| Book 3 Chapter 281 | |
| 1 | mārkaṇḍeya uvāca |
| 1 | atha bhāryāsahāyaḥ sa phalāny ādāya vīryavān
kaṭhinaṃ pūrayām āsa tataḥ kāṣṭhāny apāṭayat |
| 2 | tasya pāṭayataḥ kāṣṭhaṃ svedo vai samajāyata
vyāyāmena ca tenāsya jajñe śirasi vedanā |
| 3 | so 'bhigamya priyāṃ bhāryām uvāca śramapīḍitaḥ
vyāyāmena mamānena jātā śirasi vedanā |
| 4 | aṅgāni caiva sāvitri hṛdayaṃ dūyatīva ca
asvastham iva cātmānaṃ lakṣaye mitabhāṣiṇi |
| 5 | śūlair iva śiro viddham idaṃ saṃlakṣayāmy aham
tat svaptum icche kalyāṇi na sthātuṃ śaktir asti me |
| 6 | samāsādyātha sāvitrī bhartāram upagūhya ca
utsaṅge 'sya śiraḥ kṛtvā niṣasāda mahītale |
| 7 | tataḥ sā nāradavaco vimṛśantī tapasvinī
taṃ muhūrtaṃ kṣaṇaṃ velāṃ divasaṃ ca yuyoja ha |
| 8 | muhūrtād iva cāpaśyat puruṣaṃ pītavāsasam
baddhamauliṃ vapuṣmantam ādityasamatejasam |
| 9 | śyāmāvadātaṃ raktākṣaṃ pāśahastaṃ bhayāvaham
sthitaṃ satyavataḥ pārśve nirīkṣantaṃ tam eva ca |
| 10 | taṃ dṛṣṭvā sahasotthāya bhartur nyasya śanaiḥ śiraḥ
kṛtāñjalir uvācārtā hṛdayena pravepatā |
| 11 | daivataṃ tvābhijānāmi vapur etad dhy amānuṣam
kāmayā brūhi me deva kas tvaṃ kiṃ ca cikīrṣasi |
| 12 | yama uvāca |
| 12 | pativratāsi sāvitri tathaiva ca taponvitā
atas tvām abhibhāṣāmi viddhi māṃ tvaṃ śubhe yamam |
| 13 | ayaṃ te satyavān bhartā kṣīṇāyuḥ pārthivātmajaḥ
neṣyāmy enam ahaṃ baddhvā viddhy etan me cikīrṣitam |
| 14 | mārkaṇḍeya uvāca |
| 14 | ity uktvā pitṛrājas tāṃ bhagavān svaṃ cikīrṣitam
yathāvat sarvam ākhyātuṃ tatpriyārthaṃ pracakrame |
| 15 | ayaṃ hi dharmasaṃyukto rūpavān guṇasāgaraḥ
nārho matpuruṣair netum ato 'smi svayam āgataḥ |
| 16 | tataḥ satyavataḥ kāyāt pāśabaddhaṃ vaśaṃ gatam
aṅguṣṭhamātraṃ puruṣaṃ niścakarṣa yamo balāt |
| 17 | tataḥ samuddhṛtaprāṇaṃ gataśvāsaṃ hataprabham
nirviceṣṭaṃ śarīraṃ tad babhūvāpriyadarśanam |
| 18 | yamas tu taṃ tathā baddhvā prayāto dakṣiṇāmukhaḥ
sāvitrī cāpi duḥkhārtā yamam evānvagacchata niyamavratasaṃsiddhā mahābhāgā pativratā |
| 19 | yama uvāca |
| 19 | nivarta gaccha sāvitri kuruṣvāsyaurdhvadehikam
kṛtaṃ bhartus tvayānṛṇyaṃ yāvad gamyaṃ gataṃ tvayā |
| 20 | sāvitry uvāca |
| 20 | yatra me nīyate bhartā svayaṃ vā yatra gacchati
mayāpi tatra gantavyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ |
| 21 | tapasā guruvṛttyā ca bhartuḥ snehād vratena ca
tava caiva prasādena na me pratihatā gatiḥ |
| 22 | prāhuḥ saptapadaṃ mitraṃ budhās tattvārthadarśinaḥ
mitratāṃ ca puraskṛtya kiṃ cid vakṣyāmi tac chṛṇu |
| 23 | nānātmavantas tu vane caranti; dharmaṃ ca vāsaṃ ca pariśramaṃ ca
vijñānato dharmam udāharanti; tasmāt santo dharmam āhuḥ pradhānam |
| 24 | ekasya dharmeṇa satāṃ matena; sarve sma taṃ mārgam anuprapannāḥ
