Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 4: Krsnasamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Classical Sanskrit Extended ³ ³ (CSX) encoding: ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 224 ³ ³ long A â 226 ³ ³ long i ã 227 ³ ³ long I ä 228 ³ ³ long u å 229 ³ ³ long U æ 230 ³ ³ vocalic r ç 231 ³ ³ vocalic R è 232 ³ ³ long vocalic r é 233 ³ ³ vocalic l ë 235 ³ ³ long vocalic l í 237 ³ ³ velar n ï 239 ³ ³ velar N ð 240 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t ñ 241 ³ ³ retroflex T ò 242 ³ ³ retroflex d ó 243 ³ ³ retroflex D ô 244 ³ ³ retroflex n õ 245 ³ ³ retroflex N ö 246 ³ ³ palatal s ÷ 247 ³ ³ palatal S ø 248 ³ ³ retroflex s ù 249 ³ ³ retroflex S ú 250 ³ ³ anusvara ü 252 ³ ³ anusvara (overdot) § 167 ³ ³ capital anusvara ý 253 ³ ³ visarga þ 254 ³ ³ (capital visarga 255) ³ ³ long e ¹ 185 ³ ³ long o º 186 ³ ³ ³ ³ additional: ³ ³ l underbar × 215 ³ ³ r underbar Ÿ 159 ³ ³ n underbar ­ 173 ³ ³ k underbar É 201 ³ ³ t underbar  194 ³ ³ ³ ³ Other characters of the CSX encoding table are ³ ³ not included. Accents have been dropped in order ³ ³ to facilitate word search. ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ÷rã-kçùõa-sandarbha [There are several different editions of the Kçùõa-sandarbha. The Bengali edition appears to be earlier than the Vrindavan edition published by Haridas Shastri in 1983. The additions found in the Vç edition are probably authentic, as there is clear evidence Jiva Goswami made extensive corrections and emendations in some of his books after they were sent to Bengal with Srinivas Thakur in the 1570's.] tau santoùayatà santau ÷rãla-råpa-sanàtanau | dàkùiõàtyena bhaññena punar etad vivicyate ||o|| tasyàdyaü granthanàlekhaü kràntam utkrànta-khaõóitam | paryàlocyàtha paryàyaü kçtvà likhati jãvakaþ ||o|| [1] atha pårva-sandarbha-trayeõa yasya sarva-paratvaü sàdhitaü tasya ÷rã- bhagavato nirdhàraõàya sandarbho'yam àrabhyate | tatra prathamasya dvitãye vadanti [BhP 1.2.11] ity àdinà [Vç. adds: nànàvirbhàvatvàt tàni vacanàni tattva-nirdhàraõàrtham uddhriyante | end Vç.] tad ekam eva tattvaü brahmàditayà ÷abdyata ity uktam | tad eva brahmàdi-trayaü tçtãyaü vivicyate | brahma tv iha - yatreme sad-asad-råpe pratiùiddhe sva-saüvidà | avidyayàtmani kçte iti tad brahma-dar÷anam || [BhP 1.3.33] ity àdinà tatra viviktam api | ekàkàràvirbhàvatayà saü÷ayàbhàvàn nopayuktam iti tad-vacanaü nodàharaõãyam | ÷rã-bhagavat-paramàtmanos tu udàhriyate | tatra ã÷varo nàma niràkàro nàstãti pårvaü nirõãtaü, paramàtma-÷abdena ca sarvàntaryàmi-puruùaþ pratipàditaþ teùv eva sandarbheùu | tathà ca sati tasmiüs tçtãyàdhyàyàrabhya evam àbhàsyam | nanu pårvaü brahmàditayà tridhaiva tattvam ekam uktam | tatra brahmaõaþ kiü lakùaõaü bhagavat-paramàtmanor và tatra vi÷eùaþ ka÷cid và kim astãti ÷rãmad-ã÷varàkàràdiùu bahuùu ca satsu ÷rã-bhagavan-nàma katamàkàraþ paramàtmà và tayo÷ ca kiü svaråpàdikam iti ÷rã-÷aunakàdi-pra÷nam à÷aïkya prathamaü ÷rã-bhagavat-paramàtmanau nirdhàrayan ÷rã-såta uvàca -- jagçhe pauruùaü råpaü bhagavàn mahad-àdibhiþ | sambhåtaü ùoóa÷a-kalam àdau loka-sisçkùayà || [BhP 1.3.1] [page 2] àdau jãvàvirbhàva-mahad-àdi-sçùñitaþ pårvaü pauruùaü råpaü jagçhe prakañitavàn | kena hetunà ? loka-sisçkùayà | lokànàü samaùñi-vyaùñi- jãvànàü tad-adhiùñhànànàü ca pràdurbhàvàrtham ity arthaþ | tasmin hi tàni lãnàny àsann iti | atas tat-pràdurbhàvas tçtãye tad-dvàraiva uktaþ | bhagavàn eka àsedam [BhP 3.5.23] ity-àdi-prakaraõe -- kàla-vçttyà tu màyàyàü guõa-mayyàm adhokùajaþ | puruùeõàtma-bhåtena vãryam àdhatta vãryavàn || [BhP 3.5.26] iti | tatra teùàü sad-bhàvaü vivçõoti mahad-àdibhiþ sambhåtaü militam | antarbhåta-mahad-àdi-tattvam ity arthaþ | so'ntaþ-÷arãre'rpita-bhåta-såkùmà [BhP 3.8.11] iti tçtãyàd eva | sam-pårvo bhavatiþ saïgamàrthe prasiddha eva, sambhåyàmbhodhim abhyeti mahàn adyà nagàpàgeti [øi÷V 2.100] ity àdau | tad evaü viùõos tu trãõi råpàõi ity àdau mahat-sraùñçtvena prathamaü puruùàkhyaü råpaü yac chråyate yac ca brahma-saühitàdau kàraõàrõava- ÷àyi-saïkarùaõatvena ÷råyate | tad eva jagçhe iti pratipàditam tasya jagat- sçùñy-àdi-kartçtvena | tato'pi paratrai÷varya-sambhàvanàrtham àha ùoóa÷a- kalaü sampårõa-sarva-÷akti-yuktam ity arthaþ | pårõatvaü càtràpekùikaü svaråpa-÷akti-nidhir api svasànnidhyena màyà-vçttibhir jagat-sçùñy-àdi-kartà bhagavad-aü÷ã svaråpa-÷akty-eka-vilàsavàn ity abhihitam | [2] tad evaü sàmànyato bhagavat-paramàtmànau niråpya paramàtmànaü tàvad anekaiþ sthàna-karma-svaråpàkàra-vi÷eùair nirdhàrayati tribhiþ - yasyàmbhasi ÷ayànasya yoga-nidràü vitanvataþ | nàbhi-hradàmbujàd àsãd brahmà vi÷va-sçjàü patiþ || [BhP 1.3.2] yasya pauruùa-råpasyàmbhasi pralaya-kàlãna-garbhodake ÷ayànasya sataþ | [The Vç. edition differs between àdau and ÷ayànasya sataþ: yaþ ÷rã-bhagavàn pårõa-ùaó-ai÷varyatvena pårvaü nirdiùñaþ | sa eva pauruùaü råpaü puruùatvenàmnyàyate | yad råpaü tad evàdau sargàrambhe jagçhe | pràkçta- pralayeùv asmin lãnaü sat prakañatayà svãkçtavàn | kim artham ? tatràha - loka-sisçkùayà | tasminn eva lãnànàü lokànàü samaùñi-vyaùñi-jãvànàü sisçkùayà pràdurbhàvanàrtham ity arthaþ | kãdç÷aü sat ? tad-råpaü lãnam àsãt tatràha - mahad-àdibhiþ sambhåtaü militam antarbhåta-mahad-àdi-tattvam ity arthaþ | sambhåyàmbhodhim abhyeti mahàn adyà nagàpàgeti [øi÷V 2.100] iti sambhavatir milanàrthaþ | tatra hi mahad-àdãni lãnàny àsann iti | tad evaü viùõos tu trãõi råpàõi ity àdau mahat-sraùñçtvena prathamaü puruùàkhyaü råpaü yac chråyate yac ca brahma-saühitàdau kàraõàrõava- ÷àyi-saïkarùaõatvena ÷råyate | tad eva jagçhe iti pratipàditam | punaþ kãdç÷aü tad råpam ? tatràha ùoóa÷a-kalaü tat-sçùñy-upayogi-pårõa-÷aktãty arthaþ | tad evaü yas tad-råpaü jagçhe sa bhagavàn | yat tu tena gçhãtaü tat tu sva-sçjyànàm à÷rayatvàt paramàtmeti paryavasitam | tasya puruùa-råpasya visarga-nidànatvam api pratipàdayitum àha sàrdhena -- yasyàmbhasi ÷ayànasya yoga-nidràü vitanvataþ | nàbhi-hradàmbujàd àsãd brahmà vi÷va-sçjàü patiþ | yasyàvayava-saüsthànaiþ kalpito loka-vistaraþ || [BhP 1.3.3] yasya pauruùa-råpasya dvitãyena vyåhena brahmàõóaü pravi÷ya ambhasi garbhodake ÷ayànasyety àdi yojyam | yasya ca tàdç÷atvena tatra ÷ayànasya avayava-saüsthànaiþ sàkùàc-chrã-caraõàdi-sannive÷e lokasya vistàro viràó- àkàraþ prapa¤caþ kalpitaþ | yathà tad-avayava-sannive÷às tathaiva pàtàlam etasya hi pàda-målam [BhP 2.1.26] ity àdinà navãnopàsakàn prati manaþ- sthairyàya prakhyàpitaþ | na tu vastutas tad eva yasya råpam ity arthaþ | yad và candramà manaso jàtaþ ity àrabhya padbhyàü bhåmir di÷aþ ÷rotràt tathà lokàn akalpayat iti ÷rutes [èk 10.90.13-14] tair hetu-bhåtair loka-vistàro racita ity arthaþ | [end Vç. reading.] tathà ca bhàrate mokùa-dharma-nàràyaõãye - asman mårti÷ caturthã yà sàsçjac cheùam avyayam | sa hi saükarùaõaþ proktaþ pradyumnaü so 'py ajãjanat || pradyumnàd aniruddho 'haü sargo mama punaþ punaþ | aniruddhàt tathà brahmà tatràdi kamalodbhavaþ || brahmaõaþ sarvabhåtàni caràõi sthàvaràõi ca || [Mbh 12.326.68-70] tatraiva vyàsaþ -- paramàtmeti yaü pràhuþ sàükhyayogavido janàþ | mahàpuruùa saüj¤àü sa labhate svena karmaõà || tasmàt prasåtam avyaktaü pradhànaü tad vidur budhàþ | avyaktàd vyaktam utpannaü lokasçùñy artham ã÷varàt || aniruddho hi lokeùu mahàn àtmeti kathyate | yo 'sau vyaktatvam àpanno nirmame ca pitàmaham || [Mbh 12.327.24-26] iti | [Vç. adds here:] tad evaü saïkarùaõasya vaibhavam uktvàniruddhasyàpy àha aniruddho hãti | lokeùu pratyekaü brahmàõóeùu mahàn àtmà paramàtmà | vyaktatvaü pràkañyaü pradyumnàd iti ÷eùaþ | sutena tv abheda-vivakùayà pradyumnaþ pçthaï noktaþ viùõos tu trãõi råpàõi itivat | seyaü prakriyà dvitãyasya saùñhe dç÷yate yathà sa eùa àdyaþ puruùaþ [BhP 2.9.39] ity àdi- padye ñãkà - sa eùa àdyo bhagavàn yaþ puruùàvatàraþ san sçùñy-àdikaü karoti ity eùà | evam àdyo'vatàraþ puruùaþ parasya [BhP 2.6.42] ity atra ñãkà parasya bhåmnaþ puruùaþ prakçti-pravartako yasya sahasra-÷ãrùà [èk 10.90.1] ity àdy-ukto lãlà-vigrahaþ sa àdyo'vatàraþ ity eùà | tathà tçtãyasya viü÷e devena [BhP 3.20.12] ity àdikaü so'nu ity antaü sa-ñãkam eva prakaraõam atrànusandheyam | tasmàd viràñtvena tad-råpaü na vyàkhyàtam | tasmàc ca vàsudeva-sthànãyo bhagavàn puruùàd anya evety àyàtam | atha yasya råpa-dvayasya sàmànyata aikavidhyena svaråpam àha tad vai bhagavato råpaü vi÷uddhaü sattvam årjitam [BhP 1.3.3] iti | tat ÷rã-bhagavataþ pauruùaü råpaü vai prasiddhau vi÷uddho'rjita-sattvàbhivyaktatvàc chakti- svaråpayor abhedàc ca tad-råpam evety arthaþ | uktaü ca dvitãyaü puruùa- vyåham adhikçtya svaråpatvaü tad-råpasya - nàtaþ paraü parama yad bhavataþ svaråpam [BhP 3.9.3] ity atra | vi÷uddhaü jàóyàü÷enàpi rahitam, svaråpa- ÷akti-vçttitvàt | årjitaü sarvato balavat paramànanda-råpatvàt - ko hy evànyàt kaþ pràõyàt yad eùa àkà÷a ànando na syàt [TaittU 2.7.1] iti ÷ruteþ | tasmàc chàkùàd bhagavad-råpe tu kaimutyam evàyàtam | tad evaü puruùasya dvidhà sthàna-karmaõã uktvà svaråpavad àkàraü tv eka-prakàram àha pa÷yanty ado [See para. 4] [End of Vç. addition.] tato'tràvàntara-bhede'py abheda-svãkàreõa dvi-vyåhoktir ity eva vi÷eùa iti vàsudeva-sthànãyo bhagavàüs tasmàd anya evety àyàtam | evam ekàda÷e ca - - [page 4] bhåtair yadà pa¤cabhir àtma-sçùñaiþ puraü viràjaü viracayya tasmin | svàü÷ena viùñaþ puruùàbhidhànam avàpa nàràyaõa àdi-devaþ || [BhP 11.4.3] ity atra tair eva vyàkhyàtam | àdau puruùàvatàram àha - bhåtair iti | yadà sva-sçùñaiþ bhåtaiþ viràjaü brahmàõóaü puraü nirmàya tasmin lãlayà praviùñaþ, na tu bhoktçtvena | prabhåta-puõyasya jãvasya tatra bhoktçtvàd ity evam asyottaratra ÷loka-dvaye'py evam evàrtho dç÷yate | tathà dvitãyasya ùaùñhe sa eùa àdyaþ puruùaþ [BhP 2.6.39] ity àdi-padye ca ñãkà - sa eùa àdyo bhagavàn yaþ puruùàvatàraþ san sçùñy-àdikaü karoti ity eùà | evam àdyo'vatàraþ puruùaþ parasya [BhP 2.6.42] ity asya ñãkà ca dar÷itaiva | tathà tçtãyasya viü÷e daivena [BhP 3.20.12] ity àdikaü so'nu [BhP 3.20.17] ity antam sa-ñãkam eva prakaraõam atrànusandheyam | tasmàd viràñtvena tad-råpaü na vyàkhyàtam | atra mahat-sraùñç-brahmàõóa-praviùña-puruùayor abhedenaivoktiþ | [3] atha tañastha-svaråpa-lakùaõàbhyàü tad eva vi÷inaùñi - yasyàvayava-saüsthànaiþ kalpito loka-vistaraþ | tad vai bhagavato råpaü vi÷uddhaü sattvam årjitam || [BhP 1.3.3] avayava-saüsthànaiþ sàkùàc-chrã-caraõàdi-sannive÷air loka-vistaro viràó- àkàraþ prapa¤caþ kalpitaþ | yathà tad-avayava-sannive÷às tathaiva pàtàlam etasya hi pàda-målam [BhP 2.1.26] ity àdinà navãnopàsakàn prati manaþ- sthairyàya prakhyàpitaþ | na tu vastutas tad eva tasyàïgam ity arthaþ | tac chrã-bhagavataþ pauruùaü råpaü | vai prasiddhau | vi÷uddhorjjita- sattvàbhivyaktatvàc chakti-svaråpayor abhedàc ca tad-råpam evety arthaþ | uktaü ca svaråpatvaü tad-råpasya nàtaþ paraü parama yad bhavataþ svaråpam [BhP 3.9.3] ity atra | vi÷uddhaü jàóyàü÷enàpi rahitaü svaråpa-÷akti-vçttitvàt | årjitaü sarvato balavat paramànanda-råpatvàt | ko hy evànyàt kaþ pràõyàt yad eùa àkà÷a ànando na syàd [TaittU 2.7.1] iti ÷ruteþ | [4] tad evaü sthàna-karma-svaråpàõy abhidhàya àkàram apy àha -- pa÷yanty ado råpam adabhra-cakùuùà sahasra-pàdoru-bhujànanàdbhutam | sahasra-mårdha-÷ravaõàkùi-nàsikaü sahasra-mauly-ambara-kuõóalollasat || [BhP 1.3.4] (page 5) adaþ pauruùa-råpam adabhra-cakùuùà bhakty-àkhyena | puruùaþ sa paraþ pàrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà [Gãtà 8.22] ity ukteþ | asya sahasra- pàdàditvaü ca vya¤jitaü tçtãyasyàùñame ÷rã-maitreyeõa - veõu- bhujàïghripàïgheþ [BhP 3.8.24] iti, dor-daõóa-sahasra-÷àkham [BhP 3.8.29] iti, kirãña-sàhasra-hiraõya-÷çïgam [BhP 3.8.30] iti ca | tathà navamasya caturda÷e ÷rã-÷ukena - sahasra-÷irasaþ puüso nàbhi-hrada-saroruhàt | jàtasyàsãt suto dhàtur atriþ pitç-samo guõaiþ || [BhP 9.14.2] iti | [5] tasya pårõatvam eva vivçõoti - [B. reads here: tatra ÷rã-bhagavantaü suùñhu spaùñãkartuü garbhodaka- sthasya dvitãyasya puruùasya vyåhasya nànàvatàritvaü vivçõoti -- [end Vç. reading.] etan nànàvatàràõàü nidhànaü bãjam avyayam | yasyàü÷àü÷ena sçjyante deva-tiryaï-naràdayaþ || [BhP 1.3.5] etad iti brahmàõóastham | nidhànaü sarovaràõàü samudra iva sva-rà÷mãn sårya iva sadaivà÷rayaþ | ataevàvyayam anapakùayam | bãjam udgama- sthànam | na kevalam avatàràõàü bãjaü jagato'pãty àha yasyeti | [6] atha pràcuryeõa tad-avatàràn kathayaüs tad-aikya-vivakùayà tad-aü÷àü÷inor apy avirbhàva-màtraü gaõayati viü÷atyà - sa eva prathamaü devaþ kaumàraü sargam à÷ritaþ | cacàra du÷caraü brahmà brahmacaryam akhaõóitam || [BhP 1.3.6] yo'mbhasi ÷ayàno ya÷ ca sahasra-pàdàdi-råpaþ sa eva puruùàkhyo devaþ | ete càü÷a-kalàþ puüsaþ [BhP 1.3.28] ity upasaühàrasyàpi saüvàdàt | kaumàraü catuþsana-råpam | brahmà brahmaõo bhåtvà | [7] dvitãyaü tu bhavàyàsya rasàtala-gatàü mahãm | uddhariùyann upàdatta yaj¤e÷aþ saukaraü vapuþ || [BhP 1.3.7] asya vi÷vasya udbhavàya | [8] tçtãyam çùi-sargaü vai devarùitvam upetya saþ | tantraü sàtvatam àcaùña naiùkarmyaü karmaõàü yataþ || [BhP 1.3.8] çùi-sargam upetya tatràpi devarùitvaü nàradatvam upetya | sàtvataü vaiùõavam | tantraü pa¤caràtràgamam | karmaõà karmàkàreõàpi satàü ÷rã- bhagavad-dharmàõàü yatas tantràn naiùkarmyaü karma-bandha-mocakatvena karmabhyo nirgatatvaü tebhyo bhinnatvaü pratãyate iti ÷eùaþ | [9] turye dharma-kalà-sarge nara-nàràyaõàv çùã | bhåtvàtmopa÷amopetam akarod du÷caraü tapaþ || [BhP 1.3.9] spaùñam | [10] pa¤camaþ kapilo nàma siddhe÷aþ kàla-viplutam | provàcàsuraye sàïkhyaü tattva-gràma-vinirõayam || [BhP 1.3.10] àsuri-nàmne vipràya | [11] ùaùñham atrer apatyatvaü vçtaþ pràpto 'nasåyayà | ànvãkùikãm alarkàya prahlàdàdibhya åcivàn || [BhP 1.3.11] atriõà tat-sadç÷a-putrotpatti-màtraü prakañaü yàcitam iti caturthàdy- abhipràyaþ | etad-vàkyenànasåyayà tu kadàcit sàkùàd eva ÷rãmad- ã÷varasyaiva putra-bhàvo vçto'stãti labhyate | uktaü ca brahmàõóa-puràõe pativratopàkhyàne - anasåyàbravãn natvà devàn brahme÷a-ke÷avàn | (page 6) yåyaü yadi prasannà me varàrhà yadi vàpy aham | prasàdàbhimukho bhåtvà mama putratvam eùyatha || iti | ànvãkùikãm àtma-vidyàm | ÷rã-viùõor evàvatàro'yam | [12] tataþ saptama àkåtyàü rucer yaj¤o 'bhyajàyata | sa yàmàdyaiþ sura-gaõair apàt svàyambhuvàntaram || [BhP 1.3.12] sa yaj¤as tadà svayam indro'bhåd ity arthaþ | [13] aùñame merudevyàü tu nàbher jàta urukramaþ | dar÷ayan vartma dhãràõàü sarvà÷rama-namaskçtam || [BhP 1.3.13] urukrama çùabho jàtaþ | [14] çùibhir yàcito bheje navamaü pàrthivaü vapuþ | dugdhemàm oùadhãr vipràs tenàyaü sa u÷attamaþ || [BhP 1.3.14] pàrthivaü ràja-dehaü pçthu-råpam | u÷attamaþ kamanãyatamaþ || [15] råpaü sa jagçhe màtsyaü càkùuùodadhi-samplave | nàvy àropya mahã-mayyàm apàd vaivasvataü manum || [BhP 1.3.15] càkùuùa-manvantare ya udadhi-samplavas tasmin | vaivasvatam iti bhàvinã saüj¤à satyavratasya | pratimanvantaràvasàne'pi pralayaþ ÷råyate | ÷rã-viùõu- dharmottare prathama-kàõóe - manvantare parikùãõe kãdç÷ã dvija jàyate [1.75.1] iti ÷rã-vajra-pra÷nasya manvantare parikùãõe ity àdi màrkaõóeya- dattottare - årmi-màlã mahà-vegaþ sarvam àvçtya tiùñhati | bhårlokam à÷ritaü sarvaü tadà na÷yati yàdava || na vina÷yanti ràjendra vi÷rutàþ kula-parvatàþ | naur bhåtvà tu mahà-devã ity àdi ca | [1.75.5-6, 9] evam eva manvantareùu saühàra ity àdi prakaraõaü ÷rã-hari-vaü÷e tadãya- ñãkàsu ca spaùñam eva | ata÷ càkùuùe vaivasvatam ity upalakùaõam | [16] suràsuràõàm udadhiü mathnatàü mandaràcalam | dadhre kamañha-råpeõa pçùñha ekàda÷e vibhuþ || [BhP 1.3.16] spaùñam | [17] dhànvantaraü dvàda÷amaü trayoda÷amam eva ca | apàyayat suràn anyàn mohinyà mohayan striyà || [BhP 1.3.17] bibhrad ity uttareõànvayaþ | dvàda÷amaü dhànvantaraü råpaü bibhrat | trayoda÷aü mohinã-råpaü bibhrat | suràn apàyayat sudhàm iti ÷eùaþ | kena råpeõa ? mohinyà striyà tad-råpeõety arthaþ | kiü kurvan ? anyàn suràn mohayan, dhanvantari-råpeõa sudhàü copaharann iti ÷eùaþ | ajitasyàvatàrà ete trayaþ | [18] caturda÷aü nàrasiühaü bibhrad daityendram årjitam | dadàra karajair åràv erakàü kaña-kçd yathà || [BhP 1.3.18] nàrasiühaü råpaü bibhrat | [19] pa¤cada÷aü vàmanakaü kçtvàgàd adhvaraü baleþ | pada-trayaü yàcamànaþ pratyàditsus tri-piùñapam || [BhP 1.3.19] kçtvà prakañayya | [20] avatàre ùoóa÷ame pa÷yan brahma-druho nçpàn | triþ-sapta-kçtvaþ kupito niþ-kùatràm akaron mahãm || [BhP 1.3.20] avatàre ÷rã-para÷uràmàbhidhe | spaùñam | [21] tataþ saptada÷e jàtaþ satyavatyàü parà÷aràt | cakre veda-taroþ ÷àkhà dçùñvà puüso 'lpa-medhasaþ || [BhP 1.3.21] [22] nara-devatvam àpannaþ sura-kàrya-cikãrùayà | samudra-nigrahàdãni cakre vãryàõy ataþ param || [BhP 1.3.22] naradevatvaü ÷rã-ràghava-råpeõa | ataþ param aùñàda÷e | ayaü sàkùàt puruùa eva | skànde ÷rã-ràma-gãtàyàü vi÷va-råpaü dar÷ayatas tasya brahma- viùõu-rudra-kçta-stuteþ ÷ravaõàt | (page 7) [23] ekonaviü÷e viü÷atime vçùõiùu pràpya janmanã | ràma-kçùõàv iti bhuvo bhagavàn aharad bharam || [BhP 1.3.23] bhagavàn iti sàkùàd bhagavata evàvirbhàvo'yaü na tu puruùa- saüj¤asyàniruddhasyeti vi÷eùa-pratipatty-artham | tatra tasya sàkùàd-råpatvàt ÷rã-kçùõa-råpeõa nijàü÷a-råpatvàd ràma-råpeõàpi bhàrahàritvaü bhagavata evety ubhayatràpi bhagavàn aharad bharam iti ÷liùñam eva | ato ràmasyàpy aniruddhàvatàratvaü svayaü pratyàkhyàtam | ÷rã-kçùõasya vàsudevatvàc chrã-ràmasya ca saïkarùaõatvàd yuktam eva ca tad iti | [24] tataþ kalau sampravçtte sammohàya sura-dviùàm | buddho nàmnà¤jana-sutaþ kãkañeùu bhaviùyati || [BhP 1.3.24] kãkañeùu gayà-prade÷eùu | [25] athàsau yuga-sandhyàyàü dasyu-pràyeùu ràjasu | janità viùõu-ya÷aso nàmnà kalkir jagat-patiþ || [BhP 1.3.25] yuga-sandhyàyàü kaler ante | [26] atha ÷rã-hayagrãva-hari-haüsa-pç÷nigarbha-vibhu-satyasena-vaikuõñhàjita- sàrvabhauma-vi÷vaksena-dharmasetu-sudhàma-yoge÷vara-bçhadbhànv- àdãnàü ÷uklàdãnàü cànuktànàü saïgrahàrtham àha - avatàrà hy asaïkhyeyà hareþ sattva-nidher dvijàþ | yathàvidàsinaþ kulyàþ sarasaþ syuþ sahasra÷aþ || [BhP 1.3.26] asaïkhyeyatve hetuþ sattva-nidheþ sattvasya tat-pràdurbhàva-÷akteþ sevadhi- råpasya | tatraiva dçùñàntaþ yatheti | avidàsina upakùaya-÷ånyàt sarasaþ sakà÷àt | [Vç. adds: kulyàs tat-svabhàva-kçtà nirjharà avidàsinyaþ sahasra÷aþ sambhavantãti | Vç. addition ends.] atra ye'ü÷àvatàràs teùu caiùa vi÷eùo j¤eyaþ | ÷rã-kumàra-nàradàdiùv àdhikàrikeùu j¤àna-bhakti- ÷aktyàü÷àve÷aþ | ÷rã-pçthv-àdiùu kriyà-÷akty-aü÷àve÷aþ | kvacit svayam àve÷as teùàü bhagavàn evàham iti vacanàt | atha ÷rã-matsya-devàdiùu sàkùàd-aü÷atvam eva | tatra càü÷atvaü nàma sàkùàd-bhagavattve'py avyabhicàri-tàdç÷a-tad-icchà-va÷àt sarvadaika-de÷atayaivàbhivyakta-÷akty- àdikatvam iti j¤eyam | tahtaivodàhariùyate ràmàdi-mårtiùu kalà-niyamena tiùñhan [BrahmaS 5.50] iti | [27] atha vibhåtãr àha - çùayo manavo devà manu-putrà mahaujasaþ | kalàþ sarve harer eva saprajàpatayaþ smçtàþ || [BhP 1.3.27] kalà vibhåtayaþ | alpa-÷akteþ prakà÷àd vibhåtitvaü mahà-÷aktes tv àve÷atvam iti bhedaþ | [28] tad evaü paramàtmànaü sàïgam eva nirdhàryaü proktànuvàda-pårvakaü ÷rã-bhagavantam apy àkàreõa nirdhàrayati - ete càü÷a-kalàþ puüsaþ kçùõas tu bhagavàn svayam | iti [BhP 1.3.28] (page 8) ete pårvoktàþ | ca-÷abdàd anuktà÷ ca prathamam uddiùñasya puüsaþ puruùasyàü÷a-kalàþ | kecid aü÷àþ svayam evàü÷àþ sàkùàd- aü÷atvenàü÷àü÷atvena ca dvividhàþ | kecid aü÷àviùñatvàd aü÷àþ, kecit tu kalà-vibhåtayaþ | iha yo viü÷atitamàvatàratvena kathitaþ sa kçùõas tu bhagavàn | puruùasyàpy avatàrã yo bhagavàn sa eùa evety arthaþ | atra anuvàdam anuktvaiva na vidheyam udãrayed iti vacanàt kçùõasyaiva bhagavattva-lakùaõa-dharmitve siddhe målàvatàritvam eva sidhyati na tu tataþ pràdurbhåtatvam | etad eva vyanakti svayam iti | tatra ca svayam eva bhagavàn, na tu bhagavataþ pràdurbhåtatayà na tu và bhagavattvàdhyàsenety arthaþ | na càvatàra-prakaraõe'pi pañhita iti saü÷ayaþ | paurvàparye pårva- daurbalyaü prakçtivad iti nyàyàt | yathàgniùñome yady udgàtà vicchidyàd adakùiõena yajeta yadi pratihartà sarvasva-dakùiõeneti ÷ruteþ | tayo÷ ca kadàcid dvayor api vicchede pràpte viruddhayoþ pràya÷cittayoþ samuccayàsambhave ca param eva pràya÷cittaü siddhàntitaü tadvad ihàpi iti | athavà kçùõas tv iti ÷rutyà prakaraõasya bàdhàt | yathà ÷aïkara-÷àrãrike bhàùye ÷ruty-àdi-balãyastvàc ca na bàdhaþ [Vs 3.3.50] iti såtre, te haite vidyàcita eva iti ÷rutir mana÷ cid-àdãnàm agnãnàü prakaraõa-pràptaü kriyànuprave÷a-prakaraõe'py anyatra kvacid api bhagavac-chabdam akçtvà tatraiva bhagavàn aharad bharam [BhP 1.3.23] ity anena kçtavàn | tata÷ càsyàvatàreùu gaõanàt tu svayaü bhagavàn apy asau svaråpa-stha eva nija-parijana-vçndànàm ànanda-vi÷eùa-camatkàràya kim api màdhuryaü nija-janmàdi-lãlayà puùõan kadàcit sakala-loka-dç÷yo bhavatãty apekùayaivety àyàtam | yathoktaü brahma-saühitàyàm - ràmàdi-mårtiùu kalà-niyamena tiùñhan nànàvatàram akarod bhuvaneùu kintu | kçùõaþ svayaü samabhavat paramaþ pumàn yo govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || [BS 5.39] avatàrà÷ ca pràkçta-vaibhave'vataraõam iti | ÷rã-kçùõa-sàhacaryeõa ÷rã- ràmasyàpi puruùàü÷atvàtyayo j¤eyaþ | atra tu-÷abdo'ü÷a-kalàbhyaþ puüsa÷ ca sakà÷àd bhagavato vailakùaõyaü bodhayati | yad vànena tu-÷abdena sàvadhàraõà ÷rutir iyaü pratãyate | tataþ sàvadhàraõà ÷rutir balavatãti nyàyena ÷rutyaiva ÷rutam apy anyeùàü mahà-nàràyaõàdãnàü svayaü bhagavattvaü guõãbhåtam àpadyate | evaü puüsa iti bhagavàn iti ca prathamam upakramoddiùñasya ÷abda-dvayasya tat-sahodareõa tenaiva ÷abdena ca pratinirde÷àt tàv eva khalv etàv iti smàrayati | udde÷a-pratinirde÷ayoþ pratãti-(page 9)-sthagitatà-nirasanàya vidvadbhir eka eva ÷abdaþ prayujyate tat-sama-varõo và | yathà jyotiùñomàdhikaraõe vasante vasante ca jyotiùà yajeta ity atra jyotiþ-÷abdo jyotiùñhoma-viùayo bhavatãti | atra tattva-vàda-guravas tu ca-÷abda-sthàne sva-÷abdaü pañhitvaivam àcakùate - ete proktà avatàràþ | måla-råpã svayam eva | kiü-svaråpà ? svàü÷a-kalà na tu jãvavad bhinnàü÷àþ | yathà vàràhe - svàü÷a÷ càtha vibhinnàü÷a iti dvedhàü÷a iùyate | aü÷ino yat tu sàmarthyaü yat svaråpaü yathà sthitiþ || tad eva nàõumàtro'pi bhedaþ svàü÷àü÷inoþ kvacit | vibhinnàü÷o'lpa-÷aktiþ syàt ki¤cit sàmarthya-màtra-yuk || iti | atrocyate - aü÷ànàm aü÷i-sàmarthyàdikaü tad-aikyenaiva mantavyam | tatra yathàvidàsina ity àdau tasyàkùayatvena tàsàm akùayatvaü yathà tadvat aü÷àü÷itvànupapatter eva | tathà ca ÷rã-vàsudevàniruddhayoþ sarvathà sàmye prasakte kadàcid aniruddhenàpi ÷rã-vàsudevasyàvirbhàvanà prasajyate | tac ca ÷ruti-viparãtam ity asad eva | tasmàd asty evàvatàry- avatàrayos tàratamyam | ataeva tçtãyàùñame - àsãnam urvyàü bhagavantam àdyaü saïkarùaõaü devam akuõñha-sattvam | vivitsavas tattvam ataþ parasya kumàra-mukhyà munayo 'nvapçcchan || svam eva dhiùõyaü bahu mànayantaü | yad vàsudevàbhidham àmananti | [BhP 3.8.3-4] ity àdau vàsudevasya saïkarùaõàd api paratvaü ÷råyate | yat tu teùàü tathà vyàkhyànam atra kçùõas tv ity anarthakaü syàt | bhagavàn svayam ity anenaivàbhipreta-siddheþ | kiü ca taiþ svayam eva prakà÷àdivan naiva paraþ [Vs 2.3.45] iti såtre sphuñam aü÷àü÷i-bhedo dar÷itaþ | aü÷atve'pi na matsyàdi- råpã para evaüvidho jãva-sadç÷aþ | yathà tejo'ü÷asyaiva såryasya khadyotasya ca naika-prakàratety àdinà | tasmàt sthite bhede sàdhv eva vyàkhyàtaü kçùõas tu bhagavàn svayam iti | indràrãti padyàrdhaü tatra nànveti | tu-÷abdena vàkyasya bhedanàt | tac ca tàvataivàkàïkùà-paripårteþ | eka-vàkyatve tu ca-÷abda evàkariùyat | tata÷ cendràrãty atràrthàt ta eva pårvoktà eva mçóayantãty àyàti | || 1.3 || ÷rã-såtaþ || 2-28 || [29] tad evaü ÷rã-kçùõo bhagavàn puruùas tu sarvàntaryàmitvàt paramàtmeti nirdhàritam | tatrà÷aïkyate - nanv idam ekam aü÷itva-pratipàdakaü vàkyam aü÷atva-pratipàdaka-bahu-vàkya-virodhe guõa-vàdaþ syàt | atrocyate tàni kiü ÷rã-bhàgavatãyàni parakãyàõi và | àdye janma-guhyàdhyàyo hy ayaü sarva- bhagavad-avatàra-vàkyànàü såtraü såcakatvàt pràthamika-pàñhàt tair uttaratra tasyaiva vivaraõàc ca | tatra caite càü÷a-kalàþ puüsa iti paribhàùeti | avatàra-vàkyeùu anyàn puruùàü÷atvena jànãyàt | kçùõas tu svayaü bhagavattveneti pratij¤àkàreõa granthàrtha-nirõàyakatvàt | tad uktaü - aniyame niyama-kàriõã paribhàùà iti | atha paribhàùà ca sakçd eva pañhyate ÷àstre na tv abhyàsena | [Vç. adds: yathà pratiùedhe paraü kàryam iti |] tata÷ ca vàkyànàü koñir apy ekenaivàmunà ÷àsanãyà bhaved iti nàsya guõavàdatvaü pratyutaitad viruddhàyamànànàm etad anuguõàrtham eva vaiduùã | na ca paribhàùikatvàt tac-chàstra eva sa vyavahàro j¤eyaþ | na sarvatreti gauõatvam à÷aïkyam | paramàrtha-vastu-paratvàc chrã-bhàgavatasya (page 10) tatràpy àrthikatvàc ca tasyàþ paribhàùàyàþ | kiü ca - pratij¤à-vàkya-màtrasya ca dç÷yate paratràpi nànà- vàkyàntaropamardakatvam | yathàkà÷asyànutpatti-÷rutiþ pràõànàü ca tac- chrutiþ sva-virodhinã nànyà ÷ruti÷ ca àtmani vij¤àte sarvam idaü vij¤àtaü bhavati [BAU 4.5.6] idaü sarvaü yad ayam àtmà [BAU 2.4.6] ity àdinopamardyate | ataeva svàmi-prabhçtibhir apy etad eva vàkyaü tat-tad- virodha-niràsàya bhåyo bhåya eva dar÷itam | tad evaü ÷rã-bhàgavata-mate siddhe ca tasya vàkyasya balavattamatve ÷rã- bhàgavatasya sarva-÷àstropamardakatvena prathame sandarbhe pratipannatvàt asminn eva pratipatsyamànatvàc ca parakãyàõàm apy etad ànuguõyam eva vidvaj-jana-dçùñam | yathà ràj¤aþ ÷àsanaü tathaiva hi tad-anucaràõàm apãti | tatra ÷rã-bhàgavatãyàni vàkyàni tad-anugatàrthatayà dar÷yante | tatràü÷enàvatãrõasya [BhP 10.1.2] ity aü÷ena baladevena saha ity arthaþ | kalàbhyàü nitaràü hareþ [BhP 10.20.48] iti hareþ kalà pçthvã, àbhyàü ràma- kçùõàbhyàm iti | diùñyàmba te kukùi-gataþ paraþ pumàn aü÷ena sàkùàd bhagavàn bhavàya naþ || [BhP 10.2.41] ity atra yo matsyàdi-råpeõàü÷enaiva pårvaü no'smàkaü bhavàyàbhåt he amba sa tu sàkùàt svayam eva tava kukùi-gato'stãti | tato jagan-maïgalam acyutàü÷am [BhP 10.2.18] iti tu saptamy-anya-padàrtho bahuvrãhiþ | tasminn aü÷iny avatarati teùàm aü÷ànàm apy atra prave÷asya vyàkhyàsyamànatvàt | pårõatvenaiva tatra sarvàtmakam àtma-bhåtam ity uktam | tathà ca nàtividvaj-jana-vàkye - etau bhagavataþ sàkùàd dharer nàràyaõasya hi | avatãrõàv ihàü÷ena vasudevasya ve÷mani || [BhP 10.43.23] ity atràpi sarasvatã-preritatayà aü÷ena sarvàü÷ena sahaivety arthaþ | evam eva -- tàv imau vai bhagavato harer aü÷àv ihàgatau | bhàra-vyayàya ca bhuvaþ kçùõau yadu-kurådvahau || [BhP 4.1.59] ity atra àgatàv iti kartari niùñhà | kçùõàv iti karmaõi dvitãyà | tata÷ ca bhagavato nànàvatàra-bãjasya hareþ puruùasya tàv imau nara-nàràyaõàkhyau aü÷au kartç-bhåtau kçùõau kçùõàrjunau karma-bhåtàv àgatavantau tayoþ praviùñavantàv ity arthaþ | kãdç÷au kçùõau ? bhuvo bhàra-vyayàya | ca- kàràd bhakta-sukhada-nànà-lãlàntaràya ca | yadu-kurådvahau yadu-kuru- vaü÷ayor avatãrõàv ity arthaþ | arjune tu naràve÷aþ kçùõo nàràyaõaþ svayam ity àgama-vàkyaü ÷rãmad-arjune nara-prave÷àpekùayà | yas tu svayam ananya-siddho nàràyaõo nàràyaõas tvaü na hi sarva-dehinàm [BhP 10.14.14] ity àdinà dar÷itaþ | sa punaþ kçùõa ity arthàntaràpekùayà mantavyam | yayor eva samaü vãparyam [BhP 10.60.15] ity àdi nyàyàt | tathà viùõu-dharme -- yas tvàü vetti sa màü vetti yas tvàm anu sa màm anu | abhedenàtmano vedmi tvàm ahaü pàõóu-nandana || iti | taü prati ÷rã-bhagavad-vàkyàc càrjunasyàpi ÷rã-kçùõa-sakhatvena nàràyaõa- sakhàn naràt pårõatvàt tatra prave÷aþ samucita eva | kutracic càü÷àdi-÷abda- prayogaþ - nàhaü prakà÷aþ sarvasya yoga-màyà-samàvçtaþ [Gãtà 7.15] iti ÷rã- gãtopaniùad-di÷à pårõasyàpi sàdhàraõa-jane khaõóàü÷a-prakà÷àt (Page 11) tat-pratãtàv evàü÷a ivàü÷a iti j¤eyam | nàràyaõa-samo guõaiþ [BhP 10.8.19] ity atràpi nàràyaõaþ paravyomàdhipa eva guõaiþ samo yasyety eva gargàbhipràyaþ | tad evaü mahà-kàla-puràkhyàne'pi pratij¤à-vàkyam idam adhikuryàt | kiü ca ÷àstraü hi ÷àsanàtmakam | ÷àsanaü copade÷aþ | sa ca dvidhà sàkùàd arthàntara-dvàrà ca | sàkùàd-upade÷as tu ÷rutir iti paribhàùyate | sàkùàttvaü càtra nirapekùatvam ucyate | tad uktaü nirapekùa- ravà ÷rutir iti | tathà ca sati ÷ruti-liïga-vàkya-prakaraõa-sthàna- samàkhyànàü samavàye pàradaurbalyam artha-viprakarùàt [Jaiminã-såtra 3.3.14] ity uktànusàreõa caramasya pårvàpekùayà dåra-pratãty-arthatve kçùõas tu bhagavàn svayam iti ÷rã-÷aunakaü prati ÷rã-såtasya sàkùàd-upade÷ena itihàsa-dvàropade÷o bàdhyate | na ca me kalàvatãrõau [BhP 10.89.58] iti ca mahàkàla-puràdhipa eva ÷rã-kçùõaü sàkùàd evopadiùñavàn iti vàcyam | ÷rã- kçùõasya sàrvaj¤yàvyabhicàreõa vaktç-÷rotç-bhàva-pårvaka- saïgamàprastàvena dvijàtmajà me yuvayor didçkùuõà [BhP 10.89.58] iti kàryàntara-tàtparya-dar÷anena ca | tasyaitan mahà-puràõasya ca tattvopadeùñç-såtàdivat tad-upade÷e tàtparyàbhàvàd vakùyamàõàrthàntara eva naikañyena pada-sambandhàc ca | kiü ca bhavatu và tuùyatu nyàyena ÷rã-kçùõasya tam apekùyàpårõatvam, tathàpi sarveùàm apy avatàràõàü nityam eva svasthatvena dar÷ayiùyamàõatvàt keùàücin mate tu svayaü puruùatve'pi svatantra- sthititvàt | yuvàü nara-nàràyaõàv çùã [BhP 10.89.59] iti, tvarayetàm anti me [BhP 10.89.59] iti ca tat-tad-arthatve virudhyeta | astu tàvad asmàkam anyà vàrtà, na ca kutràpi mahàkàlo'yam aü÷ena tat-tad-råpeõàvatãrõa ity upakhyàyate và | tata÷ càprasiddha-kalpanà prasajjate | tatraiva ca tvarayetam anti me iti yuvàü nara-nàràyaõàv çùã dharmam àcaratàm ity àde÷a-dvayasya pàrasparika-virodhaþ sphuña eva | kiü ca, yadi tasya tàv aü÷àv abhaviùyatàü tarhi kara-tala-maõivat sadà sarvam eva pa÷yann asau tàv api dårato'pi pa÷yann evàbhaviùyat | tac ca yuvayor didçkùuõeti tad-vàkyena vyabhicàritam | yadi svayam eva ÷rã-kçùõas tat-tad- råpàv àtmànau dar÷ayati tadaiva tena tau dç÷yeyàtàm ity ànãtaü ca | tathà ca sati, tayor dç÷yatvàbhàvàd aü÷atvaü nopapadyate | tasmàd apy adhika- ÷aktitvena pratyuta pårõatvam evopapadyate | evam api yat tv arjunasya taj-jyotiþ-pratàóitàkùatvaü tad-dar÷ana-jàta- sàdhvasatvaü ca jàtaü tatra svayam eva bhagavatà tat-tal-lãlà-rasaupayika- màtra-÷akteþ prakà÷anàd anyasyàþ sthitàyà api kuõñhanàn na viruddham | dç÷yate ca svasyàpi kvacid yuddhe pràkçtàd api paràbhavàdikam | yathàtraiva tàvat svayam eva vaikuõñhàd àgatànàm apy a÷vànàü pràkçta-tamasà bhraùña-gatitvam | tad evam eva ÷rã-kçùõasya tasmin bhakti-bhara- dar÷anenàpy anyathà na mantavyam | ÷rã-rudràdau ÷rã-nàradàdau ca tathà dar÷anàt | evam atra paratra và tadãya-lãlàyàü tu pårva-pakùo nàsti tasya svaràcaraõatvàt | atas tadãya-tàtparya-(page 12)-÷abdotthàv arthàv evam eva dç÷yete | tat-tàtparyottho yathàsau ÷rã-kçùõaþ svayaü bhagavàn api yathà govardhana-makha-lãlàyàü ÷rã-gopa-gaõa-vismàpana-kautukàya kà¤cin nijàü divya-mårtiü pradar÷ayan taiþ samam àtmanaivàtmànaü nama÷cakre | tathaivàrjuna-vismàpana-kautukàya mahàkàla-råpeõaivàtmanà dvija- bàlakàn hàrayitvà pathi ca taü taü camatkàram anubhàvya mahàkàla-pure ca tàü kàm api nijàü mahàkàlàkhyaü divya-mårtiü dar÷ayitvà tena samaü tad-råpam àtmànaü nama÷cakre | tad-råpeõaiva sàrjunam àtmànaü tathà babhàùe ca | tad uktaü - tasmai namo vraja-janaiþ saha-cakre'tmanàtmanai [BhP 10.24.36] itivat | atràpi babandha àtmànam anantam acyutaþ [BhP 10.89.31] iti | ataeva harivaü÷e tat-samãpa-jyotir uddi÷ya càrjunaü prati ÷rã- kçùõenoktaü mat-tejas tat sanàtanam [HV 2.114.9] iti | atha ÷abdottho'py artho yathà tatra ÷rã-mahàkàlam uddi÷ya puruùottamottamam [BhP 10.89.54] iti vi÷eùaõasyàrthaþ | puruùo jãvas tasmàd uttamas tad-antaryàmã tasmàd uttamaü bhagavat-prabhàva-råpa-mahàkàla- ÷akti-mayaü tam iti | atha ÷rã-mahàkàla-vàkyasya - dvijàtmajà me yuvayor didçkùuõà mayopanãtà bhuvi dharma-guptaye | kalàvatãrõàv avaner bharàsuràn hatveha bhåyas tvarayetam anti me || [BhP 10.89.59] ity asya yuvayor yuvàü didçkùuõà mayà dvija-putrà me mama bhuvi dhàmni upanãtà ànãtà ity ekaü vàkyam | vàkyàntaram àha he dharma-guptaye kalàvatãrõau kalà aü÷às tad-yuktàv avatãrõau madhyama-pada-lopã samàsaþ | kalàyàm aü÷a-lakùaõe màyika-prapa¤ce'vatãrõau và pàdo'sya vi÷và bhåtàni [Rv 10.90.3] iti ÷ruteþ | bhåyaþ punar api avai÷iùñàn avaner bharàsuràn hatvà me mama anti samãpàya samãpam àgamayituü yuvàü tvarayetaü tvaratam | atra prasthàpya tàn mocayatam ity arthaþ | tad-dhatànàü mukti-prasiddheþ | mahàkàla-jyotir eva muktàþ pravi÷antãti brahma- tejomayaü divyaü mahad yad dçùñavàn asi [HV 2.114.9] iti ÷rã-harivaü÷okte÷ ca | tvarayetam iti pràrthanàyàü hetu-õij-antasya liïi råpaü antãty-avyayàc caturthyàü luk, caturthã ca edhobhyo vrajatãtivat kriyàrthopapasya ca karmaõi sthàninaþ [Pàõ 2.3.14] iti smaraõàt | kañaü kçtvà prasthàpayatãtivad ubhayor ekenaiva karmaõànvayaþ | tasmàd eka evàrthaþ spaùñam akaùño bhavati | arthàntare tu sambhavaty eka-padatve pada-cchedaþ kaùñàya kalpyate | tathà -- pårõa-kàmàv api yuvàü nara-nàràyaõàv çùã | dharmam àcaratàü sthityai çùabhau loka-saïgraham || [BhP 10.89.60] ity asya na kevalam etad-råpeõaiva yuvàü loka-hitàya pravçttau | api vaibhavàntareõàpãti stauti pårõeti | svayaü bhagavattvena tat-sakhatvena ca çùabhau sarvàvatàràvatàri-÷reùñhàv api (page 13) pårõa-kàmàv api sthityai loka-rakùaõàya loka-saïgrahaü lokeùu tat-tad-dharma-pracàra-hetukaü dharmam àcaratàü kurvatàü madhye yuvàü nara-nàràyaõàv çùã ity anayor alpàü÷atvena vibhåtivan nirde÷aþ | uktaü caikàda÷e ÷rã-bhagavatà vibhåti- kathana eva nàràyaõo munãnàü ca [BhP 11.16.25] iti | dhàrmika-maulitvàd dvija-putràrtham ava÷yam eùyatha ity ata eva mayà tathà vyavasitam iti bhàvaþ | tathà ca harivaü÷e ÷rã-kçùõa-vàkyam -- mad-dar÷anàrthaü te bàlà hçtàs tena mahàtmanà | vipràrtham eùyate kçùõo nàgacched anyathà tv iha || [HV 2.114.8] atràcaratam ity arthe àcaratàm iti prasiddham ity ata÷ ca tathà na vyàkhyàtam | tasmàn mahàkàlato'pi ÷rã-kçùõasyaivàdhikyaü siddham | tad etan mahimànuråpam evoktaü - ni÷àmya vaiùõavaü dhàma pàrthaþ parama-vismitaþ | yat ki¤cit pauruùaü puüsàü mene kçùõànukampitam || [BhP 10.89.63] atra mahàkàlànubhàvitam iti tu noktam | evam eva sa cetikùaõo bhagavàn ÷rã-kçùõa eveti dar÷ayitum àkhyànàntaram àha ekadà [BhP 10.89.21] iti | ÷rã- svàmi-likhitaitat-prakaraõa-cårõikàpi susaïgatà bhavati | atha parakãyàõy api viruddhàyamànàni vàkyàni tad-anugatàrthatayà dç÷yante | tatra ÷rã-viùõu-puràõe ujjahàràtmanaþ ke÷au sita-kçùõau mahà- mune [ViP 5.1.59] iti | mahàbhàrate [1.189.31-32] - sa càpi ke÷au harir udbabarha ÷uklam ekam aparaü càpi kçùõam | tau càpi ke÷au vi÷atàü yadånàü kule striyo rohiõãü devakãü ca | tayor eko balabhadro babhåva yo'sau ÷vetas tasya devasya ke÷aþ | kçùõo dvitãyaþ ke÷avaþ sambabhåva ke÷o yo'sau varõataþ kçùõa uktaþ || iti ||[*ENDNOTE #1] atra tàtparyaü svàmibhir itthaü vivçtaü -- bhåmeþ suretara-varåtha [BhP 2.7.26] ity àdi-padye | sita-kçùõa-ke÷a ity atra sita-kçùõa-ke÷atvaü ÷obhaiva na tu vayaþ-pariõàma-kçtam avikàritvàt | yac ca ujjahàràtmanaþ ke÷àv ity àdi tat tu na ke÷a-màtràvatàràbhipràyaü kintu bhå-bhàràvatàraõa-råpaü kàryaü kiyad etad àtma-ke÷au eva tat kartuü ÷aktàv iti dyotanàrthaü ràma-kçùõayor varõa-såcanàrthaü ca ke÷oddharaõam iti gamyate | kçùõas tu bhagavàn svayam ity etad virodhanàc ceti | idam apy atra tàtparyaü sambhavati | nanu devàþ kimarthaü màm evàtàrayituü bhavadbhir àgçhyate aniruddhàkhya-puruùa-prakà÷a-vi÷eùasya kùãroda-÷vetadvãpa-dhàmno mama yau ke÷àv iva sva-sva-÷irodhàrya-bhåtau tàv eva ÷rã-vàsudeva- saïkarùaõau svayam evàvatariùyataþ | tata÷ ca bhå-bhàra-haraõaü tàbhyàm ãùatkaram eveti | atha ujjahàràtmanaþ ke÷àv ity asyaiva ÷abdo'rtho'pi muktàphala-ñãkàyàü ke÷au sukha-svàminau sito ràmaþ àtmanaþ sakà÷àd ujjahàra uddhçtavàn | harivaü÷e hi kasyàücid giri-guhàyàü bhagavàn sva-mårtiü nikùipya garuóaü ca tatràvasthàpya svayam atràgata ity uktam | tad uktam sa devàn abhyanuj¤àya [HV 1.55.50] ity àdi | yais tu yathà-÷rutam evedaü vyàkhyàtaü te na samyak paràmçùñavantaþ yataþ suramàtrasyàpi nijraratva-prasiddhiþ | akàla-kalite bhagavati jarànudayena ke÷a-÷auklyànupapattiþ | na càsya ke÷asya naisargika-sita-kçùõateti pramàõam asti | ataeva nçsiüha-puràõe kçùõàvatàra-prasaïge ÷akti-÷abda eva prayujyate na tu ke÷a-÷abdaþ | tathà hi - vasudevàc ca devakyàm avatãrya yadoþ kule | sita-kçùõe ca mac-chaktã kaüsàdyàn ghàtayiùyataþ || (NçsiühaP 53.30-31) ity àdinà | astu tarhi aü÷opalakùakaþ ke÷a-÷abdaþ | (page 14) na, avipluta- sarva-÷aktitvena sàkùàd-àdi-puruùatvena ni÷cettuü ÷akyatvàt | kçùõa-viùõv- àdi-÷abdànàm avi÷eùataþ paryàya-pratãte÷ ca | naivam avatàràntarasya kasya vànyasya janma-dinaü jayantyàkhyayàtiprasiddham | ataevoktaü bhàrate (1.1.193?)[*ENDNOTE #2] - bhagavàn vàsudeva÷ ca kãrtyate'tra sanàtanaþ | ÷à÷vataü brahma paramaü yogi-dhyeyaü nira¤janam || iti | tasyàkàla-kalitatvaü yo'yaü kàlas tasya te'vyakta-bandho ceùñàm àhuþ [BhP 10.3.26] ity àdau ÷rã-devakã-devã-vàkye, natàþ sma te nàtha sadàïghri-païkajaü viri¤ci-vairi¤cya-surendra-vanditam | paràyaõaü kùemam ihecchatàü paraü na yatra kàlaþ prabhavet paraþ prabhuþ || [BhP 1.11.6] ity àdau ÷rã-dvàrakà-vàsi-vàkye ca prasiddham | ato yat prabhàsa-khaõóe ke÷asya bàlatvam eva tat sitimnaþ kàla-kçta-palita- lakùaõatvam eva ca dar÷itam, tasya ÷arãriõàü ÷ukla-vairàgya-pratipàdana- prakaraõa-patitatvena sura-màtra-nirjaratà-prasiddhatvena càmukhyàrthatvàn na svàrtha-pràmàõyam | brahmà yena ity àrabhya, viùõur yena da÷àvatàra-grahaõe kùipto mahà-saïkañe | rudro yena kapàla-pàõir abhito bhikùàñanaü kàritam || [GarP 1.113.15] ity àdau tasmai namaþ karmaõe iti garuóa-vacanàt | kintu tat-pratipàdanàya ÷abda-sàmyena chaloktir eveyam | yathà - aho kanaka-dauràtmyaü nirvaktuü kena yujyate | nàma-sàmyàd asau yasya dhåstaro'pi mada-pradaþ || iti | ÷iva-÷àstrãyatvàc ca nàtra vaiùõava-siddhànta-viruddhasya tasyopayogaþ | yata uktaü skànda eva ùaõmukhaü prati ÷rã-÷ivena - ÷iva-÷àstre'pi tad gràhyaü bhagavac-chàstra-yogi yat iti | anya-tàtparyakatvena svatas tatràpràmàõyàd yuktaü caitat yathà païkena païkàmbha [BhP 1.8.52] ity àdivat | pàdmottara-khaõóe ca ÷iva-pratipàdakànàü puràõànàm api tàmasatvam eva dar÷itam | màtsye'pi tàmasa-kalpa-kathàmayatvam iti yuktaü ca tasya vçddha- såtasya ÷rã-bhàgavatam apañhitavataþ ÷rã-baladevàvaj¤àtuþ ÷rã-bhagavat- tattvàsamyak-j¤àna-jaü vacanaü evaü vadanti ràjarùe çùayaþ kecanànvitàþ [BhP 10.77.30] itivat | etàdç÷a ÷rã-bhàgavata-vàkyena sva-viruddha- puràõàntara-vacana-bàdhanaü ca | yatheha karmajito lokaþ kùãyata [ChàU 8.1.6] ity àdi vàkyena upàma somam amçtà abhåma [Rk 8.48.3] ity àdi-vacana- bàdhanavaj j¤eyam | atràpi yat sva-vaco viruddheta nånaü te na smaranty amum [BhP 10.77.30] iti yukti-sad-bhàvao dç÷yate | tatraivàtmanaþ sandighdatvam eva tena såtena vya¤jitam | acintyà khalu ye bhàvà na tàüs tarkeõa yojayed ity àdinà | kiü ca tatraivottara-granthe kalaïkàpatti-kàraõa-kathane ÷rã-kçùõàvatàra- prasaïge svayaü viùõur evety uktatvàt svenaiva virodha÷ ca | tasmàn na ke÷àvatàratve'pi tàtparyaü ke÷a-÷abdasya bàlatva-vàcanaü ca | chalato bhagavat-tattvàj¤ànato veti | ato vaiùõavàdi-padyànàü ÷abdottam artham evaü pa÷yàmaþ - aü÷avo ye prakà÷ante mama te ke÷a-saüj¤itàþ | sarvaj¤àþ ke÷avaü tasmàn màm àhur muni-sattama || [MBh 12.328.43] iti sahasra-nàma-bhàùyotthàpita-bhàrata-vacanàt ke÷a-÷abdenàü÷ur ucyate | tatra ca sarvatra ke÷etara-÷abdàprayogàt nànàvarõàü÷ånàü ÷rã-nàrada-(page 15)-dçùñatayà mokùa-dharma-prasiddhe÷ ca | tathà càü÷utve labdhe tau càü÷å vàsudeva-saïkarùaõàvatàra-såcakatayà nirdiùñàv iti tayor eva syàtàm iti gamyate | tadãyayor api tayor aniruddhe'bhivyakti÷ ca yujyata eva | avatàritojo'ntarbhåtatvàd avatàrasya | evam eva sattvaü rajas tama [BhP 1.2.23] ity àdi-prathama-skandha-padya-pràptam aniruddhàkhya-puruùàvatàratvaü bhavànã-nàthair [BhP 5.17.16] ity-àdi-pa¤cama-skandha-gadya-pràptaü saïkarùaõàvatàratvaü ca bhavasya saügacchate | tata÷ cojjahàrety asyàyam arthaþ - àtmanaþ sakà÷àt ÷rã-vàsudeva-saïkarùaõàü÷a-bhåtau ke÷àv aü÷å ujjahàra uddhçtavàn prakañãkçtya dar÷itavàn ity arthaþ | atràyaü sumerur ity ekade÷a-dar÷anenaivàkhaõóa-meru-nirde÷avat tad-dar÷anenàpi pårõasyaivàvirbhàva-nirde÷o j¤eyaþ | atha ca sàpi ke÷àv ity àdika-vyàkhyà | udvadarhe yogabalenàtmanaþ sakà÷àd vicchidya dar÷ayàmàsa | sa càpãti ca-÷abdaþ pårvam uktaü deva-kartçkaü nivedana-råpam arthaü samuccinoti | api-÷abdas tad-udbarhaõe ÷rã-bhagavat- saïkarùaõau svayam hetu-kartçtvaü såcayati | tau càpãti ca-÷abdo'nukta- samuccayàrthatvena bhagavat-saïkarùaõau svayam àvivi÷atuþ | pa÷càt tau ca tat-tàdàtmyenàvivi÷atur iti bodhayati | api-÷abdo yatrànusyåtàv amå so'pi tad-aü÷à apãti gamayati | tayor eko balabhadro babhåvety-àdikaü tu naro nàràyaõo bhavet | harir eva bhaven nara ity àdivat tad-aikyàvàpty-apekùayà | ke÷avaþ ÷rã-mathuràyàü ke÷ava-sthànàkhya-mahàyoga-pãñhàdhipatvena prasiddhaþ | sa eva kçùõa iti | ata evodàhariùyate bhåmeþ suretara [BhP 2.7.26] ity àdi | ÷rã-nçsiüha-puràõe sitàsite ca mac-chaktã iti tac-chakti-dvàraiva ÷rã- kçùõena tàdghàtanàpekùayà | arjune tu naràve÷aþ kçùõo nàràyaõaþ svayam ity àgama-vàkyaü tu ÷rãmad-arjune nara-prave÷àpekùayà | yas tu svayam anyathà siddho nàràyaõaþ nàràyaõas tvaü na hi sarve-dehinàm ity àdau dar÷itaþ | sa punaþ kçùõa ity arthàntar-apekùayà ca mantavyam | ataeva puruùa-nàràyaõasya tathàgamana-pratipàdaka-÷rã-hari-vaü÷a-vàkyam api tat- tejaþ-samàkarùaõa-vivakùayaivoktam | sarveùàü prave÷a÷ ca tasmin sa- yuktikam evodàraõãyaþ | ataþ pàdmottara-khaõóe nçsiüha-ràma-kçùõeùu ùàóguõyaü paripåraõam ity àvatàràntara-sàdhàraõyam api na mantavyam | kintv avatàràõàü prasaïge teùu ÷reùñhe vividiùite sàmànyatas tàvat sarva-÷reùñhàs traya uktàs teùv apy uttarottaratràdhikya-kramàbhipràyeõa ÷rã-kçùõa-÷raiùñhyaü vivakùitam | ataeva ÷rã-viùõu-puràõe maitreyeõa hiraõyaka÷iputvàdiùu tayor amukti- mukti-kàraõe pçùñe ÷rã-parà÷aro'pi (page 16) ÷rã- kçùõasyaivàtyudbhañai÷varyam àha | kiü ca ÷rã-kçùõam apràpyàny atra tv asuràõàü muktir na sambhavati | eva-kàra-dvayena svayam eva ÷rã-gãtàsu tathà såcanàt - tàn ahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu naràdhamàn | kùipàmy ajasram a÷ubhàn àsurãùv eva yoniùu || àsurãü yonim àpannà måóhà janmani janmani | màm apràpyaiva kaunteya tato yànty adhamàü gatim || [Gãtà 16.19-20] iti | kutracid bhagavad-dveùiõàü tat-smaraõàdi-prabhàvena ÷råyatàü và muktiþ | sarveùàm api tad-dveùiõàü tu mukti-pradatvam anyatràvatàre'vatàriõi và na kvacit ÷råyate | tasmàt teùàm api mukti-dàtçtvàya ÷rã-kçùõa evai÷varyàdhikyaü yuktam eva varõàyàmàsa ÷rã-parà÷araþ | ataeva pårvam ai÷varya-sàkùàtkàrasya mukti-hetutvam uktvà punaþ påtanàdi-mokùaü vicintya kàlanemy-àdãnàü ca tad-abhàvam à÷aïkya tad apy asahamànas tasya tu ÷rã-kçùõàkhyasya bhagavataþ paramàdbhuta-svabhàva evàyam ity uvàca sarvàntima-gadyena -- ayaü hi bhagavàn kãrtitaþ saüsmçta÷ ca dveùànubandhenàpy akhila-suràsuràdi-durlabhaü phalaü prayacchati kim uta samyak bhaktimatàm [ViP 4.15.17] ity anena | ataþ ÷rã-bhàgavata-mate tayor janma-traya-niyama÷ ca ÷rã-kçùõàd eva mokùaþ sambhaved ity apekùayaiveti j¤eyam | ataeva ÷rã-nàradenàpi tam uddi÷yaivoktam vaireõa yaü nçpatayaþ [BhP 11.5.48] ity àdi | sarveùàü muktidatvaü ca tasya kçùõasya nija-prabhàvàti÷ayena yathà katha¤cit smartç- cittàkarùaõàti÷aya-svabhàvàt | anyatra tu tathà svabhàvo nàstãti nàsti muktidatvam | ataeva veõasyàpi viùõu-dveùiõas tadvad àve÷àbhàvàt mukty- abhàva iti | ataevoktaü - tasmàt kenàpy upàyena manaþ kçùõe nive÷ayet [BhP 7.1.31] iti | tasmàd asty eva sarvato'py à÷caryatamà ÷aktiþ ÷rã-kçùõasya iti siddham | tad evaü virodha-parihàreõa viruddhàrthànàm apy arthànukålyena ÷rã-kçùõasya svayaü bhagavattvam eva dçóhãkçtam | tatra ca vedànta-såtràdàv apy ekasya mahà-vàkyasya nànà-vàkya-virodha-parihàreõaiva sthàpanãyà dar÷anàn nàpy atraivedç÷am ity a÷raddheyam | vàkyànàü durbala-balitvam eva vicàraõãyam, na tu bahv-alpatà | dç÷yate ca loke ekenàpi yuddhe sahasra- paràjaya iti | evaü ca bahuv-virodha-parihàreõaiva svasmin ÷rã-kçùõàkhye para-brahmaõi sarva-vedàbhidheyatvam àha -- kiü vidhatte kim àcaùñe kim anådya vikalpayet | ity asyà hçdayaü loke nànyo mad veda ka÷cana || màü vidhatte 'bhidhatte màü vikalpyàpohyate tv aham | etàvàn sarva-vedàrthaþ ÷abda àsthàya màü bhidàm || [BhP 11.21.42-43] iti | vikalpya vividhaü kalpayitvà apohyate, tat-tan-niùedhena siddhàntyate yat tad ahaü ÷rã-kçùõa-lakùaõaü vastv iti || || 11.12 || ÷rã-bhagavàn || 29 || [30] tad evaü kçùõas tu bhagavàn svayam ity etat pratij¤à-vàkyàya mahàvãra- ràjàyevàtmanaiva nirjityàtma-sàtkçta-virodhi-÷atàrthàyàpi ÷obhà-vi÷eùeõa prekùàvatàm ànandanàrthaü caturaïginãü senàm ivànyàm api vacana- ÷reõãm upaharàmi | tatra tasya lãlàvatàra-kartçtvam àha - matsyà÷va-kacchapa-nçsiüha-varàha-haüsa- ràjanya-vipra-vibudheùu