Book 12 Chapter 83
1	bhīṣma uvāca
1	eṣā prathamato vṛttir dvitīyāṃ śṛṇu bhārata yaḥ kaś cij janayed arthaṃ rājñā rakṣyaḥ sa mānavaḥ
2	hriyamāṇam amātyena bhṛto vā yadi vābhṛtaḥ yo rājakośaṃ naśyantam ācakṣīta yudhiṣṭhira
3	śrotavyaṃ tasya ca raho rakṣyaś cāmātyato bhavet amātyā hy upahantāraṃ bhūyiṣṭhaṃ ghnanti bhārata
4	rājakośasya goptāraṃ rājakośavilopakāḥ sametya sarve bādhante sa vinaśyaty arakṣitaḥ
5	atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam muniḥ kālakavṛkṣīyaḥ kausalyaṃ yad uvāca ha
6	kosalānām ādhipatyaṃ saṃprāpte kṣemadarśini muniḥ kālakavṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam
7	sa kākaṃ pañjare baddhvā viṣayaṃ kṣemadarśinaḥ pūrvaṃ paryacarad yuktaḥ pravṛttyarthī punaḥ punaḥ
8	adhīye vāyasīṃ vidyāṃ śaṃsanti mama vāyasāḥ anāgatam atītaṃ ca yac ca saṃprati vartate
9	iti rāṣṭre paripatan bahuśaḥ puruṣaiḥ saha sarveṣāṃ rājayuktānāṃ duṣkṛtaṃ paripṛṣṭavān
10	sa buddhvā tasya rāṣṭrasya vyavasāyaṃ hi sarvaśaḥ rājayuktāpacārāṃś ca sarvān buddhvā tatas tataḥ
11	tam eva kākam ādāya rājānaṃ draṣṭum āgamat sarvajño 'smīti vacanaṃ bruvāṇaḥ saṃśitavrataḥ
12	sa sma kausalyam āgamya rājāmātyam alaṃkṛtam prāha kākasya vacanād amutredaṃ tvayā kṛtam
13	asau cāsau ca jānīte rājakośas tvayā hṛtaḥ evam ākhyāti kāko 'yaṃ tac chīghram anugamyatām
14	tathānyān api sa prāha rājakośaharān sadā na cāsya vacanaṃ kiṃ cid akṛtaṃ śrūyate kva cit
15	tena viprakṛtāḥ sarve rājayuktāḥ kurūdvaha tam atikramya suptasya niśi kākam apothayan
16	vāyasaṃ tu vinirbhinnaṃ dṛṣṭvā bāṇena pañjare pūrvāhṇe brāhmaṇo vākyaṃ kṣemadarśinam abravīt
17	rājaṃs tvām abhayaṃ yāce prabhuṃ prāṇadhaneśvaram anujñātas tvayā brūyāṃ vacanaṃ tvatpuro hitam
18	mitrārtham abhisaṃtapto bhaktyā sarvātmanā gataḥ ayaṃ tavārthaṃ harate yo brūyād akṣamānvitaḥ
19	saṃbubodhayiṣur mitraṃ sadaśvam iva sārathiḥ atimanyuprasakto hi prasajya hitakāraṇam
20	tathāvidhasya suhṛdaḥ kṣantavyaṃ saṃvijānatā aiśvaryam icchatā nityaṃ puruṣeṇa bubhūṣatā
21	taṃ rājā pratyuvācedaṃ yan mā kiṃ cid bhavān vadet kasmād ahaṃ na kṣameyam ākāṅkṣann ātmano hitam
22	brāhmaṇa pratijānīhi prabrūhi yadi cecchasi kariṣyāmi hi te vākyaṃ yad yan māṃ vipra vakṣyasi
23	munir uvāca
23	jñātvā nayān apāyāṃś ca bhṛtyatas te bhayāni ca bhaktyā vṛttiṃ samākhyātuṃ bhavato 'ntikam āgamam