mā vai dvitīyaṃ mā tṛtīyaṃ ca vāñche; tasmāt santo dharmam āhuḥ pradhānam |
| 25 | yama uvāca |
| 25 | nivarta tuṣṭo 'smi tavānayā girā; svarākṣaravyañjanahetuyuktayā
varaṃ vṛṇīṣveha vināsya jīvitaṃ; dadāni te sarvam anindite varam |
| 26 | sāvitry uvāca |
| 26 | cyutaḥ svarājyād vanavāsam āśrito; vinaṣṭacakṣuḥ śvaśuro mamāśrame
sa labdhacakṣur balavān bhaven nṛpas; tava prasādāj jvalanārkasaṃnibhaḥ |
| 27 | yama uvāca |
| 27 | dadāni te sarvam anindite varaṃ; yathā tvayoktaṃ bhavitā ca tat tathā
tavādhvanā glānim ivopalakṣaye; nivarta gacchasva na te śramo bhavet |
| 28 | sāvitry uvāca |
| 28 | kutaḥ śramo bhartṛsamīpato hi me; yato hi bhartā mama sā gatir dhruvā
yataḥ patiṃ neṣyasi tatra me gatiḥ; sureśa bhūyaś ca vaco nibodha me |
| 29 | satāṃ sakṛt saṃgatam īpsitaṃ paraṃ; tataḥ paraṃ mitram iti pracakṣate
na cāphalaṃ satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tataḥ satāṃ saṃnivaset samāgame |
| 30 | yama uvāca |
| 30 | manonukūlaṃ budhabuddhivardhanaṃ; tvayāham ukto vacanaṃ hitāśrayam
vinā punaḥ satyavato 'sya jīvitaṃ; varaṃ dvitīyaṃ varayasva bhāmini |
| 31 | sāvitry uvāca |
| 31 | hṛtaṃ purā me śvaśurasya dhīmataḥ; svam eva rājyaṃ sa labheta pārthivaḥ
jahyāt svadharmaṃ na ca me gurur yathā; dvitīyam etaṃ varayāmi te varam |
| 32 | yama uvāca |
| 32 | svam eva rājyaṃ pratipatsyate 'cirān; na ca svadharmāt parihāsyate nṛpaḥ
kṛtena kāmena mayā nṛpātmaje; nivarta gacchasva na te śramo bhavet |
| 33 | sāvitry uvāca |
| 33 | prajās tvayemā niyamena saṃyatā; niyamya caitā nayase na kāmayā
ato yamatvaṃ tava deva viśrutaṃ; nibodha cemāṃ giram īritāṃ mayā |
| 34 | adrohaḥ sarvabhūteṣu karmaṇā manasā girā
anugrahaś ca dānaṃ ca satāṃ dharmaḥ sanātanaḥ |
| 35 | evaṃprāyaś ca loko 'yaṃ manuṣyāḥ śaktipeśalāḥ
santas tv evāpy amitreṣu dayāṃ prāpteṣu kurvate |
| 36 | yama uvāca |
| 36 | pipāsitasyeva yathā bhavet payas; tathā tvayā vākyam idaṃ samīritam
vinā punaḥ satyavato 'sya jīvitaṃ; varaṃ vṛṇīṣveha śubhe yad icchasi |
| 37 | sāvitry uvāca |
| 37 | mamānapatyaḥ pṛthivīpatiḥ pitā; bhavet pituḥ putraśataṃ mamaurasam
kulasya saṃtānakaraṃ ca yad bhavet; tṛtīyam etaṃ varayāmi te varam |
| 38 | yama uvāca |
| 38 | kulasya saṃtānakaraṃ suvarcasaṃ; śataṃ sutānāṃ pitur astu te śubhe
kṛtena kāmena narādhipātmaje; nivarta dūraṃ hi pathas tvam āgatā |
| 39 | sāvitry uvāca |
| 39 | na dūram etan mama bhartṛsaṃnidhau; mano hi me dūrataraṃ pradhāvati
tathā vrajann eva giraṃ samudyatāṃ; mayocyamānāṃ śṛṇu bhūya eva ca |
| 40 | vivasvatas tvaṃ tanayaḥ pratāpavāṃs; tato hi vaivasvata ucyase budhaiḥ
śamena dharmeṇa ca rañjitāḥ prajās; tatas taveheśvara dharmarājatā |
