Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 2: Bhagavatsamdarbha ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Classical Sanskrit Extended ³ ³ (CSX) encoding: ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 224 ³ ³ long A â 226 ³ ³ long i ã 227 ³ ³ long I ä 228 ³ ³ long u å 229 ³ ³ long U æ 230 ³ ³ vocalic r ç 231 ³ ³ vocalic R è 232 ³ ³ long vocalic r é 233 ³ ³ vocalic l ë 235 ³ ³ long vocalic l í 237 ³ ³ velar n ï 239 ³ ³ velar N ð 240 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t ñ 241 ³ ³ retroflex T ò 242 ³ ³ retroflex d ó 243 ³ ³ retroflex D ô 244 ³ ³ retroflex n õ 245 ³ ³ retroflex N ö 246 ³ ³ palatal s ÷ 247 ³ ³ palatal S ø 248 ³ ³ retroflex s ù 249 ³ ³ retroflex S ú 250 ³ ³ anusvara ü 252 ³ ³ anusvara (overdot) § 167 ³ ³ capital anusvara ý 253 ³ ³ visarga þ 254 ³ ³ (capital visarga 255) ³ ³ long e ¹ 185 ³ ³ long o º 186 ³ ³ ³ ³ additional: ³ ³ l underbar × 215 ³ ³ r underbar Ÿ 159 ³ ³ n underbar ­ 173 ³ ³ k underbar É 201 ³ ³ t underbar  194 ³ ³ ³ ³ Other characters of the CSX encoding table are ³ ³ not included. Accents have been dropped in order ³ ³ to facilitate word search. ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ùañ-sandarbha-nàmaka- ÷rã-bhàgavata-sandarbhe dvitãyaþ bhagavat-sandarbhaþ ÷rã-÷rã-ràdhà-govindo jayataþ | tau santoùayatà santau ÷rãla-råpa-sanàtanau | dàkùiõàtyena bhaññena pnuar etad vivicyate ||o|| tasyàdyaü granthanàlekhaü kràntam utkrànta-khaõóitam | paryàlocyàtha paryàyaü kçtvà likhati jãvakaþ ||o||[*ENDNOTE #1] [1] athaivam advaya-j¤àna-lakùaõaü tat tattvaü sàmànyato lakùayitvà punar upàsaka-yogyatà-vai÷iùñyena prakañita-nija-sattà-vi÷eùaü vi÷eùato niråpayati vadantãty asyaivottaràrdhena brahmeti paramàtmeti bhagavàn iti ÷abdyate | [BhP 1.2.11] atha ÷rãmad-bhàgavatàkhya eva ÷àstre kvacid anayatràpi tad ekaü tattvaü tridhà ÷abdyate | kvacid brahmeti kvacit paramàtmeti kvacid bhagavàn iti ca | kintv atra ÷rãmad-vyàsa-samàdhi-labdhàd bhedàj jãva iti ca ÷abdyate iti svayam eva vyàkhyàto bhavatãti prathamatas tàv eva praståyate | måle tu kramàd vai÷iùñya-dyotanàya tathà vinyàsaþ | ayam arthaþ - tad ekam evàkhaõóànanda-svaråpaü tattvaü thutkçta-pàrameùñhyàdikànanda- samudayànàü paramahaüsànàü sàdhana-va÷àt tàdàtmyam àpanne satyàm api tadãya-svaråpa-÷akti-vaicitryàü tad-grahaõàsàmarthye cetasi yathà sàmànyato lakùitaü tathaiva sphurad và tadvad evàvivikta-÷akti- ÷aktimattàbhedatayà pratipàdyamànaü và brahmeti ÷abdyate | atha tad ekaü tattvaü svaråpa-bhåtayaiva ÷aktyà kam api vi÷eùaü dhartuü paràsàm api ÷aktãnàü målà÷raya-råpaü tad-anubhàvànanda-sandohàntar- bhàvita-tàdç÷a-brahmànandànàü bhàgavata-paramahaüsànàü tathànubhavaika-sàdhakatama-tadãya-svaråpànanda-÷akti-vi÷eùàtmaka- bhakti-bhàviteùv antar-bahir apãndriyeùu parisphurad và tadvad eva vivikta- tàdç÷a-÷akti-÷aktimattàbhedena pratipàdyamànaü và bhagavàn iti ÷abdyate | evam evoktaü ÷rã-jaóa-bharatena - j¤ànaü vi÷uddhaü paramàrtham ekam anantaraü tv abahir brahma satyam pratyak pra÷àntaü bhagavac-chabda-saüj¤aü yad vàsudevaü kavayo vadanti || [BhP 5.12.11] iti | ÷rã-dhruvaü prati ÷rã-manunà ca - tvaü pratyag-àtmani tadà bhagavaty ananta | ànanda-màtra upapanna-samasta-÷aktau || [BhP 4.11.30] iti | evaü cànanda-màtraü vi÷eùyaü samastàþ ÷aktayo vi÷eùaõàni vi÷iùño bhagavàn ity àyàtam | tathà caivaü vi÷iùñaye pràpte pårõàvirbhàvatvenàkhaõóa-tattva-råpo'sau bhagavàn | brahma tu sphuñam aprakañita-vai÷iùñyàkàratvena tasyavàsamyag àvirbhàva ity àgatam | idaü tu purastàd vistareõa vivecanãyam | bhagavac chabdàrthaþ ÷rã-viùõu-puràõe [6.5.66-69, 73-75, 79] proktaþ | yat tad avyaktam ajaram acintyam ajam akùayam | anirde÷yam aråpaü ca pàõi-pàdàdy-asaüyutam || vibhuü sarva-gataü nityaü bhåta-yonim akàraõam | vyàpy-avyàptaü yataþ sarvaü tad vai pa÷yanti sårayaþ || tad brahma paramaü dhàma tad dhyeyaü mokùa-kàïkùiõàm | ÷ruti-vàkyoditaü såkùmaü tad viùõoþ paramaü padam || tad etad bhagavad-vàcyaü svaråpaü paramàtmanaþ | vàcako bhagavac-chabdas tasyàdyasyàkùaràtmanaþ || ity-àdy uktvà --- sambharteti tathà bhartà bhakàro'rtha-dvayànvitaþ | netà gamayità sraùñà gakàràrthas tathà mune || ai÷varyasya samagrasya vãryasya ya÷asaþ ÷riyaþ | j¤àna-vairàgyayo÷ caiva ùaõõàü bhaga itãïganà || vasanti tatra bhåtàni bhåtàtmany akhilàtmani | sa ca bhåteùv a÷eùeùu vakàràrthas tato'vyayaþ || iti coktvà -- j¤àna-÷akti-balai÷varya-vãrya-tejàüsy a÷eùataþ | bhagavac-chabda-vàcyàni vinà heyair guõàdibhiþ || iti [ViP 6.5.79] paryantena | pårvavad atra vi÷eùya-vi÷eùaõa-vi÷iùñatà vivecanãyà | vi÷eùaõasyàpy aheyatvaü vyaktãbhaviùyatãti | aråpaü pàõi-pàdàdy-asaüyutam itãdaü brahmàkhya-kevala-vi÷eùyàvirbhàva-niùñham | vibhuü sarva-gatam ity àdikaü tu vi÷iùña-niùñham | athavà aråpam ity àdikaü pràkçta-råpàdi- niùedha-niùñham | ataeva pàõi-pàdàdya-saüyutam iti saüyoga-sambandha eva parihriyate na tu samavàya-sambandha iti j¤eyam | vibhum iti sarva-vaibhava- yuktam ity arthaþ | vyàpãti sarva-vyàpakam | avyàptam iti anyena vyàptum a÷akyam | tad etad brahma-svaråpaü bhagavac-chabdena vàcyam | na tu lakùyam | tad eva nirdhàryati bhagavac-chabdo'yaü tasya nadã-vi÷eùasya gaïgà-÷abdavad vàcaka eva, na tu taña-÷abdaval-lakùakaþ | evaü satya-kùara- sàmyàn nirbråyàd iti nirukta-matam à÷ritya bhagàdi-÷abdànàm artham àha sambharteti. netàsva-bhakti-phalasya premõaþ pràpakaþ | gamayità sva-loka- pràpakaþ | sraùñà sva-bhakteùu tat-tad-guõasyodgamayità | jagat- poùakatvàdikaü tu tasya paramparayaiva na tu sàkùàd iti j¤eyam | ai÷varyaü sarva-va÷ãkàritvam | samagrasyeti sarvatrànveti | vãryaü maõi- mantràder iva prabhàvaþ | ya÷o vàï-manaþ-÷arãràõàü sàdguõya-khyàtiþ | ÷rãþ sarva-prakàrà sampat | j¤ànaü sarvaj¤atvam | vairàgyaü prapa¤ca-vastv- anàsaktiþ | iïganà saüj¤à | akùara-sàmya-pakùe bhagavàn iti vaktavye matupo va-lopa÷ chàndasaþ | sambhartey-àdiùu sambhartçtvàdiùv eva tàtparyam | yathà suptiï-antacayo vàkyam ity atra pacati bhavatãty asya vàkyasya pàko bhavatãty arthaþ kriyate yathà và sattàyàm asti bhavatãty atra dhàtv-artha eva vivakùitaþ | tad evam eva bhagavàn ity atra matub-artho yojayituü ÷akyate | prakàràntareõa ùaó-bhagàn dar÷ayati j¤àna-÷aktã j¤ànam antaþ-karaõasya | ÷aktir indriyàõàm | ai÷varya-vãrye vyàkhyàte | tejaþ kàntiþ | a÷eùataþ sàmagryeõety arthaþ | bhagavac-chabda-vàcyànãti | bhagavato vi÷eùaõàny evaitàni na tåpalakùaànãty arthaþ | atra bhagavàn iti nitya-yoge matup | atha tathàvidha-bhagavad-råpa-pårõàvirbhàvaü tat tattvaü pårvavaj jãvàdi- niyantçtvena sphurad và pratipàdyamànaü và paramàtmeti ÷abdyata iti | yadyapy etae brahmàdi-÷abdàþ pràyo mitho'rtheùu vartante tathàpi tatra tatra saïketa-pràdhànya-vivakùayedam uktam || ÷rã-sutaþ || [2] evam eva pra÷notttaràbhyàü vivçõoti | ràjovàca - nàràyaõàbhidhànasya brahmaõaþ paramàtmanaþ | niùñhàm arhatha no vaktuü yåyaü hi brahma-vittamàþ || [BhP 11.3.35] ÷rã-pippalàyana uvàca - sthity-udbhava-pralaya-hetur ahetur asya yat svapna-jàgara-suùuptiùu yad bahi÷ ca | dehendriyàsuhçdayàni caranti yena sa¤jãvitàni tad avehi paraü narendra || [BhP 11.3.36] atra pra÷nasyàrthaþ | nàràyaõàbhidhànasya bhagavataþ | brahmeti paramàtmety àdi-prasiddha-tat-samudàya-tçtãyatayà pàñhàt | nàràyaõe turãyàkhye bhagavac-chaba-÷abdite ity atra spaùñãbhàvitvàc ca | niùñhàü tattvam | pra÷na-krameõaivottaram àha sthitãti | yat sthityàdi-hetur ahetu÷ ca bhavati | yac ca jàgaràdiùu yad bahi÷ ca bhavati | yena ca dehàdãni sa¤jãvitàni santi caranti | tad ekam eva paraü tattvaü pra÷na-krameõa nàràyaõàdi-råpaü viddhãti yojanãyam | tathàpi bhramatva-spaùñãkaraõàya viparyayena vyàkhyàyate | tatraikasyaiva vi÷eùaõa-bhedena tad-avi÷iùñatvena ca pratipàdanàt tathaiva tat tad upàsaka-puruùànubhava-bhedàc càvirbhàvanàmbhoder bheda ity uttara-vàkya-tàtparyam | etad uktaü bhavati | svayam ahetuþ svaråpa-÷aktyaika-vilàsamayatvena tatrodàsãnam api prakçtijãva-pravartakàvastha-paramàtmàpara-paryàya- svàü÷a-lakùaõa-puruùa-dvàrà yad asya sarga-sthity-àdi-hetur bhavati tad bhagavad-råpaü viddhi | paramàtmatà caivam upatiùñhatãty àha yena hetu- kartrà àtmàü÷a-bhåta-jãva-prave÷ana-dvàrà sa¤jãvitàni santi dehàdãni tad- upalakùaõàni pradhànàdi-sarvàõy eva tattvàni yenaiva preritatayaiva caranti sva-sva-kàrye pravartante tat paraamàtma-råpaü viddhi | tasmai namo bhagavate brahmaõe paramàtmane [BhP 10.28.6] ity atra varuõa- kçta-÷rã-kçùõa-stutau ñãkà ca - paramàtmane sarva-jãva-niyantre ity eùà | jãvasyàtmatvaü tad-apekùayà tasya paramatvam ity ataþ paramàtma-÷abdena tat-sahayogã sa eva vyajyate iti | tat tad avi÷iùñatvena brahmatva-màtraü caivam upatiùñhatãty àha, svapneti | yad eva tat tattvaü svapnàdau anvayena sthitaü yac ca tad-bahiþ ÷uddhàyàü jãvàkhya-÷aktau tathà sthitaü cakàràt tataþ paratràpi vyatirekeõa sthitaü svayam avi÷iùñaü tad brahma-råpaü viddhãti || ÷rã-nàradaþ? || ÷rã-nàradaþ||2|| [3] idam eva trayaü siddhi-prasaïge'py àha tribhiþ | viùõau tryadhã÷vare cittaü dhàrayet kàla-vigrahe | sa ã÷itvam avàpnoti kùetraü kùetraj¤a-codanam || nàràyaõe turãyàkhye bhagavac-chabda-÷abdite | mano mayy àdadhad yogã mad-dharmàva÷itàm iyàt || nirguõe brahmaõi mayi dhàrayan vi÷adaü manaþ | parànandam avàpnoti yatra kàmo'vasãyate || [BhP 11.15.15-17] ñãkà ca | try-adhã÷vare triguõa-màyà-niyantari | ataeva kàla-vigrahe àkalayiç-råpe antaryàmiõi | turãyàkhye viràñ hiraõya-garbha÷ ca kàraõaü cety upàdhayaþ | ã÷asya yantribhir hãnaþ turãyaü tat padaü viduþ || ity evaü lakùaõe | ai÷varyasya samagrasya vãryasya ya÷asaþ ÷riyaþ | j¤àna-vairàgyayo÷ caiva ùaõõàü bhaga itãïganà || [ViP 6.5.74] tadvati bhagavac-chabda-÷abdite | ity eùà || ÷rã-bhagavàn ||3|| [4] atha vadantãty àdyasya padyasya pratyavasthànaü yàvat tçtãya-sandarbham udbhàvyate | yatra yogyatà-vai÷iùñyenàvirbhàva-vai÷iùñyaü vaktuü brahmàvirbhàve tàvad yogyatàm àha - tathàpi bhåman mahimà-guõasya te vibodhhum arhaty amalàntaràtmabhiþ | avikriyàt svànubhavàd aråpato hy ananya-bodhyàtmayatayà na cànyathà || [BhP 10.14.6] yadyapi brahmatve bhagavattve ca durj¤eyatvam uktam, tathàpi he bhåman svaråpeõa guõena cànanta te tavàguõasya anàviùkçta-svaråpa-bhåta-guõasya yo mahimà mahattvaü bçhattvaü brahmatvam iti yàvat | atha kasmàd ucyate brahma bçühati bçühayati ceti ÷ruteþ | sa tava mahimà amalàntaràtmabhiþ ÷uddhàntaþkaraõair guõair viboddhum arhati | teùàü bodhe prakà÷itum arhati samartho bhavatãty arthaþ | kasmàn nimittàt? tatràha svànubhavàt ÷uddhatvaü padàrthasya bodhàt | nanv anubhavaþ khalv antaþkaraõasya vçttiþ, sà ca sthåla-såkùma-deha- vikàra-mayy eva satã kathaü nirvikàratvam-padàrthaþ viùayaü kurvãta | tatràha avikriyàt tyakta-tat-tad-vikàràt | nanu viùayàkàra evànubhavo viùayam upàdadãta ÷uddhatvam-padàrthas tu na kasyàpi viùayaþ syàt pratyag-råpatvàt | tatràha aråpataþ råpyate bhàvyate iti råpo viùayaþ tadàkàratà-rahitàt | deha-dvayàve÷a-viùayàkàratà-ràhitye sati svayaü ÷uddhatvaü-padàrthaþ prakà÷ata iti bhàvaþ | nanu såkùma-cid-råpatvam-padàrthànubhave kathaü pårõa-cidàkàra-råpa- madãya-brahma-svaråpaü sphuratu | tatràha ananya-bodhyàtmatayà cid- àkàratà-sàmyena ÷uddhatvaü-padàrthaikya-bodhya-svaråpatayà | yadyapi tàdçg-àtmànubhavànantaraü tad-ananya-bodhyatàkçtau sàdhaka-÷aktir nàsti tathàpi pårvaü tad-artham eva kçtayà sarvatràpy upajãvyayà sàdhana-bhakty- àràdhitasya ÷rã-bhagavataþ prabhàvàd eva tad api tatrodayata iti bhàvaþ | tad uktam vadantãty àdi-padyànantaram eva - tac-chraddadhànà munayo j¤àna-vairàgya-yuktayà | pa÷yanty àtmani càtmànaü bhaktyà ÷ruta-gçhãtayà || [BhP 1.2.12] iti. satyavrataü prati ÷rã-matsyadevopade÷e ca - madãyaü mahimànaü ca paraü brahmeti ÷abditam | vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || [BhP 8.24.38] iti. brahmà ÷rã-bhagavantam ||4|| [5] tàdç÷àvirbhàvam àha, sàrdhena - ÷a÷vat pra÷àntam abhayaü pratibodha-màtraü ÷uddhaü samaü sad-asataþ paramàtma-tattvam | ÷abdo na yatra puru-kàrakavàn kriyàrtho màyà paraity abhimukhe ca vilajjamànà | tad vai padaü bhagavataþ paramasya puüso brahmeti yad vidur ajasra-sukhaü vi÷okam || [BhP 2.7.47] ayam arthaþ | sarvato bçhattamatvàd brahmeti yad vidus tat khalu param asya puüso bhagavataþ padam eva | nirvikalpatayà sàkùàt-kçteþ pràthamikatvàt brahmaõa÷ ca bhagavata eva nirvikalpa-sattà-råpatvàt | vicitra-råpàdi-vikalpa- vi÷eùa-vi÷iùñasya bhagavatas tu sàkùàt-kçtes tad-anantarajatvàt | tadãya- svaråpa-bhåtaü tad brahma tat sàkùàtkàràspadaü bhavatãty arthaþ | nirvikalpa-brahmaõas tasya svaråpa-lakùaõam àha pratibodha-màtram iti | ajasra-sukham iti ca | jaóasya duþkhasya ca pratiyogitayà pratãyate yad vastu yac ca nityaü tad eka-råpaü tad-råpam ity arthaþ | yat àtma-tattvaü sarveùàm àtmatnàü målam | àtmà hi sva-prakà÷a-råpatayà nirupàdhi-parama- premàspadatayà ca tat-tad-råpeõa pratãyata ity arthaþ | atha tasya sukha-råpasya ajasratve hetum àha ÷à÷vat pra÷àntaü nityam eva kùobha-rahitaü tadvad abhayaü bhaya-÷ånyaü vi÷okaü ÷oka-rahitaü ceti | na ca sukha-råpatve tasya puõya-janyatvaü syàd ity àha ÷abdo na yatreti | yatra kriyàrtho yaj¤àdy-arthaþ puru-kàrakavàn ÷abdo na pravartate ity arthaþ | tvaü tv aupaniùadaü puruùam ity àdi rãtyà kevalam upaniùad eva prakà÷ikà bhavatãty arthaþ | punaþ sukha-svaråpatve cendriya-janyatvaü vyàvartayati ÷uddham ity àdinà | tatra ÷uddhaü doùa-rahitam | samam uccàvacatà-÷ånyam | sadasataþ paraü kàraõa-kàrya-vargàd upari-sthitam | kiü bahunety àha màyà ca yasyàbhimukhe yadunmukhatayà sthite jãvan-mukta-gaõe vilajjamànaiva paraiti palàyate tato dåraü gacchatãty arthaþ || ÷rã brahmà nàradam ||5|| [6] vya¤jite bhagavat-tattve brahma ca vyajyate svayam | ato'tra brahma-sandarbho'py avàntaratayà mataþ || atha bhagavad-àvirbhàve yogyatàm àha - bhakti-yogena manasi samyak praõihite'male apa÷yat puruùaü pårõaü || [BhP 1.7.4] iti | vyàkhyàtam eva ||6|| [7] tad itthaü brahmaõà coktam -- tvaü bhakti-yoga-paribhàvita-hçt-saroja àsse ÷rutekùita-patho nanu nàtha puüsàm || iti || [BhP 3.9.11] || ÷rã-sutaþ ||7||[*ENDNOTE #2] [8] tad-àvirbhàvam àha sàrdha-da÷abhiþ -- tasmai sva-lokaü bhagavàn sabhàjitaþ sandar÷ayàm àsa paraü na yat-param | vyapeta-saïkle÷a-vimoha-sàdhvasaü sva-dçùñavadbhir puruùair abhiùñutam ||9|| pravartate yatra rajas tamas tayoþ sattvaü ca mi÷raü na ca kàla-vikramaþ | na yatra màyà kim utàpare harer anuvratà yatra suràsuràrcitàþ ||10|| ÷yàmàvadàtàþ ÷ata-patra-locanàþ pi÷aïga-vastràþ surucaþ supe÷asaþ | sarve catur-bàhava unmiùan-maõi- praveka-niùkàbharaõàþ suvarcasaþ | pravàla-vaidårya-mçõàla-varcasaþ parisphurat-kuõóala-mauli-màlinaþ ||11|| bhràjiùõubhir yaþ parito viràjate lasad-vimànàvalibhir mahàtmanàm | vidyotamànaþ pramadottamàdyubhiþ savidyud abhràvalibhir yathà nabhaþ ||12|| ÷rãr yatra råpiõy urugàya-pàdayoþ karoti mànaü bahudhà vibhåtibhiþ | preïkhaü ÷rità yà kusumàkarànugair vigãyamànà priya-karma gàyatã ||13|| dadar÷a tatràkhila-sàtvatàü patiü ÷riyaþ patiü yaj¤a-patiü jagat-patim | sunanda-nanda-prabalàrhaõàdibhiþ sva-pàrùadàgraiþ parisevitaü vibhum ||14|| bhçtya-prasàdàbhimukhaü dçg-àsavaü prasanna-hàsàruõa-locanànanam | kirãüinaü kuõóalinaü catur-bhujaü pãtàü÷ukaü vakùasi lakùitaü ÷riyà ||15|| adhyarhaõãyàsanam àsthitaü paraü vçtaü catuþ-ùoóa÷a-pa¤ca-÷aktibhiþ | yuktaü bhagaiþ svair itaratra càdhruvaiþ sva eva dhàman ramamàõam ã÷varam ||16|| tad-dar÷anàhlàda-pariplutàntaro hçùyat-tanuþ prema-bharà÷ru-locanaþ | nanàma pàdàmbujam asya vi÷va-sçg yat pàramahaüsyena pathàdhigamyate ||17|| taü prãyamàõaü samupasthitaü kaviü prajà-visarge nija-÷àsanàrhaõam | babhàùa ãùat-smita-÷ociùà girà priyaþ priyaü prãta-manàþ kare spç÷an ||18 [BhP 2.9.9-18] || tasmai bhagavad-àj¤à-puraskàreõa ÷rã-nàràyaõàhvaya-puruùa-nàbhi- païkaje sthityaiva tat-toùaõais tapobhir bhajate brahmaõe sabhàjitas tena bhajanena va÷ãkçtaþ san sva-lokaü vaikuõñhaü bhuvanottamaü bhagavàn samyag dar÷ayàmàsa | yad yato viakuõñhàt param anyad vaikuõñhaü paraü ÷reùñhaü na vidyate parama-bhagavad-vaikuõñhatvàt | yad và, yad yato vaikuõñhàt paraü brahmàkhyaü tattvaü paraü bhinnaü na bhavati | svaråpa- ÷akti-vi÷eùàviùkàreõa màyayànàvçtaü tad eva tad-råpam ity arthaþ | agre tv idaü vyaktãkariùyate | tàdç÷atve hetuþ vyapeteti sva-dçùñeto ca | avidyàsmitàràga-dveùàbhinive÷àþ pa¤ca kle÷àþ viimohas taiþ vaicitryaü sàdhvasaü bhayaü vyapetàni saïkle÷àdãni yatra tam | svasya dçùñaü dar÷anaü tad vidyate yeùàü tair àtmavidbhir api abhitaþ sarvàü÷enaiva stutaü ÷làghitam | atha te munayo dçùñvà nayanànanda-bhàjanam | vaikuõñhaü tad-adhiùñhànaü vikuõñhaü ca svayaü-prabham || bhagavantaü parikramya praõipatyànumànya ca | pratijagmuþ pramuditàþ ÷aüsanto vaiùõavãü ÷riyam || [BhP 3.16.27-8] punas tàdç÷atvam eva vyanakti, pravartate iti | yatra vaikuõñhe rajas tama÷ ca na pravartate | tayor mi÷raü sahacaraü jaóaü yat sattvaü na tad api | kintu anyad eva | tac ca yà suùñhu sthàpayiùyamàõà màyàtaþ parà bhagavat- svaråpa-÷aktiþ tasyàþ vçttitvena cid-råpaü ÷uddha-sattvàkhyaü sattvam iti tadãya-prakaraõa eva sthàpayiùyate | tad eva ca yatra pravartate ity arthaþ | tathà ca nàrada-pa¤caràtre jitante-stotre - lokaü vaikuõñha-nàmànaü divya-ùaó-guõa-saüyutam | avaiùõavànàm apràpyaü guõa-traya-vivarjitam || pàdmottara-khaõóe tu vaikuõóha-niråpa÷o tasya sattvasyàpràkçtatvaü sphuñam evaü dar÷itam | yataþ prakçti-vibhåti-varõanànantaram - evaü pràkçta-råpàyà vibhåte råpam uttamam | tripàd-vibhåti-råpaü tu ÷çõu bhådhara-nandini || pradhàna-parama-vyomnor antare virajà nadã | vedàïgasvedajanita-toyaiþ prasràvità ÷ubhà || tasyàþ pàre para-vyomni tripàd-bhåtaü sanàtanam | amçtaü ÷à÷vataü nityam anantaü paraü padam || ÷uddha-sattva-mayaü divyam akùaraü brahmaõaþ padam || ityàdi || pràkçta-guõànàü parasparàvyabhicàritvaü tåktaü sàïkhya-kaumudyàü - anyonya-mithuna-vçttaya iti | tañ-ñãkàyàü ca anyonya-sahacarà avinàbhàva- vartina iti yàvat | bhavati càtràgamaþ - anyonya-mithunàþ sarve sarve sarvatra-gàminaþ | rajaso mithunaü sattvam || ity àdy upakramya naiùàm àdi÷ ca saüyogo viyogo copalabhyate || itãti || tasmàd atra rajaso'sad-bhàvàd asçjyatvaü tamaso'sad-bhàvàd anà÷yatvaü pràkçta-sattvàbhàvàc ca saccidànanda-råpatvaü tasya dar÷itam | tatra hetur na ca kàla-vikramaþ iti | kàla-vikrameõa hi prakçti-kùobhàt sattvàdayaþ pçthak kriyante | tasmàd yatràsau ùaó-bhàva-vikàra-hetuþ kàla-vikrama eva na pravartate tatra teùàm abhàvaþ sutaràm eveti bhàvaþ | kiü ca teùàü målata eva kuñhàra ity àha na yatra màyeti | màyàtra jagat-sçùñy-àdi-hetur bhagavac-chaktir na tu kàpañya-màtram | raja-àdi-niùedhenaiva tad-vyudàsàt | athavà yatra tayoþ sambandhi sattvaü pràkçta-sattvaü yat tad api na pravartate | mi÷ram apçthag-bhåta-guõa-trayaü pradhànaü ca | agre màyà- pradhànayor bhedo vivecanãyaþ | kaimutyenoktam evàrthaü draóhayati | kim utàpare iti | tayor vimi÷raü ki¤cid rajas-tamo-mi÷raü sattvaü ca neti vyàkhyà tu piùña-peùaõam eva | sàmànyato rajas-tamo-niùedhenaiva tat-pratipatteþ | vakùyate ca tasya sattvasya pràkçtàd anytamatvaü dvàda÷e ÷rã-nàràyaõa-rùiü prati màrkaõóeyena -- sattvaü rajas tama itã÷a tavàtma-bandho màyàmayàþ sthit-layodbhava-hetavo'sya | lãlàdhçtà yad api sattvamayã pra÷àntyai nànye néõàü vyasana-moha-bhiya÷ ca yàbhyàm || tasmàt taveha bhagavann atha tàvakànàü ÷uklàü tanuü sva-dayitàü ku÷alà bhajanti | yat sàtvatàþ puruùa-råpam u÷anti sattvaü loko yato'bhayam utàtma-sukhaü na cànyad || [BhP 12.8.39-40] iti || anayor arthaþ | he ã÷a yad api sattvaü rajas tama iti tavaiva màyà-kçtà lãlàþ | kathambhåtàþ - asya vi÷vasya sthityàdi-hetavaþ tathàpi yà sattvamayã saiva pra÷àntyai prakçùña-sukhàya bhavati | nànye rajas tamo-mayyau | na kevalaü pra÷àntyabhàva-màtram anayoþ | kintv aniùñaü cety àha vyasaneti | he bhagavan tasmàt tava ÷uklàü sattva-maya-lãlàdhiùñhàtrãü tanuü ÷rã-viùõu- råpàü ku÷alà nipuõà bhajanti sevante na tv anyàü brahma-rudra-råpàü te bhajanti anusaranti | na tu dakùa-bhairavàdi-råpàm | kathambhåtàü svasya tavàpi dayitàü loka-÷ànti-karatvàt | nanu mama råpam api sattvàtmakam iti prasiddhaü | tarhi kathaü tasyàpi màyàmayatvam eva | nahi nahãty àha sàtvatàþ ÷rã-bhàgavatà yat sattvaü puruùasya tava råpaü prakà÷am u÷anti manyante yata÷ ca sattvàt loko vaikuõñhàkhyaþ prakà÷ate tad abhayam àtma-sukhaü para-brahmànanda- svaråpam evalakùaõa-svaråpa-÷akti-vçtti-vi÷eùa ucyate | sattvaü vi÷uddhaü vasudeva-÷abditaü yad ãyate tatra pumàn apàvçtaþ | [BhP 4.3.23] ityàdy udàhariùyamàõànusàràt | agocaratve hetuþ prakçti-guõaþ | sattvam ity a÷uddha-sattva-lakùaõa-prasiddhy-anusàreõa tathàbhåta÷ cic-chakti-vçtti- vi÷eùaþ sattvam iti saïgati-làbhàc ca | tata÷ ca tasya svaråpa-÷akti-vçttitvena svaråpàtmataivety uktam tad abhayam àtma-sukham iti | arthàntare bhagavad-vigrahaü prati råpaü yad etad [BhP 2.8.2] ityàdau ÷uddha-sattva- svaråpa-màtratva-pratij¤àbhaïgaþ | abhayam ity àdau prà¤jalatà-hàni÷ ca bhavati | anyat padasyaikasyaiva rajas tama÷ ceti dvir-àvçttau pratipatti- gauravaü cotpadyate | pårvam api nànye iti dvivacanenaiva paràmçùñe | tasmàd asti prasiddhàd anyat svaråpa-bhåtaü sattvam | yad evaikàda÷e yat kàya eùa bhuvana-traya-sannive÷a [BhP 11.4.4] ityàdau j¤ànaü svata ity atra ñãkà-kçn-mataü yasya svaråpa-bhåtàt sattvàt tanu- bhçtàü j¤ànam ity anena | tathà paro rajaþ savitur jàta-vedà devasya bharga [BhP 5.7.14] ity àdau ÷rã-bharata-jàpye tan-mataü paro rajaþ rajasaþ prakçteþ paraü ÷uddha-sattvàtmakam ity àdinà | ataeva pràkçtàþ sattvàdayo guõà jãvasyaiva na tv ã÷asyeti ÷råyate | athaikàda÷e sattvaü rajas tama iti guõà jãvasya naiva me [BhP 11.25.12] iti | ÷rã-bhagavad-upaniùatsu ca - ye caiva sàttvikà bhàvà ràjasàs tàmasà÷ ca ye | matta eveti tàn viddhi na tv ahaü teùu te mayi || tribhir guõa-mayair bhàvair ebhiþ sarvam idaü jagat | mohitaü nàbhijànàti màm ebhyaþ param avyayam || daivã hy eùà guõa-mayã mama màyà duratyayà | màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te || iti [Gãtà 7.12-4] yathà da÷ame - harir hi nirguõaþ sàkùàt puruùaþ prakçteþ paraþ | sa sarva-dçg upadraùñà taü bhajan nirguõo bhavet || iti [BhP 10.88.5] ÷rã-viùõu-puràõe ca - sattvàdayo na santã÷e yatra ca pràkçtà guõàþ | sa ÷uddhaþ sarva-÷uddhebhyaþ pumàn àdyaþ prasãdatu || iti [ViP 1.9.44] atra pràkçtà iti vi÷iùya apràkçtàs tv anye guõàs tasmin santy eveti vya¤jitaü tatraiva | hlàdinã sandhinã saüvit tvayy ekà sarva-saü÷raye | hlàda-tàpa-karã mi÷rà tvayi no guõa-varjite || iti [ViP 1.12.69] tathà ca da÷ame devendreõoktam -- vi÷uddha-sattvaü tava dhàma ÷àntaü tapomayaü dhvasta-rajas-tamaskam | màyàmayo'yaü guõa-saüpravàho na vidyate te'graõànubandha || iti [BhP 10.27.4] ayam arthaþ | dhàma svaråpa-bhåta-prakà÷a-÷aktiþ | vi÷uddhatvam àha vi÷eùaõa-dvayena | dhvasta-rajas-tamaskaü tapo-mayam iti ca | tapo'tra j¤ànaü sa tapo'tapyateti ÷ruteþ | tapomayaü pracura-j¤àna-svaråpam | jàóyàü÷enàpi rahitam ity arthaþ | àtmà j¤àna-mayaþ ÷uddha itivat | ataþ pràkçta-sattvam api vyàvçttam | ata eva màyàmayo'yaü sattvàdi-guõa-pravàhas te tava na vidyate | yato'sàv aj¤ànenaivànubandha iti | ataeva ÷rã-bhagavantaü prati brahmàdãnàü sayuktikam -- sattvaü vi÷uddhaü ÷rayate bhavàn sthitau ÷arãriõàü ÷reya-upàyanaü vapuþ | veda-kriyà-yoga-tapaþ-samàdhibhis tavàrhaõaü yena janaþ samãhate || sattvaü na ced dhàtar idaü nijaü bhaved vij¤ànam aj¤àna-bhidàpamàrjanam | guõa-prakà÷air anumãyate bhavàn prakà÷ate yasya ca yena và guõaþ || [BhP 10.2.34-35] ayam arthaþ | sattvaü tena prakà÷amànatvàt tad-abhinnatayà råpitaü vapur bhavàn ÷rayate prakañayati | kathambhåtaü sattvaü vi÷uddham | anyasya rajas-tamobhyàm ami÷rasyàpi pràkçtatvena jàóyàü÷a-saüvalitatvàn na vi÷eùeõa ÷uddhatvam | etat tu svaråpa-÷akty-àtmatvena tad-aü÷asyàpy aspar÷àd atãva ÷uddham ity arthaþ | kim arthaü ÷raye | ÷arãriõàü sthitau nija- caraõàravinde manaþsthairyàya sarvatra bhakti-sukhàd anasyaiva tvadãya- mukhya-prayojanatvàd iti bhàvaþ | bhakti-yoga-vidhànàrtham iti [BhP 1.8.19] ÷rã-kuntã-vàkyàt | kathambhåtaü vapuþ ÷reyasàü sarveùàü puruùàrthànàm upàyanam à÷rayam | nityànanda-paramànanda-råpam ity arthaþ | ato vapuùas tava ca bheda- nirde÷o'yam aupacàrika eveti bhàvaþ | ataeva yena vapuùà yad vapur àlambanenaiva janas tavàrhaõaü påjàü karoti | kaiþ sàdhanaiþ vedàdibhis tvad-àlambakair ity arthaþ | sàdhàraõais tv arpitair eva tvad-arhaõa- pràyatàsiddhàv api | vapuùo'napekùatvàt | tàdç÷a-vapuþ-prakà÷a-hetutvena svaråpàtmakatvaü spaùñayanti | he dhàta÷ ced yadi idaü sattvaü yat tava nijaü vij¤ànam anubhavaü tadàtmikà sva-prakà÷atà-÷aktir ity arthaþ | tan na bhavet | tarhi tu aj¤àna-bhidà sva- prakà÷asya tavànubhava-prakàra eva màrjanaü ÷uddhim avàpa | saiva jagati paryavasãyate na tu tavànubhava-le÷o'pãty arthaþ | nanu pràkçta-sattva-guõenaiùa bhavatu kiü nijenety àha | pràkçta-guõa- prakà÷air bhavàn kevalam anumãyate na tu sàkùàtkriyata ity arthaþ | athavà tava vij¤àna-råpam aj¤àna-bhidàyà apamàrjanaü ca yan nijaü sattvaü tad yadi na bhaven nàvirbhavati tadaiva pràkçta-sattvàdi-guõa-prakà÷air bhavàn anumãyate tvan-nija-sattàvirbhàveõa tu sàkùàt-kriyata evety arthaþ | tad eva spaùñayituü tatrànumàne dvaividhyam àhur yasya guõaþ prakà÷ata iti | asvaråpa-bhåtasyaiva sattvàdi-guõasya tvad-avyabhicàri sambandhitva-màtreõa và tvad eva prakà÷yamànatà-màtreõa và tval-liïgatvam ity arthaþ | yathà aruõodayasya såryodaya-sànnidhya-liïgatvaü yathà và dhåmasyàgni- liïgatvam iti tata ubhayathàpi tava sàkùàtkàre tasya sàdhakatamatvàbhàvo yukta iti bhàvaþ | tad evam apràkçta-sattvasya tadãya-sva-prakà÷atà-råpatvaü yena svaprakà÷asya tava sàkùàtkàro bhavatãti sthàpitam | atra ye vi÷uddha-sattvaü nàma pràkçtam eva rajas-tamaþ-÷ånyaü matvà tat-kàryaü bhagavad- vigrahàdikaü manyante te tu na kenàpy anugçhãtàþ | rajaþ- sambandhàbhàvena svataþ pra÷ànta-svabhàvasya sarvatrodàsãnatàkçti-hetos tasya kùobhàsambhavàt vidyàmayatvena yathàvasthita-vastu-prakà÷itàmàtra- dharmatvàt, tasya kalpanàntaràyogyatvàc ca | tad uktam api agocarasya gocaratve hetuþ prakçti-guõaþ sattvam | gocarasya bahuråpatve rajaþ | bahuråpasya tirohitatve rajaþ | tathà parasparodàsãnatve sattvam | upakàritve rajaþ | apakàritve tamaþ | gocaratvàdãni sthit-sçùñi-saühàràþ udàsãnatvàdãni ceti | atha rajo-le÷e tatra mantavye vi÷uddha-padavaiyarthyam ity alaü tan-mata- rajo-ghaña-praghaññanayeti | pàdmottara-khaõóe tu vaikuõñha-niråpaõe tasya sattvasyàpràkçtatvaü sphuñam eva dar÷itam | yata uktaü prakçti-vibhåti- varõanànantaram | evaü pràkçta-råpàya vibhåter råpam uttamam | tripàd-vibhåti-råpaü tu ÷çõu bhådhara-nandini || pradhàna-parama-vyomnor antare virajà nadã | vedàïga-sveda-janita-toyaiþ prasràvità ÷ubhà || tasyàþ pàre para-vyomni tripàd-bhåtaü sanàtanam | amçtaü ÷à÷vataü nityam anantaü paraü padam || ÷uddha-sattva-mayaü divyam akùaraü brahmaõaþ padam || ityàdi | tad etat samàptaü pràsaïgikaü ÷uddha-sattva-vivecanam | atha pravartate ityàdi prakçtam eva padyaü vyàkhyàyate | nanu guõàdy-abhàvàn nirvi÷eùa evàsau loka ity à÷aïkya tatra vi÷eùas tasyàþ ÷uddha-sattvàtmikàyàþ svaråpànatirikta-÷akter eva vilàsa-råpa iti dyotayaüs tam eva vi÷eùaü dar÷ayati harer iti | suràþ sattva-prabhavàþ asuràþ rajas- tamaþ-prabhavàþ tair arcitàþ | tebhyo'rhattamà ity arthaþ | guõàtãtatvàd eveti bhàvaþ | tàn eva varõayati ÷yàmàvadàtà iti | ÷yàmà÷ ca avadàtà ujjvalà÷ ca te | pãtavastràþ supe÷aso'tisukumàràþ unmiùanta iva prabhàvanto maõipravekà maõy-uttamà yeùu tàni niùkàõi padakàny àbharaõàni yeùàü te suvarcasas tejasvinaþ | pravàleti [2.9.11] | ke'pi tebhyaþ ÷rã-bhagavat-sàråpyaü labdhavadbhyo'nye pravàlàdi-sama-varõàþ | punar api lokaü varõayati bhràjiùõubhir iti | ÷rãr yatreti ÷rãþ svaråpa-÷aktiþ råpiõã tat-preyasã-råpà mànaü påjàü vibhåtibhiþ råpiõã tat preyasã-råpà mànaü påjàü vibhåtibhiþ sva-sakhã-råpàbhiþ | preïkhamàndolanaü ÷rità vilàsena | kusumàkàro vasantas tad-anugà bhramaràs tair vividhaü gãyamànà | svayaü priyasya hareþ karma gàyantã bhavati | dadar÷eti tatra loka iti pràktanànàü yac-chabdànàü vi÷eùyaü akhila- sàtvatàü sarveùàü sàtvatànàü yàdava-vãràõàü patiþ ÷riyaþ patir yaj¤a-patiþ prajàpatir dhiyàü patir loka-patir dharàpatiþ | patir gati÷ càndhaka-vçùõi-sàtvatàü prasãdatàü me bhagavan satàü patiþ || ity [BhP 2.4.20] etad vàkya-saüvàditvàt | ÷rã-bhàgavata-mate ÷rã-kçùõasyaiva svayaü-bhagavattvena pratipàdayiùyamànatvàt | tac caitad anantaraü brahmaõe catuþ÷lokã-råpaü bhàgavataü ÷rã-bhagavatopadiùñam | tatra ca - purà mayà proktam ajàya nàbhye padme niùaõõàya mamàdi-sarge | j¤ànaü paraü man-mahimàvabhàsaü yat sårayo bhàgavataü vadanti || iti tçtãye [BhP 3.4.13] uddhavaü prati ÷rã-kçùõa-vàkyànusàreõa || yo brahmàõaü vidadhàti pårvaü yo vai vedàü÷ ca prahiõoti tasmai | taü ha devam àtma-buddhi-prakà÷aü mumukùur vai ÷araõam amuü vrajet || iti [GTU 1.22] ÷rã-gopàla-tàpany-anusàreõa ca tasmai vopadeùñçtva-÷ruteþ || tadu hovàca brahmasavanaü carato me dhyàtaþ stutaþ paràrdhànte so'budhyata gopave÷o me puruùaþ purastàdàvirbabhåveti ÷rãgopàlatàpany- anusàreõaiva kvacit kalpe ÷rã-gopàla-råpeõa ca sçùñyàdàv ittham eva brahmaõe dar÷ita-nija-råpatàü tad-dhàmno mahà-vaikuõñhatvena ÷rã-kçùõa- sandarbhe sàdhayiùyamàõatvàc ca dvàrakàyàü pràkañyàvasare ÷ruta- sunanda-nandàdi-sàhacaryeõa ÷rã-prabalàdayo'pi j¤eyàþ | yathoktaü prathame sunanda-nanda-÷ãrùaõyà ye cànye sàtvata-rùabhà iti [BhP 1.14.32]| bhçtya-prasàdeti [2.9.15] | dçg evàsava iva draùñéõàü madakarã yasya tam | ÷riyà vakùo-vàma-bhàge svarõa-rekhàkàrayà | adhyarhaõãyeti catasraþ ÷aktayo dharmàdyàþ | pàdmottara-khaõóe yoga-pãñhe ta eva kathitàþ | na bahiraïgà adharmàdyà iti | tathà hi, dharma-j¤àna tathai÷varya- vairàgyaiþ pàda-vigrahaiþ | çg-yajuþ-sàmàtharvàõa- råpair nityaü vçtaü kramàd || iti | samastàntas tathà ÷abda-prayogas tv àrùaþ | ùoóa÷a-÷aktaya÷ caõóàdyàþ | tathà ca tatraiva - caõóàdi-dvàra-pàlais tu kumudàdyaiþ surakùità iti | nagarãti pårveõànvayaþ | te ca - caõóa-pracaõóau pràg-dvàre yàmye bhadra-subhadrakau | vàruõyàü jaya-vijayau saumye dhàtç-vidhàtarau || kumudaþ kumudàkùa÷ ca puõóarãko'tha vàmanaþ | ÷aïke karõaþ sarva-netraþ sumukhaþ supratiùñhitaþ || ete dikpatayaþ proktàþ puryàm atra su÷obhane || iti | kumudàdayas tu dvau dvàv àgneyàdi-dik-pataya iti ÷eùaþ | pa¤ca-÷aktayaþ kårmàdyàþ | tathà ca tatraiva - kårma÷ ca nàgaràja÷ ca vanateyas trayã÷varaþ | chandàüsi sarva-mantrà÷ ca pãñha-råpatvam àsthità || iti || trayã÷vara iti vainateya-vi÷eùaõam | tasya chandomayatvàt | yadyapy uttara-khaõóa-vacanaü tat parama-vyoma-paraü tathàpi tat- sàdç÷yàgamàdi-prasiddhe÷ ca ÷rã-kçùõa-yoga-pãñham api ca tadvaj j¤eyam | atra ùoóa÷a-÷aktayaþ sàkùàt ÷rã-kçùõa eva ÷rã-kçùõa-sandarbhe purastàd udàhariùyamàõa-prabhàsa-khaõóa-vacanàt ÷rutàlambinyàdaya eva và j¤eyà iti | svaiþ svaråpa-bhåtair ai÷varyàdibhir yuktam | itaratra yogiùu adhruvaiþ pràptair ity arthaþ | sva-svaråpa eva dhàmàni ÷rã-vaikuõñhe ramamàõaü ataeve÷varam | katham api paràdhãna-siddhatvàbhàvàt | tad-dar÷aneti [2.9.17] | yat padàmbujaü pàramahaüsyena pathàdhigamyata iti saccidànanda-ghanatvaü tasya vyanakti | tvaü prãyamàõam iti taü brahmàõaü bhagavàn babhàùe | prajà-visarge kàrye nijasya svàü÷a-bhåtasya puruùasya ÷àsane'rhaõaü yogyam | nanv asau puruùa eva tam anugçhõàtu ÷rã-bhagavatas tu paràvasthatvàt tena pràkçta-sçùñi-kartrà sambandho'pi na sambandha ity à÷aïkya tasya bhakta- vàtsalyàti÷aya evàyam ity àha, priyaü tasmin premavantam | yataþ so'pi priyaþ prema-va÷aþ | tatràpi prãyamàõàm iti prãtamanà iti ca vi÷eùaõaü tadànãü premollàsàti÷aya-dyotakam | taü prati bhagavac-cihna- dar÷anena tasyàpi tatra prãty-ati÷ayaü vya¤jayati ãùat-smita-rociùà gireti kare spç÷ann iti ca | asya ÷rã-kçùõopàsakatvaü ÷rã-gopàla-tàpanã-vàkyena dar÷itam | tathà ca brahma-saühitàyàü [5.22-5] - tatra brahmàbhavad bhåya÷ caturvedã caturmukhaþ | sa jàto bhagavac-chaktyà tat-kàlaü kila coditaþ || sisçkùàyàü matiü cakre pårva-saüskàra-saüskçtàm | dadar÷a kevalaü dhvàntaü nànyat kim api sarvataþ || uvàca puratas tasmai tasya divyà sarasvatã | kàmaþ kçùõàya govindàya gopã-jana ity api || vallabhàya priyà vahner ayaü te dàsyati priyam | tapa tvaü tapa etena tava siddhir bhaviùyati || atha tepe sa suciraü prãõan govindam avyayam || ity àdi || ÷rã-÷ukaþ ||8|| [9] atha sà bhagavattà ca nàropità kintu svaråpa-bhåtaivety etam arthaü punar vi÷eùataþ sthàpayituü prakaraõàntaram àrabhyate | tatra vastunas tasya ÷aktitvam àha | vedyaü vàstavam atra vastv ity asya vi÷eùaõàbhyàm eva ÷ivadaü tàpa-trayonmålanam iti | [BhP 1.1.2] ÷ivaü paramànandaþ tad-dànaü svaråpa-÷aktyà | tàpa-trayaü màyà-÷akti- kàryaü tad-unmålanaü ca tayaiveta || ÷rã-vyàsaþ ||9|| [10] te ca màyà-÷akti-svaråpa-÷aktã paraspara-viruddhe tathà tayor vçttaya÷ ca sva-sva-gaõa eva paraspara-viruddhà api bahvyaþ | tathàpi tàsàm ekaü nidhànaü tad evety àha | yac-chaktayo vadatàü vàdinàü vai vivàda-saüvàda-bhuvo bhavanti | kurvanti caiùàü muhur àtma-mohaü tasmai namo ‘nanta-guõàya bhåmne || [BhP 6.4.26] spaùñam || daksaþ ÷rã-puruùottamam ||10|| [11] tathà - yasmin viruddha-gatayo hy ani÷aü patanti vidyàdayo vividha-÷aktaya ànupårvyàt | tad brahma vi÷va-bhavam ekam anantam àdyam ànanda-màtram avikàram ahaü prapadye || [BhP 4.9.16] ànupårvyà sva-sva-varge uttama-madhyama-kaniùñha-bhàvena vartamànà vividha-÷aktayaþ pràyaþ parasparaü viruddha-gatayo'pi yasmin yad à÷ritya ani÷aü patanti sva-sva-vyàpàraü kurvanti || dhruvaþ ÷rã-pç÷nigarbham ||11|| [12] sargàdi yo ‘syànuruõaddhi ÷aktibhir dravya-kriyà-kàraka-cetanàtmabhiþ | tasmai samunnaddha-niruddha-÷aktaye namaþ parasmai puruùàya vedhase || [BhP 4.17.18] anuruõaddhi karoti | ÷rã-maitreyo viduram ||12|| [13] tàsàm acintyatvam àha | àtme÷varo'tarkya-sahasra-÷aktir iti || [BhP 3.33.3] spaùñam || uktaü càcintyatvaü ÷rutes tu ÷abda-målatvàd ity [Vs 2.1.27] àdau | àtmani caivaü vicitrà÷ ca hãty [?] àdau ca || ÷rã-devahåtiþ kapiladevam ||13|| [14] ÷aktes tu svàbhàvika-råpatvam àha - sattvaü rajas tama iti trivçd ekam àdau såtraü mahàn aham iti pravadanti jãvam | j¤àna-kriyàrtha-phala-svaråpatayoru-÷aktir brahmaiva bhàti sad asac ca tayoþ paraü yat || [BhP 11.3.38] brahmaiva urå-÷aktir anekàtmaka-÷aktimad bhàti | eva-kàreõa brahmaõa eva sà ÷aktir na tu kalpiteti svàbhàvika-råpatvaü ÷akter bodhayati | tatra hetuþ | yad brahma yat sthålaü kàryaü pçthivyàdi-råpaü asat såkùmaü kàraõaü prakçtyàdi-råpaü tayor bahiraïga-vaibhavayoþ paraü svaråpa-vaibhavaü ÷rã- vaikuõñhàdi-råpaü tañastha-vaibhavaü ÷uddha-jãva-råpaü ca | anyathà tat- tad-bhàvàsiddhiþ | kiüråpatayà tat-tad-råpam | tatràha j¤àna-kriyàrtha-phala-råpatayà mahad- àdi-lakùaõa-j¤àna-÷akti-råpatvena, såtràdi-lakùaõa-kriyà-÷akti-råpatvena, tan-màtràdi-lakùaõàrtha-råpatvena, prakçti-lakùaõa-tat-tat-sarvaikya- råpatvena sad-asad-råpam | phala-råpatvena tayoþ param | tatra phalaü puruùàrtha-svaråpaü sa-vaibhavaü bhagavad-àkhyaü cid-vastu tad- anumatatvàt ÷uddha-jãvàkhyaü cid-vastu ca | etena j¤àna-kriyàdi-råpeõorå- ÷aktitvaü vya¤jitam | ÷akteþ svàbhàvika-råpatvaü sa-pramàõaü spaùñayati | àdau yad ekaü brahma tad eva sattvaü rajas tama iti tri-vçt pradhànaü tataþ kriyà-÷aktyà såtraü j¤àna-÷aktyà mahàn iti | tato'ham ahaïkàra iti | tad eva ca jãvaü ÷uddha-svaråpaü jãvàtmànaü tad-upalakùaõakaü vaikuõñhàdi- vaibhavaü ca pravadanti vedàþ | te ca - sadaiva saumyedam agra àsãd ity àdyàþ [ChàU 6.2.1] | àdàv ekaü tatas tat tad-råpam iti ÷akteþ svàbhàvikatvam àyàtam anyasyàsadbhàvenaupàdhikatvàyogàt | svaråpa-vaibhavasyàïga-pratyaïgavan nitya-siddhatve'pi, sårya-sattayà tad-ra÷mi-paramàõu-vçndasyeva, tat-sattayà labdha-sattàkatvàt tad-upàdànatvaü tadàdikatvaü ca syàt | tasya bhàsà sarvam idaü vibhàtãti [Kañha 2.2.15] ÷ruteþ | ÷akter acintyatvaü svàbhàvikatvaü coktaü ÷rã-viùõu-puràõe - nirguõasyàprameyasya ÷uddhasyàpy amalàtmanaþ | kathaü sargàdi-kartàdi-kartçtvaü brahmaõo'bhyupagamyata || [ViP 1.3.1] iti maitreya-pra÷nànantaraü ÷rã-parà÷ara uvàca --- ÷aktayaþ sarva-bhàvànàm acintya-j¤àna-gocaràþ | yato'to brahmaõas tàs tu sargàdyà bhàva-÷aktayaþ | bhavanti tapasàü ÷reùñha pàvakasya yatoùõatà || [ViP 1.3.2] atra ÷rãdhara-svàmi-ñãkà ca - tad evaü brahmaõaþ sçùñy-àdi-kartçtvam uktam | tatra ÷aïkate - nirguõasyeti | sattvàdi-guõa-rahitasya, aprameyasya de÷a-kàlàdy-aparicchinnasya ÷uddhasya adehasya sahakàri-÷ånyasyeti và, amalàtmanaþ puõya-pàpa-saüskàra- ÷ånyasya, ràgàdi-÷ånyasyeti và | evambhåtasya brahmaõaþ kathaü sargàdi- kartçtvam iùyate, etad-vilakùaõasyaiva loke ghañàdiùu kartçtvàdi-dar÷anàd ity arthaþ | pariharati ÷aktaya iti sàrdhena | loke hi sarveùàü bhàvànàü maõi- mantràdãnàü ÷aktayaþ acintya-j¤àna-gocaràþ | acintyaü tarkàsahaü yaj- j¤ànaü kàryànyathànupapatti-pramàõakaü tasya gocaràþ santi | yad và - acintyà bhinnàbhinnatvàdi-vikalpai÷ cintayitum a÷akyàþ kevalam