 | Book 12 Chapter 92
|
| 1 | utathya uvāca
|
| 1 | kālavarṣī ca parjanyo dharmacārī ca pārthivaḥ
saṃpad yadaiṣā bhavati sā bibharti sukhaṃ prajāḥ
|
| 2 | yo na jānāti nirhantuṃ vastrāṇāṃ rajako malam
raktāni vā śodhayituṃ yathā nāsti tathaiva saḥ
|
| 3 | evam eva dvijendrāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ viśām api
śūdrāś caturṇāṃ varṇānāṃ nānākarmasv avasthitāḥ
|
| 4 | karma śūdre kṛṣir vaiśye daṇḍanītiś ca rājani
brahmacaryaṃ tapo mantrāḥ satyaṃ cāpi dvijātiṣu
|
| 5 | teṣāṃ yaḥ kṣatriyo veda vastrāṇām iva śodhanam
śīladoṣān vinirhantuṃ sa pitā sa prajāpatiḥ
|
| 6 | kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś ca bharatarṣabha
rājavṛttāni sarvāṇi rājaiva yugam ucyate
|
| 7 | cāturvarṇyaṃ tathā vedāś cāturāśramyam eva ca
sarvaṃ pramuhyate hy etad yadā rājā pramādyati
|
| 8 | rājaiva kartā bhūtānāṃ rājaiva ca vināśakaḥ
dharmātmā yaḥ sa kartā syād adharmātmā vināśakaḥ
|
| 9 | rājño bhāryāś ca putrāś ca bāndhavāḥ suhṛdas tathā
sametya sarve śocanti yadā rājā pramādyati
|
| 10 | hastino 'śvāś ca gāvaś cāpy uṣṭrāśvataragardabhāḥ
adharmavṛtte nṛpatau sarve sīdanti pārthiva
|
| 11 | durbalārthaṃ balaṃ sṛṣṭaṃ dhātrā māndhātar ucyate
abalaṃ tan mahad bhūtaṃ yasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam
|
| 12 | yac ca bhūtaṃ sa bhajate bhūtā ye ca tadanvayāḥ
adharmasthe hi nṛpatau sarve sīdanti pārthiva
|
| 13 | durbalasya hi yac cakṣur muner āśīviṣasya ca
aviṣahyatamaṃ manye mā sma durbalam āsadaḥ
|
| 14 | durbalāṃs tāta budhyethā nityam evāvimānitān
mā tvāṃ durbalacakṣūṃṣi pradaheyuḥ sabāndhavam
|
| 15 | na hi durbaladagdhasya kule kiṃ cit prarohati
āmūlaṃ nirdahaty eva mā sma durbalam āsadaḥ
|
| 16 | abalaṃ vai balāc chreyo yac cātibalavad balam
balasyābaladagdhasya na kiṃ cid avaśiṣyate
|
| 17 | vimānito hatotkruṣṭas trātāraṃ cen na vindati
amānuṣakṛtas tatra daṇḍo hanti narādhipam
|
| 18 | mā sma tāta bale stheyā bādhiṣṭhā māpi durbalam
mā tvā durbalacakṣūṃṣi dhakṣyanty agnir ivāśrayam
|
| 19 | yāni mithyābhiśastānāṃ patanty aśrūṇi rodatām
tāni putrān paśūn ghnanti teṣāṃ mithyābhiśāsatām
|
| 20 | yadi nātmani putreṣu na cet pautreṣu naptṛṣu
na hi pāpaṃ kṛtaṃ karma sadyaḥ phalati gaur iva
|
| 21 | yatrābalo vadhyamānas trātāraṃ nādhigacchati
mahān daivakṛtas tatra daṇḍaḥ patati dāruṇaḥ
|
| 22 | yuktā yadā jānapadā bhikṣante brāhmaṇā iva
abhīkṣṇaṃ bhikṣudoṣeṇa rājānaṃ ghnanti tādṛśāḥ
|
| 23 | rājño yadā janapade bahavo rājapūruṣāḥ
anayenopavartante tad rājñaḥ kilbiṣaṃ mahat
|
| 24 | yadā yuktā nayanty arthān kāmād arthavaśena vā
kṛpaṇaṃ yācamānānāṃ tad rājño vaiśasaṃ mahat
|
| 25 | mahāvṛkṣo jāyate vardhate ca; taṃ caiva bhūtāni samāśrayanti
yadā vṛkṣaś chidyate dahyate vā; tadāśrayā aniketā bhavanti
|
| 26 |
yadā rāṣṭre dharmam agryaṃ caranti; saṃskāraṃ vā rājaguṇaṃ bruvāṇāḥ
tair evādharmaś carito dharmamohāt; tūrṇaṃ jahyāt sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca
|
| 27 | yatra pāpā jñāyamānāś caranti; satāṃ kalir vindati tatra rājñaḥ
yadā rājā śāsti narān naśiṣyān; na tad rājyaṃ vardhate bhūmipāla
|
| 28 | yaś cāmātyaṃ mānayitvā yathārhaṃ; mantre ca yuddhe ca nṛpo niyuñjyāt
