 | Book 12 Chapter 142
|
| 1 | bhīṣma uvāca
|
| 1 | atha vṛkṣasya śākhāyāṃ vihaṃgaḥ sasuhṛjjanaḥ
dīrghakāloṣito rājaṃs tatra citratanūruhaḥ
|
| 2 | tasya kālyaṃ gatā bhāryā carituṃ nābhyavartata
prāptāṃ ca rajanīṃ dṛṣṭvā sa pakṣī paryatapyata
|
| 3 | vātavarṣaṃ mahac cāsīn na cāgacchati me priyā
kiṃ nu tat kāraṇaṃ yena sādyāpi na nivartate
|
| 4 | api svasti bhavet tasyāḥ priyāyā mama kānane
tayā virahitaṃ hīdaṃ śūnyam adya gṛhaṃ mama
|
| 5 | yadi sā raktanetrāntā citrāṅgī madhurasvarā
adya nābhyeti me kāntā na kāryaṃ jīvitena me
|
| 6 | patidharmaratā sādhvī prāṇebhyo 'pi garīyasī
sā hi śrāntaṃ kṣudhārtaṃ ca jānīte māṃ tapasvinī
|
| 7 | anuraktā hitā caiva snigdhā caiva pativratā
yasya vai tādṛśī bhāryā dhanyaḥ sa manujo bhuvi
|
| 8 | bhāryā hi paramo nāthaḥ puruṣasyeha paṭhyate
asahāyasya loke 'smiṃl lokayātrāsahāyinī
|
| 9 | tathā rogābhibhūtasya nityaṃ kṛcchragatasya ca
nāsti bhāryāsamaṃ kiṃ cin narasyārtasya bheṣajam
|
| 10 | nāsti bhāryāsamo bandhur nāsti bhāryāsamā gatiḥ
nāsti bhāryāsamo loke sahāyo dharmasādhanaḥ
|
| 11 | evaṃ vilapatas tasya dvijasyārtasya tatra vai
gṛhītā śakunaghnena bhāryā śuśrāva bhāratīm
|
| 12 | na sā strīty abhibhāṣā syād yasyā bhartā na tuṣyati
agnisākṣikam apy etad bhartā hi śaraṇaṃ striyaḥ
|
| 13 | iti saṃcintya duḥkhārtā bhartāraṃ duḥkhitaṃ tadā
kapotī lubdhakenātha yattā vacanam abravīt
|
| 14 | hanta vakṣyāmi te śreyaḥ śrutvā ca kuru tat tathā
śaraṇāgatasaṃtrātā bhava kānta viśeṣataḥ
|
| 15 | eṣa śākunikaḥ śete tava vāsaṃ samāśritaḥ
śītārtaś ca kṣudhārtaś ca pūjām asmai prayojaya
|
| 16 | yo hi kaś cid dvijaṃ hanyād gāṃ vā lokasya mātaram
śaraṇāgataṃ ca yo hanyāt tulyaṃ teṣāṃ ca pātakam
|
| 17 | yāsmākaṃ vihitā vṛttiḥ kāpotī jātidharmataḥ
sā nyāyyātmavatā nityaṃ tvadvidhenābhivartitum
|
| 18 | yas tu dharmaṃ yathāśakti gṛhastho hy anuvartate
sa pretya labhate lokān akṣayān iti śuśruma
|
| 19 | sa tvaṃ saṃtānavān adya putravān api ca dvija
tat svadehe dayāṃ tyaktvā dharmārthau parigṛhya vai
pūjām asmai prayuṅkṣva tvaṃ prīyetāsya mano yathā
|
| 20 | iti sā śakunī vākyaṃ kṣārakasthā tapasvinī
atiduḥkhānvitā procya bhartāraṃ samudaikṣata
|
| 21 | sa patnyā vacanaṃ śrutvā dharmayuktisamanvitam
harṣeṇa mahatā yukto bāṣpavyākulalocanaḥ
|
| 22 | taṃ vai śākunikaṃ dṛṣṭvā vidhidṛṣṭena karmaṇā
