÷eùàc càrcayed vibhum || iti | viùõu-yàmale'pi tat-kathane dig | biddhaikàda÷ã-vratam - ÷uklàkçùõàvibheda÷ càsad-vyàpàro vrate tathà | ÷aktau phalàdi-bhukti÷ ca ÷ràddhaü caikàda÷ã-dine || dvàda÷yàü ca divà-svàpas tulasyàvacayas tathà || tatra viùõor divà snànam api niùiddhatvenoktam | pàdmottara-khaõóe ca vaiùõava-dharma-kathane dvàda÷ã-vrata-niùñhatà iti | tathà skànde kà÷ã- khaõóe sauparõa-dvàrakà-màhàtmye cacandra-÷armaõo bhagavad-dharma- pratij¤à - adya-prabhçti kartavyaü yan mayà kçùõa tac chçõu | ekàda÷yàü na bhoktavyaü kartavyo jàgaraþ sadà || mahà-bhaktyàtra kartavyaü pratyahaü påjanaü tava | palàrdhenàpi biddhaü tu moktavyaü vàsaraü tava || tvat-prãtyàùñau mayà kàryà dvàda÷yàü vrata-saüyutàþ || ity àdikàþ | ata uktam àgneye ekàda÷yàü na bhoktavyaü tad vrataü vaiùõavaü mahat | iti | gautamãye - vaiùõavo yadi bhu¤jãta ekàda÷yàü pramàdataþ | viùõv-arcanaü vçthà tasya narakaü ghoram àpnuyàt || matsya-bhaviùya-puràõayoþ - ekàda÷yàü niràhàro yo bhuïkte dvàda÷ã-dine | ÷uklà và yadi và kçùõà tad vrataü vaiùõavaü mahat || iti | skànde - màtçhà pitçhà caiva bhràtçhà guruhà tathà | ekàda÷yàü tu yo bhuïkte viùõu-loka-cyuto bhavet || iti | atra vaiùõavànàü niràhàratvaü nàma mahà-prasàdànna-parityàga eva | teùàm anya-bhojanasya nityam eva niùiddhatvàt | yathoktaü nàrada- pa¤caràtre - prasàdànnaü sadà gràhyam ekàda÷yàü na nàrada | ramàdi-sarva-bhaktànàm itareùàü ca kà kathà || iti | brahmàõóa-puràõe - patraü puùpaü phalaü toyam anna-pànàdyam auùadham | anivedya ca bhu¤jãta yad àhàràya kalpitam || anivedyaü tu bhu¤jànaþ pràya÷cittã bhaven naraþ | tasmàt sarvaü nivedyaiva viùõor bhu¤jãta sarvadà || iti | jàgarasyàpi nityatvaü yathà skànde umà-mahe÷vara-saüvàde - sampràpte vàsare viùõor ye na kurvanti jàgaram | bhra÷yate sukçtaü teùàü vaiùõavànàü ca nindayà || matir na jàyate yasya dvàda÷yàü jàgaraü prati | na hi tasyàdhikàro'sti påjane ke÷avasya hi || iti | tadvat tasya viùõu-prãtidatvaü ca ÷råyate pàdmottara-khaõóe - (page 157) ÷çõu devi pravakùyàmi dvàda÷yà÷ ca vidhànakam | tasyàþ smaraõa-màtreõa santuùñaþ syàj janàrdanaþ || [PadmaP 6.234.3] bhaviùye - ekàda÷ã mahà-puõyà sarva-pàpa-vinà÷inã | bhaktes tu dãpanã viùõoþ paramàrtha-gati-pradà || iti | ataeva ÷rãmad-ambarãùàdãnàü bhakty-eka-niùñhànàü mahà-prasàda-bhujàü tad-vrataü dar÷ayatà ÷rã-bhàgavatenàpi tad-antaraïga-vaiùõava-dharmatvena sammatam iti dik | pàdme kàrttika-màhàtmye ca bràhmaõa-kanyàyàþ kàrttika-vrataikàda÷ã-vrata-prabhàvàt ÷rãmat-satyabhàmàkhya-bhagavat- prayasã-pada-pràptir api ÷råyate | kiü bahunà | atha màghaþ sauparõe - durlabho màgha-màsas tu vaiùõavànàm ati-priyaþ | devatànàm çùãõàü ca munãnàü sura-nàyaka | vi÷eùeõa ÷acãnàtha màghavasyàtivallabhaþ || iti | skànde brahma-nàrada-saüvàde - sarva-pàpa-vinà÷àya kçùõa-santoùaõàya ca | màgha-snànaü sadà kàryaü varùe varùe ca nàrada || iti | bhaviùyottare - ekaviü÷a-gaõaiþ sàrdhaü bhogàn tyaktvà yathepsitam | màgha-màsy uùasi snàtvà viùõu-lokaü sa gacchati || iti | evaü ÷rã-ràma-navamã-vai÷àkha-vratàdaya÷ càtra j¤eyàþ | etat sarvam api sad-àcàra-kathana-dvàrà vidhatte - gàü paryañan [BhP 3.1.18] ity àdau vratàni cere hara-toùaõàni iti || vratàni ekàda÷yàdãnãti | vidura iti prakaraõa-labdham | || 3.1 || ÷rã-÷ukaþ || 299 || [300] evaü tàdç÷a-vrateùv api tat-tad-upàsakànàü sva-sveùña-daivata-vrataü suùñhv eva vidheyam ity àgatam | tathàsmin pàda-sevàrcana-màrge yànair và pàdukair vàpi gamanaü bhagavad-gçhe ity àdinà àgamoktà ye dvàtriü÷ad- aparàdhàs tathà ràjann abhakùaõaü caivam ity àdinà tad-uktà ye cànye bahavas te sarve - mamàrcanàparàdhà ye kãrtyante vasudhe mayà | vaiùõavena sadà te tu varjanãyàþ prayatnataþ || iti vàràhànusàreõa | parityàjyà ity à÷ayenàha -- ÷raddhayopàhçtaü preùñhaü bhaktena mama vàry api | bhåry apy abhaktopahçtaü na me toùàya kalpate || [BhP 11.27.18] ÷raddhà-bhakti-÷abdàbhyàm atràdara eva vidhãyate | aparàdhàs tu sarve'nàdaràtmakà eva | prabhutvavamànata÷ ca àj¤àvamànata÷ ca | tasmàd aparàdha-nidànam atrànàdara eva parityàjya ity arthaþ | || 11.27 || ÷rã-bhagavàn || 300 || [301] mahatàm anàdaras tu sarva-nà÷aka ity àha - na bhajati kumanãùiõàü sa ijyàü harir adhanàtma-dhana-priyo rasa-j¤aþ | ÷ruta-dhana-kula-karmaõàü madair ye vidadhati pàpam aki¤caneùu satsu || [BhP 4.31.21] (page 158) adhanà÷ ca te àtma-dhanà÷ ca te priyà yasya saþ | rasaj¤o bhakti-rasiko hariþ | ke kumanãùiõa ity apekùàyàm àha - ÷ruteti | pàpam aparàdham || || 4.31 || ÷rã-nàradaþ pracetasaþ || 301 || [302] kiü ca - na vikriyà vi÷va-suhçt-sakhasya sàmyena vãtàbhimates tavàpi | mahad-vimànàt sva-kçtàd dhi màdçï naïkùyaty adåràd api ÷ålapàõiþ || [BhP 5.10.25] spaùñam || 5.10 || rahåganaþ ÷rã-bharatam || 302 || [303] atha tathàpi pràmàdike bhagavad-aparàdhe punar bhagavat-prasàdanàni kartavyàni | yathà skànde avantã-khaõóe ÷rã-vyàsoktau - ahany ahani yo martyo gãtàdhyàyaü pañhet tu vai | dvàtriü÷ad-aparàdhàüs tu kùamate tasya ke÷avaþ || iti | tatraiva dvàrakà-màhàtmye - sahasra-nàma-màhàtmyaü yaþ pañhec chçõuyàd api | aparàdha-sahasreõa na sa