Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 3: Paramatmasamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for ³ ³ WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes ³ ³ BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 195 ³ ³ long A ù 249 ³ ³ long i Å 197 ³ ³ long I ý 253 ³ ³ long u Æ 198 ³ ³ long U ô 244 ³ ³ vocalic r ­ 173 ³ ³ vocalic R ã 227 ³ ³ long vocalic r Ì 204 ³ ³ vocalic l Ê 202 ³ ³ long vocalic l Ë 203 ³ ³ velar n Ç 199 ³ ³ velar N § 167 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t  194 ³ ³ retroflex T è 232 ³ ³ retroflex d ¬ 172 ³ ³ retroflex D Ö 214 ³ ³ retroflex n ï 239 ³ ³ retroflex N × 215 ³ ³ palatal s Ó 211 ³ ³ palatal S Á 193 ³ ³ retroflex s « 171 ³ ³ retroflex S å 229 ³ ³ anusvara æ 230 ³ ³ capital anusvara õ 245 ³ ³ visarga ÷ 247 ³ ³ capital visarga ê 234 ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ «aÂ-sandarbha-nÃmaka- ÓrÅ-bhÃgavata-sandarbhe t­tÅya÷ paramÃtma-sandarbha÷ tau santo«ayatà santau ÓrÅla-rÆpa-sanÃtanau | dÃk«iïÃtyena bhaÂÂena pnuar etad vivicyate ||i|| tasyÃdyaæ granthanÃlekhaæ krÃntam utkrÃnta-khaï¬itam | paryÃlocyÃtha paryÃyaæ k­tvà likhati jÅvaka÷ ||ii|| [1] atha paramÃtmà vivriyate | atra taæ jagad-gata-jÅva-nirÆpaïa-pÆrvakaæ nirÆpayati dvÃbhyÃm - k«etraj¤a età manaso vibhÆtÅr jÅvasya mÃyÃ-racitasya nityÃ÷ | ÃvirhitÃ÷ kvÃpi tirohitÃÓ ca Óuddho vica«Âe hy aviÓuddha-kartu÷ || [BhP 5.11.12] k«etraj¤a Ãtmà puru«a÷ purÃïa÷ sÃk«Ãt svayaæ jyotir aja÷ pareÓa÷ | nÃrÃyaïo bhagavÃn vÃsudeva÷ sva-mÃyayÃtmany avadhÅyamÃna÷ || [BhP 5.11.13] ya÷ Óuddho'pi mÃyÃta÷ paro'pi mÃyÃ-racitasya vak«yamÃïasya sarva- k«etrasya mÃyayà kalpitasya manaso'nta÷-karaïasyaitÃ÷ vibhÆtÅr v­ttÅr vica«Âe viÓe«eïa paÓyati, paÓyaæs tatrÃvi«Âo bhavati, sa khalv asau jÅva- nÃmà sva-ÓarÅra-dvaya-lak«aïa-k«etrasya j¤Ãt­tvÃt k«etraj¤a ucyate ity artha÷ | tad uktam - yayà saæmohito jÅvo ÃtmÃnaæ triguïÃtmakaæ paro'pi manute'narthaæ tat-k­taæ cÃbhipadyate || [BhP 1.7.5] iti | tasya manasa÷ kÅd­Óatayà mÃyÃ-racitasya tatrÃha - jÅvadhya jÅvopÃdhitayà jÅva-tÃdÃtmyena racitasya | tataÓ ca tat tayopacaryamÃïasyety artha÷ | tataÓ ca kÅd­Óasya, aviÓuddhaæ bhagavad-bahirmukhaæ karma karotÅti tÃd­Óasya | kÅd­ÓÅr vibhÆtÅr nityà anÃdita evÃnugatÃ÷ | atra sa kadà kÅd­ÓÅr ity apek«ÃyÃm Ãha - jÃgrat svapnayor ÃvirbhÆtÃ÷ su«uptau tirohitÃÓ ceti | yas tu purÃïo jagat-kÃraïa-bhÆta÷ puru«a÷ Ãdyo'vatÃra÷ puru«a÷ parasyety Ãdi [BhP 2.6.41] dvitÅyÃdau prasiddha÷ | sÃk«Ãd eva svayaæ jyoti÷ svaprakÃÓo tanu jÅvavad anyÃpek«ayà | ajo janmÃdi-ÓÆnya÷ | pare«Ãæ brahmÃdÅnÃæ apÅÓa÷ | nÃraæ jÅva-samÆha÷ svaniyamyatvenÃyanaæ yasya sa÷ | bhagavÃn aiÓvaryÃdy-aæÓatvÃt | vÃsudeva÷ sarva-bhÆtÃnÃm ÃÓraya÷ | sva-mÃyayà sva-svarÆpa-Óaktyà Ãtmani sva-svarÆpe avadhÅyamÃna÷ avasthÃpya-mÃna÷ | karma-kart­-prayoga÷ | mÃyÃyÃæ mayike'py antaryÃmitayà pravi«Âo'pi svarÆpa-Óaktyà svarÆpasya eva na tu tat- saæsakta ity artha÷ | vÃsudevatvena sarva-k«etra-j¤Ãt­tvÃt so'para÷ | mÃyÃ- mohitÃt jÅvÃd anya÷ mÃyÃ-rahita÷ Óuddha÷ | k«etraj¤a÷ Ãtmà paramÃtmeti | tad evam api mukhyaæ k«etraj¤atvaæ paramÃtmany eva | tad uktam - sarvaæ pumÃn veda guïÃæÓ ca taj-j¤o na veda sarvaj¤am anantam Ŭe iti [BhP 6.4.25] | ÓrÅ-gÅtopani«atsu - idaæ ÓarÅraæ kaunteya k«etram ity abhidhÅyate | etad yo vetti taæ prÃhu÷ k«etraj¤a iti tadvida÷ || [GÅtà 13.1] k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi sarvak«etre«u bhÃrata | k«etrak«etraj¤ayor j¤Ãnaæ yat taj j¤Ãnaæ mataæ mama || [GÅtà 13.1] atra khalu k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhÅti sarve«v api k«etre«u mÃæ ca k«etraj¤aæ viddhi, na tu jÅvam iva svak«etra eva ity evÃrthaæ vahati | na ca jÅveÓayo÷ samÃnÃdhikaraïyena nirviÓe«a-cid-vastv eva j¤eyatayà nirdiÓati | sarva-k«etre«v ity asya viayarthyÃpatte÷ | j¤eyaæ yat tat pravak«yÃmÅty Ãdau sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ tad sarvato'k«i-Óiro-mukham ity [GÅtà 13.13] Ãdinà saviÓe«asyaiva nirdek«yamÃïatvÃt | amÃnitvam ity Ãdinà j¤Ãnasya ca tathaupadek«yamÃïatvÃt | kiæ ca k«etraj¤aæ cÃpÅty atra ttvam asÅtivat sÃmÃnÃdhikaraïyena tan- nirviÓe«a-j¤Ãne vivak«ite k«etraj¤eÓvarayor j¤Ãnam ity evanÃnÆdyeta na tu k«etra-k«etraj¤ayot j¤Ãnam iti | kintu k«etra-k«etraj¤ayor ity asyÃyam artha÷ | dvivdihayor api k«etra-k«etraj¤ayor j¤Ãnaæ tan mamaiva j¤Ãnaæ matam | anyÃrthas tu parÃmarÓa iti nyÃyena yaj-j¤ÃnaikatÃt-paryakam ity artha÷ | j¤eyasyaikatvenaiva nirdi«ÂatvÃt yogyatvÃc ca | na ca nirÅÓvara-sÃÇkhyavat k«etra-k«etraj¤a-mÃtra-vibhÃgÃd atra j¤Ãnaæ mataæ mamety aneneÓvarasyÃvek«itatvÃt | na ca vivarta-vÃdavad ÅÓvarasyÃpi bhrama-mÃtra- pratÅta-puru«atvam | tad-vacana-lak«aïa-saveda-gÅtÃdi-ÓÃstrÃïÃm aprÃmÃïyÃd bauddha-vÃdÃpatte÷ | tasyÃæ ca satyÃæ bauddhÃnÃm iva vivarta- vÃdinÃæ tad-vyÃkhyÃnÃyukte÷ | na ca tasya satya-puru«atve'pi nirviÓe«a- j¤Ãnam eva mok«a-sÃdhanam iti tadÅya-ÓÃstrÃntarata÷ samÃhÃryam | evaæ satata-yuktà ye [12.1] ity Ãdi pÆrvÃdhyÃye nirviÓe«a-j¤Ãnasya heyatvena vivak«itatvÃt | tatraiva ca ye tu sarvÃïi karmÃïi ity [12.6] ÃdinÃnanya- bhaktÃn uddiÓya te«Ãm ahaæ samuddhartà m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃd ity [12.7] anena taj j¤ÃnÃpek«Ãpi nÃd­teti | tad uktam ekÃdaÓe svayaæ bhagavatà - yat karmabhir yat tapasety Ãdi [BhP 11.20.32] | mok«a-dharme ca - ya vai sÃdhana-sampatti÷ puru«Ãrtha-catu«Âaye | tayà vinà tad Ãpnoti naro nÃrÃyaïÃÓraya÷ || iti | atra tu pÆrvÃdhyÃya-viÓlÃghitaæ tad evÃv­thÃkartuæ saviÓe«atayà nirdiÓya iti k«etraæ tathà j¤Ãnaæ j¤eyaæ coktaæ samÃsata÷ mad-bhakta etad vij¤Ãya mad-bhÃvÃyopapadyate || [GÅtà 13.18] ity antena bhakti-saævalitatayà sukarÃrtha-prÃyaæ k­tam | ataevÃtra vya«Âi- k«etraj¤a eva bhaktatvena nirdi«Âa÷ sama«Âi-k«etraj¤as tu j¤eyatveneti k«etra-j¤ÃnÃbhyÃæ saha j¤eyasya pÃÂhÃd anusmÃrya tad-anantaraæ ca tasya tasya ca jÅvatvam ÅÓvaratvaæ ca k«araæ neti darÓitam | yata÷ - puru«a÷ prak­tistho hi bhuÇkte prak­ti-jÃn guïÃn | kÃraïaæ guïa-saÇgo'sya sad-asad-yoni-janmasu || [GÅtà 13.21] iti jÅvasya prak­tisthatvaæ nirdiÓya svatas tasyÃprÃk­tatva-darÓanayà sphuÂam evÃk«aratvaæ j¤Ãpitam | upadra«ÂÃnumantà ca bhartà bhoktà maheÓvara÷ paramÃtmeti cÃpy ukto dehe 'smin puru«a÷ para÷ || [GÅtà 13.22] iti jÅvÃt paratvena nirdi«Âasya paramÃtmÃkhya-puru«asya tu kaimutyenaiva tad darÓitam | dvÃv imau puru«au loke k«araÓ cÃk«ara eva ca k«ara÷ sarvÃïi bhÆtÃni kÆÂastho 'k«ara ucyate || [GÅtà 15.16] uttama÷ puru«as tv anya÷ paramÃtmety udÃh­ta÷ yo lokatrayam ÃviÓya bibharty avyaya ÅÓvara÷ || [GÅtà 15.17] ity atra jÅvasyÃpy ak«aratvaæ kaïÂhoktam eva | tatropadra«Âà parama- sÃk«Å, anumantà tat-tat-karmÃnurÆpa÷ pravartaka÷ | bhartà po«aka÷ | bhoktà pÃlayità | maheÓvara÷ sarvÃdhikartà | paramÃtmà sarvÃntaryÃmÅti vyÃkhyeyam | uttarapadyayos tu | kÆÂastha eka-rÆpatayà tu ya÷ kÃla-vyÃpÅ sa kÆÂastha ity amarako«Ãd avagatÃrtha÷ | asau Óuddha-jÅva eva uttama÷ puru«as tv anya ity uttarÃt | tad evam atrÃpi k«etra-k«etraj¤a-sarva-k«etraj¤Ã uktÃ÷ | atra cottarayor anya ity anena bhinnayor eva sator ak«arayorna tat-tad-rÆpatÃ- parityÃga÷ sambhaved iti na kadÃcid api nirviÓe«a-rÆpenÃvasthitir iti darÓitam | tasmÃn mad-bhÃvÃyopapadyate iti yad uktaæ tad api tat-sÃr«Âi- prÃpti-tÃtparyakam[*ENDNOTE #1] | tad evaæ dvayor ak«aratvena sÃmye'pi jÅvasya hÅna-ÓaktitvÃt prak­ty-Ãvi«Âasya tan-niv­tty-artham ÅÓvara eva bhajanÅyatvena j¤eya iti bhÃva÷ | tasmÃd idaæ ÓarÅram ity Ãdikaæ punar itthaæ vivecanÅyam | idaæ sva- svÃparok«am ity artha÷ | ÓarÅra-k«etrayor ekaikatvena grahaïam atra vyakti- paryavasÃnena jÃti-puraskÃreïaiveti gamyate | sarva-k«etre«v iti bahu- vacanenÃnuvÃdÃt | etad yo vetti ity atra deho 'savo 'k«Ã-manava ity Ãdau sarvaæ pumÃn veda-guïÃæÓ ca taj-j¤a÷ [BhP 6.4.25] ity-ukta-diÓà k«etraj¤a età manaso vibhÆtÅr ity-ukta-diÓà ca jÃnÃtÅty artha÷ | k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhÅti | tad uktam -- vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat [GÅtà 10.42] | yatra gaty-antaraæ nÃsti tatraiva lak«aïÃ- maya-ka«Âam ÃÓrÅyeta | tathÃpi tena sÃmÃnÃdhikaraïyaæ yadi vivak«itaæ syÃt tarhi k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhÅty etÃvad eva taæ ca mÃæ viddhÅty etÃvad eva và procyeta, na tu sarva-ksre«u bhÃratety adhikam api | kintu k«etraj¤a età manaso vbhÆtÅr ity Ãdivat k«etraj¤a-dvayam api vaktavyam eva syÃt | tathà ca brahma-sÆtraæ guhÃæ pravi«ÂÃvÃtmÃnau hi tad-darÓanÃd iti [Vs 1.2.11] tad-vaidhyam eva copasaæh­tam | puru«a÷ prak­tistho hÅty Ãdinà | tasmÃd upakramÃrthasyopasaæhÃrÃdhÅnatvÃd e«a evÃrtha÷ sama¤jasa÷ | yathoktaæ brahma-sÆtra-k­dbhi÷ - asad vyapadeÓÃn neti cen na dharmÃntareïa vÃkya-Óe«Ãd iti [Vs 2.1.17] | atha k«etra-k«etraj¤ayor j¤Ãnam ity atra yat k«etre j¤Ãnendriya-gataæ cetanÃ-gataæ ca j¤Ãnaæ darÓayi«yate yac ca pÆrva-k«etra-j¤e nija-nija-k«etra- j¤Ãnaæ darÓitaæ tat tat maj-j¤ÃnÃæÓasya k«etre«u cchÃyÃ-rÆpatvÃt k«etra- j¤e«u yat ki¤cid aæÓÃæÓatayà praveÓÃn mamaiva j¤Ãnaæ matam iti | tasmÃt sÃdhÆktaæ mukhyaæ k«etraj¤atvaæ paramÃtmany eveti | atra ÓrÅ-bhagavata÷ paramÃtma-rÆpeïÃvirbhÃvo'pi | ajani ca yan mayaæ tad- avimucya-niyant­ bhaved ity-ukta-diÓà [BhP 10.87.30] Óakti-viÓe«ÃliÇgitvÃd yasmÃd evÃæÓÃj jÅvÃnÃm ÃvirbhÃvas tenaiveti j¤eyam | tad uktaæ tatraiva vi«ÂabhyÃham ity Ãdi | ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe ca - yasyÃyutÃæÓÃæÓe viÓva-Óaktir iyaæ sthità | para-brahma-svarÆpasya praïamÃma tam avyayam || iti [ViP 1.9.53] pÆrïa-Óuddha-Óaktis tu kalÃ-këÂhÃ-nime«Ãd ity anena darÓità | tathà ÓrÅ- nÃrada-pa¤carÃtre -- nÃrada uvÃca - Óuddha-sargam ahaæ deva j¤Ãtum icchÃmi tattvata÷ | sarga-dvayasya caivasya ya÷ paratvena vartate || tatraitat pÆrvokta÷ prÃdhÃnika÷ ÓÃktaÓ cety etat sargadvayasyeti j¤eyam | ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - ya÷ sarva-vyÃpako deva÷ para-brahma ca ÓÃÓvatam | cit-sÃmÃnyaæ jagaty asmin paramÃnanda-lak«aïam || vÃsudevÃd abhinnas tu bahn-arkendu-Óata-prabham | vÃsudevo'pi bhagavÃæs tad-dharmà parameÓvara÷ || svÃæ dÅptiæ k«obhayaty eva tejasà tena vai yutam | prakÃÓa-rÆpo bhagavÃn acyutaæ cÃsak­d dvija || so'cyuto'cyuta-tejÃÓ ca svarÆpaæ vitanoti vai | ÃÓritya vÃsudevaæ ca svastho megho jalaæ yathà || k«obhayitvà svam ÃtmÃnaæ satya-bhÃsvara-vigraham | utpÃdayÃmÃsa tadà samudrormi-jalaæ yathà || sa cinmaya÷ prakÃÓÃtmà utpÃdyÃtmÃnam Ãtmanà | puru«Ãkhyam anantaæ ca prakÃÓa-prasaraæ mahat || sa ca vai sarva-jÅvÃnÃm ÃÓraya÷ parameÓvara÷ | antaryÃmÅ ca te«Ãæ vai tÃrakÃïÃm ivÃmbaram || sendhana÷ pÃvako yadvat sphuliÇga-nicayaæ dvija | anicchÃta÷ prerayati tadvad eva para÷ prabhu÷ || prÃg-vÃsanÃ-nibandhÃnÃæ bandhÃnÃæ ca vimuktaye | tasmÃd viddhi tad-aæÓÃæÓas tÃn sarvÃæÓatvam ajam prabhum || iti | ataeva yat tu brahmÃdau ÓrÅ-pradyumnasya manvÃdau ÓrÅ-vi«ïo÷, rudrÃdau ÓrÅ-saÇkar«aïasyÃntaryÃmitvaæ ÓrÆyate tan nÃnÃæÓam ÃdÃyÃvatÅrïasya tasyaiva tat-tad-aæÓena tat-tad-antaryÃmitvam iti mantavyam | ataeva rudrasya saÇkar«aïa-prak­titvaæ puru«a-prak­titvaæ cety ubhayam apy ÃmnÃtaæ prak­tim Ãtmana÷ saÇkar«aïa-saæj¤Ãæ bhava upadhÃvatÅty Ãdau [BhP 5.17.16] ÃdÃv abhÆc chata-dh­tir ity Ãdau ca [BhP 11.4.5] | e«a eva-- bhÆtÃtmà cendriyÃtmà ca pradhÃnÃtmà tathà bhavÃn | Ãtmà ca paramÃtmà ca tvam eka÷ pa¤cadhà sthita÷ || ity [ViP 5.18.50] Ãdau viv­tam | tasmÃt sarvÃntaryÃmÅ puru«a eva brahmeti paramÃtmetÅty Ãdau paramÃtmatvena nirdisÂa iti sthitam | vyÃkhyÃtaæ ca svÃmibhi÷ | namas tubhyaæ bhagavate brahmaïe paramÃtmana [BhP 10.28.6] ity atra varuïa-stutau | paramÃtmane sarva-jÅva-niyantre iti | asya paramÃtmano mÃyopÃdhitayà puru«atvaæ tÆpacaritam eva | tad uktaæ vai«ïave eva - nÃnto'sti yasya na ca yasya samudbhavo'sti v­ddhir na yasya pariïÃma-vivarjitasya | nÃpek«ayaæ ca samupaitya vikalpa-svastu yas taæ nato'smi puru«ottamam Ãdyam Ŭyam || [ViP 6.8.60] tasyaiva yo'nuguïa-bhug bahudhaika eva Óuddho'py aÓuddha iva mÆrti-vibhÃga-bhedai÷ | j¤ÃnÃnvita÷ sakala-sattva-vibhÆti-kartà tasmai nato'smi puru«Ãya sadÃvyayÃya || [ViP 6.8.61] iti | tasyaivÃnupÆrvoktÃt parameÓvarÃt samanantaram | bahudhà brahmÃdi- rÆpeïa | aÓuddha iva s­«Ây-Ãdi«v Ãsakta iva | mÆrti-vibhÃgÃnÃæ dak«Ãdi- manv-Ãdi-rÆpÃïÃæ bhedai÷ | arva-sattvÃnÃæ vibhÆtÅkartà vistÃrak­t iti svÃmÅ | tatra guïa-bhug iti «Ã¬-guïyÃnanda-bhoktety artha÷ | yat tat sÆk«mam avij¤Ãnam avyaktam acalaæ dhruvam | indriyair indriyÃrthaiÓ ca sarva-bhÆtaiÓ ca varjitam || sa hy antarÃtmà bhÆtÃnÃæ k«etraj¤aÓ ceti kathyate | triguïa-vyatirikto vai puru«aÓ ceti kalpita÷ || [MBh 12.321.28-29] iti mok«adharme'pi nÃrÃyaïÅyopÃkhyÃne | Órutayo'py enaæ Óuddhatvenaiva varïayanti eko devo sarva-bhÆte«u gƬha÷ sarva-vyÃpÅ sarva-bhÆtÃntarÃtmà | karmÃdhyak«a÷ sarva-bhÆtÃdhivÃsa÷ sÃksÅ cetÃ÷ kevalo nirguïaÓ ca || [ÁvetU 6.11] | ajÃm ekÃæ lohita-Óukla-k­«ïÃæ bahvÅ÷ prajÃ÷ s­jamÃnà sarÆpÃ÷ | ajo hy eko jÆ«amÃïo'nuÓete jahÃty enÃæ bhukta-bhogÃm ajo'nya÷ || ity ÃdyÃ÷ [ÁvetU 4.5] tasmÃt sÃdhu vyÃkhyÃtaæ k«etraj¤a età ity Ãdi-padya-dvayam || || 5.11 || ÓrÅ-brÃhmaïo rahÆgaïam || 1 || [2] atha tasyÃvirbhÃve yogyatÃ-prÃgvad bhaktir eva j¤eyà | ÃvirbhÃvas tu tridhà yathà nÃradÅye tantre[*ENDNOTE #2] - vi«ïos tu trÅïi rÆpÃïi puru«ÃkhyÃny atho vidu÷ | ekaæ tu mahata÷ sra«Â­ dvitÅyaæ tantu-saæsthitam | t­tÅyaæ sarva-bhÆtasthaæ tÃni j¤Ãtvà vimucyate || atra prathamo yathÃgne÷ k«udrà visphuliÇgà vyuccaranti sa aik«atetyÃdyukte÷ | mahÃ-sama«Âi-jÅva-prak­tyor ekatÃpannayor dra«Âety eka eva | ayam eva saÇkar«aïa iti mahÃvi«ïur iti ca | brahma-saæhitÃyÃæ yathà -- tal-liÇgaæ bhagavÃn Óambhur jyotÅ-rÆpaæ sanÃtanam | tasminn ÃvirabhÆl liÇge mahÃ-vi«ïur jagat-pati÷ || [BrahmaS 5.8] sahasra-ÓÅr«Ã puru«a ity Ãrabhya [BrahmaS 5.11] nÃrÃyaïa÷ sa bhagavÃn Ãpas tasmÃt sanÃtanÃt | ÃvirÃsan kÃraïÃrïonidhiæ saÇkar«aïÃtmaka÷ | yoga-nidrÃæ gatas tasmin sahasrÃæÓa÷ svayaæ mahÃn || [BrahmaS 5.12] tad-roma-bila-jÃle«u bÅjaæ saÇkar«aïasya ca | haimÃny aï¬Ãni jÃtÃni mahÃ-bhÆtÃv­tÃni tu || Åty Ãdi [BrahmaS 5.13] liÇgam iti yasyÃyutÃyutÃæÓÃæÓe viÓva-Óaktir iyaæ sthitety [ViP 1.9.53] anusÃreïa tasya mahÃ-bhagavata÷ ÓrÅ-govindasya puru«otpÃdakatvÃl liÇgam iva liÇgaæ ya÷ khalv aæa-viÓe«as tad eva Óambhu÷ | Óambhu-Óabdasya mukhyÃyà v­tter ÃÓraya ity artha÷ | atha dvitÅya-puru«as tat s­«Âvà tad evÃnupraviÓad ity Ãdy ukta÷ sama«Âi- jÅvÃntaryÃmÅ | te«Ãæ brahmÃï¬ÃtmakÃnÃæ bahu-bhedÃd bahu-bheda÷ | tatraiva sÆk«mÃntaryÃmÅ pradyumna÷ sthÆlÃntaryÃmy aniruddha iti kvacit | anena mahÃ-vaikuïÂha-sthÃ÷ saÇkar«aïÃdayas tad-aæÓina÷ | ye tu cittÃdy- adhi«ÂhÃtÃro vÃsudevÃdayas te tad-aæÓà evety Ãdi vivecanÅyam | t­tÅyo'pi puru«a÷ -- dvà suparïà sayujà sakhÃyà samÃnaæ v­k«aæ pari«asvajÃte | tayor anya÷ pippalaæ svÃdv atty anaÓnann anyo 'bhicÃkaÓÅti || [ãg-veda 1.163.20, Muï¬U 7.1.1] ity-Ãdy-ukto vya«Ây-antaryÃmÅ | te«Ãm bahubhedÃd bahubheda÷ | tatra prathamasyÃvirbhÃvo yathà Ãdyo'vatÃra÷ puru«a÷ parasyeti [BhP 2.6.41] | ÂÅkà ca parasya bhÆmna÷ puru«a÷ prak­ti-pravartaka÷ | yasya sahasra- ÓÅr«ety Ãdy ukto lÅlÃ-vigraha÷ sa ÃdyovatÃra÷ | ity e«Ã || atra cÃnyatra cÃvatÃratvaæ nÃmaika-pÃda-vibhÆty-ÃvirbhÃvatvaæ j¤eyam || 2.6 || ÓrÅ- brahmà nÃradam ||2|| [3] dvitÅyasya yathà - kÃlena so'ja÷ puru«Ãyu«Ãbhi- prav­tta-yogena virƬha-bodha÷ svayaæ tad antar-h­daye 'vabhÃtam apaÓyatÃpaÓyata yan na pÆrvam || m­ïÃla-gaurÃyata-Óe«a-bhoga- paryaÇka ekaæ puru«aæ ÓayÃnam | [BhP 3.8.23] ayaæ garbhodaka-stha÷ sahasra-ÓÅr«Ã pradyumna eva | puru«Ãyu«Ã vatsara- Óatena | yogo bhakti-yoga÷ | etad agre'py avyakta-mÆlam ity atra avyaktaæ pradhÃnaæ mÆlam adhobhÃgo yasyety artha÷ | bhuvanÃÇghripendram iti | bhuvanÃni caturdaÓa tad-rÆpà aÇghripÃs te«Ãm indraæ tan-niyant­tvena vartamÃnam ity artha÷ || 3.8 || ÓrÅ-maitreyo viduram || 3 || [4] t­tÅyasyÃvirbhÃvo yathà - kecit sva-dehÃntar-h­dayÃvakÃÓe prÃdeÓa-mÃtraæ puru«aæ vasantam | catur-bhujaæ ka¤ja-rathÃÇga-ÓaÇkha- gadÃ-dharaæ dhÃraïayà smaranti || [BhP 2.2.8] prÃdeÓas tarjany-aÇgu«Âheyor vistÃras tat pramÃïaæ h­dy apek«ayà manu«yÃdhikÃratvÃd iti nyÃyena || 2.2 || ÓrÅ-Óuka÷ ||4|| [5] evaæ puru«asyÃneka-vidhatve'pi d­«ÂÃntenaikyam upapÃdayati | yathÃnila÷ sthÃvara-jaÇgamÃnÃm Ãtma-svarÆpeïa nivi«Âa ÅÓet | evaæ paro bhagavÃn vÃsudeva÷ k«etraj¤a Ãtmedam anupravi«Âa÷ || [BhP 5.11.14] Ãtma-svarÆpeïa prÃïa-rÆpeïa ÅÓed ÅÓeta niyamayati | idaæ viÓvam | ÓrutiÓ ca - vÃyur yathaiko bhuvanaæ pravi«Âo rÆpaæ rÆpaæ pratirÆpo babhÆva | ekas tathà sarva-bhÆtÃntarÃtmà rÆpaæ rÆpaæ pratirÆpo bahiÓ ca || iti kÃÂhake [KaÂhU 2.2.10] || 5.11 || ÓrÅ-brÃhmaïo rahÆgaïam ||5 || [6] tathÃ, eka eva paro hy Ãtmà sarve«Ãm eva dehinÃm | nÃneva g­hyate mƬhair yathà jyotir yathà nabha÷ || [BhP 10.54.44] dehinÃæ jÅvÃnÃm | Ãtmà paramÃtmà || 10.54 || ÓrÅ-baladeva÷ ÓrÅ- rukmiïÅm ||6|| [7] evam eka eva paro hy Ãtmà bhÆte«v Ãtmany avasthita÷ | yathendur udapÃtre«u bhÆtÃny ekÃtmakÃni ca || [BhP 11.18.32] bhÆte«u jÅve«u eka eva para Ãtmà na tv asau jÅvavat tatra tatra lipto bhavati ity Ãha Ãtmani sva-svarÆpa evÃvasthita÷ | bhÆtÃni jÅva-dehà api yena kÃraïa- rÆpeïaikÃtmakÃnÅti || 11.18 || ÓrÅ-bhagavÃn uddhavam ||7|| [8] evam ekasya puru«asya nÃnÃtvam upapÃdya tasya punar aæÓà vivriyante | atra dvividhà aæÓà svÃæÓà vibhinnÃæÓÃÓ ca | vibhinnÃæÓà taÂastha-Óakty-Ãtmakà jÅvà iti vak«yate | svÃæÓÃs tu guïa-lÅlÃdy-avatÃra-bhedena vividhÃ÷ | tatra lÅlÃdy-avatÃrÃ÷ prasaÇga-saÇgatyà ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe vak«yate | guïÃvatÃrà yathà - ÃdÃv abhÆc chata-dh­tÅ rajasÃsya sarge, vi«ïu÷ sthitau kratupatir dvija-dharma-setu÷ | rudro'pyayÃya tamasà puru«a÷ sa Ãdya ity udbhava-sthiti-layÃ÷ satataæ prajÃsu || [BhP 11.4.5] sa yugapat guïa-trayÃdhi«ÂhÃdya÷ puru«a÷ p­thak p­thag api tat-tad- guïÃdhi«ÂhÃna-lÅlayaiva Ãdau rajasà asya jagata÷ sarge visarge kÃrye Óata- dh­tir brahmÃbhÆt | sthitau vi«ïu÷ sattveneti Óe«a÷ | tatra sÃk«Ãd- guïÃnuktiÓ ca tayÃtirohita-svarÆpatayà tat-sambandhopacÃrasyÃpy uÂÂaÇkanam ayuktam ity abhiprÃyeïa | pÃlana-kart­tvena kratupatis tat- phala-dÃtà | yaj¤a-rÆpas tu lÅlÃvatÃra-madhya eva ÓrÅ-brahmaïà dvitÅye gaïita÷ | dvijÃnÃæ dharmÃnÃæ ca setu÷ pÃlaka ity artha÷ | namasà tasyÃpyayÃya rudro'bhÆt ity anena prakÃreïodbhava-sthiti-layà bhavantÅti | atra brahma-rudrayor avatÃrÃvasaro mok«a-dharme viv­tto'sti | yathà -- brÃhme rÃtrik«aye prÃpte tasya hy amita-tejasa÷ prasÃdÃt prÃdurabhavat padmaæ padma-nibhek«aïa tatra brahmà samabhavat sa tasyaiva prasÃdaja÷ ahna÷ k«aye lalÃtÃc ca suto devasya vai tathà krodhÃvi«Âasya saæjaj¤e rudra÷ saæhÃra-kÃraka÷ [MBh 12.328.15-16] ÓrÅ-vi«ïos tu t­tÅye d­Óyate - tal-loka-padmaæ sa u eva vi«ïu÷ prÃvÅviÓat sarva-guïÃvabhÃsam | tasmin svayaæ veda-mayo vidhÃtà svayambhuvaæ yaæ sma vadanti so'bhÆt || [BhP 3.8.15] asyÃrtha÷ - tal-lokÃtmakaæ padmam | sarva-guïÃn jÅvabhogyÃn arthÃn avabhÃsayatÅti tathà | tat yasmÃj jÃtaæ ÓrÅ-nÃrÃyaïÃkhya÷ puru«a eva vi«ïu-saæj¤a÷ san sthÃpana-rÆpÃntaryÃmitÃyai prÃvÅviÓat prakar«enÃlupta- ÓaktitayaivÃviÓat | svÃrthe ïic | tasmin ÓrÅ-vi«ïunà labdha-sthitau padmaæ puna÷ s­«Ây-arthaæ svayam eva brahmÃbhÆt sthitasyaiva m­dÃder ghaÂÃditayà s­«Âe÷ | ataeva sthity-Ãdaye hari-viri¤cir eti saæj¤Ã ity anyatrÃpi || || 11.4 || drumilo nimim || 8 || [9] evaæ - yo và ahaæ ca giriÓaæ ca vibhu÷ svayaæ ce ity [BhP 3.9.3] Ãdau tripÃd iti | ÂÅkà ca - yo vai ekas tripÃt trayo brahmÃdaya÷ pÃdÃ÷ skandhà yasya ity e«Ã | v­k«a-rÆpatvena tad-varïanÃd e«Ãæ skandhatvam ||3.9|| brahmà garbhodaÓÃyinam ||9|| [10] te«Ãm ÃvirbhÃvo yathà - tapyamÃnaæ tribhuvanaæ prÃïÃyÃmaidhasÃgninà | nirgatena muner mÆrdhna÷ samÅk«ya prabhavas traya÷ || apsaro-muni-gandharva-siddha-vidyÃdharoragai÷ | vitÃyamÃna-yaÓasas tad-ÃÓrama-padaæ yayu÷ || ity Ãdi || [BhP 4.1.21-22] muner atre÷ | ÓrÅ-maitreya÷ ||10|| [11] yathà và - sarasvatyÃs taÂe rÃjan ­«aya÷ satram Ãsate | vitarka÷ samabhÆt te«Ãæ tri«v adhÅÓe«u ko mahÃn || [BhP 10.89.1] ity Ãdir itihÃsa÷ | ÓrÅ-vi«ïo÷ sthÃnaæ ca k«ÅrodÃdikaæ pÃdmottara- khaï¬Ãdau jagat-pÃlana-nimittaka-nivedanÃrthaæ brahmÃdayas tatra muhur gacchatÅti prasiddhe÷ | vi«ïu-lokatayà prasiddheÓ ca | b­hat-sahasra-nÃmni ca k«ÅrÃbdhi-mandira iti tan-nÃma-gaïe paÂhyate | Óveta-dvÅpa-pate÷ kvacid aniruddhatayà khyÃtiÓ ca tasya sÃk«Ãd evÃvirbhÃva ity apek«ayeti || || 10.89 || ÓrÅ-Óuka÷ ||11|| [12] evaæ parok«ayà tatra tridevyÃs tÃratamyam api sphuÂam | tathà cÃnyatra dvayenÃha - sattvaæ rajas tama iti prak­ter guïÃs tair yukta÷ parama-puru«a eka ihÃsya dhatte | sthity-Ãdaye hari-viri¤ci-hareti saæj¤Ã÷ ÓreyÃæsi tatra khalu sattva-tanor nÌïÃæ syu÷ || [BhP 1.2.23] iha yadyapy eka eva para÷ pumÃn asya viÓvasya sthity-Ãdaye s­«Âi-sthiti- layÃrthaæ tai÷ sattvÃdibhir yukta÷ san hari-viri¤ca-hareti saæj¤Ã bhinnà dhatte tat-tad-rÆpeïÃvirbhavatÅty artha÷ | tathÃpi tatra te«Ãæ madhye ÓreyÃæsi dharmÃrtha-kÃma-mok«a-bhakty-ÃkhyÃni Óubha-phalÃni sattva-tanor adhi«Âhita-sattva-Óakte÷ ÓrÅ-vi«ïor eva syu÷ | ayaæ bhÃva÷ | upÃdhi-d­«Âyà tau dvau sevyamÃne rajas-tamasor ghora-mƬhatvÃt bhavanto'pi dharmÃrtha- kÃmà nÃti-sukhadà bhavanti tathopÃdhi-tyÃgena sevamÃne bhavann api mok«o na sÃk«Ãn na ca jhaÂiti kintu katham api paramÃtvÃæÓa evÃyam ity anusandhÃnÃ-bhyÃsenaiva paramÃtmana eva bhavati | athopÃdhi-d­«ÂyÃpi ÓrÅ-vi«ïuæ sevyamÃne sattvasya ÓÃnttatvÃt dharmÃrtha-kÃmà api sukhadÃ÷ | tatra ni«kÃmatvena tu taæ sevyamÃne sattvÃt sa¤jÃyate j¤Ãnam iti [GÅtà 14.17] kaivalyaæ sÃttvikaæ j¤Ãnam [BhP 11.25.24] iti cokter mok«asya sÃk«Ãt | ata uktaæ skÃnde - bandhako bhava-pÃÓena bhava-pÃÓÃc ca mocaka÷ | kaivalyada÷ paraæ brahma vi«ïur eva sanÃtana÷ || iti | upÃdhi-parityÃgena tu pa¤cama-puru«Ãrtho bhaktir eva bhavati tasya paramÃtmÃkÃreïaiva prakÃÓÃt | tasmÃt ÓrÅ-vi«ïor eva ÓreyÃæsi syur iti | atra tu yat trayÃïÃm abheda-vÃkyenopajapta-matayo vivadante tatredaæ brÆma÷ | yadyapi tÃratamyam idam adhi«ÂhÃna-gatam eva adhi«ÂhÃtà tu para÷ puru«a eka eveti bhedÃsambhavÃt satyam evÃbheda-vÃkyaæ tathÃpi tasya tatra tatra sÃk«Ãt tvÃsÃk«Ãt tv abhedena prakÃÓena tÃratamyaæ durnivÃram eveti saÂÂa«ÂÃntam Ãha || [13] pÃrthivÃd dÃruïo dhÆmas tasmÃd agnis trayÅmaya÷ | tamasas tu rajas tasmÃt sattvaæ yad brahma-darÓanam || [BhP 1.2.24] pÃrthivÃn na tu dhÆmavad-aæÓenÃgneyÃt tata eva vedokta-karmaïa÷ sÃk«Ãt prav­tti-prakÃÓa-rahitÃd dÃruïo yaj¤ÅyÃn mathana-këÂhÃt sakÃÓÃd aæÓenÃgneyo dhÆmas trayÅmaya÷ pÆrvÃpek«ayà vedokta-karma-sthÃnÅyasya tat-tad-avatÃriïa÷ puru«asya prakÃÓa-dvÃram | tu-Óabdena layÃtmakÃt tamasa÷ sakÃÓÃd rajasa÷ sopÃdhika-j¤Ãna-hetutvene«ad-guïa-viprÃdurbhÃva- rÆpaæ ki¤cit brahma-darÓana-pratyÃsatti-mÃtram uktaæ na tu sarvathà vik«epakatvam | yad agni-sthÃnÅyaæ sattvaæ tat sÃk«Ãt brahmaïo darÓanam | sÃk«Ãd eva samyak tat-tad-guïa-rÆpÃvirbhÃva-dvÃraæ ÓÃnta-svaccha- svabhÃvÃtmakatvÃt | ato brahma-Óivayor asÃk«Ãttvaæ ÓrÅ-vi«ïau tu sÃk«Ãttvaæ siddham iti bhÃva÷ | tathà ca ÓrÅ-vÃmana-purÃïe -- brahma-vi«ïv-ÅÓa-rÆpÃïi trÅïi vi«ïor mahÃtmana÷ | brahmaïi brahma-rÆpa÷ sa Óiva-rÆpa÷ Óive sthita÷ || p­thag eva sthito devo vi«ïu-rÆpÅ janÃrdana÷ || iti | tad uktaæ brahma-saæhitÃyÃæ - bhÃsvÃn yathÃÓma-Óakale«u nije«u teja÷ svÅyaæ kiyat prakaÂayaty api tadvad atra | brahmà ya eva jagad-aï¬a-vidhÃna-kartrà govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || [BrahmaS 5.48] k«Åraæ yathà dadhi-vikÃra-viÓe«a-yogÃt sa¤jÃyate na tu tata÷ p­thag asti heto÷ | ya÷ ÓambhutÃm api tathà samupaiti kÃryÃd govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || [BrahmaS 5.45] dÅpÃrcir eva hi daÓÃntaram abhyupetya dÅpÃyate viv­ta-hetu-samÃna-dharmà | yas tÃd­g eva hi ca vi«ïutayà vibhÃti govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || ity Ãdi [BrahmaS 5.46]| na ca dadhi-d­«ÂÃntena vikÃritvam ÃyÃtam | tasya Órutes tu Óabda-mÆlatvÃd iti nyÃyena muhu÷ parih­tatvÃt | yathoktam - yata udayÃstamayau vik­ter m­d ivÃvik­tÃd iti | d­«ÂÃnta-trayeïa tu krameïedaæ labhyate | sÆrya-kÃnta-sthÃnÅye brahmopÃdhau sÆryasyeva tasya ki¤cit prakÃÓa÷ | dadhi-sthÃnÅye ÓambhÆpÃdhau k«Åra-sthÃnÅyasya na tÃd­g api prakÃÓa÷ | daÓÃntara- sthÃnÅye vi«ïÆpÃdhau tu pÆrïa eva prakÃÓa iti || 1.2 || ÓrÅ-sÆta÷ ||13|| [14] evam evÃha tribhi÷ - Óiva÷ Óakti-yuta÷ ÓaÓvat triliÇgo guïa-saæv­ta÷ | vaikÃrikas taijasaÓ ca tÃmasaÓ cety ahaæ tridhà || [BhP 10.88.3] tato vikÃrà abhavan «o¬aÓÃmÅ«u ka¤cana | upadhÃvan vibhÆtÅnÃæ sarvÃsÃm aÓnute gatim || [BhP 10.88.4] harir hi nirguïa÷ sÃk«Ãt puru«a÷ prak­te÷ para÷ | sa sarva-d­g upadra«Âà taæ bhajan nirguïo bhavet || iti [BhP 10.88.5] ÓaÓvac-chakti-yuta÷ prathamatas tÃvan nityam eva Óaktyà guïa-sÃmyÃvastha- prak­ti-rÆpopÃdhinà yukta÷ | guïa-k«obhe sati triliÇgo guïa-trayopÃdhi÷ | prakaÂeÓ ca sadbhis tair guïai÷ saæv­taÓ ca | nanu tama-upÃdhitvam eva tasya ÓrÆyate kathaæ tat-tad-upÃdhitvaæ tatrÃvaikÃrika iti | aham ahaæ-tattvaæ hi tat-tad-rÆpeïa tridhà | sa ca tad- adhi«ÂhÃty artha÷ | tatas tena bhagavat-pratinidhi-rÆpeïÃdhi«ÂhitÃd ahan- tattvÃt «o¬aÓa-vikÃrà ye abhavan amÅ«u vikÃre«u madhye sarvÃsÃæ vibhÆtÅnÃæ sambandhinaæ ka¤cana upadhÃvan tad-upÃdhikatvena tam upÃsÅno gatiæ prÃpyaæ phalaæ labhate | hi prasiddhau hetau và | haris tu prak­ter upÃdhita÷ paras tad-dharmair asp­«Âa÷ | ataeva trir guïo'pi kutas triliÇgatvÃdikam iti bhÃva÷ | tatra hetu÷ sÃk«Ãd eva puru«a ÅÓvara÷ | na tu pratibimbavad vyavadhÃnenety artha÷ | ato vidyÃvidye mama tanÆ [BhP 11.11.3] itivat tanu-ÓabdopÃdÃnÃt kutracit sattva-Óaktitva-Óravaïam api prek«Ãdi-mÃtreïopakÃritvÃd iti bhÃva÷ | ataeva sarve«Ãæ Óiva-brahmÃdÅnÃæ d­k j¤Ãnaæ yasmÃt tathÃbhÆta÷ sann upadra«Âà tad-Ãdi-sÃk«Å bhavati | ata÷ sa taæ bhajan nirguïo bhaved guïÃtÅta-phala-bhÃg bhavatÅti || 10.88 || ÓrÅ- Óuka÷ ||14|| [15] ataeva vi«ïor eva parama-puru«eïa sÃk«Ãd abhedoktim Ãha - s­jÃmi tan-niyukto'haæ haro harati tad-vaÓa÷ | viÓvaæ puru«a-rÆpeïa paripÃti tri-Óakti-dh­k || iti [BhP 2.6.31] ahaæ brahmà | ÓrutiÓ cÃtra -- sa brahmaïà s­jati sa rudreïa vilÃpayati | so'nutpattir alaya eva hari÷ para÷ paramÃnanda÷ || iti mahopani«adi[*ENDNOTE #3] || || 2.6 || brahmà nÃradam ||15|| [16] tatraivÃha -- atrÃnuvarïyate'bhÅk«ïaæ viÓvÃtmà bhagavÃn hari÷ | yasya prasÃda-jo brahmà rudra÷ krodha-samudbhava÷ || [BhP 12.5.1] atra ÓrÅ-vi«ïur na kathita iti tena sÃk«Ãd abheda evety ÃyÃtam | tad uktam - sa u eva vi«ïur iti [BhP 3.8.15] | ÓrutiÓ ca puru«o vai nÃrÃyaïo'kÃmayata atha nÃrÃyaïÃd ajo'jÃyata yata÷ prajÃ÷ sarvÃïi bhÆtÃni [NÃrÃyaïaU] | nÃrÃyaïa÷ paraæ brahma tattvaæ nÃrÃyaïa÷ param | ­taæ satyaæ paraæ brahma puru«aæ k­«ïa-piÇgalam || iti | [MahÃNU 13.4] eko ha nÃrÃyaïa ÃsÅn na brahmà na ca ÓaÇkara÷ | sa munir bhÆtvà samacintayat | tata eva vyajÃyanta viÓvo hiraïyagarbho'gnir varuïa-rudrendrà iti ca | tasmÃt tasyaiva varïanÅyatvam api yuktam ||12.5|| ÓrÅ-sÆta÷ ||16|| [17] nanu trayÃïÃm eka-bhÃvÃnÃæ yo na paÓyati vai bhidÃæ, tathà - na te mayy acyute'je ca bhidÃm aïv api cak«ate ity [BhP 12.10.17] ÃdÃv abheda÷ ÓrÆyata purÃïÃntare ca vi«ïutas tayor bhede naraka÷ ÓrÆyate satyaæ vayam api bhedaæ na brÆma÷ | parama-puru«asyaiva tat-tad-rÆpam ity ekÃtmatvenaivopakrÃntatvÃt | Óivo brahmà ca bhinna-svabhÃvÃditayà d­ÓyamÃno'pi pralaye s­«Âau na tasmÃt svatantra ekÃnya ÅÓvara iti na mantavyaæ kintu vi«vÃtmaka eva sa÷ iti hi tatrÃrtha÷ | tad uktaæ brahmaïi brahma-rÆpa÷ sa ity [VÃmanaP] Ãdi | na ca prakÃÓasya sÃk«Ãd asÃk«Ãd-rÆpatvÃd-tÃratamyaæ vayaæ kalpayÃma÷ paraæ ÓÃstram eva vakti | ÓÃstraæ tu darÓitam | evaæ bhagavad- avatÃrÃnukramaïikÃsu trayÃïÃæ bhedam aÇgÅk­tyaiva kevalasya ÓrÅ-dattasya gaïanà sÅma-dÆrvÃsos tv agaïanà | kiæ ca brÃhme brahma-vaivarte ca brahma-vÃkyaæ - nÃhaæ Óivo na cÃnye ca tac-chaktyekÃæa-bhÃgina÷ | bÃla-krŬanakair yadvat krŬate'smÃbhir acyuta÷ || iti | ataeva Órutau - yaæ kÃmaye tam ugraæ k­ïomi taæ brahmÃïaæ tamu«iæ taæ sumedhÃm ity uktvà mama yonir apsv antar iti [ãg-veda 10.125.5,7] Óakti- vacanam | apsv antar iti kÃraïodaÓÃyÅ sÆcyate | Ãpo nÃrà iti proktà ity Ãde÷ | yoni÷ kÃraïam | evam eva skÃnde brahmeÓÃnÃdibhir devair yat prÃptuæ naiva Óakyate | tadvat svabhÃva÷ kaivalyaæ sa bhavÃn kevaol hare || iti | tathà vi«ïu-sÃmÃnya-darÓino do«a÷ ÓrÆyate | yathà vai«ïava-tantre - na labheyu÷ punar bhaktiæ harer aikÃntikÅæ ja¬Ã÷ | aikà yaæ manasaÓ cÃpi vi«ïu-sÃmÃnya-darÓina÷ || iti | anyatra- yas tu nÃrÃyaïaæ devaæ brahma-rudrÃdi-daivatai÷ | samatvenaiva vÅk«eta sa pëaï¬Å bhaved dhruvam || iti [Vai«ïava-tantra] | tathà ca mantra-varïa÷ | madhye vÃmanam ÃsÅnaæ viÓve devà upÃsata [KaÂhaU 2.2.3] iti | nanu kvacid anya-ÓÃstre Óivasyaiva parama-devatvam ucyate satyaæ tathÃpi ÓÃstrasya sÃrÃsÃratva-vivekena tad vÃdhitam iti | tathà ca pÃdma-Óaivayor umÃæ prati ÓrÅ-Óivena ÓrÅ-vi«ïu-vÃkyam anuk­tam - tvÃm ÃrÃdhya tayà Óambho grahÅ«yÃmi varaæ sadà | dvÃparÃdau yuge bhÆtvà pralayà manu«Ãdi«u || svÃgamai÷ kalpitais tvaæ tu janÃn mad-vimukhaæ kuru | mÃæ ca gopaya yena syÃt s­«Âir e«ottarottarà || iti | vÃrÃhe ca - e«a mahÅæ s­jÃmy ÃÓu yo janÃn mohayi«yati | tvaæ ca rudra mahÃbÃho moha-ÓÃstrÃïi kÃraya || atathyÃni vitathyÃni darÓayasva mahÃbhuja | prakÃÓaæ kuru cÃtmÃnam aprakÃÓaæ ca mÃæ kuru || iti | purÃïÃnÃæ ca madhye yad yat tÃmasa-kalpa-kathÃmayaæ tac chivÃdi-mahima- param iti ÓrÅ-vi«ïu-pratipÃdaka-purÃïasyaiva samyag-j¤Ãna-pradatvam | sattvÃt sa¤jÃyate j¤Ãnam iti darÓanÃt | tathà ca mÃtsye - sÃttvike«u ca kalpe«u mÃhÃtmyam adhikaæ hare÷ | rÃjase«u ca mÃhÃtmyam adhikaæ brahmaïo vidu÷ || tadvad agneÓ ca mÃhÃtmyaæ tÃmase«u Óivasya ca | saÇkÅrïe«u sarasvatyÃ÷ pitÌïÃæ ca nigadyate || iti | ata uktaæ skÃnde «aïmukhaæ prati ÓrÅ-Óivena - Óiva-ÓÃstre«u tad grÃhyaæ bhagavac-chÃstra-yogi«at | paramo vi«ïur evaikas taj-j¤Ãnaæ mok«a-sÃdhanam | ÓÃstrÃïÃæ nirïayas tv e«as tad anyan mohanÃya hi || iti | tathaiva ca dra«Âuæ mok«a-dharme nÃrÃyaïopÃkhyÃne - sÃækhyaæ yogaæ pa¤carÃtraæ vedÃ÷ pÃÓupataæ tathà | j¤ÃnÃny etÃni rÃjar«e viddhi nÃnà matÃni vai || sÃækhyasya vaktà kapila÷ paramar«i÷ sa ucyate | hiraïyagarbho yogasya vettà nÃnya÷ purÃtana÷ || apÃntaratamÃÓ caiva vedÃcÃrya÷ sa ucyate | prÃcÅna garbhaæ tam ­«iæ pravadantÅha ke cana || umÃpatir bhÆtapati÷ ÓrÅkantho brahmaïa÷ suta÷ | uktavÃn idam avyagro j¤Ãnaæ pÃÓupataæ Óiva÷ || pa¤carÃtrasya k­tsnasya vettà tu bhagavÃn svayam | sarve«u ca n­pa-Óre«Âha j¤Ãne«v ete«u d­Óyate || yathÃgamaæ yathà j¤Ãnaæ ni«Âhà nÃrÃyaïa÷ prabhu÷ | na cainam evaæ jÃnanti tamo bhÆtà viÓÃæ pate || tam eva ÓÃstra-kartÃraæ pravadanti manÅ«iïa÷ | ni«ÂhÃæ nÃrÃyaïam ­«iæ nÃnyo 'stÅti ca vÃdina÷ || ni÷saæÓaye«u sarve«u nityaæ vasati vai hari÷ | sasaæÓayÃn hetu-balÃn nÃdhyÃvasati mÃdhava÷ || pa¤carÃtra-vido ye tu yathÃ-krama-parà n­pa | ekÃnta-bhÃvopagatÃs te hariæ praviÓanti vai || sÃækhyaæ ca yogaæ ca sanÃtane dve vedÃÓ ca sarve nikhilena rÃjan | sarvai÷ samastair ­«ibhir nirukto nÃrÃyaïo viÓvam idaæ purÃïam || iti [MBh 12.337.59-68] atropÃntaratamà iti ÓrÅ-k­«ïa-dvaipÃyanasyaiva janmÃntara-nÃma-viÓe«a iti tatraiva j¤eyam | atraivaæ vyÃkhyeyam | pa¤carÃtra-sammataæ ÓrÅ-nÃrÃyaïam eva sarvottamatvena vaktuæ nÃnÃmataæ darÓayati | sÃÇkhyam iti | tatra pa¤carÃtram eva gari«Âham Ãca«Âai pa¤carÃtrasyaitnÃdau bhagavÃn svayam iti | atha - dvau bhÆtasargau loke 'smin daiva Ãsura eva ca iti ÓrÅ-gÅtÃsu [GÅtà 16.6] ÓrÆyate | yad eva tÃni nÃnÃmatÃnÅty uktaæ tattvÃsura-prak­ty- anusÃreïeti j¤eyam | daiva-prak­tayas tu tat-tat-sarvÃvalokena pa¤carÃtra- pratipÃdye ÓrÅ-nÃrÃyaïa eva paryavasyantÅty Ãha sarve«v iti | ÃsurÃs tu nindati na cainam iti | tad uktaæ vi«ïu-dharmÃgnipurÃïayo÷ dvau bhÆta-sargau loke'smin daiva Ãsura eva ca | vi«ïu-bhakti-paro daiva Ãsuras tad-viparyaya÷ || iti | nanu tatra tatra nÃnÃ-mataya eva d­Óyante tatrÃha tam eva iti | pa¤carÃtretara- ÓÃstra-kartÃro hi dvi-vidhÃ÷ ki¤cij-j¤Ã÷ sarva-j¤ÃÓ ca | tatrÃdyà yathà - sva- sva-j¤ÃnÃnusÃreïa yat ki¤cit tattvaika-deÓaæ vadanti nÃsÃbhir ÃsurÃïÃæ mohanÃrtham eva k­tÃni ÓÃstrÃïi kintu daivÃnÃæ vyatirekeïa bodhanÃrtham | te hi rajas-tama÷-Óabalasya khaï¬asya ca tattvasya tathà kleÓa-bahulasya sÃdhanasya pratipÃdakÃny etÃni ÓÃstrÃïi d­«Âvà vedÃæÓ ca durgÃn d­«Âvà nirvidya sarva-vedÃrtha-sÃrasya ÓuddhÃkhaï¬a-tattva-ÓrÅ- nÃrÃyaïasya sukhamaya-tad-ÃrÃdhanasya ca su«Âhu pratipÃdake pa¤carÃtre eve gìhaæ pravek«yantÅti | tad etad Ãha ni÷saæÓaye«v iti | tasmÃj jhaÂiti vedÃrtha-pratipattaye pa¤carÃtram evÃdhetavyam ity Ãha | pa¤carÃtreti | yata evaæ tata upasaæharati sÃÇkhyaæ ca yogaÓ ceti | tad evaæ pa¤carÃtra-pratipÃdyasya ÓrÅ-bhagavata evam utkar«e sthite ÃtmÃrÃmÃÓ ca munaya ity Ãdy asak­d apÆrvam upadiÓatà ÓrÅ-bhÃgavatena pratipÃdya- rÆpasya tasya kim utety api vivecanÅyam | tad etad uktÃnusÃreïa sadÃ- ÓiveÓvara-tridevÅ-rÆpa-vyÆho'pi nirasta÷ | tasmÃd eva ca ÓrÅ-bhagavat- puru«ayor eva ÓaivÃgame sadÃ-ÓivÃdi-saæj¤e tan-mahima-khyÃpanÃya dh­ta iti gamyate | sarva-ÓÃstra-Óiromaïau ÓrÅ-bhÃgavate tu tridevyÃm eva tat tÃratamya-jij¤Ãsà puru«a-bhagavatos tu tat prasaÇga eva nÃsti | nanu na te giritrÃkhila-lokapÃla-viri¤ci-vaikuïÂha-surendra-gamyam | jyoti÷ paraæ yatra rajas tamaÓ ca sattvaæ na yad brahma nirasta-bhedam ity [BhP 8.7.31] atra tasya paratvaæ ÓrÆyate evëÂame | maivam | mahimnà stÆyamÃnà hi devà vÅryeïa vardhatu iti vaidika- nyÃyena tad-yukte÷ | sa hi stava÷ kÃla-kÆÂa-nÃÓanÃrtha iti | tatraiva prÅte harau bhagavati prÅye'haæ sacarÃcara iti [BhP 8.7.40] | tathà navame - vayaæ na tÃta prabhavÃma bhÆmni yasmin pare'nye'py ajajÅva-ko«Ã÷ | bhavanti kÃle na bhavanti hÅd­ÓÃ÷ sahasraÓo yatra vayaæ bhramÃma÷ || iti [BhP 9.4.56] ete vayaæ yasya vaÓe matÃtmana÷ sthitÃ÷ Óakuntà iva sÆtra-yantritÃ÷ | iti ca tad-vÃkya-virodhÃt athavà yat Óivasya jyotis tatra sthitaæ paramÃtmÃkhyaæ caitanyaæ tat-samyag-j¤Ãne tasyÃpy ak«amatà yuktaiva | yad uktam - dyupataya÷ eva te na yayur antam anantatayà tvam asÅti [BhP 10.87.41] | brahma-saæhita-mate tu bhagavad-aæÓa-viÓe«a eva sadÃ-Óivo na tv anya÷ | yathà tatraiva sarvÃdi-kÃraïa-govinda-kathane - niyati÷ sà ramÃ-devÅ tat-priyà tad-vaÓaævadà | tal-liÇge bhagavÃn Óambhur jyotÅ rÆpa÷ sanÃtana÷ || yà yoni÷ sà parà Óaktir ity Ãdi tasmin ÃvirbhabhÆl liÇge mahÃvi«ïur ity Ãdy antam || tad etad abhipretya sadÃÓivatvÃdi-prasiddhim apy Ãk«ipyÃha | athÃpi yat-pada-nakhÃvas­«Âaæ jagad-viri¤copah­tÃrhaïÃmbha÷ | seÓaæ punÃty anyatamo mukundÃt ko nÃma loke bhagavat padÃrtha÷ || [BhP 1.18.21] spa«Âam || 1.18 || ÓrÅ-sÆta÷ ||17|| [18] tasmÃn nÃhaæ na ca Óivo'nye ca tac-chakty-ekÃæÓa-bhÃgina÷ ity evoktaæ sÃdhyeva ity Ãha | brahmà bhavo'ham api yasya kalÃ÷ kalÃyà iti [BhP 10.68.37] | Óe«aæ spa«Âam || 10.68 || ÓrÅ-baladeva÷ ||18|| [19] atha paramÃtma-parikare«u jÅvas tasya ca taÂastha-lak«aïaæ k«etraj¤a età ity evoktaæ svarÆpa-lak«aïaæ pÃdmottara-khaï¬Ãdikam anus­tya ÓrÅ- rÃmÃnujÃcÃryÃd ati-prÃcÅnena ÓrÅ-vai«ïava-sampradÃya-guruïà ÓrÅ- jÃmÃt­-muninopadi«Âam | tatra praïava-vyÃkhyÃne pÃdmottara-khaï¬aæ yathà - j¤ÃnÃÓrayo j¤Ãna-guïaÓ cetana÷ prak­te÷ para÷ | na jÃto nirvikÃraÓ ca ekarÆpa÷ svarÆpa-bhÃk || aïur nityo vyÃpti-ÓÅlaÓ cid-ÃnandÃtmakas tathà | aham artho'vyaya÷ k«etrÅ bhinna-rÆpa÷ sanÃtana÷ || adÃhyo'cchedya akledya aÓo«yo'k«ara eva ca | evam Ãdhi-guïair yukta÷ Óe«a-bhÆta÷ parasya vai || ma-kÃreïocyate jÅva÷ k«etra-j¤a÷ paravÃn sadà | dÃsa-bhÆto harer eva nÃnyasyaiva kadÃcana || iti | ÓrÅ-jÃmÃt­-muninÃpy upadi«Âaæ, yathà - Ãtmà na devo na naro na tiryak sthÃvaro na ca | na deho nendriyaæ naiva mana÷ prÃïo na nÃpi dhÅ÷ || na ja¬o na vikÃrÅ ca j¤Ãna-mÃtrÃtmako na ca | svasmai svayaæ prakÃÓa÷ syÃd ekarÆpa÷ svarÆpa-bhÃk || cetano vyÃpti-ÓÅlaÓ ca cidÃnandÃtmakas tathà | aham artha÷ pratik«etraæ bhinno'ïur nitya-nirmala÷ || tathà j¤Ãt­tva-kart­tva-bhokt­tva-nija-dharmaka÷ | paramÃtmaika-Óe«atva-svabhÃva÷ sarvadà svata÷ || iti | ÓrÅ-rÃmÃnuja-bhëyÃnusÃreïa vyÃkhyà ceyam | tatra devÃditvaæ nirastam evÃsti tattva-sandarbhe | aï¬e«u peÓi«u taru«v aviniÓcite«u prÃïo hi jÅvam upadhÃvati tatra tatra | sanne yad indriya-gaïe'hami ca prasupte kÆÂastha ÃÓayam ­te tad anusm­tir na÷ || [BhP 11.3.39] ity anena || dehÃditvaæ nirasyann Ãha - vilak«aïa÷ sthÆla-sÆk«mÃd dehÃd Ãtmek«ità svad­k | yathÃgnir dÃruïo dÃhyÃd dÃhako'nya÷ prakÃÓaka÷ || [BhP 11.10.8] vilak«aïatve hetur Åk«ità tasya dra«Âà prakÃÓakaÓ ca svayaæ tu svad­k sva- prakÃÓa iti || ÓrÅ-bhagavÃn ||19|| [20] ja¬atvaæ nirasyann Ãha - jÃgrat-svapna-su«uptaæ ca guïato buddhi-v­ttaya÷ | tÃsÃæ vilak«aïo jÅva÷ sÃk«itvena viniÓcita÷ || [BhP 11.13.27] yà tu mayi turye sthito jahyÃd ityÃdau [BhP 11.13.28] parameÓvare'pi turyatva- prasiddhi÷ sÃnyathaiva | viràhiraïyagarbhaÓ ca kÃraïaæ cety upÃdhaya÷ | ÅÓvarasya yat tribhir hÅnaæ turÅyaæ tat-padaæ vidu÷ ||[*ENDNOTE #4] ity Ãdy-ukter vÃsudevasya catur-vyÆhe turya-kak«ÃkrÃntatvÃd và || 11.13 || ÓrÅ-bhagavÃn || 20 || [21] vikÃritvaæ nirasyann Ãha - visargÃdyÃ÷ ÓmaÓÃnÃntà bhÃvà dehasya nÃtmana÷ | kalÃnÃm iva candrasya kÃlenÃvyakta-vartmanà || [BhP 11.7.48] candrasya jalamaya-maï¬alatvÃt kalÃnÃæ sÆrya-praticchavi-rÆpa-jyotir- ÃtmatvÃt yathà kalÃnÃm eva janmÃdyà nÃÓÃntà bhÃvà na tu candrasya tathà dehasyaiva te bhÃvà avyakta-vartmanà kÃlena bhavanti na tv Ãtmana ity artha÷ | ÓrÅ-dattÃtreyo yadum ||21|| [22] j¤ÃnÃtmako na ceti kiæ tarhi j¤Ãna-mÃtratve'pi j¤Ãna-Óaktitvaæ prakÃÓasya prakÃÓana-Óaktitvavat tÃd­ktvam api | nÃtmà jajÃna na mari«yati naidhate'sau na k«Åyate savana-vid vyabhicÃriïÃæ hi | sarvatra ÓaÓvad anapÃyy upalabdhi-mÃtraæ prÃïo yathendriya-balena vikalpitaæ sat|| ity anena [BhP 11.3.37] tattva-sandarbha eva darÓitam | upalabdhi-mÃtratve'pi sabalavattvenokte÷ | ataeva Óuddho vica«Âe hy aviÓuddha-kartur ity uktam | prakÃrÃntareïÃpi tad Ãha - guïair vicitrÃ÷ s­jatÅæ sarÆpÃ÷ prak­tiæ prajÃ÷ | vilokya mumuhe sadya÷ sa iha j¤Ãna-gÆhayà || [BhP 3.26.5] aj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnaæ tena muhyanti jantava÷ [GÅtà 5.15] iti || 3.26 || ÓrÅ-kapiladeva÷ ||22|| [23] Óakty-antaraæ cÃhu÷ - sa yad ajayà tv ajÃm anuÓayÅta guïÃæÓ ca ju«an bhajati sarÆpatÃæ tad anu m­tyum upeta-bhaga iti [BhP 10.87.38] || ÂÅkà ca -- sa tu jÅva÷ yad yasmÃd ajayà mÃyayà ajÃm avidyÃm anuÓayÅta ÃliÇgyeta tato guïÃæÓ ca dehendriyÃdÅn gu«an sevamÃna÷ Ãtmatayà adhyasyan tad anu tad-anantaraæ sa-rÆpatÃæ tad-dharma-yogaæ ca ju«an apeta- bhaga÷ pihitÃnandÃdi-guïa÷ san m­tyuæ saæsÃraæ bhajati prÃpnoti ity e«Ã || 10.87 || Órutaya÷ ||23|| [24] tathà - tat-saÇga-bhraæitaiÓvaryaæ saæsarantaæ kubhÃryavat | tad-gatÅr abudhasyeha kim asat-karmabhir bhavet ||[BhP 6.5.15] tasyÃ÷ puæÓcalÅ-rÆpÃyà mÃyÃyÃ÷ saÇgena bhraæÓitam aiÓvaryaæ ki¤cit svÅya- j¤ÃnÃdi-sÃmarthyaæ yasya tam | tasyà gatÅ÷ saæsmarantaæ gacchantaæ jÅvaæ sva-svarÆpam abudhasyÃjÃnata ity artha÷ ||6.5|| haryaÓvÃ÷ ||24|| [25] tathà -- ÅÓvarasya vimuktasya kÃrpaïyam uta bandhanam || [BhP 3.7.9] ÅÓvarasya ki¤cij-j¤ÃnÃdi-Óaktimata÷ || 3.7 || maitreya÷ ||25|| [26] tathà - vipralabdho mahi«yaivaæ sarva-prak­ti-va¤cita÷ | necchann anukaroty aj¤a÷ klaibyÃt krŬÃ-m­go yathà || [BhP 4.25.62] mahi«yà pura¤janyà vipralabdha÷ pura¤jana÷ sarvayà prak­tyà j¤ÃnÃdirÆpayà va¤cita÷ tyÃjita÷ san necchan tad-icchayaivety artha÷ | anukaroti tad-dharmÃtmany adhyasyati | atra jÅvasya ÓaktimattÃyÃæ parÃbhidhyÃnÃt tu tirohitaæ tato hy asya bandha-viparyayÃv ity etat sÆtram apy anusandheyam || ÓrÅ-nÃrada÷ prÃcÅnabarhi«am ||26|| [27} pÆrvoktam evÃrthaæ vya¤jayituæ svasmai svayaæ prakÃÓa ity uktam | tathÃbhÆtatvaæ ca vilak«aïa ity Ãdy ukta-padya eva svad­g ity anena vyaktam asti | tatra prakÃÓas tÃvad guïa-dravya-bhedena dvividha÷ | prathamo nijÃÓrayasya sphÆrti-rÆpa÷ | dvitÅya÷ sva-para-sphÆrti-nidÃnaæ vastu-viÓe«a÷ | tatrÃtmano dravyatvÃd ayam eva g­hyate | yathà dÅpaÓ cak«u÷ prakÃÓayan svarÆpa-sphÆrtiæ svayam eva karoti na tu ghaÂÃdi-prakÃÓavat tad-Ãdi- sÃk«epa÷ | tasmÃd ayaæ svayaæ prakÃÓa÷ | tathÃpi svaæ prati na prakÃÓate yata eva ja¬a ity ucyate | tasmÃt tu svaæ paraæ ca prakÃÓayan svÃtmÃnaæ prati prakÃÓamÃnatvÃt svasmai svayaæ prakÃÓa÷ | yata eva cid-rÆpa ucyate | tad uktam anyair api | svayaæ prakÃÓatvaæ sva-vyavahÃre parÃn apek«atvÃt avedyatve satya-parok«a-vyavahÃra-yogyatvaæ ceti |tatra pÆrvatra- svasmaipadam apek«yam uttaratra tu spa«ÂÃrtham | ata÷ svad­k svasmai svayaæ prakÃÓa ity artha÷ | na cÃsau paramÃtma-prakÃÓyatve ghaÂavat para- prakÃÓya÷ paramÃtmanas tat-parama-svarÆpatvena para-prakÃÓyatvÃbhÃvÃt | evam evÃha dvÃbhyÃm | mamÃÇga mÃyà guïa-mayy anekadhà vikalpa-buddhÅÓ ca guïair vidhatte | vaikÃrikas trividho'dhyÃtmam ekam athÃdhibhÆtam adhidaivam anyat || d­g-rÆpam Ãrkaæ vapur atra randhre parasparaæ sidhyati ya÷ svata÷ khe | Ãtmà yad e«Ãm aparo ya Ãdya÷ svayÃnubhÆtyÃkhila-siddha-siddhi÷ || [BhP 11.12.30-31] vikalpaæ bhedaæ tad-buddhÅÓ ca | anekadhÃtvaæ prapa¤cayati vaikÃrika iti | aneka-vikÃravÃn apy asyau sthÆla-d­«Âyà tÃvat trividha÷ | traividhyam Ãha adhyÃtma ity Ãdinà | tÃni krameïÃha d­g-Ãdi-trayeïa | vapur aæÓa÷ | atra randhre d­g-golake pravi«Âaæ tat trayaæ ca parasparam eva sidhyati na tu svata÷ | yas tu khe ÃkÃÓe arko vartate sa puna÷ svata÷ sidhyati | cak«ur vi«ayatve'pi sva-virodhina÷ pratiyogya-prek«ÃbhÃva-mÃtreïa svata ity uktam | evaæ yathà maï¬alÃtmÃrka÷ svata÷ sidhyati tathÃtmÃpÅtyÃha | yad yata÷ pÆrvokta-d­«ÂÃnta-hetor Ãtmà e«Ãm adhyÃtmÃdÅnÃæ yo'para Ãdyas te«Ãm ÃÓraya÷ | so'pi svata÷ sidhyati kintu svayÃnubhÆtyeti cid-rÆpatvÃd viÓe«a÷ | na kevalam etÃvad api tu akhilÃnÃæ paraspara-siddhÃnÃæ siddhir yasmÃt tathÃbhÆta÷ sann iti || || 11.12 || ÓrÅ-bhagavÃn ||27|| [28] yasmÃt svarÆpa-bhÆtayaiva Óaktyà tathà prakÃÓate tasmÃd eka-rÆpa-svarÆpa- bhÃktvam api dÅpavad eva | nÃtmà jajÃnety ÃdÃv [BhP 11.3.37][*ENDNOTE #5] upalabdhi-mÃtram ity anenaivoktaæ mÃtra-padaæ tad- dharmÃïÃm api svarÆpÃnatiriktatvaæ dhvanayati | atha cetanatvaæ nÃma svasya cid-rÆpatve'py anyasya dehÃdeÓ cetayit­tvaæ dÅpÃdi-prakÃÓayit­tvavat | tad etad vilak«aïa ity ÃdÃv eva d­«ÂÃntenoktam | prakÃÓaka iti cetayit­tve hetu÷ | vyÃpti-ÓÅlatvam udÃhari«yamÃïa Ãtmety Ãdau ÓrÅ-prahlÃda-vÃkye vyÃpaka ity anenoktaæ vyÃpti-ÓÅlatvam ati-sÆk«matayà sarvÃcetanÃnta÷- praveÓa-svabhÃvatvam | j¤Ãna-mÃtrÃtmako na cety atra cid-ÃnandÃtmaka ity api hetv-antaram | tatra tasya ja¬a-pratiyogitvena j¤Ãnatvaæ du÷kha- pratiyogitvena tu j¤Ãnatvam Ãnandatvaæ ca | j¤Ãnatvaæ tÆdÃh­tam | Ãnandatvaæ nirupÃdhipremÃspadatvena sÃdhayati | tasmÃt priyatama÷ svÃtmà sarve«Ãm eva dehinÃm | tad artham eva sakalaæ jagac caitac carÃcaram || [BhP 10.14.54] spa«Âam || 10.14 || ÓrÅ-Óuka÷ ||28|| [29] tasmiæÓ cÃnandÃtmake j¤Ãne pratisvaæ yu«mad-arthatvaæ na bhavati | kintv ÃtmatvÃd asmad-arthatvam eva | tac cÃsmad-arthatvam ahambhÃva eva | tato'ham ity etac chabdÃbhidheyÃkÃram evaa j¤Ãnaæ Óuddha Ãtmà prak­tyÃveÓo'nyathà nopapadyate | yata evÃveÓÃt tadÅya-saÇkhÃta evÃham ity ahasmÃvÃntaraæ prÃpnoti tad etad abhipretya tasyÃhamatvam Ãha | evaæ parÃbhidhyÃnena kart­tvaæ prak­te÷ pumÃn | karmasu kriyamÃïe«u guïair Ãtmani manyate || [BhP 3.26.6] parÃbhidhyÃnena prak­tyÃveÓena prak­tir evÃham iti mananena prak­ti- guïai÷ kriyamÃïe«u karmasu kart­tvam Ãtmani manyate | atra nirahambhÃvasya parÃbhidhyÃnÃsambhavÃt parÃveÓajÃtÃhaÇkÃrasya cÃvarakatvÃd asty eva tasminn anyo'hambhÃva-viÓe«a÷ | sa ca Óuddha- svarÆpa-mÃtra-ni«ÂhatvÃn na saæsÃra-hetur iti spa«Âam | etad evÃhaÇkÃra- dvayaæ sanne yad indriya-gaïe'hami ca prasupte kÆÂastha ÃÓayam ­te tad- anusm­tir na ity atra [BhP 11.3.39] darÓitam[*ENDNOTE #6] | upÃdhvabhimÃnÃtmakasyÃhaÇkÃrasya prasuptatvÃt tad-anusm­tir na ity anena sukham aham asvÃpsvam ity Ãtmano'hatayaiva parÃmarÓÃc ca ataeva mÃm ahaæ nÃj¤Ãsi«am ity atra parÃmarÓe'pi upÃdhyabhimÃnino'nusandhÃnÃbhÃva÷ anyasya tv aj¤Ãna- sÃk«itvenÃnusandhÃnam iti dik | || 3.26 || ÓrÅ-kapiladeva÷ ||29|| [30] tathà - n­tyato gÃyata÷ paÓyan yathaivÃnukaroti tÃn | evaæ buddhi-guïÃn paÓyann anÅho'py anukÃryate || [BhP 11.12.53] pÆrvavat || 11.12 || ÓrÅbhagavÃn ||30|| [31] evam eva svapna-d­«ÂÃntam api ghaÂayann Ãha | yad-arthena vinÃmu«ya puæsa Ãtma-viparyaya÷ | pratÅyata upadra«Âu÷ sva-ÓiraÓ chedanÃdika÷ || [BhP 3.7.10] upadra«Âur amu«yeti svapna-dra«Ârà amunà jÅvenety artha÷ || 3.7 || ÓrÅ- maitreya÷ ||31|| [32] sÃdhite ca savrÆpa-bhÆte'hambhÃve pratik«etraæ bhinnatvam api sÃdhitam | yat tu vastuno yady anÃnÃtvam Ãtmana÷ praÓna Åd­Óa÷ | kathaæ ghaÂeta vo viprà vaktur và me ka ÃÓraya÷ || [BhP 11.13.22] ityÃdau j¤Ãnino laukika-guru-rÅtiæ tadÅya-prÃk­ta-d­«Âiæ vÃnus­tya svasya jÅvÃntara-sÃdhÃraïya-kalpanÃ-maye ÓrÅ-haæsa-deva-vÃkye jÅvÃtmanÃm ekatvam | tat khalu aæÓa-bhede'pi j¤ÃnecchÆn prati j¤Ãnopayogitvena tam avivicyaiva samÃnÃkÃratvena | bheda-vyapadeÓa÷ yathà tatraiva | pa¤cÃtmake«u bhÆte«u samÃne«v api vastuta÷ | ko bhavÃn iti va÷ praÓno vÃcÃrambho hy anarthaka÷ || [BhP 11.13.23] iti | tatrÃpy aæÓa-bhedo'sty eva | ata uktaæ svayaæ bhagavatà -- Óuni caiva ÓvapÃke ca paï¬itÃ÷ samadarÓina÷ [GÅtà 5.18] iti | nirdo«aæ hi samaæ brahma ity Ãdi ca [GÅtà 5.19] | atra brahmeti jÅva-brahmaivocyate | yathà yathÃham etat sad- asat sva-mÃyayà paÓye mayi brahmaïi kalpitaæ pare iti | mayi brahmaïi dehÃtmakaæ pare brahmaïi ca jagad-Ãtmakaæ sad-asat kÃrya-kÃraïa- saÇghÃtaæ sva-vi«ayaka-mÃyayà jÅva-mÃyÃkhyayà deha evÃhaæ tathà indra- candrÃdy-Ãtmakaæ jagad eveÓvara itÅdaæ kalpitam eva yayà matyà paÓye paÓyÃmÅty artha÷ | samÃna-kÃraïatvÃd eva pÆrvavad anyatra ca so'haæ sa ca tvam iti | tad evaæ sarve«Ãm eva jÅvÃnÃm ekÃkÃratve sati | yÃvat syÃd guïa- vai«amyaæ tÃvan nÃnÃtvam Ãtmana÷ | nÃnÃtvam Ãtmano yÃvat pÃratantryaæ tadaiva hÅty-Ãdi«u devÃdi-deha-bheda-k­tÃgantuka-nÃnÃtvaæ nigadyate | veïu-randhra-vibhedena bheda÷ «a¬-jÃdi-saæj¤ta÷ | abheda-vyÃpinÅ vÃyos tathà tasya mahÃtmana÷ || ity [ViP 2.14.32] Ãdikaæ tu paramÃtma-vi«ayakam eva | tad etat sarvam abhipretya jÅvÃnÃæ pratik«etraæ bhinnatvaæ sva-pak«atvena nirdiÓanti | aparimità dhruvÃs tanu-bh­to yadi sarva-gatà iti || [BhP 10.87.30] atra yadi-ÓabdÃt pÆrva-pÃÂhenÃparimitatvaæ dhruvatvaæ cÃsandigdham iti tatra svapak«atvaæ paÓcÃt-pÃÂhena sarva-gatatvaæ tu sandigdham iti | tatra para-pak«atvaæ spa«Âam eva | ataeva eko deva÷ sarva-bhÆte«u gƬha ity Ãdikaæ parmÃtma-paraæ vÃkyaæ jÅvÃnÃm ekatvaæ bodhayati || 10.87 || Órutaya÷ ||32|| [33] prati-k«etra-bhinnatve hetv-antaram aïur iti | aïu÷ paramÃïur ity artha÷ | paramÃïuÓ ca yasya dig-bhede'py aæÓo na kalpayituæ Óakyate sa evÃæÓasya parà këÂheti tad-vida÷ | aïor apy akhaï¬a-deha-cetayit­tvaæ prabhÃva- viÓe«Ãd guïÃd eva bhavati | yathà Óira Ãdua dhÃryamÃïasya jatu- jaÂhitasyÃpi mahau«adhi-khaï¬asyÃkhaï¬a-deha-pu«ÂÅkaraïÃdi-hetu÷ prabhÃva÷ | yathà vÃyaskÃntÃder lauha-cÃlanÃdi-hetu÷ prabhÃva eva tadvat | tad etad aïutvam Ãha sÆk«mÃïÃm apy ahaæ jÅva iti [BhP 11.16.11] tasmÃt sÆk«matÃ-parÃkëÂhÃ-prÃpto jÅva ity artha÷ | durj¤eyatvÃd yat sÆk«matvaæ tad atra na vivak«itam | mahatÃæ ca mahÃn ahaæ sÆk«mÃïÃm apy ahaæ jÅva iti paraspara-pratiyogitvena vÃkya-dvayasyÃnandaryauktau svÃrasya-bhaÇgÃt | prapa¤ca-madhye hi sarva-kÃraïatvÃn mahat-tattvasya mahattvaæ nÃma vyÃpakatvaæ na tu p­thivyÃdy-apek«ayà suj¤eyatvaæ yathà tadvat prapa¤ce jÅvÃnÃm api sÆk«matvaæ paramÃïutvam eveti svÃrasyam | ÓrutayaÓ ca - e«o'ïur Ãtmà cetasà veditavyo yasmin prÃïa÷ pa¤cadhà saæviveÓeti [Muï¬U 3.1.9] | bÃlÃgra-Óata-bhÃgasya Óatadhà kalpitasya ca | bhÃgo jÅva÷ sa vij¤eya÷ [ÁvetU 5.9] iti | ÃrÃgra-mÃtro hy aparo'pi d­«Âa iti ca || 11.16 || ÓrÅ-bhagavÃn ||33|| [34] tathà - aparimità dhruvÃs tanu-bh­to yadi sarva-gatÃs tarhi na ÓÃsyateti niyamo dhruva netarathà | ajani ca yan mayaæ tad avimucya niyant­ bhavet samam anujÃnatÃæ yad amataæ mata-du«Âatayà || [BhP 10.87.30] ayam artha÷ - paramÃtmano'æÓatvaæ tasmÃj jÃyamÃnatvaæ ca jÅvasya ÓrÆyate | tatra mamaivÃæÓo jÅva loke [GÅtà 15.7] ity Ãdi siddhe'æÓatve tÃvat tasya vibhutvam uktam ity Ãhu÷ | aparimità vastuta evÃnanta-saÇkhyà nityÃÓ ca ye tanu-bh­to jÅvÃs te yadi sarvagatà vibhavÃ÷ syu÷, tarhi te«Ãæ vyÃpyatvÃbhÃvena samatvÃt ÓÃsyateti niyamo na syÃt | ÅÓvaro niyantà jÅvo niyamya iti veda-k­ta-niyamo na ghaÂata ity artha÷ | he dhruva itarathà jÅvasyÃïutvena vyÃpya-bhÃve tu sati na tan-niyamo na api tu sa ghaÂata evety artha÷ | atha yato và imÃni bhÆtÃni jÃyante iti jÃyamÃnatvÃvasthÃyÃm api vyÃpya- vyÃpakatvenaiva niyant­tvaæ bhavati | sarvatraiva kÃrya-kÃraïayos tathÃbhÃva-darÓanÃd ity Ãhu÷ ajanÅti | yan-mayaæ yad-upÃdÃnakaæ yad ajani jÃyata ity artha÷ | tad-upÃdÃnaæ kart­ tasya jÃyamÃnasya yan-niyant­ bhavet tad avimucya ki¤cid apy anuktà vyÃpyaivety artha÷ | kiæ ca yad-upÃdÃna- rÆpaæ paramÃtmÃkhyaæ tattvaæ kenÃpy apareïa samaæ samÃnam ity anujÃnatÃæ ya÷ kaÓcit tathà vadati tatrÃnuj¤Ãm api dadatÃm amataæ j¤Ãtaæ na bhavatÅty artha÷ | tatra hetu÷ mata-du«Âatayà tasya matasyÃÓuddhatvena | tatrÃÓuddhatvaæ Órutvà ca virodhÃt | ÓrutiÓ ca asamo và e«a paro na hi kaÓcid eva d­Óyate sarve tv ete na và jÃyante ca mriyate sarve hy apÆrïÃÓ ca bhavantÅti caturveda-ÓikhÃyÃm | na tat-samaÓ cÃbhyadhikaÓ ca d­Óyate iti | atha kasmÃd ucyate brahmà b­æhati b­æhayati ceti cÃnyatra | b­hatvÃd b­æhaïatvÃc ca yad brahma paramaæ vidur iti [ViP 1.12.57] ÓrÅ-vi«ïu- purÃïe | ata÷ paramÃtmana eva sarva-vyÃpakatvam | eko deva÷ sarva-bhÆte«u gƬha÷ sarva-vyÃpÅ sarva-bhÆtÃntarÃtmà ity Ãdau | tasmÃd aïur eva jÅva iti | yat tu ÓrÅ-bhagavad-gÅtÃsu nitya÷ sarva-gata÷ sthÃïur ity Ãdinà jÅva- nirÆpaïaæ tatra sarva-gata÷ ÓrÅ-bhagavÃn eva tat-sthas tad-ÃÓritaÓ cÃsÃv aguïaÓ ca iti sarvagata÷ sthÃïur jÅva÷ prokta÷ || 10.87 || Órutaya÷ ||34|| [35] atha Óuddha-svarÆpatvÃn nitya-nirmalatvam udÃh­tam eva | Óuddho vica«Âe hy aviÓuddha-kartur ity anena | tathà tenaiva ÓuddhasyÃpi j¤Ãt­tvam apy udÃh­tam | j¤Ãnaæ ca nityasya svÃbhÃvika-dharmatvÃn nityam | ataeva na vikriyÃtmakam api | tathà caitanya-sambandhena dehÃde÷ kart­tva-darÓanÃt | kvacid acetanasya kart­tvaæ ca | na ­te tat kriyate kiæ ca nÃre ity ÃdÃv antaryÃmi-caitanya-sambandhena bhavatÅty aÇgÅkÃrÃc ca ÓuddhÃd eva kart­tvaæ pravartate | tad uktam - dehendriya-prÃïa-mano-dhiyo'mÅ yad- aæÓa-biddhÃ÷ pracaranti karmasv iti [BhP 6.16.24] | tat tÆpÃdhi-prÃdhÃnyena pravartamÃnam upÃdhi-dharmatvena vyapadiÓyate | yathà - kÃrya-kÃraïa- kart­tve kÃraïaæ prak­tiæ vidur ity [BhP 3.26.8] Ãdau | paramÃtma- prÃdhÃnyena pravartamÃnaæ tu nirupÃdhikam evety Ãha | sÃttvika÷ kÃrako'saÇgÅ rÃgÃndho rÃjasa÷ sm­ta÷ | tÃmasa÷ sm­ti-vibhra«Âo nirguïo mad-apÃÓraya÷ || [BhP 11.25.26] spa«Âam || 11.25 || ÓrÅ-bhagavÃn ||35|| [36] atha bhokt­tvaæ saævedana-rÆpatvena yathà tathà tatraiva cid-rÆpe paryavasyatÅty Ãha bhokt­tve sukha-du÷khÃnÃæ puru«aæ prak­te÷ param iti [BhP 3.26.8] || kÃraïam iti pÆrveïaivÃnvaya÷ || 3.26 || ÓrÅ-kapila-deva÷ ||36|| [37] atha paramÃtmaika-Óe«atveti vyÃkhyeyam | eka÷ paramÃtmano'nya÷ Óe«o'æÓa÷ | sa cÃsau sa ca eka-Óe«a÷ | paramÃtmana eka-Óe«a÷ paramÃtmaika-Óe«a÷ | tasya bhÃvas tattvaæ tad eva svabhÃva÷ prak­tir yasya sa paramÃtmaika-Óe«atva-svabhÃva÷ | tathÃbhÆtaÓ cÃyaæ sarvadà mok«a- daÓÃyÃm apÅty artha÷ | etÃd­Óatvaæ cÃsya svata÷ svarÆpata eva na tu paricchedÃdinà | tadÅya-svÃbhÃvikÃcintya-Óaktyà svÃbhÃvika-tadÅya-raÓmi- paramÃïu-sthÃnÅyatvÃt aupÃdhikÃvathÃyÃs tv aæÓena prak­ti-Óe«atvam api bhavati iti ca svata ity asya bhÃva÷ | Óakti-rÆpatvaæ cÃsya taÂastha-Óakty- ÃtmakatvÃt, tathà tadÅya-raÓmi-sthÃnÅyatve'pi nitya-tad-ÃÓrayitvÃt tad- vyatirekeïa vyatirekÃt | hetur bhÃvo'sya sargÃder ity anusÃreïa jagat-s­«Âau tat-sÃdhanatvÃt | dravya-svarÆpatve'pi pradhÃna-sÃmyÃc cÃvagamyate | uktaæ ca prak­ti-viÓe«atvena tasya Óaktitvam - vi«ïu-Óakti÷ parà proktà k«etraj¤Ãkhyà tathà parà | avidyà karma-saæj¤Ãkhyà t­tÅyà Óaktir ucyate || iti vi«ïu-purÃïe [ViP 6.7.61] | bhÆmir Ãpo'nalo vÃyur ity [GÅtà 7.4] Ãdau bhinnà prak­tir a«Âadhety anantaram | apareyam itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃm | jÅva-bhÆtÃæ mahÃbÃho yayedaæ dhÃryate jagat || iti ÓrÅ-gÅtopani«atsu ca | vi«ïu-Óakti÷ parà proktety Ãdi vi«ïu-purÃïa-vacane tu tisÌïÃm eva p­thak Óaktitva-nirdeÓÃt k«etraj¤asyÃvidyÃ-karma-sambandhena Óaktitvam iti parÃs tam | kintu svarÆpenaivety ÃyÃtam | tathà ca gÅtam mamaivÃæÓa iti | ataevÃpareyam itas tv anyÃm ity uktam | k«etraj¤a età manaso vibhÆtÅr ity Ãdau k«etraj¤a-ÓabdaÓ ca Óuddhe'pi pravartate k«etra-Óabdasyopalak«aïa- mÃtratvÃt | tad evaæ Óaktitve'py anyatvam asya taÂasthatvÃt | taÂasthatvaæ ca mÃyÃ-Óakty- atÅtatvÃt | asyÃvidyÃparÃbhavÃdi-rÆpeïa do«eïa paramÃtmano lepÃbhÃvÃc cobhaya-koÂÃv apraveÓÃt | tasya tac-chaktitve saty api paramÃtmanas tal- lepÃbhÃvaÓ ca yathà kvacid eka-deÓa-sthe raÓmau chÃyayà tirask­te'pi sÆryasyÃtiraskÃras tadvat | uktaæ ca taÂasthatvaæ ÓrÅ-nÃrada-pa¤carÃtre - yat taÂasthaæ tu cid-rÆpaæ sva-saævedyÃd vinirgatam | ra¤jitaæ guïa-rÃgeïa sa jÅva iti kathyate || ity Ãdau | ato vi«ïu-purÃïe'py antarÃla eva paÂhito'sau | anyatvaæ ca Órutau asmÃn mÃyÅ s­jate viÓvam etat tasmiæÓ cÃnyo mÃyayà saæniruddha÷ [ÁvetU 4.9] | tayor anya÷ pippalaæ svÃdv atti ity Ãdau | ataevoktaæ vai«ïave vibheda-janake j¤Ãne nÃÓam Ãtyantikaæ gate | Ãtmano brahmaïo bhedam asantaæ ka÷ kari«yatÅti | devatva-manu«yatvÃdi-lak«aïo viÓe«ato yo bhedas tasya janake'py aj¤Ãne nÃÓaæ gate brahmaïa÷ paramÃtmana÷ sakÃÓÃd Ãtmano jÅvasya yo bheda÷ svÃbhÃvikas taæ bhedam asantaæ ka÷ kari«yati api tu santaæ vidyamÃnam eva sarva eva kari«yatÅty artha÷ | uttaratra pÃÂhe nÃsantam ity etasya vidheyatvÃd anyÃrtha÷ ka«Âa-s­«Âa eveti mok«adÃyÃm api tad- aæÓatvÃvyabhicÃra÷ svÃbhÃvika-ÓaktitvÃd eva | ataevÃvidyÃ-vimok«a- pÆrvaka-svarÆpÃvashtiti-lak«aïÃyÃæ muktau tal-lÅnasya tat-sÃdharmyÃpattir bhavati | nira¤jana÷ paramaæ sÃmyam upaitÅty Ãdi-Órutibhya÷ | idaæ j¤Ãnam upÃÓritya mama sÃdharmyam ÃgatÃ÷ | svarge'pi nopajÃyate pralaye na vyathanti ceti ÓrÅ-gÅtopani«adbhyaÓ ca | ataeva brahma veda brahmaiva bhavatÅty [Muï¬ 3.2.9] Ãdi«u ca brahma-tÃdÃtmyam eva bodhayati | svÃbhÃvyÃpattir upapatter itivat | tad evaæ Óaktitve siddhe Óakti-Óaktimato÷ parasparÃnupraveÓÃt Óaktimad-vyatireke Óakti-vyatirekÃt cittvÃviÓe«Ãc ca kvacid abheda-nirdeÓa ekasminn api vastuni Óakti-vaividhya-darÓanÃt bheda- nirdeÓaÓ ca nÃsama¤jasa÷ | ÓrÅ-rÃmÃnujÅyÃs tu adhi«ÂhÃnÃdhi«ÂhÃtror api jÅveÓayor abheda-vyapadeÓo vyakti-jÃtyor gavÃdi-vyapadeÓavad iti manyante | yathà ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe[*ENDNOTE #7]- yo'yaæ tavÃgato deva- samÅpaæ devatÃ-gaïa÷ | sa tvam eva jagat-sra«Âà yata÷ sarva-gato bhavÃn || iti | ÓrÅ-gÅtÃsu ca - sarvaæ samÃpno«i tato'si sarva iti | tatra j¤ÃnecchÆn prati ÓÃstram abhedam upadiÓati bhaktÅcchÆn prati tu bhedam eva | kvacit tu paramÃtma-pratibimbatvaæ yad asya ÓrÆyate, yathà - yathà puru«a ÃtmÃnam ekam ÃdarÓa-cak«u«or dvidhÃ-bhÆtam evek«eta tathaivÃntaram Ãvayor iti | tad api j¤ÃnecchÆn praty abheda-d­«Âi- po«aïÃrtham evocyate na vÃstava-v­ttyaiva pratibimbatvena | advayavÃda- guru-mate'py ambuvad agrahaïÃd[*ENDNOTE #8] iti [Vs 3.2.19] nyÃya- virodhÃd v­ddhi-hrÃsa-bhÃktvam antrabhÃvÃd ubhaya-sÃma¤jasyÃd evam iti [Vs 3.2.20] nyÃyena yathÃ-katha¤cit pratibimba-sÃd­Óya-mÃtrÃÇgÅkÃrÃc ca | tad etat tasya parmÃtmÃæÓa-rÆpatÃyà nityatvaæ ÓrÅ-gÅtopani«adbhir api darÓitam mamaivÃæÓo jÅva-loke jÅva-bhÆta÷ sanÃtana iti | tad evaæ aæÓatvaæ tÃvad Ãha tatra sama«Âe÷ -- e«a hy aÓe«a-sattvÃnÃm ÃtmÃæÓa÷ paramÃtmana÷ | Ãdyo 'vatÃro yatrÃsau bhÆta-grÃmo vibhÃvyate || [BhP 3.6.8] ÂÅkà ca - aÓe«a-sattvÃnÃm prÃïinÃm Ãtmà vya«ÂÅnÃæ tad-aæÓatvÃt aæÓo jÅva÷ | avatÃratoktis tasmin nÃrÃyaïÃvirbhÃvÃbhiprÃyeïety e«Ã || 3.6 || ÓrÅ- Óuka÷ || 37 || [38] atha vya«Âe÷ - ekasyaiva mamÃæÓasya jÅvasyaiva mahÃmate | bandho'syÃvidyayÃnÃder vidyayà ca tathetara÷ || [BhP 11.11.4] itaro mok«a÷ | atra raÓmi-paramÃïu-sthÃnÅyo vya«Âi÷ | tatra sarvÃbhimÃnÅ kaÓcit sama«Âir iti j¤eyam || 11.11 || ÓrÅ-bhagavÃn ||38|| [39] tatra ÓaktitvenaivÃæÓatvaæ vya¤jayanti - sva-k­ta-pure'py amÅ«v abahir-antara-saævaraïaæ tava puru«aæ vadanty akhila-Óakti-dh­to'æÓa-k­tam | [BhP 10.87.20] iti | abahir-antara-saævarïaæ bahir bahiraÇgÃïi kÃraïÃni kÃryÃïi antar antaraÇgÃni tair asaævaraïaæ kÃrya-kÃraïair asaæsp­«Âam | aæÓa-k­tam aæÓam ity artha÷ | akhila-Óakti-dh­ta÷ sarva-Óakti-dharasyeti viÓe«aïaæ jÅva- Óakti-viÓi«Âasyaiva tava jÅvo'æÓo na tu Óuddhasyeti gamayitvà jÅvasya tac- chakti-rÆpatvenaivÃæÓatvam ity anenaivÃæÓatvam ity etad vya¤jayanti | atha taÂasthatvaæ ca sa yad ajayà tyajÃm anuÓayÅtety Ãdau vyaktam asti ubhayakoÂÃv apravi«ÂatvÃd eva || 10.87 || Órutaya÷ ÓrÅ-bhagavantam ||39|| [40] atha j¤Ãnecchuæ prati jÅveÓayor abhedam Ãha -- ahaæ bhavÃn na cÃnyas tvaæ tvam evÃhaæ vicak«va bho÷ | na nau paÓyanti kavayaÓ chidraæ jÃtu manÃg api || [BhP 4.28.62] spa«Âaæ || 4.28 || ÓrÅ-paramÃtmà pura¤janam || 40 || [41] tatra pÆrvokta-rÅtyà prathamaæ tÃvat sarve«Ãm eva tattvÃnÃæ parasparÃnupraveÓa- vivak«ayaikyaæ pratÅyate ity evaæ Óaktimati paramÃtmani jÅvÃkhya-Óakty- anupraveÓa-vivak«aiva tayor aikya-pak«e hetur ity abhipraite ÓrÅ-bhagavÃn - - parasparÃnupraveÓÃt tattvÃnÃæ puru«ar«abham | paurvÃparya-prasaÇkhyÃnaæ yathà vaktur vivak«itam || [BhP 11.22.7] ÂÅkà ca - anyonyasminn anupraveÓÃd vaktur yathà vivak«itaæ tathà pÆrvà alpa-saÇkhyà aparà adhika-saÇkhyà tayor bhÃva÷ paruvÃparyaæ tena prasaÇkhyÃnaæ gaïanam ity e«Ã || 11.22|| ÓrÅ-bhagavÃn || 41 || [42] athÃvyatirekeïa cid-rÆpatvÃviÓe«eïÃpi tayor aikyam upadiÓati - puru«eÓvarayor atra na vailak«aïyam aïv api | tad-anya-kalpanÃpÃrthà iti [BhP 11.22.11] | ÂÅkà ca - kathaæ tarhi pa¤caviæÓati-pak«as tatrÃha puru«eti | vailak«aïyaæ visad­Óatvaæ nÃsti dvayor api cid-rÆpatvÃt | atas tayor atyantam anyatva- kalpanÃ-pÃrthà ity e«Ã | atra sad­ÓatvÃnanyatvÃbhyÃæ tayo÷ Óakti- Óaktimattvaæ darÓitam | tenÃvyatireko'pi || 11.21 || ÓrÅ-bhagavÃn ||42|| [43] atha bhaktÅcchuæ prati tayor bhedam upadiÓati | yadà rahitam ÃtmÃnaæ bhÆtendriya-guïÃÓayai÷ | svarÆpeïa mayopetaæ paÓyan svÃrÃjyam ­cchati || [BhP 3.9.33] ÃtmÃnaæ jÅvaæ svarÆpeïa tasyà jÅva-Óakter ÃÓraya-bhÆtena Óaktimatà mayà upetaæ yuktam | svÃrÃjyaæ sÃr«ÂyÃdikam || 3.9 || grabhodaÓÃyÅ brahmÃïam ||43|| [44] tatra bhede hetum Ãha - anÃdy-avidyÃ-yuktasya puru«asyÃtma-vedanam | svato na sambhavÃd anyas tattvaj¤o j¤Ãnado bhavet || [BhP 11.22.10] ÂÅkà ca - svato na sambhavati, anyatas tu sambhavÃt | svata÷ sarvaj¤a÷ parmeÓvaro'nyo bhaved iti a¬-viæÓati-tattva-poak«ÃbhiprÃya÷ ity e«Ã | j¤Ãnadatvam atra j¤ÃnÃj j¤ÃtuÓ ca vailak«aïyam ÅÓvarasya bodhayaty eveti bhÃva÷ | evaæ tvatto j¤Ãnaæ hi jÅvÃnÃæ pramo«as te'tra Óaktita÷ [BhP 11.22.28] ity uddhava-vÃkyaæ cÃgre | atra yadi jÅvÃj¤Ãnakalpitam eva tasya parameÓvaratvaæ syÃt tarhi sthÃïu- puru«avat tasya j¤Ãna-dattam api na syÃd ity ata÷ satya eva jÅveÓvara-bheda ity evaæ ÓrÅmad-ÅÓvareïaiva svayaæ tasya pÃramarthikeÓvarÃbhimÃnitvenaivÃstitvaæ mƬhÃn prati bodhitam iti spa«Âam | bheda-vÃdinaÓ cÃtraiva prakaraïe yathà viviktaæ yad vaktraæ g­hïÅmo yukti-sambhavÃd ity atra parama-vivekajas tu bheda eveti | tathÃ, mÃyÃæ madÅyÃm udag­hya vadatÃæ kiæ nu durghaÂam iti [BhP 11.22.4] ca manyate | nanu, Óruti÷ pratyak«am aitihyam anumÃnaæ catu«Âayam | pramÃïe«v anavasthÃnÃd vikalpÃn sa virajyate || ity [BhP 11.19.17] atra bheda-mÃtraæ ni«idhyate vikalpa-Óabdasya saæÓayÃrthatvÃt | saæÓayaæ parityajya vastuny eva ni«Âhà karotÅty artha÷ | ataeva karmaïÃæ pariïÃmitvÃd Ãviri¤cyÃd amaÇgalam | vipaÓcin naÓvaraæ paÓyed ad­«Âam api d­«Âavad ity atrÃsyottara-Óloke'pi viri¤cam evÃvadhiæ k­tvà naÓvaratva- d­«Âir uktà na tu vaikuïÂhÃdikam apÅti || 11.19 || ÓrÅ-bhagavÃn ||44|| [45] anyatrÃpi ÓrÅ-jÃmÃt­-munibhir upadi«Âasya jÅva-lak«aïasyaviopajÅvyatvena taæ lak«ayati tribhi÷ - ahaæ mamÃbhimÃnotthai÷ kÃma-lobhÃdibhir malai÷ | vÅtaæ yadà mana÷ Óuddham adu÷kham asukhaæ samam || [BhP 3.25.16] tadà puru«a ÃtmÃnaæ kevalaæ prak­te÷ param | nirantaraæ svayaæ-jyotir aïimÃnam akhaï¬itam || [BhP 3.25.17] j¤Ãna-vairÃgya-yuktena bhakti-yuktena cÃtmanà | paripaÓyaty udÃsÅnaæ prak­tiæ ca hataujasam || [BhP 3.25.18] spa«Âaiva yojanà | tavÃham iti padyena sa Ãtmà nitya-nirmala iti | ÃtmÃnam ity anenaivÃham artha iti | anyathà hy Ãtmatva-pratÅty-abhÃva÷ syÃt | kevalam ity anenaika-rÆpa-svarÆpa-bhÃg iti | prak­te÷ param ity anena vikÃra-rahita÷ | bhakti-yuktenety anena paramÃtma-prasÃdÃdhÅna-tat-prakÃÓatvÃt nirantaram ity anena nityatvÃt paramÃtmaika-Óe«atvam iti | svayaæ jyotir ity anena svasmai svayaæ prakÃÓa iti j¤Ãna-mÃtrÃtmako na ca iti ca | aïimÃnam ity anenÃïur eveti prati-k«etraæ bhinna iti ca | akhaï¬itam ity anena vicchinna- j¤ÃnÃdi-ÓaktitvÃt j¤Ãt­tva-kart­tva-bhokt­tva-nija-dharmaka iti vya¤jitam || 3.25 || ÓrÅ-kapiladeva÷ ||45|| [46] tathedam api prÃktana-lak«aïÃ-viruddham - Ãtmà nityo 'vyaya÷ Óuddha eka÷ k«etra-j¤a ÃÓraya÷ | avikriya÷ sva-d­g hetur vyÃpako 'saÇgy anÃv­ta÷ || [BhP 7.7.19] etair dvÃdaÓabhir vidvÃn Ãtmano lak«aïai÷ parai÷ | ahaæ mamety asad-bhÃvaæ dehÃdau mohajaæ tyajet || [BhP 7.7.20] avyaya÷ apak«aya-ÓÆnya÷ | eko na tu dehedriyÃdi-saÇghÃta-rÆpa÷ | k«etraj¤o j¤Ãt­tvÃdi-dharmaka÷ | indriyÃdÅnÃm ÃÓraya÷ | svÃbhÃvika-j¤Ãt­tvÃd evÃvikriya÷ | svad­k svasmai svayaæ prakÃÓa÷ | hetu÷ sargÃdi-nimittam | tad uktaæ ÓrÅ-sÆtena - hetur jÅvo'sya sargÃder avidyÃ-karma-kÃraka [BhP 12.7.18] iti | vyÃpako vyÃpti-ÓÅla÷ | asaÇgÅ anÃv­taÓ ca svata÷ prakÃÓa-rÆpatvÃt | ahaæ mamety asadbhÃvaæ dehÃdau mohajaæ tyajed iti dehÃdy-adhikaraïakasya mohajasyaiva tyÃgo na tu svarÆpa-bhÆtasyety ahama artha iti | vyajjate | tad evaæ jÅvas taad -aæÓatvÃt sÆk«ma-jyotÅ-rÆpa ity eke | tathaiva hi kaustubhÃæÓatvena vya¤jitam | tathà ca skÃnda-prabhÃsa-khaï¬e jÅva- nirÆpaïe - na tasya rÆpaæ varïà và pramÃïaæ d­Óyate kvacit | na Óakyaæ kathituæ vÃpi sÆk«maÓ cÃnanta-vigraha÷ || bÃlÃgra-Óata-bhÃgasya Óatadhà kalpitasya ca | tasmÃt sÆk«mataro deva÷ sa cÃnantyÃya kalpyte || Ãditya-varïaæ sÆk«mÃbham ab-bindum iva pu«kare | nak«atram iva paÓyanti yogino j¤Ãna-cak«u«Ã || iti || ||7.9|| ÓrÅ-prahlÃdo'sura-bÃlakÃn ||46|| [47] tad evam anantà eva jÅvÃkhyÃs taÂasthÃ÷ Óaktaya÷ | tatra tÃsÃæ varga- dvayam | eko vargo'nÃdita eva bhagavad-unmukha÷ anyas tv anÃdita eva bhagavat-parÃÇmukha÷ | svabhÃvatas tadÅya-j¤Ãna-bhÃvÃt tadÅya- j¤ÃnÃbhÃvÃc ca | atra prathamo'ntaraÇgÃÓakti-vilÃsÃnug­hÅto nitya-bhagavat- parikara-rÆpo garu¬Ãdika÷ | yathoktaæ pÃdmottara-khaï¬e tripÃd-vibhÆter lokÃs tv ity Ãdau bhagavat-sandarbhodÃh­te (81) | asya ca taÂasthatvaæ jÅvatva-prasiddher ÅÓvaratva-koÂÃv apraveÓÃt | aparasya tat-parÃÇmukhatva- do«eïa labdha-cchidrayà mÃyayà paribhÆta÷ saæsÃrÅ | yathoktaæ haæsa- guhya-stave - sarvaæ pumÃn veda guïÃæÓ ca taj-j¤o na veda sarvaj¤am anantam Ŭe iti [BhP 6.4.25] | ekÃdaÓe ca -- bhayaæ dvitÅyÃbhiniveÓata÷ syÃd iti [BhP 11.2.37] | tad-varga-dvayam evoktaæ ÓrÅ-vidureïÃpi - tattvÃnÃæ bhagavaæs te«Ãæ katidhà prati-saÇkrama÷ | tatremaæ ka upÃsÅran ka u svid anuÓerate || [BhP 3.7.37] ity anena | tatra parameÓvara-parìmukhÃnÃæ ÓuddhÃnÃm api tac-chakti-viÓi«ÂÃn parameÓvarÃt sopÃdhikaæ janma bhavati | tac ca janma nijopÃdhi-janmanà nija-jnamÃbhimÃna-hetukÃdhyÃtmikÃvasthÃ-prÃptir eva | tad etad Ãhu÷ -- na ghaÂata udbhava÷ prak­ti-puru«ayor ajayor ubhaya-yujà bhavany asubh­to jala-budbudavat | tvayi na ime tato vividha-nÃma-guïai÷ parame sarita ivÃrïave madhuni likhyur aÓe«a-rasÃ÷ || [BhP 10.87.31] prak­tes traiguïyaæ puru«aæ Óuddhau jÅvas tayor dvayor apy ajatvÃd udbhavo na ghaÂate ye cÃsubh­ta ÃdhyÃtmika-rÆpÃ÷ sopÃdhayo jÅvà jÃyante tat-tad-ubhaya-Óakti-yujà paramÃtmanaiva kÃraïena jÃyante prak­ti-vikÃra- pralayeïa supta-vÃsanatvÃt ÓuddhÃs tÃ÷ paramÃtmani lÅnà jÅvÃkhyÃ÷ Óaktaya÷ s­«Âi-kÃle vikÃriïÅæ prak­tim Ãs­jya k«bhita-vÃsanÃ÷ satya÷ sopÃdhikÃvasthÃæ prÃpnuvantya eva vyuccarantÅty artha÷ | etad abhipretyaiva bhagavÃn eka Ãsedam ity [3.5.23] Ãdi t­tÅya-skandha-prakaraïe - kÃla-v­ttyà tu mÃyÃyÃæ guïa-mayyÃm adhok«aja÷ | puru«eïÃtma-bhÆtena vÅryam Ãdhatta vÅryavÃn || [BhP 3.5.26] ity anena vÅrya-Óabdoktasya jÅvasya prak­tÃvÃdhÃnam uktam | evaæ ÓrÅ- gÅtopani«atsv api mama yonir mahad brahma tasmin garbhaæ dadhÃmy aham ity [GÅtà 14.3] atroktam | ÂÅkÃkÃraiÓ ca brahma-Óabdena prak­tir vyÃkhyÃtà garbha-Óabdena jÅva iti | punar e«a eva t­tÅye - daivÃt k«ubhita-dharmiïyÃæ svasyÃæ yonau para÷ pumÃn | Ãdhatta vÅryaæ sÃsÆta mahat tattvaæ hiraïmayam || [BhP 3.26.19] ity atra vÅryaæ cic-chaktim iti ÂÅkÃyÃæ vyÃkhyÃtamata÷ Óaktitvam asya ÂÅkÃ- sammatam | tato'kasmÃd udbhava-mÃtrÃæÓe d­«ÂÃnta÷ | jala-budbudavad iti | ata÷ punar api pralaya-samaye ime sopÃdhikà jÅvÃs tvayi bimbasthÃnÅya- mÆla-cid-rÆpe raÓmi-sthÃnÅya-cid-eka-lak«aïa-Óuddha-jÅva-Óaktimaye | tata eva svam apÅto bhavatÅty Ãdi Órutau sva-ÓabdÃbhidheye parame paramÃtmani vividha-nÃma-guïair vividhÃbhir devÃdi saæj¤Ãbhir vividhai÷ ÓubhÃÓubha- guïaiÓ ca saha lilyur lÅyante | pÆrvavat pralaye'pi d­«ÂÃnta÷ sarita ivÃrïava iti aÓe«a-rasà iva madhuni iti ca | atra deva-manu«yÃdi-nÃma-rÆpa- parityÃgena tasmin lÅne'pi svarÆpa-bhedo'sty eva tat-tad-aæÓa-sad-bhÃvÃd ity abhiprÃya÷ | atra Órutaya÷ ajÃm ekÃm ity [ÁvetU 5.5] Ãdi | yathà nadya÷ syandamÃnÃ÷ samudre 'staæ gacchanti nÃma-rÆpe vihÃya | tathà vidvÃn nÃma-rÆpÃd vimukta÷ parÃt paraæ puru«am upaiti divyam || [Muï¬U 3.2.8] iti | yathà saumyemà madhu-k­to nisti«Âhanti nÃnÃ-rÆpÃïÃm v­k«ÃïÃæ rasÃn samavahÃram ekatÃæ rasaæ gamayanti || [ChÃU 6.9.1] te yathà vivekaæ na labhante amu«Ãhaæ v­k«asya raso'smÅty evaæ khalu saumyemÃ÷ sarvÃ÷ prajÃ÷ sati sampadya na vidu÷ sati sampadyÃmaha iti || iti [ChÃU 6.9.2] || 10.87 || Órutaya÷ ÓrÅ-bhagavantam ||47|| [48] tad evaæ paramÃtmanas taÂasthÃkhyà Óaktir viv­tà | antarÃÇgÃkhyà tu pÆrvavad eva j¤eyà | atha bahiraÇgÃkhyà vivriyate | e«Ã mÃyà bhagavata÷ s­«Âi-sthity-anta-kÃriïÅ tri-varïà varïitÃsmÃbhi÷ kiæ bhÆya÷ Órotum icchasi || [BhP 11.3.18] bhagavata÷ svarÆpa-bhÆtaiÓvaryÃde÷ | paramÃtmana e«Ã taÂastha-lak«aïena pÆrvoktà jagat-s­«Ây-Ãdi-kÃriïÅ mÃyÃkhyà Óakti÷ | trayo varïà yasyÃ÷ sà | tathà cÃtharvaïikÃ÷ paÂhanti | sitÃsità ca k­«ïà ca sarva-kÃma-dughà vibhor iti | uktaæ ca daivÅ hy e«Ã guïamayÅ mama mÃyà duratyayà [GÅtà 7.14] iti ||11.3|| antarÅk«o videham ||48|| [49] tasyà mÃyÃyÃÓ cÃæÓa-dvayam | tatra guïa-rÆpasya mÃyÃkhyasya nimittÃæÓasya drava-rÆpasya pradhÃnÃkhyasyopÃdÃnÃæÓasya ca parasparaæ bhedam Ãha caturbhi÷ | atha te sampravak«yÃmi sÃÇkhyaæ pÆrva-viniÓcitam | yad vij¤Ãya pumÃn sadyo jahyÃd vaikalpikaæ bhramam || [BhP 11.24.1] ÂÅkà ca - advitÅyÃt paramÃtmano mÃyayà prak­ti-puru«a-dvÃrà sarvaæ dvaitam udeti punas tatraiva lÅyate ity anusandadhÃnasya puru«asya dvandva- bhramo nivartate iti vaktuæ sÃÇkhyaæ prastauti atha te ity e«Ã | atra pradhÃna- paryÃya÷ prak­ti-Óabdha÷ ||49|| [50] ÃsÅj j¤Ãna-mayo arthaæ ekam evÃvikalpitam | yadà viveka-nipuïà Ãdau k­ta-yuge yuge || [BhP 11.24.2] ÂÅkà ca - atho Óabda÷ kÃrtsnye | j¤Ãnaæ dra«Â­ | tena d­Óya-rÆpa÷ k­tsno'py arthaÓ ca vikalpa-ÓÆnyam ekam eva | brahmaïy eva lÅnam ÃsÅd ity artha÷ | ity e«Ã | t­tÅya-skandhe ca bhagavÃn eka Ãsedam agra ÃtmÃtmanÃæ vibhur ity [BhP 3.5.23] Ãdau yad bhagavattvena Óabdyate tad evÃtra brahmatvena Óabdyate iti vadantÅty Ãdivad ubhatraikam eva vastu pratipÃdyam | ante tu e«a sÃÇkhya- vidhi÷ prokta ity Ãdau parÃvara-d­Óà mayety anena bhagavad-rÆpeïÃpy avasthiti÷ spa«Âaiva | kadety apek«ÃyÃm Ãha | yadà Ãdau k­ta-yuge viveka- nipuïà janà bhavanti tasmin yuge tat pÆrvasmin pralaya-samaya ity artha÷ ||50|| [51] tan-mÃyÃ-phala-rÆpeïa kevalaæ nirvikalpitam | vÃÇ-mano-gocaraæ satyaæ dvidhà samabhavad b­hat || [BhP 11.24.3] ÂÅkà ca - tad b­had brahma vÃÇ-mano-gocaraæ yathà bhavati tathà | mÃyà d­Óyam | phalaæ tat-prakÃÓa÷ | tad-rÆpeïa mÃyÃ-rÆpeïa vilÃsa-rÆpeïa ca dvidhÃbhÆd ity e«Ã | atra mÃyà d­Óyam iti phalaæ tat-prakÃÓa iti cheda÷ | tena brahmaïà yad d­Óyaæ vastu tan mÃyà | tasya brahmaïo ya÷ prakÃÓa- vikÃÓa÷ sa phalam ity artha÷ ||51|| [52] tayor ekataro hy artha÷ prak­ti÷ sobhayÃtmikà | jÃnanty anyatamo bhÃva÷ puru«a÷ so'bhidhÅyate || [BhP 11.24.4] ÂÅkà ca - tayor dvidhÃbhÆtayor aæÓayor madhye ubhayÃtmikà kÃrya-kÃraïa- rÆpiïÅ | ity e«Ã | ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe - vi«ïo÷ svarÆpÃt parato hi te'nye rÆpaæ pradhÃnaæ puru«aÓ ca vipra ity [ViP 1.2.24] atra te«Ãm eva ÂÅkà ca - parato nirupÃder vi«ïo÷ svarÆpÃt te prÃg ukte pradhÃnaæ puru«aæ ceti dve rÆpe anye mÃyÃ-k­te iti || 11.24 || bhagavÃn ||52|| [53] anyatra tayor upÃdÃna-nimittayor aæÓayor v­tti-bhedena bhedÃn apy Ãha -- kÃlo daivaæ karma jÅva÷ svabhÃvo dravyaæ k«etraæ prÃïam Ãtmà vikÃra÷ | tat-saÇghÃto bÅjaroha-pravÃhas tan-mÃyai«Ã tan-ni«edhaæ prapadye || [BhP 10.63.26] ÂÅkà ca - kÃla÷ k«obhaka÷ | karma nimittaæ tad eva phalÃbhimukham abhivyaktaæ daivam | svabhÃvas tat-saæskÃra÷ | jÅvas tadvÃn | dravyaæ bhÆta- sÆk«mÃïi | k«etraæ prak­ti÷ | prÃïa÷ sÆtram | Ãtmà ahaÇkÃra÷ | vikÃra ekÃdeÓendriyÃïi mahÃbhÆtÃni ceti «o¬aÓaka÷ tat-saÇghÃto deha÷ | tasya ca bÅja-rohavat pravÃha÷ | roho'Çkura÷ | dehÃd bÅja-rÆpaæ karma | tato'Çkura- rÆpo deha÷ | tata÷ punar evam iti pravÃha÷ | taæ tvÃæ ni«edhÃvadhi-bhÆtaæ prapadye bhaje iti | ity e«Ã | atra kÃla-daiva-karma-svabhÃvà nimittÃæÓÃ÷ anye upÃdÃnÃæÓÃs tadvÃn jÅvas tÆbhayÃtmakas tathopÃdÃna-varge nimitta-Óakty-aæÓo'py anuvartate | yathà jÅvopÃdhi-lak«aïe'ham-Ãkhye tattve tadÅyÃham (aæha?)-bhÃva÷ sa hy avidyÃ-pariïÃma ity Ãdi | yathoktaæ t­tÅyasya «a«Âhe - ÃtmÃnaæ cÃsya nirbhinnam abhimÃno 'viÓat padam | karmaïÃæÓena yenÃsau kartavyaæ pratipadyate || [BhP 3.6.25] iti | atrÃtmÃnam ahaÇkÃram abhimÃno rudra÷ karmaïÃhaæ-v­ttyà iti ÂÅkà ca | atra ca yan nirbhinnaæ tad-adhi«ÂhÃtnaæ vÃg-ÃdÅndriyaæ t­tÅyÃnta- madhyÃtmam iti prakaraïa-nirïaya« ÂÅkÃyÃm eva k­to'sti | bÅja-rÆpatvaæ kÃraïatÃ-mÃtra-vivak«ayà | tad evam atrÃpi mÆla-mÃyÃyÃ÷ sarvopÃdÃnÃæÓa-mÆla-bhÆtaæ k«etra-Óabdoktaæ pradhÃnam apy aæÓa-rÆpam ity adhigatam | jÅvas tadvÃn ity anena Óuddha-jÅvasya mÃyÃtÅtatvaæ bodhayati || 10.62 || jvara÷ ÓrÅ-bhagavantam ||52|| [54] atha nimitta-rÆpÃæÓasya prathame dve v­ttÅ Ãha - vidyÃvidye mama tanÆ viddhy uddhava ÓarÅriïÃm | bandha-mok«a-karÅ Ãdye mÃyayà me vinirmitte || [BhP 11.11.3] ÂÅkà ca -tanyete bandha-mok«Ãv ÃvÃbhyÃm iti tanÆ ÓaktÅ me mÃyayà vinirmite | mÃyÃ-v­tti-rÆpatvÃd bandha-mok«a-karÅty eka-vacanaæ dvi- vacanÃrthe | nanu tat-kÃryatve bandha-mok«ayor anÃditva-nityatve na syÃtÃæ tatrÃha Ãdye anÃdÅ | tato yÃvad avidyÃæ prerayÃmi tÃvad bandha÷ yadà vidyÃæ dadÃmi tadà mok«a÷ sphuratÅty artha÷ | ity e«Ã | atra mÃyÃ-v­ttitvÃd iti vastuto mÃyÃ-v­ttÅ eva te | vinirmitatvaæ tv aparÃnanta-v­ttikayà tayà prakÃÓamÃnatvÃd evocyate | yato'nÃdÅ ity artha÷ | tathà sphuratÅty asya mok«a ity anenaivÃnvaya÷ | jÅvasya svato muktatvam eva | bandhas tv avidyÃ-mÃtreïa pratÅta÷ | vidyodaye tu tat prakÃÓate mÃtram | tato nitya eva mok«a iti bhÃva÷ | na ca vÃcyam e«Ã mÃyety Ãdau sÃmÃnya-lak«aïo mok«a-pradatvaæ tasyà noktam ity asamyaaktvam iti | antakÃritvenÃtyanta-pralaya-rÆpasya mok«asyÃpy upalak«itatvÃt | atra vdiyÃkhyà v­ttir iyaæ svarÆpa-Óakti-v­tti-viÓe«a-vidyÃ-prakÃÓe dvÃram eva na tu svayam eva seti j¤eyam | athÃvidyÃkhyasya bhÃgasya deva v­ttÅ | ÃvaraïÃtmikà vik«epÃtmikà ca | tatra pÆrvà jÅva eva ti«ÂhantÅ tadÅyaæ svÃbhÃvikaæ j¤Ãnam Ãv­ïvÃnà | uttarà ca taæ tad-anyathÃ-j¤Ãnena sa¤cayantÅ vartata iti || 11.11 || ÓrÅ-bhagavÃn ||54|| [55] atra nimittÃæÓas tv evaæ vivecanÅya÷ | yathà nimittÃæÓa-rÆpayà mÃyÃkhyayaiva prasiddhà Óaktis tridhà d­Óyate j¤ÃnecchÃ-kriyÃ-rÆpatvena | tatra tasyÃ÷ parameÓvara-j¤Ãna-rÆpatvaæ yathà t­tÅye | sà và etasya saædra«Âu÷ Óakti÷ sad-asad-Ãtmikà | mÃyà nÃma mahÃ-bhÃga yayedaæ nirmame vibhu÷ || [BhP 3.5.25] iti | asya ÂÅkÃyÃm | sà vai d­a«Â­-d­ÓyÃnusandhÃna-rÆpà | saha-d­Óyam asad- d­Óyam Ãtmà svarÆpam | sad-asatÅr Ãtmà yasyÃs tad-ubhayÃnusandhÃna- rÆpatvÃd iti | tad-icchÃ-rÆpatvaæ yathà tatraiva | ÃtmecchÃnugatÃv Ãtmety asya ÂÅkÃyÃm | Ãtmecchà mÃyà tasyÃnugatau laye satÅti | tat-kriyÃ-rÆpatvaæ caikÃdaÓe e«Ã mÃyà bhagavata ity udÃh­ta-vacane eva dra«Âavyam | yad yadi parameÓvarasya sÃk«Ãj j¤ÃnÃdikaæ na mÃyà | kintu svarÆpa-Óaktir eva | tathÃpi taj-j¤ÃnÃdikaæ prÃk­te kÃrye na tad-arthaæ pravartate | kintu bhaktÃrtham eva pravartamÃnam anu«aÇgennaiva pravartata ity agre vivecanÅyatvÃt | tat-prav­ttyÃbhÃsa-saævalitaæ yan mÃyÃ-v­tti-rÆpaæ j¤ÃnÃdikam anyat tad eva taj-j¤ÃnÃdi-Óabdenocyate | tathÃbhÆtaæ ca taj- j¤ÃnÃdikaæ dvividham | svabhÃva-siddhatvÃt kevala-parameÓvara-ni«Âhaæ tad-dattatvÃt jÅva-ni«Âhaæ ca | tatra prathamaæ dra«Â­-d­ÓyÃnusandhÃna- sis­k«Ã-kÃlÃdi-rÆpaæ dvitÅyaæ vidyÃvidyÃ-bhogecchÃ-karmÃdi-rÆpam iti | atho-pÃdÃnÃæÓasya pradhÃnasya lak«aïam | yat tat tri-guïam avyaktaæ nityaæ sad-asad-Ãtmakam | pradhÃnaæ prak­tiæ prÃhur aviÓe«aæ viÓe«avat || [BhP 3.26.10] yat khalu tri-guïaæ sattvÃdi-guïa-traya-samÃhÃras tad evÃvyaktaæ pradhÃnaæ prak­tiæ ca prÃhu÷ | tatrÃvyakta-saæj¤atve hetur aviÓe«aæ guïa-traya-sÃmya- rÆpatvÃd anabhivyakta-viÓe«am ataevÃvyÃk­ta-saæj¤aæ ceti gamitam | pradhÃna-saæj¤atve hetu÷ viÓe«avat svakÃrya-rÆpÃïÃæ mahad-Ãdi- viÓe«ÃïÃm ÃÓraya-rÆpatayà tebhya÷ Óre«Âham | prak­ti-saæj¤atve hetu÷ | sad-asad-Ãtmakaæ sad-asatsu kÃrya-kÃraïa-rÆpe«u mahad-Ãdi«u kÃraïatvÃd anugata Ãtmà svarÆpaæ yasya tat | tathà nityaæ pralaye kÃraïa- mÃtrÃtmanÃvasthita-sarvÃæÓatvena s­«Âi-sthityoÓ ca pa¤cÅk­tÃæÓatvenÃvik­taæ svarÆpaæ yasya tÃd­Óam iti brahmatvaæ mahad-Ãdi- rÆpatvaæ ca vyÃv­ttam | brahmaïo nirguïatvÃt mahad-ÃdÅnÃæ cÃvyaktÃpek«ayà kÃryarÆpatvÃt | evaæ ca ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe -- avyaktaæ kÃraïaæ yat tat pradhÃnam ­«i-sattamai÷ | procyate prak­ti÷ sÆk«mà nityaæ sad-asad-Ãtmakam || ak«ayyaæ nÃnyad ÃdhÃram ameyam ajaraæ dhruvam | Óabda-sparÓa-vihÅnaæ tad- rÆpÃdibhir asaæhitam || triguïaæ taj-jagad-yonir anÃdi-prabhavÃpyayam | tenÃgre sarvam evÃsÅd vyÃptaæ vai pralayÃd anu || ity Ãdi [ViP 1.2.19-21] | idam eva pradhÃnam anÃder jagata÷ sÆk«mÃvasthÃ-rÆpam avyÃk­tÃvyaktÃdy- abhidhaæ vedÃntibhir api parameÓvarÃdhÅnatayà manyate tad-adhÅnatvÃd arthavad ity [Vs 1.4.3] Ãdi-nyÃye«u ni«idhyate tu sÃÇkhyavat svatantratayà ÃnumÃnikam apy eke«Ãm iti cen na ÓarÅra-rÆpaka-vinyasta-g­hÅter darÓayati ca ity Ãdi-nyÃye«u [Vs 1.4.1] | ÓvetÃÓvataropani«adi pradhÃna-ÓabdaÓ ca ÓrÆyate | pradhÃna-k«etraj¤a-patir guïeÓa÷ saæsÃra-bandha-sthiti-mok«a- hetur ity Ãdau ||3.26|| ÓrÅ-kapiladeva÷ ||55|| [56] tad evaæ sandarbha-dvaye Óakti-traya-viv­ti÷ k­tà | tatra nÃmÃbhinnatÃ-janita- bhrÃnti-hÃnÃya saÇgraha-ÓlokÃ÷ - mÃyà syÃd antaraÇgÃyÃæ bahiraÇgà ca sà sm­tà | pradhÃne'pi kvacid d­«Âà tad-v­ttir mohinÅ ca sà | Ãdye traye syÃt prak­tiÓ cic-chaktis tv antaraÇgikà | Óuddha-jÅve'pi te d­«Âe tatheÓa-j¤Ãna-vÅryayo÷ || cinmÃyÃ-Óakti-v­ttyos tu vidyÃ-Óaktir udÅryate | cic-chakti-v­ttau mÃyÃyÃæ yoga-mÃyà samà sm­tà || pradhÃnÃvyÃk­tÃvyaktaæ traiguïye prak­tau param | na mÃyÃyÃæ na cic-chaktÃv ity Ãdy Æhyaæ vivekibhi÷ || iti | atha mÃyÃ-kÃryaæ jagal lak«yate - tatas tenÃnuviddhebhyo yuktebhyo 'ï¬am acetanam | utthitaæ puru«o yasmÃd udati«Âhad asau virà|| [BhP 3.26.51] etad aï¬aæ viÓe«Ãkhyaæ krama-v­ddhair daÓottarai÷ | toyÃdibhi÷ pariv­taæ pradhÃnenÃv­tair bahi÷ yatra loka-vitÃno 'yaæ rÆpaæ bhagavato hare÷ || [BhP 3.26.52] teneÓvareïÃnubiddhebhya÷ k«ubhtebhyo mahad-Ãdibhyo'ï¬am acetanam utthitam | yasmÃd aï¬Ãsau viràpuru«as tÆdati«Âhat | bhagavata÷ puru«asya || 3.26 || ÓrÅ-kapiladeva÷ ||56|| [57] tad evaæ bhagavato rÆpam ity uktes tasyÃpi prÃgvad-aprÃk­tatvam Ãpatati | tan-ni«edhÃyÃha | amunÅ bhagavad-rÆpe mayà te hy anuvarïite | ubhe api na g­hïanti mÃyÃ-s­«Âe vipaÓcita÷ || [BhP 2.10.35] amunÅ amÆ upÃsanÃrthaæ bhagavaty Ãropite jagad-Ãtmake sthÆla- sÆk«mÃkhye viràhiraïya-garbhÃpara-paryÃye sama«Âi-ÓarÅre ye mayà tubhyam anuvarïite te ubhe api vipaÓcito na g­hïanti vastutayà nopÃsate kiæ tarhi tadÅya-bahiraÇgÃdhi«ÂhÃnatayaivety artha÷ | tad uktaæ vai«ïave - yad etad d­Óyate mÆrtam etaj-j¤ÃnÃtmanas tava | bhrÃnti-j¤Ãnena paÓyanti jagad-rÆpam ayogina÷ || iti [ViP 1.4.39] | etan-mÆrtaæ jagad bhrÃnti-j¤Ãnenaiva tava rÆpaæ jÃnantÅty artha÷ | ÓrutiÓ ca - nedaæ yad idam upÃsata iti | yad idaæ jagad upÃsate prÃïina÷ nedaæ brahmeti ÓrÅ-rÃmÃnuja-bhëyam | ataeva na g­hïantÅty atra hetur mÃyÃ- s­«Âe na tu svarÆpa-Óakti-prÃdurbhÃvite | anena caturbhujÃdi-lak«aïasya sÃk«Ãd-rÆpasya mÃyÃtÅtatvam api vyaktam | atrÃsya jagato mÃyÃmayasya puru«a-rÆpatve puru«a-guïÃvatÃrÃïÃæ vi«ïv-ÃdÅnÃæ sattvÃdiamayÃs tad- aæÓà rÆpÃïÅti j¤eyam | tÃny apek«ya coktaæ mÃrkaï¬eye -- vi«ïu÷ ÓarÅra-grahaïam aham ÅÓÃna eva ca | kÃritÃs te yato'tas tvÃæ ka÷ stotuæ ÓaktimÃn bhavet || iti | ÓarÅra-Óabdasya tat-tan-nija-ÓarÅra-vÃcitve tu tad-grahaïÃt pÆrvaæ vi«ïv- Ãdi-bhedÃsambhavÃt tan-nirdeÓÃnupapatte÷ || 2.10 || ÓrÅ-Óuka÷ || 57 || [58] pÆrvaæ mÃyÃ-s­«Âe ity uktam | tatra mÃyÃ-Óabdasya nÃj¤ÃnÃrthatvam | tad- vÃde hi sarvam eva jÅvÃdi-dvaitam aj¤Ãnenaiva sva-svarÆpe brahmaïi kalpyate iti matam | nirahaÇkÃrasya kenacid dharmÃntareïÃpi rahitasya sarva- vilak«aïasya cin-mÃtrasya brahmaïas tu nÃj¤ÃnÃÓrayatvaæ na cÃj¤Ãna- vi«ayatvaæ na ca brahma-hetutvaæ sambhavatÅti | paramÃlaukika-vastutvÃd acintya-Óaktitvaæ tu sambhavet | yat khalu cintÃmaïy-ÃdÃv api d­Óyate,yatà trido«aghnau«adhivat paraspara-virodhinÃm api guïÃnÃæ dhÃriïyà tasya niravayavatvÃdike saty api sÃvayavatvÃdikam aÇgÅk­tam | tatra ÓabdaÓ cÃsti pramÃïam | vicitra-Óakti÷ puru«a÷ purÃïa÷ cÃnve«Ãæ Óaktayas tÃd­Óa÷ syur ity ÃdikÃ÷ ÓvetÃÓvataropani«ad-Ãdau | ÃtmeÓvaro'tarkya-sahasra-Óaktir ity [BhP 3.33.3] Ãdika÷ ÓrÅ-bhÃgavatÃdi«u | tathà ca brahma-sÆtram - Ãtmani caivaæ vicitrÃÓ ca hi iti [Vs. 2.1.28] | tatra dvaitÃnyathÃnupapattyÃpi brahmaïy-aj¤ÃnÃdikaæ kalpayituæ na Óaktaye asambhavÃd eva | brahmaïy acintya-Óakti-sad-bhÃvasya yukti-labdhatvÃt ÓrutatvÃc ca dvaitÃnyathÃnupapattiÓ ca dÆre gatà | tataÓ cÃcintya-Óaktir eva dvaitopapattÅkÃraïaæ paryavasÅyate | tasmÃn nirvikÃrÃdisvabhÃvena sato'pi paramÃtmano'cintya-Óaktyà viÓvÃkÃratvÃdinà pariïÃmÃdikaæ bhavati cintÃmaïy-ayaskÃntÃdÅnÃæ sarvÃrtha-prasava-loha-cÃlavÃdivat | tad etad aÇgÅk­taæ ÓrÅ-bÃdarÃyaïena Órutes tu Óabda-mÆlatvÃd iti [Vs 2.1.27] | tatas tasya tÃd­Óa-ÓaktitvÃt prÃk­tavan-mÃyÃ-Óabdasyendra-jÃla-vidyÃ- vÃcitvam api na yuktam | kintu mÅyate vicitraæ nirmÅyate'nayeti vicitrÃrtha- kara-Óakti-vÃcitvam eva | tasmÃt paramÃtma-pariïÃma eva ÓÃstra- siddhÃnta÷ | tad etac ca bhagavat-sandarbhe viv­tam asti | tatra cÃpariïatasyaiva mato'cintayà Óaktyà pariïÃma ity Ãsau san- mÃtratÃvabhÃsamÃna-svarÆpa-vyÆha-rÆpa-dravyÃkhya-Óakti-rÆpeïaiva pariïamate na tu svarÆpeïeti gamyate | yathaiva cintÃmaïi÷ | atas tan- mÆlatvÃn na paramÃtmopÃdÃnatÃ-sampratipatti-bhaÇga÷ | tad uktam ekÃdaÓe ÓrÅ-bhagavatà - prak­tir yasyopÃdÃnam ÃdhÃra÷ puru«a÷ para÷ | sato'bhivya¤jaka÷ kÃlo brahma tat-tritayas tv aham || [BhP 11.24.19] iti | ataeva kvacid asya brahmopÃdÃnatvaæ kvacit pradhÃnopÃdÃnatvaæ ÓrÆyate | tatra sà mÃyÃkhyà pariïÃma-ÓaktiÓ ca dvividhà varïyate | nimittÃæÓo mÃyà upÃdÃnÃæÓa÷ pradhÃnam iti | tatra kevalà Óaktir nimittaæ tad vyÆha-mayÅ tÆpÃdÃnam iti viveka÷ | ataeva ÓrutÃv api vij¤Ãnaæ cÃvij¤Ãnaæ ceti [TaittU 2.6.1] kascyacid bhÃgasyÃcetanatà ÓrÆyate | atha mÆla-pramÃïe ÓrÅ-bhÃgavate'pi t­tÅyÃdau mukhya eva s­«Âi-prastÃve ca j¤Ãna-vairÃgyÃÇgatvena ca purïÃntara-gati-sÃmÃnya-sevita÷ pradhÃna- pariïÃma eva sphuÂam upalabhyate | kva ca stuty-Ãdau j¤Ãna- vairÃgyÃÇgatayaiva vivarto'pi ya÷ ÓrÆyate so'pi jagato nÃnyathÃ-siddhatÃpara÷ kintu paramÃtma-yÆha-pradhÃna-pariïÃmena siddhasyaiva tasya sama«Âi- vya«Âi-rÆpasya yathÃyathaæ Óuddhe paramÃtmani tad-aæÓa-rÆpÃtmani vÃtmÃtmÅyatÃdhyÃropitÃpara÷ | tatra paramÃtmani virÃddhupÃsanÃ-vÃkyÃdi-Óravaïaæ hetur Ãtmani tu tat- tad-ÃveÓo hetur iti vivecanÅyam | anyatra siddhasya vastuna evÃnyatrÃropo mithyÃ-khapu«pÃder ÃropÃsambhavÃt pÆrva-pÆrva-vivarta-mÃtra- siddhÃnÃdi-paramparÃtve d­«ÂÃntÃbhÃvÃc ca | kiæ ca pÆrvaæ vÃri-darÓanÃd vÃry-ÃkÃrà v­ttir jÃtÃpi tad-aprasaÇga-samaye suptà ti«Âhati tat tulya-vastu- darÓanena tu jÃgarti, tad viÓe«ÃnusandhÃnaæ vinà tad-abhedena sva- tantrÃropayati tasmÃn na vÃri mithyÃ, na và smaraïa-mayÅ tad-ÃkÃrà v­ttir, na và tat-tulyaæ marÅcikÃdi vastu kintu tad-abhedenÃropa evÃyathÃrthatvÃn mithyà | svapne ca mÃyÃ-mÃtraæ tu kÃrtsnyenÃnabhivyakta-svarÆpatvÃd iti nyÃyena [Vs 3.2.3] jÃgrad-d­«Âa-vastv-ÃkÃrÃyÃæ mano-v­ttau paramÃtma- mÃyà tad-vastv-abhedam ÃropayatÅti pÆrvavat | tasmÃd vastu tasya na kvacid api mithyÃtvam | Óuddha Ãtmani paramÃtmani và tÃd­Óa-tad-Ãropa eva mithyà na tu viÓvaæ mithyeti | tato jagata÷ paramÃtma-jÃtatvena sÃk«Ãt-tad- ÃtmÅyatvÃbhÃvÃd abudhÃnÃm eva tatra Óuddhe tat-tad-buddhi÷ | yadyapi ÓuddhÃÓrayam eva jagat tathÃpi jagatà tat-saæsargo nÃsti | tad uktam asaktaæ sarvabh­c caiva iti gÅtÃsu [GÅtà 13.14] | tathà deha-gehÃdÃv ÃtmÃtmÅyatÃj¤Ãnaæ te«Ãm eva syÃd ity ubhayatraivÃropa÷ ÓÃstre ÓrÆyate | yathà yad etad d­Óyate mÆrtam ity [ViP 1.4.39] Ãdikaæ vi«ïu-purÃïe | yathà và tvÃm ÃtmÃnaæ paraæ matvà paramÃtmÃnam eva ca | Ãtmà punar bahir m­gya aho ak«ajanÃj¤atà || iti [BhP 10.14.27] | tvÃm ÃtmÃnaæ sarve«Ãæ mÆla-rÆpaæ param itaraæ tad-viparÅtaæ matvà tathà param itaraæ jÅvam eva ca mÆla-rÆpÃtmÃnaæ matvà sÃÇkhya-vida iva tasya tathà manyamÃnasya puna÷ sa jÅvÃtmà bahir m­gyo bhavati | tasya tenaiva hetunà labdha-cchidrayà mÃyayà dehÃtma-buddhi÷ kÃryata ity artha÷ | aho aj¤a-janatÃyà aj¤atà kramÃj j¤Ãna-bhraæÓa ity artha÷ | tad uktaæ haæsa- guhya-stave - deho 'savo 'k«Ã manavo bhÆta-mÃtrÃm ÃtmÃnam anyaæ ca vidu÷ paraæ yat | sarvaæ pumÃn veda guïÃæÓ ca taj-j¤o na veda sarva-j¤am anantam Ŭe || [BhP 6.4.25] iti | tathà ÓrÅ-bhagavad-uddhava-saævÃde - Ãtmà parij¤Ãnamayo vivÃdo hy astÅti nÃstÅti bhidÃtma-ni«Âha÷ | vyartho'pi naivoparameta puæsÃæ matta÷ parÃv­tta-dhiyÃæ svalokÃt || iti [BhP 11.22.34] kiæ ca vivartasya j¤ÃnÃdi-prakaraïa-paÂhitvena gauïatvÃt pariïÃmasya tu sva-prakaraïa-paÂhitatvena mukhyatvÃt j¤ÃnÃdy-ubhaya-prakaraïa- paÂhitatvena sad-aæÓa-nyÃya-siddha-prÃbalyÃc ca pariïÃma eva ÓrÅ- bhÃgavata-tÃtparyam iti gamyate | tac ca bhagavad-acintyaiÓvarya-j¤ÃnÃrthaæ mithyÃtvÃbhidhÃnaæ tu naÓvaratvÃbhidhÃnavat viÓvasya paramÃtma- bahirmukhatvÃpÃdakatvÃd dheyatÃj¤Ãna-mÃtrÃrthaæ na tu vastv eva tan na bhavatÅti jÅveÓa-svarÆpaikya-j¤Ãna-mÃtrÃrthaæ vaidharmyÃc ca na svapnÃdivat [Vs 2.2.29] iti nyÃyena | tathà ca nÃradÅye - jagad-vilÃpayÃmÃsur ity ucyetÃtha tat sm­te÷ | na ca tat-sm­ti-mÃtreïa layo bhavati niÓcitam || iti | tatra mukhya eva s­«Âi-prastÃve pradhÃna-pariïÃmam Ãha -- kÃla-v­ttyà tu mÃyÃyÃæ guïa-mayyÃm adhok«aja÷ | puru«eïÃtma-bhÆtena vÅryam Ãdhatta vÅryavÃn || [BhP 3.5.26] tato 'bhavan mahat-tattvam avyaktÃt kÃla-coditÃt | vij¤ÃnÃtmÃtma-deha-sthaæ viÓvaæ vya¤jaæs tamo-nuda÷ || [BhP 3.5.27] bhagavÃn eka Ãsedam iti [BhP 3.5.23] prÃktanÃnantara-granthÃd adhok«ajo bhagavÃn puru«eïa prak­ti-dra«Âr-Ãtma-bhÆtena svÃæÓena dvÃra-bhÆtena kÃlo v­ttir yasyÃs tayà mÃyayà nimitta-bhÆtayà guïa-mayyÃæ mÃyÃyÃm avyakte vÅryaæ jÅvÃkhyam Ãdhatta | hantemÃs tisro devatà ity Ãdi-Órute÷ | vij¤ÃnÃtmaiva mahat-tattvam | tamo-nuda÷ pralya-gatÃj¤Ãna-dhvaæsa- kartà || 3.5 || ÓrÅ-maitreya÷ || 58 || [59] j¤ÃnÃdy-aÇgatve'py Ãha -- eko nÃrÃyaïo deva÷ pÆrva-s­«Âaæ sva-mÃyayà | saæh­tya kÃla-kalayà kalpanta idam ÅÓvara÷ || eka evÃdvitÅyo'bhÆd ÃtmÃdhÃro'khilÃÓraya÷ | kÃlenÃtmÃnubhÃvena sÃmyaæ nÅtÃsu Óakti«u | sattvÃdi«v Ãdi-puru«a÷ pradhÃna-puru«eÓvara÷ || parÃvarÃïÃæ parama Ãste kaivalya-saæj¤ita÷ | kevalÃnubhavÃnanda-sandoho nirupÃdhika÷ || kevalÃtmÃnubhÃvena svamÃyÃæ triguïÃtmikÃm | saÇk«obhayan s­jaty Ãdau tayà sÆtram arindama || tÃm Ãhus triguïa-vyaktiæ s­jantÅæ viÓvatomukham | yasmin protam idaæ viÓvaæ yena saæsarate pumÃn || yathorïa-nÃbhir h­dayÃd ÆrïÃæ santatya vaktrata÷ | tayà vih­tya bhÆyastÃæ grasaty evaæ maheÓvara÷ || [BhP 11.9.16-21] kÃla÷ kalà yasyÃs tayà svÃdhÅnatayà mÃyayà | ÓrutiÓ ca - yathorïanÃbhi÷ s­jate g­hïate ca yathà p­thivyÃmo«adhaya÷ saæbhavanti | yathà sata÷ puru«Ãt keÓalomÃni tathÃ'k«arÃt saæbhavatÅha viÓvam || iti [Muï¬U 1.1.7] || 11.9 || ÓrÅ-dattÃtreyo yadum || 59 || [60] tad evaæ sÆk«ma-cid-acid-vastu rÆpa-Óuddha-jÅvÃvyakta-Óakte÷ paramÃtmana÷ sthÆla-cetanÃcetana-vastu-rÆpÃïy ÃdhyÃtmika-jÅvÃdi-p­thivy- antÃni jÃyanta ity uktam | tata÷ kevalasya paramÃtmano nimittatvaæ Óakti- viÓi«ÂasyopÃdÃnatvam ity ubhaya-rÆpatÃm eva manyante | prak­itiæ ca pratij¤Ã d­«ÂÃntÃnurodhÃd ity Ãdau | tad evaæ tasya sadà Óuddhatvam eva | tatra Óakte÷ Óaktimad-avyatirekÃd ananayatvam uktam | tathà sat-kÃrya- vÃdÃÇgÅkÃre svÃnta÷ sthita-svadharma-viÓe«Ãbhivyakti-labdha-vikÃÓena kÃraïasyaivÃæÓena kÃryatvam ity evaæ vÃcÃrambhaïaæ vikÃro nÃma-dheyaæ m­ttikety eva satyam ity Ãdi-Óruit-siddhaæ kÃryasya kÃraïÃd anyatvaæ kÃraïasya tu kÃryÃd anyatvam ity ÃyÃti | tad evaæ jagat kÃraïa-Óakti-viÓi«ÂÃt paramÃtmano'nanyad evedaæ jagatas tv abhÃvanya evety Ãha -- idaæ hi viÓvaæ bhagavÃn ivetaro yato jagat-sthÃna-nirodha-sambhavÃ÷ tad dhi svayaæ veda bhavÃæs tathÃpi te prÃdeÓa-mÃtraæ bhavata÷ pradarÓitam || [BhP 1.5.20] idaæ viÓvaæ bhagavÃn iva bhagavato'nanyad ity artha÷ | tasmÃd itaras taÂasthÃkhyo jÅvaÓ ca sa iveti pÆrvavat | ataeva etad-Ãtmyam idaæ sarvam iti sarvaæ khalv idaæ brahmeti Órut÷ | yato bhagavata÷ | bhavato bhavantaæ prati pradeÓa-mÃtraæ ki¤cin-mÃtraæ darÓitam ity artha÷ || 1.5 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ- vyÃsam || 60 || [61] spa«Âam evÃha - so 'yaæ te 'bhihitas tÃta bhagavÃn viÓva-bhÃvana÷ | samÃsena harer nÃnyad anyasmÃt sad-asac ca yat || [BhP 2.7.50] so'yaæ samÃsena saÇk«epeïÃbhihita÷ | kathaæ taÂastha-lak«aïenaivety Ãha | sat kÃryaæ sthÆlam aÓuddha-jÅva-jagad-Ãkhyaæ cetanÃcetanaæ vastu | asat karaïaæ sÆk«maæ Óuddha-jÅva-pradhÃnÃkhyaæ cid-acid-vastu ca yat tat sarvaæ harer anyan na bhavati sÆk«masya tac-chakti-rÆpatvÃt sthÆlasya tat- kÃrya-rÆpatvÃd iti bhÃva÷ | idam eva ÓrÅ-haæsa-devenoktaæ - aham eva na matto'nyad iti budhyadhvam a¤jasà iti [BhP 11.13.24] | jagatas tad-ananyatve'pi Óuddhasya tasya tad-do«a-sÃÇkaryaæ nÃstÅty Ãha anyasmÃd iti || 2.7 || ÓrÅ- brahmà ÓrÅ-nÃradam ||61|| [62] tatrÃnanyatve yuktiæ viv­ïoti pa¤cabhi÷ - ÃdÃv ante janÃnÃæ sad bahir anta÷ parÃvaram | j¤Ãnaæ j¤eyaæ vaco vÃcyaæ tamo jyotis tv ayaæ svayam || [BhP 7.15.57] janÃnÃæ dehÃdÅnÃm Ãdau kÃraïatvena ante cÃvadhitvena yat paramÃtma- lak«aïaæ sarva-kÃraïaæ vastu sad vartamÃnaæ tad eva svayaæ bahir bhogyaæ anta-bhokt­ paravaraæ cocca-nÅcaæ tamo'prakÃÓa÷ jyoti÷ prakÃÓaÓ ca sphurati nÃnyat | anyasya tad vinà svata÷ sphuraïÃnirÆpyatvÃd iti bhÃva÷ | [63] nanu kathaæ tarhi tasmÃd atyanta-p­thag ivÃthajÃtaæ pratÅyate tatrÃha - ÃbÃdhito 'pi hy ÃbhÃso yathà vastutayà sm­ta÷ | durghaÂatvÃd aindriyakaæ tadvad artha-vikalpitam || [BhP 7.15.58] ÃbÃdhitas tarka-virodhena sarvato bÃdhita÷ svÃtantrya-sattÃyÃ÷ sakÃÓÃn nirasto'pi yathà ÃbhÃsa÷ sÆryÃdi-prati-raÓmir bÃlÃdibhi÷ p­thak prakÃÓam ÃnatÃd arthanÃd vastutayà svatantra-padÃrthatayà sm­ta÷ kalpita÷ tadvad aindriyaka sarvaæ mƬhai÷ svatantrÃrthatvena vividhaæ kalpitaæ tat tu na tattva-d­«Âyà svÃtantrya-nirÆpaïasya durghaÂatvÃd ity artha÷ | [64] tad evÃha dvÃbhyÃm - k«ity-ÃdÅnÃm ihÃrthÃnÃæ chÃyà na katamÃpi hi | na saÇghÃto vikÃro 'pi na p­thaÇ nÃnvito m­«Ã || [BhP 7.15.59] k«ity-ÃdÅnÃæ pa¤ca-bhÆtÃnÃæ chÃyà aikya-buddhyÃlambana-rÆpaæ dehÃdi- saÇghÃtÃrambha-pariïÃmÃnÃæ madhye katamÃpy anyatamÃpi na bhavati | na tÃvat te«Ãæ saÇghÃto v­k«ÃïÃm iva vanam eka-deÓÃkar«aïe sarvÃkar«aïÃnupapatte÷ | na hy ekasmin v­k«a Ãk­«Âe sarvaæ vanam Ãk­«yate | na ca vikÃra÷ Ãrabdho'vayavÅ | api-ÓabdÃt pariïÃmo'pi | kuta÷ | kim avayavebhya÷ p­thag Ãrabhyate pariïamate ca tad-anvito và | na tÃvad atyantaæ p­thak tathà apratÅte÷ | na cÃnvita÷ | sa kiæ pratyavayavam anveti aæÓena và | Ãdye aÇguli-mÃtre'pi deha-buddhi÷ syÃt | dvitÅye tasyÃpy aæÓÃÇgÅkÃre saty anavasthÃpÃta÷ syÃt | ato dehÃde÷ svÃtantryeïÃvasthitir m­«aiveti | [65] evaæ dehÃde÷ svÃtantryeïÃnirÆpyatvam uktvà tad-dhetÆnÃæ k«ity-ÃdÅnÃm api tathaivÃnirÆpyatvam Ãha dhÃtavo 'vayavitvÃc ca tan-mÃtrÃvayavair vinà | na syur hy asaty avayaviny asann avayavo 'ntata÷ || [BhP 7.15.60] dhÃrayantÅti | dhÃtavo mahÃbhÆtÃni tan-mÃtrai÷ sÆk«mair avayavair vinà na syu÷ | avayavitvÃt te«Ãm api | tarhy avayava eva svatantra iti cet tatrÃha ukta- prakÃreïÃvayavini nirÆpayitum asati avayavo'py antato nirÆpayitum asann iva syÃt | avayavi-pratÅty-anyathÃnupapattiæ vinà paramÃïu-lak«aïÃvayava-sad- bhÃve pramÃïÃbhÃvÃd ity artha÷ | tad uktaæ pa¤came - evaæ niruktaæ k«iti-Óabda-v­ttam ity [BhP 5.12.9] Ãdi | tasmÃd aikya- buddhyÃlambana-rÆpaæ yat pratÅyate tat sarvatra paramÃtma-lak«aïaæ sarva- kÃraïaæ vastv eveti sÃdhÆktam ÃdÃv ante janÃnÃæ sad ity Ãdinà | evam eva t­tÅye'py uktam - iti tÃsÃæ sva-ÓaktÅnÃæ satÅnÃm asametya sa÷ | prasupta-loka-tantrÃïÃæ niÓÃmya gatim ÅÓvara÷ || kÃla-saæj¤Ã tato devÅæ vibhrac chaktim urukrama÷ | trayoviæÓatit-tattvÃnÃæ gaïaæ yugapad ÃviÓat || so 'nupravi«Âo bhagavÃæÓ ce«ÂÃrÆpeïa taæ gaïam bhinnaæ saæyojayÃm Ãsa suptaæ karma prabodhayan || iti [BhP 3.6.1-3] ataeva yasya p­thivÅ ÓarÅram ity Ãdi-Órutau [B­hadU 3.7.3] sarvasya paramÃtma-ÓarÅratvena prasiddhi÷ paramÃtmanas tu ÓarÅratvena | tad evam avayava-rÆpeïa pradhÃna-pariïÃma÷ sarvatrÃvayavÅ tu paramÃtma-vastv eveti siddham | tato'py amithyÃtvam eva jagata upapadyeta || [66] nanu yadi paramÃtma-vastv eva sarvatrÃvayavÅ deha÷ syÃt tataÓ ca tatraiva brÃhmaïatvÃdi-saæj¤Ã-prÃpte guïa-do«a-hetÆ vidhi-ni«edhÃv api syÃtÃæ | tau ca na sambhavata÷ | tasmÃd anya evÃvayavÅ yujyate | ity ÃÓaÇkyÃha - syÃt sÃd­Óya-bhramas tÃvad vikalpe sati vastuna÷ | jÃgrat-svÃpau yathà svapne tathà vidhi-ni«edhatà || [BhP 7.15.61] vastuna÷ paramÃtmano vikalpe saæÓaye satÅti tasya tÃd­Óatvena nirïayo yÃvan na syÃt ity artha÷ | tÃvad eva tasmÃt sarvaikya-buddhi-nidÃnÃt p­thag dehaikya-buddhi÷ sÃd­Óya-bhrama÷ syÃt | pÆrvÃparÃvayavÃnusandhÃne sati parasparam Ãsajyaikatra sthitatvenÃvayavatva-sÃdhÃraïyena caikya-sÃd­ÓyÃt pratyavayavam ekatayà pratÅte÷ | so'yaæ deha iti bhrama eva bhavatÅty artha÷ | prativ­k«aæ tad idaæ vanam itivat | yathoktaæ svayaæ bhagavatà - so'yaæ dÅpo'rci«Ãæ yadvat srotasÃæ tad idaæ jalam | so'yaæ pumÃn iti nÌïÃæ m­«Ã dhÅr gor m­«Ãyu«Ãm || iti [BhP 11.22.45] | tataÓ ca tatraiva brÃhmaïatvÃdy-abhimÃne sati svapna-vai«ayakau jÃgrat- svapnÃv iva tad-vi«ayakau vidhi-ni«edhau syÃtÃm ity Ãha jÃgrad iti | tathà tena prakÃreïa vidher vidhità ni«edhasya ni«edhatety artha÷ | evaæ parasvabhÃva-karmaïi na praÓaæsen na garhayet | viÓvam ekÃtmakaæ paÓyan prak­tyà puru«eïa ca || [BhP 11.28.1] ity Ãdir ekÃdaÓëÂaviæÓatitamÃdhyÃyo j¤eya÷ | tatra ca kiæ bhadraæ kim abhadraæ và dvaitasyÃvastuna÷ kiyad ity Ãdikaæ syÃt sÃd­Óya-bhramas tÃvad ity Ãdy-anusÃreïaiva vyÃkhyeyam | avastu yad dvaitaæ tasyety artha÷ | tasmÃt svÃtantryeïa nirÆpaïÃÓaktyà paramÃtmano ‘nanyad eva sarvam iti prakaraïÃrtha÷ || ||7.15 || ÓrÅ-nÃrada÷ ÓrÅ-yudhi«Âhiram || 66|| [67] ata Ãha - tvaæ vÃyur agnir avanir viyad ambu mÃtrÃ÷ prÃïendriyÃïi h­dayaæ cid anugrahaÓ ca | sarvaæ tvam eva saguïo viguïaÓ ca bhÆman nÃnyat tvad asty api mano-vacasà niruktam || [BhP 7.9.48] h­dayam antar-indriyaæ mano buddhyÃhaÇkÃra-cittÃtmakaæ, cit Óuddo jÅva÷ | anugraha÷ sva-sammukhÅ-karaïa-Óakti÷ | kiæ bahunà sa-guïo mÃyika÷ viguïaÓ cÃmÃyika÷ sarvÃrthas tvam eveti || 7.9 || ÓrÅ-prahlÃda÷ ÓrÅ- n­siæham ||67|| [68] atha tasya mÃyÃ-Óakti-kÃrya-mÃyÃ-jÅvebhyo'nyatvaæ ca spa«Âayati - yatholmukÃd visphuliÇgÃd dhÆmÃd vÃpi sva-sambhavÃt | apy ÃtmatvenÃbhimatÃd yathÃgni÷ p­thag ulmukÃt || [BhP 3.28.40] bhÆtendriyÃnta÷-karaïÃt pradhÃnÃj jÅva-saæj¤itÃt | Ãtmà tathà p­thag dra«Âà bhagavÃn brahma-saæj¤ita÷ || [BhP 3.28.41] ayam artha÷ | sva-sambhavÃt svopÃdÃna-kÃraïÃt ulmukÃt këÂha-mu«Ây- upÃdhikÃt | agner hetor yà visphuliÇgo yaÓ ca dhÆmas tasmÃt tasmÃd yathà tat-tad-upÃdÃnam agni÷ p­thag yathà ca tasmÃd ulmukÃt tad-upÃdÃna, asÃv agni÷ p­thak | kÅd­ÓÃd api tat-trayÃd apy ÃtmatvenÃbhimatÃt nÃpakatayà dhÆme'gny-aæÓa-sad-bhÃvenÃgni-svarÆpatayà pratÅtÃd api tathà visphuliÇga- sthÃnÅyÃj jÅva-saæj¤itÃj jÅvÃt ulmuka-sthÃnÅyÃt pradhÃnÃt pradhÃnopÃdhika-bhagavat-tejasa÷ dhÆma-sthÃnÅyÃd bhÆtÃde÷ sarvopÃdÃna- rÆpo bhagavÃn p­thak | ya evÃtmà svÃæÓena tat-tad-antaryÃmitayà paramÃtmà | kvacid adhikÃriïi nirviÓe«a-cinmÃtratayà sphuran brahma- saæj¤itaÓ ca | yata eva dra«Âà te«Ãm Ãdi-madhyÃntÃvasthÃ- sÃk«Åti || 3.28 || ÓrÅ-kapiladeva÷ ||68|| [69] tatra ye«Ãæ mana÷ paramÃtmani nÃsti, te paramÃtmÃtmake jagaty asad aæÓam eva g­hïanti, ye tu paramÃtma-vidas te sad-aæÓam eva g­hïantÅty Ãhur bhÃgavatÃ÷ | sad iva manas tirv­t tvayi vibhÃty asadÃm anujÃt sad abhim­Óanty aÓe«am idam ÃtmatayÃtmavida÷ | na hi vik­tiæ tyajanti kanakasya tad-Ãtmatayà svak­tam anupravi«Âam idam ÃtmatayÃvasitam || [BhP 10.87.26] tvayy asad avartamÃnaæ yan manas tat khalu triv­t tri-guïa-kÃrye jagati