 | Book 8 Chapter 4
|
| 1 | vaiśaṃpāyana uvāca
|
| 1 | etac chrutvā mahārāja dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
abravīt saṃjayaṃ sūtaṃ śokavyākulacetanaḥ
|
| 2 | duṣpraṇītena me tāta manasābhiplutātmanaḥ
hataṃ vaikartanaṃ śrutvā śoko marmāṇi kṛntati
|
| 3 | kṛtāstraparamāḥ śalye duḥkhapāraṃ titīrṣavaḥ
kurūṇāṃ sṛñjayānāṃ ca ke nu jīvanti ke mṛtāḥ
|
| 4 | saṃjaya uvāca
|
| 4 | hataḥ śāṃtanavo rājan durādharṣaḥ pratāpavān
hatvā pāṇḍavayodhānām arbudaṃ daśabhir dinaiḥ
|
| 5 | tato droṇo maheṣvāsaḥ pāñcālānāṃ rathavrajān
nihatya yudhi durdharṣaḥ paścād rukmaratho hataḥ
|
| 6 | hataśiṣṭasya bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā
ardhaṃ nihatya sainyasya karṇo vaikartano hataḥ
|
| 7 | viviṃśatir mahārāja rājaputro mahābalaḥ
ānartayodhāñ śataśo nihatya nihato raṇe
|
| 8 | atha putro vikarṇas te kṣatravratam anusmaran
kṣīṇavāhāyudhaḥ śūraḥ sthito 'bhimukhataḥ parān
|
| 9 | ghorarūpān parikleśān duryodhanakṛtān bahūn
pratijñāṃ smaratā caiva bhīmasenena pātitaḥ
|
| 10 | vindānuvindāv āvantyau rājaputrau mahābalau
kṛtvā nasukaraṃ karma gatau vaivasvatakṣayam
|
| 11 | sindhurāṣṭramukhānīha daśa rāṣṭrāṇi yasya vai
vaśe tiṣṭhanti vīrasya yaḥ sthitas tava śāsane
|
| 12 | akṣauhiṇīr daśaikāṃ ca nirjitya niśitaiḥ śaraiḥ
arjunena hato rājan mahāvīryo jayadrathaḥ
|
| 13 | tathā duryodhanasutas tarasvī yuddhadurmadaḥ
vartamānaḥ pituḥ śāstre saubhadreṇa nipātitaḥ
|
| 14 | tathā dauḥśāsanir vīro bāhuśālī raṇotkaṭaḥ
draupadeyena vikramya gamito yamasādanam
|
| 15 | kirātānām adhipatiḥ sāgarānūpavāsinām
devarājasya dharmātmā priyo bahumataḥ sakhā
|
| 16 | bhagadatto mahīpālaḥ kṣatradharmarataḥ sadā
dhanaṃjayena vikramya gamito yamasādanam
|
| 17 | tathā kauravadāyādaḥ saumadattir mahāyaśāḥ
hato bhūriśravā rājañ śūraḥ sātyakinā yudhi
|
| 18 | śrutāyur api cāmbaṣṭhaḥ kṣatriyāṇāṃ dhanurdharaḥ
carann abhītavat saṃkhye nihataḥ savyasācinā
|
| 19 | tava putraḥ sadā saṃkhye kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
duḥśāsano mahārāja bhīmasenena pātitaḥ
|
| 20 | yasya rājan gajānīkaṃ bahusāhasram adbhutam
sudakṣiṇaḥ sa saṃgrāme nihataḥ savyasācinā
|
| 21 | kosalānām adhipatir hatvā bahuśatān parān
saubhadreṇa hi vikramya gamito yamasādanam
|
| 22 | bahuśo yodhayitvā ca bhīmasenaṃ mahārathaḥ
citrasenas tava suto bhīmasenena pātitaḥ
|
| 23 | madrarājātmajaḥ śūraḥ pareṣāṃ bhayavardhanaḥ
asicarmadharaḥ śrīmān saubhadreṇa nipātitaḥ
|
