Bhagavadgita
with the commentaries of Sridhara, (Madhusudana), Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
            
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS 
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
            
description             character  =ASCII
            
long a                  Ã             195
long A                  ù             249
long i                  Å             197
long I                  ý             253
long u                  Æ             198
long U                  ô             244
vocalic r               ­             173
vocalic R               ã             227
long vocalic r          Ì             204
vocalic l               Ê             202
long vocalic l          Ë             203
velar n                 Ç             199
velar N                 §             167
palatal n               ¤             164
palatal N               ¥             165
retroflex t             Â             194
retroflex T             è             232
retroflex d             ¬             172
retroflex D             Ö             214
retroflex n             ï             239
retroflex N             ×             215
palatal s               Ó             211
palatal S               Á             193
retroflex s             «             171
retroflex S             å             229
anusvara                æ             230
capital anusvara        õ             245
visarga                 ÷             247
capital visarga         ê             234

Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




BhG 1.1

dh­tarÃ«Âra uvÃca
dharma-k«etre kuru-k«etre samavetÃ yuyutsava÷ |
mÃmakÃ÷ pÃï¬avÃÓ caiva kim akurvata saæjaya ||1||


ÁrÅdhara÷ - 

Óe«ÃÓe«a-mukha-vyÃkhyÃ-cÃturyaæ tv eka-vaktrata÷ |
dadhÃnam adbhutaæ vande paramÃnanda-mÃdhavam ||

ÓrÅ-mÃdhavaæ praïamyo mÃdhavaæ viÓveÓam ÃdarÃt |
tad-bhakti-yantrita÷ kurve gÅtÃ-vyÃkhyÃæ subodhinÅm ||

bhÃ«ya-kÃra-mataæ samyak tad-vyÃkhyÃt­-giras tathÃ |
yathÃmati samÃlocya gÅtÃ-vyÃkhyÃæ samÃrabhe ||

gÅtÃ vyÃkhyÃyate yasyÃ÷ pÃÂha-mÃtra-prayatnata÷ |
seyaæ subodhinÅ ÂÅkÃ sadÃ dhyeyÃ manÅ«ibhi÷ ||

iha khalu sakala-loka-hitÃvatÃra÷ parama-kÃruïiko bhagavÃn devakÅ-nandanas tattvÃj¤Ãna-vij­mbhita-Óoka-moha-bhraæÓita-vivekatayÃ nija-dharma-parityÃga-pÆrvaka-para-dharmÃbhisandhinam arjunaæ dharma-j¤Ãna-rahasyopadeÓa-plavena tasmÃc choka-moha-sÃgarÃd uddadhÃra | tam eva bhagavad-upadi«Âam arthaæ k­«ïa-dvaipÃyana÷ saptabhi÷ Óloka-Óatair upanibabandha | tatra ca prÃyaÓa÷ ÓrÅ-k­«ïa-mukhÃd vini÷s­tÃn eva ÓlokÃn alikhat | kÃæÓcit tat-saÇgataye svayaæ ca vyaracayat | yathoktaæ gÅtÃ-mÃhÃtmye -

gÅtÃ sugÅtÃ kartavyÃ kim anyai÷ ÓÃstra-vistarai÷ |
yÃ svayaæ padmanÃbhasya mukha-padmÃd vini÷s­tÃ || iti |

tatra tÃvad dharmak«etre ity ÃdinÃ | vi«Ådann idam abravÅd ity antena granthena ÓrÅ-k­«ïÃrjuna-saævÃda-prastÃvÃya kathÃ nirÆpyate | tata÷ param ÃsamÃptes tayor dharma-j¤ÃnÃrthe saævÃda÷ | tatra dharma-k«etra ity ÃdinÃ Ólokena dh­tarÃ«Ârena hastinÃpura-sthitaæ sva-sÃrathiæ samÅpasthaæ sa¤jayaæ prati kuruk«etra-v­ttÃnte p­«Âhe sa¤jayo hastinÃpurasthito 'pi vyÃsa-prasÃda-labdha-divya-cak«u÷ kuruk«etra-v­ttÃntaæ sÃk«Ãt paÓyann iva dh­tarÃ«ÂrÃya nivedayÃmÃsa | d­«ÂvÃ tu pÃï¬avÃnÅkam ity ÃdinÃ | 

dh­tarÃ«Âra uvÃceti | dharmak«etra iti | bho÷ sa¤jaya | dharmak«ete dharma-bhÆmau kuruk«etre | dharma-k«etra iti kuruk«etra-viÓe«aïam | e«Ãm Ãdi-puru«a÷ kaÓcit kuru-nÃmÃ babhÆva | tasya kuror dharma-sthÃne mÃmakÃ mat-putrÃ÷ pÃï¬u-putrÃÓ ca yuyutsavo yoddhum icchanta÷ samavetÃ÷ militÃ÷ santa÷ kim akurvata kiæ k­tavanta÷ ||1||

ViÓvanÃtha÷ -

gaurÃæÓuka÷ sat-kumuda-pramodÅ 
svÃbhikhyayÃ gos-tamaso nihantÃ |
ÓrÅ-k­«ïa-caitanya-sudha-nidhir me
mano 'dhiti«Âhan svaratiæ karotu ||

prÃcÅna-vÃca÷ suvicÃrya so 'ham
aj¤o 'pi gÅtÃm­ta-leÓa-lipsu÷ |
yate÷ prabhor eva mate tad atra 
santa÷ k«amadhvaæ ÓaraïÃgatasya ||

iha khalu sakala-ÓÃstrÃbhimata-ÓrÅmac-caraïa-saroja-bhajana÷ svayaæ bhagavÃn narÃk­ti-para-brahma-ÓrÅ-vasudeva-sÆnu÷ sÃk«Ãc-chrÅ-gopÃla-puryÃm avatÅryÃpÃra-paramÃtarkya-prÃpa¤cika-sakala-locana-gocarÅk­to bhavÃbdhi-nimajjamÃnÃn jagaj-janÃn udh­tya sva-saundarya-mÃdhuryÃsvÃdanayÃ svÅya-prema-mahÃmbudhau nimajjayÃmÃsa |

Ói«Âa-rak«Ã du«Âa-nigraha-vrata-ni«ÂhÃ-mahi«Âha-prati«Âho 'pi bhuvo bhÃra-du÷khÃpahÃra-mi«eïa du«ÂÃnÃm api sva-dve«ÂÌïÃm api mahÃ-saæsÃra-grÃsÅbhÆtÃnÃm api mukti-dÃna-lak«aïaæ parama-rak«aïam eva k­tvÃ svÃntardhÃnottara-kÃla-jani«yamÃïÃn anÃdy-avidyÃ-bandha-nibadnhana-Óoka-mohÃdyÃkulÃn api jÅvÃn uddhartuæ ÓÃstra-k­n-muni-gaïa-gÅyamÃna-yaÓaÓ ca dhartuæ sva-priya-sakhaæ tÃd­Óa-svecchÃ-vaÓÃd eva raïa-mÆrdhany udbhÆta-Óoka-mohaæ ÓrÅmad-arjunaæ lak«yÅk­tya kÃï¬a-tritayÃtmaka-sarva-veda-tÃtparya-paryavasitÃrtha-ratnÃlaÇk­taæ ÓrÅ-gÅtÃ-ÓÃstram a«ÂÃdaÓÃdhyÃyam
antarbhÆtÃ«ÂÃdaÓa-vidyaæ sÃk«Ãd vidyamÃnÅk­tam iva parama-puru«Ãrtham ÃvirbhÃvayÃmbabhÆva |

tatrÃdhyÃyÃnÃæ «aÂkenan prathamena ni«kÃma-karma-yoga÷ | dvitÅyena bhakti-yoga÷ | t­tÅyena j¤Ãna-yogo darÓita÷ | tatrÃpi bhakti-yogasyÃtirahasyatvÃd ubhaya-saÇjÅvakatvenÃbhyarhitatvÃt sarva-durlabhatvÃc ca madhyavartÅk­ta÷ | karma-j¤Ãnayor bhakti-rÃhityena vaiyarthyÃt te dve bhakti-miÓre eva sammatÅk­te | 

bhaktis tu dvividhÃ kevalÃ pradhÃnÅbhÆtÃ ca | tatrÃdyÃ svata eva parama-prabalÃ | te dve karma-j¤Ãne vinaiva viÓuddha-prabhÃvatÅ aki¤canÃ ananyÃdi-Óabda-vÃcyÃ | dvitÅyÃ tu karma-j¤Ãna-miÓrety akhilam agre viv­tÅbhavi«yati |

athÃrjunasya Óoka-mohau kathambhÆtÃv ity apek«ÃyÃæ mahÃbhÃrata-vaktÃ ÓrÅ-vaiÓampÃyano janamejayaæ prati tatra bhÅ«ma-parvaïi kathÃm avatÃrayati dh­tarÃ«Âra uvÃca iti | kuruk«etre yuyutsavo yuddhÃrthaæ saÇgatÃ mÃmakÃ duryodhanÃdyÃ÷ pÃï¬avÃÓ ca yudhi«ÂhirÃdaya÷ kiæ k­tavantas tad brÆhi | nanu yuyutsava iti tvaæ bravÅ«y evÃto yuddham eva kartum udyatÃs te tad api kim akurvateti kenÃbhiprÃyeïa p­cchasÅty ata Ãha dharmak«etra iti |  kuruk«etraæ deva-yajanam iti Órutes tat-k«etrasya dharma-pravartakatvaæ prasiddham | 

atas tat-saæsarga-mahimnÃ yady adharmikÃïÃm api duryodhanÃdÅnÃæ krodha-niv­ttyÃ dharme mati÷ syÃt | pÃï¬avÃs tu svabhÃvata eva dhÃrmikÃs tato bandhu-hiæsanam anucitam ity ubhaye«Ãm api viveke udbhÆte sandhir api sambhÃvyate | tataÓ ca mamÃnanda eveti sa¤jayaæ prati j¤Ãpayitum i«Âo bhÃvo bÃhya÷ | Ãbhyantaras tu sandhau sati pÆrvavat sakaïÂakam eva rÃjyaæ mad-ÃtmajÃnÃm iti me durvÃra eva vi«Ãda÷ | tasmÃd asmÃkÅno bhÅ«mas tv arjunena durjaya evety ato yuddham eva Óreyas tad eva bhÆyÃd iti tu tan-manorathopayogÅ durlak«ya÷ | 

atra dharma-k«etre iti k«etra-padena dharmasya dharmÃvatÃrasya saparikara-yudhi«Âhirasya dhÃnyasthÃnÅyatvam | tat-pÃlakasya ÓrÅ-k­«ïasya k­«i-bala-sthÃnÅyatvam | k­«ïa-k­ta-nÃnÃ-vidha-sÃhÃyyasya jala-secana-setu-bandhanÃdi-sthÃnÅyatvam | ÓrÅ-k­«ïa-saæhÃrya-duryodhanÃder dhÃnya-dve«i-dhÃnyÃkÃra-t­ïa-viÓe«a-sthÃnÅyatvaæ ca bodhitaæ sarasvatyÃ ||1||


Baladeva÷ --

satyÃnantÃcintya-Óakty-eka-pak«e
sarvÃdhyak«e bhakta-rak«Ãtidak«e |
ÓrÅ-govinde viÓva-sargÃdi-kaï¬e
pÆrïÃnande nityam ÃstÃæ matir me ||

aj¤Ãna-nÅradhir upaiti yayÃ viÓe«aæ
bhakti÷ parÃpi bhajate paripo«am uccai÷ |
tattvaæ paraæ sphurati durgamam apy ajasraæ
sÃdguïya-bh­t svaracitÃæ praïamÃmi gÅtÃm ||

atha sukha-cid-ghana÷ svayaæ bhagavÃn acintya-Óakti÷ puru«ottama÷ sva-saÇkalpÃyatta-vicitra-jagad-udayÃdi-viri¤cy-Ãdi-sa¤cintya-caraïa÷ sva-janmÃdi-lÅlayÃ sva-tulyÃn sahÃvirbhÆtÃn pÃr«adÃn prahar«ayaæs tayaiva jÅvÃn bahÆn avidyÃÓÃrdÆlÅvadanÃd vimocya svÃntardhÃnottara-bhÃvino 'nyÃnuddidhÅr«ur Ãhava-mÆrdhni svÃtma-bhÆtam apy arjunam avitarkya-sva-ÓaktyÃ samoham iva kurvan tan-moha-vimÃrjanÃpadeÓena saparikara-svÃtma-yÃthÃtmyaika-nirÆpikÃæ sva-gÅtopani«adam upÃdiÓat | 

tasyÃæ khalv ÅÓvara-jÅva-prak­ti-kÃla-karmÃïi pa¤cÃrthÃ varïyante | te«u vibhu-saævid ÅÓvara÷ | aïu-saævij jÅva÷ | sattvÃdi-guïa-trayÃÓrayo dravyaæ prak­ti÷ | traiguïya-ÓÆnyaæ ja¬a-dravyaæ kÃla÷ | puæ-prayatna-ni«pÃdyam ad­«ÂÃdi-Óabda-vÃcyaæ karmeti |

te«Ãæ lak«aïÃni | e«v ÅÓvarÃdÅni catvÃri nityÃni | jÅvÃdÅni tv ÅÓvara-vaÓyÃni | karma tu prÃg-abhÃvavad anÃdi vinÃÓi ca | tatra saævit-svarÆpo 'pÅÓvaro jÅvaÓ ca saævettÃsmad-arthaÓ ca - vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma, ya÷ sarvaj¤a÷ sarvavit, mantÃ boddhÃ kartÃ vijÃnÃtmÃ puru«a÷, ity Ãdi Órute÷ | so 'kÃmayata bahu syÃm, sukham aham asvÃpsaæ na ki¤cid avedi«am ity Ãdi ÓruteÓ ca | na cobhayatra mahat-tattva-jÃto 'yam ahaÇkÃra÷ | 

tadÃ tasyÃnutpatter vilÅnatvÃc ca | sa ca sa ca kartÃ bhoktÃ siddha÷ sarvaj¤a÷ sarva-vit kartÃ boddhÃ iti padebhya÷ | anubhavit­tvaæ kahlu bhokt­tvaæ sarvÃbhyupagatam | so 'Ónute sarvÃn kÃmÃn saha brahmaïÃ vipaÓcitÃ iti Órutes tÆbhayos tat pravyaktam | yadyapi saævit-svarÆpÃt saævett­tvÃdi nÃnyat prakÃÓa-svarÆpÃd raver iva prakÃÓakatvÃdi, tathÃpi viÓe«a-sÃmarthyÃt tad-anyatva-vyavahÃra÷ | viÓe«aÓ ca bheda-pratinidhir na bheda÷ | sa ca bhedÃbhÃve 'pi bheda-kÃryasya dharma-dharmi-bhÃvÃdi-vyavahÃrasya hetu÷ |sattÃ satÅ bhedo bhinna÷ kÃla÷ sarvadÃstÅty Ãdi«u vidvadbhi÷ pratÅta÷ | tat-pratÅty-anyathÃnupapattyÃ - evaæ dharmÃn p­thak paÓyaæs
tÃn evÃnuvidhÃvati iti ÓrutyÃ ca siddha÷ | iha hi brahma-dharmÃn abhidhÃya tad-bheda÷ prati«idhyate | 

na khalu bheda-pratinidhes tasyÃpy abhÃve dharma-dharmi-bhÃva-dharma-bahutve Óakye vaktum ity anicchubhir api svÅkÃryÃ÷ syu÷ ta ime 'rthÃ÷ ÓÃstre 'smin yathÃsthÃnam anusandheyÃ÷ | iha hi jÅvÃtma-paramÃtma-tad-dhÃma tat-prÃpty-upÃyÃnÃæ svarÆpÃïi yathÃvan nirÆpyante | tatra jÅvÃtma-yÃthÃtmya-paramÃtma-yÃthÃtmyopayogitayÃ paramÃtma-yÃthÃtmyaæ tu tad-upÃsanopayogitayÃ prak­tyÃdikaæ tu paramÃtmana÷ sra«Âur upakaraïatayopadiÓyate |

tad-upÃyÃÓ ca karma-j¤Ãna-bhakti-bhedÃt tredha | tatra Óruta-tat-tat-phalanair apek«eïa kart­tvÃbhiniveÓa-parityÃgena cÃnu«Âhitasya sva-vihitasya karmaïa÷ h­d-viÓuddhi-dvÃrÃ j¤Ãna-bhaktyor upakÃritvÃt paramparayÃ tat-prÃptÃv upÃyatvam | tac ca Óruti-vihita-karma hiæsÃ-ÓÆnyam atra mukhyam | mok«a-dharme pitÃ-putrÃdi-saævÃdÃt hiæsÃvat tu gauïaæ viprak­«ÂatvÃt tayos tu sÃk«Ãd eva tathÃtvam |

nanu, tathÃnu«Âhitena karmaïÃ h­d-viÓuddhyÃ j¤Ãnodayena muktau satyÃæ bhaktyÃ ko viÓe«a÷ | ucyate, j¤Ãnam eva ki¤cid viÓe«Ãd bhaktir iti | nirïime«a-vÅk«aïa-kaÂÃk«a-vÅk«aïa-vadanayor antaraæ cid-vigrahatayÃnusandhir j¤Ãnaæ tena tat sÃlokyÃdi÷ | vicitra-lÅlÃ-rasÃÓrayatayÃnusandhis tu bhaktis tayÃ kro¬Åk­ta-sÃlokyÃdi-tad-varÅvasyÃnanda-lÃbha÷ pumartha÷ | bhakter j¤Ãnatvaæ tu "sac-cid-Ãnandaika-rase bhakti-yoge ti«Âhati" iti Órute÷ siddham | 

tad idaæ ÓravaïÃdi-bhÃvÃdi-Óabda-vyapadi«Âaæ d­«Âam | j¤Ãnasya ÓravaïÃdyÃkÃratvaæ cit-sukhasya vi«ïo÷ kuntalÃdi-pratÅkatvavat pratyetavyam iti vak«yÃma÷ | «aÂ-trike 'smin ÓÃstre prathamena «aÂkeneÓvarÃæÓasya jÅvasyÃæÓÅÓvara-bhakty-upayogi-svarÆpa-darÓanam | tac cÃntar-gata-j¤Ãna-ni«kÃma-karma-sÃdhyaæ nirÆpyate | madhyena parama-prÃpyasyÃæÓÅÓvarasya prÃpaïÅ bhaktis tan-mahima-dhÅ-pÆrvikÃbhidhÅyate | antyena tu pÆrvoditÃnÃm eveÓvarÃdÅnÃæ svarÆpÃïi pariÓodhyante | trayÃïÃæ «aÂkÃnÃæ karma-bhakti-j¤Ãna-pÆrvatÃ-vyapadeÓas tu tat-tat-prÃdhÃnyenaiva | carame bhakte÷ pratipatteÓ coktis tu
ratna-sampuÂordhva-likhita-tat-sÆcaka-lipi-nyÃyena | 

asya ÓÃstrasya ÓraddhÃlu÷ sad-dharma-ni«Âho vijitendriyo 'dhikÃrÅ | sa ca sa-ni«Âha-parini«Âhita-nirapek«a-bhedÃt trividha÷ | te«u svargÃdi-lokÃn api did­k«r ni«ÂhayÃ sva-dharmÃn hary-arcana-rÆpÃn Ãcaran prathama÷ | loka-saæjigh­k«ayÃ tÃn Ãcaran hari-bhakti-nirato dvitÅya÷ | sa ca sa ca sÃÓrama÷ | satya-tapo-japÃdibhir viÓuddha-citto hary-eka-niratas t­tÅyo nirÃÓrama÷ | vÃcya-vÃcaka-bhÃva÷ sambandha÷ | vÃcya ukta-lak«aïa÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ | vÃcakas tad-gÅtÃ-ÓÃstraæ tÃd­Óa÷ so 'tra vi«aya÷ | aÓe«a-kleÓa-niv­tti-pÆrvakas tat-sÃk«Ãt-kÃras
tu prayojanam ity anubandha-catu«Âayam | atreÓvarÃdi«u tri«u brahma-Óabdo 'k«ara-ÓabdaÓ ca baddha-jÅve«u tad-dehe«u ca k«ara-Óabda÷ | ÅÓvara-jÅva-dehe manasi buddhau dh­tau yatne cÃtma-Óabda÷ | triguïÃyÃæ vÃsanÃyÃæ ÓÅle svarÆpe ca prak­ti-Óabda÷ | sattÃbhiprÃya-svabhÃva-padÃrtha-janmasu kriyÃsv Ãtmasu ca bhÃva-Óabda÷ | karmÃdi«u tri«u citta-v­tti-nirodhe ca yoga-Óabda÷ paÂhyate | etac chÃstraæ khalu svayaæ bhagavata÷ sÃk«Ãd vacanaæ sarvata÷ Óre«Âhaæ -- 
gÅtÃ sugÅtÃ kartavyÃ kim anyai÷ ÓÃstra-vistarai÷ |
yÃ svayaæ padmanÃbhasya mukha-padmÃd vini÷s­tÃ || iti pÃdmÃt |

dh­tarÃ«ÂrÃdi-vÃkyaæ tu tat-saÇgati-lÃbhÃya dvaipÃyanena viracitam | tac ca lavaïÃkara-nipÃta-nyÃyena tan-mayam ity upodghÃta÷ | 

saÇgrÃma-mÆrdhni saævÃdo 
yo 'bhÆd govinda-pÃrthayo÷ |
tat-saÇgatyai kathÃæ prÃkhyÃd 
gÅtÃsu prathame muni÷ ||

iti tÃvad bhagavad-arjuna-saævÃdaæ prastautuæ kathÃ nirÆpyate| dharmak«etre ity Ãdibhi÷ sapta-viæÓatyÃ | tad-bhagavata÷ pÃrtha-sÃrathyaæ vidvÃn dh­tarÃ«Âra÷ sva-putra-vijaye sandihÃna÷ sa¤jayaæ p­cchatÅty Ãha | janmejayaæ prati vaiÓampÃyana÷ dh­tarÃ«Âra uvÃceti | yuyutsavo yoddhum icchavo mÃmakÃ mat-putrÃ÷ pÃï¬avÃÓ ca kuruk«etre samavetÃ÷ kim akurvateti |

nanu yuyutsava÷ samavetÃ iti tvam evÃtthya tato yudherann eva puna÷ kim akurvateti kas te bhÃva iti cet, tatrÃha - dharmak«etra iti | "yad anu kuruk«etraæ devÃnÃæ deva-yajanaæ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ brahma-sadanam ity Ãdi-ÓravaïÃd dharma-prarohi-bhÆmi-bhÆtaæ kuruk«etraæ prasiddham | tat-prabhÃvÃd vina«Âa-vidve«Ã mat-putrÃ÷ kiæ pÃï¬avebhyas tad-rÃjyaæ dÃtuæ niÓcikyu÷ | kiæ vÃ, pÃï¬avÃ÷ sadaiva dharma-ÓÅlÃ dharma-k«etre tasmin kula-k«aya-hetukÃd adharmÃd bhÅtÃ vana-praveÓam eva Óreyo vimam­Óur iti | he sa¤jayeti vyÃsa-prasÃdÃd vina«Âa-rÃga-dve«as
tvaæ tathyaæ vadety-artha÷ | pÃï¬avÃnÃæ mÃmakatvÃnuktir dh­tarÃ«Ârasya te«u droham abhivyanakti | dhÃnya-k«etrÃt tad-virodhinÃæ dhÃnyÃbhÃsÃnÃm iva dharma-k«etrÃt tad-virodhinÃæ dharmÃbhÃsÃnÃæ tvat-putrÃïÃm apagamo bhÃvÅti dharma-k«etra-Óabdena gÅr-devyÃ vyajyate ||1||



__________________________________________________________

BhG 1.2

saæjaya uvÃca

d­«ÂvÃ tu pÃï¬avÃnÅkaæ vyÆ¬haæ duryodhanas tadÃ |
ÃcÃryam upasaægamya rÃjÃ vacanam abravÅt ||2||

ÁrÅdhara÷ - sa¤jaya uvÃca d­«Âvety-Ãdi | pÃï¬avÃnÃm anÅkaæ sainyaæ vyÆ¬haæ vyÆha-racanayÃ adhi«Âhitaæ d­«ÂvÃ droïÃcÃrya-samÅpaæ gatvÃ rÃjÃ duryodhano vak«yamÃïaæ vacanam uvÃca ||2||

ViÓvanÃtha÷ - vidita-tad-abhiprÃyas tad-ÃÓÃæsitaæ yuddham eva bhavet | kintu tan-manoratha-pratikulam iti manasi k­tvÃ uvÃca d­«Âveti | vyÆ¬haæ vyÆha-racanayÃvasthitam | rÃjÃ duryodhana÷ sÃntarbhayam uvÃca | paÓyaitÃm iti navabhi÷ Ólokai÷ ||2||

Baladeva÷ - evaæ janmÃndhasya praj¤Ã-cak«u«o dh­tarÃ«Ârasya dharma-praj¤Ã-vilopÃn mohÃndhasya mat-putra÷ kadÃcit pÃï¬avebhyas tad-rÃjyaæ dadyÃd iti vimlÃna-cittasya bhÃvaæ vij¤Ãya dharmi«Âha÷ sa¤jayas tvat-putra÷ kadÃcid api tebhyo rÃjyaæ nÃrpayu«yatÅti tat-santo«am utpÃdayann Ãha d­«Âveti | pÃï¬avÃnÃm anÅkaæ sainyaæ vyÆ¬haæ vyÆha-racanayÃvasthitam | ÃcÃryaæ dhanur-vidyÃ-pradaæ droïam upasaÇgamya svayam eva tad-antikaæ gatvÃ rÃjÃ rÃja-nÅti-nipuïa÷ vacanam alpÃk«aratvaæ gambhÅrÃrthatvaæ saÇkrÃnta-vacana-viÓe«am
| atra svayam ÃcÃrya-sannidhigamanena pÃï¬ava-sainya-prabhÃva-darÓana-hetukaæ tasyÃntar-bhayaæ guru-gauraveïa tad-antikaæ svayam ÃgatavÃn asmÅti bhaya-saÇgopanaæ ca vyajyate | tad idaæ rÃja-nÅti-naipuïyÃd iti ca rÃja-padena ||2||



__________________________________________________________

BhG 1.3

paÓyaitÃæ pÃï¬uputrÃïÃm ÃcÃrya mahatÅæ camÆm |
vyÆ¬hÃæ drupadaputreïa tava Ói«yeïa dhÅmatÃ ||3||

ÁrÅdhara: tad eva vacanam Ãha paÓyaitÃm ity Ãdibhi÷ navabhi÷ Ólokai÷ | paÓyety Ãdi he ÃcÃrya | pÃï¬avÃnÃæ mahatÅæ vitatÃæ camÆæ senÃæ paÓya | tava Ói«yeïa drupada-putreïa dh­«Âadyumnena vyÆ¬hÃæ vyÆha-racanayÃdhi«ÂhitÃm ||3||

ViÓvanÃtha: drupada-putreïa dh­«Âadyumnena tava Ói«yeïa sva-vadhÃrtham utpanna iti jÃnatÃpi tvayÃyam adhyÃpita iti  tava manda-buddhitvam | dhÅmateti Óatror api tvatta÷ sakÃÓÃt tvad-vadhopÃya-vidyÃ g­hÅtety asya mahÃbuddhitvaæ phal-kÃle 'pi paÓyeti bhÃva÷ ||3||

Baladeva: tat tÃd­Óaæ vacanam Ãha paÓyaitÃm ity ÃdinÃ | priya-Ói«ye«u yudhi«ÂhirÃdi«u snehÃtiÓayÃd ÃcÃryo na yudhyed iti vibhÃvya tat-kopotpÃdanÃya tasmiæs tad-avaj¤Ãæ vya¤jayann Ãha etÃm iti | etÃm atisannihitÃæ prÃgalbhyenÃcÃryam atiÓÆraæ ca tvÃm avigaïayya sthitÃæ d­«ÂvÃ tad-avaj¤Ãæ pratÅhÅti, vyÆ¬hÃæ vyÆha-racanayÃ sthÃpitÃæ | drupada-putreïeti tvad-vairiïÃ drupadena tvad-vadhÃya dh­«Âadyumna÷ putro yaj¤Ãgni-kuï¬Ãd utpÃdito 'stÅti | tava Ói«yeïeti tvaæ sva-Óatruæ jÃnann api dhanur-vidyÃm adhyÃpitavÃn asÅti tava manda-dhÅtvam | dhÅmateti Óatros tvattas tvad-vadhopÃyo g­hÅta iti tasya sudhÅtvam | tvad-apek«yakÃritaivÃsmÃkam
anartha-hetur iti ||3||


__________________________________________________________

BhG 1.4-6

atra ÓÆrÃ mahe«vÃsÃ bhÅmÃrjunasamÃ yudhi |
yuyudhÃno virÃÂaÓ ca drupadaÓ ca mahÃratha÷ ||4||
dh­«ÂaketuÓ cekitÃna÷ kÃÓirÃjaÓ ca vÅryavÃn |
purujit kuntibhojaÓ ca ÓaibyaÓ ca narapuægava÷ ||5||
yudhÃmanyuÓ ca vikrÃnta uttamaujÃÓ ca vÅryavÃn |
saubhadro draupadeyÃÓ ca sarva eva mahÃrathÃ÷ ||6||


ÁrÅdhara: atrety Ãdi | atra asyÃæ camvÃm | i«avo bÃïÃ asyas te k«ipyante ebhir iti i«ÃsÃ÷ dhanÆæ«i | mahÃnta i«vÃso ye«Ãæ te mahe«vÃsÃ÷ | bhÅmÃrjunau tÃvad atrÃtiprasiddhau yoddhÃrau | tÃbhyÃæ samÃ÷ ÓÆrÃ÷ Óauryeïa k«Ãtra-dharmeïopetÃ÷ santi | tÃn eva nÃmabhir nirdiÓati yuyudhÃna÷ sÃtyaki÷ | kiæ ca dh­«Âaketur iti | vikrÃnto yudhÃmanyur nÃmaika÷ | saubhadro 'bhimanyur draupadeyÃ÷ draupadyÃæ pa¤cabhyo yudhi«ÂhirÃdibhyo jÃtÃ÷ putrÃ÷ prativindhyÃdaya÷ pa¤ca | mahÃrathÃdÅnÃæ lak«aïam -


eko daÓa sahasrÃïi yodhayed yas tu dhanvinÃm |
Óastra-ÓÃstra-pravÅïaÓ ca mahÃrtha iti sm­ta÷ ||
amitÃn yodhayed yas tu samprokto 'tirathas tu sa÷ |
caikena yo yudhyet tan-nyÆno 'rdha-ratha÷ sm­ta÷ || iti ||4-6||

ViÓvanÃtha: atra camvÃm | mahÃnta÷ ÓatrubhiÓ chettum aÓakyÃ i«vÃsÃ dhanÆæ«i ye«Ãæ te |  yuyudhÃna÷ sÃtyaki÷ | saubhadro 'bhimanyu÷ | draupadeyÃ yudhi«ÂhirÃdibhya÷ pa¤cabhyo  jÃtÃ÷ prativindhyÃdaya÷ | mahÃrathÃdÅnÃæ lak«aïam -

eko daÓa sahasrÃïi yodhayed yas tu dhanvinÃm |
Óastra-ÓÃstra-pravÅïaÓ ca mahÃrtha iti sm­ta÷ ||
amitÃn yodhayed yas tu samprokto 'tirathas tu sa÷ |
caikena yo yudhyet tan-nyÆno 'rdha-ratha÷ sm­ta÷ || iti ||4-6||

ÁrÅdhara: nanv ekena dh­«ÂadyumnenÃdhi«ÂhitÃlpikÃ senÃsmadÅyenaikenaiva sujeyÃ syÃd atas tvaæ mÃ trÃsÅr iti cet tatrÃha atreti |     atra camvÃæ mahÃnta÷ ÓatrubhiÓ chettum aÓakyÃ i«vÃsÃÓ cÃpÃ ye«Ãæ te | yuddha-kauÓalam ÃÓaÇkyÃha bhÅmeti | yuyudhÃna÷ sÃtyaki÷ | mahÃratha iti yuyudhÃnÅdÃnÃæ trayÃïÃm | nara-puÇgava iti purujid-ÃdÅnÃæ trayÃïÃm | yudyeti vikrÃnta iti yudhÃmanyo÷ | vÅryavÃn ity uttamaujasaÓ ceti viÓe«aïam | saubhadro 'bhimanyu÷ | draupadeyÃ yudhi«ÂhirÃdibhya÷ pa¤cabhya÷ kramÃd draupadyÃæ jÃtÃ÷ prativindhya-Órutasena-ÓrutakÅrti-ÓatÃnÅka-ÓrutakarmÃkhyÃ÷ pa¤ca-putrÃ÷
| ca-ÓabdÃd anye ca ghaÂotkacÃdaya÷ | pÃï¬avÃs tv atikhyÃtatvÃt na gaïitÃ÷ | ye ete saptadaÓa gaïitÃ÷, ye cÃnye tat-pak«ÅyÃs te sarve mahÃrathÃ eva | atirathasyÃpy upalak«aïam etat | tal-lak«aïaæ coktam -

eko daÓa sahasrÃïi yodhayed yas tu dhanvinÃm |
Óastra-ÓÃstra-pravÅïaÓ ca mahÃrtha iti sm­ta÷ ||
amitÃn yodhayed yas tu samprokto 'tirathas tu sa÷ |
caikena yo yudhyet tan-nyÆno 'rdha-ratha÷ sm­ta÷ || iti ||4-6||

__________________________________________________________

BhG 1.7

asmÃkaæ tu viÓi«ÂÃ ye tÃn nibodha dvijottama |
nÃyakÃ mama sainyasya saæj¤Ãrthaæ tÃn bravÅmi te ||7||

ÁrÅdhara: asmÃkam iti |  nibodha budhyasva | nÃyakÃ netÃra÷ | saæj¤Ãrthaæ samyag j¤ÃnÃrtham ||7||

ViÓvanÃtha: nibodha budhyasva | saæj¤Ãrthaæ samyag j¤ÃnÃrtham ||7||

Baladeva: tarhi kiæ pÃï¬ava-sainyÃd bhÅto 'sÅty ÃcÃrya-bhÃvaæ sambhÃvyÃntarjÃtÃm api bhÅtim ÃcchÃdayan dhÃr«ÂyenÃha - asmÃkam iti | asmÃkaæ sarve«Ãæ madhye ye viÓi«ÂÃ÷ paramotk­«ÂÃ budhyÃdi-bala-ÓÃlino nÃyakÃ netÃra÷ | tÃn saæj¤Ãrthaæ samyak j¤ÃnÃrthaæ bravÅmÅti | pÃï¬ava-premïÃ tvaæ cen no yotsyase, tadÃpi bhÅ«mÃdibhir mad-vijaya÷ setsyaty eveti tat kopotpÃdanÃrthaæ dyotyam ||7||


__________________________________________________________

BhG 1.8-9

bhavÃn bhÅ«maÓ ca karïaÓ ca k­paÓ ca samitiæjaya÷ |
aÓvatthÃmÃ vikarïaÓ ca saumadattir jayadratha÷ ||8||
anye ca bahava÷ ÓÆrÃ madarthe tyaktajÅvitÃ÷ |
nÃnÃÓastrapraharaïÃ÷ sarve yuddhaviÓÃradÃ÷ ||9||

ÁrÅdhara: tÃn e«Ãha bhavÃn iti dvÃbhyÃm | bhavÃn droïa÷ | samitiæ saægrÃmaæ jayatÅti tathÃ | saumadatti÷ somadattasya putro bhÆriÓravÃ÷ | anye ceti mad-arthe mat-prayojanÃrthaæ jÅvitaæ tyaktum adhyavasitÃ ity artha÷ | nÃnÃ anekÃni ÓastrÃni praharaïa-sÃdhanÃni ye«Ãæ te | yuddhe viÓÃradÃ nipuïÃ ity artha÷ ||8-9|| 

ViÓvanÃtha: saumadattir bhÆriÓravÃ÷ | tyakta-jÅvitÃ iti jÅvita-tyÃgenÃpi yadi mad-upakÃra÷ syÃt tadÃ tad api kartuæ prav­ttÃ ity artha÷ | vastutas tu mayaivaite nihatÃ÷ pÆrvam eva nimitta-mÃtraæ bhava savyasÃcin iti bhagavad-ukter duryodhana-sarasvatÅ satyam evÃha sma || 8-9||

Baladeva: bhavÃn iti | bhavÃn droïa÷ | vikarïo mad-bhrÃtÃ kani«Âha÷ | saumadattir bhÆriÓravÃ÷ | samiti¤jaya÷ saægrÃma-vijayÅti droïÃdÅnÃæ saptÃnÃæ viÓe«aïam | nanv etÃvanta eva mat-sainye viÓi«ÂÃ÷ kintv asaÇkhyeyÃ÷ santÅty Ãha anye ceti | bahavo jayadratha-k­tavarma-Óalya-prabh­taya÷ | tyaktety-Ãdi karmaïi ni«ÂhÃ jÅvitÃni tyaktuæ k­ta-niÓcayÃ ity artha÷ | itthaæ ca te«Ãæ sarve«Ãæ mayi snehÃtirekÃt ÓauryÃtirekÃd yuddha-pÃï¬ityÃc ca mad-vijaya÷ siddhyed eveti dyotyate ||8-9||  

__________________________________________________________

BhG 1.10

aparyÃptaæ tad asmÃkaæ balaæ bhÅ«mÃbhirak«itam |
paryÃptaæ tv idam ete«Ãæ balaæ bhÅmÃbhirak«itam ||10||

ÁrÅdhara: tata÷ kiæ? ata Ãha - aparyÃptam ity Ãdi | tat tathÃbhÆtai÷ vÅrair yuktam api bhÅ«meïÃbhirak«itam api asmÃkaæ balaæ sainyaæ aparyÃptaæ tai÷ saha yoddhuæ asamarthaæ bhÃti | idam ete«Ãæ pÃï¬avÃnÃæ balaæ bhÅmÃbhirak«itam sat paryÃptaæ samarthaæ bhÃti | bhÅ«masyobhaya-pak«apÃtitvÃt asmad-balaæ pÃï¬ava-sainyæ pratyasamartham | bhÅmasyika-pak«apÃtitvÃt pÃï¬avÃnÃæ balaæ samartham ||10||

ViÓvanÃtha: aparyÃptam aparipÆrïam | pÃï¬avai÷ saha yoddhuæ ak«amam ity artha÷ | bhÅ«meïÃtisÆk«ma-buddhinÃ Óastra-ÓÃstra-pravÅïenÃbhito rak«itam api bhÅ«masyobhaya-pak«apÃtitvÃt | ete«Ãæ pÃï¬avÃnÃæ tu bhÅmena sthÆla-buddhinÃ Óastra-ÓÃstrÃnabhij¤o 'pi rak«itam paryÃptaæ paripÆrïam | asmÃbhi÷ saha yuddhe pravÅïam ity artha÷ ||10||

Baladeva: nanv ubhayo÷ sainyayos taulyÃt tavaiva vijaya÷ katham ity ÃÓaÇkya sva-sainyÃdhikyam Ãha aparyÃptam iti | aparyÃptam aparimitam asmÃkaæ balam | tatrÃpi bhÅ«meïa mahÃ-buddhimatÃtirathenÃbhirak«itam | ete«Ãæ pÃï¬avÃnÃæ balaæ tu paryÃptaæ parimitam | tatrÃpi bhÅmena tuccha-buddhinÃrdharathenÃbhirak«itam | ata÷ siddha-vijayo 'ham ||10||


__________________________________________________________

BhG 1.11

ayane«u ca sarve«u yathÃbhÃgam avasthitÃ÷ |
bhÅ«mam evÃbhirak«antu bhavanta÷ sarva eva hi ||11||

ViÓvanÃtha: tasmÃd yu«mÃbhi÷ sÃvadhÃnair bhavituvyam ity Ãha ayane«u vyÆha-praveÓa-mÃrge«u yathÃ-bhÃgaæ vibhaktÃ÷ svÃæ svÃæ raïa-bhÆmim aparityajyaivÃvasthitÃ bhavanto bhÅ«mam evÃbhitas tathÃ rak«antu yathÃnyair yudhyamÃno 'yaæ p­«Âhata÷ kaiÓcin na hanyate | bhÅ«ma-balenaivÃsmÃkaæ jÅvitam iti bhÃva÷ ||11||

Baladeva: athaivaæ mad-ukti-bhÃvaæ vij¤ÃyÃcÃryaÓ ced udÃsÅta tadÃ mat-kÃrya-k«atir iti vibhÃvya tasmin sva-kÃrya-bhÃram arpayann Ãha ayane«v iti | ayane«u sainya-praveÓa-vartmasu yathÃbhÃgaæ vibhaktÃæ svÃæ svÃæ yuddha-bhÆmim aparityajyÃvasthitÃ bhavanto bhavad-Ãdayo bhÅ«mame evÃbhito rak«antu yuddhÃbhiniveÓÃt  pÃrÓvata÷ p­«ÂhataÓ cÃpaÓyantaæ taæ yathÃnyo na vihanyÃt tathÃ kurvantv ity artha÷ | senÃpatau bhÅ«me nirbodhe mad-vijaya-siddhir iti bhÃva÷ |

ayam ÃÓaya÷ - bhÅ«mo 'smÃkaæ pityÃmaha÷ | bhavÃæs tu guru÷ | tau yuvÃm asmad ekÃnta-hitai«iïau viditau | yÃvak«a-sadasi mad-anyÃyaæ vidantÃv api draupadyÃ nyÃyaæ p­«Âau nÃvocatÃæ mayÃ tu pÃï¬ave«u pratÅtaæ snehÃbhÃsaæ tyÃjayituæ tathÃ niveditam iti ||11||

__________________________________________________________
BhG 1.12
tasya saæjanayan har«aæ kuru-v­ddha÷ pitÃmaha÷ |
siæha-nÃdaæ vinadyoccai÷ ÓaÇkhaæ dadhmau pratÃpavÃn ||12||

ÁrÅdhara:  tad evaæ bahu-mÃna-yuktaæ rÃja-vÃkyaæ ÓrutvÃ bhÅ«ma÷ kiæ k­tavÃn | tad Ãha tasyety Ãdi | tasya rÃj¤o har«aæ kurvan pitÃmaho bhÅ«ma uccair mahÃntaæ siæha-nÃdaæ vinadya k­tvÃ ÓaÇkhaæ dadhmau vÃditavÃn ||12||

ViÓvanÃtha: tataÓ ca sva-saæmÃna-Óravaïa-janita-har«as tasya duryodhanasya bhava-vidhvaæsanena har«aæ sa¤anayituæ kuru-v­ddho bhÅ«ma÷ siæha-nÃdam iti upamÃne karmaïi ceti ïamul siæha iva vinadyety artha÷ ||12||

Baladeva: evaæ duryodhana-k­tÃæ sva-stutim avadhÃrya sa-har«o bhÅ«mas tad-antar-jÃtÃæ bhÅtim utsÃdayituæ ÓaÇkhaæ dadhmÃv ity Ãha | siæha-nÃdam ity upamÃne karmaïi ceti pÃïini-sÆtrÃt ïamul | cÃt kartary upamÃne ity artha÷ | siæha iva vinadyety artha÷ | mukhata÷ ki¤cid anuktvÃ ÓaÇkha-nÃda-mÃtra-karaïena jaya-parÃjayau khalv ÅÓvarÃdhÅnau tvad-arthe k«atra-dharmeïa dehaæ tyak«yÃmÅti vyajyate ||12||

__________________________________________________________

BhG 1.13

tata÷ ÓaÇkhÃÓ ca bheryaÓ ca païavÃnakagomukhÃ÷ |
sahasaivÃbhyahanyanta sa Óabdas tumulo  'bhavat ||13||

ÁrÅdhara:  tad evaæ senÃpate÷ bhÅ«masya yuddhotsavam Ãlokya sarvato yuddhotsava÷ prav­tta iy Ãha tata ity ÃdinÃ | païavÃ mÃrdalÃ÷ | ÃnakÃ÷ gomukhÃÓ ca vÃdya-viÓe«Ã÷ | sahasÃ tat-k«aïam evÃbhyahanyanta vÃditÃ÷ | sa ca ÓaÇkhÃdi-Óabdas tumulo mahÃn abhÆt ||13||

ViÓvanÃtha: tataÓ cobhayatraiva yuddhotsÃha÷ prav­tta ity Ãha tata iti | païavÃ mÃrdalÃ÷ | ÃnakÃ÷ paÂahÃ÷ | gomukhÃ vÃdya-viÓe«Ã÷ ||13||

Baladeva: tata iti | senÃpatau bhÅ«me prav­tte tat-sainye sahasÃ tat-k«aïam eva ÓaÇkhÃdayo 'bhyahanyanta vÃditÃ÷ | karma-kartari prayoga÷ | païavÃdayas trayo vÃditra-bhedÃ÷ | sa Óabdas tumula ekÃkÃratayÃ mahÃn ÃsÅt ||13||

__________________________________________________________

BhG 1.14

tata÷ Óvetair hayair yukte mahati syandane sthitau |
mÃdhava÷ pÃï¬avaÓ caiva divyau ÓaÇkhau pradadhmatu÷ ||14||

ÁrÅdhara: tata÷ pÃï¬ava-sainye prav­ttaæ yuddhotsÃham Ãha tata ity Ãdibhi÷ pa¤cabhi÷ | tata÷ kaurava-sainya-vÃdya-kolÃhalÃnantaraæ mahati syandane rathe sthitau santau ÓrÅ-k­«ïÃrjunau divyau ÓaÇkhau prakar«eïa dadhmatur vÃdayÃmÃsatu÷ | ||12||

ViÓvanÃtha: Nothing ||14||

Baladeva: atha pÃï¬ava-sainye prav­ttaæ yuddhosavam Ãha tata iti | anye«Ãm api ratha-sthitatve saty api k­«ïÃrjunayo÷ ratha-sthitatvoktis tad-rathasyÃgni-dattatvaæ trailokya-vijet­tvaæ mahÃ-prabhavatvaæ ca vyajyate ||14||

__________________________________________________________

BhG 1.15-18

pÃ¤cajanyaæ h­«ÅkeÓo devadattaæ dhanaæjaya÷ |
pauï¬raæ dadhmau mahÃÓaÇkhaæ bhÅmakarmÃ v­kodara÷ ||15||
anantavijayaæ rÃjÃ kuntÅputro yudhi«Âhira÷ |
nakula÷ sahadevaÓ ca sugho«amaïipu«pakau ||16||
kÃÓyaÓ ca parame«vÃsa÷ Óikhaï¬Å ca mahÃratha÷ |
dh­«Âadyumno virÃÂaÓ ca sÃtyakiÓ cÃparÃjita÷ ||17||
drupado draupadeyÃÓ ca sarvaÓa÷ p­thivÅpate |
saubhadraÓ ca mahÃbÃhu÷ ÓaÇkhÃn dadhmu÷ p­thak p­thak ||18||


ÁrÅdhara: tad eva vibhÃgena darÓayann Ãha pÃ¤cajanyam iti | pÃ¤cajanyÃdÅni nÃmÃni ÓrÅ-k­«ïÃdi-ÓaÇkhÃnÃm | bhÅma÷ ghoraæ karma yasya sa÷ | v­kavat udaraæ yasya sa v­kodaro mahÃ-ÓaÇkhaæ pauï¬raæ dadhmÃv iti | ananteti | nakula÷ sugho«aæ nÃma ÓaÇkhaæ dadhmau | sahadevo maïipu«pakaæ nÃma | kÃÓyaÓ ceti | kÃÓya÷ kÃÓirÃja÷ | kathambhÆta÷ | parama÷ Óre«Âha÷ i«vÃso dhanur yasya sa÷ | drupada iti | he p­thivÅpate dh­tarÃ«Âra ||15-18||

ViÓvanÃtha: pÃ¤cajanyÃdaya÷ ÓaÇkhÃdÅnÃæ nÃmÃni | aparÃjita÷ kenÃpi parÃjetum aÓakyatvÃt | athavÃ cÃpena dhanu«Ã rÃjita÷ pradÅpta÷ ||15-18||

Baladeva: pÃ¤cajanyam ity Ãdi pÃ¤cajanyÃdaya÷ k­«ïÃdi-ÓaÇkhÃnÃm ÃhvayÃ÷ | atra h­«ÅkeÓa-Óabdena parameÓvara-sahÃyitvam | pÃ¤cajanyÃdi-Óabdai÷ prasiddhÃhvayÃneka-divya-ÓaÇkhavattvam | rÃjÃ bhÅmakarmÃ dhana¤jaya ity ebhir yudhi«ÂhirÃdÅnÃæ rÃja-sÆya-yÃjitva-hi¬imbÃdi-nihant­tva-digvijayÃh­tÃnanta-dhanatvÃni ca vyajya pÃï¬ava-senÃ-sÆtkar«a÷ sÆcyate | para-senÃsu tad-abhÃvÃd apakar«aÓ ca | kÃÓya iti | kÃÓya÷ kÃÓirÃja÷ | parame«vÃsa÷ mahÃ-dhurdhara÷ | cÃparÃjito dhanu«Ã dÅpta÷ | drupada iti | p­thivÅpate he dh­tarÃ«Âreti tava durmantraïodaya÷ kula-k«aya-lak«aïo ' nartha÷ samÃsata
iti sÆcyate ||15-18||

__________________________________________________________

BhG 1.19

sa gho«o dhÃrtarÃ«ÂrÃïÃæ h­dayÃni vyadÃrayat |
nabhaÓ ca p­thivÅæ caiva tumulo vyanunÃdayan ||19||

ÁrÅdhara -  sa ca ÓaÇkhÃnÃæ nÃdas tvadÅyÃnÃæ mahÃbhayaæ janayÃmÃsety Ãha sa gho«a ity Ãdi |  dhÃrtarÃ«ÂrÃïÃæ tvadÅyÃnÃæ h­ï¬ayÃïi vyadÃrayat vidÃritavÃn | kiæ kurvan | nabhaÓ ca p­thivÅæ caiva tumulo 'bhyanunÃdayan pratidhvanibhir apÆryan ||19||

ViÓvanÃtha - Nothing.

Baladeva - sa iti | pÃï¬avai÷ k­ta÷ ÓaÇkha-nÃdo dhÃrtarÃ«ÂrÃïÃæ bhÅ«mÃdÅnÃæ sarve«Ãæ h­ï¬ayÃïi vyadÃrayat | tad-vidÃraïa-tulyÃæ pÅ¬Ãm ajanayad ity artha÷ | tumulo 'titÅvra÷ abhyanunÃdayan pratidhvanibhi÷ pûryann ity artha÷ | dhÃrtarÃ«Ârai÷ k­tas tu ÓaÇkhÃdinÃdas tumulo 'pi te«Ãæ ki¤cid api k«obhaæ nÃjanayat tathÃnukter iti bodhyam ||19||


__________________________________________________________

BhG 1.20-23

atha vyavasthitÃn d­«ÂvÃ dhÃrtarÃ«ÂrÃn kapidhvaja÷ |
prav­tte ÓastrasaæpÃte dhanur udyamya pÃï¬ava÷ ||20||

ÁrÅdhara -  etasmin samaye ÓrÅ-k­«ïam arjuno vij¤ÃpayÃmÃsety Ãha atha ity Ãdibhi÷ caturbhi÷ Ólokai÷ | atheti athÃnantaraæ vyavasthitÃn yuddhodyogena sthitÃn | kapidhvajo 'rjuna÷ ||20||

ViÓvanÃtha - Nothing.

Baladeva - evaæ dhÃrtarÃ«ÂrÃïÃæ yuddhe bhÅtiæ pradarÓya pÃï¬avÃnÃæ tu tatrotsÃham Ãha atheti sÃrdhakena | atha ripu-ÓaÇkha-nÃda-k­totsÃha-bhaÇgÃnantaraæ vyavasthitÃn tad-bhaÇga-virodhi-yuyutsayÃvasthitÃn dhÃrtarÃ«ÂrÃn bhÅ«mÃdÅn kapidhvajo 'rjuno yena ÓrÅ-dÃÓarather api mahÃnti kÃryÃni purÃ sÃdhitÃni tena mahÃvÅreïa dhvajam adhiti«¤hitÃ hanumatÃnug­hÅto bhaya-gandha-ÓÆnya ity artha÷ | he mahÅpate prav­tte pravartamÃne | h­«ÅkeÓam iti h­«ÅkeÓaæ sarvendriya-pravartakaæ k­«ïaæ tad idaæ vÃkyam uvÃceti | sarveÓvaro harir ye«Ãæ niyojyas te«Ãæ tad ekÃnta-bhaktÃnÃæ pÃï¬avÃnÃæ
vijaye sandeha-gandho 'pi neti bhÃva÷ ||20||


__________________________________________________________

BhG 1.21-23

h­«ÅkeÓaæ tadÃ vÃkyam idam Ãha mahÅpate |
 senayor ubhayor madhye rathaæ sthÃpaya me  'cyuta ||21||
yÃvad etÃn nirÅk«e  'haæ yoddhukÃmÃn avasthitÃn |
kair mayÃ saha yoddhavyam asmin raïasamudyame ||22||
yotsyamÃnÃn avek«e  'haæ ya ete  'tra samÃgatÃ÷ |
dhÃrtarÃ«Ârasya durbuddher yuddhe priyacikÅr«ava÷ ||23||

ÁrÅdhara -  tad eva vÃkyam Ãha senayor ubhayor ity Ãdi | yÃvad etÃn iti | nanu tvaæ yoddhÃ na tu yuddha-prek«akas tatrÃha kair mayety Ãdi | kai÷ saha mayÃ yoddhavyam | yotsyamÃnÃn iti dhÃrtarÃ«Ârasya duryodhanasya priyaæ kartum icchanto ye iha samÃgatÃ÷ tÃn ahaæ drak«yÃmi yÃvat | tÃvad ubhayo÷ senayor madhye me rathaæ sthÃpayety anvaya÷ ||21-23||

ViÓvanÃtha - Nothing.

Baladeva -arjuna-vÃkyam Ãha senayor iti | he acyutedi svabhÃva-siddhÃd bhakta-vÃtsalyÃt pÃramaiÓvaryÃc ca na cyavase smeti tena tena ca niyantirto bhaktasya me vÃkyÃt tatra rathaæ sthitaæ kuru nirbhaya tatra ratha-sthÃpane phalam Ãha yÃvad iti | yoddhu-kÃmÃn na tu sahÃsmÃbhi÷ sandhiæ cikÅr«Æn | avasthitÃn na tu bhÅtyÃ pracalitÃn | 

nanu tvaæ yoddhÃ, na tu yuddha-prek«akas tatas tad-darÓanena kim iti cet tatrÃha kair iti | asmin bandhÆnÃm eva mitho raïodyoge kair bandhubhi÷ saha mama yuddhaæ bhÃvÅty etaj-j¤ÃnÃyaivaa madhye ratha-sthÃpanam iti | 

nanu bandhutvÃd eet sandhim eva vidhÃtsyantÅti cet tatrÃha yotsyamÃnÃn iti na tu sandhiæ vidhÃsyata÷ | avek«e pratyemi | durbuddhe÷ kudhiya÷ svajÅvanopÃyÃnabhij¤asya yuddhe na tu durbuddhy-apanayane | ato mad-yuddha-pratiyogi-nirÅk«aïaæ yuktam iti ||21-23||

__________________________________________________________

BhG 1.24-25

evam ukto h­«ÅkeÓo gu¬ÃkeÓena bhÃrata |
senayor ubhayor madhye sthÃpayitvÃ rathottamam ||24||
bhÅ«ma-droïa-pramukhata÷ sarve«Ãæ ca mahÅk«itÃm |
uvÃca pÃrtha paÓyaitÃn samavetÃn kurÆn iti ||25||

ÁrÅdhara: tata÷ kiæ v­ttam | ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca evam ukta ity Ãdi | u¬ÃkÃ nidrÃ tasya ÅÓena jita-nidreïa arjunena evam ukta÷ san | he bhÃrata, he dh­tarÃ«Âra senayor madhye rathÃnÃm uttamaæ rathaæ h­«ÅkeÓa÷ sthÃpitavÃn | bhÅ«ma-droïa iti mahÅk«itÃæ rÃj¤Ãæ ca pramukhata÷ sammukhe rathaæ sthÃpayitvÃ | he pÃrtha etÃn kurÆn paÓyeti ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca ||24-25||

ViÓvanÃtha: h­«ÅkeÓa÷ sarvendriya-niyantÃpy evam ukto 'rjunenÃdi«Âa÷ | arjuna-vÃg-indriya-mÃtreïÃpi niyamyo 'bhÆd ity aho prea-vaÓyatvaæ bhagavata iti  bhÃva÷ | gu¬ÃkeÓena gu¬Ã yathÃ mÃdhurya-mÃtra-prakÃÓakÃs tat tathÃ svÅya-sneha-rasÃsvÃda-prakÃÓakÃ akeÓÃ vi«ïu-brahma-ÓivÃ yasya tena akÃro vi«ïu÷ ko brahmÃ ÅÓo mahÃ-deva÷ | yatra sarvÃvatÃri-cÆ¬ÃmaïÅndra÷ svayaæ bhagavÃn ÓrÅ-k­«ïa eva premÃdhÅna÷ sann Ãj¤ÃnuvartÅ babhÆva | tatra guïÃvatÃratvÃt tad-aæÓÃ÷ vi«ïu-brahma-rudrÃ÷ katham aiÓvaryaæ prakÃÓayantu | kintu svakart­kaæ sneha-rasaæ prakÃÓyaiva svaæ svaæ
k­tÃrthaæ manyanta ity artha÷ | yad uktaæ ÓrÅ-bhagavatÃ para-vyoma-nÃthenÃpi dvijÃtmamajÃ me yuvayor did­k«uïÃ iti | 

yad vÃ, gu¬Ãko nidrÃ tasyÃ ÅÓena jita-nidrenety artha÷ | atrÃpi vyÃkhyÃyÃæ sÃk«Ãn mÃyÃyÃ api niyantÃ ya÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ sa cÃpi yena premïÃ vijitya vaÓÅk­tas tenÃrjunena mÃyÃ-v­ttir nidrÃ varÃkÅ jiteti kiæ citram iti bhÃva÷ | bhÅ«ma-droïayo÷ pramukhata÷ pramukhe sammukhe sarve«Ãæ mahÅk«itÃæ rÃj¤Ãæ ca | pramukhata÷ iti samÃsa-pravi«Âe 'pi pramukhata÷-Óabda Ãk­«yate ||24-25||

Baladeva: tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya÷ prÃha evam iti | gu¬ÃkÃ nidrÃ tasyÃ ÅÓa÷ sva-sakha-ÓrÅ-bhagavad-guïa-lÃvaïya-sm­ti-niveÓena vijita-nidras tat-parama-bhaktas tenÃrjunenaivam ukta÷ pravartito h­«ÅkeÓas tac-citta-v­tty-abhij¤o bhagavÃn senayor madhye bhÅ«ma-droïayo÷ sarve«Ãæ ca mahÅk«itÃæ bhÆ-bhujÃæ ca pramukhata÷ sammukhe rathottamaæ agnidattaæ rathaæ sthÃpayitvovÃca he pÃrtha samavetÃn etÃn kurÆn paÓyeti | pÃrtha-h­«ÅkeÓa-ÓabdÃbhyÃm idaæ sÆcyate matipit­-svas­-putratvÃt tvat-sÃrathyam ahaæ kari«yÃmy eva tvaæ tv adhunaiva yuyutsÃæ
tyak«yasÅti kiæ Óatru-sainya-vÅk«aïeneti sopahÃso bhÃva÷ ||24-25||

__________________________________________________________

BhG 1.26

tatrÃpaÓyat sthitÃn pÃrtha÷ pitÌn atha pitÃmahÃn |
ÃcÃryÃn mÃtulÃn bhrÃtÌn putrÃn pautrÃn sakhÅæs tathÃ ||
ÓvaÓurÃn suh­daÓ caiva senayor ubhayor api ||26||

ÁrÅdhara: tata÷ kiæ prav­ttam ity Ãha tatrety Ãdi | pitÌn pit­vyÃn ity artha÷ | putrÃn pautrÃn iti duryodhanÃdÅnÃæ ye putrÃ÷ pautrÃÓ ca tÃn ity artha÷ | sakhÅn mitrÃïi | suh­da÷ k­topakÃrÃæÓ ca apaÓyat |

ViÓvanÃtha: duryodhanÃdÅnÃæ ye putrÃ÷ pautrÃÓ ca tÃn |
 
Baladeva: evaæ bhagavatokto 'rjuna÷ para-senÃm apaÓyad ity Ãha tatreti sÃrdhakena | tatra para-senÃyÃæ pitÌn pit­vyÃn bhÆriÓrava÷-prabh­tÅn, pitÃmahÃn bhÅ«ma-somadattÃdÅn, ÃcÃryÃn droïa-k­pÃdÅn, mÃtulÃn Óalya-Óakuny-ÃdÅn, bhrÃtÌn duryodhanÃdÅn, putrÃn lak«maïÃdÅn, pautrÃn naptÌn, lak«maïÃdi-putrÃn, sakhÅn vayasyÃn drauïi-saindhavÃdÅn, suh­da÷ k­tavarma-bhagadattÃdÅn | evaæ sva-sainye 'py upalak«aïÅyam | ubhayor api senayor avasthitÃn tÃn sarvÃn samÅk«yety anvayÃt ||26||

__________________________________________________________

BhG 1.27

tÃn samÅk«ya sa kaunteya÷ sarvÃn bandhÆn avasthitÃn |
k­payÃ parayÃvi«Âo vi«Ådann idam abravÅt ||27||

ÁrÅdhara: tata÷ kiæ k­tavÃn ity Ãha tÃn iti | senayor ubhayor evaæ samÅk«ya k­payÃ mahatyÃ Ãvi«Âa÷ vi«aïïa÷ san idam arjuno 'bravÅt | ity uttarasya ardha-Ólokasya vÃkyÃrtha÷ | Ãvi«Âo vyÃpta÷ ||27||

ViÓvanÃtha: Nothing.

Baladeva: atha sarveÓvaro dayÃlu÷ k­«ïa÷ saparikarÃtmopadeÓena viÓvam uddidhÅr«ur arjunaæ Ói«yaæ kartuæ tat-sva-dharme 'pi yuddhe mÃ hiæsyÃt sarva-bhÆtÃni iti Óruty-arthÃbhÃsenÃdharmatÃm ÃbhÃsya taæ saæmohaæ k­tavÃn ity Ãha tÃn samÅk«yate kaunteya iti svÅya-pit­-svas­-putratvoktyÃ tad-dharmo moha-Óokau tadÃ tasya vyajyete | k­payÃ kartryÃ ity ukte÷ | svabhÃva-siddhasya k­peti dyotsyate | ata÷ parayeti tad-viÓe«aïam | aparayeti vÃ ccheda÷ sva-sainye pÆrvam api k­pÃsti para-sainye tv aparÃpi sÃbhÆd ity artha÷ | vi«Ådann anutÃpa÷ vindan | atrokti-vi«Ãdayor aika-kÃlyÃdy-ukti-kÃle
vi«Ãda-kÃryÃïy-aÓru-kampa-sanna-kaïÂhÃdÅni vyajyate ||27||

__________________________________________________________

BhG 1.28-29

d­«ÂvemÃn svajanÃn k­«ïa yuyutsuæ samupasthitam |
sÅdanti mama gÃtrÃïi mukhaæ ca pariÓu«yati ||28||
vepathuÓ ca ÓarÅre me romahar«aÓ ca jÃyate |
gÃï¬Åvaæ sraæsate hastÃt tvak caiva paridahyate ||29||

ÁrÅdhara:  kim abravÅd ity apek«ÃyÃm Ãha d­«ÂvemÃn ity Ãdi yÃvad adhyÃya-samÃpti | he k­«ïa yoddhum icchata÷ purata÷ samavasthitÃn svajanÃn bandhu-janÃn d­«ÂvÃ madÅyÃni gÃtrÃïi karacaraïÃdÅni sÅdanti viÓÅryante | kiæ ca vepahtuÓ cetyÃdi | vepathu÷ kampa÷ | romahar«a÷ romÃ¤ca÷ | sraæsate nipatati | paridahyate sarvata÷ santapyate ||28-29||

ViÓvanÃtha: d­«Âvety atra sthitasyety adhyÃhÃryam ||28-29||

Baladeva: kaunteya÷ Óoka-vyÃkulaæ yad Ãha tad anuvadati d­«Âvemam iti | svajanaæ sva-bandhu-vargaæ jÃtÃv eka-vacanaæ sa-gotra-bÃndhava-j¤Ãti-bandhu-sva-svajanÃ÷ samÃ÷ ity amara÷ | d­«ÂvÃsavthitasya mama gÃtrÃïi kara-caraïÃdÅni sÅdanti ÓÅryante pariÓu«yatÅti ÓramÃdi-hetukÃc cho«Ãd atiÓayitvam asya Óo«asya vyajyate | vepathu÷ kampa÷ | romahar«a÷ pulaka÷ | gÃï¬Åva-bhraæÓenÃdhairyaæ tvag-dÃhnea h­d-vidÃho darÓita÷ ||28-29||

__________________________________________________________

BhG 1.30

na ca Óaknomy avasthÃtuæ bhramatÅva ca me mana÷ |
nimittÃni ca paÓyÃmi viparÅtÃni keÓava ||30||

ÁrÅdhara: api ca na ÓaknomÅty Ãdi | viparÅtÃni nimittÃni ani«Âa-sÆcakÃni ÓakunÃni paÓyÃmi ||30||

ViÓvanÃtha: viparÅtÃni nimittÃni dhana-nimittako 'yam atra me vÃsa itivan nimitta-Óabdo 'yaæ prayojana-vÃcÅ | tataÓ ca yuddhe vijayino mama rÃjya-lÃbhÃt sukhaæ na bhavi«yati, kintu tad-viparÅtam anutÃpa-du÷kham eva bhÃvÅty artha÷ ||30||

Baladeva: api ceti avasthÃtuæ sthiro bhavituæ mano bhramtÅva ceti daurbalya-mÆrcchayor udaya÷ | nimittÃni phalÃny atra yuddhe viparÅtÃni paÓyÃmi | vijayino me rÃjya-prÃptir Ãnando na bhavi«yati kintu tad-viparÅto 'nutÃpa eva bhÃvÅti | nimitta-Óabda÷ phala-vÃcÅ kasmai nimittÃyÃtra vasasi ity Ãdau tathÃ pratÅte÷ ||30||


__________________________________________________________

BhG 1.31

na ca Óreyo  'nupaÓyÃmi hatvÃ svajanam Ãhave |
na kÃÇk«e vijayaæ k­«ïa na ca rÃjyaæ sukhÃni ca ||31||

ÁrÅdhara: kiæ ca na cety Ãdi | Ãhave yuddhe svajanaæ hatvÃ Óreya÷ phalaæ na paÓyÃmi | vijayÃdikaæ phalaæ kiæ na paÓyasÅti cet tatrÃha na kÃÇk«a iti ||31||

ViÓvanÃtha: Óreyo na paÓyÃmÅti dvÃv imau puru«au loke sÆrya-maï¬ala-bhedinau | parivrÃ¬ yoga-yuktaÓ ca raïe cÃbhimukhe hata÷ || ity ÃdinÃ hatasyaiva Óreyo-vidhÃnÃt | hantus tu na kim ap suk­tam | nana d­«Âaæ phalaæ yaÓo rÃjyaæ vartate yuddhasyety ata Ãha na kÃÇk«a iti ||31||

Baladeva: evaæ tattva-j¤Ãna-pratikÆlaæ Óokam uktvÃ tat-pratikÆlÃæ viparÅta-buddhim Ãha na ceti | Ãhave svajanaæ hatvÃ Óreyo naiva paÓyÃmÅti | dvÃv imau puru«au loke sÆrya-maï¬ala-bhedinau | parivrÃ¬ yoga-yuktaÓ ca raïe cÃbhimukhe hata÷ || ity ÃdinÃ hatasya Óreya÷-smaraïÃt hantur me na ki¤cic chreya÷ | asvajanam iti vÃ ccheda÷ asvajana-vadhe 'pi Óreyaso 'bhÃvÃt svajana-vadhe puna÷ kutastarÃæ tad ity artha÷ | 

nanu yaÓo-rÃjya-lÃbho d­«Âaæ phalam astÅti cet tatrÃha na kÃÇk«a iti | rÃjyÃdi-sp­hÃ-virahÃd upÃye vijaye mama prav­ttir na yuktÃ, randhane yathÃ bhojanechÃ-virahiïa÷ | tasmÃd araïya-nivasanam evÃsmÃkaæ ÓlÃghya-jÅvanatvaæ bhÃvÅti ||31||


__________________________________________________________

BhG 1.32-35

kiæ no rÃjyena govinda kiæ bhogair jÅvitena vÃ |
ye«Ãm arthe kÃÇk«itaæ no rÃjyaæ bhogÃ÷ sukhÃni ca ||32||
ta ime  'vasthitÃ yuddhe prÃïÃæs tyaktvÃ dhanÃni ca |
ÃcÃryÃ÷ pitara÷ putrÃs tathaiva ca pitÃmahÃ÷ ||33||
mÃtulÃ÷ ÓvaÓurÃ÷ pautrÃ÷ ÓyÃlÃ÷ saæbandhinas tathÃ |
etÃn na hantum icchÃmi ghnato  'pi madhusÆdana ||34||
api trailokyarÃjyasya heto÷ kiæ nu mahÅk­te |
nihatya dhÃrtarÃ«ÂrÃn na÷ kÃ prÅti÷ syÃj janÃrdana ||35|||


ÁrÅdhara: etad eva prapa¤cayati kiæ no rÃjyena ity Ãdi sÃrdha-dvayena | ta ime iti | yad-artham asmÃkaæ rÃjyÃdikam apek«itam te ete prÃïa-dhanÃni tyaktvÃ tyÃgam aÇgÅk­tya yuddhÃrtham avasthitÃ÷ | ata÷ kim asmÃkaæ rÃjyÃdibhi÷ k­tyam ity artha÷ | 

nanu yadi k­payÃ tvam etÃn na haæsi tarhi tvÃm ete rÃjya-lobhena hani«yanty eva | atas tvam evaitÃn hatvÃ rÃjyaæ bhuÇk«veti | tatrÃha etÃn ity Ãdi sÃrdhena | ghnato 'pi asmÃn mÃrayato 'pi etÃn | apÅti | trailokya-rÃjyasyÃpi heto÷ tat-prÃpty-artham api hantuæ necchÃmi | kiæ punar mahÅmÃtra-prÃptaya ity artha÷ ||32-35||

ViÓvanÃtha: Nothing.

Baladeva: govindeti | gÃ÷ sarvendriya-v­ttÅ÷ vindasÅti tvam eva me manogataæ pratÅhÅty artha÷ | rÃjyÃdy-anÃkÃÇk«ÃyÃæ hetum Ãha ye«Ãm iti | prÃïÃn prÃïÃÓÃæ dhanÃni9 dhanÃÓÃm iti laksaïayÃ bodhyam | sva-prÃïa-vyaye 'pi sva-bandhu-sukhÃrthÃ rÃjya-sp­hÃ syÃt te«Ãm apy atra nÃÓa-prÃpter apÃrthaiva yuddhe prav­ttir iti bhÃva÷ | 

nanu tvaæ cet kÃruïikas etÃn na hanyÃs tarhi te sva-rÃjyaæ ni«kaïÂakaæ kartuæ tvÃm eva hanyur iti cet tatrÃh etÃn iti | mÃæ ghnato 'pi hiæsato 'py etÃn hantum ahaæ necchÃmi | trailokya-rÃjyasya prÃptaye 'pi kiæ punar bhÆ-mÃtrasya | 

nanv anvayÃn hitvÃ dh­tarÃ«Âra-putrÃ eva hantavyÃ, bahu-du÷kha-dÃtÌïÃæ te«Ãæ ghÃte sukha-sambhavÃd iti cet tatrÃha nihatyeti | dhÃrtarÃ«ÂrÃn duryodhanÃdÅn nihatya sthitÃnÃæ na÷ pÃï¬ÃvÃnÃæ kÃ prÅti÷ prasannatÃ syÃn na kÃpÅti acira-sukhÃbhÃsa-sp­hayÃ ciratara-naraka-hetu-bhrÃ­ho na yogya iti bhÃva÷ | he janÃrdaneti yady ete hantavyÃs tarhi bhÆbhÃrÃpahÃrÅ tvam eva tÃn hahi pareÓasya te pÃpa-gandha-sambandho na bhaved iti vyajyate ||32-35||

__________________________________________________________

BhG 1.36

pÃpam evÃÓrayed asmÃn hatvaitÃn ÃtatÃyina÷ |
tasmÃn nÃrhÃ vayaæ hantuæ dhÃrtarÃ«ÂrÃn svabÃndhavÃn |
svajanaæ hi kathaæ hatvÃ sukhina÷ syÃma mÃdhava ||36||

ÁrÅdhara: nanu ca agnido garadaÓ caiva Óastra-pÃïir dhanÃpaha÷ | k«etra-dÃrÃpahÃrÅ ca «a¬ ete hy ÃtatÃyina÷ || iti smaraïÃd agni-dÃhÃdibhi÷ «a¬bhir hetubhir ete tÃvad ÃtatÃyina÷ ÃtatÃyinÃæ ca vadho yukta eva | ÃtatÃyinam ÃyÃntaæ hanyÃd evÃvicÃrayan | nÃtatÃyi-vadhe do«o hantur bhavati kaÓcana || iti vacanÃt | 

tatrÃha pÃpam evety Ãdi-sÃrdhena | ÃtatÃyinam ÃyÃntam ity Ãdikam artha-ÓÃstram | tac ca dharma-ÓÃstrÃt durbalam | yathoktaæ yÃj¤avalkyena sm­tyor virodhe nyÃyas tu balavÃn vyavahÃrata÷ | artha-ÓÃstrÃt tu balavÃn dharma-ÓÃstram iti sthiti÷ || iti | tasmÃd ÃtatÃyinÃm apy ete«Ãm ÃcÃryÃdÅnÃæ vadhe 'smÃkaæ pÃpam eva bhavet | anyÃyyatvÃd adharmatvÃc caitad vadhasya amutra ceha vÃ na sukhaæ syÃd ity Ãha svajanam iti ||36||
ViÓvanÃtha: nanu agnido garadaÓ caiva Óastra-pÃïir dhanÃpaha÷ | k«etra-dÃrÃpahÃrÅ ca «a¬ ete hy ÃtatÃyina÷ || iti | ÃtatÃyinam ÃyÃntaæ hanyÃd evÃvicÃrayan | nÃtatÃyi-vadhe do«o hantur bhavati kaÓcana || ity Ãdi-vacanÃd e«Ãæ vadha ucita eveti | tatrÃha pÃpam iti | etÃn hatvÃ sthitÃn asmÃn | ÃtatÃyinam ÃyÃntam ity Ãdikam artha-ÓÃstraæ dharma-ÓÃstrÃt durbalam | yad uktaæ yÃj¤avalkyena artha-ÓÃstrÃt tu balavad dharma-ÓÃstram iti sm­tam || iti | tasmÃd ÃcÃryÃdÅnÃæ vadhe pÃpaæ syÃd eva | na caihikaæ sukham api syÃd ity Ãha svajanam iti ||36||

Baladeva: nanu agnido garadaÓ caiva Óastra-pÃïir dhanÃpaha÷ | k«etra-dÃrÃpahÃrÅ ca «a¬ ete hy ÃtatÃyina÷ || ÃtatÃyinam ÃyÃntaæ hanyÃd evÃvicÃrayan | nÃtatÃyi-vadhe do«o hantur bhavati kaÓcana || ity ukter e«Ãæ «a¬-vidhyenÃtatÃyinÃæ yukto vadha iti cet tatrÃha pÃpam iti | etÃn hatvÃ sthitÃn asmÃn pÃpam eva bandhu-k«aya-hetukam ÃÓrayet | ayaæ bhÃva÷ ÃtatÃyinam ÃyÃntam ity Ãdikam artha-ÓÃstraæ mÃ hiæsyÃt sarva-bhÆtÃni iti dharma-ÓÃstrÃt durbalam | artha-ÓÃstrÃt tu balavad dharma-ÓÃstram iti sthiti÷ || iti sm­te÷ | tasmÃd durbalÃrtha-ÓÃstra-balena pÆjyÃnÃæ droïa-bhÅ«mÃdÅnÃæ vadha÷ pÃpa-hetur eveti
| na ca Óreyo 'nupaÓyÃmÅty Ãrabhyoktam upasaæharati tasmÃd iti | pÃpa-sambhavÃt | daihika-sukhasyÃpy abhÃvÃc cety artha÷ | na hi gurubhir bandhu-janaiÓ ca vinÃsmÃkaæ rÃjya-bhoga÷ sukhÃyÃpi tu anutÃpÃyaiva sampatsyate | he mÃdhaveti ÓrÅpatis tvam aÓrÅke yuddhe kathaæ pravartayasiÅti bhÃva÷ ||36||

__________________________________________________________

BhG 1.37

yady apy ete na paÓyanti lobhopahata-cetasa÷ |
kula-k«aya-k­taæ do«aæ mitra-drohe ca pÃtakam ||37||
kathaæ na j¤eyam asmÃbhi÷ pÃpÃd asmÃn nivartitum |
kulak«ayak­taæ do«aæ prapaÓyadbhir janÃrdana ||38||



ÁrÅdhara: nanu tavaite«Ãm api bandhu-vadha-do«e samÃne sati yathaivaite bandhu-vadha-do«am aÇgÅk­tyÃpi yuddhe pravartate | tathaiva bhavÃn api pravartatÃæ kim anena vi«Ãdenety ata Ãha yadyapÅti dvÃbhyÃm | rÃjya-lobhenopahataæ bhra«Âa-vivekaæ ceto ye«Ãæ te ete duryodhanÃdayo yadyapi do«aæ na paÓyanti, tathÃpi asmÃbhir do«aæ prapaÓyadbhir asmÃt pÃpÃt nivartituæ kathaæ na j¤eyaæ niv­ttÃv eva buddhi÷ kartavyety artha÷ ||37-38||

ViÓvanÃtha: nanv ete tarhi kathaæ yuddhe vartante | tatrÃha yadyapÅti ||37-38||

Baladeva: nanu ÃhÆto na nivarteta dyÆtÃd api raïÃd api viditaæ k«atriyasyeti k«atra-dharma-smaraïÃt tair ÃhÆtÃnÃæ bhavatÃæ yuddhe prav­ttir yukteti cet tatrÃha yadyapÅhi dvÃbhyÃm | pÃpe prav­ttau lobhas te«Ãæ hetur asmÃkaæ tu lobha-virahÃn na tatra prav­ttir iti | i«Âa-sÃvadhÃnatÃ-j¤Ãnaæ khalu pravartakam | i«Âaæ cÃni«ÂÃn anubandhi-vÃcyam | yad uktam -

phalato 'pi ca yat karma nÃnÃrthenÃnubadhyate |
kevala-prÅti-hetutvÃt tad-dharm iti kathyate || iti |

tathÃ ca ÓyenenÃbhicaran yajeta ity Ãdi ÓÃstrokte 'pi ÓyenÃdÃv ivÃni«ÂÃnubandhitvÃd yuddhe 'smin na÷ prav­ttir na yukteti | ÃhÆta ity Ãdi ÓÃstraæ tu kula-k«aya-do«aæ vinÃ bhÆta-vi«ayaæ bhÃvi | he janÃrdaneti prÃgvat ||37-38||


__________________________________________________________

BhG 1.39

kulak«aye praïaÓyanti kuladharmÃ÷ sanÃtanÃ÷ |
dharme na«Âe kulaæ k­tsnam adharmo  'bhibhavaty uta ||39||

ÁrÅdhara: tam eva do«aæ darÓayati kula-k«aya ity Ãdi | sanÃtanÃ÷ parasparÃprÃptÃ÷ | uta api avaÓi«Âaæ k­tsnam api kulam adharmo 'bhibhavati vyÃpnotÅty artha÷ ||39||

ViÓvanÃtha: kula-k«aya iti sanÃtanÃ÷ kula-parasparÃ-prÃptatvena bahu-kÃlata÷ prÃptÃ ity artha÷ ||39||

Baladeva: do«am eva prapa¤cayati kula-k«aya iti | kula-dharmÃ÷ kulocitÃ agni-hotrÃdayo dharmÃ÷ sanÃtanÃ÷ kula-paraspara-prÃptÃ÷ praïaÓyanti kartur vinÃÓÃt | utety apy arthe k­tsnam ity anena sambadhyate | dharme na«Âe saty avaÓi«Âaæ bÃlÃdi-k­tsnam api kulam adharmo 'bhibhavati satÅty artha÷ ||39||

__________________________________________________________

BhG 1.40

adharmÃbhibhavÃt k­«ïa pradu«yanti kulastriya÷ |
strÅ«u du«ÂÃsu vÃr«ïeya jÃyate varïa-saækara÷ ||40||

ÁrÅdhara: tataÓ ca adharmÃbhibhavÃd ity Ãdi ||40||

ViÓvanÃtha: pradu«yantÅti | adharma eva tÃ vyabhicÃre pravartayatÅti bhÃva÷ ||40||

Baladeva: tataÓ cÃdharmÃbhibhavÃd iti | asmad-bhart­bhir dharmam ullaÇghya yath¨akula-k«aya-lak«aïe pÃpe vartitaæ, tathÃsmÃbhi÷ pÃtivratyam avaj¤Ãya durÃcÃre vartitavyam iti durbuddhi-hatÃ÷ kula-striya÷ pradu«yeyur ity artha÷ ||40||

__________________________________________________________

BhG 1.41

saækaro narakÃyaiva kulaghnÃnÃæ kulasya ca |
patanti pitaro hy e«Ãæ luptapiï¬odakakriyÃ÷ ||41||

ÁrÅdhara:  evaæ sati saÇkara ity Ãdi | e«Ãæ kula-ghnÃnÃæ pitara÷ patanti | hi yasmÃt luptÃ÷ piï¬odaka-kriyÃ ye«Ãæ te tathÃ |

ViÓvanÃtha: Nothing.

Baladeva: kulasya saÇkara÷ kula-ghnÃnÃæ narakÃyaiveti yojanÃ | na kevalaæ kula-ghnÃ eva narake patanti, kintu tat-pitaro 'pÅty Ãha patantÅti hir hetau | paï¬Ãdi dÃtÌïÃæ putrÃdÅnÃm abhÃvÃd vilupta-piï¬Ãdi-kriyÃ santas te narakÃyaiva patanti ||41||

__________________________________________________________

BhG 1.42

do«air etai÷ kulaghnÃnÃæ varïasaækarakÃrakai÷ |
utsÃdyante jÃtidharmÃ÷ kuladharmÃÓ ca ÓÃÓvatÃ÷ ||42||

ÁrÅdhara: ukta-do«am upasaæharati do«air iti dvÃbhyÃæ | utsÃdyante lupyante | jÃti-dharmÃ varïa-dharmÃ÷ kula-dharmÃÓ ceti ca-kÃrÃd ÃÓrama-dharmÃdayo 'pi g­hyante ||42||

ViÓvanÃtha: do«air iti | utsÃdyante lupyante ||42||

Baladeva: ukta-do«am upasaæharati do«air iti dvÃbhyÃæ | utsÃdyante vilupyante | jÃti-dharmÃ÷ k«atriyatvÃdi-nirbandhanÃ÷ | kula-dharmÃs tv asÃdhÃraïÃ÷ | ca-ÓabdÃd ÃÓrama-dharmÃ grÃhyÃ÷ ||42||


__________________________________________________________

BhG 1.43

utsanna-kula-dharmÃïÃæ manu«yÃïÃæ janÃrdana |
narake niyataæ vÃso bhavatÅty anuÓuÓruma ||43||

ÁrÅdhara: utsanneti | utsannÃ÷ kula-dharmÃ ye«Ãm iti utsanna-jÃti-dharmÃnÃm apy upalak«aïam | anuÓuÓruma Órutavanto vayam | prÃyaÓcittam akurvÃïÃ÷ pÃpe«u niratÃ narÃ÷ | apaÓÃt-tÃpina÷ ka«ÂÃn nirayÃn yÃnti dÃruïÃn || ity Ãdi vacanebhya÷ ||43||

ViÓvanÃtha: Nothing.

Baladeva: utsanneti | jÃti-dharmÃdÅnÃæ upalak«aïam etat | anuÓuÓruma Órutavanto vayaæ guru-mukhÃt | prÃyaÓcittam akurvÃïÃ÷ pÃpe«u niratÃ narÃ÷ | apaÓÃt-tÃpina÷ ka«ÂÃn nirayÃn yÃnti dÃruïÃn || ity Ãdi vÃkyai÷ ||43||

__________________________________________________________

BhG 1.44

aho bata mahat pÃpaæ kartuæ vyavasitÃ vayam |
yad rÃjyasukhalobhena hantuæ svajanam udyatÃ÷ ||44||

ÁrÅdhara: bandhu-vadhÃdhyavasÃyena santy upamÃne Ãha aho batetyÃdi | svajanaæ hantum udyatÃ iti yat etan-mahat-pÃpaæ kartum adhyavasÃyaæ k­tavanto vayam | aho bata mahat ka«Âam ity artha÷ ||44||

ViÓvanÃtha: Nothing.

Baladeva: bandhu-vadhÃdhyavasÃyenÃpi pÃpaæ sambhÃvyÃnupapannÃha aho iti | bateti sandehe ||44||


__________________________________________________________

BhG 1.45

yadi mÃm apratÅkÃram aÓastraæ Óastra-pÃïaya÷ |
dhÃrtarÃ«ÂrÃ raïe hanyus tan me k«emataraæ bhavet ||45||

ÁrÅdhara: evaæ santapta÷ san m­tyum evÃÓaæsamÃna Ãha yadi mÃm ity Ãdi | apratÅkÃraæ tu«ïÅm upavi«Âaæ mÃæ yadi hani«yanti tarhi tad-dhananaæ mama k«emataram atyantaæ hitaæ bhavet pÃpÃni«patte÷ ||45||

ViÓvanÃtha: Nothing. 

Baladeva: nanu tvayi bandhu-vadhÃd viniv­tte 'pi bhÅ«mÃdibhir yuddhotsukais tva-vadha÷ syÃd eva tata÷ kiæ vidheyam iti cet tatrÃha yadi mÃm ity Ãdi | apratÅkÃram ak­ta-mad-vadhÃdhyavasÃya-pÃpa-prÃyaÓcittam | k«emataram atihitaæ prÃïÃnta-prÃyaÓcittenaivaitat pÃpÃvamarjanam | bhÅ«mÃdayas tu na tat-pÃpa-phalaæ prÃpsyanty eveti bhÃva÷ ||45||

__________________________________________________________

BhG 1.46

evam uktvÃrjuna÷ saækhye rathopastha upÃviÓat |
vis­jya saÓaraæ cÃpaæ ÓokasaævignamÃnasa÷ ||46||

ÁrÅdhara: tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca evam uktvety Ãdi | saÇkhye saÇgrÃme rathopasthe rathasyopari upÃviÓat upaviveÓa | Óokena saævignaæ prakampitaæ mÃnasaæ cittaæ yasya sa÷ ||46||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃm 
arjuna-vi«Ãdo nÃma prathamo 'dhyÃya÷ ||

ViÓvanÃtha: saÇkhye saÇgrÃme | rathopasthe rathopari | 

iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsu prathamo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||46||

Baladeva: tata÷ kim abhÆd ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca evam utveti | saÇkhye yuddhe rathopasthe rathopari upÃviÓat upaviveÓa | pÆrvaæ yuddhÃya pratiyoddh­-vilokanÃya cotthita÷ san ||

ahiæsrasyÃtma-jij¤ÃsÃ dayÃrdrasyopajÃyate |
tad viruddhasya naiveti prathamÃd upadhÃritam ||46||



**********************************************************

Bhagavadgita 2

BhG 2.1

saæjaya uvÃca
taæ tathÃ k­payÃvi«Âam aÓrupÆrïÃkulek«aïam |
vi«Ådantam idaæ vÃkyam uvÃca madhusÆdana÷ ||1||

ÓrÅdhara÷ : dvitÅye Óoka-saætaptam arjunaæ brahma-vidyayÃ | pratibodhya hariÓ cakre sthita-praj¤asya lak«aïam | tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca - taæ tathety Ãdi | aÓrubhi÷ pÆrïe Ãkule Åk«aïe yasya taæ tathÃ, ukta-prakÃreïa visam arjunaæ prati madhusÆdana idaæ vÃkyam uvÃca ||1||

madhusÆdana÷ : ahiæsÃ paramo dharmo bhik«ÃÓanaæ cety evaæ-lak«aïayÃ buddhyÃ yuddha-vaimukhyam arjunasya ÓrutvÃ svaputrÃïÃæ rÃjyam apracalitam avadhÃrya svastha-h­dayasya dh­tarÃ«Ârasya har«a-nimittÃæ tata÷ kiæ v­ttam ity ÃkÃÇk«Ãm apaninÅ«u÷ saæjayas taæ pratyuktavÃn ity Ãha vaiÓampÃyana÷ |

k­pÃ mamaita iti vyÃmoha-nimitta÷ sneha-viÓe«a÷ | tayÃvi«Âaæ svabhÃva-siddhyÃ vyÃptam | arjunasya karmatvaæ k­pÃyÃÓ ca kart­tvaæ vadatÃ tasyÃ Ãgantukatvaæ vyudastam | ataeva vi«Ådantaæ sneha-vi«ayÅ-bhÆta-svajana-vicchedÃÓaÇkÃ-nimitta÷ ÓokÃpara-paryÃyaÓ citta-vyÃkulÅ-bhÃvo vi«Ãdas taæ prÃpnuvantam | atra vi«Ãdasya karmatvenÃrjunasya kart­tvena ca tasyÃgantukatvaæ sÆcitam | 

ataeva k­pÃ-vi«Ãda-vaÓÃd aÓrubhi÷ pÆrïe Ãkule darÓanÃk«ame cek«aïe yasya tam | evam aÓru-pÃta-vyÃkulÅ-bhÃvÃkhya-kÃrya-dvaya-janakatayÃ paripo«aæ gatÃbhyÃæ k­pÃ-vi«ÃdÃbhyÃm udvignaæ tam arjunam idaæ sopapattikaæ vak«yamÃïaæ vÃkyam uvÃca na tÆpek«itavÃn | madhusÆdana iti | svayaæ du«Âa-nigraha-kartÃrjunaæ praty api tathaiva vak«yatÅti bhÃva÷ ||1||

viÓvanÃtha÷ : 
ÃtmÃnÃtma-vivekena Óoka-moha-tamo nudan |
dvitÅye k­«ïa-candro 'tra proce muktasya lak«aïam ||1||

baladeva÷ : 
dvitÅye jÅva-yÃthÃtmya-j¤Ãnaæ tat-sÃdhanaæ hari÷ |
ni«kÃma-karma ca proce sthita-praj¤asya lak«aïam ||

evam arjuna-vairÃgyam upaÓrutya sva-putra-rÃjyÃbhraæÓÃÓayÃ h­«yantaæ dh­tarÃ«Âram Ãlak«ya sa¤jaya uvÃca taæ tatheti | madhusÆdana iti tasya Óokam api madhuvan nihani«yatÅti bhÃva÷ ||1||

__________________________________________________________

BhG 2.2

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
kutas tvÃ kaÓmalam idaæ vi«ame samupasthitam |
anÃrya-ju«Âam asvargyam akÅrti-karam arjuna ||2||

ÓrÅdhara÷ : tad eva vÃkyam Ãha ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca kuta iti | kuto hetos tvÃ tvÃæ vi«ame saÇkaÂe idaæ kuÓalaæ samupasthitam ayaæ moha÷ prÃpta÷, yata Ãryair asevitam | asvargyam adharmyam ayaÓaskaraæ ca ||2||

madhusÆdana÷ : tad eva bhagavato vÃkyam avatÃrayati kutas tveti | 

aiÓvaryasya samagrasya dharmasya yaÓasa÷ Óriya÷ |
vairÃgyasyÃtha mok«asya «aïïÃæ bhaga itÅÇganÃ || [ViP 6.74]

samagasyeti pratyekaæ sambandha÷ | mok«asyeti tat-sÃdhanasya j¤Ãnasya | iÇganÃ saæj¤Ã | etÃd­Óaæ samagramaiÓvaryÃdikaæ nityam apratibandhena yatra vartate sa bhagavÃn | nitya-yoge matup | tathÃ-

utpattiæ ca vinÃÓaæ ca bhÆtÃnÃm Ãgatiæ gatim |
vetti vidyÃm avidyÃæ ca sa vÃcyo bhagavÃn iti || [ViP 6.78]

atra bhÆtÃnÃm iti pratyekaæ sambadhyate | utpatti-vinÃÓa-Óabdau tat-kÃraïasyÃpy upalak«akau | Ãgati-gatÅ Ãgaminyau sampadÃpadau | etÃd­Óo bhagavac-chabdÃrtha÷ ÓrÅ-vÃsudeva eva paryavasita iti tathocyate | 

idaæ svadharmÃt parÃÇmukhatvaæ k­pÃ-vyÃmohÃÓru-pÃtÃdi-pura÷-saraæ kaÓmalaæ Ói«Âa-garhitatvena malinaæ vi«ame sa-bhaye sthÃne tvÃ tvÃæ sarva-k«atriya-pravaraæ kuto heto÷ samupasthitaæ prÃptam ? kiæ mok«ecchÃta÷ ? kiæ vÃ svargecchÃta÷ ? iti kiæ-ÓabdenÃk«ipyate | hetu-trayam api ni«edhati tribhir viÓesaïair uttarÃrdhena | Ãryair mumuk«ubhir na ju«Âam asevitam | sva-dharmair ÃÓaya-Óuddhi-dvÃrÃ moks icchadbhir apakva-ka«Ãyair mumuk«ubhi÷ kathaæ sva-dharmas tyÃjya ity artha÷ | saænyÃsÃdhikÃrÅ
tu pakva-ka«Ãyo 'gre vak«yate | asvargyaæ svarga-hetu-dharma-virodhitvÃn na svargecchayÃ sevyam | akÅrtikaraæ kÅrty-abhÃva-karam apakÅrtikaraæ vÃ na kÅrtÅcchayÃ sevyam | tathÃ ca mok«a-kÃmai÷ svarga-kÃmai÷ kÅrti-kÃmaiÓ ca varjanÅyam | tat kÃma eva tvaæ sevasva ity aho anucitaæ ce«Âitaæ taveti bhÃva÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ : kaÓmalaæ moha÷ | vi«ame 'tra saÇgrÃma-saÇkaÂe | kuto heto÷ | upasthitaæ tvÃæ prÃptam abhÆt | anÃrya-ju«Âaæ suprati«Âhita-lokair asevitam | asvargyam akÅrtikaram iti pÃratrikaihika-sukha-pratikÆlam ity artha÷ ||2||

baladeva÷ : tad vÃkyam anuvadati ÓrÅ-bhagavÃn iti | 

aiÓvaryasya samagrasya dharmasya yaÓasa÷ Óriya÷ |
vairÃgyasyÃtha mok«asya «aïïÃæ bhaga itÅÇganÃ || [ViP 6.74]

iti parÃÓaroktaiÓvaryÃdibhi÷ «a¬bhir nityaæ viÓi«Âa÷ | samagrasyety etat «aÂsu yojyam | he arjuna ! idaæ sva-dharma-vaimukhyaæ kaÓmalaæ Ói«Âa-nindyatvÃn malinaæ kuto hetos tvÃæ k«atriya-cÆ¬Ãmaïiæ samupasthitam abhÆt ? vi«ame yuddha-samaye | na ca mok«Ãya svargÃya kÅrtaye vaitad-yuddha-vairÃgyam ity Ãha anÃryeti | Ãryair mumuk«ubhir na ju«Âam sevitam | ÃryÃ÷ khalu h­d-viÓuddhaye svadharmÃn Ãcaranti | asvargyaæ svargopalambhaka-dharma-viruddham | akÅrti-karaæ kÅrti-viplÃvakam ||2||

__________________________________________________________

BhG 2.3

klaibyaæ mÃ sma gama÷ pÃrtha naitat tvayy upapadyate |
k«udraæ h­daya-daurbalyaæ tyaktvotti«Âha paraætapa ||3||

ÓrÅdhara÷ : klaibyaæ mÃ sma gama iti | tasmÃt he pÃrtha ! klaibyaæ kÃtaryaæ mÃ sma gama÷ | na prÃpnuhi | yatas tvayi etan nopapadyate yogyaæ na bhavati | k«udraæ tucchaæ h­daya-daurbalyaæ kÃtaryaæ yuddhÃya utti«Âha, he parantapa Óatru-tÃpana ! ||3||

madhusÆdana÷ : nanu bandhu-senÃvek«aïa-jÃtenÃdhairyeïa dhanur api dhÃrayitum aÓaknuvatÃ mayÃ kiæ kartuæ Óakyam ity ata Ãha klaibyam iti | klaibyaæ klÅb-bhÃvam adhairyam ojas-teja-Ãdi-bhaÇga-rÆpaæ mÃ sma gamo mÃ gÃ | he pÃrtha p­thÃ-tanaya! p­thayÃ deva-prasÃda-labdhe tat-tanaya-mÃtre vÅryÃtiÓayasya prasiddhatvÃt p­thÃ-tanayatvena tvaæ klaibyÃyogya ity artha÷ | arjunatvenÃpi tad-ayogyatvam Ãha naitad iti | tvayi arjune sÃk«Ãn-maheÓvareïÃpi saha k­tÃhave prakhyÃta-mahÃ-prabhÃve nopapadyate na yujyata etat-klaibyam ity asÃdhÃraïyena tad-ayogyatva-nirdeÓa÷ |

nanu na ca Óaknomy avasthÃtuæ bhramatÅva ca me mana÷ iti pÆrvam eva mayoktam ity ÃÓaÇkyÃha k«udram iti | h­daya-daurbalyaæ manaso bhramaïÃdi-rÆpam adhairyaæ k«udratva-kÃraïatvÃt k«udraæ sunirasanaæ vÃ tyaktvÃ vivekenÃpanÅyotti«Âha yuddhÃya sajjo bhava | he parantapa ! paraæ Óatruæ tÃpayatÅti tathÃ saæbodhyate hetu-garbham ||3||

viÓvanÃtha÷ : klaibyaæ klÅb-dharmaæ kÃtaryam | he pÃrtheti tvaæ p­thÃ-putra÷ sann api gacchasi | tasmÃn mÃ sma gama÷, mÃ prÃpnuhi, anyasmin k«atra-bandhau varam idam upapadyatÃm, tvayi mat-sakhau tu nopayujyate | 

nanv idaæ ÓauryÃbhÃva-lak«aïaæ klaibyaæ mÃ ÓaÇki«ÂhÃ÷ | kintu bhÅ«ma-droïÃdi-guru«u dharma-d­«ÂyÃ viveko 'yaæ dhÃrtarÃ«Âre«u tu durbale«u mad-astrÃghÃtam ÃsÃdya martum udyate«u dayaiveyam iti tatrÃha k«udram iti | naite tava viveka-daye, kintu Óoka-mohÃv eva | tau ca manaso daurbalya-vya¤jakau | tasmÃt h­daya-daurbalyam idaæ tyaktvÃ utti«Âha | he parantapa ! parÃn ÓatrÆn tÃpayan yudhyasva ||3||

baladeva÷ : nanu bandhu-k«ayÃdhyavasÃya-do«Ãt prakampitena mayÃ kiæ bhÃvyam iti cet tatrÃha klaibyam iti | he pÃrtha ! devarÃja-prasÃdÃt p­thÃyÃm utpanna ! klaibyaæ kÃtaryaæ mÃ sma gama÷ prÃpnuhi | tvayi viÓva-vijetari mat-sakhe 'rjune k«atra-bandhÃv ivaitad Åd­Óaæ klaibyaæ nopayujyate | 

nanu na me ÓauryÃbhÃva-rÆpaæ klaibyaæ kintu bhÅ«mÃdi«u pÆjye«u dharma-buddhyÃ viveko 'yaæ duryodhanÃdi«u bhrÃt­«u mac-chastra-prahÃreïa mari«yatsu k­peyam iti cet tatrÃha k«udram iti | naite tava viveka-k­pe, kintu k«udraæ laghi«Âhaæ h­daya-daurbalyam eva | tasmÃt tat tyaktvÃ yuddhÃyotti«Âha sajjÅbhava | he parantapa ! Óatru-tÃpaneti Óatru-hÃsa-pÃtratÃæ mÃ gÃ÷ ||3||

__________________________________________________________

BhG 2.4

arjuna uvÃca
kathaæ bhÅ«mam ahaæ saækhye droïaæ ca madhusÆdana |
i«ubhi÷ pratiyotsyÃmi pÆjÃrhÃv arisÆdana ||4||

ÓrÅdhara÷ : nÃhaæ kÃtaratvena yuddhÃt uparato 'smi, kintu yuddhasya anyÃyyatvÃd adharmyatvÃc cety Ãha arjuna uvÃca katham iti | bhÅ«ma-droïau pÆjÃrhau pÆjÃyÃm arho yogyau tau prati katham ahaæ yotsyÃmi, tatrÃpi i«ubhi÷ yatra vÃcÃpi yotsyÃmÅti vaktum anucitaæ tatra bÃïai÷ kathaæ yotsyÃmÅty artha÷ | he ari-sÆdana Óatru-mardana ||4||

madhusÆdana÷ : nanu nÃyaæ svadharmasya tyÃga÷ Óoka-mohÃdi-vaÓÃt kintu dharatvÃbhÃvÃd adharmatvÃc cÃsya yuddhasya tyÃgo mayÃ kriyata iti bhagavad-abhiprÃyam apratipadyamÃnasyÃrjunasyÃbhiprÃyam avatÃrayati katham iti | bhÅ«maæ pitÃmahaæ droïÃm cÃcÃryaæ saÇkhye raïa i«ubhi÷ sÃyakai÷ pratiyotsyÃmi prahari«yÃmi katham ? na kathaæcid apÅty artha÷ | yatas tau pÆjÃrhau kusumÃdibhir arcana-yogyau | pÆjÃrhÃbhyÃæ saha krÅ¬Ã-sthÃne 'pi vÃcÃpi har«a-phalam api lÅlÃ-yuddham anucitaæ kiæ punar yuddha-bhÆmau Óarai÷ prÃïa-tyÃga-phalakaæ praharaïam ity artha÷ |

madhusÆdanÃrisÆdaneti sambodhana-dvayaæ Óoka-vyÃkulatvena pÆrvÃpara-parÃmarÓa-vaikalyÃt | ato na madhusÆdanÃrisÆdanety asyÃrthasya punar uktatvaæ do«a÷ | yuddha-mÃtram api yatra nocitaæ dÆre tatra vadha iti pratiyotsyÃmÅty anena sÆcitam |

athavÃ pÆjÃrhau kathaæ pratiyotsyÃmi | pÆjÃrhayor eva vivaraïaæ bhÅ«maæ droïaæ ceti | dvau brÃhmaïau bhojaya deva-dattaæ yaj¤a-dattaæ cetivat sambandha÷ | ayaæ bhÃva÷ - duryodhanÃdayo nÃpurask­tya bhÅ«ma-droïau yuddhÃya sajjÅbhavanti | tatra tÃbhyÃæ saha yuddhaæ na tÃvad dharma÷ pÆjÃdivad avihitatvÃt | na cÃyam ani«iddhatvÃd adharmo 'pi na bhavatÅti vÃcyam | guruæ huÇk­tya tvaæk­tya ity ÃdinÃ Óabda-mÃtreïÃpi guru-droho yadÃni«Âa-phalatva-pradarÓanena ni«iddhas tadÃ kiæ vÃcyaæ tÃbhyÃæ saha saÇgrÃmasyÃdharmatve ni«iddhatve ceti ||4||

viÓvanÃtha÷ : nanu pratibadhnÃti hi Óreya÷ pÆjya-pÆjÃ-vyatikrama÷ iti dharma-ÓÃstram | ato 'haæ yuddhÃn nivarta ity Ãha katham iti | pratiyotsyÃmi pratiyotsye | nanv etau yudhyete tarhy anayo÷ pratiyoddhÃ bhavituæ tvaæ kiæ na Óakno«i ? satyaæ na Óaknomy evety Ãha pÆjÃrhÃv iti | anayoÓ caraïe«u bhaktyÃ kusumÃny eva dÃtum arhÃmi na tu krodhena tÅk«ïa-ÓarÃn iti bhÃva÷ | bho vayasya k­«ïa tvam api ÓatrÆn eva yuddhe haæsi, na tu sandÅpaniæ sva-guruæ, nÃpi bandhÆn yadÆn ity Ãha he madhusÆdaneti | nanu mÃdhavo yadava eva | tatrÃha he arisÆdana ! madhur nÃma daityo yas tavÃrir iti bravÅmÅti ||4||

baladeva÷ : nanu bhÅ«mÃdi«u pratiyoddh­«u satsu tvayÃ kathaæ na yoddhavyam | ÃhÆto na nivarteta iti yuddha-vidhÃnÃc ca k«atriyasyeti cet tatrÃha katham iti | bhÅ«maæ pitÃmahaæ droïaæ ca vidyÃ-gurum | i«ubhi÷ kathaæ yotsye ? yad imau pÆjÃrhau pu«pÃdibhir abhyarcyau, parihÃsa-vÃgbhir api yÃbhyÃæ yuddhaæ na yuktam | tÃbhyÃæ sahe«ubhis tat kathaæ yujyeta ? pratibadhnÃti hi Óreya÷ pÆjya- pÆjya-pÆjÃ-vyatikrama÷ iti sm­teÓ ca | madhusÆdanÃrisÆdaneti sambodhana-punar-ukti÷ | ÓokÃkulasya pÆrvottarÃnusandhi-virahÃt | tad-bhÃvaÓ ca tvam api ÓatrÆn eva yuddhe nihaæsi na tÆgrasena-sÃndÅpany-ÃdÅn
pÆjyÃn iti ||4||

__________________________________________________________

BhG 2.5

gurÆn ahatvÃ hi mahÃnubhÃvÃ¤
Óreyo bhoktuæ bhaik«yam apÅha loke |
hatvÃrtha-kÃmÃæs tu gurÆn ihaiva
bhu¤jÅya bhogÃn rudhira-pradigdhÃn ||5||

ÓrÅdhara÷ : tarhi tÃn ahatvÃ tava deha-yÃtrÃpi na syÃd iti cet, tatrÃha gurÆn iti | gurÆn droïÃcÃryÃdÅn ahatvÃ para-loka-viruddhaæ guru-vadham ak­tvÃ iha-loke bhaik«yaæ bhik«Ãnnam api bhoktuæ Óreya ucitam | vipak«e tu na kevalaæ paratra du÷khaæ, kintu ihaiva ca naraka-du÷kham anubhaveyam ity Ãha hatveti | gurÆn hatvÃ ihaiva tu rudhireïa pradigdhÃn prakar«eïa liptÃn artha-kÃmÃtmakÃn bhogÃn ahaæ bhu¤jÅya aÓnÅyÃm | yad vÃ artha-kÃmÃn iti gurÆïÃæ viÓe«aïam | artha-t­«ïÃkulatvÃd ete tÃvad yuddhÃn na nivarteran tasmÃd etad vadha÷ prasajyetaivety artha÷ | tathÃ ca yudhi«Âhiraæ prati bhÅ«meïoktaæ -


arthasya puru«o dÃso dÃsas tv artho na kasyacit |
iti satyaæ mahÃrÃja baddho 'smy arthena kauravai÷ || iti [æBh 6.41.36] ||5||

madhusÆdana÷ : nanu bhÅ«ma-droïayo÷ pÆjÃrhatvaæ gurutvenaiva, evam anye«Ãm api k­pÃdÅnÃæ, na ca te«Ãæ gurutvena svÅkÃra÷ sÃmpratam ucita÷ -

guror apy avaliptasya kÃryÃkÃryam ajÃnata÷ |
utpathapratipannasya parityÃgo vidhÅyate || [æbh 5.178.24] 

iti sm­te÷ | tasmÃd e«Ãæ yuddha-garveïÃvaliptÃnÃm anyÃya-rÃjya-grahaïena Ói«ya-droheïa ca kÃryÃkÃrya-viveka-ÓÆnyÃnÃm utpatha-ni«ÂhÃnÃæ vadha eva ÓreyÃn ity ÃÓaÇkyÃha gurÆn iti | 

gurÆn ahatvÃ para-lokas tÃvad asty eva | asmiæs tu loke tair h­ta-rÃjyÃnÃæ no n­pÃdÅnÃæ ni«iddhaæ bhaik«am api bhoktuæ Óreya÷ praÓasyataram ucitaæ na tu tad-vadhena rÃjyam api Óreya iti dharme 'pi yuddhe v­tti-mÃtra-phalatvaæ g­hÅtvÃ pÃpam Ãropya vrate |

nanv avaliptatvÃdinÃ te«Ãæ gurutvÃbhÃva ukta ity ÃÓaÇkyÃha mahÃnubhÃvÃn iti | mahÃnubhÃva÷ ÓrutÃdhyayana-tapa-ÃcÃrÃdi-nibandhana÷ prabhÃvo ye«Ãæ tÃn | tathÃ ca kÃla-kÃmÃdayo 'pi yair vaÓÅk­tÃs te«Ãæ puïyÃtiÓaya-ÓÃlinÃæ nÃvaliptatvÃdi-k«udra-pÃpma-saæÓle«a ity artha÷ | himahÃnubhÃvÃn ity ekaæ vÃ padam | himaæ jÃ¬yam apahantÅti himahÃ Ãdityo 'gnir vÃ tasyaivÃnubhÃva÷ sÃmarthyaæ ye«Ãæ tÃn | tathÃ cÃtitejasvitvÃt te«Ãm avaliptatvÃdi-do«o nÃsty eva |

dharma-vyatikramo d­«Âa ÅÓvarÃïÃæ ca sÃhasam |
tejÅyasÃæ na do«Ãya vahne÷ sarva-bhujo yathÃ || [BhP 10.33.30]

nanu yadÃrtha-lubdhÃ÷ santo yuddhe prav­ttÃs tadai«Ãæ vikrÅtÃtmanÃæ kutastyaæ pÆrvoktaæ mÃhÃtmyaæ, tathÃ coktaæ bhÅ«meïa yudhi«Âhiraæ prati -

arthasya puru«o dÃso dÃsas tv artho na kasyacit |
iti satyaæ mahÃrÃja baddho 'smy arthena kauravai÷ || [æBh 6.41.36]

ity ÃÓaÇkyÃha hatveti | artha-lubdhÃ api te mad-apek«ayÃ guravo bhavanty eveti punar guru-grahaïenoktam | tu-Óabdo 'py arthe Åd­ÓÃn api gurÆn hatvÃ bhogÃn eva bhu¤jÅya na tu mok«aæ labheya | bhujyanta iti bhogÃ vi«ayÃ÷ karmaïi gha¤ | te ca bhogÃ ihaiva na para-loke | ihÃpi ca rudhira-pradigdhÃ ivÃpayaÓo-vyÃptatvenÃtyanta-jugupsitÃ ity artha÷ | yadehÃpy evaæ tadÃ para-loka-du÷khaæ kiyad varïanÅyam iti bhÃva÷ | 

athavÃ gurÆn hatvÃrtha-kÃmÃtmakÃn bhogÃn eva bhu¤jÅya na tu dharma-mok«Ãv ity artha-kÃma-padasya bhoga-viÓe«aïatayÃ vyÃkhyÃnÃntaraæ dra«Âavyam ||5||

viÓvanÃtha÷ : nanv evaæ te yadi svarÃjye 'smin nÃsti jigh­k«Ã, tarhi kayÃ v­ttyÃ jÅvi«yasÅty atrÃha gurÆn ahatveti | guru-vadham ak­tvÃ bhaik«yaæ k«atriyair vigÅtam api bhik«Ãnnam api bhoktuæ Óreya÷ | aihika-duryaÓo-lÃbhe 'pi pÃratrikam amaÇgalaæ tu naiva syÃd iti bhÃva÷ | na caiva guravo 'valiptÃ÷ kÃryÃkÃryam ajÃnantaÓ cÃdhÃrmika-duryodhanÃdy-anugatÃs tyÃjyÃ eva | yad uktaæ - 

guror apy avaliptasya kÃryÃkÃryam ajÃnata÷ |
utpatha-pratipannasya parityÃgo vidhÅyate || [æbh 5.178.24] iti vÃcyam |

ity Ãha - mahÃnubhÃvÃn iti | kÃla-kÃmÃdayo 'pi yair vaÓÅk­tÃs te«Ãæ bhÅ«mÃdÅnÃæ kutas tad-do«a-sambhava iti bhÃva÷ | nanu -

arthasya puru«o dÃso dÃsas tv artho na kasyacit |
iti satyaæ mahÃrÃja baddho 'smy arthena kauravai÷ || [æBh 6.41.36]

iti yudhi«Âhiraæ prati bhÅ«meïaivoktam ata÷ sÃmpratam artha-kÃmatvÃd ete«Ãæ mahÃnubhÃvatvaæ prÃktanaæ vigalitam ? satyam, tad apy etÃn hatavato mama du÷kham eva syÃd ity Ãha artha-kÃmÃnartha-lubdhÃn apy etÃn kurÆn hatvÃhaæ bhogÃn bhu¤jÅya kintv ete«Ãæ rudhireïa pradigdhÃn praliptÃn eva | ayam artha÷ - ete«Ãm artha-lubdhatve 'pi mad-gurutvam asty eva, ataevaitad-vadhe sati guru-drohiïo mama khalu bhogo du«k­ti-miÓra÷ syÃd iti ||5||

baladeva÷ : nanu svarÃjye sp­hÃ cet tava nÃsti tarhi deha-yÃtrÃ vÃ kathaæ setsyatÅti cet tatrÃha gurÆn iti | gurÆn ahatvÃ guru-vadham ak­tvÃ sthitasya me bhaik«yÃnnaæ k«atriyÃïÃæ nindyam api bhoktuæ Óreya÷ praÓastataram | aihika-duryaÓo-hetutve 'pi para-lokÃvighÃtitvÃt | 

nanv ete bhÅ«mÃdayo guravo 'pi yuddha-garvÃvalepÃt chadmanÃ yu«mad-rÃjyÃpahÃraæ yu«mad-drohaæ ca kurvatÃæ duryodhanÃdÅnÃæ saæsargeïa kÃryÃkÃrya-viveka-virahÃc ca samprati tyÃjyÃ eva- 

guror apy avaliptasya kÃryÃkÃryam ajÃnata÷ |
utpathapratipannasya parityÃgo vidhÅyate || [æbh 5.178.24] iti sm­te÷ |

iti cet tatrÃha - mahÃnubhÃvÃn iti | mahÃn sarvotk­«Âo 'nubhÃvo vedÃdhyayana-brahmacaryÃdi-hetuka÷ prabhÃvo ye«Ãæ tÃn | kÃla-kÃmÃdayo 'pi yad-vaÓyÃs te«Ãæ tad-do«a-sambandho neti bhÃva÷ | 

nanu -
arthasya puru«o dÃso dÃsas tv artho na kasyacit |
iti satyaæ mahÃrÃja baddho 'smy arthena kauravai÷ || [æBh 6.41.36]

iti bhÅ«mokter artha-lobhena vikrÅtÃtmanÃæ te«Ãæ kuto mahÃnubhÃvatÃ ? tato yuddhe hantavyÃs te iti cet tatrÃha hatvÃrtha-kÃmÃn iti | artha-kÃmÃn api gurÆn hatvÃham ihaiva loke bhogÃn bhu¤jÅya, na tu para-loke | tÃæÓ ca rudhira-pradigdhÃn tad-rudhira-miÓrÃn eva, na tu ÓuddhÃn bhu¤jÅya tad-dhiæsayÃ tal-lÃbhÃt | tathÃ ca yuddha-garvÃvalepÃdi-mattve 'pi te«Ãæ mad-gurutvam asty eveti punar guru-grahaïena sÆcyate ||5||

__________________________________________________________

BhG 2.6

na caitad vidma÷ kataran no garÅyo
yad vÃ jayema yadi vÃ no jayeyu÷ |
yÃn eva hatvÃ na jijÅvi«Ãmas
te 'vasthitÃ÷ pramukhe dhÃrtarÃ«ÂrÃ÷ ||6||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca yadyapy adharmam aÇgÅkari«yÃma÷ tathÃpi kim asmÃkaæ jaya÷ parÃjayo vÃ garÅyÃn bhaved iti na j¤Ãyata ity Ãha na ced ity Ãdi | etad dvayor madhye no 'smÃkaæ katarat kiæ nÃma garÅyo 'dhikataraæ bhavi«yatÅti na vidma÷ | tad eva dvayaæ darÓayati | yad vÃ etÃn vayaæ jayema je«yÃma÷ yadi vÃ no 'smÃn ete jayeyu÷ je«yantÅti | jayo 'pi kiæ cÃsmÃkaæ katarat jaya-parÃjayayor madhye kiæ khalu garÅyo 'dhikataraæ bhavi«yati etan na vidma÷ | tad eva pak«a-dvayaæ darÓayati etÃn vayaæ jayema, no 'smÃn vÃ ete jayeyur iti | kiæ
ca jayo 'py asmÃkaæ phalata÷ parÃjaya evety Ãha yÃn eveti ||6||

madhusÆdana÷ : nanu bhik«ÃÓanasya k«atriyaæ prati ni«iddhatvÃd yuddhasya ca vihitatvÃt svadharmatvena yuddham eva tatra Óreyaskaram ity ÃÓaÇkyÃha na caitad iti | etad api na jÃnÅmo bhaik«a-yuddhayor madhye kataran no 'smÃkaæ garÅya÷ Óre«Âham | kiæ bhaik«aæ hiæsÃ-ÓÆnyatvÃd uta yuddhaæ svadharmatvÃd iti | idaæ ca na vidma Ãrabdhe 'pi yuddhe yad vÃ vayaæ jayemÃtiÓayÅmahi yadi vÃ no 'smÃn jayeyur dhÃrtarÃ«ÂrÃ÷ | ubhayo÷ sÃmya-pak«o 'py arthÃd boddhavya÷ | 

kiæ ca jÃto 'pi jayo na÷ phalata÷ parÃjaya eva | yato yÃn bandhÆn hatvÃ jÅvitum api vayaæ necchÃma÷ kiæ punar vi«ayÃnupabhoktum ? ta evÃvasthitÃ÷ saæmukhe dhÃrtarÃ«ÂrÃ dh­tarÃ«Âra-sambandhino bhÅ«ma-droïÃdaya÷ sarve 'pi | tasmÃd bhaik«Ãd yuddhasya Óre«Âhatvaæ na siddham ity artha÷ | 

tad evaæ prÃktanena granthena saæsÃra-do«a-nirÆpaïÃd adhikÃri-viÓe«aïÃny uktÃni | tatra na ca Óreyo 'nupaÓyÃmi hatvÃ svajanam Ãhave ity atra raïe hatasya parivrÃÂ-samÃna-yoga-k«ematvokte÷ anyac chreyo 'nyad utaiva preya÷ [KaÂhU 2.1] ity Ãdi-Óruti-siddhaæ Óreyo mok«Ãkhyam upanyastam | arthÃc ca tad itarad aÓreya iti nityÃnitya-vastu-viveko darÓita÷, na kÃÇk«e vijayaæ k­«ïety [GÅtÃ 1.32] atraihika-phala-virÃga÷ | api trailokya-rÃjyasya [GÅtÃ 1.35] hetor ity atra pÃralaukika-phala-virÃga÷ | narake niyataæ vÃsa [GÅtÃ 1.44] ity atra sthÆla-dehÃtirikta ÃtmÃ, kiæ no rÃjyena [GÅtÃ 1.32] iti vyÃkhyÃta-vartmanÃ Óama÷ | kiæ bhogair [GÅtÃ 1.32] iti dama÷
| yadyapy ete na paÓyanti [GÅtÃ 1.38] ity atra nirlobhatÃ | tan me k«emataraæ bhaved [GÅtÃ 1.46] ity atra titik«Ã | iti prathamÃdhyÃyÃrtha÷ saænyÃsa-sÃdhana-sÆcanam | asmiæs tv adhyÃye Óreyo bhoktuæ bhaik«am api [GÅtÃ 2.5] ity atra bhik«Ã-caryopalak«ita÷ saænyÃsa÷ pratipÃdita÷ ||6||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca guru-drohe prav­ttasyÃpi mama jaya÷ parÃjayo vÃ bhaved ity api na j¤Ãyata ity Ãha na caitad ity Ãdi | tathÃpi no 'smÃkaæ katarat jaya-parÃjayayor madhye kiæ khalu garÅyo 'dhikataraæ bhavi«yati etan na vidma÷ | tad eva pak«a-dvayaæ darÓayati -- etÃn vayaæ jayema, no 'smÃn vÃ ete jayeyur iti | kiæ ca jayo 'py asmÃkaæ phalata÷ parÃjaya evety Ãha yÃn eveti ||6||

baladeva÷ : nanu bhaik«a-bhojanaæ k«atriyasya vigarhitaæ, yuddhaæ ca sva-dharmaæ vijÃnann api vibhÃ«ase iti cet tatrÃha na caitad iti | etad vayaæ na vidma÷ | bhaik«ya-yuddhayor madhye no 'smÃkaæ katarad garÅya÷ praÓastataram | hiæsÃ-virahÃd bhaik«aæ garÅya÷ svadharmatvÃd yuddhaæ veti, etac ca na vidma÷ | samÃrabdhe yuddhe vayaæ dhÃrtarÃ«ÂrÃn jayema te vÃ no 'smÃn jayeyur iti |

nanu mahÃ-vikramiïÃæ dharmi«ÂhÃnÃæ ca bhavatÃm eva vijayo bhÃvÅti cet tatrÃha yÃn eveti | yÃn dhÃrtarÃ«ÂrÃn bhÅ«mÃdÅn sarvÃn | na jijÅvi«Ãmo jÅvitum api necchÃma÷ kiæ punar bhogÃn bhoktum ity artha÷ | tathÃ ca vijayo 'py asmÃkaæ phalata÷ parÃjaya eveti | tasmÃd yuddhasya bhaik«Ãd garÅyas tvam aprasiddham iti | evam etÃvatÃ granthena tasmÃd evaævic chÃnta-dÃnta uparatas titik«u÷ ÓraddhÃnvito bhÆtvÃtmany evÃtmÃnaæ paÓyet iti Óruti-prasiddham arjunasya j¤ÃnÃdhikÃritvaæ darÓitam | tatra kiæ no rÃjyena [GÅtÃ 1.32] iti Óama-damau | api trailokya-rÃjyasya [GÅtÃ 1.35] ity aihika-pÃratrika-bhogopek«Ã-lak«aïÃ uparati÷
| bhaik«aæ bhoktuæ Óreya iti dvandva-sahi«ïutva-lak«aïÃ titik«Ã | guru-vÃkya-d­¬ha-viÓvÃsa-lak«aïÃ ÓraddhÃ tÆttara-vÃkye vyaktÅbhavi«yati, na khalu ÓamÃdi-ÓÆnyasya j¤Ãne 'sty adhikÃra÷ paÇgÃder iva karmaïÅti ||6||

__________________________________________________________

BhG 2.7

kÃrpaïya-do«opahata-svabhÃva÷
p­cchÃmi tvÃæ dharma-saæmÆ¬ha-cetÃ÷ |
yac chreya÷ syÃn niÓcitaæ brÆhi tan me
Ói«yas te 'haæ ÓÃdhi mÃæ tvÃæ prapannam ||7||

ÓrÅdhara÷ : upadeÓa-grahaïe svÃdhikÃraæ sÆcayati kÃrpaïyety Ãdi | arthÃt kÃrpaïya-do«opahata-svabhÃva÷ etÃn hatvÃ kathaæ jÅvi«yÃma iti kÃrpaïyaæ dosaÓ ca svakula-k«aya-k­ta÷, tÃbhyÃm upahato 'bhibhÆta÷ svabhÃva÷ ÓauryÃdi-lak«aïo yasya so 'haæ tvÃæ p­cchÃmi, tathÃ dharme saæmÆ¬haæ ceto yasya sa÷ | yuddhaæ tyaktvÃ bhik«ÃÂanam api k«atriyasya dharmo 'dharmo veti sandigdha-citta÷ sann ity artha÷ | ato me yan niÓcitaæ Óreya÷ yuktaæ syÃt tad brÆhi | kiæ ca te 'haæ Ói«ya÷ ÓÃsanÃrha÷
| atas tvÃæ prapannaæ ÓaraïÃgataæ mÃæ ÓÃdhi Óik«aya ||7||

madhusÆdana÷ : gurÆpasadanam idÃnÅæ pratipÃdyate samadhigata-saæsÃra-do«a-jÃtasyÃtitarÃæ nirviïïasya vidhivad gurum upasannasyaiva vidyÃ-grahaïe 'dhikÃrÃt | tad evaæ bhÅ«mÃdi-saækaÂa-vaÓÃt | vyutthÃyÃtha bhik«Ãcaryaæ caranti [BAU 3.5.1] iti Óruti-siddha-bhik«Ã-carye 'rjunasyÃbhilÃ«aæ pradarÓya vidhivad gurÆpasattim api tat-saÇkaÂa-vyÃjenaiva darÓayati kÃrpaïyeti | 

ya÷ svalpÃm api citta-k«atiæ na k«amate sa k­païa iti loke prasiddha÷ | tad-vidhatvÃd akhilo 'nÃtma-vid aprÃpta-puru«ÃrthatayÃ k­païo bhavati | yo vÃ etad ak«aram gÃrgy aviditvÃ asmÃl lokÃt praiti sa k­païa [BAU 3.8.10] iti Órute÷ | tasya bhÃva÷ kÃrpaïyam anÃtmÃdhyÃsavattvaæ tan-nimitto 'smin janmany eta eva madÅyÃs te«u hate«u kiæ jÅvitenety abhiniveÓa-rÆpo mamatÃ-lak«aïo do«as tenopahatas tirask­ta÷ svabhÃva÷ k«Ãtro yuddhodyoga-lak«aïo yasya sa tathÃ | dharme vi«aye nirïÃyaka-pramÃïaÃdarÓanÃt saæmÆ¬haæ kim ete«Ãæ vadho dharma÷ kim etat-paripÃlanaæ
dharma÷ | tathÃ kiæ p­thvÅ-paripÃlanaæ dharma÷ kiæ vÃ yathÃvasthito 'raïya-nivÃsa eva dharma ity Ãdi-saæÓayair vyÃptaæ ceto yasya sa tathÃ | na caitad vidma÷ kataran no garÅya ity atra vyÃkhyÃtam etat | evaævidha÷ sann ahaæ tvÃ tvÃm idÃnÅæ p­cchÃmi Óreya ity anu«aÇga÷ |

ato yan niÓcitam aikÃntikam Ãtyantikaæ ca Óreya÷ parama-pumartha-bhÆtaæ phalaæ syÃt tan me mahyaæ brÆhi | sÃdhanÃnantaram avaÓyambhÃvitvam aikÃntikatavaæ, jÃtasyÃvinÃÓa Ãtyantikatvam | yathÃ hy au«adhe k­te kadÃcid roga-niv­ttir na bhaved api jÃtÃpi ca roga-niv­tti÷ punar api rogotpattyÃ vinÃÓyate | evaæ k­te 'pi yÃge pratibandha-vaÓÃt svargo na bhaved api jÃto 'pi svargo du÷khÃkrÃnto naÓyati ceti naikÃntikatvam Ãtyantikatvaæ vÃ tayo÷ | tad uktam -

du÷kha-trayÃbhighÃtÃj jij¤ÃsÃ tad-apaghÃtake hetau |
d­«Âe sÃpÃrthÃ cen naikÃntÃtyantato 'bhÃvÃt || (Sa.K. 1) iti |
d­«Âavad ÃnuÓravika÷ sa hy avaiÓuddhi-k«ayÃtiÓaya-yukta÷ |
tad-viparÅta÷ ÓreyÃn vyaktÃvyaktaj¤a-vij¤ÃnÃt || (Sa.K. 1) iti |

nanu tvaæ mama sakhÃ na tu Ói«yo 'ta Ãha Ói«yas te 'ham iti | tvad-anuÓÃsanayogyatvÃd ahaæ tava Ói«ya eva bhavÃmi na sakhÃ nyÆna-j¤ÃnatvÃt | atas tvÃæ prapannaæ ÓaraïÃgataæ mÃæ ÓÃdhi Óik«aya karuïayÃ na tv aÓi«yatva-ÓaÇkayopek«aïÅyo 'ham ity artha÷ | etena - tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet samit-pÃïi÷ Órotriyaæ brahma-ni«Âham [æuï¬U 1.2.11], bh­gur vai vÃruïi÷ | varuïaæ pitaram upasasÃra | adhÅhi bhagavo brahmeti [TaittU 3.1] ity Ãdi-gurÆpasatti-pratipÃdaka÷ Óruty-artho darÓita÷ ||7||

viÓvanÃtha÷ : nanu tarhi sopapattikaæ ÓÃstrÃrthaæ tvam eva bruvÃïa÷ k«atriyo bhÆtvÃ bhik«ÃÂanaæ niÓcino«i tarhy alaæ mad-uktyeti tatrÃha kÃrpaïyeti | svÃbhÃvikasya Óauryasya tyÃga eva me kÃrpaïyam | dharmasya sÆk«mÃ gatir ity ato dharma-vyavasthÃyÃm apy ahaæ mÆ¬ha-buddhir evÃsmi | atas tvam eva niÓcitya Óreyo brÆhi | 

nanu mad-vÃcas tvaæ paï¬ata-mÃnitvena khaï¬ayasi cet, kathaæ brÆyÃm ? tatrÃha Ói«yas te 'ham asmi | nÃtaæ paraæ v­thÃ khaï¬ayÃmÅti bhÃva÷ ||7||
baladeva÷ : atha tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet samit-pÃïi÷ Órotriyaæ brahma-ni«Âham [æuï¬U 1.2.11], ÃcÃryavÃn puru«o veda [ChÃ 6.14.2] ity Ãdi Óruti-siddhÃæ gurÆpasattiæ darÓayati kÃrpaïyeti | yo vÃ etad ak«aram gÃrgy aviditvÃ asmÃl lokÃt praiti sa k­païa [BAU 3.8.10] iti ÓravaïÃd abrahmavittvaæ kÃrpaïyam | tena hetunÃ yo do«o yÃn eva hatveti bandhu-vargam amatÃlak«aïas tenopahata-svabhÃvo yuddha-sp­hÃ-lak«aïa÷ svadharmo yasya sa÷ | dharme saæmÆ¬haæ k«atriyasya me yuddhaæ svadharmas tad vihÃya bhik«ÃÂanaæ vety evaæ sandihÃnaæ ceto yasya sa÷
| Åd­Óa÷ sann ahaæ tvÃm idÃnÅæ p­cchÃmi - tasmÃn niÓcitaæ ekÃntikaæ Ãtyantikaæ yan me Óreya÷ syÃt tat tvaæ brÆhi | sÃdhanottaram avaÓyaæbhÃvitvaæ aikÃntikatvaæ, bhÆtasyÃvinÃÓitvaæ Ãtyantikatvam | 

nanu ÓaraïÃgatasyopadeÓa÷ tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet ity Ãdi-Órute÷ | sakhÃyaæ tvÃæ katham upadiÓÃmÅti cet tatrÃha Ói«yas te 'ham iti | ÓÃdhi Óik«aya ||7||

__________________________________________________________

BhG 2.8

na hi prapaÓyÃmi mamÃpanudyÃd
yac chokam uccho«aïam indriyÃïÃm |
avÃpya bhÆmÃv asapatnam ­ddhaæ
rÃjyaæ surÃïÃm api cÃdhipatyam ||8||
ÓrÅdhara÷ : tvam eva vicÃrya yad yuktaæ tat kurv iti cet, tatrÃha na hi prapaÓyÃmÅti | indriyÃïÃm uccho«aïam atiÓo«aïa-karaæ madÅyaæ Óokaæ yat karma apanudyÃt apanayet tad ahaæ na prapaÓyÃmÅti | yadyapi bhÆmau ni«kaïÂakaæ sam­ddhaæ rÃjyaæ prÃpsyÃmi | tathÃ surendratvam api yadi prÃpsyÃmi evam abhÅ«Âaæ tat tat sarvam avÃpyÃpi ÓokÃpanodanopÃyaæ na prapaÓyÃmÅty anvaya÷ ||8||

madhusÆdana÷ : nanu svayam eva tvaæ Óreyo vicÃraya Óruta-sampanno 'si kiæ para-Ói«yatvenety ata Ãha nahÅti | yac-chreya÷ prÃptaæ sat-kart­ mama Óokam apanudyÃd apanuden nivÃrayet tan na paÓyÃmi hi yasmÃt tasmÃn mÃæ ÓÃdhÅti so 'haæ bhagava÷ ÓocÃmi taæ mÃ bhagavÃ¤ chokasya pÃraæ tÃrayatu [ChÃU 7.1.3] iti Óruty-artho darÓita÷ | ÓokÃnapanode ko do«a ity ÃÓaÇkya tad-viÓe«aïam Ãha indriyÃïÃm uccho«aïam iti | sarvadÃ santÃpa-karam ity artha÷ |

nanu yuddhe prayatamÃnasya tava Óoka-niv­ttir bhavi«yati je«yasi cet tadÃ rÃjya-prÃptyÃ dvÃv etau puru«au loke ity Ãdi-dharma-ÓÃstrÃd ity ÃÓaÇkyÃha avÃpyety ÃdinÃ | Óatru-varjitaæ sasyÃdi-sampannaæ ca rÃjyaæ tathÃ surÃïÃm Ãdhipatyaæ hiraïyagarbhatva-paryantam aiÓvaryam avÃpya sthitasyÃpi mama yac chokam apanudyÃt tan na paÓyÃmÅty anvaya÷ | tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyata evam evÃmutra puïya-jito loka÷ k«Åyate [ChÃ 8.1.6] iti Órute÷ | yat-k­takaæ tad-anityam ity anumÃnÃt pratyak«eïÃpy aihikÃnÃæ vinÃÓa-darÓanÃc ca naihika Ãmutriko vÃ bhoga÷ Óoka-nivartaka÷ kintu sva-sattÃ-kÃle 'pi bhoga-pÃratantryÃdinÃ vinÃÓa-kÃle 'pi vicchedÃc choka-janaka
eveti na yuddhaæ Óoka-niv­ttaye 'nu«Âheyam ity artha÷ | etenehÃmutra-bhoga-virÃgo 'dhikÃri-viÓe«aïatvena darÓita÷ ||8||

viÓvanÃtha÷ : nanu mayi tava sakhya-bhÃva eva, na tu gauravam | atas tvÃæ katham ahaæ Ói«yaæ karomi ? tasmÃd yatra tava gauravaæ taæ kam api dvaipÃyanÃdikaæ prapadyasva ity ata Ãha na hÅti | mama Óokam apanudyÃt dÆrÅkuryÃd evaæ janaæ na prakar«eïa paÓyÃmi trijagaty ekaæ tvÃæ vinÃ | svasmÃd adhika-buddhimantaæ b­haspatim api na jÃnÃmÅty ata÷ ÓokÃrta eva khalu kaæ prapadyeya iti bhÃva÷ | yad yata÷ ÓokÃd indriyÃïÃm uccho«aïaæ mahÃ-nidÃghÃt k«udra-sarasÃm iva utkar«eïa Óo«o bhavati |

nanu tarhi sÃmprataæ tvaæ ÓokÃrta eva khalu yudhyasva | tataÓ caitÃn jitvÃ rÃjyaæ prÃtavatas tava rÃjya-bhogÃbhiniveÓenaiva Óoko 'payÃsyatÅty Ãha avÃpyeti | bhÆmau ni«kaïÂakaæ rÃjyaæ svarge surÃïÃm Ãdhipatyaæ vÃ prÃpyÃpi sthitasya mamendriyÃïÃm etad uccho«aïam evety artha÷ ||8||

baladeva÷ : nanu tvaæ ÓÃstraj¤o 'si sva-hitaæ vicÃryÃnuti«Âha, sakhyur me Ói«ya÷ kathaæ bhaver iti cet tatrÃha na hÅti | yat karma mama Óokam apanudyÃd dÆrÅkuryÃt tad ahaæ na prapaÓyÃmi | Óokaæ viÓina«Âi - indriyÃïÃm uccho«aïam iti | tasmÃc choka-vinÃÓÃya tvÃæ prapanno 'smÅti | itthaæ ca so 'haæ bhagava÷ ÓocÃmi taæ mÃæ bhavÃn Óokasya pÃraæ tÃrayatu iti Óruty-artho darÓita÷ | 

nanu tvam adhunÃ ÓokÃkula÷ prapadyase yuddhÃt sukha-sam­ddhi-lÃbhe viÓoko bhavi«yasÅti cet tatrÃha avÃpyeti | yadi yuddhe vijayÅ syÃæ tadÃ bhÆmÃv asapatnaæ ni«kaïÂakaæ rÃjyaæ prÃpya yadi ca tatra hata÷ syÃæ tadÃ svarge surÃïÃm Ãdhipatyaæ prÃpya sthitasya me viÓokatvaæ na bhaved ity artha÷ | tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyata evam evÃmutra puïya-jito loka÷ k«Åyate [ChÃU 8.1.6] iti Óruter naihikaæ pÃratrikaæ vÃ yuddha-labdhaæ sukhaæ ÓokÃpahaæ tasmÃt tÃd­Óam eva Óreyastvaæ brÆhÅti na yuddhaæ Óoka-haram ||8||


__________________________________________________________

BhG 2.9

saæjaya uvÃca
evam uktvÃ h­«ÅkeÓaæ gu¬ÃkeÓa÷ parantapa÷ |
na yotsya iti govindam uktvÃ tÆ«ïÅæ babhÆva ha ||9||

ÓrÅdhara÷ : evam uktvÃrjuna÷ kiæ k­tavÃn ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca evam ity Ãdi | spa«ÂÃrtha÷ ||9||

madhusÆdana÷ : tad-anantaram arjuna÷ kiæ k­tavÃn iti dh­tarÃ«ÂrÃkÃÇk«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca evam ity Ãdi | gu¬ÃkeÓo jitÃlasya÷ parantapa÷ Óatru-tÃpano 'rjuno h­«ÅkeÓaæ sarvendriya-pravartakatvenÃntaryÃmiïaæ govindaæ gÃæ veda-lak«aïÃæ vÃïÅæ vindatÅti vyutpattyÃ sarva-vedopÃdÃnatvena sarvaj¤am ÃdÃv evaæ kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhya ity ÃdinÃ yuddha-svarÆpÃyogyatÃm uktvÃ tad-anantaraæ na yotsya iti yuddha-phalÃbhÃvaæ coktvÃ tÆ«ïÅæ babhÆva bÃhyendriya-vyÃpÃrasya yuddhÃrthaæ pÆrvaæ k­tasya niv­ttyÃ nirvyÃpÃro jÃta ity artha÷
| svabhÃvato jitÃlasye sarva-Óatru-tÃpane ca tasminn Ãgantukam Ãlasyam atÃpakatvaæ ca nÃspadam ÃdhÃsyatÅti dyotayituæ ha-Óabda÷ | govinda-h­«ÅkeÓa-padÃbhyÃæ sarvaj¤atva-sarva-Óaktitva-sÆcakÃbhyÃæ bhagavatas tan-mohÃpanodanam anÃyÃsa-sÃdhyam iti sÆcitam ||9||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : tato 'rjuna÷ kim akarod ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca evam uktvety Ãdi | gu¬ÃkeÓo h­«ÅkeÓaæ prati evaæ na hi prapaÓyÃmÅty ÃdinÃ yuddhasya ÓokÃnivartakatvam uktvÃ parantapo 'pi govindaæ sarva-vedaj¤aæ prati na yotsye iti coktveti yojyam | tatra h­«ÅkeÓatvÃd buddhiæ yuddhe pravartayi«yati | sarva-veda-vittvÃd yuddhe sva-dharmatvaæ grÃhayi«yatÅti vyajya dh­tarÃ«Âra-h­di saæjÃtÃ sva-putra-rÃjyÃÓÃ nirasyate ||9||

__________________________________________________________

BhG 2.10

tam uvÃca h­«ÅkeÓa÷ prahasann iva bhÃrata |
senayor ubhayor madhye vi«Ådantam idaæ vaca÷ ||10||

ÓrÅdhara÷ : tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃm Ãha tam uvÃceti | prahasann iva prasanna-mukha÷ sann ity artha÷ ||10||

madhusÆdana÷ : evaæ yuddham upek«itavaty apy arjune bhagavÃn nopek«itavÃn iti dh­tarÃ«Âra-durÃÓÃ-nirÃsÃyÃ 'ha tam uvÃceti | senayor ubhayor madhye yuddhodyamenÃgatya tad-virodhinaæ vi«Ãdaæ mohaæ prÃpnuvantaæ tam arjunaæ prahasann ivÃnucitÃcÃraïa-prakÃÓanena lajjÃmbudhau majjayann iva h­«ÅkeÓa÷ sarvÃntaryÃmÅ bhagavÃn idaæ vak«yamÃïam aÓocyÃn ity Ãdi vaca÷ parama-gambhÅrÃrtham anucitÃcaraïa-prakÃÓakam uktavÃn na tûpek«itavÃn ity artha÷ | 

anucitÃcaraïa-prakÃÓanena lajjotpÃdanaæ prahÃsa÷ | lajjÃ ca du÷khÃtmiketi dve«a-vi«aya eva sa mukhya÷ | arjunasya tu bhagavat-k­pÃ-vi«ayatvÃd anucitÃcaraïa-prakÃÓanasya ca vivekotpatti-hetutvÃd eka-dalÃbhÃvena gauïa evÃyaæ prahÃsa iti kathayitum iva-Óabda÷ | lajjÃm utpÃdayitum iva vivkam utpÃdayitum arjunasyÃnucitÃcaraïaæ bhagavatÃ prakÃÓyate | lajjotpattis tu nÃntarÅyakatayÃstu mÃstu veti na vivak«iteti bhÃva÷ | 

yadi hi yuddhÃrambhÃt prÃg eva sthito yuddham upek«eta tadÃ nÃnucitaæ kuryÃt | mahatÃ saærambheïa tu yuddha-bhÆmÃv Ãgatya tad-upek«aïam atÅvÃnucitam iti kathayituæ senayor ity Ãdi-viÓe«aïam | etac cÃÓocyÃnityÃdau spa«Âaæ bhavi«yati ||10||

viÓvanÃtha÷ : aho tvÃpy etÃvÃn khalv aviveka iti sakhya-bhÃvena taæ prahasan anaucitya-prakÃÓena lajjÃmbudhau nimajjayan iveti tadÃnÅæ Ói«ya-bhÃvaæ prÃpte tasmin hÃsyam anucitam ity adharo«Âha-niku¤canena hÃsyam Ãv­ïvaæÓ cety artha÷ | h­«ÅkeÓa iti pÆrvaæ premÃivÃrjuna-vÃÇ-niyamyo 'pi sÃmpratam arjuna-hita-kÃritvÃt premïaivÃrjuna-mano-niyantÃpi bhavatÅti bhÃva÷ | senayor ubhayor madhe ity arjunasya vi«Ãdo bhagavatÃ prabodhaÓ ca ubhÃbhyÃæ senÃbhyÃæ sÃmÃnyato d­«Âa eveti bhÃva÷ ||10||

baladeva÷ : vyaÇgam arthaæ prakÃÓayann Ãha tam uvÃceti taæ vi«Ådantam arjunaæ prati h­«ÅkeÓo bhagavÃn aÓocyÃn ity Ãdikam atigambhÅrÃrthaæ vacanam uvÃca | ahotavÃpÅd­g viveka÷ iti sakhya-bhÃvena prahasan | anaucitya-bhÃ«itvena trapÃ-sindhau nimajjayan ity artha÷ | iveti tadaiva Ói«yatÃæ prÃpte tasmin hÃsÃnaucityÃdÅ«ad adharollÃsaæ kurvann ity artha÷ | arjunasya vi«Ãdo bhagavatÃ tasyopadeÓaÓ ca sarva-sÃk«ika iti bodhayituæ senayor ubhayor ity etat ||10||
__________________________________________________________

BhG 2.11

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
aÓocyÃn anvaÓocas tvaæ praj¤Ã-vÃdÃæÓ ca bhÃ«ase |
gatÃsÆn agatÃsÆæÓ ca nÃnuÓocanti paï¬itÃ÷ ||11||

