Book 12 Chapter 295
1	vasiṣṭha uvāca
1	sāṃkhyadarśanam etāvad uktaṃ te nṛpasattama vidyāvidye tv idānīṃ me tvaṃ nibodhānupūrvaśaḥ
2	avidyām āhur avyaktaṃ sargapralayadharmi vai sargapralayanirmuktaṃ vidyāṃ vai pañcaviṃśakam
3	parasparam avidyāṃ vai tan nibodhānupūrvaśaḥ yathoktam ṛṣibhis tāta sāṃkhyasyāsya nidarśanam
4	karmendriyāṇāṃ sarveṣāṃ vidyā buddhīndriyaṃ smṛtam buddhīndriyāṇāṃ ca tathā viśeṣā iti naḥ śrutam
5	viśeṣāṇāṃ manas teṣāṃ vidyām āhur manīṣiṇaḥ manasaḥ pañcabhūtāni vidyā ity abhicakṣate
6	ahaṃkāras tu bhūtānāṃ pañcānāṃ nātra saṃśayaḥ ahaṃkārasya ca tathā buddhir vidyā nareśvara
7	buddheḥ prakṛtir avyaktaṃ tattvānāṃ parameśvaram vidyā jñeyā naraśreṣṭha vidhiś ca paramaḥ smṛtaḥ
8	avyaktasya paraṃ prāhur vidyāṃ vai pañcaviṃśakam sarvasya sarvam ity uktaṃ jñeyaṃ jñānasya pārthiva
9	jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyaṃ vai pañcaviṃśakam tathaiva jñānam avyaktaṃ vijñātā pañcaviṃśakaḥ
10	vidyāvidyārthatattvena mayoktaṃ te viśeṣataḥ akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva yad uktaṃ tan nibodha me
11	ubhāv etau kṣarāv uktāv ubhāv etau ca nakṣarau kāraṇaṃ tu pravakṣyāmi yathā khyātau tu tattvataḥ
12	anādinidhanāv etāv ubhāv eveśvarau matau tattvasaṃjñāv ubhāv etau procyete jñānacintakaiḥ
13	sargapralayadharmitvād avyaktaṃ prāhur akṣaram tad etad guṇasargāya vikurvāṇaṃ punaḥ punaḥ
14	guṇānāṃ mahadādīnām utpadyati parasparam adhiṣṭhānāt kṣetram āhur etat tat pañcaviṃśakam
15	yadā tu guṇajālaṃ tad avyaktātmani saṃkṣipet tadā saha guṇais tais tu pañcaviṃśo vilīyate
16	guṇā guṇeṣu līyante tadaikā prakṛtir bhavet kṣetrajño 'pi yadā tāta tatkṣetre saṃpralīyate
17	tadākṣaratvaṃ prakṛtir gacchate guṇasaṃjñitā nirguṇatvaṃ ca vaideha guṇeṣu prativartanāt
18	evam eva ca kṣetrajñaḥ kṣetrajñānaparikṣaye prakṛtyā nirguṇas tv eṣa ity evam anuśuśruma
19	kṣaro bhavaty eṣa yadā tadā guṇavatīm atha prakṛtiṃ tv abhijānāti nirguṇatvaṃ tathātmanaḥ
20	tadā viśuddho bhavati prakṛteḥ parivarjanāt anyo 'ham anyeyam iti yadā budhyati buddhimān
21	tadaiṣo 'nyatvatām eti na ca miśratvam āvrajet prakṛtyā caiva rājendra namiśro 'nyaś ca dṛśyate
22	yadā tu guṇajālaṃ tat prākṛtaṃ vijugupsate paśyate cāparaṃ paśyaṃ tadā paśyan na saṃjvaret
23	kiṃ mayā kṛtam etāvad yo 'haṃ kālam imaṃ janam matsyo jālaṃ hy avijñānād anuvartitavāṃs tathā
24	aham eva hi saṃmohād anyam anyaṃ janāj janam matsyo yathodakajñānād anuvartitavān iha