kçtàvatàraþ tvaü pàsi ity-àdi [10.2.40] | spaùñam || || 10.2 || devàþ ÷rã-bhagavantam || 30 || (page 17) [31] tathà, sureùv çùiùv ã÷a tathaiva [BhP 10.14.2] ityàdi | spaùñam || || 10.14 || brahmà tam || 31 || [32] tathà, bahåni santi nàmàni råpàõi ca sutasya te [BhP 10.8.15] ity àdi | spaùñam || || 10.8 || gargaþ ÷rã-vraje÷varam || 32 || [33] evaü, yasyàvatàrà j¤àyante ÷arãreùv a÷arãriõaþ [BhP 10.10.34] ity àdi | ÷arãreùv a÷arãriõa ity api j¤àne hetu-garbha-vi÷eùaõam | ÷arãriùu madhye'py avatãrõasya yataþ sataþ svayam a÷arãriõaþ | nàtaþ paraü parama yad bhavataþ svaråpam [BhP 3.9.3] ity àdi dvitãya-sandarbhodàharaõa- praghaññaka-dçùñyà jãvavad deha-dehi-pàrthakyàbhàvena mukhyamatvàrthàbhàvàt | || 10.10 || yamalàrjunau ÷rã-bhagavantam || 33 || [34] aparaü ca - yat-pàda-païkaja-rajaþ ÷irasà bibharti ÷rãr abja-jaþ sa-giri÷aþ saha loka-pàlaiþ lãlà-tanuþ sva-kçta-setu-parãpsayà yaþ kàle 'dadhat sa bhagavàn mama kena tuùyet || [BhP 10.58.37] || spaùñam || 10.58 || nagnajic chrã-bhagavantam || 34 || [35] paraü ca - namas tasmai bhagavate kçùõàyàkuõñha-medhase | yo dhatte sarva-bhåtànàm abhavàyo÷atãþ kalàþ || [BhP 10.87.46] ñãkà ca - nama iti ÷rã-kçùõàvatàratayà nàràyaõaü stauti | ete càü÷a-kalàþ puüsaþ kçùõas tu bhagavàn svayam ity ukter ity eùà | ataeva tac- chravaõànantaraü tasmà eva namaskàràt ÷ruti-stutàv api ÷rã-kçùõa eva stutya ity àyàtam | tathaiva ÷rutibhir api nibhçta-marun-mano'kùa [BhP 10.87.23] ity- àdi-padye nijàri-mokùa-pradatvàdy-asàdhàraõa-liïgena sa eva vya¤jitaþ | spaùñam | || 10.87 || ÷rã-nàradaþ || 35 || [36] tathà guõàvatàra-kartçtvam àha - ity uddhavenàty-anurakta-cetasà pçùño jagat-krãóanakaþ sva-÷aktibhiþ | gçhãta-mårti-traya ã÷vare÷varo jagàda sa-prema-manohara-smitaþ || [BhP 11.29.7] spaùñam | atra ajànatàü tvat-padavãm [BhP 10.14.29] ity udàhçtaü vacanam apy anusandheyam || || 11.29 || ÷rã-÷ukaþ || 36 || [37] atha puruùàvatàra-kartçtvam àha - iti matir upakalpità vitçùõà bhagavati sàtvata-puïgave vibhåmni | sva-sukham upagate kvacid vihartuü prakçtim upeyuùi yad-bhava-pravàhaþ || [BhP 1.9.32] ñãkà ca - parama-phala-råpàü ÷rã-kçùõa-ratiü pràrthayituü prathamaü sva- kçtam arpayati itãti | vigato bhåmà yasmàt tasmin | yam apekùyànyasya mahattvaü nàstãty arthaþ | tad eva pàramai÷varyam àha sva-sukhaü svaråpa- bhåtaü paramànandam upagate pràptavaty eva | kvacit kadàcid vihartuü krãóituü prakçtim upeyuùi svãkçtavati, na tu svaråpa-tirodhànena jãvavat pàratantryam ity arthaþ | vihartum ity uktaü prapa¤cayati yad yato bhava- pravàhaþ sçùñi-paramparà bhavati ity eùà || [B reads here: evam eva taü pratyuktaü devair apy ekàda÷e -- tattvaþ pumàn samadhigamya yayàsya vãryaü dhatte mahàntam iva garbham amogha-vãryaþ [BhP 11.6.16] iti | ñãkà ca - tattvaþ puruùo vãryaü ÷aktiü samadhigamya pràpya yayà màyayà saha mahàntaü dhatte | kam iva ? asya vi÷vasya garbham iva ity eùà ||[B ends.] || 1.9 || bhãùmaþ ÷rã-bhagavantam || 37 || [38] (page 18) ataeva bhava-bhayam apahartuü [BhP 11.29.49] ity àdau tasyàdi-puruùatvaü ÷reùñhatvam apy àha - puruùam çùabham àdyaü kçùõa-saüj¤aü nato'smi iti | kçùõeti saüj¤àü yasyeti mårty-antaraü niùidhyate | tan-mårter namaskriyamàõatvena ca nitya-siddhatvaü dar÷yate | atraiva ñãkàkçdbhir api - taü vande paramànandaü nanda-nandana-råpiõam ity uktam || || 11.29 || ÷rã-÷ukaþ || 38 || [39] tad evaü jagçhe ity àdi-prakaraõe yat svayam utpekùitaü tac-chrã-svàmi- sammatyà dçóhãkçtam | punar api tat-sammatir abhyasyate yathà - ÷rutvàjitaü jaràsandhaü nçpater dhyàyato hariþ | àhopàyaü tam evàdya uddhavo yam uvàca ha || [BhP 10.72.15] ñãkà ca - àdyo hariþ ÷rã-kçùõa ity eùà || || 10.72 || ÷rã-÷ukaþ || 39 || [40] kiü ca - athàham aü÷a-bhàgena devakyàþ putratàü ÷ubhe | pràpsyàmi [BhP 10.2.9] ity àdi | aü÷a-bhàgenety atra pårõocitam evàrthaü bahudhà yojayadbhir madhye aü÷ena uruùa-råpeõa màyayà bhàgo bhajanam ãkùaõaü yasya teneti ca vyàcakùàõair ante sarvathà paripårõa-råpeõeti vivakùitam | kçùõas tu bhagavàn svayam ity uktatvàt | ity evaü hi tair vyàkhyàtam | || 10.2 || ÷rã-bhagavàn yogamàyàm || 40|| [41] evam -- yasyàü÷àü÷àü÷a-bhàgena vi÷votpatti-layodayàþ | bhavanti kila vi÷vàtmaüs taü tvàdyàhaü gatiü gatà || [BhP 10.85.31] ñãkà ca - yasyàü÷aþ puruùas tasyàü÷o màyà tasyà aü÷à guõàs teùàü bhàgena paramàõu-màtra-le÷ena vi÷votpatty-àdayo bhavanti | taü tvà tvàü gatiü ÷araõaü gatàsmi ity eùà || || 10.85 || ÷rã-devakã bhagavantam || 41 || [42] yathà ca -- nàràyaõas tvaü na hi sarva-dehinàm ity àdau nàràyaõo'ïgaü nara-bhå-jalàyanàt iti | [BhP 10.14.14] ñãkà ca - naràd udbhåtà ye'rthàþ tathà naràj jàtaü yaj jalaü tad-ayanàd yo nàràyaõaþ prasiddhaþ so'pi tavàïgaü mårtir ity eùà | atra sa tavàïgaü tvaü punar aïgãty asau tu vi÷ado'rthaþ | na tu stuti-màtram idam | dçùñvàghàsura-mokùaõaü prabhavataþ pràptaþ paraü vismayam [BhP 10.13.15] ity ukta-rãtyà kvacid apy avatàry-avatàràntareùu tàdç÷asyàpi mokùam adçùña-gocaraü dçùñvà vismayaü pràptavàn brahmà | draùñuü ma¤jum ahitvam anya api tad-vatsàn ito vatsapàn nãtvànyatra kurudvahàntar adhàd ity ukta-rãtyà tasyàparam api màhàtmyaü didçkùus tathà màhàtmyaü dadar÷eti prakaraõa-sàrasyenàpi labdham | na càpara-màhàtmya-dar÷anaü sambhàvanà-màtram | tàvat sarve vatsa-pàlàþ pa÷yato ¤jasya tat-kùaõàt | vyadç÷yanta ghana-÷yàmàþ pãta-kau÷eya-vàsasaþ || [BhP 10.13.46] ity àdinà ÷aktibhir ajàdyàbhir ai÷varyair aõimàdyai÷ caturviü÷ati-saïkhya- tattvair mahad-àdibhiþ tat-saha-kàribhiþ kàla-svabhàvàdyais tat-sambhåtair brahmàõóaiþ tad-antarbhåta-sraùñçbhir brahmàdibhir jãvai÷ ca stamba- paryantaþ pçthak pçthag upàsitàs tàdç÷a-brahmàõóe÷vara-koñayaþ ÷rã- kçùõenaiva tat-tad-aü÷àü÷enàvirbhàvya brahmàõaü prati sàkùàd eva dar÷ità iti hy uktaü tadãdç÷am eva kçùõas tu bhagavàn svayam ity atràviùkçta-sarva- ÷aktitvàd ity etat-(page 19)-svàmi-vyàkhyànasyàsàdhàraõaü bãjaü bhavet | vi÷va-råpa-dar÷anàdãnàü tat-tad-brahmàõóàntaryàmi-puruùàõàm ekatareõàpi ÷akyatvàt | tasmàd viràñ-puruùayor iva puruùa-bhagavator api jagçhe pauruùaü råpam ity àdàv upàsanàrtham eva tair abheda-vyàkhyà kçteti gamyate | vastutas tu paramà÷rayatvena ÷rã-kçùõa eva tair aïgãkçto'sti | yathà -- vi÷va-sarga-visargàdi-nava-lakùaõa-lakùitam | ÷rã-kçùõàkhyaü paraü dhàma jagad-dhàma namàmi tat || da÷ame da÷amaü lakùyam à÷rità÷raya-vigraham | krãóad yadu-kulàmbhodhau parànandam udãryate || iti [Bhàvàrtha-dãpikà, 10.2.1]| yady anyeùàm api paramà÷rayatvaü tan mataü tadà da÷ama ity anarthakaü syàt | tasmàn nàràyaõo'ïgam iti yuktam uktam || || 10.14 || brahmà ÷rã-kçùõam || 42 || [43] avatàra-prasaïge'pi tathaiva spaùñam - giraü samàdhau gagane samãritàü ni÷amya vedhàs trida÷àn uvàca ha | gàü pauruùãü me ÷çõutàmaràþ punar vidhãyatàm à÷u tathaiva mà ciram || puraiva puüsàvadhçto dharà-jvaro bhavadbhir aü÷air yaduùåpajanyatàm | sa yàvad urvyà bharam ã÷vare÷varaþ sva-kàla-÷aktyà kùapayaü÷ cared bhuvi || vasudeva-gçhe sàkùàd bhagavàn puruùaþ paraþ | janiùyate tat-priyàrthaü sambhavantu sura-striyaþ || [BhP 10.1.21-23] pauruùãü puruùeõa sçjàmi tan-niyukto'ham [BhP 2.6.30] ity-àdy-anusàràt puruùàbhinnena viùõu-råpeõa kùãroda÷àyinà svayam evoktàü gàü vàcam | puruùasyaiva vàcam anuvadati puraiveti | puüsà àdi-puruùeõa kçùõaþ svayaü samabhavat paramaþ pumàn yaþ [BrahmaS 5.49] ity anusàràt | svayaü bhagavattà ÷rã-kçùõasyety arthaþ | aü÷aiþ ÷rã-kçùõasyàü÷a-bhåtais tat- pàrùadaiþ ÷rãmad-uddhavàdibhiþ saha | ittham eva pràcuryeõoktam -- nandàdyà ye vraje gopà yà÷ càmãùàü ca yoùitaþ | vçùõayo vasudevàdyà devaky-àdyà yadu-striyaþ || sarve vai devatà-pràyà ubhayor api bhàrata | j¤àtayo bandhu-suhçdo ye ca kaüsam anuvratàþ || [BhP 10.1.62-63] iti | tasmàd àdi-puruùatvam eva vyanakti sa iti sarvàntaryàmitvàt | puruùas tàvad ã÷varaþ | tasyàpy aü÷itvàt sa àdi-puruùaþ ÷rã-kçùõaþ punar ã÷vare÷varaþ try-adhã÷a-÷abdavat | tathà ca da÷amasya pa¤cà÷ãtitame ÷rãmad- ànakadundubhinoktam - yuvàü na naþ sutau sàkùàt pradhàna-puruùe÷varau [BhP 10.85.18] iti | sva-kàla-÷aktyà sva-÷aktyà kàla-÷aktyà ca | ã÷vare÷varatve hetuþ sàkùàt svayam eva bhagavàn iti | tad alaü mayi tat-pràrthanayeti bhàvaþ | tat-priyàrthaü tat-prãtyai | amara-striyaþ ÷rãmad-upendra-preyasy- àdi-råpàþ kà÷cit sambhavantu milità bhavantu | sàkùàd avatarataþ ÷rã- bhagavato nityànapàyi-mahà-÷akti-råpàsu tat-preyasãùv avatarantãùu ÷rã- bhagavati tad-aü÷àntaravat tà api pravi÷antv ity arthaþ | tat-priyàõàü tàsàm eva dàsy-àdi-prayojanàya jàyantàm iti và | anena tair apàrthitasyàpy asyàrthasyàde÷ena parama-bhaktàbhis tàbhir lãlà-vi÷eùa eva bhagavataþ svayam avatitãrùàyàü kàraõam | bhàràvataraõaü cànuùaïgikam (page 20) eva bhavatãti vya¤jitam | tad evaü ÷rutãnàü ca daõóakàraõya-vàsinàü munãnàü càgni-putràõàü ca ÷rã-gopikàditva-pràptir yat ÷råyate tad api pårvavad eva mantavyam | atra prasiddhàrthe nàyaü ÷riyo'ïga u nitànta-rateþ prasàdaþ svar-yoùitàü nalina- gandha-rucàü kuto'nyàþ [BhP 10.47.60] iti virudhyeta | na ca sura-strãõàü sambhava-vàkyaü ÷rã-mahiùã-vçnda-paraü, tàsàm api tan-nija-÷akti- råpatvena dar÷ayiùyamàõatvàt | || 10.1 || ÷rã-÷ukaþ || 43 || [44] tad evam avatàra-prasaïge'pi ÷rã-kçùõasya svayaü bhagavattvam evàyàtam | yasmàd evaü tasmàd eva ÷rã-bhàgavate mahà-÷rotç-vaktéõàm api ÷rã-kçùõa eva tàtparyaü lakùyate | tatra ÷rã-vidurasya -- yac cànyad api kçùõasya bhavàn bhagavataþ prabhoþ | ÷ravaþ su÷ravasaþ puõyaü pårva-deha-kathà÷rayam || bhaktàya me 'nuraktàya tava càdhokùajasya ca | vaktum arhasi yo 'duhyad vainya-råpeõa gàm imàm || [BhP 4.17.6-7] pårva-dehaþ pçthv-avatàraþ | loka-dçùñàv abhivyakti-rãtyà pårvatvam | tat- kathaivà÷rayo yasya tat || ||4.17|| viduraþ ||44|| [45] atha ÷rã-maitreyasya tad-anantaram eva -- codito vidureõaivaü vàsudeva-kathàü prati | pra÷asya taü prãta-manà maitreyaþ pratyabhàùata || [BhP 4.17.8] tat-pra÷aüsayà prãta-manastvena càsyàpi tathaiva tàtparyaü labhyate | ataevàtra vasudeva-nandanatvenaiva vàsudeva-÷abdaþ prayuktaþ | ||4.17|| ÷rã-sutaþ ||45|| [46] atha ÷rã-parãkùitaþ -- atho vihàyemam amuü ca lokaü vimar÷itau heyatayà purastàt | kçùõàïghri-sevàm adhimanyamàna upàvi÷at pràyam amartya-nadyàm || [BhP 1.19.5] ñãkà ca -÷rã-kçùõàïghri-sevàm adhimanyamànaþ sarva-puruùàrthàdhikàü jànan ity eùà | || 1.19 || ÷rã-sutaþ ||46|| [47] na và idaü ràjarùi-varya citraü bhavatsu kçùõaü samanuvrateùu | ye 'dhyàsanaü ràja-kirãña-juùñaü sadyo jahur bhagavat-pàr÷va-kàmàþ || [BhP 1.19.20] bhavatsu pàõóor va÷yeùu ye jahur iti ÷rã-yudhiùñhiràdy-abhipràyeõa | ataeva tatra sthitànàü sarva-÷rotéõàm api ÷rã-kçùõa eva tàtparyam àyàti | || 1.19 || ÷rã-maharùayaþ parãkùitam ||47|| [48] api me bhagavàn prãtaþ kçùõaþ pàõóu-suta-priyaþ | paitç-ùvaseya-prãty-arthaü tad-gotrasyàtta-bàndhavaþ || anyathà te 'vyakta-gater dar÷anaü naþ kathaü nçõàm | nitaràü mriyamàõànàü saüsiddhasya vanãyasaþ || [BhP 1.19.35-36] teùàü paitç-ùvaseyàõàü pàõóu-sutànàü gotrasya me àttaü svãkçtaü bàndhavaü bandhu-kçtyaü yena te tava ÷rã-kçùõasyaika-rasikasya vanãyasaþ atyudàratayà màü yàcethà iti pravartakasyety arthaþ | || 1.19 || ràjà ÷rã-÷ukam || 48 || [49] sa vai bhàgavato ràjà pàõóaveyo mahà-rathaþ | bàla-krãóanakaiþ krãóan kçùõa-krãóàü ya àdade || [BhP 2.3.15] yà yà ÷rã-kçùõasya vçndàvanàdau bàla-krãóà ÷rutàsti tat-premàve÷ena tat- sakhyàdi-bhàvavàn tàü tàm eva krãóàü yaþ kçtavàn ity arthaþ || || 2.3 || ÷rã-÷aunakaþ || 49 || [50] evaü jàtãyàni bahåny eva vacanàni viràjante - tathà kathito vaü÷a-vistàraþ [BhP 10.1.1] ity àrabhya, naiùàti-duþsahà kùun màm [BhP 10.1.13] ity antaü da÷ama-skandha-prakaraõam (page 21) apy anusandheyam | kiü ca itthaü dvijà yàdava-devadattaþ [BhP 10.12.40] ity àdi | yena ÷ravaõena nitaràü gçhãtaü va÷ãkçtaü ceto yasya saþ | || 10.12 || ÷rã-sutaþ || 50 || [51] tathà, yena yenàvatàreõa ity àdi yat ÷çõvato'paity aratiþ [BhP 10.7.1-2] ity àdi ca | ñãkà ca - kçùõàrbhaka-sudhà-sindhu-samplavànanda-nirbharaþ | bhåyas tad eva sampraùñuü ràjànyad abhinandati || yena yena matsyàdyavatàreõàpi yàni karmàõi karoti tàni naþ karõa- sukhàvahàni manaþ prãti-karàõi ca bhavanty eva | tathàpi yac chçõvataþ puüsaþ puü-màtrasyàratir mano-glànis tan-måla-bhåtà vividhà tçùõà càpagacchati, tathà sattva-÷uddhi-hari-bhakti-hari-dàsya-sakhyàni ca bhavanty acireõaiva tad evaü hàraü hare÷ caritaü manoharaü và vada anugrahaü yadi karoùi ity eùà | || 10.7 || ràjà || 51 || [52] atha ÷rã-÷ukadevasya api me bhagavàn prãtaþ kçùõaþ pàõóu-suta-priyaþ [BhP 1.19.35] ity àdinà ÷rã-kçùõa eva sva-ratiü vyajya mriyamàõànàü ÷rotavyàdi- pra÷nenaivànta-kàle ÷rã-kçùõa eva mayy upadi÷yatàm iti ràjàbhipràyànantaraü - varãyàn eùa te pra÷naþ kçto loka-hitaü nçpa | àtmavit sammataþ puüsàü ÷rotavyàdiùu yaþ paraþ || [BhP 2.1.1] te tvayà puüsàü ÷rotavyàdiùu madhye yaþ paraþ ÷rã-kçùõa- ÷ravaõàbhipràyeõa paramaþ pra÷naþ kçta eùa varãyàn sarvàvatàràvatàri- pra÷nebhyaþ parama-mahàn | loka-hitaü yathà syàt tathaiva kçtaþ | tvaü tu tathàbhåta-÷rã-kçùõaika-nibaddha-prematvàt kçtàrtah eveti bhàvaþ | tad uktam - vaiyàsaker iti vacas-tattva-ni÷cayam àtmanaþ | upadhàrya matiü kçùõe auttareyaþ satãü vyadhàt || [BhP 2.4.1] satã vidyamànà kçùõe yà matis tàm eva vi÷eùeõa dhçtavàn ity arthaþ | etad eva vyaktãkariùyate ràj¤à - harer adbhuta-vãryasya kathà loka-sumaïgalà | kathayasva mahàbhàga yathàham akhilàtmani | kçùõe nive÷ya niþsaïgaü manas tyakùye kalevaram || iti [BhP 2.8.2] || 2.1 || ÷rã-÷ukaþ || 52 || [53] evam eva kathito vaü÷a-vistàram [BhP 10.1.1] ity àdy-anantaraü samyag- vyavasità buddhiþ [BhP 10.1.15] ity àdi | pårvaü mayà nànàvatàràdi-kathàbhir abhinanditasyàpi yat ÷rã-vasudeva- nandanasyaiva kathàyàü naiùñhikã sthàyi-råpà ratir jàtà eùà buddhis tu samyag-vyavasità parama-vidagdhety arthaþ || || 10.1 || ÷rã-÷ukaþ || 53 || [54] tathà, itthaü dvijà yàdava-deva-dattaþ ÷rutvà sva-ràtu÷ caritaü vicitram [BhP 10.12.40] ity anantaraü - itthaü sma pçùñaþ sa tu bàdaràyaõis tat-smàritànanta-hçtàkhilendriyaþ | kçcchràt punar lab dha-bahir-dç÷iþ ÷anaiþ pratyàha taü bhàgavatottamottama || [BhP 10.12.44] anantaþ prakañita-pårõai÷varyaþ ÷rã-kçùõaþ | sarvadà tena smaryamàõe'pi tasmin pratikùaõaü navyatvena tat-smàritety uktam || || 10.12 || ÷rã-sutaþ || 54 || [55] ataeva sa vai bhàgavato ràjà [BhP 2.3.15] ityàdy-anantaraü ràj¤à samàna- vàsanàtvenaiva tam àha - vaiyàsaki÷ ca bhagavàn vàsudeva-paràyaõaþ | urugàya-guõodàràþ satàü syur hi samàgame || [BhP 2.3.16] (page 22) ca-÷abdaþ pràg-varõitena samàna-vàsanatvaü bodhayati | tasmàt ÷rã- vasudeva-nandanatvenaivàtràpi vàsudeva-÷abdo vyàkhyeyaþ | anyeùàm api satàü samàgame tàvad urugàyasya guõodàràþ kathà bhavanti | tayos tu ÷rã- kçùõa-carita-pradhànà eva tà bhaveyur iti bhàvaþ || || 2.3 || ÷rã-÷ukaþ || 55 || [56] kiü bahunà, ÷rã-÷ukadevasya ÷rã-kçùõa eva tàt-parye tad-eka-caritamayau granthàrdhàyamànau da÷amaikàda÷a-skandhàv eva pramàõam | skandhàntareùv anyeùàm caritaü saükùepeõaiva samàpya tàbhyàü tac- caritasyaiva vistàritatvàt | ata àrabhya eva tat-prasàdaü pràrthayate ÷riyaþ patiþ ity àdau -- patir gati÷ càndhaka-vçùõi-sàtvatàü prasãdatàü me bhagavàn satàü gatiþ || [BhP 2.4.20] || spasñam || 2.4 || ÷rã-÷ukaþ || 56 || [57] atha ÷rã-vyàsa-devasya - anarthopa÷amaü sàkùàd bhakti-yogam adhokùaje | lokasyàjànato vidvàü÷ cakre sàtvata-saühitàm || yasyàü vai ÷råyamàõàyàü kçùõe parama-påruùe | bhaktir utpadyate puüsaþ ÷oka-moha-bhayàpahà || [BhP 1.7.6-7] adhokùaje ÷rã-kçùõe | adho'nena ÷ayànena ÷akañàntara-càriõà | ràkùasã nihatà raudrà ÷akunã-ve÷a-dhàriõã || påtanà nàma ghorà sà mahà-kàyà mahà-balà | viùa-digdha-stanaü kùudrà prayacchantã janàrdane || dadç÷ur nihatàü tatra ràkùasãü vana-gocaràþ | punar jàto'yam ity àhur uktas tasmàd adhokùajaþ || [HV 2.101.30-32] iti harivaü÷e ÷rã-vàsudeva-màhàtmye tan-nàmnaþ ÷rã-kçùõa-viùayatàyà prasiddheþ | ataevottaratra-padye sàkùàt kçùõa ity evoktam | ÷rã-bhagavan- nàma-kaumudã-kàrà÷ ca kçùõa-÷abdasya tamàla-÷yàmala-tviùi ya÷odà- stanandhaye para-brahmaõi råóhiþ iti prayoga-pràcuryàt tatraiva prathamataþ pratãter udaya iti coktavantaþ | sàmopaniùadi ca kçùõàya devakã-nandanàya iti | atra grantha-phalatvaü tasyaiva vyaktam iti caikenaivànena vacanena tat- paripårõatà sidhyati || || 1.7 || ÷rã-såtaþ || 57 || [58] atha ÷rã-nàradasya - tatrànvahaü kçùõa-kathàþ pragàyatàm anugraheõà÷çõavaü manoharàþ | tàþ ÷raddhayà me 'nupadaü vi÷çõvataþ priya÷ravasy aïga mamàbhavad ruciþ || [BhP 1.5.26] yena yenàvatàreõa [BhP 10.7.1] ity etac-chrã-parãkùid-vacana-padya-dvayam apy atra ÷rã-ya÷odà-stanandhayatve sàdhakaü ÷ruti-sàmànya-nyàyena || || 1.5 || ÷rã-nàradaþ ÷rã-veda-vyàsam || 58 || [59] tac-chabdasyaivàbhyàso dç÷yate - evaü kçùõa-mateþ [BhP 1.6.28] ity àdau | anyatra ca -- yåyaü nç-loke bata bhåri-bhàgà lokaü punànà munayo 'bhiyanti | yeùàü gçhàn àvasatãti sàkùàd gåóhaü paraü brahma manuùya-liïgam || sa và ayaü brahma mahad-vimçgya- kaivalya-nirvàõa-sukhànubhåtiþ | priyaþ suhçd vaþ khalu màtuleya àtmàrhaõãyo vidhi-kçd guru÷ ca || na yasya sàkùàd bhava-padmajàdibhã råpaü dhiyà vastutayopavarõitam | maunena bhaktyopa÷amena påjitaþ prasãdatàm eùa sa sàtvatàü patiþ || [BhP 7.10.48-50] (page 23) ñãkà ca - aho prahlàdasya bhàgyaü yena devo dçùñaþ | vayaü tu manda- bhàgyà iti viùãdantaü ràjànaü praty àha yåyam iti tribhir ity eùà | manuùyasya dç÷yamàna-manuùyasyeva liïgaü kara-caraõàdi-sannive÷o yasya taü råpaü ÷rã-vigrahaþ | vastutayà nopavarõitaü tad-råpasyaiva para- brahmatvena kim idaü vastv iti nirdeùñum a÷akyatvàt | yathoktaü sahasra- nàma-stotre anirde÷ya-vapur iti | eùàm eva padyànàü saptamànte'pi paramàmodakatvàt punar àvçttir dç÷yate || || 7.10 || sa ÷rã-yudhiùñhiram || 59 || [60] atra ca spaùñam - deva-dattàm imàü vãõàü svara-brahma-vibhåùitàm | mårcchayitvà hari-kathàü gàyamàna÷ caràmy aham || pragàyataþ sva-vãryàõi tãrtha-pàdaþ priya-÷ravàþ | àhåta iva me ÷ãghraü dar÷anaü yàti cetasi || [BhP 1.6.33-34] devaþ ÷rã-kçùõa eva | liïga-puràõe upari-bhàge tenaiva svayaü tasya vãõà- grahaõaü hi prasiddham | atra yad-råpeõa vãõà gràhità tad-råpeõaiva cetasi dar÷anaü svàrasya-labdham | deva-dattàm iti kçtopakàratàyàþ smaryamàõatvena tam anusandhàyaiva tad-ukteþ | || 1.6 || ÷rã-nàradaþ ÷rã-veda-vyàsam || 60 || [61] ata etad evam eva vyàkhyeyam | tvam àtmanàtmànam avehy amogha-dçk parasya puüsaþ paramàtmanaþ kalàm | ajaü prajàtaü jagataþ ÷ivàya tan mahànubhàvàbhyudayo 'dhigaõyatàm || [BhP 1.5.21] he amogha-dçk tvam àtmanà svayam àtmànaü svaü parasya puüsaþ kalàm aü÷a-bhåtam avehi anusandhehi | puna÷ ca jagataþ ÷ivàyàdhunaiva ÷rã- kçùõa-råpeõa ya÷ càjo'pi prajàtas tam avehi | tad etad dvayaü j¤àtvà mahànubhàvasya sarvàvatàràvatàri-vçndebhyo'pi dar÷ita-prabhàvasya tasya ÷rã-kçùõasyaivàbhyudayo lãlà adhi adhikaü gaõyatàü niråpyatàm | svayam ã÷varo'pi bhavàn nijàj¤àna-råpàü màyàü na prakañayatv iti bhàvaþ || || 1.5 || sa tam ||61 || [62] ataeva puràõa-pràdurbhàvàya ÷rã-vyàsaü ÷rã-nàradena caturvyåhàtmaka- ÷rã-kçùõa-mantra evopadiùñas tad-upàyakasya sarvottamatvaü ca | yathà - namo bhagavate tubhyam [BhP 1.5.37] ity àdi sa samyag-dar÷anaþ pumàn [BhP 1.5.38] ity antam | spaùñam | || 1.5 || sa tam || 62 || atha ÷rã-brahmaõaþ - bhåmeþ suretara-varåtha-vimarditàyàþ kle÷a-vyayàya kalayà sita-kçùõa-ke÷aþ | jàtaþ kariùyati janànupalakùya-màrgaþ karmàõi càtma-mahimopanibandhanàni || [BhP 2.7.26] asura-senà-nipãóitàyàþ bhåmeþ kle÷am apahartuü paramàtmano'pi paratvàj janair asmàbhir anupalakùya-màrgo'pi pràdurbhåtaþ san karmàõi ca kariùyati | ko'sau kalayà aü÷ena sita-kçùõa-ke÷o yaþ | yatra sita-kçùõa-ke÷au devair dçùñàv iti ÷àstràntara-prasiddhiþ | so'pi yasyàü÷ena sa eva bhagavàn svayam ity arthaþ | tad-avinàbhàvitvàc chrã-baladevasyàpi grahaõaü dyotitam | nanu puruùàd api paro'sau bhagavàn kathaü bhå-bhàràvatàraõa-màtràrthaü (page 24) svayam avatàriùyatãty à÷aïkyàha - àtmano mahimànaþ parama- màdhurã-sampada upanibadhyante nija-bhaktair adhikaü varõyante yeùu tàni karmàõi ca kariùyati | yadyapi nijàü÷enaiva và nijecchàbhàsenaiva và bhå- bhàra-haraõam ãùat-karaü tathàpi nija-caraõàravinda-jãvàtu-vçndam ànandayann eva lãlà-kàdambinãr nija-màdhurã-varùaõàya vitariùamàõo'vatariùyatãty arthaþ | etad eva vyaktãkçtaü tokena jãva-haraõam [BhP 2.7.27] ity àdau | itarathà sva-màdhurã-sampat-prakà÷anecchàm antareõa madhurataraü tokàdi-bhàvaü dadhatà tena påtanàdãnàü jãvana- haraõàdikaü karma na bhàvyaü na sambhàvanãyam | tathà ca tathàyaü càvatàras te [BhP 1.7.25] ity àdau tair eva vyàkhyàtam | kiü bhå-bhàra-haraõaü mad-icchà-màtreõa na bhavati tatràha svànàm itãti | jayati jananivàsa [BhP 10.90.48] ity atra ca icchà-màtreõa nirasana-samartho'pi krãóàrthaü dorbhir adharmam asyann iti tad evam àdibhiþ ÷rã-kçùõasyaiva sarvàdbhutatà-varõanàbhinive÷a-prapa¤co brahmaõi spaùña eva | astu tàvat tad bhåri bhàgyam iha janma kim apy añavyàm [BhP 10.14.34] ity àdi || || 2.7 || brahmà ÷rã-nàradam || 63 || [64] evaü catuþ-÷lokã-vaktuþ ÷rã-bhagavato'pi [Vç. inserts] ÷rã-kçùõatvam eva | tathà hi - dadar÷a tatràkhila-sàtvatàü patiü ÷riyaþ patiü yaj¤a-patiü jagat-patim | sunanda-nanda-prabalàrhaõàdibhiþ sva-pàrùadàgraiþ parisevitaü vibhum || [BhP 2.9.14] iti | vyàkhyà ca - akhila-sàtvatàü sarveùàü sàtvatànàü yàdava-vãràõàü patim | ÷riyaþ patir yaj¤a-patiþ prajà-patir dhiyàü patir loka-patir dharà-patiþ | patir gati÷ càndhaka-vçùõi-sàtvatàü prasãdatàü me bhagavàn satàü patiþ || [BhP 2.4.20] ity etad-vàkya-saüvàdi-tattvàt | purà mayà proktam ajàya nàbhye padme niùaõõàya mamàdi-sarge | j¤ànaü paraü man-mahimàvabhàsaü yat sårayo bhàgavataü vadanti || [BhP 3.4.13] iti tçtãye uddhavaü prati ÷rã-kçùõa-vàkyànusàreõa ca - yo brahmàõaü vidadhàti pårvaü yo vidyàstasmai gopàyati sma kçùõaþ | taü ha daivamàtmabuddhiprakà÷aü mumukùurvai ÷araõamanuvrajeta || [GTU 1.22] iti ÷rã-gopàla-tàpany-anusàreõa ca tasyaivopadeùñçtva-÷ruteþ - tad u hovàca bràhmaõo'sàv anavarataü me dhyàtaþ stutaþ paràrdhànte so'budhyata | gopa- ve÷o me puruùaþ purastàd àvirbabhåva || [GTU 1.25] iti ÷rã-gopàla-tàpany- anusàreõa kvacit kalpe ÷rã-gopàla-råpeõa sçùñy-àdàv ittham eva brahmaõe dar÷ita-nija-råpatvàd dhàmnà mahà-vaikuõñhatvena sàdhayiùyamàõatvàc ca | tathà ca brahma-saühitàyàm -- sisçkùàyàü matiü cakre pårva-saüskàra-saüskçtaþ | dadar÷a kevalaü dhvàntaü nànyat kim api sarvataþ || uvàca puratas tasmai tasya divya sarasvatã | kàmaþ kçùõàya govinda he gopã-jana ity api | vallabhàya priyà vahner mantram te dàsyati priyam || tapas tvaü tapa etena tava siddhir bhaviùyati | atha tepe sa suciraü prãõan govindam avyayam || [BrahmaS 5.22-25] ity àdi | sunanda prabalàrhaõàdhibhiþ [BhP 2.9.14] ity atra tu dvàrakàyàü pràkañyàvasare ÷ruta-sunanda-nandàdi-sàhacaryeõa prabalàdayo'pi j¤eyàþ | yathoktaü prathame sunadananda-÷ãrùaõyà ye cànye sàtvatarùabhàþ [BhP 1.14.32] iti | [end Vç. addition] [A reads instead of above] ÷rã-kçùõatvenaiva dar÷itatvàt tasya ca aham evàsam evàgre [BhP 2.9.32] ity uktes tasminn eva tàtparyaü spaùñam [end A] | (page 25) kiü bahunà, nànàvatàràvatàriùv api satsu mahà-puràõa-pràrambha eva ÷rã- ÷aunakàdãnàü ÷rã-kçùõe tàtparyam | atra pårve sàmànyato'smàbhir ekànta- ÷reyastvena sarva-÷àstra-sàratvena àtmasu prasàda-hetutvena ca yat pçùñaü tad etad evàsmàkaü bhàti yat ÷rã-kçùõasya lãlà-varõanam ity abhipretyàhuþ | såta jànàsi bhadraü te bhagavàn sàtvatàü patiþ | devakyàü vasudevasya jàto yasya cikãrùayà || [BhP 1.1.12] bhadraü ta iti ÷rã-kçùõa-lãlà-pra÷na-sahodarautsukyenà÷ãrvàdaþ | bhagavàn svayam evàvatàrã | sàtvatàü yàdavànàm | [Vç. adds: sampårõai÷varàdi-yuktaþ | sàtvatàü sàtvatànàü patiþ | nuó-abhàve àrùaþ | yàdavànàm ity arthaþ | jàto jagad-dç÷yo babhåva | [end Vç.] [65] tan naþ ÷uùråùamàõànàm arhasy aïgànuvarõitum | yasyàvatàro bhåtànàü kùemàya ca bhavàya ca || [BhP 1.1.13] aïge he såta sàmànyatas tàvad yasyàvatàra-màtraü kùemàya pàlanàya bhavàya samçddhaye ca | tat-prabhàvam anuvarõayantas tad-ya÷aþ- ÷ravaõautsukyam àviùkurvanti | [66] àpannaþ saüsçtiü ghoràü yan-nàma viva÷o gçõan | tataþ sadyo vimucyeta yad bibheti svayaü bhayam || [BhP 1.1.14] viva÷o'pi yasya ÷rã-kçùõasya nàma tasyàvatàritvàd avatàra-nàmnàm api tatraiva paryavasànàt | ataeva sàkùàt ÷rã-kçùõàd api tat-tan-nàma-pravçtti- prakàràntareõa ÷råyate ÷rã-viùõu-puràõe | tatra tv akhilànàm eva bhagavan- nàmnàü kàraõàny abhavann iti his tadãyaü gadyam | tataþ saüsçteþ | yad yato bhayam api svayaü bibheti | [67] kiü ca -- yat-pàda-saü÷rayàþ såta munayaþ pra÷amàyanàþ sadyaþ punanty upaspçùñàþ svardhuny-àpo 'nusevayà || [BhP 1.1.15] yasya ÷rã-kçùõasya pàdau saü÷rayau yeùàm | ataeva pra÷amàyanàþ ÷amo bhagavan-niùñha-buddhità | ÷amo man-niùñhatà buddher iti [BhP 11.19.36] svayaü ÷rã-bhagavad-vàkyàt sa eva prakçùñaþ ÷amaþ pra÷amaþ | sàkùàt- pårõa-bhagavat-÷rã-kçùõa-sambandhitvàt | pra÷ama evàyanaü vartma à÷rayo và yeùàü te ÷rã-kçùõa-lãlà-rasàkçùña-città munayaþ ÷rã-÷ukadevàdayaþ | upaspçùñàþ sannidhi-màtreõa sevitàþ sadyaþ punanti sa-vàsana-pàpebhyaþ ÷odhayanti | svardhunã gaïgà tasyà àpas tu - yo'sau nira¤jano deva÷ cit- svaråpà api sàkùàc chrã-vàmana-deva-caraõàn niþsçtà api, anusevayà sàkùàt sevàbhyàsenaiva tathà ÷odhayanti na sannidhi-màtreõa sevayà | sàkùàt sevayàpi na sadya iti tasyà api ÷rã-kçùõà÷ritànàm utkarùàt tasyotkarùaþ | evam eva tatas tad-ya÷aso'py àdhikyaü varõyate | tãrthaü cakre nçponaü yad ajani yaduùu svaþ-sarit-pàda-÷aucam iti [BhP 10.90.47] | (page 26) ñãkà ca - itaþ pårvaü svaþ-sarid eva sarvato'dhikaü tãrtham ity àsãd idànãü yaduùu yad ajani jàtaü tãrthaü ÷rã-kçùõa-kãrti-råpaü etat svaþ-sarid-råpaü pàda-÷aucaü tãrtham ånam alpaü cakre ity eùà | [68] etasya da÷ama-skandha-padyasyaiva saüvàditàü vyanakti | ko và bhagavatas tasya puõya-÷lokeóya-karmaõaþ | ÷uddhi-kàmo na ÷çõuyàd ya÷aþ kali-malàpaham || [BhP 1.1.16] spaùñam || [69] yasmàd eva tasmàt | tasya karmàõy udàràõi parigãtàni såribhiþ | bråhi naþ ÷raddadhànànàü lãlayà dadhataþ kalàþ || [BhP 1.1.17] udàràõi paramànanda-dàtéõi janmàdãni svayaü paripårõasya lãlayà anyà api kalàþ puruùàdi-lakùaõà dadhatas tat-tad-aü÷àn apy àdàya tasyàvatãrõasya sata ity arthaþ | [70] athàkhyàhi harer dhãmann avatàra-kathàþ ÷ubhàþ | ãlà vidadhataþ svairam ã÷varasyàtma-màyayà || [BhP 1.1.18] ÷rã kçùõasya tàvan-mukhyatvena kathaya atha tad-anantaram ànuùaïgikatayaivety arthaþ | hareþ ÷rã-kçùõasya prakaraõa-balàt | avatàràþ puruùasya guõàvatàrà lãlàvatàrà÷ ca | teùàü kathà lãlàþ sçùñy-àdi-karma- råpà bhå-bhàra-haraõàdi-råpà÷ ca | [71] autsukyena punar api tac-caritàny eva ÷rotum icchantas tatràtmanas tçpty- abhàvam àvedayanti | vayaü tu na vitçpyàma uttama-÷loka-vikrame | yac-chçõvatàü rasa-j¤ànàü svàdu svàdu pade pade || [BhP 1.1.19] yoga-yàgàdiùu tçptàþ smaþ | bhagavad-vikrama-màtre tu na tçpyàma eva tatràpi tãrthaü cakre nçponam ity àdy-ukta-lakùaõasya sarvato'py uttama÷lokasya vikrame vi÷eùeõa na tçpyàmaþ | alam iti na manyàmahe | tatra hetuþ | yad vikramaü ÷çõvatàm | yad và anye tçpyantu nàma vayaü tu neti tu-÷abdasyànvayaþ | [72] kçtavàn kila karmàõi saha ràmeõa ke÷avaþ | atimartyàni bhagavàn gåóhaþ kapaña-mànuùaþ || [BhP 1.1.20] ñãkà ca - ataþ ÷rã-kçùõa-caritàni kathayety à÷ayenàhuþ kçtavàn iti | atimartyàni martyàn atikràntàni govardhanoddharaõàdãni | manuùyeùv asambhàvitànãty arthaþ ity eùà | nanu kathaü mànuùaþ sann atimartyàni kçtavàn ? tatràha kapaña-mànuùaþ | pàrthiva-deha-vi÷eùa eva mànuùa-÷abdaþ pratãtaþ tasmàt kapañenaivàsau tathà bhàtãty arthaþ | vastutas tu naràkçter eva para-brahmatvenàsaty api prasiddha-mànuùatve naràkçti-nara-lãlàtvena labdham aprasiddha- mànuùatvam asty eva | (page 27) tat punar ai÷varyàvyàghàtakatvàn na pratyàkhyàyata iti bhàvaþ | ataeva syamantakàharaõe puruùaü pràkçtaü matvà [BhP 10.53.22] ity anena jàmbavato'nyathà-j¤àna-vya¤jakena tasya pràkçtatvaü niùidhya puruùatvaü sthàpyate | evaü màyà-manuùyasya vadasva vidvann [BhP 10.1.7] ity àdiùv api j¤eyam | yasmàt kapaña-mànuùas tasmàd eva gåóhaþ svatas tu tad- råpatayaiva bhagavàn iti || || 1.1 || ÷rã-÷aunakaþ || 64-72 || [73] atha ÷rã-såtasyàpi iti sampra÷na-saühçùñaþ [BhP 1.2.1] ity àdy-anantaraü nàràyaõaü namaskçtya [BhP 1.2.2] ity-àdy-ante puràõam upakramyaivàha -- munayaþ sàdhu pçùño 'haü bhavadbhir loka-maïgalam | yat kçtaþ kçùõa-sampra÷no yenàtmà suprasãdati || [BhP 1.2.5] ñãkà ca - teùàü vacaþ pratipåjyeti yad uktaü tat pratipåjanaü karoti | he munayaþ sàdhu yathà bhavati tathàhaü pçùñaþ | yato lokànàü maïgalam etat | yataþ kçùõa-viùayaþ saüpra÷naþ kçtaþ | sarva-÷àstràrtha-sàroddhàra- pra÷nasyàpi kçùõe paryavasànàd evam uktam | ity eùà | ity evottareùv api padyeùu adhokùaja-vàsudeva-sàtvatàü-pati-kçùõa-÷abdàs tat-pràdhànya-vivakùayaiva pañhità | atra ÷reyaþ-pra÷nasyàpy uttaraü loka- maïgalam ity anenaiva dattaü bhavati | tathàtma-suprasàda-heto÷ ca yenàtmà suprasãdati ity anena | || 1.2 || ÷rã-såtaþ || 73 || [74] tad evaü ÷rotç-vaktéõàm aikamatyena ca tàtparyaü siddham | [Vç. adds here: atha ÷ruti-liïgàdibhiþ ùaóbhir api pramàõaiþ sa eva pramãyate | tatra nirapekùa-ravà ÷rutir dar÷itaiva kçùõas tu bhagavàn svayam ity atra | atha ÷ruti-sàmarthya-råpaü liïgaü ca | tàvat sarve vatsa-pàlàþ pa÷yato'jasya tat-kùaõàt | vyadç÷yanta ghana-÷yàmàþ pãta-kau÷eya-vàsasaþ || [BhP 10.13.46] ity àdau j¤eyam | kintv anyatra barhir deva-sadanaü dàmi ity asya mantra-råpasya liïgasya balàt ÷rutiþ kalpyate | atra tu kçùõas tu bhagavàn svayam iti sàkùàd eva tad- råpo'stãti vi÷eùo'py asti | athàkàïkùà-yogyatàsatti-mad-aneka-pada- vi÷iùñaikàrthya-pratipàdaka-÷abda-råpaü vàkyaü ca yasyàü vai ÷råyamànàyàü [BhP 1.7.7] iti a÷vàbhidhànãm àdatte iti bràhmaõa-vàkyàd a÷va-rasanà-dàne viniyogaþ pratãyate | tathàtràpi bhakti-yogena manasi samyak praõihite'male | apa÷yat puruùaü pårõaü [BhP 1.7.6] ity atra pårõa- puruùatvenoktasya kçùõatvam | yasyàü vai ÷råyamànàyàü kçùõe parama- påruùe [BhP 1.7.7] iti vàkyàd vyajyate iti | tathàrabhyàdhãta-råpaü prakaraõaü càtra såta jànàsi bhadraü te [BhP 1.10.12] ity àdi-råpam | yathà dar÷a-pårõamàsàbhyàü yajeta ity atra tçtãyayà ÷rutyà dar÷a-pårõamàsayoþ prakaraõatvena pràpte karaõasya ceti kartavyatàkàïkùàyàü agniùñomena svarga-kàmo yajeta iti tad àrabhya prakaraõàrthàrabdhena svarga-kàma ity anena yojanà | tathà såta jànàsi bhadra te ity atra ÷ravaõàrambha eva ÷rã- kçùõasyàvatàre hetuü vij¤àtum icchadbhiþ ÷aunakàdibhis tatra paramàdbhutatàü vyajya ÷rã-kçùõasyaiva sarvatra j¤eyatvena yojanà gamyeti tasyaiva svayaü bhagavattvaü vyaktam | dar÷itaü tac ca sarva-÷rotç-vaktéõàü tad aikamatya-prakaraõeneti | atha krama-vartinàü padàrthànàü krama-vartibhiþ padàrthaiþ yathà-krama- sambandha-råpaü sthànaü càtra såta jànàsi bhadraü te ity àdàv eva j¤eyam | yathà dar÷a-paurõamàsa-prakaraõe kànicit karmàõi upàü÷u-yàga-prabhçtãni darvir asi ity àdayaþ kecana mantrà÷ ca samàmnàyante | tatra yasya krameõa yo mantraþ samàsnàtas tenaiva tasya ca sambandhas tathà munayaþ sàdhu pçùño'haü bhavadbhir loka-maïgalam | yat-kçtaü kçùõa-sampra÷naþ ity atra kçùõa-÷abdasya prathama-pra÷nottara-gatatvena pañhitasya devakã-jàta- vàcakatvam eva labhyate | atha nàmàdinà tulyatàkhyàna-råpà samàkhyà ca jagçhe pauruùaü råpaü bhagavàn ity asya ete càü÷a-kalàþ puüsaþ kçùõas tu bhagavàn svayam ity atra paryavasànam ity evaü j¤eyam | yathàdhvara- saüj¤ànàü mantràõàm agnir yaj¤aü nayatu prajànan ity àdãnàü àdhvarya- saüj¤ake karmaõi niyoga iti | [end Vç. addition.] kiü ca etasyàm aùñàda÷a-sàhasryàü saühitàyàü ÷rã-kçùõasyaivàbhyàsa- bàhulyaü dç÷yate | tatra prathama-da÷amaikàda÷eùv ativistareõaiva | dvitãye ÷rã-brahma-(page 28)-nàrada-saüvàde | tçtãye ÷rã-viduroddhava-saüvàde | caturthe tàv imau vai bhagavato harer aü÷àv ihàgatàv [BhP 4.1.57] ity àdau, yac cànyad api kçùõasya [BhP 4.17.6] ity àdau ca | pa¤came ràjan patir gurur alam [BhP 5.6.18] ity àdau | ùaùñhe màü ke÷avo gadayà pràtar avyàd govinda àsaïgavam àtta-veõuþ [BhP 6.8.20] ity atra | saptame nàrada-yudhiùñhira- saüvàde | aùñame tan-mahima-vi÷eùa-bãjàropa-råpe kàlanemi-vadhe tàdç÷a- ÷rãmad-ajita-dvàràpi tasya muktir nàbhavat kintu punaþ kaüsatve tad- dvàraiveti tat-tan-mahima-vi÷eùa-kathana-prathamàïgatvàt | navame sarvànte | dvàda÷e ca ÷rã-kçùõa-kçùõa-sakha-vçùõy-çùabhàvani-dhrug- ràjanya-vaü÷a-dahanànapavargya-vãrya [BhP 12.11.25] ity àdau | ÷rã-bhàgavatànukramaõikàyàü ca uttarottaratra sarvato'pi bhåyastvena gãyate | tathà ca yasyàbhyàsas tad eva ÷àstre pradhànam ity ànandamayo'bhyàsàd [Vs 4.1.12] ity atràparair api samarthitatvàd ihàpi ÷rã- kçùõa eva pradhànaü bhaved itãti tasyaiva måla-bhagavattvaü sidhyati | yat- pratipàdakatvenàsya ÷àstrasya bhàgavatam ity àkhyà | api ca na kevalaü bahutra såcana-màtram atràbhyàsanam api tv ardhàd apy adhiko granthas tat- prastàvako dç÷yate | tatràpi sarvà÷caryatayà | tasmàt sàdhåktam ete càüsa- kalàþ puüsaþ kçùõas tu bhagavàn svayam [BhP 1.3.28] iti | tad evam asya vacana-ràjasya senà-saïgraho niråpitaþ | tathà tasya pratinidhi- råpàõi vàkyàntaràõi api dç÷yante | yathà - aùñamas tu tayor àsãt svayam eva hariþ kila || iti [BhP 9.24.55] kila-÷abdena kçùõas tv iti prasiddhiþ såcyate | tato harir atra bhagavàn eva | yathoktam - vasudeva-gçhe sàkùàd bhagavàn puruùaþ paraþ [BhP 10.1.23] iti ca | || 9.24 || ÷rã-÷ukaþ || 74 || [75] yathà và - aho bhàgyam aho bhàgyam ity àdi || [BhP 10.14.32] brahmatvenaiva bçhattamatve labdhe'pi pårõam ity adhikaü vi÷eùaõam atropajãvyate || || 10.14 || ÷rã-brahmà bhagavantam || 75 || [76] ataeva - svayaü tv asàmyàti÷ayas tryadhã÷aþ svàràjya-lakùmy-àpta-samasta-kàmaþ | baliü haradbhi÷ cira-loka-pàlaiþ kirãña-koñãóita-pàda-pãñhaþ || [BhP 3.2.21] na sàmyàti÷ayau yasya yam apekùyànyasya sàmyam ati÷aya÷ ca nàstãty arthaþ | tatra hetavas try-adhã÷as triùu saïkarùaõa-pradyumnàniruddheùv apy adhã÷aþ | sarvàü÷itvàd ataeva svàràjya-lakùmyà sarvàdhika-paramànanda- svaråpa-sampattyaiva pràpta-samasta-bhogaþ | baliü tad-icchànusaraõa-råpam arhaõaü haradbhiþ samarpayadbhi÷ cirair loka-pàlair bhagavad-dçùñy- apekùayà brahmàdayas tàvad acira-loka-pàlàþ anityatvàt tata÷ ca cira- kàlãnair loka-pàlair ananta-brahmàõóàntaryàmi-puruùaiþ kirãña-koñi-dvàrà ãóitaü stutaü pàda-pãñhaü yasya saþ | atyanta-tiraskçta-vàcya-dhvaninà parama-÷reùñha ity arthaþ | samasta-pàda-pàñhe'pi (page 29) sa evàrthaþ | ÷rã-kçùõa iti kçùõas tu bhagavàn svayam itivat svayaü bhagavattàm eva vyanakti | || 3.2 || ÷rãmad-uddhavo viduram || 76 || [77] tad etat pårõatvaü dçùñànta-dvàràpi dar÷itam asti | devakyàü deva-råpiõyàü viùõuþ sarva-guhà-÷ayaþ | àviràsãd yathà pràcyàü di÷ãndur iva puùkalaþ || [BhP 10.3.8] yathà yathàvat sva-svaråpeõaivety arthaþ || || 10.3 || ÷rã-÷ukaþ || 77 || [78] yathà ca - akhaõóa-maõóalo vyomni raràjoóu-gaõaiþ ÷a÷ã | yathà yadu-patiþ kçùõo vçùõi-cakràvçto bhuvi || [BhP 10.20.44] spaùñam || 10.20 || ÷rã-÷ukaþ || 78 || [79] tathà ÷rã-kçùõa-pratinidhi-råpatvàd asya mahà-puràõasya ÷rã-kçùõa eva mukhyo'bhidheya ity apy àha | kçùõe sva-dhàmopagate dharma-j¤ànàdibhiþ saha | kalau naùña-dç÷àm eùa puràõàrko 'dhunoditaþ || [BhP 1.3.43] spaùñam || 1.3 || ÷rã-såtaþ || 79 || [80] tad evaü ÷rã-kçùõasya svayaü bhagavattvaü dar÷itam | tat tu gati-sàmànyenàpi labhyate | yathà mahàbhàrate - sarve vedàþ sarva-vidyàþ sarva-÷àstràþ sarve yaj¤àþ sarva ãóya÷ ca kçùõaþ | viduþ kçùõaü bràhmaõàs tattvato ye teùàü ràjan sarvàj¤àþ samàptàþ || iti | atra sarva-samanvaya-siddheþ pårõatvam eva labhyate | evaü ÷rã-bhagavad- upaniùatsu ca - vedai÷ ca sarvair aham eva vedyo vedànta-kçd veda-vid eva càham [Bg 15.15] iti, brahmaõo hi pratiùñhàham [Bg 14.27] ity àdi ca | brahma-saühitàyàm [5.29] -- cintàmaõi-prakara-sadmasu kalpa-vçkùa- lakùàvçteùu surabhãr abhipàlayantam ity àdikam upakramya - yasyaika-ni÷vasita-kàlam athàvalambya jãvanti loma-vilajà jagad-aõóa-nàthàþ | viùõur mahàn sa iha yasya kalà-vi÷eùo govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || iti [BrahmaS 5.30] | nanu pàdmottara-khaõóàdau sarvàvatàrã para-vyomàdhipatir nàràyaõa eveti ÷råyate | pa¤caràtràdau tu vàsudevaþ, na ca sa kçùõa eveti vaktavyam | tat tu sthàna-parikara-nàma-råpàõàü bhedàt | tarhi kathaü ÷rã-kçùõasyaiva sarvàvatàritvaü svayaü-bhagavattvaü và ? tatrocyate ÷rã-bhàgavatasya sarva- ÷àstra-cakravartitvaü prathama-sandarbhe praghaññakenaiva dar÷itam | pårõa-j¤àna-pràdurbhàvànantaram eva ÷rã-veda-vyàsena tat prakà÷itam iti ca tatraiva prasiddham | sphuñam eva dç÷yate càsminn apara- ÷àstropamardakatvam | ity aïgopadi÷anty eke vismçtya pràg udàhçtam | muni-vàsa-nivàse kiü ghañetàriùña-dar÷anam || [BhP 10.57.31] ity àdau | evaü vadanti ràjarùe [BhP 10.77.30] ity àdau ca | ataeva navame'py uktam hitvà sva-÷iùyàn pailàdãn bhagavàn bàdaràyaõaþ | mahyaü putràya ÷àntàya paraü guhyam idaü jagau || [BhP 9.22.22] iti | tad evaü sarva-÷àstropacaritatvaü siddham | tatra ÷rã-kçùõasyaiva svayaü bhagavattvaü niråpitam | dç÷yate ca pra÷aüsitur vai÷iùñyena pra÷aüsyasyàpi vai÷iùñyam | yathà gràmàdhyakùya-ràja-sabhayoþ sarvottamatvena pra÷asyamànau vastu-vi÷eùau tàratamyam àpadyete | (page 30) tad evaü satsv apy anyeùu teùv anyatra pra÷asteùu ÷rã-bhàgavata-pra÷aüsyamànasya ÷rã- kçùõasyaiva paramàdhikyaü sidhyati | ataeva kçùõas tu bhagavàn svayam iti sàvadhàràõà ÷rutir anya-÷ruti-bàdhiketi yuktam eva vyàkhyàtaü pårvam api | tata÷ ca te tu para-vyomàdhipa-nàràyaõa-vàsudevàdayaþ ÷rã-kçùõasyaiva mårti-vi÷eùà bhaveyuþ | svayaü ÷rã-kçùõas tu nàràyaõas tvam ity àdy ukto mahà-nàràyaõo dvàrakàdi-prasiddho mahà-vàsudeva÷ ca bhavet | tata÷ ca nàràyaõa-vàsudevopaniùadoþ sa eva vyaktaþ | brahmaõyo devakã-putra iti [NàU 4], devakã-nandano nikhilam ànandayàd iti ca | tad ittham eva taü vàsudevam api vibhåti-nirvi÷eùatayà svayam eva spaùñam àha - vàsudevo bhagavatàm [BhP 11.19.29] iti spaùñam | [81] tathà - sàtvatàü nava-mårtãnàm àdi-mårtir ahaü parà || iti [BhP 11.19.32] ñãkà ca - sàtvatàü bhàgavatànàü nava-vyåhàrcane vàsudeva-saïkarùaõa- pradyumnàniruddha-nàràyaõa-hayagrãva-varàha-nçsiüha-brahmàõa iti yà nava-mårtayas tàsàü madhye vàsudevàkhyà | ity eùà | ataeva dç÷yate càdvaita-vàdinàm api sannyàsinàü vyàsa-påjà-paddhatau ÷rã- kçùõasya madhya-siühàsanasthatvaü vàsudevàdãnàü vyàsàdãnàü càvaraõa- devatàtvam iti | ataeva krama-dãpikàyàm aùñàkùara-pañale vàsudevàdayas tad-àvaraõatvena ÷råyante | yat tu vçùõãnàü vàsudevo'smi [Gãtà 10.37] iti bhagavad-upaniùadaþ | tatra vàsudeva-÷abdena vasudevàpatyàrthena ÷rã- baladeva evocyate | vaktà hi tatra ÷rã-kçùõa eva | tata÷ ca sva-vibhåtiü kathayati tasminn api vibhåtitvàropo na yujyate | vaktur anyatraiva ÷rotçbhis tat-pratãteþ | tato mukhyàrtha-bàdhe tathaiva vyàkhyà samucità | tasmàt sàdhu vyàkhyàtam - vàsudevo bhagavatàm ity àdi [BhP 11.19.29] | || 11.19 || ÷rã-bhagavàn || 80-81 || [82] yasmàd evaü sarvato'pi tasyotkarùas tasmàd evànyatas tadãya-nàmàdãnàm api mahimàdhikyam iti gati-sàmànyàntaraü ca labhyate | tatra nàmno yathà brahmàõóa-puràõe ÷rã-kçùõàùñottara-÷ata-nàmàmçta-stotre - sahasra-nàmnàü puõyànàü trir-àvçttyà tu yat phalam | ekàvçttyà tu kçùõasya nàmaikaü tat prayacchati || iti | vyaktãkriyate càdhika-phalatvaü kçùõa-nàmnaþ pàdme pàtàla-khaõóe ÷rã- mathurà-màhàtmye ÷rã-mahàdevasyaiva vàkye - tàrakàj jàyate muktiþ prema-bhaktis tu pàrakàd iti | pårvam atra mocakatva-premadatvàbhyàü tàraka-pàraka-saüj¤e ràma-kçùõa-nàmnor hi vihite | tatra ca ràma-nàmni mocakatva-÷aktir evàdhikà ÷rã-kçùõa-nàmni tu mokùa-sukha-tiraskàri- premànanda-dàtçtva-÷aktiþ samadhiketi bhàvaþ | ittham evoktaü viùõu- dharmottare - yac chaktir nàma yat tasya tasminn eva ca vastuni | sàdhakaü puruùa-vyàghra saumya-kråreùu vastuùu || iti | kiü ca ÷rã-kçùõa-nàmno màhàtmyaü nigadenaiva ÷råyate prabhàsa-puràõe ÷rã-nàrada-ku÷adhvaja-saüvàde ÷rã-bhagavad-uktau - nàmnàü mukhyatamaü nàma kçùõàkhyaü me parantapa iti | tad evaü gati-sàmànyena nàma-mahima- dvàrà tan-mahimàti÷ayaþ sàdhitaþ | tathà tadãya-guõa-råpa-lãlà-mathuràdi- sthànànàm api tat-tac-chàstra-pratipàdyamànaiþ sarvàdhika-mahimabhir apy asàv anusandheyaþ | vistara-bhiyà tu nodàhriyate | (page 31) [Sarva-saüvàdinã: etad anantaraü gati-sàmànya-prakaraõ ÷rã-kçùõa-nàma- màhàtmye sahasra-nàmnàm ity àdi-brahmàõóa-vàkyànantaram eva vyàkhyeyam | yathà sarvàrtha-÷akti-yuktasya deva-devasya cakriõaþ | yac càbhirucitaü nàma tat sarvàrtheùu yojayet || iti viùõu-dharma-dçùñyà sarveùàm eva bhagavan-nàmnàü niraïku÷a- mahimatve sati samàhçtànàm uccàraõam api nànàrthakaü saüskàra-pracaya- hetutvàd ekasyaivoccàràra-pracayavad iti nàma-kaumudã-kàrair aïgãkçtam | tathà samàhçta-sahasra-nàma-trir-àvçtti-÷akteþ kçùõa-nàmoccàraõa-va÷yaü mantavyam | atra devadevasya yad abhirucitaü priyaü nàma tat sarvàrtheùu yojayed ity api kecid vyàcakùate | yathà hareþ priyeõa govinda-nàmnà nihatàni sadyaþ iti | nanu bçhat-sahasra-nàma-stotraü nityam eva pañhantãü devãü prati sahasra- nàma-tat-tulyaü ràma-nàma varànane ity àdy-upapattyà ràma-nàmnaiva sahasra-nàma-phalaü bhavatãti bodhayan ÷rã-mahàdevas tat-sahasra- nàmàntargata-kçùõa-nàmnàm api gauõatvaü bodhayati | tarhi kathaü brahmàõóa-vacanam aviruddhaü bhavati | ucyate prastutasya bçhat-sahasra- nàma-stotrasyaivaikayà vçttyà yat phalaü tad bhavatãti ràma-nàmni prauóhiþ | kçùõa-nàmni tu dvigàva-sambhavàt sahasra-nàmnàm iti bahu- vacanàt tàdç÷ànàü bahånàü sahasra-nàma-stotràõàü trir-àvçttyà tu yat phalaü tad bhavatãti tato'pi mahatã prauóhiþ | ataeva tatra samasta-japa-yaj¤ànàü phaladaü pàpa-nà÷anam | ÷çõu devi pravakùyàmi nàmnàm aùñottaraü ÷atam || ity uktvà anyeùàm api japànàü vedàdy-uktànàü phalam antarbhàvitam | tata÷ ca prauïhyàdhikyàd uttarasya pårvasmàd balavattve sati pårvasya mahimàpi tad-aviruddha eva vyàkhyeyaþ | tadà hi yadyapy evam eva ÷rã- kçùõavat tan-nàmno'pi sarvataþ ÷akti-pårõatayà sarveùàm api nàmnàm avayavitvam eva tathàpi avayava-sàdhàraõyena phalaü bhavet | yathà sàkùàn- mukter api dàtuþ ÷rã-viùõor àdhànasya yaj¤àïgatvena kriyamàõasya svarga- màtra-pradatvam | yathà và veda-japatas tad-antargata-bhagavan-mantreõàpi na brahma-lokàdhika-phala-pràptiþ | yathàtraiva tàvat kevalaü ràma-nàmaiva sakçd vadato'pi bçhat-sahasra-nàma-phalam antarbhåta-ràma-nàmaikona- sahasra-nàmakaü sampårõam | bçhat-sahasra-nàmàpi pañhato bçhat-sahasra- nàma-phalaü na tv adhikam ekona-sahasra-nàma-phalam iti | ataeva sàdhàraõànàü ke÷avàdi-nàmnàpi tadãyatà-vailakùaõyenàgçhyamàõànàm avatàràntara-nàma-sàdhàraõa-phalam eva j¤eyam | nàma-kaumudyàü tu sarvànartha-kùaya eva j¤ànàj¤àna-vi÷eùo niùiddhaþ na tu premàdi-phala- tàratamye | tad evaü kçùõa-nàmnaþ sàdhàraõa-phala-dattve sati - sahasra- nàmabhis tulyaü ràma-nàma varànana ity api yuktam uktam | vastutas tv evaü sarvàvatàràvatàriõàm abhyaþ ÷rã-kçùõa-nàmno'bhyadhikaü phalaü svayaü bhagavattvàt tasya | nanu yathà dar÷a-paurõamàsyàdy-aïga-bhåtayà pårõàhåtyà sarvàn kàmàn avàpnoti ity àdàv arthavàdatvaü tathaivàtrobhayatràpi bhaviùyatãti cet, na | bçhat-sahasra-nàma-stotraü pañhitvaiva bhojana-kàriõãü devãü prati ràma- nàmaiva sakçt kãrtayitvà kçta-kçtyà satã mayà saha bhuïkùveti sàkùàd- bhojane ÷rã-mahàdevena pravartanàt | kçùõ-nàmni tu tathàrtha-vàdatvaü dårotsàritam eveti || [End Sarva-saüvàdinã] ittham eva ÷rã-kçùõasyaivàsamorddhva-mahimatvàt svayam eva tenàpi sakala- bhakta-vçnda-vandita-bhagavat-praõayaü ÷rãmad-arjunaü prati sarva- ÷àstràrtha-sàra-bhåta-÷rã-gãtopasaühàra-vàkye nijàkhila-pràdurbhàvàntara- bhajanam atikramya sva-bhajanam eva sarva-guhyatamatvenopadiùñam | yathàha - kartuü necchasi yan mohàt kariùyasy ava÷o'pi tad [Gãtà 18.60] ity anantaram - ã÷varaþ sarva-bhåtànàü hçd-de÷e 'rjuna tiùñhati | bhràmayan sarva-bhåtàni yantràråóhàni màyayà || tam eva ÷araõaü gaccha sarva-bhàvena bhàrata | tat-prasàdàt paràü ÷àntiü sthànaü pràpsyasi ÷à÷vatam || iti te j¤ànam àkhyàtaü guhyàd guhyataraü mayà | vimç÷yaitad a÷eùeõa yathecchasi tathà kuru || sarva-guhyatamaü bhåyaþ ÷çõu me paramaü vacaþ | iùño 'si me dçóham iti tato vakùyàmi te hitam || man-manà bhava mad-bhakto mad-yàjã màü namaskuru | màm evaiùyasi satyaü te pratijàne priyo 'si me || sarva-dharmàn parityajya màm ekaü ÷araõaü vraja | ahaü tvà sarva-pàpebhyo mokùayiùyàmi mà ÷ucaþ || [Gãtà 18.61-66] eùàm arthaþ - a÷ocyàn anva÷ocas tvam ity àdi [Gãtà 2.11] grantho na yuddhàbhidhàyakaþ, yataþ kartum ityàdi tataþ paramàrthàbhidhàyaka evàyaü tatràpi guhyataraü sarva-guhyatamaü ca ÷çõu ity àha | ã÷vara ity àdi | ya eka sarvàntaryàmã ã÷varaþ sa eva sarvàõi saüsàra-yantràruóhàni bhåtàni màyayà bhràmayan teùàm eva hçd-de÷e tiùñhati sarva-bhàvena puruùa evadaü sarvam [øvetU 3.15] iti bhàvanàyàþ sarvendriya-pravaõatayà và paràü ÷àntiü tadãyàü paramàü bhaktiü ÷amo