Book 6 Chapter 46
1	saṃjaya uvāca
1	kṛte 'vahāre sainyānāṃ prathame bharatarṣabha bhīṣme ca yudhi saṃrabdhe hṛṣṭe duryodhane tathā
2	dharmarājas tatas tūrṇam abhigamya janārdanam bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ sarvaiś caiva janeśvaraiḥ
3	śucā paramayā yuktaś cintayānaḥ parājayam vārṣṇeyam abravīd rājan dṛṣṭvā bhīṣmasya vikramam
4	kṛṣṇa paśya maheṣvāsaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam śarair dahantaṃ sainyaṃ me grīṣme kakṣam ivānalam
5	katham enaṃ mahātmānaṃ śakṣyāmaḥ prativīkṣitum lelihyamānaṃ sainyaṃ me haviṣmantam ivānalam
6	etaṃ hi puruṣavyāghraṃ dhanuṣmantaṃ mahābalam dṛṣṭvā vipradrutaṃ sainyaṃ madīyaṃ mārgaṇāhatam
7	śakyo jetuṃ yamaḥ kruddho vajrapāṇiś ca saṃyuge varuṇaḥ pāśabhṛc cāpi kubero vā gadādharaḥ
8	na tu bhīṣmo mahātejāḥ śakyo jetuṃ mahābalaḥ so 'ham evaṃ gate magno bhīṣmāgādhajale 'plavaḥ
9	ātmano buddhidaurbalyād bhīṣmam āsādya keśava vanaṃ yāsyāmi govinda śreyo me tatra jīvitum
10	na tv imān pṛthivīpālān dātuṃ bhīṣmāya mṛtyave kṣapayiṣyati senāṃ me kṛṣṇa bhīṣmo mahāstravit
11	yathānalaṃ prajvalitaṃ pataṃgāḥ samabhidrutāḥ vināśāyaiva gacchanti tathā me sainiko janaḥ
12	kṣayaṃ nīto 'smi vārṣṇeya rājyahetoḥ parākramī bhrātaraś caiva me vīrāḥ karśitāḥ śarapīḍitāḥ
13	matkṛte bhrātṛsauhārdād rājyād bhraṣṭās tathā sukhāt jīvitaṃ bahu manye 'haṃ jīvitaṃ hy adya durlabham
14	jīvitasya hi śeṣeṇa tapas tapsyāmi duścaram na ghātayiṣyāmi raṇe mitrāṇīmāni keśava
15	rathān me bahusāhasrān divyair astrair mahābalaḥ ghātayaty aniśaṃ bhīṣmaḥ pravarāṇāṃ prahāriṇām
16	kiṃ nu kṛtvā kṛtaṃ me syād brūhi mādhava māciram madhyastham iva paśyāmi samare savyasācinam
17	eko bhīmaḥ paraṃ śaktyā yudhyaty eṣa mahābhujaḥ kevalaṃ bāhuvīryeṇa kṣatradharmam anusmaran
18	gadayā vīraghātinyā yathotsāhaṃ mahāmanāḥ karoty asukaraṃ karma gajāśvarathapattiṣu
19	nālam eṣa kṣayaṃ kartuṃ parasainyasya māriṣa ārjavenaiva yuddhena vīra varṣaśatair api
20	eko 'stravit sakhā te 'yaṃ so 'py asmān samupekṣate nirdahyamānān bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā
21	divyāny astrāṇi bhīṣmasya droṇasya ca mahātmanaḥ dhakṣyanti kṣatriyān sarvān prayuktāni punaḥ punaḥ
22	kṛṣṇa bhīṣmaḥ susaṃrabdhaḥ sahitaḥ sarvapārthivaiḥ kṣapayiṣyati no nūnaṃ yādṛśo 'sya parākramaḥ
23	sa tvaṃ paśya maheṣvāsaṃ yogīṣvara mahāratham yo bhīṣmaṃ śamayet saṃkhye dāvāgniṃ jalado yathā
24	tava prasādād govinda pāṇḍavā nihatadviṣaḥ svarājyam anusaṃprāptā modiṣyanti sabāndhavāḥ
25	evam uktvā tataḥ pārtho dhyāyann āste mahāmanāḥ ciram antarmanā bhūtvā śokopahatacetanaḥ
26	śokārtaṃ pāṇḍavaṃ jñātvā duḥkhena hatacetasam abravīt tatra govindo harṣayan sarvapāṇḍavān
27	mā śuco bharataśreṣṭha na tvaṃ śocitum arhasi yasya te bhrātaraḥ śūrāḥ sarvalokasya dhanvinaḥ
28	ahaṃ ca priyakṛd rājan sātyakiś ca mahārathaḥ virāṭadrupadau vṛddhau dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
29	tathaiva sabalāḥ sarve rājāno rājasattama tvatprasādaṃ pratīkṣante tvadbhaktāś ca viśāṃ pate
