Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 3: Paramatmasamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Classical Sanskrit Extended ³ ³ (CSX) encoding: ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 224 ³ ³ long A â 226 ³ ³ long i ã 227 ³ ³ long I ä 228 ³ ³ long u å 229 ³ ³ long U æ 230 ³ ³ vocalic r ç 231 ³ ³ vocalic R è 232 ³ ³ long vocalic r é 233 ³ ³ vocalic l ë 235 ³ ³ long vocalic l í 237 ³ ³ velar n ï 239 ³ ³ velar N ð 240 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t ñ 241 ³ ³ retroflex T ò 242 ³ ³ retroflex d ó 243 ³ ³ retroflex D ô 244 ³ ³ retroflex n õ 245 ³ ³ retroflex N ö 246 ³ ³ palatal s ÷ 247 ³ ³ palatal S ø 248 ³ ³ retroflex s ù 249 ³ ³ retroflex S ú 250 ³ ³ anusvara ü 252 ³ ³ anusvara (overdot) § 167 ³ ³ capital anusvara ý 253 ³ ³ visarga þ 254 ³ ³ (capital visarga 255) ³ ³ long e ¹ 185 ³ ³ long o º 186 ³ ³ ³ ³ additional: ³ ³ l underbar × 215 ³ ³ r underbar Ÿ 159 ³ ³ n underbar ­ 173 ³ ³ k underbar É 201 ³ ³ t underbar  194 ³ ³ ³ ³ Other characters of the CSX encoding table are ³ ³ not included. Accents have been dropped in order ³ ³ to facilitate word search. ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ùañ-sandarbha-nàmaka- ÷rã-bhàgavata-sandarbhe tçtãyaþ paramàtma-sandarbhaþ tau santoùayatà santau ÷rãla-råpa-sanàtanau | dàkùiõàtyena bhaññena pnuar etad vivicyate ||i|| tasyàdyaü granthanàlekhaü kràntam utkrànta-khaõóitam | paryàlocyàtha paryàyaü kçtvà likhati jãvakaþ ||ii|| [1] atha paramàtmà vivriyate | atra taü jagad-gata-jãva-niråpaõa-pårvakaü niråpayati dvàbhyàm - kùetraj¤a età manaso vibhåtãr jãvasya màyà-racitasya nityàþ | àvirhitàþ kvàpi tirohità÷ ca ÷uddho vicaùñe hy avi÷uddha-kartuþ || [BhP 5.11.12] kùetraj¤a àtmà puruùaþ puràõaþ sàkùàt svayaü jyotir ajaþ pare÷aþ | nàràyaõo bhagavàn vàsudevaþ sva-màyayàtmany avadhãyamànaþ || [BhP 5.11.13] yaþ ÷uddho'pi màyàtaþ paro'pi màyà-racitasya vakùyamàõasya sarva- kùetrasya màyayà kalpitasya manaso'ntaþ-karaõasyaitàþ vibhåtãr vçttãr vicaùñe vi÷eùeõa pa÷yati, pa÷yaüs tatràviùño bhavati, sa khalv asau jãva-nàmà sva-÷arãra-dvaya-lakùaõa-kùetrasya j¤àtçtvàt kùetraj¤a ucyate ity arthaþ | tad uktam - yayà saümohito jãvo àtmànaü triguõàtmakaü paro'pi manute'narthaü tat-kçtaü càbhipadyate || [BhP 1.7.5] iti | tasya manasaþ kãdç÷atayà màyà-racitasya tatràha - jãvadhya jãvopàdhitayà jãva-tàdàtmyena racitasya | tata÷ ca tat tayopacaryamàõasyety arthaþ | tata÷ ca kãdç÷asya, avi÷uddhaü bhagavad-bahirmukhaü karma karotãti tàdç÷asya | kãdç÷ãr vibhåtãr nityà anàdita evànugatàþ | atra sa kadà kãdç÷ãr ity apekùàyàm àha - jàgrat svapnayor àvirbhåtàþ suùuptau tirohità÷ ceti | yas tu puràõo jagat-kàraõa-bhåtaþ puruùaþ àdyo'vatàraþ puruùaþ parasyety àdi [BhP 2.6.41] dvitãyàdau prasiddhaþ | sàkùàd eva svayaü jyotiþ svaprakà÷o tanu jãvavad anyàpekùayà | ajo janmàdi-÷ånyaþ | pareùàü brahmàdãnàü apã÷aþ | nàraü jãva-samåhaþ svaniyamyatvenàyanaü yasya saþ | bhagavàn ai÷varyàdy-aü÷atvàt | vàsudevaþ sarva-bhåtànàm à÷rayaþ | sva-màyayà sva-svaråpa-÷aktyà àtmani sva- svaråpe avadhãyamànaþ avasthàpya-mànaþ | karma-kartç-prayogaþ | màyàyàü mayike'py antaryàmitayà praviùño'pi svaråpa-÷aktyà svaråpasya eva na tu tat-saüsakta ity arthaþ | vàsudevatvena sarva-kùetra-j¤àtçtvàt so'paraþ | màyà-mohitàt jãvàd anyaþ màyà-rahitaþ ÷uddhaþ | kùetraj¤aþ àtmà paramàtmeti | tad evam api mukhyaü kùetraj¤atvaü paramàtmany eva | tad uktam - sarvaü pumàn veda guõàü÷ ca taj-j¤o na veda sarvaj¤am anantam ãóe iti [BhP 6.4.25] | ÷rã-gãtopaniùatsu - idaü ÷arãraü kaunteya kùetram ity abhidhãyate | etad yo vetti taü pràhuþ kùetraj¤a iti tadvidaþ || [Gãtà 13.1] kùetraj¤aü càpi màü viddhi sarvakùetreùu bhàrata | kùetrakùetraj¤ayor j¤ànaü yat taj j¤ànaü mataü mama || [Gãtà 13.1] atra khalu kùetraj¤aü càpi màü viddhãti sarveùv api kùetreùu màü ca kùetraj¤aü viddhi, na tu jãvam iva svakùetra eva ity evàrthaü vahati | na ca jãve÷ayoþ samànàdhikaraõyena nirvi÷eùa-cid-vastv eva j¤eyatayà nirdi÷ati | sarva-kùetreùv ity asya viayarthyàpatteþ | j¤eyaü yat tat pravakùyàmãty àdau sarvataþ pàõi-pàdaü tad sarvato'kùi-÷iro-mukham ity [Gãtà 13.13] àdinà savi÷eùasyaiva nirdekùyamàõatvàt | amànitvam ity àdinà j¤ànasya ca tathaupadekùyamàõatvàt | kiü ca kùetraj¤aü càpãty atra ttvam asãtivat sàmànàdhikaraõyena tan- nirvi÷eùa-j¤àne vivakùite kùetraj¤e÷varayor j¤ànam ity evanànådyeta na tu kùetra-kùetraj¤ayot j¤ànam iti | kintu kùetra-kùetraj¤ayor ity asyàyam arthaþ | dvivdihayor api kùetra-kùetraj¤ayor j¤ànaü tan mamaiva j¤ànaü matam | anyàrthas tu paràmar÷a iti nyàyena yaj-j¤ànaikatàt-paryakam ity arthaþ | j¤eyasyaikatvenaiva nirdiùñatvàt yogyatvàc ca | na ca nirã÷vara-sàïkhyavat kùetra-kùetraj¤a-màtra-vibhàgàd atra j¤ànaü mataü mamety anene÷varasyàvekùitatvàt | na ca vivarta-vàdavad ã÷varasyàpi bhrama-màtra- pratãta-puruùatvam | tad-vacana-lakùaõa-saveda-gãtàdi-÷àstràõàm apràmàõyàd bauddha-vàdàpatteþ | tasyàü ca satyàü bauddhànàm iva vivarta- vàdinàü tad-vyàkhyànàyukteþ | na ca tasya satya-puruùatve'pi nirvi÷eùa- j¤ànam eva mokùa-sàdhanam iti tadãya-÷àstràntarataþ samàhàryam | evaü satata-yuktà ye [12.1] ity àdi pårvàdhyàye nirvi÷eùa-j¤ànasya heyatvena vivakùitatvàt | tatraiva ca ye tu sarvàõi karmàõi ity [12.6] àdinànanya-bhaktàn uddi÷ya teùàm ahaü samuddhartà mçtyu-saüsàra-sàgaràd ity [12.7] anena taj j¤ànàpekùàpi nàdçteti | tad uktam ekàda÷e svayaü bhagavatà - yat karmabhir yat tapasety àdi [BhP 11.20.32] | mokùa-dharme ca - ya vai sàdhana-sampattiþ puruùàrtha-catuùñaye | tayà vinà tad àpnoti naro nàràyaõà÷rayaþ || iti | atra tu pårvàdhyàya-vi÷làghitaü tad evàvçthàkartuü savi÷eùatayà nirdi÷ya iti kùetraü tathà j¤ànaü j¤eyaü coktaü samàsataþ mad-bhakta etad vij¤àya mad-bhàvàyopapadyate || [Gãtà 13.18] ity antena bhakti-saüvalitatayà sukaràrtha-pràyaü kçtam | ataevàtra vyaùñi- kùetraj¤a eva bhaktatvena nirdiùñaþ samaùñi-kùetraj¤as tu j¤eyatveneti kùetra-j¤ànàbhyàü saha j¤eyasya pàñhàd anusmàrya tad-anantaraü ca tasya tasya ca jãvatvam ã÷varatvaü ca kùaraü neti dar÷itam | yataþ - puruùaþ prakçtistho hi bhuïkte prakçti-jàn guõàn | kàraõaü guõa-saïgo'sya sad-asad-yoni-janmasu || [Gãtà 13.21] iti jãvasya prakçtisthatvaü nirdi÷ya svatas tasyàpràkçtatva-dar÷anayà sphuñam evàkùaratvaü j¤àpitam | upadraùñànumantà ca bhartà bhoktà mahe÷varaþ paramàtmeti càpy ukto dehe 'smin puruùaþ paraþ || [Gãtà 13.22] iti jãvàt paratvena nirdiùñasya paramàtmàkhya-puruùasya tu kaimutyenaiva tad dar÷itam | dvàv imau puruùau loke kùara÷ càkùara eva ca kùaraþ sarvàõi bhåtàni kåñastho 'kùara ucyate || [Gãtà 15.16] uttamaþ puruùas tv anyaþ paramàtmety udàhçtaþ yo lokatrayam àvi÷ya bibharty avyaya ã÷varaþ || [Gãtà 15.17] ity atra jãvasyàpy akùaratvaü kaõñhoktam eva | tatropadraùñà parama-sàkùã, anumantà tat-tat-karmànuråpaþ pravartakaþ | bhartà poùakaþ | bhoktà pàlayità | mahe÷varaþ sarvàdhikartà | paramàtmà sarvàntaryàmãti vyàkhyeyam | uttarapadyayos tu | kåñastha eka-råpatayà tu yaþ kàla-vyàpã sa kåñastha ity amarakoùàd avagatàrthaþ | asau ÷uddha-jãva eva uttamaþ puruùas tv anya ity uttaràt | tad evam atràpi kùetra-kùetraj¤a-sarva-kùetraj¤à uktàþ | atra cottarayor anya ity anena bhinnayor eva sator akùarayorna tat-tad-råpatà- parityàgaþ sambhaved iti na kadàcid api nirvi÷eùa-råpenàvasthitir iti dar÷itam | tasmàn mad-bhàvàyopapadyate iti yad uktaü tad api tat-sàrùñi- pràpti-tàtparyakam[*ENDNOTE #1] | tad evaü dvayor akùaratvena sàmye'pi jãvasya hãna-÷aktitvàt prakçty-àviùñasya tan-nivçtty-artham ã÷vara eva bhajanãyatvena j¤eya iti bhàvaþ | tasmàd idaü ÷arãram ity àdikaü punar itthaü vivecanãyam | idaü sva- svàparokùam ity arthaþ | ÷arãra-kùetrayor ekaikatvena grahaõam atra vyakti- paryavasànena jàti-puraskàreõaiveti gamyate | sarva-kùetreùv iti bahu- vacanenànuvàdàt | etad yo vetti ity atra deho 'savo 'kùà-manava ity àdau sarvaü pumàn veda-guõàü÷ ca taj-j¤aþ [BhP 6.4.25] ity-ukta-di÷à kùetraj¤a età manaso vibhåtãr ity-ukta-di÷à ca jànàtãty arthaþ | kùetraj¤aü càpi màü viddhãti | tad uktam -- viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat [Gãtà 10.42] | yatra gaty-antaraü nàsti tatraiva lakùaõà- maya-kaùñam à÷rãyeta | tathàpi tena sàmànàdhikaraõyaü yadi vivakùitaü syàt tarhi kùetraj¤aü càpi màü viddhãty etàvad eva taü ca màü viddhãty etàvad eva và procyeta, na tu sarva-ksreùu bhàratety adhikam api | kintu kùetraj¤a età manaso vbhåtãr ity àdivat kùetraj¤a-dvayam api vaktavyam eva syàt | tathà ca brahma-såtraü guhàü praviùñàvàtmànau hi tad-dar÷anàd iti [Vs 1.2.11] tad-vaidhyam eva copasaühçtam | puruùaþ prakçtistho hãty àdinà | tasmàd upakramàrthasyopasaühàràdhãnatvàd eùa evàrthaþ sama¤jasaþ | yathoktaü brahma-såtra-kçdbhiþ - asad vyapade÷àn neti cen na dharmàntareõa vàkya-÷eùàd iti [Vs 2.1.17] | atha kùetra-kùetraj¤ayor j¤ànam ity atra yat kùetre j¤ànendriya-gataü cetanà- gataü ca j¤ànaü dar÷ayiùyate yac ca pårva-kùetra-j¤e nija-nija-kùetra-j¤ànaü dar÷itaü tat tat maj-j¤ànàü÷asya kùetreùu cchàyà-råpatvàt kùetra-j¤eùu yat ki¤cid aü÷àü÷atayà prave÷àn mamaiva j¤ànaü matam iti | tasmàt sàdhåktaü mukhyaü kùetraj¤atvaü paramàtmany eveti | atra ÷rã-bhagavataþ paramàtma-råpeõàvirbhàvo'pi | ajani ca yan mayaü tad- avimucya-niyantç bhaved ity-ukta-di÷à [BhP 10.87.30] ÷akti-vi÷eùàliïgitvàd yasmàd evàü÷àj jãvànàm àvirbhàvas tenaiveti j¤eyam | tad uktaü tatraiva viùñabhyàham ity àdi | ÷rã-viùõu-puràõe ca - yasyàyutàü÷àü÷e vi÷va-÷aktir iyaü sthità | para-brahma-svaråpasya praõamàma tam avyayam || iti [ViP 1.9.53] pårõa-÷uddha-÷aktis tu kalà-kàùñhà-nimeùàd ity anena dar÷ità | tathà ÷rã- nàrada-pa¤caràtre -- nàrada uvàca - ÷uddha-sargam ahaü deva j¤àtum icchàmi tattvataþ | sarga-dvayasya caivasya yaþ paratvena vartate || tatraitat pårvoktaþ pràdhànikaþ ÷àkta÷ cety etat sargadvayasyeti j¤eyam | ÷rã-bhagavàn uvàca - yaþ sarva-vyàpako devaþ para-brahma ca ÷à÷vatam | cit-sàmànyaü jagaty asmin paramànanda-lakùaõam || vàsudevàd abhinnas tu bahn-arkendu-÷ata-prabham | vàsudevo'pi bhagavàüs tad-dharmà parame÷varaþ || svàü dãptiü kùobhayaty eva tejasà tena vai yutam | prakà÷a-råpo bhagavàn acyutaü càsakçd dvija || so'cyuto'cyuta-tejà÷ ca svaråpaü vitanoti vai | à÷ritya vàsudevaü ca svastho megho jalaü yathà || kùobhayitvà svam àtmànaü satya-bhàsvara-vigraham | utpàdayàmàsa tadà samudrormi-jalaü yathà || sa cinmayaþ prakà÷àtmà utpàdyàtmànam àtmanà | puruùàkhyam anantaü ca prakà÷a-prasaraü mahat || sa ca vai sarva-jãvànàm à÷rayaþ parame÷varaþ | antaryàmã ca teùàü vai tàrakàõàm ivàmbaram || sendhanaþ pàvako yadvat sphuliïga-nicayaü dvija | anicchàtaþ prerayati tadvad eva paraþ prabhuþ || pràg-vàsanà-nibandhànàü bandhànàü ca vimuktaye | tasmàd viddhi tad-aü÷àü÷as tàn sarvàü÷atvam ajam prabhum || iti | ataeva yat tu brahmàdau ÷rã-pradyumnasya manvàdau ÷rã-viùõoþ, rudràdau ÷rã-saïkarùaõasyàntaryàmitvaü ÷råyate tan nànàü÷am àdàyàvatãrõasya tasyaiva tat-tad-aü÷ena tat-tad-antaryàmitvam iti mantavyam | ataeva rudrasya saïkarùaõa-prakçtitvaü puruùa-prakçtitvaü cety ubhayam apy àmnàtaü prakçtim àtmanaþ saïkarùaõa-saüj¤àü bhava upadhàvatãty àdau [BhP 5.17.16] àdàv abhåc chata-dhçtir ity àdau ca [BhP 11.4.5] | eùa eva-- bhåtàtmà cendriyàtmà ca pradhànàtmà tathà bhavàn | àtmà ca paramàtmà ca tvam ekaþ pa¤cadhà sthitaþ || ity [ViP 5.18.50] àdau vivçtam | tasmàt sarvàntaryàmã puruùa eva brahmeti paramàtmetãty àdau paramàtmatvena nirdisña iti sthitam | vyàkhyàtaü ca svàmibhiþ | namas tubhyaü bhagavate brahmaõe paramàtmana [BhP 10.28.6] ity atra varuõa-stutau | paramàtmane sarva-jãva-niyantre iti | asya paramàtmano màyopàdhitayà puruùatvaü tåpacaritam eva | tad uktaü vaiùõave eva - nànto'sti yasya na ca yasya samudbhavo'sti vçddhir na yasya pariõàma-vivarjitasya | nàpekùayaü ca samupaitya vikalpa-svastu yas taü nato'smi puruùottamam àdyam ãóyam || [ViP 6.8.60] tasyaiva yo'nuguõa-bhug bahudhaika eva ÷uddho'py a÷uddha iva mårti-vibhàga-bhedaiþ | j¤ànànvitaþ sakala-sattva-vibhåti-kartà tasmai nato'smi puruùàya sadàvyayàya || [ViP 6.8.61] iti | tasyaivànupårvoktàt parame÷varàt samanantaram | bahudhà brahmàdi- råpeõa | a÷uddha iva sçùñy-àdiùv àsakta iva | mårti-vibhàgànàü dakùàdi- manv-àdi-råpàõàü bhedaiþ | arva-sattvànàü vibhåtãkartà vistàrakçt iti svàmã | tatra guõa-bhug iti ùàó-guõyànanda-bhoktety arthaþ | yat tat såkùmam avij¤ànam avyaktam acalaü dhruvam | indriyair indriyàrthai÷ ca sarva-bhåtai÷ ca varjitam || sa hy antaràtmà bhåtànàü kùetraj¤a÷ ceti kathyate | triguõa-vyatirikto vai puruùa÷ ceti kalpitaþ || [MBh 12.321.28-29] iti mokùadharme'pi nàràyaõãyopàkhyàne | ÷rutayo'py enaü ÷uddhatvenaiva varõayanti eko devo sarva-bhåteùu gåóhaþ sarva-vyàpã sarva-bhåtàntaràtmà | karmàdhyakùaþ sarva-bhåtàdhivàsaþ sàksã cetàþ kevalo nirguõa÷ ca || [øvetU 6.11] | ajàm ekàü lohita-÷ukla-kçùõàü bahvãþ prajàþ sçjamànà saråpàþ | ajo hy eko jåùamàõo'nu÷ete jahàty enàü bhukta-bhogàm ajo'nyaþ || ity àdyàþ [øvetU 4.5] tasmàt sàdhu vyàkhyàtaü kùetraj¤a età ity àdi-padya-dvayam || || 5.11 || ÷rã-bràhmaõo rahågaõam || 1 || [2] atha tasyàvirbhàve yogyatà-pràgvad bhaktir eva j¤eyà | àvirbhàvas tu tridhà yathà nàradãye tantre[*ENDNOTE #2] - viùõos tu trãõi råpàõi puruùàkhyàny atho viduþ | ekaü tu mahataþ sraùñç dvitãyaü tantu-saüsthitam | tçtãyaü sarva-bhåtasthaü tàni j¤àtvà vimucyate || atra prathamo yathàgneþ kùudrà visphuliïgà vyuccaranti sa aikùatetyàdyukteþ | mahà-samaùñi-jãva-prakçtyor ekatàpannayor draùñety eka eva | ayam eva saïkarùaõa iti mahàviùõur iti ca | brahma-saühitàyàü yathà -- tal-liïgaü bhagavàn ÷ambhur jyotã-råpaü sanàtanam | tasminn àvirabhål liïge mahà-viùõur jagat-patiþ || [BrahmaS 5.8] sahasra-÷ãrùà puruùa ity àrabhya [BrahmaS 5.11] nàràyaõaþ sa bhagavàn àpas tasmàt sanàtanàt | àviràsan kàraõàrõonidhiü saïkarùaõàtmakaþ | yoga-nidràü gatas tasmin sahasràü÷aþ svayaü mahàn || [BrahmaS 5.12] tad-roma-bila-jàleùu bãjaü saïkarùaõasya ca | haimàny aõóàni jàtàni mahà-bhåtàvçtàni tu || ãty àdi [BrahmaS 5.13] liïgam iti yasyàyutàyutàü÷àü÷e vi÷va-÷aktir iyaü sthitety [ViP 1.9.53] anusàreõa tasya mahà-bhagavataþ ÷rã-govindasya puruùotpàdakatvàl liïgam iva liïgaü yaþ khalv aüa-vi÷eùas tad eva ÷ambhuþ | ÷ambhu-÷abdasya mukhyàyà vçtter à÷raya ity arthaþ | atha dvitãya-puruùas tat sçùñvà tad evànupravi÷ad ity àdy uktaþ samaùñi- jãvàntaryàmã | teùàü brahmàõóàtmakànàü bahu-bhedàd bahu-bhedaþ | tatraiva såkùmàntaryàmã pradyumnaþ sthålàntaryàmy aniruddha iti kvacit | anena mahà-vaikuõñha-sthàþ saïkarùaõàdayas tad-aü÷inaþ | ye tu cittàdy- adhiùñhàtàro vàsudevàdayas te tad-aü÷à evety àdi vivecanãyam | tçtãyo'pi puruùaþ -- dvà suparõà sayujà sakhàyà samànaü vçkùaü pariùasvajàte | tayor anyaþ pippalaü svàdv atty ana÷nann anyo 'bhicàka÷ãti || [èg-veda 1.163.20, MuõóU 7.1.1] ity-àdy-ukto vyaùñy-antaryàmã | teùàm bahubhedàd bahubhedaþ | tatra prathamasyàvirbhàvo yathà àdyo'vatàraþ puruùaþ parasyeti [BhP 2.6.41] | ñãkà ca parasya bhåmnaþ puruùaþ prakçti-pravartakaþ | yasya sahasra-÷ãrùety àdy ukto lãlà-vigrahaþ sa àdyovatàraþ | ity eùà || atra cànyatra càvatàratvaü nàmaika-pàda-vibhåty-àvirbhàvatvaü j¤eyam || 2.6 || ÷rã-brahmà nàradam ||2|| [3] dvitãyasya yathà - kàlena so'jaþ puruùàyuùàbhi- pravçtta-yogena viråóha-bodhaþ svayaü tad antar-hçdaye 'vabhàtam apa÷yatàpa÷yata yan na pårvam || mçõàla-gauràyata-÷eùa-bhoga- paryaïka ekaü puruùaü ÷ayànam | [BhP 3.8.23] ayaü garbhodaka-sthaþ sahasra-÷ãrùà pradyumna eva | puruùàyuùà vatsara- ÷atena | yogo bhakti-yogaþ | etad agre'py avyakta-målam ity atra avyaktaü pradhànaü målam adhobhàgo yasyety arthaþ | bhuvanàïghripendram iti | bhuvanàni caturda÷a tad-råpà aïghripàs teùàm indraü tan-niyantçtvena vartamànam ity arthaþ || 3.8 || ÷rã-maitreyo viduram || 3 || [4] tçtãyasyàvirbhàvo yathà - kecit sva-dehàntar-hçdayàvakà÷e pràde÷a-màtraü puruùaü vasantam | catur-bhujaü ka¤ja-rathàïga-÷aïkha- gadà-dharaü dhàraõayà smaranti || [BhP 2.2.8] pràde÷as tarjany-aïguùñheyor vistàras tat pramàõaü hçdy apekùayà manuùyàdhikàratvàd iti nyàyena || 2.2 || ÷rã-÷ukaþ ||4|| [5] evaü puruùasyàneka-vidhatve'pi dçùñàntenaikyam upapàdayati | yathànilaþ sthàvara-jaïgamànàm àtma-svaråpeõa niviùña ã÷et | evaü paro bhagavàn vàsudevaþ kùetraj¤a àtmedam anupraviùñaþ || [BhP 5.11.14] àtma-svaråpeõa pràõa-råpeõa ã÷ed ã÷eta niyamayati | idaü vi÷vam | ÷ruti÷ ca - vàyur yathaiko bhuvanaü praviùño råpaü råpaü pratiråpo babhåva | ekas tathà sarva-bhåtàntaràtmà råpaü råpaü pratiråpo bahi÷ ca || iti kàñhake [KañhU 2.2.10] || 5.11 || ÷rã-bràhmaõo rahågaõam ||5 || [6] tathà, eka eva paro hy àtmà sarveùàm eva dehinàm | nàneva gçhyate måóhair yathà jyotir yathà nabhaþ || [BhP 10.54.44] dehinàü jãvànàm | àtmà paramàtmà || 10.54 || ÷rã-baladevaþ ÷rã- rukmiõãm ||6|| [7] evam eka eva paro hy àtmà bhåteùv àtmany avasthitaþ | yathendur udapàtreùu bhåtàny ekàtmakàni ca || [BhP 11.18.32] bhåteùu jãveùu eka eva para àtmà na tv asau jãvavat tatra tatra lipto bhavati ity àha àtmani sva-svaråpa evàvasthitaþ | bhåtàni jãva-dehà api yena kàraõa- råpeõaikàtmakànãti || 11.18 || ÷rã-bhagavàn uddhavam ||7|| [8] evam ekasya puruùasya nànàtvam upapàdya tasya punar aü÷à vivriyante | atra dvividhà aü÷à svàü÷à vibhinnàü÷à÷ ca | vibhinnàü÷à tañastha-÷akty-àtmakà jãvà iti vakùyate | svàü÷às tu guõa-lãlàdy-avatàra-bhedena vividhàþ | tatra lãlàdy-avatàràþ prasaïga-saïgatyà ÷rã-kçùõa-sandarbhe vakùyate | guõàvatàrà yathà - àdàv abhåc chata-dhçtã rajasàsya sarge, viùõuþ sthitau kratupatir dvija-dharma-setuþ | rudro'pyayàya tamasà puruùaþ sa àdya ity udbhava-sthiti-layàþ satataü prajàsu || [BhP 11.4.5] sa yugapat guõa-trayàdhiùñhàdyaþ puruùaþ pçthak pçthag api tat-tad- guõàdhiùñhàna-lãlayaiva àdau rajasà asya jagataþ sarge visarge kàrye ÷ata- dhçtir brahmàbhåt | sthitau viùõuþ sattveneti ÷eùaþ | tatra sàkùàd-guõànukti÷ ca tayàtirohita-svaråpatayà tat-sambandhopacàrasyàpy uññaïkanam ayuktam ity abhipràyeõa | pàlana-kartçtvena kratupatis tat-phala-dàtà | yaj¤a-råpas tu lãlàvatàra-madhya eva ÷rã-brahmaõà dvitãye gaõitaþ | dvijànàü dharmànàü ca setuþ pàlaka ity arthaþ | namasà tasyàpyayàya rudro'bhåt ity anena prakàreõodbhava-sthiti-layà bhavantãti | atra brahma-rudrayor avatàràvasaro mokùa-dharme vivçtto'sti | yathà -- bràhme ràtrikùaye pràpte tasya hy amita-tejasaþ prasàdàt pràdurabhavat padmaü padma-nibhekùaõa tatra brahmà samabhavat sa tasyaiva prasàdajaþ ahnaþ kùaye lalàtàc ca suto devasya vai tathà krodhàviùñasya saüjaj¤e rudraþ saühàra-kàrakaþ [MBh 12.328.15-16] ÷rã-viùõos tu tçtãye dç÷yate - tal-loka-padmaü sa u eva viùõuþ pràvãvi÷at sarva-guõàvabhàsam | tasmin svayaü veda-mayo vidhàtà svayambhuvaü yaü sma vadanti so'bhåt || [BhP 3.8.15] asyàrthaþ - tal-lokàtmakaü padmam | sarva-guõàn jãvabhogyàn arthàn avabhàsayatãti tathà | tat yasmàj jàtaü ÷rã-nàràyaõàkhyaþ puruùa eva viùõu- saüj¤aþ san sthàpana-råpàntaryàmitàyai pràvãvi÷at prakarùenàlupta- ÷aktitayaivàvi÷at | svàrthe õic | tasmin ÷rã-viùõunà labdha-sthitau padmaü punaþ sçùñy-arthaü svayam eva brahmàbhåt sthitasyaiva mçdàder ghañàditayà sçùñeþ | ataeva sthity-àdaye hari-viri¤cir eti saüj¤à ity anyatràpi || || 11.4 || drumilo nimim || 8 || [9] evaü - yo và ahaü ca giri÷aü ca vibhuþ svayaü ce ity [BhP 3.9.3] àdau tripàd iti | ñãkà ca - yo vai ekas tripàt trayo brahmàdayaþ pàdàþ skandhà yasya ity eùà | vçkùa-råpatvena tad-varõanàd eùàü skandhatvam ||3.9|| brahmà garbhoda÷àyinam ||9|| [10] teùàm àvirbhàvo yathà - tapyamànaü tribhuvanaü pràõàyàmaidhasàgninà | nirgatena muner mårdhnaþ samãkùya prabhavas trayaþ || apsaro-muni-gandharva-siddha-vidyàdharoragaiþ | vitàyamàna-ya÷asas tad-à÷rama-padaü yayuþ || ity àdi || [BhP 4.1.21-22] muner atreþ | ÷rã-maitreyaþ ||10|| [11] yathà và - sarasvatyàs tañe ràjan çùayaþ satram àsate | vitarkaþ samabhåt teùàü triùv adhã÷eùu ko mahàn || [BhP 10.89.1] ity àdir itihàsaþ | ÷rã-viùõoþ sthànaü ca kùãrodàdikaü pàdmottara- khaõóàdau jagat-pàlana-nimittaka-nivedanàrthaü brahmàdayas tatra muhur gacchatãti prasiddheþ | viùõu-lokatayà prasiddhe÷ ca | bçhat-sahasra-nàmni ca kùãràbdhi-mandira iti tan-nàma-gaõe pañhyate | ÷veta-dvãpa-pateþ kvacid aniruddhatayà khyàti÷ ca tasya sàkùàd evàvirbhàva ity apekùayeti || || 10.89 || ÷rã-÷ukaþ ||11|| [12] evaü parokùayà tatra tridevyàs tàratamyam api sphuñam | tathà cànyatra dvayenàha - sattvaü rajas tama iti prakçter guõàs tair yuktaþ parama-puruùa eka ihàsya dhatte | sthity-àdaye hari-viri¤ci-hareti saüj¤àþ ÷reyàüsi tatra khalu sattva-tanor néõàü syuþ || [BhP 1.2.23] iha yadyapy eka eva paraþ pumàn asya vi÷vasya sthity-àdaye sçùñi-sthiti- layàrthaü taiþ sattvàdibhir yuktaþ san hari-viri¤ca-hareti saüj¤à bhinnà dhatte tat-tad-råpeõàvirbhavatãty arthaþ | tathàpi tatra teùàü madhye ÷reyàüsi dharmàrtha-kàma-mokùa-bhakty-àkhyàni ÷ubha-phalàni sattva-tanor adhiùñhita-sattva-÷akteþ ÷rã-viùõor eva syuþ | ayaü bhàvaþ | upàdhi-dçùñyà tau dvau sevyamàne rajas-tamasor ghora-måóhatvàt bhavanto'pi dharmàrtha- kàmà nàti-sukhadà bhavanti tathopàdhi-tyàgena sevamàne bhavann api mokùo na sàkùàn na ca jhañiti kintu katham api paramàtvàü÷a evàyam ity anusandhànà-bhyàsenaiva paramàtmana eva bhavati | athopàdhi-dçùñyàpi ÷rã-viùõuü sevyamàne sattvasya ÷ànttatvàt dharmàrtha-kàmà api sukhadàþ | tatra niùkàmatvena tu taü sevyamàne sattvàt sa¤jàyate j¤ànam iti [Gãtà 14.17] kaivalyaü sàttvikaü j¤ànam [BhP 11.25.24] iti cokter mokùasya sàkùàt | ata uktaü skànde - bandhako bhava-pà÷ena bhava-pà÷àc ca mocakaþ | kaivalyadaþ paraü brahma viùõur eva sanàtanaþ || iti | upàdhi-parityàgena tu pa¤cama-puruùàrtho bhaktir eva bhavati tasya paramàtmàkàreõaiva prakà÷àt | tasmàt ÷rã-viùõor eva ÷reyàüsi syur iti | atra tu yat trayàõàm abheda-vàkyenopajapta-matayo vivadante tatredaü bråmaþ | yadyapi tàratamyam idam adhiùñhàna-gatam eva adhiùñhàtà tu paraþ puruùa eka eveti bhedàsambhavàt satyam evàbheda-vàkyaü tathàpi tasya tatra tatra sàkùàt tvàsàkùàt tv abhedena prakà÷ena tàratamyaü durnivàram eveti saññaùñàntam àha || [13] pàrthivàd dàruõo dhåmas tasmàd agnis trayãmayaþ | tamasas tu rajas tasmàt sattvaü yad brahma-dar÷anam || [BhP 1.2.24] pàrthivàn na tu dhåmavad-aü÷enàgneyàt tata eva vedokta-karmaõaþ sàkùàt pravçtti-prakà÷a-rahitàd dàruõo yaj¤ãyàn mathana-kàùñhàt sakà÷àd aü÷enàgneyo dhåmas trayãmayaþ pårvàpekùayà vedokta-karma-sthànãyasya tat-tad-avatàriõaþ puruùasya prakà÷a-dvàram | tu-÷abdena layàtmakàt tamasaþ sakà÷àd rajasaþ sopàdhika-j¤àna-hetutveneùad-guõa-vipràdurbhàva- råpaü ki¤cit brahma-dar÷ana-pratyàsatti-màtram uktaü na tu sarvathà vikùepakatvam | yad agni-sthànãyaü sattvaü tat sàkùàt brahmaõo dar÷anam | sàkùàd eva samyak tat-tad-guõa-råpàvirbhàva-dvàraü ÷ànta-svaccha- svabhàvàtmakatvàt | ato brahma-÷ivayor asàkùàttvaü ÷rã-viùõau tu sàkùàttvaü siddham iti bhàvaþ | tathà ca ÷rã-vàmana-puràõe -- brahma-viùõv-ã÷a-råpàõi trãõi viùõor mahàtmanaþ | brahmaõi brahma-råpaþ sa ÷iva-råpaþ ÷ive sthitaþ || pçthag eva sthito devo viùõu-råpã janàrdanaþ || iti | tad uktaü brahma-saühitàyàü - bhàsvàn yathà÷ma-÷akaleùu nijeùu tejaþ svãyaü kiyat prakañayaty api tadvad atra | brahmà ya