Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 2: Bhagavatsamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for ³ ³ WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes ³ ³ BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 195 ³ ³ long A ù 249 ³ ³ long i Å 197 ³ ³ long I ý 253 ³ ³ long u Æ 198 ³ ³ long U ô 244 ³ ³ vocalic r ­ 173 ³ ³ vocalic R ã 227 ³ ³ long vocalic r Ì 204 ³ ³ vocalic l Ê 202 ³ ³ long vocalic l Ë 203 ³ ³ velar n Ç 199 ³ ³ velar N § 167 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t  194 ³ ³ retroflex T è 232 ³ ³ retroflex d ¬ 172 ³ ³ retroflex D Ö 214 ³ ³ retroflex n ï 239 ³ ³ retroflex N × 215 ³ ³ palatal s Ó 211 ³ ³ palatal S Á 193 ³ ³ retroflex s « 171 ³ ³ retroflex S å 229 ³ ³ anusvara æ 230 ³ ³ capital anusvara õ 245 ³ ³ visarga ÷ 247 ³ ³ capital visarga ê 234 ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ «aÂ-sandarbha-nÃmaka- ÓrÅ-bhÃgavata-sandarbhe dvitÅya÷ bhagavat-sandarbha÷ ÓrÅ-ÓrÅ-rÃdhÃ-govindo jayata÷ | tau santo«ayatà santau ÓrÅla-rÆpa-sanÃtanau | dÃk«iïÃtyena bhaÂÂena pnuar etad vivicyate ||o|| tasyÃdyaæ granthanÃlekhaæ krÃntam utkrÃnta-khaï¬itam | paryÃlocyÃtha paryÃyaæ k­tvà likhati jÅvaka÷ ||o||[*ENDNOTE #1] [1] athaivam advaya-j¤Ãna-lak«aïaæ tat tattvaæ sÃmÃnyato lak«ayitvà punar upÃsaka-yogyatÃ-vaiÓi«Âyena prakaÂita-nija-sattÃ-viÓe«aæ viÓe«ato nirÆpayati vadantÅty asyaivottarÃrdhena brahmeti paramÃtmeti bhagavÃn iti Óabdyate | [BhP 1.2.11] atha ÓrÅmad-bhÃgavatÃkhya eva ÓÃstre kvacid anayatrÃpi tad ekaæ tattvaæ tridhà Óabdyate | kvacid brahmeti kvacit paramÃtmeti kvacid bhagavÃn iti ca | kintv atra ÓrÅmad-vyÃsa-samÃdhi-labdhÃd bhedÃj jÅva iti ca Óabdyate iti svayam eva vyÃkhyÃto bhavatÅti prathamatas tÃv eva prastÆyate | mÆle tu kramÃd vaiÓi«Âya-dyotanÃya tathà vinyÃsa÷ | ayam artha÷ - tad ekam evÃkhaï¬Ãnanda-svarÆpaæ tattvaæ thutk­ta-pÃrame«ÂhyÃdikÃnanda- samudayÃnÃæ paramahaæsÃnÃæ sÃdhana-vaÓÃt tÃdÃtmyam Ãpanne satyÃm api tadÅya-svarÆpa-Óakti-vaicitryÃæ tad-grahaïÃsÃmarthye cetasi yathà sÃmÃnyato lak«itaæ tathaiva sphurad và tadvad evÃvivikta-Óakti-ÓaktimattÃbhedatayà pratipÃdyamÃnaæ và brahmeti Óabdyate | atha tad ekaæ tattvaæ svarÆpa-bhÆtayaiva Óaktyà kam api viÓe«aæ dhartuæ parÃsÃm api ÓaktÅnÃæ mÆlÃÓraya-rÆpaæ tad-anubhÃvÃnanda-sandohÃntar- bhÃvita-tÃd­Óa-brahmÃnandÃnÃæ bhÃgavata-paramahaæsÃnÃæ tathÃnubhavaika-sÃdhakatama-tadÅya-svarÆpÃnanda-Óakti-viÓe«Ãtmaka- bhakti-bhÃvite«v antar-bahir apÅndriye«u parisphurad và tadvad eva vivikta- tÃd­Óa-Óakti-ÓaktimattÃbhedena pratipÃdyamÃnaæ và bhagavÃn iti Óabdyate | evam evoktaæ ÓrÅ-ja¬a-bharatena - j¤Ãnaæ viÓuddhaæ paramÃrtham ekam anantaraæ tv abahir brahma satyam pratyak praÓÃntaæ bhagavac-chabda-saæj¤aæ yad vÃsudevaæ kavayo vadanti || [BhP 5.12.11] iti | ÓrÅ-dhruvaæ prati ÓrÅ-manunà ca - tvaæ pratyag-Ãtmani tadà bhagavaty ananta | Ãnanda-mÃtra upapanna-samasta-Óaktau || [BhP 4.11.30] iti | evaæ cÃnanda-mÃtraæ viÓe«yaæ samastÃ÷ Óaktayo viÓe«aïÃni viÓi«Âo bhagavÃn ity ÃyÃtam | tathà caivaæ viÓi«Âaye prÃpte pÆrïÃvirbhÃvatvenÃkhaï¬a-tattva-rÆpo'sau bhagavÃn | brahma tu sphuÂam aprakaÂita-vaiÓi«ÂyÃkÃratvena tasyavÃsamyag ÃvirbhÃva ity Ãgatam | idaæ tu purastÃd vistareïa vivecanÅyam | bhagavac chabdÃrtha÷ ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe [6.5.66-69, 73-75, 79] prokta÷ | yat tad avyaktam ajaram acintyam ajam ak«ayam | anirdeÓyam arÆpaæ ca pÃïi-pÃdÃdy-asaæyutam || vibhuæ sarva-gataæ nityaæ bhÆta-yonim akÃraïam | vyÃpy-avyÃptaæ yata÷ sarvaæ tad vai paÓyanti sÆraya÷ || tad brahma paramaæ dhÃma tad dhyeyaæ mok«a-kÃÇk«iïÃm | Óruti-vÃkyoditaæ sÆk«maæ tad vi«ïo÷ paramaæ padam || tad etad bhagavad-vÃcyaæ svarÆpaæ paramÃtmana÷ | vÃcako bhagavac-chabdas tasyÃdyasyÃk«arÃtmana÷ || ity-Ãdy uktvà --- sambharteti tathà bhartà bhakÃro'rtha-dvayÃnvita÷ | netà gamayità sra«Âà gakÃrÃrthas tathà mune || aiÓvaryasya samagrasya vÅryasya yaÓasa÷ Óriya÷ | j¤Ãna-vairÃgyayoÓ caiva «aïïÃæ bhaga itÅÇganà || vasanti tatra bhÆtÃni bhÆtÃtmany akhilÃtmani | sa ca bhÆte«v aÓe«e«u vakÃrÃrthas tato'vyaya÷ || iti coktvà -- j¤Ãna-Óakti-balaiÓvarya-vÅrya-tejÃæsy aÓe«ata÷ | bhagavac-chabda-vÃcyÃni vinà heyair guïÃdibhi÷ || iti [ViP 6.5.79] paryantena | pÆrvavad atra viÓe«ya-viÓe«aïa-viÓi«Âatà vivecanÅyà | viÓe«aïasyÃpy aheyatvaæ vyaktÅbhavi«yatÅti | arÆpaæ pÃïi-pÃdÃdy-asaæyutam itÅdaæ brahmÃkhya-kevala-viÓe«yÃvirbhÃva-ni«Âham | vibhuæ sarva-gatam ity Ãdikaæ tu viÓi«Âa-ni«Âham | athavà arÆpam ity Ãdikaæ prÃk­ta-rÆpÃdi- ni«edha-ni«Âham | ataeva pÃïi-pÃdÃdya-saæyutam iti saæyoga-sambandha eva parihriyate na tu samavÃya-sambandha iti j¤eyam | vibhum iti sarva-vaibhava- yuktam ity artha÷ | vyÃpÅti sarva-vyÃpakam | avyÃptam iti anyena vyÃptum aÓakyam | tad etad brahma-svarÆpaæ bhagavac-chabdena vÃcyam | na tu lak«yam | tad eva nirdhÃryati bhagavac-chabdo'yaæ tasya nadÅ-viÓe«asya gaÇgÃ-Óabdavad vÃcaka eva, na tu taÂa-Óabdaval-lak«aka÷ | evaæ satya-k«ara- sÃmyÃn nirbrÆyÃd iti nirukta-matam ÃÓritya bhagÃdi-ÓabdÃnÃm artham Ãha sambharteti. netÃsva-bhakti-phalasya premïa÷ prÃpaka÷ | gamayità sva-loka- prÃpaka÷ | sra«Âà sva-bhakte«u tat-tad-guïasyodgamayità | jagat- po«akatvÃdikaæ tu tasya paramparayaiva na tu sÃk«Ãd iti j¤eyam | aiÓvaryaæ sarva-vaÓÅkÃritvam | samagrasyeti sarvatrÃnveti | vÅryaæ maïi- mantrÃder iva prabhÃva÷ | yaÓo vÃÇ-mana÷-ÓarÅrÃïÃæ sÃdguïya-khyÃti÷ | ÓrÅ÷ sarva-prakÃrà sampat | j¤Ãnaæ sarvaj¤atvam | vairÃgyaæ prapa¤ca-vastv- anÃsakti÷ | iÇganà saæj¤Ã | ak«ara-sÃmya-pak«e bhagavÃn iti vaktavye matupo va-lopaÓ chÃndasa÷ | sambhartey-Ãdi«u sambhart­tvÃdi«v eva tÃtparyam | yathà suptiÇ-antacayo vÃkyam ity atra pacati bhavatÅty asya vÃkyasya pÃko bhavatÅty artha÷ kriyate yathà và sattÃyÃm asti bhavatÅty atra dhÃtv-artha eva vivak«ita÷ | tad evam eva bhagavÃn ity atra matub-artho yojayituæ Óakyate | prakÃrÃntareïa «a¬-bhagÃn darÓayati j¤Ãna-ÓaktÅ j¤Ãnam anta÷-karaïasya | Óaktir indriyÃïÃm | aiÓvarya-vÅrye vyÃkhyÃte | teja÷ kÃnti÷ | aÓe«ata÷ sÃmagryeïety artha÷ | bhagavac-chabda-vÃcyÃnÅti | bhagavato viÓe«aïÃny evaitÃni na tÆpalak«aÃnÅty artha÷ | atra bhagavÃn iti nitya-yoge matup | atha tathÃvidha-bhagavad-rÆpa-pÆrïÃvirbhÃvaæ tat tattvaæ pÆrvavaj jÅvÃdi- niyant­tvena sphurad và pratipÃdyamÃnaæ và paramÃtmeti Óabdyata iti | yadyapy etae brahmÃdi-ÓabdÃ÷ prÃyo mitho'rthe«u vartante tathÃpi tatra tatra saÇketa-prÃdhÃnya-vivak«ayedam uktam || ÓrÅ-suta÷ || [2] evam eva praÓnotttarÃbhyÃæ viv­ïoti | rÃjovÃca - nÃrÃyaïÃbhidhÃnasya brahmaïa÷ paramÃtmana÷ | ni«ÂhÃm arhatha no vaktuæ yÆyaæ hi brahma-vittamÃ÷ || [BhP 11.3.35] ÓrÅ-pippalÃyana uvÃca - sthity-udbhava-pralaya-hetur ahetur asya yat svapna-jÃgara-su«upti«u yad bahiÓ ca | dehendriyÃsuh­dayÃni caranti yena sa¤jÅvitÃni tad avehi paraæ narendra || [BhP 11.3.36] atra praÓnasyÃrtha÷ | nÃrÃyaïÃbhidhÃnasya bhagavata÷ | brahmeti paramÃtmety Ãdi-prasiddha-tat-samudÃya-t­tÅyatayà pÃÂhÃt | nÃrÃyaïe turÅyÃkhye bhagavac-chaba-Óabdite ity atra spa«ÂÅbhÃvitvÃc ca | ni«ÂhÃæ tattvam | praÓna-krameïaivottaram Ãha sthitÅti | yat sthityÃdi-hetur ahetuÓ ca bhavati | yac ca jÃgarÃdi«u yad bahiÓ ca bhavati | yena ca dehÃdÅni sa¤jÅvitÃni santi caranti | tad ekam eva paraæ tattvaæ praÓna-krameïa nÃrÃyaïÃdi-rÆpaæ viddhÅti yojanÅyam | tathÃpi bhramatva-spa«ÂÅkaraïÃya viparyayena vyÃkhyÃyate | tatraikasyaiva viÓe«aïa-bhedena tad-aviÓi«Âatvena ca pratipÃdanÃt tathaiva tat tad upÃsaka-puru«Ãnubhava-bhedÃc cÃvirbhÃvanÃmbhoder bheda ity uttara-vÃkya-tÃtparyam | etad uktaæ bhavati | svayam ahetu÷ svarÆpa-Óaktyaika-vilÃsamayatvena tatrodÃsÅnam api prak­tijÅva-pravartakÃvastha-paramÃtmÃpara-paryÃya- svÃæÓa-lak«aïa-puru«a-dvÃrà yad asya sarga-sthity-Ãdi-hetur bhavati tad bhagavad-rÆpaæ viddhi | paramÃtmatà caivam upati«ÂhatÅty Ãha yena hetu- kartrà ÃtmÃæÓa-bhÆta-jÅva-praveÓana-dvÃrà sa¤jÅvitÃni santi dehÃdÅni tad- upalak«aïÃni pradhÃnÃdi-sarvÃïy eva tattvÃni yenaiva preritatayaiva caranti sva-sva-kÃrye pravartante tat paraamÃtma-rÆpaæ viddhi | tasmai namo bhagavate brahmaïe paramÃtmane [BhP 10.28.6] ity atra varuïa- k­ta-ÓrÅ-k­«ïa-stutau ÂÅkà ca - paramÃtmane sarva-jÅva-niyantre ity e«Ã | jÅvasyÃtmatvaæ tad-apek«ayà tasya paramatvam ity ata÷ paramÃtma-Óabdena tat-sahayogÅ sa eva vyajyate iti | tat tad aviÓi«Âatvena brahmatva-mÃtraæ caivam upati«ÂhatÅty Ãha, svapneti | yad eva tat tattvaæ svapnÃdau anvayena sthitaæ yac ca tad-bahi÷ ÓuddhÃyÃæ jÅvÃkhya-Óaktau tathà sthitaæ cakÃrÃt tata÷ paratrÃpi vyatirekeïa sthitaæ svayam aviÓi«Âaæ tad brahma-rÆpaæ viddhÅti || ÓrÅ-nÃrada÷? || ÓrÅ-nÃrada÷||2|| [3] idam eva trayaæ siddhi-prasaÇge'py Ãha tribhi÷ | vi«ïau tryadhÅÓvare cittaæ dhÃrayet kÃla-vigrahe | sa ÅÓitvam avÃpnoti k«etraæ k«etraj¤a-codanam || nÃrÃyaïe turÅyÃkhye bhagavac-chabda-Óabdite | mano mayy Ãdadhad yogÅ mad-dharmÃvaÓitÃm iyÃt || nirguïe brahmaïi mayi dhÃrayan viÓadaæ mana÷ | parÃnandam avÃpnoti yatra kÃmo'vasÅyate || [BhP 11.15.15-17] ÂÅkà ca | try-adhÅÓvare triguïa-mÃyÃ-niyantari | ataeva kÃla-vigrahe Ãkalayi­-rÆpe antaryÃmiïi | turÅyÃkhye viràhiraïya-garbhaÓ ca kÃraïaæ cety upÃdhaya÷ | ÅÓasya yantribhir hÅna÷ turÅyaæ tat padaæ vidu÷ || ity evaæ lak«aïe | aiÓvaryasya samagrasya vÅryasya yaÓasa÷ Óriya÷ | j¤Ãna-vairÃgyayoÓ caiva «aïïÃæ bhaga itÅÇganà || [ViP 6.5.74] tadvati bhagavac-chabda-Óabdite | ity e«Ã || ÓrÅ-bhagavÃn ||3|| [4] atha vadantÅty Ãdyasya padyasya pratyavasthÃnaæ yÃvat t­tÅya-sandarbham udbhÃvyate | yatra yogyatÃ-vaiÓi«ÂyenÃvirbhÃva-vaiÓi«Âyaæ vaktuæ brahmÃvirbhÃve tÃvad yogyatÃm Ãha - tathÃpi bhÆman mahimÃ-guïasya te vibodhhum arhaty amalÃntarÃtmabhi÷ | avikriyÃt svÃnubhavÃd arÆpato hy ananya-bodhyÃtmayatayà na cÃnyathà || [BhP 10.14.6] yadyapi brahmatve bhagavattve ca durj¤eyatvam uktam, tathÃpi he bhÆman svarÆpeïa guïena cÃnanta te tavÃguïasya anÃvi«k­ta-svarÆpa-bhÆta-guïasya yo mahimà mahattvaæ b­hattvaæ brahmatvam iti yÃvat | atha kasmÃd ucyate brahma b­æhati b­æhayati ceti Órute÷ | sa tava mahimà amalÃntarÃtmabhi÷ ÓuddhÃnta÷karaïair guïair viboddhum arhati | te«Ãæ bodhe prakÃÓitum arhati samartho bhavatÅty artha÷ | kasmÃn nimittÃt? tatrÃha svÃnubhavÃt Óuddhatvaæ padÃrthasya bodhÃt | nanv anubhava÷ khalv anta÷karaïasya v­tti÷, sà ca sthÆla-sÆk«ma-deha-vikÃra- mayy eva satÅ kathaæ nirvikÃratvam-padÃrtha÷ vi«ayaæ kurvÅta | tatrÃha avikriyÃt tyakta-tat-tad-vikÃrÃt | nanu vi«ayÃkÃra evÃnubhavo vi«ayam upÃdadÅta Óuddhatvam-padÃrthas tu na kasyÃpi vi«aya÷ syÃt pratyag-rÆpatvÃt | tatrÃha arÆpata÷ rÆpyate bhÃvyate iti rÆpo vi«aya÷ tadÃkÃratÃ-rahitÃt | deha-dvayÃveÓa-vi«ayÃkÃratÃ-rÃhitye sati svayaæ Óuddhatvaæ-padÃrtha÷ prakÃÓata iti bhÃva÷ | nanu sÆk«ma-cid-rÆpatvam-padÃrthÃnubhave kathaæ pÆrïa-cidÃkÃra-rÆpa- madÅya-brahma-svarÆpaæ sphuratu | tatrÃha ananya-bodhyÃtmatayà cid- ÃkÃratÃ-sÃmyena Óuddhatvaæ-padÃrthaikya-bodhya-svarÆpatayà | yadyapi tÃd­g-ÃtmÃnubhavÃnantaraæ tad-ananya-bodhyatÃk­tau sÃdhaka-Óaktir nÃsti tathÃpi pÆrvaæ tad-artham eva k­tayà sarvatrÃpy upajÅvyayà sÃdhana-bhakty- ÃrÃdhitasya ÓrÅ-bhagavata÷ prabhÃvÃd eva tad api tatrodayata iti bhÃva÷ | tad uktam vadantÅty Ãdi-padyÃnantaram eva - tac-chraddadhÃnà munayo j¤Ãna-vairÃgya-yuktayà | paÓyanty Ãtmani cÃtmÃnaæ bhaktyà Óruta-g­hÅtayà || [BhP 1.2.12] iti. satyavrataæ prati ÓrÅ-matsyadevopadeÓe ca - madÅyaæ mahimÃnaæ ca paraæ brahmeti Óabditam | vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || [BhP 8.24.38] iti. brahmà ÓrÅ-bhagavantam ||4|| [5] tÃd­ÓÃvirbhÃvam Ãha, sÃrdhena - ÓaÓvat praÓÃntam abhayaæ pratibodha-mÃtraæ Óuddhaæ samaæ sad-asata÷ paramÃtma-tattvam | Óabdo na yatra puru-kÃrakavÃn kriyÃrtho mÃyà paraity abhimukhe ca vilajjamÃnà | tad vai padaæ bhagavata÷ paramasya puæso brahmeti yad vidur ajasra-sukhaæ viÓokam || [BhP 2.7.47] ayam artha÷ | sarvato b­hattamatvÃd brahmeti yad vidus tat khalu param asya puæso bhagavata÷ padam eva | nirvikalpatayà sÃk«Ãt-k­te÷ prÃthamikatvÃt brahmaïaÓ ca bhagavata eva nirvikalpa-sattÃ-rÆpatvÃt | vicitra-rÆpÃdi-vikalpa- viÓe«a-viÓi«Âasya bhagavatas tu sÃk«Ãt-k­tes tad-anantarajatvÃt | tadÅya- svarÆpa-bhÆtaæ tad brahma tat sÃk«ÃtkÃrÃspadaæ bhavatÅty artha÷ | nirvikalpa-brahmaïas tasya svarÆpa-lak«aïam Ãha pratibodha-mÃtram iti | ajasra-sukham iti ca | ja¬asya du÷khasya ca pratiyogitayà pratÅyate yad vastu yac ca nityaæ tad eka-rÆpaæ tad-rÆpam ity artha÷ | yat Ãtma-tattvaæ sarve«Ãm ÃtmatnÃæ mÆlam | Ãtmà hi sva-prakÃÓa-rÆpatayà nirupÃdhi-parama- premÃspadatayà ca tat-tad-rÆpeïa pratÅyata ity artha÷ | atha tasya sukha-rÆpasya ajasratve hetum Ãha ÓÃÓvat praÓÃntaæ nityam eva k«obha-rahitaæ tadvad abhayaæ bhaya-ÓÆnyaæ viÓokaæ Óoka-rahitaæ ceti | na ca sukha-rÆpatve tasya puïya-janyatvaæ syÃd ity Ãha Óabdo na yatreti | yatra kriyÃrtho yaj¤Ãdy-artha÷ puru-kÃrakavÃn Óabdo na pravartate ity artha÷ | tvaæ tv aupani«adaæ puru«am ity Ãdi rÅtyà kevalam upani«ad eva prakÃÓikà bhavatÅty artha÷ | puna÷ sukha-svarÆpatve cendriya-janyatvaæ vyÃvartayati Óuddham ity Ãdinà | tatra Óuddhaæ do«a-rahitam | samam uccÃvacatÃ- ÓÆnyam | sadasata÷ paraæ kÃraïa-kÃrya-vargÃd upari-sthitam | kiæ bahunety Ãha mÃyà ca yasyÃbhimukhe yadunmukhatayà sthite jÅvan-mukta-gaïe vilajjamÃnaiva paraiti palÃyate tato dÆraæ gacchatÅty artha÷ || ÓrÅ brahmà nÃradam ||5|| [6] vya¤jite bhagavat-tattve brahma ca vyajyate svayam | ato'tra brahma-sandarbho'py avÃntaratayà mata÷ || atha bhagavad-ÃvirbhÃve yogyatÃm Ãha - bhakti-yogena manasi samyak praïihite'male apaÓyat puru«aæ pÆrïaæ || [BhP 1.7.4] iti | vyÃkhyÃtam eva ||6|| [7] tad itthaæ brahmaïà coktam -- tvaæ bhakti-yoga-paribhÃvita-h­t-saroja Ãsse Órutek«ita-patho nanu nÃtha puæsÃm || iti || [BhP 3.9.11] || ÓrÅ-suta÷ ||7||[*ENDNOTE #2] [8] tad-ÃvirbhÃvam Ãha sÃrdha-daÓabhi÷ -- tasmai sva-lokaæ bhagavÃn sabhÃjita÷ sandarÓayÃm Ãsa paraæ na yat-param | vyapeta-saÇkleÓa-vimoha-sÃdhvasaæ sva-d­«Âavadbhir puru«air abhi«Âutam ||9|| pravartate yatra rajas tamas tayo÷ sattvaæ ca miÓraæ na ca kÃla-vikrama÷ | na yatra mÃyà kim utÃpare harer anuvratà yatra surÃsurÃrcitÃ÷ ||10|| ÓyÃmÃvadÃtÃ÷ Óata-patra-locanÃ÷ piÓaÇga-vastrÃ÷ suruca÷ supeÓasa÷ | sarve catur-bÃhava unmi«an-maïi- praveka-ni«kÃbharaïÃ÷ suvarcasa÷ | pravÃla-vaidÆrya-m­ïÃla-varcasa÷ parisphurat-kuï¬ala-mauli-mÃlina÷ ||11|| bhrÃji«ïubhir ya÷ parito virÃjate lasad-vimÃnÃvalibhir mahÃtmanÃm | vidyotamÃna÷ pramadottamÃdyubhi÷ savidyud abhrÃvalibhir yathà nabha÷ ||12|| ÓrÅr yatra rÆpiïy urugÃya-pÃdayo÷ karoti mÃnaæ bahudhà vibhÆtibhi÷ | preÇkhaæ Órità yà kusumÃkarÃnugair vigÅyamÃnà priya-karma gÃyatÅ ||13|| dadarÓa tatrÃkhila-sÃtvatÃæ patiæ Óriya÷ patiæ yaj¤a-patiæ jagat-patim | sunanda-nanda-prabalÃrhaïÃdibhi÷ sva-pÃr«adÃgrai÷ parisevitaæ vibhum ||14|| bh­tya-prasÃdÃbhimukhaæ d­g-Ãsavaæ prasanna-hÃsÃruïa-locanÃnanam | kirÅæinaæ kuï¬alinaæ catur-bhujaæ pÅtÃæÓukaæ vak«asi lak«itaæ Óriyà ||15|| adhyarhaïÅyÃsanam Ãsthitaæ paraæ v­taæ catu÷-«o¬aÓa-pa¤ca-Óaktibhi÷ | yuktaæ bhagai÷ svair itaratra cÃdhruvai÷ sva eva dhÃman ramamÃïam ÅÓvaram ||16|| tad-darÓanÃhlÃda-pariplutÃntaro h­«yat-tanu÷ prema-bharÃÓru-locana÷ | nanÃma pÃdÃmbujam asya viÓva-s­g yat pÃramahaæsyena pathÃdhigamyate ||17|| taæ prÅyamÃïaæ samupasthitaæ kaviæ prajÃ-visarge nija-ÓÃsanÃrhaïam | babhëa Å«at-smita-Óoci«Ã girà priya÷ priyaæ prÅta-manÃ÷ kare sp­Óan ||18 [BhP 2.9.9-18] || tasmai bhagavad-Ãj¤Ã-puraskÃreïa ÓrÅ-nÃrÃyaïÃhvaya-puru«a-nÃbhi- paÇkaje sthityaiva tat-to«aïais tapobhir bhajate brahmaïe sabhÃjitas tena bhajanena vaÓÅk­ta÷ san sva-lokaæ vaikuïÂhaæ bhuvanottamaæ bhagavÃn samyag darÓayÃmÃsa | yad yato viakuïÂhÃt param anyad vaikuïÂhaæ paraæ Óre«Âhaæ na vidyate parama-bhagavad-vaikuïÂhatvÃt | yad vÃ, yad yato vaikuïÂhÃt paraæ brahmÃkhyaæ tattvaæ paraæ bhinnaæ na bhavati | svarÆpa- Óakti-viÓe«Ãvi«kÃreïa mÃyayÃnÃv­taæ tad eva tad-rÆpam ity artha÷ | agre tv idaæ vyaktÅkari«yate | tÃd­Óatve hetu÷ vyapeteti sva-d­«Âeto ca | avidyÃsmitÃrÃga-dve«ÃbhiniveÓÃ÷ pa¤ca kleÓÃ÷ viimohas tai÷ vaicitryaæ sÃdhvasaæ bhayaæ vyapetÃni saÇkleÓÃdÅni yatra tam | svasya d­«Âaæ darÓanaæ tad vidyate ye«Ãæ tair Ãtmavidbhir api abhita÷ sarvÃæÓenaiva stutaæ ÓlÃghitam | atha te munayo d­«Âvà nayanÃnanda-bhÃjanam | vaikuïÂhaæ tad-adhi«ÂhÃnaæ vikuïÂhaæ ca svayaæ-prabham || bhagavantaæ parikramya praïipatyÃnumÃnya ca | pratijagmu÷ pramuditÃ÷ Óaæsanto vai«ïavÅæ Óriyam || [BhP 3.16.27-8] punas tÃd­Óatvam eva vyanakti, pravartate iti | yatra vaikuïÂhe rajas tamaÓ ca na pravartate | tayor miÓraæ sahacaraæ ja¬aæ yat sattvaæ na tad api | kintu anyad eva | tac ca yà su«Âhu sthÃpayi«yamÃïà mÃyÃta÷ parà bhagavat- svarÆpa-Óakti÷ tasyÃ÷ v­ttitvena cid-rÆpaæ Óuddha-sattvÃkhyaæ sattvam iti tadÅya-prakaraïa eva sthÃpayi«yate | tad eva ca yatra pravartate ity artha÷ | tathà ca nÃrada-pa¤carÃtre jitante-stotre - lokaæ vaikuïÂha-nÃmÃnaæ divya-«a¬-guïa-saæyutam | avai«ïavÃnÃm aprÃpyaæ guïa-traya-vivarjitam || pÃdmottara-khaï¬e tu vaikuï¬ha-nirÆpaÓo tasya sattvasyÃprÃk­tatvaæ sphuÂam evaæ darÓitam | yata÷ prak­ti-vibhÆti-varïanÃnantaram - evaæ prÃk­ta-rÆpÃyà vibhÆte rÆpam uttamam | tripÃd-vibhÆti-rÆpaæ tu Ó­ïu bhÆdhara-nandini || pradhÃna-parama-vyomnor antare virajà nadÅ | vedÃÇgasvedajanita-toyai÷ prasrÃvità Óubhà || tasyÃ÷ pÃre para-vyomni tripÃd-bhÆtaæ sanÃtanam | am­taæ ÓÃÓvataæ nityam anantaæ paraæ padam || Óuddha-sattva-mayaæ divyam ak«araæ brahmaïa÷ padam || ityÃdi || prÃk­ta-guïÃnÃæ parasparÃvyabhicÃritvaæ tÆktaæ sÃÇkhya-kaumudyÃæ - anyonya-mithuna-v­ttaya iti | taÂ-ÂÅkÃyÃæ ca anyonya-sahacarà avinÃbhÃva- vartina iti yÃvat | bhavati cÃtrÃgama÷ - anyonya-mithunÃ÷ sarve sarve sarvatra-gÃmina÷ | rajaso mithunaæ sattvam || ity Ãdy upakramya nai«Ãm ÃdiÓ ca saæyogo viyogo copalabhyate || itÅti || tasmÃd atra rajaso'sad-bhÃvÃd as­jyatvaæ tamaso'sad-bhÃvÃd anÃÓyatvaæ prÃk­ta-sattvÃbhÃvÃc ca saccidÃnanda-rÆpatvaæ tasya darÓitam | tatra hetur na ca kÃla-vikrama÷ iti | kÃla-vikrameïa hi prak­ti-k«obhÃt sattvÃdaya÷ p­thak kriyante | tasmÃd yatrÃsau «a¬-bhÃva-vikÃra-hetu÷ kÃla-vikrama eva na pravartate tatra te«Ãm abhÃva÷ sutarÃm eveti bhÃva÷ | kiæ ca te«Ãæ mÆlata eva kuÂhÃra ity Ãha na yatra mÃyeti | mÃyÃtra jagat-s­«Ây-Ãdi-hetur bhagavac-chaktir na tu kÃpaÂya-mÃtram | raja-Ãdi-ni«edhenaiva tad-vyudÃsÃt | athavà yatra tayo÷ sambandhi sattvaæ prÃk­ta-sattvaæ yat tad api na pravartate | miÓram ap­thag-bhÆta-guïa-trayaæ pradhÃnaæ ca | agre mÃyÃ- pradhÃnayor bhedo vivecanÅya÷ | kaimutyenoktam evÃrthaæ dra¬hayati | kim utÃpare iti | tayor vimiÓraæ ki¤cid rajas-tamo-miÓraæ sattvaæ ca neti vyÃkhyà tu pi«Âa-pe«aïam eva | sÃmÃnyato rajas-tamo-ni«edhenaiva tat-pratipatte÷ | vak«yate ca tasya sattvasya prÃk­tÃd anytamatvaæ dvÃdaÓe ÓrÅ-nÃrÃyaïa-r«iæ prati mÃrkaï¬eyena -- sattvaæ rajas tama itÅÓa tavÃtma-bandho mÃyÃmayÃ÷ sthit-layodbhava-hetavo'sya | lÅlÃdh­tà yad api sattvamayÅ praÓÃntyai nÃnye nÌïÃæ vyasana-moha-bhiyaÓ ca yÃbhyÃm || tasmÃt taveha bhagavann atha tÃvakÃnÃæ ÓuklÃæ tanuæ sva-dayitÃæ kuÓalà bhajanti | yat sÃtvatÃ÷ puru«a-rÆpam uÓanti sattvaæ loko yato'bhayam utÃtma-sukhaæ na cÃnyad || [BhP 12.8.39-40] iti || anayor artha÷ | he ÅÓa yad api sattvaæ rajas tama iti tavaiva mÃyÃ-k­tà lÅlÃ÷ | kathambhÆtÃ÷ - asya viÓvasya sthityÃdi-hetava÷ tathÃpi yà sattvamayÅ saiva praÓÃntyai prak­«Âa-sukhÃya bhavati | nÃnye rajas tamo-mayyau | na kevalaæ praÓÃntyabhÃva-mÃtram anayo÷ | kintv ani«Âaæ cety Ãha vyasaneti | he bhagavan tasmÃt tava ÓuklÃæ sattva-maya-lÅlÃdhi«ÂhÃtrÅæ tanuæ ÓrÅ-vi«ïu- rÆpÃæ kuÓalà nipuïà bhajanti sevante na tv anyÃæ brahma-rudra-rÆpÃæ te bhajanti anusaranti | na tu dak«a-bhairavÃdi-rÆpÃm | kathambhÆtÃæ svasya tavÃpi dayitÃæ loka-ÓÃnti-karatvÃt | nanu mama rÆpam api sattvÃtmakam iti prasiddhaæ | tarhi kathaæ tasyÃpi mÃyÃmayatvam eva | nahi nahÅty Ãha sÃtvatÃ÷ ÓrÅ-bhÃgavatà yat sattvaæ puru«asya tava rÆpaæ prakÃÓam uÓanti manyante yataÓ ca sattvÃt loko vaikuïÂhÃkhya÷ prakÃÓate tad abhayam Ãtma-sukhaæ para-brahmÃnanda- svarÆpam evalak«aïa-svarÆpa-Óakti-v­tti-viÓe«a ucyate | sattvaæ viÓuddhaæ vasudeva-Óabditaæ yad Åyate tatra pumÃn apÃv­ta÷ | [BhP 4.3.23] ityÃdy udÃhari«yamÃïÃnusÃrÃt | agocaratve hetu÷ prak­ti-guïa÷ | sattvam ity aÓuddha-sattva-lak«aïa-prasiddhy-anusÃreïa tathÃbhÆtaÓ cic-chakti-v­tti- viÓe«a÷ sattvam iti saÇgati-lÃbhÃc ca | tataÓ ca tasya svarÆpa-Óakti-v­ttitvena svarÆpÃtmataivety uktam tad abhayam Ãtma-sukham iti | arthÃntare bhagavad- vigrahaæ prati rÆpaæ yad etad [BhP 2.8.2] ityÃdau Óuddha-sattva-svarÆpa- mÃtratva-pratij¤ÃbhaÇga÷ | abhayam ity Ãdau präjalatÃ-hÃniÓ ca bhavati | anyat padasyaikasyaiva rajas tamaÓ ceti dvir-Ãv­ttau pratipatti-gauravaæ cotpadyate | pÆrvam api nÃnye iti dvivacanenaiva parÃm­«Âe | tasmÃd asti prasiddhÃd anyat svarÆpa-bhÆtaæ sattvam | yad evaikÃdaÓe yat kÃya e«a bhuvana-traya-sanniveÓa [BhP 11.4.4] ityÃdau j¤Ãnaæ svata ity atra ÂÅkÃ-k­n-mataæ yasya svarÆpa-bhÆtÃt sattvÃt tanu-bh­tÃæ j¤Ãnam ity anena | tathà paro raja÷ savitur jÃta-vedà devasya bharga [BhP 5.7.14] ity Ãdau ÓrÅ-bharata-jÃpye tan-mataæ paro raja÷ rajasa÷ prak­te÷ paraæ Óuddha-sattvÃtmakam ity Ãdinà | ataeva prÃk­tÃ÷ sattvÃdayo guïà jÅvasyaiva na tv ÅÓasyeti ÓrÆyate | athaikÃdaÓe sattvaæ rajas tama iti guïà jÅvasya naiva me [BhP 11.25.12] iti | ÓrÅ-bhagavad-upani«atsu ca - ye caiva sÃttvikà bhÃvà rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca ye | matta eveti tÃn viddhi na tv ahaæ te«u te mayi || tribhir guïa-mayair bhÃvair ebhi÷ sarvam idaæ jagat | mohitaæ nÃbhijÃnÃti mÃm ebhya÷ param avyayam || daivÅ hy e«Ã guïa-mayÅ mama mÃyà duratyayà | mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te || iti [GÅtà 7.12-4] yathà daÓame - harir hi nirguïa÷ sÃk«Ãt puru«a÷ prak­te÷ para÷ | sa sarva-d­g upadra«Âà taæ bhajan nirguïo bhavet || iti [BhP 10.88.5] ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe ca - sattvÃdayo na santÅÓe yatra ca prÃk­tà guïÃ÷ | sa Óuddha÷ sarva-Óuddhebhya÷ pumÃn Ãdya÷ prasÅdatu || iti [ViP 1.9.44] atra prÃk­tà iti viÓi«ya aprÃk­tÃs tv anye guïÃs tasmin santy eveti vya¤jitaæ tatraiva | hlÃdinÅ sandhinÅ saævit tvayy ekà sarva-saæÓraye | hlÃda-tÃpa-karÅ miÓrà tvayi no guïa-varjite || iti [ViP 1.12.69] tathà ca daÓame devendreïoktam -- viÓuddha-sattvaæ tava dhÃma ÓÃntaæ tapomayaæ dhvasta-rajas-tamaskam | mÃyÃmayo'yaæ guïa-saæpravÃho na vidyate te'graïÃnubandha || iti [BhP 10.27.4] ayam artha÷ | dhÃma svarÆpa-bhÆta-prakÃÓa-Óakti÷ | viÓuddhatvam Ãha viÓe«aïa-dvayena | dhvasta-rajas-tamaskaæ tapo-mayam iti ca | tapo'tra j¤Ãnaæ sa tapo'tapyateti Órute÷ | tapomayaæ pracura-j¤Ãna-svarÆpam | jìyÃæÓenÃpi rahitam ity artha÷ | Ãtmà j¤Ãna-maya÷ Óuddha itivat | ata÷ prÃk­ta-sattvam api vyÃv­ttam | ata eva mÃyÃmayo'yaæ sattvÃdi-guïa-pravÃhas te tava na vidyate | yato'sÃv aj¤ÃnenaivÃnubandha iti | ataeva ÓrÅ-bhagavantaæ prati brahmÃdÅnÃæ sayuktikam -- sattvaæ viÓuddhaæ Órayate bhavÃn sthitau ÓarÅriïÃæ Óreya-upÃyanaæ vapu÷ | veda-kriyÃ-yoga-tapa÷-samÃdhibhis tavÃrhaïaæ yena jana÷ samÅhate || sattvaæ na ced dhÃtar idaæ nijaæ bhaved vij¤Ãnam aj¤Ãna-bhidÃpamÃrjanam | guïa-prakÃÓair anumÅyate bhavÃn prakÃÓate yasya ca yena và guïa÷ || [BhP 10.2.34-35] ayam artha÷ | sattvaæ tena prakÃÓamÃnatvÃt tad-abhinnatayà rÆpitaæ vapur bhavÃn Órayate prakaÂayati | kathambhÆtaæ sattvaæ viÓuddham | anyasya rajas-tamobhyÃm amiÓrasyÃpi prÃk­tatvena jìyÃæÓa-saævalitatvÃn na viÓe«eïa Óuddhatvam | etat tu svarÆpa-Óakty-Ãtmatvena tad-aæÓasyÃpy asparÓÃd atÅva Óuddham ity artha÷ | kim arthaæ Óraye | ÓarÅriïÃæ sthitau nija-caraïÃravinde mana÷sthairyÃya sarvatra bhakti-sukhÃd anasyaiva tvadÅya-mukhya-prayojanatvÃd iti bhÃva÷ | bhakti-yoga-vidhÃnÃrtham iti [BhP 1.8.19] ÓrÅ-kuntÅ-vÃkyÃt | kathambhÆtaæ vapu÷ ÓreyasÃæ sarve«Ãæ puru«ÃrthÃnÃm upÃyanam ÃÓrayam | nityÃnanda-paramÃnanda-rÆpam ity artha÷ | ato vapu«as tava ca bheda- nirdeÓo'yam aupacÃrika eveti bhÃva÷ | ataeva yena vapu«Ã yad vapur Ãlambanenaiva janas tavÃrhaïaæ pÆjÃæ karoti | kai÷ sÃdhanai÷ vedÃdibhis tvad-Ãlambakair ity artha÷ | sÃdhÃraïais tv arpitair eva tvad-arhaïa- prÃyatÃsiddhÃv api | vapu«o'napek«atvÃt | tÃd­Óa-vapu÷-prakÃÓa-hetutvena svarÆpÃtmakatvaæ spa«Âayanti | he dhÃtaÓ ced yadi idaæ sattvaæ yat tava nijaæ vij¤Ãnam anubhavaæ tadÃtmikà sva-prakÃÓatÃ-Óaktir ity artha÷ | tan na bhavet | tarhi tu aj¤Ãna-bhidà sva- prakÃÓasya tavÃnubhava-prakÃra eva mÃrjanaæ Óuddhim avÃpa | saiva jagati paryavasÅyate na tu tavÃnubhava-leÓo'pÅty artha÷ | nanu prÃk­ta-sattva-guïenai«a bhavatu kiæ nijenety Ãha | prÃk­ta-guïa- prakÃÓair bhavÃn kevalam anumÅyate na tu sÃk«Ãtkriyata ity artha÷ | athavà tava vij¤Ãna-rÆpam aj¤Ãna-bhidÃyà apamÃrjanaæ ca yan nijaæ sattvaæ tad yadi na bhaven nÃvirbhavati tadaiva prÃk­ta-sattvÃdi-guïa-prakÃÓair bhavÃn anumÅyate tvan-nija-sattÃvirbhÃveïa tu sÃk«Ãt-kriyata evety artha÷ | tad eva spa«Âayituæ tatrÃnumÃne dvaividhyam Ãhur yasya guïa÷ prakÃÓata iti | asvarÆpa-bhÆtasyaiva sattvÃdi-guïasya tvad-avyabhicÃri sambandhitva- mÃtreïa và tvad eva prakÃÓyamÃnatÃ-mÃtreïa và tval-liÇgatvam ity artha÷ | yathà aruïodayasya sÆryodaya-sÃnnidhya-liÇgatvaæ yathà và dhÆmasyÃgni- liÇgatvam iti tata ubhayathÃpi tava sÃk«ÃtkÃre tasya sÃdhakatamatvÃbhÃvo yukta iti bhÃva÷ | tad evam aprÃk­ta-sattvasya tadÅya-sva-prakÃÓatÃ-rÆpatvaæ yena svaprakÃÓasya tava sÃk«ÃtkÃro bhavatÅti sthÃpitam | atra ye viÓuddha-sattvaæ nÃma prÃk­tam eva rajas-tama÷-ÓÆnyaæ matvà tat-kÃryaæ bhagavad- vigrahÃdikaæ manyante te tu na kenÃpy anug­hÅtÃ÷ | raja÷- sambandhÃbhÃvena svata÷ praÓÃnta-svabhÃvasya sarvatrodÃsÅnatÃk­ti-hetos tasya k«obhÃsambhavÃt vidyÃmayatvena yathÃvasthita-vastu-prakÃÓitÃmÃtra- dharmatvÃt, tasya kalpanÃntarÃyogyatvÃc ca | tad uktam api agocarasya gocaratve hetu÷ prak­ti-guïa÷ sattvam | gocarasya bahurÆpatve raja÷ | bahurÆpasya tirohitatve raja÷ | tathà parasparodÃsÅnatve sattvam | upakÃritve raja÷ | apakÃritve tama÷ | gocaratvÃdÅni sthit-s­«Âi-saæhÃrÃ÷ udÃsÅnatvÃdÅni ceti | atha rajo-leÓe tatra mantavye viÓuddha-padavaiyarthyam ity alaæ tan-mata- rajo-ghaÂa-praghaÂÂanayeti | pÃdmottara-khaï¬e tu vaikuïÂha-nirÆpaïe tasya sattvasyÃprÃk­tatvaæ sphuÂam eva darÓitam | yata uktaæ prak­ti-vibhÆti- varïanÃnantaram | evaæ prÃk­ta-rÆpÃya vibhÆter rÆpam uttamam | tripÃd-vibhÆti-rÆpaæ tu Ó­ïu bhÆdhara-nandini || pradhÃna-parama-vyomnor antare virajà nadÅ | vedÃÇga-sveda-janita-toyai÷ prasrÃvità Óubhà || tasyÃ÷ pÃre para-vyomni tripÃd-bhÆtaæ sanÃtanam | am­taæ ÓÃÓvataæ nityam anantaæ paraæ padam || Óuddha-sattva-mayaæ divyam ak«araæ brahmaïa÷ padam || ityÃdi | tad etat samÃptaæ prÃsaÇgikaæ Óuddha-sattva-vivecanam | atha pravartate ityÃdi prak­tam eva padyaæ vyÃkhyÃyate | nanu guïÃdy-abhÃvÃn nirviÓe«a evÃsau loka ity ÃÓaÇkya tatra viÓe«as tasyÃ÷ Óuddha-sattvÃtmikÃyÃ÷ svarÆpÃnatirikta-Óakter eva vilÃsa-rÆpa iti dyotayaæs tam eva viÓe«aæ darÓayati harer iti | surÃ÷ sattva-prabhavÃ÷ asurÃ÷ rajas- tama÷-prabhavÃ÷ tair arcitÃ÷ | tebhyo'rhattamà ity artha÷ | guïÃtÅtatvÃd eveti bhÃva÷ | tÃn eva varïayati ÓyÃmÃvadÃtà iti | ÓyÃmÃÓ ca avadÃtà ujjvalÃÓ ca te | pÅtavastrÃ÷ supeÓaso'tisukumÃrÃ÷ unmi«anta iva prabhÃvanto maïipravekà maïy-uttamà ye«u tÃni ni«kÃïi padakÃny ÃbharaïÃni ye«Ãæ te suvarcasas tejasvina÷ | pravÃleti [2.9.11] | ke'pi tebhya÷ ÓrÅ-bhagavat-sÃrÆpyaæ labdhavadbhyo'nye pravÃlÃdi-sama-varïÃ÷ | punar api lokaæ varïayati bhrÃji«ïubhir iti | ÓrÅr yatreti ÓrÅ÷ svarÆpa-Óakti÷ rÆpiïÅ tat-preyasÅ-rÆpà mÃnaæ pÆjÃæ vibhÆtibhi÷ rÆpiïÅ tat preyasÅ-rÆpà mÃnaæ pÆjÃæ vibhÆtibhi÷ sva-sakhÅ-rÆpÃbhi÷ | preÇkhamÃndolanaæ Órità vilÃsena | kusumÃkÃro vasantas tad-anugà bhramarÃs tair vividhaæ gÅyamÃnà | svayaæ priyasya hare÷ karma gÃyantÅ bhavati | dadarÓeti tatra loka iti prÃktanÃnÃæ yac-chabdÃnÃæ viÓe«yaæ akhila- sÃtvatÃæ sarve«Ãæ sÃtvatÃnÃæ yÃdava-vÅrÃïÃæ pati÷ Óriya÷ patir yaj¤a-pati÷ prajÃpatir dhiyÃæ patir loka-patir dharÃpati÷ | patir gatiÓ cÃndhaka-v­«ïi-sÃtvatÃæ prasÅdatÃæ me bhagavan satÃæ pati÷ || ity [BhP 2.4.20] etad vÃkya-saævÃditvÃt | ÓrÅ-bhÃgavata-mate ÓrÅ-k­«ïasyaiva svayaæ-bhagavattvena pratipÃdayi«yamÃnatvÃt | tac caitad anantaraæ brahmaïe catu÷ÓlokÅ-rÆpaæ bhÃgavataæ ÓrÅ-bhagavatopadi«Âam | tatra ca - purà mayà proktam ajÃya nÃbhye padme ni«aïïÃya mamÃdi-sarge | j¤Ãnaæ paraæ man-mahimÃvabhÃsaæ yat sÆrayo bhÃgavataæ vadanti || iti t­tÅye [BhP 3.4.13] uddhavaæ prati ÓrÅ-k­«ïa-vÃkyÃnusÃreïa || yo brahmÃïaæ vidadhÃti pÆrvaæ yo vai vedÃæÓ ca prahiïoti tasmai | taæ ha devam Ãtma-buddhi-prakÃÓaæ mumuk«ur vai Óaraïam amuæ vrajet || iti [GTU 1.22] ÓrÅ-gopÃla-tÃpany-anusÃreïa ca tasmai vopade«Â­tva-Órute÷ || tadu hovÃca brahmasavanaæ carato me dhyÃta÷ stuta÷ parÃrdhÃnte so'budhyata gopaveÓo me puru«a÷ purastÃdÃvirbabhÆveti ÓrÅgopÃlatÃpany- anusÃreïaiva kvacit kalpe ÓrÅ-gopÃla-rÆpeïa ca s­«ÂyÃdÃv ittham eva brahmaïe darÓita-nija-rÆpatÃæ tad-dhÃmno mahÃ-vaikuïÂhatvena ÓrÅ- k­«ïa-sandarbhe sÃdhayi«yamÃïatvÃc ca dvÃrakÃyÃæ prÃkaÂyÃvasare Óruta- sunanda-nandÃdi-sÃhacaryeïa ÓrÅ-prabalÃdayo'pi j¤eyÃ÷ | yathoktaæ prathame sunanda-nanda-ÓÅr«aïyà ye cÃnye sÃtvata-r«abhà iti [BhP 1.14.32]| bh­tya-prasÃdeti [2.9.15] | d­g evÃsava iva dra«ÂÌïÃæ madakarÅ yasya tam | Óriyà vak«o-vÃma-bhÃge svarïa-rekhÃkÃrayà | adhyarhaïÅyeti catasra÷ Óaktayo dharmÃdyÃ÷ | pÃdmottara-khaï¬e yoga-pÅÂhe ta eva kathitÃ÷ | na bahiraÇgà adharmÃdyà iti | tathà hi, dharma-j¤Ãna tathaiÓvarya- vairÃgyai÷ pÃda-vigrahai÷ | ­g-yaju÷-sÃmÃtharvÃïa- rÆpair nityaæ v­taæ kramÃd || iti | samastÃntas tathà Óabda-prayogas tv Ãr«a÷ | «o¬aÓa-ÓaktayaÓ caï¬ÃdyÃ÷ | tathà ca tatraiva - caï¬Ãdi-dvÃra-pÃlais tu kumudÃdyai÷ surak«ità iti | nagarÅti pÆrveïÃnvaya÷ | te ca - caï¬a-pracaï¬au prÃg-dvÃre yÃmye bhadra-subhadrakau | vÃruïyÃæ jaya-vijayau saumye dhÃt­-vidhÃtarau || kumuda÷ kumudÃk«aÓ ca puï¬arÅko'tha vÃmana÷ | ÓaÇke karïa÷ sarva-netra÷ sumukha÷ suprati«Âhita÷ || ete dikpataya÷ proktÃ÷ puryÃm atra suÓobhane || iti | kumudÃdayas tu dvau dvÃv ÃgneyÃdi-dik-pataya iti Óe«a÷ | pa¤ca-Óaktaya÷ kÆrmÃdyÃ÷ | tathà ca tatraiva - kÆrmaÓ ca nÃgarÃjaÓ ca vanateyas trayÅÓvara÷ | chandÃæsi sarva-mantrÃÓ ca pÅÂha-rÆpatvam Ãsthità || iti || trayÅÓvara iti vainateya-viÓe«aïam | tasya chandomayatvÃt | yadyapy uttara-khaï¬a-vacanaæ tat parama-vyoma-paraæ tathÃpi tat- sÃd­ÓyÃgamÃdi-prasiddheÓ ca ÓrÅ-k­«ïa-yoga-pÅÂham api ca tadvaj j¤eyam | atra «o¬aÓa-Óaktaya÷ sÃk«Ãt ÓrÅ-k­«ïa eva ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe purastÃd udÃhari«yamÃïa-prabhÃsa-khaï¬a-vacanÃt ÓrutÃlambinyÃdaya eva và j¤eyà iti | svai÷ svarÆpa-bhÆtair aiÓvaryÃdibhir yuktam | itaratra yogi«u adhruvai÷ prÃptair ity artha÷ | sva-svarÆpa eva dhÃmÃni ÓrÅ-vaikuïÂhe ramamÃïaæ ataeveÓvaram | katham api parÃdhÅna-siddhatvÃbhÃvÃt | tad-darÓaneti [2.9.17] | yat padÃmbujaæ pÃramahaæsyena pathÃdhigamyata iti saccidÃnanda-ghanatvaæ tasya vyanakti | tvaæ prÅyamÃïam iti taæ brahmÃïaæ bhagavÃn babhëe | prajÃ-visarge kÃrye nijasya svÃæÓa-bhÆtasya puru«asya ÓÃsane'rhaïaæ yogyam | nanv asau puru«a eva tam anug­hïÃtu ÓrÅ-bhagavatas tu parÃvasthatvÃt tena prÃk­ta-s­«Âi-kartrà sambandho'pi na sambandha ity ÃÓaÇkya tasya bhakta- vÃtsalyÃtiÓaya evÃyam ity Ãha, priyaæ tasmin premavantam | yata÷ so'pi priya÷ prema-vaÓa÷ | tatrÃpi prÅyamÃïÃm iti prÅtamanà iti ca viÓe«aïaæ tadÃnÅæ premollÃsÃtiÓaya-dyotakam | taæ prati bhagavac-cihna- darÓanena tasyÃpi tatra prÅty-atiÓayaæ vya¤jayati Å«at-smita-roci«Ã gireti kare sp­Óann iti ca | asya ÓrÅ-k­«ïopÃsakatvaæ ÓrÅ-gopÃla-tÃpanÅ-vÃkyena darÓitam | tathà ca brahma-saæhitÃyÃæ [5.22-5] - tatra brahmÃbhavad bhÆyaÓ caturvedÅ caturmukha÷ | sa jÃto bhagavac-chaktyà tat-kÃlaæ kila codita÷ || sis­k«ÃyÃæ matiæ cakre pÆrva-saæskÃra-saæsk­tÃm | dadarÓa kevalaæ dhvÃntaæ nÃnyat kim api sarvata÷ || uvÃca puratas tasmai tasya divyà sarasvatÅ | kÃma÷ k­«ïÃya govindÃya gopÅ-jana ity api || vallabhÃya priyà vahner ayaæ te dÃsyati priyam | tapa tvaæ tapa etena tava siddhir bhavi«yati || atha tepe sa suciraæ prÅïan govindam avyayam || ity Ãdi || ÓrÅ-Óuka÷ ||8|| [9] atha sà bhagavattà ca nÃropità kintu svarÆpa-bhÆtaivety etam arthaæ punar viÓe«ata÷ sthÃpayituæ prakaraïÃntaram Ãrabhyate | tatra vastunas tasya Óaktitvam Ãha | vedyaæ vÃstavam atra vastv ity asya viÓe«aïÃbhyÃm eva Óivadaæ tÃpa-trayonmÆlanam iti | [BhP 1.1.2] Óivaæ paramÃnanda÷ tad-dÃnaæ svarÆpa-Óaktyà | tÃpa-trayaæ mÃyÃ-Óakti- kÃryaæ tad-unmÆlanaæ ca tayaiveta || ÓrÅ-vyÃsa÷ ||9|| [10] te ca mÃyÃ-Óakti-svarÆpa-ÓaktÅ paraspara-viruddhe tathà tayor v­ttayaÓ ca sva-sva-gaïa eva paraspara-viruddhà api bahvya÷ | tathÃpi tÃsÃm ekaæ nidhÃnaæ tad evety Ãha | yac-chaktayo vadatÃæ vÃdinÃæ vai vivÃda-saævÃda-bhuvo bhavanti | kurvanti cai«Ãæ muhur Ãtma-mohaæ tasmai namo ‘nanta-guïÃya bhÆmne || [BhP 6.4.26] spa«Âam || daksa÷ ÓrÅ-puru«ottamam ||10|| [11] tathà - yasmin viruddha-gatayo hy aniÓaæ patanti vidyÃdayo vividha-Óaktaya ÃnupÆrvyÃt | tad brahma viÓva-bhavam ekam anantam Ãdyam Ãnanda-mÃtram avikÃram ahaæ prapadye || [BhP 4.9.16] ÃnupÆrvyà sva-sva-varge uttama-madhyama-kani«Âha-bhÃvena vartamÃnà vividha-Óaktaya÷ prÃya÷ parasparaæ viruddha-gatayo'pi yasmin yad ÃÓritya aniÓaæ patanti sva-sva-vyÃpÃraæ kurvanti || dhruva÷ ÓrÅ-p­Ónigarbham ||11|| [12] sargÃdi yo ‘syÃnuruïaddhi Óaktibhir dravya-kriyÃ-kÃraka-cetanÃtmabhi÷ | tasmai samunnaddha-niruddha-Óaktaye nama÷ parasmai puru«Ãya vedhase || [BhP 4.17.18] anuruïaddhi karoti | ÓrÅ-maitreyo viduram ||12|| [13] tÃsÃm acintyatvam Ãha | ÃtmeÓvaro'tarkya-sahasra-Óaktir iti || [BhP 3.33.3] spa«Âam || uktaæ cÃcintyatvaæ Órutes tu Óabda-mÆlatvÃd ity [Vs 2.1.27] Ãdau | Ãtmani caivaæ vicitrÃÓ ca hÅty [?] Ãdau ca || ÓrÅ-devahÆti÷ kapiladevam ||13|| [14] Óaktes tu svÃbhÃvika-rÆpatvam Ãha - sattvaæ rajas tama iti triv­d ekam Ãdau sÆtraæ mahÃn aham iti pravadanti jÅvam | j¤Ãna-kriyÃrtha-phala-svarÆpatayoru-Óaktir brahmaiva bhÃti sad asac ca tayo÷ paraæ yat || [BhP 11.3.38] brahmaiva urÆ-Óaktir anekÃtmaka-Óaktimad bhÃti | eva-kÃreïa brahmaïa eva sà Óaktir na tu kalpiteti svÃbhÃvika-rÆpatvaæ Óakter bodhayati | tatra hetu÷ | yad brahma yat sthÆlaæ kÃryaæ p­thivyÃdi-rÆpaæ asat sÆk«maæ kÃraïaæ prak­tyÃdi-rÆpaæ tayor bahiraÇga-vaibhavayo÷ paraæ svarÆpa-vaibhavaæ ÓrÅ- vaikuïÂhÃdi-rÆpaæ taÂastha-vaibhavaæ Óuddha-jÅva-rÆpaæ ca | anyathà tat- tad-bhÃvÃsiddhi÷ | kiærÆpatayà tat-tad-rÆpam | tatrÃha j¤Ãna-kriyÃrtha-phala-rÆpatayà mahad- Ãdi-lak«aïa-j¤Ãna-Óakti-rÆpatvena, sÆtrÃdi-lak«aïa-kriyÃ-Óakti-rÆpatvena, tan-mÃtrÃdi-lak«aïÃrtha-rÆpatvena, prak­ti-lak«aïa-tat-tat-sarvaikya- rÆpatvena sad-asad-rÆpam | phala-rÆpatvena tayo÷ param | tatra phalaæ puru«Ãrtha-svarÆpaæ sa-vaibhavaæ bhagavad-Ãkhyaæ cid-vastu tad- anumatatvÃt Óuddha-jÅvÃkhyaæ cid-vastu ca | etena j¤Ãna-kriyÃdi-rÆpeïorÆ- Óaktitvaæ vya¤jitam | Óakte÷ svÃbhÃvika-rÆpatvaæ sa-pramÃïaæ spa«Âayati | Ãdau yad ekaæ brahma tad eva sattvaæ rajas tama iti tri-v­t pradhÃnaæ tata÷ kriyÃ-Óaktyà sÆtraæ j¤Ãna-Óaktyà mahÃn iti | tato'ham ahaÇkÃra iti | tad eva ca jÅvaæ Óuddha-svarÆpaæ jÅvÃtmÃnaæ tad-upalak«aïakaæ vaikuïÂhÃdi- vaibhavaæ ca pravadanti vedÃ÷ | te ca - sadaiva saumyedam agra ÃsÅd ity ÃdyÃ÷ [ChÃU 6.2.1] | ÃdÃv ekaæ tatas tat tad-rÆpam iti Óakte÷ svÃbhÃvikatvam ÃyÃtam anyasyÃsadbhÃvenaupÃdhikatvÃyogÃt | svarÆpa-vaibhavasyÃÇga-pratyaÇgavan nitya-siddhatve'pi, sÆrya-sattayà tad-raÓmi-paramÃïu-v­ndasyeva, tat-sattayà labdha-sattÃkatvÃt tad-upÃdÃnatvaæ tadÃdikatvaæ ca syÃt | tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃtÅti [KaÂha 2.2.15] Órute÷ | Óakter acintyatvaæ svÃbhÃvikatvaæ coktaæ ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe - nirguïasyÃprameyasya ÓuddhasyÃpy amalÃtmana÷ | kathaæ sargÃdi-kartÃdi-kart­tvaæ brahmaïo'bhyupagamyata || [ViP 1.3.1] iti maitreya-praÓnÃnantaraæ ÓrÅ-parÃÓara uvÃca --- Óaktaya÷ sarva-bhÃvÃnÃm acintya-j¤Ãna-gocarÃ÷ | yato'to brahmaïas tÃs tu sargÃdyà bhÃva-Óaktaya÷ | bhavanti tapasÃæ Óre«Âha pÃvakasya yato«ïatà || [ViP 1.3.2] atra ÓrÅdhara-svÃmi-ÂÅkà ca - tad evaæ brahmaïa÷ s­«Ây-Ãdi-kart­tvam uktam | tatra ÓaÇkate - nirguïasyeti | sattvÃdi-guïa-rahitasya, aprameyasya deÓa-kÃlÃdy-aparicchinnasya Óuddhasya adehasya sahakÃri-ÓÆnyasyeti vÃ, amalÃtmana÷ puïya-pÃpa- saæskÃra-ÓÆnyasya, rÃgÃdi-ÓÆnyasyeti và | evambhÆtasya brahmaïa÷ kathaæ sargÃdi-kart­tvam i«yate, etad-vilak«aïasyaiva loke ghaÂÃdi«u kart­tvÃdi- darÓanÃd ity artha÷ | pariharati Óaktaya iti sÃrdhena | loke hi sarve«Ãæ bhÃvÃnÃæ maïi-mantrÃdÅnÃæ Óaktaya÷ acintya-j¤Ãna-gocarÃ÷ | acintyaæ tarkÃsahaæ yaj-j¤Ãnaæ kÃryÃnyathÃnupapatti-pramÃïakaæ tasya gocarÃ÷ santi | yad và - acintyà bhinnÃbhinnatvÃdi-vikalpaiÓ cintayitum aÓakyÃ÷ kevalam arthÃpatti-j¤Ãna-gocarÃ÷ santi | yad evaæ ato brahmaïo'pi tÃs tathÃvidhÃ÷ Óaktaya÷ sargÃdi-hetu-bhÆtÃ÷ bhÃva-Óaktaya÷ svabhÃva-siddhÃ÷ Óaktaya÷ santy eva | pÃvakasya