| 41 | ātmany api na viśvāsas tāvān bhavati satsu yaḥ
tasmāt satsu viśeṣeṇa sarvaḥ praṇayam icchati |
| 42 | sauhṛdāt sarvabhūtānāṃ viśvāso nāma jāyate
tasmāt satsu viśeṣeṇa viśvāsaṃ kurute janaḥ |
| 43 | yama uvāca |
| 43 | udāhṛtaṃ te vacanaṃ yad aṅgane; śubhe na tādṛk tvad ṛte mayā śrutam
anena tuṣṭo 'smi vināsya jīvitaṃ; varaṃ caturthaṃ varayasva gaccha ca |
| 44 | sāvitry uvāca |
| 44 | mamātmajaṃ satyavatas tathaurasaṃ; bhaved ubhābhyām iha yat kulodvaham
śataṃ sutānāṃ balavīryaśālinām; idaṃ caturthaṃ varayāmi te varam |
| 45 | yama uvāca |
| 45 | śataṃ sutānāṃ balavīryaśālināṃ; bhaviṣyati prītikaraṃ tavābale
pariśramas te na bhaven nṛpātmaje; nivarta dūraṃ hi pathas tvam āgatā |
| 46 | sāvitry uvāca |
| 46 | satāṃ sadā śāśvatī dharmavṛttiḥ; santo na sīdanti na ca vyathanti
satāṃ sadbhir nāphalaḥ saṃgamo 'sti; sadbhyo bhayaṃ nānuvartanti santaḥ |
| 47 | santo hi satyena nayanti sūryaṃ; santo bhūmiṃ tapasā dhārayanti
santo gatir bhūtabhavyasya rājan; satāṃ madhye nāvasīdanti santaḥ |
| 48 | āryajuṣṭam idaṃ vṛttam iti vijñāya śāśvatam
santaḥ parārthaṃ kurvāṇā nāvekṣante pratikriyām |
| 49 | na ca prasādaḥ satpuruṣeṣu mogho; na cāpy artho naśyati nāpi mānaḥ
yasmād etan niyataṃ satsu nityaṃ; tasmāt santo rakṣitāro bhavanti |
| 50 | yama uvāca |
| 50 | yathā yathā bhāṣasi dharmasaṃhitaṃ; manonukūlaṃ supadaṃ mahārthavat
tathā tathā me tvayi bhaktir uttamā; varaṃ vṛṇīṣvāpratimaṃ yatavrate |
| 51 | sāvitry uvāca |
| 51 | na te 'pavargaḥ sukṛtād vinākṛtas; tathā yathānyeṣu vareṣu mānada
varaṃ vṛṇe jīvatu satyavān ayaṃ; yathā mṛtā hy evam ahaṃ vinā patim |
| 52 | na kāmaye bhartṛvinākṛtā sukhaṃ; na kāmaye bhartṛvinākṛtā divam
na kāmaye bhartṛvinākṛtā śriyaṃ; na bhartṛhīnā vyavasāmi jīvitum |
| 53 | varātisargaḥ śataputratā mama; tvayaiva datto hriyate ca me patiḥ
varaṃ vṛṇe jīvatu satyavān ayaṃ; tavaiva satyaṃ vacanaṃ bhaviṣyati |
| 54 | mārkaṇḍeya uvāca |
| 54 | tathety uktvā tu tān pāśān muktvā vaivasvato yamaḥ
dharmarājaḥ prahṛṣṭātmā sāvitrīm idam abravīt |
| 55 | eṣa bhadre mayā mukto bhartā te kulanandini
arogas tava neyaś ca siddhārthaś ca bhaviṣyati |
| 56 | caturvarṣaśataṃ cāyus tvayā sārdham avāpsyati
iṣṭvā yajñaiś ca dharmeṇa khyātiṃ loke gamiṣyati |
| 57 | tvayi putraśataṃ caiva satyavāñ janayiṣyati
te cāpi sarve rājānaḥ kṣatriyāḥ putrapautriṇaḥ khyātās tvannāmadheyāś ca bhaviṣyantīha śāśvatāḥ |
| 58 | pituś ca te putraśataṃ bhavitā tava mātari
mālavyāṃ mālavā nāma śāśvatāḥ putrapautriṇaḥ bhrātaras te bhaviṣyanti kṣatriyās tridaśopamāḥ |
| 59 | evaṃ tasyai varaṃ dattvā dharmarājaḥ pratāpavān
nivartayitvā sāvitrīṃ svam eva bhavanaṃ yayau |
| 60 | sāvitry api yame yāte bhartāraṃ pratilabhya ca
jagāma tatra yatrāsyā bhartuḥ śāvaṃ kalevaram |
| 61 | sā bhūmau prekṣya bhartāram upasṛtyopagūhya ca
utsaṅge śira āropya bhūmāv upaviveśa ha |
| 62 | saṃjñāṃ ca satyavāṃl labdhvā sāvitrīm abhyabhāṣata
proṣyāgata iva premṇā punaḥ punar udīkṣya vai |
| 63 | satyavān uvāca |
| 63 | suciraṃ bata supto 'smi kimarthaṃ nāvabodhitaḥ
kva cāsau puruṣaḥ śyāmo yo 'sau māṃ saṃcakarṣa ha |
| 64 | sāvitry uvāca |
| 64 | suciraṃ bata supto 'si mamāṅke puruṣarṣabha
gataḥ sa bhagavān devaḥ prajāsaṃyamano yamaḥ |
| 65 | viśrānto 'si mahābhāga vinidraś ca nṛpātmaja
yadi śakyaṃ samuttiṣṭha vigāḍhāṃ paśya śarvarīm |
| 66 | mārkaṇḍeya uvāca |
| 66 | upalabhya tataḥ saṃjñāṃ sukhasupta ivotthitaḥ
diśaḥ sarvā vanāntāṃś ca nirīkṣyovāca satyavān |
| 67 | phalāhāro 'smi niṣkrāntas tvayā saha sumadhyame
tataḥ pāṭayataḥ kāṣṭhaṃ śiraso me rujābhavat |
| 68 | śirobhitāpasaṃtaptaḥ sthātuṃ ciram aśaknuvan
tavotsaṅge prasupto 'ham iti sarvaṃ smare śubhe |
| 69 | tvayopagūḍhasya ca me nidrayāpahṛtaṃ manaḥ
tato 'paśyaṃ tamo ghoraṃ puruṣaṃ ca mahaujasam |
| 70 | tad yadi tvaṃ vijānāsi kiṃ tad brūhi sumadhyame
svapno me yadi vā dṛṣṭo yadi vā satyam eva tat |
| 71 | tam uvācātha sāvitrī rajanī vyavagāhate
śvas te sarvaṃ yathāvṛttam ākhyāsyāmi nṛpātmaja |
| 72 | uttiṣṭhottiṣṭha bhadraṃ te pitarau paśya suvrata
vigāḍhā rajanī ceyaṃ nivṛttaś ca divākaraḥ |
| 73 | naktaṃcarāś caranty ete hṛṣṭāḥ krūrābhibhāṣiṇaḥ
śrūyante parṇaśabdāś ca mṛgāṇāṃ caratāṃ vane |
| 74 | etāḥ śivā ghoranādā diśaṃ dakṣiṇapaścimām
āsthāya viruvanty ugrāḥ kampayantyo mano mama |
| 75 | satyavān uvāca |
| 75 | vanaṃ pratibhayākāraṃ ghanena tamasā vṛtam
na vijñāsyasi panthānaṃ gantuṃ caiva na śakṣyasi |
| 76 | sāvitry uvāca |
| 76 | asminn adya vane dagdhe śuṣkavṛkṣaḥ sthito jvalan
vāyunā dhamyamāno 'gnir dṛśyate 'tra kva cit kva cit |
| 77 | tato 'gnim ānayitveha jvālayiṣyāmi sarvataḥ
kāṣṭhānīmāni santīha jahi saṃtāpam ātmanaḥ |
| 78 | yadi notsahase gantuṃ sarujaṃ tvābhilakṣaye
na ca jñāsyasi panthānaṃ tamasā saṃvṛte vane |
| 79 | śvaḥ prabhāte vane dṛśye yāsyāvo 'numate tava
vasāveha kṣapām etāṃ rucitaṃ yadi te 'nagha |
| 80 | satyavān uvāca |
| 80 | śirorujā nivṛttā me svasthāny aṅgāni lakṣaye
mātāpitṛbhyām icchāmi saṃgamaṃ tvatprasādajam |
| 81 | na kadā cid vikāle hi gatapūrvo mayāśramaḥ
anāgatāyāṃ saṃdhyāyāṃ mātā me praruṇaddhi mām |
| 82 | divāpi mayi niṣkrānte saṃtapyete gurū mama
vicinoti ca māṃ tātaḥ sahaivāśramavāsibhiḥ |
| 83 | mātrā pitrā ca subhṛśaṃ duḥkhitābhyām ahaṃ purā
upālabdhaḥ subahuśaś cireṇāgacchasīti ha |
| 84 | kā tv avasthā tayor adya madartham iti cintaye
tayor adṛśye mayi ca mahad duḥkhaṃ bhaviṣyati |
| 85 | purā mām ūcatuś caiva rātrāv asrāyamāṇakau
