Book 12 Chapter 60
1	vaiśaṃpāyana uvāca
1	tataḥ punaḥ sa gāṅgeyam abhivādya pitāmaham prāñjalir niyato bhūtvā paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
2	ke dharmāḥ sarvavarṇānāṃ cāturvarṇyasya ke pṛthak caturṇām āśramāṇāṃ ca rājadharmāś ca ke matāḥ
3	kena svid vardhate rāṣṭraṃ rājā kena vivardhate kena paurāś ca bhṛtyāś ca vardhante bharatarṣabha
4	kośaṃ daṇḍaṃ ca durgaṃ ca sahāyān mantriṇas tathā ṛtvikpurohitācāryān kīdṛśān varjayen nṛpaḥ
5	keṣu viśvasitavyaṃ syād rājñāṃ kasyāṃ cid āpadi kuto vātmā dṛḍho rakṣyas tan me brūhi pitāmaha
6	bhīṣma uvāca
6	namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase brāhmaṇebhyo namaskṛtvā dharmān vakṣyāmi śāśvatān
7	akrodhaḥ satyavacanaṃ saṃvibhāgaḥ kṣamā tathā prajanaḥ sveṣu dāreṣu śaucam adroha eva ca
8	ārjavaṃ bhṛtyabharaṇaṃ navaite sārvavarṇikāḥ brāhmaṇasya tu yo dharmas taṃ te vakṣyāmi kevalam
9	damam eva mahārāja dharmam āhuḥ purātanam svādhyāyo 'dhyāpanaṃ caiva tatra karma samāpyate
10	taṃ ced vittam upāgacched vartamānaṃ svakarmaṇi akurvāṇaṃ vikarmāṇi śāntaṃ prajñānatarpitam
11	kurvītāpatyasaṃtānam atho dadyād yajeta ca saṃvibhajya hi bhoktavyaṃ dhanaṃ sadbhir itīṣyate
12	pariniṣṭhitakāryas tu svādhyāyenaiva brāhmaṇaḥ kuryād anyan na vā kuryān maitro brāhmaṇa ucyate
13	kṣatriyasyāpi yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata dadyād rājā na yāceta yajeta na tu yājayet
14	nādhyāpayed adhīyīta prajāś ca paripālayet nityodyukto dasyuvadhe raṇe kuryāt parākramam
15	ye ca kratubhir ījānāḥ śrutavantaś ca bhūmipāḥ ya evāhavajetāras ta eṣāṃ lokajittamāḥ
16	avikṣatena dehena samarād yo nivartate kṣatriyo nāsya tat karma praśaṃsanti purāvidaḥ
17	vadhaṃ hi kṣatrabandhūnāṃ dharmam āhuḥ pradhānataḥ nāsya kṛtyatamaṃ kiṃ cid anyad dasyunibarhaṇāt
18	dānam adhyayanaṃ yajño yogaḥ kṣemo vidhīyate tasmād rājñā viśeṣeṇa yoddhavyaṃ dharmam īpsatā
19	sveṣu dharmeṣv avasthāpya prajāḥ sarvā mahīpatiḥ dharmeṇa sarvakṛtyāni samaniṣṭhāni kārayet
20	pariniṣṭhitakāryaḥ syān nṛpatiḥ paripālanāt kuryād anyan na vā kuryād aindro rājanya ucyate
21	vaiśyasyāpīha yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata dānam adhyayanaṃ yajñaḥ śaucena dhanasaṃcayaḥ
22	pitṛvat pālayed vaiśyo yuktaḥ sarvapaśūn iha vikarma tad bhaved anyat karma yad yat samācaret rakṣayā sa hi teṣāṃ vai mahat sukham avāpnuyāt
23	prajāpatir hi vaiśyāya sṛṣṭvā paridade paśūn brāhmaṇāya ca rājñe ca sarvāḥ paridade prajāḥ
24	tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi yac ca tasyopajīvanam ṣaṇṇām ekāṃ pibed dhenuṃ śatāc ca mithunaṃ haret
25	laye ca saptamo bhāgas tathā śṛṅge kalā khure sasyasya sarvabījānām eṣā sāṃvatsarī bhṛtiḥ
26	na ca vaiśyasya kāmaḥ syān na rakṣeyaṃ paśūn iti vaiśye cecchati nānyena rakṣitavyāḥ kathaṃ cana
27	śūdrasyāpi hi yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata prajāpatir hi varṇānāṃ dāsaṃ śūdram akalpayat
28	tasmāc chūdrasya varṇānāṃ paricaryā vidhīyate teṣāṃ śuśrūṣaṇāc caiva mahat sukham avāpnuyāt
29	śūdra etān paricaret trīn varṇān anasūyakaḥ saṃcayāṃś ca na kurvīta jātu śūdraḥ kathaṃ cana
30	pāpīyān hi dhanaṃ labdhvā vaśe kuryād garīyasaḥ rājñā vā samanujñātaḥ kāmaṃ kurvīta dhārmikaḥ
31	tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi yac ca tasyopajīvanam avaśyabharaṇīyo hi varṇānāṃ śūdra ucyate
32	chatraṃ veṣṭanam auśīram upānad vyajanāni ca yātayāmāni deyāni śūdrāya paricāriṇe
33	adhāryāṇi viśīrṇāni vasanāni dvijātibhiḥ śūdrāyaiva vidheyāni tasya dharmadhanaṃ hi tat
34	yaś ca kaś cid dvijātīnāṃ śūdraḥ śuśrūṣur āvrajet kalpyāṃ tasya tu tenāhur vṛttiṃ dharmavido janāḥ deyaḥ piṇḍo 'napetāya bhartavyau vṛddhadurbalau
35	śūdreṇa ca na hātavyo bhartā kasyāṃ cid āpadi atirekeṇa bhartavyo bhartā dravyaparikṣaye na hi svam asti śūdrasya bhartṛhāryadhano hy asau
36	uktas trayāṇāṃ varṇānāṃ yajñas trayyaiva bhārata svāhākāranamaskārau mantraḥ śūdre vidhīyate
37	tābhyāṃ śūdraḥ pākayajñair yajeta vratavān svayam pūrṇapātramayīm āhuḥ pākayajñasya dakṣiṇām
38	śūdraḥ paijavano nāma sahasrāṇāṃ śataṃ dadau aindrāgnena vidhānena dakṣiṇām iti naḥ śrutam
39	ato hi sarvavarṇānāṃ śraddhāyajño vidhīyate daivataṃ hi mahac chraddhā pavitraṃ yajatāṃ ca yat
40	daivataṃ paramaṃ viprāḥ svena svena parasparam ayajann iha satrais te tais taiḥ kāmaiḥ sanātanaiḥ
41	saṃsṛṣṭā brāhmaṇair eva triṣu varṇeṣu sṛṣṭayaḥ devānām api ye devā yad brūyus te paraṃ hi tat tasmād varṇaiḥ sarvayajñāḥ saṃsṛjyante na kāmyayā
42	ṛgyajuḥsāmavit pūjyo nityaṃ syād devavad dvijaḥ anṛgyajur asāmā tu prājāpatya upadravaḥ
43	yajño manīṣayā tāta sarvavarṇeṣu bhārata nāsya yajñahano devā īhante netare janāḥ tasmāt sarveṣu varṇeṣu śraddhāyajño vidhīyate
44	svaṃ daivataṃ brāhmaṇāḥ svena nityaṃ; parān varṇān ayajann evam āsīt ārocitā naḥ sumahān sa dharmaḥ; sṛṣṭo brahmaṇā triṣu varṇeṣu dṛṣṭaḥ
45	tasmād varṇā ṛjavo jātidharmāḥ; saṃsṛjyante tasya vipāka eṣaḥ ekaṃ sāma yajur ekam ṛg ekā; vipraś caiko 'niścayas teṣu dṛṣṭaḥ
46	atra gāthā yajñagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ vaikhānasānāṃ rājendra munīnāṃ yaṣṭum icchatām
47	udite 'nudite vāpi śraddadhāno jitendriyaḥ vahniṃ juhoti dharmeṇa śraddhā vai kāraṇaṃ mahat
48	yat skannam asya tat pūrvaṃ yad askannaṃ tad uttaram bahūni yajñarūpāṇi nānākarmaphalāni ca
49	tāni yaḥ saṃvijānāti jñānaniścayaniścitaḥ dvijātiḥ śraddhayopetaḥ sa yaṣṭuṃ puruṣo 'rhati
50	steno vā yadi vā pāpo yadi vā pāpakṛttamaḥ yaṣṭum icchati yajñaṃ yaḥ sādhum eva vadanti tam
51	ṛṣayas taṃ praśaṃsanti sādhu caitad asaṃśayam sarvathā sarvavarṇair hi yaṣṭavyam iti niścayaḥ na hi yajñasamaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate
52	tasmād yaṣṭavyam ity āhuḥ puruṣeṇānasūyatā śraddhāpavitram āśritya yathāśakti prayacchatā