ÓrÅdhara÷ : dehÃtmanor avivekÃd asyaivaæ Óoko bhavatÅti tad-viveka-darÓanÃrthaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca aÓocyÃn ity Ãdi | ÓokasyÃvi«ayÅ-bhÆtÃn eva bandhÆn tvam anvaÓoca÷ anuÓocitavÃn asi d­«ÂvemÃn svajanÃn k­«ïa ity ÃdinÃ | tatra kutas tvÃ kaÓmalam idaæ vi«ame samupasthitam ity ÃdinÃ mayÃ bodhito 'pi punaÓ ca praj¤ÃvatÃæ paï¬itÃnÃæ vÃdÃn ÓabdÃn kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye ity ÃdÅn kevalaæ bhÃ«ase, na tu paï¬ito 'si, yata÷ gatÃsÆn gata-prÃïÃn bandhÆn agatÃsÆæÓ ca jÅvato 'pi, bandhu-hÅnÃ ete kathaæ jÅvi«yantÅti nÃnuÓocanti paï¬itÃ vivekina÷ ||11||

madhusÆdana÷ : HERE

viÓvanÃtha÷ : bho arjuna ! tavÃyaæ bandha-vadha-hetuka÷ Óoko bhrama-mÆlaka eva, tathÃ kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye ity Ãdiko vivekaÓ cÃpraj¤Ã-mÆlaka evety Ãha aÓocyÃn ity Ãdi | aÓocyÃn ÓokÃnÃrhÃn eva tvam anvaÓoco 'nuÓocitavÃn asi | tathÃ tvÃæ prabodhayantaæ mÃæ prati praj¤Ã-vÃdÃn praj¤ÃyÃæ satyÃm eva ye vÃdÃ÷ kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye ity ÃdÅni vÃkyÃni tÃn bhÃ«ase, na tu tava kÃpi praj¤Ã vartate iti bhÃva÷ | yata÷ paï¬itÃ÷ praj¤Ãvanto gatÃsÆn gatÃ ni÷s­tÃ bhavanty asavo yebhyas tÃn sthÆla-dehÃn na Óocanti, te«Ãæ naÓvara-bhÃvatvÃd iti bhÃva÷ | agatÃsÆn ani÷s­ta-prÃïÃn
sÆk«ma-dehÃn api na Óocanti, te hi mukte÷ pÆrvaæ naÓvarÃ eva | ubhaye«Ãm api tathÃ tathÃ svabhÃvasya du«pariharatvÃt | mÆrkhÃs tu pirtrÃdi-dehebhya÷ prÃïe«u ni÷s­te«v eva Óocanti, sÆk«ma-dehÃæs tu na, te prÃya÷ paricinvantyas atas tair alam | ete hi sarve bhÅ«mÃdaya÷ sthÆla-sÆk«ma-deha-sahitÃ ÃtmÃna eva | ÃtmanÃæ tu ityatvÃt te«u Óoka-prav­ttir eva nÃstÅty atas tvayÃ yat pÆrvam artha-ÓÃstrÃt dharma-ÓÃstraæ balavad ity uktaæ tatra mayÃ tu dharma-ÓÃstrÃd api j¤Ãna-ÓÃstraæ balavad ity ucyata iti bhÃva÷ ||11||

baladeva÷ : evaæ arjune tÆ«ïÅæ sthite tad-buddhim Ãk«ipan bhagavÃn Ãha aÓocyÃn iti | he arjuna ! aÓocyÃn Óocitum ayogyÃn eva dhÃrtarÃ«ÂrÃæs tvaæ anvaÓoca÷ ÓocitavÃn asi | tathÃ mÃæ prati praj¤Ã-vÃdÃn praj¤ÃvatÃm iva vacanÃni d­«Âvemaæ svajanam ity ÃdÅni, kathaæ bhÅ«mam ity ÃdÅni ca bhÃ«ase, na ca te praj¤Ã-leÓo 'py astÅti bhÃva÷ | ye tu praj¤Ãvantas te gatÃsÆn nirgata-prÃïÃn sthÆla-dehÃn, agatÃsÆæÓ cÃnirgata-prÃïÃn sÆk«ma-dehÃæÓ ca, ÓabdÃd ÃtmanaÓ ca na Óocanti | ayam artha÷ - Óoka÷ sthÆla-dehÃnÃæ vinÃÓitvÃt, nÃntya÷ sÆk«ma-dehÃnÃæ
mukte÷ prÃg avainÃÓitvÃt tadvatÃm ÃtmanÃæ tu «a¬-bhÃva-vikÃra-varjitÃnÃæ nityatvÃn na ÓocyÃteti | dehÃtma-svabhÃva-vidÃæ na ko 'pi Óoka-hetu÷ | yad-artha-ÓÃstrÃd dharma-ÓÃstrasya balavattvam ucyate | tat kila tato 'pi balavatÃ j¤Ãna-ÓÃstreïa pratyucyate | tasmÃd aÓocye Óocya-bhrama÷ pÃmara-sÃdhÃraïa÷ paï¬itasya te na yogya iti bhÃva÷ ||11||

__________________________________________________________

BhG 2.12

na tv evÃhaæ jÃtu nÃsaæ na tvaæ neme janÃdhipÃ÷ |
na caiva na bhavi«yÃma÷ sarve vayam ata÷ param ||12||

ÓrÅdhara÷ : aÓocyatve hetum Ãha na tv evÃham iti | yathÃhaæ parameÓvaro jÃtu kadÃcit lÅlÃ-vigrahasyÃvirbhÃva-tirobhÃvato nÃsam iti tu naiva | api tv Ãsam eva anÃditvÃt | na ca tvaæ nÃsÅ÷ nÃbhÆ÷, api tv ÃsÅr eva | ime vÃ janÃdhipÃ n­pÃ nÃsann iti na, api tu Ãsann eva mad-aæÓatvÃt | tathÃta÷ param ita upary api na bhavi«yÃmo na sthÃsyÃma iti ca naiva, api tu sthÃsyÃma eveti janma-maraïa-ÓÆnyatvÃd aÓocyÃ ity artha÷ ||12||

madhusÆdana÷ :

viÓvanÃtha÷ : athavÃ sakhe tvÃm aham evaæ p­cchÃmi | kiæ ca prÅtyÃspadasya maraïe d­«Âe sati Óoko jÃyate, tatreha prÅtyÃspadam ÃtmÃ deho vÃ ? sarve«Ãm eva bhÆtÃnÃæ n­pa svÃtmaiva vallabha÷ [BhP 10.14.57] iti Óukokter Ãtmaiva prÅty-Ãspadam iti cet tarhi jÅveÓvara-bhedena dvividhasyaivÃtmano nityatvÃd eva maraïÃbhÃvÃd ÃtmÃ Óokasya vi«ayo nety Ãha na tv evÃham iti | ahaæ paramÃtmÃ jÃtu kadÃcid api pÆrvaæ nÃsam iti na, api tv Ãsam eva | tathÃ tvam api jÅvÃtmÃ ÃsÅr eva | tatheme janÃdhipÃ rÃjÃnaÓ ca jÅvÃtmÃna Ãsann eveti prÃg-abhÃvÃbhÃvo darÓita÷ | tathÃ sarve vayam ahaæ tvam ime janÃdhipÃÓ cÃta÷ paraæ na bhavi«yÃmo na sthÃsyÃma iti na, api tu sthÃsyÃma eveti dhvaæsÃbhÃvaÓ
ca darÓita iti paramÃtmano jÅvÃtmanÃæ ca nityatvÃd ÃtmÃ na Óoka-vi«aya iti sÃdhitam | atra Órutaya÷ - nityo nityÃnÃæ cetanaÓ cetanÃnÃm eko bahÆnÃæ yo vidadhÃti kÃmÃn [ÁvetU 6.13] ity ÃdyÃ÷ ||12||

baladeva÷ : evam asthÃna-ÓocitvÃd apÃï¬ityam arjunasyÃpÃdya tattva-jij¤Ãsuæ niyojitÃ¤jaliæ taæ prati sarveÓvaro bhagavÃn nityo nityÃnÃæ cetanaÓ cetanÃnÃm eko bahÆnÃæ yo vidadhÃti kÃmÃn [ÁvetU 6.13] iti Óruti-siddhaæ svasmÃj jÅvÃnÃæ ca pÃramarthikaæ bhedam Ãha na tv evÃham iti | he arjuna ! ahaæ sarveÓvaro bhagavÃn ita÷ 
pÆrvasminn Ãdau kÃle jÃtu kadÃcin nÃsam iti na, api tv Ãsam eva | tathÃ tvam arjuno nÃsÅr iti na, kintv ÃsÅr eva | ime janÃdhipÃ rÃjÃno nÃsann iti na, kintv Ãsann eva | tatheta÷ parasminn ante kÃle sarve vayam ahaæ ca tvaæ ca ime ca na bhavi«yÃma iti na, kintu bhavi«yÃma eveti | sarveÓvaravaj jÅvÃnÃæ ca traikÃlika-sattÃ-yogitvÃt tad-vi«ayako na Óoko yukta ity artha÷ | na cÃvidyÃ-k­tatvÃd vyavahÃriko 'yaæ bheda÷ | sarvaj¤e bhagavaty avidyÃ-yogÃt | idaæ j¤Ãnam upÃÓritya ity ÃdinÃ mok«e 'pi tasyÃbhidÃsyamÃnatvÃc ca | na cÃbhedaj¤asyÃpi harer bÃdhitÃnuv­tti-nyÃyeneyam arjunÃdi-bheda-d­«Âir iti vÃcyam | tathÃ saty upadeÓÃsiddhe÷ | maru-marÅcikÃdÃv udaka-buddhir bÃdhitÃpy anuvartamÃnÃ mithyÃrtha-vi«ayatva-niÓcayÃn
nodakÃharaïÃdau pravartayed evam abheda-bodha-bÃdhitÃpy anuvartamÃnÃrjunÃdi-bheda-d­«Âis tattva-niÓcayÃn nopadeÓÃdau pravartayi«yatÅti yat ki¤cid etat | 

nanu phalavaty aj¤Ãte 'rthe ÓÃstra-tÃtparya-vÅk«aïÃt tÃd­Óo 'bhedas tÃtparya-vi«ayo vaiphalyÃj j¤ÃtatvÃc ca | bhedas tad-vi«ayo na syÃt, kintu adbhyo vÃ e«a prÃtar udety apa÷ sÃyaæ praviÓati ity Ãdi-Óruty-arthavad anuvÃdya eva sa iti cen mandam etat | p­thag ÃtmÃnaæ preritÃraæ ca matvÃ ju«Âas tatas tenÃm­tatvam eti [ÁvetU 1.6] ity ÃdinÃ bheda evÃm­tatva-phala-ÓravaïÃt | viruddha-dharmÃvacchinna-pratiyogikatayÃ loke tasyÃj¤ÃtatvÃc ca | te ca dharmÃ vibhutvÃïutva-svÃmitva-bh­tyatvÃdaya÷ ÓÃstraika-gamyÃ mitho viruddhÃ bodhyÃ÷ | abhedas tv aphalas tatra phalÃnaÇgÅkÃrÃt | aj¤ÃtaÓ ca ÓaÓa-Ó­Çgavad asattvÃt | tasmÃt paramÃrthikas tad-bheda÷ siddha÷ ||12||

__________________________________________________________

BhG 2.13

dehino 'smin yathÃ dehe kaumÃraæ yauvanaæ jarÃ |
tathÃ dehÃntara-prÃptir dhÅras tatra na muhyati ||13||

ÓrÅdhara÷ : nanv ÅÓvarasya tava janmÃdi-ÓÆnyatvaæ satyam eva, jÅvÃnÃæ tu janma-maraïe prasiddhe | tatrÃha dehina ity Ãdi | dehino dehÃbhimÃnino jÅvasya yathÃsmin sthÆla-dehe kaumÃrÃdy-avasthÃs tad-deha-nibandhanÃ eva, na tu svata÷, pÆrvÃvÃsthÃ-nÃÓe |vasthÃntarotpattÃv api sa evÃham iti pratyabhij¤ÃnÃt | tathaiva etad-deha-nÃÓe dehÃntara-prÃptir api liÇga-deha-nibandhanaiva | na tÃvad Ãtmano nÃÓa÷, jÃta-mÃtrasya pÆrva-saæskÃreïa stanya-pÃnÃdau prav­tti-darÓanÃt | ato dhÅro dhÅmÃn tatra tayor deha-nÃÓotpattyor na muhyati | Ãtmaiva m­to jÃtaÓ ceti na manyate ||13||

madhusÆdana÷ :

viÓvanÃtha÷ : nanu cÃtma-sambandhena deho 'pi prÅty-Ãspadaæ syÃt, deha-sambandhena putra-bhrÃtrÃdayo 'pi, tat-sambandhena tat-putrÃdayo 'pi | atas te«Ãæ nÃÓe Óoka÷ syÃd eveti ced ata Ãha dehina iti | dehino jÅvasyÃsmin dehe kaumÃra kaumÃraæ kaumÃra-prÃptir bhavati, tata÷ kaumÃra-nÃÓÃnantaraæ jarÃ-prÃptir yathÃ tathaiva dehÃntara-prÃptir iti | tatas cÃtma-sambandhinÃæ kaumÃrÃdÅnÃæ prÅty-ÃspadÃnÃæ nÃÓe yathÃ Óoko na kriyate tathÃ dehasyÃpi Ãtma-sambandhina÷ prÅtyÃspadasya nÃÓe Óoko na kartavya÷ | yauvanasya nÃÓe jarÃ-prÃptau Óoko jÃyate iti cet kaumÃrasya nÃÓe yauvana-prÃptau har«o 'pi jÃyate ity ato bhÅ«ma-droïÃdÅnÃæ jÅrïa-deha-nÃÓe khalu navya-dehÃntara-prÃptau
tarhi har«a÷ kriyatÃm iti bhÃva÷ | yad vÃ, ekasminn api dehe kaumÃrÃdÅnÃæ yathÃ prÃptis tathaivaikasyÃpi dehino jÅvasya nÃnÃ-dehÃnÃæ prÃptir iti ||13||

baladeva÷ : nanu bhÅ«mÃdi-dehÃvacchinnÃnÃm ÃtmanÃæ nityatve 'pi tad-dehÃnÃæ tad-bhogÃyatanÃnÃæ nÃÓe yukta÷ Óoka iti cet tatrÃha dehino 'sminn iti | traikÃlikÃ bahavo dehÃ yasya santi, tasya dehino jÅvasyÃsmin vartamÃne dehe kramÃt kaumÃra-yauvana-jarÃs tisro 'vasthÃ bhavanti | tÃsÃm Ãtma-sambandhinÃæ tad-bhogopayuktÃnÃæ pÆrva-pÆrva-vinÃÓena para-para-prÃptau yathÃ na Óokas tathaiva tad-deha-vinÃÓe sati dehÃntara-prÃptir yayÃti-yauvana-prÃpti-nyÃyena har«a-hetur eveti, na tad-deha-vinÃÓa-hetuka÷ Óokas tavocita iti bhÃva÷ | dhÅro dhÅmÃn deha-svabhÃva-jÅva-karma-vipÃka-svarÆpa-j¤a÷ | atra dehina ity eka-vacanaæ jÃty-abhiprÃyeïa bodhyaæ pÆrvatrÃtma-bahutvokte÷ | 

atrÃhu÷ - eka eva viÓuddhÃtmÃ tasyÃvidyayÃparicchinnasya tasyÃæ pratibimbitasya vÃ nÃnÃtmatvam | ÓrutiÓ caivam Ãha ÃkÃÓam ekaæ hi yathÃ ghaÂÃdi«u p­thag bhavet, tathÃtmaiko hy anekastho jalÃdhÃre«v ivÃæÓumÃn iti | tad-vij¤Ãnena tasya vinÃÓe tu tan-nÃnÃtva-niv­ttyÃ tad-aikyaæ sidhyatÅty eka-vacanenaitat pÃrtha-sÃrathir Ãheti | tan-mandaæ ja¬ayÃ tayÃ caitanya-rÃÓeÓ chedÃsambhavÃt | tair api tad-vi«ayatvÃnaÇgÅkÃrÃc ca | vÃstave cchede vikÃritvÃdy-Ãpatti÷ ÂaÇka-chinna-pÃ«Ãïavat syÃt - nÅrÆpasya vibho÷ pratibimbÃsambhavÃc ca | anyathÃkÃÓÃdi-gÃdÅnÃæ tad-Ãpatti÷ | na ca pratÅty-anyathÃnupapattir evÃkÃÓasya pratibimbe mÃnaæ tad-varti-graha-nak«atra-prabhÃ-maï¬alaæ
tasyiavÃmbhasi bhÃsamÃnatvena pratÅte÷ | ÃkÃÓam ekaæ hi iti Órutis tu paramÃtma-vi«ayÃ tasyÃkÃÓavat sÆryavac ca bahu-v­ttikatvaæ vadatÅty aviruddham | na cÃtmaikyasyopade«ÂÃ sambhavati | sa hi tattvavin na vÃ ? Ãdye 'dvitÅyam ÃtmÃnaæ vijÃnatas tasyopadeÓyÃpari-sphÆrti÷ | antye tv aj¤atvÃd eva nÃtma-j¤Ãnopade«Â­tvam | bÃdhitÃnuv­ttyÃÓrayaïaæ tu pÆrva-nirastam ||13||

__________________________________________________________

BhG 2.14

mÃtrÃ-sparÓÃs tu kaunteya ÓÅto«ïa-sukha-du÷khadÃ÷ |
ÃgamÃpÃyino 'nityÃs tÃæs titik«asva bhÃrata ||14||

ÓrÅdhara÷ : nanu tÃn ahaæ na ÓocÃmi, kintu tad-viyogÃdi-du÷kha-bhÃjaæ mÃm eveti cet tatrÃha mÃtrÃ-sparÓÃ iti | mÅyante jÃyante vi«ayÃ Ãbhir iti mÃtrÃ indriya-v­ttaya÷, tÃsÃæ sparÓÃ vi«aye«u sambaddhÃ÷, te ÓÅto«ïÃdi-pradÃ bhavanti | te tu ÃgamÃpÃyitvÃd anityÃ asthirÃ÷ | atas tÃn titik«asva sahasva | yathÃ jalÃtapÃdi-saæsargÃs tat-tat-kÃla-k­tÃ÷ svabhÃvata÷ ÓÅto«ïÃdi prayacchanti evam i«Âa-saæyoga-viyogÃ api sukha-du÷khÃni prayacchanti, te«Ãæ cÃsthiratvÃt sahanaæ tava dhÅrasyocitaæ na tu tan-nimitta-har«a-vi«Ãda-pÃravaÓyam ity artha÷
||14||

madhusÆdana÷ :

viÓvanÃtha÷ : nanu satyam eva tattvam | tad apy avivekino mama mana evÃnarthakÃni v­tahiva Óoka-moha-vyÃptaæ du÷khayatÅti | tatra na kevalam ekaæ mana evÃpi tu manaso v­ttayo 'pi sarvÃs tv agÃdÅndriya-rÆpÃ÷ sva-vi«ayÃn anubhÃvyÃnarthakÃriïya ity Ãha mÃtrÃ indriya-grÃhya-vi«ayÃs te«Ãæ sparÓÃ anubhavÃ÷ | ÓÅto«ïety ÃgamÃpÃyina iti yad eva ÓÅtala-jalÃdikam u«ïa-kÃle sukhadam | tad eva ÓÅta-kÃle du÷khadam ato 'niyatatvÃd ÃgamÃpÃyitvÃc ca tÃn vi«ayÃnubhavÃn titik«asva sahasva | te«Ãæ sahanam eva ÓÃstra-vihito dharma÷ | nahi mÃghe mÃsi jalasya du÷khatva-buddhyaiva ÓÃstre vihita÷ snÃna-rÆpo dharmas tyajyate
| dharma eva kÃle sarvÃnartha-nivartako bhavati | evam eva ye putra-bhrÃtrÃdyotpatti-kÃle dhanÃdy-upÃrjana-kÃle ca sukhadÃs ta eva m­tyu-kÃle du÷khadÃ ÃgamÃpÃyino 'nityÃs tÃn api titik«asva | na tu tad-anurodhena yuddha-rÆpa÷ ÓÃstra-vihita÷ sva-dharmas tyÃjyo vihita-dharmÃnÃcaraïaæ khalu kÃle mahÃnarthak­d eveti bhÃva÷ ||14||

baladeva÷ : nanu bhÅ«mÃdayo m­tÃ÷ kathaæ bhavi«yantÅti tad-du÷kha-nimitta÷ Óoko mÃbhÆt | tad-viccheda-du÷kha-nimittas tu me mana-prabh­tÅni pradahantÅti cet tatrÃha mÃtreti | mÃtrÃs tv agÃdÅndriya-v­ttaya÷ mÅyante paricchidyante vi«ayÃ abhir iti vyutpatte÷ | sparÓÃs tÃbhir vi«ayÃïÃm anubhavÃnte khalu ÓÅto«ïa-sukha-du÷khadÃ bhavanti | yad eva ÓÅtalam udakaæ grÅ«me sukhadaæ tad eva hemante du÷khadam ity ato 'niyatatvÃd ÃgamÃpÃyitvÃc cÃnityÃn asthirÃæs tÃn titik«asva sahasva | etad uktaæ bhavati mÃgha-snÃnaæ du÷kha-karam api dharmatayÃ vidhÃnÃd yathÃ kriyate tathÃ
bhÅ«mÃdibhi÷ saha yuddhaæ du÷kha-karam api tathÃ vidhÃnÃt kÃryam eva | tatratyo du÷khÃnubhavas tv Ãgantuko dharma-siddhatvÃt so¬havya÷ | dharmÃj j¤Ãnodayena mok«a-lÃbhe tÆttaratra tasya nÃnuv­ttiÓ ca j¤Ãna-ni«ÂhÃ paripÃkaæ vinaiva dharma-tyÃgas tv anartha-hetur iti | kaunteya bhÃrateti padÃbhyÃm ubhaya-kula-Óuddhasya te dharma-bhraæÓo nocita iti sÆcyate ||14||

__________________________________________________________

BhG 2.15

yaæ hi na vyathayanty ete puru«aæ puru«ar«abha |
sama-du÷kha-sukhaæ dhÅraæ so 'm­tatvÃya kalpate ||15||

ÓrÅdhara÷ : tat-pratikÃra-prayatnÃd api tat-sahanam evocitaæ mahÃ-phalatvÃd ity Ãha yaæ hÅti | ete mÃtrÃ-sparÓÃ yaæ puru«aæ na vyathayanti nÃbhibhavanti | same du÷kha-sukhe sa tam | sa tair avik«ipyamÃïo dharma-j¤Ãna-dvÃrÃ am­tatvÃya mok«Ãya kalpate yogyo bhavati ||15||

madhusÆdana÷ :

viÓvanÃtha÷ : evaæ vicÃreïa tat-tat-sahanÃbhyÃse sati te vi«ayÃnubhavÃ÷ kÃle kila nÃpi du÷khayanti | yadi ca na du÷khayanti, tadÃtma-mukti÷ sva-pratyÃsannaivety Ãha yam iti | am­tatvÃya mok«Ãya ||15||

baladeva÷ : dharmÃrtha-du÷kha-sahanÃbhyÃsasyottaratra sukha-hetutvaæ darÓayann Ãha yaæ hÅti | ete mÃtrÃ-sparÓÃ÷ priyÃpriya-vi«ayÃnubhÃvÃ yaæ dhÅraæ dhiyam Årayati dharme«v iti vyutpatter dharma-ni«Âhaæ puru«aæ na vyathayanti sukha-du÷kha-mÆrcchitaæ na kurvanti so 'm­tatvÃya muktaye kalpyate | na tu tÃd­Óo du÷kha-sukha-mÆrcchita ity artha÷ | uktam arthaæ sphuÂayan puru«aæ viÓina«Âi sameti | dharmÃnu«ÂhÃnasya ka«Âa-sÃdhyatvÃd du÷kham anu«aÇga-labdhaæ sukhaæ ca yasya samaæ bhavati tÃbhyÃæ
mukha-mlÃnitollÃsa-rahitam ity artha÷ ||15||

__________________________________________________________

BhG 2.16

nÃsato vidyate bhÃvo nÃbhÃvo vidyate sata÷ |
ubhayor api d­«Âo 'ntas tv anayos tattva-darÓibhi÷ ||16||

ÓrÅdhara÷ : nanu tathÃpi ÓÅto«ïÃdikam atidu÷sahaæ kathaæ so¬havyam | atyantaæ tat-sahane ca kadÃcid deha-nÃÓa÷ syÃd ity ÃÓaÇkya tattva-vicÃrata÷ sarvaæ so¬huæ Óakyam ity ÃÓayenÃha nÃsato vidyata iti | asato 'nÃtma-dharmatvÃd avidyamÃnasya ÓÅto«ïÃder Ãtmani bhÃva÷ sattÃ na vidyate | tathÃ sata÷ sat-svabhÃvasyÃtmano 'bhÃvo nÃÓo na vidyate | evam ubhayo÷ sad-asator anto nirïayo d­«Âa÷ | kai÷ ? tattva-darÓibhi÷ vastu-yÃthÃrthya-vedibhi÷ | evambhÆta-vivekena sahasvety artha÷ ||16||

madhusÆdana÷ :

viÓvanÃtha÷ : etac ca viveka-daÓÃn adhirÆ¬hÃn prati uktam | vastutas tu asaÇgo hy ayaæ puru«a÷ iti Óruter jÅvÃtmanaÓ ca sthÆla-sÆk«ma-dehÃbhyÃæ tad-dharmai÷ Óoka-mohÃdibhiÓ ca sambandho nÃsty eva | tat-sambandhasya avidyÃ kalpitatvÃd ity Ãha neti | asato 'nÃtma-dharmatvÃd Ãtmani jÅve avartamÃnasya Óoka-mohÃdes tad-ÃÓrayasya dehasya ca bhÃva÷ sattÃ nÃsti | tathÃ sata÷ satya-rÆpasya jÅvÃtmano 'bhÃvo nÃÓo nÃsti | tasmÃd ubhayor etayor asat-sator anto nirïayo 'yaæ d­«Âa÷ | tena bhÅ«mÃdi«u tvad-Ãdi«u ca jÅvÃtmasu satyatvÃd anaÓvare«u deha-daihika-viveka-Óoka-mohÃdayo naiva santi kathaæ bhÅ«mÃdayo naÇk«anti | kathaæ
vÃ tÃæs tvaæ ÓocasÅti bhÃva÷ ||16||

baladeva÷ : tad evaæ bhagavatÃ pÃrthasyÃsthÃnÃÓocitvena tat-pÃï¬ityam Ãk«iptam | Óoka-haraæ ca svopÃsanam eva tac copÃsopÃsaka-bheda-ghaÂitam ity upÃsyÃj jÅvÃæÓina÷ svasmÃd upÃsakÃnÃæ jÅvÃæÓÃnÃæ tÃttvikaæ dvaitam upadi«Âam | atha yad Ãtma-tattvena tu brahma-tattvaæ dÅpopameneha yukta÷ prapaÓyet [ÁvetU 2.15] ity ÃdÃv aæÓa-svarÆpa-j¤ÃnasyÃæÓi-svarÆpa-j¤Ãnopayogitva-ÓravaïÃt tad Ãdau sani«ÂhÃdÅn sarvÃn pratyaviÓe«eïopadeÓyaæ tac ca dehÃtmanor vaidharmya-dhiyam antarÃ na syÃd iti tad-vaidharmya-bodhÃyÃrabhyate nÃsata ity Ãdibhi÷ | asata÷ pariïÃmino dehÃder bhÃvo 'pariïÃmitvaæ na vidyate
| sato ' pariïÃmina Ãtmanas tv abhÃva÷ pariïÃmitvaæ na vidyate | dehÃtmÃnau pariïÃmÃpariïÃma-svabhÃvau bhavata÷ | evam ubhayor asat-sac-chabditayor dehÃtmanor anto nirïayas tattva-darÓibhis tad-ubhaya-svabhÃva-vedibhi÷ puru«air d­«Âo 'nubhÆta÷ | atrÃsac-chabdena vinaÓvaraæ dehÃdi ja¬aæ sac-chabdena tv avinaÓvaram Ãtma-caitanyam ucyate | evam eva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe 'pi nirïÅtaæ d­«Âaæ jyotÅæ«i vi«ïur bhuvanÃni vi«ïur [ViP 2.12.38] ity upakramya yad asti yan nÃsti ca vipra-varya [?] ity asti | nÃsti-Óabda-vÃcyayoÓ cetana-ja¬ayos tathÃtvaæ vastv asti kiæ kutradcid ity Ãdibhir nirÆpita÷ | tatra nÃsti Óabda-vÃcyaæ
ja¬am | asti-ÓabdavÃtyaæ tu caitanyam iti svayam eva viv­tam | yat tu sat-kÃrya-vÃda-sthÃpanÃyai tat-padyam ity Ãhus tan-niravadhÃnaæ dehÃtma-svabhÃvÃnabhij¤Ãna-mohitaæ prati tan-moha-viniv­ttaye tat-svabhÃvÃbhij¤Ãpanasya prak­tatvÃt ||16||


__________________________________________________________

BhG 2.17

avinÃÓi tu tad viddhi yena sarvam idaæ tatam |
vinÃÓam avyayasyÃsya na kaÓcit kartum arhati ||17||

ÓrÅdhara÷ : atra sat-svabhÃvam avinÃÓi vastu sÃmÃnyenoktaæ tataæ tat-sÃk«itvena vyÃptaæ taæ tu Ãtma-svarÆpam avinÃÓi vinÃÓa-ÓÆnyaæ viddhi jÃnÅhi | tatra hetum Ãha vinÃÓam iti ||17||

madhusÆdana÷ :

viÓvanÃtha÷ : nÃbhÃvo vidyate sata÷ ity asyÃrthaæ spa«Âayati avinÃÓÅti | taæ jÅvÃtma-svarÆpaæ yena sarvam idaæ ÓarÅraæ tataæ vyÃptam | nanu ÓarÅra-mÃtra-vyÃpi-caitanyatve jÅvÃtmano madhyama-parimÃïatvena anityatva-prasakti÷ ? maivam | sÆk«mÃïÃm apy ahaæ jÅva÷ iti bhagavad-ukte÷ | e«oïur ÃtmÃ cetasÃ veditavyo yasmin prÃïa÷ pa¤cadhÃ saæviveÓa iti, 

bÃlÃgra-Óata-bhÃgasya ÓatadhÃ kalpitasya ca |
bhÃgo jÅva÷ sa vij¤eya÷ [ÁvetU 5.9] iti,

ÃrÃgra-mÃtro hy aparo 'pi d­«Âa÷ iti ÓrutibhyaÓ ca tasya paramÃïu-parimÃïatvam eva | tad api sampÆrïa-deha-vyÃpi-Óaktimattvaæ jatu-jaÂitasya mahÃ-maïer mahau«adhi-khaï¬asya vÃ Óirasy urasi vÃ dh­tasya sampÆrïa-deha-pu«Âi-karaïa-Óaktimattvam iva nÃsama¤jasam | svarga-naraka-nÃnÃ-yoni«u gamanaæ ca tasyopÃdhi-pÃravaÓyÃd eva | tad uktaæ prÃïam adhik­tya dattÃtrayeïa yena saæsarate pumÃn iti | ataevÃsya sarva-gatatvam apy agrima-Óloke vak«yamÃïaæ nÃsama¤jasam | ataevÃvyayasya nityasya nityo nityÃnÃæ cetanaÓ cetanÃnÃm eko bahÆnÃæ yo vidadhÃti kÃmÃn [ÁvetU 6.13] iti Órute÷ | 

yad vÃ, nanu deho jÅvÃtmÃ paramÃtmety etad vastu-trikaæ manu«ya-tiryag-Ãdi«u sarvatra d­Óyate, tatrÃdyayor deha-jÅvayos tattvaæ nÃsato vidyate bhÃva÷ ity anenoktam | t­tÅyasya paramÃtma-vastuna÷ kiæ tattvam ity ata Ãha avinÃÓi tv iti | tu bhinnopakrame | paramÃtmano mÃyÃ-jÅvÃbhyÃæ svarÆpata÷ pÃrthakyÃd idaæ jagat ||17||

baladeva÷ : uktaæ jÅvÃtma-dehayo÷ svabhÃvaæ viÓadayaty avinÃÓÅti dvÃbhyÃm | taj jÅvÃtma-tattvam avinÃÓi nityaæ viddhi | yena sarvam idaæ ÓarÅraæ tataæ dharma-bhÆtena j¤Ãnena vyÃptam asti | asyÃvyayasya parmÃïutvena ca vinÃÓÃnarhasya vinÃÓaæ na kaÓcit sthÆlo 'rtha÷ kartum arhati prÃïasyeva deha÷ | iha jÅvÃtmano deha-parimitatvaæ na pratyetavyam | e«o 'ïur ÃtmÃ cetasÃ veditavyo yasmin prÃïa÷ pa¤cadhÃ saæviveÓa [æuï¬U 3.1.9] ity Ãdi«u tasya paramÃïutva-ÓravaïÃt | tÃd­Óasya nikhila-deha-vyÃptis tu dharma-bhÆta-j¤Ãnenaiva syÃt | evam Ãha bhagavÃn sÆtrakÃra÷ - guïÃd vÃlokavad [Vs. 2.3.26] iti | ihÃpi svayaæ vak«yati
yathÃ prakÃÓayaty eka÷ [GÅtÃ 13.33] ity ÃdinÃ ||17||

__________________________________________________________

BhG 2.18

antavanta ime dehÃ nityasyoktÃ÷ ÓarÅriïa÷ |
anÃÓino 'prameyasya tasmÃd yudhyasva bhÃrata ||18||

ÓrÅdhara÷ : ÃgamÃpÃya-dharmakaæ sandarÓyati antavanta iti | anto vinÃÓo vidyate ye«Ãæ te antavanta÷ | nityasya sarvadaika-rÆpasya ÓarÅriïa÷ ÓarÅravata÷ | ataevÃnÃÓino vinÃÓa-rahitasya aprameyasyaparicchinnasyÃtmana ime sukha-du÷khÃdi-dharmaka-dehÃ uktÃs tattva-darÓibhi÷ | yasmÃd evam Ãtmano na vinÃÓa÷, na ca sukha-du÷khÃdi-sambandha÷, tasmÃn mohajaæ Óoktaæ tyaktvÃ yudhyasva | svadharmaæ mÃ tyak«År ity artha÷ ||18||

madhusÆdana÷ : nanu sphuraïa-rÆpasya sata÷ katham avinÃÓitvaæ tasya deha-dharmatvÃd dehasya cÃnuk«aïa-vinÃÓÃd iti bhÆta-caitanya-vÃdinas tÃn nirÃkurvann Ãsato vidyate bhÃva ity etad viv­ïoti antavanta iti | antavanto vinÃÓina ime 'parok«Ã dehÃ upacitÃpacita-rÆpatvÃc charÅrÃïi | bahu-vacanÃt sthÆla-sÆk«ma-kÃraïa-rÆpÃ virÃÂ-sÆtrÃvyÃk­tÃkhyÃ÷ sama«Âi-vya«Ây-Ãtmana÷ sarve nityasyÃvinÃÓina eva ÓarÅriïa ÃdhyÃsika-sambandhena ÓarÅravataekasyÃtmana÷ sva-prakÃÓa-sphuraïa-rÆpasya sambandhino d­Óyatvena bhogyatvena coktÃ÷ Órutibhir brahma-vÃdibhiÓ ca | tathÃ ca taittirÅyake 'nnamayÃdyÃnandamayÃnantÃn pa¤ca koÓÃn kalpayitvÃ tad-adhi«ÂhÃnam akalpitaæ brahma pucchaæ prati«ÂhÃ
[TaittU 2.5] iti darÓitam | tatra pa¤cÅk­ta-pa¤ca-mahÃbhÆta-tat-kÃryÃtmako virÃï-mÆrta-rÃÓir anna-maya-koÓa÷ sthÆla-sama«Âi÷ | tat-kÃraïÅ-bhÆto 'pa¤cÅk­ta-pa¤ca-mahÃ-bhÆta-tat-kÃryÃtmako hiraïyagarbha÷ sÆtram amÆrta-rÃÓi÷ sÆk«ma-sama«Âi÷ trayaæ vÃ idaæ nÃma rÆpaæ karma [BAU 1.6.1] iti b­had-Ãraïyakokta-try-annÃtmaka÷ sarva-karmÃtmakatvena kriyÃ-Óakti-mÃtram ÃdÃya prÃïa-maya-koÓa ukta÷ | nÃmÃtmakatvena j¤Ãna-Óakti-mÃtram ÃdÃyamanomaya-koÓa ukta÷ | rÆpÃtmakatvena tad-ubhayÃÓrayatayÃ kart­tvam ÃdÃya vij¤Ãna-maya-koÓa ukta÷  | tata÷ prÃïa-maya-mano-maya-vij¤Ãna-mayÃtmaika eva hiraïyagarbhÃkhyo liÇga-ÓarÅra-koÓa÷ | tat-kÃraïÅbhÆtas
tu mÃyopahita-caitanyÃtmÃ sarva-saæskÃra-Óe«o 'vyÃk­tÃkhya Ãnanda-maya-koÓa÷ | te ca sarva ekasyaivÃtmana÷ ÓarÅrÃïÅty uktam | tasyai«a eva ÓÃrÅra ÃtmÃ ya÷ pÆrvasya [TaittU 2.3.4] iti | tasya prÃïa-mayasyai«a eva ÓarÅre bhava÷ ÓÃrÅra ÃtmÃ ya÷ satya-j¤ÃnÃdi-lak«aïo guhÃ-nihitatvenokta÷ pÆrvasyÃnna-mayasya | evaæ prÃïa-maya-mano-maya-vij¤Ãna-mayÃnanda-maye«u yojyam |

athaveme sarve dehÃs trailokya-varti-sarva-prÃïi-sambandhina ekasyaivÃtmana uktÃ iti yojanÃ | tathÃ ca Óruti÷ -

eko deva÷ sarva-bhÆte«u gÆ¬ha÷
sarva-vyÃpÅ sarva-bhÆtÃntarÃtmÃ |
karmÃdhyak«a÷ sarva-bhÆtÃdhivÃsa÷
sÃk«Å ceto kevalo nirguïaÓ ca || [ÁvetU 6.11]

iti sarva-ÓarÅra-sambandhinam ekam ÃtmÃnaæ nityaæ vibhuæ darÓayati |

nanu nityatvaæ yÃvat-kÃla-sthÃyitvaæ tathÃ cÃvidyÃdivat kÃlena saha nÃÓe 'pi tad-upapannam ity ata Ãha anÃÓina iti | deÓata÷ kÃlato vastutaÓ caparicchinasyÃvidyÃde÷ kalpitatvenÃnityatve 'pi yÃvat-kÃla-sthÃyi-svarÆpam aupacÃrikaæ nityatvaæ vyavahriyate yÃvad-vikÃraæ tu vibhÃgo lokavat [Vs 2.3.7] iti nyÃyÃt | Ãtmanas tu pariccheda-traya-ÓÆnyasyÃkalpitasya vinÃÓa-hetv-abhÃvÃn mukhyam eva kÆÂastha-nityatvaæ na tu pariïÃmi-nityatvaæ yÃvat-kÃla-sthÃyitvaæ cety abhiprÃya÷ |

nanv etÃd­Óe dehini kiæcit pramÃïam avaÓyaæ vÃcyam anyathÃ ni«pramÃïasya tasyÃlÅkatvÃpatte÷ ÓÃstrÃrambha-vaiyarthyÃpatteÓ ca | tathÃ ca vastu-paricchedo du«parihara÷ ÓÃstra-yonitvÃt [Vs 1.1.3] iti nyÃyÃc ca | ata Ãha aprameyasyeti | ekadhaivÃnudra«Âavyam etad apramayaæ dhruvam [BAU 4.7.2] apramayam aprameyam |

na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ
nemÃ vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷  | [KaÂhU 5.15]

tam eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ
tasya bhÃsÃ sarvam idaæ vibhÃti [æuï¬U 2.2.10]

iti ca Órute÷ sva-prakÃÓa-caitanya-rÆpa evÃtmÃtas tasya sarva-bhÃsakasya svabhÃnÃrthaæ na svabhÃsyÃpek«Ã, kintu kalpitÃj¤Ãna-tat-kÃrya-niv­tty-arthaæ kalpita-v­tti-viÓe«Ãpek«Ã | kalpitasyaiva kalpita-virodhitvÃt | yak«ÃnurÆpo bali÷ iti nyÃyÃt | tathÃ ca sarva-kalpita-nivartaka-v­tti-viÓe«otpatty-arthaæ ÓÃstrÃrambha÷, tasya tattvam asy Ãdi-vÃkya-mÃtrÃdhÅnatvÃt | svata÷ sarvadÃbhÃsamÃnatvÃt sarva-kalpanÃdhi«ÂhÃnatvÃd d­ÓyamÃtra-bhÃsakatvÃc ca na tasya tucchatvÃpatti÷ | tathÃ caikam evÃdvitÅyaæ satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahmety Ãdi-ÓÃstram eva sva-prameyÃnurodhena svasyÃpi kalpitatvam ÃpÃdayati anyathÃ sva-prÃmÃïyÃnupapatte÷ |

kalpitasya cÃkalpita-paricchedakatvaæ nÃstÅti prÃk-pratipÃditam | Ãtmana÷ svaprakÃÓatvaæ ca yuktito 'pi bhagavat-pÆjyapÃdair upapÃditam | tathÃ hi - yatra jij¤Ãso÷ saæÓaya-viparyaya-vyatireka-pramÃïÃnÃm anyatamam api nÃsti tatra tad-virodhi j¤Ãnam iti sarvatra d­«Âam | anyathÃ tritayÃnyatamÃpatte÷ | Ãtmani cÃhaæ vÃ nÃhaæ veti na kasyacit saæÓaya÷ | nÃpi nÃham iti viparyayo vyatireka÷ pramÃ veti tat-svarÆpa-pramÃ sarvadÃstÅti vÃcyaæ tasya sarva-saæÓaya-viparyaya-dharmitvÃt | dharmyaÓe sarvam abhrÃntaæ prakÃre tu viparyaya÷ iti nyÃyÃt | ata evoktam -

pramÃïam apramÃïaæ ca pramÃbhÃsas tathaiva ca |
kurvanty eva pramÃæ yatra tad-asambhÃvanÃ kuta÷ || [B­had-vÃmanaP 1.4.874]

pramÃbhÃsa÷ saæÓaya÷ | sva-prakÃÓe sad-rÆpe dharmiïi pramÃïÃpramÃïayor viÓe«o nÃstÅty artha÷ | Ãtmano 'bhÃsamÃnatve ca ghaÂa-j¤Ãnaæ mayi jÃtaæ na vety Ãdi-saæÓaya÷ syÃt |  na cÃntara-padÃrthe vi«ayasyaiva saæÓayÃdi-pratibandhakatva-svabhÃva÷ | bÃhya-padÃrthe k ptena virodhi-j¤Ãnenaiva saæÓayÃdi-pratibandha-saæbhava Ãntara-padÃrthe svabhÃva-bheda-kalpanÃyÃ anaucityÃt | anyathÃ sarva-viplavÃpatte÷ | Ãtma-mano-yoga-mÃtraæ cÃtma-sÃk«ÃtkÃre hetu÷ | yasya ca j¤Ãna-mÃtre hetutvÃd ghaÂÃdi-bhÃne 'py Ãtma-bhÃnaæ samÆhÃlambana-nyÃyena tÃrkikÃïÃæ pravareïÃpi durnivÃraæ | na ca
cÃk«u«atva-mÃna-sattvÃdi-saÇkara÷ | laukikatvÃlaukikatvavad aæÓa-bhedenopapatte÷ | saÇkarasyÃdo«atvÃc cÃk«u«atvÃder jÃtitvÃnabhyupagamÃd vÃ | vyavasÃyamÃtra evÃtmabhÃna-sÃmagryÃ vidyamÃnatvÃd anuvyavasÃyo 'py apÃsta÷ | na ca vyavasÃya-bhÃnÃrthaæ sa tasya dÅpavat sva-vyavahÃre sajÃtÅyÃnapek«atvÃt | na hi ghaÂa-taj-j¤Ãnayor iva vyavasÃyÃnuvyavasÃyayor api vi«ayatva-vi«ayitva-vyavasthÃpakaæ vaijÃtyam asti vyakti-bhedÃtirikta-vaidharmyÃnabhyupagamÃt | vi«ayatvÃvacchedaka-rÆpeïaiva vi«ayitvÃbhyupagame ghaÂa-taj-j¤Ãnayor api tad-bhÃvÃpattir aviÓe«Ãt |

nanu yathÃ ghaÂa-vyavahÃrÃrthaæ ghaÂa-j¤Ãnam abhyupeyate tathÃ ghaÂa-j¤Ãna-vyavahÃrÃrthaæ ghaÂa-j¤Ãna-vi«ayaæ j¤Ãnam abhyupeyaæ vyavahÃrÃsya vyavahartavya-j¤Ãna-sÃdhyatvÃd iti cet | kÃnupapattir udbhÃvitÃ devÃnÃæ-priyeïa sva-prakÃÓa-vÃdina÷ | nahi vyavahartavya-bhinnatvam api j¤Ãna-viÓe«aïaæ vyavahÃra-hetutÃvacchedakaæ gauravÃt | tathÃ ceÓvara-j¤Ãnavadyogi-j¤Ãnavat prameyam iti j¤Ãnavac ca svenaiva sva-vyavahÃropapattau na j¤ÃnÃntara-kalpanÃvakÃÓa÷ | anuvyavasÃyasyÃpi ghaÂa-j¤Ãna-vyavahÃra-hetutvaæ kiæ ghaÂa-j¤Ãna-j¤Ãnatvena kiæ vÃ ghaÂa-j¤Ãnatvenaiveti vivecanÅyam | ubhayasyÃpi tatra sattvÃt | tatra ghaÂa-vyavahÃre ghaÂa-j¤Ãnatvenaiva hetutÃyÃ÷ k ptatvÃt tenaiva
rÆpeïa ghata-j¤Ãna-vyavahÃre,pi hetutopapattau na ghaÂa-j¤Ãna-j¤Ãnatvaæ hetutÃvacchedakaæ gauravÃn mÃnÃbhÃvÃc ca | tathÃ ca nÃnuvyavasÃya-siddhir ekasyaiva vyavasÃyasya vayvasÃtari vyavaseye vyavasÃye ca vyavahÃra-janakatvopapatter iti tripuÂÅ-pratyak«a-vÃdina÷ prÃbhÃkarÃ÷ |

aupani«adÃstu manyante sva-prakÃÓa-j¤Ãna-rÆpa evÃtmÃ na svaprakÃÓa-j¤ÃnÃÓraya÷ kart­-karma-virodhena tad-bhÃnÃnupapatte÷ | j¤Ãna-bhinnatve ghaÂÃdivaj-ja¬atvena kalpitatvÃpatteÓ ca | svaprakÃÓa-j¤Ãna-mÃtra-svarÆpo 'py ÃtmÃvidyopahita÷ san sÃk«Åty ucyate | v­tti-mad-anta÷karaïopahita÷ pramÃtety ucyate | tasya cak«ur-ÃdÅni karaïÃni | sa cak«ur-Ãdi-dvÃrÃnta÷-karaïa-pariïÃmena ghaÂÃdÅn vyÃpya tad-ÃkÃro bhavati | tato ghaÂÃvacchinna-caitanyaæ pramÃtra-bhedÃt svÃj¤Ãnaæ nÃÓayad aparok«aæ bhavati | ghaÂaæ ca svÃvacchedakaæ sva-tÃdÃtmyÃdhyÃsÃd bhÃsayati | anta÷-karaïa-pariïÃmaÓ ca v­ttyÃkhyo 'tisvaccha÷ svÃvacchinnenaiva caitanyena bhÃsyata
ity anta÷-karaïa-tad-v­tti-ghaÂÃnÃm aparok«atÃ | tad etad ÃkÃra-trayam ahaæ jÃnÃmi ghaÂam iti | bhÃsaka-caitanyasyaika-rÆpatve 'pi ghaÂaæ prati v­tty-apek«atvÃt pramÃt­tÃ | anta÷karaïa-tad-v­ttÅ÷ prati tu v­tty-anapek«atvÃt sÃk«iteti viveka÷ | advaita-siddhau siddhÃnta-bindau ca vistara÷ | 

yasmÃd evaæ prÃg-ukta-nyÃyena ntiyo vibhur asaæsÃrÅ sarvadaika-rÆpaÓ cÃtmÃ tasmÃt tan-nÃÓa-ÓaÇkayÃ svadharme yuddhe prÃk-prav­ttasya tava tasmÃd uparatir na yukteti yuddhÃbhyanuj¤ayÃ bhagavÃn Ãha - tasmÃd yudhyasva bhÃrateti | arjunasya svadharme yuddhe prav­ttasya tata uparati-kÃraïaæ Óoka-mohau | tau ca vicÃra-janitena vij¤Ãnena vÃdhitÃv ity apavÃdÃpavÃda utsargasya sthitir iti nyÃyena yudhyasvety anuvÃdo na vidhi÷ | yathÃ kart­-karmaïo÷ k­ti [PÃï 2.3.65] ity utsarga÷ | ubhaya-prÃptau karmaïi [PÃï 2.3.66] ity apavÃda÷ | akÃkÃrayo÷ strÅ-pratyayayo÷ prayoge neti vaktavyam iti tad-apavÃda÷ | tathÃ ca mumuk«or brahmaïor jij¤Ãsety atrÃpavÃdÃpavÃde punar utsarga-sthite÷ kart­-karmaïo÷ k­tÅty anenaiva «a«ÂhÅ
| tathÃ ca karmaïi ceti ni«edhÃ-prasÃrÃd brahma-jij¤Ãseti karma-«a«ÂhÅ-samÃsa÷ siddho bhavati | kaÓcit tv etasmÃd eva vidher mok«e j¤Ãna-karmaïo÷ samuccaya iti pralapati | tac ca yudhyasvety ato mok«asya j¤Ãna-karma-samuccaya-sÃdhyatvÃpratÅte÷ | vistareïa caitad agre bhagavad-gÅtÃ-vacana-virodhenaiva nirÃkari«yÃma÷ ||18||

viÓvanÃtha÷ : nÃsato vidyate bhÃva÷ ity asyÃrthaæ spa«Âayati antavanta iti | ÓarÅriïo jÅvasyÃprameyasyÃti-sÆk«matvÃd durj¤eyasya | tasmÃd yudhyasva iti ÓÃstra-vihitasya svadharmasya tyÃgo 'nucita iti bhÃva÷ ||18||

baladeva÷ : antavanto vinÃÓi-svabhÃvÃ÷, ÓarÅriïo jÅvÃtmana÷ | aprameyasyÃtisÆk«matvÃd vij¤Ãna-vij¤Ãt­-svarÆpatvÃc ca pramÃtum aÓakyasyety artha÷ | tathÃ ced­Óa-svabhÃvatvÃj jÅva-tad-dehau na Óoka-sthÃnam iti jÅvÃtmano deho dharmÃnu«ÂÃnu«ÂhÃna-dvÃrÃ tasya bhogÃya mok«Ãya ca pareÓena s­jyate | sa ca sa ca dharmeïa bhavet tasmÃd yudhyasva bhÃrata ||18||

__________________________________________________________

BhG 2.19

ya enaæ vetti hantÃraæ yaÓ cainaæ manyate hatam |
ubhau tau na vijÃnÅto nÃyaæ hanti na hanyate ||19||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ bhÅ«mÃdi-m­tyu-nimitta÷ Óoko nivÃrita÷, yac cÃtmano hant­tva-nimittaæ du÷kham uktam etÃn na hantum icchÃmi ity ÃdinÃ, tad api tavad eva nirnimittam ity Ãha ya enam iti | enam ÃtmÃnam | Ãtmano hanana-kriyÃyÃ÷ karmatvaæ kart­tvam api nÃstÅty artha÷ | tatra hetur nÃyam iti ||19||

madhusÆdana÷ : nanv evam aÓocyÃn anvaÓocacas tvam ity ÃdinÃ bhÅ«mÃdi-bandhu-viccheda-nibandhane Óoke 'panÅte 'pi tad-vadha-kart­tva-nibandhanasya pÃpasya nÃsti pratÅkÃra÷ | nahi yatra Óoko nÃsti tatra pÃpaæ nÃstÅti niyama÷ | dve«ya-brÃhmaïa-vadhe pÃpÃbhÃva-prasaÇgÃt | ato 'haæ kartÃ tvaæ preraka iti dvayor api hiæsÃ-nimitta-pÃtakÃpatter ayuktam idaæ vacanaæ tasmÃd yudhyasva bhÃratety ÃÓaÇkya kÃÂhaka-paÂhitaya rcÃ pariharati bhagavÃn ya enam iti | 

enaæ prak­taæ dehinam ad­ÓyatvÃdi-guïakaæ yo hantÃraæ hanana-kriyÃyÃ÷ kartÃraæ vetti aham asya hanteti vijÃnÃti | yaÓ cÃnya enaæ manyate hataæ hanana-kriyÃyÃ÷ karma-bhÆtaæ deha-hananena hato 'ham iti vijÃnÃti | tÃv ubhau dehÃbhimÃnitvÃd enam avikÃriïam akÃraka-svabhÃvam ÃtmÃnaæ na vijÃnÅto na vivekena jÃnÅta÷ ÓÃstrÃt | kasmÃt yasmÃn nÃyaæ hanti na hanyate kartÃ karma ca na bahvatÅty artha÷ | 

atra ya enaæ vetti hantÃraæ hataæ cety etÃvati vaktavye padÃnÃm Ãv­ttir vÃkyÃlaÇkÃrÃrthÃ | athavÃ ya enaæ vetti hantÃraæ tÃrkikÃdir Ãtmana÷ kart­tvÃbhyupagamÃt | tathÃ yaÓ cainaæ manyate hataæ cÃrvÃkÃdir Ãtmano vinÃÓitvÃbhyupagamÃt | tÃv ubhau na vijÃnÅta iti yojyam | vÃdi-bheda-khyÃpanÃya p­thag upanyÃsa÷ | atiÓÆrÃtikÃtara-vi«ayatayÃ vÃ p­thag-upadeÓa÷ | hantÃ cen manyate hantuæ hataÓ cen manyate hatam [KaÂhU 1.2.19] iti pÆrvÃrdhe Órauta÷ pÃÂha÷ ||19||
viÓvanÃtha÷ : bho vayasya arjuna ! tvam ÃtmÃ | na hante÷ kartÃ, nÃpi hante÷ karma ity Ãha ya iti | enaæ jÅvÃtmÃnaæ hantÃraæ vetti bhÅ«mÃdÅn arjuno hantÅti yo vettÅty artha÷, hatam iti bhÅ«mÃdibhir arjuno hanyate iti yo vetti, tÃv ubhÃv apy aj¤Ãninau | ato 'rjuno 'yaæ guru-janaæ hantÅty aj¤Ãni-loka-gÅtÃd duryaÓa÷ kÃ te bhÅtir iti bhÃva÷ ||19||

baladeva÷ : uktam avinÃÓitvaæ dra¬hayati | enam ukta-svabhÃvam ÃtmÃnaæ jÅvaæ yo hantÃraæ kha¬gÃdinÃ hiæsakaæ vetti yaÓ cainaæ tena hataæ hiæsitaæ manyate tÃv ubhau tat-svarÆpaæ na vijÃnÅta÷ | atisÆk«masya caitanyasya tasya chedÃdy-asambhavÃn nÃyam ÃtmÃ hanti na hanyate | hante÷ kartÃ karma ca bhavatÅty artha÷ | hanter deha-viyogÃrthatvÃn na tenÃtmanÃæ nÃÓo mantavya÷ | ÓrutiÓ caivam Ãha - hantÃ cen manyate hantuæ hataÓ cen manyate hatam [KaÂhU 1.2.19] ity ÃdinÃ | etena mÃ hiæsyÃt sarva-bhÆtÃni ity Ãdi-vÃkyaæ deha-viyoga-paraæ vyÃkhyÃtam | na cÃtrÃtmana÷ kart­tvaæ
prasiddham iti vÃcyam | deha-viyojane tat tasya sattvÃt ||19||

__________________________________________________________

BhG 2.20

na jÃyate mriyate vÃ kadÃcin
nÃyaæ bhÆtvÃ bhavitÃ vÃ na bhÆya÷ |
ajo nitya÷ ÓÃÓvato 'yaæ purÃïo
na hanyate hanyamÃne ÓarÅre ||20||

ÓrÅdhara÷ : na hanyata ity etad eva «a¬-bhÃva-vikÃra-ÓÆnyatvena dra¬hayati neti | na jÃyata ity Ãdi | na jÃyata iti janma-prati«edha÷ | na mriyata iti vinÃÓa-prati«edha÷ | vÃ-Óabdau cÃrthe | na cÃyaæ bhÆtvÃ utpadya bhavitÃ bhavati astitvaæ bhajate, kintu prÃg eva svata÷ sad-rÆpa iti janmÃntarÃstitva-lak«aïa-dvitÅya-vikÃra-prati«edha÷ | tatra hetu÷ yasmÃd aja÷ | yo hi na jÃyate sa hi janmÃntaram astitvaæ bhajate, na tu ya÷ svayam evÃsti sa bhÆyo 'pi anyad astitvaæ bhajate ity artha÷ | nitya÷ sarvdaika-rÆpa iti v­ddhi-prati«edha÷ | ÓÃÓvata÷ ÓaÓvad-bhava iti apak«aya-prati«edha÷
| purÃïa iti vipariïÃma-prati«edha÷ | purÃpi nava eva na tu pariïÃmata÷ rÆpÃntaraæ prÃpya navo bhavatÅty artha÷ | 

yad vÃ na bhavitety asyÃnu«aÇgaæ k­tvÃ bhÆyo 'dhikaæ yathÃ bhaviteti tathÃ na bhavatÅti v­ddhi-prati«edha÷ | ajo nitya iti cobhaya-v­ddhy-Ãdy-abhÃve hetur iti na paunaruktyam | tad evaæ jÃyate asti vardhate vipariïamate apak«Åyate naÓyaty evaæ yÃskÃdibhir veda-vÃdibhir uktÃ÷ «a¬-bhÃva-vikÃrÃ nirastÃ÷ | yad artham ete vikÃrÃ nirastÃs taæ prastutaæ vinÃÓÃbhÃvam upasaæharati na hanyate hanyamÃne ÓarÅra iti ||20||

madhusÆdana÷ : kasmÃd ayam ÃtmÃ hanana-kriyÃyÃ÷ kartÃ karma ca na bhavati ? avikriyatvÃd ity Ãha dvitÅyena mantreïa | jÃyate 'sti vardhate vipariïamate 'pak«Åyate vinaÓyatÅti «a¬-bhÃva-vikÃrÃ iti vÃr«yÃyaïi÷ iti nairuktÃ÷ | tatrÃdy-antayor ni«edha÷ kriyate na jÃyate mriyate veti | vÃ-Óabda÷ samuccayÃrtha÷ | na jÃyate na mriyate cety artha÷ | kasmÃd ayam ÃtmÃ notpadyate ? yasmÃd ayam ÃtmÃ kadÃcit kasminn api kÃle na bhÆtvÃbhÆtvÃ prÃg bhÆya÷ punar api bhavitÃ na | yo hy abhÆtvÃ bhavati sa utpatti-lak«aïÃæ vikriyÃm anubhavati | ayaæ tu prÃg api sattvÃdyato notpadyate 'to 'ja÷ | tathÃyam ÃtmÃ bhÆtvÃ prÃk kadÃcid bhÆya÷ punar na bhavitÃ | na
vÃ-ÓabdÃd vÃkya-vipari-v­tti÷ | yo hi prÃg-bhÆtvottara-kÃle na bhavati sa m­t-lak«aïÃæ vikriyÃm anubhavati | ayaæ tÆttara-kÃle 'pi sattvÃdyato na miryate 'to nityo vinÃÓÃyogya ity artha÷ | atra na bhÆtvety atra samÃsÃbhÃve 'pi nÃnupapattir nÃnuyoje«v ativat | bhagavatÃ pÃïininÃ mahÃ-vibhÃ«ÃdhikÃre na¤-samÃsa-pÃÂhÃt | yat tu kÃtyÃyanenoktaæ samÃsa-nityatÃbhiprÃyeïa vÃ-vacanÃnarthakyaæ tu svabhÃva-siddhatvÃt iti tad-bhagavat-pÃïiini-vacana-virodhÃd anÃdeyam | tad uktam ÃcÃrya-Óavara-svÃminÃ - asad-vÃdÅ hi kÃtyÃyana÷ iti | 

atra na jÃyate mriyate veti pratij¤Ã | kadÃcin nÃyaæ bhÆtvÃ bhavitÃ vÃ na bhÆya iti tad-upapÃdanam | ajo nitya iti tad-upasaæhÃra iti vibhÃga÷ | Ãdyantayor vikÃrayor ni«edhena madhyavarti-vikÃrÃïÃæ tad-vyÃpyÃnÃæ ni«edhe jÃte 'pi gamanÃdi-vikÃrÃïÃm anuktÃnÃm apy upalak«aïÃyÃpak«ayaÓ ca v­ddhiÓ ca sva-Óabdenaiva nirÃkriyete | tatra kÆÂastha-nityatvÃd Ãtmano nirguïatvÃc ca na svarÆpato guïato vÃpak«aya÷ sambhavatÅty uktaæ ÓÃÓvata iti | ÓaÓvat sarvadÃ bhavati nÃpak«Åyate nÃpacÅyata ity artha÷ | yadi nÃpak«Åyate tarhi vardhatÃm iti nety Ãha purÃïa iti | purÃpi nava eka-rÆpo na tv adhunÃ nÆtanÃæ kÃ¤cid avasthÃm anubhavati | yo hi nÆtanÃæ kÃ¤cid upacayÃvasthÃm
anubhavati sa vardhata ity ucyate loke | ayaæ tu sarvadaika-rÆpatvÃn nÃpacÅyate nopacÅyate cety artha÷ | astitva-vipariïÃmau tu janma-vinÃÓÃntarbhÆtatvÃt p­thaÇ na ni«iddhau | yasmÃd evaæ sarva-vikÃra-ÓÆnya ÃtmÃ tasmÃc charÅre hanyamÃne tat-sambaddho 'pi kenÃpy upÃyena na hanyate na hantuæ Óakyata ity upasaæhÃra÷ ||20||

viÓvanÃtha÷ : jÅvÃtmano nityatvaæ spa«ÂatayÃ sÃdhayati na jÃyate miryate iti janma-maraïayor vartamÃnatva-ni«edha÷ | nÃyaæ bhÆtvÃ bhavitÃ iti tayor bhÆtatva-bhavi«yatva-ni«edha÷ | ataeva aja iti kÃla-traye 'pi ajasya janmÃbhÃvÃn nÃsya prÃg-abhÃva÷ | ÓÃÓvata÷ ÓaÓvat sarva-kÃla eva vartata iti nÃsya kÃla-traye 'pi dhvaæsa÷ | ataevÃyaæ nitya÷ | tarhi bahu-kÃla-sthÃyitvÃj jarÃ-grasto 'yam iti cen na | purÃïa÷ purÃpi nava÷ prÃcÅno 'py ayaæ navÅna iveti «a¬-bhÃva-vikÃrÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | nanu ÓarÅrasya maraïÃd aupacÃrikaæ tu maraïam asyÃstu ? tatrÃha neti | ÓarÅreïa saha sambaddhÃbhÃvÃt na upacÃra÷
||20|| 

baladeva÷ : atha jÃyate asti vardhate viparaïamate apak«Åyate vinaÓyati iti yÃskÃdy-ukta-«a¬-bhÃva-vikÃra-rÃhityena prÃg-ukta-nityatvaæ dra¬hayati na jÃyate iti | cÃrthe vÃ-Óabdau | ayam ÃtmÃ jÅva÷ kadÃcid api kÃle na jÃyate na mriyate ceti janma-vinÃÓayo÷ prati«edha÷ | na cÃyam ÃtmÃ bhÆtvotpadya bhavitÃ bhavi«yatÅti janmÃntarasyÃstitvasya prati«edha÷ | na bhÆya iti ayam ÃtmÃ bhÆyo 'dhikaæ yathÃ syÃt tathÃ na bhavatÅti buddhe÷ prati«edha÷ | kuto bhÆyo na bhavatÅty atra hetur ajo nitya iti | utpatti-vinÃÓa-yogÅ khalu v­k«Ãdir utpadya v­ddhiæ gacchan na«Âa÷ | Ãtmanas tu tad-ubhayÃbhÃvÃt na v­ddhir ity artha÷ | ÓÃÓvata ity
apak«ayasya prati«edha÷ | ÓaÓvat sarvadÃ bhavati nÃpak«Åyate nÃpak«ayaæ bhajatÅty artha÷ | purÃïa iti vipariïÃmasya prati«edha÷ | purÃïaæ purÃpi navo na tu kiæcin nÆtanaæ rÆpÃntaram adhunÃ na labdha ity artha÷ | tad evaæ «a¬-bhÃva-vikÃra-ÓÆnyatvÃd ÃtmÃ nitya÷ | yasmÃd Åd­Óas tasmÃc charÅre hanyamÃne 'pi sa na hanyate | tathÃ cÃrjuno 'yaæ guru-hantety avij¤oktyÃ du«kÅrter abibhyatÃ tvayÃ ÓÃstrÅyaæ dharma-yuddhaæ vidheyam ||20||

__________________________________________________________

BhG 2.21

vedÃvinÃÓinaæ nityaæ ya enam ajam avyayam |
kathaæ sa puru«a÷ pÃrtha kaæ ghÃtayati hanti kam ||21||

ÓrÅdhara÷ : ataeva hant­tvÃbhÃvo 'pi pÆrvokta÷ prasiddha ity Ãha vedÃvinÃÓinam ity Ãdi | nityaæ v­ddhi-ÓÆnyam | avyayam apak«aya-ÓÆnyam | ajam avinÃÓinaæ ca | yo veda sa puru«a÷ kaæ hanti | kathaæ vÃ hanti ? evaæ-bhÆtasya vadhe sÃdhanÃbhÃvÃt | tathÃ svayaæ prayojako bhÆtvÃnyena kaæ ghÃtayati ? kathaæ vÃ ghÃtayati ? na ki¤cid api | na katha¤cid api ity artha÷ | anena mayy api prayojakatvÃd do«a-d­«Âiæ mÃ kÃr«År ity uktaæ bhavati ||21||

madhusÆdana÷ : nÃyaæ hanti na hanyata iti pratij¤Ãya na hanyata ity upapÃditam idÃnÅæ na hantÅty upapÃdayann upasaæharati | na vina«Âuæ ÓÅlaæ yasya tam avinÃÓinam antya-vikÃra-rahitam | tatra hetu÷ - avyayaæ na vidyate vyayo 'vayavÃpacayo guïÃpacayo vÃ yasya tam avyayam | avayavÃpacayena guïÃpacayena vÃ vinÃÓa-darÓanÃt tad-ubhaya-rahitasya na vinÃÓa÷ sambhavatÅty artha÷ |

nanu janyatvena vinÃÓitvam anumÃsyÃmahe nety Ãha - ajam iti | na jÃyate ity ajam Ãdya-vikÃra-rahitam | tatra hetu÷ - nityaæ sarvadÃ vidyÃmÃnaæ, prÃg-avidyamÃnasya hi janma d­«Âaæ na tu sarvatÃ sata ity abhiprÃya÷ | 

athavÃvinÃÓinam abÃdhyaæ satyam iti yÃvat | nityaæ sarva-vyÃpakam | tatra hetu÷ - ajam avyayaæ | janma-vinÃÓa-ÓÆnyaæ jÃyamÃnasya vinaÓyataÓ ca sarva-vyÃpakatva-satyatvayor ayogÃt | 

evaæ sarva-vikriyÃ-ÓÆnyaæ prak­tam enaæ dehinaæ svam ÃtmÃnaæ yo veda vijÃnÃti ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃæ sÃk«Ãtkaroti ahaæ sarva-vikriyÃ-ÓÆnya÷ sarva-bhÃsaka÷ sarva-dvaita-rahita÷ paramÃnanda-bodha-rÆpa iti sa evaæ vidvÃn puru«a÷ pÆrïa-rÆpa÷ kaæ hanti ? kathaæ hanti ? kiæ-Óabda Ãk«epe | na kam api hanti na katham api hantÅty artha÷ | tathÃ kaæ ghÃtayati kathaæ ghÃtayati kam api na ghÃtayati katham api na ghÃtayatÅty artha÷ | nahi sarva-vikÃra-ÓÆnyasyÃkartur hanana-kriyÃyÃæ kart­tvaæ sambhavati | tathÃ ca Óruti÷ -

ÃtmÃnaæ ced vijÃnÅyÃd ayam asmÅti pÆru«a÷ |
kim icchan kasya kÃmÃya ÓarÅram anusaæjvaret || [BAU 4.4.12] 

iti Óuddham ÃtmÃnaæ vidu«as tad-aj¤Ãna-nibandhanÃdhyÃsa-niv­ttau tan-mÆla-rÃga-dve«Ãdy-abhÃvÃt-kart­tva-bhokt­tvÃdy-abhÃvaæ darÓayati |

ayam atrÃbhiprÃyo bhagavata÷ | vastu-gatyÃ ko 'pi nakaroti na kÃrayati ca kiæcit sarva-vikriyÃ-ÓÆnya-svabhÃvatvÃt paraæ tu svapna ivÃvidyayÃ kart­tvÃdikam Ãtmany abhimanyate mÆ¬ha÷ | tad uktam ubhau tau na vijÃnÅta÷ [GÅtÃ 2.19] iti | ÓrutiÓ ca - dhyÃyatÅva lelÃyatÅva [BAU 4.3.7] ity Ãdi÷ | ataeva sarvÃïi ÓÃstrÃïy avidvad-adhikÃrikÃïi | vidvÃæs tu samÆlÃdhyÃsa-bÃdhÃn nÃtmani kart­tvÃdikam abhimanyate sthÃïu-svarÆpaæ vidvÃn iva coratvam | ato vikriyÃ-rahitatvÃd advitÅyatvÃc ca vidvÃn na karoti kÃrayati cety ucyate | tathÃ ca Óruti÷ -- vidvÃn na bibheti kutaÓcana [TaittU 2.9.1] iti | arjuno hi svasmin kart­tvaæ bhagavati ca kÃrayit­tvam adhyasya hiæsÃ-nimittaæ do«am ubhayatrÃpy ÃÓaÓaÇke | bhagavÃn api viditÃbhiprÃyo hanti
ghÃtayatÅti tad-ubhayam Ãcik«epa | Ãtmani kart­tvaæ mayi ca kÃrayit­tvam Ãropya pratyavÃya-ÓaÇkÃæ mÃ kÃr«År ity abhiprÃya÷ |

avikriyatva-pradarÓanenÃtmana÷ kart­tva-prati«edhÃt sarva-karmÃk«epe bhagavad-abhiprete hantir upalak«aïÃrtha÷ pura÷-sphÆrtikatvÃt | prati«edha-hetos tulyatvÃt karmÃntarÃbhyanuj¤Ãnupapatte÷ | tathÃ ca vak«yati tasya kÃryaæ na vidyata [GÅtÃ 3.17] iti | ato 'tra hanana-mÃtrÃk«epeïa karmÃntaraæ bhagavatÃbhyanuj¤Ãyata iti mÆ¬ha-jana-jalpitam apÃstam | tasmÃd yudhyasvety atra hananasya bhagavatÃbhyanuj¤ÃnÃd vÃstava-kart­tvÃdy-abhÃvasya karma-mÃtre samatvÃd iti dik ||21||

viÓvanÃtha÷ : ata evambhÆta-j¤Ãne sati tvaæ yudhyamÃno 'pi ahaæ yuddhe prerayann api do«a-bhÃjau naiva bhavÃva ity Ãha vedeti | nityam iti kriyÃ-viÓe«aïam | avinÃÓinam iti, ajam iti, avyayam ity etair vinÃÓa-janyÃ apek«ayÃ ni«iddhÃ÷ | sa puru«o mal-lak«aïa÷ kaæ ghÃtayati, kathaæ vÃ ghÃtayati, sa puru«as tval-lak«aïa÷ kaæ hanti ? kathaæ vÃ hanti ? ||21||

baladeva÷ : evaæ tattva-j¤ÃnavÃn yo dharma-buddhyÃ yuddhe pravartate yaÓ ca pravartayati, tasya tasya ca ko 'pi na do«a-gandha ity Ãha vedeti | enaæ prak­tam ÃtmÃnam avinÃÓinam ajam avyayam apak«aya-ÓÆnyaæ ca yo veda ÓÃstra-yuktibhyÃæ jÃnÃti, sa puru«o yuddhe prav­tto 'pi kaæ hanti kathaæ vÃ hanti ? tatra pravartayann api kaæ ghÃtayati kathaæ vÃ ghÃtayati ? kim Ãk«epe - na kam api na katham apÅty artha÷ | ntiyam iti vedana-kriyÃ-viÓe«aïam ||21|| 

__________________________________________________________

BhG 2.22

vÃsÃæsi jÅrïÃni yathÃ vihÃya
navÃni g­hïÃti naro 'parÃïi |
tathÃ ÓarÅrÃïi vihÃya jÅrïÃni
anyÃni saæyÃti navÃni dehÅ ||22||

ÓrÅdhara÷ : nanv Ãtmano 'vinÃÓe 'pi tadÅya-ÓarÅra-nÃÓaæ paryÃlocya ÓocÃmÅiti cet ? tatrÃha vÃsÃæsÅti | karmaïi bandhanÃnÃæ nÆtanÃnÃæ dehÃnÃm avaÓyambhÃvitvÃt na taj-jÅrïa-deha-nÃÓe ÓokÃvakÃÓa ity artha÷ ||22||

madhusÆdana÷ : nanv evam Ãtmano vinÃÓitvÃbhÃve 'pi dehÃnÃæ vinÃÓitvÃd yuddhasya ca tan-nÃÓakatvÃt kathaæ bhÅ«mÃdi-dehÃnÃm aneka-suk­ta-sÃdhanÃnÃæ mayÃ yuddhena vinÃÓa÷ kÃrya ity ÃÓaÇkÃyÃ uttaram vÃsÃæsÅti | 

jÅrïÃni vihÃya vastrÃïi navÃni g­hïÃti vikriyÃ-ÓÆnya eva naro yathety etÃvataiva virvÃhe 'parÃïÅit viÓe«aïam utkar«ÃtiÓaya-khyÃpanÃrtham | tena yathÃ nik­«ÂÃni vastrÃïi vihÃyotk­«ÂÃni jano g­hïÃtÅty aucityÃyÃtam | tathÃ jÅrïÃni vayasÃ tapasÃ ca k­ÓÃni bhÅ«mÃdi-ÓarÅrÃïi vihÃyÃnyÃni devÃdi-ÓarÅrÃïi sarvotk­«ÂÃni ciropÃrjita-dharma-phala-bhogÃya saæyÃti samyag-garbha-vÃsÃdi-kleÓa-vyatirekeïa prÃpnoti dehÅ prak­«Âa-dharmÃnu«ÂhÃt­-dehavÃn bhÅ«mÃdir ity artha÷ | anyan navataraæ kalyÃïataraæ rÆpaæ kurute pitryaæ vÃ gandharvaæ vÃ daivaæ vÃ prÃjÃpatyaæ vÃ brÃhmaæ vÃ ity Ãdi Órute÷ | 

etad uktaæ bhavati bhÅ«mÃdayo hi yÃvaj jÅvaæ dharmÃnu«ÂhÃna-kleÓenaiva jarjara-ÓarÅrÃ vartamÃna-ÓarÅra-pÃtam antareïa tat-phala-bhogÃyÃsam arthÃ yadi dharma-yuddhena svarga-pratibandhakÃni jarjarÃïi ÓarÅrÃïi pÃtayitvÃ divya-deha-sampÃdanena svarga-bhoga-yogyÃ÷ kriyante tvayÃ tad-atyantam upak­tvÃ eva te | duryodhanÃdÅnÃm api svarga-bhoga-yogya-deha-sampÃdanÃn mahÃn upakÃra eva | tathÃ cÃtyantam upakÃrake yuddhe 'pakÃrakatva-bhramaæ mÃ kÃr«År iti | aparÃïi anyÃni saæyÃtÅti pada-traya-vaÓÃd bhagavad-abhiprÃya evam abhyÆhita÷ | anena d­«ÂÃntenÃvik­ta-pratipÃdanam Ãtmana÷ kriyata iti tu prÃcÃæ vyÃkhyÃnam atispa«Âam ||22||

viÓvanÃtha÷ : nanu madÅya-yuddhÃd bhÅ«ma-saæj¤akaæ ÓarÅraæ tu jÅvÃtmÃ tyak«yaty eva ity atas tvaæ cÃhaæ ca tatra hetu bhavÃva eva ity ata Ãha vÃsÃæsÅti | navÅnaæ vastraæ paridhÃpayituæ jÅrïa-vastrasya tyajane kaÓcit kiæ do«o bhavatÅti bhÃva÷ | tathÃ ÓarÅrÃïÅti bhÅ«mo jÅrïa-ÓarÅraæ parityajya divyaæ navyaæ anyac charÅraæ prÃpsyatÅti kas tava vÃ mama vÃ do«o bhavatÅti bhÃva÷ ||22||

baladeva÷ : nanu mÃ bhÆd ÃtmanÃæ vinÃÓo bhÅ«mÃdi-saæj¤ÃnÃæ tac-charÅrÃïÃæ tat-sukha-sÃdhanÃnÃæ yuddhena vinÃÓe tat-sukha-viccheda-hetuko do«a÷ syÃd eva | anyathÃ prÃyaÓcitta-ÓÃstrÃïi nirvi«ayÃïi syur iti cet tatrÃha vÃsÃæsÅti | sthÆla-jÅrïa-vÃsas-tyÃgena navÅna-vÃso-dhÃraïam iva v­ddha-n­-deha-tyÃgena yuva-deva-deha-dhÃraïaæ te«Ãm ÃtmanÃm atisukhakaram eva | tad ubhayaæ ca yuddhenaiva k«ipraæ bhaved ity upakÃrakÃt tasmÃn mÃ viraæsÅr iti bhÃva÷ | saæyÃtÅti samyag-garbha-vÃsÃdi-yÃtanÃæ vinaiva ÓÅghram eva prÃpnotÅty artha÷ | prÃyaÓcitta-vÃkyÃni tu yaj¤a-yuddha-vadhÃd anyasmin vadhe
neyÃni ||22||

__________________________________________________________

BhG 2.23

nainaæ chindanti ÓastrÃïi nainaæ dahati pÃvaka÷ |
na cainaæ kledayanty Ãpo na Óo«ayati mÃruta÷ ||23||

ÓrÅdhara÷ : kathaæ hantÅti anena uktaæ vadha-sÃdhanÃbhÃvaæ darÓayann avinÃÓitvam Ãtmana÷ sphuÂÅkaroti nainam ity Ãdi | Ãpo kledayanti m­du-karaïena Óithilaæ na kurvanti | mÃruto 'py enaæ na Óo«ayati ||23||

madhusÆdana÷ :

viÓvanÃtha÷ : na ca yuddhe tvayÃ prayuktebhya÷ ÓastrÃstrebhya÷ kÃpy Ãtmano vyathÃ sambhaved ity Ãha nainam iti | ÓastrÃïi kha¬gÃdÅni | pÃvaka ÃgneyÃstram api yu«mad-Ãdi-prayuktam | Ãpa÷ pÃrjanyÃstram api | mÃruto vÃyavyÃstram ||23||

baladeva÷ : nanu Óastra-pÃtai÷ ÓarÅra-vinÃÓe tad-anta÷-sthasyÃtmano vinÃÓa÷ syÃt g­ha-dÃhe tan-madhya-sthasyaiva jantor iti cet tatrÃha nainam iti | ÓastrÃïi kha¬gÃdÅni | pÃvaka ÃgneyÃstram | Ãpa÷ pÃrjanyÃstram api | mÃruto vÃyavyÃstram | tathÃ ca tat-prayuktai÷ ÓastrÃstrair nÃtmana÷ kÃcid vyatheti ||23||

__________________________________________________________

BhG 2.24

acchedyo 'yam adÃhyo 'yam akledyo 'Óo«ya eva ca |
nitya÷ sarva-gata÷ sthÃïur acalo 'yaæ sanÃtana÷ ||24||

ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha acchedya ity ÃdinÃ sÃrdhena | niravayavatvÃd acchedyo 'kledyaÓ ca | amÆrtatvÃd adÃhya÷ | dravatvÃbhÃvÃd aÓo«ya iti bhÃva÷ | itaÓ ca chedÃdi-yogyo na bhavati | yato nityo 'vinÃÓÅ | sarva-gata÷ sthÃïu÷ sthira-svabhÃvo rÆpÃntarÃpatti-ÓÆnya÷ | acala÷ pÆrva-rÆpÃparityÃgÅ | sanÃtano 'nÃdi÷ ||24||

madhusÆdana÷ : ÓastrÃdÅnÃæ tan-nÃÓakatvÃsÃmarthye tasya taj-janita-nÃÓÃnarhatve hetum Ãha acchedya iti | yato 'cchedyo 'yam ato nainaæ chindanti ÓastrÃïi | adÃhyo 'yaæ yato 'to nainaæ dahati pÃvaka÷ | yato 'kledyo 'yam ato nainaæ kledayanty Ãpa÷ | yato 'Óo«yo 'yam ato nainaæ Óo«ayati mÃruta iti krameïa yojanÅyam | eva-kÃra÷ pratyekaæ sambadhyamÃno 'cchedyatvÃdy-avadhÃraïÃrtha÷ | ca÷ samuccaye hetau vÃ | chedÃdy-anarhatve hetum ÃhottarÃrdhena |

nityo 'yaæ pÆrvÃpara-koÂi-rahito 'to 'nutpÃdya÷ | asarvagatatve hy anityatvaæ syÃt | yÃvad-vikÃraæ tu vibhÃga÷ iti nyÃyÃt parÃbhyupagata-paramÃïv-ÃdÅnÃm anabhyupagamÃt | ayaæ tu sarva-gato vibhur ato nitya eva | etena prÃpyatvaæ parÃk­tam | yadi cÃyaæ vikÃrÅ syÃt tadÃ sarva-gato na syÃt | ayaæ tu sthÃïur avikÃrÅ | ata÷ sarva-gata eva | etena vikÃryatvam apÃk­tam | yadi cÃyaæ cala÷ kriyÃvÃn syÃt tadÃ vikÃrÅ syÃd ghaÂÃdivat | ayaæ tv acalo 'to na vikÃrÅ | etena saæskÃryatvaæ nirÃk­tam | pÆrvÃvasthÃ-parityÃgenÃvasthÃntarÃpattir vikriyÃ | avasthaikye 'pi calana-mÃtraæ kriyeti viÓe«a÷ | yasmÃd evaæ tasmÃt sanÃtano 'yaæ sarvadaika-rÆpo
na kasyÃ api kriyÃyÃ÷ karmety artha÷ | utpatty-Ãpti-vik­ti-saæsk­ty-anyatara-kriyÃ-phala-yoge hi karmatvaæ syÃt | ayaæ tu nityatvÃn notpÃdya÷ | anityasyaiva ghaÂÃder utpÃdyatvÃt | sarvagatatvÃn na prÃpya÷ paricchinnasyaiva paya-Ãde÷ prÃpyatvÃt | sthÃïutvÃd avikÃrya÷ | vikriyÃvato gh­tÃder eva vikÃryatvÃt | acalatvÃd asaæskÃrya÷ sakriyasyaiva darpaïÃde÷ saæskÃryatvÃt | tathÃ ca Órutaya÷ - ÃkÃÓavat sarva-gataÓ ca nitya÷ [ChÃU 3.14.3], v­k«a iva stabdho divi ti«Âhaty eka÷ [ÁvetU 3.9], ni«kalaæ ni«kriyaæ ÓÃntaæ [ÁvetU 6.19], ity Ãdaya÷ | ya÷ p­thivyÃæ
ti«Âhan p­thivyÃ antaro yo 'psu ti«Âhann adbhyo 'ntaro yas tejasi ti«Âhaæs tejaso 'ntaro yo vÃyau ti«Âan vÃyor antara÷ [BAU 3.7.3 ff] ity ÃdyÃ ca Óruti÷ sarvagatasya sarvÃntaryÃmitayÃ tad-avi«ayatvaæ darÓayati | yo hi ÓastrÃdau na ti«Âhati taæ ÓastrÃdayaÓ chindanti | ayaæ tu ÓastrÃdÅnÃæ sattÃ-sphÆrti-pradatvena tat-prerakas tad-antaryÃmÅ | ata÷ katham enaæ ÓastrÃdÅni sva-vyÃpÃra-vi«ayÅ kuryur ity abhiprÃya÷ | atra yena sÆryas tapati tejaseddha÷ [Taitt. Br. 3.12.97] ity Ãdi Órutayo 'nusandheyÃ÷ | saptamÃdhyÃye ca prakaÂÅkari«yati ÓrÅ-bhagavÃn iti dik ||24||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃd ÃtmÃyam evam ucyata ity Ãha acchedya iti | atra prakaraïe jÅvÃtmano nityatvasya Óabdato 'rthataÓ ca paunaruktyaæ nirdhÃraïa-prayojakaæ sandigdhadhÅ«u j¤eyam | yathÃ kalÃv asmin dharmo 'sti dharmo 'stÅti tri-caturdhÃ-prayogÃd dharmo 'sty eveti ni÷saæÓayÃ pratÅti÷ syÃd iti j¤eyam | sarva-gata÷ svakarma-vaÓÃd deva-manu«ya-tiryag-Ãdi-sarva-deha-gata÷ | sthÃïur acala iti paunaruktyaæ sthairya-nirdhÃraïÃrtham | atisÆk«matvÃd avyaktas tad api deha-vyÃpi-caitanyatvÃd acintyo 'tarkya÷ | janmÃdi-«a¬-vikÃrÃnarhatvÃd avikÃrya÷ ||24-25||

baladeva÷ : chedÃdy-abhÃvÃd eva tat-tan-nÃmabhir ayam ÃkhyÃyata ity Ãha acchedyo 'yam iti | eva-kÃra÷ sarvai÷ sambadhyate | sarva-gata÷ sva-karma-hetuke«u deva-mÃnavÃdi«u paÓu-pak«y-Ãdi«u ca sarve«u ÓarÅre«u paryÃyeïa gata÷ prÃpto 'pÅty artha÷ | sthÃïu÷ sthira-svarÆpa÷ | acala÷ sthira-guïaka÷ | avinÃÓÅ vÃ are 'yam ÃtmÃnucchitti-dharmÃ [Bau 4.5.14] iti Óruter ity artha÷ | na cÃnucchittir eva dharmo yasyeti vyÃkhyeyaæ tasyÃrthasyÃvinÃÓÅty anenaiva lÃbhÃt | tasmÃd anucchittayo nityÃ dharmÃ yasya sa tathety evÃrtha÷ | sanÃtana÷ ÓÃÓvata÷ paunarukta-do«as tv agre parihari«yate ||24||

__________________________________________________________

BhG 2.25

avyakto 'yam acintyo 'yam avikÃryo 'yam ucyate |
tasmÃd evaæ viditvainaæ nÃnuÓocitum arhasi ||25||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca avyakta iti | avyaktaÓ cak«ur-Ãdy-avi«aya÷ | acintyo manaso 'py avi«aya÷ | avikÃrya÷ karmendriyÃïÃm apy agocara ity artha÷ | ucyata iti nityatvÃdibhiyuktoktiæ pramÃïayati | upasaæharati tasmÃd evam ity Ãdi | tad evam Ãtmano janma-vinÃÓÃbhÃvÃn na Óoka÷ kÃrya ity uktam ||25||

madhusÆdana÷ : chedyatvÃdi-grÃhaka-pramÃïa-bhÃvÃd api tad-abhÃva ity Ãha - avyakto 'yam ity-Ãdy-ardhena | yo hÅndriya-gocaro bhavati sa pratyak«atvÃd vyakta ity ucyate | ayaæ tu rÆpÃdi-hÅnatvÃn na tathÃ | ato na pratyak«aæ tatra cchedyatvÃdi-grÃhakam ity artha÷ | 

pratyak«ÃbhÃve 'py anumÃnaæ syÃd ity ata Ãha acintyo 'yaæ cintyo 'numeyas tad-vilak«aïo 'yam | kvacit pratyak«o hi vahny-Ãdir g­hÅta-vyÃptikasya dhÆmÃder darÓanÃt kvacid anumeyo bhavati | apratyak«e tu vyÃpti-grahaïÃsambhavÃn nÃnumeyatvam iti bhÃva÷ | apratyak«asyÃpÅndriyÃde÷ sÃmÃnyato d­«ÂÃnumÃna-vi«ayatvaæ d­«Âam ata Ãha avikÃryo 'yaæ yad vikriyÃvac cak«ur-Ãdikaæ tat-svakÃryÃnyathÃnupapattyÃ kalpyamÃnam arthÃpatte÷ sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnasya ca vi«ayo bhavati | ayaæ tu na vikÃryo na vikriyÃvÃn ato nÃrthÃpatte÷ sÃmÃnyato-d­«Âasya vÃ vi«aya ity artha÷
| laukika-ÓabdasyÃpi pratyak«Ãdi-pÆrvakatvÃt tan-ni«edhenaiva ni«edha÷ |

nanu vedenaiva tatra ccehdyatvÃdi grahÅ«yata ity ata Ãha - ucyate vedena sopakaraïenÃcchedyÃvyaktÃdi-rÆpa evÃyam ucyate tÃtparyeïa pratipÃdyate | ato na vedasya tat-pratipÃdikasyÃpi cchedyatvÃdi-pratipÃdakatvam ity artha÷ |

atra nainaæ chindanti [GÅtÃ 2.23] ity atra ÓastrÃdÅnÃæ tan-nÃÓaka-sÃmarthyÃbhÃva ukta÷ | acchedyo 'yam ity Ãdau tasya cchedÃdi-karmatvÃyogyatvam uktam | avyakto 'yam ity atra tac-chedÃdi-grÃhaka-mÃnÃbhÃva ukta ity apaunaruktyaæ dra«Âavyam | vedÃvinÃÓinam ity ÃdÅnÃæ tu ÓlokÃnÃm arthata÷ ÓabdataÓ ca paunaruktyaæ bhÃ«ya-k­dbhi÷ parih­tam | durbodhatvÃd Ãtma-vastuna÷ puna÷ puna÷ prasaÇgam ÃpÃdya ÓabdÃntareïa tad eva vastu nirÆpayati bhagavÃn vÃsudeva÷ kathaæ nu nÃma saæsÃriïÃm buddhi-gocaratÃm Ãpannaæ tattvaæ saæsÃra-niv­ttaye syÃt iti [ÁaÇkara-bhÃ«ya 2.24] iti vadadbhi÷ |

evaæ pÆrvokta-yuktibhir Ãtmano nityatve nirvikÃratve ca siddhe tava Óoko nopapanna ity upasaæharati tasmÃd ity ardhena | etÃd­ÓÃtma-svarÆpa-vedanasya Óoka-kÃraïa-nivartakatvÃt tasmin sati Óoko nocita÷ kÃraïa-bhÃve kÃryÃbhÃvasyÃvaÓyakatvÃt | tenÃtmÃnam aviditvÃ yad anvaÓocas tad yuktam eva | ÃtmÃnaæ viditvÃ tu nÃnuÓocitum arhasÅty abhiprÃya÷ ||25||

viÓvanÃtha÷ : None.

baladeva÷ : avyakta÷ pratyaÇ cak«ur-Ãdy-agrÃhya÷ | acintyas tarkÃgocara÷ Óruti-mÃtra-gamya÷ | j¤Ãna-svarÆpo j¤Ãtety Ãdikaæ Órutyaiva pratÅyate | avikÃrya÷ «a¬-bhÃva-vikÃrÃnarha÷ | atra avinÃÓi tu tad viddhi ity Ãdibhir Ãtma-tattvam upadiÓan hari÷ Óabdato 'rthataÓ ca yat puna÷ punar avocat tasya durbodhasya saubodhyÃrtham evety ado«a÷ | nirdhÃraïÃrthaæ vÃ | ayaæ dharmaæ vettÅty uktau tad vedanaæ niÓcitaæ yathÃ syÃt tadvat | evam evÃgre vak«yati ÃÓcaryavat paÓyati kaÓcit ity ÃdinÃ ||25|| 

__________________________________________________________

BhG 2.26

atha cainaæ nityajÃtaæ nityaæ vÃ manyase m­tam |
tathÃpi tvaæ mahÃbÃho naivaæ Óocitum arhasi ||26||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ dehena saha Ãtmano janma tad-vinÃÓena ca vinÃÓam aÇgÅk­tyÃpi Óoko na kÃrya ity Ãha atha cainam ity Ãdi | atha ca yadyapy enam ÃtmÃnam nityajÃtaæ nityaæ vÃ manyase m­tam tathÃpi tvaæ mahÃbÃho naivaæ Óocitum arhasi ||26||

madhusÆdana÷ : evam Ãtmano nirvikÃratvenÃÓocyatvam uktam idÃnÅæ vikÃravattvam abhyupetyÃpi Óloka-dvayenÃÓocyatvaæ pratipÃdayati bhagavÃn | tatrÃtmÃ j¤Ãna-svarÆpa÷ pratik«aïa-vinÃÓÅti saugatÃ÷ | deha evÃtmÃ sa ca sthiro 'py anuk«aïa-pariïÃmÅ  jÃyate naÓyati ceti pratyak«a-siddham evaitad iti lokÃyatikÃ÷ | dehÃtirikto 'pi dehena sahaiva jÃyate naÓyati cety anye | sargÃdya-kÃla evÃkÃÓavaj jÃyate deha-bhede 'py anuvartamÃna evÃkalpa-sthÃyÅ naÓyati pralaya ity apare | nitya evÃtmÃ jÃyate mriyate ceti tÃrkikÃ÷ | tathÃ hi - pretya-bhÃvo janma | sa cÃpÆrva-dehendriyÃdi-sambandha÷ | evaæ maraïam api pÆrva-dehendriyÃdi-viccheda÷ | idaæ cobhayaæ dharmÃdharma-nimittatvÃt tad-ÃdhÃrasya nityasyaiva
mukhyam | anityasya tu k­ta-hÃnya-k­tÃbhyÃgama-prasaÇgena dharmÃdharmÃdhÃratvÃnupapatter na janma-maraïe mukhye iti vadanti | ntiyasyÃm evety anye | tatrÃnityatva-pak«e 'pi Óocyatvam Ãtmano ni«edhati atha cainam iti |

atheti pak«Ãntare | co 'py arthe | yadi durbodhatvÃd Ãtma-vastuno 'sak­c-chravaïe 'py avadhÃraïÃ-sÃmarthyÃn mad-ukta-pak«ÃnaÇgÅkÃreïa pak«Ãntaram abhyupai«i | tatrÃpy anityatva-pak«am evÃÓritya yady enam ÃtmÃnaæ nityaæ jÃtaæ nityaæ m­taæ vÃ manyase | vÃ-ÓabdaÓ cÃrthe | k«aïikatva-pak«e nityaæ pratik«aïaæ pak«Ãntare ÃvaÓyakatvÃn nityaæ niyataæ jÃto 'yaæ m­to 'yam iti laukika-pratyaya-vaÓena yadi kalpayasi tathÃpi he mahÃbÃho ! puru«a-dhaureyeti sopahÃsaæ kumatÃbhyupagamÃt | tvayy etÃd­ÓÅ kud­«Âir na sambhavatÅti sÃnukampaæ vÃ | evaæ aha bata mahat
pÃpaæ kartuæ vyavasitÃ vayam [GÅtÃ 1.45] ity Ãdi yathÃ Óocasi evaæ prakÃram anuÓokaæ kartuæ svayam api tvaæ tÃd­Óa eva san nÃrhasi yogyo na bhavasi | k«aïikatva-pak«e dehÃtma-vÃda-pak«e dehena saha janma-vinÃÓa-pak«e ca janmÃntarÃbhÃvena pÃpa-bhayÃsambhavÃt pÃpa-bhayenaiva khalu tvam anuÓocasi | tac caitÃd­Óe darÓane na sambhavati bandhu-vinÃÓa-darÓitvÃbhÃvÃd ity adhikaæ | pak«Ãntare d­«Âa-du÷kha-nimittaæ Óokam abhyanuj¤Ãtum evaæ-kÃra÷ | d­«Âa-du÷kha-nimitta-Óoka-sambhave 'py ad­«Âa-du÷kha-nimitta÷ Óoka÷ sarvathÃ nocita ity artha÷ prathama-Ólokasya
||26||

viÓvanÃtha÷ : tad evaæ ÓÃstrÅya-tattva-d­«ÂyÃ tvÃm ahaæ prabodhayan | vyÃvahÃrahika-tattva-d­«ÂyÃpi prabodhayÃmi avadhehÅty Ãha atheti | nitya-jÃtaæ dehe jÃte saty enaæ nityaæ niyataæ jÃtaæ manyase | tathÃ deha eva m­te m­taæ nityaæ niyataæ manyase | mahÃ-bÃho iti parÃkramavata÷ k«atriyasya tava tad api yuddham avaÓyakaæ svadharma÷ | yad uktaæ -

k«atriyÃïÃm ayaæ dharma÷ prajÃpati-vinirmita÷ |
bhrÃtÃpi bhrÃtaraæ hanyÃd yena ghorataras tata÷ || iti bhÃva÷ ||26||

baladeva÷ : evaæ svoktasya jÅvÃtmano 'Óocyatvam uktvÃ paroktasyÃpi tasya tad ucyate para-mata-j¤ÃnÃya | tad-abhij¤a÷ khalu Ói«yas tad-avakarais tan nirasya vijayÅ san sva-mate sthairyam ÃsÅt | tathÃ hi manu«yatvÃdi-viÓi«Âe bhÆmy-Ãdi-bhÆta-catu«Âaye tÃmbÆla-rÃgavat mada-Óaktivac ca caitanyam utpadyate | tÃd­Óas tac-catu«Âaya-bhÆto deha evÃtmÃ | sa ca sthiro 'pi pratik«aïa-pariïÃmÃd utpatti-vinÃÓa-yogÅti loka-pratyak«a-siddham iti lokÃyatikÃ manyante | dehÃd bhinno vij¤Ãna-svarÆpo 'py ÃtmÃ pratik«aïa-vinÃÓÅti vaibhÃ«ikÃdayo bauddhÃ vadanti | tad etad ubhaya-mate 'py Ãtmana÷ Óocyatvaæ prati«edhati | atheti pak«Ãntare | co 'py-arthe | tvaæ cen mad-ukta-jÅvÃtma-yÃthÃtmyÃvagÃhanÃsamartho
lokÃyatikÃdi-pak«am Ãlambase, tatra dehÃtma-pak«e enaæ deha-lak«aïam ÃtmÃnaæ nityaæ vÃ m­taæ manyase | vÃ-ÓabdaÓ cÃrthe | tathÃpi tvam enaæ aho bata mahat pÃpaæ ity Ãdi-vacanai÷ Óocituæ nÃrhasi | pariïÃma-svabhÃvasya tasya tasya cÃtmano janma-vinÃÓayor anivÃryatvÃj janmÃntarÃbhÃvena pÃpa-bhayÃsambhavÃc ca | he mahÃbÃho iti sopahÃsaæ sambodhanaæ k«atriya-varyasya vaidikasya ca te ned­Óaæ kumataæ dhÃryam iti bhÃva÷ ||26|

__________________________________________________________

BhG 2.27

jÃtasya hi dhruvo m­tyur dhruvaæ janma m­tasya ca |
tasmÃd aparihÃrye 'rthe na tvaæ Óocitum arhasi ||27||

ÓrÅdhara÷ : kuta iti ? ata Ãha jÃtasyety-Ãdi | hi yasmÃj jÃtasya svÃrambhaka-karma-k«aye m­tyur dhruvo niÓcita÷ | m­tasya ca tad-deha-k­tena karmaïÃ janmÃpi dhruvam eva | tasmÃd evam aparihÃrye 'rthe avaÓyambhÃvini janma-maraïa-lak«aïe 'rthe tvaæ vidvÃn Óocitum nÃrhasi yogyo na bhavasi ||27||

madhusÆdana÷ : nanv Ãtmana ÃbhÆta-saæplava-sthÃyitva-pak«e ca d­«ÂÃd­«Âa-du÷kha-sambhavÃt tad-bhayena ÓocÃmÅty ata Ãha dvitÅya-Ólokena jÃtasya hÅti | hi yasmÃj jÃtasya sva-k­ta-dharmÃdharmÃdi-vaÓÃl labdha-ÓarÅrendriyÃdi-sambandhasya sthirasyÃtmano dhruva ÃvaÓyako m­tyus tac-charÅrÃdi-vicchedas tad-Ãrambhaka-karma-k«aya-nimitta÷ saæyogasya viyogÃvasÃnatvÃt | tathÃ dhruvaæ janma m­tasya ca prÃg-deha-k­ta-karma-phalopabhogÃrthaæ sÃnuÓayasyaiva prastutatvÃn na jÅvan-mukte vyabhicÃra÷ | tasmÃd evam aparihÃrye parihartum aÓakye 'smin janma-maraïa-lak«aïe 'rthe vi«aye tvam evaæ vidvÃn na Óocitum arhasi | tathÃ ca vak«yati ­te 'pi tvÃæ na bhavi«yanti
sarve [GÅtÃ 11.32] iti | yadi hi tvayÃ yuddhe 'nÃhanyamÃnÃ ete jÅveyur eva tadÃ yuddhÃya Óokas tavocita÷ syÃt | ete tu karma-k«ayÃt svayam eva mriyanta iti tat-parihÃrÃsamarthasya tava d­«Â-du÷kha-nimitta÷ Óoko nocita iti bhÃva÷ |

evam ad­«Âa-du÷kha-nimitte 'pi Óoke tasmÃd aparihÃrye 'rthe ity evottaram | yuddhÃkhyaæ hi karma k«atriyasya niyatam agnihotrÃdivat | tac ca yudha samprahÃre ity asmÃd dhÃtor ni«pannaæ Óatru-prÃïa-viyogÃnukÆla-Óastra-prahÃra-rÆpaæ vihitatvÃgnÅ«omÅyÃdi-siæhÃvan na pratyavÃya-janakam | tathÃ ca gautama÷ smarati na do«o hiæsÃyÃm Ãhave 'nyatra vyaÓvÃsÃrathyanuyudha-k­tÃ¤jali-prakÅrïa-keÓa-parÃÇmukhopavi«Âa-sthala-v­k«ÃrÆ¬ha-dÆta-go-brÃhmaïa-vÃdibhya÷ iti | brÃhmaïa-grahaïaæcÃtrÃyoddh­-brÃhmaïa-vi«ayaæ gavÃdi-prÃya-pÃÂhÃd iti sthitam | etac ca sarvaæ svadharmam api cÃvek«yety atra spa«ÂÅkari«yati
| tathÃ ca yuddha-lak«aïe 'rthe 'gnihotrÃdivad vihitatvÃd aparihÃrye parihartum aÓakye tad-akaraïe pratyavÃya-prasaÇgÃt tvam ad­«Âa-du÷kha-bhayena Óocituæ nÃrahasÅti pÆrvavat |

yadi tu yuddhÃkhyaæ karma kÃmyam eva -

ya Ãhave«u yudhyante bhÆmy-artham aparÃÇmukhÃ÷ |
akÆÂair Ãyudhair yÃnti te svargaæ yogino yathÃ || [Yaj¤. 13.324]

iti yÃj¤avalkya-vacanÃt | hato vÃ prÃpsyasi svargaæ jitvÃ vÃ bhok«yase mahÅm [GÅtÃ 2.37] iti bhagavad-vacanÃc ca | tadÃpi prÃrabdhasya kÃmyasyÃpi avaÓya-parisamÃpanÅyatvena nitya-tulyatvÃt tvayÃ ca yuddhasya prÃrabdhatvÃd aparihÃryatvaæ tyulyam eva |

athavÃtma-nityatva-pak«a eva Óloka-dvayam arjunasya paramÃstikasya veda-bÃhya-matÃbhyupagamÃsambhavÃt | ak«ara-yojanÃ tu nityaÓ cÃsau dehendriyÃdi-sambandha-vaÓÃj jÃtaÓ ceti nitya-jÃtas tam enam ÃtmÃnaæ nityam api santaæ jÃtaæ cen manyase tathÃ nityam api santaæ m­taæ cen manyase tathÃpi tvaæ nÃnuÓocitum arhasÅti hetum Ãha jÃtasya hÅty ÃdinÃ | nityasya jÃtatvaæ m­tatvaæ ca prÃg-vyÃkhyÃtam | spa«Âam anyat | bhÃ«yam apy asmin pak«e yojanÅyam ||27||

viÓvanÃtha÷ : hi yasmÃt tasya svÃrambhaka-karma-k«aye m­tyur dhruvo niÓcita÷ | m­tasya ca tad-deha-k­tena karmaïÃ janmÃpi dhruvam eva | aparihÃrye 'rthe iti m­tyur janma ca parihartum a]cakyam eva ity artha÷ ||27||

baladeva÷ : atha ÓarÅrÃtirikto nitya ÃtmÃ | tasyÃpÆrva-ÓarÅrendriya-yogo janma | pÆrva-ÓarÅrendriya-viyogas tu maraïaæ tad-ubhayaæ ca dharmÃdharma-hetukatvÃt tad-ÃÓrayasya nityasyÃtmano mukhyaæ, tad-atiriktasya ÓarÅrasya tu gauïam | tasyÃnityasya k­ta-hÃnya-k­tÃbhyÃgama-prasaÇgena tad-ÃÓrayatvÃnupapatter iti tÃrkikÃ manyante | tat-pak«e 'py Ãtmana÷ Óocyatvaæ pariharati jÃtasyeti | hir hetau | jÃtasya sva-karma-vaÓÃt prÃpta-ÓarÅrÃdi-yogasya nityasyÃpy Ãtmanas tad-Ãrambhaka-karma-k«aya-hetuko m­tyur dhruvo niÓcita÷ | m­tasya tac-charÅra-k­ta-karma-hetukaæ janma ca dhruvaæ syÃt | tasmÃd evam aparihÃrye parihartum aÓakye janma-maraïÃtmake 'rthe tvaæ vidvÃn Óocituæ nÃrhasi | tvayi yuddhÃn niv­tte 'py ete svÃrambhake
karmaïi k«Åïe sati mari«yanty eva | tava tu svadharmÃd vicyutir bhÃvinÅti bhÃva÷ ||27||

__________________________________________________________

BhG 2.28

avyaktÃdÅni bhÆtÃni vyakta-madhyÃni bhÃrata |
avyakta-nidhanÃny eva tatra kÃ paridevanÃ ||28||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca dehÃnÃæ svabhÃvaæ paryÃlocya tad-upÃdhike Ãtmano janma-maraïe Óoko na kÃrya iti | ata Ãha avyaktÃdÅnÅty Ãdi | avyaktaæ pradhÃnam | tad eva Ãdir utpatte÷ pÆrva-rÆpaæ ye«Ãæ tÃni avyaktÃdÅni | bhÆtÃni ÓarÅrÃïi | kÃraïÃtmanÃpi sthitÃnÃm eva utpatte÷ | tathÃ vyaktam abhivyaktaæ madhyaæ janma-maraïÃntarÃlaæ sthiti-lak«aïaæ ye«Ãæ tÃni vyakta-madhyÃni | avyakte nidhanaæ layo ye«Ãæ tÃnÅmÃny evaæ-bhÆtÃny eva | tatra te«u kÃ paridevanÃ ? ka÷ Óoka-nimitto vilÃpa÷ ? pratibuddhasya svapna-d­«Âa-vastu«v iva Óoko na
yujyata ity artha÷ ||28||

madhusÆdana÷ : tad evaæ sarva-prakÃreïÃtmano 'Óocyatvam upapÃditam athedÃnÅm Ãtmano 'Óocyatve 'pi bhÆta-saÇghÃtÃtmakÃni ÓarÅrÃïy uddiÓya ÓocÃmÅty arjunÃÓaÇkÃm apanudati bhagavÃn avyaktÃdÅnÅti | Ãdau janmana÷ prÃg-avyaktÃni anupalabdhÃni bhÆtÃni p­thivyÃdi-bhÆta-mayÃni ÓarÅrÃïi madhye janmÃnantaraæ maraïÃt prÃg-vyaktÃni upalabdhÃni santi | nidhane punar avyaktÃny eva bhavanti | yathÃ svapnendrajÃlÃdau pratibhÃsa-mÃtra-jÅvanÃni Óukti-rÆpyÃdivan na tu j¤ÃnÃt prÃg Ærdhvaæ vÃ sthitÃni d­«Âi-s­«Ây-abhyupagamÃt | tathÃ ca - ÃdÃv ante ca yan nÃsti vartamÃne 'pi tat tathÃ [æÃ. KÃ. 2.6] iti nyÃyena madhye 'pi na santy evaitÃni | nÃsato vidyate bhÃva÷ [GÅtÃ 2.16] iti prÃg-ukteÓ ca |

evaæ sati tatra te«u mithyÃ-bhÆte«v atyanta-tucche«u bhÆte«u kÃ paridevanÃ ko vÃ du÷kha-pralÃpo na ko 'py ucita ity artha÷ | na hi svapne vividhÃn bandhÆn upalabhya pratibuddhas tad-vicchedena Óocati p­thag-jano 'pi etad evoktaæ purÃïe adarÓanÃd Ãpatita÷ punaÓ cÃdarÓanaæ gata÷ bhÆta-saÇgha iti Óe«a÷ | tathÃ ca ÓarÅrÃïy apy uddiÓya Óoko nocita iti bhÃva÷ |
ÃkÃÓÃdi-mahÃ-bhÆtÃbhiprÃyeïa vÃ Óloko yojya÷ | avyaktam avyÃk­tam avidyopahita-caitanyam Ãdi÷ prÃg avasthÃ ye«Ãæ tÃni tathÃ vyaktaæ nÃma-rÆpÃbhyÃm evÃvidyakÃbhyÃæ prakaÂÅbhÆtaæ na tu svena paramÃrtha-sadÃtmanÃ madhyaæ sthity-avasthÃ ye«Ãæ tÃd­ÓÃni bhÆtÃni ÃkÃÓÃdÅni avyakta-nidhanÃny evÃvyakte sva-kÃraïe m­d iva ghaÂÃdÅnÃæ nidhanaæ pralayo ye«Ãæ te«u bhÆte«u kÃ paridevaneti pÆrvavat | tathÃ ca Óruti÷ - tad dhedaæ tarhy avyÃk­tam ÃsÅt tan-nÃma-rÆpÃbhyÃm eva vyÃkriyata [BAU 1.4.7] ity Ãdir avyaktopÃdÃnatÃæ sarvasya prapa¤casya darÓayati | laya-sthÃnatvaæ tu tasyÃrtha-siddhaæ kÃraïa
eva kÃrya-layasya darÓanÃt | granthÃntare tu vistara÷ | tathÃ cÃj¤Ãna-kalpitatvena tucchÃny ÃkÃÓÃdi-bhÆtÃny apy uddiÓya Óoko nocitaÓ cet tat-kÃryÃïy uddiÓya nocita iti kim u vaktavyam iti bhÃva÷ |

athavÃ sarvadÃ te«Ãm avyakta-rÆpeïa vidyamÃnatvÃd vicchedÃbhÃvena tan-nimitta÷ pralÃpo nocita ity artha÷ | bhÃratety anena sambodhayan Óuddha-vaæÓodbhavatvena ÓÃstrÅyam arthaæ pratipattum arho 'si kim iti na pratipadyasa iti sÆcayati ||28||

viÓvanÃtha÷ : tad evaæ na jÃyate na mriyate ity-ÃdinÃ, deha-pak«e ca jÃtasya hi dhruvo m­tyu÷ ity anena Óoka-vi«ayaæ nirÃk­tya idÃnÅm ubhaya-pak«e 'pi nirÃkaroti avyakteti | bhÆtÃni deva-manu«ya-tiryag-ÃdÅni | avyaktÃni na vyaktaæ vyaktir Ãdau janma-pÆrva-kÃle ye«Ãæ, kintu tadÃnÅm api liÇga-deha÷ sthÆla-dehaÓ ca svÃrambhaka-p­thivy-Ãdi-sattvÃt kÃraïÃtmanÃ vartamÃno 'spa«Âam ÃsÅd evety artha÷ | vyaktaæ vyaktir madhye ye«Ãæ tÃni | na vyakti nidhanÃd anantaraæ ye«Ãæ tÃni | mahÃ-pralaye 'pi karma-mÃtrÃdÅnÃæ sattvÃt sÆk«ma-rÆpeïa bhÆtÃni santy eva | tasmÃt sarva-bhÆtÃni Ãdy-antarayor
avyaktÃni madhye vyaktÃnÅty artha÷ | yad uktaæ Órutibhi÷ - sthira-cara-jÃtaya÷ syur ajayottha-nimitta-yuja÷ iti | kÃ paridevanÃ ka÷ Óoka-nimitta÷ vilÃpa÷ ? tathÃ coktaæ nÃradena - 

yan manyase dhruvaæ lokam adhruvaæ vÃ na cobhayam | 
sarvathÃ na hi ÓocyÃs te snehÃd anyatra mohajÃt || [BhP 1.13.44] iti ||28||

baladeva÷ : atha dehÃtma-pak«e ÃtmÃtirikta-deha-pak«e ca deha-vinÃÓa-hetuka-Óoko na yuktas tad-ÃrambhakÃïÃæ bhÆta-mÃtrÃïÃm avinÃÓÃd ity Ãha avyaktÃdÅnÅti | avyaktaæ nÃma-rÆpa-virahÃt sÆk«maæ pradhÃnam Ãdi Ãdi-rÆpaæ ye«Ãæ tÃni avyakta-nidhanÃni | avyakte tÃd­Ói pradhÃne nidhanaæ nÃma-rÆpa-vimardana-lak«aïo nÃÓo ye«Ãæ tÃni | m­d-Ãdike sad-rÆpe dravye kambu-grÅvÃdy-avasthÃ-yoge ghaÂasyotpattis tad-virodhi-kapÃlÃdy-avasthÃ-yogas tu tasya vinÃÓa÷ kathyate | tad-dravyaæ sarvadÃ sthÃyÅti | evam evÃha bhagavÃn parÃÓara÷ - mahÅ ghaÂatvaæ ghaÂata÷ kapÃlikÃ cÆrïa-rajas tato 'ïu÷ [ViP 2.12.42] iti | evaæ
ÓarÅrÃïy Ãdy-antayor nÃma-rÆpÃyogÃd avyaktimanti | madhye tu tad-yogÃd vyaktimanti | tad-ÃrambhakÃni bhÆtÃni tu sarvadÃ santÅti te«u vastuta÷ satsu kÃ paridevanÃ ka÷ Óoka-nimitta-vilÃpa ity artha÷ | dehÃnya-nityÃtma-pak«e tu vÃsÃæsi ity Ãdikaæ na vismartavyam | yat tv Ãdy-antayor asattvÃn madhye 'pi bhÆtÃny asanty evÃta÷ svÃpnika-rathÃÓvÃdi-prakhyÃni m­«Ã-bhÆtÃny eva tena tad-viyoga-hetuka÷ Óoka÷ pratibuddhasya na d­«Âa iti d­«Âi-s­«Âim abhyupaityÃhus tan mandaæ tad-abhyupagame vaidikÃsatkÃryavÃdÃpatte÷ | tad evaæ mata-dvaye 'pi deha-vinÃÓa-hetuka÷ Óoko nÃstÅti siddham ||28||

__________________________________________________________

BhG 2.29

ÃÓcaryavat paÓyati kaÓcid enam
ÃÓcaryavad vadati tathaiva cÃnya÷ |
ÃÓcaryavac cainam anya÷ Ó­ïoti
ÓrutvÃpy enaæ veda na caiva kaÓcit ||29||

ÓrÅdhara÷ : kutas tarhi vidvÃæso 'pi loke Óocanti ? ÃtmÃ-j¤ÃnÃd eva ity ÃÓayenÃtmano durvij¤eyatvam Ãha ÃÓcaryavad ityÃdi | kaÓcid enam ÃtmÃnaæ ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃæ paÓyann ÃÓcaryavat paÓyati | sarva-gatasya nitya-j¤ÃnÃnada-svabhÃvasyÃtmana÷ alaukikatvÃd aindrajÃlikavad ghaÂamÃnaæ paÓyann iva vismayena paÓyati asambhÃvanÃbhibhÆtatvÃt | tathÃ ÃÓcaryavad anyo vadati ca | Ó­ïoti cÃnya÷ | kaÓcit puna÷ viparÅta-bhÃvanÃbhibhÆta÷ ÓrutvÃpi naiva veda | ca-ÓabdÃd uktvÃpi na d­«ÂvÃpi na samyag vedeti dra«Âavyam ||29||

madhusÆdana÷ : nanu vidvÃæso 'pi bahava÷ Óocanti tat kiæ mÃm eva puna÷ punar evam upÃlabhase | anyac ca vaktur eva hi taj jÃ¬yaæ ÓrotÃ yatra na budhyate  iti nyÃyÃt tvad-vacanÃrthÃpartipattiÓ ca tavÃpy anye«Ãm iva svÃÓaya-do«Ãd iti nokta-do«a-dvayam ity abhipretyÃtmano durvij¤eyatÃm Ãha ÃÓcaryavad iti |

enaæ prak­taæ dehinam ÃÓcaryeïÃdbhutena tulyatayÃ vartamÃnam Ãvidyaka-nÃnÃ-vidha-viruddha-dharmavattayÃ satanm apy asantam iva sva-prakÃÓa-caitanya-rÆpam api ja¬am ivÃnanda-ghanam api du÷khitam iva nirvikÃram api savikÃram iva nityam anityam iva prakÃÓamÃnam apy aprakÃÓamÃnam iva brahmÃbhinnam api tad-bhinnam iva muktam api baddham ivÃdvitÅyam api sa-dvitÅyam iva sambhÃvita-vicitrÃnekÃkÃra-pratÅti-vi«ayaæ paÓyati ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃm Ãvidyaka-sarva-dvaita-ni«edhena  paramÃtma-svarÆpa-mÃtrÃkÃrÃyÃæ vedÃnta-mahÃ-vÃkya-janyÃyÃæ sarva-suk­ta-phala-bhÆtÃyÃm anta÷karaïa-v­ttau pratiphalitaæ samÃdhi-paripÃkena sÃk«Ãtkaroti  kaÓcic chama-damÃdi-sÃdhana-sampanna-carama-ÓarÅra÷ kaÓcid eva na tu
sarva÷ | tathÃ kaÓcid enaæ yat paÓyati tad ÃÓcaryavad iti kriyÃ-viÓe«aïam | Ãtma-darÓanam apy ÃÓcaryavad eva yat svarÆpato mithyÃ-bhÆtam api satyasya vya¤jakam Ãvidyakam apy avidyÃyÃ vighÃtakam avidyÃm upaghnat tat-kÃryatayÃ svÃtmÃnam apy upahantÅti | tathÃ ya÷ kaÓcid enaæ paÓyati sa ÃÓcaryavad iti kart­-viÓe«aïam | yato 'sau niv­ttÃvidyÃtat-kÃryo 'pi prÃrabdha-karma-prÃbalyÃt tadvÃn iva vyaharati sarvadÃ samÃdhi-ni«Âho 'pi vyutti«Âhati vyutthito 'pi puna÷ samÃdhim anubhavatÅti prÃrabdha-karma-vaicitryÃd vicitra-caritra÷ prÃpta-du«prÃpa-j¤ÃnatvÃt sakala-loka-sp­haïÅyo 'ta ÃÓcaryavad eva bhavati | tad etat trayam apy ÃÓcaryam ÃtmÃ taj j¤Ãnaæ taj-j¤ÃtÃ ceti parama-durvij¤eyam ÃtmÃnaæ tvaæ katham
anÃyÃsena jÃnÅyÃ ity abhiprÃya÷ |

Åvam upade«Âur abhÃvÃd apy ÃtmÃ durvij¤eya÷ | yo hy ÃtmÃnaæ jÃnÃti sa eva tam anyasmai dhruvaæ brÆyÃt | aj¤asyopade«Â­tvÃsambhavÃt, jÃnaæs tu samÃhita-citta÷ prÃyeïa kathaæ bravÅtu | vyutthita-citto 'pi pareïa j¤Ãtum aÓakya÷ | yathÃ kathaæcij j¤Ãto 'pi lÃbha-pÆjÃ-khyÃty-Ãdi-prayojanÃnapek«atvÃc ca bravÅty eva | kathaæcit kÃruïya-mÃtreïa bruvaæs tu parameÓvaravad atyanta-durlabha evety Ãha ÃÓcaryavad vadati tathaiva cÃnya iti | yathÃjÃnÃti tathaiva vadati | enam ity anukar«aïÃrthaÓ ca-kÃra÷ | sa cÃnya÷ sarvÃj¤a-jana-vilak«aïa÷ | na tu ya÷ paÓyati tato 'nya iti vyÃghÃtÃt | atrÃpi karmaïi kriyÃyÃæ kartari cÃÓcaryavad iti
yojyam | tatra karmaïa÷ kartuÓ ca prÃg ÃÓcaryavattvaæ vyÃkhyÃtaæ kriyÃyÃs tu vyÃkhyÃyate | sarva-ÓabdÃvÃcyasya ÓuddhasyÃtmano yad vacanaæ tad ÃÓcaryavat | tathÃ ca Óruti÷ - yato vÃco nivartante aprÃpya manasÃ saha iti | kenÃpi ÓabdenÃvÃcyasya ÓuddhasyÃtmano viÓi«Âa-Óaktena padena jahad-ajahat-svÃrtha-lak«aïÃyÃ kalpita-sambandhena lak«yatÃvacchedakam antareïaiva pratipÃdanaæ tad api nirvikalpa-sÃk«ÃtkÃra-rÆpam atyÃÓcaryam ity artha÷ |

athavÃ vinÃ Óaktiæ vinÃ lak«aïÃæ vinÃ sambandhÃntaraæ su«uptotthÃpaka-vÃkya-vat tattvam asyÃdi-vÃkyena yadÃtmatattva-pratipÃdanaæ tad ÃÓcaryavat | Óabda-Óakter acintyatvÃt | na ca vinÃ sambandhaæ bodhanen 'tiprasaÇga÷ lak«aïÃ-pak«e 'pi tulyatvÃt | Óakya-sambandhasyÃneka-sÃdhÃraïatvÃt | tÃtparya-viÓe«Ãn niyama iti cet, na | tasyÃpi sarvÃn praty aviÓe«Ãt | kaÓcid eva tÃtparya-viÓe«am avadhÃrayati na sarva iti cet | hanta tarhi puru«a-gata eva kaÓcid viÓe«o nirdo«atva-rÆpo niyÃmaka÷ | na cÃsmin pak«e 'pi na daï¬a-vÃrita÷ | tathÃ ca yÃd­Óasya ÓuddhÃnta÷-karaïasya tÃtparyÃnusandhÃna-pura÷-saraæ
lak«aïayÃ vÃkyÃrtha-bodho bhavadbhir aÇgÅ kriyate tÃd­Óasyaiva kevala÷ Óabda-viÓe«o 'khaï¬a-sÃk«ÃtkÃraæ vinÃpi sambandhena janayatÅti kim anupapannam | etasmin pak«e Óabda-v­tty-avi«ayatvÃd yato vÃco nivartanta iti sutarÃm upapannam | ayaæ ca bhagavad-abhiprÃyo vÃrtika-kÃrai÷ prapa¤cita÷ -

durbalatvÃd avidyÃyÃ ÃtmatvÃd bodha-rÆpiïa÷ |
Óabda-Óakter acitnyatvÃd vidmas taæ moha-hÃnata÷ ||
ag­hÅtvaiva sambandham abhidhÃnÃbhidheyayo÷ | 
hitvÃ nidrÃæ prabudhyante su«upter bodhitÃ÷ parai÷ ||
jÃgradvan na yata÷ Óabdaæ su«upte vetti kaÓcana |
dhvaste 'to j¤Ãnato 'j¤Ãne brahmÃsmÅti bhavet phalam ||
avidyÃ-ghÃtina÷ ÓabdÃdyÃhaæ brahmeti dhÅr bhavet |
naÓyaty avidyayÃ sÃrdhaæ hatvÃ rogam ivau«adham || [B­hat.VÃ 1.4.860-863] 
ity ÃdinÃ granthena | 

tad evaæ vacana-vi«ayasya vaktur vacana-kriyÃyÃÓ cÃtyÃÓcarya-rÆpatvÃd Ãtmano durvij¤Ãnatvam uktvÃ Órotur durmilatvÃd api tad Ãha ÃÓcaryavac cainam anya÷ Ó­ïoti ÓrtuvÃ 'py enaæ vedeti | anyo dra«Âur vaktuÓc a muktÃd vilak«aïo mumuk«ur vaktÃraæ brahma-vidaæ vidhivad upas­tyainaæ Ó­ïoti ÓravaïÃkhya-vicÃra-vi«ayÅ karoti vedÃnta-vÃkya-tÃtparya-niÓcayenÃvadhÃrayatÅti yÃvat | ÓrutvÃ cainaæ manana-nididhyÃsana-paripÃkÃd vedÃpi sÃk«Ãtkaroty api ÃÓcaryavat | tathÃ cÃÓcaryavat paÓyati kaÓcid enam iti vyÃkhyÃtam | atrÃpi kartur ÃÓcarya-rÆpatvam aneka-janmÃnu«Âhita-suk­ta-k«Ãlita-mano-malatayÃtidurlabhatvÃt | tathÃ ca vak«yati -

manu«yÃïÃæ sahasre«u kaÓ cid yatati siddhaye |
yatatÃm api siddhÃnÃæ kaÓ cin mÃæ vetti tattvata÷ || [GÅtÃ 7.3] iti |

ÓravaïÃyÃpi bahubhir yo na labhya÷ 
Ó­ïvanto 'pi bahavo yaæ na vidyu÷ |
ÃÓcaryo vaktÃ kuÓalo 'sya labdhÃ
ÃÓcaryo j¤ÃtÃ kuÓalÃnuÓi«Âa÷ || [KaÂhU 1.2.7] iti ÓruteÓ ca |

evaæ Óravaïa-Órotavyayor ÃÓcaryatvaæ prÃgvad vyÃkhyeyam |

nanu ya÷ Óravaïa-mananÃdikaæ karoti sa ÃtmÃnaæ vedeti kim ÃÓcaryam ata Ãha - na caiva kaÓcid iti | ca-kÃra÷ kriyÃ-karma-padayor anu«aÇgÃrtha÷ | kaÓcid enaæ naiva veda ÓravaïÃdikaæ kurvann api | tad akurvaæs tu na vedeti kim u vaktavyam | aihikam aprastuta-pratibandhe tad-darÓanÃt [Vs. 3.4.51] iti nyÃyÃt | uktaæ ca vÃrtika-kÃrai÷ -

kutas taj-j¤Ãnam iti cet tad dhi bandha-parik«ayÃt |
asÃv api ca bhÆtau vÃ bhÃvÅ vÃ vartate 'thavÃ || [B­h. VÃ. Sa. 294] iti | 

ÓravaïÃdi kurvatÃm api pratibandha-parik«ayÃd eva j¤Ãnaæ jÃyate | anyathÃ tu na | sa ca pratibandha-parik«aya÷ kasyacid bhÆta eva | yathÃ hiraïyagarbhasya | kasyacid bhÃvÅ | yathÃ vÃsudevasya | kasyacid vartate | yathÃ Óvetaketo÷ | tathÃ ca pratibandha-k«aya-syÃtidurlabhatvÃt | j¤Ãnam utpadyate puæsÃæ k«ayÃt pÃpasya karmaïa÷ iti sm­teÓ ca durvij¤eyo 'yam Ãtmeti nirgalito 'rtha÷ | 

yadi tu ÓrutvÃpy enaæ veda na caiva kaÓcid ity eva vyÃkhyÃyeta tadÃ ÃÓcaryo j¤ÃtÃ kuÓalÃnuÓi«Âa÷ [KaÂhU 1.2.7] iti Órutyaika-vÃkyatÃ na syÃt | yatatÃm api siddhÃnÃæ kaÓ cin mÃæ vetti tattvata÷ [GÅtÃ 7.3] iti bhagavad-vacana-virodhaÓ ceti vidvadbhir avinaya÷ k«antavya÷ | athavÃ na caiva kaÓcid ity asya sarvatra sambandha÷ kaÓcid enaæ na paÓyati na vadati na Ó­ïoti ÓrutvÃpi na vedeti pa¤ca prakÃrÃ uktÃ÷ kaÓcit paÓyaty eva na vadati kaÓcit paÓyati na vadati ca kaÓcit tad-vacanaæ Ó­ïoti ca tad-arthaæ jÃnÃti ca kaÓcic chrutvÃpi na jÃnÃti na kaÓcit tu sarva-bahirbhÆta iti | avidvat-pak«e tu asambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃbhibhÆtatvÃd ÃÓcarya-tulyatvaæ darÓana-vadana-Óravaïe«v
iti nigada-vyÃkhyÃta÷ Óloka÷ | caturtha-pÃde tu d­«ÂvoktvÃ ÓrutvÃpÅti yojanÃ ||29||

viÓvanÃtha÷ : nanu kim idam ÃÓcaryaæ brÆ«e | kiæ caitad apy ÃÓcaryam | yad eva prabodhyamÃnasyÃpy aviveko nÃpayÃtÅti tatra satyam evem eva ity Ãha ÃÓcaryavad iti | enam ÃtmÃnaæ dehaæ ca tad-ubhaya-rÆpaæ sarva-lokam ||29||

baladeva÷ : nanu sarvaj¤ena tvayÃ bahÆpadiÓyamÃno 'py ahaæ Óoka-nivÃrakam Ãtma-yÃthÃtmyaæ na budhye kim etad iti cet tatrÃha ÃÓcaryavad iti | vij¤ÃnÃndobhaya-svarÆpatve 'pi tad-bhedÃpratiyoginaæ vij¤Ãna-svarÆpatve 'pi vij¤Ãt­tayÃ santaæ paramÃïutve 'pi vyÃpta-b­hat-kÃyaæ nÃnÃ-kÃya-sambandhe 'pi tat-tad-vikÃrair asp­«Âam evam Ãdi bahu-viruddha-dharmatayÃÓcaryavad adbhuta-sÃd­Óyena sthitam enaæ mad-upadi«Âaæ jÅvaæ kaÓcid eva svadharmÃnu«ÂhÃnena satya-tapo-japÃdinÃ ca vim­«Âa-h­d-guru-prasÃda-labdha-tÃd­Óa-j¤Ãna÷ paÓyati yÃthÃtmyenÃnubhavati | ÃÓcaryavad iti kriyÃ-viÓe«aïaæ vÃ kart­-viÓe«aïaæ veti vyÃkhyÃtÃra÷ kaÓcid
enam yat paÓyati tad ÃÓcaryavat | ya÷ kaÓcit paÓyati so 'py ÃÓcaryavad ity artha÷ | evam agre 'pi | ÓrutvÃpy enam iti kaÓcit samyag am­«Âa-h­d ity artha÷ | tathÃ ca duradhigamaæ jÅvÃtmayÃthÃtmyam | Órutir apy evam Ãha -

ÓravaïÃyÃpi bahubhir yo na labhya÷
Ó­ïvanto 'pi bahavo yaæ na vidyu÷ |
ÃÓcaryo vaktÃ kuÓalo 'sya labdhÃ 
ÃÓcaryo j¤ÃtÃ kuÓalÃnuÓi«Âa || [KaÂhU 1.2.7] iti ||29||

__________________________________________________________

BhG 2.30

dehÅ nityam avadhyo 'yaæ dehe sarvasya bhÃrata |
tasmÃt sarvÃïi bhÆtÃni na tvaæ Óocitum arhasi ||30||

ÓrÅdhara÷ : tad evam avadhyatvam Ãtmana÷ saÇk«epenopadiÓan aÓocyatvam upasaæharati dehÅty Ãdi | spa«Âo 'rtha÷ ||30||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ sarva-prÃïi-sÃdhÃraïa-bhrama-niv­tti-sÃdhanam uktam upasaæharati dehÅti | sarvasya prÃïi-jÃtasya dehe vadhyamÃne 'py ayaæ dehÅ liÇga-dehopÃdhir ÃtmÃ vadhyo na bhavatÅti nityaæ niyataæ yasmÃt tasmÃt sarvÃïi bhÆtÃni sthÆlÃni sÆk«mÃïi ca bhÅ«mÃdi-bhÃvÃpannÃny uddiÓya tvaæ na Óocitum arhasi | sthÆla-dehasyÃÓocyatvam aparihÃryatvÃt | liÇga-dehasyÃÓocyatvam Ãtmavad evÃvadhyatvÃd iti na sthÆla-dehasya liÇga-dehasyÃtmano vÃ Óocyatvaæ yuktam iti bhÃva÷ ||30||

viÓvanÃtha÷ : tarhi niÓcitya brÆhi kim ahaæ kuryÃæ kiæ vÃ na kuryÃm iti | tatra Óokaæ mÃ kuru yuddhaæ tu kurv ity Ãha dehÅti dvÃbhyÃm ||30||

baladeva÷ : tad evaæ duradhigamaæ jÅva-yÃthÃtmyaæ samÃsenopadiÓann aÓocyatvam upasaæharati dehÅti | sarvasya jÅva-gaïasya dehe hanyamÃne 'py ayaæ dehÅ jÅvo nityam avadhyo yasmÃt tasmÃt tvaæ sarvÃïi bhÆtÃni bhÅ«mÃdi-bhÃvÃpannÃni Óocituæ nÃrhasi | ÃtmanÃæ nityatvÃd aÓocyatvaæ tad-dehÃnÃæ tv avaÓya-vinÃÓatvÃt tattvam ity artha÷ ||30||

__________________________________________________________

BhG 2.31

sva-dharmam api cÃvek«ya na vikampitum arhasi |
dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate ||31||

ÓrÅdhara÷ : yac coktam arjunena vepathuÓ ca ÓarÅre me ity Ãdi tad apy ayuktam ity Ãha svadharmam apÅti | Ãtmano nÃÓÃbhÃvÃd eva etesÃæ hanane 'pi vikampituæ nÃrhasi | kiæ ca svadharmam apy avek«ya vikampitum nÃrhasi iti sambandha÷ | yac coktaæ - na ca Óreyo 'nupaÓyÃmi hatvÃ svajanam Ãhava iti tatrÃha dharmyÃd iti | dharmÃd anapetÃn nyÃyÃd yuddhÃd anyat ||31||

madhusÆdana÷ : tad evaæ sthÆla-sÆk«ma-ÓarÅra-dvaya-tat-kÃraïÃvidyÃkhyopÃdhi-trayÃvivekena mithyÃbhÆtasyÃpi saæsÃrasya satyatvÃtma-dharmatvÃdi-pratibhÃsa-rÆpaæ sarva-prÃïi-sÃdhÃraïam arjunasya bhramaæ nirÃkartum upÃdhi-traya-vivekenÃtma-svarÆpam abhihitavÃn | samprati yuddhÃkhye sva-dharme hiæsÃdi-bÃhulyenÃdharmatva-pratibhÃsa-rÆpam arjunasyaiva karuïÃdi-do«a-nibandhanam asÃdhÃraïaæ bhramaæ nirÃkartuæ hiæsÃdimattve 'pi yuddhasya sva-dharmatvenÃdharmatvÃbhÃvaæ bodhayati bhagavÃn svadharmam apÅti |

na kevalaæ paramÃrtha-tattvam evÃvek«ya kiæ tu svadharmam api k«atriya-dharmam api yuddhÃparÃÇmukhatva-rÆpam avek«ya ÓÃstrata÷ paryÃlocya vikampituæ vicalituæ dharmÃd adharmatva-bhrÃntyÃ nivartituæ nÃrhasi | tatraivaæ sati yadyapy ete na paÓyanti ity ÃdinÃ narake niyataæ vÃso bhavati ity antena yuddhasya pÃpa-hetutvaæ tvayÃ yad uktaæ kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye ity ÃdinÃ ca guru-vadha-brahma-vadhÃdy-akaraïaæ yad abhihitaæ tat sarvaæ dharma-ÓÃstra-paryÃlocanÃd evoktam | kasmÃt ? hi yasmÃd dharmyÃd aparÃÇmukhatva-dharmÃd anapetÃd yuddhÃd anyat k«atriyasya Óreya÷ Óreya÷-sÃdhanaæ
na vidyate | yuddham eva hi p­thivÅ-jaya-dvÃreïa prajÃ-rak«aïa-brÃhmaïa-ÓuÓrÆ«Ãdi-k«Ãtra-dharma-nirvÃhakam iti tad eva k«atriyasya praÓastataram ity abhiprÃya÷ | tathÃ coktaæ parÃÓareïa -

k«atriyo hi prajÃ rak«an Óastra-pÃïi÷ pradaï¬ayan |
nirjitya para-sainyÃdi k«itiæ dharmeïa pÃlayet || [ParÃÓara-sm­ti 1.58] iti ||31||

manunÃpi -

samottamÃdhamai rÃjÃ tv ÃhÆta÷ pÃlayan prajÃ÷ |
na nivarteta saægrÃmÃt k«Ãtraæ dharmam anusmaran ||
saægrÃme«v anivartitvaæ prajÃnÃæ caiva pÃlanam |
ÓuÓrÆ«Ã brÃhmaïÃnÃæ ca rÃj¤Ãæ Óreyaskaraæ param || [Manu 7.88-9] ity ÃdinÃ |

rÃja-ÓabdaÓ ca k«atriya-jÃti-mÃtra-vÃcÅti sthitam eve«Âhy-adhikaraïe | tena bhÆmi-pÃlasyaivÃyaæ dharma iti na bhramitavyam | udÃh­ta-vacane 'pi k«atriyo hÅti k«Ãttraæ dharmam iti ca spa«Âaæ liÇgam | tasmÃt k«atriyasya yuddhaæ praÓasto dharma iti sÃdhu bhagavato 'bhihitam | apaÓavo 'nye go-aÓvebhya÷ paÓavo go-aÓvÃ÷ itivat praÓaæsÃ-lak«aïayÃ yuddhÃd anyac-chreya÷-sÃdhanaæ na vidyata ity uktam iti na do«a÷ | etena yuddhÃt praÓastataraæ kiæcid anu«ÂhÃtuæ tato niv­ttir uciteti nirastam | na ca Óreyo 'nupaÓyÃmi hatvÃ svajanam Ãhave ity etad api ||31||

viÓvanÃtha÷ : Ãtmano nÃÓÃbhÃvÃd eva vadhÃd vikampituæ bhetuæ nÃrhasi | svadharmam api cÃvek«ya na vikampitum arhasÅti sambandha÷ ||31||

baladeva÷ : evaæ paramÃtma-j¤ÃnopayogitvÃd Ãdau jÅvÃtma-j¤Ãnaæ sarvÃn prati taulyenopadiÓya sa-ni«ÂhÃn prati ni«kÃmatayÃnu«ÂhitÃni karmÃïi h­d-viÓuddhi-sahak­tÃm Ãtma-j¤Ãna-ni«ÂhÃæ ni«pÃdayantÅti vadi«yan tasyÃæ pratÅtim utpÃdayituæ sakÃmatayÃnu«ÂhitÃnÃæ karmaïÃæ kÃmya-phala-pradatvam Ãha dvÃbhyÃm svadharmam apÅti | 

yuddhaæ khalu k«atriyasya nityatam agnihotrÃdivad vihitam | tac ca Óatru-prÃïa-vihaæsana-rÆpam agni«ÂomÃdi-paÓu-hiæsanavan na pratyavÃya-nimittam | ubhayatra hiæseyam upak­ti-rÆpaiva | hÅnayor deha-lokayos tyÃgena divyayos tayor lobhÃt | Ãha caivaæ sm­ti÷ -

Ãhave«u mitho 'nyonyaæ jighÃæsanto mahÅk«ita÷ | 
yudhyamÃnÃ÷ paraæ ÓaktyÃ svargaæ yÃnty aparÃÇmukhÃ÷ || [Manu 7.90]
yaj¤e«u paÓavo brahman hanyante satataæ dvijai÷ |
saæsk­tÃ÷ kila mantraiÓ ca te 'pi svargam avÃpnuvan || [?] ity ÃdyÃ | 

evaæ nija-dharmam avek«ya vikampituæ dharmÃt pracalituæ nÃrhasi | yuktaæ na ca Óreyo 'nupaÓyÃmÅty ÃdinÃ narake nityataæ vÃso bhavatÅyt antyena yuddhasya pÃpa-hetutvaæ tvayoktam | tac cÃj¤ÃnÃd evety Ãha dharmyÃd iti | yuddham eva bhÆmi-jaya-dvÃrÃ prajÃ-pÃlana-guru-vipra-saæsevanÃdi-k«Ãtra-dharma-nirvÃhÅti | evam Ãha bhagavÃn parÃÓara÷ -

k«atriyo hi prajÃ rak«an Óastra-pÃïi÷ pradaï¬ayan |
nirjitya para-sainyÃdi k«itiæ dharmeïa pÃlayet || [ParÃÓara-sm­ti 1.58] iti ||31||

__________________________________________________________

BhG 2.32

yad­cchayÃ copapannaæ svarga-dvÃram apÃv­tam |
sukhina÷ k«atriyÃ÷ pÃrtha labhante yuddham Åd­Óam ||32||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca mahati Óreyasi svayam evopÃgate sati kuto vikampasa iti | ata Ãha yad­cchayeti | yad­cchayÃ aprÃrthitam eva upapannaæ prÃptam Åd­Óaæ yuddham labhante | yato nirÃvaraïaæ svarga-dvÃram evaitat | yad vÃ ya evaævidhaæ yuddhaæ labhante ta eva sukhina ity artha÷ | etena svajanaæ hi kathaæ hatvÃ sukhina÷ syÃma mÃdhava iti yad uktaæ tan nirastaæ bhavati ||32||

madhusÆdana÷ : nanu yuddhasya kartavyatve 'pi na bhÅ«ma-droïÃdibhir gurubhi÷ saha tat kartum ucitam atigarhitatvÃd ity ÃÓaÇkyÃha yad­cchayeti | yad­cchayÃ sva-prayatna-vyatirekeïa | co 'vadhÃraïe | aprÃrthanayaivopasthitam Åd­Óaæ bhÅ«ma-droïÃdi-vÅra-puru«a-pratiyogikaæ kÅrti-rÃjya-lÃbha-d­«Âa-phala-sÃdhanaæ yuddhaæ ye k«atriyÃ÷ pratiyogitvena labhante te sukhina÷ sukha-bhÃja eva | jaye satyenÃyÃsenaiva yaÓaso rÃjyasya ca lÃbhÃt | parÃjaye cÃtiÓÅghram eva svargasya lÃbhÃd ity Ãha svarga-dvÃram apÃv­tam iti | apratibaddhaæ svarga-sÃdhanaæ yuddham avyavadhÃnenaiva svarga-janakaæ jyoti«ÂhomÃdikaæ tu ciratareïa deha-pÃtasya pratibandhÃbhÃvasya
cÃpek«aïÃd ity artha÷ | svarga-dvÃram ity anena ÓyenÃdivat pratyavÃya-ÓaÇkÃ parih­tÃ | ÓyenÃdayo hi vihitÃ api phala-do«eïa du«ÂÃ÷ | tat-phalasya Óatru-vadhasya na hiæsyÃt sarvÃ bhÆtÃni, brÃhmaïaæ na hanyÃt ity Ãdi-ÓÃstra-ni«iddhasya pratyavÃya-janakatvÃt phale vidhy-abhÃvÃc ca na vidhi-sp­«Âe ni«edhÃnavakÃÓa÷ iti nyÃyÃvatÃra÷ | yuddhasya hi phalaæ svarga÷ sa ca na ni«iddha÷ | tathÃ ca manu÷ --