lipyet kadàcana || iti | tatraiva revà-khaõóe - dvàda÷yàü jàgare viùõor yaþ pañhet tulasã-stavam | dvàtriü÷ad-aparàdhàni kùamate tasya ke÷avaþ || iti | tatraivànyatra - tulasyà ropaõaü kàryaü ÷ràvaõeùu vi÷eùataþ | aparàdha-sahasràõi kùamate puruùottamaþ || iti | tatra vànyatra kàrttika-màhàtmye - tulasyà kurute yas tu ÷àgràma-÷ilàrcanam | dvàtriü÷ad-aparàdhàü÷ ca kùamate tasya ke÷avaþ || iti | anyatra - yaþ karoti hareþ påjàü kçùõa-÷atràïkito naraþ | aparàdha-sahasràõi nityaü harati ke÷avaþ || iti | àdi-vàràhe - saüvatsarasya madhye tu tãrthe ÷aukarake mama | kçtopavàsaþ snànena gaïgàyàü ÷uddhim àpnuyàt || mathuràyàü tathàpy evaü sàparàdhaþ ÷uci bhavet | anayos tãrthayor ekaü yaþ seveta sukçtã naraþ || sahasra-janma-janitàn aparàdhàn jahàti saþ || iti | ÷aukarake ÷åkara-kùetràkhye | mahad-aparàdhas tu càñukàràdinà và tat- prãty-artha-kçtena nirantara=dãrgha-kàlãna-bhagavan-nàma-kãrtanena và taü prasàdya kùamàpanãya ity avocàmaiva | tat-prasàdaü vinà tad-asiddheþ | ataevoktaü ÷rã-÷ivaü dakùeõa - yo'sau mayàvidita-tattva-dç÷à sabhàyàü kùipto durukti-vi÷ikhair vigaõayya tan màm | arvàk patantam arhattama-nindayàpàd dçùñyàrdrayà sa bhagavàn sva-kçtena tuùyet || [BhP 4.7.15] iti | evam uttaratràpi j¤eyam | atha vandanam | tac ca yadyapy arcanàïgatvenàpi vartate tathàpi kãrtana- smaraõavat svàtantryeõàdãty abhipretya pçthag vidhãyate | evam anyatràpi j¤eyam | vandanasya pçthag-vidhànaü cànanta-guõai÷varya-÷ravaõàt tad- guõànusandhàna-pàda-sevàdau vidhçta-dainyànàü namaskàra-màtre kçtàdhyavasàyànàm arthe | sa eva namaskàras tasyàrcanatvenàpy atidiùñaþ | yathà nàrasiühe - (page 159) namaskàraþ smçto yaj¤aþ sarva-yaj¤eùu cottamaþ | namaskàreõa cakena sàùñàïgena hariü vrajet || iti | tad etad-vandanaü yathà - tat te'nukampàü su-samãkùamàõo bhu¤jàna evàtma-kçtaü vipàkam | hçd-vàg-vapurbhir vidadhan namas te jãveta yo mukti-pade sa dàya-bhàk || [BhP 10.14.8] yasmàd guõàtmanas te'pi guõàn vimàtum [BhP 10.14.7] ity àdinà tàdç÷atvam ucyate tat tasmàt | namo namaskàram | mukti-pade navama-padàrthasya mukter apy à÷raye paripårõa-da÷ama-padàrthe | yad và muktir iha pa¤cama- stha-gadyànusàreõa premaiva tat-pade tad-viùaye paripårõa-bhagaval-lakùaõe tvayi dàya-bhàg bhavati | bhràtç-vaõñana iva tvaü tasya dàyatvena vartasa ity arthaþ | mukti-màtraü tu sakçn namaskàreõaivàsannaü syàt | yathà viùõu- dharme - durga-saüsàra-kàntàram apàram abhidhàvatàm | ekaþ kçùõe namaskàro mukti-tãrasya de÷ikaþ || iti | tat te ity atra susamãkùamàõaþ iti ñãkà | yad và pratikùaõaü nirupàdhi- kçpayaiva prabhuõà tathà tathà kriyamàõàm anukampàü suùñhu-råpàm ãkùamàõas tatrànandãbhavan tàü samyak pa÷yan vibhàvayan tathà hçdà yad và vàcà yad và vapuùà namo vidadhaj jana ity àdi vyàkhyà j¤eyà | namaskàre'py aparàdhà÷ caite parihartavyàþ viùõu-smçty-àdi-dçùñyà | ye khalu eka-hasta-kçtatva-vastràvçta-dehatva-bhagavad-agra-pçùñha-vàma- bhàgàtyanta-nikaña-garbha-mandira-gatatvàdi-mayàþ | || 10.14 || ÷rã-brahmà bhagavantam || 303 || [304] atha dàsyam | tac ca ÷rã-viùõor dàsaü-manyatvam | janmàntara-sahasreùu yasya syàn matir ãdç÷ã | dàso'haü vàsudevasya sarvàn lokàn samuddharet || ity ukta-lakùaõam | astu tàvad-bhajana-prayàsaþ kevala-tàdç÷atvàbhimànenàpi siddhir bhavatãty abhipretyaivottaratra nirde÷a÷ ca tasya | yathoktaü janmàntara- ity etat- padyasyaivànte kiü punas tad-gata-pràõàþ puruùàþ saüyatendriyàþ iti | ÷rã- prahlàda-stutau tat te'rhattama [BhP 7.9.49] ity àdi-padye tu nama-stuti-sarva- karmàrpaõa-paricaryà-caraõa-smçti-kathà-÷ravaõàtmakaü dàsyaü ñãkàyàü sammatam | ÷rãmad-uddhava-vàkye ca - tvayopabhukta-srag-gandha- vàso-'laïkàra-carcitàþ | ucchiùña-bhojino dàsàs tava màyàü jayema hi || [BhP 11.6.46] iti | tatra tatra ca kàrya-dvàraiva nirdiùñam | udàharaõaü tu - sa vai manaþ kçùõa-padàravindayoþ [BhP 9.4.15] ity àdau | kàmaü ca dàsye na tu kàma- kàmyayà [BhP 9.4.17] bhogecchayà taü cakàra iti vàsanàntara-vyavacchedaþ || || 9.4 || ÷rã-÷ukaþ || 304 || [305] tad etad-dàsya-sambandhenaiva sarvam api bhajanaü mahattaraü bhavatãty àha - yan-nàma-÷ruti-màtreõa pumàn bhavati nirmalaþ | tasya tãrtha-padaþ kiü và dàsànàm ava÷iùyate || [BhP 9.5.16] yasya bhagavato nàma-÷ravaõa-màtreõa yathà katha¤cit tac-chravaõena kiü punaþ samyak tat-tad-bhajanenety arthaþ | (page 160) tarhi dàso'smãty abhimànena samyag eva bhajatàü sarvatra sàdhane sàdhye ca kim ava÷iùyate | tad-adhikam anyat kim api nàstãty arthaþ || || 9.5 || durvàsà ÷rãmad-ambarãùam || 305 || [306] atha sakhyam | tac ca hità÷aüsana-mayaü bandhu-bhàva-lakùaõam | yan- mitraü paramànandam [BhP 10.14.30] ity atra tathaiva mitra-pada-nyàsàt | yathà ràmàrcana-candrikàyàm - paricaryà-paràþ kecit pràsàdàdiùu ÷erate | manuùyam iva taü draùñuü vyavahartuü ca bandhuvat || iti | asya cottaratra pàñhaþ prema-vi÷rambhavad bhàvanàmayatvena dàsyàd apy uttamatvàpekùayà | kiü ca parame÷vare'pi yat sakhyaü ÷àstre vidhãyate tan nà÷caryam | na devo devam arcayet iti tad-bhàvasyàpi vidhàna-÷ravaõàt | kintu tad-bhàvas tat-sevàviruddha iti ÷uddha-bhaktair