eva jagad-aõóa-vidhàna-kartrà govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || [BrahmaS 5.48] kùãraü yathà dadhi-vikàra-vi÷eùa-yogàt sa¤jàyate na tu tataþ pçthag asti hetoþ | yaþ ÷ambhutàm api tathà samupaiti kàryàd govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || [BrahmaS 5.45] dãpàrcir eva hi da÷àntaram abhyupetya dãpàyate vivçta-hetu-samàna-dharmà | yas tàdçg eva hi ca viùõutayà vibhàti govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || ity àdi [BrahmaS 5.46]| na ca dadhi-dçùñàntena vikàritvam àyàtam | tasya ÷rutes tu ÷abda-målatvàd iti nyàyena muhuþ parihçtatvàt | yathoktam - yata udayàstamayau vikçter mçd ivàvikçtàd iti | dçùñànta-trayeõa tu krameõedaü labhyate | sårya-kànta-sthànãye brahmopàdhau såryasyeva tasya ki¤cit prakà÷aþ | dadhi-sthànãye ÷ambhåpàdhau kùãra-sthànãyasya na tàdçg api prakà÷aþ | da÷àntara- sthànãye viùõåpàdhau tu pårõa eva prakà÷a iti || 1.2 || ÷rã-såtaþ ||13|| [14] evam evàha tribhiþ - ÷ivaþ ÷akti-yutaþ ÷a÷vat triliïgo guõa-saüvçtaþ | vaikàrikas taijasa÷ ca tàmasa÷ cety ahaü tridhà || [BhP 10.88.3] tato vikàrà abhavan ùoóa÷àmãùu ka¤cana | upadhàvan vibhåtãnàü sarvàsàm a÷nute gatim || [BhP 10.88.4] harir hi nirguõaþ sàkùàt puruùaþ prakçteþ paraþ | sa sarva-dçg upadraùñà taü bhajan nirguõo bhavet || iti [BhP 10.88.5] ÷a÷vac-chakti-yutaþ prathamatas tàvan nityam eva ÷aktyà guõa-sàmyàvastha- prakçti-råpopàdhinà yuktaþ | guõa-kùobhe sati triliïgo guõa-trayopàdhiþ | prakañe÷ ca sadbhis tair guõaiþ saüvçta÷ ca | nanu tama-upàdhitvam eva tasya ÷råyate kathaü tat-tad-upàdhitvaü tatràvaikàrika iti | aham ahaü-tattvaü hi tat-tad-råpeõa tridhà | sa ca tad- adhiùñhàty arthaþ | tatas tena bhagavat-pratinidhi-råpeõàdhiùñhitàd ahan- tattvàt ùoóa÷a-vikàrà ye abhavan amãùu vikàreùu madhye sarvàsàü vibhåtãnàü sambandhinaü ka¤cana upadhàvan tad-upàdhikatvena tam upàsãno gatiü pràpyaü phalaü labhate | hi prasiddhau hetau và | haris tu prakçter upàdhitaþ paras tad-dharmair aspçùñaþ | ataeva trir guõo'pi kutas triliïgatvàdikam iti bhàvaþ | tatra hetuþ sàkùàd eva puruùa ã÷varaþ | na tu pratibimbavad vyavadhànenety arthaþ | ato vidyàvidye mama tanå [BhP 11.11.3] itivat tanu-÷abdopàdànàt kutracit sattva-÷aktitva-÷ravaõam api prekùàdi-màtreõopakàritvàd iti bhàvaþ | ataeva sarveùàü ÷iva-brahmàdãnàü dçk j¤ànaü yasmàt tathàbhåtaþ sann upadraùñà tad-àdi-sàkùã bhavati | ataþ sa taü bhajan nirguõo bhaved guõàtãta-phala-bhàg bhavatãti || 10.88 || ÷rã- ÷ukaþ ||14|| [15] ataeva viùõor eva parama-puruùeõa sàkùàd abhedoktim àha - sçjàmi tan-niyukto'haü haro harati tad-va÷aþ | vi÷vaü puruùa-råpeõa paripàti tri-÷akti-dhçk || iti [BhP 2.6.31] ahaü brahmà | ÷ruti÷ càtra -- sa brahmaõà sçjati sa rudreõa vilàpayati | so'nutpattir alaya eva hariþ paraþ paramànandaþ || iti mahopaniùadi[*ENDNOTE #3] || || 2.6 || brahmà nàradam ||15|| [16] tatraivàha -- atrànuvarõyate'bhãkùõaü vi÷vàtmà bhagavàn hariþ | yasya prasàda-jo brahmà rudraþ krodha-samudbhavaþ || [BhP 12.5.1] atra ÷rã-viùõur na kathita iti tena sàkùàd abheda evety àyàtam | tad uktam - sa u eva viùõur iti [BhP 3.8.15] | ÷ruti÷ ca puruùo vai nàràyaõo'kàmayata atha nàràyaõàd ajo'jàyata yataþ prajàþ sarvàõi bhåtàni [NàràyaõaU] | nàràyaõaþ paraü brahma tattvaü nàràyaõaþ param | çtaü satyaü paraü brahma puruùaü kçùõa-piïgalam || iti | [MahàNU 13.4] eko ha nàràyaõa àsãn na brahmà na ca ÷aïkaraþ | sa munir bhåtvà samacintayat | tata eva vyajàyanta vi÷vo hiraõyagarbho'gnir varuõa-rudrendrà iti ca | tasmàt tasyaiva varõanãyatvam api yuktam ||12.5|| ÷rã-såtaþ ||16|| [17] nanu trayàõàm eka-bhàvànàü yo na pa÷yati vai bhidàü, tathà - na te mayy acyute'je ca bhidàm aõv api cakùate ity [BhP 12.10.17] àdàv abhedaþ ÷råyata puràõàntare ca viùõutas tayor bhede narakaþ ÷råyate satyaü vayam api bhedaü na bråmaþ | parama-puruùasyaiva tat-tad-råpam ity ekàtmatvenaivopakràntatvàt | ÷ivo brahmà ca bhinna-svabhàvàditayà dç÷yamàno'pi pralaye sçùñau na tasmàt svatantra ekànya ã÷vara iti na mantavyaü kintu viùvàtmaka eva saþ iti hi tatràrthaþ | tad uktaü brahmaõi brahma-råpaþ sa ity [VàmanaP] àdi | na ca prakà÷asya sàkùàd asàkùàd-råpatvàd-tàratamyaü vayaü kalpayàmaþ paraü ÷àstram eva vakti | ÷àstraü tu dar÷itam | evaü bhagavad- avatàrànukramaõikàsu trayàõàü bhedam aïgãkçtyaiva kevalasya ÷rã-dattasya gaõanà sãma-dårvàsos tv agaõanà | kiü ca bràhme brahma-vaivarte ca brahma-vàkyaü - nàhaü ÷ivo na cànye ca tac-chaktyekàüa-bhàginaþ | bàla-krãóanakair yadvat krãóate'smàbhir acyutaþ || iti | ataeva ÷rutau - yaü kàmaye tam ugraü kçõomi taü brahmàõaü tamuùiü taü sumedhàm ity uktvà mama yonir apsv antar iti [èg-veda 10.125.5,7] ÷akti- vacanam | apsv antar iti kàraõoda÷àyã såcyate | àpo nàrà iti proktà ity àdeþ | yoniþ kàraõam | evam eva skànde brahme÷ànàdibhir devair yat pràptuü naiva ÷akyate | tadvat svabhàvaþ kaivalyaü sa bhavàn kevaol hare || iti | tathà viùõu-sàmànya-dar÷ino doùaþ ÷råyate | yathà vaiùõava-tantre - na labheyuþ punar bhaktiü harer aikàntikãü jaóàþ | aikà yaü manasa÷ càpi viùõu-sàmànya-dar÷inaþ || iti | anyatra- yas tu nàràyaõaü devaü brahma-rudràdi-daivataiþ | samatvenaiva vãkùeta sa pàùaõóã bhaved dhruvam || iti [Vaiùõava-tantra] | tathà ca mantra-varõaþ | madhye vàmanam àsãnaü vi÷ve devà upàsata [KañhaU 2.2.3] iti | nanu kvacid anya-÷àstre ÷ivasyaiva parama-devatvam ucyate satyaü tathàpi ÷àstrasya sàràsàratva-vivekena tad vàdhitam iti | tathà ca pàdma-÷aivayor umàü prati ÷rã-÷ivena ÷rã-viùõu-vàkyam anukçtam - tvàm àràdhya tayà ÷ambho grahãùyàmi varaü sadà | dvàparàdau yuge bhåtvà pralayà manuùàdiùu || svàgamaiþ kalpitais tvaü tu janàn mad-vimukhaü kuru | màü ca gopaya yena syàt sçùñir eùottarottarà || iti | vàràhe ca - eùa mahãü sçjàmy à÷u yo janàn mohayiùyati | tvaü ca rudra mahàbàho moha-÷àstràõi kàraya || atathyàni vitathyàni dar÷ayasva mahàbhuja | prakà÷aü kuru càtmànam aprakà÷aü ca màü kuru || iti | puràõànàü ca madhye yad yat tàmasa-kalpa-kathàmayaü tac chivàdi-mahima- param iti ÷rã-viùõu-pratipàdaka-puràõasyaiva samyag-j¤àna-pradatvam | sattvàt sa¤jàyate j¤ànam iti dar÷anàt | tathà ca màtsye - sàttvikeùu ca kalpeùu màhàtmyam adhikaü hareþ | ràjaseùu ca màhàtmyam adhikaü brahmaõo viduþ || tadvad agne÷ ca màhàtmyaü tàmaseùu ÷ivasya ca | saïkãrõeùu sarasvatyàþ pitéõàü ca nigadyate || iti | ata uktaü skànde ùaõmukhaü prati ÷rã-÷ivena - ÷iva-÷àstreùu tad gràhyaü bhagavac-chàstra-yogiùat | paramo viùõur evaikas taj-j¤ànaü mokùa-sàdhanam | ÷àstràõàü nirõayas tv eùas tad anyan mohanàya hi || iti | tathaiva ca draùñuü mokùa-dharme nàràyaõopàkhyàne - sàükhyaü yogaü pa¤caràtraü vedàþ pà÷upataü tathà | j¤ànàny etàni ràjarùe viddhi nànà matàni vai || sàükhyasya vaktà kapilaþ paramarùiþ sa ucyate | hiraõyagarbho yogasya vettà nànyaþ puràtanaþ || apàntaratamà÷ caiva vedàcàryaþ sa ucyate | pràcãna garbhaü tam çùiü pravadantãha ke cana || umàpatir bhåtapatiþ ÷rãkantho brahmaõaþ sutaþ | uktavàn idam avyagro j¤ànaü pà÷upataü ÷ivaþ || pa¤caràtrasya kçtsnasya vettà tu bhagavàn svayam | sarveùu ca nçpa-÷reùñha j¤àneùv eteùu dç÷yate || yathàgamaü yathà j¤ànaü niùñhà nàràyaõaþ prabhuþ | na cainam evaü jànanti tamo bhåtà vi÷àü pate || tam eva ÷àstra-kartàraü pravadanti manãùiõaþ | niùñhàü nàràyaõam çùiü nànyo 'stãti ca vàdinaþ || niþsaü÷ayeùu sarveùu nityaü vasati vai hariþ | sasaü÷ayàn hetu-balàn nàdhyàvasati màdhavaþ || pa¤caràtra-vido ye tu yathà-krama-parà nçpa | ekànta-bhàvopagatàs te hariü pravi÷anti vai || sàükhyaü ca yogaü ca sanàtane dve vedà÷ ca sarve nikhilena ràjan | sarvaiþ samastair çùibhir nirukto nàràyaõo vi÷vam idaü puràõam || iti [MBh 12.337.59-68] atropàntaratamà iti ÷rã-kçùõa-dvaipàyanasyaiva janmàntara-nàma-vi÷eùa iti tatraiva j¤eyam | atraivaü vyàkhyeyam | pa¤caràtra-sammataü ÷rã-nàràyaõam eva sarvottamatvena vaktuü nànàmataü dar÷ayati | sàïkhyam iti | tatra pa¤caràtram eva gariùñham àcaùñai pa¤caràtrasyaitnàdau bhagavàn svayam iti | atha - dvau bhåtasargau loke 'smin daiva àsura eva ca iti ÷rã-gãtàsu [Gãtà 16.6] ÷råyate | yad eva tàni nànàmatànãty uktaü tattvàsura-prakçty- anusàreõeti j¤eyam | daiva-prakçtayas tu tat-tat-sarvàvalokena pa¤caràtra- pratipàdye ÷rã-nàràyaõa eva paryavasyantãty àha sarveùv iti | àsuràs tu nindati na cainam iti | tad uktaü viùõu-dharmàgnipuràõayoþ dvau bhåta-sargau loke'smin daiva àsura eva ca | viùõu-bhakti-paro daiva àsuras tad-viparyayaþ || iti | nanu tatra tatra nànà-mataya eva dç÷yante tatràha tam eva iti | pa¤caràtretara-÷àstra-kartàro hi dvi-vidhàþ ki¤cij-j¤àþ sarva-j¤à÷ ca | tatràdyà yathà - sva-sva-j¤ànànusàreõa yat ki¤cit tattvaika-de÷aü vadanti nàsàbhir àsuràõàü mohanàrtham eva kçtàni ÷àstràõi kintu daivànàü vyatirekeõa bodhanàrtham | te hi rajas-tamaþ-÷abalasya khaõóasya ca tattvasya tathà kle÷a-bahulasya sàdhanasya pratipàdakàny etàni ÷àstràõi dçùñvà vedàü÷ ca durgàn dçùñvà nirvidya sarva-vedàrtha-sàrasya ÷uddhàkhaõóa- tattva-÷rã-nàràyaõasya sukhamaya-tad-àràdhanasya ca suùñhu pratipàdake pa¤caràtre eve gàóhaü pravekùyantãti | tad etad àha niþsaü÷ayeùv iti | tasmàj jhañiti vedàrtha-pratipattaye pa¤caràtram evàdhetavyam ity àha | pa¤caràtreti | yata evaü tata upasaüharati sàïkhyaü ca yoga÷ ceti | tad evaü pa¤caràtra-pratipàdyasya ÷rã-bhagavata evam utkarùe sthite àtmàràmà÷ ca munaya ity àdy asakçd apårvam upadi÷atà ÷rã-bhàgavatena pratipàdya- råpasya tasya kim utety api vivecanãyam | tad etad uktànusàreõa sadà- ÷ive÷vara-tridevã-råpa-vyåho'pi nirastaþ | tasmàd eva ca ÷rã-bhagavat- puruùayor eva ÷aivàgame sadà-÷ivàdi-saüj¤e tan-mahima-khyàpanàya dhçta iti gamyate | sarva-÷àstra-÷iromaõau ÷rã-bhàgavate tu tridevyàm eva tat tàratamya-jij¤àsà puruùa-bhagavatos tu tat prasaïga eva nàsti | nanu na te giritràkhila-lokapàla-viri¤ci-vaikuõñha-surendra-gamyam | jyotiþ paraü yatra rajas tama÷ ca sattvaü na yad brahma nirasta-bhedam ity [BhP 8.7.31] atra tasya paratvaü ÷råyate evàùñame | maivam | mahimnà ståyamànà hi devà vãryeõa vardhatu iti vaidika- nyàyena tad-yukteþ | sa hi stavaþ kàla-kåña-nà÷anàrtha iti | tatraiva prãte harau bhagavati prãye'haü sacaràcara iti [BhP 8.7.40] | tathà navame - vayaü na tàta prabhavàma bhåmni yasmin pare'nye'py ajajãva-koùàþ | bhavanti kàle na bhavanti hãdç÷àþ sahasra÷o yatra vayaü bhramàmaþ || iti [BhP 9.4.56] ete vayaü yasya va÷e matàtmanaþ sthitàþ ÷akuntà iva såtra-yantritàþ | iti ca tad-vàkya-virodhàt athavà yat ÷ivasya jyotis tatra sthitaü paramàtmàkhyaü caitanyaü tat-samyag-j¤àne tasyàpy akùamatà yuktaiva | yad uktam - dyupatayaþ eva te na yayur antam anantatayà tvam asãti [BhP 10.87.41] | brahma-saühita-mate tu bhagavad-aü÷a-vi÷eùa eva sadà-÷ivo na tv anyaþ | yathà tatraiva sarvàdi-kàraõa-govinda-kathane - niyatiþ sà ramà-devã tat-priyà tad-va÷aüvadà | tal-liïge bhagavàn ÷ambhur jyotã råpaþ sanàtanaþ || yà yoniþ sà parà ÷aktir ity àdi tasmin àvirbhabhål liïge mahàviùõur ity àdy antam || tad etad abhipretya sadà÷ivatvàdi-prasiddhim apy àkùipyàha | athàpi yat-pada-nakhàvasçùñaü jagad-viri¤copahçtàrhaõàmbhaþ | se÷aü punàty anyatamo mukundàt ko nàma loke bhagavat padàrthaþ || [BhP 1.18.21] spaùñam || 1.18 || ÷rã-såtaþ ||17|| [18] tasmàn nàhaü na ca ÷ivo'nye ca tac-chakty-ekàü÷a-bhàginaþ ity evoktaü sàdhyeva ity àha | brahmà bhavo'ham api yasya kalàþ kalàyà iti [BhP 10.68.37] | ÷eùaü spaùñam || 10.68 || ÷rã-baladevaþ ||18|| [19] atha paramàtma-parikareùu jãvas tasya ca tañastha-lakùaõaü kùetraj¤a età ity evoktaü svaråpa-lakùaõaü pàdmottara-khaõóàdikam anusçtya ÷rã- ràmànujàcàryàd ati-pràcãnena ÷rã-vaiùõava-sampradàya-guruõà ÷rã- jàmàtç-muninopadiùñam | tatra praõava-vyàkhyàne pàdmottara-khaõóaü yathà - j¤ànà÷rayo j¤àna-guõa÷ cetanaþ prakçteþ paraþ | na jàto nirvikàra÷ ca ekaråpaþ svaråpa-bhàk || aõur nityo vyàpti-÷ãla÷ cid-ànandàtmakas tathà | aham artho'vyayaþ kùetrã bhinna-råpaþ sanàtanaþ || adàhyo'cchedya akledya a÷oùyo'kùara eva ca | evam àdhi-guõair yuktaþ ÷eùa-bhåtaþ parasya vai || ma-kàreõocyate jãvaþ kùetra-j¤aþ paravàn sadà | dàsa-bhåto harer eva nànyasyaiva kadàcana || iti | ÷rã-jàmàtç-muninàpy upadiùñaü, yathà - àtmà na devo na naro na tiryak sthàvaro na ca | na deho nendriyaü naiva manaþ pràõo na nàpi dhãþ || na jaóo na vikàrã ca j¤àna-màtràtmako na ca | svasmai svayaü prakà÷aþ syàd ekaråpaþ svaråpa-bhàk || cetano vyàpti-÷ãla÷ ca cidànandàtmakas tathà | aham arthaþ pratikùetraü bhinno'õur nitya-nirmalaþ || tathà j¤àtçtva-kartçtva-bhoktçtva-nija-dharmakaþ | paramàtmaika-÷eùatva-svabhàvaþ sarvadà svataþ || iti | ÷rã-ràmànuja-bhàùyànusàreõa vyàkhyà ceyam | tatra devàditvaü nirastam evàsti tattva-sandarbhe | aõóeùu pe÷iùu taruùv avini÷citeùu pràõo hi jãvam upadhàvati tatra tatra | sanne yad indriya-gaõe'hami ca prasupte kåñastha à÷ayam çte tad anusmçtir naþ || [BhP 11.3.39] ity anena || dehàditvaü nirasyann àha - vilakùaõaþ sthåla-såkùmàd dehàd àtmekùità svadçk | yathàgnir dàruõo dàhyàd dàhako'nyaþ prakà÷akaþ || [BhP 11.10.8] vilakùaõatve hetur ãkùità tasya draùñà prakà÷aka÷ ca svayaü tu svadçk sva- prakà÷a iti || ÷rã-bhagavàn ||19|| [20] jaóatvaü nirasyann àha - jàgrat-svapna-suùuptaü ca guõato buddhi-vçttayaþ | tàsàü vilakùaõo jãvaþ sàkùitvena vini÷citaþ || [BhP 11.13.27] yà tu mayi turye sthito jahyàd ityàdau [BhP 11.13.28] parame÷vare'pi turyatva- prasiddhiþ sànyathaiva | viràñ hiraõyagarbha÷ ca kàraõaü cety upàdhayaþ | ã÷varasya yat tribhir hãnaü turãyaü tat-padaü viduþ ||[*ENDNOTE #4] ity àdy-ukter vàsudevasya catur-vyåhe turya-kakùàkràntatvàd và || 11.13 || ÷rã-bhagavàn || 20 || [21] vikàritvaü nirasyann àha - visargàdyàþ ÷ma÷ànàntà bhàvà dehasya nàtmanaþ | kalànàm iva candrasya kàlenàvyakta-vartmanà || [BhP 11.7.48] candrasya jalamaya-maõóalatvàt kalànàü sårya-praticchavi-råpa-jyotir- àtmatvàt yathà kalànàm eva janmàdyà nà÷àntà bhàvà na tu candrasya tathà dehasyaiva te bhàvà avyakta-vartmanà kàlena bhavanti na tv àtmana ity arthaþ | ÷rã-dattàtreyo yadum ||21|| [22] j¤ànàtmako na ceti kiü tarhi j¤àna-màtratve'pi j¤àna-÷aktitvaü prakà÷asya prakà÷ana-÷aktitvavat tàdçktvam api | nàtmà jajàna na mariùyati naidhate'sau na kùãyate savana-vid vyabhicàriõàü hi | sarvatra ÷a÷vad anapàyy upalabdhi-màtraü pràõo yathendriya-balena vikalpitaü sat|| ity anena [BhP 11.3.37] tattva-sandarbha eva dar÷itam | upalabdhi-màtratve'pi sabalavattvenokteþ | ataeva ÷uddho vicaùñe hy avi÷uddha-kartur ity uktam | prakàràntareõàpi tad àha - guõair vicitràþ sçjatãü saråpàþ prakçtiü prajàþ | vilokya mumuhe sadyaþ sa iha j¤àna-gåhayà || [BhP 3.26.5] aj¤ànenàvçtaü j¤ànaü tena muhyanti jantavaþ [Gãtà 5.15] iti || 3.26 || ÷rã-kapiladevaþ ||22|| [23] ÷akty-antaraü càhuþ - sa yad ajayà tv ajàm anu÷ayãta guõàü÷ ca juùan bhajati saråpatàü tad anu mçtyum upeta-bhaga iti [BhP 10.87.38] || ñãkà ca -- sa tu jãvaþ yad yasmàd ajayà màyayà ajàm avidyàm anu÷ayãta àliïgyeta tato guõàü÷ ca dehendriyàdãn guùan sevamànaþ àtmatayà adhyasyan tad anu tad-anantaraü sa-råpatàü tad-dharma-yogaü ca juùan apeta- bhagaþ pihitànandàdi-guõaþ san mçtyuü saüsàraü bhajati pràpnoti ity eùà || 10.87 || ÷rutayaþ ||23|| [24] tathà - tat-saïga-bhraüitai÷varyaü saüsarantaü kubhàryavat | tad-gatãr abudhasyeha kim asat-karmabhir bhavet ||[BhP 6.5.15] tasyàþ puü÷calã-råpàyà màyàyàþ saïgena bhraü÷itam ai÷varyaü ki¤cit svãya-j¤ànàdi-sàmarthyaü yasya tam | tasyà gatãþ saüsmarantaü gacchantaü jãvaü sva-svaråpam abudhasyàjànata ity arthaþ ||6.5|| harya÷vàþ ||24|| [25] tathà -- ã÷varasya vimuktasya kàrpaõyam uta bandhanam || [BhP 3.7.9] ã÷varasya ki¤cij-j¤ànàdi-÷aktimataþ || 3.7 || maitreyaþ ||25|| [26] tathà - vipralabdho mahiùyaivaü sarva-prakçti-va¤citaþ | necchann anukaroty aj¤aþ klaibyàt krãóà-mçgo yathà || [BhP 4.25.62] mahiùyà pura¤janyà vipralabdhaþ pura¤janaþ sarvayà prakçtyà j¤ànàdiråpayà va¤citaþ tyàjitaþ san necchan tad-icchayaivety arthaþ | anukaroti tad-dharmàtmany adhyasyati | atra jãvasya ÷aktimattàyàü paràbhidhyànàt tu tirohitaü tato hy asya bandha-viparyayàv ity etat såtram apy anusandheyam || ÷rã-nàradaþ pràcãnabarhiùam ||26|| [27} pårvoktam evàrthaü vya¤jayituü svasmai svayaü prakà÷a ity uktam | tathàbhåtatvaü ca vilakùaõa ity àdy ukta-padya eva svadçg ity anena vyaktam asti | tatra prakà÷as tàvad guõa-dravya-bhedena dvividhaþ | prathamo nijà÷rayasya sphårti-råpaþ | dvitãyaþ sva-para-sphårti-nidànaü vastu-vi÷eùaþ | tatràtmano dravyatvàd ayam eva gçhyate | yathà dãpa÷ cakùuþ prakà÷ayan svaråpa-sphårtiü svayam eva karoti na tu ghañàdi-prakà÷avat tad-àdi- sàkùepaþ | tasmàd ayaü svayaü prakà÷aþ | tathàpi svaü prati na prakà÷ate yata eva jaóa ity ucyate | tasmàt tu svaü paraü ca prakà÷ayan svàtmànaü prati prakà÷amànatvàt svasmai svayaü prakà÷aþ | yata eva cid-råpa ucyate | tad uktam anyair api | svayaü prakà÷atvaü sva-vyavahàre paràn apekùatvàt avedyatve satya-parokùa-vyavahàra-yogyatvaü ceti |tatra pårvatra- svasmaipadam apekùyam uttaratra tu spaùñàrtham | ataþ svadçk svasmai svayaü prakà÷a ity arthaþ | na càsau paramàtma-prakà÷yatve ghañavat para- prakà÷yaþ paramàtmanas tat-parama-svaråpatvena para-prakà÷yatvàbhàvàt | evam evàha dvàbhyàm | mamàïga màyà guõa-mayy anekadhà vikalpa-buddhã÷ ca guõair vidhatte | vaikàrikas trividho'dhyàtmam ekam athàdhibhåtam adhidaivam anyat || dçg-råpam àrkaü vapur atra randhre parasparaü sidhyati yaþ svataþ khe | àtmà yad eùàm aparo ya àdyaþ svayànubhåtyàkhila-siddha-siddhiþ || [BhP 11.12.30-31] vikalpaü bhedaü tad-buddhã÷ ca | anekadhàtvaü prapa¤cayati vaikàrika iti | aneka-vikàravàn apy asyau sthåla-dçùñyà tàvat trividhaþ | traividhyam àha adhyàtma ity àdinà | tàni krameõàha dçg-àdi-trayeõa | vapur aü÷aþ | atra randhre dçg-golake praviùñaü tat trayaü ca parasparam eva sidhyati na tu svataþ | yas tu khe àkà÷e arko vartate sa punaþ svataþ sidhyati | cakùur viùayatve'pi sva-virodhinaþ pratiyogya-prekùàbhàva-màtreõa svata ity uktam | evaü yathà maõóalàtmàrkaþ svataþ sidhyati tathàtmàpãtyàha | yad yataþ pårvokta-dçùñànta-hetor àtmà eùàm adhyàtmàdãnàü yo'para àdyas teùàm à÷rayaþ | so'pi svataþ sidhyati kintu svayànubhåtyeti cid-råpatvàd vi÷eùaþ | na kevalam etàvad api tu akhilànàü paraspara-siddhànàü siddhir yasmàt tathàbhåtaþ sann iti || || 11.12 || ÷rã-bhagavàn ||27|| [28] yasmàt svaråpa-bhåtayaiva ÷aktyà tathà prakà÷ate tasmàd eka-råpa-svaråpa- bhàktvam api dãpavad eva | nàtmà jajànety àdàv [BhP 11.3.37][*ENDNOTE #5] upalabdhi-màtram ity anenaivoktaü màtra-padaü tad-dharmàõàm api svaråpànatiriktatvaü dhvanayati | atha cetanatvaü nàma svasya cid-råpatve'py anyasya dehàde÷ cetayitçtvaü dãpàdi-prakà÷ayitçtvavat | tad etad vilakùaõa ity àdàv eva dçùñàntenoktam | prakà÷aka iti cetayitçtve hetuþ | vyàpti-÷ãlatvam udàhariùyamàõa àtmety àdau ÷rã-prahlàda-vàkye vyàpaka ity anenoktaü vyàpti-÷ãlatvam ati-såkùmatayà sarvàcetanàntaþ- prave÷a-svabhàvatvam | j¤àna-màtràtmako na cety atra cid-ànandàtmaka ity api hetv-antaram | tatra tasya jaóa-pratiyogitvena j¤ànatvaü duþkha- pratiyogitvena tu j¤ànatvam ànandatvaü ca | j¤ànatvaü tådàhçtam | ànandatvaü nirupàdhipremàspadatvena sàdhayati | tasmàt priyatamaþ svàtmà sarveùàm eva dehinàm | tad artham eva sakalaü jagac caitac caràcaram || [BhP 10.14.54] spaùñam || 10.14 || ÷rã-÷ukaþ ||28|| [29] tasmiü÷ cànandàtmake j¤àne pratisvaü yuùmad-arthatvaü na bhavati | kintv àtmatvàd asmad-arthatvam eva | tac càsmad-arthatvam ahambhàva eva | tato'ham ity etac chabdàbhidheyàkàram evaa j¤ànaü ÷uddha àtmà prakçtyàve÷o'nyathà nopapadyate | yata evàve÷àt tadãya-saïkhàta evàham ity ahasmàvàntaraü pràpnoti tad etad abhipretya tasyàhamatvam àha | evaü paràbhidhyànena kartçtvaü prakçteþ pumàn | karmasu kriyamàõeùu guõair àtmani manyate || [BhP 3.26.6] paràbhidhyànena prakçtyàve÷ena prakçtir evàham iti mananena prakçti- guõaiþ kriyamàõeùu karmasu kartçtvam àtmani manyate | atra nirahambhàvasya paràbhidhyànàsambhavàt paràve÷ajàtàhaïkàrasya càvarakatvàd asty eva tasminn anyo'hambhàva-vi÷eùaþ | sa ca ÷uddha- svaråpa-màtra-niùñhatvàn na saüsàra-hetur iti spaùñam | etad evàhaïkàra- dvayaü sanne yad indriya-gaõe'hami ca prasupte kåñastha à÷ayam çte tad- anusmçtir na ity atra [BhP 11.3.39] dar÷itam[*ENDNOTE #6] | upàdhvabhimànàtmakasyàhaïkàrasya prasuptatvàt tad-anusmçtir na ity anena sukham aham asvàpsvam ity àtmano'hatayaiva paràmar÷àc ca ataeva màm ahaü nàj¤àsiùam ity atra paràmar÷e'pi upàdhyabhimànino'nusandhànàbhàvaþ anyasya tv aj¤àna- sàkùitvenànusandhànam iti dik | || 3.26 || ÷rã-kapiladevaþ ||29|| [30] tathà - nçtyato gàyataþ pa÷yan yathaivànukaroti tàn | evaü buddhi-guõàn pa÷yann anãho'py anukàryate || [BhP 11.12.53] pårvavat || 11.12 || ÷rãbhagavàn ||30|| [31] evam eva svapna-dçùñàntam api ghañayann àha | yad-arthena vinàmuùya puüsa àtma-viparyayaþ | pratãyata upadraùñuþ sva-÷ira÷ chedanàdikaþ || [BhP 3.7.10] upadraùñur amuùyeti svapna-draùñrà amunà jãvenety arthaþ || 3.7 || ÷rã- maitreyaþ ||31|| [32] sàdhite ca savråpa-bhåte'hambhàve pratikùetraü bhinnatvam api sàdhitam | yat tu vastuno yady anànàtvam àtmanaþ pra÷na ãdç÷aþ | kathaü ghañeta vo viprà vaktur và me ka à÷rayaþ || [BhP 11.13.22] ityàdau j¤ànino laukika-guru-rãtiü tadãya-pràkçta-dçùñiü vànusçtya svasya jãvàntara-sàdhàraõya-kalpanà-maye ÷rã-haüsa-deva-vàkye jãvàtmanàm ekatvam | tat khalu aü÷a-bhede'pi j¤ànecchån prati j¤ànopayogitvena tam avivicyaiva samànàkàratvena | bheda-vyapade÷aþ yathà tatraiva | pa¤càtmakeùu bhåteùu samàneùv api vastutaþ | ko bhavàn iti vaþ pra÷no vàcàrambho hy anarthakaþ || [BhP 11.13.23] iti | tatràpy aü÷a-bhedo'sty eva | ata uktaü svayaü bhagavatà -- ÷uni caiva ÷vapàke ca paõóitàþ samadar÷inaþ [Gãtà 5.18] iti | nirdoùaü hi samaü brahma ity àdi ca [Gãtà 5.19] | atra brahmeti jãva-brahmaivocyate | yathà yathàham etat sad- asat sva-màyayà pa÷ye mayi brahmaõi kalpitaü pare iti | mayi brahmaõi dehàtmakaü pare brahmaõi ca jagad-àtmakaü sad-asat kàrya-kàraõa- saïghàtaü sva-viùayaka-màyayà jãva-màyàkhyayà deha evàhaü tathà indra- candràdy-àtmakaü jagad eve÷vara itãdaü kalpitam eva yayà matyà pa÷ye pa÷yàmãty arthaþ | samàna-kàraõatvàd eva pårvavad anyatra ca so'haü sa ca tvam iti | tad evaü sarveùàm eva jãvànàm ekàkàratve sati | yàvat syàd guõa- vaiùamyaü tàvan nànàtvam àtmanaþ | nànàtvam àtmano yàvat pàratantryaü tadaiva hãty-àdiùu devàdi-deha-bheda-kçtàgantuka-nànàtvaü nigadyate | veõu-randhra-vibhedena bhedaþ ùaó-jàdi-saüj¤taþ | abheda-vyàpinã vàyos tathà tasya mahàtmanaþ || ity [ViP 2.14.32] àdikaü tu paramàtma-viùayakam eva | tad etat sarvam abhipretya jãvànàü pratikùetraü bhinnatvaü sva-pakùatvena nirdi÷anti | aparimità dhruvàs tanu-bhçto yadi sarva-gatà iti || [BhP 10.87.30] atra yadi-÷abdàt pårva-pàñhenàparimitatvaü dhruvatvaü càsandigdham iti tatra svapakùatvaü pa÷càt-pàñhena sarva-gatatvaü tu sandigdham iti | tatra para-pakùatvaü spaùñam eva | ataeva eko devaþ sarva-bhåteùu gåóha ity àdikaü parmàtma-paraü vàkyaü jãvànàm ekatvaü bodhayati || 10.87 || ÷rutayaþ ||32|| [33] prati-kùetra-bhinnatve hetv-antaram aõur iti | aõuþ paramàõur ity arthaþ | paramàõu÷ ca yasya dig-bhede'py aü÷o na kalpayituü ÷akyate sa evàü÷asya parà kàùñheti tad-vidaþ | aõor apy