Book 14 Chapter 19
1	brāhmaṇa uvāca
1	yaḥ syād ekāyane līnas tūṣṇīṃ kiṃ cid acintayan pūrvaṃ pūrvaṃ parityajya sa nirārambhako bhavet
2	sarvamitraḥ sarvasahaḥ samarakto jitendriyaḥ vyapetabhayamanyuś ca kāmahā mucyate naraḥ
3	ātmavat sarvabhūteṣu yaś caren niyataḥ śuciḥ amānī nirabhīmānaḥ sarvato mukta eva saḥ
4	jīvitaṃ maraṇaṃ cobhe sukhaduḥkhe tathaiva ca lābhālābhe priyadveṣye yaḥ samaḥ sa ca mucyate
5	na kasya cit spṛhayate nāvajānāti kiṃ cana nirdvaṃdvo vītarāgātmā sarvato mukta eva saḥ
6	anamitro 'tha nirbandhur anapatyaś ca yaḥ kva cit tyaktadharmārthakāmaś ca nirākāṅkṣī sa mucyate
7	naiva dharmī na cādharmī pūrvopacitahā ca yaḥ dhātukṣayapraśāntātmā nirdvaṃdvaḥ sa vimucyate
8	akarmā cāvikāṅkṣaś ca paśyañ jagad aśāśvatam asvastham avaśaṃ nityaṃ janmasaṃsāramohitam
9	vairāgyabuddhiḥ satataṃ tāpadoṣavyapekṣakaḥ ātmabandhavinirmokṣaṃ sa karoty acirād iva
10	agandharasam asparśam aśabdam aparigraham arūpam anabhijñeyaṃ dṛṣṭvātmānaṃ vimucyate
11	pañcabhūtaguṇair hīnam amūrtimad alepakam aguṇaṃ guṇabhoktāraṃ yaḥ paśyati sa mucyate
12	vihāya sarvasaṃkalpān buddhyā śārīramānasān śanair nirvāṇam āpnoti nirindhana ivānalaḥ
13	vimuktaḥ sarvasaṃskārais tato brahma sanātanam param āpnoti saṃśāntam acalaṃ divyam akṣaram
14	ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yogaśāstram anuttamam yaj jñātvā siddham ātmānaṃ loke paśyanti yoginaḥ
15	tasyopadeśaṃ paśyāmi yathāvat tan nibodha me yair dvāraiś cārayan nityaṃ paśyaty ātmānam ātmani
16	indriyāṇi tu saṃhṛtya mana ātmani dhārayet tīvraṃ taptvā tapaḥ pūrvaṃ tato yoktum upakramet
17	tapasvī tyaktasaṃkalpo dambhāhaṃkāravarjitaḥ manīṣī manasā vipraḥ paśyaty ātmānam ātmani
18	sa cec chaknoty ayaṃ sādhur yoktum ātmānam ātmani tata ekāntaśīlaḥ sa paśyaty ātmānam ātmani
19	saṃyataḥ satataṃ yukta ātmavān vijitendriyaḥ tathāyam ātmanātmānaṃ sādhu yuktaḥ prapaśyati
20	yathā hi puruṣaḥ svapne dṛṣṭvā paśyaty asāv iti tathārūpam ivātmānaṃ sādhu yuktaḥ prapaśyati
21	iṣīkāṃ vā yathā muñjāt kaś cin nirhṛtya darśayet yogī niṣkṛṣṭam ātmānaṃ tathā saṃpaśyate tanau
22	muñjaṃ śarīraṃ tasyāhur iṣīkām ātmani śritām etan nidarśanaṃ proktaṃ yogavidbhir anuttamam
23	yadā hi yuktam ātmānaṃ samyak paśyati dehabhṛt tadāsya neśate kaś cit trailokyasyāpi yaḥ prabhuḥ
24	anyonyāś caiva tanavo yatheṣṭaṃ pratipadyate vinivṛtya jarāmṛtyū na hṛṣyati na śocati
25	devānām api devatvaṃ yuktaḥ kārayate vaśī brahma cāvyayam āpnoti hitvā deham aśāśvatam
26	vinaśyatsv api lokeṣu na bhayaṃ tasya jāyate kliśyamāneṣu bhūteṣu na sa kliśyati kena cit
27	duḥkhaśokamayair ghoraiḥ saṅgasnehasamudbhavaiḥ na vicālyeta yuktātmā niḥspṛhaḥ śāntamānasaḥ
28	nainaṃ śastrāṇi vidhyante na mṛtyuś cāsya vidyate nātaḥ sukhataraṃ kiṃ cil loke kva cana vidyate
29	samyag yuktvā yadātmānam ātmany eva prapaśyati tadaiva na spṛhayate sākṣād api śatakratoḥ
30	nirvedas tu na gantavyo yuñjānena kathaṃ cana yogam ekāntaśīlas tu yathā yuñjīta tac chṛṇu
31	dṛṣṭapūrvāṃ diśaṃ cintya yasmin saṃnivaset pure purasyābhyantare tasya manaś cāryaṃ na bāhyataḥ
32	purasyābhyantare tiṣṭhan yasminn āvasathe vaset tasminn āvasathe dhāryaṃ sabāhyābhyantaraṃ manaḥ