bhṛśaṃ suduḥkhitau vṛddhau bahuśaḥ prītisaṃyutau |
| 86 | tvayā hīnau na jīvāva muhūrtam api putraka
yāvad dhariṣyase putra tāvan nau jīvitaṃ dhruvam |
| 87 | vṛddhayor andhayor yaṣṭis tvayi vaṃśaḥ pratiṣṭhitaḥ
tvayi piṇḍaś ca kīrtiś ca saṃtānaṃ cāvayor iti |
| 88 | mātā vṛddhā pitā vṛddhas tayor yaṣṭir ahaṃ kila
tau rātrau mām apaśyantau kām avasthāṃ gamiṣyataḥ |
| 89 | nidrāyāś cābhyasūyāmi yasyā hetoḥ pitā mama
mātā ca saṃśayaṃ prāptā matkṛte 'napakāriṇī |
| 90 | ahaṃ ca saṃśayaṃ prāptaḥ kṛcchrām āpadam āsthitaḥ
mātāpitṛbhyāṃ hi vinā nāhaṃ jīvitum utsahe |
| 91 | vyaktam ākulayā buddhyā prajñācakṣuḥ pitā mama
ekaikam asyāṃ velāyāṃ pṛcchaty āśramavāsinam |
| 92 | nātmānam anuśocāmi yathāhaṃ pitaraṃ śubhe
bhartāraṃ cāpy anugatāṃ mātaraṃ paridurbalām |
| 93 | matkṛtena hi tāv adya saṃtāpaṃ param eṣyataḥ
jīvantāv anujīvāmi bhartavyau tau mayeti ha tayoḥ priyaṃ me kartavyam iti jīvāmi cāpy aham |
| 94 | mārkaṇḍeya uvāca |
| 94 | evam uktvā sa dharmātmā guruvartī gurupriyaḥ
ucchritya bāhū duḥkhārtaḥ sasvaraṃ praruroda ha |
| 95 | tato 'bravīt tathā dṛṣṭvā bhartāraṃ śokakarśitam
pramṛjyāśrūṇi netrābhyāṃ sāvitrī dharmacāriṇī |
| 96 | yadi me 'sti tapas taptaṃ yadi dattaṃ hutaṃ yadi
śvaśrūśvaśurabhartṝṇāṃ mama puṇyās tu śarvarī |
| 97 | na smarāmy uktapūrvāṃ vai svaireṣv apy anṛtāṃ giram
tena satyena tāv adya dhriyetāṃ śvaśurau mama |
| 98 | satyavān uvāca |
| 98 | kāmaye darśanaṃ pitror yāhi sāvitri māciram
purā mātuḥ pitur vāpi yadi paśyāmi vipriyam na jīviṣye varārohe satyenātmānam ālabhe |
| 99 | yadi dharme ca te buddhir māṃ cej jīvantam icchasi
mama priyaṃ vā kartavyaṃ gacchasvāśramam antikāt |
| 100 | mārkaṇḍeya uvāca |
| 100 | sāvitrī tata utthāya keśān saṃyamya bhāminī
patim utthāpayām āsa bāhubhyāṃ parigṛhya vai |
| 101 | utthāya satyavāṃś cāpi pramṛjyāṅgāni pāṇinā
diśaḥ sarvāḥ samālokya kaṭhine dṛṣṭim ādadhe |
| 102 | tam uvācātha sāvitrī śvaḥ phalānīha neṣyasi
yogakṣemārtham etat te neṣyāmi paraśuṃ tv aham |
| 103 | kṛtvā kaṭhinabhāraṃ sā vṛkṣaśākhāvalambinam
gṛhītvā paraśuṃ bhartuḥ sakāśaṃ punar āgamat |
| 104 | vāme skandhe tu vāmorūr bhartur bāhuṃ niveśya sā
dakṣiṇena pariṣvajya jagāma mṛdugāminī |
| 105 | satyavān uvāca |
| 105 | abhyāsagamanād bhīru panthāno viditā mama
vṛkṣāntarālokitayā jyotsnayā cāpi lakṣaye |
| 106 | āgatau svaḥ pathā yena phalāny avacitāni ca
yathāgataṃ śubhe gaccha panthānaṃ mā vicāraya |
| 107 | palāśaṣaṇḍe caitasmin panthā vyāvartate dvidhā
tasyottareṇa yaḥ panthās tena gaccha tvarasva ca svastho 'smi balavān asmi didṛkṣuḥ pitarāv ubhau |
| 108 | mārkaṇḍeya uvāca |
| 108 | bruvann evaṃ tvarāyuktaḥ sa prāyād āśramaṃ prati |