     Ãhave«u mitho 'nyonyaæ jighÃæsanto mahÅk«ita÷ |
     yudhyamÃnÃ÷ paraæ ÓaktyÃ svargaæ yÃnty aparÃÇmukhÃ÷ || [Manu 7.90] iti |

yuddhaæ tu agnÅ«omÅyÃdy-Ãlambha-vadha-vihitatvÃn na ni«edhena spra«Âuæ Óakyate «o¬aÓi-grahaïÃdivat | grahaïÃgrahayos tulya-balatayÃ vikalpavat sÃmÃnya-ÓÃstrasya viÓe«a-ÓÃstreïa saÇkoca-sambhavÃt | tathÃ ca vidhi-sp­«Âe ni«edhÃnavakÃÓa÷ iti nyÃyÃd yuddhaæ na pratyavÃya-janakaæ nÃpi bhÅ«ma-droïÃdi-guru-brÃhmaïÃdi-vadha-nimitto do«a÷ | te«Ãm ÃtatÃyitvÃt | tad uktaæ manunÃ -

guruæ vÃ bÃla-v­ddhau vÃ brÃhmaïaæ vÃ bahu-Órutam |
ÃtatÃyinam ÃyÃntaæ hanyÃd evÃvicÃrayan ||
ÃtatÃyinam ÃyÃntam api vedÃnta-pÃragam |
jighÃæsantaæ jighÃæsÅyÃn na tena brahmahÃ bhavet ||
nÃtatÃyi-vadho do«o hantur bhavati kaÓcana || [Manu 8.350-351] ity Ãdi |

nanu -
sm­tyor virodhe nyÃyas tu balavÃn vyavahÃrata÷ |
artha-ÓÃstrÃt tu balavad dharma-ÓÃstram iti sthiti÷ || [YÃj¤avalkya 2.21] 

iti yÃj¤avalkya-vacanÃd ÃtatÃyi-brÃhmaïa-vadhe 'pi pratyavÃyo 'sty eva | brÃhmaïaæ na hanyÃt iti hi d­«Âa-prayojanÃnapek«atvÃd dharma-ÓÃstraæ, jighÃæsantaæ jighÃæsÅyÃn na tena brahmahÃ bhavet iti ca sva-jÅvanÃrthatvÃd artha-ÓÃstram |

atrocyate brahmaïe brÃhmaïam Ãlabheta itivad yuddha-vidhÃyakam api dharma-ÓÃstram eva sukha-du÷khe same k­tvÃ ity atra d­«Âa-prayojanÃnapek«atvasya vak«yamÃïatvÃt | yÃj¤avalkya-vacanaæ tu d­«Âa-prayojanoddeÓyaka-kÆÂa-yuddhÃdi-k­ta-vadha-vi«ayam ity ado«a÷ | mitÃk«arÃkÃras tu dharmÃrtha-sannipÃte 'rtha-grÃhiïa etad eveti dvÃdaÓa-vÃr«ika-prÃyaÓcittasyaitac-chabda-parÃm­«ÂasyÃpastambena vidhÃnÃn mitra-labdhyÃdy-artha-ÓÃstrÃnusÃreïa catu«pÃd vyavahÃre Óatror api jaye dharma-ÓÃstrÃtikramo na kartavya ity etat paraæ vacanam etad ity Ãha | bhavatv evaæ na no hÃni÷ | tad evaæ yuddha-karaïe sukhokte÷ svajanaæ hi kathaæ
hatvÃ sukhina÷ syÃma mÃdhava ity arjunoktam apÃk­tam ||32||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca, jet­bhya÷ sakÃÓÃd api nyÃya-yuddhe m­tÃnÃm adhikaæ sukham ato bhÅ«mÃdÅn hatvÃ tÃn pratyuta svato 'pi adhika-sukhina÷ kuru ity Ãha yad­cchayeti | svarga-sÃdhanaæ karma-yogam ak­tvÃpÅty artha÷ | apÃv­tam apagatÃvaraïam ||32||

baladeva÷ : kiæ cÃyatnÃd Ãgate 'smin mahati Óreyasi na yuktas te kampa ity Ãha yad­cchayeti | co 'vadhÃraïe | yatnaæ vinaiva copapannam Åd­Óaæ bhÅ«mÃdibhir mahÃ-vÅrai÷ saha yuddhaæ sukhina÷ sabhÃgyÃ÷ k«atriyÃ labhante | vijaye satya-Órameïa kÅrti-rÃjyayor m­tyau sati ÓÅghram eva svargasya ca prÃpter ity artha÷ | etad vya¤jayan viÓina«Âi - svarga-dvÃram upÃv­tam iti | apratiruddha-svarga-sÃdhanam ity artha÷ | jyoti«ÂomÃdikaæ ciratareïa svargopalambhakam iti tato 'syÃtiÓaya÷ ||32||

__________________________________________________________

BhG 2.33

atha cet tvam imaæ dharmyaæ saægrÃmaæ na kari«yasi |
tata÷ sva-dharmaæ kÅrtiæ ca hitvÃ pÃpam avÃpsyasi ||33||

ÓrÅdhara÷ : viparyaye do«am Ãha atha ced iti ||33||

madhusÆdana÷ : nanu nÃhaæ yuddha-phala-kÃma÷ | na kÃÇk«e vijayaæ k­«ïa, api trailokya-rÃjyasya ity uktatvÃt tat kathaæ mayÃ kartavyam ity ÃÓaÇkyÃkaraïe do«am Ãha atha ced iti | atheti pak«Ãntare | imaæ bhÅ«ma-droïÃdi-vÅra-puru«a-pratiyogikaæ dharmyaæ hiæsÃdi-do«aïÃdu«Âaæ satÃæ dharmÃd anapetÃm iti vÃ | sa ca manunÃ darÓita÷ -

na kÆÂair Ãyudhair hanyÃd yudhyamÃno raïe ripÆn |
na karïibhir nÃpi digdhair nÃgni-jvalita-tejanai÷ ||
na ca hanyÃt sthalÃrÆ¬haæ na klÅbaæ na k­tÃ¤jalim |
na mukta-keÓaæ nÃsÅnaæ na tavÃsmÅti vÃdinam ||
na suptaæ na visaænÃhaæ na nagnaæ na nirÃyudham |
nÃyudhyamÃnaæ paÓyantaæ na pareïa samÃgatam ||
nÃyudha-vyasana-prÃptaæ nÃrtaæ nÃtiparik«ataæ |
na bhÅtaæ na parÃv­ttaæ satÃæ dharmam anusmaran || [Manu 7.91-94] iti |

satÃæ dharmam ullaÇghya yudhyamÃno hi pÃpÅyÃn syÃt | tvaæ tu parair ÃhÆto 'pi sad-dharmopetam api saÇgrÃmaæ yuddhaæ na kari«yasi dharmato lokato vÃ bhÅta÷ parÃv­tto bhavi«yasi cet tato nirjitya para-sainyÃni k«itiæ dharmeïa pÃlayet [ParÃÓara-sm­ti 1.58] ity Ãdi-ÓÃstra-vihitasya yuddhasyÃkaraïÃt svadharmaæ hitvÃnanu«ÂhÃya kÅrtiæ ca mahÃdevÃdi-samÃgama-nimittÃæ hitvÃ na nivarteta saÇgrÃmÃt ity Ãdi-ÓÃstra-ni«iddha-saÇgrÃma-niv­ttyÃ ca raïa-janyaæ pÃpam eva kevalam avÃpsyasi na tu dharmaæ kÅrtiæ cety abhiprÃya÷ | 

athavÃ 'neka-janmÃrjitaæ dharmaæ tyaktvÃ rÃja-k­taæ pÃpam evÃvÃpsyasÅty artha÷ | yasmÃt tvÃæ parÃv­ttam ete du«ÂÃ avaÓyaæ hani«yanti ata÷ parÃv­tta-hata÷ saæÓ ciropÃrjita-nija-suk­ta-parityÃgena paropÃrjita-du«k­ta-mÃtra-bhÃÇ mÃ bhÆr ity abhiprÃya÷ | tathÃ ca manu÷ -

yas tu bhÅta÷ parÃv­tta÷ saÇgrÃme hanyate parai÷ |
bhartur yad du«k­taæ kiæcit tat sarvaæ pratipadyate ||
yac cÃsya suk­taæ kiæcid amutrÃrtham upÃrjitam |
bhartÃ tat sarvam Ãdatte parÃv­tta-hatasya tu || [Manu 7.95-96] iti |

yÃj¤avalkyo 'pi rÃjÃ suk­tam Ãdatte hatÃnÃæ vipalÃyinÃm iti | tena yad uktam - pÃpam evÃÓrayed asmÃn hatvaitÃn ÃtatÃyina÷ [GÅtÃ 1.36], etÃn na hantum icchÃmi ghanto 'pi madhusÆdana [GÅtÃ 1.35] iti tan nirÃk­taæ bhavati ||33||

viÓvanÃtha÷ : vipak«e do«am Ãha atheti caturbhi÷ ||33||

baladeva÷ : vipak«e do«Ãn darÓayati athety Ãdibhi÷ | svasya tava dharmyaæ yuddha-lak«aïaæ kÅrtiæ ca rudra-santo«aïa-nivÃta-kavacÃdi-vadha-labdhÃæ hitvÃ pÃpaæ na nivarteta saÇgrÃmÃd ity Ãdi sm­ti-prati«iddhaæ sva-dharma-tyÃga-lak«aïaæ prÃpsyasi ||33||

__________________________________________________________

BhG 2.34

akÅrtiæ cÃpi bhÆtÃni kathayi«yanti te 'vyayÃm |
saæbhÃvitasya cÃkÅrtir maraïÃd atiricyate ||34||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca akÅrtim ity Ãdi | avyayÃm ÓÃÓvatÅm | saæbhÃvitasya bahu-matasya | atiricyate adhikatarÃ bhavati ||34||

madhusÆdana÷ : evaæ kÅrti-dharmayor i«Âayor aprÃptir ani«Âasya ca pÃpasya prÃptir yuddha-parityÃge darÓitÃ | tatra pÃpÃkhyam ani«Âaæ vyavadhÃnena du÷kha-phaladam ÃmutrikatvÃt | Ói«Âa-garhÃ-lak«aïaæ tv ani«Âam Ãsanna-phaladam atyasahyam ity Ãha akÅrtim iti | bhÆtÃni devar«i-manu«yÃdÅni te tavÃvyayÃæ dÅrgha-kÃlam akÅrtiæ na dharmÃtmÃyaæ na ÓÆro 'yam ity evaæ-rÆpÃæ kathayi«yanty anyonyaæ kathÃ-prasaÇge | kÅrti-dharma-nÃÓa-samuccayÃrthau nipÃtau | na kevalaæ kÅrti-dharmau hitvÃ pÃpaæ prÃpsyasi api tu akÅrtiæ ca prÃpsyasi | na kevalaæ tvam eva tÃæ
prÃpsyasi api tu bhÆtÃny api kathayi«yantÅti vÃ nipÃtayor artha÷ | 

nanu yuddhe sva-maraïa-sandehÃt tat-parihÃrÃrtham akÅrtir api so¬havyÃ Ãtma-rak«aïasyÃtyantÃpek«itatvÃt | tathÃ coktaæ ÓÃnti-parvaïi[*ENDNOTE] --

sÃmnÃ dÃnena bhedena samastair atha vÃ p­thak |
vijetuæ prayatetÃrÅn na yuddhena kadÃ cana || 
anityo vijayo yasmÃd d­Óyate yudhyamÃnayo÷ |
parÃjayaÓ ca saægrÃme tasmÃd yuddhaæ vivarjayet ||
trayÃïÃm apy upÃyÃnÃæ pÆrvoktÃnÃm asaæbhave |
tathÃ yudhyeta saæpanno vijayeta ripÆn yathÃ || [ManuS 7.198-200]

evam eva manunÃpy uktam |

tathÃ ca maraïa-bhÅtasya kim akÅrti-du÷kham iti ÓaÇkÃm apanudati sambhÃvitasya dharmÃtmÃ ÓÆra ity evam Ãdibhir ananya-labhyair guïair bahumatasya janasyÃkÅrtir maraïÃd apy atiricyate 'dhikÃ bhavati | co hetau | evaæ yasmÃd ato 'kÅrter maraïam eva varaæ nyÆnatvÃt | tvam apy atirsambhÃvito 'si mahÃdevÃdi-samÃgamena | ato nÃkÅrti-du÷khaæ so¬huæ Óak«yasÅty abhiprÃya÷ | udÃh­ta-vacanaæ tv artha-ÓÃstratvÃt na nivarteta saÇgrÃmÃt [Manu 7.88] ity Ãdi-dharma-ÓÃstrÃd durbalam iti bhÃva÷ ||34||

viÓvanÃtha÷ : avyayÃm anaÓvarÃm | saæbhÃvitasyÃtiprati«Âhitasya ||34||

baladeva÷ : na kevalaæ svadharmasya kÅrteÓ ca k«ati-mÃtram | yuddhe samÃrabdhe 'rjuna÷ palÃyata ity avyayÃæ ÓÃÓvatÅm akÅrtiæ ca tava bhÆtÃni sarve lokÃ÷ kathayi«yanti | nanu maraïÃd bhÅtena mayÃ akÅrti÷ so¬havyeti cet tatrÃha sambhÃvitasyÃtiprati«Âhitasya | atiricyate adhikÃ bhavati | tathÃ ca tÃd­ÓÃkÅ­ter maraïam eva varam iti ||34||

bhayÃd raïÃd uparataæ maæsyante tvÃæ mahÃrathÃ÷ |
ye«Ãæ ca tvaæ bahumato bhÆtvÃ yÃsyasi lÃghavam ||35||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca bhayÃd iti | ye«Ãæ bahu-guïatvena tvaæ pÆrvaæ sammato 'bhÆs ta eva bhayÃt saægrÃmÃn niv­ttaæ tvÃæ manyeran | tataÓ ca pÆrvaæ bahumato bhÆtvÃ lÃghavam laghutÃæ yÃsyasi ||35||

madhusÆdana÷ :

viÓvanÃtha÷ : ye«Ãæ tvaæ bahu-mato 'smac-chatrur arjunas tu mahÃÓÆra iti bahu-saæmÃna-vi«ayo bhÆtvÃ samprati yuddhÃd uparame sati lÃghavaæ yÃsyasi te duryodhanÃdayo mahÃrathÃs tvÃæ bhayÃd eva raïÃd uparataæ maæsyanta ity anvaya÷ | k«atriyÃïÃæ hi bhayaæ vinÃ yuddhoparati-hetur bandhu-snehÃdiko nopapadyata iti matveti bhÃva÷ ||35||

baladeva÷ : nanu kula-k«aya-do«Ãt kÃruïyÃc ca viniv­ttasya mama katham akÅrti÷ syÃd iti cet tatrÃha bhayÃd iti | mahÃrathÃ duryodhanÃdayas tvÃæ karïÃdi-bhayÃn na tu bandhu-kÃruïyÃd raïÃd uparataæ maæsyante | na hi ÓÆrasya Óatru-bhayaæ vinÃ bandhu-snehena yuddhÃd uparatir ity artha÷ | ita÷ pÆrvaæ ye«Ãæ tvaæ bahumata÷ ÓÆro vairÅti bahu-guïavattayÃ saæmato 'bhÆr idÃnÅæ yuddhe samupasthite kÃtaro 'yaæ viniv­tta ity evaæ tat-k­taæ lÃghavaæ du÷sahaæ yÃsyasi ||35||

__________________________________________________________

BhG 2.36

avÃcya-vÃdÃæÓ ca bahÆn vadi«yanti tavÃhitÃ÷ |
nindantas tava sÃmarthyaæ tato du÷khataraæ nu kim ||36||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca avÃcya-vÃdÃn iti | avÃcyÃn vÃdÃn vacanÃnarhÃn ÓabdÃn tava ahitÃ÷ tvac-chatravo vadi«yanti ||36||

madhusÆdana÷ : nanu bhÅ«mÃdayo mahÃrathÃ na bahu manyantÃæ duryodhanÃdayas tu Óatravo bahu maæsyante mÃæ yuddha-niv­ttyÃ tad-upakÃritvÃd ity ata Ãha avÃcyeti | tavÃsÃdhÃraïaæ yat sÃmarthyaæ loka-prasiddhaæ tan nindantas tava Óatravo duryodhanÃdayo 'vÃcyÃn vÃdÃn vacanÃn arhÃn «aï¬ha-tilÃdi-rÆpÃn eva ÓabdÃn bahÆn aneka-prakÃrÃn vadi«yanti na tu bahu maæsyanta ity abhiprÃya÷ | athavÃ tava sÃmarthyaæ stuti-yogyatvaæ tava nindanto 'hitÃ avÃcya-vÃdÃn vadi«yantÅty anvaya÷ | 

nanu bhÅ«ma-droïÃdi-vadha-prayuktaæ ka«Âataraæ du÷kham asahamÃno yuddhÃn niv­tta÷ Óatru-k­ta-sÃmarthya-nindanÃdi-du÷khaæ so¬huæ Óak«yÃmÅty ata Ãha tatas tasmÃn nindÃ-prÃpti-du÷khÃt kiæ tu du÷khataraæ tato 'dhikaæ kim api du÷khaæ nÃstÅty artha÷ ||36|| 

viÓvanÃtha÷ : avÃcya-vÃdÃn | klÅba ity Ãdi kaÂÆktÅ÷ ||36||

baladeva÷ : kiæ cÃvÃcyeti | ahitÃ÷ Óatravo dhÃrtarÃ«ÂrÃs tava sÃmarthyaæ pÆrva-siddhaæ parÃkramaæ nindanta÷ bahÆn avÃcya-vÃdÃn Óaï¬hatilÃdi-ÓabdÃn vadi«yanti | tata evaævidhÃvÃcya-vÃda-ÓravaïÃd atiÓÃyitaæ kiæ du÷kham asti | itthaæ caite «a¬bhir yuddha-vairÃgyasyÃsvargatvam akÅrti-karatvaæ coktaæ darÓitam ||36||

__________________________________________________________

BhG 2.37

hato vÃ prÃpsyasi svargaæ jitvÃ vÃ bhok«yase mahÅm |
tasmÃd utti«Âha kaunteya yuddhÃya k­ta-niÓcaya÷ ||37||

ÓrÅdhara÷ : yad uktaæ na caitad vidma÷ [GÅtÃ 2.6] iti tatrÃha hato vety Ãdi | pak«a-dvaye 'pi tava lÃbha evety artha÷ ||37||

madhusÆdana÷ : nanu tarhi yuddhe gurv-Ãdi-vadha-vaÓÃn madhyastha-k­tÃ nindÃ tato niv­ttau tu Óatru-k­tÃ nindety ubhayata÷ pÃÓÃ rajjur ity ÃÓaÇkya jaye parÃjaye ca lÃbha-dhrauvyÃd yuddhÃrtham evotthÃnam ÃvaÓyakam ity Ãha hato veti | spa«Âaæ pÆrvÃrdham | yasmÃd ubhayathÃpi te lÃbhas tasmÃj je«yÃmi ÓatrÆn mari«yÃmi veti k­ta-niÓcaya÷ san yuddhÃyotti«Âha | nayatara-phala-sandehe 'pi yuddha-kartavyatÃyÃ niÓcitatvÃt | etena na caitad vidma÷ kataran no garÅya÷ [GÅtÃ 2.6] ity Ãdi parih­tam ||37||

viÓvanÃtha÷ : nanu yuddhe mama jaya eva bhÃvÅty api nÃsti niÓcaya÷ | tataÓ ca kathaæ yuddhe pravartitavyam ity ata Ãha hata iti ||37||

baladeva÷ : nanu yuddhe vijaya eva me syÃd iti niÓcayÃbhÃvÃt tato 'haæ niv­tto 'smÅti cet tatrÃha hato veti | pak«a-dvaye 'pi te lÃbha eveti bhÃva÷ ||37||

__________________________________________________________

BhG 2.38

sukha-du÷khe same k­tvÃ lÃbhÃlÃbhau jayÃjayau |
tato yuddhÃya yujyasva naivaæ pÃpam avÃpsyasi ||38||

ÓrÅdhara÷ : yad apy uktaæ pÃpam evÃÓrayed asmÃn [GÅtÃ 1.36] iti tatrÃha sukha-du÷khe ity Ãdi | sukha-du÷khe same k­tvÃ | tathÃ tayo÷ kÃraïa-bhÆtau lÃbhÃlÃbhÃv api | tayor api kÃraïa-bhÆtÃu jayÃjayÃv api samau k­tvÃ | ete«Ãæ samatve kÃraïaæ har«a-vi«Ãda-rÃhityam | yujyasva sannadho bhava | sukhÃdy-abhilÃsaæ hitvÃ svadharma-buddhyÃ yudhyamÃna÷ pÃpaæ na prÃpsyasÅty artha÷ ||38||

madhusÆdana÷ : nanv evaæ svargam uddiÓya yuddha-karaïe tasya nityatva-vyÃghÃta÷ | rÃjyam uddiÓya yuddha-karaïe tv artha-ÓÃstratvÃd dharma-ÓÃstrÃpek«ayÃ daurbalyaæ syÃt | tataÓ ca kÃmyasyÃkaraïe kuta÷ pÃpaæ d­«ÂÃrthasya guru-brÃhmaïÃdi-vadhasya kuto dharmatvaæ, tathÃ cÃtha ced iti ÓlokÃrtho vyÃhata iti cet tatrÃha sukha-du÷khe iti | 

samatÃ-karaïaæ rÃga-dve«a-rÃhityam | sukhe tat-kÃraïe lÃbhe tat-kÃraïe lÃbhe tat-kÃraïe jaye ca rÃgam ak­tvÃ, evaæ du÷khe tad-dhetÃv alÃbhe tad-dhetÃv ajaye ca dve«am ak­tvÃ tato yuddhÃya yujyasva sannadhau bhava | evaæ sukha-kÃmanÃæ du÷kha-niv­tti-kÃmanÃæ vÃ vihÃya svadharma-buddhyÃ yudhyamÃno guru-brÃhmaïÃdi-vadha-nimittaæ nitya-karmÃkaraïa-nimittaæ ca pÃpaæ na prÃpsyasi | yas tu phala-kÃmanayÃ karoti sa guru-brÃhmaïÃdi-vadha-nimittaæ pÃpaæ prÃpnoti yo vÃ na karoti sa nitya-karmÃkaraïa-nimittam | ata÷ phala-kÃmanÃm antareïa kurvann ubhaya-vidham api pÃpaæ na prÃpnotÅti prÃg eva vyÃkhyÃto 'bhiprÃya÷ | hato vÃ prÃpsyasi svargaæ
jitvÃ vÃ bhok«yase mahÅm [GÅtÃ 2.37] iti svÃnu«aÇgika-phala-kathanam iti na do«a÷ | tathÃ ca Ãpastamba÷ smarati - tad yathÃmre phalÃrthe nimitte chÃyÃ-gandhÃvanÆtpadyete evaæ dharmaæ caryamÃïam arthÃ anÆtpadyante no ced anÆtpadyante na dharma-hÃnir bhavati iti | ato yuddha-ÓÃstrasyÃrtha-ÓÃstratvÃbhÃvÃt pÃpam evÃÓrayed asmÃn [GÅtÃ 1.36] ity Ãdi nirÃk­taæ bhavati ||38||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃt tava sarvathÃ yuddham eva dharmas tad api yad imaæ pÃpa-kÃraïam ÃÓaÇkase, tarhi matta÷ pÃpÃnutpatti-prakÃraæ Óik«itvÃ yudhyasvety Ãha sukha-du÷khe same k­tvÃ | tad-dhetur lÃbhÃlÃbhau rÃjya-lÃbha-rÃja-cyÆtÅ api | tad-dhetur jayÃjayÃv api samau k­tvÃ vivekena tulyau vibhÃvety artha÷ | tataÓ caivaæ-bhÆta-sÃmya-lak«aïe j¤Ãnavatas tava pÃpaæ naiva bhavet | yad vak«yate lipyate na sa pÃpena padma-patram ivÃmbhasÃ [GÅtÃ 5.10] iti ||38||

baladeva÷ : nanu atha cet tvam ity Ãdi-padyÃrtho vyÃh­ta÷ | rÃjyÃdy-uddeÓena k­tasya yuddhasya guru-viprÃdi-vinÃÓa-hetutvena pÃpotpÃdakatvÃd iti cen mumuk«u-vartmanÃ yuddhamÃnasya tava tad-vinÃÓa-hetukaæ pÃpaæ na syÃd ity Ãha sukheti | sÃmya-karaïam iha tatra tatra nirvikÃratvaæ bodhyam | sukhe tad-dhetau jaye ca rÃgam ak­tvÃ du÷khe tad-dhetÃv alÃbhe tad-dhetau parÃjaye ca dve«am ak­tvÃ tatra tatra nirvikÃra-citta÷ san tato yuddhÃya yujyasva | kevala-svadharma-dhiyÃ yoddhum udyukto bhavety artha÷ | evaæ mumuk«u-rÅtyÃ yoddhÃ tvaæ pÃpaæ tad-vinÃÓa-hetukaæ nÃvÃpsyasi | phalecchu÷ san yo yudhyate sa tat-pÃpaæ vindati | vij¤ÃnÃrthÅ tu purÃtanam ananta-pÃpam
apanudatÅty artha÷ | 

nanu phala-rÃgaæ vinÃ du«kare yuddha-dÃnÃdau kathaæ prav­ttir iti ced anantÃtmÃnanda-rÃgaæ tatra pravartakaæ g­hÃïa rÃjyÃdy-anurÃgam iva bh­gu-pÃte ||38||

__________________________________________________________

BhG 2.39

e«Ã te 'bhihitÃ sÃækhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïu |
buddhyÃ yukto yayÃ pÃrtha karmabandhaæ prahÃsyasi ||39||

ÓrÅdhara÷ : upadi«Âaæ j¤Ãna-yogam upasaæharaæs tat-sÃdhanaæ karma-yogaæ prastauti e«ety Ãdi | samyak khyÃyate prakÃÓyate vastu-tattvam anayeti saÇkhyÃ samyak j¤Ãnam | tasyÃæ prakÃÓamÃnam Ãtma-tattvaæ sÃÇkhyam | tasmin karaïÅyÃ buddhir e«Ã tavÃbhihitÃ | evam abhihitÃyÃm api tava ced Ãtma-tattvam aparok«aæ na bhavati tarhy anta÷karaïa-Óuddhi-dvÃrÃ Ãtma-tattvÃparok«Ãrthaæ karma-yoga tv imÃæ buddhiæ Ó­ïu | yayÃ buddhyÃ yukta÷ parameÓvarÃrpita-karma-yogena ÓuddhÃnta÷karaïa÷ san tat-prasÃda-labdhÃparok«a-j¤Ãnena karmÃtmakaæ bandhaæ prakar«eïa
hÃsyasi tyak«yasi ||39||

madhusÆdana÷ :  nanu bhavatu svadharma-buddhyÃ yudhyamÃnasya pÃpÃbhÃva÷, tathÃpi na mÃæ prati yuddha-kartavyatopadeÓas tavocita÷ | ya enaæ vetti hantÃraæ [GÅtÃ 2.19] ity ÃdinÃ kathaæ sa puru«a÷ pÃrtha kaæ ghÃtayati hanti kam [GÅtÃ 2.21] ity antena vidu«a÷ sarva-karma-pratik«epÃt | na hy akartr-bhokt­-Óuddha-svarÆpo 'ham asmi yuddhaæ k­tvÃ tat-phalaæ bhok«ya iti ca j¤Ãnaæ sambhavati virodhÃt | j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayÃsambhavÃt prakÃÓa-tamasor iva | ayaæ cÃrjunÃbhiprÃyo jyÃyasÅ ced ity atra vyakto bhavi«yati | tasmÃd ekam eva mÃæ prati j¤Ãnasya karmaïaÓ copadeÓo nopapadyata iti cet, na | vidvad-avidvad-avasthÃ-bhedena
j¤Ãna-karmopadeÓopapatter ity Ãha bhagavÃn e«eti | 

e«Ã na tv evÃham ity Ãdy-eka-viæÓati-Ólokais te tubhyam abhihitÃ sÃÇkhye samyak khyÃyate sarvopÃdhi-ÓÆnyatayÃ pratipÃdyate paramÃtma-tattvam anayeti saÇkhyopani«at tayaiva tÃparya-parisamÃptyÃ pratipÃdyate ya÷ sa sÃÇkhya aupani«ada÷ puru«a ity artha÷ | tasmin buddhis tan-mÃtra-vi«ayaæ j¤Ãnaæ sarvÃnartha-niv­tti-kÃraïaæ tvÃæ prati mayoktaæ naitÃd­Óa-j¤Ãnavata÷ kvacid api karmocyate | tasya kÃryaæ na vidyata iti vak«yamÃïatvÃt | 

yadi punar evaæ mayokte 'pi tavai«Ã buddhir nodeti citta-do«Ãt, tadÃ tad-apanayenÃtma-tattva-sÃk«ÃtkÃrÃya karma-yoga eva tvayÃnu«Âheya÷ | tasmin yoge karma-yoge tu karaïÅyÃm imÃæ sukha-du÷khe same k­tvÃ ity atroktÃæ phalÃbhisandhi-tyÃga-lak«aïÃæ buddhiæ vistareïa mayÃ vak«yamÃïÃæ Ó­ïu | tu-Óabda÷ pÆrva-buddher yoga-vi«ayatva-vyatireka-sÆcanÃrtha÷ | tathÃ ca ÓuddhÃnta÷-karaïaæ prati j¤ÃnopadeÓo 'ÓuddhÃnta÷-karaïaæ prati karmopadeÓa iti kuta÷ samuccaya-ÓaÇkayÃ virodhÃvakÃÓa ity abhiprÃya÷ |
yoga-vi«ayÃæ buddhiæ phala-kathanena stauti - yathÃ vyavasÃyÃtmikayÃ buddhyÃ karmasu yuktas tvaæ karma-nimittaæ bandha-nÃÓÃyÃÓuddhi-lak«aïaæ j¤Ãna-pratibandhaæ prakar«eïa puna÷ pratibandhÃnutpatti-rÆpeïa hÃsyasi tyak«yasi | ayaæ bhÃva÷ - karma-nimitto j¤Ãna-pratibandha÷ karmaïaiva dharmÃkhyenÃpanetuæ Óakyate dharmeïa pÃpam apanudati [MahÃnÃ 13.6] iti Órute÷ | ÓravaïÃdi-lak«aïo vicÃras tu karmÃtmaka-pratibandha-rahitasyÃsambhÃvanÃdi-pratibandhaæ d­«Âa-dvÃreïÃpanayatÅti na karma-bandha-nirÃkaraïÃyopade«Âuæ Óakyate | ato 'tyanta-malinÃnta÷-karaïatvÃd bahir aÇga-sÃdhanaæ
karmaiva tvayÃnu«Âheyaæ, nÃdhunÃ ÓravaïÃdi-yogyatÃpi tava jÃtÃ | dÆre tu j¤Ãna-yogyateti | tathÃ ca vak«yati - karmaïy evÃdhikÃras te [GÅtÃ 2.47] iti | etena sÃÇkhya-buddher antaraÇga-sÃdhanaæ ÓravaïÃdi vihÃya bahiraÇga-sÃdhanaæ karmaiva bhagavatÃ kim ity arjunÃyopadiÓyata iti nirastam | karma-bandhaæ saæsÃram ÅÓvara-prasÃda-nimitta-j¤Ãna-prÃptyÃ prahÃsyasÅti prÃcÃæ vyÃkhyÃne tv adhyÃhÃra-do«a÷ karma-pada-vaiyarthyaæ ca parihartavyam ||39||

viÓvanÃtha÷ : upadi«Âaæ j¤Ãna-yogam upasaæharati e«eti | samyak khyÃyate prakÃÓyate vastu-tattvam aneneti sÃÇkhyaæ samyak j¤Ãnam | tasmin karaïÅyÃ buddhir e«a kathitÃ | adhunÃ yoge bhakti-yoge imÃæ vak«yamÃïÃæ buddhiæ karaïÅyÃæ Ó­ïu, yayÃ bhakti-vi«ayiïyÃ buddhyÃ yukta÷ sahita÷ | karma-bandhaæ saæsÃram ||39|| 

baladeva÷ : uktaæ j¤Ãna-yogam upasaæharan tad-upÃyaæ ni«kÃma-karma-yogaæ vaktum Ãrabhate e«eti | saÇkhyopani«at samyak khyÃyate nirÆpyate tattvam anayÃ iti nirukte÷ | tayÃ pratipÃdyam Ãtma-yÃthÃtmyaæ sÃÇkhyam | Óai«ikÃn tasmin kartavyai«Ã buddhis tavÃbhihitÃ | ne tv evÃhaæ ity ÃdinÃ tasmÃt sarvÃïi bhÆtÃni ity antena | sÃ cet tava citta-tad-do«Ãn nÃbhyudeti tarhi yoge tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃ nÃÓakena ity Ãdi Óruty-uktÃntargata-j¤Ãne ni«kÃma-karma-yoge kartavyÃm imÃæ vak«yamÃïÃæ buddhiæ Ó­ïu | phaloktyÃ tÃæ stauti yayeti | karmÃïi
kurvÃïas tvaæ bhagavad-Ãj¤ayÃ mahÃ-prayÃsÃni karmÃïi kurvaæs tat-tad-uddeÓa-mahimnÃ tvad-antar-abhyuditayÃtma-j¤Ãna-ni«ÂhayÃ saæsÃraæ tari«yasÅti | paÓu-putra-rÃjyÃdi-phalakaæ karma sa-kÃmaæ j¤Ãna-phalakaæ tu tan-ni«kÃmam iti ÓÃstre 'smin paribhÃ«yate ||39||

__________________________________________________________

BhG 2.40

nehÃbhikrama-nÃÓo 'sti pratyavÃyo na vidyate |
svalpam apy asya dharmasya trÃyate mahato bhayÃt ||40||

ÓrÅdhara÷ : nanu k­«yÃdivat karmaïÃæ kadÃcid vighna-bÃhulyena phale vyabhicÃrÃt mantrÃdy-aÇga-vaiguïyena ca pratyavÃya-sambhavaÃt kuta÷ karma-yogena karma-bandha-prahÃïam | tatrÃha nehety Ãdi | iha ni«kÃma-karma-yoge abhikramasya prÃrambhasya nÃÓo ni«phalatvaæ nÃsti | pratyavÃyaÓ ca na vidyate | ÅÓvaroddeÓenaiva vighna-vaiguïyÃdy-asambhavÃt | kiæ cÃsya dharmasya ÅÓvarÃrÃdhanÃrtha-karma-yogasya svalpam apy upakrama-mÃtram api k­taæ mahato bhayÃt saæsÃra-lak«aïÃt trÃyate rak«ati | na tu kÃmya-karmavat ki¤cid aÇga-vaikguïyÃdinÃ nai«phalyam asyety artha÷ ||40||

madhusÆdana÷ : nanu tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena [BAU 4.4.22] iti ÓrutyÃ vividi«Ãæ j¤Ãnaæ coddiÓya saæyoga-p­thaktva-nyÃyena sarva-karmaïÃæ viniyogÃt tatra cÃnta÷-karaïa-Óuddher dvÃratvÃn mÃæ prati karmÃnu«ÂhÃnaæ vidhÅyate | tatra tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyata evam evÃmutra puïya-jito loka÷ k«Åyate [ChÃ 8.1.6] iti Óruti-bodhitasya phala-nÃÓasya sambhÃvÃj j¤Ãnaæ vividi«Ãæ coddiÓya kriyamÃïasya yaj¤Ãde÷ kÃmyatvÃt sarvÃÇgopasaæhÃreïÃnu«Âheyasya yat kiæcid aÇgÃsampattÃv api vaiguïyÃpatter yaj¤enety Ãdi-vÃkya-vihitÃnÃæ
ca sarve«Ãæ karmaïÃm ekena puru«Ãyu«a-paryavasÃne 'pi kartum aÓakyatvÃt kuta÷ karma-bandhaæ prahÃsyasÅti-phalaæ pratyÃÓety ata Ãha bhagavÃn neheti | 

abhikramyate karmaïÃ prÃrabhyate yat phalaæ so 'bhikramas tasya nÃÓas tad yathehety ÃdinÃ pratipÃdita iha ni«kÃma-karma-yoge nÃsti | etat-phalasya Óuddhe÷ pÃpa-k«aya-rÆpatvena loka-Óabda-vÃcya-bhogyatvÃbhÃvena ca k«ayÃsambhavÃt | vedana-paryantÃyÃ eva vividi«ÃyÃ÷ karma-phalatvÃd vedanasya cÃvyavadhÃnenÃj¤Ãna-niv­tti-phala-janakasya phalam ajanayitvÃ nÃÓÃsambhavÃd iha phala-nÃÓo nÃstÅti sÃdhÆktam | tad uktaæ -

tad yatheheti yÃ nindÃ sÃ phale na tu karmaïi |
phalecchÃæ tu parityajya k­taæ karma viÓuddhi-k­t || iti |

tathÃ pratyavÃyo 'Çga-vaiguïya-nibandhanaæ vaiguïyam iha na vidyate tam iti vÃkyena nityÃnÃm evopÃtta-durita-k«aya-dvÃreïa vividi«ÃyÃæ viniyogÃt | tatra ca sarvÃÇgopasaæhÃra-niyamÃbhÃvÃt | kÃmyÃnÃm api saæyoga-p­thaktva-nyÃyena  viniyoga iti pak«e 'pi phalÃbhisandhi-rahitatvena te«Ãæ nitya-tulyatvÃt | nahi kÃmya-nityÃgnihotrayo÷ svata÷ kaÓcid viÓe«o 'sti | phalÃbhisandhi-tad-abhÃ«ÃbhyÃm eva tu kÃmyatva-nityatva-vyapadeÓa÷ | idaæ ca pak«a-dvayam uktaæ vÃrtike -

vedÃnuvacanÃdÅnÃm aikÃtmya-j¤Ãna-janmane |
tam etam iti vÃkyena nityÃnÃæ vak«yate vidhi÷ ||
yad vÃ vividi«Ãrthatvaæ kÃmyÃnÃm api karmaïÃm | 
tam etam iti vÃkyena saæyogasya p­thaktvata÷ || iti | 

tathÃ ca phalÃbhisandhinÃ kriyamÃïa eva karmaïi sarvÃÇgopa-saæhÃra-niyamÃt tad-vilak«aïe Óuddhy-arthe karmaïi pratinidhyÃdinÃ samÃpti-sambhavÃn nÃÇga-vaiguïya-nimitta÷ pratyavÃyo 'stÅty artha÷ | tathÃsya Óuddhy-arthasya dharmasya tam etam ity Ãdi-vÃkya-vihitasya madhye svalpam api saÇkhyayetikartavyatayÃ vÃ yathÃ-Óakti-bhagavad-ÃrÃdhanÃrthaæ kiæcid apy anu«Âhitaæ san mahata÷ saæsÃra-bhayÃt trÃyate bhagavat-prasÃda-sampÃdanenÃnu«ÂhÃtÃraæ rak«ati |

sarva-pÃpa-prasakto 'pi dhyÃyan nimi«am acyutam |
bhÆyas tapasvÅ bhavati paÇki-pÃvana-pÃvana÷ || ity Ãdi sm­te÷ | 

tam etam iti vÃkye samuccaya-vidhÃyakÃbhÃvÃc cÃÓuddhi-tÃratamyÃd evÃnu«ÂhÃna-tÃratamyopapatter yuktam uktaæ karma-bandhaæ prahÃsyasi ||40||

viÓvanÃtha÷ : atra yogo dvividha÷ Óravaïa-kÅrtanÃdi-bhakti-rÆpa÷, ÓrÅ-bhagavad-arpita-ni«kÃma-karma-rÆpaÓ ca | tatra karmaïy evÃdhikÃra÷ ity ata÷ prÃg bhakti-yoga eva nirÆpyate | nistraiguïyo bhavÃrjuna ity ukter bhakter eve triguïÃtÅtatvÃt tayaiva puru«o nistraiguïyo bhavatÅty ekÃdaÓa-skandhe[*ENDNOTE] prasiddhe÷ | j¤Ãna-karmaïos tu sÃttvikatva-rÃjasatvÃbhyÃæ nistraiguïyatvÃnupapatter bhagavad-arpita-lak«aïÃ bhaktis tu karmaïo vaiphalyÃbhÃva-mÃtraæ pratipÃdayati, na tu svasya bhakti-vyapadeÓaæ prÃdhÃnyÃbhÃvÃd eva | yadi ca bhagavad-arpitaæ karmÃpi bhaktir eveti mataæ, tadÃ karma kiæ syÃt ? yad-bhagavad-anarpita-karma, tad eva karmeti cen, na | 

nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitaæ
na Óobhate j¤Ãnam alaæ nira¤janam |
kuta÷ puna÷ ÓaÓvad abhadram ÅÓvare
na cÃrpitaæ karma yad apy akÃraïam || [BhP 1.5.12]

iti nÃradoktyÃ tasya vaiyarthya-pratipÃdanÃt | tasmÃd atra bhagvac-caraïa-mÃdhurya-prÃpti-sÃdhanÅbhÆtÃ kevala-Óravaïa-kÅrtanÃdi-lak«aïaiva bhaktir nirÆpyate, yathÃ ni«kÃma-karma-yoga 'pi nirÆpayitavya÷ | ubhÃv apy etau buddhi-yoga-Óabda-vÃcyau j¤eyau - dadÃmi buddhi-yogaæ taæ yena mÃm upayÃnti te [10.10], dÆreïa hy avaraæ karma buddhi-yogÃd dhana¤jaya [2.49] iti cokte÷ | 

atha nirguïa-Óravaïa-kÅrtanÃdi-bhakti-yogasya mÃhÃtmyam Ãha neheti | iha bhakti-yoge 'bhikrame Ãrambha-mÃtre k­te 'py asya bhaktiyogasya nÃÓo nÃsti | tata÷ pratyavÃyaÓ ca na syÃt | yathÃ karma-yoge Ãrambhaæ k­tvÃ karmÃnu«Âhitavata÷ karma-nÃÓa-pratyavÃyau syÃtÃm iti bhÃva÷ |

nanu tarhi tasya bhakty-anu«ÂhÃtu-kÃmasya samucita-bhakty-akaraïÃt bhakti-phalaæ tu naiva syÃt | tatrÃha svalpam iti | asya dharmasya svalpam apy Ãrambha-samaye yÃ ki¤cin-mÃtrÅ bhaktir abhÆt | sÃpÅty artha÷ | mahato bhayÃt saæsÃrÃt trÃyata eva | yan-nÃma sak­c-chravaïÃt pukkaÓo 'pi vimucyate saæsÃrÃd ity [BhP 6.16.44] Ãdi-ÓravaïÃt | ajÃmilÃdau tathÃ darÓanÃc ca | 

na hy aÇgopakrame dhvaæso 
mad-dharmasyoddhavÃïv api |
mayÃ vyavasita÷ samyaÇ 
nirguïatvÃd anÃÓi«a÷ || [BhP 11.29.20]

iti bhagavato vÃkyena sahÃsya-vÃkyasyaikÃrtham eva d­Óyate | kintu tatra nirguïatvÃn na hi guïÃtÅtaæ vastu kadÃcid dhvastaæ bhavatÅti hetur upanyasta÷ | sa cehÃpi dra«Âavya÷ | na ca ni«kÃma-karmaïo 'pi bhagavad-arpaïa-mahimnÃ nirguïatvam eveti vÃcyam - mad-arpaïaæ ni«phalaæ vÃ sÃttvikaæ nija-karma tat [BhP 11.25.23] ||40||

baladeva÷ : vak«yamÃïayÃ buddhyÃ yuktaæ karma-yogaæ stauti neheti | iha tam etam ity Ãdi vÃkyokte÷ ni«kÃma-karma-yoge 'bhikramasyÃrambhasya phalotpÃdakatva-nÃÓo nÃsti | ÃrambhasyÃsamÃptasya vaiphalyaæ na bhavatÅty artha÷ | mantrÃdy-aÇga-vaikalye ca pratyavÃyo na vidyate | ÃtmoddeÓa-mahimnÃ oæ tat sat iti bhagavan-nÃmnÃ ca tasya vinÃÓÃt | iha bhagavad-arpitasya ni«Ãma-karma-lak«aïa-dharmasya ki¤cid apy anu«Âhitaæ san mahato bhayÃt saæsÃrÃt trÃyate anu«ÂhÃtÃraæ rak«ati | vak«yati caivaæ pÃrtha naiveha nÃmutra [GÅtÃ 6.40] ity ÃdinÃ | kÃmya-karmÃïi sarvÃÇgopasaæhÃreïÃnu«ÂhitÃny ukta-phalÃya
kalpante | mantrÃdy-aÇga-vaikalye tu pratyavÃyaæ janayantÅti | ni«kÃma-karmÃïi tu yathÃ-Óakty-anu«ÂhitÃni j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïaæ phalaæ janayanty evokta-hetuta÷ pratyavÃyaæ noptÃdayantÅti ||40||

__________________________________________________________

BhG 2.41

vyavasÃyÃtmikÃ buddhir ekeha kuru-nandana |
bahu-ÓÃkhÃ hy anantÃÓ ca buddhayo 'vyavasÃyinÃm ||41||

ÓrÅdhara÷ : kuta ity apek«ÃyÃm ubhayor vai«amyam Ãha vyavasÃyÃtmiketi | iha ÅÓvarÃrÃdhana-lak«aïe karma-yoge vyavasÃyÃtmikÃ parameÓvara-bhaktyaiva dhruvaæ tari«yÃmÅti niÓcayÃtmikÃ ekaiva ekani«Âhaiva buddhir bhavati | avyavasÃyinÃæ tu ÅÓvarÃrÃdhana-bahirmukhÃnÃæ kÃminÃæ kÃmÃnÃm ÃnantyÃt anantÃ÷ | tatrÃpi hi karma-phala-guïa-phalatvÃdi-prakÃra-bhedÃd bahu-ÓÃkhÃÓ ca buddhayo bhavanti | ÅÓvarÃrÃdhanÃrthaæ hi nityaæ naimittikaæ ca karma ki¤cid aÇga-vaiguïye 'pi na naÓyati | yathÃ ÓaknuyÃt tathÃ kuryÃd iti hi tad vidhÅyate | na ca vaiguïyam api | ÅÓvaroddeÓenaiva vaiguïyopaÓamÃt | na tu tathÃ kÃmyaæ karma | ato mahad vai«amyam iti bhÃva÷
||41||

madhusÆdana÷ : etad-upapÃdanÃya tam etam iti vÃkya-vihitÃnÃm ekÃrthatvam Ãha vyavasÃyÃtmiketi | he kurunandaneha Óreyo-mÃrge tam etam iti vÃkye vÃ vyavasÃyÃtmikÃtma-tattva-niÓcayÃtmikÃ buddhir ekaiva caturïÃm ÃÓramÃïÃæ sÃdhyÃ vivak«itÃ vedÃnuvacanena ity Ãdau t­tÅyÃ-vibhaktyÃ pratyekaæ nirapek«a-sÃdhanatva-bodhanÃt | bhinnÃrthatve hi samuccaya÷ syÃt | ekÃrthatve 'pi darÓa-pÆrïamÃsÃbhyÃm itivad dvandva-samÃsena yad agnaye ca prajÃpataye cetivac ca-Óabdena na tathÃtra kiæcit pramÃïam astÅty artha÷ | sÃÇkhya-vi«ayÃ  yoga-vi«ayÃ ca buddhir eka-phalatvÃd ekÃ vyavasÃyÃtmikÃ sarva-viparÅta-buddhÅnÃæ bÃdhikÃ nirdo«a-veda-vÃkya-samutthatvÃd itarÃs tv avyavasÃyinÃæ buddhayo bÃdhyÃ ity artha iti
bhÃ«ya-k­ta÷ | anye tu parameÓvarÃrÃdhanenaiva saæsÃraæ tari«yÃmÅti niÓcayÃtmikaika-ni«Âhaiva buddhir iha karma-yoge bhavatÅty artham Ãhu÷ | sarvathÃpi tu j¤Ãna-kÃï¬ÃnusÃreïa svalpam apy asya dharmasya trÃyate mahato bhayÃt ity upapannam | karma-kÃï¬e punar bahu-ÓÃkhÃ aneka-bhedÃ÷ kÃmÃnÃm aneka-bhedatvÃt | anantÃÓ ca karma-phala-guïa-phalÃdi-prakÃropaÓÃkhÃ-bhedÃt, buddhayo bhavanty avyavasÃyinÃæ tat-tat-phala-kÃmÃnÃm | buddhÅnÃm Ãnantya-prasiddhi-dyotanÃrtho hi-Óabda÷ | ata÷ kÃmya-karmÃpek«ayÃ mahad-vailak«aïya-Óuddhy-artha-karmaïÃm ity abhiprÃya÷ ||41||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca sarvÃbhyo 'pi buddhibhyo bhakti-yoga-vi«ayiïy eva buddhir ukt­«Âety Ãha vyavasÃyeti | iha bhakti-yoge vyavasÃyÃtmikÃ buddhir ekaiva | mama ÓrÅmad-gurÆpadi«Âaæ bhagavat-kÅrtana-smaraïa-caraïa-paricarïÃdikam etad eva mama sÃdhanam etad eva mama sÃdhyam etad eva mama jÅvÃtu÷ sÃdhana-sÃdhya-daÓayos tyaktum aÓakyam etad eva me kÃmyam etad eva me kÃryam etad anyan na me kÃryaæ nÃpy abhila«aïÅyaæ svapne 'pÅty atra sukham astu du÷khaæ vÃstu saæsÃro naÓyatu vÃ na naÓyatu | tatra mama kÃpi na k«atir ity evaæ niÓcayÃtmikÃ buddhir akaitava-bhaktÃv eva sambhavet | tad uktaæ - tato bhajeta mÃæ bhaktyÃ ÓraddhÃlur d­¬ha-niÓcaya÷
[BhP 11.20.28] iti | 

tato 'nyatra naiva buddhir ekety Ãha bahv iti | bahava÷ ÓÃkhÃ yÃsÃæ tÃ÷ | tathÃ hi karma-yoge kÃmÃnÃm ÃnantyÃd buddhayo 'nantÃ÷ | tathaiva j¤Ãna-yoge prathamam anta÷karaïa-Óuddhy-arthaæ ni«kÃma-karmaïi buddhis tatas tasmin Óuddhe sati karma-saænyÃse buddhi÷ | tadÃ j¤Ãne buddhi÷ | j¤Ãna-vaiphalyÃbhÃvÃrthaæ bhaktau buddhi÷ j¤Ãnaæ ca mayi saænyaset iti bhagavad-ukter j¤Ãna-saænyÃse ca bhaktau buddhir iti buddhayo 'nantÃ÷ | karma-j¤Ãna-bhaktÅnÃm avaÓyÃnu«ÂheyatvÃt tat-tac-chÃkhÃ apy anantÃ÷ ||41||

baladeva÷ : kÃmya-karma-vi«ayaka-buddhito ni«kÃma-karma-vi«ayaka-buddher vaiÓi«Âyam Ãha vyavasÃyeti | he kurunandana iha vaidike«u sarve«u karmasu vyavasÃyÃtmikÃ bhagavad-arcana-rÆpair ni«kÃma-karmabhir viÓuddha-citto vi«orïÃdivat tad-antargatena j¤ÃnenÃtma-yÃthÃtmyam aham anubhavi«yÃmÅti niÓcaya-rÆpÃ buddhir ekÃ ekav-vi«ayatvÃt | ekasmai tad-anubhavÃya te«Ãæ vihitatvÃd iti yÃvat | avyavasÃyinÃm kÃmya-karmÃnu«ÂhÃtÌïÃæ tu buddhayo hy anantÃ÷ | paÓv-anna-putra-svargÃdy-ananta-kÃma-vi«ayatvÃt | tatrÃpi bahu-ÓÃkhÃ÷ | eka-phalake 'pi darÓa-paurïamÃsÃdÃv Ãyu÷ suprajastÃdy-avÃntarÃneka-phalÃÓaæsÃ-ÓravaïÃt
| atra hi dehÃtiriktÃtma-j¤Ãna-mÃtram apek«ate na tÆktÃtma-yÃthÃtmyaæ tan niÓcaye kÃmya-karmasu prav­tter asambhavÃt ||41||

__________________________________________________________

BhG 2.42-44

yÃm imÃæ pu«pitÃæ vÃcaæ pravadanty avipaÓcita÷ |
veda-vÃda-ratÃ÷ pÃrtha nÃnyad astÅti vÃdina÷ ||42||
kÃmÃtmÃna÷ svarga-parÃ janma-karma-phala-pradÃm |
kriyÃ-viÓe«a-bahulÃæ bhogaiÓvarya-gatiæ prati ||43||
bhogaiÓvarya-prasaktÃnÃæ tayÃpah­ta-cetasÃm |
vyavasÃyÃtmikÃ buddhi÷ samÃdhau na vidhÅyate ||44||

ÓrÅdhara÷ : nanu kÃmino 'pi ka«ÂÃn kÃmÃn vihÃya vyavasÃyÃtmikÃm eva buddhiæ kim iti na kurvanti | tatrÃha yÃm imÃm ity Ãdi | yÃm imÃæ pu«pitÃæ vi«a-latÃvad ÃpÃta-ramaïÅyÃæ prak­«ÂÃæ paramÃrtha-phala-parÃm eva vadanti vÃcaæ svargÃdi-phala-Órutim | te«Ãæ tayÃ vÃcÃ 'pah­ta-cetasÃæ vyavasÃyÃtmikÃ buddhi÷ samÃdhau na vidhÅyate iti t­tÅyenÃnvaya÷ | kim iti tathÃ vadanti | yato 'vipaÓcito mÆ¬hÃ÷ | tatra hetu÷ veda-vÃda-ratÃ iti | vede ye vÃdÃ artha-vÃdÃ÷ | ak«ayyaæ ha vai cÃturmÃsya-yÃjina÷ suk­taæ bhavati | tathÃ, apÃæ somam am­tÃ ambhÆma ity ÃdyÃ÷
| te«v eva ratÃ÷ prÅtÃ÷ | ataevÃta÷param anyad ÅÓvara-tattvaæ prÃpyaæ nÃstÅti-vadana-ÓÅlÃ÷ ||42||

ataeva kÃmÃtmÃna iti | kÃmÃtmÃna÷ kÃmÃkulita-cittÃ÷ | ata÷ svarga eva para÷ puru«Ãrtho ye«Ãæ te | janma ca tatra karmÃïi ca tat-phalÃni ca pradadÃtÅti tathÃ | tÃæ bhogaiÓvaryayor gatiæ prÃptiæ prati sÃdhana-bhÆtÃ ye kriyÃ-viÓe«Ãs te bahulÃ yasyÃæ tÃæ pravadantÅty anu«aÇga÷ ||43||

tataÓ ca bhogaiÓvarya-prasaktÃnÃm ity Ãdi | bhogaiÓvaryayo÷ prasaktÃnÃm abhinivi«ÂÃnÃæ tayÃ pu«pitayÃ vÃcÃpah­tam Ãk­«Âaæ ceto ye«Ãm te«Ãm | samÃdhiÓ cittaikÃgryam | parameÓvarÃbhimukhatvam iti yÃvat | tasmin niÓcayÃtmikÃ buddhis tu na vidhÅyate | karma-kartari prayoga÷ | sÃ notpadyata iti bhÃva÷ ||44||

madhusÆdana÷ : avyavasayinÃm api vyavasÃyÃtmikÃ buddhi÷ kuto na bhavati pramÃïasya tulyatvÃd ity ÃÓaÇkya pratibandhaka-sad-bhÃvÃn na bhavatÅty Ãha yÃm imÃm iti tribhi÷ | kuta evam ata Ãha bhogaiÓvarya-gatiæ prati kriyÃ-viÓe«a-bahulÃm am­ta-pÃnorvaÓÅ-vihÃra-pÃrijÃta-parimalÃdi-nibandhano yo bhogas tat-kÃraïaæ ca yad aiÓvaryaæ devÃdi-svÃmitvaæ tayor gatiæ prÃptiæ prati sÃdhana-bhÆtÃ ye kriyÃ-viÓe«Ã agnihotra-darÓa-pÆrïamÃsa-jyoti«ÂomÃdayas tair bahulÃæ vist­tÃm atibÃhulyena bhogaiÓvarya-sÃdhana-kriyÃ-kalÃpa-pratipÃdikÃm iti yÃvat | karma-kÃï¬asya hi j¤Ãna-kÃï¬Ãpek«ayÃ sarvatrÃtivist­tatvaæ prasiddham | etÃd­ÓÅæ karma-kÃï¬a-lak«aïÃæ
vÃcaæ pravadanti prak­«ÂÃæ paramÃrtha-svargÃdi-phalÃm abhyupagacchanti |

ke ye 'vipaÓcito vicÃra-janya-tÃtparya-parij¤Ãna-ÓÆnyÃ÷ | ataeva veda-vÃda-ratÃ vede ye santi vÃdÃ artha-vÃdÃ÷ ak«ayyaæ ha vai cÃturmÃsya-yÃjina÷ suk­taæ bhavati ity evam Ãdayas te«v eva ratÃ vedÃrtha-satyatvenaivam evaitad iti mithyÃ-viÓvÃsena santu«ÂÃ÷ | he pÃrtha ! ataeva nÃnyad astÅti-vÃdina÷ karma-kÃï¬Ãpek«ayÃ nÃsty anyaj j¤Ãna-kÃï¬aæ sarvasyÃpi vedasya kÃrya-paratvÃt | karma-phalÃpek«ayÃ ca nÃsty anyan niratiÓayaæ j¤Ãna-phalam iti vadana-ÓÅlÃ mahatÃ prabandhena j¤Ãna-kÃï¬a-viruddhÃrtha-bhÃ«iïa ity artha÷ | kuto mok«a-dve«iïyas te ? yata÷ kÃmÃtmÃna÷ kÃmyamÃna-vi«aya-ÓatÃkula-cittatvena
kÃma-mayÃ÷ | evaæ sati mok«am api kuto na kÃmayante ? yata÷ svarga-parÃ÷ svarga evorvaÓy-Ãdy-apetatvena para utk­«Âo ye«Ãæ te tathÃ | svargÃtirikta÷ puru«Ãrtho nÃstÅti bhrÃmyanto viveka-vairÃgyÃbhÃvÃn mok«a-kathÃm api  so¬hum ak«amÃ iti yÃvat |

te«Ãæ ca pÆrvokta-bhogaiÓvaryayo÷ prasaktÃnÃæ k«ayitvÃdi-do«ÃdarÓanena nivi«ÂÃnta÷-karaïÃnÃæ tayÃ kriyÃ-viÓe«a-bhulayÃ vÃcÃpah­tam ÃcchÃditaæ ceto viveka-j¤Ãnaæ ye«Ãæ tathÃ-bhÆtÃnÃm artha-vÃdÃ÷ stuty-arthÃs tÃtparya-vi«aye pramÃïÃntarÃbÃdhite vedasya prÃmÃïyam iti suprasiddham api j¤Ãtum aÓaktÃnÃæ samÃdhÃv anta÷-karaïe vayavasÃyÃtmikÃ buddhir na vidhÅyate na bhavatÅty artha÷ | samÃdhi-vi«ayÃ vyavasÃyÃtmikÃ buddhis te«Ãæ na bhavatÅti vÃ adhikaraïe vi«aye vÃ sapatamyÃs tulyatvÃt | vidhÅyata iti karma-kartari la-kÃra÷ | samÃdhÅyate 'smin sarvam
iti vyutpattyÃ samÃdhir anta÷-karaïaæ vÃ paramÃtmÃ veti nÃprasiddhÃrtha-kalpanam | ahaæ brahmety avasthÃnaæ samÃdhis tan-nimittaæ vyavasÃyÃtmikÃ buddhir noptadyata iti vyÃkhyÃne tu rÆ¬hir evÃd­tÃ |

ayaæ bhÃva÷ -- yadyapi kÃmyÃny agnihotrÃdÅni Óuddhy-arthebhyo na viÓi«yante tathÃpi phalÃbhisandhi-do«Ãn nÃÓaya-Óuddhiæ sampÃdayanti | bhogÃnuguïÃ tu Óuddhir na j¤ÃnopayoginÅ | etad eva darÓayituæ bhogaiÓvarya-prasaktÃnÃm iti punar upÃttam | phalÃbhisandhim antareïa tu k­tÃni j¤ÃnopayoginÅæ Óuddhim ÃdadhatÅti siddhaæ vipaÓcid-avipaÓcito÷ phala-vailak«aïyam | vistareïa caitad agre pratipÃdayi«yate ||42-44||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃd avyavasÃyina÷ sakÃma-karmiïas tv atimandÃ ity Ãha yÃm imÃm iti | pu«pitÃæ vÃcaæ pu«pitÃæ viphalatÃm ivÃpÃtato ramaïÅyam | pravadanti prakar«eïa sarvata÷ prak­«ÂÃ iyam eva veda-vÃg iti ye vadanti, te«Ãæ tayÃ vÃcÃ apah­ta-cetasÃæ ca vyavasÃyÃtmikÃ buddhir na vidhÅyate iti t­tÅyenÃnvaya÷ | te«u tasyÃ asambhavÃt sÃ te«u nopadiÓyata ity artha÷ | kim iti te tathÃ vadanti, yato 'vipaÓcito mÆrkhÃ÷ | tatra hetu÷ vede«u ye 'rtha-vÃdÃ÷ - ak«ayyaæ vai cÃturmÃsya-yÃjina÷ suk­taæ bhavati, apÃæ somam am­tÃ ambhÆma ity ÃdyÃ÷
| anyad ÅÓvara-tattvaæ nÃstÅti prajalpinas te kÅd­ÓÅæ vÃcaæ pravadanti | janma-karma-phala-pradÃyinÅæ bhogaiÓvarya-gatiæ prati ye kriyÃ-viÓe«Ãs tÃn bahu yathÃ syÃt tathÃ lÃti dadÃti pratipÃdayatÅti tÃm ||42-43||

tataÓ ca bhogaiÓvaryayo÷ prasaktÃnÃm tayÃ pu«pitayÃ vÃcÃ apah­tam Ãk­«Âaæ ceto ye«Ãm te | tathÃ te«Ãm samÃdhiÓ cittaikÃgryam parameÓvaraikonmukhatvaæ tasmin niÓcayÃtmikÃ buddhir na vidhÅyate | karma-kartari prayoga÷ | sÃ notpadyata iti bhÃva÷ iti svÃmi-vacanai÷ ||44||

baladeva÷ : nanv e«Ãæ vyavasÃyÃtmikÃ buddhir bhavet Órutes taulyÃd iti cec citta-do«Ãn na bhaved ity Ãha yÃm iti tribhi÷ | avipaÓcito 'lpa-j¤Ã÷ yÃm imÃæ jyoti«Âomena svarga-kÃmo yajetety ÃdikÃæ vÃcaæ pravadanti iyam eva prak­«ÂÃ vedavÃg iti kalpayanti | tayÃ vÃcÃpah­ta-cetasÃæ te«Ãæ samÃdhau manasi vyavasÃyÃtmikÃ buddhir na vidhÅyate nÃbhyudeti ity anu«aÇga÷ | kÅd­ÓÅæ vÃcam ity Ãha pu«pitÃm iti || kusumita-vi«a-latÃvad ÃpÃta-manoj¤Ãæ ni«phalÃm ity artha÷ | evaæ kutas te vadanti tatrÃha vedeti | vede«u ye vÃdÃ÷ apÃæ somam am­tÃ
ambhÆma, ak«ayyaæ ha vai cÃturmÃsya-yÃjina÷ suk­taæ bhavati ity Ãdayo 'rthavÃdÃs te«v eva ratÃ÷ vedasya satya-bhÃ«itvÃd evam evaitad iti pratÅtimanta÷ | ataeva nÃnyad iti karma-phalÃt svargÃd anyat jÅvÃæÓi-paramÃrtha-j¤Ãnaæ labhyaæ mok«a-lak«aïaæ niratiÓayaæ nitya-sukhaæ nÃsti | tat-pratipÃdikÃnÃæ vedÃnta-vÃcÃæ karmÃÇga-kart­-devatÃd ekatayÃ tac-che«atvÃd iti vadana-ÓÅlÃ ity artha÷ ||42|| 

citta-do«am Ãha kÃmÃtmÃna÷ vai«ayika-sukha-vÃsanÃ-grasta-cittÃ÷ | evaæ cet tÃd­Óaæ mok«aæ kuto necchanti tatrÃha svargeti | svarga eva sudhÃ devÃÇganÃdy-upetatvena para÷ Óre«Âho ye«Ãæ te | tÃd­g-vÃsanÃ-grastatvÃt te«Ãæ nÃnyad bhÃ«ata ity artha÷ | janma karmeti janma ca dehendriya-sambandha-laksaïaæ, tatra karma ca tat-tad-varïÃÓrama-vihitaæ, phalaæ ca vinÃÓi-paÓv-anna-svargÃdi | tÃni prakar«eïÃvicchedena dadÃti tÃæ bhogaiÓvaryayor gatiæ prÃptiæ prati ye kriyÃ-viÓe«Ã jyoti«ÂpmÃdayas te bahulÃ÷ pracurÃ yatra tÃæ vÃcaæ
vadantÅti pÆrveïÃnvaya÷ | bhoga÷ sudhÃ-pÃna-devÃÇganÃdi÷, aiÓvaryaæ ca devÃdi-svÃmitvaæ tayor gatim ity artha÷ ||43||

baladeva÷ : bhogeti te«Ãæ pÆrvoktayor bhogaiÓvaryayo÷ prasaktÃnÃæ k«ayitva-do«ÃsphÆrtyÃ tayor abhinivi«ÂÃnÃæ tayÃ pu«pitayÃ vÃcÃpah­tam viluptaæ ceto viveka-j¤Ãnaæ ye«Ãm tÃd­ÓÃnÃæ samÃdhÃv iti yo 'yam | samyag ÃdhÅyate 'sminn Ãtma-tattva-yÃthÃtmyam iti nirukte÷ samÃdhir manas tasminn ity artha÷ ||44||

__________________________________________________________

BhG 2.45

traiguïya-vi«ayÃ vedÃ nistraiguïyo bhavÃrjuna |
nirdvandvo nitya-sattva-stho niryoga-k«ema ÃtmavÃn ||45||

ÓrÅdhara÷ : nanu svargÃdikaæ paramaæ phalaæ yadi na bhavati, tarhi kim iti vedas tat-sÃdhanatayÃ karmÃïi vidhÅyante | tatrÃha traiguïya-vi«ayÃ iti | triguïÃtmakÃ÷ sakÃmÃ ye 'dhikÃriïas tad-vi«ayÃs te«Ãæ karma-phala-sambandha-pratipÃdakÃ vedÃ÷ | tvaæ tu nistraiguïyo ni«kÃmo bhava | tatropÃyam Ãha - nirdvandva÷ | sukha-du÷kha-ÓÅto«ïÃdi-yugalÃni dvandvÃni | tad-rahito bhava | tÃni sahasvety artha÷ | katham iti | ata Ãha nitya-sattva-stha÷ san | dhryam avalambyety artha÷ | tathÃ niryoga-k«ema÷ | aprÃpta-svÅkÃro yoga÷, prÃpta-pÃlanaæ k«ema÷ | tad-rahita÷
| ÃtmavÃn apramatta÷ | nahi dvandvÃkulasya yoga-k«ema-vyÃp­tasya ca pramÃdinas traiguïyÃtikrama÷ sambhavatÅti ||45||

madhusÆdana÷ : nanu sakÃmÃnÃæ mÃ bhÆd ÃÓaya-do«Ãd vyavasÃyÃtmikÃ buddhi÷ | ni«kÃmÃnÃæ tu vyavasÃyÃtmaka-buddhyÃ karma kurvatÃæ karma-svÃbhÃvyÃt svargÃdi-phala-prÃptau j¤Ãna-pratibandha÷ samÃna ity ÃÓaÇkyÃha traiguïyeti | trayÃïÃæ guïÃnÃæ karma traiguïyaæ kÃma-mÆla÷ saæsÃra÷ | sa eva prakÃÓatvena vi«ayo ye«Ãæ tÃd­ÓÃ vedÃ÷ karma-kÃï¬ÃtmakÃ yo yat-phala-kÃmas tasyaiva tat-phalaæ bodhayantÅty artha÷ | na hi saarvebhya÷ kÃmebhyo darÓa-pÆrïamÃsÃv iti viniyoge 'pi sak­d-anu«ÂhÃnÃt sarva-phala-prÃptir bhavati tat-tat-kÃmanÃvirahÃt | yat-phala-kÃmanayÃnuti«Âhati
tad eva phalaæ tasmin prayoga iti sthitaæ yogasiddhy-adhikaraïe | yasmÃd evaæ kÃmÃ-virahe phala-virahas tasmÃt tvaæ nistraiguïyo ni«kÃmo bhava | he arjuna ! etena karma-svÃbhÃvyÃt saæsÃro nirasta÷ | 

nanu ÓÅto«ïÃdi-dvandva-pratÅkÃrÃya vastrÃdy-apek«aïÃt kuto ni«kÃmatvam ata Ãha nirdvandva÷ | sarvatra bhaveti sambadhyate | mÃtrÃ-sparÓÃs tv ity ukta-nyÃyena ÓÅto«ïÃdi-dvandva-sahi«ïur bhava | tasmiæs ti«ÂhatÅti tathÃ | rajas-tamobhyÃm abhibhÆta-sattvo hi ÓÅto«ïÃdi-pÅ¬ayÃ mari«yÃmÅti manvÃno dharmÃd vimukho bhavati | tvaæ tu rajas tamasÅ abhibhÆya sattva-mÃtrÃlambano bhava |

nanu ÓÅto«ïÃdi-sahane 'pi k«ut-pipÃsÃdi-pratÅkÃrÃrthaæ kiæcid anupÃttam upÃdeyam upÃttaæ ca rak«aïÅyam iti tad-arthaæ yatne kriyamÃïe kuta÷ sattva-sthatvam ity ata Ãha niryoga-k«ema÷ | alabdha-lÃbho yoga÷, labdha-parirak«aïaæ k«emas, tad-rahito bhava | citta-vik«epa-kÃri-parigraha-rahito bhavety artha÷ | na caivaæ cintÃ kartavyÃ katham evaæ sati jÅvi«yÃmÅti | yata÷ sarvÃntaryÃmÅ parameÓvara eva tava yoga-k«emÃdi nirvÃhayi«yatÅty Ãha ÃtmavÃn | ÃtmÃ paramÃtmÃ dhyeyatvena yoga-k«emÃdi-nirvÃhakatvena ca vartate yasya sa ÃtmavÃn | sarva-kÃmanÃ-parityÃgena parameÓvaram
ÃrÃdhayato mama sa eva deha-yÃtrÃ-mÃtram apek«itaæ sampÃdayi«yatÅti niÓcitya niÓcinto bhavety artha÷ | ÃtmavÃn apramatto bhaveti vÃ ||45||

viÓvanÃtha÷ : tvaæ tu catur-varga-sÃdhanebhyo virajya kevalaæ bhakti-yogam evÃÓrayasvety Ãha traiguïyeti | traiguïyÃs triguïÃtmikÃ÷ karma-j¤ÃnÃdyÃ÷ prakÃÓyatvena vi«ayÃ ye«Ãæ te traiguïya-vi«ayÃ vedÃ÷ svÃrthe «ya¤, etac ca bhÆmnÃ vyapadeÓÃ bhavanti iti nyÃyenoktam | kintu bhaktir evainaæ nayati iti | yasya deve parÃ bhaktir yathÃ deve tathÃ gurau ity Ãdi Órutaya÷ | pa¤carÃtrÃdi-sm­tayaÓ ca gÅtopani«ad-gopÃla-tÃpanyÃdy-upani«adaÓ ca nirguïÃæ bhaktim api vi«ayÅkurvanty eva vedoktatvÃbhÃve bhakter aprÃmÃïyam eva syÃt | tataÓ ca vedoktÃ ye triguïamayÃ j¤Ãna-karma-vidhayas tebhya eva nirgato bhava tÃn na kuru | ye tu vedoktÃ bhakti-vidhayas tÃæs
tu sarvathaivÃnuti«Âha | tad-anu«ÂhÃne -

Óruti-sm­ti-purÃïÃdi-pÃ¤carÃtra-vidhiæ vinÃ |
aikÃntikÅ harer bhaktir utpÃtÃyaiva kalpyate ||

iti do«o durvÃra eva | tena sa-guïÃnÃæ guïÃtÅtÃnÃm api, vedÃnÃ-vi«ayÃs traiguïyÃ nistraiguïyÃÓ ca | tatra tvaæ tu nistraiguïyo bhava | nirguïayÃ mad-bhaktyaiva triguïÃtmakebhyas tebhyo ni«krÃnto bhava | tata eva nirdvandvo guïamaya-mÃnÃpamÃnÃdi-rahita÷ | ataeva nityai÷ sattvai÷ prÃïibhir mad-bhaktair eva saha ti«ÂhatÅti tathÃ sa÷ | nityaæ sattva-guïastho bhaveti vyÃkhyÃyÃæ nistraiguïyo bhaeti vyÃkhyÃyÃæ virodha÷ syÃt | alabdha-lÃbho yoga÷, labdhasya rak«aïaæ k«emas tad-rahita÷ | mad-bhakti-rasÃsvÃda-vaÓÃd eva tayor ananusandhÃnÃt | yoga-k«emaæ vahÃmy aham it bhakta-vatsalena mayaiva tad-bhÃra-vahanÃt
| ÃtmavÃn mad-datta-buddhi-yukta÷ | atra nistraiguïya-traiguïyayor vivecanam | yad uktam ekÃdaÓe -

mad-arpaïaæ ni«phalaæ vÃ sÃttvikaæ nija-karma yat |
rÃjasaæ phala-saÇkalpaæ hiæsÃ-prÃyÃdi tÃmasam || [BhP 11.25.23]

ni«phalaæ veti naimittikaæ nija-karma-phalÃkÃÇk«yÃ-rahitam ity artha÷ |

kaivalyaæ sÃttvikaæ j¤Ãnaæ rajo vaikalpikaæ tu yat |
prÃk­taæ tÃmasaæ j¤Ãnaæ man-ni«Âhaæ nirguïaæ sm­tam || 
vanaæ tu sÃttviko vÃso grÃmo rÃjasa ucyate |
tÃmasaæ dyuta-sadanaæ man-niketaæ tu nirguïam || 
sÃttvika÷ kÃrako 'saÇgÅ rÃgÃndho rÃjasa÷ sm­ta÷ |
tÃmasa÷ sm­ti-vibhra«Âo nirguïo mad-apÃÓraya÷ || 
sÃttvikyÃdhyÃtmikÅ ÓraddhÃ karma-ÓraddhÃ tu rÃjasÅ |
tÃmasy adharme yÃ ÓraddhÃ mat-sevÃyÃæ tu nirguïÃ || 
pathyaæ pÆtam anÃyastam ÃhÃryaæ sÃttvikaæ sm­tam |
rÃjasaæ cendriya-pre«Âhaæ tÃmasaæ cÃrtidÃÓuci || 
sÃttvikaæ sukham Ãtmotthaæ vi«ayotthaæ tu rÃjasam |
tÃmasaæ moha-dainyotthaæ nirguïaæ mad-apÃÓrayam || [BhP 11.25.24-29] iti |

ity antena granthena traiguïya-vastÆny api bhaktyÃ svasmin katha¤cit sthitasya traiguïyasya nirjayo 'py uktas tad-anantaram eva | yathÃ -

dravyaæ deÓas tathÃ kÃlo j¤Ãnaæ karma ca kÃraka÷ |
ÓraddhÃvasthÃ-k­tir ni«ÂhÃ traiguïya÷ sarva eva hi || 
sarve guïamayÃ bhÃvÃ÷ puru«Ãvyakta-dhi«ÂhitÃ÷ |
d­«Âaæ Órutam anudhyÃtaæ buddhyÃ vÃ puru«ar«abha || 
etÃ÷ saæs­taya÷ puæso guïa-karma-nibandhanÃ÷ |
yeneme nirjitÃ÷ saumya guïÃjÅvena cittajÃ÷ |
bhakti-yogena man-ni«Âho mad-bhÃvÃya prapadyate || [BhP 11.25.30-32]

tasmÃd bhaktyaiva nirguïayÃ traiguïyajayo nÃnyathÃ | atrÃpy agre kathaæ caitÃæs trÅn guïÃn ativartate iti praÓne vak«yate --

mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate |
sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtÃ 14.26]

ÓrÅ-svÃmi-caraïÃnÃæ vyÃkhyÃ ca - ca-kÃro 'trÃvadhÃraïÃrtha÷ | mÃm eva parameÓvaram avyabhicÃreïa bhakti-yogena ya÷ sevate ity e«Ã |
nistraiguïyo bhavÃrjuna nirdvandvo nityasattvastho niryogak«ema ÃtmavÃn ||45||

baladeva÷ : nanu phalanairapek«yeïa karmÃïi kurvÃïÃn api tÃni sva-phalair yojayeyus tat svÃbhÃvyÃt tata÷ kathaæ tad-buddhe÷ sambhava iti cet tatrÃha traiguïyeti | trayÃïÃæ guïÃnÃæ karma traiguïyam | guïa-vacana-brÃhmaïÃdibhya÷ karmaïi ca iti sÆtrÃt [PÃï 5.1.124] «ya¤-sakÃmatvam ity artha÷ | tad-vi«ayÃ vedÃ÷ karma-kÃï¬Ãni tvaæ tu tac-chiro-bhÆta-vedÃnta-ni«Âho nistraiguïyo ni«kÃmo bhava | 

ayam artha÷ - pit­-koÂi-vatsalo hi vedo 'nÃdi-bhagavad-vimukhÃn mÃyÃ-guïair nibaddhÃæs tad-guïa-s­«Âa-sÃttvikÃdi-sukha-saktÃn prati tat-kÃmÃn anurudhya phalÃni prakÃÓayan svasmiæs tÃn viÓrambhayati | tad-viÓrambheïa tat-pariÓÅlinas te tan-mÆrdha-bhÆtopanisat-pratÅta-yÃthÃtmya-niÓcayena tÃæ buddhiæ yÃntÅti na cÃkÃmitÃny api tÃny Ãpateyu÷ kÃmitÃnÃm eva te«Ãæ phalatva-ÓravaïÃt | na ca sarve«Ãæ vedÃnÃæ traiguïya-vi«ayatvaæ nistraiguïyatÃyÃ aprÃmÃïikatvÃpatte÷ | 

nanu ÓÅto«ïÃdi-nivÃraïÃya mÃtrÃsparÓÃs tu kaunteyety Ãdi vimarÓena dvandva-saho bhava | tatra hetur nityeti | nityaæ yat sattvam apariïÃmitvaæ jÅva-ni«Âhaæ tat-sthas tad-vibhÃvyety artha÷ | tata eva niryogak«ema÷ | alabdha-lÃbho yoga÷ labdhasya parirak«aïaæ k«emaæ tad-rahito bhavety artha÷ |

nanu k«ut-pipÃse tathÃpi vÃdhike iti cet tatrÃha ÃtmavÃn iti | ÃtmÃ viÓvambhara÷ paramÃtmÃ sa yasya dhyeyatayÃsti tÃd­Óo bhavety artha÷ | sa te deha-yÃtrÃæ sampÃdayed ity artha÷ ||45||

__________________________________________________________

BhG 2.46

yÃvÃn artha udapÃne sarvata÷ saæplutodake |
tÃvÃn sarve«u vede«u brÃhmaïasya vijÃnata÷ ||46||

ÓrÅdhara÷ : nanu vedokta-nÃnÃ-phala-tyÃgena ni«ÃmatayeÓvarÃrÃdhana-vi«ayÃ vyavasÃyÃtmikÃ buddhi÷ kubuddhir evety ÃÓa¬kyÃha yÃvÃn iti | udakaæ pÅyate yasmiæs tad udapÃnaæ vÃpÅ-kÆpa-ta¬Ãg-Ãdi | tasmin svalpodaka ekatra k­tsnÃrthasyÃsambhavÃt tatra tatra paribhramaïena vibhÃgaÓo yÃvÃn snÃna-pÃnÃdir artha÷ prayojanaæ bhavati tÃvÃn sarvo 'py artha÷ sarvata÷ saæplutodake mahÃ-hrade ekatraiva yathÃ bhavati | evaæ yÃvÃn sarve«u vede«u tat-tat-karma-phala-rÆpo 'rthas tÃvÃn sarvo 'pi vijÃnato vyavasÃyÃtmikÃ-buddhi-yuktasya brÃhmaïasya brahma-ni«Âhasya bhavaty eva | brahmÃnande k«udÃnandÃnÃm antarbhÃvÃt | etasyaivÃnandasyÃnyÃni bhÆtÃni mÃtrÃm
upajÅvanti iti Órute÷ | tasmÃd iyam eva subuddhir ity artha÷ ||46||

madhusÆdana÷ : na caivaæ ÓaÇkanÅyaæ sarva-kÃmanÃ-parityÃgena karma kurvann ahaæ tais tai÷ karma-janitair Ãnandair va¤cita÷ syÃm iti | yasmÃt yÃvÃn iti | udapÃne k«udra-jalÃÓaye | jÃtÃv eka-vacanam | yÃvÃn artho yÃvat-snÃna-pÃnÃdi-prayojanaæ bhavati sarvata÷ saæplutodake mahati jalÃÓaye tÃvÃn artho bhavaty eva | yathÃ hi parvata-nirjharÃ÷ sarvata÷ sravanta÷ kvacid upatyakÃyÃm ekatra milanti tatra pratyekaæ jÃyamÃnam udaka-prayojanaæ samudite sutarÃæ bhavati sarve«Ãæ nirjharÃïÃm ekatraiva kÃsÃre 'ntarbhÃvÃt | evaæ sarve«u vede«u vedokte«u kÃmya-karmasu yÃvÃn artho hairaïyagarbhÃnanda-paryantas
tÃvÃn vijÃnato brahma-tattvaæ sÃk«Ãt-k­tavato brÃhmaïasya brahma-bubhÆ«or bhavaty eva | k«udÃnandÃnÃm brahmÃnandÃæÓatvÃt tatra k«udrÃnandÃnÃm antarbhÃvÃt | etasyaivÃnandasyÃnyÃni bhÆtÃni mÃtrÃm upajÅvanti iti Órute÷ | ekasyÃpy ÃnandasyÃvidyÃ-kalpita-tat-tad-upÃdhi-paricchedam ÃdÃyÃæÓÃæÓivad vyapadeÓa ÃkÃÓasyeva ghaÂÃdy-avaccheda-kalpanayÃ |

tathÃ ca ni«kÃma-karmabhi÷ ÓuddhÃnta÷-karaïasya tavÃtma-j¤Ãnodaye para-brahmÃnanda-prÃpti÷ syÃt tathaiva ca sarvÃnanda-prÃptau na k«udrÃnanda-prÃpti-nibandhana-vaiyagryÃvakÃÓa÷ | ata÷ paramÃnanda-prÃpakÃya tattva-j¤ÃnÃya ni«kÃma-karmÃïi kurv ity abhiprÃya÷ | atra yathÃ tathÃ bhavatÅti-pada-trayÃdhyÃhÃro yÃvÃæs tÃvÃn iti pada-dvayÃnu«aÇgaÓ ca dÃr«ÂÃntike dra«Âavya÷ ||46||

viÓvanÃtha÷ : hanta kiæ vaktavyaæ ni«kÃmasya nirguïasya bhaktiyogasya mÃhÃtmyaæ yasyaivÃrambhaïa-mÃtre 'pi nÃÓa-pratyavÃyau na sta÷ | svalpa-mÃtreïÃpi k­tÃrthatety ekÃdaÓe 'py uddhavÃyÃpi vak«yate -

na hy aÇgopakrame dhvaæso
mad-dharmasyoddhavÃïv api |
mayÃ vyavasita÷ samyaÇ
nirguïatvÃd anÃÓi«a÷ || iti | [BhP 11.29.20]

kintu sa-kÃmo bhakti-yogo 'pi vyavasÃyÃtmika-buddhi-Óabdenocyate | iti d­«ÂÃntena sÃdhayati yÃvÃn iti | udapÃna iti jÃtyaika-vacanam udapÃne«u kÆpe«u | yÃvÃn artha iti kaÓcit kÆpa÷ Óauca-karmÃrthaka÷, kaÓcid dÃnta-dhÃvanÃrthaka÷, kaÓcid vastra-dhÃvanÃdy-arthaka÷, kaÓcit keÓÃdi-mÃrjanÃrthaka÷, kaÓcit snÃnÃrthaka÷, kaÓcit pÃnÃrthaka ity evaæ sarvata÷ sarve«udapÃne«u yÃvÃn artho yÃvanti prayojanÃnÅty artha÷ tasmin ekasminn eva ÓaucÃdi-karma-siddhe÷ | kiæ ca, tat-tat-kÆpe«u p­thak p­thak paribhramaïa-Órameïa, sarovare tu taæ vinaiva | tathÃ kÆpe«u virasa-jalena sarovare tu surama-jalenaivety api viÓe«o dra«Âavya÷
| evaæ sarve«u vede«u tat-tad-devatÃrÃdhanena yÃvanto 'rthÃs tÃvanta ekasya bhagavad-ÃrÃdhanena vijÃnato vij¤asya brÃhmaïasyeti brahma vedaæ bettÅti brahmaïas tasya vijÃnato vedaj¤atve 'pi veda-tÃtparyaæ bhaktiæ viÓe«ato jÃnata÷ | yathÃ dvitÅya-skandhe -

brahma-varcasa-kÃmas tu yajeta brahmaïa÷ patim |
indram indriya-kÃmas tu prajÃ-kÃma÷ prajÃpatim || [BhP 2.3.2]

daivÅæ mÃyÃæ tu ÓrÅ-kÃma÷ ity Ãdy-uktyÃ,

akÃma÷ sarva-kÃmo vÃ mok«a-kÃma udÃra-dhÅ÷ |
tÅvreïa bhakti-yogena yajeta puru«aæ param || [BhP 2.3.10]

iti meghÃdy-amiÓrasya saura-kiraïasya tÅvratvam iva bhaktiyogasya j¤Ãna-karmÃdy-amiÓratvaæ tÅvratvaæ j¤eyam | atra bahubhyo bahu-kÃma-siddhir iti sarvathÃ bahu-buddhitvam eva | ekasmÃd bhagavata eva sarva-kÃma-siddhir ity aæÓenaika-buddhitvÃd eka-buddhitvam eva vi«aya-sÃdguïyÃj j¤eyam ||46||
baladeva÷ : mami sarvÃn vedÃn adhÅyÃnasya bahu-kÃla-vyayÃd bahu-vik«epa-sambhavÃc ca kathaæ tad-buddher abhudayas tatrÃha yÃvÃn iti | sarvata÷ samplutodaketi | vistÅrïe udapÃne jalÃÓaye snÃnÃdy-arthino yÃvÃn snÃna-pÃnÃdir artha÷ prayojanaæ tÃvÃn eva sa tena tasmÃt sampadyate | evaæ sarve«u sopani«atsu vede«u brÃhmaïasya vedÃdhyÃyino vijÃnata Ãtma-yÃthÃtmya-j¤Ãnaæ labdhu-kÃmasya yÃvÃn taj-j¤Ãna-siddhi-lak«aïo 'rtha÷ syÃt tÃvÃn eva tena tebhya÷ sampÃdyate ity artha÷ | tathÃ ca sva-ÓÃkhayaiva sopani«adÃcireïaiva tat siddhau tad buddhir abhudiyÃd eveti | iha dÃr«ÂÃntike 'pi yÃvÃæs tÃvÃn iti pada-dvayam anu«a¤janÅyam
||46||

__________________________________________________________

BhG 2.47

karmaïy evÃdhikÃras te mÃ phale«u kadÃcana |
mÃ karma-phala-hetur bhÆr mÃ te saÇgo 'stv akarmaïi ||47||

ÓrÅdhara÷ : tarhi sarvÃïi karma-phalÃni parameÓvarÃrÃdhanÃd eva bhavi«yantÅty abhisandhÃya pravarteta | kiæ karmaïÃ ity ÃÓaÇkya tad vÃrayann Ãha karmaïy eveti | te tava tattva-j¤ÃnÃrthina÷ karmaïy evÃdhikÃra÷ | tat-phale«u adhikÃra÷ kÃmo mÃstu | nanu karmaïi k­ti tat-phalaæ syÃd eva bhojane k­te t­ptivat | ity ÃÓaÇkyÃha meti | mÃ karma-phala-hetur bhÆ÷ | karma-phalaæ prav­tti-hetur yasya sa tathÃbhÆto mÃ bhÆ÷ | kÃmyamÃnasyaiva svargÃder niyojya-viÓe«aïatvena phalatvÃd akÃmitaæ phalaæ na syÃd iti bhÃva÷ | ataeva phalaæ bandhakaæ bhavi«yatÅti bhayÃd akarmaïi karmÃkaraïe 'pi tava saÇgo ni«ÂhÃ mÃstu ||47||

madhusÆdana÷ : nanu ni«kÃma-karmabhir Ãtma-j¤Ãnaæ sampÃdya parÃnanda-prÃpti÷ kriyate ced Ãtma-j¤Ãnam eva tarhi sampÃdyaæ kiæ bahvÃyÃsai÷ karmabhir bahiraÇga-sÃdhana-bhÆtair ity ÃÓaÇkyÃha karmaïy eveti | te tavÃÓuddhÃnta÷karaïasya tÃttvika-j¤Ãnotpatty-ayogyasya karmaïy evÃnta÷karaïa-Óodhake 'dhikÃro mayedaæ kartavyam iti bodho 'stu na j¤Ãna-ni«ÂhÃ-rÆpaæ vedÃnta-vÃkya-vicÃrÃdau | karma ca kurvatas tava tat-phale«u svargÃdi«u kadÃcana kasyÃæcid apy avasthÃyÃæ karmÃnu«ÂhÃnÃt prÃg Ærdhvaæ tat-kÃle vÃdhikÃro mayedaæ bhoktavyam iti bodho mÃstu | 

nanu mayedaæ bhoktavyam iti buddhy-abhÃve 'pi karma sva-sÃmÃrthyÃd eva phalaæ janayi«yatÅti cen nety Ãha mÃ karma-phala-hetur bhÆ÷ | phala-kÃmanayÃ hi karma kurvan phalasya heteur utpÃdako bhavati | tvaæ tu ni«kÃma÷ san karma-phala-hetur mÃ bhÆ÷ | na hi ni«kÃmena bhagavad-arpaïa-buddhyÃ k­taæ karma phalÃya kalpata ity uktam | phalÃbhÃve kiæ karmaïety ata Ãha - mÃ te saÇgo 'stv akarmaïi | yadi phalaæ ne«yate kiæ karmaïÃ du÷kha-rÆpeïety akaraïe tava prÅtir mÃ bhÆt ||47||

viÓvanÃtha÷ : evam ekam evÃrjunaæ sva-priya-sakhaæ lak«Åk­tya j¤Ãna-bhakti-karma-yogÃn ÃcikhyÃsur bhagavÃn j¤Ãna-bhakti-yogau procya tayor arjunasyÃnadhikÃra÷ vim­Óya ni«kÃma-karma-yogam Ãha karmaïÅti | mÃ phale«v iti - phalÃkÃÇk«iïo 'py atyanta-Óuddha-cittÃ bhavanti | tvaæ tu prÃya÷ Óuddha-citta iti mayÃ j¤Ãtvaivocyasa iti bhÃva÷ | 

nanu karmaïi k­te phalam avaÓyaæ bhavi«yaty eveti | tatrÃha mÃ karma-phala-hetur bhÆ÷ phala-kÃmanayÃ hi karma kurvan phalasya hetur utpÃdako bhavati | tvaæ tu tÃd­Óo mÃ bhÆr ity ÃÓÅr mayÃ dÅyata ity artha÷ | akarmaïi sva-dharmÃkaraïe vikarmaïi pÃpe vÃ saÇgas tava mÃstu, kintu dve«a evÃstv iti punar apy ÃÓÅr dÅyata iti | atrÃgrimÃdhyÃye vyÃmiÓreïaiva vÃkyena buddhiæ mohayasÅva me ity arjunokti-darÓanÃd atrÃdhyÃye pÆrvottara-vÃkyÃnÃm avatÃrikÃbhir nÃtÅva saÇgatir vidhitsiteti j¤eyam | kintu tva-Ãj¤ÃyÃæ sÃrathy-Ãdau yathÃhaæ ti«ÂhÃmi, tathÃ tvam api mad-Ãj¤ÃyÃæ ti«Âheti k­«ïÃrjunayor mano 'nulÃpo 'yam atra dra«Âavya÷ ||47||

baladeva÷ : nanu karmabhir j¤Ãna-siddhir i«yate cet tarhi tasya ÓamÃdÅny evÃntaraÇgatvÃd anu«ÂheyÃni santu kiæ bahu prayÃsais tair iti cet tatrÃha - karmaïy eveti | jÃtÃv eka-vacanam | te tava sva-dharme 'pi yuddhe 'dharma-buddher aÓuddha-cittasya tÃvat karmasv eva yuddhÃdi«v adhikÃro 'stu mayaitÃni bhoktavyÃnÅti tat phale«u bandhake«u tavÃdhikÃro mÃstu mayaitÃni bhoktavyÃnÅti |

nanu phalecchÃ-virahe 'pi tÃni sva-phaair yojayeyur iti cet tatrÃha mÃ karmeti | karma-phalÃnÃæ hetur utpÃdakas tvaæ mÃbhÆ÷ kÃmanayÃ k­tÃni tÃni sva-phalair yojayanti kÃmitÃnÃm eva phalÃnÃæ niyojya-viÓe«aïatvena phalatvÃmnÃtÃt | ataeva bandhakÃni phalÃni Ãpati«yantÅti bhayÃd akarmaïi karmÃkaraïe tava saÇga÷ prÅtir mÃstu kintu vidve«a evÃstv ity artha÷ | ni«kÃmatayÃnu«ÂhitÃni karmÃïi ya«ÂidhÃnyavad antar eva j¤Ãna-ni«ÂhÃæ ni«pÃdayi«yanti | ÓamÃdÅni tu tat-p­«Âha-lagnÃny eva syur iti bhÃva÷ ||47||

__________________________________________________________

BhG 2.48

yogastha÷ kuru karmÃïi saÇgaæ tyaktvÃ dhanaæjaya |
siddhy-asiddhyo÷ samo bhÆtvÃ samatvaæ yoga ucyate ||48||

ÓrÅdhara÷ : kiæ tarhi ? yoga-stha iti | yoga÷ parameÓvaraikaparatÃ | tatra sthita÷ karmÃïi kuru | tathÃ saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ tyaktvÃ kevalam ÅÓvarÃÓrayeïaiva kuru | tat-phalasya j¤ÃnasyÃpi siddhy-asiddhyo÷ samo bhÆtvÃ kevalam ÅÓvarÃÓrayeïaiva kuru | yata evaæbhÆtaæ samatvam eva yoga ucyate sadbhi÷ citta-samÃdhÃna-rÆpatvÃt ||48||

madhusÆdana÷ : pÆrvoktam eva viv­ïoti yoga-stha iti | he dhana¤jaya tvaæ yogastha÷ san saÇgaæ phalÃbhilÃ«aæ kart­tvÃbhiniveÓaæ ca tyaktvÃ karmÃïi kuru | atra bahu-vacanÃt karmaïy evÃdhikÃras ta ity atra jÃtÃv eka-vacanam | saÇga-tyÃgopÃyam Ãha siddhy-asiddhyo÷ samo bhÆtvÃ phala-siddhau har«aæ phalÃsiddhau ca vi«Ãdaæ tyaktvÃ kevalam ÅÓvarÃrÃdhana-buddhyÃ karmÃïi kurv iti | 

nanu yoga-Óabdena prÃk-karmoktam | atra tu yoga-stha÷ karmÃïi kurv ity ucyate | ata÷ katham etad boddhyæ Óakyam ity ata Ãha samatvaæ yoga ucyate | yad etat siddhy-asiddhyo÷ samatvam idam eva yoga-stha ity atra yoga-Óabdenocyate na tu karmeti na ko 'pi virodha ity artha÷ | atra pÆrvÃrdhasyottarÃrdhena vyÃkhyÃnaæ kriyata ity apaunaruktyam iti bhÃ«yakÃrÅya÷ panthÃ÷ | sukha-du÷khe same k­tvÃ ity atra jayÃjaya-sÃmyena yuddha-mÃtra-kartavyatÃ prak­tatvÃd uktÃ | iha tu d­«ÂÃd­«Âa-sarva-phala-parityÃgena sarva-karma-kartavyateti viÓe«a÷ ||48||

viÓvanÃtha÷ : ni«kÃma-karmaïa÷ prakÃraæ Óik«ayati yoga-stha iti | tena jayÃjayayos tulya-buddhi÷ san saÇgrÃmam eva sva-dharmaæ kurv iti bhÃva÷ | ayaæ ni«kÃma-karma-yoga eva j¤Ãna-yogatvena pariïamatÅti | j¤Ãna-yogo 'py evaæ pÆrvottara-granthÃrtha-tÃtparyato j¤eya÷ ||48||

baladeva÷ : pÆrvoktaæ viÓadayati yoga-stha iti | tvaæ saÇgaæ phalÃbhilÃ«aæ kart­tvÃbhiniveÓaæ ca tyaktvÃ yogastha÷ san karmÃïi kuru yuddhÃdÅni | Ãdyena mÃyÃ-nimajjanam eva | dvitÅyena tu svÃtantrya-lak«aïa-pareÓa-dharma-cauryam | tena tan-mÃyÃ-vyÃkopa÷ | atas tayo÷ parityÃga iti bhÃva÷ | yogastha-padaæ viv­ïoti -- siddhy-asiddhyor iti | tad-anu«aÇga-phalÃnÃæ jayÃdÅnÃæ siddhÃv asiddhau ca samo bhÆtvÃ rÃga-dve«a-rahita÷ san kuru | idam eva samatvaæ mayÃ yoga-stha ity atra yoga-Óabdenoktaæ citta-samÃdhi-rÆpatvÃt ||48||


__________________________________________________________

BhG 2.49

dÆreïa hy avaraæ karma buddhi-yogÃd dhanaæjaya |
buddhau Óaraïam anviccha k­païÃ÷ phala-hetava÷ ||49||

ÓrÅdhara÷ : kÃmyaæ tu karmÃtinik­«Âam ity Ãha dÆreïeti | buddhyÃ vyavasÃyÃtmikayÃ k­ta÷ karma-yogo buddhi-yogo buddhi-sÃdhana-bhÆto vÃ, tasmÃt sakÃÓÃd anyat sÃdhana-bhÆtaæ kÃmyaæ karma dÆreïa avaraæ atyantam apak­«Âaæ hi | yasmÃd evaæ tasmÃd buddhau j¤Ãne Óaraïam ÃÓrayaæ karma-yogam anviccha anuti«Âha | yad vÃ buddhau Óaraïaæ trÃtÃram ÅÓvaram ÃÓrayety artha÷ | phalahetur astu sakÃmÃ narÃ÷ k­païÃ dÅnÃ÷ yo vÃ etad ak«aram gÃrgy aviditvÃ asmÃl lokÃt praiti sa k­païa [BAU 3.8.10] iti Órute÷ ||49||

madhusÆdana÷ : nanu kiæ karmÃnu«ÂhÃnam eva puru«Ãrtho yena ni«phalam eva sadÃ kartavyam ity ucyate prayojanam anuddiÓya na mando 'pi pravartate iti nyÃyÃt | tad varaæ phala-kÃmanayaiva karmÃnu«ÂhÃnam iti cen nety Ãha dÆreïeti | buddhi-yogÃd Ãtma-buddhi-sÃdhana-bhÆtÃn ni«kÃma-karma-yogÃd dÆreïÃtiviprakar«eïÃvaram adhamaæ karma phalÃbhisandhinÃ kriyamÃïaæ janma-maraïa-hetu-bhÆtam | athavÃ paramÃtma-buddhi-yogÃd dÆreïÃvaraæ sarvam api karma yasmÃd, he dhana¤jaya, tasmÃd buddhau paramÃtma-buddhau sarvÃnartha-nivartikÃyÃæ Óaraïaæ pratibandhaka-pÃpa-k«ayeïa rak«akaæ ni«kÃma-karma-yogam anviccha kartum iccha
| ye tu phala-hetava÷ phala-kÃmÃ avaraæ karma kurvanti te k­païÃ÷ sarvadÃ janma-maraïÃdi-ghaÂÅ-yantra-bhramaïena para-vaÓÃ atyanta-dÅnÃ ity artha÷ | yo vÃ etad ak«aram gÃrgy aviditvÃ asmÃl lokÃt praiti sa k­païa [BAU 3.8.10] iti Órute÷ | tathÃ ca tvam api k­païo mÃ bhÆ÷ kintu sarvÃnartha-nivartakÃtma-j¤ÃnotpÃdakaæ ni«kÃma-karma-yogam evÃnuti«Âhety abhiprÃya÷ | yathÃ hi k­païÃ janÃ atidu÷khena dhanam arjayanto yat kiæcid d­«Âa-sukha-mÃtra-lobhena dÃnÃdi-janitaæ mahat sukham anubhavituæ na ÓaknuvantÅty ÃtmÃnam eva va¤cayanti tathÃ mahatÃ du÷khena karmÃïi kurvÃïÃ÷ k«udra-phala-mÃtra-lobhena paramÃnandÃ-nubhavena
va¤citÃ ity aho daurbhÃgyaæ mau¬hyaæ ca te«Ãm iti k­païa-padena dhvanitam ||49||

viÓvanÃtha÷ : sakÃma-karma nindati dÆreïeti | avaram atinik­«Âaæ kÃmyaæ karma | buddhi-yogÃt parameÓvarÃrpita-ni«Ãma-karma-yogÃt | buddhau ni«kÃma-karmaïy eva buddhi-yogo ni«kÃma-karma-yoga÷ ||49||

baladeva÷ : atha kÃmya-karmaïo nik­«Âatvam Ãha dÆreïeti | buddhi-yogÃd avaraæ karma dÆreïa, he dhana¤jaya, Ãtma-yÃthÃtmya-buddhi-sÃdhana-bhÆtÃn ni«kÃma-karma-yogÃt dÆreïÃtiviprakar«eïÃvaram atyapak­«Âaæ janma-maraïÃdy-anartha-nimittaæ kÃmyaæ karmety artha÷ | hi yasmÃd evam atas tvaæ buddhau tad-yÃthÃtmya-j¤Ãne Óaraïam ÃÓrayaæ ni«kÃma-karma-yogam anviccha kuru | ye tu phala-hetava÷ phala-kÃmÃ avara-karma-kÃriïas te k­païÃs tat-phala-janma-karmÃdi-pravÃha-paravaÓÃ dÅnÃ ity artha÷ | tathÃ ca tvaæ k­païo mÃbhÆr iti iha k­païÃ÷ khalu ka«ÂopÃrjita-vittÃd­«Âa-sukha-lava-lubdhÃ vittÃni dÃtum asamarthÃ mahatÃ
dÃna-sukhena va¤citÃs tathÃ ka«ÂÃnu«Âhita-karmÃïas tuccha-tat-phala-lubdhÃ mahatÃtma-sukhena va¤citÃ bhavantÅti vyajyate ||49||

__________________________________________________________

BhG 2.50

buddhi-yukto jahÃtÅha ubhe suk­ta-du«k­te |
tasmÃd yogÃya yujyasva yoga÷ karmasu kauÓalam ||50||

ÓrÅdhara÷ : buddhi-yoga-yuktas tu Óre«Âha ity Ãha buddhi-yukta iti | suk­taæ svargÃdi-prÃpakaæ du«k­taæ nirayÃdi-prÃpakam | te ubhe ihaiva janmani parameÓvara-prasÃdena tyajati | tasmÃd yogÃya tad-arthÃya karma-yogÃya yujyasva ghaÂasva | yogo hi karmasu kauÓalam | sva-dharmÃkhye«u karmasu vartamÃnasya yÃ siddhy-asiddhyo÷ samatva-buddhir ÅÓvarÃrpita-cetastayÃ tat kauÓalaæ kuÓala-bhÃva÷ | tad dhi kauÓalaæ yad bandha-svabhÃvÃny api karmÃïi samatva-buddhyÃ svabhÃvÃn nivartante | tasmÃt samatva-buddhi-yukto bhava tvam ||50||

madhusÆdana÷ : evaæ buddhi-yogÃbhÃve do«am uktvÃ tad-bhÃve guïam Ãha buddhÅti | iha karmasu buddhi-yukta÷ samatva-buddhyÃ yukto jahÃti parityajati ubhe suk­ta-du«k­te puïya-pÃpe sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa | yasmÃd evaæ tasmÃt samatva-buddhi-yogÃya tvaæ yujyasva ghaÂasvodyukto bhava | yasmÃd Åd­Óa÷ samatva-buddhi-yoga ÅÓvarÃrpita-cetasa÷ karmasu pravartamÃnasya kauÓalaæ kuÓala-bhÃvo yad-bandha-hetÆnÃm api karmaïÃæ tad-abhÃvo mok«a-paryavasÃyitvaæ ca tan mahat kauÓalam |

samatva-buddhi-yukta÷ karma-yoga÷ karmÃtmÃpi san du«Âa-karma-k«ayaæ karotÅti mahÃ-kuÓala÷ | tvaæ tu na kuÓalo yataÓ cetano 'pi san sajÃtÅya-du«Âa-k«ayaæ na karo«Åti vyatireko 'tra dhvanita÷ | athavÃ iha samatva-buddhi-yukte karmaïi k­te sati sattva-Óuddhi-dvÃreïa buddhi-yukta÷ paramÃtma-sÃk«ÃtkÃravÃn sa¤jahÃty ubhe suk­ta-du«k­te | tasmÃt samatva-buddhi-yuktÃya karma-yogÃya yujyasva | yasmÃt karmasu madhye samatva-buddhi-yukta÷ karma-yoga÷ kauÓalaæ kuÓalo du«Âa-karma-nivÃraïa-catura ity artha÷ ||50||

viÓvanÃtha÷ : yogÃyokta-lak«aïÃya yujyasva ghaÂasva | yata÷ karmasu sakÃma-ni«kÃme«u madhye yoga evodÃsÅnatvena karma-karaïam eva | kauÓalaæ naipuïyam ity artha÷ ||50||

baladeva÷ : uktasya buddhi-yogasya prabhÃvam Ãha buddhÅti | iha karmasu yo buddhi-yukta÷ pradhÃna-phala-tyÃga-vi«ayÃnu«aÇga-phala-siddhy-asiddhi-samatva-vi«ayayÃ ca buddhyÃ yuktas tÃni karoti, sa ubhe anÃdi-kÃla-sa¤cite j¤Ãna-pratibandhake suk­ta-du«k­te jahÃti vinÃÓayatÅty artha÷ | tasmÃd uktÃya buddhi-yogÃya yujyasva ghaÂasva | yasmÃt karma-yogas tÃd­Óa-buddhi-sambandha÷ | kauÓalam cÃturyaæ bandhakÃnÃm eva buddhi-samparkÃd viÓodhita-vi«a-pÃrada-nyÃyena mocakatvena pariïÃmÃt ||50||

__________________________________________________________

BhG 2.51

karmajaæ buddhi-yuktÃ hi phalaæ tyaktvÃ manÅ«iïa÷ |
janma-bandha-vinirmuktÃ÷ padaæ gacchanty anÃmayam ||51||

ÓrÅdhara÷ : karmaïÃæ mok«a-sÃdhanatva-prakÃram Ãha karma-jam iti | karmajaæ phalaæ tyaktvÃ kevalam ÅÓvarÃrÃdhanÃrthaæ karma kurvÃïo manÅ«iïo j¤Ãnino bhÆtvÃ janma-rÆpeïa bandhena vinirmuktÃ÷ santo 'nÃmayaæ sarvopadrava-rahitaæ vi«ïo÷ padaæ mok«Ãkhyaæ gacchanti ||51||

madhusÆdana÷ : nanu du«k­ta-hÃnam apek«itaæ na tu suk­ta-hÃnaæ puru«Ãrtha-bhraæÓÃpatter ity ÃÓaÇkya tuccha-phala-tyÃgena parama-puru«Ãrtha-prÃptiæ phalam Ãha karma-jam iti | samatva-buddhi-yuktÃ hi yasmÃt karmajaæ phalaæ tyaktvÃ kevalam ÅÓvarÃrÃdhanÃrthaæ karmÃïi kurvÃïÃ÷ sattva-Óuddhi-dvÃreïa manÅ«iïas tat tvam asi ity Ãdi-vÃkya-janyÃtma-manÅ«Ãvanto bhavanti | tÃd­ÓÃÓ ca santo janmÃtmakena bandhena vinirmuktÃ viÓe«eïÃtyantikatva-lak«aïena niravaÓe«aæ muktÃ÷ padaæ padanÅyam Ãtma-tattvam Ãnanda-rÆpaæ brahmÃnÃmayam avidyÃ-tat-kÃryÃtmaka-roga-rahitÃbhayaæ
mok«Ãkhyaæ puru«Ãrthaæ gacchanty abhedena prÃpnuvantÅty artha÷ | 

yasmÃd evaæ phala-kÃmanÃæ tyaktvÃ samatva-buddhyÃ karmÃïy anuti«Âhantas tai÷ k­tÃnta÷karaïa-Óuddhayas tat tvam asy Ãdi-pramÃïotpannÃtma-tattva-j¤Ãna-tat-kÃryÃ÷ santa÷ sakalÃnartha-niv­tti-paramÃnanda-prÃpti-rÆpaæ mok«Ãkhyaæ vi«ïo÷ paramaæ padaæ gacchanti tasmÃt tvam api yac chreya÷ syÃn niÓcitaæ brÆhi tan me [GÅtÃ 2.7] ity ukte÷ Óreyo jij¤Ãsur evaævidhaæ karma-yogam anuti«Âheti bhagavato 'bhiprÃya÷ ||51||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : karmajam iti | buddhi-yuktÃs tÃd­Óa-buddhimanta÷ karmajaæ phalaæ tyaktvÃ karmÃïy anuti«Âhanto manÅ«iïa÷ karmÃntargatÃtma-yÃthÃtmya-praj¤Ãvanto bhÆtvÃ janma-bandhena vinirmuktÃ÷ santo 'nÃmayaæ kleÓa-ÓÆnyaæ padaæ vaikuïÂhaæ gacchantÅti | tasmÃt tvam api Óreyo jij¤Ãsur evaæ vidhÃni karmÃïi kurv iti bhÃva÷ | svÃtma-j¤Ãnasya paramÃtma-j¤Ãna-hetutvÃt tasyÃpi tat-pada-gati-hetutvaæ yuktam ||51||

__________________________________________________________

BhG 2.52

yadÃ te mohakalilaæ buddhir vyatitari«yati |
tadÃ gantÃsi nirvedaæ Órotavyasya Órutasya ca ||52||

ÓrÅdhara÷ : kadÃhaæ tat padaæ prÃpsyÃmi ity apek«ÃyÃm Ãha yadeti dvÃbhyÃm | moho dehÃdi«u Ãtma-buddhi÷ | tad eva kalilaæ gahanam | kalilaæ gahanaæ vidur ity abhidhÃna-ko«a-sm­te÷ | tataÓ cÃyam artha÷ | evaæ parameÓvarÃrÃdhane kriyamÃïe yadÃ tat-prasÃdena tava buddhir dehÃbhimÃna-lak«aïaæ moha-mayaæ gahanaæ durgaæ viÓe«eïÃtitari«yati tadÃ Órotavyasya Órutasya cÃrthasya nirvedaæ vairÃgyaæ gantÃsi prÃpsyasi | tayor anupÃdeyatvena jij¤ÃsÃm na kari«yasÅty artha÷ ||52||

madhusÆdana÷ : evaæ karmÃïy anuti«Âhata÷ kadÃ me sattva-Óuddhi÷ syÃd ity ata Ãha yadeti | na hy etÃvatÃ kÃlena sattva-Óuddhir bhavatÅti kÃla-niyamo 'sti | kintu yadÃ yasmin kÃle te tava buddhir anta÷karaïaæ moha-kalilaæ vyatitari«yati avivekÃtmakaæ kÃlu«am aham idaæ mamedaæ ity Ãdy-aj¤Ãna-vilasitam atigahanam vyatikrami«yati rajas-tamo-malam apahÃya Óuddha-bhÃvam Ãpatsyata iti yÃvat | tadÃ tasmin kÃle Órotavyasya Órutasya ca karma-phalasya nirvedaæ vait­«ïyaæ gantÃsi prÃptÃsi | parÅk«ya lokÃn karma-citÃn brÃhmaïo nirvedam ÃyÃt [Muï¬U 1.2.12] iti Órute÷ | nirvedena phalenÃnta÷karaïa-Óuddhiæ j¤ÃsyasÅty
abhiprÃya÷ ||52||

viÓvanÃtha÷ : evaæ parameÓvarÃrpita-ni«kÃma-karmÃbhyÃsÃt tava yogo bhavi«yatÅty Ãha yadeti | tava buddhir anta÷karaïaæ moha-kalilaæ moha-rÆpaæ gahanaæ viÓe«ato 'tiÓayena tari«yati, tadÃ Órotavyasya Órotavye«v arthe«u Órutasya Órute«v apy arthe«u nirvedaæ prÃpsyasi asambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanayor na«ÂatvÃt kiæ me ÓÃstropadeÓa-vÃkya-Óravaïena | sÃmprataæ me sÃdhane«v eva pratik«aïam abhyÃsa÷ sarvathocita iti maæsyasa iti bhÃva÷ ||52||

baladeva÷ : nanu ni«kÃmÃïi karmÃïi kurvato me kadÃtma-vi«ayÃ manÅ«ÃbhyudiyÃd iti cet tatrÃha yadeti | yadÃ te buddhir anta÷karaïaæ moha-kalilaæ tuccha-phalÃbhilÃ«a-hetum aj¤Ãna-gahanaæ vyatitari«yati parityak«yatÅty artha÷, tadÃ pÆrvaæ ÓrutasyÃnantaraæ Órotavyasya ca tasya tuccha-phalasya sambandhinaæ nirvedaæ gantÃsi gami«yasi | parÅk«ya lokÃn karma-citÃn brÃhmaïo nirvedaæ ÃyÃt iti ÓravaïÃt | nirvedena phalena tad-vi«ayÃæ tÃæ parice«yati iti nÃsty atra kÃla-niyama ity artha÷ ||52||


__________________________________________________________

BhG 2.53

Óruti-vipratipannÃ te yadÃ sthÃsyati niÓcalÃ |
samÃdhÃv acalÃ buddhis tadÃ yogam avÃpsyasyi ||53||

ÓrÅdhara÷ : tataÓ ca ÓrutÅti | Órutibhir nÃnÃ-laukika-vaidikÃrtha-Óravaïair vipratipannÃ | ita÷ pÆrvaæ vik«iptÃ satÅ tava buddhir yadÃ samÃdhau sthÃsyati | samÃdhÅyate cittam asminn iti samÃdhi÷ parameÓvara÷ | tasmin niÓcalÃ vi«ayair antarair anÃk­«ÂÃ | ataevÃcalÃ | abhyÃsa-pÃÂavena tatraiva sthirÃ ca satÅ yogaæ yoga-phalaæ tattva-j¤Ãnam avÃpsyasi ||53||

madhusÆdana÷ : anta÷karaïa-Óuddhyaivaæ jÃta-nirvedasya kadÃ j¤Ãna-prÃptir ity apek«ÃyÃm Ãha ÓrutÅti | te tava buddhi÷ Órutibhir nÃnÃ-vidha-phala-Óravaïair avicÃrita-tÃtparyair vipratipannÃ 'neka-vidha-saæÓaya-viparyÃsavattvena vik«iptÃ prÃk | yadÃ yasmin kÃle Óuddhija-viveka-janitena do«a-darÓanena taæ vik«epaæ parityajya samÃdhau parmÃtmani niÓcalÃ jÃgrat-svapna-darÓana-lak«aïa-vik«epa-rahitÃcalÃ su«upti-mÆrcchÃ-stabdhÅbhÃvÃdi-rÆpa-laya-lak«aïa-calana-rahitÃ satÅ sthÃsyati laya-vik«epa-lak«aïau do«au parityajya samÃhitÃ bhavi«yatÅti yÃvat | athavÃ niÓcalÃsambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃ-rahitÃcalÃ dÅrgha-kÃlÃdara-nairantarya-satkÃra-sevanair
vijÃtÅya-pratyayÃdÆ«itÃ satÅ nirvÃta-pradÅpavad Ãtmani sthÃsyatÅti yojanÃ | tadÃ tasmin kÃle yogaæ jÅva-paramÃtmaikya-lak«aïaæ tat-tvam-asÅty Ãdi-vÃkya-janyam akhaï¬a-sÃk«ÃtkÃraæ sarva-yoga-phalam avÃpsyasi | tadÃ puna÷ sÃdhyÃntarÃbhÃvÃt k­ta-k­tya÷ sthita-praj¤o bhavi«yasÅty abhiprÃya÷ ||53||

viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca Óruti«u nÃnÃ-laukika-vaidikÃrtha-Óravaïe«u vipratipannÃ asammatÃ viraketit yÃvat | tatra hetu÷ niÓcalÃ te«u te«v arthe«u calituæ vimukhÅbhÆtety artha÷ | kintu samÃdhau «a«Âhe 'dhyÃye vak«yamÃïa-lak«aïe 'calÃ sthairyavatÅ | tadÃ yogam aparok«Ãnubhava-prÃptyÃ, jÅvan-mukta ity artha÷ ||53||

baladeva÷ : nanu karma-phala-nirviïïatayÃ karmÃnu«ÂhÃnena labdha-h­d-viÓuddher abhyuditÃtma-j¤Ãnasya me kadÃtma-sÃk«Ãt-k­tir iti cet tatrÃha ÓrutÅti | ÓrutyÃ karmaïÃæ j¤Ãna-garbhatÃæ prabodhayantyÃ tam etam ity ÃdikayÃ vipratipannÃ viÓe«eïa saæsiddhÃ te buddhir acalÃ asambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃbhyÃæ virahitÃ yadÃ samÃdhau manasi nirvÃta-dÅpa-Óikheva niÓcalÃ sthÃsyati tadÃ yogam ÃtmÃnubhava-lak«aïam avÃpsyasi | ayam artha÷ phalÃbhilÃ«a-ÓÆnyatayÃnu«ÂhitÃni karmÃïi sthita-praj¤atÃ-rÆpÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ sÃdhayanti | j¤Ãna-ni«ÂhÃ-rÆpÃ sthita-praj¤atÃ tv ÃtmÃnubhavam iti ||53||
 
__________________________________________________________

BhG 2.54

arjuna uvÃca
sthita-praj¤asya kÃ bhÃ«Ã samÃdhi-sthasya keÓava |
sthita-dhÅ÷ kiæ prabhÃ«eta kim ÃsÅta vrajeta kim ||54||

ÓrÅdhara÷ : pÆrva-ÓlokoktasyÃtma-tattva-j¤asya lak«aïaæ jij¤Ãsur arjuna uvÃca - sthita-praj¤asyeti | svÃbhÃvike samÃdhau sthitasya, ataeva sthitÃ niÓcalÃ praj¤Ã buddhir yasya tasya bhÃ«Ã kÃ ? bhÃ«yate 'nayÃ iti bhÃ«Ã lak«aïam iti yÃvat | sa kena lak«aïena sthita-praj¤a ucyate ity artha÷ | tathÃ sthita-dhÅ÷ kiæ kathaæ bhÃ«aïam Ãsanaæ vrajanaæ ca kuryÃd ity artha÷ ||54||

madhusÆdana÷ : evam labdhÃvasara÷ sthita-praj¤a-lak«aïaæ j¤Ãtum arjuna uvÃca | yÃny eva hi jÅvan-muktÃnÃæ lak«aïÃni tÃny eva mumuk«ÆïÃæ mok«opÃya-bhÆtÃnÅti manvÃna÷ | sthitÃ niÓcalÃ ahaæ-brahmÃsmi iti praj¤Ã yasya sa sthita-praj¤o 'vasthÃ-dvayavÃn samÃdhistho vyutthita-cittaÓ ceti | ato viÓina«Âi samÃdhi-sthasya sthita-praj¤asya kÃ bhÃ«Ã ? karmaïi «a«ÂhÅ | bhÃ«yate 'nayeti bhÃ«Ã lak«aïam | samÃdhi-stha÷ sthita-praj¤a÷ kena lak«aïenÃnyair vyavahriyata ity artha÷ | 

sa ca vyutthita-citta÷ sthita-dhÅ÷ sthita-praj¤a÷ svayaæ kiæ prabhÃ«eta ? stuti-nindÃdÃv abhinandana-dve«Ãdi-lak«aïaæ kiæ kathaæ prabhÃ«eta ? sarvatra sambhÃvanÃyÃæ liÇ | tathÃ kim ÃsÅteti vyutthita-citta-nigrahÃya kathaæ bahir indriyÃïÃæ nigrahaæ karoti ? tan-nigrÃhÃbhÃva-kÃle kiæ vrajeta kathaæ vi«ayÃn prÃpnoti ? tat-kart­ka-bhÃ«aïÃsana-vrajanÃni mÆ¬ha-jana-vilak«aïÃni kÅd­ÓÃnÅity artha÷ | 

tad evaæ catvÃra÷ praÓnÃ÷ samÃdhi-sthe sthita-praj¤a eka÷ | vyutthite sthita-praj¤e traya iti | keÓaveti sambodhayan sarvÃntaryÃmitayÃ tvam evaitÃd­Óaæ rahasyaæ vaktuæ samartho 'sÅti sÆcayati ||54||

viÓvanÃtha÷ : samÃdhÃv acalÃ buddhir iti ÓrutvÃ tattvato yogino lak«aïaæ p­cchati sthita-praj¤asyeti | sthitÃ sthirÃcalÃ praj¤a buddhir yasyeti | kÃ bhÃ«Ã ? bhÃ«yate 'nayeti bhÃ«Ã lak«aïaæ kiæ lak«aïam ity artha÷ | kÅd­Óasya samÃdhi-sthasyeti samÃdhau sthÃsyatÅti | asyÃrtha÷ - evaæ ca sthita-praj¤a iti | samÃdhi-stha iti jÅvan-muktasya saæj¤Ã-dvayam | kiæ prabhÃ«eteti sukha-du÷khayor mÃnÃpamÃnayo÷ stuti-nindayo÷ sneha-dve«ayor vÃ samupasthitayo÷ kiæ prabhÃ«eta ? spa«Âaæ svagataæ vÃ kiæ vaded ity artha÷ | kim
ÃsÅta ? tad indriyÃïÃæ bÃhya-vi«aye«u calanÃbhÃva÷ kÅd­Óa÷ ? vrajeta kim ? te«u calanaæ vÃ kÅd­Óam iti ||54||

baladeva÷ : evam ukto 'rjuna÷ pÆrva-padyoktasya sthita-praj¤asya lak«aïaæ j¤Ãtuæ p­cchati sthiteti | sthita-praj¤e 'tra catvÃra÷ praÓnÃ÷ - samÃdhisthe eka÷, vyutthite tu traya÷ | tathÃ hi - sthitÃ sthirÃ praj¤a dhÅr yasya tasya samÃdhi-sthasya kÃ bhÃ«Ã kiæ lak«aïam ? bhÃ«yate 'nayeti vyutpatte÷ | kena lak«aïena sthita-praj¤o 'bhidhÅyata ity artha÷ | tathÃ vyutthita÷ sthita-praj¤a÷ kathaæ bhÃ«aïÃdÅni kuryÃt ? tadÅyÃni tÃni p­thag-jana-vilak«aïÃni kÅd­ÓÃnÅty artha÷ | tatra kiæ prabhÃ«eta ? svayo÷ stuti-nindayo÷ sneha-dve«ayoÓ ca prÃptayor
mukhata÷ svagataæ vÃ kiæ brÆyÃt ? kim ÃsÅta bÃhya-vi«aye«u katham indriyÃïÃæ nigrahaæ kuryÃt ? vrajeta kim ? kiæ tan-nigrÃhÃbhÃve ca kathaæ vi«ayÃnavÃpnuyÃd ity artha÷ | tri«u sambhÃvanÃyÃm ||54||

__________________________________________________________

BhG 2.55

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
prajahÃti yadÃ kÃmÃn sarvÃn pÃrtha mano-gatÃn |
Ãtmany evÃtmanÃ tu«Âa÷ sthita-praj¤as tadocyate ||55||

ÓrÅdhara÷ : atra ca yÃni sÃdhakasya j¤Ãna-sÃdhanÃni tÃny eva svÃbhÃvikÃni siddhasya lak«aïÃni | ata÷ siddhasya lak«aïÃni kathayann evÃntaraÇgÃni j¤Ãna-sÃdhanÃny Ãha yÃvad adhyÃya-samÃpti | tatra prathama-praÓnasyottaram Ãha prajahÃtÅti dvÃbhyÃm | manasi sthitÃn kÃmÃn yadÃ prakar«eïa jahÃti | tyÃge hetum Ãha ÃtmanÅti | Ãtmany eva svasminn eva paramÃnanda-rÆpe ÃtmanÃ svayam eva tu«Âa ity ÃtmÃrÃma÷ san yadÃ k«udra-vi«ayÃbhilÃ«Ãæs tyajati tadÃ tena lak«aïena muni÷ sthita-praj¤a ucyate ||55||

madhusÆdana÷ : ete«Ãæ catÆrïÃæ praÓnÃnÃæ krameïottaraæ bhagavÃn uvÃca prajahÃtÅti yÃvad-adhyÃya-samÃpti | kÃmÃn kÃma-saÇkalpÃdÅn mano-v­tti-viÓe«Ãn pramÃïa-viparyaya-vikalpa-nidrÃ-sm­ti-bhedena tantrÃntare pa¤cadhÃ prapa¤citÃn sarvÃn niravaÓe«Ãn prakar«eïa kÃraïa-bÃdhena yadÃ jahÃti parityajati sarva-v­tti-ÓÆnya eva yadÃ bhavati sthita-praj¤as tadocyate samÃdhistha iti Óe«a÷ | kÃmÃnÃm anÃtma-dharmatvena parityÃga-yogyatÃm Ãha manogatÃn iti | yadi hy Ãtma-dharmÃ÷ syus tadÃ na tyaktuæ Óakyeran vahny-au«ïyavat svÃbhÃvikatvÃt | manasas tu dharmÃ ete | atas tat-parityÃgena parityaktuaæ ÓakyÃ evety artha÷ | 
nanu sthita-praj¤asya mukha-prasÃda-liÇga-gamya÷ santo«a-viÓe«a÷ pratÅyate sa kathaæ sarva-kÃma-parityÃge syÃd ity Ãha - Ãtmany eva paramÃnanda-rÆpe na tv anÃtmani tuccha ÃtmnaÃ svaprakÃÓa-cid-rÆpeïa bhÃsamÃnena na tu v­ttyÃ tu«Âa÷ parit­pta÷ parama-puru«Ãrtha-lÃbhÃt | tathÃ ca Óruti÷ -

     yadÃ sarve pramucyante kÃmÃ ye 'sya h­di ÓritÃ÷ |
atha martyo 'm­to bhavaty atra brahma samaÓnute || [KaÂhU 2.3.14] iti | 

tathÃ ca samÃdhi-stha÷ sthita-praj¤a evaævidhair lak«aïa-vÃcibhi÷ Óabdair bhÃ«yata iti prathama-praÓnasyottaram ||55||

viÓvanÃtha÷ : catÆrïÃæ praÓnÃnÃæ krameïottaram Ãha prajahÃtÅti yÃvad adhyÃya-samÃpti÷ | sarvÃn iti kasminn apy arthe yasya kiæcin mÃtro 'pi nÃbhilÃ«a ity artha÷ | mano-gatÃn iti kÃmÃnÃm Ãtma-dharmatvena parityÃge yogyatÃ darÓitÃ | yadi te hy Ãtma-dharmÃ÷ syus tadÃ tÃæs tyaktum aÓakyeran vahner au«ïyavad iti bhÃva÷ | tatra hetu÷ - Ãtmani pratyÃh­te manasi prÃpto ya ÃtmÃnanda-rÆpas tena tu«Âa÷ | tathÃ ca Óruti÷ -

yadÃ sarve pramucyante kÃmÃ ye 'sya h­di ÓritÃ÷ |
atha martyo 'm­to bhavaty atra brahma samaÓnute || [KaÂhU 2.3.14] iti ||55||

baladeva÷ : evaæ p­«Âo bhagavÃn krameïa catÆrïÃæ uttaram Ãha yÃvad adhyÃya-pÆrti÷ | tatra prathamasyÃha prajahÃtÅty ekena | he pÃrtha ! yadÃ mano-gatÃn manasi sthitÃn kÃmÃn sarvÃn prajahÃti saætyajati tadÃ sthita-praj¤a ucyate | kÃmÃnÃm mano-dharmatvÃt parityÃgo yukta÷ | Ãtma-dharmatve du÷Óakya÷ sa syÃd vahny-u«ïatÃdÅnÃm iveti bhÃva÷ | 

nanu Óu«ka-kÃ«Âhavat kathaæ ti«ÂhatÅti cet tatrÃha Ãtmany eveti | Ãtmani pratyÃh­te manasi bhÃsamÃnena sva-prakÃÓÃnanda-rÆpeïÃtmanÃ svarÆpeïa tu«Âa÷ parit­pta÷ k«udra-vi«ayÃbhilÃ«Ãn saætyajyÃtmÃnandÃrÃma÷ samÃdhistha÷ sthita-praj¤a ity artha÷ | 

     ÃtmÃ puæsi svabhÃve 'pi prayanta-manasor api |
     dh­tÃv api manÅ«ÃyÃæ ÓarÅra-brahmaïor api || iti medinÅ-kÃra÷ |

brahma cÃtra jÅveÓvarÃnyatarad-grÃhyam ||55||

__________________________________________________________

BhG 2.56

du÷khe«v anudvigna-manÃ÷ sukhe«u vigata-sp­ha÷ |
vÅta-rÃga-bhaya-krodha÷ sthita-dhÅr munir ucyate ||56||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca du÷khe«v iti | du÷khe«u prÃpte«v api anudvignam ak«ubhitaæ mano yasya sa÷ | sukhe«u vigatÃ sp­hÃ yasya sa÷ | tatra hetu÷ - vÅtÃ apagatÃ rÃga-bhaya-krodhÃ yasmÃt | tatra rÃga÷ prÅti÷ | sa muni÷ sthita-dhÅr ucyate ||56||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ vyutthitasya sthita-praj¤asya bhÃ«aïopaveÓana-gamanÃni mÆ¬ha-jana-vilak«aïÃni vyÃkhyeyÃni | tatra kiæ prabhÃ«etety asyottaram Ãha du÷khe«v iti dvyÃbhyÃm | du÷khÃni trividhÃni Óoka-moha-jvara-Óiro-rogÃdi-nimittÃny ÃdhyÃtmikÃni vyÃghra-sarpÃdi-prayuktÃny ÃdhibhautikÃni ativÃtÃtiv­«Ây-Ãdi-hetukÃny ÃdhidaivikÃni te«u du÷khe«u raja÷-pariïÃma-santÃpÃtmaka-citta-v­tti-viÓe«e«u prÃrabdha-pÃpa-karma-prÃpite«u nodvignaæ du÷kha-parihÃrÃk«amatayÃ vyÃkulaæ na bhavati mano yasya so 'nudvigna-manÃ÷ | avivekino hi du÷kha-prÃptau satyÃm aho pÃpo
'haæ dhiÇ mÃæ durÃtmÃnam etÃd­Óa-du÷kha-bhÃginaæ ko me du÷kham Åd­Óaæ nirÃkuryÃd ity anutÃpÃtmako bhrÃnti-rÆpas tÃmasaÓ citta-v­tti-viÓe«a udvegÃkhyo jÃyate | yady ayaæ pÃpÃnu«ÂhÃna-samaye syÃt tadÃ tat-prav­tti-pratibandhakatvena saphala÷ syÃt | bhoga-kÃle tu bhavan kÃraïe sati kÃryasyocchettum aÓakyatvÃn ni«prayojano du÷kha-kÃraïe saty api kim iti mama du÷khaæ jÃyate iti avivekaja-bhrama-rÆpatvÃn na vivekina÷ sthita-praj¤asya sambhavati | du÷kha-mÃtraæ hi prÃrabdha-karmaïÃ prÃpyate na tu tad-uttara-kÃlÅno bhramo 'pi |

nanu du÷khÃntara-kÃraïatvÃt so 'pi prÃrabdha-karmÃntareïa prÃpyatÃm iti cet, na | sthita-praj¤asya bhramopÃdÃnÃj¤Ãna-nÃÓena bhramÃsambhavaÃt taj-janya-du÷kha-prÃpaka-prÃrabdhÃbhÃvÃt | yathÃ-kathaæcid deha-yÃtrÃ-mÃtra-nirvÃhaka-prÃrabdha-karma-phalasya bhramÃbhÃve 'pi bÃdhitÃnuv­ttyopapatter iti vistareïÃgre vak«yate |

tathÃ sukhe«u sattva-pariïÃma-rÆpa-prÅtyÃtmaka-citta-v­tti-viÓe«e«u trividhe«u prÃrabdha-puïya-karma-prÃpite«u vigata-sp­ha ÃgÃmi-taj-jÃtÅya-sukha-sp­hÃ-rahita÷ | sp­hÃ hi nÃma sukhÃnubhava-kÃle taj-jÃtÅya-sukhasya kÃraïaæ dharmam ananu«ÂhÃya v­thaiva tad-ÃkÃÇk«Ã-rÆpÃ tÃmasÅ citta-v­ttir bhrÃntir eva | sÃ cÃvivekina eva jÃyate | na hi kÃraïÃbhÃve kÃryaæ bhavitum arhati | ato yathÃ sati kÃraïe kÃryaæ mÃ bhÆd iti v­thÃkÃÇk«Ã-rÆpa udvego vivekino na sambhavati tathaivÃsati kÃraïe kÃryaæ bhÆyÃd iti v­thÃkÃÇk«Ã-rÆpÃ t­«ïÃtmikÃ sp­hÃpi nopapadyate prÃrabdha-karmaïa÷ sukha-mÃtra-prÃpakatvÃt | 

har«ÃtmikÃ vÃ citta-v­tti÷ sp­hÃ-ÓabdenoktÃ | sÃpi bhrÃntir eva | aho dhanyo 'haæ yasya mamed­Óaæ sukham upasthitaæ ko vÃ mayÃ tulas tribhuvane kena vopÃyena mamed­Óaæ sukhaæ na vicchidyetety evam ÃtmikotphullatÃ-rÆpÃ tÃmasÅ citta-v­tti÷ | ataevoktaæ bhÃ«ye - nÃgnir ivendhanÃdy-ÃdhÃne ya÷ sukhÃny anuvivardhate sa vigata-sp­ha÷ iti | vak«yati ca -- na prah­«yet priyaæ prÃpya nodvijet prÃpya cÃpriyam [GÅtÃ 5.20] iti | sÃpi na vivekina÷ sambhavati bhrÃntitvÃt | 

tathÃ vÅta-rÃga-bhaya-krodha÷ | rÃga÷ ÓobhanÃdhyÃsa-nibandhano vi«aye«u ra¤janÃtmakaÓ citta-v­tti-viÓe«o 'tyantÃbhiniveÓa-rÆpa÷ | rÃga-vi«ayasya nÃÓake samupasthite tan-nivÃraïÃsÃmarthyam Ãtmano manyamÃnasya dainyÃtmakaÓ citta-v­tti-viÓe«o bhayam | evaæ rÃga-vi«aya-vinÃÓake samupasthite tan-nivÃraïa-sÃmarthyam Ãtmano manyamÃnasyÃbhijvalanÃtmakaÓ citta-v­tti-viÓe«a÷ krodha÷ | te sarve viparyaya-rÆpatvÃd vigatÃ yasmÃt sa tathÃ | etÃd­Óo munir manana-ÓÅla÷ saænyÃsÅ sthita-praj¤a ucyate | evaæ-lak«aïa÷ sthita-dhÅ÷ svÃnubhava-prakaÂanena Ói«ya-Óik«Ãrtham anudvega-nisp­hatvÃdi-vÃca÷
prabhÃ«eta ity anvaya ukta÷ | evaæ cÃnyo 'pi mumuk«ur du÷khe nodvijet sukhe na prah­«yet, rÃga-bhaya-krodha-rahitaÓ ca bhaved ity abhiprÃya÷ ||56||

viÓvanÃtha÷ : kiæ prabhÃ«etety asya uttaram Ãha du÷khe«u k«ut-pipÃsa-jvara-Óiro-rogÃdi«v ÃdhyÃtmike«u sarpa-vyÃghrÃdy-utthite«v anudvigna-manÃ÷ prÃrabdhaæ du÷kham idaæ mayÃvaÓyaæ bhoktavyam iti svagataæ kenacit p­«Âa÷ san spa«Âaæ ca bruvan | na du÷khe«Ædvijata ity artha÷ | tasya tÃd­Óa-mukha-vikriyÃbhÃva evÃnudvega-liÇgaæ sudhiyÃ gamyam | k­trimÃnudvega-liÇgavÃæs tu kapaÂÅ | sudhiyÃ paricito bhra«Âa evocyata iti bhÃva÷ | evaæ sukhe«v apy upasthite«u vigata-sp­ha iti prÃrabdham
idam avaÓya-bhogyam iti svagataæ spa«Âaæ ca bruvÃïasya tasya sukha-sp­hÃ-rÃhitya-liÇgaæ sudhiyÃ gamyam eveti bhÃva÷ | tat-tal-liÇgam eva spa«ÂÅk­tya darÓayati vÅto vigato rÃgo 'nurÃga÷ sukhe«u bandhu-jane«u yasya sa÷ | yathaivÃdi-bharatasya devyÃ÷ pÃrÓvaæ prÃpitasya svaccheda-cikÅr«or v­«ala-rÃjÃn na bhayam | nÃpi tatra krodho 'bhÆd iti ||56||

baladeva÷ : atha vyutthita÷ sthita-praj¤a÷ kiæ bhÃ«etety asyottaram Ãha du÷khe«v iti dvyÃbhyÃm | trividhe«v adhyÃtmikÃdi«u du÷khe«u samutthite«u satsv anudvigna-manÃ÷ prÃrabdha-phalÃny amÆni mayÃvaÓyaæ bhoktavyÃnÅti kenacit p­«Âa÷ svagataæ vÃ bruvan tebhyo nodvijata ity artha÷ | sukhe«u cottamÃhÃra-satkÃrÃdinÃ samupasthite«u vigata-sp­has t­«ïÃ-ÓÆnya÷ prÃrabdhÃk­«ÂÃny amÆni mayÃvaÓya-bhoktavyÃnÅti kenacit p­«Âaæ svagataæ vÃ bruvan tair upasthita÷ prah­«Âa-mukho na bhavatÅty artha÷
| vÅteti - vÅta-rÃga÷ kamanÅye«u prÅti-ÓÆnya÷ | vÅta-bhaya÷ vi«ayÃpahart­«u prÃpte«u durlabhasya mamaitÃni dharmyair bhavadbhir hriyanta iti dainya-ÓÆnya÷ | vÅta-krodha÷ te«v eva prabalasya mamaitÃni tucchair bhavadbhi÷ katham apahartavyÃnÅti krodha-ÓÆnyaÓ ca | evaævidho munir Ãtma-manana-ÓÅla÷ sthita-praj¤a ity artha÷ | itthaæ svÃnubhavaæ parÃn prati svagataæ vÃ vadan naudvego nisp­hatÃdi-vaca÷ prabhÃ«ate ity uttaram ||56||

__________________________________________________________

BhG 2.57

ya÷ sarvatrÃnabhisnehas tat tat prÃpya ÓubhÃÓubham |
nÃbhinandati na dve«Âi tasya praj¤Ã prati«ÂhitÃ ||57||

ÓrÅdhara÷ : kathaæ bhÃ«eta ity asyottaram Ãha ya iti | ya÷ sarvatra putra-mitrÃdi«v apy anabhisneha÷ sneha-varjita÷ | ataeva bÃdhitÃnuv­ttyÃ tat tat Óubham anukÆlaæ prÃpya nÃbhinandati aÓubhaæ pratikÆlaæ prÃpya na dve«Âi na nindati | kintu kevalam udÃsÅna eva bhÃ«ate | tasya praj¤Ã prati«Âhitety artha÷ ||57||

madhusÆdana÷ : kiæ ca | sarva-dehe«u jÅvanÃdi«v api yo munir anabhisneha÷, yasmin saty anyadÅye hÃni-v­ddhÅ svasminn Ãropyete sa tÃd­Óo 'nya-vi«aya÷ premÃpara-paryÃyas tÃmaso v­tti-viÓe«a÷ sneha÷ sarva-prakÃreïa tad-rahito 'nabhisneha÷ | bhagavati paramÃtmani tu sarvathÃbhisnehavÃn bhaved eva | anÃtman-snehÃbhÃvasya tad-arthatvÃd iti dra«Âavyam |

tat-tat-prÃrabdha-karma-pariprÃpitaæ Óubhaæ sukha-hetuæ vi«ayaæ prÃpya nÃbhinandati har«a-viÓe«a-pura÷saraæ na praÓaæsati | aÓubhaæ du÷kha-hetuæ vi«ayaæ prÃpya na dve«Âi antar-asÆyÃ-pÆrvakaæ na nindati | aj¤asya hi sukha-hetur ya÷ sva-kalatrÃdi÷ sa Óubho vi«ayas tad-guïa-kathanÃdi-pravartikÃ dhÅ-v­ttir bhrÃnti-rÆpÃbhinanda÷ | sa ca tÃmasa÷, tad-guïa-kathanÃde÷ para-prarocanÃrthatvÃbhÃvena vyarthatvÃt | evam asÆyotpÃdanena du÷kha-hetu÷ parakÅya-vidyÃ-prakar«Ãdir enaæ pratyaÓubho vi«ayas tan-nindÃdi-pravartikÃ
bhrÃnti-rÆpÃ dhÅ-v­tti-viÓe«a÷ | so 'pi tÃmasa÷ | tan-nindÃyÃ nivÃraïÃrthatvÃbhÃvena vyarthatvÃt | tÃv abhinanda-dve«au bhrÃnti-rÆpau tÃmasau katham abhrÃnte Óuddha-sattve sthita-praj¤e sambhavatÃm | tasmÃd vicÃlakÃbhÃvÃt tasyÃnabhisnehasya har«a-vi«Ãda-rahitasya mune÷ praj¤Ã paramÃtma-tattva-vi«ayÃ prati«ÂhitÃ phala-paryavasÃyinÅ sa sthita-praj¤a ity artha÷ | evam anyo 'pi mumuk«u÷ sarvatrÃnabhisneho bhavet | Óubhaæ prÃpya na praÓaæset, aÓubhaæ prÃpya na ninded ity abhiprÃya÷ | atra ca nindÃ-praÓaæsÃdi-rÆpÃ vÃco na prabhÃ«eteti vyatireka ukta÷ ||57||

viÓvanÃtha÷ : anabhisneha÷ sopÃdhi-sneha-ÓÆnyo dayÃlutvÃn nirupÃdhir Å«an-mÃtra-snehas tu ti«Âhed eva | tat tat prasiddhaæ sammÃna-bhojanÃdibhya÷ sva-paricaraïaæ Óubhaæ prÃpyÃÓubham anÃdaraïaæ mu«Âi-prahÃrÃdikaæ ca prÃpya krameïa nÃbhinandati | na praÓaæsati tvaæ dhÃrmika÷ paramahaæsa-sevÅ sukhÅ bhaveti na brÆte | na dve«Âi tvaæ pÃpÃtmÃ narake pateti nÃbhiÓapati | tasya praj¤Ã prati«ÂhitÃ samÃdhiæ prati sthitÃ susthira-praj¤Ã ucyata ity artha÷ ||57||

baladeva÷ : ya iti sarve«u prÃïi«u anabhisneha aupÃdhika-sneha-ÓÆnya÷ | kÃruïikatvÃn nirupÃdhir Å«ad-snehas tv asty eva | tat tat prasiddhaæ Óubham uttama-bhojana-srak-candanÃrpaïa-rÆpaæ prÃpya nÃbhinandati tad-arpakaæ prati dharmi«Âhas tvaæ ciraæ jÅveti na vadati | aÓubham apamÃnaæ ya«Âi-prahÃrÃdikaæ ca prÃpya na dve«Âi, pÃpi«Âhas tvaæ miryasveti nÃbhiÓapati | tasya praj¤eti sa sthita-praj¤a ity artha÷ | atra stuti-nindÃ-rÆpaæ vaco na bhÃ«ata iti vyatirekeïa tal lak«aïam ||57||

__________________________________________________________

BhG 2.58

yadÃ saæharate cÃyaæ kÆrmo 'ÇgÃnÅva sarvaÓa÷ |
indriyÃïÅndriyÃrthebhyas tasya praj¤Ã prati«ÂhitÃ ||58||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca yadeti | yadÃ cÃyaæ yogÅ indriyÃrthebhya÷ ÓabdÃdibhya÷ sakÃÓÃd indriyÃïi saæharate sarvata evaæ j¤Ãna-ni«Âha indriyÃïÅnidryÃrthebhya÷ sarva-vi«ayebhya÷ upasaæharate | tasya praj¤Ã prati«ÂhitÃ | ity uktÃrthaæ vÃkyam ||58|| 