33	pracintyāvasathaṃ kṛtsnaṃ yasmin kāye 'vatiṣṭhate tasmin kāye manaś cāryaṃ na kathaṃ cana bāhyataḥ
34	saṃniyamyendriyagrāmaṃ nirghoṣe nirjane vane kāyam abhyantaraṃ kṛtsnam ekāgraḥ paricintayet
35	dantāṃs tālu ca jihvāṃ ca galaṃ grīvāṃ tathaiva ca hṛdayaṃ cintayec cāpi tathā hṛdayabandhanam
36	ity uktaḥ sa mayā śiṣyo medhāvī madhusūdana papraccha punar evemaṃ mokṣadharmaṃ sudurvacam
37	bhuktaṃ bhuktaṃ katham idam annaṃ koṣṭhe vipacyate kathaṃ rasatvaṃ vrajati śoṇitaṃ jāyate katham tathā māṃsaṃ ca medaś ca snāyvasthīni ca poṣati
38	katham etāni sarvāṇi śarīrāṇi śarīriṇām vardhante vardhamānasya vardhate ca kathaṃ balam nirojasāṃ niṣkramaṇaṃ malānāṃ ca pṛthak pṛthak
39	kuto vāyaṃ praśvasiti ucchvasity api vā punaḥ kaṃ ca deśam adhiṣṭhāya tiṣṭhaty ātmāyam ātmani
40	jīvaḥ kāyaṃ vahati cec ceṣṭayānaḥ kalevaram kiṃvarṇaṃ kīdṛśaṃ caiva niveśayati vai manaḥ yāthātathyena bhagavan vaktum arhasi me 'nagha
41	iti saṃparipṛṣṭo 'haṃ tena vipreṇa mādhava pratyabruvaṃ mahābāho yathāśrutam ariṃdama
42	yathā svakoṣṭhe prakṣipya koṣṭhaṃ bhāṇḍamanā bhavet tathā svakāye prakṣipya mano dvārair aniścalaiḥ ātmānaṃ tatra mārgeta pramādaṃ parivarjayet
43	evaṃ satatam udyuktaḥ prītātmā nacirād iva āsādayati tad brahma yad dṛṣṭvā syāt pradhānavit
44	na tv asau cakṣuṣā grāhyo na ca sarvair apīndriyaiḥ manasaiva pradīpena mahān ātmani dṛśyate
45	sarvataḥpāṇipādaṃ taṃ sarvatokṣiśiromukham jīvo niṣkrāntam ātmānaṃ śarīrāt saṃprapaśyati
46	sa tad utsṛjya dehaṃ svaṃ dhārayan brahma kevalam ātmānam ālokayati manasā prahasann iva
47	idaṃ sarvarahasyaṃ te mayoktaṃ dvijasattama āpṛcche sādhayiṣyāmi gaccha śiṣya yathāsukham
48	ity uktaḥ sa tadā kṛṣṇa mayā śiṣyo mahātapāḥ agacchata yathākāmaṃ brāhmaṇaś chinnasaṃśayaḥ
49	vāsudeva uvāca
49	ity uktvā sa tadā vākyaṃ māṃ pārtha dvijapuṃgavaḥ mokṣadharmāśritaḥ samyak tatraivāntaradhīyata
50	kaccid etat tvayā pārtha śrutam ekāgracetasā tadāpi hi rathasthas tvaṃ śrutavān etad eva hi
51	naitat pārtha suvijñeyaṃ vyāmiśreṇeti me matiḥ nareṇākṛtasaṃjñena vidagdhenākṛtātmanā
52	surahasyam idaṃ proktaṃ devānāṃ bharatarṣabha kaccin nedaṃ śrutaṃ pārtha martyenānyena kena cit
53	na hy etac chrotum arho 'nyo manuṣyas tvām ṛte 'nagha naitad adya suvijñeyaṃ vyāmiśreṇāntarātmanā
54	kriyāvadbhir hi kaunteya devalokaḥ samāvṛtaḥ na caitad iṣṭaṃ devānāṃ martyai rūpanivartanam
55	parā hi sā gatiḥ pārtha yat tad brahma sanātanam yatrāmṛtatvaṃ prāpnoti tyaktvā duḥkhaṃ sadā sukhī
56	evaṃ hi dharmam āsthāya ye 'pi syuḥ pāpayonayaḥ striyo vaiśyās tathā śūdrās te 'pi yānti parāṃ gatim
57	kiṃ punar brāhmaṇāḥ pārtha kṣatriyā vā bahuśrutāḥ svadharmaratayo nityaṃ brahmalokaparāyaṇāḥ
58	hetumac caitad uddiṣṭam upāyāś cāsya sādhane siddheḥ phalaṃ ca mokṣaś ca duḥkhasya ca vinirṇayaḥ ataḥ paraṃ sukhaṃ tv anyat kiṃ nu syād bharatarṣabha
59	śrutavāñ śraddadhānaś ca parākrāntaś ca pāṇḍava yaḥ parityajate martyo lokatantram asāravat etair upāyaiḥ sa kṣipraṃ parāṃ gatim avāpnuyāt
60	etāvad eva vaktavyaṃ nāto bhūyo 'sti kiṃ cana ṣaṇmāsān nityayuktasya yogaḥ pārtha pravartate