Book 8 Chapter 31
1	saṃjaya uvāca
1	tataḥ parānīkabhidaṃ vyūham apratimaṃ paraiḥ samīkṣya karṇaḥ pārthānāṃ dhṛṣṭadyumnābhirakṣitam
2	prayayau rathaghoṣeṇa siṃhanādaraveṇa ca vāditrāṇāṃ ca ninadaiḥ kampayann iva medinīm
3	vepamāna iva krodhād yuddhaśauṇḍaḥ paraṃtapaḥ pativyūhya mahātejā yathāvad bharatarṣabha
4	vyadhamat pāṇḍavīṃ senām āsurīṃ maghavān iva yudhiṣṭhiraṃ cābhibhavann asapavyaṃ cakāra ha
5	dhṛtarāṣṭra uvāca
5	kathaṃ saṃjaya rādheyaḥ pratyavyūhata pāṇḍavān dhṛṣṭadyumnamukhān vīrān bhīmasenābhirakṣitān
6	ke ca prapakṣau pakṣau vā mama sainyasya saṃjaya pravibhajya yathānyāyaṃ kathaṃ vā samavasthitāḥ
7	kathaṃ pāṇḍusutāś cāpi pratyavyūhanta māmakān kathaṃ caitan mahāyuddhaṃ prāvartata sudāruṇam
8	kva ca bībhatsur abhavad yat karṇo 'yād yudhiṣṭhiram ko hy arjunasya sāṃnidhye śakto 'bhyetuṃ yudhiṣṭhiram
9	sarvabhūtāni yo hy ekaḥ khāṇḍave jitavān purā kas tam anyatra rādheyāt pratiyudhyej jijīviṣuḥ
10	saṃjaya uvāca
10	śṛṇu vyūhasya racanām arjunaś ca yathā gataḥ paridāya nṛpaṃ tebhyaḥ saṃgrāmaś cābhavad yathā
11	kṛpaḥ śāradvato rājan māgadhaś ca tarasvinaḥ sātvataḥ kṛtavarmā ca dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ
12	teṣāṃ prapakṣe śakunir ulūkaś ca mahārathaḥ sādibhir vimalaprāsais tavānīkam arakṣatām
13	gāndhāribhir asaṃbhrāntaiḥ pārvatīyaiś ca durjayaiḥ śalabhānām iva vrātaiḥ piśācair iva durdṛśaiḥ
14	catustriṃśat sahasrāṇi rathānām anivartinām saṃśaptakā yuddhaśauṇḍā vāmaṃ pārśvam apālayan
15	samuccitās tava sutaiḥ kṛṣṇārjunajighāṃsavaḥ teṣāṃ prapakṣaḥ kāmbojāḥ śakāś ca yavanaiḥ saha
16	nideśāt sūtaputrasya sarathāḥ sāśvapattayaḥ āhvayanto 'rjunaṃ tasthuḥ keśavaṃ ca mahābalam
17	madhyesenāmukhaṃ karṇo vyavātiṣṭhata daṃśitaḥ citravarmāṅgadaḥ sragvī pālayan dhvajinīmukham
18	rakṣyamāṇaḥ susaṃrabdhaiḥ putraiḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ vāhinīpramukhaṃ vīraḥ saṃprakarṣann aśobhata
19	ayoratnir mahābāhuḥ sūryavaiśvānaradyutiḥ mahādvipaskandhagataḥ piṅgalaḥ priyadarśanaḥ duḥśāsano vṛtaḥ sainyaiḥ sthito vyūhasya pṛṣṭhataḥ
20	tam anvayān mahārāja svayaṃ duryodhano nṛpaḥ citrāśvaiś citrasaṃnāhaiḥ sodaryair abhirakṣitaḥ
21	rakṣyamāṇo mahāvīryaiḥ sahitair madrakekayaiḥ aśobhata mahārāja devair iva śatakratuḥ
22	aśvatthāmā kurūṇāṃ ca ye pravīrā mahārathāḥ nityamattāś ca mātaṅgāḥ śūrair mlecchair adhiṣṭhitāḥ anvayus tad rathānīkaṃ kṣaranta iva toyadāḥ
