Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 1: Tattvasamdarbha with Baladeva Vidyabhusana's Tippani ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for ³ ³ WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes ³ ³ BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 195 ³ ³ long A ù 249 ³ ³ long i Å 197 ³ ³ long I ý 253 ³ ³ long u Æ 198 ³ ³ long U ô 244 ³ ³ vocalic r ­ 173 ³ ³ vocalic R ã 227 ³ ³ long vocalic r Ì 204 ³ ³ vocalic l Ê 202 ³ ³ long vocalic l Ë 203 ³ ³ velar n Ç 199 ³ ³ velar N § 167 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t  194 ³ ³ retroflex T è 232 ³ ³ retroflex d ¬ 172 ³ ³ retroflex D Ö 214 ³ ³ retroflex n ï 239 ³ ³ retroflex N × 215 ³ ³ palatal s Ó 211 ³ ³ palatal S Á 193 ³ ³ retroflex s « 171 ³ ³ retroflex S å 229 ³ ³ anusvara æ 230 ³ ³ capital anusvara õ 245 ³ ³ visarga ÷ 247 ³ ³ capital visarga ê 234 ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ÓrÅ-bhÃgavata-sandarbhe prathama÷ tattva-sandarbha÷ ÓrÅ-k­«ïo jayati | k­«ïa-varïaæ tvi«Ãk­«ïaæ sÃÇgopÃÇgÃstra-pÃr«adam | yaj¤ai÷ saÇkÅrtana-prÃyair yajanti hi sumedhasa÷ ||1|| [BhP 11.5.32] BD: ÓrÅk­«ïo jayati | bhaktyÃbhÃsenÃpi to«aæ dadhÃne dharmÃdhyak«e viÓva-nistÃri-nÃmni | nityÃnandÃdvaita-caitanya-rÆpe tattve tasmin nityam ÃstÃæ ratir na÷ || mÃyÃvÃdaæ yas tama÷-stomam uccair nÃÓaæ ninye veda-vÃg-aæÓu-jÃlai÷ | bhaktir vi«ïor darÓità yena loke jÅyÃt so'yaæ bhÃnur Ãnanda-tÅrtha÷ || govindÃbhidham indirÃÓrita-padaæ hasta-stha-ratnÃdivat | tattvaæ tattva-vid uttamau k«iti-tale yau darÓayäcakratu÷ || mÃyÃvÃda-mahÃndhakÃra-paÂalÅ-sat-pu«pavantau sadà tau ÓrÅ-rÆpa-sanÃtanau viracitÃÓcaryau suvaryau stuma÷ || ya÷ sÃÇkhya-paÇkena kutarka-pÃæÓunà vivarta-gartena ca lupta-dÅdhitim | Óuddhaæ vyadhÃd vÃk-sudhayà maheÓvaraæ k­«ïaæ sa jÅva÷ prabhur astu no gati÷ || Ãlasyà aprav­tti÷ syÃt puæsÃæ yad grantha-vistare | ato'tra gƬhe sandarbhe Âippany alpà prakÃÓyate || ÓrÅmaj-jÅvena ye pÃÂhÃ÷ sandarbhe'smin pari«k­tÃ÷ | vyÃkhyÃyante ta evÃmÅ nÃnye ye tena helitÃ÷ || ÓrÅ-bÃdarÃyaïo bhagavÃn vyÃso brahma-sÆtrÃïi prakÃÓya tad-bhëya- bhÆtaæ ÓrÅ-bhÃgavatam ÃvirbhÃvya Óukaæ tad-adhyÃpitavÃn | tad-arthaæ nirïetu-kÃma÷ ÓrÅ-jÅva÷ pratyÆha-kulÃcala-kuliÓaæ vächita-pÅyÆ«a- balÃhaka-sve«Âa-vastu-nirdeÓaæ maÇgalam Ãcarati k­«ïeti | nimi-n­patinà p­«Âa÷ kara-bhÃjano yogÅ satyÃdi-yugÃvatÃrÃnuktvÃ'tha kalÃv api tathà ӭïu iti tam avadhÃpyÃha k­«ïa-varïam iti | sumedhaso janÃ÷ kalÃv api hariæ bhajanti | kai÷ | ity Ãha saÇkÅrtana-prÃyair yaj¤ai÷ arcanair iti | kÅd­Óaæ tam | ity Ãha k­«ïo varïo rÆpaæ yasyÃntar iti Óe«a÷ | tvi«Ã kÃntyà tv ak­«ïam | Óuklo raktas tathà pÅta÷ idÃnÅæ k­«ïatÃæ gata÷ [BhP 10.8.13] iti gargokti-pÃriÓe«ya-vidyud-gauram ity artha÷ | aÇge nityÃnandÃdvaitau | upÃÇgÃni ÓrÅvÃsÃdaya÷ | astrÃïi avidyÃcchett­tvÃd bhagavan-nÃmÃni | pÃr«adÃÇ gadÃdhara-govindÃya÷ | tai÷ sahitam iti mahÃbalitvaæ vyajyate | garga-vÃkye pÅta iti prÃcÅna-tad-avatÃrÃpek«ayà | ayam avatÃra÷ Óveta- varÃha-kalpa-gatëÂa-viæÓa-vaivasvatam anvantarÅya-kalau bodhya÷ | tatratye ÓrÅ-caitanya evokta-dharma-darÓanÃt | anye«u kali« kvacic chyÃmatvena kvaicc cuka-patrÃbhatvena vyakter ukte÷ | channa÷ kalau yad abhava÷ [BhP 7.9.38] iti Óuklo raktas tathà pÅta÷ [BhP 10.8.13] iti | kalÃv api tathà ӭïu [BhP 11.5.31] iti ca | ye vim­Óanti te sumedhasa÷ | channatvaæ ca preyasÅ- tvi«Ãv­tatvaæ bodhyam | aÇkÃ÷ pÆrvÃÇkato'trÃnye ÂippanÅ-krama-bodhakÃ÷ | dvi-bindavas te vij¤eyà vi«ayÃÇkÃras tv abindava÷ | atra granthe skandhÃdhyÃya-sÆcakà yugmÃÇkà grantha-k­tÃæ santi | tebhyo'nye ye ÂippanÅ-krama-bodhÃyÃsmÃbhi÷ kalpitÃs te dvibindu-mastakÃ÷ | vi«aya- vÃkyebhya÷ pare ye'ÇkÃs te tv abindu-mastakà bodhyÃ÷ ||1|| anta÷k­«ïaæ bahir gauraæ darÓitÃÇgÃdi-vaibhavam | kalau saÇkÅrtanÃdyai÷ sma÷ k­«ïa-caitanyam ÃÓritÃ÷ ||2|| BD: k­«ïa-varïa-padya-vyÃkhyÃ-vyÃjena tad-artham ÃÓrayati antar iti | sphuÂÃrtha÷ ||2|| jayatÃæ mathurÃ-bhÆmau ÓrÅla-rÆpa-sanÃtanau | yau vilekhayatas tattvaæ j¤Ãpakau pustikÃm imÃm ||3|| BD: athÃÓÅr namaskÃra-rÆpaæ maÇgalam Ãcarati jayatÃm iti | ÓrÅlau j¤Ãna- vairÃgya-tapa÷-sampattimantau rÆpa-sanÃtanau me guru-parama-gurÆ jayata÷ nijotkar«aæ prakaÂayatÃm | mathurÃ-bhÆmÃv iti | tatra tayor adhyak«atà vyajyate | tayor jayo'stv ity ÃÓÃsyate | jayatir atra tad itara-sarva-sad-v­ndotkar«a-vacana÷ | tad-utkar«ÃÓrayatvÃt tayos tat- sarva-namasyatvam Ãk«ipyate | tat-sarvÃnta÷pÃtitvÃt svasya tau namayÃv iti ca vyajyate | tau kÅd­ÓÃv ity Ãha | yÃv imÃæ samdarbhÃkhyÃæ pustikÃæ vilekhayatas tasyà likhane mÃæ pravartayata÷ | buddhau siddhatvÃt imÃm ity ukti÷ | tattvaæ j¤Ãpakau tattvaæ vÃdya-prabhede syÃt svarÆpe paramÃtmani iti viÓva-ko«Ãt | pareÓaæ saparikaraæ j¤Ãpayi«yantÃv ity artha÷ | kartari bhavi«yati ïvul «a«ÂhÅ-ni«edhas tu akenor bhavi«yad Ãdhamarïayo÷ (PÃï 2.3.70) iti sÆtrÃt ||3|| ko'pi tad-bÃndhavo bhaÂÂo dak«iïa-dvija-vaæÓaja÷ | vivicya vyalikhad granthaæ likhitÃd v­ddha-vai«ïavai÷ ||4|| BD: granthasya purÃtanatvaæ svapari«k­tatvaæ cÃha ko'pÅti | tad-bÃndhavas tayo rÆpa=sanÃtanayor bandhur gopÃla-bhaÂÂa ity artha÷ | v­ddha-vai«ïavai÷ ÓrÅ-madhvÃdibhir likhitÃd granthÃt taæ vivicya vicÃrya sÃraæ g­hÅtvà grantham imaæ vyalikhat ||4|| tasyÃdyaæ granthanÃlekhaæ krÃntam utkrÃnta-khaï¬itam | paryÃlocyÃtha paryÃyaæ k­tvà likhati jÅvaka÷ ||5|| BD: tasya bhaÂÂasya Ãdyaæ purÃtanaæ granthanÃlekhaæ paryÃlocya jÅvako mal-lak«aïa÷ paryÃyaæ k­tvà kramaæ nibadhya likhati | grantha sandarbhe caurÃdika÷ | tato ïyÃsa-Órantha (PÃï 3.3.107) iti karmaïi yuc granthanà grantha÷ | tasya lekhaæ likhanaæ, bhÃve gha¤ | taæ lekhaæ kÅd­Óam ity Ãha krÃntaæ krameïa sthitam | vyutkrÃntaæ vyutkrameïa sthitam | khaï¬itaæ chinnam iti svaÓramasya sÃrthakyam ||5|| ya÷ ÓrÅ-k­«ïa-padÃmbhoja-bhajanaikÃbhilëavÃn | tenaiva d­ÓyatÃm etad anyasmai Óapatho'rpita÷ ||6|| BD: granthasya rahasyatvam Ãha ya÷ ÓrÅti | k­«ïa-pÃratamye'nyenÃnÃd­te tasyÃmaÇgalaæ syÃd iti | tan-maÇgalÃyaitat | na tu granthÃvadya-bhayÃt | tasya suvyutpannair niravadyatvena parÅk«itatvÃt ||6|| atha natvà mantra-gurÆn gurÆn bhÃgavatÃrthadÃn | ÓrÅ-bhÃgavata-sandarbhaæ sandarbhaæ vaÓmi lekhitum ||7|| BD: atheti gƬhasya prakÃÓaÓ ca sÃrokti÷ ÓresÂhà tathà | nÃnÃrthavattvaæ vedyatvaæ sandarbha÷ kathyate budhai÷ | ity abhiyuktokta-laksaïaæ sandarbhaæ lekhituæ vaÓmi vächÃmi | ÓrÅ-bhÃgavataæ sand­bhyate grathyate'treti | halaÓ ca (PÃï 3.3.21) ity adhikaraïe gha¤ ||7|| yasya brahmeti saæj¤Ãæ kvacid api nigame yÃti cin-mÃtra-sattÃpy aæÓo yasyÃæÓakai÷ svair vibhavati vaÓayann eva mÃyÃæ pumÃæÓ ca | ekaæ yasyaiva rÆpaæ vilasati parama-vyomni nÃrÃyaïÃkhyaæ sa ÓrÅ-k­«ïo vidhattÃæ svayam iha bhagavÃn prema tat-pÃda-bhÃjÃm ||8|| BD: atha Órot­-rucy-utpattaye granthasya vi«ayÃdÅn anubandhÃn saÇk«epeïa tÃvad Ãha yasyeti | sa svayaæ bhagavÃn ÓrÅ-k­«ïa÷ | iha jagati tat-pÃda- bhÃjÃæ tac-caraïa-padma-sevinÃæ sva-vi«ayakaæ prema vidhattÃm arpayatu | sa ka÷ | ity Ãha yasya svarÆpÃnubandhyÃk­tiguïa-vibhÆti-viÓi«Âasyaiva ÓrÅ- k­«ïasya | cinmÃtra-sattà anabhivyakta-tat-tad-viÓe«Ã j¤Ãna-rÆpà vidyamÃnatà | kvacid api nigame kasmiæÓcit satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma (TaittU 2.1.1) astÅty evopalabdhavya÷ (KaÂhU 2.3.13) ity Ãdi-rÆpe Óruti- khaï¬e brahmeti saæj¤Ãæ yÃti | tÃd­Óatayà cintayatÃæ tathà pratÅtam ÃsÅd ity artha÷ | bhakti-bhÃvita-manasÃæ tu vya¤jita-tat-tad-viÓe«Ã saiva puru«atvena pratÅtà bhavatÅti bodhyam | satyaæ j¤Ãnam ity upakrÃntasyaivÃnandamaya-puru«atvena nirÆpaïÃt | ata evam uktaæ jitaæ te stotre - na te rÆpaæ na cÃkÃro nÃyudhÃni na cÃspadam | tathÃpi puru«ÃkÃro bhaktÃnÃæ tvaæ prakÃÓate || iti | sa caivaæ prÃcÅnÃÇgÅk­tam iti vÃcyam | uktarÅtyà tasyÃpy anabhÅ«ÂatvÃbhÃvÃt | yasya k­«ïasyÃæÓa÷ pumÃn mÃyÃæ vaÓayann eva svair aæÓakair vibhavati | kÃraïÃrïavaÓÃyÅ sahasraÓÅr«Ã puru«a÷ saÇkar«aïa÷ k­«ïÃæÓa÷ prak­ter bhartà | tÃæ vaÓe sthÃpayann eva sva- vÅk«aïa-k«ubdhayà tayÃï¬Ãni s­«ÂvÃ, te«Ãæ garbhe«v ambubhir ardha- pÆrïe«u sahasra-ÓÅr«Ã pradyumna÷ san svair aæÓakai÷ matsyÃdibhi÷ | vibhavati vibhava-saæj¤akÃn lÅlÃvatÃrÃn prakaÂayatÅty artha÷ | yasyaiva k­«ïasya nÃrÃyaïÃkhyam ekaæ mukhyaæ rÆpam | ÃvaraïëÂakÃd bahi÷«Âhe parama-vyomni vilasati sa nÃrÃyaïo yaya vilÃsa ity artha÷ | ananyÃpek«i-rÆpa÷ svayaæ bhagavÃn prÃyas tat-sama-guïa-vibhÆtir Ãk­tyÃdibhir anyÃd­k tu vilÃsa iti sarvam etac caturtha-sandarbhe visphuÂÅbhavi«yad-vÅk«aïÅyam ||8|| athaivaæ sÆcitÃnÃæ ÓrÅ-k­«ïa-tad-vÃcya-vÃcakatÃ-lak«aïa-sambandha-tad- bhajana-lak«aïa-vidheya-saparyÃyÃbhidheya-tat-prema-lak«aïa- prayojanÃkhyÃnÃm arthÃnÃæ nirïayÃya tÃvat pramÃïaæ nirïÅyate | tatra puru«asya bhramÃdi-do«a-catu«Âaya-du«ÂatvÃt sutarÃm alaukikÃcintya- svabhÃva-vastu-sparÓÃyogyatvÃc ca tat-pratyak«ÃdÅny api sado«Ãïi ||9|| BD:athaivam iti | sÆcitÃnÃæ vya¤jitÃnÃæ caturïÃm ity artha÷ | ÓrÅ-k­«ïaÓ ca granthasya vi«aya÷ | tad-vÃcya-vÃcaka-lak«aïaÓ ca sambandha÷ | tad- bhajanaæ tac-chravaïa-kÅrtanÃdi-tal-lak«aïaæ yad-vidheyaæ tat-saparyÃyÃæ yad abhidheyaæ tac ca | tat-prema-lak«aïaæ prayojanaæ ca puru«Ãrthas tad- ÃkhyÃnÃm | eka-vÃcya-vÃcakatavaæ paryÃyatvam | samÃna÷ paryÃyo'syeti saparyÃya÷ | samÃnÃrtahka-saha-Óabdena samÃsÃd asvapada-vigraho bahu- vrÅhi÷ | vopasarjanasya iti sÆtrÃt (PÃï 6.3.82) sahasya sÃdeÓa÷ | saha-Óabdas tu sÃkalpa-yaugapadya-sam­ddhi«u | sÃd­Óye vidyamÃne ca sambandhe ca saha sm­taæ || iti ÓrÅdhara÷ | tatreti puru«asya vyÃvahÃrikasya vyutpannasyÃpi bhramÃdi-do«a-grastatvÃt tÃd­k-pÃramÃrthaika-vastu-sparÓÃnarhatvÃc ca tat-pratyak«ÃdÅni ca sado«ÃïÅiti yojyam | bhrama÷ pramÃdo vipralipsà karaïÃpaÂavaæ ceti jÅve catvÃro do«Ã÷ | te«v atasmiæs tad-buddhir bhrama÷ | yena sthÃïau puru«a- buddhi÷ | anavadhÃnatÃnya-cittatÃlak«aïa÷ pramÃda÷ | yenÃntike gÅyamÃnaæ gÃnaæ na g­hyate | va¤canecchà vipralipsà | yayÃ'Ói«ye sva- j¤Ãto'py artho na prakÃÓyate | indriyam Ãndyaæ karaïÃpaÂavam | yena datta- manasÃpi yathÃvat vastu na paricÅyate | ete pramÃt­-jÅva-do«Ã÷ | parmÃïe«u sa¤caranti | te«u bhramÃdi-trayaæ pratyak«e, tan-mÆlake'numÃne ca | vipralipsà tu Óabda iti bodhyam | pratyak«ÃdÅny a«Âau bhavanti pramÃïÃni | tatrÃrtha-sannik­«Âaæ cak«urÃdÅndriyaæ pratyak«am | anumiti-karaïam anumÃnam (Tarka-saÇgraha) agnyÃdi-j¤Ãnam anumiti÷, tat-karaïaæ dhÆmÃdi-j¤Ãnam | Ãpta-vÃkyaæ Óabda÷ (ibid.) | upamiti-karaïam upamÃnam (ibid.) go-sad­Óo gavaya ity Ãdau | saæj¤Ãsaæj¤i-sambandha-j¤Ãnam upamiti÷ (ibid.) tat-karaïaæ sÃd­Óya-j¤Ãnam | asaidhyad-artha-d­«Âyà sÃdhakÃnyÃrthakalpanam arthÃpatti÷ | yayà divÃbhu¤jÃne pÅnatvaæ rÃtri-bhojanaæ kalpayitvà sÃdhyate | abhÃva- grÃhikÃnupalabdhi÷ | bhÆtale ghaÂÃnupalabdhyà yathà ghaÂÃbhÃvo g­hyate | sahasre Óataæ sambhaved iti buddhau sambhÃvanà sambhava÷ | aj¤Ãta- vakt­kaæ paramparÃprasiddham aitihyam | yatheha tarau yak«o'sti | ity evam a«Âau ||9|| tatas tÃni na pramÃïÅty anÃdi-siddha-sarva-puru«a-paramparÃsi sarva- laukikÃlaukika-j¤Ãna-nidÃnatvÃd-aprÃk­ta-vacana-lak«aïo veda evÃsmÃkaæ sarvÃtÅta-sarvÃÓraya-sarvÃcintyÃÓcarya-svabhÃvaæ vastu vividi«atÃæ pramÃïam ||10|| BD: tatas tÃni ca pramÃïÃnÅti | tato bhramÃdi-do«a-yogÃt | tÃni pratyak«ÃdÅni paramÃrtha-pramÃ-karaïÃni na bhavanti | mÃyÃ- muï¬Ãvaloke tasyaivedaæ muï¬am ity atra pratyak«aæ vyabhicÃri | v­«Âyà tat-kÃla-nirvÃpita-vahnau ciraæ dhÆma-prodgÃriïi girau vahminÃn dhÆmÃt ity anumÃnaæ ca vyabhicÃri d­«Âam | Ãpta-vÃkyaæ ca tathÃ, ekenÃptena munià sarthitasyÃrthasyÃpareïa tÃd­Óena dÆ«itatvÃt | ata uktaæ nÃsav ­«ir yasya mataæ na bhinnam iti | evaæ mukhyÃnÃm e«Ãæ sado«atvÃt tad upajÅvinÃm upamÃnÃdÅnÃæ tathÃtvaæ susiddham eva | kiæc cÃpta-vÃkyaæ laukikÃrtha-grahe pramÃïam eva, yathà himÃdrau himam ity Ãdau | tad-ubhaya-nirapek«aæ ca tat daÓamas tvam asi ity Ãdau | tad-ubhayÃgamye sÃdhakatamaæ ca tat | grahÃïÃæ rÃÓi«u sa¤cÃre yathà | kiæ cÃpta-vÃkyenÃnug­hÅtaæ tad-ubhayaæ pramÃpakam | d­«Âa-cara-mÃyÃ-muï¬akena puæsà satye'py aviÓvaste tasyaivedaæ muï¬am iti nabhovÃïyÃnug­hÅtaæ pratyak«aæ yathà | are ÓÅtÃrtÃ÷ panthà mÃsminn agniæ sambhÃvayata, v­«Âyà nirvÃïo'tra sa d­«Âa÷ kintv amu«min dhÆmodgÃriïi girau so'sti ity ÃptavÃkyenÃnug­hÅtam anumÃnaæ ca yatheti | tad evaæ pratyak«ÃnumÃna-ÓabdÃ÷ pramÃïÃnÅty Ãha manu÷ - pratyak«am anumÃnaæ ca ÓÃstraæ ca vividhÃgamam | trayaæ suviditaæ kÃryaæ dharma-Óuddhim abhÅpsatà || iti (Manu 12.105) | evam asmad-v­ddhÃÓ ca | sarva-paramparÃsu brahmotpanne«u deva- mÃnavÃdi«u sarve«u vaæÓe«u | paramparà parÅpÃÂyÃæ santÃne'pi vadhe kvacit iti viÓva÷ | laukika-j¤Ãnaæ karma-vidyà | alaukika-j¤Ãnaæ brahma- vidyà | aprÃk­teti vÃcà virÆpa nityayà iti mantra-varïanÃt (RV 8.75.6) | anÃdi-nidhanà nityà vÃg uts­«Âà svayambhuvà | Ãdau vedamayÅ divyà yata÷ sarvÃ÷ prav­ttaya÷ || iti smaraïÃc (Mbh 12.231.56-57) ca | sphuÂam anyat ||10|| tac cÃnugataæ tarkÃprati«ÂhÃnÃt (Vs. 2.1.11) ity Ãdau, acintyÃ÷ khalu ye bhÃvà na tÃæs tarkeïa yojayet [Mbh 6.5.12] ity Ãdau ÓÃstra-yonitvÃt (Vs. 1.1.3) ity Ãdau | Órutes tu Óabda-mÆlatvÃt (Vs. 2.1.27) ity Ãdau | pit­-deva-manu«yÃïÃæ vedaÓ cak«us taveÓvara | Óreyas tv anupalabdhe'rthe sÃdha-sÃdhanayor api || [BhP 11.20.4] BD: nanu ko'yam Ãgraho veda evÃsmÃkaæ pramÃïam iti cet tatrÃha tac cÃnumatam iti | ÓrÅ-vyÃsÃdyair iti Óe«a÷ | tad-vÃyÃny Ãha tarketyÃdÅni sÃdhya-sÃdhanayor apÅty antÃni | tarketi brahma-sÆtra-khaï¬a÷ | tasyÃrtha÷ - paramÃrtha-nirïayas tarkeïa na bhavati puru«a-buddhi-vaividhyena tasya na«Âa-prati«ÂhatvÃt | evam Ãha Óruti÷ nai«Ã tarkeïa matir Ãpaneyà proktÃnyenaiva suj¤ÃnÃya pre«Âha iti (KaÂhaU 1.2.9) | vyÃpyÃropeïa vyÃpakÃropas tarka÷ (Tarka-saÇgraha), yady ayaæ nirvahni÷ syÃt tadà nirdhÆma÷ syÃt ity evaæ rÆpa÷ | sa ca vyÃpti-ÓaÇkÃæ nirasyann anumÃnÃÇgaæ bhaved atas tarkeïÃnumÃnaæ grÃhyam iti | acintyÃ÷ ity udyama-parvaïi d­«Âam | ÓÃstreti brahma-sÆtram | na ity Ãk­«yam | upÃsyo harir anumÃnenopani«adà và vedya iti sandehe mantavya÷ (B­hadU 4.5.6) iti Óruter anumÃnena sa vedya iti prÃpte nÃnumÃnena vedyo hari÷ | kuta÷ ? ÓÃstram upani«ad yonir vedana-hetur yasya tattvÃt | aupani«adaæ puru«aæ p­cchÃmi (B­hadU 3.9.26) ity Ãdyà hi Óruti÷ | Órutes tu iti brahma-sÆtram (2.1.17) | na ity anuvartate | brahmaïi loka-d­«ÂÃ÷ ÓramÃdayo do«Ã na syu÷ | kuta÷ | so'kÃmayata bahu syÃæ prajÃyeya (TaittU 2.6.1) iti saÇkalpa-mÃtreïa nikhila- s­«Âi-ÓravaïÃt | nanu Órutir bÃdhitaæ kathaæ brÆyÃd iti cet tatrÃha Óabdeti | avicintyÃrthasya Óabdaika-pramÃïakatvÃt | d­«Âaæ caitan maïi-mantrÃdau | pit­deva ity uddhavoktir ekÃdeÓe | he ÅÓvara, tava veda÷ pitrÃdÅnÃæ Óreya÷ Óre«Âhaæ cak«u÷ | kvety Ãha anupalabdhe'rtha ity Ãdi | tathà ca veda evÃsmÃkaæ pramÃïam iti mad-vÃkyaæ sarva-sammatim iti nÃpÆrvaæ mayoktam ||11|| tatra ca veda-Óabdasya samprati du«pÃratvÃd duradhigamÃrthatvÃc ca tad- artha-nirïÃyakÃnÃæ munÅnÃm api paraspara-virodhÃd veda-rÆpo vedÃrtha- nirïÃyakaÓ cetihÃsa-purÃïÃtmaka÷ Óabda eva vicÃraïÅya÷ | tatra ca yo và veda-Óabdo nÃtma-vidita÷ so'pi tad-d­«ÂyÃnumeya eveti samprati tasyaiva pramotpÃdakatvaæ sthitam | tathà hi mahÃbhÃrate mÃnavÅye ca - itihÃsa- purÃïÃbhyÃæ vedaæ samupab­æhayet iti [Mbh 1.1.267] | pÆraïÃt purÃïam iti cÃnyatra | na cÃvedena vedasya b­æhaïaæ sambhavati | na hy aparipÆrïasya kanaka-valayasya trapuïà pÆraïaæ yujyate | nanu yadi veda-Óabda÷ purÃïam itihÃsaæ copÃdatte | tarhi purÃïam anyad anve«aïÅyam | yadi tu na, na tarhÅtihÃsa-purÃïayor abhedo vedena | ucyate - viÓi«ÂaikÃrtha-pratipÃdaka-pada-kadambasyÃpauru«eyatvÃd abhede'pi svarakramabhedÃd bheda-nirdeÓo'py upapadyate | ­g-Ãdibhi÷ samam anayor apauru«eyatvenÃbhedo mÃdhyandina-ÓrutÃv eva vyajyate evaæ và are'sya mahato bhÆtasya niÓvasitam etad yad ­g-vedo yajur-veda÷ sÃma- vedo'tharvÃÇgirasa itihÃsa÷ purÃïam ity Ãdinà [B­hadU 2.4.10] ||12|| BD: evaæ ced ­g-Ãdi-vedenÃstu paramÃrtha-vicÃra÷ | tatrÃha tatra ca veda- Óabdasyeti | tarhi nyÃyÃdi-ÓÃstrair vedÃrtha-nirïet­bhi÷ | so'stÅti cet tatrÃha tad-artha-nirïÃyakÃnÃm iti | tasyaiveti itihÃsa-purÃïÃtmakasya veda- rÆpasyety artha÷ | samupab­æhayed iti vedÃrthaæ spa«ÂÅkuryÃd ity artha÷ | purÃïÃd iti vedÃrthasyeti bodhyam | trapuïà sÅsakena | purÃïetihÃsayor veda-rÆpatÃyÃæ kaÓcic chaÇkate nanv ity Ãdinà | tatra samÃdhatte ucyata ity Ãdinà | nikhila-Óakti-viÓi«Âa-bhagavad-rÆpaikÃrtha-pratipÃdakaæ yat padaka- damba-m­gÃdi-purÃïÃntaæ tasyeti | ­gÃdi-bhÃge svara-kramo'sti itihÃsa- purÃïa-bhÃge tu sa nÃstÅty etad-aæÓena bheda÷ | evaæ và iti maitreyÅæ patnÅæ prati yÃj¤avalkya-vacanam | are maitreyi asyeÓvarasya mahato vibho÷ pÆjyasya và bhÆtasya pÆrva-siddhasya | sphuÂÃrtham anyat ||12|| ataeva skÃnda-prabhÃsa-khaï¬e - purà tapaÓ cacÃrogram amarÃïÃæ pitÃmaha÷ | ÃvirbhÆtÃs tato vedÃ÷ sa«a¬-aÇga-pada-kramÃ÷ || tata÷ purÃïam akhilaæ sarva-ÓÃstra-mayaæ dhruvam | nitya-Óabda-mayaæ puïyaæ Óata-koÂi-pravistaram || nirgataæ brahmaïo vaktrÃt tasya bhedÃn nibodhata | brÃhmyaæ purÃïaæ prathamam ity Ãdi | [SkandaP 2.3-5] atra Óata-koÂi-saÇkhyà brahma-loke prasiddheti tathoktam | t­tÅya-skandhe ca ­g-yaju÷-sÃmÃtharvÃkhyÃn vedÃn pÆrvÃdibhir mukhai÷ [BhP 3.12.37] ity Ãdi- prakaraïe, itihÃsa-purÃïÃni pa¤camaæ vedam ÅÓvara÷ | sarvebhya eva vaktrebhya÷ sas­je sarva-darÓana÷ || iti | [BhP 3.12.39] api cÃtra sÃk«Ãd eva veda-Óabda÷ prayukta÷ purÃïetihÃsayo÷ | anyatra ca -- purÃïaæ pa¤camo veda÷ | itihÃsa÷ purÃïaæ ca pa¤camo veda ucyate [BhP 1.4.20] | vedÃn adhyÃpayÃmÃsa mahÃbhÃrata-pa¤camÃn [Mbh 12.340.11] ity Ãdau | anyathà vedÃn ityÃdÃv api pa¤camatvaæ nÃvakalpeta samÃna-jÃtÅya- niveÓitatvÃt saÇkhyÃyÃ÷ | bhavi«ya-purÃïe kÃr«ïaæ ca pa¤camaæ vedaæ yan mahÃbhÃrataæ sm­tam iti | tathà ca sÃma-kauthumÅya-ÓÃkhÃyÃæ chÃndogyopani«adi ca -- ­g-vedaæ bhagavo'dhyemi yajur-vedaæ sÃma-vedam Ãtharvaïaæ caturtham itihÃsaæ purÃïaæ pa¤camaæ vedÃnÃæ vedam [ChÃU 7.1.2] ity Ãdi | ataeva asya mahato bhÆtasya [B­hadU 2.4.10] ity ÃdÃv itihÃsa- purÃïayoÓ caturïÃm evÃntarbhÆtatva-kalpanayà prasiddha-pratyÃkhyÃnaæ nirastam | tad uktaæ brÃhmyaæ purÃïaæ prathamam ity Ãdi ||13|| BD: puretyÃdau vedÃnÃæ purÃïÃnÃæ cÃvirbhÃva ukta÷ | sas­je ÃvirbhÃvayÃmÃsa | samÃneti yaj¤a-datta-pa¤camÃn viprÃn Ãmantrayasva itivat | kÃr«ïam iti k­«ïena vyÃsenoktam ity artha÷ | ataeveti pa¤cama- vedatva-ÓravaïÃd evety artha÷ | caturïÃm evÃntargate | te«v eva yat purÃv­ttaæ yac ca pa¤ca-lak«aïam ÃkhyÃnaæ | te eva tad-bhÆte grÃhye | na tu ye vyÃsa-k­ta-tattvena bhuvi khyÃte ÓÆdrÃïÃm api Óravye iti karmaÂhair yat kalpitaæ tan-nirastam ity artha÷ ||13|| pa¤camatve kÃraïaæ ca vÃyu-purÃïe sÆta-vÃkyam - itihÃsa-purÃïÃnÃæ vaktÃraæ samyag eva hi | mÃæ caiva pratijagrÃha bhagavÃn ÅÓvara÷ prabhu÷ || eka ÃsÅd yajur vedas taæ caturdhà vyakalpayat | cÃturhotram abhÆt tasmiæs tena yaj¤am akalpayat || Ãdhvaryavaæ yajurbhis tu ­gbhir hotraæ tathaiva ca | audgÃtraæ sÃmabhiÓ caiva brahmatvaæ cÃy atharvabhi÷ || [VÃyuP 60.16-18] ÃkhyÃnaiÓ cÃpy upÃkhyÃnair gÃthÃbhir dvija-sattamÃ÷ | purÃïa-saæhitÃÓ cakre purÃïÃrtha-viÓÃrada÷ || yac chi«Âaæ tu yajurveda iti ÓÃstrÃrtha-nirïaya÷ | [VÃyuP 60.21-22] iti brahma-yaj¤Ãdhyayane ca viniyogo d­Óyate'mÅ«Ãæ yad-brÃhmaïÃnÅtihÃsa- purÃïÃni iti | so'pi nÃvedatve sambhavati | ato yad Ãha bhagavÃn mÃtsye -- kÃlenÃgrahaïaæ matvà purÃïasya dvijottamÃ÷ | vyÃsa-rÆpam ahaæ k­tvà saæharÃmi yuge yuge || iti [MatsyaP 53.8-9] pÆrva-siddham eva purÃïaæ sukha-saÇgrahaïÃya saÇkalpayÃmÅti tatrÃrtha÷ | tad-anantaraæ hy uktam - caturlak«a-pramÃïena dvÃpare dvÃpare sadà | tad-a«ÂÃdaÓadhà k­tvà k­tvà bhÆr-loke'smin prabhëyate | adyÃpy amartya-loke tu Óata-koÂi-pravistaram | tad-artho'tra catur-lak«a÷ saÇk«epeïa niveÓita÷ || [MatsyaP 53.9-11] iti | atra tu yac chi«Âaæ tu yajur vede ity uktatvÃt tasyÃbhidheya-bhÃgaÓ caturlak«as tv atra martya-loke saÇk«epeïa sÃra-saÇgraheïa niveÓita÷ | na tu racanÃntareïa ||14|| BD: pa¤camatve kÃraïaæ ceti | ­g-ÃdibhiÓ caturbhiÓ cÃturhotraæ caturbhir ­tvibhir nispÃdyaæ karma bhavati itihÃsÃdibhyÃæ tan na bhavatÅti tad- bhÃgasya pa¤camatvam ity artha÷ | ÃkhyÃnai÷ pa¤ca-lak«aïai÷ purÃïÃni | upÃkhyÃnai÷ purÃv­ttai÷ | gÃthÃbhiÓ chando-viÓe«aiÓ ca | saæhità bhÃrata- rÆpÃÓ cakre| tÃÓ ca yac chi«Âaæ tu yajur veda tad-rÆpà ity artha÷ | brahmeti | brahma-yaj¤e vedÃdhyayane'mÅ«Ãm itihÃsÃdÅnÃæ viniyogo d­Óyate | so'pi viniyogas te«Ãm avedatve na sambhavati | k­tvÃ'virbhÃvya | saÇkalayÃmi saÇk«ipÃmi | abhidheya-bhÃga÷ sÃrÃæÓa÷ ||14|| tathaiva darÓitaæ veda-sahabhÃvena Óiva-purÃïasya vÃyavÅya-saæhitÃyÃm - saÇk«ipya caturo vedÃæÓ caturdhà vyabhajat prabhu÷ | vyasta-vedatayà khyÃto veda-vyÃsa iti sm­ta÷ || purÃïam api saÇk«iptaæ caturlak«a-pramÃïata÷ | adyÃpy amartya-loke tu Óata-koÂi-pravistaram || [ÁivaP 1.33-34] saÇk«iptam ity atra teneti Óe«a÷ | skÃndam Ãgneyam ity Ãdi samÃkhyÃs tu pravacana-nibandhanÃ÷ kÃÂhakÃdivat | ÃnupÆrvÅr nirmÃïa-nibandhanà và | tasmÃt kvacid anityatva-Óravaïaæ tv ÃvirbhÃva-tirobhÃvÃpek«ayà | tad evam itihÃsa-purÃïayor vedatvaæ siddham | tathÃpi sÆtÃdÅnÃm adhikÃra÷ | sakala- nigama-vallÅ-sat-phala-ÓrÅ-k­«ïa-nÃmavat | yathoktam - prabhÃsa-khaï¬e - madhura-madhuram etan maÇgalaæ maÇgalÃnÃæ sakala-nigama-vallÅ-sat-phalaæ cit-svarÆpam | sak­d api parigÅtaæ Óraddhayà helayà và bh­gu-vara nara-mÃtraæ tÃrayet k­«ïa-nÃma || iti || yathà coktaæ vi«ïu-dharme - ­g-vedo'tha yajur-veda÷ sÃma-vedo'py atharvaïa÷ | adhÅtÃs tena yenoktaæ hair ity ak«ara-dvayam || iti | atha vedÃrtha-nirïÃyakatvaæ ca vai«ïave - bhÃrata-vyapadeÓena hy ÃmnÃyÃrtha÷ pradarÓita÷ | vedÃ÷ prati«ÂhitÃ÷ sarve purÃïe nÃtra saæÓaya÷ || ity Ãdau | kiæ ca vedÃrtha-dÅpakÃnÃæ ÓÃstrÃïÃæ madhya-pÃtitÃbhyupagame'py ÃvirbhÃvaka-vaiÓi«ÂyÃt tayor eva vaiÓi«Âyam | yathà pÃdme -- dvaipÃyanena yad buddhaæ brahmÃdyais tan na budhyate | sarva-buddhaæ sa vai veda tad buddhaæ nÃnya-gocara÷ ||15|| BD: vyasteti | vyastà vibhaktà vedà yena tatayà veda-vyÃsa÷ sm­ta÷ | skÃndam ity Ãdi | skandena proktaæ na tu k­tam iti vakt­-hetukà skÃndÃdi- saæj¤Ã | kaÂhenÃdhÅtaæ kÃÂhakam ity Ãdi saæj¤Ãvat | kaÂhÃnÃæ veda÷ kìhaka÷ | gotra-varaïÃd vu¤ (PÃï 4.3.126), caraïÃd dharmÃmnÃyayor iti vaktavyam iti sÆtra-vÃrtikÃbhyÃm | tataÓ ca ka¤henÃdhÅtam iti su«ÂhÆktam | anyathà janatvenÃnityatÃpatti÷ | ÃnupÆrvÅ krama÷ | brÃhyam ity ÃdikaramanirmÃïa-hetukà và sà sà sa`j¤ety artha÷ | brÃhmyÃdikrameêa purÃïa-bhÃgo bodhya÷ | tathÃpi sÆtÃdÅnÃm iti | itihÃsÃder vedatve'pi tatra ÓÆdrÃdhikÃra÷ strÅ-ÓÆdra-dvija-bandhÆnÃm ity Ãdi-vÃkya-balÃd bodhya÷ | bhÃrata-vyapadeÓeneti | durÆha-bhÃgasya vyÃkhyÃnÃt, chinna-bhÃgÃrtha- pÆraïÃc capurÃïe vedÃ÷ prati«ÂhitÃ÷ naiÓcalyena sthità ity artha÷ | kiæ ceti | vedÃrtha-dÅpakÃnÃæ mÃnavÅyÃdÅnÃæ madhye yadyapÅtihÃsa-purÃïayo÷ sm­titvenÃbhyupagamas tathÃpi vyÃsayeÓvarasya tad-ÃvirbhÃvakatvÃt tad- utkar«a ity artha÷ | tatra pramÃïaæ dvaipÃyanenety Ãdi ||15|| skÃnde - vyÃsa-citta-sthitÃkÃÓÃd avacchinnÃni kÃnicit | anye vyavaharanty etÃny urÅk­tya g­hÃd iva || iti | tathaiva d­«Âaæ ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe parÃÓara-vÃkyam - tato'tra mat-suto vyÃsa a«ÂÃviæÓatime'ntare | vedam ekaæ catu«pÃdaæ caturdhà vyabhajat prabhu÷ || yathÃtra tena vai vyastà veda-vyÃsena dhÅmatà | vedas tathà samastais tair vyÃsair anyais tathà mayà || tad anenaiva vyÃsÃnÃæ ÓÃkhÃbhedÃn dvijottama | caturyuge«u racitÃn samaste«v avadhÃraya || k­«ïa-dvaipÃyanaæ vyÃsaæ viddhi nÃrÃyaïaæ prabhum | ko'nyo hi bhuvi maitreya mahÃbhÃrata-k­d bhavet || [ViP 3.4.2-5] iti | skÃnda eva - nÃrÃyaïÃd vini«pannaæ j¤Ãnaæ k­ta-yuge sthitam | ki¤cit tad anyathà jÃtaæ tretÃyÃæ dvÃpare'khilam || gautamasya ­«e÷ ÓÃpÃj j¤Ãne tv aj¤ÃnatÃæ gate | saÇkÅrïa-buddhayo devà brahma-rudra-pura÷sarÃ÷ || Óaraïyaæ Óaraïaæ jagmur nÃrÃyaïam anÃmayam | tair vij¤Ãpita-kÃryas tu bhagavÃn puru«ottama÷ || avatÅrïo mahÃyogÅ satyavatyÃæ parÃÓarÃt | utsannÃn bhagavÃn vedÃn ujjahÃra hari÷ svayam || iti | veda-ÓabdenÃtra purÃïÃdi-dvayam api g­hyate | tad evam itihÃsa-purÃïa- vicÃra eva ÓreyÃn iti siddham | tatrÃpi purÃïasyaiva garimà d­Óyate | uktaæ hi nÃradÅye - vedÃrthÃd adhikaæ manye purÃïÃrthaæ varÃnane | vedÃ÷ prati«ÂhitÃ÷ sarve purÃïe nÃtra saæÓaya÷ || purÃïam anyathà k­tvà tiryag-yonim avÃpnuyÃt | sudÃnto'pi suÓÃnto'pi na gatiæ kvacid ÃpnuyÃt || iti |16|| BD: vyÃseti | bÃdarÃyaïasya j¤Ãnaæ mahÃkÃÓam | anye«Ãæ j¤ÃnÃni tu tad- aæÓa-bhÆtÃni khaï¬ÃkÃÓÃnÅti tasyeÓvaratvÃt sÃrvaj¤yam uktam | tato'tra mat-suta÷ ity Ãdau ca vyÃsÃntarebhya÷ pÃrÃÓaryasyeÓvaratvÃn mahotkar«a÷ | nÃrÃyaïÃt ity Ãdau ceÓvaratvaæ prasphuÂam uktam | gautamasya ÓÃpÃt iti | varotpanna-nityadhÃnya-rÃÓir gautamo mahati durbhik«e viprÃn abhojayat | atha subhik«e gantukÃmÃæs tÃn haÂhena nyavÃsayat | te ca mÃyÃnirmitÃyà go-gautama-sparÓena m­tÃyà hatyÃm uktvà gatÃ÷ | tata÷ k­ta-prÃyaÓcitto'pi gautamas tan-mÃyÃæ vij¤Ãya ÓaÓÃpa | tatas te«Ãæ j¤Ãna-lopa iti vÃrÃhe kathÃsti | adhikam iti | ni÷ÓandehatvÃd iti bodhyam | anyathà k­tvà avaj¤Ãya ||16|| skÃnda-prabhÃsa-khaï¬e -- vedavan niÓcalaæ manye purÃïÃrthaæ dvijottamÃ÷ | vedÃ÷ prati«ÂhitÃ÷ sarve purÃïe nÃtra saæÓaya÷ || bibhety alpa-ÓrutÃd vedÅ mÃm ayaæ cÃlayi«yati | itihÃsa-purÃïais tu niÓcalo'yaæ kuta÷ purà || yan na d­«Âaæ hi vede«u tad d­«Âaæ sm­ti«u dvijÃ÷ | ubhayor yan na d­«Âaæ hi tat purÃïai÷ pragÅyate || yo veda caturo vedÃn sÃÇgopani«ado dvijÃ÷ | purÃïaæ naiva jÃnÃti na ca sa syÃd vicak«aïa÷ || (2.90-93) iti | atha pruÃïÃnÃm evaæ prÃmÃïye sthite'pi te«Ãm api sÃmastyenÃpracarad- rÆpatvÃt nÃnÃdevatÃpratipÃdaka-prÃyatvÃd arvÃcÅnai÷ k«udrar-buddhibhir artho duradhigama iti tad-avastha eva saæÓaya÷ | yad uktaæ mÃtsye - pa¤cÃÇgaæ ca purÃïaæ syÃd ÃkhyÃnam itarat sm­tam | sÃttvike«u ca kalpe«u mÃhÃtmyam adhikaæ hare÷ || rÃjase«u ca mÃhÃtmyam adhikaæ brahmaïo vidu÷ | tadvad agneÓ ca mÃhÃtmyaæ tÃmase«u Óivasya ca | saÇkÅrïe«u sarasvatyÃ÷ pitÌïÃæ ca nigadyate || iti | atrÃgnes tat-tad-aganu pratipÃdyasya tat-tad-yaj¤asyety artha÷ | Óivasya ceti cakÃrÃch chivÃyÃÓ ca | saÇkÅrïe«u sattva-rajas-tamomaye«u kalpe«u bahu«u | sarasvatyÃ÷ nÃnÃvÃïyÃtmaka-tad-upalak«itÃyà nÃnÃdevatÃyà ity artha÷ | pitÌïÃæ karmaïà pit­loka÷ [BAU 1.5.16] iti | Órutes tat prÃpaka- karmaïÃm ity artha÷ ||17|| BD: vedavad iti | purÃïÃrtho vedavat sarva-sammata ity artha÷ | nanu paï¬itai÷ k­tÃd veda-bhëyÃt tad-artho grÃhya iti cet tatrÃha bibhetÅti | ak­te bhëye siddhe kiæ tena k­trimeïeti bhÃva÷ | atheti asndigdhÃrthatayà purÃïÃnÃm eva prÃmÃïye pramÃkaraïatva ity artha÷ | arvÃcÅnai÷ k«dra- buddhibhir iti | yasya vibhÆtayo'pÅd­Óya÷ sa harir eva sarva-Óre«Âha iti tadaikÃrthyam - veda rÃmÃyaïe caiva purÃïe bhÃrate tathà | ÃdÃv ante ca madhye ca hari÷ sarvatra gÅyate || (HV 132.95)[*ENDNOTE #1] iti harivaæÓoktam ajÃnadbhir ity artha÷ ||17|| tad evaæ sati tat-tat-kalpa-kathÃmayatvenaiva mÃtsya eva prasiddhÃnÃæ tat-tat- purÃïÃnÃæ vyavasthà j¤Ãpità | tÃratamyaæ tu kathaæ syÃt yenetara-nirïaya÷ kriyeta | sattvÃdi-tÃratamyenaiveti cet, sattvÃt sa¤jÃyate j¤Ãnam (GÅtà 14.17) iti sattvaæ yad brahma-darÓanam iti ca nyÃyÃt sÃttvikam eva purÃïÃdika paramÃrtha-j¤ÃnÃya prablama ity ÃyÃtam | tathÃpi paramÃrthe'pi nÃnÃ- bhaÇgyà vipratipadyamÃnÃnÃæ samÃdhÃnÃya kiæ syÃt | yadi sarvasyÃpi vedasya purÃïasya cÃrtha-nirïayÃya tenaiva ÓrÅ-bhagavatà vyÃsena brahma- sÆtraæ k­taæ tad-avalokanenaiva sarvo'rtho nirïaye ity ucyate | tarhi nÃnya- sÆtrakÃra-muny-anugatair manyeta | kiæ cÃtyanta-gƬhÃrthÃnÃm alpÃk«arÃïÃæ tat-sÆtrÃïÃm anyÃrthatvaæ kaÓcid Ãcak«Åta | tata÷ katarad ivÃtra samÃdhÃnam | tad eva samÃdheyam yady ekatamam eva purÃïa- lak«aïam apauru«eyaæ ÓÃstraæ sarva-vedetihÃsa-purÃïÃnÃm artha-sÃraæ brahma-sÆtropajÅvyaæ ca bhavad bhuvi sampÆrïaæ pracarad-rÆpaæ syÃt | satyam uktam, yata eva ca sarva-pramÃïÃnÃæ cakravarti-bhÆtam asmad- abhimataæ ÓrÅmad-bhÃgavatam evodbhÃvitaæ bhavatà ||18|| BD: tad evam iti | mÃtsya eveti | purÃïa-saÇkhyÃ-tad-dÃna-phala- kathanäcite'dhyÃya iti bodhyam | tÃratamyam iti | apakar«otkar«a-rÆpaæ yenetarasyotk­«Âasya purÃïasya nirïaya÷ syÃd ity artha÷ | sÃttvika-purÃïam evotk­«Âam iti bhÃvena svayam Ãha sattvÃd iti | p­cchati tathÃpÅti, paramÃrtha-nirïayÃya sÃttvika-ÓÃstrÃÇgÅkÃre'pÅty artha÷ | nÃnÃ-bhaÇgyeti | saguïaæ nirguïaæ j¤Ãna-guïakaæ ja¬am ity Ãdikaæ kuÂila-yukti- kadambair nirÆpayatÃm ity artha÷ | nÃnÃ-sÆtra-kÃreti | gautamÃdy- anusÃribhir ity artha÷ | nanu brahma-sÆtra-ÓÃstre sthite kÃpek«Ã tad-anya- sÆtrÃïÃm iti cet tatrÃha kiæ cÃtyanteti | p­«Âa÷ prÃha tad eveti | brahma- sÆtropajÅvyam iti | yena brahma-sÆtraæ sthirÃrthaæ syÃd ity artha÷ | p­«Âasya h­d-gataæ sphuÂayati satyam uktam ity Ãdinà ||18|| yat khalu purÃïa-jÃtam ÃvirbhÃvya brahma-sÆtraæ ca praïÅyÃpya aparitu«Âena tena bhagavatà nija-sÆtrÃïÃm ak­trima-bhëya-bhÆtaæ samÃdhi-labdham ÃvirbhÃvitaæ yasminn eva sarva-ÓÃstra-samanvayo d­Óyate | sarva-vedÃrtha-lak«aïÃæ gÃyatrÅm adhik­tya pravartitatvÃt | tathà hi tat- svarÆpaæ mÃtsye - yatrÃdhik­tya gÃyatrÅæ varïyate dharma-vistara÷ | v­trÃsura-vadhopetaæ tad-bhÃgavatam i«yate || (MatsyaP 53.20) likhitvà tac ca yo dadyÃd dhema-siæha-samanvitam | prau«Âha-padyÃæ paurïamÃsyÃæ sa yÃti paramÃæ gatim | a«ÂÃdaÓa-sahasrÃïi purÃïaæ tat prakÅrtitam || (MatsyaP 53.22) iti | atra gÃyatrÅ-Óabdena tat-sÆcaka-tad-avyabhicÃri-dhÅmahi-pada-saævalita-tad- arthaæ eve«yate | sarve«Ãæ mantrÃïÃm ÃdirÆpÃyÃs tasyÃ÷ sÃk«Ãt- kathanÃnarhatvÃt | tad-arthatà ca janmÃdy asya yata÷ [BhP 1.1.1], tena brahma h­dà iti sarva-lokÃÓrayatva-buddhi-v­tti-prerakatvÃdi-sÃmyÃt | dharma-vistara ity atra dharma-Óabda÷ parama-dharma-para÷ | dharma÷ projjhita-kaitavo'tra parama÷ [BhP 1.1.2] ity atraiva pratipÃditatvÃt | sa ca bhagavad-dhyÃnÃdi-lak«aïa eveti purastÃd vyaktÅbhavi«yati ||19|| BD: ÓrÅbhÃgavataæ stauti yat khalv ity Ãdi | aparitu«Âeneti | purÃïa-jÃte brahma-sÆtre ca bhagavat-pÃramaiÓvarya-mÃdhuryayo÷ sandigdhatayà gƬhatayà coktes tatra tatra cÃparito«a÷ | ÓrÅ-bhÃgavate tu tayos tad- vilak«aïatayoktes tatra parito«a iti bodhyam | tad-arthatà gÃyatry-arthatà | sa ca bhagavad-dhyÃnÃdi-lak«aïa iti | viÓuddha-bhakti-mÃrga-bodhaka ity artha÷ ||19|| evaæ skÃnde prabhÃsa-khaï¬e ca yatrÃdhik­tya gÃyatrÅm ity Ãdi | sÃrasvatasya kalpasya madhye ye syur narÃmarÃ÷ | sad-v­ttÃnodbhavaæ loke tac ca bhÃgavataæ sm­tam || likhitvà tac ca ity Ãdi | a«ÂÃdaÓa-sahasrÃïi purÃïaæ tat prakÅrtitam iti purÃïÃntaraæ ca - grantho'«ÂÃdaÓa-sÃhasro dvÃdaÓa-skandha-sammita÷ | hayagrÅva-brahma-vidyà yatra v­tra-vadhas tathà | gÃyatryà ca samÃrambhas tad vai bhÃgavataæ vidu÷ || iti | atra hayagrÅva-brahma-vidyà iti v­tra-vadha-sÃhacaryeïa nÃrÃyaïa- varmaivocyate | hayagrÅva-ÓabdenÃtrÃÓvaÓirà dadhÅcir evocyate | tenaiva ca pravartità nÃrÃyaïa-varmÃkhyà brahma-vidyà | tasyÃÓva-Óirastvaæ ca «a«Âhe yad và aÓva-Óiro nÃma [BhP 6.9.52] ity atra prasiddhaæ nÃrÃyaïa- varmaïo brahma-vidyÃtvaæ ca - etac chrutvà tathovÃca dadhyaÇ Ãtharvaïas tayo÷ | pravargyaæ brahma-vidyÃæ ca sat-k­to'satya-ÓaÇkita÷ || iti ÂÅkotthÃpita-vacanena ceti | ÓrÅmad-bhÃgavatasya bhagavat-priyatvena bhÃgavatÃbhÅ«Âatvena ca parama-sÃttvikatvam | yathà pÃdme ambarÅ«aæ prati gautama-praÓna÷ - purÃïaæ tvaæ bhÃgavataæ paÂhase purato hare÷ | caritaæ daitya-rÃjasya prahlÃdasya ca bhÆpate || [PadmaP] tatraiva vya¤julÅ-mÃhÃtmye tasya tasminn upadeÓa÷ - rÃtrau tu jÃgara÷ kÃrya÷ Órotavyà vai«ïavÅ kathà | gÅtÃnÃm asahasraæ ca purÃïaæ Óuka-bhëitam | paÂhitavyaæ prayatnena hare÷ santo«a-kÃraïam || [PadmaP] tatraivÃnyatra - ambarÅ«a Óuka-proktaæ nityaæ bhÃgavataæ Ó­ïu | paÂhasva sva-mukhenaiva yadÅcchasi bhava-k«ayam || [PadmaP] skÃnde prahlÃda-saæhitÃyÃæ dvÃrakÃ-mÃhÃtmye - ÓrÅmad-bhÃgavataæ bhaktyà paÂhate hari-sannidhau | jÃgare tat-padaæ yÃti kula-v­nda-samanvita÷ ||20|| BD: grantha ity Ãdau hayagrÅvÃdi-Óabdayor bhrÃntiæ nirÃkurvan vyÃca«Âe | atra hayagrÅvety Ãdinà | etac chrutveti | dadhyaÇ dadhÅci÷ | pravargyam iti prÃïa-vidyÃm | nanu pÃdmÃdÅni sÃttvikÃni pa¤ca santi | tair astu vicÃra iti cet tatrÃha ÓrÅmad iti | etasya parama-sÃttvikatve pÃdmÃdi-vacanÃny udÃharati purÃïaæ tvam ity Ãdinà | kula-v­ndeti tat-kart­ka-Óravaïa- mahimnà tat-kulasya ca hari-pada-lÃbha ity artha÷ ||20|| gÃru¬e ca - pÆrïa÷ so'yam atiÓaya÷ | artho'yaæ brahma-sÆtrÃïÃæ bhÃratÃrtha-vinirïaya÷ || gÃyatrÅ-bhëya-rÆpo'sau vedÃrtha-parib­æhita÷ | purÃïÃnÃæ sÃma-rÆpa÷ sÃk«Ãd-bhagavatodita÷ || dvÃdaÓa-skandha-yukto'yaæ Óatavic-cheda-saæyuta÷ | grantho'«ÂÃdaÓa-sÃhasra÷ ÓrÅmad-bhÃgavatÃbhidha÷ || iti | brahma-sÆtrÃïÃm arthas te«Ãm ak­trima-bhëya-bhÆta ity artha÷ | pÆrvaæ sÆk«matvena manasy ÃvirbhÆtaæ tad eva saÇk«ipya sÆtratvena puna÷ prakaÂitam paÓcÃd vistÅrïatvena sÃk«Ãc-chrÅ-bhÃgavatam iti | tasmÃt tad- bhëya-bhÆte svata÷-siddhe tasmin satyarvacÅnam anyad anye«Ãæ svasvakapola-kalpitaæ tad-anugatam evÃdaraïÅyam iti gamyate | bhÃratÃrtha-vinirïaya÷ - nirïaya÷ sarva-ÓÃstrÃïÃæ bhÃrataæ parikÅrtitam | bhÃrataæ sarva-vedÃÓ ca tulÃm ÃropitÃ÷ purà | devair brahmÃdibhi÷ sarvair ­«ibhiÓ ca samanvitai÷ || vyÃsasyaivÃj¤ayà tatra tvatyaricyata bhÃratam | mahattvÃd bhÃravattvÃc ca mahÃbhÃratam ucyate || ity Ãdy-ukta-lak«aïasya bhÃratasyÃrtha-vinirïayo yatra sa÷ | ÓrÅ-bhagavaty eva tÃtparyaæ tasyÃpi | tad uktaæ mok«a-dharme nÃrÃyaïÅye ÓrÅ-veda- vyÃsaæ prati janamejayena - idaæ ÓatasahasrÃd dhi bhÃratÃkhyÃna vistarÃt | Ãmathya matimanthena j¤Ãnodadhim anuttamam || nava nÅtaæ yathà dadhno malayÃc candanaæ yathà | Ãraïyakaæ ca vedebhya o«adhibhyo 'm­taæ yathà || samuddh­tam idaæ brahman kathÃm­tam anuttamam | tapo nidhe tvayoktaæ hi nÃrÃyaïa kathÃÓrayam || [Mbh 12.331.2-4] iti |21|| BD: gÃru¬a-vacanaiÓ ca parama-sÃttvikatvaæ vya¤jayan brahma-sÆtrÃdy-artha- nirïÅyakatvaæ guïam Ãha artho'yam iti | gÃru¬a-vÃkya-padÃni vyÃca«Âe brahma-sÆtrÃïÃm ity Ãdinà | tasmÃt tad-bhëyety Ãdi anyad vai«ïavÃcÃrya- racitam Ãdhunikaæ bhëyaæ tad-anugataæ ÓrÅ-bhÃgavatÃviruddham evÃdartavyaæ | tad-viruddhaæ ÓaÇkara-bhaÂÂa-bhÃskarÃdi-racitaæ tu heyam ity artha÷ | bhÃratÃrtheti padaæ vyÃkurvan bhÃrata-vÃkyenaiva bhÃrata- svarÆpaæ darÓayati nirïaya÷ sarveti | bhÃrataæ kiæ tÃtparyakam ity Ãha ÓrÅbhagavaty eveti | tasya bhÃratasyÃpÅty artha÷ | bhÃratasya bhagavat-tÃt- paryakatve nÃrÃyaïÅya-vÃkyam udÃharati idaæ Óatety Ãdi ||21|| tathà ca t­tÅye - munir vivak«ur bhagavad-guïÃnÃæ sakhÃpi te bhÃratam Ãha k­«ïa÷ | yasmin n­ïÃæ grÃmya-sukhÃnuvÃdair matir g­hÅtà nu hare÷ kathÃyÃm || iti [BhP 3.5.12] tasmÃd gÃyatrÅ-bhëya-rÆpo'sau | tathaiva hi vi«ïudharmottarÃdau tad- vyÃkhyÃne bhagavÃn eva vistareïa pratipÃdita÷ | atra janmÃdyasya ity asya vyÃkhyÃnaæ ca tathà darÓayi«yate | vedÃrtha-parib­æhita÷ | vedÃrthasya parib­æhaïaæ yasmÃt | tac coktam itihÃsa- purÃïÃbhyÃm ity Ãdi | purÃïÃnÃæ sÃma-rÆpa÷ | vede«u sÃmavat sa te«u Óre«Âha ity artha÷ | ataeva skÃnde - ÓataÓo'tha sahasraiÓ ca kim anyai÷ ÓÃstra-saÇgrahai÷ | na yasya ti«Âhate gehe ÓÃstraæ bhÃgavataæ kalau || kathaæ sa vai«ïavo j¤eya÷ ÓÃstraæ bhÃgavataæ kalau | g­he na ti«Âhate yasya sa vipra÷ ÓvapacÃdhama÷ || yatra yatra bhaved vipra ÓÃstraæ bhÃgavataæ kalau | tatra tatra harir yÃti tridaÓai÷ saha nÃrada || ya÷ paÂhet prayato nityaæ Ólokaæ bhÃgavataæ mune | a«ÂÃdaÓa-purÃïÃnÃæ phalaæ prÃpnoti mÃnava÷ || iti | Óata-viccheda-saæyuta÷ | pa¤catriæÓad-adhika-Óata-trayÃdhyÃya-viÓi«Âa ity artha÷ | spa«ÂÃrtham anyat | tad evaæ paramÃrtha-vivitsubhi÷ ÓrÅ- bhÃgavatam eva sÃmprataæ vicÃraïÅyam iti sthitam | hemÃdrer vrata-khaï¬e - strÅ-ÓÆdra-dvijabandhÆnÃæ trayÅ na Óruti-gocarà | karma-Óreyasi mƬhÃnÃæ Óreya evaæ bhaved iha | iti bhÃratam ÃkhyÃnaæ k­payà muninà k­tam || [BhP 1.4.25] iti vÃkyaæ ÓrÅ-bhÃgavatÅyatvenotthÃpya bhÃratasya vedÃrtha-tulyatvena nirïaya÷ k­ta iti | tan-matÃnusÃreïa tv evaæ vyÃkhyeyam bhÃratÃrthasya vinirïaya÷ | vedÃrtha-tulyatvena viÓi«ya nirïayo yatreti | yasmÃd eva:a bhagavat-paras tasmÃd eva yatrÃdhik­tya gÃyatrÅm iti k­ta-lak«aïa-ÓrÅmad- bhÃgavata-nÃmà grantha÷ ÓrÅ-bhagavat-parÃyà gÃyatryà bhëya-rÆpo'sau | tad uktaæ yatrÃdhik­tya gÃyatrÅm ity Ãdi | tathaiva hy agni-purÃïe tasya vyÃkhyÃne vistareïa pratipÃdita÷ | tatra tadÅya-vyÃkhyÃ-dig-darÓanaæ yathà - taj-jyoti÷ paramaæ brahma bhargas tejo yata÷ sm­ta÷ | ity Ãrabhya punar Ãha - taj-jyotir bhagavÃn vi«ïur jagaj-janmÃdi-kÃraïam || Óivaæ kecit paÂhanti sma Óakti-rÆpaæ paÂhanti ca | kecit sÆryaæ kecid agniæ daivatÃny agni-hotriïa÷ || agny-Ãdi-rÆpo vi«ïur hi vedÃdau brahma gÅyate | atra janmÃdyasya ity asya vyÃkhyÃnaæ ca tathà darÓayi«yate | kasmai yena vibhÃsito'yam [BhP 12.13.19] ity upasaæhÃra-vÃkye ca tac-chuddham [BhP 12.13.19] ity Ãdi-samÃnam evÃgni-purÃïe tad vyÃkhyÃnam | nityaæ Óuddhaæ paraæ brahma nitya-bhargam adhÅÓvaram | ahaæ jyoti÷ paraæ brahma dhyÃyema hi vimuktaye || iti | atrÃhaæ brahmeti nÃdevo devam arcayet iti nyÃyena yogyatvÃya svasya tÃk­ktva-bhÃvanà darÓità | dhyÃyemeti ahaæ tÃvat dhyÃyeyaæ sarve ca vayaæ dhyÃyemety artha÷ | tad etan-mate tu mantre'pi bharga-Óabdo'yam adanata eva syÃt | supÃæ suluk ity [PÃï 7.1.39] Ãdinà chÃndasa-sÆtreïa tu dvitÅyaikavacanasyÃma÷ su-bhÃvo j¤eya÷ | yat tu dvÃdaÓe oæ namaste ity Ãdi [BhP 12.6.67] gadye«u tad-arthatvena sÆrya÷ stuta÷ | tat paramÃtma-d­«Âyaiva, na tu svÃtantryeïety ado«a÷ | tathaivÃgre ÓrÅ-Óaunaka-vÃkye brÆhi na÷ ÓraddadhÃnÃnÃæ vyÆhaæ sÆryÃtmano hare÷ iti | na cÃsya bhargasya sÆrya-maï¬ala- mÃtrÃdhi«ÂhÃnatvam | mantre vareïya-Óabdena | atra ca granthe para- Óabdena paramaiÓvarya-paryantatÃyà darÓitatvÃt | tad evam agni-purÃïe'py uktam -- dhyÃnena puru«o'yaæ ca dra«Âavya÷ sÆrya-maï¬ale | satyaæ sadÃ-Óivaæ brahma vi«ïor yat paramaæ padam || iti | trilokÅ-janÃnÃm upÃsanÃrthaæ pralaye vinÃÓini sÆrya-maï¬ale cÃntaryÃmitayà prÃdurbhÆto'yaæ puru«o dhyÃnena dra«Âavya upÃsitavya÷ | yat tu vi«ïos tasya mahÃ-vaikuïÂha-rÆpaæ paramaæ padam | tad eva satyaæ kÃla-trayÃvyabhicÃri, sadÃ-Óivam upadrava-ÓÆnyaæ yato brahma-svarÆpam ity artha÷ | tad etad gÃyatrÅæ procya purÃïa-lak«aïa-prakaraïe yatrÃdhik­tya gÃyatrÅm ity Ãdy apy uktam agni-purÃïe | tasmÃt agne÷ purÃïaæ gÃyatrÅæ sametya bhagavat-parÃm | bhagavantaæ tatra matvà jagaj-janmÃdi-kÃraïam || yatrÃdhik­tya gÃyatrÅm iti lak«aïa-pÆrvakam | ÓrÅmad-bhÃgavataæ ÓaÓvat p­thvyÃæ jayati sarvata÷ || tad evam asya ÓÃstrasya gÃyatrÅm adhik­tya prav­ttir darÓità | yat tu sÃrasvata-kalpam adhik­tyeti pÆrvam uktam | tac ca gÃyatryà bhagavat- pratipÃdaka-vÃg-viÓe«a-rÆpa-sarasvatÅtvÃd upayuktam eva | yad uktam agni- purÃïe - gÃyatry-ukthÃni ÓÃstrÃïi bhargaæ prÃïÃæs tathaiva ca || tata÷ sm­teyaæ gÃyatrÅ sÃvitrÅ yata eva ca | prakÃÓinÅ sà savitur vÃg-rÆpatvÃt sarasvatÅ || atha krama-prÃptà vyÃkhyà vedÃrtha-parib­æhita iti | vedÃrthÃnÃæ parib­æhaïaæ yasmÃt | tac coktam itihÃsa-purÃïÃbhyÃm iti | purÃïÃnÃæ sÃma-rÆpa iti vede«u sÃmavat purÃïe«u Óre«Âha ity artha÷ | purÃïÃntarÃïÃæ ke«Ãæcid ÃpÃtato rajas-tamasÅ ju«amÃïais tat- paratvÃpratÅtatve'pi vedÃnÃæ kÃï¬a-traya-vÃkyaika-vÃkyatÃyÃæ yathà sÃmnà tathà te«Ãæ ÓrÅ-bhÃgavatena pratipÃdye ÓrÅ-bhagavaty eva paryavasÃnam iti bhÃva÷ | tad uktam - vede rÃmÃyaïe caiva purÃïe bhÃrate tathà | ÃdÃv ante ca madhye ca hari÷ sarvatra gÅyate || iti | [HV 132.95] pratipÃdayi«yate ca tad idaæ paramÃtma-sandarbhe | sÃk«Ãd bhagavatoditam iti | kasmai yena vibhÃsito'yam [BhP 12.13.19] ity upasaæhÃra-vÃkyÃnusÃreïa j¤eyam | Óata-viccheda-saæyuta iti | vistÃra-bhiyà na viviriyate | tad evaæ ÓrÅmad-bhÃgavataæ sarva-ÓÃstra-cakravarti-padam Ãptam iti sthite hema- siæha-samanvitam ity atra hema-siæhÃsanam ÃrƬham iti ÂÅkÃkÃrair yad vyÃkhyÃtaæ tad eva yuktam | ata÷ ÓrÅmad-bhÃgavatasyaivÃbhyÃsÃvaÓyakatvaæ Óre«Âhatvaæ ca skÃnde nirïÅtam - ÓataÓo'tha sahasraiÓ ca kim anyai÷ ÓÃstra-saÇgrahai÷ | tad evaæ paramÃrtha-vivitsubhi÷ ÓrÅ-bhÃgavatam eva sÃmprataæ vicÃraïÅyam iti sthitam ||22|| BD: nanu ÓrÅ-bhÃgavatasya bhÃratÃrtha-nirïÃyakatvaæ kathaæ pratÅtam iti cet tatrÃha tathà t­tÅya iti | munir iti maitreyaæ prati vidurokti÷ | te maitreyasya guru-putratvÃt sakhà k­«ïo vyÃsa÷ | grÃmyà g­hidharmakartavyatÃdi-lak«aïà vyÃvahÃrikÅ mÆ«ika-vi¬Ãla-g­dhra- gomÃyu-d­«ÂÃntopetà ca kathà | tat-tat-svÃrtha-kautuka-kathÃ-ÓravaïÃya bhÃrata-sadasi samÃgatÃnÃæ nÌïÃæ ÓrÅ-gÅtÃdi-Óravaïena harau matir g­hÅtà syÃd iti tat-kathÃnuvÃda eva | vastuto bhagavat-param eva bhÃratam iti ÓrÅ- bhÃgavatena nirïÅtam ity artha÷ | sÃmavedavadasya Órai«Âhyaæ skÃnda- vÃkyaæ ÓataÓo'thetyÃdi prakaÂÃrtham | tad evam iti | ukta-guïa-gaïe siddhe satÅty artha÷ ||22|| ataeva satsv api nÃnÃ-ÓÃstre«v etad evoktam - kalau na«Âa-d­ÓÃm e«a purÃïÃrko'dhunodita÷ [BhP 1.3.45] iti | arkatÃ-rÆpakeïa tad vinà nÃnye«Ãæ samyag-vastu-prakÃÓakatvam iti pratipadyate | yasyaiva ÓrÅmad-bhÃgavatasya bhëya-bhÆtaæ ÓrÅ-hayaÓÅr«a-pa¤carÃtre ÓÃstra-prastÃve gaïitaæ tantra- bhÃgavatÃbhidhaæ tantram | yasya sÃk«Ãc chrÅ-hanumadbhëya- vÃsanÃbhëya-sambandhokti-vidvatkÃmadhenu-tattvadÅpikÃ- bhÃvÃrthadÅpikÃ-paramahaæsapriyÃ-Óukah­dayÃdayo vyÃkhyÃ-granthÃ÷ | tathà muktÃphala-harilÅlÃ-bhaktiratnÃvaly-Ãdayo nibandhÃÓ ca vividhà eva tat-tan-mata-prasiddha-mahÃnubhÃva-k­tà virÃjante | yad eva ca hemÃdri- granthasya dÃna-khaï¬e purÃïa-dÃna-prastÃve matsya-purÃïÅya-tal- lak«aïa-dh­tyà praÓastam | hemÃdri-pariÓe«a-khaï¬asya kÃla-nirïaye ca kali-yuga-dharma-nirïaye kaliæ sabhÃjayanty ÃryÃ÷ (BhP 11.5.36) ity Ãdikaæ yad-vÃkyatvenotthÃpya yat pratipÃdita-dharma eva kalÃv aÇgÅk­ta÷ | atha yad eva kaivalyam apy atikramya bhakti-sukha-vyÃhÃrÃdi-liÇgena nija- matasyÃpy upari virÃjamÃnÃrthaæ matvà yad apauru«eyaæ vedÃnta- vyÃkhyÃnaæ bhayÃd acÃlayataiva ÓaÇkarÃvatÃratayà prasiddhena vak«yamÃïa-svagopanÃdi-hetuka-bhagavad-Ãj¤Ã-pravartitÃdvaya-vÃdenÃpi tan-mÃtra-varïita-viÓva-rÆpa-darÓana-k­ta-vrajeÓvarÅ-vismaya-ÓrÅ-vraja- kumÃrÅ-vasana-cauryÃdikaæ govindëÂakÃdau varïayatà taÂasthÅbhÆya nija- vaca÷-sÃphalyÃya sp­«Âam iti ||23|| BD: ataeveti varïita-lak«aïÃd utkar«Ãd eva hetor ity artha÷ | purÃtanÃnÃm ­«ÅïÃm ÃdhunikÃnÃæ ca vidvattamÃnÃm upÃdeyam idaæ ÓrÅ-bhÃgavatam ity Ãha yasyaiveti | virÃjante samprati pracarantÅty artha÷ | dharma-ÓÃstra- k­tÃæ copÃdeyam etad ity Ãha yad eva ca hemÃdrÅty Ãdi | tat-pratipÃdito dharma÷ k­«ïa-saÇkÅrtana-lak«aïa÷ | nanu ced Åd­Óaæ ÓrÅ-bhÃgavataæ tarhi ÓaÇkarÃcÃrya÷ kutas tan na vyÃca«Âeti cet tatrÃha | atha yad eva kaivalyam ity Ãdi | ayaæ bhÃva÷ pralayÃdhikÃrÅ khalu harer bhakto'ham upani«ad-Ãdi vyÃkhyÃya tat-siddhÃntaæ vilÃpya tasyÃj¤Ãæ pÃlitavÃn evÃsmi | atha tad atipriye ÓrÅ-bhÃgavate'pi cÃlite sa prabhur mayi kupyed ato na tac cÃlyam | evaæ sati me sÃraj¤atà sukha-sampac ca na syÃd ata÷ katha¤cit tat sparÓanÅyam iti tan-mÃtroktaæ viÓva-rÆpa-darÓanÃdi-sva-kÃvye nibabandheti tena cÃd­ta tad iti sarva-mÃnyaæ ÓrÅ-bhÃgavatam iti ||23|| yad eva kila d­«Âvà ÓrÅ-madhvÃcÃrya-caraïair vai«ïavÃntarÃïÃæ tac- chi«yÃntara-puïyÃraïyÃdi-rÅtika-vyÃkhyÃ-praveÓa-ÓaÇkayà tatra tÃtparyÃntaraæ likhadbhir vartmopadeÓa÷ k­ta iti ca sÃtvatà varïayanti | tasmÃd yuktam uktaæ tatraiva prathama-skandhe - tad idaæ grÃhayÃmÃsa sutam ÃtmavatÃæ varam | sarva-vedetihÃsÃnÃæ sÃraæ sÃraæ sumuddh­tam || [BhP 1.3.41-42] dvÃdaÓe - sarva-vedÃnta-sÃraæ hi ÓrÅ-bhÃgavatam i«yate | tad-rasÃm­ta-t­ptasya nÃnyatra syÃd rati÷ kvacit || [BhP 12.13.15] tathà prathame -- nigama-kalpa-taror galitaæ phalaæ Óuka-mukhÃd am­ta-drava-saæyutam | pibata bhÃgavataæ rasam Ãlayaæ muhur aho rasikà bhuvi bhÃvukÃ÷ || [BhP 1.1.3] ataeva tatraiva - ya÷ svÃnubhÃvam akhila-Óruti-sÃram ekam adhyÃtma-dÅpam atititÅr«atÃæ tamo 'ndham | saæsÃriïÃæ karuïayÃha purÃïa-guhyaæ taæ vyÃsa-sÆnum upayÃmi guruæ munÅnÃm || [BhP 1.2.3] ÓrÅ-bhÃgavata-mataæ tu sarva-matÃnÃm adhÅÓa-rÆpam iti sÆcakam | sarva- munÅnÃæ sabhÃ-madhyam adhyÃsyopade«Â­tvena te«Ãæ gurutvam api tasya tatra suvyaktam ||24|| BD: ÓrÅ-madhvamunes tu paramopÃsyaæ ÓrÅ-bhÃgavatam ity Ãha yad eva kileti | ÓaÇkareïa naitad vicÃlitaæ kintv Ãd­tam eveti vibhÃvyety artha÷ kintu tac-chi«yai÷ puïyÃraïyÃdibhir etad anyathà vyÃkhyÃtaæ tena vai«ïavÃnÃæ nirguïa-cinmÃtra-param idam iti bhrÃnti÷ syÃd iti ÓaÇkayà hetunà tad- bhrÃnti-cchedÃya tatra tÃtparyÃntaraæ bhagavat-paratÃ-rÆpaæ tato'nyat tÃtparyaæ likhadbhis tasya vyÃkhyÃna-vartmopadi«Âaæ vai«ïavÃn pratÅti | madhvÃcÃrya-caraïair iti atyÃdara-sÆcaka-bahutva-nirdeÓa÷ | sva- pÆrvÃcÃryatvÃd iti bodhyam | vÃyudeva÷ khalu madhva-muni÷ sarvaj¤o'tivikramÅ yo dig-vijayinaæ caturdaÓa-vidyaæ caturdaÓabhi÷ k«aïair nirjityÃsanÃni tasya caturdaÓa jagrÃha | sa ca tac-chi«ya÷ padmanÃbhÃbhidhÃno babhÆveti prasiddham | tasmÃd iti prokta-guïakatvÃd dhetor ity artha÷ | Ãlayam iti mok«am abhivyÃpyety artha÷ | ya iti andhaæ tamo'vidyÃm atititÅr«atÃæ saæsÃriïÃæ karuïayà ya÷ purÃïa-guhyaæ ÓrÅ- bhÃgavatam Ãhety anvaya÷ | svÃnuybhÃvam asÃdhÃraïa-prabhÃvam ity artha÷ ||24|| yata÷ -- tatropajagmur bhuvanaæ punÃnà mahÃnubhÃvà munaya÷ sa-Ói«yÃ÷ | prÃyeïa tÅrthÃbhigamÃpadeÓai÷ svayaæ hi tÅrthÃni punanti santa÷ || atrir vasi«ÂhaÓ cyavana÷ ÓaradvÃn ari«Âanemir bh­gur aÇgirÃÓ ca | parÃÓaro gÃdhi-suto 'tha rÃma utathya indrapramadedhmavÃhau || medhÃtithir devala Ãr«Âi«eïo bhÃradvÃjo gautama÷ pippalÃda÷ | maitreya aurva÷ kava«a÷ kumbhayonir dvaipÃyano bhagavÃn nÃradaÓ ca || anye ca devar«i-brahmar«i-varyà rÃjar«i-varyà aruïÃdayaÓ ca | nÃnÃr«eya-pravarÃn sametÃn abhyarcya rÃjà Óirasà vavande || sukhopavi«Âe«v atha te«u bhÆya÷ k­ta-praïÃma÷ sva-cikÅr«itaæ yat | vij¤ÃpayÃm Ãsa vivikta-cetà upasthito 'gre 'bhig­hÅta-pÃïi÷ || [BhP 1.19.8-12] ity Ãdy-anantaram - tataÓ ca va÷ p­cchyam imaæ vip­cche viÓrabhya viprà iti k­tyatÃyÃm | sarvÃtmanà mriyamÃïaiÓ ca k­tyaæ Óuddhaæ ca tatrÃm­ÓatÃbhiyuktÃ÷ || [BhP 1.19.24] iti p­cchati rÃj¤i - tatrÃbhavad bhagavÃn vyÃsa-putro yad­cchayà gÃm aÂamÃno 'napek«a÷ | alak«ya-liÇgo nija-lÃbha-tu«Âo v­taÓ ca bÃlair avadhÆta-ve«a÷ || [BhP 1.19.25] tataÓ ca -- pratyutthitÃs te munaya÷ svÃsanebhya÷ (BhP 1.19.28) ity-Ãdy-ante sa saæv­tas tatra mahÃn mahÅyasÃæ brahmar«i-rÃjar«i-devar«i-saÇghai÷ | vyarocatÃlaæ bhagavÃn yathendur grahark«a-tÃrÃ-nikarai÷ parÅta÷ || (BhP 1.19.30) ity uktam || 25|| BD: munÅnÃæ gurum ity uktam | tat katham ity atrÃha yata iti | yata ity asya ity uktam iti pareïa sambandha÷ | aurva iti vipra-vaæÓaæ vinÃÓayadbhyo du«Âebhya÷ k«atriyebhyo bhayÃd garbhÃd Ãk­«yorau tan-mÃtrà sthÃpitas tato jÃta÷ k«atriyÃæs tÃn svena tejasà bhasmÅcakÃra iti bhÃrate[*ENDNOTE #2] kathÃsti | nig­hÅta-pÃïi-yojitäjali-puÂa÷ | evaæ kartavyasya bhÃva itikartavyatà | tasyÃæ vi«aye sarvÃvasthÃyÃæ puæsa÷ kiæ k­tyam | tatrÃpi mriyamÃïaiÓ ca kiæ k­tyam | tac ca Óuddhaæ hiæsÃ-ÓÆnyaæ, tatrÃm­Óata yÆyam | gÃæ p­thivÅm | anapek«o ni÷sp­ha÷ | nijasya Óuddhi- pÆrti-kartu÷ sva-svÃmina÷ k­«ïasya lÃbhena tu«Âa÷ | tatra sabhÃyÃm ||25|| atra yadyapi tatra ÓrÅ-vyÃsa-nÃradau tasyÃpi guru-parama-gurÆ, tathÃpi punas tan-mukha-ni÷s­taæ ÓrÅ-bhÃgavataæ tayor apy aÓrutacaram iva jÃtam ity evaæ ÓrÅ-Óukas tÃv apy upadideÓa deÓyam ity abhiprÃya÷ | yad uktaæ Óuka- mukhÃd am­ta-dravya-saæyutam (1.1.3) iti | tasmÃd evam api ÓrÅ- bhÃgavatasyaiva sarvÃdhikyam | mÃtsyÃdÅnÃæ yat purÃïÃdhikyaæ ÓrÆyate tat tv Ãpek«ikam iti | aho kiæ bahunÃ, ÓrÅ-k­«ïa-pratinidhi-rÆpam evedam | yata uktaæ prathama-skandhe-- k­«ïe sva-dhÃmopagate dharma-j¤ÃnÃdibhi÷ saha | kalau na«Âa-d­ÓÃm e«a purÃïÃrko 'dhunodita÷ || (BhP 1.3.45) iti | ataeva sarva-guïa-yuktatvam asyaiva d­«Âaæ dharma÷ projjhita-kaitavo'tra (1.1.2) ity ÃdinÃ, vedÃ÷ purÃïaæ kÃvyaæ ca prabhur mitraæ priyeva ca | bodhayantÅti hi prÃhus triv­d bhÃgavataæ puna÷ || iti muktÃphale hemÃdri-kÃra-vacanena ca | tasmÃn manyantÃæ và kecit purÃïÃntare«u veda-sÃpek«atvaæ ÓrÅ-bhÃgavate tu tathà sambhÃvanà svayam eva nirastaity api svayam eva labdhaæ bhavati | ataeva parama-Óruti- rÆpatvaæ tasya | yathoktam -- kathaæ và pÃï¬aveyasya rÃjar«er muninà saha | saævÃda÷ samabhÆt tÃta yatrai«Ã sÃtvatÅ Óruti÷ || (BhP 1.4.7) iti | atha yat khalu sarvaæ purÃïa-jÃtam ÃvirbhÃvyety Ãdikaæ pÆrvam uktaæ tat tu prathama-skandha-gata-ÓrÅ-vyÃsa-nÃrada-saævÃdenaiva prameyam ||26|| BD: vaktavyaæ yojayaty atra yadyapÅty-Ãdinà | tasmÃd evam iti tad-vaktu÷ ÓrÅ-Óukasya sarva-gurutvenÃpÅty artha÷ | Ãpek«ikam iti etad-anya- purÃïÃpek«ayety artha÷ | atha paramotkar«am Ãha aho kim iti # ataeveti k­«ïa-pratinidhitvÃt k­«ïavat sarva-guïa-yuktatvam ity artha÷ | priyeva kÃnteva | triv­t vedÃdi-traya-guïa-yuktam ity artha÷ | tasmÃd iti veda- sÃpek«atvaæ veda-vÃkyena purÃïa-prÃmÃïyam ity artha÷ | ataeveti paramÃrthÃvedakatvÃd vedÃntasyeva bhÃgavatasya parama-Óruti-rÆpatvam ity artha÷ | yatra saævÃde | sÃtvatÅ vai«ïavÅty artha÷ | artheti - idaæ bhagavatà pÆrvam ity Ãdi-dvÃdaÓokter brahma-nÃrÃyaïa-saævÃda-rÆpam a«ÂÃdaÓasu madhye prakaÂitaæ, vyÃsa-nÃrada-saævÃda-rÆpaæ tatraiva praveÓitaæ, tad- ubhayasya lak«aïa-saÇkhye tu mÃtsyÃdÃv ukte iti bodhyam ity artha÷ | evam eva bhÃratopakrame'pi d­«Âam | ÃdÃv ÃkhyÃnair vinà caturviæÓati-sahasraæ bhÃrataæ tatas tai÷ sahitaæ pa¤cÃÓat-sahasraæ tatas tais tato'py adhikam ito'py adhikam iti tadvat ||26|| tad evaæ parama-ni÷Óreyasa-niÓcayÃya ÓrÅ-bhÃgavatam eva paurvÃparyÃvirodhena vicÃryate | tatrÃsmin sandarbha-«aÂkÃtmake granthe sÆtra-sthÃnÅyam avatÃrikÃ-vÃkyaæ vi«aya-vÃkyaæ ÓrÅ-bhÃgavata-vÃkyam | bhëya-rÆpà tad-vyÃkhyà tu samprati madhya-deÓÃdau vyÃptÃn advaita- vÃdino nÆnaæ bhagavan-mahimÃnam avagÃhayituæ tad-vÃdena karburita- lipÅnÃæ parama-vai«ïavÃnÃæ ÓrÅdhara-svÃmi-caraïÃnÃæ Óuddha-vai«ïava- siddhÃntÃnugatà cet tarhi yathÃvad eva vilikhyate | kvacit te«Ãm evÃnyatra- d­«Âa-vyÃkhyÃnusÃreïa dravi¬Ãdi-deÓa-vikhyÃta-parama-bhÃgavatÃnÃæ te«Ãm eva bÃhulyena tatra vai«ïavatvena prasiddhatvÃt | ÓrÅ-bhÃgavata eva, kvacit kvacin mahÃrÃja dravi¬e«u ca bhÆriÓa÷ (BhP 11.5.39) ity anena prathita-mahimnÃæ sÃk«Ãc chrÅ-prabh­tita÷ prav­tta-sampradÃyÃnÃæ ÓrÅ- vai«ïavÃbhidhÃnÃæ ÓrÅ-rÃmÃnuja-bhagavat-pÃda-viracita-ÓrÅ-bhëyÃdi- d­«Âa-mata-prÃmÃïyena mÆla-grantha-svÃrasyena cÃnyathà ca | advaita- vyÃkhyÃnaæ tu prasiddhatvÃn nÃtivitÃyate ||27|| BD: tad evam iti | nanu veda evÃsmÃkaæ pramÃïam iti pratij¤Ãya purÃïam eva tat svÅkarotÅti kim idaæ kautukam iti cen maivaæ bhramitavyam | evaæ và are'sya mahato bhÆtasya (B­hadU 2.4.10) ity Ãdi-Órutyaiva purÃïasya vedatvÃbhidhÃnÃt | vede«u vedÃntasyaiva purÃïe«u ÓrÅ-bhÃgavatasya Órai«Âhya-nirïayÃc ca tad eva pramÃïam iti kim asaÇgatam uktam iti | atha brahma-sÆtra-bhëya-rÅtyà sandarbhasyÃsya prav­ttir ity Ãha tatrasminn iti | vicÃrÃrhavÃkyaæ vi«aya-vÃkyam | bhëya-rÆpà tad-vyÃkhyeti | ayam artha÷ ÓrÅdhara-svÃmino vai«ïavà eva, taÂ-ÂÅkÃsu bhagavad-vigraha-guïa-vibhÆti- dhÃmnÃæ tat-pÃr«ada-tanÆnÃæ ca nityatvokte÷ | bhagavad-bhakte÷ sarvotk­«Âa-mok«Ãnuv­ttyor ukteÓ ca tathÃpi kvacit kvacin mÃyÃvÃdollekhas tad-vÃdino bhagavad-bhaktau praveÓayituæ ba¬iÓÃmi«Ãrpaïa-nyÃyenaiveti viditam iti | Óuddha-vai«ïaveti yathà sÃÇkhyÃdi-ÓÃstrÃïÃm aviruddhÃæÓa÷ sarvai÷ svÅk­tas tadvad idaæ bodhyam | kvacit te«Ãm eveti kvacit sthalÃntarÅya-svÃmi-vyÃkhyÃnusÃreïa ÓrÅ-bhëyÃdi-d­«Âa-mata- prÃmÃïyena mÆla-ÓrÅ-bhÃgavata-svÃrasyena cÃnyathà ca bhëya-rÆpà tad- vyÃkhyà mayà likhyata iti mat-kapola-kalpanaæ ki¤cid api nÃstÅti pramÃïopetÃtra ÂÅkety artha÷ | nanu pÆrva-pak«a-j¤ÃnÃyÃdvaitaæ ca vyÃkhyeyam iti tatrÃha advaiteti ||27|| atra ca sva-darÓitÃrtha-viÓe«a-prÃmÃïyÃyaiva, na tu ÓrÅmad-bhÃgavata- vÃkya-prÃmÃïyÃya, pramÃïÃni Óruti-purÃïÃdi-vacanÃni yathÃ-d­«Âam evodÃharaïÅyÃni | kvacit svayam ad­«ÂÃkarÃïi ca tattva-vÃda-gurÆïÃm anÃdhunikÃnÃæ pracura-pracÃrita-vai«ïava-mata-viÓe«ÃïÃæ dak«iïÃdi- deÓa-vikhyÃta-Ói«yopaÓi«yÅbhÆta-vijayadhvaja-vyÃsatÅrthÃdi-veda-vedÃrtha- vid-varÃïÃæ ÓrÅ-madhvÃcÃrya-caraïÃnÃæ bhÃgavata-tÃtparya-bhÃrata- tÃtparya-brahma-sÆtra-bhëyÃdibhya÷ saÇg­hÅtÃni | taiÓ caivam uktaæ bhÃrata-tÃtparye - ÓÃstrÃntarÃïi saæjÃnan vedÃntasya prasÃdata÷ | deÓe deÓe tathà granthÃn d­«Âvà caiva p­thag-vidhÃn || yathà sa bhagavÃn vyÃsa÷ sÃk«Ãn nÃrÃyaïa÷ prabhu÷ | jagÃda bhÃratÃdye«u tathà vak«ye tad-Åk«ayà || iti | tatra tad-uddh­tà ÓrutiÓ caturveda-ÓikhÃdyÃ, purÃïaæ ca gÃru¬ÃdÅnÃæ samprati sarvatrÃpracarad-rÆpam aæÓÃdikam | saæhità ca mahÃ-saæhitÃdikà tantraæ ca tantra-bhÃgavatÃdikaæ brahma-tarkÃdikam iti j¤eyam ||28|| BD: atreti | iha granthe yÃni Óruti-purÃïÃdi-vacanÃni mayà dhriyante tÃni svadarÓitÃrtha-viÓe«a-prÃmÃïyaiva | na tu ÓrÅ-bhÃgavata-vÃkya- prÃmaïyÃya, tasya svata÷ pramÃïatvÃt | tÃni ca yathÃ-d­«Âam evodÃharaïÅyÃni mÆla-granthÃn vilokyotthÃpitÃnÅty artha÷ | kÃnicid vÃkyÃni tu mad-ad­«ÂÃkarÃïy asmad-ÃcÃrya-ÓrÅ-madhvamuni- d­«ÂÃkarÃïy eva kvacin mayà dhriyanta ity Ãha kvacid iti | mad-vyÃkhyÃnaæ kvacid artha-viÓe«e prÃmÃïyÃya ÓrÅ-madhvÃcÃrya-caraïÃnÃæ bhÃgavata- tÃtparyÃdibhyo granthebhya÷ saÇg­hÅtÃni Óruti-purÃïÃdi-vacanÃni dhriyanta ity anu«aÇga÷ | atrÃsya grantha-kartu÷ satyavÃditvaæ dhvanitam | kaumÃra- brahmacaryavÃn nai«Âhiko ya÷ satya-taponidhi÷ svapne'py an­taæ noce ceti prasiddham | te«Ãæ kÅd­ÓÃnÃm ity Ãha tattveti | sarvaæ vastu satyam iti vÃdas tattva-vÃdas tad-upade«ÂÌïÃm ity artha÷ | anÃdhunikÃnÃm atiprÃcÅnÃnÃæ kenacic chÃÇkareïa saha vivÃde madhvasya mataæ vyÃsa÷ svÅcakre | ÓaÇkarasya tu tatyÃjetyaitihyam asti | pracÃriteti bhaktÃnÃæ viprÃïÃm eva mok«a÷ | devà bhakte«u mukhyÃ÷ | viri¤casyaiva sÃyujyam | lak«myà jÅvakoÂitvam ity evaæ mata-viÓe«a÷ | dak«iïÃdideÓeti tena gau¬e'pi mÃdhavendrÃdayas tad-upaÓi«yÃ÷ katicid babhÆvur ity artha÷ | ÓÃstrÃntarÃïÅti tena svasya d­«Âa-sarvÃkaratà vyajyate dig-vijayitvaæ cety upodghÃto vyÃkhyÃta÷ ||28|| atha namaskurvann eva tathÃbhÆtasya ÓrÅmad-bhÃgavatasya tÃtparya-tad- vaktur h­daya-ni«ÂhÃ-paryÃlocanayà saÇk«epatas tÃvan nirdhÃrayati - sva-sukha-nibh­ta-cetÃs tad-vyudastÃny abhÃvo' py ajita-rucir alÅlÃk­«Âa-sÃras tadÅyam | vyatanuta k­payà yas tattva-dÅpaæ purÃïaæ tam akhila-v­jina-ghnaæ vyÃsa-sÆnuæ nato'smi || [BhP 12.12.69] ÂÅkà ca ÓrÅdhara-svÃmi-viracità - ÓrÅ-guruæ namaskaroti | sva-sukhenaiva nibh­taæ pÆrïaæ ceto yasya sa÷ | tenaiva vyudasto'nyasmin bhÃvo bhÃvanà yasya tathÃbhÆto'py ajitasya rucirÃbhir lÅlÃbhir Ãk­«Âa÷ sÃra÷ sva-sukha- gataæ dhairyaæ yasya sa÷ | tattva-dÅpaæ paramÃrtha-prakÃÓakaæ ÓrÅ- bhÃgavataæ yo vyatanuta taæ nato'smi ity e«Ã | evam eva dvitÅye tad-vÃkyam eva prÃyeïa munayo rÃjan (BhP 2.1.7) ity Ãdi-padya-trayam anusandheyam | atrÃkhila-v­jinaæ tÃd­Óa-bhÃvasya pratkÆlam udÃsÅnaæ ca j¤eyam | tad evam iha sambandhi-tattvaæ brahmÃnandÃd api prak­«Âo rucira-lÅlÃvaÓi«Âa÷ ÓrÅmÃn ajita eva | sa ca pÆrïatvena mukhyatayà ÓrÅ-k­«ïa-saæj¤a eveti ÓrÅ- bÃdarÃyaïa-samÃdhau vyaktÅbhavi«yati | tathà prayojanÃkhya÷ puru«ÃrthaÓ ca tÃd­Óa-tad-Ãsakti-janakaæ tal-lÅlÃÓravaïÃdi-lak«aïaæ tad-bhajanam evety ÃyÃtam | atra vyÃsa-sÆnum iti brahma-vaivartÃnusÃreïa ÓrÅ-k­«ïa-varÃj janmata eva mÃyayà tasyÃsp­«Âatvaæ sÆcitam || 12.12 || ÓrÅ-sÆta÷ ÓrÅ- Óaunakam ||29|| BD: atha yasya brahmeti (TattvaS, verse viii) padyoktam sambandhi-k­«ïa- tattvaæ, tad-bhakti-lak«aïam abhidheyaæ, tat-prema-lak«aïaæ pumarthaæ ca nirÆpatayà padyena tÃvad-granthaæ pravartayan granthak­d avatÃrayati atheti maÇgalÃrtham | yasmin ÓÃstra-vaktur h­daya-ni«Âhà pratÅyate tad eva ÓÃstra- pratipÃdya-vastu, na tv anyad ity artha÷ | sveti tadÅyam ajita-nirÆpakaæ purÃïam ity artha÷ | ÂÅkà ceti sva-sukheneti | svam asÃdhÃraïaæ jÅvÃnÃndÃd utk­«Âam | gu¬Ãd iva madhu, yad-anabhibyakta-saæsthÃna- guïa-vibhÆti-lÅlam Ãnanda-rÆpaæ sva-prakÃÓaæ brahma-Óabda-vyapadeÓyaæ vastu tenety artha÷ | rucirÃbhir iti pÃramaiÓvarya-samaveta-mÃdhurya- sambhinnatvÃn manoj¤Ãbhir Ãnandaika-rÆpÃbhi÷ pÃnaka-rasa-nyÃyena sphurad-ajita-tat-parikarÃdibhir lÅlÃbhir ity artha÷ | atrÃkhileti | pratikÆlaæ pratyÃkhyÃyakam | udÃsÅnaæ tyÃjakam ity artha÷ | aÇka-yugmaæ skandhÃdhyÃyayor j¤Ãpakam | ÓrÅ-sÆta÷ ÓrÅ-Óaunakaæ prati nirdhÃrayatÅty avatÃrikÃvÃkyena sambandha÷ | evam uttaratra sarvatra bodhyam ||29|| tÃd­Óam eva tÃtparyaæ karisyamÃïa-tad-grantha-pratipÃdya-tattva-nirïaya- k­te tat-pravakt­-ÓrÅ-bÃdarÃyaïa-k­te samÃdhÃv api saÇk«epata eva nirdhÃrayati - bhakti-yogena manasi samyak praïihite 'male | apaÓyat puru«aæ pÆrïaæ mÃyÃæ ca tad-apÃÓrayam || yayà sammohito jÅva ÃtmÃnaæ tri-guïÃtmakam | paro 'pi manute 'narthaæ tat-k­taæ cÃbhipadyate || anarthopaÓamaæ sÃk«Ãd bhakti-yogam adhok«aje | lokasyÃjÃnato vidvÃæÓ cakre sÃtvata-saæhitÃm || yasyÃæ vai ÓrÆyamÃïÃyÃæ k­«ïe parama-pÆru«e | bhaktir utpadyate puæsa÷ Óoka-moha-bhayÃpahà || sa saæhitÃæ bhÃgavatÅæ k­tvÃnukramya cÃtma-jam | Óukam adhyÃpayÃm Ãsa niv­tti-nirataæ muni÷ || (BhP 1.7.4-8) tatra -- sa vai niv­tti-nirata÷ sarvatropek«ako muni÷ | kasya và b­hatÅm etÃm ÃtmÃrÃma÷ samabhyasat || (BhP 1.7.9) iti Óaunaka-praÓnÃnantaraæ ca - ÃtmÃrÃmÃÓ ca munayo nirgranthà apy urukrame | kurvanty ahaitukÅæ bhaktim ittham-bhÆta-guïo hari÷ || harer guïÃk«ipta-matir bhagavÃn bÃdarÃyaïi÷ | adhyagÃn mahad ÃkhyÃnaæ nityaæ vi«ïu-jana-priya÷ || (BhP 1.7.10-11) bhakti-yogena premïà | astv evam aÇga bhagavÃn bhajatÃæ mukundo muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam || (BhP 5.6.18) ity atra prasiddhe÷ | praïihite samÃhite samÃdhinÃnusmara tad-vice«Âitam (BhP 1.5.13) iti taæ prati ÓrÅ-nÃradopadeÓÃt | pÆrïadasya mukta-pragrahayà v­ttyà - bhagavÃn iti Óabdo'yaæ tathà puru«a ity api | vartate nirupÃdhiÓ ca vÃsudeve'khilÃtmani || iti pÃdmottara-khaï¬a-vacanÃva«Âambhena, tathà - kÃma-kÃmo yajet somam akÃma÷ puru«aæ param || akÃma÷ sarva-kÃmo và mok«a-kÃma udÃra-dhÅ÷ | tÅvreïa bhakti-yogena yajeta puru«aæ param || (BhP 2.3.9-10) ity asya vÃkya-dvayasya pÆrva-vÃkye puru«aæ paramÃtmÃnaæ prak­ty- ekopÃdhim uttara-vÃkye puru«aæ pÆrïaæ nirupÃdhim iti ÂÅkÃnusÃreïa ca pÆrïa÷ puru«o'tra svayaæ bhagavÃn ucyate ||30|| BD: grantha-vaktu÷ Óukasya yatra ni«ÂhÃvadhÃrità | tatraiva grantha-kartur vyÃsasyÃpi ni«ÂhÃm avadhÃrayitum avatÃrayati tÃd­Óam eveti | niv­tti-nirataæ brahmÃnandÃd anyasmin sp­hÃ-virahitam | kasyeti saæhitÃbhyÃsasya kiæ phalam ity artha÷ | adhyagÃd adhÅtavÃn | mukta-pragrahayeti yathÃÓva÷ pragrahe mukte balÃvadhi dhÃvaty evaæ pÆrïa-Óabda÷ prav­tta÷ pÆrïatvÃvadhi pravarteteti vaktuæ tad-avadhiÓ ca svayaæ-bhagavaty eveti tathocyata ity artha÷ ||30|| pÆrvam iti pÃÂhe pÆrvam evÃham ihÃsam, iti tat-puru«asya puru«atvam iti Órauta-nirvacana-viÓe«a-puraskÃreïa ca sa evocyate | tam apaÓyat ÓrÅ-veda- vyÃsa iti svarÆpa-Óaktim antam evety etat svayam eva labdham pÆrïaæ candram apaÓyad ity ukte kÃntim antam apaÓyad iti labhyate | ataeva - tvam Ãdya÷ puru«a÷ sÃk«Ãd ÅÓvara÷ prak­te÷ para÷ mÃyÃæ vyudasya cic-chaktyà kaivalye sthita Ãtmani || [BhP 1.7.23] ity uktam | ataeva mÃyÃæ ca tad-apÃÓrayam ity anena tasmin apa apak­«Âa ÃÓrayo yasyÃ÷ | nilÅya sthitatvÃd iti mÃyÃyà na tat-svarÆpa-bhÆtatvam ity api labhyate | vak«yate ca - mÃyà paraity abhimukhe ca vilajjamÃnà iti [BhP 2.7.47] | svarÆpa-Óaktir iyam atraiva vyaktÅbhavi«yati anarthopaÓamaæ sÃk«Ãd bhakti-yogam adhok«aje [BhP 1.7.6] ity anena ÃtmÃrÃmÃÓ ca [BhP 1.7.10] ity anena ca | pÆrvatra hi bhakti-yoga-prabhÃva÷ khalv asau mÃyÃbhibhÃvakatayà svarÆpa-Óakti-v­ttitvenaiva gamyate | paratra ca te guïà brahmÃnandasyÃpy uparicaratayà svarÆpa-Óakte÷ parama-v­ttitÃm evÃrhantÅti | mÃyÃdhi«ÂhÃt­- puru«as tu tad-aæÓatvena, brahma ca tadÅya-nirviÓe«ÃvirbhÃvatvena, tad- antarbhÃva-vivak«ayà p­thaÇ nokte iti j¤eyam | ato'tra pÆrvavad eva sambandhi-tattvaæ nirdhÃritam ||31|| BD: pÃÂhÃntareïÃpi sa evÃrtha iti vyÃkhyÃtum Ãha pÆrvam iti | ÅÓvarasyaiva pÆrva-vartitvÃt puru«atvam ity artha÷ | sa eveti svayaæ bhagavÃn eva | svarÆpa-Óaktimattve pramÃïam Ãha tvam iti | ÓrutiÓ cÃtrÃsti | parÃsya Óaktir vividhaiva ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca iti (ÁvetU 6.8) | e«aiva hlÃdinÅ sandhinÅty Ãdinà smaryate | ity uktam iti kaïÂhata÷ pÃÂhitam arjunenety artha÷ | mÃyÃto'nyeyaæ bodhyety Ãha ataevety Ãdinà | mÆla- vÃkyena svarÆpa-bhÆtà cic-chaktir iyaæ bodhitÃstÅy Ãha ataevety Ãdinà | paÂÂa-mahi«Åva svarÆpa-Óakti÷, bahir dvÃra-sevikeva mÃyÃ-Óaktir ity ubhayor mahad-antaraæ bodhyam | bhagavad-bhakter bhagavad-guïÃnÃæ ca svarÆpa-Óakti-sÃrÃæÓatvaæ sayuktikam Ãha pÆrvatra hÅtyÃdinà | brahmÃnandasyeti anabhivyakta-saæsthÃnÃdi-viÓe«asyeti bodhyam | nanu paramÃtma-rÆpas tÃd­Óa-brahma-rÆpaÓ cÃvirbhÃva÷ kuto vyÃsena na d­«Âa iti cet tatrÃha mÃyÃdhi«ÂhÃtr iti ||31|| atha prÃk-pratipÃditasyaivÃbhedhyeasya prayojanasya ca sthÃpakaæ jÅvasya svarÆpata eva parameÓvarÃd vailak«aïyam apaÓyad ity Ãha- yayà mÃyayà sammohito jÅva÷ svayaæ cid-rÆpatvena triguïÃtmakÃj ja¬Ãt paro'py ÃtmÃnaæ triguïÃtmakaæ ja¬aæ dehÃdi-saÇghÃtaæ manute | tan-manana-k­tam anarthaæ saæsÃra-vyasanaæ cÃbhipadyate | tad evaæ jÅvasya cid-rÆpatve'pi yayà sammohita iti manute iti ca svarÆpa-bhÆta-j¤Ãna-ÓÃlitvaæ vyanakti prakÃÓaika-rÆpasya tejasa÷ svapara-prakÃÓana-Óaktivat | aj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnaæ tena muhyanti jantava÷ (GÅtà 5.25) iti ÓrÅ-gÅtÃbhya÷ | tad evaæ upÃdher eva jÅvatvaæ tan-nÃÓasyaiva mok«atvam iti matÃntaraæ parih­tavÃn | atra yayà sammohita÷ ity anena tasyà eva tatra kart­tvaæ bhagavatas tatrodÃsÅnatvaæ matam | vak«yate ca -- vilajjamÃnayà yasya sthÃtum Åk«Ã-pathe'muyà vimohità vikatthante mamÃham iti durdhiya÷ || [BhP 2.5.13] iti | atra vilajjamÃnayà ity anenedam ÃyÃti tasyà jÅva-sammhohanaæ karma ÓrÅ- bhagavate na rocata iti yadyapi sà svayaæ jÃnÃti, tathÃpi bhayaæ dvitÅyÃbhiniveÓata÷ syÃd ÅÓÃd apetasya (BhP 11.2.37) iti diÓà jÅvÃnÃm anÃdi-bhagavad-aj¤Ãna-maya-vaimukhyam asahamÃnà svarÆpÃvaraïam asvarÆpÃveÓaæ ca karoti ||32|| jÅvo yenÓvaraæ bhajet bhaktyà ca tasmin premÃïaæ vindet tato mÃyayà vimukta÷ syÃt tam ÅÓvarÃj jÅvasya vÃstavaæ bhedam apaÓyad iti vyÃca«Âe, atha prÃg ity Ãdinà | jÅvasyeti vailak«aïyam iti sevakatva-sevyatvÃïutva- vibhutva-rÆpa-nitya-dharma-hetukaæ bhedam ity artha÷ | nanu cin-mÃtro jÅva÷ yo vij¤Ãne ti«Âhan (B­hadU 3.7.22), vij¤Ãnaæ yaj¤aæ tanute (TaittU 2.5.1) ity Ãdau cid-dhÃtutva-ÓravaïÃt, na tasya dharma-bhÆtaæ nityaæ j¤Ãnam asti yena moha-manane varïanÅye | tasmÃt sattvà sa¤jÃyate j¤Ãnam (GÅtà 14.17) ity Ãdi-vÃkyÃt, sattve yà caitanyasya cchÃyÃ, tad eva sattvopahitasya tasya j¤Ãnaæ yena moha-manane vyÃsena d­«Âe syÃtÃm iti cet tatrÃha tad evam ity Ãdinà | chÃyÃbhÃvÃc ca na tat-kalpanaæ yuktam iti bhÃva÷ | nanu svarÆpa-bhÆtaæ j¤Ãnaæ katham iti cet tatrÃha parkÃÓaiketi | ahi- kuï¬alÃdhikaraïe (Vs. 3.2.28) bhëitam etad dra«Âavyam | t­tÅya-sandarbhe vistarÅ«yÃma etat | tad evam upÃdher iti anta÷karaïaæ jÅva÷ anta÷-karaïa- nÃÓo jÅvasya mok«a iti ÓaÇkara-mataæ dÆsitam | tathà sati paro'pÅty Ãdi- vyÃkopÃd iti bhÃva÷ | atreti tatra jÅva-mohane karmaïi | tasyà mÃyÃyÃ÷ | vilajjeti brahma-vÃkyam | amuyà mÃyayà | asahamÃneti dÃsyà ucitam etat karma yat svÃmi-vimukhÃn du÷khÃkarotÅti | ÅÓa-vaimukhyena pihitaæ jÅvaæ mÃyà pidhatte, ghaÂenÃv­taæ dÅpaæ yathà tama Ãv­ïotÅti ||32|| ÓrÅ-bhagavÃæÓ cÃnÃdita eva bhaktÃyÃæ prapa¤cÃdhikÃriïyÃæ tasyÃæ dÃk«iïyaæ laÇghituæ na Óaknoti | tathà tad-bhayenÃpi jÅvÃnÃæ sva- sÃmmukhyaæ vächann upadiÓati -- daivÅ hy e«Ã guïa-mayÅ mama mÃyà duratyayà | mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te || iti [GÅtà 7.14] satÃæ prasaÇgÃn mama vÅrya-saævido bhavanti h­t-karïa-rasÃyanÃ÷ kathÃ÷ | taj-jo«aïÃd ÃÓv apavarga-vartmani Óraddhà ratir bhaktir anukrami«yati || (3.25.25) lÅlayà ÓrÅmad-vyÃsa-rÆpeïa tu viÓi«Âayà tad-upadi«ÂavÃn ity anantaram evÃyÃsyati | anarthopaÓamaæ sÃk«Ãd iti | tasmÃd dvayor api tat tat sama¤jasaæ j¤eyam | nanu mÃyà khalu Óakti÷ ÓaktiÓ ca kÃrya-k«amatvaæ | tac ca dharma- viÓe«a÷ | tasyÃ÷ kathaæ lajjÃdikam | ucyate evaæ saty api bhagavati tÃsÃæ ÓaktÅnÃm adhi«ÂhÃt­-devya÷ ÓrÆyante, yathà kenopani«adi mahendra- mÃyayo÷ saævÃda÷ | tad ÃstÃæ, prastutaæ prastÆyate ||33|| BD: nanv ÅÓvara÷ kathaæ tan mohanaæ sahate | tatrÃha bhagavÃæÓ ceti | tarhi k­pÃlutÃ-ksi÷ | tatrÃha tatheti | tad-bhayenÃpÅti mÃyÃto yaj-jÅvÃnÃæ bhayaæ tenÃpi hetunety artha÷ | tataÓ ca na tat-ksatir ity artha÷ | daivÅti prapattiÓ ceyaæ sat-prasaÇga-hetukaiva tad-upadi«Âà yayà sÃmmukhyaæ syÃt tad viddhi praïipÃtena (GÅtà 4.34) ity Ãdi tad-vÃkyÃt | satÃæ prasaÇgÃt ity Ãdy-agrima- vÃkyÃc ca | lÅlayeti lÅlÃvatÃreïa | viÓi«Âatayeti ÃcÃrya-rÆpeïety artha÷ | tasmÃd iti dvayor mÃyÃ-bhagavator api | tat tad iti | mohanaæ sÃmmukhya- vächà cety artha÷ | nanu mÃyÃyà mohana-lajjana-kart­tvam uktaæ tat kathaæ ja¬ÃyÃs tasyÃ÷ sambhaved iti ÓaÇkate - nanu mÃyeti | dharma-viÓe«a utsÃhÃdivad ity artha÷ | siddhÃntayati ucyata iti | adhi«ÂhÃt­-devya iti | vindhyÃdi-girÅïÃæ yathÃdhi«ÂhÃt­-mÆrtayas tadvat | keneti tasyÃæ brahma ha devebhyo vijigye (KenaU 3.1) ity Ãdi-vÃkyam asti | tatrÃgni-vÃyu- maghona÷ sagarvÃn vÅk«ya tad-garvam apanetuæ paramÃtmÃvirabhÆt | tam ajÃnantas te jij¤ÃsayÃmÃsu÷ | te«Ãæ vÅryaæ parÅk«amÃïa÷ sa t­ïaæ nidadhau | sarvaæ daheyam ity agni÷ | sarvam ÃdadÅyeti vÃyuÓ ca bruvaæs tan- nirdagdhum Ãdayetuæ ca nÃÓakat | j¤Ãtuæ prav­ttÃn madhonas tu sa tiro'dhatta | tad-ÃkÃÓe maghavà haimavatÅm umÃm ÃjagÃma | kim etad iti papraccha | sà ca brahmaitad ity uvÃceti ni«k­«Âam ||33|| tatra jÅvasya tÃd­Óa-cid-rÆpatve'pi parameÓvarato vailak«aïyaæ tad- apÃÓrayam iti, yathà sammohita iti ca darÓayati ||34|| BD: tatra jÅvasyeti mÃyÃæ ca tad-apÃÓrayÃm itÅÓvarasya mÃyÃ-niyant­tvaæ yayà sammohito jÅva iti jÅvasya mÃyÃ-niyamyatvaæ ca | tena svarÆpata ÅÓÃj jÅvasya bheda-paryÃyaæ vailak«aïyaæ d­«ÂavÃn iti prasphuÂam | apaÓyat ity anena kÃlo'py ÃnÅta÷ | tad evam ÅÓvara-jÅva-mÃyÃ-kÃlÃkhyÃni catvÃri tattvÃni samÃdhau ÓrÅ-vyÃsena d­«ÂÃni | tÃni nityÃny eva | atha ha vÃva nityÃni puru«a÷ prak­tir Ãtmà kÃla÷ ity evaæ bhÃllaveya-Órute÷ | nityo nityÃnÃæ cetanaÓ cetanÃnÃm eko bahÆnÃæ yo vidadhÃti kÃmÃn (KaÂhaU 2.2.13) iti kÃÂhakÃt | ajÃm ekÃæ lohita-Óukla-k­«ïÃæ bahvÅ÷ prajÃ÷ s­jamÃnÃæ sarÆpÃ÷ | ajo hy eko ju«amÃïo'nuÓete jahÃty enÃæ bhukta-bhogÃm ajo'nya÷ || iti ÓvetÃÓvatarÃïÃæ mantrÃc ca (ÁvetU 4.5) | avikÃrÃya ÓuddhÃya nityÃya parmÃtmane | sadaika-rÆpa-rÆpÃya vi«ïave sarva-ji«ïave || (ViP 1.2.1) pradhÃnaæ puru«aæ cÃpi praviÓyÃtmecchayà hari÷ | k«obhayÃmÃsa samprÃpte sarga-kÃle vyayÃvyayau || (ViP 1.2.29) avyaktaæ kÃraïaæ yat tat pradhÃna ­«i-sattamai÷ | procyate prak­ti÷ sÆk«mà nityaæ sad-asad-Ãtmakam || (ViP 1.2.19) anÃdir bhagavÃn kÃlo nÃnto'sya dvija vidyate | avyucchinnÃs tatas tv ete sarga-sthity-anta-saæyamÃ÷ || (ViP 1.2.26) iti ÓrÅ-vai«ïavÃc ca | te«v ÅÓvara÷ ÓaktimÃn svatantra÷ jÅvÃdayas tu tac- chaktayo'svatantrÃ÷ | vi«ïu-Óakti÷ parà proktà k«etraj¤Ãkhyà tathÃparà | avidyÃ-karma-saæj¤Ãnyà t­tÅyà Óaktir i«yate || (ViP 6.7.61) iti ÓrÅ-vai«ïavÃt | sa yÃvad urvyà bharam ÅÓvareÓvara÷ svakÃla-Óaktyà k«apayaæÓ cared bhuvi (BhP 10.1.22) iti ÓrÅ-bhÃgavatÃc ca | tatra vibhuvij¤Ãnam ÅÓvara÷, aïu-vij¤Ãnaæ jÅva÷ | ubhayaæ nitya-j¤Ãna-guïakam | sattvÃdi-guïa-traya-viÓi«Âaæ ja¬aæ dravyaæ mÃyà | guïa-traya-ÓÆnyaæ bhÆta-vartamÃnÃdi-vyavahÃra-kÃraïaæ ja¬aæ dravyaæ tu kÃla÷ | karmÃpy anÃdi vinÃÓi cÃsti na karmÃvibhÃgÃd iti cen nÃnÃditvÃt iti (Vs 2.1.35) iti sÆtrÃd iti vastu-sthiti÷ Óruti-sm­ti-siddhà veditavyà ||34|| yarhy eva yad ekaæ cid-rÆpaæ brahma mÃyÃÓrayatÃ-valitaæ vidyÃmayaæ tarhy eva tan-mÃyÃ-vi«ayatÃpannam avidyÃ-paribhÆtaæ cety uktam iti jÅveÓvara- vibhÃgo ‘vagata÷ | tataÓ ca svarÆpa-sÃmarthya-vailak«aïyena tad dvitayaæ mitho vilak«aïa-svarÆpam evety Ãgatam ||35|| BD: yat tu ekam evÃdvitÅyam (ChÃU 6.2.1), vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma (B­hadU 3.9.28), neha nÃnÃsti ki¤cana (B­hadU 4.4.19) ity Ãdi-Órutibhyo nirviÓe«a-cin-mÃtrÃdvaitaæ brahma vÃstavyam | atha sadasad-vilak«aïatvÃd anirvacanÅyena vidyÃvidyÃ-v­ttikenÃj¤Ãnena sambandhÃt tasmÃd vidyopahitam ÅÓvara-caitanyam avidyopahitaæ jÅva-caitanyaæ cÃbhÆt | svarÆpa-j¤Ãnena niv­tte tv aj¤Ãne na tatreÓvara-jÅva-bhÃva÷, kintu nirviÓe«ÃdvitÅya-cinmÃtra-rÆpÃvasthitir bhaved ity Ãha mÃyÅ ÓaÇkara÷ | tatrÃha yarhy eva yad ekam iti visphuÂÃrtham | ity uktam iti | yugapad evÃkasmÃd evÃj¤Ãna-yogÃd ekasya bhÃgasya vidyÃÓrayatvam anyasyÃvidyÃ- parÃbhÆtir iti | kim aparÃddhaæ tena brahmaïà yena vividha-vik«epa- kleÓÃnubhavabhÃjanatÃbhÆt | punar apy ÃkasmikÃj¤Ãna- sambandhasyÃÓakyatvÃd vaktum iti na tad uktarÅtyà tad-vibhÃgo vÃcya÷ kintu ÓrÅ-vyÃsa-d­«Âa-rÅtyaiva so'smÃbhir avagata ity artha÷ ||35|| na copÃdhitÃratamyamaya-pariccheda-pratibimbatvÃdi-vyavasthayà tayor vibhÃga÷ syÃt ||36|| BD: yat tu indro mÃyÃbhi÷ puru-rÆpa Åyate (RV 6.47.18, B­hadU 2.5.19) ity Ãdi-Órutes tasyÃdvitÅyasya brahmaïo mÃyayà paricchedÃd ÅÓvara-jÅva- vibhÃga÷ syÃt | tatra vidyayà paricchinno mahÃn khaï¬a ÅÓvara÷ | avidyayà paricchinna÷ kanÅyÃn khaï¬as tu jÅva÷ | yathà ghaÂenÃvacchinna÷ ÓarÃveïÃvacchinnaÓ cÃkÃÓa-khaï¬o mahad-alpatÃ-vyapadeÓaæ bhajati | yathà hy ayaæ jyotir Ãtmà vivasvÃn apo bhittvà bahudhaiko'nugacchan | upÃdhinà kriyate bheda-rÆpo deva÷ k«etre«v evam ajo'yam Ãtmà || (Óruti?) ity Ãdi«u brahmaïas tasya pratibimba-ÓravaïÃt tad-vibhÃga÷ syÃt | vidyÃyÃæ pratibimba ÅÓvara÷ | avidyÃyÃæ pratibimbas tu jÅva÷ | yathà sarasi rave÷ pratibimba÷ yathà ca ghaÂe pratibimbo mahad-alpatva-vyapadeÓaæ bhajate tadvad ity Ãha ÓaÇkara÷ | tad idaæ nirasanÃya darÓayati na ceti | anayà rÅtyà tayor vibhÃgo na ca syÃd ity anvaya÷ ||36|| tatra yady upÃdher anÃvidyakatvena vÃstavatvaæ tarhy avi«ayasya tasya pariccheda-vi«ayatvÃsambhava÷ | nirdharmakasya vyÃpakasya niravayavasya ca pratibimbatvÃyogo'pi | upÃdhi-sambandhÃbhÃvÃt bimba-pratibimba- bhedÃbhÃvÃt, d­ÓyatvÃbhÃvÃc ca | upÃdhi-paricchinnÃkÃÓastha-jyotir- aæÓasyeva pratibimbo d­Óyate, na tv ÃkÃÓasya d­ÓyatvÃbhÃvÃd eva ||37|| BD: kuto na vÃcya iti tad-anupapatter evety Ãha tatra yady upÃdher iti | pariccheda-pak«aæ nirÃkaroti anÃvidyakatvena rajju-bhujaÇgavad-aj¤Ãna- racitatvÃbhÃvena vastu-bhÆtatve satÅty artha÷ | avi«ayasyeti ag­hyo na hi g­hyate iti (B­hadU 3.9.26) Órute÷ sarvÃsp­Óyasya tasya brahmaïa ity artha÷ | idam atra bodhyam - na ca ÂaÇka-cchinna-pëÃïa-khaï¬avad-vÃstavopÃdhi- cchinno brahma-khaï¬a-viÓe«a ÅÓvaro jÅvaÓ ca | brahmaïo'cchedyatvÃd akhaï¬atvÃbhyupagamÃc ca | ÃdimattvÃpattaiÓ ceÓvara-jÅvayo÷ | yata ekasya dvidhà tridhà vidhÃnaæ cheda÷ | nÃpy acchinna evopÃdhi-saæyukto brahma- pradeÓa-viÓe«a eva sa sa÷ | upÃdhau calaty upÃdhi-saæyukti-brahma-pradeÓa- calanÃyogÃt pratik«aïam upÃdhi-saæyukta-brahma-pradeÓa-bhedÃd anuk«aïam upahitatvÃnupahitatvÃpatte÷ | na ca k­tsnaæ brahmaivopahitaæ sa sa÷ | anupahita-brahma-vyapadeÓÃsiddhe÷ | nÃpi brahmÃdhi«ÂhÃnam | upÃdhir eva sa sa÷ | muktÃvÅÓa-jÅvÃbhÃvÃpatter iti tuccha÷ pariccheda- vÃda÷ | atha pratibimba-pak«aæ nirÃkaroti nirdharmakasyety Ãdinà | nirdharmakasyopÃdi-sambandhÃbhÃvÃt | vyÃpakasya bimba-pratibimba- bhedÃbhÃvÃt | niravayavasya d­ÓyatvÃbhÃvÃc ca brahmaïaÇ pratibimba ÅÓvaro jÅvaÓ ca nety artha÷ | rÆpÃdi-dharma-viÓi«Âasya paricchinnasya sÃvayavasya ca sÆryÃdes tad-vidÆre jalÃdy-upÃdhau pratibimbo d­«Âa÷ tad- vilak«aïasya brahmaïa÷ sa na Óakyo vaktum ity artha÷ | nanv ÃkÃÓasya tÃd­ÓasyÃpi pratibimba-darÓanÃd brahmaïa÷ sa bhavi«yatÅti cet tatrÃha upÃdhÅti graha-nak«atra-prabhÃ-maï¬alasyety artha÷ | anyathà vÃyukÃla- diÓÃm api sa darÓanÅya÷ | yat tu dhvane÷ partidhvanir iva brahmaïa÷ pratibimba÷ syÃd ity Ãha tan na cÃru | arthÃntaratvÃd iti pratibimba-vÃdo'py atituccha÷ ||37|| tathà vÃstava-paricchedÃdau sati sÃmÃnÃdhikaraïya-j¤Ãna-mÃtreïa na tat- tyÃgaÓ ca bhavet | tat-padÃrtha-prabhÃvas tatra kÃraïam iti ced asmÃkam eva mata-sammatam ||38|| BD: brahmaivÃham iti j¤Ãna-mÃtreïa tad-rÆpÃvasthiti÷ syÃd iti yad- abhimataæ tat kahlÆpÃdher vÃstavatva-pak«e na sambhavatÅty Ãha tathà vÃstaveti | Ãdinà pratibimbo grÃhya÷ | na khalu niga¬ita÷ kaÓcid dÅno rÃjaivÃham iti j¤Ãna-mÃtrÃd rÃjà bhavan d­«Âa iti bhÃva÷ | nanu brahmÃnusandhi-sÃmarthyÃd bhaved iti cet tatrÃha tat-padÃrtheti | tathà ca tvan-mata-k«atir iti ||38|| upÃdher Ãvidyakatve tu tatra tat-paricchinnatvÃder apy aghaÂamÃnatvÃd Ãvidyakatvam eveti ghaÂÃkÃÓÃdi«u vÃstavopÃdhimaya-tad-darÓanayà na te«Ãm avÃstava-svapna-d­«ÂÃntopajÅvinÃæ siddhÃnta÷ sidhyati, ghaÂamÃnÃghaÂamÃnayo÷ saÇgate÷ kartum aÓakyatvÃt | tataÓ ca te«Ãæ tat tat sarvam avidyÃvilasitam eveti svarÆpam aprÃptena tena tena tat-tad- vyavasthÃpayitum aÓakyam ||39|| BD: athopÃdher Ãvidyakatva-pak«e pariccehdÃdi-vÃda-dvayaæ nirÃkaroti upÃdher iti | Ãvidyakatve rajju-bhujaÇgÃdivan mithyÃtve satÅty artha÷ | tatropÃdhi-paricchinnatva-tat-pratibimbatvayor apy anupapadyamÃnatvÃn mithyÃtvam eveti heto÷ | ghaÂÃkÃÓÃdi« ghaÂa-paricchinnÃkÃÓe ghaÂÃmbu- pratibimbÃkÃÓe ca vÃstavoopÃdhimaya-tad-ubhaya-d­«ÂÃnta-darÓanayà te«Ãæ cinmÃtrÃdvaitnÃm ekajÅvavÃda-parini«ÂhatvÃd avÃstava-svapna- d­«ÂÃntopajÅvinÃæ siddhÃnto na sidhyati | upÃdher mithyÃtve tena pariccheda÷ pratibimbaÓ ca brahmaïo mithaiva syÃt | ato mithyopÃdhi-d­«ÂÃntatvena satya-ghaÂa-ghaÂÃmbuno÷ pradarÓanam asama¤jasam eva | ghaÂa-ghaÂÃmbu-d­«ÂÃnta-pradarÓanaæ ghaÂamÃnaæ, vidyÃvidhÃ-v­tti-rÆpa-dÃr«ÂÃntika-pradarÓanaæ sva-ghaÂa-mÃnam | tayo÷ saÇgati÷ sÃd­Óya-vilak«aïà kartum aÓakyaiva sÃd­ÓyÃbhÃvÃt | tataÓ ceti tat tat sarvaæ pariccheda-pratibimba-kalpanam avidyÃvilasitam aj¤Ãna- vij­mbhitam eva | iti evam-ukta-rÅtyà | svarÆpam aprÃptena asiddhena | tena paricchedavÃdena | tena pratibimbavÃdena ca | tat-tad-vyavasthÃpayituæ pratipÃdayitum aÓakyam | tataÓ ca hant­-hata-nyÃyena vyÃsa-d­«Âa- prakÃrakas tad-vibhÃgo dhruva÷ ||39|| iti brahmÃvidyayo÷ paryavasÃne sati yad eva brahma cin- mÃtratvenÃvidyÃyogasyÃtyantÃbhÃvÃspadatvÃc chuddhaæ tad eva tad-yogÃd aÓuddhyà jÅva÷ | punas tad eva jÅvÃvidyÃ-kalpita-mÃyÃÓrayatvÃd ÅÓvaras tad eva ca tan-mÃyÃ-vi«ayatvÃj jÅva iti virodhas tad-avastha eva syÃt | tatra ca ÓuddhÃyÃæ city avidyà | tad-avidyÃ-kalpitopÃdhau tasyÃm ÅÓvarÃkhyÃyÃæ vidyeti, tathà vidyÃvattve'pi mÃyikatvam ity asama¤jasà ca kalpanà syÃd ity Ãdy anusandheyam ||40|| BD: nanu paricchedÃdi-vÃda-dvaye nÃsmÃkaæ tÃtparyaæ tasyÃj¤a-bodhanÃya kalpitatvÃt | kintv eka-jÅva-vÃda eva tad asti | sa eva mÃyà parimohitÃtmà ÓarÅram ÃsthÃya karoti sarvam | striyanna-pÃnÃdi-vicitra-bhogai÷ sa eva jÃgrat paritu«Âim eti || (KaivalyaU 12) ity Ãdi kaivalyopani«adi tasyiavopapÃditatvÃt | tad-vÃdaÓ cettham ekam evÃdvitÅyam ity Ãdy ukta-Órutibhyo'dvitÅya-cin-mÃtro hy Ãtmà | sa cÃtmany avidyayà guïamayÅæ mÃyÃæ tad-vai«amyajÃæ kÃrya-saæhitaæ ca kalpanyann asmad-artham ekaæ yu«mad-arthÃæÓ ca bahÆn kalpayati | tatrÃsmad-artha÷ sva-svarÆpa÷ puru«a÷ | yu«mad-arthaÓ ca mahad-ÃdÅni bhÆmy-antÃni ja¬Ãni | sva-tulyÃni puru«ÃntarÃïi, savaÓvarÃkhya÷ puru«a-viÓe«aÓ cety evaæ trividha÷ | jÅveÓÃv ÃbhÃsena karoti mÃyà cÃvidyà ca svayam eva bhavati iti (NTU 2.9) iti Óruty-antarÃc ca | guïa-yogÃd eva kart­tva-bhokt­tve tatrÃtmany adhyaste | yathà svapne kaÓcid rÃjadhÃnÅæ rÃjÃnaæ tat-prajÃÓ ca kalpayati, tan-niyamyam ÃtmÃnaæ ca manyate, tadvat | jÃte ca j¤Ãne, jÃgare ca sati, tato'nyan na ki¤cid astÅti cinmÃtram ekam Ãtma-svastv iti | tam imaæ vÃdaæ nirÃkartum Ãha iti brahmeti | iti evaæ pÆrvokta-rÅtyà paricchedÃdi-vÃda-dvayasya pratyÃkhyÃne jÃte, brahma cÃvidyà ceti dvayo÷ paryavasÃne satÅty artha÷ | atyantÃbhÃvÃspadatvÃd iti ag­hyo na hi g­hyate (B­hadU 3.9.26) ity Ãdi Óruter evety artha÷ | virodhas tad-avastha iti vorodhatvÃd evÃÓakya-vyavasthÃpana ity artha÷ | tava ca ÓuddhÃyÃm iti Óuddhe brahmaïy akasmÃd avidyÃ-sambandhas tat-sambandhÃt tasya jÅvatvam | tena jÅvena kalpitÃyà mÃyÃyà ÃÓrayo bhÆtvà tad brahmaiveÓvara÷ | tasyeÓvarasya mÃyayà paribhÆtaæ brahmaiva taj-jÅva÷ | ity Ãdi vipralÃpo'yam avidu«Ãm eva, na tu vidu«Ãm iti bhÃva÷ | mÃyikatvaæ pratÃrakatvam ity artha÷ | sa eva mÃyà iti Órutis tu brahmÃyatta-v­ttikatva- brahma-vyÃpyatvÃbhyÃæ brahmaïo'natirikto jÅva ity eva nivedayantÅ gatÃrthà | jÅveÓau iti Órutis tu mÃyÃ-vimohita-tÃrkikÃdi-parikalpita-jÅveÓa- paratayà gatÃrtheti na ki¤cid anupapannam || 40 || kiæ ca, yady atrÃbheda eva tÃtparyam abhavi«yat tarhy ekam eva brahmÃj¤Ãnena bhinnaæ, j¤Ãnena tu tasya bhedamayaæ du÷khaæ vilÅyata ity apaÓyad ity evÃvak«yat | tathà ÓrÅ-bhagaval-lÅlÃdÅnÃæ vÃstavatvÃbhÃve sati ÓrÅ-Óuka-h­daya-virodhaÓ ca jÃyate ||42|| BD: anupapatty-antaram Ãha kiæ ceti | atra ÓrÅ-bhÃgavate ÓÃstre | ity eveti pÆrïa÷ puru«a÷ kaÓcid asti tad-ÃÓritayà mÃyayà jÅvo vimohito'narthaæ bhajati | tad-anarthopaÓamanÅ ca pÆrïasya tasya bhakti÷ ity apaÓyat | ity evaæ nÃvak«yad ity artha÷ ||41|| tasmÃt pariccheda-pratibimbatvÃdi-pratipÃdaka-ÓÃstrÃïy api katha¤cit tat- sÃd­Óyena gauïyaiva v­ttyà pravarteran | ambuvad agrahaïÃt tu na tathÃtvam (Vs. 3.2.19), v­ddhi-hrÃsa-bhÃktvam antar- (page 98) bhÃvÃd ubhaya- sÃma¤jasyodevam (Vs 3.2.20) iti pÆrvottara-pak«amaya-nyÃyÃbhyÃm ||42|| BD: tasmÃd iti | tat-sÃd­Óyena paricchinna-pratibimba-tulyatvenety artha÷ | siæho devadatta÷ ity atra yathà gauïyà v­ttyà siæha-tulyatvaæ devadattasyocyate, na tu siæhatvaæ tadvad ity artha÷ | nanv evaæ kena nirïÅtam iti cet | sÆtrak­tà ÓrÅ-vyÃsenaiveti tat sÆtra-dvayaæ darÓayati | tatraikena tadvÃda-dvayam asambhavÃn nirasyati ambuvad iti | yathÃmbunà bhÆ-khaï¬asya pariccheda÷, evam upÃdhinà brahma-pradeÓasya sa syÃt | na, ambunà bhÆkhaï¬asyevopÃdhinà brahma-pradeÓasya grahaïÃbhÃvÃt | ag­hyo na hi g­hyate (B­hadU 3.9.26) iti hi Óruti÷ | ato na tathÃtvaæ brahmaïa upÃdhi-paricchinnatvaæ nety artha÷ | yad vÃ, ambuni yathà rave÷ partibimba÷ paricchinnasya g­hyate, evam upÃdhau brahmaïa÷ pratibimbo vyÃpakasya na g­hyate | ato na tathÃtvam tasya pratibimbo nety artha÷ | tarhi ÓÃstra-dvayaæ kathaæ saÇgacchate | tatrÃha, v­ddhÅti dvitÅyena | tad dvayaæ na mukhya-v­ttyà pravartate | kintu v­ddhi- hrÃsa-bhÃktvaæ guïÃæÓam ÃdÃyaiva | yathà mahad-alpau bhÆ-khaï¬au, yathà ca ravi-tat-pratibimbau v­ddhi-hrÃsa-bhÃjau, tathà pareÓa-jÅvau syÃtÃm | kuta÷? antarbhÃvÃt | etasminn aæÓe ÓÃstra-tÃtparya-pÆrte÷ | evaæ saty ubhayor d­«ÂÃntÃntikayo÷ sÃma¤jasyÃt saÇgater ity artha÷ | pÆrva- nyÃyena paricchedÃdi-vÃda-dvayasya khaï¬anam, uttara-nyÃyena tu gauïa- v­ttyà tasya vyavasthÃpanam iti | brahmaïa÷ khaï¬a÷y pratibimbo và jÅva eveti sÆtra-k­tÃæ matam | ÅÓo'pi brahmaïa÷ khaï¬a÷ pratibimbo veti mÃyinÃm ÅÓa-vimukhÃnÃæ matam iti bodhavyam ||42|| tata evÃbheda-ÓÃstrÃïy ubhayoÓ cid-rÆpatve jÅva-samÆhasya durghaÂa- ghaÂanÃ-paÂÅyasyà svÃbhÃvika-tad-acintya-Óaktyà svabhÃvata eva tad-raÓmi- paramÃïu-guïa-sthÃnÅyatvÃt tad-vyatirekeïÃvyatirekeïa ca virodhaæ parih­tyÃgre muhur api tad etad-vyÃsa-samÃdhi-labdha-siddhÃnta-yojanÃya yojanÅyÃni ||43|| BD: tata iti paricchedÃdi-ÓÃstra-dvayasya tat-sÃd­ÓyÃrthakatvena nÅtatvÃd eva heto÷ | tvaæ và aham asmi bhagavo deva, ahaæ vai tvam asi tattvam asi ity ÃdÅny abheda-ÓÃstrÃïi | tad etad vyÃsa-samÃdhi-siddhÃnta-yojanÃya muhur apy agre yojanÅyÃnÅti sambandha÷ | kena hetunety Ãha ubhayor ÅÓa-jÅvayoÓ cid-rÆpatvena hetunà | yathà gaura-ÓyÃmayos taruïa-kumÃrayor và viprayor vipratvenaikyam | tataÓ ca jÃtyaivÃbhedo, natu vyaktor ity artha÷ | tathà jÅva- samÆhasya durghaÂa-ghaÂanÃ-paÂÅyasyà tad-acintya-Óaktyà svabhÃvata eva tad-raÓmi-paramÃïu-guïa-sthÃnÅyatvÃt tad-vyatirekeïa, avyatirekeïa ca hetunà virodhaæ parih­tyeti | pareÓasya kahlu svarÆpÃnubandhinÅ parÃkhyà Óaktir u«ïateva raver asti | parÃsya Óaktir vividhaiva ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca (ÁvetU 6.8) iti mantra-varïÃt | vi«ïu-Óakti÷ parà proktà (ViP 6.7.61) iti smaraïÃc ca | sà hi tad-itarÃn nikhilÃn niyamayati | yasmÃt tad anye sarve'rthÃ÷ svasvabhÃvam atyajanto vartante | prak­ti÷ kÃla÷ karma ca svÃnta÷-sthitam apÅÓvaraæ spar«Âuæ na Óaknoti | kintu tato bibhyed eva svasvabhÃve ti«Âhati | jÅva-gaïÃÓ ca tat-sajÃtÅyo'pi na tena samparcituæ Óaknoti kintu tamÃÓrayann eva v­ttiæ labhate | mukhya-prÃïam iva ÓrotrÃdir indriya-gaïa iti | tathà yad-attir yad-adhÅnà sa tad-rÆpa÷ ity abheda- ÓÃstrasyÃpi bheda-ÓÃstreïa sÃrdham avirodho'yaæ ÓrÅ-vyÃsa-samÃdhi-labdha- siddhÃnta-savyapek«a iti | tathà cÃtreÓa-jÅvayo÷ svaruÆpÃbhedo nÃstÅti siddham ||43|| tad evaæ mÃyÃÓrayatva-mÃyÃ-mohitatvÃbhyÃæ sthite dvayor bhede tad- bhajanasyaivÃbhidheyatvam ÃyÃtam ||44|| tad evam iti sphuÂÃrtham | tad-bhajanasya mÃyÃ-nivÃrakasyety artha÷ ||44|| ata÷ ÓrÅ-bhagavata eva sarva-hitopade«Â­tvÃt, sarva-dhu÷kha-haratvÃt, raÓmÅnÃæ sÆryavat sarve«Ãæ parama-svarÆpatvÃt sarvÃdhika-guïa-ÓÃlitvÃt, parama-premayogatvam iti prayojanaæ ca sthÃpitam ||45|| BD: mÃyÃ-moha-nivÃrakatvÃd yasya bhajanam abhidheyaæ, sa bhagavÃn eva bhajatÃæ prema-yogya ity arthÃd Ãgatam ity Ãha ata iti | ato mÃyÃmoha- nivÃraka-bhajanatvÃd bhagavata eva parama-prema-yogyatvam iti sambandha÷ | jÅvÃtmà prema-yogya÷, paramÃtmà bhagavÃæs tu parama- prema-yogya ity artha÷ | kuta ity apek«ÃyÃæ hetu-catu«Âayam Ãha sarveti | raÓmÅnÃm ity Ãdi - sÆryo yathà raÓmÅnÃæ svarÆpaæ na, kintu parama- svarÆpam eva bhavaty evaæ jÅvÃnÃæ bhagavÃn iti svarÆpaikyaæ nirastam | antaryÃmi-brÃhmaïÃt saubÃla-brÃhamaïÃc ca jÅvÃtmana÷ paramÃtmana÷ ÓarÅrÃïi bhavanti, sa tu te«Ãæ ÓarÅrÅ iti bheda÷ prasphuÂo j¤Ãta÷ | ata÷ sarvÃdhiketi ||45|| tatrÃbhidheyaæ ca tÃd­Óatvena d­«ÂavÃn api, yatas tat-prav­tty-arthaæ ÓrÅ- bhÃgavatÃkhyÃm imÃæ sÃtvata-saæhitÃæ pravartitavÃn ity Ãha anartheti | bhaktiyoga÷ Óravaïa-kÅrtanÃdi-lak«aïa÷ sÃdhana-bhakti÷, na tu prema- lak«aïa÷ | anu«ÂhÃnaæ hy upadeÓÃpek«aæ prema tu tat-prasÃdÃpek«am iti tathÃpi tasya tat-prasÃda-hetos tat-prema-phala-garbhatvÃt sÃk«Ãd evÃnarthopaÓamanatvaæ, na tv anyasÃpek«atvena | yat karmabhir yat tapasà j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat ity Ãdau (BhP 11.20.32), sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate'¤jasà | svargÃpavargaæ (BhP 11.20.33) ity Ãde÷ | j¤ÃnÃdes tu bhakti-sÃpek«atvam eva Óreya÷-s­tiæ bhaktim (BhP 10.14.4) ity Ãde÷ | athavà anarthasya saæsÃra-vyasanasya tÃvat sÃk«Ãd-avyavadhÃnenopaÓamanaæ sammohÃdi-dvayasya tu premÃkhya-svÅya-phala-dvÃrety artha÷ | ata÷ pÆrvavad evÃtrÃbhidheyaæ darÓitam ||46|| BD: tatrÃbhÅti | tÃd­Óatvena mÃyÃnivÃrakatvena | d­«ÂavÃn api ÓrÅ-vyÃsa÷ | anu«ÂhÃnaæ k­ti-sÃdhyam | tat-prasÃdeti bhagavad-anugrahety artha÷ | tasya ÓravaïÃdi-lak«aïasya | anya-sÃpek«atvena karmÃdi-parikaratvena | j¤ÃnÃdes tv iti j¤Ãnam atra yasya brahma (page 6) ity ukta-brahma-vi«ayakam | sammohÃdÅyÃdi-padÃd Ãtmano ja¬a-dehÃdi-rÆpatÃ-mananaæ grÃhyam | ata iti | atra anartheti vÃkye ||46|| atha pÆrvadeva prayojanaæ ca spa«Âayituæ pÆrvoktasya pÆrïa-puru«asya ca ÓrÅ-k­«ïa-svarÆpatvaæ vya¤jayituæ, grantha-phala-nirdeÓa-dvÃrà tatra tad- anubhavÃntaraæ pratipÃdayann Ãha yasyÃm iti | bhakti÷ premà Óravaïa- rÆpayà (page 109) sÃdhana-bhaktyà sÃdhyatvÃt | utpadyate Ãvirbhavati | tasyÃnu«aÇgikaæ guïam Ãha Óoketi | atrai«Ãæ saæskÃro'pi naÓyatÅti bhÃva÷ | (page 110) prÅtir na yÃvan mayi vÃsudeva na mucyate deha-yogena tÃvat iti (BhP 5.5.6) ÓrÅ-­«abhadeva-vÃkyÃt | parama-puru«e pÆrvokta-pÆrïa- puru«e | kim ÃkÃra ity apek«ÃyÃm Ãha k­«ïe | k­«ïas tu bhagavÃn svayam ity Ãdi ÓÃstra-sahasra-bhÃvitÃnta÷-karaïÃnÃæ paramparayà tat-prasiddi- madhya-pÃtinÃæ cÃsÃÇkhya-lokÃnÃæ tan-nÃma-Óravaïa-mÃtreïa ya÷ prathama-pratÅti-vi«aya÷ syÃt, tathà tan-nÃmna÷ prathamÃk«ara-mÃtraæ mantrÃya kalpamÃnaæ yasyÃbhimukhyÃya syÃt tad-ÃkÃra ity artha÷ | ÃhuÓ ca nÃma-kaumudÅ-kÃrÃ÷ | k­«ïa-Óabdasya tamÃla-ÓyÃmala-tvi«i yaÓodÃyÃ÷ stanandhaye para-brahmaïi rƬhi÷ iti ||47|| BD: atheti | prayojanaæ bhagavat-prema-lak«aïam | tatreti tatra samÃdhau ÓrÅ-vyÃsasyÃnyam anubhavam ity artha÷ | ÃvirbhavatÅti premïa÷ parÃsÃrÃæÓatvenotpatty-asambhavÃd ity artha÷ | tasyeti premïa÷ | atra premïi sati | k­«ïas tu bhagavÃn svayaæ iti ÓrÅ-sÆtÃdÅnÃæ ÓrÅ-jayadevÃdÅnÃæ cÃsaÇkhya-lokÃnÃm ity artha÷ | tan-nÃma iti tan-nÃmna÷ iti cobhayatra k­«ïeti nÃma bodhyam | rƬhir iti prak­ti-pratyaya-sambandhaæ vinaiva yaÓodÃ-sute prasiddhir maï¬apa-Óabdasyeva g­ha-viÓe«a ity artha÷ ||47|| atha tasyaiva prayojanasya brahmÃnandÃnubhavÃd api paramatvam anubhÆtavÃn | yatas tÃd­Óaæ Óukam api tad-Ãnanda-vaiÓi«Âya-lambhanÃya tÃm adhyÃpayÃmÃsety Ãha sa saæhitÃm iti | k­tvÃnukramya ceti prathamata÷ svayaæ saÇk«epeïa k­tvà paÓcÃt tu ÓrÅ-nÃradopadeÓÃd anukrameïa viv­tyety artha÷ | ataeva ÓrÅmad-bhÃgavataæ bhÃratÃnantaraæ yad atra ÓrÆyate, yac cÃnyatrëÂÃdaÓa-purÃïÃnantaraæ bhÃratam iti tad-dvayam api samÃhitaæ syÃt | brahmÃnandÃnubhava-nimagnatvÃt niv­tti-nirataæ sarvato niv­ttau nirataæ, tatrÃvyabhicÃriïam apÅty artha÷ ||48|| BD: atheti brahmÃnandÃd yasya brahmety