pūjayām āsa yatnena sa pakṣī pakṣijīvinam
|
| 23 | uvāca ca svāgataṃ te brūhi kiṃ karavāṇy aham
saṃtāpaś ca na kartavyaḥ svagṛhe vartate bhavān
|
| 24 | tad bravītu bhavān kṣipraṃ kiṃ karomi kim icchasi
praṇayena bravīmi tvāṃ tvaṃ hi naḥ śaraṇāgataḥ
|
| 25 | śaraṇāgatasya kartavyam ātithyam iha yatnataḥ
pañcayajñapravṛttena gṛhasthena viśeṣataḥ
|
| 26 | pañcayajñāṃs tu yo mohān na karoti gṛhāśramī
tasya nāyaṃ na ca paro loko bhavati dharmataḥ
|
| 27 | tad brūhi tvaṃ suvisrabdho yat tvaṃ vācā vadiṣyasi
tat kariṣyāmy ahaṃ sarvaṃ mā tvaṃ śoke manaḥ kṛthāḥ
|
| 28 | tasya tad vacanaṃ śrutvā śakuner lubdhako 'bravīt
bādhate khalu mā śītaṃ himatrāṇaṃ vidhīyatām
|
| 29 | evam uktas tataḥ pakṣī parṇāny āstīrya bhūtale
yathāśuṣkāṇi yatnena jvalanārthaṃ drutaṃ yayau
|
| 30 | sa gatvāṅgārakarmāntaṃ gṛhītvāgnim athāgamat
tataḥ śuṣkeṣu parṇeṣu pāvakaṃ so 'bhyadīdipat
|
| 31 | susaṃdīptaṃ mahat kṛtvā tam āha śaraṇāgatam
pratāpaya suvisrabdhaṃ svagātrāṇy akutobhayaḥ
|
| 32 | sa tathoktas tathety uktvā lubdho gātrāṇy atāpayat
agnipratyāgataprāṇas tataḥ prāha vihaṃgamam
|
| 33 | dattam āhāram icchāmi tvayā kṣud bādhate hi mām
tad vacaḥ sa pratiśrutya vākyam āha vihaṃgamaḥ
|
| 34 | na me 'sti vibhavo yena nāśayāmi tava kṣudhām
utpannena hi jīvāmo vayaṃ nityaṃ vanaukasaḥ
|
| 35 | saṃcayo nāsti cāsmākaṃ munīnām iva kānane
ity uktvā sa tadā tatra vivarṇavadano 'bhavat
|
| 36 | kathaṃ nu khalu kartavyam iti cintāparaḥ sadā
babhūva bharataśreṣṭha garhayan vṛttim ātmanaḥ
|
| 37 | muhūrtāl labdhasaṃjñas tu sa pakṣī pakṣighātakam
uvāca tarpayiṣye tvāṃ muhūrtaṃ pratipālaya
|
| 38 | ity uktvā śuṣkaparṇaiḥ sa saṃprajvālya hutāśanam
harṣeṇa mahatā yuktaḥ kapotaḥ punar abravīt
|
| 39 | devānāṃ ca munīnāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām
śrutapūrvo mayā dharmo mahān atithipūjane
|
| 40 | kuruṣvānugrahaṃ me 'dya satyam etad bravīmi te
niścitā khalu me buddhir atithipratipūjane
|
| 41 | tataḥ satyapratijño vai sa pakṣī prahasann iva
tam agniṃ triḥ parikramya praviveśa mahīpate
|
| 42 | agnimadhyaṃ praviṣṭaṃ taṃ lubdho dṛṣṭvātha pakṣiṇam
cintayām āsa manasā kim idaṃ nu kṛtaṃ mayā
|
| 43 | aho mama nṛśaṃsasya garhitasya svakarmaṇā
adharmaḥ sumahān ghoro bhaviṣyati na saṃśayaḥ
|
| 44 | evaṃ bahuvidhaṃ bhūri vilalāpa sa lubdhakaḥ
garhayan svāni karmāṇi dvijaṃ dṛṣṭvā tathāgatam
|