vartamÃnaæ sat tvayi sad iva vartamÃnam iva vibhÃti | darvÅsÆparasa- nyÃyena svÃvagìhe jagati sato'pi paramÃtmano grahaïÃbhÃvÃt | na tu vartamÃnam eva vibhÃtÅty artha÷ | ataevÃsad-aæÓasya triguïa-mÃyÃmayatvaæ manomayatvaæ coktam - yad idaæ manasà vÃcà cak«urbhyÃæ ÓravaïÃdibhi÷ | naÓvaraæ g­hyamÃïaæ ca viddhi mÃyÃ-manomayam || iti | [BhP 11.7.7] ye tv Ãtma-vidas tvad-dhetor aaste ÃmanujÃt sopÃdhika-jÅvasvarÆpam abhivyÃpya idam aÓe«aæ jagad eva Ãtmatayà tvad-rÆpatayà sad abhim­Óanti te«Ãæ sad-aæÓa eva d­«Âir nÃnyatrety artha÷ | tatra d­«ÂÃnta÷ na hi vik­tam iti | te«Ãæ kanaka-mÃtraæ m­gayamÃnÃnÃæ kanaka-vaïijÃæ hi kanaka-vikÃre sundara-kurÆpÃkÃratÃyÃæ d­«Âir nÃsti | Óuddha-kanaka-mÃtra-g­ÃhitvÃt tathÃtma-vidÃm apÅti bhÃva÷ | dÃr«ÂÃntike'pi tad-Ãtmatve hetu-trayam Ãhu÷ idaæ jagat svena sac-chakti- viÓi«Âena upÃdÃna-rÆpeïa tvayà k­taæ paÓcÃt siddhe'pi kÃrye kÃraïÃæÓa- vyabhicÃritayÃntaryÃmitayà ca svena tvayà pravi«Âaæ puna÷ pralaye'py Ãtmatayà sac-chakti-viÓi«Âa-sad-rÆpatayaivÃvasitaæ ceti | evaæ d­«ÂÃnte'pi vivecanÅyam | tad etat sarvam abhipretyoktaæ vai«ïave - j¤Ãna-svarÆpam akhilaæ jagad etad abuddhaya÷ | artha-svarÆpaæ paÓyanto bhrÃmyante moha-samplave || ye tu j¤Ãna-vida÷ Óuddha- cetasas te'khilaæ jagat | j¤ÃnÃtmakaæ prapaÓyanti tvad-rÆpaæ parameÓvara || iti || [ViP 1.4.40-41] ||10.87|| Órutaya÷ ||69|| [70] tad evaæ pariïÃmÃdikaæ sÃdhitam | vivartaÓ ca parih­ta÷ | tato vivarta- vÃdinÃm iva rajju-sarpavan na mithyÃtvaæ kintu ghaÂavan naÓvaratvam eva tasya | tato mithyÃtvÃbhÃve'pi trikÃla-vyabhicÃrabhÃvÃj jagato na sattvam | vivarta-pariïÃmÃsiddhatvena tad-do«a-dvayÃbhÃvavaty eva hi vastÆni sattvaæ vidhÅyate | yathà paramÃtmani tac-chaktau và | sad eva saumyedam agra ÃsÅd ity Ãdau idaæ-Óabdoktaæ jagat | sÆk«mÃvasthÃ-lak«aïa-tac-chakti-brahmaïor mithas tÃdÃtmyÃpannayo÷ sac-chabda-vacanÃt | ata÷ sat-kÃrya-vÃdaÓ ca sÆk«mÃvasthÃm avalambyaiva pravartate | tad evaæ sthite'pi punar ÃÓaÇkate | nanu sad-upÃdÃnaæ jagat kathaæ tadvan naÓvaratÃm api bhajan na khalu sat syÃt | yadi ca naÓvaraæ syÃt tarhi kathaæ Óukti-rajatavat vyabhicÃritvena kevala-vivartÃnta÷ pÃti na syÃt | tad etat praÓnam uÂÂaÇkya pariharanti || sata idam utthitaæ sad iti cen nanu tarka-hataæ vyabhicarati kva ca kva ca m­«Ã na tathobhaya-yuk | vyavah­taye vikalpa i«ito'ndha-paramparayà bhramayati bhÃratÅ ta uruv­ttibhir uktha-ja¬Ãn || [BhP 10.87.36] idaæ viÓvaæ dharmi sad iti sÃdhyo dharma÷ sata utpannatvÃt yad yata utpannaæ tat khalu tad-Ãtmakam eva d­«Âaæ | yathà kanakÃd utpannaæ kuï¬alÃdikaæ tad-Ãtmakaæ tadvat | tatrotthitam eva na tu Óuktau rajatam iva | tatrÃropitam iti siddhÃntina÷ svamatam anÆditaæ naivety Ãhu÷ | nanu tarka-hatam iti | apÃdÃna-nirdeÓena bheda-pratÅter viruddha-hetutvÃt | nanu nÃmedaæ sÃdhayÃma÷ | kintu tata utpannatvena kuï¬alÃdivad bhedam anÆdya prati«edhÃma÷ | tatrÃbheda eva syÃd ity ÃÓaÇkyÃnaikÃntikatvena hetuæ dÆ«ayati | vyabhicarati kva ceti | kva ca kutrÃpi kÃraïa-dharmÃnugatir vyabhicarati | kÃrya-kÃraïa-dharmasya savÃæÓenÃnugataæ bhavatÅti niyamo na vidyata ity artha÷ | dahanÃdy-udbhavae prabhÃdau dÃhakatvÃdi- dharmÃdarÓanÃd iti bhÃva÷ | dve rÆpe brahmaïas tasya mÆrtaæ cÃmÆrtam eva ca | k«arÃk«ara-svarÆpe te sarva-bhÆte«v avasthite || ak«araæ tat-paraæ brahma k«araæ sarvam idaæ jagad | ity [ViP 1.22.55] Ãdy- anantaram | eka-deÓa-sthitasyÃgner jyotsnà vistÃriïÅ yathà | parasya brahmaïa÷ Óaktis tathedam akhilaæ jagat || ity [ViP 1.22.56] etad | evaæ vyÃkhyÃtaæ ÓrÅ-svÃmibhir eva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe - nanv ak«arasya para-brahmaïas tad-vilak«aïaæ k«ara-rÆpaæ kathaæ syÃd ity ÃÓaÇkya d­«ÂÃntenopapÃdayati ekadeÓeti | prÃdeÓikasyÃgner dÅpÃder dÃhakasyÃpi tad-vilak«aïà jyotsnà prabhà yathà tat-prakÃÓa-vistÃras tathà brahmaïa÷ Óakti-k­ta-vistÃra idam akhilaæ jagad iti | prak­tam anusarÃma÷ | nanu tarhi vyabhicÃritve Óukti-rajatavad evÃstu | tatrÃhu÷ kva ca m­«eti | kva ca ÓuktÃdÃv eva prÃtÅtika-mÃtra-sattÃkaæ rajatÃdikaæ m­«Ã | anyatra yatra ubhayaæ pratÅtim artha-kriyÃ-kÃritvaæ ca yunakti bhajate tatra na tathà m­«eti | nanu kÆÂatÃmrikÃdi«v arthakriyÃ-kÃritÃpi d­Óyete ity ÃÓaÇkyÃhu÷ vyav­taya iti | kraya-vikrayÃdi-lak«aïa-vyavahÃrÃyaiva vikalpo bhrama i«Âa÷ | na tu tat-tat-prasiddha-samyag-artha-kriyÃ-kÃritÃyai | tad-dÃnÃdau yathÃvat puïya- phalÃdikaæ krÅtvà ÓuïÂhÅ-j¤Ãnena bhak«itam api nÃrogya-janakaæ pratuyta mÃrakam eva iti | tasmÃt tat-tat-prasiddha-samyag-artha-kriyÃ-kÃritayaiva satyatvam aÇgÅ-kriyate | ekÃÇgena sà kÆÂa-sarpÃdau bhayÃdi-rÆpà tvasty eveti na tad-dhetu÷ | kiæ cÃndha-paramparayeti | sa ca kraya-vikrayÃdi-lak«aïa-vyavahÃro'pi na tu yathÃrtha-tÃmrikasyeva tad- vyavahÃra-kuÓale«v api kintv andha-paramparayaiva | atas tatra tadÅya- kuÓale«v asiddhatvena vyavahÃrasyÃbhyÃsa-mÃtratvÃt tasmÃd anyathà nÃnumeyam | dhÆmÃbhÃse hi vahni-vyabhicÃrasyaucityam eveti bhÃva÷ | tad evam artha-kriyÃ-kÃritvenÃsty evetarasya bhrama-vastu-vailak«yÃt satyatvam iti vivartavÃdini niraste punar anaÓvara-vÃdÅ pratyutti«Âhate | nanv apÃma somam am­tà abhÆma ak«ayyaæ ha vai cÃturmÃsa-yÃjina÷ suk­taæ bhavatÅti [Atharva-Óira Upani«ad 3] Órutyaiva karma-phalasya nityatva-pratipÃdanÃn naÓvaratvaæ na ghaÂate ity ÃÓaÇkyÃhu÷ bhramayatÅti | he bhagavan te tava bhÃratÅ uru-v­ttibhi÷ vahnÅbhir gauïa-lak«aïÃdibhir v­ttibhi÷ uktha-ja¬Ãn ukthÃni yaj¤e Óasyante tatra ja¬Ã÷ karma-ÓraddhÃ- bharÃkrÃnta-manda-mataya ity artha÷ tÃn bhramayati | ayaæ bhÃva÷ na hi veda÷ karma-phala:a nityam abhipraiti | kintu lak«aïayà prÃÓastya-mÃtram | anye«Ãæ vÃkyÃnÃæ vidhy-eka-vakyatvena vidhÃv eva tÃtparyÃt | anyathà vÃkya-bheda-prasaÇga÷ tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyate evam evÃmutra puïya-jito loka÷ k«Åyata [ChÃU 8.1.6] iti nyÃyopÃrta hi Óruty-antara-virodhaÓ ca | ata÷ karma-ja¬ÃnÃm idaæ bhrama-mÃtraæ jagat tu satyam api pariïÃma- dharmatvena naÓvaram eveti | tad uktaæ bhaÂÂenaiva athavetihÃsa-purÃïa- prÃmÃïyÃt s­«Âi-pralayÃv apÅ«yete iti | athavà nÃbhedaæ sÃdhayÃma ity Ãdikam ÃÓaÇkya prasiddhasya sattÃ-trayasya mitho vailak«aïyÃt pariharati | kva ca ghaÂÃdau artha-kriyÃ-kÃriïy api vyabhicarati satteti Óe«a÷ | vastv-antarasyÃrtha-kriyÃkÃritÃyÃm asÃmrthyÃt deÓÃntare svayam aidyamÃnatvÃt kÃlÃntare tirobhÃvitvÃc ca | kva ca Óukti- rajatÃdau tatrÃpi tadÃnÅm api m­«Ã artha-kriyÃ-kÃritvÃbhÃvÃt | yà tÆbhaya- yuk ubhayatra ghaÂÃdi-sattÃyÃæ Óukti-rajatÃdi-sattÃyÃæ ca yug yogo yasyÃ÷ | yayà sà sattà labdha-padà bhavatÅty artha÷ | sà parama-kÃraïa-sattà na tathà kintu sarvatrÃpi sarvadÃpi tat-tad-upÃdhy-anurÆpa-sarvÃrtha-kriyÃdy- adhi«ÂhÃna-rÆpety artha÷ | tasmÃd artha-kriyÃ-kÃritvena satyam api pariïatatvena ghaÂavan naÓvaram eva jagat na pratÅta-mÃtra-sattÃkaæ na cÃnaÓvara-sattÃkam iti paraspara-vailak«aïya-darÓanÃt katham ekam anyad bhavitum arhatÅti bhÃva÷ | kÆÂa-tÃmrikatvam ÃÓaÇkyÃhu÷ vyavah­taya iti | vikalpyate anyatrÃropyate iti vikalpa÷ svata÷-siddhas tÃmrikÃdir artha÷ sa eva vyavah­taye i«ita÷ | ayam artha÷ | atra kÆÂa-tÃmrikeïa yaæ vyavahÃraæ manyase so'pi na tena sidhyati | kiæ tarhi satya-tÃmrikeïaiva | arthÃntaraæ vyavahartur h­di tasyaiva pratyak«atvÃt | kÆÂa-tÃmrikam atropalak«aïam eva kvacit taæ vinÃpi tava g­he tÃmriko datta iti paÓcÃd dÃtavya iti và chala-prayoge smaryamÃïenÃpi tena tathà vyavahÃra-siddhe÷ | tasmÃd vyavahÃra-rÆpÃpy artha-kriyÃ-kÃrità tasyaiva bhavatÅti sa satya eva | anyathà satyasya tÃmrikasyÃbhÃve Óatam apy andhÃnÃæ na paÓyatÅti nyÃyena kÆÂa-tÃmrika-paramparayÃpi vyavahÃro'pi na sidhyed ity Ãhu÷ | andha-paramparayeti | andha-paramparà do«Ãt sa eva vyavah­taya i«ita ity anvaya÷ | yathÃndha-paramparayà vyavahÃro na sidhyet tathà kÆÂa-tÃmrika-paramparayÃpÅty artha÷ | ittham eva vij¤Ãna-vÃdo'pi nirÃk­ta÷ | ÓaÇkara-ÓÃrÅrike'pi anÃditve'py andha-paramparÃ- nyÃyenÃprati«ÂhaivÃnavasthà vyavahÃra-vilopinÅ syÃt | nÃbhiprÃya-siddhir ity uktam | etad uktaæ bhavati - yathedaæ suvarïaæ kena krÅtam iti praÓne kaÓcid Ãha anenÃndheneti | anena kathaæ paricitam iti punar Ãha tenÃndhena paricÃyitam | tena ca kathm ity Ãha kenÃpy apareïÃndhenety andhaparamparayÃpi na sidhed vyavahÃra÷ | kintu tatrÃndha-paramparÃyÃyæ yady eko'pi cak««mÃn sarvÃdi-pravartako bhavati tadaiva sidhyati | yathà ca tatra sarve«v api cak«u«mata eva vyavahÃra-sÃdhakatvaæ | tathà kasmiæÓcit tÃmrike prathamaæ satye saty eva vyavahÃra÷ sidhyati | tatra ca satyasaiva vyavahÃra-sÃdhakatvaæ | tad anusandhÃnenaiva tatra prav­tteÓ cak«u«mata iva pravartakatvÃt tataÓ ca na tÃmrika satya iti sthite, yatra tad-vyavahÃra- kuÓala÷ parÅk«ayà satyatÃvagamyate sa eva kÆÂa-tÃmrike'py ÃropyamÃïa÷ satyo bhavet | tad evam artha-kriyÃ-kÃritvena tasya satyatve tad-upalak«itaæ viÓvam eva bhrama-vastu-vilak«aïaæ satyam iti siddham | paramÃtmana evÃvayavitva-vyavahÃra-sÃdhitatvÃd yuktam eva tat | tathà ca bhramÃdibhi÷ stutam - satyasya yonim [BhP 10.2.26] iti | tat satyam ity Ãcak«ata iti ÓrutiÓ ca | Ói«Âam anyat samÃnam | [71] evaæ jagata÷ satyatvam aÇgÅk­taæ tac ca naÓvaram iti | tatra naÓvaratvaæ nÃtyantikaæ kintv avyaktatayà sthiter ad­ÓyatÃ-mÃtram eva | sat-kÃryatÃ- samprattipatte÷ | yad bhÆtaæ bhavac ca bhavi«yac cety Ãdi Órute÷ | ataeva Óuktitve rajatvam iva tasyÃvyakta-rÆpatve jagattvam asan na bhavati | paÂavac ca iti [Vs 2.1.20] nyÃyena jagad eva hi sÆk«matÃpannam avyaktam iti d­Óyatvena bhrÃnti-rajata-kak«am api jagat tad-vilak«aïa-sattÃkaæ tathÃtmavad apariïatatvÃbhÃvena naikÃvastha-sattÃkam ity evam artha- siddhaye tad-anantaram evÃhu÷ | na yad idam agra Ãsa na bhavi«yad ato nidhanÃd anumitam antarà tvayi vibhÃti m­«aika-rasa | ata upamÅyate draviïa-jÃti-vikalpa-pathair vitatha-mano-vilÃsa-m­tam ity avayasnty abudhÃ÷ || [BhP 10.87.37] yad yadi idaæ viÓvam agre s­«Âe÷ pÆrvaæ nÃsat nÃsÅt tadà na bhavi«yan nÃbhavi«yad eva a¬ÃgamÃbhÃva Ãr«a÷ ÃkÃÓe kusumam iveti | ÓrutayaÓ ÃsÅd eveti vadanti sad eva saumyedam agra ÃsÅt Ãtmà và yad idam agra ÃsÅd ity ÃdyÃ÷ | tad evaæ sÆk«matayà tvat-tÃdÃtmyena sthitaæ kÃraïÃvastham idaæ jagat vist­tataya kÃryÃvasthaæ bhavati | ato yan-nidhanÃn nÃÓa-mÃtrÃd dheto÷ Óuktau rajatam iva tvayi tad idam antarà s­«Âi-madhya eva na tv agre cÃnte ca vibhÃtÅty anumitaæ tan m­«eti pramÃïa-siddhaæ na bhavatÅty artha÷ | tatra hetum Ãhur ekarase iti | anubhavÃntarÃ-vi«ayÃnanda-svÃda iti | yasminn anubhÆte sati vi«ayÃntara-sphÆrtir na sambhavati tasmiæs tvayi Óukty-Ãdi- nik­«Âa-vastÆnÅva vi«ayÃropa÷ kathaæ syÃd ity artha÷ | dadhati sak­n manas tvayi ya Ãtmani nitya-sukhe na punar upÃsate puru«a-sÃra-harÃvasthÃn || ity [BhP 10.87.35] asmÃkam evokte÷ || ato'cintya-Óaktyà svarÆpÃd acyutasyaiva tava pariïÃma-svÅkÃreïa draviïa- jÃtÅnÃæ dravya-mÃtrÃïÃæ m­l-lohÃdÅnÃæ vikalpà bhedà ghaÂa- kuï¬alÃdayas te«Ãæ panthÃno mÃrgÃ÷ prakÃrÃs tair evÃsmÃbhir upamÅyate na tu kutrÃpi bhramara-jatÃdibhi÷ | yasmÃd evaæ tasmÃd vitathà mano- vilÃsÃ÷ ya etÃd­Óam eva ­taæ tad-rÆpaæ brahma vedaæ jagad ity abudhà evÃvayanti manyante | tasya tad-adhi«ÂhÃnatvÃsamabhavÃd iti bhÃva÷ | ita- Óabda-prayogas tv atra mithyÃsambandha-rÃhitya-vya¤janÃrtham va k­ta iti j¤eyam | atra sat-kÃryavÃdinÃm ayam abhiprÃya÷ | m­t-piï¬Ãdi-kÃrakair yo ghaÂa utpadyate sann asan và | Ãdye pi«Âa-pe«aïam | dvitÅye kriyÃyÃ÷ kÃrakaiÓ ca tat-siddhir iti dik | tasmÃn na prakaÂam eva sanna cÃtyantam asan kintv avyaktatayà m­t-piï¬e eva sthito'sau yathà kÃraka-tan-ni«panna-kriyÃ-yogena vyajyate | tathà parama-kÃraïe tvayi sthitaæ viÓvaæ tvat-svÃbhÃvika-Óakti-tan- ni«panna-kriyÃ-yogeneti | atra sva-vedÃntitva-prakhyÃpakÃnÃm anyathÃ- yukti-viruddham eva | mana eva bhÆta-kÃryam iti hi tatra prasiddhaæ yukti- viruddhaæ ca | mano'haÇkÃrÃdÅnÃæ mana÷-kalpitatvÃsambhavÃt | tathà hi sati veda-viruddho'nÅÓvara-vÃdaÓ ca prasajyeta | sa ca nindita÷ pÃdme - Órutaya÷ sm­tayaÓ caiva yuktayaÓ ceÓvaraæ param | vadanti tad-viruddhaæ yo vadet tasmÃn na cÃdhama÷ || iti | asatyam aprati«Âhante jagad Ãhur anÅÓvaram | aparaspara-sambhÆtaæ kim anyat kÃma-haitukam || iti [GÅtà 16.8] ÓrÅ-gÅtopani«adam anÅÓvara-vÃdina eva vyÃcak«ate | asatyaæ mithyÃ-bhÆtaæ satyÃsatyÃbhyÃm anirvacanÅyatvenÃprati«Âhaæ nirdeÓa-ÓÆnyaæ sthÃïau puru«atvavat brahmaïÅÓvaratvasyÃj¤Ãna-mÃtra-kalpitatvÃd ÅÓvarÃbhimÃnÅ tatra kaÓcin nÃstÅty anÅÓvaram eva jagat aparaspara-sambhÆtam anÃdy- aj¤Ãna-paramparÃ-sambhÆtam aparasparÃ÷ kriyÃ-sÃtatye ata÷ kÃma-haitukaæ mana÷ saÇkalpa-mÃtra-jÃtaæ svapnavad ity artha÷ | atra prav­ttiæ cety Ãdinà te«Ãæ saæskÃra-do«a ukta÷ | etÃæ d­«Âim ity [GÅtà 16.9] Ãdinà tu gatiÓ ca nindi«yate iti j¤eyam ebhir eva brahmaïa aiÓvaryopÃdir mÃyÃpi jÅvÃj¤Ãna-kalpità tayaiva jagat-s­«Âir iti matam | yad uktaæ tadÅya-bhëye tad-ananyatvam ity [Vs 2.1.15] Ãdi-sÆtre - sarva-j¤eÓvarasyÃtmabhÆte ivÃvidyÃ-kalpite nÃma-rÆpe tatvÃtattvÃbhyÃm anirvacanÅye saæsÃra-prapa¤ca-bÅja-bhÆte sarvaj¤eÓvarasya mÃyÃ-Óakti÷ prak­tir iti Óruti-sm­tyor abhilapyete iti | kintv atra vidyÃvidye mama tanÆ ity [BhP 11.11.3] Ãdi ÓrÅ-bhagavad-vÃkyena tu viruddham iti | ato mÃyÃvÃdatayà cÃyaæ vÃda÷ khyÃyate | tad evaæ ca pÃdmottara-khaï¬e devÅæ prati pëaï¬a-ÓÃstraæ gaïatayà ÓrÅ- mahÃdevenoktam - mÃyÃvÃdam asac chÃstraæ pracchannaæ bauddham ucyate | mayaivaæ kathitaæ devi kalau brÃhmaïa-rÆpiïà || vedÃnte tu mahÃ-ÓÃstre mÃyÃvÃdam avaidikam | mayaiva vak«yate devi jagatÃæ nÃÓa-kÃraïÃt || iti | tac cÃsurÃïÃæ mohanÃrthaæ bhagavata evÃj¤ayeti tatraivoktam asti | tayà ca pÃdma evÃnyatra Óaive ca -- dvÃparÃdau yuge bhÆtvà kalayà mÃnu«Ãdi«u | svÃgamai÷ kalpatais tvaæ ca janÃn mad-vimukhÃn kuru || iti ÓrÅ-bhagavad-vÃkyam iti dik | ataevoktaæ ÓrÅ-n­siæha-purÃïe yama- vÃkyam - vi«adhara-kaïa-bhak«a-ÓaÇkaroktÅr daÓabala-pa¤ca-ÓikhÃk«a-pÃda-vÃdÃn | mahad api suvicÃrya loka-tantraæ bhagavad-uktim ­te na siddhir asti || iti | sarve'tra vÃda-granthà eva nirdi«Âà na tu mantra-granthà iti nÃmÃk«aram eva sÃk«Ãn nirdi«Âam iti ca nÃnyathà mananÅyam | ato yat kvacit tat-tat- praÓaæsà và syÃt tad api nitÃnta-nÃstika-vÃdaæ nirjityÃæÓenÃpy Ãstikya- vÃda÷ khyÃpita ity apek«ayà j¤eyam | tasmÃt svatantra ÅÓvara eva sarva- sra«Âà na tu jÅva÷ | svÃj¤Ãnena sva-Óaktyaivety ÃyÃtam | tad uktaæ ÓrÅ- bÃdarÃyaïenÃpi bahutra saæj¤Ã-mÆrti-k ptis tu triv­t kurvata upadeÓÃd ity [Vs 2.4.20] Ãdi«u | atas tan-mano's­jata mana÷ prajÃpatim ity Ãdau mana÷-Óabdena sama«Âi- mano'dhi«ÂhÃtà ÓrÅmÃn aniruddha eva | bahu syÃæ prajÃyeya iti [Chà 6.2.3] tat-saÇkalpa eva và vÃcya÷ | satya-svÃbhÃvikÃcintya-Óakti÷ parameÓvaras tuccha-mÃyikam api na kuryÃt cintÃmaïÅnÃm adhipati÷ svayaæ cintÃmaïir eva và kÆÂa-kanakÃdivat | tathà ca mÃdhva-bhëya-pramÃïità Óruti÷ - athainam Ãhu÷ satya-karmeti satyaæ hy evedaæ viÓvam as­jata iti | evaæ ca -- satya-vrataæ satya-paraæ tri- satyaæ satyasya yoniæ nihitaæ ca satye | satyasya satyam ­ta- satya-netraæ satyÃtmakaæ tvÃæ Óaraïaæ prapanna÷ || [BhP 10.2.26] ity atra satya-saÇkalpatvaæ satya-pÃrÃyaïatvaæ s­«Ây-Ãdi-lÅlÃ-traye«u satyatvaæ satyasya viÓvasya kÃraïatvaæ satya eva viÓvasminn antaryÃmitayà sthitatvaæ satyasya tasya sthitatÃ-hetutvaæ satya-vacanasyÃvyabhicÃri-di«ÂeÓ ca pravartakatvaæ satya-rÆpatvam ity ete«Ãm arthÃnÃm ÃkÆtaæ paripÃÂÅ ca saÇgacchate | anyathà satyasya yonim ity Ãdau traye tatrÃpi nihitaæ ca satya ity atrÃkasmÃd ardha-jaratÅya-nyÃyena ka«Âa-kalpanÃmayÃrthÃntare tu bhagavatà sva-pratiÓrutaæ satya-k­taæ yat tat tad yuktam evety ato brahmÃdibhis tathà stave svÃrasya-bhaÇga÷ syÃt prakrama-bhaÇgaÓ ca | tasmÃt satyam eva viÓvam iti sthitam || 10.87 || Órutaya÷ ÓrÅ-bhagavantam ||71|| [72] tad eva na yad idam agra Ãsety anena prÃk­ta-layo'pi sat-kÃrya-vÃde'nugamita÷ | Ãtyantike tu mok«a-lak«aïa-laye na p­thivyÃdÅnÃæ nÃÓa÷ | jÅva-k­tena tathà bhÃvanÃ-mÃtreïa svÃbhÃvika-paramÃtma-Óakti-mayÃnÃæ te«Ãæ nÃÓÃyukte÷ | labdha-mok«e«u ÓrÅ-parÅk«itÃdi«u tad-deha-sthÃnÃm api p­thivy-Ãdy-aæÓÃnÃæ sthite÷ ÓravaïÃt tathà hiraïyagarbhÃæÓÃnÃæ buddhy- ÃdÅnÃm api bhavi«yati | atas te«v adhyÃsa-parityÃga evÃtyantika-laya ity ucyate | ataeva ghaÂe bhinne ghaÂÃkÃÓa ÃkÃÓa÷ syÃd yathà purà | evaæ dehe m­te jÅvo brahma sampadyate puna÷ || ity atra | tathà - evaæ samÅk«ya cÃtmÃnam Ãtmany ÃdhÃya ni«kale | daÓantaæ tak«akaæ pÃde lelihÃnaæ vi«Ãnalam || na drak«yasi ÓarÅraæ tvaæ viÓvaæ ca p­thag-Ãtmana÷ || [BhP 12.5.12] ity atrÃpy upÃdhe÷ saæyoga eva partiyajyate na tu tasya mithyÃtvaæ pratipÃdyate | tathà hi buddhÅndriyety Ãdi-prakaraïam | tatra tad-ÃÓrayatva-tat- prakÃÓyatva-tad-avyatiriktatvebhyo hetubhyo buddhÅndriyÃdÅnÃæ paramÃtma-svabhÃva-Óaktimayatvam Ãha | buddhÅndriyÃrtha-rÆpeïa j¤Ãnaæ bhÃti tad-ÃÓrayam | d­ÓyatvÃvyatirekÃbhyÃm Ãdy-antavad avastu yat || [BhP 12.4.23] anta÷karaïa-bahi÷-karaïa-vi«aya-rÆpeïa paramÃtma-lak«aïaæ j¤Ãnam eva bhÃti tasmÃd anyad eva buddhy-Ãdi-vastv ity artha÷ | yatas tad-ÃÓrayaæ te«Ãm ÃÓraya-rÆpaæ taj j¤Ãnam | klÅbtvam Ãr«am | tathÃpi rÃja-bh­tyayor ivÃtyanta- bheda÷ syÃt | tatra hetv-antare'py Ãha | d­Óyatvaæ tat-prakÃÓyatvam avyatirekas tad-vyatireke vyatireka÷ tÃbhyÃm | tasmÃt eka-deÓa-sthitasyÃgner jyotsnà vistÃriïÅ yathà | ity [ViP 1.22.56] Ãdivad buddhy-ÃdÅnÃæ tat- svÃbhÃvika-Óaktimayatvam eva setsyatÅti bhÃva÷ | yat khalv Ãdy-antavat Óukty-Ãdau kadÃcid evÃropitaæ rajataæ tat punar avastu tad-ÃÓrayakatva-tat- prakÃÓakatva-tad-avyatirekÃbhÃvÃt | Óukty-Ãdi-vastu na bhavati Óukty- Ãdibhyo'nanyan na bhavatÅty artha÷ | tataÓ caika-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãna- pratij¤Ã viruddheteti bhÃva÷ ||72|| [73] evam asat-kÃrya-vÃdÃntare'pi j¤eyam | ekasyÃpi vastuno'æÓabhedenÃÓrayÃÓrayitvaæ svayam eva d­«ÂÃntena spa«Âayati -- dÅpaÓ cak«u«aÓ ca rÆpaæ ca jyoti«o na p­thag bhavet | evaæ dhÅ÷ khÃni mÃtrÃÓ ca na syur anyatamÃd­tÃt || [BhP 12.4.24] dÅpaÓ cakÆ-rÆpÃïÃæ mahÃbhÆta-jyotir-aæÓa-rÆpatvÃt dÅpÃdikaæ na tata÷ p­thak | evaæ dhÅ-prabh­tÅni ­tÃt paramÃtmano na p­thak syu÷ | tathÃpi yathà mahÃ-bhÆta-jyotir dÅpÃdi-do«eïa na lipyate tathà buddhyadi-do«eïa paramÃtmÃpi | tadvad asyÃpy anyatamatvÃd ity Ãha anyatamÃd iti | [74] tad evaæ dhÅ-prabh­tÅnÃæ paramÃtma-svÃbhÃvika-Óaktimayatvam uktvà tathÃpi tebhyo bahiraÇgaa-Óaktimayebhyo'ntaraÇga-Óakti-taÂastha-Óakti- viÓi«Âa-paramÃtmano 'nyatamatvena te«Ãm aÓuddhatva-vya¤janayà sa- do«atvam uktvà te« dhÅ-v­tti«u tÃvac chuddhasyaiva jÅvasya sakÃraïam adhyÃsam Ãha -- buddher jÃgaraïaæ svapna÷ su«uptir iti cocyate | mÃyÃmÃtram idaæ rÃjan nÃnÃtvaæ pratyag-Ãtmani || [BhP 12.4.25] buddhi-v­tti-rÆpaæ jÃgaraïaæ svapna÷ su«uptir itÅdaæ pratyag-Ãtmani Óuddha-jÅve viÓvatairjasa-prÃj¤atvÃkhyaæ nÃnÃtvaæ mÃyÃ-mÃtraæ mÃyÃ- k­tÃdhyÃsa-mÃtreïa jÃtam ity artha÷ | [75] tata÷ paramÃtmani buddhy-Ãdi-mayasya jagata÷ sato'pi samparka÷ sutarÃæ nÃstÅty arthaæ cÃha -- yathà jaladharà vyomni bhavanti na bhavanti ca | brahmaïÅdaæ tathà viÓvam avayavyudayÃpyayÃt || [BhP 12.4.26] yathà vyomni vyoma-kÃrya-vÃyu-jyoti÷-salila-pÃrthivÃæÓa-dhÆma-pariïatà jaladharÃ÷ sve«Ãm evÃvayavinÃm udayÃd bhavanti d­Óyante | apy ayÃn na bhavanti na d­Óyante ca te ca tan na sp­ÓantÅti j¤eyam | tathà brahmaïÅdaæ viÓvam iti yojyam | tata÷ sÆk«ma-rÆpeïa tasya sthitir asty eva jagac-chakti- viÓi«Âa-kÃraïÃstitvÃt | ittham evoktam sato'bhivya¤jaka÷ kÃla iti ||75|| [76] tad evaæ vaktuæ kÃraïÃstitvaæ d­«ÂÃntena pratipÃdayati -- satyaæ hy avayava÷ prokta÷ sarvÃvayavinÃm iha | vinÃrthena pratÅyeran paÂasyevÃÇga tantava÷ || [BhP 12.4.27] sarve«Ãm avayavinÃæ sthÆla-vastÆnÃm avayava÷ kÃraïaæ satyaæ satyo vyabhicÃra-rahita÷ prokta÷ | loke yathà darÓnÃd ity Ãha vineti ||76|| [77] arthena sthÆla-rÆpeïa paÂenÃpi vinà tasmin kÃryÃstitvam api vyatirekeïa pratipÃdayati | yat sÃmÃnya-viÓe«ÃbhyÃm upalabhyeta sa bhrama÷ | [BhP 12.4.28] ayam artha÷ | yady evam ucyate pÆrvaæ sÆk«mÃkÃreïÃpi jagan nÃsÅt kintu sÃmÃnyaæ kevalaæ Óuddhaæ brahmaivÃsÅt tad eva Óaktyà nimitta-bhÆtayà viÓe«ÃkÃreïa jagad-rÆpeïa pariïatam iti tad asat | yata÷ yad eva sÃmÃnya- viÓe«ÃbhyÃm upalabhyeta sa bhramo vivarta-vÃda eva | tatra hi Óuddhaæ brahmaivÃj¤Ãna-rÆpayà Óaktyà jagattayà viv­tam iti mataæ na cÃsmÃkaæ tad- abhyupapatti÷ pariïÃmavÃdasya sat-kÃryatÃ-pÆrvakatvÃd ity artha÷ ||77|| [78] nanv apÆrvam eva kÃryam Ãrambha-vivarta-vÃdinÃm iva yu«mÃkam api j¤ÃyatÃæ tatrÃha - anyonyÃpÃÓrayÃt sarvam Ãdyantavad avastu yat || [BhP 12.4.28] yadÃdyantarvad apÆrvaæ kÃryaæ tat punar avastu nirÆpaïÃsaham ity artha÷ | tatra hetur anyonyopaÓrayÃt | yÃvat kÃryaæ na jÃyate tÃvat kÃraïatvaæ m­t- Óukty-Ãder na sidhyati kÃraïatvÃsiddhau ca kÃryaæ na jÃyata eveti paraspara- sÃpek«atva-do«Ãt | tata÷ kÃraïatva-siddhaye kÃrya-Óaktis tatrÃvaÓyam abhupagantavyà | sà ca kÃrya-sÆk«mÃvasthaiveti kÃryÃstitvaæ sidhyati | tathÃpi sthûla-rÆpatÃ-pÃdakatvÃn m­d-Ãde÷ kÃraïatvam api sidhyatÅti bhÃva÷ | [79] tad evaæ svÃbhÃvaika-Óaktimayam eva paramÃtmano jagad ity upasaæharati - - vikÃra÷ khyÃyamÃno'pi pratyag-ÃtmÃnam antarà | na nirÆpyo'sty aïur api syÃc cec cit-sama Ãtmavat || [BhP 12.4.29] yadyapi khyÃyamÃmana÷ prakÃÓamÃna eva tathÃpi svalpo'pi vikÃra÷ pratyag- ÃtmÃnaæ paramÃtmÃnaæ vinà tad-vyatirekeïa svatantratayà na nirÆpyo'sti | tad uktaæ tad-ananyatva-vivaraïa eva | yadi ca taæ vinÃpi syÃt tadà cit-sama÷ syÃc cid-rÆpeïa sama÷ sva-prakÃÓa evÃbhavi«yat | Ãtmavat paramÃtmavan nityaikÃvasthaÓ cÃbhavi«yat | [80] nanu yadi paramÃtmÃnaæ vinà vikÃro nÃsti tarhi paramÃtmana÷ sopÃdhitve nirupÃdhitvaæ na sidhyati | tasmÃt sopÃdher nirupÃdhir any eva kim ity atrÃha -- na hi satyasya nÃnÃtvam avidvÃn yadi manyate | nÃnÃtvaæ chidrayor yadvaj jyoti«or vÃtayor iva || [BhP 12.4.30] satyasya paramÃtmano nÃnÃtvaæ na hi vidyate | yadi tasya nÃnÃtvaæ manyate tarhy avidvÃn yatas tasya nirupÃdhitva-sopÃdhitva-lak«aïaæ nÃnÃtvaæ mahÃkÃÓa-ghaÂÃkÃÓayor yadvat tadvad g­hÃÇgana-gata-sarva-vyÃpi-tejasor iva bÃhya-ÓarÅra-vÃyvor iva ceti | [80] yasmÃd vikÃra÷ khyÃyamÃno'pi pratyag-ÃtmÃnam antarà na nirÆpyo'sty aïur api tasmÃt sarva-Óabda-vÃcyo'pi sa eveti sa-d­«ÂÃntam Ãha - yathà hiraïyaæ bahudhà samÅyate n­bhi÷ kiryÃbhir vyavahÃra-vartmasu | evaæ vacobhir bhagavÃn adhok«ajo vyÃkhyÃyate laukika-vaidikair janai÷ || [BhP 12.4.31] kriyÃbhis tat-tad-vacana-bhedair bahudhà kaÂaka-kuï¬Ãdi-rÆpeïa yathà suvarïam eva vacobhis tat-tan-nÃmabhi÷ pratÅyate tathà laukiak-vaidikai÷ sarvair eva vacobhir bhagavÃn eva vyÃkhyÃyate | tad uktam - sarva- nÃmÃbhidheyaÓ ca sarva-vede¬itaÓ ca sa÷ iti skÃnde | [81] tad evaæ jagata÷ paramÃtma-svÃbhÃvika-Óaktimayatvam uktvà tena ca jÅva- kart­keïa j¤Ãnena tan-nÃÓana-sÃmarthyaæ vyajya mok«Ãrthaæ tad-adhyÃsa- parityÃgam upade«Âuæ paramÃtma-ÓaktimayasyÃpi tasyopÃdhyadhyÃtmakasya jÅva-svarÆpa-prakÃÓÃvarakatva-rÆpaæ do«aæ sad­«ÂÃntam upapÃdayati -- yathà ghano'rka-prabhavo'rka-darÓito hy arkÃæÓa-bhÆtasya ca cak«u«as tama÷ | evaæ tv ahaæ brahma-guïas tad-Åk«ito brahmÃæÓakasyÃtmana Ãtma-bandhana÷ || [BhP 12.4.32] arka-raÓmaya eva megha-rÆpeïa pariïatà var«anti | (!) agnau prÃptÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate | ÃdityÃj jÃyata v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ | iti vacanÃt | ayam artha÷ | yathÃrka-prabhavo'rkeïaiva darÓita÷ prakÃ- ÓitaÓ ca ghano nivi¬o megha÷ | arkÃæÓa-bhÆtasya cak«u«as tama÷ divi bhÆmau ca