man-niùñhatà buddher [BhP 11.19.36] ity ukteþ | sthànaü tadãyaü dhàma guhyàd brahma-j¤ànàd api guhyataraü dvayoþ prakarùe tarap | athedam api nijaikànta-bhakta-varàya tasmai na paryàptam iti avadhyàya svayam eva mahà-kçpà-bhareõodghàñita-parama-rahasyaþ ÷rã-bhagavàn anyàm api pradyumna-saïkarùaõa-vàsudeva-parama-vyomàdhipa-lakùaõa- bhajanãya-tàratamya-gamyàü bhajana-krama-bhåmikàm atikramyaiva sarvato'py upàdeyam eva sahasopadi÷ati sarva-guhyatamaü bhåyaþ [18.64] iti | yadyapi guhyatamatvokter eva guhya-guhyataràbhyàm api prakçùñam idam ity àyàti tathàpi sarva-÷abda-prayogo guhyatamam api parama-vyomàdhipàdi- bhajanàrtha-÷àstràntara-vàkyam atyeti, tasya yàvad-artha-vçttikatvàt | bahånàü prakarùe tamap | ataeva paramam | sva-kçta-tàdç÷a-hitopade÷a- ÷ravaõe hetum àha iùño'si me dçóham itãti | paramàptasya mamaitàdç÷aü vàkyaü tvayàva÷yaü ÷rotavyam iti bhàva ity arthaþ | svasya ca tàdç÷a-rahasya-prakà÷ane hetum àha tata iti | tatas tàdç÷eùñatvàd eva hetoþ | tad evam autsukyam ucchalayya kiü tad ity apekùàyàü sapraõayà÷ru-kçtà¤jalim etaü praty àha man-manà iti | mayi tvan-mitratayà sàkùàd asmin sthite ÷rã-kçùõe mano yasya tathàvidho bhava | evaü mad- bhakto mad-eka-tàtparyako bhavety àdi | sarvatra mac-chabdàvçttyà mad- bhajanasyaiva nànà-prakàratayà àvçttiþ kartavyà | na tv ã÷vara-tattva-màtra- bhajanasyeti bodhyate | sàdhanànuråpam eva phalam àha màm evaiùyasãti | anenaiva-kàreõàpy àtmanaþ sarva-÷reùñhatvaü såcitam | anyasya (page 32) kà vàrtà màm eveti | etad eva phalaü ÷rã-parãkùitàpi vyaktãkariùyate kaliü prati | yas tvaü kçùõe gate dåraü saha gàõóãva-dhanvanà | ÷ocyo'sy a÷ocyàn rahasi praharan vadham arhasi || [BhP 1.17.6] iti | satyaü te ity anenàtràrthe tubhyam eva ÷ape'ham iti praõaya-vi÷eùo dar÷itaþ | punar apy atikçpayà sarva-guhyatamam ity àdi vàkyàrthànàü puùñy-artham àha pratijàne iti | nanu nànà-pratibandha-vikùiptasya mama kathaü tvan-manastvàdikam eva sidhyet tatràha sarveti | sarva-÷abdena nitya-paryantà dharmàþ vivakùitàþ | pari-÷abdena teùàü svaråpato'pi tyàgaþ samarthitaþ | pàpàni pratibandhàs tad-àj¤ayà parityàge pàpànutpatteþ | tad eva vyatirekena draóhayati mà ÷uca iti | tatra -- a÷ocyàn anva÷ocas tvaü praj¤à-vàdàü÷ ca bhàùase | gatàsån agatàsåü÷ ca nànu÷ocanti paõóitàþ || [Gãtà 2.11] ity upakrama-vàkye tasyàpaõóitatvaü vyajya ÷oka-parityàgena mat- kçtopade÷am eva gçhàõeti vivakùitam | tata÷ ca tàratamya-j¤ànàrtham eva bahudhopadi÷yàpi mahopasaühàra-vàkya-sthasya tv asyopade÷asya paramatvaü nirdi÷ya ÷oka-parityàgena tam etam evopade÷aü tvaü gçhàõeti dvayor vàkyayor ekàrtha-pravçttatvam api spaùñam | Sarva-saüvàdinã -- atha ã÷varaþ sarva-bhåtànàm ity àdi-÷rã-gãtà-padya- ùañke vyàkhyànàntaram eva vyàkhyeyam | tathà hi - atra ka÷cid vadati ã÷varaþ sarva-bhåtànàm ity àdau sarva evedam ã÷vara iti bhàvena yad- bhajanaü, tatra j¤ànàü÷a-spar÷aþ | iha tu manmanà bhavetyàdi-÷uddhaiva bhaktir upadiùñety ata eva sarvaguhyatmatvam | kiü và pårveõa vàkyena parokùatayaive÷varam uddi÷yàpareõa tam evàparokùatayà nirdiùñavàn ity ata eva na ca vaktavayam | pårvam api -- man-manà bhava mad-bhakto mad-yàjã màü namaskuru | màm evaiùyasi yuktvaivam àtmànaü matparàyaõaþ || [9.34] ity àdibhiþ ÷uddha-bhajanasyoktatvàt | tathàpi adhiyaj¤o'ham evàtra dehe deha-bhçtàü varaþ [Gãtà 8.4] ity àdau ca svasyàntaryàmitvena coktatvàt | sarva-guhyatamatva-guhyataratvayor anupapattir iti | yad yad eva pårvaü sàmànyatayoktaü tasyaivànte vivicya nirdiùñatvàt | ucyate - na tàvad bhajana- tàratamyam | atra bhajanãya-tàratamyasyàpi sambhave gauõa-mukhya- nyàyena bhajanãya evàrtha-sampratãteþ | mukhyatvaü ca tasya phalam ata upapatter iti [Vs 3.2.29] nyàyena | vi÷eùatas tu tac-chabdena na svayam eva tad- råpa iti mac-chabdena svayam evaitad-råpa iti ca bhedasya vidyamànatvàt upade÷a-dvaye nijenaudàsãnyenàve÷ena ca liïgenàpårõatvopalambhanàt | phala-bheda-vyapade÷enaiva-kàreõa ca tad-arthasyaiva puùñatvàt | sàkùàd eva bhajanãya-tàratamyam upalabhyate | vastutas tu sarva-bhàvenety asya sarvendriya-pravaõatayety evàrthaþ | gauõa-mukhya-nyàyenaiva j¤àna- mi÷rasya sarvàtmatà-bhàvanà-lakùaõa-bhajana-råpàrthasya bàdhitatvàt | sthànaü pràpsyasi ÷à÷vatam iti loka-vi÷eùa-pràpter eva nirdiùñatvàt | tasmàn na ca bhajanàvçtti-tàratamyàvakà÷aþ | na ca bhajanãyasyaiva parokùàparokùatayà nirde÷ayos tàratamyam | tadaiva tayà pràcãnayàrvàcãnayà cànayà gati-kriyayà saïkoca-vçttir iyaü kalpanãyà | yady antaryàmiõaþ sakà÷àd anyà paràvasthà na ÷råyate, ÷àstre ÷råyate tu tad-avasthàtaþ parà, tato'pi parà ca sarvatra | atraiva tàvat sàdhibhåtàdhidaivaü màü càdhiyaj¤aü ca ye viduþ [Gãtà 7.30] ity àdau bheda-vyapade÷àt | tatra saha-yukte'pradhàne [Pàõ 2.3.17] iti smaraõenàdhiyaj¤asyàntar-yàmiõaþ sahàrtha-tçtãyàntatayà labdha-samàsa- padasya svasmàd apradhànatvoktes tataþ paratvaü ÷rã-kçùõasya vyaktam eva | adhiyaj¤o'ham evàtra [Gãtà 8.4] ity àdau ca tad eva vyajyate | eùa vai bhagavàn droõaþ prajà-råpeõa vartate [BhP 1.7.45] itivat | tasmàd bhajanãya- tàratamya-vivakùayaivopade÷a-tàratamyaü siddham | eùa tu vàtivadati yaþ satyenàtivadati [ChàU 7.16.1] itivat yaþ satyena brahmaõaiva pratipàdya- bhåtena sarvaü vàdinam atikramya vadati eùa eva sarvam atikramya vadatãty arthaþ | tad evam arthe sati yathà tatra vàdasyàti÷àyità-liïgena nàmàdi- pràõa-paryantàni tat-prakaraõa uttarottara-bhåmatayopadiùñàny api sarvàõi vaståny atikramya brahmaõa eva bhåmatvaü sàdhyate tadvad atràpy upade÷àdhikyena pratipàdyàdhikyam iti | ataþ ÷rã-kçùõasyaivàdhikyam ity ante'py uktam iti dik | [end Sarva-saüvàdinã] ataþ ÷rã-kçùõasyaivàdhikyaü siddham | ataeva asad-vyapade÷àn neti cen na dharmàntareõa vàkya-÷eùàd [Vs. 2.1.17] iti nyàyàd upasaühàrasyaivopakramàrthasya ca sarva-÷àstràrthatvàt tatroktaü vi÷va- råpam abhi tad-adhãnàm eva | tac ca yuktam | tenaiva dar÷itatvàt | tatra ca - ity arjunaü vàsudevas tathoktvà svakaü råpaü dar÷ayàm àsa bhåyaþ || [Gãtà 11.50] ity naràkàra-caturbhuja-råpasyaiva svakatva-nirde÷àt | tad vi÷va-råpaü na tasya sàkùàt svaråpam iti spaùñam | ataeva parama-bhaktasyàrjunasyàpi na tad-abhãùñam, kintu tadãyaü svayaü råpam evàbhãùñam | adçùña-pårvaü hçùito 'smi dçùñvà bhayena ca pravyathitaü mano me [Gãtà 11.45] | ity àdy ukteþ | tad-dar÷anàrtham arjunaü prati divya-dçùñi-dàna-liïgena tasyaiva màhàtmyam iti tu bàla-kolàhalaþ | naràkçti paraü brahma iti, tad amitaü brahmàdvayaü ÷iùyate iti [BhP 10.14.18], yan-mitraü paramànandam [BhP 10.14.32] iti, sa eva nityàtma-sukhànubhåty-abhi-vyudasta-màyaþ [BhP 10.12.39] iti, sa tvaü vibho katham ihàkùa-pathaþ pratãta iti ca, tathà brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] iti, nàhaü prakà÷aþ sarvasya [Gãtà 7.25] iti ca ÷ravaõena prakçùña-dçùñes tatràpy akaraõatvàd bhagavac-chakti-vi÷eùa- saüvalita-dçùñer eva tatra karaõatvàt | tatas tasyà dçùñer divyatvaü dànaü ca naràkàra-para-brahma-dar÷ana-hetu-lakùaõàyàs tat-svàbhàvika-dçùñer anyàsau deva-vapur dar÷ana-hetur ity apekùayàiva | tac ca naràkçti-para- brahma divya-dçùñibhir api durdar÷am ity uktam - sudurdar÷am idaü råpaü dçùñavàn asi yan mama | devà apy asya råpasya nityaü dar÷anakàïkùiõaþ || [Gãtà 11.52] ity àdinà | kintu bhaktyaiva sudar÷anam ity apy uktam | bhaktyà tv ananyayà ÷akya aham evaüvidho 'rjuna | j¤àtuü draùñuü ca tattvena praveùñuü ca paraütapa || [Gãtà 11.54] ity àdinà | na ca sudurdar÷am (page 33) ity àdikaü vi÷va-råpa-param | dçùñvedaü mànuùaü råpam [Gãtà 11.51] ity àder evàvyavahita-pårvoktatvàt vi÷va-råpa- prakaraõasya tad-vyavadhànàc ca | tathà caikàda÷e sarveùàü devàdãnàm àgamane vyacakùatàvitçptàkùàþ kçùõam adbhuta-dar÷anam [BhP 11.6.5] iti | tatraivànyatra govinda-bhuja-guptàyàm [BhP 11.2.1] ity àdi | saptame yåyaü nçloke [7.10.48] ityàdi ca | tçtãye ca vismàpanaü svasya ca [3.2.12] | ata upasaühàrànurodhena sva-vàkya-tàtparyeõa càsyàpi prakaraõasya ÷rã- kçùõa-paratvam eva | tasmàt ÷rã-kçùõa-gãtàsu ca ÷rã-kçùõasyaiva svayaü bhagavattvaü siddham | tad uktam -- ekaü ÷àstraü devakã-putra-gãtam eko devo devakã-putra eva | karmàpy ekaü devakã-putra-sevà mantro'py eko devakã-putra-nàma || iti | tathà ÷rã-gopàla-pårva-tàpanã-÷rutàv api munayo ha vai brahmàõam åcuþ, kaþ paramo devaþ [GTU 1.2] ity àdy-anantaraü tad u hovàca bràhmaõaþ | kçùõo vai paramaü daivatam [GTU 1.3] ity àdi | upasaühàre ca - tasmàt kçùõa eva paro devas taü dhyàyet taü raset taü yajed ity oü tat sad [GTU 1.49] iti | kiü bahunà sarvàvatàràvatàri-vilakùaõà mahà-bhagavattà-mudràþ sàkùàd eva tatra vartanta iti ÷råyate pàdmàdhyàya-trayeõa | yathà tadãyà kiyantaþ ÷lokàþ | brahmovàca - ÷çõu nàrada vakùyàmi pàdayo÷ cihna-lakùaõam | bhagavat-kçùõa-råpasya hy ànandaika-ghanasya ca || avatàrà hy asaïkhyeyàþ kathità me tavànagha | paraü samyak pravakùyàmi kçùõas tu bhagavàn svayam || devànàü kàrya-siddhy-artham çùãõàü ca tathaiva ca | àvirbhåtas tu bhagavàn svànàü priya-cikãrùayà || yair eva j¤àyate devo bhagavàn bhakta-vatsalaþ | tàny ahaü veda nànyo'sti satyam etan mayoditam || ùoóa÷aiva tu cihnàni mayà dçùñàni tat-pade | dakùiõenàùña-cihnàni itare sapta eva ca || dhvajàþ padmaü tathà vajram aïku÷o yava eva ca | svastikaü cordhva-rekhà ca aùña-koõas tathaiva ca || saptànyàni pravakùyàmi sàmprataü vaiùõavottama | indra-càpaü trikoõaü ca kalasaü càrdha-candrakam || ambaraü matsya-cihnaü ca goùpadaü saptamaü smçtam | aïkàny etàni bho vidvan dç÷yante tu yadà kadà || kçùõàkhyaü tu paraü brahma bhuvi jàtaü na saü÷ayaþ | dvayaü vàtha trayaü vàtha catvàraþ pa¤ca eva và || dç÷yante vaiùõava-÷reùñha avatàre katha¤cana || ity àdi | ùoóa÷aü tu tathà cihnaü ÷çõu devarùi-saptam | jambå-phala-samàkàraü dç÷yate yatra kutracit || ity antam | Sarva-saüvàdinã: atha ÷çõu nàrada pravakùyàmãty-àdi-caraõa-cihna- pratipàdaka-pàdma-vacanàntaü àdi-÷abdàd etàny api padyàni j¤eyàni | madhye dhvajà tu vij¤eyà padmaü tryàïgulam ànataþ | vajraü vai dakùiõe pàr÷ve aïku÷o vai tad-agrataþ || yavo'py aïguùñha-måle syàt svastikaü yatra kutracit | àdiü caraõam àrabhya yàvad vai madhyamà sthità || tàvad vai cordhva-rekhà ca kathità pàdma-saüj¤ake | aùña-koõaü tu bho vatsa mànaü càùñàïgulai÷ ca tat || nirdiùñaü dakùiõe pàde ity àhur munayaþ kila | evaü pàdasya cihnàni tàny eva vaiùõavottama || dakùiõetara-sthànàni saüvadàmãha sàmpratam | caturaïgula-mànena tv aïgulãnàü samãpataþ || indra-càpaü tato vidyàd anyatra na bhavet kvacit | trikoõaü madhya-nirdiùñaü kalaso yatra kutracit || aùñàïgula-pramàõena tad bhaved ardha-candrakam | ardha-candra-samàkàraü nirdiùñaü tasya suvrata || bindur vai matsya-cihnaü ca àdyante vai niråpitam | goùpadaü teùu vij¤eyam àdyàïgula-pramàõataþ || ity àdi | tad-agre ca - ùoóa÷aü tu tathà cihnaü ÷çõu devarùi-sattama | jambå-phala-samàkàraü dç÷yate yatra kutracit | tac cihnaü ùoóa÷aü proktam ity àhur munayo'naghàþ || iti | atra vaiùõavottamety-àdikaü ÷rã-nàrada-sambodhanam | yadà kadeti yadà kadàcid evety arthaþ | madhyamà-pàrùõi-paryantayoþ samade÷o madhyas tatra dhvajà dhvajaþ | try-aïgula-mànataþ | pàdàgre try-aïgula-pramàõa- de÷aü parityajyety arthaþ | padyasyàdho dhvajaü dhatte sarvànartha-jaya- dhvajam iti skànda-saüvàdàt | atra kutracit parita ity arthaþ àdim aïguùñha tarjanã-sandhim àrabhya madhyamà yàvat tàvad årdhva-rekhà vyavasthità pàdma-saüj¤ake puràõe kathitety arthaþ | aùñàïgulair mànaü tad iti madhyamàïguly-agràd aùñàïgula-mànaü parityajyety arthaþ | tàvad vistàratvena vyàkhyàyàü sthànàsamàve÷aþ | ataeva pårvam api tathà vyàkhyàtam | evam uttaratràpi j¤eyam | indra-càpaü trikoõàrdha-candrakàõi kramàd adho'adhobhàga- sthànàni | anyatreti | ÷rã-kçùõàd anyatrety arthaþ | bindur ambaraü | àdau caraõasyàdide÷a tad-aïgula-samãpe binduþ | ante pàrùõi-de÷e matsya-cihnaü ùoóa÷a-cihnam ubhayor api j¤eyam | dakùiõàdy-aniyamenoktatvàt | atra dakùiõàïguùñhàdha÷ cakraü vàmàïguùñhàdhas tan mukhaü daraü ca skàndoktànusàreõa | te hi ÷rã-kçùõe'py anyatra ÷råyate | yathà àdi-vàràhe mathurà-maõóala-màhàtmye - yatra kçùõena saükãrõaü krãóitaü ca yathà-sukham | cakràïkita-padà tena sthàne brahma-maye ÷ubhe || iti | ÷rã-gopàla-tàpanyàü -- ÷aïkha-dhvajàtapatrais tu cihnitaü ca pada-dvayam [GTU 2.62] iti | àtapatram idaü cakràdhastàj j¤eyam | dakùiõasya pràdhànyàt tatraiva sthàna-samàve÷àc ca | aïguli-parimàõa-màtra-dairghyàc caturda÷àü÷ena tad-vistàràt | ùaùñhàü÷ena j¤eyam | anyatra dairghye caturda÷àïguli-parimàõatvena vistàre ùaó-aïguli-parimàõatvena prasiddher iti | [end Sarva-saüvàdinã] tasmàd asty eva svayaü bhagavattvaü ÷rã-kçùõasyaiva | [Vç. here reads -- tathà ca brahma-vaivarte bhagavad-avatàra-prasaïge såta- vàkyam-- avatàrà hy asaïkhyeyà àsan sattva-svabhàvinaþ | vi÷atis teùu mukhyàn yàn ÷rutvà mucyen mahàühasaþ || ity àdinà pràya÷aþ ÷rã-bhàgavatavat ÷rã-kçùõa-saühitàüs tàn gaõayitvà punar àha - nara-siühàdayo'nye'pi sarva-pàpa-vinà÷anàþ | yad-vibhåti-vi÷eùeõàlaïkçtaü bhuvi jàyate | tat sarvam avagantavyaü kçùõàü÷àü÷a-samudbhavam || [end Vç. section] tad itthaü sarvam abhipretya mahopakramaü ÷lokam eva ÷rã-viùõu-puràõãya- bhagavac-chabda-niruktivat sàkùàt ÷rã-kçùõàbhidheyatvenàpi yojayati janmàdyasya [BhP 1.1.1] iti | naràkçti (page 34) paraü brahma iti [Vç. reads here: puràõa-vargàt, tasmàt kçùõa eva paro devaþ [GTU 1.49] iti gopàla-tàpanã-÷rute÷ ca | [end Vç. addition] paraü ÷rã-kçùõaü dhãmahi | asya svaråpa-lakùaõam àha satyam iti | satya-vrataü satya-paraü tri-satyam [BhP 10.2.26] ity àdau tathà-÷rutatvàt | [Vç. reads here: “ satye pratiùñhitaþ kçùõaþ satyam atra pratiùñhitam | satyàt satyaü ca govindas tasmàt satyo hi nàmataþ || [Mbh 5.68.12] ity udyama-parvaõi sa¤jaya-kçta-÷rã-kçùõa-nàma-niruktau ca tathà ÷rutatvàt | [end Vç. addition] etena tad-àkàrasyàvyabhicàritvaü dar÷itam | tañastha-lakùaõam àha dhàmnà svena ity àha | svena sva-svaråpeõa dhàmnà ÷rã-mathuràkhyena sadà nirastaü kuhakaü màyà-kàrya-lakùaõaü yena tam | mathyate tu jagat sarvaü brahma-j¤ànena yena và | tat-sàra-bhåtaü yad yasyàü mathurà sà nigadyate || [GTU 2.66] iti gopàlottara-tàpanã-prasiddheþ | lãlàm àha àdyasya nityam eva ÷rãmad-ànakadundubhi-vraje÷vara- nandanatayà ÷rã-mathurà-dvàrakà-gokuleùu viràjamànasyaiva tasya kasmaicid arthàya loke pràdurbhàvàpekùayà | yataþ ÷rãmad-ànakadundubhi- gçhàj janma tasmàd ya itarata÷ ca itaratra ÷rã-vraje÷vara-gçhe'pi anvayàt putra-bhàvatas tad-anugatatvenàgacchat | uttareõaiva ya iti padenànvayaþ | yata ity anena tasmàd iti svayam eva labhyate | katham anvayàt ? tatràha - artheùu kaüsa-va¤canàdiùu tàdç÷a-bhàvavadbhiþ ÷rã-gokula-vàsibhir eva sarvànanda-kadamba-kàdambinã-råpà sà sà kàpi lãlà sidhyatãti tal-lakùaõeùu và artheùu abhij¤aþ | tata÷ ca svaràñ svair gokula-vàsibhir eva ràjate iti | tatra teùàü prema-va÷atàm àpannasyàpy avyàha | tad-ai÷varyam àha tena iti | ya àdi-kavaye brahmaõe brahmàõaü vismàpayituü hçdà saïkalpa-màtreõaiva brahma-satya-j¤ànànantànanda- màtraika-rasa-mårti-mayaü vaibhavaü tene vistàritavàn | yad yatas tathàvidha- laukikàlaukikatà-samucita-lãlà-hetoþ sårayas tad-bhaktà muhyanti premàti÷ayodayena vaiva÷yam àpnuvanti | yad ity uttareõàpy anvayàt | yad yata eva tadç÷a-lãlàtas tejo-vàri-mçdàm api yathà yathàvad vinimayo bhavati | tatra tejasa÷ càndràder vinimayo nistejo-vastubhiþ saha dharma-parivartaþ | tat ÷rã-mukhàdi-rucà candràder nistejastvàvidhànàt nikaña-stha-nistejo- vastunaþ svabhàsà tejasvitàpàdanàc ca | tathà vàri drava÷ ca kañhinaü bhavati | veõu-vàdyena mçt-pàùàõàdiþ dravatãti | yataþ ÷rã-kçùõe tri-sargaþ ÷rã-gokula-mathurà-dvàrakà-vaibhava-prakà÷aþ amçùà satya eveti | || 1.1 || veda-vyàsaþ || 82 || [83] evaü sarvopasaühàra-vàkyam api tatraiva saügacchate kasmai yena vibhàsita ity àdi [BhP 12.13.19] | yo brahmàõaü vidadhàti pårvaü yo vidyàs tasmai gàpayati sma kçùõaþ | taü hi devam àtma-buddhi-prakà÷aü mumukùur vai ÷araõam amuü vrajet || [GTU 1.26] iti gopàla-pårva-tàpanã-÷ruteþ | vyàkçtaü ca dvitãya-sandarbhe tasyaiva catuþ- ÷lokã-vaktçtvam api || || 12.13 || ÷rã-såtaþ || 83 || [84] tad evam abhyàsàdãny api tasmin vispaùñàny eva pårvodàhçta-vàkyeùu | tad etat ÷rãmad-gãtà-gopàla-tàpanyàdi-÷àstra-gaõa-sahàyasya nikhiletara-÷àstra- ÷ata-praõata-caraõasya ÷rã-bhàgavatasyàbhipràyeõa ÷rã-kçùõasya svayaü bhagavattvaü karatala iva dar÷itam | ÷rã-bhàgavatasya ca sa (page 35) eva pratipàdya iti puràõàntareõaiva ca svayaü vyàkhyàtam | yathà brahmàõóa- puràõe ÷rã-kçùõàùñottara-÷ata-nàmàmçta-stotre ÷rã-kçùõasya nàma-vi÷eùa eva ÷uka-vàg-amçtàbdhãndur iti | atha tasya mahà-vàsudevatve siddhe ÷rã-baladevàdãnàm api mahà- saükarùaõàditvaü svata eva siddham | yad-råpaþ svayaü bhagavàn tad-råpà eva te bhavitur mahantãti | ataþ ÷rã-balaràmasya yat ka÷cid àve÷àvatàratvaü manyate tad asat | dç÷yate ca ÷rã-kçùõa-ràmayor yugalatayà varõanena sama- prakà÷atvam - tàv aïghri-yugmam anukçùya sarãsçpantau [BhP 10.8.22], yad vi÷ve÷varayor yàc¤àü [BhP 10.23.37], dadar÷a ràmaü kçùõaü ca [BhP 10.38.27], tau rejatå raïga-gatau mahà-bhujau [BhP 10.43.19] ity àdau | loke'pi sårya-candramasàv eva yugalatayà varõyete | na tu sårya-÷ukrau | ataeva harivaü÷e'pi vàsudeva-màhàtmye ràma-kçùõayor dçùñàntaþ såryàcandramasàv iti | tathà dhvaja-vajràïku÷àmbhojai÷ cihnitair aïghribhir vrajam | ÷obhayantau mahàtmànau [BhP 10.38.30] ity evaü bhagaval-lakùaõàny api tatra ÷råyante, na tv evaü pçthv-àdiùu | tasmàd eùa tan-mahimàpi varõyate -- naitac citraü bhagavati hy anante jagad-ã÷vare | otaü protam idaü yasmiüs tantuùv aïga yathà pañaþ || [BhP 10.15.35] spaùñam || 10.15 || ÷rã-÷ukaþ || 84 || [85] kiü ca -- saptamo vaiùõavaü dhàma yam anantaü pracakùate | garbho babhåva devakyàü harùa-÷oka-vivardhanaþ || [BhP 10.2.5] garbho babhåva na tu garbhe babhåveti saptamy-antànuktyà sàkùàd evàvatàratvaü såcitam || || 10.2 || sa eva ||85|| [86] ata idam apy evam eva vyàkhyeyam -- vàsudeva-kalànantaþ sahasra-vadanaþ svaràñ | agrato bhavità devo hareþ priya-cikãrùayà || [BhP 10.1.24] ÷rã-vasudeva-nandanasya vàsudevasya kalà prathamo'ü÷aþ ÷rã-saükarùaõaþ | tasya ÷rã-saükarùaõatvaü svayam eva na tu saükarùaõàvatàratvenety àha -- svaràñ svenaiva ràjate iti | ataevànantaþ kàla-de÷a-pariccheda-rahitaþ | ataeva màyayà tasya garbha-samaya àkarùaõaü ca yuktam | pårõasya vàstavàkarùaõàsambhavàd iti kecit | etad-vidha-kàrye ca tad- akuõñhecchàtmaka-cic-chakty-àviùñaiva sà prabhavet | uktaü ca tadànãü tad- àviùñatvaü tasyàþ -- àdiùñà prabhunàü÷ena kàryàrthe sambhaviùyati [10.1.25] iti | miliùyatãti tatra hy arthaþ | ataeva ekànaü÷eti | tasyà nàma | eko'naü÷o yatreti niruktir iti kecit | ya eva ÷eùàkhyaþ sahasra-vadano'pi bhavati | yato devo nànàkàratayà dãvyatãti | tad-uktaü ÷rã-yamunà-devyà -- ràma ràma mahà-bàho na jàne tava vikramam | yasyaikàü÷ena vidhçtà jagatã jagataþ pateþ || [BhP 10.65.28] iti | ekàü÷ena ÷eùàkhyena iti ñãkà ca | anyathà tad-ekàvayavaikade÷a- råpàrthatve yenaikàü÷eneti yac-chabdasya karçtva-nirde÷a eva yuktaþ syàt | tad-aü÷àvayavaika-de÷a-råpàrthatve yenaikàü÷eneti yac-chabdasya kartçtva- nirde÷a eva yuktaþ syàt | tad-aü÷àvatàra-lakùaõàrthàntara-pratãti-nirasanàya mahà-vidvad-vàkyatvàt | sambandha-nirde÷ena tu ñãkà-vyàkhyaiva sphuñatarà | ekàü÷e mukhyasyaiva (page 36) kartçtvasya nirvàja-pratãtir na tv aupacàrikasyeti | evaü ÷rã-lakùmaõasyàpy antima-da÷ànukaraõasyàpy antima-da÷ànukaraõa- lãlàyàü ÷råyate skàndãyàyodhyà-màhàtmye -- tataþ ÷eùàtmatàü yàtaü lakùmaõaü satya-saïgaram | uvàca madhuraü ÷akraþ sarvasya ca saþ pa÷yataþ || indra uvàca -- lakùmaõottiùñha ÷ãghraü tvam àrohasva padaü svakam | deva-kàryaü kçtaü vãra tvayà ripu-nisådana || vaiùõavaü paramaü sthànaü pràpnuhi svaü sanàtanam | bhavan-mårtiþ samàyàtà ÷eùo'pi bila-sat-phaõaþ || ity àdi | tata÷ ca -- ity uktvà sura-ràjendro lakùmaõaü sura-saïgataþ | ÷eùaü prasthàpya pàtàle bhå-bhàra-dharaõa-kùamam || lakùmaõaü yànam àropya pratasthe divam àdaràt || iti | ato nàràyaõa-varmaõy api -- yaj¤a÷ ca lokàd avatàt kçtàntàd balo gaõàt krodha-va÷àd ahãndraþ || iti baladevasya ÷eùàd anyatvaü ÷akty-ati÷aya÷ ca dar÷itaþ | janàntàd iti pàñhe'pi janànàü nà÷àd iti sa evàrthaþ | ataþ ÷eùàkhyaü dhàma màmakam iti [BhP 10.2.8] ity atràpi ÷iùyate ÷eùa-saüj¤a itivat avyabhicàryàü÷a evocyate | seùasyàkhyà khyàtir yasmàd iti và | ÷rãmad-ànakadundubhinà ca ÷rã-kçùõa-sàmyenaiva nirdiùñam -- yuvàü na naþ sutau sàkùàt pradhàna-puruùe÷varau [BhP 10.85.18] iti | atra sàkùàd eveti tv adhikam upajãvyam | atha yadi pràyo màyàü tu me bhartur nànyà me'pi vimohinã [BhP 10.13.37] tad- vàkyànusàreõàve÷àvatàratvaü mantavyaü tadà pårva-grantha-balàt ÷rã- baladeve svàü÷atvam eveti, kintu ÷eùàkhya-tad-àviùña-pàrùada-vi÷eùasya tad- antaþ-pàtàt tad-aü÷enaiva tad-vyavahàra ity api mantavyam || [Vç. reads here: tad evam eka-råpatve'pi pràyo màyàü tu me bhartur nànyà me'pi vimohinã ity àdau yat tasmiüs tasya bhaktiþ ÷råyate tat tu lakùmyà iva draùñavyam | [end Vç. addition] || 10.2 || ÷rã-brahmà devàn || 86 || [87] atha ÷rã-pradyumnasyàpi ÷iva-netra-dagdhaþ smaro jàto'yam iti yac chråyate tad apy eka-de÷a-prastàva-màtram | tasya ÷rã-gopàla-tàpanã-÷ruty-àdau -- yatràsau saüsthitaþ kçùõas tribhiþ ÷aktyà samàhitaþ | ràmàniruddha-pradyumnai rukmiõyà sahito vibhuþ || [GTU 2.36] ity àdinà nitya-÷rã-kçùõa-catur-vyåhàntaþ-pàtitatayà prasiddhes tathà sambhavàbhàvàt | tasya smarasyàpi sàdhàraõa-devatà-vi÷eùa-màtratvena prasiddhatve caturvyåhàntaþ-pàtitàyàm ayogyatamatvàt | tasmàd vakùyamàõàbhipràyeõaivaitad àha -- kàmas tu vàsudevàü÷o dagdhaþ pràg rudra-manyunà | dehopapattaye bhåyas tam eva pratyapadyata || [BhP 10.55.1] avedaj¤asyàpi bràhmaõye saty eva bràhmaõas tu vedaj¤a itivat tu ÷abdo'tra mukhyatàü såcayati | tataþ kàmas tu vàsudevàü÷a ity asya vàsudevàü÷o yaþ kàmaþ sa eva mukhya ity arthaþ | tu-÷abdo'yaü bhinnopakrame và | tato vàsudevàü÷as tu kàma ity anvaye'pi pårvavad evàrthaþ | tad evaü sati yaþ pràg rudrasya manyunà dagdho devatà-vi÷eùaþ kàmaþ sa dehopapattaye tat- kopa-dagdhatayà nityam evànaïgatàü pràptasya svato dehàpatty-abhàvàd deha-pràpty-arthaü tam eva vàsudevàü÷aü pradyumnàkhyaü kàmam eva pratyapadyata praviùñavàn | bhåyaþ-÷abdena pradyumnàd eva pårvam apy udbhåto'sàv iti bodhyate | yad và yas tu pràg rudra-kopenàdagdho na dagdhaþ sa bhåyaþ prakaña-lãlàyàü dehopapattaye (page 37) sva-mårti- prakà÷anàrthaü, taü vàsudevam eva praviùñavàn | adagdhatve hetur vàsudevàü÷a iti || [88] pårvoktam eva vyanakti - sa eva jàto vaidarbhyàü kçùõa-vãrya-samudbhavaþ | pradyumna iti vikhyàtaþ sarvato'navamaþ pituþ || [BhP 10.55.2] yaþ kçùõa-vãrya-samudbhavo ya÷ ca pradyumna iti vikhyàtaþ, sa eva prakaña- lãlàvasare'po vaidarbhyàü jàta àvirbhåtaþ | na tv anyaþ pràkçta-kàma eva | tatra hetuþ sarvato guõa-råpàdiùv a÷eùeùv eva dharmeùu pituþ ÷rã-kçùõàd anavamaþ tulya eveti | anyathà tàdç÷ànavamatvaü na kalpata iti bhàvaþ | tasmàd yathà mahàbhàrate sarvatra ÷rãmad-arjunasya naratva-prasiddhàv api pa¤cendropàkhyàne indratva-prasiddhiþ indrasyàpi tatra prave÷a-vivakùayà ghañate tadvad atràpi | ataþ ÷rã-nàradena ratyai tathopade÷as tathà tat-pràpti÷ ca na doùàya | pårva- padyasya uttarasminn arthe ÷rã-nàradopade÷a-balenaiva dagdha-kàmasya prave÷as tatra gamyaþ | tataþ sàkùàt pradyumna-saïgame yogyatà càsyàþ spar÷a-maõivat tat-sàmãpya-guõàd eva mantavyà | ÷rã-pradyumnasya nija- ÷aktis tu ÷rãmad-aniruddha-màtaiveti j¤eyam | ataþ tàpanã-÷ruti-labdho'rthaþ sama¤jasaþ || || 10.55 || ÷rã-÷ukaþ || 87-88 || [89] evam aniruddhasyàpi sàkùàc caturvyåhatve liïgam àha - api svid àste bhagavàn sukhaü vo yaþ sàtvatàü kàma-dugho 'niruddhaþ | yam àmananti sma hi ÷abda-yoniü mano-mayaü sattva-turãya-tattvam || [BhP 3.1.34] ÷abda-yoniü ni÷vàsa-vya¤jita-veda-vçndam | evaü và are asya mahato bhåtasya ni÷vasitam etad yad çg-vedaþ [BAU 2.4.10] ity àdi-÷ruteþ | manomayaü citte vàsudevavan manasy upàsyam | sattvaü ÷uddha-sattvàtmakaþ ÷rã-vàsudevàdi- råpo bhagavàn tatra turãyaü råpam | ato bàõa-yuddhàdau bandhanànukaraõàdikam àtmecchàmayã lãlaiva ÷rã-ràmacandràdivat | asya pàdma-bçhat-sahasra-nàmni màhàtmya-nàmàni caitàni - aniruddho bçhad-brahma pràdyumnir vi÷va-mohanaþ | catur-àtmà catur-varõa÷ catur-yuga-vidhàyakaþ || catur-bhedaika-vi÷vàtmà sarvotkçùñàü÷a-koñi-såþ | à÷rayàtmà... || iti | ataþ ÷rã-kçùõa-vyåhatvena mahàniruddhatvàd asyaivàvirbhàva-vi÷eùaþ pralayàrõavàdi-dhàmà puruùa iti j¤eyam | ata evàbhedena jagçhe pauruùaü råpaü bhagavàn [BhP 1.3.1] ity-àdy-uktaü måla-saïkarùaõàdy-aü÷air eva hãtara-saïkarùaõàdy-avasthà-trayaü puruùaü prakà÷ayatãti | tathaivàbhedena viùõu-dharmottare'pãdam uktaü tatra | ÷rã-vajra-pra÷naþ - kas tv asau bàla-råpeõa kalpànteùu punaþ punaþ | dçùño yo na tvayà j¤àtas tatra kautåhalaü mama || ÷rã-màrkaõóeyottaraü ca - bhåyo bhåyas tv asau dçùño mayà devo jagat-patiþ | kalpa-kùayeõa vij¤àtaþ sa màyà-mohitena vai || kalpa-kùaye vyatãte tu taü devaü prapitàmahàt | aniruddhaü vijànàmi pitaraü te jagat-patim || iti | [1.79.1-3] [Vç. adds here: bhãùma-parvaõi duryodhanaü prati bhãùma-÷ikùàyàü ÷rã- kçùõasyàvatàràrambhe gandha-màdanam àgatasya brahmaõas tad-àvirbhàvaü manasi pa÷yatas tu bàlasya tad idaü vacanam -- sçùñvà saükarùaõaü devaü svayam àtmànam àtmanà | kçùõa tvam àtmanàsràkùãþ pradyumnaü càtma-saübhavam || pradyumnàc càniruddhaü tvaü yaü vidur viùõum avyayam | aniruddho 'sçjan màü vai brahmàõaü loka-dhàriõam || vàsudeva-mayaþ so 'haü tvayaivàsmi vinirmitaþ || [MBh 6.61.65-67] [Vç addition ends] ataeva ca pårvam api ca jagçhe pauruùaü råpam ity atra ÷rã-kçùõasya aniruddhàvatàràntaþ-pàtitvaü na vyàkhyàtam || || 3.1 || viduraþ ÷rãmad-uddhavam || 89 || [90] tad etat tasya caturvyåhàtmakasyaiva pårõatvaü vyàkhyàtam | ÷rã- gopàlottara-tàpanyàm api (page 38) tathaivàyaü praõavàrthatvena dar÷itaþ - rohiõã-tanayo ràmo a-kàràkùara-sambhavaþ | taijasàtmakaþ pradyumno u-kàràkùara-sambhavaþ || pràj¤àtmako'niruddho ma-kàràkùara-sambhavaþ | ardha-màtràtmakaþ kçùõo yasmin vi÷vaü pratiùñhitam || iti [GTU 2.55-56] atha ÷rã-kçùõe'vatarati tat-tad-aü÷àvatàràõàm api prave÷a iti yad uddiùñaü tad yathà atra kçùõas tu bhagavàn svayam ity àdikaü siddham eva tathà tasya tad-råpeõaiva ÷rã-vçndàvanàdau sarvadàvasthàyitvaü pratipàdayiùyàmaþ | atha ca ÷rã-hari-vaü÷a-mate upendra evàvatatàreti | jaya-vijaya-÷àpa-prastàve ca - yàsyàmi bhavanaü brahmann etad-ante evànagha [BhP 11.3.31] ity atra ca pàhi vaikuõñha-kiïkaràn [BhP 11.6.27] ity atra ca svàmi-vyàkhyànusàreõa vikaõñhà-suta eveti kvacit kùãroda÷àyya eveti kvacit puruùa eveti, kvacin nàràyaõa-rùir eveti bçhat-sahasra-nàmni lakùmaõasyaiva balaràmatva- kathanena ÷rã-ràghava eveti kvacin nàràyaõa-ke÷a evety àdikaü nànà- vidhatvaü ÷råyate | evaü caikaü sandhitsato'nyat pracyavato'tra satyaü ca sarvaü vàkyam | [Vç. adds: yathà sva-maty-anubhavànuråpàt nànà-vàkyaika-vàkyatà ca | yathà krama-mukti-màrge'rcir-àdi-krama evàïgã, nàóã-ra÷my-àdi-màrgàs tu tad-aïgatvenaiva arcir-àdinà tat-prathiteþ [Vs. 4.3.1] iti såtre svãkriyante tadvat | yataþ svayaü bhagavaty avatarati sarve'pi te praviùñà iti yadà yat ki¤cid yenànubhåtam, tadà tena tad eva nirdiùñam iti | [Vç. ends here.] tasmàd vidvadbhir evaü vicàryatàm - svayaü bhagavati tasmin prave÷aü vinà kathaü tat sambhaved iti | dç÷yate ca tasmàt keùàücid aü÷ànàü punar àvirbhàvaþ yathà pradyumnàdãnàm | ataeva vikuõñhà-sutasya prave÷àbhipràyeõaiva ÷i÷upàla-dantavakrayoþ ÷rã-kçùõa-sàyujyam eva tadànãü jàtam - punar avatàra-lãlàm àptau ÷rã-vikuõñhà-sute sva-dhàma- gate pàrùadatva-pràptiþ | yathoktaü ÷rã-nàradena - vairànubandha-tãvreõa dhyànenàcyuta-sàtmatàm | nãtau punar hareþ pàr÷vaü jagmatur viùõu-pàrùadau || [BhP 7.1.46] iti | tathà hari-vaü÷e ca kùãroda-÷àyino mukuñe daityàpahçte daitya-màraõàya garuóo yàvat kçta-vilambas tàvat ÷rã-kçùõo'vatatàra | tata÷ càsau mukuñam àhçtya tatra cordhva-loke kutràpi bhagavantam adçùñvà gomanta-÷irasi ÷rã- kçùõàyaiva samarpitavàn iti prasiddhiþ | [Vç. adds: evam eva bali-sad-gatayoþ ÷rã-kçùõa-ràmayos tad-dvàrastha-viùõu- dar÷anam | kintu tat-tad-vàkyàrtha-paryàlocanayà keùàücin mårty-àkarùaõaü hari-vaü÷a-gata-giri-guhà÷ayana-paryàlocanayà tu tac-chakty-àkarùaõam iti labhyate | tac ca tadànãm àtmani sarveùàm eva bhaktànàm ekatànatàkçti- lãlà-kautukàrtham eveti ca gamyate | [Vç. addition ends here.] ato yathà krama-mukti-màrge'rcir-àdi-krama evàïgã nàóã-ra÷my-àdi-vidhi- kramas tu tad-aïgatvenaiva praståyate tadvad ihàpãti | arcir-àdinà tat- prathiteþ [Vs. 4.3.1] ity eùa nyàyo'tra dçùñàntayitavyaþ | tvaü brahma paramaü vyoma puruùaþ prakçteþ paraþ | avatãrõo 'si bhagavan svecchopàtta-pçthag-vapuþ || [BhP 11.11.28] (page 39) sàkùàd bhagavàn eva tvam avatãrõo'si | bhagavata eva vaibhavam àha - brahmatvaü parama-vyomàkhyo vaikuõñhas tvaü prakçteþ paraþ puruùo'pi tvam iti | bhagavàn api kathambhåtaþ sann avatãrõaþ | [Vç. adds: svecchàmayasya ity anusàreõa sveùàü sarveùàm eva bhaktànàü yà icchà tàü pårayitum upàttàni tatas tataþ svataþ àkçùñàni pçthag-vapåüùi nija-tat-tad-àvirbhàvà yena tathàbhåtaþ sann iti | taü prati yathàha jàmbavàn - yasyeùad-utkalita-roùa-kañàkùa-mokùair vartmàdi÷at kùubhita-nakra-timiïgilo 'bdhiþ | setuþ kçtaþ sva-ya÷a ujjvalità ca laïkà rakùaþ-÷iràüsi bhuvi petur iùu-kùatàni || [BhP 10.56.58] yathà ca devàþ - ketus tri-vikrama-yutas tri-patat-patàko yas te bhayàbhaya-karo 'sura-deva-camvoþ | svargàya sàdhuùu khaleùv itaràya bhåman pàdaþ punàtu bhagavan bhajatàm aghaü naþ || [BhP 11.6.13] yathà và brahmà nàràyaõas tvam ity àdau nàràyaõo'ïga nara-bhå-jalàyanàt [BhP 10.14.4] iti | ataevàkråraþ - adbhutànãha yàvanti bhåmau viyati và jale | tvayi vi÷vàtmake tàni kiü me 'dçùñaü vipa÷yataþ || [BhP 10.41.4] ataeva - govinda-bhuja-guptàyàü dvàravatyàü kurådvaha | avàtsãn nàrado 'bhãkùõaü kçùõopàsana-làlasaþ || [BhP 11.2.1] [Vç. addition ends here.] svecchayopàttàni tatas tata àkçùñàni pçthag-vapåüùi nija-tat-tad-àvirbhàvà yena tathàbhåtaþ sann iti | || 11.11 || uddhavaþ ÷rã-bhagavantam || 90 || [91] tad evaü pramàõavattve prayojanavattve sthite tam eva prave÷am àha - sva-÷ànta-råpeùv itaraiþ sva-råpair abhyardyamàneùv anukampitàtmà | paràvare÷o mahad-aü÷a-yukto hy ajo 'pi jàto bhagavàn yathàgniþ || [BhP 3.2.15] tac ca janma nija-tat-tad-aü÷àny àdàyaivety àha mahad-aü÷a-yuktaþ | mahataþ svasyaivàü÷air yuktaþ | mahàntaü vibhum àtmànam [KañhU 1.2.22] ity àdi ÷ruteþ, mahac ceti [Vs 1.4.8] nyàya-prasiddhe÷ ca | mahànto ye puruùàdayo'ü÷às tair yukta iti và | lokanàthaü mahad-bhåtam itivad àtmatvàvyabhicàraþ | mahadbhir aü÷ibhir aü÷ai÷ ca yukta iti và || || 3.2 || viduraü ÷rãmad-uddhavaþ || 91 || [92] tathaivam athàham aü÷a-bhàgena [BhP 10.2.9] ity àdàv apy evaü vyàkhyeyam | aü÷ànàü bhàgo bhajanaü prave÷o yatra tena paripårõa-råpeõa | aü÷ànàü bhajanena lakùito và pràpsyàmãti prakaña-lãlàbhipràyeõa bhaviùyan-nirde÷aþ | ataeva tad-avatàra-samaye yugàvatàrà÷ ca sa evety abhipretyàha - àsan varõàs trayo hy asya gçhõato 'nuyugaü tanåþ | ÷uklo raktas tathà pãta idànãü kçùõatàü gataþ || [BhP 10.8.13] asya tava putrasya prati-yugaü tanuþ yugàvatàra-lãlàvatàràn gçhõataþ prakañayato yadyapi ÷uklàdayas trayo'py anye varõà àsan tathàpi idànãm asya pràdurbhàvavati asmin dvàpare tu sa ÷uklo yugàvatàras tathà raktaþ pãto'pi | etad apy upalakùaõam anya-dvàpara-yugàvatàraþ (page 40) ÷uka- pakùa-varõo'pi kçùõatàm eva gata etasminn antarbhåta ity arthaþ | tasmàt kçùõã-kartçtvàt svayaü kçùõatvàt sarvàkarùakatvàc ca kçùõa ity ekam asya nàmeti pràkaraõiko'py arthaþ ÷reyàn | tadànãü ÷rã-kçùõasyaiva dvàpara- yugàvatàratvaü ÷rã-karabhàjanena yugàvatàropàsanàyàm uktam, na tu dvàparàntaravac-chuka-pakùa-varõasyànyasya - dvàpare bhagavठ÷yàmaþ pãta-vàsà nijàyudhaþ | ÷rãvatsàdibhir aïkai÷ ca lakùaõair upalakùitaþ || taü tadà puruùaü martyà mahàràjopalakùaõam | yajanti veda-tantràbhyàü paraü jij¤àsavo nçpa || namas te vàsudevàya namaþ saïkarùaõàya ca | pradyumnàyàniruddhàya tubhyaü bhagavate namaþ || [BhP 11.5.27-29] iti | [Vç. adds here:] atra ÷rã-kçùõatve liïgaü mahàràjopalakùaõam iti vàsudevàyety àdi ca ÷rã-hari-vaü÷okta-ràja-ràjàbhiùekàd dvàrakàyàü catur- vyåhatva-prasiddhe÷ ca | [end of Vç. addition.] || 10.8 || gargaþ ÷rã-nandam || 92 || [93] tad evaü ÷rã-kçùõasya svayaü bhagavattve suùñhu nirdhàrite nityam eva tad- råpatvenàvasthitir api svayam eva siddhà | tathàpi manda-dhiyàü bhrànti- hànàrtham idaü viviriyate | tatra tàvad àràdhanà-vàkyenaiva sà sidhyati | àràdhyasyàbhàve àràdhanànodanàyà vipralipsà-janyatvàpatteþ | tac ca paramàpte ÷àstre na sambhavati | sambhave ca puruùàrthàbhàvàt ÷àstrànarthakyam | Sarva-saüvàdinã - atha dvi-navatitama-vàkyànantaraü nityatva-prakaraõe “÷àstrànarthakyam” ity asyànantaram idaü vivecanãyam | nanu bàlàturàdy- upacchandana-vàkyavat taj-j¤àna-màtreõàpi puruùàrtha-siddhir dç÷yate | tato nàrthàntara-sad-bhàve tat-smàraka-vàkyaü kàraõam | kintu prathamatas tad- abhirucite tadànãm asaty api vastu-vi÷eùe tadãya-hita-vastv-antara- cittàvatàràya bàlàdãn iva màtràdi-vàkyaü sa-guõa-vi÷eùe sàdhakàn pravartayati ÷àstram | pa÷càd yathà sva-hite krameõa svayam eva pravartante bàlàdayas tathà balavac chàstràntaraü dçùñvà nirguõe và nitya-pràkañya- vaikuõñha-nàtha-lakùaõa-guõe và pravartasyanta iti | tan na | ananta-guõa- råpàdi-vaibhava-nityàspadatvàt | tad-råpeõàvasthitir nàsambhaviteti | yad gataü bhavac ca bhaviùyac ca [BAU 3.8.3] iti ÷ruteþ | sambhàvitàyàü tu tasyàm avatàra-vàkyaü càvatàrasya prapa¤ca-gata-tadãya- prakà÷a-màtra-lakùaõatvàt | nàràyaõàdãnàü ca tatraivàvatàre prave÷a- màtra-vivakùàto na virudhyate | kiü cottara-mãmàüsàyàü tat-tad-upàsanà- ÷àstroktà yà yà mårtis tadvatã eva devatà iti siddhànta-grahaþ | tata÷ ca taü pãñhagaü ye tu yajanti dhãràs teùàü sukhaü ÷à÷vataü netareùàm [GTU 1.20] ity àdikà gopàla-tàpany-upaniùadi yenàyathàrthà manyate tasya tu mahad eva sàhasam | atra ca ÷à÷vata-sukha-phala-pràpti-÷ravaõàt tat-pãñhasya yajanaü vinà j¤ànam ayaü j¤ànàt mokùa iti ÷ruteþ | tatraiva ghorà iti vi÷eùaõàt bàlàturavad bhàvas teùàü dåra evotsàritaþ | netareùàm iti nirdhàraõe tad-yajanasya paramparà-hetutvam api niùidhyate | ataeva nàma brahmety upàsãta [ChàU 7.1.5] itivad atràropo'pi na mantavyaþ | tasmàd àràdhana-vàkyena tasya nityatvaü sidhyaty eva svàdhyàyàdiùña-devatà- samprayoga iti smaraõaü càtropaùñambhakam iti | [end Sarva-saüvàdinã] àropa÷ ca paricchinna-guõa-råpa eva vastuni kalpyate nànanta-guõa-råpe | ÷rã-svàmi-caraõair apãdam eva puùñam ekàda÷a-samàptau dhàraõà-dhyàna- maïgalam [BhP 11.31.6] ity atra dhàraõàyà dhyànasya ca maïgalaü ÷obhanaü viùayam itarathà tayor nirviùayatvam | dç÷yate càdyàpy upàsakànàü sàkùàtkàras tat-phalas-pràpti÷ ceti bhàvaþ | ÷råyate caivaü pa¤came navasu varùeùu tat-tad-avatàropàsanàdi | yathoktaü - navasv api varùeùu bhagavàn nàràyaõo mahà-puruùaþ puruùàõàü tad-anugrahàyàtma-tattva- vyåhenàtmanàdyàpi sannidhãyate | [BhP 5.17.14] iti | sannidhànaü cedaü sàkùàd-råpeõa ÷rã-pradyumnàdau gati-vilàsàder varõitatvàt | tatra càtmanà svayam evety uktam | tathà nityatve eva ÷àlagràma-÷ilàdiùu narasiühatvàdi-bheda÷ ca saügacchate | tat-tad-avatàra- sànnidhyàd eva hi tat-tad-bhedaþ | tathà ÷rã-kçùõam adhikçtyàpi gãtaü ÷rã- kçùõa-sahasra-nàma-pràrambhe ÷rã-viùõu-dharmottare -- tasya hçùñà÷ayaþ stutyà viùõur gopàïganàvçtaþ | tàpi¤cha-÷yàmalaü råpaü pi¤chottaüsam adar÷ayat || iti | agre ca tad-vàkyam - màm avehi mahàbhàga kçùõaü kçtya-vidàü vara | puraskçto'smi tvad-bhaktyà pårõàþ santu manorathàþ || iti | tathà pàdme nirmàõa-khaõóe - pa÷ya tvaü dar÷ayiùyàmi svaråpaü veda- gopitam iti ÷rã-bhagavad-vàkyànantaraü brahma-vàkyam - tato'pa÷yam ahaü bhåpa bàlaü kàlàmbuda-prabham | gopa-kanyàvçtaü gopaü hasantaü gopa-bàlakaiþ || kadamba-måla àsãnaü pãta-vàsasam adbhutam | vanaü vçndàvanaü nàma nava-pallava-maõóitam || ity àdi | trailokya-saümohana-tantre ÷rãmad-aùñàda÷àkùara-japa-prasaïge - ahar-ni÷aü japed yas tu mantrã niyata-mànasaþ | sa pa÷yati na sandeho gopa-ve÷a-dharaü harim || iti | [Sarva-saüvàdinã: trailokya-saümohana-tantra-vacanànantaraü caivaü vyàkhyeyam | yadi và ÷rã-kçùõàdãnàü svayaü-bhagavattvàdikam ananusandhàyaiva pralàpibhir upàsanànusàreõànyadàpi ka÷cin måla-bhåta- bhagavàn tad-råpeõopàsakebhyo dar÷anaü dadàtãti mantavyam | tathàpi ÷ruty-àdi-prasiddhànàü tat-tad-upàsanà-pravàhàõàü svayaü samuttãrya sudustaraü dyuman bhavàrõavaü bhãmam adabhra-sauhçdàþ | bhavat-padàmbhoruha-nàvam atra te nidhàya yàtàþ sad-anugraho bhavàn || [BhP 10.2.31] ity anusàreõàvicchinna-sampradàyatvenàdi-siddhatvàt anantatvàt keùàücit tac-caraõàravindaika-sevà-màtra-puruùàrthànàü ye yathà màü prapadyante [Gãtà 4.11] iti nyàyena nitya-tad-ekopalabdhatvàt ÷rã-bhagavataþ sarvadaiva tat-tad-råpeõàvasthitir gamyate eva | ataeva bhagavat-padàmbhoruha- nàvamàtra te nidhàyety uktam | tad etàm api paripàñãü pa÷càd vidhàyàha | [end SS.] gautamãye ca sad-àcàra-prasaïge - ahar-ni÷aü japen mantraü mantrã niyata-mànasaþ | sa pa÷yati (page 41) na sandeho gopa-ve÷a-dharaü harim || iti | ÷rã-gopàla-tàpanã-÷ruti÷ caivam - tadu hovàca brahmaõo'sàv anvarataü me dhyàtaþ stutaþ parame÷varaþ paràrdhànte so'budhyata | gopave÷o me puruùaþ purastàdàvirbabhåva || [GTU 1.29] iti siddha-nirde÷o'pi ÷råyate yathà vande vçndàvanàsãnam indirànanda-mandiram [NàrP 1.1.1] iti bçhan- nàradãyàrambhe maïgalàcaraõam | gçhaü santiùñhate yasya màhàtmyaü daitya-nàyaka | dvàrakàyàþ samudbhåtaü sànnidhyaü ke÷avasya ca | rukmiõã-sahitaþ kçùõo nityaü nivasate gçhe || iti skànde dvàrakà-màhàtmye baliü prati ÷rã-prahlàda-vàkyam | vratinaþ kàrttike màsi snàtasya vidhivan mama | gçhàõàrghyaü mayà dattaü danujendra-niùådana || [PadmaP 6.93.24] iti pàdma-kàrttika-màhàtmye tat-pràtaþ-snànàrghya-mantraþ | evaü ca ÷rãmad-aùñàda÷àkùaràdayo mantràs tat-tat-parikaràdi- vi÷iùñatayivàràdhyatvena siddha-nirde÷am eva kurvanti | tad-àvaraõàdi-påjà- mantrà÷ ca | kiü bahunà karma-vipàka-pràya÷citta-÷àstre'pi tayà ÷råyate | yad àha bodhàyanaþ - homas tu pårvavat kàryo govinda-prãtaye tataþ ity àdy anantaraü ---- govinda gopãjana-vallabhe÷a kaüsàsuraghna trida÷endra-vandya | godàna-tçptaþ kuru me dayàlo aü÷o-vinà÷aü kùapitàri-varga || iti | anyatra ca yathà -- govinda gopãjana-vallabhe÷a vidhvasta-kaüsa trida÷endra-vandya | govardhanàdi-pravaraika-hasta saürakùità÷eùa-gava-pravãõa || go-netra-veõu-kùapaõa prabhåtam àndhyaü tathograü timiraü kùipàü÷u || iti | spaùñaü ca tathàtvaü ÷rã-gopàla-tàpanyàü - govindaü sac-cid-ànanda- vigrahaü vçndàvana-sura-bhåruha-talàsãnaü satataü sa-marud-gaõo'haü toùayàmi [GTU 1.37] iti | ataeva puraskçto'smi tvad-bhaktyà ity evoktam iti | alaü caivàü-vidha- pramàõa-saïgraha-prapa¤cena | yata÷ cic-chakty-eka-vya¤jitànàü tat- paricchadàdãnàü api tathà nityàvasthititvenàvirbhàva-tirobhàvàv eva dvitãya- sandarbhe sàdhitau staþ | sarvathotpatti-nà÷au tu niùiddhau | tatas tad- avatàràõàü kim uta svayaü bhagavato và tasya kim utataràm iti | yathà ca vyàkhyàtaü jagçhe pauruùaü råpam ity atra tattva-vàda-gurubhiþ | vyakty- apekùayà jagçhe | tathà ca tantra-bhàgavate - aheyam anupàdeyaü yad råpaü nityam avyayam | sa evàpekùya-råpàõàü vyaktim eva janàrdanaþ || agçhõàd vyasçjac ceti ràma-kçùõàdikàü tanum | pañhyate bhagavàn ã÷o måóha-buddhi-vyapekùayà || tamasà hy upagåóhasya yat tamaþ-pànam ã÷ituþ | etat puruùa-råpasya grahaõaü samudãryate || kçùõa-ràmàdi-råpàõàü loke vyakti-vyapekùayà || iti | evam eva prathame dvàda÷àdhyàye vidhåya [BhP 1.12.11] ity-àdi-padye svàmibhir api vyàkhyàtam - yatra dçùñas tatraivàntarhitaþ na tv anyatra gataþ | yato vibhuþ sarva-gata iti | tathà màdhva-bhàùya-pramàõità ÷ruti÷ ca - vàsudevaþ saïkarùaõaþ pradyumno'niruddho'haü matsyaþ kårmo varàho narasiüho vàmano ràmo ràmo ràmaþ kçùõo buddhaþ kalkir ahaü ÷atadhàhaü sahasradhàham ito'ham ananto'haü naivaite jàyante naite mriyante | naiùàm aj¤àna-bandho na muktiþ sarva eva hy ete pårõà ajarà amçtàþ paramà paramànandà iti caturveda-÷ikhàyàm | tathà ca ÷rã-nçsiüha-puràõe - yuge yuge viùõur anàdi-mårtim àsthàya vi÷vaü paripàti duùñahà iti | tathà ca nçsiüha-tàpanyàü tad-bhàùya-kçdbhir vyàkhyàtam - etan nçsiüha- vigrahaü nityam iti | ÷ruti÷ ca seyaü çtaü satyaü paraü brahma puruùaü nç- ke÷ari-vigraham iti | evaü ca bràhma-pàdmottara-khaõóàdàv api ÷rã-matsya- devàdãnàü ca pçthak pçthag vaikuõñhàdi-lokàþ ÷råyante | evam eva jaleùu màü (page 42) rakùatu matsya-mårtir iti nàràyaõa-varmàdy-uktam api saïgacchate | tasmàt svayaü bhagavati ÷rã-kçùõe'py anyathàsambhàvanam anàdi-pàpa- vikùepa eva hetuþ | tad evam abhipretya tàn durbuddhãn api bodhayituü tasya svopàsyatvaü pratipàdayann àha patir gati÷ càndhaka-vçùõi-sàtvatàü prasãdatàü me bhagavàn satàü patiþ || [BhP 2.4.20] iti | spaùñam | || 2.4 || ÷rã-÷ukaþ || 93 || [94] tathà - deve varùati yaj¤a-viplava-ruùà ity-àdau prãyàn na indro gavàm [BhP 10.26.25] iti | spaùñam | || 10.26 || ÷rã-÷ukaþ || 94 || [95] tathà - ÷rã-kçùõa kçùõa-sakha vçùõy-çùabhàvani-dhrug- ràjanya-vaü÷a-dahanànapavarga-vãrya | govinda gopa-vanità-vraja-bhçtya-gãta- tãrtha-÷ravaþ ÷ravaõa-maïgala pàhi bhçtyàn || [BhP 12.11.25] spaùñam || 12.11 || ÷rã-såtaþ || 95 || [96] api ca svayam eva sva-vigraham eva lakùyãkçtyàha -- tadà vàü parituùño 'ham amunà vapuùànaghe | tapasà ÷raddhayà nityaü bhaktyà ca hçdi bhàvitaþ || pràduràsaü varada-ràó yuvayoþ kàma-ditsayà | vriyatàü vara ity ukte màdç÷o vàü vçtaþ sutaþ || [BhP 10.3.37-38] ity upakramya - adçùñvànyatamaü loke ÷ãlaudàrya-guõaiþ samam | ahaü suto vàm abhavaü pç÷nigarbha iti ÷rutaþ || tayor vàü punar evàham adityàm àsa ka÷yapàt | upendra iti vikhyàto vàmanatvàc ca vàmanaþ || tçtãye 'smin bhave 'haü vai tenaiva vapuùàtha vàm | jàto bhåyas tayor eva satyaü me vyàhçtaü sati || [BhP 10.3.41-43] amunà ÷rã-kçùõasya mama pràdurbhàva-samaye'tra prakà÷amànenaitena ÷rã-kçùõàkhyenaiva | tçtãya iti tenaiva pårvaü varàrthaü pràdurbhàvitenaiva | ataeva pç÷nigarbhàditve tenaiva vapuùety uktatvàn na tu tadànãm adhuneva svayam eva babhåva kintv aü÷enaiveti gamyate | pç÷nigarbhas tu te buddhim àtmànaü bhagavàn paraþ [BhP 10.6.12] ity atràpy etad eva gãr-devyà såcitam asti | ataeva tçtãya eva bhave tat-sadç÷a-suta-pràpti-lakùaõa-varasya parama- pårõatvàpekùayà tatraiva satyaü me vyàhçtam ity uktaü caturbhujatvaü cedaü råpaü ÷rã-kçùõa eva | kçùõàvatàrotsavaþ [BhP 10.3.11] ity-àdibhis tasyàtyanta- prasiddheþ || || 10.3 || ÷rã-bhagavàn devakã-devãm || 96 || [97] evaü ca devakyàü deva-råpiõyàm [BhP 10.3.8] ity àdi | spaùñam | || 10.3 || ÷rã-÷ukaþ || 97 || [98] nanu satyaü tasya caturbhujàkàra-råpasya tàdç÷atvaü kintu råpaü cedaü pauruùaü dhyàna-dhiùõyaü mà pratyakùaü màüsa-dç÷àü bho kçùãùñhàþ [BhP 10.3.28] iti màtç-vij¤àpanànusàreõa | etad vàü dar÷itaü råpaü pràg-janma-smaraõàya me | nànyathà mad-bhavaü j¤ànaü martya-liïgena jàyate || [BhP 10.3.44] iti pratyuttarayya - ity uktvàsãd dharis tåùõãü bhagavàn àtma-màyayà | pitroþ sampa÷yatoþ sadyo babhåva pràkçtaþ ÷i÷uþ || [BhP 10.3.46] ity ukta-di÷à yan-mànuùàkàra-råpaü svãkçtavàn tatra sandigdham iva bhàti | atra ca bhavatu và harir api tatyàja àkçtiü try-adhã÷a iti [BhP 3.4.28] tyakùan deham iti [BhP 3.4.29] ca tantra-bhàgavatànusàreõàntardhàpanàrthatvàd asahàyam | yayàharad bhuvo bhàraü tàü tanuü vijahàv ajaþ | kaõñakaü kaõñakeneva dvayaü càpã÷ituþ samam || yathà matsyàdi-råpàõi dhatte jahyàd yathà nañaþ | (page 43) bhå-bhàraþ kùapito yena jahau tac ca kalevaram || [BhP 1.15.34-35] iti tu paripoùakam | etad eva ÷rã-vasudeva-vacane'pi labhyate - såtã-gçhe nanu jagàda bhavàn ajo nau sa¤jaj¤a ity anu-yugaü nija-dharma-guptyai | nànà-tanår gagana-vad vidadhaj jahàsi ko veda bhåmna uru-gàya vibhåti-màyàm || [BhP 10.85.20] atrocyate tat-tad-vacanam anyàrthatvena dç÷yam iti | ekasminn eva tasmin ÷rã- vigrahe kadàcit caturbhujatvasya kadàcid dvibhujatvasya ca prakà÷a- ÷ravaõenàvi÷eùàpàtàd bhå-bhàra-kùapaõe dvayor api sàmànyàt | såtã-gçhe ity àdi-vàkyasya caturbhuja-viùayatvàc ca | kiü ca yair vidvad-anubhava-sevita- ÷abda-siddhair nityatvàdibhir dharmaiþ ÷rã-vigrahasya parama-tattvàkàratvaü sàdhitam | te pràya÷o naràkàram adhikçtyaiva hy udàhriyante sma dvitãya- sandarbhe | tathàtraiva copàsakeùu sàkùàtkàràdi-liïgena siddha-nirde÷ena ca tad-àkàrasyàpi nitya-siddhatvaü dçóhãkçtam | udàhariùyate ca siddha- nirde÷aþ - màü ke÷avo gadayà pràtar avyàd govinda àsaïgava màtta-veõuþ [BhP 8.9.20] iti | saüpraty anyad api tatrodàhriyate | tatra nityatvaü yathà -- kaüso batàdyàkçta me 'ty-anugrahaü drakùye 'ïghri-padmaü prahito 'munà hareþ | kçtàvatàrasya duratyayaü tamaþ pårve 'taran yan-nakha-maõóala-tviùà || yad arcitaü brahma-bhavàdibhiþ suraiþ ÷riyà ca devyà munibhiþ sa-sàtvataiþ | go-càraõàyànucarai÷ carad vane yad gopikànàü kuca-kuïkumàïkitam || [BhP 10.38.7-8] atra pårva ity àdi-dyotitaü go-càraõàya ity-àdi-labdhasya sphuñaü ÷rã- naràkàrasyaiva nityàvasthàyitvaü labhyate || || 10.38 || ÷rãmad-akråraþ || 98 || [99] tathà - yà vai ÷riyàrcitam ajàdibhir àpta-kàmair yoge÷varair api yad àtmani ràsa-goùñhyàm | kçùõasya tad bhagavata÷ caraõàravindaü nyastaü staneùu vijahuþ parirabhya tàpam || [BhP 10.47.62] sadà bhåta-vartamàna-bhaviùyat-kàleùu ÷ry-àdãnàü sarvadàvasthàyitvena prasiddheþ | sadety asya tathaiva hy artha-pratãtiþ | saïkoca-vçttau kaùñatàpatteþ | ÷rã-bhagavati tàdç÷atvàsambhavàc ca | tathà ca ÷rutau - govindaü sac-cid-ànanda-vigrahaü vçndàvana-sura-bhå-ruha-talàsãnaü satataü sa-marud-gaõo'haü toùayàmi [GTU 1.37] iti brahma-vàkyam | [Vç. reads here:| tad-uttara-tàpanã-÷rutau ÷rã-gopãþ prati durvàsaso vàkyam - janma-jaràbhyàü bhinnaþ sthànur ayam acchedyo'yaü yo'sau saurye tiùñhati | yo'sau goùu tiùñhati, yo'sau gàþ pàlayati, yo'sau gopeùu tiùñhati sa vo hi svàmã bhavati || [GTU 2.23] iti | [end Vç. addition.] || 10.47 || ÷rãmad-uddhavaþ || 99 || [100] evaü ca -- yat-pàda-pàüsur bahu-janma-kçcchrato dhçtàtmabhir yogibhir apy alabhyaþ | sa eva yad-dçg-viùayaþ svayaü sthitaþ kiü varõyate diùñam ato vrajaukasàm || [BhP 10.12.12] atra svayam ity anena tu bàóham evànyathà-pratãtir durdhiyàü nirastà || [Vç. reads here:| sthita iti vartamàne kta | yac ca ki¤cij jagat sarvaü vyàpya nàràyaõa sthitaþ [Mahànàràyaõa Upaniùad 9.5] itivat | [end Vç. addition.] || 10.12 || iti ÷ukaþ || 100 || (page 44) [101] ataeva svabhàva-siddhatvaü pårõai÷varyàdy-à÷rayatvaü ca - gopyas tapaþ kim acaran yad amuùya råpaü làvaõya-sàram asamordhvam ananya-siddham | dçgbhiþ pibanty anusavàbhinavaü duràpam ekànta-dhàma ya÷asaþ ÷riya ai÷varasya || [BhP 10.44.14] ananya-siddham anyena tat siddham iti na, kintu svàbhàvikam evety arthaþ | anyatràsiddham iti tu vyàkhyàpi piùña-peùaõam | asamordhvam iti hi yuktam eva || [Vç. adds here: tad idaü ca tàsàü vàkyaü ÷rã-÷ukadevàdibhiþ svayam anumoditam iti nànyathà mantavyam | [Vç. addition ends.] || 10.44 || mathurà-pura-striyaþ parasparam || 101 || [102] atha vibhutvaü - na càntar na bahir yasya [BhP 10.9.13] ity àdau | pràkçta- vastv-atiriktatvam tvak-÷ma÷ru-roma-nakha-ke÷a-pinaddham [BhP 10.60.45] ity àdau spaùñam | sva-prakà÷a-lakùaõatvam asyàpi deva-vapuùo mad-anugrahasya svecchà-mayasya na tu bhåta-mayasya ko'pi | ne÷e mahitva-vasituü manasàntareõa sàkùàt tavaiva kim utàtma-sukhànubhåteþ || [BhP 10.14.2] asya naumãóya te [BhP 10.14.1] ity àdinà varõita-lakùaõasya ÷rãman- naràkarasya tava samprati bàlaka-vatsàdy-aü÷air dar÷iteùu ekam api deva- råpaü caturbhujàkàraü yad vapus tasyàpi | [Vç. adds: astu và tàvat samastànàm ity arthaþ | end Vç. addition.] evaü ca sati sàkùàd etad- råpasyàü÷inas tava, kim uta deva-vapuùo vi÷eùaõaü mad-anugrahasyetyàdi | mamànugraho yasmàt tasya tad-dar÷anenaiva bhavan-mahima-j¤ànàt | kathambhåtasya tava ? àtma-sukhànubhåteþ | àtmanà svenaiva na tv anyena sukhasyànubhåtir anubhavo yasya tasyànanya-vedyànandasyety arthaþ | || 10.14 || brahmà ÷rã-bhagavantam || 102 || [103] kaimutyena svayaü-råpatva-nirde÷a÷ ca - sakçd yad-aïga-pratimàntar-àhità manomayã bhàgavatãü dadau gatim | sa eva nityàtma-sukhànubhåty-abhi- vyudasta-màyo 'ntar-gato hi kiü punaþ || [BhP 10.12.39] spaùñam || || 10.12 || ÷rã-÷ukaþ || 103 || [104] ataeva sàkùàt para-brahmatvam eva dar÷itam - adyaiva tvad-çte'sya [BhP 10.14.18] ity àdau aho bhàgyam aho bhàgyam [BhP 10.14.32] ity àdau ca | ataevoktaü gåóhaü paraü brahma manuùya-liïgam [BhP 7.15.75] iti | vaiùõave ca - yador vaü÷aü naraþ ÷rutvà sarva-pàpaiþ pramucyate | yatràvatãrõaü kçùõàkhyaü paraü brahma naràkçti || [ViP 4.11.2] iti | naràkçti paraü brahmeti bçhat-sahasra-nàma-stotre ca | etena ÷rã-kçùõasya naràkçtitvam eveti | dvibhujatva eva ÷rã-kçùõatvaü naràkçti-kaivalyàn mukhyaü, caturbhujatve tu ÷rã-kçùõatvaü naràkçti-bhåyiùñhatvàt tad- anantaram eva | ataeva caturbhujatve'pi manuùa-råpatvaü varõitaü ÷rãmad- arjunena tenaiva råpeõa caturbhujena sahasra-bàho bhava vi÷va-mårte [Gãtà 11.51] ity uktvà, dçùñvedaü mànuùaü råpaü tava saumya janàrdana, idànãm asmi saüvçttaþ [Gãtà 11.51] ity uktatvàt | evaü-jàtãyakàni bahåni, tàni ca draùñavyàni | ataeva sà naràkàrà mårtir eva parama-kàraõaü vastu-tattvam ity àha - nàràyaõe kàraõa-màrtya-mårtau [BhP 10.46.33] sarva-kàraõaü yat tattvaü tad eva martyàkàrà mårtir yasya | tad uktaü tattvaü paraü yoginàm [BhP 10.43.17] iti | tathà ca pàdma-nirmàõa-khaõóe ÷rã-veda-vyàsa-vàkyam - dçùñàtihçùño hy abhavaü sarva-bhåùaõa-bhåùaõam | gopàlam abalà-saïge muditaü veõu-vàdinam || tato màm àha bhagavàn vçndàvana-caraþ svayam | (page 45) yad idaü me tvayà dçùñaü råpaü divyaü sanàtanam || niùkalaü niùkriyaü ÷àntaü sac-cid-ànanda-vigraham | pårõaü padya-palà÷àkùaü nàtaþ-parataraü mama || idam eva vadanty ete vedàþ kàraõa-kàraõam || ity àdi | || 10.46 || uddhavaþ ÷rã-vraje÷varam || 104 || [105] ataeva bahåü÷ caturbhujàn dçùñavàn api ÷rã-naràkàrasyaiva vi÷eùataþ stutyatvaü pratijànãte | naumãóya te'bhra-vapuùe taóid-ambaràya [BhP 10.14.1] ity àdi | idam eva tava paramaü tattvam ity aj¤àtvà pårvam ahaü bhràntavàn | adhunà tu adyaiva tvad-çte'sya kim [BhP 10.14.18] ity àdi-didar÷itayà bhavataþ kçpayà j¤àtavàn ity atas tatra tad-àkàram eva tvàü labdhuü staumãti tàtparyam | || 10.14 || brahmà ÷rã-bhagavantam || 105 || [106] tad evaü sàdhåktaü tat-tad-vacanam anyàrthatvena dç÷yam iti | tathà hi pårva-rãtyà caturbhujatva-dvibhujatvayor dvayor api dhyàna-dhiùõyatve sati, yat pårvasya jananyà nigåhana-pràrthanaü tat tu tasya prasiddhatyaà sarva eva j¤àsyatãti janma te mayy asau pàpo mà vidyàn madhusådana [BhP 10.3.29] ity àdy-ukta-lakùaõayà kaüsa-bhiyà vi÷vaü yad etat sva-tanau ni÷ànte [BhP 10.3.31] ity-àdy-ukta-lakùaõayà màüsa-dçk-÷abdokta-bhagavat-svaråpa-÷akti- vilàsa-taj-janmàdi-lãlà-tattvànabhij¤a-pràkçta-dçgbhyo lajjayà ca | na punar aparasya gåóhaü paraü brahma manuùya-liïgam [BhP 7.15.35] ity àdau gåóhatvena kathitasya dhyàna-dhiùõyatvàbhàva-vivakùayà | ÷rã-gopàla- tàpanã-÷rutàv apy ubhayor api dhyàna-dhiùõyatvaü ÷råyate -- mathuràyàü vi÷eùeõa màü dhyàyan mokùam a÷nute | aùña-patraü vikasitaü hçt-padmaü tatra saüsthitam || [GTU 2.58-59] ity àdiùu madhye catur-bhujaü ÷aïkha-cakra [GTU 2.60] ity àdikam uktvà sarvànte -- ÷çïga-veõu-dharaü tu và [GTU 2.60] ity uktam | evam àgame'pi dvibhuja-dhyànaü ÷råyate - tasmàn nigåóhatva-vivakùayaiva samãcãnà | tathaiva tad-vivakùayà nànyathà mad-bhàvaü martya-liïgena jàyate [BhP 10.3.44] iti ÷rã-bhagavatoktam | tathà ca pàdma-nirmàõa-khaõóe ÷rã-bhagavad-vàkyaü vyàsa-vàkye - pa÷ya tvaü dar÷ayiùyàmi svaråpaü veda-gopitam | tato'pa÷yam ahaü bhåpa bàlaü kàlàmbuda-prabham | gopa-kanyàvçtaü gopaü hasantaü gopa-bàlakaiþ || iti | evam ity uktvàsãd dharis tåùõãm [BhP 10.3.46] ity àdau ca vyàkhyeyam | àtma-màyayà svecchayà àtma-màyà tad-icchà syàd iti mahà-saühitokteþ | prakçtyà svaråpeõaiva vyaktaþ pràkçtaþ | na tv aupàdhikatayà ÷aiùiko'õ | tatra hi bhagavad-vigrahe ÷i÷utvàdayo vicitrà eva dharmàþ svàbhàvikàþ santãti ko vetti bhåman [BhP 10.14.21] ity asya vyàkhyàne dvitãya-sandarbhe dar÷itam eva | atra ÷rã-ràmànujàcàrya-sammatir api | ÷rã-gãtàsu prakçtiü svàm avaùñabhya sambhavàmy àtma-màyayà [Gãtà 4.6] ity atra svam eva svbhàvam àsthàya àtma-màyayà sva-saïkalpa-råpeõa j¤ànenety arthaþ | màyà vyånaü j¤ànam iti nairghaõñukàþ | mahàbhàrate ca avatàra-råpasyàpy apràkçtatvam ucyate - na bhåta-saïgha-saüsthàno deho'sya paramàtmanaþ iti | atha bçhad-vaiùõave'pi - yo vetti bhautikaü dehaü kçùõasya paramàtmanaþ | sa sarvasmàd bahiùkàryaþ ÷rauta-smàrta-vidhànataþ | mukhaü tasyàvalokyàpi sa-celaþ snànam àcaret | pa÷yet såryaü spç÷ed gàü ca dhçtaü prà÷ya vi÷uddhyati || iti | [page 46] atha yathàharad bhuvo bhàram [BhP 1.15.34] ity àdau caivaü mantavyam | tanu-råpa-kalevara-÷abdair atra ÷rã-bhagavato bhå-bhàra-jihãrùà-lakùaõo devàdi-pipàlayiùà-lakùaõa÷ ca bhàva evocyate | yathà tçtãye viü÷atitame tat- tac-chabdair brahmaõo bhàva evoktaþ | yadi tatraiva tahtà vyàkhyeyaü tadà sutaràm eva ÷rã-bhagavatãti | tata÷ ca tasya bhàvasya bhagavati tad-àbhàsa- råpatvàt kaõñaka-dçùñàntaþ susaïgata eva | tathà dvayam eve÷ituþ sàmyam api | tat tu tçtãye sandarbha eva vivçtaü matsyàdi-råpàõi [BhP 1.15.35] matsyàdy-avatàreùu tat-tad-bhàvàn | atha naña-dçùñànte'pi nañaþ ÷ràvya-råpakàbhinetà | vyàkhyàtaü ca ñãkà- kçdbhiþ prathamasyaikàda÷e nañà nava-rasàbhinaya-caturà [Bhàvàrtha- dãpikà 1.11.21] iti | tato yathà ÷ravya-råpakàbhinetà nañaþ svaråpeõa sva- ve÷ena ca sthita eva pårva-vçttam abhinayena gàyan nàyaka-nàyikàdi-bhàvaü dhatte jahàti ca tatheti | ataeva tçtãye - pradar÷yàtapta-tapasàm avitçpta-dç÷àü nçõàm | àdàyàntar adhàd yas tu sva-bimbaü loka-locanam || [BhP 3.2.11] ity atràpi loka-locana-råpaü sva-bimbaü nija-mårtiü pradar÷ya punar àdàyaiva ca antaradhàt | na tu tyaktvety uktaü ÷rã-såtena yathà matsyàdi-råpàõi [BhP 1.15.35] ity anantaram api tathoktaü - yadà mukundo bhagavàn imàü mahãü jahau sva-tanvà [BhP 1.15.36] iti | tyàgo'tra sva-tanu-karaõaka iti na tu sva- tanvà saheti vyàkhyeyam | adhyàhàryàpekùàgauravàt upapada-vibhakteþ kàraka-vibhaktir balãyasãti nyàyàc ca | [Vç. reads here: athavà nàhaü prakà÷aþ sarvasya yoga-màyà-samàvçtaþ [Gãtà 7.25] iti ÷rã-gãta-vacanena | yogibhir dç÷yate bhaktyà nàbhaktyà dç÷yate kvacit | draùñuü na ÷akyo roùàc ca matsaràc ca janàrdanaþ || iti pàdmottara-khaõóa-nirõayena | mallànàm a÷aniþ [BhP 10.43.17] iti ÷rã- bhàgavata-dar÷anena | àtma-vinà÷àya bhagavad-dhasta-cakràü÷u- màlojjvalam akùaya-tejaþ-svaråpaü parama-brahma-bhåtam apagata-dveùàdi- doùo bhagavantam adràkùãt [ViP 4.15.15] iti ÷i÷upàlam uddi÷ya viùõu- puràõa-gadyena càsureùu yad-råpaü sphurati | tat tasya svaråpaü na bhavati kintu màyà-kalpitam eva | svaråpe dçùñe dveùa÷ càpayàtãti tata÷ càsureùu sphuratyà yayà tanvà bhuvo bhàra-råpam asura-vçndam aharat tàü tanuü vijahau | punas tat-praty-àyanaü na cakàrety arthaþ | bhakti-dç÷yà tanus tu tasya nitya-siddhavety àha aja [Gãtà 4.6] iti, devakyàü deva-råpiõyàm [BhP 10.3.8] ity àdeþ, kçùõaü ca tatra chandobhiþ ståyamànam [BhP 10.28.17] ity atra golokàdhiùñhàtçtva-nirde÷àc ca | tata÷ ca yathà matsyàdi-råpàõi ity asyàpy ayam evàrthaþ | yathà naña aindrajàlikaþ ka÷cit sva-bhakùakànàü bakàdãnàü nigrahàya mastyàdy- àkààn dhatte, svasmin pratyàyàti tan-nigrahe sati yathà ca tàni jahàti, tathà so'yam ajo'pi yena màyitvena lakùyatàü pràpitena råpeõa bhå-bhàra- råpàsura-vargaþ kùapita-tad-vargaü kùapitavàn ity arthaþ | tac ca kalevaram ajo jahau antardhàpitavàn ity arthaþ | kintu ÷rã-gãtà-padye yoga-màyà- samàvçtaþ [Gãtà 7.25] sarpa-ka¤cukavan-màyà-racita-vapur-àbhàsa-samàvçta ity arthaþ | viùõu-puràõa-gadye àtma-vinà÷àya iti àtmanaþ svasya ÷i÷upàlasyety arthaþ | bhagavatà astaü kùiptaü yac cakraü tasyàü÷u-màlayà ujjvalaü yathàsyàt tathàdràkùãt | yataþ upagata-dveùàdi-doùa iti | tayà tasya dçùñàv ujjvalàyàü satyàm apagata-dveùàdi-doùaþ san dårãkçta-màyika-nijàvaraõaü bhagavantam adràkùãd ity arthaþ | kiü ca, tan-mate kalpàntara-gata-tat- kathàyàü ÷i÷upàlàdi-dvaya-mukti-viùayaka-maitreya-parà÷ara-pra÷nottara- rãtyà jaya-vijayayoþ ÷àpa-saïgatir nàstãty anyàv eva tàv asurau j¤eyau | yuktaü ca tat, pratikalpaü tayoþ ÷àpa-kadarthanàyà ayuktatvàt || [end. Vç. addition.] [page 47] atha såtã-gçhe [BhP 10.85.20] ity asyàrthaþ | etat pràktana-vàkyeùu ÷rã- bhagavan-mahima-j¤àna-bhakti-pradhàno'sau vi÷uddha-sattva- pràdurbhàvasyàpy àtmano manuùya-lãlàm eva dainyàti÷ayataþ pràkçta- mànuùatvena sthàpayitvà ÷rã-bhagavaty-apatya-buddhim àkùiptavàn | tata÷ ca - nanu tarhi katham apatya-buddhiü kuruùe iti ÷rã-bhagavat-pra÷nam à÷aïkya tatra tad-vàkya-gauravam eva mama pramàõaü na tåpattir ity àha såtã-gçha iti | nau àvayor anuyugam | ata eva bhavàn saüjaj¤e avatãrõavàn iti såtã-gçhe bhagavàn anujagàda | nanu mayà tad api bhavad-àdi-tanu-prave÷a-nirgamàpekùayaiva jaj¤e ity uktam, na tu mama prav÷a-nirgama-liïgenaiva janma vàcyam | jãva-sakhena vyaùñeþ samaùñer vàntaryàmi-råpeõa - taü durda÷aü gåóham anupraviùñaü guhàhitaü gahvareùñhaü puràõam [KañhU 1.2.12] tat sçùñvà tad evànupràvi÷at [TaittU 2.6.2] ity àdau ca tat tad anuprave÷àdi- dar÷ana-sàmànyàt | tatas tadvad idam upacaritam eveti manyatàm | tatràha nàneti | sva-kçta-vicitra-yoniùu vi÷ann iva hetutayà [BhP 10.87.19] ityàdi-÷ravaõàt gaganavad asaïga eva tvaü yaj-jãvànàü nànà-tanår vidadhat pravi÷an jahàsi | muhuþ pravi÷asi jahàsi cety arthaþ | tad-bhåmnas tava vibhåti-vi÷eùa-råpàü màyàü ko veda bahu manyate, no ko'pãty arthaþ | idaü tv àvàbhyàü janma sarvair eva ståyate iti bhàvaþ | tato vidvad-àdaro'py atràstu pramàõaü mama tu tat sarvathà na buddhi-gocara iti vya¤jitam | atra vid-dhàtoþ prave÷àrtho nànupapannaþ | yathoktaü sahasra-nàma-bhàùye - ÷iùñàn karoti pàlayati iti | sàmànya-vacano dhàtur vi÷eùa-vacane dçùñaþ | kuru kàùñhànãty àharaõe yathà tadvad iti | tad evaü ÷rã-kçùõasya svayaü bahagavattvaü tasyaiva naràkçti-para-brahmaõo nityam eva tad-råpeõàvasthàyitvaü dar÷itam | tathà prathame pçthivyàpi satyaü ÷aucaü dayà ÷auciþ [BhP 1.16.27] ity àdinà tadãyànàü kànti-saha-ojo- balànàü svàbhàvikatvam avyabhicàritvaü ca dar÷itam | ataeva brahmàõóe càùñottara-÷ata-nàma-stotre naràkçtitvaü prakçtyaivoktam - nanda-vraja-janànandã sac-cid-ànanda-vigrahaþ | nava-nãta-viliptàïgã nava-nãta-naño'nagha || iti | ÷rã-gopàla-pårva-tàpanyàm api tathaiva - nityo nityànàü cetana÷ cetanànàm eko bahånàü yo vidadhàti kàmàn | taü pãñhagaü ye'nubhajanti dhãràs teùàü siddhiþ ÷à÷vatã netareùàm || [GTU 1.20] iti | tam ekaü govindaü sac-cid-ànanda-vigraham [GTU 1.33] ity àdi ca | tasmàc catur-bhujatve dvibhujatve ca ÷rã-kçùõatvasyàvyabhicàritvam eveti siddham | atha katamat tat-padaü yatràsau viharati | tatrocyate - yà yathà bhuvi vartante puryo bhagavataþ priyàþ | tàs tathà santi vaikuõñhe tat-tal-lãlàrtham àdçtàþ || iti skànda-vacanànusàreõa vaikuõñhe yad yat sthànaü vartate tat tad eveti mantavyam | tac càkhila-vaikuõñhopari-bhàga eva | yataþ pàdmottara-khaõóe da÷àvatàra-gaõane ÷rã-kçùõam eva navamatvena varõayitvà krameõa pårvàdiùu tad-da÷àvatàra-sthànànàü parama-vyomàbhidha- vaikuõñhasyàvaraõatvena gaõanayà ÷rã-kçùõa-lokasya brahma-di÷i pràpte sarvopari-sthàyitvam eva paryavasitam | àgamàdau hi dik-kramas tathaiva dç÷yate | tatràsmàbhis tu tat-tac-chravaõàt ÷rã-kçùõa-lokasya svatantraiva sthitiþ | kintu parama-vyoma-pakùa-pàtitvenaiva [page 48] pàdmottara-khaõóe tad-àvaraõeùu prave÷ito'sàv iti mantavyam | pàdmottara-khaõóa- pratipàdyasya gauõatvaü tu ÷rã-bhàgavata-pratipàdyàpekùayà varõitam eva | svàyambhuvàgame ca svatantratayaiva sarvopari tat-sthànam uktam | yathà ã÷vara-devã-saüvàde caturda÷àkùara-dhyàna-prasaïge pa¤cà÷ãtitame pañale - dhyàyet tatra vi÷uddhàtmà idaü sarvaü krameõa tu | nànà-kalpa-latàkãrõaü vaikuõñhaü vyàpakaü smaret || adhaþ-sàmyaü guõànàü ca prakçtiü sarva-kàraõam | prakçteþ kàraõàny eva guõàü÷ ca krama÷aþ pçthak || tatas tu brahmaõo lokaü brahma-cihnaü smaret sudhãþ | årdhvaü tu sãmni virajàü niþsãmàü vara-varõini || vedàïga-sveda-janita-toyaiþ prasràvitàü ÷ubhàm | imà÷ ca devatà dhyeyà virajàyàü yathà-kramam || ity àdy-anantaram - tato nirvàõa-padavãü munãnàm årdhva-retasàm | smaret tu parama-vyoma yatra devàþ sanàtanàþ || tato'niruddha-lokaü ca pradyumnasya yathà-kramam | saïkarùaõasya ca tathà vàsudevasya ca smaret || lokàdhipàn smaret... ity àdy-anantaraü ca - pãyåùa-latikàkãrõàü nànà-sattva-niùevitàm | sarvartu-sukhadàü svacchàü sarva-jantu-sukhàvahàm || nãlotpala-dala-÷yàmàü vàyunà càlitàü mçdu | vçndàvana-paràgais tu vàsitàü kçùõa-vallabhàm || sãmni ku¤ja-tañàü yoùit-krãóà-maõóapa-madhyamàm | kàlindãü saüsmared dhãmàn suvarõa-taña-païkajàm || nitya-nåtana-puùpàdi-ra¤jitaü sukha-saïkulam | svàtmànanda-sukhotkarùa-÷abdàdi-viùayàtmakam || nànà-citra-vihaïgàdi-dhvanibhiþ parirambhitam | nànà-ratna-latà-÷obhi-mattàli-dhvani-mandritam || cintàmaõi-paricchinnaü jyotsnà-jàla-samàkulam | sarvartu-phala-puùpàóhyaü pravàlaiþ ÷obhitaü pari || kàlindã-jala-saüsarga-vàyunà kampitaü muhuþ | vçndàvanaü kusumitaü nànà-vçkùa-vihaïgamaiþ || saüsmaret sàdhako dhãmàn vilàsaika-niketanam | trilokã-sukha-sarvasvaü suyantraü keli-vallabham || tatra siühàsane ramye nànà-ratna-maye sukhe | sumano'dhika-màdhurya-komale sukha-saüstare || dharmàrtha-kàma-mokùàkhya-catuùpàdair viràjate | brahma-viùõu-mahe÷ànàü ÷iro-bhåùaõa-bhåùite || tatra prema-bharàkràntaü ki÷oraü pãta-vàsasam | kalàya-kusuma-÷yàmaü làvaõyaika-niketanam || lãlà-rasa-sukhàmbhodhi-saümagnaü sukha-sàgaram | navãna-nãradàbhàsaü candrikàïcita-kuntalam || ity àdi | (page 49) [Vç. here adds. - mçtyu-sa¤jaya-tantre ca - brahmàõóasyordhvato devi brahmaõaþ sadanaü mahat | tad-årdhvaü devi viùõånàü tad-årdhvaü rudra-råpiõàm || tad-årdhvaü ca mahà-viùõor mahà-devyàs tad-årdhvagam | kàlàtikàlayo÷ càtha paramànandayos tataþ | pàre purã mahà-devyàþ kàlaþ sarva-bhayàvahaþ | tataþ ÷rã-ratna-pãyåùa-vàridhir nitya-nåtanaþ || tasya pàre mahà-kàlaþ sarva-gràhaka-råpa-dhçk | tasyottare samudbhàsã ratna-dvãpaþ ÷ivàhvayaþ || udyac-candrodayaþ kùubdha-ratna-pãyåùa-vàridheþ | madhye hema-mayãü bhåmiü smaren màõikya-maõóitàm || ùoóa÷a-dvãpa-saüyuktàü kalà-kau÷ala-maõóitàm | vçndàvana-samåhai÷ ca maõóitàü paritaþ ÷ubhaiþ || tan-madhye nandanodyànaü madanonmàdanaü mahat | analpa-koñi-kalpa-dru-vàñãbhiþ pariveùñitam || ity àdi - tan-madhye vipulàü dhyàyed vedikàü ÷ata-yojanàm | sahasràditya-saïkà÷àm... ity àdi - tasyàntare mahà-pãñhaü mahà-cakra-samanvitam | tan-madhye maõóapaü dhyàyed vyàpta-brahmàõóa-maõóalam || ity àdi | dhyàyet tatra mahà-devãü svayam eva tathà-vidhaþ | rakta-padma-nibhàü devãü bàlàrka-kiraõopamàm || ity àdi | pãta-vastra-paridhànàü vaü÷a-yukta-karàmbujàm | kaustubhoddãpta-hçdayàü vanamàlà-vibhåùitàm || ÷rãmat-kçùõàïka-paryaïka-nilayàü parame÷varãm || ity àdi | iti dhyàtvà tathà bhåtvà tasyà eva prasàdataþ | tad-àj¤ayà parànandam etyànanda-kalàvçtam || tad-àkarõaya deve÷i kathayàmi davànaghe | etad-antar mahe÷àni ÷vetadvãpam anuttamam || kùãràmbhonidhi-madhyasthaü nirantara-sura-drumam | udyad-ardhendu-kiraõa-dårãkçta-tamo-bharam || kàla-megha-samàloka-nçtyad-barhi-kadambaram | kåjat-kokila-saïghena vàcàlita-jagat-trayam || nànà-kusuma-saugandhya-vàhi-gandhavahànvitam | kalpa-vallã-niku¤jeùu gu¤jad-bhçïga-gaõànvitam || ramyàvàsa-sahasreõa viràjita-nabhas-talam | ramya-nàrã-sahasraughair gàyadbhiþ samalaïkçtam || govardhanena mahatà ramyàvàsa-vinodinà | ÷obhitaü ÷ubha-cihnena màna-daõóena càparam || avàcã-pràcy-udãcy-à÷àþ kramàyata-vivçddhayà | vyàptà yamunayà devyà nãla-meghàmbu-÷obhayà || tan-madhye sphañika-mayaü bhavanaü mahad adbhutam | ity àdi | tat-tad-antar-mahà-kalpa-mandàràdi-drumair vçtam | tat-tan-madhye samudbhàsi-vçndàvana-kulàkulam || ity àdi | kutracid ratna-bhavanaü kutracit sphañikàlayam || ityàdi | go-gopair asaïkhyàtaiþ sarvataþ samalaïkçtam | vipàpaü vilayaü ramyaü sadà ùaó-årmi-vivarjitam || ity àdi | tasya madhye maõimayaü maõóapaü toraõànvitam | tan-madhye garuóodvàhi-mahà-maõi-mayàsanam || ity àdi | kalpa-vçkùa-samudbhàsi-ratna-bhådhara-mastake | dhyàyet tatra paramànandaü ramyopàsyaü paraü mahaþ || smared vçndàvane ramye mohayantam anàratam | vallavã-vallabhaü kçùõaü gopa-kanyàþ sahasra÷aþ || ity àdi | phullendãvara-kàntim indu-vadanam [Pv 46] ity àdi ca | etad anantaraü nityànitya-loka-viveke devyà pçùñe ÷rã-÷iva àha - brahmàdãnàü ca sarveùàü bhavanànàü ca pàrvati | vinà÷o'stãha sarveùàü vinà tad-bhavanaü tayoþ || iti pårvoktayoþ ÷rã-bhagavan-mahàdevyor ity arthaþ || [Vç. addition ends here.] [page 49] tasmàd yà yathà bhuvi vartante iti nyàyàc ca svatantra eva dvàrakà-mathurà- gokulàtmakaþ ÷rã-kçùõa-lokaþ svayaü bhagavato vihàràspadatvena bhavati sarvoparãti siddham | ataeva vçndàvanaü gokulam eva sarvopari-viràjamànaü golokatvena prasiddham | brahma-saühitàyàü -- ã÷varaþ paramaþ kçùõaþ ity upakramya -- sahasra-patra-kamalaü gokulàkhyaü mahat padam | tat-karõikàraü tad-dhàma tad-anantàü÷a-sambhavam || karõikàraü mahad yantraü ùañ-koõaü vajra-kãlakam ùaó-aïga-ùañ-padã-sthànaü prakçtyà puruùeõa ca || premànanda-mahànanda-rasenàvasthitaü hi yat jyotã-råpeõa manunà kàma-bãjena saïgatam || tat-ki¤jalkaü tad-aü÷ànàü tat-patràõi ÷riyàm api || catur-asraü tat-paritaþ ÷vetadvãpàkhyam adbhutam catur-asraü catur-mårte÷ catur-dhàma catuù-kçtam || caturbhiþ puruùàrthai÷ ca caturbhir hetubhir vçtam ÷ålair da÷abhir ànaddham årdhvàdho dig-vidikùv api || aùñabhir nidhibhir juùñam aùñabhiþ siddhibhis tathà manu-råpai÷ ca da÷abhir dik-pàlaiþ parito vçtam || ÷yàmair gaurai÷ ca raktai÷ ca ÷uklai÷ ca pàrùadarùabhaiþ ÷obhitaü ÷aktibhis tàbhir adbhutàbhiþ samantataþ || iti | (page 50) tathàgre brahma-stave -- cintàmaõi-prakara-sadmasu kalpa-vçkùa- lakùàvçteùu surabhir abhipàlayantam | lakùmã-sahasra-÷ata-sambhrama-sevyamànaü govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || iti | vyàkhyàm àha - sahasràõi patràõi yatra tat kamalaü cintàmaõi-mayaü padmaü tad-råpam | tac ca mahat sarvotkçùñaü padaü mahato mahàbhagavato và padaü ÷rã-mahà-vaikuõñham ity arthaþ | tat tu nànà-prakàram ity à÷aïkya prakàra-vi÷eùatveõa ni÷cinoti gokulàkhyam iti | gokulam ity àkhyà prasiddhir yasya tat go-gopàla-saråpam ity arthaþ | råóhir yogam apaharati iti nyàyena tasyaiva pratãteþ | tata etad anuguõatvenaivottara-grantho'pi vyàkhyeyaþ | tasya ÷rã-kçùõasya dhàma nanda-ya÷odàdibhiþ saha vàsa- yogyaü mahàntaþpuram | tasya svaråpam àha tad iti | anantasya ÷rã- baladevasyàü÷àt | sambhavo nityàvirbhàvo yasya tat | tathà tantreõaitad api bodhyate | ananto'ü÷o yasya tasya ÷rã-baladevasyàpi sambhavo nivàso yatra tad iti | sarva-mantra-gaõa-sevitasya ÷rãmad-aùñàda÷àkùara-mahà-mantra-ràjasya bahu-pãñhasya mukhyaü pãñham ity àha karõikàram iti dvayena | mahad yantram iti | yat pratikçtir eva sarvatra yantratvena påjàrthaü likhyate ity arthaþ | yantratvam eva dar÷ayati | ùañkoõà abhyantare yasya tad vajra- kãlakaü karõikàre (bãja-råpa-)hãraka-kãlaka-÷obhitam | ùañ-koõatve prayojanam àha | ùañ aïgàni yasyàþ sà yà ùañ-padã ÷rãmad-aùñàda÷àkùarã tasyàþ sthànaü prakçtir mantrasya svaråpaü svayam eva ÷rã-kçùõaþ kàraõa- svaråpatvàt | puruùa÷ ca sa eva tad-devatà-råpaþ | tàbhyàm avasthitam adhiùñhitam | dvayor api vi÷eùaõaü premeti | prema-råpà ye ànanda- mahànanda-rasàs tat-paripàka-bhedàs tad-àtmakena, tathà jyotã-råpeõa sva- prakà÷ena manunà mantra-råpeõa ca kàma-bãjena avasthitam iti måla- mantràntargatatve'pi pçthag-uktiþ kutracid vai÷iùñyàpekùayà | tad evaü tad-dhàmoktvà tad-àvaraõàny àha tad iti | tasya karõikàrasya ki¤jalkàs tal-lagnàbhyantara-valaya ity arthaþ | tad-aü÷ànàü tasminn aü÷o dàyo vidyate yeùàü teùàü sajàtãyànàü dhàmety arthaþ | gokulàkhyam ity ukter eva | teùàü taj-jàtãyatvaü ÷rã-÷ukadevena ca uktam -- evaü kakudminaü hatvà ståyamànaþ dvijàtibhiþ | vive÷a goùñhaü sa-balo gopãnàü nayanotsavaþ || [BhP 10.36.15] iti | tasya kamalasya patràõi ÷riyàü tat-preyasãnàü ÷rã-ràdhàdãnàm upavana- råpàõi dhàmànãty-arthaþ | atra patràõàm ucchrita-pràntànàü måla- sandhiùu vartmàni agrima-sandhiùugoùñhàni j¤eyàni | akhaõóa-kamalasya gokulàkhyatvàt tathaiva samàve÷àc ca | atha gokulàvaraõàny àha caturasram iti | tad bahi÷ caturasraü tasya gokulasya bahiþ sarvata÷ caturasraü catuùkoõàtmakaü sthalaü ÷vetadvãpàkhyam iti tad- aü÷e gokulam iti nàma-vi÷eùàbhàvàt | kintu caturasràbhyantara-maõóalaü vçndàvanàkhyaü bahir-maõóalaü kevalaü ÷vetadvãpàkhyaü j¤eyaü, goloka iti yat-paryàyaþ | tad iha kroóãkçta-gokulaü vçndàvanàkhyayàtiprasiddham iti na nirdiùñam | kroóãkçta-tat-sarvam asya tu bahir-maõóalaü goloka- ÷vetadvãpàkhyaü j¤eyam | [Vç. reads in the place of the last two sentences: tad etad upalakùaõaü gokokàkhyaü cety arthaþ | yadyaî gokule'pi ÷vetadvãpatvam asty eva, tad avàntara-bhåmi-mayatvàt tathàpi vi÷eùa-nàmnàmnàtatvàt enaiva tat pratãyate iti tathoktam | kintu caturasre'py antar-maõóalaü ÷rã- vçndàvanàkhyaü j¤eyaü bçhad-vàmana-svàyambhuvàgamayos tathà dçùñatvàt | end Vç.] catur-mårte÷ caturvyåhasya ÷rã-vàsudevàdi-catuùñayasya catuùkçtaü caturdhà vibhaktaü catur dhàma | kintu deva-lãlatvàt tad-upari vyoma-yàna-sthà eva te j¤eyà | hetubhiþ puruùàrtha-sàdhanair manu-råpaiþ sva-sva-mantràtmakair indràdibhiþ | ÷yàmair ity àdibhir iti caturbhir vedair ity arthaþ | kçùõaü ca tatra chandobhiþ ståyamànam suvismitàþ [BhP 10.28.18] iti ÷rã-da÷amokteþ | ÷aktibhir iti ÷rã-vimalàdibhir ity arthaþ | iyaü ca bçhad-vàmana-puràõa- prasiddhiþ | yathà ÷rã-bhagavati ÷ruti-pràrthanà-pårvakàõi padyàni - ànanda-råpam iti yad vidanti hi puràvidaþ | tad-råpaü dar÷yàsmàkaü yadi deyo varo hi naþ || ÷rutvaitad dar÷ayàmàsa sva-lokaü prakçteþ param | kevalànubhavànanda-màtram akùaram avyayam || yatra vçndàvanaü nàma vanaü kàma-dughair drumaiþ | manorama-niku¤jàóhyaü sarvartu-sukha-saüyutam || yatra govardhano nàma sunirjhara-darã-yutaþ | ratna-dhàtu-mayaþ ÷rãmàn supakùi-gaõa-saïkulaþ || yatra nirmala-pànãyà kàlindã sarità varà | ratna-baddhobhaya-tañà haüsa-padmàdi-saïkulà || ÷a÷vad-ràsa-rasonmattaü yatra gopã-kadambakam | tat-kadambaka-madhyasthaþ ki÷oràkçtir acyutaþ || iti | etad-anusàreõa ÷rã-hari-vaü÷a-vacanam apy eva vyàkhyeyam | tad yad àha ÷akraþ - svargàd årdhvaü brahma-loko brahmarùi-gaõa-sevitaþ | tatra soma-gati÷ caiva jyotiùàü ca mahàtmanàm || tasyopari gavàü lokaþ sàdhyàs taü pàlayanti hi | sa hi sarva-gataþ kçùõa mahàkà÷a-gato mahàn || upary upari tatràpi gatis tava tapomayã | yàü na vidmo vayaü sarve pçcchanto'pi pitàmaham | gatiþ ÷ama-damàóhyànàü svargaþ sukçta-karmaõàm || bràhmye tapasi yuktànàü brahma-lokaþ parà gatiþ | gavàm eva tu yo loko duràroho hi sà gatiþ || sa tu lokas tvayà kçùõa sãdamànaþ kçtàtmanà | dhçto dhçtimatà vãra nighnatopadravàn gavàm || [HV 2.19.29-35] iti | asyàrthaþ | svarga-÷abdena - bhår-lokaþ kalpitaþ padbhyàü bhuvar-loko 'sya nàbhitaþ | svar-lokaþ kalpito mårdhnà iti và loka-kalpanà || [BhP 2.5.42] iti dvitãyoktànusàreõa svar-lokam àrabhya satya-loka-paryantaü loka- pa¤cakam ucyate | tasmàd årdhvam upari brahma-loko brahmàtmako vaikuõñhàkhyaþ sac-cid-ànanda-råpatvàt | brahmaõo bhagavato loka iti và dadç÷ur brahma-lokaü te yatràkråro'dhyagàt purà [BhP 10.28.17] iti da÷amàt | evaü dvitãye mårdhabhiþ satya-lokas tu brahma-lokaþ sanàtanaþ [BhP 2.5.38] iti | ñãkà ca -brahma-loko vaikuõñhàkhyaþ | sanàtano nityaþ | na sçjyàntarvartãty arthaþ | ity eùà | brahmàõi mårtimanto vedàþ | çùaya÷ ca ÷rã-nàradàdayaþ | gaõà÷ ca ÷rã- garuóa-viùvaksenàdayaþ | tair niùevitaþ | evaü nityà÷ritàn uktvà tad- gamanàdhikàriõa àha | tatra brahma-loke umayà saha vartata iti somaþ ÷rã- ÷ivas tasya gatiþ | [Vç. inserts: sva-dharma-niùñhaþ ÷ata-janmabhiþ pumàn viri¤catàm eti tataþ paraü hi màm | avyàkçtaü bhàgavato 'tha vaiùõavaü padaü yathàhaü vibudhàþ kalàtyaye || [BhP 4.24.29] iti caturthe ÷rã-rudra- gãtam | [end Vç. addition.] someti supàü sulug ity àdinà (page 52) ùaùñhyà luk chàndasaþ | tata uttaratràpi gati-padànvayaþ | jyotir brahma tad-aikàtmya-bhàvànàü muktànàm ity arthaþ | na tu tàdç÷ànàm api sarveùàm ity àha mahàtmanàü mahà÷ayànàü mokùa-niràdaratayà bhajatàü ÷rã-sanakàdi-tulyànàm ity arthaþ -- muktànàm api siddhànàü nàràyaõa-paràyaõaþ sudurlabhaþ pra÷àntàtmà koñiùv api mahà-mune || [BhP 6.14.5] ity àdau, yoginàm api sarveùàü madgatenàntaràtmanà | ÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.47] ity àdàv api teùv eva mahattva-paryavasanàt | tasya ca brahma-lokasyopari sarvordhva-prade÷e gavàü lokaþ ÷rã-goloka ity arthaþ | taü ca ÷rã-golokaü sàdhyà asmàkaü pràpa¤cika-devànàü prasàdanãyà måla-råpà nitya-tadãya- deva-gaõàþ pàlayanti | tatra tatra dik-pàlatvenàvaraõa-råpà vartante, te ha nàkaü mahimànaþ sacantaþ yatra pårve sàdhyàþ santi devàþ [Rk 10.90.16] iti ÷ruteþ | tatra pårve ye ca sàdhyà vi÷ve devàþ sanàtanàþ | te ha nàkaü mahimànaþ sacante ÷ubha-dar÷anàþ || [PadmaP 6.227.76] iti pàdmottara-khaõóàc ca | yad và tad bhåri-bhàgyam iha janma kim apy añavyàü yad gokule'pi [BhP 10.14.34] ity àdy-uktyànusàreõa tad-vidha-parama-bhaktànàm api sàdhyàs tàdç÷a-siddhi-pràptaye pràsàdanãyàþ ÷rã-gopa-gopã-prabhçtayaþ | taü pàlayanti adhikçtya bhu¤janti | hi prasiddhau | sa golokaþ sarva-gataþ ÷rã- kçùõavat sarva-pràpa¤cikàpràpa¤cika-vastu-vyàpakaþ | ataeva mahàn bhagavad-råpa eva | mahàntaü vibhum àtmànam [KañhU 2.22] iti ÷ruteþ | tatra hetuþ | mahàkà÷aþ parama-vyomàkhyaþ brahma-vi÷eùaõa-làbhàd àkà÷as tal-liïgàd [Vs 1.1.22] iti nyàya-prasiddhe÷ ca | tad-gataþ | brahmàkàrodayàntaram eva vaikuõñha-pràpteþ | yathà ÷rã-gopànàü vaikuõñha-dar÷ane tair eva vyàkhyàtam | yathà và ÷rãmad-ajàmilasya vaikuõñha-gamanam | yad và mahàkà÷aþ parama-vyomàkhyo mahà- vaikuõñhas tad-gatas tad-årdhva-bhàga-sthitaþ | evam upary upari sarvopary api viràjamàne tatra ÷rã-goloke'pi tava gatiþ | nànà-råpeõa vaikuõñhàdau krãóatas tava tatràpi ÷rã-govinda-råpeõa krãóà vidyata ity arthaþ | ataeva sà ca gatiþ sàdhàraõã na bhavati kintu tapomayã anavacchinnai÷varyamayã paramaü yo mahat tapaþ ity atra sahara-nàma- bhàùye'pi tapaþ-÷abdena tathaiva vyàkhyàtam | ataeva brahmàdi- durvitarkyatvam apy àha yàm iti | adhunà tasya ÷rã-golokety àkhyà bãjam abhivya¤jayati gatir iti | bràhme brahmaõo loka-pràpake tapasi viùõu- viùayaka-manaþ-praõidhàne yuktànàü rata-cittànàü prema-bhaktànàm ity arthaþ | brahma-loko vaikuõñha-lokaþ | parà prakçtyatãtà | gavàü mocayan vraja-gavàü dina-tàpam [BhP 10.35.25] ity-uktànusàreõa atraiva nighnatopadravàn gavàm ity uktyà ca goloka-vàsi-màtràõàü svatas tad- bhàva-bhàvitànàü ca sàdhana-va÷enety arthaþ | ataeva tad- bhàvasyàsulabhatvàd duràrohà | tad evaü golokaü varõayitvà tasya gokulena sahàbhedam àha sa tv iti | sa eva tu sa loko dhçto rakùitaþ | ÷rã-govardhanoddharaõeneti | yathà mçtyu-sa¤jaya- tantre | ekadà sàntarãkùàc ca vaikuõñhaü svecchayà bhuvi | gokulatvena saüsthàpya (page 53) gopãmaya-mahotsavà | bhakti-råpàü satàü bhaktim utpàditavatã bhç÷am || iti | atra ÷abda-sàmya-bhrama-pratãtàrthàntare svargàd årdhvaü, brahma-loka ity ayuktaü loka-trayam atikramyokteþ | tathà somagatir ity àdikaü na sambhavati | yato dhruva-lokàd adhastàd eva candra-såryàdãnàü gatir maharloke'pi na vartate | tathàvara-sàdhya-gaõànàü tucchatvàt satya- lokasyàpi pàlanaü na yujyate kutas tad-upari-lokasya ÷rã-golokàkhyasya | tathà sarvagatatvaü càsambhàvyaü syàt | ataeva tatràpi eva gatir ity àpi ÷abdo vismaye prayuktaþ | yàü na vidma ity àdikaü ca | anyathà yathoktir na sambhavati sveùàü brahmaõa÷ ca tad-aj¤àna-j¤àpanàt | tasmàt pràkçta- golokàd anya evàsau sanàtano goloko brahma-saühitàvat ÷rã-harivaü÷e'pi parokùa-vàdena niråpitaþ | evaü ca nàrada-pa¤caràtre vijayàkhyàne - tat sarvopari goloke ÷rã-govindaþ sadà svayam | viharet paramànandã gopã-gokula-nàyakaþ || iti | evaü coktaü mokùa-dharme nàràyaõãye tathà skànde ca - evaü bahu-vidhai råpai÷ caràmãha vasundharàm | brahma-lokaü ca kaunteya golokaü ca sanàtanam || [Mbh 12.330.68] iti | tad evaü sarvopari ÷rã-kçùõa-loko'stãti siddham | sa ca lokas tat-tal-lãlà- parikara-bhedenàü÷a-bhedàt dvàrakà-mathurà-gokulàkhya-sthàna- trayàtmaka iti nirõãtam | anyatra tu bhuvi prasiddhàny eva tat-tad-àkhyàni sthànàni tad-råpatvena ÷råyante teùàm api vaikuõñhàntaravat prapa¤càtãtatva-nityatvàlaukika-råpatva-bhagavan-nityàspadatva-kathanàt | tatra dvàrakàyàs tattaraü skànda-prahlàda-saühitàdàv anveùñavyam | iyaü ca ÷rutir udàharaõãyà - antaþ-samudre manasà carantaü bràhmànvavindan da÷ahotàram arõe | samudre'ntaþ kavayo vicakùate marãcãnàü padam anvicchanti vedhasaþ || ity àdyà | ÷rã-mathuràyàþ prapa¤càtãtatvaü yathà vàràhe anyaiva kàcit sà sçùñir vidhàtur vyatirekiõã iti | nityatvam api yathà pàdme pàtàla-khaõóe - çùir màthura-nàmàtra tapaþ kurvati ÷à÷vate iti | atra mathurà-maõóale ÷à÷vate nitye kurvati karoti | alaukika-råpatvaü yathà àdivàràhe - bhår bhuvaþ svas talenàpi na pàtàla-tale'malam | nordhva-loke mayà dçùñaü tàdçk kùetraü vasundhare || iti | ÷rã-bhagavan-nityàspadatvaü yathà - aho'tidhanyà mathurà yatra sannihito hariþ || iti | na ca vaktavyam upàsanà-sthànam evedam, yato àdivàràhe - mathuràyàþ paraü kùetraü trailokye na hi vidyate | tasyàü vasàmy ahaü devi mathuràyàü tu sarvadà || iti | tatra vàsasyaiva kaõñhoktiþ | atredç÷aü ÷rã-varàha-deva-vàkyam aü÷àü÷inor aikya-vivakùayaiva na tu tasyaivàsau nivàsaþ ÷rã-kçùõa-kùetratvenaiva prasiddheþ | tathaiva pàtàla-khaõóe aho madhu-purã dhanyà yatra tiùñhati kaüsahà iti | vàyu-puràõe tu svayaü sàkùàd evety uktam - catvàriü÷ad yojanànàü tatas tu mathurà smçtà | yatra devo hariþ sàkùàt svayaü tiùñhati kaüsahà || iti | atra sàkùàc-chabdena såkùma-råpatà | svayaü-÷abdena ÷rãmat-pratimà- råpatà ca niùiddhà | tata iti pårvoktàt puùkaràkhya-tãrthàt ity arthaþ | mathuràyàþ paraü kùetram ity anena varàha-vacanena påryàm eva tiùñhatãti nirastam | [page 54] atra ÷rã-gopàla-tàpanã-÷ruti÷ ca -- sa hovàca taü hi nàràyaõo devaþ sakàmyà meroþ ÷çïge yathà sapta-påryo bhavanti tathà niùkàmyàþ sakàmyà÷ ca bhågola-cakre sapta-påryo bhavanti | tàsàü madhye sàkùàd brahma gopàla- purã hãti || sakàmyà niùkàmyà devànàü sarveùàü bhåtànàü bhavati yathà hi vai sarasi padmaü tiùñhati tathà bhåmyàü tiùñhatãti cakreõa rakùità hi mathurà tasmàt gopàla-purã bhavati | bçhad bçhad-vanaü madhor madhu- vanam [GTU 2.26-28] ity àdikà | puna÷ ca etair àvçtà purã bhavati tatra teùv eva gahaneùv evam ity àdikà | tathà -- dve vane staþ kçùõa-vanaü bhadra-vanaü tayor antar dvàda÷a-vanàni puõyàni puõyatamàni teùv eva devàs tiùñhanti siddhàþ siddhiü pràptàþ | tatra hi ràmasya ràma-mårtiþ [GTU 2.31-32] ity àdikà | tad apy ete ÷lokà bhavanti | pràpya mathuràü purãü ramyàü sadà brahmàdi-sevitam | ÷aïkha-cakra-gadà-÷àrïga-rakùitàü muùalàdibhiþ || yatràsau saüsthitaþ kçùõas tribhiþ ÷aktyà samàhitaþ | ràmàniruddha-pradyumnai rukmiõyà sahito vibhuþ || [GTU 2.35-36] iti | kiü tasya sthànam iti ÷rã-gàndharvyàþ pra÷nasyottaram idam | evam eva ÷rã- raghunàthasyàpy ayodhyàyàü ÷råyate, yathà skàndàyodhyà-màhàtmye svarga-dvàram uddi÷ya - caturdhà ca tanuü kçtvà devadevo hariþ svayam | atraiva ramate nityaü bhràtçbhiþ saha ràghavaþ || iti | ataeva, yatra yatra hareþ sthànaü vaikuõñhaü tad vidur budhà ity anusàreõa mahà-bhagavataþ sthànatvàt mahà-vaikuõñha evàsau | yato vaikuõñhàt tasya garãyastvaü ÷råyate | yathà pàtàla-khaõóe - evaü sapta-purãõàü tu sarvotkçùñaü ca màthuram | ÷råyatàü mahimà devi vaikuõñho bhuvanottamaþ || iti | ataeva tatraiva - aho madhupurã dhanyà vaikuõñhàc ca garãyasã | iti | [B reads here] àdi-vàràhe - mathuràyàü ye vasanti viùõu-råpà hi te khalu | aj¤ànàs tàn na pa÷yanti pa÷yanti j¤àna-cakùuùà || iti | [end Vç.] atha ÷rã-vçndàvanasya prapa¤càtãtatvàdikaü mathurà-maõóalasyaiva tattvena siddham | yathà ca ÷rã-govinda-vçndàvanàkhya-bçhad-gautamãye tantre nàrada-pra÷nasyottaraü ÷rã-kçùõasyottaram | tatra pra÷naþ - kim idaü dvàda÷àbhikhyaü vçndàraõyaü vi÷àmpate | ÷rotum icchàmi bhagavan yadi yogo'smi me vada || athottaram -- idaü vçndàvanaü ramyaü mama dhàmaiva kevalam | atra ye pa÷avaþ pakùi-vçkùà kãñà naràmaràþ | ye vasanti mamàdhiùõye mçtà yànti mamàlayam || atra yà gopa-kanyà÷ ca nivasanti mamàlaye | yoginyas tà mayà nityaü mama sevà-paràyaõàþ || pa¤ca-yojanam evàsti vanaü me deha-råpakam | kàlindãyaü suùumnàkhyà paramàmçta-vàhinã || atra devà÷ ca bhåtàni vartante såkùma-råpataþ | sarva-deva-maya÷ càhaü na tyajàmi vanaü kvacit || àvirbhàvas tirobhàvo bhaven me 'tra yuge yuge | tejo-mayam idaü ramyam adç÷yaü carma-cakùuùà || iti vi÷eùatas tàdçg-alaukika-råpatva-bhagavan-nitya-dhàmatve tu divya- kadambà÷okàdi-vçkùàdayo'py adyàpi mahà-bhàgavataiþ sàkùàt kriyante iti prasiddhàvagateþ | yathà vàràhe kàlãya-hrada-màhàtmye - atràpi mahad à÷caryaü pa÷yanti paõóità naràþ | kàlãya-hrada-pårveõa kadambo mahito drumaþ | ÷ata-÷àkhaü vi÷àlàkùi puõyaü surabhi-gandhi ca | sa ca dvàda÷a-màsàni manoj¤aþ ÷ubha-÷ãtalaþ | puùpàyati vi÷àlàkùi prabhàsanto di÷o da÷a || iti | ÷atànàü ÷àkhànàü samàhàraþ ÷ata-÷àkhaü tad yatra pravartat ity arthaþ | prabhàsantaþ prabhàsayann ity arthaþ | tatraiva tadãya-brahma-kuõóa- màhàtmye tatrà÷caryaü pravakùyàmi tac chçõu tvaü vasundhare | labhante manujàþ siddhiü mama karma-paràyaõàþ || tasya tatrottare pàr÷ve'÷oka-vçkùaþ sita-prabhaþ | vai÷àkhasya tu màsasya ÷ukla-pakùasya dvàda÷ã || sa puùpati ca madhyàïge mama bhakta-sukhàvahaþ | na ka÷cid api jànàti vinà bhàgavataü ÷ucim || ity àdi | dvàda÷ãti dvàda÷yàm ity arthaþ | supàü sulug ity àdinaiva pårva-savarõaþ | ÷ucitvam atra tad-ananya-vçttitvam | anena pçthivyàpi tasya tasya tàdç÷a-råpaü na j¤àyate ity àyàtam | ataeva tadãya-tãrthàntaram uddi÷ya yathà càdivàràhe - kçùõa-krãóà-setu-bandhaü mahà-pàtaka-nà÷anam | valabhãü tatra krãóàrthaü kçtvà devo gadàdharaþ || gopakaiþ sahitas tatra kùaõam ekaü dine dine | tatraive ramaõàrthaü hi nitya-kàlaü sa gacchati || iti | evaü skànde - tato vçndàvanaü puõyaü vçndà-devã-samà÷ritam | hariõàdhiùñhitaü tac ca brahma-rudràdi-sevitam || iti | ÷ruti÷ ca dar÷ità - govindaü sac-cid-ànanda-vigrahaü vçndàvana-sura-bhåruha-talàsãnaü satataü sa-marud-gaõo'haü paritoùayàmi | [GTU 1.37] iti | evaü pàtàla-khaõóe yamunà-jala-kallole sadà krãóati màdhavaþ | iti | yamunàyà jala-kallolà yatra evaübhåte vçndàvane iti prakaraõàl labdham | tatràjahal-lakùaõayà tãra-hradàv eva gçhyete | tãraü ca vçndàvana-lakùaõaü tatra prastutam | ataevàsya ÷rã-vçndàvanasya vaikuõñhatvam eva kaõñhoktyà kçùõa-tàpanyàü ÷rutau dar÷itaü gokulaü vana-vaikuõñham [Kçùõopaniùat 7] iti | tasmàn nitya-dhàmatva-÷ravaõàt ÷rã-mathuràdãnàü tat-svaråpa- vibhåtitvam eva sa bhagavaþ kasmin pratiùñhita iti sve mahimni [ChàU 1.24.1] iti ÷ruteþ | ataeva tàpanã-÷rutiþ - sàkùàd brahma gopàla-purã hi [GTU 2.26] iti | bçhad- gautamãya-tantre ca - tejomayam idaü ramyam adç÷yaü carma-cakùuùà iti | tad-ãdç÷a-råpatà kà÷ãm uddi÷ya brahma-vaivarte tv itthaü samàdhãyate | yathà ÷rã-viùõuü prati munãnàü pra÷naþ -- chatràkàraü tu kiü jyotir jalàd årdhvaü prakà÷ate | nimagnàyàü dharàyàü tu na vai majjati tat katham || kim etac chà÷vataü brahma vedànta-÷ata-råpitam | tàpa-trayàrti-dagdhànàü jãvanaü chatratàü gatam || dar÷anàd eva càsyàtha kçtàrthàþ smo jagad-guro | vàraü vàraü tavàpy atra dçùñir lagnà janàrdana || paramà÷carya-råpo'pi sà÷carya iva pa÷yasi || atha ÷rã-viùõåttaram - chatràkàraü paraü jyotir dç÷yate gaganecaram | tat-paraü paramaü jyotiþ kà÷ãti prathitaü kùitau || ratnaü suvarõe khacitaü yathà bhavet tathà pçthivyàü khacità hi kà÷ikà | na kà÷ikà bhåmi-mayã kadàcit tato na majjen mama sadgatir yataþ || jaóeùu sarveùv api majjamàneùv iyaü cid-ànanda-mayã na majjet || ity àdi | [page 56] tathàgre ca - cetanà-jaóayor aikyaü yadvan naikasthayor api | tathà kà÷ã brahma-råpà jaóà pçthvã ca saïgatà || nirmàõaü tu jaóasyàtra kriyate na paràtmanaþ | uddhariùyàmi ca mahãü vàràhaü råpam àsthitaþ || tadà punaþ pçthivyàü hi kà÷ã sthàsyàmi mat-priyà || iti | cetanà-÷abdenàtràntaryàmã upalakùyate | jaóa-÷abdena tu dehaþ paramàtmana ity uktatvàt | tata÷ ca kecit svadehàntar-hçdayàvakà÷e pràde÷a- màtraü puruùaü vasantam [BhP 2.2.8] ity àdinà caturbhujatvena varõito'ntaryàmã dehe sthito'pi yathà deha-vedanàdinà na spç÷yate tadvad iti j¤eyam | tad evaü tad-dhàmnàm upary-adhaþ prakà÷a-màtratvenobhaya-vidhatvaü prasaktam | vastutas tu ÷rã-bhagavan-nityàdhiùñhànatvena tac-chrã- vigrahavad ubhayatra prakà÷àvirodhàt samàna-guõa-nàma- råpatvenàmnàtatvàl làghavàc caika-vidhatvam eva mantavyam | ekasyaiva ÷rã-vigrahasya bahutra prakà÷a÷ ca dvitãya-sandarbhe dar÷itaþ | citraü bataitad ekena vapuùà yugapat pçthak gçheùu dvy-aùña-sàhasraü striya eka udàvahat || [BhP 10.69.1] ity àdinà | evaüvidhatvaü ca tasyàcintya-÷akti-svãkàreõa sambhàvitam eva | svãkçtaü càcintya-÷aktitvam ÷rutes tu ÷abda-målatvàt [Vs 2.1.27] ity àdau | tad evam ubhayàbhedàbhipràyeõaiva ÷rã-hari-vaü÷e'pi golokam uddi÷ya sa hi sarva- gato mahàn [HV 2.19.30] ity uktam | bhede tu brahma-saühitàyàm api goloka eva nivasaty akhilàtma-bhåtaþ [BrahmaS 5.48] ity eva-kàro'tra svakãya-nitya- vihàra-pratipàdaka-vàràhàdi-vacanair virudhyeta | avirodhas tåbhayeùàm aikyenaiva bhavatãti taü nyàya-siddham evàrthaü brahma-saühità tu gçhõàti | ataeva ÷rã-hari-vaü÷e'pi ÷akreõa - sa tu lokas tvayà kçùõa sãdamànaþ kçtàtmanà | dhçto dhçtimatà vãra nighnatopadravàn gavàm || [HV 2.19.35] iti | goloka-gokulayor abhedenaivoktam | tasmàd abhedena ca bhedena copakràntatvàd eka-vidhàny eva ÷rã-mathuràdãni prakà÷a-bhedenaiva tåbhaya-vidhatvenàmnàtànãti sthitam | dar÷ayiùyate càgre | kùauõi- prakà÷amàna eva ÷rã-vçndàvane ÷rã-goloka-dar÷anam | tato'syaivàparicchinnasya golokàkhya-vçndàvanãya-prakà÷a-vi÷eùasya vaikuõñhopary api sthitir màhàtmyàvalambanena bhajatàü sphuratãti j¤eyam | ayam eva mathurà-dvàrakà-gokula-prakà÷a-vi÷eùàtmakaþ ÷rã- kçùõa-lokas tad-virahiõà ÷rãmad-uddhavenàpi samàdhàv anubhåta ity àha - - ÷anakair bhagaval-lokàn nç-lokaü punar àgataþ | vimçjya netre viduraü prãtyàhoddhava utsmayan || [BhP 3.2.6] spaùñam || 3.2 || ÷rã-÷ukaþ || 106 || [107] imam eva lokaü dyu-÷abdenàpy àha - viùõor bhagavato bhànuþ kçùõàkhyo 'sau divaü gataþ | tadàvi÷at kalir lokaü pàpe yad ramate janaþ || yàvat sa pàda-padmàbhyàü spç÷an àste ramà-patiþ | tàvat kalir vai pçthivãü paràkrantuü na cà÷akat || [BhP 12.2.29-30] yadà guõàvatàrasya bhagavato viùõos tad-aü÷atvàd ra÷mi-sthànãyasya kçùõàkhyo bhànuþ sårya-maõóala-sthànãyo divaü pràpa¤cika-lokàgocaraü mathuràdãnàm eva prakà÷a-vi÷eùa-råpaü vaikuõñha-lokaü gatas tadà kalir lokam àvi÷at | eùàü sa ca prakà÷aþ pçthivãstho'py antardhàna-÷aktyà tàm apç÷ann eva viràjate | atas tayà na spç÷yate pçthivy-àdi-bhåtamayair asmàbhir vàràhokta-mahà-kadambàdir iva | yas tu pràpa¤cika-loka-gocaro mathuràdi- prakà÷aþ so'yaü kçpayà pçthivãü spç÷ann evàvatãrõaþ | atas tayà ca spç÷yate tàdç÷air asmàbhir dç÷yamàna-kadambàdir iva | asmiü÷ ca (page 57) prakà÷e yadàvatãrõo bhagavàüs tadà tat-spar÷enàpi tat-spar÷àt tàü spç÷ann evàste sma | samprati tad-aspçùña-prakà÷e virahamàõaþ punar aspç÷ann eva bhavati | [Vç. adds. yadyapy evaü tathàpi kvacid dvayor bhedena kvacid abhedena ca vivakùà tatràvagantavyà | end Vç.] tad etad abhipretyàha yàvad iti | paràkrantum ity anena tat-pårvam api kaücit kàlaü pràpya praviùño'sàv iti j¤àpitam || || 12.2 || ÷rã-÷ukaþ || 107 || [108] tene dhãrà api yanti brahma-vida utkramya svarga-lokam ito vimuktàþ [BAU 4.4.8] iti ÷ruty-anusàreõa svarga-÷abdenàpy àha - yàtu-dhàny api sà svargam àpa jananã-gatim [BhP 10.6.38] iti | atra jananã-gatim iti vi÷eùaõena lokàntaraü nirastam | tat-prakaraõa eva tadàdãnàü bahu÷o gaty-antara-niùedhàt | sad-veùàd iva påtanàpi sakulà tvàm eva devàpità [BhP 10.14.35] ity atra sàkùàt tat-pràpti-nirdhàraõàc ca | tathà ca kenopaniùadi dç÷yate - keneùitaü manaþ patati pràõasya pràõam uta cakùuùa÷ cakùur atimucya dhãràþ pretyàsmàl lokàd amçtà bhavanti [KenaU 1.1-2] ity upakramya, tad eva brahma tvaü viddhi [KenaU 1.4] iti madhye procya, amçtatvaü hi vidante [KenaU 2.4], satyam àyatanaü [KenaU 4.8] yo và etàm evam upaniùadaü vedàpahatya pàpmànam anante svarge loke pratiùñhati [KenaU 4.9] iti upasaühçtam | tataþ ko vàsudevaþ kiü tad vanaü ko và svargaþ kiü tad brahma ity apekùàyàm puruùo ha vai nàràyaõaþ ity upakramya, puna÷ càbhyàsena nityo deva eko nàràyaõaþ ity uktvà nàràyaõopàsakasya ca stutiü kçtvà tad brahma nàràyaõa eveti vyajya svargaü pratipàdayituü vaikuõñhaü vana-lokaü gamiùyati tad idaü puram idaü puõóarãkaü vij¤àna-ghanaü tasmàt tad ihàvabhàsam iti vana-lokàkàrasya vaikuõñhasyànandàtmakatvaü pratipàdya sa ca tad-adhiùñhàtà nàràyaõaþ kçùõa evety upasaüharati brahmaõyo devakã-putraþ iti | || 10.6 || ÷rã-÷ukaþ || 108 || [109] kàùñhà-÷abdenàpi tam evoddi÷ati - bråhi yoge÷vare kçùõe brahmaõye dharma-varmaõi | svàü kàùñhàm adhunopete dharmaþ kaü ÷araõaü gataþ || [BhP 1.1.23] svàü kàùñhàü di÷am | yatra svayaü nityaü tiùñhati tatraiva pràpa¤cika-loka- sambandhaü tyaktvà gate satãtyarthaþ | || 1.1 || ÷rã-÷aunakaþ || 109 || [110] tad evam abhipretya dvàrakàyàs tàvan nitya-÷rã-kçùõa-dhàmatvam àha - satyaü bhayàd iva guõebhya urukramàntaþ ÷ete samudra upalambhana-màtra àtmà | nityaü kad-indriya-gaõaiþ kçta-vigrahas tvaü tvat-sevakair nçpa-padaü vidhutaü tamo 'ndham || [BhP 10.60.35] ayam arthaþ | pårvaü ÷rã-kçùõa-devena ÷rã-rukmiõã-devyai -- ràjabhyo