Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 4: Krsnasamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for ³ ³ WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes ³ ³ BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 195 ³ ³ long A ù 249 ³ ³ long i Å 197 ³ ³ long I ý 253 ³ ³ long u Æ 198 ³ ³ long U ô 244 ³ ³ vocalic r ­ 173 ³ ³ vocalic R ã 227 ³ ³ long vocalic r Ì 204 ³ ³ vocalic l Ê 202 ³ ³ long vocalic l Ë 203 ³ ³ velar n Ç 199 ³ ³ velar N § 167 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t  194 ³ ³ retroflex T è 232 ³ ³ retroflex d ¬ 172 ³ ³ retroflex D Ö 214 ³ ³ retroflex n ï 239 ³ ³ retroflex N × 215 ³ ³ palatal s Ó 211 ³ ³ palatal S Á 193 ³ ³ retroflex s « 171 ³ ³ retroflex S å 229 ³ ³ anusvara æ 230 ³ ³ capital anusvara õ 245 ³ ³ visarga ÷ 247 ³ ³ capital visarga ê 234 ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ÓrÅ-k­«ïa-sandarbha [There are several different editions of the K­«ïa-sandarbha. The Bengali edition appears to be earlier than the Vrindavan edition published by Haridas Shastri in 1983. The additions found in the V­ edition are probably authentic, as there is clear evidence Jiva Goswami made extensive corrections and emendations in some of his books after they were sent to Bengal with Srinivas Thakur in the 1570's.] tau santo«ayatà santau ÓrÅla-rÆpa-sanÃtanau | dÃk«iïÃtyena bhaÂÂena punar etad vivicyate ||o|| tasyÃdyaæ granthanÃlekhaæ krÃntam utkrÃnta-khaï¬itam | paryÃlocyÃtha paryÃyaæ k­tvà likhati jÅvaka÷ ||o|| [1] atha pÆrva-sandarbha-trayeïa yasya sarva-paratvaæ sÃdhitaæ tasya ÓrÅ- bhagavato nirdhÃraïÃya sandarbho'yam Ãrabhyate | tatra prathamasya dvitÅye vadanti [BhP 1.2.11] ity Ãdinà [V­. adds: nÃnÃvirbhÃvatvÃt tÃni vacanÃni tattva-nirdhÃraïÃrtham uddhriyante | end V­.] tad ekam eva tattvaæ brahmÃditayà Óabdyata ity uktam | tad eva brahmÃdi-trayaæ t­tÅyaæ vivicyate | brahma tv iha - yatreme sad-asad-rÆpe prati«iddhe sva-saævidà | avidyayÃtmani k­te iti tad brahma-darÓanam || [BhP 1.3.33] ity Ãdinà tatra viviktam api | ekÃkÃrÃvirbhÃvatayà saæÓayÃbhÃvÃn nopayuktam iti tad-vacanaæ nodÃharaïÅyam | ÓrÅ-bhagavat-paramÃtmanos tu udÃhriyate | tatra ÅÓvaro nÃma nirÃkÃro nÃstÅti pÆrvaæ nirïÅtaæ, paramÃtma-Óabdena ca sarvÃntaryÃmi-puru«a÷ pratipÃdita÷ te«v eva sandarbhe«u | tathà ca sati tasmiæs t­tÅyÃdhyÃyÃrabhya evam ÃbhÃsyam | nanu pÆrvaæ brahmÃditayà tridhaiva tattvam ekam uktam | tatra brahmaïa÷ kiæ lak«aïaæ bhagavat-paramÃtmanor và tatra viÓe«a÷ kaÓcid và kim astÅti ÓrÅmad-ÅÓvarÃkÃrÃdi«u bahu«u ca satsu ÓrÅ-bhagavan-nÃma katamÃkÃra÷ paramÃtmà và tayoÓ ca kiæ svarÆpÃdikam iti ÓrÅ-ÓaunakÃdi-praÓnam ÃÓaÇkya prathamaæ ÓrÅ-bhagavat-paramÃtmanau nirdhÃrayan ÓrÅ-sÆta uvÃca -- jag­he pauru«aæ rÆpaæ bhagavÃn mahad-Ãdibhi÷ | sambhÆtaæ «o¬aÓa-kalam Ãdau loka-sis­k«ayà || [BhP 1.3.1] [page 2] Ãdau jÅvÃvirbhÃva-mahad-Ãdi-s­«Âita÷ pÆrvaæ pauru«aæ rÆpaæ jag­he prakaÂitavÃn | kena hetunà ? loka-sis­k«ayà | lokÃnÃæ sama«Âi-vya«Âi- jÅvÃnÃæ tad-adhi«ÂhÃnÃnÃæ ca prÃdurbhÃvÃrtham ity artha÷ | tasmin hi tÃni lÅnÃny Ãsann iti | atas tat-prÃdurbhÃvas t­tÅye tad-dvÃraiva ukta÷ | bhagavÃn eka Ãsedam [BhP 3.5.23] ity-Ãdi-prakaraïe -- kÃla-v­ttyà tu mÃyÃyÃæ guïa-mayyÃm adhok«aja÷ | puru«eïÃtma-bhÆtena vÅryam Ãdhatta vÅryavÃn || [BhP 3.5.26] iti | tatra te«Ãæ sad-bhÃvaæ viv­ïoti mahad-Ãdibhi÷ sambhÆtaæ militam | antarbhÆta-mahad-Ãdi-tattvam ity artha÷ | so'nta÷-ÓarÅre'rpita-bhÆta-sÆk«mà [BhP 3.8.11] iti t­tÅyÃd eva | sam-pÆrvo bhavati÷ saÇgamÃrthe prasiddha eva, sambhÆyÃmbhodhim abhyeti mahÃn adyà nagÃpÃgeti [ÁiÓV 2.100] ity Ãdau | tad evaæ vi«ïos tu trÅïi rÆpÃïi ity Ãdau mahat-sra«Â­tvena prathamaæ puru«Ãkhyaæ rÆpaæ yac chrÆyate yac ca brahma-saæhitÃdau kÃraïÃrïava- ÓÃyi-saÇkar«aïatvena ÓrÆyate | tad eva jag­he iti pratipÃditam tasya jagat- s­«Ây-Ãdi-kart­tvena | tato'pi paratraiÓvarya-sambhÃvanÃrtham Ãha «o¬aÓa- kalaæ sampÆrïa-sarva-Óakti-yuktam ity artha÷ | pÆrïatvaæ cÃtrÃpek«ikaæ svarÆpa-Óakti-nidhir api svasÃnnidhyena mÃyÃ-v­ttibhir jagat-s­«Ây-Ãdi-kartà bhagavad-aæÓÅ svarÆpa-Óakty-eka-vilÃsavÃn ity abhihitam | [2] tad evaæ sÃmÃnyato bhagavat-paramÃtmÃnau nirÆpya paramÃtmÃnaæ tÃvad anekai÷ sthÃna-karma-svarÆpÃkÃra-viÓe«air nirdhÃrayati tribhi÷ - yasyÃmbhasi ÓayÃnasya yoga-nidrÃæ vitanvata÷ | nÃbhi-hradÃmbujÃd ÃsÅd brahmà viÓva-s­jÃæ pati÷ || [BhP 1.3.2] yasya pauru«a-rÆpasyÃmbhasi pralaya-kÃlÅna-garbhodake ÓayÃnasya sata÷ | [The V­. edition differs between Ãdau and ÓayÃnasya sata÷: ya÷ ÓrÅ-bhagavÃn pÆrïa-«a¬-aiÓvaryatvena pÆrvaæ nirdi«Âa÷ | sa eva pauru«aæ rÆpaæ puru«atvenÃmnyÃyate | yad rÆpaæ tad evÃdau sargÃrambhe jag­he | prÃk­ta- pralaye«v asmin lÅnaæ sat prakaÂatayà svÅk­tavÃn | kim artham ? tatrÃha - loka-sis­k«ayà | tasminn eva lÅnÃnÃæ lokÃnÃæ sama«Âi-vya«Âi-jÅvÃnÃæ sis­k«ayà prÃdurbhÃvanÃrtham ity artha÷ | kÅd­Óaæ sat ? tad-rÆpaæ lÅnam ÃsÅt tatrÃha - mahad-Ãdibhi÷ sambhÆtaæ militam antarbhÆta-mahad-Ãdi-tattvam ity artha÷ | sambhÆyÃmbhodhim abhyeti mahÃn adyà nagÃpÃgeti [ÁiÓV 2.100] iti sambhavatir milanÃrtha÷ | tatra hi mahad-ÃdÅni lÅnÃny Ãsann iti | tad evaæ vi«ïos tu trÅïi rÆpÃïi ity Ãdau mahat-sra«Â­tvena prathamaæ puru«Ãkhyaæ rÆpaæ yac chrÆyate yac ca brahma-saæhitÃdau kÃraïÃrïava- ÓÃyi-saÇkar«aïatvena ÓrÆyate | tad eva jag­he iti pratipÃditam | puna÷ kÅd­Óaæ tad rÆpam ? tatrÃha «o¬aÓa-kalaæ tat-s­«Ây-upayogi-pÆrïa-ÓaktÅty artha÷ | tad evaæ yas tad-rÆpaæ jag­he sa bhagavÃn | yat tu tena g­hÅtaæ tat tu sva-s­jyÃnÃm ÃÓrayatvÃt paramÃtmeti paryavasitam | tasya puru«a-rÆpasya visarga-nidÃnatvam api pratipÃdayitum Ãha sÃrdhena -- yasyÃmbhasi ÓayÃnasya yoga-nidrÃæ vitanvata÷ | nÃbhi-hradÃmbujÃd ÃsÅd brahmà viÓva-s­jÃæ pati÷ | yasyÃvayava-saæsthÃnai÷ kalpito loka-vistara÷ || [BhP 1.3.3] yasya pauru«a-rÆpasya dvitÅyena vyÆhena brahmÃï¬aæ praviÓya ambhasi garbhodake ÓayÃnasyety Ãdi yojyam | yasya ca tÃd­Óatvena tatra ÓayÃnasya avayava-saæsthÃnai÷ sÃk«Ãc-chrÅ-caraïÃdi-sanniveÓe lokasya vistÃro virì- ÃkÃra÷ prapa¤ca÷ kalpita÷ | yathà tad-avayava-sanniveÓÃs tathaiva pÃtÃlam etasya hi pÃda-mÆlam [BhP 2.1.26] ity Ãdinà navÅnopÃsakÃn prati mana÷- sthairyÃya prakhyÃpita÷ | na tu vastutas tad eva yasya rÆpam ity artha÷ | yad và candramà manaso jÃta÷ ity Ãrabhya padbhyÃæ bhÆmir diÓa÷ ÓrotrÃt tathà lokÃn akalpayat iti Órutes [ãk 10.90.13-14] tair hetu-bhÆtair loka-vistÃro racita ity artha÷ | [end V­. reading.] tathà ca bhÃrate mok«a-dharma-nÃrÃyaïÅye - asman mÆrtiÓ caturthÅ yà sÃs­jac che«am avyayam | sa hi saækar«aïa÷ prokta÷ pradyumnaæ so 'py ajÅjanat || pradyumnÃd aniruddho 'haæ sargo mama puna÷ puna÷ | aniruddhÃt tathà brahmà tatrÃdi kamalodbhava÷ || brahmaïa÷ sarvabhÆtÃni carÃïi sthÃvarÃïi ca || [Mbh 12.326.68-70] tatraiva vyÃsa÷ -- paramÃtmeti yaæ prÃhu÷ sÃækhyayogavido janÃ÷ | mahÃpuru«a saæj¤Ãæ sa labhate svena karmaïà || tasmÃt prasÆtam avyaktaæ pradhÃnaæ tad vidur budhÃ÷ | avyaktÃd vyaktam utpannaæ lokas­«Ây artham ÅÓvarÃt || aniruddho hi loke«u mahÃn Ãtmeti kathyate | yo 'sau vyaktatvam Ãpanno nirmame ca pitÃmaham || [Mbh 12.327.24-26] iti | [V­. adds here:] tad evaæ saÇkar«aïasya vaibhavam uktvÃniruddhasyÃpy Ãha aniruddho hÅti | loke«u pratyekaæ brahmÃï¬e«u mahÃn Ãtmà paramÃtmà | vyaktatvaæ prÃkaÂyaæ pradyumnÃd iti Óe«a÷ | sutena tv abheda-vivak«ayà pradyumna÷ p­thaÇ nokta÷ vi«ïos tu trÅïi rÆpÃïi itivat | seyaæ prakriyà dvitÅyasya sa«Âhe d­Óyate yathà sa e«a Ãdya÷ puru«a÷ [BhP 2.9.39] ity Ãdi- padye ÂÅkà - sa e«a Ãdyo bhagavÃn ya÷ puru«ÃvatÃra÷ san s­«Ây-Ãdikaæ karoti ity e«Ã | evam Ãdyo'vatÃra÷ puru«a÷ parasya [BhP 2.6.42] ity atra ÂÅkà parasya bhÆmna÷ puru«a÷ prak­ti-pravartako yasya sahasra-ÓÅr«Ã [ãk 10.90.1] ity Ãdy-ukto lÅlÃ-vigraha÷ sa Ãdyo'vatÃra÷ ity e«Ã | tathà t­tÅyasya viæÓe devena [BhP 3.20.12] ity Ãdikaæ so'nu ity antaæ sa-ÂÅkam eva prakaraïam atrÃnusandheyam | tasmÃd virÃÂtvena tad-rÆpaæ na vyÃkhyÃtam | tasmÃc ca vÃsudeva-sthÃnÅyo bhagavÃn puru«Ãd anya evety ÃyÃtam | atha yasya rÆpa-dvayasya sÃmÃnyata aikavidhyena svarÆpam Ãha tad vai bhagavato rÆpaæ viÓuddhaæ sattvam Ærjitam [BhP 1.3.3] iti | tat ÓrÅ-bhagavata÷ pauru«aæ rÆpaæ vai prasiddhau viÓuddho'rjita-sattvÃbhivyaktatvÃc chakti- svarÆpayor abhedÃc ca tad-rÆpam evety artha÷ | uktaæ ca dvitÅyaæ puru«a- vyÆham adhik­tya svarÆpatvaæ tad-rÆpasya - nÃta÷ paraæ parama yad bhavata÷ svarÆpam [BhP 3.9.3] ity atra | viÓuddhaæ jìyÃæÓenÃpi rahitam, svarÆpa- Óakti-v­ttitvÃt | Ærjitaæ sarvato balavat paramÃnanda-rÆpatvÃt - ko hy evÃnyÃt ka÷ prÃïyÃt yad e«a ÃkÃÓa Ãnando na syÃt [TaittU 2.7.1] iti Órute÷ | tasmÃc chÃk«Ãd bhagavad-rÆpe tu kaimutyam evÃyÃtam | tad evaæ puru«asya dvidhà sthÃna-karmaïÅ uktvà svarÆpavad ÃkÃraæ tv eka-prakÃram Ãha paÓyanty ado [See para. 4] [End of V­. addition.] tato'trÃvÃntara-bhede'py abheda-svÅkÃreïa dvi-vyÆhoktir ity eva viÓe«a iti vÃsudeva-sthÃnÅyo bhagavÃæs tasmÃd anya evety ÃyÃtam | evam ekÃdaÓe ca - - [page 4] bhÆtair yadà pa¤cabhir Ãtma-s­«Âai÷ puraæ virÃjaæ viracayya tasmin | svÃæÓena vi«Âa÷ puru«ÃbhidhÃnam avÃpa nÃrÃyaïa Ãdi-deva÷ || [BhP 11.4.3] ity atra tair eva vyÃkhyÃtam | Ãdau puru«ÃvatÃram Ãha - bhÆtair iti | yadà sva-s­«Âai÷ bhÆtai÷ virÃjaæ brahmÃï¬aæ puraæ nirmÃya tasmin lÅlayà pravi«Âa÷, na tu bhokt­tvena | prabhÆta-puïyasya jÅvasya tatra bhokt­tvÃd ity evam asyottaratra Óloka-dvaye'py evam evÃrtho d­Óyate | tathà dvitÅyasya «a«Âhe sa e«a Ãdya÷ puru«a÷ [BhP 2.6.39] ity Ãdi-padye ca ÂÅkà - sa e«a Ãdyo bhagavÃn ya÷ puru«ÃvatÃra÷ san s­«Ây-Ãdikaæ karoti ity e«Ã | evam Ãdyo'vatÃra÷ puru«a÷ parasya [BhP 2.6.42] ity asya ÂÅkà ca darÓitaiva | tathà t­tÅyasya viæÓe daivena [BhP 3.20.12] ity Ãdikaæ so'nu [BhP 3.20.17] ity antam sa-ÂÅkam eva prakaraïam atrÃnusandheyam | tasmÃd virÃÂtvena tad-rÆpaæ na vyÃkhyÃtam | atra mahat-sra«Â­-brahmÃï¬a-pravi«Âa-puru«ayor abhedenaivokti÷ | [3] atha taÂastha-svarÆpa-lak«aïÃbhyÃæ tad eva viÓina«Âi - yasyÃvayava-saæsthÃnai÷ kalpito loka-vistara÷ | tad vai bhagavato rÆpaæ viÓuddhaæ sattvam Ærjitam || [BhP 1.3.3] avayava-saæsthÃnai÷ sÃk«Ãc-chrÅ-caraïÃdi-sanniveÓair loka-vistaro virì- ÃkÃra÷ prapa¤ca÷ kalpita÷ | yathà tad-avayava-sanniveÓÃs tathaiva pÃtÃlam etasya hi pÃda-mÆlam [BhP 2.1.26] ity Ãdinà navÅnopÃsakÃn prati mana÷- sthairyÃya prakhyÃpita÷ | na tu vastutas tad eva tasyÃÇgam ity artha÷ | tac chrÅ-bhagavata÷ pauru«aæ rÆpaæ | vai prasiddhau | viÓuddhorjjita- sattvÃbhivyaktatvÃc chakti-svarÆpayor abhedÃc ca tad-rÆpam evety artha÷ | uktaæ ca svarÆpatvaæ tad-rÆpasya nÃta÷ paraæ parama yad bhavata÷ svarÆpam [BhP 3.9.3] ity atra | viÓuddhaæ jìyÃæÓenÃpi rahitaæ svarÆpa-Óakti-v­ttitvÃt | Ærjitaæ sarvato balavat paramÃnanda-rÆpatvÃt | ko hy evÃnyÃt ka÷ prÃïyÃt yad e«a ÃkÃÓa Ãnando na syÃd [TaittU 2.7.1] iti Órute÷ | [4] tad evaæ sthÃna-karma-svarÆpÃïy abhidhÃya ÃkÃram apy Ãha -- paÓyanty ado rÆpam adabhra-cak«u«Ã sahasra-pÃdoru-bhujÃnanÃdbhutam | sahasra-mÆrdha-ÓravaïÃk«i-nÃsikaæ sahasra-mauly-ambara-kuï¬alollasat || [BhP 1.3.4] (page 5) ada÷ pauru«a-rÆpam adabhra-cak«u«Ã bhakty-Ãkhyena | puru«a÷ sa para÷ pÃrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà [GÅtà 8.22] ity ukte÷ | asya sahasra- pÃdÃditvaæ ca vya¤jitaæ t­tÅyasyëÂame ÓrÅ-maitreyeïa - veïu- bhujÃÇghripÃÇghe÷ [BhP 3.8.24] iti, dor-daï¬a-sahasra-ÓÃkham [BhP 3.8.29] iti, kirÅÂa-sÃhasra-hiraïya-Ó­Çgam [BhP 3.8.30] iti ca | tathà navamasya caturdaÓe ÓrÅ-Óukena - sahasra-Óirasa÷ puæso nÃbhi-hrada-saroruhÃt | jÃtasyÃsÅt suto dhÃtur atri÷ pit­-samo guïai÷ || [BhP 9.14.2] iti | [5] tasya pÆrïatvam eva viv­ïoti - [B. reads here: tatra ÓrÅ-bhagavantaæ su«Âhu spa«ÂÅkartuæ garbhodaka- sthasya dvitÅyasya puru«asya vyÆhasya nÃnÃvatÃritvaæ viv­ïoti -- [end V­. reading.] etan nÃnÃvatÃrÃïÃæ nidhÃnaæ bÅjam avyayam | yasyÃæÓÃæÓena s­jyante deva-tiryaÇ-narÃdaya÷ || [BhP 1.3.5] etad iti brahmÃï¬astham | nidhÃnaæ sarovarÃïÃæ samudra iva sva-rÃÓmÅn sÆrya iva sadaivÃÓraya÷ | ataevÃvyayam anapak«ayam | bÅjam udgama- sthÃnam | na kevalam avatÃrÃïÃæ bÅjaæ jagato'pÅty Ãha yasyeti | [6] atha prÃcuryeïa tad-avatÃrÃn kathayaæs tad-aikya-vivak«ayà tad-aæÓÃæÓinor apy avirbhÃva-mÃtraæ gaïayati viæÓatyà - sa eva prathamaæ deva÷ kaumÃraæ sargam ÃÓrita÷ | cacÃra duÓcaraæ brahmà brahmacaryam akhaï¬itam || [BhP 1.3.6] yo'mbhasi ÓayÃno yaÓ ca sahasra-pÃdÃdi-rÆpa÷ sa eva puru«Ãkhyo deva÷ | ete cÃæÓa-kalÃ÷ puæsa÷ [BhP 1.3.28] ity upasaæhÃrasyÃpi saævÃdÃt | kaumÃraæ catu÷sana-rÆpam | brahmà brahmaïo bhÆtvà | [7] dvitÅyaæ tu bhavÃyÃsya rasÃtala-gatÃæ mahÅm | uddhari«yann upÃdatta yaj¤eÓa÷ saukaraæ vapu÷ || [BhP 1.3.7] asya viÓvasya udbhavÃya | [8] t­tÅyam ­«i-sargaæ vai devar«itvam upetya sa÷ | tantraæ sÃtvatam Ãca«Âa nai«karmyaæ karmaïÃæ yata÷ || [BhP 1.3.8] ­«i-sargam upetya tatrÃpi devar«itvaæ nÃradatvam upetya | sÃtvataæ vai«ïavam | tantraæ pa¤carÃtrÃgamam | karmaïà karmÃkÃreïÃpi satÃæ ÓrÅ- bhagavad-dharmÃïÃæ yatas tantrÃn nai«karmyaæ karma-bandha-mocakatvena karmabhyo nirgatatvaæ tebhyo bhinnatvaæ pratÅyate iti Óe«a÷ | [9] turye dharma-kalÃ-sarge nara-nÃrÃyaïÃv ­«Å | bhÆtvÃtmopaÓamopetam akarod duÓcaraæ tapa÷ || [BhP 1.3.9] spa«Âam | [10] pa¤cama÷ kapilo nÃma siddheÓa÷ kÃla-viplutam | provÃcÃsuraye sÃÇkhyaæ tattva-grÃma-vinirïayam || [BhP 1.3.10] Ãsuri-nÃmne viprÃya | [11] «a«Âham atrer apatyatvaæ v­ta÷ prÃpto 'nasÆyayà | ÃnvÅk«ikÅm alarkÃya prahlÃdÃdibhya ÆcivÃn || [BhP 1.3.11] atriïà tat-sad­Óa-putrotpatti-mÃtraæ prakaÂaæ yÃcitam iti caturthÃdy- abhiprÃya÷ | etad-vÃkyenÃnasÆyayà tu kadÃcit sÃk«Ãd eva ÓrÅmad- ÅÓvarasyaiva putra-bhÃvo v­to'stÅti labhyate | uktaæ ca brahmÃï¬a-purÃïe pativratopÃkhyÃne - anasÆyÃbravÅn natvà devÃn brahmeÓa-keÓavÃn | (page 6) yÆyaæ yadi prasannà me varÃrhà yadi vÃpy aham | prasÃdÃbhimukho bhÆtvà mama putratvam e«yatha || iti | ÃnvÅk«ikÅm Ãtma-vidyÃm | ÓrÅ-vi«ïor evÃvatÃro'yam | [12] tata÷ saptama ÃkÆtyÃæ rucer yaj¤o 'bhyajÃyata | sa yÃmÃdyai÷ sura-gaïair apÃt svÃyambhuvÃntaram || [BhP 1.3.12] sa yaj¤as tadà svayam indro'bhÆd ity artha÷ | [13] a«Âame merudevyÃæ tu nÃbher jÃta urukrama÷ | darÓayan vartma dhÅrÃïÃæ sarvÃÓrama-namask­tam || [BhP 1.3.13] urukrama ­«abho jÃta÷ | [14] ­«ibhir yÃcito bheje navamaæ pÃrthivaæ vapu÷ | dugdhemÃm o«adhÅr viprÃs tenÃyaæ sa uÓattama÷ || [BhP 1.3.14] pÃrthivaæ rÃja-dehaæ p­thu-rÆpam | uÓattama÷ kamanÅyatama÷ || [15] rÆpaæ sa jag­he mÃtsyaæ cÃk«u«odadhi-samplave | nÃvy Ãropya mahÅ-mayyÃm apÃd vaivasvataæ manum || [BhP 1.3.15] cÃk«u«a-manvantare ya udadhi-samplavas tasmin | vaivasvatam iti bhÃvinÅ saæj¤Ã satyavratasya | pratimanvantarÃvasÃne'pi pralaya÷ ÓrÆyate | ÓrÅ-vi«ïu- dharmottare prathama-kÃï¬e - manvantare parik«Åïe kÅd­ÓÅ dvija jÃyate [1.75.1] iti ÓrÅ-vajra-praÓnasya manvantare parik«Åïe ity Ãdi mÃrkaï¬eya- dattottare - Ærmi-mÃlÅ mahÃ-vega÷ sarvam Ãv­tya ti«Âhati | bhÆrlokam ÃÓritaæ sarvaæ tadà naÓyati yÃdava || na vinaÓyanti rÃjendra viÓrutÃ÷ kula-parvatÃ÷ | naur bhÆtvà tu mahÃ-devÅ ity Ãdi ca | [1.75.5-6, 9] evam eva manvantare«u saæhÃra ity Ãdi prakaraïaæ ÓrÅ-hari-vaæÓe tadÅya- ÂÅkÃsu ca spa«Âam eva | ataÓ cÃk«u«e vaivasvatam ity upalak«aïam | [16] surÃsurÃïÃm udadhiæ mathnatÃæ mandarÃcalam | dadhre kamaÂha-rÆpeïa p­«Âha ekÃdaÓe vibhu÷ || [BhP 1.3.16] spa«Âam | [17] dhÃnvantaraæ dvÃdaÓamaæ trayodaÓamam eva ca | apÃyayat surÃn anyÃn mohinyà mohayan striyà || [BhP 1.3.17] bibhrad ity uttareïÃnvaya÷ | dvÃdaÓamaæ dhÃnvantaraæ rÆpaæ bibhrat | trayodaÓaæ mohinÅ-rÆpaæ bibhrat | surÃn apÃyayat sudhÃm iti Óe«a÷ | kena rÆpeïa ? mohinyà striyà tad-rÆpeïety artha÷ | kiæ kurvan ? anyÃn surÃn mohayan, dhanvantari-rÆpeïa sudhÃæ copaharann iti Óe«a÷ | ajitasyÃvatÃrà ete traya÷ | [18] caturdaÓaæ nÃrasiæhaæ bibhrad daityendram Ærjitam | dadÃra karajair ÆrÃv erakÃæ kaÂa-k­d yathà || [BhP 1.3.18] nÃrasiæhaæ rÆpaæ bibhrat | [19] pa¤cadaÓaæ vÃmanakaæ k­tvÃgÃd adhvaraæ bale÷ | pada-trayaæ yÃcamÃna÷ pratyÃditsus tri-pi«Âapam || [BhP 1.3.19] k­tvà prakaÂayya | [20] avatÃre «o¬aÓame paÓyan brahma-druho n­pÃn | tri÷-sapta-k­tva÷ kupito ni÷-k«atrÃm akaron mahÅm || [BhP 1.3.20] avatÃre ÓrÅ-paraÓurÃmÃbhidhe | spa«Âam | [21] tata÷ saptadaÓe jÃta÷ satyavatyÃæ parÃÓarÃt | cakre veda-taro÷ ÓÃkhà d­«Âvà puæso 'lpa-medhasa÷ || [BhP 1.3.21] [22] nara-devatvam Ãpanna÷ sura-kÃrya-cikÅr«ayà | samudra-nigrahÃdÅni cakre vÅryÃïy ata÷ param || [BhP 1.3.22] naradevatvaæ ÓrÅ-rÃghava-rÆpeïa | ata÷ param a«ÂÃdaÓe | ayaæ sÃk«Ãt puru«a eva | skÃnde ÓrÅ-rÃma-gÅtÃyÃæ viÓva-rÆpaæ darÓayatas tasya brahma- vi«ïu-rudra-k­ta-stute÷ ÓravaïÃt | (page 7) [23] ekonaviæÓe viæÓatime v­«ïi«u prÃpya janmanÅ | rÃma-k­«ïÃv iti bhuvo bhagavÃn aharad bharam || [BhP 1.3.23] bhagavÃn iti sÃk«Ãd bhagavata evÃvirbhÃvo'yaæ na tu puru«a- saæj¤asyÃniruddhasyeti viÓe«a-pratipatty-artham | tatra tasya sÃk«Ãd-rÆpatvÃt ÓrÅ-k­«ïa-rÆpeïa nijÃæÓa-rÆpatvÃd rÃma-rÆpeïÃpi bhÃrahÃritvaæ bhagavata evety ubhayatrÃpi bhagavÃn aharad bharam iti Óli«Âam eva | ato rÃmasyÃpy aniruddhÃvatÃratvaæ svayaæ pratyÃkhyÃtam | ÓrÅ-k­«ïasya vÃsudevatvÃc chrÅ-rÃmasya ca saÇkar«aïatvÃd yuktam eva ca tad iti | [24] tata÷ kalau samprav­tte sammohÃya sura-dvi«Ãm | buddho nÃmnäjana-suta÷ kÅkaÂe«u bhavi«yati || [BhP 1.3.24] kÅkaÂe«u gayÃ-pradeÓe«u | [25] athÃsau yuga-sandhyÃyÃæ dasyu-prÃye«u rÃjasu | janità vi«ïu-yaÓaso nÃmnà kalkir jagat-pati÷ || [BhP 1.3.25] yuga-sandhyÃyÃæ kaler ante | [26] atha ÓrÅ-hayagrÅva-hari-haæsa-p­Ónigarbha-vibhu-satyasena-vaikuïÂhÃjita- sÃrvabhauma-viÓvaksena-dharmasetu-sudhÃma-yogeÓvara-b­hadbhÃnv- ÃdÅnÃæ ÓuklÃdÅnÃæ cÃnuktÃnÃæ saÇgrahÃrtham Ãha - avatÃrà hy asaÇkhyeyà hare÷ sattva-nidher dvijÃ÷ | yathÃvidÃsina÷ kulyÃ÷ sarasa÷ syu÷ sahasraÓa÷ || [BhP 1.3.26] asaÇkhyeyatve hetu÷ sattva-nidhe÷ sattvasya tat-prÃdurbhÃva-Óakte÷ sevadhi- rÆpasya | tatraiva d­«ÂÃnta÷ yatheti | avidÃsina upak«aya-ÓÆnyÃt sarasa÷ sakÃÓÃt | [V­. adds: kulyÃs tat-svabhÃva-k­tà nirjharà avidÃsinya÷ sahasraÓa÷ sambhavantÅti | V­. addition ends.] atra ye'æÓÃvatÃrÃs te«u cai«a viÓe«o j¤eya÷ | ÓrÅ-kumÃra-nÃradÃdi«v ÃdhikÃrike«u j¤Ãna-bhakti- ÓaktyÃæÓÃveÓa÷ | ÓrÅ-p­thv-Ãdi«u kriyÃ-Óakty-aæÓÃveÓa÷ | kvacit svayam ÃveÓas te«Ãæ bhagavÃn evÃham iti vacanÃt | atha ÓrÅ-matsya-devÃdi«u sÃk«Ãd-aæÓatvam eva | tatra cÃæÓatvaæ nÃma sÃk«Ãd-bhagavattve'py avyabhicÃri-tÃd­Óa-tad-icchÃ-vaÓÃt sarvadaika-deÓatayaivÃbhivyakta-Óakty- Ãdikatvam iti j¤eyam | tahtaivodÃhari«yate rÃmÃdi-mÆrti«u kalÃ-niyamena ti«Âhan [BrahmaS 5.50] iti | [27] atha vibhÆtÅr Ãha - ­«ayo manavo devà manu-putrà mahaujasa÷ | kalÃ÷ sarve harer eva saprajÃpataya÷ sm­tÃ÷ || [BhP 1.3.27] kalà vibhÆtaya÷ | alpa-Óakte÷ prakÃÓÃd vibhÆtitvaæ mahÃ-Óaktes tv ÃveÓatvam iti bheda÷ | [28] tad evaæ paramÃtmÃnaæ sÃÇgam eva nirdhÃryaæ proktÃnuvÃda-pÆrvakaæ ÓrÅ- bhagavantam apy ÃkÃreïa nirdhÃrayati - ete cÃæÓa-kalÃ÷ puæsa÷ k­«ïas tu bhagavÃn svayam | iti [BhP 1.3.28] (page 8) ete pÆrvoktÃ÷ | ca-ÓabdÃd anuktÃÓ ca prathamam uddi«Âasya puæsa÷ puru«asyÃæÓa-kalÃ÷ | kecid aæÓÃ÷ svayam evÃæÓÃ÷ sÃk«Ãd- aæÓatvenÃæÓÃæÓatvena ca dvividhÃ÷ | kecid aæÓÃvi«ÂatvÃd aæÓÃ÷, kecit tu kalÃ-vibhÆtaya÷ | iha yo viæÓatitamÃvatÃratvena kathita÷ sa k­«ïas tu bhagavÃn | puru«asyÃpy avatÃrÅ yo bhagavÃn sa e«a evety artha÷ | atra anuvÃdam anuktvaiva na vidheyam udÅrayed iti vacanÃt k­«ïasyaiva bhagavattva-lak«aïa-dharmitve siddhe mÆlÃvatÃritvam eva sidhyati na tu tata÷ prÃdurbhÆtatvam | etad eva vyanakti svayam iti | tatra ca svayam eva bhagavÃn, na tu bhagavata÷ prÃdurbhÆtatayà na tu và bhagavattvÃdhyÃsenety artha÷ | na cÃvatÃra-prakaraïe'pi paÂhita iti saæÓaya÷ | paurvÃparye pÆrva- daurbalyaæ prak­tivad iti nyÃyÃt | yathÃgni«Âome yady udgÃtà vicchidyÃd adak«iïena yajeta yadi pratihartà sarvasva-dak«iïeneti Órute÷ | tayoÓ ca kadÃcid dvayor api vicchede prÃpte viruddhayo÷ prÃyaÓcittayo÷ samuccayÃsambhave ca param eva prÃyaÓcittaæ siddhÃntitaæ tadvad ihÃpi iti | athavà k­«ïas tv iti Órutyà prakaraïasya bÃdhÃt | yathà ÓaÇkara-ÓÃrÅrike bhëye Óruty-Ãdi-balÅyastvÃc ca na bÃdha÷ [Vs 3.3.50] iti sÆtre, te haite vidyÃcita eva iti Órutir manaÓ cid-ÃdÅnÃm agnÅnÃæ prakaraïa-prÃptaæ kriyÃnupraveÓa-prakaraïe'py anyatra kvacid api bhagavac-chabdam ak­tvà tatraiva bhagavÃn aharad bharam [BhP 1.3.23] ity anena k­tavÃn | tataÓ cÃsyÃvatÃre«u gaïanÃt tu svayaæ bhagavÃn apy asau svarÆpa-stha eva nija-parijana-v­ndÃnÃm Ãnanda-viÓe«a-camatkÃrÃya kim api mÃdhuryaæ nija- janmÃdi-lÅlayà pu«ïan kadÃcit sakala-loka-d­Óyo bhavatÅty apek«ayaivety ÃyÃtam | yathoktaæ brahma-saæhitÃyÃm - rÃmÃdi-mÆrti«u kalÃ-niyamena ti«Âhan nÃnÃvatÃram akarod bhuvane«u kintu | k­«ïa÷ svayaæ samabhavat parama÷ pumÃn yo govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || [BS 5.39] avatÃrÃÓ ca prÃk­ta-vaibhave'vataraïam iti | ÓrÅ-k­«ïa-sÃhacaryeïa ÓrÅ- rÃmasyÃpi puru«ÃæÓatvÃtyayo j¤eya÷ | atra tu-Óabdo'æÓa-kalÃbhya÷ puæsaÓ ca sakÃÓÃd bhagavato vailak«aïyaæ bodhayati | yad vÃnena tu-Óabdena sÃvadhÃraïà Órutir iyaæ pratÅyate | tata÷ sÃvadhÃraïà Órutir balavatÅti nyÃyena Órutyaiva Órutam apy anye«Ãæ mahÃ-nÃrÃyaïÃdÅnÃæ svayaæ bhagavattvaæ guïÅbhÆtam Ãpadyate | evaæ puæsa iti bhagavÃn iti ca prathamam upakramoddi«Âasya Óabda-dvayasya tat-sahodareïa tenaiva Óabdena ca pratinirdeÓÃt tÃv eva khalv etÃv iti smÃrayati | uddeÓa-pratinirdeÓayo÷ pratÅti-(page 9)-sthagitatÃ-nirasanÃya vidvadbhir eka eva Óabda÷ prayujyate tat-sama-varïo và | yathà jyoti«ÂomÃdhikaraïe vasante vasante ca jyoti«Ã yajeta ity atra jyoti÷-Óabdo jyoti«Âhoma-vi«ayo bhavatÅti | atra tattva-vÃda-guravas tu ca-Óabda-sthÃne sva-Óabdaæ paÂhitvaivam Ãcak«ate - ete proktà avatÃrÃ÷ | mÆla-rÆpÅ svayam eva | kiæ-svarÆpà ? svÃæÓa-kalà na tu jÅvavad bhinnÃæÓÃ÷ | yathà vÃrÃhe - svÃæÓaÓ cÃtha vibhinnÃæÓa iti dvedhÃæÓa i«yate | aæÓino yat tu sÃmarthyaæ yat svarÆpaæ yathà sthiti÷ || tad eva nÃïumÃtro'pi bheda÷ svÃæÓÃæÓino÷ kvacit | vibhinnÃæÓo'lpa-Óakti÷ syÃt ki¤cit sÃmarthya-mÃtra-yuk || iti | atrocyate - aæÓÃnÃm aæÓi-sÃmarthyÃdikaæ tad-aikyenaiva mantavyam | tatra yathÃvidÃsina ity Ãdau tasyÃk«ayatvena tÃsÃm ak«ayatvaæ yathà tadvat aæÓÃæÓitvÃnupapatter eva | tathà ca ÓrÅ-vÃsudevÃniruddhayo÷ sarvathà sÃmye prasakte kadÃcid aniruddhenÃpi ÓrÅ-vÃsudevasyÃvirbhÃvanà prasajyate | tac ca Óruti-viparÅtam ity asad eva | tasmÃd asty evÃvatÃry- avatÃrayos tÃratamyam | ataeva t­tÅyëÂame - ÃsÅnam urvyÃæ bhagavantam Ãdyaæ saÇkar«aïaæ devam akuïÂha-sattvam | vivitsavas tattvam ata÷ parasya kumÃra-mukhyà munayo 'nvap­cchan || svam eva dhi«ïyaæ bahu mÃnayantaæ | yad vÃsudevÃbhidham Ãmananti | [BhP 3.8.3-4] ity Ãdau vÃsudevasya saÇkar«aïÃd api paratvaæ ÓrÆyate | yat tu te«Ãæ tathà vyÃkhyÃnam atra k­«ïas tv ity anarthakaæ syÃt | bhagavÃn svayam ity anenaivÃbhipreta-siddhe÷ | kiæ ca tai÷ svayam eva prakÃÓÃdivan naiva para÷ [Vs 2.3.45] iti sÆtre sphuÂam aæÓÃæÓi-bhedo darÓita÷ | aæÓatve'pi na matsyÃdi- rÆpÅ para evaævidho jÅva-sad­Óa÷ | yathà tejo'æÓasyaiva sÆryasya khadyotasya ca naika-prakÃratety Ãdinà | tasmÃt sthite bhede sÃdhv eva vyÃkhyÃtaæ k­«ïas tu bhagavÃn svayam iti | indrÃrÅti padyÃrdhaæ tatra nÃnveti | tu-Óabdena vÃkyasya bhedanÃt | tac ca tÃvataivÃkÃÇk«Ã-paripÆrte÷ | eka-vÃkyatve tu ca-Óabda evÃkari«yat | tataÓ cendrÃrÅty atrÃrthÃt ta eva pÆrvoktà eva m­¬ayantÅty ÃyÃti | || 1.3 || ÓrÅ-sÆta÷ || 2-28 || [29] tad evaæ ÓrÅ-k­«ïo bhagavÃn puru«as tu sarvÃntaryÃmitvÃt paramÃtmeti nirdhÃritam | tatrÃÓaÇkyate - nanv idam ekam aæÓitva-pratipÃdakaæ vÃkyam aæÓatva-pratipÃdaka-bahu-vÃkya-virodhe guïa-vÃda÷ syÃt | atrocyate tÃni kiæ ÓrÅ-bhÃgavatÅyÃni parakÅyÃïi và | Ãdye janma-guhyÃdhyÃyo hy ayaæ sarva- bhagavad-avatÃra-vÃkyÃnÃæ sÆtraæ sÆcakatvÃt prÃthamika-pÃÂhÃt tair uttaratra tasyaiva vivaraïÃc ca | tatra caite cÃæÓa-kalÃ÷ puæsa iti paribhëeti | avatÃra-vÃkye«u anyÃn puru«ÃæÓatvena jÃnÅyÃt | k­«ïas tu svayaæ bhagavattveneti pratij¤ÃkÃreïa granthÃrtha-nirïÃyakatvÃt | tad uktaæ - aniyame niyama-kÃriïÅ paribhëà iti | atha paribhëà ca sak­d eva paÂhyate ÓÃstre na tv abhyÃsena | [V­. adds: yathà prati«edhe paraæ kÃryam iti |] tataÓ ca vÃkyÃnÃæ koÂir apy ekenaivÃmunà ÓÃsanÅyà bhaved iti nÃsya guïavÃdatvaæ pratyutaitad viruddhÃyamÃnÃnÃm etad anuguïÃrtham eva vaidu«Å | na ca paribhëikatvÃt tac-chÃstra eva sa vyavahÃro j¤eya÷ | na sarvatreti gauïatvam ÃÓaÇkyam | paramÃrtha-vastu-paratvÃc chrÅ-bhÃgavatasya (page 10) tatrÃpy ÃrthikatvÃc ca tasyÃ÷ paribhëÃyÃ÷ | kiæ ca - pratij¤Ã-vÃkya-mÃtrasya ca d­Óyate paratrÃpi nÃnÃ- vÃkyÃntaropamardakatvam | yathÃkÃÓasyÃnutpatti-Óruti÷ prÃïÃnÃæ ca tac- chruti÷ sva-virodhinÅ nÃnyà ÓrutiÓ ca Ãtmani vij¤Ãte sarvam idaæ vij¤Ãtaæ bhavati [BAU 4.5.6] idaæ sarvaæ yad ayam Ãtmà [BAU 2.4.6] ity Ãdinopamardyate | ataeva svÃmi-prabh­tibhir apy etad eva vÃkyaæ tat-tad- virodha-nirÃsÃya bhÆyo bhÆya eva darÓitam | tad evaæ ÓrÅ-bhÃgavata-mate siddhe ca tasya vÃkyasya balavattamatve ÓrÅ- bhÃgavatasya sarva-ÓÃstropamardakatvena prathame sandarbhe pratipannatvÃt asminn eva pratipatsyamÃnatvÃc ca parakÅyÃïÃm apy etad Ãnuguïyam eva vidvaj-jana-d­«Âam | yathà rÃj¤a÷ ÓÃsanaæ tathaiva hi tad-anucarÃïÃm apÅti | tatra ÓrÅ-bhÃgavatÅyÃni vÃkyÃni tad-anugatÃrthatayà darÓyante | tatrÃæÓenÃvatÅrïasya [BhP 10.1.2] ity aæÓena baladevena saha ity artha÷ | kalÃbhyÃæ nitarÃæ hare÷ [BhP 10.20.48] iti hare÷ kalà p­thvÅ, ÃbhyÃæ rÃma- k­«ïÃbhyÃm iti | di«ÂyÃmba te kuk«i-gata÷ para÷ pumÃn aæÓena sÃk«Ãd bhagavÃn bhavÃya na÷ || [BhP 10.2.41] ity atra yo matsyÃdi-rÆpeïÃæÓenaiva pÆrvaæ no'smÃkaæ bhavÃyÃbhÆt he amba sa tu sÃk«Ãt svayam eva tava kuk«i-gato'stÅti | tato jagan-maÇgalam acyutÃæÓam [BhP 10.2.18] iti tu saptamy-anya-padÃrtho bahuvrÅhi÷ | tasminn aæÓiny avatarati te«Ãm aæÓÃnÃm apy atra praveÓasya vyÃkhyÃsyamÃnatvÃt | pÆrïatvenaiva tatra sarvÃtmakam Ãtma-bhÆtam ity uktam | tathà ca nÃtividvaj-jana-vÃkye - etau bhagavata÷ sÃk«Ãd dharer nÃrÃyaïasya hi | avatÅrïÃv ihÃæÓena vasudevasya veÓmani || [BhP 10.43.23] ity atrÃpi sarasvatÅ-preritatayà aæÓena sarvÃæÓena sahaivety artha÷ | evam eva -- tÃv imau vai bhagavato harer aæÓÃv ihÃgatau | bhÃra-vyayÃya ca bhuva÷ k­«ïau yadu-kurÆdvahau || [BhP 4.1.59] ity atra ÃgatÃv iti kartari ni«Âhà | k­«ïÃv iti karmaïi dvitÅyà | tataÓ ca bhagavato nÃnÃvatÃra-bÅjasya hare÷ puru«asya tÃv imau nara- nÃrÃyaïÃkhyau aæÓau kart­-bhÆtau k­«ïau k­«ïÃrjunau karma-bhÆtÃv Ãgatavantau tayo÷ pravi«ÂavantÃv ity artha÷ | kÅd­Óau k­«ïau ? bhuvo bhÃra-vyayÃya | ca-kÃrÃd bhakta-sukhada-nÃnÃ-lÅlÃntarÃya ca | yadu- kurÆdvahau yadu-kuru-vaæÓayor avatÅrïÃv ity artha÷ | arjune tu narÃveÓa÷ k­«ïo nÃrÃyaïa÷ svayam ity Ãgama-vÃkyaæ ÓrÅmad-arjune nara- praveÓÃpek«ayà | yas tu svayam ananya-siddho nÃrÃyaïo nÃrÃyaïas tvaæ na hi sarva-dehinÃm [BhP 10.14.14] ity Ãdinà darÓita÷ | sa puna÷ k­«ïa ity arthÃntarÃpek«ayà mantavyam | yayor eva samaæ vÅparyam [BhP 10.60.15] ity Ãdi nyÃyÃt | tathà vi«ïu-dharme -- yas tvÃæ vetti sa mÃæ vetti yas tvÃm anu sa mÃm anu | abhedenÃtmano vedmi tvÃm ahaæ pÃï¬u-nandana || iti | taæ prati ÓrÅ-bhagavad-vÃkyÃc cÃrjunasyÃpi ÓrÅ-k­«ïa-sakhatvena nÃrÃyaïa- sakhÃn narÃt pÆrïatvÃt tatra praveÓa÷ samucita eva | kutracic cÃæÓÃdi-Óabda- prayoga÷ - nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ [GÅtà 7.15] iti ÓrÅ- gÅtopani«ad-diÓà pÆrïasyÃpi sÃdhÃraïa-jane khaï¬ÃæÓa-prakÃÓÃt (Page 11) tat-pratÅtÃv evÃæÓa ivÃæÓa iti j¤eyam | nÃrÃyaïa-samo guïai÷ [BhP 10.8.19] ity atrÃpi nÃrÃyaïa÷ paravyomÃdhipa eva guïai÷ samo yasyety eva gargÃbhiprÃya÷ | tad evaæ mahÃ-kÃla-purÃkhyÃne'pi pratij¤Ã-vÃkyam idam adhikuryÃt | kiæ ca ÓÃstraæ hi ÓÃsanÃtmakam | ÓÃsanaæ copadeÓa÷ | sa ca dvidhà sÃk«Ãd arthÃntara-dvÃrà ca | sÃk«Ãd-upadeÓas tu Órutir iti paribhëyate | sÃk«Ãttvaæ cÃtra nirapek«atvam ucyate | tad uktaæ nirapek«a- ravà Órutir iti | tathà ca sati Óruti-liÇga-vÃkya-prakaraïa-sthÃna- samÃkhyÃnÃæ samavÃye pÃradaurbalyam artha-viprakar«Ãt [JaiminÅ-sÆtra 3.3.14] ity uktÃnusÃreïa caramasya pÆrvÃpek«ayà dÆra-pratÅty-arthatve k­«ïas tu bhagavÃn svayam iti ÓrÅ-Óaunakaæ prati ÓrÅ-sÆtasya sÃk«Ãd- upadeÓena itihÃsa-dvÃropadeÓo bÃdhyate | na ca me kalÃvatÅrïau [BhP 10.89.58] iti ca mahÃkÃla-purÃdhipa eva ÓrÅ-k­«ïaæ sÃk«Ãd evopadi«ÂavÃn iti vÃcyam | ÓrÅ-k­«ïasya sÃrvaj¤yÃvyabhicÃreïa vakt­-Órot­-bhÃva-pÆrvaka- saÇgamÃprastÃvena dvijÃtmajà me yuvayor did­k«uïà [BhP 10.89.58] iti kÃryÃntara-tÃtparya-darÓanena ca | tasyaitan mahÃ-purÃïasya ca tattvopade«Â­-sÆtÃdivat tad-upadeÓe tÃtparyÃbhÃvÃd vak«yamÃïÃrthÃntara eva naikaÂyena pada-sambandhÃc ca | kiæ ca bhavatu và tu«yatu nyÃyena ÓrÅ-k­«ïasya tam apek«yÃpÆrïatvam, tathÃpi sarve«Ãm apy avatÃrÃïÃæ nityam eva svasthatvena darÓayi«yamÃïatvÃt ke«Ãæcin mate tu svayaæ puru«atve'pi svatantra- sthititvÃt | yuvÃæ nara-nÃrÃyaïÃv ­«Å [BhP 10.89.59] iti, tvarayetÃm anti me [BhP 10.89.59] iti ca tat-tad-arthatve virudhyeta | astu tÃvad asmÃkam anyà vÃrtÃ, na ca kutrÃpi mahÃkÃlo'yam aæÓena tat-tad-rÆpeïÃvatÅrïa ity upakhyÃyate và | tataÓ cÃprasiddha-kalpanà prasajjate | tatraiva ca tvarayetam anti me iti yuvÃæ nara-nÃrÃyaïÃv ­«Å dharmam ÃcaratÃm ity ÃdeÓa-dvayasya pÃrasparika-virodha÷ sphuÂa eva | kiæ ca, yadi tasya tÃv aæÓÃv abhavi«yatÃæ tarhi kara-tala-maïivat sadà sarvam eva paÓyann asau tÃv api dÆrato'pi paÓyann evÃbhavi«yat | tac ca yuvayor did­k«uïeti tad-vÃkyena vyabhicÃritam | yadi svayam eva ÓrÅ-k­«ïas tat-tad- rÆpÃv ÃtmÃnau darÓayati tadaiva tena tau d­ÓyeyÃtÃm ity ÃnÅtaæ ca | tathà ca sati, tayor d­ÓyatvÃbhÃvÃd aæÓatvaæ nopapadyate | tasmÃd apy adhika- Óaktitvena pratyuta pÆrïatvam evopapadyate | evam api yat tv arjunasya taj-jyoti÷-pratìitÃk«atvaæ tad-darÓana-jÃta- sÃdhvasatvaæ ca jÃtaæ tatra svayam eva bhagavatà tat-tal-lÅlÃ-rasaupayika- mÃtra-Óakte÷ prakÃÓanÃd anyasyÃ÷ sthitÃyà api kuïÂhanÃn na viruddham | d­Óyate ca svasyÃpi kvacid yuddhe prÃk­tÃd api parÃbhavÃdikam | yathÃtraiva tÃvat svayam eva vaikuïÂhÃd ÃgatÃnÃm apy aÓvÃnÃæ prÃk­ta-tamasà bhra«Âa-gatitvam | tad evam eva ÓrÅ-k­«ïasya tasmin bhakti-bhara- darÓanenÃpy anyathà na mantavyam | ÓrÅ-rudrÃdau ÓrÅ-nÃradÃdau ca tathà darÓanÃt | evam atra paratra và tadÅya-lÅlÃyÃæ tu pÆrva-pak«o nÃsti tasya svarÃcaraïatvÃt | atas tadÅya-tÃtparya-(page 12)-ÓabdotthÃv arthÃv evam eva d­Óyete | tat-tÃtparyottho yathÃsau ÓrÅ-k­«ïa÷ svayaæ bhagavÃn api yathà govardhana-makha-lÅlÃyÃæ ÓrÅ-gopa-gaïa-vismÃpana-kautukÃya käcin nijÃæ divya-mÆrtiæ pradarÓayan tai÷ samam ÃtmanaivÃtmÃnaæ namaÓcakre | tathaivÃrjuna-vismÃpana-kautukÃya mahÃkÃla-rÆpeïaivÃtmanà dvija-bÃlakÃn hÃrayitvà pathi ca taæ taæ camatkÃram anubhÃvya mahÃkÃla-pure ca tÃæ kÃm api nijÃæ mahÃkÃlÃkhyaæ divya-mÆrtiæ darÓayitvà tena samaæ tad-rÆpam ÃtmÃnaæ namaÓcakre | tad-rÆpeïaiva sÃrjunam ÃtmÃnaæ tathà babhëe ca | tad uktaæ - tasmai namo vraja-janai÷ saha-cakre'tmanÃtmanai [BhP 10.24.36] itivat | atrÃpi babandha ÃtmÃnam anantam acyuta÷ [BhP 10.89.31] iti | ataeva harivaæÓe tat-samÅpa-jyotir uddiÓya cÃrjunaæ prati ÓrÅ-k­«ïenoktaæ mat- tejas tat sanÃtanam [HV 2.114.9] iti | atha Óabdottho'py artho yathà tatra ÓrÅ-mahÃkÃlam uddiÓya puru«ottamottamam [BhP 10.89.54] iti viÓe«aïasyÃrtha÷ | puru«o jÅvas tasmÃd uttamas tad-antaryÃmÅ tasmÃd uttamaæ bhagavat-prabhÃva-rÆpa- mahÃkÃla-Óakti-mayaæ tam iti | atha ÓrÅ-mahÃkÃla-vÃkyasya - dvijÃtmajà me yuvayor did­k«uïà mayopanÅtà bhuvi dharma-guptaye | kalÃvatÅrïÃv avaner bharÃsurÃn hatveha bhÆyas tvarayetam anti me || [BhP 10.89.59] ity asya yuvayor yuvÃæ did­k«uïà mayà dvija-putrà me mama bhuvi dhÃmni upanÅtà ÃnÅtà ity ekaæ vÃkyam | vÃkyÃntaram Ãha he dharma-guptaye kalÃvatÅrïau kalà aæÓÃs tad-yuktÃv avatÅrïau madhyama-pada-lopÅ samÃsa÷ | kalÃyÃm aæÓa-lak«aïe mÃyika-prapa¤ce'vatÅrïau và pÃdo'sya viÓvà bhÆtÃni [Rv 10.90.3] iti Órute÷ | bhÆya÷ punar api avaiÓi«ÂÃn avaner bharÃsurÃn hatvà me mama anti samÅpÃya samÅpam Ãgamayituæ yuvÃæ tvarayetaæ tvaratam | atra prasthÃpya tÃn mocayatam ity artha÷ | tad-dhatÃnÃæ mukti-prasiddhe÷ | mahÃkÃla-jyotir eva muktÃ÷ praviÓantÅti brahma- tejomayaæ divyaæ mahad yad d­«ÂavÃn asi [HV 2.114.9] iti ÓrÅ-harivaæÓokteÓ ca | tvarayetam iti prÃrthanÃyÃæ hetu-ïij-antasya liÇi rÆpaæ antÅty-avyayÃc caturthyÃæ luk, caturthÅ ca edhobhyo vrajatÅtivat kriyÃrthopapasya ca karmaïi sthÃnina÷ [PÃï 2.3.14] iti smaraïÃt | kaÂaæ k­tvà prasthÃpayatÅtivad ubhayor ekenaiva karmaïÃnvaya÷ | tasmÃd eka evÃrtha÷ spa«Âam aka«Âo bhavati | arthÃntare tu sambhavaty eka-padatve pada-ccheda÷ ka«ÂÃya kalpyate | tathà -- pÆrïa-kÃmÃv api yuvÃæ nara-nÃrÃyaïÃv ­«Å | dharmam ÃcaratÃæ sthityai ­«abhau loka-saÇgraham || [BhP 10.89.60] ity asya na kevalam etad-rÆpeïaiva yuvÃæ loka-hitÃya prav­ttau | api vaibhavÃntareïÃpÅti stauti pÆrïeti | svayaæ bhagavattvena tat-sakhatvena ca ­«abhau sarvÃvatÃrÃvatÃri-Óre«ÂhÃv api (page 13) pÆrïa-kÃmÃv api sthityai loka-rak«aïÃya loka-saÇgrahaæ loke«u tat-tad-dharma-pracÃra-hetukaæ dharmam ÃcaratÃæ kurvatÃæ madhye yuvÃæ nara-nÃrÃyaïÃv ­«Å ity anayor alpÃæÓatvena vibhÆtivan nirdeÓa÷ | uktaæ caikÃdaÓe ÓrÅ-bhagavatà vibhÆti- kathana eva nÃrÃyaïo munÅnÃæ ca [BhP 11.16.25] iti | dhÃrmika-maulitvÃd dvija-putrÃrtham avaÓyam e«yatha ity ata eva mayà tathà vyavasitam iti bhÃva÷ | tathà ca harivaæÓe ÓrÅ-k­«ïa-vÃkyam -- mad-darÓanÃrthaæ te bÃlà h­tÃs tena mahÃtmanà | viprÃrtham e«yate k­«ïo nÃgacched anyathà tv iha || [HV 2.114.8] atrÃcaratam ity arthe ÃcaratÃm iti prasiddham ity ataÓ ca tathà na vyÃkhyÃtam | tasmÃn mahÃkÃlato'pi ÓrÅ-k­«ïasyaivÃdhikyaæ siddham | tad etan mahimÃnurÆpam evoktaæ - niÓÃmya vai«ïavaæ dhÃma pÃrtha÷ parama-vismita÷ | yat ki¤cit pauru«aæ puæsÃæ mene k­«ïÃnukampitam || [BhP 10.89.63] atra mahÃkÃlÃnubhÃvitam iti tu noktam | evam eva sa cetik«aïo bhagavÃn ÓrÅ-k­«ïa eveti darÓayitum ÃkhyÃnÃntaram Ãha ekadà [BhP 10.89.21] iti | ÓrÅ-svÃmi-likhitaitat-prakaraïa-cÆrïikÃpi susaÇgatà bhavati | atha parakÅyÃïy api viruddhÃyamÃnÃni vÃkyÃni tad-anugatÃrthatayà d­Óyante | tatra ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe ujjahÃrÃtmana÷ keÓau sita-k­«ïau mahÃ- mune [ViP 5.1.59] iti | mahÃbhÃrate [1.189.31-32] - sa cÃpi keÓau harir udbabarha Óuklam ekam aparaæ cÃpi k­«ïam | tau cÃpi keÓau viÓatÃæ yadÆnÃæ kule striyo rohiïÅæ devakÅæ ca | tayor eko balabhadro babhÆva yo'sau Óvetas tasya devasya keÓa÷ | k­«ïo dvitÅya÷ keÓava÷ sambabhÆva keÓo yo'sau varïata÷ k­«ïa ukta÷ || iti ||[*ENDNOTE #1] atra tÃtparyaæ svÃmibhir itthaæ viv­taæ -- bhÆme÷ suretara-varÆtha [BhP 2.7.26] ity Ãdi-padye | sita-k­«ïa-keÓa ity atra sita-k­«ïa-keÓatvaæ Óobhaiva na tu vaya÷-pariïÃma-k­tam avikÃritvÃt | yac ca ujjahÃrÃtmana÷ keÓÃv ity Ãdi tat tu na keÓa-mÃtrÃvatÃrÃbhiprÃyaæ kintu bhÆ-bhÃrÃvatÃraïa-rÆpaæ kÃryaæ kiyad etad Ãtma-keÓau eva tat kartuæ ÓaktÃv iti dyotanÃrthaæ rÃma-k­«ïayor varïa-sÆcanÃrthaæ ca keÓoddharaïam iti gamyate | k­«ïas tu bhagavÃn svayam ity etad virodhanÃc ceti | idam apy atra tÃtparyaæ sambhavati | nanu devÃ÷ kimarthaæ mÃm evÃtÃrayituæ bhavadbhir Ãg­hyate aniruddhÃkhya-puru«a-prakÃÓa-viÓe«asya k«Åroda-ÓvetadvÅpa-dhÃmno mama yau keÓÃv iva sva-sva-ÓirodhÃrya-bhÆtau tÃv eva ÓrÅ-vÃsudeva- saÇkar«aïau svayam evÃvatari«yata÷ | tataÓ ca bhÆ-bhÃra-haraïaæ tÃbhyÃm Å«atkaram eveti | atha ujjahÃrÃtmana÷ keÓÃv ity asyaiva Óabdo'rtho'pi muktÃphala-ÂÅkÃyÃæ keÓau sukha-svÃminau sito rÃma÷ Ãtmana÷ sakÃÓÃd ujjahÃra uddh­tavÃn | harivaæÓe hi kasyÃæcid giri-guhÃyÃæ bhagavÃn sva-mÆrtiæ nik«ipya garu¬aæ ca tatrÃvasthÃpya svayam atrÃgata ity uktam | tad uktam sa devÃn abhyanuj¤Ãya [HV 1.55.50] ity Ãdi | yais tu yathÃ-Órutam evedaæ vyÃkhyÃtaæ te na samyak parÃm­«Âavanta÷ yata÷ suramÃtrasyÃpi nijraratva-prasiddhi÷ | akÃla-kalite bhagavati jarÃnudayena keÓa-ÓauklyÃnupapatti÷ | na cÃsya keÓasya naisargika-sita-k­«ïateti pramÃïam asti | ataeva n­siæha-purÃïe k­«ïÃvatÃra-prasaÇge Óakti-Óabda eva prayujyate na tu keÓa-Óabda÷ | tathà hi - vasudevÃc ca devakyÃm avatÅrya yado÷ kule | sita-k­«ïe ca mac-chaktÅ kaæsÃdyÃn ghÃtayi«yata÷ || (N­siæhaP 53.30-31) ity Ãdinà | astu tarhi aæÓopalak«aka÷ keÓa-Óabda÷ | (page 14) na, avipluta- sarva-Óaktitvena sÃk«Ãd-Ãdi-puru«atvena niÓcettuæ ÓakyatvÃt | k­«ïa- vi«ïv-Ãdi-ÓabdÃnÃm aviÓe«ata÷ paryÃya-pratÅteÓ ca | naivam avatÃrÃntarasya kasya vÃnyasya janma-dinaæ jayantyÃkhyayÃtiprasiddham | ataevoktaæ bhÃrate (1.1.193?)[*ENDNOTE #2] - bhagavÃn vÃsudevaÓ ca kÅrtyate'tra sanÃtana÷ | ÓÃÓvataæ brahma paramaæ yogi-dhyeyaæ nira¤janam || iti | tasyÃkÃla-kalitatvaæ yo'yaæ kÃlas tasya te'vyakta-bandho ce«ÂÃm Ãhu÷ [BhP 10.3.26] ity Ãdau ÓrÅ-devakÅ-devÅ-vÃkye, natÃ÷ sma te nÃtha sadÃÇghri-paÇkajaæ viri¤ci-vairi¤cya-surendra-vanditam | parÃyaïaæ k«emam ihecchatÃæ paraæ na yatra kÃla÷ prabhavet para÷ prabhu÷ || [BhP 1.11.6] ity Ãdau ÓrÅ-dvÃrakÃ-vÃsi-vÃkye ca prasiddham | ato yat prabhÃsa-khaï¬e keÓasya bÃlatvam eva tat sitimna÷ kÃla-k­ta-palita- lak«aïatvam eva ca darÓitam, tasya ÓarÅriïÃæ Óukla-vairÃgya-pratipÃdana- prakaraïa-patitatvena sura-mÃtra-nirjaratÃ-prasiddhatvena cÃmukhyÃrthatvÃn na svÃrtha-prÃmÃïyam | brahmà yena ity Ãrabhya, vi«ïur yena daÓÃvatÃra-grahaïe k«ipto mahÃ-saÇkaÂe | rudro yena kapÃla-pÃïir abhito bhik«ÃÂanaæ kÃritam || [GarP 1.113.15] ity Ãdau tasmai nama÷ karmaïe iti garu¬a-vacanÃt | kintu tat-pratipÃdanÃya Óabda-sÃmyena chaloktir eveyam | yathà - aho kanaka-daurÃtmyaæ nirvaktuæ kena yujyate | nÃma-sÃmyÃd asau yasya dhÆstaro'pi mada-prada÷ || iti | Óiva-ÓÃstrÅyatvÃc ca nÃtra vai«ïava-siddhÃnta-viruddhasya tasyopayoga÷ | yata uktaæ skÃnda eva «aïmukhaæ prati ÓrÅ-Óivena - Óiva-ÓÃstre'pi tad grÃhyaæ bhagavac-chÃstra-yogi yat iti | anya-tÃtparyakatvena svatas tatrÃprÃmÃïyÃd yuktaæ caitat yathà paÇkena paÇkÃmbha [BhP 1.8.52] ity Ãdivat | pÃdmottara-khaï¬e ca Óiva-pratipÃdakÃnÃæ purÃïÃnÃm api tÃmasatvam eva darÓitam | mÃtsye'pi tÃmasa-kalpa-kathÃmayatvam iti yuktaæ ca tasya v­ddha- sÆtasya ÓrÅ-bhÃgavatam apaÂhitavata÷ ÓrÅ-baladevÃvaj¤Ãtu÷ ÓrÅ-bhagavat- tattvÃsamyak-j¤Ãna-jaæ vacanaæ evaæ vadanti rÃjar«e ­«aya÷ kecanÃnvitÃ÷ [BhP 10.77.30] itivat | etÃd­Óa ÓrÅ-bhÃgavata-vÃkyena sva-viruddha- purÃïÃntara-vacana-bÃdhanaæ ca | yatheha karmajito loka÷ k«Åyata [ChÃU 8.1.6] ity Ãdi vÃkyena upÃma somam am­tà abhÆma [Rk 8.48.3] ity Ãdi-vacana- bÃdhanavaj j¤eyam | atrÃpi yat sva-vaco viruddheta nÆnaæ te na smaranty amum [BhP 10.77.30] iti yukti-sad-bhÃvao d­Óyate | tatraivÃtmana÷ sandighdatvam eva tena sÆtena vya¤jitam | acintyà khalu ye bhÃvà na tÃæs tarkeïa yojayed ity Ãdinà | kiæ ca tatraivottara-granthe kalaÇkÃpatti-kÃraïa-kathane ÓrÅ-k­«ïÃvatÃra- prasaÇge svayaæ vi«ïur evety uktatvÃt svenaiva virodhaÓ ca | tasmÃn na keÓÃvatÃratve'pi tÃtparyaæ keÓa-Óabdasya bÃlatva-vÃcanaæ ca | chalato bhagavat-tattvÃj¤Ãnato veti | ato vai«ïavÃdi-padyÃnÃæ Óabdottam artham evaæ paÓyÃma÷ - aæÓavo ye prakÃÓante mama te keÓa-saæj¤itÃ÷ | sarvaj¤Ã÷ keÓavaæ tasmÃn mÃm Ãhur muni-sattama || [MBh 12.328.43] iti sahasra-nÃma-bhëyotthÃpita-bhÃrata-vacanÃt keÓa-ÓabdenÃæÓur ucyate | tatra ca sarvatra keÓetara-ÓabdÃprayogÃt nÃnÃvarïÃæÓÆnÃæ ÓrÅ-nÃrada- (page 15)-d­«Âatayà mok«a-dharma-prasiddheÓ ca | tathà cÃæÓutve labdhe tau cÃæÓÆ vÃsudeva-saÇkar«aïÃvatÃra-sÆcakatayà nirdi«ÂÃv iti tayor eva syÃtÃm iti gamyate | tadÅyayor api tayor aniruddhe'bhivyaktiÓ ca yujyata eva | avatÃritojo'ntarbhÆtatvÃd avatÃrasya | evam eva sattvaæ rajas tama [BhP 1.2.23] ity Ãdi-prathama-skandha-padya-prÃptam aniruddhÃkhya-puru«ÃvatÃratvaæ bhavÃnÅ-nÃthair [BhP 5.17.16] ity-Ãdi-pa¤cama-skandha-gadya-prÃptaæ saÇkar«aïÃvatÃratvaæ ca bhavasya saægacchate | tataÓ cojjahÃrety asyÃyam artha÷ - Ãtmana÷ sakÃÓÃt ÓrÅ-vÃsudeva-saÇkar«aïÃæÓa-bhÆtau keÓÃv aæÓÆ ujjahÃra uddh­tavÃn prakaÂÅk­tya darÓitavÃn ity artha÷ | atrÃyaæ sumerur ity ekadeÓa-darÓanenaivÃkhaï¬a-meru-nirdeÓavat tad-darÓanenÃpi pÆrïasyaivÃvirbhÃva-nirdeÓo j¤eya÷ | atha ca sÃpi keÓÃv ity Ãdika-vyÃkhyà | udvadarhe yogabalenÃtmana÷ sakÃÓÃd vicchidya darÓayÃmÃsa | sa cÃpÅti ca-Óabda÷ pÆrvam uktaæ deva-kart­kaæ nivedana-rÆpam arthaæ samuccinoti | api-Óabdas tad-udbarhaïe ÓrÅ-bhagavat- saÇkar«aïau svayam hetu-kart­tvaæ sÆcayati | tau cÃpÅti ca-Óabdo'nukta- samuccayÃrthatvena bhagavat-saÇkar«aïau svayam ÃviviÓatu÷ | paÓcÃt tau ca tat-tÃdÃtmyenÃviviÓatur iti bodhayati | api-Óabdo yatrÃnusyÆtÃv amÆ so'pi tad-aæÓà apÅti gamayati | tayor eko balabhadro babhÆvety-Ãdikaæ tu naro nÃrÃyaïo bhavet | harir eva bhaven nara ity Ãdivat tad-aikyÃvÃpty-apek«ayà | keÓava÷ ÓrÅ-mathurÃyÃæ keÓava-sthÃnÃkhya-mahÃyoga-pÅÂhÃdhipatvena prasiddha÷ | sa eva k­«ïa iti | ata evodÃhari«yate bhÆme÷ suretara [BhP 2.7.26] ity Ãdi | ÓrÅ-n­siæha-purÃïe sitÃsite ca mac-chaktÅ iti tac-chakti- dvÃraiva ÓrÅ-k­«ïena tÃdghÃtanÃpek«ayà | arjune tu narÃveÓa÷ k­«ïo nÃrÃyaïa÷ svayam ity Ãgama-vÃkyaæ tu ÓrÅmad-arjune nara- praveÓÃpek«ayà | yas tu svayam anyathà siddho nÃrÃyaïa÷ nÃrÃyaïas tvaæ na hi sarve-dehinÃm ity Ãdau darÓita÷ | sa puna÷ k­«ïa ity arthÃntar- apek«ayà ca mantavyam | ataeva puru«a-nÃrÃyaïasya tathÃgamana- pratipÃdaka-ÓrÅ-hari-vaæÓa-vÃkyam api tat-teja÷-samÃkar«aïa- vivak«ayaivoktam | sarve«Ãæ praveÓaÓ ca tasmin sa-yuktikam evodÃraïÅya÷ | ata÷ pÃdmottara-khaï¬e n­siæha-rÃma-k­«ïe«u «Ã¬guïyaæ paripÆraïam ity ÃvatÃrÃntara-sÃdhÃraïyam api na mantavyam | kintv avatÃrÃïÃæ prasaÇge te«u Óre«Âhe vividi«ite sÃmÃnyatas tÃvat sarva-Óre«ÂhÃs traya uktÃs te«v apy uttarottaratrÃdhikya-kramÃbhiprÃyeïa ÓrÅ-k­«ïa-Órai«Âhyaæ vivak«itam | ataeva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe maitreyeïa hiraïyakaÓiputvÃdi«u tayor amukti- mukti-kÃraïe p­«Âe ÓrÅ-parÃÓaro'pi (page 16) ÓrÅ- k­«ïasyaivÃtyudbhaÂaiÓvaryam Ãha | kiæ ca ÓrÅ-k­«ïam aprÃpyÃny atra tv asurÃïÃæ muktir na sambhavati | eva-kÃra-dvayena svayam eva ÓrÅ-gÅtÃsu tathà sÆcanÃt - tÃn ahaæ dvi«ata÷ krÆrÃn saæsÃre«u narÃdhamÃn | k«ipÃmy ajasram aÓubhÃn ÃsurÅ«v eva yoni«u || ÃsurÅæ yonim Ãpannà mƬhà janmani janmani | mÃm aprÃpyaiva kaunteya tato yÃnty adhamÃæ gatim || [GÅtà 16.19-20] iti | kutracid bhagavad-dve«iïÃæ tat-smaraïÃdi-prabhÃvena ÓrÆyatÃæ và mukti÷ | sarve«Ãm api tad-dve«iïÃæ tu mukti-pradatvam anyatrÃvatÃre'vatÃriïi và na kvacit ÓrÆyate | tasmÃt te«Ãm api mukti-dÃt­tvÃya ÓrÅ-k­«ïa evaiÓvaryÃdhikyaæ yuktam eva varïÃyÃmÃsa ÓrÅ-parÃÓara÷ | ataeva pÆrvam aiÓvarya-sÃk«ÃtkÃrasya mukti-hetutvam uktvà puna÷ pÆtanÃdi-mok«aæ vicintya kÃlanemy-ÃdÅnÃæ ca tad-abhÃvam ÃÓaÇkya tad apy asahamÃnas tasya tu ÓrÅ-k­«ïÃkhyasya bhagavata÷ paramÃdbhuta-svabhÃva evÃyam ity uvÃca sarvÃntima-gadyena -- ayaæ hi bhagavÃn kÅrtita÷ saæsm­taÓ ca dve«ÃnubandhenÃpy akhila-surÃsurÃdi-durlabhaæ phalaæ prayacchati kim uta samyak bhaktimatÃm [ViP 4.15.17] ity anena | ata÷ ÓrÅ-bhÃgavata-mate tayor janma-traya-niyamaÓ ca ÓrÅ-k­«ïÃd eva mok«a÷ sambhaved ity apek«ayaiveti j¤eyam | ataeva ÓrÅ-nÃradenÃpi tam uddiÓyaivoktam vaireïa yaæ n­pataya÷ [BhP 11.5.48] ity Ãdi | sarve«Ãæ muktidatvaæ ca tasya k­«ïasya nija-prabhÃvÃtiÓayena yathà katha¤cit smart­- cittÃkar«aïÃtiÓaya-svabhÃvÃt | anyatra tu tathà svabhÃvo nÃstÅti nÃsti muktidatvam | ataeva veïasyÃpi vi«ïu-dve«iïas tadvad ÃveÓÃbhÃvÃt mukty- abhÃva iti | ataevoktaæ - tasmÃt kenÃpy upÃyena mana÷ k­«ïe niveÓayet [BhP 7.1.31] iti | tasmÃd asty eva sarvato'py ÃÓcaryatamà Óakti÷ ÓrÅ-k­«ïasya iti siddham | tad evaæ virodha-parihÃreïa viruddhÃrthÃnÃm apy arthÃnukÆlyena ÓrÅ-k­«ïasya svayaæ bhagavattvam eva d­¬hÅk­tam | tatra ca vedÃnta-sÆtrÃdÃv apy ekasya mahÃ-vÃkyasya nÃnÃ-vÃkya-virodha-parihÃreïaiva sthÃpanÅyà darÓanÃn nÃpy atraived­Óam ity aÓraddheyam | vÃkyÃnÃæ durbala-balitvam eva vicÃraïÅyam, na tu bahv-alpatà | d­Óyate ca loke ekenÃpi yuddhe sahasra- parÃjaya iti | evaæ ca bahuv-virodha-parihÃreïaiva svasmin ÓrÅ-k­«ïÃkhye para-brahmaïi sarva-vedÃbhidheyatvam Ãha -- kiæ vidhatte kim Ãca«Âe kim anÆdya vikalpayet | ity asyà h­dayaæ loke nÃnyo mad veda kaÓcana || mÃæ vidhatte 'bhidhatte mÃæ vikalpyÃpohyate tv aham | etÃvÃn sarva-vedÃrtha÷ Óabda ÃsthÃya mÃæ bhidÃm || [BhP 11.21.42-43] iti | vikalpya vividhaæ kalpayitvà apohyate, tat-tan-ni«edhena siddhÃntyate yat tad ahaæ ÓrÅ-k­«ïa-lak«aïaæ vastv iti || || 11.12 || ÓrÅ-bhagavÃn || 29 || [30] tad evaæ k­«ïas tu bhagavÃn svayam ity etat pratij¤Ã-vÃkyÃya mahÃvÅra- rÃjÃyevÃtmanaiva nirjityÃtma-sÃtk­ta-virodhi-ÓatÃrthÃyÃpi ÓobhÃ-viÓe«eïa prek«ÃvatÃm ÃnandanÃrthaæ caturaÇginÅæ senÃm ivÃnyÃm api vacana- ÓreïÅm upaharÃmi | tatra tasya lÅlÃvatÃra-kart­tvam Ãha - matsyÃÓva-kacchapa-n­siæha-varÃha-haæsa- rÃjanya-vipra-vibudhe«u k­tÃvatÃra÷ tvaæ pÃsi ity-Ãdi [10.2.40] | spa«Âam || || 10.2 || devÃ÷ ÓrÅ-bhagavantam || 30 || (page 17) [31] tathÃ, sure«v ­«i«v ÅÓa tathaiva [BhP 10.14.2] ityÃdi | spa«Âam || || 10.14 || brahmà tam || 31 || [32] tathÃ, bahÆni santi nÃmÃni rÆpÃïi ca sutasya te [BhP 10.8.15] ity Ãdi | spa«Âam || || 10.8 || garga÷ ÓrÅ-vrajeÓvaram || 32 || [33] evaæ, yasyÃvatÃrà j¤Ãyante ÓarÅre«v aÓarÅriïa÷ [BhP 10.10.34] ity Ãdi | ÓarÅre«v aÓarÅriïa ity api j¤Ãne hetu-garbha-viÓe«aïam | ÓarÅri«u madhye'py avatÅrïasya yata÷ sata÷ svayam aÓarÅriïa÷ | nÃta÷ paraæ parama yad bhavata÷ svarÆpam [BhP 3.9.3] ity Ãdi dvitÅya- sandarbhodÃharaïa-praghaÂÂaka-d­«Âyà jÅvavad deha-dehi- pÃrthakyÃbhÃvena mukhyamatvÃrthÃbhÃvÃt | || 10.10 || yamalÃrjunau ÓrÅ-bhagavantam || 33 || [34] aparaæ ca - yat-pÃda-paÇkaja-raja÷ Óirasà bibharti ÓrÅr abja-ja÷ sa-giriÓa÷ saha loka-pÃlai÷ lÅlÃ-tanu÷ sva-k­ta-setu-parÅpsayà ya÷ kÃle 'dadhat sa bhagavÃn mama kena tu«yet || [BhP 10.58.37] || spa«Âam || 10.58 || nagnajic chrÅ-bhagavantam || 34 || [35] paraæ ca - namas tasmai bhagavate k­«ïÃyÃkuïÂha-medhase | yo dhatte sarva-bhÆtÃnÃm abhavÃyoÓatÅ÷ kalÃ÷ || [BhP 10.87.46] ÂÅkà ca - nama iti ÓrÅ-k­«ïÃvatÃratayà nÃrÃyaïaæ stauti | ete cÃæÓa-kalÃ÷ puæsa÷ k­«ïas tu bhagavÃn svayam ity ukter ity e«Ã | ataeva tac- chravaïÃnantaraæ tasmà eva namaskÃrÃt Óruti-stutÃv api ÓrÅ-k­«ïa eva stutya ity ÃyÃtam | tathaiva Órutibhir api nibh­ta-marun-mano'k«a [BhP 10.87.23] ity-Ãdi-padye nijÃri-mok«a-pradatvÃdy-asÃdhÃraïa-liÇgena sa eva vya¤jita÷ | spa«Âam | || 10.87 || ÓrÅ-nÃrada÷ || 35 || [36] tathà guïÃvatÃra-kart­tvam Ãha - ity uddhavenÃty-anurakta-cetasà p­«Âo jagat-krŬanaka÷ sva-Óaktibhi÷ | g­hÅta-mÆrti-traya ÅÓvareÓvaro jagÃda sa-prema-manohara-smita÷ || [BhP 11.29.7] spa«Âam | atra ajÃnatÃæ tvat-padavÅm [BhP 10.14.29] ity udÃh­taæ vacanam apy anusandheyam || || 11.