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ kim ÃsÅteti praÓnasyottaraæ vaktum Ãrabhate bhagavÃn «a¬bhi÷ Ólokai÷ | tatra prÃrabdha-karma-vaÓÃd vyutthÃnena vik«iptÃnÅndriyÃïi punar upasaæh­tya samÃdhy-artham eva sthita-praj¤asyopaveÓanam iti darÓayitum Ãha yadeti | ayaæ vyutthita÷ sarvaÓa÷ sarvÃïÅndriyÃrthebhya÷ ÓabdÃdibhya÷ sarvebhya÷ | ca÷ punar-arthe | yadÃ saæharate punar upasaæharati saÇkocayati | tatra d­«ÂÃnta÷ kÆrmo 'ÇgÃnÅva | tadÃ tasya praj¤Ã÷ prati«Âhiteti spa«Âam | pÆrva-ÓlokÃbhyÃæ vyutthÃna-daÓÃyÃm api sakala-tÃmasa-v­tty-abhÃva ukta÷ | adhunÃ tu puna÷
samÃdhy-avasthÃyÃæ sakala-v­tty-abhÃva iti viÓe«a÷ ||58||

viÓvanÃtha÷ : kim ÃsÅtety asyottaram Ãha yadeti | indriyÃrthebhya÷ ÓabdÃdibhya indriyÃïi ÓrotrÃdÅni saæharate | svÃdhÅnÃnÃm indriyÃïÃæ bÃhya-vi«aye«u calanaæ ni«idhyÃntareva niÓcalatayÃ sthÃpanaæ sthita-praj¤asyÃsanam ity artha÷ | tatra d­«ÂÃnta÷ | kÆrmo 'ÇgÃni mukha-netrÃdÅni yathÃ svÃntar eva svecchayÃ sthÃpayati ||58||

baladeva÷ : atha kim ÃsÅtety asyottaram Ãha yadety Ãdibhi÷ «a¬bhir | ayaæ yogÅ yadÃ cendriyÃrthebhya÷ ÓabdÃdibhya÷ svÃdhÅnÃnÅndriyÃïi ÓrotrÃdÅny anÃyÃsena saæharati samÃkar«ati tadÃ tasya praj¤Ã prati«Âhitety anvaya÷ | atra d­«ÂÃnta÷ kÆrmo 'ÇgÃnÅveti | mukha-kara-caraïÃni yathÃnÃyasena kamaÂha÷ saæharati tadvat vi«ayebhya÷ samÃk­«ÂendriyÃïÃm anta÷-sthÃpanaæ sthita-praj¤asyÃsanam ||58||

__________________________________________________________

BhG 2.59

vi«ayÃ vinivartante nirÃhÃrasya dehina÷ |
rasa-varjaæ raso 'py asya paraæ d­«ÂvÃ nivartate ||59||

ÓrÅdhara÷ : nanu nendriyÃïÃæ vi«aye«v aprav­ttir sthita-praj¤asya lak«aïaæ bhavitum arhati | ja¬ÃnÃm ÃturÃïÃm upavÃsa-parÃïÃæ ca vi«aye«v prav­tter aviÓe«Ãt | tatrÃha vi«ayÃ iti | indriyÃir vi«ayÃïÃm Ãharaïaæ grahaïam ÃhÃra÷ | nirÃhÃrasya indriyÃir vi«aya-grahaïam akurvato dehino dehÃbhimÃnino 'j¤asya rÃgo 'bhilÃ«as tad-varjaæ | abhilÃ«asya na nivartata ity artha÷ | yad vÃ nirÃhÃrasya upavÃsa-parasya vi«ayÃ÷ prÃyaÓo nivartante k«udhÃ-santaptasya Óabda-sparÓÃdy-apek«ÃbhÃvÃt, kintu rasa-varjaæ rasÃpek«Ã tu na nivartata ity artha÷
| Óe«aæ samÃnam ||59|| 

madhusÆdana÷ : nanu mÆ¬hasyÃpi rogÃdi-vaÓÃd vi«ayebhya indriyÃïÃm upasaæharaïaæ bhavati tat kathaæ tasya praj¤Ã prati«Âhitety uktam ? ata Ãha vi«ayÃ iti | nirÃhÃrasya indriyÃir indriyÃir vi«ayÃn anÃharato dehino dehÃbhimÃnavato mÆ¬hasyÃpi rogiïa÷ kÃ«Âha-tapasvino vÃ vi«ayÃ÷ ÓabdÃdayo vinivartante kintu rasa-varjaæ rasa-t­«ïÃ taæ varjayitvÃ | aj¤asya vi«ayÃ nivartante tad-vi«ayo rÃgas tu na nivartata ity artha÷ | asya tu sthita-praj¤asya paraæ puru«Ãrthaæ d­«ÂvÃ tad evÃham asmÅti sÃk«Ãtk­tya sthitasya raso 'pi k«udra-sukha-rÃgo 'pi nivartate | api-ÓabdÃd vi«ayÃÓ
ca | tathÃ ca yÃvÃn artha ity Ãdau vyÃkhyÃtam | evaæ ca sa-rÃga-vi«aya-niv­tti÷ sthita-praj¤a-lak«aïam iti na mÆ¬he vyabhicÃra ity artha÷ | yasmÃn nÃsati paramÃtma-samyag-darÓane sa-rÃga-vi«ayocchedas tasmÃt sa-rÃga-vi«ayocchedikÃyÃ÷ samyag-darÓanÃtmikÃyÃ÷ praj¤ÃyÃ÷ sthairyaæ mahatÃ yatnena sampÃdayed ity abhiprÃya÷ ||59||

viÓvanÃtha÷ : mÆ¬hasyÃpi upavÃsato rogÃdi-vaÓÃd vendriyÃïÃæ vi«aye«v acalanaæ sambhavet tatrÃha vi«ayÃ iti | rasa-varjaæ raso rÃgo 'bhilÃ«as taæ varjayitvÃ | abhilÃ«as tu vi«aye«u na nivartanta ity artha÷ | asya sthita-praj¤asya tu paraæ paramÃtmÃnaæ d­«ÂvÃ vi«aye«v abhilÃ«o nivartata iti na lak«aïa-vyabhicÃra÷ | Ãtma-sÃk«ÃtkÃra-samarthasya tu sÃdhakatvam eva, na tu siddhatvam iti bhÃva÷ ||59||

baladeva÷ : nanu mÆ¬hasyÃmaya-grastasya vi«aye«v indriyÃprav­tti-d­«ÂÃ tat katham etat sthita-praj¤asya lak«aïaæ tatrÃha vi«ayÃ iti | nirÃhÃrasya roga-bhayÃd bhojanÃdÅny akurvato mÆ¬hasyÃpi dehino janasya vi«ayÃs tad-anubhavÃ vinivartante | kintu raso rÃga-t­«ïÃ tad-varjaæ vi«aya-t­«ïÃ tu na nivartata ity artha÷ | asya sthita-praj¤asya tu raso 'pi vi«aya-rÃgo 'pi vi«ayebhya÷ paraæ sva-prakÃÓÃnandam ÃtmÃnaæ d­«ÂvÃnubhÆya nivartate vinaÓyatÅti sa-rÃga-vi«aya-niv­ttis tasya lak«aïam iti na vyabhicÃra÷ ||59||

__________________________________________________________

BhG 2.60

yatato hy api kaunteya puru«asya vipaÓcita÷ |
indriyÃïi pramÃthÅni haranti prasabhaæ mana÷ ||60||

ÓrÅdhara÷ : indriya-saæyamaæ vinÃ sthita-praj¤atÃ na sambhavati | ata÷ sÃdhakÃvasthÃyÃæ tatra mahÃn prayatna÷ kartavya ity Ãha yatato hy apÅti dvÃbhyÃm | yatato mok«Ãrthaæ prayatamÃnasya | vipaÓcito vivekino 'pi | mana indriyÃïi prasabhaæ balÃd haranti | yata÷ pramÃthÅni pramathana-ÓÅlÃni k«obhakÃnÅty artha÷ ||60||

madhusÆdana÷ : tatra praj¤Ã-sthairye bÃhyendriya-nigraho mano-nigrahaÓ cÃsÃdhÃraïaæ kÃraïaæ tad-ubhayÃbhÃve praj¤Ã-nÃÓa-darÓanÃd iti vaktuæ bÃhyendriya-nigrahÃbhÃve prathamaæ do«am Ãha yatata iti | he kaunteya ! 

yatato bhÆyo bhÆyo vi«aya-do«a-darÓanÃtmakaæ yatnaæ kurvato 'pi, cak«iÇo Çitva-karaïÃd anudÃtteto 'nÃvaÓyakam Ãtmanepadam iti j¤ÃpanÃt parasmaipadam aviruddham | vipaÓcito 'tyanta-vivekino 'pi puru«asya mana÷ k«aïa-mÃtraæ nirvikÃraæ k­tam apÅndriyÃïi haranti vikÃraæ prÃpayanti | 

nanu virodhinÅ viveke sati kuto vikÃra-prÃptis tatrÃha pramÃthÅni pramathana-ÓÅlÃni atibalÅyastvÃd vivekopamardana-k«amÃïi | ata÷ prasabhaæ prasahya balÃtkÃreïa paÓyaty eva vipaÓciti svÃmini viveke ca rak«ake sati sarva-pramÃthÅtvÃd evendriyÃïi vivekaja-praj¤ÃyÃæ pravi«Âaæ manas tata÷ pracyÃvya sva-vi«ayÃvi«Âatvena harantÅty artha÷ | hi-Óabda÷ prasiddhiæ dyotayati | prasiddho hy ayam artho loke yathÃ pramÃthino dasyava÷ prasabham eva dhaninaæ dhana-rak«akaæ cÃbhibhÆya tayo÷ paÓyator eva dhanaæ haranti tathendriyÃïy api vi«aya-sannidhÃne mano harantÅti ||60||

viÓvanÃtha÷ : sÃdhakÃvasthÃyÃæ tu yatna eva mahÃn, na tv indriyÃïi parÃvartayituæ sarvathÃ Óaktir ity Ãha yatata iti | pramÃthÅni pramathana-ÓÅlÃni k«obhakÃnÅty artha÷ ||60||

baladeva÷ : athÃsyÃ j¤Ãna-ni«ÂhayÃ daurlabhyam Ãha yatato hÅti | vipaÓcito vi«ayÃtma-svarÆpa-vivekaj¤asya tata indriya-jaye prayatamÃnasyÃpi puru«asya indriyÃïi ÓrotrÃdÅni kartÌïi mana÷ parasabhaæ balÃd iva haranti | h­tvÃ vi«aya-pravaïaæ kurvantÅty artha÷ | nanu virodhini viveka-j¤Ãne sthite kathaæ haranti tatrÃha pramÃthÅnÅti ati-bali«ÂhatvÃt taj-j¤Ãnopamardana-k«amÃïÅty artha÷ | tasmÃt caurebhyo mahÃ-nidher ivendriyebhyo j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃ÷ saærak«aïaæ sthita-praj¤asyÃsanam iti ||60||

__________________________________________________________

BhG 2.61

tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para÷ |
vaÓe hi yasyendriyÃïi tasya praj¤Ã prati«ÂhitÃ ||61||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt tÃnÅti | yukto yogÅ tÃni indriyÃïi saæyamya mat-para÷ sann ÃsÅta | yasya vaÓe vaÓavartinÅndriyÃïi | etena ca katham ÃsÅteti praÓnasya vaÓÅk­tendriya÷ sann ÃsÅteti ||61||

madhusÆdana÷ : evaæ tarhi tatra ka÷ pratÅkÃra ity ata Ãha tÃnÅti | tÃnÅndriyÃïi sarvÃïi j¤Ãna-karma-sÃdhana-bhÆtÃni saæyamya vaÓÅk­tya yukta÷ samÃhito nig­hÅta-manÃ÷ sann ÃsÅta nirvÃpÃras ti«Âhet | pramÃthinÃæ kathaæ sva-vaÓÅkaraïam iti cet tatrÃha mat-para iti | ahaæ sarvÃtmÃ vÃsudeva eva para utk­«Âa upÃdeyo yasya sa mat-para ekÃnta-mad-bhakta ity artha÷ | tathÃ coktam na vÃsudeva-bhaktÃnÃm aÓubhaæ vidyate kvacit iti | yathÃ hi loke balavantaæ rÃjÃnam ÃÓritya dasyavo nig­hyante rÃjÃÓrito 'yam iti j¤ÃtvÃ ca svayam eva tad-vaÓyÃ bhavanti tathaiva bhagavantaæ sarvÃntaryÃminam ÃÓritya tat-prabhÃveïaiva du«ÂÃnÅndriyÃïi nigrÃhyÃïi punaÓ ca bhagavad-ÃÓrito 'yam iti matvÃ
tÃni tad-vaÓyÃny eva bhavantÅti bhÃva÷ | yathÃ ca bhagavad-bhakter mahÃ-prabhÃvatvaæ tathÃ vistareïÃgre vyÃkhyÃsyÃma÷ | indriya-vaÓÅkÃre phalam Ãha vaÓe hÅti | spa«Âam | tad etad vaÓÅk­tendriya÷ sann ÃsÅteti kim ÃsÅteti praÓnasyottaram uktaæ bhavati ||61||

viÓvanÃtha÷ : mat-paro mad-bhakta iti | mad-bhaktiæ vinÃ naivendriya-jaya ity agrima-granthe 'pi sarvatra dra«Âavyam | yad uktam uddhavena - 

prÃyaÓa÷ puï¬arÅkÃk«a yu¤janto yogino mana÷ |
vi«Ådanty asamÃdhÃnÃn mano-nigraha-karÓitÃ÷ |
athÃta Ãnanda-dughaæ padÃmbujaæ haæsÃ÷ Órayeran || [BhP 11.29.1-2] iti |

vaÓe hÅti sthita-praj¤asyendriyÃïi vaÓÅbhÆtÃni bhavantÅti sÃdhakÃd viÓe«a ukta÷ ||61||

baladeva÷ : nanu nirjitendriyÃïÃm apy ÃtmÃnubhavo na pratÅtas tatra ko 'bhyupÃya iti cet tatrÃha tÃnÅti | tÃni sarvÃïi saæyamya mat-paro man-ni«Âha÷ san yukta÷ k­tÃma-samÃdhir ÃsÅta ti«Âheta | mad-bhakti-prabhÃvena sarvendriya-vijaya-pÆrvikÃ svÃtma-d­«Âi÷ sulabheti bhÃva÷ | evaæ smaranti -

yathÃgnir uddhata-Óikha÷ kak«aæ dahati sÃnila÷ | 
tathÃ citta-sthito vi«ïur yoginÃæ sarva-kilbi«am || [ViP 6.7.74] ity Ãdi | 

vaÓe hÅti spa«Âam | itthaæ ca vaÓÅk­tendriyatayÃvasthiti÷ kim ÃsÅtety asyottaram uktam ||61||

__________________________________________________________

BhG 2.62-63

dhyÃyato vi«ayÃn puæsa÷ saÇgas te«ÆpajÃyate |
saÇgÃt saæjÃyate kÃma÷ kÃmÃt krodho 'bhijÃyate ||62||
krodhÃd bhavati saæmoha÷ saæmohÃt sm­ti-vibhrama÷ |
sm­ti-bhraæÓÃd buddhi-nÃÓo buddhi-nÃÓÃt praïaÓyati ||63||

ÓrÅdhara÷ : bÃhyendriya-saæyamÃbhÃve do«am uktvÃ mana÷-saæyamÃbhÃve do«am Ãha dhyÃyata iti dvÃbhyÃm | guïa-buddhyÃ vi«ayÃn dhyÃyata÷ puæsa÷ te«u saÇga Ãsaktir bhavati | ÃsaktyÃ ca te«u adhika÷ kÃmo bhavati | kÃmÃc ca kenacit pratihatÃt krodho bhavati | kiæ ca, krodhÃd iti | krodhÃt saæmoha÷ kÃryÃkÃrya-vivekÃbhÃva÷ | tata÷ ÓÃstrÃcÃryopadi«Âa-sm­ter vibhramo vicalanaæ bhraæÓa÷ | tato buddheÓ cetanÃyÃ nÃÓa÷ | v­k«Ãdi«v ivÃbhibhava÷ | tata÷ praïaÓyati m­ta-tulyo bhavati ||62-63||

madhusÆdana÷ : nig­hÅta-bÃhyendriyasyÃpi ÓabdÃdÅnvi«ayÃn dhyÃyato manasÃ puna÷ punaÓ cintayata÷ puæsas te«u vi«aye«u saÇga ÃsaÇgo mamÃtyantaæ sukha-hetava eta ity evaæ ÓobhanÃdhyÃsa-lak«aïa÷ prÅti-viÓe«a upajÃyate saÇgÃt sukha-hetutva-j¤Ãna-lak«aïÃt saæjÃyate kÃmo mamaite bhavantv iti t­«ïÃ-viÓe«a÷ | tasmÃt kÃmÃt kutaÓcit pratihanyamÃnÃt tat-pratighÃta-vi«aya÷ krodho 'bhijvalanÃtmÃbhijÃyate | krodhÃd bhavati saæmoha÷ kÃryÃkÃrya-vivekÃbhÃva-rÆpa÷ | saæmohÃt sm­ti-vibhrama÷ sm­te÷ ÓÃstrÃcÃryopadi«ÂÃrthÃnusandhÃnasya
vibhramo vicalanaæ vibhraæÓa÷ | tasmÃc ca sm­ti-bhraæÓÃd buddher aikÃtmyÃkÃra-mano-v­tter nÃÓo viparÅta-bhÃvanopacaya-do«eïa pratibandhÃd anutpattir utpannÃyÃÓ ca phalÃyogyatvena vilaya÷ | buddhi-nÃÓÃt praïaÓyati tasyÃÓ ca phala-bhÆtÃyÃ buddher vilopÃt praïaÓyati sarva-puru«ÃrthÃyogyo bhavati | yo hi puru«ÃrthÃyogyo jÃta÷ sa m­ta eveti loke vyavahriyate | ata÷ praïaÓyatÅty uktam | yasmÃd evaæ manaso nigrahÃbhÃve nig­hÅta-bÃhyendriyasyÃpi paramÃnartha-prÃptis taramÃn mahatÃ prayatnena mano nig­hïÅyÃd ity abhiprÃya÷ | ato yuktam uktaæ tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅteti ||62-63||

viÓvanÃtha÷ : sthita-praj¤asya mano-vaÓÅkÃra eva bÃhyendriya-vaÓÅkÃra-kÃraïaæ sarvathÃ mano-vaÓÅkÃrÃbhÃve tu yat syÃt tat Ó­ïv ity Ãha dhyÃyata iti | saÇga Ãsakti÷ | ÃsaktyÃ ca te«v adhika÷ kÃmo 'bhilÃ«a÷ | kÃmÃc ca kenacit pratihatÃt krodha÷ | krodhÃt saæmoha÷ kÃryÃkÃrya-vivekÃbhÃva÷ | tasmÃc ca ÓÃstropadi«Âa-svÃrthasya sm­ti-nÃÓa÷ | tasmÃc ca buddhe÷ sad-vyavasÃyasya nÃÓa÷ | tata÷ praïaÓyati saæsÃra-kÆpe patati ||62-63||

baladeva÷ : vijitendriyasyÃpi mayy aniveÓita-manasa÷ punar anartho durvÃra ity Ãha dhyÃyata iti dvyÃbhyÃm | vi«ayÃn ÓabdÃdÅn sukha-hetutva-buddhyÃ dhyÃyata÷ puna÷ punaÓ cintayato yoginas te«u saÇga Ãsaktir bhavati | saÇgÃd dhetos te«u kÃma-t­«ïÃ jÃyate | kÃmÃc ca kenacit pratihatÃt krodhaÓ citta-jvÃlas tat-pratighÃtako bhavati | krodhÃt saæmoha÷ kÃryÃkÃrya-viveka-vij¤Ãna-vilopa÷ | saæmohÃt sm­ter indriya-vijayÃdi-prayatnÃnusandher vibhramo vibhraæÓa÷ | sm­ti-bhraæÓÃd buddher Ãtma-j¤ÃnÃrthakasyÃdhyavasÃyasya nÃÓa÷ | buddhi-nÃÓÃt praïaÓyati punar vi«aya-bhoga-nimagno bhavati saæsaratÅty artha÷ | madanÃÓrayaïÃd durbalaæ
manas tÃni sva-vi«ayair yojayantÅti bhÃva÷ | tathÃ ca mano-vijigÅ«uïÃ mad-upÃsanaæ vidheyam ||62-63||

__________________________________________________________

BhG 2.64

rÃga-dve«a-viyuktais tu vi«ayÃn indriyaiÓ caran |
Ãtma-vaÓyair vidheyÃtmÃ prasÃdam adhigacchati ||64||

ÓrÅdhara÷ : nanv indriyÃïÃæ vi«aya-pravaïa-svabhÃvÃnÃæ niroddhum aÓakyatvÃd ayaæ do«o du«parihara iti sthita-praj¤atvaæ kathaæ syÃt ? ity ÃÓaÇkyÃha rÃga-dve«a iti dvÃbhyÃm | rÃga-dve«a-rahitai÷ vigata-darpair indriyai÷ vi«ayÃæÓ carann upabhu¤jÃno 'pi prasÃdaæ ÓÃntiæ prÃpnoti | rÃga-dve«a-rÃhityam evÃha Ãtmeti | Ãtmano manasa÷ vaÓyair indriyai÷ vidheyo vaÓavartÅ ÃtmÃ mano yasyeti | anenaiva kathaæ vrajetety asya caturtha-praÓnasya svÃdhÅnair indriyair vi«ayÃn gacchatÅty uttaram uktaæ bhavati ||64||

madhusÆdana÷ : manasi nig­hÅte tu bÃhyendriya-nigrahÃbhÃve 'pi na do«a iti vadan kiæ vrajetety asyottaram ÃhÃ«Âabhi÷ | yo 'samÃhita-cetÃ÷ sa bÃhyendriyÃïi nig­hyÃpi rÃga-dve«a-du«Âena manasÃ vi«ayÃæÓ cintayan puru«ÃrthÃd bhra«Âo bhavati | vidheyÃtmÃ tu tu-Óabdha÷ pÆrvasmÃd vyatirekÃrtha÷ | vaÓÅk­tÃnta÷-karaïas tu Ãtma-vaÓyair mano 'dhÅnai÷ svÃdhÅnair iti vÃ rÃga-dve«ÃbhyÃæ viyuktair virahitair indriyai÷ ÓrotrÃdibhir vi«ayÃn ÓabdÃdÅn ani«iddhÃæÓ carann upalabhamÃna÷ prasÃdaæ prasannÃtÃæ cittasya svacchatÃæ
paramÃtma-sÃk«ÃtkÃra-yogyatÃm adhigacchati | rÃga-dve«a-prayuktÃnÅndriyÃïi do«a-hetutÃæ pratipadyante | manasi sva-vaÓe tu na rÃga-dve«au | tayor abhÃve ca na tad-adhÅnendriya-prav­tti÷ | avarjanÅyatayÃ tu vi«ayopalambho na do«am ÃvahatÅti na Óuddhi-vyÃghÃta iti bhÃva÷ |

etena vi«ayÃïÃæ smaraïam api ced anartha-kÃraïaæ sutarÃæ tarhi bhogas tena jÅvanÃrthaæ vi«ayÃn bhu¤jÃna÷ katham anarthaæ na pratipadyeteti ÓaÇkÃ nirastÃ | svÃdhÅnair indriyair vi«ayÃn prÃpnotÅti ca kiæ vrajeteti praÓnasyottaram uktaæ bhavati ||64||

viÓvanÃtha÷ : mÃnasa-vi«aya-grahaïÃbhÃve sati sva-vaÓyair indriyair vi«aya-grahaïe 'pi na do«a iti vadan sthita-praj¤o vrajeta kim ity asyottaram Ãha rÃgeti | vidheyo vacane sthta ÃtmÃ mano yasya sa÷ | 

     vidheyo vinaya-grÃhÅ vacane sthita ÃÓrava÷ |
     vaÓya÷ praïayo nibh­ta-vinÅta-praÓritÃ÷ || ity amara÷ |

prasÃdam adhigacchatÅty etÃd­ÓasyÃdhikÃriïo vi«aya-grahaïam api na do«a iti kiæ vaktavyam ? pratyuta guïa eveti | sthita-praj¤asya vi«aya-tyÃga-svÅkÃrÃv eva Ãsana-vrajane te ubhe api tasya bhadre iti bhÃva÷ ||64||

baladeva÷ : manasi nirjite ÓrotrÃdi-nirjayÃbhÃvo 'pi na do«a iti bruvan vrajeta kim ity asottaram Ãha rÃgeti Ãdibhir a«Âabhi÷ | vijita-bahir-indriyo 'pi mad-anarpita-manÃ÷ paramÃrthÃd vicyuta ity uktam | yo vidheyÃtmÃ svÃdhÅna-manÃ mad-arpita-manÃs tata eva nidagdha-rÃgÃdi-mano-mala÷ sa tv Ãtma-vaÓyair mano 'dhÅnair ata eva rÃga-dve«ÃbhyÃæ viyuktair indriyai÷ ÓrotrÃdyair vi«ayÃn ni«iddhÃn ÓabdÃdÅæÓ caran bhu¤jÃno 'pi prasÃdaæ vi«ayÃsakty-Ãdi-malÃnÃgamÃd vimala-manas tam adhigacchatÅty prÃpnotÅty artha÷ ||64||

__________________________________________________________

BhG 2.65

prasÃde sarva-du÷khÃnÃæ hÃnir asyopajÃyate |
prasanna-cetaso hy ÃÓu buddhi÷ paryavati«Âhate ||65||

ÓrÅdhara÷ : prasÃde sati kiæ syÃd ity atrÃha prasÃda iti | prasÃde sati sarva-du÷kha-nÃÓa÷ | tataÓ ca prasanna-cetaso buddhi÷ prati«ÂhitÃ bhavatÅty artha÷ ||65||

madhusÆdana÷ : prasÃdam adhigacchatÅty uktaæ tatra prasÃde sati kiæ syÃd ity ucyate prasÃda iti | cittasya prasÃde svacchatva-rÆpe sati sarva-du÷khÃnÃm ÃdhyÃtmikÃdÅnÃm aj¤Ãna-vilasitÃnÃæ hÃnir vinÃÓo 'sya yater upajÃyate | hi yasmÃt prasanna-cetaso yater ÃÓu ÓÅghram eva buddhir brahmÃtmaikyÃkÃrÃ paryavati«Âhate pari samantÃd avati«Âhate sthirÃ bhavati viparÅta-bhÃvanÃdi-pratibandhÃbhÃvÃt | tataÓ ca prasÃde sati buddhi-paryavasthÃnaæ tatas tad-virodhy-aj¤Ãna-niv­tti÷ | tatas tat-kÃrya-sakala-du÷kha-hÃnir iti krame 'pi prasÃde yatrÃdhikyÃya sarva-du÷kha-hÃni-karatva-kathanam iti na virodha÷ ||65||

viÓvanÃtha÷ : buddhi÷ paryavati«Âhate sarvato-bhÃvena svÃbhÅ«Âaæprati sthirÅ-bhavatÅti vi«aya-grahaïÃbhÃvÃd api samucita-vi«aya-grahaïaæ tasya sukham iti bhÃva÷ | prasanna-cetaso iti citta-prasÃdo bhaktyaiveti j¤eyam | tayÃ vinÃ tu na citta-prasÃda iti prathama-skandha eva prapa¤citam | k­ta-vedÃnta-ÓÃstrasyÃpi vyÃsasyÃprasanna-cittasya ÓrÅ-nÃradopadi«ÂayÃ bhaktyaiva citta-prasÃda-d­«Âe÷ ||65||

baladeva÷ : prasÃde sati kiæ syÃd ity Ãha asya yogino mana÷ prasÃde sati sarve«Ãæ prak­ti-saæsarga-k­tÃnÃæ du÷khÃnÃæ hÃnir upajÃyate | prasanna-cetasa÷ svÃtma-yÃthÃtmya-vi«ayÃ buddhi÷ paryavati«Âhate sthirÃ bhavati ||65||

__________________________________________________________

BhG 2.66

nÃsti buddhir ayuktasya na cÃyuktasya bhÃvanÃ |
na cÃbhÃvayata÷ ÓÃntir aÓÃntasya kuta÷ sukham ||66||

ÓrÅdhara÷ : indriya-nigrahasya sthita-praj¤atÃ-sÃdhanatvaæ vyatireka-mukhenopapÃdayati nÃstÅti | ayuktasya avaÓÅ-k­tendriyasya nÃsti buddhi÷ | ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃm Ãtma-vi«ayÃ buddhi÷ praj¤aiva notpadyate | kutas tasyÃ÷ prati«ÂhÃ-vÃrtÃ | kuta ity atrÃha na ceti | na cÃyuktasya bhÃvanÃ dhyÃnam | bhÃvanayÃ hi buddher Ãtmani prati«ÂhÃ bhavati, sÃ ca ayuktasya yato nÃsti | na cÃbhÃvayata÷ Ãtma-dhyÃnam akurvata÷ ÓÃnti÷ Ãtmani cittoparama÷ | aÓÃntasya kuta÷ sukham mok«Ãnanda ity artha÷ ||66||

madhusÆdana÷ : imam evÃrthaæ vyatireka-mukhena dra¬hayati nÃstÅti | ayuktasyÃjita-cittasya buddhir Ãtma-vi«ayÃ Óravaïa-mananÃkhya-vedÃnta-vicÃra-janyÃ nÃsti notpadyate | tad-buddhy-abhÃve na cÃyuktasya bhÃvanÃ nididhyÃsanÃtmikÃ vijÃtÅya-pratyayÃnantaritasajÃtÅya-pratyaya-pravÃha-rÆpÃ | sarvatra na¤o 'stÅty anenÃnvaya÷ | na cÃbhÃvayata ÃtmÃnaæ ÓÃnti÷ sakÃryÃvidyÃ-niv­tti-rÆpÃ vedÃnta-vÃkya-janyÃ brahmÃtmaikya-sÃk«Ãt-k­ti÷ | aÓÃntasyÃtma-sÃk«ÃtkÃra-ÓÆnyasya kuta÷ sukhaæ mok«Ãnanda ity artha÷ ||66||

viÓvanÃtha÷ : uktam arthaæ vyatireka-mukhena dra¬hayati nÃstÅti | ayuktasyÃvaÓÅk­ta-manaso buddhir Ãtma-vi«ayiïÅ praj¤Ã nÃsti | ayuktasya tÃd­Óa-praj¤Ã-rahitasya bhÃvanÃ parameÓvara-dhyÃnaæ ca | abhÃvayato 'k­ta-dhyÃnasya ÓÃntir vi«ayoparamo nÃsti | aÓÃntasya sukham ÃtmÃnanda÷ ||66||

baladeva÷ : pÆrvoktam arthaæ vyatireka-mukhenÃha ayuktasyÃyogino mad-aniveÓita-manaso buddhir ukta-lak«aïÃ nÃsti na bhavati | ataeva tasya bhÃvanÃ tÃd­g-Ãtma-cintÃpi nÃsti | tÃd­Óam ÃtmÃnam abhÃvayata÷ ÓÃntir vi«aya-t­«ïÃ-niv­ttir nÃsti | aÓÃntasya tat-t­«ïÃkulasya sukham sva-prakÃÓÃnandÃtmÃnubhava-lak«aïaæ kuta÷ syÃt ||66||

__________________________________________________________

BhG 2.67

indriyÃïÃæ hi caratÃæ yan mano 'nuvidhÅyate |
tad asya harati praj¤Ãæ vÃyur nÃvam ivÃmbhasi ||67||

ÓrÅdhara÷ : nÃsti buddhir ayuktasya [GÅtÃ 2.66] ity atra hetum Ãha indriyÃïÃm iti | indriyÃïÃm avaÓÅk­tÃnÃæ svairaæ vi«aye«u caratÃæ madhye yadaivaikam indriyaæ mano 'nuvidhÅyate |vaÓÅk­taæ sad-indriyeïa saha gacchati, tadaivaikam indriyasya manasa÷ puru«asya vÃ praj¤Ãæ buddhiæ harati vi«aya-vik«iptÃæ karoti | kim uta vaktavyaæ bahÆni praj¤Ãæ harantÅti | yathÃ pramattasya karïadhÃrasya nÃvaæ vÃyu÷ sarvata÷ paribhramayati tadvad iti ||67||

madhusÆdana÷ : ayuktasya kuto nÃsti buddhir ity ata Ãha indriyÃïÃm iti | caratÃæ sva-vi«aye«u sva-sva-vi«aye«u pravartamÃnÃnÃm avaÓÅk­tÃnÃm indriyÃïÃæ madhye yad ekam apÅndriyam anulak«yÅk­tya mano vidhÅyate preryate pravartate iti yÃvat | karma-kartari la-kÃra÷ | tat indriyam ekam api manasÃnus­tam asya sÃdhakasya manaso vÃ praj¤Ãm Ãtma-vi«ayÃæ ÓÃstrÅyÃæ harati apanayati manasas tad-vi«ayÃvi«ÂatvÃt | yadaikam apÅndriyaæ praj¤Ãæ harati tadÃ sarvÃïi harantÅti kim u vaktavyam ity artha÷ | 

d­«ÂÃntas tu spa«Âa÷ | abhyasyeti vÃyor naukÃ-haraïa-sÃmarthyaæ na bhuvÅti sÆcayitum ambhasÅty uktam | evaæ dÃr«ÂÃntike 'py ambha÷-sthÃnÅye manaÓ cÃ¤calye saty eva praj¤Ã-haraïa-sÃmarthyam indriyasya na tu bhÆ-sthÃnÅye mana÷-sthairya iti sÆcitam ||67||

viÓvanÃtha÷ : ayuktasya buddhir nÃstÅty upapÃdayati indriyÃïÃæ sva-sva-vi«aye«u caratÃæ madhye yan mama ekam indriyam anuvidhÅyate | puæsÃæ sarvendriyÃnuvarti÷ kriyate, tad eva mano 'sya praj¤Ãæ buddhiæ harati | yathÃmbhasi nÅyamÃnÃæ nÃvaæ pratikÆlo vÃyu÷ ||67||

baladeva÷ : man-niveÓita-manaskatayeindriya-niyamanÃbhÃve do«am Ãha indriyÃïÃm iti | vi«aye«u caratÃm avijitÃnÃm indriyÃïÃæ madhye yad ekaæ Órotraæ vÃ cak«ur vÃnulak«yÅk­tya mano vidhÅyate pravartate, tad ekam evendriyaæ manasÃnugatam asya pravartakasya praj¤Ãæ viviktÃtma-vi«ayÃæ haraty apanayati manasasas tad-vi«ayÃk­«ÂatvÃt | kiæ puna÷ ? sarvÃïi tÃnÅti | pratikÆlo vÃyur yathÃmbhasi nÅyamÃnÃæ nÃvaæ tadvat ||67||

__________________________________________________________

BhG 2.68

tasmÃd yasya mahÃbÃho nig­hÅtÃni sarvaÓa÷ |
indriyÃïÅndriyÃrthebhyas tasya praj¤Ã prati«ÂhitÃ ||68||

ÓrÅdhara÷ : indriya-saæyamasya sthita-praj¤atve sÃdhanatvaæ coktam upasaæharati tasmÃd iti | sÃdhanatvopasaæhÃre tasya praj¤Ã prati«ÂhitÃ j¤Ãtavyety artha÷ | mahÃbÃho ! iti sambodhayan vairi-nigrahe samarthasya tavÃtrÃpi sÃmarthyaæ bhaved iti sÆcayati ||68||

madhusÆdana÷ : hi yasmÃd evaæ tasmÃd iti | sarvaÓa÷ sarvÃïi samanaskÃni | he mahÃbÃho iti sambodhayan sarva-Óatru-nivÃraïa-k«amatvÃd indriya-Óatru-nivÃraïe 'pi tvaæ k«amo 'sÅti sÆcayati | spa«Âam anyat | tasyeti siddhasya sÃdhakasya ca parÃmarÓa÷ | indriya-saæyamasya sthita-praj¤aæ prati lak«aïatvasya mumuk«uæ prati praj¤Ã-sÃdhanatvasya copasaæharaïÅyatvÃt ||68||

viÓvanÃtha÷ : yasya nig­hÅta-manasa÷ | he mahÃ-bÃho ! iti yathÃ ÓatrÆn nig­hïÃsi, tathÃ mano 'pi nig­hÃïeti bhÃva÷ ||68||

baladeva÷ : tasmÃd iti | yasya man-ni«Âha-manasa÷ prati«ÂhitÃtma-ni«ÂhÃ bhavati | he mahÃbÃho iti yathÃ ripÆn nig­hïÃsi tathendriyÃïi nig­hÃïety artha÷ | ebhi÷ Ólokair bhagavan-nivi«Âatayendriya-vijaya÷ sthita-praj¤asya siddhasya svÃbhÃvika÷ | sÃdhakasya tu sÃdhana-bhÆta iti bodhyam ||68||

__________________________________________________________

BhG 2.69

yÃ niÓÃ sarva-bhÆtÃnÃæ tasyÃæ jÃgarti saæyamÅ |
yasyÃæ jÃgrati bhÆtÃni sÃ niÓÃ paÓyato mune÷ ||69||

ÓrÅdhara÷ : nanu na kaÓcid api prasupta iva darÓanÃdi-vyÃpÃra-ÓÆnya÷ sarvÃtmanÃ nig­hÅtendriyo loke d­Óyate | ato 'saktÃvitam idaæ lak«aïam ity ÃÓaÇkyÃha yÃ niÓeti | sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ yÃ niÓÃ | niÓeva niÓÃ Ãtma-ni«ÂhÃ | aj¤Ãna-dhvÃntÃv­ta-matÅnÃæ tasyÃæ darÓanÃdi-vyÃpÃrÃbhÃvÃt | tasyÃæ Ãtma-ni«ÂhÃyÃæ saæyamÅ nig­hÅtendriyo jÃgrati prabudhyante | sÃtma-tattvaæ paÓyato muner niÓÃ | tasyÃæ darÓanÃdi-vyÃpÃras tasya nÃsti ity artha÷ | etad uktaæ bhavati - yathÃ divÃndhÃnÃm ulukÃdÅnÃæ rÃtrÃv eva darÓanaæ na tu divase | evaæ brahmaj¤asyonmÅlitÃk«asyÃpi brahmaïy eva d­«Âi÷
| na tu vi«aye«u | ato nÃsambhÃvitam idaæ lak«aïam iti ||69||

madhusÆdana÷ : tad evaæ mumuk«uïÃ praj¤Ã-sthairyÃya prayatna-pÆrvakam indriya-saæyama÷ kartavya ity uktaæ sthita-praj¤asya tu svata÷ siddha eva sarvendriya-saæyama ity Ãha yÃ niÓeti | yÃ vedÃnta-vÃkya-janita-sÃk«ÃtkÃra-rÆpÃhaæ brahmÃsmÅti  praj¤Ã sarva-bhÆtÃnÃm aj¤ÃnÃæ niÓeva niÓÃ tÃn praty aprakÃÓa-rÆpatvÃt | tasyÃæ brahma-vidyÃ-lak«aïÃyÃæ sarva-bhÆta-niÓÃyÃæ jÃgarti aj¤Ãna-nidrÃyÃ÷ prabuddha÷ san sÃvadhÃno vartate saæyamÅndriya-saæyamavÃn sthita-praj¤a ity artha÷ | yasyÃæ tu dvaita-darÓana-lak«aïÃyÃm avidyÃ-nidrÃyÃæ prasuptÃny eva bhÆtÃni jÃgrati svapnavad
vyavaharanti sÃ niÓÃ na prakÃÓata Ãtma-tattvaæ paÓyato 'parok«atayÃ mune÷ sthita-praj¤asya | yÃvad dhi na prabudhyate tÃvad eva svapna-darÓanaæ bodhya-paryantatvÃd bhramasya tattva-j¤Ãna-kÃle tu na bhrama-nimitta÷ kaÓcid vyavahÃra÷ | tad uktaæ vÃrtika-kÃrai÷ -

kÃraka-vyavahÃre hi Óuddhaæ vastu na vÅk«yante |
Óuddhe vastuni siddhe ca kÃraka-vyÃp­tis tathÃ ||
kÃkolÆka-niÓevÃyaæ saæsÃro 'j¤Ãtma-vedino÷ |
yÃ niÓÃ sarva-bhÆtÃnÃm ity avocat svayaæ hari÷ || iti |

tathÃ ca yasya viparÅta-darÓanaæ tasya na vastu-darÓanaæ viparÅta-darÓanasya vastv-adarÓana-janyatvÃt | yasya ca vastu-darÓanaæ tasya na viparÅta-darÓanaæ viparÅta-darÓana-kÃraïasya vastv-adarÓanasya vastu-darÓanena bÃdhitatvÃt | tathÃ ca Óruti÷ - yatra vÃ anyad iva syÃt tatrÃnyo 'nyat paÓyet | yatra svasya sarvam ÃtmaivÃbhÆt tat kena kaæ paÓyet || iti vidyÃvidyayor vyavasthÃm Ãha | yathÃ kÃkasya rÃtry-andhasya dinam ulÆkasya divÃndhasya niÓÃ rÃtrau paÓyataÓ colÆkasya yad dinaæ rÃtrir eva sÃ kÃkasyeti mahad ÃÓcaryam etat | atas tattva-darÓibhi÷ katham Ãvidyaka-kriyÃ-kÃrakÃdi-vyavahÃra÷ syÃd iti svata÷ siddha eva tasyendriya-saæyama ity artha÷ ||69||

viÓvanÃtha÷ : sthita-praj¤asya tu svata÷-siddha eva sarvendriya-nigraha ity Ãha yeti | buddhir hi dvividhÃ bhavati Ãtma-pravaïÃ vi«aya-pravaïÃ ca | tatra yÃ Ãtma-pravaïÃ buddhi÷ sÃ sarva-bhÆtÃnÃæ niÓÃ | niÓÃyÃæ kiæ kiæ syÃd iti tasyÃæ svapanto janÃ yathÃ na jÃnanti, tathaiva Ãtma-pravaïa-buddhau prÃpyamÃïaæ vastu sarva-bhÆtÃni na jÃnanti | kintu tasyÃæ saæyamÅ sthita-praj¤o jÃgarti | na tu svapiti | ata Ãtma-buddhi-ni«Âham Ãnandaæ sÃk«Ãd anubhavati | yasyÃæ vi«aya-pravaïÃyÃæ buddhau bhÆtÃni jÃgrati, tan-ni«Âhaæ vi«aya-sukha-Óoka-mohÃdikaæ sÃk«Ãd anubhavanti na tu tatra
svapanti | sÃ mune÷ sthita-praj¤asya niÓÃ tan-ni«Âhaæ kim api nÃnubhavati ity artha÷ | kintu paÓyata÷ sÃæsÃrikÃnÃæ sukha-du÷kha-pradÃn vi«ayÃn tatraudÃsÅnyenÃvalokayata÷ svabhogyÃn vi«ayÃn api yathocitaæ nirlepam ÃdadÃnasyety artha÷ ||69||

baladeva÷ : sÃdhakÃvasthasya sthita-praj¤asyendriya-saæyama÷ prayatna-sÃdhya ity uktam | siddhÃvasthasya tu tasya tan-niyama÷ svÃbhÃvika ity Ãha yÃ niÓeti | viviktÃtma-ni«ÂhÃ vi«aya-ni«ÂhÃ ceti buddhir dvividhÃ | yÃtma-ni«ÂhÃ buddhi÷ sarva-bhÆtÃnÃæ niÓÃ-rÆpakeïopamÃtra vyajyate rÃtri-tulyÃ tadvad aprakÃÓikÃ | rÃtrÃv ivÃtma-ni«ÂhÃyÃæ buddhau svapanto janÃs tal-labhyam ÃtmÃnaæ sarve nÃnubhavantÅty artha÷ | saæyamÅ jitendriyas tu tasyÃæ jÃgarti na tu svapiti | tayÃ labhyam ÃtmÃnam anubhavatÅty artha÷ | yasyÃæ vi«ya-ni«ÂhÃyÃæ buddhau bhÆtÃnio jÃgrati vi«aya-bhogÃn anubhavanti na tu
tatra svapanti sÃ mune÷ sthita-praj¤asya niÓÃ | tasya vi«aya-bhogÃprakÃÓikety artha÷ | kÅd­Óasyety Ãha paÓyata iti | ÃtmÃnaæ sÃk«Ãd anubhavata÷ prÃrabdhaÃk­«ÂÃn vi«ayÃn apy audÃsÅnyena bhu¤jÃnasya cety artha÷ | nartakÅ-mÆrdha-ghaÂÃvadhÃna-nyÃyenÃtma-d­«Âer na tad-anya-rasa-graha iti bhÃva÷ | 

__________________________________________________________

BhG 2.70

ÃpÆryamÃïam acala-prati«Âhaæ
samudram Ãpa÷ praviÓanti yadvat |
tadvat kÃmÃ yaæ praviÓanti sarve
sa ÓÃntim Ãpnoti na kÃma-kÃmÅ ||70||

ÓrÅdhara÷ : nanu vi«aye«u d­«Ây-abhÃve katham asau tÃn bhuÇkte ity apek«ÃyÃm Ãha ÃpÆryamÃïam iti | nÃnÃ-nada-nadÅnbhir ÃpÆryamÃïam api acala-prati«Âham anatikrÃnta-maryÃdam eva samudraæ punar api anyÃ Ãpo yathÃ praviÓanti tathÃ kÃmÃ vi«ayÃ yaæ munim antar-d­«Âiæ bhogair avikriyamÃïam eva prÃrabdha-karmabhir Ãk«iptÃ÷ santa÷ praviÓanti sa ÓÃntim kaivalyaæ prÃpnoti | na tu kÃma-kÃmÅ bhoga-kÃmanÃ-ÓÅla÷ ||70||

madhusÆdana÷ : etÃd­Óasya sthita-praj¤asya sarva-vik«epa-ÓÃntir apy artha-siddheti sa-d­«ÂÃntam Ãha ÃpÆryamÃïam iti | sarvÃbhir nadÅbhir ÃpÆryamÃïaæ santaæ v­«Ây-Ãdi-prabhavÃ api sarvÃ Ãpa÷ samudraæ praviÓanti | kÅd­Óam acala-prati«Âham anatikrÃnta-maryÃdam | acalÃnÃæ mainÃkÃdÅnÃæ prati«ÂhÃ yasminn iti vÃ gÃmbhÅryÃtiÓaya ukta÷ | yadvad yena prakÃreïa nirvikÃratvena tadvat tenaiva nirvikÃratva-prakÃreïa yaæ sthita-praj¤aæ nirvikÃram eva santaæ kÃmÃ aj¤air lokai÷ kÃmyamÃnÃ÷ ÓabdÃdyÃ÷ sarve vi«ayÃ avarjanÅyatayÃ prÃrabdha-karma-vaÓÃt praviÓanti na tu vikartuæ Óaknuvanti sa mahÃ-samudra-sthÃnÅya÷
sthita-praj¤a÷ ÓÃntiæ sarva-laukikÃlaukika-karma-vik«epa-niv­ttiæ bÃdhitÃnuv­ttÃvidyÃ-kÃrya-niv­ttiæ cÃpnoti j¤Ãna-balena | na kÃma-kÃmÅ kÃmÃn vi«ayÃn kÃmayituæ ÓÅlaæ yasya sa kÃma-kÃmy aj¤a÷ ÓÃntiæ samÃkhyÃtÃæ nÃpnoti | api tu sarvadÃ laukikÃlaukika-karma-vik«epeïa mahati kleÓÃrïave magno bhavatÅti vÃkyÃrtha÷ | etena j¤Ãnina eva phala-bhÆto vidvat-saænyÃsas tasyaiva ca sarva-vik«epa-niv­tti-rÆpÃ jÅvan-muktir daivÃddhnÅna-vi«aya-bhoge 'pi nirvikÃratety-Ãdikam uktaæ veditavyam ||70||

viÓvanÃtha÷ : vi«aya-grahaïe k«obha-rÃhityam eva nirlepety Ãha ÃpÆryamÃïam iti | yathÃ var«Ãsu itas tata÷ nÃdeyÃ Ãpa÷ samudraæ praviÓanti kÅd­Óam | Ã Å«ad api ÃpÆryamÃïam tÃvatÅbhir apy adbhi÷ pÆrayituæ na Óakyam | acala-prati«Âham anatikrÃnta-maryÃdaæ tadvad eva kÃmÃ vi«ayÃ yaæ praviÓanti bhogyatvenÃyÃnti | yathÃ apÃæ praveÓe apraveÓe vÃ samudro na kam api viÓe«am Ãpadyate | evam eva ya÷ kÃmÃnÃæ bhoge abhoge ca k«obha-rahita eva syÃt sa sthita-praj¤a÷ | ÓÃntiæ j¤Ãnam ||70||

baladeva÷ : uktaæ bhÃvaæ sphuÂayann Ãha ÃpÆryeti | svarÆpeïaivÃpÆryamÃïaæ tathÃpy acala-prati«Âham anullaÇghita-velaæ samudraæ yathÃpo 'nyÃ var«odbhavÃ nadya÷ praviÓanti, na tu tatra ki¤cid viÓe«aæ Óaknuvanti kartuæ, tadvat sarve kÃmÃ÷ prÃrabdhÃk­«ÂÃ vi«ayÃ yaæ praviÓanti na tu vikartuæ prabhavanti sa ÓÃntim Ãpnoti | ÓabdÃdi«u tad indriya-gocare«v api sat svÃtmÃnandÃnubhava-t­ptair vikÃra-leÓam apy avindan sthita-praj¤a ity artha÷ | ya÷ kÃma-kÃmÅ vi«aya-lipsu÷ sa tÆkta-lak«aïÃæ ÓÃntiæ nÃpnoti ||70||

__________________________________________________________

BhG 2.71

vihÃya kÃmÃn ya÷ sarvÃn pumÃæÓ carati ni÷sp­ha÷ |
nirmamo nirahaækÃra÷ sa ÓÃntim adhigacchati ||71||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt vihÃyeti | prÃptÃn kÃmÃn vihÃya tyaktvopek«ya aprÃpte«u ca ni÷sp­ha÷ yato nirahaÇkÃro 'taeva tad-bhoga-sÃdhane«u nirmama÷ sann antar-d­«Âir bhÆtvÃ yaÓ carati prÃrabdha-vaÓena bhogÃn bhuÇkte | yatra kutrÃpi gacchati vÃ | sa ÓÃntim prÃpnoti ||71||

madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt vihÃyeti | prÃptÃn api sarvÃn bÃhyÃn g­ha-k«etrÃdÅnÃntarÃn manorÃjya-rÆpÃn vÃsanÃ-mÃtra-rÆpÃæÓ ca pathi gacchaæs t­ïa-sparÓa-rÆpÃn kÃmÃæs trividhÃn vihÃyopek«ya ÓarÅra-jÅvana-mÃtre 'pi nisp­ha÷ san | yato nirahaÇkÃra ÓarÅrendriyÃdÃv ayam aham ity abhimÃna-ÓÆnya÷ | vidyÃvattvÃdi-nimittÃtma-sambhÃvanÃ-rahita iti vÃ | ato nirmama÷ ÓarÅra-yÃtrÃ-mÃtrÃrthe 'pi prÃrabdha-karmÃk«ipte kaupÅnÃcchÃdanÃdau mamedam ity abhimÃna-varjita÷ san ya÷ pumÃæÓ carati prÃrabdha-karma-vaÓena bhogÃn bhuÇkte yÃd­cchikatayÃ yatra kvÃpi gacchatÅti vÃ | sa evaæbhÆta÷ sthita-praj¤a÷ ÓÃntiæ
sarva-saæsÃra-du÷khoparama-lak«aïÃm avidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttim adhigacchati j¤Ãna-balena prÃpnoti | tad etad Åd­Óaæ vrajanaæ sthita-praj¤asyeti caturtha-praÓnasyottaraæ parisamÃptam ||71||

viÓvanÃtha÷ : kaÓcit tu kÃme«u aviÓvasan naiva tÃn bhuÇkte ity Ãha | vihÃyeti nirahaÇkÃro nirmama iti deha-daihike«u ahaætÃ-mamatÃ-ÓÆnya÷ ||71||

baladeva÷ : vihÃyeti | prÃptÃn kÃmÃn vi«ayÃn sarvÃn vihÃya ÓarÅropajÅvana-mÃtre 'pi nirmamo mamtÃ-ÓÆnya÷ nirahaÇkÃro 'nÃtmani ÓarÅre ÃtmÃbhimÃna-ÓÆnyaÓ carati tad-upajÅvana-mÃtraæ bhak«ayati yatra kvÃpi gacchati vÃ sa ÓÃntiæ labhate iti vrajeta kim ity asyottaram ||71||

__________________________________________________________

BhG 2.72

e«Ã brÃhmÅ sthiti÷ pÃrtha nainÃæ prÃpya vimuhyati |
sthitvÃsyÃm anta-kÃle 'pi brahma-nirvÃïam ­cchati ||72||

ÓrÅdhara÷ : uktÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ stuvann upasaæharati e«eti | brÃhmÅ sthitir brahma-j¤Ãna-ni«ÂhÃ | e«aivaævidhÃ | enÃæ parameÓvarÃrÃdhanena viÓuddhÃnta÷karaïa÷ pumÃn prÃpya na vimuhyati | puna÷ saæsÃra-mohaæ na prÃpnoti | yato 'nta-kÃle m­tyu-samaye 'py asyÃæ lak«a-mÃtram api sthitvÃ brahma-nirvÃïam brahmaïi nirvÃïaæ layam ­cchati prÃpnoti | kiæ punar vaktavyaæ bÃlyam Ãrabhya sthitvÃ prÃpnotÅti ||72||

Óoka-paÇka-nimagnaæ ya÷ sÃÇkhya-yogopadeÓata÷ |
ujjahÃrÃrjunaæ bhaktaæ sa k­«ïa-Óaraïaæ mama ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmik­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
dvitÅyo 'dhyÃya÷ 
||2||

madhusÆdana÷ : tad evaæ caturïÃæ praÓnÃnÃm uttara-vyÃjena sarvÃïi sthita-praj¤a-lak«aïÃni mumuk«u-kartavyatayÃ kathitÃni | samprati karma-yoga-phala-bhÆtÃæ sÃÇkhya-ni«ÂhÃæ stuvann upasaæharati e«eti | e«Ã sthita-praj¤a-lak«aïa-vyÃjena kathitÃ | e«Ã te 'bhihitÃ sÃÇkhye buddhir iti ca prÃg uktÃ sthitir ni«ÂhÃ sarva-karma-saænyÃsa-pÆrvaka-paramÃtma-j¤Ãna-lak«aïÃ brÃhmÅ brahma-vi«ayÃ | he pÃrtha ! enÃæ sthitiæ prÃpya ya÷ kaÓcid api pnar na vimuhyati | na hi j¤Ãna-bÃdhitasyÃj¤Ãnasya puna÷ sambhavo 'sti anÃditvenotpatty-asambhavÃt | asyÃæ sthitÃv anta-kÃle 'pi antye 'pi vaayasi sthitvÃ brahma-nirvÃïaæ
brahmaïi nirvÃïaæ nirv­ttiæ brahma-rÆpaæ nirvÃïam iti vÃ | ­cchati gacchaty abhedena | kim u vaktavyaæ yo bramacaryÃd eva saænyasya yÃvaj-jÅvam asyÃæ brÃhmyÃæ sthitÃv avati«Âhate sa brahma-nirvÃïam ­cchatÅty api-ÓabdÃrtha÷ ||72||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm sarva-gÅtÃrtha-sÆtraïaæ nÃma 
dvitÅyo 'dhyÃya÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ : upasaæharati e«eti | brÃhmÅ brahma-prÃpikÃ | anta-kÃle m­tyu-samaye 'pi | kiæ punar ÃbÃlyam ||72||

j¤Ãnaæ karma ca vispa«Âam aspa«Âaæ bhaktim uktavÃn |
ataevÃyam adhyÃya÷ ÓrÅ-gÅtÃ-sÆtram ucyate ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
ÓrÅ-gÅtÃsu dvitÅyo 'yaæ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||2||

baladeva÷ : sthita-praj¤atÃæ stauti e«eti | brÃhmÅ brahma-prÃpikÃ | anta-kÃle carame vayasi | kiæ punar ÃkaumÃraæ brahma ­cchati labhate | nirvÃïam am­ta-rÆpaæ tat pradam ity artha÷ | nanu tasyÃæ sthita÷ kathaæ brahma prÃpnoti | tat-prÃptes tad-bhakti-hetukatvÃd iti ced ucyate | tasyÃs tad-bhakti-hetukatvÃt tad-bhakti-hetutvÃc ca tat-prÃpakateti ||72||
ni«kÃma-karmabhir j¤ÃnÅ harim eva smaran bhavet |
anyathÃ vighna eveti dvitÅyo 'dhyÃya-nirïaya÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye dvitÅyo 'dhyÃya÷ |
||2||




[*ENDNOTE] Only found in Manu.
[*ENDNOTE] This is a reference to chapter 11.25. See VCT to 18.28.



**********************************************************


Bhagavadgita 3


BhG 3.1

arjuna uvÃca
jyÃyasÅ cet karmaïas te matÃ buddhir janÃrdana |
tat kiæ karmaïi ghore mÃæ niyojayasi keÓava || 1 ||

ÓrÅdhara÷ : 

sÃÇkhye yoge ca vai«amyaæ matvÃ mugdhÃya ji«ïave |
tayor bheda-nirÃsÃya karma-yoge udÅryate ||

evaæ tÃvad aÓocyÃn anvaÓocas tvam [GÅtÃ 2.11] ity ÃdinÃ prathamaæ mok«a-sÃdhanatvena dehÃtma-viveka-buddhir uktÃ | tad-anantaram e«Ã te 'bhihitÃ sÃÇkhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïu [GÅtÃ 2.39] ity ÃdinÃ karma coktam | na ca tayor guïa-pradhÃna-bhÃva÷ spa«Âaæ darÓita÷ | tatra buddhi-yuktasya sthita-praj¤asya ni«kÃmatva-niyatendriyatva-nirahaÇkÃratvÃdy-abhidhÃnÃd e«Ã brÃhmÅ sthiti÷ pÃrtha [GÅtÃ 2.72] iti sapraÓaæsam upasaæhÃrÃc ca buddhi-karmaïor madhye buddhe÷ Óre«Âhatvaæ bhagavato 'bhipretaæ manvÃno 'rjuna uvÃca jyÃyasÅ ced iti | karmaïa÷ sakÃÓÃt mok«ÃntaraÇgatvena buddhir jyÃyasÅ adhikatarÃ Óre«ÂhÃ
cet tava saæmatÃ tarhi kim arthaæ tasmÃd yudhyasveti tasmÃd utti«Âeti ca vÃraæ vÃraæ vadan ghore hiæsÃtmake karmaïi mÃæ niyojayasi pravartayasi ||1||

madhusÆdana÷ : evaæ tÃvat prathamenÃdhyÃyenopodghÃtito dvitÅyenÃdhyÃyena k­tsna÷ ÓÃstrÃrtha÷ sÆtrita÷ | tathÃ hi-Ãdau ni«kÃma-karma-ni«ÂhÃ | tato 'nta÷karaïa-Óuddhi÷ | tata÷ Óama-damÃdi-sÃdhana-pura÷sara÷ sarva-karma-saænyÃsa÷ | tato vedÃnta-vÃkya-vicÃra-sahitÃ bhagavad-bhakti-ni«ÂhÃ | tatas tattva-j¤Ãna-ni«ÂhÃ tasyÃ÷ phalaæ ca triguïÃtmakÃvidyÃ-niv­ttyÃ jÅvan-mukti÷ prÃrabdha-karma-phala-bhoga-paryantaæ tad-ante ca videha-mukti÷ | jÅvan-mukti-daÓÃyÃæ ca parama-puru«ÃrthÃlambanena para-vairÃgya-prÃptir daiva-sampad-ÃkhyÃ ca Óubha-vÃsanÃ tad-upakÃriïy-ÃdeyÃ
| Ãsura-sampadas tu rÃjasÅ tÃmasÅ ceti heyopÃdeya-vibhÃgena k­tsna-ÓÃstrÃrtha-parisamÃpti÷ |

tatra yogastha÷ kuru karmÃïi [GÅtÃ 2.48] ityÃdinÃ sÆtritÃ sattva-Óuddhi-sÃdhana-bhÆtÃ ni«kÃma-karma-ni«ÂhÃ sÃmÃnya-viÓe«a-rÆpeïa t­tÅya-caturthÃbhyÃæ prapa¤cyate | tata÷ ÓuddhÃnta÷karaïasya Óama-damÃdi-sÃdhana-sampatti-pura÷sarÃ vihÃya kÃmÃn ya÷ sarvÃn [GÅtÃ 2.71] ity ÃdinÃ sÆtritÃ sarva-karma-saænyÃsa-ni«ÂhÃ saÇk«epa-vistara-rÆpeïa pa¤cama-«a«ÂhÃbhyÃm | etÃvatÃ ca tvaæ-padÃrtho 'pi nirÆpita÷ | tato vedÃnta-vÃkya-vicÃra-sahitÃ yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtÃ 2.61] ity ÃdinÃ sÆtritÃneka-prakÃrÃ bhagavad-bhakti-ni«ÂhÃdhyÃya-«aÂkena pratipÃdyate | tÃvatÃ ca tat-padÃrtho 'pi nirÆpita÷ | praty adhyÃyaæ
cÃvÃntara-saÇgatim avÃntara-prayojana-bhedaæ ca tatra tatra pradarÓayi«yÃma÷ | tatas tattvaæ-padÃrthaikya-j¤Ãna-rÆpÃ vedÃvinÃÓinaæ nityaæ [GÅtÃ 2.21] ity ÃdinÃ sÆtritÃ tattva-j¤Ãna-ni«ÂhÃ trayodaÓe prak­ti-puru«a-viveka-dvÃrÃ prapa¤citÃ | j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃæ ca phalaæ traiguïya-vi«ayÃ vedÃ nistraiguïyo bhavÃrjuna [GÅtÃ 2.45] ity ÃdinÃ sÆtritÃ traiguïya-niv­ttiÓ caturdaÓe saiva jÅvan-muktir iti guïÃtÅta-lak«aïa-kathanena prapa¤citÃ | tadÃ gantÃsi nirvedaæ [GÅtÃ 2.52] ity ÃdinÃ sÆtritÃ para-vairÃgya-ni«ÂhÃ saæsÃra-v­k«a-ccheda-dvÃreïa pa¤ca-daÓe | du÷khe«v anudvigna-manÃ÷ [GÅtÃ 2.56] ity ÃdinÃ sthita-praj¤a-lak«aïena
sÆtritÃ para-vairÃgyopakÃriïÅ daivÅ sampad ÃdeyÃ yÃm imÃæ pu«pitÃæ vÃcaæ [GÅtÃ 2.42] ity ÃdinÃ sÆtritÃ tad-virodhiny ÃsurÅ sampac ca heyÃ «o¬aÓe | daiva-sampado  'sÃdhÃraïaæ kÃraïaæ ca sÃttvikÅ ÓraddhÃ nirdvandvo nitya-sattva-stho [GÅtÃ 2.45] ity ÃdinÃ sÆtritÃ tad-virodhi-parihÃreïa saptadaÓe | evaæ saphalÃ j¤Ãna-ni«ÂhÃdhyÃya-pa¤cakena pratipÃditÃ | a«ÂÃdaÓena ca pÆrvokta-sarvopasaæhÃra iti k­tsna-gÅtÃrtha-saÇgati÷ |

tatra pÆrvÃdhyÃye sÃÇkhya-buddhim ÃÓritya j¤Ãna-ni«ÂhÃ bhagavatoktÃ e«Ã te 'bhihitÃ sÃÇkhye buddhi÷ [GÅtÃ 2.39] iti | tathÃ yoga-buddhim ÃÓritya karma-ni«ÂhoktÃ yoge tv imÃæ Ó­ïu ity Ãrabhya karmaïy evÃdhikÃras te ... mÃ te saÇgo 'stv akarmaïi [GÅtÃ 2.47] ity antena | na cÃnayor ni«Âhayor adhikÃri-bheda÷ spa«Âam upadi«Âo bhagavatÃ | na caikÃdhikÃrikatvam evobhayo÷ samuccayasya vivak«itatvÃd iti vÃcyam | dÆreïa hy avaraæ karam buddhi-yogÃd dhana¤jaya [GÅtÃ 2.49] iti karma-ni«ÂhÃyÃ buddhi-ni«ÂhÃpek«ayÃ nik­«ÂatvÃbhidhÃnÃt | yÃvÃn artha udapÃne [GÅtÃ 2.46] ity atra ca j¤Ãna-phale sarva-karma-phalÃntarbhÃvasya darÓitatvÃt | sthita-praj¤a-lak«aïam
uktvÃ ca e«Ã brÃhmÅ sthiti÷ pÃrtha [GÅtÃ 2.72] iti sapraÓaæsam j¤Ãna-phalopasaæhÃrÃt | yÃ niÓÃ sarva-bhÆtÃnÃæ [GÅtÃ 2.69] ity Ãdau j¤Ãnino dvaita-darÓanÃbhÃvena karmÃnu«ÂhÃnÃsambhavasya coktatvÃt | avidyÃ-niv­tti-lak«aïe mok«a-phale j¤Ãna-mÃtrasyaiva lokÃnusÃreïa sÃdhanatva-kalpanÃt | tam eva viditvÃtim­tyum eti nÃnya÷ panthÃ vidyate 'nayanÃya [ÁvetU 3.8] iti ÓruteÓ ca |

nanu tarhi tejas-timirayor iva virodhinor j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayÃsambhavÃd bhinnÃdhikÃrikatvam evÃstu | satyam | naivaæ sambhavati ekam arjunaæ prati tÆbhayopadeÓo na yukta÷ | nahi karmÃdhikÃriïaæ prati j¤Ãna-ni«Âhopade«Âum ucitÃ na vÃ j¤ÃnÃdhikÃriïaæ prati karma-ni«ÂhÃ | ekam eva prati vikalpenobhayopadeÓa iti cet, na | utk­«Âa-nik­«Âayor vikalpÃnupapatte÷ | avidyÃ-niv­tty-upalak«itÃtma-svarÆpe mok«e tÃratamyÃsambhavÃc ca | tasmÃj j¤Ãna-karma-ni«Âhayor bhinnÃdhikÃrikatve ekaæ pratyupadeÓÃyogÃd ekÃdhikÃrikatve ca viruddhayo÷ samuccayÃsambhavÃt karmÃpek«ayÃ j¤Ãna-praÓastyÃnupapatteÓ ca vikalpÃbhyupagame cotk­«Âam
anÃyÃsa-sÃdhyaæ j¤Ãnaæ vihÃya nik­«Âam anekÃyÃsa-bahulaæ karmÃnu«ÂhÃtum ayogyam iti matvÃ paryÃkulÅbhÆta-buddhir arjuna uvÃca jyÃyasÅ ced iti | 

he janÃrdana ! sarvair janair ardyate yÃcyate svÃbhila«ita-siddhaya iti tvaæ tathÃbhÆto mayÃpi Óreyo 'niÓcayÃrthaæ yÃcyasa iti naivÃnucitam iti sambodhanÃbhiprÃya÷ | karmaïo ni«kÃmÃd api buddhir Ãtma-tattva-vi«ayÃ jyÃyasÅ praÓastatarÃ ced yadi te tava matÃ tat tadÃ kiæ karmaïi ghore hiæsÃdy-anekÃyÃsa-bahule mÃm atibhaktaæ niyojayasi karmaïy evÃdhikÃras ta ity ÃdinÃ viÓe«eïa prerayasi | he keÓava sarveÓvara | sarveÓvarasya sarve«Âa-dÃyinas tava mÃæ bhaktaæ Ói«yas te 'haæ ÓÃdhi mÃm ity ÃdinÃ tvad-eka-Óaraïatayopasannaæ prati pratÃraïÃ noicitety abhiprÃya÷ ||1||

viÓvanÃtha÷ : 

      ni«kÃmam arpitaæ karma t­tÅye tu prapa¤cyate |
     kÃma-krodha-jigÅ«ÃyÃæ viveko 'pi pradarÓyate ||

pÆrva-vÃkye«u j¤Ãna-yogÃn ni«kÃma-karma-yogÃc ca nistraiguïya-prÃpakasya guïÃtÅta-bhakti-yogasya utkar«am Ãkalayya tatraiva svautsukyam abhivya¤jan sva-dharme saægrÃme pravartakaæ bhagavantaæ sakhya-bhÃvenopÃlabhate | jyÃyasÅ Óre«ÂhÃ buddhir vyavasÃyÃtmikÃ guïÃtÅtÃ bhaktir ity artha÷ | ghore yuddha-rÆpe karmaïi kiæ niyojayasi pravartayasi | he janÃrdana janÃn svajanÃn svÃj¤ayÃ pÅ¬ayasÅty artha÷ | na ca tavÃj¤Ã kenÃpi anyathÃ kartuæ Óakyata ity Ãha | he keÓava ko brahmÃ ÅÓo mahÃdeva÷ | tÃv api vayase vaÓÅkaro«i ||1||

baladeva÷ :

     t­tÅye karma-ni«kÃmaæ vistareïopavarïitam |
     kÃmÃder vijayopÃyo durjayasyÃpi darÓita÷ ||

pÆrvatra k­pÃlu÷ pÃrthasÃrathir aj¤Ãna-kardama-nimagnaæ jagat svÃtma-j¤ÃnopÃsanopadeÓena samuddidhÅr«us tad-aÇga-bhÆtÃæ jÅvÃtma-yÃthÃtmya-buddhim upadiÓya tad-upÃyatayÃ ni«kÃmakam abuddhim upadi«ÂavÃn | ayam evÃrtho viniÓcayÃya caturbhir adhyÃyair vidhÃntarair varïyate | tatra karma-buddhi-ni«pÃdyatvÃj jÅvÃtma-buddhe÷ Óre«Âhaæ sthitam | tatrÃrjuna÷ p­cchati jyÃyasÅti | karmaïÃ ni«kÃmÃd api cet tava tat-sÃdhyatvÃt jÅvÃtma-buddhir jyÃyasÅ Óre«ÂhÃ matÃ | tarhi tat-siddhaye mÃæ ghore hiæsÃdy-anekÃyÃse karmaïi kiæ niyojayasi tasmÃd yuddhasvety ÃdinÃ kathaæ prerayasi | ÃtmÃnubhava-hetu-bhÆtÃ khalu sÃ buddhir nikhilendriya-vyÃpÃra-virati-sÃdhyÃ
tad-arthaæ tat-svajÃtÅyÃ÷ ÓamÃdaya eva yujyeran na tu sarvendriya-vyÃpÃra-rÆpÃïi tad-vijÃtÅyÃni karmÃïÅti bhÃva÷ | he janÃrdana Óreyo 'rthi-jana-yÃcanÅya, he keÓava vidhi-rudra-vaÓa-kÃrin | 

ka iti brahmaïo nÃma ÅÓo 'haæ sarva-dehinÃm | 
ÃvÃæ tavÃÇga-sambhÆtau tasmÃt keÓava-nÃma-bhÃg || 

iti hari-vaæÓe k­«ïaæ prati rudrokti÷ | durlaÇghyÃj¤as tvaæ Óreyo 'rthinÃ mayÃbhyarthito mama Óreyo niÓcitya brÆhÅti bhÃva÷ ||1||

__________________________________________________________

BhG 3.2

vyÃmiÓreïaiva vÃkyena buddhiæ mohayasÅva me |
tad ekaæ vada niÓcitya yena Óreyo 'ham ÃpnuyÃm ||2||

ÓrÅdhara÷ : nanu dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyata ity ÃdinÃ karmaïo 'pi Óre«Âhatvm uktam eva ity ÃÓaÇkyÃha vyÃmiÓreïeti | kvacit karma-praÓaæsÃ kvacit j¤Ãna-praÓaæsÃ ity evaæ vyÃmiÓraæ sandeho 'pÃdakam iva yad vÃkyaæ tena me mama buddhiæ matim ubhayatra dolÃyitÃæ kurvan mohayasÅva | ata ubhayor madhye yad bhadraæ tad ekaæ niÓcitya vadeti | yad vÃ, idam eva Óreya÷-sÃdhanam iti niÓcitya yenÃnu«Âhitena Óreyo mok«am aham ÃpnuyÃæ prÃpsyÃmi tad evaikaæ niÓcitya vadety artha÷ ||2||

madhusÆdana÷ : nanu nÃhaæ kaæcid api pratÃrayÃmi kiæ punas tvÃm atipriyam | tvaæ tu kiæ me pratÃraïÃ-cihnaæ paÓyasÅti cet tatrÃha vyÃmiÓreïeti | tava vacanaæ vyÃmiÓraæ na bhavaty eva mama tv ekÃdhikÃrikatva-bhinnÃdhikÃrikatva-sandehÃd vyÃmiÓraæ saÇkÅrïÃrtham iva te yad vÃkyaæ mÃæ prati j¤Ãna-karma-ni«ÂhÃ-dvaya-pratipÃdakaæ tvaæ me mama manda-buddher vÃkya-tÃtparyÃparij¤ÃnÃd buddhim anta÷karaïaæ mohayasÅva bhrÃntyÃ yojayasÅva | parama-kÃruïikatvÃt tvaæ na mohayasy eva mama tu svÃÓaya-do«Ãn moho bhavatÅtÅvaÓa-ÓabdÃrtha÷ | ekÃdhikÃritve viruddhayo÷ samuccayÃnupapatter ekÃrthatvÃbhÃvena
ca vikalpÃnupapatte÷ prÃg-ukter yady adhikÃri-bhedaæ manyase tadaikaæ mÃæ prati viruddhayor ni«Âhayor upadeÓaÃyogÃt taj j¤Ãnaæ vÃ karma vaikam evÃdhikÃraæ me niÓcitya vada | yenÃdhikÃra-niÓcaya-pura÷saram uktena tvayÃ mayÃ cÃnu«Âhitena j¤Ãnena karmaïÃ vaikena Óreyo mok«am aham ÃpnuyÃæ prÃptuæ yogya÷ syÃm |

evaæ j¤Ãna-karma-ni«Âhayor ekÃdhikÃritve vikalpa-samuccayayor asambhavÃd adhikÃri-bheda-j¤ÃnÃyÃrjunasya praÓna iti sthitam |

ihetare«Ãæ kumataæ samastaæ 
Óruti-sm­ti-nyÃya-balÃn nirastam |
puna÷ punar bhÃ«ya-k­tÃtiyatnÃd
ato na tat kartum ahaæ prav­tta÷ ||

bhÃ«ya-kÃra-mata-sÃra-darÓinÃ
grantha-mÃtram iha yojyate mayÃ |
ÃÓayo bhagavata÷ prakÃÓyate
kevalaæ sva-vacaso viÓuddhaye ||2||

viÓvanÃtha÷ : bho vayasya arjuna ! satyaæ guïÃtÅtÃ bhakti÷ sarvotk­«Âaiva | kintu sÃ yÃd­cchika-mad-aikÃntaika-mahÃ-bhakta-k­paika-labhyatvÃt purusodyama-sÃdhyÃ na bhavati | ataeva nistraiguïyo bhava guïÃtÅtayÃ mad-bhaktyÃ tvaæ nistraiguïyo bhÆyÃ ity ÃÓÅrvÃda eva datta÷ | sa ca yadÃ phali«yati tadÃ tÃd­Óa-yÃd­cchikaikÃntika-bhakta-k­payÃ prÃptÃm api lapsyase | sÃmprataæ tu karmaïy evÃdhikÃras te iti mayoktaæ cet, satyam | tarhi karmaiva niÓcitya kathaæ na brÆ«e | kim iti sandeha-sindhau mÃæ k«ipasÅty Ãha vyÃmiÓreïeti | viÓe«ata÷ Ã samyaktayÃ miÓraïaæ nÃnÃ-vidhÃrtha-milanaæ yatra tena vÃkyena me buddhiæ mohayasi | tathÃ hi karmaïy evÃdhikÃras
te [GÅtÃ 2.47], siddhyasiddhyo÷ samo bhÆtvÃ samatvaæ yoga ucyate [GÅtÃ 2.48],

buddhi-yukto jahÃtÅha ubhe suk­ta-du«k­te |
tasmÃd yogÃya yujyasva yoga÷ karmasu kauÓalam || [GÅtÃ 2.50]

iti yoga-Óabda-vÃcyaæ j¤Ãnam api bravÅ«i | yadÃ te moha-kalilaæ [GÅtÃ 2.52] ity anena j¤Ãnaæ kevalam api bravÅ«i | kiæ cÃtra iva-Óabdena tvad-vÃkyasya vastuto nÃsti nÃnÃrtha-miÓritatvam | nÃpi k­pÃlos tava man-mohanecchÃ | nÃpi mama tat-tad-arthÃnabhij¤atvam iti bhÃva÷ | ayaæ gÆ¬ho 'bhiprÃya÷ rÃjasÃt karmaïa÷ sakÃÓÃt sÃttvikaæ karma Óre«Âhaæ, tac ca sÃttvikam eva | nirguïa-bhaktiÓ ca tasmÃdn atiÓre«Âhaiva | tatra sÃ yadi mayi na sambhaved iti brÆ«e, tadÃ sÃttvikaæ j¤Ãnam evaikaæ mÃm upadiÓa | tata eva du÷kha-mayÃt saæsÃra-bandhanÃn mukto bhaveyam iti ||2||

baladeva÷ : vyÃmiÓreïeti | sÃÇkhya-buddhi-yoga-buddhyor indriya-niv­tti-rÆpayo÷ sÃdhya-sÃdhakatvÃvarodhi yad vÃkyaæ tad vyÃmiÓram ucyate | tena me buddhiæ mohayasÅva | vastutas tu sarveÓvarasya mat-sakhasya ca me man-mohakatÃ nÃsty eva | mad-buddhi-do«Ãd evaæ prayemy aham atÅvaÓabdÃrtha÷ | tat tasmÃd ekam avyÃmiÓraæ vÃkyaæ vada | na karmaïÃ na prajayÃ dhanena tyÃgenaikenÃm­tatvam ÃnaÓur nÃsty ak­ta÷ k­tena iti Órutivat | yenÃham anu«Âheyaæ niÓcityÃtmana÷ Óreya÷ prÃpnuyÃm ||2||

__________________________________________________________

BhG 3.3

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
loke 'smin dvividhÃ ni«ÂhÃ purÃ proktÃ mayÃnagha |
j¤Ãna-yogena sÃækhyÃnÃæ karma-yogena yoginÃm ||3||

ÓrÅdhara÷ : atrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca loke 'sminn iti | ayam artha÷ | yadi mayÃ paraspara-nirapek«aæ mok«a-sÃdhanatvena karma-j¤Ãna-yoga-rÆpaæ ni«ÂhÃ-dvayam uktaæ syÃt tarhi dvayor madhye yad bhadraæ syÃt tad ekaæ vada iti tvadÅya-praÓna÷ saægacchate | na tu mayÃ tathoktam | dvÃbhyÃm ekaiva brahma-ni«ÂhÃ uktÃ | guïa-pradhÃna-bhÆtayos tayo÷ svÃtantryÃnupapatte÷ ekasyÃ eva tu prakÃra-bheda-mÃtram adhikÃri-bhedenoktam iti | asmin ÓuddhÃÓuddhÃnta÷ karaïatayÃ dvividhe loke adhikÃri-jane dve vidhe prakÃrau yasyÃ÷ sÃ | dvi-vidhÃ ni«ÂhÃ mok«a-paratÃ pÆrvÃdhyÃye mayÃ sÃrvaj¤ena proktÃ spa«Âam
evoktÃ | prakÃra-dvayam eva nirdiÓati j¤Ãna-yogenety Ãdi | sÃÇkhyÃnÃæ ÓuddhÃnta÷karaïÃnÃæ j¤Ãna-bhÆmikÃm ÃrÆ¬hÃnÃæ j¤Ãna-paripÃkÃrthaæ j¤Ãna-yogena dhyÃnÃdinÃ ni«ÂhÃ brahma-paratoktÃ | tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para ity ÃdinÃ | sÃÇkhya-bhÆmikÃm Ãruruk«ÆïÃæ tv anta÷karaïa-Óuddhi-dvÃrÃ tad-ÃrohaïÃrthaæ tad-upÃya-bhÆta-karma-yogÃdhikÃriïÃæ yoginÃæ karma-yogena ni«ÂhoktÃ dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyata ity ÃdinÃ | ataeva tava citta-Óuddhi-rÆpÃvasthÃ-bhedena dvi-vidhÃpi ni«ÂhoktÃ | e«Ã te 'bhihitÃ sÃÇkhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïv iti ||3||

madhusÆdana÷ : evam adhikÃri-bhede 'rjunena p­«Âe tad-anurÆpaæ prativacanaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca loke 'sminn iti | asminn adhikÃritvÃbhimate loke ÓuddhÃÓuddhÃnta÷karaïa-bhedena dvividhe jane dvividhÃ dviprakÃrÃ ni«ÂhÃ sthitar j¤Ãna-paratÃ karma-paratÃ ca purÃ pÆrvÃdhyÃye mayÃ tavÃtyanta-hita-kÃriïÃ proktÃ prakar«eïa spa«Âatva-lak«aïenoktÃ | tathÃ cÃdhikÃry-aikya-ÓaÇkayÃ mÃ glÃsÅr iti bhÃva÷ | he 'naghÃpÃpeti sambodhayann upadeÓayogyatÃm arjunasya sÆcayati | ekaiva ni«ÂhÃ sÃdhya-sÃdhanÃvasthÃ-bhedena dvi-prakÃrÃ na tu dve eva svatantre ni«Âhe iti kathayituæ ni«Âhety eka-vacanam | tathÃ ca vak«yati - ekaæ sÃækhyaæ ca yogaæ
ca ya÷ paÓyati sa paÓyati [GÅtÃ 5.5] iti | 

tÃm eva ni«ÂhÃæ dvaividhyena darÓayati sÃÇkhyeti | saÇkhyÃ samyag-Ãtma-buddhis tÃæ prÃptavatÃæ brahmacaryÃd eva k­ta-saænyÃsÃnÃæ vedÃnta-vij¤Ãna-suniÓcitÃrthÃnÃæ j¤Ãna-bhÆmim ÃrÆ¬hÃnÃæ ÓuddhÃnta÷karaïÃnÃæ sÃÇkhyÃnÃæ j¤Ãna-yogena j¤Ãnam eva yujyate brahmaïÃneneti vyutpattyÃ yogas tena ni«ÂhoktÃ tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtÃ 2.61] ity ÃdinÃ | aÓuddhÃnta÷-karaïÃnÃæ tu j¤Ãna-bhÆmim anÃrÆ¬hÃnÃæ yoginÃæ karmÃdhikÃra-yoginÃæ karma-yogena karmaiva yujyate 'nta÷-karaïa-ÓuddhyÃneneti vyutpattyÃ yogas tena ni«ÂhoktÃnta÷-karaïa-Óuddhi-dvÃrÃ
j¤Ãna-bhÆmikÃrohaïÃrthaæ dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate [GÅtÃ 2.31] ity ÃdinÃ | 

ataeva na j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayo vikalpo vÃ | kintu ni«kÃma-karmaïÃ ÓuddhÃnta÷-karaïÃnÃæ sarva-karma-saænyÃsenaiva j¤Ãnam iti citta-Óuddhy-aÓuddhi-rÆpÃvasthÃ-bhedenaikam eva tvÃæ prati dvividhÃ ni«ÂhoktÃ | e«Ã te 'bhihitÃ sÃækhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïu [GÅtÃ 2.39] iti | ato bhÆmikÃ-bhedenaikam eva praty ubhayopayogÃn nÃdhikÃra-bhede 'py upadeÓa-vaiyarthyam ity abhiprÃya÷ | etad eva darÓayitum aÓuddha-cittasya citta-Óuddhi-paryantaæ karmÃnu«ÂhÃnaæ na karmaïÃm anÃrambhÃt [GÅtÃ 3.4] ity Ãdibhir moghaæ prÃtha sa jÅvati [GÅtÃ 3.16] ity antais trayodaÓabhir darÓayati | Óuddha-cittasya tu j¤Ãnino na kiæcid api karmÃpek«itam iti darÓayati yas tv
Ãtma-ratir [GÅtÃ 3.17] iti dvÃbhyÃm | tasmÃd asakta÷ ity Ãrabhya tu bandha-hetor api karmaeo mok«a-hetutvaæ sattva-Óuddhi-j¤Ãnotpatti-dvÃreïa sambhavati phalÃbhisandhi-rÃhitya-rÆpa-kauÓaleneti darÓayi«yati | tata÷ paraæ tv atha keneti praÓnam utthÃpya kÃma-do«eïaiva kÃrya-karmaïa÷ Óuddhi-hetutvaæ nÃsti | ata÷ kÃma-rÃhityenaiva karmÃïi kurvann anta÷-karaïa-ÓuddhyÃ j¤ÃnÃdhikÃrÅ bhavi«yasÅti yÃvad-adhyÃya-samÃpti vadi«yati bhagavÃn ||3||

viÓvanÃtha÷ : atrottaram | yadi mayÃ paraspara-nirapek«Ãv eva mok«a-sÃdhanatvena karma-yoga-j¤Ãna-yogÃv uktau syÃtÃm | tadÃ tad ekaæ vada niÓcityeti tvat-praÓno ghaÂate | mayÃ tu karmÃnu«ÂhÃ-j¤Ãna-ni«ÂhÃvattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pÆrvottara-daÓÃ-bhedÃd eva, na tu vastuto mok«aæ praty adhikÃri-dvaidham ity Ãha loke iti dvÃbhyÃm | dvividhÃ dvi-prakÃrÃ ni«ÂhÃ nitarÃæ sthiti-maryÃdety artha÷ | purÃ proktÃ pÆrvÃdhyÃye kathitÃ | tÃm evÃha sÃÇkhyÃnÃæ sÃÇkhaæ j¤Ãnaæ tad-vatÃm | te«Ãæ ÓuddhÃnta÷-karaïatvena j¤Ãna-bhÆmikÃm adhirÆ¬hÃnÃæ j¤Ãna-yogenaiva ni«ÂhÃ tenaiva maryÃdÃ sthÃpitÃ | atra loke tu j¤Ãnitvenaiva
khyÃpitÃ ity artha÷ - tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtÃ 2.61] ity ÃdinÃ | tathÃ ÓuddhÃnta÷karaïatvÃbhÃvena j¤Ãna-bhÆmikÃm adhiro¬hum asamarthÃnÃæ yoginÃæ tad-ÃrohaïÃrtham upÃyavatÃæ karma-yogena mad-arpita-ni«kÃma-karmaïÃ ni«ÂhÃ maryÃdÃ sthÃpitÃ | te khalu karmitvenaiva khyÃpitety artha÷ - dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate [GÅtÃ 2.31] ity ÃdinÃ | tena karmiïa÷ j¤Ãnina÷ iti nÃma-mÃtreïaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiïa eva karmibhi÷ Óuddha-cittÃ j¤Ãnino bhavanti | j¤Ãnina eva bhaktyÃ mucyanta iti mad-vÃkya-samudÃyÃrtha iti bhÃva÷ ||3||

viÓvanÃtha÷ : atrottaram | yadi mayÃ paraspara-nirapek«Ãv eva mok«a-sÃdhanatvena karma-yoga-j¤Ãna-yogÃv uktau syÃtÃm | tadÃ tad ekaæ vada niÓcityeti tvat-praÓno ghaÂate | mayÃ tu karmÃnu«ÂhÃ-j¤Ãna-ni«ÂhÃvattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pÆrvottara-daÓÃ-bhedÃd eva, na tu vastuto mok«aæ praty adhikÃri-dvaidham ity Ãha loke iti dvÃbhyÃm | dvividhÃ dvi-prakÃrÃ ni«ÂhÃ nitarÃæ sthiti-maryÃdety artha÷ | purÃ proktÃ pÆrvÃdhyÃye kathitÃ | tÃm evÃha sÃÇkhyÃnÃæ sÃÇkhaæ j¤Ãnaæ tad-vatÃm | te«Ãæ ÓuddhÃnta÷-karaïatvena j¤Ãna-bhÆmikÃm adhirÆ¬hÃnÃæ j¤Ãna-yogenaiva ni«ÂhÃ tenaiva maryÃdÃ sthÃpitÃ | atra loke tu j¤Ãnitvenaiva
khyÃpitÃ ity artha÷ - tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtÃ 2.61] ity ÃdinÃ | tathÃ ÓuddhÃnta÷karaïatvÃbhÃvena j¤Ãna-bhÆmikÃm adhiro¬hum asamarthÃnÃæ yoginÃæ tad-ÃrohaïÃrtham upÃyavatÃæ karma-yogena mad-arpita-ni«kÃma-karmaïÃ ni«ÂhÃ maryÃdÃ sthÃpitÃ | te khalu karmitvenaiva khyÃpitety artha÷ - dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate [GÅtÃ 2.31] ity ÃdinÃ | tena karmiïa÷ j¤Ãnina÷ iti nÃma-mÃtreïaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiïa eva karmibhi÷ Óuddha-cittÃ j¤Ãnino bhavanti | j¤Ãnina eva bhaktyÃ mucyanta iti mad-vÃkya-samudÃyÃrtha iti bhÃva÷ ||3||

baladeva÷ : evaæ p­«Âo bhagavÃn uvÃca loke 'sminn iti | he anagha nirmala-buddhe pÃrtha jyÃyasÅ ced iti karma-buddhi-sÃÇkhya-buddhyor guïa-pradhÃna-bhÃvaæ jÃnann api tamas-tejasor iva viruddhayos tayo÷ katham ekÃdhikÃritvam iti ÓaÇkayÃ prerita÷ p­cchasÅti bhÃva÷ | asmin mumuk«utayÃbhimate ÓuddhÃÓuddha-cittatayÃ dvividhe loke jane dvividhÃ ni«ÂhÃ sthitir mayÃ sarveÓvareïa purÃ pÆrvÃdhyÃye proktÃ | ni«Âhety eka-vacanena ekÃtmoddeÓyatvÃd ekaiva ni«ÂhÃ sÃdhya-sÃdhana-daÓÃ-dvaya-bhedena dvi-prakÃrÃ na tu dve ni«Âhe iti sÆcyate | evam evÃgre vak«yati ekaæ sÃÇkhyaæ ca yogaæ ca [GÅtÃ 5.5] iti | tÃæ ni«ÂhÃæ dvaividhyena
darÓayati j¤Ãneti | sÃÇkhya-j¤Ãna arha Ãdyac | tad-vatÃæ j¤ÃninÃæ j¤Ãna-yogena ni«ÂhÃ-sthitir uktÃ prajahÃti yadÃ kÃmÃn [GÅtÃ 2.55] ity ÃdinÃ | j¤Ãnam eva yogo yujyate ÃtmanÃneneti-vyutpatte÷ | yoginÃæ ni«kÃma-karmavatÃæ karma-yogena ni«ÂhÃ sthitir uktÃ karmaïy evÃdhikÃras te [GÅtÃ 2.47] ity ÃdinÃ | karmaiva yogo yujyate j¤Ãna-garbhayÃ citta-ÓuddhayÃneneti vyutpatte÷ | etad uktaæ bhavati - na khalu mumuk«ur janas tadaiva ÓamÃdy-aÇgikÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ labhate | kintu sÃcÃreïa karma-yogena citta-mÃlinyaæ nirdhÆyaivety etad eva mayÃ prÃg abhÃïi e«Ã te 'bhihitÃ sÃÇkhye [GÅtÃ 2.39] ity ÃdinÃ |

__________________________________________________________

BhG 3.4

na karmaïÃm anÃrambhÃn nai«karmyaæ puru«o 'Ónute |
na ca saænyasanÃd eva siddhiæ samadhigacchati || 4 ||

ÓrÅdhara÷ : ata÷ samyak-citta-ÓuddhyÃ j¤Ãnotpatti-paryantaæ varïÃÓramocitÃni karmÃïi kartavyÃni | anyathÃ citta-Óuddhy-abhÃvena j¤ÃnÃnutpatter ity Ãha na karmaïÃm iti | karmaïÃm anÃrambhÃd ananu«ÂhÃnÃn nai«karmyaæ j¤Ãnaæ nÃÓnute na prÃpnoti | nanu caitam eva pravrÃjino lokam icchanta÷ pravrajantÅti ÓrutyÃ saænyÃsasya mok«Ãd aÇgatva-Órute÷ saænyasanÃd eva mok«o bhavi«yati | kiæ karmabhi÷ ? ity ÃÓaÇkyoktaæ na ceti | citta-Óuddhiæ vinÃ k­tÃt saænyasanÃd eva j¤Ãna-ÓÆnyÃt siddhiæ mok«aæ na samadhigacchati na prÃpnoti ||4||

madhusÆdana÷ : tatra kÃraïÃbhÃve kÃryÃnupapatter Ãha na karmaïÃm iti | karmaïÃ tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena iti ÓrutyÃtma-j¤Ãne viniyuktÃnÃm anÃrambhÃd ananu«ÂhÃnÃc citta-Óuddhy-abhÃvena j¤ÃnÃyogyo bahirmukha÷ puru«o nai«karmyaæ sarva-karma-ÓÆnyatvaæ j¤Ãna-yogena ni«ÂhÃm iti yÃvat nÃÓnute na prÃpnoti |

nanu etam eva pravrÃjino lokam icchanta÷ pravrajanti iti Órute÷ sarva-karma-saænyÃsÃd eva j¤Ãna-ni«Âhopapatte÷  k­taæ karmabhir ity ata Ãha na ca saænyasanÃd eva citta-Óuddhiæ vinÃ k­tÃt siddhiæ j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïÃæ samyak-phala-paryavasÃyitvenÃdhigacchati naiva prÃpnotÅty artha÷ | karma-janyÃæ citta-Óuddhim antareïa saænyÃsa eva na sambhavati | yathÃ-kathaæcid autsukya-mÃtreïa k­to 'pi na phala-paryavasÃyÅti bhÃva÷ ||4||

viÓvanÃtha÷ : citta-Óuddhy-abhÃve j¤ÃnÃnutpattim Ãha neti | ÓÃstrÅya-karmaïÃm anÃrambhÃd ananu«ÂhÃnÃn nai«karmyaæ j¤Ãnaæ na prÃpnoti na cÃÓuddha-citta÷ | saænyasanÃc chÃstrÅya-karma-tyÃgÃt ||4||

baladeva÷ : ato 'Óuddha-cittena citta-Óuddhe÷ sva-vihitÃni karmÃïy evÃnu«ÂheyÃnÅty Ãha na karmaïÃm ity Ãdibhis trayodaÓabhi÷ | karmaïÃæ tam etam iti vÃkyena j¤ÃnÃÇgatayÃ vihitÃnÃm anÃrambhÃd ananu«ÂhÃnÃd aviÓuddha-citta÷ puru«o nai«karmyaæ nikhilendriya-vyÃpÃra-rÆpa-karma-viratiæ j¤Ãna-ni«ÂhÃm iti yÃvat nÃÓnute na labhate | na ca sa te«Ãæ karmaïÃæ saænyÃsÃt parityÃgÃt siddhiæ muktiæ samadhigacchati ||4||

__________________________________________________________

BhG 3.5

na hi kaÓcit k«aïam api jÃtu ti«Âhaty akarma-k­t |
kÃryate hy avaÓa÷ karma sarva÷ prak­tijair guïai÷ || 5 ||

ÓrÅdhara÷ : karmaïÃæ ca saænyÃsas te«v anÃsakti-mÃtram | na tu svarÆpeïa | aÓakyatvÃd iti | Ãha na hi kaÓcid iti | jÃtu kasyÃæcid apy avasthÃyÃæ k«aïa-mÃtram api kaÓcid api j¤Ãny-aj¤Ãno vÃ akarma-k­t karmÃïy akurvÃïo na ti«Âhati | atra hetu÷ -- prak­tijair svabhÃva-prabhavai rÃga-dve«Ãdibhir guïai÷ sarvo 'pi jana÷ karma kÃryate | karmaïi pravartyate | avaÓo 'svatantra÷ san ||5||

madhusÆdana÷ : tatra karma-janya-Óuddhy-abhÃve bahirmukha÷ | hi yasmÃt k«aïam api kÃlaæ jÃtu kadÃcit kaÓcid apy ajitendriyo 'karma-k­t san na ti«Âhati | api tu laukika-vaidikakarmÃnu«ÂhÃna-vyagra eva ti«Âhati tasmÃd aÓuddha-cittasya saænyÃso na sambhavatÅty artha÷ |

kasmÃt punar avidvÃn karmÃïy akurvÃïo na ti«Âhati | hi yasmÃt | sarva÷ prÃïÅ citta-Óuddhi-rahito 'vaÓo 'svatantra eva san prak­tijai÷ prak­tito jÃtair abhivyaktai÷ kÃryÃkÃreïa sattva-rajas-tamobhi÷ svabhÃva-prabhavair vÃ rÃga-dve«Ãdibhir guïai÷ karma laukikaæ vaidikaæ vÃ kÃryate | ata÷ karmÃïy akurvÃïo na kaÓcid api ti«ÂhatÅty artha÷ | yata÷ svÃbhÃvikÃ guïÃÓ cÃlakÃ ata÷ para-vaÓatayÃ sarvadÃ karmÃïi kurvato 'Óuddha-buddhe÷ sarva-karma-saænyÃso na sambhavatÅti na saænyÃsa-nibandhanÃ j¤Ãna-ni«ÂhÃ sambhavatÅty artha÷ ||5||

viÓvanÃtha÷ : kintv aÓuddha-citta÷ k­ta-saænyÃsa÷ ÓÃstrÅyaæ karma parityajya vyavahÃrike karmaïi nimajjatÅty Ãha na hÅti | nanu saænyÃsa eva tasya vaidika-laukika-karma-prav­ttir-virodhÅ ? tatrÃha kÃryata iti | avaÓo 'svatantra÷ ||5||

baladeva÷ : aviÓuddha-citta÷ k­ta-vaidika-karma-saænyÃso laukike 'pi karmaïi nimajjatÅty Ãha nahÅti | nanu saænyÃsa eva tasya sarva-karma-virodhÅti cet tatrÃha kÃryata iti | prak­tijai÷ svabhÃvodbhavair guïai rÃga-dve«Ãdibhi÷, kÃryate pravartyate avaÓa÷ parÃdhÅna÷ syÃt ||5||

__________________________________________________________

BhG 3.6

karmendriyÃïi saæyamya ya Ãste manasÃ smaran |
indriyÃrthÃn vimÆ¬hÃtmÃ mithyÃcÃra÷ sa ucyate ||6||

ÓrÅdhara÷ : ato 'j¤aæ karma-tyÃginaæ nindati karmendriyÃïÅti | vÃk-pÃïy-ÃdÅni karmendriyÃïi | saæyamya bhagavad-dhyÃna-cchalena indriyÃrthÃn vi«ayÃn smarann Ãste aviÓuddhatayÃ manasÃ Ãtmani sthairyÃbhÃvÃt, sa mithyÃcÃra÷ kapaÂÃcÃro dÃmbhika ucyata ity artha÷ ||6||

madhusÆdana÷ : yathÃ-kathaæcid autsukya-mÃtreïa k­ta-saænyÃsas tv aÓuddha-cittas tat-phala-bhÃÇ na bhavati yata÷ | yo vimÆ¬hÃtmÃ rÃga-dve«Ãdi-dÆ«itÃnta÷-karaïa autsukya-mÃtreïa karmendriyÃïi vÃk-pÃïy-ÃdÅni saæyamya nig­hya bahir-indriyai÷ karmÃïy akurvann iti yÃvat | manasÃ rÃgÃdi-preritendriyÃrthÃn ÓabdÃdÅn na tv Ãtma-tattvaæ smarann Ãste k­ta-saænyÃso 'ham ity abhimÃnena karma-ÓÆnyas ti«Âhati sa mithyÃcÃra÷ sattva-Óuddhy-abhÃvena phalÃyogyatvÃt pÃpÃcÃra ucyate | 

     tvaæ-padÃrtha-vivekÃya saænyÃsa÷ sarva-karmaïÃm |
     Órutyeha vihito yasmÃt tat-tyÃgÅ patito bhavet ||

ity Ãdi-dharma-ÓÃstreïa | ata upapannaæ na ca saænyasanÃd evÃÓuddhÃnta÷-karaïa÷ siddhiæ samadhigacchatÅti ||6||

viÓvanÃtha÷ : nanu tÃd­Óo 'pi sannyÃsÅ kaÓcit | kaÓcid indriya-vyÃpÃra-ÓÆnyo mudritÃk«o d­Óyate ? tatrÃha karmendriyÃïi, vÃk-pÃïy-ÃdÅni nig­hya yo manasÃ dhyÃna-cchalena vi«ayÃn smarann Ãste, sa mithyÃcÃro dÃmbhika÷ ||6||

baladeva÷ : nanu rÃga-divyÃpÃra-ÓÆnyo mudrita-ÓrotrÃdi÷ kaÓcit kaÓcid yadi d­Óyate tatrÃha karmendriyÃïÅti | yo yati÷ karmendriyÃïi vÃg-ÃdÅni saæyamya manasÃ dhyÃna-chadmanÃ indriyÃrthÃn Óabda-sparÓÃdÅn smarann Ãste sa vimÆ¬hÃtmÃ mÆrkho mithyÃcÃra÷ kathyate | sa ca niruddha-rÃgÃder aj¤asya ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃnena mana÷-Óuddher anudayÃt ÓrotrÃdy-aprasÃre 'py aÓuddhatvÃn manasÃ tad-vi«ayÃïÃæ sma raïÃj j¤ÃnÃyodyatasyÃpi tasya j¤Ãna-lÃbhÃt mithyÃcÃro vyartha-vÃg-Ãdi-niyama-kriyo dÃmbhika ity artha÷ ||6||

__________________________________________________________

BhG 3.7

yas tv indriyÃïi manasÃ niyamyÃrabhate 'rjuna
karmendriyai÷ karma-yogam asakta÷ sa viÓi«yate ||7||

ÓrÅdhara÷ : etad-viparÅta÷ karma-kartÃ tu Óre«Âha ity Ãha yas tv indriyÃïÅti | yas tv indriyÃïi manasÃ niyamya ÅÓvara-parÃïi k­tvÃ karmendriyai÷ karma-rÆpaæ yogam upÃyam Ãrabhate 'nuti«Âhati | asakta÷ phalÃbhilÃ«a-rahita÷ san | sa viÓi«yate viÓi«Âo bhavati citta-ÓuddhyÃ j¤ÃnavÃn bhavatÅty artha÷ ||7||

madhusÆdana÷ : autsukya-mÃtreïa sarva-karmÃïy asaænyasya citta-Óuddhaye ni«kÃma-karmÃïy eva yathÃ-ÓÃstraæ kuryÃt | tasmÃt yas tv iti | tu-Óabdo 'ÓuddhÃnta÷-karaïa-saænyÃsi-vyatirekÃrtha÷ | indriyÃïi j¤ÃnendriyÃei ÓrotrÃdÅni manasÃ saha niyamya pÃpa-hetu-ÓabdÃdi-vi«ayÃsakter nivartya manasÃ viveka-yuktena niyamyeti vÃ | karmendriyair vÃk-pÃïy-Ãdibhi÷ karma-yogaæ Óuddhi-hetutayÃ vihitaæ karmÃrabhate karoty asakta÷ phalÃbhilÃ«a-ÓÆnya÷ san yo vivekÅ sa itarasmÃn mithyÃcÃrÃd viÓi«yate | pariÓrama-sÃmye 'pi phalÃtiÓaya-bhÃktvena Óre«Âho bhavati | he 'rjunÃÓcaryam idaæ paÓya yad eka÷ karmendriyÃïi nig­hïan j¤ÃnendriyÃïi vyÃpÃrayan puru«Ãrtha-ÓÆnyo
'paras tu j¤ÃnendriyÃïi nig­hya karmendriyÃïi vyÃpÃrayan parama-puru«Ãrtha-bhÃg bhavatÅti ||7||

viÓvanÃtha÷ : etad-viparÅta÷ ÓÃstrÅya-karma-kartÃ g­hasthas tu Óre«Âha ity Ãha yas tv iti | karma-yogaæ ÓÃstra-vihitam | asakto 'phalÃkÃÇk«Å viÓi«yate | asambhÃvita-prasÃditvena j¤Ãna-ni«ÂhÃd api puru«Ãd viÓi«Âa÷ iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ ||7||

baladeva÷ : etad-vaiparÅtyena sva-vihita-karma-kartÃ g­hastho 'pi Óre«Âha ity Ãha yas tv iti | ÃtmÃnubhava-prav­ttena manasendriyÃïi ÓrotrÃdÅni niyamyÃsakta÷ phalÃbhilÃ«a-ÓÆnya÷ san ya÷ karmendriyai÷ karma-rÆpaæ yogam upÃyam Ãrabhate 'nuti«Âhati sa viÓi«yate | sambhÃvyamÃna-j¤ÃnatvÃt pÆrvata÷ Óre«Âho bhavatÅty artha÷ ||7||

__________________________________________________________

BhG 3.8

niyataæ kuru karma tvaæ karma jyÃyo hy akarmaïa÷ |
ÓarÅrayÃtrÃpi ca te na prasidhyed akarmaïa÷ ||8||

ÓrÅdhara÷ : niyatam iti | yasmÃd evaæ tasmÃn niyataæ nityaæ karma sandhyopÃsanÃdi kuru | hi yasmÃt | sarva-karmaïo 'karaïÃt sakÃÓÃt karma-karaïaæ jyÃyo 'dhikataram | anyathÃkarmaïa÷ sarva-karma-ÓÆnyasya tava ÓarÅra-yÃtrÃ ÓarÅra-nirvÃho 'pi na prasidhyen na bhavet ||8|| 

madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃn manasÃ j¤ÃnendriyÃïi nig­hya karmendriyais tvaæ prÃg ananu«Âhita-Óuddhi-hetu-karmÃ niyataæ vidhy-uddeÓe phala-sambandha-ÓÆnyatayÃ niyata-nimittena vihitaæ karma Órautaæ smÃrtaæ ca nityam iti prasiddhaæ kuru | kurv iti madhyama-puru«a-prayogeïaiva tvam iti labdhe tvam iti padam arthÃntare saækramitam | 

kasmÃd aÓuddhÃnta÷-karaïena karmaiva kartavyaæ hi yasmÃd akarmaïo 'karaïÃt karmaiva jyÃya÷ praÓasyataram | na kevalaæ karmÃbhÃve tavÃnta÷-karaïa-Óuddhir eva na sidhyet | kintu akarmaïo yuddhÃdi-karma-rahitasya te tava ÓarÅra-yÃtrÃ ÓarÅra-sthitir api na prakar«eïa k«Ãtra-v­tti-k­tatva-lak«aïena sidhyet | tathÃ ca prÃg uktam | api cety anta÷-karaïa-Óuddhi-samuccayÃrtha÷ ||8||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃt tvaæ niyataæ nityaæ sandhyopÃsanÃdi# akarmaïa÷ karma-sannyÃsÃt sakÃÓÃj jyÃya÷ Óre«Âham | sannyÃsa-sarva-karmaïas tava ÓarÅra-nirvÃho 'pi na sidhyet ||8||

baladeva÷ : niyatam iti tasmÃt tvam aviÓuddha-citto niyatam ÃvaÓyaka-karam kuru citta-viÓuddhaye ni«kÃmatayÃ sva-vihitaæ karmÃcarety artha÷ | akarmaïam autsukya-mÃtreïa sarva-karma-saænyÃsa-sakÃÓÃt karmaiva jyÃya÷ praÓastataraæ krama-sopÃna-nyÃyena j¤ÃnotpÃdakatvÃt | autsukya-mÃtreïa karma tyajator maline h­di j¤Ãna-prakÃÓÃt | kiæ cÃkarmaïa÷ saænyasta-sarva-karmaïas tava ÓarÅra-yÃtrÃ deha-nirvÃho 'pi na sidhyet | yÃvat sÃdhana-pÆrti-deha-dhÃraïasyÃvaÓyakatvÃt tad-arthaæ j¤ÃnÅ bhik«ÃÂanÃdi-karmÃnuti«Âhati | tac ca k«atriyasya tavÃnucitam | tasmÃt sva-vihitena yuddha-prajÃ-pÃlanÃdi-karmaïÃ ÓulkÃni vittÃny upÃrjya tair nirvyÆha-deha-yÃtra÷ svÃtmÃnam anusandhehÅti ||8||

__________________________________________________________

BhG 3.9

yaj¤ÃrthÃt karmaïo 'nyatra loko 'yaæ karma-bandhana÷ |
tad-arthaæ karma kaunteya mukta-saÇga÷ samÃcara ||9||

ÓrÅdhara÷ : sÃÇkhyÃs tu sarvam api karma-bandhaktavÃn na kÃryam ity Ãhu÷ | tannirÃkurvann Ãha yaj¤ÃrthÃd iti | yaj¤o 'tra vi«ïu÷ | yaj¤o vai vi«ïur iti Órute÷ | tad-ÃrÃdhanÃrthÃt karmaïo |nyatra tad ekaæ loko 'yaæ karma-bandhana÷ karmabhir vadhyate | na tu ÅÓvarÃrÃdhanÃrthena karmaïÃ | atas tad-arthaæ vi«ïu-prÅty-arthaæ mukta-saÇgo ni«kÃma÷ san karma samyag Ãcara ||9||

madhusÆdana÷ : karmaïÃ badhyate jantu÷ [Mbh 12.241.7] iti sm­te÷ sarvaæ karma bandhÃtmakatvÃn mumuk«uïÃ na kartavyam iti matvÃ tasyottaram Ãha 
yaj¤ÃrthÃd iti | yaj¤a÷ parameÓvara÷ yaj¤o vai vi«ïur [TaittS 1.7.4] iti Órute÷ | tad-ÃrÃdhanÃrthaæ yat kriyate karma tad-yaj¤Ãrthaæ tasmÃt karmaïo 'nyatra karmaïi prav­tto 'yaæ loka÷ karmÃdhikÃrÅ karma-bandhana÷ karmaïÃ badhyate na tv ÅÓvarÃrÃdhnÃrthena | atas tad-arthaæ yaj¤Ãrthaæ karma he kaunteya ! tvaæ karmaïy adhik­to mukta-saÇga÷ san samÃcara samyak-ÓraddhÃdi-pura÷saram Ãcara ||9||

viÓvanÃtha÷ : nanu tarhi karmaïÃ badhyate jantu÷ iti sm­te÷ | karmaïi k­te bandha÷ syÃd iti cen na | parameÓvarÃrpitaæ karma na bandhakam ity Ãha yaj¤ÃrthÃd iti | vi«ïv-arpito ni«kÃmo dharma eva yaj¤a ucyate | yad-arthaæ yat karma tato 'nyatraivÃyaæ loka÷ karma-bandhana÷ karmaïÃ badhyamÃno bhavati | tasmÃt tvaæ tad-arthaæ tÃd­Óa-dharma-siddhy-arthaæ karma samÃcara | 

nanu vi«ïv-arpito 'pi dharma÷ kÃmanÃm uddiÓya k­taÓ ced bandhako bhavaty evety Ãha mukta-saÇga÷ phalÃkÃÇk«Ã-rahita÷ | evam evoddhavaæ praty api ÓrÅ-bhagavatoktam - 

sva-dharma-stho yajan yaj¤air 
anÃÓÅ÷-kÃma uddhava |
na yÃti svarga-narakau 
yady anyan na samÃcaret ||

asmin loke vartamÃna÷ 
sva-dharma-stho 'nagha÷ Óuci÷ |
j¤Ãnaæ viÓuddham Ãpnoti 
mad-bhaktiæ vÃ yad­cchayÃ || [BhP 11.20.10-1] iti ||9||

baladeva÷ : nanu karmaïi k­te bandho bhavet | karmaïÃ badhyate jantur ity Ãdi-smaraïÃc ceti tatrÃha yaj¤ÃrthÃd iti | yaj¤a÷ parameÓvara÷ yaj¤o vai vi«ïur iti Órute÷ | tad-arthÃt tat-to«a-phalÃt karmaïo 'nyatra svasukha-phalaka-karmaïi kriyamÃïe 'yaæ loka÷ prÃïÅ karma-bandhana÷ karmaïÃ badhyate | tasmÃt tad-arthaæ vi«ïu-to«Ãrthaæ karma samÃcara | he kaunteya mukta-saÇgas tyakta-sukhÃbhilÃ«a÷ san nyÃyopÃrjita-dravya-siddhena yaj¤ÃdinÃ vi«ïur ÃrÃdhya tac-che«eïa deha-yÃtrÃæ kurvan na badhyata ity artha÷ ||9||

__________________________________________________________

BhG 3.10

saha-yaj¤Ã÷ prajÃ÷ s­«ÂvÃ purovÃca prajÃpati÷ |
anena prasavi«yadhvam e«a vo 'stv i«Âa-kÃma-dhuk ||10||
ÓrÅdhara÷ : prajÃpati-vacanÃd api karma-kartaiva Óre«Âha ity Ãha sahayaj¤Ã iti | ya¤ena saha vartanta iti sahayaj¤Ã÷ yaj¤Ãdhik­tÃ brÃhmaïÃdi-prajÃ÷ purÃ sargÃdau s­«ÂvÃ idam uvÃca brahmÃ anena yaj¤ena prasavi«yadhvam | prasavo hi v­ddhi÷ | uttarottarÃbhiv­ddhiæ labhadhvam ity artha÷ | tatra hetu÷ | e«a yaj¤o vo yu«mÃkam i«Âa-kÃma-dhuk | i«ÂÃn dogdhÅti tathÃ | abhÅ«Âa-bhoga-prado 'stu ity artha÷ | atra ca yaj¤a-grahaïam ÃvaÓyaka-karmopalak«aïÃrtham | kÃmya-karma-praÓaæsÃ tu prakaraïe 'saÇgatÃpi sÃmÃnyato 'karmaïa÷ karma Óre«Âham ity etad artham ity ado«a÷ ||10||

madhusÆdana÷ : prajÃpati-vacanÃd apy adhik­tena karma kartavyam ity Ãha sahayaj¤Ã ity-Ãdi-caturbhi÷ | saha yaj¤ena vihita-karma-kalÃpena vartanta iti sahayaj¤Ã samÃdhik­tÃ iti yÃvat | vopasarjanasya [PÃï 6.3.82] iti pak«e sÃdeÓÃbhÃva÷ | prajÃs trÅn varïÃn purÃ kalpÃdau s­«ÂvovÃca prajÃnÃæ pati÷ sra«ÂÃ | kim uvÃcety Ãha -- anena yaj¤ena svÃÓramocita-dharmeïa prasavi«yadhvam prasÆyadhvam | prasavo v­ddhi÷ | uttarottarÃm abhiv­ddhiæ labhadhvam ity artha÷ | katham anena v­ddhi÷ syÃd ity Ãha e«a yaj¤Ãkhyo dharmo vo yu«mÃkam i«Âa-kÃma-dhuk | i«ÂÃn abhimatÃn kÃmÃn kÃmyÃni phalÃni dogdhi prÃpayatÅti tathÃ | abhÅ«Âa-bhoga-prado 'stv ity
artha÷ | 

atra yadyapi yaj¤a-grahaïam ÃvaÓyaka-karmopalak«aïÃrtham akaraïe pratyavÃyasyÃgre kathanÃt | kÃmya-karmaïÃæ ca prak­te prastÃvo nÃsty eva mÃ karma-phala-hetur bhÆr ity anena nirÃk­tatvÃt | tathÃi nitya-karmaïÃm Ãnu«aÇgika-phala-sadbhÃvÃt | e«a vo 'stv i«Âa-kÃma-dhuk ity upapadyate | tathÃ ca Ãpastamba÷ smarati tad yathÃmre phalÃrthe nimitte chÃyÃ-gandhÃv anÆtpadyete evaæ dharmaæ caryamÃïam arthÃ anÆtpadyante no ced anÆtpadyante na dharma-hÃnir bhavati iti | phala-sad-bhÃve 'pi tad-abhisandhy-anabhisandhibhyÃæ kÃmya-nityayor viÓe«a÷ | anabhisaæhitasyÃpi vastu-svabhÃvÃd utpattau na viÓe«a÷ | vistareïa cÃgre pratipÃdayi«yate ||10||

viÓvanÃtha÷ : tad evÃÓuddha-cittau ni«kÃmaæ karmaiva kuryÃn na tu sannyÃsam ity uktam | idÃnÅæ yadi ca ni«kÃmo 'pi bhavituæ na ÓaknuyÃt tadÃ sakÃmam api dharmaæ vi«ïv-arpitaæ kuryÃn na tu karma-tyÃgam ity Ãha saheti saptabhi÷ | yaj¤ena sahitÃ÷ saha-yaj¤Ã÷ vopasarjanasya iti sahasyÃdeÓÃbhÃva÷ | purÃ vi«ïv-arpita-dharma-kÃriïÅ÷ prajÃ÷ s­«ÂvÃ brahmovÃca anena dharmeïa prasavi«yadhvaæ prasavo v­ddhir uttarottaram ativ­ddhiæ labhadhvam ity artha÷ | tÃsÃæ sa-kÃmatvam abhilak«yÃha e«a yaj¤o va i«Âa-kÃma-dhug-abhÅ«Âa-bhoga-prado
'stv ity artha÷ ||10||

baladeva÷ : ayaj¤eÓe«eïa deha-yÃtrÃæ kurvato do«am Ãha saheti | prajÃpati÷ sarveÓvaro vi«ïu÷ patiæ viÓvasyÃtmeÓvaram ity Ãdi-Órute÷ | brahma prajÃnÃæ patir acyuto 'sÃv ity Ãdi-smaraïÃc ca | purÃ Ãdi-sarge saha-yaj¤Ã yaj¤ai÷ sahitÃ deva-mÃnavÃdi-rÆpÃ÷ prajÃ÷ s­«ÂvÃ nÃma-rÆpa-vibhÃga-ÓÆnyÃ÷ prak­ti-Óaktike svasmin vilÅnÃ÷ puru«ÃrthÃyogyÃs tÃs tat-sampÃdaka-nÃma-rÆpa-bhÃjo vidhÃya yaj¤aæ tan-nirÆpakaæ vedaæ ca prakÃÓyety artha÷ | tÃ÷ pratÅdam uvÃca kÃruïika÷ | anena vedoktena mad-arpitena yaj¤ena yÆyaæ prasavi«yadhvam | prasavo v­ddhi÷
sva-v­ddhiæ bhajadhvam ity artha÷ | e«a mad-arpito yaj¤o vo yu«mÃkam i«Âa-kÃma-dhuk h­d-viÓuddhy-Ãtma-j¤Ãna-deha-yÃtrÃ-sampÃdana-dvÃrÃ vÃ¤chita-mok«a-prado 'stu ||10||

__________________________________________________________

BhG 3.11

devÃn bhÃvayatÃnena te devÃ bhÃvayantu va÷ |
parasparaæ bhÃvayanta÷ Óreya÷ param avÃpsyatha ||11||

ÓrÅdhara÷ : katham i«Âa-kÃma-dogdhÃ yaj¤o bhaved iti ? tatrÃha devÃn iti | anena yaj¤ena devÃn bhÃvayata | havir bhÃgai÷ saævardhayata te ca devÃ vo yu«mÃn saævardhayantu v­«Ây-ÃdinÃ annotpatti-dvÃreïa | evam anyonyaæ saævardhayanto devÃÓ ca yÆyaæ ca parasparaæ Óreyo 'bhÅ«ïam artham avÃpsyatha prÃpsyatha ||11||

madhusÆdana÷ : katham i«Âa-kÃma-dogdh­tvaæ yaj¤asyeti tad Ãha devÃn iti | anena yaj¤ena yÆyaæ yajamÃnÃ devÃn indrÃdÅn bhÃvayata havir-bhogai÷ saævardhayata tarpayatety artha÷ | te devÃ yu«mÃbhir bhÃvitÃ÷ santo vo yu«mÃn bhÃvayantu v­«Ây-ÃdinÃnnotpatti-dvÃreïa saævardhayantu | evam anyonyaæ saævardhayanto devÃÓ ca yÆyaæ ca varaæ Óreyo 'bhimatam arthaæ prÃpsyatha devÃs t­ptiæ prÃpsyanti yÆyaæ ca svargÃkhyaæ paraæ Óreya÷ prÃpsyathety artha÷ ||11||

viÓvanÃtha÷ : katham i«Âa-kÃma-prado yaj¤o bhavet tatrÃha devÃn iti | anena yaj¤ena devÃn bhÃvayata | bhÃvavata÷ kuruta | bhÃva÷ prÅtis tad-yuktÃn kuruta prÅïayan ity artha÷ | te devÃ api va÷ prÅïayatu ||11||

baladeva÷ : idaæ ca prajÃ÷ prayuktÃ÷ anena yaj¤ena mad-aÇga-bhÆtÃ-nindÃdÅn bhÃvayata tat-tad-dhavir-dÃnena prÅtÃn yÆyaæ kuruta | te devÃ vo yu«mÃæs tad-vara-dÃnena bhÃvayantu prÅtÃn kurvantu | itthaæ ÓuddhÃhÃreïa mitho bhÃvatÃs te yÆyaæ paraæ mok«a-lak«aïaæ Óreya÷ prÃpsyatha÷ tatrÃhÃra-Óuddhir hi j¤Ãna-nisÂhÃÇgaæ, tatrÃhÃra-Óuddhau sattva-Óuddhi÷ sattva-Óuddhau dhruvÃ sm­ti÷ sm­ti-labdhe sarva-granthÅnÃæ vipramok«a÷ iti Órute÷ ||11||

__________________________________________________________

BhG 3.12

i«ÂÃn bhogÃn hi vo devÃ dÃsyante yaj¤a-bhÃvitÃ÷ |
tair dattÃn apradÃyaibhyo yo bhuÇkte stena eva sa÷ ||12||

ÓrÅdhara÷ : etad eva spa«ÂÅkurvan karmÃkaraïe do«am Ãha i«ÂÃn iti | yaj¤air bhÃvitÃ÷ santo devÃ v­«Ây-Ãdi-dvÃreïa vo yu«mabhyaæ bhogÃn dÃsyante hi | ato devair dattÃn annÃdÅn ebhyo devebhya÷ pa¤ca-yaj¤Ãdibhir adattvÃ yo bhuÇkte, sa stenaÓ caura eva j¤eya÷ ||12||

madhusÆdana÷ : na kevalaæ pÃratrikam eva phalaæ yaj¤Ãt, kintv aihikam apÅty Ãha i«ÂÃn iti | abhila«itÃn bhogÃn paÓv-anna-hiraïyÃdÅn vo yu«mabhyaæ devÃ dÃsyante vitari«yanti | hi yasmÃd yaj¤air bhÃvitÃs to«itÃs te | yasmÃt tair ­ïavad bhavadbhyo dattÃ bhogÃs tasmÃt tair devair dattÃn bhogÃn ebhyo devebhyo 'pradÃya yaj¤e«u devodeÓenÃhutÅrasampÃdya yo bhuÇkte dehendriyÃïy eva tarpayati stena eva taskara eva sa deva-svÃpahÃrÅ devÃrïapÃkaraïÃt ||12||

viÓvanÃtha÷ : etad eva spa«ÂÅkurvan karmÃkaraïe do«am Ãha i«ÂÃn iti | tair dattÃn v­«Ây-Ãdi-dvÃreïÃnnÃdÅn nÃdÅn utpÃdety artha÷ | ebhyo devebhya÷ pa¤ca-mahÃ-yaj¤Ãdibhir adattvÃ yo bhuÇkte, sa tu caura eva ||12||

baladeva÷ : etad eva viÓadayan karmÃnu«ÂhÃnena do«am Ãha i«ÂÃn iti | pÆrva-bhÃvita-mad-aÇga-bhÆtÃ devÃ vo yu«mabhyam i«ÂÃn mumuk«u-kÃmyÃn uttarottara-yaj¤Ãpek«Ãn bhogÃn dÃsyanti v­«Ây-Ãdi-dvÃrÃ vrÅhy-ÃdÅn utpÃdyety artha÷ | svÃrcanÃrthaæ tair devair dattÃæs tÃn bhogÃn ebhya÷ pa¤ca-yaj¤Ãdibhir apradÃya kevalÃtma-t­pti-karo yo bhuÇkte sa stenaÓ caura eva | devas tÃny apah­tya tair Ãtmana÷ po«Ãt | cauro bhÆpÃd iva sa yamÃd daï¬am arhati pumarthÃnarha÷ ||12||

__________________________________________________________

BhG 3.13

yaj¤a-Ói«ÂÃÓina÷ santo mucyante sarva-kilbi«ai÷ |
bhu¤jate te tv aghaæ pÃpÃ ye pacanty Ãtma-kÃraïÃt ||13||

ÓrÅdhara÷ : ataÓ ca yajanta eva Óre«ÂhÃ÷ | netara ity Ãha yaj¤a-Ói«ÂÃÓina iti | vaiÓva-devÃdi-yaj¤ÃvaÓi«Âaæ ye 'Ónanti te pa¤casÆnÃk­tai÷ sarvai÷ kilbi«air mucyante | pa¤ca-sÆnÃÓ ca sm­tÃv uktÃ÷ -

kaï¬anÅ pe«aïÅ cullÅ udakumbhÅ ca mÃrjanÅ | 
pa¤ca-sÆnÃ g­hasthasya tÃbhi÷ svargaæ na vindati || iti ||

ye Ãtmano bhojanÃrtham eva pacanti, na tu vaiÓvadevÃdy-arthaæ te pÃpÃ durÃcÃrÃ agham eva bhu¤jate ||13||

madhusÆdana÷ : ye tu vaiÓvadevÃdi-yaj¤ÃvaÓi«Âam am­taæ ye 'Ónanti te santa÷ Ói«ÂÃ vedokta-kÃritvena devÃdy-­ïÃpÃkaraïÃt  atas te mucyante sarvair vihitÃkaraïa-nimittai÷ pÆrva-k­taiÓ ca pa¤ca-sÆnÃ-nimittai÷ kilbi«ai÷ | bhÆta-bhÃvi-pÃtakÃ-saæsargiïas te bhavantÅty artha÷ |

evam anvaye bhÆta-bhÃvi-pÃpÃbhÃvÃm uktvÃ vyatireke do«am Ãha bhu¤jate te vaiÓvadevÃdy-akÃriïo 'ghaæ pÃpam eva | tu-Óabdo 'vadhÃraïe | ye pÃpÃ÷ pa¤ca-sÆnÃ-nimittaæ pramÃda-k­ta-hiæsÃ-nimittaæ ca k­ta-pÃpÃ÷ santa Ãtma-kÃraïÃd eva pacanti na tu vaiÓvadevÃdy-artham | tathÃ ca pÃ¤ca-sÆnÃdi-k­ta-pÃpe vidyamÃna eva vaiÓvadevÃdi-nitya-karmÃkaraïa-nimittam aparaæ pÃpam ÃpnuvantÅti bhu¤jate te tv aghaæ pÃpÃ ity uktam | tathÃ ca sm­ti÷ -

kaï¬anÅ pe«aïÅ cullÅ udakumbhÅ ca mÃrjanÅ | 
pa¤ca-sÆnÃ g­hasthasya tÃbhi÷ svargaæ na vindati ||iti |

pa¤ca-sÆnÃk­taæ pÃpaæ pa¤ca-yaj¤air vyapohati iti ca | ÓrutiÓ ca idam evÃsya tat-sÃdhÃraïam annaæ yad idam adyate | sa ya etad upÃste na sa pÃpnamo vyÃvartate miÓraæ hy etat iti | mantra-varïo 'pi -

mogham annaæ vindate agra-cetÃ÷
satyaæ bravÅmi vadha itsa tasya |
nÃryamÃïaæ pu«yati no sakhÃyaæ
kevalÃdho bhavati kevalÃdÅ ||iti |

idaæ copalak«aïaæ pa¤ca-mahÃ-yaj¤ÃnÃæ smÃrtÃnÃæ ÓrautÃnÃæ ca nitya-karmaïÃm | adhik­tena nityÃni karmÃïy avaÓyam anu«ÂheyÃnÅti prajÃpati-vacanÃrtha÷ ||13||

viÓvanÃtha÷ : vaiÓvadevÃdi-yaj¤ÃvaÓi«Âam annaæ ye 'Ónanti te pa¤ca-sÆnÃk­tai÷ sarvai÷ pÃpair mucyante | pa¤ca-sÆnÃÓ ca sm­ty-uktÃ÷ -

kaï¬anÅ pe«aïÅ cullÅ udakumbhÅ ca mÃrjanÅ | 
pa¤ca-sÆnÃ g­hasthasya tÃbhi÷ svargaæ na vindati || iti ||13||

baladeva÷ : ye indrÃdy-aÇgatayÃvasthitaæ yaj¤aæ sarveÓvaraæ vi«ïum abhyarcya tac-che«am aÓnanti tena tad-deha-yÃtrÃæ sampÃdayanti te santa÷ sarveÓvarasya yaj¤a-puru«asya bhaktÃ÷ sarva-kilbi«air anÃdi-kÃla-viv­ddhair ÃtmÃnubhava-pratibandhakair nikhilai÷ pÃpair vimucyante | te tu pÃpÃ÷ pÃpa-grastÃ÷ agham eva bhu¤jate | ye tat-tad-devatÃÇgatayÃvasthitena yaj¤a-puru«eïa svÃrcanÃya dattaæ vrÅhy-Ãdy-Ãtma-kÃraïÃt pacanti tad vipacyÃtma-po«aïaæ kurvantÅty artha÷ | pakvasya vrÅhy-Ãder agha-rÆpeïa pariïÃmÃd aghatvam uktam ||13||


__________________________________________________________

BhG 3.14

annÃd bhavanti bhÆtÃni parjanyÃd anna-saæbhava÷ |
yaj¤Ãd bhavati parjanyo yaj¤a÷ karma-samudbhava÷ ||14||

ÓrÅdhara÷ : jagac-cakra-prav­tti-hetutvÃd api karma kartavyam ity Ãha annÃd iti tribhi÷ | annÃt Óukra-Óoïita-rÆpeïa pariïatÃd bhÆtÃny utpadyante | annasya ca sambhava÷ parjanyÃd v­«Âe÷ | sa ca parjanyo yaj¤Ãd bhavati | sa ca yaj¤a÷ karma-samudbhava÷ | karmaïÃ yajamÃnÃdi-vyÃpÃreïa samyak sampadyata ity artha÷ | 

agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate |
ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ ||14||

madhusÆdana÷ : na kevalaæ prajÃpati-vacanÃd eva karma kartavyam api tu jagac-cakra-prav­tti-hetutvÃd apÅty Ãha annÃd iti tribhi÷ | annÃd bhuktÃd reto-lohita-rÆpeïa pariïatÃd bhÆtÃni prÃïi-ÓarÅrÃïi bhavanti jÃyante | annasya sambhavo janmÃnna-sambhava÷ parjanyÃd v­«Âe÷ | pratyak«a-siddham evaitat | atra karmopayogam Ãha yaj¤Ãt kÃrÅr yÃder agnihotrÃdeÓ cÃpÆrvÃkhyÃd dharmÃd bhavati parjanya÷ | yathÃ cÃgnihotrÃhuter v­«Âi-janakatvaæ tathÃ vyÃkhyÃtam a«ÂÃdhyÃyÅ-kÃï¬e janaka-yÃj¤avalkya-saævÃda-rÆpÃyÃæ «aÂ-praÓnyÃm | manunÃ coktam -

agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate |
ÃdityÃj jÃyate v­«tir v­«ter annaæ tata÷ prajÃ÷ ||[Manu 3.76] iti |

sa ca yaj¤o dharmÃkhya÷ sÆk«ma÷ karma-samudbhava ­tvig-yajamÃna-vyÃpÃra-sÃdhya÷ | yaj¤asya hi apÆrvasya vihitaæ karma kÃraïam ||14||

viÓvanÃtha÷ : jagac-cakra-prav­tti-hetutvÃd api yaj¤aæ kuryÃd evety Ãha annÃd bhÆtÃni prÃïino bhavantÅti bhÆtÃnÃæ hetur annam | annÃd eva Óukra-Óoïita-rÆpeïa pariïatÃt prÃïi-ÓarÅra-siddhes tasyÃnnasya hetu÷ parjanya÷ | v­«Âibhir evÃnna-siddhes tasya parjanyasya hetur yaj¤a÷ | lokai÷ k­tena yaj¤enaiva samucita-v­«Âi-prada-megha-siddhes tasya yaj¤asya hetu÷ karma-­tvig-yajamÃna-vyÃpÃrÃtmakatvÃt karmaïa eva yaj¤a-siddhe÷ ||14||

baladeva÷ : prajÃpatinÃ pareÓena prajÃ÷ s­«ÂvÃ tad-upajÅvanÃya tadaiva yaj¤a÷ s­«Âas tata÷ pareÓÃnubartinÃvaÓyaæ sakÃrya ity Ãha annÃd iti dvÃbhyÃm | bhÆtÃni prÃïino 'nnÃd vrÅhy-Ãder bhavanti | Óukra-Óoïita-rÆpeïa pariïatÃs tasmÃt tad-dehÃnÃæ siddhe÷ | tasyÃnnasya sambhava÷ parjanyÃd v­«Âer bhavati | parjanyaÓ ca yaj¤Ãd bhavati sidhyatÅty artha÷ | 

agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate |
ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ || iti manu-sm­te÷ ||14||

__________________________________________________________

BhG 3.15

karma brahmodbhavaæ viddhi brahmÃk«ara-samudbhavam
tasmÃt sarva-gataæ brahma nityaæ yaj¤e prati«Âhitam ||15||

ÓrÅdhara÷ : tathÃ karmeti | tac ca yajamÃnÃdi-vyÃpÃra-rÆpaæ karma brahmodbhavaæ viddhi | brahma veda÷ | tasmÃt prav­ttaæ jÃnÅhi | asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitam etad ­g-vedo yajur-vea÷ sÃma-vedo |thÃÇgÅrasa÷ iti Órute÷ | yata evam ak«arÃd eva yaj¤a-prav­tter atyantam abhipreto yaj¤a÷, tasmÃt sarva-gatam apy ak«araæ brahma nityaæ sarvadÃ yaj¤e prati«Âhitam | yaj¤enopÃya-bhÆtena prÃpyata iti yaj¤e prati«Âhitam ucyata iti | udyama-sthÃ sadÃ lak«mÅr itivat | yad vÃ, jagac-cakrasya mÆlaæ karma tasmÃt sarva-gataæ mantrÃrtha-vÃdai÷ sarve«u siddhÃrtha-pratipÃdake«u bhÆtÃrthÃkhyÃnÃdi«u
gataæ sthitam api vedÃkhyaæ brahma sarvadÃ yaj¤e tÃtparya-rÆpeïa prati«Âhitam | ato yaj¤Ãdi karma kartavyam ity artha÷ ||15|| 

madhusÆdana÷ : tac cÃpÆrvotpÃdakam |  brahmodbhavaæ brahma veda÷ sa evodbhava÷ pramÃïaæ yasya tat tathÃ | veda-vihitam eva karmÃpÆrva-sÃdhanaæ jÃnÅhi | na tv anyat-pÃ«aï¬a-pratipÃditam ity artha÷ | nanu pÃ«aï¬a-ÓÃstrÃpek«ayÃ vedasya kiæ vailak«aïyaæ yato veda-pratipÃdita eva dharmo nÃnya ity ata Ãha brahma vedÃkhyam ak«ara-samudbhavam ak«arÃt paramÃtmano nirdo«Ãt puru«a-ni÷ÓvÃsa-nyÃyenÃbuddhi-pÆrvaæ samudbhava ÃvirbhÃvo yasya tad-ak«ara-samudbhavam | tathÃ cÃpauru«eyatvena nirasta-samasta-do«ÃÓaÇkaæ veda-vÃkyaæ pramiti-janakam iti bhÃva÷
| tathÃ ca Óruti÷ -- asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitam etad ­g-vedo yajur-vea÷ sÃma-vedo 'thÃÇgÅrasa itihÃsa÷ purÃïaæ vidyÃ upani«ada÷ ÓlokÃ÷ sÆtrÃïy anuvyÃkhÃnÃni vyÃkhyÃnÃny asyaivaitÃni ni÷ÓvasitÃni [BAU 2.4.10] iti |

tasmÃt sÃk«Ãt paramÃtma-samudbhavatayÃ sarva-gataæ sarva-prakÃÓakaæ nityam avinÃÓi ca brahma vedÃkhyaæ yaj¤e dharmÃkhye 'tÅndriye prati«Âhitaæ tÃtparyeïa | ata÷ pÃ«aï¬a-pratipÃditopadharma-parityÃgena veda-bodhita eva dharmo 'nu«Âheya ity artha÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ : tasya karmaïo hetur brahma veda÷ | vedokta-vidhi-vÃkya-ÓravaïÃd eva yaj¤aæ prati vyÃpÃrotpattes tasya vedasya hetur ak«araæ brahma | brahmata eva vedotpatte÷ | tathÃ ca Óruti÷ - asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitam etad ­g-vedo yajur-vea÷ sÃma-vedo |thÃÇgÅrasa÷ iti | tasmÃt sarva-gataæ brahma yaj¤e prati«Âhitam iti yaj¤ena brahmÃpi prÃpyata iti bhÃva÷ | atra yadyapi kÃrya-kÃraïa-bhÃvenÃnnÃdyÃ brahma-paryantÃ÷ padÃrtho uktÃs tad api te«u madhye yaj¤a eta vidheyatvena ÓÃstreïocyata iti | sa eva prastuta÷ -

agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate |
ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ || iti sm­te÷ ||15||

baladeva÷ : tac ca ­tvig-Ãdi-vyÃpÃra-rÆpa-karma-brahmodbhavaæ viddhi | brahma-vedas tasmÃt tat prav­ttiæ jÃnÅhÅty artha÷ | tac ca veda-rÆpaæ brahma ak«arÃt pareÓÃt samudbhavaæ prakaÂaæ viddhi | asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitam etad ­g-vedo yajur-vea÷ sÃma-vedo |thÃÇgÅrasa÷ ity Ãdi-ÓravaïÃt | yasmÃt sva-s­«Âa-prajopajÅvanÃti-priyo yaj¤as tasmÃt sarva-gataæ nikhila-vyÃpakam api brahma nityaæ sarvadÃ yaj¤e prati«Âhitaæ tenaiva tat prÃpyata ity artha÷ ||15||

__________________________________________________________

BhG 3.16

evaæ pravartitaæ cakraæ nÃnuvartayatÅha ya÷ |
aghÃyur indriyÃrÃmo moghaæ pÃrtha sa jÅvati ||16||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ parameÓvareïaiva bhÆtÃnÃæ puru«Ãrtha-siddhaye karmÃdi-cakraæ pravartitaæ tasmÃt tad akurvato v­thaiva jÅvitam ity Ãha evam iti | parameÓvara-vÃkya-bhÆtÃd vedÃkhyÃd brahmaïa÷ puru«ÃïÃæ karmaïi prav­tti÷ | tata÷ karma-ni«patti÷ | tata÷ parjanya÷ | tato 'nnam | tato bhÆtÃni | bhÆtÃnÃæ punas tathaiva karma-prav­ttir iti | evaæ pravartitaæ cakraæ yo nÃnuvartayati nÃnuti«Âhati so 'ghÃyu÷ | aghaæ pÃpa-rÆpam Ãyur yasya sa÷ | yata indriyair vi«aye«v evÃramati, na tu ÅÓvarÃrÃdhanÃrthe karmaïi | ato moghaæ vyarthaæ
sa jÅvati ||16||

madhusÆdana÷ : bhavaty evaæ tata÷ kiæ phalitam ity Ãha evam iti | parameÓvarÃt sarvÃvabhÃsaka-nitya-nirdo«a-vedÃvirbhÃva÷ | tata÷ karma-parij¤Ãnaæ tato 'nu«ÂhÃnÃd dharmotpÃda÷ | tata÷ parjanyas tato 'nnaæ tato bhÆtÃni punas tathaiva bhÆtÃnÃæ karma-prav­ttir ity evaæ parameÓvareïa pravartitaæ cakraæ sarva-jagan-nirvÃhakaæ yo nÃnuvartayati nÃnuti«Âhati so 'ghÃyu÷ pÃpa-jÅvano moghaæ vyartham eva jÅvati he pÃrtha tasya jÅvanÃn maraïam eva varaæ janmÃntare dharmÃnu«ÂhÃna-sambhavÃd ity artha÷ | tathÃ ca Óruti÷ - atho ayaæ vÃ ÃtmÃ sarve«Ãæ
bhÆtÃnÃæ loka÷ sa yaj juhoti yad yajate tena devÃnÃæ loko 'tha yad anubrÆte tena ­«ÅïÃm atha yat-pit­bhyo nip­ïÃti yat prajÃm icchate tena pitÌïÃm atha yan manu«yÃn vÃsayate yad ebhyo 'Óanaæ dadÃti tena manu«yÃïÃm atha yat paÓubhyas t­ïodakaæ vindati tena paÓÆnÃæ yad asya g­he«u ÓvÃpadÃ vayÃæsyÃpipÅlikÃbhya upajÅvanti tena te«Ãæ loka÷ [BAU 1.4.16] iti | 

brahma-vidaæ vyÃvartayati indriyÃrÃma iti | yata indriyair vi«aye«v Ãramati ata÷ karmÃdhikÃrÅ saæs tad-akaraïÃt pÃpam evÃcinvan vyartham eva jÅvatÅty abhiprÃya÷ ||16||

viÓvanÃtha÷ : etad-anu«ÂhÃne pratyavÃyam Ãha evam iti | cakraæ pÆrva-paÓcÃd-bhÃgena pravartitam | yaj¤Ãn parjanya÷ | parjanyÃd annam | annÃt puru«a÷ | puru«Ãt punar yaj¤a÷ | yaj¤Ãt parjanya ity evaæ cakraæ yo nÃnuvartayati yaj¤Ãnu«ÂhÃnena na parivartayati, sa aghÃyu÷ pÃpa-vyÃptÃyu÷ | ko narake na maÇk«yatÅti bhÃva÷ ||16||

baladeva÷ : yaj¤Ãkaraïe do«am Ãhaivam iti | parasmÃd brahmaïo vedÃvirbhÃvas tasmÃd brahma-pratibodhakÃt yaj¤as tata÷ parjanyas tato 'nnaæ tato bhÆtÃni punas tathaiva bhÆtÃnÃæ karma-prav­ttir ity evaæ nikhila-jagan-nirvÃhakaæ pareÓena prajÃpatinÃ pravartitaæ cakraæ yo nÃnuvartayati sa jana÷ pareÓa-vimukho 'ghÃyu÷ pÃpa-jÅvano moghaæ vyartham eva jÅvati | he pÃrtha yad asÃv indriyair vi«aye«v eva ramate na tu para-brahmÃbhimate yaj¤e tac-che«ÃÓane ca ||16||

__________________________________________________________

BhG 3.17

yas tv Ãtma-ratir eva syÃd Ãtma-t­ptaÓ ca mÃnava÷
Ãtmany eva ca saætu«Âas tasya kÃryaæ na vidyate || 17 ||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ na karmaïÃm ÃrambhÃd ity-ÃdinÃ aj¤asya anta÷-karaïa-Óuddhy-arthaæ karma-yogam uktvÃ j¤Ãnina÷ karmÃnupayogam Ãha yas tv iti dvÃbhyÃm | Ãtmany eva rati÷ prÅtir yasya sa÷ | tataÓ cÃtmany eva t­pta÷ svÃnandÃnubhavena nirv­ta÷ | ataeva Ãtmany eva santu«Âo bhogÃpek«Ã-rahito yas tasya kartavyaæ karma nÃstÅti ||17||