mahÃndhakÃra-rÆpo bhavati | evam ahaæ prÃk­tÃhaÇkÃro brahma- guïa÷ paramÃtma-Óakti-kÃrya-bhÆta÷ tadÅk«itas tenaiva paramÃtmanà prakÃÓitaÓ ca brÃhmÃæÓakasya taÂastha-Óakti-rÆpatvÃt paramÃtmano yo hÅnÃæÓas tasyÃtmano jÅvasyÃtma-bandhana÷ svarÆpa-prakÃÓÃvarako bhavati | [82] sa cÃdhyÃsa-parityÃga÷ svato na bhavati kintu paramÃtma-jij¤Ãsayà tat- prabhÃvenaiveti vaktuæ pÆrvavad eva d­«ÂÃnta-paaripÃÂÅm Ãha -- ghano yadÃrka-prabhavo vidÅyaryate cak«u÷ svarÆpaæ ravim Åk«ate tadà | yadà hy ahaÇkÃra upÃdhir Ãtmano jij¤Ãsayà naÓyati tarhy anusmaret || [BhP 12.4.33] ghano yathÃrka-prabhavo vidÅryate iti d­«ÂÃntÃæÓe tad-vidÃraïasya na cak«u÷-Óakti-sÃdhyatvam kintu sÆrya-prabhÃva-sÃdhyatvam iti vyaktam | anena dÃr«ÂÃntike'pi Ãtmana÷ paramÃtmano jij¤Ãsayà jÃtena tat prasÃdenÃhaÇkÃro naÓyati palÃyate ity atrÃæÓe puru«a-j¤Ãna-sÃdhyatvam ahaÇkÃra-nÃÓasya khaï¬itam | ato vivarta-vÃdo nÃbhyupagata÷ | atra copÃdhir iti viÓe«aïena svarÆpa-bhÆtÃhaÇkÃras tv anya eveti spa«ÂÅbhÆtam | evaæ yathà d­«ÂÃnteghana-prÃya-mahÃndhakÃrÃvaraïÃbhÃvÃt tat- prabhÃveïa yogyatÃlÃbhÃc ca cak«÷ kart­ bhÆtaæ svarÆpaæ karma-bhÆtam Åk«ate sva-svarÆpa-prakÃÓam astitvena jÃnÃti sva-Óakti-prÃkaÂyaæ labhata ity artha÷ | kadÃcit tadÅk«aïonmukha÷ san raviæ cek«ate tathà dÃr«ÂÃntike'py anusmaret smartur anusandhÃtuæ yogyo bhavati, ÃtmÃnaæ ceti Óe«a÷ | [83] nigamayati - yadaivam etena viveka-hetinà mÃyÃmayÃhaÇkÃraïÃtma-bandhanam | cchitvÃcyutÃtmÃnubhavo'vati«Âhate tam Ãhur Ãyantikam aÇga samplavam || [BhP 12.4.34] etena pÆrvokta-viveka-Óastreïa | mÃyÃmayeti viÓe«aïaæ svarÆpa- bhÆtÃhaÇkÃrasya vyavacchedÃrtham | avati«Âhate sva-svarÆpeïÃvasthito bhavati | na kevalam etÃvad eva acyutmÃnubhava÷ acyute'cyuta-nÃmny Ãtmani paramÃtmany anubhavo yasya tathÃbhÆta eva sann avati«Âhate || 12.4 || ÓrÅ- Óuka÷ ||84|| [84] atrÃyam apy eke«Ãæ pak«a÷ parameÓvarasya Óakti-dvayam asti svarÆpÃkhyà mÃyÃkhyà ceti | pÆrvayà svarÆpa-vaibhava-prakÃÓanam aparayà tv indra-jÃla- vattayaiva mohitebhyo jÅvebhyo viÓva-s­«Ây-Ãdi-darÓanam | d­Óyate caikasya nÃnÃvidyÃvata÷ kasyÃpi tathà vyavahÃra÷ | na caivam advaitavÃdinÃm iva vedanam Ãpatitam | satyenaiva kartrà satyam eva dra«ÂÃraæ prati satyayaiva tathà Óaktyà vastuna÷ sphoraïÃt loke'pi tathaiva d­Óyata iti bhavatv apÅdaæ nÃma | yata÷ satyaæ na satyaæ na÷ k­«ïa-pÃdÃbjÃmodam antarà | jagat satyam asatyaæ và ko'yaæ tasmin durÃgraha÷ || tad etan-mate sata idam utthitam ity ÃdivÃkyÃni prÃyo yathà ÂÅkÃ- vyÃkhyÃnam eva j¤eyÃni | kvacit tat-k­tÃnumÃnÃdau bheda-mÃtrasyÃsattve prasakte vaikuïÂhÃdÅnÃm api tathÃtva-prasaktis tan-mate syÃd ity atra tu te«Ãm ayam abhiprÃya÷ | vayaæ hi yal loka-pratyak«Ãdi-siddhaæ vastu tad eva tat-siddha-vastv-antara-d­«ÂÃntena tad-dharmakaæ sÃdhayÃma÷ | yat tu tad asiddhaæ ÓÃstravid-anubhavaika-gamya-tÃd­Óatvaæ tat punas tad-d­«ÂÃnta- parÃrdhÃdinÃpy anyathÃkartuæ na Óakyata eveti | jÅveÓvarÃbheda-sthÃpanà ca cid-rÆpatÃ-mÃtra eveti | atha svÃbhÃvika-mÃyÃ-Óaktyà parameÓvaro viÓva- s­«Ây-Ãdikaæ karoti jÅva eva tatra muhyatÅty uktam | tatra sandehaæ praÓnottarÃbhyÃæ pariharaty a«Âabhi÷ - ÓrÅ-vidura uvÃca brahman kathaæ bhagavataÓ cin-mÃtrasyÃvikÃriïa÷ | lÅlayà cÃpi yujyeran nirguïasya guïÃ÷ kriyÃ÷ || [BhP 3.7.2] he brahman cin-mÃtrasya cinmÃtra-svarÆpasya sata÷ svarÆpa-Óaktyà bhagavata÷ ÓrÅ-vaikuïÂhÃdi-gata-tÃd­ÓaiÓvaryÃdi-yuktasya ataeva nirguïasya prÃk­ta-guïÃsp­«Âasya tata evÃvikÃriïas tÃd­k-svarÆpa-Óakti-vilÃsa- bhÆtÃnÃæ kriyÃïÃm anantÃnÃm api sadodita-varÃnanta-vidha-prakÃÓe tasmin nitya-siddhatvÃt tat-tat-kriyÃvirgbhÃva-kartus tasyÃvasthÃantara- prÃptatvÃbhÃvÃt prÃk­ta-kartur iva na vikÃrÃpattir iti | nirvikÃrasya ca kathaæ sattvÃdaya÷ prÃk­ta-guïÃ÷ kathaæ và tadÃsaÇga-hetukÃ÷ sthity-Ãdaya÷ kriyÃÓ ca yujyeran | tataÓ ca cinmÃtra-vastu-virodhÃd eva te ca tÃÓ ca na yujyante | bhagavattve tu svaira-ce«ÂayÃpi na yujyeran ity Ãha lÅlayà vÃpÅti | atrÃvikÃritva-nirguïatvÃbhyÃæ saha cinmÃtra-bhagavattvaæ cety ubhayam api svÅk­tyaiva pÆrva-pak«iïà p­«Âam | [85] tataÓ ca tasya cin-mÃtra-svarÆpasya bhavatu bhagavattvaæ tatrÃsmÃkaæ na sandeha÷ | kintu tasya katham itara-guïÃdi-svÅkÃro yujyate ity eva p­cchata iti vÃkyÃrtha÷ | tataÓ cinmÃtratve bhagavattve ca tasya tucchà guïÃ÷ kriyÃÓ ca na sambhavanty eveti dviguïÅbhÆyaiva praÓna÷ | lÅlayà vÃpi kathaæ yujyeran iti viÓadayati | krŬÃyÃm udyamo 'rbhasya kÃmaÓ cikrŬi«Ãnyata÷ | svatas-t­ptasya ca kathaæ niv­ttasya sadÃnyata÷ || [BhP 3.7.3] udyamayait pravartayati ity udyama÷ | arbhakasya krŬÃyÃæ prav­tti-hetu÷ kÃmo'sti | anyatas tu vastv-antareïa bÃlÃntara-pravartanena và tasya krŬecchà bhavati | bhagavatas tu svata÷ svenÃtmanà svarÆpa-vaibhavena ca t­ptasya ata evÃnyata÷ sadà niv­ttasya ca katham anyato jÅvÃj jagac ca nimittÃt cikrŬi«eti | na ca tasya te guïÃs tÃÇ kriyÃÓ ca na vidyante ity apalapanÅyam | [86] tathaiva prasiddher ity Ãha -- asrÃk«Åd bhagavÃn viÓvaæ guïa-mayyÃtma-mÃyayà | tayà saæsthÃpayaty etad bhÆya÷ pratyapidhÃsyati || [BhP 3.7.4] guïa-mayyà traiguïya-vya¤jinyà ÃtmÃÓritayà mÃyayà saæsthÃpayati pÃlayati pratyapidhÃsyati prÃtilaumyena tirohitaæ kari«yati | jÅvasya ca kathaæ mÃyÃ- mohitatvaæ [88] ghaÂatÅty Ãk«epÃntaram Ãha -- deÓata÷ kÃlato yo 'sÃv avasthÃta÷ svato 'nyata÷ | aviluptÃvabodhÃtmà sa yujyetÃjayà katham || [BhP 3.7.5] yo'sau deÓÃdibhir aviluptÃvabodha Ãtmà jÅva÷ sa katham ajayÃvidyayà yujyeta | tatra deÓa-vyavadhÃnato deÓa-gata-do«ato và cak«u÷ prakÃÓa iva kÃlato vidyud iva avasthÃta÷ sm­tir iva svata÷ Óukti-rajatam iva anyato ghaÂÃdi-vastv iva na tasyÃvabodho lupyate avyÃhata-svarÆpa-bhÆta- j¤ÃnÃÓrayatvÃd evety artha÷ || [89] tatraiva virodhÃntaram Ãha - bhagavÃn eka evai«a sarva-k«etre«v avasthita÷ | amu«ya durbhagatvaæ và kleÓo và karmabhi÷ kuta÷ || [BhP 3.7.6] e«a eka eva bhagavÃn paramÃtmÃpi sarva-k«etre«u sarvasya jÅvasya k«etre«u dehe«v avasthita÷ | tatra sati katham amu«a jÅvasya durbhagatvaæ svarÆpa-bhÆta-j¤ÃnÃdi-lopa÷ karmabhi÷ kleÓaÓ ca tasya và kuto nÃsti | na hy ekasmin jalÃdau sthitayor vastuno÷ kasyacit tat-saæsarga÷ kasyacin neti yujyata ity artha÷ | [90] tatra kevalaæ cin-mÃtratvaæ na sambhavatÅti bhatgavattvam evÃÇgÅk­tya ÓrÅ- maitreya uvÃca - seyaæ bhagavato mÃyà yan nayena virudhyate | ÅÓvarasya vimuktasya kÃrpaïyam uta bandhanam || [BhP 3.7.9] yayà viÓva-s­«Ây-Ãdikaæ bhavati seyaæ bhagavato'cintya-svarÆpa-Óakter mÃyÃkhyà Óakti÷ | yad yà ca nayena tarkeïa virudhyate tarkÃtÅtatayà seyam apy acintyety artha÷ | yadyapy evaæ dvayor apy acintyatvaæ tathÃpi bhagavato m>ayety anena vyaktatvÃt svarÆpa-Óakter antaraÇgatvÃd bahiraÇgÃyà mÃyÃyà guïai÷ sattvÃdibhis tat-kÃryai÷ sthÃpanÃdi-lÅlÃbhiÓ ca nÃsau sp­Óata ity artha÷ | tantreïa cÃyam artha÷ | yad yayà mÃyayà yena bhagavatà saha na virudhyate nÃsau virodha-vi«ayÅkriyata iti ca evam eva «a«Âhe navamÃdhyÃye - duravabodha iva tavÃyam ity [BhP 6.9.34] Ãdinà gadyena tasya saguïa-kart­tvaæ virudhya punar atha tatrabhavÃn iti [BhP 6.9.35] gadyenÃntaryÃmitayà guïa-visarga-patitatvena jÅvavad bhokt­tva-yogaæ sambhÃvya, na hi virodha ubhayam ity [BhP 6.9.36] Ãdi gadyena tatra tatrÃvitarkya-Óaktitvam eva ca siddhÃnte yojitam | tatra svarÆpa-Óakter avitarkyatvaæ bhagavatÅty Ãdibhir viÓe«aïair mÃyÃyÃÓ cÃtma-mÃyÃm ity anena darÓitam | tatra svarÆpa-dvayÃbhÃvÃd ity asya tathÃpy acintya-Óaktyà tat-kart­tvaæ tad-anta÷pÃtitvaæ ca vidyate ity artha÷ | sama-vi«ama-matÅnÃm iti [BhP 6.9.37] tu gadyaæ tathÃpy uccÃvaca- buddhÅnÃæ tathà sphurasÅti pratipatty-arthaæ j¤eyam | duravabodha iveti prÃktana-gadye tv aÓarÅra iti ÓarÅra-ce«ÂÃæ vinà aÓaraïa iti bhÆmy-Ãdy- ÃÓrayaæ vinà ity artha÷ | atha tatrety Ãdau svak­te'pi tasyÃpi hetu-kart­tvÃd yojanÅyam | tasmÃd atrÃpi svarÆpa-Óakter eva prÃdhÃnyaæ darÓitam | ataeva ­te'rthaæ yat pratÅyeta ity [BhP 2.9.34] Ãdau mÃyÃyà ÃbhÃsa-sthÃnÅyatvaæ pradarÓya tad-asp­Óyatvam eva bhagavato darÓitam | tvam Ãdya÷ puru«a÷ sÃk«Ãd ity Ãdau mÃyÃæ vyudasya cic-chaktyà ity [BhP 1.7.23] anena ca tathà j¤Ãpitam | mÃyà paraity abhimukhe ca vilajjamÃnà ity [BhP 2.7.47] anena ca | tad evaæ bhagavati tad- virodhaæ parih­tya jÅve'py avidyÃ-sambandham atarkyatvena darÓitayà tan- mÃyayaiva samÃdadhati | ÅÓvarasyeti yad ity anenaiva sambadhyate | artha-vaÓÃd atra ca t­tÅyayà pariïamyate | yad yayà ÅÓvarasya svarÆpa- j¤ÃnÃdibhi÷ samarthasya ataeva vimuktasya jÅvasya kÃrpaïyaæ tat-tat- prakÃÓa-tirobhÃvas tathà bandhanaæ tad-darÓi-guïa-maya-jÃla-praveÓaÓ ca bhavatÅti | tad uktam - tat-saÇga-bhraæÓitaiÓvaryam iti [BhP 6.5.15] | tad etat sarvam abhipretya Órutayo'py Ãhu÷ - sa yad ajayà tv ajÃm ity ÃdÃv apeta- bhaga iti [BhP 10.87.38] ca | atra mÆla-padye bhagavato mÃyety anena bhagavattvaæ tu mÃyikam ity ÃyÃtam | indrasya mÃyety atra yathendratvam | [91] evaæ pÆrvatrÃpi j¤eyam | punar api jÅvasya vastuta÷ svÅya-tat-tad- avasthatvÃbhÃve'pi bhagavan-mÃyayaiva tat-tat-pratÅtir iti sad­«ÂÃntam upapÃdayati | yad arthena vinÃmu«ya puæsa Ãtma-viparyaya÷ | pratÅyata upadra«Âu÷ sva-ÓiraÓ chedanÃdika÷ || [BhP 3.7.10] yad yasya | mÃyayà hetor arthena vinÃpi | yady api tasya trikÃlam eva so'rtho nÃsti tathÃpy Ãtma-viparyaya÷ Ãtmavism­ti-pÆrvaka-parÃbhimÃne nÃham eva tad-dharmÅty evaærÆpa÷ so'rtha÷ syÃt | upadra«Âur jÅvasya | t­tÅyÃrthe «a«ÂhÅ | svapnÃvasthÃyÃæ jÅvena sva-ÓiraÓ-chedanÃdiko'tÅvÃsambhavo'rtha÷ pratÅyate | na hi tasya ÓiraÓ chinnaæ na tu và sva-ÓiraÓ chedaæ ko'pi paÓyet | kintu bhagavan-mÃyaivÃnyatra-siddhaæ tad-rÆpam arthaæ tasminn ÃropayatÅti | [92] mÃyÃ-mÃtraæ tu kÃrtsnyenÃnabhivyakta-svarÆpatvÃd iti nyÃyena | ataeva ÓuddhasyÃpi sato jÅvasyaupÃdhikenaiva rÆpeïopÃdhi-dharmÃpattir iti d­«ÂÃntÃntareïopapÃdayatÅti -- yathà jale candramasa÷ kampÃdis tat-k­to guïa÷ | d­Óyate 'sann api dra«Âur Ãtmano 'nÃtmano guïa÷ || [BhP 3.7.11]|| yathà jale pratibimbitasyaiva candramaso jalopÃdhi-k­ta÷ kampÃdi-guïo dharmo d­Óyate na tv ÃkÃÓa-sthitasya tadvad anÃtmana÷ prak­ta-rÆpopÃdher dharma÷ Ãtmana ÓuddhasyÃsann api aham eva so'yam ity ÃveÓÃn mÃyayopÃdhi-tÃdÃtmyÃpannÃhaÇkÃrÃbhÃsasya pratibimba-sthÃnÅyasya tasya dra«Âur ÃdhyÃtmikÃvasthasyaiva yadyapi syÃt tathÃpi Óuddho'sau tad- abhedÃbhimÃnena taæ paÓyatÅty artha÷ | tad uktam ekÃdaÓe ÓrÅ-bhagavatà - n­tyato gÃyata÷ paÓyan yathaivÃnukaroti tÃm | evaæ buddhi-guïÃn paÓyann anÅho'py anukÃryate || [BhP 11.22.53] iti | tathaivoktam - Óuddho vica«Âe hy aviÓuddha-kartur iti | vi-Óabdasya cÃtra tad-ÃveÓa eva tÃtparyaæ tasmÃd bhagavato'cintya-svarÆpÃntaraÇga-mahÃ- pravala-ÓaktitvÃd bahiraÇgayà pravalayÃpy acintayÃpi mÃyayÃpi na s­«Âi÷ | jÅvasya tu tayà s­«Âir iti siddhÃntitam || 3.7 || ÓrÅ-Óuka÷ || 85-92 || [93] evaæ s­«Ây-Ãdi-lÅlÃ-traye yojine'pi punar viÓe«ata÷ saæÓayya siddhÃnta÷ kriyate sthÆïÃ-nikhanana-nyÃyena | nanu pÃlana-lÅlÃyÃæ ye ye'vatÃrÃs tathà tatraiva sva-prasÃda-vyaÂjaka-smitÃbhaya-mudrÃdi-ce«Âayà sura-pak«a-pÃto yuddhÃdi-ce«Âayà daitya-saæhÃra ity Ãdikà yà yà và lÅlÃ÷ ÓrÆyante te ca tÃÓ ca svayaæ parameÓvareïa kriyante na và | Ãdye pÆrva-pak«as tad atrastha eva pratyuta pak«a-pÃtÃdinà vai«amyaæ ca | ante te«Ãm avatÃrÃïÃæ lÅlÃnÃæ ca na svarÆpa-bhÆtayà sidhyatÅti sampratipatti-bhaÇga÷ | atrocyate | satyaæ viÓva- pÃlanÃrthaæ parameÓvaro na ki¤cit karoti kintu svena sahaivÃvatÅrïÃn vaikuïÂha-pÃr«adÃn tathÃdhikÃrika-devÃdy-antargatÃn tathà taÂasthÃn anyÃæÓ ca bhaktÃn Ãnandayituæ svarÆpa-ÓaktyÃvi«kÃreïaiva nÃnÃvatÃrÃn lÅlÃÓ cÃsau prakÃÓayati | tad uktaæ pÃdme - muhÆrtenÃpi saæhartuæ Óakto yadyapi dÃnavÃn | mad-bhaktÃnÃæ vinodÃrthaæ karomi vividhÃ÷ kriyÃ÷ || darÓana-dhyÃna-saæsparÓair matsya-kÆrma-vihaÇgamÃ÷ | svÃny apatyÃni pu«ïanti tathÃham api padmaja || iti | hari-bhakti-sudhodaye - nityaæ ca pÆrïa-kÃmasya janmÃni vividhÃni me | bhakta-sarve«Âa-dÃnÃya tasmÃt kiæ te priyaæ vada || iti | tathà ÓrÅ-kuntÅ-devÅ-vacanaæ ca -- bhakti-yoga-vidhÃnÃrthaæ kathaæ paÓyema hi striya iti [BhP 1.8.20] | atra bhakti-yoga-vidhÃnÃrthaæ tad-artham avatÅrïaæ tvÃm iti ÂÅkà ca | ÓrÅ-brahma-vacanaæ ca -- prapa¤caæ ni«prapa¤co'pi vi¬ambayasi bhÆtale | prapanna-janatÃnanda- sandohaæ prathituæ prabho || [BhP 10.14.37] svarÆpa-ÓaktyaivÃvi«kÃraÓ ca ÓrÅ-brahmaïaiva darÓita÷ - e«a prapanna-varado ramayÃtma-Óaktyà yad yat kari«yati g­hÅta-guïÃvatÃra [BhP 3.9.23] ity Ãdinà | g­hÅtà guïÃ÷ kÃruïyÃdayo yatra tathÃbhÆto'vatÃro yasyety artha÷ | tad evaæ bhaktÃnandÃrtham eva tÃn prakaÂayatas tasyÃnanusaæhitam api sura-pak«a-pÃtÃdi-viÓva-pÃlana-rÆpaæ tan-mÃyÃ- kÃryaæ svata eva bhavati | loke yathà kecid bhaktÃ÷ parasparaæ bhagavat- prema-mukhollÃsÃya militÃs tad anabhij¤Ãn api kÃæÓcin mÃrdaÇgikÃdÅn saÇg­hya tad-guïa-gÃnÃnandenonmattavan n­tyanto viÓve«Ãm evÃmaÇgalaæ ghnanti maÇgalam api vardhayantÅti | tad uktaæ vÃg gad-gadety Ãdau mad- bhakti-yukto bhuvanaæ punÃtÅti [BhP 11.14.24] | evam evoktam - s­«Ây-Ãdikaæ harer naiva prayojanam apek«ya tu | kurute kevalÃnandÃd yathà martyasya nartanam || iti | [NÃrÃyaïa-saæhitÃ] na ca vaktavyaæ svena te«Ãæ tair api svasyÃnandane svatas t­ptatÃ-hÃni÷ syÃt tathÃnyÃn parityajya ca te«Ãm evÃnandane vai«amyÃntaram api syÃd iti | tatrÃdye viÓuddhorjita-sattva-tanum ÃÓrite'pi muni-jane svatas t­pti- parÃkëÂhÃæ prÃpto bhakta-vÃtsalya-darÓanÃt tad-anucara evÃsau guïo na tu tat-pratighÃtÅti labhyate | yathà sarvÃn munÅn prati ÓrÅ-parÅk«id-vÃkyam - nehÃtha nÃmutra ca kaÓcanÃrtha ­te parÃnugraham Ãtma-ÓÅlam | [BhP 1.19.23] tathà ja¬a-bharata-caritÃdau - sindhu-pataya Ãtma-satatvaæ vigaïayata÷ parÃnubhÃva÷ parama-kÃruïikatayopadiÓya ity Ãdi [BhP 5.13.24] ÓrÅ-nÃrada-pÆrva-janmani -- cakru÷ k­pÃæ yadyapi tulya-darÓanÃ÷; ÓuÓrÆ«amÃïe munayo 'lpa-bhëiïi | [BhP 1.5.24] tathà kuntÅ-stave - namo 'ki¤cana-vittÃya niv­tta-guïa-v­ttaye | ÃtmÃrÃmÃya ÓÃntÃya kaivalya-pataye nama÷ || [BhP 1.8.27] aki¤canà bhaktà eva vittaæ sarvasvaæ yasyeti ÂÅkà ca | tato'nyathà cÃk­taj¤atÃ- do«aÓ ca nirdo«e bhagavaty Ãpatati | tata÷ siddhe tathÃvidhasyÃpi bhakta- vÃtsalye bhaktÃnÃæ du÷kha-hÃnyà sukha-prÃptyà và svÃnando bhavatÅty ÃyÃtam eva | kiæ ca parama-sÃraa-bhÆtÃyà api svarÆpa-Óakte÷ sÃra-bhÆtà hlÃdinÅ nÃma yà v­ttis tasyà eva sÃra-bhÆto v­tti-viÓe«o bhakti÷ sà ca raty- apara-paryÃyà | bhaktir bhagavati bhakte ca nik«ipta-nijobhaya-koÂi÷ sarvadà ti«Âhati | ataevoktaæ bhagavÃn bhakta-bhaktimÃn iti | tasmÃd bhaktasthayà tayà bhagavatas t­ptau na svatas t­ptirtÃ-hÃni÷ | pratyuta Óaktitvena svarÆpato bhinnÃbhinnÃyà api tasyÃ÷ ye yathà mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham iti nyÃyena bhakta-citta-sphuritÃyà bheda-v­tter eva sphuraïÃt bhagavato mÃæ hlÃdayaty asya bhaktir iti ÃnandacamatkÃrÃtiÓayaÓ ca bhavati | Óakti-tadvator bhedamate'pi viÓi«Âasyaiva svarÆpatvaæ sampratipannam | tad etat sarvam abhipretya bhaïitaæ durvÃsasaæ prati ÓrÅ-vi«ïunà - ahaæ bhakta-parÃdhÅno hy asvatantra iva dvija | sÃdhubhir grasta-h­dayo bhaktair bhakta-jana-priya÷ || nÃham ÃtmÃnam ÃÓÃse mad-bhaktai÷ sÃdhubhir vinà | Óriyaæ cÃtyantikÅæ brahman ye«Ãæ gatir ahaæ parà || ye dÃrÃgÃra-putrÃpta- prÃïÃn vittam imaæ param | hitvà mÃæ Óaraïaæ yÃtÃ÷ kathaæ tÃæs tyaktum utsahe || mayi nirbaddha-h­dayÃ÷ sÃdhava÷ sama-darÓanÃ÷ | vaÓe kurvanti mÃæ bhakty sat-striya÷ sat-patiæ yathà || mat-sevayà pratÅtaæ te sÃlokyÃdi-catu«Âayam | necchanti sevayà pÆrïÃ÷ kuto 'nyat kÃla-viplutam || sÃdhavo h­dayaæ mahyaæ sÃdhÆnÃæ h­dayaæ tv aham | mad-anyat te na jÃnanti nÃhaæ tebhyo manÃg api || [BhP 9.4.63-68] iti | atra ye dÃrÃgÃreti trayam ak­taj¤atÃ-nivÃraïe sÃdhavo h­dayaæ mahyam iti svatas t­pti-parihÃre | bhakte÷ svarÆpa-Óakti-sÃra-hlÃdinÅ-sÃratve ca ahaæ bhakta-parÃdhÅna iti dvayam | tatraiva bhakte«v api bhakti-rÆpeïa tat-praveÓe sati viÓe«ato mat-sevayà pratÅtam ity api j¤eyam | tato na prÃktano do«a÷ | dvitÅye'py evam Ãcak«mahe | parÃnandane prav­ttir dvidhà jÃyate parato nijÃbhÅ«Âa- sampattyai kvacit tad-abhÅ«Âa-mÃtra-sampattyai ca | tatra prathamo nÃtrÃpy ayukta÷ sÃtmÃrtha-mÃtratayà kutrÃpi pak«apÃtÃbhÃvÃt | atrottara-pak«e para-sukhasya para-du÷khasya cÃnubhavenaiva parÃnukÆlyenaiva prav­ttÅcchà jÃyate na tu yat-ki¤cij-j¤Ãna-mÃtreïa cittasya para-du÷khÃsparÓe k­pÃ-rÆpa- vikÃrÃsambhavÃt | yathà kaïÂaka-biddhÃÇgo jantor necchati tÃæ vyathÃm | jÅva-sÃmyaæ gato liÇgair na tathÃbiddha-kaïÂaka÷ || iti nyÃyÃt | tataÓ ca sadà paramÃnandaikarÆpe'pahata-kalma«e bhagavati prÃk­tasya sukhÃbhidha-du÷khasya prasiddha-du÷khasya ca sÆrya pecaka-cak«ur jyoti«a iva tamasa iva cÃtyantÃbhÃvÃt tat-tad-anubhavo nÃsty eva | yat tu bhagavati du÷kha-sambandhaæ parijihÅr«anto'pi kecid evaæ vadanti, tasmin du÷khÃnubhava-j¤Ãnam asty eva, tac ca parakÅyatvenaiva bhÃsate na tu svÅyatveneti | tad api ghaÂÂa-ku¬yÃæ prabhÃtam du÷khÃnubhavo nÃma hi anta÷-karaïe du÷kha-sparÓa÷, sa ca svasmÃd bhavatu parasmÃd veti du÷kha-sambandhÃviÓe«Ãt | asarvaj¤atÃ-do«aÓ ca sÆrya-d­«ÂÃntenaiva parih­ta÷, pratyuta guïatvenaiva darÓitaÓ ca | tasmÃt tasmin yat ki¤cid du÷kha-j¤Ãnam astu, du÷khÃnubhavas tu nÃsty eva | yata eva kartum akartum anyathÃ-kartuæ samarthe parama-karuïÃmaya-nicaya-Óiromaïau tasmin virÃjamÃne'py adyÃpi jÅvÃ÷ saæsÃra-du÷kham anubhavantÅty atra nairgh­ïya- parihÃraÓ ca bhavati | yat tu bhaktÃnÃæ sukhaæ tat tasya bhakti-rÆpam eva, tathà te«Ãæ du÷khaæ bhagavat-prÃpty-antarÃyeïaiva bhavati, tatra cÃdhikà bhagavaty eva cittÃrdratà jÃyate sà ca bhaktir eveti | kvacid gajendrÃdÅnÃm api prÃk­ta eva du÷khe sa eva mama Óaraïam ity Ãdinà tathaiva bhaktir udbhÆtaiveti | kvacid yamalÃrjunÃdi«u ÓrÅ-nÃradÃdi- bhaktÃnÃæ bhakti÷ sphuÂaiveti ca sarvathà dainyÃtmaka-bhakta-bhakty- anubhava eva taæ karuïayati na tu prÃk­taæ du÷khaæ, yogye kÃruïe saty ayogyasya kalpanÃnaucityaÃt du÷kha-sad-bhÃvo'sty eva kÃraïatve sarva- saæsÃrocchitte÷ | atha tasya paramparÃ-kÃraïatvam asty eva ced asstu na kÃpi hÃnir iti | tasmÃd ubhayathà bhaktÃnandane tad-bhakty-anubhava eva bhagavantaæ pravartayatÅti siddham | tat etad uktaæ bhavati | yady anyasya sukha-du÷kham anubhÆyÃpi tat-tat-tyÃgenetarasya sukha÷ du÷kha-hÃniæ và sampÃdayati tadaiva vai«amyam Ãpatati | ÓrÅ-bhagavati tu prÃk­ta-sukha- du÷khÃnubhavÃbhÃvÃn na tad Ãpatati, yathà kalpa-tarau | tad uktaæ ÓrÅmad- akrÆreïa - na tasya kaÓcid dayita÷ suh­ttamo na cÃpriyo dve«ya upek«ya eva và | tathÃpi bhaktÃn bhajate yathà tathà sura-drumo yadvad upÃÓrito'rthada÷ || iti [BhP 10.38.22] | atra bhaktÃd anya eva kaÓcid iti j¤eyam | ka÷ paï¬itas tvad-aparaæ Óaraïaæ samÅyÃd bhakta-priyÃd ­ta-gira÷ suh­da÷ k­taj¤Ãd ity [BhP 10.48.26] etad-vÃkyenaiva tat-priyatva-prokte÷ | ÓrÅ- mahÃdevenÃpy uktam -- na hy asyÃsti priya÷ kaÓcin nÃpriya÷ sva÷ paro 'pi và | ÃtmatvÃt sarva-bhÆtÃnÃæ sarva-bhÆta-priyo hari÷ || tasya cÃyaæ mahÃ-bhÃgaÓ citraketu÷ priyo 'nuga÷ | sarvatra sama-d­k ÓÃnto hy ahaæ caivÃcyuta-priya÷ || [BhP 6.17.33-34] tathoktaæ ÓrÅ-prahlÃdenÃpi -- citraæ tavehitam aho 'mita-yogamÃyÃ- lÅlÃ-vis­«Âa-bhuvanasya viÓÃradasya | sarvÃtmana÷ samad­Óo 'vi«ama÷ svabhÃvo bhakta-priyo yad asi kalpataru-svabhÃva÷ || [BhP 8.23.8] iti | arthaÓ ca -- yat tvaæ bhakta-priyo'si so'pi samad­Óas tava svabhÃvo'vi«ama÷ vi«amo na bhavati | tatra hetu-garbha-viÓe«aïaæ kalpataru-svabhÃva iti | tasmÃd vi«ama-svabhÃvatayà pratÅte'pi tvayy avai«yam ity atÅva citram iti | athavà paratrÃpi kalpa-v­k«Ãdi-lak«aïe samÃna evÃÓrayaïÅye vastuni bhakta-pak«a-pÃta-rÆpa-vai«amya-darÓanÃd vai«amyam api samasyaiva svabhÃva ity eva vyÃkhyeyam | tathà pÆrvatrÃpi bhaktÃn bhajata iti vai«amya eva yojanÅyam iti | vastutas tu ÓrÅ-bhagavaty acintyam aiÓvaryam eva mukhyas tad-avirodhe hetu÷ | yad uktam - namo namas te'stv ­«abhÃya sÃtvatÃm ity [BhP 2.4.14] Ãdau dvitÅyasya caturthe ÂÅkÃyÃm | tad evaæ vai«amya-pratÅtÃv apy ado«atvÃyÃcintyam aiÓvaryam Ãheti | tad uktaæ ÓrÅ- bhÅ«meïa sarvÃtmana÷ samad­Óo hy advayasyÃnahaÇk­te÷ | tat-k­taæ mati-vai«amyaæ niravadyasya na kvacit || tathÃpy ekÃnta-bhakte«u paÓya bhÆpÃnukampitam | yan me 'sÆæs tyajata÷ sÃk«Ãt k­«ïo darÓanam Ãgata÷ || iti [BhP 1.9.21-22] tathà ÓrÅ-bhagavatà - samo 'haæ sarvabhÆte«u na me dve«yo 'sti na priya÷ ye bhajanti tu mÃæ bhaktyà mayi te te«u cÃpy aham || iti [BhP 9.29] tad evaæ tat-tad-do«e bhakta-pak«a-pÃtasya svarÆpa-Óakti-sÃra-bhÆtatve bhakta-vinodÃrtham eva svarÆpa-Óaktyaiva svayam eva ca tat-tad-avatÃra-lÅlÃ÷ karoti bhagavÃn tato viÓva-pÃlanaæ tu svayam eva sidhyatÅti sthite na vaidura- praÓnas tad-avastha÷ | atra devÃdÅnÃæ prÃk­tatayà tai÷ saha lÅlÃyÃæ svatas t­ptatÃ-hÃnis te«u tad-aæÓÃveÓÃdi-svÅkÃreïÃgre parihartavyà | tathà na cÃvatÃrÃdÅnÃæ svarÆpa-Óakty-ÃtmatÃ-hÃni÷ | tathà bhakta-vinodaika- prayojanaka-svaira-lÅlÃ-kaivalyena cÃnyatra rÃga-dve«ÃbhÃvÃn na vai«amyam api pratyuta pitta-dÆ«ita-jihvÃnÃæ khaï¬Ãd vairasya iva tasmÃn nigrahe'py anubhÆyamÃne te«Ãæ du«ÂatÃdi-k«apaïa-lak«aïaæ hitam eva bhavati | atra na hy asya janmano hetu÷ karmaïo và mahÅpate | Ãtma-mÃyÃæ vineÓasya parasya dra«Âur Ãtmana÷ | yan mayà ce«Âitaæ puæsa÷ sthity-utpatty-apyayÃya hi | anugrahas tan-niv­tter Ãtma-lÃbhÃya ce«yate || [BhP 9.24.57-58] iti navamÃntastha-ÓrÅ-Óuka-vÃkyÃnusÃreïa pralaye lÅnopÃdher jÅvasya dharmÃdy-asambhavÃd upÃdhi-s­«Ây-Ãdinà dharmÃdi-sampÃdanenÃnugraha iti tadÅya=ÂÅkÃnusÃreïa ca | tathÃ, loke bhavÃn jagati na÷ kalayÃvatÅrïa÷ sad-rak«aïÃya khala-nigrahaïÃya cÃnya÷ | kaÓcit tadÅyam abhiyÃti nideÓam ÅÓa kiæ và jana÷ svak­tam ­chati tan na vidma÷ || [BhP 10.70.27] iti jarÃsandha-baddha-rÃja-v­nda-nivedane'pi ÅÓvare tvayi sad-rak«aïÃrtham avatÅrïe'pi ced asmÃkaæ du÷khaæ syÃt tarhi kim anya÷ kaÓcij jarÃsandhÃdis tvad-Ãj¤Ãm api laÇghayati kiæ ca tvayà vak«yamÃïo'pi jana÷ sva-karma- du÷khaæ prÃpnotÅty eveti na vidma÷ | na caitad ubhayam api yuktam iti bhÃva÷ | iti tadÅya-ÂÅkÃnusÃreïa ca lÅlÃyÃ÷ svairatve'pi durghaÂanÅ mÃyaiva tadà tadà devÃnusarÃdÅnÃæ tat-tat-karmodbodha-sandhÃnam api ghaÂayati | yathà sva-sva-karmaïà p­thag eva ce«ÂamÃnÃnÃæ jÅvÃnÃæ ce«ÂÃ-viÓe«Ã÷ paraspara-ÓubhÃÓubha-Óakuntatayà ghaÂità bhavatÅty Ãdikaæ loke'pi d­Óyate | yatra tu kvacid e«Ã tal-lÅlÃjavam anugantuæ na Óaknoti tatraiva parameÓitu÷ svairatà vyaktÅbhavati | yathà - guru-putram ihÃnÅtaæ nija-karma-nibandhanam | Ãnayasva mahÃrÃja mac-chÃsana-purask­ta÷ || [BhP 10.45.45] iti yama-vi«ayaka-ÓrÅ-bhagavad-ÃdeÓÃdau | tataÓ ca tasyÃtivirala-pracÃratvÃn na sarvatra k­ta-hÃny-ak­tÃbhyÃgama-prasaÇgaÓ ca | atha yadi kecid bhaktÃnÃm eva dvi«anti tadà tadà bhakta-pak«a- pÃtÃnta÷pÃtitvÃd bhagavatà svayaæ tad-dve«e'pi na do«a÷ | pratyuta bhakta- vi«ayaka-tad-rate÷ po«akatvena hlÃdinÅ-v­tti-bhÆtÃnandollÃsa-viÓe«a evÃsau | yena hi dve«eïa pratipada-pronmÅlat-sÃndrÃnanda-vaicitrÅ- samatirikta-bhakti-rasa-marusthala-brahma-kaivalyÃpÃdÃna-rÆpatvena tadÅya- bhakti-rasa-mahÃ-pratiyogitayà tato'nyathà duÓcikitsatayà ca tatrocitam | tad- uttha-bhagavat-tejasà tat-svarÆpa-Óakter api tiraskÃreïa dhvaæsÃbhÃva- tulyatvam | svargÃpavarga-narake«v api tulyÃrtha-darÓina iti [BhP 6.17.28] nyÃyenÃnye«Ãm atÅva du÷sahaæ te«Ãm api kÃmukÃnÃæ nikÃmam anabhÅ«Âam uddaï¬a-daï¬a-viÓe«aæ kurvaty eva bhagavati tasya sarva-hita- paryavasÃyi-cÃritra-svabhÃvatvÃd eva tat-tad-durvÃra-durvÃsanÃmayÃÓe«a- saæsÃra-kleÓa-nÃÓo'pi bhavati | ya÷ khalv abhedopÃsakÃnÃm atik­cchra- sÃdhya÷ puru«Ãrtha÷ | kvacic