bibhyataþ su-bhru samudraü ÷araõaü gatàn | bala-vadbhiþ kçta-dveùàn pràyas tyakta-nçpàsanàn || [BhP 10.60.12] kasmàn no vavçùe iti parihasitam | atrottaram àha satyam iti | atràtmà tvam ity etayoþ padayor yugapac chetu iti kriyànvayàyogàt vi÷eùaõa-vi÷eùya- bhàvaþ pratihanyeta | vàkya-cchede tu kaùñatàpatet | tata÷ copamànopameya- bhàvenaiva te upatiùñhataþ | iyaü ca luptopamà | tathà ca àtmà sàkùã yathà guõebhyaþ sattvàdi-vikàrebhyas tad-aspar÷àliïgàd bhayàd iva samudre tadvad agàdhe viùayàkàrair aparicchinne upalambhana-màtre j¤àna-màtra- sva-÷aktyàkàre'ntar-hçdaye nityaü ÷ete, akùubdhatayà prakà÷ate | he urukrama tathà tvam api tebhyaþ samprati tad-vikàramayebhyo ràjabhyo bhayàd iva upalambhana-màtre vaikuõñhàntaravat cid-eka-vilàse antaþ- samudre dvàrakàkhye dhàmni nityam eva ÷eùe svaråpànanda-vilàsair gåóhaü viharasi | artha-va÷àd vibhakti-vipariõàmaþ prasiddha eva | udàhariùyate ca nitya-sthàyitvaü dvàrakàü hariõà tyaktàm [BhP 11.31.23] (page 58) ity àdau nityaü sannihitas tatra bhagavàn madhusådanaþ [BhP 11.31.24] iti | ato vastutas tasya tadà÷rayakasya jãva-caitanyasya yadi tebhyo bhayaü nàsti tadà sutaràm eva tava nàsti kintåbhayatràpi sva-dhàmaikya-vilàsitvàt tatraudàsãnyam eva bhayatvenotprekùata iti bhàvaþ | evaü tasya eva ca sama¤jasatà | teùàü tu dauràtmyam evety àha | tathàpy àtmà kutsitànàm indriyàõàü gaõais tadãya-nànà-vçtti-råpaiþ kçto vigraho yatra tathàvidhas tvam api kutsita indriya-gaõo yeùàü tathàbhåtaiþ ràjabhiþ kçta-vigrahaþ | ubhayatràpyàvaraõa-dhàrùñyam | yady evambhåtas tvaü tarhi kà tava nçpàsana-parityàge hàniþ | tat tu tvat-sevakaiþ pràthamikatvad- bhajanonmukhair eva vidhutaü tyaktam | tac coktaü tayaiva yad-và¤chayà nçpa-÷ikhàmaõayaþ [BhP 10.60.41] ity àdinà | yato'ndhaü tama eva tat pràkçta- sukha-mayatvàt | ataþ ÷rã-dvàrakàyà nityatvam api dhvanitam | || 10.60 || ÷rã-rukmiõã ÷rã-bhagavantam || 110 || [111] atha ÷rã-mathuràyàþ | mathurà bhagavàn yatra nityaü sannihito hariþ || [BhP 10.1.28] arthàt tatratyànàm | || 10.1 || ÷rã-÷ukaþ || 111 || [112] tat tàta gaccha bhadraü te yamunàyàs tañaü ÷uci | puõyaü madhu-vanaü yatra sànnidhyaü nityadà hareþ || [BhP 4.8.42] spaùñam || 4.8 || ÷rã-nàrado dhruvam || 112 || [113] tasya hareþ ÷rã-kçùõatvam eva vyanakti - ity uktas taü parikramya praõamya ca nçpàrbhakaþ | yayau madhu-vanaü puõyaü hare÷ caraõa-carcitam || [BhP 4.8.62] [Vç. here reads: pàdma-kalpàrambha-kathane prathama-svàyambhuva- manvantare tasmin hare÷ caraõa-carcitavaü ÷rã-mathuràyàs tan-nityatvàt ÷rã- kçùõàvatàrasya | tathà hari-÷abdenàpy atra ÷rã-kçùõa eva vivakùitaþ ÷ruty- àdau tad-avasthiti-prasiddheþ | End addition.] pratikalpam àvirbhàvàt tasyaiva caraõàbhyàü carcitam iti ÷rã-kçùõasyaiva nitya-sànnidhyatvaü gamyate | ataeva dvàda÷àkùara-vidyà-daivatasya ÷rã- dhruvàràdhyasya tv anyata eva tatràgamanam abhihitam iti madhor vanaü bhçtya-didçkùayà gataþ [BhP 4.9.1] ity aneneti | || 4.8 || ÷rã-maitreyaþ || 113 || [114] atha ÷rã-vçndàvanasya - puõyà bata vraja-bhuvo yad ayaü nç-liïga- gåóhaþ puràõa-puruùo vana-citra-màlyaþ | gàþ pàlayan saha-balaþ kvaõayaü÷ ca veõuü vikrãóayà¤cati giritra-ramàrcitàïghriþ || [BhP 10.44.12] atra pårvodàhçta-÷ruty-àdy-avaùñambhena tiùñhanti parvatà itivad a¤cati sadaiva viharatãti mathurà-strãõàü ÷rã-bhagavat-prasàdajà yathàvad bhàratã- niþsçtir iyam iti vyàkhyeyam | (page 59) || 10.44 || pura-striyaþ parasparam || 114 || [Vç. reads for this section: sa ca vçndàvana-guõair vasanta iva lakùitaþ | yatràste bhagavàn sàkùàd ràmeõa saha ke÷avaþ || [BhP 10.18.3] atra yatràsãd ity aprocya yatràste ity uktyà nitya-sthititvam eva vyaktãkçtam || || 10.18 || ÷rã-÷ukaþ || 114 || End alternative reading.] [115] athavà triùv apy etad evodhàraõãyam - jayati jana-nivàso devakã-janma-vàdo yadu-vara-pariùat svair dorbhir asyann adharmam | sthira-cara-vçjina-ghnaþ su-smita- ÷rã-mukhena vraja-pura-vanitànàü vardhayan kàma-devam || [BhP 10.90.48] yadu-varàþ pariùat sabhya-råpà yasya saþ | devakã-janma-vàdas taj- janmatvena labdha-khyàtiþ | devakyàü janmeti vàdas tattva-bubhutsu-kathà yasya sa iti và | ÷rã-kçùõo jayati parmotkarùeõa sadaiva viràjate | lohitoùõãùàþ pracarantãtivat yadu-vara-sabhya-vi÷iùñatayaiva jayàbhidhànam | atra yaduvara-÷abdena ÷rã-vraje÷vara-tad-bhràtaro'pi gçhyante teùàm api yadu-vaü÷otpannatvena prasiddhatvàt | tathà ca bhàrata- tàtparye ÷rã-madhvàcàryair evaü brahma-vàkyatvena likhitam - tasmai varaþ sa mayà sannisçùñaþ sa càsa nàndàkhya utàsya bhàryà | nàmnà ya÷odà sa ca ÷åra-tàta- sutasya vai÷yà-prabhavasya gopaþ || iti | ÷åra-tàta-sutasya ÷åra-sapatnã-màtçjasya vai÷yàyàü tçtãya-varõàyàü jàtasya sakà÷àt àsa babhåva ity arthaþ | ataeva ÷rãmad-ànakadundubhinà tasmin bhràtar iti muhuþ sambodhanam akliùñàrthaü bhavati bhràtaraü nandam àgatam [BhP 10.5.20] iti ÷rãman-munãndra-vacanaü ca | tad etad apy upalakùaõaü tad-bhràtéõàm | [Vç. adds here : yathà skànde mathurà-khaõóe - rakùità yàdavàþ sarve indra- vçùñi-nivàraõàt iti | yatràbhiùikto bhagavàn maghonà yadu-vairiõà iti ca, yàdavànàü hitàrthàya dhçto giri-varo mayà iti cànyatra | Vç. addition ends.] yathà ca yàdava-madhya-pàtitatvenaiva teùu nirdhàraõa-mayaü ÷rã-ràma- vacanaü ÷rã-harivaü÷e yàdaveùv api sarveùu bhavanto mama bàndhavàþ [HV 83.15] iti | saptamyà hy asya jàtàv eva nirdhàraõam ucyate puruùeùu kùatriyaþ ÷åra itivat | vijàtãyatve tu ÷roghnebhyo mathurà hy àóhyatamà itivat yàdavebhyo'pi sarvebhyo ity evocyateti j¤eyam | atra jayatãty atra loó-arthatvaü na saïgacchate sadaivotkarùànantyam iti tasminn àsãrvàdànavakà÷àt | tad- avakà÷o và à÷ãrvàda-viùayasya tadànãm à÷ãrvàdaka-kçtànuvàda-vi÷eùa- vi÷iùñatayaiva sthiter avagamàt pratipipàdayiùitaü tàdç÷atvenaiva tàtkàlikatvam àgacchaty eva | yathà dhàrmika-sabhyo'yaü ràjà vardhatàm iti | tad evaü patir gati÷ càndhaka-vçùõi-sàtvatàm [BhP 2.4.20] ity atràpy anusandheyam | anena yadu-varàõàm api tathaiva jayo vivakùitaþ | nanv evaü tathà viharaõa-÷ãla÷ cet punaþ katham iva devakã-janma- vàdo'bhåt | tatràha svair dorbhir dorbhyàü caturbhi÷ caturbhujair adharmaü tad-bahulam asura-ràja-vçndam asyan nihantum | tad artham eva loke'pi tathà prakañãbhåta ity arthaþ | kiü và kiü kurvan jayati ? svaiþ kàla-traya-gatair api [page 60] bhaktair eva dorbhis tad-dvàrà adharmaü jagad-gata-pàpmànam asyan nà÷ayann eva | tad uktam - mad-bhakti-yukto bhuvanaü punàti [BhP 10.14.24] iti | punaþ kim arthaü devakã-janma-vàdaþ ? tatràha -- sthira-cara-vçjina-ghnaþ nijàbhivyaktyà nikhila-jãvànàü saüsàra-hantà tad-artham evety arthaþ | tad uktaü yata etad vimucyate [BhP 10.29.16] iti | kiü và kathambhåto jayati ? vraja-yadu-pura-vàsinàü sthàvara-jaïgamànàü nija-caraõa-viyoga-duþkha-hantà san | nitya-vihàre pramàõam àha jana- nivàsaþ | jana-÷abdo'tra svajana-vàcakaþ | sàlokyety [BhP 3.29.13] àdi-padye janà itivat | svajana-hçdaye tat-tad-vihàratvena sarva-devàvabhàsamàna ity arthaþ | sarva-pramàõa-caya-cåóàmaõi-bhåto vidvad-anubhava evàtra pramàõam iti bhàvaþ | svayaü tu kiü kurvan jayati ? vraja-vanitànàü mathurà-dvàrakà-pura- vanitànàü ca kàma-lakùaõo yo devaþ svayam eva tad-råpas taü vardhayan sadaivoddãpayan | atra tadãya-hçdaya-stha-kàma-tad-adhidevayor abheda- vivakùà tàdç÷a-tad-bhàvasya tadvad eva paramàrthatà-bodhanàya ÷rã-kçùõa- sphårti-mayasya tàdç÷a-bhàvasyàpràkçtatvàt paramànanda-paràkàùñhà- råpatvàc ca | ÷rã-kçùõasya kàma-råpopàsanà càgame vyaktàsti | vanità janitàtyarthànuràgàyàü ca yoùiti iti nàma-liïgànu÷àsanam | vrajeti ÷raiùñhyena pårva-nipàtaþ | ataeva pårvaü meru-devyàü sudevãti saüj¤àvat devakã-÷abdena ÷rã-ya÷odà ca vyàkhyeyà - dve nàmnã nanda-bhàryàyà ya÷odà devakãti ca | ataþ sakhyam abhåt tasyà devakyà ÷auri-jàyayà || iti puràõàntara-vacanam | tad evaü triùv api nitya-vihàritvaü siddham | || 10.90 || ÷rã-÷ukaþ || 115 || [116] atha yad uktaü ÷rã-vçndàvanasyaiva prakà÷a-vi÷eùe golokatvaü | tatra pràpa¤cika-loka-prakaña-lãlàvakà÷atvenàvabhàsamàna-prakà÷o goloka iti samarthanãyam | prakaña-lãlàyàü tasmiüs tac-chabda-prayogàdar÷anàt bhedàü÷a-÷ravaõàc ca | prakañàprakañatayà lãlà-bheda÷ càgre dar÷ayitavyaþ | tad evaü vçndàvana eva tasya golokàkhya-prakà÷asya dar÷anenàbhivyanakti - nandas tv atãndriyaü dçùñvà loka-pàla-mahodayam | kçùõe ca sannatiü teùàü j¤àtibhyo vismito 'bravãt || te cautsukya-dhiyo ràjan matvà gopàs tam ã÷varam | api naþ svagatiü såkùmàm upàdhàsyad adhã÷varam || iti svànàü sa bhagavàn vij¤àyàkhila-dçk svayam | saïkalpa-siddhaye teùàü kçpayaitad acintayat || jano vai loka etasminn avidyà-kàma-karmabhiþ | uccàvacàsu gatiùu na veda svàü gatiü bhraman || iti sa¤cintya bhagavàn mahà-kàruõiko hariþ | dar÷ayàmàsa lokaü svaü gopànàü tamasaþ param || satyaü j¤ànam anantaü yad brahma-jyotiþ sanàtanam | yad dhi pa÷yanti munayo guõàpàye samàhitàþ || te tu brahma-hradaü nãtà magnàþ kçùõena coddhçtàþ | dadç÷ur brahmaõo lokaü yatràkråro 'dhyagàt purà || nandàdayas tu taü dçùñvà paramànanda-nirvçtàþ | kçùõaü ca tatra cchandobhiþ ståyamànaü suvismitàþ || [BhP 10.28.10-17] atãndriyam adçùña-pårvam | loka-pàlaþ varuõaþ | sva-gatiü sva-dhàma | (page 61) såkùmàü durj¤eyàm | upàdhàsyan upadhàsyati no'smàn prati pràpayiùyatãti saïkalpitavanta ity arthaþ | jana iti | [Vç. reads here:] jana-÷abdena tadãya-svajana evocyate | sàlokya-sàrùñi ity àdi padye janà itivat | atraite mat-sevanaü vinà pràpyamàõà sàlokyàdi- parityàgena tat-sevaika-và¤chà-vratàþ sàdhakà eveti labhyate | na veda svàü gatiü ity atra tu ÷rã-bhagavatà tasmin loke svãyatva-tadãyatvayor ekatvam anena svàbheda eva pratipàdita iti parama evàsau tadãya-svajanaþ | ataeva tasmàn mac-charaõaü goùñhaü man-nàthaü mat-parigraham | gopàye svàtma-yogena so'yaü me vrata àhitaþ || [BhP 10.25.18] iti svayam eva bhagavatà mat-parigraham ity anena svasmiüs tat-parikaratà- mac-charaõam ity àdi-krama-pràpta-bahuvrãhiõà dar÷ità | so'yaü me vrataþ ity anena svasya tad-gopana-vratatà ca tad evaü vrajavàsi-jana eva labdhe taü praty eva karuõayà dar÷itavàn | na tv anyàn svàü gatim iti sàmànàdhikaraõye eva vyakte | na tu tàbhyàü padàbhyàü vastu-dvayam ucyate | sva-gatiü såkùmàm iti pårvoktam api tathà | tasmàt tal-loka- dar÷anam evobhayatra vivakùitam | vivakùite ca tal-loke sa tu jana-màtrasya sva-gatir na bhavatãti ca jana-÷abdena tad-vi÷eùa eva vyàkhyàtaþ | tad evaü saty ayam arthaþ | [Vç. addition ends.] [jano'sau vraja-vàsã mama svajanaþ |] etasmin pràpa¤cika-loke | avidyàdibhiþ kçtà yà uccàvacà gatayo deva-tiryag-àdayaþ | tàsu svàü gatiü bhraman tàbhyo nirvi÷eùatayà jànan tàm eva svàü gatiü na vedety arthaþ | [The Vç. edition adds here: tato màm api sarvottamatayà prema-bhaktyà sarvottamatayà draùñur etasya yadyapi tat-tal-lãlà-rasa-poùàya madãya-lãlà- ÷aktyaiva bhramàdikaü kalpitam | na punar avidyàdibhiþ | iti nandàdayo gopàþ kçùõa-ràma-kathàü mudà | kurvanto ramamàõà÷ ca nàvindan bhava-vedanàm || [BhP 10.11.58] iti | yad-dhàmàrtha-suhçt-priyàtma-tanaya-pràõà÷ayàs tvat-kçte [BhP 10.14.25] ity àdi | tathàpy etasyecchànusàreõa kùaõa-katipayam etadãyàm | [End Vç. ed.] tato'yaü bhramo yadyapi tat-tal-lãlà-poùàyaiva madãya-lãlà-÷aktyà kalpitas tathàpi tad-icchànusàreõa kùaõa-katipayaü tadãyàü sarva-vilakùaõàü svàü gatiü dar÷ayan tam apaneùyàmãti bhàvaþ | vailakùaõyaü càgre vya¤janãyam | gopànàü svaü lokaü ÷rã-golokaü | yaþ khalu [Vç. edition only:] gopã-gopair asaïkhyàtaiþ sarvataþ samalaïkçtam iti mçtyu-sa¤jaya-tantre varõitaþ | tathà - padmàkçti-purodvàri lakùa-maõóala-nàyikàþ | ràmàdayas tu gopàlà÷ catur-dikùu mahe÷varàþ || iti nàrada-pa¤caràtre vijayàkhyàne varõitaþ | [end Vç. addition] cintàmaõi- prakara-sadmasu ity àdibhir bahu-varõita-vyakta-vaibhavàtikrànta-prapa¤ca- loka-mahodayas tam | tamasaþ prakçteþ paraü prapa¤cànabhivyaktatvena tadãyenàpy asaïkaram | ataeva saccidànanda-råpa evàsau loka ity àha satyam iti | satyàdi-råpaü yad brahma yac ca guõàtyaye pa÷yanti tad eva svaråpa-÷akti-vçtti-vi÷eùa- pràkañyena satyàdi-råpàvyabhicàriõaü golokaü santaü dar÷ayàmàseti pårvenànvayaþ | yathànyatràpi vaikuõñhe bhagavat-sandarbhodàhçtaü pàdmàdi-vacanaü brahmàbhinnatà-vàcitvena dar÷itaü tadvat | atha ÷rã-vçndàvane ca tàdç÷a-dar÷anaü katama-de÷a-sthitànàü teùàü jàtam ity apekùàyàm àha brahma-hradam akråra-tãrthaü kçùõena nãtàþ puna÷ ca tad-àj¤ayaiva magnàþ, puna÷ ca tasmàt tãrthàt ÷rã-kçùõenaivoddhçtàþ | uddhçtya vçndàvana-madhya-de÷am ànãtàs tasminn eva naràkçti-para- brahmaõaþ ÷rã-kçùõasya lokaü golokàkhyaü dadç÷uþ | [V edition adds:] ko'sau brahma-hradaþ ? tatràha yatreti | purety etat- prasaïgàd bhàvi-kàla ity arthaþ | purà puràõe nikañe prabandhàtãta- bhàviùu iti koùa-kàràþ | [end V. addition] yatra ca brahma-hrade'dhyagàd (page 62) astauta adhigatavàn iti và | sarvatraiva ÷rã-vçndàvane yadyapi tat-prakà÷a-vi÷eùo'sau golokaþ dar÷ayituü ÷akyaþ syàt tathàpi tat-tãrtha-màhàtmya-j¤àpanàrtham eva và vinodàrtham eva và tasmin majjanam iti j¤eyam | [The Vç. edition here reads: nandàdaya iti kartr-antarà-nirde÷àc chandobhir eva mårtaiþ kartçbhiþ | tad-abhij¤àpanàrthaü taj-janmàdi-lãlayà ståyamànam | antaraïgàþ parikaràs tu pårva-dar÷ita-rãtyà go-gopàdaya eva | ataeva kçùõaü yathà dadç÷us tathà tat-parikaràntaràõàü dar÷anànuktes tatra ka eva tatra parikarà ity abhivyajyate | ta eva ca pårva-dar÷ita-mçtyu- sa¤jayàdi-tantra-hari-vaü÷àdi-vacanànusàreõa prakañàprakaña-prakà÷a- gatatayà dvidhà-bhåtàþ sampraty aprakaña-prakà÷a-prave÷e saty eka-råpà eva jàtà iti pçthag-dçùñàþ | yadà tat-prakà÷a-bhedo bhavati, tadà tat-tal-lãlà-rasa-poùàya teùu prakà÷eùu tat-tal-lãlà-÷aktir evàbhimàna-bhedaü parasparam anusandhànaü ca pràyaþ sampàdayatãti gamyate | udàhariùyate càgre | ataevoktaü na veda svàü gatiü bhraman iti | tathà ca satãdànãü ÷rã-vraja-vàsinàü katha¤cij jàtayà tàdç÷ecchayà tebhyas teùàm eva tàdç÷a-loka-prakà÷a-vi÷eùàdikaü dar÷itam iti gamyate | na ca prakà÷àntara-sambhàvanãyam | parame÷varatvena tac ca ÷rã-vigraha-parikara-dhàma-lãlàdãnàü yugapad ekatràpy ananta-vidha- vaibhava-prakà÷a-÷ãlatvàt | End of Vç. addition.] atra svàü gatim iti tadãyatà-nirde÷o gopànàü svaü lokam iti ùaùñhã-sva- ÷abdayor nirde÷aþ | kçùõam iti sàkùàt tan-nirde÷a÷ ca vaikuõñhàntaraü vyavacchidya ÷rã-golokam eva pratipàdayati | ataeva teùàü tad-dar÷anàt paramànanda-nirvçtatvaü suvismitatvam api yuktam uktam | tasyaiva pårõatvàt | tathàpi teùàü putràdi-råpeõaivodayàc ca |[*ENDNOTE #3] tathà tatra kçùõaü yathà dadç÷us tathà tat-parikaràõàm anyeùàü dar÷anànuktes ta eka eva tatra parikarà ity abhivyajyate | tata÷ ca lãlà-dvaye kçùõavat teùàm eva prakà÷a-bhedaþ | yadà ca prakà÷a-bhedo bhavati tadà tat-tal-lãlà-rasa- poùàya teùu prakà÷eùu tat-tal-lãlà-÷aktir evàbhimàna-bhedaü parasparam ananusandhànaü ca pràyaþ sampàdayatãti gamyate | udàhariùyate càgre | ataevoktaü na veda svàü gatiü bhraman iti | tathà ca satãdànãü ÷rã-vraja- vàsinàü katha¤cij jàtayà tàdç÷ecchayà tebhyas teùàm eva tàdç÷aü prakà÷a- vi÷eùàdikaü dar÷itam iti gamyate | na ca prakà÷àntaram asambhàvanãyam | parame÷varatvena tat ÷rã-vigraha-parikara-dhàma-lãlàdãnàü yugapad ekatràpy ananta-vidha-vaibhava-prakà÷a-÷ãlatvàt | tad evam ukto'rthaþ sama¤jasa eva | || 10.28 || ÷rã-÷ukaþ || 116 || [117] evaü dvàrakàdãnàü tasya nitya-dhàmatvaü siddham | atha tatra ke tàvad asya parikaràþ | ucyate - påryor yàdavàdayo vane ÷rã-gopàdaya÷ ceti | ÷rã- kçùõasya dvàrakàdi-nitya-dhàmatvena teùàü svataþ-siddheþ | tad-råpatve parikaràntaràõàm ayuktatvàd a÷ravaõatvàc ca | tat- parikaratvenaivàràdhanàdi-vàkyàni dar÷itàni dar÷ayitavyàni ca | ataevoktaü pàdme kàrtika-màhàtmye ÷rã-kçùõa-satyabhàmà-saüvàde - ete hi yàdavàþ sarve mad-gaõà eva bhàmini | sarvadà mat-priyà deva mat-tulya-guõa-÷àlinaþ || [PadmaP 6.89.22[*ENDNOTE #4]] eva-kàràn na devàdayaþ | ÷rã-hari-vaü÷e'py aniruddhànveùaõe tàdç÷atvam evoktam akråreõa - devànàü ca hitàrthàya vayaü yàtà manuùyatàm [HV 2.121.57][*ENDNOTE #5] iti | ÷rã-mathuràyàü tv avatàràvasareõàbhivyaktà api nigåóhatayà kecit tasyàm eva vartamànàþ ÷råyante | yathà ÷rã- gopàlottara-tàpanyàm - yatràsau saüsthitaþ kçùõas tribhiþ ÷aktyà samàhitaþ | ràmàniruddha-pradyumnai rukmiõyà sahito vibhuþ || [GTU 2.36] iti | ÷rã-vçndàvane (page 63) taiþ sadà vihàrà÷ ca | yathà pàdma-pàtàla-khaõóe ÷rã-yamunàm uddi÷ya - aho abhàgyaü lokasya na pãtaü yamunà-jalam | go-vçnda-gopikà-saïge yatra krãóati kaüsa-hà || iti | skànde ca - vatsair vatsatarãbhi÷ ca sadà krãóati màdhavaþ | vçndàvanàntara-gataþ sa-ràmo bàlakair vçtaþ || iti | na tu prakaña-lãlà-gatebhya ete bhinnàþ, ete hi yàdavàþ sarve ity anusàràt | tathà hi pàdma-nirmàõa-khaõóe ca ÷rã-bhagavad-vàkyam - nityàü me mathuràü viddhi vanaü vçndàvanaü tathà | yamunàü gopa-kanyà÷ ca tathà gopàla-bàlakàn || mamàvatàro nityo'yam atra mà saü÷ayaü kçthàþ || iti | atas tàn evoddi÷ya ÷rutau ca tatra çkùu - tàü vàü vàståny u÷masi gamadhyai yatra gàvo bhåri-÷çïgà ayàsaþ | atràha tad urugàyasya vçùõaþ paramaü padam avabhàti bhåri || iti | vyàkhyàtaü ca - tàü tàni vàü yuvayoþ kçùõa-ràmayor vàståni lãlà-sthànàni gamadhyai gantuü pràptuü u÷masi kàmayàmahe | tàni kiü-vi÷iùñàni ? yatra yeùu bhåri-÷çïgà mahà-÷çïgyo gàvo vasanti | yathopaniùadi bhåma-vàkye dharmi-pareõa bhåma-÷abdena mahiùñham evocyate na tu bahutaram iti | yåtha-dçùñyaiva và bhåri-÷çïgà bahu-÷çïgyo bahu-÷ubha-lakùaõà iti và | ayàsaþ ÷ubhàþ | atra bhåmau tal-loka-veda-prasiddhaü ÷rã-golokàkhyaü urugàyasya svayaü bhagavato vçùõaþ sarva-kàma-dugha-caraõàravindasya paramaü prapa¤càtãtaü padaü sthànaü bhåri bahudhà avabhàtãty àha veda iti | yajuþsu -- màdhyandinãyàs tu yà te dhàmany u÷masi ity àdau | [yàti dhàmany u÷masi iti và pàñhaþ] pàdmottara-khaõóe tu yat tv iyaü ÷rutiþ parama-vyoma-prastàva udàhçtà tat parama-vyoma-golokayor ekatàpatty-apekùayeti mantavyam | go-÷abdasya sàsnàdi-maty eva pracura-prayogeõa jhañity artha-pratãteþ | ÷rã-golokasya brahma-saühità-harivaü÷a-mokùadharmàdiùu prasiddhatvàc ca | atharvaõi ca ÷rã-gopàla-tàpanyàü - janma-jaràbhyàü bhinnaþ sthàõur ayam acchedyo'yaü yo'sau saurye tiùñhati yo'sau goùu tiùñhati yo'sau gàþ pàlayati | yo'sau gopeùu tiùñhati [GTU 2.22] ity àdi | tad evam ubhayeùàm api nitya-pàrùadatve siddhe yat tu ÷astràghàta-kùata- viùa-pàna-mårcchà-tattva-bubhutsà-saüsàra-sàra-nistàropade÷àspadatvàdikaü ÷råyate, tad bhagavata iva nara-lãlaupàyikatayà prapa¤citam iti mantavyam | yathà taveyaü viùamà buddhir [BhP 10.54.42] ity àdikaü sàkùàt ÷rã-rukmiõãü prati ÷rã-baladeva-vàkye | yac ca ÷rãmad-uddhavam uddi÷ya - sa kathaü sevayà tasya kàlena jarasaü gataþ [BhP 3.2.3] ity uktam | tad api cira-kàla-sevà- tàtparyakam eva | tatra pravayaso'py àsan yuvàno' tibalaujasaþ [BhP 10.45.19] iti virodhàt | kvacic ca prakaña-lãlàyàþ pràpa¤cika-loka-mi÷ratvàt yathàrtham eva tad- àdikam | yathà ÷atadhanva-vadhàdau | antaraïgànàü bhagavat-sàdhàraõyaü tu yàdavàn uddi÷yoktam - mat-tulya-guõa-÷àlinaþ iti | gopàn uddi÷ya ca gopaiþ samàna-guõa-÷ãla-vayo-vilàsa-ve÷yai÷ ca iti | pàdma-nirmàõa-khaõóe - gopàlà munayaþ sarve vaikuõñhànanda-mårtayaþ iti | yato yo vaikuõñhaþ ÷rã-bhagavàn sa ivànanda-mårtayas te tatas tat-parama-bhaktatvàd eva munaya ity ucyate | na tu muny-avatàratvàd iti j¤eyam | naite sure÷à çùayo na vaite ity àdikaü ÷rã-baladeva-vàkyaü ca bhagavad-àvirbhàva-lakùaõa- gopàdãnàü keyaü và kuta àyàtà daivã và nàry utàsurã [BhP 10.13.37] ity àdi- pràptam anyatvam eva niùedhati, na tu pårveùàü ca tad vidadhàti kalpanà- gauravàd iti j¤eyam | [B addition: itthaü satàü brahma-sukhànubhåtyà ity àdeþ tad bhåri-bhàgyam ity àde÷ ca | end Vç.] yuktaü caiùàü tat-sàdç÷yaü -- tasyàtma-tantrasya harer adhã÷ituþ (page 64) parasya màyàdhipater mahàtmanaþ | pràyeõa dåtà iha vai manoharà÷ caranti tad-råpa-guõa-svabhàvàþ || [BhP 6.3.18] iti ÷rã-yama- vàkyànugatatvàt | dçùñaü ca prathame - pràvi÷at puram [BhP 1.11.11] ity àrabhya madhu-bhoja- da÷àrhàrha-kukuràndhaka-vçùõibhiþ àtma-tulya-balair guptàm [BhP 1.11.12] ity àdi | ataeva - gopa-jàti-praticchannà devà gopàla-råpiõam | ãóire kçùõaü ràmaü ca nañà iva nañaü nçpaþ || [BhP 10.18.11] ity atra sàmyam eva såcitam | artha÷ ca devàþ ÷rã-kçùõàvaraõe mad-bhakta- påjàbhyadhikà iti nyàyena tadvad evopàsyà api ÷rãdàmàdayo gopa-jàtyà praticchannà anya-gopa-sàmànya-bhàvena pràyas tàdç÷àv api tau tad-råpiõau tathà te'pãty arthaþ (?) | atra devà ity anena guõa-sàmyaü càbhipretam iti | [118] tatra yàdavàdãnàü tat-pàrùadatvaü yojayati - ahaü yåyam asàv àrya ime ca dvàrakaukasaþ | sarve 'py evaü yadu-÷reùñha vimçgyàþ sa-caràcaram || [BhP 10.85.23] yåyaü ÷rãmad-ànakadundubhy-àdayo vimçgyàþ paramàrtha-råpatvàd anveùaõãyàþ | tathànyad api dvàrakauko jaïgama-sthàvara-sahitaü yat ki¤cit tad-anveùyam | ahaü ÷rã-kçùõa iti dçùñàntatvenopanyastam | tata÷ ca naràkàra-brahmaõi svasminn iva tan nitya-parikare sarvatraiva parama- puruùàrthatvam iti bhàvaþ | tasmàd yathà pårvaü sattvaü rajas tamaþ ity àdinà sattvàdi-guõànàü tad-vçttãnàü ca brahmaõi traikàlika-spar÷a- sambhavàn màyayaiva tad-adhyàso bhavatà varõitas tathà dçùñir atra tu nakàryeti tàtparyam | laukikàdhyàtma-goùñhãty evam evety àha dvayena - àtmà hy ekaþ svayaü-jyotir nityo 'nyo nirguõo guõaiþ | àtma-sçùñais tat-kçteùu bhåteùu bahudheyate || [BhP 10.85.24] atrànugatàrthàntaraü ca dç÷yate | dvàrakàyàm iti prakaraõena labhyate | hi yasmàd eka evàtmà bhagavattvam àtma-sçùñaiþ svaråpàd evollasitair guõaiþ svaråpa-÷akti-vçtti-vi÷eùaiþ kartçbhis tat-kçteùu tasmin svaråpe eva pràdurbhàviteùu bhåteùu paramàrtha-satyeùu dvàrakàntarvarti-vastuùu bahudhà tat-tad-råpeõa ãyate prakà÷ate | sahasra-nàma-bhàùye lokanàthaü mahad-bhåtam ity atra ca bhåtaü paramàrtha-satyam iti vyàkhyàtam | tathà tathà ca prakà÷aþ svaråpa-guõàparityàgenaivety àha svayaü jyotiþ sva- prakà÷a eva san, nitya eva san, anyaþ prapa¤ce'bhivyakto'pi tad-vilakùaõa eva san, nirguõaþ pràkçta-guõa-rahita eva ca sann iti | [119] atra càrthàntaraü yathà tarhi kathaü bhavata àtyantikaü samam evàtra sarvam ity à÷aïkya tathàpi mayy asti vai÷iùñyam ity àha - khaü vàyur jyotir àpo bhås tat-kçteùu yathà÷ayam | àvis-tiro-'lpa-bhåry eko nànàtvaü yàty asàv api || [BhP 10.85.25] sat-kàrya-vàdàbhyupagamàt tasya kàraõànanyatvàbhyupagamàc ca | yathà khàdãni bhåtàni tat-kçteùu tat-svaråpeõaiva vikàsiteùu vàyv-àdi-ghañànteùu yathà÷ayaü vàyv-àdy-àvirbhàvàdy-anuråpam evàvirbhàvàdikaü yànti na tu teùv adhikam | atra yàvàn vàyur gçhyate tàvàn eva tatràkà÷a-dharmaþ ÷abdo'pi gçhyate | yàvaj jyotis tàvàn eva vàyu-dharmaþ spar÷o'pãty àdikaü j¤eyam | tathà svaråpeõaiva vikàsiteùu dvàrakà-vastuùu asau bhagavad-àkhya àtmàpi | tasmàd ahaü tu tat-sarva-mayaþ sarvasmàt pçthak paripårõa÷ cety asti vai÷iùñyam iti bhàvaþ | anena dçùñàntena (page 65) matta evollasità mad-dharmà eva te bhavitum arhanti na tv àkà÷e dhåsaratvàdivan mayi kevala-madhya-sthà iti ca j¤àpitam | atra yathà tatheti vyàkhyànam api ÷abdena dyotyate | || 10.85 || ÷rã-bhagavàn ÷rã-vasudevam || 119 || [120] ataevàha - tad-dar÷ana-spar÷anànupatha-prajalpa- ÷ayyàsanà÷ana-sayauna-sapiõóa-bandhaþ | yeùàü gçhe niraya-vartmani vartatàü vaþ svargàpavarga-viramaþ svayam àsa viùõuþ || [BhP 10.82.20] yeùàü vo yuùmàkaü vçùõãnàü gçhe viùõuþ ÷rã-kçùõàkhyo bhagavàn svayam àtmanà svabhàvata eva àsa nivàsaü cakre na tv anyena hetunety arthaþ | kathambhåte'niraya-vartmani nirayaþ saüsàras tad-vartma prapa¤caþ tato'nyasmin, prapa¤càtãta ity arthaþ | kãdç÷ànàü vas tasminn eva vartamànànàm | svayaü kathambhåtaþ svargàpavarga-viramaþ svargasyàpavargasya ca viramo yena | yo nija-bhaktebhyas tad- bahirmukhatàkaraü svargaü na dadàti tad-bhakty-udàsãnaü kevalaü mokùaü ca na dadàti kintu tàn sva-caraõàravinda-tala eva rakùatãty arthaþ | yeùàü yuùmàkaü tu gçhe sa evambhåta evàsety àha tad-dar÷aneti | tasya yuùmat- kartçkaü dar÷anaü ca anupatho'nugati÷ ca prajalpo goùñhã ca, tathà yuùmat- saüvalità ÷ayyà ÷ayanaü ca àsanaü ca a÷anaü bhojanaü ca tair vi÷iùñai÷ càsau sa-yauna-sa-piõóa-bandha÷ ceti ÷àka-pàrthivàdivan madhya-pada-lopã karma- dhàrayaþ | tatra vçùõibhiþ saha yauna-bandho vivàha-sambandhaþ, sa-piõóa- bandho daihika-sambandhas tàbhyàü saha vartamàno'sàv iti bahuvrãhi- garbhatà | || 10.82 || ràjànaü ÷rãmad-ugrasenam || 120 || [121] kiü ca - saïkhyànaü yàdavànàü kaþ kariùyati mahàtmanàm | yatràyutànàm ayuta- lakùeõàste sadàhukaþ || [BhP 10.90.42] àhukaþ ugrasenaþ | yatràsta iti vartamàna-prayogeõa tatràpi sadeti nityatà- vàcakàvyayena teùàü nitya-pàrùadatvaü suvyaktam || || 10.90 || ÷rã-÷ukaþ || 121 || [122] atas teùàü ÷rã-bhagavat-pàrùadatve yogyatàm avyabhicàritvam api dçùñàntena spaùñayati -- tatropaviùñaþ paramàsane vibhur babhau sva-bhàsà kakubho 'vabhàsayan vçto nç-siühair yadubhir yadåttamo yathoóu-ràjo divi tàrakà-gaõaiþ || [BhP 10.70.18] spaùñam | evam eva duryodhanaü prati svayaü vi÷va-råpaü dar÷ayatà ÷rã- bhagavatà teùàü yàdavàdãnàü nijàvaraõa-råpatvaü dar÷itam ity udyama- parvaõi prasiddhiþ || || 10.70 || ÷rã-÷ukaþ || 122 || [123] ya÷ caiùàm ekàda÷a-skandhànte tad-anyathà-bhàvaþ ÷råyate, sa tu ÷rãmad- arjuna-paràjaya-vimoha-paryanto màyika eva | tathà-vacanaü ca brahma- ÷àpànivartyatà-khyàpanàyaiva go-bràhmaõa-hitàvatàriõà bhagavatà vihitam iti j¤eyam | dç÷yate ca bçhad-agni-puràõàdau ràvaõa-hçtàyàþ (page 66) sãtàyà màyikatvaü yathà tadvat[*ENDNOTE #6] | tathà hi tadànãm evàha - - tvaü tu mad-dharmam àsthàya j¤àna-niùñha upekùakaþ | man-màyà-racitàm etàü vij¤àyopa÷amaü vraja || [BhP 11.30.49] tvaü tu dàruko j¤àna-niùñho madãya-lãlà-tattvaj¤aþ, mad-dharmaü mama svabhakta-pratipàlayitçtva-råpaü sva-tulya-parikara-saïgitva-råpaü ca svabhàvam àsthàya vi÷rabhya etàm adhunà prakà÷itàü sarvàm eva mauùalàdi-lãlàü mama indra-jàlavad racitàü vij¤àya upekùako bahir dçùñyà jàtaü ÷okam upekùamàõa upa÷amaü citta-kùobhàt nivçttiü vraja pràpnuhi | tu-÷abdenànye tàvan muhyantu tava tu tathà moho na yukta eveti dhvanitam | atra ÷rã-dàrukasya svayaü vaikuõñhàvatãrõatvena siddhatvàd etàm ity atràtisannihitàrtha-làbhàc cànyathàvyàkhyànam eva prathama-pratãtya- viùaya iti vivektavyam | || 11.30 || ÷rã-bhagavàn dàrukam || 123 || [124] tathà ca padya-trayam - ràjan parasya tanu-bhçj-jananàpyayehà màyà-vióambanam avehi yathà nañasya | sçùñvàtmanedam anuvi÷ya vihçtya cànte saühçtya càtma-mahinoparataþ sa àste || [BhP 11.31.11] parasya ÷rã-kçùõasya ye tanu-bhçtaþ prayujyamàne mayi tàü ÷uddhàü bhàgavatãü tanum [BhP 1.6.29] iti ÷rã-nàradokty-anusàreõa tadãyàü tanum eva dhàrayantas tat-pàrùadà yàdavàdayas teùàü jananàpyaya-råpà ãhà÷ ceùñàþ kevalaü parasyaiva màyayà anukaraõam avehi yathà indrajàla-vettà nañaþ ka÷cij jãvata eva màrayitveva dagdhveva puna÷ ca tad-dehaü janayitveva dar÷ayati tasyeva | vi÷va-sargàdi-hetv-acintya-÷aktes tasya tàdç÷a- ÷aktitvaü na ca citram ity àha sçùñveti | evaü sati ÷rã-saïkarùaõàdau mugdhànàm anyathàbhàna-hetådàharaõàbhàsaþ sutaràm eva màyika-lãlà- varõane prave÷ito bhavati | skànde ÷rã-lakùmaõasyàpy anyàdç÷atvaü na sampratipannam | nàràyaõa-varmaõi ca ÷eùàd vilakùaõa-÷aktitvena nityam evopàsaka-pàlakatvena tathaivànumatam iti dar÷itam | ataeva jaràsandha- vàkye tava ràma yadi ÷raddhà [BhP 10.50.18] ity atra ÷rã-svàmibhir apãtthaü vàstavàrtho vya¤jitaþ | acchedya-deho'sàv iti svayam eva matvà aparitoùàt pakùàntaram àha yad và màü jahãti | tad evaü cànena vyàkhyànena lokàbhiràmàü sva-tanuü [BhP 11.31.6] ity àdi-padyeùu yogi-jana-÷akti-vilakùaõa-bhagavac-chakti-vya¤jakaka- ÷rã-svàmi-caraõànàm adagdhvety àdi-pada-cchedàdi-maya-vyàkhyà- sauùñhavaü kaimutyàti÷ayena suùñhv eva sthàpitam | yata eva dç÷yate càdyàpy upàsakànàm ity àdikaü ca tad-uktaü susaïgataü bhavati | tat-tat- parikareõaiva sàrdhaü teùu tat-sàkùàtkàra iti | apràkçta-dehànàü teùàü tan na sambhavatãy àstàm | [125] ÷rã-kçùõa-pàlyatvenaiva na sambhavatãty àha -- martyena yo guru-sutaü yama-loka-nãtaü tvàü cànayac charaõa-daþ paramàstra-dagdham | jigye 'ntakàntakam apã÷am asàv anã÷aþ kiü svànane svar anayan mçgayàü sa-deham || [BhP 11.31.12] yaþ ÷rã-kçùõaþ yama-lokaü gatam api guru-sutaü guror jàtena pa¤cajana- bhakùitena tena martyena dehenaivànayat | na ca brahma-tejaso balavattvaü mantavyam | tvàü ca brahmàstra-dagdhaü yas tasmàd brahmàstràd ànayad rakùitavàn ity arthaþ | kim anyad vaktavyam ? ya÷ càntakànàm antakam ã÷aü ÷rã-rudram api bàõa-saïgràme jitavàn | aho ya÷ ca taü jaràkhyaü mçgayum api svaþ svargaü vaikuõñha-vi÷eùaü sa-÷arãram eva pràpitavàn | sa kathaü svànàü yadånàm (page 67) avane ã÷o na bhavati ? tasmàt teùv anyathà-dar÷anaü na tàttvika-lãlànugatam | sa-÷arãraü tu teùàü sva-loka- gamanam atãva yuktam ity arthaþ | [126] nanu gacchantu te sa-÷arãrà eva svaü dhàma tatràpi svayaü bhagavàn viràjata eveti na teùàü tad-viraha-duþkham api | ÷rã-bhagavàüs tu tathà-samartha÷ cet tarhi katham anyàüs tàdç÷àn àvirbhàvya taiþ saha martya-lokànugrahàrtham aparam api kiyantaü kàlaü martya-loke'pi prakaño nàsãd ity atra siddhàntayan teùàü ÷rã-bhagavata÷ ca sauhàrda-bhareõàpi parasparam avyabhicàritvam àha -- tathàpy a÷eùa-sthiti-sambhavàpyayeùv ananya-hetur yad a÷eùa-÷akti-dhçk | naicchat praõetuü vapur atra ÷eùitaü martyena kiü sva-stha-gatiü pradar÷ayan || [BhP 11.31.13] yadyapy ukta-prakàreõa a÷eùa-sthiti-sambhavàpyayeùu ananya-hetuþ yat yasmàt tad-årdhvam apy ananta-tàdç÷a-÷akti-dhçk, tathàpi yàdavàn antardhàpya nijaü vapur atra ÷eùitaü praõetuü ki¤cit kàlaü sthàpayituü naicchat, kintu svam eva lokam anayat | tatra hetuþ | tàn vinà martyena lokena kiü mama prayojanam iti sva-sthànàü tad-dhàma-gatànàü teùàü gatim eva svasyàbhimatatvena prakçùñàü dar÷ayann iti | || 11.31 || ÷rã-÷ukaþ || 124-126 || [127] atas teùàü ÷rã-bhagavadvad antardhànam eva na tv anyad astãti ÷rã- bhagavad-abhipràya-kathanenàpy àha - mitho yadaiùàü bhavità vivàdo madhv-àmadàtàmra-vilocanànàm | naiùàü vadhopàya iyàn ato 'nyo mayy udyate 'ntardadhate svayaü sma || [BhP 3.3.15] eùàü yadånàü yadà mitho vivàdas tadàpy eùàü pçthivã-parityàjane vadha- råpa upàyo na vidyate kim utànyena vivàde sa na syàd iti | tarhi teùàü mamàbhilaùite pçthivã-parityàjane katama upàyo bhavet | tatra punaþ paràmç÷ati | ato vadhàd anya eva iyàn etàvàn eva upàyo vartate | ko'sau mayi udyate mamecchayà ete svayam antardadhata iti yaþ | smeti ni÷caye | yad và vadhasyopàyo na vidyata ity evaü vyàkhyàya ato vadhopàyàd anya iyàn vadhopàya-tulya upàyo vidyate iti vyàkhyeyam | anyat samànam | || 3.3 || ÷rãmad uddhavo viduram || 127 || [128] ataevàntarhite bhagavati ÷rãmad-uddhavasya vidur iti vartamàna-pratyaya- nirde÷a-vàkyena tadànãm antarhitasyàpi tad-vargasya iva ÷rã-bhagavataiva saha saüvàso vyajyate yathà - durbhago bata loko 'yaü yadavo nitaràm api | ye saüvasanto na vidur hariü mãnà ivoóupam || [BhP 3.2.8] ayaü mama hçdaye sphuran dvàrakà-vàsã lokaþ | ye saüvasantaþ saha vasanto'pi na vidur na jànanti | ahaü tu saüvàsa-bhàgya-hãno na jànàmãti nà÷caryam iti bhàvaþ | atra tadànãü yadi saüvàso nàbhaviùyat tadà nàvediùur ity evàvakùyad iti j¤eyam | [129] nanv adhunàpi na jànantãti kathaü jànàsãty à÷aïkya hetuü pràcãna- nijànubhavam àha - iïgita-j¤àþ puru-prauóhà ekàràmà÷ ca sàtvatàþ | sàtvatàm çùabhaü sarve bhåtàvàsam amaüsata || [BhP 3.2.9] yaü sàtvatàü sveùàm eva çùabhaü nitya-kula-patitvena vartamànaü svayaü bhagavantam api bhåtàvàsaü tad-aü÷a-råpaü bhåtàntaryàminam evàmaüsateti | me eko deva (page 68) ity àdau sarva-bhåtàdhivàsa [øvetU 6.18] ity antaryàmi-÷ruteþ | uktaü ca vçùõãnàü para-daivatà [BhP 10.43.27] iti | || 3.2 || ÷rãmad-uddhavo ÷rã-viduram || 128-129 || [130] yam eva saüvàsaü pårvam api pràrthayàmàsa - nàhaü tavàïghri-kamalaü kùaõàrdham api ke÷ava | tyaktuü samutsahe nàtha sva-dhàma naya màm api || [BhP 11.6.43] sva-dhàma-dvàrakàyà eva pràpa¤cikà-prakaña-prakà÷a-vi÷eùam apãti | yathà yàdavàn anyàn nayasi tathà màm api nayety arthaþ | arthàntare tv api- ÷abda-vaiyarthyaü syàt | || 11.6 || ÷rãmàn uddhavaþ || 130 || [131] pàdmottara-khaõóe kàrttika-màhàtmye ca yàdavànàü tadç÷atvaü - yathà saumitri-bharatau yathà saïkarùaõàdayaþ | tathà tenaiva jàyante nija-lokàd yadçcchayà || punas tenaiva gacchanti tat-padaü ÷à÷vataü param | na karma-bandhanaü janma vaiùõavànàü ca vidyate || [PadmaP 6.229.57-58] iti | atra nija-lokàd iti tat-padam iti ca ràma-kçùõàdi-vaikuõñhaü pàdmottara- khaõóa-matam | ÷rã-matsyàdy-avatàràõàü pçthak pçthak vaikuõñhàvasthites tatra sàkùàd uktatvàt | tàdç÷ànàü bhagavata iva bhagavad-icchayaiva janmàdi-kàraõaü coktaü ÷rã-vidureõa - ajasya janmotpatha-nà÷anàya karmàõy akartur grahaõàya puüsàm nanv anyathà ko 'rhati deha-yogaü paro guõànàm uta karma-tantram || [BhP 3.1.44] iti | ko vànyo'pãti ñãkà ca | tad evaü teùàü ÷rã-kçùõa-nitya-parikaratve siddhe sàdhite ÷rã-vasudevàdãnàü pràg-janmani sàdhakatvàdi-kathanaü ca bhagavata iva bhagavad-icchayaiva loka-saïgrahàdy-artham aü÷enaivàvatàràt kvacij-jãvàntaràve÷àt sambhavati | puna÷ ca svayam avataratsu teùu tad-aü÷a- prave÷a-kathà-rãtyà tv ekatvena kathanam iti j¤eyam | yathà pradyumnasya vyàkhyàtam | evaü tçtãye vedàham ity àdi bhagavad-vàkye uddhavaü prati vasv-aü÷atvàpekùayaiva vaso iti sambodhanaü tàdç÷àü÷a- paryavasànàspadàü÷i-råpatvena carama-janmatokti÷ ca j¤eyà | ataevàha -- tvam eva pårva-sarge 'bhåþ pç÷niþ svàyambhuve sati | tadàyaü sutapà nàma prajàpatir akalmaùaþ || [BhP 10.3.32] tvaü ÷rã-devakã-devy eva pç÷nir abhåþ na tu pç÷nis tvam abhåd iti | evaü tadàyam apãti | || 10.3 || ÷rã-bhagavàn || 131 || [132] evam evàha -- vasudevaü hareþ sthànaü vadanty ànakadundubhim [BhP 9.24.30] iti | sattvaü vi÷uddhaü vasudeva-÷abditaü yad ãyate tatra pumàn apàvçtaþ [BhP 4.3.23] ity àdau prasiddhaü vasudevàkhyaü hareþ sthànam atrànakadundubhiü vadanti munaya iti || || 9.24 || ÷rã-÷ukaþ || 132 || [133] tathàtràpy evaü vyàkhyeyaü devakyàü deva-råpiõyàm [BhP 10.3.8] vasudevas tad-råpiõyàü ÷uddha-sattva-vçtti-råpàyàm eveti | ataeva viùõu-puràõe tàü prati deva-stutau - tvaü parà prakçtiþ såkùmà [BhP 5.2.7] ity-àdi bahutaram || || 10.3 || ÷rã-÷ukaþ || 133 || [134] ataevàham iva nityam eva mat-pitç-råpeõàprakaña-lãlàyàü vartamànau yuvàm adhunà (page 69) prakaña-lãlàm anugatau punar aprakaña-lãlà- prave÷aü yadçcchayaivàpsyatha ity àha -- yuvàü màü putra-bhàvena brahma-bhàvena càsakçt | cintayantau kçta-snehau yàsyethe mad-gatiü paràm || [BhP 10.3.45] brahma-bhàvena naràkçti-para-brahma-buddhyà | paràü prakaña-lãlàto'nyàü mad-gatiü lãlàm | [135] yuvayoþ pràg aü÷enàvirbhåtayor api mad-eka-niùñhàsãd ity àha - ajuùña-gràmya-viùayàv anapatyau ca dam-patã | na vavràthe 'pavargaü me mohitau deva-màyayà || [BhP 10.3.39] mama màyayà mad-viùaya-sneha-mayyà ÷aktyety arthaþ | vaiùõavãü vyatanon màyàü putra-sneha-mayãü vibhur [BhP 10.8.47] iti vraja-ràj¤ãü prati ca dar÷anàt | tàdç÷a-sneha-janikayà mama kçpayeti và | màyà dambhe kçpàyàü ca iti vi÷va-prakà÷àt | tat-premõaiva hy apavargasya tiraskàraþ sarvatra ÷råyate, yadyapi mokùa-varaõe hetur astãty àha ajuùñeti | viùayàve÷àbhàvàd vairàgyotpatter iti bhàvaþ || || 10.3 || ÷rã-bhagavàn pitarau || 134-135 || [136] atha ÷rã-gopàdãnàm api tan-nitya-parikaratvam | jayati jananivàsa ity àdàv eva vyaktam | ataevàha - tasmàn mac-charaõaü goùñhaü man-nàthaü mat-parigraham | gopàye svàtma-yogena so 'yaü me vrata àhitaþ || [BhP 10.25.18] spaùñam || 10.25 || ÷rã-bhagavàn || 136 || [137] tathà - tata àrabhya nandasya vrajaþ sarva-samçddhimàn | harer nivàsàtma-guõai ramàkrãóam abhån nçpa || [BhP 10.5.18] harer nivàsa-bhåto ya àtmà tasya ye guõàs tair eva sarva-samçddhimàn, nitya- yoge matvarthãyena nityam eva sarva-samçddhi-yuktaþ | ÷rã-nandasya vrajaþ tatas taü ÷rã-kçùõa-pràdurbhàvaü àrabhya tu ramàkrãóàü -- cintàmaõi-prakara-sadmasu kalpa-vçkùa- lakùàvçteùu surabhir abhipàlayantam | lakùmã-sahasra-÷ata-sambhrama-sevyamànam ity atra prasiddhyà | ramàõàü mahà-lakùmãõàü ÷rã-vrajadevãnàm api sàkùàd vihàràspadaü babhåva | hari-nivàsàtmani tatra ÷rã-kçùõo yàvan nigåóhatayà viharati sma tàvat tà api tathaiva viharanti sma | vyaktatayà tu tà api vyaktatayety arthaþ | || 10.5 || ÷rã-÷ukaþ || 137 || [138] etad eva prapa¤cayati ùaóbhiþ -- aho bhàgyam aho bhàgyaü nanda-gopa-vrajaukasàm | yan-mitraü paramànandaü pårõaü brahma sanàtanam || [BhP 10.14.32] bhàgyam anirvacanãyà kàpi ÷rã-kçùõasya kçpà | tasya punar-ukty-àdareõa sarvathaivàparicchedyatvam uktam | pårõa-paramànanda-brahmatvenaiva sanàtanatve siddhe yat punas tad-upàdànaü tan-mitra-padasyaiva vi÷eùaõatvena labhyam | athavà vidheyasya vi÷eùa-pratipatty-artham anådyaü vi÷iùyate | yathà manoramaü suvarõam idaü kuõóalaü jàtam iti kuõóalasyaiva manoramatvaü sàdhyam | tasmàd atràpy anådyasya ÷rã-kçùõàkhyasya para- brahmaõaþ paramànanda-pårõatva-lakùaõaü vi÷eùaõa-dvayaü vidheyàyà mitratàyà eva tat-tad-bhàvaü sàdhayatãti tad-ekàrtha-pravçttaü sanàtanatvaü tasyàs tad-bhàvaü sàdhayet | kiü càtra mitram iti kàla-vi÷eùayoga-nirde÷àbhàvàt kàla-sàmànyam eva bhajate | tata÷ ca tasya mitratà-lakùaõasya vidheyasya kàla-trayàvasthitatvam eva spaùñam | kàlàntaràsaüjananaü tu kaùñam | atra cottarayor arthayoþ ÷rã- kçùõasya sanàtanatve ÷abda-labdhe sati tadãya-maitrãmatàü parikaràõàm api sanàtanatvaü nàsambhavam api ÷rã-rukmiõã-prabhçtãnàm tathà dar÷anàt | (page 70) [139] aho astu tàvad eùàü nityam eva ÷rã-kçùõa-maitrã-paramànandam anubhavatàü bhàvyaü, samprati asmàkam api tat kim api jàtam ity àha - eùàü tu bhàgya-mahimàcyuta tàvad àstàm ekàda÷aiva hi vayaü bata bhåri-bhàgàþ | etad dhçùãka-caùakair asakçt pibàmaþ ÷arvàdayo'ïghry-udaja-madhv-amçtàsavaü te || [BhP 10.14.33] ekà akhaõóità nityeti yàvat | sà bhàgya-mahimà bhàgya-màhàtmyam eùàü tàvad àstàü samprati ÷arvàdayo da÷a-dik-pàla-devà eva vayaü bhåri-bhàgàþ | parama-bhaktatvàt teùu mukhyatvàc ca ÷arvàdaya ity uktam | bhåri- bhàgatvam eva dar÷ayati hçùãka-caùakai÷ cakùur-àdi-lakùaõa-pàna-pàtraiþ kçtvà vayam apy etat sàkùàd eva yathà syàt tathà te tava aïghry-udaja- madhv-amçtàsavam asakçt punaþ punar ihàgatya pibàma iti | caraõa- saundaryàdikam evàtimanoharatvàt madhv-àditayà tridhàpi råpitaü samàhàra-dvandvena | etad iti càsyaiva và vi÷eùaõasya | atra tuùyatu durjanaþ iti nyàyena ÷rã-vraja-vàsinàü pràkçta-dehitva-mate'pi teùàü karaõair devatà- kartçka-bhogo na yujyeta tasya ca nityatvàt [Vs 2.4.17] ity atra ÷rã- ÷aïkaràcàryeõa ca karaõa-pakùasyaiva hi devatà na bhoktç-pakùasya ity àtmanaþ eva bhoktçtva-nirdhàraõàt | [140] ataþ pårvam api tad astu me nàtha sa bhåri-bhàgaþ [BhP 10.14.30] ity àdi yat pràrthitaü tad etad evety àha -- tad bhåri-bhàgyam iha janma kim apy añavyàü yad gokule'pi katamàïghri-rajo'bhiùekam | yaj jãvitaü tu nikhilaü bhagavàn mukundas tv adyàpi yat-pada-rajaþ ÷ruti-mçgyam eva || [BhP 10.14.34] anena ÷rã-gokula-janma-làbhàd eva tava pàda-niùevà-lakùaõo yàcito bhåri- bhàgaþ sadaiva setsyatãti såcitam | [Sarva-saüvàdinã: tatràvatãrõaþ ÷rã-bhagavàn tatra iha ÷rã-mathurà- maõóale | tatràpi añavyàü ÷rã-vçndàvane tatràpi ÷rã-gokule | kathambhåtaü janma ? gokula-vàsinàü madhye api katamasya yasya kasyàpi aïghr- rajasàbhiùeko yasmin tat | End SS.] [141] tasmàt teùàü bhàga-dheyaü kiü varõanãyam | aho yeùàü bhaktyà bhavàn api nitya-mçõitàm àpanno yeùu ruddha evàste ity àha -- eùàü ghoùa-nivàsinàm uta bhavàn kiü deva ràteti na÷ ceto vi÷va-phalàt phalaü tvad-aparaü kutràpy ayan muhyati | sad-veùàd api påtanàpi sakulà tvàm eva devàpità yad dhàmàrtha-suhçt-priyàtma-tanaya-pràõà÷ayàs tvat-kçte || [BhP 10.14.35] satàü ÷uddha-cittànàü dhàtry-àdi-janànàm iva veùàt | [Vç. adds - lebhe gatiü dhàtry-ucitàm [BhP 3.2.23] iti tçtãyokteþ [end Vr.] | tasmàd anàdi-kalpa- paramparà-gatatvàd avatàrata evaivaü pràptatvena tair ekair eva bhakti- ruddhatvàt sanàtanaü mitram ity evaü sàdhåktam | tata÷ ca tad-bhåri- bhàgyam ity àdikam api sàdhv eva pràrthitam iti bhàvaþ | [Sarva-saüvàdinã: ity atra ràtà dàtà tva tvattaþ | ayat itas tato gacchat | End SS.] [142] nanv eùàü manuùyàntaravat ràgàdikaü dç÷yate | kathaü tarhi svayaü bhagavato nitya-parikaratvaü tatra kaimutyam àha -- tàvad ràgàdayaþ stenàþ tàvat kàràgçhaü gçham | tàvan moho'ïghri-nigaóo yàvat kçùõa na te janàþ || [BhP 10.14.36] stenàþ puruùa-sàra-haràþ | anyeùàü pràkçta-janànàm api tàvad eva ràgàdaya÷ cauràdayo bhavanti yàvat te janàs te tava na bhavanti sarvato- bhàvena tvayy àtmànaü na samarpayanti | samarpite càtmani teùàü ràgàdayo'pi tvan-niùñhà eveti ràgàdãnàü pràkçtatvàbhàvàn na cauràditvaü pratyuta paramànanda-råpatvam (page 71) evety arthaþ | tathaiva pràrthitaü ÷rã-prahlàdena - yà prãtir avivekànàü viùayeùv anapàyinã | tvàm anusmarataþ sà me hçdayàn nàpasarpatu || [ViP 1.20.19] iti | ato yadi sàdhakànàm evaü vàrtà tadà kiü vaktavyaü, nityam eva tàdç÷a- priyatvena satàü ÷rã-gokula-vàsinàm evam iti | ittham evoktam - iti nandàdayo gopàþ kçùõa-ràma-kathàü mudà | kurvanto ramamàõà÷ ca nàvindan bhava-vedanàm || [BhP 10.11.58] iti | bhavanty asminn iti bhavaþ prapa¤caþ | yadyapi prapa¤ca-janeùv abhivyaktàs te tathàpi tat-sambandhinã yà vedanà viùaya-duþkhàdi-j¤ànaü tàü nàvindann ity arthaþ | vedanà j¤àna-pãóayoþ iti koùaj¤àþ | [143] tarhi kathaü gokule prapa¤cavad bhànaü lokànàü bhavati tatràha - prapa¤caü niùprapa¤co'pi vióambayasi bhåtale | prapanna-janatànanda- sandohaü prathituü prabho || [BhP 10.14.37] prapa¤càd atãto'pi tvaü bhåtale sthitaü prapa¤caü vióambayasi (janmàdi- lãlayà mamàyaü pità mameyaü màtà ity àdi bhàva-liïgataþ) svayam anena prastutena gokula-råpeõànukaroùi | vastutas tu ÷rã-gokula-råpam idaü tava svaråpaü prapa¤cavad eva bhàti na tu prapa¤ca-råpam eveti tàtparyam | tadvac ca bhànaü kim arthaü tatràha prapanneti | etàdç÷a-laukikàkàra- lãlayaiva hi prapanna-jana-vçndasya paramànando bhavatãty etad artham | tasmàt sàdhåktam aho bhàgyam ity àdi | || 10.14 || brahmà ÷rã-bhagavantam || 138-143 || [144] ataevàha - tàsàm avirataü kçùõe kurvatãnàü sutekùaõam | na punaþ kalpate ràjan saüsàro'j¤àna-sambhavaþ || [BhP 10.6.40] tàsàü ÷rã-gopa-pura-strãõàü saüsàraþ saüsàritvaü pràpa¤cikatvaü na punaþ kalpyate na tu ghañate, kintu apràpa¤cikatvam eva ghañata ity arthaþ | yato'sàv aj¤àna-sambhavaþ | tàsàü tu kathambhåtànàü ? aj¤àna-tamaþ- såryasya j¤ànasyopari-viràjamàno yaþ premà tasyàpy upari vartamànaü yat sutekùaõaü putra-bhàvo vàtsalyàbhidhaþ premà tad eva tatràpy avirataü nityam anàdita eva ÷rã-kçùõe kurvatãnàm iti || [Vr. here adds: iti sthite tan-nàma-siddha-÷rã-kçùõa-nàma-vi÷eùàïkita- viditànàü ÷rã-kçùõena sahàntaraïgatayà tan-mahà-yoga-pãñha-dhyeyànàü tadvad anyàsv api lãlàsu tàdç÷atayà dar÷ayitavyànàü tàsàü ÷rã-kçùõa- preyasãnàü tu kiü vaktavyam | Vç. section ends.] || 10.6 || ÷rã-÷ukaþ || 144 || [145] yasmàd evaü ÷rã-gopàdãnàü tadãya-nitya-parikaratvaü (page 72) tasmàd etat prakaraõatva-siddha-dehànàü sàdhaka-carãõàü kàsàücid apekùayà | yad và etad abhipràyaü tac ca antar-gçha-gatà [BhP 10.29.9] ity àdikaü, na caivaü vismayaþ kàryaþ [BhP 10.29.16] ity àdy-antam | [Sarva-saüvàdinã: -- antar-gçha-gatàþ kà÷cid gopyo 'labdha-vinirgamàþ | kçùõaü tad-bhàvanàyuktà dadhyur mãlita-locanàþ || duþsaha-preùñha-viraha-tãvratàpa-dhutà÷ubhàþ | dhyànapràptàcyutà÷leùa-nirvçtyà kùãõamaïgalàþ || tam eva paramàtmànaü jàra-buddhyàpi saïgatàþ | jahur guõamayaü dehaü sadyaþ prakùãõa-bandhanàþ || ràjovàca -- kçùõaü viduþ paraü kàntaü na tu brahmatayà mune | guõa-pravàhoparamas tàsàü guõa-dhiyàü katham || ÷rã-÷uka uvàca -- uktaü purastàd etat te caidyaþ siddhiü yathà gataþ | dviùann api hçùãke÷aü kim utàdhokùaja-priyàþ || néõàü niþ÷reyasàrthàya vyaktir bhagavato nçpa | avyayasyàprameyasya nirguõasya guõàtmanaþ || kàmaü krodhaü bhayaü sneham aikyaü sauhçdam eva ca | nityaü harau vidadhato yànti tan-mayatàü hi te || na caivaü vismayaþ kàryo bhavatà bhagavaty aje | yoge÷vare÷vare kçùõe yata etad vimucyate || [BhP 10.29.9-16] End SS addition.] [Vr. replaces above paragraph with the following: tad evam eva tàsàü ÷rã- kçùõavad ànanda-vigrahàõàü tair eva vigrahaiþ ÷rã-kçùõa-saïgaþ proktaþ | uktaü ca tàsàü vigraha-màhàtmyaü tatràti÷u÷ubhe tàbhir bhagavàn devakã- sutaþ [BhP 10.33.6] ity àdibhiþ | ÷rãmad-uddhavena ca tàn namasyatà prathamaü etàþ paraü tanu-bhçtaþ [BhP 10.47.58] ity anena tàsàm eva parama- tanu-bhçtatvaü pradar÷ya madhye kvemàþ striyaþ [BhP 10.47.59] ity anena paramatam anådya tat khaõóayatà nàyaü ÷riyo'ïga [BhP 10.47.60] ity anena lakùmãto'pi vilakùaõaü tàsu tat-preyasã-råpatvaü pradar÷ya parama-nityatvaü sthàpayitvà tatra ca yaþ prasàda udagàt ity anena tat-prasàdasya sadàntarbhåya sthàyitvaü såcayitvà punaþ àsàm aho caraõa [BhP 10.47.61] ity àdinà svãya-parama-puruùàrtha-caraõa-reõutvaü dar÷itam | yatra