Jiva Gosvami: Satsamdarbha, part 1: Tattvasamdarbha with Baladeva Vidyabhusana's Tippani ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Classical Sanskrit Extended ³ ³ (CSX) encoding: ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 224 ³ ³ long A â 226 ³ ³ long i ã 227 ³ ³ long I ä 228 ³ ³ long u å 229 ³ ³ long U æ 230 ³ ³ vocalic r ç 231 ³ ³ vocalic R è 232 ³ ³ long vocalic r é 233 ³ ³ vocalic l ë 235 ³ ³ long vocalic l í 237 ³ ³ velar n ï 239 ³ ³ velar N ð 240 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t ñ 241 ³ ³ retroflex T ò 242 ³ ³ retroflex d ó 243 ³ ³ retroflex D ô 244 ³ ³ retroflex n õ 245 ³ ³ retroflex N ö 246 ³ ³ palatal s ÷ 247 ³ ³ palatal S ø 248 ³ ³ retroflex s ù 249 ³ ³ retroflex S ú 250 ³ ³ anusvara ü 252 ³ ³ anusvara (overdot) § 167 ³ ³ capital anusvara ý 253 ³ ³ visarga þ 254 ³ ³ (capital visarga 255) ³ ³ long e ¹ 185 ³ ³ long o º 186 ³ ³ ³ ³ additional: ³ ³ l underbar × 215 ³ ³ r underbar Ÿ 159 ³ ³ n underbar ­ 173 ³ ³ k underbar É 201 ³ ³ t underbar  194 ³ ³ ³ ³ Other characters of the CSX encoding table are ³ ³ not included. Accents have been dropped in order ³ ³ to facilitate word search. ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ÷rã-bhàgavata-sandarbhe prathamaþ tattva-sandarbhaþ ÷rã-kçùõo jayati | kçùõa-varõaü tviùàkçùõaü sàïgopàïgàstra-pàrùadam | yaj¤aiþ saïkãrtana-pràyair yajanti hi sumedhasaþ ||1|| [BhP 11.5.32] BD: ÷rãkçùõo jayati | bhaktyàbhàsenàpi toùaü dadhàne dharmàdhyakùe vi÷va-nistàri-nàmni | nityànandàdvaita-caitanya-råpe tattve tasmin nityam àstàü ratir naþ || màyàvàdaü yas tamaþ-stomam uccair nà÷aü ninye veda-vàg-aü÷u-jàlaiþ | bhaktir viùõor dar÷ità yena loke jãyàt so'yaü bhànur ànanda-tãrthaþ || govindàbhidham indirà÷rita-padaü hasta-stha-ratnàdivat | tattvaü tattva-vid uttamau kùiti-tale yau dar÷ayà¤cakratuþ || màyàvàda-mahàndhakàra-pañalã-sat-puùpavantau sadà tau ÷rã-råpa-sanàtanau viracità÷caryau suvaryau stumaþ || yaþ sàïkhya-païkena kutarka-pàü÷unà vivarta-gartena ca lupta-dãdhitim | ÷uddhaü vyadhàd vàk-sudhayà mahe÷varaü kçùõaü sa jãvaþ prabhur astu no gatiþ || àlasyà apravçttiþ syàt puüsàü yad grantha-vistare | ato'tra gåóhe sandarbhe ñippany alpà prakà÷yate || ÷rãmaj-jãvena ye pàñhàþ sandarbhe'smin pariùkçtàþ | vyàkhyàyante ta evàmã nànye ye tena helitàþ || ÷rã-bàdaràyaõo bhagavàn vyàso brahma-såtràõi prakà÷ya tad-bhàùya-bhåtaü ÷rã-bhàgavatam àvirbhàvya ÷ukaü tad-adhyàpitavàn | tad-arthaü nirõetu- kàmaþ ÷rã-jãvaþ pratyåha-kulàcala-kuli÷aü và¤chita-pãyåùa-balàhaka- sveùña-vastu-nirde÷aü maïgalam àcarati kçùõeti | nimi-nçpatinà pçùñaþ kara- bhàjano yogã satyàdi-yugàvatàrànuktvà'tha kalàv api tathà ÷çõu iti tam avadhàpyàha kçùõa-varõam iti | sumedhaso janàþ kalàv api hariü bhajanti | kaiþ | ity àha saïkãrtana-pràyair yaj¤aiþ arcanair iti | kãdç÷aü tam | ity àha kçùõo varõo råpaü yasyàntar iti ÷eùaþ | tviùà kàntyà tv akçùõam | ÷uklo raktas tathà pãtaþ idànãü kçùõatàü gataþ [BhP 10.8.13] iti gargokti-pàri÷eùya- vidyud-gauram ity arthaþ | aïge nityànandàdvaitau | upàïgàni ÷rãvàsàdayaþ | astràõi avidyàcchettçtvàd bhagavan-nàmàni | pàrùadàï gadàdhara-govindàyaþ | taiþ sahitam iti mahàbalitvaü vyajyate | garga-vàkye pãta iti pràcãna-tad-avatàràpekùayà | ayam avatàraþ ÷veta-varàha-kalpa- gatàùña-viü÷a-vaivasvatam anvantarãya-kalau bodhyaþ | tatratye ÷rã-caitanya evokta-dharma-dar÷anàt | anyeùu kaliù kvacic chyàmatvena kvaicc cuka- patràbhatvena vyakter ukteþ | channaþ kalau yad abhavaþ [BhP 7.9.38] iti ÷uklo raktas tathà pãtaþ [BhP 10.8.13] iti | kalàv api tathà ÷çõu [BhP 11.5.31] iti ca | ye vimç÷anti te sumedhasaþ | channatvaü ca preyasã-tviùàvçtatvaü bodhyam | aïkàþ pårvàïkato'trànye ñippanã-krama-bodhakàþ | dvi-bindavas te vij¤eyà viùayàïkàras tv abindavaþ | atra granthe skandhàdhyàya-såcakà yugmàïkà grantha-kçtàü santi | tebhyo'nye ye ñippanã-krama-bodhàyàsmàbhiþ kalpitàs te dvibindu-mastakàþ | viùaya-vàkyebhyaþ pare ye'ïkàs te tv abindu-mastakà bodhyàþ ||1|| antaþkçùõaü bahir gauraü dar÷itàïgàdi-vaibhavam | kalau saïkãrtanàdyaiþ smaþ kçùõa-caitanyam à÷ritàþ ||2|| BD: kçùõa-varõa-padya-vyàkhyà-vyàjena tad-artham à÷rayati antar iti | sphuñàrthaþ ||2|| jayatàü mathurà-bhåmau ÷rãla-råpa-sanàtanau | yau vilekhayatas tattvaü j¤àpakau pustikàm imàm ||3|| BD: athà÷ãr namaskàra-råpaü maïgalam àcarati jayatàm iti | ÷rãlau j¤àna- vairàgya-tapaþ-sampattimantau råpa-sanàtanau me guru-parama-gurå jayataþ nijotkarùaü prakañayatàm | mathurà-bhåmàv iti | tatra tayor adhyakùatà vyajyate | tayor jayo'stv ity à÷àsyate | jayatir atra tad itara-sarva-sad-vçndotkarùa-vacanaþ | tad-utkarùà÷rayatvàt tayos tat- sarva-namasyatvam àkùipyate | tat-sarvàntaþpàtitvàt svasya tau namayàv iti ca vyajyate | tau kãdç÷àv ity àha | yàv imàü samdarbhàkhyàü pustikàü vilekhayatas tasyà likhane màü pravartayataþ | buddhau siddhatvàt imàm ity uktiþ | tattvaü j¤àpakau tattvaü vàdya-prabhede syàt svaråpe paramàtmani iti vi÷va-koùàt | pare÷aü saparikaraü j¤àpayiùyantàv ity arthaþ | kartari bhaviùyati õvul ùaùñhã-niùedhas tu akenor bhaviùyad àdhamarõayoþ (Pàõ 2.3.70) iti såtràt ||3|| ko'pi tad-bàndhavo bhañño dakùiõa-dvija-vaü÷ajaþ | vivicya vyalikhad granthaü likhitàd vçddha-vaiùõavaiþ ||4|| BD: granthasya puràtanatvaü svapariùkçtatvaü càha ko'pãti | tad-bàndhavas tayo råpa=sanàtanayor bandhur gopàla-bhañña ity arthaþ | vçddha-vaiùõavaiþ ÷rã-madhvàdibhir likhitàd granthàt taü vivicya vicàrya sàraü gçhãtvà grantham imaü vyalikhat ||4|| tasyàdyaü granthanàlekhaü kràntam utkrànta-khaõóitam | paryàlocyàtha paryàyaü kçtvà likhati jãvakaþ ||5|| BD: tasya bhaññasya àdyaü puràtanaü granthanàlekhaü paryàlocya jãvako mal-lakùaõaþ paryàyaü kçtvà kramaü nibadhya likhati | grantha sandarbhe cauràdikaþ | tato õyàsa-÷rantha (Pàõ 3.3.107) iti karmaõi yuc granthanà granthaþ | tasya lekhaü likhanaü, bhàve gha¤ | taü lekhaü kãdç÷am ity àha kràntaü krameõa sthitam | vyutkràntaü vyutkrameõa sthitam | khaõóitaü chinnam iti sva÷ramasya sàrthakyam ||5|| yaþ ÷rã-kçùõa-padàmbhoja-bhajanaikàbhilàùavàn | tenaiva dç÷yatàm etad anyasmai ÷apatho'rpitaþ ||6|| BD: granthasya rahasyatvam àha yaþ ÷rãti | kçùõa-pàratamye'nyenànàdçte tasyàmaïgalaü syàd iti | tan-maïgalàyaitat | na tu granthàvadya-bhayàt | tasya suvyutpannair niravadyatvena parãkùitatvàt ||6|| atha natvà mantra-gurån gurån bhàgavatàrthadàn | ÷rã-bhàgavata-sandarbhaü sandarbhaü va÷mi lekhitum ||7|| BD: atheti gåóhasya prakà÷a÷ ca sàroktiþ ÷resñhà tathà | nànàrthavattvaü vedyatvaü sandarbhaþ kathyate budhaiþ | ity abhiyuktokta-laksaõaü sandarbhaü lekhituü va÷mi và¤chàmi | ÷rã-bhàgavataü sandçbhyate grathyate'treti | hala÷ ca (Pàõ 3.3.21) ity adhikaraõe gha¤ ||7|| yasya brahmeti saüj¤àü kvacid api nigame yàti cin-màtra-sattàpy aü÷o yasyàü÷akaiþ svair vibhavati va÷ayann eva màyàü pumàü÷ ca | ekaü yasyaiva råpaü vilasati parama-vyomni nàràyaõàkhyaü sa ÷rã-kçùõo vidhattàü svayam iha bhagavàn prema tat-pàda-bhàjàm ||8|| BD: atha ÷rotç-rucy-utpattaye granthasya viùayàdãn anubandhàn saïkùepeõa tàvad àha yasyeti | sa svayaü bhagavàn ÷rã-kçùõaþ | iha jagati tat-pàda- bhàjàü tac-caraõa-padma-sevinàü sva-viùayakaü prema vidhattàm arpayatu | sa kaþ | ity àha yasya svaråpànubandhyàkçtiguõa-vibhåti-vi÷iùñasyaiva ÷rã- kçùõasya | cinmàtra-sattà anabhivyakta-tat-tad-vi÷eùà j¤àna-råpà vidyamànatà | kvacid api nigame kasmiü÷cit satyaü j¤ànam anantaü brahma (TaittU 2.1.1) astãty evopalabdhavyaþ (KañhU 2.3.13) ity àdi-råpe ÷ruti- khaõóe brahmeti saüj¤àü yàti | tàdç÷atayà cintayatàü tathà pratãtam àsãd ity arthaþ | bhakti-bhàvita-manasàü tu vya¤jita-tat-tad-vi÷eùà saiva puruùatvena pratãtà bhavatãti bodhyam | satyaü j¤ànam ity upakràntasyaivànandamaya- puruùatvena niråpaõàt | ata evam uktaü jitaü te stotre - na te råpaü na càkàro nàyudhàni na càspadam | tathàpi puruùàkàro bhaktànàü tvaü prakà÷ate || iti | sa caivaü pràcãnàïgãkçtam iti vàcyam | uktarãtyà tasyàpy anabhãùñatvàbhàvàt | yasya kçùõasyàü÷aþ pumàn màyàü va÷ayann eva svair aü÷akair vibhavati | kàraõàrõava÷àyã sahasra÷ãrùà puruùaþ saïkarùaõaþ kçùõàü÷aþ prakçter bhartà | tàü va÷e sthàpayann eva sva-vãkùaõa-kùubdhayà tayàõóàni sçùñvà, teùàü garbheùv ambubhir ardha-pårõeùu sahasra-÷ãrùà pradyumnaþ san svair aü÷akaiþ matsyàdibhiþ | vibhavati vibhava-saüj¤akàn lãlàvatàràn prakañayatãty arthaþ | yasyaiva kçùõasya nàràyaõàkhyam ekaü mukhyaü råpam | àvaraõàùñakàd bahiþùñhe parama-vyomni vilasati sa nàràyaõo yaya vilàsa ity arthaþ | ananyàpekùi-råpaþ svayaü bhagavàn pràyas tat-sama-guõa-vibhåtir àkçtyàdibhir anyàdçk tu vilàsa iti sarvam etac caturtha-sandarbhe visphuñãbhaviùyad-vãkùaõãyam ||8|| athaivaü såcitànàü ÷rã-kçùõa-tad-vàcya-vàcakatà-lakùaõa-sambandha-tad- bhajana-lakùaõa-vidheya-saparyàyàbhidheya-tat-prema-lakùaõa- prayojanàkhyànàm arthànàü nirõayàya tàvat pramàõaü nirõãyate | tatra puruùasya bhramàdi-doùa-catuùñaya-duùñatvàt sutaràm alaukikàcintya- svabhàva-vastu-spar÷àyogyatvàc ca tat-pratyakùàdãny api sadoùàõi ||9|| BD:athaivam iti | såcitànàü vya¤jitànàü caturõàm ity arthaþ | ÷rã-kçùõa÷ ca granthasya viùayaþ | tad-vàcya-vàcaka-lakùaõa÷ ca sambandhaþ | tad-bhajanaü tac-chravaõa-kãrtanàdi-tal-lakùaõaü yad-vidheyaü tat-saparyàyàü yad abhidheyaü tac ca | tat-prema-lakùaõaü prayojanaü ca puruùàrthas tad- àkhyànàm | eka-vàcya-vàcakatavaü paryàyatvam | samànaþ paryàyo'syeti saparyàyaþ | samànàrtahka-saha-÷abdena samàsàd asvapada-vigraho bahu- vrãhiþ | vopasarjanasya iti såtràt (Pàõ 6.3.82) sahasya sàde÷aþ | saha-÷abdas tu sàkalpa-yaugapadya-samçddhiùu | sàdç÷ye vidyamàne ca sambandhe ca saha smçtaü || iti ÷rãdharaþ | tatreti puruùasya vyàvahàrikasya vyutpannasyàpi bhramàdi-doùa-grastatvàt tàdçk-pàramàrthaika-vastu-spar÷ànarhatvàc ca tat-pratyakùàdãni ca sadoùàõãiti yojyam | bhramaþ pramàdo vipralipsà karaõàpañavaü ceti jãve catvàro doùàþ | teùv atasmiüs tad-buddhir bhramaþ | yena sthàõau puruùa- buddhiþ | anavadhànatànya-cittatàlakùaõaþ pramàdaþ | yenàntike gãyamànaü gànaü na gçhyate | va¤canecchà vipralipsà | yayà'÷iùye sva-j¤àto'py artho na prakà÷yate | indriyam àndyaü karaõàpañavam | yena datta-manasàpi yathàvat vastu na paricãyate | ete pramàtç-jãva-doùàþ | parmàõeùu sa¤caranti | teùu bhramàdi-trayaü pratyakùe, tan-målake'numàne ca | vipralipsà tu ÷abda iti bodhyam | pratyakùàdãny aùñau bhavanti pramàõàni | tatràrtha-sannikçùñaü cakùuràdãndriyaü pratyakùam | anumiti-karaõam anumànam (Tarka- saïgraha) agnyàdi-j¤ànam anumitiþ, tat-karaõaü dhåmàdi-j¤ànam | àpta- vàkyaü ÷abdaþ (ibid.) | upamiti-karaõam upamànam (ibid.) go-sadç÷o gavaya ity àdau | saüj¤àsaüj¤i-sambandha-j¤ànam upamitiþ (ibid.) tat-karaõaü sàdç÷ya-j¤ànam | asaidhyad-artha-dçùñyà sàdhakànyàrthakalpanam arthàpattiþ | yayà divàbhu¤jàne pãnatvaü ràtri-bhojanaü kalpayitvà sàdhyate | abhàva- gràhikànupalabdhiþ | bhåtale ghañànupalabdhyà yathà ghañàbhàvo gçhyate | sahasre ÷ataü sambhaved iti buddhau sambhàvanà sambhavaþ | aj¤àta- vaktçkaü paramparàprasiddham aitihyam | yatheha tarau yakùo'sti | ity evam aùñau ||9|| tatas tàni na pramàõãty anàdi-siddha-sarva-puruùa-paramparàsi sarva- laukikàlaukika-j¤àna-nidànatvàd-apràkçta-vacana-lakùaõo veda evàsmàkaü sarvàtãta-sarvà÷raya-sarvàcintyà÷carya-svabhàvaü vastu vividiùatàü pramàõam ||10|| BD: tatas tàni ca pramàõànãti | tato bhramàdi-doùa-yogàt | tàni pratyakùàdãni paramàrtha-pramà-karaõàni na bhavanti | màyà-muõóàvaloke tasyaivedaü muõóam ity atra pratyakùaü vyabhicàri | vçùñyà tat-kàla- nirvàpita-vahnau ciraü dhåma-prodgàriõi girau vahminàn dhåmàt ity anumànaü ca vyabhicàri dçùñam | àpta-vàkyaü ca tathà, ekenàptena munià sarthitasyàrthasyàpareõa tàdç÷ena dåùitatvàt | ata uktaü nàsav çùir yasya mataü na bhinnam iti | evaü mukhyànàm eùàü sadoùatvàt tad upajãvinàm upamànàdãnàü tathàtvaü susiddham eva | kiüc càpta-vàkyaü laukikàrtha-grahe pramàõam eva, yathà himàdrau himam ity àdau | tad-ubhaya-nirapekùaü ca tat da÷amas tvam asi ity àdau | tad-ubhayàgamye sàdhakatamaü ca tat | grahàõàü rà÷iùu sa¤càre yathà | kiü càpta-vàkyenànugçhãtaü tad-ubhayaü pramàpakam | dçùña-cara- màyà-muõóakena puüsà satye'py avi÷vaste tasyaivedaü muõóam iti nabhovàõyànugçhãtaü pratyakùaü yathà | are ÷ãtàrtàþ panthà màsminn agniü sambhàvayata, vçùñyà nirvàõo'tra sa dçùñaþ kintv amuùmin dhåmodgàriõi girau so'sti ity àptavàkyenànugçhãtam anumànaü ca yatheti | tad evaü pratyakùànumàna-÷abdàþ pramàõànãty àha manuþ - pratyakùam anumànaü ca ÷àstraü ca vividhàgamam | trayaü suviditaü kàryaü dharma-÷uddhim abhãpsatà || iti (Manu 12.105) | evam asmad-vçddhà÷ ca | sarva-paramparàsu brahmotpanneùu deva- mànavàdiùu sarveùu vaü÷eùu | paramparà parãpàñyàü santàne'pi vadhe kvacit iti vi÷vaþ | laukika-j¤ànaü karma-vidyà | alaukika-j¤ànaü brahma- vidyà | apràkçteti vàcà viråpa nityayà iti mantra-varõanàt (RV 8.75.6) | anàdi-nidhanà nityà vàg utsçùñà svayambhuvà | àdau vedamayã divyà yataþ sarvàþ pravçttayaþ || iti smaraõàc (Mbh 12.231.56-57) ca | sphuñam anyat ||10|| tac cànugataü tarkàpratiùñhànàt (Vs. 2.1.11) ity àdau, acintyàþ khalu ye bhàvà na tàüs tarkeõa yojayet [Mbh 6.5.12] ity àdau ÷àstra-yonitvàt (Vs. 1.1.3) ity àdau | ÷rutes tu ÷abda-målatvàt (Vs. 2.1.27) ity àdau | pitç-deva-manuùyàõàü veda÷ cakùus tave÷vara | ÷reyas tv anupalabdhe'rthe sàdha-sàdhanayor api || [BhP 11.20.4] BD: nanu ko'yam àgraho veda evàsmàkaü pramàõam iti cet tatràha tac cànumatam iti | ÷rã-vyàsàdyair iti ÷eùaþ | tad-vàyàny àha tarketyàdãni sàdhya-sàdhanayor apãty antàni | tarketi brahma-såtra-khaõóaþ | tasyàrthaþ - paramàrtha-nirõayas tarkeõa na bhavati puruùa-buddhi-vaividhyena tasya naùña-pratiùñhatvàt | evam àha ÷rutiþ naiùà tarkeõa matir àpaneyà proktànyenaiva suj¤ànàya preùñha iti (KañhaU 1.2.9) | vyàpyàropeõa vyàpakàropas tarkaþ (Tarka-saïgraha), yady ayaü nirvahniþ syàt tadà nirdhåmaþ syàt ity evaü råpaþ | sa ca vyàpti-÷aïkàü nirasyann anumànàïgaü bhaved atas tarkeõànumànaü gràhyam iti | acintyàþ ity udyama-parvaõi dçùñam | ÷àstreti brahma-såtram | na ity àkçùyam | upàsyo harir anumànenopaniùadà và vedya iti sandehe mantavyaþ (BçhadU 4.5.6) iti ÷ruter anumànena sa vedya iti pràpte nànumànena vedyo hariþ | kutaþ ? ÷àstram upaniùad yonir vedana-hetur yasya tattvàt | aupaniùadaü puruùaü pçcchàmi (BçhadU 3.9.26) ity àdyà hi ÷rutiþ | ÷rutes tu iti brahma-såtram (2.1.17) | na ity anuvartate | brahmaõi loka-dçùñàþ ÷ramàdayo doùà na syuþ | kutaþ | so'kàmayata bahu syàü prajàyeya (TaittU 2.6.1) iti saïkalpa-màtreõa nikhila-sçùñi-÷ravaõàt | nanu ÷rutir bàdhitaü kathaü bråyàd iti cet tatràha ÷abdeti | avicintyàrthasya ÷abdaika-pramàõakatvàt | dçùñaü caitan maõi- mantràdau | pitçdeva ity uddhavoktir ekàde÷e | he ã÷vara, tava vedaþ pitràdãnàü ÷reyaþ ÷reùñhaü cakùuþ | kvety àha anupalabdhe'rtha ity àdi | tathà ca veda evàsmàkaü pramàõam iti mad-vàkyaü sarva-sammatim iti nàpårvaü mayoktam ||11|| tatra ca veda-÷abdasya samprati duùpàratvàd duradhigamàrthatvàc ca tad- artha-nirõàyakànàü munãnàm api paraspara-virodhàd veda-råpo vedàrtha- nirõàyaka÷ cetihàsa-puràõàtmakaþ ÷abda eva vicàraõãyaþ | tatra ca yo và veda-÷abdo nàtma-viditaþ so'pi tad-dçùñyànumeya eveti samprati tasyaiva pramotpàdakatvaü sthitam | tathà hi mahàbhàrate mànavãye ca - itihàsa- puràõàbhyàü vedaü samupabçühayet iti [Mbh 1.1.267] | påraõàt puràõam iti cànyatra | na càvedena vedasya bçühaõaü sambhavati | na hy aparipårõasya kanaka-valayasya trapuõà påraõaü yujyate | nanu yadi veda-÷abdaþ puràõam itihàsaü copàdatte | tarhi puràõam anyad anveùaõãyam | yadi tu na, na tarhãtihàsa-puràõayor abhedo vedena | ucyate - vi÷iùñaikàrtha-pratipàdaka-pada-kadambasyàpauruùeyatvàd abhede'pi svarakramabhedàd bheda-nirde÷o'py upapadyate | çg-àdibhiþ samam anayor apauruùeyatvenàbhedo màdhyandina-÷rutàv eva vyajyate evaü và are'sya mahato bhåtasya ni÷vasitam etad yad çg-vedo yajur-vedaþ sàma- vedo'tharvàïgirasa itihàsaþ puràõam ity àdinà [BçhadU 2.4.10] ||12|| BD: evaü ced çg-àdi-vedenàstu paramàrtha-vicàraþ | tatràha tatra ca veda- ÷abdasyeti | tarhi nyàyàdi-÷àstrair vedàrtha-nirõetçbhiþ | so'stãti cet tatràha tad-artha-nirõàyakànàm iti | tasyaiveti itihàsa-puràõàtmakasya veda-råpasyety arthaþ | samupabçühayed iti vedàrthaü spaùñãkuryàd ity arthaþ | puràõàd iti vedàrthasyeti bodhyam | trapuõà sãsakena | puràõetihàsayor veda-råpatàyàü ka÷cic chaïkate nanv ity àdinà | tatra samàdhatte ucyata ity àdinà | nikhila- ÷akti-vi÷iùña-bhagavad-råpaikàrtha-pratipàdakaü yat padaka-damba-mçgàdi- puràõàntaü tasyeti | çgàdi-bhàge svara-kramo'sti itihàsa-puràõa-bhàge tu sa nàstãty etad-aü÷ena bhedaþ | evaü và iti maitreyãü patnãü prati yàj¤avalkya- vacanam | are maitreyi asye÷varasya mahato vibhoþ påjyasya và bhåtasya pårva-siddhasya | sphuñàrtham anyat ||12|| ataeva skànda-prabhàsa-khaõóe - purà tapa÷ cacàrogram amaràõàü pitàmahaþ | àvirbhåtàs tato vedàþ saùaó-aïga-pada-kramàþ || tataþ puràõam akhilaü sarva-÷àstra-mayaü dhruvam | nitya-÷abda-mayaü puõyaü ÷ata-koñi-pravistaram || nirgataü brahmaõo vaktràt tasya bhedàn nibodhata | bràhmyaü puràõaü prathamam ity àdi | [SkandaP 2.3-5] atra ÷ata-koñi-saïkhyà brahma-loke prasiddheti tathoktam | tçtãya-skandhe ca çg-yajuþ-sàmàtharvàkhyàn vedàn pårvàdibhir mukhaiþ [BhP 3.12.37] ity àdi-prakaraõe, itihàsa-puràõàni pa¤camaü vedam ã÷varaþ | sarvebhya eva vaktrebhyaþ sasçje sarva-dar÷anaþ || iti | [BhP 3.12.39] api càtra sàkùàd eva veda-÷abdaþ prayuktaþ puràõetihàsayoþ | anyatra ca -- puràõaü pa¤camo vedaþ | itihàsaþ puràõaü ca pa¤camo veda ucyate [BhP 1.4.20] | vedàn adhyàpayàmàsa mahàbhàrata-pa¤camàn [Mbh 12.340.11] ity àdau | anyathà vedàn ityàdàv api pa¤camatvaü nàvakalpeta samàna-jàtãya- nive÷itatvàt saïkhyàyàþ | bhaviùya-puràõe kàrùõaü ca pa¤camaü vedaü yan mahàbhàrataü smçtam iti | tathà ca sàma-kauthumãya-÷àkhàyàü chàndogyopaniùadi ca -- çg-vedaü bhagavo'dhyemi yajur-vedaü sàma-vedam àtharvaõaü caturtham itihàsaü puràõaü pa¤camaü vedànàü vedam [ChàU 7.1.2] ity àdi | ataeva asya mahato bhåtasya [BçhadU 2.4.10] ity àdàv itihàsa- puràõayo÷ caturõàm evàntarbhåtatva-kalpanayà prasiddha-pratyàkhyànaü nirastam | tad uktaü bràhmyaü puràõaü prathamam ity àdi ||13|| BD: puretyàdau vedànàü puràõànàü càvirbhàva uktaþ | sasçje àvirbhàvayàmàsa | samàneti yaj¤a-datta-pa¤camàn vipràn àmantrayasva itivat | kàrùõam iti kçùõena vyàsenoktam ity arthaþ | ataeveti pa¤cama- vedatva-÷ravaõàd evety arthaþ | caturõàm evàntargate | teùv eva yat puràvçttaü yac ca pa¤ca-lakùaõam àkhyànaü | te eva tad-bhåte gràhye | na tu ye vyàsa-kçta-tattvena bhuvi khyàte ÷ådràõàm api ÷ravye iti karmañhair yat kalpitaü tan-nirastam ity arthaþ ||13|| pa¤camatve kàraõaü ca vàyu-puràõe såta-vàkyam - itihàsa-puràõànàü vaktàraü samyag eva hi | màü caiva pratijagràha bhagavàn ã÷varaþ prabhuþ || eka àsãd yajur vedas taü caturdhà vyakalpayat | càturhotram abhåt tasmiüs tena yaj¤am akalpayat || àdhvaryavaü yajurbhis tu çgbhir hotraü tathaiva ca | audgàtraü sàmabhi÷ caiva brahmatvaü cày atharvabhiþ || [VàyuP 60.16-18] àkhyànai÷ càpy upàkhyànair gàthàbhir dvija-sattamàþ | puràõa-saühità÷ cakre puràõàrtha-vi÷àradaþ || yac chiùñaü tu yajurveda iti ÷àstràrtha-nirõayaþ | [VàyuP 60.21-22] iti brahma-yaj¤àdhyayane ca viniyogo dç÷yate'mãùàü yad-bràhmaõànãtihàsa- puràõàni iti | so'pi nàvedatve sambhavati | ato yad àha bhagavàn màtsye -- kàlenàgrahaõaü matvà puràõasya dvijottamàþ | vyàsa-råpam ahaü kçtvà saüharàmi yuge yuge || iti [MatsyaP 53.8-9] pårva-siddham eva puràõaü sukha-saïgrahaõàya saïkalpayàmãti tatràrthaþ | tad-anantaraü hy uktam - caturlakùa-pramàõena dvàpare dvàpare sadà | tad-aùñàda÷adhà kçtvà kçtvà bhår-loke'smin prabhàùyate | adyàpy amartya-loke tu ÷ata-koñi-pravistaram | tad-artho'tra catur-lakùaþ saïkùepeõa nive÷itaþ || [MatsyaP 53.9-11] iti | atra tu yac chiùñaü tu yajur vede ity uktatvàt tasyàbhidheya-bhàga÷ caturlakùas tv atra martya-loke saïkùepeõa sàra-saïgraheõa nive÷itaþ | na tu racanàntareõa ||14|| BD: pa¤camatve kàraõaü ceti | çg-àdibhi÷ caturbhi÷ càturhotraü caturbhir çtvibhir nispàdyaü karma bhavati itihàsàdibhyàü tan na bhavatãti tad- bhàgasya pa¤camatvam ity arthaþ | àkhyànaiþ pa¤ca-lakùaõaiþ puràõàni | upàkhyànaiþ puràvçttaiþ | gàthàbhi÷ chando-vi÷eùai÷ ca | saühità bhàrata- råpà÷ cakre| tà÷ ca yac chiùñaü tu yajur veda tad-råpà ity arthaþ | brahmeti | brahma-yaj¤e vedàdhyayane'mãùàm itihàsàdãnàü viniyogo dç÷yate | so'pi viniyogas teùàm avedatve na sambhavati | kçtvà'virbhàvya | saïkalayàmi saïkùipàmi | abhidheya-bhàgaþ sàràü÷aþ ||14|| tathaiva dar÷itaü veda-sahabhàvena ÷iva-puràõasya vàyavãya-saühitàyàm - saïkùipya caturo vedàü÷ caturdhà vyabhajat prabhuþ | vyasta-vedatayà khyàto veda-vyàsa iti smçtaþ || puràõam api saïkùiptaü caturlakùa-pramàõataþ | adyàpy amartya-loke tu ÷ata-koñi-pravistaram || [øivaP 1.33-34] saïkùiptam ity atra teneti ÷eùaþ | skàndam àgneyam ity àdi samàkhyàs tu pravacana-nibandhanàþ kàñhakàdivat | ànupårvãr nirmàõa-nibandhanà và | tasmàt kvacid anityatva-÷ravaõaü tv àvirbhàva-tirobhàvàpekùayà | tad evam itihàsa-puràõayor vedatvaü siddham | tathàpi såtàdãnàm adhikàraþ | sakala- nigama-vallã-sat-phala-÷rã-kçùõa-nàmavat | yathoktam - prabhàsa-khaõóe - madhura-madhuram etan maïgalaü maïgalànàü sakala-nigama-vallã-sat-phalaü cit-svaråpam | sakçd api parigãtaü ÷raddhayà helayà và bhçgu-vara nara-màtraü tàrayet kçùõa-nàma || iti || yathà coktaü viùõu-dharme - çg-vedo'tha yajur-vedaþ sàma-vedo'py atharvaõaþ | adhãtàs tena yenoktaü hair ity akùara-dvayam || iti | atha vedàrtha-nirõàyakatvaü ca vaiùõave - bhàrata-vyapade÷ena hy àmnàyàrthaþ pradar÷itaþ | vedàþ pratiùñhitàþ sarve puràõe nàtra saü÷ayaþ || ity àdau | kiü ca vedàrtha-dãpakànàü ÷àstràõàü madhya-pàtitàbhyupagame'py àvirbhàvaka-vai÷iùñyàt tayor eva vai÷iùñyam | yathà pàdme -- dvaipàyanena yad buddhaü brahmàdyais tan na budhyate | sarva-buddhaü sa vai veda tad buddhaü nànya-gocaraþ ||15|| BD: vyasteti | vyastà vibhaktà vedà yena tatayà veda-vyàsaþ smçtaþ | skàndam ity àdi | skandena proktaü na tu kçtam iti vaktç-hetukà skàndàdi- saüj¤à | kañhenàdhãtaü kàñhakam ity àdi saüj¤àvat | kañhànàü vedaþ kàóhakaþ | gotra-varaõàd vu¤ (Pàõ 4.3.126), caraõàd dharmàmnàyayor iti vaktavyam iti såtra-vàrtikàbhyàm | tata÷ ca ka¤henàdhãtam iti suùñhåktam | anyathà janatvenànityatàpattiþ | ànupårvã kramaþ | bràhyam ity àdikaramanirmàõa-hetukà và sà sà sa`j¤ety arthaþ | bràhmyàdikramea puràõa-bhàgo bodhyaþ | tathàpi såtàdãnàm iti | itihàsàder vedatve'pi tatra ÷ådràdhikàraþ strã-÷ådra-dvija-bandhånàm ity àdi-vàkya-balàd bodhyaþ | bhàrata-vyapade÷eneti | duråha-bhàgasya vyàkhyànàt, chinna-bhàgàrtha- påraõàc capuràõe vedàþ pratiùñhitàþ nai÷calyena sthità ity arthaþ | kiü ceti | vedàrtha-dãpakànàü mànavãyàdãnàü madhye yadyapãtihàsa-puràõayoþ smçtitvenàbhyupagamas tathàpi vyàsaye÷varasya tad-àvirbhàvakatvàt tad- utkarùa ity arthaþ | tatra pramàõaü dvaipàyanenety àdi ||15|| skànde - vyàsa-citta-sthitàkà÷àd avacchinnàni kànicit | anye vyavaharanty etàny urãkçtya gçhàd iva || iti | tathaiva dçùñaü ÷rã-viùõu-puràõe parà÷ara-vàkyam - tato'tra mat-suto vyàsa aùñàviü÷atime'ntare | vedam ekaü catuùpàdaü caturdhà vyabhajat prabhuþ || yathàtra tena vai vyastà veda-vyàsena dhãmatà | vedas tathà samastais tair vyàsair anyais tathà mayà || tad anenaiva vyàsànàü ÷àkhàbhedàn dvijottama | caturyugeùu racitàn samasteùv avadhàraya || kçùõa-dvaipàyanaü vyàsaü viddhi nàràyaõaü prabhum | ko'nyo hi bhuvi maitreya mahàbhàrata-kçd bhavet || [ViP 3.4.2-5] iti | skànda eva - nàràyaõàd viniùpannaü j¤ànaü kçta-yuge sthitam | ki¤cit tad anyathà jàtaü tretàyàü dvàpare'khilam || gautamasya çùeþ ÷àpàj j¤àne tv aj¤ànatàü gate | saïkãrõa-buddhayo devà brahma-rudra-puraþsaràþ || ÷araõyaü ÷araõaü jagmur nàràyaõam anàmayam | tair vij¤àpita-kàryas tu bhagavàn puruùottamaþ || avatãrõo mahàyogã satyavatyàü parà÷aràt | utsannàn bhagavàn vedàn ujjahàra hariþ svayam || iti | veda-÷abdenàtra puràõàdi-dvayam api gçhyate | tad evam itihàsa-puràõa- vicàra eva ÷reyàn iti siddham | tatràpi puràõasyaiva garimà dç÷yate | uktaü hi nàradãye - vedàrthàd adhikaü manye puràõàrthaü varànane | vedàþ pratiùñhitàþ sarve puràõe nàtra saü÷ayaþ || puràõam anyathà kçtvà tiryag-yonim avàpnuyàt | sudànto'pi su÷ànto'pi na gatiü kvacid àpnuyàt || iti |16|| BD: vyàseti | bàdaràyaõasya j¤ànaü mahàkà÷am | anyeùàü j¤ànàni tu tad- aü÷a-bhåtàni khaõóàkà÷ànãti tasye÷varatvàt sàrvaj¤yam uktam | tato'tra mat-sutaþ ity àdau ca vyàsàntarebhyaþ pàrà÷aryasye÷varatvàn mahotkarùaþ | nàràyaõàt ity àdau ce÷varatvaü prasphuñam uktam | gautamasya ÷àpàt iti | varotpanna-nityadhànya-rà÷ir gautamo mahati durbhikùe vipràn abhojayat | atha subhikùe gantukàmàüs tàn hañhena nyavàsayat | te ca màyànirmitàyà go-gautama-spar÷ena mçtàyà hatyàm uktvà gatàþ | tataþ kçta-pràya÷citto'pi gautamas tan-màyàü vij¤àya ÷a÷àpa | tatas teùàü j¤àna-lopa iti vàràhe kathàsti | adhikam iti | niþ÷andehatvàd iti bodhyam | anyathà kçtvà avaj¤àya ||16|| skànda-prabhàsa-khaõóe -- vedavan ni÷calaü manye puràõàrthaü dvijottamàþ | vedàþ pratiùñhitàþ sarve puràõe nàtra saü÷ayaþ || bibhety alpa-÷rutàd vedã màm ayaü càlayiùyati | itihàsa-puràõais tu ni÷calo'yaü kutaþ purà || yan na dçùñaü hi vedeùu tad dçùñaü smçtiùu dvijàþ | ubhayor yan na dçùñaü hi tat puràõaiþ pragãyate || yo veda caturo vedàn sàïgopaniùado dvijàþ | puràõaü naiva jànàti na ca sa syàd vicakùaõaþ || (2.90-93) iti | atha pruàõànàm evaü pràmàõye sthite'pi teùàm api sàmastyenàpracarad- råpatvàt nànàdevatàpratipàdaka-pràyatvàd arvàcãnaiþ kùudrar-buddhibhir artho duradhigama iti tad-avastha eva saü÷ayaþ | yad uktaü màtsye - pa¤càïgaü ca puràõaü syàd àkhyànam itarat smçtam | sàttvikeùu ca kalpeùu màhàtmyam adhikaü hareþ || ràjaseùu ca màhàtmyam adhikaü brahmaõo viduþ | tadvad agne÷ ca màhàtmyaü tàmaseùu ÷ivasya ca | saïkãrõeùu sarasvatyàþ pitéõàü ca nigadyate || iti | atràgnes tat-tad-aganu pratipàdyasya tat-tad-yaj¤asyety arthaþ | ÷ivasya ceti cakàràch chivàyà÷ ca | saïkãrõeùu sattva-rajas-tamomayeùu kalpeùu bahuùu | sarasvatyàþ nànàvàõyàtmaka-tad-upalakùitàyà nànàdevatàyà ity arthaþ | pitéõàü karmaõà pitçlokaþ [BAU 1.5.16] iti | ÷rutes tat pràpaka-karmaõàm ity arthaþ ||17|| BD: vedavad iti | puràõàrtho vedavat sarva-sammata ity arthaþ | nanu paõóitaiþ kçtàd veda-bhàùyàt tad-artho gràhya iti cet tatràha bibhetãti | akçte bhàùye siddhe kiü tena kçtrimeõeti bhàvaþ | atheti asndigdhàrthatayà puràõànàm eva pràmàõye pramàkaraõatva ity arthaþ | arvàcãnaiþ kùdra- buddhibhir iti | yasya vibhåtayo'pãdç÷yaþ sa harir eva sarva-÷reùñha iti tadaikàrthyam - veda ràmàyaõe caiva puràõe bhàrate tathà | àdàv ante ca madhye ca hariþ sarvatra gãyate || (HV 132.95)[*ENDNOTE #1] iti harivaü÷oktam ajànadbhir ity arthaþ ||17|| tad evaü sati tat-tat-kalpa-kathàmayatvenaiva màtsya eva prasiddhànàü tat-tat- puràõànàü vyavasthà j¤àpità | tàratamyaü tu kathaü syàt yenetara-nirõayaþ kriyeta | sattvàdi-tàratamyenaiveti cet, sattvàt sa¤jàyate j¤ànam (Gãtà 14.17) iti sattvaü yad brahma-dar÷anam iti ca nyàyàt sàttvikam eva puràõàdika paramàrtha-j¤ànàya prablama ity àyàtam | tathàpi paramàrthe'pi nànà- bhaïgyà vipratipadyamànànàü samàdhànàya kiü syàt | yadi sarvasyàpi vedasya puràõasya càrtha-nirõayàya tenaiva ÷rã-bhagavatà vyàsena brahma- såtraü kçtaü tad-avalokanenaiva sarvo'rtho nirõaye ity ucyate | tarhi nànya- såtrakàra-muny-anugatair manyeta | kiü càtyanta-gåóhàrthànàm alpàkùaràõàü tat-såtràõàm anyàrthatvaü ka÷cid àcakùãta | tataþ katarad ivàtra samàdhànam | tad eva samàdheyam yady ekatamam eva puràõa- lakùaõam apauruùeyaü ÷àstraü sarva-vedetihàsa-puràõànàm artha-sàraü brahma-såtropajãvyaü ca bhavad bhuvi sampårõaü pracarad-råpaü syàt | satyam uktam, yata eva ca sarva-pramàõànàü cakravarti-bhåtam asmad- abhimataü ÷rãmad-bhàgavatam evodbhàvitaü bhavatà ||18|| BD: tad evam iti | màtsya eveti | puràõa-saïkhyà-tad-dàna-phala- kathanà¤cite'dhyàya iti bodhyam | tàratamyam iti | apakarùotkarùa-råpaü