akhaõóa-deha-cetayitçtvaü prabhàva- vi÷eùàd guõàd eva bhavati | yathà ÷ira àdua dhàryamàõasya jatu- jañhitasyàpi mahauùadhi-khaõóasyàkhaõóa-deha-puùñãkaraõàdi-hetuþ prabhàvaþ | yathà vàyaskàntàder lauha-càlanàdi-hetuþ prabhàva eva tadvat | tad etad aõutvam àha såkùmàõàm apy ahaü jãva iti [BhP 11.16.11] tasmàt såkùmatà-paràkàùñhà-pràpto jãva ity arthaþ | durj¤eyatvàd yat såkùmatvaü tad atra na vivakùitam | mahatàü ca mahàn ahaü såkùmàõàm apy ahaü jãva iti paraspara-pratiyogitvena vàkya-dvayasyànandaryauktau svàrasya-bhaïgàt | prapa¤ca-madhye hi sarva-kàraõatvàn mahat-tattvasya mahattvaü nàma vyàpakatvaü na tu pçthivyàdy-apekùayà suj¤eyatvaü yathà tadvat prapa¤ce jãvànàm api såkùmatvaü paramàõutvam eveti svàrasyam | ÷rutaya÷ ca - eùo'õur àtmà cetasà veditavyo yasmin pràõaþ pa¤cadhà saüvive÷eti [MuõóU 3.1.9] | bàlàgra-÷ata-bhàgasya ÷atadhà kalpitasya ca | bhàgo jãvaþ sa vij¤eyaþ [øvetU 5.9] iti | àràgra-màtro hy aparo'pi dçùña iti ca || 11.16 || ÷rã-bhagavàn ||33|| [34] tathà - aparimità dhruvàs tanu-bhçto yadi sarva-gatàs tarhi na ÷àsyateti niyamo dhruva netarathà | ajani ca yan mayaü tad avimucya niyantç bhavet samam anujànatàü yad amataü mata-duùñatayà || [BhP 10.87.30] ayam arthaþ - paramàtmano'ü÷atvaü tasmàj jàyamànatvaü ca jãvasya ÷råyate | tatra mamaivàü÷o jãva loke [Gãtà 15.7] ity àdi siddhe'ü÷atve tàvat tasya vibhutvam uktam ity àhuþ | aparimità vastuta evànanta-saïkhyà nityà÷ ca ye tanu-bhçto jãvàs te yadi sarvagatà vibhavàþ syuþ, tarhi teùàü vyàpyatvàbhàvena samatvàt ÷àsyateti niyamo na syàt | ã÷varo niyantà jãvo niyamya iti veda-kçta-niyamo na ghañata ity arthaþ | he dhruva itarathà jãvasyàõutvena vyàpya-bhàve tu sati na tan-niyamo na api tu sa ghañata evety arthaþ | atha yato và imàni bhåtàni jàyante iti jàyamànatvàvasthàyàm api vyàpya- vyàpakatvenaiva niyantçtvaü bhavati | sarvatraiva kàrya-kàraõayos tathàbhàva-dar÷anàd ity àhuþ ajanãti | yan-mayaü yad-upàdànakaü yad ajani jàyata ity arthaþ | tad-upàdànaü kartç tasya jàyamànasya yan-niyantç bhavet tad avimucya ki¤cid apy anuktà vyàpyaivety arthaþ | kiü ca yad-upàdàna- råpaü paramàtmàkhyaü tattvaü kenàpy apareõa samaü samànam ity anujànatàü yaþ ka÷cit tathà vadati tatrànuj¤àm api dadatàm amataü j¤àtaü na bhavatãty arthaþ | tatra hetuþ mata-duùñatayà tasya matasyà÷uddhatvena | tatrà÷uddhatvaü ÷rutvà ca virodhàt | ÷ruti÷ ca asamo và eùa paro na hi ka÷cid eva dç÷yate sarve tv ete na và jàyante ca mriyate sarve hy apårõà÷ ca bhavantãti caturveda-÷ikhàyàm | na tat-sama÷ càbhyadhika÷ ca dç÷yate iti | atha kasmàd ucyate brahmà bçühati bçühayati ceti cànyatra | bçhatvàd bçühaõatvàc ca yad brahma paramaü vidur iti [ViP 1.12.57] ÷rã-viùõu-puràõe | ataþ paramàtmana eva sarva-vyàpakatvam | eko devaþ sarva-bhåteùu gåóhaþ sarva-vyàpã sarva-bhåtàntaràtmà ity àdau | tasmàd aõur eva jãva iti | yat tu ÷rã-bhagavad-gãtàsu nityaþ sarva-gataþ sthàõur ity àdinà jãva- niråpaõaü tatra sarva-gataþ ÷rã-bhagavàn eva tat-sthas tad-à÷rita÷ càsàv aguõa÷ ca iti sarvagataþ sthàõur jãvaþ proktaþ || 10.87 || ÷rutayaþ ||34|| [35] atha ÷uddha-svaråpatvàn nitya-nirmalatvam udàhçtam eva | ÷uddho vicaùñe hy avi÷uddha-kartur ity anena | tathà tenaiva ÷uddhasyàpi j¤àtçtvam apy udàhçtam | j¤ànaü ca nityasya svàbhàvika-dharmatvàn nityam | ataeva na vikriyàtmakam api | tathà caitanya-sambandhena dehàdeþ kartçtva-dar÷anàt | kvacid acetanasya kartçtvaü ca | na çte tat kriyate kiü ca nàre ity àdàv antaryàmi-caitanya-sambandhena bhavatãty aïgãkàràc ca ÷uddhàd eva kartçtvaü pravartate | tad uktam - dehendriya-pràõa-mano-dhiyo'mã yad-aü÷a- biddhàþ pracaranti karmasv iti [BhP 6.16.24] | tat tåpàdhi-pràdhànyena pravartamànam upàdhi-dharmatvena vyapadi÷yate | yathà - kàrya-kàraõa- kartçtve kàraõaü prakçtiü vidur ity [BhP 3.26.8] àdau | paramàtma- pràdhànyena pravartamànaü tu nirupàdhikam evety àha | sàttvikaþ kàrako'saïgã ràgàndho ràjasaþ smçtaþ | tàmasaþ smçti-vibhraùño nirguõo mad-apà÷rayaþ || [BhP 11.25.26] spaùñam || 11.25 || ÷rã-bhagavàn ||35|| [36] atha bhoktçtvaü saüvedana-råpatvena yathà tathà tatraiva cid-råpe paryavasyatãty àha bhoktçtve sukha-duþkhànàü puruùaü prakçteþ param iti [BhP 3.26.8] || kàraõam iti pårveõaivànvayaþ || 3.26 || ÷rã-kapila-devaþ ||36|| [37] atha paramàtmaika-÷eùatveti vyàkhyeyam | ekaþ paramàtmano'nyaþ ÷eùo'ü÷aþ | sa càsau sa ca eka-÷eùaþ | paramàtmana eka-÷eùaþ paramàtmaika- ÷eùaþ | tasya bhàvas tattvaü tad eva svabhàvaþ prakçtir yasya sa paramàtmaika-÷eùatva-svabhàvaþ | tathàbhåta÷ càyaü sarvadà mokùa- da÷àyàm apãty arthaþ | etàdç÷atvaü càsya svataþ svaråpata eva na tu paricchedàdinà | tadãya-svàbhàvikàcintya-÷aktyà svàbhàvika-tadãya-ra÷mi- paramàõu-sthànãyatvàt aupàdhikàvathàyàs tv aü÷ena prakçti-÷eùatvam api bhavati iti ca svata ity asya bhàvaþ | ÷akti-råpatvaü càsya tañastha-÷akty- àtmakatvàt, tathà tadãya-ra÷mi-sthànãyatve'pi nitya-tad-à÷rayitvàt tad- vyatirekeõa vyatirekàt | hetur bhàvo'sya sargàder ity anusàreõa jagat-sçùñau tat-sàdhanatvàt | dravya-svaråpatve'pi pradhàna-sàmyàc càvagamyate | uktaü ca prakçti-vi÷eùatvena tasya ÷aktitvam - viùõu-÷aktiþ parà proktà kùetraj¤àkhyà tathà parà | avidyà karma-saüj¤àkhyà tçtãyà ÷aktir ucyate || iti viùõu-puràõe [ViP 6.7.61] | bhåmir àpo'nalo vàyur ity [Gãtà 7.4] àdau bhinnà prakçtir aùñadhety anantaram | apareyam itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràm | jãva-bhåtàü mahàbàho yayedaü dhàryate jagat || iti ÷rã-gãtopaniùatsu ca | viùõu-÷aktiþ parà proktety àdi viùõu-puràõa-vacane tu tiséõàm eva pçthak ÷aktitva-nirde÷àt kùetraj¤asyàvidyà-karma-sambandhena ÷aktitvam iti paràs tam | kintu svaråpenaivety àyàtam | tathà ca gãtam mamaivàü÷a iti | ataevàpareyam itas tv anyàm ity uktam | kùetraj¤a età manaso vibhåtãr ity àdau kùetraj¤a-÷abda÷ ca ÷uddhe'pi pravartate kùetra-÷abdasyopalakùaõa- màtratvàt | tad evaü ÷aktitve'py anyatvam asya tañasthatvàt | tañasthatvaü ca màyà-÷akty- atãtatvàt | asyàvidyàparàbhavàdi-råpeõa doùeõa paramàtmano lepàbhàvàc cobhaya-koñàv aprave÷àt | tasya tac-chaktitve saty api paramàtmanas tal- lepàbhàva÷ ca yathà kvacid eka-de÷a-sthe ra÷mau chàyayà tiraskçte'pi såryasyàtiraskàras tadvat | uktaü ca tañasthatvaü ÷rã-nàrada-pa¤caràtre - yat tañasthaü tu cid-råpaü sva-saüvedyàd vinirgatam | ra¤jitaü guõa-ràgeõa sa jãva iti kathyate || ity àdau | ato viùõu-puràõe'py antaràla eva pañhito'sau | anyatvaü ca ÷rutau asmàn màyã sçjate vi÷vam etat tasmiü÷ cànyo màyayà saüniruddhaþ [øvetU 4.9] | tayor anyaþ pippalaü svàdv atti ity àdau | ataevoktaü vaiùõave vibheda-janake j¤àne nà÷am àtyantikaü gate | àtmano brahmaõo bhedam asantaü kaþ kariùyatãti | devatva-manuùyatvàdi-lakùaõo vi÷eùato yo bhedas tasya janake'py aj¤àne nà÷aü gate brahmaõaþ paramàtmanaþ sakà÷àd àtmano jãvasya yo bhedaþ svàbhàvikas taü bhedam asantaü kaþ kariùyati api tu santaü vidyamànam eva sarva eva kariùyatãty arthaþ | uttaratra pàñhe nàsantam ity etasya vidheyatvàd anyàrthaþ kaùña-sçùña eveti mokùadàyàm api tad- aü÷atvàvyabhicàraþ svàbhàvika-÷aktitvàd eva | ataevàvidyà-vimokùa- pårvaka-svaråpàvashtiti-lakùaõàyàü muktau tal-lãnasya tat-sàdharmyàpattir bhavati | nira¤janaþ paramaü sàmyam upaitãty àdi-÷rutibhyaþ | idaü j¤ànam upà÷ritya mama sàdharmyam àgatàþ | svarge'pi nopajàyate pralaye na vyathanti ceti ÷rã-gãtopaniùadbhya÷ ca | ataeva brahma veda brahmaiva bhavatãty [Muõó 3.2.9] àdiùu ca brahma-tàdàtmyam eva bodhayati | svàbhàvyàpattir upapatter itivat | tad evaü ÷aktitve siddhe ÷akti-÷aktimatoþ parasparànuprave÷àt ÷aktimad-vyatireke ÷akti-vyatirekàt cittvàvi÷eùàc ca kvacid abheda-nirde÷a ekasminn api vastuni ÷akti-vaividhya-dar÷anàt bheda- nirde÷a÷ ca nàsama¤jasaþ | ÷rã-ràmànujãyàs tu adhiùñhànàdhiùñhàtror api jãve÷ayor abheda-vyapade÷o vyakti-jàtyor gavàdi-vyapade÷avad iti manyante | yathà ÷rã-viùõu-puràõe[*ENDNOTE #7]- yo'yaü tavàgato deva- samãpaü devatà-gaõaþ | sa tvam eva jagat-sraùñà yataþ sarva-gato bhavàn || iti | ÷rã-gãtàsu ca - sarvaü samàpnoùi tato'si sarva iti | tatra j¤ànecchån prati ÷àstram abhedam upadi÷ati bhaktãcchån prati tu bhedam eva | kvacit tu paramàtma-pratibimbatvaü yad asya ÷råyate, yathà - yathà puruùa àtmànam ekam àdar÷a-cakùuùor dvidhà-bhåtam evekùeta tathaivàntaram àvayor iti | tad api j¤ànecchån praty abheda-dçùñi- poùaõàrtham evocyate na vàstava-vçttyaiva pratibimbatvena | advayavàda- guru-mate'py ambuvad agrahaõàd[*ENDNOTE #8] iti [Vs 3.2.19] nyàya- virodhàd vçddhi-hràsa-bhàktvam antrabhàvàd ubhaya-sàma¤jasyàd evam iti [Vs 3.2.20] nyàyena yathà-katha¤cit pratibimba-sàdç÷ya-màtràïgãkàràc ca | tad etat tasya parmàtmàü÷a-råpatàyà nityatvaü ÷rã-gãtopaniùadbhir api dar÷itam mamaivàü÷o jãva-loke jãva-bhåtaþ sanàtana iti | tad evaü aü÷atvaü tàvad àha tatra samaùñeþ -- eùa hy a÷eùa-sattvànàm àtmàü÷aþ paramàtmanaþ | àdyo 'vatàro yatràsau bhåta-gràmo vibhàvyate || [BhP 3.6.8] ñãkà ca - a÷eùa-sattvànàm pràõinàm àtmà vyaùñãnàü tad-aü÷atvàt aü÷o jãvaþ | avatàratoktis tasmin nàràyaõàvirbhàvàbhipràyeõety eùà || 3.6 || ÷rã- ÷ukaþ || 37 || [38] atha vyaùñeþ - ekasyaiva mamàü÷asya jãvasyaiva mahàmate | bandho'syàvidyayànàder vidyayà ca tathetaraþ || [BhP 11.11.4] itaro mokùaþ | atra ra÷mi-paramàõu-sthànãyo vyaùñiþ | tatra sarvàbhimànã ka÷cit samaùñir iti j¤eyam || 11.11 || ÷rã-bhagavàn ||38|| [39] tatra ÷aktitvenaivàü÷atvaü vya¤jayanti - sva-kçta-pure'py amãùv abahir-antara-saüvaraõaü tava puruùaü vadanty akhila-÷akti-dhçto'ü÷a-kçtam | [BhP 10.87.20] iti | abahir-antara-saüvarõaü bahir bahiraïgàõi kàraõàni kàryàõi antar antaraïgàni tair asaüvaraõaü kàrya-kàraõair asaüspçùñam | aü÷a-kçtam aü÷am ity arthaþ | akhila-÷akti-dhçtaþ sarva-÷akti-dharasyeti vi÷eùaõaü jãva- ÷akti-vi÷iùñasyaiva tava jãvo'ü÷o na tu ÷uddhasyeti gamayitvà jãvasya tac- chakti-råpatvenaivàü÷atvam ity anenaivàü÷atvam ity etad vya¤jayanti | atha tañasthatvaü ca sa yad ajayà tyajàm anu÷ayãtety àdau vyaktam asti ubhayakoñàv apraviùñatvàd eva || 10.87 || ÷rutayaþ ÷rã-bhagavantam ||39|| [40] atha j¤ànecchuü prati jãve÷ayor abhedam àha -- ahaü bhavàn na cànyas tvaü tvam evàhaü vicakùva bhoþ | na nau pa÷yanti kavaya÷ chidraü jàtu manàg api || [BhP 4.28.62] spaùñaü || 4.28 || ÷rã-paramàtmà pura¤janam || 40 || [41] tatra pårvokta-rãtyà prathamaü tàvat sarveùàm eva tattvànàü parasparànuprave÷a- vivakùayaikyaü pratãyate ity evaü ÷aktimati paramàtmani jãvàkhya-÷akty- anuprave÷a-vivakùaiva tayor aikya-pakùe hetur ity abhipraite ÷rã-bhagavàn -- parasparànuprave÷àt tattvànàü puruùarùabham | paurvàparya-prasaïkhyànaü yathà vaktur vivakùitam || [BhP 11.22.7] ñãkà ca - anyonyasminn anuprave÷àd vaktur yathà vivakùitaü tathà pårvà alpa-saïkhyà aparà adhika-saïkhyà tayor bhàvaþ paruvàparyaü tena prasaïkhyànaü gaõanam ity eùà || 11.22|| ÷rã-bhagavàn || 41 || [42] athàvyatirekeõa cid-råpatvàvi÷eùeõàpi tayor aikyam upadi÷ati - puruùe÷varayor atra na vailakùaõyam aõv api | tad-anya-kalpanàpàrthà iti [BhP 11.22.11] | ñãkà ca - kathaü tarhi pa¤caviü÷ati-pakùas tatràha puruùeti | vailakùaõyaü visadç÷atvaü nàsti dvayor api cid-råpatvàt | atas tayor atyantam anyatva- kalpanà-pàrthà ity eùà | atra sadç÷atvànanyatvàbhyàü tayoþ ÷akti- ÷aktimattvaü dar÷itam | tenàvyatireko'pi || 11.21 || ÷rã-bhagavàn ||42|| [43] atha bhaktãcchuü prati tayor bhedam upadi÷ati | yadà rahitam àtmànaü bhåtendriya-guõà÷ayaiþ | svaråpeõa mayopetaü pa÷yan svàràjyam çcchati || [BhP 3.9.33] àtmànaü jãvaü svaråpeõa tasyà jãva-÷akter à÷raya-bhåtena ÷aktimatà mayà upetaü yuktam | svàràjyaü sàrùñyàdikam || 3.9 || grabhoda÷àyã brahmàõam ||43|| [44] tatra bhede hetum àha - anàdy-avidyà-yuktasya puruùasyàtma-vedanam | svato na sambhavàd anyas tattvaj¤o j¤ànado bhavet || [BhP 11.22.10] ñãkà ca - svato na sambhavati, anyatas tu sambhavàt | svataþ sarvaj¤aþ parme÷varo'nyo bhaved iti aó-viü÷ati-tattva-poakùàbhipràyaþ ity eùà | j¤ànadatvam atra j¤ànàj j¤àtu÷ ca vailakùaõyam ã÷varasya bodhayaty eveti bhàvaþ | evaü tvatto j¤ànaü hi jãvànàü pramoùas te'tra ÷aktitaþ [BhP 11.22.28] ity uddhava-vàkyaü càgre | atra yadi jãvàj¤ànakalpitam eva tasya parame÷varatvaü syàt tarhi sthàõu- puruùavat tasya j¤àna-dattam api na syàd ity ataþ satya eva jãve÷vara-bheda ity evaü ÷rãmad-ã÷vareõaiva svayaü tasya pàramarthike÷varàbhimànitvenaivàstitvaü måóhàn prati bodhitam iti spaùñam | bheda-vàdina÷ càtraiva prakaraõe yathà viviktaü yad vaktraü gçhõãmo yukti-sambhavàd ity atra parama-vivekajas tu bheda eveti | tathà, màyàü madãyàm udagçhya vadatàü kiü nu durghañam iti [BhP 11.22.4] ca manyate | nanu, ÷rutiþ pratyakùam aitihyam anumànaü catuùñayam | pramàõeùv anavasthànàd vikalpàn sa virajyate || ity [BhP 11.19.17] atra bheda-màtraü niùidhyate vikalpa-÷abdasya saü÷ayàrthatvàt | saü÷ayaü parityajya vastuny eva niùñhà karotãty arthaþ | ataeva karmaõàü pariõàmitvàd àviri¤cyàd amaïgalam | vipa÷cin na÷varaü pa÷yed adçùñam api dçùñavad ity atràsyottara-÷loke'pi viri¤cam evàvadhiü kçtvà na÷varatva- dçùñir uktà na tu vaikuõñhàdikam apãti || 11.19 || ÷rã-bhagavàn ||44|| [45] anyatràpi ÷rã-jàmàtç-munibhir upadiùñasya jãva-lakùaõasyaviopajãvyatvena taü lakùayati tribhiþ - ahaü mamàbhimànotthaiþ kàma-lobhàdibhir malaiþ | vãtaü yadà manaþ ÷uddham aduþkham asukhaü samam || [BhP 3.25.16] tadà puruùa àtmànaü kevalaü prakçteþ param | nirantaraü svayaü-jyotir aõimànam akhaõóitam || [BhP 3.25.17] j¤àna-vairàgya-yuktena bhakti-yuktena càtmanà | paripa÷yaty udàsãnaü prakçtiü ca hataujasam || [BhP 3.25.18] spaùñaiva yojanà | tavàham iti padyena sa àtmà nitya-nirmala iti | àtmànam ity anenaivàham artha iti | anyathà hy àtmatva-pratãty-abhàvaþ syàt | kevalam ity anenaika-råpa-svaråpa-bhàg iti | prakçteþ param ity anena vikàra- rahitaþ | bhakti-yuktenety anena paramàtma-prasàdàdhãna-tat-prakà÷atvàt nirantaram ity anena nityatvàt paramàtmaika-÷eùatvam iti | svayaü jyotir ity anena svasmai svayaü prakà÷a iti j¤àna-màtràtmako na ca iti ca | aõimànam ity anenàõur eveti prati-kùetraü bhinna iti ca | akhaõóitam ity anena vicchinna- j¤ànàdi-÷aktitvàt j¤àtçtva-kartçtva-bhoktçtva-nija-dharmaka iti vya¤jitam || 3.25 || ÷rã-kapiladevaþ ||45|| [46] tathedam api pràktana-lakùaõà-viruddham - àtmà nityo 'vyayaþ ÷uddha ekaþ kùetra-j¤a à÷rayaþ | avikriyaþ sva-dçg hetur vyàpako 'saïgy anàvçtaþ || [BhP 7.7.19] etair dvàda÷abhir vidvàn àtmano lakùaõaiþ paraiþ | ahaü mamety asad-bhàvaü dehàdau mohajaü tyajet || [BhP 7.7.20] avyayaþ apakùaya-÷ånyaþ | eko na tu dehedriyàdi-saïghàta-råpaþ | kùetraj¤o j¤àtçtvàdi-dharmakaþ | indriyàdãnàm à÷rayaþ | svàbhàvika-j¤àtçtvàd evàvikriyaþ | svadçk svasmai svayaü prakà÷aþ | hetuþ sargàdi-nimittam | tad uktaü ÷rã-såtena - hetur jãvo'sya sargàder avidyà-karma-kàraka [BhP 12.7.18] iti | vyàpako vyàpti-÷ãlaþ | asaïgã anàvçta÷ ca svataþ prakà÷a-råpatvàt | ahaü mamety asadbhàvaü dehàdau mohajaü tyajed iti dehàdy-adhikaraõakasya mohajasyaiva tyàgo na tu svaråpa-bhåtasyety ahama artha iti | vyajjate | tad evaü jãvas taad -aü÷atvàt såkùma-jyotã-råpa ity eke | tathaiva hi kaustubhàü÷atvena vya¤jitam | tathà ca skànda-prabhàsa-khaõóe jãva- niråpaõe - na tasya råpaü varõà và pramàõaü dç÷yate kvacit | na ÷akyaü kathituü vàpi såkùma÷ cànanta-vigrahaþ || bàlàgra-÷ata-bhàgasya ÷atadhà kalpitasya ca | tasmàt såkùmataro devaþ sa cànantyàya kalpyte || àditya-varõaü såkùmàbham ab-bindum iva puùkare | nakùatram iva pa÷yanti yogino j¤àna-cakùuùà || iti || ||7.9|| ÷rã-prahlàdo'sura-bàlakàn ||46|| [47] tad evam anantà eva jãvàkhyàs tañasthàþ ÷aktayaþ | tatra tàsàü varga- dvayam | eko vargo'nàdita eva bhagavad-unmukhaþ anyas tv anàdita eva bhagavat-paràïmukhaþ | svabhàvatas tadãya-j¤àna-bhàvàt tadãya- j¤ànàbhàvàc ca | atra prathamo'ntaraïgà÷akti-vilàsànugçhãto nitya- bhagavat-parikara-råpo garuóàdikaþ | yathoktaü pàdmottara-khaõóe tripàd- vibhåter lokàs tv ity àdau bhagavat-sandarbhodàhçte (81) | asya ca tañasthatvaü jãvatva-prasiddher ã÷varatva-koñàv aprave÷àt | aparasya tat- paràïmukhatva-doùeõa labdha-cchidrayà màyayà paribhåtaþ saüsàrã | yathoktaü haüsa-guhya-stave - sarvaü pumàn veda guõàü÷ ca taj-j¤o na veda sarvaj¤am anantam ãóe iti [BhP 6.4.25] | ekàda÷e ca -- bhayaü dvitãyàbhinive÷ataþ syàd iti [BhP 11.2.37] | tad-varga-dvayam evoktaü ÷rã-vidureõàpi - tattvànàü bhagavaüs teùàü katidhà prati-saïkramaþ | tatremaü ka upàsãran ka u svid anu÷erate || [BhP 3.7.37] ity anena | tatra parame÷vara-paràómukhànàü ÷uddhànàm api tac-chakti-vi÷iùñàn parame÷varàt sopàdhikaü janma bhavati | tac ca janma nijopàdhi-janmanà nija-jnamàbhimàna-hetukàdhyàtmikàvasthà-pràptir eva | tad etad àhuþ -- na ghañata udbhavaþ prakçti-puruùayor ajayor ubhaya-yujà bhavany asubhçto jala-budbudavat | tvayi na ime tato vividha-nàma-guõaiþ parame sarita ivàrõave madhuni likhyur a÷eùa-rasàþ || [BhP 10.87.31] prakçtes traiguõyaü puruùaü ÷uddhau jãvas tayor dvayor apy ajatvàd udbhavo na ghañate ye càsubhçta àdhyàtmika-råpàþ sopàdhayo jãvà jàyante tat-tad- ubhaya-÷akti-yujà paramàtmanaiva kàraõena jàyante prakçti-vikàra-pralayeõa supta-vàsanatvàt ÷uddhàs tàþ paramàtmani lãnà jãvàkhyàþ ÷aktayaþ sçùñi- kàle vikàriõãü prakçtim àsçjya kùbhita-vàsanàþ satyaþ sopàdhikàvasthàü pràpnuvantya eva vyuccarantãty arthaþ | etad abhipretyaiva bhagavàn eka àsedam ity [3.5.23] àdi tçtãya-skandha-prakaraõe - kàla-vçttyà tu màyàyàü guõa-mayyàm adhokùajaþ | puruùeõàtma-bhåtena vãryam àdhatta vãryavàn || [BhP 3.5.26] ity anena vãrya-÷abdoktasya jãvasya prakçtàvàdhànam uktam | evaü ÷rã- gãtopaniùatsv api mama yonir mahad brahma tasmin garbhaü dadhàmy aham ity [Gãtà 14.3] atroktam | ñãkàkàrai÷ ca brahma-÷abdena prakçtir vyàkhyàtà garbha-÷abdena jãva iti | punar eùa eva tçtãye - daivàt kùubhita-dharmiõyàü svasyàü yonau paraþ pumàn | àdhatta vãryaü sàsåta mahat tattvaü hiraõmayam || [BhP 3.26.19] ity atra vãryaü cic-chaktim iti ñãkàyàü vyàkhyàtamataþ ÷aktitvam asya ñãkà- sammatam | tato'kasmàd udbhava-màtràü÷e dçùñàntaþ | jala-budbudavad iti | ataþ punar api pralaya-samaye ime sopàdhikà jãvàs tvayi bimbasthànãya- måla-cid-råpe ra÷mi-sthànãya-cid-eka-lakùaõa-÷uddha-jãva-÷aktimaye | tata eva svam apãto bhavatãty àdi ÷rutau sva-÷abdàbhidheye parame paramàtmani vividha-nàma-guõair vividhàbhir devàdi saüj¤àbhir vividhaiþ ÷ubhà÷ubha- guõai÷ ca saha lilyur lãyante | pårvavat pralaye'pi dçùñàntaþ sarita ivàrõava iti a÷eùa-rasà iva madhuni iti ca | atra deva-manuùyàdi-nàma-råpa- parityàgena tasmin lãne'pi svaråpa-bhedo'sty eva tat-tad-aü÷a-sad-bhàvàd ity abhipràyaþ | atra ÷rutayaþ ajàm ekàm ity [øvetU 5.5] àdi | yathà nadyaþ syandamànàþ samudre 'staü gacchanti nàma-råpe vihàya | tathà vidvàn nàma-råpàd vimuktaþ paràt paraü puruùam upaiti divyam || [MuõóU 3.2.8] iti | yathà saumyemà madhu-kçto nistiùñhanti nànà-råpàõàm vçkùàõàü rasàn samavahàram ekatàü rasaü gamayanti || [ChàU 6.9.1] te yathà vivekaü na labhante amuùàhaü vçkùasya raso'smãty evaü khalu saumyemàþ sarvàþ prajàþ sati sampadya na viduþ sati sampadyàmaha iti || iti [ChàU 6.9.2] || 10.87 || ÷rutayaþ ÷rã-bhagavantam ||47|| [48] tad evaü paramàtmanas tañasthàkhyà ÷aktir vivçtà | antaràïgàkhyà tu pårvavad eva j¤eyà | atha bahiraïgàkhyà vivriyate | eùà màyà bhagavataþ sçùñi-sthity-anta-kàriõã tri-varõà varõitàsmàbhiþ kiü bhåyaþ ÷rotum icchasi || [BhP 11.3.18] bhagavataþ svaråpa-bhåtai÷varyàdeþ | paramàtmana eùà tañastha-lakùaõena pårvoktà jagat-sçùñy-àdi-kàriõã màyàkhyà ÷aktiþ | trayo varõà yasyàþ sà | tathà càtharvaõikàþ pañhanti | sitàsità ca kçùõà ca sarva-kàma-dughà vibhor iti | uktaü ca daivã hy eùà guõamayã mama màyà duratyayà [Gãtà 7.14] iti ||11.3|| antarãkùo videham ||48|| [49] tasyà màyàyà÷ càü÷a-dvayam | tatra guõa-råpasya màyàkhyasya nimittàü÷asya drava-råpasya pradhànàkhyasyopàdànàü÷asya ca parasparaü bhedam àha caturbhiþ | atha te sampravakùyàmi sàïkhyaü pårva-vini÷citam | yad vij¤àya pumàn sadyo jahyàd vaikalpikaü bhramam || [BhP 11.24.1] ñãkà ca - advitãyàt paramàtmano màyayà prakçti-puruùa-dvàrà sarvaü dvaitam udeti punas tatraiva lãyate ity anusandadhànasya puruùasya dvandva- bhramo nivartate iti vaktuü sàïkhyaü prastauti atha te ity eùà | atra pradhàna- paryàyaþ prakçti-÷abdhaþ ||49|| [50] àsãj j¤àna-mayo arthaü ekam evàvikalpitam | yadà viveka-nipuõà àdau kçta-yuge yuge || [BhP 11.24.2] ñãkà ca - atho ÷abdaþ kàrtsnye | j¤ànaü draùñç | tena dç÷ya-råpaþ kçtsno'py artha÷ ca vikalpa-÷ånyam ekam eva | brahmaõy eva lãnam àsãd ity arthaþ | ity eùà | tçtãya-skandhe ca bhagavàn eka àsedam agra àtmàtmanàü vibhur ity [BhP 3.5.23] àdau yad bhagavattvena ÷abdyate tad evàtra brahmatvena ÷abdyate iti vadantãty àdivad ubhatraikam eva vastu pratipàdyam | ante tu eùa sàïkhya- vidhiþ prokta ity àdau paràvara-dç÷à mayety anena bhagavad-råpeõàpy avasthitiþ spaùñaiva | kadety apekùàyàm àha | yadà àdau kçta-yuge viveka- nipuõà janà bhavanti tasmin yuge tat pårvasmin pralaya-samaya ity arthaþ ||50|| [51] tan-màyà-phala-råpeõa kevalaü nirvikalpitam | vàï-mano-gocaraü satyaü dvidhà samabhavad bçhat || [BhP 11.24.3] ñãkà ca - tad bçhad brahma vàï-mano-gocaraü yathà bhavati tathà | màyà dç÷yam | phalaü tat-prakà÷aþ | tad-råpeõa màyà-råpeõa vilàsa-råpeõa ca dvidhàbhåd ity eùà | atra màyà dç÷yam iti phalaü tat-prakà÷a iti chedaþ | tena brahmaõà yad dç÷yaü vastu tan màyà | tasya brahmaõo yaþ prakà÷a- vikà÷aþ sa phalam ity arthaþ ||51|| [52] tayor ekataro hy arthaþ prakçtiþ sobhayàtmikà | jànanty anyatamo bhàvaþ puruùaþ so'bhidhãyate || [BhP 11.24.4] ñãkà ca - tayor dvidhàbhåtayor aü÷ayor madhye ubhayàtmikà kàrya-kàraõa- råpiõã | ity eùà | ÷rã-viùõu-puràõe - viùõoþ svaråpàt parato hi te'nye råpaü pradhànaü puruùa÷ ca vipra ity [ViP 1.2.24] atra teùàm eva ñãkà ca - parato nirupàder viùõoþ svaråpàt te pràg ukte pradhànaü puruùaü ceti dve råpe anye màyà-kçte iti || 11.24 || bhagavàn ||52|| [53] anyatra tayor upàdàna-nimittayor aü÷ayor vçtti-bhedena bhedàn apy àha -- kàlo daivaü karma jãvaþ svabhàvo dravyaü kùetraü pràõam àtmà vikàraþ | tat-saïghàto bãjaroha-pravàhas tan-màyaiùà tan-niùedhaü prapadye || [BhP 10.63.26] ñãkà ca - kàlaþ kùobhakaþ | karma nimittaü tad eva phalàbhimukham abhivyaktaü daivam | svabhàvas tat-saüskàraþ | jãvas tadvàn | dravyaü bhåta- såkùmàõi | kùetraü prakçtiþ | pràõaþ såtram | àtmà ahaïkàraþ | vikàra ekàde÷endriyàõi mahàbhåtàni ceti ùoóa÷akaþ tat-saïghàto dehaþ | tasya ca bãja-rohavat pravàhaþ | roho'ïkuraþ | dehàd bãja-råpaü karma | tato'ïkura- råpo dehaþ | tataþ punar evam iti pravàhaþ | taü tvàü niùedhàvadhi-bhåtaü prapadye bhaje iti | ity eùà | atra kàla-daiva-karma-svabhàvà nimittàü÷àþ anye upàdànàü÷às tadvàn jãvas tåbhayàtmakas tathopàdàna-varge nimitta-÷akty-aü÷o'py anuvartate | yathà jãvopàdhi-lakùaõe'ham-àkhye tattve tadãyàham (aüha?)