bhejur mukunda-padavãü ÷rutibhir vimçgyàm [BhP 10.47.61] ity anena yad eva puruùàrthatayà sthàpitam | yatra vçndàvane ity àdinà vçndàvanasya ca tàdç÷atvaü sthàpitam | tad etad vyatirekeõa draóhayitum anyàsàm àgantukànàm asiddha-dehànàü vigraha-tyàgenaiva tat-saïga-pràptir ity àha antar-gçha-gatà [BhP 10.29.9] ity àdikena, na caivaü vismayaþ kàryaþ [BhP 10.29.16] ity àdy-antena | antar-gçha-gatàþ ÷u÷råùantyaþ patãn kà÷cit ity atroktà ity arthaþ | vi÷eùa-vyàkhyà ca krama-sandarbhe dar÷ayiùyate | Vç. section ends.] atra antar iti sphuñam eva | a÷ubhaü [BhP 10.29.10] ÷rã-kçùõa-pràptàv antaràya-råpaü guru-bhayàdikam | maïgalaü ÷rã-kçùõa-pràptau sàdhanaü sakhyàdi-sàhàyya-cintanam | na karma-bandhanaü janma vaiùõavànàü ca vidyate [PadmaP 6.229.58] iti hy uktam eva | dç÷yate cànyatràpi tad- asambhava-sthale tac-chabda-prayogaþ vatsyaty urasi me bhåtir bhavat-pàda- hatàühasaþ [BhP 10.89.11] ity àdau | tatra yathà ÷rã-bhagavad-vàkya- yàthàrthyàyàrthàntaram anusandheyaü tadvad ihàpãti | paramàtmànam [BhP 10.29.11] iti brahma-stambànta-nirdiùña-siddhànta-rãtyà ÷rã-kçùõasya svabhàvata eva parama-premàspadatvaü dar÷itam | jàra iti yà buddhis tayàpi tan-màtreõàpi saïgatàþ na tu sàkùàd eva jàra-råpeõa pràptir iti | tad-bhàva-puraskàreõa bhajanasya pràbalyaü vya¤jitam | jàra-÷abdena nirde÷àt loka-dharma-maryàdàtikramaü dar÷ayitvà tathàvidha- bhàvasyàtinirargalatvaü dar÷itam | bandhanaü ÷rã-kçùõa-pràpti-virodhi-guru- jana-madhya-vàsàdi-råpam | atra guõa-mayaü dehaü jahur ity atra ràj¤aþ sandehaþ kçùõaü vidur [BhP 10.29.12] iti | he mune, tàþ ÷rã-kçùõaü paraü kevalaü kàntaü nigåóha- vallabhaü vidur na tu brahmeti | tarhi kathaü tàsàü guõa-pravàhasyoparamaþ sambhavati ? yasya brahma-bhàvanà syàt tatra tasya nirguõasyaivodayàd bhavet pràcãna-màyika-guõa-pravàhoparamaþ | tàsu tu kàntatayaiva bhàvayantãùu pràkçta-guõàtãta-guõasyaiva tasyodayàt pràkçta-guõàbhàve'pi tad-guõànubandha-guõatvàt parama-puruùàrthànugatànàü teùàü guõànàü katham uparama ity arthaþ | yad và tàsàü guõa-pravàhaþ katham uparamaþ pàramarthiko na bhavati, yena tato muktiü kathayasãti bhàvaþ | brahmatayà vedanà-vailakùaõyaü pratipàdayati guõa-dhiyàü brahma-niùñhàyà api tyàjake tasya parama-saundaryàdi-guõe dhã÷ ceto yàsàm | tatrottara-muktim iti | pura¤janeti-hàsàdivad duråhatvàt svayam uktasya vyàkhyànam idam | evaü hi dçùñànta-balena labhyate | yathà caidya-÷abdenàtra kàruùo'pi gçhãtaþ tau ca jaya-vijayau tayo÷ ca - dehendriyàsu-hãnànàü vaikuõñha-pura-vàsinàm | deha-sambandha-sambaddham etad àkhyàtum arhasi || [BhP 7.13.34] iti ÷rã-yudhiùñhira-pra÷na-dç÷à tv apràkçta-vigrahatvenàna÷vara-vigrahayor eva satoþ -- bhagavàn anugàv àha yàtaü mà bhaiùñam astu ÷am | brahma-tejaþ samartho 'pi hantuü necche mataü tu me || [BhP 3.16.29] iti bhagavad-ukty-anusàreõa | itthaü jaya-vijayau sanakàdi-÷àpa-vyàjena kevalaü bhagavato lãlàrthaü saüsçtàv avatãrya iti pàdmottara-khaõóa- gadyànusàreõa ca sva-bhakta-cittàkarùa-vinodàya yuddhàdi-krãóà- nimittatayà tasya durghaña-ghañanà-kàriõyecchayà eva vàra-trayaü svãyasya aõimàdi-siddhi-maya-parama-jyotir-dehasya guõamaya-pàrthiva-dehàntara- prave÷aþ | ataeva saptame kçùõa-cakra-hatàühasau [BhP 7.1.45] ity atra ñãkà ca - kçùõa- cakreõa (page 73) hatam aüho yayos tau | tayoþ pàpam eva hataü na tu tau ity eùà | tathà tad-artham eva ÷rã-kçùõecchayaivàtràpi tàsàm apràkçta-vigrahàõàm eva tad-abhisàra-pratirodha-samaye - nàsåyan khalu kçùõàya mohitàs tasya màyayà | manyamànàþ svapàr÷vasthàn svàn svàn dàràn vrajaukasaþ || [BhP 10.33.37] itivat | tàtkàlika-kalpito yo guõamayo dehas tatra prave÷aþ | imam evàpekùya dàrùñàntike'py uktam jahur guõamayaü deham [BhP 10.29.11] iti, vi÷eùaõa- vaiyarthyàn na tu svam ity arthaþ | tatra ca yathà tayoþ saha dveùàbhàsas tasyàpy anusmaraõasya (sad-veùasyàpy anusmaraõasya) prabhàvena tàdç÷opàdhi-parityàgàt tato'ntardhàya bhagavat-pràptis tathà sutaràm eva saprãtes tasya prabhàvena tat-pràptiþ | atra ca bhakta-cittàkarùaõam evaü sambhavati - aho tàdç÷o'sau ÷rã-kçùõe madhurimà yena tàþ sva- sàkùàtkàràya pràõàn api tyàjyante smeti | néõàm [BhP 10.29.14] iti sàmànyato jãvànàm eva niþ÷reyasàya vyaktau satyàü bhaktànàü tu sutaràm evety àyàtam | anyathà tasya vyaktir eva na sambhaved ity àha | avyayasyeti | nirguõasya pràkçta-guõa-rahitasya guõàtmanaþ | tatra ye cai÷varyàdayo guõàs te àtmanaþ svaråpàõy eva yasya tasya | tarhy etàdç÷a-lãlayà kathaü néõàü niþ÷reyasaü bhavati | ucyate | etad- bodhanena bhavatãty àha kàmam [BhP 10.29.15] iti | atra tan-mayatà-÷abdena tat-pracuratocyate | tatra kàma-snehàdiùu tad-anuraktàtmateti paryavasànaü strãmayo jàlma itivat | krodha-bhayaikyeùu te pràyas tat-pralãnateti dugdha- mayaü jalam itivat | ekasyaiva ÷abdasya vi÷eùaõa-va÷àd artha-bheda÷ ca yujyate syàc caikasya brahma ÷abdavad [Vs. 2.3.4] iti nyàyena | krodha- bhayayor atra pañhanam anyeùu kaimutyàpàdanàyaiva na tu tad-upade÷a- vivakùayà | na ca ÷rã-gopikàdãnàü ye kàmàdayo bhàvàs tad-anusaraõenànye kçtàrthà bhavantãti citram ity àha | na ceti | kiü vaktavyam ekeùàü vimuktir jagato'pi sambhavatãty àha yata iti | [Vç. adds: eke tu prakaña-lãlàyàm àràdhana-pàkàd àgantukasya evaità na tu nitya-siddhavat sac-cid-ànanda-dehaü pràptàþ | tato na doùa iti varõayanti | [end Vç. addition.] || 10.29 || ÷rã-÷ukaþ || 145 || [146-150] atha pårvavad ihàpi ÷rã-vraje÷varàdãnàü pràcãna-janmàdikaü vyàkhyeyam | tathà hi - trayyà copaniùadbhi÷ ca sàïkhya-yogai÷ ca sàtvataiþ | upagãyamàna-màhàtmyaü hariü sàmanyatàtmajam || [BhP 10.8.45] ity etat, nemaü viri¤co na bhavaþ [BhP 10.9.20] iti vakùyamàõànusàri-mahà- màhàtmyaü ÷rutvà vismita-manàþ ÷rã-ràjovàca - nandaþ kim akarod brahman ÷reya evaü mahodayam | ya÷odà ca mahà-bhàgà papau yasyàþ stanaü hariþ || pitarau nànvavindetàü kçùõodàràrbhakehitam | gàyanty adyàpi kavayo yal loka-÷amalàpaham || [BhP 10.8.46-7] yayoþ prasanno'vatãrõas tau pitaràv api | tad evaü pra÷nam avadhàrya ÷rã- ÷uka uvàca - droõo vasånàü pravaro dharayà bhàryayà saha | kariùyamàõa àde÷àn brahmaõas tam uvàca ha || [BhP 10.8.48] àde÷àn go-pàlanàdi-lakùaõàn | kim uvàca tad àha -- jàtayor nau mahàdeve bhuvi vi÷ve÷vare harau | bhaktiþ syàt paramà loke yayà¤jo durgatiü taret || [BhP 10.8.49] (page 74) spaùñam | tata÷ ca -- astv ity uktaþ sa eveha vraje droõo mahà-ya÷àþ | jaj¤e nanda iti khyàto ya÷odà sà dharàbhavat || tato bhaktir bhagavati putrã-bhåte janàrdane | dampatyor nitaràm àsãd gopa-gopãùu bhàrata || [BhP 10.8.50-51] anyeùàü yaþ putro nàsãt tasmiüs tu tayoþ putratàü pràpta iti cvi- pratyayàrthaþ | bhakti-vi÷eùa-màtreõaivodaya-vi÷eùa-niyamàt | vàtsalyàbhidha-prema-vi÷eùeõaiva ÷rã-kçùõaþ putratayodeti, na tu sva- dehàdàv àvirbhàvena, hiraõyaka÷ipu-sabhà-stambhe ÷rã-nçsiühasya brahmaõi ÷rã-varàhasya ca pitçtvàprayogàt | na ca garbha-prave÷ena parãkùid- rakùaõàrthaü tat-praviùñasyàpi tasyottarà-màtçtvà÷ravaõàt | tàdç÷a-premà tu ÷uddhaþ samudrikta÷ ca ÷rã-vraje÷varayor eva | ataeva garbha- prave÷àdikaü vinàpi tayoþ putratayà tasya prasiddhiþ | yathà nandas tv àtmaja utpanna [BhP 10.5.1] ity àdau, tathopàsanà ca yathà - sakala-loka- maïgalo nanda-gopa-tanayaþ ity àdau | na tv evaü stambhàdeþ | kiü ca - ÷rãmad ànakadundubhi-prabhçtiùv àvirbhàvo'pi na pràkçtavat tadãya-carama-dhàtv-àdau prave÷aþ | kiü tarhi, sac-cid-ànanda-vigrahasya tasya tan-manasy àve÷a eva | tad uktam -- tato jagan-maïgalam acyutàü÷aü samàhitaü ÷åra-sutena devã | dadhàra sarvàtmakam àtma-bhåtaü kàùñhà yathànanda-karaü manastaþ || [BhP 10.2.18] iti | tataþ ÷rã-nàrada-prahlàda-dhruvàdiùu dar÷anàt sarva-sammatatvàt tàdç÷a- prema-viùayatvena sàkùàt ÷rã-bhagavad-àvirbhàvàvyavahita-pårva-pracura- kàlaü vyàpya santatas tad-àve÷aþ ÷rã-vraje÷varayor apy ava÷yam eva kalpyate | brahma-vara-pràrthanayàpi tad eva labhyata iti samàna eva panthàþ | vàtsalyaü tv atràdhikaü, yena vinà tasya putra-bhàvo na sambhavatãty atraiva putratàü manyàmaha iti putrãbhåta ity asya bhàvaþ | idaü prakañàyàm eva lãlàyàü samàhitam, aprakañàyàü tu tayor nitya- siddhatve eva purato'vadhàrayiùyamàõe lakùmã-viùõor anàditayà àdi-rasa- siddha-dàmpatyavat ÷rã-vraje÷varayos tasya cànàdito vatsala-rasa-siddha-pitç- putra-bhàvo vidyata eva | ataþ putra-bhåta iti ca kvacit pàñhaþ | [Vç. adds here: pràg ayaü vasudevasya kvacij jàtas tavàtmajaþ [BhP 10.8.14] ity atra satya-vacasaþ ÷rã-gargasyàpy ayam abhipràyaþ | ÷rã-devakyàü upasaühara vi÷vàtmann ado råpam alaukikam [BhP 10.3.30] iti pràrthitavatyàü ÷rã- bhagavàn ÷rã-devakã-manasi sphurita-caraü samprati bahi÷ càvirbhåtaü caturbhujatvam antarbhàvya ÷rã-vraje÷varã-manasi sphuritaü dvibhujatvaü tatràvirbhàvitavàn | tasyàs tvarayà manasi sphårti-bheda÷ ca tathà tathàvirbhàva-bhedàd gamyate | phalena phala-kàraõam anumãyate iti | End Vç. addition.] ataeva - na hy asyàsti priyaþ ka÷cid [BhP 10.46.37] ity àdi prakaraõe, -- yuvayor eva naivàyam àtmajo bhagavàn hariþ | sarveùàm àtmajo hy àtmà pità màtà sa ã÷varaþ || [BhP 10.46.42] ity etat ÷rã-vraje÷varau prati ÷rãmad-uddhava-vàkyaü tad-audàsãnya- prakañanenàpàta-sàntvana-màtra-tàtparyaka-bàhyàrtham api vàstavam arthaü tv evaü vahati | pårvokta-prakàreõàyaü priyàpriyàdi-màtàpitràdi- (page 75)-rahito'pi bhagavàn hariþ yaþ so'yaü kçùõa-råpatvena vi÷eùàkàraþ san yuvayor evàtmajo naiva sarveùàm | sa eve÷vara-råpatvena sàmànyàkàras tu sarveùàm àtmajàdi-sarva-råpaþ syàt | kintu paratra màyàmayatvàt nàsmàkam àdaraþ | pårvatra tu mumukùu-mukta-bhakta-÷làghya- premamayatvàd atyàdara iti bhàvaþ | tathoktaü pràg eva -- tayor itthaü bhagavati kçùõe nanda-ya÷odayoþ | vãkùyànuràgaü paramaü nandam àhoddhavo mudà || yuvàü ÷làghyatamau nånaü dehinàm iha màna-da | nàràyaõe 'khila-gurau yat kçtà matir ãdç÷ã || [BhP 10.46.29-30] iti | tathà -- sa pità sà ca jananã yau puùõãtàü sva-putra-vat | ÷i÷ån bandhubhir utsçùñàn akalpaiþ poùa-rakùaõe || [BhP 10.45.22] iti ÷rã-vraje÷varaü prati ÷rã-kçùõa-ràmàbhyàü sàntvanaü ca | ÷rã-ràmasyaiva para-putram apekùyeti j¤eyam | yathoktaü tatraiva tena - yàta yåyaü vrajaü tàta vayaü ca sneha-duþkhitàn | j¤àtãn vo draùñum eùyàmo vidhàya suhçdàü sukham || [BhP 10.45.23] iti | draùñum eùyàmaþ | mama tatràgamanasya bhavad-dar÷anam eva puruùàrtha ity anena yuùmàn apa÷yanta eva sthàsyàma ity arthaþ | [Vç. addition: yad và tathàpi bhåman mahimà-guõasya te viboddhum arhati [BhP 10.14.6] ity atra viboddhuü bodha-gocarã-bhavitum itivad draùñuü dar÷ana-gocarã-bhavitum ity arthaþ | tatra hetuþ - j¤àtãn iti | End Vç. addition.] tasmàd anayor eva mukhyaü putratvaü ÷rã-kçùõe viràjate iti siddham | prakçtam anusaràmaþ | gopa-gopãnàm api tasmin premàsãd eva | dampatyos tayos tu tàsv api nitaràm àsãd iti | upasaüharati -- kçùõo brahmaõa àde÷aü satyaü kartuü vraje vibhuþ | saha-ràmo vasaü÷ cakre teùàü prãtiü sva-lãlayà || [BhP 10.8.52] sveùu bhakta-jana-vi÷eùeùu yà lãlà tad-bhakti-vi÷eùa-va÷a-lãlà-vi÷eùas tayaiva teùàü sarveùàm api prãtiü cakre | dvàv api tau prati tena vara-dànàd iti bhàvaþ | yadyapy evaü tathàpi brahmaõa àde÷aü satyaü kartç mahad-à÷ãr anyathà na syàd iti dar÷ayitum apãty arthaþ | yad và sva-lãlayà teùàü prãtiü kartuü vraje vasan brahmaõa àde÷aü satyaü cakre | tad anuùaïgataþ svayam àdçtya sarvatràvyabhicàriõaü cakàreti | || 10.8 || ÷rã-÷ukaþ || 146-150 || [151-152] tad etat kàraõaü tad-àbhàsam eva manyamànas tayor brahmàdibhyo'pi saubhàgyàti÷ayasya khyàpanàrtham anantaram eva ekadà gçha-dàsãùu [BhP 10.9.1] ity àdy-adhyàyam àrabdhavàn | tatraiva ca sàkùàc chrã-bhagavad- bandhana-råpa-mahà-va÷ãkaraõa-kàraõa-vàtsalyam api viditaü, tena brahmaõo'pi ÷iva-lakùmãbhyàm api durlabhaü bhagavat-prasàda-bharam àha -- nemaü viri¤co na bhavo na ÷rãr apy aïga-saü÷rayà | prasàdaü lebhire gopã yat tat pràpa vimuktidàt || [BhP 10.9.20] sa àdidevo jagatàü puro gurur [BhP 2.9.5] ity ukteþ viri¤cis tàvad bhaktàdi- guruþ | (page 76) sa ca bhavas tu vaiùõavànàü yathà ÷ambhuþ [BhP 12.13.16] ity àdi-dar÷anàt tato'py utkarùavàn | sà ca ÷rãs tu tayor api bhagavad-bhakti- ÷ikùà-nidar÷ana-prathama-råpatvàt paramotkarùavatã | tad evam uttarottara- vinyàsena yathottara-mahimànaü såcayitvà ÷rãs tu na kevalaü bhakti-màtreõa tàdç÷y eva | kiü tarhi parama-sakhyena tato'py anirvacanãya-màhàtmyety àha | aïga-saü÷rayeti | evaübhåtàpi sà ca prasàdaü lebhire eva | kasmàt ? vimuktidàt - astv evam aïga bhajatàü bhagavàn mukundo muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam | [BhP 5.6.18] ity ukta-rãtyà pràyo vimuktim eva dadàti na tu tathàbhåtaü prasàdaü, tasmàt ÷rã-bhagavata eva kintu gopã ÷rã-gope÷varã yat tad anirvacanãyaü prasàda- ÷abdenàpi vaktuü ÷aïkanãyaü, tasmàt pràpa, tad-råpa-prasàdaü viri¤ci÷ ca bhava÷ ca ÷rã÷ ca na lebhire na lebhire ne lebhire ity arthaþ | lebhire ity asya pratyekaü na¤-trayeõànvayaþ | na¤as trir-àvçtti÷ ca niùedhasyàti÷ayàrthà | pårvottaràdhyàya-dvaye ÷r-bàdaràyaõer vivakùitam idam | droõa-dharayos tàvat sàdhàraõa-devatàtvaü cet tarhi tayoþ ÷rã-÷ivàdi-durlabha- caraõàravinda-sphårti-le÷asya ÷rã-kçùõasya tathà pràptau svataþ sambhàvanà nàsti | na ca tayos tàdç÷a-gàóha-bhajanàdikaü kutracid varõyate | anyathà tad evàham àkhyàsyam | na ca tàbhyàü yad ãdç÷aü phalaü labdhaü tad brahmaõi pårvaü pràrthitaü, kintu durgati-taraõa-hetutvenottama-bhakti-màtram | na ca brahmàpi ÷rã-kçùõasya mahà-bhaktair api durlabha-putratvàdikaü vi÷iùya tàbhyàü varaü dattavàn | na ca nemaü viri¤ciþ ity àdinocyamàna-tàdç÷a- prasàdàpti-ràhityasya brahmaõo varas tàdç÷a-phala-dàne bhavati samarthaþ | vakùyate ca tat-prasàdàpti-ràhityàti÷ayaþ | tad bhåri-bhàgyam iha janma kim apy añavyàü yad gokule'pi katamàïghri-rajo'bhiùekam [BhP 10.14.34] ity àdinà | tasmàt tayos tàdç÷a-mahodaye kàraõaü nàsti kintu niùkàraõatvena tayor nityàm eva tàdç÷ãü sthitiü vij¤àya mayà ÷rã-bhagaval-lãlayaiva [Vç. adds: sva-bhakti-vi÷eùa-pracàra-kàraõaka-÷rã-bhagavad-icchayaiva end addition.] droõa-dharà-råpeõàü÷enaivàvatãrõayor aikya-vivakùayà yathà katha¤cit kàraõàbhàsa evopanyasta iti | kiü ca ÷rãmad-bhàgavate'smin ÷rã- bhagavat-premaiva sarva-puruùàrtha-÷iromaõitvenodghuùyate | tasya ca paramà÷raya-råpaü ÷rã-gokulam eva | tatràpi ÷rã-vraje÷varau | tatas tat paramà÷raya-nityatve siddha eva tàdç÷a-grantha-prayatnaþ sakalaþ syàt | yata eva ÷rã-brahmàdibhis tatra yat ki¤cij janma pràrthyate iti | tasmàt svàbhàviky eva tayos tàdç÷ã sthitir iti pratipàdayaüs tat-sambandhenaiva bhajatàü sukhàpo nànyeùàm ity àha -- nàyaü sukhàpo bhagavàn dehinàü gopikà-sutaþ | j¤àninàü càtma-bhåtànàü yathà bhaktimatàm iha || [BhP 10.9.21] sukhenàpyata iti sukhàpaþ | ayaü ÷rã-gopikà-sutaþ bhagavàn dehinàü dehàbhimàninàü tapa-àdinà na sukhàpaþ na sulabhaþ kintu tair aticireõaiva tena ÷uddhe'ntaþkaraõe katha¤cid (page 77) bhaktàvalokana-le÷ena jàta-sad- buddhibhis tad eva tapa-àdikaü tasminn arpayadbhiþ katha¤cid evàsau labhyate | tathà àtma-bhåtànàm àvirbhåtàdvaita-vçttãnàü nivçtta- dehàbhimànànàü j¤àninàm api tàdç÷ena j¤ànena na sukhàpaþ kintu pårveõaiva karaõena jàta-tad-àsattibhis tena j¤ànena yad brahma sphurati tad evàyam iti cintayadbhis taiþ katha¤cid evàsau labhyate | tata÷ ca dvayor api tayoþ sàdhanayor hãnatvàt tal-làbha÷ ca na sàkùàt kintu kenacid aü÷ena vya¤jitam te pràpnuvanti màm eva sarva-bhåta-hite ratàþ [Gãtà 12.4], kle÷o'dhikataras teùàm avyaktàsakta-cetasàm [Gãtà 12.5] iti ÷rã-bhagavad- ukteþ | ÷àbde pare brahmaõi dharmato vrataiþ snàtasya me nyånam alaü vicakùva [BhP 1.5.7] iti ÷rã-vyàsa-pra÷nànantaràt | bhavatànudita-pràyaü ya÷o bhagavato 'malam | yenaivàsau na tuùyeta manye tad dar÷anaü khilam || [BhP 1.5.8] iti ÷rã-nàrada-prativacanàc ca | sukhàpas tu keùàm ity apekùàyàü nidar÷anam àha - iha gopikà-sute bhaktimatàü yathà [Vç edition here adds: tathà ca ÷rã-brahmoktiþ - j¤àne prayàsam udapàsya [BhP 10.14.3] ity àdi, ÷rã- nàradokti÷ ca yajate yaj¤a-puruùaü sa samyag-dar÷anaþ pumàn [BhP 1.5.38] iti | Vç addition ends.] sukhàpa iti ÷rã-gopikàyàs tu sukhàpa iti kiü vaktavyam | tasyàþ suta evàyaü bhagavàn ity ato gopikà-suta iti vi÷eùaõaü dattam | sukham àpayatãti và sukhàpaþ | yata÷ càyaü na dehàbhimàninàü sukhàpaþ yato gopikàsutas tat-sutatva-lãlàyàþ sva-sàdhàraõa-dçùñyànàdaràt | tathà j¤àninàm api na sukhàpaþ yato gopikàsutaþ sarvàtmaika-vçtty-udayena bhagavat-svaråpànanda-vaicitrã-sàroparicara-tal-lãlà-tattvànubhavàt | yatheha ÷rã-gopikà-sute bhaktimatàm iti nidar÷anam | sukhenàpyate j¤àyate iti và sukhàpaþ subodhaþ | tata÷ càyaü dehàbhimànibhis [Vç. addition] tarkàdinà na subodhaþ | tathà j¤ànibhir api j¤ànena na subodhaþ | tatra pårvavad dhetur gopikà-suta iti | dehebhiþ dehàbhimànibhir api | [end Vç. addition] tat-tad-alaukika-karma-liïgakàt tarkàt j¤ànibhir apy anàvçta-brahmatvàvagamàt subodha eva | satyaü tathàpi yatheha ÷rã-gopikà-sute bhaktimadbhiþ subodhas tathà na | te hi ÷rã-kçùõa- bhaktàþ sva-sukha-nibhçta-cetàs tad-vyudastàny abhàvo'py ajita-rucira- lãlàkçùña-sàraþ [BhP 12.12.69] ity àdi-dar÷anàt tàdç÷a-lãlànubhavasyaiva parama-puruùàrthatvam avagacchantãti bhàvaþ | atràrtha-trayo'pãha-padena ÷rã-paravyoma-nàthàdi-bhaktimanto'pi vyàvçttàþ | gopikà-suta iti vi÷eùaõena ca traikàlika-tad-bhaktànàü tat-sambandhi-sukhàpatvaü prati tat-sutatvàyoga- tad-anyatva-yogau vyavacchidyete | ity ato vidvad-anubhava-yàthàrthyena nitya eva tat-sambandho vivakùitaþ | (page 78) ataevàyaü gopikà-suta iti svayam api sàkùàd aïgulyà nirdi÷yate | tasmàd api sàdhåktaü nitya eva ÷rã-vraje÷varayos tat-sambandha iti | atra ekadà gçha- dàsãùu [BhP 10.9.1] ity àdikam, nemaü viri¤caþ [BhP 10.9.20] ity àdi padya- dvayàntam idam uttara-vàkyaü, droõo vasånàü pravaraþ [BhP 10.8.48] ity àdikasya pårva-vàkyasya bàdhakatvenaivoktaü, pårva-virodha-dharmàntara- pratipàdanàd ayuktatvàc ca pårvasya asad-vyapade÷àn neti cen na dharmàntareõa vàkya-÷eùàd [Vs 2.1.17] itivat | tatra ca yathivàsac-chabdasya gaty-antaraü cintyate tathàtràpi | tac ca pårvam eva dar÷itaü pårvottaràdhyàya-dvaye bàdaràyaõe vivakùitam idam àrabhya prakaraõena | || 10.8 || ÷rã-÷ukaþ || 151-152 || [153] tad evaü ÷ruti-puràõàdi-nigamokty-anusàreõa ÷rã-kçùõasya nityàbhivyaktitvaü dvàrakàdiùu nitya-vihàritvaü nitya-yàdavàdi-parikaratvaü ca dar÷itam | ittham eva ca kçùõas tu bhagavàn svayam iti susiddham | athà÷aïkate - yadi nityam eva tathàvidhaþ ÷rã-kçùõàkhyaþ svayaü bhagavàn tatra tatra etair nija-parikaraiþ sàrdhaü viharati tarhi brahmàdi-pràrthanayà ÷rã-nàràyaõa etàvatatàreti ÷råyate | tasya yadi ÷rã-kçùõe prave÷aþ tarhi ca kathaü nityam eva dvàrakàdiùu viràjamànaü svayaü bhagavantaü parityajya te tasmai nivedayituü gatàþ | kathaü và janmàdi-lãlayà krameõa mathuràü gokulaü punar mathuràü dvàrakàü ca tyaktvà vaikuõñham àråóhavàn iti | atredam ucyate -- yo dvàrakàdau nityaü viharati sa ÷rã-kçùõàkhyaþ svayaü bhagavàn paràtparo brahmàdiùv aprakaña eva pràya÷aþ | yas tu kùãrodàdi- lãlà-dhàmà nàràyaõàdi-nàmà puruùaþ sa eva viùõu-råpaþ sàkùàd và nijàü÷ena và teùu prakañaþ san brahmàõóa-pàlanàdi-kartety uktam eva | tatra brahmàõóàdhikàriõo brahmàdayo'pi brahmàõóa-kàryaü tasmà eva nivedayitum arhanti | tatas tadàpi tasmà eva pçthivã-bhàràvatàràya niveditavantaþ | anantaraü so'pi puruùas tàn prati ke÷a-dar÷anena sa yàvad urvyàü bharam ã÷vare÷varaþ [BhP 10.1.22] ity àdi-vàkyena ca svayaü bhagavata evàvatàra-samayo'yam iti såcayitvà svayam apy avatitãrùàü cakàra | sà càvatitãrùà pårva-yuktyà prakañãbhavati svayaü bhagavati prave÷àyaiva | tadedaü vaikuõñhàdy-àrohaõam api tat-tad-aü÷enaiva | svayaü tu tatra tatraiva punar nigåóhaü lãlàyate | atrodàhçtaü tantra-bhàgavatàdi-vàkyaü vàràhàdi- vàkyaü cànusandheyam | udàhariùyate ca nityaü sannihitas tatra bhagavàn madhusådanaþ [BhP 11.31.24] ity àdikam | eùa càbhisandhir na sarvair evàvabudhyateti | yatha sva-sva-dçùñam eva munibhis tàdçg varõyate | yathà samudra-tãra-stha- dçùñyaiva adbhuto và eùa pràtar udety apaþ sàyaü pravi÷ati iti ÷rutiþ | pravartate na tu vastuta iti prà¤caþ | yadi tatra sumeru-parikramàdi- vàkyenànyathà gatiþ kriyate tadàtràpi svayaü bhagavattà-nitya-vihàritàdi- pratipàdaka-vàkyena kathaü nàma na kriyatàm | tathà mathuràdi- parityàgàdy-uktir avatàre pràpa¤cika-jana-prakaña-lãlàpekùayaiva | tad- aprakañà tu lãlà nityam eva vidyate eva | tasmàn nityatvena janmàdimayatvena ca lãlà-pratipàdakànàü vàkyànàü samanvaya-svàrasyàd idaü labhyate | yathà ya eva ÷rã-kçùõas tatra tatra nityam aprakaño viharati sa eva svayaü janmàdi-lãlayà prakaño bhavati | tatra nàràyaõàdayo'pi pravi÷antãti sarvaü ÷àntam | tad evaü tatra ÷rã-kçùõa-lãlà dvividhà aprakaña-råpà prakaña-råpà ca | pràpa¤cika-lokàprakañatvàt tat-prakañatvàc ca | tatràprakañà - (page 79) yatràsau saüsthitaþ kçùõas tribhiþ ÷aktyà samàhitaþ | ràmàniruddha-pradyumnai rukmiõyà sahito vibhuþ || [GTU 2.36] iti | mathurà-tattva-pratipàdaka-÷rã-gopàla-tàpany-àdau - cintàmaõi-prakara- sadmasu-kalpa-vçkùa [BhP 5.40] ity àdi vçndàvana-tattva-pratipàdaka-brahma- saühitàdau ca prakaña-lãlàtaþ ki¤cid vilakùaõatvena dçùñà, pràpa¤cika-lokais tad-vastubhi÷ càmi÷rà, kàlavad-àdi-madhyàvasàna-pariccheda-rahita-sva- pravàhà, yàdavendratva-vraja-yuvaràjatvàdy-ucitàharahar-mahà- sabhopave÷a-gocàraõa-vinodàdi-lakùaõà | prakaña-råpà tu ÷rã-vigrahavat kàlàdibhir aparicchedyaiva satã bhagavad-icchàtmaka-svaråpa-÷aktyaiva labdhàrambha-samàpanà pràpa¤cikàpràpa¤cika-loka-vastu-saüvalità tadãya- janmàdi-lakùaõà | tatràprakañà dvividhà | mantropàsanàmayã svàrasikã ca | prathamà yathà tat-tad-ekatara-sthànàdi-niyata-sthitikà tat-tan-mantra-dhyàna-mayã | yathà bçhad-dhyàna-ratnàbhiùekàdi-prastàvaþ krama-dãpikàyàm | yathà và -- atha dhyànaü pravakùyàmi sarva-pàpa-praõà÷anam | pãtàmbara-dharaü kçùõaü puõóarãka-nibhekùaõam || ity àdi gautamãya- tantre | yathà và - veõuü kvaõantam aravinda-dalàyatàkùam- barhàvataüsam asitàmbuda-sundaràïgam | kandarpa-koñi-kamanãya-vi÷eùa-÷obhaü govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || àlola-candraka-lasad-vanamàlya-vaü÷ã- ratnàïgadaü praõaya-keli-kalà-vilàsam | ÷yàmaü tri-bhaïga-lalitaü niyata-prakà÷aü govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || iti brahma-saühitàyàm [5.39-40] | homas tu pårvavat kàryo govinda-prãtaye tataþ ity-àdy-anantaraü - govindaü manasà dhyàyet gavàü madhye sthitaü ÷ubham | barhàpãóaka-saüyuktaü veõu-vàdana-tat-param || gopã-janaiþ parivçtaü vanya-puùpàvataüsakam || iti bodhàyana-karma-vipàka- pràya÷citta-smçtau | tad u hovàca hairaõyo gopa-ve÷am abhràbhaü taruõaü kalpa-drumà÷ritam | tadiha ÷lokà bhavanti -- sat-puõóarãka-nayanaü meghàbhaü vaidyutàmbaram | dvi-bhujaü mauna-mudràóhyaü vanamàlinamã÷varam || gopa-gopã-gavàvãtaü sura-druma-talà÷ritam | divyàlaïkaraõopetaü rakta-païkaja-madhyagam || kàlindã-jala-kallola-saïgi-màruta-sevitam | cintayaü÷ cetasà kçùõaü mukto bhavati saüsçteþ || iti ÷rã-gopàla-tàpanyàm [1.11-15] - govindaü gokulànandaü sac-cid-ànanda- vigraham [GTU 1.37] ity àdi ca | yà tu tat-tat-kàmanàtmaka-prayoga-mayã påtanà-vadhàdi-råpà yad-yad- dhiyà ta urugàya vibhàvayanti tat-tad-vapuþ praõayase sad-anugrahàya [BhP 3.9.11] ity uktànusàreõàdyàpi sàdhaka-hçdi kadàcit sàmpratãva sphurati sà khalu mantropàsanàmayãtve'pi svàrasikyàm eva paryavasyati atãtatvena sarvatra nirdiùñatvàt | atha svàrasikã ca yathodàhçtam eva skànde -- vatsair vatsatarãbhi÷ ca sadà krãóati màdhavaþ | vçndàvanàntaragataþ sa-ràmo bàlakaiþ saha || ity àdi | tatra ca-kàràt ÷rã-gopendràdayo gçhyante | ràma- (page 80) -÷abdena rohiõy api | tathà tenaiva krãóatãty àdinà vrajàgamana-÷ayanàdi-lãlàpi | krãóà- ÷abdasya vihàràrthatvàd vihàrasya nànà-sthànànusàraõa-råpatvàd eka- sthàna-niùñhàyà mantropàsanàmayyà bhidyate'sau | yathàvasara-vividha- svecchàmayã svàrasikã | evaü brahma-saühitàyàm -- cintàmaõi-prakara-sadmasu kalpa-vçkùa- lakùàvçteùu surabhir abhipàlayantam lakùmã-sahasra-÷ata-sambhrama-sevyamànaü govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || [BrahmaS 5.28] iti | atra kathà gànaü nàtyaü gamanam api vaü÷ã [BrahmaS 5.52] ity atrànusandheyam | tatra nànà-lãlà-pravàha-råpatayà svàrasikã gaïgeva | ekaika-lãlàtmatayà mantropàsanàmayã tu labdha-tat-sambhava-hrada-÷reõir iva j¤eyà | kiü ca mantropàsanàmayyàm api vraja-ràjàdi-sambandhaþ ÷råyate kim uta svàrasikyàm iti na kutràpi tad-rahitatà kalpanãyà | tad etat sarvaü måla-pramàõe'pi dç÷yate | tatra prakaña-råpà vispaùñaiva | athàprakañàyàü mantropàsanà-mayãm àha -- màü ke÷avo gadayà pràtar avyàd govinda àsaïgavam àtta-veõuþ | [BhP 6.8.2] iti | àtta-veõur iti vi÷eùeõa govindaþ ÷rã-vçndàvana-mathurà-prasiddha-mahà- yoga-pãñhayos tan-nàmnaiva sahitau prasiddhau | tau ca tatra tatra pràpa¤cika-loka-dçùñyàü ÷rãmat-pratimàkàreõàbhàtaþ svajana-dçùñyàü sàkùàd-råpa-vçnda-prakaraõa eva etau pañhitau | tata÷ ca nàràyaõa- varmàkhya-mantropàsya-devatàtvena (÷rã-gopàla-tàpanyàdi-prasiddha- svatantra-mantràntaropàsya-devatàtvena) ca mantropàsanà-mayyàm idam udàhçtam || || 6.8 || vi÷varåpa indram || 153 || [154] vakùyamàõa-bhagavad-abhipràyànusàreõa spaùñàrthatvena ca vastutaþ svàrasikãm àha - mà khidyataü mahà-bhàgau drakùyathaþ kçùõam antike | antar hçdi sa bhåtànàm àste jyotir ivaidhasi || [BhP 10.46.36] he mahà-bhàgau ÷rã-vraje÷varau mà khidyataü yataþ ÷rã-kçùõaü drakùyathaþ | kathaü yataþ so'ntika evàste | tasyàntika-sthiter avyabhicàre dçùñàntaþ | bhåtànàm antar-hçdi paramàtma-lakùaõaü jyotir iva edhasi càgni-lakùaõaü jyotir iveti | tatra nirantaras tat-sphårtir eva bhavatàü pramàõam iti bhàvaþ | arthàntare tåttaràrdhasya hetutvàspaùñatvàt paramàtma-råpeõàntarhçdi-sthitasyàpi dar÷anàniyamàt | || 10.46 || uddhavaþ ÷rã-vraje÷varãm || 154 || [155] evaü ÷rã-bhagavàn uvàca - bhavatãnàü viyogo me na hi sarvàtmanà kvacit || [BhP 10.47.29] ye mayà saha bhavatãnàü yo'yaü viyogaþ sa sarvàtmanà sarveõàpi prakà÷ena na vidyate | kiü tarhy ekena prakaña-lãlàyàü viràjamànena prakà÷ena viyogaþ | aprakaña-lãlàyàü tv anyena (page 81) prakà÷ena saüyoga evety arthaþ | atraitad uktaü bhavati na càntar na bahir yasya ity àdi dàmodara-lãlà- praghaññaka-dçùñyà mçd-bhakùaõa-lãlàdau ÷rã-vraje÷vary-àdãnàü tathànubhåtyà ca ÷rã-vigrahasya madhyamatva eva vibhutvaü dç÷yate | tac ca paraspara-virodhi-dharma-dvayam ekatràcintya-vibhutva-÷aktimati tasminn àsambhavaü ÷rutes tu ÷abda-målatvàd ity etan nyàyena ity evaü bhagavat- sandarbhe praghaññakena vivçtam asti | tad evaü vibhutve sati yugapad aneka-sthànàdy-adhiùñhànàrthaü råpàntara- sçùñiþ piùña-peùità | kintu yugapan-madhyamatva-vibhutva-prakà÷ikayà tathaivàcintya-÷aktyà tad-icchànusàreõaika eva ÷rã-vigraho'nekadhà prakà÷ate | bimba iva svacchopàdhibhiþ | kintu atropàdhi-màtra-jãvanatvena sàkùàt spar÷àdy-abhàvena vaiparãtyodaya-niyamena bimbasya paricchinnatvena ca pratibimbatvam | atra tu svàbhàvaika-÷akti-sphuritatvena sàkùàt-spar÷àdi-bhàvena yatheccham udayena ÷rã-vigrahasya vibhutvena ca bimbatvam eveti vi÷eùaþ | evam eva sarveùàm api prakà÷ànàü pårõatvam àha ÷rutiþ - pårõam adaþ pårõam idaü pårõàt pårõam udacyate | pårõasya pårõam àdàya pårõam evàva÷iùyate || [BAU 6.5.4] iti | tatra ca teùàü prakà÷ànàü tathaivàcintya-÷aktyà pçthak pçthag eva kriyàdãni bhavanti | ataeva yugapad àvirbhåtànàü prakà÷a-bhedàvalambinãnàü nimeùonmeùaõàdi-kriyàõàm avirodhaþ | ataeva vibhor api paraspara- viruddha-kriyà-gaõà÷rayasyàpi tat-tat-kriyà-kartçtvaü yathàrtham eva | tad- yathàrthatve bahu÷aþ ÷rã-bhàgavatàdi-varõitaü viduùàü tu tad-udbhavaü sukhaü nopapadyata iti tad-anyathànupapatti÷ càtra pramàõam | ittham evàbhipretya ÷rã-nàradena citraü bataitad ekena vapuùà yugapat pçthak [BhP 10.69.1] ity àdau vapuùà ekatve'pi pçthak-prakà÷atvaü teùu prakà÷eùu pçthak pçthak kriyàdhiùñhànàditvaü tàdç÷a-÷aktis tv anyatra muni-janàdau na sambhavatãti svayaü citratvaü coktam | eùa eva prakà÷aþ kvacid àtma- ÷abdenocyate kvacid råpàdi-÷abdena ca | yathà tatraiva na hi sarvàtmanà kvacid iti, anyatra kçtvà tàvantam àtmànam [BhP 10.33.19] iti, tàvad-råpa- dharo'vyayaþ [BhP 10.59.42] iti, kçùõenecchà-÷arãriõà [BhP 10.30.40] iti ca | tatra nànà-kriyàdy-adhiùñhànatvàd eva lãlà-rasa-poùàya teùu prakà÷eùv abhimàna-bhedaü parasparam ananusandhànaü ca pràyaþ svecchayorãkarotãty api gamyate | evaü tac-chaktimayatvàt tat-parikareùv api j¤eyam | tatra teùv api prakà÷a-bhedaþ, yathà kanyàùoóa÷a-sahasra-vivàhe ÷rã-devaky-àdiùu | uktaü hi ñãkà-kçdbhiþ - anena devakyàdi-bandhu-jana-samàgamo'pi prati- gçhaü yaugapadyena såcita iti | teùu ÷rã-kçùõe ca prakà÷a-bhedàd abhimàna- kriyà-bhedo yathà ÷rã-nàrada-dçùña-yogamàyà-vaibhave tatra hy ekatra -- dãvyantam akùais tatràpi priyayà coddhavena ca | påjitaþ parayà bhaktyà pratyutthànàsanàdibhiþ || [BhP 10.69.20] iti | mantrayantaü ca kasmiü÷cin mantribhi÷ coddhavàdibhiþ | [BhP 10.69.27] tatrànyatra iti bhàva-bhedàd abhimàna-bhedo lakùyate | ayam eva tad- avastho'ham atràsmãti | evaü ùoóa÷a-sahasra-vivàhe kutracit ÷rã-kçùõa- samakùaü màïgalikaü karma kurvatyà devakyàs tad-dar÷ana-sukhaü bhavati | tat-parokùaü tu tad-dar÷anotkaõñheti | tathà yoga-màyà-vaibhava-dar÷ana eva kvacid (page 82) uddhavena saüyogaþ kvacid viyoga iti vicitratà | tad evaü tatra prakà÷a-bhede sati tad-bhàvenàbhimàna-kriyà-bhede ca sthite tadànãü vçndàvana-prakà÷a-vi÷eùe sthitena ÷rã-kçùõasyàprakaña-prakà÷ena tàsàm aprakaña-prakà÷àtmikànàü saüyogas tat-prakà÷a-vi÷eùe pràk-sthitena samprati mathuràü gatena tat-prakaña-prakà÷enaiva svãkçtena sthàna-traye'pi saparikara-÷rã-kçùõa-nityàvasthàyità-vàkyam anupahataü syàt | prakaña- lãlàyàm anyatra sa-parikarasya tasya kadàcid gamane'pi prakà÷àntareõàvasthànàd iti | tasmàt sàdhåktaü bhavatãnàü viyogo me [BhP 10.47.29] ity àdi | seyaü ca nitya-saüyogità parama-rahasyeti brahma-j¤àna-sàdç÷ya-bhaïgyà samàcchàdyaivopadiùñà | dç÷yate cànyatràpi rahasyopade÷e'rthàntara- samàcchannoktiþ | yathà mahàbhàrate jatu-gçhe gacchataþ pàõóavàn prati vidurasya | yathà và ùaùñhe haryà÷vàdãn prati ÷rã-nàradasya | [156] tad evaü punar api tathaivopadi÷ati -- yathà bhåtàni bhåteùu khaü vàyv-agnir jalaü mahã | tathàhaü ca manaþ-pràõa- bhåtendriya-guõà÷rayaþ || [BhP 10.47.29] yathà khàdãni kàraõa-råpàõi bhåtàni vàyv-àdiùu sva-sva-kàrya-råpeùu bhåteùv avasthitàni, tatràkà÷asya sthitir vàyau vàyor agnàv ity àdi | tathà bhavatãùv ahaü bahir-anupalabhyamàno'pi nityaü tiùñhàmy evety arthaþ | kathambhåto'ham ? bhavatãnàü mad-eka-jãvàtånàü mana-àdy-à÷rayaþ | anyathà nimeùam api mad-viyogena tàny api na tiùñheyur iti bhàvaþ | yad và, kiü-råpas tiùñhasãty àkàïkùàyàm àha, bhavatãnàü mana-àdy- à÷raya-bhåto yo dvibhuja-÷yàmasundara-veõu-vinodi-råpas tad-råpa eveti | [157] nanv itthaü prakà÷a-vaicitrã kathaü syàt yayà viraha-saüyogayor yugapad eva sthitir ity à÷aïkyàha - àtmany evàtmanàtmànaü sçje hanmy anupàlaye | àtma-màyànubhàvena bhåtendriya-guõàtmanà || [BhP 10.47.30] àtmani ananta-prakà÷a-maye ÷rã-vigraha-lakùaõe svasmin àtmanà svayam àtmànaü prakà÷a-vi÷eùaü sçje abhivya¤jayàmi | kena ? nimitta-bhåtena àtmà-màyànubhàvena acintyàyàþ svaråpa-÷akteþ prabhàvena | svaråpa- bhåtayà nitya-÷aktyà màyàkhyayà yuta iti madhva-bhàùya-dhçta-caturveda- ÷ikhàtaþ | kãdç÷ena ? bhåtendriya-guõàtmanà bhåtàni paramàrtha-satyàni yàni mamendriyàõi ye ca guõà råpa-rasàdayas teùàm àtmanà prakà÷akenety arthaþ | buddhãndriyeti pàñhe àtmanety asya vi÷eùaõam | buddhayo'ntaþ- karaõàni, indriyàõi bahiþ-karaõàni, guõà råpàdayaþ, tàni sarvàõy api àtmà svaråpaü yatra, teneti | tad evam àvirbhåya anu pa÷càt kadàpi hanmi, tato'nyatra gacchàmi | han hiüsà-gatayoþ | kadàpy anu pa÷càt punaþ pàlaye svayam àgatya pàlayàmi nija-viraha-dånàn iti ÷eùaþ | etat-kàraõaü tu yat tv ahaü bhavatãnàü vai [BhP 10.47.34] ity àdau vakùyate | hanter arthàntare trayàõàm eka-karma-kartçtve'pi tam àtmànaü prakà÷aü kadàcit tirodhàpayàmi | tasmàt taü prakà÷am àkçùya prakà÷a-vaividhyam ekãkaromãty arthaþ | evam eva da÷ama-saptatimamàdhyàye svàmibhir api vyàkhyàtam - evaü sarva-gçhebhyaþ pçthak pçthaï nirgatyànantaram eka eva sudharmàü pràvi÷at [10.70.17] iti | yathà ca màdhva-bhàùya-dhçta-(page 83) -svàmi(?)-vacanam - sa devo bahudhà nirguõaþ puruùottamaþ | ekãbhåyaþ punaþ ÷ete nirdoùo harir àdikçt || iti | ÷ruti÷ ca ÷aïkara-bhàùya-dhçtà - sa ekadhà bhavati, dvidhà bhavati ity àdyà | tad-anantaraü punar api tam àtmànaü pàlaye punar abhivyajya nija- ÷reùñha-janaiþ saha krãóayà sambhåtànandaü karomãty arthaþ | evaü hantir a÷lãlo'pi sva-viyogi-jana-viùaya-kàruõya-kçta-bhàvàntareõa svayam eva prayukta iti na doùa à÷aïkyaþ - chindyàü sva-bàhum api vaþ pratikåla-vçttim [BhP 3.16.6] itivat | [158] nanu prakañam eva mathuràyàü vikrãóasi tarhy atràpy adhunà virkãóasãty atràsmàkaü sambhàvanà kathaü jàyatàm ity à÷aïkya tàsàm evànubhavaü pramàõayati - àtmà j¤àna-mayaþ ÷uddho vyatirikto 'guõànvayaþ | suùupti-svapna-jàgradbhir màyà-vçttibhir ãyate || [BhP 10.47.31] yad và àstàü tàvad aprakaña-lãlàyàü mad-viyogàbhàva-vàrtà | prakaña- lãlàyàm api tayànusandhãyatàm ity àha àtmà j¤àna-maya ity àdi | artha÷ càyam - àtma-÷abdo'sminn asmac-chabda-paraþ | tata÷ ca àtmàhaü ÷rã- kçùõa-lakùaõo bhavatãnàü suùupty-àdi-lakùaõàbhir mano-vçttibhir ãyate anubhåyata eva | kãdç÷aþ ? j¤àna-mayo nànà-vidyà-vidagdhaþ | ÷uddho doùa-rahitaþ | vigato'tirikto yasmàd iti và vi÷eùeõàtirikta iti và vyatiriktaþ sarvottamo guõànvayaþ sarva-guõa-÷àlã | ataeva sa ca sphårti-råpo'yam anubhavaþ kadàcit sàkùàtkàra-dvàràpi kalpyate iti cira-kàla-virahe'pi tàsàü sandhukùaõa-kàraõaü j¤eyam | atra suùupte'pi tat- sphårti-nirde÷aþ sarvadaiva sphuràmãti-màtra-tàtparyakaþ | yad và tatra tàsàü svapna-jàgrator ananya-vçttitvaü siddham eva | vçtty-antaràsambhavàt tu ÷rã-kçùõa-samàdhi-lakùaõe suùupte'pi tasminn eva svapna-jàgrad-gatànàü vçtti-vaicitrãõàü tad-anubhàvità-màtràva÷eùatayà prave÷o bhavati | tad uttara-kàle pràkçtaiþ sukham aham asvàpsam itivat tàbhiþ sa iti evànusandhãyate iti tathoktam | tathà hi gàruóe - jàgrat-svapna-susuptiùu yogasthasya ca yoginaþ | yà kàcin manaso vçttiþ sa bhavaty acyutà÷rayaþ || iti | [159] nanu tathàpy asmàkaü viraha eva sarvopamardakaþ sphurati | kiü kurma ity à÷aïkya, hanta yadi mad-viyogitàbhimàni-mano-vçttiü katham api roddhuü ÷aknutha tadà svata eva nitya-saüyogitvam uddeùyatãty evam upade÷ena vaktuü yoga-÷àstra-prakriyàm àha dvàbhyàü - yenendriyàrthàn dhyàyeta mçùà svapna-vad utthitaþ | tan nirundhyàd indriyàõi vinidraþ pratyapadyata || [BhP 10.47.32] utthitaþ pumàn yathà mithyàbhåtam eva svapnaü dhyàyati evaü bàdhitàn api indriyàrthàn ÷abdàdãn yena manasà dhyàyeta cintayet, dhyàyaü÷ ca yenedriyàni pratyapadyata pràpa, tan mano vinidro'nalasaþ san nirundhyàn niyacched iti | yadyapi svapnàdivat tad-virahas tàsu nàj¤ànàdhyastaþ, prakaña-lãlàyàü tasyàpràptes tàsàm evànubhava-siddhatvàt tathàpy aprakaña-lãlàyàü nitya-saüyogam anusandhàpayituü tasya tàdç÷atvenaivopade÷o bhagavatà yogya iti tathoktam | ekàü÷e'pi saüyoge viyogo nàsty eveti và | [160] taü mano-nirodham eva stauti - etad-antaþ samàmnàyo yogaþ sàïkhyaü manãùiõàm | tyàgas tapo damaþ satyaü samudràntà ivàpagàþ || [BhP 10.47.33] (page 84) eùa mano-nirodho'ntaþ samàptiþ phalaü yasya saþ | samàmnàyo vedaþ | sa tatra paryavasyatãty arthaþ | màrga-bhede'py ekatra prayavasàne dçùñàntaþ | samudràntà àpagatà nadya iva iti | yasmàt sarvair eva vedàdividbhiþ pra÷asyate mano-nirodhas tasmàd yåyam api mad-viyogàbhimàni-mano-vçttiü niyacchatheti padya-dvayena dhvanitam | [161] nanu, aho yadi tad-viraheõa vayam atiduþkhità ity ataþ kçpàlu-citta eva tvam asmabhyaü nija-pràpti-sàdhanam upadi÷asi | tarhi svayaü kim u prakañam eva nàyàsi, tasmàt kaitavam evedaü tava kçpàlutvam ity à÷aïkyàha - yat tv ahaü bhavatãnàü vai dåre varte priyo dç÷àm | manasaþ sannikarùàrthaü mad-anudhyàna-kàmyayà || [BhP 10.47.34] sàmprataü bhavatãnàü dç÷àü priyo'py ahaü yad dåre varte, tad-bhavatãnàü mad-anudhyànecchayà yo manasaþ sannikarùas tad-arthaü mama bhavan- nikaña-shtitau mad-arthaü bhavatãnàü dç÷ye vàve÷aþ syàd, bhavad-dåre tu manasy eveti tatra mama sannikarùaþ syàd ity etad-arthaþ | [162] tad eva nidar÷ayati -- yathà dåra-care preùñhe mana àvi÷ya vartate | strãõàü ca na tathà cetaþ sannikçùñe 'kùi-gocare || [BhP 10.47.35] ca-kàràt strãùu preùñhasya ca | [163] manaþ-sannikarùe kiü syàt ÷rãghram eva labdho bhavùyàmãti j¤àyatàm ity àha -- mayy àve÷ya manaþ kçtsnaü vimuktà÷eùa-vçtti yat | anusmarantyo màü nityam aciràn màm upaiùyatha || [BhP 10.47.36] vimuktà a÷eùà viraha-tat-kàraõa-bhàvanà-råpà vçttayo yena tan-mano mayi kçùõa-råpe àve÷ya màü kçùõa-råpam evànusmarantyo màü kçùõa-råpam evàciràd eva samãpa evaiùyatha, ananya-vedyatayà pràpsyatha | [164] tarhi kathaü prakañaü nàgacchasi tatràha - tasya jhañiti pràpter vçndàvana eva lãlàntara-nityàstitàyà÷ ca pratãty-arthaü nidar÷anam apy àha -- yà mayà krãóatà ràtryàü vane 'smin vraja àsthitàþ | alabdha-ràsàþ kalyàõyo màpur mad-vãrya-cintayà || [BhP 10.47.37] tad bahir-vighna-va¤canàrtham ity arthaþ | tà hi tad-ràtri-prakaña-ràsa- màtram alabdhavatyo'py asmin vçndàvana eva sarva-vighnàspçùñàþ prakaña- vicitra-krãóà-nidhànaü màm àpur eveti | tathà ca vàsanà-bhàùya-dhçtaü màrkaõóeya-vacanam - tadànãm eva taü pràptàþ ÷rãmantaü bhakta-vatsalam | dhyànataþ paramànandaü kçùõaü gopàla-nàyikàþ || iti | tatràpi he kalyàõyaþ sarva-vighna-rahitàþ | arthàntare sa-÷arãrà eva ca | [Vç. adds: sa-÷arãrà iti tat-tad-deha-tyàgena bhavatãnàü mat-pràptir na syàt, kintv anenaiva dehena mat-pràptiþ syàd iti bhàvaþ | [end. Vç. addition] tàsàü ÷arãra-parityàgàdikaü tu màyikam eveti bhàvaþ | tasmàt tàsàü vraje pràkañyenànupalambhàt tathà mayi bhaktir hi bhåtànàm [BhP 10.82.44] ity àdi vakùyamàõànusàreõa màrkaõóeya-vacanànusàreõa ca tadãyàbhãpsita- råpa-vilàsasyaiva mama pràpteþ siddhatvàc ca vidyata eva prakañàyà asyà lãlàyà pçthak tasminn anyà lãlà, tasyàü ca mameva yuùmàkam api sthitir adhyavasãyatàm | yàm eva lãlàü madãya-vrajàgamanàsakçt-pratij¤ànusàreõa (page 85) ÷ãghram eva yadu-puryàþ sakà÷àd-bhavat-prema-yantritatayà samàgatyàhaü (sarva-sama¤jasatayà bhavatãnàü tat-tad-vighna-nivàraõa- pårvakaü) sarvebhya eva vraja-vàsibhyaþ santataü dar÷ayiùyàmãti bhàvaþ | asminn iti nirde÷àt tadànãm api svasya vçndàvana-sthatvaü såcayati | prakaraõe'sminn idam uktaü bhavati | na hy atra tàsàm adhyàtma-vidyà ÷reyaskarã bhavati | tasmàn mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-àtmanaþ | na j¤ànaü na ca vairàgyaü pràyaþ ÷reyo bhaved iha || [BhP 11.20.31] iti ÷rã-bhagavatà | j¤àne prayàsam udapàsya namanta eva jãvanti [BhP 10.14.3] iti brahmaõà ca sàdhàraõa-bhaktànàm apy anupàdeyatvenoktatvàt | na ca tac-chravaõena tàsàü viraha-jvàlà ÷àmyati | taü ÷yàmaü manoharaü vinà sàdhàraõa-bhaktànàm api svargàpavarga-narakeùv api tulyàrtha-dar÷inaþ [BhP 6.17.18] ity ukta-di÷à, nàtyantikaü vigaõayanty api te prasàdam [BhP 3.15.48] ity-àdy-ukta-di÷à và heya-råpatvenaivànubhavàt | tàsàü tu sva-rasasya parama-virodhy eva tat | pårvaü ca ÷råyatàü priya-sande÷o bhavatãnàü sukhàvahaþ [BhP 10.47y.28] ity evoktam | ata uktaü tàsàm evàbhipràya-kathane ÷rã-svàmibhir api - nanu kim anyànivàsmàn àtma-vidyayà lobhayasi ? vayaü tu sarva-sundara- sarvàlaïkaraõena tvayà virahaü naiva sahàmahe [Bhàvàrtha-dãpikà to 10.47.34] iti | tasmàd vidurasyeva kåñoktir iyam ity ukta evàrthã bhavaty antaraïgaþ | sa ca yudhiùñhirasyeva tàsàm eva gamya iti | || 10.47 || ÷rã-bhagavàn ÷rã-vraja-devãþ || 155-164 || [165] pårva-vyàkhyànusàreõaivàha - evaü priyatamàdiùñam àkarõya vraja-yoùitaþ | tà åcur uddhavaü prãtàs tat-sande÷àgata-smçtãþ || [BhP 10.47.38] tat-sande÷enàgatà smçtir nitya-saüyogànusandhàna-råpà yàsàü tàdç÷yaþ | ataeva prãtàþ | itaþ paraü kadàcit prakaña-lãlànubhave sati tàsàü santoùaþ prakaña-lãlà-dar÷anatas tu viraha eveti bhàva-dvaitaü lakùyate | [166] tac ca santoùam àha - tatas tàþ kçùõa-sande÷air vyapeta-viraha-jvaràþ | uddhavaü påjayàü cakrur j¤àtvàtmànam adhokùajam || [BhP 10.47.53] tathà tena sandiùñaü tathaivàtmànam anubhåyàdhokùajaü cànubhåyety arthaþ | || 10.47 || ÷rã-÷ukaþ || 165-166 || [167] sva-virahaü vya¤jayanti -- apy eùyatãha dà÷àrhas taptàþ sva-kçtayà ÷ucà | sa¤jãvayan nu no gàtrair yathendro vanam ambudaiþ || [BhP 10.47.44] sva-nimittena ÷okena taptàþ no'smàn gàtraiþ kara-spar÷àdibhiþ sa¤jãvayan kiü nu ihaiùyatãti || || 10.47 || ÷rã-vraja-devya uddhavam || 167 || [168] evaü tathà ÷rãmad-uddhava-dvàropadiùñaü tathà kurukùetre sàkùàd api svayam upadiùñam | (page 86) [Vç. adds:] kurukùetra-yàtràyàm api -- api smaratha naþ sakhyaþ svànàm artha-cikãrùayà | gatàü÷ ciràyitठchatru- pakùa-kùapaõa-cetasaþ || [BhP 10.82.41] ity anena svàgamana-vilambe kàraõaü vij¤àpya puna÷ ca | [Vç. ends.] mayi bhaktir hi bhåtànàm amçtatvàya kalpate | diùñyà yad àsãn mat-sneho bhavatãnàü mad-àpanaþ || [BhP 10.82.44] ity atra tàdç÷ãnàü sàkùàd eva tat-pràptiþ phalaü nànyeùàm ivàmçtatva- màtram ity etat tàsàm à÷vàsana-råpa-bhagavad-vacanànantaram | nanu tvaü dvàrakàyàm eva sadà krãóasi vayaü tu vçndàvana-vàsinyaþ kathaü pràpsyàma ity à÷aïkya yuùmàbhir nitya-saüyukta evàham asmãti tathàvidham àtmànam upadi÷ati dvàbhyàü - [Vç. reads instead of the above paragraph: ity anena tàsàü sva-pràptim ava÷yambhàvinãü procya tatràpi tàsàü kàla-vilambàkùamatvaü vilokya jhañiti sàntvanàrtham uddhava-dvàrà prahita-cara-sande÷avad eva svena nitya- saüyogam upadi÷ati - End Vç. reading.] ahaü hi sarva-bhåtànàm àdir anto 'ntaraü bahiþ | bhautikànàü yathà khaü vàr bhår vàyur jyotir aïganàþ || evaü hy etàni bhåtàni bhåteùv àtmàtmanà tataþ | ubhayaü mayy atha pare pa÷yatàbhàtam akùare || [BhP 10.82.45-46] yathàham ahaïkàro bhåtàdiþ sarveùàü bhåtànàü khàdãnàm àdyantàdi- råpaþ | ahaïkàràntargatàny eva khàdãnãty arthaþ | yathà ca khàdãni bhåtàni bhautikànàü ÷aràva-saindhavàdãnàm àdy-antàdi-råpàõi, khàdãnàm antargatàny eva tànãty arthaþ | evam etàni prakaña-lãlàyàm anubhåyamànàni yuùmàkaü mamatàspadàni bhåtàni paramàrtha-satya- vaståni ÷rã-vçndàvanàdãni bhåteùv aprakaña-lãlà-gateùu paramàrtha-satya- vastuùu teùu vartante | yuùmàkaü prakaña-lãlàbhimàny-ahantàspadam àtmà càprakaña-lãlàbhimàny ahantàspadenàtmanà tato vyàptaþ | evam idantàhantàspadaü yad ubhayaü tac ca punaþ pare prakañam atra dç÷yamàne'pi tasyàü vçndàñavyàü viharamàõe'kùare nityam eva yuùmat- saïgini mayy à÷raya-råpe àbhàtaü viràjamànaü pa÷yateti | tasmàt prakà÷a- bhedàd eva tat-tad-vastv-àdi-bheda-vyapade÷o viraha-saüyoga-vyavasthà cetãdam atràpi vyaktam | [169] ÷rã-bhagavac-chikùànuråpam eva ÷rã-çùir uvàca -- adhyàtma-÷ikùayà gopya evaü kçùõena ÷ikùitàþ | tad-anusmaraõa-dhvasta-jãva-ko÷às tam adhyagan || [BhP 10.82.47] adhyàtma-÷ikùayà tad-upade÷ena àtmànaü ÷rã-kçùõam adhikçtya yà ÷ikùà tayà và | tathàvidhaü yad upadiùñaü tad-anusmaraõena nitya-siddhàprakaña- lãlàyàþ punar anusandhànena dhvastas tyakta-pràyo jãva-koùaþ prapa¤cas tatra pràkañyàbhinive÷o yàbhis tàþ | taü svayam upadiùñaü nitya-saüyukta- råpaü ÷rã-kçùõam adhyagan praõihitavatyaþ | tatràpi pårva-dar÷ita-÷ruti- puràõàdi-gata-nityatà-vàkyaü mayi bhaktir hi [BhP 10.82.44] iti | phala-bheda- vàkyaü ca na j¤ànaü na ca vairàgyam [BhP 11.20.31] ity àdy-ayuktatà-vya¤ji- vàkyaü cànusandhàya parokùa-vàdàrtha-prayuktam arthàntaraü na prameyam | [170] atha j¤àna-råpaü prakañàrtham asvãkuçvàõà nitya-lãlà-råpaü rahasyàrthaü svãkurvàõà api pårvavat puna÷ ca prakaña-lãlàbhinive÷ena viraha-bhãtàþ parama-dainyottaram evaü pràrthayàmàsur ity àha - àhu÷ ca te nalina-nàbha padàravindaü yoge÷varair hçdi vicintyam agàdha-bodhaiþ saüsàra-kåpa-patitottaraõàvalambaü gehaü juùàm api manasy udiyàt sadà naþ || [BhP 10.82.48] àstàü tàvad durvidhi-hatànàm asmàkaü tvad-dar÷ana-gandha-vàrtàpi | he nalina-nàbha tava padàravindaü tvad-upade÷ànusàreõàsmàkaü manasy udiyàt | nanu (page 87) kim ivàtràsambhàvyam ? tatràhuþ - yoge÷varair eva hçdi vicintyaü na tv asmàbhis tvat-smaraõàrambha eva mårcchà-gàminãbhiþ | tad uktam uddhavaü prati svayaü bhagavatà - mayi tàþ preyasàü preùñhe dåra-sthe gokula-striyaþ | smarantyo 'ïga vimuhyanti virahautkaõñhya-vihvalàþ || [BhP 10.46.5] iti | tad evopapàdayanti agàdha-bodhaiþ sàkùàd-dar÷ane'py akùubhita- buddhibhiþ | na tv asmàbhir iva tvad-dar÷anecchayà kùubhita-buddhibhiþ | caraõasyàravindatà-råpakaü ca tvat-spar÷enaiva dàha-÷àntir bhavati na tu tathà tvat-smaraõeneti j¤àpanàya | nanu tathà nididhyàsanam eva yoge÷varàõàü saüsàra-duþkham iva bhavatãnàü viraha-duþkhaü dårãkçtya tad-udayaü kariùyatãti à÷aïkyàha saüsàra-kåpa-patitànàm evottaraõàvalambaü na tv asmàkaü viraha-sindhu- nimagnànàm | tvac-cintanàrambhe duþkha-vçddher evànubhåyamànatvàd iti bhàvaþ | nanv adhunaivàgatya muhur