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 36 || [37] atha puru«ÃvatÃra-kart­tvam Ãha - iti matir upakalpità vit­«ïà bhagavati sÃtvata-puÇgave vibhÆmni | sva-sukham upagate kvacid vihartuæ prak­tim upeyu«i yad-bhava-pravÃha÷ || [BhP 1.9.32] ÂÅkà ca - parama-phala-rÆpÃæ ÓrÅ-k­«ïa-ratiæ prÃrthayituæ prathamaæ sva- k­tam arpayati itÅti | vigato bhÆmà yasmÃt tasmin | yam apek«yÃnyasya mahattvaæ nÃstÅty artha÷ | tad eva pÃramaiÓvaryam Ãha sva-sukhaæ svarÆpa- bhÆtaæ paramÃnandam upagate prÃptavaty eva | kvacit kadÃcid vihartuæ krŬituæ prak­tim upeyu«i svÅk­tavati, na tu svarÆpa-tirodhÃnena jÅvavat pÃratantryam ity artha÷ | vihartum ity uktaæ prapa¤cayati yad yato bhava- pravÃha÷ s­«Âi-paramparà bhavati ity e«Ã || [B reads here: evam eva taæ pratyuktaæ devair apy ekÃdaÓe -- tattva÷ pumÃn samadhigamya yayÃsya vÅryaæ dhatte mahÃntam iva garbham amogha-vÅrya÷ [BhP 11.6.16] iti | ÂÅkà ca - tattva÷ puru«o vÅryaæ Óaktiæ samadhigamya prÃpya yayà mÃyayà saha mahÃntaæ dhatte | kam iva ? asya viÓvasya garbham iva ity e«Ã ||[B ends.] || 1.9 || bhÅ«ma÷ ÓrÅ-bhagavantam || 37 || [38] (page 18) ataeva bhava-bhayam apahartuæ [BhP 11.29.49] ity Ãdau tasyÃdi-puru«atvaæ Óre«Âhatvam apy Ãha - puru«am ­«abham Ãdyaæ k­«ïa-saæj¤aæ nato'smi iti | k­«ïeti saæj¤Ãæ yasyeti mÆrty-antaraæ ni«idhyate | tan-mÆrter namaskriyamÃïatvena ca nitya-siddhatvaæ darÓyate | atraiva ÂÅkÃk­dbhir api - taæ vande paramÃnandaæ nanda-nandana-rÆpiïam ity uktam || || 11.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 38 || [39] tad evaæ jag­he ity Ãdi-prakaraïe yat svayam utpek«itaæ tac-chrÅ-svÃmi- sammatyà d­¬hÅk­tam | punar api tat-sammatir abhyasyate yathà - ÓrutvÃjitaæ jarÃsandhaæ n­pater dhyÃyato hari÷ | ÃhopÃyaæ tam evÃdya uddhavo yam uvÃca ha || [BhP 10.72.15] ÂÅkà ca - Ãdyo hari÷ ÓrÅ-k­«ïa ity e«Ã || || 10.72 || ÓrÅ-Óuka÷ || 39 || [40] kiæ ca - athÃham aæÓa-bhÃgena devakyÃ÷ putratÃæ Óubhe | prÃpsyÃmi [BhP 10.2.9] ity Ãdi | aæÓa-bhÃgenety atra pÆrïocitam evÃrthaæ bahudhà yojayadbhir madhye aæÓena uru«a-rÆpeïa mÃyayà bhÃgo bhajanam Åk«aïaæ yasya teneti ca vyÃcak«Ãïair ante sarvathà paripÆrïa-rÆpeïeti vivak«itam | k­«ïas tu bhagavÃn svayam ity uktatvÃt | ity evaæ hi tair vyÃkhyÃtam | || 10.2 || ÓrÅ-bhagavÃn yogamÃyÃm || 40|| [41] evam -- yasyÃæÓÃæÓÃæÓa-bhÃgena viÓvotpatti-layodayÃ÷ | bhavanti kila viÓvÃtmaæs taæ tvÃdyÃhaæ gatiæ gatà || [BhP 10.85.31] ÂÅkà ca - yasyÃæÓa÷ puru«as tasyÃæÓo mÃyà tasyà aæÓà guïÃs te«Ãæ bhÃgena paramÃïu-mÃtra-leÓena viÓvotpatty-Ãdayo bhavanti | taæ tvà tvÃæ gatiæ Óaraïaæ gatÃsmi ity e«Ã || || 10.85 || ÓrÅ-devakÅ bhagavantam || 41 || [42] yathà ca -- nÃrÃyaïas tvaæ na hi sarva-dehinÃm ity Ãdau nÃrÃyaïo'Çgaæ nara-bhÆ-jalÃyanÃt iti | [BhP 10.14.14] ÂÅkà ca - narÃd udbhÆtà ye'rthÃ÷ tathà narÃj jÃtaæ yaj jalaæ tad-ayanÃd yo nÃrÃyaïa÷ prasiddha÷ so'pi tavÃÇgaæ mÆrtir ity e«Ã | atra sa tavÃÇgaæ tvaæ punar aÇgÅty asau tu viÓado'rtha÷ | na tu stuti-mÃtram idam | d­«ÂvÃghÃsura-mok«aïaæ prabhavata÷ prÃpta÷ paraæ vismayam [BhP 10.13.15] ity ukta-rÅtyà kvacid apy avatÃry-avatÃrÃntare«u tÃd­ÓasyÃpi mok«am ad­«Âa-gocaraæ d­«Âvà vismayaæ prÃptavÃn brahmà | dra«Âuæ ma¤jum ahitvam anya api tad-vatsÃn ito vatsapÃn nÅtvÃnyatra kurudvahÃntar adhÃd ity ukta-rÅtyà tasyÃparam api mÃhÃtmyaæ did­k«us tathà mÃhÃtmyaæ dadarÓeti prakaraïa-sÃrasyenÃpi labdham | na cÃpara-mÃhÃtmya-darÓanaæ sambhÃvanÃ-mÃtram | tÃvat sarve vatsa-pÃlÃ÷ paÓyato ¤jasya tat-k«aïÃt | vyad­Óyanta ghana-ÓyÃmÃ÷ pÅta-kauÓeya-vÃsasa÷ || [BhP 10.13.46] ity Ãdinà Óaktibhir ajÃdyÃbhir aiÓvaryair aïimÃdyaiÓ caturviæÓati-saÇkhya- tattvair mahad-Ãdibhi÷ tat-saha-kÃribhi÷ kÃla-svabhÃvÃdyais tat-sambhÆtair brahmÃï¬ai÷ tad-antarbhÆta-sra«Â­bhir brahmÃdibhir jÅvaiÓ ca stamba- paryanta÷ p­thak p­thag upÃsitÃs tÃd­Óa-brahmÃï¬eÓvara-koÂaya÷ ÓrÅ- k­«ïenaiva tat-tad-aæÓÃæÓenÃvirbhÃvya brahmÃïaæ prati sÃk«Ãd eva darÓità iti hy uktaæ tadÅd­Óam eva k­«ïas tu bhagavÃn svayam ity atrÃvi«k­ta-sarva-ÓaktitvÃd ity etat-(page 19)-svÃmi- vyÃkhyÃnasyÃsÃdhÃraïaæ bÅjaæ bhavet | viÓva-rÆpa-darÓanÃdÅnÃæ tat-tad- brahmÃï¬ÃntaryÃmi-puru«ÃïÃm ekatareïÃpi ÓakyatvÃt | tasmÃd virÃÂ- puru«ayor iva puru«a-bhagavator api jag­he pauru«aæ rÆpam ity ÃdÃv upÃsanÃrtham eva tair abheda-vyÃkhyà k­teti gamyate | vastutas tu paramÃÓrayatvena ÓrÅ-k­«ïa eva tair aÇgÅk­to'sti | yathà -- viÓva-sarga-visargÃdi-nava-lak«aïa-lak«itam | ÓrÅ-k­«ïÃkhyaæ paraæ dhÃma jagad-dhÃma namÃmi tat || daÓame daÓamaæ lak«yam ÃÓritÃÓraya-vigraham | krŬad yadu-kulÃmbhodhau parÃnandam udÅryate || iti [BhÃvÃrtha-dÅpikÃ, 10.2.1]| yady anye«Ãm api paramÃÓrayatvaæ tan mataæ tadà daÓama ity anarthakaæ syÃt | tasmÃn nÃrÃyaïo'Çgam iti yuktam uktam || || 10.14 || brahmà ÓrÅ-k­«ïam || 42 || [43] avatÃra-prasaÇge'pi tathaiva spa«Âam - giraæ samÃdhau gagane samÅritÃæ niÓamya vedhÃs tridaÓÃn uvÃca ha | gÃæ pauru«Åæ me Ó­ïutÃmarÃ÷ punar vidhÅyatÃm ÃÓu tathaiva mà ciram || puraiva puæsÃvadh­to dharÃ-jvaro bhavadbhir aæÓair yadu«ÆpajanyatÃm | sa yÃvad urvyà bharam ÅÓvareÓvara÷ sva-kÃla-Óaktyà k«apayaæÓ cared bhuvi || vasudeva-g­he sÃk«Ãd bhagavÃn puru«a÷ para÷ | jani«yate tat-priyÃrthaæ sambhavantu sura-striya÷ || [BhP 10.1.21-23] pauru«Åæ puru«eïa s­jÃmi tan-niyukto'ham [BhP 2.6.30] ity-Ãdy-anusÃrÃt puru«Ãbhinnena vi«ïu-rÆpeïa k«ÅrodaÓÃyinà svayam evoktÃæ gÃæ vÃcam | puru«asyaiva vÃcam anuvadati puraiveti | puæsà Ãdi-puru«eïa k­«ïa÷ svayaæ samabhavat parama÷ pumÃn ya÷ [BrahmaS 5.49] ity anusÃrÃt | svayaæ bhagavattà ÓrÅ-k­«ïasyety artha÷ | aæÓai÷ ÓrÅ-k­«ïasyÃæÓa-bhÆtais tat- pÃr«adai÷ ÓrÅmad-uddhavÃdibhi÷ saha | ittham eva prÃcuryeïoktam -- nandÃdyà ye vraje gopà yÃÓ cÃmÅ«Ãæ ca yo«ita÷ | v­«ïayo vasudevÃdyà devaky-Ãdyà yadu-striya÷ || sarve vai devatÃ-prÃyà ubhayor api bhÃrata | j¤Ãtayo bandhu-suh­do ye ca kaæsam anuvratÃ÷ || [BhP 10.1.62-63] iti | tasmÃd Ãdi-puru«atvam eva vyanakti sa iti sarvÃntaryÃmitvÃt | puru«as tÃvad ÅÓvara÷ | tasyÃpy aæÓitvÃt sa Ãdi-puru«a÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ punar ÅÓvareÓvara÷ try-adhÅÓa-Óabdavat | tathà ca daÓamasya pa¤cÃÓÅtitame ÓrÅmad- Ãnakadundubhinoktam - yuvÃæ na na÷ sutau sÃk«Ãt pradhÃna-puru«eÓvarau [BhP 10.85.18] iti | sva-kÃla-Óaktyà sva-Óaktyà kÃla-Óaktyà ca | ÅÓvareÓvaratve hetu÷ sÃk«Ãt svayam eva bhagavÃn iti | tad alaæ mayi tat-prÃrthanayeti bhÃva÷ | tat-priyÃrthaæ tat-prÅtyai | amara-striya÷ ÓrÅmad-upendra-preyasy- Ãdi-rÆpÃ÷ kÃÓcit sambhavantu milità bhavantu | sÃk«Ãd avatarata÷ ÓrÅ- bhagavato nityÃnapÃyi-mahÃ-Óakti-rÆpÃsu tat-preyasÅ«v avatarantÅ«u ÓrÅ- bhagavati tad-aæÓÃntaravat tà api praviÓantv ity artha÷ | tat-priyÃïÃæ tÃsÃm eva dÃsy-Ãdi-prayojanÃya jÃyantÃm iti và | anena tair apÃrthitasyÃpy asyÃrthasyÃdeÓena parama-bhaktÃbhis tÃbhir lÅlÃ-viÓe«a eva bhagavata÷ svayam avatitÅr«ÃyÃæ kÃraïam | bhÃrÃvataraïaæ cÃnu«aÇgikam (page 20) eva bhavatÅti vya¤jitam | tad evaæ ÓrutÅnÃæ ca daï¬akÃraïya-vÃsinÃæ munÅnÃæ cÃgni-putrÃïÃæ ca ÓrÅ-gopikÃditva-prÃptir yat ÓrÆyate tad api pÆrvavad eva mantavyam | atra prasiddhÃrthe nÃyaæ Óriyo'Çga u nitÃnta-rate÷ prasÃda÷ svar-yo«itÃæ nalina- gandha-rucÃæ kuto'nyÃ÷ [BhP 10.47.60] iti virudhyeta | na ca sura-strÅïÃæ sambhava-vÃkyaæ ÓrÅ-mahi«Å-v­nda-paraæ, tÃsÃm api tan-nija-Óakti- rÆpatvena darÓayi«yamÃïatvÃt | || 10.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 43 || [44] tad evam avatÃra-prasaÇge'pi ÓrÅ-k­«ïasya svayaæ bhagavattvam evÃyÃtam | yasmÃd evaæ tasmÃd eva ÓrÅ-bhÃgavate mahÃ-Órot­-vaktÌïÃm api ÓrÅ-k­«ïa eva tÃtparyaæ lak«yate | tatra ÓrÅ-vidurasya -- yac cÃnyad api k­«ïasya bhavÃn bhagavata÷ prabho÷ | Órava÷ suÓravasa÷ puïyaæ pÆrva-deha-kathÃÓrayam || bhaktÃya me 'nuraktÃya tava cÃdhok«ajasya ca | vaktum arhasi yo 'duhyad vainya-rÆpeïa gÃm imÃm || [BhP 4.17.6-7] pÆrva-deha÷ p­thv-avatÃra÷ | loka-d­«ÂÃv abhivyakti-rÅtyà pÆrvatvam | tat- kathaivÃÓrayo yasya tat || ||4.17|| vidura÷ ||44|| [45] atha ÓrÅ-maitreyasya tad-anantaram eva -- codito vidureïaivaæ vÃsudeva-kathÃæ prati | praÓasya taæ prÅta-manà maitreya÷ pratyabhëata || [BhP 4.17.8] tat-praÓaæsayà prÅta-manastvena cÃsyÃpi tathaiva tÃtparyaæ labhyate | ataevÃtra vasudeva-nandanatvenaiva vÃsudeva-Óabda÷ prayukta÷ | ||4.17|| ÓrÅ-suta÷ ||45|| [46] atha ÓrÅ-parÅk«ita÷ -- atho vihÃyemam amuæ ca lokaæ vimarÓitau heyatayà purastÃt | k­«ïÃÇghri-sevÃm adhimanyamÃna upÃviÓat prÃyam amartya-nadyÃm || [BhP 1.19.5] ÂÅkà ca -ÓrÅ-k­«ïÃÇghri-sevÃm adhimanyamÃna÷ sarva-puru«ÃrthÃdhikÃæ jÃnan ity e«Ã | || 1.19 || ÓrÅ-suta÷ ||46|| [47] na và idaæ rÃjar«i-varya citraæ bhavatsu k­«ïaæ samanuvrate«u | ye 'dhyÃsanaæ rÃja-kirÅÂa-ju«Âaæ sadyo jahur bhagavat-pÃrÓva-kÃmÃ÷ || [BhP 1.19.20] bhavatsu pÃï¬or vaÓye«u ye jahur iti ÓrÅ-yudhi«ÂhirÃdy-abhiprÃyeïa | ataeva tatra sthitÃnÃæ sarva-ÓrotÌïÃm api ÓrÅ-k­«ïa eva tÃtparyam ÃyÃti | || 1.19 || ÓrÅ-mahar«aya÷ parÅk«itam ||47|| [48] api me bhagavÃn prÅta÷ k­«ïa÷ pÃï¬u-suta-priya÷ | pait­-«vaseya-prÅty-arthaæ tad-gotrasyÃtta-bÃndhava÷ || anyathà te 'vyakta-gater darÓanaæ na÷ kathaæ n­ïÃm | nitarÃæ mriyamÃïÃnÃæ saæsiddhasya vanÅyasa÷ || [BhP 1.19.35-36] te«Ãæ pait­-«vaseyÃïÃæ pÃï¬u-sutÃnÃæ gotrasya me Ãttaæ svÅk­taæ bÃndhavaæ bandhu-k­tyaæ yena te tava ÓrÅ-k­«ïasyaika-rasikasya vanÅyasa÷ atyudÃratayà mÃæ yÃcethà iti pravartakasyety artha÷ | || 1.19 || rÃjà ÓrÅ-Óukam || 48 || [49] sa vai bhÃgavato rÃjà pÃï¬aveyo mahÃ-ratha÷ | bÃla-krŬanakai÷ krŬan k­«ïa-krŬÃæ ya Ãdade || [BhP 2.3.15] yà yà ÓrÅ-k­«ïasya v­ndÃvanÃdau bÃla-krŬà ÓrutÃsti tat-premÃveÓena tat- sakhyÃdi-bhÃvavÃn tÃæ tÃm eva krŬÃæ ya÷ k­tavÃn ity artha÷ || || 2.3 || ÓrÅ-Óaunaka÷ || 49 || [50] evaæ jÃtÅyÃni bahÆny eva vacanÃni virÃjante - tathà kathito vaæÓa-vistÃra÷ [BhP 10.1.1] ity Ãrabhya, nai«Ãti-du÷sahà k«un mÃm [BhP 10.1.13] ity antaæ daÓama-skandha-prakaraïam (page 21) apy anusandheyam | kiæ ca itthaæ dvijà yÃdava-devadatta÷ [BhP 10.12.40] ity Ãdi | yena Óravaïena nitarÃæ g­hÅtaæ vaÓÅk­taæ ceto yasya sa÷ | || 10.12 || ÓrÅ-suta÷ || 50 || [51] tathÃ, yena yenÃvatÃreïa ity Ãdi yat Ó­ïvato'paity arati÷ [BhP 10.7.1-2] ity Ãdi ca | ÂÅkà ca - k­«ïÃrbhaka-sudhÃ-sindhu-samplavÃnanda-nirbhara÷ | bhÆyas tad eva sampra«Âuæ rÃjÃnyad abhinandati || yena yena matsyÃdyavatÃreïÃpi yÃni karmÃïi karoti tÃni na÷ karïa- sukhÃvahÃni mana÷ prÅti-karÃïi ca bhavanty eva | tathÃpi yac ch­ïvata÷ puæsa÷ puæ-mÃtrasyÃratir mano-glÃnis tan-mÆla-bhÆtà vividhà t­«ïà cÃpagacchati, tathà sattva-Óuddhi-hari-bhakti-hari-dÃsya-sakhyÃni ca bhavanty acireïaiva tad evaæ hÃraæ hareÓ caritaæ manoharaæ và vada anugrahaæ yadi karo«i ity e«Ã | || 10.7 || rÃjà || 51 || [52] atha ÓrÅ-Óukadevasya api me bhagavÃn prÅta÷ k­«ïa÷ pÃï¬u-suta-priya÷ [BhP 1.19.35] ity Ãdinà ÓrÅ-k­«ïa eva sva-ratiæ vyajya mriyamÃïÃnÃæ ÓrotavyÃdi-praÓnenaivÃnta-kÃle ÓrÅ-k­«ïa eva mayy upadiÓyatÃm iti rÃjÃbhiprÃyÃnantaraæ - varÅyÃn e«a te praÓna÷ k­to loka-hitaæ n­pa | Ãtmavit sammata÷ puæsÃæ ÓrotavyÃdi«u ya÷ para÷ || [BhP 2.1.1] te tvayà puæsÃæ ÓrotavyÃdi«u madhye ya÷ para÷ ÓrÅ-k­«ïa- ÓravaïÃbhiprÃyeïa parama÷ praÓna÷ k­ta e«a varÅyÃn sarvÃvatÃrÃvatÃri- praÓnebhya÷ parama-mahÃn | loka-hitaæ yathà syÃt tathaiva k­ta÷ | tvaæ tu tathÃbhÆta-ÓrÅ-k­«ïaika-nibaddha-prematvÃt k­tÃrtah eveti bhÃva÷ | tad uktam - vaiyÃsaker iti vacas-tattva-niÓcayam Ãtmana÷ | upadhÃrya matiæ k­«ïe auttareya÷ satÅæ vyadhÃt || [BhP 2.4.1] satÅ vidyamÃnà k­«ïe yà matis tÃm eva viÓe«eïa dh­tavÃn ity artha÷ | etad eva vyaktÅkari«yate rÃj¤Ã - harer adbhuta-vÅryasya kathà loka-sumaÇgalà | kathayasva mahÃbhÃga yathÃham akhilÃtmani | k­«ïe niveÓya ni÷saÇgaæ manas tyak«ye kalevaram || iti [BhP 2.8.2] || 2.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 52 || [53] evam eva kathito vaæÓa-vistÃram [BhP 10.1.1] ity Ãdy-anantaraæ samyag- vyavasità buddhi÷ [BhP 10.1.15] ity Ãdi | pÆrvaæ mayà nÃnÃvatÃrÃdi-kathÃbhir abhinanditasyÃpi yat ÓrÅ-vasudeva- nandanasyaiva kathÃyÃæ nai«ÂhikÅ sthÃyi-rÆpà ratir jÃtà e«Ã buddhis tu samyag-vyavasità parama-vidagdhety artha÷ || || 10.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 53 || [54] tathÃ, itthaæ dvijà yÃdava-deva-datta÷ Órutvà sva-rÃtuÓ caritaæ vicitram [BhP 10.12.40] ity anantaraæ - itthaæ sma p­«Âa÷ sa tu bÃdarÃyaïis tat-smÃritÃnanta-h­tÃkhilendriya÷ | k­cchrÃt punar lab dha-bahir-d­Ói÷ Óanai÷ pratyÃha taæ bhÃgavatottamottama || [BhP 10.12.44] ananta÷ prakaÂita-pÆrïaiÓvarya÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ | sarvadà tena smaryamÃïe'pi tasmin pratik«aïaæ navyatvena tat-smÃritety uktam || || 10.12 || ÓrÅ-suta÷ || 54 || [55] ataeva sa vai bhÃgavato rÃjà [BhP 2.3.15] ityÃdy-anantaraæ rÃj¤Ã samÃna- vÃsanÃtvenaiva tam Ãha - vaiyÃsakiÓ ca bhagavÃn vÃsudeva-parÃyaïa÷ | urugÃya-guïodÃrÃ÷ satÃæ syur hi samÃgame || [BhP 2.3.16] (page 22) ca-Óabda÷ prÃg-varïitena samÃna-vÃsanatvaæ bodhayati | tasmÃt ÓrÅ- vasudeva-nandanatvenaivÃtrÃpi vÃsudeva-Óabdo vyÃkhyeya÷ | anye«Ãm api satÃæ samÃgame tÃvad urugÃyasya guïodÃrÃ÷ kathà bhavanti | tayos tu ÓrÅ- k­«ïa-carita-pradhÃnà eva tà bhaveyur iti bhÃva÷ || || 2.3 || ÓrÅ-Óuka÷ || 55 || [56] kiæ bahunÃ, ÓrÅ-Óukadevasya ÓrÅ-k­«ïa eva tÃt-parye tad-eka-caritamayau granthÃrdhÃyamÃnau daÓamaikÃdaÓa-skandhÃv eva pramÃïam | skandhÃntare«v anye«Ãm caritaæ saæk«epeïaiva samÃpya tÃbhyÃæ tac- caritasyaiva vistÃritatvÃt | ata Ãrabhya eva tat-prasÃdaæ prÃrthayate Óriya÷ pati÷ ity Ãdau -- patir gatiÓ cÃndhaka-v­«ïi-sÃtvatÃæ prasÅdatÃæ me bhagavÃn satÃæ gati÷ || [BhP 2.4.20] || spasÂam || 2.4 || ÓrÅ-Óuka÷ || 56 || [57] atha ÓrÅ-vyÃsa-devasya - anarthopaÓamaæ sÃk«Ãd bhakti-yogam adhok«aje | lokasyÃjÃnato vidvÃæÓ cakre sÃtvata-saæhitÃm || yasyÃæ vai ÓrÆyamÃïÃyÃæ k­«ïe parama-pÆru«e | bhaktir utpadyate puæsa÷ Óoka-moha-bhayÃpahà || [BhP 1.7.6-7] adhok«aje ÓrÅ-k­«ïe | adho'nena ÓayÃnena ÓakaÂÃntara-cÃriïà | rÃk«asÅ nihatà raudrà ÓakunÅ-veÓa-dhÃriïÅ || pÆtanà nÃma ghorà sà mahÃ-kÃyà mahÃ-balà | vi«a-digdha-stanaæ k«udrà prayacchantÅ janÃrdane || dad­Óur nihatÃæ tatra rÃk«asÅæ vana-gocarÃ÷ | punar jÃto'yam ity Ãhur uktas tasmÃd adhok«aja÷ || [HV 2.101.30-32] iti harivaæÓe ÓrÅ-vÃsudeva-mÃhÃtmye tan-nÃmna÷ ÓrÅ-k­«ïa-vi«ayatÃyà prasiddhe÷ | ataevottaratra-padye sÃk«Ãt k­«ïa ity evoktam | ÓrÅ-bhagavan- nÃma-kaumudÅ-kÃrÃÓ ca k­«ïa-Óabdasya tamÃla-ÓyÃmala-tvi«i yaÓodÃ- stanandhaye para-brahmaïi rƬhi÷ iti prayoga-prÃcuryÃt tatraiva prathamata÷ pratÅter udaya iti coktavanta÷ | sÃmopani«adi ca k­«ïÃya devakÅ-nandanÃya iti | atra grantha-phalatvaæ tasyaiva vyaktam iti caikenaivÃnena vacanena tat- paripÆrïatà sidhyati || || 1.7 || ÓrÅ-sÆta÷ || 57 || [58] atha ÓrÅ-nÃradasya - tatrÃnvahaæ k­«ïa-kathÃ÷ pragÃyatÃm anugraheïÃÓ­ïavaæ manoharÃ÷ | tÃ÷ Óraddhayà me 'nupadaæ viÓ­ïvata÷ priyaÓravasy aÇga mamÃbhavad ruci÷ || [BhP 1.5.26] yena yenÃvatÃreïa [BhP 10.7.1] ity etac-chrÅ-parÅk«id-vacana-padya-dvayam apy atra ÓrÅ-yaÓodÃ-stanandhayatve sÃdhakaæ Óruti-sÃmÃnya-nyÃyena || || 1.5 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ-veda-vyÃsam || 58 || [59] tac-chabdasyaivÃbhyÃso d­Óyate - evaæ k­«ïa-mate÷ [BhP 1.6.28] ity Ãdau | anyatra ca -- yÆyaæ n­-loke bata bhÆri-bhÃgà lokaæ punÃnà munayo 'bhiyanti | ye«Ãæ g­hÃn ÃvasatÅti sÃk«Ãd gƬhaæ paraæ brahma manu«ya-liÇgam || sa và ayaæ brahma mahad-vim­gya- kaivalya-nirvÃïa-sukhÃnubhÆti÷ | priya÷ suh­d va÷ khalu mÃtuleya ÃtmÃrhaïÅyo vidhi-k­d guruÓ ca || na yasya sÃk«Ãd bhava-padmajÃdibhÅ rÆpaæ dhiyà vastutayopavarïitam | maunena bhaktyopaÓamena pÆjita÷ prasÅdatÃm e«a sa sÃtvatÃæ pati÷ || [BhP 7.10.48-50] (page 23) ÂÅkà ca - aho prahlÃdasya bhÃgyaæ yena devo d­«Âa÷ | vayaæ tu manda- bhÃgyà iti vi«Ådantaæ rÃjÃnaæ praty Ãha yÆyam iti tribhir ity e«Ã | manu«yasya d­ÓyamÃna-manu«yasyeva liÇgaæ kara-caraïÃdi-sanniveÓo yasya taæ rÆpaæ ÓrÅ-vigraha÷ | vastutayà nopavarïitaæ tad-rÆpasyaiva para- brahmatvena kim idaæ vastv iti nirde«Âum aÓakyatvÃt | yathoktaæ sahasra- nÃma-stotre anirdeÓya-vapur iti | e«Ãm eva padyÃnÃæ saptamÃnte'pi paramÃmodakatvÃt punar Ãv­ttir d­Óyate || || 7.10 || sa ÓrÅ-yudhi«Âhiram || 59 || [60] atra ca spa«Âam - deva-dattÃm imÃæ vÅïÃæ svara-brahma-vibhÆ«itÃm | mÆrcchayitvà hari-kathÃæ gÃyamÃnaÓ carÃmy aham || pragÃyata÷ sva-vÅryÃïi tÅrtha-pÃda÷ priya-ÓravÃ÷ | ÃhÆta iva me ÓÅghraæ darÓanaæ yÃti cetasi || [BhP 1.6.33-34] deva÷ ÓrÅ-k­«ïa eva | liÇga-purÃïe upari-bhÃge tenaiva svayaæ tasya vÅïÃ- grahaïaæ hi prasiddham | atra yad-rÆpeïa vÅïà grÃhità tad-rÆpeïaiva cetasi darÓanaæ svÃrasya-labdham | deva-dattÃm iti k­topakÃratÃyÃ÷ smaryamÃïatvena tam anusandhÃyaiva tad-ukte÷ | || 1.6 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ-veda-vyÃsam || 60 || [61] ata etad evam eva vyÃkhyeyam | tvam ÃtmanÃtmÃnam avehy amogha-d­k parasya puæsa÷ paramÃtmana÷ kalÃm | ajaæ prajÃtaæ jagata÷ ÓivÃya tan mahÃnubhÃvÃbhyudayo 'dhigaïyatÃm || [BhP 1.5.21] he amogha-d­k tvam Ãtmanà svayam ÃtmÃnaæ svaæ parasya puæsa÷ kalÃm aæÓa-bhÆtam avehi anusandhehi | punaÓ ca jagata÷ ÓivÃyÃdhunaiva ÓrÅ- k­«ïa-rÆpeïa yaÓ cÃjo'pi prajÃtas tam avehi | tad etad dvayaæ j¤Ãtvà mahÃnubhÃvasya sarvÃvatÃrÃvatÃri-v­ndebhyo'pi darÓita-prabhÃvasya tasya ÓrÅ-k­«ïasyaivÃbhyudayo lÅlà adhi adhikaæ gaïyatÃæ nirÆpyatÃm | svayam ÅÓvaro'pi bhavÃn nijÃj¤Ãna-rÆpÃæ mÃyÃæ na prakaÂayatv iti bhÃva÷ || || 1.5 || sa tam ||61 || [62] ataeva purÃïa-prÃdurbhÃvÃya ÓrÅ-vyÃsaæ ÓrÅ-nÃradena caturvyÆhÃtmaka- ÓrÅ-k­«ïa-mantra evopadi«Âas tad-upÃyakasya sarvottamatvaæ ca | yathà - namo bhagavate tubhyam [BhP 1.5.37] ity Ãdi sa samyag-darÓana÷ pumÃn [BhP 1.5.38] ity antam | spa«Âam | || 1.5 || sa tam || 62 || atha ÓrÅ-brahmaïa÷ - bhÆme÷ suretara-varÆtha-vimarditÃyÃ÷ kleÓa-vyayÃya kalayà sita-k­«ïa-keÓa÷ | jÃta÷ kari«yati janÃnupalak«ya-mÃrga÷ karmÃïi cÃtma-mahimopanibandhanÃni || [BhP 2.7.26] asura-senÃ-nipŬitÃyÃ÷ bhÆme÷ kleÓam apahartuæ paramÃtmano'pi paratvÃj janair asmÃbhir anupalak«ya-mÃrgo'pi prÃdurbhÆta÷ san karmÃïi ca kari«yati | ko'sau kalayà aæÓena sita-k­«ïa-keÓo ya÷ | yatra sita-k­«ïa-keÓau devair d­«ÂÃv iti ÓÃstrÃntara-prasiddhi÷ | so'pi yasyÃæÓena sa eva bhagavÃn svayam ity artha÷ | tad-avinÃbhÃvitvÃc chrÅ-baladevasyÃpi grahaïaæ dyotitam | nanu puru«Ãd api paro'sau bhagavÃn kathaæ bhÆ-bhÃrÃvatÃraïa-mÃtrÃrthaæ (page 24) svayam avatÃri«yatÅty ÃÓaÇkyÃha - Ãtmano mahimÃna÷ parama- mÃdhurÅ-sampada upanibadhyante nija-bhaktair adhikaæ varïyante ye«u tÃni karmÃïi ca kari«yati | yadyapi nijÃæÓenaiva và nijecchÃbhÃsenaiva và bhÆ- bhÃra-haraïam Å«at-karaæ tathÃpi nija-caraïÃravinda-jÅvÃtu-v­ndam Ãnandayann eva lÅlÃ-kÃdambinÅr nija-mÃdhurÅ-var«aïÃya vitari«amÃïo'vatari«yatÅty artha÷ | etad eva vyaktÅk­taæ tokena jÅva- haraïam [BhP 2.7.27] ity Ãdau | itarathà sva-mÃdhurÅ-sampat- prakÃÓanecchÃm antareïa madhurataraæ tokÃdi-bhÃvaæ dadhatà tena pÆtanÃdÅnÃæ jÅvana-haraïÃdikaæ karma na bhÃvyaæ na sambhÃvanÅyam | tathà ca tathÃyaæ cÃvatÃras te [BhP 1.7.25] ity Ãdau tair eva vyÃkhyÃtam | kiæ bhÆ-bhÃra-haraïaæ mad-icchÃ-mÃtreïa na bhavati tatrÃha svÃnÃm itÅti | jayati jananivÃsa [BhP 10.90.48] ity atra ca icchÃ-mÃtreïa nirasana-samartho'pi krŬÃrthaæ dorbhir adharmam asyann iti tad evam Ãdibhi÷ ÓrÅ-k­«ïasyaiva sarvÃdbhutatÃ-varïanÃbhiniveÓa-prapa¤co brahmaïi spa«Âa eva | astu tÃvat tad bhÆri bhÃgyam iha janma kim apy aÂavyÃm [BhP 10.14.34] ity Ãdi || || 2.7 || brahmà ÓrÅ-nÃradam || 63 || [64] evaæ catu÷-ÓlokÅ-vaktu÷ ÓrÅ-bhagavato'pi [V­. inserts] ÓrÅ-k­«ïatvam eva | tathà hi - dadarÓa tatrÃkhila-sÃtvatÃæ patiæ Óriya÷ patiæ yaj¤a-patiæ jagat-patim | sunanda-nanda-prabalÃrhaïÃdibhi÷ sva-pÃr«adÃgrai÷ parisevitaæ vibhum || [BhP 2.9.14] iti | vyÃkhyà ca - akhila-sÃtvatÃæ sarve«Ãæ sÃtvatÃnÃæ yÃdava-vÅrÃïÃæ patim | Óriya÷ patir yaj¤a-pati÷ prajÃ-patir dhiyÃæ patir loka-patir dharÃ-pati÷ | patir gatiÓ cÃndhaka-v­«ïi-sÃtvatÃæ prasÅdatÃæ me bhagavÃn satÃæ pati÷ || [BhP 2.4.20] ity etad-vÃkya-saævÃdi-tattvÃt | purà mayà proktam ajÃya nÃbhye padme ni«aïïÃya mamÃdi-sarge | j¤Ãnaæ paraæ man-mahimÃvabhÃsaæ yat sÆrayo bhÃgavataæ vadanti || [BhP 3.4.13] iti t­tÅye uddhavaæ prati ÓrÅ-k­«ïa-vÃkyÃnusÃreïa ca - yo brahmÃïaæ vidadhÃti pÆrvaæ yo vidyÃstasmai gopÃyati sma k­«ïa÷ | taæ ha daivamÃtmabuddhiprakÃÓaæ mumuk«urvai Óaraïamanuvrajeta || [GTU 1.22] iti ÓrÅ-gopÃla-tÃpany-anusÃreïa ca tasyaivopade«Â­tva-Órute÷ - tad u hovÃca brÃhmaïo'sÃv anavarataæ me dhyÃta÷ stuta÷ parÃrdhÃnte so'budhyata | gopa- veÓo me puru«a÷ purastÃd ÃvirbabhÆva || [GTU 1.25] iti ÓrÅ-gopÃla-tÃpany- anusÃreïa kvacit kalpe ÓrÅ-gopÃla-rÆpeïa s­«Ây-ÃdÃv ittham eva brahmaïe darÓita-nija-rÆpatvÃd dhÃmnà mahÃ-vaikuïÂhatvena sÃdhayi«yamÃïatvÃc ca | tathà ca brahma-saæhitÃyÃm -- sis­k«ÃyÃæ matiæ cakre pÆrva-saæskÃra-saæsk­ta÷ | dadarÓa kevalaæ dhvÃntaæ nÃnyat kim api sarvata÷ || uvÃca puratas tasmai tasya divya sarasvatÅ | kÃma÷ k­«ïÃya govinda he gopÅ-jana ity api | vallabhÃya priyà vahner mantram te dÃsyati priyam || tapas tvaæ tapa etena tava siddhir bhavi«yati | atha tepe sa suciraæ prÅïan govindam avyayam || [BrahmaS 5.22-25] ity Ãdi | sunanda prabalÃrhaïÃdhibhi÷ [BhP 2.9.14] ity atra tu dvÃrakÃyÃæ prÃkaÂyÃvasare Óruta-sunanda-nandÃdi-sÃhacaryeïa prabalÃdayo'pi j¤eyÃ÷ | yathoktaæ prathame sunadananda-ÓÅr«aïyà ye cÃnye sÃtvatar«abhÃ÷ [BhP 1.14.32] iti | [end V­. addition] [A reads instead of above] ÓrÅ-k­«ïatvenaiva darÓitatvÃt tasya ca aham evÃsam evÃgre [BhP 2.9.32] ity uktes tasminn eva tÃtparyaæ spa«Âam [end A] | (page 25) kiæ bahunÃ, nÃnÃvatÃrÃvatÃri«v api satsu mahÃ-purÃïa-prÃrambha eva ÓrÅ- ÓaunakÃdÅnÃæ ÓrÅ-k­«ïe tÃtparyam | atra pÆrve sÃmÃnyato'smÃbhir ekÃnta- Óreyastvena sarva-ÓÃstra-sÃratvena Ãtmasu prasÃda-hetutvena ca yat p­«Âaæ tad etad evÃsmÃkaæ bhÃti yat ÓrÅ-k­«ïasya lÅlÃ-varïanam ity abhipretyÃhu÷ | sÆta jÃnÃsi bhadraæ te bhagavÃn sÃtvatÃæ pati÷ | devakyÃæ vasudevasya jÃto yasya cikÅr«ayà || [BhP 1.1.12] bhadraæ ta iti ÓrÅ-k­«ïa-lÅlÃ-praÓna-sahodarautsukyenÃÓÅrvÃda÷ | bhagavÃn svayam evÃvatÃrÅ | sÃtvatÃæ yÃdavÃnÃm | [V­. adds: sampÆrïaiÓvarÃdi-yukta÷ | sÃtvatÃæ sÃtvatÃnÃæ pati÷ | nu¬-abhÃve Ãr«a÷ | yÃdavÃnÃm ity artha÷ | jÃto jagad-d­Óyo babhÆva | [end V­.] [65] tan na÷ Óu«rÆ«amÃïÃnÃm arhasy aÇgÃnuvarïitum | yasyÃvatÃro bhÆtÃnÃæ k«emÃya ca bhavÃya ca || [BhP 1.1.13] aÇge he sÆta sÃmÃnyatas tÃvad yasyÃvatÃra-mÃtraæ k«emÃya pÃlanÃya bhavÃya sam­ddhaye ca | tat-prabhÃvam anuvarïayantas tad-yaÓa÷- Óravaïautsukyam Ãvi«kurvanti | [66] Ãpanna÷ saæs­tiæ ghorÃæ yan-nÃma vivaÓo g­ïan | tata÷ sadyo vimucyeta yad bibheti svayaæ bhayam || [BhP 1.1.14] vivaÓo'pi yasya ÓrÅ-k­«ïasya nÃma tasyÃvatÃritvÃd avatÃra-nÃmnÃm api tatraiva paryavasÃnÃt | ataeva sÃk«Ãt ÓrÅ-k­«ïÃd api tat-tan-nÃma-prav­tti- prakÃrÃntareïa ÓrÆyate ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe | tatra tv akhilÃnÃm eva bhagavan-nÃmnÃæ kÃraïÃny abhavann iti his tadÅyaæ gadyam | tata÷ saæs­te÷ | yad yato bhayam api svayaæ bibheti | [67] kiæ ca -- yat-pÃda-saæÓrayÃ÷ sÆta munaya÷ praÓamÃyanÃ÷ sadya÷ punanty upasp­«ÂÃ÷ svardhuny-Ãpo 'nusevayà || [BhP 1.1.15] yasya ÓrÅ-k­«ïasya pÃdau saæÓrayau ye«Ãm | ataeva praÓamÃyanÃ÷ Óamo bhagavan-ni«Âha-buddhità | Óamo man-ni«Âhatà buddher iti [BhP 11.19.36] svayaæ ÓrÅ-bhagavad-vÃkyÃt sa eva prak­«Âa÷ Óama÷ praÓama÷ | sÃk«Ãt- pÆrïa-bhagavat-ÓrÅ-k­«ïa-sambandhitvÃt | praÓama evÃyanaæ vartma ÃÓrayo và ye«Ãæ te ÓrÅ-k­«ïa-lÅlÃ-rasÃk­«Âa-città munaya÷ ÓrÅ-ÓukadevÃdaya÷ | upasp­«ÂÃ÷ sannidhi-mÃtreïa sevitÃ÷ sadya÷ punanti sa-vÃsana-pÃpebhya÷ Óodhayanti | svardhunÅ gaÇgà tasyà Ãpas tu - yo'sau nira¤jano devaÓ cit- svarÆpà api sÃk«Ãc chrÅ-vÃmana-deva-caraïÃn ni÷s­tà api, anusevayà sÃk«Ãt sevÃbhyÃsenaiva tathà Óodhayanti na sannidhi-mÃtreïa sevayà | sÃk«Ãt sevayÃpi na sadya iti tasyà api ÓrÅ-k­«ïÃÓritÃnÃm utkar«Ãt tasyotkar«a÷ | evam eva tatas tad-yaÓaso'py Ãdhikyaæ varïyate | tÅrthaæ cakre n­ponaæ yad ajani yadu«u sva÷-sarit-pÃda-Óaucam iti [BhP 10.90.47] | (page 26) ÂÅkà ca - ita÷ pÆrvaæ sva÷-sarid eva sarvato'dhikaæ tÅrtham ity ÃsÅd idÃnÅæ yadu«u yad ajani jÃtaæ tÅrthaæ ÓrÅ-k­«ïa-kÅrti-rÆpaæ etat sva÷-sarid-rÆpaæ pÃda-Óaucaæ tÅrtham Ænam alpaæ cakre ity e«Ã | [68] etasya daÓama-skandha-padyasyaiva saævÃditÃæ vyanakti | ko và bhagavatas tasya puïya-Óloke¬ya-karmaïa÷ | Óuddhi-kÃmo na Ó­ïuyÃd yaÓa÷ kali-malÃpaham || [BhP 1.1.16] spa«Âam || [69] yasmÃd eva tasmÃt | tasya karmÃïy udÃrÃïi parigÅtÃni sÆribhi÷ | brÆhi na÷ ÓraddadhÃnÃnÃæ lÅlayà dadhata÷ kalÃ÷ || [BhP 1.1.17] udÃrÃïi paramÃnanda-dÃtÌïi janmÃdÅni svayaæ paripÆrïasya lÅlayà anyà api kalÃ÷ puru«Ãdi-lak«aïà dadhatas tat-tad-aæÓÃn apy ÃdÃya tasyÃvatÅrïasya sata ity artha÷ | [70] athÃkhyÃhi harer dhÅmann avatÃra-kathÃ÷ ÓubhÃ÷ | Ålà vidadhata÷ svairam ÅÓvarasyÃtma-mÃyayà || [BhP 1.1.18] ÓrÅ k­«ïasya tÃvan-mukhyatvena kathaya atha tad-anantaram Ãnu«aÇgikatayaivety artha÷ | hare÷ ÓrÅ-k­«ïasya prakaraïa-balÃt | avatÃrÃ÷ puru«asya guïÃvatÃrà lÅlÃvatÃrÃÓ ca | te«Ãæ kathà lÅlÃ÷ s­«Ây-Ãdi-karma- rÆpà bhÆ-bhÃra-haraïÃdi-rÆpÃÓ ca | [71] autsukyena punar api tac-caritÃny eva Órotum icchantas tatrÃtmanas t­pty- abhÃvam Ãvedayanti | vayaæ tu na vit­pyÃma uttama-Óloka-vikrame | yac-ch­ïvatÃæ rasa-j¤ÃnÃæ svÃdu svÃdu pade pade || [BhP 1.1.19] yoga-yÃgÃdi«u t­ptÃ÷ sma÷ | bhagavad-vikrama-mÃtre tu na t­pyÃma eva tatrÃpi tÅrthaæ cakre n­ponam ity Ãdy-ukta-lak«aïasya sarvato'py uttamaÓlokasya vikrame viÓe«eïa na t­pyÃma÷ | alam iti na manyÃmahe | tatra hetu÷ | yad vikramaæ Ó­ïvatÃm | yad và anye t­pyantu nÃma vayaæ tu neti tu-ÓabdasyÃnvaya÷ | [72] k­tavÃn kila karmÃïi saha rÃmeïa keÓava÷ | atimartyÃni bhagavÃn gƬha÷ kapaÂa-mÃnu«a÷ || [BhP 1.1.20] ÂÅkà ca - ata÷ ÓrÅ-k­«ïa-caritÃni kathayety ÃÓayenÃhu÷ k­tavÃn iti | atimartyÃni martyÃn atikrÃntÃni govardhanoddharaïÃdÅni | manu«ye«v asambhÃvitÃnÅty artha÷ ity e«Ã | nanu kathaæ mÃnu«a÷ sann atimartyÃni k­tavÃn ? tatrÃha kapaÂa-mÃnu«a÷ | pÃrthiva-deha-viÓe«a eva mÃnu«a-Óabda÷ pratÅta÷ tasmÃt kapaÂenaivÃsau tathà bhÃtÅty artha÷ | vastutas tu narÃk­ter eva para-brahmatvenÃsaty api prasiddha-mÃnu«atve narÃk­ti-nara-lÅlÃtvena labdham aprasiddha- mÃnu«atvam asty eva | (page 27) tat punar aiÓvaryÃvyÃghÃtakatvÃn na pratyÃkhyÃyata iti bhÃva÷ | ataeva syamantakÃharaïe puru«aæ prÃk­taæ matvà [BhP 10.53.22] ity anena jÃmbavato'nyathÃ-j¤Ãna-vya¤jakena tasya prÃk­tatvaæ ni«idhya puru«atvaæ sthÃpyate | evaæ mÃyÃ-manu«yasya vadasva vidvann [BhP 10.1.7] ity Ãdi«v api j¤eyam | yasmÃt kapaÂa-mÃnu«as tasmÃd eva gƬha÷ svatas tu tad- rÆpatayaiva bhagavÃn iti || || 1.1 || ÓrÅ-Óaunaka÷ || 64-72 || [73] atha ÓrÅ-sÆtasyÃpi iti sampraÓna-saæh­«Âa÷ [BhP 1.2.1] ity Ãdy-anantaraæ nÃrÃyaïaæ namask­tya [BhP 1.2.2] ity-Ãdy-ante purÃïam upakramyaivÃha -- munaya÷ sÃdhu p­«Âo 'haæ bhavadbhir loka-maÇgalam | yat k­ta÷ k­«ïa-sampraÓno yenÃtmà suprasÅdati || [BhP 1.2.5] ÂÅkà ca - te«Ãæ vaca÷ pratipÆjyeti yad uktaæ tat pratipÆjanaæ karoti | he munaya÷ sÃdhu yathà bhavati tathÃhaæ p­«Âa÷ | yato lokÃnÃæ maÇgalam etat | yata÷ k­«ïa-vi«aya÷ saæpraÓna÷ k­ta÷ | sarva-ÓÃstrÃrtha-sÃroddhÃra- praÓnasyÃpi k­«ïe paryavasÃnÃd evam uktam | ity e«Ã | ity evottare«v api padye«u adhok«aja-vÃsudeva-sÃtvatÃæ-pati-k­«ïa-ÓabdÃs tat-prÃdhÃnya-vivak«ayaiva paÂhità | atra Óreya÷-praÓnasyÃpy uttaraæ loka- maÇgalam ity anenaiva dattaæ bhavati | tathÃtma-suprasÃda-hetoÓ ca yenÃtmà suprasÅdati ity anena | || 1.2 || ÓrÅ-sÆta÷ || 73 || [74] tad evaæ Órot­-vaktÌïÃm aikamatyena ca tÃtparyaæ siddham | [V­. adds here: atha Óruti-liÇgÃdibhi÷ «a¬bhir api pramÃïai÷ sa eva pramÅyate | tatra nirapek«a-ravà Órutir darÓitaiva k­«ïas tu bhagavÃn svayam ity atra | atha Óruti-sÃmarthya-rÆpaæ liÇgaæ ca | tÃvat sarve vatsa-pÃlÃ÷ paÓyato'jasya tat-k«aïÃt | vyad­Óyanta ghana-ÓyÃmÃ÷ pÅta-kauÓeya-vÃsasa÷ || [BhP 10.13.46] ity Ãdau j¤eyam | kintv anyatra barhir deva-sadanaæ dÃmi ity asya mantra-rÆpasya liÇgasya balÃt Óruti÷ kalpyate | atra tu k­«ïas tu bhagavÃn svayam iti sÃk«Ãd eva tad- rÆpo'stÅti viÓe«o'py asti | athÃkÃÇk«Ã-yogyatÃsatti-mad-aneka-pada- viÓi«ÂaikÃrthya-pratipÃdaka-Óabda-rÆpaæ vÃkyaæ ca yasyÃæ vai ÓrÆyamÃnÃyÃæ [BhP 1.7.7] iti aÓvÃbhidhÃnÅm Ãdatte iti brÃhmaïa-vÃkyÃd aÓva-rasanÃ-dÃne viniyoga÷ pratÅyate | tathÃtrÃpi bhakti-yogena manasi samyak praïihite'male | apaÓyat puru«aæ pÆrïaæ [BhP 1.7.6] ity atra pÆrïa- puru«atvenoktasya k­«ïatvam | yasyÃæ vai ÓrÆyamÃnÃyÃæ k­«ïe parama- pÆru«e [BhP 1.7.7] iti vÃkyÃd vyajyate iti | tathÃrabhyÃdhÅta-rÆpaæ prakaraïaæ cÃtra sÆta jÃnÃsi bhadraæ te [BhP 1.10.12] ity Ãdi-rÆpam | yathà darÓa-pÆrïamÃsÃbhyÃæ yajeta ity atra t­tÅyayà Órutyà darÓa-pÆrïamÃsayo÷ prakaraïatvena prÃpte karaïasya ceti kartavyatÃkÃÇk«ÃyÃæ agni«Âomena svarga-kÃmo yajeta iti tad Ãrabhya prakaraïÃrthÃrabdhena svarga-kÃma ity anena yojanà | tathà sÆta jÃnÃsi bhadra te ity atra ÓravaïÃrambha eva ÓrÅ- k­«ïasyÃvatÃre hetuæ vij¤Ãtum icchadbhi÷ ÓaunakÃdibhis tatra paramÃdbhutatÃæ vyajya ÓrÅ-k­«ïasyaiva sarvatra j¤eyatvena yojanà gamyeti tasyaiva svayaæ bhagavattvaæ vyaktam | darÓitaæ tac ca sarva-Órot­-vaktÌïÃæ tad aikamatya-prakaraïeneti | atha krama-vartinÃæ padÃrthÃnÃæ krama-vartibhi÷ padÃrthai÷ yathÃ-krama- sambandha-rÆpaæ sthÃnaæ cÃtra sÆta jÃnÃsi bhadraæ te ity ÃdÃv eva j¤eyam | yathà darÓa-paurïamÃsa-prakaraïe kÃnicit karmÃïi upÃæÓu-yÃga-prabh­tÅni darvir asi ity Ãdaya÷ kecana mantrÃÓ ca samÃmnÃyante | tatra yasya krameïa yo mantra÷ samÃsnÃtas tenaiva tasya ca sambandhas tathà munaya÷ sÃdhu p­«Âo'haæ bhavadbhir loka-maÇgalam | yat-k­taæ k­«ïa-sampraÓna÷ ity atra k­«ïa-Óabdasya prathama-praÓnottara-gatatvena paÂhitasya devakÅ-jÃta- vÃcakatvam eva labhyate | atha nÃmÃdinà tulyatÃkhyÃna-rÆpà samÃkhyà ca jag­he pauru«aæ rÆpaæ bhagavÃn ity asya ete cÃæÓa-kalÃ÷ puæsa÷ k­«ïas tu bhagavÃn svayam ity atra paryavasÃnam ity evaæ j¤eyam | yathÃdhvara- saæj¤ÃnÃæ mantrÃïÃm agnir yaj¤aæ nayatu prajÃnan ity ÃdÅnÃæ Ãdhvarya- saæj¤ake karmaïi niyoga iti | [end V­. addition.] kiæ ca etasyÃm a«ÂÃdaÓa-sÃhasryÃæ saæhitÃyÃæ ÓrÅ-k­«ïasyaivÃbhyÃsa- bÃhulyaæ d­Óyate | tatra prathama-daÓamaikÃdaÓe«v ativistareïaiva | dvitÅye ÓrÅ-brahma-(page 28)-nÃrada-saævÃde | t­tÅye ÓrÅ-viduroddhava-saævÃde | caturthe tÃv imau vai bhagavato harer aæÓÃv ihÃgatÃv [BhP 4.1.57] ity Ãdau, yac cÃnyad api k­«ïasya [BhP 4.17.6] ity Ãdau ca | pa¤came rÃjan patir gurur alam [BhP 5.6.18] ity Ãdau | «a«Âhe mÃæ keÓavo gadayà prÃtar avyÃd govinda ÃsaÇgavam Ãtta-veïu÷ [BhP 6.8.20] ity atra | saptame nÃrada-yudhi«Âhira- saævÃde | a«Âame tan-mahima-viÓe«a-bÅjÃropa-rÆpe kÃlanemi-vadhe tÃd­Óa- ÓrÅmad-ajita-dvÃrÃpi tasya muktir nÃbhavat kintu puna÷ kaæsatve tad- dvÃraiveti tat-tan-mahima-viÓe«a-kathana-prathamÃÇgatvÃt | navame sarvÃnte | dvÃdaÓe ca ÓrÅ-k­«ïa-k­«ïa-sakha-v­«ïy-­«abhÃvani-dhrug- rÃjanya-vaæÓa-dahanÃnapavargya-vÅrya [BhP 12.11.25] ity Ãdau | ÓrÅ-bhÃgavatÃnukramaïikÃyÃæ ca uttarottaratra sarvato'pi bhÆyastvena gÅyate | tathà ca yasyÃbhyÃsas tad eva ÓÃstre pradhÃnam ity Ãnandamayo'bhyÃsÃd [Vs 4.1.12] ity atrÃparair api samarthitatvÃd ihÃpi ÓrÅ- k­«ïa eva pradhÃnaæ bhaved itÅti tasyaiva mÆla-bhagavattvaæ sidhyati | yat- pratipÃdakatvenÃsya ÓÃstrasya bhÃgavatam ity Ãkhyà | api ca na kevalaæ bahutra sÆcana-mÃtram atrÃbhyÃsanam api tv ardhÃd apy adhiko granthas tat- prastÃvako d­Óyate | tatrÃpi sarvÃÓcaryatayà | tasmÃt sÃdhÆktam ete cÃæsa- kalÃ÷ puæsa÷ k­«ïas tu bhagavÃn svayam [BhP 1.3.28] iti | tad evam asya vacana-rÃjasya senÃ-saÇgraho nirÆpita÷ | tathà tasya pratinidhi- rÆpÃïi vÃkyÃntarÃïi api d­Óyante | yathà - a«Âamas tu tayor ÃsÅt svayam eva hari÷ kila || iti [BhP 9.24.55] kila-Óabdena k­«ïas tv iti prasiddhi÷ sÆcyate | tato harir atra bhagavÃn eva | yathoktam - vasudeva-g­he sÃk«Ãd bhagavÃn puru«a÷ para÷ [BhP 10.1.23] iti ca | || 9.24 || ÓrÅ-Óuka÷ || 74 || [75] yathà và - aho bhÃgyam aho bhÃgyam ity Ãdi || [BhP 10.14.32] brahmatvenaiva b­hattamatve labdhe'pi pÆrïam ity adhikaæ viÓe«aïam atropajÅvyate || || 10.14 || ÓrÅ-brahmà bhagavantam || 75 || [76] ataeva - svayaæ tv asÃmyÃtiÓayas tryadhÅÓa÷ svÃrÃjya-lak«my-Ãpta-samasta-kÃma÷ | baliæ haradbhiÓ cira-loka-pÃlai÷ kirÅÂa-koÂŬita-pÃda-pÅÂha÷ || [BhP 3.2.21] na sÃmyÃtiÓayau yasya yam apek«yÃnyasya sÃmyam atiÓayaÓ ca nÃstÅty artha÷ | tatra hetavas try-adhÅÓas tri«u saÇkar«aïa-pradyumnÃniruddhe«v apy adhÅÓa÷ | sarvÃæÓitvÃd ataeva svÃrÃjya-lak«myà sarvÃdhika- paramÃnanda-svarÆpa-sampattyaiva prÃpta-samasta-bhoga÷ | baliæ tad- icchÃnusaraïa-rÆpam arhaïaæ haradbhi÷ samarpayadbhiÓ cirair loka-pÃlair bhagavad-d­«Ây-apek«ayà brahmÃdayas tÃvad acira-loka-pÃlÃ÷ anityatvÃt tataÓ ca cira-kÃlÅnair loka-pÃlair ananta-brahmÃï¬ÃntaryÃmi-puru«ai÷ kirÅÂa-koÂi-dvÃrà Ŭitaæ stutaæ pÃda-pÅÂhaæ yasya sa÷ | atyanta-tirask­ta- vÃcya-dhvaninà parama-Óre«Âha ity artha÷ | samasta-pÃda-pÃÂhe'pi (page 29) sa evÃrtha÷ | ÓrÅ-k­«ïa iti k­«ïas tu bhagavÃn svayam itivat svayaæ bhagavattÃm eva vyanakti | || 3.2 || ÓrÅmad-uddhavo viduram || 76 || [77] tad etat pÆrïatvaæ d­«ÂÃnta-dvÃrÃpi darÓitam asti | devakyÃæ deva-rÆpiïyÃæ vi«ïu÷ sarva-guhÃ-Óaya÷ | ÃvirÃsÅd yathà prÃcyÃæ diÓÅndur iva pu«kala÷ || [BhP 10.3.8] yathà yathÃvat sva-svarÆpeïaivety artha÷ || || 10.3 || ÓrÅ-Óuka÷ || 77 || [78] yathà ca - akhaï¬a-maï¬alo vyomni rarÃjo¬u-gaïai÷ ÓaÓÅ | yathà yadu-pati÷ k­«ïo v­«ïi-cakrÃv­to bhuvi || [BhP 10.20.44] spa«Âam || 10.20 || ÓrÅ-Óuka÷ || 78 || [79] tathà ÓrÅ-k­«ïa-pratinidhi-rÆpatvÃd asya mahÃ-purÃïasya ÓrÅ-k­«ïa eva mukhyo'bhidheya ity apy Ãha | k­«ïe sva-dhÃmopagate dharma-j¤ÃnÃdibhi÷ saha | kalau na«Âa-d­ÓÃm e«a purÃïÃrko 'dhunodita÷ || [BhP 1.3.43] spa«Âam || 1.3 || ÓrÅ-sÆta÷ || 79 || [80] tad evaæ ÓrÅ-k­«ïasya svayaæ bhagavattvaæ darÓitam | tat tu gati- sÃmÃnyenÃpi labhyate | yathà mahÃbhÃrate - sarve vedÃ÷ sarva-vidyÃ÷ sarva-ÓÃstrÃ÷ sarve yaj¤Ã÷ sarva ŬyaÓ ca k­«ïa÷ | vidu÷ k­«ïaæ brÃhmaïÃs tattvato ye te«Ãæ rÃjan sarvÃj¤Ã÷ samÃptÃ÷ || iti | atra sarva-samanvaya-siddhe÷ pÆrïatvam eva labhyate | evaæ ÓrÅ-bhagavad- upani«atsu ca - vedaiÓ ca sarvair aham eva vedyo vedÃnta-k­d veda-vid eva cÃham [Bg 15.15] iti, brahmaïo hi prati«ÂhÃham [Bg 14.27] ity Ãdi ca | brahma-saæhitÃyÃm [5.29] -- cintÃmaïi-prakara-sadmasu kalpa-v­k«a- lak«Ãv­te«u surabhÅr abhipÃlayantam ity Ãdikam upakramya - yasyaika-niÓvasita-kÃlam athÃvalambya jÅvanti loma-vilajà jagad-aï¬a-nÃthÃ÷ | vi«ïur mahÃn sa iha yasya kalÃ-viÓe«o govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || iti [BrahmaS 5.30] | nanu pÃdmottara-khaï¬Ãdau sarvÃvatÃrÅ para-vyomÃdhipatir nÃrÃyaïa eveti ÓrÆyate | pa¤carÃtrÃdau tu vÃsudeva÷, na ca sa k­«ïa eveti vaktavyam | tat tu sthÃna-parikara-nÃma-rÆpÃïÃæ bhedÃt | tarhi kathaæ ÓrÅ-k­«ïasyaiva sarvÃvatÃritvaæ svayaæ-bhagavattvaæ và ? tatrocyate ÓrÅ-bhÃgavatasya sarva- ÓÃstra-cakravartitvaæ prathama-sandarbhe praghaÂÂakenaiva darÓitam | pÆrïa-j¤Ãna-prÃdurbhÃvÃnantaram eva ÓrÅ-veda-vyÃsena tat prakÃÓitam iti ca tatraiva prasiddham | sphuÂam eva d­Óyate cÃsminn apara- ÓÃstropamardakatvam | ity aÇgopadiÓanty eke vism­tya prÃg udÃh­tam | muni-vÃsa-nivÃse kiæ ghaÂetÃri«Âa-darÓanam || [BhP 10.57.31] ity Ãdau | evaæ vadanti rÃjar«e [BhP 10.77.30] ity Ãdau ca | ataeva navame'py uktam hitvà sva-Ói«yÃn pailÃdÅn bhagavÃn bÃdarÃyaïa÷ | mahyaæ putrÃya ÓÃntÃya paraæ guhyam idaæ jagau || [BhP 9.22.22] iti | tad evaæ sarva-ÓÃstropacaritatvaæ siddham | tatra ÓrÅ-k­«ïasyaiva svayaæ bhagavattvaæ nirÆpitam | d­Óyate ca praÓaæsitur vaiÓi«Âyena praÓaæsyasyÃpi vaiÓi«Âyam | yathà grÃmÃdhyak«ya-rÃja-sabhayo÷ sarvottamatvena praÓasyamÃnau vastu-viÓe«au tÃratamyam Ãpadyete | (page 30) tad evaæ satsv apy anye«u te«v anyatra praÓaste«u ÓrÅ-bhÃgavata-praÓaæsyamÃnasya ÓrÅ- k­«ïasyaiva paramÃdhikyaæ sidhyati | ataeva k­«ïas tu bhagavÃn svayam iti sÃvadhÃrÃïà Órutir anya-Óruti-bÃdhiketi yuktam eva vyÃkhyÃtaæ pÆrvam api | tataÓ ca te tu para-vyomÃdhipa-nÃrÃyaïa-vÃsudevÃdaya÷ ÓrÅ-k­«ïasyaiva mÆrti-viÓe«Ã bhaveyu÷ | svayaæ ÓrÅ-k­«ïas tu nÃrÃyaïas tvam ity Ãdy ukto mahÃ-nÃrÃyaïo dvÃrakÃdi-prasiddho mahÃ-vÃsudevaÓ ca bhavet | tataÓ ca nÃrÃyaïa-vÃsudevopani«ado÷ sa eva vyakta÷ | brahmaïyo devakÅ-putra iti [NÃU 4], devakÅ-nandano nikhilam ÃnandayÃd iti ca | tad ittham eva taæ vÃsudevam api vibhÆti-nirviÓe«atayà svayam eva spa«Âam Ãha - vÃsudevo bhagavatÃm [BhP 11.19.29] iti spa«Âam | [81] tathà - sÃtvatÃæ nava-mÆrtÅnÃm Ãdi-mÆrtir ahaæ parà || iti [BhP 11.19.32] ÂÅkà ca - sÃtvatÃæ bhÃgavatÃnÃæ nava-vyÆhÃrcane vÃsudeva-saÇkar«aïa- pradyumnÃniruddha-nÃrÃyaïa-hayagrÅva-varÃha-n­siæha-brahmÃïa iti yà nava-mÆrtayas tÃsÃæ madhye vÃsudevÃkhyà | ity e«Ã | ataeva d­Óyate cÃdvaita-vÃdinÃm api sannyÃsinÃæ vyÃsa-pÆjÃ-paddhatau ÓrÅ- k­«ïasya madhya-siæhÃsanasthatvaæ vÃsudevÃdÅnÃæ vyÃsÃdÅnÃæ cÃvaraïa- devatÃtvam iti | ataeva krama-dÅpikÃyÃm a«ÂÃk«ara-paÂale vÃsudevÃdayas tad-Ãvaraïatvena ÓrÆyante | yat tu v­«ïÅnÃæ vÃsudevo'smi [GÅtà 10.37] iti bhagavad-upani«ada÷ | tatra vÃsudeva-Óabdena vasudevÃpatyÃrthena ÓrÅ- baladeva evocyate | vaktà hi tatra ÓrÅ-k­«ïa eva | tataÓ ca sva-vibhÆtiæ kathayati tasminn api vibhÆtitvÃropo na yujyate | vaktur anyatraiva Órot­bhis tat-pratÅte÷ | tato mukhyÃrtha-bÃdhe tathaiva vyÃkhyà samucità | tasmÃt sÃdhu vyÃkhyÃtam - vÃsudevo bhagavatÃm ity Ãdi [BhP 11.19.29] | || 11.19 || ÓrÅ-bhagavÃn || 80-81 || [82] yasmÃd evaæ sarvato'pi tasyotkar«as tasmÃd evÃnyatas tadÅya-nÃmÃdÅnÃm api mahimÃdhikyam iti gati-sÃmÃnyÃntaraæ ca labhyate | tatra nÃmno yathà brahmÃï¬a-purÃïe ÓrÅ-k­«ïëÂottara-Óata-nÃmÃm­ta-stotre - sahasra-nÃmnÃæ puïyÃnÃæ trir-Ãv­ttyà tu yat phalam | ekÃv­ttyà tu k­«ïasya nÃmaikaæ tat prayacchati || iti | vyaktÅkriyate cÃdhika-phalatvaæ k­«ïa-nÃmna÷ pÃdme pÃtÃla-khaï¬e ÓrÅ- mathurÃ-mÃhÃtmye ÓrÅ-mahÃdevasyaiva vÃkye - tÃrakÃj jÃyate mukti÷ prema-bhaktis tu pÃrakÃd iti | pÆrvam atra mocakatva-premadatvÃbhyÃæ tÃraka-pÃraka-saæj¤e rÃma-k­«ïa-nÃmnor hi vihite | tatra ca rÃma-nÃmni mocakatva-Óaktir evÃdhikà ÓrÅ-k­«ïa-nÃmni tu mok«a-sukha-tiraskÃri- premÃnanda-dÃt­tva-Óakti÷ samadhiketi bhÃva÷ | ittham evoktaæ vi«ïu- dharmottare - yac chaktir nÃma yat tasya tasminn eva ca vastuni | sÃdhakaæ puru«a-vyÃghra saumya-krÆre«u vastu«u || iti | kiæ ca ÓrÅ-k­«ïa-nÃmno mÃhÃtmyaæ nigadenaiva ÓrÆyate prabhÃsa-purÃïe ÓrÅ-nÃrada-kuÓadhvaja-saævÃde ÓrÅ-bhagavad-uktau - nÃmnÃæ mukhyatamaæ nÃma k­«ïÃkhyaæ me parantapa iti | tad evaæ gati-sÃmÃnyena nÃma-mahima-dvÃrà tan-mahimÃtiÓaya÷ sÃdhita÷ | tathà tadÅya-guïa-rÆpa- lÅlÃ-mathurÃdi-sthÃnÃnÃm api tat-tac-chÃstra-pratipÃdyamÃnai÷ sarvÃdhika- mahimabhir apy asÃv anusandheya÷ | vistara-bhiyà tu nodÃhriyate | (page 31) [Sarva-saævÃdinÅ: etad anantaraæ gati-sÃmÃnya-prakaraï ÓrÅ-k­«ïa-nÃma- mÃhÃtmye sahasra-nÃmnÃm ity Ãdi-brahmÃï¬a-vÃkyÃnantaram eva vyÃkhyeyam | yathà sarvÃrtha-Óakti-yuktasya deva-devasya cakriïa÷ | yac cÃbhirucitaæ nÃma tat sarvÃrthe«u yojayet || iti vi«ïu-dharma-d­«Âyà sarve«Ãm eva bhagavan-nÃmnÃæ niraÇkuÓa- mahimatve sati samÃh­tÃnÃm uccÃraïam api nÃnÃrthakaæ saæskÃra-pracaya- hetutvÃd ekasyaivoccÃrÃra-pracayavad iti nÃma-kaumudÅ-kÃrair aÇgÅk­tam | tathà samÃh­ta-sahasra-nÃma-trir-Ãv­tti-Óakte÷ k­«ïa-nÃmoccÃraïa-vaÓyaæ mantavyam | atra devadevasya yad abhirucitaæ priyaæ nÃma tat sarvÃrthe«u yojayed ity api kecid vyÃcak«ate | yathà hare÷ priyeïa govinda-nÃmnà nihatÃni sadya÷ iti | nanu b­hat-sahasra-nÃma-stotraæ nityam eva paÂhantÅæ devÅæ prati sahasra- nÃma-tat-tulyaæ rÃma-nÃma varÃnane ity Ãdy-upapattyà rÃma-nÃmnaiva sahasra-nÃma-phalaæ bhavatÅti bodhayan ÓrÅ-mahÃdevas tat-sahasra- nÃmÃntargata-k­«ïa-nÃmnÃm api gauïatvaæ bodhayati | tarhi kathaæ brahmÃï¬a-vacanam aviruddhaæ bhavati | ucyate prastutasya b­hat-sahasra- nÃma-stotrasyaivaikayà v­ttyà yat phalaæ tad bhavatÅti rÃma-nÃmni prau¬hi÷ | k­«ïa-nÃmni tu dvigÃva-sambhavÃt sahasra-nÃmnÃm iti bahu- vacanÃt tÃd­ÓÃnÃæ bahÆnÃæ sahasra-nÃma-stotrÃïÃæ trir-Ãv­ttyà tu yat phalaæ tad bhavatÅti tato'pi mahatÅ prau¬hi÷ | ataeva tatra samasta-japa-yaj¤ÃnÃæ phaladaæ pÃpa-nÃÓanam | Ó­ïu devi pravak«yÃmi nÃmnÃm a«Âottaraæ Óatam || ity uktvà anye«Ãm api japÃnÃæ vedÃdy-uktÃnÃæ phalam antarbhÃvitam | tataÓ ca prauÇhyÃdhikyÃd uttarasya pÆrvasmÃd balavattve sati pÆrvasya mahimÃpi tad-aviruddha eva vyÃkhyeya÷ | tadà hi yadyapy evam eva ÓrÅ- k­«ïavat tan-nÃmno'pi sarvata÷ Óakti-pÆrïatayà sarve«Ãm api nÃmnÃm avayavitvam eva tathÃpi avayava-sÃdhÃraïyena phalaæ bhavet | yathà sÃk«Ãn- mukter api dÃtu÷ ÓrÅ-vi«ïor ÃdhÃnasya yaj¤ÃÇgatvena kriyamÃïasya svarga- mÃtra-pradatvam | yathà và veda-japatas tad-antargata-bhagavan-mantreïÃpi na brahma-lokÃdhika-phala-prÃpti÷ | yathÃtraiva tÃvat kevalaæ rÃma-nÃmaiva sak­d vadato'pi b­hat-sahasra-nÃma-phalam antarbhÆta-rÃma-nÃmaikona- sahasra-nÃmakaæ sampÆrïam | b­hat-sahasra-nÃmÃpi paÂhato b­hat-sahasra- nÃma-phalaæ na tv adhikam ekona-sahasra-nÃma-phalam iti | ataeva sÃdhÃraïÃnÃæ keÓavÃdi-nÃmnÃpi tadÅyatÃ-vailak«aïyenÃg­hyamÃïÃnÃm avatÃrÃntara-nÃma-sÃdhÃraïa-phalam eva j¤eyam | nÃma-kaumudyÃæ tu sarvÃnartha-k«aya eva j¤ÃnÃj¤Ãna-viÓe«o ni«iddha÷ na tu premÃdi-phala- tÃratamye | tad evaæ k­«ïa-nÃmna÷ sÃdhÃraïa-phala-dattve sati - sahasra- nÃmabhis tulyaæ rÃma-nÃma varÃnana ity api yuktam uktam | vastutas tv evaæ sarvÃvatÃrÃvatÃriïÃm abhya÷ ÓrÅ-k­«ïa-nÃmno'bhyadhikaæ phalaæ svayaæ bhagavattvÃt tasya | nanu yathà darÓa-paurïamÃsyÃdy-aÇga-bhÆtayà pÆrïÃhÆtyà sarvÃn kÃmÃn avÃpnoti ity ÃdÃv arthavÃdatvaæ tathaivÃtrobhayatrÃpi bhavi«yatÅti cet, na | b­hat-sahasra-nÃma-stotraæ paÂhitvaiva bhojana-kÃriïÅæ devÅæ prati rÃma- nÃmaiva sak­t kÅrtayitvà k­ta-k­tyà satÅ mayà saha bhuÇk«veti sÃk«Ãd- bhojane ÓrÅ-mahÃdevena pravartanÃt | k­«ï-nÃmni tu tathÃrtha-vÃdatvaæ dÆrotsÃritam eveti || [End Sarva-saævÃdinÅ] ittham eva ÓrÅ-k­«ïasyaivÃsamorddhva-mahimatvÃt svayam eva tenÃpi sakala-bhakta-v­nda-vandita-bhagavat-praïayaæ ÓrÅmad-arjunaæ prati sarva- ÓÃstrÃrtha-sÃra-bhÆta-ÓrÅ-gÅtopasaæhÃra-vÃkye nijÃkhila-prÃdurbhÃvÃntara- bhajanam atikramya sva-bhajanam eva sarva-guhyatamatvenopadi«Âam | yathÃha - kartuæ necchasi yan mohÃt kari«yasy avaÓo'pi tad [GÅtà 18.60] ity anantaram - ÅÓvara÷ sarva-bhÆtÃnÃæ h­d-deÓe 'rjuna ti«Âhati | bhrÃmayan sarva-bhÆtÃni yantrÃrƬhÃni mÃyayà || tam eva Óaraïaæ gaccha sarva-bhÃvena bhÃrata | tat-prasÃdÃt parÃæ ÓÃntiæ sthÃnaæ prÃpsyasi ÓÃÓvatam || iti te j¤Ãnam ÃkhyÃtaæ guhyÃd guhyataraæ mayà | vim­Óyaitad aÓe«eïa yathecchasi tathà kuru || sarva-guhyatamaæ bhÆya÷ Ó­ïu me paramaæ vaca÷ | i«Âo 'si me d­¬ham iti tato vak«yÃmi te hitam || man-manà bhava mad-bhakto mad-yÃjÅ mÃæ namaskuru | mÃm evai«yasi satyaæ te pratijÃne priyo 'si me || sarva-dharmÃn parityajya mÃm ekaæ Óaraïaæ vraja | ahaæ tvà sarva-pÃpebhyo mok«ayi«yÃmi mà Óuca÷ || [GÅtà 18.61-66] e«Ãm artha÷ - aÓocyÃn anvaÓocas tvam ity Ãdi [GÅtà 2.11] grantho na yuddhÃbhidhÃyaka÷, yata÷ kartum ityÃdi tata÷ paramÃrthÃbhidhÃyaka evÃyaæ tatrÃpi guhyataraæ sarva-guhyatamaæ ca Ó­ïu ity Ãha | ÅÓvara ity Ãdi | ya eka sarvÃntaryÃmÅ ÅÓvara÷ sa eva sarvÃïi saæsÃra-yantrÃru¬hÃni bhÆtÃni mÃyayà bhrÃmayan te«Ãm eva h­d-deÓe ti«Âhati sarva-bhÃvena puru«a evadaæ sarvam [ÁvetU 3.15] iti bhÃvanÃyÃ÷ sarvendriya-pravaïatayà và parÃæ ÓÃntiæ tadÅyÃæ paramÃæ bhaktiæ Óamo man-ni«Âhatà