-bhàvaþ sa hy avidyà-pariõàma ity àdi | yathoktaü tçtãyasya ùaùñhe - àtmànaü càsya nirbhinnam abhimàno 'vi÷at padam | karmaõàü÷ena yenàsau kartavyaü pratipadyate || [BhP 3.6.25] iti | atràtmànam ahaïkàram abhimàno rudraþ karmaõàhaü-vçttyà iti ñãkà ca | atra ca yan nirbhinnaü tad-adhiùñhàtnaü vàg-àdãndriyaü tçtãyànta- madhyàtmam iti prakaraõa-nirõayaù ñãkàyàm eva kçto'sti | bãja-råpatvaü kàraõatà-màtra-vivakùayà | tad evam atràpi måla-màyàyàþ sarvopàdànàü÷a-måla-bhåtaü kùetra-÷abdoktaü pradhànam apy aü÷a-råpam ity adhigatam | jãvas tadvàn ity anena ÷uddha-jãvasya màyàtãtatvaü bodhayati || 10.62 || jvaraþ ÷rã-bhagavantam ||52|| [54] atha nimitta-råpàü÷asya prathame dve vçttã àha - vidyàvidye mama tanå viddhy uddhava ÷arãriõàm | bandha-mokùa-karã àdye màyayà me vinirmitte || [BhP 11.11.3] ñãkà ca -tanyete bandha-mokùàv àvàbhyàm iti tanå ÷aktã me màyayà vinirmite | màyà-vçtti-råpatvàd bandha-mokùa-karãty eka-vacanaü dvi- vacanàrthe | nanu tat-kàryatve bandha-mokùayor anàditva-nityatve na syàtàü tatràha àdye anàdã | tato yàvad avidyàü prerayàmi tàvad bandhaþ yadà vidyàü dadàmi tadà mokùaþ sphuratãty arthaþ | ity eùà | atra màyà-vçttitvàd iti vastuto màyà-vçttã eva te | vinirmitatvaü tv aparànanta-vçttikayà tayà prakà÷amànatvàd evocyate | yato'nàdã ity arthaþ | tathà sphuratãty asya mokùa ity anenaivànvayaþ | jãvasya svato muktatvam eva | bandhas tv avidyà-màtreõa pratãtaþ | vidyodaye tu tat prakà÷ate màtram | tato nitya eva mokùa iti bhàvaþ | na ca vàcyam eùà màyety àdau sàmànya-lakùaõo mokùa-pradatvaü tasyà noktam ity asamyaaktvam iti | antakàritvenàtyanta-pralaya-råpasya mokùasyàpy upalakùitatvàt | atra vdiyàkhyà vçttir iyaü svaråpa-÷akti-vçtti-vi÷eùa-vidyà-prakà÷e dvàram eva na tu svayam eva seti j¤eyam | athàvidyàkhyasya bhàgasya deva vçttã | àvaraõàtmikà vikùepàtmikà ca | tatra pårvà jãva eva tiùñhantã tadãyaü svàbhàvikaü j¤ànam àvçõvànà | uttarà ca taü tad-anyathà-j¤ànena sa¤cayantã vartata iti || 11.11 || ÷rã-bhagavàn ||54|| [55] atra nimittàü÷as tv evaü vivecanãyaþ | yathà nimittàü÷a-råpayà màyàkhyayaiva prasiddhà ÷aktis tridhà dç÷yate j¤ànecchà-kriyà-råpatvena | tatra tasyàþ parame÷vara-j¤àna-råpatvaü yathà tçtãye | sà và etasya saüdraùñuþ ÷aktiþ sad-asad-àtmikà | màyà nàma mahà-bhàga yayedaü nirmame vibhuþ || [BhP 3.5.25] iti | asya ñãkàyàm | sà vai dçaùñç-dç÷yànusandhàna-råpà | saha-dç÷yam asad- dç÷yam àtmà svaråpam | sad-asatãr àtmà yasyàs tad-ubhayànusandhàna- råpatvàd iti | tad-icchà-råpatvaü yathà tatraiva | àtmecchànugatàv àtmety asya ñãkàyàm | àtmecchà màyà tasyànugatau laye satãti | tat-kriyà-råpatvaü caikàda÷e eùà màyà bhagavata ity udàhçta-vacane eva draùñavyam | yad yadi parame÷varasya sàkùàj j¤ànàdikaü na màyà | kintu svaråpa-÷aktir eva | tathàpi taj-j¤ànàdikaü pràkçte kàrye na tad-arthaü pravartate | kintu bhaktàrtham eva pravartamànam anuùaïgennaiva pravartata ity agre vivecanãyatvàt | tat-pravçttyàbhàsa-saüvalitaü yan màyà-vçtti-råpaü j¤ànàdikam anyat tad eva taj-j¤ànàdi-÷abdenocyate | tathàbhåtaü ca taj- j¤ànàdikaü dvividham | svabhàva-siddhatvàt kevala-parame÷vara-niùñhaü tad-dattatvàt jãva-niùñhaü ca | tatra prathamaü draùñç-dç÷yànusandhàna- sisçkùà-kàlàdi-råpaü dvitãyaü vidyàvidyà-bhogecchà-karmàdi-råpam iti | atho-pàdànàü÷asya pradhànasya lakùaõam | yat tat tri-guõam avyaktaü nityaü sad-asad-àtmakam | pradhànaü prakçtiü pràhur avi÷eùaü vi÷eùavat || [BhP 3.26.10] yat khalu tri-guõaü sattvàdi-guõa-traya-samàhàras tad evàvyaktaü pradhànaü prakçtiü ca pràhuþ | tatràvyakta-saüj¤atve hetur avi÷eùaü guõa-traya-sàmya- råpatvàd anabhivyakta-vi÷eùam ataevàvyàkçta-saüj¤aü ceti gamitam | pradhàna-saüj¤atve hetuþ vi÷eùavat svakàrya-råpàõàü mahad-àdi-vi÷eùàõàm à÷raya-råpatayà tebhyaþ ÷reùñham | prakçti-saüj¤atve hetuþ | sad-asad- àtmakaü sad-asatsu kàrya-kàraõa-råpeùu mahad-àdiùu kàraõatvàd anugata àtmà svaråpaü yasya tat | tathà nityaü pralaye kàraõa-màtràtmanàvasthita- sarvàü÷atvena sçùñi-sthityo÷ ca pa¤cãkçtàü÷atvenàvikçtaü svaråpaü yasya tàdç÷am iti brahmatvaü mahad-àdi-råpatvaü ca vyàvçttam | brahmaõo nirguõatvàt mahad-àdãnàü càvyaktàpekùayà kàryaråpatvàt | evaü ca ÷rã- viùõu-puràõe -- avyaktaü kàraõaü yat tat pradhànam çùi-sattamaiþ | procyate prakçtiþ såkùmà nityaü sad-asad-àtmakam || akùayyaü nànyad àdhàram ameyam ajaraü dhruvam | ÷abda-spar÷a-vihãnaü tad- råpàdibhir asaühitam || triguõaü taj-jagad-yonir anàdi-prabhavàpyayam | tenàgre sarvam evàsãd vyàptaü vai pralayàd anu || ity àdi [ViP 1.2.19-21] | idam eva pradhànam anàder jagataþ såkùmàvasthà-råpam avyàkçtàvyaktàdy-abhidhaü vedàntibhir api parame÷varàdhãnatayà manyate tad-adhãnatvàd arthavad ity [Vs 1.4.3] àdi-nyàyeùu niùidhyate tu sàïkhyavat svatantratayà ànumànikam apy ekeùàm iti cen na ÷arãra-råpaka-vinyasta- gçhãter dar÷ayati ca ity àdi-nyàyeùu [Vs 1.4.1] | ÷vetà÷vataropaniùadi pradhàna-÷abda÷ ca ÷råyate | pradhàna-kùetraj¤a-patir guõe÷aþ saüsàra- bandha-sthiti-mokùa-hetur ity àdau ||3.26|| ÷rã-kapiladevaþ ||55|| [56] tad evaü sandarbha-dvaye ÷akti-traya-vivçtiþ kçtà | tatra nàmàbhinnatà-janita- bhrànti-hànàya saïgraha-÷lokàþ - màyà syàd antaraïgàyàü bahiraïgà ca sà smçtà | pradhàne'pi kvacid dçùñà tad-vçttir mohinã ca sà | àdye traye syàt prakçti÷ cic-chaktis tv antaraïgikà | ÷uddha-jãve'pi te dçùñe tathe÷a-j¤àna-vãryayoþ || cinmàyà-÷akti-vçttyos tu vidyà-÷aktir udãryate | cic-chakti-vçttau màyàyàü yoga-màyà samà smçtà || pradhànàvyàkçtàvyaktaü traiguõye prakçtau param | na màyàyàü na cic-chaktàv ity àdy åhyaü vivekibhiþ || iti | atha màyà-kàryaü jagal lakùyate - tatas tenànuviddhebhyo yuktebhyo 'õóam acetanam | utthitaü puruùo yasmàd udatiùñhad asau viràñ || [BhP 3.26.51] etad aõóaü vi÷eùàkhyaü krama-vçddhair da÷ottaraiþ | toyàdibhiþ parivçtaü pradhànenàvçtair bahiþ yatra loka-vitàno 'yaü råpaü bhagavato hareþ || [BhP 3.26.52] tene÷vareõànubiddhebhyaþ kùubhtebhyo mahad-àdibhyo'õóam acetanam utthitam | yasmàd aõóàsau viràñ puruùas tådatiùñhat | bhagavataþ puruùasya || 3.26 || ÷rã-kapiladevaþ ||56|| [57] tad evaü bhagavato råpam ity uktes tasyàpi pràgvad-apràkçtatvam àpatati | tan-niùedhàyàha | amunã bhagavad-råpe mayà te hy anuvarõite | ubhe api na gçhõanti màyà-sçùñe vipa÷citaþ || [BhP 2.10.35] amunã amå upàsanàrthaü bhagavaty àropite jagad-àtmake sthåla- såkùmàkhye viràñ hiraõya-garbhàpara-paryàye samaùñi-÷arãre ye mayà tubhyam anuvarõite te ubhe api vipa÷cito na gçhõanti vastutayà nopàsate kiü tarhi tadãya-bahiraïgàdhiùñhànatayaivety arthaþ | tad uktaü vaiùõave - yad etad dç÷yate mårtam etaj-j¤ànàtmanas tava | bhrànti-j¤ànena pa÷yanti jagad-råpam ayoginaþ || iti [ViP 1.4.39] | etan-mårtaü jagad bhrànti-j¤ànenaiva tava råpaü jànantãty arthaþ | ÷ruti÷ ca - nedaü yad idam upàsata iti | yad idaü jagad upàsate pràõinaþ nedaü brahmeti ÷rã-ràmànuja-bhàùyam | ataeva na gçhõantãty atra hetur màyà- sçùñe na tu svaråpa-÷akti-pràdurbhàvite | anena caturbhujàdi-lakùaõasya sàkùàd-råpasya màyàtãtatvam api vyaktam | atràsya jagato màyàmayasya puruùa-råpatve puruùa-guõàvatàràõàü viùõv-àdãnàü sattvàdiamayàs tad- aü÷à råpàõãti j¤eyam | tàny apekùya coktaü màrkaõóeye -- viùõuþ ÷arãra-grahaõam aham ã÷àna eva ca | kàritàs te yato'tas tvàü kaþ stotuü ÷aktimàn bhavet || iti | ÷arãra-÷abdasya tat-tan-nija-÷arãra-vàcitve tu tad-grahaõàt pårvaü viùõv-àdi- bhedàsambhavàt tan-nirde÷ànupapatteþ || 2.10 || ÷rã-÷ukaþ || 57 || [58] pårvaü màyà-sçùñe ity uktam | tatra màyà-÷abdasya nàj¤ànàrthatvam | tad- vàde hi sarvam eva jãvàdi-dvaitam aj¤ànenaiva sva-svaråpe brahmaõi kalpyate iti matam | nirahaïkàrasya kenacid dharmàntareõàpi rahitasya sarva- vilakùaõasya cin-màtrasya brahmaõas tu nàj¤ànà÷rayatvaü na càj¤àna- viùayatvaü na ca brahma-hetutvaü sambhavatãti | paramàlaukika-vastutvàd acintya-÷aktitvaü tu sambhavet | yat khalu cintàmaõy-àdàv api dç÷yate,yatà tridoùaghnauùadhivat paraspara-virodhinàm api guõànàü dhàriõyà tasya niravayavatvàdike saty api sàvayavatvàdikam aïgãkçtam | tatra ÷abda÷ càsti pramàõam | vicitra-÷aktiþ puruùaþ puràõaþ cànveùàü ÷aktayas tàdç÷aþ syur ity àdikàþ ÷vetà÷vataropaniùad-àdau | àtme÷varo'tarkya-sahasra-÷aktir ity [BhP 3.33.3] àdikaþ ÷rã-bhàgavatàdiùu | tathà ca brahma-såtram - àtmani caivaü vicitrà÷ ca hi iti [Vs. 2.1.28] | tatra dvaitànyathànupapattyàpi brahmaõy-aj¤ànàdikaü kalpayituü na ÷aktaye asambhavàd eva | brahmaõy acintya-÷akti-sad-bhàvasya yukti-labdhatvàt ÷rutatvàc ca dvaitànyathànupapatti÷ ca dåre gatà | tata÷ càcintya-÷aktir eva dvaitopapattãkàraõaü paryavasãyate | tasmàn nirvikàràdisvabhàvena sato'pi paramàtmano'cintya-÷aktyà vi÷vàkàratvàdinà pariõàmàdikaü bhavati cintàmaõy-ayaskàntàdãnàü sarvàrtha-prasava-loha-càlavàdivat | tad etad aïgãkçtaü ÷rã-bàdaràyaõena ÷rutes tu ÷abda-målatvàd iti [Vs 2.1.27] | tatas tasya tàdç÷a-÷aktitvàt pràkçtavan-màyà-÷abdasyendra-jàla-vidyà- vàcitvam api na yuktam | kintu mãyate vicitraü nirmãyate'nayeti vicitràrtha- kara-÷akti-vàcitvam eva | tasmàt paramàtma-pariõàma eva ÷àstra- siddhàntaþ | tad etac ca bhagavat-sandarbhe vivçtam asti | tatra càpariõatasyaiva mato'cintayà ÷aktyà pariõàma ity àsau san- màtratàvabhàsamàna-svaråpa-vyåha-råpa-dravyàkhya-÷akti-råpeõaiva pariõamate na tu svaråpeõeti gamyate | yathaiva cintàmaõiþ | atas tan- målatvàn na paramàtmopàdànatà-sampratipatti-bhaïgaþ | tad uktam ekàda÷e ÷rã-bhagavatà - prakçtir yasyopàdànam àdhàraþ puruùaþ paraþ | sato'bhivya¤jakaþ kàlo brahma tat-tritayas tv aham || [BhP 11.24.19] iti | ataeva kvacid asya brahmopàdànatvaü kvacit pradhànopàdànatvaü ÷råyate | tatra sà màyàkhyà pariõàma-÷akti÷ ca dvividhà varõyate | nimittàü÷o màyà upàdànàü÷aþ pradhànam iti | tatra kevalà ÷aktir nimittaü tad vyåha-mayã tåpàdànam iti vivekaþ | ataeva ÷rutàv api vij¤ànaü càvij¤ànaü ceti [TaittU 2.6.1] kascyacid bhàgasyàcetanatà ÷råyate | atha måla-pramàõe ÷rã-bhàgavate'pi tçtãyàdau mukhya eva sçùñi-prastàve ca j¤àna-vairàgyàïgatvena ca purõàntara-gati-sàmànya-sevitaþ pradhàna- pariõàma eva sphuñam upalabhyate | kva ca stuty-àdau j¤àna- vairàgyàïgatayaiva vivarto'pi yaþ ÷råyate so'pi jagato nànyathà-siddhatàparaþ kintu paramàtma-yåha-pradhàna-pariõàmena siddhasyaiva tasya samaùñi- vyaùñi-råpasya yathàyathaü ÷uddhe paramàtmani tad-aü÷a-råpàtmani vàtmàtmãyatàdhyàropitàparaþ | tatra paramàtmani viràddhupàsanà-vàkyàdi-÷ravaõaü hetur àtmani tu tat- tad-àve÷o hetur iti vivecanãyam | anyatra siddhasya vastuna evànyatràropo mithyà-khapuùpàder àropàsambhavàt pårva-pårva-vivarta-màtra- siddhànàdi-paramparàtve dçùñàntàbhàvàc ca | kiü ca pårvaü vàri-dar÷anàd vàry-àkàrà vçttir jàtàpi tad-aprasaïga-samaye suptà tiùñhati tat tulya-vastu- dar÷anena tu jàgarti, tad vi÷eùànusandhànaü vinà tad-abhedena sva- tantràropayati tasmàn na vàri mithyà, na và smaraõa-mayã tad-àkàrà vçttir, na và tat-tulyaü marãcikàdi vastu kintu tad-abhedenàropa evàyathàrthatvàn mithyà | svapne ca màyà-màtraü tu kàrtsnyenànabhivyakta-svaråpatvàd iti nyàyena [Vs 3.2.3] jàgrad-dçùña-vastv-àkàràyàü mano-vçttau paramàtma- màyà tad-vastv-abhedam àropayatãti pårvavat | tasmàd vastu tasya na kvacid api mithyàtvam | ÷uddha àtmani paramàtmani và tàdç÷a-tad-àropa eva mithyà na tu vi÷vaü mithyeti | tato jagataþ paramàtma-jàtatvena sàkùàt-tad- àtmãyatvàbhàvàd abudhànàm eva tatra ÷uddhe tat-tad-buddhiþ | yadyapi ÷uddhà÷rayam eva jagat tathàpi jagatà tat-saüsargo nàsti | tad uktam asaktaü sarvabhçc caiva iti gãtàsu [Gãtà 13.14] | tathà deha-gehàdàv àtmàtmãyatàj¤ànaü teùàm eva syàd ity ubhayatraivàropaþ ÷àstre ÷råyate | yathà yad etad dç÷yate mårtam ity [ViP 1.4.39] àdikaü viùõu-puràõe | yathà và tvàm àtmànaü paraü matvà paramàtmànam eva ca | àtmà punar bahir mçgya aho akùajanàj¤atà || iti [BhP 10.14.27] | tvàm àtmànaü sarveùàü måla-råpaü param itaraü tad-viparãtaü matvà tathà param itaraü jãvam eva ca måla-råpàtmànaü matvà sàïkhya-vida iva tasya tathà manyamànasya punaþ sa jãvàtmà bahir mçgyo bhavati | tasya tenaiva hetunà labdha-cchidrayà màyayà dehàtma-buddhiþ kàryata ity arthaþ | aho aj¤a-janatàyà aj¤atà kramàj j¤àna-bhraü÷a ity arthaþ | tad uktaü haüsa- guhya-stave - deho 'savo 'kùà manavo bhåta-màtràm àtmànam anyaü ca viduþ paraü yat | sarvaü pumàn veda guõàü÷ ca taj-j¤o na veda sarva-j¤am anantam ãóe || [BhP 6.4.25] iti | tathà ÷rã-bhagavad-uddhava-saüvàde - àtmà parij¤ànamayo vivàdo hy astãti nàstãti bhidàtma-niùñhaþ | vyartho'pi naivoparameta puüsàü mattaþ paràvçtta-dhiyàü svalokàt || iti [BhP 11.22.34] kiü ca vivartasya j¤ànàdi-prakaraõa-pañhitvena gauõatvàt pariõàmasya tu sva-prakaraõa-pañhitatvena mukhyatvàt j¤ànàdy-ubhaya-prakaraõa- pañhitatvena sad-aü÷a-nyàya-siddha-pràbalyàc ca pariõàma eva ÷rã- bhàgavata-tàtparyam iti gamyate | tac ca bhagavad-acintyai÷varya-j¤ànàrthaü mithyàtvàbhidhànaü tu na÷varatvàbhidhànavat vi÷vasya paramàtma- bahirmukhatvàpàdakatvàd dheyatàj¤àna-màtràrthaü na tu vastv eva tan na bhavatãti jãve÷a-svaråpaikya-j¤àna-màtràrthaü vaidharmyàc ca na svapnàdivat [Vs 2.2.29] iti nyàyena | tathà ca nàradãye - jagad-vilàpayàmàsur ity ucyetàtha tat smçteþ | na ca tat-smçti-màtreõa layo bhavati ni÷citam || iti | tatra mukhya eva sçùñi-prastàve pradhàna-pariõàmam àha -- kàla-vçttyà tu màyàyàü guõa-mayyàm adhokùajaþ | puruùeõàtma-bhåtena vãryam àdhatta vãryavàn || [BhP 3.5.26] tato 'bhavan mahat-tattvam avyaktàt kàla-coditàt | vij¤ànàtmàtma-deha-sthaü vi÷vaü vya¤jaüs tamo-nudaþ || [BhP 3.5.27] bhagavàn eka àsedam iti [BhP 3.5.23] pràktanànantara-granthàd adhokùajo bhagavàn puruùeõa prakçti-draùñr-àtma-bhåtena svàü÷ena dvàra-bhåtena kàlo vçttir yasyàs tayà màyayà nimitta-bhåtayà guõa-mayyàü màyàyàm avyakte vãryaü jãvàkhyam àdhatta | hantemàs tisro devatà ity àdi-÷ruteþ | vij¤ànàtmaiva mahat-tattvam | tamo-nudaþ pralya-gatàj¤àna-dhvaüsa- kartà || 3.5 || ÷rã-maitreyaþ || 58 || [59] j¤ànàdy-aïgatve'py àha -- eko nàràyaõo devaþ pårva-sçùñaü sva-màyayà | saühçtya kàla-kalayà kalpanta idam ã÷varaþ || eka evàdvitãyo'bhåd àtmàdhàro'khilà÷rayaþ | kàlenàtmànubhàvena sàmyaü nãtàsu ÷aktiùu | sattvàdiùv àdi-puruùaþ pradhàna-puruùe÷varaþ || paràvaràõàü parama àste kaivalya-saüj¤itaþ | kevalànubhavànanda-sandoho nirupàdhikaþ || kevalàtmànubhàvena svamàyàü triguõàtmikàm | saïkùobhayan sçjaty àdau tayà såtram arindama || tàm àhus triguõa-vyaktiü sçjantãü vi÷vatomukham | yasmin protam idaü vi÷vaü yena saüsarate pumàn || yathorõa-nàbhir hçdayàd årõàü santatya vaktrataþ | tayà vihçtya bhåyastàü grasaty evaü mahe÷varaþ || [BhP 11.9.16-21] kàlaþ kalà yasyàs tayà svàdhãnatayà màyayà | ÷ruti÷ ca - yathorõanàbhiþ sçjate gçhõate ca yathà pçthivyàmoùadhayaþ saübhavanti | yathà sataþ puruùàt ke÷alomàni tathà'kùaràt saübhavatãha vi÷vam || iti [MuõóU 1.1.7] || 11.9 || ÷rã-dattàtreyo yadum || 59 || [60] tad evaü såkùma-cid-acid-vastu råpa-÷uddha-jãvàvyakta-÷akteþ paramàtmanaþ sthåla-cetanàcetana-vastu-råpàõy àdhyàtmika-jãvàdi-pçthivy- antàni jàyanta ity uktam | tataþ kevalasya paramàtmano nimittatvaü ÷akti- vi÷iùñasyopàdànatvam ity ubhaya-råpatàm eva manyante | prakçitiü ca pratij¤à dçùñàntànurodhàd ity àdau | tad evaü tasya sadà ÷uddhatvam eva | tatra ÷akteþ ÷aktimad-avyatirekàd ananayatvam uktam | tathà sat-kàrya- vàdàïgãkàre svàntaþ sthita-svadharma-vi÷eùàbhivyakti-labdha-vikà÷ena kàraõasyaivàü÷ena kàryatvam ity evaü vàcàrambhaõaü vikàro nàma-dheyaü mçttikety eva satyam ity àdi-÷ruit-siddhaü kàryasya kàraõàd anyatvaü kàraõasya tu kàryàd anyatvam ity àyàti | tad evaü jagat kàraõa-÷akti-vi÷iùñàt paramàtmano'nanyad evedaü jagatas tv abhàvanya evety àha -- idaü hi vi÷vaü bhagavàn ivetaro yato jagat-sthàna-nirodha-sambhavàþ tad dhi svayaü veda bhavàüs tathàpi te pràde÷a-màtraü bhavataþ pradar÷itam || [BhP 1.5.20] idaü vi÷vaü bhagavàn iva bhagavato'nanyad ity arthaþ | tasmàd itaras tañasthàkhyo jãva÷ ca sa iveti pårvavat | ataeva etad-àtmyam idaü sarvam iti sarvaü khalv idaü brahmeti ÷rutþ | yato bhagavataþ | bhavato bhavantaü prati prade÷a-màtraü ki¤cin-màtraü dar÷itam ity arthaþ || 1.5 || ÷rã-nàradaþ ÷rã- vyàsam || 60 || [61] spaùñam evàha - so 'yaü te 'bhihitas tàta bhagavàn vi÷va-bhàvanaþ | samàsena harer nànyad anyasmàt sad-asac ca yat || [BhP 2.7.50] so'yaü samàsena saïkùepeõàbhihitaþ | kathaü tañastha-lakùaõenaivety àha | sat kàryaü sthålam a÷uddha-jãva-jagad-àkhyaü cetanàcetanaü vastu | asat karaõaü såkùmaü ÷uddha-jãva-pradhànàkhyaü cid-acid-vastu ca yat tat sarvaü harer anyan na bhavati såkùmasya tac-chakti-råpatvàt sthålasya tat-kàrya- råpatvàd iti bhàvaþ | idam eva ÷rã-haüsa-devenoktaü - aham eva na matto'nyad iti budhyadhvam a¤jasà iti [BhP 11.13.24] | jagatas tad-ananyatve'pi ÷uddhasya tasya tad-doùa-sàïkaryaü nàstãty àha anyasmàd iti || 2.7 || ÷rã- brahmà ÷rã-nàradam ||61|| [62] tatrànanyatve yuktiü vivçõoti pa¤cabhiþ - àdàv ante janànàü sad bahir antaþ paràvaram | j¤ànaü j¤eyaü vaco vàcyaü tamo jyotis tv ayaü svayam || [BhP 7.15.57] janànàü dehàdãnàm àdau kàraõatvena ante càvadhitvena yat paramàtma- lakùaõaü sarva-kàraõaü vastu sad vartamànaü tad eva svayaü bahir bhogyaü anta-bhoktç paravaraü cocca-nãcaü tamo'prakà÷aþ jyotiþ prakà÷a÷ ca sphurati nànyat | anyasya tad vinà svataþ sphuraõàniråpyatvàd iti bhàvaþ | [63] nanu kathaü tarhi tasmàd atyanta-pçthag ivàthajàtaü pratãyate tatràha - àbàdhito 'pi hy àbhàso yathà vastutayà smçtaþ | durghañatvàd aindriyakaü tadvad artha-vikalpitam || [BhP 7.15.58] àbàdhitas tarka-virodhena sarvato bàdhitaþ svàtantrya-sattàyàþ sakà÷àn nirasto'pi yathà àbhàsaþ såryàdi-prati-ra÷mir bàlàdibhiþ pçthak prakà÷am ànatàd arthanàd vastutayà svatantra-padàrthatayà smçtaþ kalpitaþ tadvad aindriyaka sarvaü måóhaiþ svatantràrthatvena vividhaü kalpitaü tat tu na tattva-dçùñyà svàtantrya-niråpaõasya durghañatvàd ity arthaþ | [64] tad evàha dvàbhyàm - kùity-àdãnàm ihàrthànàü chàyà na katamàpi hi | na saïghàto vikàro 'pi na pçthaï nànvito mçùà || [BhP 7.15.59] kùity-àdãnàü pa¤ca-bhåtànàü chàyà aikya-buddhyàlambana-råpaü dehàdi- saïghàtàrambha-pariõàmànàü madhye katamàpy anyatamàpi na bhavati | na tàvat teùàü saïghàto vçkùàõàm iva vanam eka-de÷àkarùaõe sarvàkarùaõànupapatteþ | na hy ekasmin vçkùa àkçùñe sarvaü vanam àkçùyate | na ca vikàraþ àrabdho'vayavã | api-÷abdàt pariõàmo'pi | kutaþ | kim avayavebhyaþ pçthag àrabhyate pariõamate ca tad-anvito và | na tàvad atyantaü pçthak tathà apratãteþ | na cànvitaþ | sa kiü pratyavayavam anveti aü÷ena và | àdye aïguli-màtre'pi deha-buddhiþ syàt | dvitãye tasyàpy aü÷àïgãkàre saty anavasthàpàtaþ syàt | ato dehàdeþ svàtantryeõàvasthitir mçùaiveti | [65] evaü dehàdeþ svàtantryeõàniråpyatvam uktvà tad-dhetånàü kùity-àdãnàm api tathaivàniråpyatvam àha dhàtavo 'vayavitvàc ca tan-màtràvayavair vinà | na syur hy asaty avayaviny asann avayavo 'ntataþ || [BhP 7.15.60] dhàrayantãti | dhàtavo mahàbhåtàni tan-màtraiþ såkùmair avayavair vinà na syuþ | avayavitvàt teùàm api | tarhy avayava eva svatantra iti cet tatràha ukta- prakàreõàvayavini niråpayitum asati avayavo'py antato niråpayitum asann iva syàt | avayavi-pratãty-anyathànupapattiü vinà paramàõu-lakùaõàvayava-sad- bhàve pramàõàbhàvàd ity arthaþ | tad uktaü pa¤came - evaü niruktaü kùiti-÷abda-vçttam ity [BhP 5.12.9] àdi | tasmàd aikya- buddhyàlambana-råpaü yat pratãyate tat sarvatra paramàtma-lakùaõaü sarva- kàraõaü vastv eveti sàdhåktam àdàv ante janànàü sad ity àdinà | evam eva tçtãye'py uktam - iti tàsàü sva-÷aktãnàü satãnàm asametya saþ | prasupta-loka-tantràõàü ni÷àmya gatim ã÷varaþ || kàla-saüj¤à tato devãü vibhrac chaktim urukramaþ | trayoviü÷atit-tattvànàü gaõaü yugapad àvi÷at || so 'nupraviùño bhagavàü÷ ceùñàråpeõa taü gaõam bhinnaü saüyojayàm àsa suptaü karma prabodhayan || iti [BhP 3.6.1-3] ataeva yasya pçthivã ÷arãram ity àdi-÷rutau [BçhadU 3.7.3] sarvasya paramàtma-÷arãratvena prasiddhiþ paramàtmanas tu ÷arãratvena | tad evam avayava-råpeõa pradhàna-pariõàmaþ sarvatràvayavã tu paramàtma-vastv eveti siddham | tato'py amithyàtvam eva jagata upapadyeta || [66] nanu yadi paramàtma-vastv eva sarvatràvayavã dehaþ syàt tata÷ ca tatraiva bràhmaõatvàdi-saüj¤à-pràpte guõa-doùa-hetå vidhi-niùedhàv api syàtàü | tau ca na sambhavataþ | tasmàd anya evàvayavã yujyate | ity à÷aïkyàha - syàt sàdç÷ya-bhramas tàvad vikalpe sati vastunaþ | jàgrat-svàpau yathà svapne tathà vidhi-niùedhatà || [BhP 7.15.61] vastunaþ paramàtmano vikalpe saü÷aye satãti tasya tàdç÷atvena nirõayo yàvan na syàt ity arthaþ | tàvad eva tasmàt sarvaikya-buddhi-nidànàt pçthag dehaikya-buddhiþ sàdç÷ya-bhramaþ syàt | pårvàparàvayavànusandhàne sati parasparam àsajyaikatra sthitatvenàvayavatva-sàdhàraõyena caikya-sàdç÷yàt pratyavayavam ekatayà pratãteþ | so'yaü deha iti bhrama eva bhavatãty arthaþ | prativçkùaü tad idaü vanam itivat | yathoktaü svayaü bhagavatà - so'yaü dãpo'rciùàü yadvat srotasàü tad idaü jalam | so'yaü pumàn iti néõàü mçùà dhãr gor mçùàyuùàm || iti [BhP 11.22.45] | tata÷ ca tatraiva bràhmaõatvàdy-abhimàne sati svapna-vaiùayakau jàgrat- svapnàv iva tad-viùayakau vidhi-niùedhau syàtàm ity àha jàgrad iti | tathà tena prakàreõa vidher vidhità niùedhasya niùedhatety arthaþ | evaü parasvabhàva-karmaõi na pra÷aüsen na garhayet | vi÷vam ekàtmakaü pa÷yan prakçtyà puruùeõa ca || [BhP 11.28.1] ity àdir ekàda÷àùñaviü÷atitamàdhyàyo j¤eyaþ | tatra ca kiü bhadraü kim abhadraü và dvaitasyàvastunaþ kiyad ity àdikaü syàt sàdç÷ya-bhramas tàvad ity àdy-anusàreõaiva vyàkhyeyam | avastu yad dvaitaü tasyety arthaþ | tasmàt svàtantryeõa niråpaõà÷aktyà paramàtmano ‘nanyad eva sarvam iti prakaraõàrthaþ || ||7.15 || ÷rã-nàradaþ ÷rã-yudhiùñhiram || 66|| [67] ata àha - tvaü vàyur agnir avanir viyad ambu màtràþ pràõendriyàõi hçdayaü cid anugraha÷ ca | sarvaü tvam eva saguõo viguõa÷ ca bhåman nànyat tvad asty api mano-vacasà niruktam || [BhP 7.9.48] hçdayam antar-indriyaü mano buddhyàhaïkàra-cittàtmakaü, cit ÷uddo jãvaþ | anugrahaþ sva-sammukhã-karaõa-÷aktiþ | kiü bahunà sa-guõo màyikaþ viguõa÷ càmàyikaþ sarvàrthas tvam eveti || 7.9 || ÷rã-prahlàdaþ ÷rã- nçsiüham ||67|| [68] atha tasya màyà-÷akti-kàrya-màyà-jãvebhyo'nyatvaü ca spaùñayati - yatholmukàd visphuliïgàd dhåmàd vàpi sva-sambhavàt | apy àtmatvenàbhimatàd yathàgniþ pçthag ulmukàt || [BhP 3.28.40] bhåtendriyàntaþ-karaõàt pradhànàj jãva-saüj¤itàt | àtmà tathà pçthag draùñà bhagavàn brahma-saüj¤itaþ || [BhP 3.28.41] ayam arthaþ | sva-sambhavàt svopàdàna-kàraõàt ulmukàt kàùñha-muùñy- upàdhikàt | agner hetor yà visphuliïgo ya÷ ca dhåmas tasmàt tasmàd yathà tat-tad-upàdànam agniþ pçthag yathà ca tasmàd ulmukàt tad-upàdàna, asàv agniþ pçthak | kãdç÷àd api tat-trayàd apy àtmatvenàbhimatàt nàpakatayà dhåme'gny-aü÷a-sad-bhàvenàgni-svaråpatayà pratãtàd api tathà visphuliïga- sthànãyàj jãva-saüj¤itàj jãvàt ulmuka-sthànãyàt pradhànàt pradhànopàdhika-bhagavat-tejasaþ dhåma-sthànãyàd bhåtàdeþ sarvopàdàna- råpo bhagavàn pçthak | ya evàtmà svàü÷ena tat-tad-antaryàmitayà paramàtmà | kvacid adhikàriõi nirvi÷eùa-cinmàtratayà sphuran brahma- saüj¤ita÷ ca | yata eva draùñà teùàm àdi-madhyàntàvasthà- sàkùãti || 3.28 || ÷rã-kapiladevaþ ||68|| [69] tatra yeùàü manaþ paramàtmani nàsti, te paramàtmàtmake jagaty asad aü÷am eva gçhõanti, ye tu paramàtma-vidas te sad-aü÷am eva gçhõantãty àhur bhàgavatàþ | sad iva manas tirvçt tvayi vibhàty asadàm anujàt sad abhimç÷anty a÷eùam idam àtmatayàtmavidaþ | na hi vikçtiü tyajanti kanakasya tad-àtmatayà svakçtam anupraviùñam idam àtmatayàvasitam || [BhP 10.87.26] tvayy asad avartamànaü yan manas tat khalu trivçt tri-guõa-kàrye jagati vartamànaü