arthàpatti-j¤àna-gocaràþ santi | yad evaü ato brahmaõo'pi tàs tathàvidhàþ ÷aktayaþ sargàdi-hetu-bhåtàþ bhàva-÷aktayaþ svabhàva-siddhàþ ÷aktayaþ santy eva | pàvakasya dàhakatvàdi-÷aktivat | ato guõàdihãnasyàpy acintya- ÷aktimattvàd brahmaõaþ sargàdi-kartçtvaü ghañata ity arthaþ | ÷ruti÷ ca - na tasya kàryaü karaõaü ca vidyate na tat-sama÷ càbhyadhika÷ ca dç÷yate | paràsya ÷aktir vividhaiva ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca || [øvetU 6.8] màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varam || [øvetU 4.10] yad và evaü yojanà - sarveùàü bhàvànàü pàvakasyoùõatà-÷aktivad-acintya- j¤àna-gocaràþ ÷aktayaþ santy eva | brahmaõaþ punas tàþ svabhàva-bhåtàþ svaråpàd abhinnàþ ÷aktayaþ | paràsya ÷aktir vividhaiva ÷råyate iti ÷ruteþ | ato maõi-mantràdibhir agnauùõyavan na kenacid vihantuü ÷akyante | ata eva tasya niraïku÷am ai÷varyam | tathà ca ÷rutiþ - sa và ayam asya sarvasya va÷ã sarvasye÷ànaþ sarvasyàdhipatir ity àdiþ [BAU 4.4.22] | yata evaü ato brahmaõo hetoþ sargàdyà bhavanti nàtra kàcid anupapattiþ ity eùà | atra pra÷naþ so'yaü brahma khalu nirvi÷eùam eveti pakùam à÷ritya, parihàras tu savi÷eùam eveti pakùam à÷ritya kçta iti j¤eyam | ata eva pra÷ne ÷uddhasyety api vyàkhyàtam | ÷uddhatvaü hy atra kevalatvaü matam, tac ca yuktaü, parihàre brahmaõi ÷aktisthàpanàt | pårva-pakùimate brahmaõi ÷aktir api nàstãti gamyate | tataþ pra÷na-vàkye'py evam arthàntaraü j¤eyam - nirguõasya pràkçtàpràkçta-guõa-rahitasya, ataeva pramàõàgocarasya tata evàmalàtmano'pi ÷uddhasya, na tu sphañikàder iva paracchàyayànyathà- dçùñasya | tad evaü nirvi÷eùatàm avalambya pra÷ne siddhe | parihàre tu prathama-yojanàyàü nirvi÷eùa-pakùam anàdçtya brahmaõi kartçtva-pratipatty- arthaü ÷aktayaþ sàdhitàþ | dvitãya-yojanàyàü tatra ca vi÷eùa-pratipatty-arthaü yathà jalàdiùu kadàcid uùõatàdikam àgantukaü syàt tathà brahmaõi na syàd iti nirdhàritam | na tat sama÷ càbhyadhika÷ ca dç÷yate iti ÷ruteþ | tathà maõimantràdibhir iti vyatireka eva dçùñànta ity ato brahma-÷aktayas tu nànyena paràbhåtà ity etac ca dar÷itam | kiü ca, brahma-padena sarvaü khalv idaü brahmeti prasiddhiü vyajya sattvàdi-guõamaya-màyàyàs tad-anyatve'pi, nirguõasyeti pràkçta-guõair aspçùñatvam aïgãkçtya teùàü bahiraïgatvaü svãkçtam | tad etad eva màyàü ca prakçtiü vidyàd ity eùà ÷rutiþ svãcakàra | màyàü ca tad apà÷rayàm itivan mahe÷varatvàn màyàyà bahiraïgàyà à÷raya iti tàü paràbhåya sthitam iti ca labhyate | tasmàt pårvavad atràpi ÷akti-màtrasya svàbhàvikatvaü màyà-doùàspçùñatvaü ca sàdhitam | ataeva ÷rãgãtopaniùatsu ca - j¤eyaü yat tat pravakùyàmi yaj j¤àtvà'mçtam a÷nute | anàdimat paraü brahma na sat tan nàsad ucyate || sarvataþ pàõi-pàdaü tad ity àdi | [Gãtà 13.12-13] atreyaü prakriyà - ekam eva tat parama-tattvaü svàbhàvikàcintya-÷aktyà sarvadaiva svaråpa-tad-råpa-vaibhava-jãva-pradhàna-råpeõa caturdhàvatiùñhate | såryàntar-maõóalastha-teja iva maõóala-tad-bahirgata- ra÷mi-tat-praticchavi-råpeõa | evam eva ÷rã-viùõu-puràõe --- eka-de÷a-sthitasyàgner jyotsnà vistàriõã yathà | parasya brahmaõaþ ÷aktis tathedam akhilaü jagad || iti || [ViP 1.22.56] yasya bhàsà sarvam idaü vibhàtãti ÷ruteþ | atra vyàpakatvàdinà tat-tat- samàve÷àdy-anupapatti÷ ca ÷akter acintyatvenaiva paràhatà | durghaña- ghañatvaü hy acintyatvam | ÷akti÷ ca sà tridhà - antaraïgà bahiraïgà tañasthà ca | tatràntaraïgayà svaråpa-÷aktyàkhyayà pårõenaiva svaråpeõa vaikuõñhàdi-svaråpa-vaibhava-råpeõa ca tad avatiùñhate | tañasthayà ra÷mi- sthànãya-cid-ekàtma-÷uddha-jãva-råpeõa, bahiraïgayà màyàkhyayà praticchavi-gata-varõa-÷àvalya-sthànãya-tadãya-bahiraïga-vaibhava-jaóàtma- pradhàna-råpeõa ceti caturdhvàtvam | ataeva tadàtmakatvena jãvasyeva tañastha-÷aktitvaü pradhànasya ca màyàntar-bhåtatvam abhipretya ÷akti- trayaü ÷rã-viùõu-puràõe gaõitam - viùõu-÷aktiþ parà proktà kùetra-j¤àkhyà tathàparà | avidyà-karma-saüj¤ànyà tçtãyà ÷aktir iùyate || [ViP 6.7.61] tayà tirohitatvàc ca ÷aktiþ kùetra-j¤a-saüj¤ità | sarva-bhåteùu bhåpàla tàratamyena vartate ||[ViP 6.7.63] iti || avidyà karma kàryaü yasyàþ sà tat-saüj¤à màyety arthaþ | yadyapãyaü bahiraïgà tathàpy asyàs tañastha-÷aktimayam api jãvam àvarituü sàmarthyam astãty àha tayeti | tàratamyena tat-kçtàvaraõasya brahmàdi- sthàvarànteùu deheùu laghu-guru-bhàvena vartate ity arthaþ | tad uktam - yathà sammohito jãva iti [BhP 1.7.5] | yayaivàcintya-màyayà j¤eyam | pradhànasya màyà-vyaïgyatvaü càgre dar÷ayiùyate | atràntaraïgatva- tañasthatva-bahiraïgatvàdinaiva teùàm ekàtmakànàü tat tat sàmyam, na tu sarvàtmaneti tat tat sthànãyatvam evoktam | na tu tat-tad-råpatvaü tatas tat tad doùà api nàvakà÷aü labhante iti || ÷rã-pippalàyano nimim ||14|| [15] tad evaü sarvàbhir militvà cid-acic-chaktir bhagavàn | evam eva parame÷varatvena ståyamànaü brahmàõaü prati hiraõyaka÷ipunàpy uktam - cid-acic-chakti-yuktàyeti [BhP 7.3.34] | cid-vastuna÷ cid-vastv-antarà÷rayatvaü, ra÷my-àbhàsàdi-jyotiùo jyotir- maõóalà÷rayatvam iva | tatra tañasthàkhyà jãva-÷aktir yathàvasaraü paramàtma-sandarbhe vivaraõãyà | atha antaraïgàkhyà-vivaraõàya bahiraïgàpy uddi÷yate ye càparà parà ceti | ÷rã-viùõu-puràõe ÷råyate - sarva-bhåteùu sarvàtman yà ÷aktir aparà tava | guõà÷rayà namas tasyai ÷à÷vatàyai sure÷vara || yàtãta-gocarà vàcàü manasàü càvi÷eùaõà | j¤àni-j¤àna-paricchedyà vande tàm ã÷varãü paràm || iti || [ViP 1.19.76-7] saiùà bahu-vçttikaiva j¤eyà, paràsya ÷aktir bahudhaiva ÷råyate iti ÷ruteþ ||15|| [16] tatra bahiraïgàm àha - çte'rthaü yat pratãyeta na pratãyeta càtmani | tad vidyàd àtmano màyàü yathàbhàso yathà tamaþ || [BhP 2.9.33] arthaü paramàrtha-bhåtaü màü vinà yat pratãyeta, mat-pratãtau tat-pratãty- abhàvàt | matto bahir eva yasya pratãtir ity arthaþ | yac càtmani na pratãyate, yasya ca mad-à÷rayatvaü vinà svataþ pratãtir nàstãty arthaþ | tathà lakùaõaü vastu àtmano mama parame÷varasya màyàü jãva-màyà guõa-màyeti dvy- àtmikàü màyàkhya-÷aktiü vidyàt | atra ÷uddha-jãvasyàpi cid- råpatvàvi÷eùeõa tadãya-ra÷mi-sthànãyatvena ca svàntaþpàta eva vivakùitaþ | tatràsyà dvy-àtmikatvenàbhidhànaü dçùñànta-dvaividhyena labhyate | tatra jãva-màyàkhyasya prathamàü÷asya tàdç÷atvaü dçùñàntena spaùñayann asambhàvanàü nirasyati yathàbhàsa iti | àbhàso jyotir-bimbasya svãya- prakà÷àd vyavahita-prade÷e katha¤cid ucchalita-praticchavi-vi÷eùaþ | sa yathà tasmàd bahir eva pratãyate, na ca taü vinà tasya pratãtis tathà sàpãty arthaþ | anena praticchavi-paryàyàbhàsa-dharmatvena tasyàm àbhàsàkhyatvam api dhvanitam | atas tat-kàryasyàbhàsàkhyatvaü kvacit àbhàsa÷ ca nirodha÷ cety àdau [BhP 2.10.7] | atra sa yathà kvacid atyantodbhañàtmà svacàkcikya- cchañàpatitanetràõàü netra-prakà÷am àvçõoti | tam àvçtya ca svenàtyantodbhaña-tejastvenaiva draùñç-netraü vyàkulayan svopakaõñhe varõa-÷àvalyam udgirati | kadàcit tad eva pçthag-bhàvena nànàkàratayà pariõamayati | tatheyam api jãva-j¤ànam àvçõoti | sattvàdi-guõa-sàmya-råpàü guõa-màyàkhyàü jaóàü prakçtim udgirati | kadàcit pçthag-bhåtàn sattvàdi- guõàn nànàkàratayà pariõamayati ceti j¤eyam | tad uktam - eka-de÷a- sthitasyàgner [ViP 1.22.56] ity àdi | tathà càyurveda-vidaþ - jagad-yoner anicchasya cid-ànandaika-råpiõaþ | puüso'sti prakçtir nityà praticchàyeva bhàsvataþ || acetanàpi caitanya-yogena paramàtmanaþ | akarod vi÷vam akhilam anityaü nàñakàkçtir || iti || tad evaü nimittàü÷o jãva-màyà upàdànàü÷o guõa-màyety agre'pi vivecanãyam | athaivaü siddhaü guõa-màyàkhyaü dvitãyam apy aü÷aü dçùñàntena spaùñayati, yathà tama iti | tamaþ-÷abdenàtra pårvoktaü tamaþ- pràyaü varõa-÷àvalyam ucyate | tad yathà tan måla-jyotiùy-asad api tad- à÷rayatvaü vinà na sambhavati tadvad iyam apãti | athavà màyàmàtra- niråpaõa eva pçthak dçùñànta-dvayam | tatràbhàsa-dçùñànto vyàkhyàtaþ | tamo-dçùñànta÷ ca | yathàndhakàre jyotiùo'nyatraiva pratãyate, jyotir vinà ca na pratãyate jyotiràtmanà cakùuùaiva tat pratãter na pçùñhàdineti tatheyam apãty evaü j¤eyam | tata÷ càü÷a-dvayaü tu pravçtti-bhedenaivohyaü na tu dçùñànta-bhedena | pràktana-dçùñànta-dvedhàbhipràyeõa tu pårvasyà àbhàsa-paryàya-cchàyà-÷abdena kvacit prayogaþ uttarasyàs tamaþ ÷abdenaiva ceti | yathà sasarja chàyayàvidyàü pa¤ca-parvàõam agrataþ [BhP 3.20.18] ity atra | yathà ca kvàhaü tamo mahad aham [BhP 10.14.11] ity àdau | pårvatràvidyàvidyàkhya-nimitta-÷akti-vçttikatvàj jãv-viùayakatvena jãva- màyàtvam | tathà sasarjety àdau chàyà-÷aktiü màyàm avalambya sçùñyàrambhe brahmà svayam avidyàm àvirbhàvitavàn ity arthaþ | vidyàvidye mama tanå vddhy uddhava ÷arãriõàm | bandha-mokùa-karã àdye màyayà me vinirmitte || [BhP 11.11.3] ity uktatvàt | anayor àvirbhàva-bheda÷ ca ÷råyate | tatra pårvasyàþ pàdme ÷rã-kçùõa- satyabhàmà-saüvàdãya-kàrttika-màhàtmye deva-gaõa-kçta-màyà-stutau - iti stutavantas te devàs tejo-maõóala-saüsthitam | dadç÷ur gagane tatra tejo-vyàpta-dig-antaram || tan-madhyàd bhàratãü sarve ÷u÷ruvur vyoma-càriõãm | aham eva tridhà bhinnà tiùñhàmi trividhair guõaiþ || ity àdi || uttarasyàþ pàdmottara-khaõóe asaïkhyaü prakçti-sthànaü nivióa-dhvàntam avayayam iti || ÷rã-bhagavàn brahmàõam ||16|| [17] atha svaråpa-bhåtàkhyàm antaraïgàü ÷aktiü sarvasyàpi pravçtty- anyathànupapattyà tàvad àha dvàbhyàm - yan na spç÷anti na vidur mano-buddhãndriyàsavaþ | antar bahi÷ ca vitataü vyomavat tan nato'smy aham || [BhP 6.16.23] dehendriya-pràõa-mano-dhiyo'mã yad-aü÷a-biddhàþ pracaranti karmasu | naivànyadà loham ivàprataptaü sthàneùu tad-draùñr-upade÷am eti || [BhP 6.16.24] ñãkà ca - yad brahma vyomavad vitatam api asavaþ pràõàþ kriyà÷aktya na spç÷anti, mana-àdãni ca j¤àna-÷aktyà na viduþ, tad brahma nato'smi | teùaü taj-j¤àne hetum àha | dehendriyàdayo'mã yad-aü÷a-biddhà yac- caitanyàü÷enàviùñàþ santaþ karmasu svasvaviùayeùu pracaranti | yathà apràptaü lohaü na dahati | ato yathà loham agni-÷aktyaiva dàhakaü sat agniü na dahati, evaü brahma-gata-j¤àna-kriyà-÷aktibhyàü pravartamànà dehàdayas tan na spç÷anti na vidu÷ ceti bhàvaþ | ity eùà | atràdvaita-÷àrãrake'pi sàïkhyam àkùipyoktam, yathà - atha punaþ sàkùi- nimittam ãkùitçtvaü pradhànasya kalpyeta yathàgni-nimittam ayaþ-piõóàder dagdhçtvaü, tathà sati yan nimittam ãkùitatçtvaü pradhànasya, tad eva sarvaj¤aü mukhyaü jagataþ kàraõam iti [øaïkara-bhàùya, 1.1.5] | ÷ruti÷ càtra - tam eva bhàntam anubhàti [KañhaU 2.2.15] ko hy evànyàt kaþ pràõyàt yad eùa àkà÷a ànando na syàt, cakùuùa÷ cakùuråta ÷rotrasya ÷rotram ity àdyà | [TaittU 2.7] atha prakçtasyàva÷iùñatà ñãkà -jãvas tarhi daùñçtvàj jànàtu, nety àha sthàneùu jàgrad-àdiùu draùñr-apade÷aü draùñç-saüj¤àü tad evaiti pràpnoti | nànyo jãvo nàmàsti nànyo'to'sti draùñetyàdi ÷ruteþ [BAU 3.17.23] | yad và draùñr-apade÷aü draùñç-saüj¤aü jãvam api tadaiveti jànàti, na tu jãvas taj- jànàtãty arthaþ ity eùà | tad uktam - tritayaü tatra yo veda sa àtmà svà÷rayà÷raya iti | [BhP 2.10.9] ÷rutau ca - jãvo nàmàto'nyaþ svayaü siddho nàsti parantu tadàtmaka evety arthaþ | tathàto'nyo draùñà nàsti, sarva-draùñus tasyàparo draùñà nàstãty arthaþ iti vyàkhyeyam || ÷rã-nàrada÷ citraketum ||17|| [18] kiü ca - deho'savo'kùà manavo bhåtamàtrà nàtmanam anyaü ca viduþ paraü yat | sarvaü pumàn veda guõàü÷ ca taj-j¤o na veda sarvaj¤am anantam ãóe || [BhP 6.4.25] deha÷ càsava÷ ca pràõà akùàõãndriyàõi ca, manavo'ntaþkaraõàni, bhåtàni ca, màtrà÷ ca tan-màtràõi, àtmànaü sva-svaråpam, anyaü svasvaviùaya- vargaü, tayoþ paraü devatà-vargaü ca na viduþ | pumàn jãvas tu sarvam àtmànaü sva-svaråpaü, tad anyaü pramàtàraü, tayoþ padaü dehàdy-artha- jàtaü tad-adhiùñhàtç-devatà-vargaü ca veda, tathà dehàdi-måla-bhåtàn guõàü÷ ca sattvàdãn veda | tat-taj-j¤o'py asau yaü sarvaj¤aü dehàdijãvàntà÷eùa-j¤àtàraü na veda tam anantaü mahad-guõatvàd yam anantam àhur [BhP 1.18.19] iti | ataeva hi yatra hi dvaitam iva bhavati tad itara itaraü pa÷yatãty àrabhya [BAU 4.5.15] jãvasyetara-dçùñatvam uktvà, yatra svasya sarvam àtmaivàbhåt tat kena kaþ pa÷yed ity àdinà tasya paramàtma-draùñçtvaü niùidhya paramàtmanas tu tat tat sarva-draùñçtvaü sva-draùñçtvam apy astãti, vij¤àtàram are kena vijànãyàd ity [BAU 2.4.14] anenàha | ayam arthaþ | yatra màyà-vaibhave dvaitam iva bhavati, tan målakatvàt tad ananyad api màyàkhyàcintya-÷akti-hetukatayà jaóa-malina-na÷varatvena tad- vilakùaõatayà samàditaü tataþ svatantra-sattàkam iva muhur jàyate, tat tatra itaro jãva itaraü padàrthaü pa÷yati, tasya karaõa-dç÷yayor mitho yogyatvàd iti bhàvaþ | yatra tu svaråpa-vaibhave tasya jãvasya ra÷mi-sthànãyasya maõóala- sthànãyo ya àtmà paramàtmà, sa eva svaråpa-÷aktyà sarvam abhåt, anàditaeva bhavann àste, na tu tat-prave÷ena, tat tatra itaraþ sa jãvaþ kenetareõa karaõa-bhåtena kaü padàrthaü pa÷yet, na kenàpi kam api pa÷yed ity arthaþ | na hi ra÷mayaþ sva-÷aktyà sårya-maõóalàntargata-vaibhavaü prakà÷ayeyur na càrciùo vahniü nirdaheyur iti bhàvaþ | tad evaü sati yasya khalv evam anantaü svaråpa-vaibhavaü taü vij¤àtàraü sarvaj¤aü paramàtmànaü kenetareõa karaõena vijànãyàt na kenàpãty arthaþ | tad evaü j¤àna-÷aktau tatra siddhàyàü kriyecchà-÷aktã ca lakùyete || dakùaþ ÷rã- puruùottamam ||18|| [19] va÷ãkçta-màyatvenàpi tàm àha - sa tvaü hi nitya-vijitàtma-guõaþ sva-dhàmnà kàlo va÷ã-kçta-visçjya-visarga-÷aktiþ | iti [BhP 7.9.22] sva-dhàmnà cic-chaktyà | yataþ kàlo màyà-prerakaþ iti ñãkà ca | àtmà tv atra jãvaþ, tasya guõàþ sattvàdayaþ, sattvaü rajas tama iti guõà jãvasya naiva me ity [BhP 11.25.12] uktatvàt || prahlàdaþ ÷rã-narasiüham ||19|| [20] tathà ca - karoti vi÷va-sthiti-saüyamodayaü yasyepsitaü nepsitam ãkùitur guõaiþ | màyà yathàyo bhramate tad-à÷rayaü gràvõo namas te guõa-karma-sàkùiõe || [BhP 5.18.38] ñãkà ca - yasyekùitur jãvàrtham ãpsitam | atyantànicchàyàm ãkùaõàyogàt | svàrthaü tu nepsitam | vi÷va-sthity-àdi-sva-guõair màyà karoti | tasyà jaóatve'pã÷vara-sannidhànàt pravçtti-dçùñàntenàha, yathàyo lohaü gràvõo'yaskàntàn nimittàd bhramati | tad-à÷rayaü tad-abhimukhaü sat | guõànàü karmaõàü ca jãvàdçùñànàü sàkùiõaü tasmai namaþ ity eùà || bhåþ ÷rã-varàha-devam ||20|| [21] atha màyà-÷akti-÷àvalye kaivalyànupapatteþ kaivalye'py anubhavàbhàve tad- ànandasyàrthatànupapatte÷ cànyathànupapatti-pramàõatas tàm evàha - tvam àdyaþ puruùaþ sàkùàd ã÷varaþ prakçteþ paraþ | màyàü vyudasya cic-chaktyà kaivalye sthita àtmani || [BhP 1.7.23] tvaü sàkùàt svayam evàdyaþ puruùo bhagavàn | tathà ya ã÷varaþ antaryàmy- àkhyaþ puruùaþ so'pi tvam eva | tad evam ubhayasminn api prakà÷e prakçteþ parastad-asaïgã | nanu kathaü kevalànubhavànandasyàpi tad-anubhavitvaü yato bhagavatvam api lakùyate, kathaü ce÷varatvàt prakçty-adhiùñhàtçtve'pi tad-asaïgitvam | tatràha, màyàü vyudasyeti | avyabhicàriõyà svaråpa-÷aktyà tàm àbhàsa- ÷aktiü dåre vidhàya tathaiva svaråpa-÷aktyà kaivalye --- paràvaràõàü parama àste kaivalya-saüj¤itaþ | kevalànubhavànanda-sandoho nirupàdhikaþ || [BhP 11.9.18] ity ekàda÷okta-rãtyà kaivalyàkhye kevalànubhavànande àtmani sva-svaråpe sthitaþ anubhåta-svaråpa-sukha ity arthaþ | tad uktaü ùaùñhe devair api -- svayam upalabdha-nija-sukhànubhavo bhavàn iti [BhP 6.9.33] | sandoha-÷abdena caikàda÷e vaicitrã dar÷ità, sà ca ÷akti-vaicitryàd eva bhavatãti | ataevam asty eva svaråpa-÷aktiþ | prakçtir nàmàtra màyàyàs traiguõyam | evam eva ÷akti-traya-vivçtiþ svàmibhir eva dar÷ità | tathà hi ÷rã- devahåti-vàkye -- paraü pradhànaü puruùaü mahàntaü kàlaü kaviü tri-vçtaü loka-pàlam | àtmànubhåtyànugata-prapa¤caü svacchanda-÷aktiü kapilaü prapadye || [BhP 3.24.33] ity atra | paraü parame÷varam | tatra hetuþ svacchandàþ ÷aktayo yasya | tà evàha, pradhànaü prakçti-råpaü, puruùaü tad-adhiùñhàtàraü, mahàntaü mahat- tattva-svaråpaü, kàlaü teùàü kùobhakaü, trivçtm ahaïkàra-bhåtaü, lokàtmakaü tat-pàlàtmakaü ca | tad evaü màyayà pradhànàdi-råpatàm uktvà cic-chaktyà niùprapa¤catàm àha | àtmànubhåtyà cic-chaktyànugataþ svasmin lãnaþ prapa¤co yasya taü, kaviü sarvaj¤aü pradhànàdyàvirbhàva-sàkùiõam ity arthaþ iti | atra puruùasyàpi màyàntaþpàtitvaü tad-adhiùñhàtçtayopacaryata eva | vastutas tasya tu tasyàþ paratvam | tathà ÷rã-kapila-deva-vàkye -- anàdir àtmà puruùo nirguõaþ prakçteþ paraþ | pratyag-dhàmà svayaü-jyotir vi÷vaü yena samanvitam || [BhP 3.26.3] iti nàma-svaråpayor niråpaõena mahà-saühitàyàm api viviktaü tat tri-÷akti - ÷rãr bhår durgeti yà bhinnà jãva-màyà mahàtmanaþ | àtma-màyà tad-icchà syàt guõa-màyà jaóàtmikà || iti [?] asyàrthaþ | ÷rãr atra jagat-pàlana-÷aktiþ, bhås tat-sçùñi-÷aktiþ, durgà tat- pralaya-÷aktiþ | tat-tad-råpena yà bhedaü pràptà, sà jãva-viùayà tac-chaktir jãva-màyety ucyate | pàdme ÷rã-kçùõa-satyabhàmà-saüvàde - aham eva tridhà bhinnà tiùñhàmi trividhair guõair ity etad-vàkyànantaraü tataþ sarve'pi te devàþ ÷rutvà tad-vàkya-coditàþ | gaurãü lakùmãü dharàü caiva praõemur bhakti-tat-paràþ || iti || ekàda÷e ca - eùà màyà bhagavataþ sçùñi-sthity-antakàriõã | trivarõà varõitàsmàbhiþ kiü bhåyaþ ÷rotum icchasi || iti || [BhP 11.3.16] àtma-màyà svaråpa-÷aktiþ | mãyate'nayeti màyà-÷abdena ÷akti-màtram api bhaõyate - tasyàü tamovan naihàraü khadyotàrcir ivàhani | mahatãtaramàyai÷yaü nihanty àtmani yu¤jata || iti [BhP 10.13.45] brahma-vàkyaü tathaiva saïgacchate | ÷akti-màtrasya tàratamyaü hi tatra vivakùitam | svalpà ÷aktiþ khalv ançtasya satyasya và vya¤jikà bhavatu nàma | paràbhavàya kalpata eveti hi tatra gamyate | dçùñàntàbhyàü ca tathaiva prakañitaü tasyàü tamovad ityàdibhyàm | tathà yuddheùa màyàmaya- ÷astràdinà bahava÷ chinna-bhinnà jàtà iti puràõàdiùu ÷råyate | tataþ sà ca màyà mithyàkalpikà ca bhavatãti gamyate | na hi maru-marãcikà- jalena kecid àrdrà bhavantãti | svaråpa-bhåtayà nitya-÷aktyà màyàkhyayà yutaþ | ato màyàmayaü viùõuü pravadanti sanàtanam || iti caturveda-÷ikhàdyà ÷ruti÷ ca | tata÷ ca - àtma-màyà tad-icchà syàt ity atra j¤àna-kriye api lakùyete | màyà vayunaü j¤anam iti nighaõñau ca paryàya-÷abdàþ | triguõàtmikàtha j¤ànaü ca viùõu-÷aktis tathaiva ca | màyà-÷abdena bhaõyate ÷abda-tattvàrtha-vedibhiþ || iti trikàõóa-÷eùe | màyà dambhe kçpàyàü ceti vi÷va-prakà÷e | vyàkhyàtaü ca ñãkà-kçdbhir ekàda÷e kàlo màyà-maye jãve ity atra [BhP 11.24.27] màyà-pravartake j¤àna- maye và iti | tçtãye'pi àpuþ paràü mudam ity àdau [BhP 3.15.26] yoga-màya- ÷abdena sanakàdàv aùñàïga-yoga-prabhàvaü vyàkhyàya parame÷vare tu cic- chakti-vilàso vyàkhyàtaþ | tatas tribhedaivàtma-màyeti siddham | yathà và - tvam àdyaþ puruùaþ [BhP 1.7.23] ity àdi-måla-padàm evam avatàryam | ÷rã-vaikuõñhe màyaü niùedhann api sàkùàt tàm evàha tvam àdya iti | kaivalye mokùàkhye ÷rã- vaikuõñha-lakùaõe àtmani svàü÷a eva sthitaþ | kiü kçtvà ? tatràti- viràjamànayà cic-chaktyà màyàü dåre sthitàm api tiraskçtyaiva | mataü caitammàyàdikaü niùedhatà ÷rã-÷ukadevena | pravartate yatra rajas tamas tayoþ sattvaü ca mi÷raü na ca kàla-vikramaþ | na yatra màyà kim utàpare harer anuvratà yatra suràsuràrcitàþ || [BhP 2.9.10] iti | moksaü paraü padaü liïgam amçtaü viùõu-mandiram | iti pàdmottara-khaõóe viakuõñha-paryàya-÷abdàþ || arjunaþ ÷rã-bhagavantam ||21|| [22] ata årdhvaü guõàdãnàü svaråpàtmatà-nigamanàt svaråpa-÷aktir eva punar api vivriyate yàvat sandarbha-samàptiþ |[*ENDNOTE #3] tatra guõànàü svaråpàtmatàm àhuþ | sa yad ajayà tv ajàm anu÷ayãta guõàü÷ ca juùan bhajati saråpatàü tad anu mçtyum apeta-bhagaþ | tvam uta jahàsi tàm ahir iva tvacam àtta-bhago mahasi mahãyase'ùña-guõite'parimeya-bhagaþ ||[BhP 10.87.38] ñãkà ca - sa tu jãvo yad yasmàt ajayà màyayà ajàm avidyàm anu÷ayãta àliïget | tata÷ ca guõàü÷ ca dehendriyàdãn juùan sevamànaþ àtmatayà adhyasyan | tad anu tad-anantaraü saråpatàü tad-dharma-yogaü ca juùan apeta- bhagaþ pihitànandàdi-guõaþ san mçtyuü saüsàraü bhajati pràpnoti | tvam uta tvaü tu jahàsi tàü màyàm | nanu sà mayy evàsti kathaü tyàgas tatràha ahir iva tvacam iti | ayaü bhàvaþ - -yathà bhujaïgaþ svagatam api ka¤cukaü guõa-buddhyà nàbhimanyate tathà tvam ajàü màyàü | na hi nirantaràhlàda-saüvit-kàmadhenu-vçnda-pater ajayà kçtyam iti tàm upekùase | kuta etat tad àha | àtma-bhaga-nitya-pràptai÷varyaþ | mahasi paramai÷varye aùña-guõite aõimàdy-aùña-vibhåtimati | mahãyase påjyase viràjase | kathambhåtaþ ? aparimeya-bhagaþ aparimeyai÷varyaþ | na tv anyeùàm iva de÷a-kàla-paricchinnaü tavàùña-guõitam ai÷varyam | api tu paripårõa- svaråpànubandhitvàd aparimitam ity arthaþ | ity eùà | tathà ca tatraiva pårvam uktaü - tvam asi yad àtmanà samavaruddha-samasta- bhaga iti [BhP 10.87.14] | yad và ahir iva tvacam ity atra tvak-÷abdena parityaktà jãrõa-tvag evocyate | sa yathà tàü jahàtãti tat-samãpam api na vrajati, tathà tvam api màyà-samãpaü na yàsãty arthaþ | anyatra ca - vi÷uddha-vij¤àna-ghanaü sva-saüsthayà samàpta-sarvàrtham amogha-và¤chitam || iti [BhP 10.37.22] | tathoddhavaü prati ÷rã-bhagavad-vàkyaü - siddhayo'ùñàda÷a proktà dhàraõà yoga-pàragaiþ | tàsàm aùñau mat-pradhànà da÷aiva guõa-hetavaþ || [BhP 11.15.3] iti | agre ca - età me siddhayaþ saumya aùñàv autpattikà matàþ | iti [BhP 11.15.5] | ataeva daitya-bàlakàn prati ÷rã-prahlàda-vàkyam -- kevalànubhavànanda-svaråpaþ parame÷varaþ | màyayàntarhitai÷varya ãyate guõa-sargayà ||[BhP 7.6.20] ñãkà ca - nanu sa eva cet sarvatra tarhi sarvatra sarvaj¤atàdy upalabhyate | tatràha - guõàtmakaþ sargo yasyàs tayà màyayà antarhitam ai÷varyaü yena ity eùà | atra bhagavad ai÷varyasya màyayàntarhitatvena guõa-sargayeti màyàyà vi÷eùaõa-vinyàsena ca tad-atãtatvaü bodhayati svaråpavat | ataþ parame÷vara iti vi÷eùaõam api tat-sahayogena pårvam eva dattam iti j¤eyam | ÷rutaya÷ - ajàm ekàü lohita-÷ukla-kçùõàü vahvãþ prajàþ sçjamànàü saråpàþ | ajo hy eko juùamàõo'nu÷ete jahàty enàü bhukta-bhogàm ajo'nyaþ || [øvetU 4.5] yad-àtmako bhagavàüs tad-àtmikà vyaktiþ | kim àtmako bhagavàn ? j¤ànàtmaka ai÷varyàtmakaþ ÷akty-àtmaka÷ ca | daivàtma-÷aktiü sva-guõair nigåóhàm ity àdyàþ [øvetU 1.3] | atra sva-guõair iti yàtãtagocarà vàcàm ity uktaiþ svãya-svabhàvair ity arthaþ || ÷rutayaþ ÷rã-bhagavantam ||22|| [23] màü bhajanti guõàþ sarve nirguõaü nirapekùakam | suhçdaü priyam àtmànaü sàmyàsaïgàdayo'guõàþ || [BhP 11.13.40] ñãkà ca - kathambhåtàþ ? aguõàþ, guõa-pariõàma-råpà na bhavanti kintu nityà ity arthaþ | ity eùà | tathà ca nàrada-pa¤caràtre jitaü te stotre - namaþ sarva-guõàtãta-ùaó-guõàyàdi-vedhase | iti | yad uktaü brahma-tarke - guõaiþ sva-råpa-bhåtais tu guõy asau harir ã÷varaþ | na viùõor na ca muktànàü kvàpi bhinno guõo mataþ || kàlikà-puràõe devã-kçta-viùõu-stave - yasya brahmàdayo devà munaya÷ ca tapa-dhanàþ | na vivçõvanti råpàõi varõanãyaþ kathaü sa me || striyà mayà te kiü j¤eyà nirguõasya guõàþ prabho | naiva jànanti yad råpaü sendrà api suràsuràþ || iti || ÷rã-haüsa-devaþ sanakàdãn ||23|| [24] anyatra ÷rã-haüsa-vàkya-sthitàdi-grahaõa-kroóã-kçtàn tàn bahån eva satyaü ÷aucam ity àdibhir gaõayitvàha - ete cànye ca bhagavan nityà yatra mahà-guõàþ | pràrthyà mahattvam icchadbhir na viyanti sma karhicit || [BhP 1.16.26] ñãkà ca - ete ekonacatvàriü÷at | anye ca brahmaõyatva-÷araõyatvàdayo mahànto guõà yasmin nityàþ sahajà na viyanti na kùãyante sma | ity eùà | atra ÷rã-viùõu-puràõam - kalà-muhårtàdi-maya÷ ca kàlo na yad-vibhåteþ pariõàma-hetuþ || iti [ViP 4.1.84] | ÷rã-pçthivã ÷rã-dharmam ||24| [25] ata eva àha - namas tubhyaü bhagavate brahmaõe paramàtmane | na yatra ÷råyate màyà loka-sçùñi-vikalpanà || [BhP 10.28.6] yatra bhagavad-àditvena tridhaiva sphurati svaråpe màyà na ÷råyate | tasya tathà tathà sphårtir màyayà na bhavatãty arthaþ | tatra hetuþ - loka-sçùñàv eva vikalpituü sçùñi-sthiti-saühàrair vividham ã÷ituü ÷ãlaü yasyàþ sà | ataeva bhågola-pra÷ne hetutvena ràj¤àpy uktam -- bhagavato guõamaye sthåla-råpa àve÷itaü mano hy aguõe'pi såkùmatama àtma-jyotiùi pare brahmaõi bhagavati vàsudevàkhye kùamam àve÷itum iti [BhP 5.16.3] | varuõaþ ÷rã-bhagavantam ||25|| [26] tathà - tasmai namo bhagavate vàsudevàya dhãmahi | yan-màyayà durjayayà màü vadanti jagad-gurum || vilajjamànayà yasya sthàtum ãkùà-pathe'muyà | vimohità vikatthante mamàham iti durdhiyaþ || [BhP 2.5.12-13] tama-àdimayatvena svasya sadoùatvàt, saccidànanda-ghanatvena yasya nirdoùasya netra-gocare vilajjamànayà amuùà màyayà vimohità asmad-àdayo durdhiyaþ || ÷rã-brahmà ÷rã-nàradam ||26|| [27] tad evam ai÷varyàdi-ùañkasya svaråpa-bhåtatvam uktvà, ÷rã-vigrahasya pårõa-svaråpa-bhåtatvaü vaktuü prakaraõam àrabhyate | tatra tasya tàdç÷atva- sacivaü nityatvaü tàvat pårva-dar÷ita-tàdç÷a-vaikuõñhàdhiùñhàtçtvena siddham eva | prapa¤càvatãrõatve'py àha tribhiþ - naùñe loke dvi-paràrdhàvasàne mahà-bhåteùv àdi-bhåtaü gateùu | vyakte'vyaktaü kàla-vegena yàte bhavàn ekaþ ÷iùyate'÷eùa-saüj¤aþ || [BhP 10.3.25] ataþ ÷eùa-saüj¤aþ | tatra yuktiþ - yo'yaü kàlas tasya te'vyakta-bandho ceùñàm àhu÷ ceùñate yena vi÷vam | nimeùàdir vatsarànto mahãyàüs taü tve÷ànaü kùema-dhàma prapadye || [BhP 10.3.26] he avyakta-bandho sànnidhya-màtreõa prakçti-pravartaka ceùñà nimeùonmeùa-råpàm | ÷ruti÷ ca - sarve nimeùà jaj¤ire vidyutaþ puruùàdadhãti [Mahà-nàràyaõaU 1.8] | sarve nimeùàdayaþ kàlàvayavàþ vi÷eùeõa dyotate vidyut | puruùaþ paramàtmeti ÷ruti-padàrthaþ | sarvatra sçùñi-saühàrayor nimittaü kàla eva, tasya tu tad-aïga-ceùñà-råpatvàt tau tatra na sambhavata eveti bhàvaþ | tatra hetv-antaraü kùema-dhàmeti | tvà tvàm | atra svàbhãùñàt tasmàd àvirbhàvàd eva kaüsa-bhayaü kaimutyena vàritavatã | tathaiva spaùñaü punar àha -- martyo mçtyu-vyàla-bhãtaþ palàyan lokàn sarvàn nirbhayaü nàdhyagacchat | tvat-padàbjaü pràpya yadçcchayàdya svasthaþ ÷ete mçtyur asmàd apaiti || [BhP 10.3.27] lokàn pràpya nirbhayaü bhayàbhàvam | tvat-pàdàbjaü tu pràpyety ubhayatràpy anvayaþ | atra tvat-pàdàbjam iti ÷rã-vigraham eva tathàpi vispaùñaü sàdhitavatã | ataevàmçta-vapur iti sahasra-nàma-stotre | mçtaü maraõaü tad-rahitaü vapur asyety amçta-vapur iti ÷aïkara-bhàùye'pi | àdyeti janmàbhàvo'pi dar÷itaþ, sajanmani sarvatra sàditvaasyaiva siddheþ | tad uktam - pràduràsãd yathà pràcyàü di÷ãndur iva puùkalaþ | iti | [BhP 10.3.8] ÷ruti÷ càtra - sa brahmaõà sçjati sa rudreõa vilàpayati so'nutpattir alaya eva hariþ paraþ paramànanda iti mahopaniùadi[*ENDNOTE #4] || ÷rãdevakã-devã ÷rã-bhagavantam ||27|| [28] tathà utpatti-sthiti-layety-àdi-padye - yad råpaü dhruvam akçtam iti | [BhP 5.25.9] yasya ÷rã-saïkarùaõasya råpaü dhruvam anantaü akçtaü cànàdi | ataeva varùàdhipopàsanà-varõane bhavenàpi tad-råpam adhikçtyoktam -- na yasya màyà-guõa-citta-vçttibhir nirãkùato hy aõv api dçùñir ajyate | iti [BhP 5.17.19] yat tu tatra tad eva råpam adhikçtya ÷rã-÷ukena - yà vai kalà bhagavatas tàmasãti [BhP 5.25.1] | tathà bhavànãnàthair iti gadye [BhP 5.17.16] tàmasãü mårtim ity uktam, tan nijàü÷a-÷iva-dvàrà tamo-guõopakàrakatvena j¤eyam | utpatti-sthiti-layety-àdi-padyànantaraü ÷rã-÷ukenaiva ÷rã-nàrada-vàkyam anuktam -- mårtiü na puru-kçpayà babhàra sattvaü saü÷uddhaü sadasad idaü vibhàti yatra | [BhP 5.25.10] | tasmàn nityam eva sarvaü bhagavad-råpam | tathà ca pàdmottara-khaõóe tat-stutiþ - anàdi-nidhanànanta-vapuùe vi÷va- råpiõe | iti | yad atra skàndàdau kvacid bhràmakam asti tat tu tat tat puràõànàü tàmasa- kalpa-kathàmayatvàt tat-tat-kalpeùu ca bhagavatà sva-mahimàvaraõàd yuktam eva tad iti | ÷rã-bhàgavatenàpi - evaü vadanti ràjarùe [BhP 10.77.30] ity àdinà tàdç÷aü mataü na matam | tad idaü tu ÷rã-kçùõa-sandarbhe vi÷iùya sthàpayiùyàmaþ | sva-mataü tu - satyaü ÷aucaü dayà kùàntir ity àdinà [BhP 1.16.27] ÷rã-pçthivã-vàkyena kànti-maha-ojo-balànàm api svàbhàvikatvam avyabhicàritvaü dar÷ayatà dar÷itam | naùñe loka[*ENDNOTE #5] ity àdinà [BhP 10.3.25] ÷rã-devakã-vàkyena ca | tasmàt sàdhåktaü yad råpaü dhruvam akçtam iti || ÷rã-÷ukaþ ||28|| [29] vibhutvam àha - na càntar na bahir yasya na pårvaü nàpi càparam | pårvàparaü bahi÷ càntar jagato yo jagac ca yaþ || taü matvàtmajam avyaktaü martya-liïgam adhokùajam | gopikolåkhale dàmnà babandha pràkçtaü yathà || [BhP 10.9.13-14] ñãkà ca - bandhanaü hi bahiþ-parãtena dàmnà antaràvçtasya bhavati | tathà pårvàpara-vibhàgavato vastunaþ pårvato dàma dhçtvà parataþ pariveùñanena bhavati | na tv etad astãty àha na càntar iti | kiü ca vyàpakena vyàpyasya bandho bhavati | tac càtra viparãtam ity àha pårvàparam iti | kiü ca tad- vyatiriktasya càbhàvàn na bandha ity àha - jagac ca yaþ iti | taü martya- liïgam adhokùajam àtmajaü matvà babandheti | ity eùà || jagac ca ya ity atra yasya kàraõasya vyatirekeõa kàryasya jagato vyatirekaþ syàd iti | tad ananyasya jagatas tac-chaktyeva ÷aktes tad-aü÷àü÷a-råpayà rajjvà kathaü bandhaþ syàt | na hi vahnim arciùo daheyur iti bhàvaþ | taü martya-liïgam ity àdau | ñãkà-kçtàm ayam abhipràyaþ | nanu sarva- vyàpakaü kathaü babandha, na hi brahmàõóa-golakàdikam api ka÷cid badhnàti | tatràha martya-liïgaü manuùya-vigraham | tarhi kathaü vyàpakatvam ? tatràha, adhokùajam adhaþ kçtam indriyajaü j¤ànaü yena taü sarvendriya-j¤ànàgocaraü pratyakùàdi-pramàõair acintya-svaråpam ity arthaþ | tasmàt tad-àkàratve'pi tasmin vibhutvam asty eveti bhàvaþ | adhokùajatvàd evàvyaktatvam api vyàkhyàtam iti tan noddhçtam | nanu manuùya-vigrahatve'py aparityakta-vibhutvaü kathaü màtur nàsphurat ? tatràha - àtmajaü matveti | vatsalàdy-abhidha-prema-rasa-vi÷eùasya svabhàvo'yam | yad asau svànanda-påreõa tasya tàdç÷atvaü praty anubhava- paddhatim àvçõotãty arthaþ | itthaü càtad-vãrya-kovidatvaü tasyà màhàtmyam eva taü rajjubhir baddham api kartus tasya prema- rasasyànubhàva-råpatvàt | tad uktam -- nemaü viri¤co na bhava ity àdi [BhP 10.9.20] | pràkçtaü yathà ity anena adhokùajam ity anena ca, vastuno vyàpakatvaü màyayà tu martya-liïgatvam ity api parihçtam | yad dhi tarka-gocaro bhavati, tatraiva kadàcid asambhava-rãti-dar÷anena sàbhyupagamyate, yat tu svata eva tad-atãtaü, tatra tat-svãkçtir atãva- mårkhatà | yathà bàóava-nàmno vahner jala-nidhi-madhya eva dedãpyamànatàyàm aindrajàlikattà-svãkaraõam | ÷ruti÷ ca - arvàg devà asya visarjanenàtha ko veda yata àbabhåvety àdyà | kiü ca yad gataü bandhanaü tasya ÷rã-vigrahasyaiva vyàpakatvaü vivakùitaü yattadoþ [?] sàmànàdhikaraõyàt tasyàs tatràkovidatvopapàdanatvàc ca | tatra vigrahatvaü paricchinnàyàm eva sambhavati | kara-caraõàdy-àkàra-sannive÷àt | tasmàd asyaiva tasmin paricchinnatvaü vibhutvaü ca yugapad eva | måla- siddhànta eva paraspara-virodhi-÷akti-÷ata-nidhànatvaü tasya dar÷itam | dç÷yate'pi loke tridoùaghna-mahauùadhãnàü tàdç÷atvam | tathaiva vibhutvam uktaü brahma-saühitàyàü - panthàs tu koñi-÷ata-vatsara-saüpragamyo vàyor athàpi manaso muni-puïgavànàm | so'py asti yat-prapada-sãmny avicintya-tattve govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || iti [BrahmaS 5.40] || ÷ruti÷ ca madhva-bhàùya-pramàõità - asthålo'naõur amadhyamo madhyamo'vyàpako vyàpako harir àdir anàdir avi÷vo vi÷vaþ saguõo nirguõa iti | tathaiva nçsiüha-tàpanã ca - turãyam aturãyam àtmànam anàtmànam ugram anugram vãram avãraü mahàntam amahàntaü viùõum aviùõuü jvalantam ajvalantaü sarvato-mukham asarvato-mukham ity [NTU 2.3] àdikà | brahma-puràõe - asthålo'nuråpo'sàv avi÷vo vi÷va eva ca | viruddha-dharma-råpe'sàv ai÷varyàt puruùottama || iti || tathaiva dçùñaü ÷rã-viùõu-dharme - paramàõv-anta-paryanta- sahasràü÷àõu-mårtaye | jañharàntàyutàü÷ànta- sthita-brahmàõóa-dhàriõe || iti || ataþ ÷rã-gãtopaniùada÷ ca - mayà tatam idaü sarvaü jagad avyakta-mårtinà | mat-sthàni sarva-bhåtàni na càhaü teùv avasthitaþ || na ca mat-sthàni bhåtàni pa÷ya me yogam ai÷varam | bhåta-bhçn na ca bhåta-stho mamàtmà bhåta-bhàvanaþ || iti | [Gãtà 9.4-5] avyakta-mårtineti tàdç÷a-råpatvàd buddhi-vaibhavàgocara-svabhàva- vigraheõety arthaþ || ÷rã-÷ukaþ ||29|| [30] tad evaü paricchinnasyaiva tad-àkàrasya vibhutvaü punar-vidvad- anubhvaenokta-nyàyena dar÷ayitum prakaraõam àrabhyate | tatraikàda÷a- padyàny àha - kvàhaü tamo-mahad-ahaü-kha-caràgni-vàr-bhå- saüveùñitàõóa-ghaña-sapta-vitasti-kàyaþ | kvedçg-vidhàvigaõitàõóa-paràõu-caryà- vàtàdhva-roma-vivarasya ca te mahitvam || [BhP 10.14.11] spaùñam || [31] utkùepaõaü garbha-gatasya pàdayoþ kiü kalpate màtur adhokùajàgame | kim àstinàsti-vyapade÷a-bhåùitaü tavàsti kukùeþ kiyad apy anantaþ || [BhP 10.14.12] ataþ sarvasya tava kukùi-gatatvena mamàpi tathàtvàn màtçvad aparàdhaþ soóhavya iti bhàvaþ | [32] kiü ca vi÷eùatas tu tvatto yaj janma prasiddham ity àha - jagat-trayàntodadhi-samplavode nàràyaõasyodara-nàbhi-nàlàt | vinirgato'jas tv iti vàï na vai mçùà kintv ã÷vara tvan na vinirgato'smi || [BhP 10.14.13] tathàpi tvat tvattaþ kiü tu notpanno'smi ha api tu tvatta evotpanno'smãty arthaþ | [33] nanu yady ahaü pralayodadhi-÷àyã nàràyaõaþ syàü, tarhi mattas tvam utpanno'sãty api ghañate | tat tv anyathaivety à÷aïkyàha - nàràyaõas tvaü na hi sarva-dehinàm àtmàsy adhã÷àkhila-loka-sàkùã | nàràyaõo'ïgaü nara-bhå-jalàyanàt tac càpi satyaü na tavaiva màyà || [BhP 10.14.14] he adhã÷a ã÷asya sarvàntaryàmiõo nàràyaõasyàpy upari vartamàna, he bhagavann ity arthaþ | hi ni÷citaü sa nàràyaõas tvaü, nàsi, kintu nàràyaõo'sau tavivàïgam aü÷aþ | yadyapy evam athàpi mama tad-aïgotpannatvàd aïginas tvatta evotpattir iti bhàvaþ | katham asau nàràyaõa ucyate | kathaü và mama tasmàd vailakùaõyam ? tatraha - yo'sau dehinàm àtmà antaryàmi-puruùaþ | ataeva nàrasya jãva-samåhasya ayam à÷rayo yatreti tasya nàràyaõatvaü, sàksàd bhagavatas tava tu tad antaryàmitàyàm apy audàsãnyam iti bhàvaþ | kiü ca, akhila-loka-sàkùã, yasmàt akhilaü lokaü sàkùàt pa÷yati, tasmàt | nàram ayate jànàtãti nàràyaõo'sau, tvaü punas tenàü÷enaiva tad-draùñà, na tu sàkùàd iti tasmàd vilakùaõa ity arthaþ | tarhi sa nàràyaõas tvaü na bhavasãti mamàpy anyathà nàràyaõatvam astãti bhavatàbhipretaü, tat katham ? ity asyottaraü tenaiva sambodhanena vya¤jayati, adhã÷eti | ã÷aþ pravartakaþ | tata÷ ca nàrasya ayanaü pravçttir yasmàt sa nàràyaõaþ | tato'py adhikai÷varyàd adhã÷as tvam api nàràyaõaþ | yathà maõóale÷varo'pi nçpatis teùàm adhipo'pi nçpatir iti | ÷rã-kçùõasyaiva sàkùàt svayaü bhagavattvena tasmàd api paratvam | kçùõa-sandarbhe prabandhena dar÷ayiùyate | nanu, naràj jàtàni tattvàni nàràõãti vidur budhàþ | tasya tàny ayanaü pårvaü tena nàràyaõaþ smçtaþ iti | tathà, àpo nàrà iti proktà àpo vai nara-sånavaþ | ayanaü tasya tàþ pårvaü tena nàràyaõaþ smçtaþ || iti tasyàpi nàràyaõatva-manmathàprasiddham ity à÷aïkyàha - nara-bhå- jalàyanàt tac càpãti | naràd udbhåtaye'rthàs tathà naràj jàtaü yaj jalaü, tad- ayanàt yac ca tac càpi nàràyaõatvaü bhavati tarhi kathaü prasiddhi- parityàgenànyathà nirvakùãty ata àha satyaü neti | tat pralayodadhi-jalàdy- à÷rayatvaü satyaü na, kintu tathà j¤ànaü tavaiva màyety arthaþ | màyàtra pratàraõa-÷aktiþ, màyà dambhe kçpàyàü ceti vi÷va-prakà÷àt | durvitarka- svaråpa-÷aktyaiva paricchinnàparicchinnàyàs tvan-mårter jalàdibhir aparicchedàd iti bhàvaþ | ÷loka-catuùñaye'smin yasya nàràyaõasyàntataü mad-àdikaü sarvam eva jagat, so'pi tavàntarbhåta iti tàtparyam | nàràyaõasya tàdç÷atve mantra-varõaþ - yac ca ki¤cij jagat sarvaü dç÷yate ÷råyate'pi và | antar bahi÷ ca tat sarvaü vyàpya nàràyaõaþ sthitaþ || iti || [34] tan-mårter jalàdibhir aparicchede svànubhavaü pramàõayati --- tac cej jala-sthaü tava saj-jagad-vapuþ kiü me na dçùñaü bhagavaüs tadaiva | kiü và sudçùñaü hçdi me tadaiva kiü no sapady eva punar vyadar÷i || [BhP 10.14.15] jagad-à÷raya-bhåtaü nàràyaõàbhidhaü tava tad-vapuþ jalastham evety evaü yadi sat satyaü syàt tarhi tadaiva kamala-nàla-màrgeõàntaþ pravi÷ya saüvatsara-÷ataü vicinvatàpi mayà he bhagavann acintyai÷varya tat kim iti na dçùñam | yadi ca tad-vapur màyà-màtraü, màyà syàc chàmbarã-buddhyor iti trikàõóa-÷eùa-rãtyà mithyàbhivya¤jaka-kalà-vi÷eùa-dar÷ita-màtraü syàt tarhi kiü và råóha-samàdhi-yoga-viråóha-bodhena mayà hçdi tadaiva suùñhu saccidànanda-ghanatvena dçùñaü, samàdhy-anantaraü kiü và punaþ sapady eva no vyadar÷i na dçùñam | atas tvan-mårter màyàmayatvaü de÷a-vi÷eùa- kçta-pariccheda÷ ca satyo na bhavatãty arthaþ | etad-vyàkhyàna-nidànaü tçtãya-skandhetihàso draùñavyaþ | [35] atra tac càpi satyam ity atra, tac càpi aïgaü satyam eva, na tu viràó avanmàyeti tac cej jalastham ity atra ca, taj-jalasthaü sad-råpaü tava vapur yadi jagat syàt, prapa¤càntaþpàti syàt iti vyàkurvanti | tasmàd evaü nàràyaõàïgakasya bhagvad-vigrahasya vi÷vo'pi prapa¤co'ntarbhåta iti svayaü bhagavatà dar÷itam | ÷rãmatyà jananyaivànubhåtam ity àha -- atraiva màyàdhamanàvatàre hy asya prapa¤casya bahiþ-sphuñasya | kçtsnasya càntar jañhare jananyà màyàtvam eva prakañãkçtaü te || [BhP 10.14.16] atraiva tàvat ÷rã-kçùõàkhye màyopa÷amane'vatàre pràdurbhàve, bahi÷ càntar-jañhare ca sphuñasya dçùñasya kçtsnasya jagataþ sambandhe pårvoktaü yan màyàtvam, parpa¤cakçtatvatparicchedyatvasya mithyàtvam | taj-jananyà jananyai te tvayà prakañãkçtaü dar÷itam | tasmàd bhavàn jagad-antaþstha eva, jagat