Book 12 Chapter 161
1	vaiśaṃpāyana uvāca
1	ity uktavati bhīṣme tu tūṣṇīṃbhūte yudhiṣṭhiraḥ papracchāvasaraṃ gatvā bhrātṝn vidurapañcamān
2	dharme cārthe ca kāme ca lokavṛttiḥ samāhitā teṣāṃ garīyān katamo madhyamaḥ ko laghuś ca kaḥ
3	kasmiṃś cātmā niyantavyas trivargavijayāya vai saṃtuṣṭā naiṣṭhikaṃ vākyaṃ yathāvad vaktum arhatha
4	tato 'rthagatitattvajñaḥ prathamaṃ pratibhānavān jagāda viduro vākyaṃ dharmaśāstram anusmaran
5	bāhuśrutyaṃ tapas tyāgaḥ śraddhā yajñakriyā kṣamā bhāvaśuddhir dayā satyaṃ saṃyamaś cātmasaṃpadaḥ
6	etad evābhipadyasva mā te bhūc calitaṃ manaḥ etan mūlau hi dharmārthāv etad ekapadaṃ hitam
7	dharmeṇaivarṣayas tīrṇā dharme lokāḥ pratiṣṭhitāḥ dharmeṇa devā divigā dharme cārthaḥ samāhitaḥ
8	dharmo rājan guṇaśreṣṭho madhyamo hy artha ucyate kāmo yavīyān iti ca pravadanti manīṣiṇaḥ tasmād dharmapradhānena bhavitavyaṃ yatātmanā
9	samāptavacane tasminn arthaśāstraviśāradaḥ pārtho vākyārthatattvajño jagau vākyam atandritaḥ
10	karmabhūmir iyaṃ rājann iha vārttā praśasyate kṛṣivāṇijyagorakṣyaṃ śilpāni vividhāni ca
11	artha ity eva sarveṣāṃ karmaṇām avyatikramaḥ na ṛte 'rthena vartete dharmakāmāv iti śrutiḥ
12	vijayī hy arthavān dharmam ārādhayitum uttamam kāmaṃ ca carituṃ śakto duṣprāpam akṛtātmabhiḥ
13	arthasyāvayavāv etau dharmakāmāv iti śrutiḥ arthasiddhyā hi nirvṛttāv ubhāv etau bhaviṣyataḥ
14	udbhūtārthaṃ hi puruṣaṃ viśiṣṭatarayonayaḥ brahmāṇam iva bhūtāni satataṃ paryupāsate
15	jaṭājinadharā dāntāḥ paṅkadigdhā jitendriyāḥ muṇḍā nistantavaś cāpi vasanty arthārthinaḥ pṛthak
16	kāṣāyavasanāś cānye śmaśrulā hrīsusaṃvṛtāḥ vidvāṃsaś caiva śāntāś ca muktāḥ sarvaparigrahaiḥ
17	arthārthinaḥ santi ke cid apare svargakāṅkṣiṇaḥ kulapratyāgamāś caike svaṃ svaṃ mārgam anuṣṭhitāḥ
18	āstikā nāstikāś caiva niyatāḥ saṃyame pare aprajñānaṃ tamobhūtaṃ prajñānaṃ tu prakāśatā
19	bhṛtyān bhogair dviṣo daṇḍair yo yojayati so 'rthavān etan matimatāṃ śreṣṭha mataṃ mama yathātatham anayos tu nibodha tvaṃ vacanaṃ vākyakaṇṭhayoḥ
20	tato dharmārthakuśalau mādrīputrāv anantaram nakulaḥ sahadevaś ca vākyaṃ jagadatuḥ param
21	āsīnaś ca śayānaś ca vicarann api ca sthitaḥ arthayogaṃ dṛḍhaṃ kuryād yogair uccāvacair api
22	asmiṃs tu vai susaṃvṛtte durlabhe paramapriye iha kāmān avāpnoti pratyakṣaṃ nātra saṃśayaḥ
23	yo 'rtho dharmeṇa saṃyukto dharmo yaś cārthasaṃyutaḥ madhv ivāmṛtasaṃyuktaṃ tasmād etau matāv iha
24	anarthasya na kāmo 'sti tathārtho 'dharmiṇaḥ kutaḥ tasmād udvijate loko dharmārthād yo bahiṣkṛtaḥ
25	tasmād dharmapradhānena sādhyo 'rthaḥ saṃyatātmanā viśvasteṣu ca bhūteṣu kalpate sarva eva hi
26	dharmaṃ samācaret pūrvaṃ tathārthaṃ dharmasaṃyutam tataḥ kāmaṃ caret paścāt siddhārthasya hi tat phalam
27	virematus tu tad vākyam uktvā tāv aśvinoḥ sutau bhīmasenas tadā vākyam idaṃ vaktuṃ pracakrame