sat tvayi sad iva vartamànam iva vibhàti | darvãsåparasa- nyàyena svàvagàóhe jagati sato'pi paramàtmano grahaõàbhàvàt | na tu vartamànam eva vibhàtãty arthaþ | ataevàsad-aü÷asya triguõa-màyàmayatvaü manomayatvaü coktam - yad idaü manasà vàcà cakùurbhyàü ÷ravaõàdibhiþ | na÷varaü gçhyamàõaü ca viddhi màyà-manomayam || iti | [BhP 11.7.7] ye tv àtma-vidas tvad-dhetor aaste àmanujàt sopàdhika-jãvasvaråpam abhivyàpya idam a÷eùaü jagad eva àtmatayà tvad-råpatayà sad abhimç÷anti teùàü sad-aü÷a eva dçùñir nànyatrety arthaþ | tatra dçùñàntaþ na hi vikçtam iti | teùàü kanaka-màtraü mçgayamànànàü kanaka-vaõijàü hi kanaka-vikàre sundara-kuråpàkàratàyàü dçùñir nàsti | ÷uddha-kanaka-màtra-gçàhitvàt tathàtma-vidàm apãti bhàvaþ | dàrùñàntike'pi tad-àtmatve hetu-trayam àhuþ idaü jagat svena sac-chakti- vi÷iùñena upàdàna-råpeõa tvayà kçtaü pa÷càt siddhe'pi kàrye kàraõàü÷a- vyabhicàritayàntaryàmitayà ca svena tvayà praviùñaü punaþ pralaye'py àtmatayà sac-chakti-vi÷iùña-sad-råpatayaivàvasitaü ceti | evaü dçùñànte'pi vivecanãyam | tad etat sarvam abhipretyoktaü vaiùõave - j¤àna-svaråpam akhilaü jagad etad abuddhayaþ | artha-svaråpaü pa÷yanto bhràmyante moha-samplave || ye tu j¤àna-vidaþ ÷uddha- cetasas te'khilaü jagat | j¤ànàtmakaü prapa÷yanti tvad-råpaü parame÷vara || iti || [ViP 1.4.40-41] ||10.87|| ÷rutayaþ ||69|| [70] tad evaü pariõàmàdikaü sàdhitam | vivarta÷ ca parihçtaþ | tato vivarta- vàdinàm iva rajju-sarpavan na mithyàtvaü kintu ghañavan na÷varatvam eva tasya | tato mithyàtvàbhàve'pi trikàla-vyabhicàrabhàvàj jagato na sattvam | vivarta-pariõàmàsiddhatvena tad-doùa-dvayàbhàvavaty eva hi vaståni sattvaü vidhãyate | yathà paramàtmani tac-chaktau và | sad eva saumyedam agra àsãd ity àdau idaü-÷abdoktaü jagat | såkùmàvasthà-lakùaõa-tac-chakti-brahmaõor mithas tàdàtmyàpannayoþ sac-chabda-vacanàt | ataþ sat-kàrya-vàda÷ ca såkùmàvasthàm avalambyaiva pravartate | tad evaü sthite'pi punar à÷aïkate | nanu sad-upàdànaü jagat kathaü tadvan na÷varatàm api bhajan na khalu sat syàt | yadi ca na÷varaü syàt tarhi kathaü ÷ukti-rajatavat vyabhicàritvena kevala-vivartàntaþ pàti na syàt | tad etat pra÷nam uññaïkya pariharanti || sata idam utthitaü sad iti cen nanu tarka-hataü vyabhicarati kva ca kva ca mçùà na tathobhaya-yuk | vyavahçtaye vikalpa iùito'ndha-paramparayà bhramayati bhàratã ta uruvçttibhir uktha-jaóàn || [BhP 10.87.36] idaü vi÷vaü dharmi sad iti sàdhyo dharmaþ sata utpannatvàt yad yata utpannaü tat khalu tad-àtmakam eva dçùñaü | yathà kanakàd utpannaü kuõóalàdikaü tad-àtmakaü tadvat | tatrotthitam eva na tu ÷uktau rajatam iva | tatràropitam iti siddhàntinaþ svamatam anåditaü naivety àhuþ | nanu tarka-hatam iti | apàdàna-nirde÷ena bheda-pratãter viruddha-hetutvàt | nanu nàmedaü sàdhayàmaþ | kintu tata utpannatvena kuõóalàdivad bhedam anådya pratiùedhàmaþ | tatràbheda eva syàd ity à÷aïkyànaikàntikatvena hetuü dåùayati | vyabhicarati kva ceti | kva ca kutràpi kàraõa-dharmànugatir vyabhicarati | kàrya-kàraõa-dharmasya savàü÷enànugataü bhavatãti niyamo na vidyata ity arthaþ | dahanàdy-udbhavae prabhàdau dàhakatvàdi- dharmàdar÷anàd iti bhàvaþ | dve råpe brahmaõas tasya mårtaü càmårtam eva ca | kùaràkùara-svaråpe te sarva-bhåteùv avasthite || akùaraü tat-paraü brahma kùaraü sarvam idaü jagad | ity [ViP 1.22.55] àdy- anantaram | eka-de÷a-sthitasyàgner jyotsnà vistàriõã yathà | parasya brahmaõaþ ÷aktis tathedam akhilaü jagat || ity [ViP 1.22.56] etad | evaü vyàkhyàtaü ÷rã-svàmibhir eva ÷rã-viùõu-puràõe - nanv akùarasya para- brahmaõas tad-vilakùaõaü kùara-råpaü kathaü syàd ity à÷aïkya dçùñàntenopapàdayati ekade÷eti | pràde÷ikasyàgner dãpàder dàhakasyàpi tad-vilakùaõà jyotsnà prabhà yathà tat-prakà÷a-vistàras tathà brahmaõaþ ÷akti-kçta-vistàra idam akhilaü jagad iti | prakçtam anusaràmaþ | nanu tarhi vyabhicàritve ÷ukti-rajatavad evàstu | tatràhuþ kva ca mçùeti | kva ca ÷uktàdàv eva pràtãtika-màtra-sattàkaü rajatàdikaü mçùà | anyatra yatra ubhayaü pratãtim artha-kriyà-kàritvaü ca yunakti bhajate tatra na tathà mçùeti | nanu kåñatàmrikàdiùv arthakriyà-kàritàpi dç÷yete ity à÷aïkyàhuþ vyavçtaya iti | kraya-vikrayàdi-lakùaõa-vyavahàràyaiva vikalpo bhrama iùñaþ | na tu tat-tat-prasiddha-samyag-artha-kriyà-kàritàyai | tad-dànàdau yathàvat puõya-phalàdikaü krãtvà ÷uõñhã-j¤ànena bhakùitam api nàrogya-janakaü pratuyta màrakam eva iti | tasmàt tat-tat-prasiddha-samyag-artha-kriyà- kàritayaiva satyatvam aïgã-kriyate | ekàïgena sà kåña-sarpàdau bhayàdi- råpà tvasty eveti na tad-dhetuþ | kiü càndha-paramparayeti | sa ca kraya-vikrayàdi-lakùaõa-vyavahàro'pi na tu yathàrtha-tàmrikasyeva tad- vyavahàra-ku÷aleùv api kintv andha-paramparayaiva | atas tatra tadãya- ku÷aleùv asiddhatvena vyavahàrasyàbhyàsa-màtratvàt tasmàd anyathà nànumeyam | dhåmàbhàse hi vahni-vyabhicàrasyaucityam eveti bhàvaþ | tad evam artha-kriyà-kàritvenàsty evetarasya bhrama-vastu-vailakùyàt satyatvam iti vivartavàdini niraste punar ana÷vara-vàdã pratyuttiùñhate | nanv apàma somam amçtà abhåma akùayyaü ha vai càturmàsa-yàjinaþ sukçtaü bhavatãti [Atharva-÷ira Upaniùad 3] ÷rutyaiva karma-phalasya nityatva-pratipàdanàn na÷varatvaü na ghañate ity à÷aïkyàhuþ bhramayatãti | he bhagavan te tava bhàratã uru-vçttibhiþ vahnãbhir gauõa-lakùaõàdibhir vçttibhiþ uktha-jaóàn ukthàni yaj¤e ÷asyante tatra jaóàþ karma-÷raddhà- bharàkrànta-manda-mataya ity arthaþ tàn bhramayati | ayaü bhàvaþ na hi vedaþ karma-phala:a nityam abhipraiti | kintu lakùaõayà prà÷astya-màtram | anyeùàü vàkyànàü vidhy-eka-vakyatvena vidhàv eva tàtparyàt | anyathà vàkya-bheda-prasaïgaþ tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyate evam evàmutra puõya-jito lokaþ kùãyata [ChàU 8.1.6] iti nyàyopàrta hi ÷ruty-antara-virodha÷ ca | ataþ karma-jaóànàm idaü bhrama-màtraü jagat tu satyam api pariõàma- dharmatvena na÷varam eveti | tad uktaü bhaññenaiva athavetihàsa-puràõa- pràmàõyàt sçùñi-pralayàv apãùyete iti | athavà nàbhedaü sàdhayàma ity àdikam à÷aïkya prasiddhasya sattà-trayasya mitho vailakùaõyàt pariharati | kva ca ghañàdau artha-kriyà-kàriõy api vyabhicarati satteti ÷eùaþ | vastv-antarasyàrtha-kriyàkàritàyàm asàmrthyàt de÷àntare svayam aidyamànatvàt kàlàntare tirobhàvitvàc ca | kva ca ÷ukti- rajatàdau tatràpi tadànãm api mçùà artha-kriyà-kàritvàbhàvàt | yà tåbhaya- yuk ubhayatra ghañàdi-sattàyàü ÷ukti-rajatàdi-sattàyàü ca yug yogo yasyàþ | yayà sà sattà labdha-padà bhavatãty arthaþ | sà parama-kàraõa-sattà na tathà kintu sarvatràpi sarvadàpi tat-tad-upàdhy-anuråpa-sarvàrtha-kriyàdy- adhiùñhàna-råpety arthaþ | tasmàd artha-kriyà-kàritvena satyam api pariõatatvena ghañavan na÷varam eva jagat na pratãta-màtra-sattàkaü na càna÷vara-sattàkam iti paraspara-vailakùaõya-dar÷anàt katham ekam anyad bhavitum arhatãti bhàvaþ | kåña-tàmrikatvam à÷aïkyàhuþ vyavahçtaya iti | vikalpyate anyatràropyate iti vikalpaþ svataþ-siddhas tàmrikàdir arthaþ sa eva vyavahçtaye iùitaþ | ayam arthaþ | atra kåña-tàmrikeõa yaü vyavahàraü manyase so'pi na tena sidhyati | kiü tarhi satya-tàmrikeõaiva | arthàntaraü vyavahartur hçdi tasyaiva pratyakùatvàt | kåña-tàmrikam atropalakùaõam eva kvacit taü vinàpi tava gçhe tàmriko datta iti pa÷càd dàtavya iti và chala-prayoge smaryamàõenàpi tena tathà vyavahàra-siddheþ | tasmàd vyavahàra-råpàpy artha-kriyà-kàrità tasyaiva bhavatãti sa satya eva | anyathà satyasya tàmrikasyàbhàve ÷atam apy andhànàü na pa÷yatãti nyàyena kåña-tàmrika-paramparayàpi vyavahàro'pi na sidhyed ity àhuþ | andha-paramparayeti | andha-paramparà doùàt sa eva vyavahçtaya iùita ity anvayaþ | yathàndha-paramparayà vyavahàro na sidhyet tathà kåña-tàmrika-paramparayàpãty arthaþ | ittham eva vij¤àna-vàdo'pi niràkçtaþ | ÷aïkara-÷àrãrike'pi anàditve'py andha-paramparà- nyàyenàpratiùñhaivànavasthà vyavahàra-vilopinã syàt | nàbhipràya-siddhir ity uktam | etad uktaü bhavati - yathedaü suvarõaü kena krãtam iti pra÷ne ka÷cid àha anenàndheneti | anena kathaü paricitam iti punar àha tenàndhena paricàyitam | tena ca kathm ity àha kenàpy apareõàndhenety andhaparamparayàpi na sidhed vyavahàraþ | kintu tatràndha-paramparàyàyü yady eko'pi cakùùmàn sarvàdi-pravartako bhavati tadaiva sidhyati | yathà ca tatra sarveùv api cakùuùmata eva vyavahàra-sàdhakatvaü | tathà kasmiü÷cit tàmrike prathamaü satye saty eva vyavahàraþ sidhyati | tatra ca satyasaiva vyavahàra-sàdhakatvaü | tad anusandhànenaiva tatra pravçtte÷ cakùuùmata iva pravartakatvàt tata÷ ca na tàmrika satya iti sthite, yatra tad-vyavahàra-ku÷alaþ parãkùayà satyatàvagamyate sa eva kåña-tàmrike'py àropyamàõaþ satyo bhavet | tad evam artha-kriyà-kàritvena tasya satyatve tad-upalakùitaü vi÷vam eva bhrama-vastu-vilakùaõaü satyam iti siddham | paramàtmana evàvayavitva- vyavahàra-sàdhitatvàd yuktam eva tat | tathà ca bhramàdibhiþ stutam - satyasya yonim [BhP 10.2.26] iti | tat satyam ity àcakùata iti ÷ruti÷ ca | ÷iùñam anyat samànam | [71] evaü jagataþ satyatvam aïgãkçtaü tac ca na÷varam iti | tatra na÷varatvaü nàtyantikaü kintv avyaktatayà sthiter adç÷yatà-màtram eva | sat-kàryatà- samprattipatteþ | yad bhåtaü bhavac ca bhaviùyac cety àdi ÷ruteþ | ataeva ÷uktitve rajatvam iva tasyàvyakta-råpatve jagattvam asan na bhavati | pañavac ca iti [Vs 2.1.20] nyàyena jagad eva hi såkùmatàpannam avyaktam iti dç÷yatvena bhrànti-rajata-kakùam api jagat tad-vilakùaõa-sattàkaü tathàtmavad apariõatatvàbhàvena naikàvastha-sattàkam ity evam artha- siddhaye tad-anantaram evàhuþ | na yad idam agra àsa na bhaviùyad ato nidhanàd anumitam antarà tvayi vibhàti mçùaika-rasa | ata upamãyate draviõa-jàti-vikalpa-pathair vitatha-mano-vilàsa-mçtam ity avayasnty abudhàþ || [BhP 10.87.37] yad yadi idaü vi÷vam agre sçùñeþ pårvaü nàsat nàsãt tadà na bhaviùyan nàbhaviùyad eva aóàgamàbhàva àrùaþ àkà÷e kusumam iveti | ÷rutaya÷ àsãd eveti vadanti sad eva saumyedam agra àsãt àtmà và yad idam agra àsãd ity àdyàþ | tad evaü såkùmatayà tvat-tàdàtmyena sthitaü kàraõàvastham idaü jagat vistçtataya kàryàvasthaü bhavati | ato yan-nidhanàn nà÷a-màtràd dhetoþ ÷uktau rajatam iva tvayi tad idam antarà sçùñi-madhya eva na tv agre cànte ca vibhàtãty anumitaü tan mçùeti pramàõa-siddhaü na bhavatãty arthaþ | tatra hetum àhur ekarase iti | anubhavàntarà-viùayànanda-svàda iti | yasminn anubhåte sati viùayàntara-sphårtir na sambhavati tasmiüs tvayi ÷ukty-àdi- nikçùña-vastånãva viùayàropaþ kathaü syàd ity arthaþ | dadhati sakçn manas tvayi ya àtmani nitya-sukhe na punar upàsate puruùa-sàra-haràvasthàn || ity [BhP 10.87.35] asmàkam evokteþ || ato'cintya-÷aktyà svaråpàd acyutasyaiva tava pariõàma-svãkàreõa draviõa- jàtãnàü dravya-màtràõàü mçl-lohàdãnàü vikalpà bhedà ghaña- kuõóalàdayas teùàü panthàno màrgàþ prakàràs tair evàsmàbhir upamãyate na tu kutràpi bhramara-jatàdibhiþ | yasmàd evaü tasmàd vitathà mano- vilàsàþ ya etàdç÷am eva çtaü tad-råpaü brahma vedaü jagad ity abudhà evàvayanti manyante | tasya tad-adhiùñhànatvàsamabhavàd iti bhàvaþ | ita- ÷abda-prayogas tv atra mithyàsambandha-ràhitya-vya¤janàrtham va kçta iti j¤eyam | atra sat-kàryavàdinàm ayam abhipràyaþ | mçt-piõóàdi-kàrakair yo ghaña utpadyate sann asan và | àdye piùña-peùaõam | dvitãye kriyàyàþ kàrakai÷ ca tat-siddhir iti dik | tasmàn na prakañam eva sanna càtyantam asan kintv avyaktatayà mçt-piõóe eva sthito'sau yathà kàraka-tan-niùpanna-kriyà-yogena vyajyate | tathà parama-kàraõe tvayi sthitaü vi÷vaü tvat-svàbhàvika-÷akti-tan- niùpanna-kriyà-yogeneti | atra sva-vedàntitva-prakhyàpakànàm anyathà- yukti-viruddham eva | mana eva bhåta-kàryam iti hi tatra prasiddhaü yukti- viruddhaü ca | mano'haïkàràdãnàü manaþ-kalpitatvàsambhavàt | tathà hi sati veda-viruddho'nã÷vara-vàda÷ ca prasajyeta | sa ca ninditaþ pàdme - ÷rutayaþ smçtaya÷ caiva yuktaya÷ ce÷varaü param | vadanti tad-viruddhaü yo vadet tasmàn na càdhamaþ || iti | asatyam apratiùñhante jagad àhur anã÷varam | aparaspara-sambhåtaü kim anyat kàma-haitukam || iti [Gãtà 16.8] ÷rã-gãtopaniùadam anã÷vara-vàdina eva vyàcakùate | asatyaü mithyà-bhåtaü satyàsatyàbhyàm anirvacanãyatvenàpratiùñhaü nirde÷a-÷ånyaü sthàõau puruùatvavat brahmaõã÷varatvasyàj¤àna-màtra-kalpitatvàd ã÷varàbhimànã tatra ka÷cin nàstãty anã÷varam eva jagat aparaspara-sambhåtam anàdy- aj¤àna-paramparà-sambhåtam aparasparàþ kriyà-sàtatye ataþ kàma-haitukaü manaþ saïkalpa-màtra-jàtaü svapnavad ity arthaþ | atra pravçttiü cety àdinà teùàü saüskàra-doùa uktaþ | etàü dçùñim ity [Gãtà 16.9] àdinà tu gati÷ ca nindiùyate iti j¤eyam ebhir eva brahmaõa ai÷varyopàdir màyàpi jãvàj¤àna-kalpità tayaiva jagat-sçùñir iti matam | yad uktaü tadãya-bhàùye tad-ananyatvam ity [Vs 2.1.15] àdi-såtre - sarva-j¤e÷varasyàtmabhåte ivàvidyà-kalpite nàma-råpe tatvàtattvàbhyàm anirvacanãye saüsàra-prapa¤ca-bãja-bhåte sarvaj¤e÷varasya màyà-÷aktiþ prakçtir iti ÷ruti-smçtyor abhilapyete iti | kintv atra vidyàvidye mama tanå ity [BhP 11.11.3] àdi ÷rã-bhagavad-vàkyena tu viruddham iti | ato màyàvàdatayà càyaü vàdaþ khyàyate | tad evaü ca pàdmottara-khaõóe devãü prati pàùaõóa-÷àstraü gaõatayà ÷rã- mahàdevenoktam - màyàvàdam asac chàstraü pracchannaü bauddham ucyate | mayaivaü kathitaü devi kalau bràhmaõa-råpiõà || vedànte tu mahà-÷àstre màyàvàdam avaidikam | mayaiva vakùyate devi jagatàü nà÷a-kàraõàt || iti | tac càsuràõàü mohanàrthaü bhagavata evàj¤ayeti tatraivoktam asti | tayà ca pàdma evànyatra ÷aive ca -- dvàparàdau yuge bhåtvà kalayà mànuùàdiùu | svàgamaiþ kalpatais tvaü ca janàn mad-vimukhàn kuru || iti ÷rã-bhagavad-vàkyam iti dik | ataevoktaü ÷rã-nçsiüha-puràõe yama- vàkyam - viùadhara-kaõa-bhakùa-÷aïkaroktãr da÷abala-pa¤ca-÷ikhàkùa-pàda-vàdàn | mahad api suvicàrya loka-tantraü bhagavad-uktim çte na siddhir asti || iti | sarve'tra vàda-granthà eva nirdiùñà na tu mantra-granthà iti nàmàkùaram eva sàkùàn nirdiùñam iti ca nànyathà mananãyam | ato yat kvacit tat-tat- pra÷aüsà và syàt tad api nitànta-nàstika-vàdaü nirjityàü÷enàpy àstikya- vàdaþ khyàpita ity apekùayà j¤eyam | tasmàt svatantra ã÷vara eva sarva- sraùñà na tu jãvaþ | svàj¤ànena sva-÷aktyaivety àyàtam | tad uktaü ÷rã- bàdaràyaõenàpi bahutra saüj¤à-mårti-k ptis tu trivçt kurvata upade÷àd ity [Vs 2.4.20] àdiùu | atas tan-mano'sçjata manaþ prajàpatim ity àdau manaþ-÷abdena samaùñi- mano'dhiùñhàtà ÷rãmàn aniruddha eva | bahu syàü prajàyeya iti [Chà 6.2.3] tat-saïkalpa eva và vàcyaþ | satya-svàbhàvikàcintya-÷aktiþ parame÷varas tuccha-màyikam api na kuryàt cintàmaõãnàm adhipatiþ svayaü cintàmaõir eva và kåña-kanakàdivat | tathà ca màdhva-bhàùya-pramàõità ÷rutiþ - athainam àhuþ satya-karmeti satyaü hy evedaü vi÷vam asçjata iti | evaü ca -- satya-vrataü satya-paraü tri- satyaü satyasya yoniü nihitaü ca satye | satyasya satyam çta- satya-netraü satyàtmakaü tvàü ÷araõaü prapannaþ || [BhP 10.2.26] ity atra satya-saïkalpatvaü satya-pàràyaõatvaü sçùñy-àdi-lãlà-trayeùu satyatvaü satyasya vi÷vasya kàraõatvaü satya eva vi÷vasminn antaryàmitayà sthitatvaü satyasya tasya sthitatà-hetutvaü satya-vacanasyàvyabhicàri-diùñe÷ ca pravartakatvaü satya-råpatvam ity eteùàm arthànàm àkåtaü paripàñã ca saïgacchate | anyathà satyasya yonim ity àdau traye tatràpi nihitaü ca satya ity atràkasmàd ardha-jaratãya-nyàyena kaùña-kalpanàmayàrthàntare tu bhagavatà sva-prati÷rutaü satya-kçtaü yat tat tad yuktam evety ato brahmàdibhis tathà stave svàrasya-bhaïgaþ syàt prakrama-bhaïga÷ ca | tasmàt satyam eva vi÷vam iti sthitam || 10.87 || ÷rutayaþ ÷rã-bhagavantam ||71|| [72] tad eva na yad idam agra àsety anena pràkçta-layo'pi sat-kàrya- vàde'nugamitaþ | àtyantike tu mokùa-lakùaõa-laye na pçthivyàdãnàü nà÷aþ | jãva-kçtena tathà bhàvanà-màtreõa svàbhàvika-paramàtma-÷akti-mayànàü teùàü nà÷àyukteþ | labdha-mokùeùu ÷rã-parãkùitàdiùu tad-deha-sthànàm api pçthivy-àdy-aü÷ànàü sthiteþ ÷ravaõàt tathà hiraõyagarbhàü÷ànàü buddhy- àdãnàm api bhaviùyati | atas teùv adhyàsa-parityàga evàtyantika-laya ity ucyate | ataeva ghañe bhinne ghañàkà÷a àkà÷aþ syàd yathà purà | evaü dehe mçte jãvo brahma sampadyate punaþ || ity atra | tathà - evaü samãkùya càtmànam àtmany àdhàya niùkale | da÷antaü takùakaü pàde lelihànaü viùànalam || na drakùyasi ÷arãraü tvaü vi÷vaü ca pçthag-àtmanaþ || [BhP 12.5.12] ity atràpy upàdheþ saüyoga eva partiyajyate na tu tasya mithyàtvaü pratipàdyate | tathà hi buddhãndriyety àdi-prakaraõam | tatra tad-à÷rayatva-tat- prakà÷yatva-tad-avyatiriktatvebhyo hetubhyo buddhãndriyàdãnàü paramàtma-svabhàva-÷aktimayatvam àha | buddhãndriyàrtha-råpeõa j¤ànaü bhàti tad-à÷rayam | dç÷yatvàvyatirekàbhyàm àdy-antavad avastu yat || [BhP 12.4.23] antaþkaraõa-bahiþ-karaõa-viùaya-råpeõa paramàtma-lakùaõaü j¤ànam eva bhàti tasmàd anyad eva buddhy-àdi-vastv ity arthaþ | yatas tad-à÷rayaü teùàm à÷raya-råpaü taj j¤ànam | klãbtvam àrùam | tathàpi ràja-bhçtyayor ivàtyanta- bhedaþ syàt | tatra hetv-antare'py àha | dç÷yatvaü tat-prakà÷yatvam avyatirekas tad-vyatireke vyatirekaþ tàbhyàm | tasmàt eka-de÷a-sthitasyàgner jyotsnà vistàriõã yathà | ity [ViP 1.22.56] àdivad buddhy-àdãnàü tat- svàbhàvika-÷aktimayatvam eva setsyatãti bhàvaþ | yat khalv àdy-antavat ÷ukty-àdau kadàcid evàropitaü rajataü tat punar avastu tad-à÷rayakatva-tat- prakà÷akatva-tad-avyatirekàbhàvàt | ÷ukty-àdi-vastu na bhavati ÷ukty- àdibhyo'nanyan na bhavatãty arthaþ | tata÷ caika-vij¤ànena sarva-vij¤àna- pratij¤à viruddheteti bhàvaþ ||72|| [73] evam asat-kàrya-vàdàntare'pi j¤eyam | ekasyàpi vastuno'ü÷abhedenà÷rayà÷rayitvaü svayam eva dçùñàntena spaùñayati -- dãpa÷ cakùuùa÷ ca råpaü ca jyotiùo na pçthag bhavet | evaü dhãþ khàni màtrà÷ ca na syur anyatamàdçtàt || [BhP 12.4.24] dãpa÷ cakå-råpàõàü mahàbhåta-jyotir-aü÷a-råpatvàt dãpàdikaü na tataþ pçthak | evaü dhã-prabhçtãni çtàt paramàtmano na pçthak syuþ | tathàpi yathà mahà-bhåta-jyotir dãpàdi-doùeõa na lipyate tathà buddhyadi-doùeõa paramàtmàpi | tadvad asyàpy anyatamatvàd ity àha anyatamàd iti | [74] tad evaü dhã-prabhçtãnàü paramàtma-svàbhàvika-÷aktimayatvam uktvà tathàpi tebhyo bahiraïgaa-÷aktimayebhyo'ntaraïga-÷akti-tañastha-÷akti- vi÷iùña-paramàtmano 'nyatamatvena teùàm a÷uddhatva-vya¤janayà sa- doùatvam uktvà teù dhã-vçttiùu tàvac chuddhasyaiva jãvasya sakàraõam adhyàsam àha -- buddher jàgaraõaü svapnaþ suùuptir iti cocyate | màyàmàtram idaü ràjan nànàtvaü pratyag-àtmani || [BhP 12.4.25] buddhi-vçtti-råpaü jàgaraõaü svapnaþ suùuptir itãdaü pratyag-àtmani ÷uddha- jãve vi÷vatairjasa-pràj¤atvàkhyaü nànàtvaü màyà-màtraü màyà-kçtàdhyàsa- màtreõa jàtam ity arthaþ | [75] tataþ paramàtmani buddhy-àdi-mayasya jagataþ sato'pi samparkaþ sutaràü nàstãty arthaü càha -- yathà jaladharà vyomni bhavanti na bhavanti ca | brahmaõãdaü tathà vi÷vam avayavyudayàpyayàt || [BhP 12.4.26] yathà vyomni vyoma-kàrya-vàyu-jyotiþ-salila-pàrthivàü÷a-dhåma-pariõatà jaladharàþ sveùàm evàvayavinàm udayàd bhavanti dç÷yante | apy ayàn na bhavanti na dç÷yante ca te ca tan na spç÷antãti j¤eyam | tathà brahmaõãdaü vi÷vam iti yojyam | tataþ såkùma-råpeõa tasya sthitir asty eva jagac-chakti- vi÷iùña-kàraõàstitvàt | ittham evoktam sato'bhivya¤jakaþ kàla iti ||75|| [76] tad evaü vaktuü kàraõàstitvaü dçùñàntena pratipàdayati -- satyaü hy avayavaþ proktaþ sarvàvayavinàm iha | vinàrthena pratãyeran pañasyevàïga tantavaþ || [BhP 12.4.27] sarveùàm avayavinàü sthåla-vastånàm avayavaþ kàraõaü satyaü satyo vyabhicàra-rahitaþ proktaþ | loke yathà dar÷nàd ity àha vineti ||76|| [77] arthena sthåla-råpeõa pañenàpi vinà tasmin kàryàstitvam api vyatirekeõa pratipàdayati | yat sàmànya-vi÷eùàbhyàm upalabhyeta sa bhramaþ | [BhP 12.4.28] ayam arthaþ | yady evam ucyate pårvaü såkùmàkàreõàpi jagan nàsãt kintu sàmànyaü kevalaü ÷uddhaü brahmaivàsãt tad eva ÷aktyà nimitta-bhåtayà vi÷eùàkàreõa jagad-råpeõa pariõatam iti tad asat | yataþ yad eva sàmànya- vi÷eùàbhyàm upalabhyeta sa bhramo vivarta-vàda eva | tatra hi ÷uddhaü brahmaivàj¤àna-råpayà ÷aktyà jagattayà vivçtam iti mataü na càsmàkaü tad- abhyupapattiþ pariõàmavàdasya sat-kàryatà-pårvakatvàd ity arthaþ ||77|| [78] nanv apårvam eva kàryam àrambha-vivarta-vàdinàm iva yuùmàkam api j¤àyatàü tatràha - anyonyàpà÷rayàt sarvam àdyantavad avastu yat || [BhP 12.4.28] yadàdyantarvad apårvaü kàryaü tat punar avastu niråpaõàsaham ity arthaþ | tatra hetur anyonyopa÷rayàt | yàvat kàryaü na jàyate tàvat kàraõatvaü mçt- ÷ukty-àder na sidhyati kàraõatvàsiddhau ca kàryaü na jàyata eveti paraspara- sàpekùatva-doùàt | tataþ kàraõatva-siddhaye kàrya-÷aktis tatràva÷yam abhupagantavyà | sà ca kàrya-såkùmàvasthaiveti kàryàstitvaü sidhyati | tathàpi sthûla-råpatà-pàdakatvàn mçd-àdeþ kàraõatvam api sidhyatãti bhàvaþ | [79] tad evaü svàbhàvaika-÷aktimayam eva paramàtmano jagad ity upasaüharati - - vikàraþ khyàyamàno'pi pratyag-àtmànam antarà | na niråpyo'sty aõur api syàc cec cit-sama àtmavat || [BhP 12.4.29] yadyapi khyàyamàmanaþ prakà÷amàna eva tathàpi svalpo'pi vikàraþ pratyag- àtmànaü paramàtmànaü vinà tad-vyatirekeõa svatantratayà na niråpyo'sti | tad uktaü tad-ananyatva-vivaraõa eva | yadi ca taü vinàpi syàt tadà cit-samaþ syàc cid-råpeõa samaþ sva-prakà÷a evàbhaviùyat | àtmavat paramàtmavan nityaikàvastha÷ càbhaviùyat | [80] nanu yadi paramàtmànaü vinà vikàro nàsti tarhi paramàtmanaþ sopàdhitve nirupàdhitvaü na sidhyati | tasmàt sopàdher nirupàdhir any eva kim ity atràha -- na hi satyasya nànàtvam avidvàn yadi manyate | nànàtvaü chidrayor yadvaj jyotiùor vàtayor iva || [BhP 12.4.30] satyasya paramàtmano nànàtvaü na hi vidyate | yadi tasya nànàtvaü manyate tarhy avidvàn yatas tasya nirupàdhitva-sopàdhitva-lakùaõaü nànàtvaü mahàkà÷a-ghañàkà÷ayor yadvat tadvad gçhàïgana-gata-sarva-vyàpi-tejasor iva bàhya-÷arãra-vàyvor iva ceti | [80] yasmàd vikàraþ khyàyamàno'pi pratyag-àtmànam antarà na niråpyo'sty aõur api tasmàt sarva-÷abda-vàcyo'pi sa eveti sa-dçùñàntam àha - yathà hiraõyaü bahudhà samãyate nçbhiþ kiryàbhir vyavahàra-vartmasu | evaü vacobhir bhagavàn adhokùajo vyàkhyàyate laukika-vaidikair janaiþ || [BhP 12.4.31] kriyàbhis tat-tad-vacana-bhedair bahudhà kañaka-kuõóàdi-råpeõa yathà suvarõam eva vacobhis tat-tan-nàmabhiþ pratãyate tathà laukiak-vaidikaiþ sarvair eva vacobhir bhagavàn eva vyàkhyàyate | tad uktam - sarva- nàmàbhidheya÷ ca sarva-vedeóita÷ ca saþ iti skànde | [81] tad evaü jagataþ paramàtma-svàbhàvika-÷aktimayatvam uktvà tena ca jãva- kartçkeõa j¤ànena tan-nà÷ana-sàmarthyaü vyajya mokùàrthaü tad-adhyàsa- parityàgam upadeùñuü paramàtma-÷aktimayasyàpi tasyopàdhyadhyàtmakasya jãva-svaråpa-prakà÷àvarakatva-råpaü doùaü sadçùñàntam upapàdayati -- yathà ghano'rka-prabhavo'rka-dar÷ito hy arkàü÷a-bhåtasya ca cakùuùas tamaþ | evaü tv ahaü brahma-guõas tad-ãkùito brahmàü÷akasyàtmana àtma-bandhanaþ || [BhP 12.4.32] arka-ra÷maya eva megha-råpeõa pariõatà varùanti | (!) agnau pràptàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate | àdityàj jàyata vçùñir vçùñer annaü tataþ prajàþ | iti vacanàt | ayam arthaþ | yathàrka-prabhavo'rkeõaiva dar÷itaþ prakà- ÷ita÷ ca ghano nivióo meghaþ | arkàü÷a-bhåtasya cakùuùas tamaþ divi bhåmau ca mahàndhakàra-råpo bhavati | evam ahaü pràkçtàhaïkàro