yenetarasyotkçùñasya puràõasya nirõayaþ syàd ity arthaþ | sàttvika-puràõam evotkçùñam iti bhàvena svayam àha sattvàd iti | pçcchati tathàpãti, paramàrtha-nirõayàya sàttvika-÷àstràïgãkàre'pãty arthaþ | nànà-bhaïgyeti | saguõaü nirguõaü j¤àna-guõakaü jaóam ity àdikaü kuñila-yukti-kadambair niråpayatàm ity arthaþ | nànà-såtra-kàreti | gautamàdy-anusàribhir ity arthaþ | nanu brahma-såtra-÷àstre sthite kàpekùà tad-anya-såtràõàm iti cet tatràha kiü càtyanteti | pçùñaþ pràha tad eveti | brahma-såtropajãvyam iti | yena brahma-såtraü sthiràrthaü syàd ity arthaþ | pçùñasya hçd-gataü sphuñayati satyam uktam ity àdinà ||18|| yat khalu puràõa-jàtam àvirbhàvya brahma-såtraü ca praõãyàpya aparituùñena tena bhagavatà nija-såtràõàm akçtrima-bhàùya-bhåtaü samàdhi-labdham àvirbhàvitaü yasminn eva sarva-÷àstra-samanvayo dç÷yate | sarva-vedàrtha-lakùaõàü gàyatrãm adhikçtya pravartitatvàt | tathà hi tat- svaråpaü màtsye - yatràdhikçtya gàyatrãü varõyate dharma-vistaraþ | vçtràsura-vadhopetaü tad-bhàgavatam iùyate || (MatsyaP 53.20) likhitvà tac ca yo dadyàd dhema-siüha-samanvitam | prauùñha-padyàü paurõamàsyàü sa yàti paramàü gatim | aùñàda÷a-sahasràõi puràõaü tat prakãrtitam || (MatsyaP 53.22) iti | atra gàyatrã-÷abdena tat-såcaka-tad-avyabhicàri-dhãmahi-pada-saüvalita-tad- arthaü eveùyate | sarveùàü mantràõàm àdiråpàyàs tasyàþ sàkùàt- kathanànarhatvàt | tad-arthatà ca janmàdy asya yataþ [BhP 1.1.1], tena brahma hçdà iti sarva-lokà÷rayatva-buddhi-vçtti-prerakatvàdi-sàmyàt | dharma-vistara ity atra dharma-÷abdaþ parama-dharma-paraþ | dharmaþ projjhita-kaitavo'tra paramaþ [BhP 1.1.2] ity atraiva pratipàditatvàt | sa ca bhagavad-dhyànàdi-lakùaõa eveti purastàd vyaktãbhaviùyati ||19|| BD: ÷rãbhàgavataü stauti yat khalv ity àdi | aparituùñeneti | puràõa-jàte brahma-såtre ca bhagavat-pàramai÷varya-màdhuryayoþ sandigdhatayà gåóhatayà coktes tatra tatra càparitoùaþ | ÷rã-bhàgavate tu tayos tad- vilakùaõatayoktes tatra paritoùa iti bodhyam | tad-arthatà gàyatry-arthatà | sa ca bhagavad-dhyànàdi-lakùaõa iti | vi÷uddha-bhakti-màrga-bodhaka ity arthaþ ||19|| evaü skànde prabhàsa-khaõóe ca yatràdhikçtya gàyatrãm ity àdi | sàrasvatasya kalpasya madhye ye syur naràmaràþ | sad-vçttànodbhavaü loke tac ca bhàgavataü smçtam || likhitvà tac ca ity àdi | aùñàda÷a-sahasràõi puràõaü tat prakãrtitam iti puràõàntaraü ca - grantho'ùñàda÷a-sàhasro dvàda÷a-skandha-sammitaþ | hayagrãva-brahma-vidyà yatra vçtra-vadhas tathà | gàyatryà ca samàrambhas tad vai bhàgavataü viduþ || iti | atra hayagrãva-brahma-vidyà iti vçtra-vadha-sàhacaryeõa nàràyaõa- varmaivocyate | hayagrãva-÷abdenàtrà÷va÷irà dadhãcir evocyate | tenaiva ca pravartità nàràyaõa-varmàkhyà brahma-vidyà | tasyà÷va-÷irastvaü ca ùaùñhe yad và a÷va-÷iro nàma [BhP 6.9.52] ity atra prasiddhaü nàràyaõa-varmaõo brahma-vidyàtvaü ca - etac chrutvà tathovàca dadhyaï àtharvaõas tayoþ | pravargyaü brahma-vidyàü ca sat-kçto'satya-÷aïkitaþ || iti ñãkotthàpita-vacanena ceti | ÷rãmad-bhàgavatasya bhagavat-priyatvena bhàgavatàbhãùñatvena ca parama-sàttvikatvam | yathà pàdme ambarãùaü prati gautama-pra÷naþ - puràõaü tvaü bhàgavataü pañhase purato hareþ | caritaü daitya-ràjasya prahlàdasya ca bhåpate || [PadmaP] tatraiva vya¤julã-màhàtmye tasya tasminn upade÷aþ - ràtrau tu jàgaraþ kàryaþ ÷rotavyà vaiùõavã kathà | gãtànàm asahasraü ca puràõaü ÷uka-bhàùitam | pañhitavyaü prayatnena hareþ santoùa-kàraõam || [PadmaP] tatraivànyatra - ambarãùa ÷uka-proktaü nityaü bhàgavataü ÷çõu | pañhasva sva-mukhenaiva yadãcchasi bhava-kùayam || [PadmaP] skànde prahlàda-saühitàyàü dvàrakà-màhàtmye - ÷rãmad-bhàgavataü bhaktyà pañhate hari-sannidhau | jàgare tat-padaü yàti kula-vçnda-samanvitaþ ||20|| BD: grantha ity àdau hayagrãvàdi-÷abdayor bhràntiü niràkurvan vyàcaùñe | atra hayagrãvety àdinà | etac chrutveti | dadhyaï dadhãciþ | pravargyam iti pràõa-vidyàm | nanu pàdmàdãni sàttvikàni pa¤ca santi | tair astu vicàra iti cet tatràha ÷rãmad iti | etasya parama-sàttvikatve pàdmàdi-vacanàny udàharati puràõaü tvam ity àdinà | kula-vçndeti tat-kartçka-÷ravaõa- mahimnà tat-kulasya ca hari-pada-làbha ity arthaþ ||20|| gàruóe ca - pårõaþ so'yam ati÷ayaþ | artho'yaü brahma-såtràõàü bhàratàrtha-vinirõayaþ || gàyatrã-bhàùya-råpo'sau vedàrtha-paribçühitaþ | puràõànàü sàma-råpaþ sàkùàd-bhagavatoditaþ || dvàda÷a-skandha-yukto'yaü ÷atavic-cheda-saüyutaþ | grantho'ùñàda÷a-sàhasraþ ÷rãmad-bhàgavatàbhidhaþ || iti | brahma-såtràõàm arthas teùàm akçtrima-bhàùya-bhåta ity arthaþ | pårvaü såkùmatvena manasy àvirbhåtaü tad eva saïkùipya såtratvena punaþ prakañitam pa÷càd vistãrõatvena sàkùàc-chrã-bhàgavatam iti | tasmàt tad- bhàùya-bhåte svataþ-siddhe tasmin satyarvacãnam anyad anyeùàü svasvakapola-kalpitaü tad-anugatam evàdaraõãyam iti gamyate | bhàratàrtha-vinirõayaþ - nirõayaþ sarva-÷àstràõàü bhàrataü parikãrtitam | bhàrataü sarva-vedà÷ ca tulàm àropitàþ purà | devair brahmàdibhiþ sarvair çùibhi÷ ca samanvitaiþ || vyàsasyaivàj¤ayà tatra tvatyaricyata bhàratam | mahattvàd bhàravattvàc ca mahàbhàratam ucyate || ity àdy-ukta-lakùaõasya bhàratasyàrtha-vinirõayo yatra saþ | ÷rã-bhagavaty eva tàtparyaü tasyàpi | tad uktaü mokùa-dharme nàràyaõãye ÷rã-veda-vyàsaü prati janamejayena - idaü ÷atasahasràd dhi bhàratàkhyàna vistaràt | àmathya matimanthena j¤ànodadhim anuttamam || nava nãtaü yathà dadhno malayàc candanaü yathà | àraõyakaü ca vedebhya oùadhibhyo 'mçtaü yathà || samuddhçtam idaü brahman kathàmçtam anuttamam | tapo nidhe tvayoktaü hi nàràyaõa kathà÷rayam || [Mbh 12.331.2-4] iti |21|| BD: gàruóa-vacanai÷ ca parama-sàttvikatvaü vya¤jayan brahma-såtràdy-artha- nirõãyakatvaü guõam àha artho'yam iti | gàruóa-vàkya-padàni vyàcaùñe brahma-såtràõàm ity àdinà | tasmàt tad-bhàùyety àdi anyad vaiùõavàcàrya- racitam àdhunikaü bhàùyaü tad-anugataü ÷rã-bhàgavatàviruddham evàdartavyaü | tad-viruddhaü ÷aïkara-bhañña-bhàskaràdi-racitaü tu heyam ity arthaþ | bhàratàrtheti padaü vyàkurvan bhàrata-vàkyenaiva bhàrata- svaråpaü dar÷ayati nirõayaþ sarveti | bhàrataü kiü tàtparyakam ity àha ÷rãbhagavaty eveti | tasya bhàratasyàpãty arthaþ | bhàratasya bhagavat-tàt- paryakatve nàràyaõãya-vàkyam udàharati idaü ÷atety àdi ||21|| tathà ca tçtãye - munir vivakùur bhagavad-guõànàü sakhàpi te bhàratam àha kçùõaþ | yasmin nçõàü gràmya-sukhànuvàdair matir gçhãtà nu hareþ kathàyàm || iti [BhP 3.5.12] tasmàd gàyatrã-bhàùya-råpo'sau | tathaiva hi viùõudharmottaràdau tad- vyàkhyàne bhagavàn eva vistareõa pratipàditaþ | atra janmàdyasya ity asya vyàkhyànaü ca tathà dar÷ayiùyate | vedàrtha-paribçühitaþ | vedàrthasya paribçühaõaü yasmàt | tac coktam itihàsa- puràõàbhyàm ity àdi | puràõànàü sàma-råpaþ | vedeùu sàmavat sa teùu ÷reùñha ity arthaþ | ataeva skànde - ÷ata÷o'tha sahasrai÷ ca kim anyaiþ ÷àstra-saïgrahaiþ | na yasya tiùñhate gehe ÷àstraü bhàgavataü kalau || kathaü sa vaiùõavo j¤eyaþ ÷àstraü bhàgavataü kalau | gçhe na tiùñhate yasya sa vipraþ ÷vapacàdhamaþ || yatra yatra bhaved vipra ÷àstraü bhàgavataü kalau | tatra tatra harir yàti trida÷aiþ saha nàrada || yaþ pañhet prayato nityaü ÷lokaü bhàgavataü mune | aùñàda÷a-puràõànàü phalaü pràpnoti mànavaþ || iti | ÷ata-viccheda-saüyutaþ | pa¤catriü÷ad-adhika-÷ata-trayàdhyàya-vi÷iùña ity arthaþ | spaùñàrtham anyat | tad evaü paramàrtha-vivitsubhiþ ÷rã-bhàgavatam eva sàmprataü vicàraõãyam iti sthitam | hemàdrer vrata-khaõóe - strã-÷ådra-dvijabandhånàü trayã na ÷ruti-gocarà | karma-÷reyasi måóhànàü ÷reya evaü bhaved iha | iti bhàratam àkhyànaü kçpayà muninà kçtam || [BhP 1.4.25] iti vàkyaü ÷rã-bhàgavatãyatvenotthàpya bhàratasya vedàrtha-tulyatvena nirõayaþ kçta iti | tan-matànusàreõa tv evaü vyàkhyeyam bhàratàrthasya vinirõayaþ | vedàrtha-tulyatvena vi÷iùya nirõayo yatreti | yasmàd eva:a bhagavat-paras tasmàd eva yatràdhikçtya gàyatrãm iti kçta-lakùaõa-÷rãmad- bhàgavata-nàmà granthaþ ÷rã-bhagavat-paràyà gàyatryà bhàùya-råpo'sau | tad uktaü yatràdhikçtya gàyatrãm ity àdi | tathaiva hy agni-puràõe tasya vyàkhyàne vistareõa pratipàditaþ | tatra tadãya-vyàkhyà-dig-dar÷anaü yathà - taj-jyotiþ paramaü brahma bhargas tejo yataþ smçtaþ | ity àrabhya punar àha - taj-jyotir bhagavàn viùõur jagaj-janmàdi-kàraõam || ÷ivaü kecit pañhanti sma ÷akti-råpaü pañhanti ca | kecit såryaü kecid agniü daivatàny agni-hotriõaþ || agny-àdi-råpo viùõur hi vedàdau brahma gãyate | atra janmàdyasya ity asya vyàkhyànaü ca tathà dar÷ayiùyate | kasmai yena vibhàsito'yam [BhP 12.13.19] ity upasaühàra-vàkye ca tac-chuddham [BhP 12.13.19] ity àdi-samànam evàgni-puràõe tad vyàkhyànam | nityaü ÷uddhaü paraü brahma nitya-bhargam adhã÷varam | ahaü jyotiþ paraü brahma dhyàyema hi vimuktaye || iti | atràhaü brahmeti nàdevo devam arcayet iti nyàyena yogyatvàya svasya tàkçktva-bhàvanà dar÷ità | dhyàyemeti ahaü tàvat dhyàyeyaü sarve ca vayaü dhyàyemety arthaþ | tad etan-mate tu mantre'pi bharga-÷abdo'yam adanata eva syàt | supàü suluk ity [Pàõ 7.1.39] àdinà chàndasa-såtreõa tu dvitãyaikavacanasyàmaþ su-bhàvo j¤eyaþ | yat tu dvàda÷e oü namaste ity àdi [BhP 12.6.67] gadyeùu tad-arthatvena såryaþ stutaþ | tat paramàtma-dçùñyaiva, na tu svàtantryeõety adoùaþ | tathaivàgre ÷rã-÷aunaka-vàkye bråhi naþ ÷raddadhànànàü vyåhaü såryàtmano hareþ iti | na càsya bhargasya sårya-maõóala- màtràdhiùñhànatvam | mantre vareõya-÷abdena | atra ca granthe para- ÷abdena paramai÷varya-paryantatàyà dar÷itatvàt | tad evam agni-puràõe'py uktam -- dhyànena puruùo'yaü ca draùñavyaþ sårya-maõóale | satyaü sadà-÷ivaü brahma viùõor yat paramaü padam || iti | trilokã-janànàm upàsanàrthaü pralaye vinà÷ini sårya-maõóale càntaryàmitayà pràdurbhåto'yaü puruùo dhyànena draùñavya upàsitavyaþ | yat tu viùõos tasya mahà-vaikuõñha-råpaü paramaü padam | tad eva satyaü kàla-trayàvyabhicàri, sadà-÷ivam upadrava-÷ånyaü yato brahma-svaråpam ity arthaþ | tad etad gàyatrãü procya puràõa-lakùaõa-prakaraõe yatràdhikçtya gàyatrãm ity àdy apy uktam agni-puràõe | tasmàt agneþ puràõaü gàyatrãü sametya bhagavat-paràm | bhagavantaü tatra matvà jagaj-janmàdi-kàraõam || yatràdhikçtya gàyatrãm iti lakùaõa-pårvakam | ÷rãmad-bhàgavataü ÷a÷vat pçthvyàü jayati sarvataþ || tad evam asya ÷àstrasya gàyatrãm adhikçtya pravçttir dar÷ità | yat tu sàrasvata-kalpam adhikçtyeti pårvam uktam | tac ca gàyatryà bhagavat- pratipàdaka-vàg-vi÷eùa-råpa-sarasvatãtvàd upayuktam eva | yad uktam agni- puràõe - gàyatry-ukthàni ÷àstràõi bhargaü pràõàüs tathaiva ca || tataþ smçteyaü gàyatrã sàvitrã yata eva ca | prakà÷inã sà savitur vàg-råpatvàt sarasvatã || atha krama-pràptà vyàkhyà vedàrtha-paribçühita iti | vedàrthànàü paribçühaõaü yasmàt | tac coktam itihàsa-puràõàbhyàm iti | puràõànàü sàma-råpa iti vedeùu sàmavat puràõeùu ÷reùñha ity arthaþ | puràõàntaràõàü keùàücid àpàtato rajas-tamasã juùamàõais tat-paratvàpratãtatve'pi vedànàü kàõóa-traya-vàkyaika-vàkyatàyàü yathà sàmnà tathà teùàü ÷rã-bhàgavatena pratipàdye ÷rã-bhagavaty eva paryavasànam iti bhàvaþ | tad uktam - vede ràmàyaõe caiva puràõe bhàrate tathà | àdàv ante ca madhye ca hariþ sarvatra gãyate || iti | [HV 132.95] pratipàdayiùyate ca tad idaü paramàtma-sandarbhe | sàkùàd bhagavatoditam iti | kasmai yena vibhàsito'yam [BhP 12.13.19] ity upasaühàra-vàkyànusàreõa j¤eyam | ÷ata-viccheda-saüyuta iti | vistàra-bhiyà na viviriyate | tad evaü ÷rãmad-bhàgavataü sarva-÷àstra-cakravarti-padam àptam iti sthite hema- siüha-samanvitam ity atra hema-siühàsanam àråóham iti ñãkàkàrair yad vyàkhyàtaü tad eva yuktam | ataþ ÷rãmad-bhàgavatasyaivàbhyàsàva÷yakatvaü ÷reùñhatvaü ca skànde nirõãtam - ÷ata÷o'tha sahasrai÷ ca kim anyaiþ ÷àstra-saïgrahaiþ | tad evaü paramàrtha-vivitsubhiþ ÷rã-bhàgavatam eva sàmprataü vicàraõãyam iti sthitam ||22|| BD: nanu ÷rã-bhàgavatasya bhàratàrtha-nirõàyakatvaü kathaü pratãtam iti cet tatràha tathà tçtãya iti | munir iti maitreyaü prati viduroktiþ | te maitreyasya guru-putratvàt sakhà kçùõo vyàsaþ | gràmyà gçhidharmakartavyatàdi-lakùaõà vyàvahàrikã måùika-vióàla-gçdhra-gomàyu- dçùñàntopetà ca kathà | tat-tat-svàrtha-kautuka-kathà-÷ravaõàya bhàrata- sadasi samàgatànàü néõàü ÷rã-gãtàdi-÷ravaõena harau matir gçhãtà syàd iti tat-kathànuvàda eva | vastuto bhagavat-param eva bhàratam iti ÷rã- bhàgavatena nirõãtam ity arthaþ | sàmavedavadasya ÷raiùñhyaü skànda- vàkyaü ÷ata÷o'thetyàdi prakañàrtham | tad evam iti | ukta-guõa-gaõe siddhe satãty arthaþ ||22|| ataeva satsv api nànà-÷àstreùv etad evoktam - kalau naùña-dç÷àm eùa puràõàrko'dhunoditaþ [BhP 1.3.45] iti | arkatà-råpakeõa tad vinà nànyeùàü samyag-vastu-prakà÷akatvam iti pratipadyate | yasyaiva ÷rãmad-bhàgavatasya bhàùya-bhåtaü ÷rã-haya÷ãrùa-pa¤caràtre ÷àstra-prastàve gaõitaü tantra- bhàgavatàbhidhaü tantram | yasya sàkùàc chrã-hanumadbhàùya- vàsanàbhàùya-sambandhokti-vidvatkàmadhenu-tattvadãpikà- bhàvàrthadãpikà-paramahaüsapriyà-÷ukahçdayàdayo vyàkhyà-granthàþ | tathà muktàphala-harilãlà-bhaktiratnàvaly-àdayo nibandhà÷ ca vividhà eva tat-tan-mata-prasiddha-mahànubhàva-kçtà viràjante | yad eva ca hemàdri- granthasya dàna-khaõóe puràõa-dàna-prastàve matsya-puràõãya-tal-lakùaõa- dhçtyà pra÷astam | hemàdri-pari÷eùa-khaõóasya kàla-nirõaye ca kali-yuga- dharma-nirõaye kaliü sabhàjayanty àryàþ (BhP 11.5.36) ity àdikaü yad- vàkyatvenotthàpya yat pratipàdita-dharma eva kalàv aïgãkçtaþ | atha yad eva kaivalyam apy atikramya bhakti-sukha-vyàhàràdi-liïgena nija- matasyàpy upari viràjamànàrthaü matvà yad apauruùeyaü vedànta- vyàkhyànaü bhayàd acàlayataiva ÷aïkaràvatàratayà prasiddhena vakùyamàõa-svagopanàdi-hetuka-bhagavad-àj¤à-pravartitàdvaya-vàdenàpi tan-màtra-varõita-vi÷va-råpa-dar÷ana-kçta-vraje÷varã-vismaya-÷rã-vraja- kumàrã-vasana-cauryàdikaü govindàùñakàdau varõayatà tañasthãbhåya nija- vacaþ-sàphalyàya spçùñam iti ||23|| BD: ataeveti varõita-lakùaõàd utkarùàd eva hetor ity arthaþ | puràtanànàm çùãõàm àdhunikànàü ca vidvattamànàm upàdeyam idaü ÷rã-bhàgavatam ity àha yasyaiveti | viràjante samprati pracarantãty arthaþ | dharma-÷àstra- kçtàü copàdeyam etad ity àha yad eva ca hemàdrãty àdi | tat-pratipàdito dharmaþ kçùõa-saïkãrtana-lakùaõaþ | nanu ced ãdç÷aü ÷rã-bhàgavataü tarhi ÷aïkaràcàryaþ kutas tan na vyàcaùñeti cet tatràha | atha yad eva kaivalyam ity àdi | ayaü bhàvaþ pralayàdhikàrã khalu harer bhakto'ham upaniùad-àdi vyàkhyàya tat-siddhàntaü vilàpya tasyàj¤àü pàlitavàn evàsmi | atha tad atipriye ÷rã-bhàgavate'pi càlite sa prabhur mayi kupyed ato na tac càlyam | evaü sati me sàraj¤atà sukha-sampac ca na syàd ataþ katha¤cit tat spar÷anãyam iti tan-màtroktaü vi÷va-råpa-dar÷anàdi-sva-kàvye nibabandheti tena càdçta tad iti sarva-mànyaü ÷rã-bhàgavatam iti ||23|| yad eva kila dçùñvà ÷rã-madhvàcàrya-caraõair vaiùõavàntaràõàü tac- chiùyàntara-puõyàraõyàdi-rãtika-vyàkhyà-prave÷a-÷aïkayà tatra tàtparyàntaraü likhadbhir vartmopade÷aþ kçta iti ca sàtvatà varõayanti | tasmàd yuktam uktaü tatraiva prathama-skandhe - tad idaü gràhayàmàsa sutam àtmavatàü varam | sarva-vedetihàsànàü sàraü sàraü sumuddhçtam || [BhP 1.3.41-42] dvàda÷e - sarva-vedànta-sàraü hi ÷rã-bhàgavatam iùyate | tad-rasàmçta-tçptasya nànyatra syàd ratiþ kvacit || [BhP 12.13.15] tathà prathame -- nigama-kalpa-taror galitaü phalaü ÷uka-mukhàd amçta-drava-saüyutam | pibata bhàgavataü rasam àlayaü muhur aho rasikà bhuvi bhàvukàþ || [BhP 1.1.3] ataeva tatraiva - yaþ svànubhàvam akhila-÷ruti-sàram ekam adhyàtma-dãpam atititãrùatàü tamo 'ndham | saüsàriõàü karuõayàha puràõa-guhyaü taü vyàsa-sånum upayàmi guruü munãnàm || [BhP 1.2.3] ÷rã-bhàgavata-mataü tu sarva-matànàm adhã÷a-råpam iti såcakam | sarva- munãnàü sabhà-madhyam adhyàsyopadeùñçtvena teùàü gurutvam api tasya tatra suvyaktam ||24|| BD: ÷rã-madhvamunes tu paramopàsyaü ÷rã-bhàgavatam ity àha yad eva kileti | ÷aïkareõa naitad vicàlitaü kintv àdçtam eveti vibhàvyety arthaþ kintu tac-chiùyaiþ puõyàraõyàdibhir etad anyathà vyàkhyàtaü tena vaiùõavànàü nirguõa-cinmàtra-param idam iti bhràntiþ syàd iti ÷aïkayà hetunà tad- bhrànti-cchedàya tatra tàtparyàntaraü bhagavat-paratà-råpaü tato'nyat tàtparyaü likhadbhis tasya vyàkhyàna-vartmopadiùñaü vaiùõavàn pratãti | madhvàcàrya-caraõair iti atyàdara-såcaka-bahutva-nirde÷aþ | sva- pårvàcàryatvàd iti bodhyam | vàyudevaþ khalu madhva-muniþ sarvaj¤o'tivikramã yo dig-vijayinaü caturda÷a-vidyaü caturda÷abhiþ kùaõair nirjityàsanàni tasya caturda÷a jagràha | sa ca tac-chiùyaþ padmanàbhàbhidhàno babhåveti prasiddham | tasmàd iti prokta-guõakatvàd dhetor ity arthaþ | àlayam iti mokùam abhivyàpyety arthaþ | ya iti andhaü tamo'vidyàm atititãrùatàü saüsàriõàü karuõayà yaþ puràõa-guhyaü ÷rã- bhàgavatam àhety anvayaþ | svànuybhàvam asàdhàraõa-prabhàvam ity arthaþ ||24|| yataþ -- tatropajagmur bhuvanaü punànà mahànubhàvà munayaþ sa-÷iùyàþ | pràyeõa tãrthàbhigamàpade÷aiþ svayaü hi tãrthàni punanti santaþ || atrir vasiùñha÷ cyavanaþ ÷aradvàn ariùñanemir bhçgur aïgirà÷ ca | parà÷aro gàdhi-suto 'tha ràma utathya indrapramadedhmavàhau || medhàtithir devala àrùñiùeõo bhàradvàjo gautamaþ pippalàdaþ | maitreya aurvaþ kavaùaþ kumbhayonir dvaipàyano bhagavàn nàrada÷ ca || anye ca devarùi-brahmarùi-varyà ràjarùi-varyà aruõàdaya÷ ca | nànàrùeya-pravaràn sametàn abhyarcya ràjà ÷irasà vavande || sukhopaviùñeùv atha teùu bhåyaþ kçta-praõàmaþ sva-cikãrùitaü yat | vij¤àpayàm àsa vivikta-cetà upasthito 'gre 'bhigçhãta-pàõiþ || [BhP 1.19.8-12] ity àdy-anantaram - tata÷ ca vaþ pçcchyam imaü vipçcche vi÷rabhya viprà iti kçtyatàyàm | sarvàtmanà mriyamàõai÷ ca kçtyaü ÷uddhaü ca tatràmç÷atàbhiyuktàþ || [BhP 1.19.24] iti pçcchati ràj¤i - tatràbhavad bhagavàn vyàsa-putro yadçcchayà gàm añamàno 'napekùaþ | alakùya-liïgo nija-làbha-tuùño vçta÷ ca bàlair avadhåta-veùaþ || [BhP 1.19.25] tata÷ ca -- pratyutthitàs te munayaþ svàsanebhyaþ (BhP 1.19.28) ity-àdy-ante sa saüvçtas tatra mahàn mahãyasàü brahmarùi-ràjarùi-devarùi-saïghaiþ | vyarocatàlaü bhagavàn yathendur graharkùa-tàrà-nikaraiþ parãtaþ || (BhP 1.19.30) ity uktam || 25|| BD: munãnàü gurum ity uktam | tat katham ity atràha yata iti | yata ity asya ity uktam iti pareõa sambandhaþ | aurva iti vipra-vaü÷aü vinà÷ayadbhyo duùñebhyaþ kùatriyebhyo bhayàd garbhàd àkçùyorau tan-màtrà sthàpitas tato jàtaþ kùatriyàüs tàn svena tejasà bhasmãcakàra iti bhàrate[*ENDNOTE #2] kathàsti | nigçhãta-pàõi-yojità¤jali-puñaþ | evaü kartavyasya bhàva itikartavyatà | tasyàü viùaye sarvàvasthàyàü puüsaþ kiü kçtyam | tatràpi mriyamàõai÷ ca kiü kçtyam | tac ca ÷uddhaü hiüsà-÷ånyaü, tatràmç÷ata yåyam | gàü pçthivãm | anapekùo niþspçhaþ | nijasya ÷uddhi- pårti-kartuþ sva-svàminaþ kçùõasya làbhena tuùñaþ | tatra sabhàyàm ||25|| atra yadyapi tatra ÷rã-vyàsa-nàradau tasyàpi guru-parama-gurå, tathàpi punas tan-mukha-niþsçtaü ÷rã-bhàgavataü tayor apy a÷rutacaram iva jàtam ity evaü ÷rã-÷ukas tàv apy upadide÷a de÷yam ity abhipràyaþ | yad uktaü ÷uka- mukhàd amçta-dravya-saüyutam (1.1.3) iti | tasmàd evam api ÷rã- bhàgavatasyaiva sarvàdhikyam | màtsyàdãnàü yat puràõàdhikyaü ÷råyate tat tv àpekùikam iti | aho kiü bahunà, ÷rã-kçùõa-pratinidhi-råpam evedam | yata uktaü prathama-skandhe-- kçùõe sva-dhàmopagate dharma-j¤ànàdibhiþ saha | kalau naùña-dç÷àm eùa puràõàrko 'dhunoditaþ || (BhP 1.3.45) iti | ataeva sarva-guõa-yuktatvam asyaiva dçùñaü dharmaþ projjhita-kaitavo'tra (1.1.2) ity àdinà, vedàþ puràõaü kàvyaü ca prabhur mitraü priyeva ca | bodhayantãti hi pràhus trivçd bhàgavataü punaþ || iti muktàphale hemàdri-kàra-vacanena ca | tasmàn manyantàü và kecit puràõàntareùu veda-sàpekùatvaü ÷rã-bhàgavate tu tathà sambhàvanà svayam eva nirastaity api svayam eva labdhaü bhavati | ataeva parama-÷ruti-råpatvaü tasya | yathoktam -- kathaü và pàõóaveyasya ràjarùer muninà saha | saüvàdaþ samabhåt tàta yatraiùà sàtvatã ÷rutiþ || (BhP 1.4.7) iti | atha yat khalu sarvaü puràõa-jàtam àvirbhàvyety àdikaü pårvam uktaü tat tu prathama-skandha-gata-÷rã-vyàsa-nàrada-saüvàdenaiva prameyam ||26|| BD: vaktavyaü yojayaty atra yadyapãty-àdinà | tasmàd evam iti tad-vaktuþ ÷rã-÷ukasya sarva-gurutvenàpãty arthaþ | àpekùikam iti etad-anya- puràõàpekùayety arthaþ | atha paramotkarùam àha aho kim iti # ataeveti kçùõa-pratinidhitvàt kçùõavat sarva-guõa-yuktatvam ity arthaþ | priyeva kànteva | trivçt vedàdi-traya-guõa-yuktam ity arthaþ | tasmàd iti veda- sàpekùatvaü veda-vàkyena puràõa-pràmàõyam ity arthaþ | ataeveti paramàrthàvedakatvàd vedàntasyeva bhàgavatasya parama-÷ruti-råpatvam ity arthaþ | yatra saüvàde | sàtvatã vaiùõavãty arthaþ | artheti - idaü bhagavatà pårvam ity àdi-dvàda÷okter brahma-nàràyaõa-saüvàda-råpam aùñàda÷asu madhye prakañitaü, vyàsa-nàrada-saüvàda-råpaü tatraiva prave÷itaü, tad- ubhayasya lakùaõa-saïkhye tu màtsyàdàv ukte iti bodhyam ity arthaþ | evam eva bhàratopakrame'pi dçùñam | àdàv àkhyànair vinà caturviü÷ati-sahasraü bhàrataü tatas taiþ sahitaü pa¤cà÷at-sahasraü tatas tais tato'py adhikam ito'py adhikam iti tadvat ||26|| tad evaü parama-niþ÷reyasa-ni÷cayàya ÷rã-bhàgavatam eva paurvàparyàvirodhena vicàryate | tatràsmin sandarbha-ùañkàtmake granthe såtra-sthànãyam avatàrikà-vàkyaü viùaya-vàkyaü ÷rã-bhàgavata-vàkyam | bhàùya-råpà tad-vyàkhyà tu samprati madhya-de÷àdau vyàptàn advaita- vàdino nånaü bhagavan-mahimànam avagàhayituü tad-vàdena karburita- lipãnàü parama-vaiùõavànàü ÷rãdhara-svàmi-caraõànàü ÷uddha-vaiùõava- siddhàntànugatà cet tarhi yathàvad eva vilikhyate | kvacit teùàm evànyatra- dçùña-vyàkhyànusàreõa dravióàdi-de÷a-vikhyàta-parama-bhàgavatànàü teùàm eva bàhulyena tatra vaiùõavatvena prasiddhatvàt | ÷rã-bhàgavata eva, kvacit kvacin mahàràja dravióeùu ca bhåri÷aþ (BhP 11.5.39) ity anena prathita-mahimnàü sàkùàc chrã-prabhçtitaþ pravçtta-sampradàyànàü ÷rã- vaiùõavàbhidhànàü ÷rã-ràmànuja-bhagavat-pàda-viracita-÷rã-bhàùyàdi- dçùña-mata-pràmàõyena måla-grantha-svàrasyena cànyathà ca | advaita- vyàkhyànaü tu prasiddhatvàn nàtivitàyate ||27|| BD: tad evam iti | nanu veda evàsmàkaü pramàõam iti pratij¤àya puràõam eva tat svãkarotãti kim idaü kautukam iti cen maivaü bhramitavyam | evaü và are'sya mahato bhåtasya (BçhadU 2.4.10) ity àdi-÷rutyaiva puràõasya vedatvàbhidhànàt | vedeùu vedàntasyaiva puràõeùu ÷rã-bhàgavatasya ÷raiùñhya-nirõayàc ca tad eva pramàõam iti kim asaïgatam uktam iti | atha brahma-såtra-bhàùya-rãtyà sandarbhasyàsya pravçttir ity àha tatrasminn iti | vicàràrhavàkyaü viùaya-vàkyam | bhàùya-råpà tad-vyàkhyeti | ayam arthaþ ÷rãdhara-svàmino vaiùõavà eva, tañ-ñãkàsu bhagavad-vigraha-guõa-vibhåti- dhàmnàü tat-pàrùada-tanånàü ca nityatvokteþ | bhagavad-bhakteþ sarvotkçùña-mokùànuvçttyor ukte÷ ca tathàpi kvacit kvacin màyàvàdollekhas tad-vàdino bhagavad-bhaktau prave÷ayituü baói÷àmiùàrpaõa-nyàyenaiveti viditam iti | ÷uddha-vaiùõaveti yathà sàïkhyàdi-÷àstràõàm aviruddhàü÷aþ sarvaiþ svãkçtas tadvad idaü bodhyam | kvacit teùàm eveti kvacit sthalàntarãya-svàmi-vyàkhyànusàreõa ÷rã-bhàùyàdi-dçùña-mata- pràmàõyena måla-÷rã-bhàgavata-svàrasyena cànyathà ca bhàùya-råpà tad- vyàkhyà mayà likhyata iti mat-kapola-kalpanaü ki¤cid api nàstãti pramàõopetàtra ñãkety arthaþ | nanu pårva-pakùa-j¤ànàyàdvaitaü ca vyàkhyeyam iti tatràha advaiteti ||27|| atra ca sva-dar÷itàrtha-vi÷eùa-pràmàõyàyaiva, na tu ÷rãmad-bhàgavata- vàkya-pràmàõyàya, pramàõàni ÷ruti-puràõàdi-vacanàni yathà-dçùñam evodàharaõãyàni | kvacit svayam adçùñàkaràõi ca tattva-vàda-guråõàm anàdhunikànàü pracura-pracàrita-vaiùõava-mata-vi÷eùàõàü dakùiõàdi-de÷a- vikhyàta-÷iùyopa÷iùyãbhåta-vijayadhvaja-vyàsatãrthàdi-veda-vedàrtha-vid- varàõàü ÷rã-madhvàcàrya-caraõànàü bhàgavata-tàtparya-bhàrata-tàtparya- brahma-såtra-bhàùyàdibhyaþ saïgçhãtàni | tai÷ caivam uktaü bhàrata- tàtparye - ÷àstràntaràõi saüjànan vedàntasya prasàdataþ | de÷e de÷e tathà granthàn dçùñvà caiva pçthag-vidhàn || yathà sa bhagavàn vyàsaþ sàkùàn nàràyaõaþ prabhuþ | jagàda bhàratàdyeùu tathà vakùye tad-ãkùayà || iti | tatra tad-uddhçtà ÷ruti÷ caturveda-÷ikhàdyà, puràõaü ca gàruóàdãnàü samprati sarvatràpracarad-råpam aü÷àdikam | saühità ca mahà-saühitàdikà tantraü ca tantra-bhàgavatàdikaü brahma-tarkàdikam iti j¤eyam ||28|| BD: atreti | iha granthe yàni ÷ruti-puràõàdi-vacanàni mayà dhriyante tàni svadar÷itàrtha-vi÷eùa-pràmàõyaiva | na tu ÷rã-bhàgavata-vàkya-pràmaõyàya, tasya svataþ pramàõatvàt | tàni ca yathà-dçùñam evodàharaõãyàni måla- granthàn vilokyotthàpitànãty arthaþ | kànicid vàkyàni tu mad-adçùñàkaràõy asmad-àcàrya-÷rã-madhvamuni-dçùñàkaràõy eva kvacin mayà dhriyanta ity àha kvacid iti | mad-vyàkhyànaü kvacid artha-vi÷eùe pràmàõyàya ÷rã- madhvàcàrya-caraõànàü bhàgavata-tàtparyàdibhyo granthebhyaþ saïgçhãtàni ÷ruti-puràõàdi-vacanàni dhriyanta ity anuùaïgaþ | atràsya grantha-kartuþ satyavàditvaü dhvanitam | kaumàra-brahmacaryavàn naiùñhiko yaþ satya-taponidhiþ svapne'py ançtaü noce ceti prasiddham | teùàü kãdç÷ànàm ity àha tattveti | sarvaü vastu satyam iti vàdas tattva-vàdas tad- upadeùñéõàm ity arthaþ | anàdhunikànàm atipràcãnànàü kenacic chàïkareõa saha vivàde madhvasya mataü vyàsaþ svãcakre | ÷aïkarasya tu tatyàjetyaitihyam asti | pracàriteti bhaktànàü vipràõàm eva mokùaþ | devà bhakteùu mukhyàþ | viri¤casyaiva sàyujyam | lakùmyà jãvakoñitvam ity evaü mata-vi÷eùaþ | dakùiõàdide÷eti tena gauóe'pi màdhavendràdayas tad- upa÷iùyàþ katicid babhåvur ity arthaþ | ÷àstràntaràõãti tena svasya dçùña- sarvàkaratà vyajyate dig-vijayitvaü cety upodghàto vyàkhyàtaþ ||28|| atha namaskurvann eva tathàbhåtasya ÷rãmad-bhàgavatasya tàtparya-tad- vaktur hçdaya-niùñhà-paryàlocanayà saïkùepatas tàvan nirdhàrayati - sva-sukha-nibhçta-cetàs tad-vyudastàny abhàvo' py ajita-rucir alãlàkçùña-sàras tadãyam | vyatanuta kçpayà yas tattva-dãpaü puràõaü tam akhila-vçjina-ghnaü vyàsa-sånuü nato'smi || [BhP 12.12.69] ñãkà ca ÷rãdhara-svàmi-viracità - ÷rã-guruü namaskaroti | sva-sukhenaiva nibhçtaü pårõaü ceto yasya saþ | tenaiva vyudasto'nyasmin bhàvo bhàvanà yasya tathàbhåto'py ajitasya ruciràbhir lãlàbhir àkçùñaþ sàraþ sva-sukha- gataü dhairyaü yasya saþ | tattva-dãpaü paramàrtha-prakà÷akaü ÷rã- bhàgavataü yo vyatanuta taü nato'smi ity eùà | evam eva dvitãye tad-vàkyam eva pràyeõa munayo ràjan (BhP 2.1.7) ity àdi-padya-trayam anusandheyam | atràkhila-vçjinaü tàdç÷a-bhàvasya pratkålam udàsãnaü ca j¤eyam | tad evam iha sambandhi-tattvaü brahmànandàd api prakçùño rucira-lãlàva÷iùñaþ ÷rãmàn ajita eva | sa ca pårõatvena mukhyatayà ÷rã-kçùõa-saüj¤a eveti ÷rã- bàdaràyaõa-samàdhau vyaktãbhaviùyati | tathà prayojanàkhyaþ puruùàrtha÷ ca tàdç÷a-tad-àsakti-janakaü tal-lãlà÷ravaõàdi-lakùaõaü tad-bhajanam evety àyàtam | atra vyàsa-sånum iti brahma-vaivartànusàreõa ÷rã-kçùõa-varàj janmata eva màyayà tasyàspçùñatvaü såcitam || 12.12 || ÷rã-såtaþ ÷rã- ÷aunakam ||29|| BD: atha yasya brahmeti (TattvaS, verse viii) padyoktam sambandhi-kçùõa- tattvaü, tad-bhakti-lakùaõam abhidheyaü, tat-prema-lakùaõaü pumarthaü ca niråpatayà padyena tàvad-granthaü pravartayan granthakçd avatàrayati atheti maïgalàrtham | yasmin ÷àstra-vaktur hçdaya-niùñhà pratãyate tad eva ÷àstra-pratipàdya-vastu, na tv anyad ity arthaþ | sveti tadãyam ajita-niråpakaü puràõam ity arthaþ | ñãkà ceti sva-sukheneti | svam asàdhàraõaü jãvànàndàd utkçùñam | guóàd iva madhu, yad-anabhibyakta-saüsthàna-guõa-vibhåti-lãlam ànanda-råpaü sva-prakà÷aü brahma-÷abda-vyapade÷yaü vastu tenety arthaþ | ruciràbhir iti pàramai÷varya-samaveta-màdhurya-sambhinnatvàn manoj¤àbhir ànandaika-råpàbhiþ pànaka-rasa-nyàyena sphurad-ajita-tat- parikaràdibhir lãlàbhir ity arthaþ | atràkhileti | pratikålaü pratyàkhyàyakam | udàsãnaü tyàjakam ity arthaþ | aïka-yugmaü skandhàdhyàyayor j¤àpakam | ÷rã-såtaþ ÷rã-÷aunakaü prati nirdhàrayatãty avatàrikàvàkyena sambandhaþ | evam uttaratra sarvatra bodhyam ||29|| tàdç÷am eva tàtparyaü karisyamàõa-tad-grantha-pratipàdya-tattva-nirõaya- kçte tat-pravaktç-÷rã-bàdaràyaõa-kçte samàdhàv api saïkùepata eva nirdhàrayati - bhakti-yogena manasi samyak praõihite 'male | apa÷yat puruùaü pårõaü màyàü ca tad-apà÷rayam || yayà sammohito jãva àtmànaü tri-guõàtmakam | paro 'pi manute 'narthaü tat-kçtaü càbhipadyate || anarthopa÷amaü sàkùàd bhakti-yogam adhokùaje | lokasyàjànato vidvàü÷ cakre sàtvata-saühitàm || yasyàü vai ÷råyamàõàyàü kçùõe parama-påruùe | bhaktir utpadyate puüsaþ ÷oka-moha-bhayàpahà || sa saühitàü bhàgavatãü kçtvànukramya càtma-jam | ÷ukam adhyàpayàm àsa nivçtti-nirataü muniþ || (BhP 1.7.4-8) tatra -- sa vai nivçtti-nirataþ sarvatropekùako muniþ | kasya và bçhatãm etàm àtmàràmaþ samabhyasat || (BhP 1.7.9) iti ÷aunaka-pra÷nànantaraü ca - àtmàràmà÷ ca munayo nirgranthà apy urukrame | kurvanty ahaitukãü bhaktim ittham-bhåta-guõo hariþ || harer guõàkùipta-matir bhagavàn bàdaràyaõiþ | adhyagàn mahad àkhyànaü nityaü viùõu-jana-priyaþ || (BhP 1.7.10-11) bhakti-yogena premõà | astv evam aïga bhagavàn bhajatàü mukundo muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam || (BhP 5.6.18) ity atra prasiddheþ | praõihite samàhite samàdhinànusmara tad-viceùñitam (BhP 1.5.13) iti taü prati ÷rã-nàradopade÷àt | pårõadasya mukta-pragrahayà vçttyà - bhagavàn iti ÷abdo'yaü tathà puruùa ity api | vartate nirupàdhi÷ ca vàsudeve'khilàtmani || iti pàdmottara-khaõóa-vacanàvaùñambhena, tathà - kàma-kàmo yajet somam akàmaþ puruùaü param || akàmaþ sarva-kàmo và mokùa-kàma udàra-dhãþ | tãvreõa bhakti-yogena yajeta puruùaü param || (BhP 2.3.9-10) ity asya vàkya-dvayasya pårva-vàkye puruùaü paramàtmànaü prakçty- ekopàdhim uttara-vàkye puruùaü pårõaü nirupàdhim iti ñãkànusàreõa ca pårõaþ puruùo'tra svayaü bhagavàn ucyate ||30|| BD: grantha-vaktuþ ÷ukasya yatra niùñhàvadhàrità | tatraiva grantha-kartur vyàsasyàpi niùñhàm avadhàrayitum avatàrayati tàdç÷am eveti | nivçtti-nirataü brahmànandàd anyasmin spçhà-virahitam | kasyeti saühitàbhyàsasya kiü phalam ity arthaþ | adhyagàd adhãtavàn | mukta-pragrahayeti yathà÷vaþ pragrahe mukte balàvadhi dhàvaty evaü pårõa-÷abdaþ pravçttaþ pårõatvàvadhi pravarteteti vaktuü tad-avadhi÷ ca svayaü-bhagavaty eveti tathocyata ity arthaþ ||30|| pårvam iti pàñhe pårvam evàham ihàsam, iti tat-puruùasya puruùatvam iti ÷rauta-nirvacana-vi÷eùa-puraskàreõa ca sa evocyate | tam apa÷yat ÷rã-veda- vyàsa iti svaråpa-÷aktim antam evety etat svayam eva labdham pårõaü candram apa÷yad ity ukte kàntim antam apa÷yad iti labhyate | ataeva - tvam àdyaþ puruùaþ sàkùàd ã÷varaþ prakçteþ paraþ màyàü vyudasya cic-chaktyà kaivalye sthita àtmani || [BhP 1.7.23] ity uktam | ataeva màyàü ca tad-apà÷rayam ity anena tasmin apa apakçùña à÷rayo yasyàþ | nilãya sthitatvàd iti màyàyà na tat-svaråpa-bhåtatvam ity api labhyate | vakùyate ca - màyà paraity abhimukhe ca vilajjamànà iti [BhP 2.7.47] | svaråpa-÷aktir iyam atraiva vyaktãbhaviùyati anarthopa÷amaü sàkùàd bhakti-yogam adhokùaje [BhP 1.7.6] ity anena àtmàràmà÷ ca [BhP 1.7.10] ity anena ca | pårvatra hi bhakti-yoga-prabhàvaþ khalv asau màyàbhibhàvakatayà svaråpa-÷akti-vçttitvenaiva gamyate | paratra ca te guõà brahmànandasyàpy uparicaratayà svaråpa-÷akteþ parama-vçttitàm evàrhantãti | màyàdhiùñhàtç- puruùas tu tad-aü÷atvena, brahma ca tadãya-nirvi÷eùàvirbhàvatvena, tad- antarbhàva-vivakùayà pçthaï nokte iti j¤eyam | ato'tra pårvavad eva sambandhi-tattvaü nirdhàritam ||31|| BD: pàñhàntareõàpi sa evàrtha iti vyàkhyàtum àha pårvam iti | ã÷varasyaiva pårva-vartitvàt puruùatvam ity arthaþ | sa eveti svayaü bhagavàn eva | svaråpa-÷aktimattve pramàõam àha tvam iti | ÷ruti÷ càtràsti | paràsya ÷aktir vividhaiva ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca iti (øvetU 6.8) | eùaiva hlàdinã sandhinãty àdinà smaryate | ity uktam iti kaõñhataþ pàñhitam arjunenety arthaþ | màyàto'nyeyaü bodhyety àha ataevety àdinà | måla- vàkyena svaråpa-bhåtà cic-chaktir iyaü bodhitàstãy àha ataevety àdinà | pañña-mahiùãva svaråpa-÷aktiþ, bahir dvàra-sevikeva màyà-÷aktir ity ubhayor mahad-antaraü bodhyam | bhagavad-bhakter bhagavad-guõànàü ca svaråpa-÷akti-sàràü÷atvaü sayuktikam àha pårvatra hãtyàdinà | brahmànandasyeti anabhivyakta-saüsthànàdi-vi÷eùasyeti bodhyam | nanu paramàtma-råpas tàdç÷a-brahma-råpa÷ càvirbhàvaþ kuto vyàsena na dçùña iti cet tatràha màyàdhiùñhàtr iti ||31|| atha pràk-pratipàditasyaivàbhedhyeasya prayojanasya ca sthàpakaü jãvasya svaråpata eva parame÷varàd vailakùaõyam apa÷yad ity àha- yayà màyayà sammohito jãvaþ svayaü cid-råpatvena triguõàtmakàj jaóàt paro'py àtmànaü triguõàtmakaü jaóaü dehàdi-saïghàtaü manute | tan-manana-kçtam anarthaü saüsàra-vyasanaü càbhipadyate | tad evaü jãvasya cid-råpatve'pi yayà sammohita iti manute iti ca svaråpa-bhåta-j¤àna-÷àlitvaü vyanakti prakà÷aika-råpasya tejasaþ svapara-prakà÷ana-÷aktivat | aj¤ànenàvçtaü j¤ànaü tena muhyanti jantavaþ (Gãtà 5.25) iti ÷rã-gãtàbhyaþ | tad evaü upàdher eva jãvatvaü tan-nà÷asyaiva mokùatvam iti matàntaraü parihçtavàn | atra yayà sammohitaþ ity anena tasyà eva tatra kartçtvaü bhagavatas tatrodàsãnatvaü matam | vakùyate ca -- vilajjamànayà yasya sthàtum ãkùà-pathe'muyà vimohità vikatthante mamàham iti durdhiyaþ || [BhP 2.5.13] iti | atra vilajjamànayà ity anenedam àyàti tasyà jãva-sammhohanaü karma ÷rã- bhagavate na rocata iti yadyapi sà svayaü jànàti, tathàpi bhayaü dvitãyàbhinive÷ataþ syàd ã÷àd apetasya (BhP 11.2.37) iti di÷à jãvànàm anàdi-bhagavad-aj¤àna-maya-vaimukhyam asahamànà svaråpàvaraõam asvaråpàve÷aü ca karoti ||32|| jãvo yen÷varaü bhajet bhaktyà ca tasmin premàõaü vindet tato màyayà vimuktaþ syàt tam ã÷varàj jãvasya vàstavaü bhedam apa÷yad iti vyàcaùñe, atha pràg ity àdinà | jãvasyeti vailakùaõyam iti sevakatva-sevyatvàõutva- vibhutva-råpa-nitya-dharma-hetukaü bhedam ity arthaþ | nanu cin-màtro jãvaþ yo vij¤àne tiùñhan (BçhadU 3.7.22), vij¤ànaü yaj¤aü tanute (TaittU 2.5.1) ity àdau cid-dhàtutva-÷ravaõàt, na tasya dharma-bhåtaü nityaü j¤ànam asti yena moha-manane varõanãye | tasmàt sattvà sa¤jàyate j¤ànam (Gãtà 14.17) ity àdi-vàkyàt, sattve yà caitanyasya cchàyà, tad eva sattvopahitasya tasya j¤ànaü yena moha-manane vyàsena dçùñe syàtàm iti cet tatràha tad evam ity àdinà | chàyàbhàvàc ca na tat-kalpanaü yuktam iti bhàvaþ | nanu svaråpa-bhåtaü j¤ànaü katham iti cet tatràha parkà÷aiketi | ahi- kuõóalàdhikaraõe (Vs. 3.2.28) bhàùitam etad draùñavyam | tçtãya-sandarbhe vistarãùyàma etat | tad evam upàdher iti antaþkaraõaü jãvaþ antaþ-karaõa- nà÷o jãvasya mokùa iti ÷aïkara-mataü dåsitam | tathà sati paro'pãty àdi- vyàkopàd iti bhàvaþ | atreti tatra jãva-mohane karmaõi | tasyà màyàyàþ | vilajjeti brahma-vàkyam | amuyà màyayà | asahamàneti dàsyà ucitam etat karma yat svàmi-vimukhàn duþkhàkarotãti | ã÷a-vaimukhyena pihitaü jãvaü màyà pidhatte, ghañenàvçtaü dãpaü yathà tama àvçõotãti ||32|| ÷rã-bhagavàü÷ cànàdita eva bhaktàyàü prapa¤càdhikàriõyàü tasyàü dàkùiõyaü laïghituü na ÷aknoti | tathà tad-bhayenàpi jãvànàü sva- sàmmukhyaü và¤chann upadi÷ati -- daivã hy eùà guõa-mayã mama màyà duratyayà | màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te || iti [Gãtà 7.14] satàü prasaïgàn mama vãrya-saüvido bhavanti hçt-karõa-rasàyanàþ kathàþ | taj-joùaõàd à÷v apavarga-vartmani ÷raddhà ratir bhaktir anukramiùyati || (3.25.25) lãlayà ÷rãmad-vyàsa-råpeõa tu vi÷iùñayà tad-upadiùñavàn ity anantaram evàyàsyati | anarthopa÷amaü sàkùàd iti | tasmàd dvayor api tat tat sama¤jasaü j¤eyam | nanu màyà khalu ÷aktiþ ÷akti÷ ca kàrya-kùamatvaü | tac ca dharma-vi÷eùaþ | tasyàþ kathaü lajjàdikam | ucyate evaü saty api bhagavati tàsàü ÷aktãnàm adhiùñhàtç-devyaþ ÷råyante, yathà kenopaniùadi mahendra-màyayoþ saüvàdaþ | tad àstàü, prastutaü praståyate ||33|| BD: nanv ã÷varaþ kathaü tan mohanaü sahate | tatràha bhagavàü÷ ceti | tarhi kçpàlutà-ksiþ | tatràha tatheti | tad-bhayenàpãti màyàto yaj-jãvànàü bhayaü tenàpi hetunety arthaþ | tata÷ ca na tat-ksatir ity arthaþ | daivãti prapatti÷ ceyaü sat-prasaïga-hetukaiva tad-upadiùñà yayà sàmmukhyaü syàt tad viddhi praõipàtena (Gãtà 4.34) ity àdi tad-vàkyàt | satàü prasaïgàt ity àdy-agrima- vàkyàc ca | lãlayeti lãlàvatàreõa | vi÷iùñatayeti àcàrya-råpeõety arthaþ | tasmàd iti dvayor màyà-bhagavator api | tat tad iti | mohanaü sàmmukhya- và¤chà cety arthaþ | nanu màyàyà mohana-lajjana-kartçtvam uktaü tat kathaü jaóàyàs tasyàþ sambhaved iti ÷aïkate - nanu màyeti | dharma-vi÷eùa utsàhàdivad ity arthaþ | siddhàntayati ucyata iti | adhiùñhàtç-devya iti | vindhyàdi-girãõàü yathàdhiùñhàtç-mårtayas tadvat | keneti tasyàü brahma ha devebhyo vijigye (KenaU 3.1) ity àdi-vàkyam asti | tatràgni-vàyu- maghonaþ sagarvàn vãkùya tad-garvam apanetuü paramàtmàvirabhåt | tam ajànantas te jij¤àsayàmàsuþ | teùàü vãryaü parãkùamàõaþ sa tçõaü nidadhau | sarvaü daheyam ity agniþ | sarvam àdadãyeti vàyu÷ ca bruvaüs tan- nirdagdhum àdayetuü ca nà÷akat | j¤àtuü pravçttàn madhonas tu sa tiro'dhatta | tad-àkà÷e maghavà haimavatãm umàm àjagàma | kim etad iti papraccha | sà ca brahmaitad ity uvàceti niùkçùñam ||33|| tatra jãvasya tàdç÷a-cid-råpatve'pi parame÷varato vailakùaõyaü tad-apà÷rayam iti, yathà sammohita iti ca dar÷ayati ||34|| BD: tatra jãvasyeti màyàü ca tad-apà÷rayàm itã÷varasya màyà-niyantçtvaü yayà sammohito jãva iti jãvasya màyà-niyamyatvaü ca | tena svaråpata ã÷àj jãvasya bheda-paryàyaü vailakùaõyaü dçùñavàn iti prasphuñam | apa÷yat ity anena kàlo'py ànãtaþ | tad evam ã÷vara-jãva-màyà-kàlàkhyàni catvàri tattvàni samàdhau ÷rã-vyàsena dçùñàni | tàni nityàny eva | atha ha vàva nityàni puruùaþ prakçtir àtmà kàlaþ ity evaü bhàllaveya-÷ruteþ | nityo nityànàü cetana÷ cetanànàm eko bahånàü yo vidadhàti kàmàn (KañhaU 2.2.13) iti kàñhakàt | ajàm ekàü lohita-÷ukla-kçùõàü bahvãþ prajàþ sçjamànàü saråpàþ | ajo hy eko juùamàõo'nu÷ete jahàty enàü bhukta-bhogàm ajo'nyaþ || iti ÷vetà÷vataràõàü mantràc ca (øvetU 4.5) | avikàràya ÷uddhàya nityàya parmàtmane | sadaika-råpa-råpàya viùõave sarva-jiùõave || (ViP 1.2.1) pradhànaü puruùaü càpi pravi÷yàtmecchayà hariþ | kùobhayàmàsa sampràpte sarga-kàle vyayàvyayau || (ViP 1.2.29) avyaktaü kàraõaü yat tat pradhàna çùi-sattamaiþ | procyate prakçtiþ såkùmà nityaü sad-asad-àtmakam || (ViP 1.2.19) anàdir bhagavàn kàlo nànto'sya dvija vidyate | avyucchinnàs tatas tv ete sarga-sthity-anta-saüyamàþ || (ViP 1.2.26) iti ÷rã-vaiùõavàc ca | teùv ã÷varaþ ÷aktimàn svatantraþ jãvàdayas tu tac- chaktayo'svatantràþ | viùõu-÷aktiþ parà proktà kùetraj¤àkhyà tathàparà | avidyà-karma-saüj¤ànyà tçtãyà ÷aktir iùyate || (ViP 6.7.61) iti ÷rã-vaiùõavàt | sa yàvad urvyà bharam ã÷vare÷varaþ svakàla-÷aktyà kùapayaü÷ cared bhuvi (BhP 10.1.22) iti ÷rã-bhàgavatàc ca | tatra vibhuvij¤ànam ã÷varaþ, aõu-vij¤ànaü jãvaþ | ubhayaü nitya-j¤àna-guõakam | sattvàdi-guõa-traya-vi÷iùñaü jaóaü dravyaü màyà | guõa-traya-÷ånyaü bhåta- vartamànàdi-vyavahàra-kàraõaü jaóaü dravyaü tu kàlaþ | karmàpy anàdi vinà÷i càsti na karmàvibhàgàd iti cen nànàditvàt iti (Vs 2.1.35) iti såtràd iti vastu-sthitiþ ÷ruti-smçti-siddhà veditavyà ||34|| yarhy eva yad ekaü cid-råpaü brahma màyà÷rayatà-valitaü vidyàmayaü tarhy eva tan-màyà-viùayatàpannam avidyà-paribhåtaü cety uktam iti jãve÷vara- vibhàgo ‘vagataþ | tata÷ ca svaråpa-sàmarthya-vailakùaõyena tad dvitayaü mitho vilakùaõa-svaråpam evety àgatam ||35|| BD: yat tu ekam evàdvitãyam (ChàU 6.2.1), vij¤ànam ànandaü brahma (BçhadU 3.9.28), neha nànàsti ki¤cana (BçhadU 4.4.19) ity àdi-÷rutibhyo nirvi÷eùa-cin-màtràdvaitaü brahma vàstavyam | atha sadasad-vilakùaõatvàd anirvacanãyena vidyàvidyà-vçttikenàj¤ànena sambandhàt tasmàd vidyopahitam ã÷vara-caitanyam avidyopahitaü jãva-caitanyaü càbhåt | svaråpa- j¤ànena nivçtte tv aj¤àne na tatre÷vara-jãva-bhàvaþ, kintu nirvi÷eùàdvitãya- cinmàtra-råpàvasthitir bhaved ity àha màyã ÷aïkaraþ | tatràha yarhy eva yad ekam iti visphuñàrtham | ity uktam iti | yugapad evàkasmàd evàj¤àna-yogàd ekasya bhàgasya vidyà÷rayatvam anyasyàvidyà-paràbhåtir iti | kim aparàddhaü tena brahmaõà yena vividha-vikùepa- kle÷ànubhavabhàjanatàbhåt | punar apy àkasmikàj¤àna- sambandhasyà÷akyatvàd vaktum iti na tad uktarãtyà tad-vibhàgo vàcyaþ kintu ÷rã-vyàsa-dçùña-rãtyaiva so'smàbhir avagata ity arthaþ ||35|| na copàdhitàratamyamaya-pariccheda-pratibimbatvàdi-vyavasthayà tayor vibhàgaþ syàt ||36|| BD: yat tu indro màyàbhiþ puru-råpa ãyate (RV 6.47.18, BçhadU 2.5.19) ity àdi-÷rutes tasyàdvitãyasya brahmaõo màyayà paricchedàd ã÷vara-jãva- vibhàgaþ syàt | tatra vidyayà paricchinno mahàn khaõóa ã÷varaþ | avidyayà paricchinnaþ kanãyàn khaõóas tu jãvaþ | yathà ghañenàvacchinnaþ ÷aràveõàvacchinna÷ càkà÷a-khaõóo mahad-alpatà-vyapade÷aü bhajati | yathà hy ayaü jyotir àtmà vivasvàn apo bhittvà bahudhaiko'nugacchan | upàdhinà kriyate bheda-råpo devaþ kùetreùv evam ajo'yam àtmà || (÷ruti?) ity àdiùu brahmaõas tasya pratibimba-÷ravaõàt tad-vibhàgaþ syàt | vidyàyàü pratibimba ã÷varaþ | avidyàyàü pratibimbas tu jãvaþ | yathà sarasi raveþ pratibimbaþ yathà ca ghañe pratibimbo mahad-alpatva-vyapade÷aü bhajate tadvad ity àha ÷aïkaraþ | tad idaü nirasanàya dar÷ayati na ceti | anayà rãtyà tayor vibhàgo na ca syàd ity anvayaþ ||36|| tatra yady upàdher anàvidyakatvena vàstavatvaü tarhy aviùayasya tasya pariccheda-viùayatvàsambhavaþ | nirdharmakasya vyàpakasya niravayavasya ca pratibimbatvàyogo'pi | upàdhi-sambandhàbhàvàt bimba-pratibimba- bhedàbhàvàt, dç÷yatvàbhàvàc ca | upàdhi-paricchinnàkà÷astha-jyotir- aü÷asyeva pratibimbo dç÷yate, na tv àkà÷asya dç÷yatvàbhàvàd eva ||37|| BD: kuto na vàcya iti tad-anupapatter evety àha tatra yady upàdher iti | pariccheda-pakùaü niràkaroti anàvidyakatvena rajju-bhujaïgavad-aj¤àna- racitatvàbhàvena vastu-bhåtatve satãty arthaþ | aviùayasyeti agçhyo na hi gçhyate iti (BçhadU 3.9.26) ÷ruteþ sarvàspç÷yasya tasya brahmaõa ity arthaþ | idam atra bodhyam - na ca ñaïka-cchinna-pàùàõa-khaõóavad-vàstavopàdhi- cchinno brahma-khaõóa-vi÷eùa ã÷varo jãva÷ ca | brahmaõo'cchedyatvàd akhaõóatvàbhyupagamàc ca | àdimattvàpattai÷ ce÷vara-jãvayoþ | yata ekasya dvidhà tridhà vidhànaü chedaþ | nàpy acchinna evopàdhi-saüyukto brahma- prade÷a-vi÷eùa eva sa saþ | upàdhau calaty upàdhi-saüyukti-brahma-prade÷a- calanàyogàt pratikùaõam upàdhi-saüyukta-brahma-prade÷a-bhedàd anukùaõam upahitatvànupahitatvàpatteþ | na ca kçtsnaü brahmaivopahitaü sa saþ | anupahita-brahma-vyapade÷àsiddheþ | nàpi brahmàdhiùñhànam | upàdhir eva sa saþ | muktàvã÷a-jãvàbhàvàpatter iti tucchaþ pariccheda- vàdaþ | atha pratibimba-pakùaü niràkaroti nirdharmakasyety àdinà | nirdharmakasyopàdi-sambandhàbhàvàt | vyàpakasya bimba-pratibimba- bhedàbhàvàt | niravayavasya dç÷yatvàbhàvàc ca brahmaõaï pratibimba ã÷varo jãva÷ ca nety arthaþ | råpàdi-dharma-vi÷iùñasya paricchinnasya sàvayavasya ca såryàdes tad-vidåre jalàdy-upàdhau pratibimbo dçùñaþ tad- vilakùaõasya brahmaõaþ sa na ÷akyo vaktum ity arthaþ | nanv àkà÷asya tàdç÷asyàpi pratibimba-dar÷anàd brahmaõaþ sa bhaviùyatãti cet tatràha upàdhãti graha-nakùatra-prabhà-maõóalasyety arthaþ | anyathà vàyukàla- di÷àm api sa dar÷anãyaþ | yat tu dhvaneþ partidhvanir iva brahmaõaþ pratibimbaþ syàd ity àha tan na càru | arthàntaratvàd iti pratibimba-vàdo'py atitucchaþ ||37|| tathà vàstava-paricchedàdau sati sàmànàdhikaraõya-j¤àna-màtreõa na tat- tyàga÷ ca bhavet | tat-padàrtha-prabhàvas tatra kàraõam iti ced asmàkam eva mata-sammatam ||38|| BD: brahmaivàham iti j¤àna-màtreõa tad-råpàvasthitiþ syàd iti yad- abhimataü tat kahlåpàdher vàstavatva-pakùe na sambhavatãty àha tathà vàstaveti | àdinà pratibimbo gràhyaþ | na khalu nigaóitaþ ka÷cid dãno ràjaivàham iti j¤àna-màtràd ràjà bhavan dçùña iti bhàvaþ | nanu brahmànusandhi-sàmarthyàd bhaved iti cet tatràha tat-padàrtheti | tathà ca tvan-mata-kùatir iti ||38|| upàdher àvidyakatve tu tatra tat-paricchinnatvàder apy aghañamànatvàd àvidyakatvam eveti ghañàkà÷àdiùu vàstavopàdhimaya-tad-dar÷anayà na teùàm avàstava-svapna-dçùñàntopajãvinàü siddhàntaþ sidhyati, ghañamànàghañamànayoþ saïgateþ kartum a÷akyatvàt | tata÷ ca teùàü tat tat sarvam avidyàvilasitam eveti svaråpam apràptena tena tena tat-tad- vyavasthàpayitum a÷akyam ||39|| BD: athopàdher àvidyakatva-pakùe pariccehdàdi-vàda-dvayaü niràkaroti upàdher iti | àvidyakatve rajju-bhujaïgàdivan mithyàtve satãty arthaþ | tatropàdhi-paricchinnatva-tat-pratibimbatvayor apy anupapadyamànatvàn mithyàtvam eveti hetoþ | ghañàkà÷àdiù ghaña-paricchinnàkà÷e ghañàmbu- pratibimbàkà÷e ca vàstavoopàdhimaya-tad-ubhaya-dçùñànta-dar÷anayà teùàü cinmàtràdvaitnàm ekajãvavàda-pariniùñhatvàd avàstava-svapna- dçùñàntopajãvinàü siddhànto na sidhyati | upàdher mithyàtve tena paricchedaþ pratibimba÷ ca brahmaõo mithaiva syàt | ato mithyopàdhi-dçùñàntatvena satya-ghaña-ghañàmbunoþ pradar÷anam asama¤jasam eva | ghaña-ghañàmbu-dçùñànta-pradar÷anaü ghañamànaü, vidyàvidhà-vçtti-råpa-dàrùñàntika-pradar÷anaü sva-ghaña-mànam | tayoþ saïgatiþ sàdç÷ya-vilakùaõà kartum a÷akyaiva sàdç÷yàbhàvàt | tata÷ ceti tat tat sarvaü pariccheda-pratibimba-kalpanam avidyàvilasitam aj¤àna- vijçmbhitam eva | iti evam-ukta-rãtyà | svaråpam apràptena asiddhena | tena paricchedavàdena | tena pratibimbavàdena ca | tat-tad-vyavasthàpayituü pratipàdayitum a÷akyam | tata÷ ca hantç-hata-nyàyena vyàsa-dçùña- prakàrakas tad-vibhàgo dhruvaþ ||39|| iti brahmàvidyayoþ paryavasàne sati yad eva brahma cin- màtratvenàvidyàyogasyàtyantàbhàvàspadatvàc chuddhaü tad eva tad-yogàd a÷uddhyà jãvaþ | punas tad eva jãvàvidyà-kalpita-màyà÷rayatvàd ã÷varas tad eva ca tan-màyà-viùayatvàj jãva iti virodhas tad-avastha eva syàt | tatra ca ÷uddhàyàü city avidyà | tad-avidyà-kalpitopàdhau tasyàm ã÷varàkhyàyàü vidyeti, tathà vidyàvattve'pi màyikatvam ity asama¤jasà ca kalpanà syàd ity àdy anusandheyam ||40|| BD: nanu paricchedàdi-vàda-dvaye nàsmàkaü tàtparyaü tasyàj¤a-bodhanàya kalpitatvàt | kintv eka-jãva-vàda eva tad asti | sa eva màyà parimohitàtmà ÷arãram àsthàya karoti sarvam | striyanna-pànàdi-vicitra-bhogaiþ sa eva jàgrat parituùñim eti || (KaivalyaU 12) ity àdi kaivalyopaniùadi tasyiavopapàditatvàt | tad-vàda÷ cettham ekam evàdvitãyam ity àdy ukta-÷rutibhyo'dvitãya-cin-màtro hy àtmà | sa càtmany avidyayà guõamayãü màyàü tad-vaiùamyajàü kàrya-saühitaü ca kalpanyann asmad-artham ekaü yuùmad-arthàü÷ ca bahån kalpayati | tatràsmad-arthaþ sva-svaråpaþ puruùaþ | yuùmad-artha÷ ca mahad-àdãni bhåmy-antàni jaóàni | sva-tulyàni puruùàntaràõi, sava÷varàkhyaþ puruùa-vi÷eùa÷ cety evaü trividhaþ | jãve÷àv àbhàsena karoti màyà càvidyà ca svayam eva bhavati iti (NTU 2.9) iti ÷ruty-antaràc ca | guõa-yogàd eva kartçtva-bhoktçtve tatràtmany adhyaste | yathà svapne ka÷cid ràjadhànãü ràjànaü tat-prajà÷ ca kalpayati, tan-niyamyam àtmànaü ca manyate, tadvat | jàte ca j¤àne, jàgare ca sati, tato'nyan na ki¤cid astãti cinmàtram ekam àtma-svastv iti | tam imaü vàdaü niràkartum àha iti brahmeti | iti evaü pårvokta-rãtyà paricchedàdi-vàda-dvayasya pratyàkhyàne jàte, brahma càvidyà ceti dvayoþ paryavasàne satãty arthaþ | atyantàbhàvàspadatvàd iti agçhyo na hi gçhyate (BçhadU 3.9.26) ity àdi ÷ruter evety arthaþ | virodhas tad-avastha iti vorodhatvàd evà÷akya-vyavasthàpana ity arthaþ | tava ca ÷uddhàyàm iti ÷uddhe brahmaõy akasmàd avidyà-sambandhas tat-sambandhàt tasya jãvatvam | tena jãvena kalpitàyà màyàyà à÷rayo bhåtvà tad brahmaive÷varaþ | tasye÷varasya màyayà paribhåtaü brahmaiva taj-jãvaþ | ity àdi vipralàpo'yam aviduùàm eva, na tu viduùàm iti bhàvaþ | màyikatvaü pratàrakatvam ity arthaþ | sa eva màyà iti ÷rutis tu brahmàyatta-vçttikatva- brahma-vyàpyatvàbhyàü brahmaõo'natirikto jãva ity eva nivedayantã gatàrthà | jãve÷au iti ÷rutis tu màyà-vimohita-tàrkikàdi-parikalpita-jãve÷a- paratayà gatàrtheti na ki¤cid anupapannam || 40 || kiü ca, yady atràbheda eva tàtparyam abhaviùyat tarhy ekam eva brahmàj¤ànena bhinnaü, j¤ànena tu tasya bhedamayaü duþkhaü vilãyata ity apa÷yad ity evàvakùyat | tathà ÷rã-bhagaval-lãlàdãnàü vàstavatvàbhàve sati ÷rã-÷uka-hçdaya-virodha÷ ca jàyate ||42|| BD: anupapatty-antaram àha kiü ceti | atra ÷rã-bhàgavate ÷àstre | ity eveti pårõaþ puruùaþ ka÷cid asti tad-à÷ritayà màyayà jãvo vimohito'narthaü bhajati | tad-anarthopa÷amanã ca pårõasya tasya bhaktiþ ity apa÷yat | ity evaü nàvakùyad ity arthaþ ||41|| tasmàt pariccheda-pratibimbatvàdi-pratipàdaka-÷àstràõy api katha¤cit tat- sàdç÷yena gauõyaiva vçttyà pravarteran | ambuvad agrahaõàt tu na tathàtvam (Vs. 3.2.19), vçddhi-hràsa-bhàktvam antar- (page 98) bhàvàd ubhaya- sàma¤jasyodevam (Vs 3.2.20) iti pårvottara-pakùamaya-nyàyàbhyàm ||42|| BD: tasmàd iti | tat-sàdç÷yena paricchinna-pratibimba-tulyatvenety arthaþ | siüho devadattaþ ity atra yathà gauõyà vçttyà siüha-tulyatvaü devadattasyocyate, na tu siühatvaü tadvad ity arthaþ | nanv evaü kena nirõãtam iti cet | såtrakçtà ÷rã-vyàsenaiveti tat såtra-dvayaü dar÷ayati | tatraikena tadvàda-dvayam asambhavàn nirasyati ambuvad iti | yathàmbunà bhå-khaõóasya paricchedaþ, evam upàdhinà brahma-prade÷asya sa syàt | na, ambunà bhåkhaõóasyevopàdhinà brahma-prade÷asya grahaõàbhàvàt | agçhyo na hi gçhyate (BçhadU 3.9.26) iti hi ÷rutiþ | ato na tathàtvaü brahmaõa upàdhi-paricchinnatvaü nety arthaþ | yad và, ambuni yathà raveþ partibimbaþ paricchinnasya gçhyate, evam upàdhau brahmaõaþ pratibimbo vyàpakasya na gçhyate | ato na tathàtvam tasya pratibimbo nety arthaþ | tarhi ÷àstra-dvayaü kathaü saïgacchate | tatràha, vçddhãti dvitãyena | tad dvayaü na mukhya-vçttyà pravartate | kintu vçddhi-hràsa-bhàktvaü guõàü÷am àdàyaiva | yathà mahad-alpau bhå- khaõóau, yathà ca ravi-tat-pratibimbau vçddhi-hràsa-bhàjau, tathà pare÷a- jãvau syàtàm | kutaþ? antarbhàvàt | etasminn aü÷e ÷àstra-tàtparya-pårteþ | evaü saty ubhayor dçùñàntàntikayoþ sàma¤jasyàt saïgater ity arthaþ | pårva- nyàyena paricchedàdi-vàda-dvayasya khaõóanam, uttara-nyàyena tu gauõa- vçttyà tasya vyavasthàpanam iti | brahmaõaþ khaõóaþy pratibimbo và jãva eveti såtra-kçtàü matam | ã÷o'pi brahmaõaþ khaõóaþ pratibimbo veti màyinàm ã÷a-vimukhànàü matam iti bodhavyam ||42|| tata evàbheda-÷àstràõy ubhayo÷ cid-råpatve jãva-samåhasya durghaña- ghañanà-pañãyasyà svàbhàvika-tad-acintya-÷aktyà svabhàvata eva tad-ra÷mi- paramàõu-guõa-sthànãyatvàt tad-vyatirekeõàvyatirekeõa ca virodhaü parihçtyàgre muhur api tad etad-vyàsa-samàdhi-labdha-siddhànta-yojanàya yojanãyàni ||43|| BD: tata iti paricchedàdi-÷àstra-dvayasya tat-sàdç÷yàrthakatvena nãtatvàd eva hetoþ | tvaü và aham asmi bhagavo deva, ahaü vai tvam asi tattvam asi ity àdãny abheda-÷àstràõi | tad etad vyàsa-samàdhi-siddhànta-yojanàya muhur apy agre yojanãyànãti sambandhaþ | kena hetunety àha ubhayor ã÷a-jãvayo÷ cid-råpatvena hetunà | yathà gaura-÷yàmayos taruõa-kumàrayor và viprayor vipratvenaikyam | tata÷ ca jàtyaivàbhedo, natu vyaktor ity arthaþ | tathà jãva- samåhasya durghaña-ghañanà-pañãyasyà tad-acintya-÷aktyà svabhàvata eva tad-ra÷mi-paramàõu-guõa-sthànãyatvàt tad-vyatirekeõa, avyatirekeõa ca hetunà virodhaü parihçtyeti | pare÷asya kahlu svaråpànubandhinã paràkhyà ÷aktir uùõateva raver asti | paràsya ÷aktir vividhaiva ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca (øvetU 6.8) iti mantra-varõàt | viùõu-÷aktiþ parà proktà (ViP 6.7.61) iti smaraõàc ca | sà hi tad-itaràn nikhilàn niyamayati | yasmàt tad anye sarve'rthàþ svasvabhàvam atyajanto vartante | prakçtiþ kàlaþ karma ca svàntaþ-sthitam apã÷varaü sparùñuü na ÷aknoti | kintu tato bibhyed eva svasvabhàve tiùñhati | jãva-gaõà÷ ca tat-sajàtãyo'pi na tena samparcituü ÷aknoti kintu tamà÷rayann eva vçttiü labhate | mukhya-pràõam iva ÷rotràdir indriya-gaõa iti | tathà yad-attir yad-adhãnà sa tad-råpaþ ity abheda- ÷àstrasyàpi bheda-÷àstreõa sàrdham avirodho'yaü ÷rã-vyàsa-samàdhi-labdha- siddhànta-savyapekùa iti | tathà càtre÷a-jãvayoþ svaruåpàbhedo nàstãti siddham ||43|| tad evaü màyà÷rayatva-màyà-mohitatvàbhyàü sthite dvayor bhede tad- bhajanasyaivàbhidheyatvam àyàtam ||44|| tad evam iti sphuñàrtham | tad-bhajanasya màyà-nivàrakasyety arthaþ ||44|| ataþ ÷rã-bhagavata eva sarva-hitopadeùñçtvàt, sarva-dhuþkha-haratvàt, ra÷mãnàü såryavat sarveùàü parama-svaråpatvàt sarvàdhika-guõa-÷àlitvàt, parama-premayogatvam iti prayojanaü ca sthàpitam ||45|| BD: màyà-moha-nivàrakatvàd yasya bhajanam abhidheyaü, sa bhagavàn eva bhajatàü prema-yogya ity arthàd àgatam ity àha ata iti | ato màyàmoha- nivàraka-bhajanatvàd bhagavata eva parama-prema-yogyatvam iti sambandhaþ | jãvàtmà prema-yogyaþ, paramàtmà bhagavàüs tu parama- prema-yogya ity arthaþ | kuta ity apekùàyàü hetu-catuùñayam àha sarveti | ra÷mãnàm ity àdi - såryo yathà ra÷mãnàü svaråpaü na, kintu parama- svaråpam eva bhavaty evaü jãvànàü bhagavàn iti svaråpaikyaü nirastam | antaryàmi-bràhmaõàt saubàla-bràhamaõàc ca jãvàtmanaþ paramàtmanaþ ÷arãràõi bhavanti, sa tu teùàü ÷arãrã iti bhedaþ prasphuño j¤àtaþ | ataþ sarvàdhiketi ||45|| tatràbhidheyaü ca tàdç÷atvena dçùñavàn api, yatas tat-pravçtty-arthaü ÷rã- bhàgavatàkhyàm imàü sàtvata-saühitàü pravartitavàn ity àha anartheti | bhaktiyogaþ ÷ravaõa-kãrtanàdi-lakùaõaþ sàdhana-bhaktiþ, na tu prema- lakùaõaþ | anuùñhànaü hy upade÷àpekùaü prema tu tat-prasàdàpekùam iti tathàpi tasya tat-prasàda-hetos tat-prema-phala-garbhatvàt sàkùàd evànarthopa÷amanatvaü, na tv anyasàpekùatvena | yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat ity àdau (BhP 11.20.32), sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate'¤jasà | svargàpavargaü (BhP 11.20.33) ity àdeþ | j¤ànàdes tu bhakti-sàpekùatvam eva ÷reyaþ-sçtiü bhaktim (BhP 10.14.4) ity àdeþ | athavà anarthasya saüsàra-vyasanasya tàvat sàkùàd-avyavadhànenopa÷amanaü sammohàdi-dvayasya tu premàkhya-svãya-phala-dvàrety arthaþ | ataþ pårvavad evàtràbhidheyaü dar÷itam ||46|| BD: tatràbhãti | tàdç÷atvena màyànivàrakatvena | dçùñavàn api ÷rã-vyàsaþ | anuùñhànaü kçti-sàdhyam | tat-prasàdeti bhagavad-anugrahety arthaþ | tasya ÷ravaõàdi-lakùaõasya | anya-sàpekùatvena karmàdi-parikaratvena | j¤ànàdes tv iti j¤ànam atra yasya brahma (page 6) ity ukta-brahma-viùayakam | sammohàdãyàdi-padàd àtmano jaóa-dehàdi-råpatà-mananaü gràhyam | ata iti | atra anartheti vàkye ||46|| atha pårvadeva prayojanaü ca spaùñayituü pårvoktasya pårõa-puruùasya ca ÷rã-kçùõa-svaråpatvaü vya¤jayituü, grantha-phala-nirde÷a-dvàrà tatra tad- anubhavàntaraü pratipàdayann àha yasyàm iti | bhaktiþ premà ÷ravaõa- råpayà (page 109) sàdhana-bhaktyà sàdhyatvàt | utpadyate àvirbhavati | tasyànuùaïgikaü guõam àha ÷oketi | atraiùàü saüskàro'pi na÷yatãti bhàvaþ | (page 110) prãtir na yàvan mayi vàsudeva na mucyate deha-yogena tàvat iti (BhP 5.5.6) ÷rã-çùabhadeva-vàkyàt | parama-puruùe pårvokta-pårõa-puruùe | kim àkàra ity apekùàyàm àha kçùõe | kçùõas tu bhagavàn svayam ity àdi ÷àstra-sahasra-bhàvitàntaþ-karaõànàü paramparayà tat-prasiddi-madhya- pàtinàü càsàïkhya-lokànàü tan-nàma-÷ravaõa-màtreõa yaþ prathama- pratãti-viùayaþ syàt, tathà tan-nàmnaþ prathamàkùara-màtraü mantràya kalpamànaü yasyàbhimukhyàya syàt tad-àkàra ity arthaþ | àhu÷ ca nàma- kaumudã-kàràþ | kçùõa-÷abdasya tamàla-÷yàmala-tviùi ya÷odàyàþ stanandhaye para-brahmaõi råóhiþ iti ||47|| BD: atheti | prayojanaü bhagavat-prema-lakùaõam | tatreti tatra samàdhau ÷rã- vyàsasyànyam anubhavam ity arthaþ | àvirbhavatãti premõaþ paràsàràü÷atvenotpatty-asambhavàd ity arthaþ | tasyeti premõaþ | atra premõi sati | kçùõas tu bhagavàn svayaü iti ÷rã-såtàdãnàü ÷rã-jayadevàdãnàü càsaïkhya-lokànàm ity arthaþ | tan-nàma iti tan-nàmnaþ iti cobhayatra kçùõeti nàma bodhyam | råóhir iti prakçti-pratyaya-sambandhaü vinaiva ya÷odà-sute prasiddhir maõóapa-÷abdasyeva gçha-vi÷eùa ity arthaþ ||47|| atha tasyaiva prayojanasya brahmànandànubhavàd api paramatvam anubhåtavàn | yatas tàdç÷aü ÷ukam api tad-ànanda-vai÷iùñya-lambhanàya tàm adhyàpayàmàsety àha sa saühitàm iti | kçtvànukramya ceti prathamataþ svayaü saïkùepeõa kçtvà pa÷càt tu ÷rã-nàradopade÷àd anukrameõa vivçtyety arthaþ | ataeva ÷rãmad-bhàgavataü bhàratànantaraü yad atra ÷råyate, yac cànyatràùñàda÷a-puràõànantaraü bhàratam iti tad-dvayam api samàhitaü syàt | brahmànandànubhava-nimagnatvàt nivçtti-nirataü