30	eṣa te pārṣato nityaṃ hitakāmaḥ priye rataḥ senāpatyam anuprāpto dhṛṣṭadyumno mahābalaḥ śikhaṇḍī ca mahābāho bhīṣmasya nidhanaṃ kila
31	etac chrutvā tato rājā dhṛṣṭadyumnaṃ mahāratham abravīt samitau tasyāṃ vāsudevasya śṛṇvataḥ
32	dhṛṣṭadyumna nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi māriṣa nātikramyaṃ bhavet tac ca vacanaṃ mama bhāṣitam
33	bhavān senāpatir mahyaṃ vāsudevena saṃmataḥ kārttikeyo yathā nityaṃ devānām abhavat purā tathā tvam api pāṇḍūnāṃ senānīḥ puruṣarṣabha
34	sa tvaṃ puruṣaśārdūla vikramya jahi kauravān ahaṃ ca tvānuyāsyāmi bhīmaḥ kṛṣṇaś ca māriṣa
35	mādrīputrau ca sahitau draupadeyāś ca daṃśitāḥ ye cānye pṛthivīpālāḥ pradhānāḥ puruṣarṣabha
36	tata uddharṣayan sarvān dhṛṣṭadyumno 'bhyabhāṣata ahaṃ droṇāntakaḥ pārtha vihitaḥ śaṃbhunā purā
37	raṇe bhīṣmaṃ tathā droṇaṃ kṛpaṃ śalyaṃ jayadratham sarvān adya raṇe dṛptān pratiyotsyāmi pārthiva
38	athotkruṣṭaṃ maheṣvāsaiḥ pāṇḍavair yuddhadurmadaiḥ samudyate pārthivendre pārṣate śatrusūdane
39	tam abravīt tataḥ pārthaḥ pārṣataṃ pṛtanāpatim vyūhaḥ krauñcāruṇo nāma sarvaśatrunibarhaṇaḥ
40	yaṃ bṛhaspatir indrāya tadā devāsure 'bravīt taṃ yathāvat prativyūha parānīkavināśanam adṛṣṭapūrvaṃ rājānaḥ paśyantu kurubhiḥ saha
41	tathoktaḥ sa nṛdevena viṣṇur vajrabhṛtā iva prabhāte sarvasainyānām agre cakre dhanaṃjayam
42	ādityapathagaḥ ketus tasyādbhutamanoramaḥ śāsanāt puruhūtasya nirmito viśvakarmaṇā
43	indrāyudhasavarṇābhiḥ patākābhir alaṃkṛtaḥ ākāśaga ivākāśe gandharvanagaropamaḥ nṛtyamāna ivābhāti rathacaryāsu māriṣa
44	tena ratnavatā pārthaḥ sa ca gāṇḍīvadhanvanā babhūva paramopetaḥ svayaṃbhūr iva bhānunā
45	śiro 'bhūd drupado rājā mahatyā senayā vṛtaḥ kuntibhojaś ca caidyaś ca cakṣuṣy āstāṃ janeśvara
46	dāśārṇakāḥ prayāgāś ca dāśerakagaṇaiḥ saha anūpagāḥ kirātāś ca grīvāyāṃ bharatarṣabha
47	paṭaccaraiś ca huṇḍaiś ca rājan pauravakais tathā niṣādaiḥ sahitaś cāpi pṛṣṭham āsīd yudhiṣṭhiraḥ
48	pakṣau tu bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ draupadeyābhimanyuś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
49	piśācā daradāś caiva puṇḍrāḥ kuṇḍīviṣaiḥ saha maḍakā laḍakāś caiva taṅgaṇāḥ parataṅgaṇāḥ
50	bāhlikās tittirāś caiva colāḥ pāṇḍyāś ca bhārata ete janapadā rājan dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ
51	agniveṣyā jagattuṇḍāḥ paladāśāś ca bhārata śabarās tumbupāś caiva vatsāś ca saha nākulaiḥ nakulaḥ sahadevaś ca vāmaṃ pārśvaṃ samāśritāḥ
52	rathānām ayutaṃ pakṣau śiraś ca niyutaṃ tathā pṛṣṭham arbudam evāsīt sahasrāṇi ca viṃśatiḥ grīvāyāṃ niyutaṃ cāpi sahasrāṇi ca saptatiḥ
53	pakṣakoṭiprapakṣeṣu pakṣānteṣu ca vāraṇāḥ jagmuḥ parivṛtā rājaṃś calanta iva parvatāḥ
54	jaghanaṃ pālayām āsa virāṭaḥ saha kekayaiḥ kāśirājaś ca śaibyaś ca rathānām ayutais tribhiḥ
55	evam etaṃ mahāvyūhaṃ vyūhya bhārata pāṇḍavāḥ sūryodayanam icchantaḥ sthitā yuddhāya daṃśitāḥ
56	teṣām ādityavarṇāni vimalāni mahānti ca śvetacchatrāṇy aśobhanta vāraṇeṣu ratheṣu ca