brahma-guõaþ paramàtma-÷akti-kàrya-bhåtaþ tadãkùitas tenaiva paramàtmanà prakà÷ita÷ ca bràhmàü÷akasya tañastha-÷akti-råpatvàt paramàtmano yo hãnàü÷as tasyàtmano jãvasyàtma-bandhanaþ svaråpa- prakà÷àvarako bhavati | [82] sa càdhyàsa-parityàgaþ svato na bhavati kintu paramàtma-jij¤àsayà tat- prabhàvenaiveti vaktuü pårvavad eva dçùñànta-paaripàñãm àha -- ghano yadàrka-prabhavo vidãyaryate cakùuþ svaråpaü ravim ãkùate tadà | yadà hy ahaïkàra upàdhir àtmano jij¤àsayà na÷yati tarhy anusmaret || [BhP 12.4.33] ghano yathàrka-prabhavo vidãryate iti dçùñàntàü÷e tad-vidàraõasya na cakùuþ-÷akti-sàdhyatvam kintu sårya-prabhàva-sàdhyatvam iti vyaktam | anena dàrùñàntike'pi àtmanaþ paramàtmano jij¤àsayà jàtena tat prasàdenàhaïkàro na÷yati palàyate ity atràü÷e puruùa-j¤àna-sàdhyatvam ahaïkàra-nà÷asya khaõóitam | ato vivarta-vàdo nàbhyupagataþ | atra copàdhir iti vi÷eùaõena svaråpa-bhåtàhaïkàras tv anya eveti spaùñãbhåtam | evaü yathà dçùñànteghana-pràya-mahàndhakàràvaraõàbhàvàt tat- prabhàveõa yogyatàlàbhàc ca cakùþ kartç bhåtaü svaråpaü karma-bhåtam ãkùate sva-svaråpa-prakà÷am astitvena jànàti sva-÷akti-pràkañyaü labhata ity arthaþ | kadàcit tadãkùaõonmukhaþ san raviü cekùate tathà dàrùñàntike'py anusmaret smartur anusandhàtuü yogyo bhavati, àtmànaü ceti ÷eùaþ | [83] nigamayati - yadaivam etena viveka-hetinà màyàmayàhaïkàraõàtma-bandhanam | cchitvàcyutàtmànubhavo'vatiùñhate tam àhur àyantikam aïga samplavam || [BhP 12.4.34] etena pårvokta-viveka-÷astreõa | màyàmayeti vi÷eùaõaü svaråpa- bhåtàhaïkàrasya vyavacchedàrtham | avatiùñhate sva-svaråpeõàvasthito bhavati | na kevalam etàvad eva acyutmànubhavaþ acyute'cyuta-nàmny àtmani paramàtmany anubhavo yasya tathàbhåta eva sann avatiùñhate || 12.4 || ÷rã- ÷ukaþ ||84|| [84] atràyam apy ekeùàü pakùaþ parame÷varasya ÷akti-dvayam asti svaråpàkhyà màyàkhyà ceti | pårvayà svaråpa-vaibhava-prakà÷anam aparayà tv indra- jàla-vattayaiva mohitebhyo jãvebhyo vi÷va-sçùñy-àdi-dar÷anam | dç÷yate caikasya nànàvidyàvataþ kasyàpi tathà vyavahàraþ | na caivam advaitavàdinàm iva vedanam àpatitam | satyenaiva kartrà satyam eva draùñàraü prati satyayaiva tathà ÷aktyà vastunaþ sphoraõàt loke'pi tathaiva dç÷yata iti bhavatv apãdaü nàma | yataþ satyaü na satyaü naþ kçùõa-pàdàbjàmodam antarà | jagat satyam asatyaü và ko'yaü tasmin duràgrahaþ || tad etan-mate sata idam utthitam ity àdivàkyàni pràyo yathà ñãkà- vyàkhyànam eva j¤eyàni | kvacit tat-kçtànumànàdau bheda-màtrasyàsattve prasakte vaikuõñhàdãnàm api tathàtva-prasaktis tan-mate syàd ity atra tu teùàm ayam abhipràyaþ | vayaü hi yal loka-pratyakùàdi-siddhaü vastu tad eva tat-siddha-vastv-antara-dçùñàntena tad-dharmakaü sàdhayàmaþ | yat tu tad asiddhaü ÷àstravid-anubhavaika-gamya-tàdç÷atvaü tat punas tad-dçùñànta- paràrdhàdinàpy anyathàkartuü na ÷akyata eveti | jãve÷varàbheda-sthàpanà ca cid-råpatà-màtra eveti | atha svàbhàvika-màyà-÷aktyà parame÷varo vi÷va- sçùñy-àdikaü karoti jãva eva tatra muhyatãty uktam | tatra sandehaü pra÷nottaràbhyàü pariharaty aùñabhiþ - ÷rã-vidura uvàca brahman kathaü bhagavata÷ cin-màtrasyàvikàriõaþ | lãlayà càpi yujyeran nirguõasya guõàþ kriyàþ || [BhP 3.7.2] he brahman cin-màtrasya cinmàtra-svaråpasya sataþ svaråpa-÷aktyà bhagavataþ ÷rã-vaikuõñhàdi-gata-tàdç÷ai÷varyàdi-yuktasya ataeva nirguõasya pràkçta-guõàspçùñasya tata evàvikàriõas tàdçk-svaråpa-÷akti-vilàsa- bhåtànàü kriyàõàm anantànàm api sadodita-varànanta-vidha-prakà÷e tasmin nitya-siddhatvàt tat-tat-kriyàvirgbhàva-kartus tasyàvasthàantara- pràptatvàbhàvàt pràkçta-kartur iva na vikàràpattir iti | nirvikàrasya ca kathaü sattvàdayaþ pràkçta-guõàþ kathaü và tadàsaïga-hetukàþ sthity- àdayaþ kriyà÷ ca yujyeran | tata÷ ca cinmàtra-vastu-virodhàd eva te ca tà÷ ca na yujyante | bhagavattve tu svaira-ceùñayàpi na yujyeran ity àha lãlayà vàpãti | atràvikàritva-nirguõatvàbhyàü saha cinmàtra-bhagavattvaü cety ubhayam api svãkçtyaiva pårva-pakùiõà pçùñam | [85] tata÷ ca tasya cin-màtra-svaråpasya bhavatu bhagavattvaü tatràsmàkaü na sandehaþ | kintu tasya katham itara-guõàdi-svãkàro yujyate ity eva pçcchata iti vàkyàrthaþ | tata÷ cinmàtratve bhagavattve ca tasya tucchà guõàþ kriyà÷ ca na sambhavanty eveti dviguõãbhåyaiva pra÷naþ | lãlayà vàpi kathaü yujyeran iti vi÷adayati | krãóàyàm udyamo 'rbhasya kàma÷ cikrãóiùànyataþ | svatas-tçptasya ca kathaü nivçttasya sadànyataþ || [BhP 3.7.3] udyamayait pravartayati ity udyamaþ | arbhakasya krãóàyàü pravçtti-hetuþ kàmo'sti | anyatas tu vastv-antareõa bàlàntara-pravartanena và tasya krãóecchà bhavati | bhagavatas tu svataþ svenàtmanà svaråpa-vaibhavena ca tçptasya ata evànyataþ sadà nivçttasya ca katham anyato jãvàj jagac ca nimittàt cikrãóiùeti | na ca tasya te guõàs tàï kriyà÷ ca na vidyante ity apalapanãyam | [86] tathaiva prasiddher ity àha -- asràkùãd bhagavàn vi÷vaü guõa-mayyàtma-màyayà | tayà saüsthàpayaty etad bhåyaþ pratyapidhàsyati || [BhP 3.7.4] guõa-mayyà traiguõya-vya¤jinyà àtmà÷ritayà màyayà saüsthàpayati pàlayati pratyapidhàsyati pràtilaumyena tirohitaü kariùyati | jãvasya ca kathaü màyà- mohitatvaü [88] ghañatãty àkùepàntaram àha -- de÷ataþ kàlato yo 'sàv avasthàtaþ svato 'nyataþ | aviluptàvabodhàtmà sa yujyetàjayà katham || [BhP 3.7.5] yo'sau de÷àdibhir aviluptàvabodha àtmà jãvaþ sa katham ajayàvidyayà yujyeta | tatra de÷a-vyavadhànato de÷a-gata-doùato và cakùuþ prakà÷a iva kàlato vidyud iva avasthàtaþ smçtir iva svataþ ÷ukti-rajatam iva anyato ghañàdi-vastv iva na tasyàvabodho lupyate avyàhata-svaråpa-bhåta- j¤ànà÷rayatvàd evety arthaþ || [89] tatraiva virodhàntaram àha - bhagavàn eka evaiùa sarva-kùetreùv avasthitaþ | amuùya durbhagatvaü và kle÷o và karmabhiþ kutaþ || [BhP 3.7.6] eùa eka eva bhagavàn paramàtmàpi sarva-kùetreùu sarvasya jãvasya kùetreùu deheùv avasthitaþ | tatra sati katham amuùa jãvasya durbhagatvaü svaråpa- bhåta-j¤ànàdi-lopaþ karmabhiþ kle÷a÷ ca tasya và kuto nàsti | na hy ekasmin jalàdau sthitayor vastunoþ kasyacit tat-saüsargaþ kasyacin neti yujyata ity arthaþ | [90] tatra kevalaü cin-màtratvaü na sambhavatãti bhatgavattvam evàïgãkçtya ÷rã- maitreya uvàca - seyaü bhagavato màyà yan nayena virudhyate | ã÷varasya vimuktasya kàrpaõyam uta bandhanam || [BhP 3.7.9] yayà vi÷va-sçùñy-àdikaü bhavati seyaü bhagavato'cintya-svaråpa-÷akter màyàkhyà ÷aktiþ | yad yà ca nayena tarkeõa virudhyate tarkàtãtatayà seyam apy acintyety arthaþ | yadyapy evaü dvayor apy acintyatvaü tathàpi bhagavato m>ayety anena vyaktatvàt svaråpa-÷akter antaraïgatvàd bahiraïgàyà màyàyà guõaiþ sattvàdibhis tat-kàryaiþ sthàpanàdi-lãlàbhi÷ ca nàsau spç÷ata ity arthaþ | tantreõa càyam arthaþ | yad yayà màyayà yena bhagavatà saha na virudhyate nàsau virodha-viùayãkriyata iti ca evam eva ùaùñhe navamàdhyàye - duravabodha iva tavàyam ity [BhP 6.9.34] àdinà gadyena tasya saguõa- kartçtvaü virudhya punar atha tatrabhavàn iti [BhP 6.9.35] gadyenàntaryàmitayà guõa-visarga-patitatvena jãvavad bhoktçtva-yogaü sambhàvya, na hi virodha ubhayam ity [BhP 6.9.36] àdi gadyena tatra tatràvitarkya-÷aktitvam eva ca siddhànte yojitam | tatra svaråpa-÷akter avitarkyatvaü bhagavatãty àdibhir vi÷eùaõair màyàyà÷ càtma-màyàm ity anena dar÷itam | tatra svaråpa-dvayàbhàvàd ity asya tathàpy acintya-÷aktyà tat-kartçtvaü tad-antaþpàtitvaü ca vidyate ity arthaþ | sama-viùama-matãnàm iti [BhP 6.9.37] tu gadyaü tathàpy uccàvaca-buddhãnàü tathà sphurasãti pratipatty-arthaü j¤eyam | duravabodha iveti pràktana-gadye tv a÷arãra iti ÷arãra-ceùñàü vinà a÷araõa iti bhåmy-àdy-à÷rayaü vinà ity arthaþ | atha tatrety àdau svakçte'pi tasyàpi hetu-kartçtvàd yojanãyam | tasmàd atràpi svaråpa-÷akter eva pràdhànyaü dar÷itam | ataeva çte'rthaü yat pratãyeta ity [BhP 2.9.34] àdau màyàyà àbhàsa-sthànãyatvaü pradar÷ya tad-aspç÷yatvam eva bhagavato dar÷itam | tvam àdyaþ puruùaþ sàkùàd ity àdau màyàü vyudasya cic-chaktyà ity [BhP 1.7.23] anena ca tathà j¤àpitam | màyà paraity abhimukhe ca vilajjamànà ity [BhP 2.7.47] anena ca | tad evaü bhagavati tad- virodhaü parihçtya jãve'py avidyà-sambandham atarkyatvena dar÷itayà tan- màyayaiva samàdadhati | ã÷varasyeti yad ity anenaiva sambadhyate | artha-va÷àd atra ca tçtãyayà pariõamyate | yad yayà ã÷varasya svaråpa- j¤ànàdibhiþ samarthasya ataeva vimuktasya jãvasya kàrpaõyaü tat-tat- prakà÷a-tirobhàvas tathà bandhanaü tad-dar÷i-guõa-maya-jàla-prave÷a÷ ca bhavatãti | tad uktam - tat-saïga-bhraü÷itai÷varyam iti [BhP 6.5.15] | tad etat sarvam abhipretya ÷rutayo'py àhuþ - sa yad ajayà tv ajàm ity àdàv apeta- bhaga iti [BhP 10.87.38] ca | atra måla-padye bhagavato màyety anena bhagavattvaü tu màyikam ity àyàtam | indrasya màyety atra yathendratvam | [91] evaü pårvatràpi j¤eyam | punar api jãvasya vastutaþ svãya-tat-tad- avasthatvàbhàve'pi bhagavan-màyayaiva tat-tat-pratãtir iti sadçùñàntam upapàdayati | yad arthena vinàmuùya puüsa àtma-viparyayaþ | pratãyata upadraùñuþ sva-÷ira÷ chedanàdikaþ || [BhP 3.7.10] yad yasya | màyayà hetor arthena vinàpi | yady api tasya trikàlam eva so'rtho nàsti tathàpy àtma-viparyayaþ àtmavismçti-pårvaka-paràbhimàne nàham eva tad-dharmãty evaüråpaþ so'rthaþ syàt | upadraùñur jãvasya | tçtãyàrthe ùaùñhã | svapnàvasthàyàü jãvena sva-÷ira÷-chedanàdiko'tãvàsambhavo'rthaþ pratãyate | na hi tasya ÷ira÷ chinnaü na tu và sva-÷ira÷ chedaü ko'pi pa÷yet | kintu bhagavan-màyaivànyatra-siddhaü tad-råpam arthaü tasminn àropayatãti | [92] màyà-màtraü tu kàrtsnyenànabhivyakta-svaråpatvàd iti nyàyena | ataeva ÷uddhasyàpi sato jãvasyaupàdhikenaiva råpeõopàdhi-dharmàpattir iti dçùñàntàntareõopapàdayatãti -- yathà jale candramasaþ kampàdis tat-kçto guõaþ | dç÷yate 'sann api draùñur àtmano 'nàtmano guõaþ || [BhP 3.7.11]|| yathà jale pratibimbitasyaiva candramaso jalopàdhi-kçtaþ kampàdi-guõo dharmo dç÷yate na tv àkà÷a-sthitasya tadvad anàtmanaþ prakçta-råpopàdher dharmaþ àtmana ÷uddhasyàsann api aham eva so'yam ity àve÷àn màyayopàdhi-tàdàtmyàpannàhaïkàràbhàsasya pratibimba-sthànãyasya tasya draùñur àdhyàtmikàvasthasyaiva yadyapi syàt tathàpi ÷uddho'sau tad- abhedàbhimànena taü pa÷yatãty arthaþ | tad uktam ekàda÷e ÷rã-bhagavatà - nçtyato gàyataþ pa÷yan yathaivànukaroti tàm | evaü buddhi-guõàn pa÷yann anãho'py anukàryate || [BhP 11.22.53] iti | tathaivoktam - ÷uddho vicaùñe hy avi÷uddha-kartur iti | vi-÷abdasya càtra tad- àve÷a eva tàtparyaü tasmàd bhagavato'cintya-svaråpàntaraïga-mahà-pravala- ÷aktitvàd bahiraïgayà pravalayàpy acintayàpi màyayàpi na sçùñiþ | jãvasya tu tayà sçùñir iti siddhàntitam || 3.7 || ÷rã-÷ukaþ || 85-92 || [93] evaü sçùñy-àdi-lãlà-traye yojine'pi punar vi÷eùataþ saü÷ayya siddhàntaþ kriyate sthåõà-nikhanana-nyàyena | nanu pàlana-lãlàyàü ye ye'vatàràs tathà tatraiva sva-prasàda-vyañjaka-smitàbhaya-mudràdi-ceùñayà sura-pakùa-pàto yuddhàdi-ceùñayà daitya-saühàra ity àdikà yà yà và lãlàþ ÷råyante te ca tà÷ ca svayaü parame÷vareõa kriyante na và | àdye pårva-pakùas tad atrastha eva pratyuta pakùa-pàtàdinà vaiùamyaü ca | ante teùàm avatàràõàü lãlànàü ca na svaråpa-bhåtayà sidhyatãti sampratipatti-bhaïgaþ | atrocyate | satyaü vi÷va- pàlanàrthaü parame÷varo na ki¤cit karoti kintu svena sahaivàvatãrõàn vaikuõñha-pàrùadàn tathàdhikàrika-devàdy-antargatàn tathà tañasthàn anyàü÷ ca bhaktàn ànandayituü svaråpa-÷aktyàviùkàreõaiva nànàvatàràn lãlà÷ càsau prakà÷ayati | tad uktaü pàdme - muhårtenàpi saühartuü ÷akto yadyapi dànavàn | mad-bhaktànàü vinodàrthaü karomi vividhàþ kriyàþ || dar÷ana-dhyàna-saüspar÷air matsya-kårma-vihaïgamàþ | svàny apatyàni puùõanti tathàham api padmaja || iti | hari-bhakti-sudhodaye - nityaü ca pårõa-kàmasya janmàni vividhàni me | bhakta-sarveùña-dànàya tasmàt kiü te priyaü vada || iti | tathà ÷rã-kuntã-devã-vacanaü ca -- bhakti-yoga-vidhànàrthaü kathaü pa÷yema hi striya iti [BhP 1.8.20] | atra bhakti-yoga-vidhànàrthaü tad-artham avatãrõaü tvàm iti ñãkà ca | ÷rã-brahma-vacanaü ca -- prapa¤caü niùprapa¤co'pi vióambayasi bhåtale | prapanna-janatànanda- sandohaü prathituü prabho || [BhP 10.14.37] svaråpa-÷aktyaivàviùkàra÷ ca ÷rã-brahmaõaiva dar÷itaþ - eùa prapanna-varado ramayàtma-÷aktyà yad yat kariùyati gçhãta-guõàvatàra [BhP 3.9.23] ity àdinà | gçhãtà guõàþ kàruõyàdayo yatra tathàbhåto'vatàro yasyety arthaþ | tad evaü bhaktànandàrtham eva tàn prakañayatas tasyànanusaühitam api sura-pakùa-pàtàdi-vi÷va-pàlana-råpaü tan-màyà- kàryaü svata eva bhavati | loke yathà kecid bhaktàþ parasparaü bhagavat- prema-mukhollàsàya militàs tad anabhij¤àn api kàü÷cin màrdaïgikàdãn saïgçhya tad-guõa-gànànandenonmattavan nçtyanto vi÷veùàm evàmaïgalaü ghnanti maïgalam api vardhayantãti | tad uktaü vàg gad-gadety àdau mad- bhakti-yukto bhuvanaü punàtãti [BhP 11.14.24] | evam evoktam - sçùñy-àdikaü harer naiva prayojanam apekùya tu | kurute kevalànandàd yathà martyasya nartanam || iti | [Nàràyaõa-saühità] na ca vaktavyaü svena teùàü tair api svasyànandane svatas tçptatà-hàniþ syàt tathànyàn parityajya ca teùàm evànandane vaiùamyàntaram api syàd iti | tatràdye vi÷uddhorjita-sattva-tanum à÷rite'pi muni-jane svatas tçpti- paràkàùñhàü pràpto bhakta-vàtsalya-dar÷anàt tad-anucara evàsau guõo na tu tat-pratighàtãti labhyate | yathà sarvàn munãn prati ÷rã-parãkùid-vàkyam - nehàtha nàmutra ca ka÷canàrtha çte parànugraham àtma-÷ãlam | [BhP 1.19.23] tathà jaóa-bharata-caritàdau - sindhu-pataya àtma-satatvaü vigaõayataþ parànubhàvaþ parama-kàruõikatayopadi÷ya ity àdi [BhP 5.13.24] ÷rã-nàrada-pårva-janmani -- cakruþ kçpàü yadyapi tulya-dar÷anàþ; ÷u÷råùamàõe munayo 'lpa-bhàùiõi | [BhP 1.5.24] tathà kuntã-stave - namo 'ki¤cana-vittàya nivçtta-guõa-vçttaye | àtmàràmàya ÷àntàya kaivalya-pataye namaþ || [BhP 1.8.27] aki¤canà bhaktà eva vittaü sarvasvaü yasyeti ñãkà ca | tato'nyathà càkçtaj¤atà-doùa÷ ca nirdoùe bhagavaty àpatati | tataþ siddhe tathàvidhasyàpi bhakta-vàtsalye bhaktànàü duþkha-hànyà sukha-pràptyà và svànando bhavatãty àyàtam eva | kiü ca parama-sàraa-bhåtàyà api svaråpa-÷akteþ sàra- bhåtà hlàdinã nàma yà vçttis tasyà eva sàra-bhåto vçtti-vi÷eùo bhaktiþ sà ca raty-apara-paryàyà | bhaktir bhagavati bhakte ca nikùipta-nijobhaya-koñiþ sarvadà tiùñhati | ataevoktaü bhagavàn bhakta-bhaktimàn iti | tasmàd bhaktasthayà tayà bhagavatas tçptau na svatas tçptirtà-hàniþ | pratyuta ÷aktitvena svaråpato bhinnàbhinnàyà api tasyàþ ye yathà màü prapadyante tàüs tathaiva bhajàmy aham iti nyàyena bhakta-citta-sphuritàyà bheda-vçtter eva sphuraõàt bhagavato màü hlàdayaty asya bhaktir iti ànandacamatkàràti÷aya÷ ca bhavati | ÷akti-tadvator bhedamate'pi vi÷iùñasyaiva svaråpatvaü sampratipannam | tad etat sarvam abhipretya bhaõitaü durvàsasaü prati ÷rã-viùõunà - ahaü bhakta-paràdhãno hy asvatantra iva dvija | sàdhubhir grasta-hçdayo bhaktair bhakta-jana-priyaþ || nàham àtmànam à÷àse mad-bhaktaiþ sàdhubhir vinà | ÷riyaü càtyantikãü brahman yeùàü gatir ahaü parà || ye dàràgàra-putràpta- pràõàn vittam imaü param | hitvà màü ÷araõaü yàtàþ kathaü tàüs tyaktum utsahe || mayi nirbaddha-hçdayàþ sàdhavaþ sama-dar÷anàþ | va÷e kurvanti màü bhakty sat-striyaþ sat-patiü yathà || mat-sevayà pratãtaü te sàlokyàdi-catuùñayam | necchanti sevayà pårõàþ kuto 'nyat kàla-viplutam || sàdhavo hçdayaü mahyaü sàdhånàü hçdayaü tv aham | mad-anyat te na jànanti nàhaü tebhyo manàg api || [BhP 9.4.63-68] iti | atra ye dàràgàreti trayam akçtaj¤atà-nivàraõe sàdhavo hçdayaü mahyam iti svatas tçpti-parihàre | bhakteþ svaråpa-÷akti-sàra-hlàdinã-sàratve ca ahaü bhakta-paràdhãna iti dvayam | tatraiva bhakteùv api bhakti-råpeõa tat-prave÷e sati vi÷eùato mat-sevayà pratãtam ity api j¤eyam | tato na pràktano doùaþ | dvitãye'py evam àcakùmahe | parànandane pravçttir dvidhà jàyate parato nijàbhãùña- sampattyai kvacit tad-abhãùña-màtra-sampattyai ca | tatra prathamo nàtràpy ayuktaþ sàtmàrtha-màtratayà kutràpi pakùapàtàbhàvàt | atrottara-pakùe para-sukhasya para-duþkhasya cànubhavenaiva parànukålyenaiva pravçttãcchà jàyate na tu yat-ki¤cij-j¤àna-màtreõa cittasya para-duþkhàspar÷e kçpà-råpa- vikàràsambhavàt | yathà kaõñaka-biddhàïgo jantor necchati tàü vyathàm | jãva-sàmyaü gato liïgair na tathàbiddha-kaõñakaþ || iti nyàyàt | tata÷ ca sadà paramànandaikaråpe'pahata-kalmaùe bhagavati pràkçtasya sukhàbhidha-duþkhasya prasiddha-duþkhasya ca sårya pecaka-cakùur jyotiùa iva tamasa iva càtyantàbhàvàt tat-tad-anubhavo nàsty eva | yat tu bhagavati duþkha-sambandhaü parijihãrùanto'pi kecid evaü vadanti, tasmin duþkhànubhava-j¤ànam asty eva, tac ca parakãyatvenaiva bhàsate na tu svãyatveneti | tad api ghañña-kuóyàü prabhàtam duþkhànubhavo nàma hi antaþ-karaõe duþkha-spar÷aþ, sa ca svasmàd bhavatu parasmàd veti duþkha-sambandhàvi÷eùàt | asarvaj¤atà-doùa÷ ca sårya-dçùñàntenaiva parihçtaþ, pratyuta guõatvenaiva dar÷ita÷ ca | tasmàt tasmin yat ki¤cid duþkha-j¤ànam astu, duþkhànubhavas tu nàsty eva | yata eva kartum akartum anyathà-kartuü samarthe parama-karuõàmaya-nicaya-÷iromaõau tasmin viràjamàne'py adyàpi jãvàþ saüsàra-duþkham anubhavantãty atra nairghçõya- parihàra÷ ca bhavati | yat tu bhaktànàü sukhaü tat tasya bhakti-råpam eva, tathà teùàü duþkhaü bhagavat-pràpty-antaràyeõaiva bhavati, tatra càdhikà bhagavaty eva cittàrdratà jàyate sà ca bhaktir eveti | kvacid gajendràdãnàm api pràkçta eva duþkhe sa eva mama ÷araõam ity àdinà tathaiva bhaktir udbhåtaiveti | kvacid yamalàrjunàdiùu ÷rã-nàradàdi- bhaktànàü bhaktiþ sphuñaiveti ca sarvathà dainyàtmaka-bhakta-bhakty- anubhava eva taü karuõayati na tu pràkçtaü duþkhaü, yogye kàruõe saty ayogyasya kalpanànaucityaàt duþkha-sad-bhàvo'sty eva kàraõatve sarva- saüsàrocchitteþ | atha tasya paramparà-kàraõatvam asty eva ced asstu na kàpi hànir iti | tasmàd ubhayathà bhaktànandane tad-bhakty-anubhava eva bhagavantaü pravartayatãti siddham | tat etad uktaü bhavati | yady anyasya sukha-duþkham anubhåyàpi tat-tat-tyàgenetarasya sukhaþ duþkha-hàniü và sampàdayati tadaiva vaiùamyam àpatati | ÷rã-bhagavati tu pràkçta-sukha- duþkhànubhavàbhàvàn na tad àpatati, yathà kalpa-tarau | tad uktaü ÷rãmad- akråreõa - na tasya ka÷cid dayitaþ suhçttamo na càpriyo dveùya upekùya eva và | tathàpi bhaktàn bhajate yathà tathà sura-drumo yadvad upà÷rito'rthadaþ || iti [BhP 10.38.22] | atra bhaktàd anya eva ka÷cid iti j¤eyam | kaþ paõóitas tvad-aparaü ÷araõaü samãyàd bhakta-priyàd çta-giraþ suhçdaþ kçtaj¤àd ity [BhP 10.48.26] etad-vàkyenaiva tat-priyatva-prokteþ | ÷rã- mahàdevenàpy uktam -- na hy asyàsti priyaþ ka÷cin nàpriyaþ svaþ paro 'pi và | àtmatvàt sarva-bhåtànàü sarva-bhåta-priyo hariþ || tasya càyaü mahà-bhàga÷ citraketuþ priyo 'nugaþ | sarvatra sama-dçk ÷ànto hy ahaü caivàcyuta-priyaþ || [BhP 6.17.33-34] tathoktaü ÷rã-prahlàdenàpi -- citraü tavehitam aho 'mita-yogamàyà- lãlà-visçùña-bhuvanasya vi÷àradasya | sarvàtmanaþ samadç÷o 'viùamaþ svabhàvo bhakta-priyo yad asi kalpataru-svabhàvaþ || [BhP 8.23.8] iti | artha÷ ca -- yat tvaü bhakta-priyo'si so'pi samadç÷as tava svabhàvo'viùamaþ viùamo na bhavati | tatra hetu-garbha-vi÷eùaõaü kalpataru-svabhàva iti | tasmàd viùama-svabhàvatayà pratãte'pi tvayy avaiùyam ity atãva citram iti | athavà paratràpi kalpa-vçkùàdi-lakùaõe samàna evà÷rayaõãye vastuni bhakta- pakùa-pàta-råpa-vaiùamya-dar÷anàd vaiùamyam api samasyaiva svabhàva ity eva vyàkhyeyam | tathà pårvatràpi bhaktàn bhajata iti vaiùamya eva yojanãyam iti | vastutas tu ÷rã-bhagavaty acintyam ai÷varyam eva mukhyas tad-avirodhe hetuþ | yad uktam - namo namas te'stv çùabhàya sàtvatàm ity [BhP 2.4.14] àdau dvitãyasya caturthe ñãkàyàm | tad evaü vaiùamya-pratãtàv apy adoùatvàyàcintyam ai÷varyam àheti | tad uktaü ÷rã-bhãùmeõa sarvàtmanaþ samadç÷o hy advayasyànahaïkçteþ | tat-kçtaü mati-vaiùamyaü niravadyasya na kvacit || tathàpy ekànta-bhakteùu pa÷ya bhåpànukampitam | yan me 'såüs tyajataþ sàkùàt kçùõo dar÷anam àgataþ || iti [BhP 1.9.21-22] tathà ÷rã-bhagavatà - samo 'haü sarvabhåteùu na me dveùyo 'sti na priyaþ ye bhajanti tu màü bhaktyà mayi te teùu càpy aham || iti [BhP 9.29] tad evaü tat-tad-doùe bhakta-pakùa-pàtasya svaråpa-÷akti-sàra-bhåtatve bhakta-vinodàrtham eva svaråpa-÷aktyaiva svayam eva ca tat-tad-avatàra-lãlàþ karoti bhagavàn tato vi÷va-pàlanaü tu svayam eva sidhyatãti sthite na vaidura- pra÷nas tad-avasthaþ | atra devàdãnàü pràkçtatayà taiþ saha lãlàyàü svatas tçptatà-hànis teùu tad-aü÷àve÷àdi-svãkàreõàgre parihartavyà | tathà na càvatàràdãnàü svaråpa-÷akty-àtmatà-hàniþ | tathà bhakta-vinodaika- prayojanaka-svaira-lãlà-kaivalyena cànyatra ràga-dveùàbhàvàn na vaiùamyam api pratyuta pitta-dåùita-jihvànàü khaõóàd vairasya iva tasmàn nigrahe'py anubhåyamàne teùàü duùñatàdi-kùapaõa-lakùaõaü hitam eva bhavati | atra na hy asya janmano hetuþ karmaõo và mahãpate | àtma-màyàü vine÷asya parasya draùñur àtmanaþ | yan mayà ceùñitaü puüsaþ sthity-utpatty-apyayàya hi | anugrahas tan-nivçtter àtma-làbhàya ceùyate || [BhP 9.24.57-58] iti navamàntastha-÷rã-÷uka-vàkyànusàreõa pralaye lãnopàdher jãvasya dharmàdy-asambhavàd upàdhi-sçùñy-àdinà dharmàdi-sampàdanenànugraha iti tadãya=ñãkànusàreõa ca | tathà, loke bhavàn jagati naþ kalayàvatãrõaþ sad-rakùaõàya khala-nigrahaõàya cànyaþ | ka÷cit tadãyam abhiyàti nide÷am ã÷a kiü và janaþ svakçtam çchati tan na vidmaþ || [BhP 10.70.27] iti jaràsandha-baddha-ràja-vçnda-nivedane'pi ã÷vare tvayi sad-rakùaõàrtham avatãrõe'pi ced asmàkaü duþkhaü syàt tarhi kim anyaþ ka÷cij jaràsandhàdis tvad-àj¤àm api laïghayati kiü ca tvayà vakùyamàõo'pi janaþ sva-karma- duþkhaü pràpnotãty eveti na vidmaþ | na caitad ubhayam api yuktam iti bhàvaþ | iti tadãya-ñãkànusàreõa ca lãlàyàþ svairatve'pi durghañanã màyaiva tadà tadà devànusaràdãnàü tat-tat-karmodbodha-sandhànam api ghañayati | yathà sva-sva-karmaõà pçthag eva ceùñamànànàü jãvànàü ceùñà-vi÷eùàþ paraspara-÷ubhà÷ubha-÷akuntatayà ghañità bhavatãty àdikaü loke'pi dç÷yate | yatra tu kvacid eùà tal-lãlàjavam anugantuü na ÷aknoti tatraiva parame÷ituþ svairatà vyaktãbhavati | yathà - guru-putram ihànãtaü nija-karma-nibandhanam | ànayasva mahàràja mac-chàsana-puraskçtaþ || [BhP 10.45.45] iti yama-viùayaka-÷rã-bhagavad-àde÷àdau | tata÷ ca tasyàtivirala-pracàratvàn na sarvatra kçta-hàny-akçtàbhyàgama-prasaïga÷ ca | atha yadi kecid bhaktànàm eva dviùanti tadà tadà bhakta-pakùa- pàtàntaþpàtitvàd bhagavatà svayaü tad-dveùe'pi na doùaþ | pratyuta bhakta- viùayaka-tad-rateþ poùakatvena hlàdinã-vçtti-bhåtànandollàsa-vi÷eùa evàsau | yena hi dveùeõa pratipada-pronmãlat-sàndrànanda-vaicitrã-samatirikta-bhakti- rasa-marusthala-brahma-kaivalyàpàdàna-råpatvena tadãya-bhakti-rasa-mahà- pratiyogitayà tato'nyathà du÷cikitsatayà ca tatrocitam | tad-uttha-bhagavat- tejasà tat-svaråpa-÷akter api tiraskàreõa dhvaüsàbhàva-tulyatvam | svargàpavarga-narakeùv api tulyàrtha-dar÷ina iti [BhP 6.17.28] nyàyenànyeùàm atãva duþsahaü teùàm api kàmukànàü nikàmam anabhãùñam uddaõóa-daõóa-vi÷eùaü kurvaty eva bhagavati tasya sarva-hita- paryavasàyi-càritra-svabhàvatvàd eva tat-tad-durvàra-durvàsanàmayà÷eùa- saüsàra-kle÷a-nà÷o'pi bhavati | yaþ khalv abhedopàsakànàm atikçcchra- sàdhyaþ puruùàrthaþ | kvacic ca paramàrtha-vastv-avabhij¤ànàü