dÃhakatvÃdi-Óaktivat | ato guïÃdihÅnasyÃpy acintya- ÓaktimattvÃd brahmaïa÷ sargÃdi-kart­tvaæ ghaÂata ity artha÷ | ÓrutiÓ ca - na tasya kÃryaæ karaïaæ ca vidyate na tat-samaÓ cÃbhyadhikaÓ ca d­Óyate | parÃsya Óaktir vividhaiva ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca || [ÁvetU 6.8] mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram || [ÁvetU 4.10] yad và evaæ yojanà - sarve«Ãæ bhÃvÃnÃæ pÃvakasyo«ïatÃ-Óaktivad-acintya- j¤Ãna-gocarÃ÷ Óaktaya÷ santy eva | brahmaïa÷ punas tÃ÷ svabhÃva-bhÆtÃ÷ svarÆpÃd abhinnÃ÷ Óaktaya÷ | parÃsya Óaktir vividhaiva ÓrÆyate iti Órute÷ | ato maïi-mantrÃdibhir agnau«ïyavan na kenacid vihantuæ Óakyante | ata eva tasya niraÇkuÓam aiÓvaryam | tathà ca Óruti÷ - sa và ayam asya sarvasya vaÓÅ sarvasyeÓÃna÷ sarvasyÃdhipatir ity Ãdi÷ [BAU 4.4.22] | yata evaæ ato brahmaïo heto÷ sargÃdyà bhavanti nÃtra kÃcid anupapatti÷ ity e«Ã | atra praÓna÷ so'yaæ brahma khalu nirviÓe«am eveti pak«am ÃÓritya, parihÃras tu saviÓe«am eveti pak«am ÃÓritya k­ta iti j¤eyam | ata eva praÓne Óuddhasyety api vyÃkhyÃtam | Óuddhatvaæ hy atra kevalatvaæ matam, tac ca yuktaæ, parihÃre brahmaïi ÓaktisthÃpanÃt | pÆrva-pak«imate brahmaïi Óaktir api nÃstÅti gamyate | tata÷ praÓna-vÃkye'py evam arthÃntaraæ j¤eyam - nirguïasya prÃk­tÃprÃk­ta-guïa-rahitasya, ataeva pramÃïÃgocarasya tata evÃmalÃtmano'pi Óuddhasya, na tu sphaÂikÃder iva paracchÃyayÃnyathÃ- d­«Âasya | tad evaæ nirviÓe«atÃm avalambya praÓne siddhe | parihÃre tu prathama-yojanÃyÃæ nirviÓe«a-pak«am anÃd­tya brahmaïi kart­tva- pratipatty-arthaæ Óaktaya÷ sÃdhitÃ÷ | dvitÅya-yojanÃyÃæ tatra ca viÓe«a- pratipatty-arthaæ yathà jalÃdi«u kadÃcid u«ïatÃdikam Ãgantukaæ syÃt tathà brahmaïi na syÃd iti nirdhÃritam | na tat samaÓ cÃbhyadhikaÓ ca d­Óyate iti Órute÷ | tathà maïimantrÃdibhir iti vyatireka eva d­«ÂÃnta ity ato brahma-Óaktayas tu nÃnyena parÃbhÆtà ity etac ca darÓitam | kiæ ca, brahma-padena sarvaæ khalv idaæ brahmeti prasiddhiæ vyajya sattvÃdi-guïamaya-mÃyÃyÃs tad- anyatve'pi, nirguïasyeti prÃk­ta-guïair asp­«Âatvam aÇgÅk­tya te«Ãæ bahiraÇgatvaæ svÅk­tam | tad etad eva mÃyÃæ ca prak­tiæ vidyÃd ity e«Ã Óruti÷ svÅcakÃra | mÃyÃæ ca tad apÃÓrayÃm itivan maheÓvaratvÃn mÃyÃyà bahiraÇgÃyà ÃÓraya iti tÃæ parÃbhÆya sthitam iti ca labhyate | tasmÃt pÆrvavad atrÃpi Óakti-mÃtrasya svÃbhÃvikatvaæ mÃyÃ-do«Ãsp­«Âatvaæ ca sÃdhitam | ataeva ÓrÅgÅtopani«atsu ca - j¤eyaæ yat tat pravak«yÃmi yaj j¤ÃtvÃ'm­tam aÓnute | anÃdimat paraæ brahma na sat tan nÃsad ucyate || sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ tad ity Ãdi | [GÅtà 13.12-13] atreyaæ prakriyà - ekam eva tat parama-tattvaæ svÃbhÃvikÃcintya-Óaktyà sarvadaiva svarÆpa-tad-rÆpa-vaibhava-jÅva-pradhÃna-rÆpeïa caturdhÃvati«Âhate | sÆryÃntar-maï¬alastha-teja iva maï¬ala-tad-bahirgata- raÓmi-tat-praticchavi-rÆpeïa | evam eva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe --- eka-deÓa-sthitasyÃgner jyotsnà vistÃriïÅ yathà | parasya brahmaïa÷ Óaktis tathedam akhilaæ jagad || iti || [ViP 1.22.56] yasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃtÅti Órute÷ | atra vyÃpakatvÃdinà tat-tat- samÃveÓÃdy-anupapattiÓ ca Óakter acintyatvenaiva parÃhatà | durghaÂa- ghaÂatvaæ hy acintyatvam | ÓaktiÓ ca sà tridhà - antaraÇgà bahiraÇgà taÂasthà ca | tatrÃntaraÇgayà svarÆpa-ÓaktyÃkhyayà pÆrïenaiva svarÆpeïa vaikuïÂhÃdi-svarÆpa-vaibhava-rÆpeïa ca tad avati«Âhate | taÂasthayà raÓmi- sthÃnÅya-cid-ekÃtma-Óuddha-jÅva-rÆpeïa, bahiraÇgayà mÃyÃkhyayà praticchavi-gata-varïa-ÓÃvalya-sthÃnÅya-tadÅya-bahiraÇga-vaibhava-ja¬Ãt ma-pradhÃna-rÆpeïa ceti caturdhvÃtvam | ataeva tadÃtmakatvena jÅvasyeva taÂastha-Óaktitvaæ pradhÃnasya ca mÃyÃntar-bhÆtatvam abhipretya Óakti- trayaæ ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe gaïitam - vi«ïu-Óakti÷ parà proktà k«etra-j¤Ãkhyà tathÃparà | avidyÃ-karma-saæj¤Ãnyà t­tÅyà Óaktir i«yate || [ViP 6.7.61] tayà tirohitatvÃc ca Óakti÷ k«etra-j¤a-saæj¤ità | sarva-bhÆte«u bhÆpÃla tÃratamyena vartate ||[ViP 6.7.63] iti || avidyà karma kÃryaæ yasyÃ÷ sà tat-saæj¤Ã mÃyety artha÷ | yadyapÅyaæ bahiraÇgà tathÃpy asyÃs taÂastha-Óaktimayam api jÅvam Ãvarituæ sÃmarthyam astÅty Ãha tayeti | tÃratamyena tat-k­tÃvaraïasya brahmÃdi-sthÃvarÃnte«u dehe«u laghu-guru-bhÃvena vartate ity artha÷ | tad uktam - yathà sammohito jÅva iti [BhP 1.7.5] | yayaivÃcintya-mÃyayà j¤eyam | pradhÃnasya mÃyÃ- vyaÇgyatvaæ cÃgre darÓayi«yate | atrÃntaraÇgatva-taÂasthatva- bahiraÇgatvÃdinaiva te«Ãm ekÃtmakÃnÃæ tat tat sÃmyam, na tu sarvÃtmaneti tat tat sthÃnÅyatvam evoktam | na tu tat-tad-rÆpatvaæ tatas tat tad do«Ã api nÃvakÃÓaæ labhante iti || ÓrÅ-pippalÃyano nimim ||14|| [15] tad evaæ sarvÃbhir militvà cid-acic-chaktir bhagavÃn | evam eva parameÓvaratvena stÆyamÃnaæ brahmÃïaæ prati hiraïyakaÓipunÃpy uktam - cid-acic-chakti-yuktÃyeti [BhP 7.3.34] | cid-vastunaÓ cid-vastv-antarÃÓrayatvaæ, raÓmy-ÃbhÃsÃdi-jyoti«o jyotir- maï¬alÃÓrayatvam iva | tatra taÂasthÃkhyà jÅva-Óaktir yathÃvasaraæ paramÃtma-sandarbhe vivaraïÅyà | atha antaraÇgÃkhyÃ-vivaraïÃya bahiraÇgÃpy uddiÓyate ye cÃparà parà ceti | ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe ÓrÆyate - sarva-bhÆte«u sarvÃtman yà Óaktir aparà tava | guïÃÓrayà namas tasyai ÓÃÓvatÃyai sureÓvara || yÃtÅta-gocarà vÃcÃæ manasÃæ cÃviÓe«aïà | j¤Ãni-j¤Ãna-paricchedyà vande tÃm ÅÓvarÅæ parÃm || iti || [ViP 1.19.76-7] sai«Ã bahu-v­ttikaiva j¤eyÃ, parÃsya Óaktir bahudhaiva ÓrÆyate iti Órute÷ ||15|| [16] tatra bahiraÇgÃm Ãha - ­te'rthaæ yat pratÅyeta na pratÅyeta cÃtmani | tad vidyÃd Ãtmano mÃyÃæ yathÃbhÃso yathà tama÷ || [BhP 2.9.33] arthaæ paramÃrtha-bhÆtaæ mÃæ vinà yat pratÅyeta, mat-pratÅtau tat-pratÅty- abhÃvÃt | matto bahir eva yasya pratÅtir ity artha÷ | yac cÃtmani na pratÅyate, yasya ca mad-ÃÓrayatvaæ vinà svata÷ pratÅtir nÃstÅty artha÷ | tathà lak«aïaæ vastu Ãtmano mama parameÓvarasya mÃyÃæ jÅva-mÃyà guïa-mÃyeti dvy- ÃtmikÃæ mÃyÃkhya-Óaktiæ vidyÃt | atra Óuddha-jÅvasyÃpi cid- rÆpatvÃviÓe«eïa tadÅya-raÓmi-sthÃnÅyatvena ca svÃnta÷pÃta eva vivak«ita÷ | tatrÃsyà dvy-ÃtmikatvenÃbhidhÃnaæ d­«ÂÃnta-dvaividhyena labhyate | tatra jÅva-mÃyÃkhyasya prathamÃæÓasya tÃd­Óatvaæ d­«ÂÃntena spa«Âayann asambhÃvanÃæ nirasyati yathÃbhÃsa iti | ÃbhÃso jyotir-bimbasya svÅya- prakÃÓÃd vyavahita-pradeÓe katha¤cid ucchalita-praticchavi-viÓe«a÷ | sa yathà tasmÃd bahir eva pratÅyate, na ca taæ vinà tasya pratÅtis tathà sÃpÅty artha÷ | anena praticchavi-paryÃyÃbhÃsa-dharmatvena tasyÃm ÃbhÃsÃkhyatvam api dhvanitam | atas tat-kÃryasyÃbhÃsÃkhyatvaæ kvacit ÃbhÃsaÓ ca nirodhaÓ cety Ãdau [BhP 2.10.7] | atra sa yathà kvacid atyantodbhaÂÃtmà svacÃkcikya- cchaÂÃpatitanetrÃïÃæ netra-prakÃÓam Ãv­ïoti | tam Ãv­tya ca svenÃtyantodbhaÂa-tejastvenaiva dra«Â­-netraæ vyÃkulayan svopakaïÂhe varïa-ÓÃvalyam udgirati | kadÃcit tad eva p­thag-bhÃvena nÃnÃkÃratayà pariïamayati | tatheyam api jÅva-j¤Ãnam Ãv­ïoti | sattvÃdi-guïa-sÃmya- rÆpÃæ guïa-mÃyÃkhyÃæ ja¬Ãæ prak­tim udgirati | kadÃcit p­thag-bhÆtÃn sattvÃdi-guïÃn nÃnÃkÃratayà pariïamayati ceti j¤eyam | tad uktam - eka- deÓa-sthitasyÃgner [ViP 1.22.56] ity Ãdi | tathà cÃyurveda-vida÷ - jagad-yoner anicchasya cid-Ãnandaika-rÆpiïa÷ | puæso'sti prak­tir nityà praticchÃyeva bhÃsvata÷ || acetanÃpi caitanya-yogena paramÃtmana÷ | akarod viÓvam akhilam anityaæ nÃÂakÃk­tir || iti || tad evaæ nimittÃæÓo jÅva-mÃyà upÃdÃnÃæÓo guïa-mÃyety agre'pi vivecanÅyam | athaivaæ siddhaæ guïa-mÃyÃkhyaæ dvitÅyam apy aæÓaæ d­«ÂÃntena spa«Âayati, yathà tama iti | tama÷-ÓabdenÃtra pÆrvoktaæ tama÷- prÃyaæ varïa-ÓÃvalyam ucyate | tad yathà tan mÆla-jyoti«y-asad api tad- ÃÓrayatvaæ vinà na sambhavati tadvad iyam apÅti | athavà mÃyÃmÃtra- nirÆpaïa eva p­thak d­«ÂÃnta-dvayam | tatrÃbhÃsa-d­«ÂÃnto vyÃkhyÃta÷ | tamo-d­«ÂÃntaÓ ca | yathÃndhakÃre jyoti«o'nyatraiva pratÅyate, jyotir vinà ca na pratÅyate jyotirÃtmanà cak«u«aiva tat pratÅter na p­«ÂhÃdineti tatheyam apÅty evaæ j¤eyam | tataÓ cÃæÓa-dvayaæ tu prav­tti-bhedenaivohyaæ na tu d­«ÂÃnta-bhedena | prÃktana-d­«ÂÃnta-dvedhÃbhiprÃyeïa tu pÆrvasyà ÃbhÃsa-paryÃya-cchÃyÃ-Óabdena kvacit prayoga÷ uttarasyÃs tama÷ Óabdenaiva ceti | yathà sasarja chÃyayÃvidyÃæ pa¤ca-parvÃïam agrata÷ [BhP 3.20.18] ity atra | yathà ca kvÃhaæ tamo mahad aham [BhP 10.14.11] ity Ãdau | pÆrvatrÃvidyÃvidyÃkhya-nimitta-Óakti-v­ttikatvÃj jÅv-vi«ayakatvena jÅva- mÃyÃtvam | tathà sasarjety Ãdau chÃyÃ-Óaktiæ mÃyÃm avalambya s­«ÂyÃrambhe brahmà svayam avidyÃm ÃvirbhÃvitavÃn ity artha÷ | vidyÃvidye mama tanÆ vddhy uddhava ÓarÅriïÃm | bandha-mok«a-karÅ Ãdye mÃyayà me vinirmitte || [BhP 11.11.3] ity uktatvÃt | anayor ÃvirbhÃva-bhedaÓ ca ÓrÆyate | tatra pÆrvasyÃ÷ pÃdme ÓrÅ-k­«ïa- satyabhÃmÃ-saævÃdÅya-kÃrttika-mÃhÃtmye deva-gaïa-k­ta-mÃyÃ-stutau - iti stutavantas te devÃs tejo-maï¬ala-saæsthitam | dad­Óur gagane tatra tejo-vyÃpta-dig-antaram || tan-madhyÃd bhÃratÅæ sarve ÓuÓruvur vyoma-cÃriïÅm | aham eva tridhà bhinnà ti«ÂhÃmi trividhair guïai÷ || ity Ãdi || uttarasyÃ÷ pÃdmottara-khaï¬e asaÇkhyaæ prak­ti-sthÃnaæ nivi¬a-dhvÃntam avayayam iti || ÓrÅ-bhagavÃn brahmÃïam ||16|| [17] atha svarÆpa-bhÆtÃkhyÃm antaraÇgÃæ Óaktiæ sarvasyÃpi prav­tty- anyathÃnupapattyà tÃvad Ãha dvÃbhyÃm - yan na sp­Óanti na vidur mano-buddhÅndriyÃsava÷ | antar bahiÓ ca vitataæ vyomavat tan nato'smy aham || [BhP 6.16.23] dehendriya-prÃïa-mano-dhiyo'mÅ yad-aæÓa-biddhÃ÷ pracaranti karmasu | naivÃnyadà loham ivÃprataptaæ sthÃne«u tad-dra«Âr-upadeÓam eti || [BhP 6.16.24] ÂÅkà ca - yad brahma vyomavad vitatam api asava÷ prÃïÃ÷ kriyÃÓaktya na sp­Óanti, mana-ÃdÅni ca j¤Ãna-Óaktyà na vidu÷, tad brahma nato'smi | te«aæ taj-j¤Ãne hetum Ãha | dehendriyÃdayo'mÅ yad-aæÓa-biddhà yac- caitanyÃæÓenÃvi«ÂÃ÷ santa÷ karmasu svasvavi«aye«u pracaranti | yathà aprÃptaæ lohaæ na dahati | ato yathà loham agni-Óaktyaiva dÃhakaæ sat agniæ na dahati, evaæ brahma-gata-j¤Ãna-kriyÃ-ÓaktibhyÃæ pravartamÃnà dehÃdayas tan na sp­Óanti na viduÓ ceti bhÃva÷ | ity e«Ã | atrÃdvaita-ÓÃrÅrake'pi sÃÇkhyam Ãk«ipyoktam, yathà - atha puna÷ sÃk«i- nimittam Åk«it­tvaæ pradhÃnasya kalpyeta yathÃgni-nimittam aya÷-piï¬Ãder dagdh­tvaæ, tathà sati yan nimittam Åk«itat­tvaæ pradhÃnasya, tad eva sarvaj¤aæ mukhyaæ jagata÷ kÃraïam iti [ÁaÇkara-bhëya, 1.1.5] | ÓrutiÓ cÃtra - tam eva bhÃntam anubhÃti [KaÂhaU 2.2.15] ko hy evÃnyÃt ka÷ prÃïyÃt yad e«a ÃkÃÓa Ãnando na syÃt, cak«u«aÓ cak«urÆta Órotrasya Órotram ity Ãdyà | [TaittU 2.7] atha prak­tasyÃvaÓi«Âatà ÂÅkà -jÅvas tarhi da«Â­tvÃj jÃnÃtu, nety Ãha sthÃne«u jÃgrad-Ãdi«u dra«Âr-apadeÓaæ dra«Â­-saæj¤Ãæ tad evaiti prÃpnoti | nÃnyo jÅvo nÃmÃsti nÃnyo'to'sti dra«ÂetyÃdi Órute÷ [BAU 3.17.23] | yad và dra«Âr-apadeÓaæ dra«Â­-saæj¤aæ jÅvam api tadaiveti jÃnÃti, na tu jÅvas taj- jÃnÃtÅty artha÷ ity e«Ã | tad uktam - tritayaæ tatra yo veda sa Ãtmà svÃÓrayÃÓraya iti | [BhP 2.10.9] Órutau ca - jÅvo nÃmÃto'nya÷ svayaæ siddho nÃsti parantu tadÃtmaka evety artha÷ | tathÃto'nyo dra«Âà nÃsti, sarva-dra«Âus tasyÃparo dra«Âà nÃstÅty artha÷ iti vyÃkhyeyam || ÓrÅ-nÃradaÓ citraketum ||17|| [18] kiæ ca - deho'savo'k«Ã manavo bhÆtamÃtrà nÃtmanam anyaæ ca vidu÷ paraæ yat | sarvaæ pumÃn veda guïÃæÓ ca taj-j¤o na veda sarvaj¤am anantam Ŭe || [BhP 6.4.25] dehaÓ cÃsavaÓ ca prÃïà ak«ÃïÅndriyÃïi ca, manavo'nta÷karaïÃni, bhÆtÃni ca, mÃtrÃÓ ca tan-mÃtrÃïi, ÃtmÃnaæ sva-svarÆpam, anyaæ svasvavi«aya- vargaæ, tayo÷ paraæ devatÃ-vargaæ ca na vidu÷ | pumÃn jÅvas tu sarvam ÃtmÃnaæ sva-svarÆpaæ, tad anyaæ pramÃtÃraæ, tayo÷ padaæ dehÃdy-artha- jÃtaæ tad-adhi«ÂhÃt­-devatÃ-vargaæ ca veda, tathà dehÃdi-mÆla-bhÆtÃn guïÃæÓ ca sattvÃdÅn veda | tat-taj-j¤o'py asau yaæ sarvaj¤aæ dehÃdijÅvÃntÃÓe«a-j¤ÃtÃraæ na veda tam anantaæ mahad-guïatvÃd yam anantam Ãhur [BhP 1.18.19] iti | ataeva hi yatra hi dvaitam iva bhavati tad itara itaraæ paÓyatÅty Ãrabhya [BAU 4.5.15] jÅvasyetara-d­«Âatvam uktvÃ, yatra svasya sarvam ÃtmaivÃbhÆt tat kena ka÷ paÓyed ity Ãdinà tasya paramÃtma-dra«Â­tvaæ ni«idhya paramÃtmanas tu tat tat sarva-dra«Â­tvaæ sva-dra«Â­tvam apy astÅti, vij¤ÃtÃram are kena vijÃnÅyÃd ity [BAU 2.4.14] anenÃha | ayam artha÷ | yatra mÃyÃ-vaibhave dvaitam iva bhavati, tan mÆlakatvÃt tad ananyad api mÃyÃkhyÃcintya-Óakti-hetukatayà ja¬a-malina-naÓvaratvena tad- vilak«aïatayà samÃditaæ tata÷ svatantra-sattÃkam iva muhur jÃyate, tat tatra itaro jÅva itaraæ padÃrthaæ paÓyati, tasya karaïa-d­Óyayor mitho yogyatvÃd iti bhÃva÷ | yatra tu svarÆpa-vaibhave tasya jÅvasya raÓmi-sthÃnÅyasya maï¬ala-sthÃnÅyo ya Ãtmà paramÃtmÃ, sa eva svarÆpa-Óaktyà sarvam abhÆt, anÃditaeva bhavann Ãste, na tu tat-praveÓena, tat tatra itara÷ sa jÅva÷ kenetareïa karaïa-bhÆtena kaæ padÃrthaæ paÓyet, na kenÃpi kam api paÓyed ity artha÷ | na hi raÓmaya÷ sva-Óaktyà sÆrya-maï¬alÃntargata-vaibhavaæ prakÃÓayeyur na cÃrci«o vahniæ nirdaheyur iti bhÃva÷ | tad evaæ sati yasya khalv evam anantaæ svarÆpa-vaibhavaæ taæ vij¤ÃtÃraæ sarvaj¤aæ paramÃtmÃnaæ kenetareïa karaïena vijÃnÅyÃt na kenÃpÅty artha÷ | tad evaæ j¤Ãna-Óaktau tatra siddhÃyÃæ kriyecchÃ-ÓaktÅ ca lak«yete || dak«a÷ ÓrÅ- puru«ottamam ||18|| [19] vaÓÅk­ta-mÃyatvenÃpi tÃm Ãha - sa tvaæ hi nitya-vijitÃtma-guïa÷ sva-dhÃmnà kÃlo vaÓÅ-k­ta-vis­jya-visarga-Óakti÷ | iti [BhP 7.9.22] sva-dhÃmnà cic-chaktyà | yata÷ kÃlo mÃyÃ-preraka÷ iti ÂÅkà ca | Ãtmà tv atra jÅva÷, tasya guïÃ÷ sattvÃdaya÷, sattvaæ rajas tama iti guïà jÅvasya naiva me ity [BhP 11.25.12] uktatvÃt || prahlÃda÷ ÓrÅ-narasiæham ||19|| [20] tathà ca - karoti viÓva-sthiti-saæyamodayaæ yasyepsitaæ nepsitam Åk«itur guïai÷ | mÃyà yathÃyo bhramate tad-ÃÓrayaæ grÃvïo namas te guïa-karma-sÃk«iïe || [BhP 5.18.38] ÂÅkà ca - yasyek«itur jÅvÃrtham Åpsitam | atyantÃnicchÃyÃm Åk«aïÃyogÃt | svÃrthaæ tu nepsitam | viÓva-sthity-Ãdi-sva-guïair mÃyà karoti | tasyà ja¬atve'pÅÓvara-sannidhÃnÃt prav­tti-d­«ÂÃntenÃha, yathÃyo lohaæ grÃvïo'yaskÃntÃn nimittÃd bhramati | tad-ÃÓrayaæ tad-abhimukhaæ sat | guïÃnÃæ karmaïÃæ ca jÅvÃd­«ÂÃnÃæ sÃk«iïaæ tasmai nama÷ ity e«Ã || bhÆ÷ ÓrÅ-varÃha-devam ||20|| [21] atha mÃyÃ-Óakti-ÓÃvalye kaivalyÃnupapatte÷ kaivalye'py anubhavÃbhÃve tad- ÃnandasyÃrthatÃnupapatteÓ cÃnyathÃnupapatti-pramÃïatas tÃm evÃha - tvam Ãdya÷ puru«a÷ sÃk«Ãd ÅÓvara÷ prak­te÷ para÷ | mÃyÃæ vyudasya cic-chaktyà kaivalye sthita Ãtmani || [BhP 1.7.23] tvaæ sÃk«Ãt svayam evÃdya÷ puru«o bhagavÃn | tathà ya ÅÓvara÷ antaryÃmy- Ãkhya÷ puru«a÷ so'pi tvam eva | tad evam ubhayasminn api prakÃÓe prak­te÷ parastad-asaÇgÅ | nanu kathaæ kevalÃnubhavÃnandasyÃpi tad-anubhavitvaæ yato bhagavatvam api lak«yate, kathaæ ceÓvaratvÃt prak­ty-adhi«ÂhÃt­tve'pi tad-asaÇgitvam | tatrÃha, mÃyÃæ vyudasyeti | avyabhicÃriïyà svarÆpa-Óaktyà tÃm ÃbhÃsa- Óaktiæ dÆre vidhÃya tathaiva svarÆpa-Óaktyà kaivalye --- parÃvarÃïÃæ parama Ãste kaivalya-saæj¤ita÷ | kevalÃnubhavÃnanda-sandoho nirupÃdhika÷ || [BhP 11.9.18] ity ekÃdaÓokta-rÅtyà kaivalyÃkhye kevalÃnubhavÃnande Ãtmani sva-svarÆpe sthita÷ anubhÆta-svarÆpa-sukha ity artha÷ | tad uktaæ «a«Âhe devair api -- svayam upalabdha-nija-sukhÃnubhavo bhavÃn iti [BhP 6.9.33] | sandoha-Óabdena caikÃdaÓe vaicitrÅ darÓitÃ, sà ca Óakti-vaicitryÃd eva bhavatÅti | ataevam asty eva svarÆpa-Óakti÷ | prak­tir nÃmÃtra mÃyÃyÃs traiguïyam | evam eva Óakti-traya-viv­ti÷ svÃmibhir eva darÓità | tathà hi ÓrÅ-devahÆti-vÃkye -- paraæ pradhÃnaæ puru«aæ mahÃntaæ kÃlaæ kaviæ tri-v­taæ loka-pÃlam | ÃtmÃnubhÆtyÃnugata-prapa¤caæ svacchanda-Óaktiæ kapilaæ prapadye || [BhP 3.24.33] ity atra | paraæ parameÓvaram | tatra hetu÷ svacchandÃ÷ Óaktayo yasya | tà evÃha, pradhÃnaæ prak­ti-rÆpaæ, puru«aæ tad-adhi«ÂhÃtÃraæ, mahÃntaæ mahat- tattva-svarÆpaæ, kÃlaæ te«Ãæ k«obhakaæ, triv­tm ahaÇkÃra-bhÆtaæ, lokÃtmakaæ tat-pÃlÃtmakaæ ca | tad evaæ mÃyayà pradhÃnÃdi-rÆpatÃm uktvà cic-chaktyà ni«prapa¤catÃm Ãha | ÃtmÃnubhÆtyà cic-chaktyÃnugata÷ svasmin lÅna÷ prapa¤co yasya taæ, kaviæ sarvaj¤aæ pradhÃnÃdyÃvirbhÃva-sÃk«iïam ity artha÷ iti | atra puru«asyÃpi mÃyÃnta÷pÃtitvaæ tad-adhi«ÂhÃt­tayopacaryata eva | vastutas tasya tu tasyÃ÷ paratvam | tathà ÓrÅ-kapila-deva-vÃkye -- anÃdir Ãtmà puru«o nirguïa÷ prak­te÷ para÷ | pratyag-dhÃmà svayaæ-jyotir viÓvaæ yena samanvitam || [BhP 3.26.3] iti nÃma-svarÆpayor nirÆpaïena mahÃ-saæhitÃyÃm api viviktaæ tat tri-Óakti - ÓrÅr bhÆr durgeti yà bhinnà jÅva-mÃyà mahÃtmana÷ | Ãtma-mÃyà tad-icchà syÃt guïa-mÃyà ja¬Ãtmikà || iti [?] asyÃrtha÷ | ÓrÅr atra jagat-pÃlana-Óakti÷, bhÆs tat-s­«Âi-Óakti÷, durgà tat- pralaya-Óakti÷ | tat-tad-rÆpena yà bhedaæ prÃptÃ, sà jÅva-vi«ayà tac-chaktir jÅva-mÃyety ucyate | pÃdme ÓrÅ-k­«ïa-satyabhÃmÃ-saævÃde - aham eva tridhà bhinnà ti«ÂhÃmi trividhair guïair ity etad-vÃkyÃnantaraæ tata÷ sarve'pi te devÃ÷ Órutvà tad-vÃkya-coditÃ÷ | gaurÅæ lak«mÅæ dharÃæ caiva praïemur bhakti-tat-parÃ÷ || iti || ekÃdaÓe ca - e«Ã mÃyà bhagavata÷ s­«Âi-sthity-antakÃriïÅ | trivarïà varïitÃsmÃbhi÷ kiæ bhÆya÷ Órotum icchasi || iti || [BhP 11.3.16] Ãtma-mÃyà svarÆpa-Óakti÷ | mÅyate'nayeti mÃyÃ-Óabdena Óakti-mÃtram api bhaïyate - tasyÃæ tamovan naihÃraæ khadyotÃrcir ivÃhani | mahatÅtaramÃyaiÓyaæ nihanty Ãtmani yu¤jata || iti [BhP 10.13.45] brahma-vÃkyaæ tathaiva saÇgacchate | Óakti-mÃtrasya tÃratamyaæ hi tatra vivak«itam | svalpà Óakti÷ khalv an­tasya satyasya và vya¤jikà bhavatu nÃma | parÃbhavÃya kalpata eveti hi tatra gamyate | d­«ÂÃntÃbhyÃæ ca tathaiva prakaÂitaæ tasyÃæ tamovad ityÃdibhyÃm | tathà yuddhe«a mÃyÃmaya- ÓastrÃdinà bahavaÓ chinna-bhinnà jÃtà iti purÃïÃdi«u ÓrÆyate | tata÷ sà ca mÃyà mithyÃkalpikà ca bhavatÅti gamyate | na hi maru-marÅcikÃ- jalena kecid Ãrdrà bhavantÅti | svarÆpa-bhÆtayà nitya-Óaktyà mÃyÃkhyayà yuta÷ | ato mÃyÃmayaæ vi«ïuæ pravadanti sanÃtanam || iti caturveda-ÓikhÃdyà ÓrutiÓ ca | tataÓ ca - Ãtma-mÃyà tad-icchà syÃt ity atra j¤Ãna-kriye api lak«yete | mÃyà vayunaæ j¤anam iti nighaïÂau ca paryÃya-ÓabdÃ÷ | triguïÃtmikÃtha j¤Ãnaæ ca vi«ïu-Óaktis tathaiva ca | mÃyÃ-Óabdena bhaïyate Óabda-tattvÃrtha-vedibhi÷ || iti trikÃï¬a-Óe«e | mÃyà dambhe k­pÃyÃæ ceti viÓva-prakÃÓe | vyÃkhyÃtaæ ca ÂÅkÃ-k­dbhir ekÃdaÓe kÃlo mÃyÃ-maye jÅve ity atra [BhP 11.24.27] mÃyÃ-pravartake j¤Ãna- maye và iti | t­tÅye'pi Ãpu÷ parÃæ mudam ity Ãdau [BhP 3.15.26] yoga-mÃya- Óabdena sanakÃdÃv a«ÂÃÇga-yoga-prabhÃvaæ vyÃkhyÃya parameÓvare tu cic- chakti-vilÃso vyÃkhyÃta÷ | tatas tribhedaivÃtma-mÃyeti siddham | yathà và - tvam Ãdya÷ puru«a÷ [BhP 1.7.23] ity Ãdi-mÆla-padÃm evam avatÃryam | ÓrÅ-vaikuïÂhe mÃyaæ ni«edhann api sÃk«Ãt tÃm evÃha tvam Ãdya iti | kaivalye mok«Ãkhye ÓrÅ- vaikuïÂha-lak«aïe Ãtmani svÃæÓa eva sthita÷ | kiæ k­tvà ? tatrÃti- virÃjamÃnayà cic-chaktyà mÃyÃæ dÆre sthitÃm api tirask­tyaiva | mataæ caitammÃyÃdikaæ ni«edhatà ÓrÅ-Óukadevena | pravartate yatra rajas tamas tayo÷ sattvaæ ca miÓraæ na ca kÃla-vikrama÷ | na yatra mÃyà kim utÃpare harer anuvratà yatra surÃsurÃrcitÃ÷ || [BhP 2.9.10] iti | moksaæ paraæ padaæ liÇgam am­taæ vi«ïu-mandiram | iti pÃdmottara- khaï¬e viakuïÂha-paryÃya-ÓabdÃ÷ || arjuna÷ ÓrÅ-bhagavantam ||21|| [22] ata Ærdhvaæ guïÃdÅnÃæ svarÆpÃtmatÃ-nigamanÃt svarÆpa-Óaktir eva punar api vivriyate yÃvat sandarbha-samÃpti÷ |[*ENDNOTE #3] tatra guïÃnÃæ svarÆpÃtmatÃm Ãhu÷ | sa yad ajayà tv ajÃm anuÓayÅta guïÃæÓ ca ju«an bhajati sarÆpatÃæ tad anu m­tyum apeta-bhaga÷ | tvam uta jahÃsi tÃm ahir iva tvacam Ãtta-bhago mahasi mahÅyase'«Âa-guïite'parimeya-bhaga÷ ||[BhP 10.87.38] ÂÅkà ca - sa tu jÅvo yad yasmÃt ajayà mÃyayà ajÃm avidyÃm anuÓayÅta ÃliÇget | tataÓ ca guïÃæÓ ca dehendriyÃdÅn ju«an sevamÃna÷ Ãtmatayà adhyasyan | tad anu tad-anantaraæ sarÆpatÃæ tad-dharma-yogaæ ca ju«an apeta-bhaga÷ pihitÃnandÃdi-guïa÷ san m­tyuæ saæsÃraæ bhajati prÃpnoti | tvam uta tvaæ tu jahÃsi tÃæ mÃyÃm | nanu sà mayy evÃsti kathaæ tyÃgas tatrÃha ahir iva tvacam iti | ayaæ bhÃva÷ - -yathà bhujaÇga÷ svagatam api ka¤cukaæ guïa-buddhyà nÃbhimanyate tathà tvam ajÃæ mÃyÃæ | na hi nirantarÃhlÃda-saævit-kÃmadhenu-v­nda-pater ajayà k­tyam iti tÃm upek«ase | kuta etat tad Ãha | Ãtma-bhaga-nitya-prÃptaiÓvarya÷ | mahasi paramaiÓvarye a«Âa-guïite aïimÃdy-a«Âa-vibhÆtimati | mahÅyase pÆjyase virÃjase | kathambhÆta÷ ? aparimeya-bhaga÷ aparimeyaiÓvarya÷ | na tv anye«Ãm iva deÓa-kÃla-paricchinnaæ tavëÂa-guïitam aiÓvaryam | api tu paripÆrïa- svarÆpÃnubandhitvÃd aparimitam ity artha÷ | ity e«Ã | tathà ca tatraiva pÆrvam uktaæ - tvam asi yad Ãtmanà samavaruddha-samasta- bhaga iti [BhP 10.87.14] | yad và ahir iva tvacam ity atra tvak-Óabdena parityaktà jÅrïa-tvag evocyate | sa yathà tÃæ jahÃtÅti tat-samÅpam api na vrajati, tathà tvam api mÃyÃ-samÅpaæ na yÃsÅty artha÷ | anyatra ca - viÓuddha-vij¤Ãna-ghanaæ sva-saæsthayà samÃpta-sarvÃrtham amogha-vächitam || iti [BhP 10.37.22] | tathoddhavaæ prati ÓrÅ-bhagavad-vÃkyaæ - siddhayo'«ÂÃdaÓa proktà dhÃraïà yoga-pÃragai÷ | tÃsÃm a«Âau mat-pradhÃnà daÓaiva guïa-hetava÷ || [BhP 11.15.3] iti | agre ca - età me siddhaya÷ saumya a«ÂÃv autpattikà matÃ÷ | iti [BhP 11.15.5] | ataeva daitya-bÃlakÃn prati ÓrÅ-prahlÃda-vÃkyam -- kevalÃnubhavÃnanda-svarÆpa÷ parameÓvara÷ | mÃyayÃntarhitaiÓvarya Åyate guïa-sargayà ||[BhP 7.6.20] ÂÅkà ca - nanu sa eva cet sarvatra tarhi sarvatra sarvaj¤atÃdy upalabhyate | tatrÃha - guïÃtmaka÷ sargo yasyÃs tayà mÃyayà antarhitam aiÓvaryaæ yena ity e«Ã | atra bhagavad aiÓvaryasya mÃyayÃntarhitatvena guïa-sargayeti mÃyÃyà viÓe«aïa-vinyÃsena ca tad-atÅtatvaæ bodhayati svarÆpavat | ata÷ parameÓvara iti viÓe«aïam api tat-sahayogena pÆrvam eva dattam iti j¤eyam | ÓrutayaÓ - ajÃm ekÃæ lohita-Óukla-k­«ïÃæ vahvÅ÷ prajÃ÷ s­jamÃnÃæ sarÆpÃ÷ | ajo hy eko ju«amÃïo'nuÓete jahÃty enÃæ bhukta-bhogÃm ajo'nya÷ || [ÁvetU 4.5] yad-Ãtmako bhagavÃæs tad-Ãtmikà vyakti÷ | kim Ãtmako bhagavÃn ? j¤ÃnÃtmaka aiÓvaryÃtmaka÷ Óakty-ÃtmakaÓ ca | daivÃtma-Óaktiæ sva-guïair nigƬhÃm ity ÃdyÃ÷ [ÁvetU 1.3] | atra sva-guïair iti yÃtÅtagocarà vÃcÃm ity uktai÷ svÅya-svabhÃvair ity artha÷ || Órutaya÷ ÓrÅ-bhagavantam ||22|| [23] mÃæ bhajanti guïÃ÷ sarve nirguïaæ nirapek«akam | suh­daæ priyam ÃtmÃnaæ sÃmyÃsaÇgÃdayo'guïÃ÷ || [BhP 11.13.40] ÂÅkà ca - kathambhÆtÃ÷ ? aguïÃ÷, guïa-pariïÃma-rÆpà na bhavanti kintu nityà ity artha÷ | ity e«Ã | tathà ca nÃrada-pa¤carÃtre jitaæ te stotre - nama÷ sarva-guïÃtÅta-«a¬-guïÃyÃdi-vedhase | iti | yad uktaæ brahma-tarke - guïai÷ sva-rÆpa-bhÆtais tu guïy asau harir ÅÓvara÷ | na vi«ïor na ca muktÃnÃæ kvÃpi bhinno guïo mata÷ || kÃlikÃ-purÃïe devÅ-k­ta-vi«ïu-stave - yasya brahmÃdayo devà munayaÓ ca tapa-dhanÃ÷ | na viv­ïvanti rÆpÃïi varïanÅya÷ kathaæ sa me || striyà mayà te kiæ j¤eyà nirguïasya guïÃ÷ prabho | naiva jÃnanti yad rÆpaæ sendrà api surÃsurÃ÷ || iti || ÓrÅ-haæsa-deva÷ sanakÃdÅn ||23|| [24] anyatra ÓrÅ-haæsa-vÃkya-sthitÃdi-grahaïa-kro¬Å-k­tÃn tÃn bahÆn eva satyaæ Óaucam ity Ãdibhir gaïayitvÃha - ete cÃnye ca bhagavan nityà yatra mahÃ-guïÃ÷ | prÃrthyà mahattvam icchadbhir na viyanti sma karhicit || [BhP 1.16.26] ÂÅkà ca - ete ekonacatvÃriæÓat | anye ca brahmaïyatva-ÓaraïyatvÃdayo mahÃnto guïà yasmin nityÃ÷ sahajà na viyanti na k«Åyante sma | ity e«Ã | atra ÓrÅ-vi«ïu-purÃïam - kalÃ-muhÆrtÃdi-mayaÓ ca kÃlo na yad-vibhÆte÷ pariïÃma-hetu÷ || iti [ViP 4.1.84] | ÓrÅ-p­thivÅ ÓrÅ-dharmam ||24| [25] ata eva Ãha - namas tubhyaæ bhagavate brahmaïe paramÃtmane | na yatra ÓrÆyate mÃyà loka-s­«Âi-vikalpanà || [BhP 10.28.6] yatra bhagavad-Ãditvena tridhaiva sphurati svarÆpe mÃyà na ÓrÆyate | tasya tathà tathà sphÆrtir mÃyayà na bhavatÅty artha÷ | tatra hetu÷ - loka-s­«ÂÃv eva vikalpituæ s­«Âi-sthiti-saæhÃrair vividham ÅÓituæ ÓÅlaæ yasyÃ÷ sà | ataeva bhÆgola-praÓne hetutvena rÃj¤Ãpy uktam -- bhagavato guïamaye sthÆla-rÆpa ÃveÓitaæ mano hy aguïe'pi sÆk«matama Ãtma-jyoti«i pare brahmaïi bhagavati vÃsudevÃkhye k«amam ÃveÓitum iti [BhP 5.16.3] | varuïa÷ ÓrÅ-bhagavantam ||25|| [26] tathà - tasmai namo bhagavate vÃsudevÃya dhÅmahi | yan-mÃyayà durjayayà mÃæ vadanti jagad-gurum || vilajjamÃnayà yasya sthÃtum Åk«Ã-pathe'muyà | vimohità vikatthante mamÃham iti durdhiya÷ || [BhP 2.5.12-13] tama-Ãdimayatvena svasya sado«atvÃt, saccidÃnanda-ghanatvena yasya nirdo«asya netra-gocare vilajjamÃnayà amu«Ã mÃyayà vimohità asmad-Ãdayo durdhiya÷ || ÓrÅ-brahmà ÓrÅ-nÃradam ||26|| [27] tad evam aiÓvaryÃdi-«aÂkasya svarÆpa-bhÆtatvam uktvÃ, ÓrÅ-vigrahasya pÆrïa-svarÆpa-bhÆtatvaæ vaktuæ prakaraïam Ãrabhyate | tatra tasya tÃd­Óatva-sacivaæ nityatvaæ tÃvat pÆrva-darÓita-tÃd­Óa- vaikuïÂhÃdhi«ÂhÃt­tvena siddham eva | prapa¤cÃvatÅrïatve'py Ãha tribhi÷ - na«Âe loke dvi-parÃrdhÃvasÃne mahÃ-bhÆte«v Ãdi-bhÆtaæ gate«u | vyakte'vyaktaæ kÃla-vegena yÃte bhavÃn eka÷ Ói«yate'Óe«a-saæj¤a÷ || [BhP 10.3.25] ata÷ Óe«a-saæj¤a÷ | tatra yukti÷ - yo'yaæ kÃlas tasya te'vyakta-bandho ce«ÂÃm ÃhuÓ ce«Âate yena viÓvam | nime«Ãdir vatsarÃnto mahÅyÃæs taæ tveÓÃnaæ k«ema-dhÃma prapadye || [BhP 10.3.26] he avyakta-bandho sÃnnidhya-mÃtreïa prak­ti-pravartaka ce«Âà nime«onme«a-rÆpÃm | ÓrutiÓ ca - sarve nime«Ã jaj¤ire vidyuta÷ puru«ÃdadhÅti [MahÃ-nÃrÃyaïaU 1.8] | sarve nime«Ãdaya÷ kÃlÃvayavÃ÷ viÓe«eïa dyotate vidyut | puru«a÷ paramÃtmeti Óruti-padÃrtha÷ | sarvatra s­«Âi-saæhÃrayor nimittaæ kÃla eva, tasya tu tad-aÇga-ce«ÂÃ-rÆpatvÃt tau tatra na sambhavata eveti bhÃva÷ | tatra hetv-antaraæ k«ema-dhÃmeti | tvà tvÃm | atra svÃbhÅ«ÂÃt tasmÃd ÃvirbhÃvÃd eva kaæsa-bhayaæ kaimutyena vÃritavatÅ | tathaiva spa«Âaæ punar Ãha -- martyo m­tyu-vyÃla-bhÅta÷ palÃyan lokÃn sarvÃn nirbhayaæ nÃdhyagacchat | tvat-padÃbjaæ prÃpya yad­cchayÃdya svastha÷ Óete m­tyur asmÃd apaiti || [BhP 10.3.27] lokÃn prÃpya nirbhayaæ bhayÃbhÃvam | tvat-pÃdÃbjaæ tu prÃpyety ubhayatrÃpy anvaya÷ | atra tvat-pÃdÃbjam iti ÓrÅ-vigraham eva tathÃpi vispa«Âaæ sÃdhitavatÅ | ataevÃm­ta-vapur iti sahasra-nÃma-stotre | m­taæ maraïaæ tad-rahitaæ vapur asyety am­ta-vapur iti ÓaÇkara-bhëye'pi | Ãdyeti janmÃbhÃvo'pi darÓita÷, sajanmani sarvatra sÃditvaasyaiva siddhe÷ | tad uktam - prÃdurÃsÅd yathà prÃcyÃæ diÓÅndur iva pu«kala÷ | iti | [BhP 10.3.8] ÓrutiÓ cÃtra - sa brahmaïà s­jati sa rudreïa vilÃpayati so'nutpattir alaya eva hari÷ para÷ paramÃnanda iti mahopani«adi[*ENDNOTE #4] || ÓrÅdevakÅ-devÅ ÓrÅ-bhagavantam ||27|| [28] tathà utpatti-sthiti-layety-Ãdi-padye - yad rÆpaæ dhruvam ak­tam iti | [BhP 5.25.9] yasya ÓrÅ-saÇkar«aïasya rÆpaæ dhruvam anantaæ ak­taæ cÃnÃdi | ataeva var«ÃdhipopÃsanÃ-varïane bhavenÃpi tad-rÆpam adhik­tyoktam -- na yasya mÃyÃ-guïa-citta-v­ttibhir nirÅk«ato hy aïv api d­«Âir ajyate | iti [BhP 5.17.19] yat tu tatra tad eva rÆpam adhik­tya ÓrÅ-Óukena - yà vai kalà bhagavatas tÃmasÅti [BhP 5.25.1] | tathà bhavÃnÅnÃthair iti gadye [BhP 5.17.16] tÃmasÅæ mÆrtim ity uktam, tan nijÃæÓa-Óiva-dvÃrà tamo-guïopakÃrakatvena j¤eyam | utpatti-sthiti-layety-Ãdi-padyÃnantaraæ ÓrÅ-Óukenaiva ÓrÅ-nÃrada-vÃkyam anuktam -- mÆrtiæ na puru-k­payà babhÃra sattvaæ saæÓuddhaæ sadasad idaæ vibhÃti yatra | [BhP 5.25.10] | tasmÃn nityam eva sarvaæ bhagavad-rÆpam | tathà ca pÃdmottara-khaï¬e tat-stuti÷ - anÃdi-nidhanÃnanta-vapu«e viÓva- rÆpiïe | iti | yad atra skÃndÃdau kvacid bhrÃmakam asti tat tu tat tat purÃïÃnÃæ tÃmasa- kalpa-kathÃmayatvÃt tat-tat-kalpe«u ca bhagavatà sva-mahimÃvaraïÃd yuktam eva tad iti | ÓrÅ-bhÃgavatenÃpi - evaæ vadanti rÃjar«e [BhP 10.77.30] ity Ãdinà tÃd­Óaæ mataæ na matam | tad idaæ tu ÓrÅ-k­«ïa-sandarbhe viÓi«ya sthÃpayi«yÃma÷ | sva-mataæ tu - satyaæ Óaucaæ dayà k«Ãntir ity Ãdinà [BhP 1.16.27] ÓrÅ-p­thivÅ-vÃkyena kÃnti-maha-ojo-balÃnÃm api svÃbhÃvikatvam avyabhicÃritvaæ darÓayatà darÓitam | na«Âe loka[*ENDNOTE #5] ity Ãdinà [BhP 10.3.25] ÓrÅ-devakÅ-vÃkyena ca | tasmÃt sÃdhÆktaæ yad rÆpaæ dhruvam ak­tam iti || ÓrÅ-Óuka÷ ||28|| [29] vibhutvam Ãha - na cÃntar na bahir yasya na pÆrvaæ nÃpi cÃparam | pÆrvÃparaæ bahiÓ cÃntar jagato yo jagac ca ya÷ || taæ matvÃtmajam avyaktaæ martya-liÇgam adhok«ajam | gopikolÆkhale dÃmnà babandha prÃk­taæ yathà || [BhP 10.9.13-14] ÂÅkà ca - bandhanaæ hi bahi÷-parÅtena dÃmnà antarÃv­tasya bhavati | tathà pÆrvÃpara-vibhÃgavato vastuna÷ pÆrvato dÃma dh­tvà parata÷ parive«Âanena bhavati | na tv etad astÅty Ãha na cÃntar iti | kiæ ca vyÃpakena vyÃpyasya bandho bhavati | tac cÃtra viparÅtam ity Ãha pÆrvÃparam iti | kiæ ca tad- vyatiriktasya cÃbhÃvÃn na bandha ity Ãha - jagac ca ya÷ iti | taæ martya-liÇgam adhok«ajam Ãtmajaæ matvà babandheti | ity e«Ã || jagac ca ya ity atra yasya kÃraïasya vyatirekeïa kÃryasya jagato vyatireka÷ syÃd iti | tad ananyasya jagatas tac-chaktyeva Óaktes tad-aæÓÃæÓa-rÆpayà rajjvà kathaæ bandha÷ syÃt | na hi vahnim arci«o daheyur iti bhÃva÷ | taæ martya-liÇgam ity Ãdau | ÂÅkÃ-k­tÃm ayam abhiprÃya÷ | nanu sarva- vyÃpakaæ kathaæ babandha, na hi brahmÃï¬a-golakÃdikam api kaÓcid badhnÃti | tatrÃha martya-liÇgaæ manu«ya-vigraham | tarhi kathaæ vyÃpakatvam ? tatrÃha, adhok«ajam adha÷ k­tam indriyajaæ j¤Ãnaæ yena taæ sarvendriya-j¤ÃnÃgocaraæ pratyak«Ãdi-pramÃïair acintya-svarÆpam ity artha÷ | tasmÃt tad-ÃkÃratve'pi tasmin vibhutvam asty eveti bhÃva÷ | adhok«ajatvÃd evÃvyaktatvam api vyÃkhyÃtam iti tan noddh­tam | nanu manu«ya-vigrahatve'py aparityakta-vibhutvaæ kathaæ mÃtur nÃsphurat ? tatrÃha - Ãtmajaæ matveti | vatsalÃdy-abhidha-prema-rasa-viÓe«asya svabhÃvo'yam | yad asau svÃnanda-pÆreïa tasya tÃd­Óatvaæ praty anubhava- paddhatim Ãv­ïotÅty artha÷ | itthaæ cÃtad-vÅrya-kovidatvaæ tasyà mÃhÃtmyam eva taæ rajjubhir baddham api kartus tasya prema- rasasyÃnubhÃva-rÆpatvÃt | tad uktam -- nemaæ viri¤co na bhava ity Ãdi [BhP 10.9.20] | prÃk­taæ yathà ity anena adhok«ajam ity anena ca, vastuno vyÃpakatvaæ mÃyayà tu martya-liÇgatvam ity api parih­tam | yad dhi tarka-gocaro bhavati, tatraiva kadÃcid asambhava-rÅti-darÓanena sÃbhyupagamyate, yat tu svata eva tad-atÅtaæ, tatra tat-svÅk­tir atÅva- mÆrkhatà | yathà bìava-nÃmno vahner jala-nidhi-madhya eva dedÅpyamÃnatÃyÃm aindrajÃlikattÃ-svÅkaraïam | ÓrutiÓ ca - arvÃg devà asya visarjanenÃtha ko veda yata ÃbabhÆvety Ãdyà | kiæ ca yad gataæ bandhanaæ tasya ÓrÅ-vigrahasyaiva vyÃpakatvaæ vivak«itaæ yattado÷ [?] sÃmÃnÃdhikaraïyÃt tasyÃs tatrÃkovidatvopapÃdanatvÃc ca | tatra vigrahatvaæ paricchinnÃyÃm eva sambhavati | kara-caraïÃdy-ÃkÃra-sanniveÓÃt | tasmÃd asyaiva tasmin paricchinnatvaæ vibhutvaæ ca yugapad eva | mÆla- siddhÃnta eva paraspara-virodhi-Óakti-Óata-nidhÃnatvaæ tasya darÓitam | d­Óyate'pi loke trido«aghna-mahau«adhÅnÃæ tÃd­Óatvam | tathaiva vibhutvam uktaæ brahma-saæhitÃyÃæ - panthÃs tu koÂi-Óata-vatsara-saæpragamyo vÃyor athÃpi manaso muni-puÇgavÃnÃm | so'py asti yat-prapada-sÅmny avicintya-tattve govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || iti [BrahmaS 5.40] || ÓrutiÓ ca madhva-bhëya-pramÃïità - asthÆlo'naïur amadhyamo madhyamo'vyÃpako vyÃpako harir Ãdir anÃdir aviÓvo viÓva÷ saguïo nirguïa iti | tathaiva n­siæha-tÃpanÅ ca - turÅyam aturÅyam ÃtmÃnam anÃtmÃnam ugram anugram vÅram avÅraæ mahÃntam amahÃntaæ vi«ïum avi«ïuæ jvalantam ajvalantaæ sarvato-mukham asarvato-mukham ity [NTU 2.3] Ãdikà | brahma-purÃïe - asthÆlo'nurÆpo'sÃv aviÓvo viÓva eva ca | viruddha-dharma-rÆpe'sÃv aiÓvaryÃt puru«ottama || iti || tathaiva d­«Âaæ ÓrÅ-vi«ïu-dharme - paramÃïv-anta-paryanta- sahasrÃæÓÃïu-mÆrtaye | jaÂharÃntÃyutÃæÓÃnta- sthita-brahmÃï¬a-dhÃriïe || iti || ata÷ ÓrÅ-gÅtopani«adaÓ ca - mayà tatam idaæ sarvaæ jagad avyakta-mÆrtinà | mat-sthÃni sarva-bhÆtÃni na cÃhaæ te«v avasthita÷ || na ca mat-sthÃni bhÆtÃni paÓya me yogam aiÓvaram | bhÆta-bh­n na ca bhÆta-stho mamÃtmà bhÆta-bhÃvana÷ || iti | [GÅtà 9.4-5] avyakta-mÆrtineti tÃd­Óa-rÆpatvÃd buddhi-vaibhavÃgocara-svabhÃva- vigraheïety artha÷ || ÓrÅ-Óuka÷ ||29|| [30] tad evaæ paricchinnasyaiva tad-ÃkÃrasya vibhutvaæ punar-vidvad- anubhvaenokta-nyÃyena darÓayitum prakaraïam Ãrabhyate | tatraikÃdaÓa- padyÃny Ãha - kvÃhaæ tamo-mahad-ahaæ-kha-carÃgni-vÃr-bhÆ- saæve«ÂitÃï¬a-ghaÂa-sapta-vitasti-kÃya÷ | kved­g-vidhÃvigaïitÃï¬a-parÃïu-caryÃ- vÃtÃdhva-roma-vivarasya ca te mahitvam || [BhP 10.14.11] spa«Âam || [31] utk«epaïaæ garbha-gatasya pÃdayo÷ kiæ kalpate mÃtur adhok«ajÃgame | kim ÃstinÃsti-vyapadeÓa-bhÆ«itaæ tavÃsti kuk«e÷ kiyad apy ananta÷ || [BhP 10.14.12] ata÷ sarvasya tava kuk«i-gatatvena mamÃpi tathÃtvÃn mÃt­vad aparÃdha÷ so¬havya iti bhÃva÷ | [32] kiæ ca viÓe«atas tu tvatto yaj janma prasiddham ity Ãha - jagat-trayÃntodadhi-samplavode nÃrÃyaïasyodara-nÃbhi-nÃlÃt | vinirgato'jas tv iti vÃÇ na vai m­«Ã kintv ÅÓvara tvan na vinirgato'smi || [BhP 10.14.13] tathÃpi tvat tvatta÷ kiæ tu notpanno'smi ha api tu tvatta evotpanno'smÅty artha÷ | [33] nanu yady ahaæ pralayodadhi-ÓÃyÅ nÃrÃyaïa÷ syÃæ, tarhi mattas tvam utpanno'sÅty api ghaÂate | tat tv anyathaivety ÃÓaÇkyÃha - nÃrÃyaïas tvaæ na hi sarva-dehinÃm ÃtmÃsy adhÅÓÃkhila-loka-sÃk«Å | nÃrÃyaïo'Çgaæ nara-bhÆ-jalÃyanÃt tac cÃpi satyaæ na tavaiva mÃyà || [BhP 10.14.14] he adhÅÓa ÅÓasya sarvÃntaryÃmiïo nÃrÃyaïasyÃpy upari vartamÃna, he bhagavann ity artha÷ | hi niÓcitaæ sa nÃrÃyaïas tvaæ, nÃsi, kintu nÃrÃyaïo'sau tavivÃÇgam aæÓa÷ | yadyapy evam athÃpi mama tad-aÇgotpannatvÃd aÇginas tvatta evotpattir iti bhÃva÷ | katham asau nÃrÃyaïa ucyate | kathaæ và mama tasmÃd vailak«aïyam ? tatraha - yo'sau dehinÃm Ãtmà antaryÃmi-puru«a÷ | ataeva nÃrasya jÅva-samÆhasya ayam ÃÓrayo yatreti tasya nÃrÃyaïatvaæ, sÃksÃd bhagavatas tava tu tad antaryÃmitÃyÃm apy audÃsÅnyam iti bhÃva÷ | kiæ ca, akhila-loka-sÃk«Å, yasmÃt akhilaæ lokaæ sÃk«Ãt paÓyati, tasmÃt | nÃram ayate jÃnÃtÅti nÃrÃyaïo'sau, tvaæ punas tenÃæÓenaiva tad-dra«ÂÃ, na tu sÃk«Ãd iti tasmÃd vilak«aïa ity artha÷ | tarhi sa nÃrÃyaïas tvaæ na bhavasÅti mamÃpy anyathà nÃrÃyaïatvam astÅti bhavatÃbhipretaæ, tat katham ? ity asyottaraæ tenaiva sambodhanena vya¤jayati, adhÅÓeti | ÅÓa÷ pravartaka÷ | tataÓ ca nÃrasya ayanaæ prav­ttir yasmÃt sa nÃrÃyaïa÷ | tato'py adhikaiÓvaryÃd adhÅÓas tvam api nÃrÃyaïa÷ | yathà maï¬aleÓvaro'pi n­patis te«Ãm adhipo'pi n­patir iti | ÓrÅ-k­«ïasyaiva sÃk«Ãt svayaæ bhagavattvena tasmÃd api paratvam | k­«ïa-sandarbhe prabandhena darÓayi«yate | nanu, narÃj jÃtÃni tattvÃni nÃrÃïÅti vidur budhÃ÷ | tasya tÃny ayanaæ pÆrvaæ tena nÃrÃyaïa÷ sm­ta÷ iti | tathÃ, Ãpo nÃrà iti proktà Ãpo vai nara-sÆnava÷ | ayanaæ tasya tÃ÷ pÆrvaæ tena nÃrÃyaïa÷ sm­ta÷ || iti tasyÃpi nÃrÃyaïatva-manmathÃprasiddham ity ÃÓaÇkyÃha - nara-bhÆ- jalÃyanÃt tac cÃpÅti | narÃd udbhÆtaye'rthÃs tathà narÃj jÃtaæ yaj jalaæ, tad- ayanÃt yac ca tac cÃpi nÃrÃyaïatvaæ bhavati tarhi kathaæ prasiddhi- parityÃgenÃnyathà nirvak«Åty ata Ãha satyaæ neti | tat pralayodadhi-jalÃdy- ÃÓrayatvaæ satyaæ na, kintu tathà j¤Ãnaæ tavaiva mÃyety artha÷ | mÃyÃtra pratÃraïa-Óakti÷, mÃyà dambhe k­pÃyÃæ ceti viÓva-prakÃÓÃt | durvitarka- svarÆpa-Óaktyaiva paricchinnÃparicchinnÃyÃs tvan-mÆrter jalÃdibhir aparicchedÃd iti bhÃva÷ | Óloka-catu«Âaye'smin yasya nÃrÃyaïasyÃntataæ mad-Ãdikaæ sarvam eva jagat, so'pi tavÃntarbhÆta iti tÃtparyam | nÃrÃyaïasya tÃd­Óatve mantra-varïa÷ - yac ca ki¤cij jagat sarvaæ d­Óyate ÓrÆyate'pi và | antar bahiÓ ca tat sarvaæ vyÃpya nÃrÃyaïa÷ sthita÷ || iti || [34] tan-mÆrter jalÃdibhir aparicchede svÃnubhavaæ pramÃïayati --- tac cej jala-sthaæ tava saj-jagad-vapu÷ kiæ me na d­«Âaæ bhagavaæs tadaiva | kiæ và sud­«Âaæ h­di me tadaiva kiæ no sapady eva punar vyadarÓi || [BhP 10.14.15] jagad-ÃÓraya-bhÆtaæ nÃrÃyaïÃbhidhaæ tava tad-vapu÷ jalastham evety evaæ yadi sat satyaæ syÃt tarhi tadaiva kamala-nÃla-mÃrgeïÃnta÷ praviÓya saævatsara-Óataæ vicinvatÃpi mayà he bhagavann acintyaiÓvarya tat kim iti na d­«Âam | yadi ca tad-vapur mÃyÃ-mÃtraæ, mÃyà syÃc chÃmbarÅ-buddhyor iti trikÃï¬a-Óe«a-rÅtyà mithyÃbhivya¤jaka-kalÃ-viÓe«a-darÓita-mÃtraæ syÃt tarhi kiæ và rƬha-samÃdhi-yoga-virƬha-bodhena mayà h­di tadaiva su«Âhu saccidÃnanda-ghanatvena d­«Âaæ, samÃdhy-anantaraæ kiæ và puna÷ sapady eva no vyadarÓi na d­«Âam | atas tvan-mÆrter mÃyÃmayatvaæ deÓa-viÓe«a- k­ta-paricchedaÓ ca satyo na bhavatÅty artha÷ | etad-vyÃkhyÃna-nidÃnaæ t­tÅya-skandhetihÃso dra«Âavya÷ | [35] atra tac cÃpi satyam ity atra, tac cÃpi aÇgaæ satyam eva, na tu virì avanmÃyeti tac cej jalastham ity atra ca, taj-jalasthaæ sad-rÆpaæ tava vapur yadi jagat syÃt, prapa¤cÃnta÷pÃti syÃt iti vyÃkurvanti | tasmÃd evaæ nÃrÃyaïÃÇgakasya bhagvad-vigrahasya viÓvo'pi prapa¤co'ntarbhÆta iti svayaæ bhagavatà darÓitam | ÓrÅmatyà jananyaivÃnubhÆtam ity Ãha -- atraiva mÃyÃdhamanÃvatÃre hy asya prapa¤casya bahi÷-sphuÂasya | k­tsnasya cÃntar jaÂhare jananyà mÃyÃtvam eva prakaÂÅk­taæ te || [BhP 10.14.16] atraiva tÃvat ÓrÅ-k­«ïÃkhye mÃyopaÓamane'vatÃre prÃdurbhÃve, bahiÓ cÃntar-jaÂhare ca sphuÂasya d­«Âasya k­tsnasya jagata÷ sambandhe pÆrvoktaæ yan mÃyÃtvam, parpa¤cak­tatvatparicchedyatvasya mithyÃtvam | taj-jananyà jananyai te tvayà prakaÂÅk­taæ darÓitam | tasmÃd bhavÃn jagad-anta÷stha eva, jagat tu bhava-bahir-bhÆtam ity evaæ mÃyÃ-dharma÷ | vastutas