sarvato nivçttau nirataü, tatràvyabhicàriõam apãty arthaþ ||48|| BD: atheti brahmànandàd yasya brahmety ukta-vastu-sukhàd api | paramatvam utkçùñatvam anubhåtavàn ÷rã-vyàsaþ | tàdç÷aü tad- ànandànubhavainam api | tad-ànandeti kçùõa-premànanda-pràpaõàyety arthaþ | ata eveti | yad atreti atra ÷rã-bhàgavate | ayatra màtsyàdau aùñàd÷a- puràõàni kçtvà satyavatã-sutaþ | cakre bhàratam àkhyànaü vedàrthair upabçühitam ity anenety arthaþ | tatreti nivçttàv ity arthaþ ||48|| tam etaü ÷rã-veda-vyàsasya samàdhi-jàtànubhavaü ÷rã-÷aunaka- pra÷nottaratvena vi÷adayan sarvàtmàràmànubhavena sahetukaü saüvàdayati àtmàràmà÷ ceti | nirgranthà vidhi-niùedhàtãtà nirgatàhaïkàra-granthayo và | ahaitukãü phalànusandhi-rahitàm | atra sarvàkùepaparihàràrtham àha itthambhåta àtmàràmàõàm apy àkarùaõa-svabhàvo guõo yasya sa iti | tam evàrthaü ÷rã-÷ukasyàpy anubhavena saüvàdayati harer guõeti | ÷rã- vyàsadevàd yat-ki¤cic-chrutena guõena pårvam àkùiptà matir yasya saþ | pa÷càd adhyagàt mahad-vistãrõam api | tata÷ ca tat-saïkathà-sauhàrdena nityaü viùõu-janàþ priyà yasya tathàbhåto và, teùàü priyo và svayam abhavad ity arthaþ | ayaü bhàvaþ brahma-vaivartànusàreõa pårvaü tàvad ayaü garbham àrabhya ÷rã-kçùõasya svaritayà màyà-nivàrakatvaü j¤àtavàn | tatra ÷rã-vyeda-vyàsas tu taü va÷ãkartuü tad-ananya-sàdhanaü ÷rã-bhàgavatam eva j¤àtvà, tad- guõàti÷aya-prakà÷amayàüs tadãya-padya-vi÷eùàn katha¤cc chràvayitvà tena tam àkùipta-matiü kçtvà, tad eva pårõaü tam adhyàpayàmàseti ÷rã- bhàgavata-mahimàti÷ayaþ proktaþ | tad evaü dar÷itaü vaktuþ ÷rã-÷ukasya vedavyàsasya ca samàna-hçdayam | tasmàd vaktur hçdayànuråpam eva sarvatra tàtparyaü paryàlocanãyaü nànyathà | yad yat tad anyathà paryàlocanaü, tatra tatra kupatha-gàmitaiveti niùñaïkitam || 1.7 || ÷rã-såtaþ || 49 || BD: samàdhi-dçùñasyàrthasya sarva-tattvaj¤a-sammatatvam àha tam ity àdinà | nirgatàhaïkàreti | mahat-tattvàj jàto'yam ahaïkàraþ | na tu svaråpànubandhãti bodhyaü, dvitãye sandarbhe evam eva nirõeùyamàõatvàt | tadãya-padya-vi÷eùàn iti påtanàdhàtrã-gati-dàna-pàõóava-sàrathya- pratãhàratvàdi-pradar÷akàn katicic chlokàn ity arthaþ | brahma-vaivarte ÷uko yoni-jàtaþ, bhàrate tv ayoni-jàtaþ kathyate | dàra-grahaõaü kanyà-santati÷ ceti | tad etat sarvaü kalpa-bhedena saïgamanãyam ||49|| atha krameõa vistaratas tathaiva tàtparyaü nirõetuü sambandhàbhidheya- prayojaneùu ùaóbhiþ sandarbhair nirõeùyamàõeùu prathamaü yasya vàcya- vàcakatà-sambandhãdaü ÷àstraü tad eva dharmaþ projjhita-kaitavaþ ity àdi- padye sàmànyàkàratas tàvad àha vedyaü vàstavam atra vastu (BhP 1.1.2) iti || ñãkà ca atra ÷rãmati sundare bhàgavate vàstavaü paramàrtha-bhåtaü vastu vedyaü, na tu vai÷eùikàdivad dravya-guõàdi-råpam ity eùà ||1.1|| veda- vyàsaþ ||50|| BD: saïkùepeõoktaü sambandhàdikaü vistareõa dar÷ayitum upakramate athetyàdi | tathaiveti ÷rã-÷ukàdi-hçdayànusàreõety arthaþ | sàmànyata iti anirdiùña-svaråpa-guõa-vibhåti-kathanàyety arthaþ | vai÷eùikàdivad iti kaõàda-gautamokta-÷àstravad ity arthaþ ||50|| atha kiü råpaü tad-vastu-tattvam ity atràha vadanti tat tattva-vidas tattvaü yaj j¤ànam advayam iti (BhP 1.2.11) | j¤ànaü cid-eka-råpam | advayatvaü càsya svayaü-siddhatàdç÷àtàdç÷atattvàntaràbhàvaàt sva÷aktyeka-sahàyatvàt | paramà÷rayaü taü vinà tàsàm asiddhatvàc ca | tattvam iti parama- puruùàrthatà-dyotanayà parama-sukha-råpatvaü tasya bodhyate | ataeva tasya nityatvaü ca dar÷itam ||1.2|| ÷rã-sutaþ ||52|| BD: svaråpa-nide÷a-pårvakaü tattvaü vaktum avatàrayati atha kim iti | svayaü siddheti àtmanaiva siddhaü khalu svayaü siddham ucyate | svayaü dàsàs tapasvinaþ ity atra tapasv-dàsyam àtmanà tapasvinaiva siddhaü pratãyate tadvat | tàdç÷aü ca pare÷a-vastv eva, na tu tàdç÷am api jãva-caitanyaü, na tv atàdç÷aü prakçti-kàla-lakùaõaü jaóa-vastu | tad-abhàvàd advayatvam | tayoþ svayaüsiddhatvàbhàvaþ kutaþ | ity atràha paramà÷rayaü taü vineti | sva- ÷aktyeka-sahàye'py advaya-padaü prayujyate dhanur dvitãyaþ pàõóur iti | nanu vedànte vj¤ànam ànandaü brahma iti | vij¤ànànada-svaråpaü brahma pañhyate, iha j¤ànam iti katham | tatràha tattvam iti | idam atra tattvam ity ukte sàre vastuni tattva-÷abdo nãyate | sàraü ca sukham eva sarveùàm upàyànàü tad-arthatvàt | tathà ca sukha-råpatvam api tasyàgatam | nanu j¤ànaü sukhaü cànityaü dçùñaü tatràha ataeveti | svayaüsiddhatvena vyàkhyànàn nityaü tad ity arthaþ | sad-akàraõaü yat tan nityaü iti hi tãrthakàràþ | evaü ca tàdç÷a-brahma-sambandhãdaü ÷àstram ity uktam ||51|| nanu nãla-pãtàdy-àkàraü kùaõikam eva j¤ànaü dçùñam, tat punar advayaü nityaü j¤ànaü kathaü lakùyate yan-niùñham idaü ÷àstram | ity atràha sarva- vedànta-sàraü yad brahmàtvekatva-lakùaõam | vastv advitãyaü tan-niùñham iti (BhP 12.13.12) satyaü j¤ànam anantaü brahma iti yasya svaråpam uktam, yenà÷rutaü ÷rutaü bhavati (Chà 6.1.3) iti yad-vij¤ànena sarva-vij¤ànaü pratij¤àtam | sad eva saumyedam agra àsãt (Chà U 6.2.1) ity àdinà nikhila- jagad-eka-kàraõatà | tad aikùata bahu syàm (ChàU 6.2.3) ity anena satya- saïkalpatà ca yasya pratipàdità, tena brahmaõà svaråpa-÷aktibhyàü sarva- bçhattamena sàrdham | anena jãvenàtmanà (Chà U 6.3.2) iti tadãyoktàvidantànirde÷ena tato bhinnatve'py àtmatànirde÷ena tad-àtmàü÷a- vi÷eùatvena labdhasya bàdaràyaõa-samàdhi-dçùña-yukter atyabhinnatà- rahitasya jãvàtmano yad ekatvaü tattvam asi (ChàU 6.8.7) ity àdau jàtyà tad- aü÷a-bhåta-cid-råpatvena samànàkàratà | tad eva lakùaõaü prathamato j¤àne sàdhakatamaü yasya tathàbhåtaü yat sarva-vedànta-sàram advitãyaü vastu tan- niùñhaü tad-eka-viùayam idaü ÷rã-bhàgavatam iti pràktana- padyasthenànuùaïgaþ | yathà janma-prabhçti ka÷cid gçha-guhàvaruddhaþ såryaü vividiùuþ kathaïcid gavàkùa-patitaü såryàü÷u-kaõaü dar÷ayitvà kenacid upadi÷yate eùa sa iti | etat tad-aü÷a-jyotiþ-samànàkàratayà tan-mahà- jyotir-maõóalam anusandhãyatàm ity arthas tadvat | jãvasya tathà tad- aü÷atvaü ca tac-chakti-vi÷eùa-siddhatvenaiva paramàtma-sandarbhe sthàpayiùyàmaþ | tad etaj-jãvàdi-lakùaõàü÷a-vi÷iùñatayaivopaniùadas tasya sàü÷atvam api kvacid upadi÷anti | niraü÷atvopade÷ikà ÷rutis tu kevala-tan- niùñhà | atra kaivalyaika-prayojanam iti caturtha-pàda÷ ca kaivalya-padasya ÷uddhatva-màtra-vacanatvena ÷uddhatvasya ca ÷uddha-bhaktitvena paryavasànena prãti-sandarbhe vyàkhyàsyate ||12|13|| ÷rã-såtaþ ||52|| BD: àrthikaü nityatvaü sthiraü kurvan, ÷àstrasya vi÷iùña-brahma- sambandhitvam àha - nanu nãlety àdinà | anena jãvenety àdi | tadãyoktau paradevatà-vàkye | tad-àtmàü÷a-vi÷eùatvena tad-vibhinnàü÷atvena, na tu matsyàdivat svàü÷atvenety arthaþ | jãvàtmano yad ekatvam iti jãvasya cid- råpatvena jàtyà yad-brahma-samànàkàratvaü tad eva tasya brahmaõà sahaikyam iti vyakti-bhedaþ prasphuñaþ | evam eva yathetyàdi-dçùñàntenàpi dar÷itaþ | tad etad iti upaniùadaþ so'kàmayata bahu syàm ity àdyàþ | niraü÷atvopade÷iketi satyaü j¤ànam anantam (TaittU 2.1), niùkalaü niùriyaü ÷àntaü niravadyaü nira¤janam (øvetU 6.19) ity àdyà ÷rutis tu kevala-tan- niùñhà vi÷eùyamàtra-parety arthaþ | anabhivyakta-saüsthàna-guõakaü brahma vadatãti yàvat ||52|| tatra yadi tvam-padàrthaysa jãvàtmano j¤ànatvaü nityatvaü ca prathamato vicàra-gocaraþ syàt tadaiva tat-padàrthasya tàdç÷atvaü subodhaü syàd iti | tad bodhayitum anyàrtha÷ ca paràmar÷aþ (Vs. 1.3.20) iti nyàyena jãvàtmanas tad- råpatvam àha | nàtmà jajàna na mariùyati naidhate'sau na kùãyate savanavid-vyabhicàriõàü hi | sarvatra ÷a÷vad anapàyy upalabdhi-màtraü pràõo yathendriya-balena vikalpitaü sat || (BhP 11.3.38) àtmà ÷uddho jãvaþ | na jajàna na jàtaþ | janmàbhàvàd eva tad-anantaràstità- lakùaõo vikàro'pi nàsti | naidhate na vardhate | vçddhy-abhàvàd eva vipariõàmo'pi nirastaþ | hi yasmàt | vyabhicàriõàm àgamàpàyinàü bàla- yuvàdi-dehànàü deva-manuùyàdy-àkàra-dehànàü và | savanavit tat-tat-kàla- draùñà | nahy avasthàvatàü draùñà tad-avastho bhavatãty arthaþ | niravasthaþ ko'sàv àtmà | ata àha upalabdhi-màtraü j¤ànaika-råpam | kathambhåtam | sarvatra dehe, ÷a÷vat sarvadà anuvartamànam iti | nanu nãla-j¤ànaü naùñaü pãta-j¤ànaü jàtam iti pratãter na j¤ànasyànapàyitvam | tatràha indriya-baleneti | sad eva j¤ànam ekam indriya- balena vividhaü kalpitam | nãlàdy-àkàrà vçttaya eva jàyante na÷yanti ca na j¤ànam iti bhàvaþ | ayam àgamàpàyitadavadhi-bhedena prathamas tarkaþ | draùñç-dç÷ya-bhedena dvitãyo'pi tarko j¤eyaþ | vyabhicàriùv avasthà- vyabhicàre dçùñàntaþ pràõo yatheti | BD: jãvàtmani j¤àte paramàtmà suj¤àtaþ syàd ity uktam | tad arthaü jãvàtmànaü niråpayiùyann avatàrayati tatra yadãty àdinà | anyàrtha÷ ceti brahma-såtram | dahara-vidyà chàndogye pañhyate yad idam asmin brahma- pure daharaü puõóarãkaü ve÷ma daharo'sminn antar-àkà÷as tasmin yad-antas tad anveùñavyam (ChàU 8.1.1) iti | atropàsakasya ÷arãraü brahma-puraü, tatra hçt-puõóarãkastho daharaþ paramàtmà dhyeyaþ kathyate | tatràpahata- pàpmatvàdi-guõàùñakam anveùñavyam upadi÷yata iti siddhàntitam | tad- vàkya-madhye sa eùa samprasàdo'smàc charãràt samutthàya paraü jyotir upasampadya svena råpeõàbhiniùpadyate, sa uttamaþ puruùaþ (Chà 8.12.3) iti vàkyaü pañhitam | atra samprasàdo labdha-vij¤àno jãvas tena yat paraü jyotir upapannaü sa eva puruùottama ity arthaþ | dahara-vàkyàntaràle jãva- paràmar÷aþ kim artham iti cet tatràha anyàrtha iti | tatra jãva- paràmar÷o'nyàrthaþ | yaü pràpya jãvaþ sva-svaråpeõàbhiniùpadyate sa paramàtmeti paramàtma-j¤ànàrtha ity arthaþ | na jajàneti jàyate'sti vardhate vipariõamate'pakùãyate na÷yati ca iti bhàva-vikàràþ ùañ pañhitàþ | te jãvasya na santi iti samudàyàrthaþ | nanu nãla-j¤ànam ity àdi j¤àna-råpam àtmavastu j¤àtç bhavati | prakà÷a-vastu såryaþ prakà÷ayità yathà | tata÷ ca svaråpànubandhitvàj j¤ànaü tasya nityaü, tasyendriya-praõàlyà nãlàdi-niùñhà yà viùayatà vçtti-pada-vàcyà saiva nãlàdyapagame na÷yatãti ||53|| dçùñàntaü vivçõvann indriyàdilayena nirvikàràtmopalabdhiü dar÷ayati -- aõóeùu pe÷iùu taruùv avini÷citeùu pràõo hi jãvam upadhàvati tatra tatra | sanne yad indriya-gaõe'hami ca prasupte kåñastha à÷ayam çte tad anusmçtir naþ || [BhP 11.3.39] aõóeùu aõóajeùu | pe÷iùu jaràyujeùu | taruùu udbhijjeùu | avini÷citeùu svedajeùu | upadhàvati anuvartate | evaü dçùñànte nirvikàratvaü pradar÷ya dàrùñàntike'pi dar÷ayati | katham | tadaivàtmà savikàra iva pratãyate yadà jàgare indriya-gaõaþ | yadà ca svapne tat-saüskàravàn ahaïkàraþ | yadà tu prasuptaü tadà tasmin prasupta indriya-gaõe sanne lãne | ahami anaïkàre ca sanne lãne | kåñastho nirvikàra evàtmà | kutaþ | à÷ayam çte liïga-÷arãram upàdhiü vinà | vikàra-hetor upàdher abhàvàt ity arthaþ | nanv ahaïkàra-paryantasya sarvasya laye ÷ånyam evàva÷iùyate | kva tadà kåñastha àtmà | ata àha tad-anusmçtir naþ | tasyàkhaõóàtmanaþ suùpti- sàkùiõaþ smçtiþ naþ asmàkaü jàgrad-draùñéõàü jàyate etàvantaü kàlaü sukham aham asvàpsaü na ki¤cid avediùam iti | ato'nanubhåtasya tasyàsmaraõàd asty eva suùptau tàdrg-àtmànubhavaþ | viùaya- sambandhàbhàvàc ca na spaùña iti bhàvaþ | ataþ sva-prakà÷a-màtra-vastunaþ såryàdeþ prakà÷avad upalabhdi-màtrasyàpy àtmana upalabhdiþ svà÷raye'sty evety àyàtam | tathà ca ÷rutiþ -- yad vai tan na pa÷yati pa÷yan vai draùñavyàn na pa÷yati, na hi draùñur dçùñorviparilopo vidyate (BçhadU 4.3.23) iti | ayaü sàkùi-sàkùya-vibhàgena tçtãyas tarkaþ | duþkhi-premàspadatva- vibhàgena caturtho'pi tarko'vagantavyaþ ||55|| BD: dçùñàntam iti pràõasya nànà-deheùv aikaråpyàn nirvikàratvam ity arthaþ | tasminn àtmani | upàdher liïga-÷arãrasya | abhàvàd vi÷leùàd ity arthaþ | tadàpy atisåkùmàyà vàsanàyàþ sattvàn mukter abhàva iti j¤eyam | pràkçtàhaïkàre lãne'pi svaråpànubandhino'ham arthasya sattvàt tena sukham aham asvàpsam iti vimar÷o bhavatãti pratipàdayitum àha nanv ity àdi | ÷ånyam eveti ahaü-pratyayü vinàtmano'pratãter iti bhàvaþ | akhaõóàtmana iti | aõu-råpatvàd vibhàgànarhasyety arthaþ | nanu svàpàd utthitasyàtmano,haïkàreõa yogàt sukham aham asvàpsam iti vimar÷o jàgare sidhyati | suùuptau tu cin-màtraþ sa iti cet tatràha ato'nanubhåtasyeti | anubhava-smaraõayoþ sàmànàdhikaraõyàd ity arthaþ | tasmàt tasyàm apy anubhavitaivàtmeti siddham | nanåpalabdhi-màtram ity uktam | tasyopalabdhçtvaü katham | tatràha ata ity àdi | yad vai iti | tad-àtma- caitanyaü kartç | suùuptau na pa÷yatãti yad ucyate tat khalu draùñavya- viùayàbhàvàd eva, na tu draùñçtvàbhàvàd ity arthaþ | sphuñam anyat ||54|| tad uktaü - anvaya-vyatirekàkhyas tarkaþ syàc caturàtmakaþ | àgamàpàyitadavadhi-bhedena prathamo mataþ || draùñç-dç÷ya-vibhàgena dvitãyo'pi matas tathà | sàkùi-sàkùya-vibhàgena tçtãyaþ sammataþ satàm || duþkhi-premàspadatvena caturthaþ sukha-bodhakaþ || ||11.3|| iti ÷rã-pippalàyano nimim ||55|| BD: padyayor vyàkhyàne catvàras tarkà yojitàs tàn abhiyuktoktàbhyàü sàrdhakàrikàbhyàü nirdi÷ati anvayeti | tarka-÷abdena tarkàïgakam anumànaü bodhyam | àgamàpàyino dç÷yàt sàkùyàd duþkhàspadàc ca dehàder àtmà bhidyate | tad-avadhitvàt, tad-draùñçtvàt, tat-sàkùitvàt, premàspadatvàc ceti krameõa hetavo neyàþ | vyatireka÷ cohyaþ ||55|| evambhåtànàü jãvànàü cin-màtraü yat svaråpaü tayaivàkçtyà tad-aü÷itvena ca tad-abhinnaü yat tattvaü tad atra vàcyam iti vyaùñi-nirde÷a-dvàrà proktam | tad eva hy à÷raya-saüj¤akaü mahàpuràõa-lakùaõa-råpaiþ sargàdibhir arthaiþ samaùñi-nirde÷a-dvàràpi lakùyata ity atràha dvàbhyàm - - atra sargo visarga÷ ca sthànaü poùaõam åtayaþ | manvantare÷ànukathà nirodho muktir à÷rayaþ || da÷amasya vi÷uddhy-arthaü navànàm iha lakùaõam | varõayanti mahàtmànaþ ÷rutenàrthena cà¤jasà || (BhP 2.10.1-2) manvantaràõi ce÷ànukathà÷ ca manvantare÷ànukathàþ | atra sargàdayo da÷àrthà lakùyanta ity arthaþ | tatra ca da÷amasya vi÷uddhy-arthaü tattva- j¤ànàrthaü navànàü lakùaõaü svaråpaü varõayanti | nanv atra naivaü pratãyate | ata àha ÷rutena ÷rutyà kaõñhoktyaiva stutayàdi-sthàneùu, a¤jasà sàkùàd varõayanti | arthena tàtparya-vçttyà ca tat-tad-àkhyàneùu ||56|| BD: ã÷vara-j¤ànàrthaü jãva-svaråpa-j¤ànaü nirõãtam | atha tat- sàdç÷yene÷vara-svaråpaü nirõetuü pårvoktaü yojayati evambhåtànàm ity àdinà | cin-màtraü