| 24 | samaḥ karṇasya samare yaḥ sa karṇasya paśyataḥ
vṛṣaseno mahātejāḥ śīghrāstraḥ kṛtaniścayaḥ
|
| 25 | abhimanyor vadhaṃ smṛtvā pratijñām api cātmanaḥ
dhanaṃjayena vikramya gamito yamasādanam
|
| 26 | nityaprasaktavairo yaḥ pāṇḍavaiḥ pṛthivīpatiḥ
viśrāvya vairaṃ pārthena śrutāyuḥ sa nipātitaḥ
|
| 27 | śalyaputras tu vikrāntaḥ sahadevena māriṣa
hato rukmaratho rājan bhrātā mātulajo yudhi
|
| 28 | rājā bhagīratho vṛddho bṛhatkṣatraś ca kekayaḥ
parākramantau vikrāntau nihatau vīryavattarau
|
| 29 | bhagadattasuto rājan kṛtaprajño mahābalaḥ
śyenavac caratā saṃkhye nakulena nipātitaḥ
|
| 30 | pitāmahas tava tathā bāhlikaḥ saha bāhlikaiḥ
bhīmasenena vikramya gamito yamasādanam
|
| 31 | jayatsenas tathā rājañ jārāsaṃdhir mahābalaḥ
māgadho nihataḥ saṃkhye saubhadreṇa mahātmanā
|
| 32 | putras te durmukho rājan duḥsahaś ca mahārathaḥ
gadayā bhīmasenena nihatau śūramāninau
|
| 33 | durmarṣaṇo durviṣaho durjayaś ca mahārathaḥ
kṛtvā nasukaraṃ karma gatā vaivasvatakṣayam
|
| 34 | sacivo vṛṣavarmā te sūtaḥ paramavīryavān
bhīmasenena vikramya gamito yamasādanam
|
| 35 | nāgāyutabalo rājā nāgāyutabalo mahān
sagaṇaḥ pāṇḍuputreṇa nihataḥ savyasācinā
|
| 36 | vasātayo mahārāja dvisāhasrāḥ prahāriṇaḥ
śūrasenāś ca vikrāntāḥ sarve yudhi nipātitāḥ
|
| 37 | abhīṣāhāḥ kavacinaḥ praharanto madotkaṭāḥ
śibayaś ca rathodārāḥ kaliṅgasahitā hatāḥ
|
| 38 | gokule nityasaṃvṛddhā yuddhe paramakovidāḥ
śreṇayo bahusāhasrāḥ saṃśaptakagaṇāś ca ye
te sarve pārtham āsādya gatā vaivasvatakṣayam
|
| 39 | syālau tava mahārāja rājānau vṛṣakācalau
tvadarthe saṃparākrāntau nihatau savyasācinā
|
| 40 | ugrakarmā maheṣvāso nāmataḥ karmatas tathā
śālvarājo mahārāja bhīmasenena pātitaḥ
|
| 41 | oghavāṃś ca mahārāja bṛhantaḥ sahito raṇe
parākramantau mitrārthe gatau vaivasvatakṣayam
|
| 42 | tathaiva rathināṃ śreṣṭhaḥ kṣemadhūrtir viśāṃ pate
nihato gadayā rājan bhīmasenena saṃyuge
|
| 43 | tathā rājā maheṣvāso jalasaṃdho mahābalaḥ
sumahat kadanaṃ kṛtvā hataḥ sātyakinā raṇe
|
| 44 | alāyudho rākṣasendraḥ kharabandhurayānagaḥ
ghaṭotkacena vikramya gamito yamasādanam
|
| 45 | rādheyāḥ sūtaputrāś ca bhrātaraś ca mahārathāḥ
kekayāḥ sarvaśaś cāpi nihatāḥ savyasācinā
|
| 46 | mālavā madrakāś caiva draviḍāś cogravikramāḥ
yaudheyāś ca lalitthāś ca kṣudrakāś cāpy uśīnarāḥ
|
| 47 | māvellakās tuṇḍikerāḥ sāvitrīputrakāñcalāḥ
prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca māriṣa
|
| 48 | pattīnāṃ nihatāḥ saṃghā hayānām ayutāni ca