upekùyate | sakhyaü tu parama-sevànukålam ity upàdãyata iti | tad etat sàkùàd bhajanàtmakaü dàsyaü sakhyaü ca ñãkàyàm api dar÷itam asti - tasyaiva me sauhçda-sakhya-maitrã- dàsyaü punar janmani janmani syàt | [BhP 10.81.29] ity atra ÷rãdàma-vipra- vàkye | yathà ÷rã-kçùõasya bhakta-vàtsalyaü dçùñvà tad-bhaktiü pràrthayate tasyeti | sauhçdaü prema ca sakhyaü hità÷aüsanaü ca maitrã upakàritvaü ca dàsyaü sevakatvaü ca | tat-samàhàra eka-vacanam | tasya sambandhi me mama syàt, na tu vibhåtir ity etat | tatra nava-vidhàyàü sàdhyatvàt premà nàntarbhàvyate | maitrã tu sakhya evàntarbhàvyeti dàsya-sakhye dve eva gçhãte | atra ca tàbhyàü karmàrpaõa-vi÷vàsau na vyàkhyàtau sàksàd- bhaktitvàbhàvàt | karmàrpaõasya phalaü bhaktir vi÷vàsa÷ ca bhakty- abhinive÷a-hetur itãha pårvam uktam | tac ca bhagavad-viùaya-hità÷aüsana- mayaü sakhyam | bhagavat-kçta-hità÷aüsanasya nityatvàt, tena saha tasya nitya- sahavàsàc ca | bhajana-vi÷eùeõàpi vi÷iùñaü sampàdayituü nàtiduùkaraü syàd ity àha - ko'ti-prayàso'sura-bàlakà harer upàsane sve hçdi chidravat sataþ | svasyàtmanaþ sakhyur a÷eùa-dehinàü sàmànyataþ kiü viùayopapàdanaiþ || [BhP 7.7.38] chidravad àkà÷avad aliptatvena sadà vartamànasya | nàtiprayàse hetuþ - sarveùàü dehinàü ya àtmà ÷uddhaü svaråpaü tasya | sàmànyataþ sarvatra nirvi÷eùatayaiva sakhà | yathàvasaraü bahir-antaþkaraõa-viùayàdi-lakùaõa- màyikyà nija-premàdi-lakùaõà-màyikyà÷ ca sampatter dànena hità÷aüsã yas tasya hareþ | tasmàd àropitànàü na÷varàõàü viùayàõàü jàyàpatyàdãnàm upàrjanaiþ kim iti | || 7.7 || ÷rã-prahlàdo'sura-bàlakàn || 306 || [307] tad yathà - mayi nirbaddha-hçdayàþ sàdhavaþ sama-dar÷anàþ | va÷e kurvanti màü bhaktyà sat-striyaþ sat-patiü yathà || [BhP 9.4.66] atra dçùñàntenàü÷ataþ sakhyàtmakà bhaktir lakùyate | || 9.4 || ÷rã-vaikuõñho durvàsasam || 307 || [308] evaü ca - ÷àntàþ sama-dç÷aþ ÷uddhàþ sarva-bhåtànura¤janàþ | yànty a¤jasàcyuta-padam acyuta-priya-bàndhavàþ || [BhP 4.12.37] (page 161) acyuta eva priya-bàndhavo yeùàm | acyutasya padaü tat-sanàthaü lokam | acyuta-÷abdàvçttyà phalasya kenàpy aü÷ena vyabhicàritvaü neti dç÷yate || || 4.12 || ÷rã-maitreyaþ || 308 || [309] atha àtma-nivedanam | tac ca dehàdi-÷uddhàtma-paryantasya sarvato-bhàvena tasminn evàrpaõam | tat-kàryaü càtmàrtha-ceùñà-÷ånyatvaü tan-nyastàtma- sàdhana-sàdhyatvaü tad-arthaika-ceùñàmayatvaü ca | idaü hy àtmàrpaõaü go- vikrayavata vikrãtasya gor vartanàrthaü virkãtavatà ceùñà na kriyate | tasya ca ÷reyaþ-sàdhakas tat-krãtavàn eva syàt | sa ca gaus tasyaiva karma kuryàt | na punar vikrãtavato'pãti | idam evàtmàrpaõaü ÷rã-rukmiõã-vàkye - tan me bhavàn khalu vçtaþ patir aïga jàyàm àtmàrpita÷ ca bhavato'tra vibho vidhehi | [BhP 10.52.39] iti | atha kecid dehàrpaõam evàtmàrpaõam iti manyante | yathà bhakti-viveke - cintàü kuryàn na rakùàyai vikrãtasya yathà pa÷oþ | tathàrpayan harau dehaü viramed asya rakùaõàt || iti | kecic chuddha-kùetraj¤àrpaõam eva | yathà ÷rãmad-àlabandàru-stotre - vapur-àdiùu yo'pi ko'pi và guõato'màni yathà-tathà-vidhaþ | tad ayaü tava pàda-padmayor aham adyaiva mayà samarpitaþ || [Stotra-ratnam 49] iti | kecic ca dakùiõa-hastàdikam apy arpayantas tena tat-karma-màtraü kurvate, na tu dehàdikarmety adyàpi dç÷yate | tad etat sarvàtmakaü sakàryam àtma- nivedanaü yathà -- sa vai manaþ kçùõa-padàravindayor vacàüsi vaikuõñha-guõànuvarõane karau harer mandira-màrjanàdiùu ÷rutiü cakàràcyuta-sat-kathodaye || mukunda-liïgàlaya-dar÷ane dç÷au tad-bhçtya-gàtra-spar÷e'ïga-saïgamam | ghràõaü ca tat-pàda-saroja-saurabhe ÷rãmat-tulasyà rasanàü tad-arpite || pàdau hareþ kùetra-padànusarpaõe ÷iro hçùãke÷a-padàbhivandane | kàmaü ca dàsye na tu kàma-kàmyayà yathottama÷loka-janà÷rayà ratiþ || [BhP 9.4.18-20] cakàra arpayàmàsa | kçùõa-padàravindayor ity àdikam upalakùaõaü tat- sevàdãnàm | liïgaü ÷rã-mårtiþ | àlayas tad-bhaktas tan-mandiràdiþ | ÷rãmat- tulasyàs tat-pàda-saroja-sambandhi yat saurabhaü tasmin | tad-arpite mahà- prasàdàn nàdau | kàmaü saïkalpaü ca dàsye nimitte kathaü cakàra | yathà yena prakàreõa uttamaþ-÷loka-janà÷rayà ratiþ sà bhaved iti | atra sarvathà tatraiva saïkhyàtàtma-nikùepaþ kçta iti vai÷iùñyàpattyà smaraõàdimayopàsanasyaivàtmàrpaõatvam | evam evoktam --÷raddhàmçta- kathàyàü me ÷a÷van mad-anukãrtanam [BhP 11.19.19] ity àrabhya evaü dharme manuùyàõàü [BhP 11.19.22] iti | yathà smaraõa-kãrtana-pàda-sevana- mayam upàsanam eva àgamokta-vidhimayatva-vai÷iùñyàpattyàrcanam ity abhidhãyate | tato nàviviktatvam | snàna-paridhànàdi-kriyà càsya bhagavat- sevà-yogyatvàyaiveti tatràpi nàtmàrpaõa-bhakti-hànir ity anusandheyam | (page 162) etad àtmàrpaõaü ÷rã-balàv api sphuñaü dç÷yate | udàhçtaü cedam àtmàrpaõaü dharmàrtha-kàmaþ [BhP 7.6.24] ity àdinà ÷rã-prahlàda-mate | martyo yadà tyakta-samasta-karmà niveditàtmà [BhP 11.29.32] ity àdinà ÷rã- bhagavan-mate'pi | tad etad àtma-nivedanaü bhàvaü vinà bhàva-vai÷iùñyena ca dç÷yate | pårvaü yathà martyo yadà ity àdi | uttaraü yathaikàda÷a eva dàsyenàtma-nivedanam [BhP 11.11.35] iti | yathà ca rukmiõã-vàkye màtmàrpita÷ ca bhavataþ [BhP 10.52.1] iti | || 9.4 || ÷rã-÷ukaþ || 309 || [310] tad evaü vaidhã bhaktir dar÷ità | asyà÷ coktànàm aïgànàm anuktànàü ca kutracit kasyàpy aïgasyàny atra tu tad-itarasya yan-mahimàdhikyaü varõyate | tat-tac-chraddhà-bhedena tat-tat-prabhàvollàsàpekùayeti na paraspara- viruddhatvam | adhikàra-bhedena hy auùadhàdãnàm api tàdç÷atvaü dç÷yate | atha ràgànugà | tatra viùayiõaþ svàbhàviko viùaya-saüsargecchàti÷ayamayaþ premà ràgaþ | yathà cakùur-àdãnàü saundaryàdau | tàdç÷a evàtra bhaktasya ÷rã-bhagavaty api ràga ity ucyate | sa ràgo vi÷eùaõa-bhedena bahudhà dç÷yate -- yeùàm ahaü priya àtmà suta÷ ca sakhà guruþ suhçdo daivam iùñam [BhP 3.25.35] ity àdau | tatra priyo yathà tadãya-preyasãnàm | àtmà para-brahma- råpaþ ÷rã-sanakàdãnàm | sutaþ ÷rã-vraje÷varàdãnàm | sakhà ÷rã- ÷rãdàmàdãnàm | guruþ ÷rã-pradyumnàdãnàm | kasyàpi bhràtà kasyàpi màtuleyaþ kasyàpi vaivàhika ity-àdi-råpaþ sa eka eva teùu bahu-prakàratvena suhçdaþ sambandhinàm | daivam iùñaü tadãya-sevakànàü ÷rã-dàruka- prabhçtãnàm iti prasiddham | atra ÷rãmatyàü mohinyàü yaþ khalu rudrasya bhàvo jàtaþ sa tu nàïgãkçtaþ, anuktatvàt | tasya màyà-mohitatayaiva tàdç÷a-bhàvàbhyupagamàc ca | tad evaü tat-tad-abhimàna-lakùaõa-bhàva-vi÷eùaõena svàbhàvika-ràgasya vai÷iùñye sati tat-tad-ràga-prayuktà ÷ravaõa-kãrtana-smaraõa-pàda-sevana- vandanàtma-nivedana-pràyà bhaktis teùàü ràgàtmikà bhaktir ity ucyate | tasyà÷ ca sàdhyàyàü ràga-lakùaõàyàü bhakti-gaïgàyàü taraïga-råpatvàt sàdhyatvam eveti na tu sàdhana-prakaraõe'smin prave÷aþ | ato ràgànuga kathyate | yasya pårvoktaü ràga-vi÷eùe rucir eva jàtàsti na tu ràga-vi÷eùa eva svayaü, tasya tàdç÷a-ràga-sudhàkara-karàbhàsa-samullasita- hçdaya-sphañika-maõeþ ÷àstràdi-÷rutàsu tàdç÷yà ràgàtmikàyà bhakteþ paripàñãùv api rucir jàyate | tatas tadãyaü ràgaü rucy-anugacchantã sà ràgànugà tasyaiva pravartate | eùaivàvihiteti keùà¤cit saüj¤à | ruci-màtra- pravçttyà vidhi-prayuktatvenàpravçttatvàt | na ca vaktavyaü vidhy- anadhãnasya na sambhavati bhaktir iti | pràyeõa munayo ràjan nivçttà vidhi-ùedhataþ | nairguõya-sthà ramante sma guõànukathane hareþ || [BhP 2.1.7] iti ÷råyate | tato vidhi-màrga-bhaktir vidhi-sàpekùeti sà durbalà | iyaü tu svatantraiva pravartate iti prabalà ca j¤eyà | ataevàsyà janma-lakùaõaü bhakti- vyatirekeõànya-trànabhirucim upalakùya - sà ÷raddadhànasya vivardhamànà viraktim anyatra karoti puüsaþ | hareþ padànusmçti-nirvçtasya samasta-duþkhàpyayam à÷u dhatte || [BhP 3.5.13] iti | (page 163) sà pårvoktà kathà gçhãtà matis tad-rucir ity arthaþ | vidhi-nirapekùatvàd eva pårvàbhyàü dàsya-sakhyàbhyàm etadãyayos tayor bheda÷ ca j¤eyaþ | evam evoktaü tan manye'dhãtam uttamam iti | ataeva vidhy-ukta-kramo'pi nàsyàm atyàdçtaþ | kintu ràgàtmikà÷ruta-krama eva | tatra ràgàtmikàyàü rucir yathà - suhçt preùñhatamo nàtha àtmà càyaü ÷arãriõàm | taü vikrãyàtmanaivàhaü rame'nena yathà ramà || [BhP 11.8.35] atra svàbhàvika-sauhçdyàdi-dharmais tasminn eva svàbhàvaika-patitvaü sthàpayitvà parasyaupàdhika-patitvam ity abhipretam | anyatra patyàv ekatvaü sà gatà yasmàc caru-mantràhuti-vratà iti chàndogya-pari÷iùñànusàreõa kçtrimam evàtmatvam | tasmin paramàtmani tu svabhàvata evety àtma- ÷abdasyàpy abhipràyaþ | idaü yadyapi tasmin patitvam anàhàryam evàsti tathàpi àtmanaiva måla-bhåtenaiva taü vi÷eùataþ krãtvà yathànyàpi kanyà vivàhàtmakena svàtma-samarpaõena ka¤cit patitvenopàdatte | tathàbhàvenà÷rityànena paramam anàhara-råpeõa tena saha rame ramà lakùmãr yathà | [311] tad evaü tasyàþ piïgalàyà ràge sva-rucir dyotità | ràgànugàyàü pravçttir apãdç÷ã | santuùñà ÷raddadhaty etad yathà-làbhena jãvatã | viharàmy amunaivàham àtmanà ramaõena vai || [BhP 11.8.40] amuneti bhàva-garbha-ramaõena saha | àtmanà manasaiva tàvad viharàmi | ruci-pradhànasya màrgasyàsya manaþ-pradhànatvam | tat preyasã- råpeõàsiddhàyàs tàdç÷a-bhajane pràyo manasaiva yuktatvàt | anena ÷rãmat- pratimàdau tàdç÷ãnàm apy auddhatyaü parihçtam | evaü pitçtvàdi-bhàveùv apy anusandheyam || || 11.8 || ÷rã-piïgalà || 311 || [312-314] evaü preyasãtvàbhimàna-mayã dar÷ità | eùà brahma-vaivarte kàma-kalàyàm api dçùñà | sevakatvàdyàbhimànamayyàü ruci-bhakti÷ cànyatra j¤eyà | tasmà amås tanu-bhçtàm [BhP 7.9.24] ity àdau upanaya màü nija-bhçtya-pàr÷vam iti ÷rã-prahlàda-vacanam | yathà ÷rã-nàrada-pa¤caràtre - kadà gambhãrayà vàcà ÷riyà yukto jagat-pate | càmara-vyagra-hastaü màm evaü kurv iti vakùyasi || iti | yathà skànde sanatkumàra-prokta-saühitàyàü pràbhàkara-ràjopàkhyàne - aputro'pi sa vai naicchat putraü karmànucintayan | vàsudevaü jagannàthaü sarvàtmànaü sanàtanam || a÷eùopaniùad-vedyaü putrãkçtya vidhànataþ | abhiùecayituü ràjà svaràja upacakrame || na putram abhyarthitavàn sàkùàd bhåtàj janàrdanàt | agre bhagavad-vara÷ ca ahaü te bhavità putraþ || ity àdi | ataevoktaü ÷rã-nàràyaõa-vyåha-stavaþ - pati-putra-suhçd-bhràtç-pitçvan maitravad dharim | ye dhyàyanti sadodyuktàs tebhyo'pãha namo namaþ || iti | atra paty-àdivad iti dhyeyasya pitçvad iti dhyàtur vi÷eùaõaü j¤eyam | tathà màtçvad iti