pravardhate tasya rāṣṭraṃ nṛpasya; bhuṅkte mahīṃ cāpy akhilāṃ cirāya
|
| 29 | atrāpi sukṛtaṃ karma vācaṃ caiva subhāṣitām
samīkṣya pūjayan rājā dharmaṃ prāpnoty anuttamam
|
| 30 | saṃvibhajya yadā bhuṅkte na cānyān avamanyate
nihanti balinaṃ dṛptaṃ sa rājño dharma ucyate
|
| 31 | trāyate hi yadā sarvaṃ vācā kāyena karmaṇā
putrasyāpi na mṛṣyec ca sa rājño dharma ucyate
|
| 32 | yadā śāraṇikān rājā putravat parirakṣati
bhinatti na ca maryādāṃ sa rājño dharma ucyate
|
| 33 | yadāptadakṣiṇair yajñair yajate śraddhayānvitaḥ
kāmadveṣāv anādṛtya sa rājño dharma ucyate
|
| 34 | kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ yadāśru vyapamārṣṭi vai
harṣaṃ saṃjanayan nṝṇāṃ sa rājño dharma ucyate
|
| 35 | vivardhayati mitrāṇi tathārīṃś cāpakarṣati
saṃpūjayati sādhūṃś ca sa rājño dharma ucyate
|
| 36 | satyaṃ pālayati prāptyā nityaṃ bhūmiṃ prayacchati
pūjayaty atithīn bhṛtyān sa rājño dharma ucyate
|
| 37 | nigrahānugrahau cobhau yatra syātāṃ pratiṣṭhitau
asmiṃl loke pare caiva rājā tat prāpnute phalam
|
| 38 | yamo rājā dhārmikāṇāṃ māndhātaḥ parameśvaraḥ
saṃyacchan bhavati prāṇān nasaṃyacchaṃs tu pāpakaḥ
|
| 39 | ṛtvikpurohitācāryān satkṛtyānavamanya ca
yadā samyak pragṛhṇāti sa rājño dharma ucyate
|
| 40 | yamo yacchati bhūtāni sarvāṇy evāviśeṣataḥ
tasya rājñānukartavyaṃ yantavyā vidhivat prajāḥ
|
| 41 | sahasrākṣeṇa rājā hi sarva evopamīyate
sa paśyati hi yaṃ dharmaṃ sa dharmaḥ puruṣarṣabha
|
| 42 | apramādena śikṣethāḥ kṣamāṃ buddhiṃ dhṛtiṃ matim
bhūtānāṃ sattvajijñāsāṃ sādhv asādhu ca sarvadā
|
| 43 | saṃgrahaḥ sarvabhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk
paurajānapadāś caiva goptavyāḥ svā yathā prajāḥ
|
| 44 | na jātv adakṣo nṛpatiḥ prajāḥ śaknoti rakṣitum
bhāro hi sumahāṃs tāta rājyaṃ nāma suduṣkaram
|
| 45 | tad daṇḍavin nṛpaḥ prājñaḥ śūraḥ śaknoti rakṣitum
na hi śakyam adaṇḍena klībenābuddhināpi vā
|
| 46 | abhirūpaiḥ kule jātair dakṣair bhaktair bahuśrutaiḥ
sarvā buddhīḥ parīkṣethās tāpasāśramiṇām api
|
| 47 | tatas tvaṃ sarvabhūtānāṃ dharmaṃ vetsyasi vai param
svadeśe paradeśe vā na te dharmo vinaśyati
|
| 48 | dharmaś cārthaś ca kāmaś ca dharma evottaro bhavet
asmiṃl loke pare caiva dharmavit sukham edhate
|
| 49 | tyajanti dārān prāṇāṃś ca manuṣyāḥ pratipūjitāḥ
saṃgrahaś caiva bhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk
|
| 50 | apramādaś ca śaucaṃ ca tāta bhūtikaraṃ mahat
etebhyaś caiva māndhātaḥ satataṃ mā pramādithāḥ
|
| 51 | apramatto bhaved rājā chidradarśī parātmanoḥ
nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt
|
| 52 | etad vṛttaṃ vāsavasya yamasya varuṇasya ca
rājarṣīṇāṃ ca sarveṣāṃ tat tvam apy anupālaya
|
| 53 | tat kuruṣva mahārāja vṛttaṃ rājarṣisevitam
ātiṣṭha divyaṃ panthānam ahnāya bharatarṣabha
|
| 54 | dharmavṛttaṃ hi rājānaṃ pretya ceha ca bhārata
devarṣipitṛgandharvāḥ kīrtayanty amitaujasaḥ
|
| 55 | bhīṣma uvāca
|
| 55 | sa evam ukto māndhātā tenotathyena bhārata
kṛtavān aviśaṅkas tad ekaḥ prāpa ca medinīm
|
| 56 | bhavān api tathā samyaṅ māndhāteva mahīpatiḥ
dharmaṃ kṛtvā mahīṃ rakṣan svarge sthānam avāpsyasi
|