ca paramÃrtha-vastv-avabhij¤ÃnÃæ naraka- nirviÓe«aæ te«Ãæ kÃminÃæ tu nikÃmam abhÅ«Âaæ viÂakÅÂÃnÃm ivÃmedhyaæ svarga-viÓe«aæ tebhyo dadÃti sa parameÓvara÷ | ataevoktaæ nÃgapatnÅbhi÷ - ripo÷ sutÃnÃm api sutavat pÃlyÃnÃæ devÃnÃm ity [BhP 10.16.33] artha÷ | damam iti yato dama apÅty artha÷ | yat tu pÆtanÃdÃv uttama-bhakta-gati÷ ÓrÆyata tad-bhaktÃnukaraïa- mÃhÃtmyenaiveti tatra tatra spa«Âam eva | yathà sad-ve«Ãd api pÆtanÃpi sakulety [BhP 10.14.35] Ãdi | atha yadi kecid bhaktà eva santo bhaktÃntre«u katha¤cid aparÃdhyanti tadà tenaivÃparÃdhena bhakte«u bhagavati ca vivartamÃnaæ dve«a-bìavÃnala- jvÃlÃlÃpam anubhÆya cirÃt katha¤cit puna÷ sad-ve«eïÃpi bhagavat- saæsparÓÃdinà saparikare tad-aparÃdha-do«e vina«Âe svapadam eva prÃpnuvanti | na tu brahma-kaivalyam bhakti-lak«aïa-bÅjasyÃnaÓvara- vabhÃvatvÃt | te«u bhagavata÷ krodhaÓ ca bÃle«u mÃtur iveti || [93] tathà hi ÓrÅ-rÃjovÃca - sama÷ priya÷ suh­d brahman bhÆtÃnÃæ bhagavÃn svayam | indrasyÃrthe kathaæ daityÃn avadhÅd vi«amo yathà || [BhP 7.1.1] paramÃtmatvena sama÷ suh­t hitakÃrÅ priya÷ prÅti-vi«ayo bhagavÃn | evaæ sati sÃmyenaivopakartavyatvena prÅti-vi«ayatvena na ca sarve«v eva prÃpte«u kathaæ vi«ama iva daityÃn avadhÅt | vi«amatvam upalak«aïam asuh­di và priya iva ceti | [94] kiæ ca yasya yai÷ prayojanaæ sidhyati sa tat-pak«apÃtÅ bhavati | yebhyo bibheti tÃn dve«eïa hanti na tu tad atrÃstÅty Ãha -- na hy asyÃrtha÷ sura-gaïai÷ sÃk«Ãn ni÷ÓreyasÃtmana÷ | naivÃsurebhyo vidve«o nodvegaÓ cÃguïasya hi || [BhP 7.1.2] ni÷Óreyasaæ paramÃnanda÷ | [95] ata÷ - iti na÷ sumahÃ-bhÃga nÃrÃyaïa-guïÃn prati | saæÓaya÷ sumahÃn jÃtas tad bhavÃæÓ chettum arhati || [BhP 7.1.3] guïÃn anugraha-nigrahÃdÅn prati tat-tat-saæÓayam | [96] atra ÓrÅ-­«r uvÃca - sÃdhu p­«Âaæ mahÃrÃja hareÓ caritam adbhutam | yad bhÃgavata-mÃhÃtmyaæ bhagavad-bhakti-vardhanam || [BhP 7.1.4] he mahÃrÃja | idaæ yat p­«Âhaæ tat sÃdhu suvicÃritam eva | kintu hareÓ caritam adbhutam apÆrvam avai«amye'pi vi«amatayà pratÅyamÃnatvena vicÃrÃtÅtatvÃt | yad yatra hareÓ caritre bhagavad-bhakti-vardhanaæ bhÃgavata- mÃhÃtmyaæ bhÃgavatÃnÃæ prahlÃdopalak«ita-bhakta-v­ndÃnÃæ mÃhÃtmyaæ vartate | anena bhÃgavatÃrtham eva sarvaæ karoti bhagavÃn na tv anyÃrtham ity asyaivÃrthasya paryavasÃnaæ bhavi«yatÅti vya¤jitam | ÂÅkà ca - sva-bhakta-pak«a-pÃtena tad-vipak«a-vidÃraïam | n­siæham adbhutaæ vande paramÃnanda-vigraham || ity e«Ã | [97] ato - gÅyate paramaæ puïyam ­«ibhir nÃradÃdibhi÷ | natvà k­«ïÃya munaye kathayi«ye hare÷ kathÃm || [BhP 7.1.5] paramaæ puïyaæ yathà syÃt tathà yà gÅyate tÃæ kathÃm iti yat tadoradhyÃhÃreïÃnvaya÷ | atra ca tair gÅyamÃnatvena bhaktaika-sukha- prayojanatvam eva vya¤jitam | [98] tatra tatra tÃvad vya¤jitÃrthÃnurÆpam eva praÓnasyottaram Ãha -- nirguïo 'pi hy ajo 'vyakto bhagavÃn prak­te÷ para÷ | sva-mÃyÃ-guïam ÃviÓya bÃdhya-bÃdhakatÃæ gata÷ || [BhP 7.1.6] yasmÃt prak­te÷ paras tasmÃn nirguïa÷ prÃk­ta-guïa-rahita÷ tata evÃjo nitya- siddha÷ tata eva cÃvyakta÷ prÃk­ta-dehendriyÃdi-rahitatvÃn nÃnyena vyajyate iti svayaæ prakÃÓa-dehÃdir ity artha÷ | tataÓ ca prak­ti-guïottha-rÃga- dve«Ãdi-rahitaÓ ceti bhÃva÷ | evam evambhÆto'pi sve«u bhakte«u yà mÃyà k­pà tatropito yo guïo lÅlÃ-kautukamaya-viÓuddhorjita-sattvÃkhyas tam ÃviÓyÃlambya bhagavÃn nityam eva prakÃÓita-«a¬-guïaiÓvarya÷ san, etad apy upalak«aïaæ kadÃcid ity Ãdau jÃta÷ san lokendriye«u vyakto'pi san bÃdhya-bÃdhakatÃæ gata÷ | nija-d­«Âi-pathe'pi sthÃtum asamarthe«u atik«udre«u devÃsurÃdi«u sva-sÃhÃyya-pratiyoddh­tva-sampÃdanÃya svayaæ sa¤cÃritaæ ki¤cit tad-aæÓa-lak«aïam eva teja÷ samÃÓritya bÃdhyatÃæ bÃdhakatÃæ ca gata÷ | yuddha-lÅlÃ-vaicitryÃya pratiyoddh­«u tadÃnÅæ svasmin prakÃÓyamÃnÃd api tejaso'dhikaæ tejo'æÓaæ sa¤cÃrya bÃdhyatÃæ parÃjayaæ kadÃcit tu tasmÃn nÆnaæ sa¤cÃrya bÃdhakatÃæ jayaæ prÃpta ity artha÷ | syÃt k­pÃ-dambhayor mÃyà iti viÓva-prakÃÓa÷ | atra saty apy arthÃntare bhÃgavatÃnugraha-prayojanatvenaivopakrÃntatvÃd upasaæhari«yamÃïatvÃc ca gati-sÃmÃnyÃc ca chala-maya-mÃyayà tat-tat- kart­tve'py adhika-do«ÃpÃtÃc ca tan nÃpek«ate | tasmÃd bhakta-vinodaika- prayojanaka-svaira-lÅlÃ-kaivalyenÃnyatra rÃga-dve«ÃbhÃvÃn nÃtra vai«amyam iti bhÃva÷ | ataeva bÃdhyatÃm api yÃtÅti bÃdhaktayà sahaivoktam | tathà nija-svarÆpa-Óakti-vilÃsa-lak«aïa-lÅlÃvi«kÃreïa sarve«Ãm eva hitaæ paryavasyatÅti suh­ttÃdikaæ ca nÃpayÃtÅti dhvanitam | [99] atha kathaæ so'pi viÓuddha-sattvÃkhyo guïa÷ prÃk­to na bhavati kadà và kutra taæ vÅryÃtiÓayaæ sa¤cÃrayati kathÃæ và k­ta-hÃnya-k­tÃbhyÃbhyÃgama- prasaÇgo na bhavatÅty Ãdikam ÃÓaÇkyÃha dvÃbhyÃm -- sattvaæ rajas tama iti prak­ter nÃtmano guïÃ÷ | na te«Ãæ yugapad rÃjan hrÃsa ullÃsa eva và || [BhP 7.1.7] sattvÃdayo guïÃ÷ prak­ter eva nÃtmana÷ | Ãtmana÷ parameÓvarasya tasya tu ye sarve'pi nityam evollÃsino guïÃs te tu te na bhavantÅty artha÷ | tad uktam - sattvÃdayo na santÅÓa [ViP 1.9.44] iti | hlÃdinÅ sandhinÅ saævit tvayy eva sarva-saæsthitau iti [ViP 1.12.69] ca | yasmÃn nÃtmanas te tasmÃd eva yugapat hrÃsa eva và ullÃsa eva và nÃsti, kintu vikÃritvena parasparam upamardyatvÃt kasyacit kadÃcit hrÃsa÷ kadÃcit kadÃcid ullÃso bhavatÅty artha÷ | [100] tataÓ ca devÃdÅnÃæ tat-sÃhÃyye surÃdÅnÃæ ca tad-yuddhe yogyatÃæ darÓayati | tathà sattvÃdy-ullÃsa-kÃle tal-lÅlÃyÃs tad-adhÅnatvam iva yat pratÅyate tad anuvadan pariharati -- jaya-kÃle tu sattvasya devar«Ån rajaso 'surÃn | tamaso yak«a-rak«Ãæsi tat-kÃlÃnuguïo 'bhajat || [BhP 7.1.8] sattvasya jaya-kÃle devÃn ­«ÅæÓ cÃbhajat bhajati bhagavÃn tat-tad-dehe«u sattvopÃdhika-nija-teja÷ sa¤cÃrayati yena ca tÃn sahÃyamÃnÃn karotÅty artha÷ | evaæ rajaso jaya-kÃle asure«u raja-upÃdhikaæ tamaso jaya-kÃle yak«a- rak«a÷su tama-upÃdhikam iti yojanÅyam | tataÓ ca yena tÃn yak«ÃdÅn pratiyoddÌn kurvan devÃdÅn parÃjitÃn karoti svayam api tathà darÓayatÅty artha÷ | tad evaæ bhakta-rasa-po«a-lÅlÃ- vaicitryÃya bÃdhya-bÃdhakatÃæ yÃtÅti darÓitam | yac ca k«Åroda-mathane ÓrÆyate | tathà surÃï ÃviÓad Ãsureïa rÆpeïa te«Ãæ bala-vÅryam Årayan | uddÅpayan deva-gaïÃæÓ ca vi«ïur devena nÃgendram abodha-rÆpa÷ || [BhP 8.7.11] iti | tatrÃpi tad-vaicitryÃrtham eva tathà tat-tad-ÃveÓas tasyeti labhyate | nanv ÃyÃtà tasya tat-tad-guïodbodhakÃlapÃravaÓyena svaira-lÅlatÃ-hÃni÷ | tataÓ ca guïa-sambandhÃtiÓaye vai«yÃdikaæ ca spa«Âam evety ÃÓaÇkyÃha tat-kÃlÃnuguïa iti | te«Ãæ sattvÃdÅnÃæ kÃla evÃnuguïo yasya sa÷ | bhagavac- charaïa itivat samÃsa÷ | svairam eva krŬati tasmin nityam eva tad- anugatikayà mÃyayà tad-anusÃreïaivÃnÃdi-siddha-pravÃhaæ taæ jagat-karma- samudÃyaæ prerya sva-v­tti-viÓe«a-rÆpatvena pravartyamÃna÷ sattvÃdi- guïÃnÃæ kÃla eva tad-adhÅno bhavatÅty artha÷ | kÃlasya mÃyÃ-v­ttitvam udÃh­taæ kÃlo daivam ity Ãdau tvan-mÃyai«eti | yad và te«Ãæ kÃlo'pi sadÃnugato bhaktÃnugraha-mÃtrÃrtha-svaira-ce«ÂÃtmaka-prabhÃva-lak«aïo guïo yasya sa ity artha÷ | tato'pi tac-ce«ÂÃnusÃreïaiva mÃyayà tat-tat- pravartanam iti bhÃva÷ | yad uktam - yo 'yaæ kÃlas tasya te 'vyakta-bandho ce«ÂÃm ÃhuÓ ce«Âate yena viÓvam || [BhP 10.3.26] iti | tathà cobhayathÃpi na pÃravaÓyam ity ÃyÃtam | ittham eva ÓrÅ-kapila-devo'pi - ya÷ kÃla÷ pa¤ca-viæÓaka iti [BhP 3.26.15] | prabhÃvaæ pauru«aæ prÃhu÷ kÃlam eke yato bhayam iti [BhP 3.26.16] ca | tatra mÃyÃvyaÇgatva-puru«a- guïatva-lak«aïa-mata-dvayam upanyastavÃn | atra tasya ce«Âà prabhÃvasya bhakta-vinodÃyaiva mukhyà prav­tti÷ | guïodbodhÃdi-kÃryaæ tu tatra svata eva bhavatÅti tatra prav­ttyÃbhÃsa eva | tataÓ ca pÆrvo'æÓa÷ svayam eveti svarÆpa-Óakter eva vilÃsa÷ paras tad-ÃbhÃsa-rÆpa evety ÃbhÃsa-Óakter mÃyÃyà evÃntargata÷ | yo'yaæ kÃla ity Ãdau nime«Ãdir ity uktis tu dvayor abheda- vivak«ayaiveti j¤eyam | ata evaæ vyÃkhyeyaæ | yathà bh­tyasyÃnugato bh­tyo'nubh­ya÷ tathÃtra prabhÃva-lak«aïasya guïasyÃnugata ÃbhÃsa-rÆpo guïo'nuguïa÷ | tathà ca te«Ãæ kÃlo'py anuguïo na tu sÃk«Ãd guïo yasyeti || [101] nanu te«u te«u tenÃveÓyamÃnaæ teja÷ kathaæ na lak«yate | tatrÃha -- jyotir-Ãdir ivÃbhÃti saÇghÃtÃn na vivicyate | vidanty ÃtmÃnam Ãtma-sthaæ mathitvà kavayo 'ntata÷ || [BhP 7.1.9] yadyapi te«u te«u nija-tejo'æÓenÃvi«Âo'sau saÇghÃtÃt sammiÓratvÃt na vivicyate lokair vivektuæ na Óakyate tathÃpi kavayo viveka-nipuïà antato mathitvà tasyÃpi sÃhÃyyaæ tenÃpi yuddham ity ÃdikÃsambhavÃrtha-ni«edhena vivicya tad-aæÓenÃtmasthaæ tat-tad-Ãtmani pravi«Âam ÃtmÃnam ÅÓvaraæ vidanti jÃnanti | tatra hetu-garbho d­«ÂÃnta÷ | yasmÃt tat-teja÷ jyotir-Ãdi- padÃrtha ivÃbhÃti dra«Â­«v iti viÓe«a÷ | ayam artha÷ | yathà nedaæ maïes teja÷ pÆrvam adarÓanÃt, kintu tadÃtapa- saæyogena sauraæ teja evÃtra pravi«Âam iti sÆrya-kÃntÃdau tÆlÃdi-dÃhena tad- anubhavi«u tadà bhÃti | yathà ca pÆrvavad eva vÃyor ayaæ gandha÷ pÃrthiva eva pravi«Âa iti te«v ÃbhÃti | tathÃtrÃpÅti | athavà nanv evaæ tarhi tair api krŬatÅti d­Óyata tatrÃha jyotir iti | yathà cak«r-Ãdi-jyotibhi÷ svÃæÓe rÆpa-mÃtre'pi prakÃÓyamÃne gandhÃdi-guïa- pa¤cakà m­d evÃsua prakÃÓata iti pratÅyate | yathà ca karïÃdi-nabhasà svÃæÓe Óabda-mÃtre'pi g­hyamÃne dundubhir evÃsÃv iti pratÅyate | tac ca tat- tad-guïÃnÃæ saæmiÓratvÃd eva bhavati na vastuta÷ | tathà kavaya÷ ÃtmÃnam ÅÓvaraæ tat-tat-saÇghÃta-sthatvenÃnyair aviviktam api Ãtmasthaæ svÃæÓa- tejobhir eva krŬantaæ jÃnantÅty artha÷ | [102] yad evaæ yuddhÃdi-nija-lÅlÃbhir bhakta-vinodanam eva prayojanaæ, viÓva- pÃlanaæ tu tata÷ svata eva bhavatÅty uktvÃ, s­«Âi-pralayayo÷ prak­tÅk«aïÃdÃv api sarvÃÓaÇka-nirÃsÃrtham atidiÓan tri«v apy aviÓe«am Ãha - yadà sis­k«u÷ pura Ãtmana÷ paro raja÷ s­jaty e«a p­thak sva-mÃyayà | sattvaæ vicitrÃsu riraæsur ÅÓvara÷ Óayi«yamÃïas tama Årayaty asau || [BhP 7.1.10] yadà yatra sva-ce«ÂÃ-lak«aïe kÃle e«a para÷ parameÓvara÷ sva-mÃyayà bhakta-k­payà Ãtmana÷ pura÷ prÃcÅna-s­«Âi-gata-sÃdhaka-bhakta-rÆpÃïi svasyÃdhi«ÂhÃnÃni sis­k«ur bhavati prak­tyà saha te«u lÅne«u ÃvirbhÃvanÃrthÃm Åk«Ãæ karoti tadà p­thak svarÆpa-Óakter itarÃsau jÅva- mÃyÃkhyà Óakti÷ pÆrvavat tac-ce«ÂÃtmaka-prabhÃvÃbhÃsoddÅptà raja÷ s­jati svÃæÓa-bhÆtÃd guïa-traya-sÃmyÃd avyaktÃd vik«ipati udbodhayatÅti và | yad và p­thaÇ-mÃyÃnugata e«a kÃla eva s­jati tathÃsau-padena ca kÃla evocyate | atha vicitrÃsu nÃnÃ-guïa-vaicitrÅ-matÅ«u tal-lak«aïÃsu pÆr«u yadà rantum icchur bhavati tadÃsau sattvaæ s­jati, yadà punas tÃbhir eva militvà Óayi«yamÃ×a÷ Óayitum icchur bhavatÅty artha÷ | tadÃsau tama÷ s­jatÅti | tato bhakta-nimittam eva sarvà eva s­«Ây-Ãdi-kriyÃ÷ pravartante iti bhÃva÷ | yathÃÇgÅk­tam ekÃdaÓasya t­tÅye ÂÅkÃk­dbhir api | kim arthaæ sasarja sva- mÃtrÃtma-prasiddhaye | svaæ mimÅte pramimÅte ÃtmÃnam upÃste ya÷ sa sva- mÃtà tasyÃtmano jÅvasya prak­«Âà ye siddhaya iti Óayanam atra puru«ÃvatÃrasya kadÃcit pralayodadhau yoga-nidrà kadÃcid bhagavat-praveÓo và | yadyapi sarve«v api jÅve«u antaryÃmitayà parameÓvaras ti«Âhati tathÃpi tatrÃsaæsaktatvÃd asthita eva bhavati tad bhakte«u tu samÃsaktatvÃn na tatheti | na ca tat-saÇgÃdau tasyeccheti yathokta-vyÃkhyÃnam eva balavat | tathà ca ÓrÅ-bhagavad-upani«ada÷ matsthÃni sarvabhÆtÃni na cÃhaæ te«v avasthita÷ | na ca matsthÃni bhÆtÃni paÓya me yogam aiÓvaram || [GÅtà 9.4-5] iti ye bhajanti tu mÃæ bhaktyà mayi te te«u cÃpy aham || [GÅtà 9.29] iti ca | uktaæ ca hari-bhakti-sudhodaye - bhaktÃnÃæ h­dayaæ ÓÃntaæ saÓriyo me priyaæ g­ham | vasÃmi tatra Óobhaiva vaikuïÂhÃkhyÃd ivarïanà || iti | [103] evaæ prasaÇgena s­«Âi-pralayÃv api vyÃkhyÃya puna÷ pÃlanam eva vyÃcak«Ãïa÷ prakaraïam upasaæharati sÃrdhena -- kÃlaæ carantaæ s­jatÅÓa ÃÓrayaæ pradhÃna-pumbhyÃæ nara-deva satya-k­t | ya e«a rÃjann api kÃla ÅÓità sattvaæ surÃnÅkam ivaidhayaty ata÷ | tat-pratyanÅkÃn asurÃn sura-priyo rajas-tamaskÃn pramiïoty uruÓravÃ÷ || [BhP 7.1.11] satya-k­t svarÆpa-Óakti-vilÃsenaiva svayaæ paramÃrtha-satya-kriyÃvirbhÃvaka eva san sva-ce«ÂÃ-rÆpaæ kÃlaæ s­jati vya¤jayati | kiæ kurvantaæ pradhÃna- puæbhyÃæ ca carantaæ tat-tat-sambandhÃnÃæ sÃdhaka-bhaktÃnÃæ devÃdi- pravi«Âaæ nija-tejo'æÓÃnÃæ ca sÃhÃyyaa-hetor eva s­jyamÃnatayà utpattaivÃvyakta-jÅva-saÇghÃtÃbhyÃæ carantam ataeva sannidhÃnenaiva tayos tat-tad-avasthÃnÃm ÃÓrayam udbhava-hetuæ ca | narad-deveti sambodhanena yathà nijai«ayà mukhyam eva kÃryaæ kurvatas tava tathaivÃnayad api k«udrataraæ svayam eva sidhyati tadvad ihÃpÅti bodhitam | tato ya e«a ce«ÂÃ- rÆpa÷ kÃlaê sa sattvaæ satrtva-pradhÃnaæ surÃnÅkameghayatÅva tata eva ta- pratyanÅkÃn rajas-tama÷-pradhÃnÃn asurÃn pramiïotÅva hinstÅva, ye tu deve«u bhaktà asure«u bhakta-dve«iïas tÃn svayaæ pÃlayati caiveti pÆrvem evoktam | yasmÃt tac-ce«ÂÃ-lak«aïasya kÃlasyaivaæ vÃrtà tasmÃd ÅÓitÃpi edhayatÅva pramiïotÅva ceti | he rÃjann iti pÆrvÃbhiprÃyam eva | nanu yadi ceÓitu÷ prayojanaæ na bhavati tarhi kathaæ kadÃpy asurÃn api sva- pak«Ãn vidhÃya devair na yudhyeta, tatrÃha sura-priya÷ | sure«u vartamÃnÃ÷ priyà bhaktà yasya sa÷ | sattva-pradhÃne«u sure«u prÃyaÓas te«Ãæ sarve«Ãm anugamanenaiva tasyÃnugamanam | kadÃcid b­haspaty-Ãdi«u mahatsv aparÃdhe tu te«Ãæ mÃlinyena suratvÃcchÃdanÃt te«Ãæ tasya caite«v ananugamanaæ syÃd iti | jayakÃle tu sattvasyety Ãdy uktam iti bhÃva÷ | nanu kathaæ te'pi tÃn nÃnugacchanti tatrÃha - rajas-tamaskÃn iti | atyanta- bhagavad-bahirmukhatÃ-karayor guïayor arocakatvÃd eveti bhÃva÷ | tary asau sadaivÃsurÃïÃæ nigraham eva karotÅty athÃpy asama¤jasyam ity ÃÓaÇkyÃha uruÓravÃ÷ | uru sarvato vist­taæ mahattamaæ và Órava÷ kÅrtir yasya sa te«Ãm apy anugrahaæ karotÅti bhÃva÷ | [104] tad evaæ siddhÃntaæ pradarÓya tatra sva-bhaktÃnugraha-mÃtra-prayojanas tat tat karoti pareÓa iti pratij¤ÃtÃrthodÃharaïÃya prahlÃda-jaya-vijayÃdi-k­pÃyÃ÷ sÆcakam itihÃsa-viÓe«am Ãha -- atraivodÃh­ta÷ pÆrvam itihÃsaæ surar«iïà | prÅtyà mahÃkratau rÃjan p­cchate'jÃta-Óatrave || ity [BhP 7.1.12] Ãdi | ÂÅkaiva d­Óyà || 7.1 || ÓrÅ- Óuka÷ ||93-104|| [105-106] tad evaæ sarve api vai«amya-nairgh­ïye parih­te | ÅÓvaras tu paryanyavad dra«Âavya ity asya brahma-sÆtra-nirgatÃrtha-nyÃyasyÃpy atraivÃntarbhÃva- siddhe÷ | iti brahma-bhagavat-paramÃtmÃno viv­tÃ÷ | tad evaæ trivyÆhatvam eva vyÃkhyÃtam | kvacid vÃsudevÃdi-caturvyÆhÃditvaæ ca d­Óyate | sa ca bheda÷ kasyacit kenacid abheda-vivak«ayà ca nÃyukta÷| tad uktaæ mok«a- dharme nÃrÃyaïÅye -- eka-vyÆha-vibhÃgo và kvacid dvi-vyÆha-saæj¤ita÷ | tri-vyÆhaÓ cÃpi saÇkhyÃtaÓ caturvyÆhaÓ ca d­Óyate || iti [Mbh 12.336.53] ÓrutiÓ ca - sa ekadhà bhavati dvidhà bhavatÅty [Chà 7.26.2] Ãdyà | atha pÆrva-rÅtyà caturvyÆhatvÃdy-avisaævÃditayà yad atra tri-vyÆhatvaæ tatra prathama-vyÆhasya ÓrÅ-bhagavata eva mukhyatvaæ yat-pratipÃdakatvenaivÃsya ÓrÅ-bhÃgavatam ity Ãkhyà | yathoktam - idaæ bhÃgavataæ nÃma purÃïaæ brahma-sammitam iti | tasya hi prÃdhÃnye «a¬-vidhena liÇgena tÃtparyam api paryÃlocyate | upakramopasaæhÃrÃv abhyÃso'pÆrvatà phalam | arthavÃdopapattÅ ca liÇgaæ tÃtparya-nirïaye || ity ukta-prakÃreïa | tathà hi tÃvad upakramopasaæhÃrayor aikyena -- janmÃdy asya yato 'nvayÃd itarataÓ cÃrthe«v abhij¤a÷ svaràtene brahma h­dà ya Ãdi-kavaye muhyanti yat sÆraya÷ | tejo-vÃri-m­dÃæ yathà vinimayo yatra tri-sargo 'm­«Ã dhÃmnà svena sadà nirasta-kuhakaæ satyaæ paraæ dhÅmahi || [BhP 1.1.1] kasmai yena vibhÃsito'yam atulo j¤Ãna-pradÅpa÷ purà tad-rÆpeïa ca nÃradÃya munaye k­«ïÃya tad-rÆpiïà | yogÅndrÃya tad-ÃtmanÃtha bhagavad-rÃtÃya kÃruïyatas tac chuddhaæ vimalaæ viÓokam am­taæ satyaæ paraæ dhÅmahi || [BhP 12.13.19] tatra purvasyÃrtha÷ | artho'yaæ brahma-sÆtrÃïÃm iti gÃru¬okter asya mahÃ- purÃïasya brahma-sÆtrÃk­trima-bhëyÃtmakatvÃt prathamaæ tad upÃdÃyaivÃvatÃra÷ | tatra pÆrvam athÃto brahma jij¤Ãseti vyÃca«Âe tejo-vÃri- m­dÃm ity-Ãdy-ardhena | yojanÃyÃæ prÃthamikatvÃd asya pÆrvatvam | tatra brahma-jij¤Ãseti vyÃca«Âe paraæ dhÅmahÅti | paraæ ÓrÅ-bhagavantaæ dhÅmahi dhyÃyema | tad evaæ mukta-pragrahayà yoga-v­ttyà b­hatvÃd brahma yat sarvÃtmakaæ tad-bahiÓ ca bhavati | tat tu nija-raÓmy-Ãdibhya÷ sÆrya iva sarvebhya÷ param eva svato bhavatÅti mÆla-rÆpatva-pradarÓanÃya para-padena brahma-padaæ vyÃkhyÃyate | tac cÃtra bhagavÃn evety abhimatam | puru«asya tad-aæÓatvÃn nirguïasya brahmaïo guïÃdi-hÅnatvÃt | uktaæ ca ÓrÅ- rÃmÃnuja-caraïai÷ - sarvatra b­hatva-guïa-yogena hi brahma-Óabda÷ | b­hatvaæ ca svarÆpeïa guïaiÓ ca yatrÃnavadhikÃtiÓaya÷ so'sya mukho'rtha÷ | sa ca sarveÓvara eveti | uktaæ pracetobhi÷ nahyanto yad vibhÆtÅnÃæ so'nanta iti gÅyate | ataeva vivdha-manoharÃnantÃkÃratve'pi tat-tad-ÃkÃrÃÓraya- paramÃdbhuta-mukhyÃkÃratvam api tasya vya¤jitam | tad evaæ mÆrtatve siddhe tenaiva paratvena na tasya vi«ïv-Ãdi-rÆpaka-bhagavattvam eva siddham | tasyaiva brahma-ÓivÃdi-paratvena darÓitatvÃt | atra jij¤Ãsety asya vyÃkhyà dhÅmahÅti | yatas taj-jij¤ÃsÃs tÃt-paryaæ tad-dhyÃna eva | tad uktam ekÃdaÓe svayaæ bhagavatà -- Óabda-brahmaïi ni«ïÃto ni«ïÃyÃt pare yadi | Órutas tasya Órama-phalo hy adhenum iva rak«ata || [BhP 11.11.18] iti | tato dhÅmahÅty anena ÓrÅ-rÃmÃnuja-mataæ jij¤ÃsÃ-padaæ nididhyÃsana- param eveti | svÅyatvenÃÇgÅkaroti ÓrÅ-bhÃgavata-nÃmà sarva-vedÃdi-sÃra- rÆpo'yaæ grantha ity ÃyÃtam | dhÅmahÅti bahu-vacanaæ kÃla-deÓa-paramparÃ- sthitasya sarvasyÃpi tat-kartavyatÃbhiprÃyeïa ananta-koÂi- brahmÃï¬ÃntaryÃminÃæ puru«ÃïÃm aæÓibhÆte bhagavaty eva dhyÃnasyÃbhidhÃnÃt | anenaika-jÅva-vÃda-jÅvana-bhÆto vivarta-vÃdo'pi nirasta÷ | dhyÃyatir api bhagavato mÆrtatvam api bodhayati dhyÃnasya mÆrta evÃka«ÂÃrthatvÃt | sati ca susÃdhye pumarthopÃye du÷sÃdhyasya puru«Ãprav­ttyà svata evÃpakar«Ãt tad-upÃsakasyaiva yuktatamatva-nirïayÃc ca | tathà ca gÅtopani«ada÷ - mayy ÃveÓya mano ye mÃæ nityayuktà upÃsate | Óraddhayà parayopetÃs te me yuktatamà matÃ÷ || [GÅtà 12.2] ye tv ak«aram anirdeÓyam avyaktaæ paryupÃsate | te prÃpnuvanti mÃm eva sarvabhÆtahite ratÃ÷ || [GÅtà 12.3-4] kleÓo 'dhikataras te«Ãm avyaktÃsakta-etasÃm avyaktà hi gatir du÷khaæ dehavadbhir avÃpyate || [GÅtà 12.5] idam eva ca viv­taæ brahmaïà -- Óreya÷-s­tiæ bhaktim udasya te vibho kliÓyanti ye kevela-bodha-labdhaye | te«Ãm asau kleÓala eva Ói«yate nÃnyad yathà sthÆla-tu«ÃvaghÃtinÃm || [BhP 10.14.4] iti | ataevÃsya dhyeyasya svayaæ bhagavattvam eva sÃdhitam | ÓivÃdayaÓ ca vyÃv­ttÃ÷ | tathà dhÅmahÅti liÇgà dhyotità p­thag-anusandhÃna-rahità prÃrthanà dhyÃnopalak«ita-bhagavad-bhajanam eva param-puru«Ãrthatvena vyanakti | tato bhagvatas tu tathÃtvaæ svayam eva vyaktam | tataÓ ca yathokta- parama-manohara-mÆrtitvam eva lak«yate | tathà ca vedÃnÃæ sÃmavedo'smÅti [GÅtà 10.22]| tatra ca b­hat-sÃma tathà sÃmnÃm ity [GÅtà 10.35] ukta-mahimni b­hat-sÃmni b­had-dhÃmaæ b­hat-pÃrthivaæ b­had-antarÅk«aæ b­had divaæ b­had vÃmaæ b­hadbhyo vÃmaæ vÃmebhyo vÃmam iti | tad evaæ brahma- jij¤Ãseti vyÃkhyÃtam | athÃta ity asya vyÃkhyÃm Ãha satyam iti | yatas tatrÃtha-Óabda Ãnantarye ata÷ Óabdo v­ttasya hetu-bhÃve vartate tasmÃd atheti svÃdhyÃya-kramata÷ prÃk prÃpta-karma-kÃï¬e pÆrva-mÅmÃæsayà samyak karma-j¤ÃnÃd anantaram ity artha÷ | ata iti tat-kramata÷ samanantaraæ prÃpta-brahma-kÃï¬e tÆttara- mÅmÃæsayà nirïeya-samyag-arthe'dhÅta-carÃd yat-ki¤cid-anusaæhitÃrthÃt kutaÓcid vÃkyÃd dhetor ity artha÷ | pÆrva-mÅmÃæsÃyÃ÷ pÆrva- pak«atvenottara-mÅmÃæsÃnirïayottara-pak«e'sminn avayÓyÃpek«yatvÃd aviruddhÃæÓe sahÃyatvÃt karmaïa÷ ÓÃnty-Ãdi-lak«aïa-sattva-Óuddhi- hetutvÃc ca tad-anantaram ity eva labhyam | vÃkyÃni caitÃni tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyate evÃmevÃmutra puïya-jito loka÷ k«Åyate | atha ya ihÃtmÃnam anuvidya vrajanty etÃæÓ ca satya-kÃmÃæs te«Ãæ sarve«u loke«u kÃma-cÃro bhavatÅti na sa punar Ãvartate iti sa cÃnantyÃya kalpate iti nira¤jana÷ paramaæ sÃmyam upaitÅti | idaæ j¤Ãnam upÃÓritya mama sÃdharmyam ÃgatÃ÷ | sarge 'pi nopajÃyante pralaye na vyathanti ca || iti [GÅtà 14.2] | tad etad ubhayaæ viv­taæ rÃmÃnuja-ÓÃrÅrake mÅmÃsÃ-pÆrvabhÃga-j¤Ãtasya karmaïo'lpÃsthira-phalatvaæ tad-uparitana-bhÃgÃvaseyasya brahma-j¤Ãnasya tv anantÃha-praphalatvaæ ÓrÆyate | ata÷ pÆrva-v­ttÃn karma-j¤ÃnÃd anantaraæ brahma j¤Ãtavyam ity uktaæ bhavati | tad Ãha sarvÃdi-v­ttikÃro bhagavÃn baudhÃyana÷ - v­ttÃn karmÃdhigamÃd anantaraæ brahma vividi«etÅti | etad eva pura¤janopÃkhyÃne ca dak«iïa-vÃma-karïayo÷ pit­-hÆdva-hÆ- Óabda-niruktau vyaktam asti | tad evaæ samyak karma-kÃï¬a-j¤ÃnÃnantaraæ brahma-kÃï¬a-gate«u ke«ucid vÃkye«u svargÃdy-Ãnandasya vastu-vicÃreïa du÷kha-rÆpatva-vyabhicÃri-sattÃkatva-j¤Ãna-pÆrvakaæ brahmaïas tv avyabhicÃri-paratamÃnandatvena satyatva-j¤Ãnam eva brahma-jij¤ÃsÃyÃæ hetur iti arthÃta ity asyÃrthe labdhe tan-nirgalitÃrtham evÃha satyam iti | sarva-sattÃdÃtravyabhichÃri-sattÃkam ity artha÷ | param ity anenÃnvayÃt satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahmety atra [Taitt 2.1.3] Órutau ca brahmety anena | tad evam anyasya tad-icchÃdhÅna-sattÃkatvena vyabhicÃri-sattÃkatvam ÃyÃti | tad evam atra tad etad avadhi vyabhicÃri-sattÃkam eva dhyÃtavanto vayam idÃnÅæ tv avyabhicÃri-sattÃkaæ dhyÃyemeti bhÃva÷ | atha paratvam eva vyanakti dhÃmneti | atra dhÃma-Óabdena prabhÃva ucyate prakÃÓo và | g­ha-deha-tviÂ-prabhÃvà dhÃmanÅty amarÃdi-nÃnÃrtha-vargÃt | na tu svarÆpam | tathà kuhaka-ÓabdenÃtra pratÃraïa-k­d ucyate | tac ca jÅva- svarÆpÃvaraïa-vik«epakÃritvÃdinà mÃyÃ-vaibhavam eva | tataÓ ca svena dhÃmnà sva-prabhÃva-rÆpayà sva-prakÃÓa-rÆpayà và Óaktyà sadà nityam eva nirastaæ kuhakaæ mÃyÃ-vaibhavaæ yasmÃt tam | tad uktaæ mÃyÃæ vyudasya cic-chaktyeti | tasyà api Óakter Ãgantukatvena svenety asya vaiyaarthyaæ syÃt | sva-svarÆpeïety evaæ vyÃkhyÃne tu svenetyanenaiva caritÃrthatà syÃt | yathà katha¤cit tathà vyÃkhyÃne'pi kuhaka-nirasana-lak«aïà Óaktir evÃpadyate | sà ca sÃdhakatama-rÆpayà t­tÅyayà vyakteti | etena mÃyÃtatkÃrya-vilak«aïaæ yad vastu tat tasya svarÆpam iti sva-svarÆpa-lak«aïam api gamyam | tac ca satyaæ j¤Ãnam Ãnandaæ brahmeti vij¤Ãnam Ãnandaæ brahmeti [Taitt 2.1.3] Óruti-prasiddham eva | etac-chruti-lak«akam eva ca satyam iti vinyastam | tad evaæ svarÆpa-ÓaktiÓ ca sÃk«Ãd evopakrÃntà tata÷ sutarÃm evÃsya bhagavattvaæ spa«Âam | atha mukhye satyatve yuktiæ darÓayati yatreti | brahmatvÃt sarvatra sthite vÃsudeve bhagavati yasmin shtitas trayÃïÃæ guïÃnÃæ bhÆtendriya- devatÃtmako yasyaiveÓitu÷ sargo'py ayam ­«Ã ÓaktyÃdau rajatÃdikam ivÃropito na bhavati | kintu yato và imÃnÅti Óruti-prasiddhe brahmaïi yatra sarvadà sthitatvÃt saæj¤Ã-mÆrti-k ptis tu triv­t kurvata upadeÓÃd iti [Vs. 2.4.20] yad eka-kart­katvÃc ca satya eva | tatra d­«ÂÃntenÃpy am­«Ãtvaæ sÃdhayati - teja-ÃdÅnÃæ vinimaya÷ parasparÃæÓa-vyatyaya÷ parasparasminn aæÓenÃvasthitir ity artha÷ | sa yathà m­«Ã na bhavati kintu yathaiveÓvara- nirmÃïaæ tathety artha÷ | hatemÃs tisro devatÃs triv­d ekaikà bhavati | tad agne rohitaæ rÆpaæ tejasas tad-rÆpaæ yat Óuklaæ tad apÃæ yat k­«ïaæ tat p­thivyÃ÷ tad annasyeti Órute÷ [ChÃU 6.4.1] | tad evam arthasyÃsya Óruti-mÆlatvÃt kalpanÃ-mÆlas tv anyo'rtha÷ svata eva parÃsta÷ | tatra ca sÃmÃnyatayà nirdi«ÂÃnÃæ teja-ÃdÅnÃæ viÓe«atve saÇkramaïaæ na ÓÃbdikÃnÃæ h­daya-madhyÃrohati | yadi ca tad evÃmaæsyata tadà vÃrÃdÅni marÅcikÃdi«u yathety evÃvak«yate | kiæ ca tan-mate brahmatas trisargasya mukhyaæ janma nÃsti kintyÃropa eva janmety ucyate | sa punar bhramÃd eva bhavati | bhramaÓ ca sÃd­ÓyÃvalambÅ | sÃd­Óyaæ tu kÃla- bhedenobhayam evÃdhi«ÂhÃnaæ karoti | rajate'pi