màü sàkùàd evànubhavata, tatràha - gehaü juùàü para-gçhiõãnàm asvàdhãnànàm ity arthaþ | yad và gehaü juùàm iti tava saïgati÷ ca tvat-pårva-saïgama-vilàsa-dhàmni tat-tad-asmat-kàma-dughe svàbhàvikàsmat-prãti-nilaye nija-gehe gokula eva bhavatu, na tu dvàrakàdàv iti sva-manoratha-vi÷eùeõa tasminn eva prãtimatãnàm ity arthaþ | yaþ kaumàra-haraþ sa eva hi varaþ ityàdivat | tasmàd asmàkaü manasi bhavac- caraõa-cintana-sàmarthyàbhàvàt svayam àgamanasyàsàmarthyàd anabhirucer và sàkùàd eva ÷rã-vçndàvana eva yady àgacchasi tadaiva nistàra iti bhàvaþ | [Vç edition adds here: tam etam eva bhàvaü ÷rã-bhagavàn aïgãcakàra | yathoktam etad-anantaram - ta evaü loka-nàthena paripçùñàþ su-sat-kçtàþ | pratyåcur hçùña-manasas tat-pàdekùà-hatàühasaþ || [BhP 10.83.2] [end Vç addition] || 10.82 || ÷rã-÷ukaþ || 168-170 || [171] tad evaü svàrasikya-prakaña-lãlà dar÷ità | athàprakaña-lãle dve apy artha- vi÷eùeõàha - gopãnàü tat-patãnàü ca sarveùàm eva dehinàm | yo 'nta÷ carati so 'dhyakùaþ krãóaneneha deha-bhàk || [BhP 10.33.35] antar-antaþ-sthitam aprakañaü yathà syàt tathà gopãnàü tat-patãnàü ca tat- patiü-manyànàü krãóana-deha-bhàk san teùàm eva gokula-yuvaràjatayà adhyakùa÷ ca san ya÷ carati krãóati sa eva prakaña-lãlà-gato'pi bhåtvà sarveùàü vi÷va-vartinàü dehinàm api krãóana-deha-bhàk san teùàü pàlakatvenàdhyakùo'pi san carati | tasmàd anàdita eva tàbhiþ krãóà-÷àlitvena svãkçtatvàt tac-chakti-råpàõàü tàsàü saïgame vastuta eva para-dàratà- doùo'pi nàsti | tatas teùàü tat-patitvaü ca | nàsåyan khalu kçùõàya [BhP 10.33.37] ityàdi- vakùyamàõa-di÷à, teùàü tàsàü ca pràtãtika-màtraü na tu daihikam | tàdç÷a- pratãti-sampàdanaü ca tàsàm utkaõñhàpoùàrtham iti tat-prakaraõa- siddhàntasya paràkàùñhà dar÷ità || || 10.33 || ÷rã-÷ukaþ || 171 || (page 88) [172] evaü tat-tal-lãlà-bhedenaikasyàpi tat-tat-sthànasya prakà÷a-bhedaþ ÷rã- vigrahavat | tad uktam - vçùõaþ paramaü padam avabhàti bhåri iti ÷rutyà | tatra tv itara-lãlàntaþ-pàtibhiþ pràya÷a itara-lãlàvakà÷a-vi÷eùo nopalabhyate | dç÷yate ca prakaña-lãlàyàm apy asaïkarãbhàvenaiva vicitràvakà÷atvam | yathà dvàda÷a-yojana-màtra-pramitàyàm eva dvàrakàntaþ-puryàü kro÷a- dvaya-pramita-gçha-koñi-prabhçti-vaståni | yathà svalpe govardhana-garte tad- asaïkhya-gokula-prave÷aþ | yathà brahmaõà dçùñyà vçndàvanasya sa-vçkùa- tçõa-pakùyàdy-avakà÷atà brahmàõóàdy-ananta-vastv-avakà÷atà ca | yathà ca ÷rã-nàrada-dçùña-yoga-màyà-vaibhave sama-kàlam eva dvàrakàyàü pràtastya-màdhyàhnika-sàyantana-lãlà ity àdi | tad evaü vçndàvanasya tàvat prakà÷a-bhedà udàhriyante | tatràprakaña-lãlànugato yathà yàmale rudra- gaurã-saüvàde - vãthyàü vãthyàü nivàso'dhara-madhu-suvacas tatra santànakànàm eke ràkendu-koñy-àtapa-vi÷ada-karàs teùu caike kamante | ràme ràtrer viràme samudita-tapana-dyoti-sindhåpameyà ratnàïgànàü suvarõàcita-mukura-rucas tebhya eke drumendràþ || yat kusumaü yadà mçgyaü yat phalaü ca varànane | tat tadaiva prasåyante vçndàvana-sura-drumàþ || artha÷ ca - he adhara-madhu-suvacaþ adhara-madhu-tulyàni suvacàüsi yasyàþ tathàbhåte he gauri ! tatra ÷rã-vçndàvane rathàïgànàü santànakànàü madhye eke drumendrà ràkendu-koñy-àtapa-vi÷ada-karàþ | he ràme, teùu santànakeùu ca eke ràtrer viràme samudita-tapana-dyoti-sindhåpameyàþ kamante viràjante | tebhyas tàn atikramya eke kamante | kathambhåtàþ suvarõàcita-mukura-ruca iti | tatra ca yadà yat kusumaü mçgyaü bhavati yadà ca yat phalaü mçgyaü bhavati tadaiva tad vçndàvana-sura-drumàþ prasåyanta iti | evaü brahma-saühitàyàm api àdi-puruùa-govinda-stotra eva -- ÷riyaþ kàntàþ kàntaþ parama-puruùaþ kalpa-taravo drumà bhåmi÷ cintàmaõi-gaõa-mayi toyam amçtam | kathà gànaü nàñyaü gamanam api vaü÷ã priya-sakhi cid-ànandaü jyotiþ param api tad àsvàdyam api ca || sa yatra kùãràbdhiþ sravati surabhãbhya÷ ca su-mahàn nimeùàrdhàkhyo và vrajati na hi yatràpi samayaþ | bhaje ÷vetadvãpaü tam aham iha golokam iti yaü vidantas te santaþ kùiti-virala-càràþ katipaye || [BrahmaS 5.56] iti | jyotir laukika-lãlà-màdhuryàya mahà-pralaye'py ana÷vara-såryàdi-råpaü yat tatra vartate tathà teùàm àsàdyam api yat ki¤cit tat cidànanda-råpaü param api parama-tattvam eva na tu pràkçtam | candràrkayoþ sthiti÷ ca tatra vilakùaõatvenaiva gautamãya-tantre kathità samànodita-candràrkam iti hi vçndàvana-vi÷eùaõam | samànatvaü ca ràtro ràtrau ràkà-candra-mayatvàd iti | api ceti pareõànvayaþ | (page 89) rasàve÷ena tad-aj¤ànàd eva samayo na vrajatãty uktam | anyathà paurvàparyàbhàve sati ceùñàtmikàyà lãlàyàþ svaråpa-hàniþ syàt | ÷vetaü ÷ubhraü doùa-rahitam ity arthaþ | dvãpaü tad ivànyàsaïga-÷ånyaü sarvataþ param ity arthaþ | tad uktaü ÷rutyà -yathà hi sarasi padmaü tiùñhati tathà bhåmyàü tiùñhati [GTU 2.30] iti | kiü ca brahma- saühitàyàm eva tat-stavàdau - cintàmaõi-prakara-sadmasu kalpa-vçkùa- lakùàvçteùu [BrahmaS 5.29] ity àdi | evaü nàrada-pa¤caràtre ca ÷ruti-vidyà-saüvàde - tataþ ÷veta-mahà-dvãpa÷ catur-dikùu vidikùu ca | adha÷ cordhvaü ca diï-nàthàs toyaü kùãràmçtàrõavaþ || mahà-vçndàvanaü tatra keli-vçndàvanàni ca | vçkùàþ sura-drumà÷ caiva cintàmaõi-mayã sthalã || krãóà-vihaïga-lakùaü ca surabhãnàm aneka÷aþ | nànà-citra-vicitra-÷rã-ràsa-maõóala-bhåmayaþ || keli-ku¤ja-niku¤jàni nànà-saukhya-sthalàni ca | pràcãna-cchatra-ratnàni phaõàþ ÷eùasya bhànty aho || yac-chiro-ratna-vçndànàm atula-dyuti-vaibhavam | brahmaiva ràjate tatra råpaü ko vaktum arhati || iti | itthaü ÷rã-vçndàvanasyàprakaña-lãlànugata-prakà÷a eva goloka iti vyàkhyàtam | tatràprakaña-lãlàyà dvaividhye mantropàsanàmayyàü ki¤cid vilakùaõaþ | sa ca tat-tan-mantreùu yathàdar÷ita-pratiniyata-lãlà-sthàna- sannive÷aþ | yathà pårva-tàpanyàü, yathà ca skànde ÷rã-nàrada-vàkyam - yasmin vçndàvane puõyaü govindasya niketanam | tat-sevaka-samàkãrõaü tatraiva sthãyate mayà || bhuvi govinda-vaikuõñhaü tasmin vçndàvane nçpa | yatra vçndàdayo bhçtyàþ santi govinda-làlasàþ || iti | atha prakaña-lãlànugata-prakà÷aþ ÷rã-viùõu-puràõa-harivaü÷àdau prasiddhaþ | sa eùa eva prakà÷as tadànãü pràkçtair api kai÷cid bhàgya- vi÷eùodayavadbhir dadç÷e sampraty asmàbhir api tad-aü÷o dç÷yate | atra tu yat pràkçta-prade÷a iva rãtayo'valokyante tat tu ÷rã-bhagavatãva svecchayà laukika-lãlà-vi÷eùàïgãkàra-nibandhanam iti j¤eyam | ÷rã-bhagavad- dhàmnàü teùàü sarvathà prapa¤càtãtatvàdi-guõaiþ ÷ruti-smçtibhyàü kçta- pramàõatvàt | ataevoktam àdivàràhe - vasanti ye mathuràyàü viùõu-råpà hi te khalu | aj¤ànàs tàn na pa÷yanti pa÷yanti j¤àna-cakùuùaþ || iti | tad etan-måla-pramàõe'py aprakaña-lãlànugataþ prakà÷aþ ÷rã-vçndàvanasya - te cautsukya-dhiyo ràjan matvà gopàs tam ã÷varaþ [BhP 10.28.11] ity àdau dar÷ita eva | prakaña-lãlànugato yathà - aho amã deva-varàmaràrcitaü pàdàmbujaü te sumanaþ-phalàrhaõam | namanty upàdàya ÷ikhàbhir àtmanas tamo'pahatyai taru-janma yat-kçtam || [BhP 10.15.5] ity àdi | àtmanaþ sumanaþ phala-råpam arhaõam upàdàyàtmana eva ÷ikhàbhir namanti | yad yaiþ | ÷çõvatàü pa÷yatàü ca saüsàriõàü tamo'pahatyai taru- janmaitat-kçtam iti | yat-kçtam iti tçtãyà-tat-puruùo và || || 10.15 || ÷rã-bhagavàn ÷rã-baladevam || 172 || [173] yathà ca - sapady evàbhitaþ pa÷yan di÷o 'pa÷yat puraþ-sthitam | vçndàvanaü janàjãvya- drumàkãrõaü samà-priyam || yatra naisarga-durvairàþ sahàsan nç-mçgàdayaþ | mitràõãvàjitàvàsa- druta-ruñ-tarùakàdikam || [BhP 10.13.59-60] ity àdi | (page 90) samànàm àtmàràmàõàm api samasya sahacarasya ÷rã-bhagavato'pi và | à sarvatobhàvena sarvàü÷enaiva priyam iti | tatràsad-aü÷atvaü niùidhya sarvato'py ànandàti÷aya-pradatvaü pradar÷itam || || 10.13 || ÷rã-÷ukaþ || 173 || [174] tad evaü ÷rã-kçùõa-lãlàspadatvena tàny eva sthànàni dar÷itàni | tac càvadhàraõaü ÷rã-kçùõasya vibhutve sati vyabhicàri syàt | tatra samàdhãyate teùàü sthànànàü nitya-tal-lãlàspadatvena ÷råyamànatvàt tad-àdhàra-÷akti- lakùaõa-svaråpa-vibhåtitvam avagamyate - sa bhagavaþ kasmin pratiùñhita iti sve mahimni [ChàU 7.24.1] iti ÷ruteþ | sàkùàd brahma-gopàla-purã [GTU 2.26] ity àde÷ ca | tatas tatraivàvyavadhànena tasya lãlà | anyeùàü pràkçtatvàt na sàkùàt tat- spar÷o'pi sambhavati dhàraõa-÷aktis tu nataràm | yatra kvacid và prakaña- lãlàyàü tad-gamanàdikaü ÷råyate | tad api teùàm àdhàra-÷akti-råpàõàü sthànànàm àve÷àd eva mantavyam | vaikuõñhàntarasya tv apràkçtatve'pi ÷rã-kçùõa-vilàsàspadatàkara-nija-yogyatà-vi÷eùàbhàvàn na tàdç÷atvam iti j¤eyam | athàprakaña-prakaña-lãlayoþ samanvayas tv evaü vivecanãyaþ | tatra yadyapi tasya (mantropàsanàmayy)-aprakaña-lãlàyàü bàlyàdikam api vartate tathàpi (svàrasika-lãlàmaya-)ki÷oràkàrasyaiva mukhyatvàt | tam à÷rityaiva sarvaü pravartate iti prakaña-lãlàpi tam à÷rityaiva vaktavyà | yad và dvàrakàyàm api mathuràyàm api vçndàvane'pi yugapad eka eva ki÷oràkçtiþ ÷rã- kçùõàkhyo bhagavàn ÷rãmad-ànakadundubhi-vraja-ràja-nandana-råpeõa pràpa¤cika-lokàprakañaü nityam eva lãlàyamàna àste | atha kadàcit bhakti-yoga-vidhànàrthaü kathaü pa÷yema hi striyaþ [BhP 1.8.20] ity àdy-ukta-di÷à saty apy ànusaïgike bhå-bhàra-haraõàdike kàrye, sveùàm ànanda-camatkàra-poùàyaiva loke'smiüs tad-rãti-sahayoga-camatkçta-nija- janma-bàlya-paugaõóa-kai÷oràtmaka-laukika-lãlàþ prakañayan tad-arthaü prathamata evàvatàrita-÷rãmad-ànakadundubhi-gçhe tad-vidha-yadu-vçnda- saüvalite svayam eva bàla-råpeõa prakañãbhavati | atha ca tatra tatra sthàne vacana-jàta-siddha-nija-nityàvasthita-kai÷oraàdi- vilàsa-sampàdanàya tair eva prakà÷àntareõàprakañam api sthitaiþ parikaraiþ sàkaü nija-prakà÷àntareõàprakañam api viharaty eva | atha ÷rãmad-ànakadundubhi-gçhe'vatãrya ca tadvad eva prakà÷àntareõàprakañam api sthityaiva svayaü prakañãbhåtasya sa-vraja-÷rã- vraja-ràjasya gçhe'pi tadãyàm anàdita eva siddhàü sva-vàtsalya-màdhurãü jàto'yaü nandayati | bàlo'yaü riïgati | paugaõóo'yaü vikrãóatãty-àdi-sva- vilàsa-vi÷eùaiþ punaþ punar navãkartuü samàyàti | tatra ca sakala-màdhurã- ÷iromaõi-ma¤jarãm àkai÷ora-bàlya-keli-lakùmãm ullàsya gokula-janàn nitaràm àtma-va÷ãkçtàntar-bahir-indriyàõy àpadya punar api teùàü samadhikàm api prema-rddhiü saüvardhayan | ÷rãmad ànakadundubhi- prabhçtãn api nandayan bhåbhàra-ràjanya-saïgham api saüharan mathuràyàü prayàti | tata÷ ca dvàrakàkhyaü sva-dhàma-vi÷eùaü prakà÷ayituü samudraü gatvà tat-tal-lãlà-màdhurãü parive÷ayati | atha siddhàsu nijàpekùitàsu tat-tal-lãlàsu ca tatra tatra nitya- (page 91) siddham aprakañatvam evorãkçtya tàv aprakaña-lãlà-prakà÷au prakaña-lãlà- prakà÷àbhyàm ekãkçtya tathàvidha-tat-tan-nija-vçndam apratyåham evànandayatãti | tatra pårõa-kai÷ora-vyàpiny eva vraje prakaña-lãlà j¤eyà - kva càtisukumàràïgau ki÷orau nàpta-yauvanau [BhP 10.44.8] iti | nàsmatto yuvayos tàta nityotkaõñhitayor api | bàlya-paugaõóa-kai÷oràþ putràbhyàm abhavan kvacit || [BhP 10.45.3] iti | manàüsi tàsàm aravinda-locanaþ pragalbha-lãlà-hasitàvalokaiþ | jahàra matta-dviradendra-vikramo dç÷àü dadac chrã-ramaõàtmanotsavam || [BhP 10.41.27] ity api hi ÷råyate | ataeva ekàda÷a-samàs tatra gåóhàrciþ sabalo'vasad [BhP 3.2.26] ity atraikàda÷a-samà vyàpya gåóhàrcir ity eùa evàrthaþ | athavà ekàda÷abhir eva samàbhis tasya pårõa-kai÷oratvaü j¤eyam | kàlenàlpena ràjarùe ràmaþ kçùõa÷ ca gokule | aghçùña-jànubhiþ padbhir vicakramatur a¤jasà || [BhP 10.8.26] [Vç. reads here: gåóhàrcir iti | yathà gåóhàrciþ kutràpy agniþ pràptaü pràptam indhanaü dahati, tathà gopa-lãlàyà gåóha-prabhàva eva san pràptaü pràptam asuraü dahann ity arthaþ | ekàda÷a-paryantaü gåóhàrciþ | tataþ paraü pa¤cada÷a-paryantaü prakañàrcir iti sàdhyàhàraü vyàkhyànaü tv aghañamànaü ca | ekàda÷àbhyantare tat-tat-prabhàvasya madhye madhye prasçtatvàt | [Vç. addition ends.] tad evaü sthite lãlà-dvaya-samanvaye tv aprakaña-lãlaikànubhàva-samanvaya÷ caivam anusandheyaþ | prathamaü ÷rã-vçndàvane tato dvàrakà-mathurayor iti | sarva-prakaña-lãlà-paryavasàne yugapad eva hi dvàrakà-mathurayor lãlà- dvayaikyaü mathurà-prakaña-lãlàyà eva dvàrakàyàm anugamanàt | ataeva rukmiõã-prabhçtãnàü mathuràyàm aprakaña-prakà÷aþ ÷råyate | vçndàvane tv iyaü prakriyàü vi÷iùya likhyate | tatra prathamaü ÷rã-vçndàvana-vàsinàü tasya pràõa-koñi-nirma¤chanãya-dar÷ana-le÷asya virahas tataþ ÷rãmad- uddhava-dvàrà sàntvanam | puna÷ ca pårvavad eva teùàü mahà-vyàkulatàyà mudritàyàü ÷rã-baladeva-dvàràpi tathaiva samàdhànam | atha punar api paramotkaõñhà-koñi-visphuña-hçdayànàü såryoparàga- vrajyà-vyàjayà tad-avalokana-kàmyayà kurukùetra-gatànàü teùàü gharmànte càtakànàm iva nijàïga-nava-ghana-saïghàvaloka-dànena tàdç÷a-saülàpa- mantra-garjitena ca punar jãvana-sa¤càraõam | atha dina-katipaya-sahavàsàdinà ca tàn atikùãõataràn annena durbhikùa- duþkhitàn iva saütarpya taiþ saha nija-vihàra-vi÷eùaõàm ekam eva ramyam àspadaü ÷rã-vçndàvanaü praty eva pårvavat sambhàvitayà nijàgamanà÷vàsa- vacana-racanayà prasthàpanam | såryoparàga-yàtrà tv iyaü dårataþ prastutàpi kaüsa-vadhàn nàtibahusaüvatsaràn antarà ÷i÷upàla-÷àlva-dantavaktra-vadhàt pràg eva j¤eyà | ÷rã-baladeva-tãrtha-yàtrà hi duryodhana-vadhaika-kàlãnà | tasmin tasyàü kurukùetram àgate khalu duryodhana-vadhaþ | sà ca såryoparàga-yàtràyàþ pårvaü pañhità | såryoparàga-yàtrà ca ÷rã-bhãùma- droõa-duryodhanàdy-àgamana-mayãti | tatràyaü kramaþ - prathamaü såryoparàga-yàtrà | tataþ ÷rã-yudhiùñhira- sabhà | tasyàü ÷i÷upàla-vadhaþ, tataþ kuru-pàõóava-dyåtaü, tadaiva ÷àlva- vadho vana-parvaõi prasiddhaþ | dantavaktra-vadha÷ ca tataþ | tataþ pàõóavànàü vana-gamanaü, tataþ ÷rã-baladevasya tãrtha-yàtrà, tato duryodhana-vadha iti | tasmàd uparàga-yàtrà kaüsa-vadhàn nàtikàla- vilambenàbhavad iti lakùyate | yat tu tasyàm eva àste'niruddho rakùàyàü (page 92) kçtavarmà ca yåthapaþ [BhP 10.82.6] iti | tad api ÷rã- pradyumnàniruddhayor alpa-kàlàd eva yauvana-pràptyà sambhavati | yathoktaü - nàtidãrghena kàlena sa kàrùõo råóha-yauvanaþ [BhP 10.55.9] iti | athavà aniruddha-nàmà ka÷cit kçùõa-nandana eva yo da÷amànte'ùñàda÷a- mahàratha-madhye gaõitaþ | tathaiva ca vyàkhyàtaü tatra tair iti | ataþ kurukùetra-yàtràyàm eva ÷rãmad-ànakadundubhinà ÷rã-kuntã-devãü praty uktaü -- kaüsa-pratàpitàþ sarve vayaü yàtà di÷aü di÷am | etarhy eva punaþ sthànaü daivenàsàditàþ svasaþ || [BhP 10.82.21] iti | ataþ prathama-dar÷anàd eva draupadã-÷rã-kçùõa-mahiùãõàü paraspara- vivàha-pra÷no'pi saïgacchate | atra àgamiùyaty atidãrgheõa kàlena vrajam acyutaþ [BhP 10.46.34] ity àdikam api padyaü sahàyaü bhavet | prakçtam anusaràmaþ | atha vçndàvanaü prasthàpitànàm api teùàü punar api nijàdar÷anena mahà-santàpa-vçddhim atãvotkaõñhàbhiþ ÷rã-govindaþ sasmàra | yàm eva sàkùàd dçùñavàn paramotkaõñhaþ ÷rãmad uddhavaþ | tam avasaraü labdhà prasàvàntare gàyanti -- gàyanti te vi÷ada-karma gçheùu devyo ràj¤àü sva-÷atru-vadham àtma-vimokùaõaü ca | gopya÷ ca ku¤jara-pater janakàtmajàyàþ pitro÷ ca labdha-÷araõo munayo vayaü ca || [BhP 10.71.9] iti vya¤jayàmàsa | tata÷ ca ràjasåya-samàpty-anantaraü ÷àlva-dantavaktra-vadhànte jhañiti svayaü gokulam eva jagàma | tathà ca pàdmottara-khaõóe gadya-padyàni - atha ÷i÷upàlaü nihataü ÷rutvà dantavaktraþ kçùõena yoddhuü mathuràm àjagàma | kçùõas tu tac chrutvà ratham àruhya tena yoddhuü mathuràm àyayau | dantavaktra-vàsudevayor ahoràtraü mathurà-pura-dvàri yamunà-tãre saïgràmaþ samavartata kçùõas tu gadayà taü jaghàna | sa tu cårõita-sarvàïgo vajra-nirbhinna-mahãdhara iva gatàsur avani-tale papàta | so'pi hareþ sàyujyaü yogi-gamyaü nityànandasukhaü ÷à÷vataü paramaü padam avàpa | itthaü jaya- vijayau sanakàdi-÷àpa-vyàjena kevalaü bhagavato lãlàrthaü saüsçtàv avatãrya janma-traye 'pi tenaiva nihatau janma-trayàvasàne muktim avàptau | kçùõo'pi taü hatvà yamunàm uttãrya nanda-vrajaü gatvà pràktanau pitaràv abhivàdya à÷vàsya tàbhyàü sà÷rukaõñham àliïgitaþ sakala-gopa-vçddhàn praõamyà÷vàsya ratnàbharaõàdibhis tatrasthàn santarpayàmàsa | kàlindyàþ puline ramye puõya-vçkùa-samàvçte | gopa-nàrãbhir ani÷aü krãóayàmàsa ke÷avaþ || ramya-keli-sukhenaiva gopa-veùa-dharo hariþ | baddha-prema-rasenàtra màsa-dvayam uvàsa ha || [PadmaP 6.252.19-27] ity atredaü j¤eyam | dantavaktrasya mathuràyàm àgamanaü ràjasåyànantaram indraprasthe ÷rã-kçùõàvasthànaü j¤àtvà jaràsandha-vadhàrthaü ÷rãmad- uddhava-yukti-cchàyàm avalambya gadà-ku÷alaümanyatvenaikàkinaü dvandva-yuddhàya tam àhvayituü tad artham eva tad-ràùñraü tad upadràvayituü ca | puna÷ ca dvàrakà-gataü taü ÷rutvà prasthitasya tasya mathurà-dvàra-gatena saïgamaþ | yat-sthànam adyàpi dvàrakà-dig-gataü datiheti prasiddhaü vartate | sarvam etat ÷rã-nàradasya ÷rã-bhagavad-rathasya ca manomayatvàt sambhavati | ataþ ÷rã-bhàgavatenàpi virodho nàstãti alaü kalpa-bheda-kalpanayà | ataeva jhañiti tasya ÷àlva-vadha-÷ravaõam api tatroktaü sampadyate | tathà ÷rã-kçùõasya (page 93) gokula-gamanaü ca ÷rã- bhàgavata-saümatam eva - tàs tathà tapyatãr vãkùya sva-prasthàne yadåttamaþ | sàntvayàm àsa sa-premair àyàsya iti dautyakaiþ || [BhP 10.39.35] iti | yàta yåyaü vrajaü tàta vayaü ca sneha-duþkhitàn | j¤àtãn vo draùñum eùyàmo vidhàya suhçdàü sukham || [BhP 10.45.23] iti | hatvà kaüsaü raïga-madhye pratãpaü sarva-sàtvatàm | yad àha vaþ samàgatya kçùõaþ satyaü karoti tat || [BhP 10.46.35] iti | àgamiùyaty atidãrgheõa kàlena vrajam acyutaþ | priyaü vidhàsyate pitror bhagavàn sàtvatàü patiþ || [BhP 10.46.34] iti ca | tasya ÷rã-mukhena bhakta-jana-mukhena ca bahu÷aþ saïkalpànàm anyathànupapatteþ satya-saïkalpaþ [MaitrU 1.1] iti hi ÷rutiþ | ã÷varàõàü vacaþ satyam [BhP 10.33.31] iti svayaü ÷rã-bhàgavataü ca | na kevalam etàvad eva kàraõaü, tasya vrajàgamanam api sphuñam evety àhuþ -- yarhy ambujàkùàpasasàra bho bhavàn kurån madhån vàtha suhçd- didçkùayà [BhP 1.11.9] iti | atra madhån mathuràü veti vyàkhyàya tadànãü tan-maõóale suhçdo vrajasthà eva prakañà iti tair apy abhimatam | tatra yoga- prabhàvena nãtvà sarva-janaü hariþ [BhP 10.50.51] ity atra sarva-÷abdàt | [The Vç edition here adds: balabhadraþ kuru-÷reùñha bhagavàn ratham àsthitaþ | suhçd-didçkùur utkaõñhaþ prayayau nanda-gokulam || [BhP 10.65.1] ity atra prasiddhatvàt | Vç addition ends.] || 1.11 || dvàrakà-vàsinaþ ÷rã-bhagavantam || 174 || [175] tad etad-àgamanaü dantavaktra-vadhànantaram eva ÷rã-bhàgavata-sammataü, yataþ j¤àtãn vo draùñum eùyàmo vidhàya suhçdàü sukham [BhP 10.45.23] iti kaüsa-vadhànte - api smaratha naþ sakhyaþ svànàm artha-cikãrùayà | gatàü÷ ciràyitठchatru- pakùa-kùapaõa-cetasaþ || [BhP 10.82.41] iti kurukùetra-yàtràyàü ca ÷rã-bhagavad-vàkyena tad-àgamane dantavaktra- vadhàntaü tac-chatru-pakùa-kùapaõa-lakùaõaü sukhàdànam evàpekùitam àsãt | tad evaü màsa-dvayaü prakañaü krãóitvà ÷rã-kçùõo'pi tàn àtma- virahàrti-bhaya-pãóitàn avadhàya punar eva màbhåd iti bhå-bhàra-haraõàdi- prayojana-råpeõa nija-priya-jana-saïgamàntaràyeõa saüvalita-pràyàü prakaña-lãlàü tal-lãlà-bahiraïgeõàpareõa janena durvedyatayà tad-antaràya- sambhàvanà-le÷a-rahitayà tayà nija-santatà-prakaña-lãlayaikãkçtya pårvoktàprakaña-lãlàvakà÷a-råpaü ÷rã-vçndàvanasyaiva prakà÷a-vi÷eùaü, tebhyaþ kçùõaü ca tatra chandobhiþ ståyamànam [BhP 10.28.18] ity àdy-ukta- di÷à svena nàthena sa-nàthaü ÷rã-gokulàkhyaü padam àvirbhàvayàmàsa | ekena prakà÷ena ca dvàravatãü ca jagàmeti | tathà pàdmottara-khaõóa eva tad-anantaraü gadyam - atha tatrasthà nandàdayaþ sarve janàþ putra-dàra-sahitàþ pa÷u-pakùi- mçgàdaya÷ ca vàsudeva-prasàdena divya-råpa-dharà vimànam àråóhà parama-vaikuõñha-lokam avàpur iti | kçùõas tu nanda-gopa-vrajaukasàü sarveùàü paramaü niràmayaü sva-padaü dattvà divi deva-gaõaiþ saüståyamàno dvàravatãü vive÷a || [PadmaP 6.252.28-29] iti ca | itthaü màthura-hari-vaü÷e'pi prasiddhir astãti ÷råyate | tatra nandàdayaþ putra-dàra-sahitàþ ity anena putràþ ÷rã-kçùõàdayaþ | dàràþ ÷rã-ya÷odàdaya iti labdhe putràdi-råpair eva ÷rã-kçùõàdibhiþ saha tat-pràpteþ kathanàt | prakà÷àntareõa tatra teùàü sthiti÷ ca tair api nàvagateti (page 94) labhyate | vàsudeva-prasàdenàkasmàt àgamana-råpeõa parama-prasàdena divya-råpa- dharàs tadànandotphullatayà pårvato'py à÷carya-råpàvirbhàvaü gatà ity arthaþ | vimànam àråóhà iti golokasya sarvopari-sthiti-dçùñy-apekùayà vastutas tv ayam abhisandhiþ | kçùõo'pi taü hatvà yamunàm uttãrya iti gadyànusàreõa yamunàyà uttara-pàre eva vraja-vàsas tadànãm ity avagamyate | sa ca teùàü vçndàvana-dar÷anàkùamatayà eva tat-parityàgena tatra gatatvàt | tata÷ ca vimàna-÷iromaõinà svenaiva rathena punaþ tasyàþ dakùiõa-pàra-pràpaõa-pårvakaü ÷rãmad-gopebhyaþ ÷rã-vçndàvana eva pårvaü golokatayà dar÷ite tat-prakà÷a-vi÷eùa eva nigåóhaü nive÷anaü vaikuõñhàvàptir iti | akke cen madhu vindeta kim arthaü parvataü vrajed iti nyàyena | samãpàrthe'vyayam akke-÷abdaþ | na veda svàü gatiü bhramann [BhP 10.28.14] iti vadatà ÷rã-bhagavatà teùàü gatitvenàpi vibhàvito'sau lokaþ | tasmàd vçndàvane nigåóha-prave÷a eva sama¤jasaþ | atra vçndàvana-nitya- lãlà-vàkya-vçndaü càdhikam apy asti pramàõam | [Vç adds] evam eva ÷rã-garga-vàkyaü kçtàrthaü syàt - eùa vaþ ÷reya àdhàsyad gopa-gokula-nandanaþ | anena sarva-durgàõi yåyam a¤jas tariùyatha || [BhP 10.8.16] iti | [Vç addition ends.] atha gadyànte dvàravatãü vive÷a iti ca ÷àlva-vadhàrthaü nirgataiþ ÷rã- bhagavat-pratyàgamanaü pratãkùamàõaiþ yàdavaiþ sahaiveti ÷rã- bhàgavatavad eva labhyate | taü vinà svayaü gçha-prave÷ànaucityàt | kùaõàrdhaü menire'rbhakàþ [BhP 10.14.43] itivad alpa-kàla-bhàvanena và | tad evaü punaþ ÷rã-gokulàgamanàbhi-pràyeõaiva ÷rã-vçndàvana- nàthopasanà-mantre nihata-kaüsatvena tad-vi÷eùaõaü dattam | yathà bodhàyanokteþ -govindaü manasà dhyàyed gavàü madhye sthitaü ÷ubham iti dhyànànantaraü, govindaü gopã-jana-vallabhe÷a kaüsàsura-ghna trida÷endra- vandya ity àdi | anyatra ca govinda gopã-jana-vallabhe÷a vidhvasta-kaüsa ity àdi | [Vç adds] evam eva gautamãye ÷rãmad-da÷àkùaropàsanàyàü vai÷ya-vi÷esa- gopàla-lãlàya tasmai yaj¤a-såtra-samarpaõaü vihitaü - yaj¤a-såtraü tato dadyàd athavà svarõa-nirmitam | [Vç addition ends.] ittham eva punaþ pràpty-abhipràyeõoktam - anusmarantyo màü nityam aciràn màm upaiùyatha [BhP 10.47.36] iti, diùñyà yad àsãn mat-sneho bhavatãnàü mad-àpanaþ [BhP 10.82.44] iti | athànugçhya bhagavàn gopãnàü sa gurur gatiþ [BhP 10.83.1] iti ca | tathaiva kevalena hi bhàvena [BhP 11.12.8] ity-àdi-padya- dvaya-kçtena sàdhaka-carãõàü gopãnàü prathamaü tat-pràpti-prastàvena nitya-preyasãnàm api tan-mahà-viyogànantara-pràptiü tasya viyogasyàtãtatva- nirde÷àd draóhayati dvàbhyàm -- ràmeõa sàrdhaü mathuràü praõãte ÷vàphalkinà mayy anurakta-cittàþ | vigàóha-bhàvena na me viyoga- tãvràdhayo 'nyaü dadç÷uþ sukhàya || tàs tàþ kùapàþ preùñhatamena nãtà mayaiva vçndàvana-gocareõa | kùaõàrdha-vat tàþ punar aïga tàsàü hãnà mayà kalpa-samà babhåvuþ || [BhP 11.12.10-11] atra vigàóha-bhàvena viyoga-tãvràdhayaþ satyo matto'nyaü nija-sakhy-àdikam api na sukhàya dadç÷uþ | tata÷ càdhunà tu sukhàya pa÷yantãti viyogo nàstãty arthaþ | evaü tàs tàþ (page 95) kùapàþ mayà hãnàþ satyaþ kalpa-samà babhåvur adhunà tu tàdç÷yo na bhavantãti nàsty eva viyoga ity arthaþ | [Vç adds] pårvaü tv etam evoddhavaü prati - mayi tàþ preyasàü preùñhe dåra-sthe gokula-striyaþ | smarantyo 'ïga vimuhyanti virahautkaõñhya-vihvalàþ || dhàrayanty ati-kçcchreõa pràyaþ pràõàn katha¤cana | pratyàgamana-sande÷air ballavyo me mad-àtmikàþ || [BhP 10.46.5-6] ity atra vartamàna-prayoga eva kçta iti so'yam arthaþ spaùña eva pratipattavyaþ | [Vç addition ends.] [176] tata÷ ca prakañàprakaña-lãlayoþ pçthaktvàpratipattyaivàprakaña-bhàvam àpadya sva-nàma-råpayor eva tàþ sthità ity àha - tà nàvidan mayy anuùaïga-baddha- dhiyaþ svam àtmànam adas tathedam | yathà samàdhau munayo 'bdhi-toye nadyaþ praviùñà iva nàma-råpe || [BhP 11.12.12] tàs tathàbhåta-virahautkaõñhyàti÷ayenàbhivyakta-durdhara-mahà-bhàvàþ satyaþ, (tathà àgamiùyaty atidãrghena kàlena vrajam acyutaþ [BhP 10.46.34] iti bhagavad-ukty-anusàreõa yarhy ambujàkùàpasasàra bho bhavàn kurån madhån và [BhP 1.11.9] iti dvàrakà-vàsi-prajà-vacanànusàreõa ca,) kadàcit tàsàü dar÷anàrthaü gate mayi labdho yo'nuùaïgo mahà-modana- bhàvàbhivyakti-kàrã puna÷ ca saüyogas tena baddhà dhãr yàsàü tathàbhåtàþ satyaþ svaü mamatàspadam àtmànam ahaïkàràspadaü càdaþ aprakaña- lãlànugatatvenàbhimataü và tathedaü prakaña-lãlànugatatvenàbhimataü và yathà syàt tathà nàvidan, kintu dvayor aikyenaivàvidur ity arthaþ | prakañàprakañatayà bhinnaü prakà÷a-dvayam abhimàna-dvayaü lãlà-dvayaü cabhedenaivàjànann iti vivakùitam | tata÷ ca nàma ca råpaü ca tasmin tat-tan- nàma-råpàtmani aprakaña-prakà÷a-vi÷eùe praviùñà iva, na tu praviùñà vas tv abhedàd ity arthaþ | nàma-råpa iti samàhàraþ | tatra prakañàprakaña-lãlà-gatayor nàma-råpayor abhede dçùñàntaþ - yathà samàdhau munayaþ iti | samàdhir atra ÷uddha-jãvasyeti gamyam | tayor lãlayor bhedàvedane dçùñàntas tv ayaü lãlàbdhe àvedanàü÷a eva, na tu sarvàvedanàü÷e lokavat tu lãlà-kaivalyam [Vs. 2.1.33] itivat | [177] tad evaü prakañàprakaña-lãlayor dvayor api tàsàü sva-pràptau bhàva eva kàraõaü dar÷itam | tata÷ càprakaña-lãlàyàü praviùñà api yàdç÷aü tasya svaråpaü pràptàs tad-dar÷ayann anyad apy anuvadati - mat-kàmà ramaõaü jàram asvaråpa-vido 'balàþ | brahma màü paramaü pràpuþ saïgàc chata-sahasra÷aþ || [BhP 11.12.13] [B reads here: ayam arthaþ - yathà bhãùmam udàraü dar÷anãyaü kañaü karoti ity atra kriyà khalu vi÷eùasya kçtiü pratyàyantã vi÷eùaõànàm api pratyàyayati | kañaü karoti taü ca bhãùmam ity àdi-rãtyà | tathàtràpi pratãyate vi÷eùyaü càtra brahmaiva | sarva-vi÷eùaõà÷rayaõãya-parama- vastutayà teùu vi÷eùaõeùu tasyàbhedenànugamàt ekam evàdvitãyaü brahma [ChàU 6.1.1] iti ÷ruteþ | param ity àdãni tu vi÷eùaõàni tad-abhinnatve'pi pratisvaü bhedakatvàt sa ekadhà bhavati dvidhà bhavati ity àdi ÷ruteþ | tad evaü sthite kramo'py atràrthika eva gçhyate pacyantàü vividhàþ pàkàþ [BhP 10.24.26] ity àdau, sarva-doha÷ ca gçhyatàm itivat agni-hotraü juhoti yavàgaü pacati ity àdivac ca | tata÷ ca [end Vç. addition] (page 96) evaü pårvokta-rãtyà tà abalà brahma pràpus tac ca paramaü bhagavad-råpaü pràpuþ | brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] ity àdeþ | tad evaü sthite tàsàü mad-aü÷a-bhåtànàü nitya-priyàõàü saïgàd anyà api tadànãm eva gokula-bhàjaþ ÷ata-sahasra÷aþ pràpuþ | saïgasya tat-pràpakatvaü ca jhañiti samàna-bhàva-janakatvàt | yathoktam etat pårvam eva kevalena hi bhàvena gopyo gàvaþ [BhP 11.12.8-9] ity àdi | evaü gavàdiùv api dvividhatvaü gamyam | kim àkhyaü pràpus tatràha - màü kçùõàkhyam eva naràkçti paraü brahmeti puràõa-vargàt | yo'vatàràõàü madhye ÷reùñho'vatàraþ ko bhavità katham asyàvatàrasya brahmatà bhavati [GTU 2.13] tàpanãbhya÷ ca | kãdç÷a-sambandhaü tvàü pràpus tatràha ramaõaü jàram iti | ramaõaþ patir nandana-÷abdavad yaugikatva-bàdhàt | yathà mitrà-putro mitrà-nandana evocyate, na tu mitrà-patiþ | mitrà-patir api mitrà-ramaõa evocyate, na tu mitrà-putra iti | tata÷ càyam arthaþ | yathà bhãùmam udàraü dar÷anãyaü kañaü karoti ity atra kriyà khalu vi÷eùasya kçtiü pratyàyantã vi÷eùaõànàm api pratyàyayati | kañaü karoti taü ca bhãùmam ity àdi-rãtyà | tathàtràpi pràptaü brahma pràpus tac ca paramaü bhagavad-råpaü tac ca màü ÷rã-kçùõàkhyaü svayaü bhagavad-råpam ity àdi-rãtyà | kintu jàram ity ukter eva ramaõa-vi÷eùatve labdhe ramaõa-padam adhikaü syàd ity akùaràdhikyenàrthàdhikyam iti nyàyàd adhikàrtham eva bodhayati | tatra càdhika-padasyaivàrthaþ paryavasyatãti prayatne nopàdànàj jàratvaü ca pràtãtika-màtram | gopãnàü tat-patãnàü cety àdeþ | kintu sàdhàraõãùv api para-brahmaõaþ sarvàü÷itvàt sarva-pàtçtvàc patitvam eva | yathoktaü piïgalayà àtmanà ramaõena vai [BhP 11.8.39] iti, reme'nena yathà ramà [BhP 11.8.34] iti | lakùmã-devyà ca, sa vai patiþ syàd akutobhayaþ (page 97) svayaü samantataþ pàti bhayàturaü janam [BhP 5.18.20] iti | tasmàt pårvaü yaü jàratvena pratãtaü pràpuþ pa÷càn nija- råpam eva taü pràpur iti | tathà jàram ity evokte paryavasitaü na siddhyed iti (page 98) ramaõam ity ucyate | ramaõam ity evokte bhagavattvaü ÷rã-kçùõa- råpatvaü ca na siddhyati, màm ity evokte brahmatvaü bhagavattvaü ca pramàõàntara-sàkàïkùaü bhavati iti sàkùàd eva tat tad ucyate | pårva- pratãtatvàd ramaõa-padenàpi jàratvam eva pratãyeteti tan-niràsàrthaü tat-tad- anuvàda÷ càva÷yaü kàryaþ | (page 99) brahma màü paramam ity eùu padeùu pàñha-kramasyàvivakùitatvàj jàra-bhàvasya ca pårvatvàd àrthika eva kramo labhyate | eùa eva ca sarvatra balãyàn | tato na viparyayeõàrtha÷ ca kàryaþ | kiü càpràpte hi ÷àstram arthavad iti nyàyena | dadhnà juhotãty àdivad apràpte ramaõa-pade eva tàtparyaü na tu pårva-pårva-pràpte brahmàdi-jàra- paryante | nanda-gopa-sutaü devi patiü me kuru te namaþ [BhP 10.22.4] iti kçta- japànàü kumàrãõàü tu pati-bhàvanà-pårteti cet tarhi tàsàm anavadya- bhàvànàü saïkalpa-siddhir eva ÷rã-bhagavatà sutaràü kàryà | tatraiva ca svayam aïgãkçtaü yàtàbalà [BhP 10.22.21] ity àdau siddhà iti mayà iti ca | [The above section starting with “brahmaõo hi pratiùñhàham” up to “iti mayeti ca” is not found in Vç. It reads as follows: paramaü yo mahad brahma iti sahasra-nàma-stotràt | ÷ubhà÷rayaþ sva-cittasya sarvagasya tathàtmanaþ [ViP 6.7.75] iti viùõu-puràõàc ca | tàdç÷aü taü ca màü kçùõàkhyam eva pràpuþ kçùõàkçti paraü brahma iti puràõa-vargàt | brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] iti ÷rã-gãtopaniùadbhyaþ | tad- råpasyaiva svasya pràptis tàsu svayam eva ÷rã-bhagavatà proktà [BhP 10.4.36] | mayy àve÷ya manaþ kçtsnaü vimuktà÷eùa-vçttir yat | anusmarantyo màü nityam aciràn màm upaiùyatha || [BhP 10.47.36] iti | mayi bhaktir hi bhåtànàm amçtatvàya kalpate | diùñyà yad àsãn mat-sneho bhavatãnàü mad-àpanaþ || [BhP 10.82.44] iti ca | atha tàdç÷aü ca màü bhàva-vi÷eùa-saüvalitam eva pràpur ity àha, mat-kàmà ramaõaü jàram asvaråpa-vidaþ iti, ramaõa-÷abdena patir evocyate, nandana- ÷abdena putra iva råóhyà yaukitatva-bàdhàt | yathà mitrà-nandana- ÷abdenàtra mitrà-putra evocyate na tu mitrà-patiþ | mitrà-ramaõa-÷abdena ca mitrà-patiþ | na tu mitrà-putraþ tadvad atràpi | koùa-mate ca ramaõa- ÷abdaþ patyàv eva råóhaþ | pañola-måle ramaõaü syàt tathà ramaõaþ priye ÷rã-strã-jàti-sambandhe sati ramaõa-÷abdavat priya-÷abdena patir evocyate tathaiva prasiddheþ | dhavaþ priyaþ patir bhartà ity amara-koùàc ca | patitvaü tådvàhena kanyàyàþ svãkàritvam iti loka eva bhagavati tu sva-bhàvenàpi dç÷yate parama-vyomàdhipasya mahà-lakùmã-patitvaü hy anàdi-siddham iti | jàra-÷abdena sarvatropapatir evocyate jàras tåpapatiþ samau ity amara-koùàt | upapatitvaü càdharmeõa pratãyamànatvam | yathopadharmatvam adharme dharmãyamànatvam iti | ubhayatràpi (page 97) veda-viruddhatvàt | tad eva jàraþ pàpa-patiþ samau iti trikàõóa-÷eùaþ | tata÷ ca jàratvaü ramaõe nàsti, ramaõatvaü jàre nàsti | dharmopadharmayor iva dravyasya svàmi-caurayor iva ca viruddha-vastutvàd iti sthite brahma màü paramam itivan naikàdhikaraõatvaü jàratva-ramaõatvayoþ sambhavati | tasmàd adhikàriõãnàü tàsàü vi÷eùaõa-bhedena tad-dvayaü samàdadhat tad-arthaü caikasya vàstavatvam anyasya tv avàstavatvaü dar÷ayati mat-kàmà ramaõam iti jàram asvaråpavidaþ ity àbhyàü tatra jàratvasyaiva pràtãtika-màtratvàd avàstavatvaü svàmibhir aïgãkçtaü nànyasya | jàra-buddhi-vedyam api ity uktatvàt | sthàpayiùyate ca tad idam asmàbhir uttaratra | tata÷ càyam arthaþ | svaråpaü man-nitya-preyasã-råpatvam ajànantyo janmàdi-lãlà-÷aktyà vismarantyo màü jàraü pràpuþ dharma-viruddhatayà pratãtàv api ràgàti÷ayena jàratayàpi svãkçtaü pràpur ity arthaþ | tathà tat- pràptàv api mat-kàmàþ iti yat paty-apaty-suhçdàm anuvçttir aïga [BhP 10.29.32] ity-àdi-rãtyà mayi kàmo'bhilàùa-vi÷eùaþ katham anyatra patitvaü svapnavad vilãyate | ÷rã-kçùõa eva patitvaü jàgradvad àvirbhaved ity evaüråpo yàsàü tàdç÷yaþ satyo ramaõa-råpam eva màü pràpur iti | etad artham eva pçthak-kçtya tàsàü vi÷eùaõàbhyàü saha sva-vi÷eùaõa-dvayaü mat-kàmà ramaõam iti | jàra-svaråpa-vidaþ iti yathà-yogaü ca pañhitam | na tu brahma màü paramam ity ebhiþ saha kçtam | tad idaü sveùu tadãya-svãyàtvaü prakañayitum api tàsàü pràrthanàpi dç÷yate | yasmàt api bata madhu-puryàm àrya- putro'dhunàste [BhP 10.47.21] ity atra tadãyàtva eva svàmi-matiü vyajya tatra ca kiïkarãõàm ity anena dainyàt punas tad apalàpya punar utkaõñhayà bhujam aguru-sugandham [BhP 10.47.21] ity àdinà spaùñatayaiva svãyàtvena sveùu tadãya-svãkàrasyàbhikàïkùà-vya¤janà ÷rã-ràdhà-devyà kçteti hi gamyate | dainyaü càtra patitva-kàmanàyàm api ÷yàmasundara te dàsyaþ [BhP 10.22.15] itivad gamyam | spaùñaü ca tat-svãkaraõa-pràrthanà ca | yadyapi màm eva dayitaü preùñham àtmnànaü manasà gatàþ [BhP 10.46.4] ity anena ballavyo me mad-àtmikàþ ity anena càsmàsu svãyàtva-bhàvas tasyàpi manasi vartate eva, tathàpi dhàrayanty atikçcchreõa ityàdi svàbhipràyeõa yady àgatya spaùñam eva svãkriyàmahe tadaivàsmàkaü nistàraþ syàd iti tasyàbhipràyaþ | tasmàt sàdhv eva tathà vyàkhyàtaü mat- kàmà ramaõam iti | atha prastutam evànusaràmaþ | jàratayà pratãtatvena ramaõatvena ca pràptau hetuþ abalà iti | etat-padena hi tàsu nija-kàruõyaü vya¤jitam | tena ca tasya kàraõaü ràmeõa sàrdhaü ity àdy uktaü tàsàü mahà-prema smàritam | tasmàt tathà mat-pràptau tàdç÷a-mahà-premaiva hetur ity arthaþ | tad evam ubhayathà-pràptàv api mat-kàmà ity anena ramaõatayà pràptàv eva paryàptiþ dar÷ità | tad yathà tu ahaü bhakta-paràdhãnaþ [BhP 9.4.63] iti, svecchàmayasya [BhP 10.14.2] iti, ye yathà màü prapadyante [Gãtà 4.11] iti ca pratij¤à-hàniþ syàt | tatra ye yathà iti yena kàmanà-prakàreõety arthaþ tat- kratu-nyàyàt | tad evaü tàsàm abhãùña-påraõaü kaimutyenaivàyàtam | tata÷ càstàü tàsàü tadãya-parama-lakùmã-råpàõàü vàrtà | tat-saïgàd anyà api ÷ata-sahasra÷as tathà màü pràpur ity àha saïgàd iti | atraivaü vivecanãyaü tàsàü nitya- preyasãnàü tasmin jàratvaü na sambhavaty eva | ÷rãmad-da÷àrõàdau hi tan- nàmnà tàsàü patitvenaivàsàv abhidhãyate vallabho dayite'dhyakùe iti vi÷va- prakà÷àdi-gata-vallabha-÷abdasya dvy-arthatve'pi dayitatvasya tàsv arhatvàt | gautamãya-tantre ca tan-mantra-vyàkhyàyàü patitvenaiva tad-vyàkhyà dç÷yate | tan-nàmnaþ khalu brahmatve÷varatva-yogena vyàkhyà-dvayaü vidhàyottara-pakùatvenàbhãùñaü vyàkhyànam àha gautamãya-tantre dvitãyàdhyàye da÷àrõa-vyàkhyàyàü - aneka-janma-siddhànàü gopãnàü patir eva và | nanda-nandana ity uktas trailokyànanda-vardhanaþ || iti | atràneka-janma-siddhatvam anàdi-kalpa-paramparà-pràdurbhåtatvam evocyate bahåni me vyatãtàni janmàni tava càrjuna [Gãtà 4.5] itivat | vaivasvata-manvantaràntargatàva÷yambhàvaü tat-pràdurbhàvaü vinà kalpàbhàvàt | anàdi-siddha-veda-pràpta-tad-upàsanà-siddhànàditvàt | tad- eka-patitvaü ca tat-tan-mantropàsanà-÷àstre (page 98) tàsàü kàlànavacchedena tad-àràdhana-tat-paratayà sthitànàü dhyàtuü vidhãyamànatvàt, paty-antara-sambandha-gandhasyàpy a÷ravaõàt | tathà ca brahma-saühitàyàü - ànanda-cin-maya-rasa-pratibhàvitàbhis tàbhir ya eva nija-råpatayà kalàbhiþ | goloka eva nivasaty akhilàtmabhåto govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || [BrahmaS 5.48] iti | lakùmã-sahasra-÷ata-sambhrama-sevyamànam ity ukta-rãtyàmantratas tac- chabda-pràptyà ca gopã-råpàbhiþ saha goloka eva nivasati iti prakaña- lãlàyàm iva parakãyàtva-prapa¤caü niùiddham | kalàtvenaiva nija-råpatve pràpte nija-råpatayety asya tathaiva sàrthakatvàt | tathaivoktaü - ÷riyaþ kàntàþ kàntaþ parama-puruùaþ [BrahmaS 5.56] iti | atra ÷rã-parama-puruùayor aupapatyaü na sambhavatãti yuktaü ca dar÷itavàn | tapanyàü tàþ prati durvàsaso vacanaü, sa vo hi svàmã [GTU 2.27] iti | pati- ramaõa-vallabha-÷abdavat svàmi-÷abda÷ ca tathà prasiddhaþ svàmino devç- devarau ity amara-koùàt | te ca ÷abdà eka-niùñhatvena prayogàd anyonyam anyàrthatàü nirasyanti kçùõàya vàsudevàya devakã-nandanàya ca [BhP 1.8.21] ity àdivat | àstàm aprakaña-lãlàyà vàrtà gupta-tàdç÷atàyàü prakaña- lãlàyàm api rasa-prasaïge ÷rã-÷ukenàpi sukhàve÷àd aguptam eva kçùõa- vadhvaþ [BhP 10.33.7] ity uktam | çùabhasya jaguþ kçtàni ityatra svàminàpi çùabhasya patyuþ iti vyàkhyàtam | gopã-patir ananto 'pi vaü÷a-dhvani-va÷aü gataþ iti saïgãta-÷àstre | ÷rã-yamunà-stave ÷rã-÷aïkaràcàrya-vacanair apy uktam, vidhehi tasya ràdhikà-dhavàïghri-païkaje ratim iti | ÷rã-gãta-govinde ÷rã-jayadeva-caraõai÷ ca patyur manaþ kãlitam iti | tasmàt svayaü bhagavatà sàdhv eva dar÷itam - jàram asvaråpa-vidaþ iti mat- kàmà ramaõam iti ca | pårvaü yayaiva lãlà-÷aktyà tàsàm uktaõñhàti÷aya- prakañanàrthaü tan-nitya-preyasãtva-svaråpànusandhànàvaraõa-pårvakaü ÷rã-kçùõe jàratvaü pratyàyitam àyatyàm api tathaiva punas tasmin svàbhàvika-patitva-prakà÷amaya-sukha-camatkàra-kara-tàdç÷a- svaråpànusandhànaü kriyate iti bhàvaþ | àstàü nitya-preyasãnàü tàsàü vàrtà | tat-saïgàt pràptavatãnàm anyàsàm api tasmin ramaõatvam eva sidhyati, na tu jàratvam | tad eva vya¤jitam - mat-kàmà ity anena brahma màü paramaü pràpuþ ity anena ca parama-brahmaõaþ sarvàü÷itvàt sarva-pàtçtvàc ca sarvàdhipatyam eva sidhyati na tu paratvam | tatra ca sati tàsu tàdç÷a-mat-kàmàsu patitvam eva syàn na jàratvam ity abhipràyàt | tad uktaü dattàtrayeõàpi pàramàrthika- tad-viveka-÷làghà-garbha-gurutvena matayà piïgalayà àtmanà ramaõena vai [BhP 11.8.40] iti, reme'nena yathà ramà [BhP 11.8.35] iti | ramà-devyà ca sa vai patiþ syàd akutobhayaþ svayaü samantataþ pàti bhayàturaü janam [BhP 5.18.20] iti | tasmàd vàstava-vastuna eva phalatva-paryavasànàj jàra-buddhyàpi pràpte tasmin ramaõatayà pràpter eva làlasà-viùayatvàc ca patitvam eva paryavasyati | tad evam evoktaü - tam eva paramàtmànaü jàra-buddhyàpi saïgatàþ jahur guõamayaü dehaü sadyaþ prakùãõa-bandhanàþ || [BhP 10.29.11] atra jighàüsayàpi haraye stanaü dattvàpa sad-gatim [BhP 10.6.35] iti yathà vigãtàrthena jighàüsayà-padena saüsajann api-÷abdo jighàüsàyàs tatràpravartanãyatvaü vyanakti, tathàpi puruùàrthaþ siddha iti viùayasya ÷aktim eva sthàpayati, tathà vigãtàrthena jàra-padena saüsajana-jàratvasya tathàtvaü viùayasya ca tàü gamayati ramaõatvaü tu na tathà vigãtam, pratyuta - yàþ samparyacaran premõà pàda-saüvàhanàdibhiþ | jagad-guruü bhartç-buddhyà tàsàü kiü varõyate tapaþ || [BhP 10.90.27] ity àdinà suùñhu stutam eva na ca àsàm aho caraõa-reõu-juùàm [BhP 10.47.61] ity àdinà jàratvam api stutaü, kintu tàsàü ràga eva stutaþ | yena jàratvenàpy asau svãkçta iti | jàra-buddhyà saheti yà jàra-vàdinaþ kalpanà sà (page 99) tv asatyaiva | anarhatvàj jàra-pada-saüsaktasyàpi-÷abdasyànyathà pratyàyakatvena dar÷itatvàt | saha-pada-sàpekùatvena kaùñatvàt | upapada- vibhakteþ kàraka-vibhaktir balãyasã iti nyàyàt | sàdhakatamasyànyasya kalpanãyatvàc ca | te sarve strãtvam àpannàþ samudbhåtà÷ ca gokule | hariü sampràpya kàmena tato muktà bhavàrõavàt || iti pàdmottara-khaõóa-÷ravaõàd etàþ khalu tadàpi na siddha-dehà iti paryavasãyate | tata÷ ca tasya dehasya patyu÷ ca tyàgena ÷rã-kçùõa-pràptau parakãyàtvànupapattiþ | kim uta màyà-màtreõa parakãyàtvena pratãyamànànàü nitya-preyasãnàm | evam eva ca svayaü bhagavatàpi dar÷itaü - yà mayà krãóatà ràtryàü [BhP 10.47.30] ity àdinà | kintu jàra-padam etàdçg a÷lãlam | yat khalu jàratayà bhajantãbhir api na jàraü prativacana- viùayãkriyate | kintu ramaõàdi-padam eveti tad abhidheyaü katham iva phalàya kalpate | tad evaü jàram iti brahmety-àdy anådya-vargàntaþ-pàty eva | kintu bhramamayatvàn ninditatvàc ca jàratvasya heyatvam | ramaõam iti tu vidheyam iti yad uktam | tat khalu prakaña-lãlàyàü pårvasya spaùñatayà varõitatvena ÷rotari prasiddhatvàd uttarasya tadvad avarõitatvenàpi prasiddhatvàd api sidhyati | prasiddhatvàprasiddhatve eva tayoþ pravçtti-hetuþ bràhmaõyo'yaü paõóitaþ itivat | na ca anuvàdam anuktvà tu na vidheyam udãrayet iti sarvatropalabhyate | yasya parõamayã juhur bhavati ity atra vaiparãtya-dar÷anàt, apràpte hi ÷àstram arthavat iti nyàyena ca dadhnà juhoti ity àdivad apràpte ramaõatva eva tàtparyam | na ca pårva-pårva-prasiddhe brahmatvàdi-jàratva-paryante anadhigatàrtha-gantç-pramàõam iti ca vçddhàþ | kiü ca jàratvasya vàstavatve'÷lãlatà durnivàrà | avàstavatve vyabhicàritvam eveti | sarvathà tad-vidheyaü na bhavaty eva vety alam ativistareõa | atra brahmety evokte bhagavantaü, ÷ruta-nirvi÷eùa-brahma-vàdasya kasyacit sandeha-viùayo bhavatãti paramam ity uktam | paramam ity ukte ÷rã-kçùõa- råpatvaü na pratãyate iti màm ity uktam | màm ity evokte brahmatvaü paramatvaü ca pramàõàntara-sàpekùaü bhavatãti tat tad ucyate | tathà jàram ity evokte paryavasitaü na sidhyatiãti ramaõam ity uktam | ramaõam ity evokte pårva-pratãtatvàd ramaõa-padenàpi katha¤cij jàratvam eva lakùyeteti tan- niràsàrthaü jàram iti cànådyate | paramàbhãùñatvàd api ramaõatvasyaiva vidheyatvaü, na tu jàratvasya | [end Vç. reading.] tathàpi sarvatra paryavasàna-nirupadraveùña-pràptir eva khalu siddhànta- rasa-÷àstrayoþ sammatãþ | pràcãnair àdhunikai÷ ca laukikàlaukia-varõakaiþ kavibhis tathaivopàkhyàyate | ÷rãmad-asmad-upajãvya-caraõair api lalita- màdhave-pårõa-manoratha-nàmany aïke tathaiva samàrpitam tad evojjvala- nãlamaõau pramàõãkçtya sarva-rasa-pårakaþ samçddhimayaþ sambhoga udàhçtaþ | ÷rã-bhagavatà ca yat tv ahaü bhavatãnàü vai [BhP 10.47.34] ity àdinà, yà mayà krãóatà ràtryàm [BhP 10.47.37] ity àdy-antena tathaivàbhipretam | jàra-bhàva-mayaþ saïgama÷ ca sadaiva sopadravas tasmàd asau paryavasàna-puruùàrthatve tat-tac-chàstra- (page 100) -sammato na syàt | tathà para-koñi-saïkhyànàü nija-padàbja-dalaiþ [BhP 10.35.16] ity- àdi-yugale, kuja-gatiü gamità na vidàmaþ ka÷malena kavaraü vasanaü và [BhP 10.35.17] iti cetyàdi-rãtãnàm udbhaña-mahà-bhàvànàü tàsàü vraje bhàva-saügopanaü pårvam api duùkaram àsãt | mahà-virahe tu jàte nivàrayàmaþ samupetya màdhavaü kiü no'kariùyan kula- vçddha-bàndhavàþ [BhP 10.39.28] iti, visçjya lajjàü ruruduþ sma susvaraü govinda dàmodara màdhaveti [BhP 10.39.31] ceti, tà man-manaskà mat-pràõà mad-arthe tyakta-daihikàþ [BhP 10.46.4] iti, kçùõa-dåte vrajàyàte uddhave tyakta-laukikàþ [BhP 10.47.9] iti, gata-hriyaþ [BhP 10.47.10] iti, kàcin madhukaraü dçùñvà [BhP 10.47.11] iti, yà dustyajaü svajanam àrya-pathaü ca hitvà [BhP 10.47.61] iti, gopyo hasantyaþ papracchå ràma-dar÷anàdçtàþ [BhP 10.65.9] iti, màtaraü pitaraü bhràtén patãn putràn svasén api | yad-arthe jahima dà÷àrha dustyajàn sva-janàn prabho || [BhP 10.65.11] iti ca ÷råyate | atra nivàrayàma ity àdikaü yathà saïk pte tathaiva visçjya lajjàm ity àdinàcaritam | tàsàü lajjà-tyàgaþ khalu bhàva-vyaktyaiva syàt, sarveùàü goikula-vàsinàü rodanàdi-sàmyàt | tatas tad-vyakti-pårvaika-rodana-dvàreõa tàbhir nivàraõam api yogyam iti | evaü tyakta-laukikà ity-àdiùu ca suùñhv eva bhàva-vyaktir gamyate | kiü bahunà, màtaram ity àdau màtràdãn jahima ity uktaü na tu pårva-ràgavat pati-sutànvaya-bhràtç-bàndhavàn ativilaïghya [BhP 10.31.16] ity màtram uktam | gopyo hasantya iti tånmàda-lakùaõam | tadànãü hàsàyogyatvàt, yathaiva kàcin madhukaraü dçùñvà ity àdàv unmàda eva dç÷yate | tad evaü tadànãü tu durdhara-mahà-bhàvenonmatta-ceùñànàü nirapatrapa- vya¤jita-bhàvànàü tyakta-màtràdãnàü tàsàm asaïkhyànàü bhàvasya saügopanaü nopapadyata eva | kintu j¤àto'py asau mahà-viraha-pãóayà sa- vaira-j¤àta iva àsãt | anantaraü tv anusandadha eva | sa tu bhàva- saïgopanayaiva kàla-katipayaü svasya rasatàm àvahati | vyaktatve tu svasya pareùàm api sarvatra vastuto dharma-mayatva-pratãtau jàtàyàm eveti rasa- vidàü matam | adharma-mayatva-pratãta tv a÷lãlatayà vyàhanyata eva rasaþ | adharma-mayatvaü ca dvidhàü parakãyàtvena para-spar÷ena ca | tasmàd yathai÷varya-j¤àna-mayyàü ÷rã-parãkùit-sabhàyàm ai÷varya-j¤àna-rãtyaiva tat parihçtya rasàvahatvaü samàhitam | tathà lokaval-lãlà-kaivalyàvalambane prema-mayyàü ÷rã-gokula-sabhàyàü loka-rãtyaiva samàdheyam | tathà hi - nàsåyan khalu kçùõàya mohitàs tasya màyayà | manyamànàþ sva-pàr÷va-sthàn svàn svàn dàràn vrajaukasaþ | [BhP 10.33.37] iti yat ÷råyate (page 101) tac càtràpy ava÷yam eva saïgamanãyam tasyàpy asamarthaþ | tasya màyayà mohitàþ santo nàsåyan tasya sva-nitya-preyasã- svãkàra-lakùaõe katham asàv asmad-dhàmàrtha-suhçta-priyàtma-tanaya- pràõà÷aya-jãvàtutamaþ para-dàra-svãkàràmaïgalam aïgãkarotãti doùàropaü nàkurvann ity arthaþ | màyà-mohitatvam evàha manyeti | svaråpa- siddhànàü bhagavad-dàràõàm apara-kartçka-balàtkàra-parihàràrthaü tat- tad-àkàratayà màyà-kalpità ye sve sve dàràs tàn sva-pàr÷va-sthàn manyamànàþ svamatyà ni÷cinvànà ity arthaþ | tad evaü antar-gçha-gatàþ kà÷cit [BhP 10.29.9] ity atroktànàm api samàdhànaü j¤eyam | parama-samarthàyàs tasyàþ màyàyà nija-prabhu- preyasãnàü tad-ekànuràga-svabhàvànàü maryàdà-rakùaõàrthaü pariõayam àrabhya sadaiva sàvadhànatàyàþ yogyatvàt tad-dinam upalakùaõam eveti | [Vç. adds] ÷råyate ca kårma-puràõe dvàtriü÷àdhyàyasyànte pati- vratàmàtrasya paràt