vatipratyayena prasiddha-tan-màtç-janàbheda-bhàvanà naivàïgãkriyate | kintu tad-anugata-bhàvanaiva | evaü pitç-bhàvàdàv api j¤eyam | anyathà bhagavaty ahaïgrahopàsanàvat teùv api doùaþ syàt | tathà (page 164) dhyàyantãti pårvoktaü manaþ-pradhànatvam evorãkçtam | api- ÷abdena tat-tad-ràga-siddhànàü kaimutyam àkùipyate | nanu, codanà-lakùaõo'rtho dharmaþ [Pårva-mãmàüsà 1.1.2] ity anena pårva- mãmàüsàyàü vidhinaivàpårvaü jàyata iti ÷råyate | tathà ÷ruti-smçti- puràõàdi-pa¤caràtra-vidhiü vinà ity àdinà yàmale ÷ruty-àdy-ekatarokta- krama-niyamaü vinà doùaþ ÷råyate | tathà - ÷ruti-smçtã mamaivàj¤e yas te ullaïghya vartate | àj¤à-cchedã mama dveùã mad-bhakto'pi na vaiùõavaþ || iti | atra ÷ruty-àdy-uktàva÷yaka-kriyà-niùedhayor ullaïghanaü vaiùõavatva- vyàghàtakaü ÷råyate | kathaü tarhi vidhi-nirapekùayà tayà siddhiþ | ucyate - ÷rã-bhagavan-nàma-guõàdiùu vastu-÷akteþ siddhatvàn na dharmavad bhakte÷ codanà-sàpekùatvam | ato j¤ànàdikaü vinàpi phala-làbho bahutra ÷ruto'sti | codanà tu yasya svataþ-pravçttir nàsti tad-viùayaiva | tathà kramà-vidhi÷ ca tad-viùayaþ | tasminn eva nànà-vikùepavati rucy-abhàvena ràgàtmika-bhakti- ÷ailãm anabhijànàti | satyàm api dhàvan nimãlya và netre [BhP 11.2.35] ity àdi-nyàyena yathà katha¤cid anuùñhànataþ siddhau suùñhu vartma- prave÷àya krama÷a÷ cittàbhinive÷àya ca maryàdà-råpaþ sa nirmãyate | anyathà santata-tad-bhakty-unmukhatà-karatàdç÷a-rucy-abhàvàn maryàdànabhipatte÷ càdhyàtmikàdibhir utpàtair vihanyate ca sa iti | na tu svayaü pravçttimaty api maryàdà-nirmàõam | tasya rucyaiva bhagavan- manorama-ràgàtmikà-krama-vi÷eùàbhinive÷àt | tad uktaü svayam eva - j¤àtvàj¤àtvàtha ye vai màm [BhP 11.11.33] ity àdinà | ràgàtmika-bhaktimatàü durabhisandhitàpy anukaraõa-màtreõa tàdç÷atva- pràptiþ ÷råyate | yathà dhàtrãtvànukaraõena påtanàyàþ | tad uktam - sad- ve÷àd iva påtanàpi sakulà [BhP 10.14.35] iti | kim uta tadãya-rucimadbhis tàdç÷a-nirantara-samyag-bhakty-anuùñhànena | tad uktam - påtanà loka-bàla-ghnã ràkùasã rudhirà÷anà | jighàüsayàpi haraye stanaü dattvàpa sad-gatim || kiü punaþ ÷raddhayà bhaktyà kçùõàya paramàtmane | yacchan priyatamaü kiü nu raktàs tan-màtaro yathà || [BhP 10.6.26-27] iti | ata uktaü - na mayy ekànta-bhaktànàü guõa-doùodbhavà guõàþ [BhP 10.20.4] iti | ekàntitvaü khalu bhakti-niùñhà | sà rucyaiva và ÷àstra-vidhy-àdareõaiva và jàyate | tato rucer viralatvàd uttaràbhàvenàpi yad aikàntikãtvaü tat- tasyaikàntika-mànino dambha-màtram ity arthaþ | tatas tad-anadyaiva nindà ÷ruti-smçti-puràõa ity àdinà, na tu ruci-bhàve'pi tan-nindà yuktà påtanà ity àdeþ | tathà coktaü pàdmottara-khaõóe - svàtantryàt kriyate karma na ca vedoditaü mahat | vinaiva bhagavat-prãtyà te vai pàùaõóinaþ smçtàþ || iti | prãtir atra tàdç÷a-ruciþ | tad evam atra ÷àtrànàdarasyaiva nindà | na tu tad- aj¤ànasya dhàvan nimãlya vai ity àdeþ | gautamãya-tantre tv idam apy uktam - (page 165) na japo nàrcanaü naiva dhyànaü nàpi vidhi-kramaþ | kevalaü santataü kçùõa-caraõàmbhoja-bhàvinàm || ajàta-tàdç÷a-rucinà tu sad-vi÷eùàdara-màtràdçtà ràgànugàpi vaidhã- saüvalitaivànuùñheyà | tathà loka-saügrahàrthaü pratiùñhitena jàta-tàdç÷a- rucinà ca | atra mi÷ratve ca yathà-yogyaü ràgànugayaikãkçtyaiva vaidhã kartavyà | kecid aùñàda÷àkùara-dhyànaü go-dohana-samaya-vaü÷ã-vàdya- samàkçùña-tat-tat-sarvamayatvena bhàvayanti | yathà caike tàdç÷am upàsanaü sàkùàd vraja-jana-vi÷eùàyaiva mahyaü ÷rã-guru-caraõair mad-abhãùña- vi÷eùa-siddhy-artham upadiùñaü bhàvayàmi | sàkùàt tu ÷rã-vrajendra- nandanaü sevyamàna evàsà iti bhàvayanti | atha ÷ruti-smçtã mamaivàj¤e ity-àdi-nindita-màtra-svàva÷yaka-kriyà- niùedhayor ullaïghanaü dvividham | tau hi dharma-÷àstroktau bhakti- ÷àstroktau cetai | bhagavad-bhakti-vi÷vàsena dauþ÷ãlyena và pårvayorakaraõa-karaõa-pratyàsattau na vaiùõava-bhàvàd bhraü÷aþ | devarùi- bhåtàpta-néõàü [BhP 11.5.37] ity àdy-ukteþ, api cet suduràcàraþ [Gãtà 9.30] ity-àdy-ukte÷ ca | tàdç÷a-rucimati tu tayaiva rucyà dviùñatvàd apunarbhavàdy-ànandasyàpi và¤chà nàsti kim uta parama-ghçõàspadasya | atas tatra svata eva na pravçttiþ | pramàdàdinà kadàcij jàtaü ced vikarma tat- kùaõàd eva na÷yaty api | uktaü ca-vikarma yac cotpatitaü kathaücid dhunoti sarvaü hçdi sanniviùñaþ [BhP 11.5.38] iti | atha vaiùõava-÷àstroktau | tau tarhi viùõu-santoùaika-prayojanàv eva bhavataþ | tayo÷ ca tàdç÷atve ÷rute sati tadãya-ràga-rucimataþ svata eva pravçtty-apravçttau syàtàm | tat-santoùaika-jãvanatvàt prãti-jàteþ | ataeva na tatra svànugamyamàna-ràgàtmaka-siddha-bhakta-vi÷eùeõa kçtatvàkçtatvayor anusandhànaü càpekùyaü syàt | kintu tat-kçtatve sati vi÷eùaõàgraho bhavatãty eva vi÷eùaþ | atra kvacic chàstrokta-krama-vidhy-apekùà ca ràga-rucyaiva pravartiteti ràgànugàntaþpàta eva | ye ca ÷rã-gokulàdi-viràji-ràgàtmikànugàs tat-paràs te tu ÷rã-kçùõa-kùema-tat-saüsargàntaràyàbhàvàdi-kàmyàtmaka-tad- abhipràya-rãtyaiva viaùõava-laukika-dharmànuùñhànaü kurvanti | ataeva ràgànugàyàü rucer eva sad-dharma-pravartakatvàt ÷ruti-smçtã mamaivàj¤e ity etad-vàkyasya na tad-vartma-bhakti-viùayatvam | kintu bàhya-÷àstra- nirmita-buddha-rùabha-dattàtreyàdi-bhajana-vartma-viùayatvam eva | tathoktam - veda-dharma-viruddhàtmà yadi deva prapåjayet | sa yàti narakaü ghoraü yàvad àhåta-samplavam || iti ràgànugàyàü vidhy-apravartitàyàm api na veda-bàhyatvam | veda-vaidika- prasiddhaiva sà tatra tatra rucitvàt | vedeùu buddhàdãnàü tu varõanaü veda- bàhyaü viruddhatvenaiva yathà -- tataþ kalau sampravçtte sammohàya sura-dviùàm | buddho nàmnà¤jana-sutaþ kãkañeùu bhaviùyati || [BhP 1.3.24] ity àdi | tasmàd bhavaty eva ràgànugà samãcãnà | tathà vaidhãto'py ati÷ayavatã ca | maryàdà-vacanaü hy àve÷àrtham eveti dar÷itam | sa punar àve÷o yathà ruci- vi÷eùa-lakùaõa-mànasa-bhàvena syàn na tathà (page 166) vidhi-preraõayà | svàrasika-mano-dharmatvàt tasya | tatra càstàü tàvad-anukåla-bhàvaþ | parama-niùiddhena pratikåla-bhàvenàpy àve÷o jhañiti syàt | tad-àve÷a- sàmarthyena pratikåla-doùa-hàniþ syàt | sarvànartha-nivçtti÷ ca syàd iti bhàva-màrgasya balavattve dçùñànto'pi dç÷yate | tatra yady anukåla-bhàvaþ syàt tadà paramaikànti-sàdhya evàptau | atha bhàva-màrga-sàmànyasya balavattvaü prakaraõam utthàpyate | ÷rã- yudhiùñhira uvàca -- aho aty-adbhutaü hy etad durlabhaikàntinàm api | vàsudeve pare tattve pràpti÷ caidyasya vidviùaþ || [BhP 7.1.15] ekàntinàü parama-j¤àninàm api yatas tasya sà na sambhavati | etad veditum icchàmaþ sarva eva vayaü mune | bhagavan-nindayà veno dvijais tamasi pàtitaþ || [BhP 7.1.16] tamasi narake | bahu-narakàdi-bhogànantaram eva pçthu-janma- prabhàvodayena tasya sad-gati-÷ravaõàt | eùaþ -- damaghoùa-sutaþ pàpa àrabhya kala-bhàùaõàt | sampraty amarùã govinde dantavakra÷ ca durmatiþ || [BhP 7.1.17] ity àdi | spaùñaü | || 7.1 || yudhiùñhiro nàradam || 312-314 || [315-320] tatrottaram ÷rã-nàrada uvàca - aho bhagavan-nindakasya naraka-pàtena bhàvyam iti vadatas tava ko'bhipràyaþ ? bhagavat-pãóà-karatvàd và tad- abhàve'pi suràpànàdivan niùiddha-nindà-÷ravaõàd và | tatra tàvad vimåóhair janair nindàdikaü pràkçtàn tama àdei-guõàn uddhi÷yaiva pravartate | tataþ prakçti-paryantà÷rayasya tat-kçta-nindàder apràkçta-guõa- vigrahàdau tasmin pravçttir nàsty eva | na ca jãvavat prakçti-paryante vastu- jàte bhagavad-abhimàno'sti | tata÷ ca tena tasya pãóàpi nàsty eva | tad etad àha sàrdhais tribhiþ -- nindana-stava-satkàra- nyakkàràrthaü kalevaram | pradhàna-parayo ràjann avivekena kalpitam || [BhP 7.1.22] nindanaü doùa-kãrtanam | nyak-kàras tiraskàraþ | nindana-stuty-àdi- j¤ànàrthaü pradhàna-puruùayor avivekena jãvànàü kalevaraü kalpitaü racitam | tata÷ ca - hiüsà tad-abhimànena daõóa-pàruùyayor yathà | vaiùamyam iha bhåtànàü mamàham iti pàrthiva || yan-nibaddho'bhimàno'yaü tad-vadhàt pràõinàü vadhaþ | tathà na yasya kaivalyàd abhimàno'khilàtmanaþ || parasya dama-kartur hi hiüsà kenàsya kalpyate || [BhP 7.1.23-25] iha pràkçte loke | yathà tat-kalevaràbhimànena bhåtànàü mamàham iti vaiùamyaü bhavati, yathà tat-kçtàbhyàü daõóa-pàruùyàbhyàü tàóana- nindàbhyàü nimitta-bhåtàbhyàü hiüsà ca bhavati, yathà yasmin nibaddho'bhimànas tasya dehasya vadhàt pràõinàü vadha÷ ca bhavati, yathà yasyàbhimàno nàstãty arthaþ | asya parame÷varasya hiüsà kena hetunà kalpyate | api tu na kenàpãty arthaþ | tathàbhimàbhàve hetuþ kaivalyàt | dehendriyàsuhãnànàü vaikuõñha-pura-vàsinàm [BhP 7.1.35] iti kaimutyàdi- pràpta-÷uddhatvàt | tàdç÷a-nindàdy-agamya-÷uddha-sac-cidànanda- vigrahàditvàd ity arthaþ | tasya tad-agamyatvaü ca (page 167) nàhaü prakà÷aþ sarvasya yoga-màyà-samàvçtaþ [Gãtà 7.25] iti ÷rã-bhagavad-gãtàtaþ | tàdç÷a-vailakùaõyena hetuþ akhilànàm àtmabhåtasya | tatra hetuþ parasya prakçti-vaibhava-saïga-rahitasya | hiüsàyà aviùayatve hetv-antaraü damakatuþ paramà÷aryànanta-÷aktitvàt sarveùàm eva ÷ikùà-kartur iti | tad evaü yasmàd bhagavato nindàdi-kçtam vaiùamyaü nàsti tasmàd yena kenàpy upàyena sakçd yad-aïga-pratimànta-ràhità [BhP 10.12.39] ity àdivat tad-àbhàsam api dhyàyatas tad-àve÷àt tatra vaireõàpi dhyàyatas tad-àve÷enaiva nindàdi-kçta- pàpasyàpi nà÷àt tat-sàyujyàdikaü yuktam ity à÷ayenàha tasmàd ity àdibhiþ | tathà hi - tasmàd vairànubandhena nirvaireõa bhayena và | snehàt kàmena và yu¤jyàt katha¤cin nekùate pçthak || [BhP 7.1.26] yu¤jyàd iti sneha-kàmàdãnàü vidhàtum a÷akyatvàt sambhàvanàyàm eva liï | vairànubandhàdãnàm ekatareõàpi yu¤jyàd dhyàyec cet tadà bhagavataþ pçthag nekùate tad-àviùño bhavatãty arthaþ | vairànubandho vaira- bhàvàvicchedaþ | nirvairo vairàbhàva-màtram audàsãnyam ucyate | tena kàmàdi-ràhityam apy àyàti | vairàdi-bhàva-ràhityam ity arthaþ | tena và vairàd-bhàva-ràhityena yu¤jyàt | vihitatva-màtra-buddhyà dhyàyeta | dhyànopalakùitaü bhakti-yogaü kuryàd ity arthaþ | snehaþ kàmàtiraktaþ parasparam akçtrimaþ prema-vi÷eùaþ | sa tu sàdhake tad-abhirucir eva | tad evaü sarveùàü tad-àve÷a eva phalam iti sthite jhañiti tad-àva÷a-siddhaye teùu bhàva-maya-màrgeùu ninditenàpi vaireõa vidhi-mayyà bhakter na sàmyam ity àha -- yathà vairànubandhena martyas tan-mayatàm iyàt | na tathà bhakti-yogena iti me ni÷cità matiþ || [BhP 7.1.27] vairànubandheneti