æadhusÆdana÷: yas tv indriyÃrÃmo na bhavati paramÃrtha-darÓÅ sa evaæ jagac-cakra-prabh­ti-hetu-bhÆtaæ karmÃnanuti«Âhann api na pratyavaiti k­tak­tyatvÃd ity Ãha dvÃbhyÃm yas tv iti | indriyÃrÃmo hi srak-candana-vanitÃdi«u ratim anubhavati manoj¤Ãnna-pÃnÃdi«u t­ptiæ paÓu-putra-hiraïyÃdi-lÃbhena rogÃdy-abhÃvena ca tu«Âim | ukta-vi«ayÃbhÃve rÃgiïÃm araty-at­pty-atu«Âi-darÓanÃd rati-t­pti-tu«Âyau mano-v­tti-viÓe«Ã÷ sÃk«i-siddhÃ÷ | labdha-paramÃtmÃnanas tu dvaita-darÓanÃbhÃvÃd atiphalgutvÃc ca vi«aya-sukhaæ na kÃmayata ity uktaæ yÃvÃn artha udapÃne ity atra | ato 'nÃtma-vi«ayaka-rati-t­pti-tu«Ây-abhÃvÃd
ÃtmÃnaæ paramÃnandam advayaæ sÃk«Ãtkurvann upacÃrÃd evam ucyate - Ãtma-ratir Ãtma-t­pta Ãtma-santu«Âa iti | tathÃ ca Óruti÷ - Ãtma-krÅ¬a Ãtma-rati÷ kriyÃvÃn eva brahma-vidÃæ vari«Âha÷ iti | Ãtma-t­ptaÓ ceti cakÃra eva-kÃrÃnukar«aïÃrtha÷ | mÃnava iti ya÷ kaÓcid api manu«ya evambhÆta÷ sa eva k­tak­tyo na tu brÃhmaïatvÃdi-prakar«eïeti kathayitum | Ãtmany eva ca santu«Âa ity atra ca-kÃra÷ samuccayÃrtha÷ | ya evambhÆtasyÃdhikÃra-hetv-abhÃvÃt kim api kÃryaæ vaidikaæ laukikaæ vÃ na vidyate ||17||

viÓvanÃtha÷ : tad evaæ ni«kÃmatvÃsÃmarthye sa-kÃmo 'pi karma kuryÃd evety uktam | yas tu ÓuddhÃnta÷-karaïatvÃt j¤Ãna-bhÆmikÃm ÃrÆ¬ha÷ sa tu nityaæ kÃmyaæ ca na karotÅty Ãha yas tv iti dvÃbhyÃm | Ãtma-ratir ÃtmÃrÃmo yata Ãtma-t­pta÷ ÃtmÃnandÃnubhavena nirv­ta÷ | na svÃtmani nirv­to bahir-vi«aya-bhoge 'pi ki¤cin nirv­to bhavatu | atra naivety ÃhaÃtmany eva na tu bahir-vi«aya-bhoge tasya kÃryaæ kartavyatvena karma nÃsti ||17||

baladeva÷ : yas tu mad-uktena ni«kÃma-karmaïÃ mad-upÃsanena ca vim­«Âe citta-darpaïe sa¤jÃtena dharma-bhÆta-j¤ÃnenÃtmÃnam adarÓat tasya na ki¤cit karma kartavyam ity Ãha yas tv iti dvÃbhyÃm | Ãtmany apahata-pÃpmatvÃdi-guïÃ«Âaka-viÓi«Âe sva-svarÆpe avalokite ratir yasya sa÷ | ÃtmanÃ sva-prakÃÓÃnandenÃvalokitena t­pto na tv anna-pÃnÃdinÃ | Ãtmany eva ca tÃd­Óe santu«Âo na tu n­tya-gÅtÃdau | tasyaivambhÆtasya tad-avalokÃnÃya ki¤cit karma kartavyaæ na vidyate sarvadÃvalokitÃtma-svarÆpatvÃt ||17||
 
__________________________________________________________

BhG 3.18

naiva tasya k­tenÃrtho nÃk­teneha kaÓcana |
na cÃsya sarvabhÆte«u kaÓ cid arthavyapÃÓraya÷ || 18 ||

ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha naiveti | k­tena karmaïÃ tasya artha÷ puïyaæ naivÃsti | na cÃk­tena kaÓcana ko 'pi pratyavÃyo 'sti | nirahaÇkÃratvena vidhi-ni«edhÃtÅtatvÃt | tathÃpi tasmÃt tad e«Ãæ devÃnÃæ na priyaæ yad etan manu«Ã vidur iti Órtuer mok«e deva-k­ta-vighna-sambhavÃt tat-parihÃrÃrthaæ karmabhir devÃ÷ sevyÃ ity ÃÓaÇkyoktaæ sarva-bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃnte«u kaÓcid artha-vyapÃÓraya÷ ÃÓraya eva vyapÃÓraya÷ | artho mok«a ÃÓrayaïÅyo 'sya nÃstÅty artha÷ | vighnÃbhÃvasya ÓrutyaivoktatvÃt | tathÃ ca Óruti÷ -- tasya ha na devÃÓ ca nÃbhÆtyÃ ÅÓate ÃtmÃ hy e«Ãæ sa bhavati iti ÓravaïÃt
| hanety avyayam apy-arthe | devÃ api tasyÃtma-tattva-j¤asya abhÆtyai brahma-bhÃva-pratibandhÃya neÓate na ÓaknuvantÅti Óruter artha÷ | deva-k­tÃs tu vighnÃ÷ samyag-j¤Ãnotpatte÷ prÃg eva | yad etad brahma manu«yÃ vidus tad e«Ãæ devÃnÃæ na priyam iti brahma-j¤Ãnasyaiva apriyatvoktyÃ tatraiva vighna-kart­tvasya sÆcitatvÃt ||18||

madhusÆdana÷ : nanv Ãtmavido 'pi abhyudayÃrthaæ ni÷ÓreyasÃrthaæ pratyavÃya-parihÃrÃrthaæ vÃ karma syÃd ity ata Ãha naiveti | tasyÃtma-rate÷ k­tena karmaïÃbhyudaya-lak«aïo ni÷Óreyasa-lak«aïo vÃrthaæ prayojanaæ naivÃsti tasya svargÃdy-abhyudayÃnarthitvÃt | ni÷Óreyasasya ca karmÃsÃdhyatvÃt | tathÃ ca Óruti÷ - parÅk«ya lokÃn karma-cittÃn brÃhmaïo nirvedam ÃyÃn nÃsty ak­ta÷ k­tena iti | ak­to nityo mok«a÷ k­tena karmaïÃ nÃstÅty artha÷ | j¤Ãna-sÃdhyasyÃpi vyÃv­ttir eva-kÃreïa sÆcitÃ | Ãtma-rÆpasya hi ni÷Óreyasya nitya-prÃptasyÃj¤Ãna-mÃtram aprÃpti÷ | tac ca tattva-j¤Ãna-mÃtrÃpanodyam | tasmiæs tattva-j¤ÃnenÃpanunne
tasyÃtma-vido na kiæcit karma-sÃdhyaæ j¤Ãna-sÃdhyaæ vÃ prayojanam astÅty artha÷ | 

evaæbhÆtenÃpi pratyavÃya-parihÃrÃrthaæ karmÃïy anu«ÂheyÃny evety ata Ãha nÃk­teneti | bhÃve ni«ÂhÃ | nitya-karmÃkaraïeneha loke garhitatva-rÆpa÷ pratyavÃya-prÃpti-rÆpo vÃ kaÓcanÃrtho nÃsti | sarvatropapattim  ÃhottarÃrdhena | co hetau | yasmÃd asyÃtma-vida÷ sarva-bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃnte«u ko 'pi artha-vyapÃÓraya÷ prayojana-sambandho nÃsti | kaæcid bhÆta-viÓe«am ÃÓritya ko 'pi kriyÃ-sÃdhyo 'rtho nÃstÅti vÃkyÃrtha÷ | ato 'sya k­tÃk­te ni«prayojanaæ naiva k­tÃk­te tapata÷ iti Órute÷ | tasya ha na devÃÓ canÃbhÆtyÃ ÅÓata ÃtmÃ hy e«Ãæ na bhavati iti Óruter devÃ api tasya mok«ÃbhavanÃya na samarthÃ ity ukter na vighnÃbhÃvÃrtham
api devÃrÃdhana-rÆpa-karmÃnu«ÂhÃnam ity abhiprÃya÷ |

etÃd­Óo brahma-vid-bhÆmikÃ-saptaka-bhedena nirÆpito vasi«Âhena -

j¤Ãna-bhÆmi÷ ÓubhecchÃkhyÃ prathamÃ parikÅrtitÃ |
vicÃraïÃ dvitÅyÃ syÃt t­tÅyÃ tanu-mÃnasÃ ||
sattvÃpattiÓ caturthÅ syÃt tato 'saæsakti-nÃsikÃ |
padÃrthÃbhÃvanÅ «a«ÂhÅ saptamÅ turyagÃ sm­tÃ || iti |

tatra nityÃnitya-vastu-vivekÃdi-pura÷sarÃ phala-paryavasÃyinÅ mok«ecchÃ prathamÃ | tato gurum upas­tya vedÃnta-vÃkya-vicÃra÷ Óravaïa-mananÃtmako dvitÅyÃ | tato nididhyÃsanÃbhyÃsena manasa ekÃgratayÃ sÆk«ma-vastu-grahaïa-yogyatvaæ t­tÅyÃ | etad bhÆmikÃ-trayaæ sÃdhana-rÆpaæ jÃgrad-avasthocyate yogibhi÷ | bhedena jagato bhÃnÃt | tad uktam -

bhÆmikÃ-tritaya÷ tv etad rÃma jÃgrad iti sthitam |
yathÃvad bheda-buddhyedaæ jagaj jÃgrati d­Óyate || iti | 

tato vedÃnta-vÃkyÃn nirvikalpako brahmÃtmaikya-sÃk«ÃtkÃraÓ caturthÅ bhÆmikÃ phala-rÆpÃ sattvÃpatti÷ svapnÃvasthocyate | sarvasyÃpi jagato mithyÃtvena sphuraïÃt | tad uktam -

advaite sthairyam ÃyÃte dvaite praÓamam Ãgate |
paÓyanti svapnaval lokaæ caturthÅæ bhÆmikÃm itÃ÷ || iti |

so 'yaæ caturtha-bhÆmiæ prÃpto yogÅ brahmavid ity ucyate | pa¤camÅ-«a«ÂhÅ-saptamyas tu bhÆmikÃ jÅvanmukter evÃvÃntara-bhedÃ÷ | tatra savikalpaka-samÃdhy-abhyÃsena niruddhe manasi yÃ nirvikalpaka-samÃdhy-avasthÃ sÃsaæsaktir iti su«uptir iti cocyate | tata÷ svayam eva vyutthÃnÃt | so 'yaæ yogÅ brahma-vid-vara÷ | tatas tad-abhyÃsa-paripÃkeïa cira-kÃlÃvasthÃyinÅ sÃ padÃrthÃbhÃvanÅti gÃ¬ha-su«uptir iti cocyate | tata÷ svayam anusthitasya yogina÷ para-prayatnenaiva vyutthÃnÃt | so 'yaæ brahmavid varÅyÃn | uktaæ hi -

pa¤camÅæ bhÆmikÃm etya su«upti-padanÃmikÃm |
«a«ÂhÅæ gÃ¬ha-su«upty-ÃkhyÃæ kramÃt patati bhÆmikÃm || iti |

yasyÃs tu samÃdhy-avasthÃyÃ na svato na vÃ parato vyutthito bhavati sarvathÃ bheda-darÓanÃbhÃvÃt | kintu sarvadÃ tanmaya eva sva-prayatnam antareïaiva parameÓvara-prerita-prÃïa-vÃyu-vaÓÃd anyair nirvÃhyamÃïa-daihika-vyavahÃra÷ paripÆrïa-paramÃnanda-ghana eva sarvatas ti«Âhati | sÃ saptamÅ turÅyÃvasthÃ | tÃæ prÃpto brahmavid vari«Âha ity ucyate | uktaæ hi -

«a«ÂhyÃæ bhÆmÃm asau sthitvÃ saptamÅæ bhÆmikÃm ÃpnuyÃt |
kiæcid evai«a sampannas tv athavai«a na kiæcana ||
videha-muktatÃ tÆktÃ saptamÅ yoga-bhÆmikÃ |
agamyÃ vacasÃæ ÓÃntÃ sÃ sÅmÃ yoga-bhÆmi«u || iti |

yÃm adhik­tya ÓrÅmad-bhÃgavate smaryate -

dehaæ ca naÓvaram avasthitam utthitaæ vÃ
siddho na paÓyati yato 'dhyagamat svarÆpam |
daivÃd apetam atha daiva-vaÓÃd upetaæ
vÃso yathÃ parik­taæ madirÃ-madÃndha÷ ||

deho 'pi daiva-vaÓa-ga÷ khalu karma yÃvat
svÃrambhakaæ pratisamÅk«ata eva sÃsu÷ |
taæ sa-prapa¤cam adhirÆÂha-samÃdhi-yoga÷
svÃpnaæ punar na bhajate pratibuddha-vastu÷ ||[BhP 11.13.36-37]

ÓrutiÓ ca - tad yathÃ 'hinirlvyayanÅ valmÅke m­tÃ pratyastÃ ÓayÅtaivam evedaæ ÓarÅraæ Óete 'thÃyam aÓarÅro 'm­ta÷ prÃïo brahmaiva teja eva iti | 

tatrÃyaæ saÇgraha÷ -

caturthÅ bhÆmikÃ j¤Ãnaæ tisra÷ syu÷ sÃdhanaæ purÃ |
jÅvan-mukter avasthÃstu parÃs tisra÷ prakÅrtitÃ÷ ||
atra prathama-bhÆmi-trayam ÃrÆ¬ho 'j¤o 'pi na karmÃdhikÃrÅ kiæ punas tattva-j¤ÃnÅ tad-viÓi«Âo jÅvan-mukto vety abhiprÃya÷ ||18||

viÓvanÃtha: k­tenÃnu«Âhitena karmaïÃ nÃrtho na phalam | ak­tena ka¤cana pratavÃyo 'pi na, yasmÃd asya sarva-bhÆte«u brahmÃï¬a-sthÃvarÃdi«u madhye kaÓcid apy arthÃya sva-prayojanÃrthaæ vyapÃÓraya ÃÓrayaïÅyo na bhavati | purÃïÃdi«u vyapÃÓraya-Óabdena tathaivocyate, yathÃ -

vÃsudeve bhagavati bhaktim udvahatÃæ n­ïÃm |
j¤Ãna-vairÃgya-vÅryÃïÃæ neha kaÓcid vyapÃÓraya÷ || [BhP 6.17.31] iti |

tathÃ-yad-upÃÓrayÃÓrayÃ÷ Óuddhyanti [BhP 2.7.46] iti | saæsthÃ-hetur upÃÓraya÷ ity ÃdÃv apy apety upasargasyÃnadhikÃrthaæ d­«Âam ||18||

baladeva÷ : k­tena tad-avalokanÃyÃnu«Âhitena karmaïÃrtha÷ phalaæ naivÃsti | ak­tena tad-avalokanÃsÃdhanena karmaïÃ kaÓcanÃnarthaÓ ca tad-avalokana-k«ati-lak«aïa iha na bhavati | svÃbhÃvikÃtmÃvalokanÃt | na tv Åd­Óo 'pi deva-k­tÃd vighnÃd bibhyat tat-to«Ãya tat-pÆjÃtmakaæ karma kuryÃt | ÓrutiÓ ca devÃn j¤Ãna-dvi«a÷ prÃha-tasmÃt tad e«Ãæ devÃnÃæ na priyaæ yad etan manu«Ã vidur iti | tatrÃha na ceti | asya labdhÃtmÃvalokasya vidu«a÷ sarva-bhÆte«u deve«u mÃnave«u ca madhye kaÓcid apy arthÃyÃtma-ratir nairvighnÃya vyapÃÓraya÷ karmabhi÷ sevyo na bhavati | j¤ÃnodayÃt pÆrvam eva deva-k­tÃ
vighnÃ÷ tenÃtma-ratau satyÃæ tu na tat-k­tÃs te tat-prabhÃveïa sambhavanti | tasya ha na devÃÓ ca nÃbhÆtyÃ ÅÓate ÃtmÃ hy e«Ãæ sambhavati iti ÓravaïÃt | hanety apy-arthe nipÃta÷ | devÃ api tasyÃtmÃnubhavino |bhÆtyai Ãtma-rati-k«ataye neÓate | hi yasmÃd e«Ãæ sa ÃtmÃ tadvat pre«Âho bhavatÅty artha÷ ||18||

__________________________________________________________

BhG 3.19

tasmÃd asakta÷ satataæ kÃryaæ karma samÃcara
asakto hy Ãcaran karma param Ãpnoti pÆru«a÷ ||19||

ÓrÅdhara÷ :yasmÃd evambhÆtasya j¤Ãnina eva karmÃnupayogo nÃnyasya tasmÃt tvaæ karma kurv ity Ãha tasmÃd iti | asakta÷ phala-saÇga-rahita÷ san kÃryam avaÓya-kartavyatayÃ vihitaæ nityaæ naimittikaæ karma samyag Ãcara | hi yasmÃd asakta÷ karmÃcaran puru«a÷ paraæ mok«aæ citta-Óuddhi-j¤Ãna-dvÃrÃ prÃpnoti ||19|| 

madhusÆdana÷ : yasmÃn na tvam evaæbhÆto j¤ÃnÅ kintu karmÃdhik­ta eva mumuk«u÷ | asakta÷ phala-kÃmanÃ-rahita÷ satataæ sarvadÃ na tu kadÃcit kÃryam avaÓya-kartavyaæ yÃvaj-jÅvÃdi-Óruti-coditaæ tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena iti ÓrutyÃ j¤Ãne viniyuktaæ karma nitya-naimittika-lak«aïaæ samyag Ãcara yathÃ-ÓÃstraæ nirvartaya | asakto hi yasmÃd Ãcarann ÅÓvarÃrthaæ karma kurvan sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa paraæ mok«am Ãpnoti pÆru«a÷ puru«a÷ sa eva sat-puru«o nÃnya ity abhiprÃya÷ ||19||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃt tava j¤Ãna-bhÆmikÃrohaïe nÃsti yogyatÃ | kÃmya-karmaïi tu sad-vivekavatas tava naivÃdhikÃra÷ | tasmÃt ni«kÃma-karmaiva kurv ity Ãha tasmÃd iti | kÃryam avaÓya-kartavyatvena vihitaæ paraæ mok«am ||19||
baladeva÷ : yasmÃl labdhÃtmÃvalokanasyaiva karmÃnupayogas tasmÃd etÃd­ktvaæ kÃryaæ kartavyatvena vihitaæ karma samÃcara | asakta÷ phalecchÃ-ÓÆnya÷ san | paraæ dehÃdi-bhinnam ÃtmÃnam Ãpnoty avalokate yÃthÃtmyena ||19||

__________________________________________________________

BhG 3.20

karmaïaiva hi saæsiddhim ÃsthitÃ janakÃdaya÷
loka-saægraham evÃpi saæpaÓyan kartum arhasi ||20||

ÓrÅdhara÷ : atra sadÃcÃraæ pramÃïayati karmaïaiveti | karmaïaiva Óuddha-sattvÃ÷ santa÷ saæsiddhiæ samyag-j¤Ãnaæ prÃptÃ ity artha÷ | yadyapi tvaæ samyag-j¤Ãninam evÃtmÃnaæ manyase, tathÃpi karmÃcaraïaæ bhadram evety Ãha loka-saÇgraham ity Ãdi | lokasya saÇgrahaæ sva-dharme pravartanam | mayÃ karmaïi k­te jana÷ sarvo 'pi kari«yati | anyathÃ j¤Ãni-d­«ÂÃntenÃj¤o nija-dharmaæ nityaæ karma tyajan patet | ity evaæ loka-rak«aïam api tÃvat prayojanaæ saæpaÓyan kathaæ kartum evÃrhasi | na tyaktum ity artha÷ ||20||

madhusÆdana÷ : nanu vividi«or api j¤Ãna-ni«ÂhÃ-prÃpty-arthaæ Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃnu«ÂhÃnÃya sarva-karma-tyÃga-lak«aïa÷ saænyÃso vihita÷ | tathÃ ca na kevalaæ j¤Ãnina eva karmÃnadhikÃra÷ kintu j¤ÃnÃrthino 'pi viraktasya | tathÃ ca mayÃpi viraktena j¤ÃnÃrthinÃ karmÃïi heyÃny evety arjunÃÓaÇkÃæ k«atriyasya saænyÃsÃnadhikÃra-pratipÃdanenÃpanudati bhagavÃn karmaïaiveti |

janakÃdayo janakÃ-jÃta-Óatru-prabh­taya÷ Óruti-sm­ti-prasiddhÃ÷ k«atriyÃ vidvÃæso 'pi karmaïaiva saha na tu karma-tyÃgena sa saæsiddhiæ ÓravaïÃdi-sÃdhyÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃm ÃsthitÃ÷ prÃptÃ÷ | hi yasmÃd evaæ tasmÃt tvam api k«atriyo vividi«ur vidvÃn vÃ karma kartum arhasÅty anu«aÇga÷ | brÃhmaïa÷ putrai«aïÃyÃÓ ca vitta«aïÃyÃÓ ca lokai«aïÃyÃÓ ca vyutthÃyÃtha bhik«Ãcaryaæ caranti iti saænyÃsa-vidhÃyake vÃkye brÃhmaïatvasya vivak«itatvÃt | svÃrÃjya-kÃmo rÃjÃ rÃja-sÆyena yajeta ity atra k«atriyatvÃvat | catvÃra ÃÓramÃ brÃhmaïasya trayo rÃjan yasya dvau vaiÓyasya
iti ca sm­te÷ | purÃïe 'pi -

     mukhajÃnÃmayaæ dharmo yad vi«ïor liÇga-dhÃraïam |
bÃhu-jÃtoru-jÃtÃnÃm nÃyaæ dharma÷ praÓasyate ||

iti k«atriya-vaiÓyayo÷ saænyÃsÃbhÃva ukta÷ | tasmÃd yuktam evoktaæ bhagavatÃ karmaïaiva hi saæsiddhim ÃsthitÃ janakÃdaya÷ |

sarve rÃjÃÓritÃ dharmÃ rÃjÃ dharmasya dhÃraka÷ ity Ãdi sm­ter varïÃÓrama-pravartakatvenÃpi k«atriyo 'vaÓyaæ karma kuryÃd ity Ãha loketi | lokÃnÃæ sve sve dharme pravartanam unmÃrgÃn nivartanaæ ca loka-saÇgrahas taæ paÓyann api-ÓabdÃj janakÃdi-Ói«ÂÃcÃram api paÓyan karma kartum arhasy evety anvaya÷ | k«atriya-janma-prÃpakeïa karmaïÃrabdha-ÓarÅras tvaæ vidvÃn api janakÃdivat prÃrabdha-karma-phalena loka-saÇgrahÃrthaæ karma kartuæ yogyo bhavasi na tu tyaktuæ brÃhmaïa-janmÃlÃbhÃd ity abhiprÃya÷ | etÃd­Óa-bhagavad-abhiprÃya-vidÃ bhagavatÃ bhÃ«ya-k­tÃ brÃhmaïasyaiva saænyÃso nÃnyasyeti nirïÅtam | vÃrtika-k­tÃ tu prau¬hi-vÃda-mÃtreïa k«atriya-vaiÓyayor
api saænyÃso 'stÅty uktam iti dra«Âavyam ||20||

viÓvanÃtha÷ : atra sadÃcÃraæ pramÃïayati karmaïeti | yadi vÃ tvam ÃtmÃnaæ j¤Ãn¨dhikÃriïaæ manyase, tad api loke Óik«Ã grahaïÃrthaæ karmaiva kurv ity Ãha loketi ||20||

baladeva÷ : sadÃcÃram atra pramÃïayati karmaïaiveti | karmaïaivopÃyena viÓuddha-cittÃ÷ santa÷ saæsiddhiæ svÃtmÃvalokana-lak«aïÃm ÃsthitÃ÷ prÃpu÷ | karmaïaiveti viÓe«aïa-sambandha eva-kÃras tasyÃyogaæ vyavacchinnatti ÓaÇkha-pÃï¬ura evetivat | tena ÓravaïÃder na vyudÃsa÷ | karmaïÃ yaj¤ÃdinÃ sahaiva ÓravaïÃdineti kecit | 

nanu sani«ÂhasyÃtmÃvalokane karmÃnu«ÂhÃnaæ nÃstÅty uktam | mama parini«ÂhitasyÃvalokita-sva-parÃtmana÷ karmopadeÓa÷ kuta iti cet tatrÃha loketi | satyaæ tvam Åd­Óa eva tathÃpi loka-saÇgrahÃya karma kurv iti arjune mayi karma kurvÃïe sarva-loka÷ karma kari«yati | itarathÃ mad-d­«ÂÃntenÃj¤o 'pi loka÷ karma tyajan pati«yatÅti loka-saærak«aïaæ tat phalam ||20||

__________________________________________________________

BhG 3.21

yad yad Ãcarati Óre«Âhas tat tad evetaro jana÷ |
sa yat pramÃïaæ kurute lokas tad anuvartate ||21||

ÓrÅdhara÷ : karma-karaïe loka-saÇgraho yathÃ syÃt tad Ãha yad iti | itara÷ prÃk­to 'pi janas tat tad evÃcarati | sa Óre«Âho jana÷ karma-ÓÃstraæ tan-niv­tti-ÓÃstraæ vÃ yat pramÃïaæ manyate, tad eva loko 'py anusarati ||21||

madhusÆdana÷ : nanu mayÃ karmaïi kriyamÃïe 'pi loka÷ kim iti tat-saÇg­hïÅyÃd ity ÃÓaÇkya Óre«ÂhÃcÃrÃnuvidhÃyitvÃd ity Ãha yad yad iti | Óre«Âha÷ pradhÃna-bhÆto rÃjÃdir yad yat karmÃcarati Óubham aÓubhaæ vÃ tat tad evÃcaratÅtara÷ prÃk­tas tad-anugato jana÷ | na tv anyat svÃtantryeïety artha÷ |

nanu ÓÃstram avalokyÃÓÃstrÅyaæ Óre«ÂhÃcÃraæ parityajya ÓÃstrÅyam eva kuto nÃcarati loka ity ÃÓaÇkyÃcÃravat pratipattÃv api Óre«ÂhÃnusÃritÃm itarasya darÓayati sa yad iti | sa Óre«Âho yal laukikaæ vaidikaæ vÃ pramÃïaæ kurute pramÃïatvena manyate tad eva loko 'py anuvartate pramÃïaæ kurute na tu svÃtantryeïa kiæcid ity artha÷ | tathÃ ca pradhÃna-bhÆtena tvayÃ rÃj¤Ã loka-saærak«aïÃrthaæ karma kartavyam eva pradhÃnÃnuyÃyino jana-vyavahÃrÃ bhavantÅti nyÃyÃd ity abhiprÃya÷ ||21||

viÓvanÃtha÷ : loka-saÇgraha-prakÃram evÃha yad yad iti ||21||

baladeva÷ : loka-saÇgraha-prakÃram evÃha yad yad iti | Óre«Âho mahattamo yat karma yathÃcarati tat karma tathaivetara÷ kani«Âho 'py Ãcarati | sa ÓresÂhas tasmin karmaïi yac chÃstraæ pramÃïaæ kurute manyate loka÷ kani«Âho 'pi tad-anuyÃyÅ tad evÃnuvartate 'nasarati | ÓÃstropetaæ Óre«ÂhÃcaraïaæ kalyÃïa-lipsunÃ kani«ÂhenÃnu«Âheyam ity artha÷ | itthaæ ca tejasvina÷ Óre«Âhasya ca yat kvacit svairÃcaraïaæ tad-vyÃv­tam | tasya Óre«Âha-k­tatve 'pi ÓÃstropetatvÃbhÃvÃt ||21||

__________________________________________________________

BhG 3.22

na me pÃrthÃsti kartavyaæ tri«u loke«u kiæcana |
nÃnavÃptam avÃptavyaæ varta eva ca karmaïi ||22||

ÓrÅdhara÷ : atra cÃhameva d­«ÂÃnta ity Ãha na ma iti tribhi÷ | he pÃrtha ! me kartavyaæ nÃsti | yatas tri«v api loke«u anavÃptam aprÃptaæ sadÃvaptavyaæ prÃpyaæ nÃsti | tathÃpi karmaïy ahaæ varta eva karma karomy evety artha÷ ||22||

madhusÆdana÷ : atra cÃham eva d­«ÂÃnta ity Ãha na ma iti tribhi÷ | he pÃrtha na me mama tri«v api loke«u kim api kartavyaæ nÃsti | yato 'navÃptaæ phalaæ kiæcin mamÃvÃptavyaæ nÃsti | tathÃpi varta eva karmaïy ahaæ karma karomy evety artha÷ | pÃrtheti sambodhayan viÓuddha-k«atriya-vaæÓodbhavas tvaæ ÓÆrÃpatyÃpatyatvena cÃtyantaæ mat-samo 'ham iva vartitum arhasÅti darÓayati ||22||

viÓvanÃtha÷ : atrÃham eva d­«ÂÃnta ity Ãha tribhi÷ ||22||

baladeva÷ : Óre«Âha÷ karma-phala-nirapek«o 'pi loka-saÇgrahÃya ÓÃstroditÃni karmÃïy Ãcared ity arthe svaæ d­«ÂÃntam Ãha na me pÃrtheti tribhi÷ | sarveÓasya satya-saÇkalpasya satya-kÃmasya me kartavyaæ nÃsti | phalÃrthinÃ khalu karmÃnu«Âheyam | na ca nikhila-phalÃÓrayasya svayaæ parama-phalÃtmano me karmÃpek«yam ity artha÷ | etad darÓayati tri«v iti | yata÷ sarve«u loke«u karmaïÃ yat phalam avÃptavyaæ tad-anavÃptam alabdhaæ mama nÃsti sarvaæ tan madÅyam evety artha÷ | tathÃpi ÓÃstroktaæ karmÃhaæ karomy evety Ãha varta iti ||22||

__________________________________________________________

BhG 3.23

yadi hy ahaæ na varteyaæ jÃtu karmaïy atandrita÷ |
mama vartmÃnuvartante manu«yÃ÷ pÃrtha sarvaÓa÷ ||23||

ÓrÅdhara÷ : akaraïe lokasya nÃÓaæ darÓayati yadi hy aham iti | jÃtu kadÃcit | atandrito 'nalasa÷ san yadi karmaïi na varteya karma nÃnuti«Âheyam, tarhi mamaiva vartma mÃrgaæ manu«yÃ anuvartante anuverterann ity artha÷ ||23||

madhusÆdana÷ : loka-saÇgraho 'pi na te kartavyo viphalatvÃd ity ÃÓaÇkyÃha yadi hy aham iti | yadi punar aham atandrito 'nalasa÷ san karmaïi jÃtu kadÃcin na varteya nÃnuti«Âheyaæ karmÃïi tadÃ mama Óre«Âhasya sato vartma mÃrgaæ he pÃrtha manu«yÃ÷ karmÃdhikÃriïa÷ santo 'nuvartante 'nuvarteran sarvaÓa÷ sarva-prakÃrai÷ ||23||

viÓvanÃtha÷ : anuvartate 'nuvarterann ity artha÷ ||23||

baladeva÷ : yadÅti | ahaæ sarveÓvara÷ siddha-sarvÃrtho 'pi yadu-kulÃvatÅrïo jÃtu kadÃcit tat-kulocite ÓÃstrokte karmaïi na varteya tan na kuryÃm atandrita÷ sÃvadhÃna÷ san tarhi mÃæ d­«ÂÃntaæ k­tvÃ manu«yÃ÷ Óre«Âhasya mama vartma kula-vihitÃcÃra-tyÃga-rÆpam anuvarteran tato bhraæÓerann ity artha÷ ||23||

__________________________________________________________

BhG 3.24

utsÅdeyur ime lokÃ na kuryÃæ karma ced aham |
saækarasya ca kartÃ syÃm upahanyÃm imÃ÷ prajÃ÷ ||24||

ÓrÅdhara÷ : tata÷ kiæ ? ata Ãha utsÅdeyur iti | utsÅdeyur dharma-lopena naÓyeyu÷ | tataÓ ca yo varïa-saÇkaro bhavet tasyÃpy aham eva kartÃ syÃæ bhaveyam | evam aham eva prajÃ upahanyÃæ malinÅkuryÃm iti ||24||

madhusÆdana÷ : Óre«Âhasya tava mÃrgÃnuvartitvaæ manu«yÃïÃm ucitam eva anuvartitve ko do«a ity ata Ãha utsÅdeyur iti | aham ÅÓvaraÓ ced yadi karma na kuryÃæ tadÃ mad-anuvartinÃæ manv-ÃdÅnÃm api karmÃnupapatter loka-sthiti-heto÷ karmaïo lopeneme sarve lokÃ utsÅdeyur vinaÓyeyu÷ | tataÓ ca varïa-saækarasya ca kartÃham eva syÃm | tena cemÃ÷ sarvÃ÷ prajÃ aham evopahanyÃæ dharma-lopena vinÃÓayeyam | kathaæ ca prajÃnÃm anugrahÃrthaæ prav­tta ÅÓvaro 'haæ tÃ÷ sarvÃ vinÃÓayeyam ity abhiprÃya÷ |

yad yad ÃcaratÅty Ãder aparÃ yojanÃ | na kevalaæ loka-saægrahaæ sampaÓyan kartum arhasy api tu Óre«ÂhÃcÃratvÃd apÅty Ãha yad yad iti | tathÃ ca mama Óre«Âhasya yÃd­Óa eva ÃcÃras tÃd­Óa eva mad-anuvartinÃ tvayÃnu«Âheyo na svÃtantryeïÃnya ity artha÷ | kÅd­Óas tavÃcÃro yo mayÃnuvartanÅya ity ÃkÃÇk«ÃyÃæ na me pÃrthety Ãdibhis tribhi÷ Ólokais tat-pradarÓanam iti  ||24||

viÓvanÃtha÷ : utsÅdeyur mÃæ d­«ÂÃntÅk­tya dharmam akurvÃïÃ bhraæÓeyu÷ | tataÓ ca varïa-saÇkaro bhavet tasyÃpy aham eva kartÃ syÃm evam aham eva prajÃ hanyÃm | malinÃ÷ kuryÃm ||24||

baladeva÷ : tata÷ kiæ syÃd ity Ãha utsÅdeyur iti | ahaæ sarva-Óre«ÂhaÓ cet ÓÃstroktaæ karma na kuryÃæ tarhÅme lokÃ utsÅdeyur vibhra«Âa-maryÃdÃ÷ syu÷ | tad-vibhraæÓe sati ya÷ saÇkara÷ syÃt tasyÃpy aham eva kartÃ syÃm | evaæ ca prajÃpatir aham imÃ÷ prajÃ÷ sÃÇkarya-do«eïopahanyÃæ malinÃ÷ kuryÃm | tathÃ ca - e«a setur vidharaïa e«Ãæ lokÃnÃm asaæbhedÃya iti ÓrutyÃ loka-maryÃdÃ-vidhÃrakatvena parigÅtasya me tan-maryÃdÃ-bhedakatvaæ syÃd iti | evaæ upadiÓato 'pi harer yat kiæcit sva-bhakta-sukheccho÷ svairÃcaritaæ
d­«Âaæ, tat khalu vidhÃyakena tad-vacasÃnupetatvÃd ÅÓvarÅyatvÃc cÃvarair naivÃcaraïÅyam | yad uktaæ ÓrÅmatÃ Óukena -

ÅÓvarÃïÃæ vaca÷ satyaæ 
tathaivÃcaritaæ kvacit |
te«Ãæ yat sva-vaco-yuktaæ 
buddhimÃæs tat samÃcaret || 

naitat samÃcarej jÃtu 
manasÃpi hy anÅÓvara÷ |
vinaÓyaty Ãcaran mau¬hyÃd 
yathÃrudro |bdhi-jaæ vi«am || [BhP 10.33.31-2] iti ||24||

__________________________________________________________

BhG 3.25

saktÃ÷ karmaïy avidvÃæso yathÃ kurvanti bhÃrata |
kuryÃd vidvÃæs tathÃsaktaÓ cikÅr«ur loka-saægraham ||25||

ÓrÅdhara÷ : tasmÃd ÃtmavidÃpi loka-saÇgrahÃrtha tat-k­payÃ karma kÃryam evety upasaæharati saktÃ iti | karmaïi saktÃ abhinivi«ÂÃ÷ santo yathÃj¤Ã÷ karmÃïi kurvanti, asakta÷ san vidvÃn api kuryÃt loka-saægraham kartum icchu÷ ||25||

madhusÆdana÷ : nanu taveÓvarasya loka-saægrahÃrthaæ karmÃïi kurvÃïasyÃpi kart­tvÃbhimÃnÃbhÃvÃn na kÃpi k«ati÷ | mama tu jÅvasya loka-saægrahÃrthaæ karmÃïi kurvÃïasya kart­tvÃbhimÃnena j¤ÃnÃbhibhava÷ syÃd ity ata Ãha saktÃ iti | saktÃ÷ kart­tvÃbhimÃnena phalÃbhisandhinÃ ca karmaïy abhinivi«ÂÃ avidvÃæso 'j¤Ã yathÃ kurvanti karma loka-saægrahaæ kartum icchur vidvÃn Ãtmavid api tathaiva kuryÃt | kintu asakta÷ san kart­tvÃbhimÃnaæ phalÃbhisandhiæ cÃkurvann ity artha÷ | bhÃrateti bharata-vaæÓodbhavatvenabhÃ j¤Ãnaæ tasyÃæ ratatvena vÃ tvaæ yathokta-ÓÃstrÃrtha-bodha-yogyo 'sÅti darÓayati ||25||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃt prati«Âhitena j¤ÃninÃpi karma kartavyam ity upasaæharati saktÃ iti ||25||

baladeva÷ : tasmÃt prati«Âhite 'pi tvaæ loka-hitÃya vedoktaæ sva-karma prakurv ity ÃÓayenÃha saktÃ iti | aj¤Ã yathÃ karmaïi saktÃ÷ phala-lipsayÃbhinivi«ÂÃs tata kurvanty evaæ vidvÃn api kuryÃt | kintv asakta÷ phala-lipsÃ-ÓÆnya÷ san | sphuÂam anyat ||25||

__________________________________________________________

BhG 3.26

na buddhi-bhedaæ janayed aj¤ÃnÃæ karma-saÇginÃm |
jo«ayet sarva-karmÃïi vidvÃn yukta÷ samÃcaran ||26||

ÓrÅdhara÷ : nanu k­payÃ tattva-j¤Ãnam evopade«Âuæ yuktam | nety Ãha na buddhi-bhedam iti aj¤ÃnÃm ataeva karma-saÇginÃæ karmÃsaktÃnÃm akartÃtmeopadeÓena buddher bhedam anyathÃtvaæ na janayet | karmaïa÷ sakÃÓÃd buddhi-vicÃlanaæ na kuryÃt | api tu jo«ayet sevayet | aj¤Ãn karmÃïi kÃrayed ity artha÷ | katham ? yukto 'vahito bhÆtvÃ svayam Ãcaran san | buddhi-vicÃlane k­te sati karmasu ÓraddhÃ-niv­tter j¤Ãnasya cÃnutpattes tesÃm ubhaya-bhraæÓa÷ syÃd iti bhÃva÷ ||26||

madhusÆdana÷ : nanu karmÃnu«ÂhÃnenaiva loka-saægraha÷ kartavyo na tu tattva-j¤ÃnopadeÓeneti ko hetur ata Ãha na buddhÅti | aj¤ÃnÃm avivekinÃæ kart­tvÃbhimÃnena phalÃbhisandhinÃ ca karma-saÇginÃæ karmaïy abhinivi«ÂÃnÃæ yÃ buddhir aham etat karma kari«ya etat-phalaæ ca bhok«ya iti tasyÃ bhedaæ vicÃlanam akartrÃtmopadeÓena na kuryÃt | kintu yukto 'vahita÷  san vidvÃn loka-saægrahaæ cikÅr«ur avidvad-adhikÃrikÃïi sarva-karmaïi samÃcaraæs te«Ãæ ÓraddhÃm utpÃdya jo«ayet prÅtyÃ sevayet | anadhikÃriïÃm upadeÓena buddhi-vicÃlane k­te karmasu ÓraddhÃ-niv­ttir j¤Ãnasya cÃnutpatter ubhaya-bhra«Âatvaæ
syÃt | tathÃ coktaæ-

aj¤asyÃrdha-prabuddhasya sarvaæ brahmeti yo vadet |
mahÃ-niraya-jÃle«u sa tena viniyojita÷ || iti ||26||

viÓvanÃtha÷ : alaæ karma-ja¬imnÃ | tvaæ karma-sannyÃsaæ k­tvÃ j¤ÃnÃbhyÃsenÃham iva k­tÃrthÅbhavaiti buddhi-bhedaæ na janayet karma-saÇginaæ aÓuddhÃnta÷karaïatvena karmasv evÃsaktimatÃm | kintu tvaæ k­tÃrthÅbhavi«yan ni«kÃma-karmaiva kru iti karmÃïy eva yojayet kÃrayet | atra karmÃïi samÃcaran svayam eva d­«ÂÃntÅbhavet | 

nanu,
svayaæ ni÷Óreyasaæ vidvÃn na vakty aj¤Ãya karma hi |
na rÃti rogiïo 'pathyaæ vÃ¤chato 'pi bhi«aktama÷ || [BhP 6.9.5] 

ity ajita-vÃkyenaitad virudhyate | satyam | tat khalu bhakty-upade«Â­ka-vi«ayam idaæ tu j¤Ãnopade«Â­ka-vi«ayam ity avirodha÷ | j¤ÃnasyÃnta÷karaïa-Óuddhy-adhÅnatvÃt | tac chuddhes tu ni«kÃma-karmÃdhÅnatvÃt, bhaktes tu svata÷ prÃbalyÃd anta÷karaïa-Óuddhi-paryantÃnapek«atvÃt | yadi bhaktau ÓraddhÃm utpÃdayituæ ÓaknuyÃt, tadÃ karmiïÃæ buddhi-bhedam api janayet, bhaktau ÓraddhÃvatÃæ karmÃnadhikÃrÃt -

tÃvat karmÃïi kurvÅta na nirvidyeta yÃvatÃ |
mat-kathÃ-ÓravaïÃdau vÃ ÓraddhÃ yÃvan na jÃyate || [BhP 11.20.9] iti |

dharmÃn santyajya ya÷ sarvÃn mÃæ bhajet sa tu sattama÷ [BhP 11.11.32]iti,

sarva-dharmÃn parityajya mÃm ekaæ Óaraïaæ vraja [GÅtÃ 18.66] iti,

tyaktvÃ sva-dharmaæ caraïÃmbujaæ harer
bhajann apakvo |tha patet tato yadi [BhP 1.5.17] 

ity-Ãdi-vacanebhya iti vivecanÅyam ||26||

baladeva÷ : kiæ ca loka-hitecchur j¤ÃnÅ sÃvahita÷ syÃd ity Ãha na buddhÅti | vidvÃn parini«Âhito 'pi karma-saÇginÃæ karma-ÓraddhÃ-jÃ¬ya-bhÃjÃm aj¤ÃnÃæ buddhi-bhedaæ na janayet | kiæ karmab hir aham iva j¤Ãnenaiva k­tÃrtho bhaveti karma-ni«ÂhÃtas tad-buddhiæ nÃpanayed ity artha÷ | kintu svayaæ karmasu yukta÷ sÃvadhÃnas tÃni samyak sarvÃÇgopasaæhÃreïÃcaran sarvÃïi vihitÃni karmÃïi yo«ayet prÅtyÃ sevayet aj¤Ãn karmÃïi kÃrayed ity artha÷ | buddhi-bhede sati karmasu ÓraddhÃ-niv­tte j¤Ãnasya cÃnudayÃd ubhaya-vibhra«ÂÃs te syur iti bhÃva÷ |

svayaæ ni÷Óreyasaæ vidvÃn na vakty aj¤Ãya karma hi |
na rÃti rogiïo 'pathyaæ vÃ¤chato 'pi bhi«aktama÷ || [BhP 6.9.5] 

ity ajitoktis tu karma-saÇgÅtara-paratayÃ neyÃ ||26||

__________________________________________________________

BhG 3.27

prak­te÷ kriyamÃïÃni guïai÷ karmÃïi sarvaÓa÷ |
ahaækÃra-vimÆ¬hÃtmÃ kartÃham iti manyate ||27||

ÓrÅdhara÷ : nanu vidu«o 'pi cet karma kartavyaæ tarhi vidvad-avidu«o÷ ko viÓe«a÷ ? ity ÃÓaÇkyobhayor viÓe«aæ darÓayati prak­ter iti dvÃbhyÃm | prak­ter guïai÷ prak­ti-kÃryair indriyai÷ sarva-prakÃreïa kriyamÃïÃni karmÃïi | tÃny aham eva kartÃ karomÅti manyate | atra hetu÷ - ahaækÃreïa indriyÃdi«v ÃtmÃdhyÃsena vimÆ¬ha-buddhi÷ san ||27||

madhusÆdana÷ : vidvad-avidu«o÷ karmÃnu««ÂhÃna-sÃmye 'pi kart­tvÃbhimÃna-tad-abhÃvÃbhyÃæ viÓe«aæ darÓayan saktÃ÷ karmaïÅti-ÓlokÃrthaæ viv­ïoti dvÃbhyÃæ prak­ter iti | prak­tir mÃyÃ sattva-rajas-tamo-guïa-mayÅ mithyÃ-j¤ÃnÃtmikÃ pÃrameÓvarÅ Óakti÷ mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaraæ iti Órute÷ | tasyÃ÷ prak­ter guïair vikÃrai÷ kÃrya-kÃraïa-rÆpai÷ kriyamÃïÃni laukikÃni vaidikÃni ca karmÃïi sarvaÓa÷ sarva-prakÃrair ahaÇkÃreïa kÃrya-kÃraïa-saæghÃtÃtma-pratyayena vimÆ¬ha÷ svarÆpa-vivekÃsamartha ÃtmÃnta÷karaïaæ yasya so
'haÇkÃra-vimÆ¬hÃtmÃnÃtmany ÃtmÃbhimÃnÅ tÃni karmÃïi kartÃham iti karomy aham iti manyate kart­tvÃdhyÃsena | kartÃham iti t­n-pratyaya÷ | tena na lokÃvyaya-ni«ÂhÃ-khal-artha-t­ïÃm [PÃï 2.3.69] iti «a«ÂhÅ-prati«edha÷ ||27||

viÓvanÃtha÷ : nanu yadi vidvÃn api karma kuryÃt, tarhi vidvad-avidu«o÷ ko viÓe«a÷ ? ity ÃÓaÇkya tayor viÓe«aæ darÓayati prak­ter iti dvÃbhyÃm | prak­ter guïai÷ kÃryair indriyai÷ sarvaÓa÷ sarva-prakÃreïa kriyamÃïÃni yÃni karmÃïi tÃny aham eva kartÃ karomÅty avidvÃn manyate ||27||

baladeva÷ : karmitva-sÃmye 'pi vij¤Ãj¤ayor viÓe«am Ãha prak­ter iti dvÃbhyÃm | ahaækÃra-vimÆ¬hÃtmÃ jano 'haæ karmÃïi karteti manyate | na lokÃvyaya-ni«ÂhÃ iti sÆtrÃt «a«ÂhÅ-ni«edha÷ | karmÃïi laukikÃni vaidikÃni ca | tÃni kÅd­ÓÃnÅty Ãha prak­ter ÅÓa-mÃyÃyÃ guïais tat-kÃryair ÓarÅrendriya-prÃïair ÅÓvara-pravartitai÷ kriyamÃïÃnÅti | idam eva veditavyam - upakrama-vinirïayÃt saævid-vapur-jÅvÃtmÃsmad-artha÷ kartÃ cÃnÃdi-kÃla-vi«aya-bhoga-vÃsanÃkrÃntas tad-bhogÃrthikÃæ sva-sannihitÃæ prak­tim ÃÓli«Âas tat-kÃryeïÃhaÇkÃreïa vimÆ¬hÃtmÃ tÃd­Óa-sva-vij¤Ãna-ÓÆnya÷ ÓarÅrÃdy-ahaæ-bhÃvavÃn prÃk­tai÷ ÓarÅrÃdibhir ÅÓena ca siddhÃni
karmÃïi mayaivaikena k­tÃnÅti manyate | kartur Ãtmano yat kart­tvaæ tat kila dehÃdibhis tribhi÷ paramÃtmanÃ ca sarva-pravartakena ca siddhyati | na tv ekena jÅvenaiva | tac ca mayaiva siddhyatÅti jÅvo yan manyate tad ahaÇkÃra-vimau¬hyÃd eva - adhi«ÂhÃnaæ tathÃ karthÃ [GÅtÃ 18.14] ity ÃdikÃc caramÃdhyÃya-vÃkya-trayÃt | kÃrya-kÃraïa-kart­tve hetu÷ prak­tir ucyate [GÅtÃ 13.18] ity atra ÓarÅrendriyÃdi-kart­tvaæ prak­ter iti yad varïayi«yate, tatrÃpi kevalÃyÃs tasyÃs tan na Óakyaæ mantum | puru«a-saæsargeïaiva tat-prav­tter aÇgÅkÃrÃt | tataÓ ca puru«asya kart­tvam avarjanÅyam iti vyÃkhyÃsyate ||27||

__________________________________________________________

BhG 3.28

tattvavit tu mahÃ-bÃho guïa-karma-vibhÃgayo÷ |
guïÃ guïe«u vartanta iti matvÃ na sajjate ||28||

ÓrÅdhara÷ : vidvÃæs tu na tathÃ manyate ity Ãha tattvavid iti | nÃhaæ guïÃtmaka iti guïebhya Ãtmano vibhÃga÷ | na me karmÃïÅti karmabhyo 'py Ãtmano vibhÃga÷ | tayor guïa-karma-vibhÃgayor yas tattvaæ vetti sa tu na kart­tvÃbhiniveÓaæ na karoti | tatra hetu÷ - guïÃ iti | guïÃ indriyÃïi guïe«u vi«aye«u vartante nÃham iti matvÃ ||28||

madhusÆdana÷ : vidvÃæs tu tathÃ na manyata ity Ãha tattvavid iti | tattvaæ  yÃthÃtmyaæ vettÅti tattvavit | tu-Óabdena tasyÃj¤Ãd vaiÓi«Âyam Ãha | kasya tattvam ity ata Ãha guïa-karma-vibhÃgayo÷ | guïÃ dehendriyÃnta÷-karaïÃny ahaÇkÃrÃspadÃni karmÃïi ca te«Ãæ vyÃpÃra-bhÆtÃni mama-kÃrÃspadÃnÅti guïa-karmeti dvandvaikavad bhÃva÷ | vibhajyate sarve«Ãæ ja¬ÃnÃæ vikÃriïÃæ bhÃsakatvena p­thag bhavatÅti vibhÃga÷ sva-prakÃÓa-j¤Ãna-rÆpo 'saÇga ÃtmÃ | guïa-karma ca vibhÃgaÓ ceti dvandva÷ | tayor guïa-karma-vibhÃgayor bhÃsya-bhÃsakayor ja¬a-caitanyayor vikÃri-nirvikÃrayos tattvaæ yÃthÃtmyaæ yo vetti sa guïÃ÷ karaïÃtmakÃ guïe«u
vi«aye«u pravartante vikÃritvÃn na tu nirvikÃra Ãtmeti matvÃ na sajjate saktiæ kart­tvÃbhiniveÓam atattvavid iva na karoti | he mahÃbÃho ! iti sambodhayan sÃmudrikokta-sat-puru«a-lak«aïa-yogitvÃn na p­thag-jana-sÃdhÃraïyena tvam avivekÅ bhavitum arhasÅti sÆcayati |

guïa-vibhÃgasya karma-vibhÃgasya ca tattvavid iti vÃ | asmin pak«e guïa-karmaïor ity etÃvataiva nirvÃhe vibhÃga-padasya prayojanaæ cintyam ||28|| 

viÓvanÃtha÷ : guïa-karmaïor yau vibhÃgau tayos tattvaæ vettÅti sa÷ | tatra guïa-vibhÃga÷ sattva-rajas-tamÃæsi | karma-vibhÃga÷ sattvÃdi-kÃrya-bhedÃ devatendriya-vi«ayÃ÷ | tayos tattvaæ svarÆpaæ | taj-j¤as tu tattva-vit | guïÃ devatÃ÷ prayojyÃnÅndriyÃïi cak«ur-ÃdÅni guïe«u rÆpÃdi«u vi«aye«u vartante | ahaæ tu na guïa÷, nÃpi guïa-kÃrya÷ ko 'pi, nÃpi guïe«u guïa-kÃrye«u te«u me ko 'pi sambandha iti matvÃ vidvÃæs tu na sajjate ||28||

baladeva÷ : vij¤as tu na tathety Ãha tattva-vit tv iti | guïa-vibhÃgasya karma-vibhÃgasya ca tattva-vit | guïebhya indriyebhya÷ karmabhyaÓ ca tat-k­tebhyo ya÷ svayasa vibhÃgo bhedas tasya tattvaæ svarÆpaæ tat-tad-vaidharmya-paryÃlocanayÃ yo nÃhaæ guïa-karma-vapu÷ iti vettÅty artha÷ | sa hi guïÃ indriyÃïi guïe«u ÓabdÃdi«u vi«aye«u tat-tad-devatÃ-preritÃni pravartante tÃn prakÃÓayanti | ahaæ tv asaÇga-vij¤ÃnÃnandatvÃt tad-bhinno, na te«u tÃdrÆpyeïa varte, na tÃn prakÃÓayÃmÅti matvÃ te«u na sajjante | kintv Ãtmany eva sajjate | atrÃpi matvety anena kart­tvaæ jÅvasyoktaæ bodhyam ||28||

__________________________________________________________

BhG 3.29

prak­ter guïa-saæmÆ¬hÃ÷ sajjante guïa-karmasu |
tÃn ak­tsna-vido mandÃn k­tsna-vin na vicÃlayet ||29||

ÓrÅdhara÷ : na buddhi-bhedam ity upasaæharati prak­ter iti | ye prak­ter guïai÷ sattvÃdibhi÷ saæmÆ¬hÃ÷ santa÷ guïe«v indriye«u tat-karmasu ca sajjante | tÃn ak­tsna-vido mandÃn manda-matÅn k­tsna-vit sarvaj¤o na vicÃlayet ||29||

madhusÆdana÷ : tad evaæ vidvad-avidu«o÷ karmÃnu«ÂhÃna-sÃmyena vidvÃn avidu«o buddhi-bhedaæ na kuryÃd ity uktam upasaæharati | prak­te÷ pÆrvoktÃyÃ mÃyÃyÃ guïai÷ kÃryatayÃ dharmair dehÃdibhir vikÃrai÷ samyaÇ mÆ¬hÃ÷ svarÆpÃsphuraïena tÃn evÃtmatvena manyamÃnÃs te«Ãm eva guïÃnÃæ dehendriyÃnta÷-karaïÃnÃæ karmasu vyÃpÃre«u sajjante saktiæ vayaæ kurmas tat-phalÃyeti d­¬hatarÃm ÃtmÅya-buddhiæ kurvanti ye tÃn karma-saÇgino 'k­tsna-vido 'nÃtmÃbhimÃnino madnÃn aÓuddha-cittatvena j¤¨nÃdhikÃram aprÃptÃn k­tsna-vit paripÆrïÃtmavit svayaæ na vicÃlayet karma-ÓraddhÃto na pracyÃvayed
ity artha÷ | ye tv amandÃ÷ ÓuddhÃnta÷-karaïÃs te svayam eva vivekodayena vicalanti j¤ÃnÃdhikÃraæ prÃptÃ ity abhiprÃya÷ |

k­tsnÃk­tsna-ÓabdÃv ÃtmÃnÃtma-paratayÃ Óruty-arthÃnusÃreïa vÃrtika-k­dbhir vyÃkhyÃtau -

     sad evety Ãdi-vÃkyebhya÷ k­tsnaæ vastu yato 'dvayam |
     sambhavas tad-viruddhasya kuto 'k­tsnasya vastuna÷ ||
     yasmin d­«Âe 'py ad­«Âo 'rtha÷ sa tad anyaÓ ca Ói«yate |
     tathÃd­«Âe 'pi d­«Âa÷ syÃd ak­tsnas tÃd­g ucyate || iti |

anÃtmana÷ sÃvayavatvÃd aneka-dharmavattÃc ca kenacid dharmeïa kenacid avayavena vÃ viÓi«Âe tasminn ekasmin ghaÂÃdau j¤Ãte 'pi dharmÃntareïa avayavÃntareïa vÃ viÓi«Âa÷ sa evÃj¤Ãto 'vaÓi«yate | tad anyaÓ ca paÂÃdir aj¤Ãto ' vaÓi«yata eva | tathÃ tasmin ghaÂÃdÃv aj¤Ãte 'pi paÂÃdir j¤Ãta÷ syÃd iti taj-j¤Ãne 'pi tasyÃnyasya cÃj¤ÃnÃt tad-aj¤Ãne ‘py anya-j¤ÃnÃc ca so 'k­tsna ucyate | k­tsnas tv advaya Ãtmaiva taj-j¤Ãne kasyacid avaÓe«asyÃbhÃvÃd iti Óloka-dvayÃrtha÷ ||29||

viÓvanÃtha÷ : nanu yadi jÅvÃ guïebhyo guïa-kÃryebhyaÓ ca p­thag-bhÆtÃs tad-asambandhÃs tarhi kathaæ te vi«aye«u sajjanto d­Óyante ? tatrÃha prak­ter guïa-saæmÆ¬hÃs tad-ÃveÓÃt prÃpta-saæmohÃ yathÃ bhÆtÃvi«Âo manu«ya ÃtmÃnaæ bhÆtam eva manyate, tathaiva prak­ti-guïÃvi«ÂÃ jÅvÃ÷ svÃn guïÃn eva manyante | tato guïa-karmasu guïa-kÃrye«u vi«aye«u sajjante | tÃn ak­tsna-vido manda-matÅn k­tsna-vit sarvaj¤o na vicÃlayet | tvaæ guïebhya÷ p­thag-bhÆto jÅvo na tu guïa÷ iti vicÃraæ prÃpayituæ na yatate, kintu guïÃveÓa-nivartakaæ ni«kÃma-karmaiva kÃrayet | na hi bhÆtÃvi«Âo manu«ya÷
na tvaæ bhÆta÷ kintu manu«ya eva iti Óata-k­tve 'py upadeÓena na svÃsthyam Ãpadyate, kintu tan-nivartakau«udha-maïi-mantrÃdi-prayogenaiveti bhÃva÷ ||29||

baladeva÷ : na buddhi-bhedaæ janayed ity etad upasaæharati prak­ter iti | prak­ter guïena tat-kÃryeïÃhaÇkÃreïa mÆ¬hÃ bhÆtÃveÓa-nyÃyena dehÃdikam evÃtmÃnaæ manyamÃnÃ janÃ guïÃnÃæ dehendriyÃïÃæ karmasu vyÃpÃre«u sajjante | tÃn ak­tsna-vido 'lpa-j¤Ãn mandÃn Ãtma-tattva-grahaïÃlasÃn k­tsna-vit pÆrïÃtma-j¤Ãno na vicÃlayet guïa-karmÃnyo viÓuddha-caitanyÃnandas tvam iti tattvaæ grÃhayituæ necchet, kintu tad-rucim anus­tya vaidika-karmÃïi ÓreïyÃkramÃd Ãtma-tattva-pravaïaæ cikÅrsed iti bhÃva÷ ||29||

__________________________________________________________

BhG 3.30

mayi sarvÃïi karmÃïi saænyasyÃdhyÃtma-cetasÃ |
nirÃÓÅr nirmamo bhÆtvÃ yudhyasva vigata-jvara÷ ||30||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ tattva-vido 'pi karma kartavyam | tvaæ tu nÃdyÃpi tattvavit | ata÷ karmaiva kurv ity Ãha mayÅti | sarvÃïi karmÃïi mayi saænyasya samarpya | adhyÃtma-cetasÃ antaryÃmy-adhÅno 'haæ karma karomÅti d­«ÂyÃ | nirÃÓÅ ni«kÃma÷ | ataeva mat-phala-sÃdhanaæ mad-artham idaæ karmety evaæ mamatÃ-ÓÆnyaÓ ca bhÆtvÃ | vigata-jvaras tyakta-ÓokaÓ ca bhÆtvÃ ||30||

madhusÆdana÷ : evaæ karmÃnu«ÂhÃna-sÃmye 'py aj¤a-vij¤eyo÷ kart­tvÃbhiniveÓa-tad-abhÃvÃbhyÃæ viÓe«a ukta÷ | idÃnÅm aj¤asyÃpi mumuk«or amumuk«v-apek«ayÃ bhagavad-arpaïaæ phalÃbhisandhy-abhÃvaæ ca viÓe«aæ vadann aj¤atayÃrjunasya karmÃdhikÃraæ dra¬hayati mayÅti | mayi bhagavati vÃsudeve parameÓvare sarvaj¤e sarva-niyantari sarvÃtmani sarvÃïi karmÃïi laukikÃni vaidikÃni ca sarva-prakÃrÃïi adhyÃtma-cetasÃhaæ kartÃntaryÃmy-adhÅnas tasmÃ eveÓvarÃya rÃj¤a iva bh­tya÷ karmÃïi karomÅty anayÃ buddhyÃ saænyasya samarpya nirÃÓÅr ni«kÃmo nirmamo deha-putra-bhrÃtrÃdi«u svÅye«u mamatÃ-ÓÆnyo
vigata-jvara÷ | santÃpa-hetutvÃc choka eva jvara-Óabdenokta÷ | aihika-pÃratrika-duryaÓo-naraka-pÃtÃdi-nimitta-Óoka-rahitaÓ ca bhÆtvÃ tvaæ mumuk«ur yudhyasva vihitÃni karmÃïi kurv ity abhiprÃya÷ | atra bhagavad-arpaïaæ ni«kÃmatvaæ ca sarva-karma-sÃdhÃraïaæ mumuk«o÷ | nirmamatvaæ tyakta-Óokatvaæ ca yuddha-mÃtre prak­ta iti dra«Âavyam anyatra mamatÃÓokayor aprasaktatvÃt ||30||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃt tvaæ mayy adhyÃtma-cetasÃtmanÅty artha÷ | evam adhyÃtmam avyayÅbhÃva-samÃsÃt | tataÓ ca Ãtmani yac cetas tad-adhyÃtma-cetas tenÃtma-ni«Âhenaiva cetasÃ, na tu vi«aya-ni«Âhenety artha÷ | mayi karmÃïi saænyasya samarpya nirÃÓÅr ni«kÃmo nirmama÷ sarvatra mamatÃ-ÓÆnyo yudhyasva ||30||

baladeva÷ : mayÅti | yasmÃd evaæ tasmÃt parini«Âhitas tvam adhyÃtma-ceta÷ svÃtma-tattva-vi«ayaka-j¤Ãnena sarvÃïi karmÃïi rÃj¤i bh­tya iva mayi pareÓe saænyasya samarpayitvÃ yudhyasva | kart­tvÃbhiniveÓa-ÓÆnya÷ | yathÃ rÃja-tantro bh­tyas tad-Ãj¤ayÃ karmÃïi karoti, tathÃ mat-tantras tvaæ mad-Ãj¤ayÃ tÃni kuru lokÃn saæjigh­k«u÷ | Ãtmani yac cetas tad adhyÃtma-cetas tena | vibhakty-arthe 'vyayÅbhÃva÷ | nirÃÓÅ÷ svÃmy-Ãj¤ayÃ karomÅti tat-phalecchÃ-ÓÆnya÷ | ataeva mat-phala-sÃdhanÃni mad-artham amÆni karmÃïÅty evaæ mamatva-varjjita÷ | vigata-jvaras tyakta-bandhu-vadha-nimittaka-santÃpaÓ ca bhÆtveti | arjunasya k«atriyatvÃd yudhyasvety uktam | svÃÓrama-vihitÃni
karmÃïi mumuk«ubhi÷ kÃryÃïÅti vÃkyÃrtha÷ ||30||

__________________________________________________________

BhG 3.31
ye me matam idaæ nityam anuti«Âhanti mÃnavÃ÷ |
ÓraddhÃvanto 'nasÆyanto mucyante te 'pi karmabhi÷ ||31||

ÓrÅdhara÷ : evaæ karmÃnu«ÂhÃne guïam Ãha ye ma iti | mad-vÃkye ÓraddhÃvanto |nasÆyanto du÷khÃtmake karmaïi pravartayatÅti do«a-d­«Âim akurvantaÓ ca me madÅyam idaæ matam anuti«Âhanti te 'pi Óanai÷ karma kurvÃïÃ÷ samyag j¤Ãnivat karmabhir mucyante ||31||

madhusÆdana÷ : phalÃbhisandhi-rÃhityena bhagavad-arpaïa-buddhyÃ bhagavad-arpaïa-buddhyÃ vihita-karmÃnu«ÂhÃnaæ sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa mukti-phalam ity Ãha ye ma iti | idaæ phalÃbhisandhi-rÃhityena vihita-karmÃcaraïa-rÆpaæ mama matam nityam nitya-veda-bodhitatvenÃnÃdi-paramparÃ-gatam ÃvaÓyakam iti vÃ sarvadeti vÃ | mÃnavÃ÷ manu«yÃ ye kecin manu«yÃdhikÃritvÃt karmaïÃæ ÓraddhÃvanta÷ ÓÃstrÃcÃryopadi«Âe 'rthe 'nanubhÆte 'py evam evaitad iti viÓvÃsa÷ ÓraddhÃ tadvanta÷ | anasÆyanto guïe«u do«Ãvi«karaïam asÆyÃ | sÃ ca du÷khÃtmake karmaïi mÃæ pravartayann akÃruïiko 'yam ity evaærÆpÃ prak­te prasaktÃ
tÃm asÆyÃæ mayi gurau vÃsudeve sarva-suh­dy akurvanto ye 'nuti«Âhanti te 'pi sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa samyag-j¤Ãnivan tmucyante karmabhir dharmÃdharmÃkhyai÷ ||31||

viÓvanÃtha÷ : sva-k­topadeÓe pravartayitum Ãha ye ma iti ||31||

baladeva÷ : Óruti-rahasye svamate 'nuvartinÃæ phalaæ vadan tasya Órai«Âhyaæ vya¤jayati ye ma iti | nityaæ sarvadÃ Óruti-bodhitatvenÃnÃdi-prÃptaæ vÃ | ÓraddhÃvanto d­¬ha-viÓvastÃ÷ | anasÆyanto mocakatva-guïavati tasmin kim amunÃ Órama-bahulena ni«phalena karmaïety evaæ do«Ãropa-ÓÆnyÃ÷ | te 'pÅty apir avadhÃraïe | yad vÃ, ye mamedaæ matam anuti«Âhanti ye cÃnu«ÂhÃtum aÓaknuvanto 'pi tatra ÓraddhÃlava÷, ye ca ÓraddhÃlavo 'pi tan nÃsÆyante te 'pÅty artha÷ | sÃmpratÃnu«ÂhÃnÃbhÃve 'pi tasmin ÓraddhayÃnasÆyayÃ ca k«Åïa-do«Ãs te kiæcit prÃnte tad anu«ÂhÃya mucyante iti bhÃva÷
||31||

__________________________________________________________

BhG 3.32

ye tv etad abhyasÆyanto nÃnuti«Âhanti me matam |
sarva-j¤Ãna-vimÆ¬hÃæs tÃn viddhi na«ÂÃn acetasa÷ ||32||

ÓrÅdhara÷ : vipak«e do«am Ãha ye tv etad iti | ye tu nÃnuti«Âhanti tÃn acetaso viveka-ÓÆnyÃn ataeva sarvasmin karmaïi brahma-vi«aye ca yaj j¤Ãnaæ tatra vimÆ¬hÃn na«ÂÃn viddhi ||32||

madhusÆdana÷ : evam anvaye guïam uktvÃ vyatireke do«am Ãha ye tv iti | tu-Óabda÷ ÓraddÃvad-vaidharymyam aÓraddhÃæ sÆcayati | tena ye nÃstikyÃd aÓraddadhÃnÃ abhyasÆyanto do«am udbhÃvayanta etan mama mataæ nÃnuvartante tÃn acetaso du«Âa-cittÃn ataeva sarva-j¤Ãna-vimÆ¬hÃn sarvatra karmaïi brahmaïi sa-guïe nirguïe ca yaj j¤Ãnaæ tatra vividhaæ pramÃïata÷ prameyata÷ prayojanataÓ ca mÆ¬hÃn sarva-prakÃreïÃyogyÃn na«ÂÃn sarva-puru«Ãrtha-bhra«ÂÃn viddhi jÃnÅhi ||32|| 

viÓvanÃtha÷ : vipak«e do«am Ãha ye tv iti |

baladeva÷ : vipak«e do«am Ãha ye tv etad iti | ye tu nÃnuti«Âhanti tÃn acetaso viveka-ÓÆnyÃn ataeva sarvasmin karmaïi brahma-vi«aye ca yaj j¤Ãnaæ tatra vimÆ¬hÃn na«ÂÃn viddhi ||32||

__________________________________________________________

BhG 3.33

sad­Óaæ ce«Âate svasyÃ÷ prak­ter j¤ÃnavÃn api |
prak­tiæ yÃnti bhÆtÃni nigraha÷ kiæ kari«yati ||33||

ÓrÅdhara÷ : nanu tarhi mahÃ-phalatvÃd indriyÃïi nig­hya ni«kÃmÃ÷ santa÷ sarve 'pi svadharmam eva kiæ nÃnuti«Âhanti ? tatrÃha sad­Óam iti | prak­ti÷ prÃcÅna-karma-saæskÃrÃdhÅna÷ svabhÃva÷ | svasyÃ÷ svakÅyÃyÃ÷ prak­te÷ svabhÃvasya sad­Óam anurÆpam eva guïa-do«a-j¤ÃnavÃn api ce«Âate | kiæ punar vaktavyam aj¤aÓ ce«Âata iti | yasmÃd bhÆtÃni sarve 'pi prÃïina÷ prak­tiæ yÃnty anuvartante | evaæ ca sati indriya-nigraha÷ kiæ kari«yati ? prak­ter balÅyastvÃd ity artha÷ ||33||

madhusÆdana÷ : nanu rÃj¤a iva tava ÓÃsanÃtikrame bhayaæ paÓyanta÷ katham asÆyantas tava mataæ nÃnuvartante kathaæ vÃ sarva-puru«Ãrtha-sÃdhane pratikÆlÃ bhavantÅty ata Ãha sad­Óam iti | prak­tir nÃma prÃg-janma-k­ta-dharmÃdharma-j¤ÃnecchÃdi-saæskÃro vartamÃna-janmany abhivyakta÷ sarvato balavÃn taæ vidyÃ-karmaïÅ samanvÃrabhete pÆrva-praj¤Ã ca iti Óruti-pramÃïaka÷ | tasyÃ÷ svakÅyÃyÃ÷ prak­te÷ sad­Óam anurÆpam eva sarvo jantur j¤ÃnavÃn brahmavid api paÓv-ÃdibhiÓ cÃviÓe«Ãt iti nyÃyÃt | guïa-do«a-j¤ÃnavÃn vÃ ce«Âate kiæ punar mÆrkha÷ | tasmÃd bhÆtÃni sarve prÃïina÷ prak­tiæ yÃnty anuvartante
puru«Ãrtha-bhraæÓa-hetu-bhÆtÃm api | tatra mama vÃ rÃj¤o vÃ nigraha÷ kiæ kari«yati | rÃgautkaÂyena duritÃn nivartayituæ na ÓaknotÅty artha÷ | mahÃ-naraka-sÃdhanatvaæ j¤ÃtvÃpi durvÃsanÃ-prÃbalyÃt pÃpe«u pravartamÃnÃ na mac-chvÃsanÃtikrama-do«Ãd bibhyatÅti bhÃva÷ ||3.33||

viÓvanÃtha÷ : nanu rÃj¤a iva tava parameÓvarasya matam ananuti«Âhanto rÃja-k­tÃd iva tva-k­tÃn nigrahÃt kiæ na vibhÃti ? satyam | ye khalu indriyÃïi cÃrayanto vartante, te vivvekino 'pi rÃj¤a÷ parameÓvarasya ca ÓÃsanaæ mantuæ na Óaknuvanti | tathaiva te«Ãæ svabhÃvo 'bhÆd ity Ãha sad­Óam iti | j¤ÃnavÃn api evaæ pÃpe k­te saty evaæ narako bhavi«yaty evaæ rÃja-daï¬o bhavi«yati | evaæ duryaÓaÓ ca bhavi«yatÅti vivekavÃn api svasyÃ÷ prak­te÷ cirantana-pÃpÃbhyÃsottha-du÷kha-bhÃrasya sad­Óam anurÆpam eva ce«Âate | tasmÃt prak­tiæ svabhÃvaæ yÃnty anusaranti | tatra nigrahas tac-chÃstra-dvÃrÃ mat-k­to rÃja-k­to
vÃ tenÃÓuddha-cittÃn ukta-lak«aïo ni«kÃma-karma-yoga÷ Óuddha-cittÃn j¤Ãna-yogaÓ ca saæskartuæ prabodhayituæ ca Óaknoti, na tv atyantÃÓuddha-cittÃn, kintu tÃn api pÃpi«Âha-svabhÃvÃn yÃd­cchika-mat-k­pottha-bhakti-yoga eva uddhartuæ prabhavet | yad uktaæ skÃnde -

     aho dhanyo 'si devar«e k­payÃ yasya te k«aïÃt |
     nÅco 'py utpulako lebhe lubdhako ratim ucyate ||33||

baladeva÷ : nanu sarveÓvarasya te matam atikramatÃæ daï¬a÷ ÓÃstreïocyate tasmÃt te kim u na bibhyati ity Ãha sad­Óam iti | prak­tir anÃdi-kÃla-prav­ttyÃ sva-durvÃsanÃ tasyÃ÷ svÅyÃyÃ÷ sad­Óam anurÆpam eva j¤ÃnavÃn ÓÃstroktaæ daï¬aæ jÃnann api janaÓ ce«Âate pravartate kim utÃj¤a÷ | tato bhÆtÃni sarve janÃ÷ prak­tiæ puru«Ãrtha-vibhraæÓa-hetu-bhÆtÃm api tÃæ yÃnty anusaranti | tatra nigraha÷ ÓÃstra-j¤Ãno 'pi daï¬a÷ sat-prasaÇga-ÓÆnyasya kiæ kari«yati ? durvÃsanÃyÃ÷ prÃbalyatÃæ nivartayituæ na Óak«yatÅty artha÷ | sat-prasaÇga-sahitasya tu tÃæ prabalÃm api nihanti - santa
evÃsya chindanti mano-vyasanam uktibhi÷ [BhP 11.26.26] ity Ãdi sm­tibhya÷ ||33||

__________________________________________________________

BhG 3.34

indriyasyendriyasyÃrthe rÃga-dve«au vyavasthitau |
tayor na vaÓam Ãgacchet tau hy asya paripanthinau ||34||

ÓrÅdhara÷ : nanv evaæ prak­ty-adhÅneva cet puru«asya prav­ttis tarhi vidhi-ni«edha-ÓÃstrasya vaiyarthyaæ prÃptam ity ÃÓaÇkyÃha indriyasyeti | indriyasyendriyasyeti-vÅpsayÃ sarve«Ãm indriyÃïÃæ praty ekam ity uktam | arthe sva-sva-vi«aye 'nukÆle rÃga÷ pratikÆle dve«a ity evaæ rÃga-dve«au vyavasthitÃv avaÓyaæ bhÃvinau | tataÓ ca tad-anurÆpÃ prav­ttir iti bhÆtÃnÃæ prak­ti÷ | tathÃpi tayor vaÓavartÅ na bhaved iti ÓÃstreïa niyamyate | hi yasmÃd | asya mumuk«os tau parinpanthinau pratipak«au | ayaæ bhÃva÷ - vi«aya-smaraïÃdinÃ rÃga-dve«aÃv utpÃdyÃnavahitaæ puru«am anarthe 'tigambhÅre
srotasÅva prak­tir balÃ pravartayati | ÓÃstraæ tu tata÷ prÃg eva vi«aye«u rÃga-dve«a-pratibandhake parameÓvara-bhajanÃdau taæ pravartayati | tataÓ ca gambhÅra-srota÷-pÃtÃt pÆrvam eva nÃvam ÃÓrita iva nÃnarthaæ prÃpnoti | tad evaæ svÃbhÃvikÅ paÓv-Ãdi-sad­ÓÅæ prav­ttiæ tyaktvÃ dharme pravartitavyam ity uktam ||34||

madhusÆdana÷ : nanu sarvasya prÃïi-vargasya prak­ti-vaÓa-vartitve laukika-vaidika-puru«akÃra-vi«ayÃbhÃvÃd vidhi-ni«edhÃrthakyaæ prÃptaæ, na ca prak­ti-ÓÆnya÷ kaÓcid asti yaæ prati tad-arthavattvaæ syÃd ity ata Ãha indriyasyendriyasyÃrthe iti | indriyasyendriyasyeti vÅpsayÃ sarve«Ãm indriyÃïÃm arthe vi«aye Óabde sparÓe rÆpe gandhe ca | evaæ karmendriya-vi«aye 'pi vacanÃdÃv anukÆle ÓÃstra-ni«iddhe 'pi rÃga÷ pratikÆle ÓÃstra-vihite 'pi dve«a ity evaæ pratÅndriyÃrthaæ rÃga-dve«au vyavasthitÃv ÃnukÆlya-prÃtikÆlya-vyavasthayÃ sthitau na tv aniyamena sarvatra tau bhavata÷ | tatra puru«akÃrasya ÓÃstrasya cÃyaæ
vi«ayo yat tayor vaÓaæ nÃgacched iti | kathaæ yÃ hi puru«asya prak­ti÷ sÃ balavad ani«ÂÃnubandhitva-j¤ÃnÃbhÃva-sahak­te«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãna-nibandhanaæ rÃgaæ purask­tyaiva ÓÃstra-ni«iddhe kala¤ja-bhak«aïÃdau pravartayati | tathÃ balavad-ani«ÂÃnubandhitva-j¤ÃnÃbhÃva-sahak­te«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãna-nibandhanaæ rÃgaæ purask­tyaiva ÓÃstra-ni«iddhe kala¤ja-bhak«aïÃdau pravartayati | tatra ÓÃstreïa prati«iddhasya balavad ani«ÂÃnubandhitve j¤Ãpite sahakÃrya-bhÃvÃt kevalaæ d­«Âe«Âa-sÃdhanatÃj¤Ãnaæ madhu-vi«a-saæp­ktÃnna-bhojana iva tatra na rÃgaæ
janayituæ Óaknoti | evaæ vihitasya ÓÃstreïa balavad i«ÂÃnubandhitve bodhite sahakÃrya-bhÃvÃt kevalam ani«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãnaæ bhojanÃdÃv iva tatra na dve«aæ janayituæ Óaknoti | tataÓ cÃpratibaddhaæ ÓÃstraæ vihite puru«aæ pravartayati ni«iddhÃc ca nivartayatÅti ÓÃstrÅya-viveka-vij¤Ãna-prÃbalyena svÃbhÃvika-rÃga-dve«ayo÷ kÃraïopamardenopamardÃn na prak­tir viparÅta-mÃrge puru«aæ ÓÃstra-d­«Âiæ pravartayituæ ÓaknotÅti na ÓÃstrasya puru«akÃrasya ca vaiyarthya-porasaÇga÷ |

tayo rÃga-dve«ayor vaÓaæ nÃgacchet tad-adhÅno na pravarteta nivarteta vÃ kintu ÓÃstrÅya-tad-vipak«a-j¤Ãnena tat-kÃraïa-vighaÂana-dvÃrÃ tau nÃÓayet | hi yasmÃt tau rÃga-dve«au svÃbhÃvika-do«a-prayuktÃv asya puru«asya Óreyo 'rhtina÷ paripanthinau ÓatrÆ Óreyo-mÃrgasya vighna-kartÃrau dasyÆ iva pathikasya | idaæ ca dvayÃ ha prÃjÃpatyÃ devÃÓ cÃsurÃÓ ca tata÷ kÃnÅyasÃ eva devÃ jyÃyasÃ asurÃs ta e«u loke«v aspardhanta ity Ãdi-Órutau svÃbhÃvika-rÃga-dve«a-nimitta-ÓÃstra-viparÅta-prav­ttim asuratvena ÓÃstrÅya-prav­ttiæ ca devatvena nirÆpya vyÃkhyÃtam ativistareïety uparamyate ||34||

viÓvanÃtha÷ : yasmÃd du÷svabhÃve«u loke«u vidhi-ni«edha-ÓÃstraæ na prabhavati, tasmÃd yÃvat pÃpÃbhyÃsottha-du÷svabhÃvo nÃbhÆt tÃvad yathe«Âam indriyÃïi na cÃrayed ity Ãha indriyasendriyasyeti vÅpsÃ pratyekam | sarvendriyÃïÃm arthe sva-sva-vi«aye para-strÅ-mÃtra-gÃtra-darÓana-sparÓana-tat-sampradÃnaka-dravya-dÃnÃdau ÓÃstra-ni«iddhe 'pi rÃgas tathÃ guru-vipra-tÅrthÃtithi-darÓana-sparÓana-paricaraïa-tat-sampradÃnaka-dhana-vitaraïÃdau ÓÃstra-vihite 'pi dve«a ity etau viÓe«aïÃvasthitau vartete | tayor vaÓam adhÅnatvaæ na prÃpnuyÃt | yad vÃ, indriyÃrthe strÅ-darÓanÃdau rÃgas tat-pratighÃte kenacit k­te sati dve«a ity asya puru«Ãrtha-sÃdhakasya kvacit tu mano 'nukÆle 'rthe surasa-snigdhÃnnÃdau
rÃgo mana÷ pratikÆle 'rthe virasa-ruk«ÃnnÃdau dve«as tathÃ sva-putrÃdi-darÓana-ÓravaïÃdau rÃgo vairi-putrÃdi-darÓana-ÓravaïÃdau dve«a÷ | tayor vaÓaæ na gacched ity vyÃcak«ate ||34||

baladeva÷ : nanu prak­ty-adhÅnÃ cet puæsÃæ prav­ttis tarhi vidhi-ni«edha-ÓÃstre vyartha iti cet tatrhÃ indriyasyendriyasyeti | vÅpsayÃ sarve«Ãm ity uktam | tataÓ ca j¤ÃnendriyÃïÃæ ÓrotrÃdÅnÃm arthe vi«aye ÓabdÃdau, karmendriyÃïÃm ca vÃg-ÃdÅnÃm arthe vacanÃdau rÃga÷, pratikÆle ÓÃstra-vihite 'pi sat-sambhÃ«aïa-sat-sevana-sat-tÅrthÃgamanÃdau dve«a ity evaæ rÃga-dve«au vyavasthitau cÃnukÆlya-prÃtikÆlye vyavasthayÃ sthitau bhavato na tv aniyamenety artha÷ | yadyapi tad-anuguïÃ prÃïinÃæ prav­ttis tathÃpi Óreyo-lipsur janas tayo rÃga-dve«ayor vaÓaæ nÃgacchet | hi yasmÃt tÃv asya paripanthinau vighna-kartÃrau bhavata÷ pÃnthasyeva dasyÆ | etad uktaæ bhavati -
 anÃdi-kÃla-prav­ttÃ hi vÃsanÃ ni«ÂhÃnubandhitva-j¤ÃnÃbhÃva-sahak­tene«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãnena ni«iddhe 'pi para-dÃra-sambhÃ«aïÃdau rÃgam utpÃdya puæsa÷ pravartayati | tathe«Âa-sÃdhanatva-j¤ÃnÃbhÃva-sahak­tenÃni«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãnena vihite 'pi sat-sambhÃ«aïÃdau dve«am utpÃdya tatas tÃn nivartayati | ÓÃstraæ kila sat-prasaÇga-Órutam ani«ÂÃnubhandhitva-bodhanena ni«iddhÃn mano 'nukÆlÃd api nivartayati dve«am utpÃdya | i«ÂÃnubandhitva-bodhanena vihite mana÷-pratikÆle 'pi rÃgam utpÃdya pravartayatÅti na vidhi-ni«edha-ÓÃstrayor vaiyarthyam iti ||34||

__________________________________________________________

BhG 3.35

ÓreyÃn sva-dharmo viguïa÷ para-dharmÃt svanu«ÂhitÃt |
sva-dharme nidhanaæ Óreya÷ para-dharmo bhayÃvaha÷ ||35||

ÓrÅdhara÷ : tarhi sva-dharmasya yuddhÃder du÷kha-rÆpasya yathÃvat kartum aÓakyatvÃt para-dharmasya cÃhiæsÃde÷ sukaratvÃd dharmatvÃviÓe«Ãc ca tatra pravartitum icchanta÷ praty Ãha ÓreyÃn iti | kiæcid aÇga-hÅno 'pi sva-dharma÷ ÓreyÃn praÓasyatara÷ | svanu«ÂhitÃt sakalÃÇga-sampÆrtyÃ k­tÃd api para-dharmÃt sakÃÓÃt | tatra hetu÷ - sva-dharme yuddhÃdau pravartamÃnasya nidhanaæ maraïam api Óre«Âhaæ svargÃdi-prÃpakatvÃt | para-dharmas tu bhayÃvaho ni«iddhatvena naraka-prÃpakatvÃt ||35||

madhusÆdana÷ : nanu svÃbhÃvika-rÃga-dve«a-prayukta-paÓv-Ãdi-sÃdhÃraïa-prav­tti-prahÃïena ÓÃstrÅyam eva karma kartavyaæ cet tarhi yat sukaraæ bhik«ÃÓanÃdi tad eva kriyatÃæ kim ati-du÷khÃvahena yuddhenety ata Ãha ÓreyÃn iti | ÓreyÃn praÓasyatara÷ sva-dharmo yaæ varïÃÓramaæ vÃ prati yo vihita÷ sa tasya sva-dharmo viguïo 'pi sarvÃÇgopasaæhÃram antareïa k­to 'pi para-dharmÃt svaæ praty avihitÃt svanu«ÂhitÃt sarvÃÇgopasaæhÃreïa sampÃditÃd api | na hi vedÃtirikta-mÃna-gamyo dharma÷, yena para-dharme 'py anu«Âheyo dharmatvÃt sva-dharmavad ity anumÃnaæ tatra mÃnaæ syÃt |  codana-lak«aïo 'rtho dharma÷
iti nyÃyÃt | ata÷ sva-dharme kiæcid aÇga-hÅne 'pi sthitasya nidhanaæ maraïam api Óreya÷ praÓasyataraæ para-dharma-sthasya jÅvitÃd api | sva-dharma-sthasya nidhanaæ hÅha-loke kÅrtyÃvahaæ para-loke ca svargÃdi-prÃpakam | para-dharmas tu ihÃkÅrti-karatvena paratra naraka-pradatvena ca bhayÃvaho yato 'to rÃga-dve«Ãdi-prayukta-svÃbhÃvika-prav­ttivat para-dharmo 'pi heya evety artha÷ |

evaæ tÃvad bhagavan-matÃÇgÅkÃriïÃæ Óreya÷-prÃptis tad-anaÇgÅkÃriïÃæ ca Óreyo-mÃrga-bhra«Âatvam uktam | Óreyo-mÃrga-bhraæÓena phalÃbhisandhi-pÆrvaka-kÃmya-karmÃcaraïe ca kevala-pÃpa-mÃtrÃcaraïe ca bahÆni kÃraïÃni kathitÃni ye tv etad abhyasÆyanta ity ÃdinÃ | tatrÃyaæ saÇgraha-Óloka÷ -

     ÓraddhÃ-hÃnis tathÃsÆyÃ du«Âa-cittatvam Æ¬hate |
prak­ter vaÓa-vartitvaæ rÃga-dve«au ca pu«kalau |
para-dharma-rucitvaæ cety uktÃ durmÃrga-vÃhakÃ÷ |||35||

viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca yuddha-rÆpasya yathÃvad rÃga-dve«Ãdi-rÃhityena kartum aÓakyatvÃt para-dharmasya cÃhiæsÃde÷ sukaratvÃd dharmatvÃviÓe«Ãc ca tatra pravartitum icchantaæ praty Ãha ÓreyÃn iti | viguïa÷ kiæcid do«a-viÓi«Âo 'pi samyag anu«ÂhÃtum aÓakyo 'pi para-dharmÃt svanu«ÂhitÃt sÃdhv evÃnu«ÂhÃtuæ ÓakyÃd api sarva-guïa-pÆrïÃd api sakÃÓÃt ÓreyÃn | tatra hetu÷ - svadharma ity Ãdi | 

vidharma÷ para-dharmaÓ ca 
ÃbhÃsa upamÃ chala÷ |
adharma-ÓÃkhÃ÷ pa¤cemÃ 
dharma-j¤o 'dharmavat tyajet || [BhP 7.15.12] iti saptamokte÷ ||35||

baladeva÷ : nanu sva-prak­ti-nirmitÃæ rÃga-dve«a-mayÅæ paÓv-Ãdi-sÃdhÃraïÅæ prav­ttiæ vihÃya ÓÃstrokte«u dharme«u vartitavyam ity uktam | dharma-h­d-viÓuddhau tÃd­Óa-prav­ttir nivartena, dharmÃÓ ca yuddhÃdivad ahiæsÃdayo 'pi ÓÃstreïoktÃ÷ | tasmÃd rÃga-dve«a-rÃhityena kartum aÓakyÃd yuddhÃder ahiæsÃ-Óilo¤cha-v­tti-lak«aïo dharma uttama iti cet tatrÃha ÓreyÃn iti | 

yasya varïasyÃÓramasya ca yo dharmo vedena vihita÷, sa ca viguïa÷ kiæcid aÇga-vikalo 'pi svanu«ÂhitÃ sarvÃÇgopasaæhÃreïÃcaritÃd api para-dharmÃt ÓreyÃn | yathÃ brÃhmaïasyÃhiæsÃdi÷ sva-dharma÷ k«atriyasya ca yuddhÃdi÷ | na hi dharmo vedÃtiriktena pramÃïena gamyate | cak«ur bhinnendriyeïeva rÆpam | yathÃha jaimini÷ - codanÃ-lak«aïo dharma÷ iti | tatra hetu÷ - svadharme nidhanaæ maraïaæ Óreya÷ pratyavÃyÃbhÃvÃt para-janmani dharmÃcaraïa-sambhavÃc ce«Âa-sÃdhakam ity artha÷ | para-dharmas tu bhayÃvaho 'ni«Âa-janaka÷ | taæ praty avihitatvena pratyavÃya-sambhavÃt |
na ca paraÓurÃme viÓvÃmitre cavyabhicÃra÷ | tayos tat-tat-kulotpannÃv api tat tac-coru-mahimnÃ tat-karmodayÃt | tathÃpi vigÃnaæ ka«Âaæ ca tayo÷ smaryate | ataeva droïÃde÷ k«Ãtra-dharmo 'sak­d vigÅta÷ | 

nanu daivarÃtyÃde÷ k«atriyasya pÃrivrÃjyaæ ÓrÆyate tata÷ katham ahiæsÃde÷ para-dharmatvam iti cet satyaæ, pÆrva-pÆrvÃÓrama-dharmai÷ k«Åïa-vÃsanayÃ pÃrivrÃjyÃdhikÃre sati taæ praty ahiæsÃde÷ sva-dharmatvena vihitatvÃt | ataeva sva-dharme sthitasyeti yojyate ||35||

__________________________________________________________

BhG 3.36

arjuna uvÃca
atha kena prayukto 'yaæ pÃpaæ carati pÆru«a÷ |
anicchann api vÃr«ïeya balÃd iva niyojita÷ ||36||

ÓrÅdhara÷ : tayor na vaÓam Ãgacchet [GÅtÃ 3.34] ity uktam | tad etad aÓakyaæ manvÃno 'rjuna uvÃca atheti | v­«ïer vaæÓe avatÅrïo vÃr«ïeya÷ | he vÃr«ïeya ! anartha-rÆpaæ pÃpaæ kartum icchann api kena prayukta÷ prerito 'yaæ puru«a÷ pÃpaæ carati ? kÃma-krodhau viveka-balena niruddhato 'pi puru«asya puna÷ pÃpe prav­tti-darÓanÃt | anyo 'pi tayor mÆlabhÆta÷ kaÓcit pravartako bhaved iti sambhÃvanayÃ praÓna÷ ||36||

madhusÆdana÷ : tatra kÃmya-prati«iddha-karma-prav­tti-kÃraïam apanudya bhagavan-matam anuvartituæ tat-kÃraïÃvadhÃraïÃya arjuna uvÃca atheti | dhyÃyato vi«ayÃn puæsa÷ ity ÃdinÃ pÆrvam anartha-mÆlam uktam | sÃmprataæ ca prak­ter guïa-saæmÆ¬hÃ ity ÃdinÃ bahu-vistaraæ kathitam | tatra kiæ sarvÃïy api sama-prÃdhÃnyena kÃraïÃni | athavaikam eva mukhyaæ kÃraïam itarÃïi tu tat-sahakÃrÅïi kevalam | tatrÃdye sarve«Ãæ p­thak p­thaÇ nivÃraïe mahÃn prayÃsa÷ syÃt | antye tv ekasminn eva nirÃk­te k­ta-k­tyatÃ syÃd ity ato brÆhi me kena hetunÃ prayukta÷ prerito 'yaæ tvan-matÃnanuvartÅ sarva-j¤Ãna-vimÆ¬ha÷ puru«a÷ pÃpam anarthÃnubandhi
sarvaæ phalÃbhisandhi-pura÷-saraæ kÃmyaæ citrÃdi Óatru-vadha-sÃdhanaæ ca ÓyanÃdi prati«iddhaæ ca kala¤ja-bhak«aïÃdi bahu-vidhaæ karmÃcarati svayaæ kartum anicchann api na tu niv­tti-lak«aïaæ parama-puru«ÃrthÃnubandhi tvad-upadi«Âaæ karmecchann api karoti | na ca pÃratantryaæ vinetthaæ sambhavati | ato yena balÃd iva niyojito rÃj¤eva bh­tyas tvan-mata-viruddhaæ sarvÃnarthÃnubandhitvaæ jÃnann api tÃd­Óaæ karmÃcarati tam anartha-mÃrga-pravartakaæ mÃæ prati brÆhi j¤ÃtvÃ samucchedÃyety artha÷ | he vÃr«ïeya v­«ïi-vaæÓe man-mÃtÃmaha-kule
k­payÃvatÅrïeti sambodhanena vÃr«ïeyÅ-suto 'haæ tvayÃ nipek«aïÅya iti sÆcayati ||36||

viÓvanÃtha÷ : yad uktaæ rÃga-dve«au vyavasthitÃv [GÅtÃ 3.34] ity atra ÓÃstra-ni«iddhe |pÅndriyÃrthe para-strÅ-sambhÃ«aïÃdau rÃga ity atra p­cchati atheti | kena prayojaka-kartrÃnicchann api vidhi-ni«edha-ÓÃstrÃrtha-j¤ÃnavattvÃt pÃpe pravartitum icchÃ-rahito 'pi balÃd iveti prayojaka-preraïa-vaÓÃt prayojyasyÃpÅcchÃ samyag utpadyate iti bhÃva÷ ||36||

baladeva÷ : indriyasya ity Ãdau ÓÃstra-ni«iddhe 'pi para-dÃra-sambhÃ«aïÃdau rÃgo vyavasthita iti yad uktaæ tatrÃrjuna÷ p­cchati atha keneti | he vÃr«ïeya v­«ïi-vaæÓodbhava ! ÓubhÃdibhyaÓ ceti prayukta÷ prerita÷ pÃpaæ carati ni«edha-ÓÃstrÃrtha-j¤ÃnÃt tac-caritam anicchann api balÃd iveti | prayojakecchÃpannatayÃ prayojye 'pÅcchÃ prajÃyate | sa kim ÅÓvara÷, pÆrva-saæskÃro vÃ ? tatrÃdya÷ sÃk«itvÃt kÃruïikatvÃc ca na pÃpe preraka÷ | na ca paro ja¬atvÃd iti praÓnÃrtha÷ ||36||

__________________________________________________________

BhG 3.37

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
kÃma e«a krodha e«a rajo-guïa-samudbhava÷ |
mahÃÓano mahÃ-pÃpmÃ viddhy enam iha vairiïam ||37||

ÓrÅdhara÷ : atrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca kÃma e«a krodha e«a iti | yas tvayÃ p­«Âo hetur eva kÃma eva | nanu krodho 'pi pÆrvaæ tvayoktam indriyasyendriyasyÃrtha ity atra | satyam | nÃsau tata÷ p­thak | kintu krodho 'py e«a÷ | kÃma eva hi kenacit pratihata÷ krodhÃtmanÃ pariïamate | pÆrvaæ p­thaktvenokto 'pi krodha-kÃmaja evety abhiprÃyeïa ekÅk­tyocyate | rajo-guïÃt samudbhavatÅti tathÃ | anena sattva-v­ddhyÃ rajasi k«ayaæ nÅte sati kÃmo na jÃyata iti sÆcitam | enaæ kÃmam iha mok«a-mÃrge vairiïaæ viddhi | ayaæ ca vak«yamÃïa-krameïa hantavya eva | yato nÃsau dÃnena sandhÃtuæ Óakya ity Ãha mahÃÓana÷ | mahad-aÓanaæ
yasya sa÷ | du«pÆra ity artha÷ | na ca sÃmnÃ sandhÃtuæ Óakya÷ | yato mahÃ-pÃpmÃ 'tyugra÷ ||37||

madhusÆdana÷ : evam arjunena p­«Âe atho khalv Ãhu÷ kÃma-maya evÃyaæ puru«a iti, Ãtmaivedam agra ÃsÅd eka eva so 'kÃmayata jÃyÃ me syÃd atha prajÃyeyÃtha vittaæ me syÃd atha karma kurvÅya ity Ãdi-Óruti-siddham uttaram ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca kÃma iti | yas tvayÃ p­«Âo hetur balÃd anartha-mÃrge pravartaka÷ sa e«a kÃma eva mahÃn Óatru÷ | yan-nimittÃ sarvÃnartha-prÃpti÷ prÃïinÃm | 

nanu krodho 'py abhicÃrÃdau pravartako d­«Âa ity ata Ãha krodha e«a÷ | kÃma eva kenacid dhetunÃ pratihata÷ krodhatvena pariïamate 'ta÷ krodho 'py e«a kÃma eva | etasminn eva mahÃ-vairiïi nivÃrite sarva-puru«Ãrtha-prÃptir ity artha÷ | tan-nivÃraïopÃya-j¤ÃnÃya tat-kÃraïam Ãha rajo-guïa-samudbhava÷ | du÷kha-prav­tti-balÃtmako rajo-guïa eva samudbhava÷ kÃraïaæ yasya | ata÷ kÃraïÃnuvidhÃyitvÃt kÃryasya so 'pi tathÃ | yadyapi tamo-guïo 'pi tasya kÃraïaæ tathÃpi du÷khe prav­ttau ca rajasa eva prÃdhÃnyÃt tasyaiva nirdeÓa÷ | etena sÃttvikyÃ v­ttyÃ rajasi k«Åïe so 'pi k«Åyata ity uktam | 

athavÃ tasya katham anartha-mÃrge pravartakatvam ity ata Ãha rajo-guïasya prav­ttyÃdi-lak«aïasya samudbhavo yasmÃt | kÃmo hi vi«ayÃbhilÃ«Ãtmaka÷ svayam udbhÆto raja÷ pravartayan puru«aæ du÷khÃtmake karmaïi pravartayati | tenÃyam avaÓyaæ hantavya ity abhiprÃya÷ | 

nanu sÃma-dÃna-bheda-daï¬ÃÓ catvÃra upÃyÃs tatra prathama-trikasyÃsambhave caturtho daï¬a÷ prayoktavyo na tu haÂhÃd evety ÃÓaÇkya trayÃïÃm asambhavaæ vaktuæ viÓina«Âi mahÃÓano mahÃ-pÃpmeti | mahad aÓanam asyeti mahÃÓana÷ |

yat p­thivyÃæ vrÅhi-yavaæ hiraïyaæ paÓava÷ striya÷ | 
nÃlam ekasya tat sarvam iti matvÃ Óamaæ vrajet || iti sm­te÷ |

ato na dÃnena sandhÃtuæ Óakya÷ | nÃpi sÃma-bhedÃbhyÃæ yato mahÃ-pÃpmÃtyugra÷ | tena hi balÃt prerito 'ni«Âa-phalam api jÃnan pÃpaæ karoti | ato viddhi jÃnÅhi enaæ kÃmam iha saæsÃre vairiïam |

tad etat sarvaæ viv­taæ vÃrtika-kÃrai÷ Ãtmaivedam agra ÃsÅt iti Óruti-vyÃkhyÃne -

     prav­ttau ca niv­ttau ca yathoktasyÃdhikÃriïa÷ |
svÃtantrye sati saæsÃra-s­tau kasmÃt pravartate ||
na tu ni÷Óe«a-vidhvasta-saæsÃrÃnartha-vartmani |
niv­tti-lak«aïe vÃcyaæ kenÃyaæ preryate 'vaÓa÷ ||
anartha-paripÃkatvam api jÃnan pravartate |
pÃratantryam ­te d­«ÂÃ prav­ttir ned­ÓÅ kvacit ||
tasmÃc chreyorthina÷ puæsa÷ prerako 'ni«Âa-karmaïi |
vaktavyas tan-nirÃsÃrtham ity arthÃ syÃt parÃ Óruti÷ ||
anÃpta-puru«Ãrtho 'yaæ ni÷Óe«Ãnartha-saÇkula÷ |
ity akÃmayatÃnÃptÃn pumarthÃn sÃdhanair ja¬a÷ ||
jihÃsati tathÃnarthÃn avidvÃn Ãtmani ÓritÃn |
avidyodbhÆta-kÃma÷ sann atho khalv iti ca Óruti÷ ||
akÃmata÷ kriyÃ÷ kÃÓcid d­Óyante neha kasyacit |
yad yad dhi kurute jantus tat-tat-kÃmasya ce«Âitam ||
kÃma e«a krodha e«a ity Ãdi-vacanaæ sm­te÷ |
pravartako nÃparo 'ta÷ kÃmÃd anya÷ pratÅyate || iti |

akÃmata iti manu-vacanam | anyat spa«Âam ||37||

viÓvanÃtha÷ : e«a kÃma eva vi«ayÃbhilÃ«Ãtmaka÷ puru«aæ pÃpe pravartayati tenaiva prayukta÷ puru«a÷ pÃpaæ caratÅty artha÷ | e«a kÃma eva p­thaktvena d­ÓyamÃna e«a pratyak«a÷ krodho bhavati | kÃma eva kenacit pratihato bhÆtvÃ krodhÃkÃreïa pariïamatÅty artha÷ | kÃmo rajo-guïa-samudbhava iti rÃjasÃt kÃmÃd eva tÃmasa÷ krodho jÃyate ity artha÷ | kÃmasya apek«ita-pÆraïena niv­tti÷ syÃd iti cen nety Ãha mahÃÓano mahad aÓanaæ yasya sa÷ | 

yat p­thivyÃæ vrÅhi-yavaæ hiraïyaæ paÓava÷ striya÷ | 
nÃlam ekasya tat sarvam iti matvÃ Óamaæ vrajet || iti sm­te÷ |

kÃmasyÃpek«itaæ pÆrayitum aÓakyam eva | nanu dÃnena sandhÃtum aÓakyaÓ cet sÃma-bhedÃbhyÃæ sa sva-vaÓÅkartavya÷ | tatrÃha mahÃ-pÃpmÃtyugra÷ ||37||

baladeva÷ : tatrÃha bhagavÃn kÃma iti | kÃma÷ prÃktana-vÃsanÃ-hetuka÷ ÓabdÃdi-vi«ayako 'bhilÃ«a÷ puru«aæ pÃpe prerayati tad anicchum api so 'sya preraka ity artha÷ | nanv abhicÃrÃdau krodho 'pi prerako d­«Âa÷ sa cendriyasyety ÃdaubhavatÃpi p­thag ukta iti cet, satyam | na sa tasmÃt p­thak, kintv e«a kÃma eva kenacic cetanena pratihata÷ krodho bhavati | dugdham ivÃmlena yuktaæ dadhi | kÃma-jaya eva krodha-jaya iti bhÃva÷ | kÅd­Óa÷ kÃma ity Ãha rajo-guïeti | sattva-v­ddhyÃ rajasi nirjite kÃmo nirjita÷ syÃd ity artha÷ | na cÃpek«ita-pradÃnena kÃmasya niv­ttir ity Ãha mahÃÓana iti | 

yat p­thivyÃæ vrÅhi-yavaæ hiraïyaæ paÓava÷ striya÷ | 
nÃlam ekasya tat sarvam iti matvÃ Óamaæ vrajet || iti smaraïÃt |

na ca sÃmnÃ bhedena vÃ sa vaÓÅbhaved ity Ãha mahÃpÃpmeti | yo 'tyugro viveka-j¤Ãna-vilopena ni«iddhe 'pi pravartayati tasmÃd iha dÃna-yoge enaæ vairiïaæ viddhi tathÃ ca j¤ÃnÃdibhis tribhir upÃyai÷ sandhÃtum aÓakyatvÃd vak«yamÃïena daï¬ena sa hantavya iti bhÃva÷ | ÅÓvara÷ karmÃntarita÷ parjanyavat sarvatra preraka÷ | kÃmas tu svayam eva pÃpmÃgre iti tathoktam ||37||

__________________________________________________________

BhG 3.38

dhÆmenÃvriyate vahnir yathÃ-darÓo malena ca |
yatholbenÃv­to garbhas tathÃ tenedam Ãv­tam ||38||

ÓrÅdhara÷ : kÃmasya vairitvaæ darÓayati dhÆmeneti | dhÆmena sahajena yathÃ vahnir Ãvriyata ÃcchÃdyate | yathÃ cÃdarÓo malenÃgantukena | yathÃ colbena garbhave«Âana-carmaïÃ garbha÷ sarvato niruddha Ãv­ta÷ | tathÃprakÃra-trayeïÃpi tena kÃmenÃv­tam idam ||38||

madhusÆdana÷ : tasya mahÃ-pÃpmatvena vairtvam eva d­«ÂÃntai÷ spa«Âayati dhÆmeneti | tatra ÓarÅrÃrambhÃt prÃg-anta÷-karaïa-sthÃlabdha-v­ttikatvÃt sÆk«ma÷ kÃma÷ ÓarÅrÃrambhakeïa karmaïÃ sthÆla-ÓarÅrÃvacchinne labdha-v­ttike 'nta÷karaïe k­tÃbhivyakti÷ san sthÆlo bhavati | sa eva vi«ayasya cintyamÃnatÃvasthÃyÃæ puna÷ punar udricyamÃna÷ sthÆlataro bhavati | sa eva punar vi«ayasya bhujyamÃnatÃvasthÃyÃm atyantodrekaæ prÃpta÷ sthÆlatamo bhavati | tatra prathamÃvasthÃyÃæ d­«ÂÃnta÷ -- yathÃ dhÆmena sahajenÃprakÃÓÃtmakena prakÃÓÃtmako vahnir Ãvriyate | dvitÅyÃvasthÃyÃæ d­«ÂÃnta÷ -
 yathÃdarÓo malenÃsahajenÃdarÓotpatty-anantaram udriktena | ca-kÃro 'vÃntara-vaidharmya-sÆcanÃrtha Ãvriyata iti kriyÃnukar«aïÃrthaÓ ca | t­tÅyÃvasthÃyÃæ d­«ÂÃnta÷ - yatholbena jarÃyuïÃ garbha-ve«Âana-carmaïÃtisthÆlena sarvato nirudhyÃv­tas tathÃ prakÃra-trayeïÃpi tena kÃmenedam Ãv­tam |

atra dhÆmenÃv­to 'pi vahnir dÃhÃdi-lak«aïaæ sva-kÃryaæ karoti | malenÃv­tas tv ÃdarÓa÷ pratibimba-grahaïa-lak«aïaæ svakÃryaæ na karoti | svacchatÃ-dharma-mÃtra-tirodhÃnÃt svarÆpatas tÆpalabhyata eva | ulbenÃv­tas tu garbho na hasta-pÃdÃdi-prasÃraïa-rÆpaæ sva-kÃryaæ karoti na vÃ svarÆpata upalabhyata iti viÓe«a÷ ||38||

viÓvanÃtha÷ : na ca kasyacid evÃyaæ vairy api tu sarvasyaiveti sa-d­«ÂÃntam Ãha dhÆmeneti | kÃmasyÃgÃ¬hatve gÃ¬hatve 'tigÃ¬hatve ca krameïa d­«ÂÃntÃ÷ | dhÆmenÃv­to 'pi malino vahnir dÃhÃdi-lak«aïaæ sva-kÃryaæ tu karoti | malenÃv­to darpaïaæ tu svacchatÃ-dharma-tirodhÃnÃd bimba-grahaïaæ sva-kÃryaæ na karoti svarÆpatas tÆpalabhyate | ulbena jarÃyÆïÃv­to garbhas tu sva-kÃryaæ kara-caraïÃdi-prasÃraïaæ na karoti, na vÃ svarÆpata upalabhyata iti | evaæ kÃmasyÃgÃ¬hatve paramÃrtha-smaraïaæ kartuæ Óaknoti | gÃ¬hatve na ÓaknotÅti gÃ¬hatve tv acetanam eva syÃd idaæ jagad eva ||38||

baladeva÷ : m­du-madhya-tÅvra-bhÃvena trividhasya kÃmasya dhÆma-malolbaneti krameïa d­«ÂÃntÃn Ãha dhÆmenet | yathÃ dhÆmenÃv­to 'nujjvalo 'pi vahnir au«ïÃdikaæ kiæcit karoti malenÃv­to darpaïa÷ svacchatÃ-tirodhÃnÃt pratibimbaæ na Óaknoti grahÅtum ulbena jarÃ-guïÃv­to garbhas tu pÃdÃdi-prasÃraræ na Óaknoti kartuæ na copalabhyate | tathÃ m­dunÃ kÃmenÃv­taæ j¤Ãnaæ kathaæcit tattvÃrthaæ grahÅtuæ Óaknoti madhyenÃv­taæ na Óaknoti | tÅvreïÃv­taæ tu prasartum api na Óaknoti, na ca pratÅyata ity artha÷ ||38||

__________________________________________________________

BhG 3.39

Ãv­taæ j¤Ãnam etena j¤Ãnino nitya-vairiïÃ |
kÃma-rÆpeïa kaunteya du«pÆreïÃnalena ca ||39||

ÓrÅdhara÷ : idaæ Óabda-nirdi«Âaæ darÓayan vairitvaæ sphuÂayati Ãv­tam iti | idaæ viveka-j¤Ãnam etena Ãv­tam | aj¤asya khalu bhoga-samaye kÃma÷ sukha-hetur eva | pariïÃme tu vairitvaæ pratipadyate | j¤Ãnina÷ punas tat-kÃlam apy anarthÃnusandhÃnÃd du÷kha-hetur eveti nitgya-vairiïety uktam | kiæ ca vi«ayai÷ pÆryamÃïo 'pi yo du«pÆra÷ | ÃpÆryamÃïaæ tu Óoka-santÃpa-hetutvÃd anala-tulya÷ | anena sarvÃn prati nitya-vairitvam uktam ||39||

madhusÆdana÷ : tathÃ tenedam Ãv­tam iti saÇgraha-vÃkyaæ viv­ïoty Ãv­tam iti | j¤Ãyate 'neneti j¤Ãnam anta÷karaïaæ viveka-vij¤Ãnaæ veda-Óabda-nirdi«Âam etena kÃmenÃv­tam | tathÃpy ÃpÃtata÷ sukha-hetutvÃd upÃdeya÷ syÃd ity ata Ãha j¤Ãnino nitya-vairiïÃ | aj¤o hi vi«aya-bhoga-kÃle kÃmaæ mitram iva paÓyaæs tat-kÃrye du÷khe prÃpte vairitvaæ jÃnÃti kÃmenÃhaæ du÷khitvam ÃpÃdita iti | j¤ÃnÅ tu bhoga-kÃle 'pi jÃnÃty anenÃham anarthe praveÓita iti | ato vivekÅ du÷khÅ bhavati bhoga-kÃle ca tat-pariïÃme cÃneneti j¤Ãnino 'sau nitya-vairÅti sarvathÃ tena hantavya evety artha÷ |

tarhi kiæ svarÆo 'sÃv ity ata Ãha kÃma-rÆpeïa | kÃma icchÃ t­«ïÃ saiva rÆpaæ yasya tena | he kaunteyeti sambandhÃvi«kÃreïa premÃïaæ sÆcayati | nanu vivekino hantavyo 'py avivekina upÃdeya÷ syÃd ity ata Ãha du«pÆreïÃnalena ca | ca-kÃra upamÃrtha÷ | na vidyate 'laæ paryÃptir yasyety analo vahni÷ | sa yathÃ havi«Ã pÆrayitum aÓakyas tathÃyam api bhogenety artha÷ | ato nirantaraæ santÃpa-hetutvÃd vivekina ivÃvivekino 'pi heya evÃsau | tathÃ ca sm­ti÷ -

na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃm upabhogena ÓÃæyati |
havi«Ã k­«ïa-vartmeva bhÆya evÃbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti |

athavecchÃyÃ vi«aya-siddhi-nivartyatvÃd icchÃ-rÆpa÷ kÃmo vi«aya-bhogena svayam eva nivarti«yate kiæ tatrÃti-nirbandhenety ata uktaæ du«pÆreïÃnalena ceti | vi«aya-siddhyÃ tat-kÃlam icchÃtirodhÃne 'pi puna÷ prÃdurbhÃvÃn na vi«aya-siddhir icchÃ-nivartikÃ | kintu vi«aya-do«a-d­«Âir evatatheti bhÃva÷ ||39||

viÓvanÃtha÷ : kÃma eva hi jÅvasyÃvidyety Ãha Ãv­tam iti | nitya-vairiïy ato 'sau sarva-prakÃreïa hantavya iti bhÃva÷ | kÃma-rÆpeïa kÃmÃkÃreïÃj¤Ãnenety artha÷ | ca-kÃra ivÃrthe | analo yathÃ havi«Ã pÆrayitum acakyas tathÃ kÃmo 'pi bhogenety artha÷ | yad uktam -
na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃm upabhogena ÓÃæyati |
havi«Ã k­«ïa-vartmeva bhÆya evÃbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti ||39||

baladeva÷ : uktam arthaæ sphuÂayati Ãv­tam iti | anena kÃma-rÆpeïa nitya-vairiïÃ j¤Ãnino jÅvasya j¤Ãnam Ãv­tam iti sambandha÷ | aj¤asya vi«aya-bhoga-samaye sukhatvÃt suh­d api kÃmas tat-kÃrye du÷khe sati vair÷ syÃd vij¤asya tu tat-samaye 'pi du÷khÃnusandhÃnÃd du÷kha-hetur eveti nitya-vairiïety ukti÷ | tasmÃt sarvathÃ hantavya iti bhÃva÷ | kiæ ca du«pÆreïeti | ca-Óabda ivÃrtha÷ | tatrÃnalo yathÃ havi«Ã pÆrayitum aÓakyas tathÃ bhogena kÃma ity artha÷ | sm­tiÓ caivam Ãha-

na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃm upabhogena ÓÃæyati |
havi«Ã k­«ïa-vartmeva bhÆya evÃbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti |

tasmÃt sarve«Ãæ sa nitya-vairÅti ||39||

__________________________________________________________

BhG 3.40

indriyÃïi mano buddhir asyÃdhi«ÂhÃnam ucyate |
etair vimohayaty e«a j¤Ãnam Ãv­tya dehinam ||40||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ tasyÃdhi«ÂhÃnaæ kathayan jayopÃyam Ãha indriyÃïÅti dvÃbhyÃm | vi«aya-darÓana-ÓravaïÃdibhi÷ saækalpenÃdhyavasÃyena ca kÃmasya ÃvirbhÃvÃd indriyÃïi ca manaÓ ca buddhiÓ cÃsyÃdhi«ÂhÃnam ucyate | etair indriyÃdibhir darÓanÃdi-vyÃpÃravadbhir ÃÓraya-bhÆtair viveka-j¤Ãnam Ãv­tya dehinaæ vimohayati ||40||

madhusÆdana÷ : j¤Ãte hi Óatror adhi«ÂhÃne sukhena sa jetuæ Óakyata iti tad-adhi«ÂhÃnam Ãha indriyÃïÅti | indriyÃïi Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandha-grÃhakÃïi ÓrotrÃdÅni vacanÃdÃna-gamana-visargÃnanda-janakÃni vÃg-ÃdÅni ca | mana÷ saÇkalpÃtmakaæ buddhir adhyavasÃyÃtmikÃ ca | asya kÃmasyÃdhi«ÂhÃnam ÃÓraya ucyate | yata etair indriyÃdibhi÷ sva-sva-vyÃpÃravadbhir ÃÓrayair vimohayati vividhaæ mohayati e«a kÃmo j¤Ãnam viveka-j¤Ãnam Ãv­tyÃcchÃdya dehinaæ dehÃbhimÃninam ||40||

viÓvanÃtha÷ : kvÃsau ti«Âhaty ata Ãha indriyÃïÅti | asya vairiïa÷ kÃmasyÃdhi«ÂhÃnaæ mahÃ-durga-rÃjadhÃnya÷ | ÓabdÃdayo vi«ayÃs tu tasya rÃj¤o deÓÃ iti bhÃva÷ | etair indriyÃdibhir dehinaæ jÅvam ||40||

baladeva÷ : vairiïa÷ kÃmasya durge«u nirjite«u tasya jaya÷ sukara iti tÃny Ãha indriyÃïÅti | vi«aya-ÓravaïÃdinÃ saÇkalpenÃdhyavasÃyena ca kÃmasyÃbhivyakte÷ ÓrotrÃdÅni ca manaÓ ca buddhiÓ ca tasyÃdhi«ÂhÃnaæ mahÃ-durga-rÃjadhÃnÅ-rÆpaæ bhavati vi«ayÃs tu tasya tasya janapadÃ bodhyÃ÷ | etair vi«aya-saæcÃribhir indriyÃdibhir dehinaæ prak­ti-s­«Âa-dehavantaæ jÅvam Ãtma-j¤Ãnodyatam e«a kÃmo vimohayati Ãtma-j¤Ãna-vimukhaæ vi«aya-rasa-pravaïaæ ca karotÅty artha÷ ||40||

__________________________________________________________

BhG 3.41

tasmÃt tvam indriyÃïy Ãdau niyamya bharatar«abha |
pÃpmÃnaæ prajahihy enaæ j¤Ãna-vij¤Ãna-nÃÓanam ||41||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | tasmÃd Ãdau vimohÃt pÆrvam evendriyÃïi mano buddhiæ ca niyamya pÃpmÃnaæ pÃpa-rÆpam enaæ kÃmaæ hi sphuÂaæ prajahi ghÃtaya | yad vÃ prajahihi parityaja | j¤Ãnam Ãtma-vi«ayaæ | vij¤Ãnaæ nididhyÃsanajam | tam eva dhÅro vij¤Ãya praj¤Ãæ kurvÅta iti Órute÷ ||41||

madhusÆdana÷ : yasmÃd evam | yasmÃd indriyÃdhi«ÂhÃna÷ kÃmo dehinaæ mohayati tasmÃt tvam Ãdau mohanÃt pÆrvaæ kÃma-nirodhÃt pÆrvam iti vÃ | indriyÃïi ÓrotrÃdÅni niyamya vaÓÅk­tya | te«u hi vaÓÅk­te«u mano-buddhyor api vaÓÅkaraïaæ sidhyati saÇkalpÃdhyavasÃyayor bÃhyendriya-prav­tti-dvÃraivÃnartha-hetutvÃt | ata indriyÃïi mano buddhir iti pÆrvaæ p­thaÇ-nirdiÓyÃpÅhendriyÃïÅty etÃvad uktam | indriyatvena tayor api saÇgraho vÃ | he bharatar«abha mahÃ-vaæÓa-prabhÆtatvena samartho 'si | pÃpmÃnaæ sarva-pÃpa-mÆla-bhÆtam enaæ kÃmaæ vairiïaæ prajahihi parityaja hi sphuÂaæ prajahi prakar«eïa mÃrayeti vÃ | jahi Óatrum ity upasaæhÃrÃc ca
| j¤Ãnaæ ÓÃstrÃcÃryopadeÓa-jaæ parok«aæ vij¤Ãnam aparok«aæ tat-phalaæ tayor j¤Ãna-vij¤Ãnayo÷ Óreya÷-prÃpti-hetvor nÃÓanam ||41||

viÓvanÃtha÷ : vairiïa÷ khalv ÃÓraye jite sati vairÅ jÅyata iti nÅtir ata÷ kÃmasyÃÓraye«v indriyÃdi«u yathottaraæ durjayatvÃdhikyam | ata÷ prathama-prÃptÃnÅndriyÃïi durjayÃny apy uttarÃpek«ayÃ sujayÃni | prathamaæ te jÅyantÃm ity Ãha tasmÃd iti | indriyÃïi niyamyena yadyapi para-strÅ-para-dravyÃdy-apaharaïe durnivÃraæ mano gacchaty eva | tad api tatra tatra netra-Órotra-kara-caraïÃdÅndriya-vyÃpÃra-stha-gaïanÃd indriyÃïi na gamayety artha÷ | pÃpmÃnam atyugraæ kÃmaæ jahÅtÅndriya-vyÃpÃrastha-gaïanam atikÃlena mano 'pi kÃmÃd vicyutaæ bhavatÅti bhÃva÷ ||41||

baladeva÷ : yasmÃd ayaæ kÃma-rÆpo vairÅ nikhilendriya-vyÃpÃra-virati-rÆpÃyÃtma-j¤ÃnÃyodyatasya vi«aya-rasa-pravaïair indriyair j¤Ãnam Ãv­ïoti tasmÃt prak­ti-s­«Âa-dehÃdimÃæs tvam ÃdÃv Ãtma-j¤ÃnodayÃyÃrambha-kÃla evendriyÃïi sarvÃïi tad-vyÃpÃra-rÆpe ni«kÃme karma-yoge niyamya pravaïÃni k­tvÃ enaæ pÃpmÃnaæ kÃmaæ Óatruæ prajahi vinÃÓaya | hi yasmÃj j¤Ãnasya ÓÃstrÅyasya dehÃdi-viviktÃtma-vi«ayakasya vij¤Ãnasya ca tÃd­g-ÃtmÃnubhavasya nÃÓanam Ãvarakam ||41||

__________________________________________________________

BhG 3.42

indriyÃïi parÃïy Ãhur indriyebhya÷ paraæ mana÷ |
manasas tu parÃ buddhir yo buddhe÷ paratas tu sa÷ ||42||

ÓrÅdhara÷ : yatra citta-praïidhÃnena indriyÃïi niyantuæ Óakyante, tad Ãtma-svarÆpaæ dehÃdibhyo vivicya darÓayati indriyÃïÅti | indriyÃïi dehÃdibhyo grÃhyebhya÷ parÃïi Óre«ÂhÃny Ãhu÷ sÆk«matvÃt prakÃÓakatvÃc ca | ataeva tad-vyatiriktatvam apy arthÃd uktaæ bhavati | indriyebhyaÓ ca saÇkalpÃtmakaæ mana÷ param tat-pravartakatvÃt | manasas tu niÓcayÃtmikÃ buddhi÷ parÃ | niÓcaya-pÆrvakatvÃt saÇkalpasya | yas tu buddhe÷ paratas tat-sÃk«itvenÃvasthita÷ sarvÃntara÷ sa ÃtmÃ | taæ vimohayati dehinam iti dehi-Óabdokta ÃtmÃ sa iti parÃm­Óyate ||42||

madhusÆdana÷ : nanu yathÃ kathaæcid bÃhyendriya-niyama-sambhave 'py Ãntara-t­«ïÃ-tyÃgo 'tidu«kara iti cen, na | raso 'py asya paraæ d­«ÂvÃ nivartate [GÅtÃ 2.59] ity atra para-darÓanasya rasÃbhidhÃnÅyaka-t­«ïÃ-tyÃga-sÃdhanasya prÃg-ukte÷ | tarhi ko 'sau paro yad-darÓanÃt t­«ïÃ-niv­ttir ity ÃÓaÇkya Óuddham ÃtmÃnaæ para-Óabda-vÃcyaæ dehÃdibhyo vivicya darÓayati indriyÃïÅti | ÓrotrÃdÅni j¤ÃnendriyÃïi pa¤ca sthÆlaæ ja¬aæ paricchinnaæ bÃhyaæ ca deham apek«ya parÃïi sÆk«matvÃt prakÃÓakatvÃd vyÃpakatvÃd anta÷sthatvÃc ca prak­«ÂÃny Ãhu÷ paï¬itÃ÷ Órutayo vÃ | tathendriyebhya÷ paraæ
mana÷ saÇkalpa-vikalpÃtmakaæ tat-pravartakatvÃt | tathÃ manasas tu parÃ buddhir adhyavasÃyÃtmikÃ | adhyavasÃyo hi niÓcayas tat-pÆrvaka eva saÇkalpÃdir mano-dharma÷ | yas tu buddhe÷ paratas tad-bhÃsakatvenÃvasthito yaæ dehinam indriyÃdibhir ÃÓrayair yukta÷ kÃmo j¤ÃnÃvaraïa-dvÃreïa mohayatÅty uktaæ sa buddher dra«ÂÃ para ÃtmÃ | sa e«a iha pravi«Âa÷ itivad dvyavahitasyÃpi dehinas tadÃ parÃmarÓa÷ | atrÃrthe Óruti÷ -

indriyebhya÷ parÃ hy arthÃ arthebhyaÓ ca paraæ mana÷ |
manasas tu parÃ buddhir buddher ÃtmÃ mahÃn para÷ ||
mahata÷ parama-vyaktam avyaktÃt puru«a÷ para÷ |
puru«Ãn na paraæ kiæcit sÃ kÃ«ÂhÃ sÃ parÃ gati÷ || [KaÂhU 1.3.10-11] iti |

atrÃtmana÷ paratvasyaiva vÃkya-tÃtparya-vi«ayatvÃd indriyÃdi-paratvasyÃvivak«itatvÃd indriyebhya÷ parÃ arthÃ iti sthÃne 'rthebhya÷ parÃïÅndriyÃïÅti vivak«Ãbhedena bhagavad-uktaæ na virudhyate | buddher asmad-Ãdi-vya«Âi-buddhe÷ sakÃÓÃn mahÃn ÃtmÃ sama«Âi-buddhi-rÆpa÷ para÷ mano mahÃn matir brahma pÆr buddhi÷ khyÃtir ÅÓvara÷ iti vÃyu-purÃïa-vacanÃt | mahato hairaïyagarbhyÃ buddhe÷ param avyaktam avyÃk­taæ sarva-jagad-bÅjaæ mÃyÃkhyaæ mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃd iti Órute÷ | tad dhedaæ tarhy avyÃk­tam ÃsÅt iti ca | avyaktÃt sakÃÓÃt sakala-ja¬a-varga-prakÃÓaka÷
puru«a÷ pÆrïa ÃtmÃ para÷ | tasmÃd api kaÓcid anya÷ para÷ syÃd ity ata Ãha puru«Ãn na paraæ kiæcid iti | kuta evaæ yasmÃt sÃ kÃ«ÂhÃ samÃpti÷ sarvÃdhi«ÂhÃnatvÃt | sÃ parÃ gati÷ | so 'dhvana÷ pÃram Ãpnoti tad vi«ïo÷ paramaæ padam ity Ãdi-Óruti-prasiddhÃ parÃ gatir api saivety artha÷ | tad etat sarvaæ yo buddhe÷ paratas tu sa ity anenoktam ||42||

viÓvanÃtha÷ : na ca prathamam eva mano-buddhi-jaye yatanÅyam aÓakyatvÃd ity Ãha indriyÃïi parÃïÅti | daÓa-dig-vijayibhir api vÅrair durjayatvÃd atibalatvena Óre«ÂhÃnÅty artha÷ | indriyebhya÷ sakÃÓÃd api prabalatvÃn mana÷ paraæ | svapne khalv indriye«v api na«Âe«v anaÓvaratvÃd iti bhÃva÷ | manasa÷ sakÃÓÃd api parÃ prabalÃ buddhir vij¤Ãna-rÆpÃ | su«uptau manasy api na«Âe tasyÃ÷ sÃmÃnyÃkÃrÃyÃ anaÓvarÃtvÃd iti bhÃva÷ | tasya buddhe÷ sakÃÓÃd api parato balÃdhikyena yo vartate, tawsyÃm api j¤ÃnÃbhyÃsena na«ÂÃyÃæ satyÃæ yo virÃjata ity artha÷ | sa tu prasiddho jÅvÃtmÃ kÃmasya jetÃ | tena vastuta÷ sarvato
'py atiprabalena jÅvÃtmanÃ indriyÃdÅn vijitya kÃmo vijetuæ Óakya eveti nÃtrÃsambhÃvanÃ kÃryeti bhÃva÷ ||42||

baladeva÷ : nanu mudrita-yantrÃmbu-nyÃyena ni«kÃma-karma-pravaïatayendriya-niyamane kÃma-k«atir iti tvayÃ pradarÓitam | atha daihika-karma-kÃle mukta-yantrÃmbu-nyÃyenendriya-v­tti-prasÃre kÃmasya punar ujjÅvatÃpatti÷ syÃd iti tatra raso 'py asya paraæ d­«ÂvÃ [GÅtÃ 2.59] iti pÆrvopadi«Âena viviktÃtmÃnubhavena ni÷Óe«Ã tasya k«ati÷ syÃd iti darÓayati indriyÃïÅti dvÃbhyÃm |

pÃ¤cabhautikÃd dehÃd indriyÃïi parÃïy Ãhur paï¬itÃ÷ | tac cÃlÅkatvÃt tato 'tisÆk«matvÃt tad-vinÃÓe 'vinÃÓÃc ca | indriyebhya÷ mana÷ paraæ jÃgare te«Ãæ pravartakatvÃt svapne te«u svasmin vilÅne«u rÃjya-kart­tvena sthitatvÃc ca | manasas tu buddhi÷ parÃ, niÓcayÃtmaka-buddhi-v­ttyaiva saÇkalpÃtmaka-mano-v­tte÷ prasarÃt | yas tu buddher api parato 'sti, sa dehÅ jÅvÃtmÃ cit-svarÆpo dehÃdi-buddhy-antar-viviktayÃnubhÆta÷ san ni÷Óe«a-kÃma-k«ati-hetur bhavatÅti | kaÂhÃÓ caivaæ paÂhanti - 

     indriyebhya÷ parÃ hy arthÃ arthebhyaÓ ca paraæ mana÷ |
     manasas tu parÃ buddhir buddher ÃtmÃ mahÃn para÷ || ity Ãdi |

asyÃrtha÷ - indriyebhyo 'rthÃ vi«ayÃs tad-ÃkarsiktatvÃt parÃ÷ pradhÃna-bhÆtÃ÷ | vi«ayendriya-vyavahÃrasya mano-mÆlatvÃd arthebhyo mana÷ paraæ vi«aya-bhogasya niÓcaya-pÆrvakatvÃt saæÓayÃtmakÃn manaso mana÷ paraæ vi«aya-bhogasya niÓcaya-pÆrvakatvÃt saæÓayÃtmakÃn manaso niÓcayÃtmikÃ buddhi÷ parÃ buddher bhogopakaraïatvÃt tasyÃ÷ sakÃÓÃd bhoktÃtmÃ jÅva÷ para÷ sa cÃtmÃ mahÃn dehendriyÃnta÷karaïa-svÃmÅti daihikaæ karma tu pÆrvÃbhyÃsa-vaÓÃc cakra-bhramitvat setsyati ||42||

__________________________________________________________

BhG 3.43

evaæ buddhe÷ paraæ buddhvÃ saæstabhyÃtmÃnam ÃtmanÃ |
jahi Óatruæ mahÃ-bÃho kÃma-rÆpaæ durÃsadam ||43||

ÓrÅdhara÷ : upasaæharati evam iti | buddher eva vi«ayendriyÃdi-janyÃ÷ kÃmÃdi-vikriyÃ÷ | ÃtmÃ tu nirvikÃras tat-sÃk«Åty evaæ buddhe÷ paramÃtmÃnaæ buddhvÃtmanaivaæ t­tayÃ niÓciyÃtmikayÃ buddhyÃtmÃnaæ mana÷ saæstabhya niÓcalaæ k­tvÃ kÃma-rÆpiïaæ Óatruæ jahi mÃraya | durÃsadaæ du÷khenÃsÃdanÅyaæ durvij¤eyam ity artha÷ ||43||

sva-dharmeïa yam ÃrÃdhya bhaktyÃ muktim itÃ budhÃ÷ |
tat k­«ïaæ paramÃnandaæ to«ayet sarva-karmabhi÷ ||

iti ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
karma-yogo nÃma t­tÅyo 'dhyÃya÷ ||3||

madhusÆdana÷ : phalitam Ãha evam iti | raso 'py asya paraæ d­«ÂvÃ nivartate ity atra ya÷ para-Óabdenoktas tam evambhÆtaæ pÆrïam ÃtmÃnaæ buddhe÷ paraæ buddhvÃ sÃk«Ãtk­tya saæstabhya sthirÅtk­tyÃtmÃnaæ mana ÃtmanaitÃd­Óa-niÓcayÃtmkiayÃ buddhyÃ jahi mÃraya Óatruæ sarva-puru«Ãrtha-ÓÃtanaæ he mahÃbÃho mahÃ-bÃhor hi Óatru-mÃraïaæ sukaram iti yogyaæ sambodhanam | kÃma-rÆpaæ t­«ïÃ-rÆpaæ durÃsadaæ du÷khenÃsÃdanÅyaæ durvij¤eyÃneka-viÓe«am iti yatnÃdhikyÃya viÓe«aïam ||43||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm karma-yogo nÃma 
t­tÅyo 'dhyÃya÷ ||3||

viÓvanÃtha÷ : upasaæharati evam iti | buddhe÷ paraæ jÅvÃtmÃnaæ buddhvÃ sarvopÃdhibhya÷ p­thak-bhÆtaæ j¤ÃtvÃ ÃtmanÃ svenaivÃmÃnaæ svaæ saæstabhya niÓcalaæ k­tvÃ durÃsadaæ durjayam api kÃmaæ jahi nÃÓaya ||43||

adhyÃye 'smin sÃdhanasya ni«kÃmasyaiva karmaïa÷ |
prÃdhÃnyam Æce tat-sÃdhya-j¤Ãnasya guïatÃæ vadan ||
iti sÃrÃrtha-darÓinyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
t­tÅya÷ khalu gÅtÃsu saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||

||3||

baladeva÷ : evam iti | evaæ mad-upadeÓa-vidhayÃ buddheÓ ca paraæ dehÃdi-nikhila-ja¬a-varga-pravartakatvÃd viviktaæ sukha-cid-ghanaæ jÅvÃtmÃnaæ buddhvÃnubhÆyety artha÷ | ÃtmanÃ Åd­Óa-niÓcayÃtmikayÃ buddhyÃtmÃnaæ mana÷ saæstabhya tÃd­Óy Ãtmani sthiraæ k­tvÃ kÃma-rÆpaæ Óatruæ jahi nÃÓaya | durÃsadaæ durdhar«am api | mahÃ-bÃho iti prÃgvat ||43||

ni«kÃmaæ karma mukhyaæ syÃd gauïaæ j¤Ãnaæ tad-udbhavam |
jÅvÃtma-d­«ÂÃv ity e«a t­tÅyo 'dhyÃya-nirïaya÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye t­tÅyo 'dhyÃya÷ 
||3||


t­tÅyo 'dhyÃya÷ karma-yoga÷ 




**********************************************************



Bhagavadgita 4

BhG 4.1

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
imaæ vivasvate yogaæ proktavÃn aham avyayam |
vivasvÃn manave prÃha manur ik«vÃkave 'bravÅt ||1||

ÓrÅdhara÷ :
ÃvirbhÃva-tirobhÃvÃv Ãvi«kartuæ svayaæ hari÷ |
tattvaæ pada-vivekÃrthaæ karma-yogaæ praÓaæsati ||

evaæ tÃvad adhyÃya-dvayena karma-yogopÃyaka-j¤Ãna-yogo mok«a-sÃdhanatvenokta÷ | tad evaæ brahmÃrpaïÃdi-guïa-vidhÃnena tattvaæ padÃrtha-vivekÃdinÃ ca prapa¤ci«yan prathamaæ tÃvat parasparÃprÃptatvena stuvan bhagavÃn uvÃca imam iti tribhi÷ | avyaya-phalatvÃd avyayam | imaæ yogaæ purÃham vivasvata ÃdityÃya kathitavÃn | sa ca sva-putrÃya manave ÓrÃddha-devÃya | sa ca manu÷ sva-putrÃyek«vÃkave 'bravÅt ||1||

madhusÆdana÷ : yadyapi pÆrvam upeyatvena j¤Ãna-yogas tad-upÃyatvena ca karma-yoga iti dvau yogau kathitau tathÃpi ekaæ sÃÇkhyaæ ca yogaæ ca paÓyati sa paÓyati [GÅtÃ 5.6] ity anayÃ diÓÃ sÃdhya-sÃdhanayo÷ phalaikyÃd aikyam upacarya sÃdhana-bhÆtaæ karma-yogaæ sÃdhya-bhÆtaæ ca j¤Ãna-yogam aneka-vidha-guïa-vidhÃnÃya stauti vaæÓa-kathanena bhagavÃn | 

imam adhyÃya-dvayenoktaæ yogaæ j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïaæ karma-ni«ÂhopÃya-labhyaæ vivasvate sarva-k«atriya-vaæÓa-bÅja-bhÆtÃyÃdityÃya proktavÃn prakar«eïa sarva-sandehocchedÃdi-rÆpeïoktavÃn ahaæ bhagavÃn vÃsudeva÷ sarva-jagat-paripÃlaka÷ sargÃdi-kÃle rÃj¤Ãæ balÃdhÃnena tad-adhÅnaæ sarvaæ jagat pÃlayitum | katham anena balÃdhÃnam iti viÓe«eïena darÓayati -- avyayam avyaya-veda-mÆlatvÃd avyaya-phalatvÃc ca na vyeti sva-phalÃd ity avyayam avyabhicÃri-phalam | tathÃ caitÃd­Óena balÃdhÃnaæ Óakyam iti bhÃva÷ |

sa ca mama Ói«yo vivasvÃn manave vaivasvatÃya sva-putrÃya prÃha | sa ca manur ik«vÃkave sva-putrÃyÃdi-rÃjÃyÃbravÅt | yadyapi prati manvantaraæ svÃyambhuvÃdi-sÃdhÃraïo 'yaæ bhÃgavad-updeÓas tathÃpi sÃmpratika-vaivasvata-manvantarÃbhi-prÃyeïÃdityam Ãrabhya sampradÃyo gaïita÷ ||1||

viÓvanÃtha÷ :
turye svÃvirbhÃva-hetor nityatvaæ janma-karmaïo÷ |
svasyoktiæ brahma-yaj¤Ãdi-j¤Ãnotkar«a-prapa¤cam ||

adhyÃya-dvayenoktaæ ni«kÃma-karma-sÃdhyaæ j¤Ãna-yogaæ stauti imam iti ||1||

baladeva÷ :
turye svÃbhivyakti-hetuæ sva-lÅlÃ-
nityatvaæ sat-karmasu j¤Ãna-yogam |
j¤ÃnasyÃpi prÃy yan-mÃhÃtmyam uccai÷
prÃkhyad devo devakÅnandano 'sau ||

pÆrvÃdhyÃyÃbhyÃm uktaæ j¤Ãna-yogaæ karma-yogaæ caika-phalatvÃd ekÅk­tya tad-vaæÓaæ kÅrtayan stauti imam iti | imaæ tvÃæ sÆryÃyÃhaæ proktavÃn | avyayaæ nityaæ vedÃrtahtvÃn naveyeti sva-phalÃdityavyabhicÃri-phalatvÃc ca | sa ca mac-chi«yo vivasvÃn sva-putrÃya manave vaivasvatÃya prÃha | sa ca manur ik«vÃkave sva-putrÃyÃbravÅt ||1||

__________________________________________________________

BhG 4.2

evaæ paramparÃ-prÃptam imaæ rÃjar«ayo vidu÷ |
sa kÃleneha mahatÃ yogo na«Âa÷ parantapa ||2||

ÓrÅdhara÷ : evam iti | evaæ rÃjÃnaÓ ca te ­«ayaÓ ceti | anye 'pi rÃjar«ayo nimi-pramukhÃ÷ | sva-pitrÃdibhir ik«vÃku-pramukhai÷ protkam imaæ yogam vidur jÃnanti sma | adyatanÃnÃm aj¤Ãne kÃraïam Ãha he parantapa Óatru-pÃtana ! sa yoga÷ kÃla-vaÓÃd iha loke na«Âo vicchinna÷ ||2||

madhusÆdana÷ : evam Ãdityam Ãrabhya guru-Ói«ya-paramparayÃ prÃptam imaæ yogaæ rÃjÃnaÓ ca ta ­«ayaÓ ceti rÃjar«aya÷ prabhutve sati sÆk«mÃrtha-nirÅk«aïa-k«amÃ nimi-pramukhÃ÷ sva-pitrÃdi-proktaæ vidu÷ | tasmÃd anÃdi-veda-mÆlatvenÃnanta-phalatvenÃnÃdi-guru-Ói«ya-paramparÃ-prÃptatvena ca k­trimatva-ÓaÇkÃnÃspadatvÃn mahÃ-prabhÃvo 'yaæ yoga iti ÓraddhÃtiÓayÃya stÆyate |

sa evaæ mahÃ-prayojano 'pi yoga÷ kÃlena mahatÃ dÅrgheïa dharma-hrÃsa-kareïehedÃnÅm Ãvayor vyavahÃra-kÃle dvÃparÃnte durbalÃn ajitendriyÃn anadhikÃriïa÷ prÃpya kÃma-krodhÃdibhir abhibhÆyamÃno na«Âo vicchinna-sampradÃyo jÃta÷ | taæ vinÃ puru«ÃrthÃprÃpter aho daurbhÃgyaæ lokasyeti Óocati bhagavÃn | he parantapa ! paraæ kÃma-krodhÃdi-rÆpaæ Óatru-gaïaæ Óauryeïa balavatÃ vivekena tapasÃ ca bhÃnur iva tÃpayatÅti parantapa÷ Óatru-tÃpano jitendriya ity artha÷ | urvaÓy-upek«aïÃdy-adbhuta-karma-darÓanÃt | tasmÃt tvaæ jitendriyatvÃd atrÃdhikÃrÅti sÆcayati ||2||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : evaæ vivasvantam Ãrabhya guru-Ói«ya-paramparayÃ prÃptam iimaæ yogaæ rÃjar«aya÷ sva-pitrÃdibhir ik«vÃku-prabh­tibhir upadi«Âaæ vidu÷ | iha loke na«Âo vicchinna-sampradÃya÷ ||2||




__________________________________________________________

BhG 4.3

sa evÃyaæ mayÃ te 'dya yoga÷ prokta÷ purÃtana÷ |
bhakto 'si me sakhÃ ceti rahasyaæ hy etad uttamam ||3||

ÓrÅdhara÷ : sa evÃyam iti | sa evÃyaæ yogo 'dya vicchinne sampradÃye sati punaÓ ca te tubhyam ukta÷ | yatas tvaæ mama bhakto 'si sakhÃ ca | anyasmai mayÃ nocyate | hi yasmÃd etad uttamaæ rahasyam ||3||

madhusÆdana÷ : ya evaæ pÆrvam upadi«Âo 'py adhikÃrya-bhÃvÃd vicchinna-sampradÃyo 'bhÆt | yaæ vinÃ ca puru«Ãrtho na labhyate | sa evÃyaæ purÃtano 'nÃdi-guru-paramparÃ-gato yogo 'dya sampradÃya-viccheda-kÃle mayÃtisnigdhena te tubhyaæ prakar«eïokta÷ | na tv anyasmai kasmaicit | kasmÃt ? bhakto 'si me sakhÃ ceti | iti-Óabdo hetau | yasmÃt tvaæ mama bhakta÷ ÓaraïÃgatatve saty atyanta-prÅtimÃn sakhÃ ca samÃna-vayÃ÷ snigdha-sahÃyo 'si sarvadÃ bhavasi atas tubhyam ukta ity artha÷ anyasmai kuto nocyate tatrÃha | hi yasmÃd etaj j¤Ãnam uttamaæ rahasyam atigopyam ||3||

viÓvanÃtha÷ : tvÃæ praty evÃsya proktatve hetu÷ : bhakto dÃsa÷ sakhÃ ceti bhÃva-dvayam | anyas tu arvÃcÅnaæ praty eva avaktavyatve hetÆ rahasyam iti ||3||

baladeva÷ : sa eva tadÃnupÆrvika-vacana-vÃcyo yogo mayÃ tvat-sakhenÃtisnigdhena te tubhyaæ mat-sakhÃyeti snigdhÃya proktas tvaæ me bhakta÷ prapanna÷ sakhÃ cÃsÅti hetor na tv anyasmai kasmaicit | tatra hetu÷ rahasyam iti | hi yasmÃd uttamaæ rahasyam iti gopyam etat ||3||

