Book 12 Chapter 203
1	yudhiṣṭhira uvāca
1	yogaṃ me paramaṃ tāta mokṣasya vada bhārata tam ahaṃ tattvato jñātum icchāmi vadatāṃ vara
2	bhīṣma uvāca
2	atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam saṃvādaṃ mokṣasaṃyuktaṃ śiṣyasya guruṇā saha
3	kaś cid brāhmaṇam āsīnam ācāryam ṛṣisattamam śiṣyaḥ paramamedhāvī śreyorthī susamāhitaḥ caraṇāv upasaṃgṛhya sthitaḥ prāñjalir abravīt
4	upāsanāt prasanno 'si yadi vai bhagavan mama saṃśayo me mahān kaś cit tan me vyākhyātum arhasi
5	kutaś cāhaṃ kutaś ca tvaṃ tat samyag brūhi yat param kathaṃ ca sarvabhūteṣu sameṣu dvijasattama samyagvṛttā nivartante viparītāḥ kṣayodayāḥ
6	vedeṣu cāpi yad vākyaṃ laukikaṃ vyāpakaṃ ca yat etad vidvan yathātattvaṃ sarvaṃ vyākhyātum arhasi
7	gurur uvāca
7	śṛṇu śiṣya mahāprājña brahmaguhyam idaṃ param adhyātmaṃ sarvabhūtānām āgamānāṃ ca yad vasu
8	vāsudevaḥ sarvam idaṃ viśvasya brahmaṇo mukham satyaṃ dānam atho yajñas titikṣā dama ārjavam
9	puruṣaṃ sanātanaṃ viṣṇuṃ yat tad vedavido viduḥ sargapralayakartāram avyaktaṃ brahma śāśvatam tad idaṃ brahma vārṣṇeyam itihāsaṃ śṛṇuṣva me
10	brāhmaṇo brāhmaṇaiḥ śrāvyo rājanyaḥ kṣatriyais tathā māhātmyaṃ devadevasya viṣṇor amitatejasaḥ arhas tvam asi kalyāṇa vārṣṇeyaṃ śṛṇu yat param
11	kālacakram anādyantaṃ bhāvābhāvasvalakṣaṇam trailokyaṃ sarvabhūteṣu cakravat parivartate
12	yat tad akṣaram avyaktam amṛtaṃ brahma śāśvatam vadanti puruṣavyāghraṃ keśavaṃ puruṣarṣabham
13	pitṝn devān ṛṣīṃś caiva tathā vai yakṣadānavān nāgāsuramanuṣyāṃś ca sṛjate paramo 'vyayaḥ
14	tathaiva vedaśāstrāṇi lokadharmāṃś ca śāśvatān pralaye prakṛtiṃ prāpya yugādau sṛjate prabhuḥ
15	yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye dṛśyante tāni tāny eva tathā brahmāharātriṣu
16	atha yad yad yadā bhāvi kālayogād yugādiṣu tat tad utpadyate jñānaṃ lokayātrāvidhānajam
17	yugānte 'ntarhitān vedān setihāsān maharṣayaḥ lebhire tapasā pūrvam anujñātāḥ svayaṃbhuvā
18	vedavid veda bhagavān vedāṅgāni bṛhaspatiḥ bhārgavo nītiśāstraṃ ca jagāda jagato hitam
19	gāndharvaṃ nārado vedaṃ bharadvājo dhanurgraham devarṣicaritaṃ gārgyaḥ kṛṣṇātreyaś cikitsitam
20	nyāyatantrāṇy anekāni tais tair uktāni vādibhiḥ hetvāgamasadācārair yad uktaṃ tad upāsyate
21	anādyaṃ yat paraṃ brahma na devā narṣayo viduḥ ekas tad veda bhagavān dhātā nārāyaṇaḥ prabhuḥ
22	nārāyaṇād ṛṣigaṇās tathā mukhyāḥ surāsurāḥ rājarṣayaḥ purāṇāś ca paramaṃ duḥkhabheṣajam
23	puruṣādhiṣṭhitaṃ bhāvaṃ prakṛtiḥ sūyate sadā hetuyuktam ataḥ sarvaṃ jagat saṃparivartate
24	dīpād anye yathā dīpāḥ pravartante sahasraśaḥ prakṛtiḥ sṛjate tadvad ānantyān nāpacīyate
25	avyaktakarmajā buddhir ahaṃkāraṃ prasūyate ākāśaṃ cāpy ahaṃkārād vāyur ākāśasaṃbhavaḥ
26	vāyos tejas tataś cāpas tv adbhyo hi vasudhodgatā mūlaprakṛtayo 'ṣṭau tā jagad etāsv avasthitam
27	jñānendriyāṇy ataḥ pañca pañca karmendriyāṇy api viṣayāḥ pañca caikaṃ ca vikāre ṣoḍaśaṃ manaḥ
28	śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇaṃ pañcendriyāṇy api pādau pāyur upasthaś ca hastau vāk karmaṇām api
29	śabdaḥ sparśo 'tha rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca vijñeyaṃ vyāpakaṃ cittaṃ teṣu sarvagataṃ manaḥ
30	rasajñāne tu jihveyaṃ vyāhṛte vāk tathaiva ca indriyair vividhair yuktaṃ sarvaṃ vyastaṃ manas tathā
31	vidyāt tu ṣoḍaśaitāni daivatāni vibhāgaśaḥ deheṣu jñānakartāram upāsīnam upāsate
32	tadvat somaguṇā jihvā gandhas tu pṛthivīguṇaḥ śrotraṃ śabdaguṇaṃ caiva cakṣur agner guṇas tathā sparśaṃ vāyuguṇaṃ vidyāt sarvabhūteṣu sarvadā
33	manaḥ sattvaguṇaṃ prāhuḥ sattvam avyaktajaṃ tathā sarvabhūtātmabhūtasthaṃ tasmād budhyeta buddhimān
34	ete bhāvā jagat sarvaṃ vahanti sacarācaram śritā virajasaṃ devaṃ yam āhuḥ paramaṃ padam
35	navadvāraṃ puraṃ puṇyam etair bhāvaiḥ samanvitam vyāpya śete mahān ātmā tasmāt puruṣa ucyate
36	ajaraḥ so 'maraś caiva vyaktāvyaktopadeśavān vyāpakaḥ saguṇaḥ sūkṣmaḥ sarvabhūtaguṇāśrayaḥ
37	yathā dīpaḥ prakāśātmā hrasvo vā yadi vā mahān jñānātmānaṃ tathā vidyāt puruṣaṃ sarvajantuṣu
38	so 'tra vedayate vedyaṃ sa śṛṇoti sa paśyati kāraṇaṃ tasya deho 'yaṃ sa kartā sarvakarmaṇām
39	agnir dārugato yadvad bhinne dārau na dṛśyate tathaivātmā śarīrastho yogenaivātra dṛśyate
40	nadīṣv āpo yathā yuktā yathā sūrye marīcayaḥ saṃtanvānā yathā yānti tathā dehāḥ śarīriṇām
41	svapnayoge yathaivātmā pañcendriyasamāgataḥ deham utsṛjya vai yāti tathaivātropalabhyate
42	karmaṇā vyāpyate pūrvaṃ karmaṇā copapadyate karmaṇā nīyate 'nyatra svakṛtena balīyasā
43	sa tu dehād yathā dehaṃ tyaktvānyaṃ pratipadyate tathā taṃ saṃpravakṣyāmi bhūtagrāmaṃ svakarmajam