tu durvitarka- svarÆpa-Óaktyà madhyamatve'pi vyÃpako'sÅti bhÃva÷ | [36] mÃyÃ-dharmeneti yad bhavatà k­payà d­«Âa-pramÃïe'pi ÓrÅ-vigrahe sarvo'pi prapa¤co'ntarbhÆta iti darÓitaæ tat satyam eveti dyotanÃrthaæ bhagavaty apy anyathà pratÅti-nirasanÃrthaæ ca pÆrvam evÃrtham upapÃdayati -- yasya kuk«Ãv idaæ sarvaæ sÃtmaæ bhÃti yathà tathà | tat tvayy apÅha tat sarvaæ kim idaæ mÃyayà vinà || [BhP 10.14.17] yasya tava kuk«au sarvam idaæ sÃtmaæ tvat-sahitaæ yathà bhÃti, tat sarvam iha bahir api tathaiva tvayi bhÃti ity anvaya÷ | ayam artha÷ - svasya vraje'ntarbhÆtatÃ-darÓanenaiva samaæ vrajasya svasminn antarbhÆtatÃæ darÓayan tac cÃntar bahir darÓanaæ kiæ svapna etad uta devamÃyà ity Ãdau [BhP 10.8.40] ÓrÅ-jananyà eva vicÃre svÃpnikatva- mÃyolatva-bimba-pratibimbatvÃnÃmayogyatvÃd ekam evety abhij¤Ãpayan, kiæ svapna ity ÃdÃv eva ya÷ kaÓcana autpattika Ãtmayoga ity [BhP 10.8.40] anena carama-pak«Ãvasitayà durvitarka-svarÆpa-Óaktyaiva madhyama-parimÃïa- viÓe«a eva sarva-vyÃpako'smÅti svayam eva bhavÃn jananÅæ prati yugapad ubhayÃtmakaæ nija-dharma-viÓe«aæ darÓitavÃn | ataeva dvitÅye g­hïÅta yad yad upabandham amu«ya mÃtà ity Ãdau [BhP 2.7.30] pratibodhitÃsÅd ity uktam | tasmÃt tava kuk«au sarvam idaæ yathà bhÃti, iha bahir api tathÃ, tad- antarbhÆto'pi tad-vyÃpako'sÅti prakÃreïaiva tava mÃyayà sva- yÃthÃrthyÃvaraïa-Óaktyà vinà kiæ sambhavati ? naiva sambhavatÅty artha÷ | [37] mayÃpy evam evÃnubhÆtam ity Ãha -- adyaiva tvad ­te'sya kiæ mama na te mÃyÃtvam ÃdarÓitam eko'si prathamaæ tato vraja-suh­d-vatsÃ÷ samastà api | tÃvanto'si caturbhujÃs tad akhilai÷ sÃkaæ mayopÃsitÃs tÃvanty eva jaganty abhÆs tad amitaæ brahmÃdvayaæ Ói«yate || [BhP 10.14.18] adyaiva te tvayà kim asya viÓvasya tvad-­te tvatto bahir mÃyÃtvaæ mÃyayaiva sphuraïaæ bhavatÅti mama mÃæ prati na darÓitam ? api tu darÓitam eva | etan narÃkÃra-rÆpÃt tvatto bhair evedaæ jagad iti yan mugdhÃnÃæ bhÃti | tan- mÃyayivety artha÷ | katham etad ÃkÃra-rÆpasya mama tÃd­Óatvam ? tatrÃha, eko'si iti | vraja-suh­dÃdi-rÆpaæ yad yasmÃd ÃvirbhÆtaæ tat tad akhilam adhunà tirodhÃna-samaye yena punar anena ÓrÅ-vigraha-rÆpeïÃvaÓi«yate | tad dvayaæ brahmaivety artha÷ | aÓe«a-prÃpa¤cika-vastÆnÃæ prÃdurbhÃva- sthiti-tirobhÃva-darÓanena tal-lak«aïÃkrÃntatvÃd iti bhÃva÷ | tataÓ cÃsya brahmatve siddhe vyÃpakatvam api sidhyatÅti tÃtparyam | [38] nanu, s­«Ây-Ãdau brahma-vi«ïu-maheÓvarà bhinnà eva kÃraïa-bhÆtÃs tathà sthitau kecid anye'vatÃrÃÓ ca, tat kathaæ mamaivaæ sarva-kÃraïatvam ucyate | tatrÃha -- ajÃnatÃæ tvat-padavÅm anÃtmany ÃtmÃtmanà bhÃsi vitatya mÃyÃm | s­«ÂÃv ivÃhaæ jagato vidhÃna iva tvam e«o'nta iva trinetra÷ || [BhP 10.14.19] tvam ity asya bhÃsÅty anenÃnvaya÷ | kart­-kriyayor anvayasyaiva prÃthamikatvÃt | kartrà cÃtra tvam ity eva madhama-puru«eïa yujyate | tasmÃd atra naiva Óabda÷ sambadhyate kintv e«a ity atraiva | tataÓ ca ÓrÅ- vigraho'mu÷ vÃcya÷ | svayaæ bhagavattvenÃsya guïÃvatÃratvÃbhÃvÃt | adyaiva tvad-­te'syety anenÃvyvavahita-vacanena viruddhatvÃc ca | tasmÃd ayam artha÷ - tvat-padavÅæ tava tathÃbhÆtaæ svarÆpam ajÃnatÃm ajÃnata÷ prati | Ãtmà tat tad aæÓisvarÆpas tvam eva | Ãtmanà tat-tad-aæÓena, mÃyÃæ s­«Ây-Ãdi-nimitta-Óaktim | anÃtmani ja¬a-rÆpe mahad-Ãdy-upÃdÃne pradhÃne | vitatya pravarty, tat-tat-kÃrya-bhedena bhinna iva bhÃsÅty artha÷ | ante tri-netra iveti | vastutas tvam eva tat-tad-rÆpeïa vartase, mƬhÃs tu tvattas tÃn p­thak paÓyantÅti bhÃva÷ | yato dvitÅye brahma-vÃkyam - s­jÃmi tan-niyukto'haæ haro harati tad-vaÓa÷ | viÓvaæ puru«a-rÆpeïa paripÃti tri-Óakti-dh­k || iti [BhP 2.6.30] [39] ato bhagavat-svarÆpaikatvena na brahmÃdivad vi«ïur iveti nirdi«Âam | evaæ yathà guïÃvatÃrÃs tathÃnye'py avatÃrà ity Ãha -- sure«v ­«i«v ÅÓa tathaiva n­«v api tiryak«u yÃda÷sv api te'janasya | janmÃyatÃæ durmada-nigrahÃya vidhÃta÷ yad anugrahÃya ca || [BhP 10.14.20] ajanasya janmety anena prÃdurbhÃva-mÃtraæ janmeti bodhayati | nanu brahman kim atra vicÃritaæ bhavatÃ, yad ekasyà eva mama mÆrter vyÃpakatve satya-nyÃsÃæ darÓana-sthÃnaæ na sambhavatÅti | tathà ja¬a-vastÆnÃæ ghaÂÃdÅnÃm eva prÃkaÂya-prakÃro loke d­«Âa÷ | kathaæ tad itara- svabhÃvÃnÃæ cid-vastÆnÃæ mama ÓrÅ-mÆrtyÃdÅnÃm iti | yathà yÃvatyo vibhÆtayo mama bhavatà d­«ÂÃs tÃvatÅbhir eva bhavÃn vismito, nÃparÃ÷ santÅti sambhÃvayann iva tat-parimitatÃm adhigatavÃn astÅti | tathà ye mamÃæÓÃ÷ pÆrvaæ bÃlavatsÃdi-rÆpÃs ta eva caturbhujà abhavann iti kasyÃpi rÆpasya kadÃcid udbhava÷ kasyÃpi kadÃcid iti | [40] kiæ ca, satya-j¤ÃnÃnantÃnandaikarasa-mÆrtitvÃt yugapad eva sarvam api tat- tad-rÆpaæ vartata eva, kintu yÆyaæ sarvadà sarvaæ na paÓyatheti tatra ca yaugapadyaæ katham iti tatrÃha -- ko vetti bhÆman bhagavan parÃtman yogeÓvarotÅr bhavatas trilokyÃm | kva và kathaæ và kati và kadeti vistÃrayan krŬasi yoga-mÃyÃm || [BhP 10.14.21] kva và kathaæ và kati và kadà và yoga-mÃyÃæ dustarkÃæ cic-chaktiæ vistÃrayan tathà tathà pravartayan krŬasÅti bhavata ÆtÅr lÅlÃs trilokyÃæ ko vetti? na ko'pÅty artha÷ | yasyÃmataæ tasya mataæ mataæ yasya na veda sa iti [KenaU 2.3] bhÃva÷ | atra durj¤eyatÃ-purask­tenaiva sambodhana-catu«Âayena catur«u yuktim Ãha | he bhÆman kro¬Åk­tÃnanta-mÆrtyÃtmaka-ÓrÅ-mÆrte | ayaæ bhÃva÷ - ekam api mukhyaæ bhagavad-rÆpaæ yugapad ananta- rÆpÃtmakaæ bhavati | tathaivÃkrÆreïa stutaæ bahu-mÆrty-eka-mÆrtikam iti [BhP 10.40.7] | tathà Óruti÷ - ekaæ santaæ bahudhà d­ÓyamÃnam iti | tato yadà yÃd­Óaæ ye«Ãm upÃsanÃphalodaya-bhÆmikÃvasthÃnaæ, tadà tathaiva te paÓyanti | tathà ca - praj¤Ãntara-p­thaktvavad d­«ÂiÓ ca tad uktim ity atra brahma-sÆtre [Vs 3.3.50] madhva-bhëyam - upÃsanÃbhedÃd darÓana-bheda iti d­«ÂÃntaÓ ca | yathaikam eva paÂÂavastra-viÓe«a-picchÃvayava-viÓe«Ãdi- dravyaæ nÃnÃ-varïamaya-pradhÃnaika-varïam api kutaÓcit sthÃna-viÓe«Ãd datta-cak«u«o janasya kenÃpi varïa-viÓe«eïa pratibhÃtÅti | atrÃkhaï¬a- paÂÂa-vastra-viÓe«Ãdi-sthÃnÅyaæ nija-pradhÃna-bhÃsÃntar-bhÃvita-tat-tad- rÆpÃntaraæ ÓrÅ-k­«ïa-rÆpaæ, tat-tad-varïa-cchavi-sthÃnÅyÃni rÆpÃntarÃïÅti j¤eyam | yathà ÓrÅ-nÃrada-pa¤carÃtre - maïir yathà vibhÃgena nÅla-pÅtÃdibhir yuta÷ | rÆpa-bhedam avÃpnoti dhyÃna-bhedÃt tathà vibhu÷ || iti maïir atra vaiduryaæ nÅla-pÅtÃdayas tad-guïÃ÷ | tad evaæ kvety aya yuktir uktà | evam eva ÓrÅ-vÃmanÃvatÃram upalak«ya ÓrÅ-Óuka-vÃkyam - yat tad vapur bhÃti vibhÆ«aïÃyudhair avyakta-cid-vyaktamm adhÃrayad dhari÷ | babhÆva tenaiva sa vÃmano baÂu÷ saæpaÓyator divya-gatir yathà naÂa÷ || [BhP 8.18.12] arthaÓ cÃyam - yad vapu÷ ÓarÅraæ na kenÃpi vyajyate yà cit pÆrïÃnandas tat- svarÆpam eva yad vibhÆ«aïÃyudhair bhÃti | tad vapus tadà prapa¤ce'pi vyaktaæ yathà syÃt tathà adhÃrayat sthÃpitavÃn | punaÓ ca tenaiva vapu«Ã vÃmano baÂur babhÆva hari÷ | eva-kÃreïa pariïÃma-ve«Ãntara-yogÃdikaæ ni«iddham | kadà ? pitro÷ sampaÓyato÷ | tenaiva vapu«Ã tad-bhÃve hetu÷ | divyÃ÷ param acintyÃ÷ yad gataæ bhavac ca bhavi«yac ca ity Ãdi Órute÷ | svasminn eva nitya-sthitÃn nÃnÃ-saæsthÃnÃæ prakÃÓanÃ-prakÃÓana-rÆpà gatayaÓ ce«Âà yasya sa÷ | tatrÃlaksita-svadharma-mÃtrollÃsÃæÓe d­«ÂÃnta-leÓa÷, yathà naÂa iti | naÂo'pi kaÓcid ÃÓcaryatama÷ divyà parama-vismÃpikà gatir hastaka-rÆpà ce«Âà yasya tathÃbhÆta÷ san | tenaiva rÆpeïa vai«amyÃdikam anurÅk­tyÃpi nÃnÃkÃratÃæ yathà darÓayati | svargyo naÂo và divya-gati÷ | tataÓ ca tat-tad-anukaraïaæ tasyÃtyanta-tad-ÃkÃram eva bhavati | atra parameÓvaraæ vinà anyasya sarvÃæÓe tÃd­ÓatvÃbhÃvÃt na ca d­«ÂÃnte khaï¬atva-do«a÷ prapa¤canÅya÷ | yathà bhak«ita-kÅÂa-pariïÃma-lÃlÃ-jÃta-tantu-sÃdhano'py Ærïa-nÃbha÷ parameÓvarasya jagat-s­«ÂÃv ananya-sÃdhakatve d­«ÂÃnta÷ ÓrÆyate, yathorïa-nÃbhir h­dayÃd ity Ãdi [BhP 11.9.21] tadvat | tad evaæ ÓrÅ-brahmaïÃpi sarva-rÆpa-sad-bhÃvÃbhirpÃyeïaivoktam - tvaæ bhakti-yoga-paribhÃvita-h­t-saroja Ãsse Órutek«ita-patho nanu nÃtha puæsÃm | yad yad-dhiyà ta urugÃya vibhÃvayanti tat tad vapu÷ praïayase sad-anugrahÃya || iti [BhP 3.9.11] praïayase prakar«eïa nayasi prakaÂayasi | Óruteksita-patha ity anena kalpanÃyà nirastatvÃt | sarva-rÆpatve'pi bhaktÃnabhirucita-rÆpatve'pavÃda÷ ÓrÅ-kardama-vÃkyena - tÃny eva te'bhirÆpÃïi rÆpÃïi bhagavaæs tava | yÃni yÃni ca rocante sva-janÃnÃm arÆpiïa÷ || [BhP 3.24.30] yÃni yÃni ca tvadÅya-svabhaktebhyo rocante tÃni nÃnyeva tava rÆpÃïi te tava abhirÆpÃïi yogyÃni, nÃnyÃnÅty artha÷ | anyÃni ca, yÃd­Óaæ rantidevÃya kutsita-rÆpaæ prapa¤citaæ tÃd­ÓÃni j¤eyÃni | tÃd­Óasya ca mÃyikatveam eva hi tatroktam - tasya tribhuvanÃdhÅÓÃ÷ phaladÃ÷ phalam icchatÃm | ÃtmÃnaæ darÓayäcakrur mÃyà vi«ïu-vinirmità || iti [BhP 9.21.15] ÂÅkà ca - tribhuvanÃdhÅÓÃ÷ brahmÃdaya÷ mÃyÃs tadÅya-dhairya- parÅk«Ãrthaæ prathamaæ mÃyayà v­«alÃdi-rÆpeïa pratÅtÃ÷ santa ity artha÷ | ity e«Ã | anabhirÆpatve hetu÷ | arÆpiïa iti | prÃk­ta-rÆpa-rahitasyeti | ÂÅkà ca - aprÃk­tatvena kutsitatvÃsambhavÃd iti bhÃva÷ | atha prak­ta-pak«asya kathaæ vety Ãditraya-yuktaye'vaÓi«Âaæ sambodhana- trayaæ vyÃkhyÃyate | he bhagavann acintya-Óakte! acintyasya bhagavan-mÆrty- ÃdyÃvirbhÃvasyÃnyathÃ-nupapatter acintyà svarÆpa-Óaktir eva kÃraïam iti bhÃva÷ | iyaæ kathaæ vety asya yukti÷ | tathà he paramÃtman! pare«Ãæ pratyekam apy ananta-ÓaktÅnÃæ puru«Ãdy-avatÃrÃïÃm Ãtmann avatÃrin | tvayi tu tÃsÃæ sutarÃm anantatvÃt | tad-ÃvirbhÃva-vibhÆtaya÷ kati và vÃÇ- manaso'gocaratvam Ãpayerann iti bhÃva÷ | iyaæ kati vety asya yukti÷ | tathà he yogeÓvara! ekasminn api rÆpe nÃnÃ-rÆpa-yojanÃ-lak«aïÃyà yoga-nÃmnyÃ÷ svarÆpa-Óaktes tayà và ÅÓana-ÓÅla | ayaæ bhÃva÷ - yathà tava pradhÃnaæ rÆpaæ antarbhÆtÃnanta-rÆpaæ tathà tavÃæÓa-rÆpaæ ca | tataÓ ca yadà tava yatrÃæÓe tat-tad-upÃsanÃ-phalasya yasya rÆpasya prakÃÓanecchà tadaiva tatra tad-rÆpaæ prakÃÓase iti | iyaæ kadety asya yukti÷ | [41] tasmÃt tat tat sarvam api tasmin ÓrÅ-k­«ïa-rÆpe'ntarbhÆtam ity evam atrÃpi tÃtparyam upasaæharati | tasmÃd idaæ jagad aÓe«am asat-svarÆpaæ svapnÃbham asta-dhi«aïaæ puru-du÷kha-du÷kham | tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanÃv anante mÃyÃta udyad api yat sad ivÃvabhÃti || [BhP 10.14.22] yasmÃd evaæ prapa¤cÃprapa¤ca-vastÆnÃæ sarve«Ãm api tattva-vigraho'si tasmÃd eva nitya-sukha-bodhana-laksaïà yà tanus tat-svarÆpe'nante tvayy eva Óe«am idaæ jagad avabhÃtÅty anvaya÷ | kathambhÆtaæ sat udyad api yat muhur ubhava-tirobhavac ca | yady asmin muhur jÃyate lÅyate ca tat tasminn evÃvabhÃti bhuvi tad-vikÃre iveti bhÃva÷ | tarhi kiæ mama vikÃritvaæ nety Ãha | mÃyÃto mÃyayà tvadÅyÃcintya-Óakti-viÓe«eïa vikÃrÃditasyaiva Órutes tu Óabda-mÆlatvÃd ity [Vs. 2.1.17] Ãdau pariïÃma-svÅkÃrÃt | muhur udbhava- tirobhavatvÃd eva svapnÃbhaæ tat-tulyaæ na tv aj¤Ãna-mÃtra-kalpitatvÃd api vaidharmyÃc ca na svapnÃdivad iti [Vs. 2.2.29] nyÃyena tathà avidyÃ-v­ttika- mÃyÃ-kÃryatvÃc ca asta-dhi«aïaæ jÅva-paramÃtma-j¤Ãna-lopa-kart­ | ubhayasmÃd api heto÷ puru-du÷kha-du÷khaæ tadÅya-sukhÃbhÃsasyÃpi vastuno du÷kha-rÆpatvÃd vinà tvat-sattayà asat-svarÆpaæ ÓaÓa-vi«Ãïa-tulyaæ tad evaæ bhÆtam api sad ivÃnaÓvaram ivÃbhÃti mugdhÃnÃm iti Óe«a÷ | upalak«aïaæ caitad vyavahÃra-j¤Ãnamaya-mahad-ÃdyÃtmakatvÃt j¤Ãnodbodhakam iva svargÃdyÃtmakatvÃt mukham iva ca | tad evam anyasya tat-paricchedyatvÃt svarÆpa-Óaktyaiva paricchinnam aparicchinnaæ ca tavedaæ vapur iti prakaraïÃrtha÷ || 10|14|| brahmà ÓrÅ-bhagavantam ||41|| [42] tad itthaæ madhyamÃkÃra eva sarvÃdhÃratvÃd vibhutvaæ sÃdhitam | sarvagatatvÃd api sÃdhyate - citraæ bataitad ekena vapu«Ã yugapat p­thak | g­he«u dvy-a«Âa-sÃhasraæ striya eka udÃvahat || [BhP 10.69.2] etad bata aho citraæ kiæ tat | eka eva ÓrÅ-k­«ïo dvya«Âa-sÃhasraæ strÅr yad udÃvahat pariïÅtavÃn | nanu kim atrÃÓcaryaæ tatrÃha | g­he«v iti tat- saÇkhye«u sarve«v iti Óe«a÷ | bhavatu tato'pi kiæ tatrÃha | p­thak p­thag eva sthitvà pÃïi-grahaïÃdi-vivÃha-vidhiæ k­tavÃn | nanu kramaÓa udvÃhe nÃsambhavam etat tatrÃha yugapad iti | nanu yogeÓvaro'pi yugapan nÃnÃ- vapÆæ«i vidhÃya tad vidhÃtuæ Óaknoti kim atra yogeÓvarÃrÃdhya-caraïÃnÃæ yu«mÃkam api citraæ tatrÃha | ekena vapu«Ã iti | tarhi katham aneka-bÃhv- Ãdikena vyÃpakenaikena vapu«Ã tat k­tavÃn | maivam | ÃsÃæ muhÆrta ekasmin nÃnÃgÃre«u yo«itÃm | savidhaæ jag­he pÃïin anurÆpa÷ svamÃyayà || [BhP 3.3.8] iti ÓrÅmad-uddhava-vÃkyÃdau tat tad anurÆpatÃ-prasiddhe÷ | ity abhipretya pÆrvakeïaika-padopanyÃsena pariharati p­thag iti | ekena narÃkÃreïa vapu«Ã p­thak-p­thaktvena d­ÓyamÃnas tathà vihitavÃn | tasmÃd ekam eva nara-vapur yato yugapat sarvadeÓaæ sarva-kriyÃæ ca vyÃpnoti tasmÃn mahad-ÃÓcaryam iti vÃkyÃrtha÷ | ittham eva pa¤came lokÃdhi«ÂhÃtu÷ ÓrÅ-bhagavad-vigrahasya te«Ãm ity Ãdi gadyopadi«Âasya tÃd­Óatvaæ vyÃkhyÃtaæ ÓrÅ-svÃmi-caraïai÷ | mahÃ-vibhÆte÷ pÃramaiÓvaryasya patitvÃd ekayaiva mÆrtyà samantÃd Ãsta iti | atho muhÆrta ekasmin nÃnÃgÃre«u tÃ÷ striya÷ | yathopayeme bhagavÃn tÃvad-rÆpa-dharo ‘vyaya÷ || ity [BhP 10.59.42] atrÃpy atas tÃvad-rÆpatvaæ nÃma yugapat tÃvat-pradeÓa-prakÃÓatvam eveti vyÃkhyeyam | na tu nÃrÃyaïÃdivad bhinnÃkÃratvam | yathoktam - anekatra prakaÂatÃ- rÆpasyaikasya yaikadà | sarvathà tat svarÆpaiva sa prakÃÓa itÅryate || iti [LBhÃg 1.1.21][*ENDNOTE #6] e«a evÃnyatrÃkÃrasya prakÃÓasya ca bhedo j¤eya÷ || ÓrÅnÃrada÷ ||42|| [43] tathaivÃha | ity Ãcarantaæ sad-dharmÃn pÃvanÃn g­ha-medhinÃm | tam eva sarva-g­he«u santam ekaæ dadarÓa ha || [BhP 10.69.25] sarva-g­he«u tame eva na tu tasyÃæÓÃn | ekam eva santaæ na tu kÃya-vyÆhena bahu-rÆpam | ekaæ santaæ bahudhà d­ÓyamÃnam iti Órute÷ | na cÃntar na bahir yasyety Ãdinà [BhP 10.9.11] vibhutva-siddheÓ ca ha sphuÂam eva dadarÓa bhagavad-datta-Óaktyà sÃk«Ãd evÃnubhÆtavÃn, na tu kevalam anumitavÃn nÃrada iti Óe«a÷ | [44] ataeva - k­«ïasyÃnanta-vÅryasya yoga-mÃyÃ-mahodayam | muhur d­«Âvà ­«ir abhÆd vismito jÃta-kautuka÷ || [BhP 10.69.25] tatra ca yogamÃyà durghaÂa-ghaÂanÅ cic-chakti÷ | t­tÅye [BhP 3.16.37] sanakÃdÅnÃæ vaikuïÂha-gamane yogamÃyÃ-Óabdena parameÓvare tu prayujyamÃnena cic-chaktir ucyate iti svÃmibhir api vyÃkhyÃtam asti | jÃta- kautuko munir muhur d­«Âvà vismito'bhÆt | kÃya-vyÆhas tÃvat tÃd­Óe«v api bahu«v eva sambhavati | taæ vinÃpi madhyamÃkÃre'pi tasmin sarva- vyÃpakatva apÆrvam iti tasyÃpi vismayaæ hetur nÃnyatheti spa«Âam eva yathoktaæ j¤eyam | anena sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ tad iti tÃd­ÓyÃæ ÓrÅ-mÆrtyÃm eva vyÃkhyÃtaæ bhavati | ataeva na sthÃnato'pi parasyobhaya-liÇgaæ sarvatra hi [Vs. 3.2.11] iti sÆtraæ tattva-vÃdibhir evaæ yojitam | sthÃnÃpek«ayÃpi paramÃtmano na bhinnaæ rÆpaæ hi yasmÃt tad-rÆpatvaæ sarvatraiva | sarva- bhÆte«v evam eva brahma ity Ãcak«ata iti Órute÷ | eka eva paro vi«ïu÷ sarvatrÃpi na saæÓaya÷ | aiÓvaryÃd rÆpam ekaæ ca sÆryavad badhudheyate || iti mÃtsyÃt | pratid­Óam iva naikadhÃrkam ekaæ samadhigato'smi vidhÆta-bheda-moha÷ || iti [BhP 1.9.42] bhÃgavatÃc ceti | evaæ na bhedÃd iti cen na pratyekam atad-vacanÃd ity [Vs. 3.2.12] etasya api caivam ekam ity [Vs. 3.2.13] etasya ca sÆtrasya vyÃkhyÃnaæ tad-bhëye d­Óyam || ÓrÅ-Óuka÷||43-44|| [45] tam imam aham ajaæ ÓarÅra-bhÃjÃæ h­di h­di dhi«Âhitam Ãtma-kalpitÃnÃm | pratid­Óam iva naikadhÃrkam ekaæ samadhi-gato 'smi vidhÆta-bheda-moha÷ || [BhP 1.9.42] tam imam agrata evopavi«Âaæ ÓrÅ-k­«ïaæ vya«Ây-antaryÃmi-rÆpeïa nijÃæÓena ÓarÅra-bhÃjÃæ h­di h­di dhi«Âhitam | kecit sva-dehÃntar-h­dayÃvakÃÓe prÃdeÓa-mÃtraæ puru«aæ vasantam || [BhP 2.2.8] ity-ukta-diÓà tat-tad-rÆpeïa bhinna-mÆrti-baddha-santam api ekam abhinna-mÆrtim eva samadhi-gato'smi | ayaæ paramÃnanda-vigraha eva vyÃpaka÷ | svÃntar-bhÆtena nijÃkÃra- viÓe«aïÃntaryÃmitayà tatra tatra sphuratÅti vij¤ÃnavÃn asmi | yato'haæ vidhÆta-bheda-moha÷ | asyaiva k­payà durÅk­to bheda-moha÷ | bhagavad- vigrahasya vyÃpakatvÃsambhÃvanÃ-janita-tan-nÃnÃtva-vij¤Ãna-lak«aïo moho yasya tathÃbhÆto'ham | te«u vyÃpakatve hetur Ãtma-kalpitÃnÃm Ãtmany eva paramÃÓraye prÃdu«k­tÃnÃm avalokanaæ prati yathaika evÃrko v­k«a- ku¬yÃdy-upari-gatatvena tatrÃpi kutracid avyavadhÃnaæ sampÆrïatvena savyavadhÃnas tv asampÆrïatvenÃnekadhà d­Óyate tathety artha÷ | d­«ÂÃnto'yam ekasyaiva tatra tatrodaya ity etan mÃtrÃæÓe | vastutas tu ÓrÅ- bhagavad-vigraho'cintya-Óaktyà tathà bhÃsate | sÆryas tu dÆrasya vistÅrïÃtmanÃsvabhÃveneti viÓe«a÷ | athavà taæ pÆrva-varïita-svarÆpam imam agrata evopavi«Âaæ ÓarÅra-bhÃjÃæ h­di h­di santam api samadhigato'smi | yadyapy antaryÃmirÆpam etasmÃd rÆpÃd anyÃkÃraæ tathÃpy etad rÆpam evÃdhunà tatra tatra paÓyÃmi | sarvato mahÃ- prabhÃvasyaitasya rÆpasyÃdeÓa-bhede'py abheda-bodhanÃya j¤eya÷ | na tu pÆrïÃpÆrïatva-vivak«Ãyai | amÅlita-d­g-vyadhÃrayad iti k­«ïa evaæ bhagavati mano-vÃk-kÃya-v­ttibhir ity upakramopa-saæhÃrÃdibhir atra ÓrÅ- vigraha eva prastÆyate | tato nedaæ padyaæ brahma-paraæ vyÃkhyeyam | tad evaæ paricchinnatvÃparicchinna-tvayor yugapat-sthiter acaraæ caram eva cety etad apy atra susaÇgacchate | ato vibhutve'pi lÅlayà yÃthÃthyaæ siddhyati || bhÅ«ma÷ ÓrÅ-bhagavantam ||45|| [46] evaæ tasya nityatva-vibhutve sÃdhite | tathaiva vyÃkhyÃtaæ ÓrÅ-svÃmibhir a«Âamasya «a«Âhe | anÃvirÃvirÃseyaæ nÃbhÆtÃbhÆd iti bruvan | brahmÃbhipraiti nityatva-vibhutve bhagavat-tanor iti | tathà hi Óloka-dvayaæ taÂ-ÂÅkà ca -- ajÃta-janma-sthiti-saæyamÃyÃ- guïÃya nirvÃïa-sukhÃrïavÃya | aïor aïimne 'parigaïya-dhÃmne mahÃnubhÃvÃya namo namas te || rÆpaæ tavaitat puru«ar«abhejyaæ Óreyo 'rthibhir vaidika-tÃntrikeïa | yogena dhÃta÷ saha nas tri-lokÃn paÓyÃmy amu«minn u ha viÓva-mÆrtau || [BhP 8.6.8-9] itÅdam | ÓrÅ-mÆrter ayaæ ÃvirbhÃva eva natvasmad_adi-vaj janmÃdi tadÃstÅty Ãha - na jÃtà janmÃdayo yasya | kuta÷ ? aguïÃya ato nirvÃïa-sukhasyÃrïavÃya ap¸ara-mok«a-sukha-rÆpÃyety artha÷ | tathÃpi aïor aïimna atisÆk«mÃya durj¤ÃtatvÃt | vastutas tu aparigaïyam iyattÃtÅtaæ dhÃma mÆrtir yasya tasmai | na caitad asambhÃvitam | yato mahÃn acintyo'nubhÃvo yasya | tan-mÆrte÷ sanÃtanatvam aparimeyatvaæ copapÃdayatti rÆpam iti | he puru«ar«abha! he dhÃta÷ ! etat tava rÆpaæ vaidekena tÃntrikeïa ca upÃyena Óreyobhi÷ sadà ijyaæ pÆjyaæ ato nedam apÆrvaæ jÃtam iti bhÃva÷ | nanu yÆyaæ devÃ÷ pÆjyatvena prasiddhÃ÷ satyaæ sarve'py atraivÃntarbhÆtà ity Ãha | u aho ha sphuÂam amu«miæs tvayi no'smÃæs trilokÃæÓ ca saha paÓyÃmi | tatra hetu÷ | viÓvaæ mÆrtau yasya atas tavaitad rÆpaæ paricchinnam api na bhavatÅty artha÷ | ity e«Ã | atra nirvÃïa-sukhÃrïavÃyeti arïavatva-rÆpakeïa nirvÃïa-sukha-mÃtratvaæ nirasya tato'py adhika-sahÃsukhatvam darÓitam | tad uktaæ ÓrÅ-dhruvena -- yà nirv­tis tanu-bh­tÃæ tava pÃda-padma- dhyÃnÃd bhavaj-jana-kathÃ-Óravaïena và syÃt | sà brahmaïi sva-mahimany api nÃtha mà bhÆt kiæ tv antakÃsi-lulitÃt patatÃæ vimÃnÃt || iti [BhP 4.9.10] tathà aïor aïimne iti procya aparimeya-dhÃmna ity ukter acintya-Óaktitva- rÆpeïa mahÃnubhÃvatvena sarva-pariïÃmÃdhÃratvaæ tava darÓitam iti j¤eyam || [47] atha sthÆla-sÆk«mÃtiriktatÃm Ãha dvÃbhyÃm | sa vai na devÃsura-martya-tiryaÇ na strÅ na «aï¬ho na pumÃn na jantu÷ nÃyaæ guïa÷ karma na san na cÃsan ni«edha-Óe«o jayatÃd aÓe«a÷ || [BhP 8.6.24] evaæ gajendram upavarïita-nirviÓe«aæ brahmÃdayo vividha-liÇga-bhidÃbhimÃnÃ÷ naite yadopasas­pur nikhilÃtmakatvÃt tatrÃkhilÃmara-mayo harir ÃvirÃsÅt || [BhP 8.6.30] yasya brahmÃdayo devÃ[*ENDNOTE #7] ity Ãdi prÃktana-padya-dvayena yasmÃt sarva-kÃraïa-kÃraïatvaæ vya¤jitaæ tasmÃd devÃdÅnÃæ madhye ko'pi na bhavati | vailak«aïyaæ sÃttvikatva-bhautikatvÃdi-hÅnataiva strÅtva- puru«atva-hÅnatà ca prÃk­ta-tat-tad-dharma-rÃhityam | ataeva na «aï¬a ity uktam | tasmÃn na ko'pi jantu÷ | kÃraïa-bhÆta÷ sattvÃdir guïa÷ puïya-pÃpa- lak«aïaæ karma ca nety Ãha | nÃyaæ guïa÷ karmeti | tayor api pravartakatvÃd iti bhÃva÷ | kiæ bahunÃ, yad atra sat sthÆlam asat sÆk«maæ tad ekam api na bhvati sva-prakÃÓa-rÆpatvÃd iti bhÃva÷ | kintu sarvasya ni«edhe'vadhitvena Ói«yata iti Óe«a÷ | mÃyayà tat-tad-aÓe«ÃtmakaÓ ca | jayatÃt mad- vimok«aïÃyÃvirbhavatv iti | ÂÅkà ca - evam upavarïitaæ nirviÓe«aæ devÃdi-rÆpaæ vinà paraæ tattvaæ yena taæ gajendram | vividha-liÇga-bhidÃbhimÃnÃ÷ | vividhà cÃsau liÇga-bhidà devÃdi-rÆpa-bhedaÓ ca tasyÃbhimÃno ye«Ãm ataeva te brahmÃdayo yadà nopajagmus tatra tadà nikhilÃtmakatvÃt nikhilÃnÃæ te«Ãæ paramÃtma-sukha- rÆpatvÃt tad-vilak«aïo mÃyayà aÓe«ÃtmakatvÃd akhilÃmaramayo harir ÃvirÃsÅd iti | evam ÃvirbhÃvaæ prÃrthayamÃne ÓrÅ-gajendre yad rÆpeïÃvirbhÆtaæ tat khalu tÃd­Óam eva bhavitum arhatÅti sÃdhÆktaæ sthÆla-sÆk«ma-vastv-atiriktas tava ÓrÅ-vigraha iti | anyathà tv apÃïi-pÃda-rÆpatvenaiva tac cetasyÃvirbhÆya tad vidadhyÃt | tad uktaæ svecchÃmayasyeti | Óloka-dvayam idaæ ÓlokÃntaravyavahitam apy arthenÃvyavahitatvÃd yugalatayopadadhre || prathamaæ gajendra÷ ÓrÅ-harim, dvitÅyaæ ÓrÅ-Óuka÷ ||47|| [48] atha pratyag-rÆpatatvam apy Ãha - sa tvaæ kathaæ mama vibho'k«a-patha÷ parÃtmà yogeÓvarai÷ Óruti-d­ÓÃmala-h­di-bhÃvya÷ | sÃk«Ãd adhok«aja uru-vyavasanÃndha-buddhe÷ syÃn me'nud­Óya iha yasya bhavÃpavarga÷ || [BhP 10.64.18] ÂÅkà ca - he vibho sa tvaæ mamÃk«a-patha÷ locana-gocara÷ etac citram ity artha÷ | kim atrÃÓcaryaæ tad Ãha para Ãtmà ataeva yogeÓvarair api Óruti-d­Óà amala-h­di vibhÃvyaÓ cintya÷ | yato'dhok«aja÷ ak«ajam aindriyakaæ j¤Ãnaæ tad adha÷ arvÃg eva yasya sa÷ | yasya hi bhavÃpavargo bhavet tasya bhavÃn anud­Óya÷ syÃt uru-vyasanena k­kalÃsa-bhava-du÷khena andha-buddhes tu mama etac citram ity artha÷ | ity e«Ã | darÓana-kÃraïaæ tÆktaæ nÃrÃyaïÃdhyÃtme - nityÃvyakto'pi bhagavÃn Åk«yate nija-Óaktita÷ | tÃm ­te paramÃtmÃnaæ ka÷ paÓyetÃm­taæ prabhum || iti | tÃd­Óa-Óakter apy ullÃse tat-k­paiva kÃraïam | tad uktaæ Órutau -- na cak«u«Ã paÓyati rÆpam asya yam evai«a v­ïute tena labhyas tasyai«a Ãtmà viv­ïute tanuæ svÃm || [KaÂhaU 1.2.23] na sand­Óe ti«Âhati rÆpam asya | ity Ãdikaæ ca kutracit | evam eva mok«a- dharme nÃrÃyaïÅye nÃradaæ prati ÓrÅ-ÓvetadvÅpa-patinoktam - etat tvayà na vij¤eyaæ rÆpavÃn iti d­Óyate | icchan muhÆrtÃn naÓyeyam ÅÓo'haæ jagato guru÷ || mÃyà hy e«Ã mayà s­«Âà yan mÃæ paÓyasi nÃrada | sarvabhÆtaguïair yuktaæ naivaæ tvaæ j¤Ãtum arhasi || [MBh 12.306.42-43] yathÃ'nyo rÆpavÃn iti hetor d­Óyate tathÃyam apÅty etat tvayà na j¤eyam | tataÓ ca svaya rÆpitve'py ad­Óyatvam uktvà nija-rÆpasyÃprÃk­tatvam eva darÓitam | tad-darÓane ca parama-k­pÃ-mayy akuï¬hà mamecchaiva kÃraïam ity Ãha | i icchann iti | naÓyeyam ad­ÓyatÃm Ãpadyeyam | tatra svÃtantryaæ jagad- vilak«aïatvaæ ca hetum Ãha - ÅÓa ity Ãdi | tathÃpi mÃæ sarva-bhÆta-gaïair yuktaæ yat paÓyasi tad yuktatvena yat pratye«i e«Ã mÃyà mayaiva s­«Âà mama mÃyayaiva tathà bhÃnam ity artha÷ | tasmin naivam ity Ãdi | mayÃtra pratÃraïa-Óakti÷ | tathà hi tatraiva ÓrÅ-bhëya-vacanam | prÅtas tato'sya bhagavÃn deva-deva÷ sanÃtana÷ | sÃk«Ãt taæ darÓayÃmÃsa d­Óyo nÃnyena kenacid || iti | [MBh 12.323.11] tam uparicaraæ vasuæ prati svÃtmÃnam iti Óe«a÷ | tad-agre ca vasv-Ãdi- vÃkyam | na Óakya÷ sa tvayà dra«Âum asmÃbhir và b­haspate | yasya prasÃdaæ kurute sa vai taæ dra«Âum arhati || iti | [MBh 12.323.18] tad evaæ ÓrutÃv apy ad­ÓyatvÃdayo dharmÃ÷ ÓrÅ-vigrahasyaivoktÃ÷ | Órutyantaraæ ca na cak«u«Ã paÓyati rÆpam asya | iti || n­pa÷ ÓrÅ-bhagavantam ||48|| [49] ataeva prÃk­tÃni rÆpÃdÅni ni«idhya anyÃni sampratipÃdyante | na vidyate yasya ca janma karma và na nÃma-rÆpe guïa-do«a eva và tathÃpi lokÃpyaya-sambhavÃya ya÷ sva-mÃyayà tÃny anukÃlam ­cchati || [BhP 8.3.8] ayam artha÷ | avasthÃntara-prÃptir vikÃra÷ | tatra prathama-vikÃro janmeti | apÆrïasya nija-pÆrty-arthà ce«Âà karmeti | manogrÃhyasya vastuno vyavahÃrÃrthaæ kenÃpi saÇketita÷ Óabdo nÃmeti | cak«u«Ã grÃhyo guïo rÆpam iti | sattvÃdi-prÃk­ta-guïa-nidÃno dravyasyotkar«a-hetur-dharma- viÓe«o guïa iti prak­tije loke d­Óyate | yasya ca sarvadà svarÆpasthatvÃt pÆrïatvÃt manaso'py agocaratvÃt svaprakÃÓatvÃt prak­ty-atÅtvÃt tÃni na vidyante | tathÃpi yas tÃni ­cchati prÃpnoti tasmai nama ity [BhP 8.3.9] uttara- ÓlokenÃnvaya÷ | ataeva ÓrutyÃpi - ni«kalaæ ni«kriyaæ ÓÃntam ity Ãdau [ÁvetU 6.19], aÓabdam asparÓam arÆpam avyayam ity Ãdau [KaÂhaU 1.3.15] ca tan ni«idhyÃpi sarva-karmà sarva-kÃma÷ sarva-gandha÷ sarva-rasa ity [ChÃU 3.14.4] Ãdau vidhÅyate | guïa-do«a iti aparamÃrthatvÃd guïa eva do«a ity artha÷ | tato rƬha-do«as tu sarvathà na sambhavaty eveti vak«yate | tathà ca kaurme - aiÓvarya-yogÃd bhagavÃn viruddhÃrtho'bhidhÅyate | tathÃpi do«Ã÷ parame naivÃhÃrya÷ katha¤cana | guïà viruddhà api tu samÃhÃryÃÓ ca sarvata÷ || iti | ayam ÃtmÃpahata-pÃpmà | ity ÃdyÃ÷ [ChÃU 8.7.1] ÓrutayaÓ ca | etaæ saæyad vÃma ity Ãvak«ate etaæ sarvÃïi vÃmÃni nayati e«a u eva bhÃmaïÅ÷ e«a sarve«u vede«u bhÃtÅty [Chà 4.15.2] Ãdyà ca | ataeva sarva- gandha ity Ãdau gandhÃdi-Óabdena saugandhyÃdikam evocyate | yadà tu ­cchatinÃnvayas tu guïasya do«atvena rÆpakam avivak«itaæ Óruti- viruddhatvÃt paramÃrthatvena pratipÃdayi«yamÃïatvÃc ca | nanv ekatra te«Ãæ janmÃdÅnÃæ bhÃvÃbhÃvayor virodha ity ÃÓaÇkya tad- virodhe hetum Ãha sva-mÃyayà iti | anyathÃnupapatti-pramità dustarkyà svarÆpa-Óaktir eva tatra hetu÷ | ataeva svarÆpa-bhÆtatvena tebhya÷ prÃk­tebhyo vilak«aïatvÃt tÃny api na vidyanta iti ca vaktuæ Óakyata iti bhÃva÷ | yathà ÓÃÇkara-ÓÃrÅrarake samÃkar«Ãd ity [Vs. 1.4.15] atra nÃma- rÆpa-vyÃk­ta-vastu-vi«aya÷ svacchanda÷ prÃyeïa prasiddha iti tad- vyakaraïÃbhÃvÃpek«ayà prÃg-utpatte÷ sad eva brahma-ÓrutÃv asad ity ucyate ity uktam tathaiva j¤eyam | ataeva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe - guïÃæÓ ca do«ÃæÓ ca mune vyatÅta ity [ViP 6.5.83] uktvà punar Ãha samasta-kalyÃïa-guïÃtmako hÅti [ViP 6.5.84] | tathà j¤Ãna-Óakti-balaiÓvarya-vÅrya-tejÃæsy aÓe«ata÷ | bhagavac-chabda-vÃcyÃni vinà heyair guïÃdibhi÷ || iti [ViP 6.5.79] pÃdmottara-khaï¬e ca - yo'sau nirguïa ity ukta÷ ÓÃstre«u jagad-ÅÓvara÷ | prÃk­tair heya-saæyuktair guïair hÅnatvam ucyate || iti | na ca sva-mÃyayety anyathÃrthaæ mantavyam | viÓuddha-vij¤Ãna-ghanaæ sva-saæsthayà samÃpta-sarvÃrtha-mayÅ vächitam | sva-tejasà nitya-niv­tta-mÃyÃ- guïa-pravÃhaæ bhagavantam Åmahi || iti [?][*ENDNOTE #8] ÓrÅ-nÃrada- vÃkyÃt | sva-sukha-nibh­tedyÃdi[*ENDNOTE #9] | vakt­-h­daya-virodhÃc ca | tata÷ sarvathà cic-chaktyà ity artha÷ | ata÷ svÃmibhir api yoga-mÃyÃ-Óabdena cic- chaktir vyÃkhyÃtà | nanu prÃpnoti kadÃcitkatvam apy avagamyate, tatrÃha - anukÃlaæ nityam eva prÃpnoti, kadÃcid api na tyajatÅty artha÷ | svarÆpa-Óakti-prakÃÓitvasya ca mitho hetumattà j¤eyà | nanu kathaæ janma-karmaïor nityatvam ? te hi kriye | kriyÃtvaæ ca prati- nijÃæÓam apy Ãrambha-parisamÃptibhyÃm eva sidhyatÅti te vinà sva-svarÆpa- hÃny-Ãpatti÷ | nai«a do«a÷ | ÓrÅ-bhagavati sadivÃkÃrÃnantyÃt prakÃÓÃnantyÃt janma-karma-lak«aïa-lÅlÃnantyÃd ananta-prapa¤cÃnanta- vaikuïÂha-gata-tat-tal-lÅlÃ-sthÃna-tat-tal-lÅlÃ-parikarÃïÃæ vyakti-prakÃÓayor ÃnantyÃc ca | yata evaæ satyor api tat-tad-ÃkÃra-prakÃÓa-gatayos tad-Ãrambha- samÃptyor ekatrikatra te janma-karmaïor aæÓà yÃvat samÃpyante na samÃpyante và tÃvad evÃnyatrÃpy Ãrabdhà bhavatÅty evaæ ÓrÅ-bhagavati vicchedÃbhÃvÃn nitye eva tatra te janma-karmaïÅ vartete | tatra te kvacit ki¤cid vilak«aïatvenÃrabhyete te kvacid aikarÆpyeïa ceti j¤eyam | viÓe«aïa- bhedÃd viÓe«aïaikyÃc ca | eka evÃkÃra÷ prakÃÓa-bhedena p­thak kriyÃspadaæ bhavatÅti | citraæ bataitad ekena vapu«Ã ity Ãdau pratipÃditam | tata÷ kriyÃ-bhedÃt tat-tat-kriyÃtmake«u prakÃÓa-bhede«v abhimÃna-bhedaÓ ca gamyate | tathà sati ekatraikatra lÅlÃ-krama-janita-rasodbodhaÓ ca jÃyate | nanu kathaæ te eva janma-karmaïÅ vartete ity uktaæ p­thag-ÃrabdhatvÃd anye eva te | ucyate | kÃla-bhedenoditÃnÃm api samÃna-rÆpÃïÃæ kriyÃïÃm ekatvam | yathà ÓaÇkara-ÓÃrÅrake | dvir-go-Óabdobhayam uccarito na tu dvau go-ÓabdÃv iti | tathaiva dvi÷ pÃka÷ k­to'nena na tu dvidhà pÃka÷ k­to'neneti pratÅtyà bhavi«yati | tato janma-karmaïor api nityatà yuktaiva | ataevÃgamÃdÃv api bhÆta-pÆrva-lÅlopÃsana-vidhÃnaæ yuktam | tathà coktam madhva-bhëye - paramÃtma-sambandhitvena nityatvÃt trivikramatvÃdi«v apy upasaæhÃryatvaæ yujyate iti | anumataæ caitat Órutyà yad gataæ bhavac ca bhavi«yac cety anayaiva | upasaæhÃryatvam upÃsanÃyÃm upÃdeyatvam ity artha÷ | tatra tasya janmana÷ prÃk­tÃt tasmÃd vilak«aïatvaæ prÃk­ta- janmÃnukaraïenÃvirbhÃva-mÃtratvaæ kvacit tad-ananukaraïena và | ajÃyamÃnà bahudhà vijÃyata iti Órute÷ | tad yathà -- devakyÃæ deva-rÆpiïyÃæ vi«ïu÷ sarva-guhÃÓaya÷ | ÃvirÃsÅd yathà prÃcyÃæ diÓÅndur iva pu«kala÷ || iti [BhP 10.3.8] tathà ca - satyaæ vidhÃtuæ nija-bh­tya-bhëitaæ vyÃptitvaæ ca bhÆte«v akhile«u cÃtmana÷ | ad­ÓyatÃty-adbhÆta-rÆpam udvahan stambhe sabhÃyÃæ na m­gaæ na mÃnu«am || iti [BhP 7.8.17] kÃrdamaæ vÅryam Ãpanna ity atra [BhP 3.24.6] ÓrÅ-kapila-devÃvatÃra-prasaÇge kardamasya bhakti-sÃmarthya-vaÓÅbhÆta ity eva vyÃkhyeyam | vÅrya-Óabda- nyÃsas tu prasiddhaæ putratvam api Óli«Âaæ bhavatÅty evam artha÷ | tathà karmaïo vailak«aïyaæ svarÆpÃnanda-vilÃsa-mÃtratvam | tad yathà lokavat tu lÅlÃ-kaivalyam iti [Vs 2.1.33] | vyÃkhyÃtaæ ca tattva-vÃdibhi÷ | yathà loke mattasya sukhodrekÃd eva n­tyÃdi-lÅlà na tu prayojanÃpek«ayà evam eveÓvarasya | nÃrÃyaïa-saæhitÃyÃæ ca - s­«ÂyÃdikaæ harir naiva prayojanam apek«ya tu | kurute kevalÃnandÃd yathà mattasya nartanam || pÆrïÃnandasya tasyeha prayojana-mati÷ kuta÷ | muktà avyÃpta-kÃmÃ÷ syu÷ kim utÃsy akhilÃtmana÷ || iti | na conmatta-d­«ÂÃntenÃsarvaj¤atva prasa¤jayitavyam | svarÆpÃnandodrekeïa sva-prayojanam ananusandhÃyaiva lÅlÃyate ity etad aæÓenaiva svÅkÃrÃt | ucchvÃsa-praÓvÃsa-d­«ÂÃnte'pi su«pty-Ãdau tad-do«ÃpÃtÃt | tasmÃt svarÆpÃnanda-svÃbhÃvikyena tal-lÅlà | ÓrutiÓ ca - devasyaiva svabhÃvo'yam Ãpta-kÃmasya kà sp­hà | iti | atra prÃk­ta-s­«Ây-Ãdi-gatasya sÃk«Ãd-bhagavac-ce«ÂÃtmakasya vÅk«aïÃdi- karmaïo vastutas tu tathÃ-vidhatve vaikuïÂhÃdi-gatasya kaimutyam evÃpatitam | yathoktaæ nÃga-patnÅbhi÷ avyÃk­ta-vihÃrÃya iti [BhP 10.16.47] | ataeva ÓrÅ-ÓukÃdÅnÃm api tal-lÅlÃ-Óravaïe rÃgata÷ prav­ttir yujyate | ataÓ ca -- evaæ ca janmÃni karmÃïi hy akartur ajanasya ca | varïayanti sma kavayo veda-guhyÃni h­t-pate÷ || iti [BhP 1.3.35] atra janma-guhyÃdhyÃya-padye'py evam eva vyÃkhyeyam | yatreme sad-asad- rÆpe [BhP 1.3.33-4] ity ÃdibhyÃm avyavahita-padyÃbhyÃæ yathà svarÆpa- samyag-j¤Ãnenaiva k­tasyÃvidyÃk­tÃtmÃdhyÃsa-sad-asad-rÆpa-ni«edhasya hetor brahma-darÓanaæ bhavati | yathà ca - mÃyoparatÃv eva svarÆpa- sampattir bhavati ity uktam | evam eva kavaya ÃtmÃrÃmà h­t-pate÷ paramÃtmano janmÃni karmÃïi ca varïayanti | tat-tat-prati«edhe tad- uparatau caiva satyÃæ taj-janma-karmÃnubhava-sampattÅ bhavata ity artha÷ | sampattir atra sÃk«Ãd darÓanam | tasmÃt svarÆpÃnandÃtiÓayita-bhagavad- Ãnanda-vilÃsa-rÆpÃïy eva tÃnÅti bhÃva÷ | ataeva prÃk­ta-vailak«aïyÃd akartur ajanasya ity uktam | ataeva veda-guhyÃny api tÃnÅti | yathà akrÆra- stutau tvayodita÷ [BhP 10.48.23-24] ity Ãdi dvayaæ ÂÅkÃyÃm evettham utthÃpitam | nanu tarhi mamÃvatÃrÃs tac-caritÃni ca Óukti-rajata-vad avidyÃ- kalpitÃny eva kim ? nahi nahi iyaæ tu tava lÅlety Ãha dvayena tvayodita itÅti | tathaiva ca bhagavat-svarÆpa-sÃmyenoktaæ vai«ïave - nÃma-karma-svarÆpÃïi na pariccheda-gocare | yasyÃkhila-pramÃïÃnaæ sa vi«ïur garbhagas tava || iti | [ViP 5.2.19] rÆpa-karmeti và pÃÂhÃntaram[*ENDNOTE #10] | ittham evÃbhipretaæ ÓrÅ- gÅtopani«adbhi÷ - janma-karma ca me divyam evaæ yo vetti tattvata÷ | iti | [GÅtà 4.9] tathà nÃmno vailak«aïyaæ vÃÇ-manasÃgocara-guïÃvalambitvena svata÷- siddhatvam | tad yathà vÃsudevÃdhyÃtme - aprasiddhes tad-guïÃnÃm anÃmÃsau prakÅrtita÷ iti | brÃhme - anÃmà so'prasiddhatvÃd arÆpo bhÆta- varjanÃt iti | na yatra nÃtha vidyante nÃma-jÃtyÃdi-kalpanÃ÷ | tad brahma paramaæ nityam avikÃri bhavÃn aja || na kalpanÃm­te'rthasya sarvasyÃdhigamo yatha÷ | tata÷ k­«ïÃcyutÃnanta-vi«ïu-nÃmabhir Ŭyase || iti || [ViP 5.18.53-54] etad-vai«ïava-vacanÃnantaram api na viruddham | tathà hi | atrÃpÃtata÷ pratÅtÃrthatÃyÃæ kalpanÃ-Óabdo vyartha÷ syÃt | nÃma-jÃty-Ãdayo na vidyante | ity anenaiva vivak«itÃrtha-siddhe÷ | svayam eva brahmÃjÃdi-ÓabdÃnÃæ paramÃrtha-pratipÃdaka-nÃmatayà svÅk­taÓ ca | ajÃm ekÃæ lohita-Óukla- k­«ïÃm [ÁvetU 4.5] ity Ãdi«v ajÃyamÃnatva-lak«aïa-jÃtiÓ ca d­Óyata eva | tathà nÃmÃdi-kalpanà na vidyante ity uktà svayaæ k­«ïÃdi-nÃma-kalpanoktir viruddhà syÃt kalpanayà và katham Ŭayatà syÃt kalpanÃyà aniyatatvÃc ca kathaæ k­«ïÃdinÃm aniyatyam ucyate | tasmÃn nÃma-karma-svarÆpÃïÅty anusÃrÃc cÃyam artha÷ | yathà yatra nÃma-jÃty-ÃdÅnÃæ nÃmani k­«ïÃdÅni jÃtayo devatva-manu«yatva-k«atriyatvÃdi-lÅlÃ÷ tadÃdÅnÃæ kalpanà na vidyante | kintu sva-saæsthayà samÃpta-sarvÃrtham ity ukta-diÓà svarÆpa-siddha-nitya- Óakti-vilÃsa-rÆpÃïy eva tÃnÅty artha÷ | tataÓ ca yato yasmÃt sarvasyÃpi d­«Âasya vastuna÷ kalpanÃæ nÃmÃdi-racanÃm­te adhigamo vyavahÃrika- bodho na bhavati | tatas tasmÃd eva heto÷ kalpanÃ-mayaæ nÃma tan-nÃminaæ cÃrtha sarvam avaj¤Ãya nikhila-pramÃïa-paricchedÃgocaratvena vedÃtmatayà svata÷-siddhai÷ k­«ïÃdi-nÃmopalak«aïai÷ prasiddhair eva nÃmabhi÷ svata÷- siddhas tvam eve¬yase munibhir vedaiÓ ca ÓlÃghyase | na tu kalpanÃmayair anyais tvam api ÓlÃghyase tÃd­Óa-mahimabhis tair eva tava mahimà vyaktÅbhavatÅti | yad và | tair eve¬yase vyakta-mÃhÃtmÅkriyasa iti | atra yai÷ ÓÃstre'tiprasiddhai÷ ÓrÅ-bhagavÃn eva jhaÂiti pratÅto bhavati | ye«Ãæ ca sÃÇketyÃdÃv api tÃd­Óa-prabhÃva÷ ÓrÆyate | te«Ãæ svata÷ siddhatvam anye«Ãæ kalpanÃmayatvaæ j¤eyam | athavà he nÃtha| yatra nÃma-jÃtyÃdÅnÃæ kalpanà na vidyante tat kavala-viÓe«a-rÆpaæ paramaæ brahma bhavÃn | tat-tat-kalpanÃyà avi«ayatve hetu÷ | viÓe«eïa karoti lÅlÃyata iti vikÃri tathà na bhavatÅty avikÃri iti | tad-rÆpeïa na jÃyate na prakaÂÅbhavatÅti he ajeti | tata÷ kim avalambya tatra nÃma-jÃty-Ãdi-kalpanÃ÷ kriyantÃm iti bhÃva÷ | tat-tat-kalpanÃæ vinà ca sarvasyÃpy arthasya vastu-mÃtrasyÃdhigama-mÃtraæ na bhavet | kim uta tÃd­Óa-brahma-svarÆpasya bhavata÷ | kalpanÃmaya-nÃma- jÃty-Ãdayas tu na kasyÃpi svarÆpa-dharmà bhavanti yata evaæ tata÷ sÃÇketyÃdinà bhÃvitair api bhavadvat-sarva-puru«Ãrtha-pradais tat-tad- viÓe«a-pratipÃdakai÷ k­«ïÃdi-nÃmabhir eva tvam Ŭyase nitya-siddha-Óruti- purÃïÃdibhi÷ ÓlÃghyase na tu nirviÓe«atÃ-pratipÃdakair nitarÃæ kalpanÃmayair ity artha÷ | kintu k­«ïÃdÅnÃæ caturïÃæ nÃmnÃæ upalaksaïatvam eva j¤eyam | nÃrÃyaïÃdi-nÃmnÃm api sÃÇketyÃdau tathà prabhÃva-ÓravaïÃt | varïa eva tu Óabda iti bhagavÃn upavar«a ity anena tasya ca nityatvÃd ity anena ca nyÃyena varïatayaiva nityatvam asya veda-sÃra-varïÃtmaka-nÃmna÷ sidhyati | tathaiva gopÃla-tÃpanÅ-Órutau nÃma-mayëÂadaÓÃk«ara-prasaÇge brahma- vÃkyam - te«v ak«are«u bhavi«yaj-jagad-rÆpaæ prakÃÓayann [GTU 1.26] iti | atrÃvatÃra-kÃla-jÃta-ÓabdÃdimaya-jagat-kÃraïatvena tad-vailak«aïyÃt svata÷-siddhatvaæ tathà bhagavat-svarÆpÃbhinnatvaæ ca tad-vailak«aïyaæ nÃmna÷ | tad yathà Órutau - oæ Ãsya jÃnanto nÃma cid viviktan mahas te vi«ïo sumatiæ bhajÃmahe | oæ tat sad ity Ãdi | ayam artha÷ | he vi«ïo! te tava nÃma cit cit-svarÆpam ataeva maha÷ sva- prakÃÓa-rÆpam | tasmÃd asya nÃmna÷ à ūad api jÃnanta÷ na tu samyag uccÃra-mÃhÃtmyÃdi-puraskÃreïa | tathÃpi vivaktan bruvÃïÃ÷ kevalaæ tad- ak«arÃbhyÃsa-mÃtraæ kurvÃïÃ÷ sumatiæ tad-vi«ayÃæ vidyÃæ bhajÃmahe prÃpnuma÷ | yatas tad eva praïava-vya¤jitaæ vastu sat svata÷-siddham iti | ataeva bhaya-dve«Ãdau ÓrÅ-mÆrte÷ sphÆrter iva sÃÇketyÃdÃv apy asya muktidatvaæ ÓrÆyate | tathà coktaæ pÃdme - apy anya-citta÷ kruddho và ya÷ sadà kÅrtayed dharim | so'pi bandha-ksayÃn muktiæ labhec cedi-patir yathà || iti | tathà ÓrÅ-bhagavata iva tasya nÃmna÷ sak­d api sÃk«ÃtkÃra÷ saæsÃra- dhvaæsako bhavati | yathà skÃnde - sak­d uccÃritaæ yena harir ity ak«ara-dvayam | baddha÷ parikaras tena mok«Ãya gamanaæ prati || iti Órutau ca praïavam uddiÓya | om ity etat brahmaïo nedi«Âaæ nÃma yasmÃd uccÃryamÃïa eva saæsÃra-bhayÃt tÃrayati tasmÃd ucyate tÃra ity Ãdi bahutaram | na cÃsyÃrtha-vÃdatvaæ cintyam | tathÃrthavÃdo harinÃmni kalpanam iti padma-purÃïÃnusÃreïÃparÃdhÃpÃtÃt | yasya tu g­hÅta-nÃmno'pi puna÷ saæsÃras tasya nÃnuvrajati yo mohÃd vrajantaæ parameÓvaram | j¤ÃnÃgni-dagdha-karmÃpi sa bhaved brahma- rÃk«asa iti ÓrÅ-vi«ïu-bhakti-candrodayÃdi-pramÃïita-purÃïa-vacanavan mahad aparÃdha-tad-artha-vÃda-kalpanÃdikaæ pratibandhakaæ j¤eyam | ataevÃnanda-rÆpatvam asya mahad-dh­daya-sÃk«ikaæ pratibandhakaæ j¤eyam | ataevÃnanda-rÆpatvam asya mhad-dh­daya-sÃk«ikaæ yathà ÓrÅ-vigrahasya | tad uktaæ ÓrÅ-Óaunakena - tad aÓma-sÃraæ h­dayaæ batedaæ yad g­hyamÃïair hari-nÃma-dheyai÷ | na vikriyetÃtha yadà vikÃro netre jalaæ gÃtra-ruhe«u har«a÷ || [BhP 2.3.24] ataeva prabhÃsa-purÃïe kaïÂhoktyà kathitair hetubhi÷ sakala-veda-phalatvena ca bhagavat-svarÆpatvam eva pratipÃditam | madhura-madhuram etan maÇgalaæ maÇgalÃnÃæ sakala-nigama-vallÅ-sat-phalaæ cit-svarÆpam | sak­d api parigÅtaæ Óraddhayà helayà và bh­gu-vara nara-mÃtraæ tÃrayet k­«ïa-nÃma || iti || tasmÃd bhagavat-svarÆpam eva nÃma | spa«Âaæ coktaæ ÓrÅ-nÃrada- pa¤carÃtre'«ÂÃdaÓÃk«aram uddiÓya - vyaktaæ hi bhagavÃn eva