rathavrajāś ca nihatā hatāś ca varavāraṇāḥ
|
| 49 | sadhvajāḥ sāyudhāḥ śūrāḥ savarmāmbarabhūṣaṇāḥ
kālena mahatā yattāḥ kule ye ca vivardhitāḥ
|
| 50 | te hatāḥ samare rājan pārthenākliṣṭakarmaṇā
anye tathāmitabalāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ
|
| 51 | ete cānye ca bahavo rājānaḥ sagaṇā raṇe
hatāḥ sahasraśo rājan yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
evam eṣa kṣayo vṛttaḥ karṇārjunasamāgame
|
| 52 | mahendreṇa yathā vṛtro yathā rāmeṇa rāvaṇaḥ
yathā kṛṣṇena nihato muro raṇanipātitaḥ
kārtavīryaś ca rāmeṇa bhārgaveṇa hato yathā
|
| 53 | sajñātibāndhavaḥ śūraḥ samare yuddhadurmadaḥ
raṇe kṛtvā mahāyuddhaṃ ghoraṃ trailokyaviśrutam
|
| 54 | tathārjunena nihato dvairathe yuddhadurmadaḥ
sāmātyabāndhavo rājan karṇaḥ praharatāṃ varaḥ
|
| 55 | jayāśā dhārtarāṣṭrāṇāṃ vairasya ca mukhaṃ yataḥ
tīrṇaṃ tat pāṇḍavai rājan yat purā nāvabudhyase
|
| 56 | ucyamāno mahārāja bandhubhir hitakāṅkṣibhiḥ
tad idaṃ samanuprāptaṃ vyasanaṃ tvāṃ mahātyayam
|
| 57 | putrāṇāṃ rājyakāmānāṃ tvayā rājan hitaiṣiṇā
ahitānīva cīrṇāni teṣāṃ te phalam āgatam
|
| 58 | dhṛtarāṣṭra uvāca
|
| 58 | ākhyātā māmakās tāta nihatā yudhi pāṇḍavaiḥ
nihatān pāṇḍaveyānāṃ māmakair brūhi saṃjaya
|
| 59 | saṃjaya uvāca
|
| 59 | kuntayo yudhi vikrāntā mahāsattvā mahābalāḥ
sānubandhāḥ sahāmātyā bhīṣmeṇa yudhi pātitāḥ
|
| 60 | samaḥ kirīṭinā saṃkhye vīryeṇa ca balena ca
satyajit satyasaṃdhena droṇena nihato raṇe
|
| 61 | tathā virāṭadrupadau vṛddhau sahasutau nṛpau
parākramantau mitrārthe droṇena nihatau raṇe
|
| 62 | yo bāla eva samare saṃmitaḥ savyasācinā
keśavena ca durdharṣo baladevena cābhibhūḥ
|
| 63 | sa eṣa kadanaṃ kṛtvā mahad raṇaviśāradaḥ
parivārya mahāmātraiḥ ṣaḍbhiḥ paramakai rathaiḥ
aśaknuvadbhir bībhatsum abhimanyur nipātitaḥ
|
| 64 | taṃ kṛtaṃ virathaṃ vīraṃ kṣatradharme vyavasthitam
dauḥśāsanir mahārāja saubhadraṃ hatavān raṇe
|
| 65 | bṛhantas tu maheṣvāsaḥ kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
duḥśāsanena vikramya gamito yamasādanam
|
| 66 | maṇimān daṇḍadhāraś ca rājānau yuddhadurmadau
parākramantau mitrārthe droṇena vinipātitau
|
| 67 | aṃśumān bhojarājas tu sahasainyo mahārathaḥ
bhāradvājena vikramya gamito yamasādanam
|
| 68 | citrāyudhaś citrayodhī kṛtvā tau kadanaṃ mahat
citramārgeṇa vikramya karṇena nihatau yudhi
|
| 69 | vṛkodarasamo yuddhe dṛḍhaḥ kekayajo yudhi
kekayenaiva vikramya bhrātrā bhrātā nipātitaḥ
|
| 70 | janamejayo gadāyodhī pārvatīyaḥ pratāpavān