__________________________________________________________

BhG 4.4

arjuna uvÃca
aparaæ bhavato janma paraæ janma vivasvata÷ |
katham etad vijÃnÅyÃæ tvam Ãdau proktavÃn iti ||4||

ÓrÅdhara÷ : bhagavato vivasvantaæ prati yogopadeÓÃsambhavaæ paÓyann arjuna uvÃca aparam iti | aparam arvÃcÅnaæ tava janma | paraæ prÃk kÃlÅnaæ vivasvato janma | tasmÃt tavÃdhunÃtanatvÃt cirantanÃya vivasvate tvam Ãdau yogaæ proktavÃn iti etat katham ahaæ jÃnÅyÃæ j¤Ãtuæ ÓaknuyÃm ||4||

madhusÆdana÷ : yÃ bhagavati vÃsudeve manu«yatvenÃsarvaj¤atvÃnityatvÃÓaÇkÃ mÆrkhÃïÃæ tÃm apanetum anuvadann arjuna ÃÓaÇkate - aparam iti | aparam alpa-kÃlÅnam idÃnantanaæ vasudeva-g­he bhavato janma ÓarÅra-grahaïaæ vihÅnaæ ca manu«yatvÃt | paraæ bahu-kÃlÅnaæ sargÃdi-bhavam utk­«Âaæ ca devatvÃt, vivasvato janma | atrÃtmano janmÃbhÃvasya prÃg-vyutpÃditatvÃd dehÃbhiprÃyeïaivÃrjunasya praÓna÷ | ata÷ katham etad vijÃnÅyÃm aviruddhÃrthatayÃ | etac chabdÃrtham eva viv­ïoti | tvam Ãdau yogaæ proktavÃn iti | tvam idÃnÅætano manu«yo 'sarvaj¤a÷ sargÃdau pÆrvatanÃya sarvaj¤ÃyÃdityÃya proktavÃn iti viruddhÃrtham etad iti bhÃva÷ |

atrÃyaæ nirgalito 'rtha÷ | etad dehÃnavacchinnasya tava dehÃntarÃvacchedena vÃdityaæ pratyupade«Â­tvam etad-dehena vÃ | nÃdya÷ | janmÃntarÃnubhÆtasyÃsarvaj¤ena smartum aÓakyatvÃt | anyathÃ mamÃpi janmÃntarÃnubhÆta-smaraïa-prasaÇga÷ | tava mama ca manu«yatvenÃsarvaj¤atvÃviÓe«Ãt | tad uktam abhiyuktai÷ janmÃntarÃnubhÆtaæ ca na smaryate iti | nÃpi dvitÅya÷ sargÃdÃv idÃnÅætanasya dehasyÃsad-bhÃvÃt | tad evaæ dehÃntareïa sargÃdau sad-bhÃvÃnupappattir ity asarvaj¤atvÃnityatvÃbhyÃæ dvÃv arjunasya pÆrva-pak«au ||4||

viÓvanÃtha÷ : uktam artham asambhavaæ p­cchati aparam idÃnÅntanam | paraæ purÃtanam ata÷ katham etat pratyemÅti bhÃva÷ ||4||

baladeva÷ : k­«ïasya sanÃtanatve sÃrvaj¤e ca ÓaÇkamÃnÃn anabhij¤Ãn nirÃkartum arjuna uvÃca aparam iti | aparam arvÃcÅnaæ paraæ parÃcÅnaæ tasmÃd Ãdhunikas tvaæ prÃcÅnÃya vivasvate yogam uktavÃn ity etat katham ahaæ vijÃnÅyÃæ pratÅyÃm | ayam artha÷ : na khalu sarveÓvaratvena k­«ïam arjuno na vetti tasya narÃkhya-tad-avatÃratvena tÃdrÆpyÃt, paraæ dhÃma paraæ dhÃma ity Ãdi tad-ukteÓ ca | na tv atat-sarvaj¤a-vi«ayÃm aj¤a-ÓaÇkÃm apÃkartum aparam ity Ãdi p­cchati | sarveÓvara÷ sa yathÃ sva-tattvaæ vetti na tathÃnya÷ | tatas tan-mukhÃmbujÃd eva tad-rÆpa-taj-janmÃdi parkÃÓanÅyaæ loka-maÇgalÃya | tad-arthaæ sva-mahimÃnaæ pravadan
vikatthanatayÃ sa nÃk«epya÷, kintu stavanÅya eva k­pÃlutayÃ | tac ca manu«Ãk­ti-para-brahmaïas tava rÆpaæ janmÃdi ca loka-vilak«aïaæ kiæ-vidhaæ kim-arthakaæ kiæ-kÃlam iti vij¤asyÃpy Ãj¤avat praÓno 'yam aj¤a-ÓaÇkÃ-nirÃsaka-prativacanÃrtha÷ ||4||

__________________________________________________________

BhG 4.5

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
bahÆni me vyatÅtÃni janmÃni tava cÃrjuna |
tÃny ahaæ veda sarvÃïi na tvaæ vettha parantapa ||5||

ÓrÅdhara÷ : rÆpÃntareïopadi«ÂavÃn ity abhiprÃyeïottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca bahÆnÅti | tÃny ahaæ veda vedmi | alupta-vidyÃ-ÓaktitvÃt | tvaæ tu na vettha na vetsi avidyÃv­ttatvÃt ||5||

madhusÆdana÷ : tatra sarvaj¤atvena prathamasya parihÃram Ãha bahÆnÅti | janmÃni lÅlÃ-deha-grahaïÃni loka-d­«Ây-abhiprÃyeïÃdityasyodayavan me mama bahÆni vyatÅtÃni tava cÃj¤Ãnina÷ karmÃrjitÃni deha-grahaïÃni | tava cety upalak«aïam itare«Ãm api jÅvÃnÃæ, jÅvaikyÃbhiprÃyeïa vÃ | he 'rjuna ! ÓlokenÃrjuna-v­k«a-nÃmnÃ sambodhayann Ãv­ta-j¤Ãnatvaæ sÆcayati | tÃni janmÃny ahaæ sarvaj¤a÷ sarva-Óaktir ÅÓvaro veda jÃnÃmi sarvÃïi madÅyÃni tvadÅyÃny anyadÅyÃni ca | na tvam aj¤o jÅvas tirobhÆta-j¤Ãna-Óaktir vettha na jÃnÃsi svÅyÃny api kiæ puna÷ parakÅyÃïi | he parantapa ! paraæ Óatruæ bheda-d­«ÂyÃ parikalpya hantuæ prav­tto 'sÅti viparÅta-darÓitatvÃd bhrÃnto 'sÅti sÆcayati
| tad anena sambodhana-dvayenÃvaraïa-vik«epau dvÃv apy aj¤Ãna-dharmau darÓitau ||5||

viÓvanÃtha÷ : avatÃrÃntareïopadi«ÂavÃn ity abhiprÃyeïÃha bahÆnÅti | tava ceti yadÃ yadaiva mamÃvatÃras tadÃ mat-pÃr«adatvÃt tavÃpy ÃvirbhÃvo 'bhÆd evety artha÷ | veda vedmi sarveÓvaratvena sarvaj¤atvÃt | tvaæ na vettha mayaiva sva-lÅlÃ-siddhy-arthaæ tvaj-j¤ÃnÃvaraïÃd iti bhÃva÷ | ataeva he parantapa ! sÃmpratika-kuntÅ-putratvÃbhimÃna-mÃtreïaiva parÃn ÓatrÆæs tÃpayasi ||5||

baladeva÷ : eka evÃhaæ eko 'pi san bahudhÃ yo 'vabhÃti ity Ãdi Óruty-uktÃni nitya-siddhÃni bahÆni rÆpÃïi vaidÆryavad Ãtmani dadhÃna÷ purÃ rÆpÃntareïa taæ pratyupadi«ÂavÃn iti bhÃvenÃha bhagavÃn bahÆnÅti | tava ceti mat-sakhatvÃt tÃvanti janmÃni tavÃpy abhÆvann ity artha÷ | na tvaæ vettheti | idÃnÅæ mayaivÃcintya-ÓaktyÃ sva-lÅlÃ-siddhaye tvaj-j¤ÃnÃcchÃdanÃd iti bhÃva÷ | etena sÃrvaj¤yaæ svasya darÓitam | atra bhagavaj-janmanÃæ vÃstavatvaæ bodhyam | bahÆnÅtyÃdi ÓrÅ-mukhoktes tava ceti d­«ÂÃntÃc ca | na ca janmÃkhyo vikÃras tasyÃgrima-vyÃkhyayÃ pratyÃkhyÃnÃt ||5||

__________________________________________________________

BhG 4.6

ajo 'pi sann avyayÃtmÃ bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi san |
prak­tiæ svÃm adhi«ÂhÃya saæbhavÃmy Ãtma-mÃyayÃ ||6||

ÓrÅdhara÷ : nanu anÃdes tava kuto janma ? avinÃÓinaÓ ca kathaæ punar janma yena bahÆni me vyatÅtÃnity ucyate | ÅÓvarasya tava puïya-pÃpa-vihÅnasya kathaæ jÅvavaj janmeti ? ata Ãha ajo 'pÅti | satyam evam | tathÃpi ajo 'pi janma-ÓÆnyo 'pi sann aham | tathÃvyayÃtmÃpy anaÓvara-svabhÃvo 'pi san | tathÃ - ÅÓvaro 'pi karma-pÃratantrya-rahito 'pi san | sva-mÃyayÃ sambhavÃmi samyag apracyuta-j¤Ãna-bala-vÅryÃdi-Óaktyaiva bhavÃmi | 

nanu tathÃpi «o¬aÓa-kalÃtamka-liÇga-deha-ÓÆnyasya ca tava kuto janmeti ? ata uktaæ svÃæ Óuddha-sattvÃtmikÃæ prak­tiæ adhi«ÂhÃya svÅk­tya | viÓuddhorjita-sattva-mÆrtyÃ svecchayÃvatarÃmÅty artha÷ ||6||

madhusÆdana÷ : nanv atÅtÃneka-janma-vattvam Ãtmana÷ smarasi cet tarhi jÃti-smaro jÅvas tvaæ para-janma-j¤Ãnam api yogina÷ sÃrvÃtmyÃbhimÃnena ÓÃstra-d­«ÂyÃ tÆpadeÓo vÃma-devavat [Vs 1.1.30] iti nyÃyena sambhavati | tathÃ cÃha vÃmadevo jÅvo 'pi ahaæ manur abhavaæ sÆryaÓ cÃhaæ kak«ÅvÃn­pir asmi vipra÷ity Ãdi dÃÓatayyÃm | ataeva na mukhya÷ sarvaj¤as tvam | tathÃ ca katham Ãdityaæ sarvaj¤am upadi«ÂavÃn asy anÅÓvara÷ san | na hi jÅvasya mukhyaæ sÃrvaj¤yaæ sambhavati vya«Ây-upÃdhe÷ paricchinnatvena sarva-sambandhitvÃbhÃvÃt | sama«Ây-upÃdher api virÃja÷ sthÆla-bhÆtopÃdhitvena
sÆk«ma-bhÆta-pariïÃma-vi«ayaæ mÃyÃ-pariïÃma-vi«ayaæ ca j¤Ãnaæ na sambhavati | evaæ sÆk«ma-bhÆtopÃdher api hiraïyagarbhasya tat-kÃraïa-mÃyÃ-pariïÃmÃkÃÓÃdi-sarga-kramÃdi-vi«aya-j¤ÃnÃbhÃva÷ siddha eva | tasmÃd ÅÓvara eva kÃraïopÃditvÃd atÅtÃn Ãgata-vartamÃna-sarvÃrtha-vi«aya-j¤ÃnavÃn mukhya÷ sarvaj¤a÷ | atÅtÃn Ãgata-vartamÃna-vi«ayaæ mÃyÃ-v­tti-trayam ekaiva vÃ sarva-vi«ayÃ mÃyÃ-v­ttir ity anyat | tasya ca nityeÓvarasya sarvaj¤asya dharmÃdharmÃdy-abhÃvena janmaivÃnupapannam atÅtÃneka-janmavattvaæ tu dÆrotsÃritam eva | tathÃ ca jÅvatve sÃrvaj¤yÃnupapattir ÅÓvaratve ca deha-grahaïÃnupapattir iti ÓaÇkÃ-dvayaæ pariharann anityatva-pak«asyÃpi
parihÃram Ãha ajo 'pÅti |

apÆrva-dehendriyÃdi-grahaïaæ janma | pÆrva-ghÅta-dehendriyÃdi-viyogo vyaya÷ | yad ubhayaæ tÃrkikai÷ prety abhÃva ity ucyate | tad uktaæ jÃtasya hi dhruvo m­tyur dhruvaæ janma m­tasya ca [GÅtÃ 2.27] iti | tad ubhayaæ ca dharmÃdharma-vaÓÃd bhavati | dharmÃdharma-vaÓatvaæ cÃj¤asya jÅvasaya dehÃbhimÃnina÷ karmÃdhikÃritvÃd bhavati | tatra yad ucyate sarvaj¤asyeÓvarasya sarva-kÃraïasyed­g-deha-grahaïaæ nopapadyata iti tat tathaiva | katham ? yadi tasya ÓarÅraæ sthÆla-bhÆta-kÃryaæ syÃt tadÃ vya«Âi-rÆpatve jÃgrad-avasthÃsmad-Ãdi-tulyatvam | sama«Âi-rÆpatve ca virÃ¬-jÅvatvaæ tasya tad-upÃdhitvÃt | atha sÆk«ma-bhÆta-kÃryaæ tadÃ vya«Âi-rÆpatve svapnÃvasthÃsmad-Ãdi-tulyatvam
| sama«Âi-rÆpatve ca hiraïya-garbha-jÅvatvaæ tasya tad-upÃdhitvÃt | tathÃ ca bhautikaæ ÓarÅraæ jÅvÃnÃvi«Âaæ parameÓvarasya na sambhavaty eveti siddham | na ca jÅvÃvi«Âa eva tÃd­Óe ÓarÅre tasya bhÆtÃveÓavat praveÓa iti vÃcyam | tac-charÅrÃvacchedena taj-jÅvasya bhogÃbhyupagame 'ntaryÃmi-rÆpeïa sarva-ÓarÅra-praveÓasya vidyamÃnatvena ÓarÅra-viÓe«Ãbhyupagama-vaiyarthyÃt | bhogÃbhÃve ca jÅva-ÓarÅratvÃnupapatte÷ | ato na bhautikaæ ÓarÅram ÅÓvarasyeti pÆrvÃrdhenÃÇgÅkaroti -- ajo 'pi sann avyayÃtmÃ bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi sann iti | 
ajo 'pi sann ity apÆrva-deha-grahaïam avyayÃtmÃpi sann iti pÆrva-deha-vicchedaæ bhÆtÃnÃæ bhagava-dharmÃïÃæ sarve«Ãæ brahmÃdi-stamba-paryantÃnÃm ÅÓvaro 'pi sann iti dharmÃdharma-vaÓatvaæ nivÃrayati | kathaæ tarhi deha-grahaïam ity uttarÃrdhenÃha prak­tiæ svÃm adhi«ÂhÃya sambhavÃmi | prak­tiæ mÃyÃkhyÃæ vicitrÃneka-Óaktim aghaÂamÃna-ghaÂanÃpaÂÅyasÅæ svÃæ svopÃdi-bhÆtÃm adhi«ÂhÃya cid-ÃbhÃsena vaÓÅk­tya sambhavÃmi tat-pariïÃma-viÓe«air eva jagat-kÃraïatva-sampÃdikÃ mad-icchayaiva pravartamÃnÃ viÓuddha-sattva-mayatvena mama mÆrtis tad-viÓi«Âasya cÃjatvam avyayatvam ÅÓvaratvaæ copapannam | ato 'nena nityenaiva dehena vivasvantaæ
ca tvÃæ ca pratÅmaæ yogam upadi«ÂavÃn aham ity upapannam | tathÃ ca Óruti÷ - ÃkÃÓa-ÓarÅraæ brahma iti | ÃkÃÓo 'nnÃvyÃk­tam | ÃkÃÓa eva tad otaæ ca protaæ ca [BAU 3.8.7] ity Ãdau tathÃ darÓanÃt | ÃkÃÓas tal-liÇgÃt [Vs. 1.1.22] iti nyÃyÃc ca |

tarhi bhautika-vigrahÃbhÃvÃt tad-dharma-manu«yatvÃdi-pratÅti÷ katham iti cet tatrÃha Ãtma-mÃyayeti | man-mÃyayaiva mayi manu«yatvÃdi-pratÅtir lokÃnugrahÃya na tu vastu-v­ttyeti bhÃva÷ | tathÃ coktaæ mok«a-dharme -

     mÃyÃ hy e«Ã mayÃ s­«ÂÃ yan mÃæ paÓyasi nÃrada |
     sarva-bhÆta-guïair yuktaæ na tu mÃæ dra«Âum arhasi || [Mbh 12.326.43] iti |

sarva-bhÆta-guïair yuktaæ kÃraïopÃdhiæ mÃæ carma-cak«u«Ã dra«Âuæ nÃrhasÅty artha÷ | uktaæ ca bhagavatÃ bhÃ«yakÃreïa - sa ca bhagavÃn j¤ÃnaiÓvarya-Óakti-bala-vÅrya-tejobhi÷ sadÃ sampannas triguïÃtmikÃæ vai«ïavÅæ svÃæ mÃyÃæ prak­tiæ vaÓÅk­tyÃjo 'vyayo bhÆtÃnÃm ÅÓvaro nitya-Óuddha-buddha-mukta-svabhÃvo 'pi san sva-mÃyayÃ dehavÃn iva jÃta iva ca lokÃnugrahaæ kurvan lak«yate sva-prayojanÃbhÃve 'pi bhÆtÃnujigh­k«ayÃ iti | vyÃkhyÃt­bhiÓ coktaæ svecchÃ-vinirmitena mÃyÃmayena divyena rÆpeïa sambabhÆveti |

nityo ya÷ kÃraïopÃdhir mÃyÃkhyo 'neka-ÓaktimÃn | 
sa eva bhagavad-deha iti bhÃ«ya-k­tÃæ matam ||

anye tu parameÓvare deha-dehi-bhÃvaæ na manyante | kiæ yaÓ ca nityo vibhu÷ sac-cid-Ãnanda-ghano bhagavÃn vÃsudeva÷ paripÆrïo nirguïa÷ paramÃtmÃ sa eva tad-vigraho nÃnya÷ kaÓcid bhautiko mÃyiko veti | asmin pak«e yojanÃ - ÃkÃÓavat sarva-gataÓ ca nitya÷, avinÃÓÅ vÃ are 'yam ÃtmÃnucchitti-dharmÃ ity Ãdi Órute÷, asaæbhavas tu sato 'nupaptte÷ [Vs. 2.3.8], nÃtmÃÓruter nityatvÃc ca tÃbhya÷ [Vs. 2.3.16] ity Ãdi nyÃyÃc ca vastu-gatyÃ janma-vinÃÓa-rahita÷ sarva-bhÃsaka÷ sarva-kÃraïa-mÃyÃdhi«ÂhÃnatvena sarva-bhÆteÓvaro 'pi sann ahaæ prak­tiæ svabhÃvaæ sac-cid-Ãnanda-ghanaika-rasam | 

mÃyÃæ vyÃvartayati svÃm iti | nija-svarÆpam ity artha÷ | sa bhagava÷ kasmin prati«Âhita÷ sve mahimni [ChÃU 7.24.1] iti Órute÷ | sva-svarÆpam adhi«ÂhÃya svarÆpÃvasthita eva san sambhavÃmi deha-dehi-bhÃvam antareïaiva dehivad vyavaharÃmi | kathaæ tarhy adehe sac-cid-Ãnanda-ghane dehatva-pratÅtir ata Ãha Ãtma-mÃyayeti | nirguïe Óuddhe sac-cid-Ãnanda-ghane mayi bhagavati vÃsudeve deha-dehi-bhÃva-ÓÆnye tad-rÆpeïa pratÅtir mÃyÃ-mÃtram ity artha÷ | tad uktam -

k­«ïam enam avehi tvam ÃtmÃnam akhilÃtmanÃm |
jagad-dhitÃya so 'py atra dehÅvÃbhÃti mÃyayÃ || iti [BhP 10.14.55]
aho bhÃgyam aho bhÃgyaæ nanda-gopa-vrajaukasÃm
yan-mitraæ paramÃnandaæ pÆrïaæ brahma sanÃtanam || [BhP 11.14.32] iti ca |

kecit tu nityasya niravayavasya nirvikÃrasyÃpi paramÃnandasyÃvayavÃya-vibhÃvaæ vÃstavam evecchanti te niryuktikaæ bruvÃïas tu nÃsmÃbhir vinivÃryate iti nyÃyena nÃpavÃdyÃ÷ | yadi sambhavet tathaivÃstu kim atipallavitenety uparamyate ||5||

viÓvanÃtha÷ : svasya janma-prakÃram Ãha - ajo 'pi janma-rahito 'pi san sambhavÃmi, deva-manu«ya-tiryag-Ãdi«u ÃvirbhavÃmi | nanu kim atra citram ? jÅvo 'pi vastuto 'ja eva sthÆla-deha-nÃÓÃnantaraæ jÃyata eva ? tatrÃha savyayÃtmÃnaÓvara-ÓarÅra÷ | kiæ ca, jÅvasya sva-deha-bhinna-sva-svarÆpeïÃjatvam eva, Ãvidyakena deha-sambandhenaiva tasya janmavattvam, mama tv ÅÓvaratvÃt sva-dehÃbhinnasyÃjatvaæ janmavattvam ity ubhayam api svarÆpa-siddham | tac ca durghaÂatvÃt citram atarkyam eva | ata÷ puïya-pÃpÃdimato jÅvasyeva sad-asad-yoni«u na me janmÃÓaÇkety Ãha - bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi san karma-pÃratantrya-rahito 'pi bhÆtvety artha÷ | 

nanu jÅvo hi liÇga-ÓarÅreïa sva-bandhakena karma-prÃpyÃn devÃdi-dehÃn prÃpnoti | tvaæ parameÓvaro liÇga-rahita÷ sarva-vyÃpaka÷ karma-kÃlÃdi-niyantÃ | bahu syÃm iti Órute÷ sarva-jagad-rÆpo bhavaty eva | tad api yad viÓe«ata evambhÆto 'py ahaæ sambhavÃmÅti brÆ«e, tan manye sarva-jagad-vilak«aïÃn deha-viÓe«Ãn nityÃn eva loke prakÃÓayituæ tvaj-janmety avagamyate | tat khalu katham ity ata Ãha prak­tiæ svÃm adhi«ÂhÃyeti | atra prak­ti-Óabdena yadi bahiraÇgÃ mÃyÃ-Óaktir ucyate, tadÃ tad-adhi«ÂhÃtÃ parameÓvaras tad-dvÃrÃ jagad-rÆpo bhavaty eveti na viÓe«opalabdhi÷ | tasmÃt saæsiddhi-prak­tÅ tv ime svarÆpaæ ca svabhÃvaÓ ca ity abhidhÃnÃd atra prak­ti-Óabdena
svarÆpam evocyate | na tat svarÆpa-bhÆtÃ mÃyÃ-Óakti÷ | svarÆpaæ ca tasya sac-cid-Ãnanda eva | ataveva tvÃæ Óuddha-sattvÃtmikÃæ prak­tim iti ÓrÅ-svÃmi-caraïÃ÷ | prak­tiæ svabhÃvaæ svam eva svabhÃvam adhi«ÂhÃya svarÆpeïa svecchayÃ sambhavÃmÅty artha÷ iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ | prak­tiæ svabhÃvaæ sac-cid-Ãnanda-ghanaika-rasam | mÃyÃæ vyÃvartayati svÃm iti nija-svarÆpam ity artha÷ | sa bhagavaæ kasmin prati«Âhita÷ sva-mahimni iti Órute÷ | sva-svarÆpam adhi«ÂhÃya svarÆpÃvasthita eva sambhavÃmi deha-dehi-bhÃvam antareïaiva dehivad vyavaharÃmi iti ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ |

nanu yady avyayÃtmÃ anaÓvara-matsya-kÆrmÃdi-svarÆpa eva bhavasi, tarhi tava prÃdurbhavat-svarÆpaæ pÆrva-prÃdurbhÆta-svarÆpÃïi ca yugapad eva kiæ nopalabhyanta ? tatrÃha Ãtma-bhÆtÃ yÃ mÃyÃ tayÃ sva-svarÆpÃvaraïa-prakÃÓana-karma ca yayÃ cic-chakti-v­ttyÃyoga-mÃyayety artha÷ | tayÃ hi pÆrva-kÃlÃvatÅrïa-svarÆpÃïi pÆrvam evÃv­tya vartamÃna-svarÆpaæ prakÃÓya sambhavÃmi | Ãtma-mÃyayÃ samyag apracyuta-j¤Ãna-bala-vÅryÃdi-Óaktyaiva bhavÃmi iti ÓrÅ-svÃmi-caraïÃ÷ | Ãtma-mÃyayÃtma-j¤Ãnena mÃyÃ vayunaæ j¤Ãnam iti j¤Ãna-paryÃyo 'tra mÃyÃ-Óabda÷ | tathÃ cÃbhiyukta-prayoga÷ mÃyayÃ satataæ vetti prÃcÅnÃnÃæ ÓubhÃÓubham iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ | mayi bhagavati vÃsudeve deha-dehi-bhÃva-ÓÆnye tad-rÆpeïa pratÅti÷
mÃyÃ-mÃtram iti ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ ||6||

baladeva÷ : loka-vilak«aïatayÃ svarÆpaæ sva-janma ca vadan sanÃtanatvaæ svasyÃha ajo 'pÅti | atra svarÆpa-svabhÃva-paryÃya÷ prak­ti-Óabda÷ | svÃæ prak­tiæ svaæ svarÆpaæ adhi«ÂhÃyÃlambya sambhavÃmi ÃvirbhavÃmi | saæsiddhi-prak­tÅ tv ime | svarÆpaæ ca svabhÃvaÓ ca ity amara÷ | svarÆpeïaiva sambhavÃmÅti | etam arthaæ vicarituæ viÓina«Âi ajo 'pÅty ÃdinÃ | api avadhÃraïe | apÆrva-deha-yogo janma | tad-rahita eva san | avyayÃtmÃpi san avyaya÷ pariïÃma-ÓÆnya ÃtmÃ buddhyÃdir yasya tÃd­Óa eva san | ÃtmÃ puæsi ity Ãdy ukte÷ | bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi san svetare«Ãæ jÅvÃnÃæ niyantaiva
san ity artha÷ | ajatvÃdi-guïakaæ yad vibhu-j¤Ãna-sukha-ghanaæ rÆpaæ tenaivÃvatarÃmÅti svarÆpeïaiva sambhavÃmÅty asya vivaraïaæ tÃd­Óasya svarÆpasya raver ivÃbhiyakti-mÃtram eva janmeti tat-svarÆpasya taj-janmanaÓ ca loka-vilak«aïatvaæ tena sanÃtanatvaæ ca vyaktam | karma-tantratvaæ nirastam | ÓrutiÓ caivam Ãha ajÃyamÃno bahudhÃ vijÃyate iti | sm­tiÓ ca pratyak«aæ ca harer janma na vikÃra÷ kathaæcana ity ÃdyÃ | ataeva sÆtikÃ-g­he divyÃyudha-bhÆ«aïasya divya-rÆpasya «a¬-aiÓvarya-sampannasya tasya vÅk«aïaæ smaryate | prayojanam Ãha Ãtma-mÃyayeti | bhajaj-jÅvÃnukampayÃ hetunÃ tad-uddhÃrÃyety artha÷ | mÃyÃ dambhe k­pÃyÃæ
ca iti viÓva÷ | Ãtma-mÃyayÃ sva-sÃrvaj¤ena sva-saÇkalpeneti kecit | mÃyÃ vayunaæ j¤Ãnaæ ca iti nirghaïÂu-ko«Ãt | loka÷ khalu rÃjÃdi÷ pÆrva-dehÃdÅni vihÃyÃpÆrva-dehÃdÅni bhajan niranusandhir aj¤o janmÅbhavati tad-vailak«aïyaæ harer janmina÷ prasphuÂam | bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi sann ity anena labdha-siddhayo yogi-prabh­tayo 'pi vyÃv­ttÃ÷ | sukha-cid-ghano harir deha-dehi-bhedena guïa-guïi-bhedena ca ÓÆnyo 'pi viÓe«a-balÃt tat-tad-bhÃvena vidu«Ãæ pratÅtir ÃsÅd iti ||6||

__________________________________________________________

BhG 4.7

yadÃ yadÃ hi dharmasya glÃnir bhavati bhÃrata |
abhyutthÃnam adharmasya tadÃtmÃnaæ s­jÃmy aham ||7||

ÓrÅdhara÷ : kadÃ sambhavasÅty apek«ÃyÃm Ãha yadÃ yadeti | glÃnir hÃni÷ | abhyutthÃnam Ãdhikyam ||7||

madhusÆdana÷ : evaæ sac-cid-Ãnanda-ghanasya tava kadÃ kim-arthaæ vÃ dehivad vyavahÃra iti tatrocyate yadÃ yadeti | dharmasya veda-vihitasya prÃïinÃm abhyudaya-ni÷Óreyasa-sÃdhanasya prav­tti-niv­tti-lak«aïasya varïÃÓrama-tad-ÃcÃra-vyaÇgyasya yadÃ yadÃ glÃnir hÃnir bhavati he bhÃrata bharata-vaæÓodbhavatvena bhÃ j¤Ãnaæ tatra ratatvena vÃ tvaæ na dharma-hÃniæ so¬huæ Óakno«Åti sambodhanÃrtha÷ | evaæ yadÃ yadÃbhyutthÃnam udbhavo 'dharmasya veda-ni«iddhasya nÃnÃ-vidha-du÷kha-sÃdhanasya dharma-virodhinas tadÃ tadÃtmÃnaæ dehaæ s­jÃmi nitya-siddham eva s­«Âam iva darÓayÃmi mÃyayÃ ||7||

viÓvanÃtha÷ : kadÃ sambhavÃmÅty apek«ÃyÃm Ãha yadeti | dharmasya glÃnir hÃnir adharmasyÃbhyutthÃnaæ v­ddhis te dve so¬hum aÓaknuvan tayor vaiparÅtyaæ kartum iti bhÃva÷ | ÃtmÃnaæ dehaæ s­jÃmi nity siddham eva taæ s­«Âam iva darÓayÃmi mÃyayÃ iti ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ ||7||

baladeva÷ : atha sambhava-kÃlam Ãha yadeti | dharmasya vedoktasya glÃnir vinÃÓa÷ adharmasya tad-viruddhasyÃbhyutthÃnam abhuyudayas tadÃham ÃtmÃnaæ s­jÃmi prakaÂayÃmi | na tu nirmame tasya pÆrva-siddhatvÃd iti nÃsti mat-sambhava-kÃla-niyama÷ ||7||

__________________________________________________________

BhG 4.8

paritrÃïÃya sÃdhÆnÃæ vinÃÓÃya ca du«k­tÃm |
dharma-saæsthÃpanÃrthÃya saæbhavÃmi yuge yuge ||8||

ÓrÅdhara÷ : kim-artham ? ity apek«ÃyÃm Ãha paritrÃïÃyeti | sÃdhÆnÃæ sva-dharma-vartinÃæ rak«aïÃya | du«Âaæ karma kurvantÅti du«k­ta÷ | te«Ãæ vadhÃya ca | evaæ dharma-saæsthÃpanÃrthÃya sÃdhu-rak«aïena du«Âa-vadhena ca dharmaæ sthirÅkartum | yuge yuge tat-tad-avasare sambhavÃmÅty artha÷ | na caivaæ du«Âa-nigrahaæ kurvato 'pi nairgh­ïyaæ ÓaÇkanÅyam | yathÃhu÷ - lÃlane tÃ¬ane mÃtur nÃkÃruïyaæ yathÃrbhake | tat tad eva maheÓasya niyantur guïa-do«ayo÷ ||8||

madhusÆdana÷ : tat kiæ dharmasya hÃnir adharmasya ca v­ddhis tava parito«a-kÃraïaæ yena tasminn eva kÃla ÃvirbhavasÅti tathÃ cÃnarthÃvaha eva tavÃvatÃra÷ syÃt ? iti nety Ãha paritrÃïÃyeti | dharma-hÃnyÃ hÅyamÃnÃnÃæ sÃdhÆnÃæ puïya-kÃriïÃæ veda-mÃrga-sthÃnÃæ paritrÃïÃya parita÷ sarvato rak«aïÃya | tathÃdharma-v­ddhyÃ vardhamÃnÃnÃæ du«k­tÃæ pÃpa-kÃriïÃæ veda-mÃrga-virodhinÃæ vinÃÓÃya ca | tad ubhayaæ kathaæ syÃd iti tad Ãha dharma-saæsthÃpanÃrthÃya dharmasya samyag-adharma-nivÃraïena sthÃpanaæ veda-mÃrga-parirak«aïaæ dharma-saæsthÃpanaæ
tad-arthaæ sambhavÃmi pÆrvavat | yuge yuge pratiyugam ||8||
 
viÓvanÃtha÷ : nanu tvad-bhaktÃ rÃjar«ayo brahmar«ayo 'pi vÃ dharma-hÃny-adharma-v­ddhÅ dÆrÅkartuæ Óaknuvanty eva | etÃvad artham eva kiæ tavÃvatÃreïa ? iti cet, satyam | anyad api anya-du«karaæ karma kartuæ sambhavÃmÅty Ãha parÅti | sÃdhÆnÃæ paritrÃïÃya mad-ekÃnta-bhaktÃnÃæ mad-darÓanotkaïÂhÃ-sphuÂa-cittÃnÃæ yad vaiyÃgrya-rÆpaæ du÷kham | tasmÃt trÃïÃya | tathÃ du«k­tÃæ mad-bhakta-loka-du÷kha-dÃyinÃæ mad-anyair avadhyÃnÃæ rÃvaïa-kaæsa-keÓy-ÃdÅnÃæ vinÃÓÃya | tathÃ dharma-saæsthÃpanÃrthÃya madÅya-dhyÃna-yajana-paricaryÃ-saÇkÅrtana-lak«aïaæ parama-dharmaæ
mad-anyai÷ pravartayitum aÓakyaæ samyak prakÃreïa sthÃpayitum ity artha÷ | yuge yuge prati-yugaæ pratikalpaæ vÃ | na caivaæ du«Âa-nigraha-k­to bhagavato vai«amyam ÃÓaÇkanÅyam | du«ÂÃnÃm apy asurÃïÃæ sva-kart­-vadhena vividha-du«k­ta-phalÃn naraka-saha-praïipÃtÃt saæsÃrÃc ca paritrÃïatas tasya sa khalu nigraho 'py anugraha eva nirïÅta÷ ||8||

baladeva÷ : nanu tvad-bhaktÃ rÃjar«ayo 'pi dharma-glÃnim adharmÃbhyutthÃnaæ cÃpanetuæ prabhavanti tÃvate 'rthÃya kiæ sambhavÃmÅty Ãha parÅti | sÃdhÆnÃæ mad-rÆpa-guïa-niratÃnÃæ mat-sÃk«Ãt-kÃram ÃkÃÇk«yatÃæ tena vinÃtivyagrÃïÃæ tad-vaiyagrya-rÆpÃd du÷khÃt paritrÃïÃyÃtimanoj¤a-svarÆpa-sÃk«Ãt-kÃreïa | tathÃ du«k­tÃæ du«Âa-karma-kÃriïÃæ mad-anyair avadhyÃnÃæ daÓagrÅva-kaæsÃdÅnÃæ tÃd­g-bhakta-drohiïÃæ vinÃÓÃya dharmasya mad-ekÃrcana-dhyÃnÃdi-lak«aïasya Óuddha-bhakti-yogasya vaidikasyÃpi mad-itarai÷ pracÃrayitum aÓakyasya saæsthÃpanÃrthÃya
sampracÃrÃyety etat trayaæ mat-sambhavasya kÃraïam iti | yuge yuge tat-tat-samayena ca du«Âa-vadhena harau vai«amyaæ, tena du«ÂÃnÃæ mok«Ãnanda-lÃbhe sati tasyÃnugraha-rÆpatvena pariïÃmÃt ||8||

__________________________________________________________

BhG 4.9

janma karma ca me divyam evaæ yo vetti tattvata÷ |
tyaktvÃ dehaæ punar janma naiti mÃm eti so 'rjuna ||9||

ÓrÅdhara÷ : evaæ-vidhÃnÃm ÅÓvara-janma-karmaïÃæ j¤Ãne phalam Ãha janmeti | svecchayÃ k­taæ mama janma karma ca dharma-pÃlana-rÆpaæ divyam alaukikaæ tattvata÷ parÃnugrahÃrtham eveti yo vetti sa dehÃbhimÃnaæ tyaktvÃ punar janma saæsÃraæ naiti na prÃpnoti | kintu mÃm eva prÃpnoti ||9||

madhusÆdana÷ : janma nitya-siddhasyaiva mama sac-cid-Ãnanda-ghanasya lÅlayÃ tathÃnukaraïam | karma ca dharma-saæsthÃpanena jagat-paripÃlanaæ me mama nitya-siddheÓvarasya divyam aprÃk­tam anyai÷ kartum aÓakyam ÅÓvarasyaivÃsÃdharaïam | evam ajo 'pi sann ity ÃdinÃ pratipÃditaæ yo vetti tattvato bhrama-nivartanena | mÆ¬hair hi mau«yatva-bhrÃntyÃ bhagavato 'pi garbha-vÃsÃdi-rÆpam eva janma sva-bhogÃrtham eva karmety Ãropitam | paramÃrthata÷ Óuddha-sac-cid-Ãnanda-rÆpatva-j¤Ãnena tad-apanudyÃjasyÃpi mÃyayÃ janmÃnukaraïam akartur api parÃnugrahÃya karmÃnukaraïam iy evaæ yo vetti sa Ãtmano 'pi tattva-sphuraïÃt tyaktvÃ deham imaæ punar janma naiti | kintu mÃæ bhagavantaæ vÃsudevam eva sac-cid-Ãnanda-ghanam eti saæsÃrÃn
mucyata ity artha÷ ||9||
 
viÓvanÃtha÷ : ukta-lak«aïasya maj-janmanas tathÃ janmÃnantaraæ mat-karmaïaÓ ca tattvato j¤Ãna-mÃtreïaiva k­tÃrtha÷ syÃd ity Ãha janmeti | divyam aprÃk­taæ iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃÓ ca | divyam alaukikaæ iti ÓrÅ-svÃmi-caraïÃ÷ | lokÃnÃæ prak­ti-s­«ÂatvÃd alaukika-Óabdasya aprÃk­tatvam evÃrthas te«Ãm apy abhipreta÷ | ataevÃprÃk­tatvena guïÃtÅtatvÃd bhagavaj-janma-karmaïo nityatvam | tac ca bhagavat-sandarbhe na vidyate yasya ca janma karma vÃ [BhP 8.3.8] ity atra Óloke ÓrÅ-jÅva-gosvÃmi-caraïair upapÃditam | yad vÃ yukty-anupapannam api Óruti-sm­ti-vÃkya-balÃd atarkam evedaæ mantavyam | tatra pippalÃda-ÓÃkhÃyÃæ puru«a-bodhinÅ-Óruti÷ -
 eko devo nitya-lÅlÃnurakto bhakta-vyÃpÅ bhakta-h­dayÃntarÃtmÃ iti | tathÃ janma-karmaïo nityatvaæ ÓrÅ-bhÃgavatÃm­te bahuÓa eva prapa¤citam | evaæ yo vetti tattvata iti ajo 'pi sann avyayatÃtmÃ ity asmiæs tathÃ janma karma ca me divyam ity asmiæÓ ca mad-vÃkya evÃstikatayÃ maj-janma-karmaïor nityatvam eva yo jÃnÃti, na tu tayor nityatve kÃ¤cid yuktim apy apek«amÃïo bhavatÅty artha÷ | yad vÃ tattvata÷ oæ tat sad iti nirdeÓo brahmaïas trividha÷ sm­ta÷ [GÅtÃ 17.18] ity agrimoktes tac-chabdena brahmocyate tasya bhÃvas tattvaæ tena brahma-svarÆpatvena yo vettÅty artha÷ | sa vartamÃnaæ dehaæ tyaktvÃ punar janma naiti kintu mÃm evaiti | atra dehaæ tyaktvÃ ity asyÃdhikyÃd evaæ vyÃcak«ate
sma | sa dehaæ tyaktvÃ punar janma naiti kintu deham atyaktvaiva mÃm eti | madÅya-divya-janma-ce«Âita-yÃthÃtmya-vij¤Ãnena vidhvasta-samasta-mat-samÃÓrayaïa-virodhi-pÃpmÃsminn eva janmani yathodita-prakÃreïa mÃm ÃÓritya mad-eka-priyo mad-eka-citto mÃm eva prÃpnoti iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ ||9||

baladeva÷ : bahulÃyÃsai÷ sÃdhana-sahasrair api durlabho mok«o maj-janma-carita-Óravaïena mad-ekÃnti-pathÃnuvartinÃæ sulabho 'stv ity etad arthaæ ca sambhavÃmÅty ÃÓayÃ bhagavÃn Ãha janmeti | mama sarveÓvarasya satyecchasya vaidÆryavan nitya-siddha-n­siæha-raghunÃthÃdi-bahula-rÆpasya tatra tatrokta-lak«ïaæ janma tathÃ karma ca tat-tad-bhakta-sambandhaæ caritaæ tad ubhayaæ divyam aprÃk­taæ nityaæ bhavatÅty evam evaitad iti yas tattvato vetti yad gataæ bhavac ca bhavi«yac ca eko devo nitya-lÅlÃnurakto bhakta-vyÃpÅ bhakta-h­dy antarÃtmÃ iti ÓrutyÃ divyam iti mad-uktyÃ ca d­¬ha-Óraddho yukti-nirapek«a÷ san | he arjuna ! sa vartamÃnaæ dehaæ
tyaktvÃ puna÷ prÃpa¤cikaæ janma naiti | kintu mÃm eva tat-tat-karma-manoj¤am eti mukto bhavatÅty artha÷ | yad vÃ mocakatva-liÇgena tat tvam asi iti ÓruteÓ ca me janma-karmaïÅ tattvato brahmatvena yo vettÅti vyÃkhyeyam | itarathÃ tam eva viditvÃtim­tyum eti nÃnya÷ panthÃ vidyate 'yanÃya [ÁvetU 3.8] iti Órutir vyÃkupyet | samÃnam anyat | janmÃdi-nityatÃyÃæ yuktayas tv anyatra vist­tÃ dra«ÂavyÃ÷ ||9||

__________________________________________________________

BhG 4.10

vÅta-rÃga-bhaya-krodhÃ man-mayÃ mÃm upÃÓritÃ÷ |
bahavo j¤Ãna-tapasÃ pÆtÃ mad-bhÃvam ÃgatÃ÷ ||10||

ÓrÅdhara÷ : kathaæ janma-karma-j¤Ãnena tvat-prÃpti÷ syÃd iti ? ata Ãha vÅta-rÃgeti | ahaæ Óuddha-sattvÃvatÃrai÷ dharma-pÃlanaæ karomÅti madÅyaæ parama-kÃruïikatvaæ j¤ÃtvÃ | mÃm evopÃÓritÃ÷ santa÷ | mat-prasÃda-labdhaæ yadÃtma-j¤Ãnaæ ca tapaÓ ca | tat-paripÃka-hetu÷ sva-dharma÷ | tayor dvandvaikavad bhÃva÷ | tena j¤Ãna-tapasÃ pÆtÃ÷ ÓuddhÃ nirastÃj¤Ãna-tat-kÃrya-malÃ÷ | mad-bhÃvaæ mat-sÃyujyaæ prÃptÃ bahava÷ | na tv adhunaiva prav­tto 'yaæ mad-bhakti-mÃrga ity artha÷ | tad evaæ tÃny ahaæ veda sarvÃïÅty ÃdinÃ vidyÃvidyopÃdhibhyÃæ tat-tvaæ-padÃrthÃv
ÅÓvara-jÅvau pradarÓyeÓvarasya cÃvidyÃbhÃvena nitya-ÓuddhatvÃj jÅvasya ceÓvara-prasÃda-labdha-j¤ÃnenÃj¤Ãna-niv­tte÷ Óuddhasya sataÓ cid-aæÓena tadaikyam uktam iti dra«Âavyam ||10||

madhusÆdana÷ : mÃm eti so 'rjunety uktaæ tatra svasya sarva-mukta-prÃpyatayÃ puru«Ãrthatvam asya mok«a-mÃrgasyÃnÃdi-parasparÃgatatvaæ ca darÓayati vÅta-rÃgeti | rÃgas tat-tat-phala-t­«ïÃ | sarvÃn vi«ayÃn parityajya j¤Ãna-mÃrge kathaæ jÅvitavyam iti trÃso bhayam | sarva-vi«ayocchedako 'yaæ j¤Ãna-mÃrga÷ kathaæ hita÷ syÃd iti dve«a÷ krodha÷ | ta ete rÃga-bhaya-krodhÃ vÅtÃ vivekena vigatÃ yebhyas te vÅta-rÃga-bhaya-krodhÃ÷ Óuddha-sattvÃ÷ | man-mayÃ mÃæ paramÃtmÃnaæ tat-padÃrthatvaæ gatÃ÷ | bahavo 'neke j¤Ãna-tapasÃ j¤Ãnam eva tapa÷ sarva-karma-k«aya-hetutvÃt
| na hi j¤Ãnena sad­Óaæ pavitram iha vidyate iti hi vak«yati | tena pÆtÃ÷ k«Åïa-sarva-pÃpÃ÷ santo nirastÃj¤Ãna-tat-kÃrya-malÃ÷ | mad-bhÃvaæ mad-rÆpatvaæ viÓuddha-sac-cid-Ãnanda-ghanaæ mok«am ÃgatÃ aj¤Ãna-mÃtrÃpanayena mok«aæ prÃptÃ÷ | 

j¤Ãna-tapasÃ pÆtÃ jÅvan-muktÃ÷ santo mad-bhÃvaæ mad-vi«ayaæ bhÃvaæ raty-Ãkhyaæ premÃïam ÃgatÃ iti vÃ | te«Ãæ j¤ÃnÅ nitya-yuktÃ eka-bhaktir viÓi«yate iti hi vak«yati ||10||

viÓvanÃtha÷ : na kevalam eka evÃdhunika eva, maj-janma-karma-tattva-j¤Ãna-mÃtreïaiva mÃæ prÃpnoty api tu prÃktanÃ api pÆrva-pÆrva-kalpÃvatÅrïasya mama janma-karma-tattva-j¤Ãnavanto mÃm Ãpur evety Ãha vÅteti | j¤Ãnam ukta-lak«aïaæ maj-janma-karmaïos tattvato 'nubhava-rÆpam eva tapas tena pÆtÃ÷ iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ | 

yad vÃ, j¤Ãne maj-janma-karmaïor nityatva-niÓcayÃnubhave yan-nÃnÃ-kumata-kutarka-yukti-sarpÅ-vi«a-dÃha-sahana-rÆpaæ tapas tena pÆtÃ÷ | tathÃ ca ÓrÅ-rÃmÃnuja-dh­ta-Óruti÷ - tasya dhÅrÃ÷ parijÃnanti yoniæ iti dhÅrÃ dhÅmanta eva tasya yoniæ janma-prakÃraæ jÃnantÅty artha÷ | vÅtÃs tyaktÃ÷ kumata-prajalpite«u jane«u rÃgÃdyÃ yais te na te«u rÃga÷ prÅtir nÃpi tebhyo bhayaæ nÃpi te«u krodho mad-bhaktÃnÃm ity artha÷ | kuto man-mayÃ maj-janma-karmÃnudhyÃna-manana-Óravaïa-kÅrtanÃdi-pracurÃ÷ | mad-bhÃvaæ mayi premÃïam ||10||

baladeva÷ : idÃnÅm iva purÃpi maj-janmÃdi-nityatÃ-j¤Ãnena bahÆnÃæ vimuktir abhÆd iti tan-nityatÃæ dra¬hayitum Ãha vÅteti | bahavo janÃ j¤Ãna-tapasÃ pÆtÃ÷ santa÷ purÃ mad-bhÃvam ÃgatÃ ity anu«aÇga÷ | maj-janmÃdi-nityatva-vi«ayakaæ yaj j¤Ãnaæ tad eva duradhigama-Óruti-yukti-sampÃdyatvÃt tapas tasmin j¤Ãne vÃ yad vividha-kumata-kutarkÃdi-nivÃraïa-rÆpaæ tapas tena pÆtÃ nirdhÆtÃvidyÃ ity artha÷ | mayi bhÃvaæ premÃïaæ vidyamÃnatÃæ vÃ mat-sÃk«Ãt-k­tim | kÅd­ÓÃs te ity Ãha vÅteti | vÅtÃ÷ parityaktÃs tan-nityatva-virodhi«u rÃgÃdayo yais te, na te«u rÃgaæ na bhayaæ na ca krodhaæ prakÃÓayantÅty
artha÷ | tatra hetu÷ - man-mayÃ mad-eka-ni«ÂhÃ upÃÓritÃ÷ saæsevamÃnÃ÷ ||10||

__________________________________________________________

BhG 4.11

ye yathÃ mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham |
mama vartmÃnuvartante manu«yÃ÷ pÃrtha sarvaÓa÷ ||11||

ÓrÅdhara÷ : nanu tarhi kiæ tvayy api vai«amyam asti ? yad evaæ tvad-eka-ÓaraïÃnÃm evÃtmÃbhÃvaæ dadÃsi nÃnye«Ãæ sakÃmÃnÃm iti | ata Ãha ya iti | yathÃ yena prakÃreïa sakÃmatayÃ ni«kÃmatayÃ vÃ ye mÃæ bhajante tÃn ahaæ tathaiva tad-apek«ita-phala-dÃnena bhajÃmi anug­hïÃmi, na tu sakÃmÃ mÃæ vihÃyendrÃdÅn eva ye bhajante tÃn aham upek«a iti mantavyam | yata÷ sarvaÓa÷ sarva-prakÃrair indrÃdi-sevakÃ api mamaiva vartma bhajana-mÃrgam anuvartante | indrÃdi-rÆpeïÃpi mamaiva sevyatvÃt ||11||

madhusÆdana÷ : nanu ye j¤Ãna-tapasÃ pÆtÃ ni«kÃmÃs te tvad-bhÃvaæ gacchanti, ye tv apÆtÃ÷ sakÃmÃs te na gacchantÅti phala-dÃtus tava vai«amya-nairgh­ïye syÃtÃm iti nety Ãha ye yatheti | ya ÃrtÃ arthÃrthino jij¤Ãsavo j¤ÃninaÓ ca yathÃ yena prakÃreïa sakÃmatayÃ ni«kÃmatayÃ ca mÃm ÅÓvaraæ sarva-phala-dÃtÃraæ prapadyante bhajanti tÃæs tathaiva tad-apek«ita-phala-dÃnenaiva bhajÃmy anug­hïÃmy ahaæ na viparyayeïa | tatrÃmumuk«Æn ÃrtÃn arthÃrthinaÓ cÃrti-haraïenÃrtha-dÃnena cÃnug­hïÃmi | jiij¤ÃsÆn vividi«anti yaj¤enety Ãdi-Óruti-vihita-ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃtÌn j¤Ãna-dÃnena j¤ÃninaÓ ca mumuk«Æn mok«a-dÃnena na tv anya-kÃmÃyÃnyad dadÃmÅty artha÷
|

nanu tathÃpi sva-bhaktÃnÃm eva phalaæ dadÃsi na tv anya-deva-bhaktÃnÃm iti vai«amyaæ sthitam eveti nety Ãha mama sarvÃtmano vÃsudevasya vartma bhajana-mÃrgaæ karma-j¤Ãna-lak«aïam anuvartante he pÃrtha sarvaj¤a÷ sarva-prakÃrair indrÃdÅn apy anuvartamÃnÃ manu«yÃ iti karmÃdhikÃriïa÷ | indraæ mitraæ varuïam agnim Ãhu÷ ity Ãdi-mantra-varïÃt phalam ata upapatte÷ [Vs. 3.2.38] iti nyÃyÃc ca sarva-rÆpeïÃpi phala-dÃtÃ bhagavÃn eka evety artha÷ | tathÃ ca vak«yati ye 'py anya-devatÃ-bhaktÃ [GÅtÃ 9.23] ity Ãdi ||11||

viÓvanÃtha÷ : nanu tvad-ekÃnta-bhaktÃ÷ kilataj-janma-karmaïor nityatvaæ manyanta eva | kecit tu j¤ÃnÃdi-siddhy-arthaæ tvÃæ prapannÃ j¤Ãni-prabh­tayas tvaj-janma-karmaïor nityatvaæ nÃpi manyanta iti tatrÃha ya iti | yathÃ yena prakÃreïa mÃæ prapadyante bhajante aham api tÃæs tenaiva prakÃreïa bhajÃmi | bhajana-phalaæ dadÃmi | 

ayam artha÷ - ye mat-prabhor janma-karmaïÅ nitye eveti manasi kurvÃïÃs tat-tal-lÅlÃyÃm eva k­ta-manoratha-viÓe«Ã mÃæ bhajanta÷ sukhayanty aham apÅÓvaratvÃt kartum akartum anyathÃ kartum api samarthas te«Ãm api janma-karmaïor nityatvaæ kartuæ tÃn sva-pÃr«adÅk­tya tai÷ sÃrdham eva yathÃ-samayam avatarann antar dadhÃnaÓ ca tÃn pratik«aïam anug­hïann eva tad-bhajana-phalaæ premÃïam eva dadÃmi | ye j¤Ãni-prabh­tayo maj-janma-karmaïor naÓvaratvaæ mad-vigrahasya mÃyÃ-mayatvaæ ca manyamÃnÃ mÃæ prapadyante aham api tÃn puna÷ punar naÓvara-janma-karmavato mÃyÃ-pÃÓa-patitÃn eva kurvÃïas tat-pratiphalaæ janma-m­tyu-du÷kham eva dadÃmi
| ye tu maj-janma-karmaïor nityatvaæ mad-vigrahasya ca sac-cid-Ãnandatvaæ manyamÃnÃ j¤Ãnina÷ sva-j¤Ãna-siddhy-arthaæ mÃæ prapadyante, te«Ãæ sva-deha-dvaya-bhaÇgam evecchatÃæ mumuk«ÆïÃm anaÓvaraæ brahmÃnandam eva sampÃdayan bhajana-phalam Ãvidyaka-janma-m­tyu-dhvaæsam eva dadÃmi | tasmÃn na kevalaæ mad-bhaktÃ eva mÃæ prapadyante, api tu sarvaÓa÷ sarve 'pi manu«yÃ j¤Ãnina÷ karmiïo yoginaÓ ca devatÃntaropÃsakÃÓ ca mama vartmÃnuvartante mama sarva-svarÆpatvÃt j¤Ãna-karmÃdikaæ sarvaæ mÃmakam eva vartmeti bhÃva÷ ||11||

baladeva÷ : nanu nitya-janmÃdi-manoj¤a÷ sarveÓvaras tvaæ mayÃvagata-kvacittvaÇgu«Âha-mÃtrÃdir apÅÓvaro janmÃdi-ÓÆnya÷ ÓrÆyate | tat kiæ tava tvad-upÃsanasya ca vaividhyaæ bhaved iti ced om ity Ãha ye yatheti | ye bhaktÃ mÃm ekaæ vaidÆryam iva bahu-rÆpaæ sarveÓvaraæ yathÃ yena prakÃreïa bhÃveneti yÃvat prapadyante bhajanti, tÃn ahaæ tÃd­Óas tathaiva tad-bhÃvÃnusÃriïÃ rÆpeïa bhÃvena ca bhajÃmi sÃk«Ãt bhavann anug­hïÃmi | nÆnatÃm eva-kÃro nivartayati | ato mamaikasyaiva bahu-rÆpasya vartma-bahu-vidham upÃsana-mÃrgam anÃdi-prav­tta-tad-upÃsaka-paramparÃnukampitÃ manu«yÃ÷ sarve 'nuvartante anusaranti ||11||

__________________________________________________________

BhG 4.12

kÃÇk«anta÷ karmaïÃæ siddhiæ yajanta iha devatÃ÷ |
k«ipraæ hi mÃnu«e loke siddhir bhavati karmajÃ ||12||

ÓrÅdhara÷ : tarhi mok«Ãrtham eva kim iti sarve tvÃæ na bhajantÅti | ata Ãha kÃÇk«anta iti | karmaïÃæ siddhiæ karma-phalaæ kÃÇk«anta÷ prÃyeneha mÃnu«ya-loke indrÃdi-devatÃ eva yajante | na tu sÃk«Ãn mÃm eva | hi yasmÃt karmajÃ siddhi÷ karmajaæ phalaæ ÓÅghraæ bhavati | na tu j¤Ãna-phalaæ kaivalyaæ, du«prÃpyatvÃj j¤Ãnasya ||12||

madhusÆdana÷ : nanu tvÃm eva bhagavantaæ vÃsudevaæ kim iti sarve na prapadyanta iti tatrÃha kÃÇk«anta iti | karmaïÃæ siddhiæ phala-ni«pattiæ kÃÇk«anta iha loke devatÃ devÃn indrÃgny-ÃdyÃn yajante pÆjayanti aj¤Ãna-pratihatatvÃn na tu ni«kÃmÃ÷ santo mÃæ bhagavantaæ vÃsudevam iti Óe«a÷ | kasmÃt ? hi yasmÃd indrÃdi-devatÃ-yÃjinÃæ tat-phala-kÃÇk«iïÃæ karmajÃ siddhi÷ karma-janyaæ phalaæ k«ipraæ ÓÅghram eva bhavati mÃnu«e loke | j¤Ãna-phalaæ tv anta÷karaïa-Óuddhi-sÃpek«atvÃn na k«ipraæ
bhavati |

mÃnu«e loke karma-phalaæ ÓÅghraæ bhavatÅti viÓe«aïÃd anya-loke 'pi varïÃÓrama-dharma-vyatirikta-karma-phala-siddhir bhagavatÃ sÆcitÃ | yatas tat tat k«udra-phala-siddhy-arthaæ sa-kÃmÃ mok«a-vimukhÃ anyÃ devatÃ yajante 'to na mumuk«ava iva mÃæ vÃsudevaæ sÃk«Ãt te prapadyanta ity artha÷ ||12||

viÓvanÃtha÷ : tatrÃpi manu«ye«u madhye kÃminas tu mama sÃk«Ãd-bhÆtam api bhakti-mÃrgaæ parihÃya ÓÅghra-phala-sÃdhakaæ karma-vartmaivÃnuvartanta ity Ãha kÃÇk«anta iti | karmajÃ siddhi÷ svargÃdimayÅ ||12||

baladeva÷ : evaæ prÃsaÇgikaæ procya prak­tasya ni«kÃma-karmaïo j¤ÃnÃkÃratvaæ vadi«yaæs tad anu«ÂhÃtuæ viralatvam Ãha kÃÇk«anta iti | iha loke 'nÃdi-bhoga-vÃsanÃ-niyantritÃ÷ prÃïina÷ karmaïÃæ siddhiæ paÓuputrÃdi-phala-ni«pattiæ kÃÇk«anto 'nityÃlpa-dÃn apÅndrÃdi-devÃn yajante sakÃmai÷ karmabhir na tu sarva-deveÓvaraæ nityÃnanda-phala-pradam api mÃæ ni«kÃmais tair yajante | hi yasmÃd asmin mÃnu«e loke karmajÃ siddhi÷ k«ipraæ bhavati | ni«kÃma-karmÃrÃdhitÃn matto j¤Ãnato mok«a-lak«aïÃ siddhis
tu cireïaiva bhavatÅti | sarve lokÃ bhoga-vÃsanÃ-grasta-sad-asad-vivekÃ÷ ÓÅghra-bhogecchavas tad-arthaæ mad-bh­tyÃn devÃn bhajanti | na tu kaÓcit sad-asad-vivekÅ saæsÃra-du÷kha-vitrasta-du÷kha-niv­ttaye ni«kÃma-karmabhi÷ sarva-deveÓaæ mÃæ bhajatÅti viralas tad-adhikÃrÅti bhÃva÷ ||12||

__________________________________________________________

BhG 4.13

cÃtur-varïyaæ mayÃ s­«Âaæ guïa-karma-vibhÃgaÓa÷ |
tasya kartÃram api mÃæ viddhy akartÃram avyayam ||13||

ÓrÅdhara÷ : nanu kecit sakÃmatayÃ pravartante, kecit ni«kÃmatayÃ iti karma-vaicitryam | tat-kart­ïÃ ca brÃhmaïÃdÅnÃm uttama-madhyamÃdi-vaicitryaæ kurvatas tava kathaæ vai«amyaæ nÃsti ? ity ÃÓaÇkyÃha cÃturvarïyam iti | catvÃro varïÃ eveti cÃturvarïyaæ svÃrthe «ya¤-pratyaya÷ | ayam artha÷ -- sattva-pradhÃnÃ brÃhmaïÃs te«Ãæ Óama-damÃdÅni karmÃïi | sattva- raja÷-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃs te«Ãæ Óaurya-yuddhÃdÅni karmÃïi | rajas- tama÷-pradhÃnÃ vaiÓyÃs te«Ãæ k­«i-vÃïijyÃdÅni karmÃïi | tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃs te«Ãæ traivarïika-ÓuÓrÆ«ÃdÅni
karmÃïi | ity evaæ guïÃnÃæ karmaïÃæ ca vibhÃgaiÓ cÃturvarïyaæ mayaiva s­«Âam iti satyam, tathÃpy evaæ tasya kartÃram api phalato 'kartÃram eva mÃæ viddhi | tatra hetu÷ -- avyayam Ãsakti-rÃhityena Órama-rahitaæ nÃÓÃdi-rahitaæ vÃ ||13||

madhusÆdana÷ : ÓarÅrÃrambhaka-guïa-vai«amyÃd api na sarve samÃna-svabhÃvÃ ity Ãha cÃturvarïyam iti | catvÃro varïÃ eva cÃturvarïyaæ svÃrthe «ya¤ | mayeÓvareïa s­«Âam utpÃditaæ guïa-karma-vibhÃgaÓo guïa-vibhÃgaÓa÷ karma-vibhÃgaÓaÓ ca | tathÃ hi sattva-pradhÃnÃ brÃhmaïÃs te«Ãæ ca sÃttvikÃni Óama-damÃdÅni karmÃïi | sattvopasarjana-raja÷-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃs te«Ãæ ca tÃd­ÓÃni Óaurya-teja÷-prabh­tÅni karmÃïi | tama-upasarjana-raja÷-pradhÃnÃ vaiÓyÃs te«Ãæ ca k­«y-ÃdÅni tÃd­ÓÃni karmÃïi | tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃs te«Ãæ ca tÃmasÃni traivarïika-ÓuÓrÆ«ÃdÅni
karmÃïÅti mÃnu«e loke vyavasthitÃni | 

evaæ tarhi vi«ama-svabhÃva-cÃturvarïya-sra«Â­tena tava vai«amyaæ durvÃram ity ÃÓaÇkya nety Ãha tasya vi«ama-svabhÃvasya cÃturvarïyasya vyavahÃra-d­«ÂyÃ kartÃram api mÃæ paramÃrtha-d­«ÂyÃ viddhy akartÃram avyayaæ nirahaÇkÃratvenÃk«Åïa-mahimÃnam ||13||

viÓvanÃtha÷ : nanu bhakti-j¤Ãna-mÃrgau mocakau, karma-mÃrgas tu bandhaka iti sarva-mÃrga-sra«Âari tvayi parameÓvare vai«amyaæ prasaktam | tatra nahi nahÅty Ãha cÃturvarïyam iti | catvÃro varïÃ eva cÃturvarïyam | svÃrthe «ya¤ | atra sattva-pradhÃnÃ brÃhmaïÃs te«Ãæ Óama-damÃdÅni karmÃïi | raja÷-sattva-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃs te«Ãæ Óaurya-yuddhÃdÅni karmÃïi | tamo-raja÷-pradhÃnÃ vaiÓyÃs te«Ãæ k­«i-go-rak«ÃdÅni karmÃïi | tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃs te«Ãæ paricaryÃtmakaæ karmety evaæ guïa-karma-vibhÃgaÓo guïÃnÃæ karmaïÃæ ca vibhÃgaiÓ catvÃro
varïÃ mayÃ dharma-mÃrgÃÓritatvena s­«ÂÃ÷ | kintu te«Ãæ kartÃraæ sra«ÂÃram api mÃm akartÃram asra«ÂÃram eva viddhi | te«Ãæ prak­ti-guïa-s­«ÂatvÃt prak­teÓ ca mac-chaktitvÃt | sra«ÂÃram api mÃæ vastutas tv asra«ÂÃram | mama prak­ti-guïÃtÅta-svarÆpatvÃd iti bhÃva÷ | ataevÃvyayam | sra«Â­tve 'pi na sÃmyaæ kiæcid evety artha÷ ||13||

baladeva÷ : atha ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃna-virodhi-bhoga-vÃsanÃ-vinÃÓa-hetum Ãha cÃturvarïyam iti dvÃbhyÃm | catvÃro varïÃÓ cÃturvarïyaæ svÃrthika÷ «ya¤ | sattva-pradhÃnÃ÷ viprÃs te«Ãæ ÓamÃdÅni karmÃïi | raja÷-sattva-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃs te«Ãæ yuddhÃdÅni | tamo-raja÷-pradhÃnÃ vaiÓyÃs te«Ãæ k­«y-ÃdÅni | tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃs te«Ãæ viprÃdi-trika-paricaryÃdÅnÅti guïa-vibhÃgai÷ karma-vibhÃgaiÓ ca vibhaktÃÓ catvÃro varïÃ÷ sarveÓvareïa mayÃ s­«ÂÃ÷ sthiti-saæh­tyor upalak«aïam etat | brahmÃdi-stambÃntasya
prapa¤casyÃham eva sargÃdi-karteti | yad Ãha sÆtrakÃra÷ - janmÃdy asya yata÷ [Vs 1.1.2] iti | tasya sargÃde÷ kartÃram api mÃæ tat tat karmÃntaritatvÃd akartÃraæ viddhÅti svasmin vai«amyÃdikaæ parih­tam | etat prÃhÃvyayaym iti sra«Â­tve 'pi sÃmyÃn na vyemÅty artha÷ ||13||

__________________________________________________________

BhG 4.14

na mÃæ karmÃïi limpanti na me karma-phale sp­hÃ |
iti mÃæ yo 'bhijÃnÃti karmabhir na sa badhyate ||14||

ÓrÅdhara÷ : tad eva darÓayann Ãha na mÃm iti | karmÃïi viÓva-s­«Ây-ÃdÅny api mÃæ na limpanty Ãsaktaæ na kurvanti | nirahaÇkÃratvÃn mama karma-phale sp­hÃbhÃvÃc ca | mÃæ limpantÅti kiæ kartavyam ? yata÷ karma-lepa-rahitatvena mÃæ yo 'bhijÃnÃti so 'pi karmabhir na badhyate | mama nirlepatve kÃraïaæ nirahaÇkÃratva-ni÷sp­hatvÃdikaæ jÃnatas tasyÃpy ahaÇkÃrÃdi-ÓaithilyÃt ||14||

madhusÆdana÷ : karmÃïi viÓva-sargÃdÅni mÃæ nirahaÇkÃratvena kart­tvena kart­tvÃbhimÃna-hÅnaæ bhagavantaæ na limpanti dehÃrambhakatvena na badhnanti | evaæ kart­tvaæ nirÃk­tya bhokt­tvaæ nirÃkaroti na me mamÃpta-kÃmasya karma-phale sp­hÃ t­«ïÃ Ãpta-kÃmasya kÃ sp­hÃ iti Órute÷ | kart­tvÃbhimÃna-phala-sp­hÃbhyÃæ hi karmÃïi limpanti tad-abhÃvÃn na mÃæ karmÃïi limpantÅti | evaæ yo 'nyo 'pi mÃm akartÃram abhoktÃraæ cÃtmatvenÃbhijÃnÃti karmabhir na sa badhyate 'kartrÃtma-j¤Ãnena mucyata ity artha÷ ||14||

viÓvanÃtha÷ : nanv etat tÃvad ÃstÃm, samprati tvaæ k«atriya-kule 'vatÅrïa÷ | k«atriya-jÃty-ucitÃni karmÃïi pratyahaæ karo«y eva | tatra kÃ vÃrtÃ ity ata Ãha na mÃm iti | na limpanti jÅvam iva na liptÅkurvanti | nÃpi jÅvasyeva karma-phale svargÃdau sp­hÃ | parameÓvaratvena svÃnanda-pÆrïatve 'pi loka-pravartanÃrtham eva me karmÃdi-karaïam iti bhÃva÷ | iti mÃm iti | yas tu na jÃnÃti sa karmabhir badhyata iti bhÃva÷ ||14||

baladeva÷ : etad viÓadayati na mÃm iti | karmÃïi viÓva-sargÃdÅni mÃæ na limpanti vai«amyÃdi-do«eïa jÅvam iva liptaæ na kurvanti, yat tÃni s­jya-jÅva-karma-prayuktÃni na ca mat-prayuktÃni na ca sargÃdi-karma-phale mama sp­hÃsty ato na limpantÅti | phala-sp­hayÃ ya÷ karmÃïi karoti sa tat-phalair lipyate | ahaæ tu svarÆpÃnanda-pÆrïa÷ prak­ti-vilÅna-k«etraj¤a-bubhuk«Ãbhyudita-daya÷ | parjanyavan nimitta-mÃtra÷ san tat-karmÃïi pravartayÃmÅti | sm­tiÓ ca -

nimitta-mÃtram evÃsau s­jyÃnÃæ sarga-karmaïi |
pradhÃna-kÃraïÅbhÆtÃ yato vai s­jya-Óaktaya÷ || ity ÃdyÃ |

s­jyÃnÃæ deva-mÃnavÃdi-bhÃva-bhÃjÃæ k«etraj¤ÃnÃæ sarga-kriyÃyÃm asau pareÓo nimitta-mÃtram eva devÃdi-bhÃva-vaicitryÃæ kÃraïÅbhÆtÃs tu s­jyÃnÃæ te«Ãæ prÃcÅna-karma-Óaktaya eva bhavantÅti tad-artha÷ | evam Ãha sÆtrak­t - vai«amya-nairgh­ïyena [Vs. 2.1.35] ity ÃdinÃ | evaæ j¤Ãnasya phalam Ãha iti mÃm iti | itthambhÆtaæ mÃæ yo 'bhijÃnÃti, sa tad-virodhibhis tad-dhetubhi÷ prÃcÅna-karmabhir na badhyate | tair vimucyata ity artha÷ ||14||

__________________________________________________________

BhG 4.15

evaæ j¤ÃtvÃ k­taæ karma pÆrvair api mumuk«ubhi÷ |
kuru karmaiva tasmÃt tvaæ pÆrvai÷ pÆrvataraæ k­tam ||15||

ÓrÅdhara÷ : ye yathÃ mÃm ity Ãdi caturbhi÷ Ólokai÷ prÃsaÇgikam ÅÓvarasya vai«amyaæ parih­tya pÆrvoktam eva karma-yogaæ prapa¤cayitum anusmÃrayati evam iti | ahaÇkÃrÃdi-rÃhityena k­taæ karma bandhakaæ na bhavati | ity evaæ j¤ÃtvÃ pÆrvair janakÃdibhir api mumuk«ubhi÷ sattva-Óuddhy-arthaæ pÆrvataraæ yugÃntare«v api k­tam | tasmÃt tvam api prathamaæ karmaiva kuru ||15||

madhusÆdana÷ : yato nÃhaæ kartÃ na me karma-phala-sp­heti j¤ÃnÃt karmabhir na badhyate 'ta Ãha evam iti | evam Ãtmano 'kartu÷ karmÃlepaæ j¤ÃtvÃ k­taæ karma pÆrvair atikrÃntair api asmin yuge yayÃti-yadu-prabh­tibhir mumuk«ubhi÷ | tasmÃt tvam api karmaiva kuru na tÆ«ïÅm Ãsanaæ nÃpi saænyÃsam | yady atattvavit tadÃtma-Óuddhy-arthaæ tattva-vic cel loka-saÇgrahÃrtham | pÆrvair janakÃdibhi÷ pÆrvataram atipÆrvaæ yugÃntare k­tam | etenÃsmin yuge 'nya-yuge ca pÆrva-pÆrvatarai÷ k­tatvÃd avaÓyaæ tvayÃ kartavyaæ karmeti darÓayati ||15||

viÓvanÃtha÷ : evambhÆtam eva mÃæ j¤ÃtvÃ pÆrvair janakÃdibhir api loka-pravartanÃrtham eva karma k­tam ||15||

baladeva÷ : evam iti | mÃm eva j¤ÃtvÃ tad-anusÃribhir mac-chi«yai÷ pÆrvair vivasvad-Ãdibhir mumuk«ubhir ni«kÃmaæ karma k­tam | tasmÃt tvam api karmaiva tat kuru | na karma-saænyÃsam | aÓuddha-cittaÓ cej j¤Ãna-garbhÃyai citta-Óuddhyai Óuddha-cittaÓ cel loka-saÇgrahÃyety artha÷ | kÅd­Óaæ pÆrvais tai÷ k­taæ ? pÆrvataraæ atiprÃcÅnam ||15||

__________________________________________________________

BhG 4.16

kiæ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitÃ÷ |
tat te karma pravak«yÃmi yaj j¤ÃtvÃ mok«yase 'ÓubhÃt ||16||

ÓrÅdhara÷ : tac ca tattvavidbhi÷ saha vicÃrya kartavyam | na loka-paramparÃ-mÃtreïety Ãha kiæ karmeti | kiæ karma ? kÅd­Óaæ karma-karaïam | kim akarma ? kÅd­Óaæ karmÃkaraïam | ity asminn arthe vivekino 'pi mohitÃ÷ | ato yaj j¤ÃtÃ yad-anu«ÂhÃyÃÓubhÃt saæsÃrÃn mok«yase mukto bhavi«yasi tat karmÃkarma ca tubhyam ahaæ pravak«yÃmi tac ch­ïu ||16||

madhusÆdana÷ : nanu karma-vi«aye kiæ kaÓcit saæÓayo 'py asti yena pÆrvai÷ pÆrvataraæ k­tam ity atinirbadhnÃsi ? asty evety Ãha kiæ karmeti | nau-sthasya ni«kriye«v api taÂastha-v­k«e«u gamana-bhrama-darÓanÃt tathÃ dÆrÃc cak«u÷-saænik­«Âe«u gacchatsv api puru«e«v agamana-bhrama-darÓanÃt paramÃrthata÷ kiæ karma kiæ vÃ paramÃrthato 'karmeti kavayo medhÃvino 'py atrÃsmin vi«aye mohitÃ mohaæ nirïayÃsÃmarthyaæ prÃptÃ atyanta-durnirÆpatvÃd ity artha÷ | tat tasmÃt te tubhyam ahaæ karma, a-kÃra-praÓle«eïa cchedÃd akarma
ca pravak«yÃmi prakar«eïa sandehocchedena vak«yÃmi | yat karmÃkarma-svarÆpaæ j¤ÃtvÃ mok«yase mukto bhavi«yasy aÓubhÃt saæsÃrÃt ||16||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca karmÃpi na gatÃnugatika-nyÃyenaiva kevalaæ vivekinÃ kartavyam | kintu tasya prakÃra-viÓe«aæ j¤Ãtvaivety atas tasya prathamaæ durj¤eyatvam Ãha ||16||

baladeva÷ : nanu kiæ karma-vi«ayaka÷ kaÓcit sandeho 'py asti yata÷ pÆrvai÷ pÆrvataraæ k­tam ity atinirbandhÃd bravÅ«Åti ced asty evety Ãha kiæ karmeti | mumuk«ubhir anu«Âheyaæ karma kiæ rÆpaæ syÃd akarma ca karmÃnyat tad-antargataæ j¤Ãnaæ ca kiæ rÆpam ity artha÷ | tad-anyatve enaæ ca | atrÃrthe kavayo dhÅmanto 'pi mohitÃs tad-yÃthÃtmya-nirïayÃsÃmarthyÃn mohaæ prÃpu÷ | ahaæ sarveÓa÷ sarvaj¤as te tubhyaæ tat karma a-kÃra-praÓle«Ãd akarma ca pravak«yÃmi yaj j¤ÃtvÃnu«ÂhÃya prÃpya cÃÓubhÃt saæsÃrÃn
mok«yase ||16||

__________________________________________________________

BhG 4.17

karmaïo hy api boddhavyaæ boddhavyaæ ca vikarmaïa÷ |
akarmaïaÓ ca boddhavyaæ gahanÃ karmaïo gati÷ ||17||

ÓrÅdhara÷ : nanu loka-prasiddham eva karma dehÃdi-vyÃpÃrÃtmakam | akarma tad-avyÃpÃrÃtmakam | ata÷ katham ucyate kavayo 'py atra mohaæ prÃptÃ iti ? tatrÃha karmaïa iti | karmaïo vihita-vyÃpÃrasyÃpi tattvaæ boddhavyam asti | na tu loka-prasiddha-mÃtram eva | akarmaïo 'vihita-vyÃpÃrasyÃpi tattvaæ boddhavyam asti | vikarmaïo ni«iddha-vyÃpÃrasyÃpi tattvaæ boddhavyam asti | yata÷ karmaïo gatir gahanÃ | karmaïa ity upalak«aïÃrtham | karmÃkarma-vikarmaïÃæ tattvaæ durvij¤eyam ity artha÷ ||17||

madhusÆdana÷ : nanu sarva-loka-prasiddhatvÃd aham evaitaj jÃnÃmi dehendriyÃdi-vyÃpÃra÷ karma tÆ«ïÅm Ãsanam akarmeti tatra kiæ tvayÃ vaktavyam iti tatrÃha karmaïa iti | hi yasmÃt karmaïa÷ ÓÃstra-vihitasyÃpi tattvaæ boddhavyam asti, vikarmaïaÓ ca prati«iddhasya, akarmaïaÓ ca tÆ«ïÅmbhÃvasya | atra vÃkya-traye 'pi tattvam asÅty adhyÃhÃra÷ | yasmÃd gahanÃ durj¤ÃnÃ | karmaïa ity upalak«aïaæ karmÃkarma-vikarmaïÃm | gatis tattvam ity artha÷ ||18||

viÓvanÃtha÷ : ni«iddhÃcaraïaæ durgati-prÃpakam iti tattvam | tathÃkarmaïa÷ karmÃkaraïasyÃpi sannyÃsina÷ kÅd­Óaæ karmÃkaraïaæ Óubhadam iti | anyathÃ ni÷Óreyasaæ kathaæ hasta-gataæ syÃd iti bhÃva÷ | karmaïa ity upalak«aïaæ karmÃkarma-vikarmaïÃm | gatis tattvam | gahanÃ durgamÃ ||17||

baladeva÷ : nanu kavayo 'pi mohaæ prÃpur iti cet tatrÃha karmaïo hÅti | karmaïo ni«kÃmasya mumuk«ubhir anu«ÂhÃtavyasya svarÆpaæ boddhavyam | vikarmaïo j¤Ãna-viruddhasya kÃmya-karmaïa÷ svarÆpaæ boddhavyam | akarmaïaÓ ca karma-bhinnasya j¤Ãnasya ca svarÆpaæ boddhavyam | tat-tat-svarÆpavidbhi÷ sÃrdhaæ vicÃryam ity artha÷ | karmaïo 'karmaïaÓ ca gatir gahanÃ durgamÃ | ata÷ kavayo 'pi tatra mohitÃ÷ ||17||

__________________________________________________________

BhG 4.18

karmaïy akarma ya÷ paÓyed akarmaïi ca karma ya÷ |
sa buddhimÃn manu«ye«u sa yukta÷ k­tsna-karma-k­t ||18||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ karmÃdÅnÃæ durvij¤eyatvaæ darÓayann Ãha karmaïÅti | parameÓvarÃrÃdhana-lak«aïe karmaïi karma-vi«aye akarma karmedaæ na bhavatÅti ya÷ paÓyet | tasya j¤Ãna-hetutvena bandhakatvÃbhÃvÃt | akarmaïi ca vihitÃkaraïe karma ya÷ paÓyet pratyavÃyotpÃdakatvena bandha-hetutvÃt | manu«ye«u karma kurvÃïe«u sa buddhimÃn vyavasÃyÃtmaka-buddhimattvÃc chre«Âha÷ | taæ stauti sa yukto yogÅ | tena karmaïÃ j¤Ãna-yogÃvÃpte÷ | sa eva k­tsna-karma-kartÃ ca | sarvata÷ samplutodaka-sthÃnÅye ca tasmin karmaïi sarva-karma-phalÃnÃm antarbhÃvÃt tad evam Ãruruk«o÷ karma-yogÃdhikÃrÃvasthÃyÃæ na karmaïÃm
anÃrambhÃd ity Ãdinokta eva karma-yoga÷ spa«ÂÅk­ta÷ | tat-prapa¤ca-rÆpatvÃc cÃsya prakaraïasya na paunaruktya-do«a÷ | anenaiva yogÃrÆ¬hÃvasthÃyÃæ yas tv Ãtma-ratir eva syÃd ity ÃdinÃ ya÷ karmÃnupayoga uktas tasyÃpy arthÃt prapa¤ca÷ k­to veditavya÷ | yad Ãruruk«or api karma bandhakaæ na bhavati tad-ÃrÆ¬hasya kuto bandhakaæ syÃt ity atrÃpi Óloko yujyate | 

yad vÃ, karmaïi dehendriyÃdi-vyÃpÃre vartamÃne 'py Ãtmano dehÃdi-vyatirekÃnubhavena akarma svÃbhÃvikaæ nia«karmyam eva ya÷ paÓyet tathÃ akarmaïi ca j¤Ãna-rahite du÷kha-buddhyÃ karmaïÃæ tyÃge karma ya÷ paÓyet tasya prayatna-sÃdhyatvena mithyÃcÃratvÃt | tad uktaæ karmendriyÃïi saæyamyety ÃdinÃ | ya evambhÆta÷ sa tu sarve«u manu«ye«u buddhimÃn paï¬ita÷ | tatra hetu÷ - yata÷ k­tsnÃni sarvÃïi yad­cchayÃ prÃptÃny ÃhÃrÃdÅni karmÃïi kurvann api sa yukta eva akartrÃtma-j¤Ãnena samÃdhistha evety artha÷ | anenanaiva j¤Ãnina÷ svabhÃvÃd Ãpannaæ kala¤ja-bhak«aïÃdikaæ na do«Ãya | aj¤asya tu
rÃgata÷ k­taæ do«Ãya iti vikarmaïo 'pi tattvaæ nirÆpitaæ dra«Âavyam ||18||

madhusÆdana÷ : kÅd­Óaæ tarhi karmÃdÅnÃæ tattvam iti tad Ãha karmaïÅti | karmaïi dehendriyÃdi-vyÃpÃre vihite prati«iddhe cÃhaæ karomÅti dharmy-adhyÃsenÃtmany Ãropit## | nau-sthenÃcalatsu taÂastha-v­k«Ãdi«u samÃropite calana ivÃkartÃtma-svarÆpÃlocanena vastuta÷ karmÃbhÃvaæ taÂastha-v­k«Ãdi«v iva ya÷ paÓyet paÓyati | tathÃ dehendriyÃdi«u triguïa-mÃyÃ-pariïÃmatvena sarvadÃ savyÃpÃre«u nirvyÃpÃras tÆ«ïÅæ sukham Ãsa ity abhimÃnena samÃropite 'karmaïi vyÃpÃroparame dÆrastha-cak«u÷-saænik­«Âa-puru«e«u gacchatsv apy agamana iva sarvadÃ sa-vyÃpÃra-dehendriyÃdi-svarÆpa-paryÃlocanena
vastu-gatyÃ karma niv­ttyÃkhya-prayatna-rÆpaæ vyÃpÃraæ ya÷ paÓyed udÃh­ta-puru«e«u gamanam iva | audÃsÅnyÃvasthÃyÃm apy udÃsÅno 'ham Ãsa ity abhimÃna eva karma | etÃd­Óa÷ paramÃrtha-darÓÅ sa buddhimÃn ity ÃdinÃ buddhimattva-yoga-yuktatva-sarva-karma-k­ttvais tribhir dharmai÷ stÆyate |
 
atra prathama-pÃdena karma-vikarmaïos tattvaæ karma-Óabdasya vihita-prati«iddha-paratvÃt | dvitÅya-pÃdena cÃkarmaïas tattvaæ darÓitam iti dra«Âavyam | tatra yat tvaæ manyase karmaïo bandha-hetutvÃt tÆ«ïÅm eva mayÃ sukhena sthÃtavyam iti tan m­«Ã | asati kart­tvÃbhimÃne vihitasya prati«iddhasya vÃ karmaïo bandha-hetutvÃbhÃvÃt | tathÃ ca vyÃkhyÃtaæ na mÃæ karmÃïi limpanti [GÅtÃ 4.14] ity ÃdinÃ | satica kart­tvÃbhimÃne tÆ«ïÅm aham Ãsa ity audÃsÅnyÃbhimÃnÃtmakaæ yat karma tad api bandha-hetur eva vastu-tattvÃparij¤ÃnÃt | tasmÃt karma-vikarmÃkarmaïÃæ tattvam Åd­Óaæ j¤ÃtvÃ vikarmÃkarmaïÅ parityajya kart­tvÃbhimÃna-phalÃbhisandhi-hÃnena vihitaæ karmaiva kurv ity abhiprÃya÷ |

aparÃ vyÃkhyÃ karmaïi j¤Ãna-karmaïi d­Óye ja¬e sad-rÆpeïa sphuraïa-rÆpeïa cÃnusyÆtaæ sarva-bhramÃdhi«ÂhÃnam akarmÃvedyaæ sva-prakÃÓa-caitanyaæ paramÃrtha-d­«ÂyÃ ya÷ paÓyet | tathÃkarmaïi ca sva-prakÃÓe d­g-vastuni kalpitaæ karma d­Óyaæ mÃyÃ-mayaæ na paramÃrtha-sat | d­g-d­Óyayo÷ sambandhÃnupapatte÷ -

yas tu sarvÃïi bhÆtÃni Ãtmany evÃnupaÓyati |
sarva-bhÆte«u cÃtmÃnaæ tato na vijugupsate || [ýÓaU 6] iti Órute÷ |

evaæ parasparÃdhyÃse 'pi Óuddhaæ vastu ya÷ paÓyati manu«ye«u madhye sa eva buddhimÃn nÃnya÷ | asya paramÃrtha-darÓitvÃd anyasya cÃparamÃrtha-darÓitvÃt | sa ca buddhi-sÃdhana-yogya-yukto 'nta÷-karaïa-Óuddhy-aikÃgra-citta÷ | ata÷ sa evÃnta÷karaïa-Óuddhi-sÃdhana-k­tsna-karma-k­d iti vÃstava-dharmair eva stÆyate | yasmÃd evaæ tasmÃt tvam api paramÃrtha-darÓÅ bhava tÃvataiva k­tsna-karma-kÃritvopapatter ity abhiprÃya÷ |

ato yad uktaæ yaj j¤ÃtvÃ mok«yase 'ÓubhÃd iti | yac coktaæ karmÃdÅnÃæ tattvaæ boddhavyam astÅti sa buddhimÃn ity Ãdi-stutiÓ ca | tat sarvaæ paramÃrtha-darÓane saægacchate | anya-j¤ÃnÃd aÓubhÃt saæsÃrÃn mok«Ãnupapatte÷ | atattvaæ cÃnyan na boddhavyaæ na vÃ yaj-j¤Ãne buddhimattvam iti yuktaiva paramÃrtha-darÓinÃæ vyÃkhyÃ | 

yat tu vyÃkhyÃnaæ karmaïi nitye parameÓvarÃrthe 'nu«ÂhÅyamÃne bandha-hetutvÃbhÃvÃd akarmedam iti ya÷ paÓyet | tathÃkarmaïi ca nitya-karmÃkaraïe pratyavÃya-hetutvena karmedam iti ya÷ paÓyet sa buddhimÃn ity Ãdi tad asaÇgatam eva | nitya-karmaïy akarmedam iti j¤ÃnasyÃÓubha-mok«a-hetutvÃbhÃvÃt, mithyÃj¤Ãnatvena tasyivÃÓubhatvÃc ca | na caitÃd­Óaæ mithyÃ-j¤Ãnaæ boddhavyaæ tattvaæ nÃpy etÃd­Óa-j¤Ãne buddhimattvÃdi-stuty-upapattir bhrÃntitvÃt | nitya-karmÃnu«ÂhÃnaæ hi svarÆpato 'nta÷karaïa-Óuddhi-dvÃropayujyate na tatrÃkarma-buddhi÷ kutrÃpy upayujyate ÓÃstreïa nÃmÃdi«u brahma-d­«Âivad avihitatvÃt | nÃpÅdam eva vÃkyaæ tad-vidhÃyakam upakramÃdi-virodhasyokte÷
| evaæ nitya-karmÃkaraïam api svarÆpato nitya-karma-viruddha-karma-lak«akatayopayujyate na tu tatra karma-d­«Âi÷ kvÃpy upayujyate | nÃpi nitya-karmÃkaraïÃt pratyavÃya÷ | abhÃvÃd bhÃvotpatty-ayogÃt | anyathÃ tad-aviÓe«eïa sarvadÃ kÃryotpatti-prasaÇgÃt | bhÃvÃrthÃ÷ karma-ÓabdÃs tebhya÷ kriyÃ pratÅyetai«a hy artho vidhÅyata iti nyÃyena bhÃvÃrthasyaivÃpÆrva-janakatvÃt | atirÃtre «o¬aÓinaæ na g­hïÃti ity ÃdÃv api saÇkalpa-viÓe«asyaivÃpÆrva-janakatvÃbhyupagamÃt | nek«etodyantam Ãdityam ity Ãdi-prajÃpati-vratavat | ato nitya-karmÃnu«ÂhÃnÃrhe kÃle tad-viruddhatayÃ yad-upaveÓanÃdi karma tad eva nitya-karmÃkaraïopalak«itaæ pratyavÃya-hetur iti vaidikÃnÃæ
siddhÃnta÷ | ataevÃkurvan vihitaæ karmety atra lak«aïÃrthe ÓatÃ vyÃkhyÃta÷ | lak«aïa-hetvo÷ kriyÃyÃ ity aviÓe«a-smaraïe 'py atra hetutvÃnupapatte÷ | tasmÃn mithyÃ-darÓanÃpanode prastute mithyÃ-darÓana-vyÃkhyÃnaæ na ÓobhatetarÃm | nÃpi nityÃnu«ÂhÃna-param evaitad vÃkyaæ nityÃni kuryÃd ity arthe karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity Ãdi tad-abodhakaraæ vÃkyaæ prayu¤jÃnasya bhagavata÷ pratÃrakatvÃpatter ity Ãdi bhÃ«ya eva vistareïa vyÃkhyÃtam ity uparamyate ||18||

viÓvanÃtha÷ : tatra karmÃkarmaïos tattva-bodham Ãha karmaïÅti | ÓuddhÃnta÷-karaïasya j¤Ãnavattve 'pi janakÃder ivÃk­ta-sannyÃsasya karmaïy anu«ÂhÅyamÃne ni«kÃma-karma-yoge akarma | karmedaæ na bhavatÅti ya÷ paÓyet tat-karmaïo bandhakatvÃbhÃvÃt iti bhÃva÷ | tathÃÓuddhÃnta÷karaïasya j¤ÃnÃbhÃve 'pi ÓÃstraj¤atvÃt j¤Ãna-vÃvadÆkasya sannyÃsino 'karmaïi karmÃkaraïe karma paÓyet durgati-prÃpakaæ karma-bandham evopalabhate | sa eva buddhimÃn | sa tu k­tsna-karmÃïy eva karoti, na tu tasya j¤Ãna-vÃvadÆkasya j¤Ãni-mÃnina÷ saÇgenÃpi tad-vacasÃpi sannyÃsaæ na karotÅti bhÃva÷ | tathÃ ca bhagavad-vÃkyam -

yas tv asaæyata-«a¬-varga÷ pracaï¬endriya-sÃrathi÷ |
j¤Ãna-vairÃgya-rahitas tri-daï¬am upajÅvati ||
surÃn ÃtmÃnam Ãtma-sthaæ nihnute mÃæ ca dharma-hÃ |
avipakva-ka«Ãyo  'smÃd amu«mÃc ca vihÅyate || [BhP 11.18.40-1] iti ||18||

baladeva÷ : karmÃkarmaïor boddhavyaæ svarÆpam Ãha karmaïÅti | anu«ÂhÅyamÃne ni«kÃme karmaïi yo 'karma prastutatvÃt karmaïy Ãtma-j¤Ãnaæ paÓyet, akarmaïy Ãtma-j¤Ãne ya÷ karma paÓyet | etad uktaæ bhavati - yo mumuk«ur h­d-viÓuddhaye kriyamÃïaæ karmÃtma-j¤ÃnÃnusandhi-garbhatvÃj j¤ÃnÃkÃraæ, tac ca j¤Ãnaæ karma-dvÃrakatvÃt karmÃkÃraæ paÓyet | ubhayor ekÃtmoddeÓyatvÃd ubhayam ekaæ vidyÃd ity artha÷ | evam eva vak«yate sÃÇkhya-yogau p­thag bÃlÃ÷ ity Ãdineti | evam anu«ÂhÅyamÃne karmaïi Ãtma-yÃthÃtmyaæ yo 'nusandhatte sa manu«ye«u buddhimÃn paï¬ita÷ | yukto mok«a-yogya÷
| k­tsna-karma-k­t sarve«Ãæ karma-phalÃnÃm Ãtma-j¤Ãna-sukhÃntarbhÆtatvÃt ||18||

__________________________________________________________

BhG 4.19

yasya sarve samÃrambhÃ÷ kÃma-saækalpa-varjitÃ÷ |
j¤ÃnÃgni-dagdha-karmÃïaæ tam Ãhu÷ paï¬itaæ budhÃ÷ ||19||

ÓrÅdhara÷ : karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity anena Óruty-arthÃrthÃpattibhyÃæ yad uktam artha-dvandvaæ tad eva spa«Âayati yasyeti pa¤cabhi÷ | samyag Ãrabhyanta iti samÃrambhÃ÷ karmÃïi | kÃmyata iti kÃma÷ phalam | tat-saÇkalpena varjitÃ yasya bhavanti taæ paï¬itam Ãhu÷ | tatra hetur yatas tai÷ samÃrambhai÷ Óuddhe citte sati jÃtena j¤ÃnÃgninÃ dagdhÃny akarmatÃæ nÅtÃni karmÃïi yasya tam | ÃrÆ¬hÃvasthÃyÃæ tu kÃma÷ phala-hetu-vi«aya÷ | tad-artham idaæ kartavyam iti kartavya-vi«aya÷ saÇkalpa÷ | tÃbhyÃæ varjitÃ÷ | Óe«aæ spa«Âam ||19||

madhusÆdana÷ : tad etat paramÃrtha-darÓina÷ kart­tvÃbhimÃnÃbhÃvena karmÃliptatvaæ prapa¤cyate yasya sarva ity Ãdi brahma-karma-samÃdhinety antena | yasya pÆrvokta-paramÃrtha-darÓina÷ sarve yÃvanto vaidikÃ laukikÃ vÃ samÃrambhÃ÷ samÃrabhyanta iti vyutpattyÃ karmÃïi kÃma-saÇkalpa-varjitÃ÷ kÃma÷ phala-t­«ïÃ saÇkalpo 'haæ karomÅti kart­tvÃbhimÃnas tÃbhyÃæ varjitÃ÷ | loka-saÇgrahÃthaæ vÃ jÅvana-mÃtrÃrthaæ vÃ prÃrabdha-karma-vegÃd v­thÃ-ce«ÂÃ-rÆpÃ bhavanti | taæ karmÃdÃv akarmÃdi-darÓanaæ j¤Ãnaæ tad evÃgnis tena dagdhÃni ÓubhÃÓubha-lak«aïÃni karmÃïi yasya tad-adhigama uttara-pÆrvÃrdhayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃt
[Vs 4.1.13] iti nyÃyÃt | j¤ÃnÃgni-dagdha-karmÃïaæ taæ budhÃ brahma-vida÷ paramÃrthata÷ paï¬itam Ãhu÷ | samyag-darÓÅ hi paï¬ita ucyate na tu bhrÃnta ity artha÷ ||19||

viÓvanÃtha÷ : uktam arthaæ viv­ïoti yasyeti pa¤cabhi÷ | samyag Ãrabhyanta iti samÃrambhÃ÷ karmÃïi | kÃma÷ phalaæ, tat-saÇkalpena varjitÃ÷ | j¤Ãnam evÃgnis tena dagdhÃni karmÃïi kriyamÃïÃni vihitÃni ni«iddhÃni ca yasya sa÷ | etena vikarmaïaÓ ca boddhavyam ity api viv­tam | etÃd­ÓÃdhikÃriïi karma yathÃ akarma paÓyet, tathaiva vikarmÃpy akarmaiva paÓyed iti pÆrva-Ólokasyaiva saÇgati÷ | yad agre vak«yate -

api ced asi pÃpebhya÷ sarvebhya÷ pÃpa-k­ttama÷ |
sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva v­jinaæ santari«yasi ||
yathaidhÃæsi samiddho 'gnir bhasmasÃt kurute 'rjuna |
j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi bhasmasÃt kurute tathÃ || [GÅtÃ 4.36-37] iti ||19||

baladeva÷ : karmaïo j¤ÃnÃkÃram Ãha yasyeti pa¤cabhi÷ | samÃrambhÃ÷ karmÃïi kÃmyanta iti kÃmÃ÷ phalÃni tat-saÇkalpena varjitÃ÷ ÓÆnyÃ yasya karmabhir ÃtmoddeÓino bhavanti | taæ budhÃ÷ paï¬itam Ãtmaj¤am Ãhu÷ | tatra hetu÷ - j¤Ãneti | tai÷ samÃrambhair h­d-viÓuddhau satyÃm ÃvirbhÆtenÃtma-j¤ÃnÃgninÃ dagdhÃni saæcitÃni karmÃïi yasya tam ||19||

__________________________________________________________

BhG 4.20

tyaktvÃ karma-phalÃsaÇgaæ nitya-t­pto nirÃÓraya÷ |
karmaïy abhiprav­tto 'pi naiva kiæcit karoti sa÷ ||20||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca tyaktveti | karmaïi tat-phale cÃsaktiæ tyaktvÃ nityena nijÃnandena t­pta÷ | ataeva yoga-k«emÃrtham ÃÓrayaïÅya-rahita÷ | evambhÆto ya÷ svÃbhÃvike vihite vÃ karmaïy abhita÷ prav­tto 'pi kiæcid eva naiva karoti | tasya karmÃkarmatÃm Ãpadyata ity artha÷ ||20||

madhusÆdana÷ : bhavatu j¤ÃnÃgninÃ prÃktanÃnÃm aprÃrabdha-karmaïÃæ dÃha ÃgÃminÃæ cÃnutpatti÷ | j¤Ãnotpatti-kÃle kriyamÃïaæ tu pÆrvottarayor anantar-bhÃvÃt phalÃya bhaved iti bhavet kasyacid ÃÓaÇkÃ tÃm apanudaty Ãha tyaktveti | karmaïi phale cÃsaÇgaæ kart­tvÃbhimÃnaæ bhogÃbhilÃ«aæ ca tyaktvÃkartr-abhoktr-Ãtma-samyag-darÓanena bÃdhitvÃ nitya-t­pta÷ paramÃnanda-svarÆpa-lÃbhena sarvatra nirÃkÃÇk«a÷ | nirÃÓraya ÃÓrayo dehendriyÃdir advaita-darÓanena nirgato yasmÃt sa nirÃÓrayo dehendriyÃdy-abhimÃna-ÓÆnya÷ | phala-kÃmanÃyÃ÷ kart­tvÃbhimÃnasya ca niv­ttau hetu-garbhaæ krameïa viÓe«aïa-dvayam | evambhÆto jÅvanmukto vyutthÃna-daÓÃyÃæ
karmaïi vaidike laukike vÃbhiprav­tto 'pi prÃrabdha-karma-vaÓÃl loka-d­«ÂyÃbhita÷ sÃÇgopÃÇgÃnu«ÂhÃnÃya prav­tto 'pi sva-d­«ÂyÃ naiva kiæcit karoti sa ni«kriyÃtma-darÓanena bÃdhitatvÃd ity artha÷ ||20||

viÓvanÃtha÷ : nitya-t­pto nityaæ nijÃnandaena t­pta÷ | nirÃÓraya÷ svayoga-k«emÃrthaæ na kam apy ÃÓrayate ||20||

baladeva÷ : uktam arthaæ viÓadayati tyaktveti | karma-phale saÇgaæ tyaktvÃ nityenÃtmanÃnubhÆtena t­pto nirÃÓrayo yoga-k«emaÃrtahm apy ÃÓraya-rahita Åd­Óo yo 'dhikÃrÅ sa karmaïy abhita÷ prav­tto 'pi naiva kiæcit karoti | karmÃnu«ÂhÃnÃpadeÓena j¤Ãna-ni«ÂhÃm eva sampÃdayatÅty Ãruruk«or daÓeyam | etena vikarmaïa÷ svarÆpaæ bandhakatvaæ boddhavyam ity uktaæ bhavati ||20||

__________________________________________________________

BhG 4.21

nirÃÓÅr yata-cittÃtmÃ tyakta-sarva-parigraha÷ |
ÓÃrÅraæ kevalaæ karma kurvan nÃpnoti kilbi«am ||21||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca nirÃÓÅr iti | nirgatÃ ÃÓi«a÷ kÃmanÃ yasmÃt | yataæ niyataæ cittam ÃtmÃ ÓarÅraæ ca yasya | tyaktÃ÷ sarve parigraho yena | sa ÓarÅraæ ÓarÅra-mÃtra-nirvartyaæ kart­tvÃbhiniveÓa-rahitaæ kurvann api kilbi«am bandhanaæ na prÃpnoti | yogÃrÆ¬ha-pak«e ÓÃrÅra-nirvÃha-mÃtropayogi svÃbhÃvikaæ bhik«ÃÂanÃdi kurvann api kilbi«aæ vihitÃkaraïa-nimitta-do«aæ na prÃpnoti ||21||

madhusÆdana÷ : yadÃtyanta-vik«epa-hetor api jyoti«ÂomÃde÷ samyag-j¤Ãna-vaÓÃn na tat-phala-janakatvaæ tadÃ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-hetor avik«epakasya bhik«ÃÂanÃder nÃsty eva bandha-hetutvam iti kaimutya-nyÃyenÃha nirÃÓÅr iti | nirÃÓÅr gata-t­«ïo yata-cittÃtmÃ cittam anta÷karaïam ÃtmÃ bÃhyendriya-sahito dehas tau saæyatau pratyÃhÃreïa nig­hÅtau yena sa÷ | yato jitendriyo 'to vigata-t­«ïatvÃt tyakta-sarva-parigrahas tyaktÃ÷ sarve parigrahÃ bhogopakaraïÃni yena sa÷ | etÃd­Óo 'pi prÃrabdha-karma-vaÓÃc chÃrÅraæ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ kaupÅnÃcchÃdanÃdi-grahaïa-bhik«ÃÂanÃdi-rÆpaæ yatiæ prati ÓÃstrÃbhyanuj¤Ãtaæ karma
kÃyikaæ vÃcikaæ mÃnasaæ ca, tad api kevalaæ kart­tvÃbhimÃna-ÓÆnyaæ parÃdhyÃropita-kart­tvena kurvan paramÃrthato 'kartrÃtma-darÓanÃn nÃpnoti na prÃpnoti kilbi«aæ dharmÃdharma-phala-bhÆtam ani«Âaæ saæsÃraæ pÃpavat puïyasyÃpy ani«Âa-phalatvena kilbi«atvam |

ye tu ÓarÅra-nirvartyaæ ÓÃrÅram iti vyÃcak«ate tan mate kevalaæ karma kurvann ity ato 'dhikÃrthÃlÃbhÃd avyÃvartakatvena ÓÃrÅra-padasya vaiyarthyam | atha vÃcika-mÃnasika-vyÃvartanÃtham iti brÆyÃt tadÃ karma-padasya vihita-mÃtra-paratvena ÓÃrÅraæ vihitaæ karma kurvan nÃpnoti kilbi«am ity aprasakta-prati«edho 'narthaka÷ | prati«iddha-sÃdhÃraïa-paratve 'py evam eva vyÃghÃta iti bhÃ«ya eva vistara÷ ||21||

viÓvanÃtha÷ : ÃtmÃ sthÆla-deha÷ | ÓÃrÅraæ ÓÃrÅra-nirvÃhÃrthaæ karmÃsat-pratigrahÃdikaæ kurvann api kilbi«aæ pÃpaæ nÃpnotÅty etad api vikarmaïaÓ ca boddhavyam ity asya vivaraïam ||21||

baladeva÷ : athÃrÆ¬hasya daÓÃm Ãha nirÃÓÅr iti tribhi÷ | nirgatÃ ÃÓÅ÷ phalecchÃ yasmÃt sa | yata-cittÃtmÃ vaÓÅk­ta-citta-dehas tyakta-sarva-parigraha ÃtmaikÃvalokanÃrthatvÃt prÃk­te«u vastu«u mamatva-varjita÷ | ÓÃrÅraæ karma ÓarÅra-nirvÃhÃrthaæ karmÃsat-parigrahÃdi kurvann api kilbi«aæ pÃpaæ nÃpnoti ||21||

__________________________________________________________

BhG 4.22

yad­cchÃ-lÃbha-santu«Âo dvandvÃtÅto vimatsara÷ |
sama÷ siddhÃv asiddhau ca k­tvÃpi na nibadhyate ||22||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca yad­cchÃ-lÃbheti | aprÃrthitopasthito lÃbho yad­cchÃ-lÃbha÷ | tena santu«Âa÷ | dvandvÃni ÓÅto«ïÃdÅny atÅto 'tikrÃnta÷ | tat-sahana-ÓÅla ity artha÷ | vimatsaro nirvaira÷ | yad­cchÃ-lÃbhasyÃpi siddhÃv asiddhau ca samo har«a-vi«Ãda-rahita÷ | ya evambhÆta÷ sa pÆrvottara-bhÆmikayor yathÃyathaæ vihitaæ svÃbhÃvikaæ vÃ karma k­tvÃpi bandhaæ na prÃpnoti ||22||

madhusÆdana÷ : tyakta-sarva-parigrahasya yate÷ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ karmÃbhyanuj¤Ãtaæ tatrÃnnÃcchÃdanÃdi-vyatirekeïa ÓarÅra-sthiter asaæbhavÃd yÃc¤ÃdinÃpi sva-prayatnenÃnnÃdikaæ sampÃdyam iti prÃpte niyamÃyÃha yad­cchÃ-lÃbheti | ÓÃstrÃnanumata-prayatna-vyatireko yad­cchÃ tayaiva yo lÃbho 'nnÃcchÃdanÃde÷ ÓÃstrÃnumatasya sa yad­cchÃlÃbhas tena santu«Âas tad-adhika-t­«ïÃ-rahita÷ | tathÃ ca ÓÃstraæ bhaik«aæ caret iti prak­«ya ayÃcitam asaæk ptam upapannaæ yad­cchayÃ iti yÃc¤Ã-saækalpÃdi-prayatnaæ vÃrayati | manur api -

na cotpÃta-nimittÃbhyÃæ na nak«atrÃÇgavidyayÃ |
nÃnuÓÃsana-vÃdÃbhyÃæ bhik«Ãæ lipseta karhicit || [Manu 6.50] iti |

yatayo bhik«Ãrthaæ grÃmaæ viÓantÅty Ãdi-ÓÃstrÃnumatas tu prayatna÷ kartavya eva | evaæ labdhavyam api ÓÃstra-niyatam eva -

     kaupÅna-yugalaæ vÃsa÷ kanthÃæ ÓÅta-nivÃriïÅm |
     pÃduke cÃpi g­hïÅyÃt kuryÃn nÃnyasya saÇgraham || ity Ãdi | 

evam anyad api vidhi-ni«edha-rÆpaæ ÓÃstram Æhyam | 
nanu sva-prayatnam antareïÃlÃbhe ÓÅto«ïÃdi-pÅ¬ita÷ kathaæ jÅved ata Ãha dvandvÃtÅta dvandvÃni k«ut-pipÃsÃ-ÓÅto«ïa-var«ÃdÅni atÅto 'tikrÃnta÷ samÃdhi-daÓÃyÃæ te«Ãm asphuraïÃt | vyutthÃna-daÓÃyÃæ sphuraïe 'pi paramÃnandÃdvitÅyÃkartr-abhoktr-Ãtma-pratyayena bÃdhÃt tair dvandvair upahanyamÃno 'py ak«ubhita-citta÷ | ataeva parasya lÃbhe svasyÃlÃbhe ca vimatsara÷ parotkar«Ãsahana-pÆrvikÃ svotkar«a-vÃ¤chÃ matsaras tad-rahito 'dvitÅyÃtma-darÓanena nirvaira-buddhi÷ | ataeva samas tulyo yad­cchÃ-lÃbhasya siddhÃv asiddhau ca siddhau na h­«Âo nÃpy asiddhau vi«aïïa÷ sa svÃnubhavenÃkartaiva parair Ãropita-kart­tva÷
ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ bhik«ÃÂanÃdi-rÆpaæ karma k­tvÃpi na nibadhyate bandha-heto÷ sa-hetukasya karmaïo j¤ÃnÃgninÃ dagdhatvÃd iti pÆrvoktÃnuvÃda÷ ||22||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : atha ÓarÅra-nirvÃhÃrtham annÃcchÃdanÃdikaæ sva-prayatnena na sampÃdyam ity Ãha yad­cchayeti | yÃc¤Ãæ vinaiva lÃbho yad­cchÃ-lÃbhas tena santu«Âas t­pta÷ | dvandvÃni ÓÅto«ïÃdÅny atÅtas tat-sahi«ïu÷ | vimatsaro 'nyair upadruto 'pi tai÷ saha vairam akurvan yad­cchÃ-lÃbha-siddhau har«asya tad-asiddhau vi«Ãdasya cÃbhÃvÃt sama evaæbhÆta÷ ÓÃrÅraæ karma k­tvÃpi tena tena na badhyate j¤Ãna-ni«ÂhÃ-prabhÃvÃn na lipyate ||22||

__________________________________________________________

BhG 4.23

gata-saÇgasya muktasya j¤ÃnÃvasthita-cetasa÷ |
yaj¤ÃyÃcarata÷ karma samagraæ pravilÅyate ||23||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca gata-saÇgasyeti | gata-saÇgasya ni«kÃmasya rÃgÃdibhir muktasya | j¤Ãne 'vasthitaæ ceto yasya tasya | yaj¤Ãya parameÓvarÃrthaæ karmÃcarata÷ sata÷ samagraæ savÃsanaæ karma pravilÅyate | akarma-bhÃvam Ãpadyate | arÆ¬ha-yoga-pak«e yaj¤Ãyeti | yaj¤Ãya yaj¤a-rak«aïÃrthaæ loka-saægrahÃrtham eva karma kurvata ity artha÷ ||23||

madhusÆdana÷ : tyakta-sarva-parigrahasya yad­cchÃ-lÃbha-santu«Âasya yater yac-charÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ bhik«ÃÂanÃdi-rÆpaæ karma tat k­tvÃ na nibadhyata ity ukte g­hasthasya brahma-vido janakÃder yaj¤Ãdi-rÆpaæ yat karma tad-bandha-hetu÷ syÃd iti bhavet kasyacid ÃÓaÇkÃ tÃm apanetuæ tyaktvÃ karma-phalÃsaÇgam ity Ãdinoktaæ viv­ïoti gata-saÇgasyeti | gata-saÇgasya phalÃsaÇga-ÓÆnyasya muktasya kart­tva-bhokt­tvÃdy-adhyÃsa-ÓÆnyasya j¤ÃnÃvasthita-cetaso nirvikalpaka-brahmÃtmaikya-bodha eva sthitaæ cittaæ yasya tasya sthita-praj¤asyety artha÷ | uttarottara-viÓe«aïasya pÆrva-pÆrva-hetutvenÃnvayo dra«Âavya÷ | gata-saÇgatvaæ kuto yato 'dhyÃsa-hÅnatvaæ tat kuto
yata÷ sthita-praj¤atvam iti | Åd­ÓasyÃpi prÃrabdha-karma-vaÓÃd yaj¤Ãya yaj¤a-saærak«aïÃrthaæ jyoti«ÂomÃdi-yaj¤e Óre«ÂhÃcÃratvena loka-prav­tty-arthaæ yaj¤Ãya vi«ïave tat-prÅty-artham iti vÃ | Ãcarata÷ karma yaj¤a-dÃnÃdikaæ samagraæ sahÃgreïa phalena vidyata iti samagraæ pravilÅyate prakar«eïa kÃraïocchedena tattva-darÓanÃd vilÅyate vinaÓyatÅty artha÷ ||23||

viÓvanÃtha÷ : yaj¤o vak«yamÃïa-lak«aïas tad-arthaæ karmÃcaratas tat karma pravilÅyate akarma-bhÃvam Ãpadyata ity artha÷ ||23||

baladeva÷ : gata-saÇgasya ni«kÃmasya rÃga-dve«Ãdibhir muktasya svÃtma-vi«ayaka-j¤Ãna-nivi«Âa-manaso yaj¤Ãya vi«ïuæ prasÃdayituæ tac-cintanam Ãcarata÷ prÃcÅnaæ bandhakaæ karma samagraæ k­tsnaæ pravilÅyate ||23||
__________________________________________________________

BhG 4.24

brahmÃrpaïaæ brahma havir brahmÃgnau brahmaïÃ hutam |
brahmaiva tena gantavyaæ brahma-karma-samÃdhinÃ ||24||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ parameÓvarÃrÃdhana-lak«aïaæ karma j¤Ãna-hetutvena bandhakatvÃbhÃvÃd akarmaiva | Ãru¬hÃvasthÃyÃæ tu akartrÃtma-j¤Ãnena bÃdhitatvÃt svÃbhÃvikam api karma-karmaiveti karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity anenokta÷ karma-pravilaya÷ prapa¤cita÷ | idÃnÅæ karmaïi tad-aÇge«u ca brahmaivÃnusyÆtaæ paÓyata÷ karma-pravilayam Ãha brahmÃrpaïam iti | arpyate 'nenety arpaïaæ sruv-Ãdi | tad api brahmaiva | arpyamÃïaæ havir api gh­tÃdikaæ brahmaiva | brahmaivÃgni÷ | tasmin brahmaïÃ kartrÃ hutaæ homa÷ | agniÓ ca kartÃ ca kriyÃ ca brahmaivety artha÷ | evaæ brahmaïy eva karmÃtmake samÃdhiÓ
cittaikÃgryaæ yasya tena brahmaiva gantavyaæ prÃpyam | na tu phalÃntaram ity artha÷ ||24||

madhusÆdana÷ : nanu kriyamÃïaæ karma phalam ajanayitvaiva kuto naÓyati brahma-bodhe tat-kÃraïocchedÃd ity Ãha brahmÃrpaïam iti | aneka-kÃraka-sÃdhyÃ hi yaj¤Ãdi-kriyÃ bhavati | devatoddeÓena hi dravya-tyÃgo yÃga÷ | sa eva tyajyamÃna-dravyasyÃgnau prak«epÃd dhoma ity ucyate | tatroddeÓyÃ devatÃ sampradÃnaæ, tyajyamÃnaæ dravyaæ havi÷-Óabda-vÃcyaæ sÃk«Ãd-dhÃtv-artha-karma, tat phalaæ tu svargÃdi vyavahitaæ bhÃvanÃ-karma | evaæ dhÃrakatvena havi«o 'gnau prak«epe sÃdhakatamatayÃ juhvÃdi karaïaæ prakÃÓakatayÃ mantrÃdÅti karaïam api kÃraka-j¤Ãpaka-bhedena dvividham | evaæ tyÃgo 'gnau prak«epaÓ ca dve kriye | tatrÃdyÃyÃæ
yajamÃna÷ kartÃ | prak«epe tu yajamÃna-parikrÅto 'dhvaryu÷ prak«epÃdhikaraïaæ cÃgni÷ | evaæ deÓa-kÃlÃdikam apy adhikaraïaæ sarva-kriyÃ-sÃdhÃraïaæ dra«Âavyam |

tad evaæ sarve«Ãæ kriyÃ-kÃrakÃdi-vyavahÃrÃïÃæ brahma-j¤Ãna-kalpitÃnÃæ rajjv-aj¤Ãna-kalpitÃnÃæ sarpa-dhÃrÃ-daï¬ÃdÅnÃæ rajju-tattva-j¤Ãneneva brahma-tattva-j¤Ãnena bÃdhe badhitÃnuv­ttyÃ kriyÃkÃrakÃdi-vyavhÃrÃbhÃso d­ÓyamÃno 'pi dagdha-paÂa-nyÃyena na phalÃya kalpata ity anena Ólokena pratipÃdyate | brahma-d­«Âir eva ca sarva-yaj¤Ãtmiketi stÆyate |

tathÃ hi - arpyate 'neneti karaïa-vyutpattyÃrpaïaæ juhvÃdi mantrÃdi ca | evam arpyate 'smÃ iti vyutpattyÃrpaïaæ devatÃ-rÆpaæ sampradÃnam | evam arpyate 'sminn iti vyutpattyÃrpaïam adhikaraïaæ deÓa-kÃlÃdi | tat sarvaæ brahmaïi kalpitatvÃd brahmaiva rajju-kalpita-bhujaÇgavad adhi«ÂhÃna-vyatirekeïÃsad ity artha÷ | evaæ havis-tyÃga-prak«epa-kriyayo÷ sÃk«Ãt karma kÃrakaæ tad api brahmaiva | evaæ yatra prak«ipyate 'gnau so 'pi brahmaiva | brahmÃgnÃv iti samastaæ padam | tathÃ yena kartrÃ yajamÃnenÃdhvaryuïÃ ca tyajyate prak«ipyate ca tad ubhayam api kart­-kÃrakaæ kartari vihitayÃ t­tÅyayÃnÆdya brahmeti nidhÅyae brahmaïeti | evaæ hutam iti havanaæ
tyÃga-kriyÃ prak«epa-kriyÃ ca tad api brahmaiva | tathÃ yena havanena yad gantavyaæ svargÃdi vyavahitaæ karma tad api brahmaiva | atratya eva-kÃra÷ sarvatra sambadhyate | hutam ity atrÃpÅta eva brahmety anu«ajyate | vyavadhÃnÃbhÃvÃt sÃkÃÇk«atvÃc ca cit-patis tvÃ punÃtu ity ÃdÃv acchidreïetyÃdi-para-vÃkya-Óe«avat |

anena rÆpeïa karmaïi samÃdhir brahma-j¤Ãnaæ yasya sa karma-samÃdhis tena brahma-vidÃ karmÃnu«ÂhÃtrÃpi brahma paramÃnandÃdvayaæ gantavyam ity anu«ajyate | sÃkÃÇk«atvÃd avyavadhÃnÃc ca yÃ te agne rajÃÓayety Ãdau tanÆr var«i«ÂheyÃdi-pÆrva-vÃkya-Óe«avat | 

athavÃrpyate 'smai phalÃyeti vyutpattyÃrpaïa-padenaiva svargÃdi-phalam api grÃhyam | tathÃ ca brahmaiva tena gantavyaæ brahma-karma-samÃdhinÃ ity uttarÃrdhaæ j¤Ãna-phala-kathanÃyaiveti sama¤jasam | asmin pak«e brahma-karma-samÃdhinety ekaæ vÃ padam | pÆrvaæ brahma-padaæ hutam ity anena sambadhyate caramaæ gantavya-padeneti bhinnaæ vÃ padam | evaæ ca nÃnu«aÇga-dvaya-kleÓa iti dra«Âavyam | brahma gantavyam ity abhedenaiva tat-prÃptir upacÃrÃt | ataeva na svargÃdi tuccha-phalaæ tena gantavyaæ vidyayÃvidyaka-kÃraka-vyavahÃrocchedÃt | tad uktaæ vÃrtika-k­dbhi÷ -

     kÃraka-vyavahÃre hi Óuddhaæ vastu na vÅk«yate |
     Óuddhe vastuni siddhe ca kÃraka-vyÃv­tti÷ kuta÷ || iti |

arpaïÃdi-kÃraka-svarupÃnupamardenaiva tatra nÃmÃdÃv iva brahma-d­«Âi÷ k«ipyate sampan-mÃtreïa phala-viÓe«Ãyeti ke«Ãæcid vyÃkhyÃnaæ bhÃ«yak­dbhir eva nirÃk­tam upakramÃdi-virodhÃd brahma-vidyÃ-karaïe sampan-mÃtrasyÃprasaktatvÃd ity Ãdi yuktibhi÷ ||24||

viÓvanÃtha÷ :. yaj¤ÃyÃcarata ity uktam | sa yaj¤a eva kÅd­Óa÷ ? ity apek«ÃyÃm Ãha brahmeti | arpyate 'nenety arpaïaæ juhv-Ãdi | tad api brahmaiva | arpyamÃïaæ havir api brahmaiva | brahmaivÃgnÃv iti havanÃdhikaraïam agnir api brahmaiva | evaæ vivekatavatÃ puæsÃ brahmaiva gantavyaæ, na tu phalÃntaram | kuta÷ ? brahmÃtmakaæ yat karma tatraiva samÃdhiÓ cittaikÃgryaæ yasya tena ||24||

baladeva÷ : evaæ vivikta-jÅvÃtmÃnusandhi-garbhatayÃ sva-vihitasya karmaïo j¤ÃnÃkÃratÃm abhidhÃya sÃÇgasya tasya parÃtma-rÆpatÃnusandhinÃ tad-ÃkÃratÃm Ãha brahmÃrpaïam iti | arpyate 'nenÃtmaiveti vyutpatter arpaïaæ sruvaæ mantrÃdhidaivataæ cendrÃdi tat tac ca brahmaiva | arpyamÃïaæ haviÓ cÃjyÃdi tad api brahmaiva | tac ca havir homÃdhÃre 'gnau brahmaïi yajamÃnenÃdhvaryuïÃ ca brahmaïÃ hutaæ tyaktaæ prak«iptaæ ca | agnir yajamÃno 'dhvaryuÓ ca brahmaivety artha÷ | brahmÃgnÃv ity atra ïi-kÃra-lopaÓ chÃndasa÷ | na ca samastaæ padam iti vÃcyam | agnau brahma-d­«Âer vidheyatvÃd itthaæ ca brahma-rÆpe sÃÇge karmaïi samÃdhiÓ cittaikÃgryaæ yasya tena mumuk«uïÃ
brahmaiva gantavyaæ sva-svarÆpaæ para-svarÆpaæ ca labhyam avalokyam ity artha÷ | vij¤Ãnaæ brahma ced veda ity Ãdau jÅve brahma-Óabda÷ | vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma ity Ãdau paramÃtmani ca brahmÃrpaïatvÃdi-guïa-yogÃn nÃsya prakaraïasya paunaruktam | sruv-ÃdÅnÃæ brahmatvaæ tad-Ãyatta-v­ttikatvÃt tad-vÃpyatvÃc ca iti vyÃkhyÃtÃra÷ | tÃd­ÓatayÃnusandhitaæ karma-j¤ÃnÃkÃraæ sat tad avalokanÃya kalpyate ||24||

__________________________________________________________

BhG 4.25

daivam evÃpare yaj¤aæ yogina÷ paryupÃsate |
brahmÃgnÃv apare yaj¤aæ yaj¤enaivopajuhvati ||25||

ÓrÅdhara÷ : etad eva yaj¤atvena sampÃditaæ sarvatra brahma-darÓana-lak«aïaæ j¤Ãnaæ sarva-yaj¤opÃya-prÃpyatvÃt sarva-yaj¤ebhya÷ Óre«Âham ity evaæ stotum adhikÃri-bhedena j¤ÃnopÃya-bhÆtÃn bahÆn yaj¤Ãn Ãha daivam ity Ãdibhir a«Âabhi÷ | devÃ indra-varuïÃdaya ijyante yasmin | eva-kÃreïendrÃdi«u brahma-buddhi-rÃhityaæ darÓitam | taæ daivam eva yaj¤am apare karma-yogina÷ paryupÃsate ÓraddhayÃnuti«Âhanti | apare tu j¤Ãna-yogino brahma-rÆpe 'gnau apare yaj¤enaivopÃyena brahmÃrpaïam ity Ãdy ukta-prakÃreïa yaj¤am upajuhvati | yaj¤Ãdi-sarva-karmÃïi pravilÃpayantÅty artha÷ | so 'yaæ j¤Ãna-yaj¤a÷ ||25||

madhusÆdana÷ : adhunÃ samyag-darÓanasya yaj¤a-rÆpatvena stÃvakatayÃ brahmÃrpaïa-mantre sthite punar api tasya stuty-artham itarÃny aj¤Ãn upanyasyati daivam iti | devÃ indrÃgny-Ãdaya ijyante yena sa daivas tam eva yaj¤aæ darÓa-pÆrïamÃsa-jyoti«ÂomÃdi-rÆpam apare yogina÷ paryupÃsate sarvadÃ kurvanti na j¤Ãna-yaj¤am | evaæ karma-yaj¤am uktvÃnta÷-karaïa-Óuddhi-dvÃreïa tat-phala-bhÆtaæ j¤Ãna-yaj¤am Ãha brahmÃgnau satya-j¤ÃnÃnantÃnanda-rÆpaæ nirasta-samasta-viÓe«aæ brahma tat-padÃrthas tasminn agnau yaj¤aæ pratyag ÃtmÃnaæ tva-padÃrthaæ yaj¤enaiva | yaj¤a-Óabda Ãtma-nÃmasu yÃskena paÂhita÷ | itthambhÆta-lak«aïe t­tÅyÃ | eva-kÃro bhedÃbheda-vyÃv­tty-artha÷ |
tvaæ-padÃrthÃbhedenaivopajuhvati tat-svarÆpatayÃ paÓyantÅty artha÷ | apare pÆrva-vilak«aïÃs tattva-darÓana-ni«ÂhÃ÷ saænyÃsina ity artha÷ |

jÅva-brahmÃbheda-darÓanaæ yaj¤atvena sampÃdya tat-sÃdhana-yaj¤a-madhye paÂhyate ÓreyÃn dravya-mayÃd yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤aa ity ÃdinÃ stotum ||25||

viÓvanÃtha÷ : yaj¤Ã÷ khalu bhedenÃnye 'pi bahavo vartante | tÃæs tvaæ Ó­ïv ity Ãha daivam evety a«Âabhi÷ | devÃ indra-varuïÃdaya ijyante yasmin taæ daivam iti | indrÃdi«u brahma-buddhi-rÃhityaæ darÓitam | sÃsya devatety aï | yogina÷ karma-yogina÷ | apare j¤Ãna-yoginas tu brahma paramÃtmaivÃgnis tasmiæs tat-padÃrthe yaj¤aæ havi÷-sthÃnÅyaæ tvaæ-padÃrthaæ jÅvaæ yaj¤ena praïava-rÆpeïa mantreïaiva juhvati | ayam eva j¤Ãna-yaj¤o 'gre sto«yate | atra yaj¤aæ yaj¤ena iti Óabdau karma-karaïa-sÃdhanau prathamÃtiÓayoktyÃ Óuddha-jÅva-praïavÃvÃhatu÷ ||25||

baladeva÷ : evaæ brahmÃnusandhi-garbhatayÃ ca karmaïo j¤ÃnÃkÃratÃæ nirÆpya karma-yoga-bhedÃn Ãha daivam iti | daivam indrÃdi-devÃrcana-rÆpaæ yaj¤am apare yogina÷ paryupÃsate tatraiva ni«ÂhÃæ kurvanti | apare brahmÃrpaïaæ ity Ãdi-nyÃyena brahma-bhÆtÃgnÃv yaj¤ena sruvÃdinÃ yaj¤aæ gh­tÃdi-havÅ-rÆpaæ juhvati homa eva ni«ÂhÃæ kurvatÅty artha÷ ||25||

__________________________________________________________

BhG 4.26

ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïy anye saæyamÃgni«u juhvati |
ÓabdÃdÅn vi«ayÃn anya indriyÃgni«u juhvati ||26||

ÓrÅdhara÷ : ÓrotrÃdÅnÅti | anye nai«ÂhikÅ brahmacÃriïas tat-tad-indriya-saæyama-rÆpe«v agni«u ÓrotrÃdÅni juhvati pravilÃpayanti | indriyÃïi nirudhya saæyama-pradhÃnÃs ti«ÂhantÅty artha÷ | indriyÃïy evÃgnaya÷ | te«u ÓabdÃdÅn anye g­hasthÃ juhvati | vi«aya-bhoga-samaye 'py anÃsaktÃ÷ santo 'gnitvena bhÃvite«v indriye«u havi«Âvena bhÃvitÃn ÓabdÃdÅn prak«ipantÅty artha÷ ||26||

madhusÆdana÷ : ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïy anye saæyamÃgni«u juhvati ÓabdÃdÅn vi«ayÃn anya indriyÃgni«u juhvati ||26||

viÓvanÃtha÷ : anye nai«ÂhikÃ÷ ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïi | saæyama÷ saæyataæ mana evÃgnayas te«u juhvati | Óuddhe manasÅndriyÃïi pravlÃpayantÅty artha÷ | anye tato nyÆnÃ brahmacÃriïa÷ ÓabdÃdÅn vi«ayÃni indriyÃgni«v indriyÃïy evÃgnayas te«u juhvati ÓabdÃdÅnÅndriye«u pravilÃpayantÅty artha÷ ||26||

baladeva÷ : ÓrotrÃdÅnÅty anye nai«Âhika-brahmacÃriïa÷ saæyamÃgni«u tat-tad-ndriya-saæyama-rÆpe«v agni«u ÓrotrÃdÅni juhvati tÃni nirudhya saæyama-pradhÃnÃs ti«Âhanti | anye g­hiïa indriyÃgni«v agnitvena bhÃvite«u ÓrotrÃdi«u ÓabdÃdÅn upajuhvati anÃsaktyÃ tÃn bhu¤jÃnÃs tÃni tat-pravaïÃni kurvanti ||26||

__________________________________________________________

BhG 4.27

sarvÃïÅndriya-karmÃïi prÃïa-karmÃïi cÃpare |
Ãtma-saæyama-yogÃgnau juhvati j¤Ãna-dÅpite ||27||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca sarvÃïÅti | apare dhyÃna-ni«ÂhÃ÷ | buddhÅndriyÃïÃæ ÓrotrÃdÅnÃæ karmÃïi Óravaïa-darÓanÃdÅni | karmendriyÃïÃæ vÃk-pÃïy-ÃdÅnÃæ karmÃïi vacanopÃdÃnÃdÅni | prÃïÃnÃæ ca daÓÃnÃæ karmÃïi | prÃïasya bahir gamanam | apÃnasyÃdho-nayanam | vyÃnasya vyÃnayanam Ãku¤cana-prasÃraïÃdi | samÃnasyÃÓitapÅtÃdÅnÃæ samunnayanam | udÃnasyordhva-nayanam -

udgÃre nÃga ÃkhyÃta÷ kÆrmas tÆnmÅlane sm­ta÷ |
k­kara÷ k«ut-karo j¤eyo devadatto vij­mbhaïe |
na jahÃti m­te kvÃpi sarvavyÃpÅ dhanaæjaya÷ || [Gheraï¬a-saæhitÃ 5.64|

ity evaæ rÆpÃïi juhvati | Ãtmani saæyamo dhyÃnaikÃgryam | sa eva yoga÷ | sa evÃgni÷ | tasmin j¤Ãnena dhyeya-vi«ayeïa dÅpite prajvalite dhyeyaæ samyag j¤ÃtvÃ tasmin mana÷ saæyamya tÃni sarvÃïi karmÃïy uparamayantÅty artha÷ ||27||

madhusÆdana÷ : tad ananyatvam Ãrambhaïa-ÓabdÃdibhya÷ [Vs. 2.1.14] apare Óuddha-tvaæ-padÃrtha-vij¤Ã÷ | sarvÃïÅndriyÃïi tat-karmÃïi Óravaïa-darÓanÃni sarvÃïÅndriya-karmÃïi prÃïa-karmÃïi cÃpare Ãtma-saæyama-yogÃgnau juhvati j¤Ãna-dÅpite ||27||

viÓvanÃtha÷ : apare Óuddha-tvaæ-padÃrtha-vij¤Ã÷ | sarvÃïÅndriyÃïi tat-karmÃïi Óravaïa-darÓanÃdÅni ca | prÃïa-karmÃïi daÓa-prÃïÃs tat-karmÃïi ca | prÃïasya bahir gamanam | apÃnasyÃdho-nayanam | samÃnasya bhukta-pÅtÃdÅnÃæ samÅkaraïam | udÃnasyoccair nayanam | vyÃnasya vi«vak-nayanam | 

udgÃre nÃga ÃkhyÃta÷ kÆrmas tÆnmÅlane sm­ta÷ |
k­kara÷ k«ut-karo j¤eyo devadatto vij­mbhaïe |
na jahÃti m­te kvÃpi sarvavyÃpÅ dhanaæjaya÷ || [Gheraï¬a-saæhitÃ 5.64|

ity evaæ daÓa-prÃïÃs tat-karmÃïi | Ãtmanas tvaæ-padÃrthasya saæyama÷ Óuddhir evÃgnis tasmin juhvati | mano-buddhy-ÃdÅndriyÃïi daÓa-prÃïÃæÓ ca pravilÃpayanti | eka÷ pratyag ÃtmaivÃsti, nÃnye mana ÃdÃya iti bhÃvayantÅty artha÷ ||27||

baladeva÷ : sarvÃïÅti | apare indriya-karmÃïi prÃïa-karmÃïi cÃtma-saæyama-yogÃgnau ca juhvati | Ãtmano manasa÷ saæyama÷ sa eva yogas tasminn agnitvena bhÃvite juhvati | manasÃ indriyÃïÃæ prÃïÃnÃæ ca karma-pravaïatÃæ nivÃrayituæ prayatante | indriyÃïÃæ ÓrotrÃdÅnÃæ karmÃïi Óabda-grahaïÃdÅni prÃïa-karmÃïi prÃïasya bahir-gamanaæ karma, apÃnasyÃdhogamanaæ, vyÃnasya nikhila-deha-vyÃpanam Ãku¤cana-prasÃraïÃdi, samÃnasyÃÓita-pÅtÃdi-samÅkaraïam, udÃnasyordhva-nayanaæ cety evaæ bodhyÃni sarvÃïi sÃmastyena j¤Ãna-dÅpite ÃtmÃnusandhÃnojjvalite ||27||

__________________________________________________________

BhG 4.28

dravya-yaj¤Ãs tapo-yaj¤Ã yoga-yaj¤Ãs tathÃpare |
svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤ÃÓ ca yataya÷ saæÓita-vratÃ÷ ||28||

ÓrÅdhara÷ : dravya-yaj¤Ã ity Ãdi | dravya-dÃnam eva yaj¤o ye«Ãæ te dravya-yaj¤Ã÷ | k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi tapa eva yaj¤o ye«Ãæ te eva yaj¤o ye«Ãæ te tapo-yaj¤Ã÷ | yogo '«ÂÃÇga eva yaj¤o ye«Ãæ te yoga-yaj¤Ã÷ | svÃdhyÃyena vedena Óravaïa-mananÃdinÃ yat tad artha-j¤Ãnaæ tad eva yaj¤o ye«Ãæ te svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤Ã÷ | yad vÃ veda-pÃÂha-yaj¤Ãs tad-artha-j¤Ãna-yaj¤ÃÓ ceti dvividhÃ÷ | yataya÷ prayatna-ÓÅlÃ÷ | samyak Óitaæ tÅk«ïÅk­taæ vrataæ ye«Ãæ te ||28||

madhusÆdana÷ : dravya-yaj¤Ãs tapo-yaj¤Ã yoga-yaj¤Ãs tathÃpare svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤ÃÓ ca yataya÷ saæÓita-vratÃ÷ ||28||

viÓvanÃtha÷ : dravya-dÃnam eva yaj¤o ye«Ãæ te dravya-yaj¤Ã÷ | tapa÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdy eva yaj¤o ye«Ãæ te tapo-yaj¤Ã÷ | yogo '«ÂÃÇga eva yaj¤o ye«Ãæ te yoga-yaj¤Ã÷ | svÃdhyÃyo vedasya pÃÂhas tad-arthasya j¤Ãnaæ ca yaj¤o ye«Ãæ te | yatayo yatna-parÃ÷ | sarva ete samyak Óitaæ tÅk«ïÅk­taæ vrataæ ye«Ãæ te ||28||

baladeva÷ : dravyeti | kecit karma-yogino dravya-yaj¤Ã annÃdi-dÃna-parÃ÷ | kecit tapo-yaj¤Ã÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi-vrata-parÃ÷ | kecit svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤Ã vedÃbhyÃsa-parÃs tad-arthÃbhyÃsa-parÃÓ ca | yatayas tatra prayatna-ÓÅlÃ÷ | saæÓita-vratÃs tÅk«ïa-tat-tad-ÃcaraïÃ÷ ||28||

__________________________________________________________
BhG 4.29

apÃne juhvati prÃïaæ prÃïe 'pÃnaæ tathÃpare |
prÃïÃpÃna-gatÅ ruddhvÃ prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ÷ ||29||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca apÃne iti | apÃne 'dho-v­ttau prÃïam Ærdhva-v­ttiæ pÆrakeïa juhvati | pÆraka-kÃle prÃïam apÃnenaikÅkurvanti | tathÃ kumbhakena prÃïÃpÃnayor ÆrdhvÃdho-gatÅ ruddhvÃ recaka-kÃle 'pÃnaæ prÃïe juhvati | evaæ pÆraka-kumbhaka-recakai÷ prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ apara ity artha÷ | kiæ ca apara iti | apare tv ÃhÃra-saÇkocam abhyasyanta÷ svayam eva jÅryamÃïe«v indriye«u tat-tad-indriya-v­tti-layaæ bhÃvayantÅty artha÷ | 

yad vÃ - apÃne juhvati prÃïaæ prÃïe 'pÃnaæ tathÃpara ity anena pÆraka-recakayor ÃvartamÃnayor haæsa÷ so 'ham ity anulomata÷ pratilomataÓ ca abhivyajyamÃnenÃjapÃ-mantreïa tat-ttvaæ-padÃrthaikyaæ vyatÅhÃreïa bhÃvayantÅty artha÷ | tad uktaæ yoga-ÓÃstre -
     sa-kÃreïa bahir yÃti haæ-kÃreïa viÓet puna÷ |
     prÃïas tatra sa evÃhaæ haæsa ity anucintayet || iti |

prÃïÃpÃna-gatÅ ruddhvety anena tu Ólokena prÃïÃyÃma-yaj¤Ã aparai÷ kathyante | tatrÃyam artha÷ - dvau bhÃgau pÆrayed annair jalenaikaæ prapÆrayet | pracÃrÃrthaæ caturtham avaÓe«ayed iti | evam Ãdi-vacanokto niyata ÃhÃro ye«Ãæ te | kumbhakena prÃïÃpÃna-gatÅ ruddhvÃ prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ÷ santa÷ prÃïÃn indriyÃïi prÃïe«u juhvati | kumbhake hi sarve prÃïÃ ekÅbhavantÅti tatraiva layamÃne«v indriye«u homaæ bhÃvayantÅty artha÷ | tad uktaæ yoga-ÓÃstre -

     yathÃ yathÃ sadÃbhyÃsÃn manasa÷ sthiratÃ bhavet |
     vÃyu-vÃk-kÃya-d­«ÂÅnÃæ sthiratÃ ca tathÃ tathÃ || iti ||29||

madhusÆdana÷ : apÃne juhvati prÃïaæ prÃïe 'pÃnaæ tathÃpare prÃïÃpÃna-gatÅ ruddhvÃ prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ÷ ||29||

viÓvanÃtha÷ : apare prÃïÃyÃma-ni«ÂhÃ÷ apÃne 'dho-v­ttau prÃïam Ærdhva-v­ttaæ juhvati pÆraka-kÃle prÃïam apÃnenaikÅkurvanti | tathÃ recaka-kÃle 'pÃnaæ prÃïe juhvati | kumbhaka-kÃle prÃïÃpÃnayor gatÅ ruddhvÃ prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ bhavanti | apare indriya-jaya-kÃmÃ÷ | niyatÃhÃrÃ alpÃhÃrÃ÷ prÃïe«v ÃhÃra-saÇkocanenaiva jÅvyamÃne«u prÃïÃn indriyÃïi juhvati | indriyÃïÃæ prÃïÃdhÅna-v­ttitvÃt prÃïa-daurbalye sati svayam eva sva-sva-vi«aya-grahaïÃsamarthÃnÅndriyÃïi prÃïe«v evÃlpÅyanta ity artha÷ ||29||

baladeva÷ : kiæ cÃpÃne iti | tathÃpare prÃïÃyÃma- parÃyaïÃs te tridhÃ adho-v­ttÃv apÃne prÃïam Ærdhva-v­ttiæ juhvati | pÆrakeïa prÃïam apÃnena sahaikÅkurvanti | tathÃ prÃïe 'pÃnaæ juhvati recakenÃpÃnaæ prÃïena sahaikÅk­tya bahir nirgamayanti | yathÃ prÃïÃpÃnayor gatÅ ÓvÃsa-praÓvÃsau kumbhakena ruddhvÃ vartanta iti | Ãntarasya vÃyor nÃsÃsyena bahir nirgama÷ ÓvÃsa÷ prÃïasya gati÷ | vinirgatasya tasyÃnta÷-praveÓa÷ praÓvÃso 'pÃnasya gati÷ | tayor nirodha÷ kumbhaka÷ sa dvividha÷ vÃyum ÃpÆrya ÓvÃsa-praÓvÃsayor nirodho 'nta÷-kumbhaka÷ | vÃyuæ virecya tayor nirodho bhai÷ kumbhaka÷ | apare nityatÃhÃrÃ÷ bhojana-saÇkocaam
abhyasyanta÷ prÃïÃn indriyÃïi prÃïe«u juhvati | te«v alpÃhÃreïa jÅryamÃïe«u tad-Ãyatta-v­ttikÃni tÃni vi«aya-grahaïÃk«amÃïi taptÃyoni«iktoda-binduvat te«v eva vilÅyante ||29||

__________________________________________________________

BhG 4.30

apare niyatÃhÃrÃ÷ prÃïÃn prÃïe«u juhvati |
sarve 'py ete yaj¤a-vido yaj¤a-k«apita-kalma«Ã÷ ||30||

ÓrÅdhara÷ : tad evam uktÃnÃæ dvÃdaÓÃnÃæ yaj¤a-vidÃæ phalam Ãha sarve 'pÅti | yaj¤Ãn vindanti labhanta iti yaj¤a-vida÷ | yaj¤a-j¤Ã iti vÃ | yaj¤ai÷ k«ayitaæ nÃÓitaæ kalma«aæ yais te ||30||

madhusÆdana÷ : tad evam uktÃnÃæ dvÃdaÓadhÃ yaj¤a-vidÃæ phalam Ãha sarve 'pÅti | yaj¤Ãn vidanti jÃnanti vindanti labhante veti yaj¤a-vido yaj¤ÃnÃæ j¤ÃtÃra÷ kartÃraÓ ca | yaj¤ai÷ pÆrvoktai÷ k«apitaæ nÃÓitaæ kalma«aæ pÃpaæ ye«Ãæ te yaj¤a-k«apita-kalma«Ã÷ | yaj¤Ãn k­tvÃvaÓi«Âe kÃle 'nnam am­ta-Óabda-vÃcyaæ bhu¤jata iti yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhuja÷ | te sarve 'pi sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa yÃnti brahma sanÃtanaæ nityaæ saæsÃrÃn mucyanta ity artha÷ ||30||

viÓvanÃtha÷ : sarve 'py ete yaj¤a-vida ukta-lak«aïÃn yaj¤Ãn vindamÃnÃ÷ santo j¤Ãna-dvÃrÃ brahma yÃnti | atrÃnanusaæhitaæ phalam Ãha yaj¤a-Ói«Âaæ yaj¤ÃvaÓi«Âaæ yad am­taæ bhogaiÓvarya-siddhy-Ãdikaæ tad bhu¤jata iti ||30||

baladeva÷ : ete khalv indirya-vijaya-kÃmÃ÷ sarve 'pÅti yaj¤a-vida÷ | pÆrvoktÃn devÃdi-yaj¤Ãn vindamÃnÃ tair eva yaj¤ai÷ k«apita-kalma«Ã÷ ||30|| 