24	prāg evoktaś ca doṣo 'yam ācāryair nṛpasevinām agatīkagatir hy eṣā yā rājñā saha jīvikā
25	āśīviṣaiś ca tasyāhuḥ saṃgataṃ yasya rājabhiḥ bahumitrāś ca rājāno bahvamitrās tathaiva ca
26	tebhyaḥ sarvebhya evāhur bhayaṃ rājopasevinām athaiṣām ekato rājan muhūrtād eva bhīr bhavet
27	naikāntenāpramādo hi kartuṃ śakyo mahīpatau na tu pramādaḥ kartavyaḥ kathaṃ cid bhūtim icchatā
28	pramādād dhi skhaled rājā skhalite nāsti jīvitam agniṃ dīptam ivāsīded rājānam upaśikṣitaḥ
29	āśīviṣam iva kruddhaṃ prabhuṃ prāṇadhaneśvaram yatnenopacaren nityaṃ nāham asmīti mānavaḥ
30	durvyāhṛtāc chaṅkamāno duṣkṛtād duradhiṣṭhitāt durāsitād durvrajitād iṅgitād aṅgaceṣṭitāt
31	devateva hi sarvārthān kuryād rājā prasāditaḥ vaiśvānara iva kruddhaḥ samūlam api nirdahet iti rājan mayaḥ prāha vartate ca tathaiva tat
32	atha bhūyāṃsam evārthaṃ kariṣyāmi punaḥ punaḥ dadāty asmadvidho 'mātyo buddhisāhāyyam āpadi
33	vāyasaś caiva me rājann antakāyābhisaṃhitaḥ na ca me 'tra bhavān garhyo na ca yeṣāṃ bhavān priyaḥ hitāhitāṃs tu budhyethā mā parokṣamatir bhava
34	ye tv ādānaparā eva vasanti bhavato gṛhe abhūtikāmā bhūtānāṃ tādṛśair me 'bhisaṃhitam
35	ye vā bhavadvināśena rājyam icchanty anantaram antarair abhisaṃdhāya rājan sidhyanti nānyathā
36	teṣām ahaṃ bhayād rājan gamiṣyāmy anyam āśramam tair hi me saṃdhito bāṇaḥ kāke nipatitaḥ prabho
37	chadmanā mama kākaś ca gamito yamasādanam dṛṣṭaṃ hy etan mayā rājaṃs tapodīrgheṇa cakṣuṣā
38	bahunakrajhaṣagrāhāṃ timiṃgilagaṇāyutām kākena baḍiśenemām atārṣaṃ tvām ahaṃ nadīm
39	sthāṇvaśmakaṇṭakavatīṃ vyāghrasiṃhagajākulām durāsadāṃ duṣpraveśāṃ guhāṃ haimavatīm iva
40	agninā tāmasaṃ durgaṃ naubhir āpyaṃ ca gamyate rājadurgāvataraṇe nopāyaṃ paṇḍitā viduḥ
41	gahanaṃ bhavato rājyam andhakāratamovṛtam neha viśvasituṃ śakyaṃ bhavatāpi kuto mayā
42	ato nāyaṃ śubho vāsas tulye sadasatī iha vadho hy evātra sukṛte duṣkṛte na ca saṃśayaḥ
43	nyāyato duṣkṛte ghātaḥ sukṛte syāt kathaṃ vadhaḥ neha yuktaṃ ciraṃ sthātuṃ javenāto vrajed budhaḥ
44	sītā nāma nadī rājan plavo yasyāṃ nimajjati tathopamām imāṃ manye vāgurāṃ sarvaghātinīm
45	madhuprapāto hi bhavān bhojanaṃ viṣasaṃyutam asatām iva te bhāvo vartate na satām iva āśīviṣaiḥ parivṛtaḥ kūpas tvam iva pārthiva
