Book 12 Chapter 105
1	yudhiṣṭhira uvāca
1	dhārmiko 'rthān asaṃprāpya rājāmātyaiḥ prabādhitaḥ cyutaḥ kośāc ca daṇḍāc ca sukham icchan kathaṃ caret
2	bhīṣma uvāca
2	atrāyaṃ kṣemadarśīyam itihāso 'nugīyate tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tan nibodha yudhiṣṭhira
3	kṣemadarśaṃ nṛpasutaṃ yatra kṣīṇabalaṃ purā muniḥ kālakavṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam taṃ papracchopasaṃgṛhya kṛcchrām āpadam āsthitaḥ
4	artheṣu bhāgī puruṣa īhamānaḥ punaḥ punaḥ alabdhvā madvidho rājyaṃ brahman kiṃ kartum arhati
5	anyatra maraṇāt steyād anyatra parasaṃśrayāt kṣudrād anyatra cācārāt tan mamācakṣva sattama
6	vyādhinā cābhipannasya mānasenetareṇa vā bahuśrutaḥ kṛtaprajñas tvadvidhaḥ śaraṇaṃ bhavet
7	nirvidya hi naraḥ kāmān niyamya sukham edhate tyaktvā prītiṃ ca śokaṃ ca labdhvāprītimayaṃ vasu
8	sukham arthāśrayaṃ yeṣām anuśocāmi tān aham mama hy arthāḥ subahavo naṣṭāḥ svapna ivāgatāḥ
9	duṣkaraṃ bata kurvanti mahato 'rthāṃs tyajanti ye vayaṃ tv enān parityaktum asato 'pi na śaknumaḥ
10	imām avasthāṃ saṃprāptaṃ dīnam ārtaṃ śriyaś cyutam yad anyat sukham astīha tad brahmann anuśādhi mām
11	kausalyenaivam uktas tu rājaputreṇa dhīmatā muniḥ kālakavṛkṣīyaḥ pratyuvāca mahādyutiḥ
12	purastād eva te buddhir iyaṃ kāryā vijānataḥ anityaṃ sarvam evedam ahaṃ ca mama cāsti yat
13	yat kiṃ cin manyase 'stīti sarvaṃ nāstīti viddhi tat evaṃ na vyathate prājñaḥ kṛcchrām apy āpadaṃ gataḥ
14	yad dhi bhūtaṃ bhaviṣyac ca dhruvaṃ tan na bhaviṣyati evaṃ viditavedyas tvam adharmebhyaḥ pramokṣyase
15	yac ca pūrve samāhāre yac ca pūrvatare pare sarvaṃ tan nāsti tac caiva taj jñātvā ko 'nusaṃjvaret
16	bhūtvā ca na bhavaty etad abhūtvā ca bhavaty api śoke na hy asti sāmarthyaṃ śokaṃ kuryāt kathaṃ naraḥ
17	kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ na tvaṃ paśyasi tān adya na tvā paśyanti te 'pi ca
18	ātmano 'dhruvatāṃ paśyaṃs tāṃs tvaṃ kim anuśocasi buddhyā caivānubudhyasva dhruvaṃ hi na bhaviṣyasi
19	ahaṃ ca tvaṃ ca nṛpate śatravaḥ suhṛdaś ca te avaśyaṃ na bhaviṣyāmaḥ sarvaṃ ca na bhaviṣyati
20	ye tu viṃśativarṣā vai triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ arvāg eva hi te sarve mariṣyanti śaracchatāt
21	api cen mahato vittād vipramucyeta pūruṣaḥ naitan mameti tan matvā kurvīta priyam ātmanaḥ
22	anāgataṃ yan na mameti vidyād; atikrāntaṃ yan na mameti vidyāt diṣṭaṃ balīya iti manyamānās; te paṇḍitās tat satāṃ sthānam āhuḥ
23	anāḍhyāś cāpi jīvanti rājyaṃ cāpy anuśāsate buddhipauruṣasaṃpannās tvayā tulyādhikā janāḥ
24	na ca tvam iva śocanti tasmāt tvam api mā śucaḥ kiṃ nu tvaṃ tair na vai śreyāṃs tulyo vā buddhipauruṣaiḥ
25	rājaputra uvāca
25	yādṛcchikaṃ mamāsīt tad rājyam ity eva cintaye hriyate sarvam evedaṃ kālena mahatā dvija