yat svaråpam iti cetayitç ceti bodhyaü pårva-niråpaõàt | tatahivàkçtyeti cinmàtratve sati cetayitçtvaü yàkçtir jàtis tayety arthaþ | àkçtis tu striyàü råpe sàmànya-vapuùor api iti medinã | tad-aü÷itvena jãvàü÷itvena cety arthaþ | tad-abhinnaü jãvàbhinnaü yad brahma-tattvam | aü÷aþ khalv aü÷ino na bhidyate vyaùñir ity arthaþ | jãvàdi-÷aktimad brahma samaùñiþ | jãvas tu vyaùñiþ | tàdç÷a-samaùñi-brahma-niråpaõena tasya tathàtvaü vaktavyam ity arthaþ | da÷amasya ce÷varasya | ava÷iùñaþ sphuñàrthaþ ||56|| tam eva da÷amaü vispaùñayituü teùàü da÷ànàü vyutpàdikàü sapta-÷lokãm àha -- bhåta-màtrendriya-dhiyàü janma sarga udàhçtaþ brahmaõo guõa-vaiùamyàd visargaþ pauruùaþ smçtaþ || (BhP 2.10.3) bhåtàni khàdãni | màtràõi ca ÷abdàdãni indriyàõi ca | dhã-÷abdena mahad- ahaïkàrau | guõànàü vaiùamyàt pariõàmàt | brahmaõaþ parame÷varàt kartç-bhåtàdãnàü janma sargaþ | puruùo vairàjo brahmà, tat-kçtaþ pauruùa÷ caràcara-sargo visarga ity arthaþ | sthitir vaikuõñha-vijayaþ poùaõaü tad-anugrahaþ manvantaràõi sad-dharma åtayaþ karma-vàsanàþ avatàrànucaritaü hare÷ càsyànuvartinàm puüsàm ã÷a-kathàþ proktà nànàkhyànopabçühitàþ || (BhP 2.10.4-5) vaikuõñhasya bhagavato vijayaþ sçùñànàü tat-tan-maryàdà-pàlanenotkarùaþ | sthitiþ sthànam | tataþ sthiteùu svabhakteùu tasyànugrahaþ poùaõam | manvantaràõi tat-tan-manvantara-sthitànàü manvàdãnàü tad-anugçhãtànàü satàü caritàni, tàny eva dharmas tad-upàsanàkhyaþ sad-dharmaþ | tatraiva sthitau nànà-karma-vàsanà åtayaþ | sthitàv eva harer avatàrànucaritam asyànuvartinàü ca kathà ã÷ànukathàþ proktà ity arthaþ | nirodho 'syànu÷ayanam àtmanaþ saha ÷aktibhiþ | muktir hitvànyathà råpaü sva-råpeõa vyavasthitiþ || (BhP 2.10.6) sthity-anantaraü càtmano jãvasya ÷aktibhiþ svopàdhibhiþ sahàsya harer anu÷ayanaü, hari-÷ayanànugatatvena ÷ayanaü nirodha ity arthaþ | tatra hareþ ÷ayanaü prapa¤caü prati dçùñi-nimãlanam | jãvànàü ÷ayanaü tatra laya iti j¤eyam | tatraiva nirodhe'nyathàråpam avidyàdhyastam aj¤atvàdikaü hitvà svaråpeõa vyavasthitir muktiþ ||57|| BD: sargàdãn da÷a vyutpàdayati tad evam ity àdinà | brahmaõaþ parame÷varàd iti | kàraõa-sçùñiþ pàrame÷varã | kàrya-sçùñis tu vairi¤cãty arthaþ | muktir iti bhagavad-vaimukhyànugatayà'vidyayà racitam anyathà- råpaü devam ànavàdibhàvaü hitvà tat-sàmmukhyànupravçttayà tad-bhaktyà vinà÷ya, svaråpeõàpahata-pàpmatvàdi-guõàùñaka-vi÷iùñena jãva-svaråpeõa jãvasya vyavasthitir vi÷iùñà punar àvçtti-÷ånyà punar àvçtti-÷ånyà bhagavat- sannidhau sthitir muktir ity arthaþ ||57|| àbhàsa÷ ca nirodha÷ ca yato 'sty adhyavasãyate sa à÷rayaþ paraü brahma paramàtmeti ÷abdyate | [BhP 2.10.7] àbhàsaþ sçùñiþ | nirodho laya÷ ca yato bhavati | adhyavasãyata upalabhyate jãvànàü j¤ànendriyeùu prakà÷ate ca | sa brahmeti paramàtmeti prasiddha à÷rayaþ kathyate | iti ÷abdaþ prakàràrthaþ | tena bhagavàn iti ca | asya vivçtir agre vidheyà ||58|| BD: atha navabhiþ sargàdibhir lakùaõãyam à÷raya-tattvam àha àbhàsa÷ ceti | yata iti hetau pa¤camã ||58|| sthitau ca tatrà÷raya-svaråpam aparokùànubhavena vyaùñi-dvàràpi spaùñaü dar÷ayitum adhyàtmàdi-vibhàgam àha - yo 'dhyàtmiko 'yaü puruùaþ so 'sàv evàdhidaivikaþ | yas tatrobhaya-vicchedaþ puruùo hy àdhibhautikaþ || ekam ekataràbhàve yadà nopalabhàmahe | tritayaü tatra yo veda sa àtmà svà÷rayà÷rayaþ || [BhP 2.10.8-9] yo'yam àdhyàtmikaþ puruùa÷ cakùur-àdi-karaõàbhimànã draùñà jãvaþ | sa evàdhidaivika÷ cakùur àdy-adhiùñhàtà såryàdiþ | deha-sçùñeþ pårvaü karaõànààm adhiùñhànàbhàvenàkùamatayà karaõa-prakà÷a- kartçtvàbhimàni-tat-sahàyayor ubhayor api tayor vçtti-bhedànudayena jãvatva- màtràvi÷eùàt | tata÷ cobhayaþ karaõàbhimàni-tad-adhiùñhàtç-devatà-råpo dviråpo vicchedo yasmàt | sa àdhibhautika÷ cakùur golakàdy-upalakùito dç÷yo dehaþ puruùa iti puruùasya jãvasyopàdhiþ | sa và eùa puruùo'nna-rasa-mayaþ [TaittaU 2.1] ity àdi ÷ruteþ ||59|| BD: nanu karaõàbhimànino jãvasya karaõa-pravartaka-såryàditvam atra katham | tatràha deha-sçùñeþ pårvam iti karaõànàm iti | adhiùñhànàbhàvena cakùr golakàdyabhàvenety arthaþ | ubhayor api tayor vçtti-bhedànudayeneti karaõànàü viùaya-grahaõaü vçttiþ | devatànàü tu tatra pravartakatvaü vçttiþ | ayam atra niùkarùaþ dehotpatteþ pårvam api jãvena sàrdham indriyàõi tad- devatà÷ ca santy eva | tadà teùàü vçtty-abhàvàj jãve'ntarbhàvo vivakùitaþ | utpanne tu dehe tayor vibhàgo yad-bhavatãty àha tata÷ cobhaya iti ||59|| ekam ekataràbhàva ity eùàm anyonya-sàpekùa-siddhatve nànà÷rayatvaü dar÷ayati | tathà hi dç÷yaü vinà tat-pratãty-anumeyaü karaõaü na sidhyati | nàpi draùñà na ca tad vinà karaõa-pravçtty-anumeyas tad-adhiùñhàtà såryàdiþ | na ca taü vinà karaõaü pravartate | na ca tad vinà dçyam ity ekatarasyàbhàva ekaü nopalabhàmahe | tatra tadà tat-tritayam àlocanàtmakena pratyayena | yo veda sàkùitayà pa÷yati sa paramàtmà à÷rayaþ | teùàm api parasparam à÷rayatvam astãti tad-vyavacchedàrthaü vi÷eùaõaü svà÷rayo'nanyà÷rayaþ | sa càsàv anyeùàm à÷raya÷ ceti | tatràü÷àü÷inoþ ÷uddha-jãva-paramàtmanor abhedàü÷a-svãkàreõaivà÷raya uktaþ | ataþ paro'pi manute'nartham [BhP 1.7.5] iti | jàgrat-svapna-suùuptaü ca guõato buddhi-vçttayaþ | tàsàü vilakùaõo jãvaþ sàkùitvena vivakùitaþ || [BhP 11.13.27] iti | ÷uddho vicaùñe hy avi÷uddha-kartuþ [BhP 5.11.12] ity àdy uktasya sàkùi- saüj¤inaþ ÷uddha-jãvasyà÷rayatvaü na ÷aïkanãyam | athavà nanv àdhyàtmikàdãnàm apy à÷rayatvam asty eva | satyam | tathàpi parasparà÷rayatvàn na tatrà÷rayatàkaivalyam iti te tv à÷raya-÷abdena mukhyatayà nocyanta ity àha ekam iti | tarhi sàkùiõa evàstàm à÷rayatvam | tatràha tritayam iti | sa àtmà sàkùã jãvas tu yaþ svà÷rayo'nanyà÷rayaþ paramàtmà sa evà÷rayo yasya tathàbhåta iti | vakùyate ca haüsa-guhya-stave sarvaü pumàn veda guõàü÷ ca taj-j¤o na veda sarvaj¤am anantam ãóe iti [BhP 6.4.25] | tasmàt àbhàsa÷ ca ity àdinoktaþ paramàtmaivà÷raya iti ||2.10|| ÷rã- ÷ukaþ ||60|| BD: àdhyàtmikàdãnàü trayàõàü mithaþ sàpekùatvena siddhes teùàm à÷rayatvaü nàstãti vyàcaùñe ekam ekatarety àdinà | tritayam àdhyàtmikàdi- tritayam | nanu ÷uddhasya jãvasya dehendriyàdi-sàkùitvàbhidhànenànyàn apekùatva-siddhes tasyà÷rayatvaü kuto na bråsa tatràha atràü÷àü÷inor iti | aü÷inàü÷o'pãha gçhãta ity arthaþ | asantoùàd vyàkhyàntaram athaveti | tarhãti sàkùiõaþ ÷uddha-jãvasya | sarvam iti pumàn jãvaþ ||60|| asya ÷rã-bhàgavatasya mahà-puràõatva-vya¤jaka-lakùaõaü prakàràntareõa ca vadann api tasyaivà÷rayatvam àha dvayena - sargo'syàtha visarga÷ ca vçttã rakùàntaràõi ca | vaü÷o vaü÷ànucaritaü saüsthà hetur apà÷rayaþ || da÷abhir lakùaõair yuktaü puràõaü tad-vido viduþ | kecit pa¤ca-vidhaü brahman mahad-alpa-vyavasthayà ||[BhP 12.7.9-10] antaràõi manvantaràõi | pa¤ca-vidham - sarga÷ ca pratisarga÷ ca vaü÷o manvantaràõi ca | vaü÷ànucaritaü ceti puràõaü pa¤ca-lakùaõam || iti kecid vadanti | sa ca matabhedo mahad-alpa-vyavasthayà mahà-puràõam alpa-puràõam iti bhinnàdhikaraõatvena | yadyapi viùõu-puràõàdàv api da÷àpi tàni lakùyante | tathàpi pa¤cànàm eva pràdhànyenoktatvàd alpatvam | atra da÷ànàm arthànàü skandheùu yathàkramaü prave÷o na vivakùitaþ | teùàm dvàda÷a- saïkhyatvàt | dvitãya-skandhoktànàü teùàü tçtãyàdiù yathà-saïkhyaü na samàve÷aþ | nirodhàdãnàü da÷amàdiùv aùñama-varjam | anyeùàm apy anyeùu yathokta-lakùaõatayà samàve÷anà÷akyatvàd eva | tad uktaü ÷rã- svàmibhir eva - da÷ame kçùõa-sat-kãrti-vitànàyopavarõyate | dharma-glàni-nimittas tu nirodho duùña-bhåbhujàm || iti | pràkçtàdi-caturdhà yo nirodhaþ sa tu varõitaþ | iti | ato'tra skandhe ÷rã-kçùõa-råpasyà÷rayasyaiva varõana-pràdhànyaü tair vivakùitam | uktaü ca svayam eva - da÷ame da÷amaü lakùyam à÷rità÷raya- vigraham iti | evam anyatràpy unneyam | ataþ pràya÷aþ sarve'rthàþ sarveùv eva skandheùu guõatvena và mukhyatvena và niråpyanta ity eva teùàm abhimatam | ÷rutenàrthena cà¤jasà ity atra ca tathaiva pratipannaü sarvatra tat-tat-sambhavàt | tata÷ ca parthama-dvitãyayor api mahà-puràõatàyàü prave÷aþ syàt | tasmàt kramo na gçhãtaþ ||61|| BD: asyeti | prakàràntareõeti kvacin-nàmàntaratvàd arthàntaratvàc cety arthaþ | etàni da÷a-lakùaõàni kecit tçtãyàdiùu krameõa sthåla-dhiyo yojayanti | tàn niràkurvann àha dvitãya-skandhoktànàm iti | aùñàda÷a- sahasritvaü dvàda÷a-skandhitvaü ca bhàgavata-lakùaõaü vyàkupyeta | adhyàya-pårtau bhàgavatatvokti÷ ca na sambhaved iti ca bodhyam | ÷uka- bhàùitaü ced bhàgavataü tarhi prathamasya dvàda÷a-÷eùasya ca tattvànàpattiþ | tasmàd aùñàda÷a-sahasri tat-pitur àcàryàc chukenàdhãtaü kathitaü ceti sàmprataü saüvàdàs tu tathaivànàdi-siddhà iti sàmpratam ||61|| atha sargàdãnàü lakùaõam àha - avyàkçta-guõa-kùobhàn mahatas trivçto'hamaþ | bhåta-màtrendriyàrthànàü sambhavaþ sarga ucyate || (BhP 12.7.11) pradhàna-guõa-kùobhàn mahàn, tasmàt triguõo'haïkàraþ | tasmàd bhåta- màtràõàü bhåta-såkùmàõàm indriyàõàü ca | sthåla-bhåtànàü ca | tad- upalakùita-tad-devatànàü ca sambhavaþ sargaþ | kàraõa-sçùñiþ sarga ity arthaþ | puruùànugçhãtànàm eteùàü vàsanàmayaþ | visargo'yaü samàhàro bãjàd bãjaü caràcaram || (BhP 12.7.12) puruùaþ paramàtmà | eteùàü mahad-àdãnàü, jãvasya pårvakarma-vàsanà- pradhàno'yaü samàhàraþ | kàrya-bhåta÷ caràcara-pràõi-råpo bãjàd bãjam iva pravàhàpanno visarga ucyate | vyaùñi-sçùñi-visarga ity arthaþ | anenotir ay uktà - vçttir bhåtàni bhåtànàü caràõàm acaràõi ca | kçtà svena néõàü tatra kàmàc codanayàpi và || (BhP 12.7.13) caràõàü bhåtànàü sàmànyato'caràõi, cakàràc caràõi ca kàmàd vçttiþ | tatra tu néõàü svena svabhàvena kàmàc codanayàpi và yà niyatà vçttir jãvikàkçtà, sà vçttir ucyata ity arthaþ | rakùàcyutàvatàrehà vi÷vasyànuyuge yuge | tiryaï-martyarùideveùu hanyante yais trayã-dviùaþ || (BhP 12.7.14) yair avatàraiþ | anene÷akathà | sthànaü poùaõaü ceti trayam uktam | manvantaraü manur devà manu-putràþ sure÷varàþ | çùayo'ü÷àvatàrà÷ ca hareþ ùaó-vidham ucyate || (BhP 12.7.15) manvàdyàcaraõa-kathanena sad-dharma evàtra vivakùita ity arthaþ | tata÷ ca pràktana-granthenaikàrthyam | ràj¤àü brahma-prasåtànàü vaü÷as traikàliko'nvayaþ | vaü÷yànucaritaü teùàü vçttaü vaü÷adharà÷ ca ye || (BhP 12.7.16) teùàü ràj¤àü ye ca vaü÷a-dharàs teùàü vçttaü vaü÷yànucaritam || 62 || BD: uddiùñànàü sargàdãnàü krameõa lakùaõàni dar÷ayitum àha - athetyàdi | avyàkçteti trivçt-padaü mahato'pi vi÷eùaõaü bodhyam | sàttvikã ràjasa÷ caiva tàmasa÷ ca tridhà mahàn (ViP 1.2.34) iti ÷rã-vaiùõavàt | puruùaþ paramàtmà viri¤càntaþstha iti bodhyam | sphuñàrthàni ÷iùñàni ||62|| naimittikaþ pràkçtiko nitya àtyantiko layaþ | saüstheti kavibhiþ prokta÷ caturdhàsya svabhàvataþ || (BhP 12.7.17) asya parame÷varasya | svabhàvataþ ÷aktitaþ | àtyantika ity anena muktir apy atra prave÷ità | hetur jãvo'sya sargàder avidyà-karma-kàrakaþ | yaü cànu÷ayinaü pràhur avyàkçtam utàpare || (BhP 12.7.18) hetur nimittam | asya vi÷vasya | yato'yam avidyayà karma-kàrakaþ | yam eva hetuü kecic caitanya-pràdhànenànu÷ayinaü pràhuþ | apara upàdhi- pràdhànyenàvyàkçtam iti | vyatirekànvayo yasya jàgrat-svapna-suùuptiùu | màyàmayeùu tad brahma jãva-vçttiùv apà÷rayaþ || (BhP 12.7.19) ÷rã-bàdaràyaõa-samàdhi-labdhàrtha-virodhàd atra ca jãva-÷uddha-svaråpam evà÷rayatvena na vyàkhyàyate kintv ayam evàrthaþ | jàgrad-àdiùv avasthàsu, màyàmayeùu màyà-÷akti-kalpiteùu mahad-àdi-dravyeùu ca | kevala- svaråpeõa vyatirekaþ parama-sàkùitayànvaya÷ ca yasya tad brahma jãvànàü vçttiùu ÷udda-svaråpatayà sopàdhitayà ca vartaneùu sthitiùv apà÷rayaþ | sarvam aty atikramyà÷raya ity arthaþ | apa ity etat kahlu varjane, varjanaü càtikrame paryavasyatãti | tad evam apà÷rayàbhivyakti-dvàra-bhåtaü hetu- ÷abda-vyapadiùñasya jãvasya ÷uddha-svaråpa-j¤ànam àha dvàbhyàm | padàrtheùu yathà dravyaü tan-màtraü råpa-nàmasu | bãjàdi-pa¤catàü tàsu hy avasthàsu yutàyutam || virameta yadà cittaü hitvà vçtti-trayaü svayam | yogena và tad-àtmànaü vedehàyà nivartate || (BhP 12.7.20-21) råpa-nàmàtmakeùu padàrtheùu ghañàdiùu yathà dravyaü pçthivyàdi yutam ayutaü ca bhavati | kàrya-dçùñiü vinàpy upalambhàt | tathà tan-màtraü ÷uddhaü jãva-caitanya-màtraü vastu garbhàdhànàdi-pa¤catàntàsu navasv apy avasthàsv avidyayà yutaü svatas tv ayutam iti ÷uddham àtmànam itthaü j¤àtvà nirviõõaþ sann apà÷rayànusandhàna-yogyo bhavatãty àha virameteti | vçtti-trayaü jàgrat-svapna-suùupti-råpam | àtmànaü paramàtmànam | svayaü vàsudevàder iva màyàmayatvànusandhànena deva tyàder ivàniùñhitena yogena và | tata÷ cehàyàs tad-anu÷ãlana-vyatirikta-ceùñàyàþ || 1.7 || ÷rã- såtaþ || uddiùñaþ sambandhaþ ||63|| BD: pårvoktàyàü da÷a-lakùaõyàü muktir eka-lakùaõam | asyàü tu caturvidhànàü saüsthàyàü àtyantika-laya-÷abdità muktir ànãteti | yaü cànu÷ayinam iti bhukta-÷iùña-karma-vi÷iùño jãvonu÷ayãty ucyate | råpeti mårtyà saüj¤ayà copeteùv ity arthaþ | kàrya-dçùñim iti ghañàdibhyaþ pçthag api pçthvyàdeþ pràpter ity arthaþ | apà÷rayeti ã÷vara-dhyàna-yogyo bhavatãty arthaþ | svayam iti vàmadevaþ khalu garbhasya eva paramàtmànaü bubudhe, yogena devahåtãty arthaþ ||63|| iti ÷rã-kali-yuga-pàvana-sva-bhajana-vibhàjana-prayojanàvatàra-÷rã-÷rã- bhagavat-kçùõa-caitanya-deva-caraõànucara-vi÷va-vaiùõava-ràja-sabhàjana- bhàjana-÷rã-råpa-sanàtanànu÷àsana-bhàratã-garbhe ÷rã-bhàgavata-sandarbhe tattva-sandarbho nàma prathamaþ sandarbhaþ || BD: iti kalãti kali-yuga-pàvanaü yat sva-bhajanaü tasya vibhajanaü vistaraõaü prayojanaü yasya tàdç÷o'vatàraþ pràdurbhàvo yasya, tasya ÷rã-bhagavat- kçùõa-caitanya-devasya caraõayor anucarau, vi÷vasmin ye vaiùõava-ràjàs teùàü sabhàsu yat sa-bhàjanaü sat-kàras tasya bhàjane pàtre ca yau ÷rã-råpa- sanàtanau tayor anu÷àsana-bhàratya upade÷a-vàkyàni garbhe madhye yasya tasmin || ñippaõã tattva-sandarbhe vidyà-bhåùaõa-nirmità | ÷rã-jãva-pàñha-saüpçktà sadbhir eùà vi÷odhyatàm || iti ÷rãmad-baladeva-vidyà-bhåùaõa-viracità tattva-sandarbha-ñippaõã samàptà || [*ENDNOTE #1] Alternative reading: veda ràmàyaõe puõye bhàrate bharatarùabha | àdàv cànte ca madhye ca hariþ sarvatra gãyate || [*ENDNOTE #2] àruùã tu manoþ kanyà tasya patnã manãùiõaþ | aurvas tasyàü samabhavad åruü bhittvà mahà-ya÷àþ || (Mbh 1.66.46)