naraka- nirvi÷eùaü teùàü kàminàü tu nikàmam abhãùñaü viñakãñànàm ivàmedhyaü svarga-vi÷eùaü tebhyo dadàti sa parame÷varaþ | ataevoktaü nàgapatnãbhiþ - ripoþ sutànàm api sutavat pàlyànàü devànàm ity [BhP 10.16.33] arthaþ | damam iti yato dama apãty arthaþ | yat tu påtanàdàv uttama-bhakta-gatiþ ÷råyata tad-bhaktànukaraõa- màhàtmyenaiveti tatra tatra spaùñam eva | yathà sad-veùàd api påtanàpi sakulety [BhP 10.14.35] àdi | atha yadi kecid bhaktà eva santo bhaktàntreùu katha¤cid aparàdhyanti tadà tenaivàparàdhena bhakteùu bhagavati ca vivartamànaü dveùa-bàóavànala- jvàlàlàpam anubhåya ciràt katha¤cit punaþ sad-veùeõàpi bhagavat- saüspar÷àdinà saparikare tad-aparàdha-doùe vinaùñe svapadam eva pràpnuvanti | na tu brahma-kaivalyam bhakti-lakùaõa-bãjasyàna÷vara- vabhàvatvàt | teùu bhagavataþ krodha÷ ca bàleùu màtur iveti || [93] tathà hi ÷rã-ràjovàca - samaþ priyaþ suhçd brahman bhåtànàü bhagavàn svayam | indrasyàrthe kathaü daityàn avadhãd viùamo yathà || [BhP 7.1.1] paramàtmatvena samaþ suhçt hitakàrã priyaþ prãti-viùayo bhagavàn | evaü sati sàmyenaivopakartavyatvena prãti-viùayatvena na ca sarveùv eva pràpteùu kathaü viùama iva daityàn avadhãt | viùamatvam upalakùaõam asuhçdi và priya iva ceti | [94] kiü ca yasya yaiþ prayojanaü sidhyati sa tat-pakùapàtã bhavati | yebhyo bibheti tàn dveùeõa hanti na tu tad atràstãty àha -- na hy asyàrthaþ sura-gaõaiþ sàkùàn niþ÷reyasàtmanaþ | naivàsurebhyo vidveùo nodvega÷ càguõasya hi || [BhP 7.1.2] niþ÷reyasaü paramànandaþ | [95] ataþ - iti naþ sumahà-bhàga nàràyaõa-guõàn prati | saü÷ayaþ sumahàn jàtas tad bhavàü÷ chettum arhati || [BhP 7.1.3] guõàn anugraha-nigrahàdãn prati tat-tat-saü÷ayam | [96] atra ÷rã-çùr uvàca - sàdhu pçùñaü mahàràja hare÷ caritam adbhutam | yad bhàgavata-màhàtmyaü bhagavad-bhakti-vardhanam || [BhP 7.1.4] he mahàràja | idaü yat pçùñhaü tat sàdhu suvicàritam eva | kintu hare÷ caritam adbhutam apårvam avaiùamye'pi viùamatayà pratãyamànatvena vicàràtãtatvàt | yad yatra hare÷ caritre bhagavad-bhakti-vardhanaü bhàgavata- màhàtmyaü bhàgavatànàü prahlàdopalakùita-bhakta-vçndànàü màhàtmyaü vartate | anena bhàgavatàrtham eva sarvaü karoti bhagavàn na tv anyàrtham ity asyaivàrthasya paryavasànaü bhaviùyatãti vya¤jitam | ñãkà ca - sva-bhakta-pakùa-pàtena tad-vipakùa-vidàraõam | nçsiüham adbhutaü vande paramànanda-vigraham || ity eùà | [97] ato - gãyate paramaü puõyam çùibhir nàradàdibhiþ | natvà kçùõàya munaye kathayiùye hareþ kathàm || [BhP 7.1.5] paramaü puõyaü yathà syàt tathà yà gãyate tàü kathàm iti yat tadoradhyàhàreõànvayaþ | atra ca tair gãyamànatvena bhaktaika-sukha- prayojanatvam eva vya¤jitam | [98] tatra tatra tàvad vya¤jitàrthànuråpam eva pra÷nasyottaram àha -- nirguõo 'pi hy ajo 'vyakto bhagavàn prakçteþ paraþ | sva-màyà-guõam àvi÷ya bàdhya-bàdhakatàü gataþ || [BhP 7.1.6] yasmàt prakçteþ paras tasmàn nirguõaþ pràkçta-guõa-rahitaþ tata evàjo nitya- siddhaþ tata eva càvyaktaþ pràkçta-dehendriyàdi-rahitatvàn nànyena vyajyate iti svayaü prakà÷a-dehàdir ity arthaþ | tata÷ ca prakçti-guõottha-ràga-dveùàdi- rahita÷ ceti bhàvaþ | evam evambhåto'pi sveùu bhakteùu yà màyà kçpà tatropito yo guõo lãlà-kautukamaya-vi÷uddhorjita-sattvàkhyas tam àvi÷yàlambya bhagavàn nityam eva prakà÷ita-ùaó-guõai÷varyaþ san, etad apy upalakùaõaü kadàcid ity àdau jàtaþ san lokendriyeùu vyakto'pi san bàdhya- bàdhakatàü gataþ | nija-dçùñi-pathe'pi sthàtum asamartheùu atikùudreùu devàsuràdiùu sva-sàhàyya-pratiyoddhçtva-sampàdanàya svayaü sa¤càritaü ki¤cit tad-aü÷a-lakùaõam eva tejaþ samà÷ritya bàdhyatàü bàdhakatàü ca gataþ | yuddha-lãlà-vaicitryàya pratiyoddhçùu tadànãü svasmin prakà÷yamànàd api tejaso'dhikaü tejo'ü÷aü sa¤càrya bàdhyatàü paràjayaü kadàcit tu tasmàn nånaü sa¤càrya bàdhakatàü jayaü pràpta ity arthaþ | syàt kçpà-dambhayor màyà iti vi÷va-prakà÷aþ | atra saty apy arthàntare bhàgavatànugraha-prayojanatvenaivopakràntatvàd upasaühariùyamàõatvàc ca gati-sàmànyàc ca chala-maya-màyayà tat-tat- kartçtve'py adhika-doùàpàtàc ca tan nàpekùate | tasmàd bhakta-vinodaika- prayojanaka-svaira-lãlà-kaivalyenànyatra ràga-dveùàbhàvàn nàtra vaiùamyam iti bhàvaþ | ataeva bàdhyatàm api yàtãti bàdhaktayà sahaivoktam | tathà nija- svaråpa-÷akti-vilàsa-lakùaõa-lãlàviùkàreõa sarveùàm eva hitaü paryavasyatãti suhçttàdikaü ca nàpayàtãti dhvanitam | [99] atha kathaü so'pi vi÷uddha-sattvàkhyo guõaþ pràkçto na bhavati kadà và kutra taü vãryàti÷ayaü sa¤càrayati kathàü và kçta-hànya-kçtàbhyàbhyàgama- prasaïgo na bhavatãty àdikam à÷aïkyàha dvàbhyàm -- sattvaü rajas tama iti prakçter nàtmano guõàþ | na teùàü yugapad ràjan hràsa ullàsa eva và || [BhP 7.1.7] sattvàdayo guõàþ prakçter eva nàtmanaþ | àtmanaþ parame÷varasya tasya tu ye sarve'pi nityam evollàsino guõàs te tu te na bhavantãty arthaþ | tad uktam - sattvàdayo na santã÷a [ViP 1.9.44] iti | hlàdinã sandhinã saüvit tvayy eva sarva-saüsthitau iti [ViP 1.12.69] ca | yasmàn nàtmanas te tasmàd eva yugapat hràsa eva và ullàsa eva và nàsti, kintu vikàritvena parasparam upamardyatvàt kasyacit kadàcit hràsaþ kadàcit kadàcid ullàso bhavatãty arthaþ | [100] tata÷ ca devàdãnàü tat-sàhàyye suràdãnàü ca tad-yuddhe yogyatàü dar÷ayati | tathà sattvàdy-ullàsa-kàle tal-lãlàyàs tad-adhãnatvam iva yat pratãyate tad anuvadan pariharati -- jaya-kàle tu sattvasya devarùãn rajaso 'suràn | tamaso yakùa-rakùàüsi tat-kàlànuguõo 'bhajat || [BhP 7.1.8] sattvasya jaya-kàle devàn çùãü÷ càbhajat bhajati bhagavàn tat-tad-deheùu sattvopàdhika-nija-tejaþ sa¤càrayati yena ca tàn sahàyamànàn karotãty arthaþ | evaü rajaso jaya-kàle asureùu raja-upàdhikaü tamaso jaya-kàle yakùa- rakùaþsu tama-upàdhikam iti yojanãyam | tata÷ ca yena tàn yakùàdãn pratiyoddén kurvan devàdãn paràjitàn karoti svayam api tathà dar÷ayatãty arthaþ | tad evaü bhakta-rasa-poùa-lãlà- vaicitryàya bàdhya-bàdhakatàü yàtãti dar÷itam | yac ca kùãroda-mathane ÷råyate | tathà suràõ àvi÷ad àsureõa råpeõa teùàü bala-vãryam ãrayan | uddãpayan deva-gaõàü÷ ca viùõur devena nàgendram abodha-råpaþ || [BhP 8.7.11] iti | tatràpi tad-vaicitryàrtham eva tathà tat-tad-àve÷as tasyeti labhyate | nanv àyàtà tasya tat-tad-guõodbodhakàlapàrava÷yena svaira-lãlatà-hàniþ | tata÷ ca guõa-sambandhàti÷aye vaiùyàdikaü ca spaùñam evety à÷aïkyàha tat- kàlànuguõa iti | teùàü sattvàdãnàü kàla evànuguõo yasya saþ | bhagavac- charaõa itivat samàsaþ | svairam eva krãóati tasmin nityam eva tad- anugatikayà màyayà tad-anusàreõaivànàdi-siddha-pravàhaü taü jagat-karma- samudàyaü prerya sva-vçtti-vi÷eùa-råpatvena pravartyamànaþ sattvàdi- guõànàü kàla eva tad-adhãno bhavatãty arthaþ | kàlasya màyà-vçttitvam udàhçtaü kàlo daivam ity àdau tvan-màyaiùeti | yad và teùàü kàlo'pi sadànugato bhaktànugraha-màtràrtha-svaira-ceùñàtmaka-prabhàva-lakùaõo guõo yasya sa ity arthaþ | tato'pi tac-ceùñànusàreõaiva màyayà tat-tat- pravartanam iti bhàvaþ | yad uktam - yo 'yaü kàlas tasya te 'vyakta-bandho ceùñàm àhu÷ ceùñate yena vi÷vam || [BhP 10.3.26] iti | tathà cobhayathàpi na pàrava÷yam ity àyàtam | ittham eva ÷rã-kapila-devo'pi - yaþ kàlaþ pa¤ca-viü÷aka iti [BhP 3.26.15] | prabhàvaü pauruùaü pràhuþ kàlam eke yato bhayam iti [BhP 3.26.16] ca | tatra màyàvyaïgatva-puruùa- guõatva-lakùaõa-mata-dvayam upanyastavàn | atra tasya ceùñà prabhàvasya bhakta-vinodàyaiva mukhyà pravçttiþ | guõodbodhàdi-kàryaü tu tatra svata eva bhavatãti tatra pravçttyàbhàsa eva | tata÷ ca pårvo'ü÷aþ svayam eveti svaråpa-÷akter eva vilàsaþ paras tad-àbhàsa-råpa evety àbhàsa-÷akter màyàyà evàntargataþ | yo'yaü kàla ity àdau nimeùàdir ity uktis tu dvayor abheda-vivakùayaiveti j¤eyam | ata evaü vyàkhyeyaü | yathà bhçtyasyànugato bhçtyo'nubhçyaþ tathàtra prabhàva-lakùaõasya guõasyànugata àbhàsa-råpo guõo'nuguõaþ | tathà ca teùàü kàlo'py anuguõo na tu sàkùàd guõo yasyeti || [101] nanu teùu teùu tenàve÷yamànaü tejaþ kathaü na lakùyate | tatràha -- jyotir-àdir ivàbhàti saïghàtàn na vivicyate | vidanty àtmànam àtma-sthaü mathitvà kavayo 'ntataþ || [BhP 7.1.9] yadyapi teùu teùu nija-tejo'ü÷enàviùño'sau saïghàtàt sammi÷ratvàt na vivicyate lokair vivektuü na ÷akyate tathàpi kavayo viveka-nipuõà antato mathitvà tasyàpi sàhàyyaü tenàpi yuddham ity àdikàsambhavàrtha-niùedhena vivicya tad-aü÷enàtmasthaü tat-tad-àtmani praviùñam àtmànam ã÷varaü vidanti jànanti | tatra hetu-garbho dçùñàntaþ | yasmàt tat-tejaþ jyotir-àdi- padàrtha ivàbhàti draùñçùv iti vi÷eùaþ | ayam arthaþ | yathà nedaü maões tejaþ pårvam adar÷anàt, kintu tadàtapa- saüyogena sauraü teja evàtra praviùñam iti sårya-kàntàdau tålàdi-dàhena tad- anubhaviùu tadà bhàti | yathà ca pårvavad eva vàyor ayaü gandhaþ pàrthiva eva praviùña iti teùv àbhàti | tathàtràpãti | athavà nanv evaü tarhi tair api krãóatãti dç÷yata tatràha jyotir iti | yathà cakùr-àdi-jyotibhiþ svàü÷e råpa-màtre'pi prakà÷yamàne gandhàdi-guõa- pa¤cakà mçd evàsua prakà÷ata iti pratãyate | yathà ca karõàdi-nabhasà svàü÷e ÷abda-màtre'pi gçhyamàne dundubhir evàsàv iti pratãyate | tac ca tat- tad-guõànàü saümi÷ratvàd eva bhavati na vastutaþ | tathà kavayaþ àtmànam ã÷varaü tat-tat-saïghàta-sthatvenànyair aviviktam api àtmasthaü svàü÷a- tejobhir eva krãóantaü jànantãty arthaþ | [102] yad evaü yuddhàdi-nija-lãlàbhir bhakta-vinodanam eva prayojanaü, vi÷va- pàlanaü tu tataþ svata eva bhavatãty uktvà, sçùñi-pralayayoþ prakçtãkùaõàdàv api sarvà÷aïka-niràsàrtham atidi÷an triùv apy avi÷eùam àha - yadà sisçkùuþ pura àtmanaþ paro rajaþ sçjaty eùa pçthak sva-màyayà | sattvaü vicitràsu riraüsur ã÷varaþ ÷ayiùyamàõas tama ãrayaty asau || [BhP 7.1.10] yadà yatra sva-ceùñà-lakùaõe kàle eùa paraþ parame÷varaþ sva-màyayà bhakta-kçpayà àtmanaþ puraþ pràcãna-sçùñi-gata-sàdhaka-bhakta-råpàõi svasyàdhiùñhànàni sisçkùur bhavati prakçtyà saha teùu lãneùu àvirbhàvanàrthàm ãkùàü karoti tadà pçthak svaråpa-÷akter itaràsau jãva- màyàkhyà ÷aktiþ pårvavat tac-ceùñàtmaka-prabhàvàbhàsoddãptà rajaþ sçjati svàü÷a-bhåtàd guõa-traya-sàmyàd avyaktàd vikùipati udbodhayatãti và | yad và pçthaï-màyànugata eùa kàla eva sçjati tathàsau-padena ca kàla evocyate | atha vicitràsu nànà-guõa-vaicitrã-matãùu tal-lakùaõàsu pårùu yadà rantum icchur bhavati tadàsau sattvaü sçjati, yadà punas tàbhir eva militvà ÷ayiùyamàöaþ ÷ayitum icchur bhavatãty arthaþ | tadàsau tamaþ sçjatãti | tato bhakta-nimittam eva sarvà eva sçùñy-àdi-kriyàþ pravartante iti bhàvaþ | yathàïgãkçtam ekàda÷asya tçtãye ñãkàkçdbhir api | kim arthaü sasarja sva- màtràtma-prasiddhaye | svaü mimãte pramimãte àtmànam upàste yaþ sa sva- màtà tasyàtmano jãvasya prakçùñà ye siddhaya iti ÷ayanam atra puruùàvatàrasya kadàcit pralayodadhau yoga-nidrà kadàcid bhagavat-prave÷o và | yadyapi sarveùv api jãveùu antaryàmitayà parame÷varas tiùñhati tathàpi tatràsaüsaktatvàd asthita eva bhavati tad bhakteùu tu samàsaktatvàn na tatheti | na ca tat-saïgàdau tasyeccheti yathokta-vyàkhyànam eva balavat | tathà ca ÷rã-bhagavad-upaniùadaþ matsthàni sarvabhåtàni na càhaü teùv avasthitaþ | na ca matsthàni bhåtàni pa÷ya me yogam ai÷varam || [Gãtà 9.4-5] iti ye bhajanti tu màü bhaktyà mayi te teùu càpy aham || [Gãtà 9.29] iti ca | uktaü ca hari-bhakti-sudhodaye - bhaktànàü hçdayaü ÷àntaü sa÷riyo me priyaü gçham | vasàmi tatra ÷obhaiva vaikuõñhàkhyàd ivarõanà || iti | [103] evaü prasaïgena sçùñi-pralayàv api vyàkhyàya punaþ pàlanam eva vyàcakùàõaþ prakaraõam upasaüharati sàrdhena -- kàlaü carantaü sçjatã÷a à÷rayaü pradhàna-pumbhyàü nara-deva satya-kçt | ya eùa ràjann api kàla ã÷ità sattvaü surànãkam ivaidhayaty ataþ | tat-pratyanãkàn asuràn sura-priyo rajas-tamaskàn pramiõoty uru÷ravàþ || [BhP 7.1.11] satya-kçt svaråpa-÷akti-vilàsenaiva svayaü paramàrtha-satya-kriyàvirbhàvaka eva san sva-ceùñà-råpaü kàlaü sçjati vya¤jayati | kiü kurvantaü pradhàna- puübhyàü ca carantaü tat-tat-sambandhànàü sàdhaka-bhaktànàü devàdi- praviùñaü nija-tejo'ü÷ànàü ca sàhàyyaa-hetor eva sçjyamànatayà utpattaivàvyakta-jãva-saïghàtàbhyàü carantam ataeva sannidhànenaiva tayos tat-tad-avasthànàm à÷rayam udbhava-hetuü ca | narad-deveti sambodhanena yathà nijaiùayà mukhyam eva kàryaü kurvatas tava tathaivànayad api kùudrataraü svayam eva sidhyati tadvad ihàpãti bodhitam | tato ya eùa ceùñà- råpaþ kàla sa sattvaü satrtva-pradhànaü surànãkameghayatãva tata eva ta- pratyanãkàn rajas-tamaþ-pradhànàn asuràn pramiõotãva hinstãva, ye tu deveùu bhaktà asureùu bhakta-dveùiõas tàn svayaü pàlayati caiveti pårvem evoktam | yasmàt tac-ceùñà-lakùaõasya kàlasyaivaü vàrtà tasmàd ã÷itàpi edhayatãva pramiõotãva ceti | he ràjann iti pårvàbhipràyam eva | nanu yadi ce÷ituþ prayojanaü na bhavati tarhi kathaü kadàpy asuràn api sva- pakùàn vidhàya devair na yudhyeta, tatràha sura-priyaþ | sureùu vartamànàþ priyà bhaktà yasya saþ | sattva-pradhàneùu sureùu pràya÷as teùàü sarveùàm anugamanenaiva tasyànugamanam | kadàcid bçhaspaty-àdiùu mahatsv aparàdhe tu teùàü màlinyena suratvàcchàdanàt teùàü tasya caiteùv ananugamanaü syàd iti | jayakàle tu sattvasyety àdy uktam iti bhàvaþ | nanu kathaü te'pi tàn nànugacchanti tatràha - rajas-tamaskàn iti | atyanta- bhagavad-bahirmukhatà-karayor guõayor arocakatvàd eveti bhàvaþ | tary asau sadaivàsuràõàü nigraham eva karotãty athàpy asama¤jasyam ity à÷aïkyàha uru÷ravàþ | uru sarvato vistçtaü mahattamaü và ÷ravaþ kãrtir yasya sa teùàm apy anugrahaü karotãti bhàvaþ | [104] tad evaü siddhàntaü pradar÷ya tatra sva-bhaktànugraha-màtra-prayojanas tat tat karoti pare÷a iti pratij¤àtàrthodàharaõàya prahlàda-jaya-vijayàdi-kçpàyàþ såcakam itihàsa-vi÷eùam àha -- atraivodàhçtaþ pårvam itihàsaü surarùiõà | prãtyà mahàkratau ràjan pçcchate'jàta-÷atrave || ity [BhP 7.1.12] àdi | ñãkaiva dç÷yà || 7.1 || ÷rã- ÷ukaþ ||93-104|| [105-106] tad evaü sarve api vaiùamya-nairghçõye parihçte | ã÷varas tu paryanyavad draùñavya ity asya brahma-såtra-nirgatàrtha-nyàyasyàpy atraivàntarbhàva- siddheþ | iti brahma-bhagavat-paramàtmàno vivçtàþ | tad evaü trivyåhatvam eva vyàkhyàtam | kvacid vàsudevàdi-caturvyåhàditvaü ca dç÷yate | sa ca bhedaþ kasyacit kenacid abheda-vivakùayà ca nàyuktaþ| tad uktaü mokùa- dharme nàràyaõãye -- eka-vyåha-vibhàgo và kvacid dvi-vyåha-saüj¤itaþ | tri-vyåha÷ càpi saïkhyàta÷ caturvyåha÷ ca dç÷yate || iti [Mbh 12.336.53] ÷ruti÷ ca - sa ekadhà bhavati dvidhà bhavatãty [Chà 7.26.2] àdyà | atha pårva-rãtyà caturvyåhatvàdy-avisaüvàditayà yad atra tri-vyåhatvaü tatra prathama-vyåhasya ÷rã-bhagavata eva mukhyatvaü yat-pratipàdakatvenaivàsya ÷rã-bhàgavatam ity àkhyà | yathoktam - idaü bhàgavataü nàma puràõaü brahma-sammitam iti | tasya hi pràdhànye ùaó-vidhena liïgena tàtparyam api paryàlocyate | upakramopasaühàràv abhyàso'pårvatà phalam | arthavàdopapattã ca liïgaü tàtparya-nirõaye || ity ukta-prakàreõa | tathà hi tàvad upakramopasaühàrayor aikyena -- janmàdy asya yato 'nvayàd itarata÷ càrtheùv abhij¤aþ svaràñ tene brahma hçdà ya àdi-kavaye muhyanti yat sårayaþ | tejo-vàri-mçdàü yathà vinimayo yatra tri-sargo 'mçùà dhàmnà svena sadà nirasta-kuhakaü satyaü paraü dhãmahi || [BhP 1.1.1] kasmai yena vibhàsito'yam atulo j¤àna-pradãpaþ purà tad-råpeõa ca nàradàya munaye kçùõàya tad-råpiõà | yogãndràya tad-àtmanàtha bhagavad-ràtàya kàruõyatas tac chuddhaü vimalaü vi÷okam amçtaü satyaü paraü dhãmahi || [BhP 12.13.19] tatra purvasyàrthaþ | artho'yaü brahma-såtràõàm iti gàruóokter asya mahà- puràõasya brahma-såtràkçtrima-bhàùyàtmakatvàt prathamaü tad upàdàyaivàvatàraþ | tatra pårvam athàto brahma jij¤àseti vyàcaùñe tejo-vàri- mçdàm ity-àdy-ardhena | yojanàyàü pràthamikatvàd asya pårvatvam | tatra brahma-jij¤àseti vyàcaùñe paraü dhãmahãti | paraü ÷rã-bhagavantaü dhãmahi dhyàyema | tad evaü mukta-pragrahayà yoga-vçttyà bçhatvàd brahma yat sarvàtmakaü tad-bahi÷ ca bhavati | tat tu nija-ra÷my-àdibhyaþ sårya iva sarvebhyaþ param eva svato bhavatãti måla-råpatva-pradar÷anàya para-padena brahma-padaü vyàkhyàyate | tac càtra bhagavàn evety abhimatam | puruùasya tad-aü÷atvàn nirguõasya brahmaõo guõàdi-hãnatvàt | uktaü ca ÷rã-ràmànuja-caraõaiþ - sarvatra bçhatva-guõa-yogena hi brahma- ÷abdaþ | bçhatvaü ca svaråpeõa guõai÷ ca yatrànavadhikàti÷ayaþ so'sya mukho'rthaþ | sa ca sarve÷vara eveti | uktaü pracetobhiþ nahyanto yad vibhåtãnàü so'nanta iti gãyate | ataeva vivdha-manoharànantàkàratve'pi tat- tad-àkàrà÷raya-paramàdbhuta-mukhyàkàratvam api tasya vya¤jitam | tad evaü mårtatve siddhe tenaiva paratvena na tasya viùõv-àdi-råpaka- bhagavattvam eva siddham | tasyaiva brahma-÷ivàdi-paratvena dar÷itatvàt | atra jij¤àsety asya vyàkhyà dhãmahãti | yatas taj-jij¤àsàs tàt-paryaü tad- dhyàna eva | tad uktam ekàda÷e svayaü bhagavatà -- ÷abda-brahmaõi niùõàto niùõàyàt pare yadi | ÷rutas tasya ÷rama-phalo hy adhenum iva rakùata || [BhP 11.11.18] iti | tato dhãmahãty anena ÷rã-ràmànuja-mataü jij¤àsà-padaü nididhyàsana- param eveti | svãyatvenàïgãkaroti ÷rã-bhàgavata-nàmà sarva-vedàdi-sàra- råpo'yaü grantha ity àyàtam | dhãmahãti bahu-vacanaü kàla-de÷a-paramparà- sthitasya sarvasyàpi tat-kartavyatàbhipràyeõa ananta-koñi- brahmàõóàntaryàminàü puruùàõàm aü÷ibhåte bhagavaty eva dhyànasyàbhidhànàt | anenaika-jãva-vàda-jãvana-bhåto vivarta-vàdo'pi nirastaþ | dhyàyatir api bhagavato mårtatvam api bodhayati dhyànasya mårta evàkaùñàrthatvàt | sati ca susàdhye pumarthopàye duþsàdhyasya puruùàpravçttyà svata evàpakarùàt tad-upàsakasyaiva yuktatamatva-nirõayàc ca | tathà ca gãtopaniùadaþ - mayy àve÷ya mano ye màü nityayuktà upàsate | ÷raddhayà parayopetàs te me yuktatamà matàþ || [Gãtà 12.2] ye tv akùaram anirde÷yam avyaktaü paryupàsate | te pràpnuvanti màm eva sarvabhåtahite ratàþ || [Gãtà 12.3-4] kle÷o 'dhikataras teùàm avyaktàsakta-etasàm avyaktà hi gatir duþkhaü dehavadbhir avàpyate || [Gãtà 12.5] idam eva ca vivçtaü brahmaõà -- ÷reyaþ-sçtiü bhaktim udasya te vibho kli÷yanti ye kevela-bodha-labdhaye | teùàm asau kle÷ala eva ÷iùyate nànyad yathà sthåla-tuùàvaghàtinàm || [BhP 10.14.4] iti | ataevàsya dhyeyasya svayaü bhagavattvam eva sàdhitam | ÷ivàdaya÷ ca vyàvçttàþ | tathà dhãmahãti liïgà dhyotità pçthag-anusandhàna-rahità pràrthanà dhyànopalakùita-bhagavad-bhajanam eva param-puruùàrthatvena vyanakti | tato bhagvatas tu tathàtvaü svayam eva vyaktam | tata÷ ca yathokta- parama-manohara-mårtitvam eva lakùyate | tathà ca vedànàü sàmavedo'smãti [Gãtà 10.22]| tatra ca bçhat-sàma tathà sàmnàm ity [Gãtà 10.35] ukta-mahimni bçhat-sàmni bçhad-dhàmaü bçhat-pàrthivaü bçhad-antarãkùaü bçhad divaü bçhad vàmaü bçhadbhyo vàmaü vàmebhyo vàmam iti | tad evaü brahma- jij¤àseti vyàkhyàtam | athàta ity asya vyàkhyàm àha satyam iti | yatas tatràtha-÷abda ànantarye ataþ ÷abdo vçttasya hetu-bhàve vartate tasmàd atheti svàdhyàya-kramataþ pràk pràpta-karma-kàõóe pårva-mãmàüsayà samyak karma-j¤ànàd anantaram ity arthaþ | ata iti tat-kramataþ samanantaraü pràpta-brahma-kàõóe tåttara- mãmàüsayà nirõeya-samyag-arthe'dhãta-caràd yat-ki¤cid-anusaühitàrthàt kuta÷cid vàkyàd dhetor ity arthaþ | pårva-mãmàüsàyàþ pårva- pakùatvenottara-mãmàüsànirõayottara-pakùe'sminn avay÷yàpekùyatvàd aviruddhàü÷e sahàyatvàt karmaõaþ ÷ànty-àdi-lakùaõa-sattva-÷uddhi-hetutvàc ca tad-anantaram ity eva labhyam | vàkyàni caitàni tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyate evàmevàmutra puõya-jito lokaþ kùãyate | atha ya ihàtmànam anuvidya vrajanty etàü÷ ca satya-kàmàüs teùàü sarveùu lokeùu kàma-càro bhavatãti na sa punar àvartate iti sa cànantyàya kalpate iti nira¤janaþ paramaü sàmyam upaitãti | idaü j¤ànam upà÷ritya mama sàdharmyam àgatàþ | sarge 'pi nopajàyante pralaye na vyathanti ca || iti [Gãtà 14.2] | tad etad ubhayaü vivçtaü ràmànuja-÷àrãrake mãmàsà-pårvabhàga-j¤àtasya karmaõo'lpàsthira-phalatvaü tad-uparitana-bhàgàvaseyasya brahma-j¤ànasya tv anantàha-praphalatvaü ÷råyate | ataþ pårva-vçttàn karma-j¤ànàd anantaraü brahma j¤àtavyam ity uktaü bhavati | tad àha sarvàdi-vçttikàro bhagavàn baudhàyanaþ - vçttàn karmàdhigamàd anantaraü brahma vividiùetãti | etad eva pura¤janopàkhyàne ca dakùiõa-vàma-karõayoþ pitç-hådva-hå-÷abda- niruktau vyaktam asti | tad evaü samyak karma-kàõóa-j¤ànànantaraü brahma- kàõóa-gateùu keùucid vàkyeùu svargàdy-ànandasya vastu-vicàreõa duþkha- råpatva-vyabhicàri-sattàkatva-j¤àna-pårvakaü brahmaõas tv avyabhicàri- paratamànandatvena satyatva-j¤ànam eva brahma-jij¤àsàyàü hetur iti arthàta ity asyàrthe labdhe tan-nirgalitàrtham evàha satyam iti | sarva- sattàdàtravyabhichàri-sattàkam ity arthaþ | param ity anenànvayàt satyaü j¤ànam anantaü brahmety atra [Taitt 2.1.3] ÷rutau ca brahmety anena | tad evam anyasya tad-icchàdhãna-sattàkatvena vyabhicàri-sattàkatvam àyàti | tad evam atra tad etad avadhi vyabhicàri-sattàkam eva dhyàtavanto vayam idànãü tv avyabhicàri-sattàkaü dhyàyemeti bhàvaþ | atha paratvam eva vyanakti dhàmneti | atra dhàma-÷abdena prabhàva ucyate prakà÷o và | gçha-deha-tviñ-prabhàvà dhàmanãty amaràdi-nànàrtha-vargàt | na tu svaråpam | tathà kuhaka-÷abdenàtra pratàraõa-kçd ucyate | tac ca jãva- svaråpàvaraõa-vikùepakàritvàdinà màyà-vaibhavam eva | tata÷ ca svena dhàmnà sva-prabhàva-råpayà sva-prakà÷a-råpayà và ÷aktyà sadà nityam eva nirastaü kuhakaü màyà-vaibhavaü yasmàt tam | tad uktaü màyàü vyudasya cic-chaktyeti | tasyà api ÷akter àgantukatvena svenety asya vaiyaarthyaü syàt | sva-svaråpeõety evaü vyàkhyàne tu svenetyanenaiva caritàrthatà syàt | yathà katha¤cit tathà vyàkhyàne'pi kuhaka-nirasana-lakùaõà ÷aktir evàpadyate | sà ca sàdhakatama-råpayà tçtãyayà vyakteti | etena màyàtatkàrya-vilakùaõaü yad vastu tat tasya svaråpam iti sva-svaråpa-lakùaõam api gamyam | tac ca satyaü j¤ànam ànandaü brahmeti vij¤ànam ànandaü brahmeti [Taitt 2.1.3] ÷ruti-prasiddham eva | etac-chruti-lakùakam eva ca satyam iti vinyastam | tad evaü svaråpa-÷akti÷ ca sàkùàd evopakràntà tataþ sutaràm evàsya bhagavattvaü spaùñam | atha mukhye satyatve yuktiü dar÷ayati yatreti | brahmatvàt sarvatra sthite vàsudeve bhagavati yasmin shtitas trayàõàü guõànàü bhåtendriya- devatàtmako yasyaive÷ituþ sargo'py ayam çùà ÷aktyàdau rajatàdikam ivàropito na bhavati | kintu yato và imànãti ÷ruti-prasiddhe brahmaõi yatra sarvadà sthitatvàt saüj¤à-mårti-k ptis tu trivçt kurvata upade÷àd iti [Vs. 2.4.20] yad eka-kartçkatvàc ca satya eva | tatra dçùñàntenàpy amçùàtvaü sàdhayati - teja-àdãnàü vinimayaþ parasparàü÷a-vyatyayaþ parasparasminn aü÷enàvasthitir ity arthaþ | sa yathà mçùà na bhavati kintu yathaive÷vara- nirmàõaü tathety arthaþ | hatemàs tisro devatàs trivçd ekaikà bhavati | tad agne rohitaü råpaü tejasas tad-råpaü yat ÷uklaü tad apàü yat kçùõaü tat pçthivyàþ tad annasyeti ÷ruteþ [ChàU 6.4.1] | tad evam arthasyàsya ÷ruti-målatvàt kalpanà-målas tv anyo'rthaþ svata eva paràstaþ | tatra ca sàmànyatayà nirdiùñànàü teja-àdãnàü vi÷eùatve saïkramaõaü na ÷àbdikànàü hçdaya-madhyàrohati | yadi ca tad evàmaüsyata tadà vàràdãni marãcikàdiùu yathety evàvakùyate | kiü ca tan-mate brahmatas trisargasya mukhyaü janma nàsti kintyàropa eva janmety ucyate | sa punar bhramàd eva bhavati | bhrama÷ ca sàdç÷yàvalambã | sàdç÷yaü tu kàla- bhedenobhayam evàdhiùñhànaü karoti | rajate'pi ÷ukti-bhrama-sambhavàt | na caikàtmakaü bhramàdhiùñhànaü bahv-àtmakaü tu bhrama-kalpitam ity asti niyamo mitho militeùu vidåra-varti-dhåma-parvata-vçkùeùv akhaõóa- megha-bhrama-sambhavàt | tad evaü prakçte'py anàdita eva tri-sargaþ pratyakùaü pratãyate | brahma ca cinmàtratayà svata eva sphurad asti | tasmàd anàdya-j¤ànàkràntasya jãvasya yathà sad-råpatà-sàdç÷yena brahmaõi tri-sarga-bhramaþ syàt tathà tri-sarge'pi brahma-bhramaþ kathaü na kadàcit syàt | tata÷ ca brahmaõa evàdhiùñhànatvam ity anirõaye sarva-nà÷a-prasaïgaþ | àropakatvaü tu jaóasyaiva cinmàtrasyàpi na sambhavati | brahma ca cinmàtram eva tan- matam iti | tata÷ ca ÷ruti-måla eva vyàkhyàne siddhe so'yam abhipràyaþ | yatra hi yan nàsti kintv anyatraiva dç÷yate tatraiva tad-àropaþ siddhaþ | tata÷ ca vastutas tad-ayogàt tatra tat-sattayà tat-sattà kartuü na ÷akyata eva | tri- sargasya tu tac-chakti-vi÷iùñàd bhagavato mukhya-vçttyaiva jàtatvena ÷rutatvàt tad-vyatirekàt tatraiva sarvàtmake so'sti | tatas tasmin na càropitaü ca | àropas tu tathàpi dhàmnety àdi-rãtyaivàcintya-÷aktitvàt tena liptatvàbhàve'pi tac-chàïkara-råpa eva | tathà ca ekade÷a-sthitasyàgner jyotsnà vistàriõã yathety anusàreõa tat-sattayà tat-sattà bhavati | tato bhagavato mukhyaü satyatvaü tri-sargasya ca na mithyàtvam iti | tathà ca ÷rutiþ satyasya satyam iti tathà pràõà vai satyaü teùàm eva satyam iti (BçhdadU 2.3.6) | pràõa-÷abdoditànàü sthåla-såkùma-bhåtànàü vyavahàrataþ satyatvenàdhigatànàü måla-kàraõa-bhåtaü parama-satyaü bhagavantaü dar÷ayatãti | atha tam eva tañastha-lakùaõena ca tathà vya¤jayan prathamaü vi÷adàrthatayà brahma-såtràõàm eva vivçtir iyaü saühiteti bibodayiùayà ca tad-antaraü såtram eva prathamam anuvadati janmàdyasya yata iti | janmàdãni sçùñi- sthiti-pralayam | tad-guõa-sa:avij¤àna-bahuvrãhi | asya vi÷vasya brahmàdistamba-paryantàneka-kartç-bhoktç-saüyuktasya pratinyata-de÷akàla- nimitta-kriyà-phalà÷rayasya manasàpy acintya-vividha-citra-racanà-råpasya yato yasmàd acintya-÷aktyà svayam upàdàna-råpàt kartràdi-råpàc ca janmàdi taü paraü dhãmahãty anvayaþ | atra viùayà-vàkyaü ca bhågurvai vàruõir varuõaü pitaram upasasàra adhãhi bho bhagavo brahmety àrabhya yato và imàni bhåtàni jàyante yena jàtàni jãvanti yat prayanty abhisaüvi÷anti tad-vijij¤àsasva tad brahma iti (TaittU 3.1.1.) tat tejo'sçjata ity àdi (ChàU 6.2.3) ca | janmàdikam iho lakùaõaü na tu vi÷eùaõam | tatas tad-dhyàne tan na pravi÷anti | kintu ÷uddha eva dhyeya iti | kiü ca atra pràg ukta-vi÷eùaõa- vi÷iùña-vi÷va-janmàdes tàdç÷a-hetutvena sarva-÷aktitvaü satya-saïkalpatvaü sarva-j¤atvaü sarve÷varatvaü ca tasya såcitam | yaþ sarvaj¤aþ sarva-vid yasya j¤ànamayaü tapaþ sarvasya va÷ã ity àdi ÷ruteþ [Muõó 1.1.9, 2.2.7]| tathà paratvena nirastàkhila-heya-pratyanãka-svaråpatvaü j¤ànàdy-ananta-kalyàõa- guõatvaü såcitam | na tasya kàryaü kàraõaü ca vidyate ity àdi ÷ruteþ | ye tu nirvi÷eùa-vastu jij¤àsyam iti vadanti tan-mate brahma-jij¤àsàyàü janm¨dyasya yata ity asaïgataü syàt | nirati÷aya-bçhad-bçühaõaü ceti nirvacanàt | tac ca brahma jagaj-janmàdi-kàraõam iti vacanàc ca | evam uttareùv api såtreùu såtrodàhçta-÷rutaya÷ ca na tatra pramàõam | tarka÷ ca sàdhya- dharmàvyabhicàri-sàdhana-dharmànvita-vastu-viùayatvàn na nirvi÷eùa- vastuni pramàõam | jaga¤-janmàdibhramo yatas tad brahmati svotprekùa- pakùe ca na nirvi÷eùa-vastu-siddhiþ | bhram-målam aj¤ànam aj¤àna-sàkùi brahmeti upayamàt | sàkùitvaü hi prakà÷aika-rasatayocyate | prakà÷atvaü tu jaóàd vyàvartakaü svasya parasya ca vyavahàra-yogyatàpàdana-svabhàvena bhavati | tathà sati svai÷eùatvaü tad-abhàve prakà÷ataiva na syàt | tucchataiva syàt | kiü ca tejo-vàri-mçdàm ity anenaiva teùàü vivakùitaü setsyatãti janmàdyasya yata ity aprayojakaü syàt | atas tad-vi÷eùatve labdhe sa vi÷eùaþ ÷akti-råpa eva | ÷akti÷ càntaràïgà bahiraïgà taóasthà ceti tridhà dar÷ità | tatra vikàràtmakeùu jagaj-janmàdiùu sàkùàd-dhetunà bahiraïgàyà eva syàd iti sà màyàkhyà copakràntà | tañasthà ca vayaü dhãmahãty anena | atha yadyapi bhagavato'ü÷àt tad-upàdàna-bhåta-prakçtyàkhya-÷akti-vi÷iùñàt puruùàd evàsya janmàdi tathàpi bhagavaty eva tad-dhetunà paryavasati | samudraika-de÷e yasya janmàdi tasya samudra eva janmàdãni | yathoktam - prakçtir yasyopàdànam àdhàraþ puruùaþ paraþ | sato'bhivya¤jakaþ kàlo brahma tat tritayaü tv aham || [BhP 11.24.19] tasya ca bhagavato janmàdyasya yata ity anenàpi mårtatvam eva labhyate | yato mårtasya jagato mårit-÷akter nidhàna-råpa-tàdç÷ànànanta-para-÷aktãnàü nidhàna-råpo'sàv ity àkùipyate | tasya parama-kàruõatvàïgãkàràt | na ca tasya mårtatve saty anyato janmàpatet anavasthàpatter ekasyaivàditvenàïgãkàràt | sàïkhyànàm avyaktasyeva | sa kàraõaü karaõàdhipàdhipo na càsya ka÷cijjanità na càdhipaþ [øvetU 6.9] iti ÷ruti-niùedhàt | anàdu-siddhàpràkçta-svàbhàvika-mårtitvena tasya tat prasiddhi÷ ca | tad evaü mårtatve siddhe sa ca mårto viùõu-nàràyaàdi- sàkùàd-råpakaþ ÷rã-bhagavàn eva nànyaþ | tathà ca - yataþ sarvàõi bhåtàni bhavanty àdi-yugàgame | yasmiü÷ ca pralayaü yànti punar eva yuga-kùaye || ity àdi tat-pratipàdaka-sahasra-nàmàdau tatraiva tu yathoktam anirde÷ya- vapuþ ÷rãmàn iti | evaü ca skànde - sraùñà pàtà ca saühartà sa eko harir ã÷varaþ | sraùñçtvàdikam anyeùàü dàru-yoùàvad ucyate || eka-de÷a-kriyàvattvàn na tu sarvàtmaneritam | sçùñy-àdikaü samastaü tu viùõor eva paraü bhavet || iti | mahopaniùadi ca - sa brahmaõà sçjati sa rudreõa vilàpayati ity àdikam | ata eva vivçtaü - nimittaü param ã÷asya vi÷va-sarga-nirodhayoþ | hiraõyagarbhaþ sarva÷ ca kàlasyàråpiõas tava || iti | tava yo råpa-rahitaþ kàlaþ kàla-÷aktis tasya nimitta-màtram iti vyadhikaraõa eva ùaùñhã | tathà àdyo'vatàraþ puruùaþ parasyety àdi | yad-aü÷ato'sya sthiti- janma-nà÷à ity àdi ca | tad evam atràpi tathàvidha-mårtir bhagavàn evopakràntaþ | tad evaü tañastha-lakùaõena paraü nirdhàrya tad eva lakùaõaü brahma-såtre ÷àstra- yonitvàt, tat tu samanvayàd ity etat-såtra-dvayena (1.1.3-4) sthàpitam asti tatra pårva-såtrasyàrthaþ | kuto brahmaõo jagaj-janmàdi-hetutvaü tatràha - ÷àstraü yonir j¤àna-kàraõaü yasya tattvàt | yato vàmàni bhåtànãty àdi-÷àstra- pramàõakatvàd iti | nàtra dar÷anànataravat tarka-pramàõakatvam | tarkàpratiùñhànàt antyantàtãndriyatvena pratyakùàdi-pramàõa-viùayatvàd brahmaõa÷ ceti bhàvaþ | vainà÷ikàs tv avirodhà-dhyàye tarkeõaiva niràkariùyante | atra tarkàpratiùñhànaü caivam - ã÷varaþ kartà na bhavati prayojana-÷ånyatvàn muktàtmavat | tanu-bhuvanàdikaü jãva-kartçkaü kàryatvàta ghañavat | vimati-viùayaþ kàlo na loka-÷ånyaþ kàlatvàt vartamàna-kàlavad ity àdi | tad evaü dar÷anànuguõyne÷varànumànaü dar÷anàntara-pràtikålya-paràhatam iti ÷àstraika-pràmàõikaþ para-brahma- bhåtaþ sarve÷varaþ puruùottamaþ | ÷àstraü tu sakaletara-pramàõa-paridçùña- samasta-vastu-vijàtãya-sàrvaj¤ya-satya-saïkalpatvàdi- mi÷rànavadhikàti÷ayàparimitodàra-vicitra-guõa-sàgaraü nikhila-heya- pratyanãka-svaråpaü pratipàdayatãti na pramàõàntaràvasita-vastu-sàdharmya- prayukta-doùa-gandhaþ | ataeva svàbhàvikànanta-nitya-mårtimattvam api tasya sidhyati | athottara-såtrasyàrthaþ | brahmaõaþ kathaü ÷àstra-pramàõakatvaü tatràha tat tv iti | tu ÷abdaþ prasaktà÷aïka-nivçtty-arthaþ | tac-chàstra-pramàõakatvaü brahmaõaþ sambhavaty eva | kutaþ samanvayàt | anvaya-vyatirekàbhyàm upapàdanaü samanvayas tasmàt | tatrànvayaþ satyaü j¤ànam anantaü brahmeti [Taitt 2.1.3] ànando brahmeti ekam evàdvitãyaü brahma iti | tat satyaü sa àtmà iti | sad eva somyedam agra àsãd iti | àtmà và idam eka evàgra àsãt puruùa- vidha iti | puruùo ha vai nàràyaõa iti | eko ha vai nàràyaõa àsãd iti | bahu syàü prajàyeya iti [Chà 6.2.3] | tasmàd và etasmàd àtmana àkà÷aþ sambhåta iti | tat-tejo'sçjata iti | yato và imàni bhåtàni jàyanta iti | puruùo ha vai nàràyaõo'kàmayata atha nàràyaõàd ajo'j¨àyata yataþ prajàþ sarvàõi bhåtàni nàràyaõaü paraü brahma tattvaü nàràyaõaþ param çtaü satyaü paraü brahma puruùaü piïgalam ity àdiùu ca | atha vyatirekaþ | katham asataþ sajjàyeta iti | ko hy evànyàt kaþ pràõyàd yad eùa àkà÷a ànando na syàd iti | eko ha vai nàràyaõa àsãn na brahmà na ca ÷aïkara ity àdinà | sa caivaü paramànanda-råpatvenaiva samanvito bhavatãti tad upalabdhyaiva parama-puruùàrhtatva-siddher na prayojana-÷ånyatvam api | tad evaü såtra-dvayàrthe sthite tad etad vyàcaùñe, anvayàditarata÷ càrtheùv iti | artheùu nànà-vidheùu veda-vàkyàrtheù satsv anvayàt anvaya-mukhena yato yasmàt ekasmàd asya janmàdi pratãyate tathetarato vyatireka-mukhena ca yasmàd evàsya tataþ pratãyata ity arthaþ | ataeva tasya ÷ruty-anvaya- vyatireka-dar÷itena parama-sukha-råpatvena parama-puruùàrthatvaü ca dhvanitam | eko ha vai nàràyaõa àsãd ity àdi-÷àstra-pramàõatvena pràk- sthàpita-råpaü ceti | athekùater nà÷abdam iti vyàcaùñe abhij¤a iti | atra såtràrthaþ idam àmnàyate chàndogye sad eva somyedam agra àsãd ekam evàdvitãyaü brahma tad aikùata bahu syàü prajàyayeti | [Chà 6.2.3] | tat-tejo'sçjatety àdi | atra paroktaü pradhànam api jagat-kàraõatvenàyàti | tac ca nety àha ãkùater iti | yasmin ÷abda eva pramàõaü na bhavati tad-a÷abdam ànumànikaü pradhànam ity arthaþ | na tad iha pratipàdyam | kuto'÷abdatvaü tasyety à÷aïkyàha ãkùateþ | na tad iha pratipàdyam | kuto'÷abdatvaü tasyety à÷aïkyàha ãkùateþ | sac- chabda-vàcya-sambandhi-vyàpàra-vi÷eùàbhidhàyia ãkùater dhàtoþ ÷ravaõàt | tad aikùatetãkùaõaü càcetane pradhàne na sambhavet | anyatra cekùàpårvikaiva sçùñiþ | sa aikùata lokànusçjà iti sa imàn lokàn asçjatety àdau | ãkùaõaü càtra tade÷a-sçjya-vicàràtmakatvàt sarvaj¤atvam eva kroóãkaroti | tad etad àha abhij¤a iti | nanu tadànãyam evàdvitãyam ity uktes tasyekùaõa-sàdhanaü na sambhavati tatràha svaràó iti | sva-svaråpeõaiva tathà ràjata iti | na tasya kàryaü karaõaü ca vdiyata ity àdau svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà cety àdi ÷ruteþ | etenekùaõavan-mårtimattvam api tasya svàbhàvaikam ity àyàtam | niþ÷vatitasyàny agre dar÷ayiùyamàõatvàt | tac ca yathoktam eveti ca | atra ÷àstra-yonitvàd ity asyàrthàntaraü vyàcaùñe tena iti | tac càrthàntaraü yathà kathaü tasya jagaj-janmàdi-kartçtvaü kathaü và nànya-tantroktasya pradhànasya na cànyasyeti tatràha | ÷àstrasya veda-lakùaõasya yoniþ kàraõaü tad-råpatvàt | evaü và are asya mahato bhåtasya ni÷vasitam etad yadçg-vedo yajur-vedaþ sàmavedo'tha vàïgirasa itihàsa-puràõaü vidyà upaniùadaþ ÷lokàþ såtràõy upasåtràõi vyàkhyànànãti ÷ruteþ | ÷àstraü hi sarva- pramàõàgocara-vividhànanta-j¤àna-mayaü tasya ca kàraõaü brahmaiva ÷råyata iti | tad evaü mukhyaü sarvaj¤aü tàdç÷aü sarvaj¤atvaü vinà ca sarva-÷çùñy- àdikam anyasya nopapadyat iti prokta-lakùaõaü brahmaiva jagat-kàraõaü na pradhànaü na jãvàntaram iti | tad eva vivçtyàha tene brahma hçdà ya àdikavaya iti | brahma vedam àdi-kavaye brahmaõe brahmàõaõaü hçdàntaþ- karaõa-dvàraiva, na tu vàkya-dvàrà | tene àvirbhàvitavàn | atra bçhad-vàcakena brahma-padena sarva-j¤àna-mayatvaü tasya j¤àpitam | hçdety anenàntaryàmitvaü sarva-÷aktimayatvaü ca j¤àpitam | àdikavaya ity anena tasyàpi ÷ikùà-nidànatvàc chàstra-yonitvaü ceti | ÷ruti÷ càtra yo brahmàõaü vidadhàti pårvaü yo vai vedàü÷ ca prahiõoti tasmai | taü ha devam àtma-buddhi-prakà÷aü mumukùur vai ÷araõam ahaü prapadye || [øvetU 6.18] | mukta-jãvà api tat-kàraõaü nety àha muhyantãti | yatra brahmaõi vedakhye sårayaþ ÷eùàdayo'pi | anena ca ÷ayana-lãlà-vya¤jita-ni÷vasitamaya-vedo brahmàdi-vividhànana-locana÷ ca yaþ padmanàbhas tad-àdi-mårtikaþ ÷rã- bhagavàn evàbhihitaþ | vivçtaü caitat | pracodità yena purà sarasvatãty [BhP 2.4.22] àdinà | atha tat tu samanvayàd ity asyàntaraü, yathà ÷àstra-yonitve hetu÷ ca dç÷yate ity àha tat tv iti | samanvayo'tra samyak sarvatomukho'nvayo vyutpattir vedàrtha-parij¤àtaü yasmàt tu ÷àstra-nidànatvaü ni÷cãyata iti jãve samyak | j¤ànam eva nàsti pradhànaü tv acenam eveti bhàvaþ | sa vetti vi÷vaü na hi tasya vetteti ÷ruteþ | yad etad asya tadãya-samyag-j¤ànaü vyatirekamukhena bodhayituü jãvànàü sarveùàm api tadãya-samyag-j¤ànàbhàvam àha muhyantãti | sårayaþ ÷eùàdayo'pi yad yatra ÷abda-brahmaõi muhyanti | tad etad vivçtaü svayaü bhagavatà - kiü vidhatte kim àcaùñe kim anådya vikalpayet | ity asyà hçdayaü loke nànyà mad veda ka÷cana || iti (BhP 11.21.42) | anena ca sàkùàd-bhagavàn evàbhihitaþ | athekùater nà÷abdam ity asyàrthàntaram abhiij¤a ity atraiva vya¤jitam asti | atra såtràrthaþ - nanv a÷abdam aspar÷am aråpam avyayam ity àdi ÷ruteþ | kathaü tasya ÷abda-yonitvaü, tatra hi prakçta-brahma ÷abda-hãnaü na bhavati | kutaþ | ãkùateþ | tad aikùata bahu syàü prajyàyeyety atra bahu syàm iti ÷abdàtmakekùa-dhàtoþ ÷ravaõàt | tad etad àha, abhij¤aþ | bahu syàm ity àdi- ÷abdàtmaka-vicàra-vidagdhaþ | sa ca ÷abdàdi-÷akti-samudàyas tasya na pràkçtaþ prakçti-kùobhàt pårvatràpi sad-bhàvàt | tataþ svaråpa-bhåta evety àha svaràó iti | atra pårvavat tàdç÷aü sadharmakatvaü mårtimattvam api siddham | yathàhuþ såtrakàràþ antas tad-dharmopade÷àd iti (Vs 1.1.10) | ato'÷abdatvàdikaü pràkçta-÷abda-hãnatvàdim eveti j¤eyam | atrottara-mãmàüsàdhyàya- catuùñayasyàpy artho dar÷itaþ | tatrànvayàd itarata÷ ceti samanvayàdhyàyasya satyaü param iti phalàdhyàyayeti | tathà gàyatry-artho'pi spaùñaþ | tatra janmàdyasya yata iti praõavàrthaþ sçùñy-àdi-÷aktimattva-vàcitvàt | tad evam evàgni-puràõe gàyatrã-vyàkhyàne proktam taj-jyotir bhagavàn viùõur jagaj- janmàdi-kàraõam iti | yatra tri-sargo mçùeti vyàhçti-trayàrthaþ | ubhayatràpi lokatrayasya tad-ananyatvena vivakùitatvàt | svaràó iti savitç-prakà÷aka- parama-tejo-vàci | tene brahma hçdeti buddhi-pravçtti-preraõà pràrthanà såcità | tad eva kçpayà svadhyànàyàsmàkaü buddhi-vçttãþ prerayatàd iti bhàvaþ | evam evoktaü gàyatryà ca samàrambha iti | tac ca tejas tatra antas tad-dharmopade÷àd ity àdinà sampratipannaü yan-mårtaü tad-àdy-ananta- mårtimad eva dhyeyam iti | tatra càgni-puràõa-krama-vacanàni evaü sandhyà-vidhiü kçtvà gàyatrãü ca japet smaret | gàyatry-ukthàni ÷àstràõi bhargaü pràõàüs tathaiva ca || tataþ smçteyaü gàyatrã sàvitrã yata eva ca | prakà÷inã sà savitur vàg-råpatvàt sarasvatã || taj-jyotiþ paramaü brahma bhargas tejo yataþ smçtaþ | bhargaþ syàt bhràjata iti bahulaü chandasãritam || vareõyaü sarva-tejobhyaþ ÷reùñhaü vai paramaü param | sargàpavarga-kàmair và varaõãyaü sadaiva hi || vçõoter varaõàrthatvàt jàgrat-svapnàdi-varjitam | nityaü ÷uddhaü buddham ekaü nityaü bhargam adhã÷varam || ahaü brahma paraü jyotir dhyàyema hi vimuktaye | taj-jyotir bhagavàn viùõur jagaj-janmàdi-kàraõam || ÷ivaü kecit pañhanti sma ÷akti-råpaü pañhanti ca | kecit såryaü kecid agniü daivatàny agni-hotriõaþ || agny-àdi-råpo viùõur hi vedàdau brahma gãyate | tat padaü paramaü viùõor devasya svaituþ smçtam || dadhàter và dhãmahãti manasà dhàrayemahi | no'smàkaü yac ca bhargas tat sarveùàü pràõinàü dhiyaþ || codayàt prerayàd buddhiü bhoktéõàü sarva-karmasu | dçùñàdçùña-vipàkeùu viùõuþ såryàgni-råpa-bhàk || ã÷vara-prerito gacchet svargaü và ÷vabhram eva và | ã÷àvàsyam idaü sarvaü mahad-àdi-jagad dhariþ || svargàdyaiþ krãóate devã yo haüsaþ puruùaþ prabhuþ | dhyànena puruùo'yaü ca draùñavyaþ sårya-maõóale || satyaü sadà-÷ivaü brahma viùõor yat paramaü padam | devasya svaitur devo vareõyaü hi turãyakam || yo'sàv àditya-puruùaþ so'sàv aham anuttamam | janànàü ÷ubha-karmàdãn pravartayati yaþ sadà || ity àdi | yatràdhikçtya gàyatrãü varõyate dharma-vistaraþ | vçtràsura-vadhotsiktaü tad-bhàgavatam ucyate || ity àdãni ca | tasmàd bhaga brahma parà viùõur bhagavatac-chabdàbhinna-varõatayà tatra tatra nirdiùñà api bhagavat-pratipàdakà eva j¤eyàþ | madhye madhye tv ahaügrahopàsanà-nirde÷as tat-sàmya iva labdhe hi tad-upàsanà-yogyatà bhavatãti | tathà da÷a-lakùaõartho'py atraiva dç÷yaþ | tatra sarga-visarga- sthàna-nirodhà jandmàdy asya yataþ ity atra | manvantare÷ànukathane ca sthànàntargate poùaõaü tena ity àdau | åtir muhyantãty àdau | muktir jãvànàm api tat-sànnidhye sati kuhaka-nirasana-vya¤jake dhàmnety àdau | à÷rayaþ satyaü param ity àdau[*ENDNOTE #9] | sa ca svayaü-bhagavattvena nirõãyatvàt ÷rã-kçùõa eveti pårvokta-prakàra eva vyakta iti | tad evam asminn upakrama-vàkye sarveùu pada-vàkya-tàtparyeùu tasya dhyeyasya savi÷eùatvaü mårtitvaü bhagavad-àkàraü ca vyaktam | tac ca yuktam | svaråpa-vàkyàntara-vyaktatvàt | yo'syotprekùaka àdi-madhya-nidhane yo'vyakta-jãve÷varo yaþ sçùñyedam anupravi÷ya çùiõà cakra-puraþ ÷àsti tàþ | yaü sampadya jahàty ajàm anu÷ayã suptaþ kulàyaü yathà taü kaivalya-nirasta-yonim abhayaü dhyàyed ajasraü harim || iti |[BhP 10.87.50] ato dharmaþ projjhitety àdàv anantara-vàkye'pi kiü và parair ity àdinà tatraiva tàtparyaü dar÷itam | tathopasaühàra-vàkyàdhãnàrthatvàd upakramasya nàtikamaõãyam eva | kasmai yena vibhàsito'yam ity àdi-dar÷itam tasya tàdç÷a-vi÷eùavattvàdikam | yathaiva àtma-gçhãtir itaravad uttaràd ity atra (Vs 3.3.16) ÷aïkara- ÷àrãrakasyàparasyàü yojanàyàm upakramoktasya sac-chabda- vàcyasyàtmatvam upasaühàrasthàd àtma-÷abdàl labhyate tadvad ihàpi catuþ÷lokã-vaktur bhagavattvaü dar÷itaü ca ÷rã-vyàsa-samàdhàv api tasyaiva dhyeyatvam | tad eva ca sva-sukha-nibhçtetyàdi ÷rã-÷uka-hçdayànugatam iti || 1.1 || ÷rã-vyàsaþ ||105|| athopasaühàra[*ENDNOTE #10]-vàkyasyàpy ayam arthaþ | kasmai garbhodaka-÷àyi-puruùa-nàbhi-kamalasthàya brahmaõe tatraiva yena mahà- vaikuõñhaü dar÷ayatà dvitãya-skandha-varõita-tàdç÷a-÷rã-mårty-àdinà bhagavatà vibhàsitaþ prakà÷itaþ na tu tadàpi racitaþ ayaü ÷rã-bhàgavata- råpaþ purà pårva-paràrdhàdau tad-råpeõa brahma-råpeõa tad-råpiõà ÷rã- nàrada-råpiõà yogãndràya ÷rã-÷ukàya tad-àtmanà ÷rã-kçùõa-dvaipàyana- råpeõa | tad-àtmanety asyottareõànvayaþ | tatra tad-àtmanà ÷rã-÷uka- råpeõeti j¤eyam | tad-råpeõety àdibhis tribhiþ padair na kevalaü catuþ÷loky eva tena prakà÷ità kiü tarhi tatra tatràviùñenàkhaõóam eva puràõam iti dyotitam | atra mad-råpeõa ca yuùmabhyam iti saïkocenànukto'pi ÷rã-såta-vàkya-÷eùo gamyaþ | evaü sarvasyàpi ÷rã-bhàgavata-guror mahimà dar÷itaþ | saïkarùaõa- sampradàya-pravçttis tu kçùõa-dvaipàyana-kartçka-prakà÷anàntargataiveti pçthaï nocyate | tat-paraü satyaü ÷rã-bhagavad-àkhyaü tattvaü dhãmahi | yat tat param anuttamam iti sahasra-nàma-stotràt para-÷abdena ca ÷rã-bhagavàn evocyate | àdyo'vatàraþ puruùaþ parasyeti dvitãyàt | brahmàdãnàü buddhi-vçddhi- prerakatvenàbhidhànàd gàyatryà apy artho'yaü grantha iti dar÷ayati | tad uktaü - gàyatrã-bhàùya-råpo'sau bhàratàrtha-vinirõayaþ || iti || ||12.13|| ÷rã-såtaþ || 106|| [107] athàbhyàsena - kali-mala-saühati-kàlano'khile÷o harir itaratra na gãyate hy abhãkùõam | iha tu punar bhagavàn a÷eùa-mårtiþ parivçto'nupadaü kathà-prasaïgaiþ || [BhP 12.12.66] kàlenonà÷anaþ | itaratra karma-brahmàdi-pratipàdaka-÷àstràntare | akhile÷o viràó-antaryàmã nàràyaõo'pi tat-pàlako viùõur vàpi na gãyate kvacid gãyate và tatra tv abhãkùõaü naiva gãyate tu-÷abdo'vadhàraõe sàkùàt ÷rã-bhagavàn punar iha ÷rã-bhàgavate evàbhãkùõaü gãyate | nàràyaõàdayo và ye'tra varõitàs te'py a÷eùà eva mårtayo'vatàrà yasya saþ | tathàbhåta eva gãyate na tv itaratraiva tad-avivekenety arthaþ | ataeva tat tat kathà-prasaïgair anupadaü padaü padam api lakùyãkçtya bhagavàn eva pari sarvato-bhàvena pañhito vyaktam evokta iti | anenàpårvatàpi vyàkhyàtà anyatrànadhigatatvàt || 12.12 || ÷rã-såtaþ ||107|| [108] atha phalenàpi - pibanti ye bhagavata àtmanaþ satàü kathàmçtaü ÷ravaõa-puñeùu sambhçtam | punanti te viùaya-vidåùità÷ayaü vrajanti tac-caraõa-saroruhàntikam || [BhP 2.2.37] satàm àtmanaþ pràõe÷varasya yad và vyadhikaraõe ùaùñhã satàm àtmanaþ svasya yo bhagavàüs tasyety arthaþ | teùàü bhagavati svàmitvena mamatàspadatvàt atra kathàmçtaü prakramyamàõaü ÷rã-bhàgavatàkhyam eva mukhyam | yasyàü vai ÷råyamàõàyàm ity [BhP 1.7.7] àdikaü ca tathaivoktam iti ||2.2|| ÷rã-÷ukaþ ||108|| [109] athàrthavàdena - yaü brahma varuõendra-rudra-marutaþ stunvanti divyaiþ stavair vedaiþ sàïga-pada-kramopaniùadair gàyanti yaü sàmàgàþ | dhyànàvasthita-tad-gatena manasà pa÷yanti yaü yogino yasyàntaü na viduþ suràsura-gaõà devàya tasmai namaþ || [BhP 12.13.1] stavair vedai÷ ca stunvanti stuvanti | dhyànenàvasthitaü ni÷calaü tad-gataü yan-manas tena || 12.13 || ÷rã-såtaþ || 109 || [110] athopapattyà - bhagavàn sarva-bhåteùu lakùitaþ svàtmanà hariþ | dç÷yair buddhy-àdibhir draùñà lakùaõair anumàpakaiþ || [BhP 2.2.35] prathama-draùñà jãvo lakùitaþ | kair dç÷yair buddhy-àdibhiþ | tad eva dvedhà dar÷ayati dç÷yànàü jaóànàü buddhy-àdãnàü dar÷anaü sva-prakà÷aü draùñàraü vinà na ghañata j¤ànopapatti-dvàrà lakùaõaiþ sva-prakà÷a- draùñça-lakùakaiþ tathà buddhy-àdãni kartç prayojyàni karaõatvàd vàsyàdivad iti vyàpti-dvàrànumàpakair iti | atha bhagavàn api lakùitaþ | kena sarva-bhåteùu sarveùu teùu draùñçùu praviùñena svàtmanà svàü÷a-råpeõàntaryàmiõà | àdau sarvair draùñçbhir antaryàmã lakùitaþ tatas tena bhagavàn api lakùita ity arthaþ | sa ca sa ca pårvavat dvidhaiva lakùyate | tathà hi kartçtva-bhoktçtvayor asvàtatnrya- dar÷anàt karmaõo jaóatvàt karmaõo jaóatvàt sarveùàm api jãvànàü tatra tatra pravçttir antaþ-prayojaka-vi÷eùaü vinà na ghañata ity anupapatti- dvàràntaryàmã lakùyate | eùa hy anenàtmanà cakùuùà dar÷ayati ÷rotreõa ÷ràvayati manasà mànayati buddhyà bodhayati tasmàd età bàhuþ | mçtir amçtir iti bhàllaveya-÷ruti÷ ca | ataeva gãtopaniùatsu - athavà bahunaitena kiü j¤àtena tavàrjuna | viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat || iti | viùõu-puràõe ca - sva-÷akti-le÷àvçta-bhåta-sarga iti | tathà jãvàþ prayojaka- kartç-preritavyàpàràþ | asvàtantryàt | takùàdi-karma-kara-janavad ity evam antaryàmiõi tattve vyàpti-dvàrà siddheþ | punas tenaiva bhagavàn api sàdhyate | tuccha-vaibhava-jãvàntaryàmi-svaråpam ã÷vara-tattvaü nijàü÷itvà÷rayaü tathaiva paryàpteþ | ràja-prabhutvà÷rita-takùakàdi-karma- kara prayojaka-prabhutvàdivad iti | athavàtra yathendriyaiþ pçthag-dvàrair artho bahu-guõà÷rayaþ | eko nàneyate tadvad bhagavàn ÷àstra-vartmabhiþ || [BhP 3.32.33] ity evodàharaõãyam | anenaiva gati-sàmànyaü ca sidhyatãti || 2.2 || ÷rã- ÷ukaþ || 110 || pratyavasthàpitaü vadantãty àdipadyam | iti ÷rã-kali-yuga-pàvana-sva-bhajana-vibhàjana-prayojanàvatàra-÷rã-÷rã- bhagavat-kçùõa-caitanya-deva-caraõànucara-vi÷va-vaiùõava-ràja-sabhàjana- bhàjana-÷rã-råpa-sanàtanànu÷àsana-bhàratã-garbhe ÷rã-bhàgavata-sandarbhe paramàtma-sandarbho nàma tçtãyaþ sandarbhaþ || ÷rã-bhàgavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge | paramàtmàbhidheyo'sau sandarbho'bhåt tçtãyakaþ || samàpto'yaü tçtãyaþ sandarbhaþ || [*ENDNOTE #1] The Yadavpur edition makes reference to Sridhar's commentary to 3.29.13. [*ENDNOTE #2] In Laghu-bhàgavatàmçta 1.2.9, this is given as ¨Sàtvata- tantra. [*ENDNOTE #3] Not found in my edition. [*ENDNOTE #4] This verse is first quoted in ørãdhara's commentary to BhP 11.15.16 and later at CC 1.2.53. [*ENDNOTE #5] Quoted above in section 22. [*ENDNOTE #6] Above, section 19. [*ENDNOTE #7] Not found in Gita Press edition. [*ENDNOTE #8] ambuvad agrahaõàt tu na tathàtvam is the full såtra. [*ENDNOTE #9] See Tattva-sandarbha 55-56. BhP 2.10.1-7. [*ENDNOTE #10] The verse is given above at the beginning of 106. kasmai yena, etc.