Book 12 Chapter 68
1	yudhiṣṭhira uvāca
1	kim āhur daivataṃ viprā rājānaṃ bharatarṣabha manuṣyāṇām adhipatiṃ tan me brūhi pitāmaha
2	bhīṣma uvāca
2	atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam bṛhaspatiṃ vasumanā yathā papraccha bhārata
3	rājā vasumanā nāma kausalyo dhīmatāṃ varaḥ maharṣiṃ paripapraccha kṛtaprajño bṛhaspatim
4	sarvaṃ vainayikaṃ kṛtvā vinayajño bṛhaspateḥ dakṣiṇānantaro bhūtvā praṇamya vidhipūrvakam
5	vidhiṃ papraccha rājyasya sarvabhūtahite rataḥ prajānāṃ hitam anvicchan dharmamūlaṃ viśāṃ pate
6	kena bhūtāni vardhante kṣayaṃ gacchanti kena ca kam arcanto mahāprājña sukham atyantam āpnuyuḥ
7	iti pṛṣṭo mahārājñā kausalyenāmitaujasā rājasatkāram avyagraḥ śaśaṃsāsmai bṛhaspatiḥ
8	rājamūlo mahārāja dharmo lokasya lakṣyate prajā rājabhayād eva na khādanti parasparam
9	rājā hy evākhilaṃ lokaṃ samudīrṇaṃ samutsukam prasādayati dharmeṇa prasādya ca virājate
10	yathā hy anudaye rājan bhūtāni śaśisūryayoḥ andhe tamasi majjeyur apaśyantaḥ parasparam
11	yathā hy anudake matsyā nirākrande vihaṃgamāḥ vihareyur yathākāmam abhisṛtya punaḥ punaḥ
12	vimathyātikrameraṃś ca viṣahyāpi parasparam abhāvam acireṇaiva gaccheyur nātra saṃśayaḥ
13	evam eva vinā rājñā vinaśyeyur imāḥ prajāḥ andhe tamasi majjeyur agopāḥ paśavo yathā
14	hareyur balavanto hi durbalānāṃ parigrahān hanyur vyāyacchamānāṃś ca yadi rājā na pālayet
15	yānaṃ vastram alaṃkārān ratnāni vividhāni ca hareyuḥ sahasā pāpā yadi rājā na pālayet
16	mamedam iti loke 'smin na bhavet saṃparigrahaḥ viśvalopaḥ pravarteta yadi rājā na pālayet
17	mātaraṃ pitaraṃ vṛddham ācāryam atithiṃ gurum kliśnīyur api hiṃsyur vā yadi rājā na pālayet
18	pated bahuvidhaṃ śastraṃ bahudhā dharmacāriṣu adharmaḥ pragṛhītaḥ syād yadi rājā na pālayet
19	vadhabandhaparikleśo nityam arthavatāṃ bhavet mamatvaṃ ca na vindeyur yadi rājā na pālayet
20	antaś cākāśam eva syāl loko 'yaṃ dasyusād bhavet patec ca narakaṃ ghoraṃ yadi rājā na pālayet
21	na yonipoṣo varteta na kṛṣir na vaṇikpathaḥ majjed dharmas trayī na syād yadi rājā na pālayet
22	na yajñāḥ saṃpravarteran vidhivat svāptadakṣiṇāḥ na vivāhāḥ samājā vā yadi rājā na pālayet
23	na vṛṣāḥ saṃpravarteran na mathyeraṃś ca gargarāḥ ghoṣāḥ praṇāśaṃ gaccheyur yadi rājā na pālayet
24	trastam udvignahṛdayaṃ hāhābhūtam acetanam kṣaṇena vinaśet sarvaṃ yadi rājā na pālayet
25	na saṃvatsarasatrāṇi tiṣṭheyur akutobhayāḥ vidhivad dakṣiṇāvanti yadi rājā na pālayet
26	brāhmaṇāś caturo vedān nādhīyeraṃs tapasvinaḥ vidyāsnātās tapaḥsnātā yadi rājā na pālayet
27	hasto hastaṃ sa muṣṇīyād bhidyeran sarvasetavaḥ bhayārtaṃ vidravet sarvaṃ yadi rājā na pālayet
28	na labhed dharmasaṃśleṣaṃ hataviprahato janaḥ kartā svecchendriyo gacched yadi rājā na pālayet
29	anayāḥ saṃpravarteran bhaved vai varṇasaṃkaraḥ durbhikṣam āviśed rāṣṭraṃ yadi rājā na pālayet
30	vivṛtya hi yathākāmaṃ gṛhadvārāṇi śerate manuṣyā rakṣitā rājñā samantād akutobhayāḥ
31	nākruṣṭaṃ sahate kaś cit kuto hastasya laṅghanam yadi rājā manuṣyeṣu trātā bhavati dhārmikaḥ