Óukti-bhrama-sambhavÃt | na caikÃtmakaæ bhramÃdhi«ÂhÃnaæ bahv-Ãtmakaæ tu bhrama-kalpitam ity asti niyamo mitho milite«u vidÆra-varti-dhÆma-parvata-v­k«e«v akhaï¬a- megha-bhrama-sambhavÃt | tad evaæ prak­te'py anÃdita eva tri-sarga÷ pratyak«aæ pratÅyate | brahma ca cinmÃtratayà svata eva sphurad asti | tasmÃd anÃdya-j¤ÃnÃkrÃntasya jÅvasya yathà sad-rÆpatÃ-sÃd­Óyena brahmaïi tri-sarga-bhrama÷ syÃt tathà tri-sarge'pi brahma-bhrama÷ kathaæ na kadÃcit syÃt | tataÓ ca brahmaïa evÃdhi«ÂhÃnatvam ity anirïaye sarva-nÃÓa-prasaÇga÷ | Ãropakatvaæ tu ja¬asyaiva cinmÃtrasyÃpi na sambhavati | brahma ca cinmÃtram eva tan- matam iti | tataÓ ca Óruti-mÆla eva vyÃkhyÃne siddhe so'yam abhiprÃya÷ | yatra hi yan nÃsti kintv anyatraiva d­Óyate tatraiva tad-Ãropa÷ siddha÷ | tataÓ ca vastutas tad-ayogÃt tatra tat-sattayà tat-sattà kartuæ na Óakyata eva | tri- sargasya tu tac-chakti-viÓi«ÂÃd bhagavato mukhya-v­ttyaiva jÃtatvena ÓrutatvÃt tad-vyatirekÃt tatraiva sarvÃtmake so'sti | tatas tasmin na cÃropitaæ ca | Ãropas tu tathÃpi dhÃmnety Ãdi-rÅtyaivÃcintya-ÓaktitvÃt tena liptatvÃbhÃve'pi tac-chÃÇkara-rÆpa eva | tathà ca ekadeÓa-sthitasyÃgner jyotsnà vistÃriïÅ yathety anusÃreïa tat-sattayà tat-sattà bhavati | tato bhagavato mukhyaæ satyatvaæ tri-sargasya ca na mithyÃtvam iti | tathà ca Óruti÷ satyasya satyam iti tathà prÃïà vai satyaæ te«Ãm eva satyam iti (B­hdadU 2.3.6) | prÃïa-ÓabdoditÃnÃæ sthÆla-sÆk«ma-bhÆtÃnÃæ vyavahÃrata÷ satyatvenÃdhigatÃnÃæ mÆla-kÃraïa-bhÆtaæ parama-satyaæ bhagavantaæ darÓayatÅti | atha tam eva taÂastha-lak«aïena ca tathà vya¤jayan prathamaæ viÓadÃrthatayà brahma-sÆtrÃïÃm eva viv­tir iyaæ saæhiteti bibodayi«ayà ca tad-antaraæ sÆtram eva prathamam anuvadati janmÃdyasya yata iti | janmÃdÅni s­«Âi-sthiti-pralayam | tad-guïa-sa:avij¤Ãna-bahuvrÅhi | asya viÓvasya brahmÃdistamba-paryantÃneka-kart­-bhokt­-saæyuktasya pratinyata- deÓakÃla-nimitta-kriyÃ-phalÃÓrayasya manasÃpy acintya-vividha-citra-racanÃ- rÆpasya yato yasmÃd acintya-Óaktyà svayam upÃdÃna-rÆpÃt kartrÃdi-rÆpÃc ca janmÃdi taæ paraæ dhÅmahÅty anvaya÷ | atra vi«ayÃ-vÃkyaæ ca bhÆgurvai vÃruïir varuïaæ pitaram upasasÃra adhÅhi bho bhagavo brahmety Ãrabhya yato và imÃni bhÆtÃni jÃyante yena jÃtÃni jÅvanti yat prayanty abhisaæviÓanti tad-vijij¤Ãsasva tad brahma iti (TaittU 3.1.1.) tat tejo's­jata ity Ãdi (ChÃU 6.2.3) ca | janmÃdikam iho lak«aïaæ na tu viÓe«aïam | tatas tad-dhyÃne tan na praviÓanti | kintu Óuddha eva dhyeya iti | kiæ ca atra prÃg ukta-viÓe«aïa- viÓi«Âa-viÓva-janmÃdes tÃd­Óa-hetutvena sarva-Óaktitvaæ satya-saÇkalpatvaæ sarva-j¤atvaæ sarveÓvaratvaæ ca tasya sÆcitam | ya÷ sarvaj¤a÷ sarva-vid yasya j¤Ãnamayaæ tapa÷ sarvasya vaÓÅ ity Ãdi Órute÷ [Muï¬ 1.1.9, 2.2.7]| tathà paratvena nirastÃkhila-heya-pratyanÅka-svarÆpatvaæ j¤ÃnÃdy-ananta-kalyÃïa- guïatvaæ sÆcitam | na tasya kÃryaæ kÃraïaæ ca vidyate ity Ãdi Órute÷ | ye tu nirviÓe«a-vastu jij¤Ãsyam iti vadanti tan-mate brahma-jij¤ÃsÃyÃæ janm¨dyasya yata ity asaÇgataæ syÃt | niratiÓaya-b­had-b­æhaïaæ ceti nirvacanÃt | tac ca brahma jagaj-janmÃdi-kÃraïam iti vacanÃc ca | evam uttare«v api sÆtre«u sÆtrodÃh­ta-ÓrutayaÓ ca na tatra pramÃïam | tarkaÓ ca sÃdhya- dharmÃvyabhicÃri-sÃdhana-dharmÃnvita-vastu-vi«ayatvÃn na nirviÓe«a- vastuni pramÃïam | jaga¤-janmÃdibhramo yatas tad brahmati svotprek«a- pak«e ca na nirviÓe«a-vastu-siddhi÷ | bhram-mÆlam aj¤Ãnam aj¤Ãna-sÃk«i brahmeti upayamÃt | sÃk«itvaæ hi prakÃÓaika-rasatayocyate | prakÃÓatvaæ tu ja¬Ãd vyÃvartakaæ svasya parasya ca vyavahÃra-yogyatÃpÃdana-svabhÃvena bhavati | tathà sati svaiÓe«atvaæ tad-abhÃve prakÃÓataiva na syÃt | tucchataiva syÃt | kiæ ca tejo-vÃri-m­dÃm ity anenaiva te«Ãæ vivak«itaæ setsyatÅti janmÃdyasya yata ity aprayojakaæ syÃt | atas tad-viÓe«atve labdhe sa viÓe«a÷ Óakti-rÆpa eva | ÓaktiÓ cÃntarÃÇgà bahiraÇgà ta¬asthà ceti tridhà darÓità | tatra vikÃrÃtmake«u jagaj-janmÃdi«u sÃk«Ãd-dhetunà bahiraÇgÃyà eva syÃd iti sà mÃyÃkhyà copakrÃntà | taÂasthà ca vayaæ dhÅmahÅty anena | atha yadyapi bhagavato'æÓÃt tad-upÃdÃna-bhÆta-prak­tyÃkhya-Óakti-viÓi«ÂÃt puru«Ãd evÃsya janmÃdi tathÃpi bhagavaty eva tad-dhetunà paryavasati | samudraika-deÓe yasya janmÃdi tasya samudra eva janmÃdÅni | yathoktam - prak­tir yasyopÃdÃnam ÃdhÃra÷ puru«a÷ para÷ | sato'bhivya¤jaka÷ kÃlo brahma tat tritayaæ tv aham || [BhP 11.24.19] tasya ca bhagavato janmÃdyasya yata ity anenÃpi mÆrtatvam eva labhyate | yato mÆrtasya jagato mÆrit-Óakter nidhÃna-rÆpa-tÃd­ÓÃnÃnanta-para-ÓaktÅnÃæ nidhÃna-rÆpo'sÃv ity Ãk«ipyate | tasya parama-kÃruïatvÃÇgÅkÃrÃt | na ca tasya mÆrtatve saty anyato janmÃpatet anavasthÃpatter ekasyaivÃditvenÃÇgÅkÃrÃt | sÃÇkhyÃnÃm avyaktasyeva | sa kÃraïaæ karaïÃdhipÃdhipo na cÃsya kaÓcijjanità na cÃdhipa÷ [ÁvetU 6.9] iti Óruti-ni«edhÃt | anÃdu-siddhÃprÃk­ta-svÃbhÃvika-mÆrtitvena tasya tat prasiddhiÓ ca | tad evaæ mÆrtatve siddhe sa ca mÆrto vi«ïu-nÃrÃyaÃdi- sÃk«Ãd-rÆpaka÷ ÓrÅ-bhagavÃn eva nÃnya÷ | tathà ca - yata÷ sarvÃïi bhÆtÃni bhavanty Ãdi-yugÃgame | yasmiæÓ ca pralayaæ yÃnti punar eva yuga-k«aye || ity Ãdi tat-pratipÃdaka-sahasra-nÃmÃdau tatraiva tu yathoktam anirdeÓya- vapu÷ ÓrÅmÃn iti | evaæ ca skÃnde - sra«Âà pÃtà ca saæhartà sa eko harir ÅÓvara÷ | sra«Â­tvÃdikam anye«Ãæ dÃru-yo«Ãvad ucyate || eka-deÓa-kriyÃvattvÃn na tu sarvÃtmaneritam | s­«Ây-Ãdikaæ samastaæ tu vi«ïor eva paraæ bhavet || iti | mahopani«adi ca - sa brahmaïà s­jati sa rudreïa vilÃpayati ity Ãdikam | ata eva viv­taæ - nimittaæ param ÅÓasya viÓva-sarga-nirodhayo÷ | hiraïyagarbha÷ sarvaÓ ca kÃlasyÃrÆpiïas tava || iti | tava yo rÆpa-rahita÷ kÃla÷ kÃla-Óaktis tasya nimitta-mÃtram iti vyadhikaraïa eva «a«ÂhÅ | tathà Ãdyo'vatÃra÷ puru«a÷ parasyety Ãdi | yad-aæÓato'sya sthiti-janma-nÃÓà ity Ãdi ca | tad evam atrÃpi tathÃvidha-mÆrtir bhagavÃn evopakrÃnta÷ | tad evaæ taÂastha- lak«aïena paraæ nirdhÃrya tad eva lak«aïaæ brahma-sÆtre ÓÃstra-yonitvÃt, tat tu samanvayÃd ity etat-sÆtra-dvayena (1.1.3-4) sthÃpitam asti tatra pÆrva- sÆtrasyÃrtha÷ | kuto brahmaïo jagaj-janmÃdi-hetutvaæ tatrÃha - ÓÃstraæ yonir j¤Ãna-kÃraïaæ yasya tattvÃt | yato vÃmÃni bhÆtÃnÅty Ãdi-ÓÃstra- pramÃïakatvÃd iti | nÃtra darÓanÃnataravat tarka-pramÃïakatvam | tarkÃprati«ÂhÃnÃt antyantÃtÅndriyatvena pratyak«Ãdi-pramÃïa-vi«ayatvÃd brahmaïaÓ ceti bhÃva÷ | vainÃÓikÃs tv avirodhÃ-dhyÃye tarkeïaiva nirÃkari«yante | atra tarkÃprati«ÂhÃnaæ caivam - ÅÓvara÷ kartà na bhavati prayojana-ÓÆnyatvÃn muktÃtmavat | tanu-bhuvanÃdikaæ jÅva-kart­kaæ kÃryatvÃta ghaÂavat | vimati-vi«aya÷ kÃlo na loka-ÓÆnya÷ kÃlatvÃt vartamÃna-kÃlavad ity Ãdi | tad evaæ darÓanÃnuguïyneÓvarÃnumÃnaæ darÓanÃntara-prÃtikÆlya-parÃhatam iti ÓÃstraika-prÃmÃïika÷ para-brahma- bhÆta÷ sarveÓvara÷ puru«ottama÷ | ÓÃstraæ tu sakaletara-pramÃïa-parid­«Âa- samasta-vastu-vijÃtÅya-sÃrvaj¤ya-satya-saÇkalpatvÃdi- miÓrÃnavadhikÃtiÓayÃparimitodÃra-vicitra-guïa-sÃgaraæ nikhila-heya- pratyanÅka-svarÆpaæ pratipÃdayatÅti na pramÃïÃntarÃvasita-vastu- sÃdharmya-prayukta-do«a-gandha÷ | ataeva svÃbhÃvikÃnanta-nitya- mÆrtimattvam api tasya sidhyati | athottara-sÆtrasyÃrtha÷ | brahmaïa÷ kathaæ ÓÃstra-pramÃïakatvaæ tatrÃha tat tv iti | tu Óabda÷ prasaktÃÓaÇka-niv­tty-artha÷ | tac-chÃstra-pramÃïakatvaæ brahmaïa÷ sambhavaty eva | kuta÷ samanvayÃt | anvaya-vyatirekÃbhyÃm upapÃdanaæ samanvayas tasmÃt | tatrÃnvaya÷ satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahmeti [Taitt 2.1.3] Ãnando brahmeti ekam evÃdvitÅyaæ brahma iti | tat satyaæ sa Ãtmà iti | sad eva somyedam agra ÃsÅd iti | Ãtmà và idam eka evÃgra ÃsÅt puru«a- vidha iti | puru«o ha vai nÃrÃyaïa iti | eko ha vai nÃrÃyaïa ÃsÅd iti | bahu syÃæ prajÃyeya iti [Chà 6.2.3] | tasmÃd và etasmÃd Ãtmana ÃkÃÓa÷ sambhÆta iti | tat-tejo's­jata iti | yato và imÃni bhÆtÃni jÃyanta iti | puru«o ha vai nÃrÃyaïo'kÃmayata atha nÃrÃyaïÃd ajo'j¨Ãyata yata÷ prajÃ÷ sarvÃïi bhÆtÃni nÃrÃyaïaæ paraæ brahma tattvaæ nÃrÃyaïa÷ param ­taæ satyaæ paraæ brahma puru«aæ piÇgalam ity Ãdi«u ca | atha vyatireka÷ | katham asata÷ sajjÃyeta iti | ko hy evÃnyÃt ka÷ prÃïyÃd yad e«a ÃkÃÓa Ãnando na syÃd iti | eko ha vai nÃrÃyaïa ÃsÅn na brahmà na ca ÓaÇkara ity Ãdinà | sa caivaæ paramÃnanda-rÆpatvenaiva samanvito bhavatÅti tad upalabdhyaiva parama-puru«Ãrhtatva-siddher na prayojana-ÓÆnyatvam api | tad evaæ sÆtra-dvayÃrthe sthite tad etad vyÃca«Âe, anvayÃditarataÓ cÃrthe«v iti | arthe«u nÃnÃ-vidhe«u veda-vÃkyÃrthe« satsv anvayÃt anvaya-mukhena yato yasmÃt ekasmÃd asya janmÃdi pratÅyate tathetarato vyatireka-mukhena ca yasmÃd evÃsya tata÷ pratÅyata ity artha÷ | ataeva tasya Óruty-anvaya- vyatireka-darÓitena parama-sukha-rÆpatvena parama-puru«Ãrthatvaæ ca dhvanitam | eko ha vai nÃrÃyaïa ÃsÅd ity Ãdi-ÓÃstra-pramÃïatvena prÃk- sthÃpita-rÆpaæ ceti | athek«ater nÃÓabdam iti vyÃca«Âe abhij¤a iti | atra sÆtrÃrtha÷ idam ÃmnÃyate chÃndogye sad eva somyedam agra ÃsÅd ekam evÃdvitÅyaæ brahma tad aik«ata bahu syÃæ prajÃyayeti | [Chà 6.2.3] | tat-tejo's­jatety Ãdi | atra paroktaæ pradhÃnam api jagat-kÃraïatvenÃyÃti | tac ca nety Ãha Åk«ater iti | yasmin Óabda eva pramÃïaæ na bhavati tad-aÓabdam ÃnumÃnikaæ pradhÃnam ity artha÷ | na tad iha pratipÃdyam | kuto'Óabdatvaæ tasyety ÃÓaÇkyÃha Åk«ate÷ | na tad iha pratipÃdyam | kuto'Óabdatvaæ tasyety ÃÓaÇkyÃha Åk«ate÷ | sac-chabda-vÃcya-sambandhi-vyÃpÃra-viÓe«ÃbhidhÃyia Åk«ater dhÃto÷ ÓravaïÃt | tad aik«atetÅk«aïaæ cÃcetane pradhÃne na sambhavet | anyatra cek«ÃpÆrvikaiva s­«Âi÷ | sa aik«ata lokÃnus­jà iti sa imÃn lokÃn as­jatety Ãdau | Åk«aïaæ cÃtra tadeÓa-s­jya-vicÃrÃtmakatvÃt sarvaj¤atvam eva kro¬Åkaroti | tad etad Ãha abhij¤a iti | nanu tadÃnÅyam evÃdvitÅyam ity uktes tasyek«aïa-sÃdhanaæ na sambhavati tatrÃha svarì iti | sva-svarÆpeïaiva tathà rÃjata iti | na tasya kÃryaæ karaïaæ ca vdiyata ity Ãdau svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà cety Ãdi Órute÷ | etenek«aïavan-mÆrtimattvam api tasya svÃbhÃvaikam ity ÃyÃtam | ni÷ÓvatitasyÃny agre darÓayi«yamÃïatvÃt | tac ca yathoktam eveti ca | atra ÓÃstra-yonitvÃd ity asyÃrthÃntaraæ vyÃca«Âe tena iti | tac cÃrthÃntaraæ yathà kathaæ tasya jagaj-janmÃdi-kart­tvaæ kathaæ và nÃnya-tantroktasya pradhÃnasya na cÃnyasyeti tatrÃha | ÓÃstrasya veda-lak«aïasya yoni÷ kÃraïaæ tad-rÆpatvÃt | evaæ và are asya mahato bhÆtasya niÓvasitam etad yad­g-vedo yajur-veda÷ sÃmavedo'tha vÃÇgirasa itihÃsa-purÃïaæ vidyà upani«ada÷ ÓlokÃ÷ sÆtrÃïy upasÆtrÃïi vyÃkhyÃnÃnÅti Órute÷ | ÓÃstraæ hi sarva- pramÃïÃgocara-vividhÃnanta-j¤Ãna-mayaæ tasya ca kÃraïaæ brahmaiva ÓrÆyata iti | tad evaæ mukhyaæ sarvaj¤aæ tÃd­Óaæ sarvaj¤atvaæ vinà ca sarva-Ó­«Ây- Ãdikam anyasya nopapadyat iti prokta-lak«aïaæ brahmaiva jagat-kÃraïaæ na pradhÃnaæ na jÅvÃntaram iti | tad eva viv­tyÃha tene brahma h­dà ya Ãdikavaya iti | brahma vedam Ãdi-kavaye brahmaïe brahmÃïaïaæ h­dÃnta÷- karaïa-dvÃraiva, na tu vÃkya-dvÃrà | tene ÃvirbhÃvitavÃn | atra b­had-vÃcakena brahma-padena sarva-j¤Ãna-mayatvaæ tasya j¤Ãpitam | h­dety anenÃntaryÃmitvaæ sarva-Óaktimayatvaæ ca j¤Ãpitam | Ãdikavaya ity anena tasyÃpi Óik«Ã-nidÃnatvÃc chÃstra-yonitvaæ ceti | ÓrutiÓ cÃtra yo brahmÃïaæ vidadhÃti pÆrvaæ yo vai vedÃæÓ ca prahiïoti tasmai | taæ ha devam Ãtma-buddhi-prakÃÓaæ mumuk«ur vai Óaraïam ahaæ prapadye || [ÁvetU 6.18] | mukta-jÅvà api tat-kÃraïaæ nety Ãha muhyantÅti | yatra brahmaïi vedakhye sÆraya÷ Óe«Ãdayo'pi | anena ca Óayana-lÅlÃ-vya¤jita-niÓvasitamaya-vedo brahmÃdi-vividhÃnana-locanaÓ ca ya÷ padmanÃbhas tad-Ãdi-mÆrtika÷ ÓrÅ- bhagavÃn evÃbhihita÷ | viv­taæ caitat | pracodità yena purà sarasvatÅty [BhP 2.4.22] Ãdinà | atha tat tu samanvayÃd ity asyÃntaraæ, yathà ÓÃstra-yonitve hetuÓ ca d­Óyate ity Ãha tat tv iti | samanvayo'tra samyak sarvatomukho'nvayo vyutpattir vedÃrtha-parij¤Ãtaæ yasmÃt tu ÓÃstra-nidÃnatvaæ niÓcÅyata iti jÅve samyak | j¤Ãnam eva nÃsti pradhÃnaæ tv acenam eveti bhÃva÷ | sa vetti viÓvaæ na hi tasya vetteti Órute÷ | yad etad asya tadÅya-samyag-j¤Ãnaæ vyatirekamukhena bodhayituæ jÅvÃnÃæ sarve«Ãm api tadÅya-samyag-j¤ÃnÃbhÃvam Ãha muhyantÅti | sÆraya÷ Óe«Ãdayo'pi yad yatra Óabda-brahmaïi muhyanti | tad etad viv­taæ svayaæ bhagavatà - kiæ vidhatte kim Ãca«Âe kim anÆdya vikalpayet | ity asyà h­dayaæ loke nÃnyà mad veda kaÓcana || iti (BhP 11.21.42) | anena ca sÃk«Ãd-bhagavÃn evÃbhihita÷ | athek«ater nÃÓabdam ity asyÃrthÃntaram abhiij¤a ity atraiva vya¤jitam asti | atra sÆtrÃrtha÷ - nanv aÓabdam asparÓam arÆpam avyayam ity Ãdi Órute÷ | kathaæ tasya Óabda-yonitvaæ, tatra hi prak­ta-brahma Óabda-hÅnaæ na bhavati | kuta÷ | Åk«ate÷ | tad aik«ata bahu syÃæ prajyÃyeyety atra bahu syÃm iti ÓabdÃtmakek«a-dhÃto÷ ÓravaïÃt | tad etad Ãha, abhij¤a÷ | bahu syÃm ity Ãdi-ÓabdÃtmaka-vicÃra-vidagdha÷ | sa ca ÓabdÃdi-Óakti-samudÃyas tasya na prÃk­ta÷ prak­ti-k«obhÃt pÆrvatrÃpi sad-bhÃvÃt | tata÷ svarÆpa-bhÆta evety Ãha svarì iti | atra pÆrvavat tÃd­Óaæ sadharmakatvaæ mÆrtimattvam api siddham | yathÃhu÷ sÆtrakÃrÃ÷ antas tad-dharmopadeÓÃd iti (Vs 1.1.10) | ato'ÓabdatvÃdikaæ prÃk­ta-Óabda-hÅnatvÃdim eveti j¤eyam | atrottara-mÅmÃæsÃdhyÃya- catu«ÂayasyÃpy artho darÓita÷ | tatrÃnvayÃd itarataÓ ceti samanvayÃdhyÃyasya satyaæ param iti phalÃdhyÃyayeti | tathà gÃyatry-artho'pi spa«Âa÷ | tatra janmÃdyasya yata iti praïavÃrtha÷ s­«Ây-Ãdi-Óaktimattva-vÃcitvÃt | tad evam evÃgni-purÃïe gÃyatrÅ-vyÃkhyÃne proktam taj-jyotir bhagavÃn vi«ïur jagaj- janmÃdi-kÃraïam iti | yatra tri-sargo m­«eti vyÃh­ti-trayÃrtha÷ | ubhayatrÃpi lokatrayasya tad-ananyatvena vivak«itatvÃt | svarì iti savit­-prakÃÓaka- parama-tejo-vÃci | tene brahma h­deti buddhi-prav­tti-preraïà prÃrthanà sÆcità | tad eva k­payà svadhyÃnÃyÃsmÃkaæ buddhi-v­ttÅ÷ prerayatÃd iti bhÃva÷ | evam evoktaæ gÃyatryà ca samÃrambha iti | tac ca tejas tatra antas tad-dharmopadeÓÃd ity Ãdinà sampratipannaæ yan-mÆrtaæ tad-Ãdy-ananta- mÆrtimad eva dhyeyam iti | tatra cÃgni-purÃïa-krama-vacanÃni evaæ sandhyÃ-vidhiæ k­tvà gÃyatrÅæ ca japet smaret | gÃyatry-ukthÃni ÓÃstrÃïi bhargaæ prÃïÃæs tathaiva ca || tata÷ sm­teyaæ gÃyatrÅ sÃvitrÅ yata eva ca | prakÃÓinÅ sà savitur vÃg-rÆpatvÃt sarasvatÅ || taj-jyoti÷ paramaæ brahma bhargas tejo yata÷ sm­ta÷ | bharga÷ syÃt bhrÃjata iti bahulaæ chandasÅritam || vareïyaæ sarva-tejobhya÷ Óre«Âhaæ vai paramaæ param | sargÃpavarga-kÃmair và varaïÅyaæ sadaiva hi || v­ïoter varaïÃrthatvÃt jÃgrat-svapnÃdi-varjitam | nityaæ Óuddhaæ buddham ekaæ nityaæ bhargam adhÅÓvaram || ahaæ brahma paraæ jyotir dhyÃyema hi vimuktaye | taj-jyotir bhagavÃn vi«ïur jagaj-janmÃdi-kÃraïam || Óivaæ kecit paÂhanti sma Óakti-rÆpaæ paÂhanti ca | kecit sÆryaæ kecid agniæ daivatÃny agni-hotriïa÷ || agny-Ãdi-rÆpo vi«ïur hi vedÃdau brahma gÅyate | tat padaæ paramaæ vi«ïor devasya svaitu÷ sm­tam || dadhÃter và dhÅmahÅti manasà dhÃrayemahi | no'smÃkaæ yac ca bhargas tat sarve«Ãæ prÃïinÃæ dhiya÷ || codayÃt prerayÃd buddhiæ bhoktÌïÃæ sarva-karmasu | d­«ÂÃd­«Âa-vipÃke«u vi«ïu÷ sÆryÃgni-rÆpa-bhÃk || ÅÓvara-prerito gacchet svargaæ và Óvabhram eva và | ÅÓÃvÃsyam idaæ sarvaæ mahad-Ãdi-jagad dhari÷ || svargÃdyai÷ krŬate devÅ yo haæsa÷ puru«a÷ prabhu÷ | dhyÃnena puru«o'yaæ ca dra«Âavya÷ sÆrya-maï¬ale || satyaæ sadÃ-Óivaæ brahma vi«ïor yat paramaæ padam | devasya svaitur devo vareïyaæ hi turÅyakam || yo'sÃv Ãditya-puru«a÷ so'sÃv aham anuttamam | janÃnÃæ Óubha-karmÃdÅn pravartayati ya÷ sadà || ity Ãdi | yatrÃdhik­tya gÃyatrÅæ varïyate dharma-vistara÷ | v­trÃsura-vadhotsiktaæ tad-bhÃgavatam ucyate || ity ÃdÅni ca | tasmÃd bhaga brahma parà vi«ïur bhagavatac-chabdÃbhinna-varïatayà tatra tatra nirdi«Âà api bhagavat-pratipÃdakà eva j¤eyÃ÷ | madhye madhye tv ahaægrahopÃsanÃ-nirdeÓas tat-sÃmya iva labdhe hi tad-upÃsanÃ-yogyatà bhavatÅti | tathà daÓa-lak«aïartho'py atraiva d­Óya÷ | tatra sarga-visarga- sthÃna-nirodhà jandmÃdy asya yata÷ ity atra | manvantareÓÃnukathane ca sthÃnÃntargate po«aïaæ tena ity Ãdau | Ætir muhyantÅty Ãdau | muktir jÅvÃnÃm api tat-sÃnnidhye sati kuhaka-nirasana-vya¤jake dhÃmnety Ãdau | ÃÓraya÷ satyaæ param ity Ãdau[*ENDNOTE #9] | sa ca svayaæ-bhagavattvena nirïÅyatvÃt ÓrÅ-k­«ïa eveti pÆrvokta-prakÃra eva vyakta iti | tad evam asminn upakrama-vÃkye sarve«u pada-vÃkya-tÃtparye«u tasya dhyeyasya saviÓe«atvaæ mÆrtitvaæ bhagavad-ÃkÃraæ ca vyaktam | tac ca yuktam | svarÆpa-vÃkyÃntara-vyaktatvÃt | yo'syotprek«aka Ãdi-madhya-nidhane yo'vyakta-jÅveÓvaro ya÷ s­«Âyedam anupraviÓya ­«iïà cakra-pura÷ ÓÃsti tÃ÷ | yaæ sampadya jahÃty ajÃm anuÓayÅ supta÷ kulÃyaæ yathà taæ kaivalya-nirasta-yonim abhayaæ dhyÃyed ajasraæ harim || iti |[BhP 10.87.50] ato dharma÷ projjhitety ÃdÃv anantara-vÃkye'pi kiæ và parair ity Ãdinà tatraiva tÃtparyaæ darÓitam | tathopasaæhÃra-vÃkyÃdhÅnÃrthatvÃd upakramasya nÃtikamaïÅyam eva | kasmai yena vibhÃsito'yam ity Ãdi-darÓitam tasya tÃd­Óa-viÓe«avattvÃdikam | yathaiva Ãtma-g­hÅtir itaravad uttarÃd ity atra (Vs 3.3.16) ÓaÇkara- ÓÃrÅrakasyÃparasyÃæ yojanÃyÃm upakramoktasya sac-chabda- vÃcyasyÃtmatvam upasaæhÃrasthÃd Ãtma-ÓabdÃl labhyate tadvad ihÃpi catu÷ÓlokÅ-vaktur bhagavattvaæ darÓitaæ ca ÓrÅ-vyÃsa-samÃdhÃv api tasyaiva dhyeyatvam | tad eva ca sva-sukha-nibh­tetyÃdi ÓrÅ-Óuka-h­dayÃnugatam iti || 1.1 || ÓrÅ-vyÃsa÷ ||105|| athopasaæhÃra[*ENDNOTE #10]-vÃkyasyÃpy ayam artha÷ | kasmai garbhodaka-ÓÃyi-puru«a-nÃbhi-kamalasthÃya brahmaïe tatraiva yena mahÃ- vaikuïÂhaæ darÓayatà dvitÅya-skandha-varïita-tÃd­Óa-ÓrÅ-mÆrty-Ãdinà bhagavatà vibhÃsita÷ prakÃÓita÷ na tu tadÃpi racita÷ ayaæ ÓrÅ-bhÃgavata- rÆpa÷ purà pÆrva-parÃrdhÃdau tad-rÆpeïa brahma-rÆpeïa tad-rÆpiïà ÓrÅ- nÃrada-rÆpiïà yogÅndrÃya ÓrÅ-ÓukÃya tad-Ãtmanà ÓrÅ-k­«ïa-dvaipÃyana- rÆpeïa | tad-Ãtmanety asyottareïÃnvaya÷ | tatra tad-Ãtmanà ÓrÅ-Óuka- rÆpeïeti j¤eyam | tad-rÆpeïety Ãdibhis tribhi÷ padair na kevalaæ catu÷Óloky eva tena prakÃÓità kiæ tarhi tatra tatrÃvi«ÂenÃkhaï¬am eva purÃïam iti dyotitam | atra mad-rÆpeïa ca yu«mabhyam iti saÇkocenÃnukto'pi ÓrÅ-sÆta-vÃkya-Óe«o gamya÷ | evaæ sarvasyÃpi ÓrÅ-bhÃgavata-guror mahimà darÓita÷ | saÇkar«aïa-sampradÃya-prav­ttis tu k­«ïa-dvaipÃyana-kart­ka- prakÃÓanÃntargataiveti p­thaÇ nocyate | tat-paraæ satyaæ ÓrÅ-bhagavad-Ãkhyaæ tattvaæ dhÅmahi | yat tat param anuttamam iti sahasra-nÃma-stotrÃt para-Óabdena ca ÓrÅ-bhagavÃn evocyate | Ãdyo'vatÃra÷ puru«a÷ parasyeti dvitÅyÃt | brahmÃdÅnÃæ buddhi-v­ddhi- prerakatvenÃbhidhÃnÃd gÃyatryà apy artho'yaæ grantha iti darÓayati | tad uktaæ - gÃyatrÅ-bhëya-rÆpo'sau bhÃratÃrtha-vinirïaya÷ || iti || ||12.13|| ÓrÅ-sÆta÷ || 106|| [107] athÃbhyÃsena - kali-mala-saæhati-kÃlano'khileÓo harir itaratra na gÅyate hy abhÅk«ïam | iha tu punar bhagavÃn aÓe«a-mÆrti÷ pariv­to'nupadaæ kathÃ-prasaÇgai÷ || [BhP 12.12.66] kÃlenonÃÓana÷ | itaratra karma-brahmÃdi-pratipÃdaka-ÓÃstrÃntare | akhileÓo virì-antaryÃmÅ nÃrÃyaïo'pi tat-pÃlako vi«ïur vÃpi na gÅyate kvacid gÅyate và tatra tv abhÅk«ïaæ naiva gÅyate tu-Óabdo'vadhÃraïe sÃk«Ãt ÓrÅ- bhagavÃn punar iha ÓrÅ-bhÃgavate evÃbhÅk«ïaæ gÅyate | nÃrÃyaïÃdayo và ye'tra varïitÃs te'py aÓe«Ã eva mÆrtayo'vatÃrà yasya sa÷ | tathÃbhÆta eva gÅyate na tv itaratraiva tad-avivekenety artha÷ | ataeva tat tat kathÃ-prasaÇgair anupadaæ padaæ padam api lak«yÅk­tya bhagavÃn eva pari sarvato-bhÃvena paÂhito vyaktam evokta iti | anenÃpÆrvatÃpi vyÃkhyÃtà anyatrÃnadhigatatvÃt || 12.12 || ÓrÅ-sÆta÷ ||107|| [108] atha phalenÃpi - pibanti ye bhagavata Ãtmana÷ satÃæ kathÃm­taæ Óravaïa-puÂe«u sambh­tam | punanti te vi«aya-vidÆ«itÃÓayaæ vrajanti tac-caraïa-saroruhÃntikam || [BhP 2.2.37] satÃm Ãtmana÷ prÃïeÓvarasya yad và vyadhikaraïe «a«ÂhÅ satÃm Ãtmana÷ svasya yo bhagavÃæs tasyety artha÷ | te«Ãæ bhagavati svÃmitvena mamatÃspadatvÃt atra kathÃm­taæ prakramyamÃïaæ ÓrÅ-bhÃgavatÃkhyam eva mukhyam | yasyÃæ vai ÓrÆyamÃïÃyÃm ity [BhP 1.7.7] Ãdikaæ ca tathaivoktam iti ||2.2|| ÓrÅ-Óuka÷ ||108|| [109] athÃrthavÃdena - yaæ brahma varuïendra-rudra-maruta÷ stunvanti divyai÷ stavair vedai÷ sÃÇga-pada-kramopani«adair gÃyanti yaæ sÃmÃgÃ÷ | dhyÃnÃvasthita-tad-gatena manasà paÓyanti yaæ yogino yasyÃntaæ na vidu÷ surÃsura-gaïà devÃya tasmai nama÷ || [BhP 12.13.1] stavair vedaiÓ ca stunvanti stuvanti | dhyÃnenÃvasthitaæ niÓcalaæ tad-gataæ yan-manas tena || 12.13 || ÓrÅ-sÆta÷ || 109 || [110] athopapattyà - bhagavÃn sarva-bhÆte«u lak«ita÷ svÃtmanà hari÷ | d­Óyair buddhy-Ãdibhir dra«Âà lak«aïair anumÃpakai÷ || [BhP 2.2.35] prathama-dra«Âà jÅvo lak«ita÷ | kair d­Óyair buddhy-Ãdibhi÷ | tad eva dvedhà darÓayati d­ÓyÃnÃæ ja¬ÃnÃæ buddhy-ÃdÅnÃæ darÓanaæ sva-prakÃÓaæ dra«ÂÃraæ vinà na ghaÂata j¤Ãnopapatti-dvÃrà lak«aïai÷ sva-prakÃÓa- dra«Â­a-lak«akai÷ tathà buddhy-ÃdÅni kart­ prayojyÃni karaïatvÃd vÃsyÃdivad iti vyÃpti-dvÃrÃnumÃpakair iti | atha bhagavÃn api lak«ita÷ | kena sarva-bhÆte«u sarve«u te«u dra«Â­«u pravi«Âena svÃtmanà svÃæÓa-rÆpeïÃntaryÃmiïà | Ãdau sarvair dra«Â­bhir antaryÃmÅ lak«ita÷ tatas tena bhagavÃn api lak«ita ity artha÷ | sa ca sa ca pÆrvavat dvidhaiva lak«yate | tathà hi kart­tva-bhokt­tvayor asvÃtatnrya- darÓanÃt karmaïo ja¬atvÃt karmaïo ja¬atvÃt sarve«Ãm api jÅvÃnÃæ tatra tatra prav­ttir anta÷-prayojaka-viÓe«aæ vinà na ghaÂata ity anupapatti- dvÃrÃntaryÃmÅ lak«yate | e«a hy anenÃtmanà cak«u«Ã darÓayati Órotreïa ÓrÃvayati manasà mÃnayati buddhyà bodhayati tasmÃd età bÃhu÷ | m­tir am­tir iti bhÃllaveya-ÓrutiÓ ca | ataeva gÅtopani«atsu - athavà bahunaitena kiæ j¤Ãtena tavÃrjuna | vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat || iti | vi«ïu-purÃïe ca - sva-Óakti-leÓÃv­ta-bhÆta-sarga iti | tathà jÅvÃ÷ prayojaka- kart­-preritavyÃpÃrÃ÷ | asvÃtantryÃt | tak«Ãdi-karma-kara-janavad ity evam antaryÃmiïi tattve vyÃpti-dvÃrà siddhe÷ | punas tenaiva bhagavÃn api sÃdhyate | tuccha-vaibhava-jÅvÃntaryÃmi-svarÆpam ÅÓvara-tattvaæ nijÃæÓitvÃÓrayaæ tathaiva paryÃpte÷ | rÃja-prabhutvÃÓrita-tak«akÃdi-karma- kara prayojaka-prabhutvÃdivad iti | athavÃtra yathendriyai÷ p­thag-dvÃrair artho bahu-guïÃÓraya÷ | eko nÃneyate tadvad bhagavÃn ÓÃstra-vartmabhi÷ || [BhP 3.32.33] ity evodÃharaïÅyam | anenaiva gati-sÃmÃnyaæ ca sidhyatÅti || 2.2 || ÓrÅ- Óuka÷ || 110 || pratyavasthÃpitaæ vadantÅty Ãdipadyam | iti ÓrÅ-kali-yuga-pÃvana-sva-bhajana-vibhÃjana-prayojanÃvatÃra-ÓrÅ-ÓrÅ- bhagavat-k­«ïa-caitanya-deva-caraïÃnucara-viÓva-vai«ïava-rÃja-sabhÃjana- bhÃjana-ÓrÅ-rÆpa-sanÃtanÃnuÓÃsana-bhÃratÅ-garbhe ÓrÅ-bhÃgavata- sandarbhe paramÃtma-sandarbho nÃma t­tÅya÷ sandarbha÷ || ÓrÅ-bhÃgavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge | paramÃtmÃbhidheyo'sau sandarbho'bhÆt t­tÅyaka÷ || samÃpto'yaæ t­tÅya÷ sandarbha÷ || [*ENDNOTE #1] The Yadavpur edition makes reference to Sridhar's commentary to 3.29.13. [*ENDNOTE #2] In Laghu-bhÃgavatÃm­ta 1.2.9, this is given as ¨SÃtvata- tantra. [*ENDNOTE #3] Not found in my edition. [*ENDNOTE #4] This verse is first quoted in ÁrÅdhara's commentary to BhP 11.15.16 and later at CC 1.2.53. [*ENDNOTE #5] Quoted above in section 22. [*ENDNOTE #6] Above, section 19. [*ENDNOTE #7] Not found in Gita Press edition. [*ENDNOTE #8] ambuvad agrahaïÃt tu na tathÃtvam is the full sÆtra. [*ENDNOTE #9] See Tattva-sandarbha 55-56. BhP 2.10.1-7. [*ENDNOTE #10] The verse is given above at the beginning of 106. kasmai yena, etc.