bhayasyàpy upalakùaõam | yathà-÷aighryeõa tan-mayatàü tad-àviùñatà bhakti-yogena vihitatva-màtra-buddhyà kriyamàõena tu na tathà | àstàü tàdç÷a-vastu-÷akti-yuktasya teùu prakà÷amànasya bhagavato bhagavad-vigrahàbhàsasya và vàrtà | pràkçte'pi tad-bhàva-màtrasya bhàvyàve÷a-phalaü mahad dç÷yata iti sa-dçùñàntaü tad eva pratipàdayati - kãñaþ pe÷askçtà ruddhaþ kuóyàyàü tam anusmaran | saürambha-bhaya-yogena vindate tat-svaråpatàm || evaü kçùõe bhagavati màyà-manuja ã÷vare | vaireõa påta-pàpmànas tam àpur anucintayà || [BhP 7.1.28-29] saürambho dveùo bhayaü ca tàbhyàü yogas tad-àve÷as tena | tat-svaråpatàü tasya svam àtmãya-råpam àkçtir yatra tat tàm tat sàråpyam ity arthaþ | evam iti eva apãyarthaþ | naràkçti-para-brahmatvàd màyayaiva pràkçta-manujatayà pratãyamàne | nanu kãñasya pre÷askçd-dveùe pàpaü na bhavati | tatra tu tat syàd ity à÷aïkyàha - vaireõa yànucintà tad-àve÷as tayaiva påta-pàpmànas tad- dhyànàve÷asya tàdçk-÷aktitvàd iti bhàvaþ | na ca ÷àstra-vihitenaiva bhagavad-dharmeõa siddhiþ syàn na ca tad-vihitena kàmàdineti vàcyam | (page 168) kàmàd dveùàd bhayàt snehàd yathà bhaktye÷vare manaþ | àve÷ya tad-aghaü hitvà bahavas tad-gatiü gatàþ || [BhP 7.1.29] yathà vihitayà bhaktya ã÷vare mana àvi÷ya tad-gatiü gacchanti tathiavàvihitenàpi kàmàdinà bahavo gatà ity arthaþ | tad-aghaü teùu kàmàdiùu madhye yad-dveùa-bhayayor aghaü bhavati tad dhitvaiva | bhayasyàpi dveùa-saüvalitatvàd aghotpàdakatvaü j¤eyam | atra kecit kàmam apy aghaü manyante | tatredaü vicàryate bhagavati kevalaü kàma eva kevala-pàpàvahaþ kiü và pati-bhàva-yuktaþ | athavà upapati- bhàva-yukta iti | sa eva kevala iti cet sa kiü dveùàdi-gaõapatitvàt tadvat svaråpeõaiva và | parama-÷uddhe bhagavati yad-adhara-pànàdikaü yac ca kàmukàdy-àropaõaü tenàtikrameõa và pàpa-÷ravaõena và | nàdyena -- uktaü purastàd etat te caidyaþ siddhiü yathà gataþ | dviùann api hçùãke÷aü kim utàdhokùaja-priyàþ || [BhP 10.29.13] ity atra dveùàder nyakkçtatvàt tasya tu stutatvàt | ata÷ ca priyà iti snehavat kàmasyàpi prãtyàtmakatvena tadvad eva na doùaþ | tàdç÷ãnàü kàmo hi premaika-råpaþ | yat te sujàta-caraõàmburuhaü staneùu bhãtàþ ÷anaiþ priya dadhãmahi karka÷eùu [BhP 10.31.19] ity àdàv atikramyàpi sva-sukhaü tadànukålya eva tàtparya-dar÷anàt sairindhryàs tu bhàvo riraüsà-pràyatvena ÷rã-gopikànàm iva kevala-tat-tàtparyàbhàvàt tad-apekùayaiva nindyate na tu svaråpataþ | sànaïga-tapta-kucayoþ [BhP 10.48.6] ity àdau ananta-caraõena rujo mçjanti iti parirabhya kàntam ànanda-mårtim iti kàrya-dvàrà tat- stutaiþ | tatràpi sahoùyatàm iha preùñha [BhP 10.48.8] ity atra prãty- abhivyakta÷ ca | ataeva - saivaü kaivalya-nàthaü taü pràpya duùpràpyam ã÷varam | aïga-ràgàrpaõenàho durbhagedam ayàcata || [BhP 10.48.8] duràràdhyaü samàràdhya viùõuü sarve÷vare÷varam | yo vçõãte mano-gràhyam asattvàt kumanãùy asau || [BhP 10.48.11] iti caivaü yojayanti | kaivalyam ekàntitvam | tena yo nàthaþ sevanãyas tam | purà tàdç÷a-trivakratvàdi-lakùaõa-daurbhàgyavaty api | aho à÷caryam aïga- ràgàrpaõa-lakùaõena bhagavad-dharmàü÷ena kàraõena sampratãdaü sahoùyatàm iha preùñha dinàni katicin mayà ramasva [BhP 10.48.8] ity àdi- lakùaõaü saubhàgyam ayàcata iti | ataþ - kim anena kçtaü puõyam avadhåtena bhikùuõà | ÷riyà hãnena loke'smin garhitenàdhamena ca || [BhP 10.80.25] iti ÷rãdàma-vipram uddi÷ya purajana-vacanavad eva tathoktiþ | nanu kàmukã sà kim iti ÷làghyate | tatràha duràràdhyam iti | yo mano-gràhyaü pràkçtam eva viùayaü vçõãte kàmayata asàv eva kumanãùã | sà tu bhagavantakeva kàmayata iti parama-sumanãùiõyeveti bhàvaþ | tad evaü tasya (page 169) kàmasya dveùàdi-gaõàntaþpàtitvaü parihçtya tena pàpàvahatvaü parihçtam | atha kàmukatvàdy-àropaõàdy-adhara-pànàdi-råpas tatra vyavahàro'pi nàtikrama-hetuþ | yato lokavat tu lãlà-kaivalyam iti nyàyena lãlà tatra svabhàvata eva siddhà | atra ca ÷rã-bhår-lãlàdãbhis tasya tàdç÷a-lãlàyàþ ÷rã- vaikuõñhàdiùu nitya-siddhatvena svatantra-lãlà-vinodasya tasyàbhiruci- tattvenaivàvagamyate | tathà tat-preyasã-janànàm api tat-svaråpa-÷akti- vigrahatvena param-÷uddha-råpatvàt tato nyànatàbhàvàc ca tad-adhara- pànàdikam api nànuråpaü pårva-yuktyà tad-abhirucitam eva ca | na ca pràkçta-vàmà-janena doùaþ prasa¤janãyaþ | tad-yogyaü tàdç÷aü bhàvaü svaråpa-÷akti-vigrahatvaü ca pràpyaiva tad-icchayaiva tat-pràpteþ | atha pàpa-÷ravaõena ca na pàpàvaho'sau kàmaþ | tad-a÷ravaõàd eva | atataþ pati-bhàva-yukte ca tatra sutaràü na doùaþ, pratyuta stutiþ ÷råyate | yàþ samparyacaran premõà pàda-saüvàhanàdibhiþ | jagad-guruü bhartç-buddhyà tàsàü kiü varõyate tapaþ || [BhP 10.9.27] iti | mahànubhàva-munãnàm api tad-bhàvaþ ÷råyate | yathà ÷rã-màdhvàcàrya- dhçtaü kaurma-vacanam - agni-putrà mahàtmànas tapasà strãtvam àpire | bhartàraü ca jagad-yoniü vàsudevam ajaü vibhum || iti | ataeva vanditaü pati-putra-suhçd-bhràtç ity àdinà | athopapati-bhàvena na ca pàpàvaho'sau yat paty-apatya-suhçdàm anuvçttir aïga [BhP 10.29.19] ity àdinà tàbhir evottaritatvàt | gopãnàü tat-patãnàü ca [BhP 10.33.35] ity àdinà ÷rã-÷uka-vacanena ca | na pàraye'haü niravadya-saüyujàü sva-sàdhu-kçtyaü vibudhàyuùàpi vaþ [BhP 10.32.22] ity atra niravadya-saüyujàm ity anena svayaü ÷rã-bhagavatà ca | tàdç÷ànàm anyeùàm api tad-bhàvo dç÷yate | yathà pàdmottara-khaõóa-vacanam - purà maharùayaþ sarve daõóakàraõya-vàsinaþ | dçùñvà ràmaü hariü tatra bhoktum aicchat suvigraham || te sarve strãtvam àpannàþ samudbhåtàs tu gokule | hariü sampràpya kàmena tato muktà bhavàrõavàt || [PadmaP 6.245.164] iti | ataþ puruùeùv api strã-bhàvenodbhavàd bhagavad-viùayatvàn na pràkçta- kàma-devodbhàvitaþ pràkçtaþ kàmo'sau kintu sàkùàn manmatha-manmathaþ [BhP 10.32.2] iti ÷ravaõàt | àgamàdau tasya kàmatvenopàsanàc ca bhagavataivodbhàvito'pràkçta evàsau kàma iti j¤eyam | ÷rãmad- uddhavàdãnàü parama-bhaktànàm api ca tac-chlàghà ÷råyate - etàþ paraü tanu-bhçto bhuvi gopa-vadhvaþ [BhP 10.47.51] ity àdau | kiü bahunà ÷rutãnàm api tad-bhàvo bçhad-vàmane prasiddhaþ | yatas tatra ÷rutayo'pi nitya- (page 170) siddha-gopikà-bhàvàbhilàùiõyas tad-råpeõaiva tad-gaõàntaþpàtinyo babhåvur iti prasiddhiþ | etat prasiddhi-såcakam evaitad ukta tàbhir eva -- nibhçta-marun-mano-'kùa-dçñha-yoga-yujo hçdi yan munaya upàsate tad arayo'pi yayuþ smaraõàt | striya uragendra-bhoga-bhuja-daõóa-viùakta-dhiyo vayam api te samàþ sama-dç÷o'ïghri-saroja-sudhàþ || [BhP 10.87.23] iti | vispaùña÷ càyam arthaþ | yad brahmàkhyaü tattvaü ÷àstra-dçùñyà prayàsa- bàhulyena munaya upàsate tad arayo'pi yasya smaraõàt tad-upàsanaü vinaiva yayuþ | tathà striyaþ ÷rã-gopa-subhruvas te tava ÷rã-nandanandana-råpasya urugendra-dehat-tulyau yau bhuja-daõóau tava viùakta-dhiyaþ satyas tavaivàïghri-saroja-sudhàs tadãya-spar÷a-vi÷eùa-jàti-prema-màdhuryàõi yayuþ | vayaü ÷rutayo'pi samadç÷as tat-tulya-bhàvàþ satyaþ samàs tàdç÷a- gopikàtva-pràptyà tat-sàmyam àptàs tà evàïghri-rajo-sudhàü yàtavatya ity arthaþ | artha-va÷àd vibhakti-pariõàmaþ |aïghrãti sàdaroktiþ | atra tad arayo'pi yayuþ smaraõàd ity anena bhàva-màrgasya jhañity artha-sàdhanatvaü dar÷itam | sama-dç÷a ity anena ràgànugàyà eva tatra sàdhakatamatvaü vya¤jitam | anyathà sarva-sàdhana-sàdhya-viduùyaþ ÷rutayo'nyatraiva pravarteran | tathà smaraõa-para-yugma-dvaye'smin sva-sva-yugme prathamasya mukhyatvaü dvitãyasya gauõatvaü dar÷itam | ubhayatràpy api-÷abda-sàhityenottaratra pàñhàd ekàrthatà-pràpteþ | ataþ striya iti nityàþ ÷rã-gopikà eva tà j¤eyàþ | tathaiva ÷rutibhir iti ÷rã-kçùõa-nitya-dhàmni tà dçùñà iti bçhad-vàmana eva prasiddham | tad evaü sàdhu vyàkhyàtam kàmàd dveùàt ity àdau tad-aghaü hitvà ity atra teùu madhye dveùa-bhayayor yad-agham ity àdi | [321] atha bahavas tad-gatiü gatà ity atra nidar÷ayam àha -- gopyaþ kàmàd bhayàt kaüso dveùàc caidyàdayo nçpàþ | sambandhàd vçùõayaþ snehàd yåyaü bhaktyà vayaü vibho || [BhP 7.10.30] gopya iti sàdhaka-carãõàü gopã-vi÷eùàõàü pårvàvasthàm evàvalambyocyate | vayam iti yathà ÷rã-nàradasya hi pryujyamàne mayi tàü ÷uddhàü bhàgavatãü tanum [BhP 1.6.28] ity-àdy-ukta-rãtyà pàrùada-dehatve siddhe tena svayaü vayam iti pårvàvasthàm avalambyocyate | tatraiva vaidhã bhaktiþ | adhunà labdha-ràgasya tasya na mayy ekànta-bhaktànàü guõa-doùodbhavà guõàþ [BhP 11.20.36] iti nyàyena vidhy-anadhãnà ràgàtmikaiva viràjata iti | ataeva tad-gatiü gatàþ iti teùàü phala-pràpter apy atãtatva-nirde÷aþ | atra tà gopya ivàdhunkya÷ ca tad-guõàdi-÷ravaõenaiva tad-bhàvà bhaveyuþ | yathoktam -- ÷ruta-màtro'pi yaþ strãõàü prasahyàkarùate manaþ | uru-gàyoru-gãto và pa÷yantãnàü ca kiü punaþ || [BhP 10.90.17] iti | athavà pàrùada-carasyàpi caidyasyàgantukopadravàbhàsa-nà÷a-dar÷anenaiva sàdhakatva-nirde÷aþ | sambandhàd yaþ sneho ràgas tasmàd vçùõayo yåyaü ca ity ekam | tasmàd vairànubandhena ity àdau kàmàt ity àdau coktasyaivàrthasyo-dàharaõa-vàkye'smin tad-aikàrtyàka÷yamatvàt | pa¤cànàm (page 171) iti vakùyamàõànurodhàt | ubhayatràpi sambandha- snehayor dvayor api vidyamànatvàc ca sambandha-grahaõaü ràgasyaiva vi÷eùatva-j¤àpanàrtham | gopãvad atràpi sàdhaka-carà vçùõi-vi÷eùàþ pàõóava-sambandhi-vi÷eùà÷ ca pårvàvasthàm avalambya sàdhakatvena nirdiùñàþ | ataþ sambandhaja-snehe'pi tad-abhiruci-màtraü j¤eyam | bhaktyà vihitayà | asyà eva pratilabdhatvena bhàva-màrgaü nirdeùñum upakràntatvàt | [322] yadi dveùeõàpi siddhis tarhi veõaþ kim iti narake pàtita ity à÷aïkyàha -- katamo'pi na venaþ syàt pa¤cànàü puruùaü prati [BhP 7.1.31] puruùaü bhagavantaü prati lakùyãkçtya pa¤cànàü vairànubandhàdãnàü madhye veõaþ katamo'pi na syàt | tasya taü prati pràsaïgika-nindà- màtràtmakaü vairaü na tu vairànubandhaþ | tatas tãvra-dhyànàbhàvàt pàpam eva tatra pratiphalitam iti bhàvaþ | tato'sura-tulya-svabhàvair api tasmin sva-mokùàrthaü vaira-bhàvànuùñhàna-sàhasaü na kartavyam ity abhipretam | ataeva ye vai bhagavatà proktàþ [BhP 11.2.32] ity àder apy ativyàptir vyàhanyate anabhipretatvenà-proktatvàt | [323] yasmàd evaü - tasmàt kenàpy upàyena manaþ kçùõe nive÷ayet || [BhP 7.1.31] iti | atràpi pårvavan nive÷ayed iti sammati-màtraü na vidhiþ | kenàpi teùv apy upàyeùu yuktatamenaikenety arthaþ | ajp uas t>adç