tu bhava-bahir-bhåtam ity evaü màyà-dharmaþ | vastutas tu durvitarka- svaråpa-÷aktyà madhyamatve'pi vyàpako'sãti bhàvaþ | [36] màyà-dharmeneti yad bhavatà kçpayà dçùña-pramàõe'pi ÷rã-vigrahe sarvo'pi prapa¤co'ntarbhåta iti dar÷itaü tat satyam eveti dyotanàrthaü bhagavaty apy anyathà pratãti-nirasanàrthaü ca pårvam evàrtham upapàdayati -- yasya kukùàv idaü sarvaü sàtmaü bhàti yathà tathà | tat tvayy apãha tat sarvaü kim idaü màyayà vinà || [BhP 10.14.17] yasya tava kukùau sarvam idaü sàtmaü tvat-sahitaü yathà bhàti, tat sarvam iha bahir api tathaiva tvayi bhàti ity anvayaþ | ayam arthaþ - svasya vraje'ntarbhåtatà-dar÷anenaiva samaü vrajasya svasminn antarbhåtatàü dar÷ayan tac càntar bahir dar÷anaü kiü svapna etad uta devamàyà ity àdau [BhP 10.8.40] ÷rã-jananyà eva vicàre svàpnikatva- màyolatva-bimba-pratibimbatvànàmayogyatvàd ekam evety abhij¤àpayan, kiü svapna ity àdàv eva yaþ ka÷cana autpattika àtmayoga ity [BhP 10.8.40] anena carama-pakùàvasitayà durvitarka-svaråpa-÷aktyaiva madhyama-parimàõa- vi÷eùa eva sarva-vyàpako'smãti svayam eva bhavàn jananãü prati yugapad ubhayàtmakaü nija-dharma-vi÷eùaü dar÷itavàn | ataeva dvitãye gçhõãta yad yad upabandham amuùya màtà ity àdau [BhP 2.7.30] pratibodhitàsãd ity uktam | tasmàt tava kukùau sarvam idaü yathà bhàti, iha bahir api tathà, tad- antarbhåto'pi tad-vyàpako'sãti prakàreõaiva tava màyayà sva- yàthàrthyàvaraõa-÷aktyà vinà kiü sambhavati ? naiva sambhavatãty arthaþ | [37] mayàpy evam evànubhåtam ity àha -- adyaiva tvad çte'sya kiü mama na te màyàtvam àdar÷itam eko'si prathamaü tato vraja-suhçd-vatsàþ samastà api | tàvanto'si caturbhujàs tad akhilaiþ sàkaü mayopàsitàs tàvanty eva jaganty abhås tad amitaü brahmàdvayaü ÷iùyate || [BhP 10.14.18] adyaiva te tvayà kim asya vi÷vasya tvad-çte tvatto bahir màyàtvaü màyayaiva sphuraõaü bhavatãti mama màü prati na dar÷itam ? api tu dar÷itam eva | etan naràkàra-råpàt tvatto bhair evedaü jagad iti yan mugdhànàü bhàti | tan- màyayivety arthaþ | katham etad àkàra-råpasya mama tàdç÷atvam ? tatràha, eko'si iti | vraja-suhçdàdi-råpaü yad yasmàd àvirbhåtaü tat tad akhilam adhunà tirodhàna-samaye yena punar anena ÷rã-vigraha-råpeõàva÷iùyate | tad dvayaü brahmaivety arthaþ | a÷eùa-pràpa¤cika-vastånàü pràdurbhàva-sthiti- tirobhàva-dar÷anena tal-lakùaõàkràntatvàd iti bhàvaþ | tata÷ càsya brahmatve siddhe vyàpakatvam api sidhyatãti tàtparyam | [38] nanu, sçùñy-àdau brahma-viùõu-mahe÷varà bhinnà eva kàraõa-bhåtàs tathà sthitau kecid anye'vatàrà÷ ca, tat kathaü mamaivaü sarva-kàraõatvam ucyate | tatràha -- ajànatàü tvat-padavãm anàtmany àtmàtmanà bhàsi vitatya màyàm | sçùñàv ivàhaü jagato vidhàna iva tvam eùo'nta iva trinetraþ || [BhP 10.14.19] tvam ity asya bhàsãty anenànvayaþ | kartç-kriyayor anvayasyaiva pràthamikatvàt | kartrà càtra tvam ity eva madhama-puruùeõa yujyate | tasmàd atra naiva ÷abdaþ sambadhyate kintv eùa ity atraiva | tata÷ ca ÷rã- vigraho'muþ vàcyaþ | svayaü bhagavattvenàsya guõàvatàratvàbhàvàt | adyaiva tvad-çte'syety anenàvyvavahita-vacanena viruddhatvàc ca | tasmàd ayam arthaþ - tvat-padavãü tava tathàbhåtaü svaråpam ajànatàm ajànataþ prati | àtmà tat tad aü÷isvaråpas tvam eva | àtmanà tat-tad-aü÷ena, màyàü sçùñy-àdi-nimitta-÷aktim | anàtmani jaóa-råpe mahad-àdy-upàdàne pradhàne | vitatya pravarty, tat-tat-kàrya-bhedena bhinna iva bhàsãty arthaþ | ante tri-netra iveti | vastutas tvam eva tat-tad-råpeõa vartase, måóhàs tu tvattas tàn pçthak pa÷yantãti bhàvaþ | yato dvitãye brahma-vàkyam - sçjàmi tan-niyukto'haü haro harati tad-va÷aþ | vi÷vaü puruùa-råpeõa paripàti tri-÷akti-dhçk || iti [BhP 2.6.30] [39] ato bhagavat-svaråpaikatvena na brahmàdivad viùõur iveti nirdiùñam | evaü yathà guõàvatàràs tathànye'py avatàrà ity àha -- sureùv çùiùv ã÷a tathaiva nçùv api tiryakùu yàdaþsv api te'janasya | janmàyatàü durmada-nigrahàya vidhàtaþ yad anugrahàya ca || [BhP 10.14.20] ajanasya janmety anena pràdurbhàva-màtraü janmeti bodhayati | nanu brahman kim atra vicàritaü bhavatà, yad ekasyà eva mama mårter vyàpakatve satya-nyàsàü dar÷ana-sthànaü na sambhavatãti | tathà jaóa-vastånàü ghañàdãnàm eva pràkañya-prakàro loke dçùñaþ | kathaü tad itara- svabhàvànàü cid-vastånàü mama ÷rã-mårtyàdãnàm iti | yathà yàvatyo vibhåtayo mama bhavatà dçùñàs tàvatãbhir eva bhavàn vismito, nàparàþ santãti sambhàvayann iva tat-parimitatàm adhigatavàn astãti | tathà ye mamàü÷àþ pårvaü bàlavatsàdi-råpàs ta eva caturbhujà abhavann iti kasyàpi råpasya kadàcid udbhavaþ kasyàpi kadàcid iti | [40] kiü ca, satya-j¤ànànantànandaikarasa-mårtitvàt yugapad eva sarvam api tat- tad-råpaü vartata eva, kintu yåyaü sarvadà sarvaü na pa÷yatheti tatra ca yaugapadyaü katham iti tatràha -- ko vetti bhåman bhagavan paràtman yoge÷varotãr bhavatas trilokyàm | kva và kathaü và kati và kadeti vistàrayan krãóasi yoga-màyàm || [BhP 10.14.21] kva và kathaü và kati và kadà và yoga-màyàü dustarkàü cic-chaktiü vistàrayan tathà tathà pravartayan krãóasãti bhavata åtãr lãlàs trilokyàü ko vetti? na ko'pãty arthaþ | yasyàmataü tasya mataü mataü yasya na veda sa iti [KenaU 2.3] bhàvaþ | atra durj¤eyatà-puraskçtenaiva sambodhana-catuùñayena caturùu yuktim àha | he bhåman kroóãkçtànanta-mårtyàtmaka-÷rã-mårte | ayaü bhàvaþ - ekam api mukhyaü bhagavad-råpaü yugapad ananta- råpàtmakaü bhavati | tathaivàkråreõa stutaü bahu-mårty-eka-mårtikam iti [BhP 10.40.7] | tathà ÷rutiþ - ekaü santaü bahudhà dç÷yamànam iti | tato yadà yàdç÷aü yeùàm upàsanàphalodaya-bhåmikàvasthànaü, tadà tathaiva te pa÷yanti | tathà ca - praj¤àntara-pçthaktvavad dçùñi÷ ca tad uktim ity atra brahma-såtre [Vs 3.3.50] madhva-bhàùyam - upàsanàbhedàd dar÷ana- bheda iti dçùñànta÷ ca | yathaikam eva paññavastra-vi÷eùa-picchàvayava- vi÷eùàdi-dravyaü nànà-varõamaya-pradhànaika-varõam api kuta÷cit sthàna- vi÷eùàd datta-cakùuùo janasya kenàpi varõa-vi÷eùeõa pratibhàtãti | atràkhaõóa-pañña-vastra-vi÷eùàdi-sthànãyaü nija-pradhàna-bhàsàntar- bhàvita-tat-tad-råpàntaraü ÷rã-kçùõa-råpaü, tat-tad-varõa-cchavi-sthànãyàni råpàntaràõãti j¤eyam | yathà ÷rã-nàrada-pa¤caràtre - maõir yathà vibhàgena nãla-pãtàdibhir yutaþ | råpa-bhedam avàpnoti dhyàna-bhedàt tathà vibhuþ || iti maõir atra vaiduryaü nãla-pãtàdayas tad-guõàþ | tad evaü kvety aya yuktir uktà | evam eva ÷rã-vàmanàvatàram upalakùya ÷rã-÷uka-vàkyam - yat tad vapur bhàti vibhåùaõàyudhair avyakta-cid-vyaktamm adhàrayad dhariþ | babhåva tenaiva sa vàmano bañuþ saüpa÷yator divya-gatir yathà nañaþ || [BhP 8.18.12] artha÷ càyam - yad vapuþ ÷arãraü na kenàpi vyajyate yà cit pårõànandas tat- svaråpam eva yad vibhåùaõàyudhair bhàti | tad vapus tadà prapa¤ce'pi vyaktaü yathà syàt tathà adhàrayat sthàpitavàn | puna÷ ca tenaiva vapuùà vàmano bañur babhåva hariþ | eva-kàreõa pariõàma-veùàntara-yogàdikaü niùiddham | kadà ? pitroþ sampa÷yatoþ | tenaiva vapuùà tad-bhàve hetuþ | divyàþ param acintyàþ yad gataü bhavac ca bhaviùyac ca ity àdi ÷ruteþ | svasminn eva nitya-sthitàn nànà-saüsthànàü prakà÷anà-prakà÷ana-råpà gataya÷ ceùñà yasya saþ | tatràlaksita-svadharma-màtrollàsàü÷e dçùñànta-le÷aþ, yathà naña iti | naño'pi ka÷cid à÷caryatamaþ divyà parama-vismàpikà gatir hastaka-råpà ceùñà yasya tathàbhåtaþ san | tenaiva råpeõa vaiùamyàdikam anurãkçtyàpi nànàkàratàü yathà dar÷ayati | svargyo naño và divya-gatiþ | tata÷ ca tat-tad-anukaraõaü tasyàtyanta-tad-àkàram eva bhavati | atra parame÷varaü vinà anyasya sarvàü÷e tàdç÷atvàbhàvàt na ca dçùñànte khaõóatva-doùaþ prapa¤canãyaþ | yathà bhakùita-kãña-pariõàma-làlà-jàta-tantu-sàdhano'py årõa-nàbhaþ parame÷varasya jagat-sçùñàv ananya-sàdhakatve dçùñàntaþ ÷råyate, yathorõa- nàbhir hçdayàd ity àdi [BhP 11.9.21] tadvat | tad evaü ÷rã-brahmaõàpi sarva-råpa-sad-bhàvàbhirpàyeõaivoktam - tvaü bhakti-yoga-paribhàvita-hçt-saroja àsse ÷rutekùita-patho nanu nàtha puüsàm | yad yad-dhiyà ta urugàya vibhàvayanti tat tad vapuþ praõayase sad-anugrahàya || iti [BhP 3.9.11] praõayase prakarùeõa nayasi prakañayasi | ÷ruteksita-patha ity anena kalpanàyà nirastatvàt | sarva-råpatve'pi bhaktànabhirucita-råpatve'pavàdaþ ÷rã-kardama-vàkyena - tàny eva te'bhiråpàõi råpàõi bhagavaüs tava | yàni yàni ca rocante sva-janànàm aråpiõaþ || [BhP 3.24.30] yàni yàni ca tvadãya-svabhaktebhyo rocante tàni nànyeva tava råpàõi te tava abhiråpàõi yogyàni, nànyànãty arthaþ | anyàni ca, yàdç÷aü rantidevàya kutsita-råpaü prapa¤citaü tàdç÷àni j¤eyàni | tàdç÷asya ca màyikatveam eva hi tatroktam - tasya tribhuvanàdhã÷àþ phaladàþ phalam icchatàm | àtmànaü dar÷ayà¤cakrur màyà viùõu-vinirmità || iti [BhP 9.21.15] ñãkà ca - tribhuvanàdhã÷àþ brahmàdayaþ màyàs tadãya-dhairya- parãkùàrthaü prathamaü màyayà vçùalàdi-råpeõa pratãtàþ santa ity arthaþ | ity eùà | anabhiråpatve hetuþ | aråpiõa iti | pràkçta-råpa-rahitasyeti | ñãkà ca - apràkçtatvena kutsitatvàsambhavàd iti bhàvaþ | atha prakçta-pakùasya kathaü vety àditraya-yuktaye'va÷iùñaü sambodhana- trayaü vyàkhyàyate | he bhagavann acintya-÷akte! acintyasya bhagavan-mårty- àdyàvirbhàvasyànyathà-nupapatter acintyà svaråpa-÷aktir eva kàraõam iti bhàvaþ | iyaü kathaü vety asya yuktiþ | tathà he paramàtman! pareùàü pratyekam apy ananta-÷aktãnàü puruùàdy-avatàràõàm àtmann avatàrin | tvayi tu tàsàü sutaràm anantatvàt | tad-àvirbhàva-vibhåtayaþ kati và vàï- manaso'gocaratvam àpayerann iti bhàvaþ | iyaü kati vety asya yuktiþ | tathà he yoge÷vara! ekasminn api råpe nànà-råpa-yojanà-lakùaõàyà yoga- nàmnyàþ svaråpa-÷aktes tayà và ã÷ana-÷ãla | ayaü bhàvaþ - yathà tava pradhànaü råpaü antarbhåtànanta-råpaü tathà tavàü÷a-råpaü ca | tata÷ ca yadà tava yatràü÷e tat-tad-upàsanà-phalasya yasya råpasya prakà÷anecchà tadaiva tatra tad-råpaü prakà÷ase iti | iyaü kadety asya yuktiþ | [41] tasmàt tat tat sarvam api tasmin ÷rã-kçùõa-råpe'ntarbhåtam ity evam atràpi tàtparyam upasaüharati | tasmàd idaü jagad a÷eùam asat-svaråpaü svapnàbham asta-dhiùaõaü puru-duþkha-duþkham | tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanàv anante màyàta udyad api yat sad ivàvabhàti || [BhP 10.14.22] yasmàd evaü prapa¤càprapa¤ca-vastånàü sarveùàm api tattva-vigraho'si tasmàd eva nitya-sukha-bodhana-laksaõà yà tanus tat-svaråpe'nante tvayy eva ÷eùam idaü jagad avabhàtãty anvayaþ | kathambhåtaü sat udyad api yat muhur ubhava-tirobhavac ca | yady asmin muhur jàyate lãyate ca tat tasminn evàvabhàti bhuvi tad-vikàre iveti bhàvaþ | tarhi kiü mama vikàritvaü nety àha | màyàto màyayà tvadãyàcintya-÷akti-vi÷eùeõa vikàràditasyaiva ÷rutes tu ÷abda-målatvàd ity [Vs. 2.1.17] àdau pariõàma-svãkàràt | muhur udbhava- tirobhavatvàd eva svapnàbhaü tat-tulyaü na tv aj¤àna-màtra-kalpitatvàd api vaidharmyàc ca na svapnàdivad iti [Vs. 2.2.29] nyàyena tathà avidyà-vçttika- màyà-kàryatvàc ca asta-dhiùaõaü jãva-paramàtma-j¤àna-lopa-kartç | ubhayasmàd api hetoþ puru-duþkha-duþkhaü tadãya-sukhàbhàsasyàpi vastuno duþkha-råpatvàd vinà tvat-sattayà asat-svaråpaü ÷a÷a-viùàõa-tulyaü tad evaü bhåtam api sad ivàna÷varam ivàbhàti mugdhànàm iti ÷eùaþ | upalakùaõaü caitad vyavahàra-j¤ànamaya-mahad-àdyàtmakatvàt j¤ànodbodhakam iva svargàdyàtmakatvàt mukham iva ca | tad evam anyasya tat-paricchedyatvàt svaråpa-÷aktyaiva paricchinnam aparicchinnaü ca tavedaü vapur iti prakaraõàrthaþ || 10|14|| brahmà ÷rã-bhagavantam ||41|| [42] tad itthaü madhyamàkàra eva sarvàdhàratvàd vibhutvaü sàdhitam | sarvagatatvàd api sàdhyate - citraü bataitad ekena vapuùà yugapat pçthak | gçheùu dvy-aùña-sàhasraü striya eka udàvahat || [BhP 10.69.2] etad bata aho citraü kiü tat | eka eva ÷rã-kçùõo dvyaùña-sàhasraü strãr yad udàvahat pariõãtavàn | nanu kim atrà÷caryaü tatràha | gçheùv iti tat- saïkhyeùu sarveùv iti ÷eùaþ | bhavatu tato'pi kiü tatràha | pçthak pçthag eva sthitvà pàõi-grahaõàdi-vivàha-vidhiü kçtavàn | nanu krama÷a udvàhe nàsambhavam etat tatràha yugapad iti | nanu yoge÷varo'pi yugapan nànà- vapåüùi vidhàya tad vidhàtuü ÷aknoti kim atra yoge÷varàràdhya-caraõànàü yuùmàkam api citraü tatràha | ekena vapuùà iti | tarhi katham aneka-bàhv- àdikena vyàpakenaikena vapuùà tat kçtavàn | maivam | àsàü muhårta ekasmin nànàgàreùu yoùitàm | savidhaü jagçhe pàõin anuråpaþ svamàyayà || [BhP 3.3.8] iti ÷rãmad-uddhava-vàkyàdau tat tad anuråpatà-prasiddheþ | ity abhipretya pårvakeõaika-padopanyàsena pariharati pçthag iti | ekena naràkàreõa vapuùà pçthak-pçthaktvena dç÷yamànas tathà vihitavàn | tasmàd ekam eva nara- vapur yato yugapat sarvade÷aü sarva-kriyàü ca vyàpnoti tasmàn mahad- à÷caryam iti vàkyàrthaþ | ittham eva pa¤came lokàdhiùñhàtuþ ÷rã-bhagavad-vigrahasya teùàm ity àdi gadyopadiùñasya tàdç÷atvaü vyàkhyàtaü ÷rã-svàmi-caraõaiþ | mahà-vibhåteþ pàramai÷varyasya patitvàd ekayaiva mårtyà samantàd àsta iti | atho muhårta ekasmin nànàgàreùu tàþ striyaþ | yathopayeme bhagavàn tàvad-råpa-dharo ‘vyayaþ || ity [BhP 10.59.42] atràpy atas tàvad-råpatvaü nàma yugapat tàvat-prade÷a-prakà÷atvam eveti vyàkhyeyam | na tu nàràyaõàdivad bhinnàkàratvam | yathoktam - anekatra prakañatà- råpasyaikasya yaikadà | sarvathà tat svaråpaiva sa prakà÷a itãryate || iti [LBhàg 1.1.21][*ENDNOTE #6] eùa evànyatràkàrasya prakà÷asya ca bhedo j¤eyaþ || ÷rãnàradaþ ||42|| [43] tathaivàha | ity àcarantaü sad-dharmàn pàvanàn gçha-medhinàm | tam eva sarva-gçheùu santam ekaü dadar÷a ha || [BhP 10.69.25] sarva-gçheùu tame eva na tu tasyàü÷àn | ekam eva santaü na tu kàya-vyåhena bahu-råpam | ekaü santaü bahudhà dç÷yamànam iti ÷ruteþ | na càntar na bahir yasyety àdinà [BhP 10.9.11] vibhutva-siddhe÷ ca ha sphuñam eva dadar÷a bhagavad-datta-÷aktyà sàkùàd evànubhåtavàn, na tu kevalam anumitavàn nàrada iti ÷eùaþ | [44] ataeva - kçùõasyànanta-vãryasya yoga-màyà-mahodayam | muhur dçùñvà çùir abhåd vismito jàta-kautukaþ || [BhP 10.69.25] tatra ca yogamàyà durghaña-ghañanã cic-chaktiþ | tçtãye [BhP 3.16.37] sanakàdãnàü vaikuõñha-gamane yogamàyà-÷abdena parame÷vare tu prayujyamànena cic-chaktir ucyate iti svàmibhir api vyàkhyàtam asti | jàta- kautuko munir muhur dçùñvà vismito'bhåt | kàya-vyåhas tàvat tàdç÷eùv api bahuùv eva sambhavati | taü vinàpi madhyamàkàre'pi tasmin sarva- vyàpakatva apårvam iti tasyàpi vismayaü hetur nànyatheti spaùñam eva yathoktaü j¤eyam | anena sarvataþ pàõi-pàdaü tad iti tàdç÷yàü ÷rã-mårtyàm eva vyàkhyàtaü bhavati | ataeva na sthànato'pi parasyobhaya-liïgaü sarvatra hi [Vs. 3.2.11] iti såtraü tattva-vàdibhir evaü yojitam | sthànàpekùayàpi paramàtmano na bhinnaü råpaü hi yasmàt tad-råpatvaü sarvatraiva | sarva- bhåteùv evam eva brahma ity àcakùata iti ÷ruteþ | eka eva paro viùõuþ sarvatràpi na saü÷ayaþ | ai÷varyàd råpam ekaü ca såryavad badhudheyate || iti màtsyàt | pratidç÷am iva naikadhàrkam ekaü samadhigato'smi vidhåta-bheda-mohaþ || iti [BhP 1.9.42] bhàgavatàc ceti | evaü na bhedàd iti cen na pratyekam atad-vacanàd ity [Vs. 3.2.12] etasya api caivam ekam ity [Vs. 3.2.13] etasya ca såtrasya vyàkhyànaü tad-bhàùye dç÷yam || ÷rã-÷ukaþ||43-44|| [45] tam imam aham ajaü ÷arãra-bhàjàü hçdi hçdi dhiùñhitam àtma-kalpitànàm | pratidç÷am iva naikadhàrkam ekaü samadhi-gato 'smi vidhåta-bheda-mohaþ || [BhP 1.9.42] tam imam agrata evopaviùñaü ÷rã-kçùõaü vyaùñy-antaryàmi-råpeõa nijàü÷ena ÷arãra-bhàjàü hçdi hçdi dhiùñhitam | kecit sva-dehàntar-hçdayàvakà÷e pràde÷a-màtraü puruùaü vasantam || [BhP 2.2.8] ity-ukta-di÷à tat-tad-råpeõa bhinna-mårti-baddha-santam api ekam abhinna-mårtim eva samadhi-gato'smi | ayaü paramànanda-vigraha eva vyàpakaþ | svàntar-bhåtena nijàkàra- vi÷eùaõàntaryàmitayà tatra tatra sphuratãti vij¤ànavàn asmi | yato'haü vidhåta-bheda-mohaþ | asyaiva kçpayà durãkçto bheda-mohaþ | bhagavad- vigrahasya vyàpakatvàsambhàvanà-janita-tan-nànàtva-vij¤àna-lakùaõo moho yasya tathàbhåto'ham | teùu vyàpakatve hetur àtma-kalpitànàm àtmany eva paramà÷raye pràduùkçtànàm avalokanaü prati yathaika evàrko vçkùa- kuóyàdy-upari-gatatvena tatràpi kutracid avyavadhànaü sampårõatvena savyavadhànas tv asampårõatvenànekadhà dç÷yate tathety arthaþ | dçùñànto'yam ekasyaiva tatra tatrodaya ity etan màtràü÷e | vastutas tu ÷rã- bhagavad-vigraho'cintya-÷aktyà tathà bhàsate | såryas tu dårasya vistãrõàtmanàsvabhàveneti vi÷eùaþ | athavà taü pårva-varõita-svaråpam imam agrata evopaviùñaü ÷arãra-bhàjàü hçdi hçdi santam api samadhigato'smi | yadyapy antaryàmiråpam etasmàd råpàd anyàkàraü tathàpy etad råpam evàdhunà tatra tatra pa÷yàmi | sarvato mahà- prabhàvasyaitasya råpasyàde÷a-bhede'py abheda-bodhanàya j¤eyaþ | na tu pårõàpårõatva-vivakùàyai | amãlita-dçg-vyadhàrayad iti kçùõa evaü bhagavati mano-vàk-kàya-vçttibhir ity upakramopa-saühàràdibhir atra ÷rã- vigraha eva praståyate | tato nedaü padyaü brahma-paraü vyàkhyeyam | tad evaü paricchinnatvàparicchinna-tvayor yugapat-sthiter acaraü caram eva cety etad apy atra susaïgacchate | ato vibhutve'pi lãlayà yàthàthyaü siddhyati || bhãùmaþ ÷rã-bhagavantam ||45|| [46] evaü tasya nityatva-vibhutve sàdhite | tathaiva vyàkhyàtaü ÷rã-svàmibhir aùñamasya ùaùñhe | anàviràviràseyaü nàbhåtàbhåd iti bruvan | brahmàbhipraiti nityatva-vibhutve bhagavat-tanor iti | tathà hi ÷loka-dvayaü tañ-ñãkà ca -- ajàta-janma-sthiti-saüyamàyà- guõàya nirvàõa-sukhàrõavàya | aõor aõimne 'parigaõya-dhàmne mahànubhàvàya namo namas te || råpaü tavaitat puruùarùabhejyaü ÷reyo 'rthibhir vaidika-tàntrikeõa | yogena dhàtaþ saha nas tri-lokàn pa÷yàmy amuùminn u ha vi÷va-mårtau || [BhP 8.6.8-9] itãdam | ÷rã-mårter ayaü àvirbhàva eva natvasmad_adi-vaj janmàdi tadàstãty àha - na jàtà janmàdayo yasya | kutaþ ? aguõàya ato nirvàõa-sukhasyàrõavàya ap¸ara-mokùa-sukha-råpàyety arthaþ | tathàpi aõor aõimna atisåkùmàya durj¤àtatvàt | vastutas tu aparigaõyam iyattàtãtaü dhàma mårtir yasya tasmai | na caitad asambhàvitam | yato mahàn acintyo'nubhàvo yasya | tan-mårteþ sanàtanatvam aparimeyatvaü copapàdayatti råpam iti | he puruùarùabha! he dhàtaþ ! etat tava råpaü vaidekena tàntrikeõa ca upàyena ÷reyobhiþ sadà ijyaü påjyaü ato nedam apårvaü jàtam iti bhàvaþ | nanu yåyaü devàþ påjyatvena prasiddhàþ satyaü sarve'py atraivàntarbhåtà ity àha | u aho ha sphuñam amuùmiüs tvayi no'smàüs trilokàü÷ ca saha pa÷yàmi | tatra hetuþ | vi÷vaü mårtau yasya atas tavaitad råpaü paricchinnam api na bhavatãty arthaþ | ity eùà | atra nirvàõa-sukhàrõavàyeti arõavatva-råpakeõa nirvàõa-sukha-màtratvaü nirasya tato'py adhika-sahàsukhatvam dar÷itam | tad uktaü ÷rã-dhruvena -- yà nirvçtis tanu-bhçtàü tava pàda-padma- dhyànàd bhavaj-jana-kathà-÷ravaõena và syàt | sà brahmaõi sva-mahimany api nàtha mà bhåt kiü tv antakàsi-lulitàt patatàü vimànàt || iti [BhP 4.9.10] tathà aõor aõimne iti procya aparimeya-dhàmna ity ukter acintya-÷aktitva- råpeõa mahànubhàvatvena sarva-pariõàmàdhàratvaü tava dar÷itam iti j¤eyam || [47] atha sthåla-såkùmàtiriktatàm àha dvàbhyàm | sa vai na devàsura-martya-tiryaï na strã na ùaõóho na pumàn na jantuþ nàyaü guõaþ karma na san na càsan niùedha-÷eùo jayatàd a÷eùaþ || [BhP 8.6.24] evaü gajendram upavarõita-nirvi÷eùaü brahmàdayo vividha-liïga-bhidàbhimànàþ naite yadopasasçpur nikhilàtmakatvàt tatràkhilàmara-mayo harir àviràsãt || [BhP 8.6.30] yasya brahmàdayo devà[*ENDNOTE #7] ity àdi pràktana-padya-dvayena yasmàt sarva-kàraõa-kàraõatvaü vya¤jitaü tasmàd devàdãnàü madhye ko'pi na bhavati | vailakùaõyaü sàttvikatva-bhautikatvàdi-hãnataiva strãtva- puruùatva-hãnatà ca pràkçta-tat-tad-dharma-ràhityam | ataeva na ùaõóa ity uktam | tasmàn na ko'pi jantuþ | kàraõa-bhåtaþ sattvàdir guõaþ puõya-pàpa- lakùaõaü karma ca nety àha | nàyaü guõaþ karmeti | tayor api pravartakatvàd iti bhàvaþ | kiü bahunà, yad atra sat sthålam asat såkùmaü tad ekam api na bhvati sva-prakà÷a-råpatvàd iti bhàvaþ | kintu sarvasya niùedhe'vadhitvena ÷iùyata iti ÷eùaþ | màyayà tat-tad-a÷eùàtmaka÷ ca | jayatàt mad- vimokùaõàyàvirbhavatv iti | ñãkà ca - evam upavarõitaü nirvi÷eùaü devàdi-råpaü vinà paraü tattvaü yena taü gajendram | vividha-liïga-bhidàbhimànàþ | vividhà càsau liïga-bhidà devàdi-råpa-bheda÷ ca tasyàbhimàno yeùàm ataeva te brahmàdayo yadà nopajagmus tatra tadà nikhilàtmakatvàt nikhilànàü teùàü paramàtma-sukha- råpatvàt tad-vilakùaõo màyayà a÷eùàtmakatvàd akhilàmaramayo harir àviràsãd iti | evam àvirbhàvaü pràrthayamàne ÷rã-gajendre yad råpeõàvirbhåtaü tat khalu tàdç÷am eva bhavitum arhatãti sàdhåktaü sthåla-såkùma-vastv-atiriktas tava ÷rã-vigraha iti | anyathà tv apàõi-pàda-råpatvenaiva tac cetasyàvirbhåya tad vidadhyàt | tad uktaü svecchàmayasyeti | ÷loka-dvayam idaü ÷lokàntaravyavahitam apy arthenàvyavahitatvàd yugalatayopadadhre || prathamaü gajendraþ ÷rã-harim, dvitãyaü ÷rã-÷ukaþ ||47|| [48] atha pratyag-råpatatvam apy àha - sa tvaü kathaü mama vibho'kùa-pathaþ paràtmà yoge÷varaiþ ÷ruti-dç÷àmala-hçdi-bhàvyaþ | sàkùàd adhokùaja uru-vyavasanàndha-buddheþ syàn me'nudç÷ya iha yasya bhavàpavargaþ || [BhP 10.64.18] ñãkà ca - he vibho sa tvaü mamàkùa-pathaþ locana-gocaraþ etac citram ity arthaþ | kim atrà÷caryaü tad àha para àtmà ataeva yoge÷varair api ÷ruti-dç÷à amala-hçdi vibhàvya÷ cintyaþ | yato'dhokùajaþ akùajam aindriyakaü j¤ànaü tad adhaþ arvàg eva yasya saþ | yasya hi bhavàpavargo bhavet tasya bhavàn anudç÷yaþ syàt uru-vyasanena kçkalàsa-bhava-duþkhena andha-buddhes tu mama etac citram ity arthaþ | ity eùà | dar÷ana-kàraõaü tåktaü nàràyaõàdhyàtme - nityàvyakto'pi bhagavàn ãkùyate nija-÷aktitaþ | tàm çte paramàtmànaü kaþ pa÷yetàmçtaü prabhum || iti | tàdç÷a-÷akter apy ullàse tat-kçpaiva kàraõam | tad uktaü ÷rutau -- na cakùuùà pa÷yati råpam asya yam evaiùa vçõute tena labhyas tasyaiùa àtmà vivçõute tanuü svàm || [KañhaU 1.2.23] na sandç÷e tiùñhati råpam asya | ity àdikaü ca kutracit | evam eva mokùa- dharme nàràyaõãye nàradaü prati ÷rã-÷vetadvãpa-patinoktam - etat tvayà na vij¤eyaü råpavàn iti dç÷yate | icchan muhårtàn na÷yeyam ã÷o'haü jagato guruþ || màyà hy eùà mayà sçùñà yan màü pa÷yasi nàrada | sarvabhåtaguõair yuktaü naivaü tvaü j¤àtum arhasi || [MBh 12.306.42-43] yathà'nyo råpavàn iti hetor dç÷yate tathàyam apãty etat tvayà na j¤eyam | tata÷ ca svaya råpitve'py adç÷yatvam uktvà nija-råpasyàpràkçtatvam eva dar÷itam | tad-dar÷ane ca parama-kçpà-mayy akuõóhà mamecchaiva kàraõam ity àha | i icchann iti | na÷yeyam adç÷yatàm àpadyeyam | tatra svàtantryaü jagad- vilakùaõatvaü ca hetum àha - ã÷a ity àdi | tathàpi màü sarva-bhåta-gaõair yuktaü yat pa÷yasi tad yuktatvena yat pratyeùi eùà màyà mayaiva sçùñà mama màyayaiva tathà bhànam ity arthaþ | tasmin naivam ity àdi | mayàtra pratàraõa-÷aktiþ | tathà hi tatraiva ÷rã-bhàùya-vacanam | prãtas tato'sya bhagavàn deva-devaþ sanàtanaþ | sàkùàt taü dar÷ayàmàsa dç÷yo nànyena kenacid || iti | [MBh 12.323.11] tam uparicaraü vasuü prati svàtmànam iti ÷eùaþ | tad-agre ca vasv-àdi- vàkyam | na ÷akyaþ sa tvayà draùñum asmàbhir và bçhaspate | yasya prasàdaü kurute sa vai taü draùñum arhati || iti | [MBh 12.323.18] tad evaü ÷rutàv apy adç÷yatvàdayo dharmàþ ÷rã-vigrahasyaivoktàþ | ÷rutyantaraü ca na cakùuùà pa÷yati råpam asya | iti || nçpaþ ÷rã-bhagavantam ||48|| [49] ataeva pràkçtàni råpàdãni niùidhya anyàni sampratipàdyante | na vidyate yasya ca janma karma và na nàma-råpe guõa-doùa eva và tathàpi lokàpyaya-sambhavàya yaþ sva-màyayà tàny anukàlam çcchati || [BhP 8.3.8] ayam arthaþ | avasthàntara-pràptir vikàraþ | tatra prathama-vikàro janmeti | apårõasya nija-pårty-arthà ceùñà karmeti | manogràhyasya vastuno vyavahàràrthaü kenàpi saïketitaþ ÷abdo nàmeti | cakùuùà gràhyo guõo råpam iti | sattvàdi-pràkçta-guõa-nidàno dravyasyotkarùa-hetur-dharma- vi÷eùo guõa iti prakçtije loke dç÷yate | yasya ca sarvadà svaråpasthatvàt pårõatvàt manaso'py agocaratvàt svaprakà÷atvàt prakçty-atãtvàt tàni na vidyante | tathàpi yas tàni çcchati pràpnoti tasmai nama ity [BhP 8.3.9] uttara- ÷lokenànvayaþ | ataeva ÷rutyàpi - niùkalaü niùkriyaü ÷àntam ity àdau [øvetU 6.19], a÷abdam aspar÷am aråpam avyayam ity àdau [KañhaU 1.3.15] ca tan niùidhyàpi sarva-karmà sarva-kàmaþ sarva-gandhaþ sarva-rasa ity [ChàU 3.14.4] àdau vidhãyate | guõa-doùa iti aparamàrthatvàd guõa eva doùa ity arthaþ | tato råóha-doùas tu sarvathà na sambhavaty eveti vakùyate | tathà ca kaurme - ai÷varya-yogàd bhagavàn viruddhàrtho'bhidhãyate | tathàpi doùàþ parame naivàhàryaþ katha¤cana | guõà viruddhà api tu samàhàryà÷ ca sarvataþ || iti | ayam àtmàpahata-pàpmà | ity àdyàþ [ChàU 8.7.1] ÷rutaya÷ ca | etaü saüyad vàma ity àvakùate etaü sarvàõi vàmàni nayati eùa u eva bhàmaõãþ eùa sarveùu vedeùu bhàtãty [Chà 4.15.2] àdyà ca | ataeva sarva- gandha ity àdau gandhàdi-÷abdena saugandhyàdikam evocyate | yadà tu çcchatinànvayas tu guõasya doùatvena råpakam avivakùitaü ÷ruti-viruddhatvàt paramàrthatvena pratipàdayiùyamàõatvàc ca | nanv ekatra teùàü janmàdãnàü bhàvàbhàvayor virodha ity à÷aïkya tad- virodhe hetum àha sva-màyayà iti | anyathànupapatti-pramità dustarkyà svaråpa-÷aktir eva tatra hetuþ | ataeva svaråpa-bhåtatvena tebhyaþ pràkçtebhyo vilakùaõatvàt tàny api na vidyanta iti ca vaktuü ÷akyata iti bhàvaþ | yathà ÷àïkara-÷àrãrarake samàkarùàd ity [Vs. 1.4.15] atra nàma- råpa-vyàkçta-vastu-viùayaþ svacchandaþ pràyeõa prasiddha iti tad- vyakaraõàbhàvàpekùayà pràg-utpatteþ sad eva brahma-÷rutàv asad ity ucyate ity uktam tathaiva j¤eyam | ataeva ÷rã-viùõu-puràõe - guõàü÷ ca doùàü÷ ca mune vyatãta ity [ViP 6.5.83] uktvà punar àha samasta-kalyàõa-guõàtmako hãti [ViP 6.5.84] | tathà j¤àna-÷akti-balai÷varya-vãrya-tejàüsy a÷eùataþ | bhagavac-chabda-vàcyàni vinà heyair guõàdibhiþ || iti [ViP 6.5.79] pàdmottara-khaõóe ca - yo'sau nirguõa ity uktaþ ÷àstreùu jagad-ã÷varaþ | pràkçtair heya-saüyuktair guõair hãnatvam ucyate || iti | na ca sva-màyayety anyathàrthaü mantavyam | vi÷uddha-vij¤àna-ghanaü sva-saüsthayà samàpta-sarvàrtha-mayã và¤chitam | sva-tejasà nitya-nivçtta-màyà- guõa-pravàhaü bhagavantam ãmahi || iti [?][*ENDNOTE #8] ÷rã-nàrada- vàkyàt | sva-sukha-nibhçtedyàdi[*ENDNOTE #9] | vaktç-hçdaya-virodhàc ca | tataþ sarvathà cic-chaktyà ity arthaþ | ataþ svàmibhir api yoga-màyà-÷abdena cic- chaktir vyàkhyàtà | nanu pràpnoti kadàcitkatvam apy avagamyate, tatràha - anukàlaü nityam eva pràpnoti, kadàcid api na tyajatãty arthaþ | svaråpa-÷akti-prakà÷itvasya ca mitho hetumattà j¤eyà | nanu kathaü janma-karmaõor nityatvam ? te hi kriye | kriyàtvaü ca prati- nijàü÷am apy àrambha-parisamàptibhyàm eva sidhyatãti te vinà sva-svaråpa- hàny-àpattiþ | naiùa doùaþ | ÷rã-bhagavati sadivàkàrànantyàt prakà÷ànantyàt janma-karma-lakùaõa-lãlànantyàd ananta-prapa¤cànanta- vaikuõñha-gata-tat-tal-lãlà-sthàna-tat-tal-lãlà-parikaràõàü vyakti-prakà÷ayor ànantyàc ca | yata evaü satyor api tat-tad-àkàra-prakà÷a-gatayos tad-àrambha- samàptyor ekatrikatra te janma-karmaõor aü÷à yàvat samàpyante na samàpyante và tàvad evànyatràpy àrabdhà bhavatãty evaü ÷rã-bhagavati vicchedàbhàvàn nitye eva tatra te janma-karmaõã vartete | tatra te kvacit ki¤cid vilakùaõatvenàrabhyete te kvacid aikaråpyeõa ceti j¤eyam | vi÷eùaõa- bhedàd vi÷eùaõaikyàc ca | eka evàkàraþ prakà÷a-bhedena pçthak kriyàspadaü bhavatãti | citraü bataitad ekena vapuùà ity àdau pratipàditam | tataþ kriyà-bhedàt tat-tat-kriyàtmakeùu prakà÷a-bhedeùv abhimàna-bheda÷ ca gamyate | tathà sati ekatraikatra lãlà-krama-janita-rasodbodha÷ ca jàyate | nanu kathaü te eva janma-karmaõã vartete ity uktaü pçthag-àrabdhatvàd anye eva te | ucyate | kàla-bhedenoditànàm api samàna-råpàõàü kriyàõàm ekatvam | yathà ÷aïkara-÷àrãrake | dvir-go-÷abdobhayam uccarito na tu dvau go-÷abdàv iti | tathaiva dviþ pàkaþ kçto'nena na tu dvidhà pàkaþ kçto'neneti pratãtyà bhaviùyati | tato janma-karmaõor api nityatà yuktaiva | ataevàgamàdàv api bhåta-pårva-lãlopàsana-vidhànaü yuktam | tathà coktam madhva-bhàùye - paramàtma-sambandhitvena nityatvàt trivikramatvàdiùv apy upasaühàryatvaü yujyate iti | anumataü caitat ÷rutyà yad gataü bhavac ca bhaviùyac cety anayaiva | upasaühàryatvam upàsanàyàm upàdeyatvam ity arthaþ | tatra tasya janmanaþ pràkçtàt tasmàd vilakùaõatvaü pràkçta- janmànukaraõenàvirbhàva-màtratvaü kvacit tad-ananukaraõena và | ajàyamànà bahudhà vijàyata iti ÷ruteþ | tad yathà -- devakyàü deva-råpiõyàü viùõuþ sarva-guhà÷ayaþ | àviràsãd yathà pràcyàü di÷ãndur iva puùkalaþ || iti [BhP 10.3.8] tathà ca - satyaü vidhàtuü nija-bhçtya-bhàùitaü vyàptitvaü ca bhåteùv akhileùu càtmanaþ | adç÷yatàty-adbhåta-råpam udvahan stambhe sabhàyàü na mçgaü na mànuùam || iti [BhP 7.8.17] kàrdamaü vãryam àpanna ity atra [BhP 3.24.6] ÷rã-kapila-devàvatàra- prasaïge kardamasya bhakti-sàmarthya-va÷ãbhåta ity eva vyàkhyeyam | vãrya-÷abda-nyàsas tu prasiddhaü putratvam api ÷liùñaü bhavatãty evam arthaþ | tathà karmaõo vailakùaõyaü svaråpànanda-vilàsa-màtratvam | tad yathà lokavat tu lãlà-kaivalyam iti [Vs 2.1.33] | vyàkhyàtaü ca tattva-vàdibhiþ | yathà loke mattasya sukhodrekàd eva nçtyàdi-lãlà na tu prayojanàpekùayà evam eve÷varasya | nàràyaõa-saühitàyàü ca - sçùñyàdikaü harir naiva prayojanam apekùya tu | kurute kevalànandàd yathà mattasya nartanam || pårõànandasya tasyeha prayojana-matiþ kutaþ | muktà avyàpta-kàmàþ syuþ kim utàsy akhilàtmanaþ || iti | na conmatta-dçùñàntenàsarvaj¤atva prasa¤jayitavyam | svaråpànandodrekeõa sva-prayojanam ananusandhàyaiva lãlàyate ity etad aü÷enaiva svãkàràt | ucchvàsa-pra÷vàsa-dçùñànte'pi suùpty-àdau tad-doùàpàtàt | tasmàt svaråpànanda-svàbhàvikyena tal-lãlà | ÷ruti÷ ca - devasyaiva svabhàvo'yam àpta-kàmasya kà spçhà | iti | atra pràkçta-sçùñy-àdi-gatasya sàkùàd-bhagavac-ceùñàtmakasya vãkùaõàdi- karmaõo vastutas tu tathà-vidhatve vaikuõñhàdi-gatasya kaimutyam evàpatitam | yathoktaü nàga-patnãbhiþ avyàkçta-vihàràya iti [BhP 10.16.47] | ataeva ÷rã-÷ukàdãnàm api tal-lãlà-÷ravaõe ràgataþ pravçttir yujyate | ata÷ ca -- evaü ca janmàni karmàõi hy akartur ajanasya ca | varõayanti sma kavayo veda-guhyàni hçt-pateþ || iti [BhP 1.3.35] atra janma-guhyàdhyàya-padye'py evam eva vyàkhyeyam | yatreme sad-asad- råpe [BhP 1.3.33-4] ity àdibhyàm avyavahita-padyàbhyàü yathà svaråpa- samyag-j¤ànenaiva kçtasyàvidyàkçtàtmàdhyàsa-sad-asad-råpa-niùedhasya hetor brahma-dar÷anaü bhavati | yathà ca - màyoparatàv eva svaråpa- sampattir bhavati ity uktam | evam eva kavaya àtmàràmà hçt-pateþ paramàtmano janmàni karmàõi ca varõayanti | tat-tat-pratiùedhe tad-uparatau caiva satyàü taj-janma-karmànubhava-sampattã bhavata ity arthaþ | sampattir atra sàkùàd dar÷anam | tasmàt svaråpànandàti÷ayita-bhagavad-ànanda- vilàsa-råpàõy eva tànãti bhàvaþ | ataeva pràkçta-vailakùaõyàd akartur ajanasya ity uktam | ataeva veda-guhyàny api tànãti | yathà akråra-stutau tvayoditaþ [BhP 10.48.23-24] ity àdi dvayaü ñãkàyàm evettham utthàpitam | nanu tarhi mamàvatàràs tac-caritàni ca ÷ukti-rajata-vad avidyà-kalpitàny eva kim ? nahi nahi iyaü tu tava lãlety àha dvayena tvayodita itãti | tathaiva ca bhagavat-svaråpa-sàmyenoktaü vaiùõave - nàma-karma-svaråpàõi na pariccheda-gocare | yasyàkhila-pramàõànaü sa viùõur garbhagas tava || iti | [ViP 5.2.19] råpa-karmeti và pàñhàntaram[*ENDNOTE #10] | ittham evàbhipretaü ÷rã- gãtopaniùadbhiþ - janma-karma ca me divyam evaü yo vetti tattvataþ | iti | [Gãtà 4.9] tathà nàmno vailakùaõyaü vàï-manasàgocara-guõàvalambitvena svataþ- siddhatvam | tad yathà vàsudevàdhyàtme - aprasiddhes tad-guõànàm anàmàsau prakãrtitaþ iti | bràhme - anàmà so'prasiddhatvàd aråpo bhåta- varjanàt iti | na yatra nàtha vidyante nàma-jàtyàdi-kalpanàþ | tad brahma paramaü nityam avikàri bhavàn aja || na kalpanàmçte'rthasya sarvasyàdhigamo yathaþ | tataþ kçùõàcyutànanta-viùõu-nàmabhir ãóyase || iti || [ViP 5.18.53-54] etad-vaiùõava-vacanànantaram api na viruddham | tathà hi | atràpàtataþ pratãtàrthatàyàü kalpanà-÷abdo vyarthaþ syàt | nàma-jàty-àdayo na vidyante | ity anenaiva vivakùitàrtha-siddheþ | svayam eva brahmàjàdi-÷abdànàü paramàrtha-pratipàdaka-nàmatayà svãkçta÷ ca | ajàm ekàü lohita-÷ukla- kçùõàm [øvetU 4.5] ity àdiùv ajàyamànatva-lakùaõa-jàti÷ ca dç÷yata eva | tathà nàmàdi-kalpanà na vidyante ity uktà svayaü kçùõàdi-nàma-kalpanoktir viruddhà syàt kalpanayà và katham ãóayatà syàt kalpanàyà aniyatatvàc ca kathaü kçùõàdinàm aniyatyam ucyate | tasmàn nàma-karma-svaråpàõãty anusàràc càyam arthaþ | yathà yatra nàma-jàty-àdãnàü nàmani kçùõàdãni jàtayo devatva-manuùyatva-kùatriyatvàdi-lãlàþ tadàdãnàü kalpanà na vidyante | kintu sva-saüsthayà samàpta-sarvàrtham ity ukta-di÷à svaråpa-siddha-nitya- ÷akti-vilàsa-råpàõy eva tànãty arthaþ | tata÷ ca yato yasmàt sarvasyàpi dçùñasya vastunaþ kalpanàü nàmàdi-racanàmçte adhigamo vyavahàrika- bodho na bhavati | tatas tasmàd eva hetoþ kalpanà-mayaü nàma tan-nàminaü càrtha sarvam avaj¤àya nikhila-pramàõa-paricchedàgocaratvena vedàtmatayà svataþ-siddhaiþ kçùõàdi-nàmopalakùaõaiþ prasiddhair eva nàmabhiþ svataþ- siddhas tvam eveóyase munibhir vedai÷ ca ÷làghyase | na tu kalpanàmayair anyais tvam api ÷làghyase tàdç÷a-mahimabhis tair eva tava mahimà vyaktãbhavatãti | yad và | tair eveóyase vyakta-màhàtmãkriyasa iti | atra yaiþ ÷àstre'tiprasiddhaiþ ÷rã-bhagavàn eva jhañiti pratãto bhavati | yeùàü ca sàïketyàdàv api tàdç÷a-prabhàvaþ ÷råyate | teùàü svataþ siddhatvam anyeùàü kalpanàmayatvaü j¤eyam | athavà he nàtha| yatra nàma-jàtyàdãnàü kalpanà na vidyante tat kavala-vi÷eùa-råpaü paramaü brahma bhavàn | tat-tat-kalpanàyà aviùayatve hetuþ | vi÷eùeõa karoti lãlàyata iti vikàri tathà na bhavatãty avikàri iti | tad-råpeõa na jàyate na prakañãbhavatãti he ajeti | tataþ kim avalambya tatra nàma-jàty-àdi-kalpanàþ kriyantàm iti bhàvaþ | tat- tat-kalpanàü vinà ca sarvasyàpy arthasya vastu-màtrasyàdhigama-màtraü na bhavet | kim uta tàdç÷a-brahma-svaråpasya bhavataþ | kalpanàmaya-nàma- jàty-àdayas tu na kasyàpi svaråpa-dharmà bhavanti yata evaü tataþ sàïketyàdinà bhàvitair api bhavadvat-sarva-puruùàrtha-pradais tat-tad- vi÷eùa-pratipàdakaiþ kçùõàdi-nàmabhir eva tvam ãóyase nitya-siddha-÷ruti- puràõàdibhiþ ÷làghyase na tu nirvi÷eùatà-pratipàdakair nitaràü kalpanàmayair ity arthaþ | kintu kçùõàdãnàü caturõàü nàmnàü upalaksaõatvam eva j¤eyam | nàràyaõàdi-nàmnàm api sàïketyàdau tathà prabhàva-÷ravaõàt | varõa eva tu ÷abda iti bhagavàn upavarùa ity anena tasya ca nityatvàd ity anena ca nyàyena varõatayaiva nityatvam asya veda-sàra-varõàtmaka-nàmnaþ sidhyati | tathaiva gopàla-tàpanã-÷rutau nàma-mayàùñada÷àkùara-prasaïge brahma- vàkyam - teùv akùareùu bhaviùyaj-jagad-råpaü prakà÷ayann [GTU 1.26] iti | atràvatàra-kàla-jàta-÷abdàdimaya-jagat-kàraõatvena tad-vailakùaõyàt svataþ-siddhatvaü tathà bhagavat-svaråpàbhinnatvaü ca tad-vailakùaõyaü nàmnaþ | tad yathà ÷rutau - oü àsya jànanto nàma cid viviktan mahas te viùõo sumatiü bhajàmahe | oü tat sad ity àdi | ayam arthaþ | he viùõo! te tava nàma cit cit-svaråpam ataeva mahaþ sva- prakà÷a-råpam | tasmàd asya nàmnaþ à ãùad api jànantaþ na tu samyag uccàra-màhàtmyàdi-puraskàreõa | tathàpi vivaktan bruvàõàþ kevalaü tad- akùaràbhyàsa-màtraü kurvàõàþ sumatiü tad-viùayàü vidyàü bhajàmahe pràpnumaþ | yatas tad eva praõava-vya¤jitaü vastu sat svataþ-siddham iti | ataeva bhaya-dveùàdau ÷rã-mårteþ sphårter iva sàïketyàdàv apy asya muktidatvaü ÷råyate | tathà coktaü pàdme - apy anya-cittaþ kruddho và yaþ sadà kãrtayed dharim | so'pi bandha-ksayàn muktiü labhec cedi-patir yathà || iti | tathà ÷rã-bhagavata iva tasya nàmnaþ sakçd api sàkùàtkàraþ saüsàra- dhvaüsako bhavati | yathà skànde - sakçd uccàritaü yena harir ity akùara-dvayam | baddhaþ parikaras tena mokùàya gamanaü prati || iti ÷rutau ca praõavam uddi÷ya | om ity etat brahmaõo nediùñaü nàma yasmàd uccàryamàõa eva saüsàra-bhayàt tàrayati tasmàd ucyate tàra ity àdi bahutaram | na càsyàrtha-vàdatvaü cintyam | tathàrthavàdo harinàmni kalpanam iti padma-puràõànusàreõàparàdhàpàtàt | yasya tu gçhãta-nàmno'pi punaþ saüsàras tasya nànuvrajati yo mohàd vrajantaü parame÷varam | j¤ànàgni-dagdha-karmàpi sa bhaved brahma- ràkùasa iti ÷rã-viùõu-bhakti-candrodayàdi-pramàõita-puràõa-vacanavan mahad aparàdha-tad-artha-vàda-kalpanàdikaü pratibandhakaü j¤eyam | ataevànanda-råpatvam asya mahad-dhçdaya-sàkùikaü pratibandhakaü j¤eyam | ataevànanda-råpatvam asya mhad-dhçdaya-sàkùikaü yathà ÷rã-vigrahasya | tad uktaü ÷rã-÷aunakena - tad a÷ma-sàraü hçdayaü batedaü yad gçhyamàõair hari-nàma-dheyaiþ | na vikriyetàtha yadà vikàro netre jalaü gàtra-ruheùu harùaþ || [BhP 2.3.24] ataeva prabhàsa-puràõe kaõñhoktyà kathitair hetubhiþ sakala-veda-phalatvena ca bhagavat-svaråpatvam eva pratipàditam | madhura-madhuram etan maïgalaü maïgalànàü sakala-nigama-vallã-sat-phalaü cit-svaråpam | sakçd api parigãtaü ÷raddhayà helayà và bhçgu-vara nara-màtraü tàrayet kçùõa-nàma || iti || tasmàd bhagavat-svaråpam eva nàma | spaùñaü coktaü ÷rã-nàrada- pa¤caràtre'ùñàda÷àkùaram uddi÷ya - vyaktaü hi bhagavàn eva sàkùàn-nàràyaõaþ svayam | aùñàkùara-svaråpena mukheùu parivartate || iti | màõóukyopaniùatsu ca praõavam uddi÷ya - oü ity etad akùaram idaü sarvaü [MàõóU 1] | oükàra evedaü sarvam [ChàU 2.23.3] | praõavo hy aparaü brahma praõava÷ ca paraü smçtam | apårvo'nantaro'bàhyo'naparaþ praõavo'vyayaþ || sarvasya praõavo hy àdir madhyam antas tathaiva ca | evaü hi praõavaü j¤àtvà vya÷nute tad-anantaram || praõavaü hã÷varaü vidyàt sarvasya hçdaye sthitam | sarva-vyàpinam oïkàraü matvà dhãro na ÷ocati || amàtro'nanta-màtra÷ ca dvaitasyopa÷amaþ ÷ivaþ | oïkàro vidito yena sa munir netaro janaþ || iti [Màõóåkya-kàrikà 26-29] na tu parame÷varasyaiva tat-tad-yogyatàsmabhavàd varõa-màtrasya tathoktiþ stuti-råpaiveti mantavyam | avatàràntaravat parame÷varasyaiva varõa- råpeõàvatàro'yam iti asminn arthe tenaiva ÷ruti-balenàïgãkçte tad-abhedena tat-sambhavàt | tasmàn nàma-nàminor abheda eva | tad uktaü pàdme - nàma cintàmaõiþ kçùõa÷ caitanya-rasa-vigrahaþ | pårõaþ ÷uddho nitya-mukto 'bhinnatvàn nàma-nàminoþ || iti || asyàrthaþ - nàmaiva cintàmaõiþ sarvàrtha-dàtçtvàt | na kevalaü tàdç÷am eva api tu caitanyàdi-lakùaõo yaþ kçùõaþ sa eva sàkùàt | tatra hetur abhinnatvàd itãti | nanu, tathàvidhaü nàmàdikaü kathaü puruùendriya-janyaü bhavati | na, veda-màtrasya bhagavativa puruùendriyàdiùv àvirbhàvanàt | yathoktam ekàda÷e svayaü ÷rã-bhagavatà - ÷abda-brahma sudurbodham ity [BhP 11.21.36] àrabhya, mayopabçühitaü bhåmnà brahmaõànanta-÷aktinà | bhåteùu ghoùa-råpeõa vi÷eùa-pårõeva lakùyate || [BhP 11.21.37] iti || dvàda÷asya ùaùñhe vedavyasana-prasaïge kùãõàyuùaþ ity àdau [BhP 12.6.47] | ñãkà ca - tarhi puruùa-buddhi-prabhavatvàn nàdaraõãyaü syàd ity à÷aïkyàha hçdi-sthàcyuta-codità iti | kasmai yena vibhàsito'yam ity àdau [BhP 12.13.19] tad-råpeõety àdivat | etat sarvam abhipretya garbha-stutàv uktam - na nàma-råpe guõa-janma-karmabhir niråpitavye tava tasya sàkùiõaþ | mano-vacobhyàm anumeya-vartmano deva kriyàyàü pratiyanty athàpi hi || [BhP 10.2.36] iti || tathà-råpasyàpi vailakùaõyaü sva-prakà÷atà-lakùaõa-svaråpa- ÷aktyaivàvirbhàvitvam | tac ca pårva-dar÷itam | ataeva dvitãye, àtma-tattva-vi÷uddhy-arthaü yad àha bhagavàn çtam | brahmaõe dar÷ayan råpam avyalãka-vratàd çtaþ || ity [BhP 2.9.4] atra | ñãkà ca - yac coktam aùñamàdhyaye parame÷varasyàpi deha- sambandhàvi÷eùàt kathaü tad-bhaktyà mokùaþ syàd iti | àsãd yad udaràt padmam ity àdinà [BhP 2.8.8] tatràha àtma-tattva-vi÷uddhy-artham iti | àtmano jãvasya tattva-vi÷uddhy-arthaü tattva-j¤ànàrthaü tad bhaved eva | kiü tad yat tap-àdinà sva-bhajanaü bhagavàn brahmaõa àha | kiü kurvan, çtaü satyaü cid-ghanaü råpaü dar÷ayan | dar÷ane hetur avyalãkena tapasàdçtaþ sevitaþ san | ayaü bhàvaþ | jãvasyàvidyayà mithàbhåta-deha-sambandhaþ | ã÷varasya tu yogamàyayà cid-ghana-vigrahàvirbhàva iti mahàn vi÷eùaþ | atas tad bhajane mksopapattir iti | ity eùà || ataeva, sa tvaü triloka-sthitaye [BhP 10.3.17-18][*ENDNOTE #11] ity àdi-dvaye ÷rãmad-ànaka-dundubhinàpi samàhitam | atra hy ayam arthaþ - sa prapa¤casya sçùñi-sthiti-pralaya-kartà tvaü triloka-sthitaye yadà tasya sthitam icchasi | tadà sva-màyayà svà÷ritayà màyà-÷aktyà kçtvà àtmanaþ ÷uklaü varõaü svena sçùñàü dharma-paràü vipràdi-jàtiü bibharùi pàlayasi | atra sattvamayy eva svamàyà j¤eyà niùkçùñatvàd upayuktatvàc ca | atha yadà sargam icchasi tadà rajasà rajomayyà svamàyayà kçtvà upabçühitaü raktam kàminaü vipràdi-varõaü bibharùi | yadà ca janàtyayam icchasi tadà tamo-mayyà kçtvà kçùõaü malinaü pàpa-rataü taü bibharùi | athavà yadà sthitim icchasi tadàtmanaþ ÷rã-viùõu-råpasya ÷uklaü ÷uddhaü guõa-saïkara-rahitam ity arthaþ | ÷iva-brahma-vat tasya tat-saïgàbhàvàt | tathaiva siddhàntitaü ÷rã-÷ukadevena - ÷ivaþ ÷akti-yutaþ ÷a÷vat triliïgo guõa-saüvçtaþ [BhP 10.88.3] ity àdau, harir hi nirguõaþ sàkùàt puruùaþ prakçteþ paraþ [BhP 10.88.5] ity àdi | ataeva -- candrikà-vi÷ada-smeraiþ sàruõàpàïga-vãkùitaiþ | svakàrthànàm iva rajaþ- sattvàbhyàü sraùüç-pàlakàþ || [BhP 10.13.50] iti | atra sàttvikatva-ràja-sattve utprekùite eva, na tu vastutayà niråpite | varõaü råpaü, na tu kànti-màtram | guõa-mayatva-svãkàre'pi tat tad guõa- vya¤jakàkàrasyàpy apekùyatvàt na tu ÷vetaü varõam iti vyàkhyeyaü | ÷rã- viùõu-råpasya pàlanàrthaü guõàvatàrasya paramàtma-sandarbhe kùãroda- ÷àyitvena sthàpayiùyamàõasya tatra ÷yàmatvenàti-prasiddheþ | janàtyaya- heto rudrasya ÷vetatàti-prasiddhyà tad-vaiparãtya-pàtàt | tathaiva hi gobhilokta-sandhyopàsanàyàm - ato'tra brahmaõo na ÷oõavarõatve tàtparyam | na ca tat-tad-guõànàü tat-tad-varõa-niyamaþ | paramatàmasànàü bakàdãnàü ÷yàmatva-÷ravaõàt | sva-màyayà bhakteùu kçpayà bibharùi jagati dhàrayasi prakañayasãty arthaþ | raktaü rajomayatvena sisçksàdi-ràga- bahulam | kçùõaü tamomayatvena svaråpa-prakà÷a-rahitam ity arthaþ | pàrthivàd dàruõo dhåmas tasmàd agnis trayãmayaþ | tamasas tu rajas tasmàt sattvaü yad brahma-dar÷anam || [BhP 1.2.24] ity ukteþ | nanu, katham anyàrthena vàkyena loka-bhràmakaü varõayasi, yataþ samprati janàtyayaàrthaü kçùõo'yaü varõo mayà tamasà gçhãta ity artho'py àyàti tad etad à÷aïkya pariharann àha tvam asya iti [BhP 10.3.21][*ENDNOTE #12] | nirvyåhyamànà itas tata÷ càlyamànàþ | ayaü bhàvaþ - àstàü tàvad brahma- ghanatva-÷uddha-sattva-mayatva-bodhakaü pramàõàntaraü, guõànuråpa- råpàïgãkàre'pi yathà pralayasya duþkha-màtra-hetutvàt suùupti-råpatvàc ca tatra tad-arthàvasaro bhavati tathàsya tu kàlasya tva-kçta-rakùayà jagat-sukha- hetutvàt tamomayàsura-vinà÷a-yogyatvàt teùàm asuràõàm api hanana- vyàjena sarva-guõàtãta-mokùàtmaka-prasàda-làbhàt tad-arthàvasaro na bhavati, saindhava-mànavetivat | tathaivoktam - jaya-kàle tu sattvasya devarùãn rajaso'suràn | tamaso yakùa-rakùàüsi tat-kàlànuguõo'bhajat || iti [BhP 7.1.8] tasmàn na tamaþ-kçto'yaü varõa iti rajaþ-sattvàbhyàü rakta-÷uklàv eva bhavata iti pårva-pakùi-matam | tata÷ ca pàri÷eùya-pramàõena svaråpa-÷akti- vya¤jitatvam evàtràpi paryavasyati iti bhàvaþ | tathaiva tam evàrthaü ÷rã- devakã-devy api sambhrameõa pràg eva vivçtavatã - råpaü yat tat pràhur… avyaktam àdyàm iti [BhP 10.3.24] | atha prakçtam anusaràmaþ | tathà guõasya vailakùaõyam àtmàràmàõàm apy àkarùaõa-liïga-gamyàd bhåtaråpatvam | tad yathà ÷rã-såtoktau - àtmàràmà÷ ca munaya [BhP 1.7.10] ity àdau | harer guõàkùipta-matir [BhP 1.7.11] ity àdi ca | ataevoktaü viùõudharmottare - guõàþ sarve'pi yujyante hy ai÷varyàt puruùottame | doùàþ katha¤cin naivàtra yujyante paramo hi saþ || guõa-doùau màyayaiva kecid àhur apaõóitàþ | na tatra màyà màyã và tadãyau tau kuto hy ataþ || tasmàn na màyayà sarvaü sarvam ai÷varya-sambhavam | amàyo hã÷varo yasmàt tasmàt taü paramaü viduþ || iti || atha na vidyate ity asya prakçta-÷lokasya vyàkhyàtàva÷eùaþ | tad evaü svaråpa-÷akti-vilàsa-råpatvena teùàü pràkçtàd vailakùaõyaü sàdhitam | tatra à÷aïkate | nanu bhavantu svasvaråpa-bhåtàny eva tàni tathàpi svarupasyaiva pårõatvàt tat-tat-pràptau kiü prayojanaü tatràha lokàpyaya-sambhavàya | loko bhakta- janaþ tasyàpyayaþ saüsàra-dhvaüsas tat-pårvakaþ sambhavo bhakti-sukha- pràptiþ | bhå pràptau tad artham etad apy upalakùaõaü nitya-pàrùadànàm api bhakti-sukhotkarùàrtham | tad uktaü ÷rãmad-arjunena prathame - tathàyaü càvatàras te bhuvo bhàra-jihãrùayà | svànàü cànanya-bhàvànàm anudhyànàya càsakçt || iti [BhP 1.7.25] | asyàrthaþ -- yathànye puruùàdayo'vatàràs tathàyaü càvatàraþ sàkùàd- bhagavataþ ÷rã-kçùõàkhyasya tavaiva pràkañyaü, parama-bhaktàyà bhuvo bhàra-jihãrùayà jàto'pi | anyeùàü svànàü bhaktànàm asakçc ca muhur apy anudhyànàya nija-bhajana-saukhyàya bhavati | nanu tarhi bhakta-saukhyam eva prayojanaü jàtam iti pårõànandasya tasyeha prayojana-matiþ kuta ity etat katham upapadyeta | tatràha - ananyabhàvànàm iti | anyathà sarva-j¤a-÷iromaõer nirdoùasya tasya tan-màtràpekùakànàü teùàm upekùàyàm akàruõya-doùaþ prayujyeta iti bhàvaþ | àtmàràme'pi kàruõya-guõàvakà÷o guõà viruddhà api tu samàkhàryà÷ ca sarvata iti smaraõàt vicitra-guõa-nidhàne ÷rã-bhagavaty eva sambhavati | tato'nyatra tu sa¤carita-tad-guõàü÷e tadãya eva yaþ pratipadam eva sà÷caryaü ÷ruty-àdibhir uccair gãyate | ya÷ càviri¤cim àpàmara-janam àkarùann eva vartate | tad uktaü svayam eva - bhajato'pi na vai kecid bhajanty abhajataþ kutaþ | àtmàràmà hy àpta-kàmà akçta-j¤à gurudruhaþ || nàhaü tu sakhyo bhajato'pi jantån bhajàmy amãùàm anuvçtti-vçttaye || ity àdi [BhP 10.32.19-20] | tasmàt parama-samarthasya tasya kçpà-lakùaõaü bhakta-jana-sukha- prayojanakatvaü nàma ko'pi svaråpànanda-vilàsa-bhåta-paramà÷carya- svabhàva-vi÷eùa iti måla-padye'py anukàlam çcchatãty anenaiva [BhP 8.3.8] dar÷itam | ataþ prayojanàntara-matitvaü tu tasmin nàsty eva | tat- prayojanatvaü ca tasya parama-samarthasyànanda-vilàsa eveti dik | yathoktam - kçpàlor asamarthasya duþkhàyaiva kçpàlutà | samarthasya tu tasyaiva sukhàyaiva kçpàlutà || iti || gajendraþ ÷rã-harim || 49 || [50] tasmàd apàõi-pàda-÷ruter api yad ananta-svaprakà÷ànanda-vigraha eva bhagavati tàtparyaü nànyatreti pratipàdayanti | tvam akaraõaþ svaràó akhila-kàraka-÷akti-dharas tava balim udvahanti samadantyajayànimiùàþ | varùa-bhujo'khila-ksitipater iva vi÷va-sçjo vidadhati yatra ye tv adhikçtà bhavata÷ cakitàþ || [BhP 10.87.28] ayam arthaþ | atra karaõaü nàma vàsyàdivat kartç-÷akti-preritatayà kàryakaraü kartur bhinnatamaü kevala-karaõatvàpannam eva vastv aïgãkçtaü, na tu svaråpatvàpannam api yat tad api | yathà dahanàdau tac-chaktyàdikam | gauõàrthatvàt svaràñ-pada-niruktau sveneti tçtãyànta-padasya svaråpa- ÷aktàv eva paryavasànàc ca | tato jãvasya cid-råpatvàt pàõyàdãnàü svato jaóatvàt tad-adhãna-÷aktãnàü teùàü bhinnatamànàü karaõatvaü mukhyàrtham eva | tato'sau tad-àsaktatvàt sakaraõaþ tvaü tu tad-antaryàmã tad-anàsaktatvàt tad-anapekùo yataþ svaràñ svaråpa-÷aktyaiva ràjase iti | tathà pralaya-kàlàvasàne | striya urugendra-bhoga-bhuja-daõóa-viùakta-dhiyo vayam api te samàþ samadç÷o'ïghri-saroja-sudhàþ || [BhP 10.87.23] iti vidvad-gaõa-gurubhir asmàbhir api nijàlambanatvena varõyamàna-parama- divya-karaõa-gaõa-vicitro'py asau akaraõa eva | kutaþ svaràñ svena svaråpa- ÷akti-vi÷eùa-siddha-pràdurbhàva-vi÷eùeùeõa svaråpeõaiva tat-tat-karaõatayà ràjase | teùàü svaråpa-bhåtatvena mukhya-karaõatvàyogàd iti bhàvaþ | anyathaupàdhika-vastu-dvàrà tavàpi prakà÷e kathaü nàma svaràñtvaü sidhyed iti ca | ànanda-màtram ajaraü puràõam ekaü santaü bahudhà dç÷yamànaü neha nànàsti ki¤cana ity àdi ÷ruteþ [BAU 4.4.19] | ànanda-màtra-kara-pàda- mukhodaràdir ity àdi smçte÷ [NàrPa¤c] ca | nanu, mayi tathàbhåta-svaråpa-÷aktãnàm astitàyàü kiü pramàõam | tatràhur akhila-kàraka-÷akti-dhara iti | akhilebhyaþ pràõibhyaþ kàrakàõi karaõàni cakuùur-àdi-golakàni teùu ÷aktã÷ cendriyàõi dharasi dadàsãti tathà | sarveùu teùu tat-tad-dhàraõàt | tàs tu tvayi svataþ-siddhà avyayàþ pårõà eva santãti bhàvaþ | tathà ca ÷rutiþ - pràõasya pràõam uta cakùuùa÷ cakùur iti àdyà [KenaU 1.2] | svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca ity àdyà ca [øvetU 6.8] | tad uktam ekàda÷e - yasyendriyas tanu-bhçtàm ubhayendriyàõi j¤ànaü svataþ ÷vasanato balabhoja ãhà || iti [BhP 11.4.4] ataeva vikaraõatvàn neti cet tad uktam ity [Vs 2.1.32] atra såtrakàro'pi tad uktam ity anena ÷rutes tu ÷abda-målatvàd ity [Vs. 2.1.27] ukta-rãtyaiva ÷ruty- eka-gamyaü tarkàtãtaü tasya vikaraõatvaü sakaraõatvaü ca sàdhitavàn | ÷ruti÷ ca - na tasya kàryaü karaõaü ca vidyate ity [øvetU 6.8] àdyà | athavà, akhila-kàraka-÷akti-dharo'pi tvam asàv akaraõa evety anvayaþ | kutaþ ? svaràó ity àdi | ataþ sarvato vilakùaõa-mahimatvàd animiùà devà indràdayas tat-påjyà vi÷va-sçjo brahmàdayo'pi tava tubhyaü balim upahàraü tad uccaiþ ÷irobhir vahanti | ajayà teùàm adhikàriõyà màyayàpi sahitàþ | sàpi àbhàsa-÷akti-råpà svaråpànanda-÷akti-mayàya tubhyam àtma-sampad- udbhàvàrthaü balim haratãty arthaþ | samadanti ca mauùyair dattaü havya- kavy-àdi-lakùaõaü baliü bhakùayanti ca | atra dçùñàntaþ varùa-bhuja iti | varùaü khaõóa-maõóalam | kathaü balim udvahanti ? tad àhuþ vidadhatãti | tva-àj¤à-pàlanam eva bali- haraõam ity arthaþ | bhãùàsmàd vàtaþ pavate bhãsodeti såryaþ bhãùàsmàd agni÷ cendra÷ ca mçtyur dhàvati pa¤camaþ iti [Kañha 2.3.3] ÷ruteþ | athavà, nanu mama pàõy-àdi-karaõànàü svaråpa-bhåtatve yukti kathayaty ata àhuþ animiùàþ karaõàdhiùñhàtç-devàs tava balim udvanatãti | àj¤àna- devatvàd vi÷va-sçjaþ vi÷veùàü sçùñi-hetavaþ | anye tat-tad-adhiùñhàtç- devatà÷rayàd eva karaõair viùayaü prakà÷ayituü ÷aknuvanti | tvaü punas teùàm apy à÷raya iti tvat-karaõànàü svaprakà÷atàpatteþ svaråpa-bhåtatvam eveti | athàpy àstàü mahà-÷aktir màyaivà÷raya ity ata àhuþ ajayeti | nanu jãvà api nijendriyàdhiùñhàtàtéõàm à÷rayà bhavanti | tatràhuþ vidadhatãti | viùaya- bhoga-dvàreeùv indriyeùu bhavatà vi÷va-patinà dattàdhikàràõàü devànàm evàdhikàryàþ katipaya-gràma-bhaumikà iva jãvà iti na teùàm à÷rayàþ | kintu bhavàn eva teùàm adhikàrakatvàd à÷raya iti bhàvaþ || 10|87|| ÷rutayaþ ÷rã-bhagavantam ||50|| [51] tasmàd vilakùaõa-pàõi-pàdàditvenaivàpàõi-pàdàditvam | yathàha - tvak-÷ma÷ru-roma-nakha-ke÷a-pinaddham antar màüsàsthi-rakta-kçmi-viñ-kapha-pitta-vàtam | jãvac-chavaü bhajati kàntam ati-vimåóhà yà te padàbja-makarandam ajighratã strã || [BhP 10.60.45] atha ÷rã-bhagavati ke÷àdãnàü ÷råyamàõànàm ànanda-svaråpatvam anyeùàü tv abhàva eveti vailakùaõyaü spaùñam eva | ataeva hi hiraõyaka÷ipuü prati tan-màraka-jana-niùedha-lakùaõa-brahma-vara-dànam api saïgacchate | vyasubhir vàsumadbhir và suràsura-mahoragair iti [BhP 7.3.37] | na caitat karaõasya niùedha-paraü, kintu kartur eva | kartç-prakaraõàt apràõibhiþ pràõibhir vety uktes tasyaiva pràptatvàt | hantur jãvad[*ENDNOTE #13]- deha-sàmye'pi sapràõa-bhàgàn niùkràntasya kartanãya[*ENDNOTE #14]- nakhàgra-bhàgasya tyakta-pràõatvàc ca | tasmàd asmàkam apràõo hy amanàþ ÷ubhra iti | asya mahato bhåtasya niþ÷vasitam etad iti [BAU 2.4.10] ca ÷rutir nàsaïgateti | ataeva vàràhe - na yasya pràkçtà mårtir medomajjàsthi-sambhavà | na yogitvàdã÷varatvàt satya-råpo'cyuto vibhur || iti || tac càpràkçta-mårtitvaü tasya mahàyogitvàd icchà-kçtam iti na, kintv ã÷varatvàn nityam evety arthaþ | tathà ca prayogaþ | ã÷varaþ sa-vigrahaþ j¤ànecchà-prayatnavat kartçtvàt kulàlàdivat | sa ca vigraho nityaþ ã÷vara- kararõatvàt taj-j¤ànàdivad iti | ataeva vilakùaõatvam api | jãvacchavam iti caitanyayogena jãvantam svatas tu ÷avam | tataþ ÷rã-bhagavad-vigrahas tu cid eka-rasatvàt sadà jãvann eveti vailakùaõyaü yuktaü nityànanda-cid-råpatvàd bhajanãyatvaü ca yuktam iti bhàvaþ || || 10.60 || ÷rã-rukmiõã ÷rã-bhagavantam ||51|| [52] nàma-råpitva-vidhiniùedha-÷rutibhir vivadamànànàü vivàdàvasare tad eva hy apapàdayati | astãti nàstãti ca vastu-niùñhayor eka-sthayor bhinna-viruddha-dharmaõoþ avekùitaü ki¤cana yoga-sàïkhyayoþ samaü paraü hy anukålaü bçhat tat || [BhP 6.4.32] astãti yogaþ sthålopàsanà-÷àstraü, tatra hi yad-bhagavato nàma-råpitvaü ÷råyate tad-dçùña-kalpanà-làghavàt ghaña-pañàdi-lakùaõàkhila-nàma- dheyatvaü pàtàla-pàdàdikatvaü ceti vidhãyate | nàstãti sàïkhyaü j¤àna- ÷àstraü tatra hi niùedha-÷rutibhis tasya nàma-råpitvaü yan niùidhyate tat pràpa¤cika-nàma-råpitvasya kalpitatvàt sarvathaiva nàstãti ni÷cãyate | tad uktam ubhaya-matasyaiva pràk | sa sarva-nàmà sa ca vi÷va-råpaþ ity àdinà yad yan niruktaü vacasà niråpitam ity àdinà ca [BhP 6.4.28-29] | astãti nàstãti ca vastuni niùñhà yayoþ | tam eva vivàdaü sphuñayati, bhinnau astãti nàstãty evambhåtau viruddhau dharmau yayos tayoþ | nanv àstàm anayor bhinna-viùayatvaü netyàha ekasthayoþ samàna-viùayoþ | tad evaü vivàde sati yat ki¤cit samaü sama¤jasatvenaiva avekùitaü pratãtaü vastu tad dvayor api bçhan mahad anukålaü bhavati | kiü tat sama¤jasaü ? yat paraü nàma-råpàd atyanta-tad-abhàvàc ca vilakùaõaü kim api nàma-råpa- lakùaõam eva vastv ity arthaþ | etad uktaü bhavati | ekasminn eva vastuni nàma-råpitva-vidhi-niùedhàbhyàü parasparaü ÷rutayaþ paràhatàrthàþ syuþ | atra tu paratvenobhayatràpi pràktana-yuktyà sama¤jasam apràkçta-nàma-råpitvam eva vidhi-niùedha- ÷ruti-tàtparyenopasthàpyata iti tat-tan-mataü vivàda-màtram | ittham evàtra ÷rã-dhruveõa nirvivàdatvam uktam -- tiryaï-naga-dvija-sarãsçpa-deva-daitya- martyàdibhiþ paricitaü sad-asad-vi÷eùam råpaü sthaviùñham aja te mahad-àdy-anekaü nàtaþ paraü parama vedmi na yatra vàdaþ || iti [BhP 4.9.13] | atra råpa-÷abdasyaivobhayatra vi÷eùyatvena | bhåpa råpam aråpaü ca paraü càparam eva ca iti [ViP 6.7.47] vaiùõava-vàkyànusàreõa ca | ataþ paraü caturbhujàditva-lakùaõaü råpaü vapur ity arthaþ | tac càgre dar÷ayiùyate | [52] tan na vedmi etat paryantaü kàlaü nàj¤àsiùam ity arthaþ | tad eva vyanakti | yo 'nugrahàrthaü bhajatàü pàda-målam anàma-råpo bhagavàn anantaþ | nàmàni råpàõi ca janma-karmabhir bheje sa mahyaü paramaþ prasãdatu || [BhP 6.4.33] yo nàma-råpa-rahita eva nàmàni råpàõi ca bheje prakañitavàn | janma- karmabhiþ saha tàni ca prakañitavàn ity arthaþ | vyatireke doùam àha ananta iti | yadi tasmin nàma-råpitvàdikaü nàsti tarhi tac-chaktimattvaü prati sàntatvam eva prasajyeteti | tad uktaü pracetobhiþ -- na hy antas tvad- vibhåtãnàü so 'nanta iti gãyase iti [BhP 4.30.31] | tat-tat-prakà÷ane hetuþ | bhagavàn bhagàtmaka-÷aktimàn | tasyàþ ÷akter màyàtvam niùedhati paramaþ | paràkhya-÷akti-råpà mà lakùmãr yasmin | anyathà paramatva- vyàghàtaþ syàd iti bhàvaþ | tasmàn na màyayà sarvaü sarvam ai÷varya-sambhavam | amàyo hã÷varo yasmàt tasmàt taü paramaü viduþ || ity ukteþ | nanu, sarva-nàma-vi÷va-råpatve tad-ràhitye ca santy eva tat-tad-upàsakàþ pramàõam | atra tu ke syur ity à÷aïkyàha - pàda-målaü bhajatàm anugrahàrtham iti | yoga-sàïkhyayos tat tattvaü na samyak prakà÷ate, kintu bhaktàv eva | bhaktir evainaü dar÷ayati ity àdi ÷ruteþ | tasmàd yuktaü tayor vivàda-màtratvam iti bhàvaþ | ataeva vakùyate'nantaram eva -- iti saüstuvatas tasya sa tasminn agha-marùaõe | pràduràsãt kuru-÷reùñha bhagavàn bhakta-vatsalaþ || kçta-pàdaþ suparõàüsa ity àdeþ [BhP 6.4.35-6] pàda-målaü bhajatàm ity anena tàn prati råpa-pràkañyàt pårvam api råpam asty eveti vya¤jitam | caraõaü pavitraü vitataü puràõam ity àdi ÷ruteþ | bheja ity atãta-nirde÷aþ pràmàõya-dàróhyàyànàditvaü bodhayati | ananta-padasya ca nàmàni råpàõi cànantàny eveti bhàvaþ | atra pràkçta-nàma-råpa-rahito'pi iti ñãkà ca || || 6.4 || dakùaþ ÷rã-puruùottamam ||52|| [53] tad evaü nityatvàd vibhutvàt sarvà÷rayatvàt sthåla-sûkùmàpràkçta-vastv- atiriktatvàt pratya-råpatvàt sva-prakà÷atvàt sarva-÷ruti-samanvaya-siddhatvàt tad-råpaü parama-tattva-råpam eveti siddham | tathaiva hi param- vaiduùyeõànubhåtaü spaùñam evàha tribhiþ - råpaü yad etad avabodha-rasodayena ÷a÷van-nivçtta-tamasaþ sad-anugrahàya | àdau gçhãtam avatàra-÷ataika-bãjaü yan-nàbhi-padma-bhavanàd aham àviràsam || nàtaþ paraü parama yad bhavataþ svaråpam ànanda-màtram avikalpam aviddha-varcaþ | pa÷yàmi vi÷va-sçjam ekam avi÷vam àtman bhåtendriyàtmaka-madas ta upà÷rito 'smi || tad và idaü bhuvana-maïgala maïgalàya dhyàne sma no dar÷itaü ta upàsakànàm | tasmai namo bhagavate 'nuvidhema tubhyaü yo 'nàdçto naraka-bhàgbhir asat-prasaïgaiþ ||[BhP 3.9.2-4] ñãkà ca - nanu tvam api samyak na jànàsi yat tvayà dçùñaü råpam etad api guõàtmakam eva nirguõaü brahmaiva tu satyaü tatràha råpam iti dvàbhyàm | avabodha-rasodayena ÷a÷van nibhçtam tamo yasmàt tasya tava yad etad råpaü tvayaiva svàtantryeõa satàm upàsakànàm anugrahàya gçhãtam àviùkçtam | avatàra-÷atasya ÷uddha-sattvàtmakasya yad ekaü bãjaü målam, tat-prakà÷anàrthaü guõàvatàra-bãjatvaü dar÷ayati yan màbhàtãti | he parama abiddha-varcaþ anàvçta-prakà÷am avikalpaü nirbhedam ataevànanda-màtram | evambhåtaü yad bhavataþ svaråpaü tat ato råpàt paraü bhinnaü na pa÷yàmi kintu idam eva tat | ataþ kàraõàt te tava ada idaü råpam à÷rito'smi | yogyatvàd apãty àha ekam upàsyeùu mukhyaü yad vi÷va-sçjam | ataeva avi÷vaü vi÷vasmàd anyat | kiü ca, bhûtendriyàtmakaü bhåtànàm indriyàõàü càtmànaü kàraõam ity arthaþ | nanv evam api sopàdhikam etad arvàcãnam evety à÷aïkyàha tad evedaü he bhuvana-maïgala yatas te tvayà asmàkam upàsakànàü maïgalàya dhyàne dar÷itam | na hy avyakta-vartmàbhinive÷ita-cittànàm asmàkaü sopàdhikaü dar÷anaü yuktam iti bhàvaþ | atas tubhyaü namo'nuvidhema anuvçttyà karavàma | tarhi kim iti kecin màü nàdriyante, tatràha yo'nàdçta iti | asat- prasaïgair nirã÷vara-kutarka-niùñhaiþ | ity eùà || atra kalpitam apy arthàntaraü yasya vidvad-guõa-gurutvàn na sambhavaty eveti vya¤jitam | na hy avyakta-vartmeti | uktaü caitat stutitaþ pràk avyakta- vartmàbhinive÷itàtmà [BhP 3.8.33] iti | màü nàdriyante iti vigraharåpaü màm ity evàrthaþ | vigrahyaiva para-brahmatvena sthàpitatvàt | ataeva ye vigraham etàdç÷atayà na manyante te vidvad anubhava-viruddha-matayo ne÷varam api manyanta ity ata àha nirã÷vara iti | yata eva -- ye tu tvadãya-caraõàmbuja-koùa-gandhaü jighranti karõa-vivaraiþ ÷ruti-vàta-nãtam | bhaktyà gçhãta-caraõaþ parayà ca teùàü nàpaiùi nàtha hçdayàmbu-ruhàt sva-puüsàm || [BhP 3.9.5] ity anantara-padye tu-÷abdena yo'nàdçta ity-àdy-uktebhyo bahirmukha- janebhyo vilakùaõatvena nirdiùñànàü tàdç÷a-÷rã-bhagavad-råpa-niùñhànàm eva ÷ruti-vàta-nãtam iti ÷abdena pramàõena bhaktyà gçhãta-caraõa ity anubhavena ca prà÷astyam uktam || 3.9 || brahmà ÷rã-nàràyaõam ||53|| [54] àve÷àvatàratayà pratãtasya ÷rã-çùabhadevasyàpi vigraha evaü yojyate, yathà - idaü ÷arãraü mama durvibhàvyaü sattvaü hi me hçdayaü yatra dharmaþ | pçùñhe kçto me yad adharma àràd ato hi màm çùabhaü pràhur àryàþ || [BhP 5.5.19] idaü manuùyàkàra-÷arãraü hi ni÷citaü durvibhàvyaü durvitarkyaü yat tattvaü tad eva | yatraiva dharmo bhàgavata-lakùaõas tatraiva me hçdayaü manaþ | yad yasmàt tad-viparãtàdi-lakùaõo'dharmo mayà pçùñhe kçtaþ | tataþ paràï- mukho'ham ity arthaþ | ataeva vaktur asya çùabhadevasya ca sarvàntima-lãlàpi vyàjenàntardhànam eva pràkçta-loka-pratãty-anusàreõaiva tu tathà varõitam | àtmàràmatà-rãti-dar÷anàrtham | tad uktam -- yoginàü sàmparàya-vidhim anu÷ikùayan iti [BhP 5.6.6] | ataþ svakalevaraü jihàsur ity atra kaevara- ÷abdasya prapa¤ca evàrthaþ | upàsanà-÷àstre tasya tathà prasiddheþ | tathà -- atha samãra-vega-vidhåta-veõu-vikarùaõa-jàtogra-dàvànalas tad vanam àlelihànaþ saha tena dadàha ity [BhP 5.6.8] asya vàstavàrthe tu tena saheti kartç-sàhàyye tçtãyà | gauõa-mukhya-nyàyena kartary eva pràthamika- pravçtteþ | tata÷ ca dàvànalas tad-vana-vartitarvàdi-jãvànàü sthålaü dehaü dadàha, çùabhadevas tu såkùmaü deham iti tasya sarv=moksadatvam anusandheyam | sa yaiþ spçùño 'bhidçùño và saüviùño 'nugato 'pi và | kosalàs te yayuþ sthànaü yatra gacchanti yoginaþ || [BhP 9.11.22] itivat | tato'nala-sàdharmyaü varõayitvà tadvad antardhànam eva tasyeti ca vya¤jitam | ataeva çùabha-devàvirbhàvas tçtãyo'dhyàya ity evoktaü na tu taj-janmeti || 5|5|| ÷rã-çùabhadevaþ sva-putràn ||54|| [55] tad evaü çùabhasyàpi vigrahe tàdç÷atà cet kim uta svayaü bhagavata ity àha - muni-gaõa-nçpa-varya-saïkule 'ntaþ- sadasi yudhiùñhira-ràjasåya eùàm | arhaõam upapeda ãkùaõãyo mama dç÷i-gocara eùa àvir àtmà || [BhP 1.9.41] ñãkà ca - eùa jagatàm àtmà mama dç÷i-gocaro dçùñi-pathaþ sann àviþ prakaño vartate | aho bhàgyam iti bhàvaþ ity eùà || 1|9|| ÷rã-bhãùmaþ ÷rã- bhagavantam ||55|| [56] tathaiva ca -- råpaü yat tad ity àdau sa tvaü sàkùàd viùõur adhyàtma-dãpaþ [BhP 10.3.24] iti |[*ENDNOTE #15] yat tat kim api råpaü vastu pràhur vedàþ | kiü tad vastu, tad àha avyaktam ity àdi | evambhåtaü kim api kàrya-kalpaü vastu yat sa eva sàkùàd aiùi- gocaras tvaü viùõur iti | tathà ca pàdme nirmàõa-khaõóe ÷rã-bhagavantaü prati ÷rã-veda-vyàsa-vàkyam --- tvàm ahaü draùñum icchàmi cakùurbhyàü madhusådana | yat tat satyaü paraü brahma jagad-yoniü jagat-patim | vadanti veda-÷irasa÷ càkùuùaü nàtha me'stu tad || iti | tatra hetuþ adhyàtma-dãpaþ dehi tat-kàraõa-kàrya-saïgha- prakà÷akatvenàvabhàsana ity arthaþ | evambhåtasya na tava bhaya-÷aïketi bhàvaþ | ity eùa prakaraõànuråpaþ ÷rã-svàmi-dar÷ita-bhàvàrtho'pi ÷rã- vigraha-para eva | anyatra bhaya-sambhàvanànutpatteþ || 10.3 ÷rã-devakã ÷rãbhagavantam ||56|| [57] atas tad-aü÷ànàm api tàdç÷atvam àha - satya-j¤ànànantànanda- màtraika-rasa-mårtayaþ | aspçùña-bhåri-màhàtmyà api hy upaniùad-dç÷àm || [BhP 10.13.54] ñãkà ca - sarveùàü mårtimattve'py avi÷eùam àha satya-j¤àneti | satyà÷ ca j¤àna-råpà÷ ca anantà÷ ca ànanda-råpà÷ ca | tatràpi tad-eka-màtrà vijàtãya- sambheda-rahitàþ | tatràpi ca eka-rasàþ sadaikaråpà mårtayo yeùàü te | yad và satya-j¤ànàdi-màtraika-rasaü yad brahma tad eva mårtir yeùàm iti | ataeva upaniùat àtma-j¤ànaü saiva dçk cakùur yeùàü teùàm api hi ni÷citam | aspçùña-bhår-màhàtmyàþ na spçùñaü spar÷a-yogyaü bhåri-màhàtmyaü yeùàü te tathà-bhåtàþ sarve vyadç÷yanteti | ity eùà | atra màtra-padaü tad-varõàdãnàü svaråpàntaraïga-dharmatvaü bodhayati | na hy atràparasminn arthe mårti-÷abdaþ kevalàtma-para iti svàminaþ ÷rã- ÷uka-devasya và matam, lakùaõàyàþ kaùña-kalpanàmayatvàt | aspçùñety atra aspçùñeti bhåri-màhàtmyeti apãti upaniùad-dçg iti pada-catuùñayasyaiva vyastasya samastasya ca svàrasya-bhaïga-prasaïgàt ukta-prakàrànurodhàt te'cakùatàkùa-viùayaü sva-samàdhi-bhàgyam ity ady-udàhariùyamàõànusàràt [BhP 3.15.38] sva-sukhety àdi [BhP 12.12.68] ÷rã-÷uka-hçdaya-virodhàc ca | ataeva vi÷uddha-vij¤àna-ghanaü [BhP 10.37.20] vi÷uddha-j¤àna-mårtaye [BhP 10.27.21] tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanàv [BhP 10.14.22] ity àdi vàkyàni ca na làkùaõikatayà kadarthanãyàni | tathaiva ànanda-mårtim upaguhya dç÷àtma-labdham ity àdau [BhP 10.41.25] dorbhyàü stanàntaragataü parirabhya kàntam ànanda-mårtim ajahàd atidãrghatàpam | ity àdau [BhP 10.48.6] ca dar÷anàliïganàbyàm anyàrthatvaü vyavacchidyate | uktaü ca mahàvàràhe -- sarve nityàþ ÷à÷vatà÷ ca dehàs tasya paràtmanaþ | heyopàdeya-rahità naiva prakçtijàþ kvacit || paramànanda-sandohà j¤àna-màtrà÷ ca sarvataþ | deha-dehi-bhidà càtra ne÷vare vidyate kvacit || iti || 10.13 || ÷rã-÷ukaþ ||57|| [58] ittham evàbhipretyàha -- kçùõam enam avehi tvam àtmànam akhilàtmanàm | jagad-dhitàya so'py atra dehãvàbhàti màyayà || [BhP 10.14.55] enaü naumãóya te'bhra-vapuùe ity [BhP 10.14.1] àdi-varõita-råpam avehi mat- prasàda-labdha-vidvattayaivànubhavo na tu tarkàdãnàü vicàrayety arthaþ | evambhåto'pi màyayà kçpayà jagad-dhitàya sarvasyàpi svàtmànaü prati cittàkarùaõàya dehãva jãva ivàbhàti krãóati | iva-÷abdena ÷rã-kçùõas tu jãvavat pçthag-dehaü praviùñavàn iti gamyate | ataeva ÷rã-vigrahasya parama- puruùàrtha-lakùaõatvam uktaü ÷rã-dhruveõa - satyà÷iùo hi bhagavaüs tava pàda-padmam à÷ãs tathànubhajataþ puruùàrtha-mårteþ [BhP 4.9.17] ity atra | ñãkà ca - he bhagavan puruùàrthaþ paramànandaþ sa eva mårtir yasya tasy atava pàda-padmam à÷iùo ràjyàdeþ sakà÷àt satyà | à÷ãþ paramàrtha-phalaü hi ni÷citaü kasya tena prakàreõa tvam eva puruùàrtha ity evaü niùkàmatayà anubhjataþ | ity eùà || 10.14 || ÷rã-÷ukaþ ||58|| [59] ataþ ÷abda-pratipàdyaü yad brahma tac chrã-vigraha evety upasaühàra-yogyaü vàkyam àha - tàvat prasanno bhagavàn puùkaràkùaþ kçte yuge | dar÷ayàm àsa taü kùattaþ ÷àbdaü brahma dadhad vapuþ || [BhP 3.21.7] tad vapur dadhat prakà÷ayann asau ÷uklàkhyo bhagavàn kçte yuge vartate | tad eva ÷abda-pratipàdyaü brahma parama-tattvaü taü kardamaü prati dar÷ayàmàsety arthaþ || || 3.21 || ÷rã-maitreyaþ ||59|| [60] tad evaü siddhe bhagavatas tàdç÷e vailakùaõye dç÷yatvàt ghañavad ity àdya- sad-anumànaü na sambhavati kàlàtyayopadiùñatvàt | tad etad abhipretya tasmin satyatà-puraskçtaü ùaó-bhàva-vikàràdya-bhàvaü sthàpayan pårõa- svaråpatvam abhupagacchati | ekas tvam àtmà puruùaþ puràõaþ satyaþ svayaü jyotir ananta àdyaþ | nityo'kùaro'jasra-sukho nira¤janaþ pårõo'dvayo mukta upàdhito'mçtaþ || [BhP 10.14.20] naumãóya te [BhP 10.14.1] ity àdinà stutyatvena pratij¤à-råpo'yam abhra- vapur-àdi-lakùaõatvam eka eva sarveùàm àtmà paramà÷rayaþ | tad uktam - eko'si prathamam iti [BhP 10.14.18] iti ca | kçùõam enam avehi tvam àtmànam akhilàtmanàm iti ca [BhP 10.14.55] | yatas tvam àtmà tata eva satyaþ | paramà÷rayasya satyatàm abalambyaivànyeùàü satyatvàt tvayy eva satyatvasya mukhyà vi÷ràntir iti bhàvaþ | tad uktam - satya-vrataü satya-param ity àdi [BhP 10.2.26] | satye pratiùñhitaþ kçùõaþ satyam atra pratiùñhitam | satyàt satyaü ca govindas tasmàt satyo hi nàmataþ || ity udyama-parvaõi [MBh 5.68.12] ca | na ca tvayi janmàdayo vikàràþ santãty àha àdyaþ kàraõam | eko'si prathamam ity àdau [BhP 10.14.18] tàdç÷atva-dçùñeþ | ato na janma, kintu pratyakùatvaü harer janma na vikàraþ katha¤cana iti pàdma-rãtikam eva | ataeva skànde -- avij¤àya paraü deham ànandàtmànam avyayam | àropayanti janimat pa¤ca-bhåtàtmakaü jaóam || iti || àdyatve hetuþ | puruùaþ puruùàkàra eva san puràõaþ puràpi navaþ kàryàt pårvam api vartamàna ity arthaþ | ÷ruti÷ ca -- àtmaivedam agra àsãt puruùa- vidha [AitU 1.1.1] iti | ataeva janmàntaràstitva-lakùaõaü vikàraü vàrayati nityaþ sanàtana-mårtiþ | tathà pårvavan madhyamàkàratve'pi pårõa iti vçddhim | ajasra-sukho nityam eva sukha-råpa iti pariõàmam | sukhasya puüstvaü chàndasaü vij¤ànam ànandaü brahma [BAU 3.9.28] ity atrànandasya napuüsakatvavat | tathà akùara ity apakùayam | amçta iti vinà÷am | pårõatve hetuþ | ananta advaya iti de÷a-kàla-pariccheda-rahitaþ | vastu-pariccheda-rahito'pi | anyasya tac-chaktitvàt taü vinànavasthànàt | atràmçtatvopapàdanàya caturvidha- kriyà-phalatvaü ca vàrayati | tatrotpattir àdya ity anenaiva niràkçtà | ÷iùña- trayaü svayaüjyotir nira¤jana upàdhito mukta iti pada-trayeõa | tatra ca pràptiþ kriyayà j¤ànena và bhavet | kriyayà pràptir àtma-padenaiva niràkçtà, sarva-pratyag-råpatvàt | tathà j¤ànataþ pràptiü vàrayati | svayaüjyotir iti | tad uktaü brahmàõaü prati ÷rã-bhagavatà manãùitànubhàvo'yaü mama lokàvalokanam iti [BhP 2.9.22] | ñãkà ca - etac ca mat-kçpayaiva tvayà pràptam ity àha | manãùitam icchà, tubhyaü dàtavyam iti yà mamecchà tasyà anubhàvo'yam | ko'sau? tam àha - mama lokasyàvalokanaü yat | ity eùà | tad uktam - nityàvyakto'pi bhagavàn ãkùyate nija-÷aktitaþ | iti |[*ENDNOTE #16] nanu, ÷rã-bhagavatoddhavaü prati vàsudevo bhagavatàm ity àdikaü [BhP 11.16.29] vibhåti-madhye gaõayitvà sarvànte manovikàrà evaite [BhP 11.16.41] ity uktam | satyam | tad-gaõanaü pràcurya-vivakùayà kùatriõo gacchantãtivat | tatraiva hi - pçthivã vàyur àkà÷a àpo jyotir ahaü mahàn | vikàraþ puruùo'vyaktaü rajaþ sattvaü tamaþ param || ity atra [BhP 11.16.37] para-÷abdena brahmàpi tan-madhye gaõitam asti | tad evaü pràptir niùiddhà | atha vikçtir api tuùàpàkaraõenàvadhàtena vrãhãõàm ivopàdhyapàkareõena bhavet | tac càsaïgatvàn na sambhaved ity àha mukta upàdhita iti | tad uktam -vi÷uddha-j¤àna-mårtaye [BhP 10.27.21] vi÷uddha-vij¤àna-ghanaü [BhP 10.37.20] ity àdau ca | tasmàn mama ni÷ita-÷arair vibhidyamàna-tvaci ityàdikaü tu [BhP 1.9.34] màyika-lãlà-varõanam eva | evaü vadanti ràjarùe çùayaþ kecanànvitàþ | yat sva-vàco virudhyeta na nånaü te samaranty anu || ity àdi [BhP 10.77.30] nyàyena vàstavatva-virodhàt | tathà hi skànde - asaïga÷ càvyayo'bhedyo'nigràhyo'÷oùya eva ca | viddho'sçg-àcito baddha iti viùõuþ pradç÷yate || asuràn mohayan devaþ krãóaty eùa sureùv api | manuùyàn madhyayà dçùñyà na mukteùu kadàcana || iti || ÷rã-bhãùmasya yuddha-samaye daityàviùñatvàt tathà bhànaü yuktam eveti | kintv adhunà duþsvapna-duþkhasyeva tasya nivedanaü kçtam iti j¤eyam | saüskàro'pi kim ati÷ayàdhànena malàpàkàreõa và | tatràti÷ayàdhànaü pårõatvenaiva niràkçtam | malàpakaraõaü vàrayati nira¤janaþ nirmalaþ vi÷uddha-j¤àna-mårtir ity arthaþ || 10.14 || ÷rã-brahmà ||60|| [61] tad evaü pårvaü tad-ai÷varyàdãnàü svaråpa-bhåtatvaü sàdhitaü tac ca teùàü svaråpàntaraïga-dharmatvàd yuktam | yathà jyotir antaraïga-dharmànàü tadãya-÷uklàdi-guõànàü jyotir-bhåtatvam eva, na tama àdiråpatvaü tadvat | atha ÷rã-vigrahasya pårõa-svaråpa-lakùaõatvaü tadvat | atha ÷rã-vigrahasya pårõa-svaråpa-lakùaõatvaü sàdhitaü, tac ca yuktam, sarva-÷akti-yukta-parama- vastv-eka-råpatvàt tasya | tatra yo nijàntaraïga-nitya-dharmaþ ÷rã- vigrahatàgamas tat tat saüsthàna-lakùaõas tad vi÷iùñaü paramànanda- lakùaõaü vastv eva ÷rã-vigrahaþ | sa eva càntaraïga-dharmàntaràõàü, ai÷varyàdãnàm api nityà÷rayatvàt svayaü bhagavàn, yathà ÷uddha-khaõóa- laóóukam | yato yathà laóóukatàgamaka-saüsthàna-vi÷iùña-khaõóam eva laóóukaü tad eva khaõóa-svàbhàvika-saugandhyàdimac ceti lokaiþ pratãyate prayujyate ca tathà råpaü yad etat [BhP 3.9.2] ity àdiùu paraü tattvam eva ÷rã- vigrahaþ sa eva ca bhagavàn iti vidvadbhiþ pratãyate prayujyate caiveti | tad evaü ÷rã-vigrahasya pårõa-svaråpatvaü sàdhayitvà, to-poùaõàrthaü prakaraõàntaram àrabhyate | yàvat pàrùada-niråpaõam | tatra paricchadànàü tat-svaråpa-bhåtatve tad-aïga-sahitatayaivàvirbhàva-dar÷ana-råpaü liïgam àha dvayena -- tam adbhutaü bàlakam ambujekùaõaü catur-bhujaü ÷aïkha-gadàdy-udàyudham | ity àdi || [BhP 10.3.9] spaùñam || 10.3 | ÷rã-÷ukaþ ||61|| [62] evam abhipràyeõaivedam àha - yathaikàtmyànubhàvànàü vikalpa-rahitaþ svayam | bhåùaõàyudha-liïgàkhyà dhatte ÷aktãþ sva-màyayà || tenaiva satya-mànena sarva-j¤o bhagavàn hariþ | pàtu sarvaiþ svaråpair naþ sadà sarvatra sarva-gaþ || [BhP 6.8.32-33] aikàsmyànubhàvànàü kevala-parama-svaråpa-dçùñi-paràõàü vikalpa-rahitaþ paramànandaika-rasa-parama-svaråpatayà sphurann api, yathà yena prakàreõa, sveùu sva-svàmitayà bhajatsy yà mayà kçpà tayà hetunà | svayaü vicitra-÷akti-mayena svaråpeõaiva kàraõa-bhåtena bhåùaõàdy-àkhyàþ ÷aktãþ ÷akti-mayàvirbhàvàt dhatte gocarayati | tenaiva vidvad-anubhava-lakùaõena satya-pramàõena | tenaiva vidvad-anubhava-lakùaõena satya-pramàõena tad yadi satyaü syàt tadety arthaþ | tair eva bhåùaõàdi-lakùaõaiþ sarvaþ svaråpair vicitra-svaråpàvirbhàvair naþ pàtu | ataeva ÷rã-viùõu-dharme bali-kçta-cakra- stave yasya råpam anirde÷yam api yogibhir uttamair ity àdi | tad-anantaraü ca - bhramatas tasya cakrasya nàbhi-madhye mahã-pate | trailokyam akhilaü daityo dçùñavàn bhår bhuvàdikam || iti || tad evam eva navame ÷rãmad-ambarãùeõàpi cakram idaü stutam asti | liïgàni garuóàkàra-dhvajàdãni | anena yat kvacid àkasmikatvam iva ÷råyate | tad api ÷rã-bhagavad-àvirbhàvavaj-j¤eyam | atra tçtãye caityasya tattvam amalaü maõim asya kaõñhe ity [BhP 3.28.28] api sahàyam | ato dvàda÷e'pi kaustubha- vyapade÷ena svàtma-jyotir vibharty ajaþ ity [BhP 12.11.10] àdikaü viràó gatatvenopàsanàrtham abheda-dçùñyà dar÷itam eva yathà-sambhavaü sàkùàc chrãvigrahatvenàpy anusandheyam | tathà hi viùõu-puràõe -- àtmànam asya jagato nirlepam aguõàmalam | bibharti kaustubha-maõi-svaråpaü bhagavàn harir || iti [ViP 1.22.68] || || 6.8 || vi÷va-råpo mahendram ||62|| [63] atha ÷rã-vaikuõñha-lokasyàpi tàdç÷atvaü tasmai sva-lokaü bhagavàn sabhàjitaþ ity atra [BhP 2.9.9][*ENDNOTE #17] sàdhitam eva | punar api durdhiyàü pratãty-arthaü sàdhyate | yataþ sa karmàdibhir na pràpyate prapa¤citàtãtatvena ÷råyate, taü labdhavatàm askhalana-guõa-sàtmyena ståyate nairguõyàvasthàyàm eva labhyate | laukika-bhagavannike tasyàpi tad- àve÷àt | nairguõyam atidi÷yata ity ataþ sa tu tad-råpatayà sutaràm eva gamyate | sàkùàd eva prakçteþ paratanaþ ÷råyate nityatayodghoùyate mokùa- sukham api tiraskurvantyà bhaktyaiva labhyate saccidànanda- ghanatvenàbhidhãyata iti | tatra karmàdibhir apràpyatvam | yathà - devànàm eka àsãt svar-bhåtànàü ca bhuvaþ padam | martyàdãnàü ca bhårlokaþ siddhànàü tritayàt param || adho'suràõàü nàgànàü bhåmer eko'sçjata prabhuþ | trilokyàü gatayaþ sarvàþ karmaõàü triguõàtmanàm || yogasya tapasa÷ caiva nyàsasya gatayo'malàþ | mahar-janas-tapaþ-satyaü bhakti-yogasya mad-gatiþ || [BhP 11.24.12-14] siddhànàü yogàdibhiþ tritayàt paraü mahar-lokàdi | bhåmer adha÷ càtalàdi | trilokyàü pàtàlàdika-bhår-bhuvaþ-sva÷ ceti | karmaõàü gàrhasthya- dharmàõàü tapo vànaprasthena brahmacaryaü ca | tatra brahmacaryeõopakurvàõa-naiùñhika-bhedena kramàn mahar-jana÷ ca vànasthena tapaþ nyàsena satyaü yoga-tàratamyena tu sarvam iti j¤eyam | mad-gatiþ ÷rã-vaikuõñha-lokaþ bhakti-yoga-pràpyatvena vakùyamàõaþ yan na vrajanti [BhP 3.15.23] ity àdi-vàkya-sàhàyyàt loka-prakaraõàc ca | uktaü ca tçtãye devàn prati brahmaõaiva tat[*ENDNOTE #18] saïkulaü hari-padàn atimàtra-dçùñair ity àdi [BhP 3.15.20] | ñãkà ca - tàvan màtreõa dçùñaiþ bhaktànàü vimànaiþ na tu karmàdi-pràpyaiþ | ity eùà | evam eva ÷ruti÷ ca parãkùya lokàn karma-citàn bràhmaõo nirvedam àyàn nàstyakçtaþ kçtena[*ENDNOTE #19] [MuõóU 1.2.12] iti | atràpy akçta ity asya vi÷eùyaü... loka ity eva, tat-prasakteþ | ã÷varaþ sarva-bhåtànàm ity àdau [Gãtà 18.61] - tam eva ÷araõaü gaccha sarva-bhàvena bhàrata | tat-prasàdàt paràü ÷àntiü sthànaü