ukta-vastu-sukhÃd api | paramatvam utk­«Âatvam anubhÆtavÃn ÓrÅ-vyÃsa÷ | tÃd­Óaæ tad- ÃnandÃnubhavainam api | tad-Ãnandeti k­«ïa-premÃnanda-prÃpaïÃyety artha÷ | ata eveti | yad atreti atra ÓrÅ-bhÃgavate | ayatra mÃtsyÃdau a«ÂÃdÓa- purÃïÃni k­tvà satyavatÅ-suta÷ | cakre bhÃratam ÃkhyÃnaæ vedÃrthair upab­æhitam ity anenety artha÷ | tatreti niv­ttÃv ity artha÷ ||48|| tam etaæ ÓrÅ-veda-vyÃsasya samÃdhi-jÃtÃnubhavaæ ÓrÅ-Óaunaka- praÓnottaratvena viÓadayan sarvÃtmÃrÃmÃnubhavena sahetukaæ saævÃdayati ÃtmÃrÃmÃÓ ceti | nirgranthà vidhi-ni«edhÃtÅtà nirgatÃhaÇkÃra-granthayo và | ahaitukÅæ phalÃnusandhi-rahitÃm | atra sarvÃk«epaparihÃrÃrtham Ãha itthambhÆta ÃtmÃrÃmÃïÃm apy Ãkar«aïa-svabhÃvo guïo yasya sa iti | tam evÃrthaæ ÓrÅ-ÓukasyÃpy anubhavena saævÃdayati harer guïeti | ÓrÅ- vyÃsadevÃd yat-ki¤cic-chrutena guïena pÆrvam Ãk«iptà matir yasya sa÷ | paÓcÃd adhyagÃt mahad-vistÅrïam api | tataÓ ca tat-saÇkathÃ-sauhÃrdena nityaæ vi«ïu-janÃ÷ priyà yasya tathÃbhÆto vÃ, te«Ãæ priyo và svayam abhavad ity artha÷ | ayaæ bhÃva÷ brahma-vaivartÃnusÃreïa pÆrvaæ tÃvad ayaæ garbham Ãrabhya ÓrÅ-k­«ïasya svaritayà mÃyÃ-nivÃrakatvaæ j¤ÃtavÃn | tatra ÓrÅ-vyeda-vyÃsas tu taæ vaÓÅkartuæ tad-ananya-sÃdhanaæ ÓrÅ-bhÃgavatam eva j¤ÃtvÃ, tad- guïÃtiÓaya-prakÃÓamayÃæs tadÅya-padya-viÓe«Ãn katha¤cc chrÃvayitvà tena tam Ãk«ipta-matiæ k­tvÃ, tad eva pÆrïaæ tam adhyÃpayÃmÃseti ÓrÅ- bhÃgavata-mahimÃtiÓaya÷ prokta÷ | tad evaæ darÓitaæ vaktu÷ ÓrÅ-Óukasya vedavyÃsasya ca samÃna-h­dayam | tasmÃd vaktur h­dayÃnurÆpam eva sarvatra tÃtparyaæ paryÃlocanÅyaæ nÃnyathà | yad yat tad anyathà paryÃlocanaæ, tatra tatra kupatha-gÃmitaiveti ni«ÂaÇkitam || 1.7 || ÓrÅ-sÆta÷ || 49 || BD: samÃdhi-d­«ÂasyÃrthasya sarva-tattvaj¤a-sammatatvam Ãha tam ity Ãdinà | nirgatÃhaÇkÃreti | mahat-tattvÃj jÃto'yam ahaÇkÃra÷ | na tu svarÆpÃnubandhÅti bodhyaæ, dvitÅye sandarbhe evam eva nirïe«yamÃïatvÃt | tadÅya-padya-viÓe«Ãn iti pÆtanÃdhÃtrÅ-gati-dÃna-pÃï¬ava-sÃrathya- pratÅhÃratvÃdi-pradarÓakÃn katicic chlokÃn ity artha÷ | brahma-vaivarte Óuko yoni-jÃta÷, bhÃrate tv ayoni-jÃta÷ kathyate | dÃra-grahaïaæ kanyÃ-santatiÓ ceti | tad etat sarvaæ kalpa-bhedena saÇgamanÅyam ||49|| atha krameïa vistaratas tathaiva tÃtparyaæ nirïetuæ sambandhÃbhidheya- prayojane«u «a¬bhi÷ sandarbhair nirïe«yamÃïe«u prathamaæ yasya vÃcya- vÃcakatÃ-sambandhÅdaæ ÓÃstraæ tad eva dharma÷ projjhita-kaitava÷ ity Ãdi- padye sÃmÃnyÃkÃratas tÃvad Ãha vedyaæ vÃstavam atra vastu (BhP 1.1.2) iti || ÂÅkà ca atra ÓrÅmati sundare bhÃgavate vÃstavaæ paramÃrtha-bhÆtaæ vastu vedyaæ, na tu vaiÓe«ikÃdivad dravya-guïÃdi-rÆpam ity e«Ã ||1.1|| veda- vyÃsa÷ ||50|| BD: saÇk«epeïoktaæ sambandhÃdikaæ vistareïa darÓayitum upakramate athetyÃdi | tathaiveti ÓrÅ-ÓukÃdi-h­dayÃnusÃreïety artha÷ | sÃmÃnyata iti anirdi«Âa-svarÆpa-guïa-vibhÆti-kathanÃyety artha÷ | vaiÓe«ikÃdivad iti kaïÃda-gautamokta-ÓÃstravad ity artha÷ ||50|| atha kiæ rÆpaæ tad-vastu-tattvam ity atrÃha vadanti tat tattva-vidas tattvaæ yaj j¤Ãnam advayam iti (BhP 1.2.11) | j¤Ãnaæ cid-eka-rÆpam | advayatvaæ cÃsya svayaæ-siddhatÃd­ÓÃtÃd­ÓatattvÃntarÃbhÃvaÃt svaÓaktyeka-sahÃyatvÃt | paramÃÓrayaæ taæ vinà tÃsÃm asiddhatvÃc ca | tattvam iti parama- puru«ÃrthatÃ-dyotanayà parama-sukha-rÆpatvaæ tasya bodhyate | ataeva tasya nityatvaæ ca darÓitam ||1.2|| ÓrÅ-suta÷ ||52|| BD: svarÆpa-nideÓa-pÆrvakaæ tattvaæ vaktum avatÃrayati atha kim iti | svayaæ siddheti Ãtmanaiva siddhaæ khalu svayaæ siddham ucyate | svayaæ dÃsÃs tapasvina÷ ity atra tapasv-dÃsyam Ãtmanà tapasvinaiva siddhaæ pratÅyate tadvat | tÃd­Óaæ ca pareÓa-vastv eva, na tu tÃd­Óam api jÅva-caitanyaæ, na tv atÃd­Óaæ prak­ti-kÃla-lak«aïaæ ja¬a-vastu | tad-abhÃvÃd advayatvam | tayo÷ svayaæsiddhatvÃbhÃva÷ kuta÷ | ity atrÃha paramÃÓrayaæ taæ vineti | sva- Óaktyeka-sahÃye'py advaya-padaæ prayujyate dhanur dvitÅya÷ pÃï¬ur iti | nanu vedÃnte vj¤Ãnam Ãnandaæ brahma iti | vij¤ÃnÃnada-svarÆpaæ brahma paÂhyate, iha j¤Ãnam iti katham | tatrÃha tattvam iti | idam atra tattvam ity ukte sÃre vastuni tattva-Óabdo nÅyate | sÃraæ ca sukham eva sarve«Ãm upÃyÃnÃæ tad-arthatvÃt | tathà ca sukha-rÆpatvam api tasyÃgatam | nanu j¤Ãnaæ sukhaæ cÃnityaæ d­«Âaæ tatrÃha ataeveti | svayaæsiddhatvena vyÃkhyÃnÃn nityaæ tad ity artha÷ | sad-akÃraïaæ yat tan nityaæ iti hi tÅrthakÃrÃ÷ | evaæ ca tÃd­Óa-brahma-sambandhÅdaæ ÓÃstram ity uktam ||51|| nanu nÅla-pÅtÃdy-ÃkÃraæ k«aïikam eva j¤Ãnaæ d­«Âam, tat punar advayaæ nityaæ j¤Ãnaæ kathaæ lak«yate yan-ni«Âham idaæ ÓÃstram | ity atrÃha sarva- vedÃnta-sÃraæ yad brahmÃtvekatva-lak«aïam | vastv advitÅyaæ tan-ni«Âham iti (BhP 12.13.12) satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma iti yasya svarÆpam uktam, yenÃÓrutaæ Órutaæ bhavati (Chà 6.1.3) iti yad-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãnaæ pratij¤Ãtam | sad eva saumyedam agra ÃsÅt (Chà U 6.2.1) ity Ãdinà nikhila- jagad-eka-kÃraïatà | tad aik«ata bahu syÃm (ChÃU 6.2.3) ity anena satya- saÇkalpatà ca yasya pratipÃditÃ, tena brahmaïà svarÆpa-ÓaktibhyÃæ sarva- b­hattamena sÃrdham | anena jÅvenÃtmanà (Chà U 6.3.2) iti tadÅyoktÃvidantÃnirdeÓena tato bhinnatve'py ÃtmatÃnirdeÓena tad-ÃtmÃæÓa- viÓe«atvena labdhasya bÃdarÃyaïa-samÃdhi-d­«Âa-yukter atyabhinnatÃ- rahitasya jÅvÃtmano yad ekatvaæ tattvam asi (ChÃU 6.8.7) ity Ãdau jÃtyà tad- aæÓa-bhÆta-cid-rÆpatvena samÃnÃkÃratà | tad eva lak«aïaæ prathamato j¤Ãne sÃdhakatamaæ yasya tathÃbhÆtaæ yat sarva-vedÃnta-sÃram advitÅyaæ vastu tan- ni«Âhaæ tad-eka-vi«ayam idaæ ÓrÅ-bhÃgavatam iti prÃktana- padyasthenÃnu«aÇga÷ | yathà janma-prabh­ti kaÓcid g­ha-guhÃvaruddha÷ sÆryaæ vividi«u÷ kathaÇcid gavÃk«a-patitaæ sÆryÃæÓu-kaïaæ darÓayitvà kenacid upadiÓyate e«a sa iti | etat tad-aæÓa-jyoti÷-samÃnÃkÃratayà tan-mahÃ- jyotir-maï¬alam anusandhÅyatÃm ity arthas tadvat | jÅvasya tathà tad- aæÓatvaæ ca tac-chakti-viÓe«a-siddhatvenaiva paramÃtma-sandarbhe sthÃpayi«yÃma÷ | tad etaj-jÅvÃdi-lak«aïÃæÓa-viÓi«Âatayaivopani«adas tasya sÃæÓatvam api kvacid upadiÓanti | niraæÓatvopadeÓikà Órutis tu kevala-tan- ni«Âhà | atra kaivalyaika-prayojanam iti caturtha-pÃdaÓ ca kaivalya-padasya Óuddhatva-mÃtra-vacanatvena Óuddhatvasya ca Óuddha-bhaktitvena paryavasÃnena prÅti-sandarbhe vyÃkhyÃsyate ||12|13|| ÓrÅ-sÆta÷ ||52|| BD: Ãrthikaæ nityatvaæ sthiraæ kurvan, ÓÃstrasya viÓi«Âa-brahma- sambandhitvam Ãha - nanu nÅlety Ãdinà | anena jÅvenety Ãdi | tadÅyoktau paradevatÃ-vÃkye | tad-ÃtmÃæÓa-viÓe«atvena tad-vibhinnÃæÓatvena, na tu matsyÃdivat svÃæÓatvenety artha÷ | jÅvÃtmano yad ekatvam iti jÅvasya cid- rÆpatvena jÃtyà yad-brahma-samÃnÃkÃratvaæ tad eva tasya brahmaïà sahaikyam iti vyakti-bheda÷ prasphuÂa÷ | evam eva yathetyÃdi-d­«ÂÃntenÃpi darÓita÷ | tad etad iti upani«ada÷ so'kÃmayata bahu syÃm ity ÃdyÃ÷ | niraæÓatvopadeÓiketi satyaæ j¤Ãnam anantam (TaittU 2.1), ni«kalaæ ni«riyaæ ÓÃntaæ niravadyaæ nira¤janam (ÁvetU 6.19) ity Ãdyà Órutis tu kevala-tan- ni«Âhà viÓe«yamÃtra-parety artha÷ | anabhivyakta-saæsthÃna-guïakaæ brahma vadatÅti yÃvat ||52|| tatra yadi tvam-padÃrthaysa jÅvÃtmano j¤Ãnatvaæ nityatvaæ ca prathamato vicÃra-gocara÷ syÃt tadaiva tat-padÃrthasya tÃd­Óatvaæ subodhaæ syÃd iti | tad bodhayitum anyÃrthaÓ ca parÃmarÓa÷ (Vs. 1.3.20) iti nyÃyena jÅvÃtmanas tad- rÆpatvam Ãha | nÃtmà jajÃna na mari«yati naidhate'sau na k«Åyate savanavid-vyabhicÃriïÃæ hi | sarvatra ÓaÓvad anapÃyy upalabdhi-mÃtraæ prÃïo yathendriya-balena vikalpitaæ sat || (BhP 11.3.38) Ãtmà Óuddho jÅva÷ | na jajÃna na jÃta÷ | janmÃbhÃvÃd eva tad-anantarÃstitÃ- lak«aïo vikÃro'pi nÃsti | naidhate na vardhate | v­ddhy-abhÃvÃd eva vipariïÃmo'pi nirasta÷ | hi yasmÃt | vyabhicÃriïÃm ÃgamÃpÃyinÃæ bÃla- yuvÃdi-dehÃnÃæ deva-manu«yÃdy-ÃkÃra-dehÃnÃæ và | savanavit tat-tat-kÃla- dra«Âà | nahy avasthÃvatÃæ dra«Âà tad-avastho bhavatÅty artha÷ | niravastha÷ ko'sÃv Ãtmà | ata Ãha upalabdhi-mÃtraæ j¤Ãnaika-rÆpam | kathambhÆtam | sarvatra dehe, ÓaÓvat sarvadà anuvartamÃnam iti | nanu nÅla-j¤Ãnaæ na«Âaæ pÅta-j¤Ãnaæ jÃtam iti pratÅter na j¤ÃnasyÃnapÃyitvam | tatrÃha indriya-baleneti | sad eva j¤Ãnam ekam indriya- balena vividhaæ kalpitam | nÅlÃdy-ÃkÃrà v­ttaya eva jÃyante naÓyanti ca na j¤Ãnam iti bhÃva÷ | ayam ÃgamÃpÃyitadavadhi-bhedena prathamas tarka÷ | dra«Â­-d­Óya-bhedena dvitÅyo'pi tarko j¤eya÷ | vyabhicÃri«v avasthÃ- vyabhicÃre d­«ÂÃnta÷ prÃïo yatheti | BD: jÅvÃtmani j¤Ãte paramÃtmà suj¤Ãta÷ syÃd ity uktam | tad arthaæ jÅvÃtmÃnaæ nirÆpayi«yann avatÃrayati tatra yadÅty Ãdinà | anyÃrthaÓ ceti brahma-sÆtram | dahara-vidyà chÃndogye paÂhyate yad idam asmin brahma- pure daharaæ puï¬arÅkaæ veÓma daharo'sminn antar-ÃkÃÓas tasmin yad- antas tad anve«Âavyam (ChÃU 8.1.1) iti | atropÃsakasya ÓarÅraæ brahma- puraæ, tatra h­t-puï¬arÅkastho dahara÷ paramÃtmà dhyeya÷ kathyate | tatrÃpahata-pÃpmatvÃdi-guïëÂakam anve«Âavyam upadiÓyata iti siddhÃntitam | tad-vÃkya-madhye sa e«a samprasÃdo'smÃc charÅrÃt samutthÃya paraæ jyotir upasampadya svena rÆpeïÃbhini«padyate, sa uttama÷ puru«a÷ (Chà 8.12.3) iti vÃkyaæ paÂhitam | atra samprasÃdo labdha-vij¤Ãno jÅvas tena yat paraæ jyotir upapannaæ sa eva puru«ottama ity artha÷ | dahara- vÃkyÃntarÃle jÅva-parÃmarÓa÷ kim artham iti cet tatrÃha anyÃrtha iti | tatra jÅva-parÃmarÓo'nyÃrtha÷ | yaæ prÃpya jÅva÷ sva-svarÆpeïÃbhini«padyate sa paramÃtmeti paramÃtma-j¤ÃnÃrtha ity artha÷ | na jajÃneti jÃyate'sti vardhate vipariïamate'pak«Åyate naÓyati ca iti bhÃva-vikÃrÃ÷ «a paÂhitÃ÷ | te jÅvasya na santi iti samudÃyÃrtha÷ | nanu nÅla-j¤Ãnam ity Ãdi j¤Ãna-rÆpam Ãtmavastu j¤Ãt­ bhavati | prakÃÓa-vastu sÆrya÷ prakÃÓayità yathà | tataÓ ca svarÆpÃnubandhitvÃj j¤Ãnaæ tasya nityaæ, tasyendriya-praïÃlyà nÅlÃdi- ni«Âhà yà vi«ayatà v­tti-pada-vÃcyà saiva nÅlÃdyapagame naÓyatÅti ||53|| d­«ÂÃntaæ viv­ïvann indriyÃdilayena nirvikÃrÃtmopalabdhiæ darÓayati -- aï¬e«u peÓi«u taru«v aviniÓcite«u prÃïo hi jÅvam upadhÃvati tatra tatra | sanne yad indriya-gaïe'hami ca prasupte kÆÂastha ÃÓayam ­te tad anusm­tir na÷ || [BhP 11.3.39] aï¬e«u aï¬aje«u | peÓi«u jarÃyuje«u | taru«u udbhijje«u | aviniÓcite«u svedaje«u | upadhÃvati anuvartate | evaæ d­«ÂÃnte nirvikÃratvaæ pradarÓya dÃr«ÂÃntike'pi darÓayati | katham | tadaivÃtmà savikÃra iva pratÅyate yadà jÃgare indriya-gaïa÷ | yadà ca svapne tat-saæskÃravÃn ahaÇkÃra÷ | yadà tu prasuptaæ tadà tasmin prasupta indriya-gaïe sanne lÅne | ahami anaÇkÃre ca sanne lÅne | kÆÂastho nirvikÃra evÃtmà | kuta÷ | ÃÓayam ­te liÇga-ÓarÅram upÃdhiæ vinà | vikÃra-hetor upÃdher abhÃvÃt ity artha÷ | nanv ahaÇkÃra-paryantasya sarvasya laye ÓÆnyam evÃvaÓi«yate | kva tadà kÆÂastha Ãtmà | ata Ãha tad-anusm­tir na÷ | tasyÃkhaï¬Ãtmana÷ su«pti- sÃk«iïa÷ sm­ti÷ na÷ asmÃkaæ jÃgrad-dra«ÂÌïÃæ jÃyate etÃvantaæ kÃlaæ sukham aham asvÃpsaæ na ki¤cid avedi«am iti | ato'nanubhÆtasya tasyÃsmaraïÃd asty eva su«ptau tÃdrg-ÃtmÃnubhava÷ | vi«aya- sambandhÃbhÃvÃc ca na spa«Âa iti bhÃva÷ | ata÷ sva-prakÃÓa-mÃtra-vastuna÷ sÆryÃde÷ prakÃÓavad upalabhdi-mÃtrasyÃpy Ãtmana upalabhdi÷ svÃÓraye'sty evety ÃyÃtam | tathà ca Óruti÷ -- yad vai tan na paÓyati paÓyan vai dra«ÂavyÃn na paÓyati, na hi dra«Âur d­«Âorviparilopo vidyate (B­hadU 4.3.23) iti | ayaæ sÃk«i-sÃk«ya-vibhÃgena t­tÅyas tarka÷ | du÷khi-premÃspadatva- vibhÃgena caturtho'pi tarko'vagantavya÷ ||55|| BD: d­«ÂÃntam iti prÃïasya nÃnÃ-dehe«v aikarÆpyÃn nirvikÃratvam ity artha÷ | tasminn Ãtmani | upÃdher liÇga-ÓarÅrasya | abhÃvÃd viÓle«Ãd ity artha÷ | tadÃpy atisÆk«mÃyà vÃsanÃyÃ÷ sattvÃn mukter abhÃva iti j¤eyam | prÃk­tÃhaÇkÃre lÅne'pi svarÆpÃnubandhino'ham arthasya sattvÃt tena sukham aham asvÃpsam iti vimarÓo bhavatÅti pratipÃdayitum Ãha nanv ity Ãdi | ÓÆnyam eveti ahaæ-pratyayæ vinÃtmano'pratÅter iti bhÃva÷ | akhaï¬Ãtmana iti | aïu-rÆpatvÃd vibhÃgÃnarhasyety artha÷ | nanu svÃpÃd utthitasyÃtmano,haÇkÃreïa yogÃt sukham aham asvÃpsam iti vimarÓo jÃgare sidhyati | su«uptau tu cin-mÃtra÷ sa iti cet tatrÃha ato'nanubhÆtasyeti | anubhava-smaraïayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyÃd ity artha÷ | tasmÃt tasyÃm apy anubhavitaivÃtmeti siddham | nanÆpalabdhi-mÃtram ity uktam | tasyopalabdh­tvaæ katham | tatrÃha ata ity Ãdi | yad vai iti | tad-Ãtma- caitanyaæ kart­ | su«uptau na paÓyatÅti yad ucyate tat khalu dra«Âavya- vi«ayÃbhÃvÃd eva, na tu dra«Â­tvÃbhÃvÃd ity artha÷ | sphuÂam anyat ||54|| tad uktaæ - anvaya-vyatirekÃkhyas tarka÷ syÃc caturÃtmaka÷ | ÃgamÃpÃyitadavadhi-bhedena prathamo mata÷ || dra«Â­-d­Óya-vibhÃgena dvitÅyo'pi matas tathà | sÃk«i-sÃk«ya-vibhÃgena t­tÅya÷ sammata÷ satÃm || du÷khi-premÃspadatvena caturtha÷ sukha-bodhaka÷ || ||11.3|| iti ÓrÅ-pippalÃyano nimim ||55|| BD: padyayor vyÃkhyÃne catvÃras tarkà yojitÃs tÃn abhiyuktoktÃbhyÃæ sÃrdhakÃrikÃbhyÃæ nirdiÓati anvayeti | tarka-Óabdena tarkÃÇgakam anumÃnaæ bodhyam | ÃgamÃpÃyino d­ÓyÃt sÃk«yÃd du÷khÃspadÃc ca dehÃder Ãtmà bhidyate | tad-avadhitvÃt, tad-dra«Â­tvÃt, tat-sÃk«itvÃt, premÃspadatvÃc ceti krameïa hetavo neyÃ÷ | vyatirekaÓ cohya÷ ||55|| evambhÆtÃnÃæ jÅvÃnÃæ cin-mÃtraæ yat svarÆpaæ tayaivÃk­tyà tad-aæÓitvena ca tad-abhinnaæ yat tattvaæ tad atra vÃcyam iti vya«Âi-nirdeÓa-dvÃrà proktam | tad eva hy ÃÓraya-saæj¤akaæ mahÃpurÃïa-lak«aïa-rÆpai÷ sargÃdibhir arthai÷ sama«Âi-nirdeÓa-dvÃrÃpi lak«yata ity atrÃha dvÃbhyÃm - - atra sargo visargaÓ ca sthÃnaæ po«aïam Ætaya÷ | manvantareÓÃnukathà nirodho muktir ÃÓraya÷ || daÓamasya viÓuddhy-arthaæ navÃnÃm iha lak«aïam | varïayanti mahÃtmÃna÷ ÓrutenÃrthena cäjasà || (BhP 2.10.1-2) manvantarÃïi ceÓÃnukathÃÓ ca manvantareÓÃnukathÃ÷ | atra sargÃdayo daÓÃrthà lak«yanta ity artha÷ | tatra ca daÓamasya viÓuddhy-arthaæ tattva- j¤ÃnÃrthaæ navÃnÃæ lak«aïaæ svarÆpaæ varïayanti | nanv atra naivaæ pratÅyate | ata Ãha Órutena Órutyà kaïÂhoktyaiva stutayÃdi-sthÃne«u, a¤jasà sÃk«Ãd varïayanti | arthena tÃtparya-v­ttyà ca tat-tad-ÃkhyÃne«u ||56|| BD: ÅÓvara-j¤ÃnÃrthaæ jÅva-svarÆpa-j¤Ãnaæ nirïÅtam | atha tat- sÃd­ÓyeneÓvara-svarÆpaæ nirïetuæ pÆrvoktaæ yojayati evambhÆtÃnÃm ity Ãdinà | cin-mÃtraæ yat svarÆpam iti cetayit­ ceti bodhyaæ pÆrva-nirÆpaïÃt | tatahivÃk­tyeti cinmÃtratve sati cetayit­tvaæ yÃk­tir jÃtis tayety artha÷ | Ãk­tis tu striyÃæ rÆpe sÃmÃnya-vapu«or api iti medinÅ | tad-aæÓitvena jÅvÃæÓitvena cety artha÷ | tad-abhinnaæ jÅvÃbhinnaæ yad brahma-tattvam | aæÓa÷ khalv aæÓino na bhidyate vya«Âir ity artha÷ | jÅvÃdi-Óaktimad brahma sama«Âi÷ | jÅvas tu vya«Âi÷ | tÃd­Óa-sama«Âi-brahma-nirÆpaïena tasya tathÃtvaæ vaktavyam ity artha÷ | daÓamasya ceÓvarasya | avaÓi«Âa÷ sphuÂÃrtha÷ ||56|| tam eva daÓamaæ vispa«Âayituæ te«Ãæ daÓÃnÃæ vyutpÃdikÃæ sapta-ÓlokÅm Ãha -- bhÆta-mÃtrendriya-dhiyÃæ janma sarga udÃh­ta÷ brahmaïo guïa-vai«amyÃd visarga÷ pauru«a÷ sm­ta÷ || (BhP 2.10.3) bhÆtÃni khÃdÅni | mÃtrÃïi ca ÓabdÃdÅni indriyÃïi ca | dhÅ-Óabdena mahad- ahaÇkÃrau | guïÃnÃæ vai«amyÃt pariïÃmÃt | brahmaïa÷ parameÓvarÃt kart­-bhÆtÃdÅnÃæ janma sarga÷ | puru«o vairÃjo brahmÃ, tat-k­ta÷ pauru«aÓ carÃcara-sargo visarga ity artha÷ | sthitir vaikuïÂha-vijaya÷ po«aïaæ tad-anugraha÷ manvantarÃïi sad-dharma Ætaya÷ karma-vÃsanÃ÷ avatÃrÃnucaritaæ hareÓ cÃsyÃnuvartinÃm puæsÃm ÅÓa-kathÃ÷ proktà nÃnÃkhyÃnopab­æhitÃ÷ || (BhP 2.10.4-5) vaikuïÂhasya bhagavato vijaya÷ s­«ÂÃnÃæ tat-tan-maryÃdÃ-pÃlanenotkar«a÷ | sthiti÷ sthÃnam | tata÷ sthite«u svabhakte«u tasyÃnugraha÷ po«aïam | manvantarÃïi tat-tan-manvantara-sthitÃnÃæ manvÃdÅnÃæ tad-anug­hÅtÃnÃæ satÃæ caritÃni, tÃny eva dharmas tad-upÃsanÃkhya÷ sad-dharma÷ | tatraiva sthitau nÃnÃ-karma-vÃsanà Ætaya÷ | sthitÃv eva harer avatÃrÃnucaritam asyÃnuvartinÃæ ca kathà ÅÓÃnukathÃ÷ proktà ity artha÷ | nirodho 'syÃnuÓayanam Ãtmana÷ saha Óaktibhi÷ | muktir hitvÃnyathà rÆpaæ sva-rÆpeïa vyavasthiti÷ || (BhP 2.10.6) sthity-anantaraæ cÃtmano jÅvasya Óaktibhi÷ svopÃdhibhi÷ sahÃsya harer anuÓayanaæ, hari-ÓayanÃnugatatvena Óayanaæ nirodha ity artha÷ | tatra hare÷ Óayanaæ prapa¤caæ prati d­«Âi-nimÅlanam | jÅvÃnÃæ Óayanaæ tatra laya iti j¤eyam | tatraiva nirodhe'nyathÃrÆpam avidyÃdhyastam aj¤atvÃdikaæ hitvà svarÆpeïa vyavasthitir mukti÷ ||57|| BD: sargÃdÅn daÓa vyutpÃdayati tad evam ity Ãdinà | brahmaïa÷ parameÓvarÃd iti | kÃraïa-s­«Âi÷ pÃrameÓvarÅ | kÃrya-s­«Âis tu vairi¤cÅty artha÷ | muktir iti bhagavad-vaimukhyÃnugatayÃ'vidyayà racitam anyathÃ- rÆpaæ devam ÃnavÃdibhÃvaæ hitvà tat-sÃmmukhyÃnuprav­ttayà tad-bhaktyà vinÃÓya, svarÆpeïÃpahata-pÃpmatvÃdi-guïëÂaka-viÓi«Âena jÅva-svarÆpeïa jÅvasya vyavasthitir viÓi«Âà punar Ãv­tti-ÓÆnyà punar Ãv­tti-ÓÆnyà bhagavat- sannidhau sthitir muktir ity artha÷ ||57|| ÃbhÃsaÓ ca nirodhaÓ ca yato 'sty adhyavasÅyate sa ÃÓraya÷ paraæ brahma paramÃtmeti Óabdyate | [BhP 2.10.7] ÃbhÃsa÷ s­«Âi÷ | nirodho layaÓ ca yato bhavati | adhyavasÅyata upalabhyate jÅvÃnÃæ j¤Ãnendriye«u prakÃÓate ca | sa brahmeti paramÃtmeti prasiddha ÃÓraya÷ kathyate | iti Óabda÷ prakÃrÃrtha÷ | tena bhagavÃn iti ca | asya viv­tir agre vidheyà ||58|| BD: atha navabhi÷ sargÃdibhir lak«aïÅyam ÃÓraya-tattvam Ãha ÃbhÃsaÓ ceti | yata iti hetau pa¤camÅ ||58|| sthitau ca tatrÃÓraya-svarÆpam aparok«Ãnubhavena vya«Âi-dvÃrÃpi spa«Âaæ darÓayitum adhyÃtmÃdi-vibhÃgam Ãha - yo 'dhyÃtmiko 'yaæ puru«a÷ so 'sÃv evÃdhidaivika÷ | yas tatrobhaya-viccheda÷ puru«o hy Ãdhibhautika÷ || ekam ekatarÃbhÃve yadà nopalabhÃmahe | tritayaæ tatra yo veda sa Ãtmà svÃÓrayÃÓraya÷ || [BhP 2.10.8-9] yo'yam ÃdhyÃtmika÷ puru«aÓ cak«ur-Ãdi-karaïÃbhimÃnÅ dra«Âà jÅva÷ | sa evÃdhidaivikaÓ cak«ur Ãdy-adhi«ÂhÃtà sÆryÃdi÷ | deha-s­«Âe÷ pÆrvaæ karaïÃnÃÃm adhi«ÂhÃnÃbhÃvenÃk«amatayà karaïa-prakÃÓa- kart­tvÃbhimÃni-tat-sahÃyayor ubhayor api tayor v­tti-bhedÃnudayena jÅvatva- mÃtrÃviÓe«Ãt | tataÓ cobhaya÷ karaïÃbhimÃni-tad-adhi«ÂhÃt­-devatÃ-rÆpo dvirÆpo vicchedo yasmÃt | sa ÃdhibhautikaÓ cak«ur golakÃdy-upalak«ito d­Óyo deha÷ puru«a iti puru«asya jÅvasyopÃdhi÷ | sa và e«a puru«o'nna- rasa-maya÷ [TaittaU 2.1] ity Ãdi Órute÷ ||59|| BD: nanu karaïÃbhimÃnino jÅvasya karaïa-pravartaka-sÆryÃditvam atra katham | tatrÃha deha-s­«Âe÷ pÆrvam iti karaïÃnÃm iti | adhi«ÂhÃnÃbhÃvena cak«r golakÃdyabhÃvenety artha÷ | ubhayor api tayor v­tti-bhedÃnudayeneti karaïÃnÃæ vi«aya-grahaïaæ v­tti÷ | devatÃnÃæ tu tatra pravartakatvaæ v­tti÷ | ayam atra ni«kar«a÷ dehotpatte÷ pÆrvam api jÅvena sÃrdham indriyÃïi tad-devatÃÓ ca santy eva | tadà te«Ãæ v­tty-abhÃvÃj jÅve'ntarbhÃvo vivak«ita÷ | utpanne tu dehe tayor vibhÃgo yad-bhavatÅty Ãha tataÓ cobhaya iti ||59|| ekam ekatarÃbhÃva ity e«Ãm anyonya-sÃpek«a-siddhatve nÃnÃÓrayatvaæ darÓayati | tathà hi d­Óyaæ vinà tat-pratÅty-anumeyaæ karaïaæ na sidhyati | nÃpi dra«Âà na ca tad vinà karaïa-prav­tty-anumeyas tad-adhi«ÂhÃtà sÆryÃdi÷ | na ca taæ vinà karaïaæ pravartate | na ca tad vinà d­yam ity ekatarasyÃbhÃva ekaæ nopalabhÃmahe | tatra tadà tat-tritayam ÃlocanÃtmakena pratyayena | yo veda sÃk«itayà paÓyati sa paramÃtmà ÃÓraya÷ | te«Ãm api parasparam ÃÓrayatvam astÅti tad-vyavacchedÃrthaæ viÓe«aïaæ svÃÓrayo'nanyÃÓraya÷ | sa cÃsÃv anye«Ãm ÃÓrayaÓ ceti | tatrÃæÓÃæÓino÷ Óuddha-jÅva-paramÃtmanor abhedÃæÓa-svÅkÃreïaivÃÓraya ukta÷ | ata÷ paro'pi manute'nartham [BhP 1.7.5] iti | jÃgrat-svapna-su«uptaæ ca guïato buddhi-v­ttaya÷ | tÃsÃæ vilak«aïo jÅva÷ sÃk«itvena vivak«ita÷ || [BhP 11.13.27] iti | Óuddho vica«Âe hy aviÓuddha-kartu÷ [BhP 5.11.12] ity Ãdy uktasya sÃk«i- saæj¤ina÷ Óuddha-jÅvasyÃÓrayatvaæ na ÓaÇkanÅyam | athavà nanv ÃdhyÃtmikÃdÅnÃm apy ÃÓrayatvam asty eva | satyam | tathÃpi parasparÃÓrayatvÃn na tatrÃÓrayatÃkaivalyam iti te tv ÃÓraya-Óabdena mukhyatayà nocyanta ity Ãha ekam iti | tarhi sÃk«iïa evÃstÃm ÃÓrayatvam | tatrÃha tritayam iti | sa Ãtmà sÃk«Å jÅvas tu ya÷ svÃÓrayo'nanyÃÓraya÷ paramÃtmà sa evÃÓrayo yasya tathÃbhÆta iti | vak«yate ca haæsa-guhya-stave sarvaæ pumÃn veda guïÃæÓ ca taj-j¤o na veda sarvaj¤am anantam Ŭe iti [BhP 6.4.25] | tasmÃt ÃbhÃsaÓ ca ity Ãdinokta÷ paramÃtmaivÃÓraya iti ||2.10|| ÓrÅ-Óuka÷ ||60|| BD: ÃdhyÃtmikÃdÅnÃæ trayÃïÃæ mitha÷ sÃpek«atvena siddhes te«Ãm ÃÓrayatvaæ nÃstÅti vyÃca«Âe ekam ekatarety Ãdinà | tritayam ÃdhyÃtmikÃdi- tritayam | nanu Óuddhasya jÅvasya dehendriyÃdi-sÃk«itvÃbhidhÃnenÃnyÃn apek«atva-siddhes tasyÃÓrayatvaæ kuto na brÆsa tatrÃha atrÃæÓÃæÓinor iti | aæÓinÃæÓo'pÅha g­hÅta ity artha÷ | asanto«Ãd vyÃkhyÃntaram athaveti | tarhÅti sÃk«iïa÷ Óuddha-jÅvasya | sarvam iti pumÃn jÅva÷ ||60|| asya ÓrÅ-bhÃgavatasya mahÃ-purÃïatva-vya¤jaka-lak«aïaæ prakÃrÃntareïa ca vadann api tasyaivÃÓrayatvam Ãha dvayena - sargo'syÃtha visargaÓ ca v­ttÅ rak«ÃntarÃïi ca | vaæÓo vaæÓÃnucaritaæ saæsthà hetur apÃÓraya÷ || daÓabhir lak«aïair yuktaæ purÃïaæ tad-vido vidu÷ | kecit pa¤ca-vidhaæ brahman mahad-alpa-vyavasthayà ||[BhP 12.7.9-10] antarÃïi manvantarÃïi | pa¤ca-vidham - sargaÓ ca pratisargaÓ ca vaæÓo manvantarÃïi ca | vaæÓÃnucaritaæ ceti purÃïaæ pa¤ca-lak«aïam || iti kecid vadanti | sa ca matabhedo mahad-alpa-vyavasthayà mahÃ-purÃïam alpa-purÃïam iti bhinnÃdhikaraïatvena | yadyapi vi«ïu-purÃïÃdÃv api daÓÃpi tÃni lak«yante | tathÃpi pa¤cÃnÃm eva prÃdhÃnyenoktatvÃd alpatvam | atra daÓÃnÃm arthÃnÃæ skandhe«u yathÃkramaæ praveÓo na vivak«ita÷ | te«Ãm dvÃdaÓa-saÇkhyatvÃt | dvitÅya-skandhoktÃnÃæ te«Ãæ t­tÅyÃdi« yathÃ- saÇkhyaæ na samÃveÓa÷ | nirodhÃdÅnÃæ daÓamÃdi«v a«Âama-varjam | anye«Ãm apy anye«u yathokta-lak«aïatayà samÃveÓanÃÓakyatvÃd eva | tad uktaæ ÓrÅ-svÃmibhir eva - daÓame k­«ïa-sat-kÅrti-vitÃnÃyopavarïyate | dharma-glÃni-nimittas tu nirodho du«Âa-bhÆbhujÃm || iti | prÃk­tÃdi-caturdhà yo nirodha÷ sa tu varïita÷ | iti | ato'tra skandhe ÓrÅ-k­«ïa-rÆpasyÃÓrayasyaiva varïana-prÃdhÃnyaæ tair vivak«itam | uktaæ ca svayam eva - daÓame daÓamaæ lak«yam ÃÓritÃÓraya- vigraham iti | evam anyatrÃpy unneyam | ata÷ prÃyaÓa÷ sarve'rthÃ÷ sarve«v eva skandhe«u guïatvena và mukhyatvena và nirÆpyanta ity eva te«Ãm abhimatam | ÓrutenÃrthena cäjasà ity atra ca tathaiva pratipannaæ sarvatra tat-tat-sambhavÃt | tataÓ ca parthama-dvitÅyayor api mahÃ-purÃïatÃyÃæ praveÓa÷ syÃt | tasmÃt kramo na g­hÅta÷ ||61|| BD: asyeti | prakÃrÃntareïeti kvacin-nÃmÃntaratvÃd arthÃntaratvÃc cety artha÷ | etÃni daÓa-lak«aïÃni kecit t­tÅyÃdi«u krameïa sthÆla-dhiyo yojayanti | tÃn nirÃkurvann Ãha dvitÅya-skandhoktÃnÃm iti | a«ÂÃdaÓa- sahasritvaæ dvÃdaÓa-skandhitvaæ ca bhÃgavata-lak«aïaæ vyÃkupyeta | adhyÃya-pÆrtau bhÃgavatatvoktiÓ ca na sambhaved iti ca bodhyam | Óuka- bhëitaæ ced bhÃgavataæ tarhi prathamasya dvÃdaÓa-Óe«asya ca tattvÃnÃpatti÷ | tasmÃd a«ÂÃdaÓa-sahasri tat-pitur ÃcÃryÃc chukenÃdhÅtaæ kathitaæ ceti sÃmprataæ saævÃdÃs tu tathaivÃnÃdi-siddhà iti sÃmpratam ||61|| atha sargÃdÅnÃæ lak«aïam Ãha - avyÃk­ta-guïa-k«obhÃn mahatas triv­to'hama÷ | bhÆta-mÃtrendriyÃrthÃnÃæ sambhava÷ sarga ucyate || (BhP 12.7.11) pradhÃna-guïa-k«obhÃn mahÃn, tasmÃt triguïo'haÇkÃra÷ | tasmÃd bhÆta- mÃtrÃïÃæ bhÆta-sÆk«mÃïÃm indriyÃïÃæ ca | sthÆla-bhÆtÃnÃæ ca | tad- upalak«ita-tad-devatÃnÃæ ca sambhava÷ sarga÷ | kÃraïa-s­«Âi÷ sarga ity artha÷ | puru«Ãnug­hÅtÃnÃm ete«Ãæ vÃsanÃmaya÷ | visargo'yaæ samÃhÃro bÅjÃd bÅjaæ carÃcaram || (BhP 12.7.12) puru«a÷ paramÃtmà | ete«Ãæ mahad-ÃdÅnÃæ, jÅvasya pÆrvakarma-vÃsanÃ- pradhÃno'yaæ samÃhÃra÷ | kÃrya-bhÆtaÓ carÃcara-prÃïi-rÆpo bÅjÃd bÅjam iva pravÃhÃpanno visarga ucyate | vya«Âi-s­«Âi-visarga ity artha÷ | anenotir ay uktà - v­ttir bhÆtÃni bhÆtÃnÃæ carÃïÃm acarÃïi ca | k­tà svena nÌïÃæ tatra kÃmÃc codanayÃpi và || (BhP 12.7.13) carÃïÃæ bhÆtÃnÃæ sÃmÃnyato'carÃïi, cakÃrÃc carÃïi ca kÃmÃd v­tti÷ | tatra tu nÌïÃæ svena svabhÃvena kÃmÃc codanayÃpi và yà niyatà v­ttir jÅvikÃk­tÃ, sà v­ttir ucyata ity artha÷ | rak«ÃcyutÃvatÃrehà viÓvasyÃnuyuge yuge | tiryaÇ-martyar«ideve«u hanyante yais trayÅ-dvi«a÷ || (BhP 12.7.14) yair avatÃrai÷ | aneneÓakathà | sthÃnaæ po«aïaæ ceti trayam uktam | manvantaraæ manur devà manu-putrÃ÷ sureÓvarÃ÷ | ­«ayo'æÓÃvatÃrÃÓ ca hare÷ «a¬-vidham ucyate || (BhP 12.7.15) manvÃdyÃcaraïa-kathanena sad-dharma evÃtra vivak«ita ity artha÷ | tataÓ ca prÃktana-granthenaikÃrthyam | rÃj¤Ãæ brahma-prasÆtÃnÃæ vaæÓas traikÃliko'nvaya÷ | vaæÓyÃnucaritaæ te«Ãæ v­ttaæ vaæÓadharÃÓ ca ye || (BhP 12.7.16) te«Ãæ rÃj¤Ãæ ye ca vaæÓa-dharÃs te«Ãæ v­ttaæ vaæÓyÃnucaritam || 62 || BD: uddi«ÂÃnÃæ sargÃdÅnÃæ krameïa lak«aïÃni darÓayitum Ãha - athetyÃdi | avyÃk­teti triv­t-padaæ mahato'pi viÓe«aïaæ bodhyam | sÃttvikÅ rÃjasaÓ caiva tÃmasaÓ ca tridhà mahÃn (ViP 1.2.34) iti ÓrÅ-vai«ïavÃt | puru«a÷ paramÃtmà viri¤cÃnta÷stha iti bodhyam | sphuÂÃrthÃni Ói«ÂÃni ||62|| naimittika÷ prÃk­tiko nitya Ãtyantiko laya÷ | saæstheti kavibhi÷ proktaÓ caturdhÃsya svabhÃvata÷ || (BhP 12.7.17) asya parameÓvarasya | svabhÃvata÷ Óaktita÷ | Ãtyantika ity anena muktir apy atra praveÓità | hetur jÅvo'sya sargÃder avidyÃ-karma-kÃraka÷ | yaæ cÃnuÓayinaæ prÃhur avyÃk­tam utÃpare || (BhP 12.7.18) hetur nimittam | asya viÓvasya | yato'yam avidyayà karma-kÃraka÷ | yam eva hetuæ kecic caitanya-prÃdhÃnenÃnuÓayinaæ prÃhu÷ | apara upÃdhi- prÃdhÃnyenÃvyÃk­tam iti | vyatirekÃnvayo yasya jÃgrat-svapna-su«upti«u | mÃyÃmaye«u tad brahma jÅva-v­tti«v apÃÓraya÷ || (BhP 12.7.19) ÓrÅ-bÃdarÃyaïa-samÃdhi-labdhÃrtha-virodhÃd atra ca jÅva-Óuddha-svarÆpam evÃÓrayatvena na vyÃkhyÃyate kintv ayam evÃrtha÷ | jÃgrad-Ãdi«v avasthÃsu, mÃyÃmaye«u mÃyÃ-Óakti-kalpite«u mahad-Ãdi-dravye«u ca | kevala- svarÆpeïa vyatireka÷ parama-sÃk«itayÃnvayaÓ ca yasya tad brahma jÅvÃnÃæ v­tti«u Óudda-svarÆpatayà sopÃdhitayà ca vartane«u sthiti«v apÃÓraya÷ | sarvam aty atikramyÃÓraya ity artha÷ | apa ity etat kahlu varjane, varjanaæ cÃtikrame paryavasyatÅti | tad evam apÃÓrayÃbhivyakti-dvÃra-bhÆtaæ hetu- Óabda-vyapadi«Âasya jÅvasya Óuddha-svarÆpa-j¤Ãnam Ãha dvÃbhyÃm | padÃrthe«u yathà dravyaæ tan-mÃtraæ rÆpa-nÃmasu | bÅjÃdi-pa¤catÃæ tÃsu hy avasthÃsu yutÃyutam || virameta yadà cittaæ hitvà v­tti-trayaæ svayam | yogena và tad-ÃtmÃnaæ vedehÃyà nivartate || (BhP 12.7.20-21) rÆpa-nÃmÃtmake«u padÃrthe«u ghaÂÃdi«u yathà dravyaæ p­thivyÃdi yutam ayutaæ ca bhavati | kÃrya-d­«Âiæ vinÃpy upalambhÃt | tathà tan-mÃtraæ Óuddhaæ jÅva-caitanya-mÃtraæ vastu garbhÃdhÃnÃdi-pa¤catÃntÃsu navasv apy avasthÃsv avidyayà yutaæ svatas tv ayutam iti Óuddham ÃtmÃnam itthaæ j¤Ãtvà nirviïïa÷ sann apÃÓrayÃnusandhÃna-yogyo bhavatÅty Ãha virameteti | v­tti-trayaæ jÃgrat-svapna-su«upti-rÆpam | ÃtmÃnaæ paramÃtmÃnam | svayaæ vÃsudevÃder iva mÃyÃmayatvÃnusandhÃnena deva tyÃder ivÃni«Âhitena yogena và | tataÓ cehÃyÃs tad-anuÓÅlana-vyatirikta-ce«ÂÃyÃ÷ || 1.7 || ÓrÅ- sÆta÷ || uddi«Âa÷ sambandha÷ ||63|| BD: pÆrvoktÃyÃæ daÓa-lak«aïyÃæ muktir eka-lak«aïam | asyÃæ tu caturvidhÃnÃæ saæsthÃyÃæ Ãtyantika-laya-Óabdità muktir ÃnÅteti | yaæ cÃnuÓayinam iti bhukta-Ói«Âa-karma-viÓi«Âo jÅvonuÓayÅty ucyate | rÆpeti mÆrtyà saæj¤ayà copete«v ity artha÷ | kÃrya-d­«Âim iti ghaÂÃdibhya÷ p­thag api p­thvyÃde÷ prÃpter ity artha÷ | apÃÓrayeti ÅÓvara-dhyÃna-yogyo bhavatÅty artha÷ | svayam iti vÃmadeva÷ khalu garbhasya eva paramÃtmÃnaæ bubudhe, yogena devahÆtÅty artha÷ ||63|| iti ÓrÅ-kali-yuga-pÃvana-sva-bhajana-vibhÃjana-prayojanÃvatÃra-ÓrÅ-ÓrÅ- bhagavat-k­«ïa-caitanya-deva-caraïÃnucara-viÓva-vai«ïava-rÃja-sabhÃjana- bhÃjana-ÓrÅ-rÆpa-sanÃtanÃnuÓÃsana-bhÃratÅ-garbhe ÓrÅ-bhÃgavata- sandarbhe tattva-sandarbho nÃma prathama÷ sandarbha÷ || BD: iti kalÅti kali-yuga-pÃvanaæ yat sva-bhajanaæ tasya vibhajanaæ vistaraïaæ prayojanaæ yasya tÃd­Óo'vatÃra÷ prÃdurbhÃvo yasya, tasya ÓrÅ-bhagavat- k­«ïa-caitanya-devasya caraïayor anucarau, viÓvasmin ye vai«ïava-rÃjÃs te«Ãæ sabhÃsu yat sa-bhÃjanaæ sat-kÃras tasya bhÃjane pÃtre ca yau ÓrÅ-rÆpa- sanÃtanau tayor anuÓÃsana-bhÃratya upadeÓa-vÃkyÃni garbhe madhye yasya tasmin || ÂippaïÅ tattva-sandarbhe vidyÃ-bhÆ«aïa-nirmità | ÓrÅ-jÅva-pÃÂha-saæp­ktà sadbhir e«Ã viÓodhyatÃm || iti ÓrÅmad-baladeva-vidyÃ-bhÆ«aïa-viracità tattva-sandarbha-ÂippaïÅ samÃptà || [*ENDNOTE #1] Alternative reading: veda rÃmÃyaïe puïye bhÃrate bharatar«abha | ÃdÃv cÃnte ca madhye ca hari÷ sarvatra gÅyate || [*ENDNOTE #2] Ãru«Å tu mano÷ kanyà tasya patnÅ manÅ«iïa÷ | aurvas tasyÃæ samabhavad Æruæ bhittvà mahÃ-yaÓÃ÷ || (Mbh 1.66.46)