Book 12 Chapter 212
1	bhīṣma uvāca
1	janako janadevas tu jñāpitaḥ paramarṣiṇā punar evānupapraccha sāṃparāye bhavābhavau
2	bhagavan yad idaṃ pretya saṃjñā bhavati kasya cit evaṃ sati kim ajñānaṃ jñānaṃ vā kiṃ kariṣyati
3	sarvam ucchedaniṣṭhaṃ syāt paśya caitad dvijottama apramattaḥ pramatto vā kiṃ viśeṣaṃ kariṣyati
4	asaṃsargo hi bhūteṣu saṃsargo vā vināśiṣu kasmai kriyeta kalpena niścayaḥ ko 'tra tattvataḥ
5	tamasā hi praticchannaṃ vibhrāntam iva cāturam punaḥ praśamayan vākyaiḥ kaviḥ pañcaśikho 'bravīt
6	ucchedaniṣṭhā nehāsti bhāvaniṣṭhā na vidyate ayaṃ hy api samāhāraḥ śarīrendriyacetasām vartate pṛthag anyonyam apy apāśritya karmasu
7	dhātavaḥ pañcaśākho 'yaṃ khaṃ vāyur jyotir ambu bhūḥ te svabhāvena tiṣṭhanti viyujyante svabhāvataḥ
8	ākāśaṃ vāyur ūṣmā ca sneho yac cāpi pārthivam eṣa pañcasamāhāraḥ śarīram iti naikadhā jñānam ūṣmā ca vāyuś ca trividhaḥ karmasaṃgrahaḥ
9	indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā manaḥ prāṇāpānau vikāraś ca dhātavaś cātra niḥsṛtāḥ
10	śravaṇaṃ sparśanaṃ jihvā dṛṣṭir nāsā tathaiva ca indriyāṇīti pañcaite cittapūrvaṃgamā guṇāḥ
11	tatra vijñānasaṃyuktā trividhā vedanā dhruvā sukhaduḥkheti yām āhur aduḥkhety asukheti ca
12	śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca mūrty atha ete hy āmaraṇāt pañca ṣaḍguṇā jñānasiddhaye
13	teṣu karmanisargaś ca sarvatattvārthaniścayaḥ tam āhuḥ paramaṃ śukraṃ buddhir ity avyayaṃ mahat
14	imaṃ guṇasamāhāram ātmabhāvena paśyataḥ asamyag darśanair duḥkham anantaṃ nopaśāmyati
15	anātmeti ca yad dṛṣṭaṃ tenāhaṃ na mamety api vartate kim adhiṣṭhānā prasaktā duḥkhasaṃtatiḥ
16	tatra samyaṅ mano nāma tyāgaśāstram anuttamam śṛṇu yat tava mokṣāya bhāṣyamāṇaṃ bhaviṣyati
17	tyāga eva hi sarveṣām uktānām api karmaṇām nityaṃ mithyāvinītānāṃ kleśo duḥkhāvaho mataḥ
18	dravyatyāge tu karmāṇi bhogatyāge vratāny api sukhatyāge tapoyogaḥ sarvatyāge samāpanā
19	tasya mārgo 'yam advaidhaḥ sarvatyāgasya darśitaḥ viprahāṇāya duḥkhasya durgatir hy anyathā bhavet
20	pañca jñānendriyāṇy uktvā manaḥṣaṣṭhāni cetasi manaḥṣaṣṭhāni vakṣyāmi pañca karmendriyāṇi tu
21	hastau karmendriyaṃ jñeyam atha pādau gatīndriyam prajanānandayoḥ śepho visarge pāyur indriyam
22	vāk tu śabdaviśeṣārthaṃ gatiṃ pañcānvitāṃ viduḥ evam ekādaśaitāni buddhyā tv avasṛjen manaḥ
23	karṇau śabdaś ca cittaṃ ca trayaḥ śravaṇasaṃgrahe tathā sparśe tathā rūpe tathaiva rasagandhayoḥ
24	evaṃ pañcatrikā hy ete guṇās tad upalabdhaye yena yas trividho bhāvaḥ paryāyāt samupasthitaḥ
25	sāttviko rājasaś caiva tāmasaś caiva te trayaḥ trividhā vedanā yeṣu prasūtā sarvasādhanā
26	praharṣaḥ prītir ānandaḥ sukhaṃ saṃśāntacittatā akutaś cit kutaś cid vā cittataḥ sāttviko guṇaḥ
27	atuṣṭiḥ paritāpaś ca śoko lobhas tathākṣamā liṅgāni rajasas tāni dṛśyante hetvahetutaḥ