23	te dhvajair vaijayantībhir jvaladbhiḥ paramāyudhaiḥ sādibhiś cāsthitā rejur drumavanta ivācalāḥ
24	teṣāṃ padātināgānāṃ pādarakṣāḥ sahasraśaḥ paṭṭiśāsidharāḥ śūrā babhūvur anivartinaḥ
25	sādibhiḥ syandanair nāgair adhikaṃ samalaṃkṛtaiḥ sa vyūharājo vibabhau devāsuracamūpamaḥ
26	bārhaspatyaḥ suvihito nāyakena vipaścitā nṛtyatīva mahāvyūhaḥ pareṣām ādadhad bhayam
27	tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ pattyaśvarathamātaṅgāḥ prāvṛṣīva balāhakāḥ
28	tataḥ senāmukhe karṇaṃ dṛṣṭvā rājā yudhiṣṭhiraḥ dhanaṃjayam amitraghnam ekavīram uvāca ha
29	paśyārjuna mahāvyūhaṃ karṇena vihitaṃ raṇe yuktaṃ pakṣaiḥ prapakṣaiś ca senānīkaṃ prakāśate
30	tad etad vai samālokya pratyamitraṃ mahad balam yathā nābhibhavaty asmāṃs tathā nītir vidhīyatām
31	evam ukto 'rjuno rājñā prāñjalir nṛpam abravīt yathā bhavān āha tathā tat sarvaṃ na tad anyathā
32	yas tv asya vihito ghātas taṃ kariṣyāmi bhārata pradhānavadha evāsya vināśas taṃ karomy aham
33	yudhiṣṭhira uvāca
33	tasmāt tvam eva rādheyaṃ bhīmasenaḥ suyodhanam vṛṣasenaṃ ca nakulaḥ sahadevo 'pi saubalam
34	duḥśāsanaṃ śatānīko hārdikyaṃ śinipuṃgavaḥ dhṛṣṭadyumnas tathā drauṇiṃ svayaṃ yāsyāmy ahaṃ kṛpam
35	draupadeyā dhārtarāṣṭrāñ śiṣṭān saha śikhaṇḍinā te te ca tāṃs tān ahitān asmākaṃ ghnantu māmakāḥ
36	saṃjaya uvāca
36	ity ukto dharmarājena tathety uktvā dhanaṃjayaḥ vyādideśa svasainyāni svayaṃ cāgāc camūmukham
37	atha taṃ ratham āyāntaṃ dṛṣṭvātyadbhutadarśanam uvācādhirathiṃ śalyaḥ punas taṃ yuddhadurmadam
38	ayaṃ sa ratha āyāti śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ nighnann amitrān kaunteyo yaṃ yaṃ tvaṃ paripṛcchasi
39	śrūyate tumulaḥ śabdo rathanemisvano mahān eṣa reṇuḥ samudbhūto divam āvṛtya tiṣṭhati
40	cakranemipraṇunnā ca kampate karṇa medinī pravāty eṣa mahāvāyur abhitas tava vāhinīm kravyādā vyāharanty ete mṛgāḥ kurvanti bhairavam
41	paśya karṇa mahāghoraṃ bhayadaṃ lomaharṣaṇam kabandhaṃ meghasaṃkāśaṃ bhānum āvṛtya saṃsthitam
42	paśya yūthair bahuvidhair mṛgāṇāṃ sarvatodiśam balibhir dṛptaśārdūlair ādityo 'bhinirīkṣyate
43	paśya kaṅkāṃś ca gṛdhrāṃś ca samavetān sahasraśaḥ sthitān abhimukhān ghorān anyonyam abhibhāṣataḥ
44	sitāś cāśvāḥ samāyuktās tava karṇa mahārathe pradarāḥ prajvalanty ete dhvajaś caiva prakampate
45	udīryato hayān paśya mahākāyān mahājavān plavamānān darśanīyān ākāśe garuḍān iva
46	dhruvam eṣu nimitteṣu bhūmim āvṛtya pārthivāḥ svapsyanti nihatāḥ karṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ
47	śaṅkhānāṃ tumulaḥ śabdaḥ śrūyate lomaharṣaṇaḥ ānakānāṃ ca rādheya mṛdaṅgānāṃ ca sarvaśaḥ
48	bāṇaśabdān bahuvidhān narāśvarathanisvanān jyātalatreṣuśabdāṃś ca śṛṇu karṇa mahātmanām
49	hemarūpyapramṛṣṭānāṃ vāsasāṃ śilpinirmitāḥ nānāvarṇā rathe bhānti śvasanena prakampitāḥ
50	sahemacandratārārkāḥ patākāḥ kiṅkiṇīyutāḥ paśya karṇārjunasyaitāḥ saudāminya ivāmbude
51	dhvajāḥ kaṇakaṇāyante vātenābhisamīritāḥ sapatākā rathāś cāpi pāñcālānāṃ mahātmanām
52	nāgāśvarathapattyaughāṃs tāvakān samabhighnataḥ dhvajāgraṃ dṛśyate tv asya jyāśabdaś cāpi śrūyate
53	adya draṣṭāsi taṃ vīraṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim nighnantaṃ śātravān saṃkhye yaṃ karṇa paripṛcchasi
54	adya tau puruṣavyāghrau lohitākṣau paraṃtapau vāsudevārjunau karṇa draṣṭāsy ekarathasthitau
55	sārathir yasya vārṣṇeyo gāṇḍīvaṃ yasya kārmukam taṃ ced dhantāsi rādheya tvaṃ no rājā bhaviṣyasi
56	eṣa saṃśaptakāhūtas tān evābhimukho gataḥ karoti kadanaṃ caiṣāṃ saṃgrāme dviṣatāṃ balī iti bruvāṇaṃ madreśaṃ karṇaḥ prāhātimanyumān
57	paśya saṃśaptakaiḥ kruddhaiḥ sarvataḥ samabhidrutaḥ eṣa sūrya ivāmbhodaiś channaḥ pārtho na dṛśyate etad anto 'rjunaḥ śalya nimagnaḥ śokasāgare
58	śalya uvāca
58	varuṇaṃ ko 'mbhasā hanyād indhanena ca pāvakam ko vānilaṃ nigṛhṇīyāt pibed vā ko mahārṇavam
59	īdṛg rūpam ahaṃ manye pārthasya yudhi nigraham na hi śakyo 'rjuno jetuṃ sendraiḥ sarvaiḥ surāsuraiḥ
60	athaivaṃ paritoṣas te vācoktvā sumanā bhava na sa śakyo yudhā jetum anyaṃ kuru manoratham
61	bāhubhyām uddhared bhūmiṃ dahet kruddha imāḥ prajāḥ pātayet tridivād devān yo 'rjunaṃ samare jayet
62	paśya kuntīsutaṃ vīraṃ bhīmam akliṣṭakāriṇam prabhāsantaṃ mahābāhuṃ sthitaṃ merum ivācalam
63	amarṣī nityasaṃrabdhaś ciraṃ vairam anusmaran eṣa bhīmo jayaprepsur yudhi tiṣṭhati vīryavān
64	eṣa dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ tiṣṭhaty asukaraḥ saṃkhye paraiḥ parapuraṃjayaḥ
65	etau ca puruṣavyāghrāv aśvināv iva sodarau nakulaḥ sahadevaś ca tiṣṭhato yudhi durjayau
66	dṛśyanta ete kārṣṇeyāḥ pañca pañcācalā iva vyavasthitā yotsyamānāḥ sarve 'rjunasamā yudhi
67	ete drupadaputrāś ca dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ hīnāḥ satyajitā vīrās tiṣṭhanti paramaujasaḥ
68	iti saṃvadator eva tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ te sene samasajjetāṃ gaṅgāyamunavad bhṛśam