28	nākāmaḥ kāmayaty arthaṃ nākāmo dharmam icchati nākāmaḥ kāmayāno 'sti tasmāt kāmo viśiṣyate
29	kāmena yuktā ṛṣayas tapasy eva samāhitāḥ palāśaphalamūlāśā vāyubhakṣāḥ susaṃyatāḥ
30	vedopavādeṣv apare yuktāḥ svādhyāyapāragāḥ śrāddhayajñakriyāyāṃ ca tathā dānapratigrahe
31	vaṇijaḥ karṣakā gopāḥ kāravaḥ śilpinas tathā daivakarmakṛtaś caiva yuktāḥ kāmena karmasu
32	samudraṃ cāviśanty anye narāḥ kāmena saṃyutāḥ kāmo hi vividhākāraḥ sarvaṃ kāmena saṃtatam
33	nāsti nāsīn nābhaviṣyad bhūtaṃ kāmātmakāt param etat sāraṃ mahārāja dharmārthāv atra saṃśritau
34	navanītaṃ yathā dadhnas tathā kāmo 'rthadharmataḥ śreyas tailaṃ ca piṇyākād dhṛtaṃ śreya udaśvitaḥ
35	śreyaḥ puṣpaphalaṃ kāṣṭhāt kāmo dharmārthayor varaḥ puṣpato madhv iva rasaḥ kāmāt saṃjāyate sukham
36	sucāruveṣābhir alaṃkṛtābhir; madotkaṭābhiḥ priyavādinībhiḥ ramasva yoṣābhir upetya kāmaṃ; kāmo hi rājaṃs tarasābhipātī
37	buddhir mamaiṣā pariṣat sthitasya; mā bhūd vicāras tava dharmaputra syāt saṃhitaṃ sadbhir aphalgusāraṃ; sametya vākyaṃ param ānṛśaṃsyam
38	dharmārthakāmāḥ samam eva sevyā; yas tv ekasevī sa naro jaghanyaḥ dvayos tu dakṣaṃ pravadanti madhyaṃ; sa uttamo yo niratas trivarge
39	prājñaḥ suhṛc candanasāralipto; vicitramālyābharaṇair upetaḥ tato vacaḥ saṃgrahavigraheṇa; proktvā yavīyān virarāma bhīmaḥ
40	tato muhūrtād atha dharmarājo; vākyāni teṣām anucintya samyak uvāca vācāvitathaṃ smayan vai; bahuśruto dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
41	niḥsaṃśayaṃ niścitadharmaśāstrāḥ; sarve bhavanto viditapramāṇāḥ vijñātukāmasya mameha vākyam; uktaṃ yad vai naiṣṭhikaṃ tac chrutaṃ me iha tv avaśyaṃ gadato mamāpi; vākyaṃ nibodhadhvam ananyabhāvāḥ
42	yo vai na pāpe nirato na puṇye; nārthe na dharme manujo na kāme vimuktadoṣaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; sa mucyate duḥkhasukhārthasiddheḥ
43	bhūtāni jātīmaraṇānvitāni; jarāvikāraiś ca samanvitāni bhūyaś ca tais taiḥ pratibodhitāni; mokṣaṃ praśaṃsanti na taṃ ca vidmaḥ
44	snehe nabaddhasya na santi tānīty; evaṃ svayaṃbhūr bhagavān uvāca budhāś ca nirvāṇaparā vadanti; tasmān na kuryāt priyam apriyaṃ ca
45	etat pradhānaṃ na tu kāmakāro; yathā niyukto 'smi tathā carāmi bhūtāni sarvāṇi vidhir niyuṅkte; vidhir balīyān iti vitta sarve
46	na karmaṇāpnoty anavāpyam arthaṃ; yad bhāvi sarvaṃ bhavatīti vitta trivargahīno 'pi hi vindate 'rthaṃ; tasmād idaṃ lokahitāya guhyam
47	tatas tad agryaṃ vacanaṃ manonugaṃ; samastam ājñāya tato 'tihetumat tadā praṇeduś ca jaharṣire ca te; kurupravīrāya ca cakrur añjalīn
48	sucāruvarṇākṣaraśabdabhūṣitāṃ; manonugāṃ nirdhutavākyakaṇṭakām niśamya tāṃ pārthiva pārthabhāṣitāṃ; giraṃ narendrāḥ praśaśaṃsur eva te punaś ca papraccha saridvarāsutaṃ; tataḥ paraṃ dharmam ahīnasattvaḥ