28	avivekas tathā mohaḥ pramādaḥ svapnatandritā kathaṃ cid api vartante vividhās tāmasā guṇāḥ
29	tatra yat prītisaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet vartate sāttviko bhāva ity apekṣeta tat tathā
30	yat tu saṃtāpasaṃyuktam aprītikaram ātmanaḥ pravṛttaṃ raja ity eva tatas tad abhicintayet
31	atha yan mohasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet
32	tad dhi śrotrāśrayaṃ bhūtaṃ śabdaḥ śrotraṃ samāśritaḥ nobhayaṃ śabdavijñāne vijñānasyetarasya vā
33	evaṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī sparśe rūpe rase gandhe tāni ceto manaś ca tat
34	svakarmayugapadbhāvo daśasv eteṣu tiṣṭhati cittam ekādaśaṃ viddhi buddhir dvādaśamī bhavet
35	teṣām ayugapadbhāve ucchedo nāsti tāmasaḥ āsthito yugapadbhāve vyavahāraḥ sa laukikaḥ
36	indriyāṇy avasṛjyāpi dṛṣṭvā pūrvaṃ śrutāgamam cintayan nānuparyeti tribhir evānvito guṇaiḥ
37	yat tamopahataṃ cittam āśu saṃcāram adhruvam karoty uparamaṃ kāle tad āhus tāmasaṃ sukham
38	yad yad āgamasaṃyuktaṃ na kṛtsnam upaśāmyati atha tatrāpy upādatte tamo vyaktam ivānṛtam
39	evam eṣa prasaṃkhyātaḥ svakarmapratyayī guṇaḥ kathaṃ cid vartate samyak keṣāṃ cid vā na vartate
40	evam āhuḥ samāhāraṃ kṣetram adhyātmacintakāḥ sthito manasi yo bhāvaḥ sa vai kṣetrajña ucyate
41	evaṃ sati ka ucchedaḥ śāśvato vā kathaṃ bhavet svabhāvād vartamāneṣu sarvabhūteṣu hetutaḥ
42	yathārṇavagatā nadyo vyaktīr jahati nāma ca na ca svatāṃ niyacchanti tādṛśaḥ sattvasaṃkṣayaḥ
43	evaṃ sati kutaḥ saṃjñā pretyabhāve punar bhavet pratisaṃmiśrite jīve gṛhyamāṇe ca madhyataḥ
44	imāṃ tu yo veda vimokṣabuddhim; ātmānam anvicchati cāpramattaḥ na lipyate karmaphalair aniṣṭaiḥ; patraṃ bisasyeva jalena siktam
45	dṛḍhaiś ca pāśair bahubhir vimuktaḥ; prajānimittair api daivataiś ca yadā hy asau sukhaduḥkhe jahāti; muktas tadāgryāṃ gatim ety aliṅgaḥ śrutipramāṇāgamamaṅgalaiś ca; śete jarāmṛtyubhayād atītaḥ
46	kṣīṇe ca puṇye vigate ca pāpe; tatonimitte ca phale vinaṣṭe alepam ākāśam aliṅgam evam; āsthāya paśyanti mahad dhy asaktāḥ
47	yathorṇanābhiḥ parivartamānas; tantukṣaye tiṣṭhati pātyamānaḥ tathā vimuktaḥ prajahāti duḥkhaṃ; vidhvaṃsate loṣṭa ivādrim arcchan
48	yathā ruruḥ śṛṅgam atho purāṇaṃ; hitvā tvacaṃ vāpy urago yathāvat vihāya gacchaty anavekṣamāṇas; tathā vimukto vijahāti duḥkham
49	drumaṃ yathā vāpy udake patantam; utsṛjya pakṣī prapataty asaktaḥ tathā hy asau sukhaduḥkhe vihāya; muktaḥ parārdhyāṃ gatim ety aliṅgaḥ
50	api ca bhavati maithilena gītaṃ; nagaram upāhitam agninābhivīkṣya na khalu mama tuṣo 'pi dahyate 'tra; svayam idam āha kila sma bhūmipālaḥ
51	idam amṛtapadaṃ videharājaḥ; svayam iha pañcaśikhena bhāṣyamāṇaḥ nikhilam abhisamīkṣya niścitārthaṃ; paramasukhī vijahāra vītaśokaḥ
52	imaṃ hi yaḥ paṭhati vimokṣaniścayaṃ; na hīyate satatam avekṣate tathā upadravān nānubhavaty aduḥkhitaḥ; pramucyate kapilam ivaitya maithilaḥ