buddher [BhP 11.19.36] ity ukte÷ | sthÃnaæ tadÅyaæ dhÃma guhyÃd brahma-j¤ÃnÃd api guhyataraæ dvayo÷ prakar«e tarap | athedam api nijaikÃnta-bhakta-varÃya tasmai na paryÃptam iti avadhyÃya svayam eva mahÃ-k­pÃ-bhareïodghÃÂita-parama-rahasya÷ ÓrÅ-bhagavÃn anyÃm api pradyumna-saÇkar«aïa-vÃsudeva-parama-vyomÃdhipa-lak«aïa- bhajanÅya-tÃratamya-gamyÃæ bhajana-krama-bhÆmikÃm atikramyaiva sarvato'py upÃdeyam eva sahasopadiÓati sarva-guhyatamaæ bhÆya÷ [18.64] iti | yadyapi guhyatamatvokter eva guhya-guhyatarÃbhyÃm api prak­«Âam idam ity ÃyÃti tathÃpi sarva-Óabda-prayogo guhyatamam api parama-vyomÃdhipÃdi- bhajanÃrtha-ÓÃstrÃntara-vÃkyam atyeti, tasya yÃvad-artha-v­ttikatvÃt | bahÆnÃæ prakar«e tamap | ataeva paramam | sva-k­ta-tÃd­Óa-hitopadeÓa- Óravaïe hetum Ãha i«Âo'si me d­¬ham itÅti | paramÃptasya mamaitÃd­Óaæ vÃkyaæ tvayÃvaÓyaæ Órotavyam iti bhÃva ity artha÷ | svasya ca tÃd­Óa-rahasya-prakÃÓane hetum Ãha tata iti | tatas tÃd­Óe«ÂatvÃd eva heto÷ | tad evam autsukyam ucchalayya kiæ tad ity apek«ÃyÃæ sapraïayÃÓru-k­täjalim etaæ praty Ãha man-manà iti | mayi tvan-mitratayà sÃk«Ãd asmin sthite ÓrÅ-k­«ïe mano yasya tathÃvidho bhava | evaæ mad- bhakto mad-eka-tÃtparyako bhavety Ãdi | sarvatra mac-chabdÃv­ttyà mad- bhajanasyaiva nÃnÃ-prakÃratayà Ãv­tti÷ kartavyà | na tv ÅÓvara-tattva-mÃtra- bhajanasyeti bodhyate | sÃdhanÃnurÆpam eva phalam Ãha mÃm evai«yasÅti | anenaiva-kÃreïÃpy Ãtmana÷ sarva-Óre«Âhatvaæ sÆcitam | anyasya (page 32) kà vÃrtà mÃm eveti | etad eva phalaæ ÓrÅ-parÅk«itÃpi vyaktÅkari«yate kaliæ prati | yas tvaæ k­«ïe gate dÆraæ saha gÃï¬Åva-dhanvanà | Óocyo'sy aÓocyÃn rahasi praharan vadham arhasi || [BhP 1.17.6] iti | satyaæ te ity anenÃtrÃrthe tubhyam eva Óape'ham iti praïaya-viÓe«o darÓita÷ | punar apy atik­payà sarva-guhyatamam ity Ãdi vÃkyÃrthÃnÃæ pu«Ây-artham Ãha pratijÃne iti | nanu nÃnÃ-pratibandha-vik«iptasya mama kathaæ tvan-manastvÃdikam eva sidhyet tatrÃha sarveti | sarva-Óabdena nitya-paryantà dharmÃ÷ vivak«itÃ÷ | pari-Óabdena te«Ãæ svarÆpato'pi tyÃga÷ samarthita÷ | pÃpÃni pratibandhÃs tad-Ãj¤ayà parityÃge pÃpÃnutpatte÷ | tad eva vyatirekena dra¬hayati mà Óuca iti | tatra -- aÓocyÃn anvaÓocas tvaæ praj¤Ã-vÃdÃæÓ ca bhëase | gatÃsÆn agatÃsÆæÓ ca nÃnuÓocanti paï¬itÃ÷ || [GÅtà 2.11] ity upakrama-vÃkye tasyÃpaï¬itatvaæ vyajya Óoka-parityÃgena mat- k­topadeÓam eva g­hÃïeti vivak«itam | tataÓ ca tÃratamya-j¤ÃnÃrtham eva bahudhopadiÓyÃpi mahopasaæhÃra-vÃkya-sthasya tv asyopadeÓasya paramatvaæ nirdiÓya Óoka-parityÃgena tam etam evopadeÓaæ tvaæ g­hÃïeti dvayor vÃkyayor ekÃrtha-prav­ttatvam api spa«Âam | Sarva-saævÃdinÅ -- atha ÅÓvara÷ sarva-bhÆtÃnÃm ity Ãdi-ÓrÅ-gÅtÃ-padya- «aÂke vyÃkhyÃnÃntaram eva vyÃkhyeyam | tathà hi - atra kaÓcid vadati ÅÓvara÷ sarva-bhÆtÃnÃm ity Ãdau sarva evedam ÅÓvara iti bhÃvena yad- bhajanaæ, tatra j¤ÃnÃæÓa-sparÓa÷ | iha tu manmanà bhavetyÃdi-Óuddhaiva bhaktir upadi«Âety ata eva sarvaguhyatmatvam | kiæ và pÆrveïa vÃkyena parok«atayaiveÓvaram uddiÓyÃpareïa tam evÃparok«atayà nirdi«ÂavÃn ity ata eva na ca vaktavayam | pÆrvam api -- man-manà bhava mad-bhakto mad-yÃjÅ mÃæ namaskuru | mÃm evai«yasi yuktvaivam ÃtmÃnaæ matparÃyaïa÷ || [9.34] ity Ãdibhi÷ Óuddha-bhajanasyoktatvÃt | tathÃpi adhiyaj¤o'ham evÃtra dehe deha-bh­tÃæ vara÷ [GÅtà 8.4] ity Ãdau ca svasyÃntaryÃmitvena coktatvÃt | sarva-guhyatamatva-guhyataratvayor anupapattir iti | yad yad eva pÆrvaæ sÃmÃnyatayoktaæ tasyaivÃnte vivicya nirdi«ÂatvÃt | ucyate - na tÃvad bhajana- tÃratamyam | atra bhajanÅya-tÃratamyasyÃpi sambhave gauïa-mukhya- nyÃyena bhajanÅya evÃrtha-sampratÅte÷ | mukhyatvaæ ca tasya phalam ata upapatter iti [Vs 3.2.29] nyÃyena | viÓe«atas tu tac-chabdena na svayam eva tad- rÆpa iti mac-chabdena svayam evaitad-rÆpa iti ca bhedasya vidyamÃnatvÃt upadeÓa-dvaye nijenaudÃsÅnyenÃveÓena ca liÇgenÃpÆrïatvopalambhanÃt | phala-bheda-vyapadeÓenaiva-kÃreïa ca tad-arthasyaiva pu«ÂatvÃt | sÃk«Ãd eva bhajanÅya-tÃratamyam upalabhyate | vastutas tu sarva-bhÃvenety asya sarvendriya-pravaïatayety evÃrtha÷ | gauïa-mukhya-nyÃyenaiva j¤Ãna- miÓrasya sarvÃtmatÃ-bhÃvanÃ-lak«aïa-bhajana-rÆpÃrthasya bÃdhitatvÃt | sthÃnaæ prÃpsyasi ÓÃÓvatam iti loka-viÓe«a-prÃpter eva nirdi«ÂatvÃt | tasmÃn na ca bhajanÃv­tti-tÃratamyÃvakÃÓa÷ | na ca bhajanÅyasyaiva parok«Ãparok«atayà nirdeÓayos tÃratamyam | tadaiva tayà prÃcÅnayÃrvÃcÅnayà cÃnayà gati-kriyayà saÇkoca-v­ttir iyaæ kalpanÅyà | yady antaryÃmiïa÷ sakÃÓÃd anyà parÃvasthà na ÓrÆyate, ÓÃstre ÓrÆyate tu tad- avasthÃta÷ parÃ, tato'pi parà ca sarvatra | atraiva tÃvat sÃdhibhÆtÃdhidaivaæ mÃæ cÃdhiyaj¤aæ ca ye vidu÷ [GÅtà 7.30] ity Ãdau bheda-vyapadeÓÃt | tatra saha-yukte'pradhÃne [PÃï 2.3.17] iti smaraïenÃdhiyaj¤asyÃntar-yÃmiïa÷ sahÃrtha-t­tÅyÃntatayà labdha-samÃsa-padasya svasmÃd apradhÃnatvoktes tata÷ paratvaæ ÓrÅ-k­«ïasya vyaktam eva | adhiyaj¤o'ham evÃtra [GÅtà 8.4] ity Ãdau ca tad eva vyajyate | e«a vai bhagavÃn droïa÷ prajÃ-rÆpeïa vartate [BhP 1.7.45] itivat | tasmÃd bhajanÅya-tÃratamya-vivak«ayaivopadeÓa- tÃratamyaæ siddham | e«a tu vÃtivadati ya÷ satyenÃtivadati [ChÃU 7.16.1] itivat ya÷ satyena brahmaïaiva pratipÃdya-bhÆtena sarvaæ vÃdinam atikramya vadati e«a eva sarvam atikramya vadatÅty artha÷ | tad evam arthe sati yathà tatra vÃdasyÃtiÓÃyitÃ-liÇgena nÃmÃdi-prÃïa-paryantÃni tat-prakaraïa uttarottara- bhÆmatayopadi«ÂÃny api sarvÃïi vastÆny atikramya brahmaïa eva bhÆmatvaæ sÃdhyate tadvad atrÃpy upadeÓÃdhikyena pratipÃdyÃdhikyam iti | ata÷ ÓrÅ-k­«ïasyaivÃdhikyam ity ante'py uktam iti dik | [end Sarva- saævÃdinÅ] ata÷ ÓrÅ-k­«ïasyaivÃdhikyaæ siddham | ataeva asad-vyapadeÓÃn neti cen na dharmÃntareïa vÃkya-Óe«Ãd [Vs. 2.1.17] iti nyÃyÃd upasaæhÃrasyaivopakramÃrthasya ca sarva-ÓÃstrÃrthatvÃt tatroktaæ viÓva- rÆpam abhi tad-adhÅnÃm eva | tac ca yuktam | tenaiva darÓitatvÃt | tatra ca - ity arjunaæ vÃsudevas tathoktvà svakaæ rÆpaæ darÓayÃm Ãsa bhÆya÷ || [GÅtà 11.50] ity narÃkÃra-caturbhuja-rÆpasyaiva svakatva-nirdeÓÃt | tad viÓva-rÆpaæ na tasya sÃk«Ãt svarÆpam iti spa«Âam | ataeva parama-bhaktasyÃrjunasyÃpi na tad-abhÅ«Âam, kintu tadÅyaæ svayaæ rÆpam evÃbhÅ«Âam | ad­«Âa-pÆrvaæ h­«ito 'smi d­«Âvà bhayena ca pravyathitaæ mano me [GÅtà 11.45] | ity Ãdy ukte÷ | tad-darÓanÃrtham arjunaæ prati divya-d­«Âi-dÃna-liÇgena tasyaiva mÃhÃtmyam iti tu bÃla-kolÃhala÷ | narÃk­ti paraæ brahma iti, tad amitaæ brahmÃdvayaæ Ói«yate iti [BhP 10.14.18], yan-mitraæ paramÃnandam [BhP 10.14.32] iti, sa eva nityÃtma-sukhÃnubhÆty-abhi-vyudasta-mÃya÷ [BhP 10.12.39] iti, sa tvaæ vibho katham ihÃk«a-patha÷ pratÅta iti ca, tathà brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtà 14.27] iti, nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya [GÅtà 7.25] iti ca Óravaïena prak­«Âa-d­«Âes tatrÃpy akaraïatvÃd bhagavac-chakti-viÓe«a- saævalita-d­«Âer eva tatra karaïatvÃt | tatas tasyà d­«Âer divyatvaæ dÃnaæ ca narÃkÃra-para-brahma-darÓana-hetu-lak«aïÃyÃs tat-svÃbhÃvika-d­«Âer anyÃsau deva-vapur darÓana-hetur ity apek«ayÃiva | tac ca narÃk­ti-para- brahma divya-d­«Âibhir api durdarÓam ity uktam - sudurdarÓam idaæ rÆpaæ d­«ÂavÃn asi yan mama | devà apy asya rÆpasya nityaæ darÓanakÃÇk«iïa÷ || [GÅtà 11.52] ity Ãdinà | kintu bhaktyaiva sudarÓanam ity apy uktam | bhaktyà tv ananyayà Óakya aham evaævidho 'rjuna | j¤Ãtuæ dra«Âuæ ca tattvena prave«Âuæ ca paraætapa || [GÅtà 11.54] ity Ãdinà | na ca sudurdarÓam (page 33) ity Ãdikaæ viÓva-rÆpa-param | d­«Âvedaæ mÃnu«aæ rÆpam [GÅtà 11.51] ity Ãder evÃvyavahita-pÆrvoktatvÃt viÓva-rÆpa- prakaraïasya tad-vyavadhÃnÃc ca | tathà caikÃdaÓe sarve«Ãæ devÃdÅnÃm Ãgamane vyacak«atÃvit­ptÃk«Ã÷ k­«ïam adbhuta-darÓanam [BhP 11.6.5] iti | tatraivÃnyatra govinda-bhuja-guptÃyÃm [BhP 11.2.1] ity Ãdi | saptame yÆyaæ n­loke [7.10.48] ityÃdi ca | t­tÅye ca vismÃpanaæ svasya ca [3.2.12] | ata upasaæhÃrÃnurodhena sva-vÃkya-tÃtparyeïa cÃsyÃpi prakaraïasya ÓrÅ- k­«ïa-paratvam eva | tasmÃt ÓrÅ-k­«ïa-gÅtÃsu ca ÓrÅ-k­«ïasyaiva svayaæ bhagavattvaæ siddham | tad uktam -- ekaæ ÓÃstraæ devakÅ-putra-gÅtam eko devo devakÅ-putra eva | karmÃpy ekaæ devakÅ-putra-sevà mantro'py eko devakÅ-putra-nÃma || iti | tathà ÓrÅ-gopÃla-pÆrva-tÃpanÅ-ÓrutÃv api munayo ha vai brahmÃïam Æcu÷, ka÷ paramo deva÷ [GTU 1.2] ity Ãdy-anantaraæ tad u hovÃca brÃhmaïa÷ | k­«ïo vai paramaæ daivatam [GTU 1.3] ity Ãdi | upasaæhÃre ca - tasmÃt k­«ïa eva paro devas taæ dhyÃyet taæ raset taæ yajed ity oæ tat sad [GTU 1.49] iti | kiæ bahunà sarvÃvatÃrÃvatÃri-vilak«aïà mahÃ-bhagavattÃ-mudrÃ÷ sÃk«Ãd eva tatra vartanta iti ÓrÆyate pÃdmÃdhyÃya-trayeïa | yathà tadÅyà kiyanta÷ ÓlokÃ÷ | brahmovÃca - Ó­ïu nÃrada vak«yÃmi pÃdayoÓ cihna-lak«aïam | bhagavat-k­«ïa-rÆpasya hy Ãnandaika-ghanasya ca || avatÃrà hy asaÇkhyeyÃ÷ kathità me tavÃnagha | paraæ samyak pravak«yÃmi k­«ïas tu bhagavÃn svayam || devÃnÃæ kÃrya-siddhy-artham ­«ÅïÃæ ca tathaiva ca | ÃvirbhÆtas tu bhagavÃn svÃnÃæ priya-cikÅr«ayà || yair eva j¤Ãyate devo bhagavÃn bhakta-vatsala÷ | tÃny ahaæ veda nÃnyo'sti satyam etan mayoditam || «o¬aÓaiva tu cihnÃni mayà d­«ÂÃni tat-pade | dak«iïenëÂa-cihnÃni itare sapta eva ca || dhvajÃ÷ padmaæ tathà vajram aÇkuÓo yava eva ca | svastikaæ cordhva-rekhà ca a«Âa-koïas tathaiva ca || saptÃnyÃni pravak«yÃmi sÃmprataæ vai«ïavottama | indra-cÃpaæ trikoïaæ ca kalasaæ cÃrdha-candrakam || ambaraæ matsya-cihnaæ ca go«padaæ saptamaæ sm­tam | aÇkÃny etÃni bho vidvan d­Óyante tu yadà kadà || k­«ïÃkhyaæ tu paraæ brahma bhuvi jÃtaæ na saæÓaya÷ | dvayaæ vÃtha trayaæ vÃtha catvÃra÷ pa¤ca eva và || d­Óyante vai«ïava-Óre«Âha avatÃre katha¤cana || ity Ãdi | «o¬aÓaæ tu tathà cihnaæ Ó­ïu devar«i-saptam | jambÆ-phala-samÃkÃraæ d­Óyate yatra kutracit || ity antam | Sarva-saævÃdinÅ: atha Ó­ïu nÃrada pravak«yÃmÅty-Ãdi-caraïa-cihna- pratipÃdaka-pÃdma-vacanÃntaæ Ãdi-ÓabdÃd etÃny api padyÃni j¤eyÃni | madhye dhvajà tu vij¤eyà padmaæ tryÃÇgulam Ãnata÷ | vajraæ vai dak«iïe pÃrÓve aÇkuÓo vai tad-agrata÷ || yavo'py aÇgu«Âha-mÆle syÃt svastikaæ yatra kutracit | Ãdiæ caraïam Ãrabhya yÃvad vai madhyamà sthità || tÃvad vai cordhva-rekhà ca kathità pÃdma-saæj¤ake | a«Âa-koïaæ tu bho vatsa mÃnaæ cëÂÃÇgulaiÓ ca tat || nirdi«Âaæ dak«iïe pÃde ity Ãhur munaya÷ kila | evaæ pÃdasya cihnÃni tÃny eva vai«ïavottama || dak«iïetara-sthÃnÃni saævadÃmÅha sÃmpratam | caturaÇgula-mÃnena tv aÇgulÅnÃæ samÅpata÷ || indra-cÃpaæ tato vidyÃd anyatra na bhavet kvacit | trikoïaæ madhya-nirdi«Âaæ kalaso yatra kutracit || a«ÂÃÇgula-pramÃïena tad bhaved ardha-candrakam | ardha-candra-samÃkÃraæ nirdi«Âaæ tasya suvrata || bindur vai matsya-cihnaæ ca Ãdyante vai nirÆpitam | go«padaæ te«u vij¤eyam ÃdyÃÇgula-pramÃïata÷ || ity Ãdi | tad-agre ca - «o¬aÓaæ tu tathà cihnaæ Ó­ïu devar«i-sattama | jambÆ-phala-samÃkÃraæ d­Óyate yatra kutracit | tac cihnaæ «o¬aÓaæ proktam ity Ãhur munayo'naghÃ÷ || iti | atra vai«ïavottamety-Ãdikaæ ÓrÅ-nÃrada-sambodhanam | yadà kadeti yadà kadÃcid evety artha÷ | madhyamÃ-pÃr«ïi-paryantayo÷ samadeÓo madhyas tatra dhvajà dhvaja÷ | try-aÇgula-mÃnata÷ | pÃdÃgre try-aÇgula-pramÃïa- deÓaæ parityajyety artha÷ | padyasyÃdho dhvajaæ dhatte sarvÃnartha-jaya- dhvajam iti skÃnda-saævÃdÃt | atra kutracit parita ity artha÷ Ãdim aÇgu«Âha tarjanÅ-sandhim Ãrabhya madhyamà yÃvat tÃvad Ærdhva-rekhà vyavasthità pÃdma-saæj¤ake purÃïe kathitety artha÷ | a«ÂÃÇgulair mÃnaæ tad iti madhyamÃÇguly-agrÃd a«ÂÃÇgula-mÃnaæ parityajyety artha÷ | tÃvad vistÃratvena vyÃkhyÃyÃæ sthÃnÃsamÃveÓa÷ | ataeva pÆrvam api tathà vyÃkhyÃtam | evam uttaratrÃpi j¤eyam | indra-cÃpaæ trikoïÃrdha-candrakÃïi kramÃd adho'adhobhÃga- sthÃnÃni | anyatreti | ÓrÅ-k­«ïÃd anyatrety artha÷ | bindur ambaraæ | Ãdau caraïasyÃdideÓa tad-aÇgula-samÅpe bindu÷ | ante pÃr«ïi-deÓe matsya-cihnaæ «o¬aÓa-cihnam ubhayor api j¤eyam | dak«iïÃdy-aniyamenoktatvÃt | atra dak«iïÃÇgu«ÂhÃdhaÓ cakraæ vÃmÃÇgu«ÂhÃdhas tan mukhaæ daraæ ca skÃndoktÃnusÃreïa | te hi ÓrÅ-k­«ïe'py anyatra ÓrÆyate | yathà Ãdi-vÃrÃhe mathurÃ-maï¬ala-mÃhÃtmye - yatra k­«ïena saækÅrïaæ krŬitaæ ca yathÃ-sukham | cakrÃÇkita-padà tena sthÃne brahma-maye Óubhe || iti | ÓrÅ-gopÃla-tÃpanyÃæ -- ÓaÇkha-dhvajÃtapatrais tu cihnitaæ ca pada-dvayam [GTU 2.62] iti | Ãtapatram idaæ cakrÃdhastÃj j¤eyam | dak«iïasya prÃdhÃnyÃt tatraiva sthÃna-samÃveÓÃc ca | aÇguli-parimÃïa-mÃtra-dairghyÃc caturdaÓÃæÓena tad-vistÃrÃt | «a«ÂhÃæÓena j¤eyam | anyatra dairghye caturdaÓÃÇguli-parimÃïatvena vistÃre «a¬-aÇguli-parimÃïatvena prasiddher iti | [end Sarva-saævÃdinÅ] tasmÃd asty eva svayaæ bhagavattvaæ ÓrÅ-k­«ïasyaiva | [V­. here reads -- tathà ca brahma-vaivarte bhagavad-avatÃra-prasaÇge sÆta- vÃkyam-- avatÃrà hy asaÇkhyeyà Ãsan sattva-svabhÃvina÷ | viÓatis te«u mukhyÃn yÃn Órutvà mucyen mahÃæhasa÷ || ity Ãdinà prÃyaÓa÷ ÓrÅ-bhÃgavatavat ÓrÅ-k­«ïa-saæhitÃæs tÃn gaïayitvà punar Ãha - nara-siæhÃdayo'nye'pi sarva-pÃpa-vinÃÓanÃ÷ | yad-vibhÆti-viÓe«eïÃlaÇk­taæ bhuvi jÃyate | tat sarvam avagantavyaæ k­«ïÃæÓÃæÓa-samudbhavam || [end V­. section] tad itthaæ sarvam abhipretya mahopakramaæ Ólokam eva ÓrÅ-vi«ïu- purÃïÅya-bhagavac-chabda-niruktivat sÃk«Ãt ÓrÅ-k­«ïÃbhidheyatvenÃpi yojayati janmÃdyasya [BhP 1.1.1] iti | narÃk­ti (page 34) paraæ brahma iti [V­. reads here: purÃïa-vargÃt, tasmÃt k­«ïa eva paro deva÷ [GTU 1.49] iti gopÃla-tÃpanÅ-ÓruteÓ ca | [end V­. addition] paraæ ÓrÅ-k­«ïaæ dhÅmahi | asya svarÆpa-lak«aïam Ãha satyam iti | satya-vrataæ satya-paraæ tri-satyam [BhP 10.2.26] ity Ãdau tathÃ-ÓrutatvÃt | [V­. reads here: “ satye prati«Âhita÷ k­«ïa÷ satyam atra prati«Âhitam | satyÃt satyaæ ca govindas tasmÃt satyo hi nÃmata÷ || [Mbh 5.68.12] ity udyama-parvaïi sa¤jaya-k­ta-ÓrÅ-k­«ïa-nÃma-niruktau ca tathà ÓrutatvÃt | [end V­. addition] etena tad-ÃkÃrasyÃvyabhicÃritvaæ darÓitam | taÂastha-lak«aïam Ãha dhÃmnà svena ity Ãha | svena sva-svarÆpeïa dhÃmnà ÓrÅ-mathurÃkhyena sadà nirastaæ kuhakaæ mÃyÃ-kÃrya-lak«aïaæ yena tam | mathyate tu jagat sarvaæ brahma-j¤Ãnena yena và | tat-sÃra-bhÆtaæ yad yasyÃæ mathurà sà nigadyate || [GTU 2.66] iti gopÃlottara-tÃpanÅ-prasiddhe÷ | lÅlÃm Ãha Ãdyasya nityam eva ÓrÅmad-Ãnakadundubhi-vrajeÓvara- nandanatayà ÓrÅ-mathurÃ-dvÃrakÃ-gokule«u virÃjamÃnasyaiva tasya kasmaicid arthÃya loke prÃdurbhÃvÃpek«ayà | yata÷ ÓrÅmad-Ãnakadundubhi- g­hÃj janma tasmÃd ya itarataÓ ca itaratra ÓrÅ-vrajeÓvara-g­he'pi anvayÃt putra-bhÃvatas tad-anugatatvenÃgacchat | uttareïaiva ya iti padenÃnvaya÷ | yata ity anena tasmÃd iti svayam eva labhyate | katham anvayÃt ? tatrÃha - arthe«u kaæsa-va¤canÃdi«u tÃd­Óa-bhÃvavadbhi÷ ÓrÅ-gokula-vÃsibhir eva sarvÃnanda-kadamba-kÃdambinÅ-rÆpà sà sà kÃpi lÅlà sidhyatÅti tal-lak«aïe«u và arthe«u abhij¤a÷ | tataÓ ca svaràsvair gokula-vÃsibhir eva rÃjate iti | tatra te«Ãæ prema-vaÓatÃm ÃpannasyÃpy avyÃha | tad-aiÓvaryam Ãha tena iti | ya Ãdi-kavaye brahmaïe brahmÃïaæ vismÃpayituæ h­dà saÇkalpa-mÃtreïaiva brahma-satya-j¤ÃnÃnantÃnanda- mÃtraika-rasa-mÆrti-mayaæ vaibhavaæ tene vistÃritavÃn | yad yatas tathÃvidha- laukikÃlaukikatÃ-samucita-lÅlÃ-heto÷ sÆrayas tad-bhaktà muhyanti premÃtiÓayodayena vaivaÓyam Ãpnuvanti | yad ity uttareïÃpy anvayÃt | yad yata eva tad­Óa-lÅlÃtas tejo-vÃri-m­dÃm api yathà yathÃvad vinimayo bhavati | tatra tejasaÓ cÃndrÃder vinimayo nistejo-vastubhi÷ saha dharma-parivarta÷ | tat ÓrÅ-mukhÃdi-rucà candrÃder nistejastvÃvidhÃnÃt nikaÂa-stha-nistejo- vastuna÷ svabhÃsà tejasvitÃpÃdanÃc ca | tathà vÃri dravaÓ ca kaÂhinaæ bhavati | veïu-vÃdyena m­t-pëÃïÃdi÷ dravatÅti | yata÷ ÓrÅ-k­«ïe tri-sarga÷ ÓrÅ-gokula-mathurÃ-dvÃrakÃ-vaibhava-prakÃÓa÷ am­«Ã satya eveti | || 1.1 || veda-vyÃsa÷ || 82 || [83] evaæ sarvopasaæhÃra-vÃkyam api tatraiva saægacchate kasmai yena vibhÃsita ity Ãdi [BhP 12.13.19] | yo brahmÃïaæ vidadhÃti pÆrvaæ yo vidyÃs tasmai gÃpayati sma k­«ïa÷ | taæ hi devam Ãtma-buddhi-prakÃÓaæ mumuk«ur vai Óaraïam amuæ vrajet || [GTU 1.26] iti gopÃla-pÆrva-tÃpanÅ-Órute÷ | vyÃk­taæ ca dvitÅya-sandarbhe tasyaiva catu÷- ÓlokÅ-vakt­tvam api || || 12.13 || ÓrÅ-sÆta÷ || 83 || [84] tad evam abhyÃsÃdÅny api tasmin vispa«ÂÃny eva pÆrvodÃh­ta-vÃkye«u | tad etat ÓrÅmad-gÅtÃ-gopÃla-tÃpanyÃdi-ÓÃstra-gaïa-sahÃyasya nikhiletara-ÓÃstra- Óata-praïata-caraïasya ÓrÅ-bhÃgavatasyÃbhiprÃyeïa ÓrÅ-k­«ïasya svayaæ bhagavattvaæ karatala iva darÓitam | ÓrÅ-bhÃgavatasya ca sa (page 35) eva pratipÃdya iti purÃïÃntareïaiva ca svayaæ vyÃkhyÃtam | yathà brahmÃï¬a- purÃïe ÓrÅ-k­«ïëÂottara-Óata-nÃmÃm­ta-stotre ÓrÅ-k­«ïasya nÃma- viÓe«a eva Óuka-vÃg-am­tÃbdhÅndur iti | atha tasya mahÃ-vÃsudevatve siddhe ÓrÅ-baladevÃdÅnÃm api mahÃ- saækar«aïÃditvaæ svata eva siddham | yad-rÆpa÷ svayaæ bhagavÃn tad-rÆpà eva te bhavitur mahantÅti | ata÷ ÓrÅ-balarÃmasya yat kaÓcid ÃveÓÃvatÃratvaæ manyate tad asat | d­Óyate ca ÓrÅ-k­«ïa-rÃmayor yugalatayà varïanena sama- prakÃÓatvam - tÃv aÇghri-yugmam anuk­«ya sarÅs­pantau [BhP 10.8.22], yad viÓveÓvarayor yÃc¤Ãæ [BhP 10.23.37], dadarÓa rÃmaæ k­«ïaæ ca [BhP 10.38.27], tau rejatÆ raÇga-gatau mahÃ-bhujau [BhP 10.43.19] ity Ãdau | loke'pi sÆrya-candramasÃv eva yugalatayà varïyete | na tu sÆrya-Óukrau | ataeva harivaæÓe'pi vÃsudeva-mÃhÃtmye rÃma-k­«ïayor d­«ÂÃnta÷ sÆryÃcandramasÃv iti | tathà dhvaja-vajrÃÇkuÓÃmbhojaiÓ cihnitair aÇghribhir vrajam | Óobhayantau mahÃtmÃnau [BhP 10.38.30] ity evaæ bhagaval- lak«aïÃny api tatra ÓrÆyante, na tv evaæ p­thv-Ãdi«u | tasmÃd e«a tan- mahimÃpi varïyate -- naitac citraæ bhagavati hy anante jagad-ÅÓvare | otaæ protam idaæ yasmiæs tantu«v aÇga yathà paÂa÷ || [BhP 10.15.35] spa«Âam || 10.15 || ÓrÅ-Óuka÷ || 84 || [85] kiæ ca -- saptamo vai«ïavaæ dhÃma yam anantaæ pracak«ate | garbho babhÆva devakyÃæ har«a-Óoka-vivardhana÷ || [BhP 10.2.5] garbho babhÆva na tu garbhe babhÆveti saptamy-antÃnuktyà sÃk«Ãd evÃvatÃratvaæ sÆcitam || || 10.2 || sa eva ||85|| [86] ata idam apy evam eva vyÃkhyeyam -- vÃsudeva-kalÃnanta÷ sahasra-vadana÷ svarà| agrato bhavità devo hare÷ priya-cikÅr«ayà || [BhP 10.1.24] ÓrÅ-vasudeva-nandanasya vÃsudevasya kalà prathamo'æÓa÷ ÓrÅ-saækar«aïa÷ | tasya ÓrÅ-saækar«aïatvaæ svayam eva na tu saækar«aïÃvatÃratvenety Ãha -- svaràsvenaiva rÃjate iti | ataevÃnanta÷ kÃla-deÓa-pariccheda-rahita÷ | ataeva mÃyayà tasya garbha-samaya Ãkar«aïaæ ca yuktam | pÆrïasya vÃstavÃkar«aïÃsambhavÃd iti kecit | etad-vidha-kÃrye ca tad- akuïÂhecchÃtmaka-cic-chakty-Ãvi«Âaiva sà prabhavet | uktaæ ca tadÃnÅæ tad- Ãvi«Âatvaæ tasyÃ÷ -- Ãdi«Âà prabhunÃæÓena kÃryÃrthe sambhavi«yati [10.1.25] iti | mili«yatÅti tatra hy artha÷ | ataeva ekÃnaæÓeti | tasyà nÃma | eko'naæÓo yatreti niruktir iti kecit | ya eva Óe«Ãkhya÷ sahasra-vadano'pi bhavati | yato devo nÃnÃkÃratayà dÅvyatÅti | tad-uktaæ ÓrÅ-yamunÃ-devyà -- rÃma rÃma mahÃ-bÃho na jÃne tava vikramam | yasyaikÃæÓena vidh­tà jagatÅ jagata÷ pate÷ || [BhP 10.65.28] iti | ekÃæÓena Óe«Ãkhyena iti ÂÅkà ca | anyathà tad-ekÃvayavaikadeÓa- rÆpÃrthatve yenaikÃæÓeneti yac-chabdasya kar­tva-nirdeÓa eva yukta÷ syÃt | tad-aæÓÃvayavaika-deÓa-rÆpÃrthatve yenaikÃæÓeneti yac-chabdasya kart­tva- nirdeÓa eva yukta÷ syÃt | tad-aæÓÃvatÃra-lak«aïÃrthÃntara-pratÅti-nirasanÃya mahÃ-vidvad-vÃkyatvÃt | sambandha-nirdeÓena tu ÂÅkÃ-vyÃkhyaiva sphuÂatarà | ekÃæÓe mukhyasyaiva (page 36) kart­tvasya nirvÃja-pratÅtir na tv aupacÃrikasyeti | evaæ ÓrÅ-lak«maïasyÃpy antima-daÓÃnukaraïasyÃpy antima-daÓÃnukaraïa- lÅlÃyÃæ ÓrÆyate skÃndÅyÃyodhyÃ-mÃhÃtmye -- tata÷ Óe«ÃtmatÃæ yÃtaæ lak«maïaæ satya-saÇgaram | uvÃca madhuraæ Óakra÷ sarvasya ca sa÷ paÓyata÷ || indra uvÃca -- lak«maïotti«Âha ÓÅghraæ tvam Ãrohasva padaæ svakam | deva-kÃryaæ k­taæ vÅra tvayà ripu-nisÆdana || vai«ïavaæ paramaæ sthÃnaæ prÃpnuhi svaæ sanÃtanam | bhavan-mÆrti÷ samÃyÃtà Óe«o'pi bila-sat-phaïa÷ || ity Ãdi | tataÓ ca -- ity uktvà sura-rÃjendro lak«maïaæ sura-saÇgata÷ | Óe«aæ prasthÃpya pÃtÃle bhÆ-bhÃra-dharaïa-k«amam || lak«maïaæ yÃnam Ãropya pratasthe divam ÃdarÃt || iti | ato nÃrÃyaïa-varmaïy api -- yaj¤aÓ ca lokÃd avatÃt k­tÃntÃd balo gaïÃt krodha-vaÓÃd ahÅndra÷ || iti baladevasya Óe«Ãd anyatvaæ Óakty-atiÓayaÓ ca darÓita÷ | janÃntÃd iti pÃÂhe'pi janÃnÃæ nÃÓÃd iti sa evÃrtha÷ | ata÷ Óe«Ãkhyaæ dhÃma mÃmakam iti [BhP 10.2.8] ity atrÃpi Ói«yate Óe«a-saæj¤a itivat avyabhicÃryÃæÓa evocyate | se«asyÃkhyà khyÃtir yasmÃd iti và | ÓrÅmad-Ãnakadundubhinà ca ÓrÅ-k­«ïa-sÃmyenaiva nirdi«Âam -- yuvÃæ na na÷ sutau sÃk«Ãt pradhÃna-puru«eÓvarau [BhP 10.85.18] iti | atra sÃk«Ãd eveti tv adhikam upajÅvyam | atha yadi prÃyo mÃyÃæ tu me bhartur nÃnyà me'pi vimohinÅ [BhP 10.13.37] tad- vÃkyÃnusÃreïÃveÓÃvatÃratvaæ mantavyaæ tadà pÆrva-grantha-balÃt ÓrÅ- baladeve svÃæÓatvam eveti, kintu Óe«Ãkhya-tad-Ãvi«Âa-pÃr«ada-viÓe«asya tad-anta÷-pÃtÃt tad-aæÓenaiva tad-vyavahÃra ity api mantavyam || [V­. reads here: tad evam eka-rÆpatve'pi prÃyo mÃyÃæ tu me bhartur nÃnyà me'pi vimohinÅ ity Ãdau yat tasmiæs tasya bhakti÷ ÓrÆyate tat tu lak«myà iva dra«Âavyam | [end V­. addition] || 10.2 || ÓrÅ-brahmà devÃn || 86 || [87] atha ÓrÅ-pradyumnasyÃpi Óiva-netra-dagdha÷ smaro jÃto'yam iti yac chrÆyate tad apy eka-deÓa-prastÃva-mÃtram | tasya ÓrÅ-gopÃla-tÃpanÅ-Óruty-Ãdau -- yatrÃsau saæsthita÷ k­«ïas tribhi÷ Óaktyà samÃhita÷ | rÃmÃniruddha-pradyumnai rukmiïyà sahito vibhu÷ || [GTU 2.36] ity Ãdinà nitya-ÓrÅ-k­«ïa-catur-vyÆhÃnta÷-pÃtitatayà prasiddhes tathà sambhavÃbhÃvÃt | tasya smarasyÃpi sÃdhÃraïa-devatÃ-viÓe«a-mÃtratvena prasiddhatve caturvyÆhÃnta÷-pÃtitÃyÃm ayogyatamatvÃt | tasmÃd vak«yamÃïÃbhiprÃyeïaivaitad Ãha -- kÃmas tu vÃsudevÃæÓo dagdha÷ prÃg rudra-manyunà | dehopapattaye bhÆyas tam eva pratyapadyata || [BhP 10.55.1] avedaj¤asyÃpi brÃhmaïye saty eva brÃhmaïas tu vedaj¤a itivat tu Óabdo'tra mukhyatÃæ sÆcayati | tata÷ kÃmas tu vÃsudevÃæÓa ity asya vÃsudevÃæÓo ya÷ kÃma÷ sa eva mukhya ity artha÷ | tu-Óabdo'yaæ bhinnopakrame và | tato vÃsudevÃæÓas tu kÃma ity anvaye'pi pÆrvavad evÃrtha÷ | tad evaæ sati ya÷ prÃg rudrasya manyunà dagdho devatÃ-viÓe«a÷ kÃma÷ sa dehopapattaye tat- kopa-dagdhatayà nityam evÃnaÇgatÃæ prÃptasya svato dehÃpatty-abhÃvÃd deha-prÃpty-arthaæ tam eva vÃsudevÃæÓaæ pradyumnÃkhyaæ kÃmam eva pratyapadyata pravi«ÂavÃn | bhÆya÷-Óabdena pradyumnÃd eva pÆrvam apy udbhÆto'sÃv iti bodhyate | yad và yas tu prÃg rudra-kopenÃdagdho na dagdha÷ sa bhÆya÷ prakaÂa-lÅlÃyÃæ dehopapattaye (page 37) sva-mÆrti- prakÃÓanÃrthaæ, taæ vÃsudevam eva pravi«ÂavÃn | adagdhatve hetur vÃsudevÃæÓa iti || [88] pÆrvoktam eva vyanakti - sa eva jÃto vaidarbhyÃæ k­«ïa-vÅrya-samudbhava÷ | pradyumna iti vikhyÃta÷ sarvato'navama÷ pitu÷ || [BhP 10.55.2] ya÷ k­«ïa-vÅrya-samudbhavo yaÓ ca pradyumna iti vikhyÃta÷, sa eva prakaÂa-lÅlÃvasare'po vaidarbhyÃæ jÃta ÃvirbhÆta÷ | na tv anya÷ prÃk­ta-kÃma eva | tatra hetu÷ sarvato guïa-rÆpÃdi«v aÓe«e«v eva dharme«u pitu÷ ÓrÅ- k­«ïÃd anavama÷ tulya eveti | anyathà tÃd­ÓÃnavamatvaæ na kalpata iti bhÃva÷ | tasmÃd yathà mahÃbhÃrate sarvatra ÓrÅmad-arjunasya naratva- prasiddhÃv api pa¤cendropÃkhyÃne indratva-prasiddhi÷ indrasyÃpi tatra praveÓa-vivak«ayà ghaÂate tadvad atrÃpi | ata÷ ÓrÅ-nÃradena ratyai tathopadeÓas tathà tat-prÃptiÓ ca na do«Ãya | pÆrva- padyasya uttarasminn arthe ÓrÅ-nÃradopadeÓa-balenaiva dagdha-kÃmasya praveÓas tatra gamya÷ | tata÷ sÃk«Ãt pradyumna-saÇgame yogyatà cÃsyÃ÷ sparÓa-maïivat tat-sÃmÅpya-guïÃd eva mantavyà | ÓrÅ-pradyumnasya nija- Óaktis tu ÓrÅmad-aniruddha-mÃtaiveti j¤eyam | ata÷ tÃpanÅ-Óruti-labdho'rtha÷ sama¤jasa÷ || || 10.55 || ÓrÅ-Óuka÷ || 87-88 || [89] evam aniruddhasyÃpi sÃk«Ãc caturvyÆhatve liÇgam Ãha - api svid Ãste bhagavÃn sukhaæ vo ya÷ sÃtvatÃæ kÃma-dugho 'niruddha÷ | yam Ãmananti sma hi Óabda-yoniæ mano-mayaæ sattva-turÅya-tattvam || [BhP 3.1.34] Óabda-yoniæ niÓvÃsa-vya¤jita-veda-v­ndam | evaæ và are asya mahato bhÆtasya niÓvasitam etad yad ­g-veda÷ [BAU 2.4.10] ity Ãdi-Órute÷ | manomayaæ citte vÃsudevavan manasy upÃsyam | sattvaæ Óuddha-sattvÃtmaka÷ ÓrÅ-vÃsudevÃdi- rÆpo bhagavÃn tatra turÅyaæ rÆpam | ato bÃïa-yuddhÃdau bandhanÃnukaraïÃdikam ÃtmecchÃmayÅ lÅlaiva ÓrÅ-rÃmacandrÃdivat | asya pÃdma-b­hat-sahasra-nÃmni mÃhÃtmya-nÃmÃni caitÃni - aniruddho b­had-brahma prÃdyumnir viÓva-mohana÷ | catur-Ãtmà catur-varïaÓ catur-yuga-vidhÃyaka÷ || catur-bhedaika-viÓvÃtmà sarvotk­«ÂÃæÓa-koÂi-sÆ÷ | ÃÓrayÃtmÃ... || iti | ata÷ ÓrÅ-k­«ïa-vyÆhatvena mahÃniruddhatvÃd asyaivÃvirbhÃva-viÓe«a÷ pralayÃrïavÃdi-dhÃmà puru«a iti j¤eyam | ata evÃbhedena jag­he pauru«aæ rÆpaæ bhagavÃn [BhP 1.3.1] ity-Ãdy-uktaæ mÆla-saÇkar«aïÃdy-aæÓair eva hÅtara-saÇkar«aïÃdy-avasthÃ-trayaæ puru«aæ prakÃÓayatÅti | tathaivÃbhedena vi«ïu-dharmottare'pÅdam uktaæ tatra | ÓrÅ-vajra-praÓna÷ - kas tv asau bÃla-rÆpeïa kalpÃnte«u puna÷ puna÷ | d­«Âo yo na tvayà j¤Ãtas tatra kautÆhalaæ mama || ÓrÅ-mÃrkaï¬eyottaraæ ca - bhÆyo bhÆyas tv asau d­«Âo mayà devo jagat-pati÷ | kalpa-k«ayeïa vij¤Ãta÷ sa mÃyÃ-mohitena vai || kalpa-k«aye vyatÅte tu taæ devaæ prapitÃmahÃt | aniruddhaæ vijÃnÃmi pitaraæ te jagat-patim || iti | [1.79.1-3] [V­. adds here: bhÅ«ma-parvaïi duryodhanaæ prati bhÅ«ma-Óik«ÃyÃæ ÓrÅ- k­«ïasyÃvatÃrÃrambhe gandha-mÃdanam Ãgatasya brahmaïas tad- ÃvirbhÃvaæ manasi paÓyatas tu bÃlasya tad idaæ vacanam -- s­«Âvà saækar«aïaæ devaæ svayam ÃtmÃnam Ãtmanà | k­«ïa tvam ÃtmanÃsrÃk«Å÷ pradyumnaæ cÃtma-saæbhavam || pradyumnÃc cÃniruddhaæ tvaæ yaæ vidur vi«ïum avyayam | aniruddho 's­jan mÃæ vai brahmÃïaæ loka-dhÃriïam || vÃsudeva-maya÷ so 'haæ tvayaivÃsmi vinirmita÷ || [MBh 6.61.65-67] [V­ addition ends] ataeva ca pÆrvam api ca jag­he pauru«aæ rÆpam ity atra ÓrÅ-k­«ïasya aniruddhÃvatÃrÃnta÷-pÃtitvaæ na vyÃkhyÃtam || || 3.1 || vidura÷ ÓrÅmad-uddhavam || 89 || [90] tad etat tasya caturvyÆhÃtmakasyaiva pÆrïatvaæ vyÃkhyÃtam | ÓrÅ- gopÃlottara-tÃpanyÃm api (page 38) tathaivÃyaæ praïavÃrthatvena darÓita÷ - rohiïÅ-tanayo rÃmo a-kÃrÃk«ara-sambhava÷ | taijasÃtmaka÷ pradyumno u-kÃrÃk«ara-sambhava÷ || prÃj¤Ãtmako'niruddho ma-kÃrÃk«ara-sambhava÷ | ardha-mÃtrÃtmaka÷ k­«ïo yasmin viÓvaæ prati«Âhitam || iti [GTU 2.55-56] atha ÓrÅ-k­«ïe'vatarati tat-tad-aæÓÃvatÃrÃïÃm api praveÓa iti yad uddi«Âaæ tad yathà atra k­«ïas tu bhagavÃn svayam ity Ãdikaæ siddham eva tathà tasya tad-rÆpeïaiva ÓrÅ-v­ndÃvanÃdau sarvadÃvasthÃyitvaæ pratipÃdayi«yÃma÷ | atha ca ÓrÅ-hari-vaæÓa-mate upendra evÃvatatÃreti | jaya-vijaya-ÓÃpa-prastÃve ca - yÃsyÃmi bhavanaæ brahmann etad-ante evÃnagha [BhP 11.3.31] ity atra ca pÃhi vaikuïÂha-kiÇkarÃn [BhP 11.6.27] ity atra ca svÃmi-vyÃkhyÃnusÃreïa vikaïÂhÃ-suta eveti kvacit k«ÅrodaÓÃyya eveti kvacit puru«a eveti, kvacin nÃrÃyaïa-r«ir eveti b­hat-sahasra-nÃmni lak«maïasyaiva balarÃmatva- kathanena ÓrÅ-rÃghava eveti kvacin nÃrÃyaïa-keÓa evety Ãdikaæ nÃnÃ- vidhatvaæ ÓrÆyate | evaæ caikaæ sandhitsato'nyat pracyavato'tra satyaæ ca sarvaæ vÃkyam | [V­. adds: yathà sva-maty-anubhavÃnurÆpÃt nÃnÃ-vÃkyaika-vÃkyatà ca | yathà krama-mukti-mÃrge'rcir-Ãdi-krama evÃÇgÅ, nìÅ-raÓmy-Ãdi-mÃrgÃs tu tad- aÇgatvenaiva arcir-Ãdinà tat-prathite÷ [Vs. 4.3.1] iti sÆtre svÅkriyante tadvat | yata÷ svayaæ bhagavaty avatarati sarve'pi te pravi«Âà iti yadà yat ki¤cid yenÃnubhÆtam, tadà tena tad eva nirdi«Âam iti | [V­. ends here.] tasmÃd vidvadbhir evaæ vicÃryatÃm - svayaæ bhagavati tasmin praveÓaæ vinà kathaæ tat sambhaved iti | d­Óyate ca tasmÃt ke«Ãæcid aæÓÃnÃæ punar ÃvirbhÃva÷ yathà pradyumnÃdÅnÃm | ataeva vikuïÂhÃ-sutasya praveÓÃbhiprÃyeïaiva ÓiÓupÃla-dantavakrayo÷ ÓrÅ-k­«ïa-sÃyujyam eva tadÃnÅæ jÃtam - punar avatÃra-lÅlÃm Ãptau ÓrÅ-vikuïÂhÃ-sute sva-dhÃma- gate pÃr«adatva-prÃpti÷ | yathoktaæ ÓrÅ-nÃradena - vairÃnubandha-tÅvreïa dhyÃnenÃcyuta-sÃtmatÃm | nÅtau punar hare÷ pÃrÓvaæ jagmatur vi«ïu-pÃr«adau || [BhP 7.1.46] iti | tathà hari-vaæÓe ca k«Åroda-ÓÃyino mukuÂe daityÃpah­te daitya-mÃraïÃya garu¬o yÃvat k­ta-vilambas tÃvat ÓrÅ-k­«ïo'vatatÃra | tataÓ cÃsau mukuÂam Ãh­tya tatra cordhva-loke kutrÃpi bhagavantam ad­«Âvà gomanta-Óirasi ÓrÅ- k­«ïÃyaiva samarpitavÃn iti prasiddhi÷ | [V­. adds: evam eva bali-sad-gatayo÷ ÓrÅ-k­«ïa-rÃmayos tad-dvÃrastha- vi«ïu-darÓanam | kintu tat-tad-vÃkyÃrtha-paryÃlocanayà ke«Ãæcin mÆrty- Ãkar«aïaæ hari-vaæÓa-gata-giri-guhÃÓayana-paryÃlocanayà tu tac-chakty- Ãkar«aïam iti labhyate | tac ca tadÃnÅm Ãtmani sarve«Ãm eva bhaktÃnÃm ekatÃnatÃk­ti-lÅlÃ-kautukÃrtham eveti ca gamyate | [V­. addition ends here.] ato yathà krama-mukti-mÃrge'rcir-Ãdi-krama evÃÇgÅ nìÅ-raÓmy-Ãdi-vidhi- kramas tu tad-aÇgatvenaiva prastÆyate tadvad ihÃpÅti | arcir-Ãdinà tat- prathite÷ [Vs. 4.3.1] ity e«a nyÃyo'tra d­«ÂÃntayitavya÷ | tvaæ brahma paramaæ vyoma puru«a÷ prak­te÷ para÷ | avatÅrïo 'si bhagavan svecchopÃtta-p­thag-vapu÷ || [BhP 11.11.28] (page 39) sÃk«Ãd bhagavÃn eva tvam avatÅrïo'si | bhagavata eva vaibhavam Ãha - brahmatvaæ parama-vyomÃkhyo vaikuïÂhas tvaæ prak­te÷ para÷ puru«o'pi tvam iti | bhagavÃn api kathambhÆta÷ sann avatÅrïa÷ | [V­. adds: svecchÃmayasya ity anusÃreïa sve«Ãæ sarve«Ãm eva bhaktÃnÃæ yà icchà tÃæ pÆrayitum upÃttÃni tatas tata÷ svata÷ Ãk­«ÂÃni p­thag-vapÆæ«i nija-tat-tad-ÃvirbhÃvà yena tathÃbhÆta÷ sann iti | taæ prati yathÃha jÃmbavÃn - yasye«ad-utkalita-ro«a-kaÂÃk«a-mok«air vartmÃdiÓat k«ubhita-nakra-timiÇgilo 'bdhi÷ | setu÷ k­ta÷ sva-yaÓa ujjvalità ca laÇkà rak«a÷-ÓirÃæsi bhuvi petur i«u-k«atÃni || [BhP 10.56.58] yathà ca devÃ÷ - ketus tri-vikrama-yutas tri-patat-patÃko yas te bhayÃbhaya-karo 'sura-deva-camvo÷ | svargÃya sÃdhu«u khale«v itarÃya bhÆman pÃda÷ punÃtu bhagavan bhajatÃm aghaæ na÷ || [BhP 11.6.13] yathà và brahmà nÃrÃyaïas tvam ity Ãdau nÃrÃyaïo'Çga nara-bhÆ-jalÃyanÃt [BhP 10.14.4] iti | ataevÃkrÆra÷ - adbhutÃnÅha yÃvanti bhÆmau viyati và jale | tvayi viÓvÃtmake tÃni kiæ me 'd­«Âaæ vipaÓyata÷ || [BhP 10.41.4] ataeva - govinda-bhuja-guptÃyÃæ dvÃravatyÃæ kurÆdvaha | avÃtsÅn nÃrado 'bhÅk«ïaæ k­«ïopÃsana-lÃlasa÷ || [BhP 11.2.1] [V­. addition ends here.] svecchayopÃttÃni tatas tata Ãk­«ÂÃni p­thag-vapÆæ«i nija-tat-tad-ÃvirbhÃvà yena tathÃbhÆta÷ sann iti | || 11.11 || uddhava÷ ÓrÅ-bhagavantam || 90 || [91] tad evaæ pramÃïavattve prayojanavattve sthite tam eva praveÓam Ãha - sva-ÓÃnta-rÆpe«v itarai÷ sva-rÆpair abhyardyamÃne«v anukampitÃtmà | parÃvareÓo mahad-aæÓa-yukto hy ajo 'pi jÃto bhagavÃn yathÃgni÷ || [BhP 3.2.15] tac ca janma nija-tat-tad-aæÓÃny ÃdÃyaivety Ãha mahad-aæÓa-yukta÷ | mahata÷ svasyaivÃæÓair yukta÷ | mahÃntaæ vibhum ÃtmÃnam [KaÂhU 1.2.22] ity Ãdi Órute÷, mahac ceti [Vs 1.4.8] nyÃya-prasiddheÓ ca | mahÃnto ye puru«Ãdayo'æÓÃs tair yukta iti và | lokanÃthaæ mahad-bhÆtam itivad ÃtmatvÃvyabhicÃra÷ | mahadbhir aæÓibhir aæÓaiÓ ca yukta iti và || || 3.2 || viduraæ ÓrÅmad-uddhava÷ || 91 || [92] tathaivam athÃham aæÓa-bhÃgena [BhP 10.2.9] ity ÃdÃv apy evaæ vyÃkhyeyam | aæÓÃnÃæ bhÃgo bhajanaæ praveÓo yatra tena paripÆrïa-rÆpeïa | aæÓÃnÃæ bhajanena lak«ito và prÃpsyÃmÅti prakaÂa-lÅlÃbhiprÃyeïa bhavi«yan- nirdeÓa÷ | ataeva tad-avatÃra-samaye yugÃvatÃrÃÓ ca sa evety abhipretyÃha - Ãsan varïÃs trayo hy asya g­hïato 'nuyugaæ tanÆ÷ | Óuklo raktas tathà pÅta idÃnÅæ k­«ïatÃæ gata÷ || [BhP 10.8.13] asya tava putrasya prati-yugaæ tanu÷ yugÃvatÃra-lÅlÃvatÃrÃn g­hïata÷ prakaÂayato yadyapi ÓuklÃdayas trayo'py anye varïà Ãsan tathÃpi idÃnÅm asya prÃdurbhÃvavati asmin dvÃpare tu sa Óuklo yugÃvatÃras tathà rakta÷ pÅto'pi | etad apy upalak«aïam anya-dvÃpara-yugÃvatÃra÷ (page 40) Óuka- pak«a-varïo'pi k­«ïatÃm eva gata etasminn antarbhÆta ity artha÷ | tasmÃt k­«ïÅ-kart­tvÃt svayaæ k­«ïatvÃt sarvÃkar«akatvÃc ca k­«ïa ity ekam asya nÃmeti prÃkaraïiko'py artha÷ ÓreyÃn | tadÃnÅæ ÓrÅ-k­«ïasyaiva dvÃpara- yugÃvatÃratvaæ ÓrÅ-karabhÃjanena yugÃvatÃropÃsanÃyÃm uktam, na tu dvÃparÃntaravac-chuka-pak«a-varïasyÃnyasya - dvÃpare bhagavä ÓyÃma÷ pÅta-vÃsà nijÃyudha÷ | ÓrÅvatsÃdibhir aÇkaiÓ ca lak«aïair upalak«ita÷ || taæ tadà puru«aæ martyà mahÃrÃjopalak«aïam | yajanti veda-tantrÃbhyÃæ paraæ jij¤Ãsavo n­pa || namas te vÃsudevÃya nama÷ saÇkar«aïÃya ca | pradyumnÃyÃniruddhÃya tubhyaæ bhagavate nama÷ || [BhP 11.5.27-29] iti | [V­. adds here:] atra ÓrÅ-k­«ïatve liÇgaæ mahÃrÃjopalak«aïam iti vÃsudevÃyety Ãdi ca ÓrÅ-hari-vaæÓokta-rÃja-rÃjÃbhi«ekÃd dvÃrakÃyÃæ catur- vyÆhatva-prasiddheÓ ca | [end of V­. addition.] || 10.8 || garga÷ ÓrÅ-nandam || 92 || [93] tad evaæ ÓrÅ-k­«ïasya svayaæ bhagavattve su«Âhu nirdhÃrite nityam eva tad- rÆpatvenÃvasthitir api svayam eva siddhà | tathÃpi manda-dhiyÃæ bhrÃnti- hÃnÃrtham idaæ viviriyate | tatra tÃvad ÃrÃdhanÃ-vÃkyenaiva sà sidhyati | ÃrÃdhyasyÃbhÃve ÃrÃdhanÃnodanÃyà vipralipsÃ-janyatvÃpatte÷ | tac ca paramÃpte ÓÃstre na sambhavati | sambhave ca puru«ÃrthÃbhÃvÃt ÓÃstrÃnarthakyam | Sarva-saævÃdinÅ - atha dvi-navatitama-vÃkyÃnantaraæ nityatva-prakaraïe “ÓÃstrÃnarthakyam” ity asyÃnantaram idaæ vivecanÅyam | nanu bÃlÃturÃdy- upacchandana-vÃkyavat taj-j¤Ãna-mÃtreïÃpi puru«Ãrtha-siddhir d­Óyate | tato nÃrthÃntara-sad-bhÃve tat-smÃraka-vÃkyaæ kÃraïam | kintu prathamatas tad- abhirucite tadÃnÅm asaty api vastu-viÓe«e tadÅya-hita-vastv-antara- cittÃvatÃrÃya bÃlÃdÅn iva mÃtrÃdi-vÃkyaæ sa-guïa-viÓe«e sÃdhakÃn pravartayati ÓÃstram | paÓcÃd yathà sva-hite krameïa svayam eva pravartante bÃlÃdayas tathà balavac chÃstrÃntaraæ d­«Âvà nirguïe và nitya-prÃkaÂya- vaikuïÂha-nÃtha-lak«aïa-guïe và pravartasyanta iti | tan na | ananta-guïa- rÆpÃdi-vaibhava-nityÃspadatvÃt | tad-rÆpeïÃvasthitir nÃsambhaviteti | yad gataæ bhavac ca bhavi«yac ca [BAU 3.8.3] iti Órute÷ | sambhÃvitÃyÃæ tu tasyÃm avatÃra-vÃkyaæ cÃvatÃrasya prapa¤ca-gata-tadÅya- prakÃÓa-mÃtra-lak«aïatvÃt | nÃrÃyaïÃdÅnÃæ ca tatraivÃvatÃre praveÓa- mÃtra-vivak«Ãto na virudhyate | kiæ cottara-mÅmÃæsÃyÃæ tat-tad-upÃsanÃ- ÓÃstroktà yà yà mÆrtis tadvatÅ eva devatà iti siddhÃnta-graha÷ | tataÓ ca taæ pÅÂhagaæ ye tu yajanti dhÅrÃs te«Ãæ sukhaæ ÓÃÓvataæ netare«Ãm [GTU 1.20] ity Ãdikà gopÃla-tÃpany-upani«adi yenÃyathÃrthà manyate tasya tu mahad eva sÃhasam | atra ca ÓÃÓvata-sukha-phala-prÃpti-ÓravaïÃt tat-pÅÂhasya yajanaæ vinà j¤Ãnam ayaæ j¤ÃnÃt mok«a iti Órute÷ | tatraiva ghorà iti viÓe«aïÃt bÃlÃturavad bhÃvas te«Ãæ dÆra evotsÃrita÷ | netare«Ãm iti nirdhÃraïe tad- yajanasya paramparÃ-hetutvam api ni«idhyate | ataeva nÃma brahmety upÃsÅta [ChÃU 7.1.5] itivad atrÃropo'pi na mantavya÷ | tasmÃd ÃrÃdhana- vÃkyena tasya nityatvaæ sidhyaty eva svÃdhyÃyÃdi«Âa-devatÃ-samprayoga iti smaraïaæ cÃtropa«Âambhakam iti | [end Sarva-saævÃdinÅ] ÃropaÓ ca paricchinna-guïa-rÆpa eva vastuni kalpyate nÃnanta-guïa-rÆpe | ÓrÅ-svÃmi-caraïair apÅdam eva pu«Âam ekÃdaÓa-samÃptau dhÃraïÃ- dhyÃna-maÇgalam [BhP 11.31.6] ity atra dhÃraïÃyà dhyÃnasya ca maÇgalaæ Óobhanaæ vi«ayam itarathà tayor nirvi«ayatvam | d­Óyate cÃdyÃpy upÃsakÃnÃæ sÃk«ÃtkÃras tat-phalas-prÃptiÓ ceti bhÃva÷ | ÓrÆyate caivaæ pa¤came navasu var«e«u tat-tad-avatÃropÃsanÃdi | yathoktaæ - navasv api var«e«u bhagavÃn nÃrÃyaïo mahÃ-puru«a÷ puru«ÃïÃæ tad- anugrahÃyÃtma-tattva-vyÆhenÃtmanÃdyÃpi sannidhÅyate | [BhP 5.17.14] iti | sannidhÃnaæ cedaæ sÃk«Ãd-rÆpeïa ÓrÅ-pradyumnÃdau gati-vilÃsÃder varïitatvÃt | tatra cÃtmanà svayam evety uktam | tathà nityatve eva ÓÃlagrÃma-ÓilÃdi«u narasiæhatvÃdi-bhedaÓ ca saægacchate | tat-tad-avatÃra- sÃnnidhyÃd eva hi tat-tad-bheda÷ | tathà ÓrÅ-k­«ïam adhik­tyÃpi gÅtaæ ÓrÅ- k­«ïa-sahasra-nÃma-prÃrambhe ÓrÅ-vi«ïu-dharmottare -- tasya h­«ÂÃÓaya÷ stutyà vi«ïur gopÃÇganÃv­ta÷ | tÃpi¤cha-ÓyÃmalaæ rÆpaæ pi¤chottaæsam adarÓayat || iti | agre ca tad-vÃkyam - mÃm avehi mahÃbhÃga k­«ïaæ k­tya-vidÃæ vara | purask­to'smi tvad-bhaktyà pÆrïÃ÷ santu manorathÃ÷ || iti | tathà pÃdme nirmÃïa-khaï¬e - paÓya tvaæ darÓayi«yÃmi svarÆpaæ veda- gopitam iti ÓrÅ-bhagavad-vÃkyÃnantaraæ brahma-vÃkyam - tato'paÓyam ahaæ bhÆpa bÃlaæ kÃlÃmbuda-prabham | gopa-kanyÃv­taæ gopaæ hasantaæ gopa-bÃlakai÷ || kadamba-mÆla ÃsÅnaæ pÅta-vÃsasam adbhutam | vanaæ v­ndÃvanaæ nÃma nava-pallava-maï¬itam || ity Ãdi | trailokya-saæmohana-tantre ÓrÅmad-a«ÂÃdaÓÃk«ara-japa-prasaÇge - ahar-niÓaæ japed yas tu mantrÅ niyata-mÃnasa÷ | sa paÓyati na sandeho gopa-veÓa-dharaæ harim || iti | [Sarva-saævÃdinÅ: trailokya-saæmohana-tantra-vacanÃnantaraæ caivaæ vyÃkhyeyam | yadi và ÓrÅ-k­«ïÃdÅnÃæ svayaæ-bhagavattvÃdikam ananusandhÃyaiva pralÃpibhir upÃsanÃnusÃreïÃnyadÃpi kaÓcin mÆla-bhÆta- bhagavÃn tad-rÆpeïopÃsakebhyo darÓanaæ dadÃtÅti mantavyam | tathÃpi Óruty-Ãdi-prasiddhÃnÃæ tat-tad-upÃsanÃ-pravÃhÃïÃæ svayaæ samuttÅrya sudustaraæ dyuman bhavÃrïavaæ bhÅmam adabhra-sauh­dÃ÷ | bhavat-padÃmbhoruha-nÃvam atra te nidhÃya yÃtÃ÷ sad-anugraho bhavÃn || [BhP 10.2.31] ity anusÃreïÃvicchinna-sampradÃyatvenÃdi-siddhatvÃt anantatvÃt ke«Ãæcit tac-caraïÃravindaika-sevÃ-mÃtra-puru«ÃrthÃnÃæ ye yathà mÃæ prapadyante [GÅtà 4.11] iti nyÃyena nitya-tad-ekopalabdhatvÃt ÓrÅ-bhagavata÷ sarvadaiva tat-tad-rÆpeïÃvasthitir gamyate eva | ataeva bhagavat-padÃmbhoruha- nÃvamÃtra te nidhÃyety uktam | tad etÃm api paripÃÂÅæ paÓcÃd vidhÃyÃha | [end SS.] gautamÅye ca sad-ÃcÃra-prasaÇge - ahar-niÓaæ japen mantraæ mantrÅ niyata-mÃnasa÷ | sa paÓyati (page 41) na sandeho gopa-veÓa-dharaæ harim || iti | ÓrÅ-gopÃla-tÃpanÅ-ÓrutiÓ caivam - tadu hovÃca brahmaïo'sÃv anvarataæ me dhyÃta÷ stuta÷ parameÓvara÷ parÃrdhÃnte so'budhyata | gopaveÓo me puru«a÷ purastÃdÃvirbabhÆva || [GTU 1.29] iti siddha-nirdeÓo'pi ÓrÆyate yathà vande v­ndÃvanÃsÅnam indirÃnanda-mandiram [NÃrP 1.1.1] iti b­han- nÃradÅyÃrambhe maÇgalÃcaraïam | g­haæ santi«Âhate yasya mÃhÃtmyaæ daitya-nÃyaka | dvÃrakÃyÃ÷ samudbhÆtaæ sÃnnidhyaæ keÓavasya ca | rukmiïÅ-sahita÷ k­«ïo nityaæ nivasate g­he || iti skÃnde dvÃrakÃ-mÃhÃtmye baliæ prati ÓrÅ-prahlÃda-vÃkyam | vratina÷ kÃrttike mÃsi snÃtasya vidhivan mama | g­hÃïÃrghyaæ mayà dattaæ danujendra-ni«Ædana || [PadmaP 6.93.24] iti pÃdma-kÃrttika-mÃhÃtmye tat-prÃta÷-snÃnÃrghya-mantra÷ | evaæ ca ÓrÅmad-a«ÂÃdaÓÃk«arÃdayo mantrÃs tat-tat-parikarÃdi- viÓi«ÂatayivÃrÃdhyatvena siddha-nirdeÓam eva kurvanti | tad-ÃvaraïÃdi- pÆjÃ-mantrÃÓ ca | kiæ bahunà karma-vipÃka-prÃyaÓcitta-ÓÃstre'pi tayà ÓrÆyate | yad Ãha bodhÃyana÷ - homas tu pÆrvavat kÃryo govinda-prÅtaye tata÷ ity Ãdy anantaraæ ---- govinda gopÅjana-vallabheÓa kaæsÃsuraghna tridaÓendra-vandya | godÃna-t­pta÷ kuru me dayÃlo aæÓo-vinÃÓaæ k«apitÃri-varga || iti | anyatra ca yathà -- govinda gopÅjana-vallabheÓa vidhvasta-kaæsa tridaÓendra-vandya | govardhanÃdi-pravaraika-hasta saærak«itÃÓe«a-gava-pravÅïa || go-netra-veïu-k«apaïa prabhÆtam Ãndhyaæ tathograæ timiraæ k«ipÃæÓu || iti | spa«Âaæ ca tathÃtvaæ ÓrÅ-gopÃla-tÃpanyÃæ - govindaæ sac-cid-Ãnanda- vigrahaæ v­ndÃvana-sura-bhÆruha-talÃsÅnaæ satataæ sa-marud-gaïo'haæ to«ayÃmi [GTU 1.37] iti | ataeva purask­to'smi tvad-bhaktyà ity evoktam iti | alaæ caivÃæ-vidha- pramÃïa-saÇgraha-prapa¤cena | yataÓ cic-chakty-eka-vya¤jitÃnÃæ tat- paricchadÃdÅnÃæ api tathà nityÃvasthititvenÃvirbhÃva-tirobhÃvÃv eva dvitÅya- sandarbhe sÃdhitau sta÷ | sarvathotpatti-nÃÓau tu ni«iddhau | tatas tad- avatÃrÃïÃæ kim uta svayaæ bhagavato và tasya kim utatarÃm iti | yathà ca vyÃkhyÃtaæ jag­he pauru«aæ rÆpam ity atra tattva-vÃda-gurubhi÷ | vyakty- apek«ayà jag­he | tathà ca tantra-bhÃgavate - aheyam anupÃdeyaæ yad rÆpaæ nityam avyayam | sa evÃpek«ya-rÆpÃïÃæ vyaktim eva janÃrdana÷ || ag­hïÃd vyas­jac ceti rÃma-k­«ïÃdikÃæ tanum | paÂhyate bhagavÃn ÅÓo mƬha-buddhi-vyapek«ayà || tamasà hy upagƬhasya yat tama÷-pÃnam ÅÓitu÷ | etat puru«a-rÆpasya grahaïaæ samudÅryate || k­«ïa-rÃmÃdi-rÆpÃïÃæ loke vyakti-vyapek«ayà || iti | evam eva prathame dvÃdaÓÃdhyÃye vidhÆya [BhP 1.12.11] ity-Ãdi-padye svÃmibhir api vyÃkhyÃtam - yatra d­«Âas tatraivÃntarhita÷ na tv anyatra gata÷ | yato vibhu÷ sarva-gata iti | tathà mÃdhva-bhëya-pramÃïità ÓrutiÓ ca - vÃsudeva÷ saÇkar«aïa÷ pradyumno'niruddho'haæ matsya÷ kÆrmo varÃho narasiæho vÃmano rÃmo rÃmo rÃma÷ k­«ïo buddha÷ kalkir ahaæ ÓatadhÃhaæ sahasradhÃham ito'ham ananto'haæ naivaite jÃyante naite mriyante | nai«Ãm aj¤Ãna-bandho na mukti÷ sarva eva hy ete pÆrïà ajarà am­tÃ÷ paramà paramÃnandà iti caturveda-ÓikhÃyÃm | tathà ca ÓrÅ-n­siæha-purÃïe - yuge yuge vi«ïur anÃdi-mÆrtim ÃsthÃya viÓvaæ paripÃti du«Âahà iti | tathà ca n­siæha-tÃpanyÃæ tad-bhëya-k­dbhir vyÃkhyÃtam - etan n­siæha- vigrahaæ nityam iti | ÓrutiÓ ca seyaæ ­taæ satyaæ paraæ brahma puru«aæ n­- keÓari-vigraham iti | evaæ ca brÃhma-pÃdmottara-khaï¬ÃdÃv api ÓrÅ-matsya- devÃdÅnÃæ ca p­thak p­thag vaikuïÂhÃdi-lokÃ÷ ÓrÆyante | evam eva jale«u mÃæ (page 42) rak«atu matsya-mÆrtir iti nÃrÃyaïa-varmÃdy-uktam api saÇgacchate | tasmÃt svayaæ bhagavati ÓrÅ-k­«ïe'py anyathÃsambhÃvanam anÃdi-pÃpa- vik«epa eva hetu÷ | tad evam abhipretya tÃn durbuddhÅn api bodhayituæ tasya svopÃsyatvaæ pratipÃdayann Ãha patir gatiÓ cÃndhaka-v­«ïi-sÃtvatÃæ prasÅdatÃæ me bhagavÃn satÃæ pati÷ || [BhP 2.4.20] iti | spa«Âam | || 2.4 || ÓrÅ-Óuka÷ || 93 || [94] tathà - deve var«ati yaj¤a-viplava-ru«Ã ity-Ãdau prÅyÃn na indro gavÃm [BhP 10.26.25] iti | spa«Âam | || 10.26 || ÓrÅ-Óuka÷ || 94 || [95] tathà - ÓrÅ-k­«ïa k­«ïa-sakha v­«ïy-­«abhÃvani-dhrug- rÃjanya-vaæÓa-dahanÃnapavarga-vÅrya | govinda gopa-vanitÃ-vraja-bh­tya-gÅta- tÅrtha-Órava÷ Óravaïa-maÇgala pÃhi bh­tyÃn || [BhP 12.11.25] spa«Âam || 12.11 || ÓrÅ-sÆta÷ || 95 || [96] api ca svayam eva sva-vigraham eva lak«yÅk­tyÃha -- tadà vÃæ paritu«Âo 'ham amunà vapu«Ãnaghe | tapasà Óraddhayà nityaæ bhaktyà ca h­di bhÃvita÷ || prÃdurÃsaæ varada-rì yuvayo÷ kÃma-ditsayà | vriyatÃæ vara ity ukte mÃd­Óo vÃæ v­ta÷ suta÷ || [BhP 10.3.37-38] ity upakramya - ad­«ÂvÃnyatamaæ loke ÓÅlaudÃrya-guïai÷ samam | ahaæ suto vÃm abhavaæ p­Ónigarbha iti Óruta÷ || tayor vÃæ punar evÃham adityÃm Ãsa kaÓyapÃt | upendra iti vikhyÃto vÃmanatvÃc ca vÃmana÷ || t­tÅye 'smin bhave 'haæ vai tenaiva vapu«Ãtha vÃm | jÃto bhÆyas tayor eva satyaæ me vyÃh­taæ sati || [BhP 10.3.41-43] amunà ÓrÅ-k­«ïasya mama prÃdurbhÃva-samaye'tra prakÃÓamÃnenaitena ÓrÅ-k­«ïÃkhyenaiva | t­tÅya iti tenaiva pÆrvaæ varÃrthaæ prÃdurbhÃvitenaiva | ataeva p­ÓnigarbhÃditve tenaiva vapu«ety uktatvÃn na tu tadÃnÅm adhuneva svayam eva babhÆva kintv aæÓenaiveti gamyate | p­Ónigarbhas tu te buddhim ÃtmÃnaæ bhagavÃn para÷ [BhP 10.6.12] ity atrÃpy etad eva gÅr-devyà sÆcitam asti | ataeva t­tÅya eva bhave tat-sad­Óa-suta- prÃpti-lak«aïa-varasya parama-pÆrïatvÃpek«ayà tatraiva satyaæ me vyÃh­tam ity uktaæ caturbhujatvaæ cedaæ rÆpaæ ÓrÅ-k­«ïa eva | k­«ïÃvatÃrotsava÷ [BhP 10.3.11] ity-Ãdibhis tasyÃtyanta-prasiddhe÷ || || 10.3 || ÓrÅ-bhagavÃn devakÅ-devÅm || 96 || [97] evaæ ca devakyÃæ deva-rÆpiïyÃm [BhP 10.3.8] ity Ãdi | spa«Âam | || 10.3 || ÓrÅ-Óuka÷ || 97 || [98] nanu satyaæ tasya caturbhujÃkÃra-rÆpasya tÃd­Óatvaæ kintu rÆpaæ cedaæ pauru«aæ dhyÃna-dhi«ïyaæ mà pratyak«aæ mÃæsa-d­ÓÃæ bho k­«Å«ÂhÃ÷ [BhP 10.3.28] iti mÃt­-vij¤ÃpanÃnusÃreïa | etad vÃæ darÓitaæ rÆpaæ prÃg-janma-smaraïÃya me | nÃnyathà mad-bhavaæ j¤Ãnaæ martya-liÇgena jÃyate || [BhP 10.3.44] iti pratyuttarayya - ity uktvÃsÅd dharis tÆ«ïÅæ bhagavÃn Ãtma-mÃyayà | pitro÷ sampaÓyato÷ sadyo babhÆva prÃk­ta÷ ÓiÓu÷ || [BhP 10.3.46] ity ukta-diÓà yan-mÃnu«ÃkÃra-rÆpaæ svÅk­tavÃn tatra sandigdham iva bhÃti | atra ca bhavatu và harir api tatyÃja Ãk­tiæ try-adhÅÓa iti [BhP 3.4.28] tyak«an deham iti [BhP 3.4.29] ca tantra-bhÃgavatÃnusÃreïÃntardhÃpanÃrthatvÃd asahÃyam | yayÃharad bhuvo bhÃraæ tÃæ tanuæ vijahÃv aja÷ | kaïÂakaæ kaïÂakeneva dvayaæ cÃpÅÓitu÷ samam || yathà matsyÃdi-rÆpÃïi dhatte jahyÃd yathà naÂa÷ | (page 43) bhÆ-bhÃra÷ k«apito yena jahau tac ca kalevaram || [BhP 1.15.34-35] iti tu paripo«akam | etad eva ÓrÅ-vasudeva-vacane'pi labhyate - sÆtÅ-g­he nanu jagÃda bhavÃn ajo nau sa¤jaj¤a ity anu-yugaæ nija-dharma-guptyai | nÃnÃ-tanÆr gagana-vad vidadhaj jahÃsi ko veda bhÆmna uru-gÃya vibhÆti-mÃyÃm || [BhP 10.85.20] atrocyate tat-tad-vacanam anyÃrthatvena d­Óyam iti | ekasminn eva tasmin ÓrÅ- vigrahe kadÃcit caturbhujatvasya kadÃcid dvibhujatvasya ca prakÃÓa- ÓravaïenÃviÓe«ÃpÃtÃd bhÆ-bhÃra-k«apaïe dvayor api sÃmÃnyÃt | sÆtÅ-g­he ity Ãdi-vÃkyasya caturbhuja-vi«ayatvÃc ca | kiæ ca yair vidvad-anubhava-sevita- Óabda-siddhair nityatvÃdibhir dharmai÷ ÓrÅ-vigrahasya parama-tattvÃkÃratvaæ sÃdhitam | te prÃyaÓo narÃkÃram adhik­tyaiva hy udÃhriyante sma dvitÅya- sandarbhe | tathÃtraiva copÃsake«u sÃk«ÃtkÃrÃdi-liÇgena siddha-nirdeÓena ca tad-ÃkÃrasyÃpi nitya-siddhatvaæ d­¬hÅk­tam | udÃhari«yate ca siddha- nirdeÓa÷ - mÃæ keÓavo gadayà prÃtar avyÃd govinda ÃsaÇgava mÃtta-veïu÷ [BhP 8.9.20] iti | saæpraty anyad api tatrodÃhriyate | tatra nityatvaæ yathà -- kaæso batÃdyÃk­ta me 'ty-anugrahaæ drak«ye 'Çghri-padmaæ prahito 'munà hare÷ | k­tÃvatÃrasya duratyayaæ tama÷ pÆrve 'taran yan-nakha-maï¬ala-tvi«Ã || yad arcitaæ brahma-bhavÃdibhi÷ surai÷ Óriyà ca devyà munibhi÷ sa-sÃtvatai÷ | go-cÃraïÃyÃnucaraiÓ carad vane yad gopikÃnÃæ kuca-kuÇkumÃÇkitam || [BhP 10.38.7-8] atra pÆrva ity Ãdi-dyotitaæ go-cÃraïÃya ity-Ãdi-labdhasya sphuÂaæ ÓrÅ- narÃkÃrasyaiva nityÃvasthÃyitvaæ labhyate || || 10.38 || ÓrÅmad-akrÆra÷ || 98 || [99] tathà - yà vai ÓriyÃrcitam ajÃdibhir Ãpta-kÃmair yogeÓvarair api yad Ãtmani rÃsa-go«ÂhyÃm | k­«ïasya tad bhagavataÓ caraïÃravindaæ nyastaæ stane«u vijahu÷ parirabhya tÃpam || [BhP 10.47.62] sadà bhÆta-vartamÃna-bhavi«yat-kÃle«u Óry-ÃdÅnÃæ sarvadÃvasthÃyitvena prasiddhe÷ | sadety asya tathaiva hy artha-pratÅti÷ | saÇkoca-v­ttau ka«ÂatÃpatte÷ | ÓrÅ-bhagavati tÃd­ÓatvÃsambhavÃc ca | tathà ca Órutau - govindaæ sac-cid-Ãnanda-vigrahaæ v­ndÃvana-sura-bhÆ-ruha-talÃsÅnaæ satataæ sa-marud-gaïo'haæ to«ayÃmi [GTU 1.37] iti brahma-vÃkyam | [V­. reads here:| tad-uttara-tÃpanÅ-Órutau ÓrÅ-gopÅ÷ prati durvÃsaso vÃkyam - janma-jarÃbhyÃæ bhinna÷ sthÃnur ayam acchedyo'yaæ yo'sau saurye ti«Âhati | yo'sau go«u ti«Âhati, yo'sau gÃ÷ pÃlayati, yo'sau gope«u ti«Âhati sa vo hi svÃmÅ bhavati || [GTU 2.23] iti | [end V­. addition.] || 10.47 || ÓrÅmad-uddhava÷ || 99 || [100] evaæ ca -- yat-pÃda-pÃæsur bahu-janma-k­cchrato dh­tÃtmabhir yogibhir apy alabhya÷ | sa eva yad-d­g-vi«aya÷ svayaæ sthita÷ kiæ varïyate di«Âam ato vrajaukasÃm || [BhP 10.12.12] atra svayam ity anena tu bìham evÃnyathÃ-pratÅtir durdhiyÃæ nirastà || [V­. reads here:| sthita iti vartamÃne kta | yac ca ki¤cij jagat sarvaæ vyÃpya nÃrÃyaïa sthita÷ [MahÃnÃrÃyaïa Upani«ad 9.5] itivat | [end V­. addition.] || 10.12 || iti Óuka÷ || 100 || (page 44) [101] ataeva svabhÃva-siddhatvaæ pÆrïaiÓvaryÃdy-ÃÓrayatvaæ ca - gopyas tapa÷ kim acaran yad amu«ya rÆpaæ lÃvaïya-sÃram asamordhvam ananya-siddham | d­gbhi÷ pibanty anusavÃbhinavaæ durÃpam ekÃnta-dhÃma yaÓasa÷ Óriya aiÓvarasya || [BhP 10.44.14] ananya-siddham anyena tat siddham iti na, kintu svÃbhÃvikam evety artha÷ | anyatrÃsiddham iti tu vyÃkhyÃpi pi«Âa-pe«aïam | asamordhvam iti hi yuktam eva || [V­. adds here: tad idaæ ca tÃsÃæ vÃkyaæ ÓrÅ-ÓukadevÃdibhi÷ svayam anumoditam iti nÃnyathà mantavyam | [V­. addition ends.] || 10.44 || mathurÃ-pura-striya÷ parasparam || 101 || [102] atha vibhutvaæ - na cÃntar na bahir yasya [BhP 10.9.13] ity Ãdau | prÃk­ta- vastv-atiriktatvam tvak-ÓmaÓru-roma-nakha-keÓa-pinaddham [BhP 10.60.45] ity Ãdau spa«Âam | sva-prakÃÓa-lak«aïatvam asyÃpi deva-vapu«o mad-anugrahasya svecchÃ-mayasya na tu bhÆta-mayasya ko'pi | neÓe mahitva-vasituæ manasÃntareïa sÃk«Ãt tavaiva kim utÃtma-sukhÃnubhÆte÷ || [BhP 10.14.2] asya naumŬya te [BhP 10.14.1] ity Ãdinà varïita-lak«aïasya ÓrÅman- narÃkarasya tava samprati bÃlaka-vatsÃdy-aæÓair darÓite«u ekam api deva- rÆpaæ caturbhujÃkÃraæ yad vapus tasyÃpi | [V­. adds: astu và tÃvat samastÃnÃm ity artha÷ | end V­. addition.] evaæ ca sati sÃk«Ãd etad- rÆpasyÃæÓinas tava, kim uta deva-vapu«o viÓe«aïaæ mad-anugrahasyetyÃdi | mamÃnugraho yasmÃt tasya tad-darÓanenaiva bhavan-mahima-j¤ÃnÃt | kathambhÆtasya tava ? Ãtma-sukhÃnubhÆte÷ | Ãtmanà svenaiva na tv anyena sukhasyÃnubhÆtir anubhavo yasya tasyÃnanya-vedyÃnandasyety artha÷ | || 10.14 || brahmà ÓrÅ-bhagavantam || 102 || [103] kaimutyena svayaæ-rÆpatva-nirdeÓaÓ ca - sak­d yad-aÇga-pratimÃntar-Ãhità manomayÅ bhÃgavatÅæ dadau gatim | sa eva nityÃtma-sukhÃnubhÆty-abhi- vyudasta-mÃyo 'ntar-gato hi kiæ puna÷ || [BhP 10.12.39] spa«Âam || || 10.12 || ÓrÅ-Óuka÷ || 103 || [104] ataeva sÃk«Ãt para-brahmatvam eva darÓitam - adyaiva tvad-­te'sya [BhP 10.14.18] ity Ãdau aho bhÃgyam aho bhÃgyam [BhP 10.14.32] ity Ãdau ca | ataevoktaæ gƬhaæ paraæ brahma manu«ya-liÇgam [BhP 7.15.75] iti | vai«ïave ca - yador vaæÓaæ nara÷ Órutvà sarva-pÃpai÷ pramucyate | yatrÃvatÅrïaæ k­«ïÃkhyaæ paraæ brahma narÃk­ti || [ViP 4.11.2] iti | narÃk­ti paraæ brahmeti b­hat-sahasra-nÃma-stotre ca | etena ÓrÅ-k­«ïasya narÃk­titvam eveti | dvibhujatva eva ÓrÅ-k­«ïatvaæ narÃk­ti-kaivalyÃn mukhyaæ, caturbhujatve tu ÓrÅ-k­«ïatvaæ narÃk­ti-bhÆyi«ÂhatvÃt tad- anantaram eva | ataeva caturbhujatve'pi manu«a-rÆpatvaæ varïitaæ ÓrÅmad- arjunena tenaiva rÆpeïa caturbhujena sahasra-bÃho bhava viÓva-mÆrte [GÅtà 11.51] ity uktvÃ, d­«Âvedaæ mÃnu«aæ rÆpaæ tava saumya janÃrdana, idÃnÅm asmi saæv­tta÷ [GÅtà 11.51] ity uktatvÃt | evaæ-jÃtÅyakÃni bahÆni, tÃni ca dra«ÂavyÃni | ataeva sà narÃkÃrà mÆrtir eva parama-kÃraïaæ vastu-tattvam ity Ãha - nÃrÃyaïe kÃraïa-mÃrtya-mÆrtau [BhP 10.46.33] sarva-kÃraïaæ yat tattvaæ tad eva martyÃkÃrà mÆrtir yasya | tad uktaæ tattvaæ paraæ yoginÃm [BhP 10.43.17] iti | tathà ca pÃdma-nirmÃïa-khaï¬e ÓrÅ-veda-vyÃsa-vÃkyam - d­«ÂÃtih­«Âo hy abhavaæ sarva-bhÆ«aïa-bhÆ«aïam | gopÃlam abalÃ-saÇge muditaæ veïu-vÃdinam || tato mÃm Ãha bhagavÃn v­ndÃvana-cara÷ svayam | (page 45) yad idaæ me tvayà d­«Âaæ rÆpaæ divyaæ sanÃtanam || ni«kalaæ ni«kriyaæ ÓÃntaæ sac-cid-Ãnanda-vigraham | pÆrïaæ padya-palÃÓÃk«aæ nÃta÷-parataraæ mama || idam eva vadanty ete vedÃ÷ kÃraïa-kÃraïam || ity Ãdi | || 10.46 || uddhava÷ ÓrÅ-vrajeÓvaram || 104 || [105] ataeva bahÆæÓ caturbhujÃn d­«ÂavÃn api ÓrÅ-narÃkÃrasyaiva viÓe«ata÷ stutyatvaæ pratijÃnÅte | naumŬya te'bhra-vapu«e ta¬id-ambarÃya [BhP 10.14.1] ity Ãdi | idam eva tava paramaæ tattvam ity aj¤Ãtvà pÆrvam ahaæ bhrÃntavÃn | adhunà tu adyaiva tvad-­te'sya kim [BhP 10.14.18] ity Ãdi-didarÓitayà bhavata÷ k­payà j¤ÃtavÃn ity atas tatra tad-ÃkÃram eva tvÃæ labdhuæ staumÅti tÃtparyam | || 10.14 || brahmà ÓrÅ-bhagavantam || 105 || [106] tad evaæ sÃdhÆktaæ tat-tad-vacanam anyÃrthatvena d­Óyam iti | tathà hi pÆrva- rÅtyà caturbhujatva-dvibhujatvayor dvayor api dhyÃna-dhi«ïyatve sati, yat pÆrvasya jananyà nigÆhana-prÃrthanaæ tat tu tasya prasiddhatyaà sarva eva j¤ÃsyatÅti janma te mayy asau pÃpo mà vidyÃn madhusÆdana [BhP 10.3.29] ity Ãdy-ukta-lak«aïayà kaæsa-bhiyà viÓvaæ yad etat sva-tanau niÓÃnte [BhP 10.3.31] ity-Ãdy-ukta-lak«aïayà mÃæsa-d­k-Óabdokta-bhagavat-svarÆpa-Óakti- vilÃsa-taj-janmÃdi-lÅlÃ-tattvÃnabhij¤a-prÃk­ta-d­gbhyo lajjayà ca | na punar aparasya gƬhaæ paraæ brahma manu«ya-liÇgam [BhP 7.15.35] ity Ãdau gƬhatvena kathitasya dhyÃna-dhi«ïyatvÃbhÃva-vivak«ayà | ÓrÅ-gopÃla- tÃpanÅ-ÓrutÃv apy ubhayor api dhyÃna-dhi«ïyatvaæ ÓrÆyate -- mathurÃyÃæ viÓe«eïa mÃæ dhyÃyan mok«am aÓnute | a«Âa-patraæ vikasitaæ h­t-padmaæ tatra saæsthitam || [GTU 2.58-59] ity Ãdi«u madhye catur-bhujaæ ÓaÇkha-cakra [GTU 2.60] ity Ãdikam uktvà sarvÃnte -- Ó­Çga-veïu-dharaæ tu và [GTU 2.60] ity uktam | evam Ãgame'pi dvibhuja-dhyÃnaæ ÓrÆyate - tasmÃn nigƬhatva-vivak«ayaiva samÅcÅnà | tathaiva tad-vivak«ayà nÃnyathà mad-bhÃvaæ martya-liÇgena jÃyate [BhP 10.3.44] iti ÓrÅ-bhagavatoktam | tathà ca pÃdma-nirmÃïa-khaï¬e ÓrÅ-bhagavad-vÃkyaæ vyÃsa-vÃkye - paÓya tvaæ darÓayi«yÃmi svarÆpaæ veda-gopitam | tato'paÓyam ahaæ bhÆpa bÃlaæ kÃlÃmbuda-prabham | gopa-kanyÃv­taæ gopaæ hasantaæ gopa-bÃlakai÷ || iti | evam ity uktvÃsÅd dharis tÆ«ïÅm [BhP 10.3.46] ity Ãdau ca vyÃkhyeyam | Ãtma-mÃyayà svecchayà Ãtma-mÃyà tad-icchà syÃd iti mahÃ-saæhitokte÷ | prak­tyà svarÆpeïaiva vyakta÷ prÃk­ta÷ | na tv aupÃdhikatayà Óai«iko'ï | tatra hi bhagavad-vigrahe ÓiÓutvÃdayo vicitrà eva dharmÃ÷ svÃbhÃvikÃ÷ santÅti ko vetti bhÆman [BhP 10.14.21] ity asya vyÃkhyÃne dvitÅya-sandarbhe darÓitam eva | atra ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-sammatir api | ÓrÅ-gÅtÃsu prak­tiæ svÃm ava«Âabhya sambhavÃmy Ãtma-mÃyayà [GÅtà 4.6] ity atra svam eva svbhÃvam ÃsthÃya Ãtma-mÃyayà sva-saÇkalpa-rÆpeïa j¤Ãnenety artha÷ | mÃyà vyÆnaæ j¤Ãnam iti nairghaïÂukÃ÷ | mahÃbhÃrate ca avatÃra-rÆpasyÃpy aprÃk­tatvam ucyate - na bhÆta-saÇgha-saæsthÃno deho'sya paramÃtmana÷ iti | atha b­had-vai«ïave'pi - yo vetti bhautikaæ dehaæ k­«ïasya paramÃtmana÷ | sa sarvasmÃd bahi«kÃrya÷ Órauta-smÃrta-vidhÃnata÷ | mukhaæ tasyÃvalokyÃpi sa-cela÷ snÃnam Ãcaret | paÓyet sÆryaæ sp­Óed gÃæ ca dh­taæ prÃÓya viÓuddhyati || iti | [page 46] atha yathÃharad bhuvo bhÃram [BhP 1.15.34] ity Ãdau caivaæ mantavyam | tanu-rÆpa-kalevara-Óabdair atra ÓrÅ-bhagavato bhÆ-bhÃra-jihÅr«Ã-lak«aïo devÃdi-pipÃlayi«Ã-lak«aïaÓ ca bhÃva evocyate | yathà t­tÅye viæÓatitame tat- tac-chabdair brahmaïo bhÃva evokta÷ | yadi tatraiva tahtà vyÃkhyeyaæ tadà sutarÃm eva ÓrÅ-bhagavatÅti | tataÓ ca tasya bhÃvasya bhagavati tad-ÃbhÃsa- rÆpatvÃt kaïÂaka-d­«ÂÃnta÷ susaÇgata eva | tathà dvayam eveÓitu÷ sÃmyam api | tat tu t­tÅye sandarbha eva viv­taæ matsyÃdi-rÆpÃïi [BhP 1.15.35] matsyÃdy-avatÃre«u tat-tad-bhÃvÃn | atha naÂa-d­«ÂÃnte'pi naÂa÷ ÓrÃvya-rÆpakÃbhinetà | vyÃkhyÃtaæ ca ÂÅkÃ- k­dbhi÷ prathamasyaikÃdaÓe naÂà nava-rasÃbhinaya-caturà [BhÃvÃrtha- dÅpikà 1.11.21] iti | tato yathà Óravya-rÆpakÃbhinetà naÂa÷ svarÆpeïa sva- veÓena ca sthita eva pÆrva-v­ttam abhinayena gÃyan nÃyaka-nÃyikÃdi-bhÃvaæ dhatte jahÃti ca tatheti | ataeva t­tÅye - pradarÓyÃtapta-tapasÃm avit­pta-d­ÓÃæ n­ïÃm | ÃdÃyÃntar adhÃd yas tu sva-bimbaæ loka-locanam || [BhP 3.2.11] ity atrÃpi loka-locana-rÆpaæ sva-bimbaæ nija-mÆrtiæ pradarÓya punar ÃdÃyaiva ca antaradhÃt | na tu tyaktvety uktaæ ÓrÅ-sÆtena yathà matsyÃdi-rÆpÃïi [BhP 1.15.35] ity anantaram api tathoktaæ - yadà mukundo bhagavÃn imÃæ mahÅæ jahau sva-tanvà [BhP 1.15.36] iti | tyÃgo'tra sva-tanu-karaïaka iti na tu sva- tanvà saheti vyÃkhyeyam | adhyÃhÃryÃpek«ÃgauravÃt upapada-vibhakte÷ kÃraka-vibhaktir balÅyasÅti nyÃyÃc ca | [V­. reads here: athavà nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ [GÅtà 7.25] iti ÓrÅ-gÅta-vacanena | yogibhir d­Óyate bhaktyà nÃbhaktyà d­Óyate kvacit | dra«Âuæ na Óakyo ro«Ãc ca matsarÃc ca janÃrdana÷ || iti pÃdmottara-khaï¬a-nirïayena | mallÃnÃm aÓani÷ [BhP 10.43.17] iti ÓrÅ- bhÃgavata-darÓanena | Ãtma-vinÃÓÃya bhagavad-dhasta-cakrÃæÓu-mÃlojjvalam ak«aya-teja÷-svarÆpaæ parama-brahma-bhÆtam apagata-dve«Ãdi-do«o bhagavantam adrÃk«Åt [ViP 4.15.15] iti ÓiÓupÃlam uddiÓya vi«ïu-purÃïa- gadyena cÃsure«u yad-rÆpaæ sphurati | tat tasya svarÆpaæ na bhavati kintu mÃyÃ-kalpitam eva | svarÆpe d­«Âe dve«aÓ cÃpayÃtÅti tataÓ cÃsure«u sphuratyà yayà tanvà bhuvo bhÃra-rÆpam asura-v­ndam aharat tÃæ tanuæ vijahau | punas tat-praty-Ãyanaæ na cakÃrety artha÷ | bhakti-d­Óyà tanus tu tasya nitya-siddhavety Ãha aja [GÅtà 4.6] iti, devakyÃæ deva-rÆpiïyÃm [BhP 10.3.8] ity Ãde÷, k­«ïaæ ca tatra chandobhi÷ stÆyamÃnam [BhP 10.28.17] ity atra golokÃdhi«ÂhÃt­tva-nirdeÓÃc ca | tataÓ ca yathà matsyÃdi-rÆpÃïi ity asyÃpy ayam evÃrtha÷ | yathà naÂa aindrajÃlika÷ kaÓcit sva-bhak«akÃnÃæ bakÃdÅnÃæ nigrahÃya mastyÃdy-ÃkÃÃn dhatte, svasmin pratyÃyÃti tan-nigrahe sati yathà ca tÃni jahÃti, tathà so'yam ajo'pi yena mÃyitvena lak«yatÃæ prÃpitena rÆpeïa bhÆ-bhÃra-rÆpÃsura-varga÷ k«apita-tad-vargaæ k«apitavÃn ity artha÷ | tac ca kalevaram ajo jahau antardhÃpitavÃn ity artha÷ | kintu ÓrÅ-gÅtÃ-padye yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ [GÅtà 7.25] sarpa-ka¤cukavan-mÃyÃ-racita-vapur-ÃbhÃsa-samÃv­ta ity artha÷ | vi«ïu-purÃïa-gadye Ãtma-vinÃÓÃya iti Ãtmana÷ svasya ÓiÓupÃlasyety artha÷ | bhagavatà astaæ k«iptaæ yac cakraæ tasyÃæÓu-mÃlayà ujjvalaæ yathÃsyÃt tathÃdrÃk«Åt | yata÷ upagata-dve«Ãdi-do«a iti | tayà tasya d­«ÂÃv ujjvalÃyÃæ satyÃm apagata-dve«Ãdi-do«a÷ san dÆrÅk­ta-mÃyika-nijÃvaraïaæ bhagavantam adrÃk«Åd ity artha÷ | kiæ ca, tan-mate kalpÃntara-gata-tat- kathÃyÃæ ÓiÓupÃlÃdi-dvaya-mukti-vi«ayaka-maitreya-parÃÓara-praÓnottara- rÅtyà jaya-vijayayo÷ ÓÃpa-saÇgatir nÃstÅty anyÃv eva tÃv asurau j¤eyau | yuktaæ ca tat, pratikalpaæ tayo÷ ÓÃpa-kadarthanÃyà ayuktatvÃt || [end. V­. addition.] [page 47] atha sÆtÅ-g­he [BhP 10.85.20] ity asyÃrtha÷ | etat prÃktana-vÃkye«u ÓrÅ- bhagavan-mahima-j¤Ãna-bhakti-pradhÃno'sau viÓuddha-sattva- prÃdurbhÃvasyÃpy Ãtmano manu«ya-lÅlÃm eva dainyÃtiÓayata÷ prÃk­ta- mÃnu«atvena sthÃpayitvà ÓrÅ-bhagavaty-apatya-buddhim Ãk«iptavÃn | tataÓ ca - nanu tarhi katham apatya-buddhiæ kuru«e iti ÓrÅ-bhagavat- praÓnam ÃÓaÇkya tatra tad-vÃkya-gauravam eva mama pramÃïaæ na tÆpattir ity Ãha sÆtÅ-g­ha iti | nau Ãvayor anuyugam | ata eva bhavÃn saæjaj¤e avatÅrïavÃn iti sÆtÅ-g­he bhagavÃn anujagÃda | nanu mayà tad api bhavad-Ãdi-tanu-praveÓa-nirgamÃpek«ayaiva jaj¤e ity uktam, na tu mama pravÓa-nirgama-liÇgenaiva janma vÃcyam | jÅva-sakhena vya«Âe÷ sama«Âer vÃntaryÃmi-rÆpeïa - taæ durdaÓaæ gƬham anupravi«Âaæ guhÃhitaæ gahvare«Âhaæ purÃïam [KaÂhU 1.2.12] tat s­«Âvà tad evÃnuprÃviÓat [TaittU 2.6.2] ity Ãdau ca tat tad anupraveÓÃdi- darÓana-sÃmÃnyÃt | tatas tadvad idam upacaritam eveti manyatÃm | tatrÃha nÃneti | sva-k­ta-vicitra-yoni«u viÓann iva hetutayà [BhP 10.87.19] ityÃdi-ÓravaïÃt gaganavad asaÇga eva tvaæ yaj-jÅvÃnÃæ nÃnÃ-tanÆr vidadhat praviÓan jahÃsi | muhu÷ praviÓasi jahÃsi cety artha÷ | tad-bhÆmnas tava vibhÆti-viÓe«a-rÆpÃæ mÃyÃæ ko veda bahu manyate, no ko'pÅty artha÷ | idaæ tv ÃvÃbhyÃæ janma sarvair eva stÆyate iti bhÃva÷ | tato vidvad-Ãdaro'py atrÃstu pramÃïaæ mama tu tat sarvathà na buddhi-gocara iti vya¤jitam | atra vid-dhÃto÷ praveÓÃrtho nÃnupapanna÷ | yathoktaæ sahasra-nÃma-bhëye - Ói«ÂÃn karoti pÃlayati iti | sÃmÃnya-vacano dhÃtur viÓe«a-vacane d­«Âa÷ | kuru këÂhÃnÅty Ãharaïe yathà tadvad iti | tad evaæ ÓrÅ-k­«ïasya svayaæ bahagavattvaæ tasyaiva narÃk­ti-para-brahmaïo nityam eva tad-rÆpeïÃvasthÃyitvaæ darÓitam | tathà prathame p­thivyÃpi satyaæ Óaucaæ dayà Óauci÷ [BhP 1.16.27] ity Ãdinà tadÅyÃnÃæ kÃnti-saha-ojo- balÃnÃæ svÃbhÃvikatvam avyabhicÃritvaæ ca darÓitam | ataeva brahmÃï¬e cëÂottara-Óata-nÃma-stotre narÃk­titvaæ prak­tyaivoktam - nanda-vraja-janÃnandÅ sac-cid-Ãnanda-vigraha÷ | nava-nÅta-viliptÃÇgÅ nava-nÅta-naÂo'nagha || iti | ÓrÅ-gopÃla-pÆrva-tÃpanyÃm api tathaiva - nityo nityÃnÃæ cetanaÓ cetanÃnÃm eko bahÆnÃæ yo vidadhÃti kÃmÃn | taæ pÅÂhagaæ ye'nubhajanti dhÅrÃs te«Ãæ siddhi÷ ÓÃÓvatÅ netare«Ãm || [GTU 1.20] iti | tam ekaæ govindaæ sac-cid-Ãnanda-vigraham [GTU 1.33] ity Ãdi ca | tasmÃc catur-bhujatve dvibhujatve ca ÓrÅ-k­«ïatvasyÃvyabhicÃritvam eveti siddham | atha katamat tat-padaæ yatrÃsau viharati | tatrocyate - yà yathà bhuvi vartante puryo bhagavata÷ priyÃ÷ | tÃs tathà santi vaikuïÂhe tat-tal-lÅlÃrtham Ãd­tÃ÷ || iti skÃnda-vacanÃnusÃreïa vaikuïÂhe yad yat sthÃnaæ vartate tat tad eveti mantavyam | tac cÃkhila-vaikuïÂhopari-bhÃga eva | yata÷ pÃdmottara-khaï¬e daÓÃvatÃra-gaïane ÓrÅ-k­«ïam eva navamatvena varïayitvà krameïa pÆrvÃdi«u tad-daÓÃvatÃra-sthÃnÃnÃæ parama-vyomÃbhidha- vaikuïÂhasyÃvaraïatvena gaïanayà ÓrÅ-k­«ïa-lokasya brahma-diÓi prÃpte sarvopari-sthÃyitvam eva paryavasitam | ÃgamÃdau hi dik-kramas tathaiva d­Óyate | tatrÃsmÃbhis tu tat-tac-chravaïÃt ÓrÅ-k­«ïa-lokasya svatantraiva sthiti÷ | kintu parama-vyoma-pak«a-pÃtitvenaiva [page 48] pÃdmottara- khaï¬e tad-Ãvaraïe«u praveÓito'sÃv iti mantavyam | pÃdmottara-khaï¬a- pratipÃdyasya gauïatvaæ tu ÓrÅ-bhÃgavata-pratipÃdyÃpek«ayà varïitam eva | svÃyambhuvÃgame ca svatantratayaiva sarvopari tat-sthÃnam uktam | yathà ÅÓvara-devÅ-saævÃde caturdaÓÃk«ara-dhyÃna-prasaÇge pa¤cÃÓÅtitame paÂale - dhyÃyet tatra viÓuddhÃtmà idaæ sarvaæ krameïa tu | nÃnÃ-kalpa-latÃkÅrïaæ vaikuïÂhaæ vyÃpakaæ smaret || adha÷-sÃmyaæ guïÃnÃæ ca prak­tiæ sarva-kÃraïam | prak­te÷ kÃraïÃny eva guïÃæÓ ca kramaÓa÷ p­thak || tatas tu brahmaïo lokaæ brahma-cihnaæ smaret sudhÅ÷ | Ærdhvaæ tu sÅmni virajÃæ ni÷sÅmÃæ vara-varïini || vedÃÇga-sveda-janita-toyai÷ prasrÃvitÃæ ÓubhÃm | imÃÓ ca devatà dhyeyà virajÃyÃæ yathÃ-kramam || ity Ãdy-anantaram - tato nirvÃïa-padavÅæ munÅnÃm Ærdhva-retasÃm | smaret tu parama-vyoma yatra devÃ÷ sanÃtanÃ÷ || tato'niruddha-lokaæ ca pradyumnasya yathÃ-kramam | saÇkar«aïasya ca tathà vÃsudevasya ca smaret || lokÃdhipÃn smaret... ity Ãdy-anantaraæ ca - pÅyÆ«a-latikÃkÅrïÃæ nÃnÃ-sattva-ni«evitÃm | sarvartu-sukhadÃæ svacchÃæ sarva-jantu-sukhÃvahÃm || nÅlotpala-dala-ÓyÃmÃæ vÃyunà cÃlitÃæ m­du | v­ndÃvana-parÃgais tu vÃsitÃæ k­«ïa-vallabhÃm || sÅmni ku¤ja-taÂÃæ yo«it-krŬÃ-maï¬apa-madhyamÃm | kÃlindÅæ saæsmared dhÅmÃn suvarïa-taÂa-paÇkajÃm || nitya-nÆtana-pu«pÃdi-ra¤jitaæ sukha-saÇkulam | svÃtmÃnanda-sukhotkar«a-ÓabdÃdi-vi«ayÃtmakam || nÃnÃ-citra-vihaÇgÃdi-dhvanibhi÷ parirambhitam | nÃnÃ-ratna-latÃ-Óobhi-mattÃli-dhvani-mandritam || cintÃmaïi-paricchinnaæ jyotsnÃ-jÃla-samÃkulam | sarvartu-phala-pu«pìhyaæ pravÃlai÷ Óobhitaæ pari || kÃlindÅ-jala-saæsarga-vÃyunà kampitaæ muhu÷ | v­ndÃvanaæ kusumitaæ nÃnÃ-v­k«a-vihaÇgamai÷ || saæsmaret sÃdhako dhÅmÃn vilÃsaika-niketanam | trilokÅ-sukha-sarvasvaæ suyantraæ keli-vallabham || tatra siæhÃsane ramye nÃnÃ-ratna-maye sukhe | sumano'dhika-mÃdhurya-komale sukha-saæstare || dharmÃrtha-kÃma-mok«Ãkhya-catu«pÃdair virÃjate | brahma-vi«ïu-maheÓÃnÃæ Óiro-bhÆ«aïa-bhÆ«ite || tatra prema-bharÃkrÃntaæ kiÓoraæ pÅta-vÃsasam | kalÃya-kusuma-ÓyÃmaæ lÃvaïyaika-niketanam || lÅlÃ-rasa-sukhÃmbhodhi-saæmagnaæ sukha-sÃgaram | navÅna-nÅradÃbhÃsaæ candrikÃÇcita-kuntalam || ity Ãdi | (page 49) [V­. here adds. - m­tyu-sa¤jaya-tantre ca - brahmÃï¬asyordhvato devi brahmaïa÷ sadanaæ mahat | tad-Ærdhvaæ devi vi«ïÆnÃæ tad-Ærdhvaæ rudra-rÆpiïÃm || tad-Ærdhvaæ ca mahÃ-vi«ïor mahÃ-devyÃs tad-Ærdhvagam | kÃlÃtikÃlayoÓ cÃtha paramÃnandayos tata÷ | pÃre purÅ mahÃ-devyÃ÷ kÃla÷ sarva-bhayÃvaha÷ | tata÷ ÓrÅ-ratna-pÅyÆ«a-vÃridhir nitya-nÆtana÷ || tasya pÃre mahÃ-kÃla÷ sarva-grÃhaka-rÆpa-dh­k | tasyottare samudbhÃsÅ ratna-dvÅpa÷ ÓivÃhvaya÷ || udyac-candrodaya÷ k«ubdha-ratna-pÅyÆ«a-vÃridhe÷ | madhye hema-mayÅæ bhÆmiæ smaren mÃïikya-maï¬itÃm || «o¬aÓa-dvÅpa-saæyuktÃæ kalÃ-kauÓala-maï¬itÃm | v­ndÃvana-samÆhaiÓ ca maï¬itÃæ parita÷ Óubhai÷ || tan-madhye nandanodyÃnaæ madanonmÃdanaæ mahat | analpa-koÂi-kalpa-dru-vÃÂÅbhi÷ parive«Âitam || ity Ãdi - tan-madhye vipulÃæ dhyÃyed vedikÃæ Óata-yojanÃm | sahasrÃditya-saÇkÃÓÃm... ity Ãdi - tasyÃntare mahÃ-pÅÂhaæ mahÃ-cakra-samanvitam | tan-madhye maï¬apaæ dhyÃyed vyÃpta-brahmÃï¬a-maï¬alam || ity Ãdi | dhyÃyet tatra mahÃ-devÅæ svayam eva tathÃ-vidha÷ | rakta-padma-nibhÃæ devÅæ bÃlÃrka-kiraïopamÃm || ity Ãdi | pÅta-vastra-paridhÃnÃæ vaæÓa-yukta-karÃmbujÃm | kaustubhoddÅpta-h­dayÃæ vanamÃlÃ-vibhÆ«itÃm || ÓrÅmat-k­«ïÃÇka-paryaÇka-nilayÃæ parameÓvarÅm || ity Ãdi | iti dhyÃtvà tathà bhÆtvà tasyà eva prasÃdata÷ | tad-Ãj¤ayà parÃnandam etyÃnanda-kalÃv­tam || tad-Ãkarïaya deveÓi kathayÃmi davÃnaghe | etad-antar maheÓÃni ÓvetadvÅpam anuttamam || k«ÅrÃmbhonidhi-madhyasthaæ nirantara-sura-drumam | udyad-ardhendu-kiraïa-dÆrÅk­ta-tamo-bharam || kÃla-megha-samÃloka-n­tyad-barhi-kadambaram | kÆjat-kokila-saÇghena vÃcÃlita-jagat-trayam || nÃnÃ-kusuma-saugandhya-vÃhi-gandhavahÃnvitam | kalpa-vallÅ-niku¤je«u gu¤jad-bh­Çga-gaïÃnvitam || ramyÃvÃsa-sahasreïa virÃjita-nabhas-talam | ramya-nÃrÅ-sahasraughair gÃyadbhi÷ samalaÇk­tam || govardhanena mahatà ramyÃvÃsa-vinodinà | Óobhitaæ Óubha-cihnena mÃna-daï¬ena cÃparam || avÃcÅ-prÃcy-udÅcy-ÃÓÃ÷ kramÃyata-viv­ddhayà | vyÃptà yamunayà devyà nÅla-meghÃmbu-Óobhayà || tan-madhye sphaÂika-mayaæ bhavanaæ mahad adbhutam | ity Ãdi | tat-tad-antar-mahÃ-kalpa-mandÃrÃdi-drumair v­tam | tat-tan-madhye samudbhÃsi-v­ndÃvana-kulÃkulam || ity Ãdi | kutracid ratna-bhavanaæ kutracit sphaÂikÃlayam || ityÃdi | go-gopair asaÇkhyÃtai÷ sarvata÷ samalaÇk­tam | vipÃpaæ vilayaæ ramyaæ sadà «a¬-Ærmi-vivarjitam || ity Ãdi | tasya madhye maïimayaæ maï¬apaæ toraïÃnvitam | tan-madhye garu¬odvÃhi-mahÃ-maïi-mayÃsanam || ity Ãdi | kalpa-v­k«a-samudbhÃsi-ratna-bhÆdhara-mastake | dhyÃyet tatra paramÃnandaæ ramyopÃsyaæ paraæ maha÷ || smared v­ndÃvane ramye mohayantam anÃratam | vallavÅ-vallabhaæ k­«ïaæ gopa-kanyÃ÷ sahasraÓa÷ || ity Ãdi | phullendÅvara-kÃntim indu-vadanam [Pv 46] ity Ãdi ca | etad anantaraæ nityÃnitya-loka-viveke devyà p­«Âe ÓrÅ-Óiva Ãha - brahmÃdÅnÃæ ca sarve«Ãæ bhavanÃnÃæ ca pÃrvati | vinÃÓo'stÅha sarve«Ãæ vinà tad-bhavanaæ tayo÷ || iti pÆrvoktayo÷ ÓrÅ-bhagavan-mahÃdevyor ity artha÷ || [V­. addition ends here.] [page 49] tasmÃd yà yathà bhuvi vartante iti nyÃyÃc ca svatantra eva dvÃrakÃ-mathurÃ- gokulÃtmaka÷ ÓrÅ-k­«ïa-loka÷ svayaæ bhagavato vihÃrÃspadatvena bhavati sarvoparÅti siddham | ataeva v­ndÃvanaæ gokulam eva sarvopari-virÃjamÃnaæ golokatvena prasiddham | brahma-saæhitÃyÃæ -- ÅÓvara÷ parama÷ k­«ïa÷ ity upakramya -- sahasra-patra-kamalaæ gokulÃkhyaæ mahat padam | tat-karïikÃraæ tad-dhÃma tad-anantÃæÓa-sambhavam || karïikÃraæ mahad yantraæ «aÂ-koïaæ vajra-kÅlakam «a¬-aÇga-«aÂ-padÅ-sthÃnaæ prak­tyà puru«eïa ca || premÃnanda-mahÃnanda-rasenÃvasthitaæ hi yat jyotÅ-rÆpeïa manunà kÃma-bÅjena saÇgatam || tat-ki¤jalkaæ tad-aæÓÃnÃæ tat-patrÃïi ÓriyÃm api || catur-asraæ tat-parita÷ ÓvetadvÅpÃkhyam adbhutam catur-asraæ catur-mÆrteÓ catur-dhÃma catu«-k­tam || caturbhi÷ puru«ÃrthaiÓ ca caturbhir hetubhir v­tam ÓÆlair daÓabhir Ãnaddham ÆrdhvÃdho dig-vidik«v api || a«Âabhir nidhibhir ju«Âam a«Âabhi÷ siddhibhis tathà manu-rÆpaiÓ ca daÓabhir dik-pÃlai÷ parito v­tam || ÓyÃmair gauraiÓ ca raktaiÓ ca ÓuklaiÓ ca pÃr«adar«abhai÷ Óobhitaæ Óaktibhis tÃbhir adbhutÃbhi÷ samantata÷ || iti | (page 50) tathÃgre brahma-stave -- cintÃmaïi-prakara-sadmasu kalpa-v­k«a- lak«Ãv­te«u surabhir abhipÃlayantam | lak«mÅ-sahasra-Óata-sambhrama-sevyamÃnaæ govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || iti | vyÃkhyÃm Ãha - sahasrÃïi patrÃïi yatra tat kamalaæ cintÃmaïi-mayaæ padmaæ tad-rÆpam | tac ca mahat sarvotk­«Âaæ padaæ mahato mahÃbhagavato và padaæ ÓrÅ-mahÃ-vaikuïÂham ity artha÷ | tat tu nÃnÃ-prakÃram ity ÃÓaÇkya prakÃra-viÓe«atveïa niÓcinoti gokulÃkhyam iti | gokulam ity Ãkhyà prasiddhir yasya tat go-gopÃla-sarÆpam ity artha÷ | rƬhir yogam apaharati iti nyÃyena tasyaiva pratÅte÷ | tata etad anuguïatvenaivottara-grantho'pi vyÃkhyeya÷ | tasya ÓrÅ-k­«ïasya dhÃma nanda-yaÓodÃdibhi÷ saha vÃsa- yogyaæ mahÃnta÷puram | tasya svarÆpam Ãha tad iti | anantasya ÓrÅ- baladevasyÃæÓÃt | sambhavo nityÃvirbhÃvo yasya tat | tathà tantreïaitad api bodhyate | ananto'æÓo yasya tasya ÓrÅ-baladevasyÃpi sambhavo nivÃso yatra tad iti | sarva-mantra-gaïa-sevitasya ÓrÅmad-a«ÂÃdaÓÃk«ara-mahÃ-mantra-rÃjasya bahu-pÅÂhasya mukhyaæ pÅÂham ity Ãha karïikÃram iti dvayena | mahad yantram iti | yat pratik­tir eva sarvatra yantratvena pÆjÃrthaæ likhyate ity artha÷ | yantratvam eva darÓayati | «aÂkoïà abhyantare yasya tad vajra- kÅlakaæ karïikÃre (bÅja-rÆpa-)hÅraka-kÅlaka-Óobhitam | «aÂ-koïatve prayojanam Ãha | «a aÇgÃni yasyÃ÷ sà yà «aÂ-padÅ ÓrÅmad- a«ÂÃdaÓÃk«arÅ tasyÃ÷ sthÃnaæ prak­tir mantrasya svarÆpaæ svayam eva ÓrÅ- k­«ïa÷ kÃraïa-svarÆpatvÃt | puru«aÓ ca sa eva tad-devatÃ-rÆpa÷ | tÃbhyÃm avasthitam adhi«Âhitam | dvayor api viÓe«aïaæ premeti | prema-rÆpà ye Ãnanda-mahÃnanda-rasÃs tat-paripÃka-bhedÃs tad-Ãtmakena, tathà jyotÅ- rÆpeïa sva-prakÃÓena manunà mantra-rÆpeïa ca kÃma-bÅjena avasthitam iti mÆla-mantrÃntargatatve'pi p­thag-ukti÷ kutracid vaiÓi«ÂyÃpek«ayà | tad evaæ tad-dhÃmoktvà tad-ÃvaraïÃny Ãha tad iti | tasya karïikÃrasya ki¤jalkÃs tal-lagnÃbhyantara-valaya ity artha÷ | tad-aæÓÃnÃæ tasminn aæÓo dÃyo vidyate ye«Ãæ te«Ãæ sajÃtÅyÃnÃæ dhÃmety artha÷ | gokulÃkhyam ity ukter eva | te«Ãæ taj-jÃtÅyatvaæ ÓrÅ-Óukadevena ca uktam -- evaæ kakudminaæ hatvà stÆyamÃna÷ dvijÃtibhi÷ | viveÓa go«Âhaæ sa-balo gopÅnÃæ nayanotsava÷ || [BhP 10.36.15] iti | tasya kamalasya patrÃïi ÓriyÃæ tat-preyasÅnÃæ ÓrÅ-rÃdhÃdÅnÃm upavana- rÆpÃïi dhÃmÃnÅty-artha÷ | atra patrÃïÃm ucchrita-prÃntÃnÃæ mÆla- sandhi«u vartmÃni agrima-sandhi«ugo«ÂhÃni j¤eyÃni | akhaï¬a-kamalasya gokulÃkhyatvÃt tathaiva samÃveÓÃc ca | atha gokulÃvaraïÃny Ãha caturasram iti | tad bahiÓ caturasraæ tasya gokulasya bahi÷ sarvataÓ caturasraæ catu«koïÃtmakaæ sthalaæ ÓvetadvÅpÃkhyam iti tad- aæÓe gokulam iti nÃma-viÓe«ÃbhÃvÃt | kintu caturasrÃbhyantara-maï¬alaæ v­ndÃvanÃkhyaæ bahir-maï¬alaæ kevalaæ ÓvetadvÅpÃkhyaæ j¤eyaæ, goloka iti yat-paryÃya÷ | tad iha kro¬Åk­ta-gokulaæ v­ndÃvanÃkhyayÃtiprasiddham iti na nirdi«Âam | kro¬Åk­ta-tat-sarvam asya tu bahir-maï¬alaæ goloka- ÓvetadvÅpÃkhyaæ j¤eyam | [V­. reads in the place of the last two sentences: tad etad upalak«aïaæ gokokÃkhyaæ cety artha÷ | yadyaî gokule'pi ÓvetadvÅpatvam asty eva, tad avÃntara-bhÆmi-mayatvÃt tathÃpi viÓe«a-nÃmnÃmnÃtatvÃt enaiva tat pratÅyate iti tathoktam | kintu caturasre'py antar-maï¬alaæ ÓrÅ- v­ndÃvanÃkhyaæ j¤eyaæ b­had-vÃmana-svÃyambhuvÃgamayos tathà d­«ÂatvÃt | end V­.] catur-mÆrteÓ caturvyÆhasya ÓrÅ-vÃsudevÃdi-catu«Âayasya catu«k­taæ caturdhà vibhaktaæ catur dhÃma | kintu deva-lÅlatvÃt tad-upari vyoma-yÃna- sthà eva te j¤eyà | hetubhi÷ puru«Ãrtha-sÃdhanair manu-rÆpai÷ sva-sva- mantrÃtmakair indrÃdibhi÷ | ÓyÃmair ity Ãdibhir iti caturbhir vedair ity artha÷ | k­«ïaæ ca tatra chandobhi÷ stÆyamÃnam suvismitÃ÷ [BhP 10.28.18] iti ÓrÅ-daÓamokte÷ | Óaktibhir iti ÓrÅ-vimalÃdibhir ity artha÷ | iyaæ ca b­had-vÃmana-purÃïa- prasiddhi÷ | yathà ÓrÅ-bhagavati Óruti-prÃrthanÃ-pÆrvakÃïi padyÃni - Ãnanda-rÆpam iti yad vidanti hi purÃvida÷ | tad-rÆpaæ darÓyÃsmÃkaæ yadi deyo varo hi na÷ || Órutvaitad darÓayÃmÃsa sva-lokaæ prak­te÷ param | kevalÃnubhavÃnanda-mÃtram ak«aram avyayam || yatra v­ndÃvanaæ nÃma vanaæ kÃma-dughair drumai÷ | manorama-niku¤jìhyaæ sarvartu-sukha-saæyutam || yatra govardhano nÃma sunirjhara-darÅ-yuta÷ | ratna-dhÃtu-maya÷ ÓrÅmÃn supak«i-gaïa-saÇkula÷ || yatra nirmala-pÃnÅyà kÃlindÅ sarità varà | ratna-baddhobhaya-taÂà haæsa-padmÃdi-saÇkulà || ÓaÓvad-rÃsa-rasonmattaæ yatra gopÅ-kadambakam | tat-kadambaka-madhyastha÷ kiÓorÃk­tir acyuta÷ || iti | etad-anusÃreïa ÓrÅ-hari-vaæÓa-vacanam apy eva vyÃkhyeyam | tad yad Ãha Óakra÷ - svargÃd Ærdhvaæ brahma-loko brahmar«i-gaïa-sevita÷ | tatra soma-gatiÓ caiva jyoti«Ãæ ca mahÃtmanÃm || tasyopari gavÃæ loka÷ sÃdhyÃs taæ pÃlayanti hi | sa hi sarva-gata÷ k­«ïa mahÃkÃÓa-gato mahÃn || upary upari tatrÃpi gatis tava tapomayÅ | yÃæ na vidmo vayaæ sarve p­cchanto'pi pitÃmaham | gati÷ Óama-damìhyÃnÃæ svarga÷ suk­ta-karmaïÃm || brÃhmye tapasi yuktÃnÃæ brahma-loka÷ parà gati÷ | gavÃm eva tu yo loko durÃroho hi sà gati÷ || sa tu lokas tvayà k­«ïa sÅdamÃna÷ k­tÃtmanà | dh­to dh­timatà vÅra nighnatopadravÃn gavÃm || [HV 2.19.29-35] iti | asyÃrtha÷ | svarga-Óabdena - bhÆr-loka÷ kalpita÷ padbhyÃæ bhuvar-loko 'sya nÃbhita÷ | svar-loka÷ kalpito mÆrdhnà iti và loka-kalpanà || [BhP 2.5.42] iti dvitÅyoktÃnusÃreïa svar-lokam Ãrabhya satya-loka-paryantaæ loka- pa¤cakam ucyate | tasmÃd Ærdhvam upari brahma-loko brahmÃtmako vaikuïÂhÃkhya÷ sac-cid-Ãnanda-rÆpatvÃt | brahmaïo bhagavato loka iti và dad­Óur brahma-lokaæ te yatrÃkrÆro'dhyagÃt purà [BhP 10.28.17] iti daÓamÃt | evaæ dvitÅye mÆrdhabhi÷ satya-lokas tu brahma-loka÷ sanÃtana÷ [BhP 2.5.38] iti | ÂÅkà ca -brahma-loko vaikuïÂhÃkhya÷ | sanÃtano nitya÷ | na s­jyÃntarvartÅty artha÷ | ity e«Ã | brahmÃïi mÆrtimanto vedÃ÷ | ­«ayaÓ ca ÓrÅ-nÃradÃdaya÷ | gaïÃÓ ca ÓrÅ- garu¬a-vi«vaksenÃdaya÷ | tair ni«evita÷ | evaæ nityÃÓritÃn uktvà tad- gamanÃdhikÃriïa Ãha | tatra brahma-loke umayà saha vartata iti soma÷ ÓrÅ- Óivas tasya gati÷ | [V­. inserts: sva-dharma-ni«Âha÷ Óata-janmabhi÷ pumÃn viri¤catÃm eti tata÷ paraæ hi mÃm | avyÃk­taæ bhÃgavato 'tha vai«ïavaæ padaæ yathÃhaæ vibudhÃ÷ kalÃtyaye || [BhP 4.24.29] iti caturthe ÓrÅ-rudra- gÅtam | [end V­. addition.] someti supÃæ sulug ity Ãdinà (page 52) «a«Âhyà luk chÃndasa÷ | tata uttaratrÃpi gati-padÃnvaya÷ | jyotir brahma tad-aikÃtmya-bhÃvÃnÃæ muktÃnÃm ity artha÷ | na tu tÃd­ÓÃnÃm api sarve«Ãm ity Ãha mahÃtmanÃæ mahÃÓayÃnÃæ mok«a-nirÃdaratayà bhajatÃæ ÓrÅ-sanakÃdi-tulyÃnÃm ity artha÷ -- muktÃnÃm api siddhÃnÃæ nÃrÃyaïa-parÃyaïa÷ sudurlabha÷ praÓÃntÃtmà koÂi«v api mahÃ-mune || [BhP 6.14.5] ity Ãdau, yoginÃm api sarve«Ãæ madgatenÃntarÃtmanà | ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtà 6.47] ity ÃdÃv api te«v eva mahattva-paryavasanÃt | tasya ca brahma-lokasyopari sarvordhva-pradeÓe gavÃæ loka÷ ÓrÅ-goloka ity artha÷ | taæ ca ÓrÅ-golokaæ sÃdhyà asmÃkaæ prÃpa¤cika-devÃnÃæ prasÃdanÅyà mÆla-rÆpà nitya-tadÅya- deva-gaïÃ÷ pÃlayanti | tatra tatra dik-pÃlatvenÃvaraïa-rÆpà vartante, te ha nÃkaæ mahimÃna÷ sacanta÷ yatra pÆrve sÃdhyÃ÷ santi devÃ÷ [Rk 10.90.16] iti Órute÷ | tatra pÆrve ye ca sÃdhyà viÓve devÃ÷ sanÃtanÃ÷ | te ha nÃkaæ mahimÃna÷ sacante Óubha-darÓanÃ÷ || [PadmaP 6.227.76] iti pÃdmottara-khaï¬Ãc ca | yad và tad bhÆri-bhÃgyam iha janma kim apy aÂavyÃæ yad gokule'pi [BhP 10.14.34] ity Ãdy-uktyÃnusÃreïa tad-vidha-parama-bhaktÃnÃm api sÃdhyÃs tÃd­Óa-siddhi-prÃptaye prÃsÃdanÅyÃ÷ ÓrÅ-gopa-gopÅ-prabh­taya÷ | taæ pÃlayanti adhik­tya bhu¤janti | hi prasiddhau | sa goloka÷ sarva-gata÷ ÓrÅ- k­«ïavat sarva-prÃpa¤cikÃprÃpa¤cika-vastu-vyÃpaka÷ | ataeva mahÃn bhagavad-rÆpa eva | mahÃntaæ vibhum ÃtmÃnam [KaÂhU 2.22] iti Órute÷ | tatra hetu÷ | mahÃkÃÓa÷ parama-vyomÃkhya÷ brahma-viÓe«aïa-lÃbhÃd ÃkÃÓas tal-liÇgÃd [Vs 1.1.22] iti nyÃya-prasiddheÓ ca | tad-gata÷ | brahmÃkÃrodayÃntaram eva vaikuïÂha-prÃpte÷ | yathà ÓrÅ-gopÃnÃæ vaikuïÂha-darÓane tair eva vyÃkhyÃtam | yathà và ÓrÅmad-ajÃmilasya vaikuïÂha-gamanam | yad và mahÃkÃÓa÷ parama-vyomÃkhyo mahÃ- vaikuïÂhas tad-gatas tad-Ærdhva-bhÃga-sthita÷ | evam upary upari sarvopary api virÃjamÃne tatra ÓrÅ-goloke'pi tava gati÷ | nÃnÃ-rÆpeïa vaikuïÂhÃdau krŬatas tava tatrÃpi ÓrÅ-govinda-rÆpeïa krŬà vidyata ity artha÷ | ataeva sà ca gati÷ sÃdhÃraïÅ na bhavati kintu tapomayÅ anavacchinnaiÓvaryamayÅ paramaæ yo mahat tapa÷ ity atra sahara-nÃma- bhëye'pi tapa÷-Óabdena tathaiva vyÃkhyÃtam | ataeva brahmÃdi- durvitarkyatvam apy Ãha yÃm iti | adhunà tasya ÓrÅ-golokety Ãkhyà bÅjam abhivya¤jayati gatir iti | brÃhme brahmaïo loka-prÃpake tapasi vi«ïu- vi«ayaka-mana÷-praïidhÃne yuktÃnÃæ rata-cittÃnÃæ prema-bhaktÃnÃm ity artha÷ | brahma-loko vaikuïÂha-loka÷ | parà prak­tyatÅtà | gavÃæ mocayan vraja-gavÃæ dina-tÃpam [BhP 10.35.25] ity-uktÃnusÃreïa atraiva nighnatopadravÃn gavÃm ity uktyà ca goloka-vÃsi-mÃtrÃïÃæ svatas tad- bhÃva-bhÃvitÃnÃæ ca sÃdhana-vaÓenety artha÷ | ataeva tad- bhÃvasyÃsulabhatvÃd durÃrohà | tad evaæ golokaæ varïayitvà tasya gokulena sahÃbhedam Ãha sa tv iti | sa eva tu sa loko dh­to rak«ita÷ | ÓrÅ-govardhanoddharaïeneti | yathà m­tyu- sa¤jaya-tantre | ekadà sÃntarÅk«Ãc ca vaikuïÂhaæ svecchayà bhuvi | gokulatvena saæsthÃpya (page 53) gopÅmaya-mahotsavà | bhakti-rÆpÃæ satÃæ bhaktim utpÃditavatÅ bh­Óam || iti | atra Óabda-sÃmya-bhrama-pratÅtÃrthÃntare svargÃd Ærdhvaæ, brahma-loka ity ayuktaæ loka-trayam atikramyokte÷ | tathà somagatir ity Ãdikaæ na sambhavati | yato dhruva-lokÃd adhastÃd eva candra-sÆryÃdÅnÃæ gatir maharloke'pi na vartate | tathÃvara-sÃdhya-gaïÃnÃæ tucchatvÃt satya- lokasyÃpi pÃlanaæ na yujyate kutas tad-upari-lokasya ÓrÅ-golokÃkhyasya | tathà sarvagatatvaæ cÃsambhÃvyaæ syÃt | ataeva tatrÃpi eva gatir ity Ãpi Óabdo vismaye prayukta÷ | yÃæ na vidma ity Ãdikaæ ca | anyathà yathoktir na sambhavati sve«Ãæ brahmaïaÓ ca tad-aj¤Ãna-j¤ÃpanÃt | tasmÃt prÃk­ta- golokÃd anya evÃsau sanÃtano goloko brahma-saæhitÃvat ÓrÅ-harivaæÓe'pi parok«a-vÃdena nirÆpita÷ | evaæ ca nÃrada-pa¤carÃtre vijayÃkhyÃne - tat sarvopari goloke ÓrÅ-govinda÷ sadà svayam | viharet paramÃnandÅ gopÅ-gokula-nÃyaka÷ || iti | evaæ coktaæ mok«a-dharme nÃrÃyaïÅye tathà skÃnde ca - evaæ bahu-vidhai rÆpaiÓ carÃmÅha vasundharÃm | brahma-lokaæ ca kaunteya golokaæ ca sanÃtanam || [Mbh 12.330.68] iti | tad evaæ sarvopari ÓrÅ-k­«ïa-loko'stÅti siddham | sa ca lokas tat-tal-lÅlÃ- parikara-bhedenÃæÓa-bhedÃt dvÃrakÃ-mathurÃ-gokulÃkhya-sthÃna- trayÃtmaka iti nirïÅtam | anyatra tu bhuvi prasiddhÃny eva tat-tad-ÃkhyÃni sthÃnÃni tad-rÆpatvena ÓrÆyante te«Ãm api vaikuïÂhÃntaravat prapa¤cÃtÅtatva-nityatvÃlaukika-rÆpatva-bhagavan-nityÃspadatva-kathanÃt | tatra dvÃrakÃyÃs tattaraæ skÃnda-prahlÃda-saæhitÃdÃv anve«Âavyam | iyaæ ca Órutir udÃharaïÅyà - anta÷-samudre manasà carantaæ brÃhmÃnvavindan daÓahotÃram arïe | samudre'nta÷ kavayo vicak«ate marÅcÅnÃæ padam anvicchanti vedhasa÷ || ity Ãdyà | ÓrÅ-mathurÃyÃ÷ prapa¤cÃtÅtatvaæ yathà vÃrÃhe anyaiva kÃcit sà s­«Âir vidhÃtur vyatirekiïÅ iti | nityatvam api yathà pÃdme pÃtÃla-khaï¬e - ­«ir mÃthura-nÃmÃtra tapa÷ kurvati ÓÃÓvate iti | atra mathurÃ-maï¬ale ÓÃÓvate nitye kurvati karoti | alaukika-rÆpatvaæ yathà ÃdivÃrÃhe - bhÆr bhuva÷ svas talenÃpi na pÃtÃla-tale'malam | nordhva-loke mayà d­«Âaæ tÃd­k k«etraæ vasundhare || iti | ÓrÅ-bhagavan-nityÃspadatvaæ yathà - aho'tidhanyà mathurà yatra sannihito hari÷ || iti | na ca vaktavyam upÃsanÃ-sthÃnam evedam, yato ÃdivÃrÃhe - mathurÃyÃ÷ paraæ k«etraæ trailokye na hi vidyate | tasyÃæ vasÃmy ahaæ devi mathurÃyÃæ tu sarvadà || iti | tatra vÃsasyaiva kaïÂhokti÷ | atred­Óaæ ÓrÅ-varÃha-deva-vÃkyam aæÓÃæÓinor aikya-vivak«ayaiva na tu tasyaivÃsau nivÃsa÷ ÓrÅ-k­«ïa-k«etratvenaiva prasiddhe÷ | tathaiva pÃtÃla-khaï¬e aho madhu-purÅ dhanyà yatra ti«Âhati kaæsahà iti | vÃyu-purÃïe tu svayaæ sÃk«Ãd evety uktam - catvÃriæÓad yojanÃnÃæ tatas tu mathurà sm­tà | yatra devo hari÷ sÃk«Ãt svayaæ ti«Âhati kaæsahà || iti | atra sÃk«Ãc-chabdena sÆk«ma-rÆpatà | svayaæ-Óabdena ÓrÅmat-pratimÃ- rÆpatà ca ni«iddhà | tata iti pÆrvoktÃt pu«karÃkhya-tÅrthÃt ity artha÷ | mathurÃyÃ÷ paraæ k«etram ity anena varÃha-vacanena pÆryÃm eva ti«ÂhatÅti nirastam | [page 54] atra ÓrÅ-gopÃla-tÃpanÅ-ÓrutiÓ ca -- sa hovÃca taæ hi nÃrÃyaïo deva÷ sakÃmyà mero÷ Ó­Çge yathà sapta-pÆryo bhavanti tathà ni«kÃmyÃ÷ sakÃmyÃÓ ca bhÆgola-cakre sapta-pÆryo bhavanti | tÃsÃæ madhye sÃk«Ãd brahma gopÃla-purÅ hÅti || sakÃmyà ni«kÃmyà devÃnÃæ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ bhavati yathà hi vai sarasi padmaæ ti«Âhati tathà bhÆmyÃæ ti«ÂhatÅti cakreïa rak«ità hi mathurà tasmÃt gopÃla-purÅ bhavati | b­had b­had-vanaæ madhor madhu-vanam [GTU 2.26-28] ity Ãdikà | punaÓ ca etair Ãv­tà purÅ bhavati tatra te«v eva gahane«v evam ity Ãdikà | tathà -- dve vane sta÷ k­«ïa-vanaæ bhadra-vanaæ tayor antar dvÃdaÓa-vanÃni puïyÃni puïyatamÃni te«v eva devÃs ti«Âhanti siddhÃ÷ siddhiæ prÃptÃ÷ | tatra hi rÃmasya rÃma-mÆrti÷ [GTU 2.31-32] ity Ãdikà | tad apy ete Ólokà bhavanti | prÃpya mathurÃæ purÅæ ramyÃæ sadà brahmÃdi-sevitam | ÓaÇkha-cakra-gadÃ-ÓÃrÇga-rak«itÃæ mu«alÃdibhi÷ || yatrÃsau saæsthita÷ k­«ïas tribhi÷ Óaktyà samÃhita÷ | rÃmÃniruddha-pradyumnai rukmiïyà sahito vibhu÷ || [GTU 2.35-36] iti | kiæ tasya sthÃnam iti ÓrÅ-gÃndharvyÃ÷ praÓnasyottaram idam | evam eva ÓrÅ- raghunÃthasyÃpy ayodhyÃyÃæ ÓrÆyate, yathà skÃndÃyodhyÃ-mÃhÃtmye svarga-dvÃram uddiÓya - caturdhà ca tanuæ k­tvà devadevo hari÷ svayam | atraiva ramate nityaæ bhrÃt­bhi÷ saha rÃghava÷ || iti | ataeva, yatra yatra hare÷ sthÃnaæ vaikuïÂhaæ tad vidur budhà ity anusÃreïa mahÃ-bhagavata÷ sthÃnatvÃt mahÃ-vaikuïÂha evÃsau | yato vaikuïÂhÃt tasya garÅyastvaæ ÓrÆyate | yathà pÃtÃla-khaï¬e - evaæ sapta-purÅïÃæ tu sarvotk­«Âaæ ca mÃthuram | ÓrÆyatÃæ mahimà devi vaikuïÂho bhuvanottama÷ || iti | ataeva tatraiva - aho madhupurÅ dhanyà vaikuïÂhÃc ca garÅyasÅ | iti | [B reads here] Ãdi-vÃrÃhe - mathurÃyÃæ ye vasanti vi«ïu-rÆpà hi te khalu | aj¤ÃnÃs tÃn na paÓyanti paÓyanti j¤Ãna-cak«u«Ã || iti | [end V­.] atha ÓrÅ-v­ndÃvanasya prapa¤cÃtÅtatvÃdikaæ mathurÃ-maï¬alasyaiva tattvena siddham | yathà ca ÓrÅ-govinda-v­ndÃvanÃkhya-b­had-gautamÅye tantre nÃrada-praÓnasyottaraæ ÓrÅ-k­«ïasyottaram | tatra praÓna÷ - kim idaæ dvÃdaÓÃbhikhyaæ v­ndÃraïyaæ viÓÃmpate | Órotum icchÃmi bhagavan yadi yogo'smi me vada || athottaram -- idaæ v­ndÃvanaæ ramyaæ mama dhÃmaiva kevalam | atra ye paÓava÷ pak«i-v­k«Ã kÅÂà narÃmarÃ÷ | ye vasanti mamÃdhi«ïye m­tà yÃnti mamÃlayam || atra yà gopa-kanyÃÓ ca nivasanti mamÃlaye | yoginyas tà mayà nityaæ mama sevÃ-parÃyaïÃ÷ || pa¤ca-yojanam evÃsti vanaæ me deha-rÆpakam | kÃlindÅyaæ su«umnÃkhyà paramÃm­ta-vÃhinÅ || atra devÃÓ ca bhÆtÃni vartante sÆk«ma-rÆpata÷ | sarva-deva-mayaÓ cÃhaæ na tyajÃmi vanaæ kvacit || ÃvirbhÃvas tirobhÃvo bhaven me 'tra yuge yuge | tejo-mayam idaæ ramyam ad­Óyaæ carma-cak«u«Ã || iti viÓe«atas tÃd­g-alaukika-rÆpatva-bhagavan-nitya-dhÃmatve tu divya- kadambÃÓokÃdi-v­k«Ãdayo'py adyÃpi mahÃ-bhÃgavatai÷ sÃk«Ãt kriyante iti prasiddhÃvagate÷ | yathà vÃrÃhe kÃlÅya-hrada-mÃhÃtmye - atrÃpi mahad ÃÓcaryaæ paÓyanti paï¬ità narÃ÷ | kÃlÅya-hrada-pÆrveïa kadambo mahito druma÷ | Óata-ÓÃkhaæ viÓÃlÃk«i puïyaæ surabhi-gandhi ca | sa ca dvÃdaÓa-mÃsÃni manoj¤a÷ Óubha-ÓÅtala÷ | pu«pÃyati viÓÃlÃk«i prabhÃsanto diÓo daÓa || iti | ÓatÃnÃæ ÓÃkhÃnÃæ samÃhÃra÷ Óata-ÓÃkhaæ tad yatra pravartat ity artha÷ | prabhÃsanta÷ prabhÃsayann ity artha÷ | tatraiva tadÅya-brahma-kuï¬a- mÃhÃtmye tatrÃÓcaryaæ pravak«yÃmi tac ch­ïu tvaæ vasundhare | labhante manujÃ÷ siddhiæ mama karma-parÃyaïÃ÷ || tasya tatrottare pÃrÓve'Óoka-v­k«a÷ sita-prabha÷ | vaiÓÃkhasya tu mÃsasya Óukla-pak«asya dvÃdaÓÅ || sa pu«pati ca madhyÃÇge mama bhakta-sukhÃvaha÷ | na kaÓcid api jÃnÃti vinà bhÃgavataæ Óucim || ity Ãdi | dvÃdaÓÅti dvÃdaÓyÃm ity artha÷ | supÃæ sulug ity Ãdinaiva pÆrva-savarïa÷ | Óucitvam atra tad-ananya-v­ttitvam | anena p­thivyÃpi tasya tasya tÃd­Óa-rÆpaæ na j¤Ãyate ity ÃyÃtam | ataeva tadÅya-tÅrthÃntaram uddiÓya yathà cÃdivÃrÃhe - k­«ïa-krŬÃ-setu-bandhaæ mahÃ-pÃtaka-nÃÓanam | valabhÅæ tatra krŬÃrthaæ k­tvà devo gadÃdhara÷ || gopakai÷ sahitas tatra k«aïam ekaæ dine dine | tatraive ramaïÃrthaæ hi nitya-kÃlaæ sa gacchati || iti | evaæ skÃnde - tato v­ndÃvanaæ puïyaæ v­ndÃ-devÅ-samÃÓritam | hariïÃdhi«Âhitaæ tac ca brahma-rudrÃdi-sevitam || iti | ÓrutiÓ ca darÓità - govindaæ sac-cid-Ãnanda-vigrahaæ v­ndÃvana-sura-bhÆruha-talÃsÅnaæ satataæ sa-marud-gaïo'haæ parito«ayÃmi | [GTU 1.37] iti | evaæ pÃtÃla-khaï¬e yamunÃ-jala-kallole sadà krŬati mÃdhava÷ | iti | yamunÃyà jala-kallolà yatra evaæbhÆte v­ndÃvane iti prakaraïÃl labdham | tatrÃjahal-lak«aïayà tÅra-hradÃv eva g­hyete | tÅraæ ca v­ndÃvana-lak«aïaæ tatra prastutam | ataevÃsya ÓrÅ-v­ndÃvanasya vaikuïÂhatvam eva kaïÂhoktyà k­«ïa-tÃpanyÃæ Órutau darÓitaæ gokulaæ vana-vaikuïÂham [K­«ïopani«at 7] iti | tasmÃn nitya-dhÃmatva-ÓravaïÃt ÓrÅ-mathurÃdÅnÃæ tat-svarÆpa- vibhÆtitvam eva sa bhagava÷ kasmin prati«Âhita iti sve mahimni [ChÃU 1.24.1] iti Órute÷ | ataeva tÃpanÅ-Óruti÷ - sÃk«Ãd brahma gopÃla-purÅ hi [GTU 2.26] iti | b­had- gautamÅya-tantre ca - tejomayam idaæ ramyam ad­Óyaæ carma-cak«u«Ã iti | tad-Åd­Óa-rÆpatà kÃÓÅm uddiÓya brahma-vaivarte tv itthaæ samÃdhÅyate | yathà ÓrÅ-vi«ïuæ prati munÅnÃæ praÓna÷ -- chatrÃkÃraæ tu kiæ jyotir jalÃd Ærdhvaæ prakÃÓate | nimagnÃyÃæ dharÃyÃæ tu na vai majjati tat katham || kim etac chÃÓvataæ brahma vedÃnta-Óata-rÆpitam | tÃpa-trayÃrti-dagdhÃnÃæ jÅvanaæ chatratÃæ gatam || darÓanÃd eva cÃsyÃtha k­tÃrthÃ÷ smo jagad-guro | vÃraæ vÃraæ tavÃpy atra d­«Âir lagnà janÃrdana || paramÃÓcarya-rÆpo'pi sÃÓcarya iva paÓyasi || atha ÓrÅ-vi«ïÆttaram - chatrÃkÃraæ paraæ jyotir d­Óyate gaganecaram | tat-paraæ paramaæ jyoti÷ kÃÓÅti prathitaæ k«itau || ratnaæ suvarïe khacitaæ yathà bhavet tathà p­thivyÃæ khacità hi kÃÓikà | na kÃÓikà bhÆmi-mayÅ kadÃcit tato na majjen mama sadgatir yata÷ || ja¬e«u sarve«v api majjamÃne«v iyaæ cid-Ãnanda-mayÅ na majjet || ity Ãdi | [page 56] tathÃgre ca - cetanÃ-ja¬ayor aikyaæ yadvan naikasthayor api | tathà kÃÓÅ brahma-rÆpà ja¬Ã p­thvÅ ca saÇgatà || nirmÃïaæ tu ja¬asyÃtra kriyate na parÃtmana÷ | uddhari«yÃmi ca mahÅæ vÃrÃhaæ rÆpam Ãsthita÷ || tadà puna÷ p­thivyÃæ hi kÃÓÅ sthÃsyÃmi mat-priyà || iti | cetanÃ-ÓabdenÃtrÃntaryÃmÅ upalak«yate | ja¬a-Óabdena tu deha÷ paramÃtmana ity uktatvÃt | tataÓ ca kecit svadehÃntar-h­dayÃvakÃÓe prÃdeÓa- mÃtraæ puru«aæ vasantam [BhP 2.2.8] ity Ãdinà caturbhujatvena varïito'ntaryÃmÅ dehe sthito'pi yathà deha-vedanÃdinà na sp­Óyate tadvad iti j¤eyam | tad evaæ tad-dhÃmnÃm upary-adha÷ prakÃÓa-mÃtratvenobhaya-vidhatvaæ prasaktam | vastutas tu ÓrÅ-bhagavan-nityÃdhi«ÂhÃnatvena tac-chrÅ- vigrahavad ubhayatra prakÃÓÃvirodhÃt samÃna-guïa-nÃma- rÆpatvenÃmnÃtatvÃl lÃghavÃc caika-vidhatvam eva mantavyam | ekasyaiva ÓrÅ-vigrahasya bahutra prakÃÓaÓ ca dvitÅya-sandarbhe darÓita÷ | citraæ bataitad ekena vapu«Ã yugapat p­thak g­he«u dvy-a«Âa-sÃhasraæ striya eka udÃvahat || [BhP 10.69.1] ity Ãdinà | evaævidhatvaæ ca tasyÃcintya-Óakti-svÅkÃreïa sambhÃvitam eva | svÅk­taæ cÃcintya-Óaktitvam Órutes tu Óabda-mÆlatvÃt [Vs 2.1.27] ity Ãdau | tad evam ubhayÃbhedÃbhiprÃyeïaiva ÓrÅ-hari-vaæÓe'pi golokam uddiÓya sa hi sarva- gato mahÃn [HV 2.19.30] ity uktam | bhede tu brahma-saæhitÃyÃm api goloka eva nivasaty akhilÃtma-bhÆta÷ [BrahmaS 5.48] ity eva-kÃro'tra svakÅya-nitya- vihÃra-pratipÃdaka-vÃrÃhÃdi-vacanair virudhyeta | avirodhas tÆbhaye«Ãm aikyenaiva bhavatÅti taæ nyÃya-siddham evÃrthaæ brahma-saæhità tu g­hïÃti | ataeva ÓrÅ-hari-vaæÓe'pi Óakreïa - sa tu lokas tvayà k­«ïa sÅdamÃna÷ k­tÃtmanà | dh­to dh­timatà vÅra nighnatopadravÃn gavÃm || [HV 2.19.35] iti | goloka-gokulayor abhedenaivoktam | tasmÃd abhedena ca bhedena copakrÃntatvÃd eka-vidhÃny eva ÓrÅ-mathurÃdÅni prakÃÓa-bhedenaiva tÆbhaya-vidhatvenÃmnÃtÃnÅti sthitam | darÓayi«yate cÃgre | k«auïi- prakÃÓamÃna eva ÓrÅ-v­ndÃvane ÓrÅ-goloka-darÓanam | tato'syaivÃparicchinnasya golokÃkhya-v­ndÃvanÅya-prakÃÓa-viÓe«asya vaikuïÂhopary api sthitir mÃhÃtmyÃvalambanena bhajatÃæ sphuratÅti j¤eyam | ayam eva mathurÃ-dvÃrakÃ-gokula-prakÃÓa-viÓe«Ãtmaka÷ ÓrÅ- k­«ïa-lokas tad-virahiïà ÓrÅmad-uddhavenÃpi samÃdhÃv anubhÆta ity Ãha - - Óanakair bhagaval-lokÃn n­-lokaæ punar Ãgata÷ | vim­jya netre viduraæ prÅtyÃhoddhava utsmayan || [BhP 3.2.6] spa«Âam || 3.2 || ÓrÅ-Óuka÷ || 106 || [107] imam eva lokaæ dyu-ÓabdenÃpy Ãha - vi«ïor bhagavato bhÃnu÷ k­«ïÃkhyo 'sau divaæ gata÷ | tadÃviÓat kalir lokaæ pÃpe yad ramate jana÷ || yÃvat sa pÃda-padmÃbhyÃæ sp­Óan Ãste ramÃ-pati÷ | tÃvat kalir vai p­thivÅæ parÃkrantuæ na cÃÓakat || [BhP 12.2.29-30] yadà guïÃvatÃrasya bhagavato vi«ïos tad-aæÓatvÃd raÓmi-sthÃnÅyasya k­«ïÃkhyo bhÃnu÷ sÆrya-maï¬ala-sthÃnÅyo divaæ prÃpa¤cika-lokÃgocaraæ mathurÃdÅnÃm eva prakÃÓa-viÓe«a-rÆpaæ vaikuïÂha-lokaæ gatas tadà kalir lokam ÃviÓat | e«Ãæ sa ca prakÃÓa÷ p­thivÅstho'py antardhÃna-Óaktyà tÃm ap­Óann eva virÃjate | atas tayà na sp­Óyate p­thivy-Ãdi-bhÆtamayair asmÃbhir vÃrÃhokta-mahÃ-kadambÃdir iva | yas tu prÃpa¤cika-loka-gocaro mathurÃdi- prakÃÓa÷ so'yaæ k­payà p­thivÅæ sp­Óann evÃvatÅrïa÷ | atas tayà ca sp­Óyate tÃd­Óair asmÃbhir d­ÓyamÃna-kadambÃdir iva | asmiæÓ ca (page 57) prakÃÓe yadÃvatÅrïo bhagavÃæs tadà tat-sparÓenÃpi tat-sparÓÃt tÃæ sp­Óann evÃste sma | samprati tad-asp­«Âa-prakÃÓe virahamÃïa÷ punar asp­Óann eva bhavati | [V­. adds. yadyapy evaæ tathÃpi kvacid dvayor bhedena kvacid abhedena ca vivak«Ã tatrÃvagantavyà | end V­.] tad etad abhipretyÃha yÃvad iti | parÃkrantum ity anena tat-pÆrvam api kaæcit kÃlaæ prÃpya pravi«Âo'sÃv iti j¤Ãpitam || || 12.2 || ÓrÅ-Óuka÷ || 107 || [108] tene dhÅrà api yanti brahma-vida utkramya svarga-lokam ito vimuktÃ÷ [BAU 4.4.8] iti Óruty-anusÃreïa svarga-ÓabdenÃpy Ãha - yÃtu-dhÃny api sà svargam Ãpa jananÅ-gatim [BhP 10.6.38] iti | atra jananÅ-gatim iti viÓe«aïena lokÃntaraæ nirastam | tat-prakaraïa eva tadÃdÅnÃæ bahuÓo gaty-antara-ni«edhÃt | sad-ve«Ãd iva pÆtanÃpi sakulà tvÃm eva devÃpità [BhP 10.14.35] ity atra sÃk«Ãt tat-prÃpti-nirdhÃraïÃc ca | tathà ca kenopani«adi d­Óyate - kene«itaæ mana÷ patati prÃïasya prÃïam uta cak«u«aÓ cak«ur atimucya dhÅrÃ÷ pretyÃsmÃl lokÃd am­tà bhavanti [KenaU 1.1-2] ity upakramya, tad eva brahma tvaæ viddhi [KenaU 1.4] iti madhye procya, am­tatvaæ hi vidante [KenaU 2.4], satyam Ãyatanaæ [KenaU 4.8] yo và etÃm evam upani«adaæ vedÃpahatya pÃpmÃnam anante svarge loke prati«Âhati [KenaU 4.9] iti upasaæh­tam | tata÷ ko vÃsudeva÷ kiæ tad vanaæ ko và svarga÷ kiæ tad brahma ity apek«ÃyÃm puru«o ha vai nÃrÃyaïa÷ ity upakramya, punaÓ cÃbhyÃsena nityo deva eko nÃrÃyaïa÷ ity uktvà nÃrÃyaïopÃsakasya ca stutiæ k­tvà tad brahma nÃrÃyaïa eveti vyajya svargaæ pratipÃdayituæ vaikuïÂhaæ vana-lokaæ gami«yati tad idaæ puram idaæ puï¬arÅkaæ vij¤Ãna-ghanaæ tasmÃt tad ihÃvabhÃsam iti vana-lokÃkÃrasya vaikuïÂhasyÃnandÃtmakatvaæ pratipÃdya sa ca tad-adhi«ÂhÃtà nÃrÃyaïa÷ k­«ïa evety upasaæharati brahmaïyo devakÅ-putra÷ iti | || 10.6 || ÓrÅ-Óuka÷ || 108 || [109] këÂhÃ-ÓabdenÃpi tam evoddiÓati - brÆhi yogeÓvare k­«ïe brahmaïye dharma-varmaïi | svÃæ këÂhÃm adhunopete dharma÷ kaæ Óaraïaæ gata÷ || [BhP 1.1.23] svÃæ këÂhÃæ diÓam | yatra svayaæ nityaæ ti«Âhati tatraiva prÃpa¤cika-loka- sambandhaæ tyaktvà gate satÅtyartha÷ | || 1.1 || ÓrÅ-Óaunaka÷ || 109 || [110] tad evam abhipretya dvÃrakÃyÃs tÃvan nitya-ÓrÅ-k­«ïa-dhÃmatvam Ãha - satyaæ bhayÃd iva guïebhya urukramÃnta÷ Óete samudra upalambhana-mÃtra Ãtmà | nityaæ kad-indriya-gaïai÷ k­ta-vigrahas tvaæ tvat-sevakair n­pa-padaæ vidhutaæ tamo 'ndham || [BhP 10.60.35] ayam artha÷ | pÆrvaæ ÓrÅ-k­«ïa-devena ÓrÅ-rukmiïÅ-devyai -- rÃjabhyo bibhyata÷ su-bhru samudraæ Óaraïaæ gatÃn | bala-vadbhi÷ k­ta-dve«Ãn prÃyas tyakta-n­pÃsanÃn || [BhP 10.60.12] kasmÃn no vav­«e iti parihasitam | atrottaram Ãha satyam iti | atrÃtmà tvam ity etayo÷ padayor yugapac chetu iti kriyÃnvayÃyogÃt viÓe«aïa-viÓe«ya- bhÃva÷ pratihanyeta | vÃkya-cchede tu ka«ÂatÃpatet | tataÓ copamÃnopameya- bhÃvenaiva te upati«Âhata÷ | iyaæ ca luptopamà | tathà ca Ãtmà sÃk«Å yathà guïebhya÷ sattvÃdi-vikÃrebhyas tad-asparÓÃliÇgÃd bhayÃd iva samudre tadvad agÃdhe vi«ayÃkÃrair aparicchinne upalambhana-mÃtre j¤Ãna-mÃtra- sva-ÓaktyÃkÃre'ntar-h­daye nityaæ Óete, ak«ubdhatayà prakÃÓate | he urukrama tathà tvam api tebhya÷ samprati tad-vikÃramayebhyo rÃjabhyo bhayÃd iva upalambhana-mÃtre vaikuïÂhÃntaravat cid-eka-vilÃse anta÷- samudre dvÃrakÃkhye dhÃmni nityam eva Óe«e svarÆpÃnanda-vilÃsair gƬhaæ viharasi | artha-vaÓÃd vibhakti-vipariïÃma÷ prasiddha eva | udÃhari«yate ca nitya-sthÃyitvaæ dvÃrakÃæ hariïà tyaktÃm [BhP 11.31.23] (page 58) ity Ãdau nityaæ sannihitas tatra bhagavÃn madhusÆdana÷ [BhP 11.31.24] iti | ato vastutas tasya tadÃÓrayakasya jÅva-caitanyasya yadi tebhyo bhayaæ nÃsti tadà sutarÃm eva tava nÃsti kintÆbhayatrÃpi sva-dhÃmaikya-vilÃsitvÃt tatraudÃsÅnyam eva bhayatvenotprek«ata iti bhÃva÷ | evaæ tasya eva ca sama¤jasatà | te«Ãæ tu daurÃtmyam evety Ãha | tathÃpy Ãtmà kutsitÃnÃm indriyÃïÃæ gaïais tadÅya-nÃnÃ-v­tti-rÆpai÷ k­to vigraho yatra tathÃvidhas tvam api kutsita indriya-gaïo ye«Ãæ tathÃbhÆtai÷ rÃjabhi÷ k­ta-vigraha÷ | ubhayatrÃpyÃvaraïa-dhÃr«Âyam | yady evambhÆtas tvaæ tarhi kà tava n­pÃsana-parityÃge hÃni÷ | tat tu tvat-sevakai÷ prÃthamikatvad- bhajanonmukhair eva vidhutaæ tyaktam | tac coktaæ tayaiva yad-vächayà n­pa-ÓikhÃmaïaya÷ [BhP 10.60.41] ity Ãdinà | yato'ndhaæ tama eva tat prÃk­ta- sukha-mayatvÃt | ata÷ ÓrÅ-dvÃrakÃyà nityatvam api dhvanitam | || 10.60 || ÓrÅ-rukmiïÅ ÓrÅ-bhagavantam || 110 || [111] atha ÓrÅ-mathurÃyÃ÷ | mathurà bhagavÃn yatra nityaæ sannihito hari÷ || [BhP 10.1.28] arthÃt tatratyÃnÃm | || 10.1 || ÓrÅ-Óuka÷ || 111 || [112] tat tÃta gaccha bhadraæ te yamunÃyÃs taÂaæ Óuci | puïyaæ madhu-vanaæ yatra sÃnnidhyaæ nityadà hare÷ || [BhP 4.8.42] spa«Âam || 4.8 || ÓrÅ-nÃrado dhruvam || 112 || [113] tasya hare÷ ÓrÅ-k­«ïatvam eva vyanakti - ity uktas taæ parikramya praïamya ca n­pÃrbhaka÷ | yayau madhu-vanaæ puïyaæ hareÓ caraïa-carcitam || [BhP 4.8.62] [V­. here reads: pÃdma-kalpÃrambha-kathane prathama-svÃyambhuva- manvantare tasmin hareÓ caraïa-carcitavaæ ÓrÅ-mathurÃyÃs tan-nityatvÃt ÓrÅ- k­«ïÃvatÃrasya | tathà hari-ÓabdenÃpy atra ÓrÅ-k­«ïa eva vivak«ita÷ Óruty- Ãdau tad-avasthiti-prasiddhe÷ | End addition.] pratikalpam ÃvirbhÃvÃt tasyaiva caraïÃbhyÃæ carcitam iti ÓrÅ-k­«ïasyaiva nitya-sÃnnidhyatvaæ gamyate | ataeva dvÃdaÓÃk«ara-vidyÃ-daivatasya ÓrÅ- dhruvÃrÃdhyasya tv anyata eva tatrÃgamanam abhihitam iti madhor vanaæ bh­tya-did­k«ayà gata÷ [BhP 4.9.1] ity aneneti | || 4.8 || ÓrÅ-maitreya÷ || 113 || [114] atha ÓrÅ-v­ndÃvanasya - puïyà bata vraja-bhuvo yad ayaæ n­-liÇga- gƬha÷ purÃïa-puru«o vana-citra-mÃlya÷ | gÃ÷ pÃlayan saha-bala÷ kvaïayaæÓ ca veïuæ vikrŬayäcati giritra-ramÃrcitÃÇghri÷ || [BhP 10.44.12] atra pÆrvodÃh­ta-Óruty-Ãdy-ava«Âambhena ti«Âhanti parvatà itivad a¤cati sadaiva viharatÅti mathurÃ-strÅïÃæ ÓrÅ-bhagavat-prasÃdajà yathÃvad bhÃratÅ-ni÷s­tir iyam iti vyÃkhyeyam | (page 59) || 10.44 || pura-striya÷ parasparam || 114 || [V­. reads for this section: sa ca v­ndÃvana-guïair vasanta iva lak«ita÷ | yatrÃste bhagavÃn sÃk«Ãd rÃmeïa saha keÓava÷ || [BhP 10.18.3] atra yatrÃsÅd ity aprocya yatrÃste ity uktyà nitya-sthititvam eva vyaktÅk­tam || || 10.18 || ÓrÅ-Óuka÷ || 114 || End alternative reading.] [115] athavà tri«v apy etad evodhÃraïÅyam - jayati jana-nivÃso devakÅ-janma-vÃdo yadu-vara-pari«at svair dorbhir asyann adharmam | sthira-cara-v­jina-ghna÷ su-smita- ÓrÅ-mukhena vraja-pura-vanitÃnÃæ vardhayan kÃma-devam || [BhP 10.90.48] yadu-varÃ÷ pari«at sabhya-rÆpà yasya sa÷ | devakÅ-janma-vÃdas taj- janmatvena labdha-khyÃti÷ | devakyÃæ janmeti vÃdas tattva-bubhutsu-kathà yasya sa iti và | ÓrÅ-k­«ïo jayati parmotkar«eïa sadaiva virÃjate | lohito«ïÅ«Ã÷ pracarantÅtivat yadu-vara-sabhya-viÓi«Âatayaiva jayÃbhidhÃnam | atra yaduvara-Óabdena ÓrÅ-vrajeÓvara-tad-bhrÃtaro'pi g­hyante te«Ãm api yadu-vaæÓotpannatvena prasiddhatvÃt | tathà ca bhÃrata- tÃtparye ÓrÅ-madhvÃcÃryair evaæ brahma-vÃkyatvena likhitam - tasmai vara÷ sa mayà sannis­«Âa÷ sa cÃsa nÃndÃkhya utÃsya bhÃryà | nÃmnà yaÓodà sa ca ÓÆra-tÃta- sutasya vaiÓyÃ-prabhavasya gopa÷ || iti | ÓÆra-tÃta-sutasya ÓÆra-sapatnÅ-mÃt­jasya vaiÓyÃyÃæ t­tÅya-varïÃyÃæ jÃtasya sakÃÓÃt Ãsa babhÆva ity artha÷ | ataeva ÓrÅmad-Ãnakadundubhinà tasmin bhrÃtar iti muhu÷ sambodhanam akli«ÂÃrthaæ bhavati bhrÃtaraæ nandam Ãgatam [BhP 10.5.20] iti ÓrÅman-munÅndra-vacanaæ ca | tad etad apy upalak«aïaæ tad-bhrÃtÌïÃm | [V­. adds here : yathà skÃnde mathurÃ-khaï¬e - rak«ità yÃdavÃ÷ sarve indra-v­«Âi-nivÃraïÃt iti | yatrÃbhi«ikto bhagavÃn maghonà yadu-vairiïà iti ca, yÃdavÃnÃæ hitÃrthÃya dh­to giri-varo mayà iti cÃnyatra | V­. addition ends.] yathà ca yÃdava-madhya-pÃtitatvenaiva te«u nirdhÃraïa-mayaæ ÓrÅ-rÃma- vacanaæ ÓrÅ-harivaæÓe yÃdave«v api sarve«u bhavanto mama bÃndhavÃ÷ [HV 83.15] iti | saptamyà hy asya jÃtÃv eva nirdhÃraïam ucyate puru«e«u k«atriya÷ ÓÆra itivat | vijÃtÅyatve tu Óroghnebhyo mathurà hy ìhyatamà itivat yÃdavebhyo'pi sarvebhyo ity evocyateti j¤eyam | atra jayatÅty atra lo¬- arthatvaæ na saÇgacchate sadaivotkar«Ãnantyam iti tasminn ÃsÅrvÃdÃnavakÃÓÃt | tad-avakÃÓo và ÃÓÅrvÃda-vi«ayasya tadÃnÅm ÃÓÅrvÃdaka-k­tÃnuvÃda-viÓe«a-viÓi«Âatayaiva sthiter avagamÃt pratipipÃdayi«itaæ tÃd­Óatvenaiva tÃtkÃlikatvam Ãgacchaty eva | yathà dhÃrmika-sabhyo'yaæ rÃjà vardhatÃm iti | tad evaæ patir gatiÓ cÃndhaka- v­«ïi-sÃtvatÃm [BhP 2.4.20] ity atrÃpy anusandheyam | anena yadu-varÃïÃm api tathaiva jayo vivak«ita÷ | nanv evaæ tathà viharaïa-ÓÅlaÓ cet puna÷ katham iva devakÅ-janma- vÃdo'bhÆt | tatrÃha svair dorbhir dorbhyÃæ caturbhiÓ caturbhujair adharmaæ tad-bahulam asura-rÃja-v­ndam asyan nihantum | tad artham eva loke'pi tathà prakaÂÅbhÆta ity artha÷ | kiæ và kiæ kurvan jayati ? svai÷ kÃla-traya-gatair api [page 60] bhaktair eva dorbhis tad-dvÃrà adharmaæ jagad-gata-pÃpmÃnam asyan nÃÓayann eva | tad uktam - mad-bhakti-yukto bhuvanaæ punÃti [BhP 10.14.24] iti | puna÷ kim arthaæ devakÅ-janma-vÃda÷ ? tatrÃha -- sthira-cara-v­jina-ghna÷ nijÃbhivyaktyà nikhila-jÅvÃnÃæ saæsÃra-hantà tad-artham evety artha÷ | tad uktaæ yata etad vimucyate [BhP 10.29.16] iti | kiæ và kathambhÆto jayati ? vraja-yadu-pura-vÃsinÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ nija-caraïa-viyoga-du÷kha-hantà san | nitya-vihÃre pramÃïam Ãha jana- nivÃsa÷ | jana-Óabdo'tra svajana-vÃcaka÷ | sÃlokyety [BhP 3.29.13] Ãdi-padye janà itivat | svajana-h­daye tat-tad-vihÃratvena sarva-devÃvabhÃsamÃna ity artha÷ | sarva-pramÃïa-caya-cƬÃmaïi-bhÆto vidvad-anubhava evÃtra pramÃïam iti bhÃva÷ | svayaæ tu kiæ kurvan jayati ? vraja-vanitÃnÃæ mathurÃ-dvÃrakÃ-pura- vanitÃnÃæ ca kÃma-lak«aïo yo deva÷ svayam eva tad-rÆpas taæ vardhayan sadaivoddÅpayan | atra tadÅya-h­daya-stha-kÃma-tad-adhidevayor abheda- vivak«Ã tÃd­Óa-tad-bhÃvasya tadvad eva paramÃrthatÃ-bodhanÃya ÓrÅ- k­«ïa-sphÆrti-mayasya tÃd­Óa-bhÃvasyÃprÃk­tatvÃt paramÃnanda- parÃkëÂhÃ-rÆpatvÃc ca | ÓrÅ-k­«ïasya kÃma-rÆpopÃsanà cÃgame vyaktÃsti | vanità janitÃtyarthÃnurÃgÃyÃæ ca yo«iti iti nÃma- liÇgÃnuÓÃsanam | vrajeti Órai«Âhyena pÆrva-nipÃta÷ | ataeva pÆrvaæ meru- devyÃæ sudevÅti saæj¤Ãvat devakÅ-Óabdena ÓrÅ-yaÓodà ca vyÃkhyeyà - dve nÃmnÅ nanda-bhÃryÃyà yaÓodà devakÅti ca | ata÷ sakhyam abhÆt tasyà devakyà Óauri-jÃyayà || iti purÃïÃntara-vacanam | tad evaæ tri«v api nitya-vihÃritvaæ siddham | || 10.90 || ÓrÅ-Óuka÷ || 115 || [116] atha yad uktaæ ÓrÅ-v­ndÃvanasyaiva prakÃÓa-viÓe«e golokatvaæ | tatra prÃpa¤cika-loka-prakaÂa-lÅlÃvakÃÓatvenÃvabhÃsamÃna-prakÃÓo goloka iti samarthanÅyam | prakaÂa-lÅlÃyÃæ tasmiæs tac-chabda-prayogÃdarÓanÃt bhedÃæÓa-ÓravaïÃc ca | prakaÂÃprakaÂatayà lÅlÃ-bhedaÓ cÃgre darÓayitavya÷ | tad evaæ v­ndÃvana eva tasya golokÃkhya-prakÃÓasya darÓanenÃbhivyanakti - nandas tv atÅndriyaæ d­«Âvà loka-pÃla-mahodayam | k­«ïe ca sannatiæ te«Ãæ j¤Ãtibhyo vismito 'bravÅt || te cautsukya-dhiyo rÃjan matvà gopÃs tam ÅÓvaram | api na÷ svagatiæ sÆk«mÃm upÃdhÃsyad adhÅÓvaram || iti svÃnÃæ sa bhagavÃn vij¤ÃyÃkhila-d­k svayam | saÇkalpa-siddhaye te«Ãæ k­payaitad acintayat || jano vai loka etasminn avidyÃ-kÃma-karmabhi÷ | uccÃvacÃsu gati«u na veda svÃæ gatiæ bhraman || iti sa¤cintya bhagavÃn mahÃ-kÃruïiko hari÷ | darÓayÃmÃsa lokaæ svaæ gopÃnÃæ tamasa÷ param || satyaæ j¤Ãnam anantaæ yad brahma-jyoti÷ sanÃtanam | yad dhi paÓyanti munayo guïÃpÃye samÃhitÃ÷ || te tu brahma-hradaæ nÅtà magnÃ÷ k­«ïena coddh­tÃ÷ | dad­Óur brahmaïo lokaæ yatrÃkrÆro 'dhyagÃt purà || nandÃdayas tu taæ d­«Âvà paramÃnanda-nirv­tÃ÷ | k­«ïaæ ca tatra cchandobhi÷ stÆyamÃnaæ suvismitÃ÷ || [BhP 10.28.10-17] atÅndriyam ad­«Âa-pÆrvam | loka-pÃla÷ varuïa÷ | sva-gatiæ sva-dhÃma | (page 61) sÆk«mÃæ durj¤eyÃm | upÃdhÃsyan upadhÃsyati no'smÃn prati prÃpayi«yatÅti saÇkalpitavanta ity artha÷ | jana iti | [V­. reads here:] jana-Óabdena tadÅya-svajana evocyate | sÃlokya-sÃr«Âi ity Ãdi padye janà itivat | atraite mat-sevanaæ vinà prÃpyamÃïà sÃlokyÃdi- parityÃgena tat-sevaika-vächÃ-vratÃ÷ sÃdhakà eveti labhyate | na veda svÃæ gatiæ ity atra tu ÓrÅ-bhagavatà tasmin loke svÅyatva-tadÅyatvayor ekatvam anena svÃbheda eva pratipÃdita iti parama evÃsau tadÅya-svajana÷ | ataeva tasmÃn mac-charaïaæ go«Âhaæ man-nÃthaæ mat-parigraham | gopÃye svÃtma-yogena so'yaæ me vrata Ãhita÷ || [BhP 10.25.18] iti svayam eva bhagavatà mat-parigraham ity anena svasmiæs tat-parikaratÃ- mac-charaïam ity Ãdi-krama-prÃpta-bahuvrÅhiïà darÓità | so'yaæ me vrata÷ ity anena svasya tad-gopana-vratatà ca tad evaæ vrajavÃsi-jana eva labdhe taæ praty eva karuïayà darÓitavÃn | na tv anyÃn svÃæ gatim iti sÃmÃnÃdhikaraïye eva vyakte | na tu tÃbhyÃæ padÃbhyÃæ vastu-dvayam ucyate | sva-gatiæ sÆk«mÃm iti pÆrvoktam api tathà | tasmÃt tal-loka- darÓanam evobhayatra vivak«itam | vivak«ite ca tal-loke sa tu jana-mÃtrasya sva-gatir na bhavatÅti ca jana-Óabdena tad-viÓe«a eva vyÃkhyÃta÷ | tad evaæ saty ayam artha÷ | [V­. addition ends.] [jano'sau vraja-vÃsÅ mama svajana÷ |] etasmin prÃpa¤cika-loke | avidyÃdibhi÷ k­tà yà uccÃvacà gatayo deva-tiryag-Ãdaya÷ | tÃsu svÃæ gatiæ bhraman tÃbhyo nirviÓe«atayà jÃnan tÃm eva svÃæ gatiæ na vedety artha÷ | [The V­. edition adds here: tato mÃm api sarvottamatayà prema-bhaktyà sarvottamatayà dra«Âur etasya yadyapi tat-tal-lÅlÃ-rasa-po«Ãya madÅya-lÅlÃ- Óaktyaiva bhramÃdikaæ kalpitam | na punar avidyÃdibhi÷ | iti nandÃdayo gopÃ÷ k­«ïa-rÃma-kathÃæ mudà | kurvanto ramamÃïÃÓ ca nÃvindan bhava-vedanÃm || [BhP 10.11.58] iti | yad-dhÃmÃrtha-suh­t-priyÃtma-tanaya-prÃïÃÓayÃs tvat-k­te [BhP 10.14.25] ity Ãdi | tathÃpy etasyecchÃnusÃreïa k«aïa-katipayam etadÅyÃm | [End V­. ed.] tato'yaæ bhramo yadyapi tat-tal-lÅlÃ-po«Ãyaiva madÅya-lÅlÃ-Óaktyà kalpitas tathÃpi tad-icchÃnusÃreïa k«aïa-katipayaæ tadÅyÃæ sarva-vilak«aïÃæ svÃæ gatiæ darÓayan tam apane«yÃmÅti bhÃva÷ | vailak«aïyaæ cÃgre vya¤janÅyam | gopÃnÃæ svaæ lokaæ ÓrÅ-golokaæ | ya÷ khalu [V­. edition only:] gopÅ-gopair asaÇkhyÃtai÷ sarvata÷ samalaÇk­tam iti m­tyu-sa¤jaya-tantre varïita÷ | tathà - padmÃk­ti-purodvÃri lak«a-maï¬ala-nÃyikÃ÷ | rÃmÃdayas tu gopÃlÃÓ catur-dik«u maheÓvarÃ÷ || iti nÃrada-pa¤carÃtre vijayÃkhyÃne varïita÷ | [end V­. addition] cintÃmaïi- prakara-sadmasu ity Ãdibhir bahu-varïita-vyakta-vaibhavÃtikrÃnta-prapa¤ca- loka-mahodayas tam | tamasa÷ prak­te÷ paraæ prapa¤cÃnabhivyaktatvena tadÅyenÃpy asaÇkaram | ataeva saccidÃnanda-rÆpa evÃsau loka ity Ãha satyam iti | satyÃdi-rÆpaæ yad brahma yac ca guïÃtyaye paÓyanti tad eva svarÆpa-Óakti-v­tti-viÓe«a- prÃkaÂyena satyÃdi-rÆpÃvyabhicÃriïaæ golokaæ santaæ darÓayÃmÃseti pÆrvenÃnvaya÷ | yathÃnyatrÃpi vaikuïÂhe bhagavat-sandarbhodÃh­taæ pÃdmÃdi-vacanaæ brahmÃbhinnatÃ-vÃcitvena darÓitaæ tadvat | atha ÓrÅ-v­ndÃvane ca tÃd­Óa-darÓanaæ katama-deÓa-sthitÃnÃæ te«Ãæ jÃtam ity apek«ÃyÃm Ãha brahma-hradam akrÆra-tÅrthaæ k­«ïena nÅtÃ÷ punaÓ ca tad-Ãj¤ayaiva magnÃ÷, punaÓ ca tasmÃt tÅrthÃt ÓrÅ-k­«ïenaivoddh­tÃ÷ | uddh­tya v­ndÃvana-madhya-deÓam ÃnÅtÃs tasminn eva narÃk­ti-para- brahmaïa÷ ÓrÅ-k­«ïasya lokaæ golokÃkhyaæ dad­Óu÷ | [V edition adds:] ko'sau brahma-hrada÷ ? tatrÃha yatreti | purety etat- prasaÇgÃd bhÃvi-kÃla ity artha÷ | purà purÃïe nikaÂe prabandhÃtÅta- bhÃvi«u iti ko«a-kÃrÃ÷ | [end V. addition] yatra ca brahma-hrade'dhyagÃd (page 62) astauta adhigatavÃn iti và | sarvatraiva ÓrÅ-v­ndÃvane yadyapi tat-prakÃÓa-viÓe«o'sau goloka÷ darÓayituæ Óakya÷ syÃt tathÃpi tat-tÅrtha-mÃhÃtmya-j¤ÃpanÃrtham eva và vinodÃrtham eva và tasmin majjanam iti j¤eyam | [The V­. edition here reads: nandÃdaya iti kartr-antarÃ-nirdeÓÃc chandobhir eva mÆrtai÷ kart­bhi÷ | tad-abhij¤ÃpanÃrthaæ taj-janmÃdi-lÅlayà stÆyamÃnam | antaraÇgÃ÷ parikarÃs tu pÆrva-darÓita-rÅtyà go-gopÃdaya eva | ataeva k­«ïaæ yathà dad­Óus tathà tat-parikarÃntarÃïÃæ darÓanÃnuktes tatra ka eva tatra parikarà ity abhivyajyate | ta eva ca pÆrva-darÓita-m­tyu- sa¤jayÃdi-tantra-hari-vaæÓÃdi-vacanÃnusÃreïa prakaÂÃprakaÂa-prakÃÓa- gatatayà dvidhÃ-bhÆtÃ÷ sampraty aprakaÂa-prakÃÓa-praveÓe saty eka-rÆpà eva jÃtà iti p­thag-d­«ÂÃ÷ | yadà tat-prakÃÓa-bhedo bhavati, tadà tat-tal-lÅlÃ-rasa-po«Ãya te«u prakÃÓe«u tat-tal-lÅlÃ-Óaktir evÃbhimÃna-bhedaæ parasparam anusandhÃnaæ ca prÃya÷ sampÃdayatÅti gamyate | udÃhari«yate cÃgre | ataevoktaæ na veda svÃæ gatiæ bhraman iti | tathà ca satÅdÃnÅæ ÓrÅ-vraja-vÃsinÃæ katha¤cij jÃtayà tÃd­Óecchayà tebhyas te«Ãm eva tÃd­Óa-loka-prakÃÓa-viÓe«Ãdikaæ darÓitam iti gamyate | na ca prakÃÓÃntara-sambhÃvanÅyam | parameÓvaratvena tac ca ÓrÅ-vigraha-parikara-dhÃma-lÅlÃdÅnÃæ yugapad ekatrÃpy ananta-vidha-vaibhava-prakÃÓa-ÓÅlatvÃt | End of V­. addition.] atra svÃæ gatim iti tadÅyatÃ-nirdeÓo gopÃnÃæ svaæ lokam iti «a«ÂhÅ-sva- Óabdayor nirdeÓa÷ | k­«ïam iti sÃk«Ãt tan-nirdeÓaÓ ca vaikuïÂhÃntaraæ vyavacchidya ÓrÅ-golokam eva pratipÃdayati | ataeva te«Ãæ tad-darÓanÃt paramÃnanda-nirv­tatvaæ suvismitatvam api yuktam uktam | tasyaiva pÆrïatvÃt | tathÃpi te«Ãæ putrÃdi-rÆpeïaivodayÃc ca |[*ENDNOTE #3] tathà tatra k­«ïaæ yathà dad­Óus tathà tat-parikarÃïÃm anye«Ãæ darÓanÃnuktes ta eka eva tatra parikarà ity abhivyajyate | tataÓ ca lÅlÃ-dvaye k­«ïavat te«Ãm eva prakÃÓa-bheda÷ | yadà ca prakÃÓa-bhedo bhavati tadà tat-tal-lÅlÃ-rasa- po«Ãya te«u prakÃÓe«u tat-tal-lÅlÃ-Óaktir evÃbhimÃna-bhedaæ parasparam ananusandhÃnaæ ca prÃya÷ sampÃdayatÅti gamyate | udÃhari«yate cÃgre | ataevoktaæ na veda svÃæ gatiæ bhraman iti | tathà ca satÅdÃnÅæ ÓrÅ-vraja- vÃsinÃæ katha¤cij jÃtayà tÃd­Óecchayà tebhyas te«Ãm eva tÃd­Óaæ prakÃÓa- viÓe«Ãdikaæ darÓitam iti gamyate | na ca prakÃÓÃntaram asambhÃvanÅyam | parameÓvaratvena tat ÓrÅ-vigraha-parikara-dhÃma-lÅlÃdÅnÃæ yugapad ekatrÃpy ananta-vidha-vaibhava-prakÃÓa-ÓÅlatvÃt | tad evam ukto'rtha÷ sama¤jasa eva | || 10.28 || ÓrÅ-Óuka÷ || 116 || [117] evaæ dvÃrakÃdÅnÃæ tasya nitya-dhÃmatvaæ siddham | atha tatra ke tÃvad asya parikarÃ÷ | ucyate - pÆryor yÃdavÃdayo vane ÓrÅ-gopÃdayaÓ ceti | ÓrÅ- k­«ïasya dvÃrakÃdi-nitya-dhÃmatvena te«Ãæ svata÷-siddhe÷ | tad-rÆpatve parikarÃntarÃïÃm ayuktatvÃd aÓravaïatvÃc ca | tat- parikaratvenaivÃrÃdhanÃdi-vÃkyÃni darÓitÃni darÓayitavyÃni ca | ataevoktaæ pÃdme kÃrtika-mÃhÃtmye ÓrÅ-k­«ïa-satyabhÃmÃ-saævÃde - ete hi yÃdavÃ÷ sarve mad-gaïà eva bhÃmini | sarvadà mat-priyà deva mat-tulya-guïa-ÓÃlina÷ || [PadmaP 6.89.22[*ENDNOTE #4]] eva-kÃrÃn na devÃdaya÷ | ÓrÅ-hari-vaæÓe'py aniruddhÃnve«aïe tÃd­Óatvam evoktam akrÆreïa - devÃnÃæ ca hitÃrthÃya vayaæ yÃtà manu«yatÃm [HV 2.121.57][*ENDNOTE #5] iti | ÓrÅ-mathurÃyÃæ tv avatÃrÃvasareïÃbhivyaktà api nigƬhatayà kecit tasyÃm eva vartamÃnÃ÷ ÓrÆyante | yathà ÓrÅ- gopÃlottara-tÃpanyÃm - yatrÃsau saæsthita÷ k­«ïas tribhi÷ Óaktyà samÃhita÷ | rÃmÃniruddha-pradyumnai rukmiïyà sahito vibhu÷ || [GTU 2.36] iti | ÓrÅ-v­ndÃvane (page 63) tai÷ sadà vihÃrÃÓ ca | yathà pÃdma-pÃtÃla-khaï¬e ÓrÅ-yamunÃm uddiÓya - aho abhÃgyaæ lokasya na pÅtaæ yamunÃ-jalam | go-v­nda-gopikÃ-saÇge yatra krŬati kaæsa-hà || iti | skÃnde ca - vatsair vatsatarÅbhiÓ ca sadà krŬati mÃdhava÷ | v­ndÃvanÃntara-gata÷ sa-rÃmo bÃlakair v­ta÷ || iti | na tu prakaÂa-lÅlÃ-gatebhya ete bhinnÃ÷, ete hi yÃdavÃ÷ sarve ity anusÃrÃt | tathà hi pÃdma-nirmÃïa-khaï¬e ca ÓrÅ-bhagavad-vÃkyam - nityÃæ me mathurÃæ viddhi vanaæ v­ndÃvanaæ tathà | yamunÃæ gopa-kanyÃÓ ca tathà gopÃla-bÃlakÃn || mamÃvatÃro nityo'yam atra mà saæÓayaæ k­thÃ÷ || iti | atas tÃn evoddiÓya Órutau ca tatra ­k«u - tÃæ vÃæ vÃstÆny uÓmasi gamadhyai yatra gÃvo bhÆri-Ó­Çgà ayÃsa÷ | atrÃha tad urugÃyasya v­«ïa÷ paramaæ padam avabhÃti bhÆri || iti | vyÃkhyÃtaæ ca - tÃæ tÃni vÃæ yuvayo÷ k­«ïa-rÃmayor vÃstÆni lÅlÃ-sthÃnÃni gamadhyai gantuæ prÃptuæ uÓmasi kÃmayÃmahe | tÃni kiæ-viÓi«ÂÃni ? yatra ye«u bhÆri-Ó­Çgà mahÃ-Ó­Çgyo gÃvo vasanti | yathopani«adi bhÆma-vÃkye dharmi-pareïa bhÆma-Óabdena mahi«Âham evocyate na tu bahutaram iti | yÆtha-d­«Âyaiva và bhÆri-Ó­Çgà bahu-Ó­Çgyo bahu-Óubha-lak«aïà iti và | ayÃsa÷ ÓubhÃ÷ | atra bhÆmau tal-loka-veda-prasiddhaæ ÓrÅ-golokÃkhyaæ urugÃyasya svayaæ bhagavato v­«ïa÷ sarva-kÃma-dugha-caraïÃravindasya paramaæ prapa¤cÃtÅtaæ padaæ sthÃnaæ bhÆri bahudhà avabhÃtÅty Ãha veda iti | yaju÷su -- mÃdhyandinÅyÃs tu yà te dhÃmany uÓmasi ity Ãdau | [yÃti dhÃmany uÓmasi iti và pÃÂha÷] pÃdmottara-khaï¬e tu yat tv iyaæ Óruti÷ parama-vyoma-prastÃva udÃh­tà tat parama-vyoma-golokayor ekatÃpatty-apek«ayeti mantavyam | go-Óabdasya sÃsnÃdi-maty eva pracura-prayogeïa jhaÂity artha-pratÅte÷ | ÓrÅ-golokasya brahma-saæhitÃ-harivaæÓa-mok«adharmÃdi«u prasiddhatvÃc ca | atharvaïi ca ÓrÅ-gopÃla-tÃpanyÃæ - janma-jarÃbhyÃæ bhinna÷ sthÃïur ayam acchedyo'yaæ yo'sau saurye ti«Âhati yo'sau go«u ti«Âhati yo'sau gÃ÷ pÃlayati | yo'sau gope«u ti«Âhati [GTU 2.22] ity Ãdi | tad evam ubhaye«Ãm api nitya-pÃr«adatve siddhe yat tu ÓastrÃghÃta-k«ata- vi«a-pÃna-mÆrcchÃ-tattva-bubhutsÃ-saæsÃra-sÃra-nistÃropadeÓÃspadatvÃdikaæ ÓrÆyate, tad bhagavata iva nara-lÅlaupÃyikatayà prapa¤citam iti mantavyam | yathà taveyaæ vi«amà buddhir [BhP 10.54.42] ity Ãdikaæ sÃk«Ãt ÓrÅ- rukmiïÅæ prati ÓrÅ-baladeva-vÃkye | yac ca ÓrÅmad-uddhavam uddiÓya - sa kathaæ sevayà tasya kÃlena jarasaæ gata÷ [BhP 3.2.3] ity uktam | tad api cira- kÃla-sevÃ-tÃtparyakam eva | tatra pravayaso'py Ãsan yuvÃno' tibalaujasa÷ [BhP 10.45.19] iti virodhÃt | kvacic ca prakaÂa-lÅlÃyÃ÷ prÃpa¤cika-loka-miÓratvÃt yathÃrtham eva tad- Ãdikam | yathà Óatadhanva-vadhÃdau | antaraÇgÃnÃæ bhagavat-sÃdhÃraïyaæ tu yÃdavÃn uddiÓyoktam - mat-tulya-guïa-ÓÃlina÷ iti | gopÃn uddiÓya ca gopai÷ samÃna-guïa-ÓÅla-vayo-vilÃsa-veÓyaiÓ ca iti | pÃdma-nirmÃïa- khaï¬e - gopÃlà munaya÷ sarve vaikuïÂhÃnanda-mÆrtaya÷ iti | yato yo vaikuïÂha÷ ÓrÅ-bhagavÃn sa ivÃnanda-mÆrtayas te tatas tat-parama- bhaktatvÃd eva munaya ity ucyate | na tu muny-avatÃratvÃd iti j¤eyam | naite sureÓà ­«ayo na vaite ity Ãdikaæ ÓrÅ-baladeva-vÃkyaæ ca bhagavad-ÃvirbhÃva- lak«aïa-gopÃdÅnÃæ keyaæ và kuta ÃyÃtà daivÅ và nÃry utÃsurÅ [BhP 10.13.37] ity Ãdi-prÃptam anyatvam eva ni«edhati, na tu pÆrve«Ãæ ca tad vidadhÃti kalpanÃ-gauravÃd iti j¤eyam | [B addition: itthaæ satÃæ brahma- sukhÃnubhÆtyà ity Ãde÷ tad bhÆri-bhÃgyam ity ÃdeÓ ca | end V­.] yuktaæ cai«Ãæ tat-sÃd­Óyaæ -- tasyÃtma-tantrasya harer adhÅÓitu÷ (page 64) parasya mÃyÃdhipater mahÃtmana÷ | prÃyeïa dÆtà iha vai manoharÃÓ caranti tad-rÆpa-guïa-svabhÃvÃ÷ || [BhP 6.3.18] iti ÓrÅ-yama- vÃkyÃnugatatvÃt | d­«Âaæ ca prathame - prÃviÓat puram [BhP 1.11.11] ity Ãrabhya madhu-bhoja- daÓÃrhÃrha-kukurÃndhaka-v­«ïibhi÷ Ãtma-tulya-balair guptÃm [BhP 1.11.12] ity Ãdi | ataeva - gopa-jÃti-praticchannà devà gopÃla-rÆpiïam | Ŭire k­«ïaæ rÃmaæ ca naÂà iva naÂaæ n­pa÷ || [BhP 10.18.11] ity atra sÃmyam eva sÆcitam | arthaÓ ca devÃ÷ ÓrÅ-k­«ïÃvaraïe mad-bhakta- pÆjÃbhyadhikà iti nyÃyena tadvad evopÃsyà api ÓrÅdÃmÃdayo gopa-jÃtyà praticchannà anya-gopa-sÃmÃnya-bhÃvena prÃyas tÃd­ÓÃv api tau tad-rÆpiïau tathà te'pÅty artha÷ (?) | atra devà ity anena guïa-sÃmyaæ cÃbhipretam iti | [118] tatra yÃdavÃdÅnÃæ tat-pÃr«adatvaæ yojayati - ahaæ yÆyam asÃv Ãrya ime ca dvÃrakaukasa÷ | sarve 'py evaæ yadu-Óre«Âha vim­gyÃ÷ sa-carÃcaram || [BhP 10.85.23] yÆyaæ ÓrÅmad-Ãnakadundubhy-Ãdayo vim­gyÃ÷ paramÃrtha-rÆpatvÃd anve«aïÅyÃ÷ | tathÃnyad api dvÃrakauko jaÇgama-sthÃvara-sahitaæ yat ki¤cit tad-anve«yam | ahaæ ÓrÅ-k­«ïa iti d­«ÂÃntatvenopanyastam | tataÓ ca narÃkÃra-brahmaïi svasminn iva tan nitya-parikare sarvatraiva parama- puru«Ãrthatvam iti bhÃva÷ | tasmÃd yathà pÆrvaæ sattvaæ rajas tama÷ ity Ãdinà sattvÃdi-guïÃnÃæ tad-v­ttÅnÃæ ca brahmaïi traikÃlika-sparÓa- sambhavÃn mÃyayaiva tad-adhyÃso bhavatà varïitas tathà d­«Âir atra tu nakÃryeti tÃtparyam | laukikÃdhyÃtma-go«ÂhÅty evam evety Ãha dvayena - Ãtmà hy eka÷ svayaæ-jyotir nityo 'nyo nirguïo guïai÷ | Ãtma-s­«Âais tat-k­te«u bhÆte«u bahudheyate || [BhP 10.85.24] atrÃnugatÃrthÃntaraæ ca d­Óyate | dvÃrakÃyÃm iti prakaraïena labhyate | hi yasmÃd eka evÃtmà bhagavattvam Ãtma-s­«Âai÷ svarÆpÃd evollasitair guïai÷ svarÆpa-Óakti-v­tti-viÓe«ai÷ kart­bhis tat-k­te«u tasmin svarÆpe eva prÃdurbhÃvite«u bhÆte«u paramÃrtha-satye«u dvÃrakÃntarvarti-vastu«u bahudhà tat-tad-rÆpeïa Åyate prakÃÓate | sahasra-nÃma-bhëye lokanÃthaæ mahad-bhÆtam ity atra ca bhÆtaæ paramÃrtha-satyam iti vyÃkhyÃtam | tathà tathà ca prakÃÓa÷ svarÆpa-guïÃparityÃgenaivety Ãha svayaæ jyoti÷ sva- prakÃÓa eva san, nitya eva san, anya÷ prapa¤ce'bhivyakto'pi tad-vilak«aïa eva san, nirguïa÷ prÃk­ta-guïa-rahita eva ca sann iti | [119] atra cÃrthÃntaraæ yathà tarhi kathaæ bhavata Ãtyantikaæ samam evÃtra sarvam ity ÃÓaÇkya tathÃpi mayy asti vaiÓi«Âyam ity Ãha - khaæ vÃyur jyotir Ãpo bhÆs tat-k­te«u yathÃÓayam | Ãvis-tiro-'lpa-bhÆry eko nÃnÃtvaæ yÃty asÃv api || [BhP 10.85.25] sat-kÃrya-vÃdÃbhyupagamÃt tasya kÃraïÃnanyatvÃbhyupagamÃc ca | yathà khÃdÅni bhÆtÃni tat-k­te«u tat-svarÆpeïaiva vikÃsite«u vÃyv-Ãdi- ghaÂÃnte«u yathÃÓayaæ vÃyv-Ãdy-ÃvirbhÃvÃdy-anurÆpam evÃvirbhÃvÃdikaæ yÃnti na tu te«v adhikam | atra yÃvÃn vÃyur g­hyate tÃvÃn eva tatrÃkÃÓa- dharma÷ Óabdo'pi g­hyate | yÃvaj jyotis tÃvÃn eva vÃyu-dharma÷ sparÓo'pÅty Ãdikaæ j¤eyam | tathà svarÆpeïaiva vikÃsite«u dvÃrakÃ-vastu«u asau bhagavad-Ãkhya ÃtmÃpi | tasmÃd ahaæ tu tat-sarva-maya÷ sarvasmÃt p­thak paripÆrïaÓ cety asti vaiÓi«Âyam iti bhÃva÷ | anena d­«ÂÃntena (page 65) matta evollasità mad-dharmà eva te bhavitum arhanti na tv ÃkÃÓe dhÆsaratvÃdivan mayi kevala-madhya-sthà iti ca j¤Ãpitam | atra yathà tatheti vyÃkhyÃnam api Óabdena dyotyate | || 10.85 || ÓrÅ-bhagavÃn ÓrÅ-vasudevam || 119 || [120] ataevÃha - tad-darÓana-sparÓanÃnupatha-prajalpa- ÓayyÃsanÃÓana-sayauna-sapiï¬a-bandha÷ | ye«Ãæ g­he niraya-vartmani vartatÃæ va÷ svargÃpavarga-virama÷ svayam Ãsa vi«ïu÷ || [BhP 10.82.20] ye«Ãæ vo yu«mÃkaæ v­«ïÅnÃæ g­he vi«ïu÷ ÓrÅ-k­«ïÃkhyo bhagavÃn svayam Ãtmanà svabhÃvata eva Ãsa nivÃsaæ cakre na tv anyena hetunety artha÷ | kathambhÆte'niraya-vartmani niraya÷ saæsÃras tad-vartma prapa¤ca÷ tato'nyasmin, prapa¤cÃtÅta ity artha÷ | kÅd­ÓÃnÃæ vas tasminn eva vartamÃnÃnÃm | svayaæ kathambhÆta÷ svargÃpavarga-virama÷ svargasyÃpavargasya ca viramo yena | yo nija-bhaktebhyas tad- bahirmukhatÃkaraæ svargaæ na dadÃti tad-bhakty-udÃsÅnaæ kevalaæ mok«aæ ca na dadÃti kintu tÃn sva-caraïÃravinda-tala eva rak«atÅty artha÷ | ye«Ãæ yu«mÃkaæ tu g­he sa evambhÆta evÃsety Ãha tad-darÓaneti | tasya yu«mat- kart­kaæ darÓanaæ ca anupatho'nugatiÓ ca prajalpo go«ÂhÅ ca, tathà yu«mat- saævalità Óayyà Óayanaæ ca Ãsanaæ ca aÓanaæ bhojanaæ ca tair viÓi«ÂaiÓ cÃsau sa-yauna-sa-piï¬a-bandhaÓ ceti ÓÃka-pÃrthivÃdivan madhya-pada-lopÅ karma-dhÃraya÷ | tatra v­«ïibhi÷ saha yauna-bandho vivÃha-sambandha÷, sa- piï¬a-bandho daihika-sambandhas tÃbhyÃæ saha vartamÃno'sÃv iti bahuvrÅhi- garbhatà | || 10.82 || rÃjÃnaæ ÓrÅmad-ugrasenam || 120 || [121] kiæ ca - saÇkhyÃnaæ yÃdavÃnÃæ ka÷ kari«yati mahÃtmanÃm | yatrÃyutÃnÃm ayuta- lak«eïÃste sadÃhuka÷ || [BhP 10.90.42] Ãhuka÷ ugrasena÷ | yatrÃsta iti vartamÃna-prayogeïa tatrÃpi sadeti nityatÃ- vÃcakÃvyayena te«Ãæ nitya-pÃr«adatvaæ suvyaktam || || 10.90 || ÓrÅ-Óuka÷ || 121 || [122] atas te«Ãæ ÓrÅ-bhagavat-pÃr«adatve yogyatÃm avyabhicÃritvam api d­«ÂÃntena spa«Âayati -- tatropavi«Âa÷ paramÃsane vibhur babhau sva-bhÃsà kakubho 'vabhÃsayan v­to n­-siæhair yadubhir yadÆttamo yatho¬u-rÃjo divi tÃrakÃ-gaïai÷ || [BhP 10.70.18] spa«Âam | evam eva duryodhanaæ prati svayaæ viÓva-rÆpaæ darÓayatà ÓrÅ- bhagavatà te«Ãæ yÃdavÃdÅnÃæ nijÃvaraïa-rÆpatvaæ darÓitam ity udyama- parvaïi prasiddhi÷ || || 10.70 || ÓrÅ-Óuka÷ || 122 || [123] yaÓ cai«Ãm ekÃdaÓa-skandhÃnte tad-anyathÃ-bhÃva÷ ÓrÆyate, sa tu ÓrÅmad- arjuna-parÃjaya-vimoha-paryanto mÃyika eva | tathÃ-vacanaæ ca brahma- ÓÃpÃnivartyatÃ-khyÃpanÃyaiva go-brÃhmaïa-hitÃvatÃriïà bhagavatà vihitam iti j¤eyam | d­Óyate ca b­had-agni-purÃïÃdau rÃvaïa-h­tÃyÃ÷ (page 66) sÅtÃyà mÃyikatvaæ yathà tadvat[*ENDNOTE #6] | tathà hi tadÃnÅm evÃha - - tvaæ tu mad-dharmam ÃsthÃya j¤Ãna-ni«Âha upek«aka÷ | man-mÃyÃ-racitÃm etÃæ vij¤ÃyopaÓamaæ vraja || [BhP 11.30.49] tvaæ tu dÃruko j¤Ãna-ni«Âho madÅya-lÅlÃ-tattvaj¤a÷, mad-dharmaæ mama svabhakta-pratipÃlayit­tva-rÆpaæ sva-tulya-parikara-saÇgitva-rÆpaæ ca svabhÃvam ÃsthÃya viÓrabhya etÃm adhunà prakÃÓitÃæ sarvÃm eva mau«alÃdi-lÅlÃæ mama indra-jÃlavad racitÃæ vij¤Ãya upek«ako bahir d­«Âyà jÃtaæ Óokam upek«amÃïa upaÓamaæ citta-k«obhÃt niv­ttiæ vraja prÃpnuhi | tu-ÓabdenÃnye tÃvan muhyantu tava tu tathà moho na yukta eveti dhvanitam | atra ÓrÅ-dÃrukasya svayaæ vaikuïÂhÃvatÅrïatvena siddhatvÃd etÃm ity atrÃtisannihitÃrtha-lÃbhÃc cÃnyathÃvyÃkhyÃnam eva prathama-pratÅtya- vi«aya iti vivektavyam | || 11.30 || ÓrÅ-bhagavÃn dÃrukam || 123 || [124] tathà ca padya-trayam - rÃjan parasya tanu-bh­j-jananÃpyayehà mÃyÃ-vi¬ambanam avehi yathà naÂasya | s­«ÂvÃtmanedam anuviÓya vih­tya cÃnte saæh­tya cÃtma-mahinoparata÷ sa Ãste || [BhP 11.31.11] parasya ÓrÅ-k­«ïasya ye tanu-bh­ta÷ prayujyamÃne mayi tÃæ ÓuddhÃæ bhÃgavatÅæ tanum [BhP 1.6.29] iti ÓrÅ-nÃradokty-anusÃreïa tadÅyÃæ tanum eva dhÃrayantas tat-pÃr«adà yÃdavÃdayas te«Ãæ jananÃpyaya-rÆpà ÅhÃÓ ce«ÂÃ÷ kevalaæ parasyaiva mÃyayà anukaraïam avehi yathà indrajÃla-vettà naÂa÷ kaÓcij jÅvata eva mÃrayitveva dagdhveva punaÓ ca tad-dehaæ janayitveva darÓayati tasyeva | viÓva-sargÃdi-hetv-acintya-Óaktes tasya tÃd­Óa- Óaktitvaæ na ca citram ity Ãha s­«Âveti | evaæ sati ÓrÅ-saÇkar«aïÃdau mugdhÃnÃm anyathÃbhÃna-hetÆdÃharaïÃbhÃsa÷ sutarÃm eva mÃyika-lÅlÃ- varïane praveÓito bhavati | skÃnde ÓrÅ-lak«maïasyÃpy anyÃd­Óatvaæ na sampratipannam | nÃrÃyaïa-varmaïi ca Óe«Ãd vilak«aïa-Óaktitvena nityam evopÃsaka-pÃlakatvena tathaivÃnumatam iti darÓitam | ataeva jarÃsandha- vÃkye tava rÃma yadi Óraddhà [BhP 10.50.18] ity atra ÓrÅ-svÃmibhir apÅtthaæ vÃstavÃrtho vya¤jita÷ | acchedya-deho'sÃv iti svayam eva matvà aparito«Ãt pak«Ãntaram Ãha yad và mÃæ jahÅti | tad evaæ cÃnena vyÃkhyÃnena lokÃbhirÃmÃæ sva-tanuæ [BhP 11.31.6] ity Ãdi-padye«u yogi-jana-Óakti-vilak«aïa-bhagavac-chakti- vya¤jakaka-ÓrÅ-svÃmi-caraïÃnÃm adagdhvety Ãdi-pada-cchedÃdi-maya- vyÃkhyÃ-sau«Âhavaæ kaimutyÃtiÓayena su«Âhv eva sthÃpitam | yata eva d­Óyate cÃdyÃpy upÃsakÃnÃm ity Ãdikaæ ca tad-uktaæ susaÇgataæ bhavati | tat- tat-parikareïaiva sÃrdhaæ te«u tat-sÃk«ÃtkÃra iti | aprÃk­ta-dehÃnÃæ te«Ãæ tan na sambhavatÅy ÃstÃm | [125] ÓrÅ-k­«ïa-pÃlyatvenaiva na sambhavatÅty Ãha -- martyena yo guru-sutaæ yama-loka-nÅtaæ tvÃæ cÃnayac charaïa-da÷ paramÃstra-dagdham | jigye 'ntakÃntakam apÅÓam asÃv anÅÓa÷ kiæ svÃnane svar anayan m­gayÃæ sa-deham || [BhP 11.31.12] ya÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ yama-lokaæ gatam api guru-sutaæ guror jÃtena pa¤cajana- bhak«itena tena martyena dehenaivÃnayat | na ca brahma-tejaso balavattvaæ mantavyam | tvÃæ ca brahmÃstra-dagdhaæ yas tasmÃd brahmÃstrÃd Ãnayad rak«itavÃn ity artha÷ | kim anyad vaktavyam ? yaÓ cÃntakÃnÃm antakam ÅÓaæ ÓrÅ-rudram api bÃïa-saÇgrÃme jitavÃn | aho yaÓ ca taæ jarÃkhyaæ m­gayum api sva÷ svargaæ vaikuïÂha-viÓe«aæ sa-ÓarÅram eva prÃpitavÃn | sa kathaæ svÃnÃæ yadÆnÃm (page 67) avane ÅÓo na bhavati ? tasmÃt te«v anyathÃ-darÓanaæ na tÃttvika-lÅlÃnugatam | sa-ÓarÅraæ tu te«Ãæ sva-loka- gamanam atÅva yuktam ity artha÷ | [126] nanu gacchantu te sa-ÓarÅrà eva svaæ dhÃma tatrÃpi svayaæ bhagavÃn virÃjata eveti na te«Ãæ tad-viraha-du÷kham api | ÓrÅ-bhagavÃæs tu tathÃ-samarthaÓ cet tarhi katham anyÃæs tÃd­ÓÃn ÃvirbhÃvya tai÷ saha martya- lokÃnugrahÃrtham aparam api kiyantaæ kÃlaæ martya-loke'pi prakaÂo nÃsÅd ity atra siddhÃntayan te«Ãæ ÓrÅ-bhagavataÓ ca sauhÃrda-bhareïÃpi parasparam avyabhicÃritvam Ãha -- tathÃpy aÓe«a-sthiti-sambhavÃpyaye«v ananya-hetur yad aÓe«a-Óakti-dh­k | naicchat praïetuæ vapur atra Óe«itaæ martyena kiæ sva-stha-gatiæ pradarÓayan || [BhP 11.31.13] yadyapy ukta-prakÃreïa aÓe«a-sthiti-sambhavÃpyaye«u ananya-hetu÷ yat yasmÃt tad-Ærdhvam apy ananta-tÃd­Óa-Óakti-dh­k, tathÃpi yÃdavÃn antardhÃpya nijaæ vapur atra Óe«itaæ praïetuæ ki¤cit kÃlaæ sthÃpayituæ naicchat, kintu svam eva lokam anayat | tatra hetu÷ | tÃn vinà martyena lokena kiæ mama prayojanam iti sva-sthÃnÃæ tad-dhÃma-gatÃnÃæ te«Ãæ gatim eva svasyÃbhimatatvena prak­«ÂÃæ darÓayann iti | || 11.31 || ÓrÅ-Óuka÷ || 124-126 || [127] atas te«Ãæ ÓrÅ-bhagavadvad antardhÃnam eva na tv anyad astÅti ÓrÅ- bhagavad-abhiprÃya-kathanenÃpy Ãha - mitho yadai«Ãæ bhavità vivÃdo madhv-ÃmadÃtÃmra-vilocanÃnÃm | nai«Ãæ vadhopÃya iyÃn ato 'nyo mayy udyate 'ntardadhate svayaæ sma || [BhP 3.3.15] e«Ãæ yadÆnÃæ yadà mitho vivÃdas tadÃpy e«Ãæ p­thivÅ-parityÃjane vadha- rÆpa upÃyo na vidyate kim utÃnyena vivÃde sa na syÃd iti | tarhi te«Ãæ mamÃbhila«ite p­thivÅ-parityÃjane katama upÃyo bhavet | tatra puna÷ parÃm­Óati | ato vadhÃd anya eva iyÃn etÃvÃn eva upÃyo vartate | ko'sau mayi udyate mamecchayà ete svayam antardadhata iti ya÷ | smeti niÓcaye | yad và vadhasyopÃyo na vidyata ity evaæ vyÃkhyÃya ato vadhopÃyÃd anya iyÃn vadhopÃya-tulya upÃyo vidyate iti vyÃkhyeyam | anyat samÃnam | || 3.3 || ÓrÅmad uddhavo viduram || 127 || [128] ataevÃntarhite bhagavati ÓrÅmad-uddhavasya vidur iti vartamÃna-pratyaya- nirdeÓa-vÃkyena tadÃnÅm antarhitasyÃpi tad-vargasya iva ÓrÅ-bhagavataiva saha saævÃso vyajyate yathà - durbhago bata loko 'yaæ yadavo nitarÃm api | ye saævasanto na vidur hariæ mÅnà ivo¬upam || [BhP 3.2.8] ayaæ mama h­daye sphuran dvÃrakÃ-vÃsÅ loka÷ | ye saævasanta÷ saha vasanto'pi na vidur na jÃnanti | ahaæ tu saævÃsa-bhÃgya-hÅno na jÃnÃmÅti nÃÓcaryam iti bhÃva÷ | atra tadÃnÅæ yadi saævÃso nÃbhavi«yat tadà nÃvedi«ur ity evÃvak«yad iti j¤eyam | [129] nanv adhunÃpi na jÃnantÅti kathaæ jÃnÃsÅty ÃÓaÇkya hetuæ prÃcÅna- nijÃnubhavam Ãha - iÇgita-j¤Ã÷ puru-prau¬hà ekÃrÃmÃÓ ca sÃtvatÃ÷ | sÃtvatÃm ­«abhaæ sarve bhÆtÃvÃsam amaæsata || [BhP 3.2.9] yaæ sÃtvatÃæ sve«Ãm eva ­«abhaæ nitya-kula-patitvena vartamÃnaæ svayaæ bhagavantam api bhÆtÃvÃsaæ tad-aæÓa-rÆpaæ bhÆtÃntaryÃminam evÃmaæsateti | me eko deva (page 68) ity Ãdau sarva-bhÆtÃdhivÃsa [ÁvetU 6.18] ity antaryÃmi-Órute÷ | uktaæ ca v­«ïÅnÃæ para-daivatà [BhP 10.43.27] iti | || 3.2 || ÓrÅmad-uddhavo ÓrÅ-viduram || 128-129 || [130] yam eva saævÃsaæ pÆrvam api prÃrthayÃmÃsa - nÃhaæ tavÃÇghri-kamalaæ k«aïÃrdham api keÓava | tyaktuæ samutsahe nÃtha sva-dhÃma naya mÃm api || [BhP 11.6.43] sva-dhÃma-dvÃrakÃyà eva prÃpa¤cikÃ-prakaÂa-prakÃÓa-viÓe«am apÅti | yathà yÃdavÃn anyÃn nayasi tathà mÃm api nayety artha÷ | arthÃntare tv api- Óabda-vaiyarthyaæ syÃt | || 11.6 || ÓrÅmÃn uddhava÷ || 130 || [131] pÃdmottara-khaï¬e kÃrttika-mÃhÃtmye ca yÃdavÃnÃæ tad­Óatvaæ - yathà saumitri-bharatau yathà saÇkar«aïÃdaya÷ | tathà tenaiva jÃyante nija-lokÃd yad­cchayà || punas tenaiva gacchanti tat-padaæ ÓÃÓvataæ param | na karma-bandhanaæ janma vai«ïavÃnÃæ ca vidyate || [PadmaP 6.229.57-58] iti | atra nija-lokÃd iti tat-padam iti ca rÃma-k­«ïÃdi-vaikuïÂhaæ pÃdmottara- khaï¬a-matam | ÓrÅ-matsyÃdy-avatÃrÃïÃæ p­thak p­thak vaikuïÂhÃvasthites tatra sÃk«Ãd uktatvÃt | tÃd­ÓÃnÃæ bhagavata iva bhagavad-icchayaiva janmÃdi-kÃraïaæ coktaæ ÓrÅ-vidureïa - ajasya janmotpatha-nÃÓanÃya karmÃïy akartur grahaïÃya puæsÃm nanv anyathà ko 'rhati deha-yogaæ paro guïÃnÃm uta karma-tantram || [BhP 3.1.44] iti | ko vÃnyo'pÅti ÂÅkà ca | tad evaæ te«Ãæ ÓrÅ-k­«ïa-nitya-parikaratve siddhe sÃdhite ÓrÅ-vasudevÃdÅnÃæ prÃg-janmani sÃdhakatvÃdi-kathanaæ ca bhagavata iva bhagavad-icchayaiva loka-saÇgrahÃdy-artham aæÓenaivÃvatÃrÃt kvacij-jÅvÃntarÃveÓÃt sambhavati | punaÓ ca svayam avataratsu te«u tad-aæÓa- praveÓa-kathÃ-rÅtyà tv ekatvena kathanam iti j¤eyam | yathà pradyumnasya vyÃkhyÃtam | evaæ t­tÅye vedÃham ity Ãdi bhagavad-vÃkye uddhavaæ prati vasv-aæÓatvÃpek«ayaiva vaso iti sambodhanaæ tÃd­ÓÃæÓa- paryavasÃnÃspadÃæÓi-rÆpatvena carama-janmatoktiÓ ca j¤eyà | ataevÃha -- tvam eva pÆrva-sarge 'bhÆ÷ p­Óni÷ svÃyambhuve sati | tadÃyaæ sutapà nÃma prajÃpatir akalma«a÷ || [BhP 10.3.32] tvaæ ÓrÅ-devakÅ-devy eva p­Ónir abhÆ÷ na tu p­Ónis tvam abhÆd iti | evaæ tadÃyam apÅti | || 10.3 || ÓrÅ-bhagavÃn || 131 || [132] evam evÃha -- vasudevaæ hare÷ sthÃnaæ vadanty Ãnakadundubhim [BhP 9.24.30] iti | sattvaæ viÓuddhaæ vasudeva-Óabditaæ yad Åyate tatra pumÃn apÃv­ta÷ [BhP 4.3.23] ity Ãdau prasiddhaæ vasudevÃkhyaæ hare÷ sthÃnam atrÃnakadundubhiæ vadanti munaya iti || || 9.24 || ÓrÅ-Óuka÷ || 132 || [133] tathÃtrÃpy evaæ vyÃkhyeyaæ devakyÃæ deva-rÆpiïyÃm [BhP 10.3.8] vasudevas tad-rÆpiïyÃæ Óuddha-sattva-v­tti-rÆpÃyÃm eveti | ataeva vi«ïu-purÃïe tÃæ prati deva-stutau - tvaæ parà prak­ti÷ sÆk«mà [BhP 5.2.7] ity-Ãdi bahutaram || || 10.3 || ÓrÅ-Óuka÷ || 133 || [134] ataevÃham iva nityam eva mat-pit­-rÆpeïÃprakaÂa-lÅlÃyÃæ vartamÃnau yuvÃm adhunà (page 69) prakaÂa-lÅlÃm anugatau punar aprakaÂa-lÅlÃ- praveÓaæ yad­cchayaivÃpsyatha ity Ãha -- yuvÃæ mÃæ putra-bhÃvena brahma-bhÃvena cÃsak­t | cintayantau k­ta-snehau yÃsyethe mad-gatiæ parÃm || [BhP 10.3.45] brahma-bhÃvena narÃk­ti-para-brahma-buddhyà | parÃæ prakaÂa-lÅlÃto'nyÃæ mad-gatiæ lÅlÃm | [135] yuvayo÷ prÃg aæÓenÃvirbhÆtayor api mad-eka-ni«ÂhÃsÅd ity Ãha - aju«Âa-grÃmya-vi«ayÃv anapatyau ca dam-patÅ | na vavrÃthe 'pavargaæ me mohitau deva-mÃyayà || [BhP 10.3.39] mama mÃyayà mad-vi«aya-sneha-mayyà Óaktyety artha÷ | vai«ïavÅæ vyatanon mÃyÃæ putra-sneha-mayÅæ vibhur [BhP 10.8.47] iti vraja-rÃj¤Åæ prati ca darÓanÃt | tÃd­Óa-sneha-janikayà mama k­payeti và | mÃyà dambhe k­pÃyÃæ ca iti viÓva-prakÃÓÃt | tat-premïaiva hy apavargasya tiraskÃra÷ sarvatra ÓrÆyate, yadyapi mok«a-varaïe hetur astÅty Ãha aju«Âeti | vi«ayÃveÓÃbhÃvÃd vairÃgyotpatter iti bhÃva÷ || || 10.3 || ÓrÅ-bhagavÃn pitarau || 134-135 || [136] atha ÓrÅ-gopÃdÅnÃm api tan-nitya-parikaratvam | jayati jananivÃsa ity ÃdÃv eva vyaktam | ataevÃha - tasmÃn mac-charaïaæ go«Âhaæ man-nÃthaæ mat-parigraham | gopÃye svÃtma-yogena so 'yaæ me vrata Ãhita÷ || [BhP 10.25.18] spa«Âam || 10.25 || ÓrÅ-bhagavÃn || 136 || [137] tathà - tata Ãrabhya nandasya vraja÷ sarva-sam­ddhimÃn | harer nivÃsÃtma-guïai ramÃkrŬam abhÆn n­pa || [BhP 10.5.18] harer nivÃsa-bhÆto ya Ãtmà tasya ye guïÃs tair eva sarva-sam­ddhimÃn, nitya- yoge matvarthÅyena nityam eva sarva-sam­ddhi-yukta÷ | ÓrÅ-nandasya vraja÷ tatas taæ ÓrÅ-k­«ïa-prÃdurbhÃvaæ Ãrabhya tu ramÃkrŬÃæ -- cintÃmaïi-prakara-sadmasu kalpa-v­k«a- lak«Ãv­te«u surabhir abhipÃlayantam | lak«mÅ-sahasra-Óata-sambhrama-sevyamÃnam ity atra prasiddhyà | ramÃïÃæ mahÃ-lak«mÅïÃæ ÓrÅ-vrajadevÅnÃm api sÃk«Ãd vihÃrÃspadaæ babhÆva | hari-nivÃsÃtmani tatra ÓrÅ-k­«ïo yÃvan nigƬhatayà viharati sma tÃvat tà api tathaiva viharanti sma | vyaktatayà tu tà api vyaktatayety artha÷ | || 10.5 || ÓrÅ-Óuka÷ || 137 || [138] etad eva prapa¤cayati «a¬bhi÷ -- aho bhÃgyam aho bhÃgyaæ nanda-gopa-vrajaukasÃm | yan-mitraæ paramÃnandaæ pÆrïaæ brahma sanÃtanam || [BhP 10.14.32] bhÃgyam anirvacanÅyà kÃpi ÓrÅ-k­«ïasya k­pà | tasya punar-ukty-Ãdareïa sarvathaivÃparicchedyatvam uktam | pÆrïa-paramÃnanda-brahmatvenaiva sanÃtanatve siddhe yat punas tad-upÃdÃnaæ tan-mitra-padasyaiva viÓe«aïatvena labhyam | athavà vidheyasya viÓe«a-pratipatty-artham anÆdyaæ viÓi«yate | yathà manoramaæ suvarïam idaæ kuï¬alaæ jÃtam iti kuï¬alasyaiva manoramatvaæ sÃdhyam | tasmÃd atrÃpy anÆdyasya ÓrÅ- k­«ïÃkhyasya para-brahmaïa÷ paramÃnanda-pÆrïatva-lak«aïaæ viÓe«aïa- dvayaæ vidheyÃyà mitratÃyà eva tat-tad-bhÃvaæ sÃdhayatÅti tad-ekÃrtha- prav­ttaæ sanÃtanatvaæ tasyÃs tad-bhÃvaæ sÃdhayet | kiæ cÃtra mitram iti kÃla-viÓe«ayoga-nirdeÓÃbhÃvÃt kÃla-sÃmÃnyam eva bhajate | tataÓ ca tasya mitratÃ-lak«aïasya vidheyasya kÃla-trayÃvasthitatvam eva spa«Âam | kÃlÃntarÃsaæjananaæ tu ka«Âam | atra cottarayor arthayo÷ ÓrÅ- k­«ïasya sanÃtanatve Óabda-labdhe sati tadÅya-maitrÅmatÃæ parikarÃïÃm api sanÃtanatvaæ nÃsambhavam api ÓrÅ-rukmiïÅ-prabh­tÅnÃm tathà darÓanÃt | (page 70) [139] aho astu tÃvad e«Ãæ nityam eva ÓrÅ-k­«ïa-maitrÅ-paramÃnandam anubhavatÃæ bhÃvyaæ, samprati asmÃkam api tat kim api jÃtam ity Ãha - e«Ãæ tu bhÃgya-mahimÃcyuta tÃvad ÃstÃm ekÃdaÓaiva hi vayaæ bata bhÆri-bhÃgÃ÷ | etad dh­«Åka-ca«akair asak­t pibÃma÷ ÓarvÃdayo'Çghry-udaja-madhv-am­tÃsavaæ te || [BhP 10.14.33] ekà akhaï¬ità nityeti yÃvat | sà bhÃgya-mahimà bhÃgya-mÃhÃtmyam e«Ãæ tÃvad ÃstÃæ samprati ÓarvÃdayo daÓa-dik-pÃla-devà eva vayaæ bhÆri-bhÃgÃ÷ | parama-bhaktatvÃt te«u mukhyatvÃc ca ÓarvÃdaya ity uktam | bhÆri- bhÃgatvam eva darÓayati h­«Åka-ca«akaiÓ cak«ur-Ãdi-lak«aïa-pÃna-pÃtrai÷ k­tvà vayam apy etat sÃk«Ãd eva yathà syÃt tathà te tava aÇghry-udaja- madhv-am­tÃsavam asak­t puna÷ punar ihÃgatya pibÃma iti | caraïa- saundaryÃdikam evÃtimanoharatvÃt madhv-Ãditayà tridhÃpi rÆpitaæ samÃhÃra-dvandvena | etad iti cÃsyaiva và viÓe«aïasya | atra tu«yatu durjana÷ iti nyÃyena ÓrÅ-vraja-vÃsinÃæ prÃk­ta-dehitva-mate'pi te«Ãæ karaïair devatÃ-kart­ka-bhogo na yujyeta tasya ca nityatvÃt [Vs 2.4.17] ity atra ÓrÅ-ÓaÇkarÃcÃryeïa ca karaïa-pak«asyaiva hi devatà na bhokt­-pak«asya ity Ãtmana÷ eva bhokt­tva-nirdhÃraïÃt | [140] ata÷ pÆrvam api tad astu me nÃtha sa bhÆri-bhÃga÷ [BhP 10.14.30] ity Ãdi yat prÃrthitaæ tad etad evety Ãha -- tad bhÆri-bhÃgyam iha janma kim apy aÂavyÃæ yad gokule'pi katamÃÇghri-rajo'bhi«ekam | yaj jÅvitaæ tu nikhilaæ bhagavÃn mukundas tv adyÃpi yat-pada-raja÷ Óruti-m­gyam eva || [BhP 10.14.34] anena ÓrÅ-gokula-janma-lÃbhÃd eva tava pÃda-ni«evÃ-lak«aïo yÃcito bhÆri- bhÃga÷ sadaiva setsyatÅti sÆcitam | [Sarva-saævÃdinÅ: tatrÃvatÅrïa÷ ÓrÅ-bhagavÃn tatra iha ÓrÅ-mathurÃ- maï¬ale | tatrÃpi aÂavyÃæ ÓrÅ-v­ndÃvane tatrÃpi ÓrÅ-gokule | kathambhÆtaæ janma ? gokula-vÃsinÃæ madhye api katamasya yasya kasyÃpi aÇghr- rajasÃbhi«eko yasmin tat | End SS.] [141] tasmÃt te«Ãæ bhÃga-dheyaæ kiæ varïanÅyam | aho ye«Ãæ bhaktyà bhavÃn api nitya-m­ïitÃm Ãpanno ye«u ruddha evÃste ity Ãha -- e«Ãæ gho«a-nivÃsinÃm uta bhavÃn kiæ deva rÃteti naÓ ceto viÓva-phalÃt phalaæ tvad-aparaæ kutrÃpy ayan muhyati | sad-ve«Ãd api pÆtanÃpi sakulà tvÃm eva devÃpità yad dhÃmÃrtha-suh­t-priyÃtma-tanaya-prÃïÃÓayÃs tvat-k­te || [BhP 10.14.35] satÃæ Óuddha-cittÃnÃæ dhÃtry-Ãdi-janÃnÃm iva ve«Ãt | [V­. adds - lebhe gatiæ dhÃtry-ucitÃm [BhP 3.2.23] iti t­tÅyokte÷ [end Vr.] | tasmÃd anÃdi-kalpa- paramparÃ-gatatvÃd avatÃrata evaivaæ prÃptatvena tair ekair eva bhakti- ruddhatvÃt sanÃtanaæ mitram ity evaæ sÃdhÆktam | tataÓ ca tad-bhÆri- bhÃgyam ity Ãdikam api sÃdhv eva prÃrthitam iti bhÃva÷ | [Sarva-saævÃdinÅ: ity atra rÃtà dÃtà tva tvatta÷ | ayat itas tato gacchat | End SS.] [142] nanv e«Ãæ manu«yÃntaravat rÃgÃdikaæ d­Óyate | kathaæ tarhi svayaæ bhagavato nitya-parikaratvaæ tatra kaimutyam Ãha -- tÃvad rÃgÃdaya÷ stenÃ÷ tÃvat kÃrÃg­haæ g­ham | tÃvan moho'Çghri-niga¬o yÃvat k­«ïa na te janÃ÷ || [BhP 10.14.36] stenÃ÷ puru«a-sÃra-harÃ÷ | anye«Ãæ prÃk­ta-janÃnÃm api tÃvad eva rÃgÃdayaÓ caurÃdayo bhavanti yÃvat te janÃs te tava na bhavanti sarvato- bhÃvena tvayy ÃtmÃnaæ na samarpayanti | samarpite cÃtmani te«Ãæ rÃgÃdayo'pi tvan-ni«Âhà eveti rÃgÃdÅnÃæ prÃk­tatvÃbhÃvÃn na caurÃditvaæ pratyuta paramÃnanda-rÆpatvam (page 71) evety artha÷ | tathaiva prÃrthitaæ ÓrÅ-prahlÃdena - yà prÅtir avivekÃnÃæ vi«aye«v anapÃyinÅ | tvÃm anusmarata÷ sà me h­dayÃn nÃpasarpatu || [ViP 1.20.19] iti | ato yadi sÃdhakÃnÃm evaæ vÃrtà tadà kiæ vaktavyaæ, nityam eva tÃd­Óa- priyatvena satÃæ ÓrÅ-gokula-vÃsinÃm evam iti | ittham evoktam - iti nandÃdayo gopÃ÷ k­«ïa-rÃma-kathÃæ mudà | kurvanto ramamÃïÃÓ ca nÃvindan bhava-vedanÃm || [BhP 10.11.58] iti | bhavanty asminn iti bhava÷ prapa¤ca÷ | yadyapi prapa¤ca-jane«v abhivyaktÃs te tathÃpi tat-sambandhinÅ yà vedanà vi«aya-du÷khÃdi-j¤Ãnaæ tÃæ nÃvindann ity artha÷ | vedanà j¤Ãna-pŬayo÷ iti ko«aj¤Ã÷ | [143] tarhi kathaæ gokule prapa¤cavad bhÃnaæ lokÃnÃæ bhavati tatrÃha - prapa¤caæ ni«prapa¤co'pi vi¬ambayasi bhÆtale | prapanna-janatÃnanda- sandohaæ prathituæ prabho || [BhP 10.14.37] prapa¤cÃd atÅto'pi tvaæ bhÆtale sthitaæ prapa¤caæ vi¬ambayasi (janmÃdi- lÅlayà mamÃyaæ pità mameyaæ mÃtà ity Ãdi bhÃva-liÇgata÷) svayam anena prastutena gokula-rÆpeïÃnukaro«i | vastutas tu ÓrÅ-gokula-rÆpam idaæ tava svarÆpaæ prapa¤cavad eva bhÃti na tu prapa¤ca-rÆpam eveti tÃtparyam | tadvac ca bhÃnaæ kim arthaæ tatrÃha prapanneti | etÃd­Óa-laukikÃkÃra- lÅlayaiva hi prapanna-jana-v­ndasya paramÃnando bhavatÅty etad artham | tasmÃt sÃdhÆktam aho bhÃgyam ity Ãdi | || 10.14 || brahmà ÓrÅ-bhagavantam || 138-143 || [144] ataevÃha - tÃsÃm avirataæ k­«ïe kurvatÅnÃæ sutek«aïam | na puna÷ kalpate rÃjan saæsÃro'j¤Ãna-sambhava÷ || [BhP 10.6.40] tÃsÃæ ÓrÅ-gopa-pura-strÅïÃæ saæsÃra÷ saæsÃritvaæ prÃpa¤cikatvaæ na puna÷ kalpyate na tu ghaÂate, kintu aprÃpa¤cikatvam eva ghaÂata ity artha÷ | yato'sÃv aj¤Ãna-sambhava÷ | tÃsÃæ tu kathambhÆtÃnÃæ ? aj¤Ãna-tama÷- sÆryasya j¤Ãnasyopari-virÃjamÃno ya÷ premà tasyÃpy upari vartamÃnaæ yat sutek«aïaæ putra-bhÃvo vÃtsalyÃbhidha÷ premà tad eva tatrÃpy avirataæ nityam anÃdita eva ÓrÅ-k­«ïe kurvatÅnÃm iti || [Vr. here adds: iti sthite tan-nÃma-siddha-ÓrÅ-k­«ïa-nÃma-viÓe«ÃÇkita- viditÃnÃæ ÓrÅ-k­«ïena sahÃntaraÇgatayà tan-mahÃ-yoga-pÅÂha-dhyeyÃnÃæ tadvad anyÃsv api lÅlÃsu tÃd­Óatayà darÓayitavyÃnÃæ tÃsÃæ ÓrÅ-k­«ïa- preyasÅnÃæ tu kiæ vaktavyam | V­. section ends.] || 10.6 || ÓrÅ-Óuka÷ || 144 || [145] yasmÃd evaæ ÓrÅ-gopÃdÅnÃæ tadÅya-nitya-parikaratvaæ (page 72) tasmÃd etat prakaraïatva-siddha-dehÃnÃæ sÃdhaka-carÅïÃæ kÃsÃæcid apek«ayà | yad và etad abhiprÃyaæ tac ca antar-g­ha-gatà [BhP 10.29.9] ity Ãdikaæ, na caivaæ vismaya÷ kÃrya÷ [BhP 10.29.16] ity Ãdy-antam | [Sarva-saævÃdinÅ: -- antar-g­ha-gatÃ÷ kÃÓcid gopyo 'labdha-vinirgamÃ÷ | k­«ïaæ tad-bhÃvanÃyuktà dadhyur mÅlita-locanÃ÷ || du÷saha-pre«Âha-viraha-tÅvratÃpa-dhutÃÓubhÃ÷ | dhyÃnaprÃptÃcyutÃÓle«a-nirv­tyà k«ÅïamaÇgalÃ÷ || tam eva paramÃtmÃnaæ jÃra-buddhyÃpi saÇgatÃ÷ | jahur guïamayaæ dehaæ sadya÷ prak«Åïa-bandhanÃ÷ || rÃjovÃca -- k­«ïaæ vidu÷ paraæ kÃntaæ na tu brahmatayà mune | guïa-pravÃhoparamas tÃsÃæ guïa-dhiyÃæ katham || ÓrÅ-Óuka uvÃca -- uktaæ purastÃd etat te caidya÷ siddhiæ yathà gata÷ | dvi«ann api h­«ÅkeÓaæ kim utÃdhok«aja-priyÃ÷ || nÌïÃæ ni÷ÓreyasÃrthÃya vyaktir bhagavato n­pa | avyayasyÃprameyasya nirguïasya guïÃtmana÷ || kÃmaæ krodhaæ bhayaæ sneham aikyaæ sauh­dam eva ca | nityaæ harau vidadhato yÃnti tan-mayatÃæ hi te || na caivaæ vismaya÷ kÃryo bhavatà bhagavaty aje | yogeÓvareÓvare k­«ïe yata etad vimucyate || [BhP 10.29.9-16] End SS addition.] [Vr. replaces above paragraph with the following: tad evam eva tÃsÃæ ÓrÅ- k­«ïavad Ãnanda-vigrahÃïÃæ tair eva vigrahai÷ ÓrÅ-k­«ïa-saÇga÷ prokta÷ | uktaæ ca tÃsÃæ vigraha-mÃhÃtmyaæ tatrÃtiÓuÓubhe tÃbhir bhagavÃn devakÅ- suta÷ [BhP 10.33.6] ity Ãdibhi÷ | ÓrÅmad-uddhavena ca tÃn namasyatà prathamaæ etÃ÷ paraæ tanu-bh­ta÷ [BhP 10.47.58] ity anena tÃsÃm eva parama- tanu-bh­tatvaæ pradarÓya madhye kvemÃ÷ striya÷ [BhP 10.47.59] ity anena paramatam anÆdya tat khaï¬ayatà nÃyaæ Óriyo'Çga [BhP 10.47.60] ity anena lak«mÅto'pi vilak«aïaæ tÃsu tat-preyasÅ-rÆpatvaæ pradarÓya parama- nityatvaæ sthÃpayitvà tatra ca ya÷ prasÃda udagÃt ity anena tat-prasÃdasya sadÃntarbhÆya sthÃyitvaæ sÆcayitvà puna÷ ÃsÃm aho caraïa [BhP 10.47.61] ity Ãdinà svÅya-parama-puru«Ãrtha-caraïa-reïutvaæ darÓitam | yatra bhejur mukunda-padavÅæ Órutibhir vim­gyÃm [BhP 10.47.61] ity anena yad eva puru«Ãrthatayà sthÃpitam | yatra v­ndÃvane ity Ãdinà v­ndÃvanasya ca tÃd­Óatvaæ sthÃpitam | tad etad vyatirekeïa dra¬hayitum anyÃsÃm ÃgantukÃnÃm asiddha-dehÃnÃæ vigraha-tyÃgenaiva tat-saÇga-prÃptir ity Ãha antar-g­ha-gatà [BhP 10.29.9] ity Ãdikena, na caivaæ vismaya÷ kÃrya÷ [BhP 10.29.16] ity Ãdy-antena | antar-g­ha-gatÃ÷ ÓuÓrÆ«antya÷ patÅn kÃÓcit ity atroktà ity artha÷ | viÓe«a-vyÃkhyà ca krama-sandarbhe darÓayi«yate | V­. section ends.] atra antar iti sphuÂam eva | aÓubhaæ [BhP 10.29.10] ÓrÅ-k­«ïa-prÃptÃv antarÃya-rÆpaæ guru-bhayÃdikam | maÇgalaæ ÓrÅ-k­«ïa-prÃptau sÃdhanaæ sakhyÃdi-sÃhÃyya-cintanam | na karma-bandhanaæ janma vai«ïavÃnÃæ ca vidyate [PadmaP 6.229.58] iti hy uktam eva | d­Óyate cÃnyatrÃpi tad-asambhava- sthale tac-chabda-prayoga÷ vatsyaty urasi me bhÆtir bhavat-pÃda-hatÃæhasa÷ [BhP 10.89.11] ity Ãdau | tatra yathà ÓrÅ-bhagavad-vÃkya- yÃthÃrthyÃyÃrthÃntaram anusandheyaæ tadvad ihÃpÅti | paramÃtmÃnam [BhP 10.29.11] iti brahma-stambÃnta-nirdi«Âa-siddhÃnta-rÅtyà ÓrÅ-k­«ïasya svabhÃvata eva parama-premÃspadatvaæ darÓitam | jÃra iti yà buddhis tayÃpi tan-mÃtreïÃpi saÇgatÃ÷ na tu sÃk«Ãd eva jÃra-rÆpeïa prÃptir iti | tad-bhÃva-puraskÃreïa bhajanasya prÃbalyaæ vya¤jitam | jÃra-Óabdena nirdeÓÃt loka-dharma-maryÃdÃtikramaæ darÓayitvà tathÃvidha- bhÃvasyÃtinirargalatvaæ darÓitam | bandhanaæ ÓrÅ-k­«ïa-prÃpti-virodhi- guru-jana-madhya-vÃsÃdi-rÆpam | atra guïa-mayaæ dehaæ jahur ity atra rÃj¤a÷ sandeha÷ k­«ïaæ vidur [BhP 10.29.12] iti | he mune, tÃ÷ ÓrÅ-k­«ïaæ paraæ kevalaæ kÃntaæ nigƬha- vallabhaæ vidur na tu brahmeti | tarhi kathaæ tÃsÃæ guïa-pravÃhasyoparama÷ sambhavati ? yasya brahma-bhÃvanà syÃt tatra tasya nirguïasyaivodayÃd bhavet prÃcÅna-mÃyika-guïa-pravÃhoparama÷ | tÃsu tu kÃntatayaiva bhÃvayantÅ«u prÃk­ta-guïÃtÅta-guïasyaiva tasyodayÃt prÃk­ta-guïÃbhÃve'pi tad-guïÃnubandha-guïatvÃt parama-puru«ÃrthÃnugatÃnÃæ te«Ãæ guïÃnÃæ katham uparama ity artha÷ | yad và tÃsÃæ guïa-pravÃha÷ katham uparama÷ pÃramarthiko na bhavati, yena tato muktiæ kathayasÅti bhÃva÷ | brahmatayà vedanÃ-vailak«aïyaæ pratipÃdayati guïa-dhiyÃæ brahma-ni«ÂhÃyà api tyÃjake tasya parama-saundaryÃdi-guïe dhÅÓ ceto yÃsÃm | tatrottara-muktim iti | pura¤janeti-hÃsÃdivad durÆhatvÃt svayam uktasya vyÃkhyÃnam idam | evaæ hi d­«ÂÃnta-balena labhyate | yathà caidya-ÓabdenÃtra kÃru«o'pi g­hÅta÷ tau ca jaya-vijayau tayoÓ ca - dehendriyÃsu-hÅnÃnÃæ vaikuïÂha-pura-vÃsinÃm | deha-sambandha-sambaddham etad ÃkhyÃtum arhasi || [BhP 7.13.34] iti ÓrÅ-yudhi«Âhira-praÓna-d­Óà tv aprÃk­ta-vigrahatvenÃnaÓvara-vigrahayor eva sato÷ -- bhagavÃn anugÃv Ãha yÃtaæ mà bhai«Âam astu Óam | brahma-teja÷ samartho 'pi hantuæ necche mataæ tu me || [BhP 3.16.29] iti bhagavad-ukty-anusÃreïa | itthaæ jaya-vijayau sanakÃdi-ÓÃpa-vyÃjena kevalaæ bhagavato lÅlÃrthaæ saæs­tÃv avatÅrya iti pÃdmottara-khaï¬a- gadyÃnusÃreïa ca sva-bhakta-cittÃkar«a-vinodÃya yuddhÃdi-krŬÃ- nimittatayà tasya durghaÂa-ghaÂanÃ-kÃriïyecchayà eva vÃra-trayaæ svÅyasya aïimÃdi-siddhi-maya-parama-jyotir-dehasya guïamaya-pÃrthiva-dehÃntara- praveÓa÷ | ataeva saptame k­«ïa-cakra-hatÃæhasau [BhP 7.1.45] ity atra ÂÅkà ca - k­«ïa- cakreïa (page 73) hatam aæho yayos tau | tayo÷ pÃpam eva hataæ na tu tau ity e«Ã | tathà tad-artham eva ÓrÅ-k­«ïecchayaivÃtrÃpi tÃsÃm aprÃk­ta-vigrahÃïÃm eva tad-abhisÃra-pratirodha-samaye - nÃsÆyan khalu k­«ïÃya mohitÃs tasya mÃyayà | manyamÃnÃ÷ svapÃrÓvasthÃn svÃn svÃn dÃrÃn vrajaukasa÷ || [BhP 10.33.37] itivat | tÃtkÃlika-kalpito yo guïamayo dehas tatra praveÓa÷ | imam evÃpek«ya dÃr«ÂÃntike'py uktam jahur guïamayaæ deham [BhP 10.29.11] iti, viÓe«aïa- vaiyarthyÃn na tu svam ity artha÷ | tatra ca yathà tayo÷ saha dve«ÃbhÃsas tasyÃpy anusmaraïasya (sad-ve«asyÃpy anusmaraïasya) prabhÃvena tÃd­ÓopÃdhi-parityÃgÃt tato'ntardhÃya bhagavat-prÃptis tathà sutarÃm eva saprÅtes tasya prabhÃvena tat-prÃpti÷ | atra ca bhakta-cittÃkar«aïam evaæ sambhavati - aho tÃd­Óo'sau ÓrÅ-k­«ïe madhurimà yena tÃ÷ sva- sÃk«ÃtkÃrÃya prÃïÃn api tyÃjyante smeti | nÌïÃm [BhP 10.29.14] iti sÃmÃnyato jÅvÃnÃm eva ni÷ÓreyasÃya vyaktau satyÃæ bhaktÃnÃæ tu sutarÃm evety ÃyÃtam | anyathà tasya vyaktir eva na sambhaved ity Ãha | avyayasyeti | nirguïasya prÃk­ta-guïa-rahitasya guïÃtmana÷ | tatra ye caiÓvaryÃdayo guïÃs te Ãtmana÷ svarÆpÃïy eva yasya tasya | tarhy etÃd­Óa-lÅlayà kathaæ nÌïÃæ ni÷Óreyasaæ bhavati | ucyate | etad- bodhanena bhavatÅty Ãha kÃmam [BhP 10.29.15] iti | atra tan-mayatÃ-Óabdena tat-pracuratocyate | tatra kÃma-snehÃdi«u tad-anuraktÃtmateti paryavasÃnaæ strÅmayo jÃlma itivat | krodha-bhayaikye«u te prÃyas tat-pralÅnateti dugdha- mayaæ jalam itivat | ekasyaiva Óabdasya viÓe«aïa-vaÓÃd artha-bhedaÓ ca yujyate syÃc caikasya brahma Óabdavad [Vs. 2.3.4] iti nyÃyena | krodha- bhayayor atra paÂhanam anye«u kaimutyÃpÃdanÃyaiva na tu tad-upadeÓa- vivak«ayà | na ca ÓrÅ-gopikÃdÅnÃæ ye kÃmÃdayo bhÃvÃs tad-anusaraïenÃnye k­tÃrthà bhavantÅti citram ity Ãha | na ceti | kiæ vaktavyam eke«Ãæ vimuktir jagato'pi sambhavatÅty Ãha yata iti | [V­. adds: eke tu prakaÂa-lÅlÃyÃm ÃrÃdhana-pÃkÃd Ãgantukasya evaità na tu nitya-siddhavat sac-cid-Ãnanda-dehaæ prÃptÃ÷ | tato na do«a iti varïayanti | [end V­. addition.] || 10.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 145 || [146-150] atha pÆrvavad ihÃpi ÓrÅ-vrajeÓvarÃdÅnÃæ prÃcÅna-janmÃdikaæ vyÃkhyeyam | tathà hi - trayyà copani«adbhiÓ ca sÃÇkhya-yogaiÓ ca sÃtvatai÷ | upagÅyamÃna-mÃhÃtmyaæ hariæ sÃmanyatÃtmajam || [BhP 10.8.45] ity etat, nemaæ viri¤co na bhava÷ [BhP 10.9.20] iti vak«yamÃïÃnusÃri-mahÃ- mÃhÃtmyaæ Órutvà vismita-manÃ÷ ÓrÅ-rÃjovÃca - nanda÷ kim akarod brahman Óreya evaæ mahodayam | yaÓodà ca mahÃ-bhÃgà papau yasyÃ÷ stanaæ hari÷ || pitarau nÃnvavindetÃæ k­«ïodÃrÃrbhakehitam | gÃyanty adyÃpi kavayo yal loka-ÓamalÃpaham || [BhP 10.8.46-7] yayo÷ prasanno'vatÅrïas tau pitarÃv api | tad evaæ praÓnam avadhÃrya ÓrÅ- Óuka uvÃca - droïo vasÆnÃæ pravaro dharayà bhÃryayà saha | kari«yamÃïa ÃdeÓÃn brahmaïas tam uvÃca ha || [BhP 10.8.48] ÃdeÓÃn go-pÃlanÃdi-lak«aïÃn | kim uvÃca tad Ãha -- jÃtayor nau mahÃdeve bhuvi viÓveÓvare harau | bhakti÷ syÃt paramà loke yayäjo durgatiæ taret || [BhP 10.8.49] (page 74) spa«Âam | tataÓ ca -- astv ity ukta÷ sa eveha vraje droïo mahÃ-yaÓÃ÷ | jaj¤e nanda iti khyÃto yaÓodà sà dharÃbhavat || tato bhaktir bhagavati putrÅ-bhÆte janÃrdane | dampatyor nitarÃm ÃsÅd gopa-gopÅ«u bhÃrata || [BhP 10.8.50-51] anye«Ãæ ya÷ putro nÃsÅt tasmiæs tu tayo÷ putratÃæ prÃpta iti cvi- pratyayÃrtha÷ | bhakti-viÓe«a-mÃtreïaivodaya-viÓe«a-niyamÃt | vÃtsalyÃbhidha-prema-viÓe«eïaiva ÓrÅ-k­«ïa÷ putratayodeti, na tu sva- dehÃdÃv ÃvirbhÃvena, hiraïyakaÓipu-sabhÃ-stambhe ÓrÅ-n­siæhasya brahmaïi ÓrÅ-varÃhasya ca pit­tvÃprayogÃt | na ca garbha-praveÓena parÅk«id-rak«aïÃrthaæ tat-pravi«ÂasyÃpi tasyottarÃ-mÃt­tvÃÓravaïÃt | tÃd­Óa-premà tu Óuddha÷ samudriktaÓ ca ÓrÅ-vrajeÓvarayor eva | ataeva garbha-praveÓÃdikaæ vinÃpi tayo÷ putratayà tasya prasiddhi÷ | yathà nandas tv Ãtmaja utpanna [BhP 10.5.1] ity Ãdau, tathopÃsanà ca yathà - sakala-loka- maÇgalo nanda-gopa-tanaya÷ ity Ãdau | na tv evaæ stambhÃde÷ | kiæ ca - ÓrÅmad Ãnakadundubhi-prabh­ti«v ÃvirbhÃvo'pi na prÃk­tavat tadÅya-carama-dhÃtv-Ãdau praveÓa÷ | kiæ tarhi, sac-cid-Ãnanda-vigrahasya tasya tan-manasy ÃveÓa eva | tad uktam -- tato jagan-maÇgalam acyutÃæÓaæ samÃhitaæ ÓÆra-sutena devÅ | dadhÃra sarvÃtmakam Ãtma-bhÆtaæ këÂhà yathÃnanda-karaæ manasta÷ || [BhP 10.2.18] iti | tata÷ ÓrÅ-nÃrada-prahlÃda-dhruvÃdi«u darÓanÃt sarva-sammatatvÃt tÃd­Óa- prema-vi«ayatvena sÃk«Ãt ÓrÅ-bhagavad-ÃvirbhÃvÃvyavahita-pÆrva-pracura- kÃlaæ vyÃpya santatas tad-ÃveÓa÷ ÓrÅ-vrajeÓvarayor apy avaÓyam eva kalpyate | brahma-vara-prÃrthanayÃpi tad eva labhyata iti samÃna eva panthÃ÷ | vÃtsalyaæ tv atrÃdhikaæ, yena vinà tasya putra-bhÃvo na sambhavatÅty atraiva putratÃæ manyÃmaha iti putrÅbhÆta ity asya bhÃva÷ | idaæ prakaÂÃyÃm eva lÅlÃyÃæ samÃhitam, aprakaÂÃyÃæ tu tayor nitya- siddhatve eva purato'vadhÃrayi«yamÃïe lak«mÅ-vi«ïor anÃditayà Ãdi-rasa- siddha-dÃmpatyavat ÓrÅ-vrajeÓvarayos tasya cÃnÃdito vatsala-rasa-siddha-pit­- putra-bhÃvo vidyata eva | ata÷ putra-bhÆta iti ca kvacit pÃÂha÷ | [V­. adds here: prÃg ayaæ vasudevasya kvacij jÃtas tavÃtmaja÷ [BhP 10.8.14] ity atra satya-vacasa÷ ÓrÅ-gargasyÃpy ayam abhiprÃya÷ | ÓrÅ-devakyÃæ upasaæhara viÓvÃtmann ado rÆpam alaukikam [BhP 10.3.30] iti prÃrthitavatyÃæ ÓrÅ-bhagavÃn ÓrÅ-devakÅ-manasi sphurita-caraæ samprati bahiÓ cÃvirbhÆtaæ caturbhujatvam antarbhÃvya ÓrÅ-vrajeÓvarÅ-manasi sphuritaæ dvibhujatvaæ tatrÃvirbhÃvitavÃn | tasyÃs tvarayà manasi sphÆrti-bhedaÓ ca tathà tathÃvirbhÃva-bhedÃd gamyate | phalena phala-kÃraïam anumÅyate iti | End V­. addition.] ataeva - na hy asyÃsti priya÷ kaÓcid [BhP 10.46.37] ity Ãdi prakaraïe, -- yuvayor eva naivÃyam Ãtmajo bhagavÃn hari÷ | sarve«Ãm Ãtmajo hy Ãtmà pità mÃtà sa ÅÓvara÷ || [BhP 10.46.42] ity etat ÓrÅ-vrajeÓvarau prati ÓrÅmad-uddhava-vÃkyaæ tad-audÃsÅnya- prakaÂanenÃpÃta-sÃntvana-mÃtra-tÃtparyaka-bÃhyÃrtham api vÃstavam arthaæ tv evaæ vahati | pÆrvokta-prakÃreïÃyaæ priyÃpriyÃdi-mÃtÃpitrÃdi-(page 75)- rahito'pi bhagavÃn hari÷ ya÷ so'yaæ k­«ïa-rÆpatvena viÓe«ÃkÃra÷ san yuvayor evÃtmajo naiva sarve«Ãm | sa eveÓvara-rÆpatvena sÃmÃnyÃkÃras tu sarve«Ãm ÃtmajÃdi-sarva-rÆpa÷ syÃt | kintu paratra mÃyÃmayatvÃt nÃsmÃkam Ãdara÷ | pÆrvatra tu mumuk«u-mukta-bhakta-ÓlÃghya- premamayatvÃd atyÃdara iti bhÃva÷ | tathoktaæ prÃg eva -- tayor itthaæ bhagavati k­«ïe nanda-yaÓodayo÷ | vÅk«yÃnurÃgaæ paramaæ nandam Ãhoddhavo mudà || yuvÃæ ÓlÃghyatamau nÆnaæ dehinÃm iha mÃna-da | nÃrÃyaïe 'khila-gurau yat k­tà matir Åd­ÓÅ || [BhP 10.46.29-30] iti | tathà -- sa pità sà ca jananÅ yau pu«ïÅtÃæ sva-putra-vat | ÓiÓÆn bandhubhir uts­«ÂÃn akalpai÷ po«a-rak«aïe || [BhP 10.45.22] iti ÓrÅ-vrajeÓvaraæ prati ÓrÅ-k­«ïa-rÃmÃbhyÃæ sÃntvanaæ ca | ÓrÅ- rÃmasyaiva para-putram apek«yeti j¤eyam | yathoktaæ tatraiva tena - yÃta yÆyaæ vrajaæ tÃta vayaæ ca sneha-du÷khitÃn | j¤ÃtÅn vo dra«Âum e«yÃmo vidhÃya suh­dÃæ sukham || [BhP 10.45.23] iti | dra«Âum e«yÃma÷ | mama tatrÃgamanasya bhavad-darÓanam eva puru«Ãrtha ity anena yu«mÃn apaÓyanta eva sthÃsyÃma ity artha÷ | [V­. addition: yad và tathÃpi bhÆman mahimÃ-guïasya te viboddhum arhati [BhP 10.14.6] ity atra viboddhuæ bodha-gocarÅ-bhavitum itivad dra«Âuæ darÓana-gocarÅ-bhavitum ity artha÷ | tatra hetu÷ - j¤ÃtÅn iti | End V­. addition.] tasmÃd anayor eva mukhyaæ putratvaæ ÓrÅ-k­«ïe virÃjate iti siddham | prak­tam anusarÃma÷ | gopa-gopÅnÃm api tasmin premÃsÅd eva | dampatyos tayos tu tÃsv api nitarÃm ÃsÅd iti | upasaæharati -- k­«ïo brahmaïa ÃdeÓaæ satyaæ kartuæ vraje vibhu÷ | saha-rÃmo vasaæÓ cakre te«Ãæ prÅtiæ sva-lÅlayà || [BhP 10.8.52] sve«u bhakta-jana-viÓe«e«u yà lÅlà tad-bhakti-viÓe«a-vaÓa-lÅlÃ-viÓe«as tayaiva te«Ãæ sarve«Ãm api prÅtiæ cakre | dvÃv api tau prati tena vara-dÃnÃd iti bhÃva÷ | yadyapy evaæ tathÃpi brahmaïa ÃdeÓaæ satyaæ kart­ mahad-ÃÓÅr anyathà na syÃd iti darÓayitum apÅty artha÷ | yad và sva-lÅlayà te«Ãæ prÅtiæ kartuæ vraje vasan brahmaïa ÃdeÓaæ satyaæ cakre | tad anu«aÇgata÷ svayam Ãd­tya sarvatrÃvyabhicÃriïaæ cakÃreti | || 10.8 || ÓrÅ-Óuka÷ || 146-150 || [151-152] tad etat kÃraïaæ tad-ÃbhÃsam eva manyamÃnas tayor brahmÃdibhyo'pi saubhÃgyÃtiÓayasya khyÃpanÃrtham anantaram eva ekadà g­ha-dÃsÅ«u [BhP 10.9.1] ity Ãdy-adhyÃyam ÃrabdhavÃn | tatraiva ca sÃk«Ãc chrÅ-bhagavad- bandhana-rÆpa-mahÃ-vaÓÅkaraïa-kÃraïa-vÃtsalyam api viditaæ, tena brahmaïo'pi Óiva-lak«mÅbhyÃm api durlabhaæ bhagavat-prasÃda-bharam Ãha -- nemaæ viri¤co na bhavo na ÓrÅr apy aÇga-saæÓrayà | prasÃdaæ lebhire gopÅ yat tat prÃpa vimuktidÃt || [BhP 10.9.20] sa Ãdidevo jagatÃæ puro gurur [BhP 2.9.5] ity ukte÷ viri¤cis tÃvad bhaktÃdi- guru÷ | (page 76) sa ca bhavas tu vai«ïavÃnÃæ yathà Óambhu÷ [BhP 12.13.16] ity Ãdi-darÓanÃt tato'py utkar«avÃn | sà ca ÓrÅs tu tayor api bhagavad-bhakti- Óik«Ã-nidarÓana-prathama-rÆpatvÃt paramotkar«avatÅ | tad evam uttarottara- vinyÃsena yathottara-mahimÃnaæ sÆcayitvà ÓrÅs tu na kevalaæ bhakti-mÃtreïa tÃd­Óy eva | kiæ tarhi parama-sakhyena tato'py anirvacanÅya-mÃhÃtmyety Ãha | aÇga-saæÓrayeti | evaæbhÆtÃpi sà ca prasÃdaæ lebhire eva | kasmÃt ? vimuktidÃt - astv evam aÇga bhajatÃæ bhagavÃn mukundo muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam | [BhP 5.6.18] ity ukta-rÅtyà prÃyo vimuktim eva dadÃti na tu tathÃbhÆtaæ prasÃdaæ, tasmÃt ÓrÅ-bhagavata eva kintu gopÅ ÓrÅ-gopeÓvarÅ yat tad anirvacanÅyaæ prasÃda- ÓabdenÃpi vaktuæ ÓaÇkanÅyaæ, tasmÃt prÃpa, tad-rÆpa-prasÃdaæ viri¤ciÓ ca bhavaÓ ca ÓrÅÓ ca na lebhire na lebhire ne lebhire ity artha÷ | lebhire ity asya pratyekaæ na¤-trayeïÃnvaya÷ | na¤as trir-Ãv­ttiÓ ca ni«edhasyÃtiÓayÃrthà | pÆrvottarÃdhyÃya-dvaye Ór-bÃdarÃyaïer vivak«itam idam | droïa-dharayos tÃvat sÃdhÃraïa-devatÃtvaæ cet tarhi tayo÷ ÓrÅ-ÓivÃdi-durlabha- caraïÃravinda-sphÆrti-leÓasya ÓrÅ-k­«ïasya tathà prÃptau svata÷ sambhÃvanà nÃsti | na ca tayos tÃd­Óa-gìha-bhajanÃdikaæ kutracid varïyate | anyathà tad evÃham ÃkhyÃsyam | na ca tÃbhyÃæ yad Åd­Óaæ phalaæ labdhaæ tad brahmaïi pÆrvaæ prÃrthitaæ, kintu durgati-taraïa- hetutvenottama-bhakti-mÃtram | na ca brahmÃpi ÓrÅ-k­«ïasya mahÃ-bhaktair api durlabha-putratvÃdikaæ viÓi«ya tÃbhyÃæ varaæ dattavÃn | na ca nemaæ viri¤ci÷ ity ÃdinocyamÃna-tÃd­Óa-prasÃdÃpti-rÃhityasya brahmaïo varas tÃd­Óa-phala-dÃne bhavati samartha÷ | vak«yate ca tat-prasÃdÃpti- rÃhityÃtiÓaya÷ | tad bhÆri-bhÃgyam iha janma kim apy aÂavyÃæ yad gokule'pi katamÃÇghri-rajo'bhi«ekam [BhP 10.14.34] ity Ãdinà | tasmÃt tayos tÃd­Óa- mahodaye kÃraïaæ nÃsti kintu ni«kÃraïatvena tayor nityÃm eva tÃd­ÓÅæ sthitiæ vij¤Ãya mayà ÓrÅ-bhagaval-lÅlayaiva [V­. adds: sva-bhakti-viÓe«a- pracÃra-kÃraïaka-ÓrÅ-bhagavad-icchayaiva end addition.] droïa-dharÃ- rÆpeïÃæÓenaivÃvatÅrïayor aikya-vivak«ayà yathà katha¤cit kÃraïÃbhÃsa evopanyasta iti | kiæ ca ÓrÅmad-bhÃgavate'smin ÓrÅ-bhagavat-premaiva sarva- puru«Ãrtha-Óiromaïitvenodghu«yate | tasya ca paramÃÓraya-rÆpaæ ÓrÅ- gokulam eva | tatrÃpi ÓrÅ-vrajeÓvarau | tatas tat paramÃÓraya-nityatve siddha eva tÃd­Óa-grantha-prayatna÷ sakala÷ syÃt | yata eva ÓrÅ-brahmÃdibhis tatra yat ki¤cij janma prÃrthyate iti | tasmÃt svÃbhÃviky eva tayos tÃd­ÓÅ sthitir iti pratipÃdayaæs tat-sambandhenaiva bhajatÃæ sukhÃpo nÃnye«Ãm ity Ãha -- nÃyaæ sukhÃpo bhagavÃn dehinÃæ gopikÃ-suta÷ | j¤ÃninÃæ cÃtma-bhÆtÃnÃæ yathà bhaktimatÃm iha || [BhP 10.9.21] sukhenÃpyata iti sukhÃpa÷ | ayaæ ÓrÅ-gopikÃ-suta÷ bhagavÃn dehinÃæ dehÃbhimÃninÃæ tapa-Ãdinà na sukhÃpa÷ na sulabha÷ kintu tair aticireïaiva tena Óuddhe'nta÷karaïe katha¤cid (page 77) bhaktÃvalokana-leÓena jÃta-sad- buddhibhis tad eva tapa-Ãdikaæ tasminn arpayadbhi÷ katha¤cid evÃsau labhyate | tathà Ãtma-bhÆtÃnÃm ÃvirbhÆtÃdvaita-v­ttÅnÃæ niv­tta- dehÃbhimÃnÃnÃæ j¤ÃninÃm api tÃd­Óena j¤Ãnena na sukhÃpa÷ kintu pÆrveïaiva karaïena jÃta-tad-Ãsattibhis tena j¤Ãnena yad brahma sphurati tad evÃyam iti cintayadbhis tai÷ katha¤cid evÃsau labhyate | tataÓ ca dvayor api tayo÷ sÃdhanayor hÅnatvÃt tal-lÃbhaÓ ca na sÃk«Ãt kintu kenacid aæÓena vya¤jitam te prÃpnuvanti mÃm eva sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ [GÅtà 12.4], kleÓo'dhikataras te«Ãm avyaktÃsakta-cetasÃm [GÅtà 12.5] iti ÓrÅ-bhagavad- ukte÷ | ÓÃbde pare brahmaïi dharmato vratai÷ snÃtasya me nyÆnam alaæ vicak«va [BhP 1.5.7] iti ÓrÅ-vyÃsa-praÓnÃnantarÃt | bhavatÃnudita-prÃyaæ yaÓo bhagavato 'malam | yenaivÃsau na tu«yeta manye tad darÓanaæ khilam || [BhP 1.5.8] iti ÓrÅ-nÃrada-prativacanÃc ca | sukhÃpas tu ke«Ãm ity apek«ÃyÃæ nidarÓanam Ãha - iha gopikÃ-sute bhaktimatÃæ yathà [V­ edition here adds: tathà ca ÓrÅ-brahmokti÷ - j¤Ãne prayÃsam udapÃsya [BhP 10.14.3] ity Ãdi, ÓrÅ- nÃradoktiÓ ca yajate yaj¤a-puru«aæ sa samyag-darÓana÷ pumÃn [BhP 1.5.38] iti | V­ addition ends.] sukhÃpa iti ÓrÅ-gopikÃyÃs tu sukhÃpa iti kiæ vaktavyam | tasyÃ÷ suta evÃyaæ bhagavÃn ity ato gopikÃ-suta iti viÓe«aïaæ dattam | sukham ÃpayatÅti và sukhÃpa÷ | yataÓ cÃyaæ na dehÃbhimÃninÃæ sukhÃpa÷ yato gopikÃsutas tat-sutatva-lÅlÃyÃ÷ sva-sÃdhÃraïa-d­«ÂyÃnÃdarÃt | tathà j¤ÃninÃm api na sukhÃpa÷ yato gopikÃsuta÷ sarvÃtmaika-v­tty-udayena bhagavat-svarÆpÃnanda-vaicitrÅ-sÃroparicara-tal-lÅlÃ-tattvÃnubhavÃt | yatheha ÓrÅ-gopikÃ-sute bhaktimatÃm iti nidarÓanam | sukhenÃpyate j¤Ãyate iti và sukhÃpa÷ subodha÷ | tataÓ cÃyaæ dehÃbhimÃnibhis [V­. addition] tarkÃdinà na subodha÷ | tathà j¤Ãnibhir api j¤Ãnena na subodha÷ | tatra pÆrvavad dhetur gopikÃ-suta iti | dehebhi÷ dehÃbhimÃnibhir api | [end V­. addition] tat-tad-alaukika-karma-liÇgakÃt tarkÃt j¤Ãnibhir apy anÃv­ta-brahmatvÃvagamÃt subodha eva | satyaæ tathÃpi yatheha ÓrÅ-gopikÃ-sute bhaktimadbhi÷ subodhas tathà na | te hi ÓrÅ-k­«ïa- bhaktÃ÷ sva-sukha-nibh­ta-cetÃs tad-vyudastÃny abhÃvo'py ajita-rucira- lÅlÃk­«Âa-sÃra÷ [BhP 12.12.69] ity Ãdi-darÓanÃt tÃd­Óa-lÅlÃnubhavasyaiva parama-puru«Ãrthatvam avagacchantÅti bhÃva÷ | atrÃrtha-trayo'pÅha-padena ÓrÅ-paravyoma-nÃthÃdi-bhaktimanto'pi vyÃv­ttÃ÷ | gopikÃ-suta iti viÓe«aïena ca traikÃlika-tad-bhaktÃnÃæ tat-sambandhi-sukhÃpatvaæ prati tat-sutatvÃyoga- tad-anyatva-yogau vyavacchidyete | ity ato vidvad-anubhava-yÃthÃrthyena nitya eva tat-sambandho vivak«ita÷ | (page 78) ataevÃyaæ gopikÃ-suta iti svayam api sÃk«Ãd aÇgulyà nirdiÓyate | tasmÃd api sÃdhÆktaæ nitya eva ÓrÅ-vrajeÓvarayos tat-sambandha iti | atra ekadà g­ha- dÃsÅ«u [BhP 10.9.1] ity Ãdikam, nemaæ viri¤ca÷ [BhP 10.9.20] ity Ãdi padya- dvayÃntam idam uttara-vÃkyaæ, droïo vasÆnÃæ pravara÷ [BhP 10.8.48] ity Ãdikasya pÆrva-vÃkyasya bÃdhakatvenaivoktaæ, pÆrva-virodha-dharmÃntara- pratipÃdanÃd ayuktatvÃc ca pÆrvasya asad-vyapadeÓÃn neti cen na dharmÃntareïa vÃkya-Óe«Ãd [Vs 2.1.17] itivat | tatra ca yathivÃsac-chabdasya gaty-antaraæ cintyate tathÃtrÃpi | tac ca pÆrvam eva darÓitaæ pÆrvottarÃdhyÃya-dvaye bÃdarÃyaïe vivak«itam idam Ãrabhya prakaraïena | || 10.8 || ÓrÅ-Óuka÷ || 151-152 || [153] tad evaæ Óruti-purÃïÃdi-nigamokty-anusÃreïa ÓrÅ-k­«ïasya nityÃbhivyaktitvaæ dvÃrakÃdi«u nitya-vihÃritvaæ nitya-yÃdavÃdi-parikaratvaæ ca darÓitam | ittham eva ca k­«ïas tu bhagavÃn svayam iti susiddham | athÃÓaÇkate - yadi nityam eva tathÃvidha÷ ÓrÅ-k­«ïÃkhya÷ svayaæ bhagavÃn tatra tatra etair nija-parikarai÷ sÃrdhaæ viharati tarhi brahmÃdi-prÃrthanayà ÓrÅ-nÃrÃyaïa etÃvatatÃreti ÓrÆyate | tasya yadi ÓrÅ-k­«ïe praveÓa÷ tarhi ca kathaæ nityam eva dvÃrakÃdi«u virÃjamÃnaæ svayaæ bhagavantaæ parityajya te tasmai nivedayituæ gatÃ÷ | kathaæ và janmÃdi-lÅlayà krameïa mathurÃæ gokulaæ punar mathurÃæ dvÃrakÃæ ca tyaktvà vaikuïÂham ÃrƬhavÃn iti | atredam ucyate -- yo dvÃrakÃdau nityaæ viharati sa ÓrÅ-k­«ïÃkhya÷ svayaæ bhagavÃn parÃtparo brahmÃdi«v aprakaÂa eva prÃyaÓa÷ | yas tu k«ÅrodÃdi- lÅlÃ-dhÃmà nÃrÃyaïÃdi-nÃmà puru«a÷ sa eva vi«ïu-rÆpa÷ sÃk«Ãd và nijÃæÓena và te«u prakaÂa÷ san brahmÃï¬a-pÃlanÃdi-kartety uktam eva | tatra brahmÃï¬ÃdhikÃriïo brahmÃdayo'pi brahmÃï¬a-kÃryaæ tasmà eva nivedayitum arhanti | tatas tadÃpi tasmà eva p­thivÅ-bhÃrÃvatÃrÃya niveditavanta÷ | anantaraæ so'pi puru«as tÃn prati keÓa-darÓanena sa yÃvad urvyÃæ bharam ÅÓvareÓvara÷ [BhP 10.1.22] ity Ãdi-vÃkyena ca svayaæ bhagavata evÃvatÃra-samayo'yam iti sÆcayitvà svayam apy avatitÅr«Ãæ cakÃra | sà cÃvatitÅr«Ã pÆrva-yuktyà prakaÂÅbhavati svayaæ bhagavati praveÓÃyaiva | tadedaæ vaikuïÂhÃdy-Ãrohaïam api tat-tad-aæÓenaiva | svayaæ tu tatra tatraiva punar nigƬhaæ lÅlÃyate | atrodÃh­taæ tantra-bhÃgavatÃdi-vÃkyaæ vÃrÃhÃdi-vÃkyaæ cÃnusandheyam | udÃhari«yate ca nityaæ sannihitas tatra bhagavÃn madhusÆdana÷ [BhP 11.31.24] ity Ãdikam | e«a cÃbhisandhir na sarvair evÃvabudhyateti | yatha sva-sva-d­«Âam eva munibhis tÃd­g varïyate | yathà samudra-tÅra-stha- d­«Âyaiva adbhuto và e«a prÃtar udety apa÷ sÃyaæ praviÓati iti Óruti÷ | pravartate na tu vastuta iti präca÷ | yadi tatra sumeru-parikramÃdi- vÃkyenÃnyathà gati÷ kriyate tadÃtrÃpi svayaæ bhagavattÃ-nitya-vihÃritÃdi- pratipÃdaka-vÃkyena kathaæ nÃma na kriyatÃm | tathà mathurÃdi- parityÃgÃdy-uktir avatÃre prÃpa¤cika-jana-prakaÂa-lÅlÃpek«ayaiva | tad- aprakaÂà tu lÅlà nityam eva vidyate eva | tasmÃn nityatvena janmÃdimayatvena ca lÅlÃ-pratipÃdakÃnÃæ vÃkyÃnÃæ samanvaya-svÃrasyÃd idaæ labhyate | yathà ya eva ÓrÅ-k­«ïas tatra tatra nityam aprakaÂo viharati sa eva svayaæ janmÃdi-lÅlayà prakaÂo bhavati | tatra nÃrÃyaïÃdayo'pi praviÓantÅti sarvaæ ÓÃntam | tad evaæ tatra ÓrÅ-k­«ïa-lÅlà dvividhà aprakaÂa-rÆpà prakaÂa-rÆpà ca | prÃpa¤cika-lokÃprakaÂatvÃt tat-prakaÂatvÃc ca | tatrÃprakaÂà - (page 79) yatrÃsau saæsthita÷ k­«ïas tribhi÷ Óaktyà samÃhita÷ | rÃmÃniruddha-pradyumnai rukmiïyà sahito vibhu÷ || [GTU 2.36] iti | mathurÃ-tattva-pratipÃdaka-ÓrÅ-gopÃla-tÃpany-Ãdau - cintÃmaïi-prakara- sadmasu-kalpa-v­k«a [BhP 5.40] ity Ãdi v­ndÃvana-tattva-pratipÃdaka-brahma- saæhitÃdau ca prakaÂa-lÅlÃta÷ ki¤cid vilak«aïatvena d­«ÂÃ, prÃpa¤cika- lokais tad-vastubhiÓ cÃmiÓrÃ, kÃlavad-Ãdi-madhyÃvasÃna-pariccheda-rahita- sva-pravÃhÃ, yÃdavendratva-vraja-yuvarÃjatvÃdy-ucitÃharahar-mahÃ- sabhopaveÓa-gocÃraïa-vinodÃdi-lak«aïà | prakaÂa-rÆpà tu ÓrÅ-vigrahavat kÃlÃdibhir aparicchedyaiva satÅ bhagavad-icchÃtmaka-svarÆpa-Óaktyaiva labdhÃrambha-samÃpanà prÃpa¤cikÃprÃpa¤cika-loka-vastu-saævalità tadÅya- janmÃdi-lak«aïà | tatrÃprakaÂà dvividhà | mantropÃsanÃmayÅ svÃrasikÅ ca | prathamà yathà tat-tad-ekatara-sthÃnÃdi-niyata-sthitikà tat-tan-mantra-dhyÃna-mayÅ | yathà b­had-dhyÃna-ratnÃbhi«ekÃdi-prastÃva÷ krama-dÅpikÃyÃm | yathà và -- atha dhyÃnaæ pravak«yÃmi sarva-pÃpa-praïÃÓanam | pÅtÃmbara-dharaæ k­«ïaæ puï¬arÅka-nibhek«aïam || ity Ãdi gautamÅya- tantre | yathà và - veïuæ kvaïantam aravinda-dalÃyatÃk«am- barhÃvataæsam asitÃmbuda-sundarÃÇgam | kandarpa-koÂi-kamanÅya-viÓe«a-Óobhaæ govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || Ãlola-candraka-lasad-vanamÃlya-vaæÓÅ- ratnÃÇgadaæ praïaya-keli-kalÃ-vilÃsam | ÓyÃmaæ tri-bhaÇga-lalitaæ niyata-prakÃÓaæ govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || iti brahma-saæhitÃyÃm [5.39-40] | homas tu pÆrvavat kÃryo govinda-prÅtaye tata÷ ity-Ãdy-anantaraæ - govindaæ manasà dhyÃyet gavÃæ madhye sthitaæ Óubham | barhÃpŬaka-saæyuktaæ veïu-vÃdana-tat-param || gopÅ-janai÷ pariv­taæ vanya-pu«pÃvataæsakam || iti bodhÃyana-karma-vipÃka- prÃyaÓcitta-sm­tau | tad u hovÃca hairaïyo gopa-veÓam abhrÃbhaæ taruïaæ kalpa-drumÃÓritam | tadiha Ólokà bhavanti -- sat-puï¬arÅka-nayanaæ meghÃbhaæ vaidyutÃmbaram | dvi-bhujaæ mauna-mudrìhyaæ vanamÃlinamÅÓvaram || gopa-gopÅ-gavÃvÅtaæ sura-druma-talÃÓritam | divyÃlaÇkaraïopetaæ rakta-paÇkaja-madhyagam || kÃlindÅ-jala-kallola-saÇgi-mÃruta-sevitam | cintayaæÓ cetasà k­«ïaæ mukto bhavati saæs­te÷ || iti ÓrÅ-gopÃla-tÃpanyÃm [1.11-15] - govindaæ gokulÃnandaæ sac-cid-Ãnanda- vigraham [GTU 1.37] ity Ãdi ca | yà tu tat-tat-kÃmanÃtmaka-prayoga-mayÅ pÆtanÃ-vadhÃdi-rÆpà yad-yad- dhiyà ta urugÃya vibhÃvayanti tat-tad-vapu÷ praïayase sad-anugrahÃya [BhP 3.9.11] ity uktÃnusÃreïÃdyÃpi sÃdhaka-h­di kadÃcit sÃmpratÅva sphurati sà khalu mantropÃsanÃmayÅtve'pi svÃrasikyÃm eva paryavasyati atÅtatvena sarvatra nirdi«ÂatvÃt | atha svÃrasikÅ ca yathodÃh­tam eva skÃnde -- vatsair vatsatarÅbhiÓ ca sadà krŬati mÃdhava÷ | v­ndÃvanÃntaragata÷ sa-rÃmo bÃlakai÷ saha || ity Ãdi | tatra ca-kÃrÃt ÓrÅ-gopendrÃdayo g­hyante | rÃma- (page 80) -Óabdena rohiïy api | tathà tenaiva krŬatÅty Ãdinà vrajÃgamana-ÓayanÃdi-lÅlÃpi | krŬÃ- Óabdasya vihÃrÃrthatvÃd vihÃrasya nÃnÃ-sthÃnÃnusÃraïa-rÆpatvÃd eka- sthÃna-ni«ÂhÃyà mantropÃsanÃmayyà bhidyate'sau | yathÃvasara-vividha- svecchÃmayÅ svÃrasikÅ | evaæ brahma-saæhitÃyÃm -- cintÃmaïi-prakara-sadmasu kalpa-v­k«a- lak«Ãv­te«u surabhir abhipÃlayantam lak«mÅ-sahasra-Óata-sambhrama-sevyamÃnaæ govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || [BrahmaS 5.28] iti | atra kathà gÃnaæ nÃtyaæ gamanam api vaæÓÅ [BrahmaS 5.52] ity atrÃnusandheyam | tatra nÃnÃ-lÅlÃ-pravÃha-rÆpatayà svÃrasikÅ gaÇgeva | ekaika-lÅlÃtmatayà mantropÃsanÃmayÅ tu labdha-tat-sambhava-hrada-Óreïir iva j¤eyà | kiæ ca mantropÃsanÃmayyÃm api vraja-rÃjÃdi-sambandha÷ ÓrÆyate kim uta svÃrasikyÃm iti na kutrÃpi tad-rahitatà kalpanÅyà | tad etat sarvaæ mÆla-pramÃïe'pi d­Óyate | tatra prakaÂa-rÆpà vispa«Âaiva | athÃprakaÂÃyÃæ mantropÃsanÃ-mayÅm Ãha -- mÃæ keÓavo gadayà prÃtar avyÃd govinda ÃsaÇgavam Ãtta-veïu÷ | [BhP 6.8.2] iti | Ãtta-veïur iti viÓe«eïa govinda÷ ÓrÅ-v­ndÃvana-mathurÃ-prasiddha-mahÃ- yoga-pÅÂhayos tan-nÃmnaiva sahitau prasiddhau | tau ca tatra tatra prÃpa¤cika-loka-d­«ÂyÃæ ÓrÅmat-pratimÃkÃreïÃbhÃta÷ svajana-d­«ÂyÃæ sÃk«Ãd-rÆpa-v­nda-prakaraïa eva etau paÂhitau | tataÓ ca nÃrÃyaïa- varmÃkhya-mantropÃsya-devatÃtvena (ÓrÅ-gopÃla-tÃpanyÃdi-prasiddha- svatantra-mantrÃntaropÃsya-devatÃtvena) ca mantropÃsanÃ-mayyÃm idam udÃh­tam || || 6.8 || viÓvarÆpa indram || 153 || [154] vak«yamÃïa-bhagavad-abhiprÃyÃnusÃreïa spa«ÂÃrthatvena ca vastuta÷ svÃrasikÅm Ãha - mà khidyataæ mahÃ-bhÃgau drak«yatha÷ k­«ïam antike | antar h­di sa bhÆtÃnÃm Ãste jyotir ivaidhasi || [BhP 10.46.36] he mahÃ-bhÃgau ÓrÅ-vrajeÓvarau mà khidyataæ yata÷ ÓrÅ-k­«ïaæ drak«yatha÷ | kathaæ yata÷ so'ntika evÃste | tasyÃntika-sthiter avyabhicÃre d­«ÂÃnta÷ | bhÆtÃnÃm antar-h­di paramÃtma-lak«aïaæ jyotir iva edhasi cÃgni-lak«aïaæ jyotir iveti | tatra nirantaras tat-sphÆrtir eva bhavatÃæ pramÃïam iti bhÃva÷ | arthÃntare tÆttarÃrdhasya hetutvÃspa«ÂatvÃt paramÃtma-rÆpeïÃntarh­di-sthitasyÃpi darÓanÃniyamÃt | || 10.46 || uddhava÷ ÓrÅ-vrajeÓvarÅm || 154 || [155] evaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - bhavatÅnÃæ viyogo me na hi sarvÃtmanà kvacit || [BhP 10.47.29] ye mayà saha bhavatÅnÃæ yo'yaæ viyoga÷ sa sarvÃtmanà sarveïÃpi prakÃÓena na vidyate | kiæ tarhy ekena prakaÂa-lÅlÃyÃæ virÃjamÃnena prakÃÓena viyoga÷ | aprakaÂa-lÅlÃyÃæ tv anyena (page 81) prakÃÓena saæyoga evety artha÷ | atraitad uktaæ bhavati na cÃntar na bahir yasya ity Ãdi dÃmodara-lÅlÃ- praghaÂÂaka-d­«Âyà m­d-bhak«aïa-lÅlÃdau ÓrÅ-vrajeÓvary-ÃdÅnÃæ tathÃnubhÆtyà ca ÓrÅ-vigrahasya madhyamatva eva vibhutvaæ d­Óyate | tac ca paraspara-virodhi-dharma-dvayam ekatrÃcintya-vibhutva-Óaktimati tasminn Ãsambhavaæ Órutes tu Óabda-mÆlatvÃd ity etan nyÃyena ity evaæ bhagavat- sandarbhe praghaÂÂakena viv­tam asti | tad evaæ vibhutve sati yugapad aneka-sthÃnÃdy-adhi«ÂhÃnÃrthaæ rÆpÃntara- s­«Âi÷ pi«Âa-pe«ità | kintu yugapan-madhyamatva-vibhutva-prakÃÓikayà tathaivÃcintya-Óaktyà tad-icchÃnusÃreïaika eva ÓrÅ-vigraho'nekadhà prakÃÓate | bimba iva svacchopÃdhibhi÷ | kintu atropÃdhi-mÃtra-jÅvanatvena sÃk«Ãt sparÓÃdy-abhÃvena vaiparÅtyodaya-niyamena bimbasya paricchinnatvena ca pratibimbatvam | atra tu svÃbhÃvaika-Óakti-sphuritatvena sÃk«Ãt-sparÓÃdi-bhÃvena yatheccham udayena ÓrÅ-vigrahasya vibhutvena ca bimbatvam eveti viÓe«a÷ | evam eva sarve«Ãm api prakÃÓÃnÃæ pÆrïatvam Ãha Óruti÷ - pÆrïam ada÷ pÆrïam idaæ pÆrïÃt pÆrïam udacyate | pÆrïasya pÆrïam ÃdÃya pÆrïam evÃvaÓi«yate || [BAU 6.5.4] iti | tatra ca te«Ãæ prakÃÓÃnÃæ tathaivÃcintya-Óaktyà p­thak p­thag eva kriyÃdÅni bhavanti | ataeva yugapad ÃvirbhÆtÃnÃæ prakÃÓa-bhedÃvalambinÅnÃæ nime«onme«aïÃdi-kriyÃïÃm avirodha÷ | ataeva vibhor api paraspara- viruddha-kriyÃ-gaïÃÓrayasyÃpi tat-tat-kriyÃ-kart­tvaæ yathÃrtham eva | tad- yathÃrthatve bahuÓa÷ ÓrÅ-bhÃgavatÃdi-varïitaæ vidu«Ãæ tu tad-udbhavaæ sukhaæ nopapadyata iti tad-anyathÃnupapattiÓ cÃtra pramÃïam | ittham evÃbhipretya ÓrÅ-nÃradena citraæ bataitad ekena vapu«Ã yugapat p­thak [BhP 10.69.1] ity Ãdau vapu«Ã ekatve'pi p­thak-prakÃÓatvaæ te«u prakÃÓe«u p­thak p­thak kriyÃdhi«ÂhÃnÃditvaæ tÃd­Óa-Óaktis tv anyatra muni-janÃdau na sambhavatÅti svayaæ citratvaæ coktam | e«a eva prakÃÓa÷ kvacid Ãtma- Óabdenocyate kvacid rÆpÃdi-Óabdena ca | yathà tatraiva na hi sarvÃtmanà kvacid iti, anyatra k­tvà tÃvantam ÃtmÃnam [BhP 10.33.19] iti, tÃvad-rÆpa- dharo'vyaya÷ [BhP 10.59.42] iti, k­«ïenecchÃ-ÓarÅriïà [BhP 10.30.40] iti ca | tatra nÃnÃ-kriyÃdy-adhi«ÂhÃnatvÃd eva lÅlÃ-rasa-po«Ãya te«u prakÃÓe«v abhimÃna-bhedaæ parasparam ananusandhÃnaæ ca prÃya÷ svecchayorÅkarotÅty api gamyate | evaæ tac-chaktimayatvÃt tat-parikare«v api j¤eyam | tatra te«v api prakÃÓa-bheda÷, yathà kanyëo¬aÓa-sahasra-vivÃhe ÓrÅ-devaky-Ãdi«u | uktaæ hi ÂÅkÃ-k­dbhi÷ - anena devakyÃdi-bandhu-jana-samÃgamo'pi prati- g­haæ yaugapadyena sÆcita iti | te«u ÓrÅ-k­«ïe ca prakÃÓa-bhedÃd abhimÃna- kriyÃ-bhedo yathà ÓrÅ-nÃrada-d­«Âa-yogamÃyÃ-vaibhave tatra hy ekatra -- dÅvyantam ak«ais tatrÃpi priyayà coddhavena ca | pÆjita÷ parayà bhaktyà pratyutthÃnÃsanÃdibhi÷ || [BhP 10.69.20] iti | mantrayantaæ ca kasmiæÓcin mantribhiÓ coddhavÃdibhi÷ | [BhP 10.69.27] tatrÃnyatra iti bhÃva-bhedÃd abhimÃna-bhedo lak«yate | ayam eva tad- avastho'ham atrÃsmÅti | evaæ «o¬aÓa-sahasra-vivÃhe kutracit ÓrÅ-k­«ïa- samak«aæ mÃÇgalikaæ karma kurvatyà devakyÃs tad-darÓana-sukhaæ bhavati | tat-parok«aæ tu tad-darÓanotkaïÂheti | tathà yoga-mÃyÃ-vaibhava-darÓana eva kvacid (page 82) uddhavena saæyoga÷ kvacid viyoga iti vicitratà | tad evaæ tatra prakÃÓa-bhede sati tad-bhÃvenÃbhimÃna-kriyÃ-bhede ca sthite tadÃnÅæ v­ndÃvana-prakÃÓa-viÓe«e sthitena ÓrÅ-k­«ïasyÃprakaÂa-prakÃÓena tÃsÃm aprakaÂa-prakÃÓÃtmikÃnÃæ saæyogas tat-prakÃÓa-viÓe«e prÃk-sthitena samprati mathurÃæ gatena tat-prakaÂa-prakÃÓenaiva svÅk­tena sthÃna-traye'pi saparikara-ÓrÅ-k­«ïa-nityÃvasthÃyitÃ-vÃkyam anupahataæ syÃt | prakaÂa- lÅlÃyÃm anyatra sa-parikarasya tasya kadÃcid gamane'pi prakÃÓÃntareïÃvasthÃnÃd iti | tasmÃt sÃdhÆktaæ bhavatÅnÃæ viyogo me [BhP 10.47.29] ity Ãdi | seyaæ ca nitya-saæyogità parama-rahasyeti brahma-j¤Ãna-sÃd­Óya-bhaÇgyà samÃcchÃdyaivopadi«Âà | d­Óyate cÃnyatrÃpi rahasyopadeÓe'rthÃntara- samÃcchannokti÷ | yathà mahÃbhÃrate jatu-g­he gacchata÷ pÃï¬avÃn prati vidurasya | yathà và «a«Âhe haryÃÓvÃdÅn prati ÓrÅ-nÃradasya | [156] tad evaæ punar api tathaivopadiÓati -- yathà bhÆtÃni bhÆte«u khaæ vÃyv-agnir jalaæ mahÅ | tathÃhaæ ca mana÷-prÃïa- bhÆtendriya-guïÃÓraya÷ || [BhP 10.47.29] yathà khÃdÅni kÃraïa-rÆpÃïi bhÆtÃni vÃyv-Ãdi«u sva-sva-kÃrya-rÆpe«u bhÆte«v avasthitÃni, tatrÃkÃÓasya sthitir vÃyau vÃyor agnÃv ity Ãdi | tathà bhavatÅ«v ahaæ bahir-anupalabhyamÃno'pi nityaæ ti«ÂhÃmy evety artha÷ | kathambhÆto'ham ? bhavatÅnÃæ mad-eka-jÅvÃtÆnÃæ mana-Ãdy-ÃÓraya÷ | anyathà nime«am api mad-viyogena tÃny api na ti«Âheyur iti bhÃva÷ | yad vÃ, kiæ-rÆpas ti«ÂhasÅty ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha, bhavatÅnÃæ mana-Ãdy- ÃÓraya-bhÆto yo dvibhuja-ÓyÃmasundara-veïu-vinodi-rÆpas tad-rÆpa eveti | [157] nanv itthaæ prakÃÓa-vaicitrÅ kathaæ syÃt yayà viraha-saæyogayor yugapad eva sthitir ity ÃÓaÇkyÃha - Ãtmany evÃtmanÃtmÃnaæ s­je hanmy anupÃlaye | Ãtma-mÃyÃnubhÃvena bhÆtendriya-guïÃtmanà || [BhP 10.47.30] Ãtmani ananta-prakÃÓa-maye ÓrÅ-vigraha-lak«aïe svasmin Ãtmanà svayam ÃtmÃnaæ prakÃÓa-viÓe«aæ s­je abhivya¤jayÃmi | kena ? nimitta-bhÆtena ÃtmÃ-mÃyÃnubhÃvena acintyÃyÃ÷ svarÆpa-Óakte÷ prabhÃvena | svarÆpa- bhÆtayà nitya-Óaktyà mÃyÃkhyayà yuta iti madhva-bhëya-dh­ta-caturveda- ÓikhÃta÷ | kÅd­Óena ? bhÆtendriya-guïÃtmanà bhÆtÃni paramÃrtha-satyÃni yÃni mamendriyÃïi ye ca guïà rÆpa-rasÃdayas te«Ãm Ãtmanà prakÃÓakenety artha÷ | buddhÅndriyeti pÃÂhe Ãtmanety asya viÓe«aïam | buddhayo'nta÷- karaïÃni, indriyÃïi bahi÷-karaïÃni, guïà rÆpÃdaya÷, tÃni sarvÃïy api Ãtmà svarÆpaæ yatra, teneti | tad evam ÃvirbhÆya anu paÓcÃt kadÃpi hanmi, tato'nyatra gacchÃmi | han hiæsÃ-gatayo÷ | kadÃpy anu paÓcÃt puna÷ pÃlaye svayam Ãgatya pÃlayÃmi nija-viraha-dÆnÃn iti Óe«a÷ | etat-kÃraïaæ tu yat tv ahaæ bhavatÅnÃæ vai [BhP 10.47.34] ity Ãdau vak«yate | hanter arthÃntare trayÃïÃm eka-karma-kart­tve'pi tam ÃtmÃnaæ prakÃÓaæ kadÃcit tirodhÃpayÃmi | tasmÃt taæ prakÃÓam Ãk­«ya prakÃÓa-vaividhyam ekÅkaromÅty artha÷ | evam eva daÓama-saptatimamÃdhyÃye svÃmibhir api vyÃkhyÃtam - evaæ sarva-g­hebhya÷ p­thak p­thaÇ nirgatyÃnantaram eka eva sudharmÃæ prÃviÓat [10.70.17] iti | yathà ca mÃdhva-bhëya-dh­ta-(page 83) -svÃmi(?)-vacanam - sa devo bahudhà nirguïa÷ puru«ottama÷ | ekÅbhÆya÷ puna÷ Óete nirdo«o harir Ãdik­t || iti | ÓrutiÓ ca ÓaÇkara-bhëya-dh­tà - sa ekadhà bhavati, dvidhà bhavati ity Ãdyà | tad-anantaraæ punar api tam ÃtmÃnaæ pÃlaye punar abhivyajya nija- Óre«Âha-janai÷ saha krŬayà sambhÆtÃnandaæ karomÅty artha÷ | evaæ hantir aÓlÅlo'pi sva-viyogi-jana-vi«aya-kÃruïya-k­ta-bhÃvÃntareïa svayam eva prayukta iti na do«a ÃÓaÇkya÷ - chindyÃæ sva-bÃhum api va÷ pratikÆla-v­ttim [BhP 3.16.6] itivat | [158] nanu prakaÂam eva mathurÃyÃæ vikrŬasi tarhy atrÃpy adhunà virkŬasÅty atrÃsmÃkaæ sambhÃvanà kathaæ jÃyatÃm ity ÃÓaÇkya tÃsÃm evÃnubhavaæ pramÃïayati - Ãtmà j¤Ãna-maya÷ Óuddho vyatirikto 'guïÃnvaya÷ | su«upti-svapna-jÃgradbhir mÃyÃ-v­ttibhir Åyate || [BhP 10.47.31] yad và ÃstÃæ tÃvad aprakaÂa-lÅlÃyÃæ mad-viyogÃbhÃva-vÃrtà | prakaÂa- lÅlÃyÃm api tayÃnusandhÅyatÃm ity Ãha Ãtmà j¤Ãna-maya ity Ãdi | arthaÓ cÃyam - Ãtma-Óabdo'sminn asmac-chabda-para÷ | tataÓ ca ÃtmÃhaæ ÓrÅ- k­«ïa-lak«aïo bhavatÅnÃæ su«upty-Ãdi-lak«aïÃbhir mano-v­ttibhir Åyate anubhÆyata eva | kÅd­Óa÷ ? j¤Ãna-mayo nÃnÃ-vidyÃ-vidagdha÷ | Óuddho do«a-rahita÷ | vigato'tirikto yasmÃd iti và viÓe«eïÃtirikta iti và vyatirikta÷ sarvottamo guïÃnvaya÷ sarva-guïa-ÓÃlÅ | ataeva sa ca sphÆrti-rÆpo'yam anubhava÷ kadÃcit sÃk«ÃtkÃra-dvÃrÃpi kalpyate iti cira-kÃla-virahe'pi tÃsÃæ sandhuk«aïa-kÃraïaæ j¤eyam | atra su«upte'pi tat-sphÆrti-nirdeÓa÷ sarvadaiva sphurÃmÅti-mÃtra-tÃtparyaka÷ | yad và tatra tÃsÃæ svapna-jÃgrator ananya-v­ttitvaæ siddham eva | v­tty-antarÃsambhavÃt tu ÓrÅ-k­«ïa-samÃdhi-lak«aïe su«upte'pi tasminn eva svapna-jÃgrad- gatÃnÃæ v­tti-vaicitrÅïÃæ tad-anubhÃvitÃ-mÃtrÃvaÓe«atayà praveÓo bhavati | tad uttara-kÃle prÃk­tai÷ sukham aham asvÃpsam itivat tÃbhi÷ sa iti evÃnusandhÅyate iti tathoktam | tathà hi gÃru¬e - jÃgrat-svapna-susupti«u yogasthasya ca yogina÷ | yà kÃcin manaso v­tti÷ sa bhavaty acyutÃÓraya÷ || iti | [159] nanu tathÃpy asmÃkaæ viraha eva sarvopamardaka÷ sphurati | kiæ kurma ity ÃÓaÇkya, hanta yadi mad-viyogitÃbhimÃni-mano-v­ttiæ katham api roddhuæ Óaknutha tadà svata eva nitya-saæyogitvam udde«yatÅty evam upadeÓena vaktuæ yoga-ÓÃstra-prakriyÃm Ãha dvÃbhyÃæ - yenendriyÃrthÃn dhyÃyeta m­«Ã svapna-vad utthita÷ | tan nirundhyÃd indriyÃïi vinidra÷ pratyapadyata || [BhP 10.47.32] utthita÷ pumÃn yathà mithyÃbhÆtam eva svapnaæ dhyÃyati evaæ bÃdhitÃn api indriyÃrthÃn ÓabdÃdÅn yena manasà dhyÃyeta cintayet, dhyÃyaæÓ ca yenedriyÃni pratyapadyata prÃpa, tan mano vinidro'nalasa÷ san nirundhyÃn niyacched iti | yadyapi svapnÃdivat tad-virahas tÃsu nÃj¤ÃnÃdhyasta÷, prakaÂa- lÅlÃyÃæ tasyÃprÃptes tÃsÃm evÃnubhava-siddhatvÃt tathÃpy aprakaÂa-lÅlÃyÃæ nitya-saæyogam anusandhÃpayituæ tasya tÃd­ÓatvenaivopadeÓo bhagavatà yogya iti tathoktam | ekÃæÓe'pi saæyoge viyogo nÃsty eveti và | [160] taæ mano-nirodham eva stauti - etad-anta÷ samÃmnÃyo yoga÷ sÃÇkhyaæ manÅ«iïÃm | tyÃgas tapo dama÷ satyaæ samudrÃntà ivÃpagÃ÷ || [BhP 10.47.33] (page 84) e«a mano-nirodho'nta÷ samÃpti÷ phalaæ yasya sa÷ | samÃmnÃyo veda÷ | sa tatra paryavasyatÅty artha÷ | mÃrga-bhede'py ekatra prayavasÃne d­«ÂÃnta÷ | samudrÃntà Ãpagatà nadya iva iti | yasmÃt sarvair eva vedÃdividbhi÷ praÓasyate mano-nirodhas tasmÃd yÆyam api mad-viyogÃbhimÃni-mano-v­ttiæ niyacchatheti padya-dvayena dhvanitam | [161] nanu, aho yadi tad-viraheïa vayam atidu÷khità ity ata÷ k­pÃlu-citta eva tvam asmabhyaæ nija-prÃpti-sÃdhanam upadiÓasi | tarhi svayaæ kim u prakaÂam eva nÃyÃsi, tasmÃt kaitavam evedaæ tava k­pÃlutvam ity ÃÓaÇkyÃha - yat tv ahaæ bhavatÅnÃæ vai dÆre varte priyo d­ÓÃm | manasa÷ sannikar«Ãrthaæ mad-anudhyÃna-kÃmyayà || [BhP 10.47.34] sÃmprataæ bhavatÅnÃæ d­ÓÃæ priyo'py ahaæ yad dÆre varte, tad-bhavatÅnÃæ mad-anudhyÃnecchayà yo manasa÷ sannikar«as tad-arthaæ mama bhavan- nikaÂa-shtitau mad-arthaæ bhavatÅnÃæ d­Óye vÃveÓa÷ syÃd, bhavad-dÆre tu manasy eveti tatra mama sannikar«a÷ syÃd ity etad-artha÷ | [162] tad eva nidarÓayati -- yathà dÆra-care pre«Âhe mana ÃviÓya vartate | strÅïÃæ ca na tathà ceta÷ sannik­«Âe 'k«i-gocare || [BhP 10.47.35] ca-kÃrÃt strÅ«u pre«Âhasya ca | [163] mana÷-sannikar«e kiæ syÃt ÓrÅghram eva labdho bhav«yÃmÅti j¤ÃyatÃm ity Ãha -- mayy ÃveÓya mana÷ k­tsnaæ vimuktÃÓe«a-v­tti yat | anusmarantyo mÃæ nityam acirÃn mÃm upai«yatha || [BhP 10.47.36] vimuktà aÓe«Ã viraha-tat-kÃraïa-bhÃvanÃ-rÆpà v­ttayo yena tan-mano mayi k­«ïa-rÆpe ÃveÓya mÃæ k­«ïa-rÆpam evÃnusmarantyo mÃæ k­«ïa-rÆpam evÃcirÃd eva samÅpa evai«yatha, ananya-vedyatayà prÃpsyatha | [164] tarhi kathaæ prakaÂaæ nÃgacchasi tatrÃha - tasya jhaÂiti prÃpter v­ndÃvana eva lÅlÃntara-nityÃstitÃyÃÓ ca pratÅty-arthaæ nidarÓanam apy Ãha -- yà mayà krŬatà rÃtryÃæ vane 'smin vraja ÃsthitÃ÷ | alabdha-rÃsÃ÷ kalyÃïyo mÃpur mad-vÅrya-cintayà || [BhP 10.47.37] tad bahir-vighna-va¤canÃrtham ity artha÷ | tà hi tad-rÃtri-prakaÂa-rÃsa- mÃtram alabdhavatyo'py asmin v­ndÃvana eva sarva-vighnÃsp­«ÂÃ÷ prakaÂa- vicitra-krŬÃ-nidhÃnaæ mÃm Ãpur eveti | tathà ca vÃsanÃ-bhëya-dh­taæ mÃrkaï¬eya-vacanam - tadÃnÅm eva taæ prÃptÃ÷ ÓrÅmantaæ bhakta-vatsalam | dhyÃnata÷ paramÃnandaæ k­«ïaæ gopÃla-nÃyikÃ÷ || iti | tatrÃpi he kalyÃïya÷ sarva-vighna-rahitÃ÷ | arthÃntare sa-ÓarÅrà eva ca | [V­. adds: sa-ÓarÅrà iti tat-tad-deha-tyÃgena bhavatÅnÃæ mat-prÃptir na syÃt, kintv anenaiva dehena mat-prÃpti÷ syÃd iti bhÃva÷ | [end. V­. addition] tÃsÃæ ÓarÅra-parityÃgÃdikaæ tu mÃyikam eveti bhÃva÷ | tasmÃt tÃsÃæ vraje prÃkaÂyenÃnupalambhÃt tathà mayi bhaktir hi bhÆtÃnÃm [BhP 10.82.44] ity Ãdi vak«yamÃïÃnusÃreïa mÃrkaï¬eya-vacanÃnusÃreïa ca tadÅyÃbhÅpsita- rÆpa-vilÃsasyaiva mama prÃpte÷ siddhatvÃc ca vidyata eva prakaÂÃyà asyà lÅlÃyà p­thak tasminn anyà lÅlÃ, tasyÃæ ca mameva yu«mÃkam api sthitir adhyavasÅyatÃm | yÃm eva lÅlÃæ madÅya-vrajÃgamanÃsak­t-pratij¤ÃnusÃreïa (page 85) ÓÅghram eva yadu-puryÃ÷ sakÃÓÃd-bhavat-prema-yantritatayà samÃgatyÃhaæ (sarva-sama¤jasatayà bhavatÅnÃæ tat-tad-vighna-nivÃraïa- pÆrvakaæ) sarvebhya eva vraja-vÃsibhya÷ santataæ darÓayi«yÃmÅti bhÃva÷ | asminn iti nirdeÓÃt tadÃnÅm api svasya v­ndÃvana-sthatvaæ sÆcayati | prakaraïe'sminn idam uktaæ bhavati | na hy atra tÃsÃm adhyÃtma-vidyà ÓreyaskarÅ bhavati | tasmÃn mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-Ãtmana÷ | na j¤Ãnaæ na ca vairÃgyaæ prÃya÷ Óreyo bhaved iha || [BhP 11.20.31] iti ÓrÅ-bhagavatà | j¤Ãne prayÃsam udapÃsya namanta eva jÅvanti [BhP 10.14.3] iti brahmaïà ca sÃdhÃraïa-bhaktÃnÃm apy anupÃdeyatvenoktatvÃt | na ca tac-chravaïena tÃsÃæ viraha-jvÃlà ÓÃmyati | taæ ÓyÃmaæ manoharaæ vinà sÃdhÃraïa-bhaktÃnÃm api svargÃpavarga-narake«v api tulyÃrtha-darÓina÷ [BhP 6.17.18] ity ukta-diÓÃ, nÃtyantikaæ vigaïayanty api te prasÃdam [BhP 3.15.48] ity-Ãdy-ukta-diÓà và heya-rÆpatvenaivÃnubhavÃt | tÃsÃæ tu sva-rasasya parama-virodhy eva tat | pÆrvaæ ca ÓrÆyatÃæ priya-sandeÓo bhavatÅnÃæ sukhÃvaha÷ [BhP 10.47y.28] ity evoktam | ata uktaæ tÃsÃm evÃbhiprÃya-kathane ÓrÅ-svÃmibhir api - nanu kim anyÃnivÃsmÃn Ãtma-vidyayà lobhayasi ? vayaæ tu sarva-sundara- sarvÃlaÇkaraïena tvayà virahaæ naiva sahÃmahe [BhÃvÃrtha-dÅpikà to 10.47.34] iti | tasmÃd vidurasyeva kÆÂoktir iyam ity ukta evÃrthÅ bhavaty antaraÇga÷ | sa ca yudhi«Âhirasyeva tÃsÃm eva gamya iti | || 10.47 || ÓrÅ-bhagavÃn ÓrÅ-vraja-devÅ÷ || 155-164 || [165] pÆrva-vyÃkhyÃnusÃreïaivÃha - evaæ priyatamÃdi«Âam Ãkarïya vraja-yo«ita÷ | tà Æcur uddhavaæ prÅtÃs tat-sandeÓÃgata-sm­tÅ÷ || [BhP 10.47.38] tat-sandeÓenÃgatà sm­tir nitya-saæyogÃnusandhÃna-rÆpà yÃsÃæ tÃd­Óya÷ | ataeva prÅtÃ÷ | ita÷ paraæ kadÃcit prakaÂa-lÅlÃnubhave sati tÃsÃæ santo«a÷ prakaÂa-lÅlÃ-darÓanatas tu viraha eveti bhÃva-dvaitaæ lak«yate | [166] tac ca santo«am Ãha - tatas tÃ÷ k­«ïa-sandeÓair vyapeta-viraha-jvarÃ÷ | uddhavaæ pÆjayÃæ cakrur j¤ÃtvÃtmÃnam adhok«ajam || [BhP 10.47.53] tathà tena sandi«Âaæ tathaivÃtmÃnam anubhÆyÃdhok«ajaæ cÃnubhÆyety artha÷ | || 10.47 || ÓrÅ-Óuka÷ || 165-166 || [167] sva-virahaæ vya¤jayanti -- apy e«yatÅha dÃÓÃrhas taptÃ÷ sva-k­tayà Óucà | sa¤jÅvayan nu no gÃtrair yathendro vanam ambudai÷ || [BhP 10.47.44] sva-nimittena Óokena taptÃ÷ no'smÃn gÃtrai÷ kara-sparÓÃdibhi÷ sa¤jÅvayan kiæ nu ihai«yatÅti || || 10.47 || ÓrÅ-vraja-devya uddhavam || 167 || [168] evaæ tathà ÓrÅmad-uddhava-dvÃropadi«Âaæ tathà kuruk«etre sÃk«Ãd api svayam upadi«Âam | (page 86) [V­. adds:] kuruk«etra-yÃtrÃyÃm api -- api smaratha na÷ sakhya÷ svÃnÃm artha-cikÅr«ayà | gatÃæÓ cirÃyitä chatru- pak«a-k«apaïa-cetasa÷ || [BhP 10.82.41] ity anena svÃgamana-vilambe kÃraïaæ vij¤Ãpya punaÓ ca | [V­. ends.] mayi bhaktir hi bhÆtÃnÃm am­tatvÃya kalpate | di«Âyà yad ÃsÅn mat-sneho bhavatÅnÃæ mad-Ãpana÷ || [BhP 10.82.44] ity atra tÃd­ÓÅnÃæ sÃk«Ãd eva tat-prÃpti÷ phalaæ nÃnye«Ãm ivÃm­tatva- mÃtram ity etat tÃsÃm ÃÓvÃsana-rÆpa-bhagavad-vacanÃnantaram | nanu tvaæ dvÃrakÃyÃm eva sadà krŬasi vayaæ tu v­ndÃvana-vÃsinya÷ kathaæ prÃpsyÃma ity ÃÓaÇkya yu«mÃbhir nitya-saæyukta evÃham asmÅti tathÃvidham ÃtmÃnam upadiÓati dvÃbhyÃæ - [V­. reads instead of the above paragraph: ity anena tÃsÃæ sva-prÃptim avaÓyambhÃvinÅæ procya tatrÃpi tÃsÃæ kÃla-vilambÃk«amatvaæ vilokya jhaÂiti sÃntvanÃrtham uddhava-dvÃrà prahita-cara-sandeÓavad eva svena nitya-saæyogam upadiÓati - End V­. reading.] ahaæ hi sarva-bhÆtÃnÃm Ãdir anto 'ntaraæ bahi÷ | bhautikÃnÃæ yathà khaæ vÃr bhÆr vÃyur jyotir aÇganÃ÷ || evaæ hy etÃni bhÆtÃni bhÆte«v ÃtmÃtmanà tata÷ | ubhayaæ mayy atha pare paÓyatÃbhÃtam ak«are || [BhP 10.82.45-46] yathÃham ahaÇkÃro bhÆtÃdi÷ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ khÃdÅnÃm ÃdyantÃdi- rÆpa÷ | ahaÇkÃrÃntargatÃny eva khÃdÅnÅty artha÷ | yathà ca khÃdÅni bhÆtÃni bhautikÃnÃæ ÓarÃva-saindhavÃdÅnÃm Ãdy-antÃdi-rÆpÃïi, khÃdÅnÃm antargatÃny eva tÃnÅty artha÷ | evam etÃni prakaÂa-lÅlÃyÃm anubhÆyamÃnÃni yu«mÃkaæ mamatÃspadÃni bhÆtÃni paramÃrtha-satya- vastÆni ÓrÅ-v­ndÃvanÃdÅni bhÆte«v aprakaÂa-lÅlÃ-gate«u paramÃrtha-satya- vastu«u te«u vartante | yu«mÃkaæ prakaÂa-lÅlÃbhimÃny-ahantÃspadam Ãtmà cÃprakaÂa-lÅlÃbhimÃny ahantÃspadenÃtmanà tato vyÃpta÷ | evam idantÃhantÃspadaæ yad ubhayaæ tac ca puna÷ pare prakaÂam atra d­ÓyamÃne'pi tasyÃæ v­ndÃÂavyÃæ viharamÃïe'k«are nityam eva yu«mat- saÇgini mayy ÃÓraya-rÆpe ÃbhÃtaæ virÃjamÃnaæ paÓyateti | tasmÃt prakÃÓa- bhedÃd eva tat-tad-vastv-Ãdi-bheda-vyapadeÓo viraha-saæyoga-vyavasthà cetÅdam atrÃpi vyaktam | [169] ÓrÅ-bhagavac-chik«ÃnurÆpam eva ÓrÅ-­«ir uvÃca -- adhyÃtma-Óik«ayà gopya evaæ k­«ïena Óik«itÃ÷ | tad-anusmaraïa-dhvasta-jÅva-koÓÃs tam adhyagan || [BhP 10.82.47] adhyÃtma-Óik«ayà tad-upadeÓena ÃtmÃnaæ ÓrÅ-k­«ïam adhik­tya yà Óik«Ã tayà và | tathÃvidhaæ yad upadi«Âaæ tad-anusmaraïena nitya-siddhÃprakaÂa- lÅlÃyÃ÷ punar anusandhÃnena dhvastas tyakta-prÃyo jÅva-ko«a÷ prapa¤cas tatra prÃkaÂyÃbhiniveÓo yÃbhis tÃ÷ | taæ svayam upadi«Âaæ nitya-saæyukta- rÆpaæ ÓrÅ-k­«ïam adhyagan praïihitavatya÷ | tatrÃpi pÆrva-darÓita-Óruti- purÃïÃdi-gata-nityatÃ-vÃkyaæ mayi bhaktir hi [BhP 10.82.44] iti | phala-bheda- vÃkyaæ ca na j¤Ãnaæ na ca vairÃgyam [BhP 11.20.31] ity Ãdy-ayuktatÃ-vya¤ji- vÃkyaæ cÃnusandhÃya parok«a-vÃdÃrtha-prayuktam arthÃntaraæ na prameyam | [170] atha j¤Ãna-rÆpaæ prakaÂÃrtham asvÅku­vÃïà nitya-lÅlÃ-rÆpaæ rahasyÃrthaæ svÅkurvÃïà api pÆrvavat punaÓ ca prakaÂa-lÅlÃbhiniveÓena viraha-bhÅtÃ÷ parama-dainyottaram evaæ prÃrthayÃmÃsur ity Ãha - ÃhuÓ ca te nalina-nÃbha padÃravindaæ yogeÓvarair h­di vicintyam agÃdha-bodhai÷ saæsÃra-kÆpa-patitottaraïÃvalambaæ gehaæ ju«Ãm api manasy udiyÃt sadà na÷ || [BhP 10.82.48] ÃstÃæ tÃvad durvidhi-hatÃnÃm asmÃkaæ tvad-darÓana-gandha-vÃrtÃpi | he nalina-nÃbha tava padÃravindaæ tvad-upadeÓÃnusÃreïÃsmÃkaæ manasy udiyÃt | nanu (page 87) kim ivÃtrÃsambhÃvyam ? tatrÃhu÷ - yogeÓvarair eva h­di vicintyaæ na tv asmÃbhis tvat-smaraïÃrambha eva mÆrcchÃ-gÃminÅbhi÷ | tad uktam uddhavaæ prati svayaæ bhagavatà - mayi tÃ÷ preyasÃæ pre«Âhe dÆra-sthe gokula-striya÷ | smarantyo 'Çga vimuhyanti virahautkaïÂhya-vihvalÃ÷ || [BhP 10.46.5] iti | tad evopapÃdayanti agÃdha-bodhai÷ sÃk«Ãd-darÓane'py ak«ubhita- buddhibhi÷ | na tv asmÃbhir iva tvad-darÓanecchayà k«ubhita-buddhibhi÷ | caraïasyÃravindatÃ-rÆpakaæ ca tvat-sparÓenaiva dÃha-ÓÃntir bhavati na tu tathà tvat-smaraïeneti j¤ÃpanÃya | nanu tathà nididhyÃsanam eva yogeÓvarÃïÃæ saæsÃra-du÷kham iva bhavatÅnÃæ viraha-du÷khaæ dÆrÅk­tya tad-udayaæ kari«yatÅti ÃÓaÇkyÃha saæsÃra-kÆpa-patitÃnÃm evottaraïÃvalambaæ na tv asmÃkaæ viraha-sindhu- nimagnÃnÃm | tvac-cintanÃrambhe du÷kha-v­ddher evÃnubhÆyamÃnatvÃd iti bhÃva÷ | nanv adhunaivÃgatya muhur mÃæ sÃk«Ãd evÃnubhavata, tatrÃha - gehaæ ju«Ãæ para-g­hiïÅnÃm asvÃdhÅnÃnÃm ity artha÷ | yad và gehaæ ju«Ãm iti tava saÇgatiÓ ca tvat-pÆrva-saÇgama-vilÃsa-dhÃmni tat-tad-asmat-kÃma-dughe svÃbhÃvikÃsmat-prÅti-nilaye nija-gehe gokula eva bhavatu, na tu dvÃrakÃdÃv iti sva-manoratha-viÓe«eïa tasminn eva prÅtimatÅnÃm ity artha÷ | ya÷ kaumÃra-hara÷ sa eva hi vara÷ ityÃdivat | tasmÃd asmÃkaæ manasi bhavac- caraïa-cintana-sÃmarthyÃbhÃvÃt svayam ÃgamanasyÃsÃmarthyÃd anabhirucer và sÃk«Ãd eva ÓrÅ-v­ndÃvana eva yady Ãgacchasi tadaiva nistÃra iti bhÃva÷ | [V­ edition adds here: tam etam eva bhÃvaæ ÓrÅ-bhagavÃn aÇgÅcakÃra | yathoktam etad-anantaram - ta evaæ loka-nÃthena parip­«ÂÃ÷ su-sat-k­tÃ÷ | pratyÆcur h­«Âa-manasas tat-pÃdek«Ã-hatÃæhasa÷ || [BhP 10.83.2] [end V­ addition] || 10.82 || ÓrÅ-Óuka÷ || 168-170 || [171] tad evaæ svÃrasikya-prakaÂa-lÅlà darÓità | athÃprakaÂa-lÅle dve apy artha- viÓe«eïÃha - gopÅnÃæ tat-patÅnÃæ ca sarve«Ãm eva dehinÃm | yo 'ntaÓ carati so 'dhyak«a÷ krŬaneneha deha-bhÃk || [BhP 10.33.35] antar-anta÷-sthitam aprakaÂaæ yathà syÃt tathà gopÅnÃæ tat-patÅnÃæ ca tat- patiæ-manyÃnÃæ krŬana-deha-bhÃk san te«Ãm eva gokula-yuvarÃjatayà adhyak«aÓ ca san yaÓ carati krŬati sa eva prakaÂa-lÅlÃ-gato'pi bhÆtvà sarve«Ãæ viÓva-vartinÃæ dehinÃm api krŬana-deha-bhÃk san te«Ãæ pÃlakatvenÃdhyak«o'pi san carati | tasmÃd anÃdita eva tÃbhi÷ krŬÃ- ÓÃlitvena svÅk­tatvÃt tac-chakti-rÆpÃïÃæ tÃsÃæ saÇgame vastuta eva para- dÃratÃ-do«o'pi nÃsti | tatas te«Ãæ tat-patitvaæ ca | nÃsÆyan khalu k­«ïÃya [BhP 10.33.37] ityÃdi- vak«yamÃïa-diÓÃ, te«Ãæ tÃsÃæ ca prÃtÅtika-mÃtraæ na tu daihikam | tÃd­Óa- pratÅti-sampÃdanaæ ca tÃsÃm utkaïÂhÃpo«Ãrtham iti tat-prakaraïa- siddhÃntasya parÃkëÂhà darÓità || || 10.33 || ÓrÅ-Óuka÷ || 171 || (page 88) [172] evaæ tat-tal-lÅlÃ-bhedenaikasyÃpi tat-tat-sthÃnasya prakÃÓa-bheda÷ ÓrÅ- vigrahavat | tad uktam - v­«ïa÷ paramaæ padam avabhÃti bhÆri iti Órutyà | tatra tv itara-lÅlÃnta÷-pÃtibhi÷ prÃyaÓa itara-lÅlÃvakÃÓa-viÓe«o nopalabhyate | d­Óyate ca prakaÂa-lÅlÃyÃm apy asaÇkarÅbhÃvenaiva vicitrÃvakÃÓatvam | yathà dvÃdaÓa-yojana-mÃtra-pramitÃyÃm eva dvÃrakÃnta÷-puryÃæ kroÓa- dvaya-pramita-g­ha-koÂi-prabh­ti-vastÆni | yathà svalpe govardhana-garte tad- asaÇkhya-gokula-praveÓa÷ | yathà brahmaïà d­«Âyà v­ndÃvanasya sa-v­k«a- t­ïa-pak«yÃdy-avakÃÓatà brahmÃï¬Ãdy-ananta-vastv-avakÃÓatà ca | yathà ca ÓrÅ-nÃrada-d­«Âa-yoga-mÃyÃ-vaibhave sama-kÃlam eva dvÃrakÃyÃæ prÃtastya-mÃdhyÃhnika-sÃyantana-lÅlà ity Ãdi | tad evaæ v­ndÃvanasya tÃvat prakÃÓa-bhedà udÃhriyante | tatrÃprakaÂa-lÅlÃnugato yathà yÃmale rudra- gaurÅ-saævÃde - vÅthyÃæ vÅthyÃæ nivÃso'dhara-madhu-suvacas tatra santÃnakÃnÃm eke rÃkendu-koÂy-Ãtapa-viÓada-karÃs te«u caike kamante | rÃme rÃtrer virÃme samudita-tapana-dyoti-sindhÆpameyà ratnÃÇgÃnÃæ suvarïÃcita-mukura-rucas tebhya eke drumendrÃ÷ || yat kusumaæ yadà m­gyaæ yat phalaæ ca varÃnane | tat tadaiva prasÆyante v­ndÃvana-sura-drumÃ÷ || arthaÓ ca - he adhara-madhu-suvaca÷ adhara-madhu-tulyÃni suvacÃæsi yasyÃ÷ tathÃbhÆte he gauri ! tatra ÓrÅ-v­ndÃvane rathÃÇgÃnÃæ santÃnakÃnÃæ madhye eke drumendrà rÃkendu-koÂy-Ãtapa-viÓada-karÃ÷ | he rÃme, te«u santÃnake«u ca eke rÃtrer virÃme samudita-tapana-dyoti-sindhÆpameyÃ÷ kamante virÃjante | tebhyas tÃn atikramya eke kamante | kathambhÆtÃ÷ suvarïÃcita-mukura-ruca iti | tatra ca yadà yat kusumaæ m­gyaæ bhavati yadà ca yat phalaæ m­gyaæ bhavati tadaiva tad v­ndÃvana-sura-drumÃ÷ prasÆyanta iti | evaæ brahma-saæhitÃyÃm api Ãdi-puru«a-govinda-stotra eva -- Óriya÷ kÃntÃ÷ kÃnta÷ parama-puru«a÷ kalpa-taravo drumà bhÆmiÓ cintÃmaïi-gaïa-mayi toyam am­tam | kathà gÃnaæ nÃÂyaæ gamanam api vaæÓÅ priya-sakhi cid-Ãnandaæ jyoti÷ param api tad ÃsvÃdyam api ca || sa yatra k«ÅrÃbdhi÷ sravati surabhÅbhyaÓ ca su-mahÃn nime«ÃrdhÃkhyo và vrajati na hi yatrÃpi samaya÷ | bhaje ÓvetadvÅpaæ tam aham iha golokam iti yaæ vidantas te santa÷ k«iti-virala-cÃrÃ÷ katipaye || [BrahmaS 5.56] iti | jyotir laukika-lÅlÃ-mÃdhuryÃya mahÃ-pralaye'py anaÓvara-sÆryÃdi-rÆpaæ yat tatra vartate tathà te«Ãm ÃsÃdyam api yat ki¤cit tat cidÃnanda-rÆpaæ param api parama-tattvam eva na tu prÃk­tam | candrÃrkayo÷ sthitiÓ ca tatra vilak«aïatvenaiva gautamÅya-tantre kathità samÃnodita-candrÃrkam iti hi v­ndÃvana-viÓe«aïam | samÃnatvaæ ca rÃtro rÃtrau rÃkÃ-candra-mayatvÃd iti | api ceti pareïÃnvaya÷ | (page 89) rasÃveÓena tad-aj¤ÃnÃd eva samayo na vrajatÅty uktam | anyathà paurvÃparyÃbhÃve sati ce«ÂÃtmikÃyà lÅlÃyÃ÷ svarÆpa-hÃni÷ syÃt | Óvetaæ Óubhraæ do«a-rahitam ity artha÷ | dvÅpaæ tad ivÃnyÃsaÇga-ÓÆnyaæ sarvata÷ param ity artha÷ | tad uktaæ Órutyà -yathà hi sarasi padmaæ ti«Âhati tathà bhÆmyÃæ ti«Âhati [GTU 2.30] iti | kiæ ca brahma-saæhitÃyÃm eva tat-stavÃdau - cintÃmaïi-prakara-sadmasu kalpa- v­k«a-lak«Ãv­te«u [BrahmaS 5.29] ity Ãdi | evaæ nÃrada-pa¤carÃtre ca Óruti-vidyÃ-saævÃde - tata÷ Óveta-mahÃ-dvÅpaÓ catur-dik«u vidik«u ca | adhaÓ cordhvaæ ca diÇ-nÃthÃs toyaæ k«ÅrÃm­tÃrïava÷ || mahÃ-v­ndÃvanaæ tatra keli-v­ndÃvanÃni ca | v­k«Ã÷ sura-drumÃÓ caiva cintÃmaïi-mayÅ sthalÅ || krŬÃ-vihaÇga-lak«aæ ca surabhÅnÃm anekaÓa÷ | nÃnÃ-citra-vicitra-ÓrÅ-rÃsa-maï¬ala-bhÆmaya÷ || keli-ku¤ja-niku¤jÃni nÃnÃ-saukhya-sthalÃni ca | prÃcÅna-cchatra-ratnÃni phaïÃ÷ Óe«asya bhÃnty aho || yac-chiro-ratna-v­ndÃnÃm atula-dyuti-vaibhavam | brahmaiva rÃjate tatra rÆpaæ ko vaktum arhati || iti | itthaæ ÓrÅ-v­ndÃvanasyÃprakaÂa-lÅlÃnugata-prakÃÓa eva goloka iti vyÃkhyÃtam | tatrÃprakaÂa-lÅlÃyà dvaividhye mantropÃsanÃmayyÃæ ki¤cid vilak«aïa÷ | sa ca tat-tan-mantre«u yathÃdarÓita-pratiniyata-lÅlÃ-sthÃna- sanniveÓa÷ | yathà pÆrva-tÃpanyÃæ, yathà ca skÃnde ÓrÅ-nÃrada-vÃkyam - yasmin v­ndÃvane puïyaæ govindasya niketanam | tat-sevaka-samÃkÅrïaæ tatraiva sthÅyate mayà || bhuvi govinda-vaikuïÂhaæ tasmin v­ndÃvane n­pa | yatra v­ndÃdayo bh­tyÃ÷ santi govinda-lÃlasÃ÷ || iti | atha prakaÂa-lÅlÃnugata-prakÃÓa÷ ÓrÅ-vi«ïu-purÃïa-harivaæÓÃdau prasiddha÷ | sa e«a eva prakÃÓas tadÃnÅæ prÃk­tair api kaiÓcid bhÃgya- viÓe«odayavadbhir dad­Óe sampraty asmÃbhir api tad-aæÓo d­Óyate | atra tu yat prÃk­ta-pradeÓa iva rÅtayo'valokyante tat tu ÓrÅ-bhagavatÅva svecchayà laukika-lÅlÃ-viÓe«ÃÇgÅkÃra-nibandhanam iti j¤eyam | ÓrÅ-bhagavad- dhÃmnÃæ te«Ãæ sarvathà prapa¤cÃtÅtatvÃdi-guïai÷ Óruti-sm­tibhyÃæ k­ta- pramÃïatvÃt | ataevoktam ÃdivÃrÃhe - vasanti ye mathurÃyÃæ vi«ïu-rÆpà hi te khalu | aj¤ÃnÃs tÃn na paÓyanti paÓyanti j¤Ãna-cak«u«a÷ || iti | tad etan-mÆla-pramÃïe'py aprakaÂa-lÅlÃnugata÷ prakÃÓa÷ ÓrÅ-v­ndÃvanasya - te cautsukya-dhiyo rÃjan matvà gopÃs tam ÅÓvara÷ [BhP 10.28.11] ity Ãdau darÓita eva | prakaÂa-lÅlÃnugato yathà - aho amÅ deva-varÃmarÃrcitaæ pÃdÃmbujaæ te sumana÷-phalÃrhaïam | namanty upÃdÃya ÓikhÃbhir Ãtmanas tamo'pahatyai taru-janma yat-k­tam || [BhP 10.15.5] ity Ãdi | Ãtmana÷ sumana÷ phala-rÆpam arhaïam upÃdÃyÃtmana eva ÓikhÃbhir namanti | yad yai÷ | Ó­ïvatÃæ paÓyatÃæ ca saæsÃriïÃæ tamo'pahatyai taru- janmaitat-k­tam iti | yat-k­tam iti t­tÅyÃ-tat-puru«o và || || 10.15 || ÓrÅ-bhagavÃn ÓrÅ-baladevam || 172 || [173] yathà ca - sapady evÃbhita÷ paÓyan diÓo 'paÓyat pura÷-sthitam | v­ndÃvanaæ janÃjÅvya- drumÃkÅrïaæ samÃ-priyam || yatra naisarga-durvairÃ÷ sahÃsan n­-m­gÃdaya÷ | mitrÃïÅvÃjitÃvÃsa- druta-ruÂ-tar«akÃdikam || [BhP 10.13.59-60] ity Ãdi | (page 90) samÃnÃm ÃtmÃrÃmÃïÃm api samasya sahacarasya ÓrÅ-bhagavato'pi và | à sarvatobhÃvena sarvÃæÓenaiva priyam iti | tatrÃsad-aæÓatvaæ ni«idhya sarvato'py ÃnandÃtiÓaya-pradatvaæ pradarÓitam || || 10.13 || ÓrÅ-Óuka÷ || 173 || [174] tad evaæ ÓrÅ-k­«ïa-lÅlÃspadatvena tÃny eva sthÃnÃni darÓitÃni | tac cÃvadhÃraïaæ ÓrÅ-k­«ïasya vibhutve sati vyabhicÃri syÃt | tatra samÃdhÅyate te«Ãæ sthÃnÃnÃæ nitya-tal-lÅlÃspadatvena ÓrÆyamÃnatvÃt tad-ÃdhÃra-Óakti- lak«aïa-svarÆpa-vibhÆtitvam avagamyate - sa bhagava÷ kasmin prati«Âhita iti sve mahimni [ChÃU 7.24.1] iti Órute÷ | sÃk«Ãd brahma-gopÃla-purÅ [GTU 2.26] ity ÃdeÓ ca | tatas tatraivÃvyavadhÃnena tasya lÅlà | anye«Ãæ prÃk­tatvÃt na sÃk«Ãt tat- sparÓo'pi sambhavati dhÃraïa-Óaktis tu natarÃm | yatra kvacid và prakaÂa- lÅlÃyÃæ tad-gamanÃdikaæ ÓrÆyate | tad api te«Ãm ÃdhÃra-Óakti-rÆpÃïÃæ sthÃnÃnÃm ÃveÓÃd eva mantavyam | vaikuïÂhÃntarasya tv aprÃk­tatve'pi ÓrÅ-k­«ïa-vilÃsÃspadatÃkara-nija-yogyatÃ-viÓe«ÃbhÃvÃn na tÃd­Óatvam iti j¤eyam | athÃprakaÂa-prakaÂa-lÅlayo÷ samanvayas tv evaæ vivecanÅya÷ | tatra yadyapi tasya (mantropÃsanÃmayy)-aprakaÂa-lÅlÃyÃæ bÃlyÃdikam api vartate tathÃpi (svÃrasika-lÅlÃmaya-)kiÓorÃkÃrasyaiva mukhyatvÃt | tam ÃÓrityaiva sarvaæ pravartate iti prakaÂa-lÅlÃpi tam ÃÓrityaiva vaktavyà | yad và dvÃrakÃyÃm api mathurÃyÃm api v­ndÃvane'pi yugapad eka eva kiÓorÃk­ti÷ ÓrÅ-k­«ïÃkhyo bhagavÃn ÓrÅmad-Ãnakadundubhi-vraja-rÃja-nandana-rÆpeïa prÃpa¤cika- lokÃprakaÂaæ nityam eva lÅlÃyamÃna Ãste | atha kadÃcit bhakti-yoga-vidhÃnÃrthaæ kathaæ paÓyema hi striya÷ [BhP 1.8.20] ity Ãdy-ukta-diÓà saty apy ÃnusaÇgike bhÆ-bhÃra-haraïÃdike kÃrye, sve«Ãm Ãnanda-camatkÃra-po«Ãyaiva loke'smiæs tad-rÅti-sahayoga-camatk­ta-nija- janma-bÃlya-paugaï¬a-kaiÓorÃtmaka-laukika-lÅlÃ÷ prakaÂayan tad-arthaæ prathamata evÃvatÃrita-ÓrÅmad-Ãnakadundubhi-g­he tad-vidha-yadu-v­nda- saævalite svayam eva bÃla-rÆpeïa prakaÂÅbhavati | atha ca tatra tatra sthÃne vacana-jÃta-siddha-nija-nityÃvasthita-kaiÓoraÃdi- vilÃsa-sampÃdanÃya tair eva prakÃÓÃntareïÃprakaÂam api sthitai÷ parikarai÷ sÃkaæ nija-prakÃÓÃntareïÃprakaÂam api viharaty eva | atha ÓrÅmad-Ãnakadundubhi-g­he'vatÅrya ca tadvad eva prakÃÓÃntareïÃprakaÂam api sthityaiva svayaæ prakaÂÅbhÆtasya sa-vraja-ÓrÅ- vraja-rÃjasya g­he'pi tadÅyÃm anÃdita eva siddhÃæ sva-vÃtsalya-mÃdhurÅæ jÃto'yaæ nandayati | bÃlo'yaæ riÇgati | paugaï¬o'yaæ vikrŬatÅty-Ãdi-sva- vilÃsa-viÓe«ai÷ puna÷ punar navÅkartuæ samÃyÃti | tatra ca sakala-mÃdhurÅ- Óiromaïi-ma¤jarÅm ÃkaiÓora-bÃlya-keli-lak«mÅm ullÃsya gokula-janÃn nitarÃm Ãtma-vaÓÅk­tÃntar-bahir-indriyÃïy Ãpadya punar api te«Ãæ samadhikÃm api prema-rddhiæ saævardhayan | ÓrÅmad Ãnakadundubhi- prabh­tÅn api nandayan bhÆbhÃra-rÃjanya-saÇgham api saæharan mathurÃyÃæ prayÃti | tataÓ ca dvÃrakÃkhyaæ sva-dhÃma-viÓe«aæ prakÃÓayituæ samudraæ gatvà tat-tal-lÅlÃ-mÃdhurÅæ pariveÓayati | atha siddhÃsu nijÃpek«itÃsu tat-tal-lÅlÃsu ca tatra tatra nitya- (page 91) siddham aprakaÂatvam evorÅk­tya tÃv aprakaÂa-lÅlÃ-prakÃÓau prakaÂa-lÅlÃ- prakÃÓÃbhyÃm ekÅk­tya tathÃvidha-tat-tan-nija-v­ndam apratyÆham evÃnandayatÅti | tatra pÆrïa-kaiÓora-vyÃpiny eva vraje prakaÂa-lÅlà j¤eyà - kva cÃtisukumÃrÃÇgau kiÓorau nÃpta-yauvanau [BhP 10.44.8] iti | nÃsmatto yuvayos tÃta nityotkaïÂhitayor api | bÃlya-paugaï¬a-kaiÓorÃ÷ putrÃbhyÃm abhavan kvacit || [BhP 10.45.3] iti | manÃæsi tÃsÃm aravinda-locana÷ pragalbha-lÅlÃ-hasitÃvalokai÷ | jahÃra matta-dviradendra-vikramo d­ÓÃæ dadac chrÅ-ramaïÃtmanotsavam || [BhP 10.41.27] ity api hi ÓrÆyate | ataeva ekÃdaÓa-samÃs tatra gƬhÃrci÷ sabalo'vasad [BhP 3.2.26] ity atraikÃdaÓa-samà vyÃpya gƬhÃrcir ity e«a evÃrtha÷ | athavà ekÃdaÓabhir eva samÃbhis tasya pÆrïa-kaiÓoratvaæ j¤eyam | kÃlenÃlpena rÃjar«e rÃma÷ k­«ïaÓ ca gokule | agh­«Âa-jÃnubhi÷ padbhir vicakramatur a¤jasà || [BhP 10.8.26] [V­. reads here: gƬhÃrcir iti | yathà gƬhÃrci÷ kutrÃpy agni÷ prÃptaæ prÃptam indhanaæ dahati, tathà gopa-lÅlÃyà gƬha-prabhÃva eva san prÃptaæ prÃptam asuraæ dahann ity artha÷ | ekÃdaÓa-paryantaæ gƬhÃrci÷ | tata÷ paraæ pa¤cadaÓa-paryantaæ prakaÂÃrcir iti sÃdhyÃhÃraæ vyÃkhyÃnaæ tv aghaÂamÃnaæ ca | ekÃdaÓÃbhyantare tat-tat-prabhÃvasya madhye madhye pras­tatvÃt | [V­. addition ends.] tad evaæ sthite lÅlÃ-dvaya-samanvaye tv aprakaÂa-lÅlaikÃnubhÃva-samanvayaÓ caivam anusandheya÷ | prathamaæ ÓrÅ-v­ndÃvane tato dvÃrakÃ-mathurayor iti | sarva-prakaÂa-lÅlÃ-paryavasÃne yugapad eva hi dvÃrakÃ-mathurayor lÅlÃ- dvayaikyaæ mathurÃ-prakaÂa-lÅlÃyà eva dvÃrakÃyÃm anugamanÃt | ataeva rukmiïÅ-prabh­tÅnÃæ mathurÃyÃm aprakaÂa-prakÃÓa÷ ÓrÆyate | v­ndÃvane tv iyaæ prakriyÃæ viÓi«ya likhyate | tatra prathamaæ ÓrÅ-v­ndÃvana-vÃsinÃæ tasya prÃïa-koÂi-nirma¤chanÅya-darÓana-leÓasya virahas tata÷ ÓrÅmad- uddhava-dvÃrà sÃntvanam | punaÓ ca pÆrvavad eva te«Ãæ mahÃ-vyÃkulatÃyà mudritÃyÃæ ÓrÅ-baladeva-dvÃrÃpi tathaiva samÃdhÃnam | atha punar api paramotkaïÂhÃ-koÂi-visphuÂa-h­dayÃnÃæ sÆryoparÃga-vrajyÃ- vyÃjayà tad-avalokana-kÃmyayà kuruk«etra-gatÃnÃæ te«Ãæ gharmÃnte cÃtakÃnÃm iva nijÃÇga-nava-ghana-saÇghÃvaloka-dÃnena tÃd­Óa-saælÃpa- mantra-garjitena ca punar jÅvana-sa¤cÃraïam | atha dina-katipaya-sahavÃsÃdinà ca tÃn atik«ÅïatarÃn annena durbhik«a- du÷khitÃn iva saætarpya tai÷ saha nija-vihÃra-viÓe«aïÃm ekam eva ramyam Ãspadaæ ÓrÅ-v­ndÃvanaæ praty eva pÆrvavat sambhÃvitayà nijÃgamanÃÓvÃsa- vacana-racanayà prasthÃpanam | sÆryoparÃga-yÃtrà tv iyaæ dÆrata÷ prastutÃpi kaæsa-vadhÃn nÃtibahusaævatsarÃn antarà ÓiÓupÃla-ÓÃlva-dantavaktra-vadhÃt prÃg eva j¤eyà | ÓrÅ-baladeva-tÅrtha-yÃtrà hi duryodhana-vadhaika-kÃlÅnà | tasmin tasyÃæ kuruk«etram Ãgate khalu duryodhana-vadha÷ | sà ca sÆryoparÃga-yÃtrÃyÃ÷ pÆrvaæ paÂhità | sÆryoparÃga-yÃtrà ca ÓrÅ-bhÅ«ma- droïa-duryodhanÃdy-Ãgamana-mayÅti | tatrÃyaæ krama÷ - prathamaæ sÆryoparÃga-yÃtrà | tata÷ ÓrÅ-yudhi«Âhira- sabhà | tasyÃæ ÓiÓupÃla-vadha÷, tata÷ kuru-pÃï¬ava-dyÆtaæ, tadaiva ÓÃlva- vadho vana-parvaïi prasiddha÷ | dantavaktra-vadhaÓ ca tata÷ | tata÷ pÃï¬avÃnÃæ vana-gamanaæ, tata÷ ÓrÅ-baladevasya tÅrtha-yÃtrÃ, tato duryodhana-vadha iti | tasmÃd uparÃga-yÃtrà kaæsa-vadhÃn nÃtikÃla- vilambenÃbhavad iti lak«yate | yat tu tasyÃm eva Ãste'niruddho rak«ÃyÃæ (page 92) k­tavarmà ca yÆthapa÷ [BhP 10.82.6] iti | tad api ÓrÅ- pradyumnÃniruddhayor alpa-kÃlÃd eva yauvana-prÃptyà sambhavati | yathoktaæ - nÃtidÅrghena kÃlena sa kÃr«ïo rƬha-yauvana÷ [BhP 10.55.9] iti | athavà aniruddha-nÃmà kaÓcit k­«ïa-nandana eva yo daÓamÃnte'«ÂÃdaÓa- mahÃratha-madhye gaïita÷ | tathaiva ca vyÃkhyÃtaæ tatra tair iti | ata÷ kuruk«etra-yÃtrÃyÃm eva ÓrÅmad-Ãnakadundubhinà ÓrÅ-kuntÅ-devÅæ praty uktaæ -- kaæsa-pratÃpitÃ÷ sarve vayaæ yÃtà diÓaæ diÓam | etarhy eva puna÷ sthÃnaæ daivenÃsÃditÃ÷ svasa÷ || [BhP 10.82.21] iti | ata÷ prathama-darÓanÃd eva draupadÅ-ÓrÅ-k­«ïa-mahi«ÅïÃæ paraspara- vivÃha-praÓno'pi saÇgacchate | atra Ãgami«yaty atidÅrgheïa kÃlena vrajam acyuta÷ [BhP 10.46.34] ity Ãdikam api padyaæ sahÃyaæ bhavet | prak­tam anusarÃma÷ | atha v­ndÃvanaæ prasthÃpitÃnÃm api te«Ãæ punar api nijÃdarÓanena mahÃ-santÃpa-v­ddhim atÅvotkaïÂhÃbhi÷ ÓrÅ-govinda÷ sasmÃra | yÃm eva sÃk«Ãd d­«ÂavÃn paramotkaïÂha÷ ÓrÅmad uddhava÷ | tam avasaraæ labdhà prasÃvÃntare gÃyanti -- gÃyanti te viÓada-karma g­he«u devyo rÃj¤Ãæ sva-Óatru-vadham Ãtma-vimok«aïaæ ca | gopyaÓ ca ku¤jara-pater janakÃtmajÃyÃ÷ pitroÓ ca labdha-Óaraïo munayo vayaæ ca || [BhP 10.71.9] iti vya¤jayÃmÃsa | tataÓ ca rÃjasÆya-samÃpty-anantaraæ ÓÃlva-dantavaktra-vadhÃnte jhaÂiti svayaæ gokulam eva jagÃma | tathà ca pÃdmottara-khaï¬e gadya-padyÃni - atha ÓiÓupÃlaæ nihataæ Órutvà dantavaktra÷ k­«ïena yoddhuæ mathurÃm ÃjagÃma | k­«ïas tu tac chrutvà ratham Ãruhya tena yoddhuæ mathurÃm Ãyayau | dantavaktra-vÃsudevayor ahorÃtraæ mathurÃ-pura-dvÃri yamunÃ-tÅre saÇgrÃma÷ samavartata k­«ïas tu gadayà taæ jaghÃna | sa tu cÆrïita-sarvÃÇgo vajra-nirbhinna-mahÅdhara iva gatÃsur avani-tale papÃta | so'pi hare÷ sÃyujyaæ yogi-gamyaæ nityÃnandasukhaæ ÓÃÓvataæ paramaæ padam avÃpa | itthaæ jaya- vijayau sanakÃdi-ÓÃpa-vyÃjena kevalaæ bhagavato lÅlÃrthaæ saæs­tÃv avatÅrya janma-traye 'pi tenaiva nihatau janma-trayÃvasÃne muktim avÃptau | k­«ïo'pi taæ hatvà yamunÃm uttÅrya nanda-vrajaæ gatvà prÃktanau pitarÃv abhivÃdya ÃÓvÃsya tÃbhyÃæ sÃÓrukaïÂham ÃliÇgita÷ sakala-gopa-v­ddhÃn praïamyÃÓvÃsya ratnÃbharaïÃdibhis tatrasthÃn santarpayÃmÃsa | kÃlindyÃ÷ puline ramye puïya-v­k«a-samÃv­te | gopa-nÃrÅbhir aniÓaæ krŬayÃmÃsa keÓava÷ || ramya-keli-sukhenaiva gopa-ve«a-dharo hari÷ | baddha-prema-rasenÃtra mÃsa-dvayam uvÃsa ha || [PadmaP 6.252.19-27] ity atredaæ j¤eyam | dantavaktrasya mathurÃyÃm Ãgamanaæ rÃjasÆyÃnantaram indraprasthe ÓrÅ-k­«ïÃvasthÃnaæ j¤Ãtvà jarÃsandha-vadhÃrthaæ ÓrÅmad- uddhava-yukti-cchÃyÃm avalambya gadÃ-kuÓalaæmanyatvenaikÃkinaæ dvandva-yuddhÃya tam Ãhvayituæ tad artham eva tad-rëÂraæ tad upadrÃvayituæ ca | punaÓ ca dvÃrakÃ-gataæ taæ Órutvà prasthitasya tasya mathurÃ-dvÃra-gatena saÇgama÷ | yat-sthÃnam adyÃpi dvÃrakÃ-dig-gataæ datiheti prasiddhaæ vartate | sarvam etat ÓrÅ-nÃradasya ÓrÅ-bhagavad-rathasya ca manomayatvÃt sambhavati | ata÷ ÓrÅ-bhÃgavatenÃpi virodho nÃstÅti alaæ kalpa-bheda-kalpanayà | ataeva jhaÂiti tasya ÓÃlva-vadha-Óravaïam api tatroktaæ sampadyate | tathà ÓrÅ-k­«ïasya (page 93) gokula-gamanaæ ca ÓrÅ- bhÃgavata-saæmatam eva - tÃs tathà tapyatÅr vÅk«ya sva-prasthÃne yadÆttama÷ | sÃntvayÃm Ãsa sa-premair ÃyÃsya iti dautyakai÷ || [BhP 10.39.35] iti | yÃta yÆyaæ vrajaæ tÃta vayaæ ca sneha-du÷khitÃn | j¤ÃtÅn vo dra«Âum e«yÃmo vidhÃya suh­dÃæ sukham || [BhP 10.45.23] iti | hatvà kaæsaæ raÇga-madhye pratÅpaæ sarva-sÃtvatÃm | yad Ãha va÷ samÃgatya k­«ïa÷ satyaæ karoti tat || [BhP 10.46.35] iti | Ãgami«yaty atidÅrgheïa kÃlena vrajam acyuta÷ | priyaæ vidhÃsyate pitror bhagavÃn sÃtvatÃæ pati÷ || [BhP 10.46.34] iti ca | tasya ÓrÅ-mukhena bhakta-jana-mukhena ca bahuÓa÷ saÇkalpÃnÃm anyathÃnupapatte÷ satya-saÇkalpa÷ [MaitrU 1.1] iti hi Óruti÷ | ÅÓvarÃïÃæ vaca÷ satyam [BhP 10.33.31] iti svayaæ ÓrÅ-bhÃgavataæ ca | na kevalam etÃvad eva kÃraïaæ, tasya vrajÃgamanam api sphuÂam evety Ãhu÷ -- yarhy ambujÃk«ÃpasasÃra bho bhavÃn kurÆn madhÆn vÃtha suh­d- did­k«ayà [BhP 1.11.9] iti | atra madhÆn mathurÃæ veti vyÃkhyÃya tadÃnÅæ tan-maï¬ale suh­do vrajasthà eva prakaÂà iti tair apy abhimatam | tatra yoga- prabhÃvena nÅtvà sarva-janaæ hari÷ [BhP 10.50.51] ity atra sarva-ÓabdÃt | [The V­ edition here adds: balabhadra÷ kuru-Óre«Âha bhagavÃn ratham Ãsthita÷ | suh­d-did­k«ur utkaïÂha÷ prayayau nanda-gokulam || [BhP 10.65.1] ity atra prasiddhatvÃt | V­ addition ends.] || 1.11 || dvÃrakÃ-vÃsina÷ ÓrÅ-bhagavantam || 174 || [175] tad etad-Ãgamanaæ dantavaktra-vadhÃnantaram eva ÓrÅ-bhÃgavata-sammataæ, yata÷ j¤ÃtÅn vo dra«Âum e«yÃmo vidhÃya suh­dÃæ sukham [BhP 10.45.23] iti kaæsa-vadhÃnte - api smaratha na÷ sakhya÷ svÃnÃm artha-cikÅr«ayà | gatÃæÓ cirÃyitä chatru- pak«a-k«apaïa-cetasa÷ || [BhP 10.82.41] iti kuruk«etra-yÃtrÃyÃæ ca ÓrÅ-bhagavad-vÃkyena tad-Ãgamane dantavaktra- vadhÃntaæ tac-chatru-pak«a-k«apaïa-lak«aïaæ sukhÃdÃnam evÃpek«itam ÃsÅt | tad evaæ mÃsa-dvayaæ prakaÂaæ krŬitvà ÓrÅ-k­«ïo'pi tÃn Ãtma- virahÃrti-bhaya-pŬitÃn avadhÃya punar eva mÃbhÆd iti bhÆ-bhÃra-haraïÃdi- prayojana-rÆpeïa nija-priya-jana-saÇgamÃntarÃyeïa saævalita-prÃyÃæ prakaÂa-lÅlÃæ tal-lÅlÃ-bahiraÇgeïÃpareïa janena durvedyatayà tad-antarÃya- sambhÃvanÃ-leÓa-rahitayà tayà nija-santatÃ-prakaÂa-lÅlayaikÅk­tya pÆrvoktÃprakaÂa-lÅlÃvakÃÓa-rÆpaæ ÓrÅ-v­ndÃvanasyaiva prakÃÓa-viÓe«aæ, tebhya÷ k­«ïaæ ca tatra chandobhi÷ stÆyamÃnam [BhP 10.28.18] ity Ãdy-ukta- diÓà svena nÃthena sa-nÃthaæ ÓrÅ-gokulÃkhyaæ padam ÃvirbhÃvayÃmÃsa | ekena prakÃÓena ca dvÃravatÅæ ca jagÃmeti | tathà pÃdmottara-khaï¬a eva tad-anantaraæ gadyam - atha tatrasthà nandÃdaya÷ sarve janÃ÷ putra-dÃra-sahitÃ÷ paÓu-pak«i- m­gÃdayaÓ ca vÃsudeva-prasÃdena divya-rÆpa-dharà vimÃnam ÃrƬhà parama-vaikuïÂha-lokam avÃpur iti | k­«ïas tu nanda-gopa-vrajaukasÃæ sarve«Ãæ paramaæ nirÃmayaæ sva-padaæ dattvà divi deva-gaïai÷ saæstÆyamÃno dvÃravatÅæ viveÓa || [PadmaP 6.252.28-29] iti ca | itthaæ mÃthura-hari-vaæÓe'pi prasiddhir astÅti ÓrÆyate | tatra nandÃdaya÷ putra-dÃra-sahitÃ÷ ity anena putrÃ÷ ÓrÅ-k­«ïÃdaya÷ | dÃrÃ÷ ÓrÅ-yaÓodÃdaya iti labdhe putrÃdi-rÆpair eva ÓrÅ-k­«ïÃdibhi÷ saha tat-prÃpte÷ kathanÃt | prakÃÓÃntareïa tatra te«Ãæ sthitiÓ ca tair api nÃvagateti (page 94) labhyate | vÃsudeva-prasÃdenÃkasmÃt Ãgamana-rÆpeïa parama-prasÃdena divya-rÆpa- dharÃs tadÃnandotphullatayà pÆrvato'py ÃÓcarya-rÆpÃvirbhÃvaæ gatà ity artha÷ | vimÃnam ÃrƬhà iti golokasya sarvopari-sthiti-d­«Ây-apek«ayà vastutas tv ayam abhisandhi÷ | k­«ïo'pi taæ hatvà yamunÃm uttÅrya iti gadyÃnusÃreïa yamunÃyà uttara-pÃre eva vraja-vÃsas tadÃnÅm ity avagamyate | sa ca te«Ãæ v­ndÃvana-darÓanÃk«amatayà eva tat-parityÃgena tatra gatatvÃt | tataÓ ca vimÃna-Óiromaïinà svenaiva rathena puna÷ tasyÃ÷ dak«iïa-pÃra-prÃpaïa-pÆrvakaæ ÓrÅmad-gopebhya÷ ÓrÅ-v­ndÃvana eva pÆrvaæ golokatayà darÓite tat-prakÃÓa-viÓe«a eva nigƬhaæ niveÓanaæ vaikuïÂhÃvÃptir iti | akke cen madhu vindeta kim arthaæ parvataæ vrajed iti nyÃyena | samÅpÃrthe'vyayam akke-Óabda÷ | na veda svÃæ gatiæ bhramann [BhP 10.28.14] iti vadatà ÓrÅ-bhagavatà te«Ãæ gatitvenÃpi vibhÃvito'sau loka÷ | tasmÃd v­ndÃvane nigƬha-praveÓa eva sama¤jasa÷ | atra v­ndÃvana-nitya- lÅlÃ-vÃkya-v­ndaæ cÃdhikam apy asti pramÃïam | [V­ adds] evam eva ÓrÅ-garga-vÃkyaæ k­tÃrthaæ syÃt - e«a va÷ Óreya ÃdhÃsyad gopa-gokula-nandana÷ | anena sarva-durgÃïi yÆyam a¤jas tari«yatha || [BhP 10.8.16] iti | [V­ addition ends.] atha gadyÃnte dvÃravatÅæ viveÓa iti ca ÓÃlva-vadhÃrthaæ nirgatai÷ ÓrÅ- bhagavat-pratyÃgamanaæ pratÅk«amÃïai÷ yÃdavai÷ sahaiveti ÓrÅ- bhÃgavatavad eva labhyate | taæ vinà svayaæ g­ha-praveÓÃnaucityÃt | k«aïÃrdhaæ menire'rbhakÃ÷ [BhP 10.14.43] itivad alpa-kÃla-bhÃvanena và | tad evaæ puna÷ ÓrÅ-gokulÃgamanÃbhi-prÃyeïaiva ÓrÅ-v­ndÃvana- nÃthopasanÃ-mantre nihata-kaæsatvena tad-viÓe«aïaæ dattam | yathà bodhÃyanokte÷ -govindaæ manasà dhyÃyed gavÃæ madhye sthitaæ Óubham iti dhyÃnÃnantaraæ, govindaæ gopÅ-jana-vallabheÓa kaæsÃsura-ghna tridaÓendra- vandya ity Ãdi | anyatra ca govinda gopÅ-jana-vallabheÓa vidhvasta-kaæsa ity Ãdi | [V­ adds] evam eva gautamÅye ÓrÅmad-daÓÃk«aropÃsanÃyÃæ vaiÓya-viÓesa- gopÃla-lÅlÃya tasmai yaj¤a-sÆtra-samarpaïaæ vihitaæ - yaj¤a-sÆtraæ tato dadyÃd athavà svarïa-nirmitam | [V­ addition ends.] ittham eva puna÷ prÃpty-abhiprÃyeïoktam - anusmarantyo mÃæ nityam acirÃn mÃm upai«yatha [BhP 10.47.36] iti, di«Âyà yad ÃsÅn mat-sneho bhavatÅnÃæ mad-Ãpana÷ [BhP 10.82.44] iti | athÃnug­hya bhagavÃn gopÅnÃæ sa gurur gati÷ [BhP 10.83.1] iti ca | tathaiva kevalena hi bhÃvena [BhP 11.12.8] ity-Ãdi-padya- dvaya-k­tena sÃdhaka-carÅïÃæ gopÅnÃæ prathamaæ tat-prÃpti-prastÃvena nitya-preyasÅnÃm api tan-mahÃ-viyogÃnantara-prÃptiæ tasya viyogasyÃtÅtatva- nirdeÓÃd dra¬hayati dvÃbhyÃm -- rÃmeïa sÃrdhaæ mathurÃæ praïÅte ÓvÃphalkinà mayy anurakta-cittÃ÷ | vigìha-bhÃvena na me viyoga- tÅvrÃdhayo 'nyaæ dad­Óu÷ sukhÃya || tÃs tÃ÷ k«apÃ÷ pre«Âhatamena nÅtà mayaiva v­ndÃvana-gocareïa | k«aïÃrdha-vat tÃ÷ punar aÇga tÃsÃæ hÅnà mayà kalpa-samà babhÆvu÷ || [BhP 11.12.10-11] atra vigìha-bhÃvena viyoga-tÅvrÃdhaya÷ satyo matto'nyaæ nija-sakhy-Ãdikam api na sukhÃya dad­Óu÷ | tataÓ cÃdhunà tu sukhÃya paÓyantÅti viyogo nÃstÅty artha÷ | evaæ tÃs tÃ÷ (page 95) k«apÃ÷ mayà hÅnÃ÷ satya÷ kalpa-samà babhÆvur adhunà tu tÃd­Óyo na bhavantÅti nÃsty eva viyoga ity artha÷ | [V­ adds] pÆrvaæ tv etam evoddhavaæ prati - mayi tÃ÷ preyasÃæ pre«Âhe dÆra-sthe gokula-striya÷ | smarantyo 'Çga vimuhyanti virahautkaïÂhya-vihvalÃ÷ || dhÃrayanty ati-k­cchreïa prÃya÷ prÃïÃn katha¤cana | pratyÃgamana-sandeÓair ballavyo me mad-ÃtmikÃ÷ || [BhP 10.46.5-6] ity atra vartamÃna-prayoga eva k­ta iti so'yam artha÷ spa«Âa eva pratipattavya÷ | [V­ addition ends.] [176] tataÓ ca prakaÂÃprakaÂa-lÅlayo÷ p­thaktvÃpratipattyaivÃprakaÂa-bhÃvam Ãpadya sva-nÃma-rÆpayor eva tÃ÷ sthità ity Ãha - tà nÃvidan mayy anu«aÇga-baddha- dhiya÷ svam ÃtmÃnam adas tathedam | yathà samÃdhau munayo 'bdhi-toye nadya÷ pravi«Âà iva nÃma-rÆpe || [BhP 11.12.12] tÃs tathÃbhÆta-virahautkaïÂhyÃtiÓayenÃbhivyakta-durdhara-mahÃ-bhÃvÃ÷ satya÷, (tathà Ãgami«yaty atidÅrghena kÃlena vrajam acyuta÷ [BhP 10.46.34] iti bhagavad-ukty-anusÃreïa yarhy ambujÃk«ÃpasasÃra bho bhavÃn kurÆn madhÆn và [BhP 1.11.9] iti dvÃrakÃ-vÃsi-prajÃ-vacanÃnusÃreïa ca,) kadÃcit tÃsÃæ darÓanÃrthaæ gate mayi labdho yo'nu«aÇgo mahÃ-modana- bhÃvÃbhivyakti-kÃrÅ punaÓ ca saæyogas tena baddhà dhÅr yÃsÃæ tathÃbhÆtÃ÷ satya÷ svaæ mamatÃspadam ÃtmÃnam ahaÇkÃrÃspadaæ cÃda÷ aprakaÂa- lÅlÃnugatatvenÃbhimataæ và tathedaæ prakaÂa-lÅlÃnugatatvenÃbhimataæ và yathà syÃt tathà nÃvidan, kintu dvayor aikyenaivÃvidur ity artha÷ | prakaÂÃprakaÂatayà bhinnaæ prakÃÓa-dvayam abhimÃna-dvayaæ lÅlÃ-dvayaæ cabhedenaivÃjÃnann iti vivak«itam | tataÓ ca nÃma ca rÆpaæ ca tasmin tat-tan- nÃma-rÆpÃtmani aprakaÂa-prakÃÓa-viÓe«e pravi«Âà iva, na tu pravi«Âà vas tv abhedÃd ity artha÷ | nÃma-rÆpa iti samÃhÃra÷ | tatra prakaÂÃprakaÂa-lÅlÃ-gatayor nÃma-rÆpayor abhede d­«ÂÃnta÷ - yathà samÃdhau munaya÷ iti | samÃdhir atra Óuddha-jÅvasyeti gamyam | tayor lÅlayor bhedÃvedane d­«ÂÃntas tv ayaæ lÅlÃbdhe ÃvedanÃæÓa eva, na tu sarvÃvedanÃæÓe lokavat tu lÅlÃ-kaivalyam [Vs. 2.1.33] itivat | [177] tad evaæ prakaÂÃprakaÂa-lÅlayor dvayor api tÃsÃæ sva-prÃptau bhÃva eva kÃraïaæ darÓitam | tataÓ cÃprakaÂa-lÅlÃyÃæ pravi«Âà api yÃd­Óaæ tasya svarÆpaæ prÃptÃs tad-darÓayann anyad apy anuvadati - mat-kÃmà ramaïaæ jÃram asvarÆpa-vido 'balÃ÷ | brahma mÃæ paramaæ prÃpu÷ saÇgÃc chata-sahasraÓa÷ || [BhP 11.12.13] [B reads here: ayam artha÷ - yathà bhÅ«mam udÃraæ darÓanÅyaæ kaÂaæ karoti ity atra kriyà khalu viÓe«asya k­tiæ pratyÃyantÅ viÓe«aïÃnÃm api pratyÃyayati | kaÂaæ karoti taæ ca bhÅ«mam ity Ãdi-rÅtyà | tathÃtrÃpi pratÅyate viÓe«yaæ cÃtra brahmaiva | sarva-viÓe«aïÃÓrayaïÅya-parama- vastutayà te«u viÓe«aïe«u tasyÃbhedenÃnugamÃt ekam evÃdvitÅyaæ brahma [ChÃU 6.1.1] iti Órute÷ | param ity ÃdÅni tu viÓe«aïÃni tad-abhinnatve'pi pratisvaæ bhedakatvÃt sa ekadhà bhavati dvidhà bhavati ity Ãdi Órute÷ | tad evaæ sthite kramo'py atrÃrthika eva g­hyate pacyantÃæ vividhÃ÷ pÃkÃ÷ [BhP 10.24.26] ity Ãdau, sarva-dohaÓ ca g­hyatÃm itivat agni-hotraæ juhoti yavÃgaæ pacati ity Ãdivac ca | tataÓ ca [end V­. addition] (page 96) evaæ pÆrvokta-rÅtyà tà abalà brahma prÃpus tac ca paramaæ bhagavad-rÆpaæ prÃpu÷ | brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtà 14.27] ity Ãde÷ | tad evaæ sthite tÃsÃæ mad-aæÓa-bhÆtÃnÃæ nitya-priyÃïÃæ saÇgÃd anyà api tadÃnÅm eva gokula-bhÃja÷ Óata-sahasraÓa÷ prÃpu÷ | saÇgasya tat-prÃpakatvaæ ca jhaÂiti samÃna-bhÃva-janakatvÃt | yathoktam etat pÆrvam eva kevalena hi bhÃvena gopyo gÃva÷ [BhP 11.12.8-9] ity Ãdi | evaæ gavÃdi«v api dvividhatvaæ gamyam | kim Ãkhyaæ prÃpus tatrÃha - mÃæ k­«ïÃkhyam eva narÃk­ti paraæ brahmeti purÃïa-vargÃt | yo'vatÃrÃïÃæ madhye Óre«Âho'vatÃra÷ ko bhavità katham asyÃvatÃrasya brahmatà bhavati [GTU 2.13] tÃpanÅbhyaÓ ca | kÅd­Óa-sambandhaæ tvÃæ prÃpus tatrÃha ramaïaæ jÃram iti | ramaïa÷ patir nandana-Óabdavad yaugikatva-bÃdhÃt | yathà mitrÃ-putro mitrÃ-nandana evocyate, na tu mitrÃ-pati÷ | mitrÃ-patir api mitrÃ-ramaïa evocyate, na tu mitrÃ-putra iti | tataÓ cÃyam artha÷ | yathà bhÅ«mam udÃraæ darÓanÅyaæ kaÂaæ karoti ity atra kriyà khalu viÓe«asya k­tiæ pratyÃyantÅ viÓe«aïÃnÃm api pratyÃyayati | kaÂaæ karoti taæ ca bhÅ«mam ity Ãdi-rÅtyà | tathÃtrÃpi prÃptaæ brahma prÃpus tac ca paramaæ bhagavad-rÆpaæ tac ca mÃæ ÓrÅ-k­«ïÃkhyaæ svayaæ bhagavad-rÆpam ity Ãdi-rÅtyà | kintu jÃram ity ukter eva ramaïa-viÓe«atve labdhe ramaïa-padam adhikaæ syÃd ity ak«arÃdhikyenÃrthÃdhikyam iti nyÃyÃd adhikÃrtham eva bodhayati | tatra cÃdhika-padasyaivÃrtha÷ paryavasyatÅti prayatne nopÃdÃnÃj jÃratvaæ ca prÃtÅtika-mÃtram | gopÅnÃæ tat-patÅnÃæ cety Ãde÷ | kintu sÃdhÃraïÅ«v api para-brahmaïa÷ sarvÃæÓitvÃt sarva-pÃt­tvÃc patitvam eva | yathoktaæ piÇgalayà Ãtmanà ramaïena vai [BhP 11.8.39] iti, reme'nena yathà ramà [BhP 11.8.34] iti | lak«mÅ-devyà ca, sa vai pati÷ syÃd akutobhaya÷ (page 97) svayaæ samantata÷ pÃti bhayÃturaæ janam [BhP 5.18.20] iti | tasmÃt pÆrvaæ yaæ jÃratvena pratÅtaæ prÃpu÷ paÓcÃn nija- rÆpam eva taæ prÃpur iti | tathà jÃram ity evokte paryavasitaæ na siddhyed iti (page 98) ramaïam ity ucyate | ramaïam ity evokte bhagavattvaæ ÓrÅ-k­«ïa- rÆpatvaæ ca na siddhyati, mÃm ity evokte brahmatvaæ bhagavattvaæ ca pramÃïÃntara-sÃkÃÇk«aæ bhavati iti sÃk«Ãd eva tat tad ucyate | pÆrva- pratÅtatvÃd ramaïa-padenÃpi jÃratvam eva pratÅyeteti tan-nirÃsÃrthaæ tat- tad-anuvÃdaÓ cÃvaÓyaæ kÃrya÷ | (page 99) brahma mÃæ paramam ity e«u pade«u pÃÂha-kramasyÃvivak«itatvÃj jÃra-bhÃvasya ca pÆrvatvÃd Ãrthika eva kramo labhyate | e«a eva ca sarvatra balÅyÃn | tato na viparyayeïÃrthaÓ ca kÃrya÷ | kiæ cÃprÃpte hi ÓÃstram arthavad iti nyÃyena | dadhnà juhotÅty Ãdivad aprÃpte ramaïa-pade eva tÃtparyaæ na tu pÆrva-pÆrva-prÃpte brahmÃdi-jÃra-paryante | nanda-gopa-sutaæ devi patiæ me kuru te nama÷ [BhP 10.22.4] iti k­ta-japÃnÃæ kumÃrÅïÃæ tu pati-bhÃvanÃ-pÆrteti cet tarhi tÃsÃm anavadya-bhÃvÃnÃæ saÇkalpa-siddhir eva ÓrÅ-bhagavatà sutarÃæ kÃryà | tatraiva ca svayam aÇgÅk­taæ yÃtÃbalà [BhP 10.22.21] ity Ãdau siddhà iti mayà iti ca | [The above section starting with “brahmaïo hi prati«ÂhÃham” up to “iti mayeti ca” is not found in V­. It reads as follows: paramaæ yo mahad brahma iti sahasra-nÃma-stotrÃt | ÓubhÃÓraya÷ sva-cittasya sarvagasya tathÃtmana÷ [ViP 6.7.75] iti vi«ïu-purÃïÃc ca | tÃd­Óaæ taæ ca mÃæ k­«ïÃkhyam eva prÃpu÷ k­«ïÃk­ti paraæ brahma iti purÃïa-vargÃt | brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtà 14.27] iti ÓrÅ-gÅtopani«adbhya÷ | tad- rÆpasyaiva svasya prÃptis tÃsu svayam eva ÓrÅ-bhagavatà proktà [BhP 10.4.36] | mayy ÃveÓya mana÷ k­tsnaæ vimuktÃÓe«a-v­ttir yat | anusmarantyo mÃæ nityam acirÃn mÃm upai«yatha || [BhP 10.47.36] iti | mayi bhaktir hi bhÆtÃnÃm am­tatvÃya kalpate | di«Âyà yad ÃsÅn mat-sneho bhavatÅnÃæ mad-Ãpana÷ || [BhP 10.82.44] iti ca | atha tÃd­Óaæ ca mÃæ bhÃva-viÓe«a-saævalitam eva prÃpur ity Ãha, mat-kÃmà ramaïaæ jÃram asvarÆpa-vida÷ iti, ramaïa-Óabdena patir evocyate, nandana- Óabdena putra iva rƬhyà yaukitatva-bÃdhÃt | yathà mitrÃ-nandana- ÓabdenÃtra mitrÃ-putra evocyate na tu mitrÃ-pati÷ | mitrÃ-ramaïa-Óabdena ca mitrÃ-pati÷ | na tu mitrÃ-putra÷ tadvad atrÃpi | ko«a-mate ca ramaïa- Óabda÷ patyÃv eva rƬha÷ | paÂola-mÆle ramaïaæ syÃt tathà ramaïa÷ priye ÓrÅ-strÅ-jÃti-sambandhe sati ramaïa-Óabdavat priya-Óabdena patir evocyate tathaiva prasiddhe÷ | dhava÷ priya÷ patir bhartà ity amara-ko«Ãc ca | patitvaæ tÆdvÃhena kanyÃyÃ÷ svÅkÃritvam iti loka eva bhagavati tu sva-bhÃvenÃpi d­Óyate parama-vyomÃdhipasya mahÃ-lak«mÅ-patitvaæ hy anÃdi-siddham iti | jÃra-Óabdena sarvatropapatir evocyate jÃras tÆpapati÷ samau ity amara-ko«Ãt | upapatitvaæ cÃdharmeïa pratÅyamÃnatvam | yathopadharmatvam adharme dharmÅyamÃnatvam iti | ubhayatrÃpi (page 97) veda-viruddhatvÃt | tad eva jÃra÷ pÃpa-pati÷ samau iti trikÃï¬a-Óe«a÷ | tataÓ ca jÃratvaæ ramaïe nÃsti, ramaïatvaæ jÃre nÃsti | dharmopadharmayor iva dravyasya svÃmi-caurayor iva ca viruddha-vastutvÃd iti sthite brahma mÃæ paramam itivan naikÃdhikaraïatvaæ jÃratva-ramaïatvayo÷ sambhavati | tasmÃd adhikÃriïÅnÃæ tÃsÃæ viÓe«aïa-bhedena tad-dvayaæ samÃdadhat tad-arthaæ caikasya vÃstavatvam anyasya tv avÃstavatvaæ darÓayati mat-kÃmà ramaïam iti jÃram asvarÆpavida÷ ity ÃbhyÃæ tatra jÃratvasyaiva prÃtÅtika-mÃtratvÃd avÃstavatvaæ svÃmibhir aÇgÅk­taæ nÃnyasya | jÃra-buddhi-vedyam api ity uktatvÃt | sthÃpayi«yate ca tad idam asmÃbhir uttaratra | tataÓ cÃyam artha÷ | svarÆpaæ man-nitya-preyasÅ-rÆpatvam ajÃnantyo janmÃdi-lÅlÃ-Óaktyà vismarantyo mÃæ jÃraæ prÃpu÷ dharma-viruddhatayà pratÅtÃv api rÃgÃtiÓayena jÃratayÃpi svÅk­taæ prÃpur ity artha÷ | tathà tat- prÃptÃv api mat-kÃmÃ÷ iti yat paty-apaty-suh­dÃm anuv­ttir aÇga [BhP 10.29.32] ity-Ãdi-rÅtyà mayi kÃmo'bhilëa-viÓe«a÷ katham anyatra patitvaæ svapnavad vilÅyate | ÓrÅ-k­«ïa eva patitvaæ jÃgradvad Ãvirbhaved ity evaærÆpo yÃsÃæ tÃd­Óya÷ satyo ramaïa-rÆpam eva mÃæ prÃpur iti | etad artham eva p­thak-k­tya tÃsÃæ viÓe«aïÃbhyÃæ saha sva-viÓe«aïa-dvayaæ mat-kÃmà ramaïam iti | jÃra-svarÆpa-vida÷ iti yathÃ-yogaæ ca paÂhitam | na tu brahma mÃæ paramam ity ebhi÷ saha k­tam | tad idaæ sve«u tadÅya-svÅyÃtvaæ prakaÂayitum api tÃsÃæ prÃrthanÃpi d­Óyate | yasmÃt api bata madhu-puryÃm Ãrya- putro'dhunÃste [BhP 10.47.21] ity atra tadÅyÃtva eva svÃmi-matiæ vyajya tatra ca kiÇkarÅïÃm ity anena dainyÃt punas tad apalÃpya punar utkaïÂhayà bhujam aguru-sugandham [BhP 10.47.21] ity Ãdinà spa«Âatayaiva svÅyÃtvena sve«u tadÅya-svÅkÃrasyÃbhikÃÇk«Ã-vya¤janà ÓrÅ-rÃdhÃ-devyà k­teti hi gamyate | dainyaæ cÃtra patitva-kÃmanÃyÃm api ÓyÃmasundara te dÃsya÷ [BhP 10.22.15] itivad gamyam | spa«Âaæ ca tat-svÅkaraïa-prÃrthanà ca | yadyapi mÃm eva dayitaæ pre«Âham ÃtmnÃnaæ manasà gatÃ÷ [BhP 10.46.4] ity anena ballavyo me mad-ÃtmikÃ÷ ity anena cÃsmÃsu svÅyÃtva-bhÃvas tasyÃpi manasi vartate eva, tathÃpi dhÃrayanty atik­cchreïa ityÃdi svÃbhiprÃyeïa yady Ãgatya spa«Âam eva svÅkriyÃmahe tadaivÃsmÃkaæ nistÃra÷ syÃd iti tasyÃbhiprÃya÷ | tasmÃt sÃdhv eva tathà vyÃkhyÃtaæ mat- kÃmà ramaïam iti | atha prastutam evÃnusarÃma÷ | jÃratayà pratÅtatvena ramaïatvena ca prÃptau hetu÷ abalà iti | etat-padena hi tÃsu nija-kÃruïyaæ vya¤jitam | tena ca tasya kÃraïaæ rÃmeïa sÃrdhaæ ity Ãdy uktaæ tÃsÃæ mahÃ-prema smÃritam | tasmÃt tathà mat-prÃptau tÃd­Óa-mahÃ-premaiva hetur ity artha÷ | tad evam ubhayathÃ-prÃptÃv api mat-kÃmà ity anena ramaïatayà prÃptÃv eva paryÃpti÷ darÓità | tad yathà tu ahaæ bhakta-parÃdhÅna÷ [BhP 9.4.63] iti, svecchÃmayasya [BhP 10.14.2] iti, ye yathà mÃæ prapadyante [GÅtà 4.11] iti ca pratij¤Ã-hÃni÷ syÃt | tatra ye yathà iti yena kÃmanÃ-prakÃreïety artha÷ tat- kratu-nyÃyÃt | tad evaæ tÃsÃm abhÅ«Âa-pÆraïaæ kaimutyenaivÃyÃtam | tataÓ cÃstÃæ tÃsÃæ tadÅya-parama-lak«mÅ-rÆpÃïÃæ vÃrtà | tat-saÇgÃd anyà api Óata-sahasraÓas tathà mÃæ prÃpur ity Ãha saÇgÃd iti | atraivaæ vivecanÅyaæ tÃsÃæ nitya- preyasÅnÃæ tasmin jÃratvaæ na sambhavaty eva | ÓrÅmad-daÓÃrïÃdau hi tan- nÃmnà tÃsÃæ patitvenaivÃsÃv abhidhÅyate vallabho dayite'dhyak«e iti viÓva- prakÃÓÃdi-gata-vallabha-Óabdasya dvy-arthatve'pi dayitatvasya tÃsv arhatvÃt | gautamÅya-tantre ca tan-mantra-vyÃkhyÃyÃæ patitvenaiva tad-vyÃkhyà d­Óyate | tan-nÃmna÷ khalu brahmatveÓvaratva-yogena vyÃkhyÃ-dvayaæ vidhÃyottara-pak«atvenÃbhÅ«Âaæ vyÃkhyÃnam Ãha gautamÅya-tantre dvitÅyÃdhyÃye daÓÃrïa-vyÃkhyÃyÃæ - aneka-janma-siddhÃnÃæ gopÅnÃæ patir eva và | nanda-nandana ity uktas trailokyÃnanda-vardhana÷ || iti | atrÃneka-janma-siddhatvam anÃdi-kalpa-paramparÃ-prÃdurbhÆtatvam evocyate bahÆni me vyatÅtÃni janmÃni tava cÃrjuna [GÅtà 4.5] itivat | vaivasvata-manvantarÃntargatÃvaÓyambhÃvaæ tat-prÃdurbhÃvaæ vinà kalpÃbhÃvÃt | anÃdi-siddha-veda-prÃpta-tad-upÃsanÃ-siddhÃnÃditvÃt | tad- eka-patitvaæ ca tat-tan-mantropÃsanÃ-ÓÃstre (page 98) tÃsÃæ kÃlÃnavacchedena tad-ÃrÃdhana-tat-paratayà sthitÃnÃæ dhyÃtuæ vidhÅyamÃnatvÃt, paty-antara-sambandha-gandhasyÃpy aÓravaïÃt | tathà ca brahma-saæhitÃyÃæ - Ãnanda-cin-maya-rasa-pratibhÃvitÃbhis tÃbhir ya eva nija-rÆpatayà kalÃbhi÷ | goloka eva nivasaty akhilÃtmabhÆto govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || [BrahmaS 5.48] iti | lak«mÅ-sahasra-Óata-sambhrama-sevyamÃnam ity ukta-rÅtyÃmantratas tac- chabda-prÃptyà ca gopÅ-rÆpÃbhi÷ saha goloka eva nivasati iti prakaÂa-lÅlÃyÃm iva parakÅyÃtva-prapa¤caæ ni«iddham | kalÃtvenaiva nija-rÆpatve prÃpte nija- rÆpatayety asya tathaiva sÃrthakatvÃt | tathaivoktaæ - Óriya÷ kÃntÃ÷ kÃnta÷ parama-puru«a÷ [BrahmaS 5.56] iti | atra ÓrÅ-parama-puru«ayor aupapatyaæ na sambhavatÅti yuktaæ ca darÓitavÃn | tapanyÃæ tÃ÷ prati durvÃsaso vacanaæ, sa vo hi svÃmÅ [GTU 2.27] iti | pati- ramaïa-vallabha-Óabdavat svÃmi-ÓabdaÓ ca tathà prasiddha÷ svÃmino dev­- devarau ity amara-ko«Ãt | te ca Óabdà eka-ni«Âhatvena prayogÃd anyonyam anyÃrthatÃæ nirasyanti k­«ïÃya vÃsudevÃya devakÅ-nandanÃya ca [BhP 1.8.21] ity Ãdivat | ÃstÃm aprakaÂa-lÅlÃyà vÃrtà gupta-tÃd­ÓatÃyÃæ prakaÂa-lÅlÃyÃm api rasa-prasaÇge ÓrÅ-ÓukenÃpi sukhÃveÓÃd aguptam eva k­«ïa-vadhva÷ [BhP 10.33.7] ity uktam | ­«abhasya jagu÷ k­tÃni ityatra svÃminÃpi ­«abhasya patyu÷ iti vyÃkhyÃtam | gopÅ-patir ananto 'pi vaæÓa-dhvani-vaÓaæ gata÷ iti saÇgÅta-ÓÃstre | ÓrÅ-yamunÃ-stave ÓrÅ-ÓaÇkarÃcÃrya-vacanair apy uktam, vidhehi tasya rÃdhikÃ-dhavÃÇghri-paÇkaje ratim iti | ÓrÅ-gÅta-govinde ÓrÅ- jayadeva-caraïaiÓ ca patyur mana÷ kÅlitam iti | tasmÃt svayaæ bhagavatà sÃdhv eva darÓitam - jÃram asvarÆpa-vida÷ iti mat- kÃmà ramaïam iti ca | pÆrvaæ yayaiva lÅlÃ-Óaktyà tÃsÃm uktaïÂhÃtiÓaya- prakaÂanÃrthaæ tan-nitya-preyasÅtva-svarÆpÃnusandhÃnÃvaraïa-pÆrvakaæ ÓrÅ-k­«ïe jÃratvaæ pratyÃyitam ÃyatyÃm api tathaiva punas tasmin svÃbhÃvika-patitva-prakÃÓamaya-sukha-camatkÃra-kara-tÃd­Óa-svarÆpÃnus andhÃnaæ kriyate iti bhÃva÷ | ÃstÃæ nitya-preyasÅnÃæ tÃsÃæ vÃrtà | tat-saÇgÃt prÃptavatÅnÃm anyÃsÃm api tasmin ramaïatvam eva sidhyati, na tu jÃratvam | tad eva vya¤jitam - mat-kÃmà ity anena brahma mÃæ paramaæ prÃpu÷ ity anena ca parama-brahmaïa÷ sarvÃæÓitvÃt sarva-pÃt­tvÃc ca sarvÃdhipatyam eva sidhyati na tu paratvam | tatra ca sati tÃsu tÃd­Óa-mat-kÃmÃsu patitvam eva syÃn na jÃratvam ity abhiprÃyÃt | tad uktaæ dattÃtrayeïÃpi pÃramÃrthika- tad-viveka-ÓlÃghÃ-garbha-gurutvena matayà piÇgalayà Ãtmanà ramaïena vai [BhP 11.8.40] iti, reme'nena yathà ramà [BhP 11.8.35] iti | ramÃ-devyà ca sa vai pati÷ syÃd akutobhaya÷ svayaæ samantata÷ pÃti bhayÃturaæ janam [BhP 5.18.20] iti | tasmÃd vÃstava-vastuna eva phalatva-paryavasÃnÃj jÃra-buddhyÃpi prÃpte tasmin ramaïatayà prÃpter eva lÃlasÃ-vi«ayatvÃc ca patitvam eva paryavasyati | tad evam evoktaæ - tam eva paramÃtmÃnaæ jÃra-buddhyÃpi saÇgatÃ÷ jahur guïamayaæ dehaæ sadya÷ prak«Åïa-bandhanÃ÷ || [BhP 10.29.11] atra jighÃæsayÃpi haraye stanaæ dattvÃpa sad-gatim [BhP 10.6.35] iti yathà vigÅtÃrthena jighÃæsayÃ-padena saæsajann api-Óabdo jighÃæsÃyÃs tatrÃpravartanÅyatvaæ vyanakti, tathÃpi puru«Ãrtha÷ siddha iti vi«ayasya Óaktim eva sthÃpayati, tathà vigÅtÃrthena jÃra-padena saæsajana-jÃratvasya tathÃtvaæ vi«ayasya ca tÃæ gamayati ramaïatvaæ tu na tathà vigÅtam, pratyuta - yÃ÷ samparyacaran premïà pÃda-saævÃhanÃdibhi÷ | jagad-guruæ bhart­-buddhyà tÃsÃæ kiæ varïyate tapa÷ || [BhP 10.90.27] ity Ãdinà su«Âhu stutam eva na ca ÃsÃm aho caraïa-reïu-ju«Ãm [BhP 10.47.61] ity Ãdinà jÃratvam api stutaæ, kintu tÃsÃæ rÃga eva stuta÷ | yena jÃratvenÃpy asau svÅk­ta iti | jÃra-buddhyà saheti yà jÃra-vÃdina÷ kalpanà sà (page 99) tv asatyaiva | anarhatvÃj jÃra-pada-saæsaktasyÃpi-ÓabdasyÃnyathà pratyÃyakatvena darÓitatvÃt | saha-pada-sÃpek«atvena ka«ÂatvÃt | upapada- vibhakte÷ kÃraka-vibhaktir balÅyasÅ iti nyÃyÃt | sÃdhakatamasyÃnyasya kalpanÅyatvÃc ca | te sarve strÅtvam ÃpannÃ÷ samudbhÆtÃÓ ca gokule | hariæ samprÃpya kÃmena tato muktà bhavÃrïavÃt || iti pÃdmottara-khaï¬a-ÓravaïÃd etÃ÷ khalu tadÃpi na siddha-dehà iti paryavasÅyate | tataÓ ca tasya dehasya patyuÓ ca tyÃgena ÓrÅ-k­«ïa-prÃptau parakÅyÃtvÃnupapatti÷ | kim uta mÃyÃ-mÃtreïa parakÅyÃtvena pratÅyamÃnÃnÃæ nitya-preyasÅnÃm | evam eva ca svayaæ bhagavatÃpi darÓitaæ - yà mayà krŬatà rÃtryÃæ [BhP 10.47.30] ity Ãdinà | kintu jÃra-padam etÃd­g aÓlÅlam | yat khalu jÃratayà bhajantÅbhir api na jÃraæ prativacana- vi«ayÅkriyate | kintu ramaïÃdi-padam eveti tad abhidheyaæ katham iva phalÃya kalpate | tad evaæ jÃram iti brahmety-Ãdy anÆdya-vargÃnta÷-pÃty eva | kintu bhramamayatvÃn ninditatvÃc ca jÃratvasya heyatvam | ramaïam iti tu vidheyam iti yad uktam | tat khalu prakaÂa-lÅlÃyÃæ pÆrvasya spa«Âatayà varïitatvena Órotari prasiddhatvÃd uttarasya tadvad avarïitatvenÃpi prasiddhatvÃd api sidhyati | prasiddhatvÃprasiddhatve eva tayo÷ prav­tti-hetu÷ brÃhmaïyo'yaæ paï¬ita÷ itivat | na ca anuvÃdam anuktvà tu na vidheyam udÅrayet iti sarvatropalabhyate | yasya parïamayÅ juhur bhavati ity atra vaiparÅtya-darÓanÃt, aprÃpte hi ÓÃstram arthavat iti nyÃyena ca dadhnà juhoti ity Ãdivad aprÃpte ramaïatva eva tÃtparyam | na ca pÆrva-pÆrva-prasiddhe brahmatvÃdi-jÃratva-paryante anadhigatÃrtha-gant­-pramÃïam iti ca v­ddhÃ÷ | kiæ ca jÃratvasya vÃstavatve'ÓlÅlatà durnivÃrà | avÃstavatve vyabhicÃritvam eveti | sarvathà tad-vidheyaæ na bhavaty eva vety alam ativistareïa | atra brahmety evokte bhagavantaæ, Óruta-nirviÓe«a-brahma-vÃdasya kasyacit sandeha-vi«ayo bhavatÅti paramam ity uktam | paramam ity ukte ÓrÅ-k­«ïa- rÆpatvaæ na pratÅyate iti mÃm ity uktam | mÃm ity evokte brahmatvaæ paramatvaæ ca pramÃïÃntara-sÃpek«aæ bhavatÅti tat tad ucyate | tathà jÃram ity evokte paryavasitaæ na sidhyatiÅti ramaïam ity uktam | ramaïam ity evokte pÆrva-pratÅtatvÃd ramaïa-padenÃpi katha¤cij jÃratvam eva lak«yeteti tan-nirÃsÃrthaæ jÃram iti cÃnÆdyate | paramÃbhÅ«ÂatvÃd api ramaïatvasyaiva vidheyatvaæ, na tu jÃratvasya | [end V­. reading.] tathÃpi sarvatra paryavasÃna-nirupadrave«Âa-prÃptir eva khalu siddhÃnta- rasa-ÓÃstrayo÷ sammatÅ÷ | prÃcÅnair ÃdhunikaiÓ ca laukikÃlaukia-varïakai÷ kavibhis tathaivopÃkhyÃyate | ÓrÅmad-asmad-upajÅvya-caraïair api lalita- mÃdhave-pÆrïa-manoratha-nÃmany aÇke tathaiva samÃrpitam tad evojjvala- nÅlamaïau pramÃïÅk­tya sarva-rasa-pÆraka÷ sam­ddhimaya÷ sambhoga udÃh­ta÷ | ÓrÅ-bhagavatà ca yat tv ahaæ bhavatÅnÃæ vai [BhP 10.47.34] ity ÃdinÃ, yà mayà krŬatà rÃtryÃm [BhP 10.47.37] ity Ãdy-antena tathaivÃbhipretam | jÃra-bhÃva-maya÷ saÇgamaÓ ca sadaiva sopadravas tasmÃd asau paryavasÃna-puru«Ãrthatve tat-tac-chÃstra- (page 100) -sammato na syÃt | tathà para-koÂi-saÇkhyÃnÃæ nija-padÃbja-dalai÷ [BhP 10.35.16] ity-Ãdi-yugale, kuja-gatiæ gamità na vidÃma÷ kaÓmalena kavaraæ vasanaæ và [BhP 10.35.17] iti cetyÃdi-rÅtÅnÃm udbhaÂa-mahÃ-bhÃvÃnÃæ tÃsÃæ vraje bhÃva-saægopanaæ pÆrvam api du«karam ÃsÅt | mahÃ-virahe tu jÃte nivÃrayÃma÷ samupetya mÃdhavaæ kiæ no'kari«yan kula- v­ddha-bÃndhavÃ÷ [BhP 10.39.28] iti, vis­jya lajjÃæ rurudu÷ sma susvaraæ govinda dÃmodara mÃdhaveti [BhP 10.39.31] ceti, tà man-manaskà mat-prÃïà mad-arthe tyakta-daihikÃ÷ [BhP 10.46.4] iti, k­«ïa-dÆte vrajÃyÃte uddhave tyakta-laukikÃ÷ [BhP 10.47.9] iti, gata-hriya÷ [BhP 10.47.10] iti, kÃcin madhukaraæ d­«Âvà [BhP 10.47.11] iti, yà dustyajaæ svajanam Ãrya-pathaæ ca hitvà [BhP 10.47.61] iti, gopyo hasantya÷ papracchÆ rÃma-darÓanÃd­tÃ÷ [BhP 10.65.9] iti, mÃtaraæ pitaraæ bhrÃtÌn patÅn putrÃn svasÌn api | yad-arthe jahima dÃÓÃrha dustyajÃn sva-janÃn prabho || [BhP 10.65.11] iti ca ÓrÆyate | atra nivÃrayÃma ity Ãdikaæ yathà saÇk pte tathaiva vis­jya lajjÃm ity ÃdinÃcaritam | tÃsÃæ lajjÃ-tyÃga÷ khalu bhÃva-vyaktyaiva syÃt, sarve«Ãæ goikula-vÃsinÃæ rodanÃdi-sÃmyÃt | tatas tad-vyakti-pÆrvaika-rodana-dvÃreïa tÃbhir nivÃraïam api yogyam iti | evaæ tyakta-laukikà ity-Ãdi«u ca su«Âhv eva bhÃva-vyaktir gamyate | kiæ bahunÃ, mÃtaram ity Ãdau mÃtrÃdÅn jahima ity uktaæ na tu pÆrva-rÃgavat pati-sutÃnvaya-bhrÃt­-bÃndhavÃn ativilaÇghya [BhP 10.31.16] ity mÃtram uktam | gopyo hasantya iti tÆnmÃda-lak«aïam | tadÃnÅæ hÃsÃyogyatvÃt, yathaiva kÃcin madhukaraæ d­«Âvà ity ÃdÃv unmÃda eva d­Óyate | tad evaæ tadÃnÅæ tu durdhara-mahÃ-bhÃvenonmatta-ce«ÂÃnÃæ nirapatrapa- vya¤jita-bhÃvÃnÃæ tyakta-mÃtrÃdÅnÃæ tÃsÃm asaÇkhyÃnÃæ bhÃvasya saægopanaæ nopapadyata eva | kintu j¤Ãto'py asau mahÃ-viraha-pŬayà sa- vaira-j¤Ãta iva ÃsÅt | anantaraæ tv anusandadha eva | sa tu bhÃva- saÇgopanayaiva kÃla-katipayaæ svasya rasatÃm Ãvahati | vyaktatve tu svasya pare«Ãm api sarvatra vastuto dharma-mayatva-pratÅtau jÃtÃyÃm eveti rasa- vidÃæ matam | adharma-mayatva-pratÅta tv aÓlÅlatayà vyÃhanyata eva rasa÷ | adharma-mayatvaæ ca dvidhÃæ parakÅyÃtvena para-sparÓena ca | tasmÃd yathaiÓvarya-j¤Ãna-mayyÃæ ÓrÅ-parÅk«it-sabhÃyÃm aiÓvarya-j¤Ãna-rÅtyaiva tat parih­tya rasÃvahatvaæ samÃhitam | tathà lokaval-lÅlÃ-kaivalyÃvalambane prema-mayyÃæ ÓrÅ-gokula-sabhÃyÃæ loka-rÅtyaiva samÃdheyam | tathà hi - nÃsÆyan khalu k­«ïÃya mohitÃs tasya mÃyayà | manyamÃnÃ÷ sva-pÃrÓva-sthÃn svÃn svÃn dÃrÃn vrajaukasa÷ | [BhP 10.33.37] iti yat ÓrÆyate (page 101) tac cÃtrÃpy avaÓyam eva saÇgamanÅyam tasyÃpy asamartha÷ | tasya mÃyayà mohitÃ÷ santo nÃsÆyan tasya sva-nitya-preyasÅ- svÅkÃra-lak«aïe katham asÃv asmad-dhÃmÃrtha-suh­ta-priyÃtma-tanaya- prÃïÃÓaya-jÅvÃtutama÷ para-dÃra-svÅkÃrÃmaÇgalam aÇgÅkarotÅti do«Ãropaæ nÃkurvann ity artha÷ | mÃyÃ-mohitatvam evÃha manyeti | svarÆpa- siddhÃnÃæ bhagavad-dÃrÃïÃm apara-kart­ka-balÃtkÃra-parihÃrÃrthaæ tat-tad- ÃkÃratayà mÃyÃ-kalpità ye sve sve dÃrÃs tÃn sva-pÃrÓva-sthÃn manyamÃnÃ÷ svamatyà niÓcinvÃnà ity artha÷ | tad evaæ antar-g­ha-gatÃ÷ kÃÓcit [BhP 10.29.9] ity atroktÃnÃm api samÃdhÃnaæ j¤eyam | parama-samarthÃyÃs tasyÃ÷ mÃyÃyà nija-prabhu-preyasÅnÃæ tad- ekÃnurÃga-svabhÃvÃnÃæ maryÃdÃ-rak«aïÃrthaæ pariïayam Ãrabhya sadaiva sÃvadhÃnatÃyÃ÷ yogyatvÃt tad-dinam upalak«aïam eveti | [V­. adds] ÓrÆyate ca kÆrma-purÃïe