__________________________________________________________

BhG 4.31

yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhujo yÃnti brahma sanÃtanam |
nÃyaæ loko 'sty ayaj¤asya kuto 'nya÷ kurusattama ||31||

ÓrÅdhara÷ : yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhuja iti | yaj¤Ãn k­tvÃ avaÓi«Âe kÃle 'ni«iddham annam am­ta-rÆpaæ bhu¤jata iti tathÃ | te sanÃtanaæ nityaæ brahma j¤Ãna-dvÃreïa prÃpnuvanti | tad-akaraïe do«am Ãha nÃyam iti | ayam alpa-sukho 'pi manu«ya-loko 'yaj¤asya yaj¤Ãnu«ÂhÃna-rahitasya nÃsti | kuto 'nyo bahu-sukha÷ para-loka÷ | ato yaj¤Ã÷ sarvathÃ kartavyÃ ity artha÷ ||31||

madhusÆdana÷ : evam anvaye guïam uktvÃ vyatireke do«am Ãha yej¤ety ardhena | uktÃnÃæ yaj¤ÃnÃæ madhye 'nyatamo 'pi yaj¤o yasya nÃsti so 'yaj¤as tasyÃyam alpa-sukho 'pi manu«ya-loko nÃsti sarva-nindyatvÃt | kuto 'nyo viÓi«Âa-sÃdhana-sÃdhya÷ para-loko he kuru-sattama ||31||

viÓvanÃtha÷ : tathÃnusaæhitaæ phalam Ãha brahma yÃntÅti | tad-akaraïe pratyavÃyam Ãha nÃyam iti | ayam alpa-sukho manu«a-loko 'pi nÃsti | kuto 'nyo devÃdi-lokas tena prÃptavya ity artha÷ ||31||

baladeva÷ : ananusaæhitaæ phalam Ãha yaj¤a-Ói«Âeti | yaj¤a-Ói«Âaæ yad am­tam annÃdi bhogaiÓvarya-siddhy-Ãdi ca tad-bhu¤jÃnÃ÷ | anusaæhitaæ phalam Ãha yÃntÅti | tat-sÃdhyena j¤Ãnena brahmeti prÃgvat ||30||

__________________________________________________________

BhG 4.32

evaæ bahu-vidhÃ yaj¤Ã vitatÃ brahmaïo mukhe |
karmajÃn viddhi tÃn sarvÃn evaæ j¤ÃtvÃ vimok«yase ||32||

ÓrÅdhara÷ : j¤Ãna-yaj¤aæ stotum uktÃn yaj¤Ãn upasaæharati evaæ bahu-vidhÃ iti | brahmaïo vedasya mukhe vitatÃ÷ | vedena sÃk«Ãd-vihitÃ ity artha÷ | tathÃpi tÃn sarvÃn vÃÇ-mana÷-kÃya-karma-janitÃn Ãtma-svarÆpa-saæsparÓa-rahitÃn viddhi jÃnÅhi | Ãtmana÷ karmÃgocaratvÃt | evaæ j¤ÃtvÃ j¤Ãna-ni«Âha÷ san saæsÃrÃd vimukto bhavi«yasi ||32||

madhusÆdana÷ : kiæ tvayÃ svotprek«Ã-mÃtreïaivam ucyate na hi veda evÃtra pramÃïam ity Ãha evam iti | evaæ yathoktÃ bahu-vidhÃ bahu-prakÃrÃ yaj¤Ã÷ sarva-vaidika-Óreya÷-sÃdhana-rÆpÃ vitatÃ vist­tÃ brahmaïo vedasya mukhe dvÃre veda-dvÃreïaivaite 'vagatÃ ity artha÷ | veda-vÃkyÃni tu pratyekaæ vistara-bhayÃn nodÃhriyante | karmajÃn kÃyika-vÃcika-mÃnasa-karmodbhavÃn viddhi jÃnÅhi tÃn sarvÃn yaj¤Ãn nÃtmajÃn | nirvyÃpÃro hy ÃtmÃ na tad-vyÃpÃrÃ ete kintu nirvyÃpÃro 'ham udÃsÅna ity evaæ j¤ÃtvÃ vimok«yase 'smÃt saæsÃra-bandhanÃd iti Óe«a÷ ||32||

viÓvanÃtha÷ : brahmaïo vedasya mukhena vedena svamukhenaiva spa«Âam uktÃ ity artha÷ | karmajÃn vÃÇ-mana÷-kÃya-karma-janitÃn ||32||

baladeva÷ : evam iti | brahmaïo vedasya mukhe vitatÃ÷ | viviktÃtma-prÃpty-upÃyatayÃ sva-mukhenaiva tena sphuÂam uktÃ÷ | karmajÃn vÃÇ-mana÷-kÃya-karma-janitÃn ity artha÷ | evaæ j¤ÃtvÃ tad-upÃyatayÃ tenoktÃn tÃn avabudhyÃnu«ÂhÃya tad-utpanna-vij¤ÃnenÃvalokitÃtma-dvaya÷ saæsÃrÃd vimok«yase ||32||

__________________________________________________________

BhG 4.33

ÓreyÃn dravya-mayÃd yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤a÷ parantapa |
sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha j¤Ãne parisamÃpyate ||33||

ÓrÅdhara÷ : karma-yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤as tu Óre«Âha ity Ãha ÓreyÃn iti | dravya-mayÃd anÃtma-vyÃpÃra-janyÃd daivÃdi-yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤a÷ ÓreyÃn Óre«Âha÷ | yadyapi j¤Ãna-yaj¤asyÃpi mano-vyÃpÃrÃdhÅnatvam asty eva tathÃpy Ãtma-svarÆpasya j¤Ãnasya mana÷-pariïÃme  'bhivyakti-mÃtram | na taj-janyatvam iti dravya-mayÃd viÓe«a÷ | Óre«Âhatve hetu÷ -- sarvaæ karmÃkhilaæ phala-sahitaæ j¤Ãne parisamÃpyate | antarbhavatÅty artha÷ | sarvaæ tad abhisameti yat kiæ ca prajÃ÷ sÃdhu kurvantÅti Órute÷ ||33||

madhusÆdana÷ : sarve«Ãæ tulyavan nirdeÓÃtma-karma-j¤Ãnayo÷ sÃmya-prÃptÃv Ãha ÓreyÃn iti | ÓreyÃn praÓasyatara÷ sÃk«Ãn mok«a-phalatvÃt | dravya-mayÃt tad-upalak«itÃj j¤Ãna-ÓÆnyÃt sarvasmÃd api yaj¤Ãt saæsÃra-phalÃj j¤Ãna-yaj¤a eka eva | he parantapa ! kasmÃd evam ? yasmÃt sarvaæ karme«Âi-paÓu-soma-cayana-rÆpaæ Órautam akhilaæ niravaÓe«aæ smÃrtam upÃsanÃdi-rÆpaæ ca yat karma taj-j¤Ãne brahmÃtmaikya-sÃk«ÃtkÃre samÃpyate pratibandha-k«aya-dvÃreïa paryavasyati | tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena dÃne tapasÃnÃÓakena iti dharmena pÃpam apanudati iti ca Órute÷ | sarvÃpek«Ã
ca yaj¤Ãdi-Óruter aÓvavat [Vs. 3.4.26] iti nyÃyÃc cety artha÷ ||33||

viÓvanÃtha÷ : te«Ãæ madhye brahmÃrpaïaæ brahma-havir iti lak«aïÃd api dravya-mayÃd yaj¤Ãd brahmÃgnÃv ity anenokto j¤Ãna-yaj¤a÷ ÓreyÃn | kuta÷ ? j¤Ãne sati sarvaæ karmÃkhilam avyarthaæ sat parisamÃpyate samÃptÅbhavati | j¤ÃnÃnantaraæ karma na ti«ÂhatÅty artha÷ ||33||

baladeva÷ : uktÃ÷ karma-yogÃ viviktÃtmÃnusandhi-garbhatvÃd araïyÃd iva ubhaya-rÆpÃs te«u j¤Ãna-rÆpaæ saæstauti ÓreyÃn iti | dvirÆpe karmaïi karma-dravya-bhayÃd aæÓÃj j¤Ãna-mayo 'æÓa÷ ÓreyÃn praÓastara÷ | dravya-mayÃd ity upalak«aïÃm indirya-saæyamÃdÅnÃæ te«Ãæ tad-upÃyatvÃt | etad viv­ïoti - he pÃrtha ! j¤Ãne sati sarvaæ karmÃkhilaæ sÃÇgaæ parisamÃpyate niv­ttim eti phale jÃte sÃdhana-niv­tter darÓanÃt ||33||

__________________________________________________________

BhG 4.34

tad viddhi praïipÃtena paripraÓnena sevayÃ |
upadek«yanti te j¤Ãnaæ j¤Ãninas tattva-darÓina÷ ||34||

ÓrÅdhara÷ : evambhÆtÃtma-j¤Ãne sÃdhanam Ãha tad iti | tad taj j¤Ãnaæ viddhi jÃnÅhi prÃpnuhÅty artha÷ | j¤ÃninÃæ praïipÃtena daï¬avan-namaskÃreïa | tata÷ paripraÓnena | kuto 'yaæ me saæsÃra÷ ? kathaæ vÃ nivarteta ? iti paripraÓnena | sevayÃ guru-ÓuÓrÆ«ayÃ ca | j¤Ãnina÷ ÓÃstraj¤Ã÷ | tattva-darÓino 'parok«Ãnubhava-sampannÃÓ ca | te tubhyaæ j¤Ãnam upadeÓena sampÃdayi«yanti ||34||

madhusÆdana÷ : etÃd­Óa-j¤Ãna-prÃptau ko 'tipratyÃsanna upÃya ity ucyate tad viddhÅti | tat-sarva-karma-phala-bhÆtaæ j¤Ãnaæ viddhi labhasva ÃcÃryÃnabhigamya te«Ãæ praïipÃtena prakar«eïa nÅcai÷ patanaæ praïipÃto dÅrgha-namaskÃras tena ko 'haæ kathaæ baddho 'smi kenopÃyena mucyeyam ity Ãdi paripraÓnena bahu-vi«ayeïa praÓnena | sevayÃ sarva-bhÃvena tad-anukÆla-kÃritayÃ | evaæ bhakti-ÓraddhÃtiÓaya-pÆrvakeïÃvanati-viÓe«eïÃbhimukhÃ÷ santa upadek«yanty upadeÓena sampÃdayi«yanti te tubhyaæ j¤Ãnaæ paramÃtma-vi«ayaæ sÃk«Ãn mok«a-phalaæ j¤Ãnina÷ pada-vÃkya-nyÃyÃdimÃna-nipuïÃs
tattva-darÓina÷ k­ta-sÃk«ÃtkÃrÃ÷ | sÃk«ÃtkÃravadbhir upadi«Âam eva j¤Ãnaæ phala-paryavasÃyi na tu tad-rahitai÷ pada-vÃkya-nyÃyÃdimÃna-nipuïair apÅti bhagavato matam | tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet samit-pÃïi÷ Órotriyaæ brahma-ni«Âham iti Óruti-saævÃdi | tatrÃpi Órotriyam adhÅta-vedaæ brahma-ni«Âhaæ k­ta-brahma-sÃk«ÃtkÃram iti vyÃkhyÃnÃt | bahu-vacanaæ cedam ÃcÃrya-vi«ayam ekasminn api gauravÃtiÓayÃrthaæ na tu bahutva-vivak«ayÃ | ekasmÃd eva tattva-sÃk«ÃtkÃravata ÃcÃryÃt tattva-j¤Ãnodaye satyÃcÃryÃntara-gamanasya tad-artham ayogÃd iti dra«Âavyam ||34||

viÓvanÃtha÷ : taj-j¤Ãna-prÃptaye prakÃram Ãha tad iti | praïipÃtena j¤Ãnopade«Âari gurau daï¬avan-namaskÃreïa | bhagavan ! kuto 'yaæ me saæsÃra÷ ? kathaæ nivarti«yate ? iti paripraÓnena ca | sevayÃ tat-paricaryayÃ ca | tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet samit-pÃïi÷ Órotriyaæ brahma-ni«Âham iti Órute÷ ||34||

baladeva÷ : evaæ jÅva-svarÆpa-j¤Ãnaæ tat-sÃdhanaæ ca sÃÇgam upadiÓya para-svarÆpopÃsana-j¤Ãnam upadÓan sat-prasaÇga-labhyatvaæ tasyÃha tad iti | yad arthaæ tad ubhayaæ mayÃ tavopadi«Âaæ avinÃÓi tu tad viddhi [GÅtÃ 2.17] ity ÃdinÃ tat parÃtma-sambandhi-j¤Ãnaæ praïipÃtÃdibhi÷ prasÃditebhyo j¤Ãnibhya÷ sadbhyas tvam avagata-sva-svarÆpo viddhi prÃpnuhi | tatra praïipÃto daï¬avat-praïati÷ | sevÃ bh­tyavat te«Ãæ paricaryÃ | paripraÓna÷ tat-svarÆpa-tad-guïa-tad-vibhÆti-vi«ayako vividha÷ praÓna÷ | 

nanÆdÃsÅnÃs te na vak«yantÅti cet tatrÃha upeti | te j¤Ãnino 'dhigata-svarÆpÃtmÃna÷ praïipÃtÃdinÃ taj-jij¤ÃsutÃm Ãlak«ya te tubhyaæ tÃd­ÓÃya tat-sambandhi j¤Ãnam upadek«yanti tattva-darÓinas taj-j¤Ãna-pracÃrakÃ÷ kÃruïikÃ iti yÃvat | 

nanv atra tad iti jÅva-j¤Ãnaæ vÃcyaæ prak­tatvÃd iti cen, na | na tv evÃhaæ jÃtu nÃsaæ [GÅtÃ 2.12], yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtÃ 2.61], ajo 'pi sann avyayÃtmÃ [GÅtÃ 4.6] ity ÃdinÃ parÃtmano 'py aprÃk­tatvÃt | evam Ãha sÆtrakÃra÷ - anyÃrthaÓ ca parÃmarÓa÷ [Vs. 1.3.20] iti | anyathÃ Óruti-sÆtrÃrtha-saævÃdino 'grimasya j¤Ãna-mahimno virodha÷ syÃd uktam eva su«Âhu ||34||

__________________________________________________________

BhG 4.35

yaj j¤ÃtvÃ na punar moham evaæ yÃsyasi pÃï¬ava |
yena bhÆtÃny aÓe«eïa drak«yasy Ãtmany atho mayi ||35||

ÓrÅdhara÷ : j¤Ãna-phalam Ãha yaj j¤Ãtveti sÃrdhais tribhi÷ | yaj j¤Ãnaæ j¤ÃtvÃ prÃpya punar bandhu-vadhÃdi-nimittaæ moham na prÃpsyasi | tatra hetu÷ - yena j¤Ãnena bhÆtÃni pitÃputrÃdÅni svÃvidyÃ-vij­mbhitÃni svÃtmany evÃbhedena drak«yasi | atho anantaram ÃtmÃnaæ mayi paramÃtmany abhedena drak«yasÅty artha÷ ||35||

madhusÆdana÷ : evam atinirbandhena j¤ÃnotpÃdane kiæsyÃt ata Ãha yaj j¤Ãtveti | yat pÆrvoktaæ j¤Ãnam ÃcÃryair upadi«Âaæ j¤ÃtvÃ prÃpya | odana-pÃkaæ pacatÅtivat tasyaiva dhÃto÷ | sÃmÃnya-vivak«ayÃ prayoga÷ | na punar moham evaæ bandhu-vadhÃdi-nimittaæ bhramaæ yÃsyasi | he parantapa ! 

kasmÃd evaæ yasmÃd eva j¤Ãnena bhÆtÃni pit­-putrÃdÅni aÓe«eïa brahmÃdi-stamba-paryantÃni svÃvidyÃ-vij­mbhitÃni Ãtmani tvayi tvaæ-padÃrthe 'tho api mayi bhagavati vÃsudeve tat-padÃrthe paramÃrthato bheda-rahite 'dhi«ÂhÃna-bhÆte drak«yasy abhedenaiva | adhi«ÂhÃnÃtirekeïa kalpitasyÃbhÃvÃt | mÃæ bhagavantaæ vÃsudevam Ãtmatvena sÃk«Ãtk­tya sarvÃj¤Ãna-nÃÓe tat-kÃryÃïi bhÆtÃni na sthÃsyantÅti bhÃva÷ ||35||

viÓvanÃtha÷ : j¤Ãnasya phalam Ãha yaj j¤Ãtveti sÃrdhais tribhi÷ | yaj j¤Ãnaæ dehÃd atiikta evÃtmeti lak«aïaæ j¤Ãtvaivaæ moham anta÷-karaïa-dharmaæ na prÃpsyasi | yena ca moha-vigamena svÃbhÃvika-nitya-siddhÃtma-j¤Ãna-lÃbhÃd aÓe«Ãïi bhÆtÃni manu«ya-tiryag-ÃdÅny Ãtmani jÅvÃtmany upÃdhitvena sthitÃni p­thag drak«yasi | atho mayi parama-kÃraïe ca kÃryatvena sthitÃni drak«yasi ||35||

baladeva÷ : ukta-j¤Ãna-phalam Ãha yad iti | yaj-jÅva-j¤Ãna-pÆrvakaæ paramÃtma-sambandhi-j¤Ãnaæ j¤Ãtvopalabhya punar evaæ bandhu-vadhÃdi-hetukaæ mohaæ na yÃsyasi | kathaæ na yÃsyÃmÅtiy atrÃha yeneti | yena j¤Ãnena bhÆtÃni deva-mÃnavÃdi-ÓarÅrÃïi aÓe«eïa sÃmastyena sarvÃïÅty artha÷ | Ãtmani sva-svarÆpe upÃdhitvena sthitÃni tÃni p­thag drak«yasi | atho mayi sarveÓvare sarva-hetau kÃryatvena sthitÃni tÃni drak«yasÅti | etad uktaæ bhavati - deha-dvaya-viviktÃ jÅvÃtmÃnas te«Ãæ hari-vimukhÃnÃæ hari-mÃyayaiva dehe«u daihikte«u ca mamatvÃni racitÃni | hant­-hantavya-bhÃvÃvabhÃsaÓ ca tayaiva | Óuddha-svarÆpÃïÃæ na tat-tat-sambaddha÷
| paramÃtmÃ khalu sarveÓvara÷ svÃÓritÃnÃæ jÅvÃnÃæ tat-tat-karmÃnuguïatayÃ tat-tad-dehendriyÃïi tat-tad-deha-yÃtrÃæ lokÃntare«u tat-tat-sukha-bhogÃæÓ ca sampÃdayaty upÃsitas tu muktim ity eva j¤Ãnino na mohÃvakÃÓa iti ||35||

__________________________________________________________

BhG 4.36

api ced asi pÃpebhya÷ sarvebhya÷ pÃpa-k­ttama÷ |
sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva v­jinaæ santari«yasi ||36||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca api ced iti | sarvebhya÷ pÃpa-kÃribhyo yadyapy atiÓayena pÃpa-kÃrÅ tvam asi, tathÃpi sarvaæ pÃpa-samudraæ j¤Ãna-plavenaiva j¤Ãna-potenaiva samyag-anÃyÃsena tari«yasi ||36||

madhusÆdana÷ : kiæ ca Ó­ïu j¤Ãnasya mÃhÃtmyam api ced iti | api ced ity asambhÃvitÃbhyupagama-pradarÓanÃrthau nipÃtau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathÃpi j¤Ãna-phala-kathanÃyÃbhyupetyocyate | yadyapi tvaæ pÃpa-kÃribhya÷ sarvebhyo 'py atiÓayena pÃpa-kÃrÅ pÃpa-k­ttama÷ syÃs tathÃpi sarvaæ v­jinaæ pÃpam atidustaratvenÃrïava-sad­Óaæ j¤Ãna-plavenaiva nÃnyena j¤Ãnam eva plavaæ potaæ k­tvÃ santari«yasi samyag anÃyÃsena punar Ãv­tti-varjitatvena ca tari«yasi atikrami«yasi | v­jina-ÓabdenÃtra dharmÃdharma-rÆpaæ karma saæsÃra-phalam abhipretaæ mumuk«o÷ pÃpavat puïyasyÃpy ani«ÂatvÃt ||36||
viÓvanÃtha÷ : j¤Ãnasya mÃhÃtmyam Ãha api ced iti | pÃpibhya÷ pÃpa-k­dbhyo 'pi sakÃÓÃd yadyapy atiÓayena pÃpakÃrÅ tvam asi, tathÃpi atraitÃvat pÃpa-sattve katham anta÷-karaïa-Óuddhi÷ ? tad-abhÃve ca kathaæ j¤Ãnotpatti÷ ? nÃpy utpanna-j¤Ãnasyaitad durÃcÃratvaæ sambhaved ato 'tra vyÃkhyÃ ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃnÃm - api ced ity asambhÃvitÃbhyupagama-pradarÓanÃrthau nipÃtau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathÃpi j¤Ãna-phala-kathanÃyÃbhyupetyocyate ity e«Ã ||36||

baladeva÷ : j¤Ãna-prabhÃvam Ãha api ced iti | yadyapi sarvebhya÷ pÃpa-kart­bhyas tvam atiÓayena pÃpa-k­d asi, tathÃpi sarvaæ v­jinaæ nikhilaæ pÃpaæ dustaratvenÃrïava-tulyam ukta-lak«aïa-j¤Ãna-plavena santari«yasi ||36||

__________________________________________________________

BhG 4.37

yathaidhÃæsi samiddho 'gnir bhasmasÃt kurute 'rjuna |
j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi bhasmasÃt kurute tathÃ ||37||

ÓrÅdhara÷ : samudravat sthitasyaiva pÃpasyÃtilaÇghana-mÃtraæ, na tu pÃpasya nÃÓa÷ | iti bhrÃntiæ d­«ÂÃntena vÃrayann Ãha yathaidhÃæsÅti | edhÃæsi kÃ«ÂhÃni pradÅpto 'gnir yathÃ bhasmÅbhÃvaæ nayati tathÃtma-j¤Ãnam Ãpanno mumuk«u÷ kÃlena mahatÃtmani vindati labhata ity artha÷ ||37||

madhusÆdana÷ : nanu samudravat taraïe karmaïÃæ nÃÓo na syÃd ity ÃÓaÇkya d­«ÂÃntaram Ãha yathaidhÃæsÅti | yathaidhÃæsi kÃ«ÂhÃni samiddha÷ prajvalito 'gnir bhasmasÃt kurute bhasmÅbhÃvaæ nayati he 'rjuna j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi pÃpÃni puïyÃni cÃviÓe«eïa prÃrabdha-phala-bhinnÃni bhasmasÃt kurute tathÃ tat-kÃraïÃj¤Ãna-vinÃÓena vinÃÓayatÅty artha÷ | tathÃ ca Óruti÷ -

bhidyate h­daya-granthiÓ chidyante sarvasaæÓayÃ÷ | 
k«Åyante cÃsya karmÃïi tasmin d­«Âe parÃvare || [Muï¬U 2.2.8] iti |

tad-adhigama uttara-pÆrvÃrdhayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃt | itarasyÃpy evam asaæÓle«a÷ pÃte tu [Vs. 4.1.13-14] iti ca sÆtre | anÃrabdhe puïya-pÃpe naÓyata evety atra sÆtram anÃrabdha-kÃrya eva tu pÆrve tad-avadhe÷ [Vs. 4.1.15] iti | j¤ÃnotpÃdaka-dehÃrambhakÃïÃæ tu tad-dehÃnta eva vinÃÓa÷ | tasya tÃvad eva ciraæ yÃvan na vimok«ye [ChÃndU 6.14.2] iti Órute÷ | bhogena tv itare k«apayitvÃ sampadyate [Vs. 4.1.19] iti sÆtrÃc ca | ÃdhikÃrikÃïÃæ tu yÃny eva j¤ÃnotpÃdaka-dehÃrambhakÃïi tÃny eva dehÃntarÃrambhakÃïy api | yathÃ vasi«ÂÃpÃntara-tama÷-prabh­tÅnÃm | tathÃ ca sÆtraæ yÃvad-adhikÃram avasthitir ÃdhikÃrikÃïÃm [Vs. 3.3.32] iti | adhikÃro 'neka-dehÃrambhakaæ balavat-prÃrabdha-phalaæ
karma | tac copÃsakÃnÃm eva nÃnye«Ãæ | anÃrabdha-phalÃni naÓyanti Ãrabdha-phalÃni tu yÃvad-bhoga-samÃpti ti«Âhanti | bhogaÓ caikena dehenÃnekena veti na viÓe«a÷ | vistaras tv Ãkara dra«Âavya÷ ||37||

viÓvanÃtha÷ : ÓuddhÃnta÷karaïasyotpannaæ tu prÃrabdha-bhinnaæ karma-mÃtraæ vinÃÓayatÅti sa-d­«ÂÃntam Ãha yatheti | samiddha÷ prajvalita÷ ||37||

baladeva÷ : brahma-vidyayÃ pÃpa-karmÃïi naÓyantÅty uktam | idÃnÅæ puïya-karmÃïy api naÓyantÅty Ãha yatheti | edhÃæsi kÃ«ÂhÃni samiddha÷ prajvalito 'gnir yathÃ bhasmasÃt kurute, tathÃ j¤ÃnÃgni÷ sva-parÃtmÃnubhava-vahni÷ sarvÃïi karmÃïi puïyÃni pÃpÃni ca prÃrabdhetarÃïi bhasmasÃt kurute | tatra sa¤citÃni prÃrabdhetarÃïÅpÅkatulavan nirdahati kriyamÃïÃni padma-patrÃmbu-binduvad viÓe«ayati prÃrabdhÃni tu tat-prabhÃvenÃtijÅrïÃny api sat-patha-pracÃrÃrthayÃ harer icchayaivÃtmÃnubhaviny avasthÃpayatÅti | ÓrutiÓ ca -ubhe uhaivai«a ete taraty am­ta÷ sÃdhvasÃdhunÅ iti | e«a brahmÃnubhavÅ ubhe saæcitya kriyamÃïe ete sÃdhvasÃdhunÅ puïya-pÃpe karmaïÅ tarati krÃmatÅty artha÷ | evam Ãha sÆtrakÃra÷
tad-adhigama uttara-pÆrvÃrdhayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃt [Vs. 4.1.13] ity Ãdibhi÷ ||37||

__________________________________________________________

BhG 4.38

na hi j¤Ãnena sad­Óaæ pavitram iha vidyate |
tat svayaæ yoga-saæsiddha÷ kÃlenÃtmani vindati ||38||

ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha na hÅti | pavitraæ Óuddhi-karam | iha tapo-yogÃdi«u madhye j¤Ãna-tulyaæ nÃsty eva | tarhi sarve 'pi kim ity Ãtma-j¤Ãnam eva nÃbhyasanta iti ? ata Ãha tat svayam iti sÃrdhena | tad Ãtmani vi«aye j¤Ãnaæ kÃlena mahatÃ karma-yogena saæsiddho yogyatÃæ prÃpta÷ san svayam evÃnÃyÃsena labhate | na tu karma-yogaæ vinety artha÷ ||38||

madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt na hÅti | na hi j¤Ãnena sad­Óaæ pavitram pÃvanaæ Óuddhi-karam anyad iha vede loka-vyavahÃre vÃ vidyate, j¤Ãna-bhinnasya aj¤ÃnÃnivartakatvena samÆla-pÃpa-nivartakatvÃbhÃvÃt kÃraïa-sad-bhÃvena puna÷ pÃpodayÃc ca | j¤Ãnena tv aj¤Ãna-niv­ttyÃ samÆla-pÃpa-niv­ttir iti tat-samam anyac ca vidyate | 

tad Ãtma-vi«ayaæ j¤Ãnaæ sarve«Ãæ kim iti jhaÂiti notpadyate ? tatrÃha taj j¤Ãnaæ kÃlena mahatÃ yoga-saæsiddho yogena pÆrvokta-karma-yogena saæsiddha÷ saæsk­to yogyatÃm Ãpanna÷ svayam Ãtmany anta÷-karaïe vindati labhate na tu yogayatÃm Ãpanno 'nya-dattaæ sva-ni«ÂhatayÃ na vÃ para-ni«Âhaæ svÅyatayÃ vindatÅty artha÷ ||38||

viÓvanÃtha÷ : iha tapo-yogÃdi-yukte«u madhye j¤Ãnena sad­Óaæ pavitraæ kim api nÃsti | taj j¤Ãnaæ na sarva-sulabham | kintu yogena ni«kÃma-karma-yogena samyak siddha eva, na tv aparipakva÷ | so 'pi kÃlenaiva, na tu sadya÷ | Ãtmani svasmin svayaæ prÃptaæ vindati | na tu sannyÃsa-grahaïa-mÃtreïaiveti bhÃva÷ ||38||

baladeva÷ : na hÅti | hi yato j¤Ãnena sad­Óaæ pavitraæ Óuddhi-karaæ tapas tÅrthÃÂanÃdikaæ nÃsti | atas tat sarva-pÃpa-nÃÓakaæ taj j¤Ãnaæ na sarva-sulabhaæ, kintu yogena ni«kÃma-karmaïÃ saæsiddha÷ paripakva eva kÃlenaiva, na tu sadya÷ | Ãtmani svasmin svayaæ labdhaæ vindati | na tu pÃrivrÃjya-grahaïa-mÃtreïeti ||38||

__________________________________________________________

BhG 4.39

ÓraddhÃvÃæl labhate j¤Ãnaæ tatpara÷ saæyatendriya÷ |
j¤Ãnaæ labdhvÃ parÃæ ÓÃntim acireïÃdhigacchati ||39||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca ÓraddhÃvÃn iti | ÓraddhÃvÃn gurÆpadi«Âe 'rthe Ãstikya-buddhimÃn | tat-paras tad-eka-ni«Âha÷ | saæyatendriyaÓ ca | taj j¤Ãnaæ labhate | nÃnya÷ | ata÷ ÓraddhÃdi-sampattyÃ j¤Ãna-lÃbhÃt prÃk karma-yoga eva Óuddhy-artham anu«Âheya÷ | j¤Ãna-lÃbhÃnantaraæ tu na tasya kiæcit kartavyam ity Ãha j¤Ãnaæ labdhvÃ tu mok«am acireïa prÃpnoti ||39||

madhusÆdana÷ : yenaikÃntena j¤Ãna-prÃptir bhavati sa upÃya÷ pÆrvokta-praïipÃtÃdy-apek«ayÃpy Ãsannatara ucyate ÓraddhÃvÃn iti | guru-vedÃnta-vÃkye«v idam ittham veti pramÃ-rÆpÃstikya-buddhi÷ ÓraddhÃ tadvÃn puru«o labhate j¤Ãnam | etÃd­Óo 'pi kaÓcid alasa÷ syÃt tatrÃha tat-para÷ | gurÆpÃsanÃdau j¤ÃnopÃye 'tyantÃbhiyukta÷ | ÓraddhÃvÃæs tat-paro 'pi kaÓcid ajitendriya÷ syÃd ata Ãha saæyatendriya÷ | saæyatÃni vi«ayebhyo nivartitÃnÅndriyÃïi yena sa saæyatendriya÷ | ya evaæ viÓe«aïa-traya-yukta÷ so 'vaÓyaæ j¤Ãnaæ labhate | praïipÃtÃdis tu bÃhyo mÃyÃvitvÃdi-sambhavÃd anaikÃntiko 'pi | ÓraddhÃvattvÃdis
tv aikÃntika upÃya ity artha÷ | 

Åd­ÓenopÃyena j¤Ãnaæ labdhvÃ parÃæ caramÃæ ÓÃntim avidyÃ-tat-kÃrya-niv­tti-rÆpÃæ muktim acireïa tad-avyavadhÃnenaivÃdhigacchati labhate | yathÃ hi dÅpa÷ svotpatti-mÃtreïaivÃndhakÃra-niv­ttiæ karoti na tu kaæcit sahakÃriïam apek«ate tathÃ j¤Ãnam api svotpatti-mÃtreïaivÃj¤Ãna-niv­ttiæ karoti na tu kiæcit prasaÇkhyÃnÃdikam apek«ata iti bhÃva÷ ||39||

viÓvanÃtha÷ : tarhi kÅd­Óa÷ san kadÃ prÃpnotÅty ata Ãha ÓraddhÃvÃn iti | ÓraddhÃ ni«kÃma-karmaïaivÃnta÷karaïa-Óuddhyaiva j¤Ãnaæ syÃd iti ÓÃstrÃrthaæ Ãstikya-buddhis tadvÃn eva | tat-paras tad-anu«ÂhÃna-ni«Âhas tÃd­Óo 'pi yadÃ saæyatendriya÷ syÃt tadÃ parÃæ ÓÃntim saæsÃra-nÃÓam ||39||

baladeva÷ : kÅd­Óa÷ san kadÃ vindatÅty Ãha ÓraddhÃvÃn iti | ni«kÃmena karmaïÃ h­d-viÓuddhau j¤Ãnaæ syÃd iti | d­¬ha-viÓvÃsa÷ ÓraddhÃ tadvÃn | tat-paras tad-anu«ÂhÃna-ni«Âhas tÃd­g api yadÃ saæyatendriyas tadÃ parÃæ ÓÃntim muktim ||39||

__________________________________________________________

BhG 4.40

aj¤aÓ cÃÓraddadhÃnaÓ ca saæÓayÃtmÃ vinaÓyati |
nÃyaæ loko 'sti na paro na sukhaæ saæÓayÃtmana÷ ||40||

ÓrÅdhara÷ : j¤ÃnÃdhikÃriïam uktvÃ tad-viparÅtam anadhikÃriïam Ãha aj¤aÓ ceti | aj¤o gurÆpadi«ÂÃrthÃnabhij¤a÷ | kathaæcij j¤Ãne jÃte 'pi tatrÃÓraddadhÃnaÓ ca | jÃtÃyÃm api ÓraddhÃyÃæ mamedaæ siddhen na veti aæÓayÃkrÃnta-cittaÓ ca vinaÓyate | svÃrthÃd bhraÓyati | ete«u tri«v api saæÓayÃtmÃ sarvathÃ naÓyati | yatas tasyÃyaæ loko nÃsti dhanÃrjana-vivÃhÃdy-asiddhe÷ | na ca para-loko dharmasyÃni«patte÷ | na ca sukhaæ saæÓayenaaiva bhogasyÃpy asambhavÃt ||40||

madhusÆdana÷ : atra ca saæÓayo na kartavya÷, kasmÃt ? aj¤a iti | aj¤o 'nadhÅta-ÓÃstratvenÃtma-j¤Ãna-ÓÆnya÷ | guru-vedÃnta-vÃkyÃrtha idam evaæ na bhavaty eveti viparyaya-rÆpÃ nÃstikya-buddhir aÓraddhÃ tadvÃn aÓraddadhÃna÷ | idam evaæ bhavati na veti sarvatra saæÓayÃkrÃnta-citta÷ saæÓayÃtmÃ vinaÓyati svÃrthÃd bhra«Âo bhavati | aj¤aÓ cÃÓraddadhÃnaÓ ca vinaÓyatÅti saæÓayÃtmÃpek«ayÃ nyÆnatva-kathanÃrthaæ cakÃrÃbhyÃæ tayo÷ prayoga÷ | kuta÷ ? saæÓayÃtmÃ hi sarvata÷ pÃpÅyÃn yato nÃyaæ manu«ya-loko 'sti vittÃrjanÃdy-abhÃvÃt, na paro loka÷ svarga-mok«Ãdi-dharma-j¤ÃnÃdy-abhÃvÃt
| na sukhaæ bhojanÃdi-k­taæ saæÓayÃtmana÷ sarvatra sandehÃkrÃnta-cittasya | aj¤aÓ cÃÓraddadhÃnaÓ ca paro loko nÃsti manu«ya-loko bhojanÃdi-sukhaæ ca vartate | saæÓayÃtmÃ tu tritaya-hÅnatvena sarvata÷ pÃpÅyÃn ity artha÷ ||40||

viÓvanÃtha÷ : j¤ÃnÃdhikÃriïam uktvÃ tad-viparÅtÃdhikÃriïam Ãha aj¤aÓ ceti | aj¤a÷ paÓv-Ãdivan mÆ¬ha÷ | aÓraddadhÃna÷ ÓÃstra-j¤Ãnavattve 'pi nÃnÃ-vÃdinÃæ paraspara-vipratipattiæ d­«ÂvÃ na kvÃpi viÓvasta÷ | ÓraddhÃvattve 'pi saæÓayÃtmÃ mamaitat sidhyen na veti sandehÃkrÃnt-mati÷ | te«v api madhye saæÓayÃtmÃnaæ viÓe«ato nindati nÃyam iti ||40||

baladeva÷ : j¤ÃnÃdhikÃriïaæ tat-phalaæ cÃbhidhÃya tad-viparÅtaæ tat-phalaæ cÃha aj¤aÓ ceti | aj¤a÷ paÓv-Ãdivac chÃstra-j¤Ãna-hÅna÷ | aÓraddadhÃna÷ ÓÃstra-j¤Ãne saty api vivÃdi-pratipattibhir na kvÃpi viÓvasta÷, ÓraddadhÃnatve 'pi saæÓayÃtmÃ mamaitat siddhyen na veti sandihÃna-manÃ vinaÓyati svÃrthÃd vicyavate | te«v api madhye saæÓayÃtmÃnaæ vinindati nÃyam iti | ayaæ prÃk­to loka÷ paro 'prÃk­ta÷ saæÓayÃtmana÷ kiæcid api sukhaæ nÃsti | ÓÃstrÅya-karma-janyaæ hi sukhaæ, tac ca karma viviktÃtma-j¤Ãna-pÆrvakam | tatra sandihÃnasya kutas tad ity artha÷ ||40||

__________________________________________________________

BhG 4.41

yoga-saænyasta-karmÃïaæ j¤Ãna-saæchinna-saæÓayam |
Ãtmavantaæ na karmÃïi nibadhnanti dhana¤jaya ||41||

ÓrÅdhara÷ : adhyÃya-dvayoktÃæ pÆrvÃpara-bhÆmikÃ-bhedena karma-j¤Ãna-mayÅæ dvividhÃæ brahma-ni«ÂhÃm upasaæharati yogeti dvÃbhyÃm | yogena parameÓvarÃrÃdhana-rÆpeïa tasmin saænyastÃni karmÃïi yena taæ karmÃïi sva-phalair na nibadhnanti | tataÓ ca j¤Ãnena Ãtma-bodhena kartrÃ saæchinna÷ saæsÃro dehÃdy-atimÃna-lak«aïo yasya tam Ãtmavantam apramÃdinaæ karmÃïi loka-saÇgrahÃrthÃni svÃtÃvikÃni vÃ na nibadhnanti ||41||

madhusÆdana÷ : etÃd­Óaysya sarvÃnartha-mÆlasya saæÓayasya nirÃkaraïÃyÃtma-niÓcayam upÃyaæ vadann adhyÃya-dvayoktÃæ pÆrvÃpara-bhÆmikÃ-bhedena karma-j¤Ãna-mayÅæ dvividhÃæ brahma-ni«ÂhÃm upasaæharati yogeti dvÃbhyÃm | yogena bhagavad-ÃrÃdhana-lak«aïa-samatva-buddhi-rÆpeïa saænyastÃni bhagavati samarpitÃni karmÃïi yena | yad vÃ paramÃrtha-darÓana-lak«aïena yogena saænyastÃni tyaktÃni karmÃïi yena taæ yoga-saænyasta-karmÃïam | saæÓaye sati kathaæ yoga-saænyasta-karmatvam ata Ãha j¤Ãna-saæchinna-saæÓayaæ j¤ÃnenÃtma-niÓcaya-lak«aïena cchinna÷ saæÓayo yena
tam | vi«aya-para-vaÓatva-svarÆpa-prasÃde sati kuto j¤Ãnotpattir ity ata Ãha Ãtmavantam apramÃdinaæ sarvadÃ sÃvadhÃnam | etÃd­Óam apramÃditvena j¤Ãnavantaæ j¤Ãna-saæchinna-saæÓayatvena yoga-saænyasta-karmÃïaæ karmÃïi loka-saÇgrahÃrthÃni v­thÃ-ce«ÂÃ-rÆpÃïi vÃ na nibadhnanti ani«Âam i«Âaæ miÓraæ vÃ ÓarÅraæ nÃrabhante he dhanaæjaya ||41||

viÓvanÃtha÷ : nai«karmyaæ tv etÃd­Óasya syÃd ity Ãha yogÃn ni«kÃma-karma-yogÃnantaram eva saænyasta-karmÃïaæ saænyÃsena tyakta-karmÃïam | tataÓ ca j¤ÃnÃbhyÃsÃnantaraæ chinna-saæÓayam | Ãtmavantaæ prÃpta-pratyag-ÃtmÃnaæ karmÃïi na nibadhnanti ||41||

baladeva÷ : Åd­Óasya nai«karmya-lak«aïÃ siddhi÷ syÃd ity Ãha yogeti | yogena yoga-stha÷ kuru karmÃïi ity atroktena saænyastÃni j¤ÃnÃkÃratÃpannÃni karmÃïi yasya tam | mad-upadi«Âena j¤Ãnena chinna-saæÓayo yasya tam | Ãtmavantam avalokitÃtmÃnaæ karmÃïi na nibadhnanti | te«Ãæ j¤Ãnena vigamÃt ||42||

__________________________________________________________

BhG 4.42

tasmÃd aj¤Ãna-saæbhÆtaæ h­t-sthaæ j¤ÃnÃsinÃtmana÷ |
chittvainaæ saæÓayaæ yogam Ãti«Âhotti«Âha bhÃrata ||42||

ÓrÅdhara÷ : tasmÃd iti | yasmÃd evaæ tasmÃd Ãtmano 'j¤Ãnena saæbhÆtaæ h­di-sthitam enaæ saæÓayaæ ÓokÃdi-nimittaæ dehÃtma-viveka-kha¬gena chittvÃ paramÃtma-j¤ÃnopÃya-bhÆtaæ karma-yogam Ãti«ÂhÃÓraya | tatra ca prathamaæ prastutÃya yuddhÃyotti«Âha | he bhÃrateti k«atriyatvena yuddhasya dharmatvaæ darÓitam ||42||

pum-avasthÃdi-bhedena karma-j¤Ãna-mayÅ dvidhÃ |
ni«ÂhoktÃ yena taæ vande Óauriæ saæÓaya-saæchidam ||

iti ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
j¤Ãna-yogo nÃma caturtho 'dhyÃya÷ ||4||

madhusÆdana÷ : tasmÃd aj¤Ãna-saæbhÆtaæ h­t-sthaæ j¤ÃnÃsinÃtmana÷ chittvainaæ saæÓayaæ yogam Ãti«Âhotti«Âha bhÃrata ||42||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm j¤Ãna-yogo nÃma 
caturtho 'dhyÃya÷ ||4||

viÓvanÃtha÷ : upasaæharati tasmÃd iti | h­t-sthaæ h­d-gataæ saæÓayaæ chittvÃ yogaæ ni«kÃma-karma-yogam Ãti«ÂhÃÓraya | utti«Âha yuddhaæ kartum iti bhÃva÷ ||42||

ukte«u mukty-upÃye«u j¤Ãnam atra praÓasyate |
j¤ÃnopÃyaæ tu karmaivety adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ ||
iti sÃrÃrtha-darÓinyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsv ayaæ caturtho hi saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||4||

baladeva÷ : tasmÃd iti | h­t-sthaæ h­d-gatam Ãtma-vi«ayakaæ saæÓayaæ mad-upadi«Âena j¤ÃnÃsinÃ chittvÃ yogaæ ni«kÃmaæ karma mayopadi«Âam Ãti«Âha | tad-artham utti«Âheti ||42||

dvy-aæÓakaæ dhÃnyavat karma tu«ÃæÓÃd iva taï¬ula÷ |
Óre«Âhaæ dravyÃæÓato j¤Ãnam iti turyasya nirïaya÷ ||4||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye caturtho 'dhyÃya÷ 
||4||


caturtho 'dhyÃya÷ - brahmÃrpaïa-yoga÷



**********************************************************


Bhagavadgita 5

BhG 5.1

arjuna uvÃca
saænyÃsaæ karmaïÃæ k­«ïa punar yogaæ ca Óaæsasi |
yac chreya etayor ekaæ tan me brÆhi suniÓcitam ||1||

ÓrÅdhara÷ : 
nivÃrya saæÓayaæ ji«ïo÷ karma-saænyÃsa-yogayo÷ |
jitendriyasya ca yate÷ pa¤came muktim abravÅt ||

aj¤Ãna-sambhÆtaæ saæÓayaæ j¤ÃnÃsinÃ chittvÃ karma-yogam Ãti«Âha ity uktam | tatra pÆrvÃpara-virodhaæ manvÃno 'rjuna uvÃca saænyÃsam iti | yas tv Ãtma-ratir eva syÃd ity ÃdinÃ sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha ity ÃdinÃ ca karma-saænyÃsaæ kathayasi | j¤ÃnÃsinÃ saæÓayaæ chittvÃ yogam Ãti«Âha iti punar yogaæ ca kathayasi | na ca karma-saænyÃsa÷ karma-yogaÓ ca ekasyaiva ekadaiva sambhavata÷ viruddha-svarÆpatvÃt | tasmÃd etayor madhya ekasminn anu«ÂhÃtavye sati mama yac chreya÷ suniÓcitam tad ekaæ brÆhi ||1||

madhusÆdana÷ :
adhyÃyÃbhyÃæ k­to dvÃbhyÃæ nirïaya÷ karma-bodhayo÷ |
karma-tat-tyÃgayor dvÃbhyÃæ nirïaya÷ kriyate 'dhunÃ ||

t­tÅye 'dhyÃye jyÃyasÅ cet karmaïas te ity ÃdinÃrjunena p­«Âo bhagavÃn j¤Ãna-karmaïor vikalpa-samuccayÃsambhavenÃdhikÃri-bheda-vyavasthayÃ loke 'smin dvividhÃ ni«ÂhÃ purÃ proktÃ mayÃnagha ity ÃdinÃ nirïayaæ k­tavÃn | tathÃ cÃj¤ÃdhikÃrikaæ karma na j¤Ãnena saha samuccÅyate tejas-timirayor iva yugapad asambhavÃt karmÃdhikÃra-hetu-bheda-buddhy-apanodakatvena j¤Ãnasya tad-virodhitvÃt | nÃpi vikalpyate ekÃrthatvÃbhÃvÃt | j¤Ãna-kÃryasyÃj¤Ãna-nÃÓasya karmaïÃ kartum aÓakyatvÃt tam eva viditvÃpi m­tyum eti nÃnya÷ panthÃ vidyate 'nÃyanÃya iti Órute÷ |

j¤Ãne jÃte tu karma-kÃryaæ nÃpek«yata evety uktaæ yÃvÃn artha udapÃne ity atra | tathÃ ca j¤Ãnina÷ karmÃnadhikÃre niÓcite prÃrabdha-karma-vaÓÃd v­thÃ-ce«ÂÃ-rÆpeïa tad-anu«ÂhÃnaæ vÃ sarva-karma-saænyÃso veti nirvivÃdaæ caturthe nirïÅtam | aj¤ena tv anta÷-karaïa-Óuddhi-dvÃrÃ j¤Ãnotpattaye karmÃïy anu«ÂheyÃni tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena iti Órute÷ | sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha j¤Ãne parisamÃpyate iti bhagavad-vacanÃc ca | evaæ sarva-karmÃïi j¤ÃnÃrthÃni | tathÃ sarva-karma-saænyÃso 'pi j¤ÃnÃrtha÷ ÓrÆyate etam eva pravrÃjino lokam icchanta÷ pravrajanti, ÓÃnto
dÃnta uparatas titik«u÷ samÃhito bhÆtvÃtmany evÃtmÃnaæ paÓyet, tyajataiva hi taj j¤eyaæ tyuktu÷ pratyak paraæ padam, satyÃn­te sukha-du÷khe vedÃn imaæ lokam amuæ ca parityajyÃtmÃnam anvicchet ity Ãdau |

tatra karma tat-tyÃgayor ÃrÃd upakÃraka-saænipatyopakÃrakayo÷ prayÃjÃvaghÃtayor iva na samuccaya÷ sambhavati viruddhatvena yaugapadyÃbhÃvÃt | nÃpi karma-tat-tyÃgayor Ãtma-j¤Ãna-mÃtra-phalatvenaikÃrthatvÃd atirÃtrayo÷ «o¬aÓi-grahaïÃgrahaïayor iva vikalpa÷ syÃt | dvÃra-bhedenaikÃrthatvÃbhÃvÃt | karmaïo hi pÃpa-k«aya-rÆpam ad­«Âam eva dvÃraæ, saænyÃsasya tu sarva-vik«epÃbhÃvena vicÃrÃvasara-dÃna-rÆpaæ d­«Âam eva dvÃram | niyamÃpÆrvaæ tu d­«Âa-samavÃyitvÃd avaghÃtÃdÃv iva na prayojakam | tathÃ cÃd­«ÂÃrtha-d­«ÂÃrthayor ÃrÃd upakÃraka-saænipÃtyopakÃrakayor eka-pradhÃnÃrthatve 'pi vikalpo nÃsty eva | prayÃjÃvaghÃtÃdÅnÃm
api tat-prasaÇgÃt | tasmÃt krameïobhayam apy an«Âheyam | tatrÃpi saænyÃsÃnantaraæ karmÃnu«ÂhÃnaæ cet tadÃ parityakta-pÆrvÃÓrama-svÅkÃreïÃrÆ¬ha-patitatvÃt karmÃnadhikÃritvaæ prÃktana-saænyÃsa-vaiyarthyaæ ca tasyÃd­«ÂÃrthatvÃbhÃvÃt | prathama-k­ta-saænyÃsenaiva j¤ÃnÃdhikÃra-lÃbhe tad-uttara-kÃle karmÃnu«ÂhÃna-vaiyarthyaæ ca | tasmÃd Ãdau bhagavad-arpaïa-buddhyÃ ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃnÃd anta÷-karaïa-Óuddhau tÅvreïa vairÃgyeïa vividi«ÃyÃæ d­¬hÃyÃæ sarva-karma-saænyÃsa÷ Óravaïa-mananÃdi-rÆpa-vedÃnta-vÃkya-vicÃrÃya kartavya iti bhagavato matam | tathÃ coktam - na karmaïÃm anÃrambhÃn
nai«karmyaæ puru«o 'Ónute iti | vak«yate ca -

Ãruruk«or muner yogaæ karma kÃraïam ucyate |
yogÃrÆ¬hasya tasyaiva Óama÷ kÃraïam ucyate || [GÅtÃ 6.3] iti |

yogo 'tra tÅvra-vairÃgya-pÆrvikÃ vividi«Ã | tad uktaæ vÃrtika-kÃrai÷ -

     pratyag vividi«Ãsiddhyai vedÃnuvacanÃdaya÷ |
     brahmÃvÃptyai tu tat-tyÃga ÅpsantÅti Óruter balÃt || iti |
 
sm­tiÓ ca -
     ka«Ãya-paÇkti÷ karmÃïi j¤Ãnaæ tu paramÃ gati÷ |
     ka«Ãye karmabhi÷ pakve tato j¤Ãnaæ pravartate || iti |

mok«a-dharme -
     ka«Ãyaæ pÃcayitvÃ ca ÓreïÅ-sthÃne«u ca tri«u |
     pravrajec ca paraæ sthÃnaæ pÃrivrÃjyam anuttamam ||
     bhÃvina÷ karaïaiÓ cÃyaæ bahu-saæsÃra-yoni«u |
     ÃsÃdayati ÓuddhÃtmÃ mok«aæ vai prathamÃÓrame ||
     tam ÃsÃdya tu muktasya d­«ÂÃrthasya vipaÓcita÷ |
     tri«v ÃÓrame«u ko nv artho bhavet paramÃbhÅpsita÷ || iti |

mok«aæ vairÃgyam | etena kramÃkrama-saænyÃso dvÃv api darÓinau | tathÃ ca Óruti÷ - brahmacaryaæ samÃpya g­hÅ bhaved g­hÃd vanÅ bhÆtvÃ pravrajed yadi vetarathÃ brahmacaryÃd eva pravrajed g­hÃd vÃ vanÃd vÃ yad ahar eva virajet tad ahar eva pravrajet iti |

tasmÃd aj¤asyÃviraktatÃ-daÓÃyÃæ karmÃnu«ÂhÃnam eva | tasyaiva viraktatÃ-daÓÃyÃæ saænyÃsa÷ ÓravaïÃdy-avasara-dÃnena j¤ÃnÃrthaæ iti daÓÃ-bhedenÃj¤am adhik­tyaiva karma-tat-tyÃgau vyÃkhyÃtuæ pa¤cama-«a«ÂhÃv adhyÃyÃv Ãrabhyete | vidvat-saænyÃsas tu j¤Ãna-balÃd artha-siddha eveti sandehÃbhÃvÃn na vicÃryate |

tatraikam eva jij¤Ãsum aj¤aæ prati j¤ÃnÃrthatvena karma-tat-tyÃgayor vigdhÃnÃt tayoÓ ca viruddhayor yugapad anu«ÂhÃnÃsambhavÃn mayÃ jij¤ÃsunÃ kim idÃnÅm anu«Âheyam iti sandihÃno 'rjuna uvÃca saænyÃsam iti |

he k­«ïa ! sadÃnanda-rÆpa bhakta-du÷kha-kar«aïeti vÃ | karmaïÃæ yÃvaj-jÅvÃdi-Óruti-vihitÃnÃæ nityÃnÃæ naimittikÃnÃæ ca saænyÃsaæ tyÃgaæ jij¤Ãsum aj¤aæ prati kathayasi veda-mukhena punas tad-viruddhaæ yogaæ ca karmÃnu«ÂhÃna-rÆpaæ Óaæsasi | etam eva pravrÃjino lokam icchanta÷ pravrajanti, tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena ity Ãdi-vÃkya-dvayena -

nirÃÓÅr yata-cittÃtmÃ tyakta-sarva-parigraha÷ |
ÓÃrÅraæ kevalaæ karma kurvann Ãpnoti kilbi«am || [GÅtÃ 4.21] 

chittvainaæ saæÓayaæ yogam Ãti«Âhotti«Âha bhÃrata iti gÅtÃ-vÃkya-dvayena vÃ | tatraikam aj¤aæ prati karma-tat-tyÃgayor vidhÃnÃd yugapad ubhayÃnu«ÂhÃnasambhavÃd etayo÷ karma-tat-tyÃgayor madhye yad ekaæ Óreya÷ praÓasyataraæ manyase karma vÃ tat-tyÃgaæ vÃ tan me brÆhi suniÓcitaæ tava matam anu«ÂhÃnÃya ||1||

viÓvanÃtha÷ :
proktaæ j¤ÃnÃd api Óre«Âhaæ karma tad-dÃ­¬hya-siddhaye |
tat-padÃrthasya ca j¤Ãnaæ sÃmyÃd yÃ api pa¤came ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte Órutena vÃkya-dvÃreïa virodham ÃÓaÇkamÃna÷ p­cchati sannyÃsam iti |

yoga-saænyasta-karmÃïaæ j¤Ãna-saæchinna-saæÓayam |
Ãtmavantaæ na karmÃïi nibadhnanti dhanaæjaya || [GÅtÃ 4.41]

iti vÃkyena tvaæ karma-yogenotpanna-j¤Ãnasya karma-saænyÃsaæ brÆ«e |

tasmÃd aj¤Ãna-saæbhÆtaæ h­t-sthaæ j¤ÃnÃsinÃtmana÷ |
chittvainaæ saæÓayaæ yogam Ãti«Âhotti«Âha bhÃrata || [GÅtÃ 4.42]

ity anena punas tasyaiva karma-yogaæ ca brÆ«e | na ca karma-saænyÃsa÷ karma-yogaÓ ca ekasyaiva ekadaiva sambhavata÷, sthiti-gativat viruddha-svarÆpatvÃt | tasmÃj j¤ÃnÅ karma-saænyÃsaæ kuryÃt, karma-yogaæ vÃ kuryÃd iti tvad-abhiprÃyam anavagato |haæ p­cchÃmi etayor madhye yad ekaæ Óreyas tvayÃ suniÓcitam tan me brÆhi ||1||

baladeva÷ : 
j¤Ãnata÷ karmaïa÷ Órai«Âhyaæ sukaratvÃdinÃ hari÷ |
Óuddhasya tad-akart­tvaæ tvety Ãdi prÃha pa¤came ||

dvitÅye mumuk«uæ praty Ãtma-vij¤Ãnaæ mocakam abhidhÃya tad-upÃyayÃ ni«kÃmaæ karma kartavyam abhyadhÃt | labdha-vij¤Ãnasya na kiæcit karmÃstÅti yas tv Ãtma-ratir eva syÃt iti t­tÅye, sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha iti caturthe cÃvÃdÅt | ante tu tasmÃd aj¤Ãna-saæbhÆtaæ [GÅtÃ 4.42] ity ÃdinÃ tasyaiva puna÷ karma-yogaæ prÃvocat | tatrÃrjuna÷ p­cchati saænyÃsam iti | he k­«ïa ! karmaïÃæ sannyÃsaæ sarvendriya-vyÃpÃra-virati-rÆpaæ j¤Ãna-yogam ity artha÷ | punar yogaæ karmÃnu«ÂhÃnaæ ca sarvendriya-vyÃpÃra-rÆpaæ Óaæsasi | na caikasya yugapat tau sambhavetÃæ,
sthiti-gativat tamas-tejovac ca viruddha-svarÆpatvÃt | tasmÃl labdha-j¤Ãna÷ karma sannyased anuti«Âhed veti bhavad-abhimataæ vettum aÓakto 'haæ p­cchÃmi | etayo÷ karma-sannyÃsa-karmÃnu«ÂhÃnayor yad ekaæ Óreyas tvayÃ suniÓcitaæ tattvaæ me brÆhÅti ||1||

__________________________________________________________

BhG 5.2

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca 
saænyÃsa÷ karma-yogaÓ ca ni÷Óreyasa-karÃv ubhau |
tayos tu karma-saænyÃsÃt karma-yogo viÓi«yate ||2||

ÓrÅdhara÷ : atrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca saænyÃsa iti | ayaæ bhÃva÷ - na hi vedÃnta-vedyÃtma-tattvaj¤aæ prati karma-yogam ahaæ bravÅmi | yata÷ pÆrvoktena saænyÃsena virodha÷ syÃt | api tu dehÃtmÃbhimÃninaæ tvÃæ bandhu-vadhÃdi-nimitta-Óoka-mohÃdi-k­tam enaæ saæÓayaæ dehÃtma-viveka-j¤ÃnÃsinÃ chittvÃ paramÃtma-j¤ÃnopÃya-bhÆtaæ karma-yogam Ãti«Âheti bravÅmi | karma-yogena Óuddha-cittasyÃtma-tattva-j¤Ãne jÃte sati tat-paripÃkÃrthaæ j¤Ãna-ni«ÂhÃÇgatvena saænyÃsa÷ pÆrvam ukta÷ | evaæ saty aÇga-pradhÃnayor vikalpa-yogÃt saænyÃsa÷ karma-yogaÓ
cety etÃv ubhÃv api bhÆmikÃ-bhedena samuccitÃv eva ni÷Óreyasaæ sÃdhayata÷ | tathÃpi tu tayor madhye tu karma-saænyÃsÃt sakÃÓÃt karma-yogo viÓi«Âo bhavatÅti ||2||

madhusÆdana÷ : evam arjunasya praÓne tad-uttaram ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca saænyÃsa iti | ni÷Óreyasa-karau j¤Ãnotpatti-hetutvena mok«opayoginau | tayos tu karma-saænyÃsÃd anadhikÃri-k­tÃt karma-yogo viÓi«yate ÓreyÃn adhikÃra-sampÃdakatvena ||2||

viÓvanÃtha÷ : karma-yogo viÓi«yata iti j¤Ãnina÷ karma-karaïe na ko 'pi do«a÷ | pratyuta ni«kÃma-karmaïÃ citta-Óuddhi-dÃr¬hyÃj j¤Ãna-dÃr¬hyam eva syÃt | saænyÃsinas tu kadÃcit citta-vaiguïye sati tad-upaÓamanÃrthaæ kiæ karma ni«iddham ? j¤ÃnÃbhyÃsa-pratibandhakaæ tu citta-vaiguïyam eva | vi«aya-grahaïe tu vÃntÃÓitvam eva syÃd iti bhÃva÷ ||2||

baladeva÷ : evaæ p­«Âo ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca saænyÃsa iti | ni÷Óreyasa-karau mukti-hetÆ | karma-saænyÃsÃj j¤Ãna-yogÃd viÓi«yate Óre«Âho bhavati | ayaæ bhÃva÷ - na khalu labdha-j¤ÃnasyÃpi karma-yogo do«Ãvaha÷ | kintu j¤Ãna-garbhatvÃj j¤Ãna-dÃr¬hya-k­d eva | j¤Ãna-ni«ÂhatayÃ karma-sannyÃsinas tu citta-do«e sati tad-do«a-vinÃÓÃya karmÃnu«Âheyaæ prati«edhaka-ÓÃstrÃt | karma-tyÃga-vÃkyÃni tv Ãtmani ratau satyÃæ karmÃïi taæ svayaæ tjayantÅty Ãhu÷ | tasmÃt sukaratvÃd apramÃdatvÃj j¤Ãna-garbhatvÃc ca karma-yoga÷ ÓreyÃn iti ||2||

__________________________________________________________

BhG 5.3

j¤eya÷ sa nitya-saænyÃsÅ yo na dve«Âi na kÃÇk«ati |
nirdvandvo hi mahÃ-bÃho sukhaæ bandhÃt pramucyate ||3||

ÓrÅdhara÷ : kuta ity apek«ÃyÃæ saænyÃsitvena karma-yoginaæ stuvaæs tasya Óre«Âhatvaæ darÓayati j¤eya iti | rÃga-dve«Ãdi-rÃhityena parameÓvarÃrthaæ karmÃïi yo 'nuti«Âhati sa nityaæ karmÃnu«ÂhÃna-kÃle 'pi saænyÃsÅty evaæ j¤eya÷ | tatra hetu÷ nirdvandvo rÃga-dve«Ãdi-dvandva-ÓÆnyo hi Óuddha-citto j¤Ãna-dvÃrÃ sukham anÃyÃsenaiva bandhÃt saæsÃrÃt pramucyate ||3||

madhusÆdana÷ : tam eva karma-yogaæ stauti j¤eya iti tribhi÷ | sa karmaïi prav­tto 'pi nityaæ saænyÃsÅti j¤eya÷ | ko 'sau ? yo na dve«Âi bhagavad-arpaïa-buddhyÃ kriyamÃïaæ karma ni«phalatva-ÓaÇkayÃ | na kÃÇk«ati svargÃdikam | nirdvandvo rÃga-dve«a-rahito hi yasmÃt sukham anÃyÃsena he mahÃbÃho bandhÃd anta÷karaïÃÓuddhi-rÆpÃj j¤Ãna-pratibandhÃt pramucyate nityÃnitya-vastu-vivekÃdi-prakar«eïa mukto bhavati ||3||

viÓvanÃtha÷ : na ca sannyÃsa-prÃpyo mok«o 'k­ta-saænyÃsenaiva tena na prÃpya iti vÃcyam ity Ãha j¤eya iti | sa tu Óuddha-citta÷ karmÅ nitya-saænyÃsÅ eva j¤eya÷ | he mahÃbÃho iti mukti-nagarÅæ jetuæ sa eva mahÃvÅra iti bhÃva÷ ||3||

baladeva÷ : kuto viÓi«yate tatrÃha j¤eya iti | sa viÓuddha-citta÷ karma-yogÅ nitya-saænyÃsÅ | sa sarvadÃ j¤Ãna-yoga-ni«Âho j¤eya÷ | ya÷ karmÃntargatÃtmÃnubhavÃnanda-parit­ptas tato 'nyat kiæcit na kÃÇk«ati na ca dve«Âi | nirdvandvo dvandva-sahi«ïu÷ sukham anÃyÃsena sukara-karma-ni«Âhayety artha÷ ||3||

__________________________________________________________

BhG 5.4

sÃækhya-yogau p­thag bÃlÃ÷ pravadanti na paï¬itÃ÷ |
ekam apy Ãsthita÷ samyag ubhayor vindate phalam ||4||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evam aÇga-pradhÃnatvenobhayor avasthÃ-bhedena krama-samuccaya÷ | ato vikalpam aÇgÅk­tyobhayo÷ ka÷ Óre«Âha iti praÓno 'j¤ÃninÃm evocita÷ | na vivekinÃm ity Ãha sÃÇkhya-yogÃv iti | sÃÇkhya-Óabdena j¤Ãna-ni«ÂhÃ-vÃcinÃ tad-aÇgaæ saænyÃsaæ lak«ayati | saænyÃsa-karma-yogau eka-phalau santau p­thak svatantrÃv iti bÃlÃ aj¤Ã eva pravadanti na tu paï¬itÃ÷ | tatra hetu÷ - anayor ekam apy samyag Ãsthita ÃÓritavÃn ubhayor api phalam Ãpnoti | tathÃ hi karma-yogaæ samyag anuti«Âhan Óuddha-citta÷ san j¤Ãna-dvÃrÃ yad ubhayo÷ phalaæ kaivalyaæ tad vindati | saænyÃsaæ samyag
Ãsthito 'pi pÆrvam anu«Âhitasya karma-yogasyÃpi paramparayÃ j¤Ãna-dvÃrÃ yad ubhayo÷ phalaæ kaivalyaæ tad vindatÅti na p­thak phalatvam anayor ity artha÷ ||4||

madhusÆdana÷ : nanu ya÷ karmaïi prav­tta÷ sa kathaæ saænyÃsÅti j¤Ãtavya÷ karma-tat-tyÃgayo÷ svarÆpa-virodhÃt phalaikyÃt tatheti cet, na | svarÆpato viruddhayo÷ phale 'pi virodhasyaucityÃt | tathÃ ca ni÷Óreyasa-karÃv ubhÃv ity anupapannam ity ÃÓaÇkyÃha sÃækhya-yogÃv iti | saækhyÃ samyag Ãtma-buddhis tÃæ vahatÅti j¤ÃnÃntaraÇga-sÃdhanatayÃ sÃÇkhya÷ saænyÃsa÷ | yoga÷ pÆrvokta-karma-yoga÷ | tau p­thag viruddha-phalau bÃlÃ÷ ÓÃstrÃrtha-viveka-j¤Ãna-ÓÆnyÃ÷ pravadanti, na paï¬itÃ÷ | kiæ tarhi paï¬itÃnÃæ matam ? ucyate - ekam apy saænyÃsa-karmaïor madhye samyag Ãsthita÷
svÃdhikÃrÃnurÆpeïa samyag yathÃ-ÓÃstraæ k­tavÃn sann ubhayor vindate phalam j¤Ãnotpatti-dvÃreïa ni÷Óreyasam ekam eva ||4||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃd yac chreya evaitayor iti tvad-uktam api vastuto na ghaÂate | vivekibhir ubhayo÷ pÃrthakyÃbhÃvasya d­«ÂatvÃd ity Ãha sÃækhya-yogÃv iti | sÃækhya-Óabdena j¤Ãna-ni«ÂhÃ-vÃcinÃ tad-aÇga÷ saænyÃso lak«yate | saænyÃsa-karma-yogau p­thak svatantrÃv iti bÃlÃ÷ vadanti, na tu vij¤Ã÷ j¤eya÷ sa nitya-saænyÃsÅ iti pÆrvokte÷ | ata ekam apÅty Ãdi ||4||

baladeva÷ : ya÷ Óreya etayor ekam iti tvad-vÃkyaæ ca na ghaÂata ity Ãha sÃækhyeti | j¤Ãna-yoga-karma-yogau phala-bhedÃt p­thag-bhÆtÃv iti bÃlÃ÷ pravadanti, na tu paï¬itÃ÷ | ataeva ekam ity Ãdi phalam ÃtmÃvaloka-lak«aïam ||4||

__________________________________________________________

BhG 5.5

yat sÃækhyai÷ prÃpyate sthÃnaæ tad yogair api gamyate |
ekaæ sÃækhyaæ ca yogaæ ca ya÷ paÓyati sa paÓyati ||5||

ÓrÅdhara÷ : etad eva sphuÂayati yat sÃækhyair iti | sÃækhyair j¤Ãna-ni«Âhai÷ saænyÃsibhir yat sthÃnaæ mok«Ãkhyaæ prakar«eïa sÃk«Ãd avÃpyate, yogair ity ÃrÓa ÃditvÃn matv-arthÅyo 'c-pratyayo dra«Âavya÷ | tena karma-yogibhir api tad eva j¤Ãna-dvÃreïa gamyate 'vÃpyate | ata÷ sÃækhyaæ ca yogaæ ca ekaphalatvena ekaæ ya÷ paÓyati sa eva samyak paÓyati ||5||

madhusÆdana÷ : ekasyÃnu«ÂhÃnÃt katham ubhayo÷ phalaæ vindate tathÃha yat sÃækhyair iti | sÃÇkhyair j¤Ãna-ni«Âhai÷ saænyÃsibhir aihika-karmÃnu«ÂhÃna-ÓÆnyatve 'pi prÃg-bhavÅya-karmabhir eva saæsk­tÃnta÷-karaïai÷ ÓravaïÃdi-pÆrvikayÃ j¤Ãna-ni«ÂhayÃ yat prasiddhaæ sthÃnaæ ti«Âhaty evÃsmin na tu kadÃpi cyavata iti vyutpattyÃ mok«Ãkhyaæ prÃpyata ÃvaraïÃbhÃva-mÃtreïa labhyata iva nitya-prÃptatvÃt, yogair api bhagavad-arpaïa-buddhyÃ phalÃbhisandhi-rÃhityena k­tÃni karmÃïi ÓÃstrÅyÃïi yogÃs te ye«Ãæ santi te 'pi yogÃ÷ | arÓa-ÃditvÃn matv-arthÅyo 'c-pratyaya÷ | tair yogibhir api sattva-ÓuddhyÃ
saæhyÃsa-pÆrvaka-ÓravaïÃdi-pura÷-sarayÃ j¤Ãna-ni«ÂhayÃ vartamÃne bhavi«yati vÃ janmani sampatsyamÃnayÃ tat sthÃnaæ gamyate | ata eka-phalatvÃd ekaæ sÃækhyaæ ca yogaæ ca ya÷ paÓyati sa eva samyak paÓyati nÃnya÷ |

ayaæ bhÃva÷ ye«Ãæ saænyÃsa-pÆrvikÃ j¤Ãna-ni«ÂhÃ d­Óyate te«Ãæ tayaiva liÇgena prÃg-janmasu bhagavad-arpita-karma-ni«ÂhÃnumÅyate | kÃraïam antareïa kÃryotpatty-ayogÃt | tad uktam -

     yÃny ato 'nyÃni janmÃni te«u nÆnaæ k­taæ bhavet |
     yat k­tyaæ puru«eïeha nÃnyathÃ brahmaïi sthiti÷ || iti |

evaæ ye«Ãæ bhagavad-arpita-karma-ni«ÂhÃ d­Óyate te«Ãæ tayaiva liÇgena bhÃvinÅ saænyÃsa-pÆrvaj¤Ãna-ni«ÂhÃnumÅyate sÃmagryÃ÷ kÃryÃvyabhicÃritvÃt | tasmÃd aj¤ena mumuk«uïÃnta÷karaïa-Óuddhaye prathamaæ karma-yogo 'nu«Âheyo na tu saænyÃsa÷ | sa tu vairÃgya-tÅvratÃyÃæ svayam eva bhavi«yatÅti ||5||

viÓvanÃtha÷ : etad eva spa«Âayati yad iti | sÃækhyai÷ sannyÃsena yogair ni«kÃma-karmaïÃ | bahu-vacanaæ gauraveïa | ataeva tad dvayaæ p­thag-bhÆtam api yo vivekenaikam eva paÓyati sa paÓyati, cak«u«mÃn paï¬ita ity artha÷ ||5||

baladeva÷ : etad viÓadayati yad iti | sÃækhyair j¤Ãna-yogibhir yogai÷ ni«kÃma-karmabhi÷ | arÓa Ãdy ac | sthÃnaæ ÃtmÃvaloka-lak«aïam | ataeva tad dvayaæ niv­tti-prav­tti-rÆpatayÃ bhinna-rÆpam api phalaikyÃd ekaæ ya÷ paÓyati vetti, sa paÓyati sa cak«u«mÃn paï¬ita ity artha÷ ||5||

__________________________________________________________

BhG 5.6

saænyÃsas tu mahÃbÃho du÷kham Ãptum ayogata÷ |
yoga-yukto munir brahma nacireïÃdhigacchati ||6||

ÓrÅdhara÷ : yadi karma-yogino 'py antata÷ saænyÃsenaiva j¤Ãna-nisÂhÃ tarhy Ãdita eva saænyÃsa÷ kartuæ yukta iti manvÃnaæ praty Ãha saænyÃsa iti | ayogata÷ karma-yogaæ vinÃ saænyÃso du÷kham Ãptum du÷kha-hetu÷ | aÓakya ity artha÷ | citta-Óuddhy-abhÃvena j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃ asambhavÃt | yoga-yuktas tu Óuddha-cittatayÃ muni÷ saænyÃsÅ bhÆtvÃcireïaiva brahmÃdhigacchati | aparok«aæ jÃnÃti | ataÓ citta-Óuddhe÷ prÃk karma-yoga eva saænyÃsÃd viÓi«yata iti pÆrvoktaæ siddham | tad uktaæ vÃrttika-k­dbhi÷ -

pramÃdino bahiÓ cittÃ÷ piÓunÃ÷ kalahotsukÃ÷ |
sannyÃsino 'pi d­Óyante daiva-sandÆ«itÃÓrayÃ÷ || iti ||6||

madhusÆdana÷ : aÓuddhÃnta÷karaïenÃpi saænyÃsa eva prathamaæ kuto na kriyate j¤Ãna-ni«ÂhÃ-hetutvena tasyÃvaÓakatvÃd iti cet tatrÃha saænyÃsa iti | ayogato yogam anta÷-karaïa-Óodhakaæ ÓÃstrÅyaæ karmÃntareïa haÂhÃd eva ya÷ k­ta÷ saænyÃsa÷ sa tu du÷kham Ãptum eva bhavati, aÓuddhÃnta÷karaïatvena tat-phalasya j¤Ãna-nisÂhÃyÃ asambhavÃt | Óodhake ca karmaïy anadhikÃrÃt karma-brahmobhaya-bhra«Âatvena parama-saÇkaÂÃpatte÷ | karma-yoga-yuktas tu ÓuddhÃnta÷karaïatvÃn munir manana-ÓÅla÷ saænyÃsÅ bhÆtvÃ brahma satya-j¤ÃnÃdi-lak«aïam ÃtmÃnaæ na cireïa ÓÅghram evÃdhigacchati
sÃk«Ãtkaroti pratibandhakÃbhÃvÃt | etac coktaæ prÃg eva -

na karmaïÃm anÃrambhÃn nai«karmyaæ puru«o 'Ónute |
na ca saænyasanÃd eva siddhiæ samadhigacchati || [GÅtÃ 3.4] iti |

ata eka-phalatve 'pi karma-saænyÃsÃt karma-yogo viÓi«yata iti yat prÃg uktaæ tad upapannam ||6||

viÓvanÃtha÷ : kintu samyak-citta-Óuddhim anirdhÃrayato j¤Ãnina÷ saænyÃso du÷khada÷ karma-yogas tu sukhada eveti pÆrva-vya¤jitam arthaæ spa«Âam evÃha saænyÃsas tv iti | citta-vaiguïye satÅti Óe«a÷ | ayogata÷ karma-yogÃbhÃvÃc citta-vaiguïya-praÓÃmaka-karma-yogasya saænyÃsiny abhÃvÃt tatra anadhikÃrÃd ity artha÷ | saænyÃso du÷kham eva prÃptuæ bhavati | tad uktaæ vÃrttika-k­dbhi÷ -

pramÃdino bahiÓ cittÃ÷ piÓunÃ÷ kalahotsukÃ÷ |
sannyÃsino 'pi d­Óyante daiva-sandÆ«itÃÓrayÃ÷ || iti |

Órutir api -yadi na samuddharanti yatayo h­di kÃma-jaÂÃ iti | bhagavatÃpi yas tva saæyata-«a¬-varga÷ [BhP 11.18.40] ity Ãdy uktam | tasmÃd yoga-yukta÷ ni«kÃma-karmavÃn munir j¤ÃnÅ san brahma ÓÅghraæ prÃpnoti ||6||

baladeva÷ : j¤Ãna-yogasya du«karatvÃt sukara-karma-yoga÷ ÓreyÃn ity Ãha saænyÃsas tv iti | saænyÃsa÷ sarvendriya-vyÃpÃra-viniv­tti-rÆpo j¤Ãna-yoga÷ | ayogata÷ karma-yogaæ vinÃ du÷khaæ prÃptum bhavati | du«karatvÃt sapramÃdatvÃc ca du÷kha-hetur eva syÃd ity artha÷ | yoga-yukta-ni«kÃma-karmÅ tu munir Ãtma-manana-ÓÅla÷ sann acireïa ÓÅghram eva brahmÃdhigacchati ||6||

__________________________________________________________

BhG 5.7

yoga-yukto viÓuddhÃtmÃ vijitÃtmÃ jitendriya÷ |
sarva-bhÆtÃtma-bhÆtÃtmÃ kurvann api na lipyate ||7||

ÓrÅdhara÷ : karma-yogÃdi-krameïa brahmÃdhigame saty api tad-uparitanena karmaïÃ bandha÷ syÃd evety ÃÓaÇkyÃha yoga-yukta iti | yogena yukta÷ | ataeva viÓuddha ÃtmÃ cittaæ yasya sa÷ | ataeva vijita ÃtmÃ ÓarÅraæ yena | ataeva jitÃnÅndriyÃïi yena | tataÓ ca sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm Ãtma-bhÆta ÃtmÃ yasya sa loka-saÇgrahÃrthaæ svÃbhÃvikaæ vÃ karma kurvann api na lipyate ||7||

madhusÆdana÷ : nanu karmaïo bandha-hetutvÃd yoga-yukto munir brahmÃdhigacchatÅty anupapannam ity ata Ãha yoga-yukta iti | bhagavad-arpaïa-phalÃbhisandhi-rÃhityÃdi-guïa-yuktaæ ÓÃstrÅyaæ karma yoga ity ucyate | tena yogena yukta÷ puru«a÷ prathamaæ viÓuddhÃtmÃ viÓuddho rajas-tamo-bhyÃm akalu«ita ÃtmÃnta÷karaïa-rÆpaæ sattvaæ yasya sa tathÃ | nirmalÃnta÷-karaïa÷ san vijitÃtmÃ sva-vaÓÅk­ta-deha÷ | tato jitendriya÷ sva-vaÓÅk­ta-sarva-bÃhyendriya÷ | etena manÆktas tridaï¬Å kathita÷ -

vÃg-daï¬o 'tha mano-daï¬a÷ kÃya-daï¬as tathaiva ca |
yasyaite nityatÃ daï¬Ã÷ sa tridaï¬Åti kathyata || iti |

vÃg iti bÃhyendriyopalak«aïam | etÃd­Óasya tattva-j¤Ãnam avaÓyaæ bhavatÅty Ãha sarva-bhÆtÃtma-bhÆtÃtmÃ sarva-bhÆta Ãtma-bhÆtaÓ cÃtmÃ svarÆpaæ yasya sa tathÃ | ja¬Ãja¬Ãtmakaæ sarva Ãtma-mÃtraæ paÓyann ity artha÷ | sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm Ãtma-bhÆta ÃtmÃ yasyeti vyÃkhyÃne tu sarva-bhÆtÃtmety etÃvataivÃrtah-lÃbhÃd Ãtma-bhÆtety adhikaæ syÃt | sarvÃtma-padayor ja¬Ãja¬a-paratve tu sama¤jasam | etÃd­Óa÷ paramÃrtha-darÓÅ kurvann api karmÃïi para-d­«ÂyÃ na lipyate tai÷ karmabhi÷ sva-d­«ÂyÃ tad-abhÃvÃd ity artha÷ ||7||

viÓvanÃtha÷ : k­tenÃpi karmaïÃ j¤Ãninas tasya na lepa ity Ãha yogeti | yoga-yukto j¤ÃnÅ trividha÷ - viÓuddhÃtmÃ vijita-buddhir eka÷ | vijitÃtmÃ viÓuddha-citto dvitÅya÷ | jitendriyas t­tÅya iti | pÆrva-pÆrve«Ãæ sÃdhana-tÃratamyÃd utkar«a÷ | etÃd­Óe g­hasthe tu sarve 'pi jÅvÃ anurajyantÅty Ãha sarve«Ãm api bhÆtÃnÃm Ãtma-bhÆta÷ premÃspadÅbhÆta ÃtmÃ deho yasya sa÷ ||7||

baladeva÷ : Åd­ÓÅ mumuk«u÷ sarve«Ãæ preyÃn ity Ãha yogeti | yoge ni«kÃme karmaïi yukto nirata÷ | ataeva viÓuddhÃtmÃ nirmala-buddhi÷ | ataeva vijitÃtmÃ vaÓÅk­ta-manÃ÷ | ataeva jitendriya÷ ÓabdÃdi-vi«aya-rÃga-ÓÆnya÷ | ataeva sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ jÅvÃnÃm Ãtma-bhÆta÷ premÃspadatÃm gata ÃtmÃ deho yasya sa÷ | na cÃtra pÃrtha-sÃrathinÃ sarvÃtmaikyam abhimatam - na tv evÃham ity ÃdinÃ sarvÃtmanÃæ mitho bhedasya tenÃbhidhÃnÃt | tad-vÃdinÃpi vij¤Ãj¤Ãbhedasya vaktum aÓaktyatvÃc ca | evambhÆta÷ kurvann api viviktÃtmÃnusandhÃnÃd anÃtmany ÃtmÃbhimÃnena na lipyate acireïÃtmÃnam adhigacchati | ata÷ karma-yoga÷
ÓreyÃn ||7||

__________________________________________________________

BhG 5.8

naiva kiæ cit karomÅti yukto manyeta tattva-vit |
paÓya¤ Ó­ïvan sp­Óa¤ jighrann aÓnan gacchan svapa¤ Óvasan ||8||
pralapan vis­jan g­hïann unmi«an nimi«ann api |
indriyÃïÅndriyÃrthe«u vartanta iti dhÃrayan ||9||

ÓrÅdhara÷ : karma kurvann api na lipyata ity etad viruddham ity ÃÓaÇkya kart­tvÃbhimÃnÃbhÃvÃn na viruddham ity Ãha naiveti dvÃbhyÃm | karma-yogena yukta÷ krameïa tattvavid bhÆtvÃ darÓana-ÓravaïÃdÅni kurvann apÅndriyÃïÅndriyÃrthe«u vartanta iti dhÃrayan buddhyÃ niÓcinvan kiæcid apy ahaæ na karomÅti manyeta manyate | tatra darÓana-Óravaïa-sparÓanÃghrÃnÃÓanÃni cak«ur-Ãdi-j¤Ãnendriya-vyÃpÃrÃ÷ | gati÷ pÃdayo÷ | svÃpo buddhe÷ | ÓvÃsa÷ prÃïasya | pralapanaæ vÃg-indriyasya | visarga÷ pÃyÆpasthayo÷ | grahaïaæ hastayo÷ | unme«aïa-nime«aïe kÆrmÃkhya-prÃïasyeti viveka÷ | etÃni karmÃïi kurvann api abhimÃnÃbhÃvÃd brahma-vin
na lipyate | tathÃ ca parÃmar«aæ sÆtram - tad-adhigama uttara-pÆrvÃghayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃd iti ||8-9||
madhusÆdana÷ : etad eva viv­ïoti naiveti dvÃbhyÃm | cak«ur-Ãdi-j¤Ãnendriyair vÃg-Ãdi-karmendriyai÷ prÃï¨di-vÃyu-bhedair anta÷-karaïa-catu«Âayena ca tat-tac-ce«ÂÃsu kriyamÃïÃsu indriyÃïÅndriyÃdÅny evendriyÃrthe«u sva-sva-vi«aye«u vartante pravartante na tv aham iti dhÃrayann avadhÃrayann naiva kiæcit karomÅti manyeta manyate tattvavit paramÃrtha-darÓÅ yukta÷ samÃhita-citta÷ | athavÃdau yukta÷ karma-yogena paÓcÃd anta÷karaïa-Óuddhi-dvÃreïa tattvavid bhÆtvÃ naiva kiæcit karomÅti manyata iti sambandha÷ |

tatra darÓana-Óravaïa-sparÓana-ghrÃïÃÓanÃni cak«u÷-Órotra-tvag-ghrÃïa-rasanÃnÃæ pa¤ca-j¤ÃnendriyÃïÃæ vyÃpÃrÃ÷ paÓyan Ó­ïvan sp­Óa¤ jighrann aÓnann ity uktÃ÷ | gati÷ pÃdayo÷ | pralÃpo vÃca÷ | visarga÷ pÃyÆpasthayo÷ | grahaïaæ hastayor iti pa¤ca karmendriya-vyÃpÃrÃ gacchan pralapan vis­jan g­hïann ity uktÃ÷ | Óvasann iti prÃïÃdi-pa¤cakasya vyÃpÃropalak«aïam | unmi«an nimi«ann iti nÃga-kÆrmÃdi-pa¤cakasya | svapann ity anta÷-karaïa-catu«Âayasya | artha-krama-vaÓÃt pÃÂha-kramaæ bhaÇktvÃ vyÃkhyÃtÃv imau Ólokau | yasmÃt sarva-vyÃpÃre«v apy Ãtmano 'kart­tvam eva paÓyati | ata÷ kurvann api na lipyata
iti yuktam evoktam iti bhÃva÷ ||8-9||

viÓvanÃtha÷ : yena karmaïÃlepas taæ prakÃraæ Óik«ayati naiveti | yukta÷ karma-yogÅ darÓanÃdÅni kurvann apÅndriyÃïÅndriyÃrthe«u vartanta iti dhÃrayan buddhyÃ niÓcinvan nirabhimÃna÷ kiæcid apy ahaæ naiva karomÅti manyate ||8-9||

baladeva÷ : ÓuddhasyÃtmano 'dhi«ÂhÃnÃdi-pa¤cÃpek«ita-karma-kart­tvaæ nÃstÅty upadiÓati naiveti | yukto ni«kÃma-karmÅ prÃdhÃnika-dehendriyÃdi-saæsargÃd darÓanÃdÅni karmÃïi kurvann api tattva-vit viviktam Ãtma-tattvam anubhavan indriyÃrthe«u rÆpÃdi«u indriyÃïi cak«ur-ÃdÅni mad-vÃsanÃnuguïa-paramÃtma-preritÃni vartanta iti dhÃrayan niÓcinvann ahaæ kiæcid api na karomÅti manyate | paÓya¤ Ó­ïvan sp­Óa¤ jighrann aÓnann iti cak«u÷-Órotra-tvag-ghrÃïa-rasanÃnÃæ j¤ÃnendriyÃïÃæ darÓana-Óravaïa-sparÓanÃghrÃnÃÓanÃni vyÃpÃrÃ÷ | tatra gamanaæ pÃdayo÷ | pralÃpo vÃca÷ | visargÃnanda÷ pÃyÆpasthayo÷
| grahaïaæ hastayor iti bodhyam | Óvasann iti prÃïÃdÅnÃm unmi«an nimi«ann iti nÃgÃdÅnÃæ prÃïa-bhedÃnÃm | svapann ity anta÷karaïÃnÃm ity artha÷ kramÃd vyÃkhyeyam | vij¤Ãna-sukhaika-rasasya mamÃnÃdi-vÃsanÃ-hetuka-prÃdhÃnika-dehÃdi-sambandha-nimittaæ tadÅd­Óa-karma-kart­tvam, na tu svarÆpaika-nimittam iti manyata ity artha÷ | na svarÆpa-prayuktam Ãtmana÷ kart­tvaæ kiæcid api nÃstÅti Óakyam abhidhÃtuæ nirdhÃraïe manane ca tasyÃbhidhÃnÃt | tat tac ca j¤Ãnam eva tac cÃtmano nityam | na hi vij¤Ãtur vij¤Ãter viparilÃpo vidyate iti Órute÷ | tat-siddhiÓ ca hariïÃ dharma-bhÆtena j¤Ãnena ca ity Ãhu÷ ||8-9||

__________________________________________________________

BhG 5.10

brahmaïy ÃdhÃya karmÃïi saÇgaæ tyaktvÃ karoti ya÷ |
lipyate na sa pÃpena padma-patram ivÃmbhasÃ ||10||

ÓrÅdhara÷ : tarhi yasya karomÅti abhimÃno 'sti tasya karma-lepo durvÃra÷ | tathÃviÓuddha-cittatvÃt saænyÃso 'pi nÃsti iti mahat saÇkaÂam Ãpannam ity ÃÓaÇkyÃha brahmaïÅti | brahmaïy ÃdhÃya parameÓvare samarpya | tat-phale ca saÇgaæ tyaktvÃ | ya÷ karmÃïi karoti asau pÃpena bandhu-hetutayÃ pÃpi«Âhena puïya-pÃpÃtmakena karmaïÃ na lipyate yathÃ padma-patram ambhasi sthitam api tenÃmbhasÃ na lipyate tadvat ||10||

madhusÆdana÷ : tarhy avidvÃn kart­tvÃbhimÃnÃl lipyetaiva tathÃ ca karthaæ tasya saænyÃsa-pÆrvikÃ j¤Ãna-ni«ÂhÃ syÃd iti tatrÃha brahmaïÅti | brahmaïi parameÓvara ÃdhÃya samarpya saÇgaæ phalÃbhilÃ«aæ tyaktveÓvarÃrthaæ bh­tya iva svÃmy-arthaæ sva-phala-nirapek«atayÃ karomÅty abhiprÃyeïa karmÃïi laukikÃni vaidikÃni ca karoti yo lipyate na sa pÃpena pÃpa-puïyÃtmakena karmaïeti yÃvat | yathÃ padma-patram upari prak«iptenÃmbhasÃ na lipyate tadvat | bhagavad-arpaïa-buddhyÃnu«Âhitaæ karma buddhi-Óuddhi-phalam eva syÃt ||10||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca brahmaïi parameÓvare mayi samarpya saÇgaæ tyaktvÃ sÃbhimÃno 'pi karmÃsaktiæ vihÃya ya÷ karmÃïi karoti | pÃpenety upalak«aïam | so 'pi karma-mÃtreïaiva na lipyate ||10||

baladeva÷ : uktaæ viÓadayann Ãha brahmaïÅti | brahma-ÓabdenÃtra triguïÃvasthaæ pradhÃnam uktam | tasmÃd etad brahma-nÃma-rÆpam annaæ ca j¤Ãyata iti ÓravaïÃt | mama yonir mahad brahma iti vak«yamÃïÃc ca | dehendriyÃdÅni pradhÃna-pariïÃma-viÓe«Ãïi bhavanti tad-rÆpatayÃ pariïate pradhÃne darÓanÃdÅni karmÃïy ÃdhÃya tasyaivaitÃni | na tu tad-viviktasya Óuddhasya mameti nirdhÃryety artha÷ | saÇgaæ tat-phalÃbhilÃ«aæ tat-kart­tvÃbhiniveÓaæ ca tyaktvÃ | yas tÃni karoti sa tÃd­g dehÃdimattayÃ sann api dehÃdy-ÃtmÃbhimÃnena pÃpena na lipyate | tathoparinik«iptenÃmbhasÃ sp­«Âam api padma-patraæ tadvat | na ca mayi saænyasya karmÃïi iti pÆrva-svÃrasyÃd brahmaïi paramÃtmanÅti vyÃkhyeyam
| prÃdhÃnika-dehÃdi-saæs­«Âasyaiva jÅvasya darÓanÃdi-karma-kart­tvaæ, na tu tad-viviktasyety arthasya prak­tatvÃt ||10||

__________________________________________________________

BhG 5.11

kÃyena manasÃ buddhyÃ kevalair indriyair api |
yogina÷ karma kurvanti saÇgaæ tyaktvÃtma-Óuddhaye ||11||

ÓrÅdhara÷ : kevalaæ sattva-Óuddhi-mÃtra-phalam eva tasya karmaïa÷ syÃt yasmÃt kÃyeneti | kÃyena dehena manasÃ buddhyÃ ca | yogina÷ saÇgaæ tyaktvÃ kÃyena manasÃ buddhyÃ kevalair indriyair api | kevala-Óabda÷ kÃyÃdibhir api pratyekaæ sambadhyate | sarva-vyÃpÃre«u mamatÃ-varjanÃya yogina÷ karmiïa÷ karma kurvanti | saÇgaæ tyaktvÃ phala-vi«ayam | Ãtma-Óuddhaye sattva-Óuddhaya ity artha÷ | tasmÃt tatraiva tavÃdhikÃra iti ||11||

madhusÆdana÷ : tad eva viv­ïoti kÃyeneti | kÃyena manasÃ buddhyendriyair api yogina÷ karmiïa÷ phala-saÇgaæ tyaktvÃ karma kurvanti kÃyÃdÅnÃæ sarve«Ãæ viÓe«aïaæ kevalair iti | ÅÓvarÃyaiva karomi na mama phalÃyeti mamatÃ-ÓÆnyair ity artha÷ | Ãtma-Óuddhaye citta-Óuddhy-artham ||11||

viÓvanÃtha÷ : kevalair indriyair iti | indrÃya svÃhÃ ity ÃdinÃ havir-Ãdy-arpaïa-kÃle yadyapi mana÷ kvÃpy anyatra tad apÅty artha÷ | Ãtma-viÓuddhaye mana÷-Óuddhy-artham ||11||

baladeva÷ : sad-ÃcÃraæ pramÃïayann etad viv­ïoti kÃyeneti | kÃyÃdibhi÷ sÃdhyaæ karma kÃyÃdy-ahaæbhÃva-ÓÆnyÃ yogina÷ kurvanti | kevalair viÓuddhai÷ | saÇgaæ tyaktveti prÃgvad Ãtma-Óuddhaye anÃdi-dehÃtmÃbhimÃna-niv­ttaye ||11||

__________________________________________________________

BhG 5.12

yukta÷ karma-phalaæ tyaktvÃ ÓÃntim Ãpnoti nai«ÂhikÅm |
ayukta÷ kÃma-kÃreïa phale sakto nibadhyate ||12||

ÓrÅdhara÷ : nanu kathaæ tenaiva karmaïÃ kaÓcin mucyate kaÓcid badhyate iti vyavasthÃ ? ata Ãha yukta iti | yukta÷ parameÓvaraika-ni«Âha÷ san karmaïa÷ phalaæ tyaktvÃ karmaïi kurvann ÃtyantikÅæ ÓÃntiæ mok«aæ prÃpnoti | ayuktas tu bahirmukha÷ kÃma-kÃreïa kÃmata÷ prav­ttyÃ phala Ãsakto nitarÃæ bandhaæ prÃpnoti ||12|| 

madhusÆdana÷ : kart­tvÃbhimÃna-sÃmye 'pi tenaiva karmaïÃ kaÓcin mucyate kaÓcit tu badhyata iti vai«amye ko hetur iti tatrÃha yukta iti | yukta ÅÓvarÃyaivaitÃni karmÃïi na mama phalÃyety evam abhiprÃyavÃn karma-phalaæ tyaktvÃ karmÃïi kurvan ÓÃntim mok«ÃkhyÃm Ãpnoti nai«ÂhikÅæ sattva-Óuddhi-nitya-vastu-viveka-saænyÃsa-j¤Ãna-ni«ÂhÃ-krameïa jÃtÃm iti yÃvat | yas tu punar ayukta ÅÓvarÃyaivaitÃni karmÃïi na mama phalÃyety abhiprÃya-ÓÆnya÷ sa kÃma-kÃreïa kÃmata÷ prav­ttyÃ mama phalÃyaivedaæ karma karomÅti phale sakto nibadhyate karmabhir nitarÃæ saæsÃra-bandhaæ prÃpnoti | yasmÃd evaæ tasmÃt tvam api yukta÷ san karmÃïi kurv iti vÃkya-Óe«a÷
||12||

viÓvanÃtha÷ : karma-karaïe anÃsakty-ÃsaktÅ eva mok«a-bandha-hetÆ ity Ãha yukto yogÅ ni«kÃma-karmÅtity artha÷ | nai«ÂhikÅm ni«ÂhÃ-prÃptÃæ ÓÃntiæ mok«am ity artha÷ | ayukta÷ sa-kÃma-karmÅty artha÷ | kÃma-kÃreïa kÃma-prav­ttyÃ ||12||

baladeva÷ : yukta ÃtmÃrpita-manÃ÷ karma-phalaæ tyaktvÃ kurvann nai«ÂhikÅm sthirÃæ ÓÃntim ÃtmÃvaloka-lak«aïÃm Ãpnoti | ayukta ÃtmÃnarpita-manÃ÷ karma-phale sakta÷ kÃma-kÃreïa kÃmata÷ karmaïi prav­ttyÃ nibadhyate saæsarati ||12|| 

__________________________________________________________

BhG 5.13

sarva-karmÃïi manasÃ saænyasyÃste sukhaæ vaÓÅ |
nava-dvÃre pure dehÅ naiva kurvan na kÃrayan ||13||

ÓrÅdhara÷ : evaæ tÃvac citta-Óuddhi-ÓÆnyasya saænyÃsÃt karma-yogo viÓi«yate ity etat prapa¤citam | idÃnÅæ Óuddha-cittasya saænyÃsa÷ Óre«Âha ity Ãha sarva-karmÃïÅti | vaÓÅ yata-citta÷ | sarvÃïi karmÃïi vik«epakÃni manasÃ viveka-yuktena saænyasya sukhaæ yathÃ bhavaty evaæ j¤Ãna-ni«Âha÷ sann Ãste | kvÃsta iti ? ata Ãha nava-dvÃra iti | netre nÃsike karïau mukhaæ ceti sapta Óiro-gatÃni | adhogate dve pÃyÆpastha-rÆpe iti | evaæ nava-dvÃrÃïi yasmiæs tasmin pure puravad ahaÇkÃra-ÓÆnye dehe dehy avati«Âhate | ahaÇkÃrÃbhÃvÃd eva svyaæ tena dehena naiva kurvan mama-kÃrÃbhÃvÃc ca na kÃrayan ity aviÓuddha-cittÃd vyav­ttir
uktÃ | aÓuddha-citto hi saænyasya puna÷ karoti kÃrayati ca | na tv ayaæ tathÃ | anta÷ sukhaæ Ãsta ity artha÷ ||13||

madhusÆdana÷ : aÓuddha-cittasya kevalÃt saænyÃsÃt karma-yoga÷ ÓreyÃn iti pÆrvoktaæ prapa¤cyÃdhunÃ Óuddha-cittasya sarva-karma-saænyÃsa eva ÓreyÃn ity Ãha sarva-karmÃïÅti | nityaæ naimittikaæ kÃmyaæ prati«iddhaæ ceti sarvÃïi karmÃïi manasÃ karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity atroktenÃkartrÃtma-svarÆpa-samyag-darÓanena saænyasya parityajya prÃrabdha-karma-vaÓÃd Ãste ti«Âhaty eva | kiæ du÷khena nety Ãha sukham anÃyÃsena | ÃyÃsa-hetu-kÃya-vÃÇ-mano-vyÃpÃra-ÓÆnyatvÃt | kÃya-vÃÇ-manÃæsi svacchandÃni kuto na vyÃpriyante tatrÃha vaÓÅ sva-vaÓÅk­ta-kÃrya-karaïa-saÇghÃta÷ | kvÃste ? nava-dvÃre pure dve Órotre dve cak«u«Å dve
nÃsike vÃg eketi Óirasi sapta | dve pÃyÆpasthÃkhye adha iti nava-dvÃra-viÓi«Âe dehe | dehÅ deha-bhinnÃtma-darÓÅ pravÃsÅva para-gehe tat-pÆjÃ-paribhavÃdibhir aprah­«yann avi«Ådann ahaÇkÃra-mamakÃra-ÓÆnyas ti«Âhati | aj¤o hi dehatÃdÃtmyÃbhimÃnÃd deha eva na tu dehÅ | sa ca dehÃdhikaraïam evÃtmano 'dhikaraïaæ manyamÃno g­he bhÆmÃvasÃne vÃham Ãsa ity abhimanyate na tu dehe 'ham Ãsa iti bheda-darÓanÃbhÃvÃt | saæghÃta-vyatiriktÃtma-darÓÅ tu sarva-karma-saænyÃsÅ bheda-darÓanÃd dehe 'ham Ãsa iti pratipadyate | ataeva dehÃdi-vyÃpÃrÃïÃm avidyayÃtmany akriye samÃropitÃnÃæ vidyayÃ bÃdha eva sarva-karma-saænyÃsa ity ucyate | etasmÃd evÃj¤a-vailak«aïyÃdy-uktaæ viÓe«aïaæ nava-dvÃre pure Ãsta iti |

nanu dehÃdi-vyÃpÃrÃïÃm Ãtmany ÃropitÃnÃæ nau-vyÃpÃrÃïÃæ tÅrastha-v­k«a iva vidyayÃ bÃdhe 'pi sva-vyÃpÃreïÃtmana÷ kart­tvaæ dehÃdi-vyÃpÃre«u kÃrayit­tvaæ ca syÃd iti nety Ãha naiva kurvan na kÃrayan | Ãsta iti sambandha÷ ||13||

viÓvanÃtha÷ : ato 'nÃsakta÷ karmÃïi kurvann api j¤eya÷ sa nitya-saænyÃsÅ iti pÆrvoktavad vastuta÷ saænyÃsÅ evocyate tatrÃha sarva-karmÃïi manasÃ saænyasya kÃyÃdi-vyÃpÃreïa bahi÷ kurvann api vaÓÅ jitendriya÷ sukham Ãste | kutra ? nava-dvÃre pure ahaæ-bhÃva-ÓÆnye dehe dehy utpanna-j¤Ãno jÅvo naiva kurvann iti karma-sukhasya vastuta÷ kart­tvaæ naivÃstÅti jÃnan, na kÃrayann iti nÃpi te«u prayojana-kart­tvam ity api jÃnann ity artha÷ ||13||

baladeva÷ : sarveti | vivekatÃ manasÃ tÃd­Ói pradhÃne sarva-karmÃïi saænyasyÃrpayitvÃ dehÃdinÃ bahis tÃni kurvann api vaÓÅ jitendriya÷ sukhaæ Ãste | nava-dvÃre pure puravad ahaæ-bhÃva-varjite dehe dve netre dve nÃsike dve Órotre mukhaæ ceti Óirasi sapta dvÃrÃïi adhastÃt tu pÃyÆpasthÃkhye dve iti nava-dvÃrÃïi dehÅ labdha-j¤ÃnojÅva÷ | naiveti dehÃdi-viviktasyÃtmana÷ karmasu kart­tvaæ kÃrayit­tvaæ ca nÃstÅti vijÃnann ity artha÷ ||13||

__________________________________________________________

BhG 5.14

na kart­tvaæ na karmÃïi lokasya s­jati prabhu÷ |
na karma-phala-saæyogaæ svabhÃvas tu pravartate ||14||

ÓrÅdhara÷ : nanu e«a hy evainaæ sÃdhu karma kÃrayati taæ yam ebhyo lokebhya unninÅ«ate | e«a asÃdhu karma kÃrayati taæ yam adho ninÅ«ate ity-Ãdi-Órute÷ parameÓvareïaiva ÓubhÃÓubha-phale«u karmasu kart­tvena prayujyamÃno 'svatantra÷ puru«a÷ kathaæ tÃni karmÃïi tyajet ? ÅÓvareïaiva j¤Ãna-mÃrge prayujyamÃïa÷ ÓubhÃÓubhani ca tyak«yatÅti cet ? evaæ sati vai«amya-nairgh­ïyÃbhyÃm ÅÓvarasyÃpi prayojaka-kart­tvÃt puïya-pÃpa-sambandha÷ syÃd ity ÃÓaÇkyÃha na kart­tvam iti dvÃbhyÃm | prabhur ÅÓvaro jÅva-lokasya kart­tvÃdikaæ na s­jati, kintu jÅvasya svabhÃvo 'vidyaiva kart­tvÃdi-rÆpeïa pravartate | anÃdy-avidyÃ-kÃma-vaÓÃt
prav­tti-svabhÃvaæ jÅva-lokam ÅÓvara÷ karmasu niyuÇkte | na tu svayam eva kart­tvÃdikam utpÃdayatÅty artha÷ ||14||

madhusÆdana÷ : devadattasya svagataiva gatir yathÃ sthitau satyÃæ na bhavati evam Ãtmano 'pi kart­tvaæ kÃrayit­tvam na svagatam eva sat-saænyÃse sati na bhavati, athavÃ nabhasi tala-malinatÃdivad vastu-v­ttyÃ tatra nÃsty eveti sandehÃpohÃyÃha na kart­tvam iti | lokasya dehÃde÷ kart­tvaæ prabhur ÃtmÃ svÃmÅ na s­jati tvaæ kurv iti niyogena tasya kÃrayitÃ na bhavatÅty artha÷ | nÃpi lokasya karmÃïÅpsitatamÃni ghaÂÃdÅni svayaæ s­jati kartÃpi na bhavatÅty artha÷ | nÃpi lokasya karma k­tavatas tat-phala-sambandhaæ s­jati bhojayitÃpi bhoktÃpi na bhavatÅty artha÷ | na samÃna÷ sann ubhau lokÃv anusaæcarati dhyÃyatÅva lelÃyatÅva sadhÅ÷ ity Ãdi Órute÷ | atrÃpi ÓarÅrastho 'pi kaunteya na karoti
na lipyate [GÅtÃ 13.31] ity ukte÷ |

yadi kiæcid api svato na kÃrayati na karoti cÃtmÃ kas tarhi kÃrayan kurvaæÓ ca pravartata iti tatrÃha svabhÃvas tv iti | aj¤ÃnÃtmikÃ daivÅ mÃyÃ prak­ti÷ pravartate ||14||

viÓvanÃtha÷ : nanu ca yadi jÅvasya vastuta÷ kart­tvÃdikaæ naivÃsti, tarhi parameÓvara-s­«Âe jagati sarvatra jÅvasya kart­tva-bhok­tvÃdi-darÓanÃn manye parameÓareïaiva balÃt tasya kart­tvÃdikaæ s­«Âam | tathÃ sati tasmin vai«amya-nairgh­ïye prasakte, tatra na hi nahÅty Ãha na kart­tvam iti | nÃpi tat-kart­tvena karmÃïy api, na ca karma-phalair bhogai÷ saæyogam api, kintu jÅvasya svabhÃvo 'nÃdy-avidyaiva pravartate | taæ jÅvaæ kart­tvÃdy-abhimÃnam Ãrohayitum iti bhÃva÷ ||14||

baladeva÷ : etad dvayaæ Óuddhasya nÃstÅti viÓadayati neti | prabhur dehendriyÃdÅnÃæ svÃmÅ jÅvo lokasya janasya kart­tvaæ na s­jatÅti tvaæ kurv iti kÃrayitÃ na bhavati | nÃpi tasyepsitatamÃni karmÃïi mÃlyÃmbarÃdÅni s­jatÅti svayaæ kartÃpi na bhavati | na ca karma-phalena sukhena du÷khena ca saæyogaæ sambandhaæ s­jatÅti bhojayitÃ bhoktÃ ca na bhavatÅty artha÷ | yady evaæ, tarhi ka÷ kÃrayan kurvaæÓ ca pratÅyate ? tatrÃha svabhÃvas tv iti | anÃdi-prav­ttÃ pradhÃna-vÃsanÃtra svabhÃva-Óabdenokta-prÃdhÃnika-dehÃdimÃn jÅva÷ kÃrayitÃ kartÃ ceti na viviktasya tattvam iti | Óuddhe 'pi kiæcit kart­tvam asty eva pÆrvatra sukhÃsane tattvasyokte÷ bhÃnÃdÃv ivaitad bodhyaæ,
dhÃtv-artha÷ khalu kriyÃ, tan-mukhyatvaæ hi kart­tvam uktam ||14||

__________________________________________________________

BhG 5.15

nÃdatte kasya cit pÃpaæ na caiva suk­taæ vibhu÷ |
aj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnaæ tena muhyanti jantava÷ ||15||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt nÃdatta iti | prayojako 'pi san prabhu÷ kasyacit pÃpaæ suk­taæ ca naivÃdatte na bhajate | tatra hetu÷ - vibhu÷ paripÆrïa÷ | Ãpta-kÃma ity artha÷ | yadi hi svÃrtha-kÃmanayÃ kÃrayet tarhi tathÃ syÃt | na tv etad asti | Ãpta-kÃmasyaivÃcintya-nija-mÃyayÃ tat-tat-pÆrva-karmÃnusÃreïa pravartakatvÃt | 

nanu bhaktÃn anug­hïato 'bhaktÃn nig­hïataÓ ca vai«amyopalambhÃt katham Ãpta-kÃmatvam iti ? ata Ãha aj¤Ãneneti | nigraho 'pi daï¬a-rÆpo 'nugraha eveti | evam aj¤Ãnena sarvatra sama÷ parameÓvara ity evaæbhÆtaæ j¤Ãnam Ãv­tam | tena hetunÃ jantavo jÅvÃ muhyanti | bhagavati vai«amyaæ manyanta ity artha÷ ||15||

madhusÆdana÷ : nanv ÅÓvara÷ kÃrayitÃ jÅva÷ kartÃ, tathÃ ca Óruti÷ - e«a u hy eva sÃdhu karma kÃrayati taæ yam unninÅyate | e«a u evÃsÃdhu karma kÃrayati taæ yam adho ninÅ«ate ity Ãdi÷ | sm­tiÓ ca -

aj¤o jantur anÅÓo 'yam Ãtmana÷ sukha-du÷khayo÷ |
ÅÓvara-prerito gacchet svargaæ vÃÓvabhram eva ca || iti |

tathÃ ca jÅveÓvarayo÷ kart­tva-kÃrayit­tvÃbhyÃæ bhokt­tva-bhojayit­tvÃbhyÃæ ca pÃpa-puïya-lepa-sambhavÃt katham uktaæ svabhÃvas tu pravartata iti tatrÃha nÃdatta iti | paramÃrthata÷ vibhu÷ parameÓvara÷ kasyacit jÅvasya pÃpaæ suk­taæ ca naivÃdatte paramÃrthato jÅvasya kart­tvÃbhÃvÃt parameÓvarasya ca kÃrayit­tvÃbhÃvÃt | kathaæ tarhi Óruti÷ sm­tir loka-vyavahÃraÓ ca tatrÃha aj¤ÃnenÃvaraïa-vik«epÃ-ÓaktimatÃ mÃyÃkhyenÃn­tena tamasÃv­tam ÃcchÃditaæ j¤Ãnaæ jÅveÓvara-jagad-bheda-bhramÃdhi«ÂhÃna-bhÆtaæ nityaæ sva-prakÃÓaæ sac-cid-Ãnanda-rÆpam advitÅyaæ paramÃrtha-satyaæ, tena svarÆpÃvaraïena muhyanti
pramÃt­-prameya-pramÃïa-kart­-karma-karaïa-bhokt­-bhogya-bhogÃkhya-nava-vidha-saæsÃra-rÆpaæ moham atasmiæs tad-avabhÃsa-rÆpaæ vik«epaæ gacchanti jantavo janana-ÓÅlÃ÷ saæsÃriïo vastu-svarÆpÃdarÓina÷ | akartr-abhokt­-paramÃnandÃdvitÅyÃtma-svarÆpÃdarÓana-nibandhano 'yaæ jÅveÓvara-jagad-bheda-bhrama÷ pratÅyamÃno vartate mÆ¬hÃnÃm | tasyÃæ cÃvasthÃyÃæ mÆ¬ha-pratyayÃnuvÃdinyÃv ete Óruti-sm­tÅ vÃstavÃdvaita-bodhi-vÃkya-Óe«a-bhÆte iti na do«a÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ : yasmÃd asÃdhu-sÃdhu-karmaïÃm ÅÓvaro na kÃrayitÃ, tasmÃd eva na tasya pÃpa-puïya-bhÃgitvam ity Ãha nÃdatta iti | nÃdatte na g­hïÃti | kintu tadÅyÃ khalu yÃ Óaktir avidyÃ saiva jÅva-j¤Ãnam Ãv­ïoti ity Ãha aj¤ÃnenÃvidyayÃ | j¤Ãnaæ jÅvasya svÃbhÃvikam | tena hetunÃ ||15||

baladeva÷ : nanu yadi viÓuddhasya jÅvasya tÃd­Óa-karma-kart­tvÃdi nÃstÅti brÆ«e, tarhi kautukÃkrÃnta÷ paramÃtmÃ pradhÃnaæ tad-gale nipÃtya tat-pariïÃma-dehendriyÃdi-matas tasya tad-racitavÃn ity Ãpadyate | yuktaæ caitat | anyathÃ e«a u hy eva sÃdhu karma kÃrayati taæ yam ebhyo lokebhya unninÅ«ate | e«a u evÃsÃdhu karma kÃrayati taæ yam adho ninÅ«ate iti Óruti÷ | 

aj¤o jantur anÅÓo 'yam Ãtmana÷ sukha-du÷khayo÷ |
ÅÓvara-prerito gacchet svargaæ vÃÓv abhram eva ca ||

iti sm­tiÓ ca vyÃkupyet | tathÃ ca pÃpa-puïya-mayÅm avasthÃæ nayati | prayojake tasmin vai«amyÃdikaæ pÃpÃdi-bhÃgitvaæ ca syÃd iti cet tatrÃha nÃdatta iti |

vibhur aparimita-vij¤ÃnÃnando 'nanta-Óakti-pÆrïa÷ svÃnandaika-rasikas tato 'nyatrodÃsÅna÷ paramÃtmÃnÃdi-pradhÃna-vÃsanÃ-nibandhaæ bubhuk«uæ sva-sannidhi-mÃtra-pariïata-pradhÃna-maya-dehÃdimantaæ jÅvaæ tad-vÃsanÃnusÃreïa karmÃïi kÃrayan kasyacij jÅvasya pÃpaæ suk­taæ ca nÃdatte na g­hïÃti | evam uktaæ ÓrÅ-vai«ïave -

yathÃ sannidhi-mÃtreïa gandha÷ k«obhÃya jÃyate |
manaso nopakart­tvÃt tathÃsau parameÓvara÷ || 
sannidhÃnÃd yathÃkÃÓa-kÃlÃdyÃ÷ kÃraïaæ taro÷ |
tathaivÃpariïÃmena viÓvasya bhagavÃn hari÷ || [ViP 1.2.30-1] iti |

audÃsÅnya-mÃtre 'yaæ gandhÃdi-d­«ÂÃnto na tv icchÃyÃ abhÃve tasyÃ÷ | so 'kÃmayata iti ÓrutatvÃt | tarhi jÅvÃs taæ vi«amaæ kuto vadanti, tatrÃha aj¤Ãneneti | anÃdi-tad-vaimukhyenÃj¤Ãnena jÅvÃnÃæ nityam api j¤Ãnam Ãv­taæ tirohitam | tena hetunÃ jantavo jÅvÃ muhyanti | samam api taæ vimÆ¬hÃ vi«amaæ vadanti na vij¤Ã ity artha÷ | Ãha caivaæ sÆtrakÃra÷ - vai«amya-nairgh­ïye na sÃpek«atvÃt tathÃ hi darÓayati [Vs 2.1.35], na karmÃvibhÃgÃd iti cen nÃnÃditvÃt [Vs 2.1.36] iti ||15||

__________________________________________________________

BhG 5.16

j¤Ãnena tu tad aj¤Ãnaæ ye«Ãæ nÃÓitam Ãtmana÷ |
te«Ãm Ãdityavaj j¤Ãnaæ prakÃÓayati tatparam ||16||

ÓrÅdhara÷ : j¤Ãninas tu na muhyantÅty Ãha j¤Ãneneti | bhagavato j¤Ãnena ye«Ãæ tad-vai«amyopalambhakam aj¤Ãnaæ nÃÓitam taj j¤Ãnaæ te«Ãm aj¤Ãnaæ nÃÓayitvÃ tat paraæ paripÆrïam ÅÓvara-svarÆpaæ prakÃÓayati | yathÃdityas tamo nirasya samastaæ vastu-jÃtaæ prakÃÓayati tadvat ||16||

madhusÆdana÷ : tarhi sarve«Ãm andÃdy-aj¤ÃnÃv­tatvÃt kathaæ saæsÃra-niv­tti÷ syÃd ? ata Ãha j¤Ãneneti | tad-Ãvaraïa-vik«epa-Óakti-madanÃdy-anirvÃcyam an­tam anarthavÃta-mÆlam aj¤Ãnam ÃtmÃÓraya-vi«ayam avidyÃ-mÃyÃdi-Óabda-vÃcyam Ãtmano j¤Ãnena gurÆpadi«Âa-vedÃnta-mahÃ-vÃkya-janyena Óravana-manana-nididhyÃsana-paripÃka-nirmalÃnta÷karaïa-v­tti-rÆpeïa nirvikalpaka-sÃk«ÃtkÃreïa Óodhita-tat-tvaæ-padÃrthÃbheda-rÆpa-Óuddha-sac-cid-ÃnandÃkhaï¬aika-rasa-vastu-mÃtra-vi«ayeïa nÃÓitaæ bÃdhitaæ kÃla-traye 'py asad evÃsattayÃ j¤Ãtam adhi«ÂhÃna-caitanya-mÃtratÃæ prÃpitaæ ÓuktÃv iva rajataæ Óukti-j¤Ãnena
Óravana-manana-nididhyÃsanÃdi-sÃdhana-sampannÃnÃæ bhagavad-anug­hÅtÃnÃæ mumuk«ÆïÃæ te«Ãæ taj j¤Ãnaæ kart­ | Ãdityavad yathÃditya÷ svodaya-mÃtreïaiva tamo niravaÓe«aæ nivartayati na tu kaæcit sahÃyam apek«ate tathÃ brahma-j¤Ãnam api Óuddha-sattva-pariïÃmatvÃd vyÃpaka-prakÃÓa-rÆpaæ svotpatti-mÃtreïaiva sahakÃryantara-nirapek«atayÃ sa-kÃryam aj¤Ãnaæ nivartayat param satya-j¤ÃnaÃnantÃnanda-rÆpam ekam evÃdvitÅyaæ paramÃtma-tattvaæ prakÃÓayati praticchÃyÃ-grahaïa-mÃtreïaiva karmatÃm antareïÃbhivyanakti |

atrÃj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnena nÃÓitam ity aj¤ÃnansyÃvaraïatva-j¤Ãna-nÃÓyatvÃbhyÃæ j¤ÃnÃbhÃva-rÆpatvaæ vyÃvartitam | nahy abhÃva÷ kiæcid Ãv­ïoti na vÃ j¤ÃnÃbhÃvo j¤Ãnena nÃÓyate svabhÃvato nÃÓa-rÆpatvÃt tasya | tasmÃd aham aj¤o mÃm anyaæ ca na jÃnÃmÅty Ãdi-sÃk«i-pratyak«a-siddhaæ bhÃva-rÆpam evÃj¤Ãnam iti bhagavato matam | vistaras tv advaita-siddhau dra«Âavya÷ |

ye«Ãm iti bahu-vacanenÃniyamo darÓita÷ | tathÃ ca Óruti÷ - tad yo yo devÃnÃæ pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha r«ÅïÃæ tathÃ manu«yÃïÃæ tad idam apy etarhi ya evaæ vedÃhaæ brahmÃsmÅti sa idaæ sarvaæ bhavati ity Ãdir yad vi«ayaæ yad-ÃÓrayam aj¤Ãnaæ tad-vi«aya-tad-ÃÓraya-pramÃïa-j¤ÃnÃt tan-niv­ttir iti nyÃya-prÃptam aniyamaæ darÓayati | tatrÃj¤Ãna-gatam Ãvaraïaæ dvividham - ekaæ sato 'py asattvÃpÃdakam anyat tu bhÃto 'py abhÃnÃpÃdakam | tatrÃdyaæ parok«Ãparok«a-sÃdhÃraïa-pramÃïa-j¤Ãna-mÃtrÃn nivartate | anumite 'pi vahny-Ãdau parvate vahnir nÃstÅty Ãdi-bhramÃdarÓanÃt | tathÃ
satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahmÃsti iti vÃkyÃt parok«a-niÓcaye 'pi brahma nÃstÅti bhramo nivartata eva | asty eva brahma kintu mama na bhÃtÅty ekaæ bhrama-janakaæ dvitÅyam abhÃnÃvaraïaæ sÃk«ÃtkÃrÃd eva nivartate | sa ca sÃk«ÃtkÃro vedÃnta-vÃkyenaiva janyate nirvikalpaka ity Ãdy advaita-siddhÃv anusandheyam ||16||

viÓvanÃtha÷ : yathÃvidyÃ tasya j¤Ãnam Ãv­ïoti, tathaivÃparÃ tasya vidyÃ-Óaktir avidyÃæ vinÃÓya j¤Ãnaæ prakÃÓayatÅty artha÷ | j¤Ãnena vidyÃ-ÓaktyÃ | aj¤Ãnam avidyÃm | te«Ãæ jÅvÃnÃæ j¤Ãnam eva kart­ Ãdityavad ity-Ãditya-prabhÃ yathÃndhakÃraæ vinÃÓya ghaÂa-paÂÃdikaæ prakÃÓayati, tathaiva vidyayaivÃvidyÃæ vinÃÓya taj-jÅva-ni«Âhaæ j¤Ãnaæ param aprÃk­taæ prakÃÓayati | tena parameÓvaro na kam api badhnÃti, nÃpi kam api mocayati | kintv aj¤Ãna-j¤Ãne prak­ter eva dharma÷ krameïa badhnÃti mocayati ca | kart­tva-bhokt­tva-tat-prayojakatvÃdayor bandhakÃ÷ | anÃsakti-ÓÃntyÃdayo mocakÃÓ ca prak­ter eva dharmÃ÷ | kintu parameÓvarasyÃntaryÃmitva eva prak­tes
te te dharmÃ udbudhyanta ity etad-aæÓenaiva tasya prayojakatvam iti na tasya vai«amya-nairgh­ïye ||16||

baladeva÷ : vij¤Ã na muhyantÅty etad Ãha j¤Ãneneti | sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva [GÅtÃ 4.36] iti | j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi [GÅtÃ 4.37], na hi j¤Ãnena sad­Óaæ [GÅtÃ 4.38] iti cokta-mahimnÃ sad-guru-prasÃda-labdhena sva-parÃtma-vi«ayakena j¤Ãnena ye«Ãæ sat-prasaÇginÃæ tad-vaimukhyam aj¤Ãnaæ nÃÓitaæ pradhvaæsitaæ te«Ãæ taj-j¤Ãnaæ kart­ paraæ prakÃÓayati | dehÃde÷ paraæ jÅvaæ vai«amyÃdi-do«Ãt param ÅÓvaraæ ca bodhayati | Ãdityavat yathÃ ravir udita eva tamo nirasyan yathÃvad vastu pradarÓayati, tathÃ sad-gurÆpadeÓa-labdham Ãtma-j¤Ãnaæ yathÃvad Ãtma-vastv iti | atra vina«ÂÃj¤ÃnÃnÃæ
jÅvÃnÃæ bahutvaæ nigadatÃ pÃrtha-sÃrathinÃ mok«e te«Ãæ tad-darÓitaæ aupÃdhikatvaæ tasya praty uktaæ neme janÃdhipÃ÷ ity upakramoktaæ ca tat sopapattikam abhÆt ||16||

__________________________________________________________

BhG 5.17

tad-buddhayas tad-ÃtmÃnas tan-ni«ÂhÃs tat-parÃyaïÃ÷ |
gacchanty apunar-Ãv­ttiæ j¤Ãna-nirdhÆta-kalma«Ã÷ ||17||

ÓrÅdhara÷ : evaæbhÆteÓvaropÃsakÃnÃæ phalam Ãha tad-buddhaya iti | tasminn eva buddhir niÓcayÃtmikÃ ye«Ãm | tasminn etÃtmÃ mano ye«Ãm | tasminn eva ni«ÂhÃ tÃtparyaæ ye«Ãm | tad eva param ayamam ÃÓrayo ye«Ãm | tataÓ ca tat-prasÃda-labdhenÃtma-j¤Ãnena nirdhÆtaæ nirastaæ kalma«aæ ye«Ãm | te 'punar-Ãv­ttiæ muktiæ yÃnti ||17||

madhusÆdana÷ : j¤Ãnena paramÃtma-tattva-prakÃÓe sati tad-buddhaya iti | tasmin j¤Ãna-prakÃÓite paramÃtma-tattve sac-cid-Ãnanda-ghana eva bÃhya-sarva-vi«aya-parityÃgena sÃdhana-paripÃkÃt paryavasitÃ buddhir anta÷karaïa-v­tti÷ sÃk«ÃtkÃra-lak«aïÃ ye«Ãæ te tad-buddhaya÷ sarvadÃ nirbÅja-samÃdhi-bhÃja ity artha÷ | tat kiæ boddhÃro jÅvÃ boddhavyaæ brahma-tattvam iti boddh­-boddhavya-bhÃvo hi mÃyÃ-vij­mbhito na vÃstavÃbheda-virodhÅti bhÃva÷ |

nanu tad-ÃtmÃna iti viÓe«aïaæ vyartham | avidvad-vyavartakaæ hi vidvad-viÓe«aïam | aj¤Ã api hi vastu-gatyÃ tad-ÃtmÃna iti kathaæ tad-vyÃv­ttir iti cet, na | itarÃtmatva-vyÃv­ttau tÃtparyÃt | aj¤Ã hi anÃtma-bhÆte dehÃdÃv ÃtmÃbhimÃnina iti na tad-ÃtmÃna iti vyapadiÓyante | vij¤Ãs tu niv­tta-dehÃdy-abhimÃnÃ iti virodhi-niv­ttyÃ tad-ÃtmÃna iti vyapadiÓyanta iti yuktaæ viÓe«aïam |

nanu karmÃnu«ÂhÃna-vik«epe sati kathaæ dehÃdy-abhimÃna-niv­ttir iti tatrÃha tan-ni«ÂhÃ iti | tasminn eva brahmaïi sarva-karmÃnu«ÂhÃna-vik«epa-niv­ttyÃ ni«ÂhÃ sthitir ye«Ãæ te tan-ni«ÂhÃ÷ | sarva-karma-saænyÃsena tad-eka-vicÃra-parÃ ity artha÷ | phala-rÃge sati kathaæ tat-sÃdhana-bhÆta-karma-tyÃga iti tatrÃha tat-parÃyaïÃ÷ | tad eva param ayanaæ prÃptavyaæ ye«Ãæ te tat-parÃyaïÃ÷ | sarvato viraktÃ ity artha÷ |

atra tad-buddhaya ity anena sÃk«ÃtkÃra ukta÷ | tad-ÃtmÃna ity anÃtmÃbhimÃ-rÆpa-viparÅta-bhÃva-niv­tti-phalako vedÃnta-vicÃra÷ Óravaïa-manana-paripÃka-rÆpa÷ | tat-parÃyaïÃ ity anena vairÃgya-prakar«aæ ity uttarottarasya pÆrva-pÆrva-hetutvaæ dra«Âavyam | ukta-viÓe«aïÃ yatayo gacchanty apunar-Ãv­ttiæ punar-deha-sambandhÃbhÃva-rÆpÃæ muktiæ prÃpnuvanti | sak­n muktÃnÃm api punar deha-sambandha÷ kuto na syÃd iti tatrÃha j¤Ãna-nirdhÆta-kalma«Ã÷ j¤Ãnena nirdhÆtaæ samÆlam unmÆlitaæ punar-deha-sambandha-kÃraïaæ kalma«aæ puïya-pÃpÃtmakaæ karma ye«Ãæ te tathÃ | j¤ÃnenÃnÃdy-aj¤Ãna-niv­ttyÃ
tat-kÃrya-karma-k«aye tan-mÆlakaæ punar deha-grahaïaæ kathaæ bhaved iti bhÃva÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ : kintu vidyÃ jÅvÃtma-j¤Ãnam eva prakÃÓayati, na tu paramÃtma-j¤Ãnaæ bhaktyÃham ekayÃ grÃhya÷ iti bhagavad-ukte÷ | tasmÃt paramÃtma-j¤ÃnÃrthaæ j¤Ãnibhir api punar viÓe«ato bhakti÷ kÃryÃ ity ata Ãha tad-buddhaya iti | tat-padena pÆrvam upakrÃnto vibhu÷ parÃm­Óyate | tasmin parameÓvara eva buddhir ye«Ãm te tam-manana-parÃ ity artha÷ | tad-ÃtmÃnas tan-manaskÃs tam eva dhyÃyanta ity artha÷ | tan-ni«ÂhÃ÷ j¤Ãnaæ mayi saænyaset iti bhagavad-ukte÷ | dehÃdy-atiriktÃtmma-j¤Ãne 'pi sÃttvike ni«ÂhÃæ parityajya tad-eka-ni«ÂhÃ÷ | tat-parÃyaïÃs tadÅya-Óravaïa-kÅrtana-parÃ÷ | yad vak«yate -


bhaktyÃ mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷ |
tato mÃæ tattvato j¤ÃtvÃ viÓate tad-anantaram || [GÅtÃ 18.55] iti |

j¤Ãna-nirdhÆta-kalma«Ã j¤Ãnena vidyÃyaiva pÆrvam eva dhvasta-samastÃvidyÃ÷ ||17||

baladeva÷ : paramÃtmany avai«amyÃdi-dhyÃyatÃæ phalam Ãha tad iti | tasmiæs tad-avai«amyÃdike guïa-gaïe buddhir niÓcayÃtmikÃ ye«Ãæ te | tad-ÃtmÃnas tasmin nivi«Âa-manasa÷ tan-ni«ÂhÃs tat-tÃtparyavantas tat-parÃyaïÃs tat-samÃÓrayÃ÷ | evam abhyastena tad-vai«amyÃdi-guïa-j¤Ãnena nirdhÆta-kalma«Ã vina«Âa-tad-vaimukhyÃ÷ santa apunar-Ãv­ttiæ muktiæ gacchantÅti ||17||

__________________________________________________________

BhG 5.18

vidyÃ-vinaya-saæpanne brÃhmaïe gavi hastini |
Óuni caiva ÓvapÃke ca paï¬itÃ÷ sama-darÓina÷ ||18||

ÓrÅdhara÷ : kÅd­ÓÃs te j¤Ãnino ye 'punar-Ãv­ttiæ gacchantÅty apek«ÃyÃm Ãha vidyÃ-vinaya-saæpanna iti | vi«ame«v api samaæ brahmaiva dra«Âuæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te paï¬itÃ÷ | j¤Ãnina ity artha÷ | atra vidyÃ-vinayÃbhyÃæ yukte brÃhmaïe ca | Óuno ya÷ pacati tasmin ÓvapÃke ca iti karmaïÃ vai«amyam | gavi hastini Óuni ceti jÃtito vai«amyaæ darÓitam ||18|| 

madhusÆdana÷ : deha-pÃtÃd Ærdhvaæ videha-kaivalya-rÆpaæ j¤Ãna-phalam uktvÃ prÃrabdha-karma-vaÓÃt saty api dehe jÅvan-mukti-rÆpaæ tat-phalam Ãha vidyeti | vidyÃ vedÃrtha-parij¤Ãnaæ brahma-vidyÃ vÃ | vinayo nirahaÇkÃratvam anauddhatyam iti yÃvat | tÃbhyÃæ saæpanne brahma-vidi vinÅte ca brÃhmaïe sÃttvike sarvottame | tathÃ gavi saæskÃra-hÅnÃyÃæ rÃjasyÃæ madhyamÃyÃæ | tathÃ hastini Óuni ÓvapÃke cÃtyanta tÃmase sarvÃdhame 'pi | sattvÃdi-guïais taj-jaiÓ ca saæskÃrair asp­«Âam eva samaæ brahma dra«Âuæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te sama-darÓina÷ | paï¬itÃ j¤Ãnina÷ | yathÃ gaÇgÃ-toye ta¬Ãge surÃyÃæ
mÆtre vÃ pratibimbitasyÃdityasya na tad-guïa-do«a-sambandhas tathÃ brahmaïo 'pi cid-ÃbhÃsa-dvÃrÃ pratibimbitasya nopÃdhi-gata-guïa-do«a-sambandha iti pratisandadhÃnÃ÷ sarvatra sama-d­«Âyaiva rÃga-dve«a-rÃhityena paramÃnanda-sphÆrtyÃ jÅvan-muktim anubhavantÅty artha÷ ||18|| 

viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca guïÃtÅtÃnÃæ te«Ãæ guïa-maye vastu-mÃtra eva tÃratamya-mayaæ viÓe«am ajigh­k«ÆïÃæ sama-buddhir eva syÃd ity Ãha vidyeti | brÃhmaïe gavÅti sÃttvika-jÃtitvÃt | hastini madhyame | Óuni ca ÓvapÃke ceti tÃmas-jÃtitvÃd adhame 'pi tat-tad-viÓe«ÃgrahaïÃt sama-darÓina÷ paï¬itÃ guïÃtÅtÃ÷ | viÓe«Ãgrahaïam eva samaæ guïÃtÅtaæ brahma | tad dra«Âuæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te ||18|| 

baladeva÷ : tÃn stauti vidyeti | tÃd­Óe brÃhmaïe ÓvapÃke ceti karmaïaitau vi«amau gavi hastini Óuni ceti jÃtyaite vi«amÃ÷ | evaæ vi«amatayÃ s­«Âe«u brÃhmaïÃdi«u ye paramÃtmÃnaæ samaæ paÓyanti, ta eva paï¬itÃ÷ | tat-karmÃnusÃriïÅ tena te«Ãæ tathÃ tathÃ s­«Âi÷, na tu rÃga-dve«ÃnusÃriïÅti parjanyavat sarvatra sama÷ paramÃtmeti ||18|| 

__________________________________________________________

BhG 5.19

ihaiva tair jita÷ sargo ye«Ãæ sÃmye sthitaæ mana÷ |
nirdo«aæ hi samaæ brahma tasmÃd brahmaïi te sthitÃ÷ ||19||

ÓrÅdhara÷ : nanu vi«amesu sama-darÓanaæ ni«iddhaæ kurvanto 'pi kathaæ te paï¬itÃ÷ ? yathÃha gautama÷ samÃsam ÃbhyÃæ vi«ama-same pÆjÃta÷ iti | asyÃrtha÷ samÃya pÆjayÃ vi«ame prakÃre k­te sati vi«amÃya ca same prakÃre k­te sati sa pÆjaka iha lokÃt para-lokÃc ca hÅyata iti | tatrÃha ihaiveti | ihaiva jÅvadbhir eva tai÷ | s­jyate iti sarga÷ saæsÃra÷ | jito nirasta÷ | kai÷ ? ye«Ãæ mana÷ sÃmye samatve sthitaæ | tatra hetu÷ -- hi yasmÃd brahma samaæ nirdo«aæ ca tasmÃt te sama-darÓino brahmaïy eva sthitÃ÷
| brahma-bhÃvaæ prÃptÃ ity artha÷ | gautamoktas tu do«o brahma-bhÃva-prÃpte÷ pÆrvam eva | pÆjÃta iti pÆjakÃvasthÃÓravaïÃt ||19|| 

madhusÆdana÷ : nanu sÃttvika-rÃjasa-tÃmase«u svabhÃva-vi«ame«u prÃïi«u samatva-darÓanaæ dharma-ÓÃstra-ni«iddham | tathÃ ca tasyÃnnam abhojyam ity upakramya gautama÷ smarati samÃsam ÃbhyÃæ vi«ama-same pÆjÃta iti | samÃsam ÃbhyÃm iti caturthÅ-dvi-vacanam | vi«ama-sama iti dvandvaikavad bhÃvena saptamy-eka-vacanam | catur-veda-pÃragÃïÃm atyanta-sadÃcÃrÃïÃæ yÃd­Óo vastrÃlaÇkÃrÃnnÃdi-dÃna-pura÷sara÷ pÆjÃ-viÓesa÷ kriyate tat-samÃyaivÃnyasmai caturveda-pÃragÃya sad-ÃcÃrÃya vi«ame tad-apek«ayÃ nyÆne pÆjÃ-prakÃre k­te | tathÃlpa-vedÃnÃæ hÅnÃcÃrÃïÃæ yÃd­Óo hÅna-sÃdhana÷ pÆjÃ-prakÃra÷
kriyate tÃd­ÓÃyaivÃsamÃya pÆrvokta-veda-pÃraga-sad-ÃcÃra-brÃhmaïÃpek«ayÃ hÅnÃya tÃd­Óa-hÅna-pÆjÃdhike mukhya-pÆjÃ-same pÆjÃ-prakÃre k­te, uttamasya hÅnatayÃ hÅnasyottamatayÃ pÆjÃto hetos tasya pÆjayitur annam abhojyaæ bhavatÅty artha÷ | pÆjayitÃ pratipatti-viÓesam akurvan dhanÃd dharmÃc ca hÅyata iti ca do«Ãntaram | yadyapi yatÅnÃæ ni«parigrahÃïÃæ pÃkÃbhÃvÃd dhanÃbhÃvÃc cÃbhojyÃnnatvaæ dhana-hÅnatvaæ ca svata eva vidyate tathÃpi dharma-hÃnir doso bhavaty eva | abhojyÃnnatvaæ cÃÓucitvena pÃptpatty-upalak«aïam | tapo-dhanÃnÃæ ca tapa eva dhanam iti tad-dhÃnir api dÆ«aïaæ bhavaty eveti kathaæ sama-darÓina÷ paï¬itÃ jÅvan-muktÃ iti prÃpte pariharati ihaiveti
| 

tai÷ sama-darÓibhi÷ paï¬itair ihaiva jÅvana-daÓÃyÃm eva jito 'tikrÃnta÷ sarga÷ s­jyata iti vyutpattyÃ dvaita-prapa¤ca÷ | deha-pÃtÃd Ærdhvam atikramitavya iti kim u vaktavyam ? kai÷ ? ye«Ãæ sÃmye sarva-bhÆte«u vi«ame«v api vartamÃnasya brahmaïa÷ sama-bhÃve sthitaæ niÓcalaæ mana÷ | hi yasmÃn nirdo«aæ samaæ sarva-vikÃra-ÓÆnyaæ kÆÂastha-nityam ekaæ ca brahma tasmÃt te brahmaïy eva sthitÃ÷ | 

ayaæ bhÃva÷ | du«Âatvam hi dvedhÃ bhavati adu«ÂasyÃpi du«Âa-sambandhÃt svato du«ÂatvÃd vÃ | yathÃ gaÇgodakasya mÆtra-garta-pÃtÃt | svata eva vÃ yathÃ mÆtrÃde÷ | tatra do«avatsu ÓvapÃkÃdi«u sthitaæ do«air du«yati brahmeti mÆ¬hair vibhÃvyamÃnam api sarva-do«Ãsaæs­«Âam eva brahma vyomavad asaÇgatvÃt | asaÇgo hy ayaæ puru«a÷ |

     sÆryo yathÃ sarva-lokasya cak«ur 
na lipyate cÃk«u«air bÃhya-do«ai÷ |
ekas tathÃ sarva-bhÆtÃntarÃtmÃ
na lipyate loka-du÷khena bÃhya÷ || iti Órute÷ |

nÃpi kÃmÃdi-dharmavattayÃ svata eva kalu«itaæ kÃmÃder anta÷karaïa-dharmatvasya Óruti-sm­ti-siddhatvÃt | tasmÃn nirdo«a-brahma-rÆpÃ yatayo jÅvan-muktÃ abhojyÃnnÃdi-do«a-du«ÂÃÓ ceti vyÃh­tam | sm­tis tv avidvad-g­hastha-vi«ayaiva | tasyÃnna-bhojyam ity upakramÃt | pÆjÃta iti madhye nirdeÓÃt | dhanÃd dharmÃc ca hÅyata ity upasaæhÃrÃc ceti dra«Âavyam ||19||

viÓvanÃtha÷ : sama-d­«Âitvaæ stauti | ihaiva iha loka eva s­jyata iti sarga÷ saæsÃro jita÷ parÃbhÆta÷ ||19||

baladeva÷ : iheti | iha sÃdhana-daÓÃyÃm eva tai÷ sarga÷ saæsÃro jita÷ parÃbhÆta÷ | kai÷ ? ye«Ãæ mana÷ sÃmye 'vai«amyÃkhye brahma-dharme sthitaæ nivi«Âam | kuto brahmÃvi«amam ? tatrÃha nirdo«aæ hÅti | hi yato brahmaïy avai«amyÃdikaæ niÓcikyus tasmÃt prapa¤ce ti«Âhanto 'pi te brahmaïy eva sthitÃ÷ muktis te«Ãæ sulabhety artha÷ ||19||

__________________________________________________________

BhG 5.20

na prah­«yet priyaæ prÃpya nodvijet prÃpya cÃpriyam |
sthira-buddhir asaæmÆ¬ho brahmavid brahmaïi sthita÷ ||20||

ÓrÅdhara÷ : brahma-prÃptasya lak«aïam Ãha na prah­«yed iti | brahma-vid bhÆtvÃ brahmaïy eva ya÷ sthita÷ sa priyaæ prÃpya na prah­«yet prak­«Âa-har«avÃn syÃt | apriyam prÃpya ca nodvijet na vi«ÅdatÅty artha÷ | yata÷ sthira-buddhir sthirÃ niÓcalÃ buddhir yasya | tat kuta÷ ? yato 'saæmÆ¬ho niv­tta-moha÷ ||20||

madhusÆdana÷ : yasmÃn nirdo«aæ samaæ brahma tasmÃt tad-rÆpam ÃtmÃnaæ sÃk«Ãtkurvann Ãha na prah­«yed iti | du÷khe«v anudvigna-manÃ÷ sukhe«u vigata-sp­ha÷ ity atra vyÃkhyÃtaæ pÆrvÃrdham | jÅvan-muktÃnÃæ svÃbhÃvikaæ caritam eva mumuk«ubhi÷ prayatna-pÆrvakam anu«Âheyam iti vadituæ liÇga-pratyayau | advitÅyÃtma-darÓana-ÓÅlasya vyatirikta-priyÃpriya-prÃpty-ayogyÃc ca tan-nimittau har«a-vi«ÃdÃv ity artha÷ | 

advitÅyÃtma-darÓanam eva viv­ïoti - sthira-buddhi÷ sthirÃ niÓcalÃ saænyÃsa-pÆrvaka-vedÃnta-vÃkya-vicÃra-paripÃkeïa sarva-saæÓaya-ÓÆnyatvena nirvicikitsÃ niÓcitÃ brahmaïi buddhir yasya sa tathÃ labdha-Óravaïa-manana-phala iti yÃvat | etÃd­Óasya sarvÃsaæbhÃvanÃ-ÓÆnyatve 'pi viparÅta-bhÃva-pratibandhÃt sÃk«ÃtkÃro nodetÅti nididhyÃsanam Ãha - asaæmÆ¬ha÷ | nididhyÃsanasya vijÃtÅya-pratyayÃnantarita-sajÃtÅya-pratyaya-pravÃhasya paripÃkeïa viparÅta-bhÃvanÃkhya-saæmoha-rahita÷ | tata÷ sarva-pratibandhÃpagamÃd brahmavid brahma-sÃk«ÃtkÃravÃn | tataÓ ca samÃdhi-paripÃkeïa nirdo«e same brahmaïy eva sthito nÃnyatreti brahmaïi sthito jÅvan-mukta÷ sthita-praj¤a ity artha÷ | etÃd­Óasya dvaita-darÓanÃbhÃvÃt
prahar«odvegau na bhavata ity ucitam eva | sÃdhakena tu dvaita-darÓane vidyamÃne 'pi vi«aya-do«a-darÓanÃdinÃ prahar«a-vi«Ãdau tyÃjyÃv ity abhiprÃya÷ ||20||
viÓvanÃtha÷ : evaæ laukika-priyÃpriyÃdi«v api te«Ãæ sÃmyam Ãha na prah­«yed iti | na prah­«yet na prah­«yati | nodvijet nodvijate | sÃdhana-daÓÃyÃm evam abhyased iti vivak«ayÃ vÃ liÇ | asaæmÆ¬ho har«a-ÓokÃdÅnÃm abhimÃna-nibandhanatvena saæmoha-mÃtratvÃt ||20||

baladeva÷ : brahmaïi sthitasya lak«aïam Ãha neti | vartamÃne dehe sthita÷ prÃrabdhÃk­«Âaæ priyam apriyaæ ca prÃpya na prah­«yen na codvijet | kuta÷ ? sthirÃ svÃtmani buddhir yasya sa÷ | asaæmÆ¬ho 'nityena dehena nityam ÃtmÃnam ekÅk­tya mohaæ na labdha÷ | brahmavit tÃd­Óaæ brahmÃnubhavan | evaælak«aïo brahmaïi sthito bodhya÷ ||20||