32	striyaś cāpuruṣā mārgaṃ sarvālaṃkārabhūṣitāḥ nirbhayāḥ pratipadyante yadā rakṣati bhūmipaḥ
33	dharmam eva prapadyante na hiṃsanti parasparam anugṛhṇanti cānyonyaṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ
34	yajante ca trayo varṇā mahāyajñaiḥ pṛthagvidhaiḥ yuktāś cādhīyate śāstraṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ
35	vārtāmūlo hy ayaṃ lokas trayyā vai dhāryate sadā tat sarvaṃ vartate samyag yadā rakṣati bhūmipaḥ
36	yadā rājā dhuraṃ śreṣṭhām ādāya vahati prajāḥ mahatā balayogena tadā lokaḥ prasīdati
37	yasyābhāve ca bhūtānām abhāvaḥ syāt samantataḥ bhāve ca bhāvo nityaḥ syāt kas taṃ na pratipūjayet
38	tasya yo vahate bhāraṃ sarvalokasukhāvaham tiṣṭhet priyahite rājña ubhau lokau hi yo jayet
39	yas tasya puruṣaḥ pāpaṃ manasāpy anucintayet asaṃśayam iha kliṣṭaḥ pretyāpi narakaṃ patet
40	na hi jātv avamantavyo manuṣya iti bhūmipaḥ mahatī devatā hy eṣā nararūpeṇa tiṣṭhati
41	kurute pañca rūpāṇi kālayuktāni yaḥ sadā bhavaty agnis tathādityo mṛtyur vaiśravaṇo yamaḥ
42	yadā hy āsīd ataḥ pāpān dahaty ugreṇa tejasā mithyopacarito rājā tadā bhavati pāvakaḥ
43	yadā paśyati cāreṇa sarvabhūtāni bhūmipaḥ kṣemaṃ ca kṛtvā vrajati tadā bhavati bhāskaraḥ
44	aśucīṃś ca yadā kruddhaḥ kṣiṇoti śataśo narān saputrapautrān sāmātyāṃs tadā bhavati so 'ntakaḥ
45	yadā tv adhārmikān sarvāṃs tīkṣṇair daṇḍair niyacchati dhārmikāṃś cānugṛhṇāti bhavaty atha yamas tadā
46	yadā tu dhanadhārābhis tarpayaty upakāriṇaḥ ācchinatti ca ratnāni vividhāny apakāriṇām
47	śriyaṃ dadāti kasmai cit kasmāc cid apakarṣati tadā vaiśravaṇo rājaṃl loke bhavati bhūmipaḥ
48	nāsyāpavāde sthātavyaṃ dakṣeṇākliṣṭakarmaṇā dharmyam ākāṅkṣatā lābham īśvarasyānasūyatā
49	na hi rājñaḥ pratīpāni kurvan sukham avāpnuyāt putro bhrātā vayasyo vā yady apy ātmasamo bhavet
50	kuryāt kṛṣṇagatiḥ śeṣaṃ jvalito 'nilasārathiḥ na tu rājñābhipannasya śeṣaṃ kva cana vidyate
51	tasya sarvāṇi rakṣyāṇi dūrataḥ parivarjayet mṛtyor iva jugupseta rājasvaharaṇān naraḥ
52	naśyed abhimṛśan sadyo mṛgaḥ kūṭam iva spṛśan ātmasvam iva saṃrakṣed rājasvam iha buddhimān
53	mahāntaṃ narakaṃ ghoram apratiṣṭham acetasaḥ patanti cirarātrāya rājavittāpahāriṇaḥ
54	rājā bhojo virāṭ samrāṭ kṣatriyo bhūpatir nṛpaḥ ya evaṃ stūyate śabdaiḥ kas taṃ nārcitum icchati
55	tasmād bubhūṣur niyato jitātmā saṃyatendriyaḥ medhāvī smṛtimān dakṣaḥ saṃśrayeta mahīpatim
56	kṛtajñaṃ prājñam akṣudraṃ dṛḍhabhaktiṃ jitendriyam dharmanityaṃ sthitaṃ sthityāṃ mantriṇaṃ pūjayen nṛpaḥ
57	dṛḍhabhaktiṃ kṛtaprajñaṃ dharmajñaṃ saṃyatendriyam śūram akṣudrakarmāṇaṃ niṣiddhajanam āśrayet
58	rājā pragalbhaṃ puruṣaṃ karoti; rājā kṛśaṃ bṛṃhayate manuṣyam rājābhipannasya kutaḥ sukhāni; rājābhyupetaṃ sukhinaṃ karoti
59	rājā prajānāṃ hṛdayaṃ garīyo; gatiḥ pratiṣṭhā sukham uttamaṃ ca yam āśritā lokam imaṃ paraṃ ca; jayanti samyak puruṣā narendram
60	narādhipaś cāpy anuśiṣya medinīṃ; damena satyena ca sauhṛdena mahadbhir iṣṭvā kratubhir mahāyaśās; triviṣṭape sthānam upaiti satkṛtam
61	sa evam ukto guruṇā kausalyo rājasattamaḥ prayatnāt kṛtavān vīraḥ prajānāṃ paripālanam