25	matsyo 'nyatvaṃ yathājñānād udakān nābhimanyate ātmānaṃ tadvad ajñānād anyatvaṃ caiva vedmy aham
26	mamāstu dhig abuddhasya yo 'haṃ magnam imaṃ punaḥ anuvartitavān mohād anyam anyaṃ janāj janam
27	ayam atra bhaved bandhur anena saha mokṣaṇam sāmyam ekatvam āyāto yādṛśas tādṛśas tv aham
28	tulyatām iha paśyāmi sadṛśo 'ham anena vai ayaṃ hi vimalo vyaktam aham īdṛśakas tathā
29	yo 'ham ajñānasaṃmohād ajñayā saṃpravṛttavān sasaṅgayāhaṃ niḥsaṅgaḥ sthitaḥ kālam imaṃ tv aham
30	anayāhaṃ vaśībhūtaḥ kālam etaṃ na buddhavān uccamadhyamanīcānāṃ tām ahaṃ katham āvase
31	samānayānayā ceha sahavāsam ahaṃ katham gacchāmy abuddhabhāvatvād eṣedānīṃ sthiro bhave
32	sahavāsaṃ na yāsyāmi kālam etad dhi vañcanāt vañcito 'smy anayā yad dhi nirvikāro vikārayā
33	na cāyam aparādho 'syā aparādho hy ayaṃ mama yo 'ham atrābhavaṃ saktaḥ parāṅmukham upasthitaḥ
34	tato 'smi bahurūpāsu sthito mūrtiṣv amūrtimān amūrtaś cāpi mūrtātmā mamatvena pradharṣitaḥ
35	prakṛter anayatvena tāsu tāsv iha yoniṣu nirmamasya mamatvena kiṃ kṛtaṃ tāsu tāsu ca yonīṣu vartamānena naṣṭasaṃjñena cetasā
36	na mamātrānayā kāryam ahaṃkārakṛtātmayā ātmānaṃ bahudhā kṛtvā yeyaṃ bhūyo yunakti mām idānīm eṣa buddho 'smi nirmamo nirahaṃkṛtaḥ
37	mamatvam anayā nityam ahaṃkārakṛtātmakam apetyāham imāṃ hitvā saṃśrayiṣye nirāmayam
38	anena sāmyaṃ yāsyāmi nānayāham acetasā kṣamaṃ mama sahānena naikatvam anayā saha evaṃ paramasaṃbodhāt pañcaviṃśo 'nubuddhavān
39	akṣaratvaṃ niyaccheta tyaktvā kṣaram anāmayam avyaktaṃ vyaktadharmāṇaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ tathā nirguṇaṃ prathamaṃ dṛṣṭvā tādṛg bhavati maithila
40	akṣarakṣarayor etad uktaṃ tava nidarśanam mayeha jñānasaṃpannaṃ yathāśrutinidarśanāt
41	niḥsaṃdigdhaṃ ca sūkṣmaṃ ca vibuddhaṃ vimalaṃ tathā pravakṣyāmi tu te bhūyas tan nibodha yathāśrutam
42	sāṃkhyayogau mayā proktau śāstradvayanidarśanāt yad eva śāstraṃ sāṃkhyoktaṃ yogadarśanam eva tat
43	prabodhanakaraṃ jñānaṃ sāṃkhyānām avanīpate vispaṣṭaṃ procyate tatra śiṣyāṇāṃ hitakāmyayā
44	bṛhac caiva hi tac chāstram ity āhuḥ kuśalā janāḥ asmiṃś ca śāstre yogānāṃ punar dadhi punaḥ śaraḥ
45	pañcaviṃśāt paraṃ tattvaṃ na paśyati narādhipa sāṃkhyānāṃ tu paraṃ tatra yathāvad anuvarṇitam
46	buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ budhyamānaṃ ca buddhaṃ ca prāhur yoganidarśanam