pràpsyasi ÷à÷vatam || iti [Gãtà 18.62] ÷rã- bhagavad-upaniùatsu | || 11.14 || ÷rã-bhagavàn ||63|| [64] prapa¤càtãtatvam -- sva-dharma-niùñhaþ ÷ata-janmabhiþ pumàn viri¤catàm eti tataþ paraü hi màm | avyàkçtaü bhàgavato 'tha vaiùõavaü padaü yathàhaü vibudhàþ kalàtyaye || [BhP 4.14.39] tato,pi puõyàti÷ayena màm eti bhàgavatas tu atha dehànte avyàkçtaü, nàma- råpe vyàkaravàõãti ÷ruti-prasiddha-vyàkaraõàviùayaü prapa¤càtãtaü vaiùõavaü padaü vaikuõñham eti | yathàhaü rudro bhåtvàdhikàrikatayà vartamànaþ vibudhà devà÷ càdhikàrikàþ kalàtyaye adhikàrànte liïga- bhaïge saty eùyantãti yàvad adhikàram avasthitir àdhikàrikàõàm iti nyàyena || || 4.24 || ÷rã-rudraþ pracetasam ||64|| [65] tato'skhalanam | atho vibhåtiü mama màyàvinas tàm ai÷varyam aùñàïgam anupravçttam | ÷riyaü bhàgavatãü vàspçhayanti bhadràü parasya me te '÷nuvate tu loke || na karhicin mat-paràþ ÷ànta-råpe naïkùyanti no me 'nimiùo leóhi hetiþ | yeùàm ahaü priya àtmà suta÷ ca sakhà guruþ suhçdo daivam iùñam || [BhP 3.25.36-37] atho'vidyà-nivçtty-anantaraü mama màyayà bhakta-viùayaka-kçpayàcitàü tad- arthaü prakañitàü vibhåtiü bhoga-sampattim | tathà bhàgavatãü ÷riyaü sàkùàd-bhagavat-sambandhinãü sàrùñi-saüj¤àü sampattim api aspçhayanti, bhakti-sukha-màtràbhilàùeõa yady api tebhyo na spçhayantãty arthaþ | tathàpi tu me mama loke vaikuõñhàkhye a÷nuvate pràpnuvanty eveti sva-vàtsala- vi÷eùo dar÷itaþ | yathà sudàma-màlàkàra-vare, so'pi vavre'calàü bhaktiü tasminn evàkhilàtmani | tad-bhakteùu ca sauhàrdaü bhåteùu ca dayàü paràm | iti tasmai varàn dattvà ÷riya÷ cànvaya-vardhinãm || iti [BhP 10.41.52] atas teùàü tatrànàsakti÷ ca dyotità | avidyànantaram iti mama kçpayàcitàm iti ca teùàm anartha-råpatvaü khaõóitam | kiü và màyayàcitàü brahma- lokàdi-gatàü sampattim apãti teùàü sarva-va÷ãkàritvam eva dar÷itaü, na tu tad-bhogaþ | tasyàtitucchatvena teùv anarhatvàt | ÷ruti÷ càtra tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyate evam evàmutra puõya-jito lokaþ kùãyate [ChàU 8.1.6] ity anantaraü atha ya ihàtmànamanuvidya vrajanty etàü÷ ca satya- kàmàüs teùàü sarveùu lokeùu kàmacàro bhavati iti | nanv evaü tarhi lokatvàvi÷eùàt svargàdivat bhoktç-bhogyànàü kadàcid vinà÷aþ syàt | tatràha - ÷ànta-råpe ÷àntam avikçtaü råpaü yasya tasmin vaikuõñhe mat-paràs tad-vàsino lokàþ kadàcid api na naïkùyanti bhogya- hãnà na bhavanti | animiùo me hetiþ madãyaü kàla-cakraü no leóhi, tàn na grasate | na sa punar àvartate iti ÷ruteþ [ChàU 8.15.1] | àbrahma-bhuvanàl lokàþ punar àvartino 'rjuna | màm upetya tu kaunteya punar janma na vidyate || [Gãtà 8.16] iti ÷rã-gãtopaniùadbhyaþ | sahasra-nàma-bhàùye'py uktam - param utkçùñam ayanaü sthànaü punar àvçtti-÷aïkà-rahitam iti paràyaõaþ | puüliïga-pakùe bahu-vrãhir iti | na kevalam etàvat teùàü màhàtmyam ity àha yeùàm iti | yeùàü màü vinà na ka÷cid aparaþ prema-bhàjanam astãty arthaþ | yad và - golokàdikam apekùyaivam uktam | tatra hi tathàbhàvà evaü ÷rã-gopà nityà vidyante | athavà taü lokaü kãdçg-bhàvà avidyànantaraü pràpnuvantãti | tatràha yeùàm iti | ye kecit pàdmottara-khaõóe dar÷ita-muni-gaõa-savàsanàþ àtmà brahmaivàyaü sàkùàd iti màü bhàvayanti, evam anye ca ye ye, ta eva pràpunvantãty arthaþ | suhçda iti bahutvaü saudçdasya nànà-bhedàpekùayà | evaü caturthe ÷rã-nàrada-vàkye - ÷àntàþ sama-dç÷aþ ÷uddhàþ sarva-bhåtànura¤janàþ | yànty a¤jasàcyuta-padam acyuta-priya-bàndhavàþ || iti [BhP 4.12.37] || || 3.25 || ÷rã-kapilaþ ||65|| [66] prapa¤càtãtatvaü tato'skhalanaü ca yugapad àha - àtapatraü tu vaikuõñhaü dvijà dhàmàkutobhayam | iti [BhP 12.11.19] prapa¤ca-råpasyaiveti prakaraõàt | dvijà iti sambodhanam || || 12.11 || ÷rã-sutaþ || 66 || [67] sattve pralãnàþ svar yànti naràþ lokaü rajolayàþ | tamolayàs tu nirayaü yànti màm eva nirguõàþ || [BhP 11.25.22] loka-prasakter mallokam iti vaktavye tat-pràptir nàma mat-pràptir eveti svàbhedam abhipretyàha màm eveti || 11.25 || ÷rã-bhagavàn || 67 || [68] sutaràü nairguõyà÷rayatvam | vanaü tu sàttviko vàso gràmo ràjasa ucyate | tàmasaü dyåta-sadanaü man-niketaü tu nirguõam || [BhP 11.25.25] tad-àve÷enaivàsyàpi nirguõatva-vyapade÷a iti bhàvaþ || || 11.25 || sa eva ||68|| [69] prakçteþ paratvam - tato vaikuõñham agamad bhàsvaraü tamasaþ param | yatra nàràyaõaþ sàkùàn nyàsinàü paramà gatiþ || ÷àntànàü nyasta-daõóànàü yato nàvartate gataþ || [BhP 10.88.25-26] agamat jagàma ÷iva iti ÷eùaþ || || 10.88 || ÷rã-÷ukaþ ||69|| [70] nityatvam -- grãvàyàü janaloko 'sya tapolokaþ stana-dvayàt mårdhabhiþ satyalokas tu brahmalokaþ sanàtanaþ [BhP 2.5.39] ñãkà ca - brahma-lokaþ vaikuõñhàkhyaþ sanàtano nityaþ | na tu sçjàprapa¤càntarvarti ity eùa | brahma-bhåto loko brahma-lokaþ || || 2.5 || ÷rã-brahmà ÷rã-nàradam ||70|| [71] mokùa-sukha-tiraskàri-bhakty-eka-labhyatvam - yan na vrajanty agha-bhido racanànuvàdàc chçõvanti ye'nya-viùayàþ kukathà mati-ghnãþ | yàs tu ÷rutà hata-bhagair nçbhir àtta-sàràs tàüs tàn kùipanty a÷araõeùu tamaþsu hanta || [BhP 3.15.23] yac ca vrajanty animiùàm çùabhànuvçttyà dåre yamà hy upari naþ spçhaõãya-÷ãlàþ | bhartur mithaþ suya÷asaþ kathanànuràga- vaiklavya-bàùpa-kalayà pulakã-kçtàïgàþ || [BhP 3.15.25] yad vaikuõñhaü yac ca no'smàkam upari-sthitaü naþ spçhaõãya-÷ãlà iti và dåre yamo yeùàü te siddhatvena dårãkçta-yama-niyamàþ santo và vrajantãti | bhartur mithaþ suya÷asaþ ity anena tathàvidhàyà bhakter mokùa-sukha- tiraskàritva-prasiddhiþ såcità | nàtyantikaü vigaõayanty apãty àdau ye'ïga tvad-aïghri-÷araõà bhavataþ kathàyàü kãrtanya-tãrtha-ya÷asaþ ku÷alà rasaj¤à [BhP 3.15.48] iti sanakàdy-ukteþ | || 3.15 || ÷rã-brahmà devàn || 71 || [72] sac-cid-ànanda-råpatvam | evam etàn mayàdiùñà nanu tiùñhanti me pathaþ | kùemaü vindanti mat-sthànaü tad brahma paramaü viduþ || [BhP 11.20.37] me pathaþ j¤àna-karma-bhakti-lakùaõàn mat-pràpty-upàyàn, j¤àna- karmaõor api bhakteùu bhakteþ prathamataþ kvacit kadàcit ki¤cit sàhàyya- kàritvàt | kùemaü mad-bhakti-maïgala-mayaü yat sthànaü paramaü brahmeti vidur jànanti ittham evodàhariùyate ca iti sa¤cintya bhagavàn mahà-kàruõiko vibhuþ | dar÷ayàmàsa lokaü svaü gopànàü tamasaþ param | satyaü j¤ànam anantaü yad brahma-jyotiþ sanàtanam | yad dhi pa÷yanti munayo guõàpàyo samàhità || [BhP 10.28.14-15] iti | ubhayatràpi cakàràdy-adhyàhàràdinà tv arthàntaraü kaùñhaü bhavati | tair eva ca tamasaþ prakçteþ param iti vaikuõñhasyàpi vi÷eùaõatvena vyàkhyàtam iti || || 11.20 || ÷rã-bhagavàn ||72|| [73] tathaiva -- na yatra kàlo 'nimiùàü paraþ prabhuþ kuto nu devà jagatàü ya ã÷ire | na yatra sattvaü na rajas tama÷ ca na vai vikàro na mahàn pradhànam || paraü padaü vaiùõavam àmananti tad yan neti netãty atad utsisçkùavaþ | visçjya dauràtmyam ananya-sauhçdà hçdopaguhyàrha-padaü pade pade || [BhP 2.2.17-18] atat cid-vyatiriktaü, neti netãty evam utsraùñum icchavo dauràtmyaü bhagavad-àtmanor abheda-dçùñiü visçjya, arhasya ÷rã-bhagavataþ, padaü caraõàravindaü, pade pade pratikùaõaü hçdà upaguhya à÷liùya, nànyasmin sauhçdaü yeùàü tathàbhåtàþ santo yad àmananti jànanti, tad vaiùõavaü padaü ÷rã-vaikuõñham iti brahma-svaråpam eva tad iti tàtparyam | anena prema- lakùaõa-sàdhana-liïgena niràkàra-råpam arthàntaraü nirastam | atra niràkàra-paràyaõasyàpi muktà-phala-ñãkà-kçto daivàbhivya¤jità gãr yathà - tat paraü padaü vaiùõavam àmananti | adhikçtàdhiùñhita-ràjàdhiùñhitatvavat | brahmàdi-padànàm api | viùõunàdhiùñhitatvàt param ity uktam | viùõunaivàdhiùñhitam ity artha iti | ataeva ÷rutàv api tasya sva-mahimaika- pratiùñhitatvaü sa bhagavaþ kasmin pratiùñhita iti sve mahimni iti [ChàU 7.24.1]| ataevoktaü ka itthà veda yatra sa iti || || 2.2 || ÷rã-÷ukaþ ||73|| [74] ka itthetyàdi-÷ruter arthatvenàpi spaùñam àha - svaü lokaü na vidus te vai yatra devo janàrdanaþ | àhur dhåmra-dhiyo vedaü sakarmakam atad-vidaþ || [BhP 4.29.48] ye dhåmra-dhiyo vedaü sakarmakaü karma-màtra-pratipàdakam àhus te janàrdanasya svaü svaråpaü lokaü na viduþ kintu svargàdikam eva viduþ | yatra loke || 4.29 || ÷rã-nàradaþ pràcãna-barhiùam ||74|| [75] evaü ca -- oü namas te 'stu bhagavan ity àdi gadye paramahaüsa-parivràjakaiþ parameõàtma-yoga-samàdhinà paribhàvita-parisphuña-pàramahaüsya- dharmeõodghàñita-tamaþ-kapàña-dvàre citte 'pàvçta àtma-loke svayam upalabdha-nija-sukhànubhavo bhavàn || [BhP 6.9.33] tamaþ prakçtir aj¤ànaü và | àtmaloke sva-svaråpe loke | eùa àtma-loka eùa brahma-loka iti | divye brahma-pure hy eùa paramàtmà pratiùñhita ity-àdi- ÷rutau[*ENDNOTE #20] || yat tat såkùmaü paramaü veditavyaü nityaü padaü vaibhavam àmananti | etal lokà na vidur loka-sàraü vidanti tat kavayo yoga-niùñhà iti pippalàda- ÷àkhàyàm | pareõa nàkaü nihitaü guhàyàü bibhràjate yad yatayo vi÷anti iti parasyàm | tad và etat paraü dhàma mantra-ràjàdhyàpakasya yatra na duþkhàdi na såryo bhàti yatra na mçtyuþ pravi÷ati yatra na doùas tad ànandaü ÷à÷vataü ÷àntaü sadà-÷ivaü brahmàdi-vanditaü yogi-dhyeyaü yatra gatvà na nivartante yoginaþ[*ENDNOTE #21] tad etad çcàbhyuktaü tad viùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ divãva cakùur àtatam | tad-vipràso vipanyavo jàgçvàüsaþ samindhate | viùõor yat paramaü padam iti ÷rã-nçsiüha-tàpanyàm [5.10] | na tv iyam api brahma-puratve naiva vyàkhyeyà, vanditatvena yatra gatvety anena ca tad-anaïgãkarot | yataþ ÷rã-viùõu-puràõe ca ÷rã-viùõu-lokam uddi÷ya çg iyam anusmçtà, yathà - årdhvottaram çùibhyas tu dhruvo yatra vyavasthitaþ || nirdhåta-doùa-païkànàü yatãnàü saüyatàtmanàm | sthànaü tat paramaü vipra puõya-pàpa-parikùaye || apuõya-puõyoparame kùãõà÷oùàpti-hetavaþ | yatra gatvà na ÷ocanti tad viùõoþ paramaü padam || dharmaü dhruvàdyàs tiùñhanti yatra te loka-sàkùiõaþ | tat-sàrùñyotpanna-yogeddhas tad-viùõoþ paramaü padam || yatraitad otaü protaü ca yad bhåtaü sacaràcaram | bhàvyaü ca vi÷vaü maitreya tad-viùõoþ paramaü padam || [ViP 2.8.98-102] tàpanã-÷rutau[*ENDNOTE #22] ca yatra na vàyur vàtã ity àdikaü pràkçta tat-tan-màtra-niùedhàtmakaü tatràpi tat-tac-chravaõàt | yat tu màtuþ sapatnyà vàg-vàõair hçdi biddhas tu tàn smaran | naicchan mukti-pater muktiü pa÷càt tàpam upeyivàn iti [BhP 4.9.29] | tathà -- aho bata mamànàtmyaü manda-bhàgyasya pa÷yata | bhava-cchidaþ pàda-målaü gatvà yàce yad antavat || iti [BhP 4.9.31] ÷rã-dhruvasyàpårõaümanyatà ÷råyate | tad-uccapada-kàmanayaiva tat pràrthitavatà tena labdha-manorathàtãta- vareõàpi sva-saïkalpam eva tiraskartum uktam iti ghañate | tatra hy evoktaü ÷rã-vidureõa -- sudurlabhaü yat paramaü padaü harer [BhP 4.9.28] iti | svayaü ÷rã-dhruva-priyeõa -- tato gantàsi mat-sthànaü sarva-loka-namaskçtam | upariùñàd çùibhyas tvaü yato nàvartate gataþ || iti [BhP 4.9.25] ÷rã-pàrùadàbhyàm api -- àtiùñha jagatàü vandyaü tad viùõoþ paramaü padam iti [BhP 4.12.26] | ÷rã-sutena ca - dhruvasya vaikuõñha- padàdhirohaõam iti [BhP 4.10.1] | pa¤came jyoti÷-cakra-varõane ca - viùõor yat paramaü padaü pradakùiõaü prakràmanti iti [BhP 5.22.17] | yad viùõoþ paramaü padam abhivadantãti ca [BhP 5.23.1] | prapa¤càntargatatve'pi tad dharmam uktatvaü vikàràvarti ca tathà hi sthitim àha iti nyàyena | ato'smin loke pràpa¤cikasya bahir-aü÷asyaiva pralayo j¤eyaþ | tasya tu tadànãm antardhànam eva | etad àlambyaiva hiraõyaka÷ipunoktam - kim anyaiþ kàla- nirdhåtaiþ kalpànte vaiùõavàdibhir iti [BhP 7.3.11] | ato'dyàpi ye tathà vadanti te'pi tat-tulyà iti bhàvaþ | atha ÷rã-mahàvaikuõñhasya tàdç÷atvaü tu sutaràm eva | yathà nànà-÷ruti- pathotthàpanena pàdmottara-khaõóe'pi[*ENDNOTE #23] prakçty-antargata- vibhåti-varõanàntaraü tàdç÷atvam abhivya¤jitaü ÷rã-÷ivena -- evaü pràkçta-råpàyà vibhåte råpam uttamam | tripàd-vibhåti-råpaü tu ÷çõu bhådhara-nandini || pradhàna-parama-vyomnor antare virajà nadã | vedàïgasveda-janita-toyaiþ prasràvità ÷ubhà || tasyàþ pàre para-vyoma tripàd-bhutaü sanàtanam | amçtaü ÷à÷vataü nityam anantaü paramaü padam || ÷uddha-sattva-mayaü divyam akùaraü brahmaõaþ padam | aneka-koñi-såryàgni-tulya-varcasam avyayam || sarva-vedamayaü ÷ubhraü sarva-pralaya-varjitam | hiraõmayaü mokùapadaü brahmànanda-sukhàhvayam || samànàdhikya-rahitam àdy-anta-rahitaü ÷ubham || tejasàty-adbhutaü ramyaü nityam ànanda-sàgaram | evam àdi-guõopetaü tad viùõoþ paramaü padam || na tad bhàsayate såryo na ÷a÷àïko na pàvakaþ | yad gatvà na nivartante tad dhàma paramaü hareþ || tad viùõoþ paramaü dhàma ÷à÷vataü nityam acyutam | na hi varõayituü ÷akyaü kalpa-koñi-÷atair api || (PadmaP 6.227.57- 65)[*ENDNOTE #24] hareþ padaü varõayituü na ÷akyaü mayà ca dhàtrà ca munãndra-varyaiþ | yasmin pade acyuta ã÷varo yaþ so aïga veda yadi và na veda || yad akùaraü veda-guhyaü yasmin devà adhi vi÷ve niùeduþ | yas taü na veda kim çcà kariùyati ya u tad vidus ta ime samàsate || tad viùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ | akùaraü ÷à÷vataü nityaü divãva cakùur àtatam || à praveùñum a÷akyaü tad brahma-rudràdi-daivataiþ | j¤ànena ÷àstra-màrgeõa vãkùyate yogi-puïgavaiþ || ahaü brahmà ca devà÷ ca na jànanti maharùayaþ | sarvopaniùadàm arthaü dçùñvà vakùyàmi suvrate || viùõoþ pade parame tu madhya utsaþ ÷ubhàhvayaþ | yatra gàvo bhåri-÷çïgà àsate sva-sukhaü prajàþ || atràhi tat paraü dhàma gãyamànasya ÷àrïgiõaþ | tad bhàti paramaü dhàma gobhir geyaiþ ÷ubhàhvayaiþ || àditya-varõaü tamasaþ parastàt jyotir uttamam | àdhàro brahmaõo lokaþ ÷uddhaþ sa ha sanàtanaþ || sàmànyàviyute dåre ante'smin ÷à÷vate pade | tasthajur jàgaruke'smin yuvànau ÷rã-sanàtanau || yataþ svasàrà yuvatã bhålãle viùõu-vallabhe | atra pårve ye ca sàdhyà vi÷va-devàþ sanàtanàþ || te ha nàkaü mahimànaþ sacantaþ ÷ubha-dar÷anàþ | tat-padaü j¤ànino viprà jàtçvàüsaþ samindhate || tad viùõoþ paramaü padaü mokùa ity abhidhãyate | tasmin bandha-vinirmuktàþ pràpyante sva-mukhaü padam || yaü pràpya na nivartante tasmàn moksa udàhçtaþ | mokùaþ paraü padaü liïgam amçtaü viùõu-mandiram || akùaraü paramaü dhàma vaikuõñhaü ÷à÷vataü param | nityaü ca parama-vyoma sarvotkçùñaü sanàtanam || paryàya-vàcakany asya paraü dhàmno'cyutasya hi | tasya tripàd-vibhåtes tu råpaü vakùyàmi vistaràt || ity àdi || etad rãitika-÷rutayo vaidikeùu pràyaþ prasiddhà iti nodahriyante | ÷rã-nàrada- pa¤caràtre ca ÷rã-brahma-nàrada-saüvàde jitaü te stotre ca - lokaü vaikuõñha-nàmànaü divya-ùaó-guõa-saüyutam | avaiùõavànàm apràpyaü guõa-traya-vivarjitam || nitya-siddheþ samàkãrõaü tan-mayaiþ pà¤ca-kàlikaiþ | sabhà-pràsàda-jaktaü vanai÷ copavanaiþ ÷ubham || vàpã-kåpa-taóàgai÷ ca vçkùa-ùaõóaiþ sumaõóitam | apràkçtaü surair vandyam ayutàrka-sama-prabham || iti || brahmàõóa-puràõe - tam ananta-guõàvàsaü mahat-tejo duràsadam | apratyakùaü nirupamaü parànandam atãndriyam || iti || itihàsa-samuccaye mudgalopakhyàne -- brahmaõaþ sadanàd årdhvaü tad viùõoþ paramaü padam | ÷uddhaü sanàtanaü jyotiþ paraü brahmeti yad viduþ || nirmamà nirahaïkàrà nirdvandvà ye jitendriyàþ | dhyàna-yoga-parà÷ caiva tatra gacchanti sàdhavaþ || ye'rcayanti hariü viùõuü kçùõaü jiùõuü sanàtanam | nàràyaõam ajaü devaü viùvaksenaü caturbhujam || dhyàyanti puruùaü divyam acyutaü ca smaranti ye | labhante te'cyuta-sthànaü ÷rutir eùà sanàtanã || iti || skànde ÷rã-sanat-kumàra-màrkaõóeya-saüvàde - yo viùõu-bhakto viprendra ÷uddha-cakràdi-cihnitaþ | sa yàti viùõu-lokaü vai dàha-pralaya-varjitam || iti | atra pada-dhàmàdi-÷abdena sthàna-vàcakena svaråpaü tv aråóhena yadi ka÷cit katha¤cit svaråpam eva vàcayati | tarhy anyatra tat-prasaïge te'bhigacchanti mat-sthànaü yad brahma paramaü vidur ity àdau sàkùàd eva sthàna-÷abda-nigadena tan nirasanãyam | yadi tatràpi cakàràdy-adhyàhàràdi- dainyena pårva-dar÷itetihàsa-samuccayasya paraü brahmeti yad vidur iti vi÷eùaõa-viruddhaü vàkya-bhedam evàïgãkaroti tarhi svamate tatra tatrokta- loka-÷abdaþ sahàyãkartavyaþ | tata÷ ca pada-dhàma-sthàna-loka-råpàõàü teùàü ÷abdànàü ekatra vastuni prayogàt parasparam anyàrthaü dårãkurvantas te kaü và na bodhayanti svam arthaü, yathà bhagavàn harir viùõur ayam iti | atha hanta tatràpi cet, svaråpa-màtra-vàcakatàü bhikùate tarhi sphuñam eva pàdma-vaiùõavàdi-vacanaiþ vipakùo hrepaõãyaþ | karmàdy-apràpyatvàdi- pratipàdaka-vàkyàni tu vi÷eùato vetra-pàõi-råpàõi santy eveti vaktavyam | tasmàt oü namas te [BhP 6.9.33] ity àdi-padyam api sàdhv eva vyàkhyàtam || || 6.9 || devàþ ÷rã-harim ||75|| [76] tad etc chrã-vaikuõñha-svaråpaü niråpitam | tac ca yathà ÷rã-bhagavàn eva kvacit pårõatvena kvacid aü÷atvena ca vartate tathaiveti | bahavas tasyàpi bhedàþ pàdmottara-khaõóàdau draùñavyàþ | yeùu ÷rã-matsya-devàdãnàm api padàni vakùyante | tad eva såcayati - evaü hiraõyàkùam asahya-vikramaü sa sàdayitvà harir àdi-såkaraþ | jagàma lokaü svam akhaõóitotsavaü samãóitaþ puùkara-viùñaràdibhiþ || [BhP 3.19.28] sàdayitvà hatvà | pavitràropa-prasaïge caivam àha bodhàyanaþ - evaü yaþ kurute vidvàn varùe varùe na saü÷ayaþ | sa yàti paramaü sthànaü yatra devo nçke÷arã || iti | vàyu-puràõe tu ÷iva-puram api tadvat ÷råyate, yathà - antaughasya samantàt tu sanniviùño ghanodadhiþ | samantàd yena toyena dhàryamànaþ sa tiùñhati || bàhyato ghana-toyasya tiryag årdhvaü ca maõóalam | dhàrayamàõaü samantàt tu tiùñhate ghana-tejasà || ayoguóanibho vahniþ samantàt maõóalàkçtiþ | samantàd ghana-vàtena dhàryamàõaþ sa tiùñhati || bhåtàdi÷ ca tathàkà÷aü bhåtàdiü ca tathà mahàn | mahàn vyàpto hy anantena avyaktena tu dhàryate || anantam aparivyaktam anàdi-nidhanaü ca tat | tama eva niràlokam amaryàdam ade÷ikam || tamaso'nte ca vikhyàtam àkà÷ànte ca bhàsvaram | yaryàntàyàm atas tasya ÷ivasyàyatanaü mahat | trida÷ànàm agamyaü tu sthànaü divyam iti ÷rutir || iti || || 3.19 || ÷rã-maitreyaþ ||76|| [77] evaü ca yathà ÷rã-bhagavad-vapur-àvirbhavati loke tathaiva kvacit kasyacit tat padasyàvirbhàvaþ ÷råyate - patnã vikuõñhà ÷ubhrasya vaikuõñhaiþ sura-sattamaiþ | tayoþ sva-kalayà jaj¤e vaikuõñho bhagavàn svayam || vaikuõñhaþ kalpito yena loko loka-namaskçtaþ | ramayà pràrthyamànena devyà tat-priya-kàmyayà || [BhP 5.8.45] yathà bhagavata àvirbhàva-màtraü janmeti bhaõyate | tathaiva vaikuõñhasyàpi kalpanam àvirbhàvanam eva na tu pràkçtavat kçtrimatvam | ubhayatràpi nityatvàd ity abhipràyeõa tat-sàmyenàha, jaj¤a iti | ÷rã- vikuõñhàsutasyaivedaü vaikuõñham | måla-vaikuõñhaü tu sçùñeþ pràk ÷rã- brahmaõà dçùñam iti dvitãye prasiddham eva | sa tan-niketaü parimç÷ya ÷ånyam apa÷yamànaþ kupito nanàda ity [BhP 8.19.11] uktam | tat-sthànaü tu svargàdi-gatam eva j¤eyam || || 8.5 || ÷rã-÷ukaþ ||77|| [78] dehendriyàsu-hãnànàü vaikuõñha-pura-vàsinàm | [BhP 7.1.34] janma-hetu-bhåtaiþ pràkçtair dehendriyàsubhir hãnànàü ÷uddha-sattva-maya- dehànàm ity arthaþ || || 7.1 || yudhiùñhiraþ ÷rã-nàradam || 78 || [79] tathà - àtma-tulyaiþ ùoóa÷abhir vinà ÷rãvatsa-kaustubhau | paryupàsitam unnidra- ÷arad-amburuhekùaõam || [BhP 6.9.29] ùoóa÷abhiþ ÷rã-sunandàdibhiþ || 6.9 || ÷rã-÷ukaþ || [80] ataeva kàlàtãtàs te parama-bhaktànàm api param-puruùàrtha-sàmãpyà÷ cety àha | tasmàd amås tanu-bhçtàm aham à÷iùo j¤a àyuþ ÷riyaü vibhavam aindriyam àviri¤cyàt | necchàmi te vilulitàn uruvikrameõa kàlàtmanopanaya màü nija-bhçtya-pàr÷vam || [BhP 7.9.24] spaùñam || 7.9 || prahlàdaþ ÷rã-nçsiüham || 80 || [81] tathà ca pàdmottara-khaõóe - tripàd-vibhåter lokàs tu asaïkhyàþ parikãrtitàþ | ÷uddha-sattva-mayàþ sarve brahmànanda-sukhàhvayàþ || sarve nityà nirvikàrà heya-ràga-vivarjitàþ | sarve hiraõmayàþ ÷uddhàþ koñi-sårya-sama-prabhàþ || sarve vedamayà divyàþ kàma-krodhàdi-varjitàþ | nàràyaõa-padàmbhoja-bhakty-eka-rasa-sevinaþ || nirantaraü sàma-gàna-paripårõa-sukhaü ÷ritàþ | sarve pa¤copaniùada-svaråpayà veda-varcasaþ || ity àdi || atra tripàd-vibhuti-÷abdena prapa¤càtãta-loko'bhidhãyate pàda-vibhåti- ÷abdena tu prapa¤ca iti | yathoktaü tatraiva - tripàd-vyàptiþ paraü dhàmni pàdo'syehàbhavat punaþ | tripàd-vibhåter nityaü syàt anityaü pàdam ai÷varam || nityaü tad-råpam ã÷asya paraü dhàmni sthitaü ÷ubham | acyutaü ÷à÷vataü divyaü sadà yauvanam à÷ritam || nityaü sambhogam ã÷varyà ÷riyà bhåmyà ca saüvçttam || iti || ataeva tad-anusàreõa dvitãya-skandho'py evaü yojanãyaþ | tatra -- so 'mçtasyàbhayasye÷o martyam annaü yad atyagàt | mahimaiùa tato brahman puruùasya duratyayaþ || [BhP 2.6.17] amçtàdi-dvayaü tat-tçtãyatvea vakùyamàõasya kùemasyàpy upalakùaõam | ÷rutau ca - utàmçtatvasye÷àna ity atràmçtatvaü tad yugalopalakùam | atra dharmi-pradhàna-nirde÷aþ, ÷rutau tu tatra dharma-màtra-nirde÷asyàpi tatraiva tàtparyam | tatràmçtaü -sva-dçùñavadbhir puruùair abhiùñutam iti | paraü na yat-param [BhP 2.9.9] ity àdy uktànusàreõa paramànandaþ | ataeva amçta viùõu-mandiram iti tat-paryàyaþ | abhayaü -- na ca kàla-vikrama [BhP 2.9.10] ity àdi bhaya-màtràbhàvaþ | ataeva dvijà dhàmàkutobhayam [BhP 12.11.19] ity uktam | kùemaü na yatra màyà [BhP 2.9.10] ity àdy uktànusàreõa bhagavad-bahirmukhatàkara-guõa-sambandhàbhàvàd bhagavad-bhajana-maïgalà÷rayatvaü j¤eyam | tathà ca nàradãye - sarva-maïgala-mårdhanyà pårõànanda-mayã sadà | dvijendra tava mayy astu bhaktir avyabhicàriõã || iti || ateva kùemaü vindanti mat-sthànam [BhP 11.20.37] ity uktam | tatra tat-tac-chabdena lakùaõàmaya-kaùña-kalpanayà jana-lokàdi-vàcyatàü niùedhan hetuü nyasyati martyaü brahmaõo'pi bhayaü matto dviparàrdha- paràyuùa [BhP 11.10.30] ity àdi nyàyena maraõa-dharmakam | annaü karmàdi- phalaü trilokyàdikaü yasmàd atyagàt atikramyaiva tatra viràjata iti | eùaþ - amçtàdyai÷varya-råpaþ | duratyayaþ - brahmacaryàdibhiþ kenacin manasàpy avaroddhum a÷akyaþ | [82] tad evam amartyam ai÷varyaü tripàt, martyam ekapàt iti tasya catuùpàd- ai÷varyaü punar vivçõoti || pàdeùu sarva-bhåtàni puüsaþ sthiti-pado viduþ | amçtaü kùemam abhayaü tri-mårdhno 'dhàyi mårdhasu || [BhP 2.6.18] tiùñhanty atra sarva-bhåtànãti sthitayo martàdyai÷varyàõi tàni pàdà ivàdhiùñhàna-bhåtàni yasya tasya sthit-padaþ pàdeùu caturùv eva ai÷varya- bhàgeùu sarva-bhåtàni pàrùada-paryantàni | pàdàn dar÷ayati | trayàõàü sàttvikàdi-padarthànàü mårdhaiva mårdhà pravçttiþ tasya trayàõàü mårdhasu tad upari viràjamàneùu ÷rã-vaikuõñha-lokeùu amçtaü kùemam abhayaü càdhàyi nityaü dhçtam eva tiùñhatãty arthaþ | tataþ pårvasya martyànna-màtràtmakatvàd ekapàttvam, uttarasyàmçtàdi- trayàtmakatvàt tripàttvam iti bhàvaþ | tad anena pàdo'sya vi÷và bhåtàni tripàdasyàmçtaü divi ity asyàrtho dar÷itaþ | asya pàdas tathàsyaiva di÷i vaikuõñhe yad amçtàdy-àtmakaü tripàt tac ca vi÷và bhåtànãty arthaþ | atràdhiùñhànàdhiùñheyayor aikyoktiþ | [83] atha catuùpàttve ca trilokã-vyavasthàvat pakùàntaraü dar÷ayati | pàdàs trayo bahi÷ càsann aprajànàü ya à÷ramàþ | antas tri-lokyàs tv aparo gçha-medho 'bçhad-vrataþ || [BhP 2.6.19] ca-÷abdaþ ukta-samuccayàrthaþ | prapa¤càd bahiþ pàdàs traya àsann eva prapa¤càtmakasya caturtha-pàdasyaiva vibhàga-vipakùàyàü tu trilokyà bahi÷ cànye pàdàs traya àsann ity evaü mantro'pi hi tathaiva punaþ ÷abdaþ | te ke? aprajànàü brahmacàri-vanastha-yatãnàm à÷ramàþ pràpyà ye lokàþ | [84] ataeva dharma-traya-pràpyatvàt caturõàm api tripàttvam | aparas tu caturthaþ pàdas trilokyà antar iti gçhamedhas tat-pràpyaþ ataevobhayathàpi puruùa÷ catuùpàd ity àha | sçtã vicakrame vi÷vam sà÷anàna÷ane ubhe | yad avidyà ca vidyà ca puruùas tåbhayà÷rayaþ || [BhP 2.6.20] viùvaï sarva-vyàpã | puruùaþ puruùottamaþ | ete sçtã te prapa¤càprapa¤ca- lakùaõe jãvasya gatã | vicakrame - àkramya sthitaþ | kathambhåte ? sà÷anàna÷ane karmàdi-phala-bhoga-tad-atikrama-yukte | tasyaiva etad- àkramaõe hetuþ | yat yayoþ sçtyoþ avidyà màyaikatra vidyà cic-chaktir anyatrà÷raya ity arthaþ | puruùottamas tu tayor dvayor apy à÷rayaþ | vakùyate ca - yasmàd daõóaü viràó jaj¤e [BhP 2.6.21] ity àdinà | tasmàt sarvai÷varyeõaikade÷ai÷varyeõa ca catuùpàttvam iti bhàvaþ || || 2.6 || ÷rã-brahmà ÷rã-nàradam || 84 || [85] evaü ÷àntaraïga-vaibhavasya bhagavataþ svaråpa-bhåtayaiva ÷aktyà prakà÷amànatvàt svaråpa-bhåtatvam | sà ca ÷akti-vi÷iùñasyaiva svaråpatvàt svaråpàntaþpàte'pi bheda-lakùaõàü vçttiü bhajantã tatra prakà÷a-vi÷eùaü vaicitrã-vçndaü ca prakañayati | tatra tatra tàdç÷atve bhramopàsanàsiddha- gurava evàsmàkaü pramàõam | tad etad àha caturda÷abhiþ -- evaü tadaiva bhagavàn aravinda-nàbhaþ svànàü vibudhya sad-atikramam àrya-hçdyaþ | tasmin yayau paramahaüsa-mahà-munãnàm anveùaõãya-caraõau calayan saha-÷rãþ || [BhP 3.15.37] taü tv àgataü pratihçtaupayikaü sva-pumbhis te ¤cakùatàkùa-viùayaü sva-samàdhi-bhàgyam | haüsa-÷riyor vyajanayoþ ÷iva-vàyu-lolac- chubhràtapatra-÷a÷i-kesara-÷ãkaràmbum || [BhP 3.15.38] kçtsna-prasàda-sumukhaü spçhaõãya-dhàma snehàvaloka-kalayà hçdi saüspç÷antam | ÷yàme pçthàv urasi ÷obhitayà ÷riyà sva÷- cåóàmaõiü subhagayantam ivàtma-dhiùõyam || [BhP 3.15.39] pãtàü÷uke pçthu-nitambini visphurantyà kà¤cyàlibhir virutayà vana-màlayà ca | valgu-prakoùñha-valayaü vinatà-sutàüse vinyasta-hastam itareõa dhunànam abjam || [BhP 3.15.40] vidyut-kùipan-makara-kuõóala-maõóanàrha- gaõóa-sthalonnasa-mukhaü maõimat-kirãñam | dor-daõóa-ùaõóa-vivare haratà paràrdhya- hàreõa kandhara-gatena ca kaustubhena || [BhP 3.15.41] atropasçùñam iti cotsmitam indiràyàþ svànàü dhiyà viracitaü bahu-sauùñhavàóhyam | mahyaü bhavasya bhavatàü ca bhajantam aïgaü nemur nirãkùya na vitçpta-dç÷o mudà kaiþ || [BhP 3.15.42] tasyàravinda-nayanasya padàravinda- ki¤jalka-mi÷ra-tulasã-makaranda-vàyuþ | antar-gataþ sva-vivareõa cakàra teùàü saïkùobham akùara-juùàm api citta-tanvoþ || [BhP 3.15.43] te và amuùya vadanàsita-padma-ko÷am udvãkùya sundarataràdhara-kunda-hàsam | labdhà÷iùaþ punar avekùya tadãyam aïghri- dvandvaü nakhàruõa-maõi-÷rayaõaü nidadhyuþ || [BhP 3.15.44] puüsàü gatiü mçgayatàm iha yoga-màrgair dhyànàspadaü bahu-mataü nayanàbhiràmam | pauüsaü vapur dar÷ayànam ananya-siddhair autpattikaiþ samagçõan yutam aùña-bhogaiþ || [BhP 3.15.45] ÷rã-kumàrà åcuþ yo 'ntarhito hçdi gato 'pi duràtmanàü tvaü so 'dyaiva no nayana-målam ananta ràddhaþ | yarhy eva karõa-vivareõa guhàü gato naþ pitrànuvarõita-rahà bhavad-udbhavena || [BhP 3.15.46] taü tvàü vidàma bhagavan param àtma-tattvaü sattvena samprati ratiü racayantam eùàm | yat te 'nutàpa-viditair dçóha-bhakti-yogair udgranthayo hçdi vidur munayo viràgàþ || [BhP 3.15.47] nàtyantikaü vigaõayanty api te prasàdaü kimv anyad arpita-bhayaü bhruva unnayais te | ye 'ïga tvad-aïghri-÷araõà bhavataþ kathàyàþ kãrtanya-tãrtha-ya÷asaþ ku÷alà rasa-j¤àþ || [BhP 3.15.48] kàmaü bhavaþ sva-vçjinair nirayeùu naþ stàc ceto 'livad yadi nu te padayo rameta | vàca÷ ca nas tulasivad yadi te 'ïghri-÷obhàþ påryeta te guõa-gaõair yadi karõa-randhraþ || [BhP 3.15.49] pràdu÷cakartha yad idaü puruhåta råpaü tene÷a nirvçtim avàpur alaü dç÷o naþ | tasmà idaü bhagavate nama id vidhema yo 'nàtmanàü durudayo bhagavàn pratãtaþ || [BhP 3.15.50] atha krameõa vyàkhyàyate | evaü tadaiveti | ñãkà ca - evaü svànàü mahatsu atikramam apataràdhaü tat-kùaõam eva vibudhya, tasmin yatra te sanakàdayas tàbhyàü jaya-vijayàbhyàü ruddhàþ | taü de÷aü yayau | àryàõàü hçdyaþ manoj¤aþ | caraõau calayann iti | ayaü bhàvaþ - mac- caraõa-dar÷an-pratighàtajaü krodhaü tau dar÷ayan ÷amayiùyàmãti tvarà- vyàjena padbhyàm eva yayau | ÷rã-sàhityaü ca niùkàmàn api vibhåtibhiþ pårayitvà kùamàpayitum iti | ity eùà | atra teùàm àtmàràmàõàm apy ànanda-dànàrthaü caraõa-dar÷anena tasya saccidànanda-ghanatvaü | ÷rã-sàhityena tac-chakti-vilàsasyàpi svaråpànitaratvaü vivakùitam | svànàm iti bahu-vacanaü dvayor apy aparàdhaþ sarveùv eva parivàreùv àpatatãty apekùayà tayor bahumànàd và | sva-÷abdena munãnàü na tàdç÷aü tad-àtmãyatvam iti vivakùitam | tatra tair dçùñaü devam anuvarõayati pa¤cabhiþ | taü tv àgatam iti | te sanakàdayaþ sva-samadhinà bhàgyaü bhajanãyaü phalaü yad brahma tad evàkùa-viùayaü | yad và sva-samàdheþ svaysa hçdi brahmàkàreõa para-tattva- sphårter bhàgyaü phala-råpaü | yato'kùa-viùayaü tadãya-sva-prakà÷akatà- ÷akti-saüskçta-nikhila-dhãndriya-sphuritatvena samprati vispaùñam evànubhåya-mànam | anena pårvavat tasya ÷abda-spar÷a-råpa-rasa- gandhàkhyànàü sarveùàm eva dharmàõàü sac-cid-ànanda-ghanàtmatvaü sàdhitam | tathà nityam eva tathàvidha-satatoditvara-màdhurã- vaicitryànubhava-pårvakaü parama-premànanda-sandohena sevamànais tasyàtmãyaiþ puruùair ànãta sevopavika [?] -nànà-vastubhiþ sevyamànaü bhagavantaü katha¤cit kvacit kadàcid eva tadànãü kenàpi samàdhija- bhàgyodayena kevalam apa÷yann iti teùàü parama-viduùàü spçhàspadàvastheùu ÷rã-vaikuõñha-puruùeùu kasyà api bhagavad-ànanda- ÷akter vilàsa-mayatvaü dar÷itam | atha teùàü bhagavad-rater uddãpanatvena citta-kùobhakatvàt tat- paricchadàdãnàm api tàdç÷atvam àha haüseti sàrdhais tribhiþ | ke÷arà muktà-maya-pralambàþ | kçtsna-prasàdeti | kçtsnasya dvàra-pàla-muni- vçndasya prasàde sumukham iti spçhaõãyànàü guõànàü dhàma sthànam iti | tat-tad-guõànàü tàdç÷atvaü dar÷itam | snehàvaloketi vilàsasya | svaþ sukha- bhoga-sthànàni nityànantànanda-råpitvàt | teùàü cåóàmaõim àtma-dhiùõyaü sva-svaråpaü sthànaü ÷rã-vaikuõñhaü | tàdç÷atve'py urasi ÷obhitayà ÷riyà kçtvà subhagayantam iva tatra bhåùaõa-vi÷eùaü nidadhànam iva | iveti vàkyàlaïkàre | anena ÷rãvaikuõñhasya | uktaü ca tad-vi÷va-gurv ityàdau àpuþ paràü mudam ity àdi [BhP 3.16.26] | vakùyate ca -- atha te munayo dçùñvà nayanànanda-bhàjanam | vaikuõñhaü tad-adhiùñhànaü vikuõñhaü ca svayaü-prabham || [BhP 3.16.27] bhagavantaü parikramya praõipatyànumànya ca | pratijagmuþ pramuditàþ ÷aüsanto vaiùõavãü ÷riyam || [BhP 3.16.28] pãtàü÷uke iti | kà¤cyà vanamàlayà cety atretthmabhåta-lakùaõe tçtãyà | vidyud iti | haratà manohareõa | tad evaü paricchadàdãnàm api tàdç÷atvaü varõayitvà punas tasyaivàti-mano- haratvam àha avopasçùñam iti[*ENDNOTE #25] | indiràyà utsmitaü garvaþ ava bhagavati upasçùñaü | asya kàntasya nityena làbhena nityam evàdhikam àvirbhàvitam iti tadãyànàü dhiyà vitarkitam | atra hetuþ - bahu- sauùñhavàóhyam ananta-svaråpa-guõa-sampadbhir yuktam | nanv evambhåtasya lakùmyà api rahasyamahànidhiråpasya parama-vastunaþ kathaü prakà÷aþ smabhavatãty ata àha mahyam iti | madàdãnàü bhaktànàü kçte aïgaü bhajantaü mårtiü prakañayantam asmad-viùayakam aïgãkàraü bhajantam ity arthaþ | ullaïghita-trividha-sãma-samàti÷àyi- sambhàvanaü tava parivraóhima-svabhàvam màyà-balena bhavatàpi niguhyamànaü pa÷yanti kecid ani÷aü tvad-ananya-bhàvàþ || [Stotra-ratna, 13] itivat | bhaktir evainaü nayati bhaktir evainaü dar÷ayatãty àdi ÷ruteþ | tathàbhåtaü tam acakùateti | nirãkùya ca mudà kaiþ ÷irobhir nemuþ | na vi÷eùeõa tçptà dç÷o netràõi yeùàü te | tasyeti [3.15.43]| ñãkà ca - svaråpànandàd api teùàü bhajanànandàdhikyam ity àha | tasya padàravinda-ki¤jalkaiþ ke÷arair mi÷rà yà tulasã tasyà makarandena yukto yo vàyuþ, sva-vivareõa nàsà-cchidreõa, akùara-juùàü brahmànanda-sevinàm api, saükùobhaü citte'tiharùaü tanau romà¤cam | ity eùà || atra padayor aravinda-ki¤jalka-mi÷rà yà tulasãti vyàkhyeyam | aravinda- tulasyau ca tadànãü vana-màlà-sthite eva j¤eye | astu tàvad-bhagavad-àtma- bhåtànàü teùàm aïgopàïgànàü teùu kùobha-kàritvaü tat-samandhi- samandhino vàyor apãti bhàvaþ | harùa-kàritaü sambhramam àha dvàbhyàm | te và [3.15.44] iti | te vai kila, vadanam eva asita-padma-koùaþ ãùad-vikasitaü nãlàmbujaü taü ut årdhvaü vãkùya labdha-manorathàþ santaþ, nayà evàruõa-maõayaþ teùàü ÷rayaõam à÷raya-bhåtaü aïghri-dvandvaü punar avekùya adho-dçùñyà vãkùya punaþ punar evaü vãkùya yugapat sarvàïga-làvaõya-grahaõà÷akteþ pa÷càn nidadhu÷ cintayàmàsuþ, yugapad eva katham idam idaü sarvaü pa÷yemety- utkaõñhàbhiþ sthàyibhàva-poùakaü cintàkhyaü bhàvam àpur ity arthaþ | puüsàm iti | bahu-mataü brahmaõo'pi dhana-prakà÷atvàd atyàdaràspadam | pauüsnaü [?] vapur dar÷ayànam iti | puruùasya garbhoda-÷àyino guõàvatàra- råpaü ÷rã-viùõv-àkhyaü yad vapus tad abhinnatayà svaü vapur dar÷ayantaü, na tu brahmàdivad anyathàtvenety arthaþ | ananyena svenaiva siddhai`svaråpa- bhåtair ity arthaþ | ataevotpattikaiþ tadvad evànàdi-siddhair ity arthaþ | aõimàdy-aùñai÷varya-yutaü vi÷iùñaü na tåpalakùitam | anena tteùàü stuty- àspada-vi÷eùaõatvena ai÷varyopalakùita-samasta-bhagànàü tàdç÷atvaü vya¤jitam | samagçõan samyag astuvann iti | atha ÷rã-bhagavatas tàdç÷a-bhàva-vya¤jinãü nijàm uktiü teùàm eva sva- hàrdàbhivyakti-kareõa stuti-vàkyena pramàõayati, ÷rã-kumàrà åcur iti | stutim àha ya iti pa¤cabhiþ | atràkùara-juùàm api [BhP 3.15.43] ity anusçtya vyàkhyàyate | nityaü brama-råpeõa prakà÷ase na tac citram | idànãü tu vi÷uddha-sattva-laksaõena svaråpa-÷akti-vçtti-vi÷eùeõa prakà÷itayà ghana- prakà÷a-para-tattvaika-råpayà mårtyà pratyakùo'si, aho bhàgyam asmàkam ity àhuþ | he ananta yas tvaü hçd-gato'pi duràtmanàm antarhito na sphurasi, sa no'smàkam antarhito na bhavasi, nayana-målaü tvayaiva ràddhaþ pràpto'si | tathà ca - api saüràdhane pratyakùànumànàbhyàü ity asya viùaya-vàkyam parà¤ci yàni vyatçõat svayambhås tasmàt paràï pa÷yasi nàntaràtman | ka÷cid dhãraþ pratyag-àtmànam aikùad àvçtta-cakùur amçtatvam icchann iti | antardhànàbhàve hetuþ bhavad-udbhavena brahmaõà tenàsmat-pitrà yarhi yadaivànuvarõita-rahà uddiùña-brahmàkhya-rahasyaþ, tadaiva naþ karma- màrgeõa tad-råpatayà guhàþ buddhiü gato'smãti | nanu, pitropadiùñaü bhavatàm adç÷yam àtma-tattvàkhyaü rahaþ, ahaü tv anya eva syàü dç÷yatvàt | naivam | asmat praty abhij¤ayà bheda-niràsàd ity àhuþ taü tvàm iti | he bhagavan paraü kevalam àtma-tattvaü brahma-svaråpaü tvàü vidàma vidmaþ pratyabhijànãmaþ | kena pratyabhijànãtha? samprati adhunà sattvena, asmàsv etad-råpàvirbhàvena | etàvantaü kàlaü na j¤àtavanto vayaü, adhunà tu sàkùàd-anubhavena ni÷citavantaþ sma ity arthaþ | tvaü ÷uddha- citta-vçttau brahmavat netre'py asmàkaü sphurasi, na tu dç÷yatveneti bhàvaþ | na kevalaü pratyabhij¤à-màtram ity àhuþ | eùàm asmàkaü ratiü racayantam anyathà ratir api tvayy asmàkaü nodbhaved iti bhàvaþ | nirahaü-mànàditvenànyeùàm apy àtmàràmàõàm anyato raty-abhàvam eva dyotayantas tad-àtma-tattvam àhuþ tatraiva sàdhana-va÷iùñyàt kim api vai÷iùñyaü càhuþ | yat tvad-råpatvenàvirbhavad-àtma-tattvaü te'nutàpaþ kçpà, tenaiva viditair dçóha-bhakti-yogair viduþ | yad và anutàpo dainyaü tena viditais te tava dçóha-bhakti-yogaiþ | kãdç÷àþ ? udgranthayo nirahaü-mànàþ | ataeva viràgàþ | tad evaü pitrànuvarõita-rahà ity atra rahaþ-÷abda÷ catuþ- ÷lokã-rãtyà prema-bhakter eva vàcaka iti vya¤jitam | atha pårvam abheda-matayo'pi samprati svaråpànanda-÷akti-vilàsair vicitrita- matayo bhåyo'pi bhedàtmikàü bhaktim eva pràrthayituü bhaktànàü sukhàti÷ayam àhuþ, nàtyantikam iti | àtyantikaü mokùa-lakùaõaü prasàdam api, kim utànyad indràdi-padam | idànãü svàparàdhaü dyotayanto bhaktiü pràrthayante kàmam iti | he bhagavanm, ataþ pårvam asmàkaü vçjinaü nàbhavat | idànãü tu sarvàõy api jàtàni yatas tvad-bhaktau ÷aptau | atas tair vçjinair nirayeùu kàmaü no'smàkaü bhavo janma syàt | anena tad-adhigama uttara-pårvàrdhayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àd iti nyàyenàsambhava-tad-bhàvànàü brahma- j¤àninàm api sveùàü bahu-naraka-kàri-vçjinàpàta-kùamàpaõena tayor itthambhåta-guõo harir itivat sarvàdbhuta-mahattamatvaü såcitam | aho nirayà api bhaveyur eva, na tàvatàpi paryàptaü, tebhya÷ ca nàsmàkam api bhayam | atra tu målaü duùphalaü bhagavat-paràï-mukhã-bhàva eva, sa tv asmàkaü màbhåd iti sakàku pràrthayante | nu vitarke | yadi tu na÷ cetas te padayo rameta, tatràpy alirad eva kevala-tan-màdhuryàsvàdàpekùayà, na tu brahmàtmànubhavàpekùayà, evaü vàca÷ cety àdi | atra bhatàparàdhasya bhagavatà kùamà tad-icchà-màtra-kçta-tat-krodha-jananàt teùàm aparàdhàbhàsatveneti j¤eyam | ÷loka-dvaye'smin kaivalyàn narako'pi tvad-bhakti-màtraü kàmayamànànàm asmàkaü tad-avirodhatvàt ÷reyàn iti svàrasya-labdhaü, tathàpãtthaü kçtàrthatvam asmàkam aticitram ity àhuþ pràdur iti | anàtmanàm àtmanas tava ekànta-bhakti-rahitànàm aprakaño'pi it itthaü yaþ pratãto'si, tasmai tubhyaü nama idaü vidhemeti | tatraitad uktaü bhavati | ete brahma-vidyà- siddhànàü paràvara-guråõàm api guravaþ | ataeva paramahaüsa-mahà- munãnàm ity uktam | taü tvàm ahaü j¤àna-ghanaü svabhàva- pradhvasta-màyà-guõa-bheda-mohaiþ | sanandanàdyair hçdi saüvibhàvyam[*ENDNOTE #26] [BhP 9.8.23] iti ÷rãmad-aü÷umad-vàkyàdau ihàtma-tattvaü samyag jagàda munayo yad acakùatàtmann iti [BhP 2.7.5] brahma-vàkyàdau, tasmai mçdita-kaùàyàya tamasaþ pàraü dar÷ayati bhagavàn sanat-kumàra ity àdi ÷rutau ca tathà prasiddham | àsan nànubhavasyaiva tu siddhasyàõimàdibhir vighno'pi sambhàvyaþ | na tu siddhànubhavasya, taü saprapa¤cam adhiråóha-samàdhi- yogaþ svàpnaü punar na bhajate pratibuddha-vastur iti [BhP 3.28.38] ÷rã- kapila-deva-vàkyàt | ateva teùàü pradhvasta-màyà-guõa-bheda-mohànàü krodhàdikam api durghaña-ghañanà-kàriõyà ÷rã-bhagavad-icchayaiva jàtam iti tair api vyàkhyàtam | tad evaü teùàü satata-brahmànanda-magnatvaü siddham | tad uktam - akùara-juùàm apãti [BhP 3.15.43], yo'ntarhita [BhP 3.15.46] ity àdi ca | ÷råyate cànyatra brahma-juùàm avikùipta-cittatvam | yathà saptame ÷rã- nàrada-vàkyam - kàmàdibhir anàbiddhaü pra÷àntàkhila-vçttir yat | cittaü brahma-sukha-spçùñaü naivottiùñheta karhicit || iti [BhP 7.15.35] tathàpi teùàü bhagavad-ànandàkçùña-cittatvam ucyate | evam anyeùàm apy àtmàràmàõàü tàdç÷atvaü ÷råyate | sva-sukha-nibhçta-cetàs tad-vyudas tàny abhàvo'py ajita-rucira-lãlàkçùña-sàraþ [BhP 12.12.68] ity àdiùu | atha loka-saïgrahàrthair veùà teùàü bhakti-prakriyà pràcãna-saüskàra-va÷à và ? naivam | ubhayatràpi vàso yathà parikçtaü madirà-madàndha [BhP 3.28.37] itivat tatràve÷àsambhavàt | dç÷yate tv anyatrànàve÷aþ mànasà me sutà yuùmat-pårvajàþ sanakàdayaþ | cerur vihàyasà lokàn lokeùu vigata- spçhà [BhP 3.15.12] ity abhidhànàt | bhagavati tv àve÷aþ paramahaüsa- mahàmunãnàm anveùaõãya-caraõau [BhP 3.15.37] ity atra yàdçcchikatàvirodhy-anveùaõãyatvàbhidhànàt | pa¤came tu, asaïga-ni÷ita- j¤ànànala-vidhåtà÷eùa-malànàü bhavat-svabhàva-nàmàtmaràmàõàü munãnàm anavarata-pariguõita-guõa-gaõa [BhP 5.3.11] ity atra gadye tad-eka- niùñhatvam apy uktam | ajita-rucira-lãlàkçùña-sàra ity [BhP 12.12.69] atraiva ca | atràpi tene÷a nivçttim avàpur alaü dç÷o na [BhP 3.15.50] ity àdau sukhadatvam api sàkùàd evoktam | atra pårvokta-heto÷ ca stutau pratutopàlambha-prasaïgàc ca snehàvaloka-kalayà hçdi saüspç÷antam iti [BhP 3.15.39] sàkùàd ukte÷ ca dç÷àm eva sukhaü jàtam ity anàsaktir eva vya¤jitety api na vyàkhyeyam | tasmàd àtmàràmàõàü ramaõàspadatvàd brahmàkhyam àtma-vastv eva ÷rã- bhagavàn | tatràpi cakàra teùàü saükùobham akùara-juùàm api citta-tanvor iti [BhP 3.15.43] ÷ravaõàt tato'pi ghana-prakà÷aþ | tat tad vicitra-÷rã-bhagavad- aïgopàïgàdy-abhinive÷a-dar÷anànanda-vaicitrã copalabhyate, sà cànyathànupapattyà svaråpa-÷akti-vilàsa-råpaiveti | nanu, bhavatu teùàm ànandàdhikyàt tasminnirvi÷eùa-svaråpànandasyaiva ghana-prakà÷atà, upàdhi-vai÷iùñyàt | yataþ, vi÷uddha-sattvàü÷a-bhàvitàyàü citta-vçttau yad brahma sphurati | tad eva ghanãbhåtàkhaõóa-vi÷uddha-sattva- maye bhagavati sphurat-tad-adhyastatayà tadaikyam àpannàyàü tasyàü vi÷eùata eva sphurati | ataeva ÷rã-vigrahàdi-para-brahmaõor abheda-vàkyam api tad atyanta-tàdàtmyàpekùayaiva | ataeva tatra tatropàdhàv eka eva nirbheda-paramànandaþ samupalabhyate, na tu vi÷eùàkàra-gandho'pi, tat tad upàdher apekùaõaü tu pratipada-tad-ànanda-samàdhi-kautuka-nibandhanaü tasmàt katham anena pramàõena tat-tad-upàdhãnàm api para-tattvàkàratvaü sàdhyate iti | ucyate - bhavan-mate tàvat ÷uddha-citta-vçttau para-brahma sphurati samyag eva sphurati | bhedàü÷a-le÷a-parityàgenaiva brahma- vidyàtvàïgãkàràt | asamyag-j¤ànasya tattvànaïgãkàràt tena kaivalyàsambhavàc ca | ato na ÷rã-vigrahàdàv adhikàvirbhàvàïgãkàro yujyate | kiü ca, ÷uddha-sattva-mayà vigrahàdi-lakùaõopàdhaya iti vadatas tava ko'bhipràyaþ ? kiü tat pariõàmàs te tat-pracurà và ? nàdyaþ, rajo'sad- bhàvena pariõàmàsambhava iti hy uktam | na càntyaþ, yeùu vigrahàdiùu tat- pràcuryaü te mi÷ra-sattvasya kàrya-bhåtà ity arthàpattau sattvaü vi÷uddhaü ÷rayate bhavàn sthitau [BhP 10.2.34] ity àdi-vacana-jàte vi÷uddha-pada- vaiyarthyam iti coktam eva | astu và vimi÷ratvaü tathàpi tàdç÷e brahma- sphuraõa-yogyataiva na sambhavet kiü punar vi÷eùaõety udde÷ya-vismçti÷ ca syàt | athàkhaõóa-vi÷uddha-sattvà÷rayatvena te'pi tad-råpatayaivocyante | tata÷ ca teùv anubhåtàkhaõóa-÷uddha-sattve tasmin brahmànubhavantãti cet, tat ayuktaü kalpanà-gauravàt, te'cakùatàkùa-viùayaü sva-samàdhi-bhàgyam iti [BhP 3.15.38] sàkùàd eva gocarã-kçtatvena uktatayà paramparà-dçùñatva- pratighàtàc ca | tasya ÷uddha-sattvasya pràkçtatvaü tu niùiddham eva | tasmàn na te pràkçta-sattva-pariõàmà na và tat-pracuràþ, kintu sva-prakà÷attà- lakùaõa-÷uddha-sattva-prakà÷ità iti pràktanam evoktaü vyaktam | ataeva teùàm upàdhitva-niràkçtes tat-tad-anubhavànanda-vaicitrã ca sampadyate | tathaiva tam evam evambhåtam acakùateti tat-tad-viùaya-saundarya-varõananü prastutopakàritvàt sàrthakaü syàt | akhaõóa-÷uddha-sattva-maya- màtreõaivàbhipreta-siddheþ | ataeva nirãkùya ca na vitçpta-dç÷a [BhP 3.15.42] iti dçk-sambandhi -tvad-råpa-kçtaivàtçptir uktà | tathaiva ca ÷abdenaivàkùara-jayitvaü padàravinda-parimalàtmaka-vàyu- lakùaõasyatad-vi÷eùasyadar÷itam | anyathobhayatràpi brahmànandasyaiva nirvi÷eùatayopalabhyamànatve vidyàjuùàm apãtyupàdhi-pradhànam evocyate | upàdhi-yugalasyaiva mithaþ spardhitva-pràpteþ | anenàkùarànubhava- mukha-jayitva-kathanena vai÷iùñhàdãnaü putra-÷okàdikam iva tad- àve÷àbhàsa evàyam ity api nirastam | ata evam evoktaü ÷rã-svàmibhirapi svaråpànandàd api teùàü bhajanànandàdhikyam àheti | tasmàd asti vaicitryam | iti | ataeva tair api vicitratayaiva pràrthitaü ceto'livad yadi nu te padayo rameta [BhP 3.15.49] ity àdau | akka cen madhu vindeta kim arthaü parvataü vrajet iti nyàyena tad-upàdhy-antarànveùaõa-vaiyarthyàt teùàm atad-anveùaõa-kautukàbhàvàc ca | kiü ca, na teùàm abhedàtmako'nubhavo và dç÷yate, pratyuta nemur nirãkùya na vitçpta-dç÷o mudà kaiþ [BhP 3.15.42], kàmaü bhavaþ sva-vçjinair nirayeùu naþ stàd ity àdau [BhP 3.15.49], tat-pratiyogi-namaskàràdy-upalakùita- bhedàtmaka-bhakti-sukham eva dç÷yate | tasmàn màyikopàdhi-nihãnatvàd- dheyàü÷atayà pratibhàtatvàc ca na taj-jàtãyaü sukham anya-jàtãyaü kartuü ÷aknotãti santy evànyathànupapatti-siddhàyàþsvaråpa-÷akter eva vilàsàþ | api ca - astu tàvaj jãvan-mukta-da÷àyàü tan-mate vidyopàdhi- pratiphalitasyaiva sato brahmaõaþ sakà÷àt ÷rã-bhagavato ghana-prakà÷ato sarvopàdhi-vinirmukta-mukti-da÷àyàm api sàkùàt tàdç÷atàsty eveti suvyaktaü nàtyantikaü vigaõayanty api te prasàdam [BhP 3.15.48] ity àdau tasmàn nopàdhitàramya-cintà | bhavataþ kathàyà [BhP 3.15.48] ity anena nirupàdhi-brahma-bhåtàd upari ca vaicitrã sphuñam evàsau svãkçtà | tasmàt sàntaraïga-vaibhavasya bhagavataþ sukhaika-råpatvaü, tad-råpatve'pi brahmato'pi ghana-prakà÷atvaü, svaråpa-÷akit-vilàsa-vaicitrã ceti vidvad- anubhava-pramàõena nirõãtam | tatra, muktà api lãlayà vigrahaü kçtvà bhajanta iti | yaü sarve devà àmananti mumukùavo brahma-vàdina÷ cety atra ÷rutàv advaita-vàda-guravo'pi | kçùõo muktair ijyate vãta-mohair iti bhàrate | brahma-bhåtaþ prasannàtmà na ÷ocati na kàïkùati | samaþ sarveùu bhåteùu mad-bhaktiü labhate paràm || iti [Gãtà 18.54] ÷rã-bhagavad-gãtopaniùatsu | muktànàm api bhaktir hi nityànanda-svaråpiõãti bhàrata-tàtparye pramàõità ÷ruti÷ ca | tathà àpràyaõàt tatràpi hi dçùñam ity atra ca madhva-bhàùya- pramàõità sauparõa-÷rutiþ | sarvadainam upàsãta yàvan muktim uktà hy enam upàsata iti | ateva ÷rã-prahlàda-bali-prabhçti-mahàbhàgavata- sambandham abhipretya ÷rã-viùõu-puràõe[*ENDNOTE #27]'py uktaü pàtàle tasya na prãtir vimuktasyàpi jàyate iti | || 3.15 || ÷rã-brahmà devàn ||85|| [86] ataeva ÷eùa-puruùàrtha-svaråpa evàsàv iti sphuñam evàhur gadyena -- athànayàpi na bhavata ijyayoru-bhàra-bharayà samucitam artham ihopalabhàmahe | àtmana evànusavanam a¤jasàvyatirekeõa bobhåyamànà÷eùa-puruùàrtha-svaråpasya || [BhP 5.3.7-8] ñãkà ca - àtmanaþ svata evànusaraõaü sarvadà a¤jasà sàkùàd vobhåyamànà ati÷ayena bhavanto ye a÷eùàþ puruùàrthàs te svaråpaü yasya paramànandasya ity eùà | ÷ruti÷ ca -sarva-kàmaþ sarva-gandhaþ sarva-rasaþ ity àdau || || 5.3 || çtvig-àdayaþ ÷rã-yaj¤a-puruùam ||86|| [87] tad evaü brahmaõo'pi yat ÷rã-bhagavati prakà÷a-samyaktvaü tat pårvam eva vidvad-anubhava-vacana-pracayena siddham api vi÷eùato vicàryate | tatraikam eva tattvaü dvidhà ÷abdyata iti na vastuno bheda upapadyate | àvirbhàvasyàpi bheda-dar÷anàt na ca saüj¤à-màtrasya, kintusva-sva-dar÷ana-yogyatà-bhedena dvividho'dhikàrã dvidhà dçùñaü tad upàsta iti | tatràpy ekasya dar÷anasya vàstavatvam anyasya bhramajatvam iti na mantavyam ubhayor api yàthàrthyena dar÷itatvàt | na caikasya vastunaþ ÷aktyà vikriaymàõàü÷akatvàd aü÷ato bhedaþ | vikçtatva-niedhàt tayoþ | tasmàd dçùñer asamyak-samyaktva [?] saty api samyaktve tad-ananusandhànàd và ekasminn adhikàriõy eka-de÷ena sphurad ekabhedaþ parasminn akhaõóatayà dvitãyo bhedaþ | evaü sati yatra vi÷eùaü vinaiva vastunaþ sphårtiþ, sà dçùñir asampårõà, yathà brahmàkàreõa, yatra svaråpa-bhåta-nànà-vaicitrã- vi÷eùavad-àkàreõa, sà sampårõà, yathà ÷rã-bhagavad-àkàreõeti labhyate | ta etad abhipretya prathamaü dçùñi-tàratamyena tad-abhivyakti-tàratamyaü tan- mahà-puràõàvirbhàva-kàraõàbhyàü pratipàdyate ùaóbhiþ | ÷rã-nàrada uvàca - jij¤àsitam adhãtaü ca brahma yat tat sanàtanam | tathàpi ÷ocasy àtmànam akçtàrtha iva prabho || [BhP 1.5.4] ÷rã-vyàsa uvàca -- asty eva me sarvam idaü tvayoktaü tathàpi nàtmà parituùyate me | tan-målam avyaktam agàdha-bodhaü pçcchàmahe tvàtma-bhavàtma-bhåtam || [BhP 1.5.5] sa vai bhavàn veda samasta-guhyam upàsito yat puruùaþ puràõaþ | paràvare÷o manasaiva vi÷vaü sçjaty avaty atti guõair asaïgaþ || [BhP 1.5.6] ÷rã-nàrada uvàca -- bhavatànudita-pràyaü ya÷o bhagavato 'malam | yenaivàsau na tuùyeta manye tad dar÷anaü khilam || [BhP 1.5.8] naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitaü na ÷obhate j¤ànam alaü nira¤janam | kutaþ punaþ ÷a÷vad abhadram ã÷vare na càrpitaü karma yad apy akàraõam || [BhP 1.5.12] oü namo bhagavate tubhyaü vàsudevàya dhãmahi | pradyumnàyàniruddhàya namaþ saïkarùaõàya ca || [BhP 1.5.37] iti mårty-abhidhànena mantra-mårtim amårtikam | yajate yaj¤a-puruùaü sa samyag dar÷anaþ pumàn || [BhP 1.5.38] ÷lokà amã bahubhiþ saümi÷rà apy avistaratvàya jhañity artha-pratyayasya ca saükùipyaiva samuddhatàþ | krameõàrthà yathà jij¤àsitam iti | ñãkà ca - yat sanàtanaü nityaü paraü brahma, tac ca tvayà jij¤àsitaü vicàritam, adhãtam adhigataü pràptaü cety arthaþ | tathàpi ÷ocasi tat kim artham iti ÷eùaþ | ity eùà | tvam iti tvam arka iva trilokãü paryañan tathà vaiùõava-yoga-balàü÷ena ca pràõa-vàyur iva sarva-pràõinàm anta÷caraþ san àtmanàü sarveùàm eva sàkùã bahir antar vçttij¤aþ | ataþ pare brahmaõi dharmato yogena niùñàtasya | tad uktaü yàj¤avalkyena ijyàcàra-dayàhiüsà- dàna-svàdhyàya-karmaõàm | ayaü paramo làbho yad yogenàtma-dar÷anam || iti | avare ca brahmaõi vedàkhye vrataiþ svàdhyàya-niyamair niùõàtasyàpi me alama atyarthaü yan nyånaü tat svayam eva vicakùva vitarkaya | bhavateti | bhagavad-ya÷o-varõanopalakùaõaü bhajanaü vinà yenaiva rukùa-brahma- j¤ànena asau bhagavàn tu tuùyeta, tad eva dar÷anaü j¤ànaü khilaü nyånaü manye tad eva spaùñayati | naiùkarmyam iti | ñãkà ca - niùkarma brahmaved ekàkàratvàn niùkarmatà-råpaü naiùkarmyam ajyate'nenety a¤janam upàdhiþ tan nivartakaü nira¤janam | evambhåtam api j¤ànam acyute bhàvo bhaktis tad-varjitaü cet alam atyarthaü na ÷obhate samyag-aparokùatvàya na kalpata ity arthaþ | tadà ÷à÷vat sàdhana-kàle phala- kàle ca abhadraü duþkha-svaråpaü yat kàmyaü karma, yad apy akàraõam akàmyaü tac ceti cakàrasyànvayaþ | tad api karma ã÷vare nàrpitaü cet kutaþ punaþ ÷obhate ? bahirmukhatvena sattva-÷odhakatvàbhàvàt | ity eùà | yad và nira¤janam iti niråpàdhikam apãty arthaþ | paramàdaraõãyatvàd eva dvàda÷ànte ÷rã-såtenàpi punaþ kçtam idaü padyam | tasmàd uktir eva samyag-dar÷ana-hetur ity upasaüharati dvàbhyàm nama iti | mantra-mårtiü mantrokta-mårtiü, mantro'pi mårtir yasyeti và | amårtikaü mantrokta-vyatirikta-mårti-÷ånyaü, pràkçta-mårti-rahitaü và, mårti- svaråpayor ekatvàt pràkçtavan na vidyate pçthaktvena mårtir yasya tathàbhåtaü và | sa pumàn samyag-dar÷anaþ sàkùàc-chrã-bhagavataþ sàkùàt- kartçtvàd iti bhàvaþ || || 1.5 || ÷rã-sutaþ ||87|| [88] tad evaü dçùñitàratamyadvàrà tad-abhivyaktatàratamyena ÷rã-bhagavata utkarùa uktaþ | atha liïgàntarair api dar÷yate | tatràtmaràma-janàkarùa- liïgena guõotkarùa-vi÷eùeõa tasyaiva pårõatàm àha | àtmàràmà÷ ca munayo nirgranthà apy urukrame | kurvanty ahaitukãü bhaktim ittham-bhåta-guõo hariþ || [BhP 1.7.10] ñãkà ca - nirgranthà granthebhyo nirgatàþ | tad uktaü gãtàsu - yadà te moha-kalilaü buddhir vyatitariùyati | tadà gantàsi nirvedaü ÷rotavyasya ÷rutasya ca || [Gãtà 2.52] iti | yad và granthir eva granthaþ nirvçtta-hçdaya-granthaya ity arthaþ | nanu muktànàü kiü bhaktyetyàdi-sarvàkùepa-parihàràrtham àha itthambhåta- guõaþ | ity eùà || || 1.7 || ÷rã-såtaþ ||88|| [89] àrohabhåmikàkrameõàpi tasyaivàdhikyam àha -- mano brahmaõi yu¤jàno yat tat sad asataþ param | guõàvabhàse viguõa eka-bhaktyànubhàvite || [BhP 3.24.42] nirahaïkçtir nirmama÷ ca nirdvandvaþ sama-dçk sva-dçk | pratyak-pra÷ànta-dhãr dhãraþ pra÷àntormir ivodadhiþ || [BhP 3.24.43] vàsudeve bhagavati sarva-j¤e pratyag-àtmani | pareõa bhakti-bhàvena labdhàtmà mukta-bandhanaþ || [BhP 3.24.44] àtmànaü sarva-bhåteùu bhagavantam avasthitam | apa÷yat sarva-bhåtàni bhagavaty api càtmani || [BhP 3.24.45] icchà-dveùa-vihãnena sarvatra sama-cetasà | bhagavad-bhakti-yuktena pràptà bhàgavatã gatiþ || [BhP 3.24.46] eka-bhaktyà avyabhicàriõyà sàdhana-lakùaõayà bhaktyà, anubhàvite nirantaram aparokùãkçte, tàü vinà kasyacid apy arthasyàsiddheþ | nirahaïkçtitvàd eva nirmamaþ | tad-dvayàbhàvàd eva mana-àdãnàm apy abhàvaþ sidhyati | samadçk bhedàgràhakaþ | svadçk svasvaråpàbhedena brahmaiva pa÷yan | pratyak antarmukhã pra÷àntà vikùepa-rahità dhãr j¤ànaü yasya saþ | tad evaü brahma-j¤àna-mi÷ra-bhakti-sàdhana-va÷ena brahmànubhave jàte'pi bhakti-saüskàra-balena labdha-premàdes tad-årdhvam api ÷rã-bhagavad- anubhavam àha | vàsudeva iti | pratyag-àtmani sarveùàm à÷raya-bhåte pareõa prema-lakùaõena bhakti-bhàvena tat-sattayaiva labdhà àtmànas tadãyàtmakà ahaïkàràdayo yeneti | brahma-j¤ànena pràkçtàhaïkàràdi-layànantaram àvirbhåtàn premànandàtmaka-÷uddha-sattva-mayàn labdhavàn ity arthaþ | nanu ta eva pratyàvartantàü kiü và pårvavad amã api bandha-hetavo bhavantu | nety àha, mukta-bandhanaþ | anàvçttiþ ÷abdàd iti nyàyàt bhakty- ati÷ayena labdhàtmatvam eva pratipàdayati, àtmànam iti | àtmàtra paramàtmà, sarvathà tasya bhagavàn evàsphurad iti vàkyàrthaþ | tataþ sàkùàd eva tat-pràptim àha, icchà-dveùeti | tad evaü tena bhàgavatã gatiþ pràptà | heyatvàd anyatrecchà-dveùa-vihãnena tasmàd eva hetoþ sarvatra sama-cetasà | tad uktam -- nàràyaõa-paràþ sarve na kuta÷cana bibhyati | svargàpavarga-narakeùv api tulyàrtha-dar÷inaþ || [BhP 6.17.28] yad và, mayà lakùmyà saha vartate iti sama iti sahasra-nàma-bhàùyàt bhagavac-cetaseti pràpto bhàgavatãü gatim iti pàñhe, sa kardama eva tàü gatiü pràptaþ | atra bhagavad-bhakti-yogenety eva vi÷eùyam iti | evam evoktaü ÷rã-bhagavad-gãtopaniùatsu -- buddhyà vi÷uddhayà yukto dhçtyàtmànaü niyamya ca | ÷abdàdãn viùayàüs tyaktvà ràgadveùau vyudasya ca || [Gãtà 18.51] viviktasevã laghvà÷ã yata-vàk-kàya-mànasaþ | dhyàna-yoga-paro nityaü vairàgyaü samupà÷ritaþ || [Gãtà 18.52] ahaükàraü balaü darpaü kàmaü krodhaü parigraham | vimucya nirmamaþ ÷ànto brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 18.53] brahma-bhåtaþ prasannàtmà na ÷ocati na kàïkùati | samaþ sarveùu bhåteùu mad-bhaktiü labhate paràm || [Gãtà 18.54] bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ | tato màü tattvato j¤àtvà vi÷ate tad-anantaram || [Gãtà 18.55] iti | atra viü÷atir milanàrthaþ, yathà duryodhanaü parityajya yudhiùñhiraü praviùñavàn ayaü ràjeti | ÷rã-da÷ame'pi ÷rã-gopair brahma-sampatty- anantaram eva vaikuõñho dçùña iti ÷rã-svàmibhir eva ca vyàkhyàtam || || 3.24 || ÷rã-maitreyaþ ||89|| [90] tathà tasmàj j¤ànena sahitaü j¤àtvà svàtmànam uddhava | j¤àna-vij¤àna-sampanno bhaja màü bhakti-bhàvitaþ || [BhP 11.13.5] svàtmànaü jãva-svaråpam | j¤ànaü vij¤ànaü ca bàhyam | kiü bahunà atra ÷rã-catuþsana-÷ukàdaya evodàharaõam iti || || 11.13 || ÷rã-bhagavàn ||90|| [91] ÷rã-bhagavatà ÷abda-brahma-maya-kambu-spçùña-kapolaþ tat-prakà÷ita- yathàrtha-nigado dhruvo bàlako'pi tathà vivçtavàn ity evam ànanda- camatkàra-vi÷eùa-÷ravaõàd api tasyaiva pårõatvam àha | yà nirvçtis tanu-bhçtàü tava pàda-padma- dhyànàd bhavaj-jana-kathà-÷ravaõena và syàt sà brahmaõi sva-mahimany api nàtha mà bhåt kiü tv antakàsi-lulitàt patatàü vimànàt || [BhP 4.9.10] sva-mahimani asàdhàraõa-màhàtmye'pi màbhåt na bhavatãty arthaþ | antakàsiþ kàlaþ || || 4.9 || dhruvaþ ÷rã-dhruvapriyam || 91 || [92] parama-siddhi-råpàd brahmaõi layàd api tad-bhajanasya garãyastvena tasyaiva garãyastvam upadi÷ati | animittà bhàgavati bhaktiþ siddher garãyasã || [BhP 3.25.3] siddher mukter api ñãkà ca | siddher j¤ànàt mukter veti ÷rã-bhagavan-nàma- kaumudã | || 3.25 || ÷rã-kapila-devaþ || 92 || [93] tad evaü ÷rã-bhagavàn evàkhaõóaü tattvaü sàdhaka-vi÷eùàõàü tàdç÷a- yogyatvàbhàvàt sàmànyàkàrodayatvena tad asamyak sphårtir eva brahmeti sàkùàd eva vakti dvàbhyàm - j¤àna-yoga÷ ca man-niùñho nairguõyo bhakti-lakùaõaþ | dvayor apy eka evàrtho bhagavac-chabda-lakùaõaþ || [BhP 3.32.32] yathendriyaiþ pçthag-dvàrair artho bahu-guõà÷rayaþ | eko nàneyate tadvad bhagavàn ÷àstra-vartmabhiþ || [BhP 3.32.33] ñãkà ca - anena ca j¤àna-yogena bhagavàn eva pràpyaþ yathà bhakti- yogenety àha | nairguõyo j¤àna-yoga÷ ca man-niùñho bhakti-lakùaõa÷ ca yo yogaþ tayor dvayor apy eka evàrthaþ prayojanam | ko'sau ? bhagavac-chabdo lakùaõaü j¤àpako yasya | tad uktaü gãtàsu - te pràpnuvanti màm eva sarva- bhåta-hite ratàþ [Gãtà 12.4] iti | nanu j¤àna-yogasya làbhaþ phalaü ÷àstreõàvagamyate | bhakti-yogasya tu bhajanãye÷vara-pràptiþ | kutas tayor ekàrthatvam ity à÷aïkya dçùñàntenopapàdayati | yathà bahånàü råpa-rasàdãnàü guõànàm à÷rayaþ kùãràdir eka evàrtho màrga-bheda-pravçttair indriayr nànà pratãyate | cakùuùà ÷ukla iti rasanena madhur aiti spar÷ena ÷ãta ity àdi tathà bhagavàn eka eva tat-tad-råpeõaàvagamyate | ity eùà | atra bhagavàn evàïgitvena nigaditaþ | ataþ sarvàü÷a-pratyàyakatvàd bhakti- yoga÷ ca manaþ-sthànãyo j¤eyaþ || || 3.32 || ÷rã-kapila-devaþ || 93 || [94] ataeva tad-aü÷atvenaiva brahma ÷råyate | ahaü vai sarva-bhåtàni bhåtàtmà bhåta-bhàvanaþ | ÷abda-brahma paraü brahma mamobhe ÷à÷vatã tanå || [BhP 6.16.51] ñãkà ca - sarva-bhåtàny aham eva | bhåtànàm àtmà bhoktàpy aham eva | bhoktç-bhogyàtmakaü vi÷vaü mad-vyatiriktaü nàstãty arthaþ | yato'haü bhåta- bhàvanaþ bhåtànàü prakà÷akaþ kàraõaü ca | nanu ÷abda-brahma prakà÷akü para-brahma kàraõaü prakà÷akaü ca satyaü te ubhe mamaiva råpe ity àha, ÷abda-brahmeti | ÷à÷vatã ÷à÷vatyau | ity eùà || atra ÷abda-brahmaõaþ sàhacaryàt para-brahmaõo'py aü÷atvam evàyàti | || 6.16 || ÷rã-saïkarùaõa÷ citra-ketum || 94 || [95] ato bhagavato'samyak-prakà÷atvàd vibhåti-nirvi÷eùam eva tad ity apy àha -- madãyaü mahimànaü ca parabrahmeti ÷abditam | vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || [BhP 8.24.38] || 8.24 || ÷rã-matsya-devaþ satyavratam || 95 || [96] tathà ca vibhåti-prasaïga eva - pçthivã vàyur àkà÷a àpo jyotir ahaü mahàn | vikàraþ puruùo'vyaktaü rajaþ sattvaü tamaþ param || [BhP 11.16.37] ñãkà ca - paraü brahma ca ity eùà || ataeva ÷rã-vaiùõava-sàmpradàyikaiþ ÷rãmadbhir bàlamandaràcàrya- mahànubhava-caraõair apy uktam - yad aõóa-maõóàntara-gocaraü ca yad da÷ottaràõy avaraõàni yàni ca | guõàþ pradhànaü puruùaþ paraü padaü paràtparaü brahma te vibhåtayaþ || iti || || 11.16 || ÷rã-bhagavàn ||96|| [97] ato brahma-råpe prakà÷e tad vai÷iùñyànupalambhanàt tat-prabhàvatva- lakùaõam api tasya vyapadi÷yate | råpaü yat tat pràhur avyaktam àdyaü brahma-jyotir [BhP 10.3.24][*ENDNOTE #28] ityàdi | brahmaiva jyotiþ prabhà yasya tathàbhåtaü råpaü ÷rã-vigraham | tathà coktaü brahma-saühitàyàü - yasya prabhà prabhavato jaga-aõóa-koñi- koñiùv a÷eùa-vasudhàdi-vibhåti-bhinnam | tad brahma niùkalam anantam a÷eùa-bhåtaü govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || [BrahmaS 5.40] iti || || 10.3 || ÷rã-devakã ÷rã-bhagavantam || 97 || [98] ato brahmaõaþ paratvena ÷rã-bhagavantaü kaõñhauktyaivàha | yaþ paraü rahasaþ sàkùàt triguõàj jãva-saüj¤itàt | bhagavantaü vàsudevaü prapannaþ sa priyo hi me || [BhP 4.24.28] raho brahma tasmàd api paraü tataþ sutaràü triguõàt pradhànàj jãva- saüj¤itàt jãvàtmanaþ paraü bhagavantaü yaþ sàkùàt ÷ravaõàdinaiva na tu karmàrpaõàdinà prapanna ity anvayaþ | tathà ca viùõu-dharme naraka- dvàda÷ã-vrate ÷rã-viùõu-stavaþ - àkà÷àdiùu ÷abdàdau ÷rotràdau mahad-àdiùu | prakçtau puruùe caiva brahmaõy api ca sa prabhuþ || yenaika eva sarvàtmà vàsudevo vyavasthitaþ | tena satyena me pàpaü narakàrti-pradaü kùayam || prayàtu sukçtasyàstu mamànudivasaü jaya || iti || atra prakaraõànuråpeõa sarvàtma-÷abdena cànyathà samàdhànaü paràhatam | tathà ca tatrocaraü kùatra-bandhåpàkhyàne - yan-mayaü paramaü brahma tad-avyaktaü ca yan-mayam | yan-mayaü vyaktam apy etad bhaviùyàmi hi tan-mayaþ || iti || tatraiva màsarkùa-påjà-prasaïge tataþ paratvaü sphuñam evoktaü -- yathàcyutas tvaü parataþ parasmàt sa brahma-bhåtàt paramaþ paràtman | tathàcyuta tvaü và¤chitaü tan mamàpadaü càpaharàprameya || iti || ÷rã-viùõu-puràõe ca - sa brahma-pàraþ para-pàra-bhåta iti | akùaràt tataþ parataþ para iti ÷ruteþ || || 4.24 || ÷rã-rudraþ pracetasam || 98 || [99] tad evam evàbhipràyeõa sa và eùa puruùo'nna-rasa-maya ity àdàv [TaittU 2.1] antaraïgàntaraïgaikaikàtma-kathanànte idaü pucchaü pratiùñhà pçthivã pucchaü pratiùñhà mahaþ pucchaü pratiùñhà brahma pucchaü pratiùñheti [TaittU 2.1] ÷ruty-uktàyàþ pa¤camyà api pratiùñhàyà upari | ÷rã-gãtopaniùado yathà --brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] ity atra brahma-÷abda-sannihita-pratiùñhà-÷abdena sà ÷rutiþ smaryate | tata÷ caivam eva vyàkhyeyam | hi-÷abdaþ, màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate | sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 14.26] ity asya nirantara-pràcãna-vacanasya hetutayà vivakùayà | ato guõàtãta- brahmaõaþ prakçtàrthatvàt pràcãnàrtha-hetu-vacane'sminn upacàreõa tac- chabdasya brahma-÷akti-råpaü hiraõyagarbha-råpaü và arthàntaram ayuktaü kintv evam eva yuktaü yathà | nanu tvad-bhaktyà kathaü nirguõa-brahma-dharma-pràptiþ | sà tu tad- ekànubhavena tatràha brahmaõo hãti | hi yasmàt brahma-pucchaü pratiùñheti parama-pratiùñhatvena ÷rutau yat prasiddhaü tac ca tasyàm eva ÷rutau ànanda-mayàïgatvena dar÷itaü tasya pucchatva-råpita-brahmaõaþ | ànanda- mayo'bhyàsàd iti såtrakàra-sammata-para-brahma-bhàva ànandamayàkhyaþ pracura-prakà÷o ravir itivat pracura÷ cànanda-råpaþ ÷rã-bhagavàn ahaü pratiùñhà te | yadyapi brahmaõo mama ca na bhinna-vastutvaü tathàpi ÷rã-bhagavad- råpeõaivod iva mayi pratiùñhàtvasya parà kàùñhety arthaþ | svaråpa-÷akti- prakà÷enaiva svaråpa-prakà÷asyàpy àdhikyàrhatvàt | nirvi÷eùa-brahma- prakà÷asyàpy upari ÷rã-bhagavat-prakà÷a-÷ravaõàt | ata ekasyàpi vastunas tathà tathà prakà÷a-bhedo rajanã-khaõóino jyotiùo màrtaõóa-maõóala-gata- gabhasti-bhedavad utprekùyaþ | ato brahma-prakà÷asyàpi mad-adhãnatvàt kaivalya-kàmanayà kçtena mad- bhajanena brahmaõi nãyamàno brahma-dharmam api pràpnotãty arthaþ | atra ÷rã-viùõu-puràõam api sampravadate - ÷ubhà÷rayaþ sa cittasya savargasya tathàtmanaþ iti [ViP 6.7.76] | vyàkhyàtaü ca tatràpi svàmibhiþ | savargasyàtmanaþ para-brahmaõo'py à÷rayaþ pratiùñhà | tad uktaü bhagavatà brahmaõo hi pratiùñhàham iti | atra ca tair vyàkhyàtam | brahmaõo'haü pratiùñhà ghanãbhåtaü brahmaivàham | yathà ghanãbhåta- prakà÷a eva sårya-maõóalaü tadvad ity arthaþ | iti | atra cvi-pratyayas tu tat-tad-upàsaka-hçdi tat-prakà÷asyàbhåtatvaü brahmaõa upacaryate itãttham eva | atraiva pratiùñhà pratimeti ñãkà matsara-kalpità | na hi tat-kçtà asambandhatvàt | na hi niràkàrasya brahmaõaþ pratimà sambhavati | na ca tat-prakà÷asya pratimà såryaþ | na càmçtasyàvyayasyety àdy-anantara-pàda-trayoktànàü mokùàdãnàü pratimàtvaü ghañate | na và ÷ruti-÷ailã-viùõu-puràõayoþ saüvàditàsti | tasmàn na àdaraõãyà yadi vàdaraõãyà tadà tac-chabdenàpy à÷raya eva vàcanãyaþ | pratilakùãkçtya nàtiparimitaü bhavati yatreti tad etat sarvam abhipretyàhuþ | dçtaya iva ÷vasanty asu-bhçto yadi te'nuvidhà mahad-aham-àdayo'õóam asçjan yad anugrahataþ | puruùa-vidho'nvayo'tra caramo'nnamayàdiùu yaþ sad-asataþ paraü tvam atha yad eùv ava÷eùa-mçtam || [BhP 10.87.17] asubhçto jãvà dçtaya iva ÷vasad-àbhàsà api yadi te tavànuvidhà bhaktà bhavanti tadà ÷vasanti pràõanti | teùu tad-bhaktànàm eva jãvànàü jãvanaü manyàmahe iti bhàvaþ | kathaü yasya tava anugrahataþ samaùñi-vyaùñi- råpam akhaõóaü dehaü mahad-aham-àdayo'sçjan ataþ svayam eva tathàvidhàt tvattaþ paràï-mukhànàm anyeùàü dçti-tulyatvaü yuktam eveti bhàvaþ | anugraham eva dar÷ayanti atra mahad-aham-àdiùu anvayaþ praviùñas tvam iti | kathaü mad-àde÷a-màtreõa teùàü tathà sàmarthyaü syàt | tatràhuþ yad yasmàt sata ànanda-mayàkhya-brahmaõo'vayavasya priyàder asatas tad- anyasmàd annamyàde÷ ca yat paraü puccha-bhåtaü sarva-pratiùñhà brahma tat khalu tvaü tatràpi eùu pratiùñhà-vàkyeùu ava÷eùaü vàkya-÷eùatvena sthitaü brahmaõo hi pratiùñhàham ity àdàv anyatra prasiddham | àtma-tattva- vi÷uddhy-arthyaü yad àha bhagavàn çtam ity àdau çtatvenàpi prasiddhaü ÷rã- bhagavad-råpam eva tvam ato'nnamayàdiùu puruùa-vidhaþ puruùàkàro ya÷ caramaþ priya-moda-pramodànanda-brahmaõàm avayavã ànanda-mayaþ sa tvam iti | tasmàn måla-paramànanda-råpatvàt tavaiva prave÷ena teùàü tathà sàmarthyaü yuktam eveti bhàvaþ | ko hy evànyàt kaþ pràõyàd yad eùa àkà÷a ànando na syàd iti [TaittU 2.7.1] ÷ruteþ | prakaraõ'sminn etad uktaü bhavati | yadyapy ekas-svaråpe'pi vastuni svagata-nànà-vi÷eùo vidyate tathàpi tàdç÷a- ÷akti-yuktàyà eva dçùñes tat tat sarva-vi÷eùa-grahaõe nimittatà dç÷yate na tv anyasyàþ | yathà màüsa-mayã dçùñiþ sårya-maõóalaü prakà÷a-màtratvena gçhõàti, divyà tu prakà÷a-màtra-svaråpatve'pi tad-antargata-divya-sabhàdikaü gçhõàti | evam atra bhakter eva samyaktvena tayaiva samyak tattvaü dç÷yate | tac ca brahmeti tasya asamyag-råptavam | tatra ca sàmànyatvenaiva grahaõe kàraõasya j¤ànasya tad-antarãõàvàntara-bheda-paryàlocaneùv asàmàrthyàd bahir evàvasthitena tena bhàgavata-paramahaüsa-vçndànubhavàsiddha-nànà- prakà÷a-vicitre'pi sva-prakà÷aþ | lakùaõa-para-tattve prakà÷a-sàmànya- màtraü yad gçhyate tat tasya pramà-råpatvenaivotprekùyate | tata÷ càtmatvam aü÷atvaü vibhåtitvaü ca vyapadi÷yate tasya | tasmàd akhaõóa-tattva-råpo bhagavàn sàmànya-kàra-sphårti-lakùaõatvena sva-prabhàkàrasya brahmaõo'py à÷raya iti yuktam eva | ataeva yasya pçthivã ÷arãraü yasya àtmà ÷arãraü yasyàvyaktaü ÷arãraü yasyàkùaraü ÷arãram eùa sarva-bhåtàntaràtmà apahata-pàpmà divyo deva eko nàràyaõa ity etac chruty-antaraü càkùara-÷abdoktasya brahmaõo'py àtmatvena nàràyaõaü bodhayati | uktàtmàdi-÷abda-pàri÷eùya-pramàõena cakàra teùàü saïkùobham akùara- juùàm apãti prayoga-dçùñyà càtra hy akùara-÷abdena brahmaiva vàcyam | tathà ÷rã-bhagavatà sàïkhya-kathane | kàlo màyà-maye jãve [BhP 11.24.27] ity àdau mahà-pralaye sarvàva÷iùñatvena brahmopadi÷ya tadàpi tasya draùñçtvaü svasminn uktam | eùa sàïkhya-vidhiþ proktaþ saü÷aya-granthi-bhedanaþ | pratilomànulomàbhyàü paràvara-dç÷à mayà || [BhP 11.24.29] ity atra paràvara-dç÷ety anena so'yaü càtra vivekaþ | sàïkhyaü khyànaü tac- chàstraü khalu svaråpa-bhåta-tad-vi÷eùam anusandhàya yat tat svaråpa- màtraü tadànãm ava÷iùñaü vadati tad eva ca brahmàkhyaü tad eva ca prapa¤càvacchinna-carama-prade÷e prapa¤ca-layàd vaikuõñha iva svaråpa- bhåta-vi÷eùa-prakà÷àd avai÷iùyamànatvena vaktuü yujyate | tac ca sva-vi÷eùya-màtraü svaråpa-÷akti-vi÷iùñena vaikuõñha-sthena ÷rã- bhagavatà pçthag iva tatrànubhåyata iti | tad evaü nirvi÷eùatvena spar÷a-råpa- rahitasyàpi tasya bhagavat-prabhà-råpatvam anutprekùya tad-abhinnatvena brahmatvaü vyapadiùñam | tataþ svaråpàdi-màdhurã-dhàritayà savi÷eùasya sàkùàd bhagavad-aïga-jyotiùaþ sutaràm eva tat sidhyati | yathoktaü ÷rã- harivaü÷e mahà-kàla-puràkhyàne ÷rãmad-arjunaü prati svayaü bhagavatà | brahma-tejo-mayaü divyaü mahad yad dçùñavàn asi | ahaü sa bharata-÷reùñha mat-tejas tat sanàtanam || prakçtiþ sà mama parà vyaktàvyaktà sanàtanã | tàü pravi÷ya bhavantãha muktà yoga-vid-uttamàþ || sà sàïkhyànàü gatiþ pàrtha yoginàü ca tapasvinàm | tat paraü[*ENDNOTE #29] paramaü brahma sarvaü vibhajate jagat || màm eva[*ENDNOTE #30] tad ghanaü tejo j¤àtum arhasi bhàrata || iti || [HV 2.114.9-12] prakçtir iti tat-prabhàtvena svaråpa-÷aktitvam api tasya nirdiùñam | evaü pårvodàhçta-kaustubha-bhaviùyaka-viùõu-puràõa-vàkyam apy etad upodvalakatvena draùñavyam | tasmàd dçtaya ivety api sàdhv eva vyàkhyàtam | || 10.87 || ÷rutayaþ ÷rã-bhagavantam || 99 || [100] tata÷ ca yasmin parama-bçhati sàmànyàkàra-sattàyàs ta-aïga-jyotiùo'pi bçhatvena brahmatvaü tasminn eva mukhyà tac-chabda-pravçttiþ | tathà ca bràhme - ananto bhagavàn brahma ànandetyàdibhiþ padaiþ | procyate viùõur evaikaþ pareùàm upacàrataþ || iti | yathà pàdme - pçthag vaktuü guõàs tasya na ÷akyante'mitatvataþ | yato'to brahma-÷abdena sarveùàü grahaõaü bhavet || etasmàd brahma-÷abdo'sau viùõor eva vi÷eùaõam | amito hi guõo yasmàn nànyeùàü tam çte vibhum || iti | atra nirgolito'yaü mahà-prakaraõàrthaþ | yad advayaü j¤ànaü tad eva tattvam iti tattvavido do [?] vadanti | tac ca vai÷iùñyaü vinaivopalabhyamànaü brahmeti ÷abdyate vai÷iùñyena saha tu ÷rã-bhagavàn iti | sa ca bhagavàn pårvàdita- lakùaõa-÷rã-mårtyàtyàtmaka eva na tu amårtaþ | atha, bhåpa mårtam amårtaü ca paraü càparam eva ca iti [ViP 6.7.47] viùõu- puràõa-padye[*ENDNOTE #31] tasya caturvidhatvam aïgãkurvadbhir yady amårtatvam api pçthag aïgãkartavyaü tadà brahmatvavat tad-upàsaka-dçùñi- yogayatànuråpam evàstu | tathà hi yasya samãcãnà bhaktir asti tasya para- mårtyà ÷yàmasundara-caturbhujàdi-råpatayà pràdurbhavati | yasyàrvàcãnopàsanà-råpà tasyàpara-mårtyà pàtàla-pàdàdi-kalpanà-mayy eva | yasya ca rukùaü j¤ànaü tasya pareõa brahma-lakùaõa-mårtatvena | yasya j¤àna-pracurà bhaktis tasya tv apareõe÷vara-laksaõa-mårtatveneti | atràparatvaü parama-mårtyàvirbhàvànanatara-sopànatvena na brahmavad atãva mårtatvànapekùyam ity evam | na tv a÷reùñhatva-vivakùayeti j¤eyam | para-mårtàpekùayà paratvaü và | tatraiva tad vi÷va-råpaü vairåpyam anyad dharer mahad iti vi÷vàdhiùñhànatvena nityatva-vibhåtve | mårtaü bhagavato råpaü sarvàpà÷raya-niþspçham iti [ViP 6.7.78] nirupàdhitvam | cintayed brahma- bhåtaü tam iti [ViP 6.7.83] parataþ lakùaõatvam | tribhàva-bhàvanàtãta [ViP 6.7.76] iti tatra prasiddha-karma-maya-j¤àna- karma-samuccaya-maya-kevala-j¤àna-maya-bhàvanà-trayàtãtatvena para- tattva-lakùaõatve'pi bhaktyaikàvirbhàvitayà samyak prakà÷atvaü mårtasyaiva vya¤jitam | ataeva ÷ubhà÷rayaþ sa cittasya sarvagasyàcalàtmanaþ[*ENDNOTE #32] [ViP 6.7.76] ity uktam | tata÷ ca tasyàþ ÷rã-mårter api sakà÷àt tad-ante pratyàhàroktiþ kevalà bhedopàsakaü prati vayvasthàpità bhavatãty apy anusandheyam | atra tad- vi÷va-råpa-vairåpyam ity [ViP 6.7.70] etat padyaü mårta-param eva j¤eyam | samasta-÷akti-råpàõi yat karoti nare÷varaþ | deva-tiryaï-manuùyàkhyà ceùñàvanti svalãlayà ||[*ENDNOTE #33] [ViP 6.7.71] ity anantara-vàkya-balàt | prathamasya tçtãye - yasyàmbhasi ÷ayànasya yoga-nidràü vitanvataþ [BhP 1.3.2] ity-ady-ukta-laksaõasya mårtasyaiva tat-tad-avatàritvaü dar÷itam, etan nànàvatàràõàü nidhànaü bãjam avyayam iti [BhP 1.3.5] | tad-vi÷va-råpa- vairåpyam iti [ViP 6.7.70] pañhadbhiþ ÷rã-ràmànuja-caraõair api mårta- paratvenaiva vyàkhyàtam | vi÷va-råpàd vairåpyaü vailaksaõyaü yatra tad- vi÷va-lakùaõaü mårtaü svaråpam iti | tad evaü tasya vastunaþ ÷rã-mårty-àtmakatva eva siddhe yat sarvataþ pàõi- pàdàdi-lakùaõà mårtiþ ÷råyate sàpi pårvokti-lakùaõàyàþ ÷rã-mårter na pçthag iti vibhutva-prakaraõànte vya¤jitam eva | yat tu bçhac-charãro'bhivimàna-råpo yuvà kumàratvam upeyivàn hariþ | reme ÷riyà'sau jagatàü jananyà sva-jyotsnayà candra ivàmçtàü÷uþ || iti pàdmottara-khaõóa-vacanam | atra para-brahma-svaråpa-÷arãraþ sarvato-bhàvena vigata-parimàõo'pi nityaü kai÷oràkàram eva pràptaþ san ÷riyà saha reme ity arthaþ | upeyivàn ity uktàv api nityatvam apahata-pàpmetivat | tatraiva tadãya-tac-chrã-mårty- adhiùñhàtçka-tripàd-vibhåter api praghaññakena vàkya-samåhakena parama- nityatà-pratipàdanàt | tathà coktaü tatraiva - acyutaü ÷à÷vataü divyaü sadà yauvanam à÷ritam | nityaü sambhogam ã÷varyà ÷riyà bhåmyà ca saüvçtam || iti || tasmàt ÷rã-bhagavàn yathokta-lakùaõa eva | sa eva vadantãty asya mukhyàrtha-bhåtaü målaü tattvam iti paryavasànam | tad uktaü mokùa- dharme ÷rã-nàràyaõopàkhyàne - tattvaü jij¤àsamànànàü hetubhiþ sarvato-mukhaiþ | tattvam eko mahà-yogã harir nàràyaõaþ prabhuþ || iti [MBh 12.335.83] | nàràyaõopaniùadi ca - nàràyaõaþ paraü brahma tattvaü nàràyaõaþ param iti [MNU 13.4] | atra ÷rã-ràmànujodàhçtàþ ÷rutaya÷ ca - yasya pçthivã ÷arãram ity àrabhya eùa sarva-bhåtàntaràtmà divyo deva eko nàràyaõa ity àdyà bahvyaþ | iha ÷rã-bhagavad-aü÷a-bhåtànàü puruùàdãnàü parama-tattva- vigrahatà-sàdhanaü vàkya-jàtam api tasyàü÷inas tad-råpa-vigrahatvaü kaimutyenàbhivyanaktãti pårvatra cottaratra granthe tathodàharaõàni | viùõu-puràõe tu sàkùàt ÷rã-bhagavantam adhikçtya tathodàharaõam - dve råpe brahmaõas tasya mårtaü càmårtam eva ca | kùaràkùara-svaråpe te sarva-bhåteùv avasthite | akùaraü tat paraü brahma kùaraü sarvam idaü jagat || [ViP 1.22.55] ity uktvà jagan-madhye brahma-viùõv-ã÷a-råpàõi ca pañhitvà punar uktam - tad etad akùaraü nityaü jagan-muni-varàkhilam | àvirbhàva-tirobhàva- janma-nà÷a-vikalpanàt || iti [ViP 1.22.60] tad etad akùaràkhyaü para-brahma nityam akhilaü jagat tu àvirbhàvàdibhedavad ity arthaþ | tatràvirbhàva-tirobhàvàdikatvenaiva pårveùàü brahmàdãnàü tad-antaþpàta-vyapade÷o na vastuta ity arthaþ | atha sadà sva-dhàmni viràjamànatvena kùara-råpato mårtatvàdinà càkùarato'pi vilakùaõaü tçtãyaü råpaü bhagavataþ paramaü svaråpam iti punar ucyate | sarva-÷akti-mayo viùõuþ svaråpaü brahmaõo'param | mårtaü tad yogibhiþ pårvaü yogàrambheùu cintyate ||[ViP 1.22.61] sa paraþ sarva-÷aktãnàü brahmaõaþ samanantaram | mårtaü brahma mahà-bhàga sarva-brahma-mayo hariþ || [ViP 1.22.63] tatra sarvam idaü protam otaü caivàkhilaü jagat || [ViP 1.22.64] iti | brahma-sàkùàt-kàràt pårvaü yogibhi÷ cintyate | tathà brahmaõaþ samanantaram upàsanànukrameõa yathàgre'kùaràd anantaraü tad uktam, yathà - brahma-bhåtaþ prasannàtmety [Gãtà 18.55] àdyànusàreõa brahma[va]sàkùàtkàrànantaràvirbhàvã ca sa ity arthaþ | yataþ sarvàsàü ÷aktãnàü svaråpa-bhåtàdãnàü paramà÷rayaþ | ataeva sarva-brahma- mayo'khaõóa-brahma-svaråpa÷ ca | akùaràkhyasya pårvasya ÷akti-hãnatvena khaõóatvàt | yad và ataeva sarva-veda-vedya ity arthaþ | tata eva ca tatra sarvam ity àdãti | evaü - yasmàt kùaram atãto 'ham akùaràd api cottamaþ | ato 'smi loke vede ca prathitaþ puruùottamaþ || ity àdi [Gãtà 15.18] ÷rã-gãtopaniùad api yojyà | atra yadyapi kåñastho'kùara ucyate ity [Gãtà 15.16] akùara-÷abdena ÷uddha- jãva eva praståyate tathàpi para-brahma eva ca lakùaõam | akùaraü paramaü brahma [Gãtà 8.3] iti tac ca tatra pårvoktam iti | anayo÷ cinmàtra- vastutvenaikàrthatvàd iti tad etad abhipretya mallànàm a÷anir néõàü naravara ity àdau mårtasyaiva svayaü bhagavata eva lakùaõatvaü [tal- lakùyatvaü] sàkùàd evàha tattvaü paraü yoginàm [BhP 10.43.17] iti | yoginàü catuþsanàdãnàm iti || || 10.43 || ÷rã-÷ukaþ || 100 || [101] ataeva ÷rãmad-bhàgavatasya nigama-kalpa-taru-parama-phala-bhåtasya ÷raiùñhye saty api tathàbhåtasyàpi bhagavad-àkhya-parama-tattvasyotkarùa- vidyà-råpatvàd eva parama-÷raiùñhyam àha -- dharmaþ projjhita-kaitavo 'tra paramo nirmatsaràõàü satàü vedyaü vàstavam atra vastu ÷ivadaü tàpa-trayonmålanam | ÷rãmad-bhàgavate mahà-muni-kçte kiü và parair ã÷varaþ sadyo hçdy avarudhyate 'tra kçtibhiþ ÷u÷råùubhis tat-kùaõàt || [BhP 1.1.2] atra yas tàvad dharmo niråpyate sa khalu sa vai puüsàü paro dharmo yato bhaktir adhokùaje ity [BhP 1.2.6] àdikayà ataþ pumbhir dvija-÷reùñhà varõà÷rama-vibhàga÷aþ | svànuùñhitasya dharmasya saüsiddhir hari-toùaõam || [BhP 1.2.13] ity antayà rãtyà bhagavat-santoùaõaika-tàtparyeõa ÷uddha-bhakty- utpàdakatayà niråpaõàt parama eva | yataþ so'pi tad-eka-tàtparyatvàt prakarùeõa ujjhitaü kaitavaü phalàbhisandhi-laksaõaü kapañaü yasmin tathàbhåtaþ | pra-÷abdena sàlokyàdi-sarva-prakàra-mokùàbhisandhir api nirastaþ | yata evàsau tad-eka-tàtparyatvena nirmatsaràõàü phala- kàmukasyaiva parotkarùàsahanaü matsaraþ tad-rahitànàm eva tad- upalakùaõatvena pa÷v-àlambhane, dayàlånàm eva ca satàü sva-dharma- paràõàü vidhãyate iti evam ãdç÷a-spaùñam anuktavataþ karma-÷àstràd upàsanà-÷àstràc càsya tat-tat-pratipàdakàü÷e ÷raiùñhyam uktam | ubhayatraiva dharmotpatteþ | tad evaü sati sàkùàt kãrtanàdi-råpasya vàrtà ti dårata eva àstàm iti bhàvaþ | atha j¤àna-kàõóa-÷àkhebhyo'py asya pårvavat ÷raiùñhyam àha vedyam iti | bhagavad-bhakti-nirapekùa-pràyeùu teùu pratipàditam api ÷reyaþ-sçtiü bhaktim udasya [BhP 10.14.4] ity-àdi-nyàyena vedyaü ni÷ceyaü bhavatãty atraiva vedyam ity arthaþ | tàpa-trayam unmålayati tan-måla-bhåtàvidyà-paryantaü khaõóayatãti tathà ÷ivaü paramànandaü dadàty anubhàvayatãti tathà | anyatra muktàv