dvÃtriæÓÃdhyÃyasyÃnte pati- vratÃmÃtrasya parÃt paribhavo na sambhavatÅti kaimutyena ÓrÅ-sÅtÃ-devy- udÃh­tà - pati-vratÃdharma-parà rudrÃïy eva na saæÓaya÷ | nÃsyÃæ parÃbhÃvaæ kartuæ ÓaknotÅha jana÷ kvacit || yathà rÃmasya subhagà sÅtà trailoka-viÓrutà | patnÅ dÃÓarather devÅ vijigye rÃk«aseÓvaram || rÃmasya bhÃryÃæ vimalÃæ rÃvaïo rÃk«aseÓvara÷ | sÅtÃæ viÓÃla-nayanÃæ cakame kÃla-codita÷ || g­hÅtvà mÃyayà veÓaæ carantÅæ vijane vane | samÃhartuæ matiæ cakre tÃpasa÷ kila bhÃvinÅm || vij¤Ãyà sà ca tad-bhÃvaæ sm­tvà dÃÓarathiæ patim | jagÃma Óaraïaæ vahnim Ãvasathyaæ Óuci-smità || upatasthe mahÃ-yogaæ sarva-pÃpa-vinÃÓanam | k­täjalÅ rÃma-patnÅ sÃk«Ãt patim ivÃcyutam || namasyÃmi mahÃyogaæ k­tÃntaæ gahanaæ param | dÃhakaæ sarva-bhÆtÃnÃm ÅÓÃnaæ kÃla-rÆpiïam || ity Ãdi | iti vahniæ pÆjya japtvà rÃma-patnÅ yaÓasvinÅ | dhyÃyantÅ manasà tasthau rÃmam unmÅlitek«aïà || athÃvavasthyÃd bhagavÃn havya-vÃho maheÓvara÷ | ÃvirÃsÅt sudÅptÃtmà tejasaiva dahann iva | s­«Âvà mÃyÃmayÅæ sÅtÃæ sa rÃvaïa-vadhecchayà || sÅtÃm ÃdÃya dharmi«ÂhÃæ pÃvako'ntaradhÅyata | tÃæ d­«Âvà tÃd­ÓÅæ sÅtÃæ rÃvaïo rÃk«aseÓvara÷ | samÃdÃya yayau laÇkÃæ sÃgarÃntara-saæshtitÃm | k­tvà ca rÃvaïa-vadhaæ rÃmo lak«aïa-saæyuta÷ | samÃdÃyÃbhavat sÅtÃæ ÓaÇkÃkulita-mÃnasa÷ | sà pratyayÃya bhÆtÃnÃæ sÅtà mÃyÃmayÅ puna÷ | viveÓa pÃvakaæ dÅptaæ dadÃha jvalano'pi tÃm | dagdhvà mÃyÃmayÅæ sÅtÃæ bhagavÃn ugra-dÅdhiti÷ | rÃmÃyÃdarÓayat sÅtÃæ pÃvako'bhÆt sura-priya÷ | prag­hya bhartuÓ caraïau karÃbhyÃæ sà sumadhyamà | cakÃra praïatiæ bhÆmau rÃmÃya janakÃtmajà || d­«Âvà h­«Âa-manà rÃmo vismayÃkula-locana÷ | nanÃma vahniæ Óirasà to«ayÃmÃsa rÃghava÷ || uvÃca vahne bhagavan kim e«Ã vara-varïinÅ | dagdhvà bhagavatà pÆrvaæ d­«Âyà mat-pÃrÓvam Ãgatà || tam Ãha devo lokÃnÃæ dÃhako havya-vÃhana÷ | yathà v­ttaæ dÃÓarathiæ bhÆtÃnÃm eva sannidhau || [KÆrmaP 32.513-530] ity Ãdi | evam agni-purÃïam api d­Óyam | tad evam api yat tu vÃlmÅkinà nedaæ spa«ÂÅk­taæ tat khalu karuïa-rasa-po«aÃrtham eveti gamyate | seyaæ ca tasya paripÃÂÅ kvacid anyenÃpy upajÅvyate iti j¤eyaæ | tad evaæ pativratÃ-mÃtrÃïÃæ viÓe«ata÷ ÓrÅ-bhagavat-preyasyà prabhÃve sati - ya etasmin mahÃ-bhÃge prÅtiæ kurvanti mÃnavÃ÷ | nÃrayo 'bhibhavanty etÃn vi«ïu-pak«Ãn ivÃsurÃ÷ || [BhP 10.26.21] iti sÃmÃnya-vi«aye garga-vacane ca sati tÃd­ÓÅnÃæ bhrame'pi taæ nitya-kÃntaæ parityajantÅnÃæ nityaæ tat-kÃntaæ paricarantÅ mÃyà ÓrÅ-rÃmÃvasathyÃgnivad api kiæ rak«Ãæ na kurvÅta kintu takÅya lÅlÃ-nÃÂya-rak«Ãrthaæ [V­ addition ends here.] tad evaæ ca tat-patiæ-manyÃdi«v eva vivÃhÃdi-ÓayanÃdi-samaye«v eva ca svarÆpa-siddhà Ãvavrire | anye«u cÃnyadà ca kalpità eveti gamyate | tÃvad eva ca yuktaæ tÃsu maryÃdÃ-rak«aïotkaïÂhÃ-vardhanaika-prayojanatvÃt tasyÃ÷ | (page 102) yathaiva hi tava suta÷ sati yadÃdhara-bimbe datta-veïu÷ [BhP 10.35.14] ity Ãdau, ÓuÓrÆ«antya÷ patÅn kÃÓcit [BhP 10.29.7] ity Ãdau, tà vÃryamÃïÃ÷ patibhi÷ [BhP 10.29.8] ity Ãdau ca svarÆpa-siddhÃnÃm eva darÓanaæ tatra tatrÃvagatam | evam anyatrÃpy avagamyam | tÃsÃm anya-k­ta- dhvaæsÃbhÃvasya kÃraïaæ prabhÃvaÓ ca sambhÃvyate - ya etasmin mahÃ-bhÃgÃ÷ prÅtiæ kurvanti mÃnavÃ÷ | nÃrayo 'bhibhavanty etÃn vi«ïu-pak«Ãn ivÃsurÃ÷ || [BhP 10.8.18] iti kaimutya-prÃpte÷ | atha tÃsÃm apatya-Óravaïaæ ca yÃt­-mÃninÅ-prabh­tÅnÃm apatye tad- vyavahÃrÃt | [V­. omits between yathaiva hi and -prabh­tÅnÃm apatye tad-vyavahÃrÃt: atha tÃsÃm apatya-Óravaïaæ ca yÃt­-mÃninÅ-prabh­tÅn Ãpatye«u tad-vyavahÃrÃt | sÃmba-lak«aïà prayÃnayane ÓrÅ-baladevam uddiÓya sa-suta÷ sa-snu«a÷ prÃyÃt suh­dbhir abhinandita÷ itivat | End V­. reading.] svÃpatyatve sati vibhÃva-vaiguïyena rasÃbhÃsatvam Ãpadyeta | tataÓ ca bhajate tÃd­ÓÅ÷ krŬà yÃ÷ Órutvà tÃt-paro bhavet [BhP 10.33.36] iti, si«eva ity Ãdau sarvÃ÷ Óarat-kÃvya-kathÃ-rasÃÓrayà [BhP 10.33.26] iti ca virudhyate | para- putratva-pratipÃdanÃyaiva hi pÃyayantya÷ ÓiÓÆn paya ity evoktaæ na tu sutÃn stanam iti | ataeva mÃtara÷ pitara÷ putrà bhrÃtara÷ patayaÓ ca va÷ [BhP 10.29.20] iti parihÃsatvenaiva ÓrÅ-bhagavad-vÃkyaæ rasÃya sampadyate | vÃstavatvena tu vairasyÃyaiva syÃt, tÃsÃm aÇgÅkari«yamÃïatvÃt | kvacit tÃbhir eva te«u yat pati-Óabda÷ prayuktas tad-bahir-loka-vyavahÃrata eva nÃntar-d­«Âita÷ yat-paty-apatya-suh­dÃm anuv­ttir aÇga [BhP 10.29.32] ity Ãdinà tad-aÇgÅkÃrÃt | mÃm eva dayitaæ Óre«Âham ÃtmÃnaæ manasà gatÃ÷ [BhP 10.46.4] iti bhagavatà tÃsÃm anta÷-karaïa-prakÃÓanÃt | [V­. adds: paraæ saukhyaæ hi nairÃÓyaæ svairiïy apy Ãha piÇgalà [BhP 10.47.47] ity Ãdinà tÃbhi÷ sve«Ãæ tad-eka-ni«ÂhatÃ-vya¤janÃt | End V­. reading.] gopya÷ kim Ãcarayad ayam ity Ãdau dÃmodarÃdhara-sudhÃm api gopikÃnÃæ bhuÇkte svayam [BhP 10.21.9] ity anena api bata madhu-puryÃm Ãrya- putro'dhunÃste [BhP 10.47.21] ity anena tÃbhi÷ svayam ukteÓ ca | tata etad uktaæ bhavati rÃsa-pa¤cÃdhyÃyyÃæ nÃsÆyan khalu k­«ïÃya [BhP 10.33.37] ity ukta-diÓÃ, sa vo hi svÃmÅ [GTU 2.22] ity tÃ÷ prati tÃpanÅ-sthita-durvÃsaso vÃkyavat | k­«ïa-vadhva ity-ukta-rÅtyà ca yÃ÷ khalu yogamÃyÃm upÃÓritya iti ÓravaïÃt tat-tad-artha-bhagavan-niyukta-yogamÃyÃ-kalpitÃkalpitatayà yogamÃyaika-viditÃ÷ svata÷ parataÓ ca pracchanna-dvividhÃyamÃnà Ãsan, tÃs tu paÓcÃd yogamÃyayaiva devyà prÃpa¤citÃbhyÃæ maryÃdotkalitÃbhyÃæ sva- pÃlitasya rasa-po«ataro÷ paryavasÃna-nirupadrava-mahÃ-sukha-prÃpti-rÆpÃya phalÃya muny-ÃkÃÓÃdi-vÃïy-Ãdikaæ dvÃrÅ-k­tya và svayam eva prakaÂÅbhÆya eva và ÓrÅ-gokula-vÃsina÷ prati tathaiva vyaktÅ-k­tÃ÷, svarÆpeïa mÃm eva ramaïaæ prÃptÃ÷, nÃsÆyan khalu k­«ïÃya ity Ãdy- uktÃsÆyÃ-parihÃrasya samyaktvÃya tat-kalpitÃs tu sva-sva-patim ity eva ÓrÅ- bhagavantam | d­Óyate ca saæj¤Ã-chÃyÃdivat kalpanÃyà vyaktatvam eva pariïÃma÷ sarvatra | tad ittham eva mÃtÃ-pitr-ÃdÅnÃm abhÅ«Âaæ sidhyati || [V­. adds here: tasminn eva te«Ãæ vÃtsalyasya viÓrÃnte÷ | na ca dÃmpatye prakaÂe - bahu vÃryate yata÷ khalu yatra pracchanna-kÃmukatvaæ ca | yà ca mitho durlabhatà sà paramà manmathasya rati÷ || [UN 1.20] iti bharatÃnus­ta-nivÃraïÃdy-abhÃvÃd-rasa-ni«pattir na syÃd iti vÃcyam | tasya nivÃraïaæ khalu na bhaya-dÃnena bhavet sarvÃtiÓÃyi-sÃmarthyÃt, kintu lajjÃ-dÃnenaiva | lajjà tu kulÅna-kumÃrÃïÃæ sva-strÅ-gata-rahasya-vihÃra- viÓe«asya pareïÃnumitÃv api jÃyate, kim uta - yatra hrÅ÷ ÓrÅ÷ sthità tatra yatra ÓrÅs tatra sannati÷ | sannatir hrÅs tathà ÓrÅÓ ca nityaæ k­«ïe mahÃtmani || [HV 2.101.73 (96.72)] iti harivaæÓÃdy-uktÃnusÃreïa parama-lajjÃdi-guïa-nidhÃnasya vraje nava- vaya÷ ÓrÅlatÃm evÃbhivya¤jatas tasya siddhe ca lajjÃlutve svayam eva nivÃraïÃdi-trayaæ sidhyati | kintu lajjà dvividhà saÇgopya nyÃyya-karmaïi saÇkoca-mÃtra-karÅ, anyÃyya-karmaïi nyakkÃra-karÅ ca | atra pÆrvÃvyÃjÃntarÃcchannà nÃtivirodhinÅ uttarà yaÓa÷ priyeïa tena k­tte'pi vyÃje tasyÃnumitiÓ ced dviguïÅbhÆya virodhinÅ | tad evaæ sati gopa-nÃrÅbhir aniÓaæ krŬayÃmÃsa keÓava÷ [PadmaP 6.252.26] ÓrutÃniÓa-krŬà pÃradÃrye sarvathà na sambhavati, sva-dÃratve tu tÃsÃm asaÇkhyÃnÃæ sva-svarÆpa-paty-aprÃptà jÃta-parama-du÷khÃnÃæ gurubhir api sammata÷ sÃntvanÃdi-rÆpo ya ÃvaÓyaka-dharmas tad-vidha-vyÃjena sambhavati | yac ca ramya-keli-sukhenaiva gopa-veÓa-dhara÷ prabhu÷ | bahu-prema-rasenÃtra mÃsa-dvayam uvÃsa ha || ity etat-padyam tad-anantaraæ ca sarve«Ãæ manoramatvaæ bahu-prema-rasa- pradatvaæ ca ittham eva saÇgacchate iti | na ca gopa-nÃrÅbhir iti para-dÃratvaæ Óabda-labdham | devahutyÃæ sà tvaæ brahman n­pa-vadhÆr iti kardamaæ prati bhagavad-vÃkyÃj jÃty-apek«ayÃpi sambhavÃt | na ca nivÃraïÃdibhir aupapatyam eva bharata-mataæ ratnÃvalÅ-nÃÂikÃyÃæ yayÃti-caritÃdivad dÃmpatye'pi sambhavÃt | ne«Âà yad aÇgini rase kavibhir paro¬hà [UN 5.3] iti virodhÃt | tad evaæ gƬhatayà mÃyayà praïÅtÃnÃæ ramaïatayà tasya prÃptau mat- kÃmà ramaïam iti padyaæ yojitam | nanda-gopa-sutaæ devi patiæ me kuru te nama÷ iti k­ta-japÃnÃæ kumÃrÅtvena prasiddhÃnÃæ parÃsÃm api saÇkalpa- siddhir eva ÓrÅ-bhagavatà k­tà | tatraiva hi svayam aÇgÅk­tam yÃtÃbalà vrajaæ siddhÃ÷ iti | tad etat-pak«e'pi pÆrvavad eva gupta-patitvÃj jÃram iva jÃram iti saÇgamanÅyam | tasmÃc ca ÓrÅ-gopÃlottara-tÃpanyÃæ tÃ÷ prati durvÃsasà yad uktaæ tad eva nigamanÅyam janma-jarÃbhyÃæ bhinnaæ sthÃïur ayam ity Ãdau sa vo hi svÃmÅ bhavati iti | [end V­. addition.] || 11.12 || ÓrÅ-bhagavÃn uddhavam || 175-177 || (page 103) [178] pÆrvokta evÃprakaÂa-lÅlÃ-praveÓa-prakaÂa-lÅlÃvi«kÃra-rÆpo'rthas tad- anantara-praÓnottarÃbhyÃm apy abhipreto'sti | praÓnas tÃvat ÓrÅ-uddhava uvÃca - saæÓaya÷ Ó­ïvato vÃcaæ tava yogeÓvareÓvara | na nivartata Ãtma-stho yena bhrÃmyati me mana÷ || [BhP 11.12.16] tava vÃcaæ Ó­ïvato'vadhÃrayato'pi mamÃtmastha÷ saæÓayo mayodite«v avahita ity ÃdikÃdhyÃya-traya-gata-mahÃ-vÃkyÃrtha-paryÃlocanÃsÃmarthyaæ na nivartate | kuta÷ ? yena yata eva rÃmeïa sÃrdhaæ mathurÃæ praïÅte [BhP 11.12.10] ity Ãdi lak«aïÃt tava vÃkyÃn mama mano bhrÃmyati | hanta tÃsÃm anena saÇgama÷ kutra kathaæ vidyate iti cintayà na svasthaæ vartate ity artha÷ | [179] tathottaraæ tatra tasya saæÓayam apanetuæ dvÃbhyÃæ tÃvat tac-cittaæ svasthayan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca -- sa e«a jÅvo vivara-prasÆti÷ prÃïena gho«eïa guhÃæ pravi«Âa÷ | mano-mayaæ sÆk«mam upetya rÆpaæ mÃtrà svaro varïa iti sthavi«Âha÷ || [BhP 11.12.17] sa eva mal-lak«aïo jÅvo jagato jÅvana-hetu÷ viÓe«ato vrajasya jÅvana-hetur và parameÓvara÷ prÃïena mat-prÃïa-tulyena gho«eïa vrajena saha vivara- prasÆtir vivarÃd aprakaÂa-lÅlÃta÷ prasÆti÷ prakaÂa-lÅlÃyÃm abhivyaktir yasya tathÃbhÆta÷ san punar guhÃm aprakaÂa-lÅlÃm eva pravi«Âa÷ | (page 104) kÅd­Óa÷ san ? kiæ k­tvà ? mÃtrà mama cak«ur-ÃdÅni svaro bhëÃ-gÃnÃdi- varïo rÆpam iti itthaæ sthavi«Âa÷ sva-parijanÃnÃæ prakaÂa eva san anye«Ãæ sÆk«mam ad­Óyaæ bahiraÇga-bhaktÃnÃæ ca manomayaæ katha¤cin manasy eva gamyaæ yad-rÆpaæ prakÃÓas tad upetya | [180] prakaÂa-lÅlÃvi«kÃraæ ca sa-d­«ÂÃntaæ spa«Âayati - yathÃnala÷ khe 'nila-bandhur u«mà balena dÃruïy adhimathyamÃna÷ | aïu÷ prajÃto havi«Ã samedhate tathaiva me vyaktir iyaæ hi vÃïÅ || [BhP 11.12.18] d­«ÂÃnto'yaæ garbhÃdi-krameïÃvirbhÃva-mÃtrÃæÓe | t­tÅye'pi tad uktaæ ÓrÅmad-uddhavenaiva - ajo'pi jÃto bhagavÃn yathÃgni÷ [BhP 3.2.15] iti | vyaktir ÃvirbhÃva÷ | hi yasmÃd iyaæ svarahasyaika-vij¤asya mamaiva vÃïÅ, nÃtrÃsambhÃvanà vidheyety artha÷ | tataÓ cÃnantaraæ vak«yamÃïa evaæ gadir [BhP 11.12.19] ity Ãdi granthas tu saæÓayÃpattodane vyÃkhyeya÷ | evaæ pÆrvokta-vÃkyasyaivÃrtha-bhedena gadir laukika-bhëaïam iti j¤eyam | tasyÃpy utpattir j¤eyety artha÷ | sa ca sa-tÃtparyako'rtha-bheda« ÂÅkÃyÃm eva d­Óyate iti || || 11.12 || ÓrÅ-Óuka÷ || 179-180 || [181] tad evaæ ÓrÅmad-bhÃgavate punar vrajÃgamanÃdi-rÆpo'yam artho bahudhà labdho'pi pÃdmottara-khaï¬avad yan na spa«Âatayà varïitas tat khalu nije«Âa-devatvasya bahirmukhÃn pratyÃcchÃdanecchayà antarmukhÃn pratyutkaïÂhÃ-vardhanecchayeti gamyate | ataevoktam - parok«a-vÃdà ­«aya÷ parok«aæ ca mama priyam [BhP 11.21.35] iti | yad etat tu mayà k«udreïa taralÃyitaæ k«amatÃæ tat k«amÃ-ÓÅla÷ ÓrÅmÃn gokula-vallabha÷ | tad etat ÓrÅla-v­ndÃvane lÅlÃ-dvayasya milanaæ sÃvasaram eva prastutam | dvÃrakÃyÃæ tu prasiddham eva | tatra mau«alÃdi-lÅlà mÃyiky eveti pÆrvam eva darÓitam | vastutas tu dvÃrakÃyÃm eva sa-parikarasya ÓrÅ-bhagavato nigƬhatayà sthitir yÃdavÃnÃæ ca nitya-parikaratvÃt tat-tyÃgena svayaæ bhagavata evÃntardhÃne tair atik«obheïonmatta-ce«Âair upamardità p­thivy eva naÓyed iti prathamaæ te«Ãm antardhÃpanam | ataevoktam - bhÆ-bhÃra-rÃja-p­tanà yadubhir nirasya guptai÷ sva-bÃhubhir acintayad aprameya÷ | manye 'vaner nanu gato 'py agataæ hi bhÃraæ yad yÃdavaæ kulam aho avi«ahyam Ãste || [BhP 11.1.3] iti | atra te«Ãm adhÃrmikatayà tu p­thivÅ-bhÃratvaæ na mantavyam | brahmaïyÃnÃæ vadÃnyÃnÃæ nityaæ v­ddhopasevinÃm | vipra-ÓÃpa÷ katham abhÆd v­«ïÅnÃæ k­«ïa-cetasÃm || [BhP 11.1.8] ity Ãdau ÓayyÃsanÃÂanÃlÃpa- krŬÃ-snÃnÃdi-karmasu | na vidu÷ santam ÃtmÃnaæ v­«ïaya÷ k­«ïa-cetasa÷ || [BhP 10.90.46] ity Ãdau ca parama-sÃdhutva- prasiddhe÷ | p­thvÅ-bhÃraÓ ca vyakti-bÃhulya-mÃtreïa ne«yate | parvata-samudrÃdÅnÃm anantÃnÃæ vidyamÃnatvÃt | tathà na vastavyam [BhP 11.7.5] ity Ãdi bhagavad- vÃkyasya tÃtparyam idam | mÃyayÃpi yadÆnÃæ tÃd­Óatva-darÓanaæ mamÃnanda-vaibhava-dhÃmni madÅya-jana-sukhada-mad-vilÃsaika-nidhau dvÃrakÃyÃæ nocitaæ, prabhÃse tu tat-tad-yogÃd ucitam iti | atha ca jijÅvi«ubhi÷ [BhP 11.6.34] ity uktvà v­jinÃni tari«yÃma÷ [BhP 11.6.38] iti coktvà vastutas tu te«Ãæ tÃd­Óatvaæ na bhavi«yatÅty evoktam | (page 105) tatra cÃsmÃbhi÷ iti vayam iti coktvà svenaikya-sÆcanayà svÃtmavad anyathÃbhÃvatvam eka-gatitvaæ vya¤jitam iti | tad evaæ sthite tai÷ sÃkaæ ÓrÅ-bhagavato dvÃrakÃyÃm eva nityÃæ sthitim Ãha - - dvÃrakÃæ hariïà tyaktÃæ samudro 'plÃvayat k«aïÃt | varjayitvà mahÃrÃja ÓrÅmad-bhagavad-Ãlayam || nityaæ sannihitas tatra bhagavÃn madhusÆdana÷ | sm­tyÃÓe«ÃÓubha-haraæ sarva-maÇgala-maÇgalam || [BhP 11.31.23-24] loka-d­«Âyaiva hariïà tyaktÃm atyaktÃm iti vÃ, nityaæ sannihita iti vak«yamÃïatvÃt | tataÓ cobhayathÃpy ÃplÃvanaæ parito jalena parikhÃvad Ãvaraïaæ taj-jala-majjanaæ ca samudreïaiva ÓrÅ-bhagavad-Ãj¤ayà tyakta- bhÆmi-lak«aïasya hastinÃpura-prasthÃpita-bahirjana-g­hÃdy-adhi«ÂhÃna- bahir-Ãvaraïasyaiva | tathà racanaæ viÓva-karmaïà tasyaiva prakaÂa-lÅlÃyÃ÷ prÃpa¤cika-miÓratvÃt | ata÷ sudharmÃdÅnÃæ svargÃd Ãgamanaæ ca yujyate | aprakaÂa-lÅlÃyÃæ tato'pi divyataraæ sabhÃntarÃdikam api syÃt | ÓrÅmÃn yÃdavÃdi-g­ha-v­nda-lak«aïa-ÓobhopaÓobhÃvÃn yo bhagavad-Ãlayas taæ varjayitvà | tad evam adyÃpi samudra-madhye kadÃcid asau dÆrata÷ ki¤cid d­Óyate iti tatratyÃnÃæ mahatÅ prasiddhi÷ | atra mahÃrÃjeti sambodhanaæ d­«ÂÃnta-garbham | yad và mahÃnto rÃjÃno yÃdava-lak«aïà yatra tathÃbhÆtaæ tad-Ãlayaæ ÓrÅ-k­«ïa-nitya-dhÃma-rÆpaæ dvÃrakÃ-puram | na kevalaæ pura-mÃtrÃstitvaæ tatra ca ÓrÅmati bhagavad-Ãlaye madhusÆdana÷ ÓrÅ-k­«ïo nityam eva sannihita÷ | arthÃt tatratyÃnÃæ kiæ và na tatra sannihita÷ | bhagavÃn yÃdavÃdi-lak«aïÃkhila-nijaiÓvaryavÃn eva | tad-Ãlayam eva viÓina«Âi sm­tyeti | sÃk«Ãd adhunà vyakta-tad- darÓanÃbhÃvÃt sm­tyety uktam | ya÷ svayam evambhÆtas tasya tv anyathà sambhÃvitatvam api nÃstÅti | evam eva vi«ïu-purÃïe - plÃvayÃmÃsa tÃæ ÓÆnyÃæ dvÃrakÃæ ca mahodadhi÷ | nityaæ sannihitas tatra bhagavÃn keÓavo yata÷ || tad atÅva mahÃ-puïyaæ sarva-pÃpa-praïÃÓanam | vi«ïu-krŬÃnvitaæ sthÃnaæ d­«Âvà pÃpÃt pramucyate || [ViP 5.38.9-10] iti | [V­. adds here: tathaiva ÓrÅ-hari-vaæÓe yÃdavÃn pratÅndra-pre«itasya nÃradasya vÃkyam - k­«ïo bhogavatÅæ ramyÃm ­«i-kÃntÃæ mahÃ-yaÓÃ÷ | dvÃrakÃm ÃtmasÃt k­tvà samudraæ gamayi«yati || [HV 2.102.32] ity atra ÃtmasÃt k­tvà iti na tu tyaktveti | V­. addition ends.] || 11.31 || ÓrÅ-Óuka÷ || 181 || [182] tad evam aprakaÂa-prakaÂa-lÅlayo÷ samanvayo darÓita÷ | ete eva pÃdmottara- khaï¬e bhoga-lÅlÃ-ÓabdÃbhyÃm ucyete - bhoge nitya-sthitis tasya lÅlÃæ saæharate kadà [BhP 6.226.9] ity Ãdinà | yÃæ kadÃcit saæharate sà lÅlety artha÷ | tatra prakaÂa-lÅlÃ-gata-bhÃvasya viraha-saæyogÃdi-lÅlÃ-vaicitrÅ-bhara- vÃhitvena balavattaratvÃt ubhaya-lÅlaikÅ-bhÃvÃnantaram api tanmayas te«Ãm abhimÃno'nuvartate eva | tatraiÓvarya-j¤Ãna-saævalita-bhÃvÃnÃæ ÓrÅ- yÃdavÃnÃæ sa tÃvan nÆnam evaæ sambhavati | aho sarva-daivÃnya-jÅvÃtÆnÃm asmÃkam ÅÓità ÓrÅ-k­«ïÃkhyo bhagavÃn ayaæ nÃnÃ-lÅlÃm­ta-nirjharai÷ sÃndrÃnanda-camatkÃram ÃsvÃdayituæ yÃdava-ÓikhÃmaïer nityam eva pit­- bhÃva-sam­ddhasya ÓrÅmad-Ãnakadundubher g­he sva-janmanà svÃn svÃn alaæcakÃra | tataÓ ca sÃdhitÃsmad-Ãnanda-satra-pradhÃna-vividha-kÃrya÷ parama-bÃndhavo'sau parameÓvaras tat-tad-rÆpÃn evÃsmÃn punar brahmÃdyair api duradhigame ÓrÅ-mathurÃ-nÃmni ÓrÅ-dvÃrakÃ-nÃmni và parama-dhÃmni nÃnÃ-mÃdhurÅ-dhurÅïÃbhir Ãtma-lÅlÃbhir anuÓÅlita eva (page 106) vibhrÃjate iti | so'yam abhimÃna÷ ÓrÅ-v­ndÃvane tu nija-nija- sambandha-sandhÃyaka-premaikÃnusÃriïÃæ ÓrÅ-vraja-vÃsinÃæ nÆnam eva samujj­mbhate - ahoyo'sau gokula-kula-bhÃga-dheya-pu¤ja-ma¤jula-prakÃÓo mÃd­ÓÃæ d­ÓÃæ jÅvana-sa¤caya-nirma¤chanÅya-pÃda-lächana-leÓo vächÃtÅta-sukha-santati-santÃnako mahÃ-vana-vraja-mahÃ-khanijaninÅ-nÅla- maïir ÃvirÃsÅt | yo'sau du«Âa-bhoja-rÃja-vis­«Âai÷ pÆtanÃdi-graha-samÆhair uparako'pi muhur anukÆlena vidhinà te«Ãæ svayam eva vinÃÓa-pÆrvakaæ cakorebhya÷ candramà ivÃsmabhyaæ vitÅrïa evÃsÅt | yo'sau tÃd­Óa-tadÅya- mahÃ-guïa-gaïÃd eva paritu«yadbhir muni-devair iva dattena kenÃpi prabhÃveïa muhur api vipad-gaïÃd Ãtma-kleÓam agaïayann eva na÷ paritrÃtavÃn | yo'sau nija-ÓÅla-lÃvaïya-rÆpa-guïa-vilÃsa-keli-vinigƬha- sauh­dya-prakaÂana-cÃturÅ-gumphita-mÃdhurÅbhir asmÃn susÂhu pu«ÂÃæÓ cakÃra | yo'sau laghunÃpi guïÃbhÃsenÃsmÃkam Ãnanda-sandoham abhivindamÃno yad yad api mÃd­ÓÃm abhila«itaæ tad-atÅtà và tat tad api pratilavam apy ÃÓcarya-bhÆtaæ nija-mÃdhurya-varyam ullÃsitavÃn | yo'sau sakala-sÃdhu-janÃvanÃya vikhyÃpita-yÃdava-sambandhas tad-dvÃrà svayam api ca rÃjanyÃsura-saÇgha-saæharaïÃya yadu-purÅæ prasthitavÃn | yo'sau kÃryÃnurodhena tatraiva cirÃya ti«Âhata Ãtmano viprayogena satapta-buddhÅn uddhavÃdibhir asmÃn asak­d ÃÓvÃsayÃmÃsa | yo'sau punar-utkaïÂhÃ-koÂi- samÃk­«Âa-mÆrtibhis tÅrtha-vrajyÃ-vyÃjena kuruk«etra-pragatair asmÃbhi÷ ÓvÃsa-mÃtrÃvaÓi«Âair ivÃm­ta-vÃridhi-rÆpa-labdho babhÆva | yo'sau tathÃvidhÃn asmÃn Ãtma-sannidhau mÃsa-katipayaæ saævÃsya parama- svajanayà mudhaiva k­tÃbhimÃnebhyo yÃdavebhyo nigƬhÃæ kÃm api sneha- mudrÃm asmÃsu samudghaÂayya bhavatÃm evÃham iti vya¤janayà muhur evÃsmÃn abhita÷ sandhuk«itavÃn | yo'sau ÓrÅ-v­ndÃvanam evÃsmÃkam Ãtmano'pi paramam abhÅ«Âam iti ni«ÂaÇkya ÓapathÃdinà nija-jhaÂity- Ãgamane visrabhya sÃgraham asmÃn atraiva prasthÃpitavÃn | so'yam aho ak­tÃpara-kartavya-Óe«a evÃsmÃn nijÃgamanaæ vinà samÃrabdha-prÃïa-koÂi- mocana-vyavasÃyÃn ÃÓaÇkya jhaÂiti svayam eva gokulaæ sÃmpratam Ãgamya nija-viraha-kÃla-vyÃla-mukhÃn ni«kÃsya ca svÃvalokanÃm­ta-pÆreïa si¤cann evÃste | tatra ca pratik«aïam api nava-navÅ-k­tenÃnanya-sÃdhÃraïena kenÃpi sneha- sandohamayena kevalena nija-svabhÃva-viÓe«eïa tatrÃpi nija-saundarya- varyÃm­ta-pÆra-prapÃcaya-cayanena, tatrÃpi vividha-pu«pÃdi-vibhÆ«aïa- para-bhÃga-parÃbhogena, tatrÃpi vilÃsa-mÃdhurÅ-dhurÃ-viÓe«ÃdhÃnena, tatrÃpi vicitra-guïa-gaïollÃsa-camatkÃra-vidyÃ-vinodena, tatrÃpi go-pÃlana- gavÃkÃraïa-bÃlya-krŬana-mohana-mantrÃyita-muralÅ-vÃdanÃdi- vibhrameïa, tatrÃpi gokula-nirgamana-praveÓÃdi-lÅlÃ-cÃturÅ- mÃdhuryìambareïa, tatrÃpi suh­dÃæ yathÃyatham anusantarpaïa-keli-kalÃ- viÓe«a-prakÃÓita-snehÃtiÓayenÃsmÃn upalÃlayann evÃste | tena vayam aho samaya-gamanÃgamanam api sambhÃlayituæ na pÃrayÃma iti | etad-anusÃreïa dvÃrakÃta÷ samÃgate ÓrÅ-k­«ïe ke«Ã¤cid vraja-vÃsinÃm eva tadÃnÅntanam ullÃsa-vacanaæ jayati jananivÃsa [BhP 10.90.48] ity-Ãdikaæ ÓrÅ- Óuka-mukhÃd ÃvirbhÆtam iti vrajaikÃnta-bhaktà vyÃcak«ante | akleÓenaivÃrtha-viÓe«a-sphÆrte÷ | sambhavati ca ÓrÅ-bhÃgavatasya vicitrÃrthatvaæ, vidvat-kÃma-dhenu-rÆpatvÃt | tathà hi jayati ity Ãdi | ko'pi so'yam asmÃkaæ jÅvana-koÂi-priyatamo vi«vak-pracÃreïa ÓrÅ- v­ndÃvanasyaiva (page 107) viÓe«ata÷ sthÃvarÃïÃæ jaÇgamÃnÃæ ca tad- virahÃd yad du÷khaæ tan-nihantà jayati sarvotkar«eïa vartate | arthÃc chrÅ- v­ndÃvana eva | ÓrÅ-v­ndÃvanasya sthÃvarÃïÃm api bhÃvo varïita eva, kevalenaiva bhÃvena ity Ãdinà | kena viÓi«Âa÷ ? susmitena ÓrÅ-mukhena | etena sadÃtanam Ãnandaika-rasatvaæ sve«u sadaiva suprasannatvaæ ca tasya prakÃÓitam | kiæ kurvan ? vraja-rÆpaæ yat puraæ tat-sambandhinyo yà vanità janitÃnurÃgÃ÷ kula-vadhvas tÃsÃæ kÃma-devaæ sarva- premÃnandoparivirÃjamÃnatvÃt tÃsÃæ kÃmas tu deva÷ parama-divya-rÆpas taæ vardhayan | nanu ÓrÅ-devakyÃ÷ putro'yam ity evaæ vadanti, tat kathaæ yusmÃkam atrÃsmadÅyatvenÃbhimÃna÷ ? tatrÃha devakyÃæ janmeti vÃdo mithyaiva loka- khyÃtir yasya sa÷ | tarhi kathaæ vÃsudeva iti nÃmety ÃÓaÇkyÃha jananivÃso janÃnÃæ svajanÃnÃm asmÃkaæ nivÃsatvÃd ÃÓrayatvÃd eva tathÃbhidhÅyata ity artha÷ | svajane«v asmÃsu k­ta-vÃsatvÃd eva và | tataÓ cÃdhikaraïe kartari vauïÃdiko vÃsu÷ | sa ca dÅvyati krŬatÅti devaÓ ca sa iti vigraha÷ | prÃg ayaæ vÃsudevasya [BhP 10.8.14] ity Ãdikà ÓrÅ-gargoktir api nÃsmabhyaæ bhÃtÅti bhÃva÷ | kim artham asau devakÅ-janma-vÃdo'bhÆd ity ÃÓaÇkÃyÃm Ãha - yadu-varÃ÷ pari«at-sahÃya-rÆpà yatra tÃd­Óaæ yathà syÃt tathÃ, svair dorbhir bhuja-prÃyair arjunÃdibhir adharmaæ tat pracuraæ du«Âa-kulam asyan nihantuæ, lak«aïa-hetvo÷, kriyÃyÃ÷ Óat­-pratyaya-smaraïÃt | tasyÃm Ãtma- janmani khyÃpite te te sahÃyà bhavi«yantÅty evam anusandhÃyety artha÷ | tathoktaæ kaæsa-vadhÃnantaraæ ÓrÅ-k­«ïena ÓrÅ-vrajeÓvaraæ prati j¤ÃtÅn vo dra«Âum e«yÃmo vidhÃya suh­dÃæ sukham [BhP 10.45.23] iti | atra viÓe«eïenaiva ÓrÅ-k­«ïa-rÆpa-viÓe«ya-padam upasthÃpyate ayam udayati mudrÃ-bha¤jana÷ padminÅnÃm itivat || || 10.90 || ÓrÅ-Óuka÷ || 182 || [183] atha te«Ãæ tena paramÃnandena samayÃnanusandhÃnam apy uktam vrajati na hi yatrÃpi samaya÷ [BrahmaS 5.56] iti | atas te«Ãæ ÓrÅ-k­«ïÃgamana- paramÃnanda-mattÃnÃm adyaivÃyam Ãgata itÅva sadà h­di vartate | [V­. adds here:] sa e«a yadvad aprakaÂa-svÃrasikyÃæ prakaÂa-lÅlÃ-gata-bhÃva- praveÓas tathà tad-vaibhava-rÆpÃsu mantropÃsanÃmayÅ«v api sva-sva- prÃktana-tad-bhÃva-praveÓo j¤eya÷ | gaÇgÃyà bhÃvas tadÅya-hrada-ÓreïÅ«v eva | ubhayatrÃpy asau samÃna eva darÓita÷ | pÃdma-pÃtÃla-khaï¬e go-gopa- gopikÃ-saÇge yatra krŬati kaæsahà iti govinda gopÅjana-vallabheÓa kaæsÃsuraghna ity ÃbhyÃm | evaæ yathà svÃrasikyÃm iva mantra-mayyÃm api nandanandanatvam anugacched evaæ ÓrÆyate - sakala-loka-maÇgalo nanda- gopa-tanayo devatà ity atra gautamÅya-tantre dvitÅyÃdhyÃye nandanandana ity ukta÷ ity atra ca | [V­. addition ends.] tad evaæ prakaÂa-lÅlÃ-gata-bhÃva-viÓe«asyÃprakaÂa-lÅlÃyÃæ praveÓÃd bahir- antardhÃna-lÅlÃ-dvitÅyasyaikyaæ varïitam | tatra yadyapi pÆrva-pÆrvam api tÃd­Óa-bhÃvas te«Ãm anÃdita evÃnuvartate tathÃpi tam eva navanavÅk­tya samuddÅpayituæ puna÷ punar avatÃra iti j¤eyam | tad evaæ ÓrÅ-k­«ïasya svayaæ bhagavattvaæ darÓitam | tatrÃpi ÓrÅ-gokule tat- prakÃÓÃtiÓayo d­Óyate | sa caiÓvarya-gatas tÃvat satya-j¤ÃnÃnantÃnanda-rasa- mÃtraika-mÆrti-brahmÃï¬a-koÂÅÓvara-darÓanÃdau | kÃruïya-gataÓ ca pÆtanÃyà api sÃk«Ãn mÃt­-gati-dÃne | mÃdhurya-gataÓ ca | vraja-striyo yad vächanti pulindyas t­ïa-vÅrudha÷ | gÃvaÓ cÃrayato gopÃ÷ pÃda-sparÓaæ (page 108) mahÃtmana÷ || [BhP 10.83.43] iti ÓrÅ-paÂÂa-mahi«Å-prÃrthanÃdau | atra sthite'pi sarvato'pi prema-varÅyasÅnÃæ tÃsÃæ tat-pÃda-sparÓa-saubhÃgye tan-mÃdhurya-prakÃÓÃtiÓaya-vaiÓi«ÂyÃbhiprÃyeïaiva tathokti÷ saÇgacchate | tathaiva coktaæ - trailokya-saubhagam idaæ ca nirÅk«ya rÆpaæ yad go-dvija-druma-m­gÃn pulakÃny abibhrat || [BhP 10.29.40] ity Ãdi«u | ato lÅlÃ-gataÓ cÃsau ÓlÃghyate pitarau nÃnvavindetÃæ k­«ïodÃrÃrbhake hitam [BhP 10.8.47] ity Ãdi«u | atas tadÅyÃnÃm apy utkar«a ukta÷ v­ndÃvanaæ govardhanaæ yamunÃ-pulinÃni ca [BhP 10.11.36] vÅk«yÃmÅty Ãdau | tata÷ parikarÃïÃæ tu aho bhÃgyam aho bhÃgyam [BhP 10.14.32] ity Ãdau | itthaæ satÃm [BhP 10.12.11] ity Ãdau, nanda÷ kim akarot [BhP 10.8.43] ity Ãdau, etÃ÷ param [BhP 10.47.51] ity Ãdau, gopyas tapa÷ kim acaran [BhP 10.44.14] ity Ãdau | tatrÃpi tatrÃtiÓuÓubhe tÃbhi÷ [BhP 10.33.6] ity Ãdau ca tÃsu prakÃÓÃtiÓaya-sÅmà darÓità | tata÷ sarvÃsv api tÃsu anayÃrÃdhito nÆnaæ bhagavÃn harir ÅÓvara÷ [BhP 10.30.28] ity Ãdibhi÷ | prema-varÅyastvena prasiddhÃyÃæ ÓrÅ-rÃdhikÃyÃæ tu kim uteti j¤eyam | atra cedaæ tattvam | dvitÅye sandarbhe khalu paramatvena ÓrÅ-bhagavantaæ nirÆpya tasya Óakti- dvayÅ nirÆpità | tatra prathamà ÓrÅ-vai«ïavÃnÃæ ÓrÅ-bhagavad-upÃsyà tadÅya-svarÆpa-bhÆtà yan mayy eva khalu tasya sà bhagavattà | dvitÅyà cÃtha te«Ãæ jagadvad-upek«aïÅyà mÃyÃ-lak«aïÃ, yan mayy eva khalu tasya jagattà | tatra pÆrvasyÃæ Óaktau Óaktimati bhagavac-chabdaval-lak«mÅ-Óabda÷ prayujyata ity api dvitÅya eva darÓitam | tato'smin sandarbhe tu sa ca bhagavÃn ÓrÅ-k­«ïÃkhya eveti nirdhÃrite tadÅyà svarÆpa-Óaktis tu kim Ãkhyeti nirdhÃryam | tatra dvayor api puryo÷ ÓrÅ-mahisÃkhyà j¤eyà | mathurÃyÃm apy aprakaÂa-lÅlÃyÃæ Órutau rukmiïyÃ÷ prasiddher anyÃsÃm upalak«aïÃt | ÓrÅ-mahi«ÅïÃæ tadÅya-svarÆpa-Óaktitvaæ skÃnda-prabhÃsa-khaï¬e ÓrÅ- Óiva-gaurÅ-saævÃde gopyÃditya-mÃhÃtmye d­«Âam - purà k­«ïo mahÃtejà yadà prabhÃsam Ãgata÷ | sahito yÃdavai÷ sarvai÷ «aÂ-pa¤cÃÓat-prakoÂibhi÷ || «o¬aÓaiva sahasrÃïi gopyas tatra samÃgatÃ÷ | lak«am ekaæ tathà «a«Âhir ete k­«ïa-sutÃ÷ priye || ity upakramya, tato gopyo mahÃ-devi vidyÃyÃ÷ «o¬aÓa sm­tÃ÷ | tÃsÃæ nÃmÃni te vak«ye tÃni hy ekamanÃ÷ Ó­ïu || lambinÅ candrikà kÃntà krÆrà ÓÃntà mahodayà | bhÅ«aïÅ nandinÅ Óokà supÆrva-vimalà k«ayà || Óubhadà Óobhanà puïyà haæsasyaitÃ÷ kalà kramÃt | haæsa eva mata÷ k­«ïa÷ paramÃtmà janÃrdana÷ || tasyaitÃ÷ Óaktayo devi «o¬aÓaiva prakÅrtitÃ÷ | candra-rÆpÅ mata÷ k­«ïa÷ kalÃ-rÆpÃs tu tÃ÷ sm­tÃ÷ || sampÆrïa-maï¬alà tÃsÃæ mÃlinÅ «o¬aÓÅ kalà | pratipat-tithim Ãrabhya sa¤caraty Ãsu candramÃ÷ || «o¬aÓaiva kalà yÃs tu gopÅ-rÆpà varÃïane | ekaika-ÓastÃ÷ sambhinnÃ÷ sahasreïa p­thak p­thak || evaæ te kathitaæ devi rahasyaæ j¤Ãna-sambhavam | ya evaæ veda puru«a÷ sa j¤eyo vai«ïavo budhai÷ || [108.5-8, 10-16] iti | atra gopyo rÃj¤ya÷ ity artha÷ | gopo bhÆpe'pi iti nÃma-liÇgÃnuÓÃsanÃt | lambinÅ avatÃra-Óakti÷ | supÆrva-vimalà suvimalà | haæsaÓÅtety atra prÃptasya haæsayety asya vÃcyam Ãha haæsa eveti | sa ca candra-rÆpÅ candra- d­«ÂÃntenoddeÓya ity artha÷ | kalÃ-rÆpà iti tÃÓ ca ÓaktayaÓ ca candrasyÃm­tety Ãdi-kalÃ-d­«ÂÃntenoddeÓyà ity artha÷ | anuktÃm antimÃæ mahÃ-Óaktim Ãha sampÆrïeti | seyaæ tu (page 109) kalÃ-sama«Âi-rÆpà j¤eyà | d­«ÂÃntopapÃdanÃya candrasya tÃd­Óatvam Ãha pratipad iti | Ãsu etat- tulyÃsu kalÃsu | vivak«itam Ãha «o¬aÓaiveti «o¬aÓÃnÃm eva vidyÃ- rÆpatvÃt | etad-upadeÓasya j¤Ãna-sambhava-rahasyatvÃt | taj-j¤Ãnasya vai«ïavatÃnumÃpaka-liÇgatvÃc ca | krÆrÃbhÅ«aïÅ-ÓokÃnÃm api bhagavat-svarÆpa-bhÆtÃnÃm eva satÅnÃæ mallÃnÃm aÓani÷ [BhP 10.4717] itivat ÓrÅ-k­«ïasya kaÂhinatva- pratyÃyakatvÃt | m­tyur bhoja-pater itivad durjana-vitrÃsakatvÃt, asatÃæ ÓÃstà itivat tadÅya-Óoka-hetutvÃd eva ca tat-tan-niruktir upapadyate | yathà prakÃÓaika-rÆpÃyà eva sÆrya-kÃnter ulÆke«u tama-Ãdi-vya¤jakateti | ataÓ candra-rÆpÅ mata÷ k­«ïa÷ kalÃ-rÆpÃs tu tÃ÷ sm­tÃ÷ iti sphuÂam eva svarÆpa-bhÆtatvaæ darÓitam | tad evaæ tÃsÃæ svarÆpa-Óakti-bhÆtatve lak«mÅtvaæ sidhyaty eva | tad evam abhipretya lak«mÅtvam Ãha -- g­he«u tÃsÃm anapÃyy atarka-k­n nirasta-sÃmyÃtiÓaye«v avasthita÷ | reme ramÃbhir nija-kÃma-sampluto yathetaro gÃrhaka-medhikÃæÓ caran || [BhP 10.59.34] ÂÅkà ca -ramÃbhir lak«myà aæÓa-bhÆtÃbhir ity e«Ã | svarÆpa-ÓaktitvÃd eva reme ity uktam | ataeva nija÷ svakÅya÷ paramÃnanda-Óakti-v­tti-viÓe«odaya- rÆpa-prema-viÓe«a-svarÆpo ya÷ kÃmas tena sampluto vyÃpta iti || || 10.49 || ÓrÅ-Óuka÷ || 183 || [184] ittham a«ÂÃnÃæ ÓrÅ-paÂÂa-mahi«ÅïÃæ tu tat-svarÆpa-Óaktitvaæ kaimutyenaiva sidhyati | tatra ÓrÅ-satyabhÃmÃyà bhÆ-Óakti-rÆpatvaæ pÃdmottara-khaï¬Ãdau prasiddham | ÓrÅ-yamunÃyÃ÷ k­pÃ-Óakti-rÆpatvaæ skÃnda-yamunÃ-mÃhÃtmyÃdÃv ity Ãdy-anve«aïÅyam | kintu ÓrÅ- harivaæÓÃdau satyabhÃmÃyÃ÷ saubhÃgyÃtiÓayasya vikhyÃtatvÃt prema-Óakti- pracura-bhÆ-Óaktitvaæ j¤eyam | svayaæ lak«mÅs tu ÓrÅ-rukmiïÅ -- dvÃrakÃyÃm abhÆd rÃjan mahÃ-moda÷ puraukasÃm | rukmiïyà ramayopetaæ d­«Âvà k­«ïaæ Óriya÷ patim || [BhP 10.54.6] ity Ãdi«u tasyÃm eva bhÆriÓa÷ prasiddhe÷ | ata÷ svayaæ lak«mÅtvenaiva paraspara-yogyatÃm Ãha - asyaiva bhÃryà bhavituæ rukmiïy arhati nÃparà | asÃv apy anavadyÃtmà bhai«myÃ÷ samucita÷ pati÷ || [BhP 10.53.37] spa«Âam | || 10.53 || vidarbha-pura-vÃsina÷ parasparam || 184 || [185] tathà tÃæ rukmiïÅæ Óriyam ity Ãdau yà lÅlayà dh­ta-tanor anurÆpa-rÆpà [BhP 10.60.9] iti | spa«Âam | ata÷ svayaæ bhagavato'nurÆpatvena svayaæ lak«mÅtvaæ siddham eva | ataeva vaidarbhÅæ bhÅ«maka-sutÃæ Óriyo mÃtrÃæ svayaævare [BhP 10.52.16] ity atra mÃti antarbhavatyasyÃm iti mÃtrÃ-padaæ bÃhulyÃd adhikaraïa evauïÃdikaæ j¤eyam | kÃrtsnye avadhÃraïe mÃtram itivat | tataÓ ca vaikuïÂha- prasiddhÃyà lak«myà antarbhÃvÃspadatvÃd e«aiva lak«mÅ÷ sarvata÷ paripÆrïety artha÷ | yat tu - nanv evam etad aravinda-vilocanÃha yad vai bhavÃn bhagavato 'sad­ÓÅ vibhÆmna÷ | kva sve mahimny abhirato bhagavÃæs try-adhÅÓa÷ kvÃhaæ guïa-prak­tir aj¤a-g­hÅta-pÃdà || [BhP 10.60.34] iti tasyà evoktis tatra nijÃæÓÃbhÃsam eva dainyena svaæ matvoktam iti mantavyam | yad vÃ, guïà gauïÅ prak­ti÷ svabhÃvo yasyÃ÷ sà apak­«Âa- rÆpety artha÷ | yathà tatraiva, syÃn me tavÃÇghrir araïaæ s­tibhir bhramantyÃ÷ [BhP 10.60.43] iti manu«yÃvatÃratÃbhiniveÓÃt tasyà eva dainyokti÷ | atra daiva-prerito vÃstavo'rthas tv evaæ (page 110) he'ravinda- locana bhagavatas tavÃsad­Óy aham ity etad | yad bhavÃn Ãha nanu niÓcitaæ tat tv evaæ vak«yamÃïa-prakÃrakaæ na tv anya-prakÃrakam | tathaivÃha sve svarÆpa-bhÆte mahimni aiÓvaryÃdÃv abhirato bhagavÃn kva kutrÃnyatra, tathÃhaæ tà te guïà aiÓvaryÃdaya eva prak­ti÷ svarÆpaæ yasyÃs tathÃbhÆtà kva kutrÃnyatra, kintu na kutracid anyatreti dvayor ekatra eva svarÆpe sthitir ity artha÷ | ataevÃj¤air asya ÓrÅ-vi«ïos tava tattvaj¤air g­hÅtau sevitau pÃdau yasyÃs tathÃbhÆtÃhaæ tasmÃc chakti-Óaktimator atyanta-bhedÃbhÃvÃd evopamÃnopameyatvÃbhÃvena sÃd­ÓyÃbhÃva iti bhÃva÷ | evaæ s­tibhir bhramantyà ity atrÃpi hi tvadÅya-padavÅbhir ity eva vÃstavo'rtha÷ | tad uktam - devatve deva-dehaiyaæ manu«yatve ca mÃnu«Å [ViP 1.9.143] iti | evam eva - astv ambujÃk«a mama te caraïÃnurÃga Ãtman ratasya mayi cÃnatirikta-d­«Âe÷ | yarhy asya v­ddhaya upÃtta-rajo-'ti-mÃtro mÃm Åk«ase tad u ha na÷ paramÃnukampà || [BhP 10.60.46] ity atrÃpi tasyÃ÷ prak­titvaæ dainyajenÃbhedopacÃreïaiva vyÃkhyeyam | yad và asya gÃrhasthasya upÃttà aÇgÅk­tà rajo'timÃtro sarva- bhÆtÃnura¤janÃtiÓayo yena sa÷ | vÃstavÃrthas tv evaæ yad uktaæ - udÃsÅnà vayam ity Ãdi, ÓrÅ-bhagavatà tatrÃha - astv iti | he ambujÃk«a Ãtman Ãtmani mayi ca ratasya te caraïÃnurÃgo mamÃstu | mayi ratatvaæ coktaæ tathÃham api tac-citto nidrÃæ ca na labhe niÓi [BhP 10.53.2] iti svayam eveti bhÃva÷ | nanv Ãtma-ratasya mama kathaæ tvayi ratis tatrÃha anatirikta-d­«Âe÷ | Óaktimaty Ãtmani Óaktau ca mayy anatiriktà p­thag-bhÃva-ÓÆnyà d­«Âir yasya | Óakti-Óaktimator ap­thag-vastutvÃd dvayor api mitho viÓi«ÂatayaivÃvagamÃd và yujyata eva mayy api ratir iti bhÃva÷ | tad evaæ satyÃm api svÃbhÃvikyÃæ ratau viÓe«atas tu, yarhy asya ratyÃkhyasya bhÃvasya v­ddhaye upÃttà rajo'timÃtrà rÃgÃtiÓayo yena tathÃbhÆtas tvaæ mÃm Åk«ase sa-bhÃvam Ãlokayasi tadÃsau no'smÃn prati paramaivÃnukampeti | evam udÃsÅnatvaæ tava sÃk«Ãn mat-sambandhÃd anyatraiveti mama sud­¬ha eva viÓvÃsa iti bhÃva÷ | tasmÃt sÃdhÆktaæ yà lÅlayà dh­ta-tano÷ [BhP 10.60.9] ity Ãdinà ÓrÅ-rukmiïÅ-devyÃ÷ svayaæ lak«mÅtvam | || 10.60 || ÓrÅ-Óuka÷ || 185 || [186-187] atha v­ndÃvane tadÅya-svarÆpa-Óakti-prÃdurbhÃvÃÓ ca ÓrÅ-vraja-devya÷ | yathà brahma-saæhitÃyÃm - Ãnanda-cinmaya-rasa-pratibhÃvitÃbhis tÃbhir ya eva nija-rÆpatayà kalÃbhi÷ | goloka eva nivasaty akhilÃtma-bhÆto govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || [BrahmaS 5.30] iti | tÃbhi÷ ÓrÅ-gopÅbhir mantre tac-chabda-prayogÃt | kalÃbhi÷ Óaktibhi÷ | nija- rÆpatayà sva-svarÆpatayà | Óaktitvaæ ca tÃsÃæ pÆrvoktotkar«eïa parama- pÆrïa-prÃdurbhÃvÃnÃæ sarvÃsÃm api lak«mÅtvam eva | tad uktaæ tatraiva - lak«mÅ-sahasra-Óata-sambhrama-sevyamÃnam iti, Óriya÷ kÃntÃ÷ kÃnta÷ parama-puru«a÷ iti ca | etad abhipretyaiva svÃyambhuvÃgame'pi ÓrÅ-bhÆ-lÅlÃ- Óabdais tat-preyasÅ-viÓe«a-trayam upadi«Âam | tasmÃl lak«mÅto'py utkar«a- varïanam ÃsÃæ (page 111) para-vyomÃdi-sthitÃbhyas tan-nÃmnaiva lak«mÅbhya Ãdhikya-vivak«ayeti mantavyam | ÓrÅ-v­ndÃvana-lak«myas tv età eveti | evam eva pÃda-nyÃsair bhuja-vidhÆtibhi÷ [BhP 10.33.7] ity Ãdau k­«ïa- vadhva÷ ity uktam | ataeva gopÅ-janÃvidyÃ-kalÃ-preraka÷ [GTU 1.8] ity atra tÃpanÅ-vÃkye ÓrÅmad-daÓÃk«arastha-nÃma-niruktau ye gopÅ-janÃs te à samyag yà vidyà parama-prema-rÆpà tasyÃ÷ kalà v­tti-rÆpà iti vyÃkhyeyam | rÃja-vidyà rÃja-guhyam [GÅtà 9.2] ity Ãdi ÓrÅ-gÅtÃ-prakaraïÃt | (avidyÃ- kalÃ-Óabdena avidyaiva kalà v­ttir yasyÃ÷ sà sarvendriya-vimoha-kÃriïÅ prema-Óaktir evÃkhyÃtà |) vyÃkhyÃntare bhagavaty avidyÃ-saæÓle«ÃbhÃvÃt | tad uktaæ - hlÃdinyà saævid-ÃÓli«Âa÷ saccidÃnanda ÅÓvara÷ | svÃvidyÃ-saæv­to jÅva÷ saækleÓa-nikarÃkara÷ || iti svÃmi-sÆktau | tathà - hlÃdinÅ sandhinÅ saævit tvayy ekà sarva-saæÓraye | hlÃda-tÃpa-karÅ miÓrà tvayi no guïa-varjite || iti [ViP 1.12.69] vi«ïu-purÃïe ca | [B here adds: athavà vaibhava-mÃtrÃbhij¤Ãn prati virì-upÃsanÃvat gopÅjana- ÓabdasyÃnya-niruktir iyam | yathà tatraiva gopÃla-pada-niruktau s­«Âi- paryantam ÃlÃtÅty uktam | tatrÃvidyÃ-kalÃ-Óabdena mÃyaivocyate iti | B addition ends.] tatas tÃsÃæ prerakas tat-tat-krŬÃyÃæ pravartaka iti vallabha- ÓabdenaikÃrthyam eva | sa vo hi svÃmÅ iti tasyÃm eva Órutau tÃ÷ prati durvÃsaso vÃkyÃt | yac ca tÃsÃæ kvacit pÆrva-janmani sÃdhakatvam iva ÓrÆyate | tat tu pÆrvÃsÃm eva vyÃkhyeyam | tÃs tu nitya-siddhà eva | ata idam ittham eva vyÃkhyeyam - tÃbhir vidhÆta-ÓokÃbhir bhagavÃn acyuto vibhu÷ | vyarocatÃdhikaæ tÃta puru«a÷ Óaktibhir yathà || [BhP 10.32.10] yathà yathÃvat | ataevÃdhikaæ vyarocata ity uktam upapadyate sva-Óakty-eka- prakÃÓakatvÃt ÓrÅ-bhagavata÷ -- gopyo labdhvÃcyutaæ kÃntaæ Óriya ekÃnta-vallabham | g­hÅta-kaïÂhyas tad-dorbhyÃæ gÃyantyas taæ vijahrire || [BhP 10.33.15] gopya eva Óriya÷ | kÃntaæ manoharam | ekÃnta-vallabhaæ raho-ramaïam (apÃïigrÃhakatvÃt) | || 10.32 || ÓrÅ-Óuka÷ || 186-187 || [188] tÃsÃæ mahattvaæ tu hlÃdinÅ-sÃra-v­tti-viÓe«a-prema-rasa-sÃra-viÓe«a- prÃdhyÃnyÃt | tad uktaæ Ãnanda-cinmaya-rasa-pratibhÃvitÃbhi÷ [BrahmaS 5.30] iti | Ãnanda-cinmaya-rasena prema-rasa-viÓe«eïa pratibhÃvitÃbhir ity artha÷ | ataeva tat-prÃcurya-prakÃÓena ÓrÅ-bhagavato'pi tÃsu paramollÃsa- prakÃÓo bhavati | yena tÃbhÅ ramaïecchà jÃyate | tathaivÃha - bhagavÃn api tà rÃtrÅ÷ Óaradotphulla-mallikÃ÷ | vÅk«ya rantuæ manaÓ cakre yoga-mÃyÃm upÃÓrita÷ || [BhP 10.29.1] yoga-mÃyÃæ durghaÂa-sampÃdikÃæ svarÆpa-Óaktiæ tat-tal-lÅlÃ-sau«Âhava- ghaÂanÃyopÃÓrita iti tasmai tÃæ pravartyety artha÷ | || 10.29 || ÓrÅ-Óuka÷ || 188 || [189] [page 112] atha tÃsÃæ nÃmÃni ÓrÆyante bhavi«yottare malla-dvÃdaÓÅ-prasaÇge ÓrÅ- k­«ïa-yudhi«Âhira-saævÃde - gopÅ-nÃmÃni rÃjendra prÃdhÃnyena nibodha me | gopÃlÅ pÃlikà dhanyà viÓÃkhà dhyÃna-ni«Âhikà | rÃdhÃnurÃdhà somÃbhà tÃrakà daÓamÅ tathà || iti | daÓamy api tÃrakÃ-nÃmny evety artha÷ | skÃnde prahlÃda-saæhitÃyÃæ dvÃrakÃ-mÃhÃtmye maya-nirmita-sara÷-prastÃve ÓrÅ-lalitovÃcety Ãdinà -- lalità ÓyÃmalà dhanyà viÓÃkhà rÃdhà Óaivyà padmà bhadrety etÃny a«Âaiva g­hÅtÃni | atha varïitÃ-Óata-koÂibhir ity Ãgama-prasiddher anyÃny api loka-ÓÃstrayor avagantavyÃni | atra Óata-koÂitvÃnyathÃnupapatty-Ãdinà tÃsÃæ tan-mahÃ- Óaktitvam evÃvagamyate | tad evaæ parama-madhura-prema-v­tti-mayÅ«u tÃsv api tat-sÃrÃæÓodreka- mayÅ ÓrÅ-rÃdhikà tasyÃm eva premotkar«a-parÃkëÂhÃyà darÓitatvÃt prÅti- sandarbhe darÓayi«yamÃïatvÃc ca | yatra ca tat-prema-vaiÓi«Âyaæ tatraiva | yasyÃsti bhaktir bhagavaty aki¤cana [BhP 5.18.12] ity Ãdivat sarvà apy aiÓvaryÃdi-rÆpà anyÃ÷ Óaktayo nÃtyÃd­tà apy anugacchantÅti ÓrÅ-v­ndÃvane ÓrÅ-rÃdhikÃyÃm eva svayaæ-lak«mÅtvam | ataeva satÅ«v anyÃsv api mukhyÃbhiprÃyeïaiva tasyà eva v­ndÃvanÃdhipatyena nÃma-grahaïam | yathà pÃdme kÃrttika-mÃhÃtmye Óaunaka-nÃrada-saævÃde - v­ndÃvanÃdhipatyaæ ca dattaæ tasyai pratyu«yatà | k­«ïenÃnyatra devÅ tu rÃdhà v­ndÃvane vane || [PadmaP 5.77.39] ity anena | anyatra sÃdhÃraïe deÓe devy evÃdhikÃriïÅ ÓrÅ-v­ndÃvanÃbhidhe vane tu ÓrÅ-rÃdhikaivety artha÷ | evaæ skÃnde - vÃrÃïasyÃæ viÓÃlÃk«Å vimalà puru«ottame | rukmiïÅ dvÃravatyÃæ ca rÃdhà v­ndÃvane vane || iti | tathà mÃtsye'pi | Óaktitva-mÃtra-sÃdhÃraïyenaiva lak«mÅ-sÅtÃ-rukmiïÅ- rÃdhÃ-nÃmÃpi devyà saha gaïanam | vaiÓi«Âyaæ tu lak«mÅvat sÅtÃdi«v api j¤eyam | tasmÃn na devyà saha lak«my-ÃdÅnÃm aikyam | ÓrÅ-rÃma-tÃpanÅ- ÓrÅ-gopÃla-tÃpany-Ãdau tÃsÃæ svarÆpa-bhÆtatvena kathanÃt | ÓrÅ-rÃdhikÃyÃÓ ca yÃmale pÆrvodÃh­ta-padya-trayÃnantaram -- bhuja-dvaya-yuta÷ k­«ïo na kadÃcic catur-bhuja÷ | gopyaikayà yutas tatra parikrŬati sarvadà || iti | atra v­ndÃvana-vi«ayaka-tat-sahita-sarvadÃ-krŬitva-liÇgÃvagatena parasparÃvyabhicÃreïa svarÆpa-Óaktitvam | satÅ«v apy anyÃsu ekayà ity anena (page 113) tatrÃpi para-mukhyÃtvam abhihitam | [V­. omits from ataeva satÅ«v anyÃsu and ending abhihitam, and has instead - yat tu mÃtsye devyà dak«aæ prati - rukmiïÅ dvÃravatyÃæ tu rÃdhà v­ndÃvane vane | devakÅ mathurÃyÃæ tu pÃtÃle parameÓvarÅ | citrakuÂe yathà sÅtà vindhye vindhya-vÃsinÅ || ity Ãdinà svarÆpa-Óakti-vyÆha-rukmiïÅ-rÃdhÃ-devakÅ-sÅtÃnÃæ mÃyÃæÓa- rÆpeïa svena sahÃbheda-kathanaæ tat khalu yathà devendra÷ pratardanaæ prati prÃïo'smi praj¤Ãtmà ity Ãdikam | yathà và vÃsudevaÓ cÃhaæ manur abhavaæ sÆryaÓ ca ity Ãdikaæ paramÃtmanà sahÃbhedaæ matvÃvÃdÅti | na vaktur upadeÓÃdi vedÃnta-sÆtre«u ÓÃstra-d­«Âyà tÆpadeÓo vÃma-devavat [Vs. 1.1.30] ity anena vicÃritam tadvad ihÃpÅti gamyate | ÓÃstraæ khalu caturdhà parÃvarayor abhedaæ darÓayati yathà - tattvam asi iti paramÃtmÃ- jÅayoÓ cit-sÃmyena, yathà sarvaæ samÃpno«i tato'si sarva÷ [GÅtà 11.40] ity adhi«ÂhÃnÃdhi«ÂhÃtror abhedopacÃreïa | yathà và rÃmo'ham ity Ãdikam ahaÇgrahopÃsaneneti | yatrÃpi yathÃsvaæ mantavyam | viÓe«ata÷ ÓrÅ- rÃdhÃyÃ÷ svayaæ lak«mÅtvam | [end V­. addition] tathà ca b­had-gautamÅye ÓrÅ-baladevaæ prati ÓrÅ-k­«ïa-vÃkyam - sattvaæ tattvaæ paratvaæ ca tattva-trayam ahaæ kila | tri-tattva-rÆpiïÅ sÃpi rÃdhikà mama vallabhà || prak­te÷ para evÃhaæ sÃpi mac-chakti-rÆpiïÅ | sÃttvikaæ rÆpam ÃsthÃya pÆrïo'haæ brahma-cit-para÷ || brahmaïà prÃrthita÷ samyak sambhavÃmi yuge yuge | tayà sÃrdhaæ tvayà sÃrdhaæ nÃÓÃya devatÃ-druhÃm || ity Ãdi | sattvaæ kÃryatvaæ tattvaæ kÃraïatvaæ tato'pi paratvaæ ceti yat tattva-trayaæ tad aham ity artha÷ | ataeva ÓrÅ-rÃdhikÃ-prasaÇge tat-purato'pi - devÅ k­«ïa-mayÅ proktà rÃdhikà para-devatà | sarva-lak«mÅ-mayÅ sarva-kÃnti÷ saæmohinÅ parà || iti | ­k-pariÓi«Âa-ÓrutiÓ ca tathaivÃha - rÃdhayà mÃdhavo devo mÃdhavenaiva rÃdhikà | vibhrÃjante jane«v à | vibhrÃjante vibhrÃjate | à sarvata iti Óruti- padÃrtha÷ | [V­ adds: ataeva tasyÃ÷ sarvottamatvaæ saubhÃgyÃtiÓayatvaæ cÃdi-vÃrÃhe tat- kuï¬a-prasaÇge dra«Âavyam | ÓrÅ-bhÃgavate anayÃrÃdhito nÆnam ity Ãdau ca | [End V­ addition.] etat sarvam abhipretya mÆrdhaïya-Óloke tÃd­Óo'py artha÷ sandadhai | tatra tayor mahÃ-mahaiÓvarya-pratipÃdako'rtha÷ pÆrvavat svayam anusandheya÷ | parama-mÃdhurÅ-pratipÃdako'rthas tu yathà janmÃdy asya iti | yato'nvayÃd anugacchati sadà nija-paramÃnanda-Óakti-rÆpÃyÃæ tasyÃæ ÓrÅ- rÃdhÃyÃm Ãsakto bhavatÅty anvaya÷ ÓrÅ-k­«ïas tasmÃd yasmÃt tathà itarata itarasyÃÓ ca tasya sadà dvitÅyÃyÃ÷ ÓrÅ-rÃdhÃyà eva | yato yasyà ÃdyasyÃdi- rasasya janma prÃdurbhÃva÷ yÃv evÃdi-rasa-vidyÃyÃ÷ parama-nidhÃnam ity artha÷ | ataeva tayor atyadbhuta-vilÃsa-mÃdhurÅ-dhurÅïatÃm uddiÓati yo'rthe«u tat-tad-vilÃsa-kalÃpe«u abhij¤o vidagdha÷ | yà ca svena tathÃ- vidhenÃtmanà rÃjate vilÃsatÅti svarà| ataeva sarvatopy ÃÓcarya-rÆpayos tayor varïane mama tat-k­paiva sÃmagrÅty Ãha Ãdi-kavaye prathamaæ tal-lÅlÃ-varïanam ÃrabhamÃïÃya mahyaæ ÓrÅ- veda-vyÃsÃya h­dà anta÷-karaïa-dvÃraiva brahma nija-lÅlÃ-pratipÃdakaæ Óabda-brahma yas tene | Ãrambha-sama-kÃlam eva yugapat sarvam idaæ mahÃ- purÃïaæ mama h­di prakÃÓitavÃn ity artha÷ | etac ca prathamasya spatma eva vyaktam | yad yasyÃæ ca sÆraya÷ Óe«Ãdayo'pi muhyanti svarÆpa-saundarya- guïÃdibhi÷ atyadbhutà keyam iti nirvaktum Ãrabdhà niÓetuæ na Óaknuvanti | evaæ bhÆtvà sà yadi k­pÃæ nÃkari«yat tadà labdha-mÃdhava-tÃd­Óa-k­pasyÃpi mama - tais tai÷ padais tatpadavÅm anvicchantyo 'grato 'balÃ÷ | vadhvÃ÷ padai÷ sup­ktÃni vilokyÃrtÃ÷ samabruvan || [BhP 10.30.26] ity Ãdinà tasyà lÅlÃ-varïana-leÓo'pi sÃhasa-siddhir asau nÃbhavi«yad eveti bhÃva÷ | tayor ÃÓcarya-rÆpatvam eva vyanakti tejo-vÃri-m­dÃæ caitanyÃnÃm api yathà yena prakÃreïa vinimaya÷ parasparaæ svabhÃva-viparyayor bhavati tathà yo vibhrÃjita iti Óe«a÷ | vÃkya-Óe«aæ ca bhÃvÃbhibhÆtatvena na vaktuæ ÓaktavÃn iti gamyate | tatra tejasaÓ candrÃdes tat-pada-nakha-kÃnti-visphÃratÃdinà (page 114) vÃri- m­dvan nistejastva-dharmÃvÃpti÷ | vÃriïo nadyÃdeÓ ca tat-saæsarga-vaæÓÅ- vÃdyÃdinà vahny-Ãdi-tejovad ucchÆnatÃ-prÃpti÷ pëÃïÃdi-m­dvac ca stambha-prÃpti÷ | m­daÓ ca pëÃïÃdes tat-kÃnti-kandaÅl-cchuritvena tejovad ujjvalatÃ-prÃptir vaæÓÅ-vÃdyÃdinà vÃrivac ca dravatÃ-prÃptir iti | tad etat sarvaæ tasya lÅlÃ-varïane prasiddham eva | yatra yasyÃæ ca vidyamÃnÃyÃæ tir-dhÃma-sarga÷ ÓrÅ-bhÆ-lÅleti-Óakti-trayÅ-prÃdurbhÃvo và | dvÃrakÃ-mathurÃ-v­ndÃvanÃnÅtÅ-sthÃna-traya-gata-Óakti-varga-traya- prÃdurbhÃvo và | v­ndÃvane eva rasa-vyavahÃreïa suh­d-udÃsÅna-pratipak«a- nÃyikÃ-rÆpa-tri-bhedÃnÃæ sarvÃsÃm api vraja-devÅnÃm eva prÃdurbhÃvo và m­«Ã mithyaiva | yasyÃ÷ saundaryÃdi-guïa-sampadà tÃs tÃ÷ k­«ïasya na ki¤cid iva prayojanam arhantÅty artha÷ | tad-dhÅmahÅti yac-chabda-labdhena tac-chabdenÃnvaya÷ | parama-bhakti-ÓaktimattvenÃtiÓÃyita-mahÃbhÃva-rasena và paraspara-bhinnatÃæ gatayor aikyenaiva vivak«itaæ tad iti | ataeva sÃmÃnyatayà parÃmarÓÃn napuæsakatvaæ ca | kathambhÆtam ? svena dhÃmnà sva-sva-prabhÃvena sadà nirastaæ sva-lÅlÃ- pratibandhakÃnÃæ jaratÅ-prabh­tÅnÃæ pratipak«a-nÃyikÃnÃæ ca kuhakaæ mÃyà yena tat | tathà satyaæ tÃd­Óatvena nitya-siddham | yad và parasparaæ vilÃsÃdibhir anavaratam Ãnanda-sandoha-dÃne k­ta-satyam iva jÃtam | tatra niÓcalam ity artha÷ | ataeva param anyatra kutrÃpy ad­«Âa-guïa-lÅlÃdibhir viÓva-vismÃpakatvÃt sarvato'py utk­«Âam | atraiko'pi dharmo bhinna- vÃcakatayà vÃkyato niridi«Âa ity ubhaya-sÃd­ÓyÃvagamÃt prativastÆpamÃ- nÃmÃlaÇkÃro'yam | iyaæ ca muhur upamiti-mÃlÃ-prativastÆpamà | tena tais tair guïair mitho yogyatayà nibaddhatvÃt samanÃmÃpi | etad-alaÇkÃreïa ca aho parasparaæ parasmÃt param api tan-mithuna-bhÆtaæ kim api tattvaæ mitho guïa-gaïa-mÃdhurÅbhi÷ samatÃm eva samavÃptam iti sakala-jÅva-jÅvÃtur- tamarasa-pÅyÆ«a-dhÃrÃdhÃrÃdharatÃ-sampadà kasmai và nija-caraïa- kamala-vilÃsaæ na rocayatÅti svata÷ sambhavi vastu vyajyate | tad Ãhu÷ - prativastÆpamà sà syÃd vÃkyayor gamya-sÃmyayo÷ | eko'pi dharma÷ sÃmÃnyo yatra nirdiÓyate p­thak || [SÃhD 10.49] iti | iyaæ mÃlayÃpi d­Óyate iti | evaæ samaæ syÃd ÃnurÆpyeïa ÓlÃghà yogyasya vastuna iti | tathà vastu vÃlaÇk­tir vÃpi dvidhÃrtha÷ sambhavÅ svata÷ | kave÷ prau¬hokti-siddho và tan-nibaddhasya veti «a | «a¬bhis tair vyajyamÃnas tu vastv-alaÇkÃra-rÆpaka÷ | artha-Óakty-udbhavo vyaÇgyo yÃti dvÃdaÓa-bhedatÃm || iti | tad uktaæ Órutyà - rÃdhayà mÃdhavo deva÷ ity Ãdinà | tad uktam Ãdi-purÃïe vedÃntino'pi iti padyÃnantaram - aham eva paraæ rÆpaæ nÃnyo jÃnÃti kaÓcana | jÃnÃti rÃdhikà pÃrtha aæÓÃn arcanti devatÃ÷ || iti | tayor nitya-vilÃsas tv itthaæ yathà varïito'smad-upajÅvya-caraïÃmbujai÷ -- vÃcà sÆcita-ÓarvarÅ-rati-kalÃ-prÃgalbhyayà rÃdhikÃæ vrŬÃ-ku¤cita-locanÃæ viracayann agre sakhÅnÃm asau | tad-vak«o-ruha-citra-keli-makarÅ-pÃï¬itya-pÃraæ gata÷ kaiÓoraæ saphalÅ-karoti kalayan ku¤je vihÃraæ hari÷ || iti [BRS 2.1.231] | tad evaæ sandarbha-catu«Âayena sambandho vyÃkhyÃta÷ | tasminn api sambandhe ÓrÅ-rÃdhÃ-mÃdhava-rÆpeïaiva prÃdurbhÃvas tasya sambandhina÷ parama÷ prakar«a÷ | tad uktaæ Órutyà rÃdhayà mÃdhavo deva iti | etad- artham eva vyatÃni«amimÃ÷ sarvà api paripÃÂÅr iti pÆrïa÷ sambandha÷ | gaura-ÓyÃma-rucojjvalÃbhir amalair ak«ïor vilÃsotsavair n­tyantÅbhir aÓe«a-mÃdana-kalÃ-vaidagdhya-digdhÃtmabhi÷ | anyonya-priyatÃ-sudhÃ-parimala-stomonmadÃbhi÷ sadà rÃdhÃ-mÃdhava-mÃdhurÅbhir abhitaÓ cittaæ mamÃkrÃmyatÃm || iti ÓrÅ-kali-yuga-pÃvana-sva-bhajana-vibhÃjana-prayojanÃvatÃra-ÓrÅ-ÓrÅ- bhagavat-k­«ïa-caitanya-deva-caraïÃnucara-viÓva-vai«ïava-rÃja-sabhÃjana- bhÃjana-ÓrÅ-rÆpa-sanÃtanÃnuÓÃsana-bhÃratÅ-garbhe ÓrÅ-bhÃgavata- sandarbhe ÓrÅ-k­«ïa-sandarbho nÃma caturtha÷ sandarbha÷ || ÓrÅ-bhÃgavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge | ÓrÅ-k­«ïa-sandarbha-nÃmà sandarbho'bhÆc caturthaka÷ || samÃpto'yaæ ÓrÅ-k­«ïa-sandarbha÷ || [*ENDNOTE #1] ... ition does not have the second and fourth lines of the second stanza. [*ENDNOTE #2] bhagavÃn vÃsudevaÓ ca kÅrtyate 'tra sanÃtana÷ sa hi satyam ­taæ caiva pavitraæ puïyam eva ca ÓÃÓvataæ brahma paramaæ dhruvaæ jyoti÷ sanÃtanam [*ENDNOTE #3] This portion up to the end of the paragraph is mostly omitted in V­. [*ENDNOTE #4] The second line is not found. [*ENDNOTE #5] 109.53 in the critical edition. The line reads there: devatÃrthaæ vayaæ cÃpi mÃnu«atvam upÃgatÃ÷. [*ENDNOTE #6] The V. edition has kÆrma-purÃïe vyÃsa-gÅtÃyÃæ sad- ÃcÃra-prasaÇge pativratÃ-mÃhÃtmye. Chatterjee quotes the following verse from Agni Purana - sÅtayà rÃdhito vahniÓ chÃyÃ-sÅtÃm ajÅjanat | tÃæ jagrÃha daÓa-grÅva÷ sÅtà vahni-puraæ gatà ||