durmukhena mahārāja tava putreṇa pātitaḥ
|
| 71 | rocamānau naravyāghrau rocamānau grahāv iva
droṇena yugapad rājan divaṃ saṃpreṣitau śaraiḥ
|
| 72 | nṛpāś ca pratiyudhyantaḥ parākrāntā viśāṃ pate
kṛtvā nasukaraṃ karma gatā vaivasvatakṣayam
|
| 73 | purujit kuntibhojaś ca mātulaḥ savyasācinaḥ
saṃgrāmanirjitāṃl lokān gamito droṇasāyakaiḥ
|
| 74 | abhibhūḥ kāśirājaś ca kāśikair bahubhir vṛtaḥ
vasudānasya putreṇa nyāsito deham āhave
|
| 75 | amitaujā yudhāmanyur uttamaujāś ca vīryavān
nihatya śataśaḥ śūrān parair vinihatau raṇe
|
| 76 | kṣatradharmā ca pāñcālyaḥ kṣatravarmā ca māriṣa
droṇena parameṣvāsau gamitau yamasādanam
|
| 77 | śikhaṇḍitanayo yuddhe kṣatradevo yudhāṃ patiḥ
lakṣmaṇena hato rājaṃs tava pautreṇa bhārata
|
| 78 | sucitraś citradharmā ca pitāputrau mahārathau
pracarantau mahāvīryau droṇena nihatau raṇe
|
| 79 | vārdhakṣemir mahārāja kṛtvā kadanam āhave
bāhlikena mahārāja kauraveṇa nipātitaḥ
|
| 80 | dhṛṣṭaketur mahārāja cedīnāṃ pravaro rathaḥ
kṛtvā nasukaraṃ karma gato vaivasvatakṣayam
|
| 81 | tathā satyadhṛtis tāta kṛtvā kadanam āhave
pāṇḍavārthe parākrānto gamito yamasādanam
|
| 82 | putras tu śiśupālasya suketuḥ pṛthivīpate
nihatya śātravān saṃkhye droṇena nihato yudhi
|
| 83 | tathā satyadhṛtir vīro madirāśvaś ca vīryavān
sūryadattaś ca vikrānto nihato droṇasāyakaiḥ
|
| 84 | śreṇimāṃś ca mahārāja yudhyamānaḥ parākramī
kṛtvā nasukaraṃ karma gato vaivasvatakṣayam
|
| 85 | tathaiva yudhi vikrānto māgadhaḥ paravīrahā
bhīṣmeṇa nihato rājan yudhyamānaḥ parākramī
|
| 86 | vasudānaś ca kadanaṃ kurvāṇo 'tīva saṃyuge
bhāradvājena vikramya gamito yamasādanam
|
| 87 | ete cānye ca bahavaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
hatā droṇena vikramya yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
|
| 88 | dhṛtarāṣṭra uvāca
|
| 88 | hatapravīre sainye 'smin māmake vadatāṃ vara
ahatāñ śaṃsa me sūta ye 'tra jīvanti ke cana
|
| 89 | eteṣu nihateṣv adya ye tvayā parikīrtitāḥ
ahatān manyase yāṃs tvaṃ te 'pi svargajito matāḥ
|
| 90 | saṃjaya uvāca
|
| 90 | yasmin mahāstrāṇi samarpitāni; citrāṇi śubhrāṇi caturvidhāni
divyāni rājan nihitāni caiva; droṇena vīradvijasattamena
|
| 91 | mahārathaḥ kṛtimān kṣiprahasto; dṛḍhāyudho dṛḍhamuṣṭir dṛḍheṣuḥ
sa vīryavān droṇaputras tarasvī; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
|
| 92 | ānartavāsī hṛdikātmajo 'sau; mahārathaḥ sātvatānāṃ variṣṭhaḥ
svayaṃ bhojaḥ kṛtavarmā kṛtāstro; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
|
| 93 | śāradvato gautamaś cāpi rājan; mahābalo bahucitrāstrayodhī
dhanuś citraṃ sumahad bhārasāhaṃ; vyavasthito yotsyamānaḥ pragṛhya
|
| 94 | ārtāyaniḥ samare duṣprakampyaḥ; senāgraṇīḥ prathamas tāvakānām
svasreyāṃs tān pāṇḍaveyān visṛjya; satyāṃ vācaṃ tāṃ cikīrṣus tarasvī
|
| 95 | tejovadhaṃ sūtaputrasya saṃkhye; pratiśrutvājātaśatroḥ purastāt
durādharṣaḥ śakrasamānavīryaḥ; śalyaḥ sthito yoddhukāmas tvadarthe
|
| 96 | ājāneyaiḥ saindhavaiḥ pārvatīyair; nadījakāmbojavanāyubāhlikaiḥ
gāndhārarājaḥ svabalena yukto; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
|
| 97 | tathā sutas te jvalanārkavarṇaṃ; rathaṃ samāsthāya kurupravīra
vyavasthitaḥ kurumitro narendra; vyabhre sūryo bhrājamāno yathā vai
|
| 98 | duryodhano nāgakulasya madhye; mahāvīryaḥ saha sainyapravīraiḥ
rathena jāmbūnadabhūṣaṇena; vyavasthitaḥ samare yoddhukāmaḥ
|
| 99 | sa rājamadhye puruṣapravīro; rarāja jāmbūnadacitravarmā
padmaprabho vahnir ivālpadhūmo; meghāntare sūrya iva prakāśaḥ
|
| 100 | tathā suṣeṇo 'py asicarmapāṇis; tavātmajaḥ satyasenaś ca vīraḥ
vyavasthitau citrasenena sārdhaṃ; hṛṣṭātmānau samare yoddhukāmau
|
| 101 | hrīniṣedhā bharatā rājaputrāś; citrāyudhaḥ śrutakarmā jayaś ca
śalaś ca satyavrataduḥśalau ca; vyavasthitā balino yoddhukāmāḥ
|
| 102 | kaitavyānām adhipaḥ śūramānī; raṇe raṇe śatruhā rājaputraḥ
patrī hayī nāgarathaprayāyī; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
|
| 103 | vīraḥ śrutāyuś ca śrutāyudhaś ca; citrāṅgadaś citravarmā sa vīraḥ
vyavasthitā ye tu sainye narāgryāḥ; prahāriṇo māninaḥ satyasaṃdhāḥ
|
| 104 | karṇātmajaḥ satyaseno mahātmā; vyavasthitaḥ samare yoddhukāmaḥ
athāparau karṇasutau varārhau; vyavasthitau laghuhastau narendra
balaṃ mahad durbhidam alpadhairyaiḥ; samāśritau yotsyamānau tvadarthe
|
| 105 | etaiś ca mukhyair aparaiś ca rājan; yodhapravīrair amitaprabhāvaiḥ
vyavasthito nāgakulasya madhye; yathā mahendraḥ kururājo jayāya
|
| 106 | dhṛtarāṣṭra uvāca
|
| 106 | ākhyātā jīvamānā ye parebhyo 'nye yathātatham
itīdam abhigacchāmi vyaktam arthābhipattitaḥ
|
| 107 | vaiśaṃpāyana uvāca
|
| 107 | evaṃ bruvann eva tadā dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
hatapravīraṃ vidhvastaṃ kiṃciccheṣaṃ svakaṃ balam
śrutvā vyāmoham agamac chokavyākulitendriyaḥ
|
| 108 | muhyamāno 'bravīc cāpi muhūrtaṃ tiṣṭha saṃjaya
vyākulaṃ me manas tāta śrutvā sumahad apriyam
naṣṭacittas tataḥ so 'tha babhūva jagatīpatiḥ
|