anubhavàmanane hy apuruùàrthatvàpàtaþ syàt iti tan-mananàd atra tu vai÷iùñyam iti | na càsya tat-tad-durlabha-vastu-sàdhanatve tàdç÷a-niråpaõa- sauùñhavam eva kàraõam | api tu svaråpam apãty àha ÷rãmad-bhàgavata iti | ÷rãmad-bhàgavatatvaü bhagavat-pratipàdakatvaü ÷rãmattvaü ÷rã-bhagavan-nàmàder iva tàdç÷a- svabhàvika-÷aktimattvam | nitya-yoge matup | ataeva samastatayaiva nirdi÷ya nãlotpalàdivattvan-nàmatvam eva bodhitam | anyathà tv avimçùña- vidheyàü÷a-doùaþ syàt | ata uktaü ÷rã-gàruóe - grantho'ùñàda÷a-sàhasraþ ÷rãmad-bhàgavatàbhidhaþ | iti ñãkàkçdbhir api ÷rã-bhàgavatàbhidhaþ sura-tarur iti | ataþ kvacit kevala-bhàgavatàkhyatvaü tu satya-bhàmà bhàmà itivat | tàdç÷a- prabhàvatve kàraõaü parama-÷reùñha-kartçtvam apy àha | mahàmuniþ ÷rã- bhagavàn tasyaiva parama-vicàra-pàraïgata-mahà-prabhàva-gaõa- ÷iromaõitvàc ca | sa munir bhåtvà samacintayad iti ÷ruteþ | tena prathamaü catuþ-÷lokã-råpeõa saïkùepataþ prakà÷ite kasmai yena vibhàùito'yam ity [BhP 12.13.19][*ENDNOTE #34] àdy-anusàrena sampårõa eva prakà÷ite | tad evaü ÷raiùñhya-jàtam anyatràpi pràyaþ sambhavatu nàma sarva-j¤àna- ÷àstra-parama-j¤eya-puruùàrtha-÷iromaõi-÷rã-bhagavat-sàkùàtkàras tatraiva sulabha iti vadan sarvordha-prabhàvam àha kiü veti | paraiþ ÷àstrais tad-ukta- sàdhanair và ã÷varo bhagavàn hçdi kiü và sadya evàvarudhyate sthirãkriyate | và-÷abdaþ kañàkùe | kintu vilambena katha¤cid eva | atra tu ÷u÷råùubhiþ ÷rotum icchadbhir eva tat-kùaõàd avarudhyate | nanu idame eva tarhi sarve kim iti na ÷çõvanti tatràha kçtibhir iti sukçtibhir ity arthaþ | ÷ravaõecchà tu tàdç÷a-sukçtiü vinà notpadyata iti bhàvaþ | athavà aparair mokùa-paryanta-kàmanà-rahite÷varàràdhana-lakùaõa-dharma- brahma-sàkùàtkàràdibhir uktair anuktair và sàdhyais tair atra kiü và kiyad và màhàtmyam upapannam ity arthaþ | yato ya ã÷varaþ kçtibhiþ katha¤cit tat- tat-sàdhanànukrama-labdhayà bhaktyà kçtàrthaiþ sadyas tad-eka-kùaõam eva vyàpya hçdi sthirãkraiyate sa evàtra ÷rotum icchadbhir eva tat-kùaõam àrabhya sarvadaiveti | tasmàd atra kàõóa-traya-rahasyasya pravyakta- praitpàdanàder vi÷eùata ã÷varàkarùi-vidyà-råpatvàc ca idam eva sarva- ÷àstrebhyaþ ÷reùñham | ataevàtra iti padasya trir-uktiþ kçtà | sà hi nirdhàraõàrtheti | ato nityam etad eva sarvair eva ÷rotavyam iti bhàvaþ || || 1.1 || veda-vyàsaü ÷rã-÷ukam || 101 || [102] tad evaü ÷rã-÷uka-hçdayam api saïgamitaü syàt | ata÷ catuþ÷lokã-prasaïge'pi ÷rã-bhagavàn evàrthaþ | sa hi sva-j¤ànàdy-upade÷ena svam evopadide÷a | tatra parama-bhàgavatàya brahmaõe ÷rãmad-bhàgavatàkhyaü nijaü ÷àstram upadeùñuü tat-pratipàdyatamaü vastu-catuùñayaü pratijànãte | j¤ànaü parama-guhyaü me yad vij¤àna-samanvitam | sarahasyaü tad-aïgaü ca gçhàõa gaditaü mayà || [BhP 2.9.30] me mama bhagavato j¤ànaü ÷abda-dvàrà yàthàrthya-nirdhàraõaü mayà gaditaü sat gçhàõa ity anyo na jànàtãti bhàvaþ | yataþ parama-guhyaü hy aj¤ànàd api rahasyatamaü muktànàm api siddhànàm [BhP 6.14.5] ity àdeþ | tac ca vij¤ànena tad-anubhàvenàpi yuktaü gçhàõa | na caitàvad eva | kiü ca sarahasyaü tatràpi rahasyaü yat kim apy asti tenàpi sahitam | tac ca prema- bhakti-råpam ity agre vya¤jayiùyate | tathà tad-aïgaü ca gçhàõa | tac ca sati tv aparàdhàkhya-vighne na jhañiti |vij¤àna-rahasye prakañayet | tasmàt tasya j¤ànasya sahàyaü ca gçhàõety arthaþ | tac ca ÷ravaõàdi-bhakti-råpam ity agre vya¤jayiùyate | yad và sa-rahasyam iti tad-aïgasyaiva vi÷eùaõaü j¤eyam | hçder iva mithaþ saüvardhakayor ekatràvasthànàt || [103] atra sàdhyayor vij¤àna-rahasyayor àvirbhàvàrtham à÷iùaü dadàti - yàvàn ahaü yathà-bhàvo yad-råpa-guõa-karmakaþ tathaiva tattva-vij¤ànam astu te mad-anugrahàt [BhP 2.9.31] yàvàn svaråpato yat-parimàõako'ham | yathà bhàvaþ sattà yasyeti | yal- lakùaõo'ham ity arthaþ | yàni svaråpàntaraïgàni råpàõi ÷yàmatva-catur- bhujatvàdãni guõà bhakta-vàtsalyàdyàþ karmàõi tat-tal-lãlà yasya sa yad- råpa-guõa-karmako'ham | tathaiva tena tena sarva-prakàreõaiva tattva- vij¤ànaü yàthàrthyànubhavo mad-anugrahàt te tavàstu bhavatàd iti | etena catuþ÷loky-arthasya nirvi÷eùatvaü svayam eva paràstam | vakùyate ca catuþ÷lokãm evoddi÷atà ÷rã-bhagavatà svayam uddhavaü prati | purà mayetyàdau j¤ànaü paraü man-mahimàvabhàsam iti [BhP 3.4.13] | tatra vij¤àna-padena råpàdãnàm api svaråpa-bhåtatvaü vyaktam | atrra vij¤ànà÷ãþ spaùñà | rahasyà÷ã÷ ca paramànandàtmaka-tat-tad- yàthàrthyànubhavenàva÷yaü premodayàt || [104] tad eva upade÷ya-catuùñayaü catuþ÷lokyà niråpayan prathamaü j¤àna- vij¤ànàrthaü sva-lakùaõaü pratipàdayati dvàbhyàm | tatra j¤ànàrtham àha - aham evàsam evàgre nànyad yat sad-asat param | pa÷càd ahaü yad etac ca yo 'va÷iùyeta so 'smy aham || [BhP 2.9.32] atràhaü-÷abdena tad vaktà mårta evocyate na tu nirvi÷eùaü brahma tad- aviùayatvàt | àtma-j¤àna-tàtparyake tu tattvam asãtivat tvam evàtyeva vaturm upayuktavàt | tata÷ càyam arthaþ - samprati bhavantaü prati pràdurbhavann asau parama-manohara-÷rã-vigraho'ham evàgre mahà-paralaya-kàle'py àsam eva | vàsudevo và idam agra àsãn na brahmà na ca ÷aïkaraþ | eko nàràyaõa àsãn na brahmà ne÷àna ity àdi ÷rutibhyaþ | bhagavàn eka àsedam agra àtmàtmanàü vibhur ity [BhP 3.5.23] àdi tçtãyàt | ato vaikuõñha-tàt-pàrùad- àdãnàm api tad-upàïgatvàd ahaü-padenaiva grahaõaü ràjàsau prayàtãtivat | tatas teùàü ca tadvad eva sthitir bodhyate | tathà ca ràja-pra÷naþ - sa càtra sa càpi yatra puruùo vi÷va-sthity-udbhavàpyayaþ | muktàtma-màyàü màye÷aþ ÷ete sarva-guhà÷ayaþ || [BhP 2.8.10] iti | ÷rã-vidura-pra÷na÷ ca - tattvànàü bhagavaüs teùàü katidhà prati-saïkramaþ | tatremaü ka upàsãran ka u svid anu÷erata || iti [BhP 3.7.37] | kà÷ãkhaõóe'py uktaü ÷rã-dhruva-carite - na cyavante hi mad-bhaktà mahatyàü pralayàpadi | ato'cyuto'khile loke sa ekaþ sarvago'vyayaþ || iti | aham evety eva-kàreõakart-antarasyàråpatvàdikasya ca vyàvçttiþ | àsam eveti tatràsambhàvanàyà nivçttiþ | tad uktaü yad-råpa-guõa-karmaka [BhP 2.9.32] iti | ataeva | yad và àsam eveti brahmàdi-bahirjana-j¤àna-gocara-sçùñy-àdi- lakùaõa-kriyàntarasyaiva vyàvçttiþ | na tu svàntaraïga-lãlàyà api | yathàdhunàsau ràjà kàryaü na ki¤cit karotãty ukte ràjya-sambandhi-kàryam eva niùidhyate na tu ÷ayana-bhojanàdikam apãti tadvat | yad và asa gati- dãpty-àdàneùv ity asmàt àsaü sàmprataü bhavatà dç÷yamànair vi÷eùair ebhir agre'pri viràjamàna evàtiùñham iti niràkàratvàdikasyaiva vi÷eùato vyàvçttiþ | tad uktam anena ÷lokena sàkàra-niràkàra-viùõu-lakùaõa-kàriõyàm muktà- phala-ñãkàyàm api | nàpi sàkàreùv avyàptiþ | teùàm àkàràtirohitatvàd iti | aitareyaka-÷ruti÷ [?] ca àtmaivedam agra àsãt puruùa-vidha [BAU 4.1.1] iti | etena prakçtãkùaõato'pi pràg-bhàvàt puruùàd apy uttamatvena bhagavaj- j¤ànam eva kathitam | nanu kvacin nirvi÷eùam eva brahma àsãd iti ÷råyate tatràha - nànyad yat sad- asat-param iti | sat kàryam asat kàraõaü tayoþ paraü yat brahma tan na matto'nyat | kvacid adhikàriõi ÷àstre và svaråpa-bhåta-vi÷eùa-vyutpatty- asamarthe so'yam aham eva nirvi÷eùatayà pratibhàtãty arthaþ | yadà tadànãü prapa¤ce vi÷eùàbhàvàn nirvi÷eùa-cin-màtràkàreõa vikuõñhe tu sa-vi÷eùa- bhagavad-råpeõeti ÷àstra-dvaya-vyavasthà | etena ca brahmaõo hi pratiùñhàham ity atroktaü bhagavaj-j¤ànam eva pratipàditam | ataevàsya parama-guhyatvam uktam | nanu sçùñer anantaraü nopalabhyase | tatràha pa÷càt sçùñer anantaram apy aham evàsmy eva vaikuõñheùu bhagavad-àdyàkàreõa prapa¤ceùv antaryàmy- àkàreõeti ÷eùaþ | etena sçùñi-sthiti-pralaya-hetur asyety àdi pratipàditaü bhagavaj-j¤ànam evopadiùñam | nanu sarvatra ghaña-pañàkàrà ye dç÷yante te tu tad-råpàõi na bhavantãti tavàpårõatva-prasaktiþ syàd ity à÷aïkyàha | yad etad vi÷vaü tad apy aham eva mad-ananyatvàn mad-àtmakam evety arthaþ | anena so'yaü te'bhihitas tàta bhagavàn vi÷va-bhàvanaþ | samàsena harer nànyad anyasmàt sad-asac ca yad ity àdy uktaü bhagavaj-j¤ànam evopadiùñam | tathà pralaye yo'va÷iùyate so'ham evàsmy eva | etena bhavàn ekaþ ÷iùyate ÷eùa-saüj¤a ity uktaü bhagavaj-j¤ànam evopadiùñam | tathà pårvaü svànugraha-prakà÷yatvena pratij¤àtaü yàvat tvaü sarva-kàla-de÷àparikcchedyatva-j¤àpanàyopadiùñam | evaü nànyad yat sad-asat-param ity anena brahmaõo hi pratiùñhàham iti j¤àpanayà yathà-bhàvatvam | sarvàkàràvayava-bhagavad-àkàra-nirde÷ena vilakùaõànanta-råpatva-j¤àpanayà yad-råpatvam | sarvà÷rayàti-nirde÷ena vilakùaõànanta-guõatva-j¤àpanayà yad-guõatvam | sçùñi-sthiti- pralayopalakùita-vividha-kriyà÷rayatva-kathanena laukikànanta-karmatva- j¤àpanayà yat-karmatvaü ca | [105] atha tàdç÷a-råpàdi-vi÷iùñasyàtmano vyatireka-mukhena vij¤ànàrthaü màyà- laksaõam àha çte 'rtham [BhP 2.9.33] ity àdi | pårvaü vyàkhyàtam eva[*ENDNOTE #35] | saïkùepa÷ càyam arthaþ | parama-puruùàrtha-bhåtaü màm çte mad-dar÷anàd anyatraiva yat pratãyate yac càtmani na pratãyeta màü vinà svataþ pratãtir api yasya nàstãty arthaþ tad vastu àtmano mama parame÷varasya màyàü vidyàt | atra dçùñàntaþ | yathà''bhàsaþ pratibimba-ra÷miþ | yathà ca tamas timiram iti | tatràbhàsasya tàdç÷atvaü spaùñam eva | tamaso'pi jyotir dar÷anàd anyatraiva pratãter jyotir àtmakaü cakùur vinà càpratãtir iti | vidyàd iti prathama-puruùa- nirde÷asyàyaü bhàvaþ | anyàn praty eva khalv ayam upade÷aþ | tvaü tu mad- datta-÷aktyà sàkùàd evànubhavann asãti | evaü màyika-dçùñim atãtyaiva råpàdi-vi÷iùñaü màm anubhaved iti | vyatireka-mukhenànubhàvanasyàyaü bhàvaþ | ÷abdena nirdhàritasyàpi sat-svaråpàder màyàkàryàve÷enaivànubhavo na bhavati | atas tad-arthaü màyà-tyajanam eva kartavyam iti | etena tad-avinàbhàvàt premàpy anubhàvita iti gamyate | [106] atha tasyaiva premno rahasyatvaü bodhayati -- yathà mahànti bhåtàni bhåteùåccàvaceùv anu praviùñàny apraviùñàni tathà teùu na teùv aham [BhP 2.9.34] yathà mahàbhåtàni bhåteùv apraviùñàni bahiþ-sthitàny api anupraviùñàny antaþ-sthitàni bhànti | tathà lokàtãta-vaikuõñha-sthitatvenàpraviùño'py ahaü teùu tat-tad-guõa-vikhyàteùu na teùu praõata-janeùu praviùño hçdi sthito'haü bhàmi | atra mahàbhåtànàm aü÷a-bhedena prave÷àprave÷au tasya tu prakà÷a-bhedeneti bhede'pi prave÷àprave÷a-màtra-sàmyena dçùñàntaþ | tad evaü teùàü tàdçg-àtma-va÷akàriõã prema-bhaktir nàma rahasyam iti såcitam | tathà ca brahma-saühitàyàm -- ànanda-cinmaya-rasa-pratibhàvitàbhis tàbhir ya eva nija-råpatayà kalàbhiþ | goloka eva nivasaty akhilàtma-bhåto govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || [BrahmaS 5.29] premà¤jana-cchurita-bhakti-vilocanena santaþ sadaiva hçdayeùu vilokayanti | yaü ÷yàmasundaram acintya-guõa-svaråpaü govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || [BrahmaS 5.30] acintya-guõa-svaråpam api premàkhyaü yad a¤janaü tena cchuritavat uccaiþ prakà÷amànaü bhakti-råpaü vilocanaü tena ity arthaþ | ye bhajanti tu màü bhaktyà mayi te teùu càpy aham | iti [Gãtà 9.29] gãtopaniùada÷ ca | yad và teùu yathà tàni bahiþ-sthitàni càntaþ-sthitàni ca bhànti tadvat bhakteùu aham antarmanovçttiùu bahir-indriya-vçttiùu ca sphuràmãti ca | bhakteùu sarvathà'nanya-vçttitàhetur nàma kim api sva-prakà÷aü premàkhyam ànandàtmakaü vastu mama rahasyam iti vya¤jitam | tathaiva ÷rã-brahmaõoktam -- na bhàratã me 'ïga mçùopalakùyate na vai kvacin me manaso mçùà gatiþ | na me hçùãkàõi patanty asat-pathe yan me hçdautkaõñhyavatà dhçto hariþ || [BhP 2.6.34] iti | yadyapi vyàkhyàntarànusàreõàyam artho'palapanãyaþ syàt tathàpy asminn evàrthe tàtparyaü pratij¤à-catuùñaya-sàdhanàyopakràntatvàt tad-anuktrama- gatatvàc ca | kiü tasminn arthe na teùu iti chinna-padam api vyarthaü syàd dçùñàntasyaiva kriyàbhyàm anvayopapatteþ | api ca rahasyaü nàma hy etad eva yat parama-durlabhaü vastu duùñodàsãna-jana-dçùñi-nivàraõàrthaü sàdhàraõa-vastv-antareõàcchàdyate | yathà cintàmaõiþ sampuñàdinà | ataeva parokùa-vàdà çùayaþ parokùaü ca mama priyam iti [BhP 11.21.35] ÷rã- bhagavad-vàkyaü ca | tad evaü parokùaü kriyate yad adeyaü virala-pracàraü mahad-vastu bhavati | asyaivàdeyatvaü virala-vicàratvaü mahattvaü ca | muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam ity [BhP 5.6.18] àdiùu bahutra vyaktam | idaü bhàgavataü nàma yan me bhagavatoditam | saïgraho 'yaü vibhåtãnàü tvam etad vipulã kuru || [BhP 2.7.51] yathà harau bhagavati nçõàü bhaktir bhaviùyati | sarvàtmany akhilàdhàre iti saïkalpya varõaya || [BhP 2.7.52] tasmàt sàdhu vyàkhyàtaü svàmi-caraõair api rahasyaü bhaktir iti || [107] atha kathaü tathàbhåtaü rahasyam udayetety apekùàyàü krama-pràptaü tad- aïga-bhåtaü tadãya-sàdhanam upadi÷ati | etàvad eva jij¤àsyaü tattva-jij¤àsunàtmanaþ | anvaya-vyatirekàbhyàü yat syàt sarvatra sarvadà || [BhP 2.9.35] àtmano mama bhagavatas tattva-jij¤àsunà prema-råpaü rahasyam anubhavitum icchunà etàvad eva jij¤àsyaü ÷rã-guru-caraõebhyaþ ÷ikùaõãyam | kiü tat ? sad ekam eva anvaya-vyatirekàbhyàü vidhi-niùedhàbhyàü sadà sarvatra syàd upapadyate | yathà - na hy ato'nyaþ ÷ivaþ panthà vi÷ataþ saüsçtàv iha | vàsudeve bhagavati bhakti-yogo yathà bhavet || [BhP 2.2.33] iti vyatirekeõopakramya tad-upasaühàre - tasmàt sarvàtmanà ràjan hariþ sarvatra sarvadà | ÷rotavyaþ kãrtitavya÷ ca smartavyo bhagavàn néõàm || [BhP 2.2.36] ity anvayena sarvadety uktam | tasmàt sva-j¤àna-vij¤àna-rahasya-tad-aïgànàm upade÷ena catuþ÷lokyàm api svayaü ÷rã-bhagavac-chabdena dadar÷a tatràkhila-sàtvatàü patim [BhP 2.9.15] ity atra tàpanã-÷ruty-anukålitaü ÷rã-kçùõa-liïgatvena ca asya vaktuþ ÷rã- bhagavattvam eva sphuñam | na jàtu tad-aü÷a-bhåta-nàràyaõàkhya- garbhoda÷àyi puruùatvam | ataevàsya mahàpuràõasyàpi ÷rã-bhàgavatam ity eva vyàkhyà | tathaivoktam - - kasmai kena vibhàùito'yam atulo j¤àna-pradãpaþ purà ity àdau tac chuddhaü vimalaü vi÷okam amçtaü satyaü paraü dhãmahi ity [BhP 12.13.19] atra para-÷abdena bhagac-vaktçtvam | àdyo'vatàraþ puruùaþ parasyeti dvitãye bhedàbhidhànàt | ata idaü bhagavatà pårvaü brahmaõe nàbhi-païkaje | sthitàya bhava-bhãtàya kàruõyàt samprakà÷itam ity atràpi bhagavac-chabda- prayogaþ | ÷rã-nàràyaõa-nàbhi-païkaje sthitaü brahmàõaü prati svayaü ÷rã- bhagavatà tatraiva vyàpi-mahà-vaikuõñhaü prakà÷yedaü puràõaü prakà÷itam ity arthaþ | anugataü caitat dvitãya-skandhetihàsasyeti | || 2.9 || ÷rã-bhagavàn brahmàõam || 102-107 || [108] tad etat sarva-÷àstràõàü samanvayas tasminn eva bhagavati | tathà ca sarvai÷ ca vedaiþ paramo hi devo jij¤àsyo nànyo vedaiþ prasidhyet | tasmàd enaü sarva-vedàn adhãtya vicàrya ca j¤àtum icchen mumukùur iti caturveda- ÷ikhàyàm | yaü sarva-devà ànamanti mumukùavo brahmavàdina÷ ceti ÷rã- nçsiüha-tàpanyàm [NTU 2.4.10] | na vedavin manute taü bçhantaü sarvànubhåtam àtmànaü sàmparàye | tvaü tv aupaniùadaü puruùaü pçcchàmãty [BAU 3.9.27] àdir anyatra | vedai÷ ca sarvair aham eva vedyo vedànta-kçd veda-vid eva càham iti [Gãtà 15.15] ÷rã- gãtopaniùatsu | siddhànte punar eka eva bhagavàn viùõuþ samastàgama- vyàpàreùu vivecana-vyatikaraü nãteùu ni÷cãyata iti pàdme | sarva- nàmàbhidheya÷ ca sarva-vedeóita÷ ca sa iti skànde | natàþ sma sarva-jagatàü vacasàü pratiùñhà yatra ÷à÷vatã iti [ViP 1.14.23] vaiùõave | sarva-vedàn setihàsàn sa-puràõàn sa-yuktikàn | sa-pa¤caràtràn vij¤àya viùõur j¤eyo na cànyathà || iti brahma-tarke | tad evaü sarva-veda-samanvayaü svasmin ÷rã-bhagavaty eva svayam àha - màü vidhatte 'bhidhatte màü vikalpyàpohyate hy aham | [BhP 11.21.42] || 11.21 || ÷rã-bhagavàn || 108 || [109] tad evaü bhagavata eva sarva-vedàrthatvaü dar÷itam | tatra ràj¤aþ pra÷naþ | ÷rã-viùõu-ràta uvàca - brahman brahmaõy anirde÷ye nirguõe guõa-vçttayaþ | kathaü caranti ÷rutayaþ sàkùàt sad-asataþ pare || [BhP 10.87.1] asyàrthaþ | ÷rutayas tàvac chabda-màtrasya sàdhàraõyàd guõeùu sattvàdiùu vçttir yàsàü tàdç÷o dç÷yante | brahma tu nirguõaü sattvàdi-guõàtãtaü tasmàd evànirde÷yam | tat-tad-guõa-kàrya-bhåta-jàti-guõa-kriyàkhyànanàü guõàntaràõàm abhàvàspadatvàt tàdç÷a-dravyasyàpy aprasiddhatvàd anirde÷yaü sattvàdi kàryaü bhåtàbhyàü sad-asadbhyàü kàrya-kàraõàbhyàü param iti tena tenàsambandhaü cety arthaþ | tathà ca sati yathà óittha-vàci kasmiü÷cid advitãye dravye tac-chabdasya mukhyà vçttiþ pravartate | yathà ca siüho devadatta ity atra gauõyà vçttyà ÷aurya-guõa-yukte devadatte siüha- ÷abdaþ pravartate | yathà ca gaïgàyàü ghoùa ity atra-lakùaõayà vçttyà gaïgà-÷abdas tasminn ity asambandhe tañe pravartate | tathà tat-tad- bhàvàspade brahmaõi tayà tayà vçttyà ÷rutayaþ kathaü pravarteran | ÷rutãnàü ca ÷àstra-yonitvàd iti [Vs 1.1.3] nyàyena tat-pratipàdakatàyàm ananyànàü tatra pravçttir ava÷yaü vaktavyà | tasmàt tasmiüs tàþ sàkùàd- råpatayà mukhyayà vçttyà kena prakàreõa caranti | taü prakàraü vi÷eùaþ kçpayàpi svayam upadi÷eti | anyathà padàrthatvàyogàd apadàrthasya ca vàcyàrthatvàyogàn na ÷ruti-gocaratvaü brahmaõaþ syàd iti sthite kutastaràü tad upari cara-sphårter bhagavatas tad-gocaratvaü tat katham evaü svabhaktayor ity àdau svatàü svataþ pramàõa-bhåtànàü vedànàü màrgaü bhagavat-paratvam àdi÷yety uktam iti | [110] atra ÷rã-÷ukadevena dattam uttaram àha - çùir uvàca - buddhãndriya-manaþ-pràõàn janànàm asçjat prabhuþ | màtràrthaü ca bhavàrthaü ca àtmane'kalpanàya ca || [BhP 10.87.2] buddhyàdãn upàdhãn janànàm anu÷àyinàü jãvànàü màtràdy-arthaü prabhuþ parame÷varo'sçjata na tu janàþ svàvidyayàsçjann iti vivarta-vàdaþ parihçtaþ | mãyanta iti màyà viùayàþ tad-artham | bhavàrthaü bhavaþ janma- lakùaõaü karma tat-prabhçti-karma-karaõàrtham ity arthaþ | àtmane lokàntara-gàmine àtmanas tat-tal-loka-bhogàyety arthaþ | akalpanàya kalpanà-nivçttaye muktaye ity arthaþ | artha-dharma-kàma-mokùàrtham iti krameõa pada-catuùñayasyàrthaþ | mokùo'py atra cin-màtratayàvasthiti-råpaþ | yathàvarõa-vidhànam apavarga÷ ca bhavati, yo'sau bhagavatãty àdinà ananya-nimitta-bhakti-yoga-lakùaõo nànà-gati-nimittàvidyà-granthi-randhana- dvàreõety [BhP 5.19.20] antena pa¤camokta-gadyena tathà niruktatvàt sàdhya- bhakti-pràdurbhàva-lakùaõaü ceti dvividho j¤eyaþ | ubhayatràpi kalpanà- råpàvidyàyà nivçtteþ | etad uktaü bhavati | yasmàt svayam ã÷varas tat-tad- arthaü tat-tat-sàdhakatvena dç÷yamànànàü buddhyàdãn sçùñavàn tasmàt tat- tat-sampàdana-÷akti-nidhàna-yogyatayà teùu kçtavàn iti labhyate | tatra trivarga-sampàdikàþ ÷aktayaþ kalpanàtmikà màyà-vçtty-avidyà-÷akter aü÷àþ bahirmukha-karmàtmakatvàt svaråpànyathà-bhàva-saüsàritva-hetutvàc ca | evaü ca yàvaj-jãvànàü bhagavad-bahirmukhatà tàvat kevalaü kalpanàtmikànàm avidyà-÷aktãnàü prakà÷àt tat-pradhànà buddhy-àdayaþ sa-guõà eveti nirguõaü sàksàn na kurvata ity evaü satyam eva | yadà tu tad- antarmukhatà tadà teùu cic-chakteþ pràdurbhàvàt taü sàkùàt kurvata eva iti sthitam | buddhyàdimayatvàd vacaso'pi tathà vyavahàraþ sidhyati | tad atraivàbhedena siddhàntitam ante | tad etad varõitaü ràjan yo naþ pra÷naþ kçtas tvayà | yathà brahmaõya-nirde÷ye nariguõye'pi mana÷ caret || ity atra mana iti | tatra buddhy-àdau cic-chaktis tadãyàpràkçta-paramànanda-svaråpa-tàdç÷a- guõàdau svayaü prakà÷amayã vacasi ca tattan-nirde÷a-mayãti j¤eyà | ato'pràkçta-tàdç÷a-svaråpàdyàlambanena ÷rutaya÷ carantãti siddhànta- siddhaye | tad evaü pauruùasyàpi vacaso bhagavac-caritraü siddham | yathoktam -yasmin prati ÷lokam abaddhavaty [BhP 1.5.11] apãti | tathà ca sati tathàvidha-vaca-àdãnàm ekà÷rayasya sàkùàd-bhagavan- ni÷vàsàvirbhàvino'pauruùeyasya tac-càritvaü kim uta | tasmàt sàkùàt caranty eva ÷rutayaþ | vakùyate ca - kvacid ajayàtmanà ca carato'nucaren nigama[*ENDNOTE #36] iti | tathà ca praõavam uddi÷yoktaü dvàda÷e -- svadhàmno brahmaõaþ sàkùàd vàcakaþ paramàtmanaþ | sa-sarva-mantropaniùad veda-bãjaü sanàtanam || [BhP 12.6.41] iti | ÷rutau ca - om ity etad brahmaõo nediùñhaü nàmeti nediùñhaü lakùaõàdi- vyavadhànaü vinety arthaþ | ataeva kena ca prakañiõa sàkùàc caranti sa kathyatàm ity evaü ràjàbhipràyaþ | atra ÷abdo nirde÷yatve doùas tv agre dyupataya ity [BhP 10.87.41] atra parihàryaþ | atha ÷rutiùv api yàþ kà÷cit trivarga-paratvena bahirmukhàþ pratãyante tàsàm apy antarmukhatàyàm eva paryavasànam | tathà hi parame÷varasya satata- paramàrtha-bahirmukhatà-paràhata-jãva-nikàya-viùaya-kçpà-vilàsa- paryavasàyi-niþ÷vàsa-råpàþ ÷rutayaþ prathamataþ sva-viùayakaü vi÷vàsaü janayitum adçùñavastvanabhij¤ànasatatadçùñam aihikam evàrtham ãhamànàüs tàn prati tat-sampàdakaü putreùñyàdikaü vidadhati | tata÷ ca tena jàta-vi÷vàsànaihikasyàtyantam asthiratve pradar÷ya divyànanda-camatkàra- vicitrasya pàralaukika-svargàdi-lakùaõa-tat-tat-kàmasya janake'gniùñomàdau pravartayanti | tatas teùàü nirantara-tad-abhyàsàd dharma eva ruciü janayanti | atha labdha-dharma-rucãnàü ÷uddhàntaþ-karaõànàü tad-artaha-vicàra- paràõàü jagad apy anityam iti j¤ànavatàü saüsàra-bhaya-dãnànàü nirvàõànandàbhilàùaü sampàdayanti | nirvàõànanda÷ ca para- tattvàvirbhàva-råpa eveti | tad uktam ÷rã-såtena -- dharmasya hy àpavargyasya nàrtho 'rthàyopakalpate | nàrthasya dharmaikàntasya kàmo làbhàya hi smçtaþ || [BhP 1.2.9] kàmasya nendriya-prãtir làbho jãveta yàvatà | jãvasya tattva-jij¤àsà nàrtho ya÷ ceha karmabhiþ || [BhP 1.2.10] iti | tata÷ ca yathà buddhyàdayo'ntarmukhatà-tàratamyena cic-chaktyàvirbhàvàt pare tattve tàratamyena caranti, tathà ÷ruti-lakùaõaü vacanam api cic-chakti- prakà÷ànukrameõa traiguõya-viùayatvam atikramya kevala-nairguõya- viùayam eva sat tasmin nirguõe tattve samyag eva carituü ÷aknoti | aguõa- vçttitvena yogyatvàt | tad uktaü dvàda÷e praõavam upalakùya - tato'bhåt trivçd oïkàro yo'vyakta-prabhavaþ svaràñ | yat tal liïgaü bhagavato brahmaõaþ paramàtmanaþ || [BhP 12.6.39] iti || tatra tat tattvaü dvidhà sphurati bhagavad-råpeõa brahma-råpeõa ceti | cic- chaktir api dvidhà tadãya-svayaü-prakà÷àdi-maya-bhakti-råpeõa tan-maya- j¤àna-råpeõa ca | tato bhakti-maya-÷rutayo bhagavati caranti j¤àna-maya- ÷rutayo brahmaõãti sàmànyataþ siddhàntitam | [111] atha tatra vi÷eùaü vaktuü tadãya evetihàsa upakùipyate | ÷rã-sanandana uvàca - sva-sçùñam idam àpãya ÷ayànaü saha ÷aktibhiþ | tad ante bodhayà¤cakrus tal-liïgaiþ ÷rutayaþ param || [BhP 10.87.12] svayaü nirmitam idaü vi÷vaü laya-samaye àpãya saühçtya ÷aktibhiþ saha ÷ayànaü prakçtiü puruùaü tad-aü÷àü÷a÷ càtma-sàtkçtya tat-kàryaü prati nimãlitàkùaü paraü bhagavantaü tad-ante pralaya-kàlàvasàna-pràye tal-liïgais tat-pratipàdakair vàkyaiþ ÷rutayaþ prabodhayà¤cakruþ pràtaþ prabodhanaþ stuti-bhaïgyà tuùñuvur ity arthaþ | asya bhagavattvam eva gamyate na tu puruùa tvaü bhagavàn eka àsedam agra àtmàtmatàü vibhuþ | àtmecchànugatàvàtmo nànàm aty upalakùaõaþ || [BhP 3.5.23] iti tçtãya-skandha-prakaraõe tadànãü puruùasya tad-antarbhàva-÷ravaõàt | [112] pårva-padyàrthe dçùñàntaþ | yathà ÷ayànaü samràjaü vandinas tat-paràkramaiþ | pratyåùe'bhyetya su÷lokair badhiyanty anujãvinaþ || [BhP 10.87.13] tasya samràjaþ paràkramo ya etair na tu nirvi÷eùatva-vya¤jakaiþ ÷obhanaiþ ÷lokaiþ | yathà ÷ayànaü samràjam ity asyàyam abhipràyaþ | yathà ràtrau samràñ mahiùibhiþ krãóann api bahiþkàryaü parityajyàntargçhàdau sthitatvàt taj-janaiþ ÷ayàna evocyate | vandibhi÷ ca tat-prabhàvamaya-÷loka- kçta-prabodhana-bhaïgyà ståyate tathàyaü bhagavàn tadànãü jagat- kàryàkçta-dçùñir nigåóhaü nija-dhàmni nija-parikaraiþ krãóann apãti | anujãvina ity anena te yathà tan-marmaj¤às tathà na apãti såcitam | [113] tatra prathamato j¤ànàdi-guõa-sevitena samyag-dar÷ana-kàraõena bhakti- yogenànubhåyamànaü bhagavad-àkàram akhaõóam eva tattvaü sva- pratipàdyatvena dar÷ayantyo brahma-svaråpam api tathàtvena kroóãkurvantyaþ ÷rutayaþ åcuþ | jaya jaya jahy ajàm ajita doùa-gçbhãta-guõàü tvam asi yad àtmanà samavaruddha-samasta-bhagaþ | aga-jagad-okasàm akhila-÷akty-avabodhaka te kvacid ajayàtmanà ca carato 'nucaren nigamaþ || [BhP 10.87.14] boh ajita jaya jaya nijotkarùam àviùkuru | àdare vãpsà | atràjiteti sambodhanenedaü labhyate | nàma-vyàharaõaü viùõor yatas tad-viùayà matir iti [BhP 6.2.10] nyàyena nàmnà bhagavàn asau sàkùàd abhimukhãkriyata iti liïgàd eva tac-chrã-vigrahavat tad api tat-svaråpa-bhåtam eva bhavati | tad vijànãye tad-abhimukhã-karaõàrhatvàt | ataeva bhaya-dveùàdau ÷rã-mårteþ sphårter iva sàïgety-àdàv apy asya prabhàvaþ ÷råyate | vi÷eùata÷ càtra ÷ruti- vidvad0anubhaàv api pårvam eva pramàõãkçtau | tasmàt yat tvaü ÷rã- vigraha-råpeõa cakùur àdàv udayate tad eva nàma-råpeõa vàg-àdàv iti sthitam | tasmàn nàma-nàminoþ svaråpàbhedena tat-sàkùàt-kàre tat-sàkùàt- kàra evety ataþ kiü vaktavyam anyatrànyavad bhagavati ÷rutayo'pi jàtyàdi- kçta-saüj¤à-saüj¤i-saïketàdi-rãtyà råóhyàdi-vçttibhi÷ carantãti | yàsàü ÷ruty- abhidhànàü vallãnàü sàkùàt tathàbhåtàni nàmàny eva phalànãti | utkarùam àviùkurv ity anena itthaü sarvotkçùñatà-guõa-yogena mukhyayaiva vçttyà ÷rutayas tasmiü÷ carantãti dar÷itam | ÷rutaya÷ ca na te mahi tvàm anv a÷nuvanti [?], na tat sama÷ càbhyadhika÷ ca dç÷yate [øvetU 6.8] ity àdyàþ | atra ÷rutayo jaya jayeti sva-bhaktyàviùkàràt bhaktim eva tat-prakà÷e hetuü gamayanti | kena vyàpàreõotkarùam àviùkara-vàõãty à÷aïkya màyà- nirasana-dvàrà sva-bhakti-dànenety àhuþ | ajàü màyàü jahi | nanu màyà nàma vidyàvidyà-vçttikà ÷aktiþ | tarhi tad- dhanane vidyàyà api hatiþ syàd ity atra àha doùa-gçbhãta-guõàü jãvànàm àtma-vismçti-hetàv avidyà-lakùaõe doùe eva gçbhãto gçhãtas tat-smçti-hetor vidyà-lakùaõo guõo yayà tàm | svayam eva svàve÷enàvidyà-lakùaõaü doùam utpàdya kvacid eva kadàcid eva katha¤cid eva ka¤cid eva jãvaü tyajatãti tasyàs tyàgàtmaka-vidyàkhya-guõe'pi doùa eva | tasmàt tàü nirmålàü vidhàya jãvebhyo nija-caraõàravinda-viùayàü bhaktim eva di÷eti tàtparyam | ato màyà-ghàtaka-yogya-÷aktitvena tad-atãtatvaü vyapadi÷ya sac-cid-ànanda- ghanatvaü bhagavato vya¤jayantyo'tan-nirasana-mukhena tàtparya-vçttyà ÷rutaya÷ carantãti vya¤jitam | ÷rutaya÷ ca - màyàü tu prakçtiü vidyàn mayinaü tu mahe÷varam [øvet 4.10][*ENDNOTE #37] iti | ajàm ekàm iti | sarvasyàdhipatiþ sarvasye÷ànaþ [BAU 4.4.22] sa và eùa neti netãty[*ENDNOTE #38] àdyàþ | nanu màyà-nà÷aü sampràrthya mama tad-upàdhikam ai÷varyàdikam api nà÷ayitum icchathety atra samàdhatte tvam iti | yad yasmàt tvam àtmanà svaråpeõaiva samavaruddha-samasta-bhaga-pràpta-tripàd-vibhåty-àkhya- sarvai÷varyàdir asi | tasmàt tava tucchayà tad-upàdhikai÷varyàdibhir và kim ity arthaþ | tathà ca sa yad ajayà tv ajàm ity atra padye ñãkà - nahi nirantaràhlàdi-saüvit- kàma-dhenu-vçnda-pater ajayà kçtyam iti | tathà na hy anyeùàm iva de÷a- kàlàdi-paricchinnaü tavàùña-guõitam ai÷varyam api tu paripårõa- svaråpànubandhitvàd aparimitam ity arthaþ | ity eùà | atràtma-÷abdena svaråpa-màtra-vàcakena tathà bhaga-÷abdena svaråpa- bhåta-guõa-vàcakenedaü dhvanyate | svaråpàdi-÷abdà ã÷varàdi-÷abdà÷ ca svaråpa-màtràvalambanayà svaråpa-bhåta-guõàvalambanayàpi råóhyà nirdeùñuü ÷aknuvantãti | ÷rutaya÷ ca - yad-àtmako bhagavàn tad-àtmikà vyaktiþ ity [?] àdyàþ paràsya ÷aktir vividhaiva ÷rûyate ity [øvetU 6.8] àdikà÷ ca | sà ca svaråpa-÷aktiþ sarvair evàvagamyata ity àhuþ agàni sthàvaràõi jaganti jaïgamàni okàüsi ÷arãràõi yeùàü teùàü sarveùàm eva jãvànàü yà akhilàþ ÷aktayas tàsàm avadhaketi sambodhanam | teùu vicitra-÷akti-laharã-ratnàkara ity anumãyata ity arthaþ | yad và | nanu màyà-hananena tad-upàdher jãvasya tu ÷akti-hàniþ syàt tatràhuþ ageti | atha pårvavad eva | tataþ svaråpa-÷aktyaiva pratyuta teùàü sukhaika-pradà pårõà ÷aktir bhaviùyatãti bhàvaþ | atretthaü tañastha- lakùaõena ÷rutaya÷ carantãty uktam | ÷rutaya÷ ca ko hy evànyàd [Taitti 2.7] ity àdikàþ pràõasya pràõam ity àdikàþ | tam eva bhàntam [KañhaU 2.2.15] ity àdikàþ | dehànte devas tàrakaü brahma vyàcaùñe [NTU 1.7][*ENDNOTE #39] iti | yasya deve parà bhaktir [øvetU 6.23] ity àdyà÷ ca | nanu vi÷eùato bhavatyaþ kathaü jànanti yad ajayà mama kçtyaü nàsti tathà sac-cid-ànanda-ghana eva svaråpa-÷aktyà samavaruddha-samasta-bhaga iti tatràhuþ kvacid iti | kvacit kadàcit sçùñyàdi-samaye puruùa-råpeõa ajayà màyayà carataþ krãóataþ nityaü ca svaråpa-÷aktyàviùkçta-svaråpa-bhåta- bhagena satya-j¤ànànandaika-rasenàtmanà caratas tavàsmal-lakùaõo nigamaþ ÷abda-råpeõa devatà-råpeõa ca anucaret sevate | tasmàd vayaü sat sarvaü jànãma ity arthaþ | karmaõi ùaùñhã | etad uktaü bhavati | atra dvividho vedas traiguõya-viùayo nistraiguõya-viùaya÷ ca | tatra traiguõya-viùayas trividhaþ | prathama-prakàras tàvat tad- avalambana-tàñasthyena tal-lakùakaþ | yathà yato và imàni bhåtànãty àdiþ | dvitãya-prakàra÷ ca triguõamaya-tad-ã÷itavyàdi-varõanàdi-dvàrà tan- mahimàdi-dar÷akaþ | yathà indro yato'vasitasya ràjety àdiþ | tçtãya-prakàra÷ ca traiguõya-niràsena parama-vastådde÷akaþ | so'py ayaü dvividhaþ | niùedha- dvàrà sàmànàdhikaraõya-dvàrà ca | tatra pårva-dvàrà asthålam anaõu neti netãty [BAU 3.7.8] àdiþ | uttara-dvàrà sarvaü khalv idaü brahma tattvam asãty àdiþ | pårva-vàkye | taj-jàtatvàd iti hetoþ sarvasyaiva brahmatvaü nirdi÷ya tatràviùkçtaþ sad idam iti pratãti-paramà÷rayo yo'ü÷aþ sa eva ÷uddhaü brahmety uddi÷yate | uttara-vàkye tvaü-padàrthasya tadvac cid-àkàra-tac- chakti-råpatvena tat-padàrthaikyaü yad upapàdyate tenàpi tat-padàrtho brahmaivoddi÷yate | tat-padàrtha-j¤ànaü vinà tvaü-padàrtha-j¤àna-màtram aki¤cit-karam iti tat-padopanyàsaþ | traiguõyàtikramas tåbhayatràpi | atra traiguõya-niràsena tad-udde÷ena yatra tadãya-dharmàþ spaùñam eva gamyate tatra bhagavat-paratvaü yatra tv aspaùñaü tatra brahma-paratvam ity avagantavyam | vyàkhyàtas traiguõya-viùayaþ | tad etad ajayà carato'nucare vyàkhyàtam | atha nistraiguõyo'pi dvividhaþ | brahma-paro bhagavat-para÷ ca | yathà ànando brahmetyàdi | na tasya kàryaü karaõaü ca vidyate na tat-sama÷ càbhyadhika÷ ca dç÷yate | paràsya ÷aktir vividhaiva ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca || [øvetU 6.8] ityàdi÷ ca | tad etad àtmanà carato'nucare iti vyàkhyàtam | ataþ ÷rutes tac càritvaü siddham | sàkùàc càritvaü ca nistraiguõyànàü svata eva anyeùàü tu tad-eka- vàkyatayà j¤eyam | màyà-nirasanàrtham eva tat-tad-guõànuvàdaþ kriyate pa÷càd akhaõóam eva tàü nirasya sàkùàd-bhagavat-svaråpa-guõàdikaü nirdi÷yate iti tad eka-vàkyatà-dyotanayà sa eùa eva siddhànto'sminn upakrama-vàkye samuddiùñaþ | tathopasaühàre ca ÷rutayas tvayi hi phalanty atan-nirasanena bhavan-nidhanà [BhP 10.87.41] iti | ÷rutaya÷ ca madhva- bhàùya-pramàõitàþ na cakùur na ÷rotraü na tarko na smçtir vedo hy evainaü vedayati ity àdyà | aupaniùadaþ puruùa ity [BAU 3.9.26] àdyà÷ ca | [114] atha vi÷eùato brahmaõy api yathà caranti brahmaõi carantãnàm api yathà bhagavaty eva paryavasànaü tathaivoddi÷anti | bçhad-upalabdham etad avayanty ava÷eùatayà yata udayàstamayau vikçte divàvikçtàt | ata çùayo dadhus tvayi mano-vacanàcaritaü katham ayathà bhavanti bhuvi datta-padàni néõàm || [BhP 10.87.15] etat sarvaü bçhad-brahmaivopalabdham avagatam | tat kathaü vikçte vi÷vasmàt sakà÷àd ava÷iùyamàõatvena sarvaü ghañàdi-dravyaü mçd evopalabdhà dçùñà tathà bçhad apãty arthaþ | tatra hetuþ | yato bçhataþ sakà÷àd vikçter udayàs tamayau avayanti manyante ÷rutayaþ yato và imànãty àdyàþ | tasmàn mçta- sàmyaü tasya yujyata iti bhàvaþ | tarhi kathaü tad-vikàri tvam api nety àhuþ | avikçtàt | ÷rutes tu ÷abda-målatvàd iti nyàyenàcintya-÷aktyà tathàpy avikçtam eva yat tasmàd ity arthaþ | yadyapy atràpi sa-÷aktikam eva bçhad upapadyate tathàpy àviùkçta-bhagavattvenànupàdànàt brahmaivopapàditaü bhavati | sarvathà ÷akti-parityàge tad-upapàdànàt sàmarthyàt tucchatvàpàtàc ca | tasmàd atra brahmaivodàhçtam | ataeva mçn-màtra-dçùñàntena kartçtvàdikam api tatra nopasthàpitam | tad etad brahma-pratipàdanam api ÷rã-bhagavaty eva paryavasyatãty àhuþ | ata iti | ato brahma-pratipàdanàd api çùayo vedàs tvayi ÷rã-bhagavaty eva manasa àcaritaü tàtparyaü vacanasyàcaritam abhidhànaü ca dadhur dhçtavantaþ | dvayor eka-vastutvàd bhagàdãnàm àviùkàrànàviùkàra-dar÷ana-màtreõa bheda-kalpanàc ca tatràrthàntra-nyàsaþ | néõàü bhå-caràõàü samyag-dar÷inàm asamyag dar÷inàü và bhuvi dattàni nikùiptàni padàni katham ayathà bhavanti bhuvaü na pràpnuvanti api tu tatraiva paryavasyanti | tasmàd yathà katham api pratipàdayantu phalitaü tu tvayy eva bhavatãti bhàvaþ | tad uktaü - j¤àna-yoga÷ ca man-niùñho nairguõyo bhakti-lakùaõaþ | dvayor apy eka evàrtho bhagavac-chabda-lakùaõaþ || iti | [BhP 3.32.32] atra ÷rutaya÷ madhva-bhàùya-pramàõitàþ - hanta tam eva puruùaü sarvàõi nàmàny abhivadanti yathà nadyaþ syandamànàþ samudràyaõàþ samudram abhinivi÷anti evam evaitàni nàmàni sarvàõi puruùam abhivi÷antãti | [115] tad evaü bhagavattvena brahmatvena na tvam eva tàtparyàbhidhànàbhyàü sarva-nigama-gocara ity uktam | tac ca yathàrtham eva na tu kàlpanikam ity àhuþ | iti tava sårayas try-adhipate'khila-loka-mala- kùapaõa-kathàmçtàm avagàhya tapàüsi jahuþ | kim uta punaþ sva-dhàma-vidhutà÷aya-kàla-guõàþ parama bhajanti ye padam ajasra-sukhànubhavam || [BhP 10.87.16] bhos tryadhipate trayàõàü brahmàdãnàü patis tat-tad-avatàrã nàràyaõàkhyaþ puruùas tasyàpy uparicara-svaråpatvàd adhipatir bhagavàn | tato he sarve÷vare÷vara yasmàt tvayy eva vedànàü tàtparyam abhidhànaü ca paryavasitam iti ato hetor eva sårayo vivekinaþ paramparàtvat- pratipàdanamayaü veda-bhàgam api parityajya kevalaü tavàkhila-lokam alakùapaõa-kathàmçtàbdhiü sakala-vçjina-nirasana-hetukãrti-sudhà-sindhum avagàhya ÷raddhayà niùevya tapaþ-pràdhànyena tàpakatvena và tapàüsi karmàõi tàni jahus tyaktavantaþ | teùàü sàdhakànàm api yadi tatraivaü tadà kim uta vaktavyaü svadhàma-vidhutà÷aya-kàla-guõàþ ÷uddhàtma-svaråpa- sphuraõena nirjitam antaþkaraõaü jaràdi-hetuþ kàla-prabhàvaþ sattvàdayo guõà÷ ca yais te ye punaþ tavàjasra-sukhànubhava-svaråpaü padaü brahmàkhyaü tattvaü bhajanti te tam avagàhya tàni jahur iti | kiü tarhi brahma-màtrànubhva-niùñhàm api jahur ity arthaþ | etad uktaü bhavati | atra tàvat trividhà janà mugdhà vivekinaþ kçtàrthà÷ ca iti | tatra sarvàn evàdhikçtya vedànàm akalpanàmayatvenaiva bhagavan- nirde÷akatà dç÷yate | tathà hi yadi tathàtvenaiva sà na dç÷yeta tadà vastutas tat-sambandhàbhàvàd akhila-lokam alakùa-paõatvena pada-padàrtha-j¤àna- hãnànàü mugdhànàm api yat pàpa-hàritvaü vedàntar-vartinyà bhagavat- kathàyàþ prasiddhaü tan na syàt | aspçùñànala-loha-dàhakatàvat | kiü ca tasyàþ kalpanàmayatve sati vivekinas tu na tatra praverteran bandhyàyàþ suprajastva-guõa-÷ravaõavat | pravartantàü và tad-àve÷ena sva-dharmaü punar na tyajeyuþ | ràjaya÷aso gaïgàtva-÷ravaõena tãrthàntara-sevanavat | api ca tathà sati ye punar àtmàràmatvena parama-kçtàrthàs te tad-anàdareõa tat- kathàü naivàvagàheran | amçta-sarasãm avagàóhà àropita-tad-adhika-guõaka- nadãvat | ÷råyate ca tasyàs tat-tad-guõakatvam | yathà vaiùõave - hanti kaluùaü ÷rotraü sa yàto harir [ViP ?.?.?] ity àdau | atraiva tvad-agavamã na vettãty àdau | prathame harer guõàkùipta-matir ity [BhP 1.7.11] àdau | tasmàd guõànàü guõàdi-pratipàdaka-vedànàü ca bhagavato sambandhaþ svàbhàvika eva sarvatheti siddham | atra ÷rutayaþ - om àsya jànanta ity àdyàþ | yathà puùkara-palà÷am àpo na ÷liùyanti evam evaüvidaü pàpaü karma na ÷liùyati | na karmaõà lipyate pàpakena tat-sukçta-duùkçte vidhunute | evaü vàva na tapati kim ahaü sàdhu karavaü kim ahaü nàkaravam ity àdyà muktà hy enam upàsata ity àdyà÷ ca | evam anye'pi ÷lokà upàsanàdi-vàkyànàü bhagavat- paratàdar÷akà yathàyathaü yojayitavyà ity abhipretya noddhiyante | nanu tarhi bhavan-mate ÷abda-nirde÷yatve pràkçtatvam eva tatràpatati | kiü ca ÷rutibhir api yato vàco nivartante apràpya manasà saha | avacanenaiva provàca | yad-vàcànabhyuditaü yena vàg abhyudyate yat ÷rotraü na ÷çõoti yena ÷rotram idaü ÷rutam ity àdau ÷abda-nirde÷yatvam eva tasya niùidhyata ity à÷aïkàyàm ucyate | yathà sàkùàn nirde÷yatve doùas tathà lakùyatve'pi kathaü na syàt | ubhayatràpi ÷abda-vçtti-viùayatvenàvi÷eùàt | kiü ca na tasya pràkçtavat sàkùàn nirde÷yatvaü kintv anirde÷yatvenaiva tathà nirde÷yatvam iti siddhàntyate | [116] tathaiva tàsàü mahàvàkyopasaühàraþ - dyupatayaþ eva te na yayur antam anantatayà tvam api yad-antarànta-nicayà nanu sàvaraõàþ | kha eva rajàüsi vànti vayasà saha yac chrutayas tvayi hi phalanty atan-nirasanena bhavan-nidhanàþ || [BhP 10.87.41] atra svaråpa-guõayor dvayor api dvidhaivànirde÷yatvam | ànantyena idam ittaü tad iti nirde÷àsambhavena ca | tatra prathamam ànantyam àhuþ | he bhagavan te tava antam etàvat tvaü dyupatayaþ svargàdi-loka-patayo brahmàdayo'pi na yayur na viduþ | tat kutaþ | anantatayà | yad antava tat kim api na bhavasãti | àsatàü te yasmàt tvam ai àtmano'ntaü na yàsi | kutas tarhi sarvaj¤atà sarva-÷aktità và tatràpy àhuþ | anantatayeti antàbhàvenaiva | nahi ÷a÷a-viùàõàj¤ànaü sàrvaj¤yaü tad-apràptir và ÷akti-vaibhavaü vihanti | ÷ruti÷ ca - yo'syàdhyakùaþ parame vyoman | so'ïga veda yadi và na vedeti [ègveda 10.130.18] | anantatvam evàhuþ yad antar iti yasya tavàntarà madhye | nanu aho sàvaraõà uttarottara-da÷a-guõa-saptàvaraõa-yuktà aõóa-nicayà vànti paribhramanti vayasà kàla-cakreõa khe rajàüsi iva saha ekadaiva na