sÃk«Ãn-nÃrÃyaïa÷ svayam | a«ÂÃk«ara-svarÆpena mukhe«u parivartate || iti | mÃï¬ukyopani«atsu ca praïavam uddiÓya - oæ ity etad ak«aram idaæ sarvaæ [MÃï¬U 1] | oækÃra evedaæ sarvam [ChÃU 2.23.3] | praïavo hy aparaæ brahma praïavaÓ ca paraæ sm­tam | apÆrvo'nantaro'bÃhyo'napara÷ praïavo'vyaya÷ || sarvasya praïavo hy Ãdir madhyam antas tathaiva ca | evaæ hi praïavaæ j¤Ãtvà vyaÓnute tad-anantaram || praïavaæ hÅÓvaraæ vidyÃt sarvasya h­daye sthitam | sarva-vyÃpinam oÇkÃraæ matvà dhÅro na Óocati || amÃtro'nanta-mÃtraÓ ca dvaitasyopaÓama÷ Óiva÷ | oÇkÃro vidito yena sa munir netaro jana÷ || iti [MÃï¬Ækya-kÃrikà 26-29] na tu parameÓvarasyaiva tat-tad-yogyatÃsmabhavÃd varïa-mÃtrasya tathokti÷ stuti-rÆpaiveti mantavyam | avatÃrÃntaravat parameÓvarasyaiva varïa- rÆpeïÃvatÃro'yam iti asminn arthe tenaiva Óruti-balenÃÇgÅk­te tad-abhedena tat-sambhavÃt | tasmÃn nÃma-nÃminor abheda eva | tad uktaæ pÃdme - nÃma cintÃmaïi÷ k­«ïaÓ caitanya-rasa-vigraha÷ | pÆrïa÷ Óuddho nitya-mukto 'bhinnatvÃn nÃma-nÃmino÷ || iti || asyÃrtha÷ - nÃmaiva cintÃmaïi÷ sarvÃrtha-dÃt­tvÃt | na kevalaæ tÃd­Óam eva api tu caitanyÃdi-lak«aïo ya÷ k­«ïa÷ sa eva sÃk«Ãt | tatra hetur abhinnatvÃd itÅti | nanu, tathÃvidhaæ nÃmÃdikaæ kathaæ puru«endriya-janyaæ bhavati | na, veda-mÃtrasya bhagavativa puru«endriyÃdi«v ÃvirbhÃvanÃt | yathoktam ekÃdaÓe svayaæ ÓrÅ-bhagavatà - Óabda-brahma sudurbodham ity [BhP 11.21.36] Ãrabhya, mayopab­æhitaæ bhÆmnà brahmaïÃnanta-Óaktinà | bhÆte«u gho«a-rÆpeïa viÓe«a-pÆrïeva lak«yate || [BhP 11.21.37] iti || dvÃdaÓasya «a«Âhe vedavyasana-prasaÇge k«ÅïÃyu«a÷ ity Ãdau [BhP 12.6.47] | ÂÅkà ca - tarhi puru«a-buddhi-prabhavatvÃn nÃdaraïÅyaæ syÃd ity ÃÓaÇkyÃha h­di-sthÃcyuta-codità iti | kasmai yena vibhÃsito'yam ity Ãdau [BhP 12.13.19] tad-rÆpeïety Ãdivat | etat sarvam abhipretya garbha-stutÃv uktam - na nÃma-rÆpe guïa-janma-karmabhir nirÆpitavye tava tasya sÃk«iïa÷ | mano-vacobhyÃm anumeya-vartmano deva kriyÃyÃæ pratiyanty athÃpi hi || [BhP 10.2.36] iti || tathÃ-rÆpasyÃpi vailak«aïyaæ sva-prakÃÓatÃ-lak«aïa-svarÆpa- ÓaktyaivÃvirbhÃvitvam | tac ca pÆrva-darÓitam | ataeva dvitÅye, Ãtma-tattva-viÓuddhy-arthaæ yad Ãha bhagavÃn ­tam | brahmaïe darÓayan rÆpam avyalÅka-vratÃd ­ta÷ || ity [BhP 2.9.4] atra | ÂÅkà ca - yac coktam a«ÂamÃdhyaye parameÓvarasyÃpi deha- sambandhÃviÓe«Ãt kathaæ tad-bhaktyà mok«a÷ syÃd iti | ÃsÅd yad udarÃt padmam ity Ãdinà [BhP 2.8.8] tatrÃha Ãtma-tattva-viÓuddhy-artham iti | Ãtmano jÅvasya tattva-viÓuddhy-arthaæ tattva-j¤ÃnÃrthaæ tad bhaved eva | kiæ tad yat tap-Ãdinà sva-bhajanaæ bhagavÃn brahmaïa Ãha | kiæ kurvan, ­taæ satyaæ cid-ghanaæ rÆpaæ darÓayan | darÓane hetur avyalÅkena tapasÃd­ta÷ sevita÷ san | ayaæ bhÃva÷ | jÅvasyÃvidyayà mithÃbhÆta-deha-sambandha÷ | ÅÓvarasya tu yogamÃyayà cid-ghana-vigrahÃvirbhÃva iti mahÃn viÓe«a÷ | atas tad bhajane mksopapattir iti | ity e«Ã || ataeva, sa tvaæ triloka-sthitaye [BhP 10.3.17-18][*ENDNOTE #11] ity Ãdi-dvaye ÓrÅmad-Ãnaka-dundubhinÃpi samÃhitam | atra hy ayam artha÷ - sa prapa¤casya s­«Âi-sthiti-pralaya-kartà tvaæ triloka-sthitaye yadà tasya sthitam icchasi | tadà sva-mÃyayà svÃÓritayà mÃyÃ-Óaktyà k­tvà Ãtmana÷ Óuklaæ varïaæ svena s­«ÂÃæ dharma-parÃæ viprÃdi-jÃtiæ bibhar«i pÃlayasi | atra sattvamayy eva svamÃyà j¤eyà ni«k­«ÂatvÃd upayuktatvÃc ca | atha yadà sargam icchasi tadà rajasà rajomayyà svamÃyayà k­tvà upab­æhitaæ raktam kÃminaæ viprÃdi-varïaæ bibhar«i | yadà ca janÃtyayam icchasi tadà tamo-mayyà k­tvà k­«ïaæ malinaæ pÃpa-rataæ taæ bibhar«i | athavà yadà sthitim icchasi tadÃtmana÷ ÓrÅ-vi«ïu-rÆpasya Óuklaæ Óuddhaæ guïa-saÇkara-rahitam ity artha÷ | Óiva-brahma-vat tasya tat-saÇgÃbhÃvÃt | tathaiva siddhÃntitaæ ÓrÅ-Óukadevena - Óiva÷ Óakti-yuta÷ ÓaÓvat triliÇgo guïa-saæv­ta÷ [BhP 10.88.3] ity Ãdau, harir hi nirguïa÷ sÃk«Ãt puru«a÷ prak­te÷ para÷ [BhP 10.88.5] ity Ãdi | ataeva -- candrikÃ-viÓada-smerai÷ sÃruïÃpÃÇga-vÅk«itai÷ | svakÃrthÃnÃm iva raja÷- sattvÃbhyÃæ sra«æ­-pÃlakÃ÷ || [BhP 10.13.50] iti | atra sÃttvikatva-rÃja-sattve utprek«ite eva, na tu vastutayà nirÆpite | varïaæ rÆpaæ, na tu kÃnti-mÃtram | guïa-mayatva-svÅkÃre'pi tat tad guïa- vya¤jakÃkÃrasyÃpy apek«yatvÃt na tu Óvetaæ varïam iti vyÃkhyeyaæ | ÓrÅ- vi«ïu-rÆpasya pÃlanÃrthaæ guïÃvatÃrasya paramÃtma-sandarbhe k«Åroda- ÓÃyitvena sthÃpayi«yamÃïasya tatra ÓyÃmatvenÃti-prasiddhe÷ | janÃtyaya- heto rudrasya ÓvetatÃti-prasiddhyà tad-vaiparÅtya-pÃtÃt | tathaiva hi gobhilokta-sandhyopÃsanÃyÃm - ato'tra brahmaïo na Óoïavarïatve tÃtparyam | na ca tat-tad-guïÃnÃæ tat-tad-varïa-niyama÷ | paramatÃmasÃnÃæ bakÃdÅnÃæ ÓyÃmatva-ÓravaïÃt | sva-mÃyayà bhakte«u k­payà bibhar«i jagati dhÃrayasi prakaÂayasÅty artha÷ | raktaæ rajomayatvena sis­ksÃdi-rÃga-bahulam | k­«ïaæ tamomayatvena svarÆpa-prakÃÓa-rahitam ity artha÷ | pÃrthivÃd dÃruïo dhÆmas tasmÃd agnis trayÅmaya÷ | tamasas tu rajas tasmÃt sattvaæ yad brahma-darÓanam || [BhP 1.2.24] ity ukte÷ | nanu, katham anyÃrthena vÃkyena loka-bhrÃmakaæ varïayasi, yata÷ samprati janÃtyayaÃrthaæ k­«ïo'yaæ varïo mayà tamasà g­hÅta ity artho'py ÃyÃti tad etad ÃÓaÇkya pariharann Ãha tvam asya iti [BhP 10.3.21][*ENDNOTE #12] | nirvyÆhyamÃnà itas tataÓ cÃlyamÃnÃ÷ | ayaæ bhÃva÷ - ÃstÃæ tÃvad brahma- ghanatva-Óuddha-sattva-mayatva-bodhakaæ pramÃïÃntaraæ, guïÃnurÆpa- rÆpÃÇgÅkÃre'pi yathà pralayasya du÷kha-mÃtra-hetutvÃt su«upti-rÆpatvÃc ca tatra tad-arthÃvasaro bhavati tathÃsya tu kÃlasya tva-k­ta-rak«ayà jagat-sukha- hetutvÃt tamomayÃsura-vinÃÓa-yogyatvÃt te«Ãm asurÃïÃm api hanana- vyÃjena sarva-guïÃtÅta-mok«Ãtmaka-prasÃda-lÃbhÃt tad-arthÃvasaro na bhavati, saindhava-mÃnavetivat | tathaivoktam - jaya-kÃle tu sattvasya devar«Ån rajaso'surÃn | tamaso yak«a-rak«Ãæsi tat-kÃlÃnuguïo'bhajat || iti [BhP 7.1.8] tasmÃn na tama÷-k­to'yaæ varïa iti raja÷-sattvÃbhyÃæ rakta-ÓuklÃv eva bhavata iti pÆrva-pak«i-matam | tataÓ ca pÃriÓe«ya-pramÃïena svarÆpa- Óakti-vya¤jitatvam evÃtrÃpi paryavasyati iti bhÃva÷ | tathaiva tam evÃrthaæ ÓrÅ-devakÅ-devy api sambhrameïa prÃg eva viv­tavatÅ - rÆpaæ yat tat prÃhur… avyaktam ÃdyÃm iti [BhP 10.3.24] | atha prak­tam anusarÃma÷ | tathà guïasya vailak«aïyam ÃtmÃrÃmÃïÃm apy Ãkar«aïa-liÇga-gamyÃd bhÆtarÆpatvam | tad yathà ÓrÅ-sÆtoktau - ÃtmÃrÃmÃÓ ca munaya [BhP 1.7.10] ity Ãdau | harer guïÃk«ipta-matir [BhP 1.7.11] ity Ãdi ca | ataevoktaæ vi«ïudharmottare - guïÃ÷ sarve'pi yujyante hy aiÓvaryÃt puru«ottame | do«Ã÷ katha¤cin naivÃtra yujyante paramo hi sa÷ || guïa-do«au mÃyayaiva kecid Ãhur apaï¬itÃ÷ | na tatra mÃyà mÃyÅ và tadÅyau tau kuto hy ata÷ || tasmÃn na mÃyayà sarvaæ sarvam aiÓvarya-sambhavam | amÃyo hÅÓvaro yasmÃt tasmÃt taæ paramaæ vidu÷ || iti || atha na vidyate ity asya prak­ta-Ólokasya vyÃkhyÃtÃvaÓe«a÷ | tad evaæ svarÆpa-Óakti-vilÃsa-rÆpatvena te«Ãæ prÃk­tÃd vailak«aïyaæ sÃdhitam | tatra ÃÓaÇkate | nanu bhavantu svasvarÆpa-bhÆtÃny eva tÃni tathÃpi svarupasyaiva pÆrïatvÃt tat-tat-prÃptau kiæ prayojanaæ tatrÃha lokÃpyaya-sambhavÃya | loko bhakta- jana÷ tasyÃpyaya÷ saæsÃra-dhvaæsas tat-pÆrvaka÷ sambhavo bhakti-sukha- prÃpti÷ | bhÆ prÃptau tad artham etad apy upalak«aïaæ nitya-pÃr«adÃnÃm api bhakti-sukhotkar«Ãrtham | tad uktaæ ÓrÅmad-arjunena prathame - tathÃyaæ cÃvatÃras te bhuvo bhÃra-jihÅr«ayà | svÃnÃæ cÃnanya-bhÃvÃnÃm anudhyÃnÃya cÃsak­t || iti [BhP 1.7.25] | asyÃrtha÷ -- yathÃnye puru«Ãdayo'vatÃrÃs tathÃyaæ cÃvatÃra÷ sÃk«Ãd- bhagavata÷ ÓrÅ-k­«ïÃkhyasya tavaiva prÃkaÂyaæ, parama-bhaktÃyà bhuvo bhÃra-jihÅr«ayà jÃto'pi | anye«Ãæ svÃnÃæ bhaktÃnÃm asak­c ca muhur apy anudhyÃnÃya nija-bhajana-saukhyÃya bhavati | nanu tarhi bhakta-saukhyam eva prayojanaæ jÃtam iti pÆrïÃnandasya tasyeha prayojana-mati÷ kuta ity etat katham upapadyeta | tatrÃha - ananyabhÃvÃnÃm iti | anyathà sarva-j¤a-Óiromaïer nirdo«asya tasya tan-mÃtrÃpek«akÃnÃæ te«Ãm upek«ÃyÃm akÃruïya-do«a÷ prayujyeta iti bhÃva÷ | ÃtmÃrÃme'pi kÃruïya-guïÃvakÃÓo guïà viruddhà api tu samÃkhÃryÃÓ ca sarvata iti smaraïÃt vicitra-guïa-nidhÃne ÓrÅ-bhagavaty eva sambhavati | tato'nyatra tu sa¤carita-tad-guïÃæÓe tadÅya eva ya÷ pratipadam eva sÃÓcaryaæ Óruty-Ãdibhir uccair gÅyate | yaÓ cÃviri¤cim ÃpÃmara-janam Ãkar«ann eva vartate | tad uktaæ svayam eva - bhajato'pi na vai kecid bhajanty abhajata÷ kuta÷ | ÃtmÃrÃmà hy Ãpta-kÃmà ak­ta-j¤Ã gurudruha÷ || nÃhaæ tu sakhyo bhajato'pi jantÆn bhajÃmy amÅ«Ãm anuv­tti-v­ttaye || ity Ãdi [BhP 10.32.19-20] | tasmÃt parama-samarthasya tasya k­pÃ-lak«aïaæ bhakta-jana-sukha- prayojanakatvaæ nÃma ko'pi svarÆpÃnanda-vilÃsa-bhÆta-paramÃÓcarya- svabhÃva-viÓe«a iti mÆla-padye'py anukÃlam ­cchatÅty anenaiva [BhP 8.3.8] darÓitam | ata÷ prayojanÃntara-matitvaæ tu tasmin nÃsty eva | tat- prayojanatvaæ ca tasya parama-samarthasyÃnanda-vilÃsa eveti dik | yathoktam - k­pÃlor asamarthasya du÷khÃyaiva k­pÃlutà | samarthasya tu tasyaiva sukhÃyaiva k­pÃlutà || iti || gajendra÷ ÓrÅ-harim || 49 || [50] tasmÃd apÃïi-pÃda-Óruter api yad ananta-svaprakÃÓÃnanda-vigraha eva bhagavati tÃtparyaæ nÃnyatreti pratipÃdayanti | tvam akaraïa÷ svarì akhila-kÃraka-Óakti-dharas tava balim udvahanti samadantyajayÃnimi«Ã÷ | var«a-bhujo'khila-ksitipater iva viÓva-s­jo vidadhati yatra ye tv adhik­tà bhavataÓ cakitÃ÷ || [BhP 10.87.28] ayam artha÷ | atra karaïaæ nÃma vÃsyÃdivat kart­-Óakti-preritatayà kÃryakaraæ kartur bhinnatamaæ kevala-karaïatvÃpannam eva vastv aÇgÅk­taæ, na tu svarÆpatvÃpannam api yat tad api | yathà dahanÃdau tac-chaktyÃdikam | gauïÃrthatvÃt svarÃÂ-pada-niruktau sveneti t­tÅyÃnta-padasya svarÆpa- ÓaktÃv eva paryavasÃnÃc ca | tato jÅvasya cid-rÆpatvÃt pÃïyÃdÅnÃæ svato ja¬atvÃt tad-adhÅna-ÓaktÅnÃæ te«Ãæ bhinnatamÃnÃæ karaïatvaæ mukhyÃrtham eva | tato'sau tad-ÃsaktatvÃt sakaraïa÷ tvaæ tu tad-antaryÃmÅ tad-anÃsaktatvÃt tad-anapek«o yata÷ svaràsvarÆpa-Óaktyaiva rÃjase iti | tathà pralaya-kÃlÃvasÃne | striya urugendra-bhoga-bhuja-daï¬a-vi«akta-dhiyo vayam api te samÃ÷ samad­Óo'Çghri-saroja-sudhÃ÷ || [BhP 10.87.23] iti vidvad-gaïa-gurubhir asmÃbhir api nijÃlambanatvena varïyamÃna-parama- divya-karaïa-gaïa-vicitro'py asau akaraïa eva | kuta÷ svaràsvena svarÆpa- Óakti-viÓe«a-siddha-prÃdurbhÃva-viÓe«e«eïa svarÆpeïaiva tat-tat- karaïatayà rÃjase | te«Ãæ svarÆpa-bhÆtatvena mukhya-karaïatvÃyogÃd iti bhÃva÷ | anyathaupÃdhika-vastu-dvÃrà tavÃpi prakÃÓe kathaæ nÃma svarÃÂtvaæ sidhyed iti ca | Ãnanda-mÃtram ajaraæ purÃïam ekaæ santaæ bahudhà d­ÓyamÃnaæ neha nÃnÃsti ki¤cana ity Ãdi Órute÷ [BAU 4.4.19] | Ãnanda-mÃtra-kara-pÃda- mukhodarÃdir ity Ãdi sm­teÓ [NÃrPa¤c] ca | nanu, mayi tathÃbhÆta-svarÆpa-ÓaktÅnÃm astitÃyÃæ kiæ pramÃïam | tatrÃhur akhila-kÃraka-Óakti-dhara iti | akhilebhya÷ prÃïibhya÷ kÃrakÃïi karaïÃni caku«ur-Ãdi-golakÃni te«u ÓaktÅÓ cendriyÃïi dharasi dadÃsÅti tathà | sarve«u te«u tat-tad-dhÃraïÃt | tÃs tu tvayi svata÷-siddhà avyayÃ÷ pÆrïà eva santÅti bhÃva÷ | tathà ca Óruti÷ - prÃïasya prÃïam uta cak«u«aÓ cak«ur iti Ãdyà [KenaU 1.2] | svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca ity Ãdyà ca [ÁvetU 6.8] | tad uktam ekÃdaÓe - yasyendriyas tanu-bh­tÃm ubhayendriyÃïi j¤Ãnaæ svata÷ Óvasanato balabhoja Åhà || iti [BhP 11.4.4] ataeva vikaraïatvÃn neti cet tad uktam ity [Vs 2.1.32] atra sÆtrakÃro'pi tad uktam ity anena Órutes tu Óabda-mÆlatvÃd ity [Vs. 2.1.27] ukta-rÅtyaiva Óruty- eka-gamyaæ tarkÃtÅtaæ tasya vikaraïatvaæ sakaraïatvaæ ca sÃdhitavÃn | ÓrutiÓ ca - na tasya kÃryaæ karaïaæ ca vidyate ity [ÁvetU 6.8] Ãdyà | athavÃ, akhila-kÃraka-Óakti-dharo'pi tvam asÃv akaraïa evety anvaya÷ | kuta÷ ? svarì ity Ãdi | ata÷ sarvato vilak«aïa-mahimatvÃd animi«Ã devà indrÃdayas tat-pÆjyà viÓva-s­jo brahmÃdayo'pi tava tubhyaæ balim upahÃraæ tad uccai÷ Óirobhir vahanti | ajayà te«Ãm adhikÃriïyà mÃyayÃpi sahitÃ÷ | sÃpi ÃbhÃsa-Óakti-rÆpà svarÆpÃnanda-Óakti-mayÃya tubhyam Ãtma-sampad- udbhÃvÃrthaæ balim haratÅty artha÷ | samadanti ca mau«yair dattaæ havya- kavy-Ãdi-lak«aïaæ baliæ bhak«ayanti ca | atra d­«ÂÃnta÷ var«a-bhuja iti | var«aæ khaï¬a-maï¬alam | kathaæ balim udvahanti ? tad Ãhu÷ vidadhatÅti | tva-Ãj¤Ã-pÃlanam eva bali- haraïam ity artha÷ | bhÅ«ÃsmÃd vÃta÷ pavate bhÅsodeti sÆrya÷ bhÅ«ÃsmÃd agniÓ cendraÓ ca m­tyur dhÃvati pa¤cama÷ iti [KaÂha 2.3.3] Órute÷ | athavÃ, nanu mama pÃïy-Ãdi-karaïÃnÃæ svarÆpa-bhÆtatve yukti kathayaty ata Ãhu÷ animi«Ã÷ karaïÃdhi«ÂhÃt­-devÃs tava balim udvanatÅti | Ãj¤Ãna- devatvÃd viÓva-s­ja÷ viÓve«Ãæ s­«Âi-hetava÷ | anye tat-tad-adhi«ÂhÃt­- devatÃÓrayÃd eva karaïair vi«ayaæ prakÃÓayituæ Óaknuvanti | tvaæ punas te«Ãm apy ÃÓraya iti tvat-karaïÃnÃæ svaprakÃÓatÃpatte÷ svarÆpa-bhÆtatvam eveti | athÃpy ÃstÃæ mahÃ-Óaktir mÃyaivÃÓraya ity ata Ãhu÷ ajayeti | nanu jÅvà api nijendriyÃdhi«ÂhÃtÃtÌïÃm ÃÓrayà bhavanti | tatrÃhu÷ vidadhatÅti | vi«aya- bhoga-dvÃree«v indriye«u bhavatà viÓva-patinà dattÃdhikÃrÃïÃæ devÃnÃm evÃdhikÃryÃ÷ katipaya-grÃma-bhaumikà iva jÅvà iti na te«Ãm ÃÓrayÃ÷ | kintu bhavÃn eva te«Ãm adhikÃrakatvÃd ÃÓraya iti bhÃva÷ || 10|87|| Órutaya÷ ÓrÅ-bhagavantam ||50|| [51] tasmÃd vilak«aïa-pÃïi-pÃdÃditvenaivÃpÃïi-pÃdÃditvam | yathÃha - tvak-ÓmaÓru-roma-nakha-keÓa-pinaddham antar mÃæsÃsthi-rakta-k­mi-viÂ-kapha-pitta-vÃtam | jÅvac-chavaæ bhajati kÃntam ati-vimƬhà yà te padÃbja-makarandam ajighratÅ strÅ || [BhP 10.60.45] atha ÓrÅ-bhagavati keÓÃdÅnÃæ ÓrÆyamÃïÃnÃm Ãnanda-svarÆpatvam anye«Ãæ tv abhÃva eveti vailak«aïyaæ spa«Âam eva | ataeva hi hiraïyakaÓipuæ prati tan-mÃraka-jana-ni«edha-lak«aïa-brahma-vara-dÃnam api saÇgacchate | vyasubhir vÃsumadbhir và surÃsura-mahoragair iti [BhP 7.3.37] | na caitat karaïasya ni«edha-paraæ, kintu kartur eva | kart­-prakaraïÃt aprÃïibhi÷ prÃïibhir vety uktes tasyaiva prÃptatvÃt | hantur jÅvad[*ENDNOTE #13]-deha-sÃmye'pi saprÃïa-bhÃgÃn ni«krÃntasya kartanÅya[*ENDNOTE #14]-nakhÃgra-bhÃgasya tyakta-prÃïatvÃc ca | tasmÃd asmÃkam aprÃïo hy amanÃ÷ Óubhra iti | asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitam etad iti [BAU 2.4.10] ca Órutir nÃsaÇgateti | ataeva vÃrÃhe - na yasya prÃk­tà mÆrtir medomajjÃsthi-sambhavà | na yogitvÃdÅÓvaratvÃt satya-rÆpo'cyuto vibhur || iti || tac cÃprÃk­ta-mÆrtitvaæ tasya mahÃyogitvÃd icchÃ-k­tam iti na, kintv ÅÓvaratvÃn nityam evety artha÷ | tathà ca prayoga÷ | ÅÓvara÷ sa-vigraha÷ j¤ÃnecchÃ-prayatnavat kart­tvÃt kulÃlÃdivat | sa ca vigraho nitya÷ ÅÓvara- kararïatvÃt taj-j¤ÃnÃdivad iti | ataeva vilak«aïatvam api | jÅvacchavam iti caitanyayogena jÅvantam svatas tu Óavam | tata÷ ÓrÅ-bhagavad-vigrahas tu cid eka-rasatvÃt sadà jÅvann eveti vailak«aïyaæ yuktaæ nityÃnanda-cid-rÆpatvÃd bhajanÅyatvaæ ca yuktam iti bhÃva÷ || || 10.60 || ÓrÅ-rukmiïÅ ÓrÅ-bhagavantam ||51|| [52] nÃma-rÆpitva-vidhini«edha-Órutibhir vivadamÃnÃnÃæ vivÃdÃvasare tad eva hy apapÃdayati | astÅti nÃstÅti ca vastu-ni«Âhayor eka-sthayor bhinna-viruddha-dharmaïo÷ avek«itaæ ki¤cana yoga-sÃÇkhyayo÷ samaæ paraæ hy anukÆlaæ b­hat tat || [BhP 6.4.32] astÅti yoga÷ sthÆlopÃsanÃ-ÓÃstraæ, tatra hi yad-bhagavato nÃma-rÆpitvaæ ÓrÆyate tad-d­«Âa-kalpanÃ-lÃghavÃt ghaÂa-paÂÃdi-lak«aïÃkhila-nÃma- dheyatvaæ pÃtÃla-pÃdÃdikatvaæ ceti vidhÅyate | nÃstÅti sÃÇkhyaæ j¤Ãna- ÓÃstraæ tatra hi ni«edha-Órutibhis tasya nÃma-rÆpitvaæ yan ni«idhyate tat prÃpa¤cika-nÃma-rÆpitvasya kalpitatvÃt sarvathaiva nÃstÅti niÓcÅyate | tad uktam ubhaya-matasyaiva prÃk | sa sarva-nÃmà sa ca viÓva-rÆpa÷ ity Ãdinà yad yan niruktaæ vacasà nirÆpitam ity Ãdinà ca [BhP 6.4.28-29] | astÅti nÃstÅti ca vastuni ni«Âhà yayo÷ | tam eva vivÃdaæ sphuÂayati, bhinnau astÅti nÃstÅty evambhÆtau viruddhau dharmau yayos tayo÷ | nanv ÃstÃm anayor bhinna-vi«ayatvaæ netyÃha ekasthayo÷ samÃna-vi«ayo÷ | tad evaæ vivÃde sati yat ki¤cit samaæ sama¤jasatvenaiva avek«itaæ pratÅtaæ vastu tad dvayor api b­han mahad anukÆlaæ bhavati | kiæ tat sama¤jasaæ ? yat paraæ nÃma-rÆpÃd atyanta-tad-abhÃvÃc ca vilak«aïaæ kim api nÃma-rÆpa- lak«aïam eva vastv ity artha÷ | etad uktaæ bhavati | ekasminn eva vastuni nÃma-rÆpitva-vidhi-ni«edhÃbhyÃæ parasparaæ Órutaya÷ parÃhatÃrthÃ÷ syu÷ | atra tu paratvenobhayatrÃpi prÃktana-yuktyà sama¤jasam aprÃk­ta-nÃma-rÆpitvam eva vidhi-ni«edha- Óruti-tÃtparyenopasthÃpyata iti tat-tan-mataæ vivÃda-mÃtram | ittham evÃtra ÓrÅ-dhruveïa nirvivÃdatvam uktam -- tiryaÇ-naga-dvija-sarÅs­pa-deva-daitya- martyÃdibhi÷ paricitaæ sad-asad-viÓe«am rÆpaæ sthavi«Âham aja te mahad-Ãdy-anekaæ nÃta÷ paraæ parama vedmi na yatra vÃda÷ || iti [BhP 4.9.13] | atra rÆpa-Óabdasyaivobhayatra viÓe«yatvena | bhÆpa rÆpam arÆpaæ ca paraæ cÃparam eva ca iti [ViP 6.7.47] vai«ïava-vÃkyÃnusÃreïa ca | ata÷ paraæ caturbhujÃditva-lak«aïaæ rÆpaæ vapur ity artha÷ | tac cÃgre darÓayi«yate | [52] tan na vedmi etat paryantaæ kÃlaæ nÃj¤Ãsi«am ity artha÷ | tad eva vyanakti | yo 'nugrahÃrthaæ bhajatÃæ pÃda-mÆlam anÃma-rÆpo bhagavÃn ananta÷ | nÃmÃni rÆpÃïi ca janma-karmabhir bheje sa mahyaæ parama÷ prasÅdatu || [BhP 6.4.33] yo nÃma-rÆpa-rahita eva nÃmÃni rÆpÃïi ca bheje prakaÂitavÃn | janma- karmabhi÷ saha tÃni ca prakaÂitavÃn ity artha÷ | vyatireke do«am Ãha ananta iti | yadi tasmin nÃma-rÆpitvÃdikaæ nÃsti tarhi tac-chaktimattvaæ prati sÃntatvam eva prasajyeteti | tad uktaæ pracetobhi÷ -- na hy antas tvad- vibhÆtÅnÃæ so 'nanta iti gÅyase iti [BhP 4.30.31] | tat-tat-prakÃÓane hetu÷ | bhagavÃn bhagÃtmaka-ÓaktimÃn | tasyÃ÷ Óakter mÃyÃtvam ni«edhati parama÷ | parÃkhya-Óakti-rÆpà mà lak«mÅr yasmin | anyathà paramatva- vyÃghÃta÷ syÃd iti bhÃva÷ | tasmÃn na mÃyayà sarvaæ sarvam aiÓvarya-sambhavam | amÃyo hÅÓvaro yasmÃt tasmÃt taæ paramaæ vidu÷ || ity ukte÷ | nanu, sarva-nÃma-viÓva-rÆpatve tad-rÃhitye ca santy eva tat-tad-upÃsakÃ÷ pramÃïam | atra tu ke syur ity ÃÓaÇkyÃha - pÃda-mÆlaæ bhajatÃm anugrahÃrtham iti | yoga-sÃÇkhyayos tat tattvaæ na samyak prakÃÓate, kintu bhaktÃv eva | bhaktir evainaæ darÓayati ity Ãdi Órute÷ | tasmÃd yuktaæ tayor vivÃda-mÃtratvam iti bhÃva÷ | ataeva vak«yate'nantaram eva -- iti saæstuvatas tasya sa tasminn agha-mar«aïe | prÃdurÃsÅt kuru-Óre«Âha bhagavÃn bhakta-vatsala÷ || k­ta-pÃda÷ suparïÃæsa ity Ãde÷ [BhP 6.4.35-6] pÃda-mÆlaæ bhajatÃm ity anena tÃn prati rÆpa-prÃkaÂyÃt pÆrvam api rÆpam asty eveti vya¤jitam | caraïaæ pavitraæ vitataæ purÃïam ity Ãdi Órute÷ | bheja ity atÅta-nirdeÓa÷ prÃmÃïya-dÃr¬hyÃyÃnÃditvaæ bodhayati | ananta-padasya ca nÃmÃni rÆpÃïi cÃnantÃny eveti bhÃva÷ | atra prÃk­ta-nÃma-rÆpa-rahito'pi iti ÂÅkà ca || || 6.4 || dak«a÷ ÓrÅ-puru«ottamam ||52|| [53] tad evaæ nityatvÃd vibhutvÃt sarvÃÓrayatvÃt sthÆla-sûk«mÃprÃk­ta-vastv- atiriktatvÃt pratya-rÆpatvÃt sva-prakÃÓatvÃt sarva-Óruti-samanvaya-siddhatvÃt tad-rÆpaæ parama-tattva-rÆpam eveti siddham | tathaiva hi param- vaidu«yeïÃnubhÆtaæ spa«Âam evÃha tribhi÷ - rÆpaæ yad etad avabodha-rasodayena ÓaÓvan-niv­tta-tamasa÷ sad-anugrahÃya | Ãdau g­hÅtam avatÃra-Óataika-bÅjaæ yan-nÃbhi-padma-bhavanÃd aham ÃvirÃsam || nÃta÷ paraæ parama yad bhavata÷ svarÆpam Ãnanda-mÃtram avikalpam aviddha-varca÷ | paÓyÃmi viÓva-s­jam ekam aviÓvam Ãtman bhÆtendriyÃtmaka-madas ta upÃÓrito 'smi || tad và idaæ bhuvana-maÇgala maÇgalÃya dhyÃne sma no darÓitaæ ta upÃsakÃnÃm | tasmai namo bhagavate 'nuvidhema tubhyaæ yo 'nÃd­to naraka-bhÃgbhir asat-prasaÇgai÷ ||[BhP 3.9.2-4] ÂÅkà ca - nanu tvam api samyak na jÃnÃsi yat tvayà d­«Âaæ rÆpam etad api guïÃtmakam eva nirguïaæ brahmaiva tu satyaæ tatrÃha rÆpam iti dvÃbhyÃm | avabodha-rasodayena ÓaÓvan nibh­tam tamo yasmÃt tasya tava yad etad rÆpaæ tvayaiva svÃtantryeïa satÃm upÃsakÃnÃm anugrahÃya g­hÅtam Ãvi«k­tam | avatÃra-Óatasya Óuddha-sattvÃtmakasya yad ekaæ bÅjaæ mÆlam, tat-prakÃÓanÃrthaæ guïÃvatÃra-bÅjatvaæ darÓayati yan mÃbhÃtÅti | he parama abiddha-varca÷ anÃv­ta-prakÃÓam avikalpaæ nirbhedam ataevÃnanda- mÃtram | evambhÆtaæ yad bhavata÷ svarÆpaæ tat ato rÆpÃt paraæ bhinnaæ na paÓyÃmi kintu idam eva tat | ata÷ kÃraïÃt te tava ada idaæ rÆpam ÃÓrito'smi | yogyatvÃd apÅty Ãha ekam upÃsye«u mukhyaæ yad viÓva-s­jam | ataeva aviÓvaæ viÓvasmÃd anyat | kiæ ca, bhûtendriyÃtmakaæ bhÆtÃnÃm indriyÃïÃæ cÃtmÃnaæ kÃraïam ity artha÷ | nanv evam api sopÃdhikam etad arvÃcÅnam evety ÃÓaÇkyÃha tad evedaæ he bhuvana-maÇgala yatas te tvayà asmÃkam upÃsakÃnÃæ maÇgalÃya dhyÃne darÓitam | na hy avyakta-vartmÃbhiniveÓita-cittÃnÃm asmÃkaæ sopÃdhikaæ darÓanaæ yuktam iti bhÃva÷ | atas tubhyaæ namo'nuvidhema anuv­ttyà karavÃma | tarhi kim iti kecin mÃæ nÃdriyante, tatrÃha yo'nÃd­ta iti | asat- prasaÇgair nirÅÓvara-kutarka-ni«Âhai÷ | ity e«Ã || atra kalpitam apy arthÃntaraæ yasya vidvad-guïa-gurutvÃn na sambhavaty eveti vya¤jitam | na hy avyakta-vartmeti | uktaæ caitat stutita÷ prÃk avyakta- vartmÃbhiniveÓitÃtmà [BhP 3.8.33] iti | mÃæ nÃdriyante iti vigraharÆpaæ mÃm ity evÃrtha÷ | vigrahyaiva para-brahmatvena sthÃpitatvÃt | ataeva ye vigraham etÃd­Óatayà na manyante te vidvad anubhava-viruddha-matayo neÓvaram api manyanta ity ata Ãha nirÅÓvara iti | yata eva -- ye tu tvadÅya-caraïÃmbuja-ko«a-gandhaæ jighranti karïa-vivarai÷ Óruti-vÃta-nÅtam | bhaktyà g­hÅta-caraïa÷ parayà ca te«Ãæ nÃpai«i nÃtha h­dayÃmbu-ruhÃt sva-puæsÃm || [BhP 3.9.5] ity anantara-padye tu-Óabdena yo'nÃd­ta ity-Ãdy-uktebhyo bahirmukha- janebhyo vilak«aïatvena nirdi«ÂÃnÃæ tÃd­Óa-ÓrÅ-bhagavad-rÆpa-ni«ÂhÃnÃm eva Óruti-vÃta-nÅtam iti Óabdena pramÃïena bhaktyà g­hÅta-caraïa ity anubhavena ca prÃÓastyam uktam || 3.9 || brahmà ÓrÅ-nÃrÃyaïam ||53|| [54] ÃveÓÃvatÃratayà pratÅtasya ÓrÅ-­«abhadevasyÃpi vigraha evaæ yojyate, yathà - idaæ ÓarÅraæ mama durvibhÃvyaæ sattvaæ hi me h­dayaæ yatra dharma÷ | p­«Âhe k­to me yad adharma ÃrÃd ato hi mÃm ­«abhaæ prÃhur ÃryÃ÷ || [BhP 5.5.19] idaæ manu«yÃkÃra-ÓarÅraæ hi niÓcitaæ durvibhÃvyaæ durvitarkyaæ yat tattvaæ tad eva | yatraiva dharmo bhÃgavata-lak«aïas tatraiva me h­dayaæ mana÷ | yad yasmÃt tad-viparÅtÃdi-lak«aïo'dharmo mayà p­«Âhe k­ta÷ | tata÷ parÃÇ- mukho'ham ity artha÷ | ataeva vaktur asya ­«abhadevasya ca sarvÃntima-lÅlÃpi vyÃjenÃntardhÃnam eva prÃk­ta-loka-pratÅty-anusÃreïaiva tu tathà varïitam | ÃtmÃrÃmatÃ-rÅti-darÓanÃrtham | tad uktam -- yoginÃæ sÃmparÃya-vidhim anuÓik«ayan iti [BhP 5.6.6] | ata÷ svakalevaraæ jihÃsur ity atra kaevara- Óabdasya prapa¤ca evÃrtha÷ | upÃsanÃ-ÓÃstre tasya tathà prasiddhe÷ | tathà -- atha samÅra-vega-vidhÆta-veïu-vikar«aïa-jÃtogra-dÃvÃnalas tad vanam ÃlelihÃna÷ saha tena dadÃha ity [BhP 5.6.8] asya vÃstavÃrthe tu tena saheti kart­-sÃhÃyye t­tÅyà | gauïa-mukhya-nyÃyena kartary eva prÃthamika- prav­tte÷ | tataÓ ca dÃvÃnalas tad-vana-vartitarvÃdi-jÅvÃnÃæ sthÆlaæ dehaæ dadÃha, ­«abhadevas tu sÆk«maæ deham iti tasya sarv=moksadatvam anusandheyam | sa yai÷ sp­«Âo 'bhid­«Âo và saævi«Âo 'nugato 'pi và | kosalÃs te yayu÷ sthÃnaæ yatra gacchanti yogina÷ || [BhP 9.11.22] itivat | tato'nala-sÃdharmyaæ varïayitvà tadvad antardhÃnam eva tasyeti ca vya¤jitam | ataeva ­«abha-devÃvirbhÃvas t­tÅyo'dhyÃya ity evoktaæ na tu taj-janmeti || 5|5|| ÓrÅ-­«abhadeva÷ sva-putrÃn ||54|| [55] tad evaæ ­«abhasyÃpi vigrahe tÃd­Óatà cet kim uta svayaæ bhagavata ity Ãha - muni-gaïa-n­pa-varya-saÇkule 'nta÷- sadasi yudhi«Âhira-rÃjasÆya e«Ãm | arhaïam upapeda Åk«aïÅyo mama d­Ói-gocara e«a Ãvir Ãtmà || [BhP 1.9.41] ÂÅkà ca - e«a jagatÃm Ãtmà mama d­Ói-gocaro d­«Âi-patha÷ sann Ãvi÷ prakaÂo vartate | aho bhÃgyam iti bhÃva÷ ity e«Ã || 1|9|| ÓrÅ-bhÅ«ma÷ ÓrÅ- bhagavantam ||55|| [56] tathaiva ca -- rÆpaæ yat tad ity Ãdau sa tvaæ sÃk«Ãd vi«ïur adhyÃtma-dÅpa÷ [BhP 10.3.24] iti |[*ENDNOTE #15] yat tat kim api rÆpaæ vastu prÃhur vedÃ÷ | kiæ tad vastu, tad Ãha avyaktam ity Ãdi | evambhÆtaæ kim api kÃrya-kalpaæ vastu yat sa eva sÃk«Ãd ai«i-gocaras tvaæ vi«ïur iti | tathà ca pÃdme nirmÃïa-khaï¬e ÓrÅ-bhagavantaæ prati ÓrÅ-veda-vyÃsa-vÃkyam --- tvÃm ahaæ dra«Âum icchÃmi cak«urbhyÃæ madhusÆdana | yat tat satyaæ paraæ brahma jagad-yoniæ jagat-patim | vadanti veda-ÓirasaÓ cÃk«u«aæ nÃtha me'stu tad || iti | tatra hetu÷ adhyÃtma-dÅpa÷ dehi tat-kÃraïa-kÃrya-saÇgha- prakÃÓakatvenÃvabhÃsana ity artha÷ | evambhÆtasya na tava bhaya-ÓaÇketi bhÃva÷ | ity e«a prakaraïÃnurÆpa÷ ÓrÅ-svÃmi-darÓita-bhÃvÃrtho'pi ÓrÅ- vigraha-para eva | anyatra bhaya-sambhÃvanÃnutpatte÷ || 10.3 ÓrÅ-devakÅ ÓrÅbhagavantam ||56|| [57] atas tad-aæÓÃnÃm api tÃd­Óatvam Ãha - satya-j¤ÃnÃnantÃnanda- mÃtraika-rasa-mÆrtaya÷ | asp­«Âa-bhÆri-mÃhÃtmyà api hy upani«ad-d­ÓÃm || [BhP 10.13.54] ÂÅkà ca - sarve«Ãæ mÆrtimattve'py aviÓe«am Ãha satya-j¤Ãneti | satyÃÓ ca j¤Ãna-rÆpÃÓ ca anantÃÓ ca Ãnanda-rÆpÃÓ ca | tatrÃpi tad-eka-mÃtrà vijÃtÅya- sambheda-rahitÃ÷ | tatrÃpi ca eka-rasÃ÷ sadaikarÆpà mÆrtayo ye«Ãæ te | yad và satya-j¤ÃnÃdi-mÃtraika-rasaæ yad brahma tad eva mÆrtir ye«Ãm iti | ataeva upani«at Ãtma-j¤Ãnaæ saiva d­k cak«ur ye«Ãæ te«Ãm api hi niÓcitam | asp­«Âa-bhÆr-mÃhÃtmyÃ÷ na sp­«Âaæ sparÓa-yogyaæ bhÆri-mÃhÃtmyaæ ye«Ãæ te tathÃ-bhÆtÃ÷ sarve vyad­Óyanteti | ity e«Ã | atra mÃtra-padaæ tad-varïÃdÅnÃæ svarÆpÃntaraÇga-dharmatvaæ bodhayati | na hy atrÃparasminn arthe mÆrti-Óabda÷ kevalÃtma-para iti svÃmina÷ ÓrÅ- Óuka-devasya và matam, lak«aïÃyÃ÷ ka«Âa-kalpanÃmayatvÃt | asp­«Âety atra asp­«Âeti bhÆri-mÃhÃtmyeti apÅti upani«ad-d­g iti pada-catu«Âayasyaiva vyastasya samastasya ca svÃrasya-bhaÇga-prasaÇgÃt ukta-prakÃrÃnurodhÃt te'cak«atÃk«a-vi«ayaæ sva-samÃdhi-bhÃgyam ity ady- udÃhari«yamÃïÃnusÃrÃt [BhP 3.15.38] sva-sukhety Ãdi [BhP 12.12.68] ÓrÅ- Óuka-h­daya-virodhÃc ca | ataeva viÓuddha-vij¤Ãna-ghanaæ [BhP 10.37.20] viÓuddha-j¤Ãna-mÆrtaye [BhP 10.27.21] tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanÃv [BhP 10.14.22] ity Ãdi vÃkyÃni ca na lÃk«aïikatayà kadarthanÅyÃni | tathaiva Ãnanda-mÆrtim upaguhya d­ÓÃtma-labdham ity Ãdau [BhP 10.41.25] dorbhyÃæ stanÃntaragataæ parirabhya kÃntam Ãnanda-mÆrtim ajahÃd atidÅrghatÃpam | ity Ãdau [BhP 10.48.6] ca darÓanÃliÇganÃbyÃm anyÃrthatvaæ vyavacchidyate | uktaæ ca mahÃvÃrÃhe -- sarve nityÃ÷ ÓÃÓvatÃÓ ca dehÃs tasya parÃtmana÷ | heyopÃdeya-rahità naiva prak­tijÃ÷ kvacit || paramÃnanda-sandohà j¤Ãna-mÃtrÃÓ ca sarvata÷ | deha-dehi-bhidà cÃtra neÓvare vidyate kvacit || iti || 10.13 || ÓrÅ-Óuka÷ ||57|| [58] ittham evÃbhipretyÃha -- k­«ïam enam avehi tvam ÃtmÃnam akhilÃtmanÃm | jagad-dhitÃya so'py atra dehÅvÃbhÃti mÃyayà || [BhP 10.14.55] enaæ naumŬya te'bhra-vapu«e ity [BhP 10.14.1] Ãdi-varïita-rÆpam avehi mat- prasÃda-labdha-vidvattayaivÃnubhavo na tu tarkÃdÅnÃæ vicÃrayety artha÷ | evambhÆto'pi mÃyayà k­payà jagad-dhitÃya sarvasyÃpi svÃtmÃnaæ prati cittÃkar«aïÃya dehÅva jÅva ivÃbhÃti krŬati | iva-Óabdena ÓrÅ-k­«ïas tu jÅvavat p­thag-dehaæ pravi«ÂavÃn iti gamyate | ataeva ÓrÅ-vigrahasya parama- puru«Ãrtha-lak«aïatvam uktaæ ÓrÅ-dhruveïa - satyÃÓi«o hi bhagavaæs tava pÃda-padmam ÃÓÅs tathÃnubhajata÷ puru«Ãrtha-mÆrte÷ [BhP 4.9.17] ity atra | ÂÅkà ca - he bhagavan puru«Ãrtha÷ paramÃnanda÷ sa eva mÆrtir yasya tasy atava pÃda-padmam ÃÓi«o rÃjyÃde÷ sakÃÓÃt satyà | ÃÓÅ÷ paramÃrtha-phalaæ hi niÓcitaæ kasya tena prakÃreïa tvam eva puru«Ãrtha ity evaæ ni«kÃmatayà anubhjata÷ | ity e«Ã || 10.14 || ÓrÅ-Óuka÷ ||58|| [59] ata÷ Óabda-pratipÃdyaæ yad brahma tac chrÅ-vigraha evety upasaæhÃra-yogyaæ vÃkyam Ãha - tÃvat prasanno bhagavÃn pu«karÃk«a÷ k­te yuge | darÓayÃm Ãsa taæ k«atta÷ ÓÃbdaæ brahma dadhad vapu÷ || [BhP 3.21.7] tad vapur dadhat prakÃÓayann asau ÓuklÃkhyo bhagavÃn k­te yuge vartate | tad eva Óabda-pratipÃdyaæ brahma parama-tattvaæ taæ kardamaæ prati darÓayÃmÃsety artha÷ || || 3.21 || ÓrÅ-maitreya÷ ||59|| [60] tad evaæ siddhe bhagavatas tÃd­Óe vailak«aïye d­ÓyatvÃt ghaÂavad ity Ãdya- sad-anumÃnaæ na sambhavati kÃlÃtyayopadi«ÂatvÃt | tad etad abhipretya tasmin satyatÃ-purask­taæ «a¬-bhÃva-vikÃrÃdya-bhÃvaæ sthÃpayan pÆrïa- svarÆpatvam abhupagacchati | ekas tvam Ãtmà puru«a÷ purÃïa÷ satya÷ svayaæ jyotir ananta Ãdya÷ | nityo'k«aro'jasra-sukho nira¤jana÷ pÆrïo'dvayo mukta upÃdhito'm­ta÷ || [BhP 10.14.20] naumŬya te [BhP 10.14.1] ity Ãdinà stutyatvena pratij¤Ã-rÆpo'yam abhra- vapur-Ãdi-lak«aïatvam eka eva sarve«Ãm Ãtmà paramÃÓraya÷ | tad uktam - eko'si prathamam iti [BhP 10.14.18] iti ca | k­«ïam enam avehi tvam ÃtmÃnam akhilÃtmanÃm iti ca [BhP 10.14.55] | yatas tvam Ãtmà tata eva satya÷ | paramÃÓrayasya satyatÃm abalambyaivÃnye«Ãæ satyatvÃt tvayy eva satyatvasya mukhyà viÓrÃntir iti bhÃva÷ | tad uktam - satya-vrataæ satya- param ity Ãdi [BhP 10.2.26] | satye prati«Âhita÷ k­«ïa÷ satyam atra prati«Âhitam | satyÃt satyaæ ca govindas tasmÃt satyo hi nÃmata÷ || ity udyama-parvaïi [MBh 5.68.12] ca | na ca tvayi janmÃdayo vikÃrÃ÷ santÅty Ãha Ãdya÷ kÃraïam | eko'si prathamam ity Ãdau [BhP 10.14.18] tÃd­Óatva-d­«Âe÷ | ato na janma, kintu pratyak«atvaæ harer janma na vikÃra÷ katha¤cana iti pÃdma-rÅtikam eva | ataeva skÃnde -- avij¤Ãya paraæ deham ÃnandÃtmÃnam avyayam | Ãropayanti janimat pa¤ca-bhÆtÃtmakaæ ja¬am || iti || Ãdyatve hetu÷ | puru«a÷ puru«ÃkÃra eva san purÃïa÷ purÃpi nava÷ kÃryÃt pÆrvam api vartamÃna ity artha÷ | ÓrutiÓ ca -- Ãtmaivedam agra ÃsÅt puru«a- vidha [AitU 1.1.1] iti | ataeva janmÃntarÃstitva-lak«aïaæ vikÃraæ vÃrayati nitya÷ sanÃtana-mÆrti÷ | tathà pÆrvavan madhyamÃkÃratve'pi pÆrïa iti v­ddhim | ajasra-sukho nityam eva sukha-rÆpa iti pariïÃmam | sukhasya puæstvaæ chÃndasaæ vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma [BAU 3.9.28] ity atrÃnandasya napuæsakatvavat | tathà ak«ara ity apak«ayam | am­ta iti vinÃÓam | pÆrïatve hetu÷ | ananta advaya iti deÓa-kÃla-pariccheda-rahita÷ | vastu-pariccheda-rahito'pi | anyasya tac-chaktitvÃt taæ vinÃnavasthÃnÃt | atrÃm­tatvopapÃdanÃya caturvidha-kriyÃ- phalatvaæ ca vÃrayati | tatrotpattir Ãdya ity anenaiva nirÃk­tà | Ói«Âa-trayaæ svayaæjyotir nira¤jana upÃdhito mukta iti pada-trayeïa | tatra ca prÃpti÷ kriyayà j¤Ãnena và bhavet | kriyayà prÃptir Ãtma-padenaiva nirÃk­tÃ, sarva- pratyag-rÆpatvÃt | tathà j¤Ãnata÷ prÃptiæ vÃrayati | svayaæjyotir iti | tad uktaæ brahmÃïaæ prati ÓrÅ-bhagavatà manÅ«itÃnubhÃvo'yaæ mama lokÃvalokanam iti [BhP 2.9.22] | ÂÅkà ca - etac ca mat-k­payaiva tvayà prÃptam ity Ãha | manÅ«itam icchÃ, tubhyaæ dÃtavyam iti yà mamecchà tasyà anubhÃvo'yam | ko'sau? tam Ãha - mama lokasyÃvalokanaæ yat | ity e«Ã | tad uktam - nityÃvyakto'pi bhagavÃn Åk«yate nija-Óaktita÷ | iti |[*ENDNOTE #16] nanu, ÓrÅ-bhagavatoddhavaæ prati vÃsudevo bhagavatÃm ity Ãdikaæ [BhP 11.16.29] vibhÆti-madhye gaïayitvà sarvÃnte manovikÃrà evaite [BhP 11.16.41] ity uktam | satyam | tad-gaïanaæ prÃcurya-vivak«ayà k«atriïo gacchantÅtivat | tatraiva hi - p­thivÅ vÃyur ÃkÃÓa Ãpo jyotir ahaæ mahÃn | vikÃra÷ puru«o'vyaktaæ raja÷ sattvaæ tama÷ param || ity atra [BhP 11.16.37] para-Óabdena brahmÃpi tan-madhye gaïitam asti | tad evaæ prÃptir ni«iddhà | atha vik­tir api tu«ÃpÃkaraïenÃvadhÃtena vrÅhÅïÃm ivopÃdhyapÃkareïena bhavet | tac cÃsaÇgatvÃn na sambhaved ity Ãha mukta upÃdhita iti | tad uktam -viÓuddha-j¤Ãna-mÆrtaye [BhP 10.27.21] viÓuddha-vij¤Ãna-ghanaæ [BhP 10.37.20] ity Ãdau ca | tasmÃn mama niÓita-Óarair vibhidyamÃna-tvaci ityÃdikaæ tu [BhP 1.9.34] mÃyika-lÅlÃ-varïanam eva | evaæ vadanti rÃjar«e ­«aya÷ kecanÃnvitÃ÷ | yat sva-vÃco virudhyeta na nÆnaæ te samaranty anu || ity Ãdi [BhP 10.77.30] nyÃyena vÃstavatva-virodhÃt | tathà hi skÃnde - asaÇgaÓ cÃvyayo'bhedyo'nigrÃhyo'Óo«ya eva ca | viddho's­g-Ãcito baddha iti vi«ïu÷ prad­Óyate || asurÃn mohayan deva÷ krŬaty e«a sure«v api | manu«yÃn madhyayà d­«Âyà na mukte«u kadÃcana || iti || ÓrÅ-bhÅ«masya yuddha-samaye daityÃvi«ÂatvÃt tathà bhÃnaæ yuktam eveti | kintv adhunà du÷svapna-du÷khasyeva tasya nivedanaæ k­tam iti j¤eyam | saæskÃro'pi kim atiÓayÃdhÃnena malÃpÃkÃreïa và | tatrÃtiÓayÃdhÃnaæ pÆrïatvenaiva nirÃk­tam | malÃpakaraïaæ vÃrayati nira¤jana÷ nirmala÷ viÓuddha-j¤Ãna-mÆrtir ity artha÷ || 10.14 || ÓrÅ-brahmà ||60|| [61] tad evaæ pÆrvaæ tad-aiÓvaryÃdÅnÃæ svarÆpa-bhÆtatvaæ sÃdhitaæ tac ca te«Ãæ svarÆpÃntaraÇga-dharmatvÃd yuktam | yathà jyotir antaraÇga-dharmÃnÃæ tadÅya-ÓuklÃdi-guïÃnÃæ jyotir-bhÆtatvam eva, na tama ÃdirÆpatvaæ tadvat | atha ÓrÅ-vigrahasya pÆrïa-svarÆpa-lak«aïatvaæ tadvat | atha ÓrÅ-vigrahasya pÆrïa-svarÆpa-lak«aïatvaæ sÃdhitaæ, tac ca yuktam, sarva-Óakti-yukta- parama-vastv-eka-rÆpatvÃt tasya | tatra yo nijÃntaraÇga-nitya-dharma÷ ÓrÅ- vigrahatÃgamas tat tat saæsthÃna-lak«aïas tad viÓi«Âaæ paramÃnanda- lak«aïaæ vastv eva ÓrÅ-vigraha÷ | sa eva cÃntaraÇga-dharmÃntarÃïÃæ, aiÓvaryÃdÅnÃm api nityÃÓrayatvÃt svayaæ bhagavÃn, yathà Óuddha-khaï¬a- la¬¬ukam | yato yathà la¬¬ukatÃgamaka-saæsthÃna-viÓi«Âa-khaï¬am eva la¬¬ukaæ tad eva khaï¬a-svÃbhÃvika-saugandhyÃdimac ceti lokai÷ pratÅyate prayujyate ca tathà rÆpaæ yad etat [BhP 3.9.2] ity Ãdi«u paraæ tattvam eva ÓrÅ- vigraha÷ sa eva ca bhagavÃn iti vidvadbhi÷ pratÅyate prayujyate caiveti | tad evaæ ÓrÅ-vigrahasya pÆrïa-svarÆpatvaæ sÃdhayitvÃ, to-po«aïÃrthaæ prakaraïÃntaram Ãrabhyate | yÃvat pÃr«ada-nirÆpaïam | tatra paricchadÃnÃæ tat-svarÆpa-bhÆtatve tad-aÇga-sahitatayaivÃvirbhÃva-darÓana-rÆpaæ liÇgam Ãha dvayena -- tam adbhutaæ bÃlakam ambujek«aïaæ catur-bhujaæ ÓaÇkha-gadÃdy-udÃyudham | ity Ãdi || [BhP 10.3.9] spa«Âam || 10.3 | ÓrÅ-Óuka÷ ||61|| [62] evam abhiprÃyeïaivedam Ãha - yathaikÃtmyÃnubhÃvÃnÃæ vikalpa-rahita÷ svayam | bhÆ«aïÃyudha-liÇgÃkhyà dhatte ÓaktÅ÷ sva-mÃyayà || tenaiva satya-mÃnena sarva-j¤o bhagavÃn hari÷ | pÃtu sarvai÷ svarÆpair na÷ sadà sarvatra sarva-ga÷ || [BhP 6.8.32-33] aikÃsmyÃnubhÃvÃnÃæ kevala-parama-svarÆpa-d­«Âi-parÃïÃæ vikalpa-rahita÷ paramÃnandaika-rasa-parama-svarÆpatayà sphurann api, yathà yena prakÃreïa, sve«u sva-svÃmitayà bhajatsy yà mayà k­pà tayà hetunà | svayaæ vicitra-Óakti-mayena svarÆpeïaiva kÃraïa-bhÆtena bhÆ«aïÃdy-ÃkhyÃ÷ ÓaktÅ÷ Óakti-mayÃvirbhÃvÃt dhatte gocarayati | tenaiva vidvad-anubhava- lak«aïena satya-pramÃïena | tenaiva vidvad-anubhava-lak«aïena satya- pramÃïena tad yadi satyaæ syÃt tadety artha÷ | tair eva bhÆ«aïÃdi-lak«aïai÷ sarva÷ svarÆpair vicitra-svarÆpÃvirbhÃvair na÷ pÃtu | ataeva ÓrÅ-vi«ïu- dharme bali-k­ta-cakra-stave yasya rÆpam anirdeÓyam api yogibhir uttamair ity Ãdi | tad-anantaraæ ca - bhramatas tasya cakrasya nÃbhi-madhye mahÅ-pate | trailokyam akhilaæ daityo d­«ÂavÃn bhÆr bhuvÃdikam || iti || tad evam eva navame ÓrÅmad-ambarÅ«eïÃpi cakram idaæ stutam asti | liÇgÃni garu¬ÃkÃra-dhvajÃdÅni | anena yat kvacid Ãkasmikatvam iva ÓrÆyate | tad api ÓrÅ-bhagavad-ÃvirbhÃvavaj-j¤eyam | atra t­tÅye caityasya tattvam amalaæ maïim asya kaïÂhe ity [BhP 3.28.28] api sahÃyam | ato dvÃdaÓe'pi kaustubha-vyapadeÓena svÃtma-jyotir vibharty aja÷ ity [BhP 12.11.10] Ãdikaæ virì gatatvenopÃsanÃrtham abheda-d­«Âyà darÓitam eva yathÃ-sambhavaæ sÃk«Ãc chrÅvigrahatvenÃpy anusandheyam | tathà hi vi«ïu-purÃïe -- ÃtmÃnam asya jagato nirlepam aguïÃmalam | bibharti kaustubha-maïi-svarÆpaæ bhagavÃn harir || iti [ViP 1.22.68] || || 6.8 || viÓva-rÆpo mahendram ||62|| [63] atha ÓrÅ-vaikuïÂha-lokasyÃpi tÃd­Óatvaæ tasmai sva-lokaæ bhagavÃn sabhÃjita÷ ity atra [BhP 2.9.9][*ENDNOTE #17] sÃdhitam eva | punar api durdhiyÃæ pratÅty-arthaæ sÃdhyate | yata÷ sa karmÃdibhir na prÃpyate prapa¤citÃtÅtatvena ÓrÆyate, taæ labdhavatÃm askhalana-guïa-sÃtmyena stÆyate nairguïyÃvasthÃyÃm eva labhyate | laukika-bhagavannike tasyÃpi tad- ÃveÓÃt | nairguïyam atidiÓyata ity ata÷ sa tu tad-rÆpatayà sutarÃm eva gamyate | sÃk«Ãd eva prak­te÷ paratana÷ ÓrÆyate nityatayodgho«yate mok«a- sukham api tiraskurvantyà bhaktyaiva labhyate saccidÃnanda- ghanatvenÃbhidhÅyata iti | tatra karmÃdibhir aprÃpyatvam | yathà - devÃnÃm eka ÃsÅt svar-bhÆtÃnÃæ ca bhuva÷ padam | martyÃdÅnÃæ ca bhÆrloka÷ siddhÃnÃæ tritayÃt param || adho'surÃïÃæ nÃgÃnÃæ bhÆmer eko's­jata prabhu÷ | trilokyÃæ gataya÷ sarvÃ÷ karmaïÃæ triguïÃtmanÃm || yogasya tapasaÓ caiva nyÃsasya gatayo'malÃ÷ | mahar-janas-tapa÷-satyaæ bhakti-yogasya mad-gati÷ || [BhP 11.24.12-14] siddhÃnÃæ yogÃdibhi÷ tritayÃt paraæ mahar-lokÃdi | bhÆmer adhaÓ cÃtalÃdi | trilokyÃæ pÃtÃlÃdika-bhÆr-bhuva÷-svaÓ ceti | karmaïÃæ gÃrhasthya- dharmÃïÃæ tapo vÃnaprasthena brahmacaryaæ ca | tatra brahmacaryeïopakurvÃïa-nai«Âhika-bhedena kramÃn mahar-janaÓ ca vÃnasthena tapa÷ nyÃsena satyaæ yoga-tÃratamyena tu sarvam iti j¤eyam | mad-gati÷ ÓrÅ-vaikuïÂha-loka÷ bhakti-yoga-prÃpyatvena vak«yamÃïa÷ yan na vrajanti [BhP 3.15.23] ity Ãdi-vÃkya-sÃhÃyyÃt loka-prakaraïÃc ca | uktaæ ca t­tÅye devÃn prati brahmaïaiva tat[*ENDNOTE #18] saÇkulaæ hari-padÃn atimÃtra-d­«Âair ity Ãdi [BhP 3.15.20] | ÂÅkà ca - tÃvan mÃtreïa d­«Âai÷ bhaktÃnÃæ vimÃnai÷ na tu karmÃdi-prÃpyai÷ | ity e«Ã | evam eva ÓrutiÓ ca parÅk«ya lokÃn karma-citÃn brÃhmaïo nirvedam ÃyÃn nÃstyak­ta÷ k­tena[*ENDNOTE #19] [Muï¬U 1.2.12] iti | atrÃpy ak­ta ity asya viÓe«yaæ... loka ity eva, tat-prasakte÷ | ÅÓvara÷ sarva-bhÆtÃnÃm ity Ãdau [GÅtà 18.61] - tam eva Óaraïaæ gaccha sarva-bhÃvena bhÃrata | tat-prasÃdÃt parÃæ ÓÃntiæ sthÃnaæ prÃpsyasi ÓÃÓvatam || iti [GÅtà 18.62] ÓrÅ- bhagavad-upani«atsu | || 11.14 || ÓrÅ-bhagavÃn ||63|| [64] prapa¤cÃtÅtatvam -- sva-dharma-ni«Âha÷ Óata-janmabhi÷ pumÃn viri¤catÃm eti tata÷ paraæ hi mÃm | avyÃk­taæ bhÃgavato 'tha vai«ïavaæ padaæ yathÃhaæ vibudhÃ÷ kalÃtyaye || [BhP 4.14.39] tato,pi puïyÃtiÓayena mÃm eti bhÃgavatas tu atha dehÃnte avyÃk­taæ, nÃma- rÆpe vyÃkaravÃïÅti Óruti-prasiddha-vyÃkaraïÃvi«ayaæ prapa¤cÃtÅtaæ vai«ïavaæ padaæ vaikuïÂham eti | yathÃhaæ rudro bhÆtvÃdhikÃrikatayà vartamÃna÷ vibudhà devÃÓ cÃdhikÃrikÃ÷ kalÃtyaye adhikÃrÃnte liÇga-bhaÇge saty e«yantÅti yÃvad adhikÃram avasthitir ÃdhikÃrikÃïÃm iti nyÃyena || || 4.24 || ÓrÅ-rudra÷ pracetasam ||64|| [65] tato'skhalanam | atho vibhÆtiæ mama mÃyÃvinas tÃm aiÓvaryam a«ÂÃÇgam anuprav­ttam | Óriyaæ bhÃgavatÅæ vÃsp­hayanti bhadrÃæ parasya me te 'Ónuvate tu loke || na karhicin mat-parÃ÷ ÓÃnta-rÆpe naÇk«yanti no me 'nimi«o le¬hi heti÷ | ye«Ãm ahaæ priya Ãtmà sutaÓ ca sakhà guru÷ suh­do daivam i«Âam || [BhP 3.25.36-37] atho'vidyÃ-niv­tty-anantaraæ mama mÃyayà bhakta-vi«ayaka-k­payÃcitÃæ tad- arthaæ prakaÂitÃæ vibhÆtiæ bhoga-sampattim | tathà bhÃgavatÅæ Óriyaæ sÃk«Ãd-bhagavat-sambandhinÅæ sÃr«Âi-saæj¤Ãæ sampattim api asp­hayanti, bhakti-sukha-mÃtrÃbhilëeïa yady api tebhyo na sp­hayantÅty artha÷ | tathÃpi tu me mama loke vaikuïÂhÃkhye aÓnuvate prÃpnuvanty eveti sva- vÃtsala-viÓe«o darÓita÷ | yathà sudÃma-mÃlÃkÃra-vare, so'pi vavre'calÃæ bhaktiæ tasminn evÃkhilÃtmani | tad-bhakte«u ca sauhÃrdaæ bhÆte«u ca dayÃæ parÃm | iti tasmai varÃn dattvà ÓriyaÓ cÃnvaya-vardhinÅm || iti [BhP 10.41.52] atas te«Ãæ tatrÃnÃsaktiÓ ca dyotità | avidyÃnantaram iti mama k­payÃcitÃm iti ca te«Ãm anartha-rÆpatvaæ khaï¬itam | kiæ và mÃyayÃcitÃæ brahma- lokÃdi-gatÃæ sampattim apÅti te«Ãæ sarva-vaÓÅkÃritvam eva darÓitaæ, na tu tad-bhoga÷ | tasyÃtitucchatvena te«v anarhatvÃt | ÓrutiÓ cÃtra tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyate evam evÃmutra puïya-jito loka÷ k«Åyate [ChÃU 8.1.6] ity anantaraæ atha ya ihÃtmÃnamanuvidya vrajanty etÃæÓ ca satya- kÃmÃæs te«Ãæ sarve«u loke«u kÃmacÃro bhavati iti | nanv evaæ tarhi lokatvÃviÓe«Ãt svargÃdivat bhokt­-bhogyÃnÃæ kadÃcid vinÃÓa÷ syÃt | tatrÃha - ÓÃnta-rÆpe ÓÃntam avik­taæ rÆpaæ yasya tasmin vaikuïÂhe mat-parÃs tad-vÃsino lokÃ÷ kadÃcid api na naÇk«yanti bhogya- hÅnà na bhavanti | animi«o me heti÷ madÅyaæ kÃla-cakraæ no le¬hi, tÃn na grasate | na sa punar Ãvartate iti Órute÷ [ChÃU 8.15.1] | Ãbrahma-bhuvanÃl lokÃ÷ punar Ãvartino 'rjuna | mÃm upetya tu kaunteya punar janma na vidyate || [GÅtà 8.16] iti ÓrÅ-gÅtopani«adbhya÷ | sahasra-nÃma-bhëye'py uktam - param utk­«Âam ayanaæ sthÃnaæ punar Ãv­tti-ÓaÇkÃ-rahitam iti parÃyaïa÷ | puæliÇga-pak«e bahu-vrÅhir iti | na kevalam etÃvat te«Ãæ mÃhÃtmyam ity Ãha ye«Ãm iti | ye«Ãæ mÃæ vinà na kaÓcid apara÷ prema-bhÃjanam astÅty artha÷ | yad và - golokÃdikam apek«yaivam uktam | tatra hi tathÃbhÃvà evaæ ÓrÅ-gopà nityà vidyante | athavà taæ lokaæ kÅd­g-bhÃvà avidyÃnantaraæ prÃpnuvantÅti | tatrÃha ye«Ãm iti | ye kecit pÃdmottara-khaï¬e darÓita-muni-gaïa-savÃsanÃ÷ Ãtmà brahmaivÃyaæ sÃk«Ãd iti mÃæ bhÃvayanti, evam anye ca ye ye, ta eva prÃpunvantÅty artha÷ | suh­da iti bahutvaæ saud­dasya nÃnÃ-bhedÃpek«ayà | evaæ caturthe ÓrÅ-nÃrada-vÃkye - ÓÃntÃ÷ sama-d­Óa÷ ÓuddhÃ÷ sarva-bhÆtÃnura¤janÃ÷ | yÃnty a¤jasÃcyuta-padam acyuta-priya-bÃndhavÃ÷ || iti [BhP 4.12.37] || || 3.25 || ÓrÅ-kapila÷ ||65|| [66] prapa¤cÃtÅtatvaæ tato'skhalanaæ ca yugapad Ãha - Ãtapatraæ tu vaikuïÂhaæ dvijà dhÃmÃkutobhayam | iti [BhP 12.11.19] prapa¤ca-rÆpasyaiveti prakaraïÃt | dvijà iti sambodhanam || || 12.11 || ÓrÅ-suta÷ || 66 || [67] sattve pralÅnÃ÷ svar yÃnti narÃ÷ lokaæ rajolayÃ÷ | tamolayÃs tu nirayaæ yÃnti mÃm eva nirguïÃ÷ || [BhP 11.25.22] loka-prasakter mallokam iti vaktavye tat-prÃptir nÃma mat-prÃptir eveti svÃbhedam abhipretyÃha mÃm eveti || 11.25 || ÓrÅ-bhagavÃn || 67 || [68] sutarÃæ nairguïyÃÓrayatvam | vanaæ tu sÃttviko vÃso grÃmo rÃjasa ucyate | tÃmasaæ dyÆta-sadanaæ man-niketaæ tu nirguïam || [BhP 11.25.25] tad-ÃveÓenaivÃsyÃpi nirguïatva-vyapadeÓa iti bhÃva÷ || || 11.25 || sa eva ||68|| [69] prak­te÷ paratvam - tato vaikuïÂham agamad bhÃsvaraæ tamasa÷ param | yatra nÃrÃyaïa÷ sÃk«Ãn nyÃsinÃæ paramà gati÷ || ÓÃntÃnÃæ nyasta-daï¬ÃnÃæ yato nÃvartate gata÷ || [BhP 10.88.25-26] agamat jagÃma Óiva iti Óe«a÷ || || 10.88 || ÓrÅ-Óuka÷ ||69|| [70] nityatvam -- grÅvÃyÃæ janaloko 'sya tapoloka÷ stana-dvayÃt mÆrdhabhi÷ satyalokas tu brahmaloka÷ sanÃtana÷ [BhP 2.5.39] ÂÅkà ca - brahma-loka÷ vaikuïÂhÃkhya÷ sanÃtano nitya÷ | na tu s­jÃprapa¤cÃntarvarti ity e«a | brahma-bhÆto loko brahma-loka÷ || || 2.5 || ÓrÅ-brahmà ÓrÅ-nÃradam ||70|| [71] mok«a-sukha-tiraskÃri-bhakty-eka-labhyatvam - yan na vrajanty agha-bhido racanÃnuvÃdÃc ch­ïvanti ye'nya-vi«ayÃ÷ kukathà mati-ghnÅ÷ | yÃs tu Órutà hata-bhagair n­bhir Ãtta-sÃrÃs tÃæs tÃn k«ipanty aÓaraïe«u tama÷su hanta || [BhP 3.15.23] yac ca vrajanty animi«Ãm ­«abhÃnuv­ttyà dÆre yamà hy upari na÷ sp­haïÅya-ÓÅlÃ÷ | bhartur mitha÷ suyaÓasa÷ kathanÃnurÃga- vaiklavya-bëpa-kalayà pulakÅ-k­tÃÇgÃ÷ || [BhP 3.15.25] yad vaikuïÂhaæ yac ca no'smÃkam upari-sthitaæ na÷ sp­haïÅya-ÓÅlà iti và dÆre yamo ye«Ãæ te siddhatvena dÆrÅk­ta-yama-niyamÃ÷ santo và vrajantÅti | bhartur mitha÷ suyaÓasa÷ ity anena tathÃvidhÃyà bhakter mok«a-sukha- tiraskÃritva-prasiddhi÷ sÆcità | nÃtyantikaæ vigaïayanty apÅty Ãdau ye'Çga tvad-aÇghri-Óaraïà bhavata÷ kathÃyÃæ kÅrtanya-tÅrtha-yaÓasa÷ kuÓalà rasaj¤Ã [BhP 3.15.48] iti sanakÃdy-ukte÷ | || 3.15 || ÓrÅ-brahmà devÃn || 71 || [72] sac-cid-Ãnanda-rÆpatvam | evam etÃn mayÃdi«Âà nanu ti«Âhanti me patha÷ | k«emaæ vindanti mat-sthÃnaæ tad brahma paramaæ vidu÷ || [BhP 11.20.37] me patha÷ j¤Ãna-karma-bhakti-lak«aïÃn mat-prÃpty-upÃyÃn, j¤Ãna- karmaïor api bhakte«u bhakte÷ prathamata÷ kvacit kadÃcit ki¤cit sÃhÃyya- kÃritvÃt | k«emaæ mad-bhakti-maÇgala-mayaæ yat sthÃnaæ paramaæ brahmeti vidur jÃnanti ittham evodÃhari«yate ca iti sa¤cintya bhagavÃn mahÃ-kÃruïiko vibhu÷ | darÓayÃmÃsa lokaæ svaæ gopÃnÃæ tamasa÷ param | satyaæ j¤Ãnam anantaæ yad brahma-jyoti÷ sanÃtanam | yad dhi paÓyanti munayo guïÃpÃyo samÃhità || [BhP 10.28.14-15] iti | ubhayatrÃpi cakÃrÃdy-adhyÃhÃrÃdinà tv arthÃntaraæ ka«Âhaæ bhavati | tair eva ca tamasa÷ prak­te÷ param iti vaikuïÂhasyÃpi viÓe«aïatvena vyÃkhyÃtam iti || || 11.20 || ÓrÅ-bhagavÃn ||72|| [73] tathaiva -- na yatra kÃlo 'nimi«Ãæ para÷ prabhu÷ kuto nu devà jagatÃæ ya ÅÓire | na yatra sattvaæ na rajas tamaÓ ca na vai vikÃro na mahÃn pradhÃnam || paraæ padaæ vai«ïavam Ãmananti tad yan neti netÅty atad utsis­k«ava÷ | vis­jya daurÃtmyam ananya-sauh­dà h­dopaguhyÃrha-padaæ pade pade || [BhP 2.2.17-18] atat cid-vyatiriktaæ, neti netÅty evam utsra«Âum icchavo daurÃtmyaæ bhagavad-Ãtmanor abheda-d­«Âiæ vis­jya, arhasya ÓrÅ-bhagavata÷, padaæ caraïÃravindaæ, pade pade pratik«aïaæ h­dà upaguhya ÃÓli«ya, nÃnyasmin sauh­daæ ye«Ãæ tathÃbhÆtÃ÷ santo yad Ãmananti jÃnanti, tad vai«ïavaæ padaæ ÓrÅ-vaikuïÂham iti brahma-svarÆpam eva tad iti tÃtparyam | anena prema-lak«aïa-sÃdhana-liÇgena nirÃkÃra-rÆpam arthÃntaraæ nirastam | atra nirÃkÃra-parÃyaïasyÃpi muktÃ-phala-ÂÅkÃ-k­to daivÃbhivya¤jità gÅr yathà - tat paraæ padaæ vai«ïavam Ãmananti | adhik­tÃdhi«Âhita- rÃjÃdhi«Âhitatvavat | brahmÃdi-padÃnÃm api | vi«ïunÃdhi«ÂhitatvÃt param ity uktam | vi«ïunaivÃdhi«Âhitam ity artha iti | ataeva ÓrutÃv api tasya sva- mahimaika-prati«Âhitatvaæ sa bhagava÷ kasmin prati«Âhita iti sve mahimni iti [ChÃU 7.24.1]| ataevoktaæ ka itthà veda yatra sa iti || || 2.2 || ÓrÅ-Óuka÷ ||73|| [74] ka itthetyÃdi-Óruter arthatvenÃpi spa«Âam Ãha - svaæ lokaæ na vidus te vai yatra devo janÃrdana÷ | Ãhur dhÆmra-dhiyo vedaæ sakarmakam atad-vida÷ || [BhP 4.29.48] ye dhÆmra-dhiyo vedaæ sakarmakaæ karma-mÃtra-pratipÃdakam Ãhus te janÃrdanasya svaæ svarÆpaæ lokaæ na vidu÷ kintu svargÃdikam eva vidu÷ | yatra loke || 4.29 || ÓrÅ-nÃrada÷ prÃcÅna-barhi«am ||74|| [75] evaæ ca -- oæ namas te 'stu bhagavan ity Ãdi gadye paramahaæsa-parivrÃjakai÷ parameïÃtma-yoga-samÃdhinà paribhÃvita-parisphuÂa-pÃramahaæsya- dharmeïodghÃÂita-tama÷-kapÃÂa-dvÃre citte 'pÃv­ta Ãtma-loke svayam upalabdha-nija-sukhÃnubhavo bhavÃn || [BhP 6.9.33] tama÷ prak­tir aj¤Ãnaæ và | Ãtmaloke sva-svarÆpe loke | e«a Ãtma-loka e«a brahma-loka iti | divye brahma-pure hy e«a paramÃtmà prati«Âhita ity-Ãdi- Órutau[*ENDNOTE #20] || yat tat sÆk«maæ paramaæ veditavyaæ nityaæ padaæ vaibhavam Ãmananti | etal lokà na vidur loka-sÃraæ vidanti tat kavayo yoga-ni«Âhà iti pippalÃda- ÓÃkhÃyÃm | pareïa nÃkaæ nihitaæ guhÃyÃæ bibhrÃjate yad yatayo viÓanti iti parasyÃm | tad và etat paraæ dhÃma mantra-rÃjÃdhyÃpakasya yatra na du÷khÃdi na sÆryo bhÃti yatra na m­tyu÷ praviÓati yatra na do«as tad Ãnandaæ ÓÃÓvataæ ÓÃntaæ sadÃ-Óivaæ brahmÃdi-vanditaæ yogi-dhyeyaæ yatra gatvà na nivartante yogina÷[*ENDNOTE #21] tad etad ­cÃbhyuktaæ tad vi«ïo÷ paramaæ padaæ sadà paÓyanti sÆraya÷ divÅva cak«ur Ãtatam | tad-viprÃso vipanyavo jÃg­vÃæsa÷ samindhate | vi«ïor yat paramaæ padam iti ÓrÅ-n­siæha-tÃpanyÃm [5.10] | na tv iyam api brahma-puratve naiva vyÃkhyeyÃ, vanditatvena yatra gatvety anena ca tad-anaÇgÅkarot | yata÷ ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe ca ÓrÅ-vi«ïu-lokam uddiÓya ­g iyam anusm­tÃ, yathà - Ærdhvottaram ­«ibhyas tu dhruvo yatra vyavasthita÷ || nirdhÆta-do«a-paÇkÃnÃæ yatÅnÃæ saæyatÃtmanÃm | sthÃnaæ tat paramaæ vipra puïya-pÃpa-parik«aye || apuïya-puïyoparame k«ÅïÃÓo«Ãpti-hetava÷ | yatra gatvà na Óocanti tad vi«ïo÷ paramaæ padam || dharmaæ dhruvÃdyÃs ti«Âhanti yatra te loka-sÃk«iïa÷ | tat-sÃr«Âyotpanna-yogeddhas tad-vi«ïo÷ paramaæ padam || yatraitad otaæ protaæ ca yad bhÆtaæ sacarÃcaram | bhÃvyaæ ca viÓvaæ maitreya tad-vi«ïo÷ paramaæ padam || [ViP 2.8.98-102] tÃpanÅ-Órutau[*ENDNOTE #22] ca yatra na vÃyur vÃtÅ ity Ãdikaæ prÃk­ta tat-tan-mÃtra-ni«edhÃtmakaæ tatrÃpi tat-tac-chravaïÃt | yat tu mÃtu÷ sapatnyà vÃg-vÃïair h­di biddhas tu tÃn smaran | naicchan mukti-pater muktiæ paÓcÃt tÃpam upeyivÃn iti [BhP 4.9.29] | tathà -- aho bata mamÃnÃtmyaæ manda-bhÃgyasya paÓyata | bhava-cchida÷ pÃda-mÆlaæ gatvà yÃce yad antavat || iti [BhP 4.9.31] ÓrÅ-dhruvasyÃpÆrïaæmanyatà ÓrÆyate | tad-uccapada-kÃmanayaiva tat prÃrthitavatà tena labdha-manorathÃtÅta- vareïÃpi sva-saÇkalpam eva tiraskartum uktam iti ghaÂate | tatra hy evoktaæ ÓrÅ-vidureïa -- sudurlabhaæ yat paramaæ padaæ harer [BhP 4.9.28] iti | svayaæ ÓrÅ-dhruva-priyeïa -- tato gantÃsi mat-sthÃnaæ sarva-loka-namask­tam | upari«ÂÃd ­«ibhyas tvaæ yato nÃvartate gata÷ || iti [BhP 4.9.25] ÓrÅ-pÃr«adÃbhyÃm api -- Ãti«Âha jagatÃæ vandyaæ tad vi«ïo÷ paramaæ padam iti [BhP 4.12.26] | ÓrÅ-sutena ca - dhruvasya vaikuïÂha- padÃdhirohaïam iti [BhP 4.10.1] | pa¤came jyotiÓ-cakra-varïane ca - vi«ïor yat paramaæ padaæ pradak«iïaæ prakrÃmanti iti [BhP 5.22.17] | yad vi«ïo÷ paramaæ padam abhivadantÅti ca [BhP 5.23.1] | prapa¤cÃntargatatve'pi tad dharmam uktatvaæ vikÃrÃvarti ca tathà hi sthitim Ãha iti nyÃyena | ato'smin loke prÃpa¤cikasya bahir-aæÓasyaiva pralayo j¤eya÷ | tasya tu tadÃnÅm antardhÃnam eva | etad Ãlambyaiva hiraïyakaÓipunoktam - kim anyai÷ kÃla- nirdhÆtai÷ kalpÃnte vai«ïavÃdibhir iti [BhP 7.3.11] | ato'dyÃpi ye tathà vadanti te'pi tat-tulyà iti bhÃva÷ | atha ÓrÅ-mahÃvaikuïÂhasya tÃd­Óatvaæ tu sutarÃm eva | yathà nÃnÃ-Óruti- pathotthÃpanena pÃdmottara-khaï¬e'pi[*ENDNOTE #23] prak­ty-antargata- vibhÆti-varïanÃntaraæ tÃd­Óatvam abhivya¤jitaæ ÓrÅ-Óivena -- evaæ prÃk­ta-rÆpÃyà vibhÆte rÆpam uttamam | tripÃd-vibhÆti-rÆpaæ tu Ó­ïu bhÆdhara-nandini || pradhÃna-parama-vyomnor antare virajà nadÅ | vedÃÇgasveda-janita-toyai÷ prasrÃvità Óubhà || tasyÃ÷ pÃre para-vyoma tripÃd-bhutaæ sanÃtanam | am­taæ ÓÃÓvataæ nityam anantaæ paramaæ padam || Óuddha-sattva-mayaæ divyam ak«araæ brahmaïa÷ padam | aneka-koÂi-sÆryÃgni-tulya-varcasam avyayam || sarva-vedamayaæ Óubhraæ sarva-pralaya-varjitam | hiraïmayaæ mok«apadaæ brahmÃnanda-sukhÃhvayam || samÃnÃdhikya-rahitam Ãdy-anta-rahitaæ Óubham || tejasÃty-adbhutaæ ramyaæ nityam Ãnanda-sÃgaram | evam Ãdi-guïopetaæ tad vi«ïo÷ paramaæ padam || na tad bhÃsayate sÆryo na ÓaÓÃÇko na pÃvaka÷ | yad gatvà na nivartante tad dhÃma paramaæ hare÷ || tad vi«ïo÷ paramaæ dhÃma ÓÃÓvataæ nityam acyutam | na hi varïayituæ Óakyaæ kalpa-koÂi-Óatair api || (PadmaP 6.227.57- 65)[*ENDNOTE #24] hare÷ padaæ varïayituæ na Óakyaæ mayà ca dhÃtrà ca munÅndra-varyai÷ | yasmin pade acyuta ÅÓvaro ya÷ so aÇga veda yadi và na veda || yad ak«araæ veda-guhyaæ yasmin devà adhi viÓve ni«edu÷ | yas taæ na veda kim ­cà kari«yati ya u tad vidus ta ime samÃsate || tad vi«ïo÷ paramaæ padaæ sadà paÓyanti sÆraya÷ | ak«araæ ÓÃÓvataæ nityaæ divÅva cak«ur Ãtatam || à prave«Âum aÓakyaæ tad brahma-rudrÃdi-daivatai÷ | j¤Ãnena ÓÃstra-mÃrgeïa vÅk«yate yogi-puÇgavai÷ || ahaæ brahmà ca devÃÓ ca na jÃnanti mahar«aya÷ | sarvopani«adÃm arthaæ d­«Âvà vak«yÃmi suvrate || vi«ïo÷ pade parame tu madhya utsa÷ ÓubhÃhvaya÷ | yatra gÃvo bhÆri-Ó­Çgà Ãsate sva-sukhaæ prajÃ÷ || atrÃhi tat paraæ dhÃma gÅyamÃnasya ÓÃrÇgiïa÷ | tad bhÃti paramaæ dhÃma gobhir geyai÷ ÓubhÃhvayai÷ || Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt jyotir uttamam | ÃdhÃro brahmaïo loka÷ Óuddha÷ sa ha sanÃtana÷ || sÃmÃnyÃviyute dÆre ante'smin ÓÃÓvate pade | tasthajur jÃgaruke'smin yuvÃnau ÓrÅ-sanÃtanau || yata÷ svasÃrà yuvatÅ bhÆlÅle vi«ïu-vallabhe | atra pÆrve ye ca sÃdhyà viÓva-devÃ÷ sanÃtanÃ÷ || te ha nÃkaæ mahimÃna÷ sacanta÷ Óubha-darÓanÃ÷ | tat-padaæ j¤Ãnino viprà jÃt­vÃæsa÷ samindhate || tad vi«ïo÷ paramaæ padaæ mok«a ity abhidhÅyate | tasmin bandha-vinirmuktÃ÷ prÃpyante sva-mukhaæ padam || yaæ prÃpya na nivartante tasmÃn moksa udÃh­ta÷ | mok«a÷ paraæ padaæ liÇgam am­taæ vi«ïu-mandiram || ak«araæ paramaæ dhÃma vaikuïÂhaæ ÓÃÓvataæ param | nityaæ ca parama-vyoma sarvotk­«Âaæ sanÃtanam || paryÃya-vÃcakany asya paraæ dhÃmno'cyutasya hi | tasya tripÃd-vibhÆtes tu rÆpaæ vak«yÃmi vistarÃt || ity Ãdi || etad rÅitika-Órutayo vaidike«u prÃya÷ prasiddhà iti nodahriyante | ÓrÅ- nÃrada-pa¤carÃtre ca ÓrÅ-brahma-nÃrada-saævÃde jitaæ te stotre ca - lokaæ vaikuïÂha-nÃmÃnaæ divya-«a¬-guïa-saæyutam | avai«ïavÃnÃm aprÃpyaæ guïa-traya-vivarjitam || nitya-siddhe÷ samÃkÅrïaæ tan-mayai÷ päca-kÃlikai÷ | sabhÃ-prÃsÃda-jaktaæ vanaiÓ copavanai÷ Óubham || vÃpÅ-kÆpa-ta¬ÃgaiÓ ca v­k«a-«aï¬ai÷ sumaï¬itam | aprÃk­taæ surair vandyam ayutÃrka-sama-prabham || iti || brahmÃï¬a-purÃïe - tam ananta-guïÃvÃsaæ mahat-tejo durÃsadam | apratyak«aæ nirupamaæ parÃnandam atÅndriyam || iti || itihÃsa-samuccaye mudgalopakhyÃne -- brahmaïa÷ sadanÃd Ærdhvaæ tad vi«ïo÷ paramaæ padam | Óuddhaæ sanÃtanaæ jyoti÷ paraæ brahmeti yad vidu÷ || nirmamà nirahaÇkÃrà nirdvandvà ye jitendriyÃ÷ | dhyÃna-yoga-parÃÓ caiva tatra gacchanti sÃdhava÷ || ye'rcayanti hariæ vi«ïuæ k­«ïaæ ji«ïuæ sanÃtanam | nÃrÃyaïam ajaæ devaæ vi«vaksenaæ caturbhujam || dhyÃyanti puru«aæ divyam acyutaæ ca smaranti ye | labhante te'cyuta-sthÃnaæ Órutir e«Ã sanÃtanÅ || iti || skÃnde ÓrÅ-sanat-kumÃra-mÃrkaï¬eya-saævÃde - yo vi«ïu-bhakto viprendra Óuddha-cakrÃdi-cihnita÷ | sa yÃti vi«ïu-lokaæ vai dÃha-pralaya-varjitam || iti | atra pada-dhÃmÃdi-Óabdena sthÃna-vÃcakena svarÆpaæ tv arƬhena yadi kaÓcit katha¤cit svarÆpam eva vÃcayati | tarhy anyatra tat-prasaÇge te'bhigacchanti mat-sthÃnaæ yad brahma paramaæ vidur ity Ãdau sÃk«Ãd eva sthÃna-Óabda-nigadena tan nirasanÅyam | yadi tatrÃpi cakÃrÃdy-adhyÃhÃrÃdi- dainyena pÆrva-darÓitetihÃsa-samuccayasya paraæ brahmeti yad vidur iti viÓe«aïa-viruddhaæ vÃkya-bhedam evÃÇgÅkaroti tarhi svamate tatra tatrokta- loka-Óabda÷ sahÃyÅkartavya÷ | tataÓ ca pada-dhÃma-sthÃna-loka-rÆpÃïÃæ te«Ãæ ÓabdÃnÃæ ekatra vastuni prayogÃt parasparam anyÃrthaæ dÆrÅkurvantas te kaæ và na bodhayanti svam arthaæ, yathà bhagavÃn harir vi«ïur ayam iti | atha hanta tatrÃpi cet, svarÆpa-mÃtra-vÃcakatÃæ bhik«ate tarhi sphuÂam eva pÃdma-vai«ïavÃdi-vacanai÷ vipak«o hrepaïÅya÷ | karmÃdy-aprÃpyatvÃdi- pratipÃdaka-vÃkyÃni tu viÓe«ato vetra-pÃïi-rÆpÃïi santy eveti vaktavyam | tasmÃt oæ namas te [BhP 6.9.33] ity Ãdi-padyam api sÃdhv eva vyÃkhyÃtam || || 6.9 || devÃ÷ ÓrÅ-harim ||75|| [76] tad etc chrÅ-vaikuïÂha-svarÆpaæ nirÆpitam | tac ca yathà ÓrÅ-bhagavÃn eva kvacit pÆrïatvena kvacid aæÓatvena ca vartate tathaiveti | bahavas tasyÃpi bhedÃ÷ pÃdmottara-khaï¬Ãdau dra«ÂavyÃ÷ | ye«u ÓrÅ-matsya-devÃdÅnÃm api padÃni vak«yante | tad eva sÆcayati - evaæ hiraïyÃk«am asahya-vikramaæ sa sÃdayitvà harir Ãdi-sÆkara÷ | jagÃma lokaæ svam akhaï¬itotsavaæ samŬita÷ pu«kara-vi«ÂarÃdibhi÷ || [BhP 3.19.28] sÃdayitvà hatvà | pavitrÃropa-prasaÇge caivam Ãha bodhÃyana÷ - evaæ ya÷ kurute vidvÃn var«e var«e na saæÓaya÷ | sa yÃti paramaæ sthÃnaæ yatra devo n­keÓarÅ || iti | vÃyu-purÃïe tu Óiva-puram api tadvat ÓrÆyate, yathà - antaughasya samantÃt tu sannivi«Âo ghanodadhi÷ | samantÃd yena toyena dhÃryamÃna÷ sa ti«Âhati || bÃhyato ghana-toyasya tiryag Ærdhvaæ ca maï¬alam | dhÃrayamÃïaæ samantÃt tu ti«Âhate ghana-tejasà || ayogu¬anibho vahni÷ samantÃt maï¬alÃk­ti÷ | samantÃd ghana-vÃtena dhÃryamÃïa÷ sa ti«Âhati || bhÆtÃdiÓ ca tathÃkÃÓaæ bhÆtÃdiæ ca tathà mahÃn | mahÃn vyÃpto hy anantena avyaktena tu dhÃryate || anantam aparivyaktam anÃdi-nidhanaæ ca tat | tama eva nirÃlokam amaryÃdam adeÓikam || tamaso'nte ca vikhyÃtam ÃkÃÓÃnte ca bhÃsvaram | yaryÃntÃyÃm atas tasya ÓivasyÃyatanaæ mahat | tridaÓÃnÃm agamyaæ tu sthÃnaæ divyam iti Órutir || iti || || 3.19 || ÓrÅ-maitreya÷ ||76|| [77] evaæ ca yathà ÓrÅ-bhagavad-vapur-Ãvirbhavati loke tathaiva kvacit kasyacit tat padasyÃvirbhÃva÷ ÓrÆyate - patnÅ vikuïÂhà Óubhrasya vaikuïÂhai÷ sura-sattamai÷ | tayo÷ sva-kalayà jaj¤e vaikuïÂho bhagavÃn svayam || vaikuïÂha÷ kalpito yena loko loka-namask­ta÷ | ramayà prÃrthyamÃnena devyà tat-priya-kÃmyayà || [BhP 5.8.45] yathà bhagavata ÃvirbhÃva-mÃtraæ janmeti bhaïyate | tathaiva vaikuïÂhasyÃpi kalpanam ÃvirbhÃvanam eva na tu prÃk­tavat k­trimatvam | ubhayatrÃpi nityatvÃd ity abhiprÃyeïa tat-sÃmyenÃha, jaj¤a iti | ÓrÅ- vikuïÂhÃsutasyaivedaæ vaikuïÂham | mÆla-vaikuïÂhaæ tu s­«Âe÷ prÃk ÓrÅ- brahmaïà d­«Âam iti dvitÅye prasiddham eva | sa tan-niketaæ parim­Óya ÓÆnyam apaÓyamÃna÷ kupito nanÃda ity [BhP 8.19.11] uktam | tat-sthÃnaæ tu svargÃdi-gatam eva j¤eyam || || 8.5 || ÓrÅ-Óuka÷ ||77|| [78] dehendriyÃsu-hÅnÃnÃæ vaikuïÂha-pura-vÃsinÃm | [BhP 7.1.34] janma-hetu-bhÆtai÷ prÃk­tair dehendriyÃsubhir hÅnÃnÃæ Óuddha-sattva-maya- dehÃnÃm ity artha÷ || || 7.1 || yudhi«Âhira÷ ÓrÅ-nÃradam || 78 || [79] tathà - Ãtma-tulyai÷ «o¬aÓabhir vinà ÓrÅvatsa-kaustubhau | paryupÃsitam unnidra- Óarad-amburuhek«aïam || [BhP 6.9.29] «o¬aÓabhi÷ ÓrÅ-sunandÃdibhi÷ || 6.9 || ÓrÅ-Óuka÷ || [80] ataeva kÃlÃtÅtÃs te parama-bhaktÃnÃm api param-puru«Ãrtha-sÃmÅpyÃÓ cety Ãha | tasmÃd amÆs tanu-bh­tÃm aham ÃÓi«o j¤a Ãyu÷ Óriyaæ vibhavam aindriyam Ãviri¤cyÃt | necchÃmi te vilulitÃn uruvikrameïa kÃlÃtmanopanaya mÃæ nija-bh­tya-pÃrÓvam || [BhP 7.9.24] spa«Âam || 7.9 || prahlÃda÷ ÓrÅ-n­siæham || 80 || [81] tathà ca pÃdmottara-khaï¬e - tripÃd-vibhÆter lokÃs tu asaÇkhyÃ÷ parikÅrtitÃ÷ | Óuddha-sattva-mayÃ÷ sarve brahmÃnanda-sukhÃhvayÃ÷ || sarve nityà nirvikÃrà heya-rÃga-vivarjitÃ÷ | sarve hiraïmayÃ÷ ÓuddhÃ÷ koÂi-sÆrya-sama-prabhÃ÷ || sarve vedamayà divyÃ÷ kÃma-krodhÃdi-varjitÃ÷ | nÃrÃyaïa-padÃmbhoja-bhakty-eka-rasa-sevina÷ || nirantaraæ sÃma-gÃna-paripÆrïa-sukhaæ ÓritÃ÷ | sarve pa¤copani«ada-svarÆpayà veda-varcasa÷ || ity Ãdi || atra tripÃd-vibhuti-Óabdena prapa¤cÃtÅta-loko'bhidhÅyate pÃda-vibhÆti- Óabdena tu prapa¤ca iti | yathoktaæ tatraiva - tripÃd-vyÃpti÷ paraæ dhÃmni pÃdo'syehÃbhavat puna÷ | tripÃd-vibhÆter nityaæ syÃt anityaæ pÃdam aiÓvaram || nityaæ tad-rÆpam ÅÓasya paraæ dhÃmni sthitaæ Óubham | acyutaæ ÓÃÓvataæ divyaæ sadà yauvanam ÃÓritam || nityaæ sambhogam ÅÓvaryà Óriyà bhÆmyà ca saæv­ttam || iti || ataeva tad-anusÃreïa dvitÅya-skandho'py evaæ yojanÅya÷ | tatra -- so 'm­tasyÃbhayasyeÓo martyam annaæ yad atyagÃt | mahimai«a tato brahman puru«asya duratyaya÷ || [BhP 2.6.17] am­tÃdi-dvayaæ tat-t­tÅyatvea vak«yamÃïasya k«emasyÃpy upalak«aïam | Órutau ca - utÃm­tatvasyeÓÃna ity atrÃm­tatvaæ tad yugalopalak«am | atra dharmi-pradhÃna-nirdeÓa÷, Órutau tu tatra dharma-mÃtra-nirdeÓasyÃpi tatraiva tÃtparyam | tatrÃm­taæ -sva-d­«Âavadbhir puru«air abhi«Âutam iti | paraæ na yat-param [BhP 2.9.9] ity Ãdy uktÃnusÃreïa paramÃnanda÷ | ataeva am­ta vi«ïu-mandiram iti tat-paryÃya÷ | abhayaæ -- na ca kÃla-vikrama [BhP 2.9.10] ity Ãdi bhaya-mÃtrÃbhÃva÷ | ataeva dvijà dhÃmÃkutobhayam [BhP 12.11.19] ity uktam | k«emaæ na yatra mÃyà [BhP 2.9.10] ity Ãdy uktÃnusÃreïa bhagavad-bahirmukhatÃkara-guïa-sambandhÃbhÃvÃd bhagavad-bhajana-maÇgalÃÓrayatvaæ j¤eyam | tathà ca nÃradÅye - sarva-maÇgala-mÆrdhanyà pÆrïÃnanda-mayÅ sadà | dvijendra tava mayy astu bhaktir avyabhicÃriïÅ || iti || ateva k«emaæ vindanti mat-sthÃnam [BhP 11.20.37] ity uktam | tatra tat-tac-chabdena lak«aïÃmaya-ka«Âa-kalpanayà jana-lokÃdi-vÃcyatÃæ ni«edhan hetuæ nyasyati martyaæ brahmaïo'pi bhayaæ matto dviparÃrdha- parÃyu«a [BhP 11.10.30] ity Ãdi nyÃyena maraïa-dharmakam | annaæ karmÃdi-phalaæ trilokyÃdikaæ yasmÃd atyagÃt atikramyaiva tatra virÃjata iti | e«a÷ - am­tÃdyaiÓvarya-rÆpa÷ | duratyaya÷ - brahmacaryÃdibhi÷ kenacin manasÃpy avaroddhum aÓakya÷ | [82] tad evam amartyam aiÓvaryaæ tripÃt, martyam ekapÃt iti tasya catu«pÃd- aiÓvaryaæ punar viv­ïoti || pÃde«u sarva-bhÆtÃni puæsa÷ sthiti-pado vidu÷ | am­taæ k«emam abhayaæ tri-mÆrdhno 'dhÃyi mÆrdhasu || [BhP 2.6.18] ti«Âhanty atra sarva-bhÆtÃnÅti sthitayo martÃdyaiÓvaryÃïi tÃni pÃdà ivÃdhi«ÂhÃna-bhÆtÃni yasya tasya sthit-pada÷ pÃde«u catur«v eva aiÓvarya- bhÃge«u sarva-bhÆtÃni pÃr«ada-paryantÃni | pÃdÃn darÓayati | trayÃïÃæ sÃttvikÃdi-padarthÃnÃæ mÆrdhaiva mÆrdhà prav­tti÷ tasya trayÃïÃæ mÆrdhasu tad upari virÃjamÃne«u ÓrÅ-vaikuïÂha-loke«u am­taæ k«emam abhayaæ cÃdhÃyi nityaæ dh­tam eva ti«ÂhatÅty artha÷ | tata÷ pÆrvasya martyÃnna-mÃtrÃtmakatvÃd ekapÃttvam, uttarasyÃm­tÃdi- trayÃtmakatvÃt tripÃttvam iti bhÃva÷ | tad anena pÃdo'sya viÓvà bhÆtÃni tripÃdasyÃm­taæ divi ity asyÃrtho darÓita÷ | asya pÃdas tathÃsyaiva diÓi vaikuïÂhe yad am­tÃdy-Ãtmakaæ tripÃt tac ca viÓvà bhÆtÃnÅty artha÷ | atrÃdhi«ÂhÃnÃdhi«Âheyayor aikyokti÷ | [83] atha catu«pÃttve ca trilokÅ-vyavasthÃvat pak«Ãntaraæ darÓayati | pÃdÃs trayo bahiÓ cÃsann aprajÃnÃæ ya ÃÓramÃ÷ | antas tri-lokyÃs tv aparo g­ha-medho 'b­had-vrata÷ || [BhP 2.6.19] ca-Óabda÷ ukta-samuccayÃrtha÷ | prapa¤cÃd bahi÷ pÃdÃs traya Ãsann eva prapa¤cÃtmakasya caturtha-pÃdasyaiva vibhÃga-vipak«ÃyÃæ tu trilokyà bahiÓ cÃnye pÃdÃs traya Ãsann ity evaæ mantro'pi hi tathaiva puna÷ Óabda÷ | te ke? aprajÃnÃæ brahmacÃri-vanastha-yatÅnÃm ÃÓramÃ÷ prÃpyà ye lokÃ÷ | [84] ataeva dharma-traya-prÃpyatvÃt caturïÃm api tripÃttvam | aparas tu caturtha÷ pÃdas trilokyà antar iti g­hamedhas tat-prÃpya÷ ataevobhayathÃpi puru«aÓ catu«pÃd ity Ãha | s­tÅ vicakrame viÓvam sÃÓanÃnaÓane ubhe | yad avidyà ca vidyà ca puru«as tÆbhayÃÓraya÷ || [BhP 2.6.20] vi«vaÇ sarva-vyÃpÅ | puru«a÷ puru«ottama÷ | ete s­tÅ te prapa¤cÃprapa¤ca- lak«aïe jÅvasya gatÅ | vicakrame - Ãkramya sthita÷ | kathambhÆte ? sÃÓanÃnaÓane karmÃdi-phala-bhoga-tad-atikrama-yukte | tasyaiva etad- Ãkramaïe hetu÷ | yat yayo÷ s­tyo÷ avidyà mÃyaikatra vidyà cic-chaktir anyatrÃÓraya ity artha÷ | puru«ottamas tu tayor dvayor apy ÃÓraya÷ | vak«yate ca - yasmÃd daï¬aæ virì jaj¤e [BhP 2.6.21] ity Ãdinà | tasmÃt sarvaiÓvaryeïaikadeÓaiÓvaryeïa ca catu«pÃttvam iti bhÃva÷ || || 2.6 || ÓrÅ-brahmà ÓrÅ-nÃradam || 84 || [85] evaæ ÓÃntaraÇga-vaibhavasya bhagavata÷ svarÆpa-bhÆtayaiva Óaktyà prakÃÓamÃnatvÃt svarÆpa-bhÆtatvam | sà ca Óakti-viÓi«Âasyaiva svarÆpatvÃt svarÆpÃnta÷pÃte'pi bheda-lak«aïÃæ v­ttiæ bhajantÅ tatra prakÃÓa-viÓe«aæ vaicitrÅ-v­ndaæ ca prakaÂayati | tatra tatra tÃd­Óatve bhramopÃsanÃsiddha- gurava evÃsmÃkaæ pramÃïam | tad etad Ãha caturdaÓabhi÷ -- evaæ tadaiva bhagavÃn aravinda-nÃbha÷ svÃnÃæ vibudhya sad-atikramam Ãrya-h­dya÷ | tasmin yayau paramahaæsa-mahÃ-munÅnÃm anve«aïÅya-caraïau calayan saha-ÓrÅ÷ || [BhP 3.15.37] taæ tv Ãgataæ pratih­taupayikaæ sva-pumbhis te ¤cak«atÃk«a-vi«ayaæ sva-samÃdhi-bhÃgyam | haæsa-Óriyor vyajanayo÷ Óiva-vÃyu-lolac- chubhrÃtapatra-ÓaÓi-kesara-ÓÅkarÃmbum || [BhP 3.15.38] k­tsna-prasÃda-sumukhaæ sp­haïÅya-dhÃma snehÃvaloka-kalayà h­di saæsp­Óantam | ÓyÃme p­thÃv urasi Óobhitayà Óriyà svaÓ- cƬÃmaïiæ subhagayantam ivÃtma-dhi«ïyam || [BhP 3.15.39] pÅtÃæÓuke p­thu-nitambini visphurantyà käcyÃlibhir virutayà vana-mÃlayà ca | valgu-prako«Âha-valayaæ vinatÃ-sutÃæse vinyasta-hastam itareïa dhunÃnam abjam || [BhP 3.15.40] vidyut-k«ipan-makara-kuï¬ala-maï¬anÃrha- gaï¬a-sthalonnasa-mukhaæ maïimat-kirÅÂam | dor-daï¬a-«aï¬a-vivare haratà parÃrdhya- hÃreïa kandhara-gatena ca kaustubhena || [BhP 3.15.41] atropas­«Âam iti cotsmitam indirÃyÃ÷ svÃnÃæ dhiyà viracitaæ bahu-sau«Âhavìhyam | mahyaæ bhavasya bhavatÃæ ca bhajantam aÇgaæ nemur nirÅk«ya na vit­pta-d­Óo mudà kai÷ || [BhP 3.15.42] tasyÃravinda-nayanasya padÃravinda- ki¤jalka-miÓra-tulasÅ-makaranda-vÃyu÷ | antar-gata÷ sva-vivareïa cakÃra te«Ãæ saÇk«obham ak«ara-ju«Ãm api citta-tanvo÷ || [BhP 3.15.43] te và amu«ya vadanÃsita-padma-koÓam udvÅk«ya sundaratarÃdhara-kunda-hÃsam | labdhÃÓi«a÷ punar avek«ya tadÅyam aÇghri- dvandvaæ nakhÃruïa-maïi-Órayaïaæ nidadhyu÷ || [BhP 3.15.44] puæsÃæ gatiæ m­gayatÃm iha yoga-mÃrgair dhyÃnÃspadaæ bahu-mataæ nayanÃbhirÃmam | pauæsaæ vapur darÓayÃnam ananya-siddhair autpattikai÷ samag­ïan yutam a«Âa-bhogai÷ || [BhP 3.15.45] ÓrÅ-kumÃrà Æcu÷ yo 'ntarhito h­di gato 'pi durÃtmanÃæ tvaæ so 'dyaiva no nayana-mÆlam ananta rÃddha÷ | yarhy eva karïa-vivareïa guhÃæ gato na÷ pitrÃnuvarïita-rahà bhavad-udbhavena || [BhP 3.15.46] taæ tvÃæ vidÃma bhagavan param Ãtma-tattvaæ sattvena samprati ratiæ racayantam e«Ãm | yat te 'nutÃpa-viditair d­¬ha-bhakti-yogair udgranthayo h­di vidur munayo virÃgÃ÷ || [BhP 3.15.47] nÃtyantikaæ vigaïayanty api te prasÃdaæ kimv anyad arpita-bhayaæ bhruva unnayais te | ye 'Çga tvad-aÇghri-Óaraïà bhavata÷ kathÃyÃ÷ kÅrtanya-tÅrtha-yaÓasa÷ kuÓalà rasa-j¤Ã÷ || [BhP 3.15.48] kÃmaæ bhava÷ sva-v­jinair niraye«u na÷ stÃc ceto 'livad yadi nu te padayo rameta | vÃcaÓ ca nas tulasivad yadi te 'Çghri-ÓobhÃ÷ pÆryeta te guïa-gaïair yadi karïa-randhra÷ || [BhP 3.15.49] prÃduÓcakartha yad idaæ puruhÆta rÆpaæ teneÓa nirv­tim avÃpur alaæ d­Óo na÷ | tasmà idaæ bhagavate nama id vidhema yo 'nÃtmanÃæ durudayo bhagavÃn pratÅta÷ || [BhP 3.15.50] atha krameïa vyÃkhyÃyate | evaæ tadaiveti | ÂÅkà ca - evaæ svÃnÃæ mahatsu atikramam apatarÃdhaæ tat-k«aïam eva vibudhya, tasmin yatra te sanakÃdayas tÃbhyÃæ jaya-vijayÃbhyÃæ ruddhÃ÷ | taæ deÓaæ yayau | ÃryÃïÃæ h­dya÷ manoj¤a÷ | caraïau calayann iti | ayaæ bhÃva÷ - mac- caraïa-darÓan-pratighÃtajaæ krodhaæ tau darÓayan Óamayi«yÃmÅti tvarÃ- vyÃjena padbhyÃm eva yayau | ÓrÅ-sÃhityaæ ca ni«kÃmÃn api vibhÆtibhi÷ pÆrayitvà k«amÃpayitum iti | ity e«Ã | atra te«Ãm ÃtmÃrÃmÃïÃm apy Ãnanda-dÃnÃrthaæ caraïa-darÓanena tasya saccidÃnanda-ghanatvaæ | ÓrÅ-sÃhityena tac-chakti-vilÃsasyÃpi svarÆpÃnitaratvaæ vivak«itam | svÃnÃm iti bahu-vacanaæ dvayor apy aparÃdha÷ sarve«v eva parivÃre«v ÃpatatÅty apek«ayà tayor bahumÃnÃd và | sva-Óabdena munÅnÃæ na tÃd­Óaæ tad-ÃtmÅyatvam iti vivak«itam | tatra tair d­«Âaæ devam anuvarïayati pa¤cabhi÷ | taæ tv Ãgatam iti | te sanakÃdaya÷ sva-samadhinà bhÃgyaæ bhajanÅyaæ phalaæ yad brahma tad evÃk«a-vi«ayaæ | yad và sva-samÃdhe÷ svaysa h­di brahmÃkÃreïa para- tattva-sphÆrter bhÃgyaæ phala-rÆpaæ | yato'k«a-vi«ayaæ tadÅya-sva- prakÃÓakatÃ-Óakti-saæsk­ta-nikhila-dhÅndriya-sphuritatvena samprati vispa«Âam evÃnubhÆya-mÃnam | anena pÆrvavat tasya Óabda-sparÓa-rÆpa- rasa-gandhÃkhyÃnÃæ sarve«Ãm eva dharmÃïÃæ sac-cid-Ãnanda- ghanÃtmatvaæ sÃdhitam | tathà nityam eva tathÃvidha-satatoditvara-mÃdhurÅ- vaicitryÃnubhava-pÆrvakaæ parama-premÃnanda-sandohena sevamÃnais tasyÃtmÅyai÷ puru«air ÃnÅta sevopavika [?] -nÃnÃ-vastubhi÷ sevyamÃnaæ bhagavantaæ katha¤cit kvacit kadÃcid eva tadÃnÅæ kenÃpi samÃdhija- bhÃgyodayena kevalam apaÓyann iti te«Ãæ parama-vidu«Ãæ sp­hÃspadÃvasthe«u ÓrÅ-vaikuïÂha-puru«e«u kasyà api bhagavad-Ãnanda- Óakter vilÃsa-mayatvaæ darÓitam | atha te«Ãæ bhagavad-rater uddÅpanatvena citta-k«obhakatvÃt tat- paricchadÃdÅnÃm api tÃd­Óatvam Ãha haæseti sÃrdhais tribhi÷ | keÓarà muktÃ-maya-pralambÃ÷ | k­tsna-prasÃdeti | k­tsnasya dvÃra-pÃla-muni- v­ndasya prasÃde sumukham iti sp­haïÅyÃnÃæ guïÃnÃæ dhÃma sthÃnam iti | tat-tad-guïÃnÃæ tÃd­Óatvaæ darÓitam | snehÃvaloketi vilÃsasya | sva÷ sukha- bhoga-sthÃnÃni nityÃnantÃnanda-rÆpitvÃt | te«Ãæ cƬÃmaïim Ãtma- dhi«ïyaæ sva-svarÆpaæ sthÃnaæ ÓrÅ-vaikuïÂhaæ | tÃd­Óatve'py urasi Óobhitayà Óriyà k­tvà subhagayantam iva tatra bhÆ«aïa-viÓe«aæ nidadhÃnam iva | iveti vÃkyÃlaÇkÃre | anena ÓrÅvaikuïÂhasya | uktaæ ca tad-viÓva-gurv ityÃdau Ãpu÷ parÃæ mudam ity Ãdi [BhP 3.16.26] | vak«yate ca -- atha te munayo d­«Âvà nayanÃnanda-bhÃjanam | vaikuïÂhaæ tad-adhi«ÂhÃnaæ vikuïÂhaæ ca svayaæ-prabham || [BhP 3.16.27] bhagavantaæ parikramya praïipatyÃnumÃnya ca | pratijagmu÷ pramuditÃ÷ Óaæsanto vai«ïavÅæ Óriyam || [BhP 3.16.28] pÅtÃæÓuke iti | käcyà vanamÃlayà cety atretthmabhÆta-lak«aïe t­tÅyà | vidyud iti | haratà manohareïa | tad evaæ paricchadÃdÅnÃm api tÃd­Óatvaæ varïayitvà punas tasyaivÃti-mano- haratvam Ãha avopas­«Âam iti[*ENDNOTE #25] | indirÃyà utsmitaæ garva÷ ava bhagavati upas­«Âaæ | asya kÃntasya nityena lÃbhena nityam evÃdhikam ÃvirbhÃvitam iti tadÅyÃnÃæ dhiyà vitarkitam | atra hetu÷ - bahu- sau«Âhavìhyam ananta-svarÆpa-guïa-sampadbhir yuktam | nanv evambhÆtasya lak«myà api rahasyamahÃnidhirÆpasya parama-vastuna÷ kathaæ prakÃÓa÷ smabhavatÅty ata Ãha mahyam iti | madÃdÅnÃæ bhaktÃnÃæ k­te aÇgaæ bhajantaæ mÆrtiæ prakaÂayantam asmad-vi«ayakam aÇgÅkÃraæ bhajantam ity artha÷ | ullaÇghita-trividha-sÅma-samÃtiÓÃyi- sambhÃvanaæ tava parivra¬hima-svabhÃvam mÃyÃ-balena bhavatÃpi niguhyamÃnaæ paÓyanti kecid aniÓaæ tvad-ananya-bhÃvÃ÷ || [Stotra-ratna, 13] itivat | bhaktir evainaæ nayati bhaktir evainaæ darÓayatÅty Ãdi Órute÷ | tathÃbhÆtaæ tam acak«ateti | nirÅk«ya ca mudà kai÷ Óirobhir nemu÷ | na viÓe«eïa t­ptà d­Óo netrÃïi ye«Ãæ te | tasyeti [3.15.43]| ÂÅkà ca - svarÆpÃnandÃd api te«Ãæ bhajanÃnandÃdhikyam ity Ãha | tasya padÃravinda-ki¤jalkai÷ keÓarair miÓrà yà tulasÅ tasyà makarandena yukto yo vÃyu÷, sva-vivareïa nÃsÃ-cchidreïa, ak«ara-ju«Ãæ brahmÃnanda-sevinÃm api, saæk«obhaæ citte'tihar«aæ tanau romäcam | ity e«Ã || atra padayor aravinda-ki¤jalka-miÓrà yà tulasÅti vyÃkhyeyam | aravinda- tulasyau ca tadÃnÅæ vana-mÃlÃ-sthite eva j¤eye | astu tÃvad-bhagavad-Ãtma- bhÆtÃnÃæ te«Ãm aÇgopÃÇgÃnÃæ te«u k«obha-kÃritvaæ tat-samandhi- samandhino vÃyor apÅti bhÃva÷ | har«a-kÃritaæ sambhramam Ãha dvÃbhyÃm | te và [3.15.44] iti | te vai kila, vadanam eva asita-padma-ko«a÷ Å«ad-vikasitaæ nÅlÃmbujaæ taæ ut Ærdhvaæ vÅk«ya labdha-manorathÃ÷ santa÷, nayà evÃruïa-maïaya÷ te«Ãæ Órayaïam ÃÓraya-bhÆtaæ aÇghri-dvandvaæ punar avek«ya adho-d­«Âyà vÅk«ya puna÷ punar evaæ vÅk«ya yugapat sarvÃÇga-lÃvaïya-grahaïÃÓakte÷ paÓcÃn nidadhuÓ cintayÃmÃsu÷, yugapad eva katham idam idaæ sarvaæ paÓyemety- utkaïÂhÃbhi÷ sthÃyibhÃva-po«akaæ cintÃkhyaæ bhÃvam Ãpur ity artha÷ | puæsÃm iti | bahu-mataæ brahmaïo'pi dhana-prakÃÓatvÃd atyÃdarÃspadam | pauæsnaæ [?] vapur darÓayÃnam iti | puru«asya garbhoda-ÓÃyino guïÃvatÃra-rÆpaæ ÓrÅ-vi«ïv-Ãkhyaæ yad vapus tad abhinnatayà svaæ vapur darÓayantaæ, na tu brahmÃdivad anyathÃtvenety artha÷ | ananyena svenaiva siddhai`svarÆpa-bhÆtair ity artha÷ | ataevotpattikai÷ tadvad evÃnÃdi-siddhair ity artha÷ | aïimÃdy-a«ÂaiÓvarya-yutaæ viÓi«Âaæ na tÆpalak«itam | anena tte«Ãæ stuty-Ãspada-viÓe«aïatvena aiÓvaryopalak«ita-samasta-bhagÃnÃæ tÃd­Óatvaæ vya¤jitam | samag­ïan samyag astuvann iti | atha ÓrÅ-bhagavatas tÃd­Óa-bhÃva-vya¤jinÅæ nijÃm uktiæ te«Ãm eva sva- hÃrdÃbhivyakti-kareïa stuti-vÃkyena pramÃïayati, ÓrÅ-kumÃrà Æcur iti | stutim Ãha ya iti pa¤cabhi÷ | atrÃk«ara-ju«Ãm api [BhP 3.15.43] ity anus­tya vyÃkhyÃyate | nityaæ brama-rÆpeïa prakÃÓase na tac citram | idÃnÅæ tu viÓuddha-sattva-laksaïena svarÆpa-Óakti-v­tti-viÓe«eïa prakÃÓitayà ghana- prakÃÓa-para-tattvaika-rÆpayà mÆrtyà pratyak«o'si, aho bhÃgyam asmÃkam ity Ãhu÷ | he ananta yas tvaæ h­d-gato'pi durÃtmanÃm antarhito na sphurasi, sa no'smÃkam antarhito na bhavasi, nayana-mÆlaæ tvayaiva rÃddha÷ prÃpto'si | tathà ca - api saærÃdhane pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ ity asya vi«aya-vÃkyam paräci yÃni vyat­ïat svayambhÆs tasmÃt parÃÇ paÓyasi nÃntarÃtman | kaÓcid dhÅra÷ pratyag-ÃtmÃnam aik«ad Ãv­tta-cak«ur am­tatvam icchann iti | antardhÃnÃbhÃve hetu÷ bhavad-udbhavena brahmaïà tenÃsmat-pitrà yarhi yadaivÃnuvarïita-rahà uddi«Âa-brahmÃkhya-rahasya÷, tadaiva na÷ karma- mÃrgeïa tad-rÆpatayà guhÃ÷ buddhiæ gato'smÅti | nanu, pitropadi«Âaæ bhavatÃm ad­Óyam Ãtma-tattvÃkhyaæ raha÷, ahaæ tv anya eva syÃæ d­ÓyatvÃt | naivam | asmat praty abhij¤ayà bheda-nirÃsÃd ity Ãhu÷ taæ tvÃm iti | he bhagavan paraæ kevalam Ãtma-tattvaæ brahma-svarÆpaæ tvÃæ vidÃma vidma÷ pratyabhijÃnÅma÷ | kena pratyabhijÃnÅtha? samprati adhunà sattvena, asmÃsv etad-rÆpÃvirbhÃvena | etÃvantaæ kÃlaæ na j¤Ãtavanto vayaæ, adhunà tu sÃk«Ãd-anubhavena niÓcitavanta÷ sma ity artha÷ | tvaæ Óuddha- citta-v­ttau brahmavat netre'py asmÃkaæ sphurasi, na tu d­Óyatveneti bhÃva÷ | na kevalaæ pratyabhij¤Ã-mÃtram ity Ãhu÷ | e«Ãm asmÃkaæ ratiæ racayantam anyathà ratir api tvayy asmÃkaæ nodbhaved iti bhÃva÷ | nirahaæ-mÃnÃditvenÃnye«Ãm apy ÃtmÃrÃmÃïÃm anyato raty-abhÃvam eva dyotayantas tad-Ãtma-tattvam Ãhu÷ tatraiva sÃdhana-vaÓi«ÂyÃt kim api vaiÓi«Âyaæ cÃhu÷ | yat tvad-rÆpatvenÃvirbhavad-Ãtma-tattvaæ te'nutÃpa÷ k­pÃ, tenaiva viditair d­¬ha-bhakti-yogair vidu÷ | yad và anutÃpo dainyaæ tena viditais te tava d­¬ha-bhakti-yogai÷ | kÅd­ÓÃ÷ ? udgranthayo nirahaæ-mÃnÃ÷ | ataeva virÃgÃ÷ | tad evaæ pitrÃnuvarïita-rahà ity atra raha÷-ÓabdaÓ catu÷- ÓlokÅ-rÅtyà prema-bhakter eva vÃcaka iti vya¤jitam | atha pÆrvam abheda-matayo'pi samprati svarÆpÃnanda-Óakti-vilÃsair vicitrita- matayo bhÆyo'pi bhedÃtmikÃæ bhaktim eva prÃrthayituæ bhaktÃnÃæ sukhÃtiÓayam Ãhu÷, nÃtyantikam iti | Ãtyantikaæ mok«a-lak«aïaæ prasÃdam api, kim utÃnyad indrÃdi-padam | idÃnÅæ svÃparÃdhaæ dyotayanto bhaktiæ prÃrthayante kÃmam iti | he bhagavanm, ata÷ pÆrvam asmÃkaæ v­jinaæ nÃbhavat | idÃnÅæ tu sarvÃïy api jÃtÃni yatas tvad-bhaktau Óaptau | atas tair v­jinair niraye«u kÃmaæ no'smÃkaæ bhavo janma syÃt | anena tad-adhigama uttara-pÆrvÃrdhayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃd iti nyÃyenÃsambhava-tad-bhÃvÃnÃæ brahma- j¤ÃninÃm api sve«Ãæ bahu-naraka-kÃri-v­jinÃpÃta-k«amÃpaïena tayor itthambhÆta-guïo harir itivat sarvÃdbhuta-mahattamatvaæ sÆcitam | aho nirayà api bhaveyur eva, na tÃvatÃpi paryÃptaæ, tebhyaÓ ca nÃsmÃkam api bhayam | atra tu mÆlaæ du«phalaæ bhagavat-parÃÇ-mukhÅ-bhÃva eva, sa tv asmÃkaæ mÃbhÆd iti sakÃku prÃrthayante | nu vitarke | yadi tu naÓ cetas te padayo rameta, tatrÃpy alirad eva kevala-tan-mÃdhuryÃsvÃdÃpek«ayÃ, na tu brahmÃtmÃnubhavÃpek«ayÃ, evaæ vÃcaÓ cety Ãdi | atra bhatÃparÃdhasya bhagavatà k«amà tad-icchÃ-mÃtra-k­ta-tat-krodha-jananÃt te«Ãm aparÃdhÃbhÃsatveneti j¤eyam | Óloka-dvaye'smin kaivalyÃn narako'pi tvad-bhakti-mÃtraæ kÃmayamÃnÃnÃm asmÃkaæ tad-avirodhatvÃt ÓreyÃn iti svÃrasya-labdhaæ, tathÃpÅtthaæ k­tÃrthatvam asmÃkam aticitram ity Ãhu÷ prÃdur iti | anÃtmanÃm Ãtmanas tava ekÃnta-bhakti-rahitÃnÃm aprakaÂo'pi it itthaæ ya÷ pratÅto'si, tasmai tubhyaæ nama idaæ vidhemeti | tatraitad uktaæ bhavati | ete brahma-vidyÃ- siddhÃnÃæ parÃvara-gurÆïÃm api gurava÷ | ataeva paramahaæsa-mahÃ- munÅnÃm ity uktam | taæ tvÃm ahaæ j¤Ãna-ghanaæ svabhÃva- pradhvasta-mÃyÃ-guïa-bheda-mohai÷ | sanandanÃdyair h­di saævibhÃvyam[*ENDNOTE #26] [BhP 9.8.23] iti ÓrÅmad-aæÓumad-vÃkyÃdau ihÃtma-tattvaæ samyag jagÃda munayo yad acak«atÃtmann iti [BhP 2.7.5] brahma-vÃkyÃdau, tasmai m­dita-ka«ÃyÃya tamasa÷ pÃraæ darÓayati bhagavÃn sanat-kumÃra ity Ãdi Órutau ca tathà prasiddham | Ãsan nÃnubhavasyaiva tu siddhasyÃïimÃdibhir vighno'pi sambhÃvya÷ | na tu siddhÃnubhavasya, taæ saprapa¤cam adhirƬha-samÃdhi- yoga÷ svÃpnaæ punar na bhajate pratibuddha-vastur iti [BhP 3.28.38] ÓrÅ- kapila-deva-vÃkyÃt | ateva te«Ãæ pradhvasta-mÃyÃ-guïa-bheda-mohÃnÃæ krodhÃdikam api durghaÂa-ghaÂanÃ-kÃriïyà ÓrÅ-bhagavad-icchayaiva jÃtam iti tair api vyÃkhyÃtam | tad evaæ te«Ãæ satata-brahmÃnanda-magnatvaæ siddham | tad uktam - ak«ara-ju«Ãm apÅti [BhP 3.15.43], yo'ntarhita [BhP 3.15.46] ity Ãdi ca | ÓrÆyate cÃnyatra brahma-ju«Ãm avik«ipta-cittatvam | yathà saptame ÓrÅ- nÃrada-vÃkyam - kÃmÃdibhir anÃbiddhaæ praÓÃntÃkhila-v­ttir yat | cittaæ brahma-sukha-sp­«Âaæ naivotti«Âheta karhicit || iti [BhP 7.15.35] tathÃpi te«Ãæ bhagavad-ÃnandÃk­«Âa-cittatvam ucyate | evam anye«Ãm apy ÃtmÃrÃmÃïÃæ tÃd­Óatvaæ ÓrÆyate | sva-sukha-nibh­ta-cetÃs tad-vyudas tÃny abhÃvo'py ajita-rucira-lÅlÃk­«Âa-sÃra÷ [BhP 12.12.68] ity Ãdi«u | atha loka-saÇgrahÃrthair ve«Ã te«Ãæ bhakti-prakriyà prÃcÅna-saæskÃra-vaÓà và ? naivam | ubhayatrÃpi vÃso yathà parik­taæ madirÃ-madÃndha [BhP 3.28.37] itivat tatrÃveÓÃsambhavÃt | d­Óyate tv anyatrÃnÃveÓa÷ mÃnasà me sutà yu«mat-pÆrvajÃ÷ sanakÃdaya÷ | cerur vihÃyasà lokÃn loke«u vigata- sp­hà [BhP 3.15.12] ity abhidhÃnÃt | bhagavati tv ÃveÓa÷ paramahaæsa- mahÃmunÅnÃm anve«aïÅya-caraïau [BhP 3.15.37] ity atra yÃd­cchikatÃvirodhy-anve«aïÅyatvÃbhidhÃnÃt | pa¤came tu, asaÇga-niÓita- j¤ÃnÃnala-vidhÆtÃÓe«a-malÃnÃæ bhavat-svabhÃva-nÃmÃtmarÃmÃïÃæ munÅnÃm anavarata-pariguïita-guïa-gaïa [BhP 5.3.11] ity atra gadye tad-eka- ni«Âhatvam apy uktam | ajita-rucira-lÅlÃk­«Âa-sÃra ity [BhP 12.12.69] atraiva ca | atrÃpi teneÓa niv­ttim avÃpur alaæ d­Óo na [BhP 3.15.50] ity Ãdau sukhadatvam api sÃk«Ãd evoktam | atra pÆrvokta-hetoÓ ca stutau pratutopÃlambha-prasaÇgÃc ca snehÃvaloka-kalayà h­di saæsp­Óantam iti [BhP 3.15.39] sÃk«Ãd ukteÓ ca d­ÓÃm eva sukhaæ jÃtam ity anÃsaktir eva vya¤jitety api na vyÃkhyeyam | tasmÃd ÃtmÃrÃmÃïÃæ ramaïÃspadatvÃd brahmÃkhyam Ãtma-vastv eva ÓrÅ- bhagavÃn | tatrÃpi cakÃra te«Ãæ saæk«obham ak«ara-ju«Ãm api citta-tanvor iti [BhP 3.15.43] ÓravaïÃt tato'pi ghana-prakÃÓa÷ | tat tad vicitra-ÓrÅ- bhagavad-aÇgopÃÇgÃdy-abhiniveÓa-darÓanÃnanda-vaicitrÅ copalabhyate, sà cÃnyathÃnupapattyà svarÆpa-Óakti-vilÃsa-rÆpaiveti | nanu, bhavatu te«Ãm ÃnandÃdhikyÃt tasminnirviÓe«a-svarÆpÃnandasyaiva ghana-prakÃÓatÃ, upÃdhi-vaiÓi«ÂyÃt | yata÷, viÓuddha-sattvÃæÓa-bhÃvitÃyÃæ citta-v­ttau yad brahma sphurati | tad eva ghanÅbhÆtÃkhaï¬a-viÓuddha- sattva-maye bhagavati sphurat-tad-adhyastatayà tadaikyam ÃpannÃyÃæ tasyÃæ viÓe«ata eva sphurati | ataeva ÓrÅ-vigrahÃdi-para-brahmaïor abheda-vÃkyam api tad atyanta-tÃdÃtmyÃpek«ayaiva | ataeva tatra tatropÃdhÃv eka eva nirbheda-paramÃnanda÷ samupalabhyate, na tu viÓe«ÃkÃra-gandho'pi, tat tad upÃdher apek«aïaæ tu pratipada-tad-Ãnanda-samÃdhi-kautuka-nibandhanaæ tasmÃt katham anena pramÃïena tat-tad-upÃdhÅnÃm api para-tattvÃkÃratvaæ sÃdhyate iti | ucyate - bhavan-mate tÃvat Óuddha-citta-v­ttau para-brahma sphurati samyag eva sphurati | bhedÃæÓa-leÓa-parityÃgenaiva brahma- vidyÃtvÃÇgÅkÃrÃt | asamyag-j¤Ãnasya tattvÃnaÇgÅkÃrÃt tena kaivalyÃsambhavÃc ca | ato na ÓrÅ-vigrahÃdÃv adhikÃvirbhÃvÃÇgÅkÃro yujyate | kiæ ca, Óuddha-sattva-mayà vigrahÃdi-lak«aïopÃdhaya iti vadatas tava ko'bhiprÃya÷ ? kiæ tat pariïÃmÃs te tat-pracurà và ? nÃdya÷, rajo'sad- bhÃvena pariïÃmÃsambhava iti hy uktam | na cÃntya÷, ye«u vigrahÃdi«u tat- prÃcuryaæ te miÓra-sattvasya kÃrya-bhÆtà ity arthÃpattau sattvaæ viÓuddhaæ Órayate bhavÃn sthitau [BhP 10.2.34] ity Ãdi-vacana-jÃte viÓuddha-pada- vaiyarthyam iti coktam eva | astu và vimiÓratvaæ tathÃpi tÃd­Óe brahma- sphuraïa-yogyataiva na sambhavet kiæ punar viÓe«aïety uddeÓya-vism­tiÓ ca syÃt | athÃkhaï¬a-viÓuddha-sattvÃÓrayatvena te'pi tad-rÆpatayaivocyante | tataÓ ca te«v anubhÆtÃkhaï¬a-Óuddha-sattve tasmin brahmÃnubhavantÅti cet, tat ayuktaæ kalpanÃ-gauravÃt, te'cak«atÃk«a-vi«ayaæ sva-samÃdhi-bhÃgyam iti [BhP 3.15.38] sÃk«Ãd eva gocarÅ-k­tatvena uktatayà paramparÃ-d­«Âatva- pratighÃtÃc ca | tasya Óuddha-sattvasya prÃk­tatvaæ tu ni«iddham eva | tasmÃn na te prÃk­ta-sattva-pariïÃmà na và tat-pracurÃ÷, kintu sva-prakÃÓattÃ- lak«aïa-Óuddha-sattva-prakÃÓità iti prÃktanam evoktaæ vyaktam | ataeva te«Ãm upÃdhitva-nirÃk­tes tat-tad-anubhavÃnanda-vaicitrÅ ca sampadyate | tathaiva tam evam evambhÆtam acak«ateti tat-tad-vi«aya-saundarya- varïananæ prastutopakÃritvÃt sÃrthakaæ syÃt | akhaï¬a-Óuddha-sattva-maya- mÃtreïaivÃbhipreta-siddhe÷ | ataeva nirÅk«ya ca na vit­pta-d­Óa [BhP 3.15.42] iti d­k-sambandhi -tvad-rÆpa-k­taivÃt­ptir uktà | tathaiva ca ÓabdenaivÃk«ara-jayitvaæ padÃravinda-parimalÃtmaka-vÃyu- lak«aïasyatad-viÓe«asyadarÓitam | anyathobhayatrÃpi brahmÃnandasyaiva nirviÓe«atayopalabhyamÃnatve vidyÃju«Ãm apÅtyupÃdhi-pradhÃnam evocyate | upÃdhi-yugalasyaiva mitha÷ spardhitva-prÃpte÷ | anenÃk«arÃnubhava- mukha-jayitva-kathanena vaiÓi«ÂhÃdÅnaæ putra-ÓokÃdikam iva tad- ÃveÓÃbhÃsa evÃyam ity api nirastam | ata evam evoktaæ ÓrÅ-svÃmibhirapi svarÆpÃnandÃd api te«Ãæ bhajanÃnandÃdhikyam Ãheti | tasmÃd asti vaicitryam | iti | ataeva tair api vicitratayaiva prÃrthitaæ ceto'livad yadi nu te padayo rameta [BhP 3.15.49] ity Ãdau | akka cen madhu vindeta kim arthaæ parvataæ vrajet iti nyÃyena tad-upÃdhy-antarÃnve«aïa-vaiyarthyÃt te«Ãm atad-anve«aïa-kautukÃbhÃvÃc ca | kiæ ca, na te«Ãm abhedÃtmako'nubhavo và d­Óyate, pratyuta nemur nirÅk«ya na vit­pta-d­Óo mudà kai÷ [BhP 3.15.42], kÃmaæ bhava÷ sva-v­jinair niraye«u na÷ stÃd ity Ãdau [BhP 3.15.49], tat-pratiyogi-namaskÃrÃdy-upalak«ita- bhedÃtmaka-bhakti-sukham eva d­Óyate | tasmÃn mÃyikopÃdhi-nihÅnatvÃd- dheyÃæÓatayà pratibhÃtatvÃc ca na taj-jÃtÅyaæ sukham anya-jÃtÅyaæ kartuæ ÓaknotÅti santy evÃnyathÃnupapatti-siddhÃyÃ÷svarÆpa-Óakter eva vilÃsÃ÷ | api ca - astu tÃvaj jÅvan-mukta-daÓÃyÃæ tan-mate vidyopÃdhi- pratiphalitasyaiva sato brahmaïa÷ sakÃÓÃt ÓrÅ-bhagavato ghana-prakÃÓato sarvopÃdhi-vinirmukta-mukti-daÓÃyÃm api sÃk«Ãt tÃd­ÓatÃsty eveti suvyaktaæ nÃtyantikaæ vigaïayanty api te prasÃdam [BhP 3.15.48] ity Ãdau tasmÃn nopÃdhitÃramya-cintà | bhavata÷ kathÃyà [BhP 3.15.48] ity anena nirupÃdhi-brahma-bhÆtÃd upari ca vaicitrÅ sphuÂam evÃsau svÅk­tà | tasmÃt sÃntaraÇga-vaibhavasya bhagavata÷ sukhaika-rÆpatvaæ, tad-rÆpatve'pi brahmato'pi ghana-prakÃÓatvaæ, svarÆpa-Óakit-vilÃsa-vaicitrÅ ceti vidvad- anubhava-pramÃïena nirïÅtam | tatra, muktà api lÅlayà vigrahaæ k­tvà bhajanta iti | yaæ sarve devà Ãmananti mumuk«avo brahma-vÃdinaÓ cety atra ÓrutÃv advaita-vÃda-guravo'pi | k­«ïo muktair ijyate vÅta-mohair iti bhÃrate | brahma-bhÆta÷ prasannÃtmà na Óocati na kÃÇk«ati | sama÷ sarve«u bhÆte«u mad-bhaktiæ labhate parÃm || iti [GÅtà 18.54] ÓrÅ-bhagavad-gÅtopani«atsu | muktÃnÃm api bhaktir hi nityÃnanda-svarÆpiïÅti bhÃrata-tÃtparye pramÃïità ÓrutiÓ ca | tathà ÃprÃyaïÃt tatrÃpi hi d­«Âam ity atra ca madhva-bhëya- pramÃïità sauparïa-Óruti÷ | sarvadainam upÃsÅta yÃvan muktim uktà hy enam upÃsata iti | ateva ÓrÅ-prahlÃda-bali-prabh­ti-mahÃbhÃgavata- sambandham abhipretya ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe[*ENDNOTE #27]'py uktaæ pÃtÃle tasya na prÅtir vimuktasyÃpi jÃyate iti | || 3.15 || ÓrÅ-brahmà devÃn ||85|| [86] ataeva Óe«a-puru«Ãrtha-svarÆpa evÃsÃv iti sphuÂam evÃhur gadyena -- athÃnayÃpi na bhavata ijyayoru-bhÃra-bharayà samucitam artham ihopalabhÃmahe | Ãtmana evÃnusavanam a¤jasÃvyatirekeïa bobhÆyamÃnÃÓe«a-puru«Ãrtha-svarÆpasya || [BhP 5.3.7-8] ÂÅkà ca - Ãtmana÷ svata evÃnusaraïaæ sarvadà a¤jasà sÃk«Ãd vobhÆyamÃnà atiÓayena bhavanto ye aÓe«Ã÷ puru«ÃrthÃs te svarÆpaæ yasya paramÃnandasya ity e«Ã | ÓrutiÓ ca -sarva-kÃma÷ sarva-gandha÷ sarva-rasa÷ ity Ãdau || || 5.3 || ­tvig-Ãdaya÷ ÓrÅ-yaj¤a-puru«am ||86|| [87] tad evaæ brahmaïo'pi yat ÓrÅ-bhagavati prakÃÓa-samyaktvaæ tat pÆrvam eva vidvad-anubhava-vacana-pracayena siddham api viÓe«ato vicÃryate | tatraikam eva tattvaæ dvidhà Óabdyata iti na vastuno bheda upapadyate | ÃvirbhÃvasyÃpi bheda-darÓanÃt na ca saæj¤Ã-mÃtrasya, kintusva-sva-darÓana-yogyatÃ-bhedena dvividho'dhikÃrÅ dvidhà d­«Âaæ tad upÃsta iti | tatrÃpy ekasya darÓanasya vÃstavatvam anyasya bhramajatvam iti na mantavyam ubhayor api yÃthÃrthyena darÓitatvÃt | na caikasya vastuna÷ Óaktyà vikriaymÃïÃæÓakatvÃd aæÓato bheda÷ | vik­tatva-niedhÃt tayo÷ | tasmÃd d­«Âer asamyak-samyaktva [?] saty api samyaktve tad-ananusandhÃnÃd và ekasminn adhikÃriïy eka-deÓena sphurad ekabheda÷ parasminn akhaï¬atayà dvitÅyo bheda÷ | evaæ sati yatra viÓe«aæ vinaiva vastuna÷ sphÆrti÷, sà d­«Âir asampÆrïÃ, yathà brahmÃkÃreïa, yatra svarÆpa-bhÆta-nÃnÃ-vaicitrÅ- viÓe«avad-ÃkÃreïa, sà sampÆrïÃ, yathà ÓrÅ-bhagavad-ÃkÃreïeti labhyate | ta etad abhipretya prathamaæ d­«Âi-tÃratamyena tad-abhivyakti-tÃratamyaæ tan-mahÃ-purÃïÃvirbhÃva-kÃraïÃbhyÃæ pratipÃdyate «a¬bhi÷ | ÓrÅ-nÃrada uvÃca - jij¤Ãsitam adhÅtaæ ca brahma yat tat sanÃtanam | tathÃpi Óocasy ÃtmÃnam ak­tÃrtha iva prabho || [BhP 1.5.4] ÓrÅ-vyÃsa uvÃca -- asty eva me sarvam idaæ tvayoktaæ tathÃpi nÃtmà paritu«yate me | tan-mÆlam avyaktam agÃdha-bodhaæ p­cchÃmahe tvÃtma-bhavÃtma-bhÆtam || [BhP 1.5.5] sa vai bhavÃn veda samasta-guhyam upÃsito yat puru«a÷ purÃïa÷ | parÃvareÓo manasaiva viÓvaæ s­jaty avaty atti guïair asaÇga÷ || [BhP 1.5.6] ÓrÅ-nÃrada uvÃca -- bhavatÃnudita-prÃyaæ yaÓo bhagavato 'malam | yenaivÃsau na tu«yeta manye tad darÓanaæ khilam || [BhP 1.5.8] nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitaæ na Óobhate j¤Ãnam alaæ nira¤janam | kuta÷ puna÷ ÓaÓvad abhadram ÅÓvare na cÃrpitaæ karma yad apy akÃraïam || [BhP 1.5.12] oæ namo bhagavate tubhyaæ vÃsudevÃya dhÅmahi | pradyumnÃyÃniruddhÃya nama÷ saÇkar«aïÃya ca || [BhP 1.5.37] iti mÆrty-abhidhÃnena mantra-mÆrtim amÆrtikam | yajate yaj¤a-puru«aæ sa samyag darÓana÷ pumÃn || [BhP 1.5.38] Ólokà amÅ bahubhi÷ saæmiÓrà apy avistaratvÃya jhaÂity artha-pratyayasya ca saæk«ipyaiva samuddhatÃ÷ | krameïÃrthà yathà jij¤Ãsitam iti | ÂÅkà ca - yat sanÃtanaæ nityaæ paraæ brahma, tac ca tvayà jij¤Ãsitaæ vicÃritam, adhÅtam adhigataæ prÃptaæ cety artha÷ | tathÃpi Óocasi tat kim artham iti Óe«a÷ | ity e«Ã | tvam iti tvam arka iva trilokÅæ paryaÂan tathà vai«ïava-yoga-balÃæÓena ca prÃïa-vÃyur iva sarva-prÃïinÃm antaÓcara÷ san ÃtmanÃæ sarve«Ãm eva sÃk«Å bahir antar v­ttij¤a÷ | ata÷ pare brahmaïi dharmato yogena ni«ÂÃtasya | tad uktaæ yÃj¤avalkyena ijyÃcÃra-dayÃhiæsÃ- dÃna-svÃdhyÃya-karmaïÃm | ayaæ paramo lÃbho yad yogenÃtma-darÓanam || iti | avare ca brahmaïi vedÃkhye vratai÷ svÃdhyÃya-niyamair ni«ïÃtasyÃpi me alama atyarthaæ yan nyÆnaæ tat svayam eva vicak«va vitarkaya | bhavateti | bhagavad-yaÓo-varïanopalak«aïaæ bhajanaæ vinà yenaiva ruk«a-brahma- j¤Ãnena asau bhagavÃn tu tu«yeta, tad eva darÓanaæ j¤Ãnaæ khilaæ nyÆnaæ manye tad eva spa«Âayati | nai«karmyam iti | ÂÅkà ca - ni«karma brahmaved ekÃkÃratvÃn ni«karmatÃ-rÆpaæ nai«karmyam ajyate'nenety a¤janam upÃdhi÷ tan nivartakaæ nira¤janam | evambhÆtam api j¤Ãnam acyute bhÃvo bhaktis tad-varjitaæ cet alam atyarthaæ na Óobhate samyag-aparok«atvÃya na kalpata ity artha÷ | tadà ÓÃÓvat sÃdhana-kÃle phala-kÃle ca abhadraæ du÷kha-svarÆpaæ yat kÃmyaæ karma, yad apy akÃraïam akÃmyaæ tac ceti cakÃrasyÃnvaya÷ | tad api karma ÅÓvare nÃrpitaæ cet kuta÷ puna÷ Óobhate ? bahirmukhatvena sattva- ÓodhakatvÃbhÃvÃt | ity e«Ã | yad và nira¤janam iti nirÆpÃdhikam apÅty artha÷ | paramÃdaraïÅyatvÃd eva dvÃdaÓÃnte ÓrÅ-sÆtenÃpi puna÷ k­tam idaæ padyam | tasmÃd uktir eva samyag-darÓana-hetur ity upasaæharati dvÃbhyÃm nama iti | mantra-mÆrtiæ mantrokta-mÆrtiæ, mantro'pi mÆrtir yasyeti và | amÆrtikaæ mantrokta-vyatirikta-mÆrti-ÓÆnyaæ, prÃk­ta-mÆrti-rahitaæ vÃ, mÆrti- svarÆpayor ekatvÃt prÃk­tavan na vidyate p­thaktvena mÆrtir yasya tathÃbhÆtaæ và | sa pumÃn samyag-darÓana÷ sÃk«Ãc-chrÅ-bhagavata÷ sÃk«Ãt-kart­tvÃd iti bhÃva÷ || || 1.5 || ÓrÅ-suta÷ ||87|| [88] tad evaæ d­«ÂitÃratamyadvÃrà tad-abhivyaktatÃratamyena ÓrÅ-bhagavata utkar«a ukta÷ | atha liÇgÃntarair api darÓyate | tatrÃtmarÃma-janÃkar«a- liÇgena guïotkar«a-viÓe«eïa tasyaiva pÆrïatÃm Ãha | ÃtmÃrÃmÃÓ ca munayo nirgranthà apy urukrame | kurvanty ahaitukÅæ bhaktim ittham-bhÆta-guïo hari÷ || [BhP 1.7.10] ÂÅkà ca - nirgranthà granthebhyo nirgatÃ÷ | tad uktaæ gÅtÃsu - yadà te moha-kalilaæ buddhir vyatitari«yati | tadà gantÃsi nirvedaæ Órotavyasya Órutasya ca || [GÅtà 2.52] iti | yad và granthir eva grantha÷ nirv­tta-h­daya-granthaya ity artha÷ | nanu muktÃnÃæ kiæ bhaktyetyÃdi-sarvÃk«epa-parihÃrÃrtham Ãha itthambhÆta- guïa÷ | ity e«Ã || || 1.7 || ÓrÅ-sÆta÷ ||88|| [89] ÃrohabhÆmikÃkrameïÃpi tasyaivÃdhikyam Ãha -- mano brahmaïi yu¤jÃno yat tat sad asata÷ param | guïÃvabhÃse viguïa eka-bhaktyÃnubhÃvite || [BhP 3.24.42] nirahaÇk­tir nirmamaÓ ca nirdvandva÷ sama-d­k sva-d­k | pratyak-praÓÃnta-dhÅr dhÅra÷ praÓÃntormir ivodadhi÷ || [BhP 3.24.43] vÃsudeve bhagavati sarva-j¤e pratyag-Ãtmani | pareïa bhakti-bhÃvena labdhÃtmà mukta-bandhana÷ || [BhP 3.24.44] ÃtmÃnaæ sarva-bhÆte«u bhagavantam avasthitam | apaÓyat sarva-bhÆtÃni bhagavaty api cÃtmani || [BhP 3.24.45] icchÃ-dve«a-vihÅnena sarvatra sama-cetasà | bhagavad-bhakti-yuktena prÃptà bhÃgavatÅ gati÷ || [BhP 3.24.46] eka-bhaktyà avyabhicÃriïyà sÃdhana-lak«aïayà bhaktyÃ, anubhÃvite nirantaram aparok«Åk­te, tÃæ vinà kasyacid apy arthasyÃsiddhe÷ | nirahaÇk­titvÃd eva nirmama÷ | tad-dvayÃbhÃvÃd eva mana-ÃdÅnÃm apy abhÃva÷ sidhyati | samad­k bhedÃgrÃhaka÷ | svad­k svasvarÆpÃbhedena brahmaiva paÓyan | pratyak antarmukhÅ praÓÃntà vik«epa-rahità dhÅr j¤Ãnaæ yasya sa÷ | tad evaæ brahma-j¤Ãna-miÓra-bhakti-sÃdhana-vaÓena brahmÃnubhave jÃte'pi bhakti-saæskÃra-balena labdha-premÃdes tad-Ærdhvam api ÓrÅ-bhagavad- anubhavam Ãha | vÃsudeva iti | pratyag-Ãtmani sarve«Ãm ÃÓraya-bhÆte pareïa prema-lak«aïena bhakti-bhÃvena tat-sattayaiva labdhà ÃtmÃnas tadÅyÃtmakà ahaÇkÃrÃdayo yeneti | brahma-j¤Ãnena prÃk­tÃhaÇkÃrÃdi- layÃnantaram ÃvirbhÆtÃn premÃnandÃtmaka-Óuddha-sattva-mayÃn labdhavÃn ity artha÷ | nanu ta eva pratyÃvartantÃæ kiæ và pÆrvavad amÅ api bandha-hetavo bhavantu | nety Ãha, mukta-bandhana÷ | anÃv­tti÷ ÓabdÃd iti nyÃyÃt bhakty- atiÓayena labdhÃtmatvam eva pratipÃdayati, ÃtmÃnam iti | ÃtmÃtra paramÃtmÃ, sarvathà tasya bhagavÃn evÃsphurad iti vÃkyÃrtha÷ | tata÷ sÃk«Ãd eva tat-prÃptim Ãha, icchÃ-dve«eti | tad evaæ tena bhÃgavatÅ gati÷ prÃptà | heyatvÃd anyatrecchÃ-dve«a-vihÅnena tasmÃd eva heto÷ sarvatra sama-cetasà | tad uktam -- nÃrÃyaïa-parÃ÷ sarve na kutaÓcana bibhyati | svargÃpavarga-narake«v api tulyÃrtha-darÓina÷ || [BhP 6.17.28] yad vÃ, mayà lak«myà saha vartate iti sama iti sahasra-nÃma-bhëyÃt bhagavac-cetaseti prÃpto bhÃgavatÅæ gatim iti pÃÂhe, sa kardama eva tÃæ gatiæ prÃpta÷ | atra bhagavad-bhakti-yogenety eva viÓe«yam iti | evam evoktaæ ÓrÅ- bhagavad-gÅtopani«atsu -- buddhyà viÓuddhayà yukto dh­tyÃtmÃnaæ niyamya ca | ÓabdÃdÅn vi«ayÃæs tyaktvà rÃgadve«au vyudasya ca || [GÅtà 18.51] viviktasevÅ laghvÃÓÅ yata-vÃk-kÃya-mÃnasa÷ | dhyÃna-yoga-paro nityaæ vairÃgyaæ samupÃÓrita÷ || [GÅtà 18.52] ahaækÃraæ balaæ darpaæ kÃmaæ krodhaæ parigraham | vimucya nirmama÷ ÓÃnto brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtà 18.53] brahma-bhÆta÷ prasannÃtmà na Óocati na kÃÇk«ati | sama÷ sarve«u bhÆte«u mad-bhaktiæ labhate parÃm || [GÅtà 18.54] bhaktyà mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷ | tato mÃæ tattvato j¤Ãtvà viÓate tad-anantaram || [GÅtà 18.55] iti | atra viæÓatir milanÃrtha÷, yathà duryodhanaæ parityajya yudhi«Âhiraæ pravi«ÂavÃn ayaæ rÃjeti | ÓrÅ-daÓame'pi ÓrÅ-gopair brahma-sampatty- anantaram eva vaikuïÂho d­«Âa iti ÓrÅ-svÃmibhir eva ca vyÃkhyÃtam || || 3.24 || ÓrÅ-maitreya÷ ||89|| [90] tathà tasmÃj j¤Ãnena sahitaæ j¤Ãtvà svÃtmÃnam uddhava | j¤Ãna-vij¤Ãna-sampanno bhaja mÃæ bhakti-bhÃvita÷ || [BhP 11.13.5] svÃtmÃnaæ jÅva-svarÆpam | j¤Ãnaæ vij¤Ãnaæ ca bÃhyam | kiæ bahunà atra ÓrÅ-catu÷sana-ÓukÃdaya evodÃharaïam iti || || 11.13 || ÓrÅ-bhagavÃn ||90|| [91] ÓrÅ-bhagavatà Óabda-brahma-maya-kambu-sp­«Âa-kapola÷ tat-prakÃÓita- yathÃrtha-nigado dhruvo bÃlako'pi tathà viv­tavÃn ity evam Ãnanda- camatkÃra-viÓe«a-ÓravaïÃd api tasyaiva pÆrïatvam Ãha | yà nirv­tis tanu-bh­tÃæ tava pÃda-padma- dhyÃnÃd bhavaj-jana-kathÃ-Óravaïena và syÃt sà brahmaïi sva-mahimany api nÃtha mà bhÆt kiæ tv antakÃsi-lulitÃt patatÃæ vimÃnÃt || [BhP 4.9.10] sva-mahimani asÃdhÃraïa-mÃhÃtmye'pi mÃbhÆt na bhavatÅty artha÷ | antakÃsi÷ kÃla÷ || || 4.9 || dhruva÷ ÓrÅ-dhruvapriyam || 91 || [92] parama-siddhi-rÆpÃd brahmaïi layÃd api tad-bhajanasya garÅyastvena tasyaiva garÅyastvam upadiÓati | animittà bhÃgavati bhakti÷ siddher garÅyasÅ || [BhP 3.25.3] siddher mukter api ÂÅkà ca | siddher j¤ÃnÃt mukter veti ÓrÅ-bhagavan-nÃma- kaumudÅ | || 3.25 || ÓrÅ-kapila-deva÷ || 92 || [93] tad evaæ ÓrÅ-bhagavÃn evÃkhaï¬aæ tattvaæ sÃdhaka-viÓe«ÃïÃæ tÃd­Óa- yogyatvÃbhÃvÃt sÃmÃnyÃkÃrodayatvena tad asamyak sphÆrtir eva brahmeti sÃk«Ãd eva vakti dvÃbhyÃm - j¤Ãna-yogaÓ ca man-ni«Âho nairguïyo bhakti-lak«aïa÷ | dvayor apy eka evÃrtho bhagavac-chabda-lak«aïa÷ || [BhP 3.32.32] yathendriyai÷ p­thag-dvÃrair artho bahu-guïÃÓraya÷ | eko nÃneyate tadvad bhagavÃn ÓÃstra-vartmabhi÷ || [BhP 3.32.33] ÂÅkà ca - anena ca j¤Ãna-yogena bhagavÃn eva prÃpya÷ yathà bhakti-yogenety Ãha | nairguïyo j¤Ãna-yogaÓ ca man-ni«Âho bhakti-lak«aïaÓ ca yo yoga÷ tayor dvayor apy eka evÃrtha÷ prayojanam | ko'sau ? bhagavac-chabdo lak«aïaæ j¤Ãpako yasya | tad uktaæ gÅtÃsu - te prÃpnuvanti mÃm eva sarva- bhÆta-hite ratÃ÷ [GÅtà 12.4] iti | nanu j¤Ãna-yogasya lÃbha÷ phalaæ ÓÃstreïÃvagamyate | bhakti-yogasya tu bhajanÅyeÓvara-prÃpti÷ | kutas tayor ekÃrthatvam ity ÃÓaÇkya d­«ÂÃntenopapÃdayati | yathà bahÆnÃæ rÆpa-rasÃdÅnÃæ guïÃnÃm ÃÓraya÷ k«ÅrÃdir eka evÃrtho mÃrga-bheda-prav­ttair indriayr nÃnà pratÅyate | cak«u«Ã Óukla iti rasanena madhur aiti sparÓena ÓÅta ity Ãdi tathà bhagavÃn eka eva tat-tad-rÆpeïaÃvagamyate | ity e«Ã | atra bhagavÃn evÃÇgitvena nigadita÷ | ata÷ sarvÃæÓa-pratyÃyakatvÃd bhakti- yogaÓ ca mana÷-sthÃnÅyo j¤eya÷ || || 3.32 || ÓrÅ-kapila-deva÷ || 93 || [94] ataeva tad-aæÓatvenaiva brahma ÓrÆyate | ahaæ vai sarva-bhÆtÃni bhÆtÃtmà bhÆta-bhÃvana÷ | Óabda-brahma paraæ brahma mamobhe ÓÃÓvatÅ tanÆ || [BhP 6.16.51] ÂÅkà ca - sarva-bhÆtÃny aham eva | bhÆtÃnÃm Ãtmà bhoktÃpy aham eva | bhokt­-bhogyÃtmakaæ viÓvaæ mad-vyatiriktaæ nÃstÅty artha÷ | yato'haæ bhÆta- bhÃvana÷ bhÆtÃnÃæ prakÃÓaka÷ kÃraïaæ ca | nanu Óabda-brahma prakÃÓakæ para-brahma kÃraïaæ prakÃÓakaæ ca satyaæ te ubhe mamaiva rÆpe ity Ãha, Óabda-brahmeti | ÓÃÓvatÅ ÓÃÓvatyau | ity e«Ã || atra Óabda-brahmaïa÷ sÃhacaryÃt para-brahmaïo'py aæÓatvam evÃyÃti | || 6.16 || ÓrÅ-saÇkar«aïaÓ citra-ketum || 94 || [95] ato bhagavato'samyak-prakÃÓatvÃd vibhÆti-nirviÓe«am eva tad ity apy Ãha -- madÅyaæ mahimÃnaæ ca parabrahmeti Óabditam | vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || [BhP 8.24.38] || 8.24 || ÓrÅ-matsya-deva÷ satyavratam || 95 || [96] tathà ca vibhÆti-prasaÇga eva - p­thivÅ vÃyur ÃkÃÓa Ãpo jyotir ahaæ mahÃn | vikÃra÷ puru«o'vyaktaæ raja÷ sattvaæ tama÷ param || [BhP 11.16.37] ÂÅkà ca - paraæ brahma ca ity e«Ã || ataeva ÓrÅ-vai«ïava-sÃmpradÃyikai÷ ÓrÅmadbhir bÃlamandarÃcÃrya- mahÃnubhava-caraïair apy uktam - yad aï¬a-maï¬Ãntara-gocaraæ ca yad daÓottarÃïy avaraïÃni yÃni ca | guïÃ÷ pradhÃnaæ puru«a÷ paraæ padaæ parÃtparaæ brahma te vibhÆtaya÷ || iti || || 11.16 || ÓrÅ-bhagavÃn ||96|| [97] ato brahma-rÆpe prakÃÓe tad vaiÓi«ÂyÃnupalambhanÃt tat-prabhÃvatva- lak«aïam api tasya vyapadiÓyate | rÆpaæ yat tat prÃhur avyaktam Ãdyaæ brahma-jyotir [BhP 10.3.24][*ENDNOTE #28] ityÃdi | brahmaiva jyoti÷ prabhà yasya tathÃbhÆtaæ rÆpaæ ÓrÅ-vigraham | tathà coktaæ brahma-saæhitÃyÃæ - yasya prabhà prabhavato jaga-aï¬a-koÂi- koÂi«v aÓe«a-vasudhÃdi-vibhÆti-bhinnam | tad brahma ni«kalam anantam aÓe«a-bhÆtaæ govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || [BrahmaS 5.40] iti || || 10.3 || ÓrÅ-devakÅ ÓrÅ-bhagavantam || 97 || [98] ato brahmaïa÷ paratvena ÓrÅ-bhagavantaæ kaïÂhauktyaivÃha | ya÷ paraæ rahasa÷ sÃk«Ãt triguïÃj jÅva-saæj¤itÃt | bhagavantaæ vÃsudevaæ prapanna÷ sa priyo hi me || [BhP 4.24.28] raho brahma tasmÃd api paraæ tata÷ sutarÃæ triguïÃt pradhÃnÃj jÅva- saæj¤itÃt jÅvÃtmana÷ paraæ bhagavantaæ ya÷ sÃk«Ãt ÓravaïÃdinaiva na tu karmÃrpaïÃdinà prapanna ity anvaya÷ | tathà ca vi«ïu-dharme naraka- dvÃdaÓÅ-vrate ÓrÅ-vi«ïu-stava÷ - ÃkÃÓÃdi«u ÓabdÃdau ÓrotrÃdau mahad-Ãdi«u | prak­tau puru«e caiva brahmaïy api ca sa prabhu÷ || yenaika eva sarvÃtmà vÃsudevo vyavasthita÷ | tena satyena me pÃpaæ narakÃrti-pradaæ k«ayam || prayÃtu suk­tasyÃstu mamÃnudivasaæ jaya || iti || atra prakaraïÃnurÆpeïa sarvÃtma-Óabdena cÃnyathà samÃdhÃnaæ parÃhatam | tathà ca tatrocaraæ k«atra-bandhÆpÃkhyÃne - yan-mayaæ paramaæ brahma tad-avyaktaæ ca yan-mayam | yan-mayaæ vyaktam apy etad bhavi«yÃmi hi tan-maya÷ || iti || tatraiva mÃsark«a-pÆjÃ-prasaÇge tata÷ paratvaæ sphuÂam evoktaæ -- yathÃcyutas tvaæ parata÷ parasmÃt sa brahma-bhÆtÃt parama÷ parÃtman | tathÃcyuta tvaæ vächitaæ tan mamÃpadaæ cÃpaharÃprameya || iti || ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe ca - sa brahma-pÃra÷ para-pÃra-bhÆta iti | ak«arÃt tata÷ parata÷ para iti Órute÷ || || 4.24 || ÓrÅ-rudra÷ pracetasam || 98 || [99] tad evam evÃbhiprÃyeïa sa và e«a puru«o'nna-rasa-maya ity ÃdÃv [TaittU 2.1] antaraÇgÃntaraÇgaikaikÃtma-kathanÃnte idaæ pucchaæ prati«Âhà p­thivÅ pucchaæ prati«Âhà maha÷ pucchaæ prati«Âhà brahma pucchaæ prati«Âheti [TaittU 2.1] Óruty-uktÃyÃ÷ pa¤camyà api prati«ÂhÃyà upari | ÓrÅ-gÅtopani«ado yathà --brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtà 14.27] ity atra brahma-Óabda-sannihita-prati«ÂhÃ-Óabdena sà Óruti÷ smaryate | tataÓ caivam eva vyÃkhyeyam | hi-Óabda÷, mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate | sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtà 14.26] ity asya nirantara-prÃcÅna-vacanasya hetutayà vivak«ayà | ato guïÃtÅta- brahmaïa÷ prak­tÃrthatvÃt prÃcÅnÃrtha-hetu-vacane'sminn upacÃreïa tac- chabdasya brahma-Óakti-rÆpaæ hiraïyagarbha-rÆpaæ và arthÃntaram ayuktaæ kintv evam eva yuktaæ yathà | nanu tvad-bhaktyà kathaæ nirguïa-brahma-dharma-prÃpti÷ | sà tu tad- ekÃnubhavena tatrÃha brahmaïo hÅti | hi yasmÃt brahma-pucchaæ prati«Âheti parama-prati«Âhatvena Órutau yat prasiddhaæ tac ca tasyÃm eva Órutau Ãnanda-mayÃÇgatvena darÓitaæ tasya pucchatva-rÆpita-brahmaïa÷ | Ãnanda- mayo'bhyÃsÃd iti sÆtrakÃra-sammata-para-brahma-bhÃva ÃnandamayÃkhya÷ pracura-prakÃÓo ravir itivat pracuraÓ cÃnanda-rÆpa÷ ÓrÅ-bhagavÃn ahaæ prati«Âhà te | yadyapi brahmaïo mama ca na bhinna-vastutvaæ tathÃpi ÓrÅ-bhagavad- rÆpeïaivod iva mayi prati«ÂhÃtvasya parà këÂhety artha÷ | svarÆpa-Óakti- prakÃÓenaiva svarÆpa-prakÃÓasyÃpy ÃdhikyÃrhatvÃt | nirviÓe«a-brahma- prakÃÓasyÃpy upari ÓrÅ-bhagavat-prakÃÓa-ÓravaïÃt | ata ekasyÃpi vastunas tathà tathà prakÃÓa-bhedo rajanÅ-khaï¬ino jyoti«o mÃrtaï¬a-maï¬ala- gata-gabhasti-bhedavad utprek«ya÷ | ato brahma-prakÃÓasyÃpi mad-adhÅnatvÃt kaivalya-kÃmanayà k­tena mad- bhajanena brahmaïi nÅyamÃno brahma-dharmam api prÃpnotÅty artha÷ | atra ÓrÅ-vi«ïu-purÃïam api sampravadate - ÓubhÃÓraya÷ sa cittasya savargasya tathÃtmana÷ iti [ViP 6.7.76] | vyÃkhyÃtaæ ca tatrÃpi svÃmibhi÷ | savargasyÃtmana÷ para-brahmaïo'py ÃÓraya÷ prati«Âhà | tad uktaæ bhagavatà brahmaïo hi prati«ÂhÃham iti | atra ca tair vyÃkhyÃtam | brahmaïo'haæ prati«Âhà ghanÅbhÆtaæ brahmaivÃham | yathà ghanÅbhÆta- prakÃÓa eva sÆrya-maï¬alaæ tadvad ity artha÷ | iti | atra cvi-pratyayas tu tat-tad-upÃsaka-h­di tat-prakÃÓasyÃbhÆtatvaæ brahmaïa upacaryate itÅttham eva | atraiva prati«Âhà pratimeti ÂÅkà matsara-kalpità | na hi tat-k­tà asambandhatvÃt | na hi nirÃkÃrasya brahmaïa÷ pratimà sambhavati | na ca tat-prakÃÓasya pratimà sÆrya÷ | na cÃm­tasyÃvyayasyety Ãdy-anantara-pÃda-trayoktÃnÃæ mok«ÃdÅnÃæ pratimÃtvaæ ghaÂate | na và Óruti-ÓailÅ-vi«ïu-purÃïayo÷ saævÃditÃsti | tasmÃn na ÃdaraïÅyà yadi vÃdaraïÅyà tadà tac-chabdenÃpy ÃÓraya eva vÃcanÅya÷ | pratilak«Åk­tya nÃtiparimitaæ bhavati yatreti tad etat sarvam abhipretyÃhu÷ | d­taya iva Óvasanty asu-bh­to yadi te'nuvidhà mahad-aham-Ãdayo'ï¬am as­jan yad anugrahata÷ | puru«a-vidho'nvayo'tra caramo'nnamayÃdi«u ya÷ sad-asata÷ paraæ tvam atha yad e«v avaÓe«a-m­tam || [BhP 10.87.17] asubh­to jÅvà d­taya iva Óvasad-ÃbhÃsà api yadi te tavÃnuvidhà bhaktà bhavanti tadà Óvasanti prÃïanti | te«u tad-bhaktÃnÃm eva jÅvÃnÃæ jÅvanaæ manyÃmahe iti bhÃva÷ | kathaæ yasya tava anugrahata÷ sama«Âi-vya«Âi- rÆpam akhaï¬aæ dehaæ mahad-aham-Ãdayo's­jan ata÷ svayam eva tathÃvidhÃt tvatta÷ parÃÇ-mukhÃnÃm anye«Ãæ d­ti-tulyatvaæ yuktam eveti bhÃva÷ | anugraham eva darÓayanti atra mahad-aham-Ãdi«u anvaya÷ pravi«Âas tvam iti | kathaæ mad-ÃdeÓa-mÃtreïa te«Ãæ tathà sÃmarthyaæ syÃt | tatrÃhu÷ yad yasmÃt sata Ãnanda-mayÃkhya-brahmaïo'vayavasya priyÃder asatas tad- anyasmÃd annamyÃdeÓ ca yat paraæ puccha-bhÆtaæ sarva-prati«Âhà brahma tat khalu tvaæ tatrÃpi e«u prati«ÂhÃ-vÃkye«u avaÓe«aæ vÃkya-Óe«atvena sthitaæ brahmaïo hi prati«ÂhÃham ity ÃdÃv anyatra prasiddham | Ãtma- tattva-viÓuddhy-arthyaæ yad Ãha bhagavÃn ­tam ity Ãdau ­tatvenÃpi prasiddhaæ ÓrÅ-bhagavad-rÆpam eva tvam ato'nnamayÃdi«u puru«a-vidha÷ puru«ÃkÃro yaÓ carama÷ priya-moda-pramodÃnanda-brahmaïÃm avayavÅ Ãnanda-maya÷ sa tvam iti | tasmÃn mÆla-paramÃnanda-rÆpatvÃt tavaiva praveÓena te«Ãæ tathà sÃmarthyaæ yuktam eveti bhÃva÷ | ko hy evÃnyÃt ka÷ prÃïyÃd yad e«a ÃkÃÓa Ãnando na syÃd iti [TaittU 2.7.1] Órute÷ | prakaraï'sminn etad uktaæ bhavati | yadyapy ekas-svarÆpe'pi vastuni svagata-nÃnÃ-viÓe«o vidyate tathÃpi tÃd­Óa-Óakti-yuktÃyà eva d­«Âes tat tat sarva-viÓe«a-grahaïe nimittatà d­Óyate na tv anyasyÃ÷ | yathà mÃæsa-mayÅ d­«Âi÷ sÆrya-maï¬alaæ prakÃÓa- mÃtratvena g­hïÃti, divyà tu prakÃÓa-mÃtra-svarÆpatve'pi tad-antargata- divya-sabhÃdikaæ g­hïÃti | evam atra bhakter eva samyaktvena tayaiva samyak tattvaæ d­Óyate | tac ca brahmeti tasya asamyag-rÆptavam | tatra ca sÃmÃnyatvenaiva grahaïe kÃraïasya j¤Ãnasya tad-antarÅïÃvÃntara-bheda- paryÃlocane«v asÃmÃrthyÃd bahir evÃvasthitena tena bhÃgavata-paramahaæsa- v­ndÃnubhavÃsiddha-nÃnÃ-prakÃÓa-vicitre'pi sva-prakÃÓa÷ | lak«aïa-para- tattve prakÃÓa-sÃmÃnya-mÃtraæ yad g­hyate tat tasya pramÃ- rÆpatvenaivotprek«yate | tataÓ cÃtmatvam aæÓatvaæ vibhÆtitvaæ ca vyapadiÓyate tasya | tasmÃd akhaï¬a-tattva-rÆpo bhagavÃn sÃmÃnya-kÃra- sphÆrti-lak«aïatvena sva-prabhÃkÃrasya brahmaïo'py ÃÓraya iti yuktam eva | ataeva yasya p­thivÅ ÓarÅraæ yasya Ãtmà ÓarÅraæ yasyÃvyaktaæ ÓarÅraæ yasyÃk«araæ ÓarÅram e«a sarva-bhÆtÃntarÃtmà apahata-pÃpmà divyo deva eko nÃrÃyaïa ity etac chruty-antaraæ cÃk«ara-Óabdoktasya brahmaïo'py Ãtmatvena nÃrÃyaïaæ bodhayati | uktÃtmÃdi-Óabda-pÃriÓe«ya-pramÃïena cakÃra te«Ãæ saÇk«obham ak«ara- ju«Ãm apÅti prayoga-d­«Âyà cÃtra hy ak«ara-Óabdena brahmaiva vÃcyam | tathà ÓrÅ-bhagavatà sÃÇkhya-kathane | kÃlo mÃyÃ-maye jÅve [BhP 11.24.27] ity Ãdau mahÃ-pralaye sarvÃvaÓi«Âatvena brahmopadiÓya tadÃpi tasya dra«Â­tvaæ svasminn uktam | e«a sÃÇkhya-vidhi÷ prokta÷ saæÓaya-granthi-bhedana÷ | pratilomÃnulomÃbhyÃæ parÃvara-d­Óà mayà || [BhP 11.24.29] ity atra parÃvara-d­Óety anena so'yaæ cÃtra viveka÷ | sÃÇkhyaæ khyÃnaæ tac- chÃstraæ khalu svarÆpa-bhÆta-tad-viÓe«am anusandhÃya yat tat svarÆpa- mÃtraæ tadÃnÅm avaÓi«Âaæ vadati tad eva ca brahmÃkhyaæ tad eva ca prapa¤cÃvacchinna-carama-pradeÓe prapa¤ca-layÃd vaikuïÂha iva svarÆpa- bhÆta-viÓe«a-prakÃÓÃd avaiÓi«yamÃnatvena vaktuæ yujyate | tac ca sva-viÓe«ya-mÃtraæ svarÆpa-Óakti-viÓi«Âena vaikuïÂha-sthena ÓrÅ- bhagavatà p­thag iva tatrÃnubhÆyata iti | tad evaæ nirviÓe«atvena sparÓa-rÆpa- rahitasyÃpi tasya bhagavat-prabhÃ-rÆpatvam anutprek«ya tad-abhinnatvena brahmatvaæ vyapadi«Âam | tata÷ svarÆpÃdi-mÃdhurÅ-dhÃritayà saviÓe«asya sÃk«Ãd bhagavad-aÇga-jyoti«a÷ sutarÃm eva tat sidhyati | yathoktaæ ÓrÅ- harivaæÓe mahÃ-kÃla-purÃkhyÃne ÓrÅmad-arjunaæ prati svayaæ bhagavatà | brahma-tejo-mayaæ divyaæ mahad yad d­«ÂavÃn asi | ahaæ sa bharata-Óre«Âha mat-tejas tat sanÃtanam || prak­ti÷ sà mama parà vyaktÃvyaktà sanÃtanÅ | tÃæ praviÓya bhavantÅha muktà yoga-vid-uttamÃ÷ || sà sÃÇkhyÃnÃæ gati÷ pÃrtha yoginÃæ ca tapasvinÃm | tat paraæ[*ENDNOTE #29] paramaæ brahma sarvaæ vibhajate jagat || mÃm eva[*ENDNOTE #30] tad ghanaæ tejo j¤Ãtum arhasi bhÃrata || iti || [HV 2.114.9-12] prak­tir iti tat-prabhÃtvena svarÆpa-Óaktitvam api tasya nirdi«Âam | evaæ pÆrvodÃh­ta-kaustubha-bhavi«yaka-vi«ïu-purÃïa-vÃkyam apy etad upodvalakatvena dra«Âavyam | tasmÃd d­taya ivety api sÃdhv eva vyÃkhyÃtam | || 10.87 || Órutaya÷ ÓrÅ-bhagavantam || 99 || [100] tataÓ ca yasmin parama-b­hati sÃmÃnyÃkÃra-sattÃyÃs ta-aÇga-jyoti«o'pi b­hatvena brahmatvaæ tasminn eva mukhyà tac-chabda-prav­tti÷ | tathà ca brÃhme - ananto bhagavÃn brahma ÃnandetyÃdibhi÷ padai÷ | procyate vi«ïur evaika÷ pare«Ãm upacÃrata÷ || iti | yathà pÃdme - p­thag vaktuæ guïÃs tasya na Óakyante'mitatvata÷ | yato'to brahma-Óabdena sarve«Ãæ grahaïaæ bhavet || etasmÃd brahma-Óabdo'sau vi«ïor eva viÓe«aïam | amito hi guïo yasmÃn nÃnye«Ãæ tam ­te vibhum || iti | atra nirgolito'yaæ mahÃ-prakaraïÃrtha÷ | yad advayaæ j¤Ãnaæ tad eva tattvam iti tattvavido do [?] vadanti | tac ca vaiÓi«Âyaæ vinaivopalabhyamÃnaæ brahmeti Óabdyate vaiÓi«Âyena saha tu ÓrÅ-bhagavÃn iti | sa ca bhagavÃn pÆrvÃdita-lak«aïa-ÓrÅ-mÆrtyÃtyÃtmaka eva na tu amÆrta÷ | atha, bhÆpa mÆrtam amÆrtaæ ca paraæ cÃparam eva ca iti [ViP 6.7.47] vi«ïu- purÃïa-padye[*ENDNOTE #31] tasya caturvidhatvam aÇgÅkurvadbhir yady amÆrtatvam api p­thag aÇgÅkartavyaæ tadà brahmatvavat tad-upÃsaka-d­«Âi- yogayatÃnurÆpam evÃstu | tathà hi yasya samÅcÅnà bhaktir asti tasya para- mÆrtyà ÓyÃmasundara-caturbhujÃdi-rÆpatayà prÃdurbhavati | yasyÃrvÃcÅnopÃsanÃ-rÆpà tasyÃpara-mÆrtyà pÃtÃla-pÃdÃdi-kalpanÃ-mayy eva | yasya ca ruk«aæ j¤Ãnaæ tasya pareïa brahma-lak«aïa-mÆrtatvena | yasya j¤Ãna-pracurà bhaktis tasya tv apareïeÓvara-laksaïa-mÆrtatveneti | atrÃparatvaæ parama-mÆrtyÃvirbhÃvÃnanatara-sopÃnatvena na brahmavad atÅva mÆrtatvÃnapek«yam ity evam | na tv aÓre«Âhatva-vivak«ayeti j¤eyam | para-mÆrtÃpek«ayà paratvaæ và | tatraiva tad viÓva-rÆpaæ vairÆpyam anyad dharer mahad iti viÓvÃdhi«ÂhÃnatvena nityatva-vibhÆtve | mÆrtaæ bhagavato rÆpaæ sarvÃpÃÓraya-ni÷sp­ham iti [ViP 6.7.78] nirupÃdhitvam | cintayed brahma- bhÆtaæ tam iti [ViP 6.7.83] parata÷ lak«aïatvam | tribhÃva-bhÃvanÃtÅta [ViP 6.7.76] iti tatra prasiddha-karma-maya-j¤Ãna- karma-samuccaya-maya-kevala-j¤Ãna-maya-bhÃvanÃ-trayÃtÅtatvena para- tattva-lak«aïatve'pi bhaktyaikÃvirbhÃvitayà samyak prakÃÓatvaæ mÆrtasyaiva vya¤jitam | ataeva ÓubhÃÓraya÷ sa cittasya sarvagasyÃcalÃtmana÷[*ENDNOTE #32] [ViP 6.7.76] ity uktam | tataÓ ca tasyÃ÷ ÓrÅ-mÆrter api sakÃÓÃt tad-ante pratyÃhÃrokti÷ kevalà bhedopÃsakaæ prati vayvasthÃpità bhavatÅty apy anusandheyam | atra tad- viÓva-rÆpa-vairÆpyam ity [ViP 6.7.70] etat padyaæ mÆrta-param eva j¤eyam | samasta-Óakti-rÆpÃïi yat karoti nareÓvara÷ | deva-tiryaÇ-manu«yÃkhyà ce«ÂÃvanti svalÅlayà ||[*ENDNOTE #33] [ViP 6.7.71] ity anantara-vÃkya-balÃt | prathamasya t­tÅye - yasyÃmbhasi ÓayÃnasya yoga-nidrÃæ vitanvata÷ [BhP 1.3.2] ity-ady-ukta-laksaïasya mÆrtasyaiva tat-tad-avatÃritvaæ darÓitam, etan nÃnÃvatÃrÃïÃæ nidhÃnaæ bÅjam avyayam iti [BhP 1.3.5] | tad-viÓva-rÆpa- vairÆpyam iti [ViP 6.7.70] paÂhadbhi÷ ÓrÅ-rÃmÃnuja-caraïair api mÆrta- paratvenaiva vyÃkhyÃtam | viÓva-rÆpÃd vairÆpyaæ vailaksaïyaæ yatra tad- viÓva-lak«aïaæ mÆrtaæ svarÆpam iti | tad evaæ tasya vastuna÷ ÓrÅ-mÆrty-Ãtmakatva eva siddhe yat sarvata÷ pÃïi- pÃdÃdi-lak«aïà mÆrti÷ ÓrÆyate sÃpi pÆrvokti-lak«aïÃyÃ÷ ÓrÅ-mÆrter na p­thag iti vibhutva-prakaraïÃnte vya¤jitam eva | yat tu b­hac-charÅro'bhivimÃna-rÆpo yuvà kumÃratvam upeyivÃn hari÷ | reme ÓriyÃ'sau jagatÃæ jananyà sva-jyotsnayà candra ivÃm­tÃæÓu÷ || iti pÃdmottara-khaï¬a-vacanam | atra para-brahma-svarÆpa-ÓarÅra÷ sarvato-bhÃvena vigata-parimÃïo'pi nityaæ kaiÓorÃkÃram eva prÃpta÷ san Óriyà saha reme ity artha÷ | upeyivÃn ity uktÃv api nityatvam apahata-pÃpmetivat | tatraiva tadÅya-tac-chrÅ-mÆrty- adhi«ÂhÃt­ka-tripÃd-vibhÆter api praghaÂÂakena vÃkya-samÆhakena parama- nityatÃ-pratipÃdanÃt | tathà coktaæ tatraiva - acyutaæ ÓÃÓvataæ divyaæ sadà yauvanam ÃÓritam | nityaæ sambhogam ÅÓvaryà Óriyà bhÆmyà ca saæv­tam || iti || tasmÃt ÓrÅ-bhagavÃn yathokta-lak«aïa eva | sa eva vadantÅty asya mukhyÃrtha-bhÆtaæ mÆlaæ tattvam iti paryavasÃnam | tad uktaæ mok«a- dharme ÓrÅ-nÃrÃyaïopÃkhyÃne - tattvaæ jij¤ÃsamÃnÃnÃæ hetubhi÷ sarvato-mukhai÷ | tattvam eko mahÃ-yogÅ harir nÃrÃyaïa÷ prabhu÷ || iti [MBh 12.335.83] | nÃrÃyaïopani«adi ca - nÃrÃyaïa÷ paraæ brahma tattvaæ nÃrÃyaïa÷ param iti [MNU 13.4] | atra ÓrÅ-rÃmÃnujodÃh­tÃ÷ ÓrutayaÓ ca - yasya p­thivÅ ÓarÅram ity Ãrabhya e«a sarva-bhÆtÃntarÃtmà divyo deva eko nÃrÃyaïa ity Ãdyà bahvya÷ | iha ÓrÅ-bhagavad-aæÓa-bhÆtÃnÃæ puru«ÃdÅnÃæ parama- tattva-vigrahatÃ-sÃdhanaæ vÃkya-jÃtam api tasyÃæÓinas tad-rÆpa-vigrahatvaæ kaimutyenÃbhivyanaktÅti pÆrvatra cottaratra granthe tathodÃharaïÃni | vi«ïu-purÃïe tu sÃk«Ãt ÓrÅ-bhagavantam adhik­tya tathodÃharaïam - dve rÆpe brahmaïas tasya mÆrtaæ cÃmÆrtam eva ca | k«arÃk«ara-svarÆpe te sarva-bhÆte«v avasthite | ak«araæ tat paraæ brahma k«araæ sarvam idaæ jagat || [ViP 1.22.55] ity uktvà jagan-madhye brahma-vi«ïv-ÅÓa-rÆpÃïi ca paÂhitvà punar uktam - tad etad ak«araæ nityaæ jagan-muni-varÃkhilam | ÃvirbhÃva-tirobhÃva- janma-nÃÓa-vikalpanÃt || iti [ViP 1.22.60] tad etad ak«arÃkhyaæ para-brahma nityam akhilaæ jagat tu ÃvirbhÃvÃdibhedavad ity artha÷ | tatrÃvirbhÃva-tirobhÃvÃdikatvenaiva pÆrve«Ãæ brahmÃdÅnÃæ tad-anta÷pÃta-vyapadeÓo na vastuta ity artha÷ | atha sadà sva-dhÃmni virÃjamÃnatvena k«ara-rÆpato mÆrtatvÃdinà cÃk«arato'pi vilak«aïaæ t­tÅyaæ rÆpaæ bhagavata÷ paramaæ svarÆpam iti punar ucyate | sarva-Óakti-mayo vi«ïu÷ svarÆpaæ brahmaïo'param | mÆrtaæ tad yogibhi÷ pÆrvaæ yogÃrambhe«u cintyate ||[ViP 1.22.61] sa para÷ sarva-ÓaktÅnÃæ brahmaïa÷ samanantaram | mÆrtaæ brahma mahÃ-bhÃga sarva-brahma-mayo hari÷ || [ViP 1.22.63] tatra sarvam idaæ protam otaæ caivÃkhilaæ jagat || [ViP 1.22.64] iti | brahma-sÃk«Ãt-kÃrÃt pÆrvaæ yogibhiÓ cintyate | tathà brahmaïa÷ samanantaram upÃsanÃnukrameïa yathÃgre'k«arÃd anantaraæ tad uktam, yathà - brahma-bhÆta÷ prasannÃtmety [GÅtà 18.55] ÃdyÃnusÃreïa brahma[va]sÃk«ÃtkÃrÃnantarÃvirbhÃvÅ ca sa ity artha÷ | yata÷ sarvÃsÃæ ÓaktÅnÃæ svarÆpa-bhÆtÃdÅnÃæ paramÃÓraya÷ | ataeva sarva-brahma- mayo'khaï¬a-brahma-svarÆpaÓ ca | ak«arÃkhyasya pÆrvasya Óakti-hÅnatvena khaï¬atvÃt | yad và ataeva sarva-veda-vedya ity artha÷ | tata eva ca tatra sarvam ity ÃdÅti | evaæ - yasmÃt k«aram atÅto 'ham ak«arÃd api cottama÷ | ato 'smi loke vede ca prathita÷ puru«ottama÷ || ity Ãdi [GÅtà 15.18] ÓrÅ-gÅtopani«ad api yojyà | atra yadyapi kÆÂastho'k«ara ucyate ity [GÅtà 15.16] ak«ara-Óabdena Óuddha- jÅva eva prastÆyate tathÃpi para-brahma eva ca lak«aïam | ak«araæ paramaæ brahma [GÅtà 8.3] iti tac ca tatra pÆrvoktam iti | anayoÓ cinmÃtra- vastutvenaikÃrthatvÃd iti tad etad abhipretya mallÃnÃm aÓanir nÌïÃæ naravara ity Ãdau mÆrtasyaiva svayaæ bhagavata eva lak«aïatvaæ [tal- lak«yatvaæ] sÃk«Ãd evÃha tattvaæ paraæ yoginÃm [BhP 10.43.17] iti | yoginÃæ catu÷sanÃdÅnÃm iti || || 10.43 || ÓrÅ-Óuka÷ || 100 || [101] ataeva ÓrÅmad-bhÃgavatasya nigama-kalpa-taru-parama-phala-bhÆtasya Órai«Âhye saty api tathÃbhÆtasyÃpi bhagavad-Ãkhya-parama-tattvasyotkar«a- vidyÃ-rÆpatvÃd eva parama-Órai«Âhyam Ãha -- dharma÷ projjhita-kaitavo 'tra paramo nirmatsarÃïÃæ satÃæ vedyaæ vÃstavam atra vastu Óivadaæ tÃpa-trayonmÆlanam | ÓrÅmad-bhÃgavate mahÃ-muni-k­te kiæ và parair ÅÓvara÷ sadyo h­dy avarudhyate 'tra k­tibhi÷ ÓuÓrÆ«ubhis tat-k«aïÃt || [BhP 1.1.2] atra yas tÃvad dharmo nirÆpyate sa khalu sa vai puæsÃæ paro dharmo yato bhaktir adhok«aje ity [BhP 1.2.6] Ãdikayà ata÷ pumbhir dvija-Óre«Âhà varïÃÓrama-vibhÃgaÓa÷ | svÃnu«Âhitasya dharmasya saæsiddhir hari-to«aïam || [BhP 1.2.13] ity antayà rÅtyà bhagavat-santo«aïaika-tÃtparyeïa Óuddha-bhakty- utpÃdakatayà nirÆpaïÃt parama eva | yata÷ so'pi tad-eka-tÃtparyatvÃt prakar«eïa ujjhitaæ kaitavaæ phalÃbhisandhi-laksaïaæ kapaÂaæ yasmin tathÃbhÆta÷ | pra-Óabdena sÃlokyÃdi-sarva-prakÃra-mok«Ãbhisandhir api nirasta÷ | yata evÃsau tad-eka-tÃtparyatvena nirmatsarÃïÃæ phala- kÃmukasyaiva parotkar«Ãsahanaæ matsara÷ tad-rahitÃnÃm eva tad- upalak«aïatvena paÓv-Ãlambhane, dayÃlÆnÃm eva ca satÃæ sva-dharma- parÃïÃæ vidhÅyate iti evam Åd­Óa-spa«Âam anuktavata÷ karma-ÓÃstrÃd upÃsanÃ-ÓÃstrÃc cÃsya tat-tat-pratipÃdakÃæÓe Órai«Âhyam uktam | ubhayatraiva dharmotpatte÷ | tad evaæ sati sÃk«Ãt kÅrtanÃdi-rÆpasya vÃrtà ti dÆrata eva ÃstÃm iti bhÃva÷ | atha j¤Ãna-kÃï¬a-ÓÃkhebhyo'py asya pÆrvavat Órai«Âhyam Ãha vedyam iti | bhagavad-bhakti-nirapek«a-prÃye«u te«u pratipÃditam api Óreya÷-s­tiæ bhaktim udasya [BhP 10.14.4] ity-Ãdi-nyÃyena vedyaæ niÓceyaæ bhavatÅty atraiva vedyam ity artha÷ | tÃpa-trayam unmÆlayati tan-mÆla-bhÆtÃvidyÃ-paryantaæ khaï¬ayatÅti tathà Óivaæ paramÃnandaæ dadÃty anubhÃvayatÅti tathà | anyatra muktÃv anubhavÃmanane hy apuru«ÃrthatvÃpÃta÷ syÃt iti tan-mananÃd atra tu vaiÓi«Âyam iti | na cÃsya tat-tad-durlabha-vastu-sÃdhanatve tÃd­Óa-nirÆpaïa- sau«Âhavam eva kÃraïam | api tu svarÆpam apÅty Ãha ÓrÅmad-bhÃgavata iti | ÓrÅmad-bhÃgavatatvaæ bhagavat-pratipÃdakatvaæ ÓrÅmattvaæ ÓrÅ-bhagavan-nÃmÃder iva tÃd­Óa- svabhÃvika-Óaktimattvam | nitya-yoge matup | ataeva samastatayaiva nirdiÓya nÅlotpalÃdivattvan-nÃmatvam eva bodhitam | anyathà tv avim­«Âa- vidheyÃæÓa-do«a÷ syÃt | ata uktaæ ÓrÅ-gÃru¬e - grantho'«ÂÃdaÓa-sÃhasra÷ ÓrÅmad-bhÃgavatÃbhidha÷ | iti ÂÅkÃk­dbhir api ÓrÅ-bhÃgavatÃbhidha÷ sura-tarur iti | ata÷ kvacit kevala-bhÃgavatÃkhyatvaæ tu satya-bhÃmà bhÃmà itivat | tÃd­Óa- prabhÃvatve kÃraïaæ parama-Óre«Âha-kart­tvam apy Ãha | mahÃmuni÷ ÓrÅ- bhagavÃn tasyaiva parama-vicÃra-pÃraÇgata-mahÃ-prabhÃva-gaïa- ÓiromaïitvÃc ca | sa munir bhÆtvà samacintayad iti Órute÷ | tena prathamaæ catu÷-ÓlokÅ-rÆpeïa saÇk«epata÷ prakÃÓite kasmai yena vibhëito'yam ity [BhP 12.13.19][*ENDNOTE #34] Ãdy-anusÃrena sampÆrïa eva prakÃÓite | tad evaæ Órai«Âhya-jÃtam anyatrÃpi prÃya÷ sambhavatu nÃma sarva-j¤Ãna- ÓÃstra-parama-j¤eya-puru«Ãrtha-Óiromaïi-ÓrÅ-bhagavat-sÃk«ÃtkÃras tatraiva sulabha iti vadan sarvordha-prabhÃvam Ãha kiæ veti | parai÷ ÓÃstrais tad-ukta- sÃdhanair và ÅÓvaro bhagavÃn h­di kiæ và sadya evÃvarudhyate sthirÅkriyate | vÃ-Óabda÷ kaÂÃk«e | kintu vilambena katha¤cid eva | atra tu ÓuÓrÆ«ubhi÷ Órotum icchadbhir eva tat-k«aïÃd avarudhyate | nanu idame eva tarhi sarve kim iti na Ó­ïvanti tatrÃha k­tibhir iti suk­tibhir ity artha÷ | Óravaïecchà tu tÃd­Óa-suk­tiæ vinà notpadyata iti bhÃva÷ | athavà aparair mok«a-paryanta-kÃmanÃ-rahiteÓvarÃrÃdhana-lak«aïa-dharma- brahma-sÃk«ÃtkÃrÃdibhir uktair anuktair và sÃdhyais tair atra kiæ và kiyad và mÃhÃtmyam upapannam ity artha÷ | yato ya ÅÓvara÷ k­tibhi÷ katha¤cit tat- tat-sÃdhanÃnukrama-labdhayà bhaktyà k­tÃrthai÷ sadyas tad-eka-k«aïam eva vyÃpya h­di sthirÅkraiyate sa evÃtra Órotum icchadbhir eva tat-k«aïam Ãrabhya sarvadaiveti | tasmÃd atra kÃï¬a-traya-rahasyasya pravyakta- praitpÃdanÃder viÓe«ata ÅÓvarÃkar«i-vidyÃ-rÆpatvÃc ca idam eva sarva- ÓÃstrebhya÷ Óre«Âham | ataevÃtra iti padasya trir-ukti÷ k­tà | sà hi nirdhÃraïÃrtheti | ato nityam etad eva sarvair eva Órotavyam iti bhÃva÷ || || 1.1 || veda-vyÃsaæ ÓrÅ-Óukam || 101 || [102] tad evaæ ÓrÅ-Óuka-h­dayam api saÇgamitaæ syÃt | ataÓ catu÷ÓlokÅ-prasaÇge'pi ÓrÅ-bhagavÃn evÃrtha÷ | sa hi sva-j¤ÃnÃdy-upadeÓena svam evopadideÓa | tatra parama-bhÃgavatÃya brahmaïe ÓrÅmad-bhÃgavatÃkhyaæ nijaæ ÓÃstram upade«Âuæ tat-pratipÃdyatamaæ vastu-catu«Âayaæ pratijÃnÅte | j¤Ãnaæ parama-guhyaæ me yad vij¤Ãna-samanvitam | sarahasyaæ tad-aÇgaæ ca g­hÃïa gaditaæ mayà || [BhP 2.9.30] me mama bhagavato j¤Ãnaæ Óabda-dvÃrà yÃthÃrthya-nirdhÃraïaæ mayà gaditaæ sat g­hÃïa ity anyo na jÃnÃtÅti bhÃva÷ | yata÷ parama-guhyaæ hy aj¤ÃnÃd api rahasyatamaæ muktÃnÃm api siddhÃnÃm [BhP 6.14.5] ity Ãde÷ | tac ca vij¤Ãnena tad-anubhÃvenÃpi yuktaæ g­hÃïa | na caitÃvad eva | kiæ ca sarahasyaæ tatrÃpi rahasyaæ yat kim apy asti tenÃpi sahitam | tac ca prema- bhakti-rÆpam ity agre vya¤jayi«yate | tathà tad-aÇgaæ ca g­hÃïa | tac ca sati tv aparÃdhÃkhya-vighne na jhaÂiti |vij¤Ãna-rahasye prakaÂayet | tasmÃt tasya j¤Ãnasya sahÃyaæ ca g­hÃïety artha÷ | tac ca ÓravaïÃdi-bhakti-rÆpam ity agre vya¤jayi«yate | yad và sa-rahasyam iti tad-aÇgasyaiva viÓe«aïaæ j¤eyam | h­der iva mitha÷ saævardhakayor ekatrÃvasthÃnÃt || [103] atra sÃdhyayor vij¤Ãna-rahasyayor ÃvirbhÃvÃrtham ÃÓi«aæ dadÃti - yÃvÃn ahaæ yathÃ-bhÃvo yad-rÆpa-guïa-karmaka÷ tathaiva tattva-vij¤Ãnam astu te mad-anugrahÃt [BhP 2.9.31] yÃvÃn svarÆpato yat-parimÃïako'ham | yathà bhÃva÷ sattà yasyeti | yal- lak«aïo'ham ity artha÷ | yÃni svarÆpÃntaraÇgÃni rÆpÃïi ÓyÃmatva-catur- bhujatvÃdÅni guïà bhakta-vÃtsalyÃdyÃ÷ karmÃïi tat-tal-lÅlà yasya sa yad- rÆpa-guïa-karmako'ham | tathaiva tena tena sarva-prakÃreïaiva tattva- vij¤Ãnaæ yÃthÃrthyÃnubhavo mad-anugrahÃt te tavÃstu bhavatÃd iti | etena catu÷Óloky-arthasya nirviÓe«atvaæ svayam eva parÃstam | vak«yate ca catu÷ÓlokÅm evoddiÓatà ÓrÅ-bhagavatà svayam uddhavaæ prati | purà mayetyÃdau j¤Ãnaæ paraæ man-mahimÃvabhÃsam iti [BhP 3.4.13] | tatra vij¤Ãna-padena rÆpÃdÅnÃm api svarÆpa-bhÆtatvaæ vyaktam | atrra vij¤ÃnÃÓÅ÷ spa«Âà | rahasyÃÓÅÓ ca paramÃnandÃtmaka-tat-tad- yÃthÃrthyÃnubhavenÃvaÓyaæ premodayÃt || [104] tad eva upadeÓya-catu«Âayaæ catu÷Ólokyà nirÆpayan prathamaæ j¤Ãna- vij¤ÃnÃrthaæ sva-lak«aïaæ pratipÃdayati dvÃbhyÃm | tatra j¤ÃnÃrtham Ãha - aham evÃsam evÃgre nÃnyad yat sad-asat param | paÓcÃd ahaæ yad etac ca yo 'vaÓi«yeta so 'smy aham || [BhP 2.9.32] atrÃhaæ-Óabdena tad vaktà mÆrta evocyate na tu nirviÓe«aæ brahma tad- avi«ayatvÃt | Ãtma-j¤Ãna-tÃtparyake tu tattvam asÅtivat tvam evÃtyeva vaturm upayuktavÃt | tataÓ cÃyam artha÷ - samprati bhavantaæ prati prÃdurbhavann asau parama-manohara-ÓrÅ-vigraho'ham evÃgre mahÃ-paralaya-kÃle'py Ãsam eva | vÃsudevo và idam agra ÃsÅn na brahmà na ca ÓaÇkara÷ | eko nÃrÃyaïa ÃsÅn na brahmà neÓÃna ity Ãdi Órutibhya÷ | bhagavÃn eka Ãsedam agra ÃtmÃtmanÃæ vibhur ity [BhP 3.5.23] Ãdi t­tÅyÃt | ato vaikuïÂha-tÃt-pÃr«ad- ÃdÅnÃm api tad-upÃÇgatvÃd ahaæ-padenaiva grahaïaæ rÃjÃsau prayÃtÅtivat | tatas te«Ãæ ca tadvad eva sthitir bodhyate | tathà ca rÃja-praÓna÷ - sa cÃtra sa cÃpi yatra puru«o viÓva-sthity-udbhavÃpyaya÷ | muktÃtma-mÃyÃæ mÃyeÓa÷ Óete sarva-guhÃÓaya÷ || [BhP 2.8.10] iti | ÓrÅ-vidura-praÓnaÓ ca - tattvÃnÃæ bhagavaæs te«Ãæ katidhà prati-saÇkrama÷ | tatremaæ ka upÃsÅran ka u svid anuÓerata || iti [BhP 3.7.37] | kÃÓÅkhaï¬e'py uktaæ ÓrÅ-dhruva-carite - na cyavante hi mad-bhaktà mahatyÃæ pralayÃpadi | ato'cyuto'khile loke sa eka÷ sarvago'vyaya÷ || iti | aham evety eva-kÃreïakart-antarasyÃrÆpatvÃdikasya ca vyÃv­tti÷ | Ãsam eveti tatrÃsambhÃvanÃyà niv­tti÷ | tad uktaæ yad-rÆpa-guïa-karmaka [BhP 2.9.32] iti | ataeva | yad và Ãsam eveti brahmÃdi-bahirjana-j¤Ãna-gocara-s­«Ây-Ãdi- lak«aïa-kriyÃntarasyaiva vyÃv­tti÷ | na tu svÃntaraÇga-lÅlÃyà api | yathÃdhunÃsau rÃjà kÃryaæ na ki¤cit karotÅty ukte rÃjya-sambandhi-kÃryam eva ni«idhyate na tu Óayana-bhojanÃdikam apÅti tadvat | yad và asa gati- dÅpty-ÃdÃne«v ity asmÃt Ãsaæ sÃmprataæ bhavatà d­ÓyamÃnair viÓe«air ebhir agre'pri virÃjamÃna evÃti«Âham iti nirÃkÃratvÃdikasyaiva viÓe«ato vyÃv­tti÷ | tad uktam anena Ólokena sÃkÃra-nirÃkÃra-vi«ïu-lak«aïa-kÃriïyÃm muktÃ- phala-ÂÅkÃyÃm api | nÃpi sÃkÃre«v avyÃpti÷ | te«Ãm ÃkÃrÃtirohitatvÃd iti | aitareyaka-ÓrutiÓ [?] ca Ãtmaivedam agra ÃsÅt puru«a-vidha [BAU 4.1.1] iti | etena prak­tÅk«aïato'pi prÃg-bhÃvÃt puru«Ãd apy uttamatvena bhagavaj- j¤Ãnam eva kathitam | nanu kvacin nirviÓe«am eva brahma ÃsÅd iti ÓrÆyate tatrÃha - nÃnyad yat sad-asat-param iti | sat kÃryam asat kÃraïaæ tayo÷ paraæ yat brahma tan na matto'nyat | kvacid adhikÃriïi ÓÃstre và svarÆpa-bhÆta-viÓe«a-vyutpatty- asamarthe so'yam aham eva nirviÓe«atayà pratibhÃtÅty artha÷ | yadà tadÃnÅæ prapa¤ce viÓe«ÃbhÃvÃn nirviÓe«a-cin-mÃtrÃkÃreïa vikuïÂhe tu sa-viÓe«a- bhagavad-rÆpeïeti ÓÃstra-dvaya-vyavasthà | etena ca brahmaïo hi prati«ÂhÃham ity atroktaæ bhagavaj-j¤Ãnam eva pratipÃditam | ataevÃsya parama-guhyatvam uktam | nanu s­«Âer anantaraæ nopalabhyase | tatrÃha paÓcÃt s­«Âer anantaram apy aham evÃsmy eva vaikuïÂhe«u bhagavad-ÃdyÃkÃreïa prapa¤ce«v antaryÃmy-ÃkÃreïeti Óe«a÷ | etena s­«Âi-sthiti-pralaya-hetur asyety Ãdi pratipÃditaæ bhagavaj-j¤Ãnam evopadi«Âam | nanu sarvatra ghaÂa-paÂÃkÃrà ye d­Óyante te tu tad-rÆpÃïi na bhavantÅti tavÃpÆrïatva-prasakti÷ syÃd ity ÃÓaÇkyÃha | yad etad viÓvaæ tad apy aham eva mad-ananyatvÃn mad-Ãtmakam evety artha÷ | anena so'yaæ te'bhihitas tÃta bhagavÃn viÓva-bhÃvana÷ | samÃsena harer nÃnyad anyasmÃt sad-asac ca yad ity Ãdy uktaæ bhagavaj-j¤Ãnam evopadi«Âam | tathà pralaye yo'vaÓi«yate so'ham evÃsmy eva | etena bhavÃn eka÷ Ói«yate Óe«a-saæj¤a ity uktaæ bhagavaj-j¤Ãnam evopadi«Âam | tathà pÆrvaæ svÃnugraha-prakÃÓyatvena pratij¤Ãtaæ yÃvat tvaæ sarva-kÃla-deÓÃparikcchedyatva-j¤ÃpanÃyopadi«Âam | evaæ nÃnyad yat sad-asat-param ity anena brahmaïo hi prati«ÂhÃham iti j¤Ãpanayà yathÃ-bhÃvatvam | sarvÃkÃrÃvayava-bhagavad-ÃkÃra-nirdeÓena vilak«aïÃnanta-rÆpatva-j¤Ãpanayà yad-rÆpatvam | sarvÃÓrayÃti-nirdeÓena vilak«aïÃnanta-guïatva-j¤Ãpanayà yad-guïatvam | s­«Âi-sthiti- pralayopalak«ita-vividha-kriyÃÓrayatva-kathanena laukikÃnanta-karmatva- j¤Ãpanayà yat-karmatvaæ ca | [105] atha tÃd­Óa-rÆpÃdi-viÓi«ÂasyÃtmano vyatireka-mukhena vij¤ÃnÃrthaæ mÃyÃ- laksaïam Ãha ­te 'rtham [BhP 2.9.33] ity Ãdi | pÆrvaæ vyÃkhyÃtam eva[*ENDNOTE #35] | saÇk«epaÓ cÃyam artha÷ | parama-puru«Ãrtha-bhÆtaæ mÃm ­te mad-darÓanÃd anyatraiva yat pratÅyate yac cÃtmani na pratÅyeta mÃæ vinà svata÷ pratÅtir api yasya nÃstÅty artha÷ tad vastu Ãtmano mama parameÓvarasya mÃyÃæ vidyÃt | atra d­«ÂÃnta÷ | yathÃ''bhÃsa÷ pratibimba-raÓmi÷ | yathà ca tamas timiram iti | tatrÃbhÃsasya tÃd­Óatvaæ spa«Âam eva | tamaso'pi jyotir darÓanÃd anyatraiva pratÅter jyotir Ãtmakaæ cak«ur vinà cÃpratÅtir iti | vidyÃd iti prathama-puru«a- nirdeÓasyÃyaæ bhÃva÷ | anyÃn praty eva khalv ayam upadeÓa÷ | tvaæ tu mad- datta-Óaktyà sÃk«Ãd evÃnubhavann asÅti | evaæ mÃyika-d­«Âim atÅtyaiva rÆpÃdi-viÓi«Âaæ mÃm anubhaved iti | vyatireka-mukhenÃnubhÃvanasyÃyaæ bhÃva÷ | Óabdena nirdhÃritasyÃpi sat-svarÆpÃder mÃyÃkÃryÃveÓenaivÃnubhavo na bhavati | atas tad-arthaæ mÃyÃ-tyajanam eva kartavyam iti | etena tad-avinÃbhÃvÃt premÃpy anubhÃvita iti gamyate | [106] atha tasyaiva premno rahasyatvaæ bodhayati -- yathà mahÃnti bhÆtÃni bhÆte«ÆccÃvace«v anu pravi«ÂÃny apravi«ÂÃni tathà te«u na te«v aham [BhP 2.9.34] yathà mahÃbhÆtÃni bhÆte«v apravi«ÂÃni bahi÷-sthitÃny api anupravi«ÂÃny anta÷-sthitÃni bhÃnti | tathà lokÃtÅta-vaikuïÂha-sthitatvenÃpravi«Âo'py ahaæ te«u tat-tad-guïa-vikhyÃte«u na te«u praïata-jane«u pravi«Âo h­di sthito'haæ bhÃmi | atra mahÃbhÆtÃnÃm aæÓa-bhedena praveÓÃpraveÓau tasya tu prakÃÓa-bhedeneti bhede'pi praveÓÃpraveÓa-mÃtra-sÃmyena d­«ÂÃnta÷ | tad evaæ te«Ãæ tÃd­g-Ãtma-vaÓakÃriïÅ prema-bhaktir nÃma rahasyam iti sÆcitam | tathà ca brahma-saæhitÃyÃm -- Ãnanda-cinmaya-rasa-pratibhÃvitÃbhis tÃbhir ya eva nija-rÆpatayà kalÃbhi÷ | goloka eva nivasaty akhilÃtma-bhÆto govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || [BrahmaS 5.29] premäjana-cchurita-bhakti-vilocanena santa÷ sadaiva h­daye«u vilokayanti | yaæ ÓyÃmasundaram acintya-guïa-svarÆpaæ govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || [BrahmaS 5.30] acintya-guïa-svarÆpam api premÃkhyaæ yad a¤janaæ tena cchuritavat uccai÷ prakÃÓamÃnaæ bhakti-rÆpaæ vilocanaæ tena ity artha÷ | ye bhajanti tu mÃæ bhaktyà mayi te te«u cÃpy aham | iti [GÅtà 9.29] gÅtopani«adaÓ ca | yad và te«u yathà tÃni bahi÷-sthitÃni cÃnta÷-sthitÃni ca bhÃnti tadvat bhakte«u aham antarmanov­tti«u bahir-indriya-v­tti«u ca sphurÃmÅti ca | bhakte«u sarvathÃ'nanya-v­ttitÃhetur nÃma kim api sva-prakÃÓaæ premÃkhyam ÃnandÃtmakaæ vastu mama rahasyam iti vya¤jitam | tathaiva ÓrÅ-brahmaïoktam -- na bhÃratÅ me 'Çga m­«opalak«yate na vai kvacin me manaso m­«Ã gati÷ | na me h­«ÅkÃïi patanty asat-pathe yan me h­dautkaïÂhyavatà dh­to hari÷ || [BhP 2.6.34] iti | yadyapi vyÃkhyÃntarÃnusÃreïÃyam artho'palapanÅya÷ syÃt tathÃpy asminn evÃrthe tÃtparyaæ pratij¤Ã-catu«Âaya-sÃdhanÃyopakrÃntatvÃt tad-anuktrama- gatatvÃc ca | kiæ tasminn arthe na te«u iti chinna-padam api vyarthaæ syÃd d­«ÂÃntasyaiva kriyÃbhyÃm anvayopapatte÷ | api ca rahasyaæ nÃma hy etad eva yat parama-durlabhaæ vastu du«ÂodÃsÅna-jana-d­«Âi-nivÃraïÃrthaæ sÃdhÃraïa-vastv-antareïÃcchÃdyate | yathà cintÃmaïi÷ sampuÂÃdinà | ataeva parok«a-vÃdà ­«aya÷ parok«aæ ca mama priyam iti [BhP 11.21.35] ÓrÅ- bhagavad-vÃkyaæ ca | tad evaæ parok«aæ kriyate yad adeyaæ virala-pracÃraæ mahad-vastu bhavati | asyaivÃdeyatvaæ virala-vicÃratvaæ mahattvaæ ca | muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam ity [BhP 5.6.18] Ãdi«u bahutra vyaktam | idaæ bhÃgavataæ nÃma yan me bhagavatoditam | saÇgraho 'yaæ vibhÆtÅnÃæ tvam etad vipulÅ kuru || [BhP 2.7.51] yathà harau bhagavati n­ïÃæ bhaktir bhavi«yati | sarvÃtmany akhilÃdhÃre iti saÇkalpya varïaya || [BhP 2.7.52] tasmÃt sÃdhu vyÃkhyÃtaæ svÃmi-caraïair api rahasyaæ bhaktir iti || [107] atha kathaæ tathÃbhÆtaæ rahasyam udayetety apek«ÃyÃæ krama-prÃptaæ tad- aÇga-bhÆtaæ tadÅya-sÃdhanam upadiÓati | etÃvad eva jij¤Ãsyaæ tattva-jij¤ÃsunÃtmana÷ | anvaya-vyatirekÃbhyÃæ yat syÃt sarvatra sarvadà || [BhP 2.9.35] Ãtmano mama bhagavatas tattva-jij¤Ãsunà prema-rÆpaæ rahasyam anubhavitum icchunà etÃvad eva jij¤Ãsyaæ ÓrÅ-guru-caraïebhya÷ Óik«aïÅyam | kiæ tat ? sad ekam eva anvaya-vyatirekÃbhyÃæ vidhi- ni«edhÃbhyÃæ sadà sarvatra syÃd upapadyate | yathà - na hy ato'nya÷ Óiva÷ panthà viÓata÷ saæs­tÃv iha | vÃsudeve bhagavati bhakti-yogo yathà bhavet || [BhP 2.2.33] iti vyatirekeïopakramya tad-upasaæhÃre - tasmÃt sarvÃtmanà rÃjan hari÷ sarvatra sarvadà | Órotavya÷ kÅrtitavyaÓ ca smartavyo bhagavÃn nÌïÃm || [BhP 2.2.36] ity anvayena sarvadety uktam | tasmÃt sva-j¤Ãna-vij¤Ãna-rahasya-tad-aÇgÃnÃm upadeÓena catu÷ÓlokyÃm api svayaæ ÓrÅ-bhagavac-chabdena dadarÓa tatrÃkhila-sÃtvatÃæ patim [BhP 2.9.15] ity atra tÃpanÅ-Óruty-anukÆlitaæ ÓrÅ-k­«ïa-liÇgatvena ca asya vaktu÷ ÓrÅ- bhagavattvam eva sphuÂam | na jÃtu tad-aæÓa-bhÆta-nÃrÃyaïÃkhya- garbhodaÓÃyi puru«atvam | ataevÃsya mahÃpurÃïasyÃpi ÓrÅ-bhÃgavatam ity eva vyÃkhyà | tathaivoktam - - kasmai kena vibhëito'yam atulo j¤Ãna-pradÅpa÷ purà ity Ãdau tac chuddhaæ vimalaæ viÓokam am­taæ satyaæ paraæ dhÅmahi ity [BhP 12.13.19] atra para-Óabdena bhagac-vakt­tvam | Ãdyo'vatÃra÷ puru«a÷ parasyeti dvitÅye bhedÃbhidhÃnÃt | ata idaæ bhagavatà pÆrvaæ brahmaïe nÃbhi-paÇkaje | sthitÃya bhava-bhÅtÃya kÃruïyÃt samprakÃÓitam ity atrÃpi bhagavac-chabda- prayoga÷ | ÓrÅ-nÃrÃyaïa-nÃbhi-paÇkaje sthitaæ brahmÃïaæ prati svayaæ ÓrÅ- bhagavatà tatraiva vyÃpi-mahÃ-vaikuïÂhaæ prakÃÓyedaæ purÃïaæ prakÃÓitam ity artha÷ | anugataæ caitat dvitÅya-skandhetihÃsasyeti | || 2.9 || ÓrÅ-bhagavÃn brahmÃïam || 102-107 || [108] tad etat sarva-ÓÃstrÃïÃæ samanvayas tasminn eva bhagavati | tathà ca sarvaiÓ ca vedai÷ paramo hi devo jij¤Ãsyo nÃnyo vedai÷ prasidhyet | tasmÃd enaæ sarva-vedÃn adhÅtya vicÃrya ca j¤Ãtum icchen mumuk«ur iti caturveda- ÓikhÃyÃm | yaæ sarva-devà Ãnamanti mumuk«avo brahmavÃdinaÓ ceti ÓrÅ- n­siæha-tÃpanyÃm [NTU 2.4.10] | na vedavin manute taæ b­hantaæ sarvÃnubhÆtam ÃtmÃnaæ sÃmparÃye | tvaæ tv aupani«adaæ puru«aæ p­cchÃmÅty [BAU 3.9.27] Ãdir anyatra | vedaiÓ ca sarvair aham eva vedyo vedÃnta-k­d veda-vid eva cÃham iti [GÅtà 15.15] ÓrÅ- gÅtopani«atsu | siddhÃnte punar eka eva bhagavÃn vi«ïu÷ samastÃgama- vyÃpÃre«u vivecana-vyatikaraæ nÅte«u niÓcÅyata iti pÃdme | sarva- nÃmÃbhidheyaÓ ca sarva-vede¬itaÓ ca sa iti skÃnde | natÃ÷ sma sarva-jagatÃæ vacasÃæ prati«Âhà yatra ÓÃÓvatÅ iti [ViP 1.14.23] vai«ïave | sarva-vedÃn setihÃsÃn sa-purÃïÃn sa-yuktikÃn | sa-pa¤carÃtrÃn vij¤Ãya vi«ïur j¤eyo na cÃnyathà || iti brahma-tarke | tad evaæ sarva-veda-samanvayaæ svasmin ÓrÅ-bhagavaty eva svayam Ãha - mÃæ vidhatte 'bhidhatte mÃæ vikalpyÃpohyate hy aham | [BhP 11.21.42] || 11.21 || ÓrÅ-bhagavÃn || 108 || [109] tad evaæ bhagavata eva sarva-vedÃrthatvaæ darÓitam | tatra rÃj¤a÷ praÓna÷ | ÓrÅ-vi«ïu-rÃta uvÃca - brahman brahmaïy anirdeÓye nirguïe guïa-v­ttaya÷ | kathaæ caranti Órutaya÷ sÃk«Ãt sad-asata÷ pare || [BhP 10.87.1] asyÃrtha÷ | Órutayas tÃvac chabda-mÃtrasya sÃdhÃraïyÃd guïe«u sattvÃdi«u v­ttir yÃsÃæ tÃd­Óo d­Óyante | brahma tu nirguïaæ sattvÃdi-guïÃtÅtaæ tasmÃd evÃnirdeÓyam | tat-tad-guïa-kÃrya-bhÆta-jÃti-guïa-kriyÃkhyÃnanÃæ guïÃntarÃïÃm abhÃvÃspadatvÃt tÃd­Óa-dravyasyÃpy aprasiddhatvÃd anirdeÓyaæ sattvÃdi kÃryaæ bhÆtÃbhyÃæ sad-asadbhyÃæ kÃrya-kÃraïÃbhyÃæ param iti tena tenÃsambandhaæ cety artha÷ | tathà ca sati yathà ¬ittha-vÃci kasmiæÓcid advitÅye dravye tac-chabdasya mukhyà v­tti÷ pravartate | yathà ca siæho devadatta ity atra gauïyà v­ttyà Óaurya-guïa-yukte devadatte siæha- Óabda÷ pravartate | yathà ca gaÇgÃyÃæ gho«a ity atra-lak«aïayà v­ttyà gaÇgÃ-Óabdas tasminn ity asambandhe taÂe pravartate | tathà tat-tad- bhÃvÃspade brahmaïi tayà tayà v­ttyà Órutaya÷ kathaæ pravarteran | ÓrutÅnÃæ ca ÓÃstra-yonitvÃd iti [Vs 1.1.3] nyÃyena tat-pratipÃdakatÃyÃm ananyÃnÃæ tatra prav­ttir avaÓyaæ vaktavyà | tasmÃt tasmiæs tÃ÷ sÃk«Ãd- rÆpatayà mukhyayà v­ttyà kena prakÃreïa caranti | taæ prakÃraæ viÓe«a÷ k­payÃpi svayam upadiÓeti | anyathà padÃrthatvÃyogÃd apadÃrthasya ca vÃcyÃrthatvÃyogÃn na Óruti-gocaratvaæ brahmaïa÷ syÃd iti sthite kutastarÃæ tad upari cara-sphÆrter bhagavatas tad-gocaratvaæ tat katham evaæ svabhaktayor ity Ãdau svatÃæ svata÷ pramÃïa-bhÆtÃnÃæ vedÃnÃæ mÃrgaæ bhagavat-paratvam ÃdiÓyety uktam iti | [110] atra ÓrÅ-Óukadevena dattam uttaram Ãha - ­«ir uvÃca - buddhÅndriya-mana÷-prÃïÃn janÃnÃm as­jat prabhu÷ | mÃtrÃrthaæ ca bhavÃrthaæ ca Ãtmane'kalpanÃya ca || [BhP 10.87.2] buddhyÃdÅn upÃdhÅn janÃnÃm anuÓÃyinÃæ jÅvÃnÃæ mÃtrÃdy-arthaæ prabhu÷ parameÓvaro's­jata na tu janÃ÷ svÃvidyayÃs­jann iti vivarta-vÃda÷ parih­ta÷ | mÅyanta iti mÃyà vi«ayÃ÷ tad-artham | bhavÃrthaæ bhava÷ janma- lak«aïaæ karma tat-prabh­ti-karma-karaïÃrtham ity artha÷ | Ãtmane lokÃntara-gÃmine Ãtmanas tat-tal-loka-bhogÃyety artha÷ | akalpanÃya kalpanÃ- niv­ttaye muktaye ity artha÷ | artha-dharma-kÃma-mok«Ãrtham iti krameïa pada-catu«ÂayasyÃrtha÷ | mok«o'py atra cin-mÃtratayÃvasthiti-rÆpa÷ | yathÃvarïa-vidhÃnam apavargaÓ ca bhavati, yo'sau bhagavatÅty Ãdinà ananya- nimitta-bhakti-yoga-lak«aïo nÃnÃ-gati-nimittÃvidyÃ-granthi-randhana- dvÃreïety [BhP 5.19.20] antena pa¤camokta-gadyena tathà niruktatvÃt sÃdhya- bhakti-prÃdurbhÃva-lak«aïaæ ceti dvividho j¤eya÷ | ubhayatrÃpi kalpanÃ- rÆpÃvidyÃyà niv­tte÷ | etad uktaæ bhavati | yasmÃt svayam ÅÓvaras tat-tad- arthaæ tat-tat-sÃdhakatvena d­ÓyamÃnÃnÃæ buddhyÃdÅn s­«ÂavÃn tasmÃt tat- tat-sampÃdana-Óakti-nidhÃna-yogyatayà te«u k­tavÃn iti labhyate | tatra trivarga-sampÃdikÃ÷ Óaktaya÷ kalpanÃtmikà mÃyÃ-v­tty-avidyÃ-Óakter aæÓÃ÷ bahirmukha-karmÃtmakatvÃt svarÆpÃnyathÃ-bhÃva-saæsÃritva-hetutvÃc ca | evaæ ca yÃvaj-jÅvÃnÃæ bhagavad-bahirmukhatà tÃvat kevalaæ kalpanÃtmikÃnÃm avidyÃ-ÓaktÅnÃæ prakÃÓÃt tat-pradhÃnà buddhy-Ãdaya÷ sa-guïà eveti nirguïaæ sÃksÃn na kurvata ity evaæ satyam eva | yadà tu tad- antarmukhatà tadà te«u cic-chakte÷ prÃdurbhÃvÃt taæ sÃk«Ãt kurvata eva iti sthitam | buddhyÃdimayatvÃd vacaso'pi tathà vyavahÃra÷ sidhyati | tad atraivÃbhedena siddhÃntitam ante | tad etad varïitaæ rÃjan yo na÷ praÓna÷ k­tas tvayà | yathà brahmaïya-nirdeÓye nariguïye'pi manaÓ caret || ity atra mana iti | tatra buddhy-Ãdau cic-chaktis tadÅyÃprÃk­ta-paramÃnanda-svarÆpa-tÃd­Óa- guïÃdau svayaæ prakÃÓamayÅ vacasi ca tattan-nirdeÓa-mayÅti j¤eyà | ato'prÃk­ta-tÃd­Óa-svarÆpÃdyÃlambanena ÓrutayaÓ carantÅti siddhÃnta- siddhaye | tad evaæ pauru«asyÃpi vacaso bhagavac-caritraæ siddham | yathoktam -yasmin prati Ólokam abaddhavaty [BhP 1.5.11] apÅti | tathà ca sati tathÃvidha-vaca-ÃdÅnÃm ekÃÓrayasya sÃk«Ãd-bhagavan- niÓvÃsÃvirbhÃvino'pauru«eyasya tac-cÃritvaæ kim uta | tasmÃt sÃk«Ãt caranty eva Órutaya÷ | vak«yate ca - kvacid ajayÃtmanà ca carato'nucaren nigama[*ENDNOTE #36] iti | tathà ca praïavam uddiÓyoktaæ dvÃdaÓe -- svadhÃmno brahmaïa÷ sÃk«Ãd vÃcaka÷ paramÃtmana÷ | sa-sarva-mantropani«ad veda-bÅjaæ sanÃtanam || [BhP 12.6.41] iti | Órutau ca - om ity etad brahmaïo nedi«Âhaæ nÃmeti nedi«Âhaæ lak«aïÃdi- vyavadhÃnaæ vinety artha÷ | ataeva kena ca prakaÂiïa sÃk«Ãc caranti sa kathyatÃm ity evaæ rÃjÃbhiprÃya÷ | atra Óabdo nirdeÓyatve do«as tv agre dyupataya ity [BhP 10.87.41] atra parihÃrya÷ | atha Óruti«v api yÃ÷ kÃÓcit trivarga-paratvena bahirmukhÃ÷ pratÅyante tÃsÃm apy antarmukhatÃyÃm eva paryavasÃnam | tathà hi parameÓvarasya satata- paramÃrtha-bahirmukhatÃ-parÃhata-jÅva-nikÃya-vi«aya-k­pÃ-vilÃsa- paryavasÃyi-ni÷ÓvÃsa-rÆpÃ÷ Órutaya÷ prathamata÷ sva-vi«ayakaæ viÓvÃsaæ janayitum ad­«Âavastvanabhij¤Ãnasatatad­«Âam aihikam evÃrtham ÅhamÃnÃæs tÃn prati tat-sampÃdakaæ putre«ÂyÃdikaæ vidadhati | tataÓ ca tena jÃta-viÓvÃsÃnaihikasyÃtyantam asthiratve pradarÓya divyÃnanda-camatkÃra- vicitrasya pÃralaukika-svargÃdi-lak«aïa-tat-tat-kÃmasya janake'gni«ÂomÃdau pravartayanti | tatas te«Ãæ nirantara-tad-abhyÃsÃd dharma eva ruciæ janayanti | atha labdha-dharma-rucÅnÃæ ÓuddhÃnta÷-karaïÃnÃæ tad-artaha-vicÃra- parÃïÃæ jagad apy anityam iti j¤ÃnavatÃæ saæsÃra-bhaya-dÅnÃnÃæ nirvÃïÃnandÃbhilëaæ sampÃdayanti | nirvÃïÃnandaÓ ca para- tattvÃvirbhÃva-rÆpa eveti | tad uktam ÓrÅ-sÆtena -- dharmasya hy Ãpavargyasya nÃrtho 'rthÃyopakalpate | nÃrthasya dharmaikÃntasya kÃmo lÃbhÃya hi sm­ta÷ || [BhP 1.2.9] kÃmasya nendriya-prÅtir lÃbho jÅveta yÃvatà | jÅvasya tattva-jij¤Ãsà nÃrtho yaÓ ceha karmabhi÷ || [BhP 1.2.10] iti | tataÓ ca yathà buddhyÃdayo'ntarmukhatÃ-tÃratamyena cic-chaktyÃvirbhÃvÃt pare tattve tÃratamyena caranti, tathà Óruti-lak«aïaæ vacanam api cic-chakti- prakÃÓÃnukrameïa traiguïya-vi«ayatvam atikramya kevala-nairguïya- vi«ayam eva sat tasmin nirguïe tattve samyag eva carituæ Óaknoti | aguïa- v­ttitvena yogyatvÃt | tad uktaæ dvÃdaÓe praïavam upalak«ya - tato'bhÆt triv­d oÇkÃro yo'vyakta-prabhava÷ svarà| yat tal liÇgaæ bhagavato brahmaïa÷ paramÃtmana÷ || [BhP 12.6.39] iti || tatra tat tattvaæ dvidhà sphurati bhagavad-rÆpeïa brahma-rÆpeïa ceti | cic- chaktir api dvidhà tadÅya-svayaæ-prakÃÓÃdi-maya-bhakti-rÆpeïa tan-maya- j¤Ãna-rÆpeïa ca | tato bhakti-maya-Órutayo bhagavati caranti j¤Ãna-maya- Órutayo brahmaïÅti sÃmÃnyata÷ siddhÃntitam | [111] atha tatra viÓe«aæ vaktuæ tadÅya evetihÃsa upak«ipyate | ÓrÅ-sanandana uvÃca - sva-s­«Âam idam ÃpÅya ÓayÃnaæ saha Óaktibhi÷ | tad ante bodhayäcakrus tal-liÇgai÷ Órutaya÷ param || [BhP 10.87.12] svayaæ nirmitam idaæ viÓvaæ laya-samaye ÃpÅya saæh­tya Óaktibhi÷ saha ÓayÃnaæ prak­tiæ puru«aæ tad-aæÓÃæÓaÓ cÃtma-sÃtk­tya tat-kÃryaæ prati nimÅlitÃk«aæ paraæ bhagavantaæ tad-ante pralaya-kÃlÃvasÃna-prÃye tal-liÇgais tat-pratipÃdakair vÃkyai÷ Órutaya÷ prabodhayäcakru÷ prÃta÷ prabodhana÷ stuti-bhaÇgyà tu«Âuvur ity artha÷ | asya bhagavattvam eva gamyate na tu puru«a tvaæ bhagavÃn eka Ãsedam agra ÃtmÃtmatÃæ vibhu÷ | ÃtmecchÃnugatÃvÃtmo nÃnÃm aty upalak«aïa÷ || [BhP 3.5.23] iti t­tÅya-skandha-prakaraïe tadÃnÅæ puru«asya tad-antarbhÃva-ÓravaïÃt | [112] pÆrva-padyÃrthe d­«ÂÃnta÷ | yathà ÓayÃnaæ samrÃjaæ vandinas tat-parÃkramai÷ | pratyÆ«e'bhyetya suÓlokair badhiyanty anujÅvina÷ || [BhP 10.87.13] tasya samrÃja÷ parÃkramo ya etair na tu nirviÓe«atva-vya¤jakai÷ Óobhanai÷ Ólokai÷ | yathà ÓayÃnaæ samrÃjam ity asyÃyam abhiprÃya÷ | yathà rÃtrau samràmahi«ibhi÷ krŬann api bahi÷kÃryaæ parityajyÃntarg­hÃdau sthitatvÃt taj-janai÷ ÓayÃna evocyate | vandibhiÓ ca tat-prabhÃvamaya-Óloka- k­ta-prabodhana-bhaÇgyà stÆyate tathÃyaæ bhagavÃn tadÃnÅæ jagat-kÃryÃk­ta- d­«Âir nigƬhaæ nija-dhÃmni nija-parikarai÷ krŬann apÅti | anujÅvina ity anena te yathà tan-marmaj¤Ãs tathà na apÅti sÆcitam | [113] tatra prathamato j¤ÃnÃdi-guïa-sevitena samyag-darÓana-kÃraïena bhakti- yogenÃnubhÆyamÃnaæ bhagavad-ÃkÃram akhaï¬am eva tattvaæ sva- pratipÃdyatvena darÓayantyo brahma-svarÆpam api tathÃtvena kro¬Åkurvantya÷ Órutaya÷ Æcu÷ | jaya jaya jahy ajÃm ajita do«a-g­bhÅta-guïÃæ tvam asi yad Ãtmanà samavaruddha-samasta-bhaga÷ | aga-jagad-okasÃm akhila-Óakty-avabodhaka te kvacid ajayÃtmanà ca carato 'nucaren nigama÷ || [BhP 10.87.14] boh ajita jaya jaya nijotkar«am Ãvi«kuru | Ãdare vÅpsà | atrÃjiteti sambodhanenedaæ labhyate | nÃma-vyÃharaïaæ vi«ïor yatas tad-vi«ayà matir iti [BhP 6.2.10] nyÃyena nÃmnà bhagavÃn asau sÃk«Ãd abhimukhÅkriyata iti liÇgÃd eva tac-chrÅ-vigrahavat tad api tat-svarÆpa-bhÆtam eva bhavati | tad vijÃnÅye tad-abhimukhÅ-karaïÃrhatvÃt | ataeva bhaya-dve«Ãdau ÓrÅ-mÆrte÷ sphÆrter iva sÃÇgety-ÃdÃv apy asya prabhÃva÷ ÓrÆyate | viÓe«ataÓ cÃtra Óruti- vidvad0anubhaÃv api pÆrvam eva pramÃïÅk­tau | tasmÃt yat tvaæ ÓrÅ- vigraha-rÆpeïa cak«ur ÃdÃv udayate tad eva nÃma-rÆpeïa vÃg-ÃdÃv iti sthitam | tasmÃn nÃma-nÃmino÷ svarÆpÃbhedena tat-sÃk«Ãt-kÃre tat-sÃk«Ãt- kÃra evety ata÷ kiæ vaktavyam anyatrÃnyavad bhagavati Órutayo'pi jÃtyÃdi- k­ta-saæj¤Ã-saæj¤i-saÇketÃdi-rÅtyà rƬhyÃdi-v­ttibhiÓ carantÅti | yÃsÃæ Óruty- abhidhÃnÃæ vallÅnÃæ sÃk«Ãt tathÃbhÆtÃni nÃmÃny eva phalÃnÅti | utkar«am Ãvi«kurv ity anena itthaæ sarvotk­«ÂatÃ-guïa-yogena mukhyayaiva v­ttyà Órutayas tasmiæÓ carantÅti darÓitam | ÓrutayaÓ ca na te mahi tvÃm anv aÓnuvanti [?], na tat samaÓ cÃbhyadhikaÓ ca d­Óyate [ÁvetU 6.8] ity ÃdyÃ÷ | atra Órutayo jaya jayeti sva-bhaktyÃvi«kÃrÃt bhaktim eva tat-prakÃÓe hetuæ gamayanti | kena vyÃpÃreïotkar«am Ãvi«kara-vÃïÅty ÃÓaÇkya mÃyÃ- nirasana-dvÃrà sva-bhakti-dÃnenety Ãhu÷ | ajÃæ mÃyÃæ jahi | nanu mÃyà nÃma vidyÃvidyÃ-v­ttikà Óakti÷ | tarhi tad- dhanane vidyÃyà api hati÷ syÃd ity atra Ãha do«a-g­bhÅta-guïÃæ jÅvÃnÃm Ãtma-vism­ti-hetÃv avidyÃ-lak«aïe do«e eva g­bhÅto g­hÅtas tat-sm­ti-hetor vidyÃ-lak«aïo guïo yayà tÃm | svayam eva svÃveÓenÃvidyÃ-lak«aïaæ do«am utpÃdya kvacid eva kadÃcid eva katha¤cid eva ka¤cid eva jÅvaæ tyajatÅti tasyÃs tyÃgÃtmaka-vidyÃkhya-guïe'pi do«a eva | tasmÃt tÃæ nirmÆlÃæ vidhÃya jÅvebhyo nija-caraïÃravinda-vi«ayÃæ bhaktim eva diÓeti tÃtparyam | ato mÃyÃ-ghÃtaka-yogya-Óaktitvena tad-atÅtatvaæ vyapadiÓya sac-cid-Ãnanda- ghanatvaæ bhagavato vya¤jayantyo'tan-nirasana-mukhena tÃtparya-v­ttyà ÓrutayaÓ carantÅti vya¤jitam | ÓrutayaÓ ca - mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mayinaæ tu maheÓvaram [Ávet 4.10][*ENDNOTE #37] iti | ajÃm ekÃm iti | sarvasyÃdhipati÷ sarvasyeÓÃna÷ [BAU 4.4.22] sa và e«a neti netÅty[*ENDNOTE #38] ÃdyÃ÷ | nanu mÃyÃ-nÃÓaæ samprÃrthya mama tad-upÃdhikam aiÓvaryÃdikam api nÃÓayitum icchathety atra samÃdhatte tvam iti | yad yasmÃt tvam Ãtmanà svarÆpeïaiva samavaruddha-samasta-bhaga-prÃpta-tripÃd-vibhÆty-Ãkhya- sarvaiÓvaryÃdir asi | tasmÃt tava tucchayà tad-upÃdhikaiÓvaryÃdibhir và kim ity artha÷ | tathà ca sa yad ajayà tv ajÃm ity atra padye ÂÅkà - nahi nirantarÃhlÃdi-saævit- kÃma-dhenu-v­nda-pater ajayà k­tyam iti | tathà na hy anye«Ãm iva deÓa- kÃlÃdi-paricchinnaæ tavëÂa-guïitam aiÓvaryam api tu paripÆrïa- svarÆpÃnubandhitvÃd aparimitam ity artha÷ | ity e«Ã | atrÃtma-Óabdena svarÆpa-mÃtra-vÃcakena tathà bhaga-Óabdena svarÆpa- bhÆta-guïa-vÃcakenedaæ dhvanyate | svarÆpÃdi-Óabdà ÅÓvarÃdi-ÓabdÃÓ ca svarÆpa-mÃtrÃvalambanayà svarÆpa-bhÆta-guïÃvalambanayÃpi rƬhyà nirde«Âuæ ÓaknuvantÅti | ÓrutayaÓ ca - yad-Ãtmako bhagavÃn tad-Ãtmikà vyakti÷ ity [?] ÃdyÃ÷ parÃsya Óaktir vividhaiva Órûyate ity [ÁvetU 6.8] ÃdikÃÓ ca | sà ca svarÆpa-Óakti÷ sarvair evÃvagamyata ity Ãhu÷ agÃni sthÃvarÃïi jaganti jaÇgamÃni okÃæsi ÓarÅrÃïi ye«Ãæ te«Ãæ sarve«Ãm eva jÅvÃnÃæ yà akhilÃ÷ Óaktayas tÃsÃm avadhaketi sambodhanam | te«u vicitra-Óakti-laharÅ-ratnÃkara ity anumÅyata ity artha÷ | yad và | nanu mÃyÃ-hananena tad-upÃdher jÅvasya tu Óakti-hÃni÷ syÃt tatrÃhu÷ ageti | atha pÆrvavad eva | tata÷ svarÆpa-Óaktyaiva pratyuta te«Ãæ sukhaika-pradà pÆrïà Óaktir bhavi«yatÅti bhÃva÷ | atretthaæ taÂastha- lak«aïena ÓrutayaÓ carantÅty uktam | ÓrutayaÓ ca ko hy evÃnyÃd [Taitti 2.7] ity ÃdikÃ÷ prÃïasya prÃïam ity ÃdikÃ÷ | tam eva bhÃntam [KaÂhaU 2.2.15] ity ÃdikÃ÷ | dehÃnte devas tÃrakaæ brahma vyÃca«Âe [NTU 1.7][*ENDNOTE #39] iti | yasya deve parà bhaktir [ÁvetU 6.23] ity ÃdyÃÓ ca | nanu viÓe«ato bhavatya÷ kathaæ jÃnanti yad ajayà mama k­tyaæ nÃsti tathà sac-cid-Ãnanda-ghana eva svarÆpa-Óaktyà samavaruddha-samasta-bhaga iti tatrÃhu÷ kvacid iti | kvacit kadÃcit s­«ÂyÃdi-samaye puru«a-rÆpeïa ajayà mÃyayà carata÷ krŬata÷ nityaæ ca svarÆpa-ÓaktyÃvi«k­ta-svarÆpa-bhÆta- bhagena satya-j¤ÃnÃnandaika-rasenÃtmanà caratas tavÃsmal-lak«aïo nigama÷ Óabda-rÆpeïa devatÃ-rÆpeïa ca anucaret sevate | tasmÃd vayaæ sat sarvaæ jÃnÅma ity artha÷ | karmaïi «a«ÂhÅ | etad uktaæ bhavati | atra dvividho vedas traiguïya-vi«ayo nistraiguïya- vi«ayaÓ ca | tatra traiguïya-vi«ayas trividha÷ | prathama-prakÃras tÃvat tad- avalambana-tÃÂasthyena tal-lak«aka÷ | yathà yato và imÃni bhÆtÃnÅty Ãdi÷ | dvitÅya-prakÃraÓ ca triguïamaya-tad-ÅÓitavyÃdi-varïanÃdi-dvÃrà tan- mahimÃdi-darÓaka÷ | yathà indro yato'vasitasya rÃjety Ãdi÷ | t­tÅya-prakÃraÓ ca traiguïya-nirÃsena parama-vastÆddeÓaka÷ | so'py ayaæ dvividha÷ | ni«edha- dvÃrà sÃmÃnÃdhikaraïya-dvÃrà ca | tatra pÆrva-dvÃrà asthÆlam anaïu neti netÅty [BAU 3.7.8] Ãdi÷ | uttara-dvÃrà sarvaæ khalv idaæ brahma tattvam asÅty Ãdi÷ | pÆrva-vÃkye | taj-jÃtatvÃd iti heto÷ sarvasyaiva brahmatvaæ nirdiÓya tatrÃvi«k­ta÷ sad idam iti pratÅti-paramÃÓrayo yo'æÓa÷ sa eva Óuddhaæ brahmety uddiÓyate | uttara-vÃkye tvaæ-padÃrthasya tadvac cid-ÃkÃra-tac- chakti-rÆpatvena tat-padÃrthaikyaæ yad upapÃdyate tenÃpi tat-padÃrtho brahmaivoddiÓyate | tat-padÃrtha-j¤Ãnaæ vinà tvaæ-padÃrtha-j¤Ãna-mÃtram aki¤cit-karam iti tat-padopanyÃsa÷ | traiguïyÃtikramas tÆbhayatrÃpi | atra traiguïya-nirÃsena tad-uddeÓena yatra tadÅya-dharmÃ÷ spa«Âam eva gamyate tatra bhagavat-paratvaæ yatra tv aspa«Âaæ tatra brahma-paratvam ity avagantavyam | vyÃkhyÃtas traiguïya-vi«aya÷ | tad etad ajayà carato'nucare vyÃkhyÃtam | atha nistraiguïyo'pi dvividha÷ | brahma-paro bhagavat-paraÓ ca | yathà Ãnando brahmetyÃdi | na tasya kÃryaæ karaïaæ ca vidyate na tat-samaÓ cÃbhyadhikaÓ ca d­Óyate | parÃsya Óaktir vividhaiva ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca || [ÁvetU 6.8] ityÃdiÓ ca | tad etad Ãtmanà carato'nucare iti vyÃkhyÃtam | ata÷ Órutes tac cÃritvaæ siddham | sÃk«Ãc cÃritvaæ ca nistraiguïyÃnÃæ svata eva anye«Ãæ tu tad-eka- vÃkyatayà j¤eyam | mÃyÃ-nirasanÃrtham eva tat-tad-guïÃnuvÃda÷ kriyate paÓcÃd akhaï¬am eva tÃæ nirasya sÃk«Ãd-bhagavat-svarÆpa-guïÃdikaæ nirdiÓyate iti tad eka-vÃkyatÃ-dyotanayà sa e«a eva siddhÃnto'sminn upakrama-vÃkye samuddi«Âa÷ | tathopasaæhÃre ca Órutayas tvayi hi phalanty atan-nirasanena bhavan-nidhanà [BhP 10.87.41] iti | ÓrutayaÓ ca madhva- bhëya-pramÃïitÃ÷ na cak«ur na Órotraæ na tarko na sm­tir vedo hy evainaæ vedayati ity Ãdyà | aupani«ada÷ puru«a ity [BAU 3.9.26] ÃdyÃÓ ca | [114] atha viÓe«ato brahmaïy api yathà caranti brahmaïi carantÅnÃm api yathà bhagavaty eva paryavasÃnaæ tathaivoddiÓanti | b­had-upalabdham etad avayanty avaÓe«atayà yata udayÃstamayau vik­te divÃvik­tÃt | ata ­«ayo dadhus tvayi mano-vacanÃcaritaæ katham ayathà bhavanti bhuvi datta-padÃni nÌïÃm || [BhP 10.87.15] etat sarvaæ b­had-brahmaivopalabdham avagatam | tat kathaæ vik­te viÓvasmÃt sakÃÓÃd avaÓi«yamÃïatvena sarvaæ ghaÂÃdi-dravyaæ m­d evopalabdhà d­«Âà tathà b­had apÅty artha÷ | tatra hetu÷ | yato b­hata÷ sakÃÓÃd vik­ter udayÃs tamayau avayanti manyante Órutaya÷ yato và imÃnÅty ÃdyÃ÷ | tasmÃn m­ta-sÃmyaæ tasya yujyata iti bhÃva÷ | tarhi kathaæ tad-vikÃri tvam api nety Ãhu÷ | avik­tÃt | Órutes tu Óabda-mÆlatvÃd iti nyÃyenÃcintya-Óaktyà tathÃpy avik­tam eva yat tasmÃd ity artha÷ | yadyapy atrÃpi sa-Óaktikam eva b­had upapadyate tathÃpy Ãvi«k­ta-bhagavattvenÃnupÃdÃnÃt brahmaivopapÃditaæ bhavati | sarvathà Óakti-parityÃge tad-upapÃdÃnÃt sÃmarthyÃt tucchatvÃpÃtÃc ca | tasmÃd atra brahmaivodÃh­tam | ataeva m­n-mÃtra-d­«ÂÃntena kart­tvÃdikam api tatra nopasthÃpitam | tad etad brahma-pratipÃdanam api ÓrÅ-bhagavaty eva paryavasyatÅty Ãhu÷ | ata iti | ato brahma-pratipÃdanÃd api ­«ayo vedÃs tvayi ÓrÅ-bhagavaty eva manasa Ãcaritaæ tÃtparyaæ vacanasyÃcaritam abhidhÃnaæ ca dadhur dh­tavanta÷ | dvayor eka-vastutvÃd bhagÃdÅnÃm Ãvi«kÃrÃnÃvi«kÃra-darÓana-mÃtreïa bheda-kalpanÃc ca tatrÃrthÃntra-nyÃsa÷ | nÌïÃæ bhÆ-carÃïÃæ samyag-darÓinÃm asamyag darÓinÃæ và bhuvi dattÃni nik«iptÃni padÃni katham ayathà bhavanti bhuvaæ na prÃpnuvanti api tu tatraiva paryavasyanti | tasmÃd yathà katham api pratipÃdayantu phalitaæ tu tvayy eva bhavatÅti bhÃva÷ | tad uktaæ - j¤Ãna-yogaÓ ca man-ni«Âho nairguïyo bhakti-lak«aïa÷ | dvayor apy eka evÃrtho bhagavac-chabda-lak«aïa÷ || iti | [BhP 3.32.32] atra ÓrutayaÓ madhva-bhëya-pramÃïitÃ÷ - hanta tam eva puru«aæ sarvÃïi nÃmÃny abhivadanti yathà nadya÷ syandamÃnÃ÷ samudrÃyaïÃ÷ samudram abhiniviÓanti evam evaitÃni nÃmÃni sarvÃïi puru«am abhiviÓantÅti | [115] tad evaæ bhagavattvena brahmatvena na tvam eva tÃtparyÃbhidhÃnÃbhyÃæ sarva-nigama-gocara ity uktam | tac ca yathÃrtham eva na tu kÃlpanikam ity Ãhu÷ | iti tava sÆrayas try-adhipate'khila-loka-mala- k«apaïa-kathÃm­tÃm avagÃhya tapÃæsi jahu÷ | kim uta puna÷ sva-dhÃma-vidhutÃÓaya-kÃla-guïÃ÷ parama bhajanti ye padam ajasra-sukhÃnubhavam || [BhP 10.87.16] bhos tryadhipate trayÃïÃæ brahmÃdÅnÃæ patis tat-tad-avatÃrÅ nÃrÃyaïÃkhya÷ puru«as tasyÃpy uparicara-svarÆpatvÃd adhipatir bhagavÃn | tato he sarveÓvareÓvara yasmÃt tvayy eva vedÃnÃæ tÃtparyam abhidhÃnaæ ca paryavasitam iti ato hetor eva sÆrayo vivekina÷ paramparÃtvat- pratipÃdanamayaæ veda-bhÃgam api parityajya kevalaæ tavÃkhila-lokam alak«apaïa-kathÃm­tÃbdhiæ sakala-v­jina-nirasana-hetukÅrti-sudhÃ-sindhum avagÃhya Óraddhayà ni«evya tapa÷-prÃdhÃnyena tÃpakatvena và tapÃæsi karmÃïi tÃni jahus tyaktavanta÷ | te«Ãæ sÃdhakÃnÃm api yadi tatraivaæ tadà kim uta vaktavyaæ svadhÃma-vidhutÃÓaya-kÃla-guïÃ÷ ÓuddhÃtma-svarÆpa- sphuraïena nirjitam anta÷karaïaæ jarÃdi-hetu÷ kÃla-prabhÃva÷ sattvÃdayo guïÃÓ ca yais te ye puna÷ tavÃjasra-sukhÃnubhava-svarÆpaæ padaæ brahmÃkhyaæ tattvaæ bhajanti te tam avagÃhya tÃni jahur iti | kiæ tarhi brahma-mÃtrÃnubhva-ni«ÂhÃm api jahur ity artha÷ | etad uktaæ bhavati | atra tÃvat trividhà janà mugdhà vivekina÷ k­tÃrthÃÓ ca iti | tatra sarvÃn evÃdhik­tya vedÃnÃm akalpanÃmayatvenaiva bhagavan- nirdeÓakatà d­Óyate | tathà hi yadi tathÃtvenaiva sà na d­Óyeta tadà vastutas tat-sambandhÃbhÃvÃd akhila-lokam alak«a-païatvena pada-padÃrtha-j¤Ãna- hÅnÃnÃæ mugdhÃnÃm api yat pÃpa-hÃritvaæ vedÃntar-vartinyà bhagavat- kathÃyÃ÷ prasiddhaæ tan na syÃt | asp­«ÂÃnala-loha-dÃhakatÃvat | kiæ ca tasyÃ÷ kalpanÃmayatve sati vivekinas tu na tatra praverteran bandhyÃyÃ÷ suprajastva-guïa-Óravaïavat | pravartantÃæ và tad-ÃveÓena sva-dharmaæ punar na tyajeyu÷ | rÃjayaÓaso gaÇgÃtva-Óravaïena tÅrthÃntara-sevanavat | api ca tathà sati ye punar ÃtmÃrÃmatvena parama-k­tÃrthÃs te tad-anÃdareïa tat- kathÃæ naivÃvagÃheran | am­ta-sarasÅm avagìhà Ãropita-tad-adhika- guïaka-nadÅvat | ÓrÆyate ca tasyÃs tat-tad-guïakatvam | yathà vai«ïave - hanti kalu«aæ Órotraæ sa yÃto harir [ViP ?.?.?] ity Ãdau | atraiva tvad-agavamÅ na vettÅty Ãdau | prathame harer guïÃk«ipta-matir ity [BhP 1.7.11] Ãdau | tasmÃd guïÃnÃæ guïÃdi-pratipÃdaka-vedÃnÃæ ca bhagavato sambandha÷ svÃbhÃvika eva sarvatheti siddham | atra Órutaya÷ - om Ãsya jÃnanta ity ÃdyÃ÷ | yathà pu«kara-palÃÓam Ãpo na Óli«yanti evam evaævidaæ pÃpaæ karma na Óli«yati | na karmaïà lipyate pÃpakena tat-suk­ta-du«k­te vidhunute | evaæ vÃva na tapati kim ahaæ sÃdhu karavaæ kim ahaæ nÃkaravam ity Ãdyà muktà hy enam upÃsata ity ÃdyÃÓ ca | evam anye'pi Ólokà upÃsanÃdi-vÃkyÃnÃæ bhagavat-paratÃdarÓakà yathÃyathaæ yojayitavyà ity abhipretya noddhiyante | nanu tarhi bhavan-mate Óabda-nirdeÓyatve prÃk­tatvam eva tatrÃpatati | kiæ ca Órutibhir api yato vÃco nivartante aprÃpya manasà saha | avacanenaiva provÃca | yad-vÃcÃnabhyuditaæ yena vÃg abhyudyate yat Órotraæ na Ó­ïoti yena Órotram idaæ Órutam ity Ãdau Óabda-nirdeÓyatvam eva tasya ni«idhyata ity ÃÓaÇkÃyÃm ucyate | yathà sÃk«Ãn nirdeÓyatve do«as tathà lak«yatve'pi kathaæ na syÃt | ubhayatrÃpi Óabda-v­tti-vi«ayatvenÃviÓe«Ãt | kiæ ca na tasya prÃk­tavat sÃk«Ãn nirdeÓyatvaæ kintv anirdeÓyatvenaiva tathà nirdeÓyatvam iti siddhÃntyate | [116] tathaiva tÃsÃæ mahÃvÃkyopasaæhÃra÷ - dyupataya÷ eva te na yayur antam anantatayà tvam api yad-antarÃnta-nicayà nanu sÃvaraïÃ÷ | kha eva rajÃæsi vÃnti vayasà saha yac chrutayas tvayi hi phalanty atan-nirasanena bhavan-nidhanÃ÷ || [BhP 10.87.41] atra svarÆpa-guïayor dvayor api dvidhaivÃnirdeÓyatvam | Ãnantyena idam ittaæ tad iti nirdeÓÃsambhavena ca | tatra prathamam Ãnantyam Ãhu÷ | he bhagavan te tava antam etÃvat tvaæ dyupataya÷ svargÃdi-loka-patayo brahmÃdayo'pi na yayur na vidu÷ | tat kuta÷ | anantatayà | yad antava tat kim api na bhavasÅti | ÃsatÃæ te yasmÃt tvam ai Ãtmano'ntaæ na yÃsi | kutas tarhi sarvaj¤atà sarva-Óaktità và tatrÃpy Ãhu÷ | anantatayeti antÃbhÃvenaiva | nahi ÓaÓa-vi«ÃïÃj¤Ãnaæ sÃrvaj¤yaæ tad-aprÃptir và Óakti-vaibhavaæ vihanti | ÓrutiÓ ca - yo'syÃdhyak«a÷ parame vyoman | so'Çga veda yadi và na vedeti [ãgveda 10.130.18] | anantatvam evÃhu÷ yad antar iti yasya tavÃntarà madhye | nanu aho sÃvaraïà uttarottara-daÓa-guïa-saptÃvaraïa-yuktà aï¬a-nicayà vÃnti paribhramanti vayasà kÃla-cakreïa khe rajÃæsi iva saha ekadaiva na tu paryÃyeïa | anena brahmÃï¬ÃnÃm anantÃnÃæ tatra bhramaïÃt svarÆpa-gatam Ãnantyaæ te«Ãæ vicitra-guïÃnÃm ÃÓrayatvÃt guïa-gataæ ca j¤eyam | ÓrutayaÓ ca - yad Ærdhvaæ gÃrgi diva÷ yad arvÃk p­thivyà yad antaraæ dyÃv Ãp­thivÅ ime yad bhÆtaæ bhavac ca bhavi«yac cety [BAU 3.7.3] ÃdyÃ÷ | vi«ïor nu kaæ vÅryÃïi pravocaæ yaæ pÃrthivÃni vimame rajÃæsi ity ÃdyÃÓ ca | hi yasmÃd evam ata÷ ÓrutayaÓ tvayi paryavasyanti | ata÷ ÓrutÃv api prÃjÃpatyÃnandata÷ Óata-guïÃnandatvam abhidhÃya punar yato vÃca ity Ãdinà anantatvena vÃg-atÅta-saÇkhyÃnandatvaæ brahmaïa uktam | yad uktam - na tad Åd­g iti j¤eyaæ na vÃcyaæ na ca tarkyate | paÓyanto'pi na jÃnanti mero rÆpaæ vipaÓcita÷ || iti || ato'trÃnirdeÓyatvenaiva nirdeÓyatvam | yat tu satyaæ j¤Ãnam ity Ãdau svarÆpasya sÃk«Ãd eva nirdeÓa÷ | svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà cety Ãdau guïasya ca ÓrÆyate tatra ca tathaiva ity Ãhu÷ | atan-nirasanena bhavan-nidhanà iti | atat prÃk­taæ yad vastu tan nirasyaiva bhavat-paryavasÃnÃt | ayam artha÷ | buddhir j¤Ãnam asaæmoham ity Ãdinà hrÅr dhÅr bhÅr etat sarvaæ mana evetyÃdinà ca yat prÃk­taæ j¤ÃnÃdikam abhidhÅyate tat sarvaæ brahma na bhavati iti neti netÅtyÃdinà na tasya kÃryaæ karaïaæ ca vidyate ity Ãdinà ca ni«idhyate | atha ca satya-j¤ÃnÃdi-vÃkyena svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà cety Ãdi vÃkyena ca tad abhidhÅyate | na tasmÃt prÃk­tÃd anyad eva taj-j¤ÃnÃdi iti te«Ãæ j¤ÃnÃdi-ÓabdÃnÃm atan-nirasanenaiva tvai paryavasÃnam iti | tataÓ ca buddhy-agocara-vastutvÃd anirdeÓyatvaæ tathÃpi tad-rÆpaæ ki¤cid asti iti uddiÓyamÃnatvÃd anirdeÓyatvaæ ca | tathà parok«a-j¤Ãne ca daÓamas tvam asÅtivad vÃkya-mÃtreïaiva tasya svaprakÃÓa-rÆpasyÃpi vastuno viÓuddha-citte suprakÃÓa-darÓanÃt Óruti- Óabdasya svaprakÃÓatÃ-Óaktimayatvam evÃvasÅyate | Óabda-brahma paraæ brahma mamobhe ÓÃÓvatÅ tanÆ iti [BhP 6.16.51][*ENDNOTE #40] | vedasya ceÓvarÃtmatvÃt [BhP 11.3.44] iti | vedo nÃrÃyaïa÷ sÃk«Ãt svayambhÆr iti ÓuÓruma iti [BhP 6.1.40] | kiæ và parair ÅÓvara÷ sadyo h­dy avarudhyate'tra k­tibhi÷ ÓuÓrÆ«ubhis tat k«aïÃd iti [BhP 1.1.2] | ataevaupani«ada÷ puru«a÷ ity atropani«an-mÃtra-gamyatvaæ Órutir bodhayati | cÃksu«aæ rÆpam itivat | tataÓ ca Órutimayyà svaprakÃÓatÃÓaktyà prÃk­ta-tat-tad-vastu-jÃtaæ tama iva nirasya svayaæ prakÃÓate | tasmÃn na tatrÃpi nirdeÓyatvam | nahi svena prakÃÓena ravi÷ prakÃÓyo bhavati yathà tena ghaÂa iti vaktuæ yujyate svÃbhinnatvÃt | yadi ca Óakti-Óaktimator bheda-pak«a÷ svÅkriyate tadà nirdeÓyatvam apÅty atrÃnirdeÓyatvenaiva nirdeÓyatvaæ siddham | ataevoktaæ gÃru¬e - aprasiddher avÃcyaæ tad vÃcyaæ sarvÃgamoktita÷ | atarkyaæ tarkyam aj¤eyaæ j¤eyam evaæ paraæ sm­tam || iti | Órutau ca - anyad eva tadvad itÃd atho [ity Ãdayo?] aviditÃd adhÅti | idam abhipretyoktaæ ÓrÅ-parÃÓareïÃpi | yasmin brahmaïi sarva-Óakti-nilaye mÃnÃni no mÃninÃæ ni«ÂhÃyai prabhavanti hanti kalu«aæ Órotraæ sa yÃto harir || iti | [ViP 6.8.59] nanv Ãvi«k­ta-Óakter bhagavad-Ãkhyasya brahmaïa÷ sva-prakÃÓatÃ-Óakti- svarÆpatvaæ vedasya smabhavati | tataÓ cÃnÃvi«k­ta-Óakter brahmaïa÷ prakÃÓas tasmÃt katham iti | ucyate - asman-mate tasyÃpi prakÃÓo bhagavac- chaktyaiva | tad uktam - madÅyaæ mahimÃnaæ ca para-brahmeti Óabditam | vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || iti | [BhP 8.24.38][*ENDNOTE #41] na caite na para-prakÃÓyatvam Ãpatati | brahma-bhagavator abhinna-vastutvÃt | atra laukika-ÓabdenÃpi ya÷ kaÓcit tad-upadeÓa÷ sa tu tad-anugates tayà ÓrutyaivÃnug­hÅtatayà sambhavatÅty uktam | atas tad-anuÓÅlanÃvasare tad- bhakty-anubhÃva-rÆpasya tac-chabdasya tu sutarÃæ tat-svarÆpa-Óakti-vilÃsa- mayatvÃt na tatra ni«edha÷ | kiæ tarhi mano-vilÃsamayasyaiveti sarvam anavadyam | ataeva suparïa-Órutau - prak­tiÓ ca prÃk­taæ ca yan na jighranti jighranti, yan na paÓyanti paÓyanti, yan na Ó­ïvanti Ó­ïvanti, yan jÃnanti jÃnanti ca iti | || 10.87 || Órutaya÷ ÓrÅ-bhagavantam || 109-116 || [117] athaikam eva svarÆpaæ Óaktitvena Óaktimattvena ca virÃjatÅti | yasya Óakte÷ svarÆpa-bhÆtatvaæ nirÆpitaæ tac-chakti-mattÃ-prÃdhÃnyena virÃjamÃnaæ bhagavat-saæj¤Ãm Ãpnoti tac ca vyÃkhyÃtam | tad eva ca Óaktitva- prÃdhÃnyena virÃjamÃnaæ lak«mÅ-saæj¤Ãm ÃpnotÅti darÓayituæ tasyÃ÷ sva- v­tti-bhedenÃnantÃyÃ÷ kiyanto bhedà darÓyante | yathà - Óriyà pu«Âyà girà kÃntyà kÅrtyà tu«Âyelayor jayà | vidyayÃvidyayà Óaktyà mÃyayà ca ni«evitam || [BhP 10.39.55] Óaktir mahÃ-lak«mÅ-rÆpà svarÆpa-bhÆtà | Óakti-Óabdasya prathama-prav­tty- ÃÓraya-rÆpà bhagavad-antaraÇga-mahÃ-Óakti÷ | mÃyà ca bahiraÇgà Óakti÷ | Óry-Ãdayas tu tayor eva v­tti-rÆpayà ceti sarvatra j¤eyam | tatra pÆrvasyÃ÷ bheda÷ | ÓrÅr bhÃgavatÅ sampat | na tv iyaæ mahÃ-lak«mÅ-rÆpà tasyà mÆla- ÓaktitvÃt | tad agre vivaraïÅyam | uttarasyÃ÷ bheda÷ | ÓrÅr jÃgatÅ sampat | imÃm evÃdhik­tya na ÓrÅr viraktam api mÃæ vijahÃtÅtyÃdi-vÃkyam | yata uktaæ caturtha-Óe«e ÓrÅ-nÃradena | Óriyam anucaratÅæ tad-arthinaÓ ca dvipada-patÅn vibudhÃæÓ ca ya÷ sva-pÆrïa÷ | na bhajati nija-bh­tya-varga-tantra÷ katham amum udvis­jet pumÃn rasaj¤a÷ || [BhP 4.31.22] iti | tatra tad-arthi-dvipada-patyÃdi-saha-bhÃva upajÅvya÷ | tathà durvÃsasa÷ ÓÃpa- na«ÂÃyÃs trailokya-lak«myà ÃvirbhÃvaæ sÃk«Ãd-bhagavat-preyasÅ-rÆpà svayaæ k«ÅrodÃd ÃvirbhÆya d­«Âyà k­tavatÅti ÓrÆyate | evam aparÃpi | tatra ilà bhÆs tad upalak«aïatvena lÅlà api | tatra ca pÆrvasyà bhedo vidyà tattvÃvabodha-kÃraïaæ saævid-ÃkhyÃyÃs tad-v­tter v­tti-viÓe«a÷ | uttarasyà bhedas tasyà eva vidyÃyÃ÷ prakÃÓa-dvÃram | avidyÃ-lak«aïo bheda÷ pÆrvasyà bhagavati vibhutvÃdi-vim­ti-hetur mÃt­-bhÃvÃdimaya-premÃnanda- v­tti-viÓe«a÷ | ataeva gopÅ-jana-vidyÃ-kalÃ-preraka iti tÃpanyÃæ Órutau | yathÃvasaram etad api vivaraïÅyam | uttarasyÃ÷ sa bheda÷ saæsÃriïaæ sva-svarÆpa-vism­tyÃdi-hetur ÃvaraïÃtmaka- v­tti-viÓe«a÷ ca-kÃrÃt pÆrvasyÃ÷ | sandhinÅ saævit hlÃdinÅ bhakty-ÃdhÃra- Óakti-mÆrti-vimalÃ-jayÃ-yogà prahvÅÓÃnÃnugrahÃdayaÓ ca j¤eyÃ÷ | atra sandhiny eva satyà jayaivotkar«iïÅ yogaiva yogamÃyà saævid eva j¤ÃnÃj¤Ãna- Óakti÷ Óuddha-sattvaæ ceti j¤eyam | prahvÅ vicitrÃnanta-sÃmarthya-hetu÷ | ÅÓÃnà sarvÃdhikÃritÃ-Óakti-hetur iti bheda÷ | evam uttarasyÃÓ ca yathÃyatham anyà j¤eyÃ÷ | tad evam apy atra mÃyÃ-v­ttayo na vivriyante | bahiraÇga-sevitvÃt | mÆle tu sevÃæÓabhatapuru«asya vidÆra- vartitayiavÃÓrityatvÃt | tathà ca daÓamasya sapta-triæÓe nÃradena bhagavÃn ÓrÅ-k­«ïa evÃstÃvi - viÓuddha-vij¤Ãna-ghanaæ sva-saæsthayà samÃpta-sarvÃrtham amogha-vächitam | sva-tejasà nitya-niv­tta-mÃyÃ- guïa-pravÃhaæ bhagavantam Åmahi || tvÃm ÅÓvaraæ svÃÓrayam Ãtma-mÃyayà vinirmitÃÓe«a-viÓe«a-kalpanam | krŬÃrtham adyÃtta-manu«ya-vigrahaæ nato'smi dhuryaæ yadu-v­«ïi-sÃtvatÃm || iti | [BhP 10.37.23-24] anayor artha÷ | viÓuddhaæ yad vij¤Ãnaæ parama-tattvaæ tad eva ghana÷ ÓrÅ- vigraho yasya | sva-saæsthayà svarÆpa-kÃreïa svarÆpa-Óaktyaiva và samyag Ãptà ivÃptà nitya-siddhÃ÷ pÆrïà và sarve arthà aiÓvaryÃdayo yatra | ataeva na vidyate atitucchatvÃt moghe v­thÃbhÆte jagat-kÃrye vächitaæ vächà yasya | kvacid avächitasyÃpi sambandho d­Óyate ity ÃÓaÇkyÃha | svatejasà svarÆpa- Óakti-prabhÃveïa nityam eva niv­tto dÆrÅbhÆtayà Óaktyà yuktam | guïamayyà virahitam iti | taæ bhagavantaæ Óaraïaæ vrajema | tathà tvÃæ ÓrÅ-k­«ïÃkhyaæ bhagavantam eva svÃæÓeneÓvaram antaryÃmi- puru«am api santaæ nato'smi | kathmabhÆtam ÅÓvaraæ svarÆpa-Óaktyà svÃÓrayam api Ãtma-mÃyayà ÃtmÃtra jÅvÃtmà tad-vi«ayayà mÃyayà | vinirmittà aÓe«a-viÓe«ÃkÃrà kalpanà yena | yad và ÃtmamÃyayà svarÆpa- Óaktyà svÃgram vinirmità aÓe«a-viÓe«Ã yayà tathÃbhÆtà kalpanà mÃyÃ- Óaktir yasya kÅd­Óaæ tvÃm | samprati tva-ÃvirbhÃva-samaye tasyÃpÅÓvarasya tvayi bhagavaty eva praveÓÃt | yugapad-vicitra-tat-tac-chakti-prakÃÓena yà krŬà tad-artham abhyÃtta÷ abhi bhaktÃbhimukhyena Ãtta÷ ÃnÅta÷ prakaÂito manu«yÃkÃro narÃk­ti÷ paraæ brahmeti smaraïÃt tad-rÆpo bhagavad-Ãkhyo vigraho yena | tam eva punar viÓina«Âi | yadu-v­«Âi-sÃtvatÃæ dhuryam | te«Ãæ nitya-parikarÃïÃæ prema-bhÃravaham iti | athavà mÆla-padye Óaktyeti sarvatraiva viÓe«ya-padam | ÓrÅr mÆla-rÆpà | pu«ÂyÃdayas tad-aæÓÃ÷ | vidyà j¤Ãnam | à samÅcÅnà vidyà bhakti÷ | rÃja-vidyà rÃja-guhyam ity Ãdy ukte÷ | mÃyà bahiraÇgà | tad-v­ttaya÷ Óry-Ãdayas tu p­thak j¤eyÃ÷ | Ói«Âaæ samam | tataÓ cÃtra Óuddha-bhagavat-prakaraïe svarÆpa-Óakti-v­tti«v eva gaïanÃyÃæ paryavasitÃsu vivecanÅyam idam | prathamaæ tÃvad ekasyaiva tattvasya saccidÃnandatvÃc chaktir apy ekà tridhà bhidyate | tad uktaæ vi«ïu-purÃïe ÓrÅ-dhruveïa[*ENDNOTE #42] -- hlÃdinÅ sandhinÅ saævit tvayy ekà sarva-saæsthitau | hlÃda-tÃpa-karÅ miÓrà tvayi no guïa-varjite || iti [ViP 1.12.68] vyÃkhyÃtaæ ca svÃmibhi÷ | hlÃdinÅ ÃhlÃda-karÅ sandhinÅ santatà saævid vidyÃ-Óakti÷ | ekà mukhyà avyabhicÃriïÅ svarÆpa-bhÆteti yÃvat | sà sarva- saæsthitau sarvasya samyak sthitir yasmÃt tasmin sarvÃdhi«ÂhÃna-bhÆte tvayy eva na tu jÅve«u ca sà guïamayÅ trividhà sà tvayi nÃsti | tÃm evÃha hlÃda- tÃpa-karÅ miÓrà iti | hlÃda-karÅ mana÷-prasÃdotthà sÃttvikÅ | tÃpakarÅ vi«aya-viyogÃdi«u tÃpa-karÅ tÃmasÅ | tad-ubhaya-miÓrà vi«aya-janyà rÃjasÅ | tatra hetu÷ sattvÃdi-guïa-varjite | tad uktaæ sarvaj¤a-sÆktau - hlÃdinyà saævid-ÃÓli«Âa÷ sac-cid-Ãnanda ÅÓvara÷ | svÃvidyÃ-saæv­to jÅva÷ saÇkleÓa-nikarÃkara÷ || iti [BhÃvÃrtha-dÅpikà 1.7.6] atra kramÃd utkar«eïa sandhinÅ-saævid-dhlÃdinyà j¤eyÃ÷ | tatra ca sati ghaÂÃnÃæ ghaÂatvam iva sarve«Ãæ satÃæ vastÆnÃæ pratÅter nimittam iti kvacit sattÃ-svarÆpatvena ÃmnÃto'py asau bhagavÃn sad eva somyedam agra ÃsÅd ity atra sad-rÆpatvena vyÃpadiÓyamÃnà mayà sattÃæ dadhÃti dhÃrayati ca sà sarva-deÓa-kÃla-dravyÃdi-prÃptikarÅ sandhinÅ | tathà saævid-rÆpo'pi yayà saævetti saævedayati ca sà saævit | tathà hlÃda-rÆpo'pi yayà saævid utkaÂa- rÆpayà taæ hlÃdaæ saævetti saævedayati ca sà hlÃdinÅti vivecanÅyam | tad evaæ tasyà mÆla-Óaktes try-Ãtmakatvena siddhe yena sva-prakÃÓatÃ- lak«aïena tad-v­tti-viÓe«eïa svarÆpaæ svayaæ svarÆpa-Óaktir và viÓi«Âam Ãvirbhavati tad viÓuddha-sattvam | tac cÃnya-nirapek«ayas tat-prakÃÓa iti j¤Ãpana-j¤Ãna-v­ttikatvÃt saævid eva | asya mÃyayà sparÓÃbhÃvÃt viÓuddhatvam |[*ENDNOTE #43] uktaæ ca tasya sattvasya prÃk­tÃd anyataratvaæ dvÃdaÓe ÓrÅ-nÃrÃyaïar«iæ prati mÃrkaï¬eyena | sattvaæ rajas tama itÅÓa tavÃtmabandho mÃyÃmayÃ÷ sthiti-layodbhava-hetavo'sya | lÅlÃdh­tà yad api sattva-mayÅ praÓÃntyai nÃnye nÌïÃæ vyasana-moha-bhiyaÓ ca yÃbhyÃm || [BhP 12.8.39] tasmÃt taveha bhagavann atha tÃvakÃnÃæ ÓuklÃæ tanuæ sva-dayitÃæ kuÓalà bhajanti | yat sÃtvatÃ÷ puru«a-rÆpam uÓanti sattvaæ loko yato'bhayam utÃtma-sukhaæ na cÃnyad || [BhP 12.8.40] [*ENDNOTE #44] anayor artha÷ | he ÅÓa yad api sattvaæ rajas tama iti tavaiva mÃyÃ-k­tà lÅlÃ÷ | kathambhÆtÃ÷ - asya viÓvasya sthityÃdi-hetava÷ tathÃpi yà sattvamayÅ saiva praÓÃntyai prak­«Âa-sukhÃya bhavati | nÃnye rajas tamo-mayyau | na kevalaæ praÓÃntyabhÃva-mÃtram anayo÷ | bhajane[*ENDNOTE #45] kintv ani«Âaæ cety Ãha vyasaneti | he bhagavan tasmÃt tava ÓuklÃæ sattva-maya- lÅlÃdhi«ÂhÃtrÅæ tanuæ ÓrÅ-vi«ïu-rÆpÃæ te kuÓalà nipuïà bhajanti sevante | na tv anyÃæ brahma-rudra-rÆpÃn | tathà tÃvakÃnÃæ jÅvÃnÃæ madhye ÓuklÃæ sattvaika-ni«ÂhÃæa tanuæ bhagavad-bhakta-lak«aïa-svÃyambhuva-manvÃdi-rÆpÃæa[*ENDNOTE #46] ye bhajanti anusaranti | na tu dak«a-bhairavÃdi-rÆpÃm | kathambhÆtÃæ svasya tavÃpi dayitÃæ loka-ÓÃnti-karatvÃt | nanu mama svarÆpam api sattvÃtmakam iti prasiddhaæ | tarhi kathaæ tasyÃpi mÃyÃmayatvam eva | nahi nahÅty Ãha sÃtvatÃ÷ ÓrÅ-bhÃgavatà yat sattvaæ puru«asya tava rÆpaæ prakÃÓam uÓanti manyante | yataÓ ca sattvÃt loko vaikuïÂhÃkhya÷ prakÃÓate | tad abhayam Ãtma-sukhaæ para-brahmÃnanda- svarÆpam evab na tv anyat prak­tijaæ sattvaæ tad iti | atra sattva-Óabdena sva- prakÃÓatÃb-lak«aïa-svarÆpa-Óakti-v­tti-viÓe«a ucyate | sattvaæ viÓuddhaæ vasudeva-Óabditaæ yad Åyate tatra pumÃn apÃv­ta÷ | [BhP 4.3.21] iti ÓrÅ-Óiva-vÃkyÃnusÃrÃtc | agocarasya gocaratve hetu÷ prak­ti-guïa÷ | sattvam ity aÓuddha-sattva-lak«aïa-prasiddhy-anusÃreïa tathÃbhÆtaÓ cic- chakti-viÓe«a÷ sattvam iti saÇgati-lÃbhÃc ca | tataÓ ca tasya svarÆpa-Óakti- v­ttitvena svarÆpÃtmataivety uktam | tad abhayam Ãtma-sukham iti dÓakti- prÃdhÃnya-vivak«ayoktaæ loko yata itid | arthÃntare bhagavad-vigrahaæ prati rÆpaæ yad etad [BhP 2.8.2] ityÃdau Óuddha-svarÆpa-mÃtratva-pratij¤Ã-bhaÇga÷ | abhayam ity Ãdau präjalatÃ-hÃniÓ ca bhavati | anyat padasyaikasyaiva rajas tamaÓ ceti dvir-Ãv­ttau pratipatti-gaurava utpadyate | pÆrvam api nÃnya iti dvi-vacanenaiva he parÃm­«Âe | tasmÃd asti prasiddhÃd anyat svarÆpa-bhÆtaæ sattvam | yad evaikÃdaÓe yat kÃya e«a bhuvana-traya-sanniveÓa [BhP 11.4.4] ityÃdau j¤Ãnaæ svata ity atra ÂÅkÃ-k­n-mataæ yasya svarÆpa-bhÆtÃt sattvÃt tanu-bh­tÃæ j¤Ãnam ity anena yathà brahmaïa÷ stavÃnte etat suh­dbhiÓ caritam ity atra vyaktetaraæ vyaktÃj ja¬a-prapa¤cÃd itarat Óuddha-sattvÃtmakam ity Ãdinà | tathà paro raja÷ savitur jÃta-vedà devasya bharga [BhP 5.7.14] ity Ãdau ÓrÅ- bharata-jÃpye tan-matam | paro raja÷ rajasa÷ prak­te÷ paraæ Óuddha- sattvÃtmakam ity Ãdinà | ataeva prÃk­tÃ÷ sattvÃdayo guïà jÅvasyaiva na tv ÅÓasyeti ÓrÆyate | yathaikÃdaÓe sattvaæ rajas tama iti guïà jivasya naiva me | [11.25.12] iti | ÓrÅ-bhagavad-upani«atsu ca - ye caiva sÃttvikà bhÃvà rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca ye | matta eveti tÃn viddhi na tv ahaæ te«u te mayi || tribhir guïamayair bhÃvair ebhi÷ sarvam idaæ jagat | mohitaæ nÃbhijÃnÃti mÃm ebhya÷ param avyayam || daivÅ hy e«Ã guïamayÅ mama mÃyà duratyayà | mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te || [GÅtà 7.12-14] yathà daÓame - harir hi nirguïa÷ sÃk«Ãt puru«a÷ prak­te÷ para÷ | sa sarva-d­g upadra«Âà taæ bhajan nirguïo bhavet || [BhP 10.88.4] ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe - sattvÃdayo na santÅÓe yatra ca prÃk­tà guïÃ÷ | sa Óuddha÷ sarva-Óuddhebhya÷ pumÃn Ãdya÷ prasÅdatu || iti | [ViP 1.9.44] tathà ca daÓame devendreïoktam -- viÓuddha-sattvaæ tava dhÃma ÓÃntaæ tapomayaæ dhvasta-rajas-tamaskam | mÃyÃmayo'yaæ guïa-saæpravÃho na vidyate te'graïÃnubandha÷ || iti [BhP 10.27.4] ayam artha÷ | dhÃma svarÆpa-bhÆta-prakÃÓa-Óakti÷ | viÓuddhatvam Ãha viÓe«aïa-dvayena | dhvasta-rajas-tamaskaæ tapo-mayam iti ca | tapo'tra j¤Ãnaæ sa tapo'tapyata iti Órute÷ | tapomayaæ pracura-j¤Ãna-svarÆpam jìyÃæÓenÃpi rahitam ity artha÷ | Ãtmà j¤Ãna-maya÷ Óuddha itivat | dh­ta÷[*ENDNOTE #47] prÃk­ta-sattvam api vyÃv­ttam | ata eva mÃyÃmayo'yaæ sattvÃdi-guïa-pravÃhas te tava na vidyate | yato'sÃv aj¤ÃnenaivÃnubandha iti | ataeva ÓrÅ-bhagavantaæ prati brahmÃdÅnÃæ sayuktikaæ vÃkyam | sattvaæ viÓuddhaæ Órayate bhavÃn sthitau ÓarÅriïÃæ Óreya-upÃyanaæ vapu÷ | veda-kriyÃ-yoga-tapa÷-samÃdhibhis tavÃrhaïaæ yena jana÷ samÅhate || [BhP 10.2.34] sattvaæ na ced dhÃtar idaæ nijaæ bhaved vij¤Ãnam aj¤Ãna-bhidÃpamÃrjanam | guïa-prakÃÓair anumÅyate bhavÃn prakÃÓate yasya ca yena và guïa÷ || [BhP 10.2.35] ayam artha÷ | sattvaæ tena prakÃÓamÃnatvÃt tad-abhinnatayà rÆpitaæ vapur bhavÃn Órayate prakaÂayati | kathambhÆtaæ sattvaæ viÓuddham | anyasya rajas-tamobhyÃm amiÓrasyÃpi[*ENDNOTE #48] prÃk­tatvena jìyÃæÓa- saævalitatvÃn na viÓe«eïa Óuddhatvam | etat tu svarÆpa-Óakty-Ãtma[ka]tvena tad-aæÓasyÃpy asparÓÃd atÅva Óuddha[tva]m ity artha÷ | kim arthaæ Órayate | ÓarÅriïÃæ sthitau nija-caraïÃravinde mana÷sthairyÃya sarvatra [bhakte«u] bhakti-sukha-dÃnasyaiva tvadÅya-mukhya-prayojanatvÃd iti bhÃva÷ | bhakti-yoga-vidhÃnÃrtham iti [BhP 1.8.19] ÓrÅ-kuntÅ-vÃkyÃt | kathambhÆtaæ vapu÷ ÓreyasÃæ sarve«Ãæ puru«ÃrthÃnÃm upÃyanam ÃÓrayam | nityÃnanta-paramÃnanda-rÆpam ity artha÷ | ato vapu«as tava ca bheda- nirdeÓo'yam[*ENDNOTE #49] aupacÃrika eveti bhÃva÷ | ataeva yena vapu«Ã yad vapur Ãlambanenaiva janas tavÃrhaïaæ pÆjÃæ karoti | kai÷ sÃdhanai÷ vedÃdibhis tvad-Ãlambanakair ity artha÷ | sÃdhÃraïais tv arpitair eva tvad- arhaïa-prÃyatÃ-siddhÃv api | vapu«o'napek«atvÃt | tÃd­Óae- vapu«o'napek«yatvÃt tÃd­Óae[*ENDNOTE #50]-vapu÷-prakÃÓa-hetutvena svarÆpÃtmakatvaæ spa«Âayanti | he dhÃtaÓ ced yadi idaæ sattvaæ yat tava nijaæ vij¤Ãnam anubhavaæ[÷] tadÃtmikà sva-prakÃÓatÃ-Óaktir ity artha÷ | tan na bhavet | tarhi tv aj¤Ãna- bhidà sva-prakÃÓasya tavÃnubhavaf-prakÃra eva mÃrjanaæ Óuddhim avÃpa | saiva jagati paryavasÅyate na tu tavÃnubhavaf[*ENDNOTE #51]-leÓo'pÅty artha÷ | nanu prÃk­ta-sattva-guïenaiva gmamÃnubhavog[*ENDNOTE #52] bhavatu kiæ nija-hgrahaïh[*ENDNOTE #53]ena tatrÃha | prÃk­ta-guïa-prakÃÓair bhavÃn kevalam anumÅyate na tu sÃk«Ãtkriyata ity artha÷ | athavà tava vij¤Ãna-rÆpam aj¤Ãna-bhidÃyà apamarjanaæ ca yan nijaæ sattvaæ tad yadi na bhaven nÃvirbhavati tadaiva prÃk­ta-sattvÃdi-guïa-prakÃÓair bhavÃn anumÅyate | t[v]an-nija-sattÃvirbhÃveïa tu sÃk«Ãt-kriyata evety artha÷ | tad eva spa«Âayituæ tatrÃnumÃne dvaividhyam Ãhur yasya guïa÷ prakÃÓata iyena và guïa÷ prakÃÓatai[*ENDNOTE #54] iti | asvarÆpa-bhÆtasyaiva [prÃk­ta- ]sattvÃdi-guïasya tvad-avyabhicÃri-sambandhitva-mÃtreïa và tvad-eka- prakÃÓyamÃnatÃ-mÃtreïa và tval-liÇgatvam ity artha÷ | yathà aruïodayasya sÆryodaya-sÃnnidhya-liÇgatvaæ yathà và dhÆmasyÃgni-liÇgatvam iti | tata ubhayathÃpi tava sÃk«ÃtkÃre tasya sÃdhakatamatvÃbhÃvo yukta iti bhÃva÷ | tad evam aprÃk­ta-sattvasya tadÅya-sva-prakÃÓatÃ-rÆpatvaæ yena svaprakÃÓasya tava sÃk«ÃtkÃro bhavatÅti sthÃpitam | atra ye viÓuddha-sattvaæ nÃma prÃk­tam eva rajas-tama÷-ÓÆnyaæ matvà tat-kÃryaæ bhagavad- vigrahÃdikaæ manyante te tu na kenÃpy anug­hÅtÃ÷ | raja÷- sambandhÃbhÃvena svata÷ praÓÃnta-svabhÃvasya sarvatrodÃsÅnatÃk­ti-hetos tasya k«obhÃsambhavÃt vidyÃmayatvena yathÃvasthita-vastu-prakÃÓitÃmÃtra- dharmatvÃt, tasya kalpanÃntarÃyogyatvÃc ca | tad uktam apy agocarasya gocaratve hetu÷ prak­ti-guïa÷ sattvam | gocarasya bahu-rÆpatve raja÷ | bahurÆpasya tirohitatve raja÷[*ENDNOTE #55] | tathà parasparodÃsÅnatve sattvam | upakÃritve raja÷ | apakÃritve tama÷ | gocaratvÃdÅni sthit-s­«Âi- saæhÃrÃ÷ udÃsÅnatvÃdÅni ceti | atha rajo-leÓe tatra mantavye viÓuddha-padavaiyarthyam ity alaæ tan-mata- rajo-jleÓe tatra mantavye viÓuddha-pada-vaiyarthyam ity alaæ tan- mataj[*ENDNOTE #56]-rajo- ghaÂa-praghaÂÂanayeti |[*ENDNOTE #57] ktatra cedam eva viÓuddha-sattvaæ sandhiny-aæÓa-pradhÃnaæ ced ÃdhÃra- Óakti÷ | saævid-aæÓa-pradhÃnam Ãtma-vidyà | hlÃdinÅ-sÃrÃæÓa-pradhÃnaæ guhya-vidyà | yugapat Óakti-traya-pradhÃnaæ mÆrti÷ | atrÃdhÃra-Óaktyà bhagavad-dhÃma prakÃÓate | tad uktaæ - yat sÃtvatÃ÷ puru«a-rÆpam uÓanti sattvaæ loko yata [BhP 12.8.40][*ENDNOTE #58] iti | tathà j¤Ãna-tat-pravaraka-lak«aïa-v­tti-dvayakayÃtma-vidyayà tad-v­tti- rÆpam upÃsakÃÓrayaæ j¤Ãnaæ prakÃÓate | evaæ bhakti-tat-pravartaka- lak«aïa-v­tti-dvayakayà guhya-vidyayà tad-v­tti-rÆpà prÅtyÃtmikà bhakti÷ prakÃÓate | ete eva vi«ïu-purÃïe lak«mÅ-stave spa«ÂÅk­te - yaj¤a-vidyà mahÃ-vidyà guhya-vidyà ca Óobhate | Ãtma-vidyà ca devi tvaæ vimukti-phala-dÃyinÅ || [ViP 1.9.118] iti | yaj¤a-vidyà karma | mahÃ-vidyà a«ÂÃÇga-yoga÷ | guhya-vidyà bhakti÷ | Ãtma-vidyà j¤Ãnam | tat-tat-sarvÃÓrayatvÃt tvam eva tat-tad-rÆpà vividhÃnÃæ muktÅnÃm anye«Ãæ ca vividhÃnÃæ phalÃnÃæ dÃtrÅ bhavasÅty artha÷ |k[*ENDNOTE #59] atha mÆrtyà paratattvÃtmaka÷ ÓrÅ-vigraha prakÃÓate | iyam eva vasudevÃkhyà | tad uktaæ caturthasya t­tÅye mahÃdevena - sattvaæ viÓuddhaæ vasudeva-Óabditaæ yad Åyate tatra pumÃn apÃv­ta÷ | sattve ca tasmin bhagavÃn vÃsudevo hy adhok«ajo me manasà vidhÅyate || iti | [BhP 4.3.23] | asyÃrtha÷ | viÓuddhaæ sva-rÆpa-Óakti-v­ttitvÃj jìyÃæÓenÃpi rahitam iti viÓe«eïa Óuddhaæ tad eva vasudeva-Óabdenoktam | kutas tasya sattvatà vasudevatà và tatrÃha- yad yasmÃt tatra tasmin pumÃn vÃsudeva Åyate prakÃÓate | Ãdye tÃvad agocara-gocaratÃ-hetutvena loka-prasiddha-sattva- sÃmyÃt sattvatà vyaktà | dvitÅye tv ayaæ artha÷ | vasudeve bhavati pratÅyata iti vÃsudeva÷ parameÓvara÷ prasiddha÷ | sa ca viÓuddha-sattvaæ pratÅyate | ata÷ pratyayÃrthena prasiddhena prak­ty-artho nirdhÃryate | tataÓ ca vÃsayati devam iti vyutpattyà va vasaty asminn iti và vasu÷ | tathà dÅvyati dyotata iti deva÷ | sa cÃsau sa ceti vÃsudeva÷ | dharma i«Âaæ dhanaæ nÌïÃæ iti svayaæ bhagavad ukte vasubhir bhagavad-dharma-lak«aïai÷ puïyai÷ prakÃÓata iti và vasudeva÷ | tasmÃd vasudeva-Óabditaæ viÓuddha-sattvam | itthaæ svayaæ prakÃÓa-jyotir-eka-vigraha-bhagavaj-j¤Ãna-hetutvena kaivalyaæ sÃttvikaæ j¤Ãnaæ rajo vaikalpikaæ tu yat | prÃk­taæ tÃmasaæ j¤Ãnaæ man-ni«Âham nirguïaæ sm­tam || ity Ãdau [BhP 11.25.24] bahutra guïÃtÅtÃvasthÃyÃm eva bhagavaj-j¤Ãna-Óravaïena na ca siddham atra viÓuddha-padÃvagataæ svarÆpa-Óakti-v­tti-bhÆta-svaprakÃÓatÃ- lak«aïatvaæ tasya vyaktam | tataÓ ca sattve pratÅyata ity atra karaïa evÃdhikaraïa-vivak«ayà || svarÆpa-Óakti-v­ttitvam eva viÓadayati | apÃv­ta Ãvaraïa-ÓÆnya÷ san prakÃÓate | prÃk­taæ sattvaæ cet tarhi tatra pratiphalanam evÃvasÅyate | tataÓ ca darpaïe mukhasyeva tad-antargatatayà tasya tatrÃv­tatvenaiva prakÃÓa÷ syÃd iti bhÃva÷ | phalitÃrtham Ãha evambhÆte sattve tasmin nityam eva prakÃÓamÃno bhagavÃn me mayà manasà viÓe«eïa vidhÅyate cintyata ity artha÷ | tat sattvaæ tÃdÃtmyÃpanname evaanyathà naiva manasà cintayituæ Óakyate iti paryavasitam | nanu kevalena manasaiva cintyatÃæ kiæ tena sattvena tatrÃha | hi yasmÃd adhok«aja÷ adha÷k­tam atikrÃntam ak«ajam indriya-j¤Ãnaæ yena sa÷ | namaseti pÃÂhe hi Óabda-sthÃne'py anu-Óabda÷ paÂhyate | tataÓ ca viÓuddha- sattvÃkhyayà svaprakÃÓatÃ-Óaktyaiva prakÃÓamÃno'sau namaskÃrÃdinà kevalam anuvidhÅyate sevyate | na tu kenÃpi prakÃÓyata ity artha÷ | tad eva so'd­Óyatvenaiva sphurann asau ad­Óyenaiva namaskÃrÃdinà asmÃbhi÷ sevyata iti tat-prakaraïa-saÇgatiÓ ca gamyate | tathà yato bhagavad-vigraha-prakÃÓaka-viÓuddha-sattvasya mÆrtitvaæ vasudevatvaæ ca tata eva tat-prÃdurbhÃva-viÓe«e dharma-patnyà mÆrtitvaæ prasiddham | ÓrÅmad-Ãnakadundubhau ca vasudevatvam iti vivecanÅyam | atra ÓraddhÃ- pu«Ây-Ãdi-lak«aïa-prÃdurbhÆtaæ bhagavac-chaktyaæÓa-rÆpasya bhaginÅtayà pÃÂha-sÃhacaryeïa mÆrtes tasyÃs tac-chakty-aæÓa-prÃdurbhÃvatvam upalabhyate | turye dharma-kalÃ-sarge nara-nÃrÃyaïÃv ­«Å ity [BhP 1.3.9] atra kalÃ-Óabdena ca Óaktir evÃbhidhÅyate | tata÷ Óakti-lak«aïÃyÃæ tasyÃæ ca nara-nÃrÃyaïÃkhya-bhagavat-prakÃÓa-phala-darÓanÃt vasudevÃkhya-Óuddha- sattva-rÆpatvam evÃvasÅyate | tad evam eva tasyà mÆrtir ity ÃkhyÃ'py uktà | mÆrti÷ sarva-guïotpattir nara- nÃrÃyaïÃv ­«Å iti [BhP 4.1.52] | sarva-guïasya bhagavata÷ utpatti÷ prakÃÓo yasyÃ÷ sà tÃv asÆteti pÆrveïÃnvaya÷ | bhagavad-ÃkhyÃyÃ÷ sac-cid-Ãnanda- mÆrte÷ prakÃÓa-hetutvÃt mÆrtir ity artha÷ tathaiva tat-prakÃÓa-phalatva- darÓanena ca nÃsy aikyena ca ÓrÅmad-Ãnakadundubher api Óuddha-sattvÃdi- bhÃvatvaæ j¤eyam | tac coktaæ navame - vasudevaæ hare÷ sthÃnaæ vadanty Ãnakadundubhim | iti | [BhP 9.24.30] anyathà hare÷ sthÃnam iti viÓe«aïasya aki¤cit-karatvaæ syÃd iti | tad evaæ hlÃdiny-Ãdy-ekatamÃæÓa-viÓe«a-pradhÃnena viÓuddha-sattvena yathÃyathaæ ÓrÅ-prabh­tÅnÃm api prÃdurbhÃvo vivektavya÷ | tatra ca tÃsÃæ bhagavati sampad-rÆpatvaæ tad-anugrÃhye sampat-sampÃdaka-rÆpatvaæ sampad- aæÓajatvaæ cety-Ãdi-trijagatvaæ j¤eyam | tatra tÃsÃæ kevala-Óakti- mÃtratvenÃmÆrtÃnÃæ bhagavad-vigrahÃdyaikÃmyena sthitas tad-adhi«ÂhÃtrÅ- rÆpatvena mÆrtÅnÃæ tu tad-Ãvaraïatayeti dvirÆpatvam api j¤eyam iti dik || || 10.39 || ÓrÅ-Óuka÷ || 117 || [118] lathaivaæ bhÆtÃnanta-v­ttikà yà svarÆpa-Óakti÷ sà tv iha bhagavad-dhÃmÃæÓa- vartinÅ mÆrtimatÅ lak«mÅr evety Ãha - anapÃyinÅ bhagavatÅ ÓrÅ÷ sÃk«Ãd Ãtmano hare÷ || iti || [BhP 12.11.20] ÂÅkà ca - anapÃyinÅ hare÷ Óakti÷ tatra hetu÷ sÃk«Ãd Ãtmana÷ sva-svarÆpasya cid-rÆpatvÃt tasyÃs tad-abhedÃd ity artha÷ | ity e«Ã | atra sÃk«Ãc-chabdena vilajjamÃnayà yasya sthÃtum Åk«Ã-pathe'muyà ity [BhP 2.5.13] Ãdy uktà mÃyà neti dhvanitam | tatrÃnapÃyitvaæ yathà | ÓrÅ-hÃyaÓÅr«a-pa¤carÃtre - paramÃtmà hari devas tac-chakti÷ ÓrÅr ihodità | ÓrÅr devÅ prak­ti÷ proktà keÓava÷ puru«a÷ sm­ta÷ | na vi«ïunà vinà devÅ na hari÷ padmajÃæ vinà || iti | ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe -- nityaiva sà jagan-mÃtà vi«ïo÷ ÓrÅr anapÃyinÅ | yathà sarva-gato vi«ïus tathaiveyaæ dvijottama || iti | [ViP 1.8.17]k[*ENDNOTE #60] tatrÃnyatra - evaæ yathà jagat-svÃmÅ deva-devo janÃrdana÷ | avatÃraæ karoty e«Ã tathà ÓrÅs tat-sahÃyinÅ || [ViP 1.9.142] iti | cidrÆpatvam api skÃnde - aparaæ tv ak«araæ yà sà prak­tir ja¬a-rÆpikà | ÓrÅ÷ parà prak­ti÷ proktà cetanà vi«ïu-saæÓrayà || tÃm ak«araæ paraæ prÃhu÷ parata÷ param ak«aram | harir evÃkhila-guïa ak«ara-trayam Åritam || iti | ata eva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe eva - kalÃ-këÂhÃ-nime«Ãdi[*ENDNOTE #61]- kÃla-sÆtrasya gocare | yasya Óaktir na Óuddhasya prasÅdatu sa me hari÷ || procyate parameÓo yo ya÷ Óuddho'py upacÃrata÷ | prasÅdatu sa no vi«ïur Ãtmà ya÷ sarva-dehinÃm || iti [ViP 1.9.45-46] atra svÃmibhir eva vyÃkhyÃtaæ ca | kalÃ-këÂhÃ-nime«Ãdi-kÃla eva sÆtravat sÆtraæ jagac-ce«Âà niyÃmakatvÃt tasya gocare vi«aye yasya Óaktir lak«mÅr na vartate | svarÆpÃbhinnatvÃn nityaiva sà kÃlÃdhÅnà na bhavatÅty artha÷ || ataeva tasyÃ÷ svarÆpÃbhedÃc chuddhasyety uktam || nanu yadi lak«mÅs tat-svarÆpÃbhinnà kathaæ tarhi lak«myÃ÷ patir ity ucyate tatrÃha procyate iti parà cÃsau mà ca lak«mÅs tasyà ÅÓo ya÷ Óuddha÷ kevalo'pi upacÃrato bheda-vivaÓayà procyate | dvitÅyo yac-chabda÷ prasiddhÃv iti evam evÃbhipretya prÃrthitaæ ÓrÅ-brahmaïà t­tÅye | e«a prapanna varade ramayÃtma-Óaktyà yad yat kari«yati g­hÅta-guïÃvatÃra÷ | tasmin sva-vikramam idaæ s­jato'pi ceto yu¤jÅta karma Óamalaæ ca yathà vijahyÃm || iti [BhP 3.9.23] | ato yat tu - sÃk«Ãc chrÅ÷ pre«ità devair d­«Âvà taæ mahad adbhutam | ad­«ÂÃÓruta-pÆrvatvÃt sà nopeyÃya ÓaÇkità || iti [BhP 7.9.2] ÓrÅ-n­siæha-prÃdurbhÆtÃv uktam | || 12.11 || ÓrÅ-sÆta÷ || 118 || [119] tad evaæ saccidÃnandaika-rÆpa÷ svarÆpa-bhÆtÃcintya-vicitrÃnanta-Óakti-yukto dharmatva eva dharmitvaæ nirbhedatva eva nÃnà bhedavattvam aparupitva eva rÆpitvaæ, vyÃpakatva eva madhyamatvaæ, satyam evety Ãdi-paraspara- viruddhÃnanta-guïa-nidhi÷ | sthÆla-sÆk«ma-vilak«aïa-sva-prakÃÓÃkhaï¬a- sva-svarÆpa-bhÆta-ÓrÅ-vigrahas tathÃbhÆta-bhagavad-ÃkhyÃ-mukhyaika- vigraha-vya¤jita-tÃd­ÓÃnanta-vigrahas tÃd­Óa-svÃnurÆpa-svarÆpa- ÓaktyÃvirbhÃva-lak«aïa-lak«mÅ-ra¤jita-vÃmÃvaÓa÷ sva-prabhÃ-viÓe«ÃkÃra- pariccheda-parikara-nija-dhÃmasu virÃjamÃnÃkÃra÷ svarÆpa-Óakti-vilÃsa- lak«aïÃdbhuta-guïa-lÅlÃdi-camatkÃritÃtmÃrÃmÃdi-guïo jija-sÃmÃnya- prakÃÓÃkÃra-brahma-tattvo nijÃÓrayaika-jÅvana-jÅvÃkhya-taÂastha-Óaktir ananta-prapa¤ca-vya¤jita-svÃbhÃsa-Óakti-guïo bhagavÃn iti vidvad- upalabdhÃrtha-Óabdair vya¤jitam | tatra tat-svabhÃvaæ vastv-antaram apaÓyatÃm avidu«Ãm asambhÃvanà na yukteti vividi«Æn ÓraddÃpayituæ prakriyate tatraikena tasyÃvidu«Ãæ j¤Ãna-gocaratvaæ, kintu vedaika-vedyatvam evety Ãhu÷ - ka iha nu veda batÃvara-janmÃlayo'grasaraæ yata udagÃd ­«ir yam anu deva-gaïo ubhaye | tarhi na sann acÃsad ubhayaæ na ca kÃla-java÷ kim api na tatra ÓÃstram avak­«ya ÓayÅta yadà || [BhP 10.87.24] bata aho bhagavan iha jagati agrasaraæ pÆrva-siddhaæ tvÃæ avara-janmÃlaya÷ arvÃcÅnotpatti-nÃÓavÃn ko'pi pumÃn veda jÃnÃti | ÅÓvarasya pÆrva-siddhÃv anyasya cÃrvÃcÅnatve kÃraïaæ vadantyo j¤Ãna-kÃraïÃbhÃvam Ãhu÷ | yata udagÃd iti yatas tvatta eva ­«ir brahmà utpanna÷ | ato'rvÃcÅnÃ÷ sarve | yadà tu bhavÃn ÓÃstraæ sva-vij¤Ãpakaæ vedam avak­«ya vaikuïÂha evÃk­«ya ÓayÅta jagat-kÃryaæ prati d­«Âiæ nimÅlayati tarhi tadà anuÓÃyinaæ jÅvÃnÃæ j¤Ãna-sÃdhanaæ nÃsti | yatas tadà na sat sthÆlam ÃkÃÓÃdi na cÃsat sÆk«maæ mahad-Ãdi na cobhayaæ sadasadbhyÃm Ãrabdhaæ ÓarÅram | na ca kÃla-java÷ tan-nimittÅbhÆtaæ kÃla-vai«amyaæ evaæ sati tatra tadà kim api indirya- prÃïÃdy api na | ayam artha÷ | yadà s­«Âi-gatatvÃt dehÃdy-upÃdhi- k­tÃntaratvÃt | kÃla-karma-vaÓena malina-sattvÃt te«Ãm tad-avadhÃraïe sÃmarthyaæ nÃsti | yadà tu pralaye samaye na bahv-antaram api tadÃpi te«Ãæ vedÃnardhÃna-mahÃ-tamomaya-su«uptibhyÃæ sÃdhanÃbhÃvÃn na tavÃnubhava-sÃmarthaym iti | tathà Órutaya÷ - na taæ vidÃtha ya imà jajÃnÃnyad yu«mÃkam antaraæ babhÆva [?] | yato vÃco nivartante aprÃpya manasà saha [TaittU 2.4.1] | ko addhà veda ka iha prÃvocat | kuta ÃyÃtà kuta iyaæ vis­«Âi÷ [?] arvÃg-devà asya visarjanenÃtha ko veda yata ÃvabhÆva [?] | anejad ekaæ manaso javÅyo nedaæ devà Ãpnuvan pÆrvam arÓad | tad-dhÃvato'nyÃn atyeti ti«Âhat tasminn apo mÃtariÓvà dadhÃti || [ýÓopani«ad, 4] na cak«ur na Órotraæ na tarko na sm­tir vedo hy evainaæ vedayati ity ÃdyÃ÷ | ||10.87|| Órutaya÷ ÓrÅ-bhagavantam ||119|| [120] atha tat-pÆrvakaæ vidu«Ãæ bhaktyaiva sÃk«Ãd anubhavatÅyatvam Ãha tribhi÷ - na paÓyati tvÃæ paramÃtmano'jano na budhyate'dyÃpi samÃdhi-yuktibhi÷ | kuto'pare tasya mana÷ ÓarÅra-dhÅr visarga-s­«Âà vayam aprakÃÓÃ÷ || [BhP 9.8.21] apare arvÃcÅnÃs tu kutas tvÃæ paÓyeyur budhyeran arvÃcÅnatve hetu÷ tasya brahmaïa÷ | manaÓ ca ÓarÅraæ ca dhÅÓ ca sattva-tamo-raja÷-kÃryÃïi tÃbhir vividhà ye deva-tiryaÇ-narÃïÃæ sargÃs te«Ãæ s­«ÂÃ÷ | tatrÃpi vayam aprakÃÓÃ÷ ato kuta÷ paÓyema ity artha÷ | [121] apare tarhi kiæ paÓyanti tatrÃha | ye deha-bhÃjas triguïa-pradhÃnà guïÃn vipaÓyaty uta và tamaÓ ca | man-mÃyayà mohita-cetasas tvÃæ vidu÷ sva-saæsthaæ na bahi÷ prakÃÓÃ÷ || [BhP 9.8.22] ye deha-bhÃhas te svasmin samyak-sthitam api tvÃæ na vidu÷ | kintu guïÃn eva vipaÓyanti kadÃcic ca kevalaæ tama eva paÓyanti yatas triguïà buddhir eva pradhÃnaæ ye«Ãæ | buddhi-paratantratayà jÃgrat-svapnayor vi«ayÃn paÓyanti su«uptau tu tama eva na tu svastuto nirguïÃnÃæ sarve«Ãæ ÃtmÃrÃmÃïÃm Ãtma-bhÆtaæ tvÃm | sarvatra hetu÷ ! yat yata÷ mÃyayà yasya tava mÃyayà và mohitaæ ceto ye«Ãæ te tathÃpi tvaæ vicÃreïa j¤ÃsyasÅti | yato nÃsmad- vidhÃnÃæ j¤Ãna-gocaras tvaæ kintu bhaktÃnÃm evety Ãha | taæ tvÃm ahaæ j¤Ãna-ghanaæ svabhÃva- pradhvasta-mÃyÃ-guïa-bheda-mohai÷ | sanandanÃdyair h­di saævibhÃvyam kathaæ vimƬha÷ paribhÃvayÃmi ||[*ENDNOTE #62] [BhP 9.8.23] taæ nÃnÃÓcarya-v­ttika-para-Óakti-nidhÃnaæ tvÃæ kathaæ paribhÃvayÃmi | kiæ svarÆpaæ j¤Ãna-ghanaæ satya-j¤ÃnÃnantÃnandaika-rasa-mÆrtiæ ataeva anirdeÓya-vapur iti sahasra-nÃma-stave | ayaæ bhÃva÷ | j¤Ãna-ghanatvÃn na tÃvat j¤Ãna-vi«ayas tvaæ vicÃra-vi«ayatve'pi mÃyÃ-guïair abhibhÆto'haæ na vicÃre samartha iti | nanu tarhi mama tathÃvidhatve kiæ pramÃïaæ tatrÃha | svena tvadÅyena bhÃvena bhaktyà svasyÃtmano svabhÃvenÃvirbhÃvenaiva và pradhvastà mÃyÃ- guïa-prakÃra-k­ta-mohà yebhyas tai÷ sanandanÃdyair bhagavat-tattva-vidbhir munibhir vibhÃvyaæ vicÃryaæ sÃk«Ãd anubhavaÅyaæ cety artha÷ | tasmÃd ulÆkai÷ prakÃÓa-guïakatvenÃsammate'pi ravau yathÃnyair upalabhyamÃna- tad-guïakatvam asty eva tathÃrvÃg-d­«Âibhir asambhÃvyamÃnam api tvayi tad-guïakatvaæ tad-bhakta-vidvat-pratyak«a-siddham asty eveti bhÃva÷ | tathà ca Óruti÷ - paräci khÃni vyat­ïat svayambhÆ- stasmÃtparÃÇpaÓyati nÃntarÃtman | kaÓciddhÅra÷ pratyagÃtmÃnamaikÓa- dÃv­ttacakÓuram­tatvamicchan || [KaÂhaU 2.1.1] bhaktir evainaæ nayati bhaktir evainaæ darÓayati | bhakti-vaÓa÷ puru«a÷ bhaktir eva bhÆyasÅ || [MÃÂhara-Óruti] yam evai«a v­ïute tena labhya÷ tasyai«a Ãtmà viv­ïute tanÆæ svÃm [KaÂhaU 1.2.23] || 9.8 || aæÓumÃn ÓrÅ-kapila-devam || 120-121 || viv­tau brahma-bhagavantau || iti ÓrÅ-kali-yuga-pÃvana-sva-bhajana-vibhÃjana-prayojanÃvatÃra-ÓrÅ-ÓrÅ- bhagavat-k­«ïa-caitanya-deva-caraïÃnucara-viÓva-vai«ïava-rÃja-sabhÃjana- bhÃjana-ÓrÅ-rÆpa-sanÃtanÃnuÓÃsana-bhÃratÅ-garbhe ÓrÅ-bhÃgavata- sandarbhe bhagavat-sandarbho nÃma dvitÅya÷ sandarbha÷ || [*ENDNOTE #1] It is ludicrous to consider the maÇgalÃcaraïa verses as separately numbered sections. [*ENDNOTE #2] From this, I would assume that this is not meant to be a separate section, but refers back to the previous #8. [*ENDNOTE #3] This paragraph is taken as a separate section number 24 in the Yadavpur edition, but this doesn't seem to be necessary. [*ENDNOTE #4] Not found in Mahopani«ad. [*ENDNOTE #5] See section 30. [*ENDNOTE #6] The verse that follows this in LBhÃg: dvÃravatyÃæ yathà k­«ïa÷ pratyak«aæ prati mandiram | citraæ bataitad ityÃdi-pramÃïena sa setsyati || [*ENDNOTE #7] See quote from KÃlikÃ-purÃïa in section 26 above. [*ENDNOTE #8] The metre on this verse is incorrect, mixed jagatÅ and tri«Âubh. The second line appears to be missing a syllable. It is probably from PadmaP, Uttarakhaï¬a. [*ENDNOTE #9] So where does this reference come from? BhP 12.12.69? This is first mention here. [*ENDNOTE #10] This is the Gita Press reading. GP also has pramÃïÃni not pramÃïÃnÃm. [*ENDNOTE #11] In section 21 above. [*ENDNOTE #12] tvam asya lokasya vibho rirak«i«ur g­he'vatÅrïo'si mamÃkhileÓvara÷ | rÃjanya-saæj¤Ãsura-koÂi-yÆthapair nirvyÆhyamÃnà nihani«yase camÆ÷ || [*ENDNOTE #13] hant­-jÅvavad- [*ENDNOTE #14] kartarÅya- [*ENDNOTE #15] rÆpaæ yat tat prÃhur avyaktam Ãdyaæ brahma jyotir nirguïaæ nirvikÃram | sattÃ-mÃtraæ nirviÓe«aæ nirÅhaæ sa tvaæ sÃk«Ãd vi«ïur adhyÃtma-dÅpa÷ || [*ENDNOTE #16] Quoted from NÃrÃyaïÃdhyÃtma in Section 47 above. [*ENDNOTE #17] Discussed above in Section 8. [*ENDNOTE #18] yato [*ENDNOTE #19] The Bhagavat sandarbha reading was parÅtya lokÃn karma-citÃn... nÃtyak­ta÷. [*ENDNOTE #20] Muï¬akaU 2.2.7: divye brahma-pure hy e«a vyomny Ãtmà prati«Âhita÷ || [*ENDNOTE #21] tad và etat paramaæ dhÃma mantrarÃjÃdhyÃpakasya yatra na sÆryas tapati yatra na vÃyur vÃti yatra na candramà bhÃti yatra na nak«atrÃïi bhÃnti yatra nÃgnir dahati yatra na m­tyu÷ praviÓati yatra na du÷khaæ sadÃnandaæ paramÃnandaæ ÓÃntaæ ÓÃÓvataæ sadÃ-Óivaæ brahmÃdi- vanditaæ yogi-dhyeyaæ paramaæ padaæ yatra gatvà na nivartante yogina÷ || [*ENDNOTE #22] NTU 5.10 quoted above. [*ENDNOTE #23] This section is full of quotes from Sruti that should be pointed out. The section is also quoted in LBhÃg 1.5.247-250. [*ENDNOTE #24] Alternative numbering given as 6.255.56-64 [*ENDNOTE #25] Alt. atropas­«Âam. See 3.15.42 above. [*ENDNOTE #26] Variant - sanandanÃdyair munibhir vibhÃvyam. [*ENDNOTE #27] I couldn't find this verse in the ViP. [*ENDNOTE #28] This verse has already been refered to in sections 48 and 56. The complete verse is: rÆpaæ yat tat prÃhur avyaktam Ãdyaæ brahma-jyotir nirguïaæ nirvikÃram | sattÃ-mÃtraæ nirviÓe«aæ nirÅhaæ sa tvaæ sÃk«Ãd vi«ïur adhyÃtma-dÅpa÷ || [*ENDNOTE #29] padaæ in original HV. These verses are 104.9-13 in the critical edition. [*ENDNOTE #30] mÃm eva in original HV. [*ENDNOTE #31] Quoted above in section 51. [*ENDNOTE #32] The BhagS reads sarvagasya tathÃtmÃ, which is obviously wrong. [*ENDNOTE #33] The ViP reading is samasta-Óakti-rÆpÃïi tat karoti janeÓvara | deva-tiryaÇ-manu«yÃdi-ce«ÂÃvanti svalÅlayà || [*ENDNOTE #34] This verse is also cited in sections 48 and 107. [*ENDNOTE #35] Section 18 above. [*ENDNOTE #36] I can't find the source of this and the previous verse. The reading seems to be corrupt - kvÃcidajayattmanÃ... [*ENDNOTE #37] Quoted above in 4.10. [*ENDNOTE #38] This phrase is found in many places is the B­had-Ãraïyaka Upani«ad. [*ENDNOTE #39] dehÃnte deva÷ paramaæ brahma tÃrakaæ vyÃca«Âe | The BhagS text has tÃraka÷ for tÃvakam. [*ENDNOTE #40] Quoted above in section 94. [*ENDNOTE #41] Sections 4 and 95 above. [*ENDNOTE #42] This entire section ending with sparÓÃbhÃvÃd viÓuddhatvam is found in RÃdhÃ-k­«ï¸arcana-dÅpikÃ, pages 10-11. [*ENDNOTE #43] Not quite sure where ÁrÅdhara SvÃmÅ's commentary ends. [*ENDNOTE #44] Both verses quoted above in section 8. This whole section is found there, word-for word. This is probably an error, surprisingly not called into question by the Jadavpur editor. Another MS is needed for comparison. [*ENDNOTE #45] This word is not in the vyÃkhyà given in section 7, which otherwise follows word-for-word until ??. This is probably an error, surprisingly not called into question by the Jadavpur editor. Another MS is needed for comparison. [*ENDNOTE #46] The section between superscript a's is not in the earlier vyÃkhyà of these verses, but obviously belongs and is likely in the original version. The same goes for other phrases in between superscripted letters in the passage below. [*ENDNOTE #47] ata÷ [*ENDNOTE #48] miÓrasyÃpi [*ENDNOTE #49] nirdeÓobhayam [*ENDNOTE #50] e. Not in the section 117 version. [*ENDNOTE #51] f. not in the section 117 version. [*ENDNOTE #52] Not in the section 8 version. [*ENDNOTE #53] Not in the section 8 version. [*ENDNOTE #54] Not in 117. [*ENDNOTE #55] in section 117 tama÷ [*ENDNOTE #56] Not in section 8. [*ENDNOTE #57] This seems to be the end of the common material. [*ENDNOTE #58] This appears to be evidence that 8 is the original source of the material, not 117. To be followed. [*ENDNOTE #59] k. This section can be found in RKAD 12-13. [*ENDNOTE #60] k. This section is found in RKAD 13-14. [*ENDNOTE #61] muhÆrtÃdi in the ViP version. There is another verse that begins this way at 3.5.18. [*ENDNOTE #62] Discussed above in Section 85.