46	durgatīrthā bṛhatkūlā karīrīvetrasaṃyutā nadī madhurapānīyā yathā rājaṃs tathā bhavān śvagṛdhragomāyuyuto rājahaṃsasamo hy asi
47	yathāśritya mahāvṛkṣaṃ kakṣaḥ saṃvardhate mahān tatas taṃ saṃvṛṇoty eva tam atītya ca vardhate
48	tenaivopendhano nūnaṃ dāvo dahati dāruṇaḥ tathopamā hy amātyās te rājaṃs tān pariśodhaya
49	bhavataiva kṛtā rājan bhavatā paripālitāḥ bhavantaṃ paryavajñāya jighāṃsanti bhavatpriyam
50	uṣitaṃ śaṅkamānena pramādaṃ parirakṣatā antaḥsarpa ivāgāre vīrapatnyā ivālaye śīlaṃ jijñāsamānena rājñaś ca sahajīvinā
51	kaccij jitendriyo rājā kaccid abhyantarā jitāḥ kaccid eṣāṃ priyo rājā kaccid rājñaḥ priyāḥ prajāḥ
52	jijñāsur iha saṃprāptas tavāhaṃ rājasattama tasya me rocase rājan kṣudhitasyeva bhojanam
53	amātyā me na rocante vitṛṣṇasya yathodakam bhavato 'rthakṛd ity eva mayi doṣo hi taiḥ kṛtaḥ vidyate kāraṇaṃ nānyad iti me nātra saṃśayaḥ
54	na hi teṣām ahaṃ drugdhas tat teṣāṃ doṣavad gatam arer hi durhatād bheyaṃ bhagnapṛṣṭhād ivoragāt
55	rājovāca
55	bhūyasā paribarheṇa satkāreṇa ca bhūyasā pūjito brāhmaṇaśreṣṭha bhūyo vasa gṛhe mama
56	ye tvāṃ brāhmaṇa necchanti na te vatsyanti me gṛhe bhavataiva hi taj jñeyaṃ yad idānīm anantaram
57	yathā syād duṣkṛto daṇḍo yathā ca sukṛtaṃ kṛtam tathā samīkṣya bhagavañ śreyase viniyuṅkṣva mām
58	munir uvāca
58	adarśayann imaṃ doṣam ekaikaṃ durbalaṃ kuru tataḥ kāraṇam ājñāya puruṣaṃ puruṣaṃ jahi
59	ekadoṣā hi bahavo mṛdnīyur api kaṇṭakān mantrabhedabhayād rājaṃs tasmād etad bravīmi te
60	vayaṃ tu brāhmaṇā nāma mṛdudaṇḍāḥ kṛpālavaḥ svasti cecchāmi bhavataḥ pareṣāṃ ca yathātmanaḥ
61	rājann ātmānam ācakṣe saṃbandhī bhavato hy aham muniḥ kālakavṛkṣīya ity evam abhisaṃjñitaḥ
62	pituḥ sakhā ca bhavataḥ saṃmataḥ satyasaṃgaraḥ vyāpanne bhavato rājye rājan pitari saṃsthite
63	sarvakāmān parityajya tapas taptaṃ tadā mayā snehāt tvāṃ prabravīmy etan mā bhūyo vibhramed iti
64	ubhe dṛṣṭvā duḥkhasukhe rājyaṃ prāpya yadṛcchayā rājyenāmātyasaṃsthena kathaṃ rājan pramādyasi
65	bhīṣma uvāca
65	tato rājakule nāndī saṃjajñe bhūyasī punaḥ purohitakule caiva saṃprāpte brāhmaṇarṣabhe
66	ekacchatrāṃ mahīṃ kṛtvā kausalyāya yaśasvine muniḥ kālakavṛkṣīya īje kratubhir uttamaiḥ
67	hitaṃ tad vacanaṃ śrutvā kausalyo 'nvaśiṣan mahīm tathā ca kṛtavān rājā yathoktaṃ tena bhārata