tu paryàyeõa | anena brahmàõóànàm anantànàü tatra bhramaõàt svaråpa-gatam ànantyaü teùàü vicitra-guõànàm à÷rayatvàt guõa-gataü ca j¤eyam | ÷rutaya÷ ca - yad årdhvaü gàrgi divaþ yad arvàk pçthivyà yad antaraü dyàv àpçthivã ime yad bhåtaü bhavac ca bhaviùyac cety [BAU 3.7.3] àdyàþ | viùõor nu kaü vãryàõi pravocaü yaü pàrthivàni vimame rajàüsi ity àdyà÷ ca | hi yasmàd evam ataþ ÷rutaya÷ tvayi paryavasyanti | ataþ ÷rutàv api pràjàpatyànandataþ ÷ata-guõànandatvam abhidhàya punar yato vàca ity àdinà anantatvena vàg-atãta-saïkhyànandatvaü brahmaõa uktam | yad uktam - na tad ãdçg iti j¤eyaü na vàcyaü na ca tarkyate | pa÷yanto'pi na jànanti mero råpaü vipa÷citaþ || iti || ato'trànirde÷yatvenaiva nirde÷yatvam | yat tu satyaü j¤ànam ity àdau svaråpasya sàkùàd eva nirde÷aþ | svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà cety àdau guõasya ca ÷råyate tatra ca tathaiva ity àhuþ | atan-nirasanena bhavan-nidhanà iti | atat pràkçtaü yad vastu tan nirasyaiva bhavat-paryavasànàt | ayam arthaþ | buddhir j¤ànam asaümoham ity àdinà hrãr dhãr bhãr etat sarvaü mana evetyàdinà ca yat pràkçtaü j¤ànàdikam abhidhãyate tat sarvaü brahma na bhavati iti neti netãtyàdinà na tasya kàryaü karaõaü ca vidyate ity àdinà ca niùidhyate | atha ca satya-j¤ànàdi-vàkyena svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà cety àdi vàkyena ca tad abhidhãyate | na tasmàt pràkçtàd anyad eva taj-j¤ànàdi iti teùàü j¤ànàdi-÷abdànàm atan-nirasanenaiva tvai paryavasànam iti | tata÷ ca buddhy-agocara-vastutvàd anirde÷yatvaü tathàpi tad-råpaü ki¤cid asti iti uddi÷yamànatvàd anirde÷yatvaü ca | tathà parokùa-j¤àne ca da÷amas tvam asãtivad vàkya-màtreõaiva tasya svaprakà÷a-råpasyàpi vastuno vi÷uddha-citte suprakà÷a-dar÷anàt ÷ruti- ÷abdasya svaprakà÷atà-÷aktimayatvam evàvasãyate | ÷abda-brahma paraü brahma mamobhe ÷à÷vatã tanå iti [BhP 6.16.51][*ENDNOTE #40] | vedasya ce÷varàtmatvàt [BhP 11.3.44] iti | vedo nàràyaõaþ sàkùàt svayambhår iti ÷u÷ruma iti [BhP 6.1.40] | kiü và parair ã÷varaþ sadyo hçdy avarudhyate'tra kçtibhiþ ÷u÷råùubhis tat kùaõàd iti [BhP 1.1.2] | ataevaupaniùadaþ puruùaþ ity atropaniùan-màtra-gamyatvaü ÷rutir bodhayati | càksuùaü råpam itivat | tata÷ ca ÷rutimayyà svaprakà÷atà÷aktyà pràkçta-tat-tad-vastu-jàtaü tama iva nirasya svayaü prakà÷ate | tasmàn na tatràpi nirde÷yatvam | nahi svena prakà÷ena raviþ prakà÷yo bhavati yathà tena ghaña iti vaktuü yujyate svàbhinnatvàt | yadi ca ÷akti-÷aktimator bheda-pakùaþ svãkriyate tadà nirde÷yatvam apãty atrànirde÷yatvenaiva nirde÷yatvaü siddham | ataevoktaü gàruóe - aprasiddher avàcyaü tad vàcyaü sarvàgamoktitaþ | atarkyaü tarkyam aj¤eyaü j¤eyam evaü paraü smçtam || iti | ÷rutau ca - anyad eva tadvad itàd atho [ity àdayo?] aviditàd adhãti | idam abhipretyoktaü ÷rã-parà÷areõàpi | yasmin brahmaõi sarva-÷akti-nilaye mànàni no màninàü niùñhàyai prabhavanti hanti kaluùaü ÷rotraü sa yàto harir || iti | [ViP 6.8.59] nanv àviùkçta-÷akter bhagavad-àkhyasya brahmaõaþ sva-prakà÷atà-÷akti- svaråpatvaü vedasya smabhavati | tata÷ cànàviùkçta-÷akter brahmaõaþ prakà÷as tasmàt katham iti | ucyate - asman-mate tasyàpi prakà÷o bhagavac- chaktyaiva | tad uktam - madãyaü mahimànaü ca para-brahmeti ÷abditam | vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || iti | [BhP 8.24.38][*ENDNOTE #41] na caite na para-prakà÷yatvam àpatati | brahma-bhagavator abhinna-vastutvàt | atra laukika-÷abdenàpi yaþ ka÷cit tad-upade÷aþ sa tu tad-anugates tayà ÷rutyaivànugçhãtatayà sambhavatãty uktam | atas tad-anu÷ãlanàvasare tad- bhakty-anubhàva-råpasya tac-chabdasya tu sutaràü tat-svaråpa-÷akti-vilàsa- mayatvàt na tatra niùedhaþ | kiü tarhi mano-vilàsamayasyaiveti sarvam anavadyam | ataeva suparõa-÷rutau - prakçti÷ ca pràkçtaü ca yan na jighranti jighranti, yan na pa÷yanti pa÷yanti, yan na ÷çõvanti ÷çõvanti, yan jànanti jànanti ca iti | || 10.87 || ÷rutayaþ ÷rã-bhagavantam || 109-116 || [117] athaikam eva svaråpaü ÷aktitvena ÷aktimattvena ca viràjatãti | yasya ÷akteþ svaråpa-bhåtatvaü niråpitaü tac-chakti-mattà-pràdhànyena viràjamànaü bhagavat-saüj¤àm àpnoti tac ca vyàkhyàtam | tad eva ca ÷aktitva- pràdhànyena viràjamànaü lakùmã-saüj¤àm àpnotãti dar÷ayituü tasyàþ sva- vçtti-bhedenànantàyàþ kiyanto bhedà dar÷yante | yathà - ÷riyà puùñyà girà kàntyà kãrtyà tuùñyelayor jayà | vidyayàvidyayà ÷aktyà màyayà ca niùevitam || [BhP 10.39.55] ÷aktir mahà-lakùmã-råpà svaråpa-bhåtà | ÷akti-÷abdasya prathama-pravçtty- à÷raya-råpà bhagavad-antaraïga-mahà-÷aktiþ | màyà ca bahiraïgà ÷aktiþ | ÷ry-àdayas tu tayor eva vçtti-råpayà ceti sarvatra j¤eyam | tatra pårvasyàþ bhedaþ | ÷rãr bhàgavatã sampat | na tv iyaü mahà-lakùmã-råpà tasyà måla- ÷aktitvàt | tad agre vivaraõãyam | uttarasyàþ bhedaþ | ÷rãr jàgatã sampat | imàm evàdhikçtya na ÷rãr viraktam api màü vijahàtãtyàdi-vàkyam | yata uktaü caturtha-÷eùe ÷rã-nàradena | ÷riyam anucaratãü tad-arthina÷ ca dvipada-patãn vibudhàü÷ ca yaþ sva-pårõaþ | na bhajati nija-bhçtya-varga-tantraþ katham amum udvisçjet pumàn rasaj¤aþ || [BhP 4.31.22] iti | tatra tad-arthi-dvipada-patyàdi-saha-bhàva upajãvyaþ | tathà durvàsasaþ ÷àpa- naùñàyàs trailokya-lakùmyà àvirbhàvaü sàkùàd-bhagavat-preyasã-råpà svayaü kùãrodàd àvirbhåya dçùñyà kçtavatãti ÷råyate | evam aparàpi | tatra ilà bhås tad upalakùaõatvena lãlà api | tatra ca pårvasyà bhedo vidyà tattvàvabodha-kàraõaü saüvid-àkhyàyàs tad-vçtter vçtti-vi÷eùaþ | uttarasyà bhedas tasyà eva vidyàyàþ prakà÷a-dvàram | avidyà-lakùaõo bhedaþ pårvasyà bhagavati vibhutvàdi-vimçti-hetur màtç-bhàvàdimaya-premànanda- vçtti-vi÷eùaþ | ataeva gopã-jana-vidyà-kalà-preraka iti tàpanyàü ÷rutau | yathàvasaram etad api vivaraõãyam | uttarasyàþ sa bhedaþ saüsàriõaü sva-svaråpa-vismçtyàdi-hetur àvaraõàtmaka- vçtti-vi÷eùaþ ca-kàràt pårvasyàþ | sandhinã saüvit hlàdinã bhakty-àdhàra- ÷akti-mårti-vimalà-jayà-yogà prahvã÷ànànugrahàdaya÷ ca j¤eyàþ | atra sandhiny eva satyà jayaivotkarùiõã yogaiva yogamàyà saüvid eva j¤ànàj¤àna- ÷aktiþ ÷uddha-sattvaü ceti j¤eyam | prahvã vicitrànanta-sàmarthya-hetuþ | ã÷ànà sarvàdhikàrità-÷akti-hetur iti bhedaþ | evam uttarasyà÷ ca yathàyatham anyà j¤eyàþ | tad evam apy atra màyà-vçttayo na vivriyante | bahiraïga-sevitvàt | måle tu sevàü÷abhatapuruùasya vidåra- vartitayiavà÷rityatvàt | tathà ca da÷amasya sapta-triü÷e nàradena bhagavàn ÷rã-kçùõa evàstàvi - vi÷uddha-vij¤àna-ghanaü sva-saüsthayà samàpta-sarvàrtham amogha-và¤chitam | sva-tejasà nitya-nivçtta-màyà- guõa-pravàhaü bhagavantam ãmahi || tvàm ã÷varaü svà÷rayam àtma-màyayà vinirmità÷eùa-vi÷eùa-kalpanam | krãóàrtham adyàtta-manuùya-vigrahaü nato'smi dhuryaü yadu-vçùõi-sàtvatàm || iti | [BhP 10.37.23-24] anayor arthaþ | vi÷uddhaü yad vij¤ànaü parama-tattvaü tad eva ghanaþ ÷rã- vigraho yasya | sva-saüsthayà svaråpa-kàreõa svaråpa-÷aktyaiva và samyag àptà ivàptà nitya-siddhàþ pårõà và sarve arthà ai÷varyàdayo yatra | ataeva na vidyate atitucchatvàt moghe vçthàbhåte jagat-kàrye và¤chitaü và¤chà yasya | kvacid avà¤chitasyàpi sambandho dç÷yate ity à÷aïkyàha | svatejasà svaråpa-÷akti-prabhàveõa nityam eva nivçtto dårãbhåtayà ÷aktyà yuktam | guõamayyà virahitam iti | taü bhagavantaü ÷araõaü vrajema | tathà tvàü ÷rã-kçùõàkhyaü bhagavantam eva svàü÷ene÷varam antaryàmi- puruùam api santaü nato'smi | kathmabhåtam ã÷varaü svaråpa-÷aktyà svà÷rayam api àtma-màyayà àtmàtra jãvàtmà tad-viùayayà màyayà | vinirmittà a÷eùa-vi÷eùàkàrà kalpanà yena | yad và àtmamàyayà svaråpa- ÷aktyà svàgram vinirmità a÷eùa-vi÷eùà yayà tathàbhåtà kalpanà màyà- ÷aktir yasya kãdç÷aü tvàm | samprati tva-àvirbhàva-samaye tasyàpã÷varasya tvayi bhagavaty eva prave÷àt | yugapad-vicitra-tat-tac-chakti-prakà÷ena yà krãóà tad-artham abhyàttaþ abhi bhaktàbhimukhyena àttaþ ànãtaþ prakañito manuùyàkàro naràkçtiþ paraü brahmeti smaraõàt tad-råpo bhagavad-àkhyo vigraho yena | tam eva punar vi÷inaùñi | yadu-vçùñi-sàtvatàü dhuryam | teùàü nitya-parikaràõàü prema-bhàravaham iti | athavà måla-padye ÷aktyeti sarvatraiva vi÷eùya-padam | ÷rãr måla-råpà | puùñyàdayas tad-aü÷àþ | vidyà j¤ànam | à samãcãnà vidyà bhaktiþ | ràja-vidyà ràja-guhyam ity àdy ukteþ | màyà bahiraïgà | tad-vçttayaþ ÷ry-àdayas tu pçthak j¤eyàþ | ÷iùñaü samam | tata÷ càtra ÷uddha-bhagavat-prakaraõe svaråpa-÷akti-vçttiùv eva gaõanàyàü paryavasitàsu vivecanãyam idam | prathamaü tàvad ekasyaiva tattvasya saccidànandatvàc chaktir apy ekà tridhà bhidyate | tad uktaü viùõu-puràõe ÷rã-dhruveõa[*ENDNOTE #42] -- hlàdinã sandhinã saüvit tvayy ekà sarva-saüsthitau | hlàda-tàpa-karã mi÷rà tvayi no guõa-varjite || iti [ViP 1.12.68] vyàkhyàtaü ca svàmibhiþ | hlàdinã àhlàda-karã sandhinã santatà saüvid vidyà-÷aktiþ | ekà mukhyà avyabhicàriõã svaråpa-bhåteti yàvat | sà sarva- saüsthitau sarvasya samyak sthitir yasmàt tasmin sarvàdhiùñhàna-bhåte tvayy eva na tu jãveùu ca sà guõamayã trividhà sà tvayi nàsti | tàm evàha hlàda- tàpa-karã mi÷rà iti | hlàda-karã manaþ-prasàdotthà sàttvikã | tàpakarã viùaya-viyogàdiùu tàpa-karã tàmasã | tad-ubhaya-mi÷rà viùaya-janyà ràjasã | tatra hetuþ sattvàdi-guõa-varjite | tad uktaü sarvaj¤a-såktau - hlàdinyà saüvid-à÷liùñaþ sac-cid-ànanda ã÷varaþ | svàvidyà-saüvçto jãvaþ saïkle÷a-nikaràkaraþ || iti [Bhàvàrtha-dãpikà 1.7.6] atra kramàd utkarùeõa sandhinã-saüvid-dhlàdinyà j¤eyàþ | tatra ca sati ghañànàü ghañatvam iva sarveùàü satàü vastånàü pratãter nimittam iti kvacit sattà-svaråpatvena àmnàto'py asau bhagavàn sad eva somyedam agra àsãd ity atra sad-råpatvena vyàpadi÷yamànà mayà sattàü dadhàti dhàrayati ca sà sarva-de÷a-kàla-dravyàdi-pràptikarã sandhinã | tathà saüvid-råpo'pi yayà saüvetti saüvedayati ca sà saüvit | tathà hlàda-råpo'pi yayà saüvid utkaña- råpayà taü hlàdaü saüvetti saüvedayati ca sà hlàdinãti vivecanãyam | tad evaü tasyà måla-÷aktes try-àtmakatvena siddhe yena sva-prakà÷atà- lakùaõena tad-vçtti-vi÷eùeõa svaråpaü svayaü svaråpa-÷aktir và vi÷iùñam àvirbhavati tad vi÷uddha-sattvam | tac cànya-nirapekùayas tat-prakà÷a iti j¤àpana-j¤àna-vçttikatvàt saüvid eva | asya màyayà spar÷àbhàvàt vi÷uddhatvam |[*ENDNOTE #43] uktaü ca tasya sattvasya pràkçtàd anyataratvaü dvàda÷e ÷rã-nàràyaõarùiü prati màrkaõóeyena | sattvaü rajas tama itã÷a tavàtmabandho màyàmayàþ sthiti-layodbhava-hetavo'sya | lãlàdhçtà yad api sattva-mayã pra÷àntyai nànye néõàü vyasana-moha-bhiya÷ ca yàbhyàm || [BhP 12.8.39] tasmàt taveha bhagavann atha tàvakànàü ÷uklàü tanuü sva-dayitàü ku÷alà bhajanti | yat sàtvatàþ puruùa-råpam u÷anti sattvaü loko yato'bhayam utàtma-sukhaü na cànyad || [BhP 12.8.40] [*ENDNOTE #44] anayor arthaþ | he ã÷a yad api sattvaü rajas tama iti tavaiva màyà-kçtà lãlàþ | kathambhåtàþ - asya vi÷vasya sthityàdi-hetavaþ tathàpi yà sattvamayã saiva pra÷àntyai prakçùña-sukhàya bhavati | nànye rajas tamo-mayyau | na kevalaü pra÷àntyabhàva-màtram anayoþ | bhajane[*ENDNOTE #45] kintv aniùñaü cety àha vyasaneti | he bhagavan tasmàt tava ÷uklàü sattva-maya- lãlàdhiùñhàtrãü tanuü ÷rã-viùõu-råpàü te ku÷alà nipuõà bhajanti sevante | na tv anyàü brahma-rudra-råpàn | tathà tàvakànàü jãvànàü madhye ÷uklàü sattvaika-niùñhàüa tanuü bhagavad-bhakta-lakùaõa-svàyambhuva-manvàdi-råpàüa[*ENDNOTE #46] ye bhajanti anusaranti | na tu dakùa-bhairavàdi-råpàm | kathambhåtàü svasya tavàpi dayitàü loka-÷ànti-karatvàt | nanu mama svaråpam api sattvàtmakam iti prasiddhaü | tarhi kathaü tasyàpi màyàmayatvam eva | nahi nahãty àha sàtvatàþ ÷rã-bhàgavatà yat sattvaü puruùasya tava råpaü prakà÷am u÷anti manyante | yata÷ ca sattvàt loko vaikuõñhàkhyaþ prakà÷ate | tad abhayam àtma-sukhaü para-brahmànanda- svaråpam evab na tv anyat prakçtijaü sattvaü tad iti | atra sattva-÷abdena sva- prakà÷atàb-lakùaõa-svaråpa-÷akti-vçtti-vi÷eùa ucyate | sattvaü vi÷uddhaü vasudeva-÷abditaü yad ãyate tatra pumàn apàvçtaþ | [BhP 4.3.21] iti ÷rã-÷iva-vàkyànusàràtc | agocarasya gocaratve hetuþ prakçti-guõaþ | sattvam ity a÷uddha-sattva-lakùaõa-prasiddhy-anusàreõa tathàbhåta÷ cic- chakti-vi÷eùaþ sattvam iti saïgati-làbhàc ca | tata÷ ca tasya svaråpa-÷akti- vçttitvena svaråpàtmataivety uktam | tad abhayam àtma-sukham iti d÷akti- pràdhànya-vivakùayoktaü loko yata itid | arthàntare bhagavad-vigrahaü prati råpaü yad etad [BhP 2.8.2] ityàdau ÷uddha-svaråpa-màtratva-pratij¤à- bhaïgaþ | abhayam ity àdau prà¤jalatà-hàni÷ ca bhavati | anyat padasyaikasyaiva rajas tama÷ ceti dvir-àvçttau pratipatti-gaurava utpadyate | pårvam api nànya iti dvi-vacanenaiva he paràmçùñe | tasmàd asti prasiddhàd anyat svaråpa-bhåtaü sattvam | yad evaikàda÷e yat kàya eùa bhuvana-traya-sannive÷a [BhP 11.4.4] ityàdau j¤ànaü svata ity atra ñãkà-kçn-mataü yasya svaråpa-bhåtàt sattvàt tanu- bhçtàü j¤ànam ity anena yathà brahmaõaþ stavànte etat suhçdbhi÷ caritam ity atra vyaktetaraü vyaktàj jaóa-prapa¤càd itarat ÷uddha-sattvàtmakam ity àdinà | tathà paro rajaþ savitur jàta-vedà devasya bharga [BhP 5.7.14] ity àdau ÷rã- bharata-jàpye tan-matam | paro rajaþ rajasaþ prakçteþ paraü ÷uddha- sattvàtmakam ity àdinà | ataeva pràkçtàþ sattvàdayo guõà jãvasyaiva na tv ã÷asyeti ÷råyate | yathaikàda÷e sattvaü rajas tama iti guõà jivasya naiva me | [11.25.12] iti | ÷rã-bhagavad-upaniùatsu ca - ye caiva sàttvikà bhàvà ràjasàs tàmasà÷ ca ye | matta eveti tàn viddhi na tv ahaü teùu te mayi || tribhir guõamayair bhàvair ebhiþ sarvam idaü jagat | mohitaü nàbhijànàti màm ebhyaþ param avyayam || daivã hy eùà guõamayã mama màyà duratyayà | màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te || [Gãtà 7.12-14] yathà da÷ame - harir hi nirguõaþ sàkùàt puruùaþ prakçteþ paraþ | sa sarva-dçg upadraùñà taü bhajan nirguõo bhavet || [BhP 10.88.4] ÷rã-viùõu-puràõe - sattvàdayo na santã÷e yatra ca pràkçtà guõàþ | sa ÷uddhaþ sarva-÷uddhebhyaþ pumàn àdyaþ prasãdatu || iti | [ViP 1.9.44] tathà ca da÷ame devendreõoktam -- vi÷uddha-sattvaü tava dhàma ÷àntaü tapomayaü dhvasta-rajas-tamaskam | màyàmayo'yaü guõa-saüpravàho na vidyate te'graõànubandhaþ || iti [BhP 10.27.4] ayam arthaþ | dhàma svaråpa-bhåta-prakà÷a-÷aktiþ | vi÷uddhatvam àha vi÷eùaõa-dvayena | dhvasta-rajas-tamaskaü tapo-mayam iti ca | tapo'tra j¤ànaü sa tapo'tapyata iti ÷ruteþ | tapomayaü pracura-j¤àna-svaråpam jàóyàü÷enàpi rahitam ity arthaþ | àtmà j¤àna-mayaþ ÷uddha itivat | dhçtaþ[*ENDNOTE #47] pràkçta-sattvam api vyàvçttam | ata eva màyàmayo'yaü sattvàdi-guõa-pravàhas te tava na vidyate | yato'sàv aj¤ànenaivànubandha iti | ataeva ÷rã-bhagavantaü prati brahmàdãnàü sayuktikaü vàkyam | sattvaü vi÷uddhaü ÷rayate bhavàn sthitau ÷arãriõàü ÷reya-upàyanaü vapuþ | veda-kriyà-yoga-tapaþ-samàdhibhis tavàrhaõaü yena janaþ samãhate || [BhP 10.2.34] sattvaü na ced dhàtar idaü nijaü bhaved vij¤ànam aj¤àna-bhidàpamàrjanam | guõa-prakà÷air anumãyate bhavàn prakà÷ate yasya ca yena và guõaþ || [BhP 10.2.35] ayam arthaþ | sattvaü tena prakà÷amànatvàt tad-abhinnatayà råpitaü vapur bhavàn ÷rayate prakañayati | kathambhåtaü sattvaü vi÷uddham | anyasya rajas-tamobhyàm ami÷rasyàpi[*ENDNOTE #48] pràkçtatvena jàóyàü÷a- saüvalitatvàn na vi÷eùeõa ÷uddhatvam | etat tu svaråpa-÷akty-àtma[ka]tvena tad-aü÷asyàpy aspar÷àd atãva ÷uddha[tva]m ity arthaþ | kim arthaü ÷rayate | ÷arãriõàü sthitau nija-caraõàravinde manaþsthairyàya sarvatra [bhakteùu] bhakti-sukha-dànasyaiva tvadãya-mukhya-prayojanatvàd iti bhàvaþ | bhakti-yoga-vidhànàrtham iti [BhP 1.8.19] ÷rã-kuntã-vàkyàt | kathambhåtaü vapuþ ÷reyasàü sarveùàü puruùàrthànàm upàyanam à÷rayam | nityànanta-paramànanda-råpam ity arthaþ | ato vapuùas tava ca bheda- nirde÷o'yam[*ENDNOTE #49] aupacàrika eveti bhàvaþ | ataeva yena vapuùà yad vapur àlambanenaiva janas tavàrhaõaü påjàü karoti | kaiþ sàdhanaiþ vedàdibhis tvad-àlambanakair ity arthaþ | sàdhàraõais tv arpitair eva tvad- arhaõa-pràyatà-siddhàv api | vapuùo'napekùatvàt | tàdç÷ae- vapuùo'napekùyatvàt tàdç÷ae[*ENDNOTE #50]-vapuþ-prakà÷a-hetutvena svaråpàtmakatvaü spaùñayanti | he dhàta÷ ced yadi idaü sattvaü yat tava nijaü vij¤ànam anubhavaü[þ] tadàtmikà sva-prakà÷atà-÷aktir ity arthaþ | tan na bhavet | tarhi tv aj¤àna- bhidà sva-prakà÷asya tavànubhavaf-prakàra eva màrjanaü ÷uddhim avàpa | saiva jagati paryavasãyate na tu tavànubhavaf[*ENDNOTE #51]-le÷o'pãty arthaþ | nanu pràkçta-sattva-guõenaiva gmamànubhavog[*ENDNOTE #52] bhavatu kiü nija-hgrahaõh[*ENDNOTE #53]ena tatràha | pràkçta-guõa-prakà÷air bhavàn kevalam anumãyate na tu sàkùàtkriyata ity arthaþ | athavà tava vij¤àna-råpam aj¤àna-bhidàyà apamarjanaü ca yan nijaü sattvaü tad yadi na bhaven nàvirbhavati tadaiva pràkçta-sattvàdi-guõa-prakà÷air bhavàn anumãyate | t[v]an-nija-sattàvirbhàveõa tu sàkùàt-kriyata evety arthaþ | tad eva spaùñayituü tatrànumàne dvaividhyam àhur yasya guõaþ prakà÷ata iyena và guõaþ prakà÷atai[*ENDNOTE #54] iti | asvaråpa-bhåtasyaiva [pràkçta- ]sattvàdi-guõasya tvad-avyabhicàri-sambandhitva-màtreõa và tvad-eka- prakà÷yamànatà-màtreõa và tval-liïgatvam ity arthaþ | yathà aruõodayasya såryodaya-sànnidhya-liïgatvaü yathà và dhåmasyàgni-liïgatvam iti | tata ubhayathàpi tava sàkùàtkàre tasya sàdhakatamatvàbhàvo yukta iti bhàvaþ | tad evam apràkçta-sattvasya tadãya-sva-prakà÷atà-råpatvaü yena svaprakà÷asya tava sàkùàtkàro bhavatãti sthàpitam | atra ye vi÷uddha-sattvaü nàma pràkçtam eva rajas-tamaþ-÷ånyaü matvà tat-kàryaü bhagavad- vigrahàdikaü manyante te tu na kenàpy anugçhãtàþ | rajaþ- sambandhàbhàvena svataþ pra÷ànta-svabhàvasya sarvatrodàsãnatàkçti-hetos tasya kùobhàsambhavàt vidyàmayatvena yathàvasthita-vastu-prakà÷itàmàtra- dharmatvàt, tasya kalpanàntaràyogyatvàc ca | tad uktam apy agocarasya gocaratve hetuþ prakçti-guõaþ sattvam | gocarasya bahu-råpatve rajaþ | bahuråpasya tirohitatve rajaþ[*ENDNOTE #55] | tathà parasparodàsãnatve sattvam | upakàritve rajaþ | apakàritve tamaþ | gocaratvàdãni sthit-sçùñi- saühàràþ udàsãnatvàdãni ceti | atha rajo-le÷e tatra mantavye vi÷uddha-padavaiyarthyam ity alaü tan-mata- rajo-jle÷e tatra mantavye vi÷uddha-pada-vaiyarthyam ity alaü tan- mataj[*ENDNOTE #56]-rajo- ghaña-praghaññanayeti |[*ENDNOTE #57] ktatra cedam eva vi÷uddha-sattvaü sandhiny-aü÷a-pradhànaü ced àdhàra- ÷aktiþ | saüvid-aü÷a-pradhànam àtma-vidyà | hlàdinã-sàràü÷a-pradhànaü guhya-vidyà | yugapat ÷akti-traya-pradhànaü mårtiþ | atràdhàra-÷aktyà bhagavad-dhàma prakà÷ate | tad uktaü - yat sàtvatàþ puruùa-råpam u÷anti sattvaü loko yata [BhP 12.8.40][*ENDNOTE #58] iti | tathà j¤àna-tat-pravaraka-lakùaõa-vçtti-dvayakayàtma-vidyayà tad-vçtti- råpam upàsakà÷rayaü j¤ànaü prakà÷ate | evaü bhakti-tat-pravartaka-lakùaõa- vçtti-dvayakayà guhya-vidyayà tad-vçtti-råpà prãtyàtmikà bhaktiþ prakà÷ate | ete eva viùõu-puràõe lakùmã-stave spaùñãkçte - yaj¤a-vidyà mahà-vidyà guhya-vidyà ca ÷obhate | àtma-vidyà ca devi tvaü vimukti-phala-dàyinã || [ViP 1.9.118] iti | yaj¤a-vidyà karma | mahà-vidyà aùñàïga-yogaþ | guhya-vidyà bhaktiþ | àtma-vidyà j¤ànam | tat-tat-sarvà÷rayatvàt tvam eva tat-tad-råpà vividhànàü muktãnàm anyeùàü ca vividhànàü phalànàü dàtrã bhavasãty arthaþ |k[*ENDNOTE #59] atha mårtyà paratattvàtmakaþ ÷rã-vigraha prakà÷ate | iyam eva vasudevàkhyà | tad uktaü caturthasya tçtãye mahàdevena - sattvaü vi÷uddhaü vasudeva-÷abditaü yad ãyate tatra pumàn apàvçtaþ | sattve ca tasmin bhagavàn vàsudevo hy adhokùajo me manasà vidhãyate || iti | [BhP 4.3.23] | asyàrthaþ | vi÷uddhaü sva-råpa-÷akti-vçttitvàj jàóyàü÷enàpi rahitam iti vi÷eùeõa ÷uddhaü tad eva vasudeva-÷abdenoktam | kutas tasya sattvatà vasudevatà và tatràha- yad yasmàt tatra tasmin pumàn vàsudeva ãyate prakà÷ate | àdye tàvad agocara-gocaratà-hetutvena loka-prasiddha-sattva- sàmyàt sattvatà vyaktà | dvitãye tv ayaü arthaþ | vasudeve bhavati pratãyata iti vàsudevaþ parame÷varaþ prasiddhaþ | sa ca vi÷uddha-sattvaü pratãyate | ataþ pratyayàrthena prasiddhena prakçty-artho nirdhàryate | tata÷ ca vàsayati devam iti vyutpattyà va vasaty asminn iti và vasuþ | tathà dãvyati dyotata iti devaþ | sa càsau sa ceti vàsudevaþ | dharma iùñaü dhanaü néõàü iti svayaü bhagavad ukte vasubhir bhagavad-dharma-lakùaõaiþ puõyaiþ prakà÷ata iti và vasudevaþ | tasmàd vasudeva-÷abditaü vi÷uddha-sattvam | itthaü svayaü prakà÷a-jyotir-eka-vigraha-bhagavaj-j¤àna-hetutvena kaivalyaü sàttvikaü j¤ànaü rajo vaikalpikaü tu yat | pràkçtaü tàmasaü j¤ànaü man-niùñham nirguõaü smçtam || ity àdau [BhP 11.25.24] bahutra guõàtãtàvasthàyàm eva bhagavaj-j¤àna-÷ravaõena na ca siddham atra vi÷uddha-padàvagataü svaråpa-÷akti-vçtti-bhåta-svaprakà÷atà-lakùaõatvaü tasya vyaktam | tata÷ ca sattve pratãyata ity atra karaõa evàdhikaraõa- vivakùayà || svaråpa-÷akti-vçttitvam eva vi÷adayati | apàvçta àvaraõa-÷ånyaþ san prakà÷ate | pràkçtaü sattvaü cet tarhi tatra pratiphalanam evàvasãyate | tata÷ ca darpaõe mukhasyeva tad-antargatatayà tasya tatràvçtatvenaiva prakà÷aþ syàd iti bhàvaþ | phalitàrtham àha evambhåte sattve tasmin nityam eva prakà÷amàno bhagavàn me mayà manasà vi÷eùeõa vidhãyate cintyata ity arthaþ | tat sattvaü tàdàtmyàpanname evaanyathà naiva manasà cintayituü ÷akyate iti paryavasitam | nanu kevalena manasaiva cintyatàü kiü tena sattvena tatràha | hi yasmàd adhokùajaþ adhaþkçtam atikràntam akùajam indriya-j¤ànaü yena saþ | namaseti pàñhe hi ÷abda-sthàne'py anu-÷abdaþ pañhyate | tata÷ ca vi÷uddha- sattvàkhyayà svaprakà÷atà-÷aktyaiva prakà÷amàno'sau namaskàràdinà kevalam anuvidhãyate sevyate | na tu kenàpi prakà÷yata ity arthaþ | tad eva so'dç÷yatvenaiva sphurann asau adç÷yenaiva namaskàràdinà asmàbhiþ sevyata iti tat-prakaraõa-saïgati÷ ca gamyate | tathà yato bhagavad-vigraha-prakà÷aka-vi÷uddha-sattvasya mårtitvaü vasudevatvaü ca tata eva tat-pràdurbhàva-vi÷eùe dharma-patnyà mårtitvaü prasiddham | ÷rãmad-ànakadundubhau ca vasudevatvam iti vivecanãyam | atra ÷raddhà- puùñy-àdi-lakùaõa-pràdurbhåtaü bhagavac-chaktyaü÷a-råpasya bhaginãtayà pàñha-sàhacaryeõa mårtes tasyàs tac-chakty-aü÷a-pràdurbhàvatvam upalabhyate | turye dharma-kalà-sarge nara-nàràyaõàv çùã ity [BhP 1.3.9] atra kalà-÷abdena ca ÷aktir evàbhidhãyate | tataþ ÷akti-lakùaõàyàü tasyàü ca nara- nàràyaõàkhya-bhagavat-prakà÷a-phala-dar÷anàt vasudevàkhya-÷uddha- sattva-råpatvam evàvasãyate | tad evam eva tasyà mårtir ity àkhyà'py uktà | mårtiþ sarva-guõotpattir nara- nàràyaõàv çùã iti [BhP 4.1.52] | sarva-guõasya bhagavataþ utpattiþ prakà÷o yasyàþ sà tàv asåteti pårveõànvayaþ | bhagavad-àkhyàyàþ sac-cid-ànanda- mårteþ prakà÷a-hetutvàt mårtir ity arthaþ tathaiva tat-prakà÷a-phalatva- dar÷anena ca nàsy aikyena ca ÷rãmad-ànakadundubher api ÷uddha-sattvàdi- bhàvatvaü j¤eyam | tac coktaü navame - vasudevaü hareþ sthànaü vadanty ànakadundubhim | iti | [BhP 9.24.30] anyathà hareþ sthànam iti vi÷eùaõasya aki¤cit-karatvaü syàd iti | tad evaü hlàdiny-àdy-ekatamàü÷a-vi÷eùa-pradhànena vi÷uddha-sattvena yathàyathaü ÷rã-prabhçtãnàm api pràdurbhàvo vivektavyaþ | tatra ca tàsàü bhagavati sampad-råpatvaü tad-anugràhye sampat-sampàdaka-råpatvaü sampad- aü÷ajatvaü cety-àdi-trijagatvaü j¤eyam | tatra tàsàü kevala-÷akti- màtratvenàmårtànàü bhagavad-vigrahàdyaikàmyena sthitas tad-adhiùñhàtrã- råpatvena mårtãnàü tu tad-àvaraõatayeti dviråpatvam api j¤eyam iti dik || || 10.39 || ÷rã-÷ukaþ || 117 || [118] lathaivaü bhåtànanta-vçttikà yà svaråpa-÷aktiþ sà tv iha bhagavad- dhàmàü÷a-vartinã mårtimatã lakùmãr evety àha - anapàyinã bhagavatã ÷rãþ sàkùàd àtmano hareþ || iti || [BhP 12.11.20] ñãkà ca - anapàyinã hareþ ÷aktiþ tatra hetuþ sàkùàd àtmanaþ sva-svaråpasya cid-råpatvàt tasyàs tad-abhedàd ity arthaþ | ity eùà | atra sàkùàc-chabdena vilajjamànayà yasya sthàtum ãkùà-pathe'muyà ity [BhP 2.5.13] àdy uktà màyà neti dhvanitam | tatrànapàyitvaü yathà | ÷rã-hàya÷ãrùa-pa¤caràtre - paramàtmà hari devas tac-chaktiþ ÷rãr ihodità | ÷rãr devã prakçtiþ proktà ke÷avaþ puruùaþ smçtaþ | na viùõunà vinà devã na hariþ padmajàü vinà || iti | ÷rã-viùõu-puràõe -- nityaiva sà jagan-màtà viùõoþ ÷rãr anapàyinã | yathà sarva-gato viùõus tathaiveyaü dvijottama || iti | [ViP 1.8.17]k[*ENDNOTE #60] tatrànyatra - evaü yathà jagat-svàmã deva-devo janàrdanaþ | avatàraü karoty eùà tathà ÷rãs tat-sahàyinã || [ViP 1.9.142] iti | cidråpatvam api skànde - aparaü tv akùaraü yà sà prakçtir jaóa-råpikà | ÷rãþ parà prakçtiþ proktà cetanà viùõu-saü÷rayà || tàm akùaraü paraü pràhuþ parataþ param akùaram | harir evàkhila-guõa akùara-trayam ãritam || iti | ata eva ÷rã-viùõu-puràõe eva - kalà-kàùñhà-nimeùàdi[*ENDNOTE #61]- kàla-såtrasya gocare | yasya ÷aktir na ÷uddhasya prasãdatu sa me hariþ || procyate parame÷o yo yaþ ÷uddho'py upacàrataþ | prasãdatu sa no viùõur àtmà yaþ sarva-dehinàm || iti [ViP 1.9.45-46] atra svàmibhir eva vyàkhyàtaü ca | kalà-kàùñhà-nimeùàdi-kàla eva såtravat såtraü jagac-ceùñà niyàmakatvàt tasya gocare viùaye yasya ÷aktir lakùmãr na vartate | svaråpàbhinnatvàn nityaiva sà kàlàdhãnà na bhavatãty arthaþ || ataeva tasyàþ svaråpàbhedàc chuddhasyety uktam || nanu yadi lakùmãs tat-svaråpàbhinnà kathaü tarhi lakùmyàþ patir ity ucyate tatràha procyate iti parà càsau mà ca lakùmãs tasyà ã÷o yaþ ÷uddhaþ kevalo'pi upacàrato bheda-viva÷ayà procyate | dvitãyo yac-chabdaþ prasiddhàv iti evam evàbhipretya pràrthitaü ÷rã-brahmaõà tçtãye | eùa prapanna varade ramayàtma-÷aktyà yad yat kariùyati gçhãta-guõàvatàraþ | tasmin sva-vikramam idaü sçjato'pi ceto yu¤jãta karma ÷amalaü ca yathà vijahyàm || iti [BhP 3.9.23] | ato yat tu - sàkùàc chrãþ preùità devair dçùñvà taü mahad adbhutam | adçùñà÷ruta-pårvatvàt sà nopeyàya ÷aïkità || iti [BhP 7.9.2] ÷rã-nçsiüha-pràdurbhåtàv uktam | || 12.11 || ÷rã-såtaþ || 118 || [119] tad evaü saccidànandaika-råpaþ svaråpa-bhåtàcintya-vicitrànanta-÷akti-yukto dharmatva eva dharmitvaü nirbhedatva eva nànà bhedavattvam aparupitva eva råpitvaü, vyàpakatva eva madhyamatvaü, satyam evety àdi-paraspara- viruddhànanta-guõa-nidhiþ | sthåla-såkùma-vilakùaõa-sva-prakà÷àkhaõóa- sva-svaråpa-bhåta-÷rã-vigrahas tathàbhåta-bhagavad-àkhyà-mukhyaika- vigraha-vya¤jita-tàdç÷ànanta-vigrahas tàdç÷a-svànuråpa-svaråpa- ÷aktyàvirbhàva-lakùaõa-lakùmã-ra¤jita-vàmàva÷aþ sva-prabhà-vi÷eùàkàra- pariccheda-parikara-nija-dhàmasu viràjamànàkàraþ svaråpa-÷akti-vilàsa- lakùaõàdbhuta-guõa-lãlàdi-camatkàritàtmàràmàdi-guõo jija-sàmànya- prakà÷àkàra-brahma-tattvo nijà÷rayaika-jãvana-jãvàkhya-tañastha-÷aktir ananta-prapa¤ca-vya¤jita-svàbhàsa-÷akti-guõo bhagavàn iti vidvad- upalabdhàrtha-÷abdair vya¤jitam | tatra tat-svabhàvaü vastv-antaram apa÷yatàm aviduùàm asambhàvanà na yukteti vividiùån ÷raddàpayituü prakriyate tatraikena tasyàviduùàü j¤àna-gocaratvaü, kintu vedaika-vedyatvam evety àhuþ - ka iha nu veda batàvara-janmàlayo'grasaraü yata udagàd çùir yam anu deva-gaõo ubhaye | tarhi na sann acàsad ubhayaü na ca kàla-javaþ kim api na tatra ÷àstram avakçùya ÷ayãta yadà || [BhP 10.87.24] bata aho bhagavan iha jagati agrasaraü pårva-siddhaü tvàü avara-janmàlayaþ arvàcãnotpatti-nà÷avàn ko'pi pumàn veda jànàti | ã÷varasya pårva-siddhàv anyasya càrvàcãnatve kàraõaü vadantyo j¤àna-kàraõàbhàvam àhuþ | yata udagàd iti yatas tvatta eva çùir brahmà utpannaþ | ato'rvàcãnàþ sarve | yadà tu bhavàn ÷àstraü sva-vij¤àpakaü vedam avakçùya vaikuõñha evàkçùya ÷ayãta jagat-kàryaü prati dçùñiü nimãlayati tarhi tadà anu÷àyinaü jãvànàü j¤àna-sàdhanaü nàsti | yatas tadà na sat sthålam àkà÷àdi na càsat såkùmaü mahad-àdi na cobhayaü sadasadbhyàm àrabdhaü ÷arãram | na ca kàla-javaþ tan-nimittãbhåtaü kàla-vaiùamyaü evaü sati tatra tadà kim api indirya- pràõàdy api na | ayam arthaþ | yadà sçùñi-gatatvàt dehàdy-upàdhi- kçtàntaratvàt | kàla-karma-va÷ena malina-sattvàt teùàm tad-avadhàraõe sàmarthyaü nàsti | yadà tu pralaye samaye na bahv-antaram api tadàpi teùàü vedànardhàna-mahà-tamomaya-suùuptibhyàü sàdhanàbhàvàn na tavànubhava-sàmarthaym iti | tathà ÷rutayaþ - na taü vidàtha ya imà jajànànyad yuùmàkam antaraü babhåva [?] | yato vàco nivartante apràpya manasà saha [TaittU 2.4.1] | ko addhà veda ka iha pràvocat | kuta àyàtà kuta iyaü visçùñiþ [?] arvàg-devà asya visarjanenàtha ko veda yata àvabhåva [?] | anejad ekaü manaso javãyo nedaü devà àpnuvan pårvam ar÷ad | tad-dhàvato'nyàn atyeti tiùñhat tasminn apo màtari÷và dadhàti || [ä÷opaniùad, 4] na cakùur na ÷rotraü na tarko na smçtir vedo hy evainaü vedayati ity àdyàþ | ||10.87|| ÷rutayaþ ÷rã-bhagavantam ||119|| [120] atha tat-pårvakaü viduùàü bhaktyaiva sàkùàd anubhavatãyatvam àha tribhiþ - na pa÷yati tvàü paramàtmano'jano na budhyate'dyàpi samàdhi-yuktibhiþ | kuto'pare tasya manaþ ÷arãra-dhãr visarga-sçùñà vayam aprakà÷àþ || [BhP 9.8.21] apare arvàcãnàs tu kutas tvàü pa÷yeyur budhyeran arvàcãnatve hetuþ tasya brahmaõaþ | mana÷ ca ÷arãraü ca dhã÷ ca sattva-tamo-rajaþ-kàryàõi tàbhir vividhà ye deva-tiryaï-naràõàü sargàs teùàü sçùñàþ | tatràpi vayam aprakà÷àþ ato kutaþ pa÷yema ity arthaþ | [121] apare tarhi kiü pa÷yanti tatràha | ye deha-bhàjas triguõa-pradhànà guõàn vipa÷yaty uta và tama÷ ca | man-màyayà mohita-cetasas tvàü viduþ sva-saüsthaü na bahiþ prakà÷àþ || [BhP 9.8.22] ye deha-bhàhas te svasmin samyak-sthitam api tvàü na viduþ | kintu guõàn eva vipa÷yanti kadàcic ca kevalaü tama eva pa÷yanti yatas triguõà buddhir eva pradhànaü yeùàü | buddhi-paratantratayà jàgrat-svapnayor viùayàn pa÷yanti suùuptau tu tama eva na tu svastuto nirguõànàü sarveùàü àtmàràmàõàm àtma-bhåtaü tvàm | sarvatra hetuþ ! yat yataþ màyayà yasya tava màyayà và mohitaü ceto yeùàü te tathàpi tvaü vicàreõa j¤àsyasãti | yato nàsmad- vidhànàü j¤àna-gocaras tvaü kintu bhaktànàm evety àha | taü tvàm ahaü j¤àna-ghanaü svabhàva- pradhvasta-màyà-guõa-bheda-mohaiþ | sanandanàdyair hçdi saüvibhàvyam kathaü vimåóhaþ paribhàvayàmi ||[*ENDNOTE #62] [BhP 9.8.23] taü nànà÷carya-vçttika-para-÷akti-nidhànaü tvàü kathaü paribhàvayàmi | kiü svaråpaü j¤àna-ghanaü satya-j¤ànànantànandaika-rasa-mårtiü ataeva anirde÷ya-vapur iti sahasra-nàma-stave | ayaü bhàvaþ | j¤àna-ghanatvàn na tàvat j¤àna-viùayas tvaü vicàra-viùayatve'pi màyà-guõair abhibhåto'haü na vicàre samartha iti | nanu tarhi mama tathàvidhatve kiü pramàõaü tatràha | svena tvadãyena bhàvena bhaktyà svasyàtmano svabhàvenàvirbhàvenaiva và pradhvastà màyà-guõa-prakàra-kçta-mohà yebhyas taiþ sanandanàdyair bhagavat-tattva- vidbhir munibhir vibhàvyaü vicàryaü sàkùàd anubhavaãyaü cety arthaþ | tasmàd ulåkaiþ prakà÷a-guõakatvenàsammate'pi ravau yathànyair upalabhyamàna-tad-guõakatvam asty eva tathàrvàg-dçùñibhir asambhàvyamànam api tvayi tad-guõakatvaü tad-bhakta-vidvat-pratyakùa- siddham asty eveti bhàvaþ | tathà ca ÷rutiþ - parà¤ci khàni vyatçõat svayambhå- stasmàtparàïpa÷yati nàntaràtman | ka÷ciddhãraþ pratyagàtmànamaik÷a- dàvçttacak÷uramçtatvamicchan || [KañhaU 2.1.1] bhaktir evainaü nayati bhaktir evainaü dar÷ayati | bhakti-va÷aþ puruùaþ bhaktir eva bhåyasã || [Màñhara-÷ruti] yam evaiùa vçõute tena labhyaþ tasyaiùa àtmà vivçõute tanåü svàm [KañhaU 1.2.23] || 9.8 || aü÷umàn ÷rã-kapila-devam || 120-121 || vivçtau brahma-bhagavantau || iti ÷rã-kali-yuga-pàvana-sva-bhajana-vibhàjana-prayojanàvatàra-÷rã-÷rã- bhagavat-kçùõa-caitanya-deva-caraõànucara-vi÷va-vaiùõava-ràja-sabhàjana- bhàjana-÷rã-råpa-sanàtanànu÷àsana-bhàratã-garbhe ÷rã-bhàgavata-sandarbhe bhagavat-sandarbho nàma dvitãyaþ sandarbhaþ || [*ENDNOTE #1] It is ludicrous to consider the maïgalàcaraõa verses as separately numbered sections. [*ENDNOTE #2] From this, I would assume that this is not meant to be a separate section, but refers back to the previous #8. [*ENDNOTE #3] This paragraph is taken as a separate section number 24 in the Yadavpur edition, but this doesn't seem to be necessary. [*ENDNOTE #4] Not found in Mahopaniùad. [*ENDNOTE #5] See section 30. [*ENDNOTE #6] The verse that follows this in LBhàg: dvàravatyàü yathà kçùõaþ pratyakùaü prati mandiram | citraü bataitad ityàdi-pramàõena sa setsyati || [*ENDNOTE #7] See quote from Kàlikà-puràõa in section 26 above. [*ENDNOTE #8] The metre on this verse is incorrect, mixed jagatã and triùñubh. The second line appears to be missing a syllable. It is probably from PadmaP, Uttarakhaõóa. [*ENDNOTE #9] So where does this reference come from? BhP 12.12.69? This is first mention here. [*ENDNOTE #10] This is the Gita Press reading. GP also has pramàõàni not pramàõànàm. [*ENDNOTE #11] In section 21 above. [*ENDNOTE #12] tvam asya lokasya vibho rirakùiùur gçhe'vatãrõo'si mamàkhile÷varaþ | ràjanya-saüj¤àsura-koñi-yåthapair nirvyåhyamànà nihaniùyase camåþ || [*ENDNOTE #13] hantç-jãvavad- [*ENDNOTE #14] kartarãya- [*ENDNOTE #15] råpaü yat tat pràhur avyaktam àdyaü brahma jyotir nirguõaü nirvikàram | sattà-màtraü nirvi÷eùaü nirãhaü sa tvaü sàkùàd viùõur adhyàtma-dãpaþ || [*ENDNOTE #16] Quoted from Nàràyaõàdhyàtma in Section 47 above. [*ENDNOTE #17] Discussed above in Section 8. [*ENDNOTE #18] yato [*ENDNOTE #19] The Bhagavat sandarbha reading was parãtya lokàn karma-citàn... nàtyakçtaþ. [*ENDNOTE #20] MuõóakaU 2.2.7: divye brahma-pure hy eùa vyomny àtmà pratiùñhitaþ || [*ENDNOTE #21] tad và etat paramaü dhàma mantraràjàdhyàpakasya yatra na såryas tapati yatra na vàyur vàti yatra na candramà bhàti yatra na nakùatràõi bhànti yatra nàgnir dahati yatra na mçtyuþ pravi÷ati yatra na duþkhaü sadànandaü paramànandaü ÷àntaü ÷à÷vataü sadà-÷ivaü brahmàdi- vanditaü yogi-dhyeyaü paramaü padaü yatra gatvà na nivartante yoginaþ || [*ENDNOTE #22] NTU 5.10 quoted above. [*ENDNOTE #23] This section is full of quotes from Sruti that should be pointed out. The section is also quoted in LBhàg 1.5.247-250. [*ENDNOTE #24] Alternative numbering given as 6.255.56-64 [*ENDNOTE #25] Alt. atropasçùñam. See 3.15.42 above. [*ENDNOTE #26] Variant - sanandanàdyair munibhir vibhàvyam. [*ENDNOTE #27] I couldn't find this verse in the ViP. [*ENDNOTE #28] This verse has already been refered to in sections 48 and 56. The complete verse is: råpaü yat tat pràhur avyaktam àdyaü brahma-jyotir nirguõaü nirvikàram | sattà-màtraü nirvi÷eùaü nirãhaü sa tvaü sàkùàd viùõur adhyàtma-dãpaþ || [*ENDNOTE #29] padaü in original HV. These verses are 104.9-13 in the critical edition. [*ENDNOTE #30] màm eva in original HV. [*ENDNOTE #31] Quoted above in section 51. [*ENDNOTE #32] The BhagS reads sarvagasya tathàtmà, which is obviously wrong. [*ENDNOTE #33] The ViP reading is samasta-÷akti-råpàõi tat karoti jane÷vara | deva-tiryaï-manuùyàdi-ceùñàvanti svalãlayà || [*ENDNOTE #34] This verse is also cited in sections 48 and 107. [*ENDNOTE #35] Section 18 above. [*ENDNOTE #36] I can't find the source of this and the previous verse. The reading seems to be corrupt - kvàcidajayattmanà... [*ENDNOTE #37] Quoted above in 4.10. [*ENDNOTE #38] This phrase is found in many places is the Bçhad-àraõyaka Upaniùad. [*ENDNOTE #39] dehànte devaþ paramaü brahma tàrakaü vyàcaùñe | The BhagS text has tàrakaþ for tàvakam. [*ENDNOTE #40] Quoted above in section 94. [*ENDNOTE #41] Sections 4 and 95 above. [*ENDNOTE #42] This entire section ending with spar÷àbhàvàd vi÷uddhatvam is found in Ràdhà-kçùõ¸arcana-dãpikà, pages 10-11. [*ENDNOTE #43] Not quite sure where ørãdhara Svàmã's commentary ends. [*ENDNOTE #44] Both verses quoted above in section 8. This whole section is found there, word-for word. This is probably an error, surprisingly not called into question by the Jadavpur editor. Another MS is needed for comparison. [*ENDNOTE #45] This word is not in the vyàkhyà given in section 7, which otherwise follows word-for-word until ??. This is probably an error, surprisingly not called into question by the Jadavpur editor. Another MS is needed for comparison. [*ENDNOTE #46] The section between superscript a's is not in the earlier vyàkhyà of these verses, but obviously belongs and is likely in the original version. The same goes for other phrases in between superscripted letters in the passage below. [*ENDNOTE #47] ataþ [*ENDNOTE #48] mi÷rasyàpi [*ENDNOTE #49] nirde÷obhayam [*ENDNOTE #50] e. Not in the section 117 version. [*ENDNOTE #51] f. not in the section 117 version. [*ENDNOTE #52] Not in the section 8 version. [*ENDNOTE #53] Not in the section 8 version. [*ENDNOTE #54] Not in 117. [*ENDNOTE #55] in section 117 tamaþ [*ENDNOTE #56] Not in section 8. [*ENDNOTE #57] This seems to be the end of the common material. [*ENDNOTE #58] This appears to be evidence that 8 is the original source of the material, not 117. To be followed. [*ENDNOTE #59] k. This section can be found in RKAD 12-13. [*ENDNOTE #60] k. This section is found in RKAD 13-14. [*ENDNOTE #61] muhårtàdi in the ViP version. There is another verse that begins this way at 3.5.18. [*ENDNOTE #62] Discussed above in Section 85.