paribhavo na sambhavatãti kaimutyena ÷rã-sãtà-devy- udàhçtà - pati-vratàdharma-parà rudràõy eva na saü÷ayaþ | nàsyàü paràbhàvaü kartuü ÷aknotãha janaþ kvacit || yathà ràmasya subhagà sãtà trailoka-vi÷rutà | patnã dà÷arather devã vijigye ràkùase÷varam || ràmasya bhàryàü vimalàü ràvaõo ràkùase÷varaþ | sãtàü vi÷àla-nayanàü cakame kàla-coditaþ || gçhãtvà màyayà ve÷aü carantãü vijane vane | samàhartuü matiü cakre tàpasaþ kila bhàvinãm || vij¤àyà sà ca tad-bhàvaü smçtvà dà÷arathiü patim | jagàma ÷araõaü vahnim àvasathyaü ÷uci-smità || upatasthe mahà-yogaü sarva-pàpa-vinà÷anam | kçtà¤jalã ràma-patnã sàkùàt patim ivàcyutam || namasyàmi mahàyogaü kçtàntaü gahanaü param | dàhakaü sarva-bhåtànàm ã÷ànaü kàla-råpiõam || ity àdi | iti vahniü påjya japtvà ràma-patnã ya÷asvinã | dhyàyantã manasà tasthau ràmam unmãlitekùaõà || athàvavasthyàd bhagavàn havya-vàho mahe÷varaþ | àviràsãt sudãptàtmà tejasaiva dahann iva | sçùñvà màyàmayãü sãtàü sa ràvaõa-vadhecchayà || sãtàm àdàya dharmiùñhàü pàvako'ntaradhãyata | tàü dçùñvà tàdç÷ãü sãtàü ràvaõo ràkùase÷varaþ | samàdàya yayau laïkàü sàgaràntara-saüshtitàm | kçtvà ca ràvaõa-vadhaü ràmo lakùaõa-saüyutaþ | samàdàyàbhavat sãtàü ÷aïkàkulita-mànasaþ | sà pratyayàya bhåtànàü sãtà màyàmayã punaþ | vive÷a pàvakaü dãptaü dadàha jvalano'pi tàm | dagdhvà màyàmayãü sãtàü bhagavàn ugra-dãdhitiþ | ràmàyàdar÷ayat sãtàü pàvako'bhåt sura-priyaþ | pragçhya bhartu÷ caraõau karàbhyàü sà sumadhyamà | cakàra praõatiü bhåmau ràmàya janakàtmajà || dçùñvà hçùña-manà ràmo vismayàkula-locanaþ | nanàma vahniü ÷irasà toùayàmàsa ràghavaþ || uvàca vahne bhagavan kim eùà vara-varõinã | dagdhvà bhagavatà pårvaü dçùñyà mat-pàr÷vam àgatà || tam àha devo lokànàü dàhako havya-vàhanaþ | yathà vçttaü dà÷arathiü bhåtànàm eva sannidhau || [KårmaP 32.513-530] ity àdi | evam agni-puràõam api dç÷yam | tad evam api yat tu vàlmãkinà nedaü spaùñãkçtaü tat khalu karuõa-rasa-poùaàrtham eveti gamyate | seyaü ca tasya paripàñã kvacid anyenàpy upajãvyate iti j¤eyaü | tad evaü pativratà-màtràõàü vi÷eùataþ ÷rã-bhagavat-preyasyà prabhàve sati - ya etasmin mahà-bhàge prãtiü kurvanti mànavàþ | nàrayo 'bhibhavanty etàn viùõu-pakùàn ivàsuràþ || [BhP 10.26.21] iti sàmànya-viùaye garga-vacane ca sati tàdç÷ãnàü bhrame'pi taü nitya-kàntaü parityajantãnàü nityaü tat-kàntaü paricarantã màyà ÷rã-ràmàvasathyàgnivad api kiü rakùàü na kurvãta kintu takãya lãlà-nàñya-rakùàrthaü [Vç addition ends here.] tad evaü ca tat-patiü-manyàdiùv eva vivàhàdi-÷ayanàdi-samayeùv eva ca svaråpa-siddhà àvavrire | anyeùu cànyadà ca kalpità eveti gamyate | tàvad eva ca yuktaü tàsu maryàdà-rakùaõotkaõñhà-vardhanaika-prayojanatvàt tasyàþ | (page 102) yathaiva hi tava sutaþ sati yadàdhara-bimbe datta-veõuþ [BhP 10.35.14] ity àdau, ÷u÷råùantyaþ patãn kà÷cit [BhP 10.29.7] ity àdau, tà vàryamàõàþ patibhiþ [BhP 10.29.8] ity àdau ca svaråpa-siddhànàm eva dar÷anaü tatra tatràvagatam | evam anyatràpy avagamyam | tàsàm anya-kçta- dhvaüsàbhàvasya kàraõaü prabhàva÷ ca sambhàvyate - ya etasmin mahà-bhàgàþ prãtiü kurvanti mànavàþ | nàrayo 'bhibhavanty etàn viùõu-pakùàn ivàsuràþ || [BhP 10.8.18] iti kaimutya-pràpteþ | atha tàsàm apatya-÷ravaõaü ca yàtç-màninã-prabhçtãnàm apatye tad- vyavahàràt | [Vç. omits between yathaiva hi and -prabhçtãnàm apatye tad-vyavahàràt: atha tàsàm apatya-÷ravaõaü ca yàtç-màninã-prabhçtãn àpatyeùu tad-vyavahàràt | sàmba-lakùaõà prayànayane ÷rã-baladevam uddi÷ya sa-sutaþ sa-snuùaþ pràyàt suhçdbhir abhinanditaþ itivat | End Vç. reading.] svàpatyatve sati vibhàva-vaiguõyena rasàbhàsatvam àpadyeta | tata÷ ca bhajate tàdç÷ãþ krãóà yàþ ÷rutvà tàt-paro bhavet [BhP 10.33.36] iti, siùeva ity àdau sarvàþ ÷arat-kàvya-kathà-rasà÷rayà [BhP 10.33.26] iti ca virudhyate | para- putratva-pratipàdanàyaiva hi pàyayantyaþ ÷i÷ån paya ity evoktaü na tu sutàn stanam iti | ataeva màtaraþ pitaraþ putrà bhràtaraþ pataya÷ ca vaþ [BhP 10.29.20] iti parihàsatvenaiva ÷rã-bhagavad-vàkyaü rasàya sampadyate | vàstavatvena tu vairasyàyaiva syàt, tàsàm aïgãkariùyamàõatvàt | kvacit tàbhir eva teùu yat pati-÷abdaþ prayuktas tad-bahir-loka-vyavahàrata eva nàntar-dçùñitaþ yat-paty-apatya-suhçdàm anuvçttir aïga [BhP 10.29.32] ity àdinà tad-aïgãkàràt | màm eva dayitaü ÷reùñham àtmànaü manasà gatàþ [BhP 10.46.4] iti bhagavatà tàsàm antaþ-karaõa-prakà÷anàt | [Vç. adds: paraü saukhyaü hi nairà÷yaü svairiõy apy àha piïgalà [BhP 10.47.47] ity àdinà tàbhiþ sveùàü tad-eka-niùñhatà-vya¤janàt | End Vç. reading.] gopyaþ kim àcarayad ayam ity àdau dàmodaràdhara-sudhàm api gopikànàü bhuïkte svayam [BhP 10.21.9] ity anena api bata madhu-puryàm àrya- putro'dhunàste [BhP 10.47.21] ity anena tàbhiþ svayam ukte÷ ca | tata etad uktaü bhavati ràsa-pa¤càdhyàyyàü nàsåyan khalu kçùõàya [BhP 10.33.37] ity ukta-di÷à, sa vo hi svàmã [GTU 2.22] ity tàþ prati tàpanã-sthita-durvàsaso vàkyavat | kçùõa-vadhva ity-ukta-rãtyà ca yàþ khalu yogamàyàm upà÷ritya iti ÷ravaõàt tat-tad-artha-bhagavan-niyukta-yogamàyà-kalpitàkalpitatayà yogamàyaika-viditàþ svataþ parata÷ ca pracchanna-dvividhàyamànà àsan, tàs tu pa÷càd yogamàyayaiva devyà pràpa¤citàbhyàü maryàdotkalitàbhyàü sva- pàlitasya rasa-poùataroþ paryavasàna-nirupadrava-mahà-sukha-pràpti-råpàya phalàya muny-àkà÷àdi-vàõy-àdikaü dvàrã-kçtya và svayam eva prakañãbhåya eva và ÷rã-gokula-vàsinaþ prati tathaiva vyaktã-kçtàþ, svaråpeõa màm eva ramaõaü pràptàþ, nàsåyan khalu kçùõàya ity àdy- uktàsåyà-parihàrasya samyaktvàya tat-kalpitàs tu sva-sva-patim ity eva ÷rã- bhagavantam | dç÷yate ca saüj¤à-chàyàdivat kalpanàyà vyaktatvam eva pariõàmaþ sarvatra | tad ittham eva màtà-pitr-àdãnàm abhãùñaü sidhyati || [Vç. adds here: tasminn eva teùàü vàtsalyasya vi÷rànteþ | na ca dàmpatye prakañe - bahu vàryate yataþ khalu yatra pracchanna-kàmukatvaü ca | yà ca mitho durlabhatà sà paramà manmathasya ratiþ || [UN 1.20] iti bharatànusçta-nivàraõàdy-abhàvàd-rasa-niùpattir na syàd iti vàcyam | tasya nivàraõaü khalu na bhaya-dànena bhavet sarvàti÷àyi-sàmarthyàt, kintu lajjà-dànenaiva | lajjà tu kulãna-kumàràõàü sva-strã-gata-rahasya-vihàra- vi÷eùasya pareõànumitàv api jàyate, kim uta - yatra hrãþ ÷rãþ sthità tatra yatra ÷rãs tatra sannatiþ | sannatir hrãs tathà ÷rã÷ ca nityaü kçùõe mahàtmani || [HV 2.101.73 (96.72)] iti harivaü÷àdy-uktànusàreõa parama-lajjàdi-guõa-nidhànasya vraje nava- vayaþ ÷rãlatàm evàbhivya¤jatas tasya siddhe ca lajjàlutve svayam eva nivàraõàdi-trayaü sidhyati | kintu lajjà dvividhà saïgopya nyàyya-karmaõi saïkoca-màtra-karã, anyàyya-karmaõi nyakkàra-karã ca | atra pårvàvyàjàntaràcchannà nàtivirodhinã uttarà ya÷aþ priyeõa tena kçtte'pi vyàje tasyànumiti÷ ced dviguõãbhåya virodhinã | tad evaü sati gopa-nàrãbhir ani÷aü krãóayàmàsa ke÷avaþ [PadmaP 6.252.26] ÷rutàni÷a-krãóà pàradàrye sarvathà na sambhavati, sva-dàratve tu tàsàm asaïkhyànàü sva-svaråpa-paty-apràptà jàta-parama-duþkhànàü gurubhir api sammataþ sàntvanàdi-råpo ya àva÷yaka-dharmas tad-vidha-vyàjena sambhavati | yac ca ramya-keli-sukhenaiva gopa-ve÷a-dharaþ prabhuþ | bahu-prema-rasenàtra màsa-dvayam uvàsa ha || ity etat-padyam tad-anantaraü ca sarveùàü manoramatvaü bahu-prema-rasa- pradatvaü ca ittham eva saïgacchate iti | na ca gopa-nàrãbhir iti para-dàratvaü ÷abda-labdham | devahutyàü sà tvaü brahman nçpa-vadhår iti kardamaü prati bhagavad-vàkyàj jàty-apekùayàpi sambhavàt | na ca nivàraõàdibhir aupapatyam eva bharata-mataü ratnàvalã-nàñikàyàü yayàti-caritàdivad dàmpatye'pi sambhavàt | neùñà yad aïgini rase kavibhir paroóhà [UN 5.3] iti virodhàt | tad evaü gåóhatayà màyayà praõãtànàü ramaõatayà tasya pràptau mat-kàmà ramaõam iti padyaü yojitam | nanda-gopa-sutaü devi patiü me kuru te namaþ iti kçta-japànàü kumàrãtvena prasiddhànàü paràsàm api saïkalpa-siddhir eva ÷rã-bhagavatà kçtà | tatraiva hi svayam aïgãkçtam yàtàbalà vrajaü siddhàþ iti | tad etat-pakùe'pi pårvavad eva gupta-patitvàj jàram iva jàram iti saïgamanãyam | tasmàc ca ÷rã-gopàlottara-tàpanyàü tàþ prati durvàsasà yad uktaü tad eva nigamanãyam janma-jaràbhyàü bhinnaü sthàõur ayam ity àdau sa vo hi svàmã bhavati iti | [end Vç. addition.] || 11.12 || ÷rã-bhagavàn uddhavam || 175-177 || (page 103) [178] pårvokta evàprakaña-lãlà-prave÷a-prakaña-lãlàviùkàra-råpo'rthas tad- anantara-pra÷nottaràbhyàm apy abhipreto'sti | pra÷nas tàvat ÷rã-uddhava uvàca - saü÷ayaþ ÷çõvato vàcaü tava yoge÷vare÷vara | na nivartata àtma-stho yena bhràmyati me manaþ || [BhP 11.12.16] tava vàcaü ÷çõvato'vadhàrayato'pi mamàtmasthaþ saü÷ayo mayoditeùv avahita ity àdikàdhyàya-traya-gata-mahà-vàkyàrtha-paryàlocanàsàmarthyaü na nivartate | kutaþ ? yena yata eva ràmeõa sàrdhaü mathuràü praõãte [BhP 11.12.10] ity àdi lakùaõàt tava vàkyàn mama mano bhràmyati | hanta tàsàm anena saïgamaþ kutra kathaü vidyate iti cintayà na svasthaü vartate ity arthaþ | [179] tathottaraü tatra tasya saü÷ayam apanetuü dvàbhyàü tàvat tac-cittaü svasthayan ÷rã-bhagavàn uvàca -- sa eùa jãvo vivara-prasåtiþ pràõena ghoùeõa guhàü praviùñaþ | mano-mayaü såkùmam upetya råpaü màtrà svaro varõa iti sthaviùñhaþ || [BhP 11.12.17] sa eva mal-lakùaõo jãvo jagato jãvana-hetuþ vi÷eùato vrajasya jãvana-hetur và parame÷varaþ pràõena mat-pràõa-tulyena ghoùeõa vrajena saha vivara- prasåtir vivaràd aprakaña-lãlàtaþ prasåtiþ prakaña-lãlàyàm abhivyaktir yasya tathàbhåtaþ san punar guhàm aprakaña-lãlàm eva praviùñaþ | (page 104) kãdç÷aþ san ? kiü kçtvà ? màtrà mama cakùur-àdãni svaro bhàùà-gànàdi- varõo råpam iti itthaü sthaviùñaþ sva-parijanànàü prakaña eva san anyeùàü såkùmam adç÷yaü bahiraïga-bhaktànàü ca manomayaü katha¤cin manasy eva gamyaü yad-råpaü prakà÷as tad upetya | [180] prakaña-lãlàviùkàraü ca sa-dçùñàntaü spaùñayati - yathànalaþ khe 'nila-bandhur uùmà balena dàruõy adhimathyamànaþ | aõuþ prajàto haviùà samedhate tathaiva me vyaktir iyaü hi vàõã || [BhP 11.12.18] dçùñànto'yaü garbhàdi-krameõàvirbhàva-màtràü÷e | tçtãye'pi tad uktaü ÷rãmad-uddhavenaiva - ajo'pi jàto bhagavàn yathàgniþ [BhP 3.2.15] iti | vyaktir àvirbhàvaþ | hi yasmàd iyaü svarahasyaika-vij¤asya mamaiva vàõã, nàtràsambhàvanà vidheyety arthaþ | tata÷ cànantaraü vakùyamàõa evaü gadir [BhP 11.12.19] ity àdi granthas tu saü÷ayàpattodane vyàkhyeyaþ | evaü pårvokta-vàkyasyaivàrtha-bhedena gadir laukika-bhàùaõam iti j¤eyam | tasyàpy utpattir j¤eyety arthaþ | sa ca sa-tàtparyako'rtha-bhedaù ñãkàyàm eva dç÷yate iti || || 11.12 || ÷rã-÷ukaþ || 179-180 || [181] tad evaü ÷rãmad-bhàgavate punar vrajàgamanàdi-råpo'yam artho bahudhà labdho'pi pàdmottara-khaõóavad yan na spaùñatayà varõitas tat khalu nijeùña-devatvasya bahirmukhàn pratyàcchàdanecchayà antarmukhàn pratyutkaõñhà-vardhanecchayeti gamyate | ataevoktam - parokùa-vàdà çùayaþ parokùaü ca mama priyam [BhP 11.21.35] iti | yad etat tu mayà kùudreõa taralàyitaü kùamatàü tat kùamà-÷ãlaþ ÷rãmàn gokula-vallabhaþ | tad etat ÷rãla-vçndàvane lãlà-dvayasya milanaü sàvasaram eva prastutam | dvàrakàyàü tu prasiddham eva | tatra mauùalàdi-lãlà màyiky eveti pårvam eva dar÷itam | vastutas tu dvàrakàyàm eva sa-parikarasya ÷rã-bhagavato nigåóhatayà sthitir yàdavànàü ca nitya-parikaratvàt tat-tyàgena svayaü bhagavata evàntardhàne tair atikùobheõonmatta-ceùñair upamardità pçthivy eva na÷yed iti prathamaü teùàm antardhàpanam | ataevoktam - bhå-bhàra-ràja-pçtanà yadubhir nirasya guptaiþ sva-bàhubhir acintayad aprameyaþ | manye 'vaner nanu gato 'py agataü hi bhàraü yad yàdavaü kulam aho aviùahyam àste || [BhP 11.1.3] iti | atra teùàm adhàrmikatayà tu pçthivã-bhàratvaü na mantavyam | brahmaõyànàü vadànyànàü nityaü vçddhopasevinàm | vipra-÷àpaþ katham abhåd vçùõãnàü kçùõa-cetasàm || [BhP 11.1.8] ity àdau ÷ayyàsanàñanàlàpa- krãóà-snànàdi-karmasu | na viduþ santam àtmànaü vçùõayaþ kçùõa-cetasaþ || [BhP 10.90.46] ity àdau ca parama-sàdhutva- prasiddheþ | pçthvã-bhàra÷ ca vyakti-bàhulya-màtreõa neùyate | parvata-samudràdãnàm anantànàü vidyamànatvàt | tathà na vastavyam [BhP 11.7.5] ity àdi bhagavad- vàkyasya tàtparyam idam | màyayàpi yadånàü tàdç÷atva-dar÷anaü mamànanda-vaibhava-dhàmni madãya-jana-sukhada-mad-vilàsaika-nidhau dvàrakàyàü nocitaü, prabhàse tu tat-tad-yogàd ucitam iti | atha ca jijãviùubhiþ [BhP 11.6.34] ity uktvà vçjinàni tariùyàmaþ [BhP 11.6.38] iti coktvà vastutas tu teùàü tàdç÷atvaü na bhaviùyatãty evoktam | (page 105) tatra càsmàbhiþ iti vayam iti coktvà svenaikya-såcanayà svàtmavad anyathàbhàvatvam eka-gatitvaü vya¤jitam iti | tad evaü sthite taiþ sàkaü ÷rã-bhagavato dvàrakàyàm eva nityàü sthitim àha - - dvàrakàü hariõà tyaktàü samudro 'plàvayat kùaõàt | varjayitvà mahàràja ÷rãmad-bhagavad-àlayam || nityaü sannihitas tatra bhagavàn madhusådanaþ | smçtyà÷eùà÷ubha-haraü sarva-maïgala-maïgalam || [BhP 11.31.23-24] loka-dçùñyaiva hariõà tyaktàm atyaktàm iti và, nityaü sannihita iti vakùyamàõatvàt | tata÷ cobhayathàpy àplàvanaü parito jalena parikhàvad àvaraõaü taj-jala-majjanaü ca samudreõaiva ÷rã-bhagavad-àj¤ayà tyakta- bhåmi-lakùaõasya hastinàpura-prasthàpita-bahirjana-gçhàdy-adhiùñhàna- bahir-àvaraõasyaiva | tathà racanaü vi÷va-karmaõà tasyaiva prakaña-lãlàyàþ pràpa¤cika-mi÷ratvàt | ataþ sudharmàdãnàü svargàd àgamanaü ca yujyate | aprakaña-lãlàyàü tato'pi divyataraü sabhàntaràdikam api syàt | ÷rãmàn yàdavàdi-gçha-vçnda-lakùaõa-÷obhopa÷obhàvàn yo bhagavad-àlayas taü varjayitvà | tad evam adyàpi samudra-madhye kadàcid asau dårataþ ki¤cid dç÷yate iti tatratyànàü mahatã prasiddhiþ | atra mahàràjeti sambodhanaü dçùñànta-garbham | yad và mahànto ràjàno yàdava-lakùaõà yatra tathàbhåtaü tad-àlayaü ÷rã-kçùõa-nitya-dhàma-råpaü dvàrakà-puram | na kevalaü pura-màtràstitvaü tatra ca ÷rãmati bhagavad-àlaye madhusådanaþ ÷rã-kçùõo nityam eva sannihitaþ | arthàt tatratyànàü kiü và na tatra sannihitaþ | bhagavàn yàdavàdi-lakùaõàkhila-nijai÷varyavàn eva | tad-àlayam eva vi÷inaùñi smçtyeti | sàkùàd adhunà vyakta-tad- dar÷anàbhàvàt smçtyety uktam | yaþ svayam evambhåtas tasya tv anyathà sambhàvitatvam api nàstãti | evam eva viùõu-puràõe - plàvayàmàsa tàü ÷ånyàü dvàrakàü ca mahodadhiþ | nityaü sannihitas tatra bhagavàn ke÷avo yataþ || tad atãva mahà-puõyaü sarva-pàpa-praõà÷anam | viùõu-krãóànvitaü sthànaü dçùñvà pàpàt pramucyate || [ViP 5.38.9-10] iti | [Vç. adds here: tathaiva ÷rã-hari-vaü÷e yàdavàn pratãndra-preùitasya nàradasya vàkyam - kçùõo bhogavatãü ramyàm çùi-kàntàü mahà-ya÷àþ | dvàrakàm àtmasàt kçtvà samudraü gamayiùyati || [HV 2.102.32] ity atra àtmasàt kçtvà iti na tu tyaktveti | Vç. addition ends.] || 11.31 || ÷rã-÷ukaþ || 181 || [182] tad evam aprakaña-prakaña-lãlayoþ samanvayo dar÷itaþ | ete eva pàdmottara- khaõóe bhoga-lãlà-÷abdàbhyàm ucyete - bhoge nitya-sthitis tasya lãlàü saüharate kadà [BhP 6.226.9] ity àdinà | yàü kadàcit saüharate sà lãlety arthaþ | tatra prakaña-lãlà-gata-bhàvasya viraha-saüyogàdi-lãlà-vaicitrã-bhara- vàhitvena balavattaratvàt ubhaya-lãlaikã-bhàvànantaram api tanmayas teùàm abhimàno'nuvartate eva | tatrai÷varya-j¤àna-saüvalita-bhàvànàü ÷rã- yàdavànàü sa tàvan nånam evaü sambhavati | aho sarva-daivànya-jãvàtånàm asmàkam ã÷ità ÷rã-kçùõàkhyo bhagavàn ayaü nànà-lãlàmçta-nirjharaiþ sàndrànanda-camatkàram àsvàdayituü yàdava-÷ikhàmaõer nityam eva pitç- bhàva-samçddhasya ÷rãmad-ànakadundubher gçhe sva-janmanà svàn svàn alaücakàra | tata÷ ca sàdhitàsmad-ànanda-satra-pradhàna-vividha-kàryaþ parama-bàndhavo'sau parame÷varas tat-tad-råpàn evàsmàn punar brahmàdyair api duradhigame ÷rã-mathurà-nàmni ÷rã-dvàrakà-nàmni và parama-dhàmni nànà-màdhurã-dhurãõàbhir àtma-lãlàbhir anu÷ãlita eva (page 106) vibhràjate iti | so'yam abhimànaþ ÷rã-vçndàvane tu nija-nija- sambandha-sandhàyaka-premaikànusàriõàü ÷rã-vraja-vàsinàü nånam eva samujjçmbhate - ahoyo'sau gokula-kula-bhàga-dheya-pu¤ja-ma¤jula-prakà÷o màdç÷àü dç÷àü jãvana-sa¤caya-nirma¤chanãya-pàda-là¤chana-le÷o và¤chàtãta-sukha-santati-santànako mahà-vana-vraja-mahà-khanijaninã-nãla- maõir àviràsãt | yo'sau duùña-bhoja-ràja-visçùñaiþ påtanàdi-graha-samåhair uparako'pi muhur anukålena vidhinà teùàü svayam eva vinà÷a-pårvakaü cakorebhyaþ candramà ivàsmabhyaü vitãrõa evàsãt | yo'sau tàdç÷a-tadãya- mahà-guõa-gaõàd eva parituùyadbhir muni-devair iva dattena kenàpi prabhàveõa muhur api vipad-gaõàd àtma-kle÷am agaõayann eva naþ paritràtavàn | yo'sau nija-÷ãla-làvaõya-råpa-guõa-vilàsa-keli-vinigåóha- sauhçdya-prakañana-càturã-gumphita-màdhurãbhir asmàn susñhu puùñàü÷ cakàra | yo'sau laghunàpi guõàbhàsenàsmàkam ànanda-sandoham abhivindamàno yad yad api màdç÷àm abhilaùitaü tad-atãtà và tat tad api pratilavam apy à÷carya-bhåtaü nija-màdhurya-varyam ullàsitavàn | yo'sau sakala-sàdhu-janàvanàya vikhyàpita-yàdava-sambandhas tad-dvàrà svayam api ca ràjanyàsura-saïgha-saüharaõàya yadu-purãü prasthitavàn | yo'sau kàryànurodhena tatraiva ciràya tiùñhata àtmano viprayogena satapta-buddhãn uddhavàdibhir asmàn asakçd à÷vàsayàmàsa | yo'sau punar-utkaõñhà-koñi- samàkçùña-mårtibhis tãrtha-vrajyà-vyàjena kurukùetra-pragatair asmàbhiþ ÷vàsa-màtràva÷iùñair ivàmçta-vàridhi-råpa-labdho babhåva | yo'sau tathàvidhàn asmàn àtma-sannidhau màsa-katipayaü saüvàsya parama- svajanayà mudhaiva kçtàbhimànebhyo yàdavebhyo nigåóhàü kàm api sneha- mudràm asmàsu samudghañayya bhavatàm evàham iti vya¤janayà muhur evàsmàn abhitaþ sandhukùitavàn | yo'sau ÷rã-vçndàvanam evàsmàkam àtmano'pi paramam abhãùñam iti niùñaïkya ÷apathàdinà nija-jhañity- àgamane visrabhya sàgraham asmàn atraiva prasthàpitavàn | so'yam aho akçtàpara-kartavya-÷eùa evàsmàn nijàgamanaü vinà samàrabdha-pràõa-koñi- mocana-vyavasàyàn à÷aïkya jhañiti svayam eva gokulaü sàmpratam àgamya nija-viraha-kàla-vyàla-mukhàn niùkàsya ca svàvalokanàmçta-påreõa si¤cann evàste | tatra ca pratikùaõam api nava-navã-kçtenànanya-sàdhàraõena kenàpi sneha- sandohamayena kevalena nija-svabhàva-vi÷eùeõa tatràpi nija-saundarya- varyàmçta-påra-prapàcaya-cayanena, tatràpi vividha-puùpàdi-vibhåùaõa-para- bhàga-paràbhogena, tatràpi vilàsa-màdhurã-dhurà-vi÷eùàdhànena, tatràpi vicitra-guõa-gaõollàsa-camatkàra-vidyà-vinodena, tatràpi go-pàlana- gavàkàraõa-bàlya-krãóana-mohana-mantràyita-muralã-vàdanàdi-vibhrameõa, tatràpi gokula-nirgamana-prave÷àdi-lãlà-càturã-màdhuryàóambareõa, tatràpi suhçdàü yathàyatham anusantarpaõa-keli-kalà-vi÷eùa-prakà÷ita- snehàti÷ayenàsmàn upalàlayann evàste | tena vayam aho samaya-gamanàgamanam api sambhàlayituü na pàrayàma iti | etad-anusàreõa dvàrakàtaþ samàgate ÷rã-kçùõe keùà¤cid vraja-vàsinàm eva tadànãntanam ullàsa-vacanaü jayati jananivàsa [BhP 10.90.48] ity-àdikaü ÷rã- ÷uka-mukhàd àvirbhåtam iti vrajaikànta-bhaktà vyàcakùante | akle÷enaivàrtha-vi÷eùa-sphårteþ | sambhavati ca ÷rã-bhàgavatasya vicitràrthatvaü, vidvat-kàma-dhenu-råpatvàt | tathà hi jayati ity àdi | ko'pi so'yam asmàkaü jãvana-koñi-priyatamo viùvak-pracàreõa ÷rã- vçndàvanasyaiva (page 107) vi÷eùataþ sthàvaràõàü jaïgamànàü ca tad- virahàd yad duþkhaü tan-nihantà jayati sarvotkarùeõa vartate | arthàc chrã- vçndàvana eva | ÷rã-vçndàvanasya sthàvaràõàm api bhàvo varõita eva, kevalenaiva bhàvena ity àdinà | kena vi÷iùñaþ ? susmitena ÷rã-mukhena | etena sadàtanam ànandaika-rasatvaü sveùu sadaiva suprasannatvaü ca tasya prakà÷itam | kiü kurvan ? vraja-råpaü yat puraü tat-sambandhinyo yà vanità janitànuràgàþ kula-vadhvas tàsàü kàma-devaü sarva- premànandopariviràjamànatvàt tàsàü kàmas tu devaþ parama-divya-råpas taü vardhayan | nanu ÷rã-devakyàþ putro'yam ity evaü vadanti, tat kathaü yusmàkam atràsmadãyatvenàbhimànaþ ? tatràha devakyàü janmeti vàdo mithyaiva loka- khyàtir yasya saþ | tarhi kathaü vàsudeva iti nàmety à÷aïkyàha jananivàso janànàü svajanànàm asmàkaü nivàsatvàd à÷rayatvàd eva tathàbhidhãyata ity arthaþ | svajaneùv asmàsu kçta-vàsatvàd eva và | tata÷ càdhikaraõe kartari vauõàdiko vàsuþ | sa ca dãvyati krãóatãti deva÷ ca sa iti vigrahaþ | pràg ayaü vàsudevasya [BhP 10.8.14] ity àdikà ÷rã-gargoktir api nàsmabhyaü bhàtãti bhàvaþ | kim artham asau devakã-janma-vàdo'bhåd ity à÷aïkàyàm àha - yadu-varàþ pariùat-sahàya-råpà yatra tàdç÷aü yathà syàt tathà, svair dorbhir bhuja-pràyair arjunàdibhir adharmaü tat pracuraü duùña-kulam asyan nihantuü, lakùaõa-hetvoþ, kriyàyàþ ÷atç-pratyaya-smaraõàt | tasyàm àtma- janmani khyàpite te te sahàyà bhaviùyantãty evam anusandhàyety arthaþ | tathoktaü kaüsa-vadhànantaraü ÷rã-kçùõena ÷rã-vraje÷varaü prati j¤àtãn vo draùñum eùyàmo vidhàya suhçdàü sukham [BhP 10.45.23] iti | atra vi÷eùeõenaiva ÷rã-kçùõa-råpa-vi÷eùya-padam upasthàpyate ayam udayati mudrà-bha¤janaþ padminãnàm itivat || || 10.90 || ÷rã-÷ukaþ || 182 || [183] atha teùàü tena paramànandena samayànanusandhànam apy uktam vrajati na hi yatràpi samayaþ [BrahmaS 5.56] iti | atas teùàü ÷rã-kçùõàgamana- paramànanda-mattànàm adyaivàyam àgata itãva sadà hçdi vartate | [Vç. adds here:] sa eùa yadvad aprakaña-svàrasikyàü prakaña-lãlà-gata-bhàva- prave÷as tathà tad-vaibhava-råpàsu mantropàsanàmayãùv api sva-sva- pràktana-tad-bhàva-prave÷o j¤eyaþ | gaïgàyà bhàvas tadãya-hrada-÷reõãùv eva | ubhayatràpy asau samàna eva dar÷itaþ | pàdma-pàtàla-khaõóe go-gopa- gopikà-saïge yatra krãóati kaüsahà iti govinda gopãjana-vallabhe÷a kaüsàsuraghna ity àbhyàm | evaü yathà svàrasikyàm iva mantra-mayyàm api nandanandanatvam anugacched evaü ÷råyate - sakala-loka-maïgalo nanda- gopa-tanayo devatà ity atra gautamãya-tantre dvitãyàdhyàye nandanandana ity uktaþ ity atra ca | [Vç. addition ends.] tad evaü prakaña-lãlà-gata-bhàva-vi÷eùasyàprakaña-lãlàyàü prave÷àd bahir- antardhàna-lãlà-dvitãyasyaikyaü varõitam | tatra yadyapi pårva-pårvam api tàdç÷a-bhàvas teùàm anàdita evànuvartate tathàpi tam eva navanavãkçtya samuddãpayituü punaþ punar avatàra iti j¤eyam | tad evaü ÷rã-kçùõasya svayaü bhagavattvaü dar÷itam | tatràpi ÷rã-gokule tat- prakà÷àti÷ayo dç÷yate | sa cai÷varya-gatas tàvat satya-j¤ànànantànanda-rasa- màtraika-mårti-brahmàõóa-koñã÷vara-dar÷anàdau | kàruõya-gata÷ ca påtanàyà api sàkùàn màtç-gati-dàne | màdhurya-gata÷ ca | vraja-striyo yad và¤chanti pulindyas tçõa-vãrudhaþ | gàva÷ càrayato gopàþ pàda-spar÷aü (page 108) mahàtmanaþ || [BhP 10.83.43] iti ÷rã-pañña-mahiùã-pràrthanàdau | atra sthite'pi sarvato'pi prema-varãyasãnàü tàsàü tat-pàda-spar÷a-saubhàgye tan-màdhurya-prakà÷àti÷aya-vai÷iùñyàbhipràyeõaiva tathoktiþ saïgacchate | tathaiva coktaü - trailokya-saubhagam idaü ca nirãkùya råpaü yad go-dvija-druma-mçgàn pulakàny abibhrat || [BhP 10.29.40] ity àdiùu | ato lãlà-gata÷ càsau ÷làghyate pitarau nànvavindetàü kçùõodàràrbhake hitam [BhP 10.8.47] ity àdiùu | atas tadãyànàm apy utkarùa uktaþ vçndàvanaü govardhanaü yamunà-pulinàni ca [BhP 10.11.36] vãkùyàmãty àdau | tataþ parikaràõàü tu aho bhàgyam aho bhàgyam [BhP 10.14.32] ity àdau | itthaü satàm [BhP 10.12.11] ity àdau, nandaþ kim akarot [BhP 10.8.43] ity àdau, etàþ param [BhP 10.47.51] ity àdau, gopyas tapaþ kim acaran [BhP 10.44.14] ity àdau | tatràpi tatràti÷u÷ubhe tàbhiþ [BhP 10.33.6] ity àdau ca tàsu prakà÷àti÷aya-sãmà dar÷ità | tataþ sarvàsv api tàsu anayàràdhito nånaü bhagavàn harir ã÷varaþ [BhP 10.30.28] ity àdibhiþ | prema-varãyastvena prasiddhàyàü ÷rã-ràdhikàyàü tu kim uteti j¤eyam | atra cedaü tattvam | dvitãye sandarbhe khalu paramatvena ÷rã-bhagavantaü niråpya tasya ÷akti- dvayã niråpità | tatra prathamà ÷rã-vaiùõavànàü ÷rã-bhagavad-upàsyà tadãya-svaråpa-bhåtà yan mayy eva khalu tasya sà bhagavattà | dvitãyà càtha teùàü jagadvad-upekùaõãyà màyà-lakùaõà, yan mayy eva khalu tasya jagattà | tatra pårvasyàü ÷aktau ÷aktimati bhagavac-chabdaval-lakùmã-÷abdaþ prayujyata ity api dvitãya eva dar÷itam | tato'smin sandarbhe tu sa ca bhagavàn ÷rã-kçùõàkhya eveti nirdhàrite tadãyà svaråpa-÷aktis tu kim àkhyeti nirdhàryam | tatra dvayor api puryoþ ÷rã-mahisàkhyà j¤eyà | mathuràyàm apy aprakaña-lãlàyàü ÷rutau rukmiõyàþ prasiddher anyàsàm upalakùaõàt | ÷rã-mahiùãõàü tadãya-svaråpa-÷aktitvaü skànda-prabhàsa-khaõóe ÷rã-÷iva- gaurã-saüvàde gopyàditya-màhàtmye dçùñam - purà kçùõo mahàtejà yadà prabhàsam àgataþ | sahito yàdavaiþ sarvaiþ ùañ-pa¤cà÷at-prakoñibhiþ || ùoóa÷aiva sahasràõi gopyas tatra samàgatàþ | lakùam ekaü tathà ùaùñhir ete kçùõa-sutàþ priye || ity upakramya, tato gopyo mahà-devi vidyàyàþ ùoóa÷a smçtàþ | tàsàü nàmàni te vakùye tàni hy ekamanàþ ÷çõu || lambinã candrikà kàntà krårà ÷àntà mahodayà | bhãùaõã nandinã ÷okà supårva-vimalà kùayà || ÷ubhadà ÷obhanà puõyà haüsasyaitàþ kalà kramàt | haüsa eva mataþ kçùõaþ paramàtmà janàrdanaþ || tasyaitàþ ÷aktayo devi ùoóa÷aiva prakãrtitàþ | candra-råpã mataþ kçùõaþ kalà-råpàs tu tàþ smçtàþ || sampårõa-maõóalà tàsàü màlinã ùoóa÷ã kalà | pratipat-tithim àrabhya sa¤caraty àsu candramàþ || ùoóa÷aiva kalà yàs tu gopã-råpà varàõane | ekaika-÷astàþ sambhinnàþ sahasreõa pçthak pçthak || evaü te kathitaü devi rahasyaü j¤àna-sambhavam | ya evaü veda puruùaþ sa j¤eyo vaiùõavo budhaiþ || [108.5-8, 10-16] iti | atra gopyo ràj¤yaþ ity arthaþ | gopo bhåpe'pi iti nàma-liïgànu÷àsanàt | lambinã avatàra-÷aktiþ | supårva-vimalà suvimalà | haüsa÷ãtety atra pràptasya haüsayety asya vàcyam àha haüsa eveti | sa ca candra-råpã candra- dçùñàntenodde÷ya ity arthaþ | kalà-råpà iti tà÷ ca ÷aktaya÷ ca candrasyàmçtety àdi-kalà-dçùñàntenodde÷yà ity arthaþ | anuktàm antimàü mahà-÷aktim àha sampårõeti | seyaü tu (page 109) kalà-samaùñi-råpà j¤eyà | dçùñàntopapàdanàya candrasya tàdç÷atvam àha pratipad iti | àsu etat-tulyàsu kalàsu | vivakùitam àha ùoóa÷aiveti ùoóa÷ànàm eva vidyà-råpatvàt | etad- upade÷asya j¤àna-sambhava-rahasyatvàt | taj-j¤ànasya vaiùõavatànumàpaka- liïgatvàc ca | kråràbhãùaõã-÷okànàm api bhagavat-svaråpa-bhåtànàm eva satãnàü mallànàm a÷aniþ [BhP 10.4717] itivat ÷rã-kçùõasya kañhinatva- pratyàyakatvàt | mçtyur bhoja-pater itivad durjana-vitràsakatvàt, asatàü ÷àstà itivat tadãya-÷oka-hetutvàd eva ca tat-tan-niruktir upapadyate | yathà prakà÷aika-råpàyà eva sårya-kànter ulåkeùu tama-àdi-vya¤jakateti | ata÷ candra-råpã mataþ kçùõaþ kalà-råpàs tu tàþ smçtàþ iti sphuñam eva svaråpa-bhåtatvaü dar÷itam | tad evaü tàsàü svaråpa-÷akti-bhåtatve lakùmãtvaü sidhyaty eva | tad evam abhipretya lakùmãtvam àha -- gçheùu tàsàm anapàyy atarka-kçn nirasta-sàmyàti÷ayeùv avasthitaþ | reme ramàbhir nija-kàma-sampluto yathetaro gàrhaka-medhikàü÷ caran || [BhP 10.59.34] ñãkà ca -ramàbhir lakùmyà aü÷a-bhåtàbhir ity eùà | svaråpa-÷aktitvàd eva reme ity uktam | ataeva nijaþ svakãyaþ paramànanda-÷akti-vçtti-vi÷eùodaya- råpa-prema-vi÷eùa-svaråpo yaþ kàmas tena sampluto vyàpta iti || || 10.49 || ÷rã-÷ukaþ || 183 || [184] ittham aùñànàü ÷rã-pañña-mahiùãõàü tu tat-svaråpa-÷aktitvaü kaimutyenaiva sidhyati | tatra ÷rã-satyabhàmàyà bhå-÷akti-råpatvaü pàdmottara-khaõóàdau prasiddham | ÷rã-yamunàyàþ kçpà-÷akti-råpatvaü skànda-yamunà-màhàtmyàdàv ity àdy-anveùaõãyam | kintu ÷rã- harivaü÷àdau satyabhàmàyàþ saubhàgyàti÷ayasya vikhyàtatvàt prema-÷akti- pracura-bhå-÷aktitvaü j¤eyam | svayaü lakùmãs tu ÷rã-rukmiõã -- dvàrakàyàm abhåd ràjan mahà-modaþ puraukasàm | rukmiõyà ramayopetaü dçùñvà kçùõaü ÷riyaþ patim || [BhP 10.54.6] ity àdiùu tasyàm eva bhåri÷aþ prasiddheþ | ataþ svayaü lakùmãtvenaiva paraspara-yogyatàm àha - asyaiva bhàryà bhavituü rukmiõy arhati nàparà | asàv apy anavadyàtmà bhaiùmyàþ samucitaþ patiþ || [BhP 10.53.37] spaùñam | || 10.53 || vidarbha-pura-vàsinaþ parasparam || 184 || [185] tathà tàü rukmiõãü ÷riyam ity àdau yà lãlayà dhçta-tanor anuråpa-råpà [BhP 10.60.9] iti | spaùñam | ataþ svayaü bhagavato'nuråpatvena svayaü lakùmãtvaü siddham eva | ataeva vaidarbhãü bhãùmaka-sutàü ÷riyo màtràü svayaüvare [BhP 10.52.16] ity atra màti antarbhavatyasyàm iti màtrà-padaü bàhulyàd adhikaraõa evauõàdikaü j¤eyam | kàrtsnye avadhàraõe màtram itivat | tata÷ ca vaikuõñha-prasiddhàyà lakùmyà antarbhàvàspadatvàd eùaiva lakùmãþ sarvataþ paripårõety arthaþ | yat tu - nanv evam etad aravinda-vilocanàha yad vai bhavàn bhagavato 'sadç÷ã vibhåmnaþ | kva sve mahimny abhirato bhagavàüs try-adhã÷aþ kvàhaü guõa-prakçtir aj¤a-gçhãta-pàdà || [BhP 10.60.34] iti tasyà evoktis tatra nijàü÷àbhàsam eva dainyena svaü matvoktam iti mantavyam | yad và, guõà gauõã prakçtiþ svabhàvo yasyàþ sà apakçùña- råpety arthaþ | yathà tatraiva, syàn me tavàïghrir araõaü sçtibhir bhramantyàþ [BhP 10.60.43] iti manuùyàvatàratàbhinive÷àt tasyà eva dainyoktiþ | atra daiva-prerito vàstavo'rthas tv evaü (page 110) he'ravinda- locana bhagavatas tavàsadç÷y aham ity etad | yad bhavàn àha nanu ni÷citaü tat tv evaü vakùyamàõa-prakàrakaü na tv anya-prakàrakam | tathaivàha sve svaråpa-bhåte mahimni ai÷varyàdàv abhirato bhagavàn kva kutrànyatra, tathàhaü tà te guõà ai÷varyàdaya eva prakçtiþ svaråpaü yasyàs tathàbhåtà kva kutrànyatra, kintu na kutracid anyatreti dvayor ekatra eva svaråpe sthitir ity arthaþ | ataevàj¤air asya ÷rã-viùõos tava tattvaj¤air gçhãtau sevitau pàdau yasyàs tathàbhåtàhaü tasmàc chakti-÷aktimator atyanta-bhedàbhàvàd evopamànopameyatvàbhàvena sàdç÷yàbhàva iti bhàvaþ | evaü sçtibhir bhramantyà ity atràpi hi tvadãya-padavãbhir ity eva vàstavo'rthaþ | tad uktam - devatve deva-dehaiyaü manuùyatve ca mànuùã [ViP 1.9.143] iti | evam eva - astv ambujàkùa mama te caraõànuràga àtman ratasya mayi cànatirikta-dçùñeþ | yarhy asya vçddhaya upàtta-rajo-'ti-màtro màm ãkùase tad u ha naþ paramànukampà || [BhP 10.60.46] ity atràpi tasyàþ prakçtitvaü dainyajenàbhedopacàreõaiva vyàkhyeyam | yad và asya gàrhasthasya upàttà aïgãkçtà rajo'timàtro sarva- bhåtànura¤janàti÷ayo yena saþ | vàstavàrthas tv evaü yad uktaü - udàsãnà vayam ity àdi, ÷rã-bhagavatà tatràha - astv iti | he ambujàkùa àtman àtmani mayi ca ratasya te caraõànuràgo mamàstu | mayi ratatvaü coktaü tathàham api tac-citto nidràü ca na labhe ni÷i [BhP 10.53.2] iti svayam eveti bhàvaþ | nanv àtma-ratasya mama kathaü tvayi ratis tatràha anatirikta-dçùñeþ | ÷aktimaty àtmani ÷aktau ca mayy anatiriktà pçthag-bhàva-÷ånyà dçùñir yasya | ÷akti-÷aktimator apçthag-vastutvàd dvayor api mitho vi÷iùñatayaivàvagamàd và yujyata eva mayy api ratir iti bhàvaþ | tad evaü satyàm api svàbhàvikyàü ratau vi÷eùatas tu, yarhy asya ratyàkhyasya bhàvasya vçddhaye upàttà rajo'timàtrà ràgàti÷ayo yena tathàbhåtas tvaü màm ãkùase sa-bhàvam àlokayasi tadàsau no'smàn prati paramaivànukampeti | evam udàsãnatvaü tava sàkùàn mat-sambandhàd anyatraiveti mama sudçóha eva vi÷vàsa iti bhàvaþ | tasmàt sàdhåktaü yà lãlayà dhçta-tanoþ [BhP 10.60.9] ity àdinà ÷rã-rukmiõã-devyàþ svayaü lakùmãtvam | || 10.60 || ÷rã-÷ukaþ || 185 || [186-187] atha vçndàvane tadãya-svaråpa-÷akti-pràdurbhàvà÷ ca ÷rã-vraja-devyaþ | yathà brahma-saühitàyàm - ànanda-cinmaya-rasa-pratibhàvitàbhis tàbhir ya eva nija-råpatayà kalàbhiþ | goloka eva nivasaty akhilàtma-bhåto govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || [BrahmaS 5.30] iti | tàbhiþ ÷rã-gopãbhir mantre tac-chabda-prayogàt | kalàbhiþ ÷aktibhiþ | nija- råpatayà sva-svaråpatayà | ÷aktitvaü ca tàsàü pårvoktotkarùeõa parama- pårõa-pràdurbhàvànàü sarvàsàm api lakùmãtvam eva | tad uktaü tatraiva - lakùmã-sahasra-÷ata-sambhrama-sevyamànam iti, ÷riyaþ kàntàþ kàntaþ parama-puruùaþ iti ca | etad abhipretyaiva svàyambhuvàgame'pi ÷rã-bhå-lãlà- ÷abdais tat-preyasã-vi÷eùa-trayam upadiùñam | tasmàl lakùmãto'py utkarùa- varõanam àsàü (page 111) para-vyomàdi-sthitàbhyas tan-nàmnaiva lakùmãbhya àdhikya-vivakùayeti mantavyam | ÷rã-vçndàvana-lakùmyas tv età eveti | evam eva pàda-nyàsair bhuja-vidhåtibhiþ [BhP 10.33.7] ity àdau kçùõa- vadhvaþ ity uktam | ataeva gopã-janàvidyà-kalà-prerakaþ [GTU 1.8] ity atra tàpanã-vàkye ÷rãmad-da÷àkùarastha-nàma-niruktau ye gopã-janàs te à samyag yà vidyà parama-prema-råpà tasyàþ kalà vçtti-råpà iti vyàkhyeyam | ràja-vidyà ràja-guhyam [Gãtà 9.2] ity àdi ÷rã-gãtà-prakaraõàt | (avidyà- kalà-÷abdena avidyaiva kalà vçttir yasyàþ sà sarvendriya-vimoha-kàriõã prema-÷aktir evàkhyàtà |) vyàkhyàntare bhagavaty avidyà-saü÷leùàbhàvàt | tad uktaü - hlàdinyà saüvid-à÷liùñaþ saccidànanda ã÷varaþ | svàvidyà-saüvçto jãvaþ saükle÷a-nikaràkaraþ || iti svàmi-såktau | tathà - hlàdinã sandhinã saüvit tvayy ekà sarva-saü÷raye | hlàda-tàpa-karã mi÷rà tvayi no guõa-varjite || iti [ViP 1.12.69] viùõu-puràõe ca | [B here adds: athavà vaibhava-màtràbhij¤àn prati viràó-upàsanàvat gopãjana- ÷abdasyànya-niruktir iyam | yathà tatraiva gopàla-pada-niruktau sçùñi- paryantam àlàtãty uktam | tatràvidyà-kalà-÷abdena màyaivocyate iti | B addition ends.] tatas tàsàü prerakas tat-tat-krãóàyàü pravartaka iti vallabha- ÷abdenaikàrthyam eva | sa vo hi svàmã iti tasyàm eva ÷rutau tàþ prati durvàsaso vàkyàt | yac ca tàsàü kvacit pårva-janmani sàdhakatvam iva ÷råyate | tat tu pårvàsàm eva vyàkhyeyam | tàs tu nitya-siddhà eva | ata idam ittham eva vyàkhyeyam - tàbhir vidhåta-÷okàbhir bhagavàn acyuto vibhuþ | vyarocatàdhikaü tàta puruùaþ ÷aktibhir yathà || [BhP 10.32.10] yathà yathàvat | ataevàdhikaü vyarocata ity uktam upapadyate sva-÷akty-eka- prakà÷akatvàt ÷rã-bhagavataþ -- gopyo labdhvàcyutaü kàntaü ÷riya ekànta-vallabham | gçhãta-kaõñhyas tad-dorbhyàü gàyantyas taü vijahrire || [BhP 10.33.15] gopya eva ÷riyaþ | kàntaü manoharam | ekànta-vallabhaü raho-ramaõam (apàõigràhakatvàt) | || 10.32 || ÷rã-÷ukaþ || 186-187 || [188] tàsàü mahattvaü tu hlàdinã-sàra-vçtti-vi÷eùa-prema-rasa-sàra-vi÷eùa- pràdhyànyàt | tad uktaü ànanda-cinmaya-rasa-pratibhàvitàbhiþ [BrahmaS 5.30] iti | ànanda-cinmaya-rasena prema-rasa-vi÷eùeõa pratibhàvitàbhir ity arthaþ | ataeva tat-pràcurya-prakà÷ena ÷rã-bhagavato'pi tàsu paramollàsa- prakà÷o bhavati | yena tàbhã ramaõecchà jàyate | tathaivàha - bhagavàn api tà ràtrãþ ÷aradotphulla-mallikàþ | vãkùya rantuü mana÷ cakre yoga-màyàm upà÷ritaþ || [BhP 10.29.1] yoga-màyàü durghaña-sampàdikàü svaråpa-÷aktiü tat-tal-lãlà-sauùñhava- ghañanàyopà÷rita iti tasmai tàü pravartyety arthaþ | || 10.29 || ÷rã-÷ukaþ || 188 || [189] [page 112] atha tàsàü nàmàni ÷råyante bhaviùyottare malla-dvàda÷ã-prasaïge ÷rã- kçùõa-yudhiùñhira-saüvàde - gopã-nàmàni ràjendra pràdhànyena nibodha me | gopàlã pàlikà dhanyà vi÷àkhà dhyàna-niùñhikà | ràdhànuràdhà somàbhà tàrakà da÷amã tathà || iti | da÷amy api tàrakà-nàmny evety arthaþ | skànde prahlàda-saühitàyàü dvàrakà-màhàtmye maya-nirmita-saraþ-prastàve ÷rã-lalitovàcety àdinà -- lalità ÷yàmalà dhanyà vi÷àkhà ràdhà ÷aivyà padmà bhadrety etàny aùñaiva gçhãtàni | atha varõità-÷ata-koñibhir ity àgama-prasiddher anyàny api loka-÷àstrayor avagantavyàni | atra ÷ata-koñitvànyathànupapatty-àdinà tàsàü tan-mahà- ÷aktitvam evàvagamyate | tad evaü parama-madhura-prema-vçtti-mayãùu tàsv api tat-sàràü÷odreka- mayã ÷rã-ràdhikà tasyàm eva premotkarùa-paràkàùñhàyà dar÷itatvàt prãti- sandarbhe dar÷ayiùyamàõatvàc ca | yatra ca tat-prema-vai÷iùñyaü tatraiva | yasyàsti bhaktir bhagavaty aki¤cana [BhP 5.18.12] ity àdivat sarvà apy ai÷varyàdi-råpà anyàþ ÷aktayo nàtyàdçtà apy anugacchantãti ÷rã-vçndàvane ÷rã-ràdhikàyàm eva svayaü-lakùmãtvam | ataeva satãùv anyàsv api mukhyàbhipràyeõaiva tasyà eva vçndàvanàdhipatyena nàma-grahaõam | yathà pàdme kàrttika-màhàtmye ÷aunaka-nàrada-saüvàde - vçndàvanàdhipatyaü ca dattaü tasyai pratyuùyatà | kçùõenànyatra devã tu ràdhà vçndàvane vane || [PadmaP 5.77.39] ity anena | anyatra sàdhàraõe de÷e devy evàdhikàriõã ÷rã-vçndàvanàbhidhe vane tu ÷rã-ràdhikaivety arthaþ | evaü skànde - vàràõasyàü vi÷àlàkùã vimalà puruùottame | rukmiõã dvàravatyàü ca ràdhà vçndàvane vane || iti | tathà màtsye'pi | ÷aktitva-màtra-sàdhàraõyenaiva lakùmã-sãtà-rukmiõã- ràdhà-nàmàpi devyà saha gaõanam | vai÷iùñyaü tu lakùmãvat sãtàdiùv api j¤eyam | tasmàn na devyà saha lakùmy-àdãnàm aikyam | ÷rã-ràma-tàpanã- ÷rã-gopàla-tàpany-àdau tàsàü svaråpa-bhåtatvena kathanàt | ÷rã-ràdhikàyà÷ ca yàmale pårvodàhçta-padya-trayànantaram -- bhuja-dvaya-yutaþ kçùõo na kadàcic catur-bhujaþ | gopyaikayà yutas tatra parikrãóati sarvadà || iti | atra vçndàvana-viùayaka-tat-sahita-sarvadà-krãóitva-liïgàvagatena parasparàvyabhicàreõa svaråpa-÷aktitvam | satãùv apy anyàsu ekayà ity anena (page 113) tatràpi para-mukhyàtvam abhihitam | [Vç. omits from ataeva satãùv anyàsu and ending abhihitam, and has instead - yat tu màtsye devyà dakùaü prati - rukmiõã dvàravatyàü tu ràdhà vçndàvane vane | devakã mathuràyàü tu pàtàle parame÷varã | citrakuñe yathà sãtà vindhye vindhya-vàsinã || ity àdinà svaråpa-÷akti-vyåha-rukmiõã-ràdhà-devakã-sãtànàü màyàü÷a- råpeõa svena sahàbheda-kathanaü tat khalu yathà devendraþ pratardanaü prati pràõo'smi praj¤àtmà ity àdikam | yathà và vàsudeva÷ càhaü manur abhavaü sårya÷ ca ity àdikaü paramàtmanà sahàbhedaü matvàvàdãti | na vaktur upade÷àdi vedànta-såtreùu ÷àstra-dçùñyà tåpade÷o vàma-devavat [Vs. 1.1.30] ity anena vicàritam tadvad ihàpãti gamyate | ÷àstraü khalu caturdhà paràvarayor abhedaü dar÷ayati yathà - tattvam asi iti paramàtmà-jãayo÷ cit- sàmyena, yathà sarvaü samàpnoùi tato'si sarvaþ [Gãtà 11.40] ity adhiùñhànàdhiùñhàtror abhedopacàreõa | yathà và ràmo'ham ity àdikam ahaïgrahopàsaneneti | yatràpi yathàsvaü mantavyam | vi÷eùataþ ÷rã- ràdhàyàþ svayaü lakùmãtvam | [end Vç. addition] tathà ca bçhad-gautamãye ÷rã-baladevaü prati ÷rã-kçùõa-vàkyam - sattvaü tattvaü paratvaü ca tattva-trayam ahaü kila | tri-tattva-råpiõã sàpi ràdhikà mama vallabhà || prakçteþ para evàhaü sàpi mac-chakti-råpiõã | sàttvikaü råpam àsthàya pårõo'haü brahma-cit-paraþ || brahmaõà pràrthitaþ samyak sambhavàmi yuge yuge | tayà sàrdhaü tvayà sàrdhaü nà÷àya devatà-druhàm || ity àdi | sattvaü kàryatvaü tattvaü kàraõatvaü tato'pi paratvaü ceti yat tattva-trayaü tad aham ity arthaþ | ataeva ÷rã-ràdhikà-prasaïge tat-purato'pi - devã kçùõa-mayã proktà ràdhikà para-devatà | sarva-lakùmã-mayã sarva-kàntiþ saümohinã parà || iti | çk-pari÷iùña-÷ruti÷ ca tathaivàha - ràdhayà màdhavo devo màdhavenaiva ràdhikà | vibhràjante janeùv à | vibhràjante vibhràjate | à sarvata iti ÷ruti- padàrthaþ | [Vç adds: ataeva tasyàþ sarvottamatvaü saubhàgyàti÷ayatvaü càdi-vàràhe tat- kuõóa-prasaïge draùñavyam | ÷rã-bhàgavate anayàràdhito nånam ity àdau ca | [End Vç addition.] etat sarvam abhipretya mårdhaõya-÷loke tàdç÷o'py arthaþ sandadhai | tatra tayor mahà-mahai÷varya-pratipàdako'rthaþ pårvavat svayam anusandheyaþ | parama-màdhurã-pratipàdako'rthas tu yathà janmàdy asya iti | yato'nvayàd anugacchati sadà nija-paramànanda-÷akti-råpàyàü tasyàü ÷rã- ràdhàyàm àsakto bhavatãty anvayaþ ÷rã-kçùõas tasmàd yasmàt tathà itarata itarasyà÷ ca tasya sadà dvitãyàyàþ ÷rã-ràdhàyà eva | yato yasyà àdyasyàdi- rasasya janma pràdurbhàvaþ yàv evàdi-rasa-vidyàyàþ parama-nidhànam ity arthaþ | ataeva tayor atyadbhuta-vilàsa-màdhurã-dhurãõatàm uddi÷ati yo'rtheùu tat-tad-vilàsa-kalàpeùu abhij¤o vidagdhaþ | yà ca svena tathà- vidhenàtmanà ràjate vilàsatãti svaràñ | ataeva sarvatopy à÷carya-råpayos tayor varõane mama tat-kçpaiva sàmagrãty àha àdi-kavaye prathamaü tal-lãlà-varõanam àrabhamàõàya mahyaü ÷rã- veda-vyàsàya hçdà antaþ-karaõa-dvàraiva brahma nija-lãlà-pratipàdakaü ÷abda-brahma yas tene | àrambha-sama-kàlam eva yugapat sarvam idaü mahà- puràõaü mama hçdi prakà÷itavàn ity arthaþ | etac ca prathamasya spatma eva vyaktam | yad yasyàü ca sårayaþ ÷eùàdayo'pi muhyanti svaråpa-saundarya- guõàdibhiþ atyadbhutà keyam iti nirvaktum àrabdhà ni÷etuü na ÷aknuvanti | evaü bhåtvà sà yadi kçpàü nàkariùyat tadà labdha-màdhava-tàdç÷a- kçpasyàpi mama - tais taiþ padais tatpadavãm anvicchantyo 'grato 'balàþ | vadhvàþ padaiþ supçktàni vilokyàrtàþ samabruvan || [BhP 10.30.26] ity àdinà tasyà lãlà-varõana-le÷o'pi sàhasa-siddhir asau nàbhaviùyad eveti bhàvaþ | tayor à÷carya-råpatvam eva vyanakti tejo-vàri-mçdàü caitanyànàm api yathà yena prakàreõa vinimayaþ parasparaü svabhàva-viparyayor bhavati tathà yo vibhràjita iti ÷eùaþ | vàkya-÷eùaü ca bhàvàbhibhåtatvena na vaktuü ÷aktavàn iti gamyate | tatra tejasa÷ candràdes tat-pada-nakha-kànti-visphàratàdinà (page 114) vàri- mçdvan nistejastva-dharmàvàptiþ | vàriõo nadyàde÷ ca tat-saüsarga-vaü÷ã- vàdyàdinà vahny-àdi-tejovad ucchånatà-pràptiþ pàùàõàdi-mçdvac ca stambha-pràptiþ | mçda÷ ca pàùàõàdes tat-kànti-kandaãl-cchuritvena tejovad ujjvalatà-pràptir vaü÷ã-vàdyàdinà vàrivac ca dravatà-pràptir iti | tad etat sarvaü tasya lãlà-varõane prasiddham eva | yatra yasyàü ca vidyamànàyàü tir-dhàma-sargaþ ÷rã-bhå-lãleti-÷akti-trayã-pràdurbhàvo và | dvàrakà-mathurà-vçndàvanànãtã-sthàna-traya-gata-÷akti-varga-traya- pràdurbhàvo và | vçndàvane eva rasa-vyavahàreõa suhçd-udàsãna-pratipakùa- nàyikà-råpa-tri-bhedànàü sarvàsàm api vraja-devãnàm eva pràdurbhàvo và mçùà mithyaiva | yasyàþ saundaryàdi-guõa-sampadà tàs tàþ kçùõasya na ki¤cid iva prayojanam arhantãty arthaþ | tad-dhãmahãti yac-chabda-labdhena tac-chabdenànvayaþ | parama-bhakti-÷aktimattvenàti÷àyita-mahàbhàva-rasena và paraspara-bhinnatàü gatayor aikyenaiva vivakùitaü tad iti | ataeva sàmànyatayà paràmar÷àn napuüsakatvaü ca | kathambhåtam ? svena dhàmnà sva-sva-prabhàvena sadà nirastaü sva-lãlà- pratibandhakànàü jaratã-prabhçtãnàü pratipakùa-nàyikànàü ca kuhakaü màyà yena tat | tathà satyaü tàdç÷atvena nitya-siddham | yad và parasparaü vilàsàdibhir anavaratam ànanda-sandoha-dàne kçta-satyam iva jàtam | tatra ni÷calam ity arthaþ | ataeva param anyatra kutràpy adçùña-guõa-lãlàdibhir vi÷va-vismàpakatvàt sarvato'py utkçùñam | atraiko'pi dharmo bhinna- vàcakatayà vàkyato niridiùña ity ubhaya-sàdç÷yàvagamàt prativaståpamà- nàmàlaïkàro'yam | iyaü ca muhur upamiti-màlà-prativaståpamà | tena tais tair guõair mitho yogyatayà nibaddhatvàt samanàmàpi | etad-alaïkàreõa ca aho parasparaü parasmàt param api tan-mithuna-bhåtaü kim api tattvaü mitho guõa-gaõa-màdhurãbhiþ samatàm eva samavàptam iti sakala-jãva-jãvàtur- tamarasa-pãyåùa-dhàràdhàràdharatà-sampadà kasmai và nija-caraõa-kamala- vilàsaü na rocayatãti svataþ sambhavi vastu vyajyate | tad àhuþ - prativaståpamà sà syàd vàkyayor gamya-sàmyayoþ | eko'pi dharmaþ sàmànyo yatra nirdi÷yate pçthak || [SàhD 10.49] iti | iyaü màlayàpi dç÷yate iti | evaü samaü syàd ànuråpyeõa ÷làghà yogyasya vastuna iti | tathà vastu vàlaïkçtir vàpi dvidhàrthaþ sambhavã svataþ | kaveþ prauóhokti-siddho và tan-nibaddhasya veti ùañ | ùaóbhis tair vyajyamànas tu vastv-alaïkàra-råpakaþ | artha-÷akty-udbhavo vyaïgyo yàti dvàda÷a-bhedatàm || iti | tad uktaü ÷rutyà - ràdhayà màdhavo devaþ ity àdinà | tad uktam àdi-puràõe vedàntino'pi iti padyànantaram - aham eva paraü råpaü nànyo jànàti ka÷cana | jànàti ràdhikà pàrtha aü÷àn arcanti devatàþ || iti | tayor nitya-vilàsas tv itthaü yathà varõito'smad-upajãvya-caraõàmbujaiþ -- vàcà såcita-÷arvarã-rati-kalà-pràgalbhyayà ràdhikàü vrãóà-ku¤cita-locanàü viracayann agre sakhãnàm asau | tad-vakùo-ruha-citra-keli-makarã-pàõóitya-pàraü gataþ kai÷oraü saphalã-karoti kalayan ku¤je vihàraü hariþ || iti [BRS 2.1.231] | tad evaü sandarbha-catuùñayena sambandho vyàkhyàtaþ | tasminn api sambandhe ÷rã-ràdhà-màdhava-råpeõaiva pràdurbhàvas tasya sambandhinaþ paramaþ prakarùaþ | tad uktaü ÷rutyà ràdhayà màdhavo deva iti | etad- artham eva vyatàniùamimàþ sarvà api paripàñãr iti pårõaþ sambandhaþ | gaura-÷yàma-rucojjvalàbhir amalair akùõor vilàsotsavair nçtyantãbhir a÷eùa-màdana-kalà-vaidagdhya-digdhàtmabhiþ | anyonya-priyatà-sudhà-parimala-stomonmadàbhiþ sadà ràdhà-màdhava-màdhurãbhir abhita÷ cittaü mamàkràmyatàm || iti ÷rã-kali-yuga-pàvana-sva-bhajana-vibhàjana-prayojanàvatàra-÷rã-÷rã- bhagavat-kçùõa-caitanya-deva-caraõànucara-vi÷va-vaiùõava-ràja-sabhàjana- bhàjana-÷rã-råpa-sanàtanànu÷àsana-bhàratã-garbhe ÷rã-bhàgavata-sandarbhe ÷rã-kçùõa-sandarbho nàma caturthaþ sandarbhaþ || ÷rã-bhàgavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge | ÷rã-kçùõa-sandarbha-nàmà sandarbho'bhåc caturthakaþ || samàpto'yaü ÷rã-kçùõa-sandarbhaþ || [*ENDNOTE #1] ... ition does not have the second and fourth lines of the second stanza. [*ENDNOTE #2] bhagavàn vàsudeva÷ ca kãrtyate 'tra sanàtanaþ sa hi satyam çtaü caiva pavitraü puõyam eva ca ÷à÷vataü brahma paramaü dhruvaü jyotiþ sanàtanam [*ENDNOTE #3] This portion up to the end of the paragraph is mostly omitted in Vç. [*ENDNOTE #4] The second line is not found. [*ENDNOTE #5] 109.53 in the critical edition. The line reads there: devatàrthaü vayaü càpi mànuùatvam upàgatàþ. [*ENDNOTE #6] The V. edition has kårma-puràõe vyàsa-gãtàyàü sad- àcàra-prasaïge pativratà-màhàtmye. Chatterjee quotes the following verse from Agni Purana - sãtayà ràdhito vahni÷ chàyà-sãtàm ajãjanat | tàü jagràha da÷a-grãvaþ sãtà vahni-puraü gatà ||