26	tasyaivaṃ hriyamāṇasya srotaseva tapodhana phalam etat prapaśyāmi yathālabdhena vartaye
27	munir uvāca
27	anāgatam atītaṃ ca yathā tathyaviniścayāt nānuśocasi kausalya sarvārtheṣu tathā bhava
28	avāpyān kāmayasvārthān nānavāpyān kadā cana pratyutpannān anubhavan mā śucas tvam anāgatān
29	yathā labdhopapannārthas tathā kausalya raṃsyase kaccic chuddhasvabhāvena śriyā hīno na śocasi
30	purastād bhūtapūrvatvād dhīnabhāgyo hi durmatiḥ dhātāraṃ garhate nityaṃ labdhārthāṃś ca na mṛṣyate
31	anarhān api caivānyān manyate śrīmato janān etasmāt kāraṇād etad duḥkhaṃ bhūyo 'nuvartate
32	īrṣyāticchedasaṃpannā rājan puruṣamāninaḥ kaccit tvaṃ na tathā prājña matsarī kosalādhipa
33	sahasva śriyam anyeṣāṃ yady api tvayi nāsti sā anyatrāpi satīṃ lakṣmīṃ kuśalā bhuñjate janāḥ abhiviṣyandate śrīr hi saty api dviṣato janāt
34	śriyaṃ ca putrapautraṃ ca manuṣyā dharmacāriṇaḥ tyāgadharmavido vīrāḥ svayam eva tyajanty uta
35	bahu saṃkasukaṃ dṛṣṭvā vivitsāsādhanena ca tathānye saṃtyajanty enaṃ matvā paramadurlabham
36	tvaṃ punaḥ prājñarūpaḥ san kṛpaṇaṃ paritapyase akāmyān kāmayāno 'rthān parācīnān upadrutān
37	tāṃ buddhim upajijñāsus tvam evainān parityaja anarthāṃś cārtharūpeṇa arthāṃś cānartharūpataḥ
38	arthāyaiva hi keṣāṃ cid dhananāśo bhavaty uta anantyaṃ taṃ sukhaṃ matvā śriyam anyaḥ parīkṣate
39	ramamāṇaḥ śriyā kaś cin nānyac chreyo 'bhimanyate tathā tasyehamānasya samārambho vinaśyati
40	kṛcchrāl labdham abhipretaṃ yadā kausalya naśyati tadā nirvidyate so 'rthāt paribhagnakramo naraḥ
41	dharmam eke 'bhipadyante kalyāṇābhijanā narāḥ paratra sukham icchanto nirvidyeyuś ca laukikāt
42	jīvitaṃ saṃtyajanty eke dhanalobhaparā narāḥ na jīvitārthaṃ manyante puruṣā hi dhanād ṛte
43	paśya teṣāṃ kṛpaṇatāṃ paśya teṣām abuddhitām adhruve jīvite mohād arthatṛṣṇām upāśritāḥ
44	saṃcaye ca vināśānte maraṇānte ca jīvite saṃyoge viprayogānte ko nu vipraṇayen manaḥ
45	dhanaṃ vā puruṣaṃ rājan puruṣo vā punar dhanam avaśyaṃ prajahāty etat tad vidvān ko 'nusaṃjvaret
46	anyeṣām api naśyanti suhṛdaś ca dhanāni ca paśya buddhyā manuṣyāṇāṃ rājann āpadam ātmanaḥ niyaccha yaccha saṃyaccha indriyāṇi mano giram
47	pratiṣiddhān avāpyeṣu durlabheṣv ahiteṣu ca pratikṛṣṭeṣu bhāveṣu vyatikṛṣṭeṣv asaṃbhave prajñānatṛpto vikrāntas tvadvidho nānuśocati
48	alpam icchann acapalo mṛdur dāntaḥ susaṃśitaḥ brahmacaryopapannaś ca tvadvidho naiva muhyati
49	na tv eva jālmīṃ kāpālīṃ vṛttim eṣitum arhasi nṛśaṃsavṛttiṃ pāpiṣṭhāṃ duḥkhāṃ kāpuruṣocitām
50	api mūlaphalājīvo ramasvaiko mahāvane vāgyataḥ saṃgṛhītātmā sarvabhūtadayānvitaḥ
51	sadṛśaṃ paṇḍitasyaitad īṣādantena dantinā yad eko ramate 'raṇye yac cāpy alpena tuṣyati
52	mahāhradaḥ saṃkṣubhita ātmanaiva prasīdati etad evaṃgatasyāhaṃ sukhaṃ paśyāmi kevalam
53	asaṃbhave śriyo rājan hīnasya sacivādibhiḥ daive pratiniviṣṭe ca kiṃ śreyo manyate bhavān