__________________________________________________________

BhG 5.21

bÃhya-sparÓe«v asaktÃtmÃ vindaty Ãtmani yat sukham |
sa brahma-yoga-yuktÃtmÃ sukham ak«ayam aÓnute ||21||

ÓrÅdhara÷ : moha-niv­ttyÃ buddhi-sthairye hetum Ãha bÃhya-sparÓe«v iti | indriyai÷ sp­Óyanta iti sparÓÃ vi«ayÃ÷ | bÃhyendriya-vi«aye«v asaktÃtmÃnÃsakta-citta÷ | Ãtmani anta÷-karaïe yad upaÓamÃtmakaæ sÃttvikaæ sukham tad vindati labhate | sa copaÓamaæ sukhaæ labdhvÃ brahmaïi yogena samÃdhinÃ yuktas tadaikyaæ prÃpta ÃtmÃ yasya so 'k«ayaæ sukham aÓnute prÃpnoti ||21||

madhusÆdana÷ : nanu bÃhya-vi«aya-prÅter aneka-janmÃnubhÆtatvenÃtipracalatvÃt tad-Ãsakta-cittasya katham alaukike brahmaïi d­«Âa-sarva-sukha-rahite sthiti÷ syÃt | paramÃnanda-rÆpatvÃd iti cet, na | tad-ÃnandasyÃnanubhÆta-caratvena citta-sthiti-hetutvÃbhÃvÃt | tad uktaæ vÃrttike -

     apy Ãnanda÷ Óruta÷ sÃk«Ãn mÃnenÃvi«ayÅk­ta÷ |
     d­«ÂÃnandÃbhilÃ«aæ sa na mandÅkartum apy alam || iti |

tatrÃha bÃhyeti | indriyai÷ sp­Óyanta iti sparÓÃ÷ ÓabdÃdaya÷ | te ca bÃhyÃ anÃtma-dharmatvÃt | te«v asaktÃtmÃnÃsakta-cittas t­«ïÃ-ÓÆnyatayÃ virakta÷ sann Ãtmani anta÷-karaïa eva bÃhya-vi«aya-nirapek«aæ yad upaÓamÃtmakaæ sukhaæ tad vindati labhate nirmala-sattva-v­ttyÃ | tad uktaæ bhÃrate -

     yac ca kÃma-sukhaæ loke yac ca divyaæ mahat sukham |
     t­«ïÃk«aya-sukhasyaite nÃrhata÷ «o¬aÓÅæ kalÃm || iti |

athavÃ pratyag-Ãtmani tvaæ-padÃrthe yat sukhaæ svarÆpa-bhÆtaæ su«uptÃv anubhÆyamÃnaæ bÃhya-vi«ayÃsakti-pratibandhÃd alambhamÃnaæ tad eva tad-abhÃvÃl labhate |

na kevalaæ tvaæ-padÃrtha-sukham eva labhate kintu tat-padÃrthaikyÃnubhavena pÆrïa-sukham apÅty Ãha sa t­«ïÃ-ÓÆnyo brahmaïi paramÃtmani yoga÷ samÃdhis tena yuktas tasmin vyÃp­ta ÃtmÃnta÷-karaïaæ yasya sa brahma-yoga-yuktÃtmÃ | athavÃ brahmaïi tat-padÃrthe yogena vÃkyÃrthÃnubhava-rÆpeïa samÃdhinÃ yukta aikyaæ prÃpta ÃtmÃ tvaæ-padÃrtha-svarÆpaæ yasya sa tathÃ | sukham ak«ayam anantaæ sva-svarÆpa-bhÆtam aÓnute vyÃpnoti sukhÃnubhava-rÆpa eva sarvadÃ bhavatÅty artha÷ | nitye 'pi vastuny avidyÃniv­tty-abhiprÃyeïa dhÃtv-artha-yoga aupacÃrika÷ | tasmÃd Ãtmany ak«aya-sukhÃnubhavÃrthÅ san bÃhya-vi«aya-prÅte÷ k«aïikÃyÃ mahÃ-narakÃnubandhinyÃ÷
sakÃÓÃd indriyÃïi nivartayet tÃvataiva ca brahmaïi sthitir bhavatÅty abhiprÃya÷ ||21||

viÓvanÃtha÷ : sa ca bÃhya-sparÓe«u vi«aya-sukhe«v asaktÃtmÃ anÃsakta-manÃ÷ | tatra hetur Ãtmani jÅvÃtmani paramÃtmÃnaæ vindati sati prÃpte yat sukhaæ tad ak«ayaæ sukham | sa evÃÓnute prÃpnoti, na hi nirantaram am­tÃsvÃdine m­ttikÃ rocata iti bhÃva÷ ||21||

baladeva÷ : paurvauttaryeïa sva-parÃtmÃnÃv anubhavatÅty Ãha bÃhyeti | bÃhya-sparÓe«u ÓabdÃdi-vi«ayÃnubhave«u asaktÃtmÃ san yadÃtmani sva-svarÆpe 'nubhÆyamÃne sukham tadÃdau vindati, tad uttaraæ brahmaïi paramÃtmani yoga÷ samÃdhis tad-yuktÃtmÃ san yad ak«ayaæ mahad-anubhava-lak«aïaæ sukham tad aÓnute labhate ||21||

__________________________________________________________

BhG 5.22

ye hi saæsparÓajÃ bhogÃ du÷kha-yonaya eva te |
Ãdy-anta-vanta÷ kaunteya na te«u ramate budha÷ ||22||

ÓrÅdhara÷ : nanu priya-vi«aya-bhogÃnÃm api niv­tte÷ kathaæ mok«a÷ puru«Ãrtha÷ syÃt | tatrÃha ye hÅti | saæsparÓÃ vi«ayÃs tebhyo jÃtÃ ye bhogÃ÷ sukhÃni | te hi vartamÃna-kÃle 'pi spardhÃsÆyÃdi-vyÃptatvÃd du÷khasyaiva yonaya÷ kÃraïa-bhÆtÃ÷ | tathÃdimanto 'ntavantaÓ ca | ato vivekÅ te«u na ramate ||22||

madhusÆdana÷ : nanu bÃhya-vi«aya-prÅti-niv­ttÃv Ãtmany ak«aya-sukhÃnubhavas tasmiæÓ ca sati tat-prasÃdÃd eva bÃhya-vi«aya-prÅti-niv­ttir itÅtaretarÃÓraya-vaÓÃn naikam api sidhyed ity ÃÓaÇkya vi«aya-do«a-darÓanÃbhyÃsenaiva tat-prÅti-niv­ttir bhavatÅti parihÃram Ãha ye hÅti | hi yasmÃd ye saæsparÓajÃ vi«ayendriya-sambandha-jÃ bhogÃ÷ k«udra-sukha-lavÃnubhavÃ iha vÃ paratra vÃ rÃga-dve«Ãdi-vyÃptatvena du÷kha-yonaya eva te | te sarve 'pi brahma-loka-paryantaæ du÷kha-hetava eva | tad uktaæ vi«ïu-purÃïe -

     yÃvata÷ kurute jantu÷ saæbandhÃn manasa÷ priyÃn |
     tÃvanto 'sya nisvanyante h­daye Óoka-ÓaÇkava÷ || iti |

etÃd­ÓÃ aË(CAP) na sthirÃ÷ kintu Ãdy-anta-vanta÷ | Ãdir vi«ayendriya-saæyogo 'ntaÓ ca tad-viyoga evaæ tau vidyete ye«Ãæ te pÆrvÃparayor asattvÃn madhye svapnavad ÃvirbhÆtÃ÷ k«aïikÃ mithyÃ-bhÆtÃ÷ | tad uktaæ gau¬apÃdÃcÃryai÷ - ÃdÃv ante ca yat tv asti vartamÃne 'pi tat tathÃ iti |

yasmÃd evaæ tasmÃt te«u budho vivekÅ na ramate pratikÆla-vedanÅyatvÃc ca prÅtim anubhavati | tad uktaæ bhagavatÃ pata¤jalinÃ pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khair guïa-v­tti-virodhÃc ca du÷kham eva sarvaæ vivekina÷ [YogS 2.15] iti | sarvam api vi«aya-sukhaæ d­«Âam ÃnuÓravikaæ ca du÷kham eva pratikÆla-vedanÅyatvÃt | vivekina÷ parij¤Ãta-kleÓÃdi-svarÆpasya na tv avivekina÷ | ak«i-pÃtra-kalpo hi vidvÃn atyalpa-du÷kha-leÓenÃpy udvijate yathorïa-tantur atisukumÃro 'py ak«i-pÃtre nyasta÷ sparÓena du÷khayati netare«v aÇge«u tadvad vivekina eva madhu-vi«a-saæp­ktÃnna-bhojanavat
sarvam api bhoga-sÃdhanaæ kÃla-traye 'pi kleÓÃnubiddhatvÃd du÷khaæ na mÆ¬hasya bahuvidha-du÷kha-sahi«ïor ity artha÷ | tatra pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khair iti bhÆta-vartamÃna-bhavi«yt-kÃle 'pi du÷khÃnubiddhatvÃd aupÃdhikaæ du÷khatvaæ vi«aya-sukhasyoktaæ, guïa-v­tti-virodhÃc cety anena svarÆpato 'pi du÷khatvam | tatra pariïÃmaÓ ca tÃpaÓ ca saæskÃraÓ ca ta eva du÷khÃni tair ity artha÷ | itthaæ-bhÆta-lak«aïe t­tÅyÃ | tathÃ hi - rÃgÃnubiddha eva sarvo 'pi sukhÃnubhava÷ | na hi tatra na rajyati tena sukhÅ ceti sambhavati | rÃga eva ca pÆrvam udbhÆta÷ san vi«aya-prÃptyÃ
sukha-rÆpeïa pariïamate | tasya ca pratik«aïaæ vardhamÃnatvena sva-vi«ayÃprÃpti-nibandhana-du÷khasyÃparihÃryatvÃd du÷kha-rÆpataiva | yÃ hi bhoge«v indriyÃïÃm upaÓÃnti÷ parit­ptatvÃt tat sukham | yÃ laulyÃd anupaÓÃntis tad du÷kham | na cendriyÃïÃæ bhogÃbhyÃsena vait­«ïyaæ kartuæ Óakyam | yato bhogÃbhyÃsam anu vivardhante rÃgÃ÷ kauÓalÃni cendriyÃïÃæ | sm­tiÓ ca -

     na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃm upabhogena ÓÃmyati |
     havi«Ã k­«ïa-vartmaiva bhÆya evÃbhivardhate || iti |

tasmÃd du÷khÃtmaka-rÃga-pariïÃmatvÃd vi«aya-sukham api du÷kham eva kÃrya-kÃraïayor abhedÃd iti pariïÃma-du÷khatvam |

tathÃ sukhÃnubhava-kÃle tat-pratikÆlÃni du÷kha-sÃdhanÃni dve«Âi | nÃnupahatya bhÆtÃny upabhoga÷ sambhavatÅti bhÆtÃni ca hinasti | dve«aÓ ca sarvÃïi du÷kha-sÃdhanÃni me mÃ bhÆvann iti saÇkalpa-viÓe«a÷ | na ca tÃni sarvÃïi kaÓcid api parihartuæ Óaknoti | ata÷ sukhÃnubhava-kÃle 'pi tat-paripanthinaæ prati dve«asya sarvadaivÃvasthitatvÃt tÃpa-du÷khaæ du«parihÃram eva | tÃpo hi dve«a÷ | evaæ du÷kha-sÃdhanÃni parihartum aÓakto muhyati ceti moha-du÷khatÃpi vyÃkhyeyÃ | tathÃ coktaæ yoga-bhÃ«ya-kÃrai÷ - sarvasya dve«ÃnubiddhaÓ cetanÃcetana-sÃdhanÃdhÅnas tÃpÃnubhava iti
| tatrÃsti dve«aja÷ karmÃÓaya÷ | sukha-sÃdhanÃni ca prÃrthayamÃna÷ kÃyena vÃcÃ manasÃ ca parispandate | tata÷ param anug­ïÃty upahanti ceti parÃnuraha-pÅ¬ÃbhyÃæ dharmÃdharmÃv upacinoti | na karmÃÓayo lobhÃn mohÃc ca bhavati ity e«Ã tÃpa-du÷khatocyate | tathÃ vartamÃna÷ sukhÃnubhava÷ sva-vinÃÓa-kÃle saæskÃram Ãdhatte | sa ca sukha-smaraïaæ, tac ca rÃgaæ, sa ca mana÷-kÃya-vacana-ce«ÂÃæ, sÃ ca puïyÃpuïya-karmÃÓayau, tau ca janmÃdÅti saæskÃra-du÷khatÃ | evaæ tÃpa-mohayor api saæskÃrau vyÃkhyeyau |

evaæ kÃla-traye 'pi du÷khÃnuvedhÃd vi«aya-sukhaæ du÷kham evety uktvÃ svarÆpato 'pi du÷khatÃm Ãha guïa-v­tti-virodhÃc ca | guïÃ÷ sattva-rajas-tamÃæsi sukha-du÷kha-mohÃtmakÃ÷ paraspara-viruddha-svabhÃvÃ api taila-varty-agnaya iva dÅpaæ puru«a-bhogopayuktatvena try-Ãtmakam ekaæ kÃryam Ãrabhante tatraikasya prÃdhÃnye dvayor guïa-bhÃvÃt pradhÃna-mÃtra-vyapadeÓena sÃttvikaæ rÃjasaæ tÃmasam iti triguïam api kÃryam ekena guïena vyapadiÓyate | tatra sukhopabhoga-rÆpo 'pi pratyaya udbhÆta-sattva-kÃryatve 'py anudbhÆta-rajas-tama÷-kÃryatvÃt triguïÃtmaka eva | tathÃ ca sukhÃtmakatvavad du÷khÃtmakatvaæ vi«ÃdÃtmakatvaæ
ca tasya dhruvam iti du÷kham eva sarvaæ vivekina÷ | na caitÃd­Óo 'pi pratyaya÷ sthira÷ | yasmÃc calaæ ca guïa-v­ttam iti k«ipra-pariïÃmi cittam uktam |

nanv eka÷ pratyaya÷ kathaæ paraspara-viruddha-sukha-du÷kha-mohatvÃny ekadÃ pratipadyata iti cet, na | udbhÆtÃnudbhÆtayor virodhÃbhÃvÃt | sama-v­ttikÃnÃm eva hi guïÃnÃæ yugapad virodho na vi«ama-v­ttikÃnÃm | yathÃ dharma-j¤Ãna-vairÃgyaiÓvaryÃïi labdha-v­ttikÃni labdha-v­ttikair evÃdharmÃj¤ÃnÃvairÃgyÃnaiÓvaryai÷ saha virudhyante na tu svarÆpa-sadbhi÷ | pradhÃnasya pradhÃnena saha virodho na tu durbaleneti hi nyÃya÷ | evaæ sattva-rajas-tamÃæsy api parasparaæ prÃdhÃnya-mÃtraæ yugapan na sahante na tu sad-bhÃvam api |

etena pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khe«v api rÃga-dve«a-mohÃnÃæ yugapat sad-bhÃvo vyÃkhyÃta÷ prasupta-tanu-vicchinnodÃra-rÆpeïa kleÓÃnÃæ catur-avasthatvÃt | tathÃ hi - avidyÃsmitÃ-rÃga-dve«ÃbhiniveÓÃ÷ pa¤ca-kleÓÃ÷ | avidyÃ k«etram uttare«Ãæ prasupta-tanu-vicchinnodÃrÃïÃm | anityÃÓuci-du÷khÃnÃtmasu nitya-Óuci-sukhÃtma-khyÃtir avidyÃ | d­g-darÓana-Óaktyor ekÃtmataivÃsmitÃ | sukhanuÓayÅ rÃga÷ | du÷khÃnuÓayÅ dve«a÷ | svarasa-vÃhÅ vidu«o 'pi tathÃrÆ¬ho 'bhiniveÓa÷ | te pratiprasava-heyÃ÷ sÆk«mÃ÷ | dhyÃna-heyÃs tad-v­ttaya÷ | kleÓa-mÆla÷
karmÃÓayo d­«ÂÃd­«Âa-janma-vedanÅya÷ | sati mÆle tad-vipÃko jÃtyÃyur bhogÃ÷ [YogS 2.3-13] iti pÃta¤jalÃni sÆtrÃïi | tatrÃtasmiæs tad-buddhir viparyayo mithyÃ-j¤Ãnam avidyeti paryÃyÃ÷ | tasyÃ viÓe«a÷ saæsÃra-nidÃnam | tatrÃnitye nitya-buddhir yathÃ - dhruvÃ p­thivÅ dhruvÃ sa-candra-tÃrakÃ dyaur am­tÃ divaukasa iti | aÓucau parama-bÅbhatse kÃye Óuci-buddhir yathÃ naveva ÓaÓÃÇkalekhÃ kamanÅyeyaæ kanyÃ madhv-am­tÃvayava-nirmiteva candraæ bhittvÃ ni÷s­teva j¤Ãyate nÅlotpala-patrÃyatÃk«Å hÃvagarbhÃbhyÃæ locanÃbhyÃæ jÅva-lokam ÃÓvÃsayatÅveti kasya kena sambandha÷ |

     sthÃnÃd bÅjÃd upa«ÂambhÃn 
ni«yandÃn nidhanÃd api |
     kÃyam Ãdheya-ÓaucatvÃt 
paï¬itÃ hy aÓuciæ vidu÷ || iti ca vaiyÃsaki-Óloka÷ |

etenÃpuïye puïya-pratyayo 'narthe cÃrtha-pratyayo vyÃkhyÃta÷ | du÷khe sukha-khyÃtir udÃh­tÃ pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khair guïa-v­tti-virodhÃc ca du÷kham eva sarvaæ vivekina iti | anÃtmany Ãtma-khyÃtir yathÃ ÓarÅre manu«yo 'ham ity Ãdi÷ | iyaæ cÃvidyÃ sarva-kleÓa-mÆla-bhÆtÃ tama ity ucyate | buddhi-puru«ayor abhedÃbhimÃno 'smitÃ moha÷ | sÃdhana-rahitasyÃpi sarvaæ sukha-jÃtÅyaæ me bhÆyÃd iti viparyaya-viÓe«o rÃga÷ | sa eva mahÃ-moha÷ | du÷kha-sÃdhane vidyamÃne 'pi kim api du÷kham me mÃ bhÆd iti viparyaya-viÓe«o dve«a÷ | sa tÃmisra÷ | Ãyur-abhÃve 'py etai÷ ÓarÅrendriyÃdibhir
anityair api viyogo me mÃ bhÆd ity Ãvidvad-aÇganÃ-bÃlaæ svÃbhÃvika÷ sarva-prÃïi-sÃdhÃraïo maraïa-trÃsa-rÆpo viparyaya-viÓe«o 'bhiniveÓa÷ | so 'ndha-tÃmisra÷ | tad uktaæ purÃïe-

     tamo moho mahÃ-mohas tÃmisro hy andha-saæj¤ita÷ |
     avidyÃ pa¤ca-parvai«Ã prÃdurbhÆtÃ mahÃtmana÷ || iti |

ete ca kleÓÃÓ catur avasthÃ bhavanti | tatrÃsato 'nutpatter anabhivyakta-rÆpeïÃvasthÃnaæ suptÃvasthÃ | abhivyaktasyÃpi saha-kÃrya-lÃbhÃt kÃryÃjanakatvaæ tanv-avasthÃ | abhivyaktasya janita-kÃryasyÃpi kenacid balavatÃbhibhavo vicchedÃvasthÃ | abhivyaktasya prÃpta-sahakÃri-sampatter apratibandhena sva-kÃrya-karatvam udÃrÃvasthÃ | etÃd­g avasthÃ-catu«Âaya-viÓi«ÂÃnÃm asmitÃdÅnÃæ caturïÃæ viparyaya-rÆpÃïÃæ kleÓÃnÃm avidyaiva sÃmÃnya-rÆpÃ k«etraæ prasava-bhÆmi÷ | sarve«Ãm api viparyaya-rÆpatvasya darÓitatvÃt | tenÃvidyÃ-niv­ttyaiva kleÓÃnÃæ niv­ttir ity artha÷ | te ca kleÓÃ÷ prasuptÃ yathÃ prak­ti-lÅnÃnÃæ, tanava÷ pratipak«a-bhÃvanayÃ tanÆk­tÃ yathÃ yoginÃm
| ta ubhaye 'pi sÆk«mÃ÷ pratiprasavena mano-nirodhenaiva nirbÅja-samÃdhinÃ heyÃ÷ | ye tu sÆk«ma-v­ttayas tat-kÃrya-bhÆtÃ÷ sthÆlÃ vicchinnÃ udÃhÃrÃÓ ca vicchidya vicchidya tena tenÃtmanÃ puna÷ prÃdurbhavantÅti vicchinnÃ÷ | yathÃ rÃga-kÃle krodho vidyamÃno 'pi na prÃdurbhÆta iti vicchinna ucyate | evam ekasyÃæ striyÃæ caitro rakta iti nÃnyÃsu virakta÷ kintv ekasyÃæ rÃgo labdha-v­ttir anyÃsu ca bhavi«yad-v­ttir iti sa tadÃ vicchinna ucyate, ye yadÃ vi«aye«u labdha-v­ttayas te tadÃ sarvÃtmanÃ prÃdurbhÆtÃ udÃrÃ ucyante, ta ubhaye 'py atisthÆlatvÃc chuddha-sattva-bhavena bhagavad-dhyÃnena heyÃ na mano-niodham apek«ante | nirodha-heyÃs tu sÆk«mÃ eva | tathÃ ca
pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khe«u prasupta-tanu-vicchinna-rÆpeïa sarve kleÓÃ÷ sarvadÃ santi | udÃratÃ tu kadÃcit kasyacid iti viÓe«a÷ | ete ca bÃdhanÃ-lak«aïaæ du÷kham upajanayanta÷ kleÓa-Óabda-vÃcyÃ bhavanti | yata÷ karmÃÓayo dharmÃdharmÃkhya÷ kleÓa-mÆlaka eva | sati ca mÆla-bhÆte kleÓe tasya karmÃÓayasya vipÃka÷ phalaæ janmÃyur bhogaÓ ceti | sa ca karmÃÓaya iha paratra ca sva-vipÃkÃrambhakatvena d­«ÂÃd­«Âa-janma-vedanÅya÷ | evaæ kleÓa-santatir ghaÂÅ-yantravad aniÓam Ãvartate | ata÷ samÅcÅnam uktaæ ye hi saæsparÓajÃ bhogÃ du÷kha-yonaya eva te Ãdyantavanta iti | du÷kha-yonitvaæ
pariïÃmÃdibhir guïa-v­tti-virodhÃc ca Ãdyantavattvaæ guïa-v­ttasya calatvÃd iti yoga-mate vyÃkhyÃ |

aupani«adÃnÃæ tu anÃdi bhÃva-rÆpam aj¤Ãnam avidyÃ | ahaækÃra-dharmy-adhyÃso 'smitÃ | rÃga-dve«ÃbhiniveÓÃs tad-v­tti-viÓe«Ã ity avidyÃ-mÆlatvÃt sarve 'py avidyÃtmakatvena mithyÃ-bhÆtÃ rajju-bhujaÇgÃdhyÃsavan mithyÃtve 'pi du÷kha-yonaya÷ svapnÃdivad d­«Âi-s­«Âi-mÃtratvenÃdyantavantaÓ ceti budho 'dhi«ÂhÃna-sÃk«ÃtkÃreïa niv­tta-bhramas te«u na ramate, m­ga-t­«ïikÃ-svarÆpa-j¤ÃnavÃn iva tatrodakÃrthÅ na pravartate | na saæsÃre sukhasya gandha-mÃtram apy astÅti buddhvÃ tata÷ sarvÃïÅndriyÃïi nivartayed ity artha÷ ||22||

viÓvanÃtha÷ : vivekavÃn eva vastuto vi«aya-sukhenaiva sajjatÅty Ãha ye hÅti ||22||

baladeva÷ : ad­«ÂÃk­«Âe«u vi«aya-bhoge«v anityatva-viniÓcayÃn na sajjatÅty Ãha ye hÅti | saæsparÓajÃ vi«aya-janyÃ bhogÃ÷ sukhÃni | sphuÂam anyat ||22||

__________________________________________________________

BhG 5.23

ÓaknotÅhaiva ya÷ so¬huæ prÃk ÓarÅra-vimok«aïÃt |
kÃma-krodhodbhavaæ vegaæ sa yukta÷ sa sukhÅ nara÷ ||23||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃn mok«a eva parama÷ puru«Ãrtha÷ | tasya ca kÃma-krodha-vego 'tipratipak«a÷ | atas tat-sahana-samartha eva mok«a-bhÃg ity Ãha ÓaknotÅti | kÃmÃt kordhÃc codbhavati yo vego mano-netrÃdi-k«obhÃdi-lak«aïa÷ | tam ihaiva tad-uttara-samaya eva yo nara÷ so¬huæ pratiroddhuæ Óaknoti, tad api na k«aïa-mÃtram | kintu ÓarÅra-vimok«aïÃt prÃk, yÃvad-deha-pÃtam ity artha÷ | ya evaæbhÆta÷ sa eva yukta÷ samÃhita÷ sukhÅ ca bhavati | nÃnya÷ | yad vÃ maraïÃd Ærdhvaæ vilapantÅbhir yuvatÅbhir ÃliÇgyamÃno 'pi putrÃdibhir dahyamÃno 'pi yathÃ prÃïa-ÓÆnya÷
kÃma-krodha-vegaæ sahate tathÃ maraïÃt prÃg api jÅvann eva ya÷ sahate sa eva yukta÷ sukhÅ cety artha÷ | tad uktaæ vaÓi«Âhena -

     prÃïe gate yathÃ deha÷ sukhaæ du÷khaæ na vindati |
     tathÃ cet prÃïa-yukto 'pi sa kaivalyÃÓrayo bhavet || iti ||23||

madhusÆdana÷ : sarvÃnartha-prÃpti-hetur durnivÃro 'yaæ Óreyo-mÃrga-pratipak«a÷ ka«Âatamo do«o mahatÃ yatnena mumuk«uïÃ nivÃraïÅya iti yatnÃdhikya-vidhÃnÃya punar Ãha ÓaknotÅti | Ãtmano 'nukÆle«u sukha-hetu«u d­ÓyamÃne«u smaryamÃïe«u vÃ tad-guïÃnusandhÃnÃbhyÃsena yo raty-Ãtmako gardho 'bhilÃ«as t­«ïÃ lobha÷ sa kÃma÷ | strÅ-puæsayo÷ paraspara-vyatikarÃbhilÃ«e tv atyanta-nirÆ¬ha÷ kÃma-Óabda÷ | etad-abhilÃ«eïa kÃma÷ krodhas tathÃ lobha ity atra dhana-t­«ïÃ lobha÷ strÅ-vyatikara-t­«ïÃ kÃma iti kÃma-lobhau p­thag uktau | iha tu
t­«ïÃ-sÃmÃnyÃbhiprÃyeïa kÃma-Óabda÷ prayukta iti lobha÷ p­thaÇ nokta÷ | evam Ãtmana÷ pratikÆle«u du÷kha-hetu«u d­ÓyamÃne«u ÓrÆyamÃïe«u vÃ tad-do«ÃnusandhÃnÃbhyÃsena ya÷prajvalanÃtmako dve«o manyu÷ sa krodha÷ | tayor utkaÂÃvasthÃ loka-veda-virodha-pratisandhÃna-pratibandhakatayÃ loka-veda-viruddha-prav­tty-unmukhatva-rÆpÃ nadÅ-vega-sÃmyena vega ity ucyate | yathÃ hi nadyÃ vego var«Ãsv atiprabalatayÃ loka-veda-virodha-pratisandhÃnenÃnicchantam api garte pÃtayitvÃ majjayati cÃdho nayati ca, tathÃ kÃma-krodhayor vego vi«ayÃbhidhyÃnÃbhyÃsena var«Ã-kÃla-sthÃnÅyenÃtiprabalo loka-veda-virodha-pratisandhÃnenÃnicchantam api
vi«aya-garte pÃtayitvÃ saæsÃra-samudre majjayati cÃdho mahÃ-narakÃn nayati ceti vega-pada-prayogeïa sÆcitam | etac cÃtha kena prayukto 'yam ity atra niv­ttam |

tam etÃd­Óaæ kÃma-krodhodbhavaæ vegam anta÷karaïa-prak«obha-rÆpaæ stambha-svedÃdy-aneka-bÃhya-vikÃra-liÇgam Ã-ÓarÅra-vimok«aïÃc charÅra-vimok«aïa-paryantam aneka-nimitta-vaÓÃt sarvadÃ sambhÃvyamÃnatvenÃvisrambhaïÅyam antar utpanna-do«a-darÓanÃbhyÃsajena vaÓÅkÃra-saæj¤aka-vairÃgyeïa so¬huæ tad-anurÆpa-kÃryÃsampÃdanenÃnarthakaæ kartuæ Óaknoti samartho bhavati, sa eva yukto yogÅ, sa eva sukhÅ, sa eva nara÷ pumÃn puru«Ãrtha-sampÃdanÃt | tad-itaras tv ÃhÃra-nidrÃ-bhaya-maithunÃdi-paÓu-dharma-mÃtra-ratatvena manu«yÃkÃra÷ paÓur eveti bhÃva÷ |

Ã-ÓarÅra-vimok«aïÃd ity atrÃnyad vyÃkhyÃnam - yathÃ maraïÃd Ærdhvaæ vilapantÅbhir yuvatÅbhir ÃliÇgyamÃno 'pi putrÃdibhir dahyamÃno 'pi prÃïa-ÓÆnyatvÃt kÃma-krodha-vegaæ sahate, tathÃ maraïÃt prÃg api jÅvann eva ya÷ sahate sa yukta ity Ãdi | atra yadi maraïavaj jÅvane 'pi kÃma-krodhÃnutpatti-mÃtraæ brÆyÃt tadaitad yujyate | yathoktaæ vaÓi«Âhena -

     prÃïe gate yathÃ deha÷ sukhaæ du÷khaæ na vindati |
     tathÃ cet prÃïa-yukto 'pi sa kaivalyÃÓrame vaset || iti |

iha tÆpannayo÷ kÃma-krodhayor vega-sahane prastute tayor anutpatti-mÃtraæ na dÃr«ÂÃnta iti kim atinirbandhena ||23||

viÓvanÃtha÷ : saæsÃra-sindhau patito 'py e«a eva yogÅ e«a eva sukhÅty Ãha ÓaknotÅti ||23||

baladeva÷ : ÓaknotÅhaiva ya÷ so¬huæ prÃk ÓarÅra-vimok«aïÃt | kÃma-krodhodbhavaæ vegaæ sa yukta÷ sa sukhÅ nara÷ ||23||


__________________________________________________________

BhG 5.24

yo 'nta÷-sukho 'ntarÃrÃmas tathÃntar-jyotir eva ya÷ |
sa yogÅ brahma-nirvÃïaæ brahma-bhÆto 'dhigacchati ||24||

ÓrÅdhara : na kevalaæ kÃma-krodha-vega-saæharaïa-mÃtreïa mok«aæ prÃpnoti | api tu yo 'nta÷-sukha iti | antarÃtmany eva sukhaæ yasya | na vi«aye«u | antar evÃrÃma ÃkrÅ¬Ã yasya na bahi÷ | antar eva jyotir d­«Âir yasya | na gÅta-n­tyÃdi«u | sa evaæ brahmaïi bhÆta÷ sthita÷ san brahmaïi nirvÃïaæ layam adhigacchati prÃpnoti ||24||

madhusÆdana÷ : kÃma-krodha-vega-sahana-mÃtreïaiva mucyante iti na, kintu yo 'ntar iti | 
antar-bÃhya-vi«aya-nirapek«am eva svarÆpa-bhÆtaæ sukhaæ yasya so 'nta÷-sukho bÃhya-vi«aya-janita-sukha-ÓÆnya ity artha÷ | kuto bÃhya-sukhÃbhÃvas tatrÃha antar Ãtmany eva na tu stry-Ãdi-vi«aye bÃhya-sukha-sÃdhana ÃrÃma Ãramaïaæ krÅ¬Ã yasya so 'ntar-ÃrÃmas tyakta-sarva-parigrahatvena bÃhya-sukha-sÃdhana-ÓÆnya ity artha÷ | 

nanu tyakta-sarva-parigrahasyÃpi yater yad­cchopanatai÷ kokilÃdi-madhura-Óabda-Óravaïa-manda-pavana-sparÓana-candrodaya-mayÆra-n­tyÃdi-darÓanÃti-madhura-ÓÅtala-gaÇgodaka-pÃna-ketakÅ-kusuma-saurabhÃdy-avaghrÃïÃdibhir grÃmyai÷ sukhotpatti-sambhavÃt kathaæ bÃhya-sukha-tat-sÃdhana-ÓÆnyatvam iti tatrÃha tathÃntar-jyotir eva ya÷ | yathÃntar eva sukhaæ na bÃhyair vi«ayais tathÃntar evÃtmani jyotir vij¤Ãnaæ na bÃhyair indriyair yasya so 'ntar-jyoti÷ ÓrotrÃdi-janya-ÓabdÃdi-vi«aya-vij¤Ãna-rahita÷ | eva-kÃro viÓe«aïa-traye 'pi sambadhyate | samÃdhi-kÃle ÓabdÃdi-pratibhÃsÃbhÃvÃd vyutthÃna-kÃle tat-pratibhÃse 'pi mithyÃtva-niÓcayÃn na bÃhya-vi«ayais tasya sukhotpatti-sambhava ity artha÷ |

ya evaæ yathokta-viÓe«aïa-sampanna÷ sa yogÅ samÃhito brahma-nirvÃïaæ brahma paramÃnanda-rÆpaæ kalpita-dvaitopaÓama-rÆpatvena nirvÃïaæ tad eva, kalpita-bhÃvasyÃdhi«ÂhÃnÃtmakatvÃt | avidyÃvaraïa-niv­ttyÃdhigacchati nitya-prÃptam eva prÃpnoti | yata÷ sarvadaiva brahma-bhÆto nÃnya÷ | brahmaiva san brahmÃpy eti iti Órute÷ | avasthiter iti kÃÓa-k­tsna÷ iti nyÃyÃc ca ||24||

viÓvanÃtha - yas tu saæsÃrÃtÅtas tasya tu brahmÃnubhava eva sukham ity Ãha ya iti | antarÃtmany eva sukhaæ yasya sa÷ | yato 'ntarÃtmany eva ramate, ato 'ntarÃtmany eva jyotir d­«Âir yasya sa÷ ||24||

baladeva - yat prÅtyÃ taæ so¬huæ Óaktas tad Ãha yo 'ntar iti | antarvartinÃnubhÆtenÃtmanÃ sukhaæ yasya sa÷, tenaivÃrÃma÷ krÅ¬Ã yasya sa÷ | tasminn eva jyotir d­«Âir yasya sa÷ | Åd­Óo yogÅ ni«kÃma-karmÅ brahma-bhÆto labdha-Óuddha-jaiva-svarÆpo brahmÃdhigacchati paramÃtmÃnaæ labhate | nirvÃïaæ mok«a-rÆpaæ tenaiva tal-lÃbhÃt ||24||

__________________________________________________________

BhG 5.25

labhante brahma-nirvÃïam ­«aya÷ k«Åïa-kalma«Ã÷ |
chinna-dvaidhÃ yatÃtmÃna÷ sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ ||25||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca labhanta iti | ­«aya÷ samyag-darÓina÷ | k«Åïaæ kalma«aæ ye«Ãm | sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ hite ratÃ÷ k­palava÷ | te brahma-nirvÃïaæ mok«aæ labhante ||25||

madhusÆdana÷ : mukti-hetor j¤Ãnasya sÃdhanÃntarÃïi viv­ïvann Ãha labhanta iti | prathamaæ yaj¤Ãdibhi÷ k«Åïa-kalma«Ã÷ | tato 'nta÷karaïa-ÓuddhayÃ ­«aya÷ sÆk«ma-vastu-vivecana-samarthÃ÷ saænyÃsina÷ | tata÷ ÓravaïÃdi-paripÃkeïa cchinna-dvaidhÃ niv­tta-sarva-saæÓayÃ÷ | tato nididhyÃsana-paripÃkeïa saæyatÃtmÃna÷ paramÃtmany evaikÃgra-cittÃ÷ | etÃd­ÓÃÓ ca dvaitÃdarÓitvena sarva-bhÆta-hite ratÃ hiæsÃ-ÓÆnyÃ brahma-vido brahma-nirvÃïaæ labhante |

     yasmin sarvÃïi bhÆtÃni ÃtmaivÃbhÆd vijÃnata÷ |
     tatra ko moha÷ ka÷ Óoka ekatvam anupaÓyata÷ || iti Órute÷ |

bahu-vacanam, tad yo devÃnÃæ ity Ãdi-Óruty-uktÃniyama-pradarÓanÃrtham ||25||

viÓvanÃtha÷ : evaæ bahava eva sÃdhana-siddhÃ bhavantÅty Ãha labhanta iti ||25||

baladeva÷ : evaæ sÃdhana-siddhÃ bahava bhavantÅty Ãha labhanta iti | ­«ayas tattva-dra«ÂÃra÷ | chinna-dvaidhÃ vina«Â-saæÓayÃ÷ | sphuÂam anyat ||25||


__________________________________________________________

BhG 5.26

kÃma-krodha-viyuktÃnÃæ yatÅnÃæ yata-cetasÃm |
abhito brahma-nirvÃïaæ vartate viditÃtmanÃm ||26||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca kÃmety Ãdi | kÃma-krodhÃbhyÃæ viyuktÃnÃm | yatÅnÃæ saænyÃsinÃm | saæyata-cittÃnÃæ j¤ÃtÃtma-tattvÃnÃm abhita ubhayato jÅvatÃæ m­tÃnÃæ ca | na dehÃnta eva te«Ãæ brahmaïi laya÷, api tu jÅvatÃm api vartata ity artha÷ ||26||

madhusÆdana÷ : pÆrvaæ kÃma-krodhayor utpannayor api vega÷ so¬havya ity uktam adhunÃ tu tayor utpatti-pratibandha eva kartavya ity Ãha kÃmeti | kÃma-krodhayor viyogas tad-anutpattir eva tad-yuktÃnÃæ kÃma-krodha-viyuktÃnÃm | ataeva yata-cetasÃæ saæyata-cittÃnÃæ yatÅnÃæ yatna-ÓÅlÃnÃæ saænyÃsinÃæ viditÃtmanÃæ sÃk«Ãt-k­ta-paramÃtmanÃm abhita ubhayato jÅvatÃæ m­tÃnÃæ ca te«Ãæ brahma-nirvÃïaæ mok«o vartate nityatvÃt, na tu bhavi«yati sÃdhyatvÃbhÃvÃt ||26||

viÓvanÃtha÷ : j¤Ãtas tvaæ-padÃrtha-nÃma-prÃpta-paramÃtma-j¤ÃnÃnÃæ kiyatÃ kÃlena brahma-nirvÃïa-sukhaæ syÃd ity apek«ÃyÃm Ãha kÃmeti | yata-cetasÃm uparata-manasÃæ k«Åïa-liÇga-ÓarÅrÃïÃm iti yÃvat, abhita÷ sarvato-bhÃvenaiva vartata eveti brahma-nirvÃïe tasya naivÃtivilambam iti bhÃva÷ ||26||

baladeva÷ : Åd­ÓÃn paramÃtmÃpy anuvartata ity Ãha kÃmeti | yatÅnÃæ prayatnavatÃæ tÃn abhito brahma vartata ity artha÷ | yad uktaæ -

     darÓana-dhyÃna-saæsparÓair matsya-kÆrma-vihaÇgamÃ÷ |
     svÃny apatyÃni pu«ïanti tathÃham api padmaja || iti ||26||

__________________________________________________________

BhG 5.27-28

sparÓÃn k­tvÃ bahir bÃhyÃæÓ cak«uÓ caivÃntare bhruvo÷ |
prÃïÃpÃnau samau k­tvÃ nÃsÃbhyantara-cÃriïau ||27||
yatendriya-mano-buddhir munir mok«a-parÃyaïa÷ |
vigatecchÃ-bhaya-krodho ya÷ sadÃ mukta eva sa÷ ||28||

ÓrÅdhara÷ : sa yogÅ brahma-nirvÃïam ity Ãdi«u yogÅ mok«am avÃpnotÅty uktam | tam eva yogaæ saÇk«epeïÃha sparÓÃn iti dvÃbhyÃm | bÃhyÃ eva sparÓÃ rÆpa-rasÃdayo vi«ayÃÓ cintitÃ÷ santo 'nta÷ praviÓanti | tÃæs tac-cintÃ-tyÃgena bahir eva k­tvÃ | cak«ur bhruvor antare bhrÆ-madhya eva k­tvÃtyantaæ netrayor nimÅlane hi nidrayÃ mano lÅyate | unmÅlane ca bahi÷ prasarati | tad-ubhaya-do«a-parihÃrÃrtham ardha-nimÅlanena bhrÆ-madhye d­«Âiæ nidhÃyety artha÷ | ucchvÃsa-ni÷ÓvÃsa-rÆpeïa nÃsikayor abhyantare carantau prÃïÃpÃnÃv ÆrdhvÃdho-gati-rodhena samau k­tvÃ, kumbhakaæ k­tvety artha÷ | yad vÃ prÃïo 'yaæ yathÃ na
bhair niryÃti yathÃ cÃpÃno 'ntar na praviÓati, kintu nÃsÃ-madhya eva dvÃv api yathÃ caratas tathÃ mandÃbhyÃm ucchvÃsa-ni÷ÓvÃsÃbhyÃæ samau k­tveti ||27||

yateti | anenopÃyena yatÃ÷ saæyatÃ indriya-mano-buddhayo yasya | mok«a eva param ayanaæ prÃpyaæ yasya | ataeva vigatÃ icchÃ-bhaya-krodhÃ yasya | evaæbhÆto yo muni÷ sa sadÃ jÅvann api mukta evety artha÷ ||27-28||

madhusÆdana÷ : pÆrvam ÅÓvarÃrpita-sarva-bhÃvasya karma-yogenÃnta÷-karaïa-Óuddhis tata÷ sarva-karma-saænyÃsas tata÷ ÓravaïÃdi-parasya tattva-j¤Ãnaæ mok«a-sÃdhanam udetÅty uktam | adhunÃ sa yogÅ brahma-nirvÃïam ity atra sÆcitaæ dhyÃna-yogaæ samyag-darÓana-syÃntaraÇga-sÃdhanaæ vistareïa vaktuæ sÆtra-sthÃnÅyÃæs trÅn ÓlokÃn Ãha bhagavÃn | ete«Ãm eva v­tti-sthÃnÅya÷ k­tsna÷ «a«Âho 'dhyÃyo bhavi«yati | tatrÃpi dvÃbhyÃæ saÇk«epeïa yoga ucyate | t­tÅyena tu tat-phalaæ paramÃtma-j¤Ãnam iti viveka÷ |

sparÓÃn ÓabdÃdÅn bÃhyÃn bahir bhavÃn api ÓrotrÃdi-dvÃrÃ tat-tad-ÃkÃrÃnta÷-karaïa-v­ttibhir anta÷-pravi«ÂÃn punar bahir eva k­tvÃ para-vairÃgya-vaÓena tat-tad-ÃkÃrÃæ v­ttim anutpÃdyety artha÷ | yady eta ÃntarÃ bhaveyus tadopÃya-sahasreïÃpi bahir na syu÷ svabhÃva-bhaÇga-prasaÇgÃt | bÃhyÃnÃæ tu rÃga-vaÓÃd anta÷-pravi«ÂÃnÃæ vairÃgyeïa bahir gamanaæ sambhavatÅti vadituæ bÃhyÃn iti viÓe«aïam | tad anena vairÃgyam uktvÃbhyÃsam Ãha cak«uÓ caivÃntare bhruvo÷ k­tvety anu«ajyate | atyanta-nimÅlane hi nidrÃkhyÃ layÃtmikÃ v­ttir ekÃ bhavet | prasÃreïa tu pramÃïa-viparyaya-viveka-vikalpa-sm­tayaÓ catasro vik«epÃtmikÃ v­ttayo bhaveyu÷ | pa¤cÃpi
tu v­ttayo niroddhavyÃ iti ardha-nimÅlanena bhrÆ-madhye cak«u«o nidhÃnam | tathÃ prÃïÃpÃnau samau tulyÃv ÆrdhvÃdho-gati-vicchedena nÃsÃbhyantara-cÃriïau kumbhakeïa k­tvÃ, anenopÃyena yatÃ÷ saæyatÃ indriya-mano-buddhayo yasya sa tathÃ | mok«a-parÃyaïa÷ sarva-vi«aya-virakto munir manana-ÓÅlo bhavet | vigatecchÃ-bhaya-krodha iti vÅrta-rÃga-bhaya-krodha ity atra vyÃkhyÃtam | etÃd­Óo ya÷ saænyÃsÅ sadÃ bhavati mukta eva sa÷ | na tu tasya mok«a÷ kartavyo 'sti | athavÃ ya etÃd­Óa÷ sa sadÃ jÅvann api mukta eva ||27-28||

viÓvanÃtha÷ : tad evam ÅÓvarÃrpita-ni«kÃma-karma-yogenÃnta÷-karaïa-Óuddhi÷ | tato j¤Ãnaæ tvaæ-padÃrtha-vi«ayakam | tatas tat-padÃrtha-j¤ÃnÃrthaæ bhakti÷ | tad-uttha-j¤Ãnena guïÃtÅtena brahmÃnubhava ity uktam | idÃnÅæ ni«kÃma-karma-yogena ÓuddhÃnta÷karaïasyÃ«ÂÃÇga-yogaæ brahmÃnubhava-sÃdhanaæ j¤Ãna-yogÃd apy utk­«Âatvena «a«ÂhÃdhyÃye vaktuæ tat-sÆtra-rÆpaæ Óloka-trayam Ãha sparÓÃn iti | bÃhyÃ eva Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandhÃ÷ sparÓa-Óabda-vÃcyÃ÷ | manasi praviÓya ye vartante tÃn, tasmÃn manasa÷ sakÃÓÃd bahi«k­tya vi«ayebhyo
mana÷ pratyÃh­tyety artha÷ | cak«u«Å ca bhruvor antare madhye kÂvÃ netrayo÷ sampÆrïa-nimÅlane nidrayÃ mano lÅyata unmÅlanena bahi÷ prasarati | tad-ubhaya-do«a-parihÃrÃrtham ardha-nimÅlanena bhrÆ-madhye d­«Âiæ nidhÃyocchvÃsa-niÓvÃsa-rÆpeïa nÃsikayor abhyantare carantau prÃïÃpÃnÃv ÆrdhvÃdho-gati-nirodhena samau k­tvÃ | yatÃ vaÓÅk­tÃ indriyÃdayo yena sa÷ ||27-28||

baladeva÷ : atha karmaïÃ ni«kÃmeïa viÓuddha-manÃ÷ samuditÃtma-j¤Ãnas tad-darÓanÃya samÃdhiæ kuryÃd iti sÃÇgaæ yogaæ sÆcayann Ãha sparÓÃn iti | sparÓÃ ÓabdÃdayo vi«ayÃs te bÃhyÃ eva sm­tÃ÷ santo manasi praviÓanti | tÃæs tat-sm­ti-parityÃgena bahi«k­tya vi«ayebhyo mana÷ pratyÃh­tyety artha÷ | bhruvor antare madhye cak«uÓ ca kÂvÃ netrayo÷ saænimÅlane nidrayÃ manaso laya÷ | pronmÅlane ca bahis tasya prasÃra÷ syÃt | tad-ubhaya-viniv­ttaye 'rdha-nimÅlanena bhrÆ-madhye d­«Âiæ nidhÃyety artha÷ | tathÃ nÃsÃbhyantara-cÃriïau prÃïÃpÃnÃv ÆrdhvÃdho-gati-nirodhena samau tulyau k­tvÃ kumbhayitvety artha÷
| etenopÃyena yatÃ ÃtmÃvalokanÃya sthÃpitÃ indriyÃdayo yena sa÷ | munir Ãtma-manana-ÓÅla÷ | mok«a-parÃyaïo mok«aika-prayojana÷ | ato vigatecchÃdi÷ | Åd­Óo ya÷ sarvadÃ phala-kÃlavat sÃdhana-kÃle 'pi mukta eva ||27-28||

__________________________________________________________

BhG 5.29

bhoktÃraæ yaj¤a-tapasÃæ sarva-loka-maheÓvaram |
suh­daæ sarva-bhÆtÃnÃæ j¤ÃtvÃ mÃæ ÓÃntim ­cchati ||29||

ÓrÅdhara÷ : nanv evam indriyÃdi-saæyamana-mÃtreïa kathaæ mukti÷ syÃt ? na tan-mÃtreïa, kintu j¤Ãna-dvÃreïety Ãha bhoktÃram iti | yaj¤ÃnÃæ tapasÃæ caiva mama bhaktai÷ samarpitÃnÃæ yad­cchayÃ bhoktÃraæ pÃlakam iti vÃ | sarve«Ãæ lokÃnÃæ mahÃntam ÅÓvaram | sarva-bhÆtÃnÃæ suh­daæ nirapek«opakÃriïam | antaryÃmiïaæ mÃæ j¤ÃtvÃ mat-prasÃdena ÓÃntiæ mok«am ­cchati prÃpnoti ||29||

vikalpa-ÓaÇkÃpohena yenaivaæ sÃÇkhya-yogayo÷ |
samuccaya÷ krameïokta÷ sarvaj¤aæ naumi taæ harim ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
saænyÃsa-yogo nÃma pa¤camo 'dhyÃya÷ 
||5||

madhusÆdana÷ : evaæ yoga-yukta÷ kiæ j¤ÃtvÃ mucyata iti tadÃha bhoktÃram iti | sarve«Ãæ yaj¤ÃnÃæ tapasÃæ ca kart­-rÆpeïa devatÃ-rÆpeïa ca bhoktÃraæ bhoga-kartÃraæ pÃlakam iti vÃ | bhuja pÃlanÃbhyavahÃrayo÷ iti dhÃtu÷ | sarve«Ãæ lokÃnÃæ mahÃntam ÅÓvaraæ hiraïyagarbhÃdÅnÃm api niyantÃram | sarve«Ãæ prÃïinÃæ suh­daæ pratyupakÃra-nirapek«atayopakÃriïaæ sarvÃntgaryÃmiïaæ sarva-bhÃsakaæ paripÆrïa-sac-cid-Ãnanadaika-rasaæ paramÃrtha-satyaæ sarvÃtmÃnaæ nÃrÃyaïaæ mÃæ j¤ÃtvÃtmatvena
sÃk«Ãtk­tya ÓÃntiæ sarva-saæsÃroparatiæ muktim ­cchati prÃpnotÅty artha÷ | tvÃæ paÓyann api kathaæ nÃhaæ mukta ity ÃÓaÇkyÃnirÃkaraïÃya viÓe«aïÃni | ukta-rÆpeïaiva mama j¤Ãnaæ mukti-kÃraïam iti bhÃva÷ ||29||

aneka-sÃdhanÃbhyÃsa-ni«pannaæ hariïeritam |
sva-svarÆpa-parij¤Ãnaæ sarve«Ãæ mukti-sÃdhanam ||5||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm sva-svarÆpa-parij¤Ãnaæ nÃma 
pa¤camo 'dhyÃya÷ ||5||

viÓvanÃtha÷ : evambhÆtasya yogino 'pi j¤Ãnina iva bhakty-utthena paramÃtma-j¤Ãnenaiva mok«a ity Ãha bhoktÃram iti | yaj¤ÃnÃæ karmi-k­tÃnÃæ tapasÃæ ca j¤Ãni-k­tÃnÃæ bhoktÃraæ pÃlayitÃram iti karmiïÃæ j¤ÃninÃæ copÃsyam | sarva-lokÃnÃæ maheÓvaraæ mahÃ-niyantÃram antaryÃminaæ yoginÃm upÃsyam | sarva-bhÆtÃnÃæ suh­daæ k­payÃ sva-bhakta-dvÃrÃ sva-bhakty-upadeÓena hita-kÃriïam iti bhaktÃnÃm upÃsyaæ mÃæ j¤Ãtveti sattva-guïa-maya-j¤Ãnena nirguïasya mamÃnubhavÃsambhavÃt bhaktyÃham ekayÃ grÃhya÷ iti mad-ukte÷ | nirguïayÃ bhaktyaiva yogÅ svopÃsyaæ paramÃtmÃnaæ mÃm aparok«Ãnubhava-gocarÅk­tya
ÓÃntiæ mok«am ­cchati prÃpnoti ||29||

ni«kÃma-karmaïÃ j¤ÃnÅ yogÅ cÃtra vimucyate |
j¤ÃtvÃtma-paramÃtmÃnÃv ity adhyÃyÃrtha Årita÷ ||
iti sÃrÃrtha-darÓinyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsu pa¤camo 'dhyÃya÷ saægata÷ saÇgata÷ satÃm ||5||

baladeva÷ : evaæ samÃdhi-stha÷ k­ta-svÃtmÃvalokana÷ paramÃtmÃnam upÃsyam ucyata ity Ãha bhoktÃram iti | yaj¤ÃnÃæ tapasÃæ ca bhoktÃraæ pÃlakam | sarve«Ãæ lokÃnÃæ vidhi-rudrÃdÅnÃm api maheÓvaram | tam ÅÓvarÃïÃæ paramaæ maheÓvaraæ [ÁvetU 6.7] ity Ãdi ÓravaïÃt | sarva-bhÆtÃnÃæ suh­daæ nirapek«opakÃrakam | Åd­Óaæ mÃæ j¤ÃtvÃ svÃrÃdhyatayÃnubhÆya ÓÃntiæ saæsÃra-niv­ttim ­cchati labhate | sarveÓvarasya suh­daÓ ca samÃrÃdhanaæ khalu sukhÃvahaæ sukha-sÃdhanam iti ||29||

ni«kÃma-karmaïÃ yoga-Óiraskena vimucyate |
sa-ni«Âho j¤Ãna-garbheïety e«a pa¤cama-nirïaya÷ ||
iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye pa¤camo 'dhyÃya÷ 
||5||


pa¤camo 'dhyÃya÷ sannyÃsa-yoga÷ 



**********************************************************


Bhagavadgita 6

BhG 6.1

anÃÓrita÷ karma-phalaæ kÃryaæ karma karoti ya÷ |
sa saænyÃsÅ ca yogÅ ca na niragnir na cÃkriya÷ ||1||

ÓrÅdhara÷ :
citte Óuddhe 'pi na dhyÃnaæ vinÃ saænyÃsa-mÃtrata÷ |
mukti÷ syÃd iti «a«Âhe 'smin dhyÃna-yogo vitanvate ||

pÆrvÃdhyÃye saæk«epeïoktaæ yogaæ prapa¤cayituæ «a«ÂhÃdhyÃyÃrambha÷ | tatra tÃvat sarva-karmÃïi manasÃ saænyasya [GÅtÃ 5.13] ity Ãrabhya saænyÃsa-pÆrvikÃyÃ j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃs tÃtparyenÃbhidhÃnÃd du÷kha-rÆpatvÃc ca karmaïa÷ sahasÃ saænyÃsÃtiprasaÇgaæ prÃptaæ vÃrayituæ saænyÃsÃd api Óre«Âhatvena karma-yogaæ stauti anÃÓrita iti dvÃbhyÃm | karma-phalam anÃÓrito 'napek«amÃïa÷ sann avaÓya-kÃryatayÃ vihitaæ karma ya÷ karoti, sa eva saænyÃsÅ yogÅ ca na tu niragnir agni-sÃdhye«ÂÃkhya-karma-tyÃgÅ | na cÃkriyo 'nagni-sÃdhya-pÆrtÃkhya-karma-tyÃgÅ ||1||

madhusÆdana÷ :
yoga-sÆtraæ tribhi÷ Ólokai÷ pa¤camÃnte yad Åritam |
«a«Âhas tv Ãrabhyate 'dhyÃyas tad-vyÃkhyÃnÃya vistarÃt ||

tatra sarva-karma-tyÃgena yogaæ vidhÃsyaæs tyÃjyatvena hÅnatvam ÃÓaÇkya karma-yogaæ stauti anÃÓrita iti dvÃbhyÃm | karmaïÃæ phalam ÃÓrito 'napek«amÃïa÷ phalÃbhisaædhi-rahita÷ san kÃryaæ kartavyatayÃ ÓÃstreïa vihitaæ nityam agnihotrÃdi karma karoti ya÷ sa karmy api san saænyÃsÅ ca yogÅ ceti stÆyate | 

sannyÃso hi thyÃga÷ | citta-gata-vik«epÃbhÃvaÓ ca yoga÷ | tau cÃsya vidyete phala-tyÃgÃt phala-t­«ïÃ-rÆpa-citta-vik«epÃbhÃvÃc ca | karma-phala-t­«ïÃ-tyÃga evÃtra gauïyÃ v­ttyÃ saænyÃsa-yoga-ÓabdÃbhyÃm abhidhÅyate sakÃmÃnapek«ya prÃÓastya-kathanÃya | avaÓyambhÃvinau hi ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃtur mukhyau saænyÃsa-yogau | tasmÃd ayaæ yadyapi na niragnir agni-sÃdhya-Órauta-karma-tyÃgÅ na bhavati, na cÃkriyo 'gni-nirapek«a-smÃrta-kriyÃ-tyÃgÅ ca na bhavati | tathÃpi saænyÃsÅ yogÅ ceti mantavya÷ |

athavÃ na niragnir na cÃkriya÷ saænyÃsÅ yogÅ ceti mantavya÷ | kintu sÃgni÷ sakriyaÓ ca ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃyÅ saænyÃsÅ yogÅ ceti mantavya iti stÆyate | apaÓavo vÃ anye go-aÓvebhya÷ paÓavo go-aÓvÃn ity atreva praÓaæsÃ-lak«aïayÃ na¤-anvayopapatti÷ | atra cÃkriya ity anenaiva sarva-karma-saænyÃsini labdhe niragnir iti vyarthaæ syÃd ity agni-Óabdena sarvÃïi karmÃïy upalak«ya niragnir iti saænyÃsÅ kriyÃ-Óabdena citta-v­ttÅr upalak«yÃkriya iti niruddha-citta-v­ttir yogÅ ca kathyate | tena na niragni÷ saænyÃsÅ mantavyo na cÃkriyo yogÅ mantavya iti yathÃ-saÇkhyam ubhaya-vyatireko darÓanÅya÷ | evaæ sati na¤-dvayam apy upapannam
iti dra«Âavyam ||1||

viÓvanÃtha÷ :
«a«Âhe«u yogino yoga-prakÃra-vijitÃtmana÷ |
manasaÓ ca¤calasyÃpi naiÓcalyopÃya ucyate ||

a«ÂÃÇga-yogÃbhyÃse prav­ttenÃpi citta-Óodhakaæ ni«kÃma-karma na tyÃjyam ity Ãha karma-phalam ÃÓrito 'napek«amÃïa÷ kÃryam avaÓya-kartavyatvena ÓÃstra-vihitaæ karma ya÷ karoti, sa eva karma-phala-saænyÃsÃt saænyÃsÅ, sa eva vi«aya-bhoge«u cittÃbhÃvÃd yogÅ cocyate | na ca niragnir agnihotrÃdi-karma-mÃtra-tyÃgavÃn eva sannyÃsy ucyate | na cÃkriyo na daihika-ce«ÂÃ-ÓÆnyo 'rdha-nimÅlita-netra eva yogÅ cocyate ||1||

baladeva÷ :
«a«Âhe yoga-vidhi÷ karma-Óuddhasya vijitÃtmana÷ |
sthairyopÃyaÓ ca manaso 'sthirasyÃpÅti kÅrtyate ||

proktaæ karma-yogam a«ÂÃÇga-yoga-Óiraskam upadek«yann Ãdau tau tad-upÃyatvÃt taæ karma-yogam stauti bhagavÃn anÃÓrita iti dvÃbhyÃm | karma-phalam paÓv-anna-putra-svargÃdi-kÃmanÃÓrito 'nicchan kÃryam avaÓya-kartavyatayÃ vihitaæ karma ya÷ karoti, sa saænyÃsÅ j¤Ãna-yoga-ni«Âha÷, yogÅ cÃ«ÂÃÇga-yoga-ni«Âha÷ sa eva | karma-yogenaiva tayo÷ siddhir iti bhÃva÷ | na niragnir agnihotrÃdi-karma-tyÃgÅ yati-veÓa÷ sannyÃsÅ na cÃkriya÷ ÓarÅra-karma-tyÃgÅ ardha-mudrita-netro yogÅ | atra yogam a«ÂÃÇgaæ cikÅr«ÆïÃæ sahasÃ karma na tyÃjyam iti matam ||1||

__________________________________________________________

BhG 6.2

yaæ saænyÃsam iti prÃhur yogaæ taæ viddhi pÃï¬ava |
na hy asaænyasta-saækalpo yogÅ bhavati kaÓcana ||2||

ÓrÅdhara÷ : kuta ity apek«ÃyÃæ karma-yogasyaiva saænyÃsatvaæ pratipÃdayann Ãha yam iti | saænyÃsam iti prÃhu÷ prakar«eïa Óre«ÂhatvenÃhu÷ | nyÃsa evÃty arecayat ity Ãdi Órute÷ | kevalÃt phala-saænyasanÃd dhetor yogam eva taæ jÃnÅhi | kuta ity apek«ÃyÃm iti Óabdokto hetur yoge 'py astÅty Ãha na hÅti | na saænyasta÷ phala-saækalpo yena sa karma-ni«Âho j¤Ãna-ni«Âho vÃ kaÓcid api na hi yogÅ bhavati | ata÷ phala-saÇkalpa-tyÃga-sÃmyÃt saænyÃsÅ ca phala-saÇkalpa-tyÃgÃd eva citta-vik«epÃbhÃvÃd yogÅ ca bhavaty eva sa ity artha÷ ||2||

madhusÆdana÷ : asaænyÃse 'pi saænyÃsa-Óabda-prayoge nimitta-bhÆtaæ guïa-yogaæ darÓayitum Ãha yaæ saænyÃsam iti | yaæ sarva-karma-tat-phala-parityÃgaæ saænyÃsam iti prÃhu÷ Órutaya÷ nyÃsa evÃty arecayat, brÃhmaïÃ÷ puatrai«aïÃyÃÓ ca vittai«aïÃyÃÓ ca lokai«aïÃyÃÓ ca vyutthÃyÃtha bhik«Ã-caryaæ caranti ity ÃdyÃ÷ | yogaæ phala-t­«ïÃ-kart­tvÃbhimÃnayo÷ parityÃgena vihita-karmÃnu«ÂhÃnaæ taæ saænyÃsaæ viddhi he pÃï¬ava | abrahma-dattaæ brahma-dattam ity Ãha taæ vayaæ manyÃmahe
brahma-datta-sad­Óo 'yam iti nyÃyÃt para-Óabda÷ paratra prayujyamÃna÷ sÃd­Óyaæ bodhayati gauïyÃ v­ttyÃ tad-bhÃvÃropeïa vÃ | prak­te tu kiæ sÃd­Óyam ? iti tad Ãha nahÅti | hi yasmÃd asaænyasta-saækalpo 'tyakta-phala-saÇkalpa÷ kaÓcana kaÓcid api yogÅ na bhavati | api tu sarvo yogÅ tyakta-phala-saÇkalpa eva bhavatÅti phala-tyÃga-sÃmyÃt t­«ïÃ-rÆpa-vitta-v­tti-nirodha-sÃmyÃc ca gauïyÃ v­ttyÃ karmy eva saænyÃsÅ ca yogÅ ca bhavatÅty artha÷ | tathÃ hi - yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] pramÃïa-viparyaya-vikalpa-nidrÃ-sm­taya [YogaS 1.6] iti v­ttaya÷ pa¤ca-vidhÃ÷ | tatra pratyak«ÃnumÃna-ÓÃstropamÃnÃrthÃpatty-abhÃvÃkhyÃni pramÃïÃni «a¬ iti vaidikÃ÷ | pratyak«ÃnumÃnÃgamÃ÷
pramÃïÃni [YogaS 1.7] trÅïÅti yogÃ÷ | antarbhÃva-bahir-bhÃvÃbhyÃæ saÇkoca-vikÃsau dra«Âavyau | ataeva tÃrkikÃdÅnÃæ mata-bhedÃ÷ | viparyayo mithyÃ-j¤Ãnam tasya pa¤ca bhedÃ avidyÃsmitÃ-rÃga-dve«ÃbhiniveÓa÷ [YogaS 2.3] ta eva ca kleÓÃ÷ | Óabda-j¤ÃnÃnupÃtÅ vastu-ÓÆnyo vikalpa÷ [YogaS 1.9] pramÃ-bhrama-vilak«aïo 'sad-artha-vyavahÃra÷ ÓaÓa-vi«Ãïam asat-puru«asya catanyam ity Ãdi÷ | abhÃva-pratyayÃlambanÃ v­ttir nidrÃ [YogaS 1.10] na tu j¤ÃnÃdy-abhÃva-mÃtram ity artha÷ | anubhÆta-vi«ayÃsaæpramo«a÷ sm­ti÷ [YogaS 1.11] pÆrvÃnubhava-saæskÃrajaæ j¤Ãnam ity artha÷ | sarva-v­tti-janyatvÃd
ante kathanam | lajjÃdi-v­ttÅnÃm api Ã¤casv evÃntarbhÃvo dra«Âavya÷ | etÃd­ÓÃæ sarvÃsÃæ citta-v­ttÅnÃæ norodho yoga iti ca samÃdhir iti ca kathyate | phala-saÇkalpas tu rÃgÃkhyas t­tÅyo viparyaya-bhedas tan-nirodha-mÃtram api gauïyÃ v­ttyÃ yoga iti saænyÃsa iti cocyata iti na virodha÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ : karma-phala-tyÃga eva saænyÃsa-ÓabdÃrtha÷ | vastutas tathÃ vi«ayebhyaÓ citta-naiÓcalyam eva yoga-ÓabdÃrtha÷ | tasmÃt saænyÃsa-yoga-Óabdayor aikyÃrtham evÃgatam ity Ãha yam iti | asaænyasto na saænyastas tyakta÷ saÇkalpa÷ phalÃkÃÇk«Ã vi«aya-bhoga-sp­hÃ yena sa÷ ||2||

baladeva÷ : nanu sarvendriya-v­tti-virati-rÆpÃyÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃæ saænyÃsa-ÓabdaÓ citta-v­tti-nirodhe yoga-ÓabdaÓ ca paÂhyate | sa ca sarvendriya-vyÃpÃrÃtmake karma-yoge sa saænyÃsÅ ca yogÅ ceti bruvatÃ bhavatÃ kayÃ v­ttyÃ nÅyata iti cet tatrÃha yam iti | yaæ karma-yogam artha-tÃtparya-j¤Ã÷ saænyÃsæ prÃhus tam eva taæ yogam a«ÂÃÇgaæ viddhi | he pÃï¬ava !

nanu siæho mÃnavaka÷ ity Ãdau ÓauryÃdi-guïa-sÃd­Óyena tathÃ prayoga÷ | prak­te÷ kiæ sÃd­Óyam iti cet tatrÃha na hÅti | asaænyasta-saækalpa÷ kaÓcana kaÓcid j¤Ãna-yogy a«ÂÃÇga-yogÅ ca na bhavaty api tu saænyasta-saækalpa eva bhavatÅty artha÷ | saænyasta÷ parityakta÷ saÇkalpa÷ phalecchÃ ca yena sa÷ | tathÃ phala-tyÃga-sÃd­ÓyÃt t­«ïÃ-rÆpa-citta-v­tti-nirodha-sÃd­ÓyÃc ca karma-yoginas tad-ubhayatvena prayogo gauïa-v­ttyeti ||2||

__________________________________________________________

BhG 6.3

Ãruruk«or muner yogaæ karma kÃraïam ucyate |
yogÃrÆ¬hasya tasyaiva Óama÷ kÃraïam ucyate ||3||

ÓrÅdhara÷ : tarhi yÃvaj-jÅvaæ karma-yoga eva prÃpta ity ÃÓaÇkya tasyÃvadhim Ãha Ãruruk«or iti | j¤Ãna-yogam Ãro¬huæ prÃtum iccho÷ puæsas tad-Ãrohe kÃraïaæ karmocyate | citta-Óuddhi-karatvÃt | j¤Ãna-yogam ÃrÆ¬hasya tu tasyaiva dhyÃna-ni«Âhasya Óama÷ samÃdhiÓ citta-vik«epaka-karmoparamo j¤Ãna-paripÃke kÃraïam ucyate ||3||

madhusÆdana÷ : tat kiæ praÓastatvÃt karma-yoga eva yÃvaj-jÅvam anu«Âheya iti nety Ãha Ãruruk«or iti | yogam anta÷-karaïa-Óuddhi-rÆpaæ vairÃgyam Ãruruk«or Ãro¬hum icchor na tvÃrÆ¬hasya muner bhavi«yata÷ karma-phala-t­«ïÃ-tyÃgina÷ karma ÓÃstra-vihitam agnihotrÃdi nityaæ bhagavad-arpaïa-buddhyÃ k­taæ kÃraïaæ yogÃrohaïe sÃdhanam anu«Âheyam ucyate veda-mukhena mayÃ | yogÃrÆ¬hasya yogam anta÷-karaïa-Óuddhi-rÆpaæ vairÃgyaæ prÃptavatas tu tasyaiva pÆrvaæ karmiïo 'pi sata÷ Óama÷ sarva-karma-saænyÃsa eva kÃraïam anu«ÂheyatayÃ j¤Ãna-paripÃka-sÃdhanam ucyate
||3||

viÓvanÃtha÷ : nanu tarhy a«ÂÃÇga-yogino yÃvaj-jÅvam eva ni«kÃma-karma-yoga÷ prÃpta ity ÃÓaÇkya tasyÃvadhim Ãha Ãruruk«or iti | muner yogÃbhyÃsino yogaæ niÓcala-dhyÃna-yogam Ãro¬huæ icchos tad-Ãrohe kÃraïaæ karma cocyate citta-Óuddhi-karatvÃt | tatas tasya yogaæ dhyÃna-yogam ÃrÆ¬hasya dhyÃna-ni«ÂhÃ-prÃpta÷ Óama÷ vik«epaka-sarva-karmoparama÷ kÃraïam | tad evaæ samyak-citta-Óuddhi-rahito yogÃruruk«u÷ ||3||

baladeva÷ : nanv evam a«ÂÃÇga-yogino yÃvaj jÅvaæ karmÃnu«ÂhÃnaæ prÃptam iti cet tatrÃha Ãruruk«or iti | muner yogÃbhyÃsino yogaæ dhyÃna-ni«ÂhÃm Ãruruk«os tad-Ãrohe karma kÃraïaæ h­d-viÓuddhi-k­ttvÃt | tasyaiva yogÃrÆ¬hasya dhyÃna-ni«Âhasya tad-dÃ¬hye Óamo vik«epaka-karmoparati÷ kÃraïam ||3||

__________________________________________________________

BhG 6.4

yadÃ hi nendriyÃrthe«u na karmasv anu«ajjate |
sarva-saækalpa-saænyÃsÅ yogÃrÆ¬has tadocyate ||4||

ÓrÅdhara÷ : kÅd­Óo 'yaæ yogÃrÆ¬ho yasya Óama÷ kÃraïam ucyata iti ? atrÃha yadeti | indriyÃrthe«v indriya-bhogye«u ÓabdÃdiÓu tat-sÃdhane«u ca karmasu yadÃ nÃnu«ajjate Ãsaktiæ na karoti | tatra hetu÷ Ãsakti-mÆla-bhÆtÃn sarvÃ bhoga-vi«ayÃn karma-vi«ayÃæÓ ca saÇkalpÃn saænyasituæ tyaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ | tadÃ yogÃrÆ¬ha ucyate ||4||

madhusÆdana÷ : kadÃ yogÃrÆ¬ho bhavatÅty ucyate yadeti | yadÃ yasmiæÓ citta-samÃdhÃna-kÃla indriyÃrthe«u ÓabdÃdiÓu karmasu ca nitya-naimittika-kÃmya-laukika-prati«iddhe«u nÃnu«ajjate te«Ãæ mithyÃtva-darÓanenÃtmano 'kartr-abhokt­-paramÃnanadÃdvaya-svarÆpa-darÓanena ca prayojanÃbhÃva-buddhyÃham ete«Ãæ kartÃ mamaite bhogyÃ ity abhiniveÓa-rÆpam anu«aÇgaæ na karoti | hi yasmÃt tasmÃt sarva-saÇkalpa-saænyÃsÅ sarve«Ãæ saÇkalpÃnÃm idaæ mayÃ kartavyam etat phalaæ bhoktavyam ity evaæ rÆpÃïÃæ mano-v­tti-viÓe«ÃïÃæ tad-vi«ayÃïÃæ ca kÃmÃnÃæ tat-sÃdhanÃnÃæ
ca karmaïÃæ tyÃga-ÓÅla÷ | tadÃ ÓabdÃdi«u karmasu cÃnu«aÇgasya tad-dhetoÓ ca saÇkalpasya yogÃrohaïa-pratibandhakasyÃbhÃvÃd yogaæ samÃdhim ÃrÆ¬ho yogÃrÆ¬ha ity ucyate ||4||


viÓvanÃtha÷ : samyak-Óuddha-cittas tu yogÃrÆ¬has taj-j¤Ãpakaæ lak«aïam Ãha yadeti | indriyÃrthe«u ÓabdÃdi«u karmasu tat-sÃdhane«u ||4||

baladeva÷ : yogÃrÆ¬hatva-j¤Ãpakaæ cihnam Ãha yadeti | indriyÃrthe«u ÓabdÃdi«u tat-sÃdhane«u karmasu ca yadÃtmÃnanda-rasika÷ san na sajjate | tatra hetu÷ sarveti | sarvÃn bhoga-vi«ayÃn karma-vi«ayÃÓ ca saÇkalpÃnÃsattimÆla-bhÆtÃn saænyasituæ parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ ||4||

__________________________________________________________

BhG 6.5

uddhared ÃtmanÃtmÃnaæ nÃtmÃnam avasÃdayet |
Ãtmaiva hy Ãtmano bandhur Ãtmaiva ripur Ãtmana÷ ||5||

ÓrÅdhara÷ : ato vi«ayÃsakti-tyÃge mok«aæ tad-Ãsaktau ca bandhaæ paryÃlocya rÃgÃdi-svabhÃvaæ tyajed ity Ãha uddhared iti | ÃtmanÃ viveka-yuktenÃtmÃnaæ saæsÃrÃd uddharet | na tv avasÃdayed adho na nayet | hi yata Ãtmaiva mana÷-saÇgÃdy-uparata Ãtmana÷ svasya bandhur upakÃraka÷ | ripur apakÃrakaÓ ca ||5||

madhusÆdana÷ : yo yadaivaæ yogÃrÆ¬ho bhavati tadÃ tenÃtmanaivÃtmoddh­to bhavati saæsÃrÃnartha-vrÃtÃt | ata uddhared iti | ÃtmanÃ viveka-yuktena manasÃtmÃnaæ svaæ jÅvaæ saæsÃra-samudre nimagnaæ tata uddharet | ut Ærdhvaæ haret | vi«ayÃsaÇga-parityÃgena yogÃrÆ¬hatÃm ÃpÃdayed ity artha÷ | na tu vi«ayÃsaÇgenÃtmÃnam avasÃdayet saæsÃra-samudre majjayet | hi yasmÃd ÃtmaivÃtmano bandhur hitakÃrÅ saæsÃra-bandhanÃn mocana-hetur nÃnya÷ kaÓcil laukikasya bandhor api snehÃnubandhena bandha-hetutvÃt | Ãtmaiva nÃnya÷ | kaÓcit ripu÷ Óatru-rahita-kÃri-vi«aya-bandhanÃgÃra-praveÓÃt koÓakÃra ivÃtmana÷ svasya | bÃhyasyÃpi ripor
Ãtma-prayuktatvÃd yuktam avadhÃraïam Ãtmaivaa ripur Ãtmana iti ||5||

viÓvanÃtha÷ : yasmÃd indriyÃrthÃsaktyaivÃtmÃ saæsÃra-kÆpe patitas taæ yatnenoddhared iti | ÃtmanÃ vi«ayÃsakti-rahitena manasÃtmÃnaæ jÅvam uddharet | vi«ayÃsakti-sahitena manasÃ tv ÃtmÃnaæ nÃvasÃdayet na saæsÃra-kÆpe pÃtayet | tasmÃd ÃtmÃ mana eva bandhur mana eva ripu÷ ||5||

baladeva÷ : indriyÃrthÃdy-anÃsaktau hetu-bhÃvenÃha uddhared iti | vi«ayÃdy-Ãsakta-manaskatayÃ saæsÃra-kÆpe nimagnam ÃtmÃnaæ jÅvam ÃtmanÃ vi«ayÃsakti-rahitena manasÃ tasmÃd uddhared Ærdhvaæ haret | vi«ayÃsaktena manasÃtmÃnaæ nÃvasÃdayet tatra na nimajjayet | hi niÓcaye naivam Ãtmaiva mana evÃtmana÷ svasya bandhus tad eva ripu÷ | sm­tiÓ ca -

     mana eva manu«yÃïÃæ kÃraïaæ bandha-mok«ayo÷ |
     bandhÃya vi«ayÃsaÇgo muktyai nirvi«ayaæ mana÷ || iti ||5||

__________________________________________________________

BhG 6.6

bandhur ÃtmÃtmanas tasya yenÃtmaivÃtmanÃ jita÷ |
anÃtmanas tu Óatrutve vartetÃtmaiva Óatruvat ||6||

ÓrÅdhara÷ : katham-bhÆtasyÃtmaiva bandhu÷ ? katham-bhÆtasya cÃtmaiva ripur ity apek«ÃyÃm Ãha bandhur iti | yenÃtmanaivÃtmÃ kÃrya-kÃraïa-saÇghÃta-rÆpo jito vaÓÅk­tasya tathÃbhÆtasyÃtmana Ãtmaiva bandhu÷ | anÃtmano 'jitÃtmanas tv ÃtmaivÃtmana÷ Óatrutve Óatruvad apakÃra-kÃritve varteta ||6||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ kiæ-lak«aïa ÃtmÃtmano bandhu÷ kiæ-lak«aïo vÃtmano ripur ity ucyate bandhur iti | ÃtmÃ kÃrya-karaïa-saæghÃto yena jita÷ sva-vaÓÅk­ta Ãtmanaiva viveka-yuktena manasaiva na tu ÓastrÃdinÃ | tasyÃtmÃ svarÆpam Ãtmano bandhur ucch­Çkhala-sva-prav­tty-abhÃvena sva-hita-karaïÃt | anÃtmanas tv ajitÃtmana ity etat | Óatrutve Óatru-bhÃve vartetÃtmaiva Óatruvat | bÃhya-Óatrur ivocch­Çkhala-prav­ttyÃ svasya svenÃni«ÂÃcaraïÃt ||6||

viÓvanÃtha÷ : kasya sa bandhu÷ ? kasya sa ripur ity apek«ÃyÃm Ãha bandhur iti | yenÃtmanÃ jÅvenÃtmÃ mano jitas tasya jÅvasya sa ÃtmÃ mano bandhu÷ | anÃtmano 'jita-manasas tv Ãtmaiva mana eva Óatruvat Óatrutve 'pakÃrakatve varteta ||6||

baladeva÷ : kÅd­Óasya sa bandhu÷ ? kÅd­Óasya sa ripur ity apek«ÃyÃm Ãha bandhur iti | yenÃtmanÃ jÅvenÃtmÃ mana eva jitas tasya jÅvasya sa ÃtmÃ mano bandhus tad-upakÃrÅ | anÃtmano 'jita-manasas tu jÅvasyÃtmaiva mana eva Óatruvat Óatrutve 'pakÃrakatve varteta ||6||

__________________________________________________________

BhG 6.7

jitÃtmana÷ praÓÃntasya paramÃtmÃ samÃhita÷ |
ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u tathÃ mÃnÃpamÃnayo÷ ||7||

ÓrÅdhara÷ : jitÃtmana÷ svasmin bandhutvaæ sphuÂayati jitÃtmana iti | jita ÃtmÃ yena tasya praÓÃntasya rÃgÃdi-rahitasyaiva | paraæ kevalam ÃtmÃ ÓÅto«ïÃdi«u satsv api samÃhita÷ svÃtma-ni«Âho bhavati nÃnyasya | yad vÃ tasya h­di paramÃtmÃ samÃhita÷ sthito bhavati ||7|| 

madhusÆdana÷ : jitÃtmana÷ sva-bandhutvaæ viv­ïoti jitÃtmana iti | ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u citta-vik«epa-kare«u satsv api tathÃ mÃnÃpamÃnayo÷ pÆjÃ-paribhavayoÓ citta-vik«epa-hetvo÷ sator iti te«u samatveneti vÃ | jitÃtmana÷ prÃg-uktasya jitendriyasya praÓÃntasya sarvatra sama-buddhayÃ rÃga-dve«a-ÓÆnyasya paramÃtmÃ sva-prakÃÓa-j¤Ãna-svabhÃva ÃtmÃ samÃhita÷ samÃdhi-vi«ayo yogÃrÆ¬ho bhavati | param iti vÃ ccheda÷ | jitÃtmana÷ praÓÃntasyaiva paraæ kevalam ÃtmÃ samÃhito bhavati nÃnyasya | tasmÃj jitÃtmÃ praÓÃntaÓ ca bhaved ity artha÷ ||7|| 

viÓvanÃtha÷ : atha yogÃrÆ¬hasya cihnÃni darÓayati tribhi÷ | jitÃtmano jita-manasa÷ praÓÃntasya rÃgÃdi-rahitasya yogina÷ param atiÓayena samÃhita÷ samÃdhi-stha ÃtmÃ bhavet | ÓÅtÃdi«u satsv api mÃnÃpamÃnayo÷ prÃptayor api ||7|| 

baladeva÷ : yogÃrambha-yogyÃm avasthÃm Ãha jiteti tribhi÷ | ÓÅto«ïÃdi«u mÃnÃpamÃnayoÓ ca jitÃtmano 'vik­ta-manasa÷ praÓÃntasya rÃgÃdi-ÓÆnyasyÃtmÃ param atyarthaæ samÃhita÷ samÃdhistho bhavati ||7|| 


__________________________________________________________

BhG 6.8

j¤Ãna-vij¤Ãna-t­ptÃtmÃ kÆÂastho vijitendriya÷ |
yukta ity ucyate yogÅ sama-lo«ÂÃÓma-kÃ¤cana÷ ||8||

ÓrÅdhara÷ : yogÃrÆ¬hasya lak«aïaæ Órai«Âhyaæ coktam upapÃdya upasaæharati j¤Ãneti | j¤Ãnam aupadeÓikaæ vij¤Ãnam aparok«Ãnubhava÷ tÃbhyÃæ t­pto nirÃkÃÇk«a ÃtmÃ cittaæ yasya | ata÷ kÆÂastho nirvikÃra÷ | ataeva vijitÃnÅndriyÃïi yena | ataeva samÃni lo«ÂÃdÅni yasya | m­t-piï¬a-pÃ«Ãïa-suvarïe«u heyopÃdeya-buddhi-ÓÆnya÷ | sa yukto yogÃrÆ¬ha ity ucyate ||8||

madhusÆdana÷ : kiæ ca j¤Ãneti | j¤Ãnaæ ÓÃstroktÃnÃæ padÃrthÃnÃm aupadeÓikaæ j¤Ãnaæ vij¤Ãnaæ tad-aprÃmÃïya-ÓaÇkÃ-nirÃkaraïa-phalena vicÃreïa tathaiva te«Ãæ svÃnubhavenÃparok«Åkaraïaæ tÃbhyÃ÷ t­pta÷ saæjÃtÃlaæ-pratyaya ÃtmÃ cittaæ yasya sa tathÃ | kÆÂÃstho vi«aya-saænidhÃv api vikÃra-ÓÆnya÷ | ataeva vijitÃni rÃga-dve«a-pÆrvakÃd vi«aya-grahaïÃdvayÃvartitÃnÅndriyÃïi yena sa÷ | ataeva heyopÃdeya-buddhi-ÓÆnyatvena samÃni m­t-piï¬a-pÃ«Ãïa-kÃ¤canÃni yasya sa÷ | yogÅ paramahaæsa-parivrÃjaka÷ para-vairÃgya-yukto yogÃrÆ¬ha ity
ucyate ||8|| 

viÓvanÃtha÷ : j¤Ãnam aupadeÓikaæ vij¤Ãnam aparok«Ãnubhavas tÃbhyÃæ t­pto nirÃkÃÇk«a ÃtmÃ cittaæ yasya sa÷ | kÆÂastha ekenaiva svabhÃvena sarva-kÃlaæ vyÃpya sthita÷ sarva-vastu«v anÃsaktatvÃt | samÃni lo«ÂÃdÅni yasya sa÷ | lo«Âaæ m­t-piï¬a÷ ||8||

baladeva÷ : j¤Ãneti | j¤Ãnam ÓÃstrajaæ vij¤Ãnam viviktÃtmÃnubhavas tÃbhyÃæ t­ptÃtmÃ pÆrïa-manÃ÷ | kÆÂastha eka-svabhÃvatayÃ sarva-kÃlaæ sthita÷ | ato vijitendriya÷ prak­ti-viviktÃtma-mÃtra-ni«ÂhatvÃt | prÃk­te«u lo«ÂrÃdi«u | lo«Âaæ m­t-piï¬a÷ | Åd­Óo yogÅ ni«kÃma-karmÅ yukta Ãtma-darÓana-rÆpa-yogÃbhyÃsa-yogya ucyate ||8||

__________________________________________________________

BhG 6.9

suh­n-mitrÃry-udÃsÅna-madhyastha-dve«ya-bandhu«u |
sÃdhu«v api ca pÃpe«u sama-buddhir viÓi«yate ||9||

ÓrÅdhara÷ : suh­n-mitrÃdi«u sama-buddhi-yuktas tu tato 'pi Óre«Âha ity Ãha suh­d iti | suh­t svabhÃvenaiva hitÃÓaæsÅ | mitraæ sneha-vaÓenopakÃraka÷ | arir ghÃtaka÷ | udÃsÅno vivadamÃnayor apy upek«aka÷ | madhya-stho vivadamÃnayor ubhayor api hitÃÓaæsÅ | dve«yo dve«a-vi«aya÷ | bandhu÷ saæbandhÅ | sÃdhava÷ sad-ÃcÃrÃ÷ | pÃpÃ durÃcÃrÃ÷ | ete«u samÃ rÃga-dve«Ãdi-ÓÆnyÃ buddhir yasya sa tu viÓi«Âa÷ ||9|| 

madhusÆdana÷ : suh­n-mitrÃdi«u sama-buddhis tu sarva-yogi-Óre«Âha ity Ãha suh­d iti | suh­t pratyupakÃram anapek«ya pÆrva-snehaæ sambandhaæ ca vinaivopakartÃ | mitraæ snehenopakÃraka÷ | ari÷ svak­tÃpakÃram anapek«ya svabhÃva-krauryeïÃpakartÃ | udÃsÅno vivadamÃnayor ubhayor apy upek«aka÷ | madhya-stho vivadamÃnayor ubhayor api hitai«Å | dve«ya÷ sva-k­tÃpakÃram apek«yÃpakartÃ | bandhu÷ saæbandhenopakartÃ | ete«u sÃdhu«u ÓÃstra-vihita-kÃri«u pÃpe«u ÓÃstra-prati«iddha-kÃri«v api | ca-kÃrÃd anye«u ca sarve«u sama-buddhi÷
ka÷ kÅd­k-karmety avyÃp­ta-buddhi÷ sarvatra rÃga-dve«a-ÓÆnyao viÓi«yate sarvatra utk­«Âo bhavati | vimucyate iti vÃ pÃÂha÷ ||9|| 

viÓvanÃtha÷ : suh­t svabhÃvenaiva hitÃÓaæsÅ | mitraæ kenÃpi snehena hita-kÃrÅ | arir ghÃtaka÷ | udÃsÅno vivadamÃnayor upek«aka÷ | madhya-stho vivadamÃnayor vivÃdÃpahÃrÃrthÅ | dve«yo 'pakÃrakatvÃt dve«Ãrha÷ | bandhu÷ saæbandhÅ | sÃdhavo dhÃrmikÃ÷ | pÃpÃ adhÃrmikÃ÷ | ete«u sama-buddhis tu viÓi«yate | sama-lo«ÂÃÓma-kÃ¤canÃt sakÃÓÃd api Óre«Âha÷ ||9|| 

baladeva÷ : suh­d iti | ya÷ suh­d-Ãdi«u sama-buddhi÷, sa sama-lo«ÂÃÓma-kÃ¤canÃd api yogina÷ sakÃÓÃd viÓi«yate Óre«Âho bhavati | tatra suh­t svabhÃvena hitecchu÷ | mitraæ kenÃpi snehena hita-k­t | arir nirmitrato 'narthecchu÷ | udÃsÅno vivadamÃnayor anapek«aka÷ | madhya-sthas tayor vivÃdÃpahÃrÃrthÅ | dve«o 'pakÃrikatvÃt dve«Ãrha÷ | bandhu÷ saæbandhena hitecchu÷ | sÃdhavo dhÃrmikÃ÷ | pÃpÃ adhÃrmikÃ÷ ||9|| 

__________________________________________________________

BhG 6.10

yogÅ yu¤jÅta satatam ÃtmÃnaæ rahasi sthita÷ |
ekÃkÅ yata-cittÃtmÃ nirÃÓÅr aparigraha÷ ||10||

ÓrÅdhara÷ : evaæ yogÃrÆ¬hasya lak«aïam uktvedÃnÅæ tasya sÃÇgaæ yogaæ vidhatte yogÅty ÃdinÃ sa yogÅ paramo mata ity antena granthena yogÅti | yogÅ yogÃrÆ¬ha÷ | ÃtmÃnaæ mana÷ | yu¤jÅta samÃhitaæ kuryÃt | satataæ nirantaram | rahasy ekÃnte sthita÷ san | ekÃkÅ saÇga-ÓÆnya÷ | yataæ saæyataæ cittam ÃtmÃ dehaÓ ca yasya | nirÃÓÅr nirÃkÃÇk«a÷ | aparigraha÷ parigraha-ÓÆnyaÓ ca ||10||

madhusÆdana÷ : evaæ yogÃrÆ¬hasya lak«aïaæ phalaæ coktvÃ tasya sÃÇgaæ yogaæ vidhatte yogÅty Ãdibhi÷ sa yogÅ paramo mata ity antais trayoviæÓatyÃ Ólokai÷ | tatraivam uttama-phala-prÃptaye yogÅti | yogÅ yogÃrÆ¬ha ÃtmÃnaæ cittaæ satataæ nirantaraæ yu¤jÅta k«iptam Æ¬ha-vik«ipta-bhÆmi-parityÃgenaikÃgra-nirodha-bhÆmibhyÃæ samÃhitaæ kuryÃt | rahasi giri-guhÃdau yoga-pratibandhaka-durjanÃdi-varjite deÓe sthita ekÃkÅ tyakta-sarva-g­ha-parijana÷ saænyÃsÅ | cittam anta÷-karaïam ÃtmÃ dehaÓ ca saæyatau yoga-pratibandhaka-vyÃpÃra-ÓÆnyau yasya sa yata-cittÃtmÃ | yato nirÃÓÅr vairÃgya-dÃr¬hyena
vigata-t­«ïa÷ | ataeva cÃparigraha÷ ÓÃstrÃbhyanuj¤ÃtenÃpi yoga-pratibandhakena parigraheïa ÓÆnya÷ ||10||

viÓvanÃtha÷ : atha sÃÇgaæ yogaæ vidhatte yogÅty ÃdinÃ sa yogÅ paramo mata ity atas tena | yogÅ yogÃrÆ¬ha ÃtmÃnaæ mano yu¤jÅta samÃdhi-yuktaæ kuryÃt ||10||

baladeva÷ : atha tasya sÃÇgaæ yogam upadiÓati yogÅty Ãdi trayoviæÓatyÃ | yogÅ ni«kÃma-karmÅ | ÃtmÃnaæ mana÷ satatam aharahar yu¤jÅta samÃdhi-yuktaæ kuryÃt | rahasi nirjane ni÷Óabde deÓe sthita÷ | tatrÃpy ekÃkÅ dvitÅya-ÓÆnyas tatrÃpi yata-cittÃtmÃ yatau yoga-pratikÆla-vyÃpÃra-varjitau citta-dehau yasya sa÷ | yato nirÃÓÅr d­¬ha-vairÃgyatayetaratra nisp­ha÷ | aparigraho nirÃhÃra÷ ||10||

__________________________________________________________

BhG 6.11-12

Óucau deÓe prati«ÂhÃpya sthiram Ãsanam Ãtmana÷ |
nÃtyucchritaæ nÃtinÅcaæ cailÃjinakuÓottaram ||11||
tatraikÃgraæ mana÷ k­tvÃ yata-cittendriya-kriya÷ |
upaviÓyÃsane yu¤jyÃd yogam Ãtma-viÓuddhaye ||12||

ÓrÅdhara÷ : Ãsana-niyamaæ darÓayann Ãha ÓucÃv iti dvÃbhyÃm | Óuddhe sthÃne Ãtmana÷ svasya Ãsanaæ sthÃpayitvÃ | kÅd­Óam ? sthiram acalam | nÃtyucchritaæ nÃtÅvonnatam | na cÃtinÅcam | celaæ vastram | ajinaæ vyÃghrÃdi-carma | celÃjine kuÓebhya uttare yasya | kuÓÃnÃm upari carma tad upari vastram ÃstÅryetety artha÷ ||11||

tatreti | tatra tasminn Ãsana upaviÓyaikÃgraæ vik«epa-rahitaæ mana÷ k­tvÃ yogaæ yu¤jyÃd abhyaset | yatÃ÷ saæyatÃÓ cittasyendriyÃïÃæ ca kriyÃ yasya sa÷ | Ãtmano manaso viÓuddhaya upaÓÃntaye ||12||

madhusÆdana÷ : tatrÃsana-niyamaæ darÓayann Ãha Óucau deÓa iti dvÃbhyÃm | Óucau svabhÃvata÷ saæskÃrato vÃ Óuddhe jana-samudÃya-rahite nirbhaye gaÇgÃ-taÂa-guhÃdau deÓe sthÃne prati«ÂhÃpya sthiram niÓcalam nÃtyucchritaæ nÃtyuccaæ nÃpy atinÅcam cailÃjina-kuÓottaraæ cailaæ m­du-vastram ajinaæ m­du-vyÃghrÃdi-carma te kuÓebhya uttare uparitane yasmiæs tat | Ãsyate 'sminn ity Ãsanaæ kuÓamaya-v­«y-upari m­du-carma tad-upari m­du-vastra-rÆpam ity artha÷ | tathÃ cÃha bhagavÃn pata¤jali÷ sthira-sukham Ãsanam iti | Ãtmana iti parÃsana-vyÃv­tty-arthaæ tasyÃpi parecchÃ-niyamÃbhÃvena yoga-vik«epa-paratvÃt ||11||

evam Ãsanaæ prati«ÂhÃpya kim kuryÃd iti tatrÃha tatraikÃgram iti | tatra tasminn Ãsana upaviÓyaiva na tu ÓayÃnas ti«Âhan vÃ | ÃsÅna÷ sambhavÃt iti nyÃyena | yatÃ÷ saæyatÃ uparatÃÓ cittasyendriyÃïÃæ ca kriyÃ v­ttayo yena sa yata-cittendriya-kriya÷ san yogaæ samÃdhiæ yu¤jÅtÃbhyaset | kim-artham ? Ãtma-viÓuddhaya Ãtmano 'nta÷-karaïasya sarva-vik«epa-ÓÆnyatvenÃtisÆk«matayÃ brahma-sÃk«ÃtkÃra-yogyatÃyai | d­Óyate tv agryayÃ buddhyÃ sÆk«mayÃ sÆk«ma-darÓibhi÷ [KaÂhU 1.3.12] iti Órute÷ |

kiæ k­tvÃ yogam abhyased iti tatrÃha ekÃgraæ rÃjasatÃmasa-vyutthÃnÃkhya-prÃg-ukta-bhÆmi-traya-parityÃgenaika-vi«ayaka-dhÃrÃvÃhikÃneka-v­tti-yuktam udrikta-sattvaæ mana÷ k­tvÃ d­¬ha-bhÆmikena prayatnena sampÃdyaikÃgratÃ-viv­ddhy-arthaæ yogaæ sampraj¤Ãta-samÃdhim abhyaset | sa ca brahmÃkÃra-mano-v­tti-pravÃha eva nididhyÃsanÃkhya÷ | tad uktam -

     brahmÃkÃra-mano-v­tti-pravÃho 'haÇk­tiæ vinÃ |
     saæpraj¤Ãta-samÃdhi÷ syÃd dhyÃnÃbhyÃsa-prakar«ata÷ || iti |

etad evÃbhipretya dhyÃnÃbhyÃsa-prakar«aæ vidadhe bhagavÃn - yogÅ yu¤jÅta satataæ [GÅtÃ 6.10] yu¤jyÃd yogam Ãtma-viÓuddhaye [GÅtÃ 6.12] | yukta ÃsÅta mat-para [GÅtÃ 6.14]ity Ãdi bahu-k­tva÷ ||12||

viÓvanÃtha÷ : prati«ÂhÃpya stthÃpayitvÃ | celÃjina-kuÓottaram iti kuÓÃsanopari m­ga-carmÃsanam | tad upari vastrÃsanaæ nidhÃyety artha÷ | Ãtmano 'nta÷-karaïasya viÓuddhatve vik«epa-ÓÆnyatvenÃtisÆk«matayÃ brahma-sÃk«ÃtkÃra-yogyatÃyai d­Óyate tv agryayÃ buddhyÃ [KaÂhU 1.3.12] iti Órute÷ ||11-12||

baladeva÷ : Ãsanam Ãha ÓucÃv iti dvÃbhyÃm | Óucau svata÷ saæskÃrataÓ ca Óuddhe gaÇgÃ-taÂa-giri-guhÃdau deÓe sthiraæ niÓcalam | nÃtyucchritaæ nÃtyuccam | nÃtinÅcam dÃrvÃdi-nirmitam Ãsanaæ prati«ÂhÃpya saæsthÃpya | cailÃjine kuÓebhya uttare yatra tat | cailaæ m­du-vastram | ajinaæ m­du-m­gÃdi-carma | kuÓopari vastram ÃstÅryetety artha÷ | Ãtmana iti parÃsanasya vyÃv­ttaye parecchÃyau aniyatatvena tasya yoga-pratikÆlatvÃt | tatreti tasmin prati«ÂhÃpite Ãsane upaviÓya, na tu ti«Âhan ÓayÃno vety artha÷ | evam Ãha sÆtrakÃra÷ -- ÃsÅna÷ sambhavÃt [Vs 4.1.7] iti | yatÃ niruddhÃÓ cittÃdi-kriyÃ yasya sa÷ mana ekÃgram avyÃkulaæ k­tvÃ yogaæ yu¤jÅta
samÃdhim abhyaset | Ãtmano 'nta÷karaïasya viÓuddhaye atinairmalyena sauk«myeïÃtma-darÓana-yogyatÃyai d­Óyate tv agryayÃ buddhyÃ sÆk«mayÃ sÆk«ma-darÓibhi÷ [KaÂhU 1.3.12] iti ÓravaïÃt ||11-12||

__________________________________________________________

BhG 6.13-14

samaæ kÃya-Óiro-grÅvaæ dhÃrayann acalaæ sthira÷ |
saæprek«ya nÃsikÃgraæ svaæ diÓaÓ cÃnavalokayan ||13||
praÓÃntÃtmÃ vigata-bhÅr brahmacÃri-vrate sthita÷ |
mana÷ saæyamya mac-citto yukta ÃsÅta mat-para÷ ||14||

ÓrÅdhara÷ : cittaikÃgryÃpayoginÅæ dehÃdhikÃriïÃæ darÓayann Ãha samam iti dvÃbhyÃm | kÃya iti dehasya madhya-bhÃgo vivak«ita÷ | kÃyaÓ ca ÓiraÓ ca grÅvÃ ca kÃya-Óiro-grÅvam | mÆlÃdhÃrÃd Ãrabhya mÆrdhÃgra-paryantaæ samam avakram | acalaæ niÓcalam | dhÃrayan | sthiro d­¬ha-prayatno bhÆtvety artha÷ | svÅyaæ nÃsikÃgraæ samprek«ya ity ardha-nimÅlita-netra ity artha÷ | itas tato diÓaÓ cÃnavalokayan ÃsÅta ity uttareïÃnvaya÷ ||13||

praÓÃnteti | praÓÃnta ÃtmÃ cittaæ yasya | vigatÃ bhÅr bhayaæ yasya | brahmacÃri-vrate brahmacarye sthita÷ san | mana÷ saæyamya pratyÃh­tya | mayy eva cittaæ yasya | aham eva paraæ puru«Ãrtho yasya sa mat-para÷ | evaæ yukto bhÆtvÃsÅta ti«Âhet ||14||

madhusÆdana÷ : tad-arthaæ bÃhyam Ãsanam uktvÃdhunÃ tatra kathaæ ÓarÅra-dhÃraïam ity ucyate samam iti | kÃya÷ ÓarÅra-madhyaæ sa ca ÓiraÓ ca grÅvÃ ca kÃya-Óiro-grÅvaæ mÆlÃdhÃrÃd Ãrabhya mÆrdhÃnta-paryantaæ samam avakram acalam akampaæ dhÃrayann eka-tattvÃbhyÃsena vik«epa-saha-bhÃvya-aÇgam ekayattvÃbhÃvaæ sampÃdayan sthiro d­¬ha-prayatno bhÆtvÃ | kiæ ca svaæ svÅyaæ nÃsikÃgraæ saæprek«yaiva laya-vik«epa-rÃhityÃya vi«aya-prav­tti-rahito 'nimÅlita-netra ity artha÷ | diÓaÓ cÃnavalokayann antarÃntarÃ diÓÃæ cÃvalokanam akurvan yoga-pratibandhakatvÃt tasya | evambhÆta÷ sann ÃsÅnety uttareïa
sambandha÷ ||13||
kiæ ca praÓÃntÃtmeti | nidÃna-niv­tti-rÆpeïa prakar«eïa ÓÃnto rÃgÃdi-do«a-rahita ÃtmÃnta÷karaïaæ yasya sa praÓÃntÃtmÃ ÓÃstrÅya-niÓcaya-dÃr¬hyÃd vigatÃ bhÅ÷ | sarva-karma-parityÃgena yuktavÃyuktatva-ÓaÇkÃ yasya sa vigata-bhÅ÷ | brahmacÃri-vrate brahmacarya-guru-ÓuÓrÆ«Ã-bhik«Ãnna-bhojanÃdau sthita÷ san | mana÷ saæyamya vi«ayÃkÃra-v­tti-ÓÆnyaæ k­tvÃ | mayi parameÓvare pratyak-citi sa-guïe nirguïe vÃ cittaæ yasya sa mac-citto mad-vi«ayaka-dhÃrÃvÃhika-citta-v­ttimÃn | putrÃdau priye cintanÅye sati katham evaæ syÃd ata Ãha mat-para÷ | aham eva paramÃnanda-rÆpatvÃt para÷ puru«Ãrtha÷ priyo yasya sa
tathÃ | tad etat preya÷ putrÃt preyo vittÃt preyo 'nyasmÃt sarvasmÃd antarataraæ yad ayam ÃtmÃ [BAU 1.4.8] iti Órute÷ | evaæ vi«ayÃkÃra-sarva-v­tti-nirodhena bhagavad-ekÃkÃra-citta-v­tti-yukta÷ sampraj¤Ãta-samÃdhimÃn ÃsÅtopaviÓed yathÃ-Óakti, na tu svecchayÃ vyutti«Âhed ity artha÷ | 

bhavati kaÓcid rÃgÅ strÅ-citto na tu striyam eva paratvenÃrÃdhyatvena g­hïÃti | kiæ tarhi ? rÃjÃnaæ vÃ devaæ vÃ | ayaæ tu mac-citto mat-paraÓ ca sarvÃrÃdhyatvena mÃm eva manyata iti bhÃ«ya-k­tÃæ vyÃkhyÃ | 

     vyÃkhyÃt­tve 'pi me nÃtra bhÃ«ya-kÃreïa tulyatÃ |
     gu¤jÃyÃ÷ kiæ nu hemnaika-tulÃrohe 'pi tulyatÃ ||14||

viÓvanÃtha÷ : kÃyo deha-madhya-bhÃga÷ samam avakram acalaæ niÓcalaæ dhÃrayan kurvan mana÷ saæyamya pratyÃh­tya mac-citto mÃæ caturbhujaæ sundarÃkÃraæ cintayan | mat-paro mad-bhakti-parÃyaïa÷ ||13-14||

baladeva÷ : Ãsane tasminn upavi«Âasya ÓarÅra-dhÃraïa-vidhim Ãha samam iti | kÃyo deha-madhya-bhÃga÷ | kÃyaÓ ca ÓiraÓ ca grÅvÃ ca te«Ãæ samÃhÃra÷ prÃïy-aÇgatvÃt | samam avakram | acalam akampam dhÃrayan kurvan | sthiro d­¬ha-prayatno bhÆtvÃ sva-nÃsikÃgraæ samprek«ya sampaÓyan mano-laya-vik«epa-niv­ttaye bhrÆ-madhya-d­«Âi÷ sann ity artha÷ | antarÃntarÃ diÓaÓ cÃnavalokayan | evambhÆta÷ sann ÃsÅtety uttareïa sambandha÷ | praÓÃntÃtmÃ ak«ubdha-manÃ÷ | vigatÃ bhÅr nirbhaya÷ | brahmacÃri-vrate brahmacarye sthita÷ | mana÷ saæyamya vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya | mac-cittaÓ caturbhujaæ
sundarÃÇgaæ mÃæ cintayan | mat-paro mad-eka-puru«Ãrtha÷ | yukto yogÅ ||13-14||

__________________________________________________________

BhG 6.15

yu¤jann evaæ sadÃtmÃnaæ yogÅ niyata-mÃnasa÷ |
ÓÃntiæ nirvÃïa-paramÃæ mat-saæsthÃm adhigacchati ||15||

ÓrÅdhara÷ : yogÃbhyÃsa-phalam Ãha yu¤jann evam iti | evam ukta-prakÃreïa sadÃtmÃnaæ mano yu¤jan samÃhitaæ kurvan | niyataæ niruddhaæ mÃnasaæ cittaæ yasya sa÷ | ÓÃntiæ saæsÃroparamaæ prÃpnoti | kathambhÆtam ? nirvÃïaæ paramaæ prÃpyaæ yasyÃæ tÃm | mat-saæsthÃæ mad-rÆpeïÃvasthitÃm ||15||

madhusÆdana÷ : evaæ saæpraj¤Ãta-samÃdhinÃsÅnasya kiæ syÃd ity ucyate yu¤jann iti | evaæ raho 'vasthÃnÃdi-pÆrvokta-niyamenÃtmÃnaæ mano yu¤jann abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ samÃhitaæ kurvan yogÅ sadÃ yogÃbhyÃsa-paro 'bhÃysÃtiÓayena niyataæ niruddhaæ mÃnasaæ mano yena niyatÃ niruddhÃ mÃnasÃ mano-v­tti-rÆpÃ vikÃrÃ yeneti vÃ niyata-mÃnasa÷ san, ÓÃntiæ sarva-v­tty-uparati-rÆpÃæ praÓÃntavÃhitÃæ nirvÃïa-paramÃæ tattva-sÃk«ÃtkÃrotpatti-dvÃreïa sakÃryÃvidyÃn-niv­tti-rÆpa-mukti-paryavasÃyinÅæ mat-saæsthÃæ mat-svarÆpa-paramÃnanda-rÆpÃæ ni«ÂhÃm adhigacchati, na tu sÃæsÃrikÃïy
aiÓvaryÃïi anÃtma-vi«aya-samÃdhi-phalÃny adhigacchati, te«Ãm apavargopayogi-samÃdhy-upasargatvÃt | 

tathÃ ca tat-tat-samÃdhi-phalÃny uktvÃha bhagavÃn pata¤jali÷ -- te samÃdhÃv upasargÃ vyutthÃne siddhaya÷ [YogaS 3.37] iti, sthÃny-upanimantraïe saÇga-smayÃkaraïaæ puna÷ ani«Âa-prasaÇgÃt [YogaS 3.51] iti ca | sthÃnino devÃ÷ | tathÃ coddÃlako devair Ãmantrito 'pi tatra saÇgam Ãdaraæ smayaæ garvaæ cÃk­tvÃ devÃn avaj¤Ãya punar ani«Âa-prasaÇga-nivÃraïÃya nirvikalpakam eva samÃdhim akarod iti vasi«ÂhenopÃkhyÃyate |

mumuk«ubhir heyaÓ ca samÃdhi÷ sÆtrita÷ pata¤jalinÃ -- vitarka-vicÃrÃnandÃsmitÃ-rÆpÃnugamÃt saæpraj¤Ãta÷ [YogaS 1.17] | samyak saæÓaya-viparyayÃnadhyavasÃya-rahitatvena praj¤Ãyate prakar«eïa viÓe«a-rÆpeïa j¤Ãyate bhÃvyasya rÆpaæ yena sa sampraj¤Ãta÷ samÃdhir bhÃvanÃ-viÓe«a÷ | bhÃvanÃ hi bhÃvyasya vi«ayÃntara-parihÃreïa cetasi puna÷ punar niveÓanam | bhÃvyaæ ca trividhaæ grÃhya-grahaïa-grahÅt­-bhedÃt | grÃhyam api dvividhaæ sthÆla-sÆk«ma-bhedÃt | tad uktaæ -- k«Åïa-v­tter abhijÃtasyeva maïer grahÅt­-grahaïa-grÃhye«u tat-stha-tad-a¤janatÃ-samÃpatti÷ [YogaS 1.41] | k«ÅïÃ
rÃjasa-tÃmasa-v­ttayo yasya tasya cittasya grahÅt­-grahaïa-grÃhye«v Ãtmendriya-vi«aye«u tat-sthatÃ tatraivaikÃgratÃ | tad-a¤janatÃ tan-mayatÃ nyag-bhÆte citte bhÃvyamÃnasya evotkar«aæ iti yÃvat | tathÃ-vidhÃ-samÃpattis tad-rÆpa÷ pariïÃmo bhavati | yathÃbhijÃtasya nirmalasya sphaÂika-maïes tat-tad-upÃÓraya-vaÓÃt tat-tad-rÆpÃpattir evaæ nirmalasya cittasya tat-tad-bhÃvanÅya-vastÆparÃgÃt tat-tad-rÆpÃpatti÷ samÃpatti÷ samÃdhir iti ca paryÃya÷ | yadyapi garhÅt­-grahaïa-grÃhye«v ity uktaæ tathÃpi bhÆmikÃ-krama-vaÓÃd grÃhya-grahaïa-grahÅt­«v iti boddhavyam | yata÷ prathamaæ grÃhya-ni«Âha eva samÃdhir bhavati tato grahaïa-ni«Âhas tato grahÅt­-ni«Âha iti |
grahÅtrÃdi-kramo 'py agre vyÃkhyÃsyate | 

tatra yadÃ sthÆlaæ mahÃ-bhÆtendriyÃtmaka-«o¬aÓa-vikÃra-rÆpaæ vi«ayam ÃdÃya pÆrvÃparÃnusandhÃnena ÓabdÃrthollekhena ca bhÃvanÃ kriyate tadÃ sa-vitarka÷ samÃdhi÷ | asminn evÃlambate pÆrvÃparÃnusandhÃna-ÓabdÃrthollekha-ÓÆnyatvena yadÃ bhÃvanÃ pravartate tadÃ nirvitarka÷ | etÃv ubhÃv apy atra vitarka-Óabdenoktau | tan-mÃtrÃnta÷-karaïa-lak«aïaæ sÆk«maæ vi«ayam Ãlambya tasya | deÓa-kÃla-dharmÃvacchedena yadÃ bhÃvanÃ pravartate tadÃ sa-vicÃra÷ | asminn evÃlambane deÓa-kÃla-dharmÃvacchedaæ vinÃ dharmi-mÃtrÃvabhÃsitvena yadÃ bhÃvanÃ pravartate tadÃ nirvicÃra÷ | etÃv uabhÃv apy atra vicÃra-Óabdenoktau | tathÃ ca bhÃ«yaæ vitarkaÓ
cittasya sthÆla Ãlambana Ãbhoga÷ sÆk«me vicÃra iti | iyaæ grÃhya-samÃpattir iti vyapadiÓyate | yadÃ rajas-tamo-leÓÃnubiddham anta÷-karaïa-sattvaæ bhÃvyate tadÃ guïa-bhÃvÃc cic-chakte÷ sukha-prakÃÓamayasya sattvasya bhÃvayamÃnasyodrekÃtmÃnanada÷ samÃdhir bhavati | asminn eva samÃdhau ye baddha-dh­tayas tattvÃntaraæ pradhÃna-puru«a-rÆpaæ na paÓyanti te vigata-dehÃhaÇkÃratvÃd videha-Óabdenocyate | iyaæ grahaïa-sampatti÷ | tata÷ paraæ rajas-tamo-leÓÃnabhibhÆtaæ Óuddhaæ sattvam ÃlambanÅk­tya yÃ bhÃvanÃ pravartate tasyÃæ grÃhyasya sattvasya nyag-bhÃvÃc citi-Óakter udrekÃt sattÃ-mÃtrÃvaÓe«atvena samÃdhi÷ sÃsmita ity ucyate
| na cÃhaÇkÃrÃsmitayor abheda÷ ÓaÇkanÅya÷ | yato yatrÃnta÷karaïam ahim ity ullekhena vi«ayÃn vedayate so 'haÇkÃra÷ | yatra tv antarmukhatayÃ pratiloma-pariïÃmena prak­ti-lÅne cetasi sattÃ-mÃtram avabhÃti so 'smitÃ | asminn eva samÃdhau ye k­ta-parito«Ãs te paraæ puru«am apaÓyantaÓ cetasa÷ prak­tau lÅnatvÃt prak­ti-layÃ ity ucyante | seyaæ grahÅt­-samÃpattir asmitÃ-mÃtra-rÆpa-grahÅt­-ni«ÂhatvÃt | ye tu paraæ puru«aæ vivicya bhÃvanÃyÃæ pravartante te«Ãm api kevala-puru«a-vi«ayÃ viveka-khyÃtir grahÅt­-samÃpattir api na sÃsmita÷ samÃdhir vivekenÃsmitÃyÃs tyÃgÃt |

tatra grahÅt­-bhÃna-pÆrvakam eva grahaïa-bhÃnaæ tat-pÆrvakaæ ca sÆk«ma-grÃhya-bhÃnaæ tat-pÆrvakaæ ca sthÆla-grÃhya-bhÃnam iti sthÆla-vi«ayo dvi-vidho 'pi vitarkaÓ catu«ÂayÃnugata÷ | dvitÅyo vitarka-vikalas tritayÃnugata÷ | t­tÅyo vitarka-vicÃrÃbhyÃæ vikalo dvitayÃnugata÷ | caturtho vitarka-vicÃrÃnandair vikalo 'smitÃ-mÃtra iti caturavastho 'yaæ sampraj¤Ãta iti | evaæ sa-vitarka÷ sa-vicÃra÷ sÃnanda÷ sÃsmitaÓ ca samÃdhir antardhÃnÃdi-siddhi-hetutayÃ mukti-hetu-samÃdhi-virodhitvÃd dheya eva mumuk«ubhi÷ | grahÅt­-grahaïayor api citta-v­tti-vi«ayatÃ-daÓÃyÃæ grÃhya-koÂau nik«epÃd dheyopÃdeya-vibhÃga-kathanÃya
grÃhya-samÃpattir eva viv­tÃ sÆtra-kÃreïa | catur-vidhÃ hi grÃhya-samÃpatti÷ sthÆla-grÃhya-gocarÃ dvividhÃ sa-vitarkÃ nirvitarkÃ ca | sÆk«ma-grÃhya-gocarÃpi dvivdihÃ sa-vicÃrÃ nirvikÃrÃ ca | tatra ÓabdÃrtha-j¤Ãna-vikalpai÷ saækÅrïÃ savitarkÃ samÃpatti÷ [YogaS 1.42] ÓabdÃrtha-j¤Ãna-vikalpa-sambhinnÃ sthÆlÃrthÃvabhÃsa-rÆpÃ savitarkÃ samÃpatti÷ sthÆla-gocarÃ savikalpaka-v­ttir ity artha÷ |

sm­ti-pariÓuddhau svarÆpa-ÓÆnyevÃrtha-mÃtra-nirbhÃsÃ nirvitarkÃ [YogaS 1.43] tasminn eva sthÆla Ãlambane ÓabdÃrtha-sm­ti-pravilaye pratyudita-spa«Âa-grÃhyÃkÃra-pratibhÃsitayÃ nyag-bhÆta-j¤ÃnÃæÓatvena svarÆpa-ÓÆnyeva nirvitarkÃ samÃpatti÷ sthÆla-gocarÃ nirvikalpaka-v­ttir ity artha÷ | etayaiva savicÃrÃ nirvicÃrÃ ca sÆk«ma-vi«ayÃ vyÃkhyÃtÃ [YogaS 1.44] sÆk«mas tan-mÃtrÃdir vi«ayo yasyÃ÷ sÃ sÆk«ma-vi«ayÃ samÃpattir dvividhÃ sa-vicÃrÃ nirvicÃrÃ ca savikalpaka-nirvikalpaka-bhedena | etayaiva savitarkayÃ nirvitarkayÃ ca sthÆla-vi«ayayÃ samÃpattyÃ vyÃkhyÃtÃ | ÓabdÃrtha-j¤Ãna-vikalpa-sahitatvena deÓa-kÃla-dharmÃdy-avacchinna÷ sÆk«mo 'rtha÷ pratibhÃti yasyÃæ sÃ sa-vicÃrÃ | sa-vicÃra-nirvicÃrayo÷
sÆk«ma-vi«ayatva-viÓe«aïÃt savitarka-nirvitarkayo÷ sthÆla-vi«ayatvam arthÃd vyÃkhyÃtam | sÆk«ma-vi«ayatvaæ cÃliÇga-paryavasÃnam [YogaS 1.45] sa-vicÃrÃyÃ nirvicÃrÃyÃÓ ca samÃpatter yat sÆk«ma-vi«ayatvam uktaæ tad-aliÇga-paryantaæ dra«Âavyam | tena sÃnanda-sÃsmitayor grahit­-grahaïa-samÃpattyor api grÃhya-samÃpattÃv evÃntar-bhÃva ity artha÷ | tathÃ hi - pÃrthivasyÃïor gandha-tanmÃtraæ sÆk«mo vi«aya÷ | ÃpasyÃpi rasa-tanmÃtraæ, taijasasya rÆpa-tanmÃtram, vÃyavÅyasya sparÓa-tanmÃtraæ, nabhasa÷ Óabda-tanmÃtraæ, te«Ãm ahaÇkÃras tasya liÇga-mÃtraæ mahat-tattvaæ
tasyÃpy aliÇgaæ pradhÃnaæ sÆk«mo vi«aya÷ | saptÃnÃm api prak­tÅnÃæ pradhÃna eva sÆk«matÃ-viÓrÃntes tat-paryantam eva sÆk«ma-vi«ayatvam uktam | yadyapi pradhÃnÃd api puru«a÷ sÆk«mo 'sti tathÃpy anvayi-kÃraïatvÃbhÃvÃt tasya sarvÃnvayi-kÃraïe pradhÃna eva niratiÓayaæ sauk«myaæ vyÃkhyÃtam | puru«as tu nimitta-kÃraïaæ sad api nÃnanvayi-kÃraïatvena sÆk«matÃm arhati | anvayi-kÃraïatva-vivak«ÃyÃæ tu puru«o 'pi sÆk«mo bhavaty eveti dra«Âavyam | tÃ eva sa-bÅja÷ samÃdhi÷ [YogaS 1.46] tÃÓ catasra÷ samÃpattayo grÃhyeïa bÅjena saha
vartanta iti sa-bÅja÷ samÃdhir vitarka-vicÃrÃnandÃsmitÃnugamÃt sampraj¤Ãta iti prÃg ukta÷ | sthÆle 'rthe sa-vitarko nirvitarka÷ | sÆk«me 'rthe sa-vicÃro nirvicÃra iti |

tatrÃntimasya phalam ucyate -- nirvicÃra-vaiÓÃradye 'dhyÃtma-prasÃda÷ [YogaS 1.47] sthÆla-vi«ayatve tulye 'pi sa-vitarkaæ ÓabdÃrtha-j¤Ãna-vikalpa-saÇkÅrïam apek«ya tad-rahitasya nirvikalpaka-rÆpasya nirvitarkasya prÃdhÃnyam | tata÷ sÆk«ma-vi«ayasya sa-vikalpaka-pratibhÃsa-rÆpasya sa-vicÃrasya | tato 'pi sÆk«ma-vi«ayasya nirvikalpaka-pratibhÃsa-rÆpasya nirvicÃrasya prÃdhÃnyam | tatra pÆrve«Ãæ trayÃïÃæ nirvicÃrÃrthatvÃn nirvicÃra-phalenaiva phalavattvam | nirvicÃrasya tu prak­«ÂÃbhyÃsa-balÃd vaiÓÃradye rajas-tamo-nabhibhÆta-sattvodreke saty adhyÃtma-prasÃda÷ kleÓa-vÃsanÃ-rahitasya cittasya bhÆtÃrtha-vi«aya÷ kramÃnanurodhÅ sphuÂa÷ praj¤Ãloka÷ prÃdurbhavati
| tathÃ ca bhÃ«yam -

     praj¤Ã-prasÃdam Ãruhya aÓocya÷ Óocato janÃn | 
     bhÆmi«ÂhÃn iva Óailastha÷ sarvÃn prÃj¤o 'nupaÓyati || iti |

­taæbharÃ tatra praj¤Ã [YogaS 1.48] tatra tasmin praj¤Ã-prasÃde sati samÃhita-cittasya yogino yÃ praj¤Ã jÃyate sÃ ­tam-bharÃ | ­taæ satyam eva bibharti na tatra viparyÃsa-gandho 'py astÅti yogikyeveyaæ samÃkhyÃ | sÃ cottamo yoga÷ | tathÃ ca bhÃ«yam -

ÃgamenÃnumÃnena dhyÃnÃbhyÃsa-rasena ca |
tridhÃ prakalpayan praj¤Ãæ labhate yogam uttamam || iti | 

sÃ tu ÓrutÃnumÃna-praj¤ÃbhyÃm anya-vi«ayÃ viÓe«ÃrthatvÃt [YogaS 1.49] | Órutam Ãgama-vij¤ÃnÃnaæ tat-sÃmÃnya-vi«ayam eva | na hi viÓe«eïa saha kasyacic chabdasya saÇgatir grahÅtuæ Óakyate | tathÃnumÃnaæ sÃmÃnya-vi«ayam eva | na hi viÓe«eïa saha kasyacid vyÃptir grahÅtuæ Óakyate | tasmÃc chrutÃnumÃna-vi«ayo na viÓe«a÷ kaÓcid asti | na cÃsya sÆk«ma-vyavahita-viprak­«Âasya vastuno loka-pratyak«eïa grahaïam asti | kiæ tu samÃdhi-praj¤Ã-nirgrÃhya eva sa viÓe«o bhavati bhÆta-sÆk«ma-gato vÃ puru«a-gato vÃ | tasmÃn nirvicÃra-vaiÓÃradya-samudbhavÃyÃæ ÓrutÃnumÃna-vilak«aïÃyÃæ
sÆk«ma-vyavahita-prak­«Âa-sarva-viÓe«a-vi«ayÃyÃm­taæbharÃyÃm eva praj¤ÃyÃæ yoginÃ mahÃn prayatna Ãstheya ity artha÷ |

nanu k«ipta-mÆ¬ha-vik«iptÃkhya-vyutthÃna-saæskÃrÃïÃm ekÃgratÃyÃm api sa-vitarka-nirvitarka-sa-vicÃra-janÃnÃæ saæskÃrÃïÃæ sad-bhÃvÃt taiÓ cÃlyamÃnasya cittasya kathaæ nirvicÃra-vaiÓÃradya-pÆrvakÃdhyÃtma-prasÃda-labhya-rtambharÃ praj¤Ã prati«ÂhitÃ syÃd ata Ãha -- taj-ja÷ saæskÃro 'nya-saæskÃra-pratibandhÅ [YogaS 1.50] tayÃ ­tambharayÃ praj¤ayÃ janito ya÷ saæskÃra÷ sa tattva-vi«ayayÃ praj¤ayÃ janitatvena balavattvÃd anyÃn vyutthÃnajÃn samÃdhijÃæÓ ca saæskÃrÃn atattva-vi«aya-praj¤Ã-janitatvena durbalÃn pratibadhnÃti sva-kÃryÃk«amÃn karoti nÃÓyatÅti vÃ | te«Ãæ saæskÃrÃïÃm abhibhavÃt
tat-prabhavÃ÷ pratyayÃ na bhavanti | tata÷ samÃdhir upati«Âhate | tata÷ samÃdhijÃ praj¤Ã | tata÷ praj¤Ã-k­tÃ÷ saæskÃrÃ iti navo nava÷ saæskÃrÃÓayo vardhate | tataÓ ca praj¤Ã | taataÓ ca saæskÃrÃ iti |

nanu bhavatu vyutthÃna-saæskÃrÃïÃm atattva-vi«aya-praj¤Ã-janitÃnÃæ tattva-mÃtra-vi«aya-sampraj¤Ãta-samÃdhi-praj¤Ã-prabhavai÷ saæskÃrai÷ pratibandhas te«Ãæ tu saæskÃrÃïÃæ pratibandhakÃbhÃvÃd ekÃgra-bhÆmÃv eva sa-bÅja÷ samÃdhi÷ syÃn na tu nirbÅjo nirodha-bhÆmÃv iti tatrÃha -- tasyÃpi nirodhe sarva-nirodhÃn nirbÅja÷ samÃdhi÷ [YogaS 1.51] tasya sampraj¤Ãtasya samÃdher ekÃgra-bhÆmijasya | api-ÓabdÃt k«ipta-mÆ¬ha-vik«iptÃnÃm api nirodhe yogi-prayatna-viÓe«eïa vilaye sati sarva-nirodhÃt samÃdhe÷ samÃdhijasya saæskÃrasyÃpi nirodhÃn nirbÅjo nirÃlambano 'saæpraj¤Ãta-samÃdhir bhavati | sa ca sopÃya÷
prÃk sÆtrita÷ -- virÃma-pratyayÃbhyÃsa-pÆrva÷ saæskÃra-Óe«o 'nya÷ [YogaS 1.18] iti | viramyate 'neneti virÃmo vitarka-vicÃrÃnandÃsmitÃdi-rÆpa-cintÃ-tyÃga÷ | tasya pratyaya÷ kÃraïaæ paraæ vairÃgyam iti yÃvat | virÃmaÓ cÃsau pratyayaÓ citta-v­tti-viÓe«a iti vÃ | tasyÃbhyÃsa÷ pauna÷punyena cetasi niveÓanaæ tad eva pÆrvaæ kÃraïaæ yasya sa tathÃ saæskÃra-mÃtra-Óe«a÷ sarvathÃ niv­ttiko 'nya÷ pÆrvoktÃt sa-bÅjÃd vilak«aïo nirbÅjo 'saæpraj¤Ãta-samÃdhir ity artha÷ | asampraj¤Ãtasya hi samÃdher dvÃv upÃyÃv uktÃv abhyÃso vairÃgyaæ ca | tatra sÃlambanatvÃd abhyÃsasya na nirÃlambana-samÃdhi-hetutvaæ
ghaÂata iti nirÃlambanaæ paraæ vairÃgyam eva hetutvenocyate | 

abhyÃsas tu sampraj¤Ãta-samÃdhi-dvÃrÃ praïÃ¬yopayujyate | tad uktaæ -- trayam antaraÇgaæ pÆrvebhya÷ [YogaS 3.7] | dhÃraïÃ-dhyÃna-samÃdhi-rÆpaæ sÃdhana-trayaæ yama-niyamÃsana-prÃïÃyÃma-pratyÃhÃra-rÆpa-sÃdhana-pa¤cakÃpek«ayÃ sa-bÅjasya samÃdher antaraÇgaæ sÃdhanam | sÃdhana-koÂau ca samÃdhi-ÓabdenÃbhyÃsa evocyate | mukhyasya samÃdhe÷ sÃdhyatvÃt | tad api bahiraÇgaæ nirbÅjasya [YogaS 3.8] | nirbÅjasya tu samÃdhes tad api trayaæ bahiraÇgaæ paramparayopakÃri tasya tu paraæ vairÃgyam evÃntaraÇgam ity artha÷ |

ayam api dvividho bhava-pratyaya upÃya-pratyayaÓ ca | bhava-pratyayo videha-prak­ti-layÃnÃm [YogaS 1.19] | videhÃnÃæ sÃnandÃnÃæ prak­ti-layÃnÃæ ca sÃsmitÃnÃæ daivÃnÃæ prÃg-vyÃkhyÃtÃnÃæ janma-viÓe«Ãd au«adhi-viÓe«Ãn mantra-viÓe«Ãt tapo-viÓe«Ãd vÃ ya÷ samÃdhi÷ sa bhava-pratyaya÷ | bhava÷ saæsÃra ÃtmÃnÃtma-vivekÃbhÃva-rÆpa÷ pratyaya÷ kÃraïaæ yasya sa tathÃ | janma-mÃtra-hetuko vÃ pak«iïÃm ÃkÃÓa-gamanavat | puna÷ saæsÃra-hetutvÃn mumuk«ubhir heya ity artha÷ | ÓraddhÃ-vÅrya-sm­ti-samÃdhi-praj¤Ã-pÆrvaka itare«Ãm [YogaS 1.20] |
janmau«adhi-mantra-tapa÷-siddha-vyatiriktÃnÃm ÃtmÃnÃtma-viveka-darÓinÃæ tu ya÷ samÃdhi÷ sa ÓraddhÃ-pÆrvaka÷ | ÓraddhÃdaya÷ pÆrva upÃyÃ yasya sa tathÃ | upÃya-pratyaya ity artha÷ | 

te«u ÓraddhÃ yoga-vi«aye cetasa÷ prasÃda÷ | sÃ hi jananÅva yoginaæ pÃti | tata÷ ÓraddadhÃnasya vivekÃrthino vÅryam utsÃha upajÃyate | samupajÃta-vÅryasya pÃÓcÃtyÃsu bhÆmi«u sm­tir utpadyate | tat-smaraïÃc ca cittam anÃkulaæ sat samÃdhÅyate | samÃdhir atraikÃgratÃ | samÃhita-cittasya praj¤Ã bhÃvya-gocarÃ vivekena jÃyate | tad-abhyÃsÃt parÃc ca vairÃgyÃd bhavaty asampraj¤Ãta÷ samÃdhir mumuk«ÆïÃm ity artha÷ | pratik«aïa-pariïÃmino hi bhÃvÃ ­te citi-Óakte÷ iti nyÃyena tasyÃm api sarva-v­tti-nirodhÃvasthÃyÃæ citta-pariïÃma-pravÃhas taj-janya-saæskÃra-pravÃhaÓ ca bhavaty evety abhipretya saæskÃra-viÓe«a ity uktam | 

tasya ca saæskÃrasya prayojanam uktam -- tata÷ praÓÃnta-vÃhitÃ saæskÃrÃt [YogaS 3.10] iti | praÓÃnta-vÃhitÃ nÃmÃv­ttikasya cittasya nirindhanÃgnivat pratiloma-pariïÃmenopaÓama÷ | yathÃ samid-ÃjyÃdy-Ãhuti-prak«epe vahnir uttarottara-v­ddhyÃ prajvalati, samid-Ãdi-k«aye tu prathama-k«aïe kiæcic chÃmyati | uttarottara-k«aïe«u tv adhikam adhikaæ ÓÃmyatÅti krameïa ÓÃntir vardhate | tathÃ niruddha-cittasyottarottarÃdhika÷ praÓama÷ pravahati | tatra pÆrva-praÓama-janita÷ saæskÃra evottarottara-praÓamasya kÃraïam | tadÃ ca nirindhanÃgnivac cittaæ krameïopaÓÃmyad-vyutthÃna-samÃdhi-nirodha-saæskÃrai÷ saha svasyÃæ prak­tau lÅyate | tadÃ ca
samÃdhi-paripÃka-prabhavena vedÃnta-vÃkyajena samyag-darÓanenÃvidyÃyÃæ niv­ttÃyÃæ tad-dhetuka-d­g-d­Óya-saæyogÃbhÃvÃd v­ttau pa¤ca-vidhÃyÃm api niv­ttÃyÃæ svarÆpa-prati«Âha÷ puru«a÷ Óuddha÷ kevalo mukta ity ucyate | 

tad uktaæ -- tadÃ dra«Âu÷ svarÆpe 'vasthÃnam [YogaS 1.3] iti | tadÃ sarva-v­tti-nirodhe | v­tti-daÓÃyÃæ tu nityÃpariïÃmi-caitanya-rÆpatvena tasya sarvadÃm Óuddhatve 'py anÃdinÃ d­Óya-saæyogenÃvidyakenÃnta÷karaïa-tÃdÃtmyÃdhyÃsÃd anta÷karaïa-v­tti-sÃrÆpyaæ prÃpnuvan nabhoktÃpi bhokteva du÷khÃnÃæ bhavati | 

tad uktaæ -- v­tti-sÃrÆpyam itaratra [YogaS 4] | itaratra v­tti-prÃdurbhÃve | etad eva viv­ttaæ dra«Â­-d­Óyoparaktaæ cittaæ sarvÃrtham [YogaS 4.23] cittam eva dra«Â­-d­Óyoparaktaæ vi«ayi-vi«aya-nirbhÃsaæ cetanÃcetana-svarÆpÃpannaæ vi«ayÃtmakam apy avi«ayÃtmakam ivÃcetanam api cetanam iva sphaÂika-maïi-kalpaæ sarvÃrtham ity ucyate | tad anena citta-sÃrÆpyeïa bhrÃntÃ÷ kecit tad eva cetanam ity Ãhu÷ | tad asaækhyeya-vÃsanÃ-citram api parÃrthaæ saæhatya-kÃritvÃt [YogaS 4.24] | yasya bhogÃpavargÃrthaæ tat sa eva paraÓ cetano 'saæhata÷ puru«o na tu ghaÂÃdivat saæhatya-kÃri
cittaæ cetanam ity artha÷ | evaæ ca viÓe«a-darÓina Ãtma-bhÃva-bhÃvanÃ-viniv­tti÷ [YogaS 4.25] | evaæ yo 'nta÷-karaïa-puru«ayor viÓe«a-darÓÅ tasya yÃnta÷-karaïe prÃg-aviveka-vaÓÃd Ãtma-bhÃva-bhÃvanÃsÅt sÃ nivartate | bheda-darÓane saty abheda-bhramÃnupapatte÷ |

sattva-puru«ayor viÓe«a-darÓanaæ ca bhagavad-arpita-ni«kÃma-karma-sÃdhyam | tal-liÇgaæ ca yoga-bhÃ«ye darÓitam | yathÃ prÃv­«i t­ïÃÇkurasyodbhedena tad-bÅja-sattÃnumÅyate thatÃ mok«a-mÃrga-Óravaïena siddhÃnta-ruci-vaÓÃd yasya lomahar«ÃÓru-pÃtau d­Óyete tatrÃpy asti viÓe«a-darÓana-bÅjam apavarga-mÃrgÅyaæ karmÃbhinirvartitam ity anumÅyate | yasya tu tÃd­Óaæ karma-bÅjaæ nÃsti tasya mok«a-mÃrga-Óravaïe pÆrva-pak«a-yukti«u rucir bhavaty aruciÓ ca siddhÃnta-yukti«u | tasya ko 'ham Ãsaæ katham aham Ãsam ity Ãdir Ãtma-bhÃva-bhÃvanÃ svÃbhÃvikÅ pravartate | sÃ tu viÓe«a-darÓino nivartata iti | 

evaæ sati kiæ syÃd iti tad Ãha -- tadÃ viveka-nimnaæ kaivalya-prÃg-bhÃraæ cittam [YogaS 4.26] | nimnaæ jala-pravahaïa-yogyo nÅca-deÓa÷ | prÃg-bhÃras tad-ayogya ucca-pradeÓa÷ | cittaæ ca sarvadÃ pravartamÃna-v­tti-pravÃheïa pravahaj-jala-tulyaæ tat prÃg-ÃtmÃnÃtmÃviveka-rÆpa-vimÃrga-vÃhi-vi«aya-bhoga-paryantam asyÃsÅt | adhunÃ tv ÃtmÃnÃtma-viveka-mÃrga-vÃhi-kaivalya-paryantaæ sampadyata iti | asmiæÓ ca viveka-vÃhini citte ye 'ntarÃyÃs te sa-hetukÃ nivartanÅyÃ ity Ãha sÆtrÃbhyÃm -- tac-chidre«u pratyayÃntarÃïi saæskÃrebhya÷ | hÃnam e«Ãæ kleÓavad uktam [YogaS 4.27-8] | tasmin viveka-vÃhini citte chidre«v antarÃle«u pratyayÃntarÃïi vyutthÃna-rÆpÃïy
ahaæ mamety evaærÆpÃïi vyutthÃnÃnubhavajebhya÷ saæskÃrebhya÷ k«ÅyamÃïbhyo 'pi prÃdurbhavanti | e«Ãæ ca saæskÃrÃïÃæ kleÓÃnÃm iva hÃnam uktam | yathÃ kleÓÃ avidyÃdayo j¤ÃnÃgninÃ dagdha-bÅja-bhÃvÃ ca punaÓ citta-bhÆmau prarohaæ prÃpnuvanti tathÃ j¤ÃnÃgninÃ dagdha-bÅja-bhÃvÃ÷ saæskÃrÃ÷ pratyayÃntarÃïi na praro¬hum arhanti | j¤ÃnÃgni-saæskÃrÃs tu yÃvac cittam anuÓerata iti | 

evaæ ca pratyayÃntarÃnudayena viveka-vÃhini citte sthirÅbhÆte sati prasaækhyÃne 'py akusÅdasya sarvathÃviveka-khyÃter dharma-megha÷ samÃdhi÷ [YogaS 4.29] prasaÇkhyÃnaæ sattva-puru«ÃnyatÃ-khyÃti÷ ÓuddhÃtma-j¤Ãnam iti yÃvat | tatra buddhe÷ sÃttvike pariïÃme k­ta-saæyamasya sarve«Ãæ guïa-pariïÃmÃnÃæ svÃmivad Ãkramaïaæ sarvÃdhi«ÂhÃt­tvaæ te«Ãm eva ca ÓÃntoditÃvyapadeÓya-dharmitvena sthitÃnÃæ yathÃvad viveka-j¤Ãnaæ sarva-j¤Ãt­tvaæ ca viÓokÃ nÃma siddhi÷ phalaæ tad-vairÃgyÃc ca kaivalyam uktaæ -- sattva-puru«ÃnyatÃ-khyÃti-mÃtrasya sarva-bhÃvÃdhi«ÂhÃt­tvaæ
sarva-j¤Ãt­tvaæ ca [YogaS 3.49] sattva-puru«ayo÷ Óuddhi-sÃmye kaivalyam [YogaS 3.55] iti sÆtrÃbhyÃm | tad etad ucyate tasmin prasaÇkhyÃne saty apy akusÅdasya phalam alipso÷ pratyayÃntarÃïÃm anudaye sarva-prakÃrair viveka-khyÃte÷ paripo«Ãd dharma-megha÷ samÃdhir bhavati |

     ijyÃcÃra-damÃhiæsÃ-dÃna-svÃdhyÃya-karmaïÃm |
     ayaæ tu paramo dharmo yad yogenÃtma-darÓanam || iti sm­te÷ || 

dharmaæ pratyag-brahmaikya-sÃk«ÃtkÃraæ mehati si¤catÅti dharma-meghas tattva-sÃk«ÃtkÃra-hetur ity artha÷ | tata÷ kleÓa-karma-niv­tti÷ | tato dharma-meghÃt samÃdher dharmÃd vÃ kleÓÃnÃæ pa¤ca-vidhÃnÃm avidyÃsmitÃ-rÃga-dve«ÃbhiniveÓÃnÃæ karmaïÃæ ca k­«ïa-Óuklak­«ïa-Óukla-bhedena trividhÃnÃm avidyÃ-mÆlÃnÃm avidyÃ-k«aye bÅja-k«ayÃd ÃtyantikÅ niv­tti÷ kaivalyaæ bhavati | kÃraïa-niv­ttyÃ kÃrya-niv­tter ÃtyantikyÃ ucitatvÃd ity artha÷ |

evaæ sthite yu¤jann eva sadÃtmÃnam ity anena sampraj¤Ãta÷ samÃdhir ekÃgra-bhÆmÃv ukta÷ | niyata-mÃnasa ity anena tat-phala-bhÆto 'sampraj¤Ãta-samÃdhir nirodha-bhÆmÃv ukta÷ | ÓÃntim iti nirodha-samÃdhija-saæskÃra-phala-bhÆtÃ praÓÃnta-vÃhitÃ | nirvÃïa-paramam iti dharma-meghasya samÃdhes tattva-j¤Ãna-dvÃrÃ kaivalya-hetutvaæ, mat-saæsthÃm ity anenaupani«adÃbhimataæ kaivalyaæ darÓitam | yasmÃd evaæ mahÃ-phalo yogas tasmÃt taæ mahatÃ prayatnena sampÃdayed ity abhiprÃya÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ : ÃtmÃnaæ mano yu¤jan dhyÃna-yoga-yuktaæ kurvan | yato niyata-mÃnaso vi«ayoparata-citta÷ | nirvÃïo mok«a eva parama÷ prÃpyo yasyÃæ mayy eva nirviÓe«a-brahmaïi samyak sthÃ sthitir yasyÃæ tÃæ ÓÃntiæ saæsÃroparatiæ prÃpnoti ||15||

baladeva÷ : evam ÃsÅnasya kiæ syÃt tad Ãha yu¤jann iti | yogÅ sadÃ pratidinam ÃtmÃnaæ yu¤jann arpayan | niyata-mÃnasa÷ mat-sparÓa-pariÓuddhatayÃ niyataæ niÓcalaæ mÃnasaæ cittaæ yasya sa, mat-saæsthÃæ mad-adhÅnÃæ nirvÃïa-paramÃæ ÓÃntim adhigacchati labhate | tam eva viditvÃtim­tyum eti [ÁvetU 3.8] ity Ãdi ÓravaïÃt | nirvÃïa-paramÃæ mok«ÃvadhikÃm iti siddhayo 'pi yoga-phalÃnÅty uktam ||15||

__________________________________________________________

BhG 6.16

nÃtyaÓnatas tu yogo 'sti na caikÃntam anaÓnata÷ |
na cÃtisvapna-ÓÅlasya jÃgrato naiva cÃrjuna ||16||

ÓrÅdhara÷ : yogÃbhyÃsa-ni«ÂhasyÃhÃrÃdi-niyamam Ãha nÃtyaÓanata iti dvyÃbhyÃm | atyantam adhikaæ bhu¤jÃnasya ekÃntam atyantam abhu¤jÃnasyÃpi yoga÷ samÃdhir na bhavati | tathÃtinidrÃ-ÓÅlasyÃtijÃgrataÓ ca yogo naivÃsti ||16||

madhusÆdana÷ : evaæ yogÃbhyÃsa-ni«ÂhasyÃhÃrÃdi-niyamam Ãha nÃtyaÓanata iti dvyÃbhyÃm | yad bhuktaæ sajjÅryati ÓarÅrasya ca kÃrya-k«amatÃæ sampÃdayati tad-Ãtma-saæmitam annaæ tad atikramya lobhenÃdhikam aÓnato na yogo 'sti ajÅrïa-do«eïa vyÃdhi-pÅ¬itatvÃt | na caikÃntam anaÓnato yogo 'sti | anÃhÃrÃd atyalpÃhÃrÃd vÃ rasa-po«aïÃbhÃvena ÓarÅrasya kÃryÃk«amatvÃt | yad u ha vÃ Ãtma-saæmitam annaæ tad avati tan na hinasti yad bhÆyo hinasti tad yat kanÅyo 'nnaæ na tad avati [ÁatapathaB 9.2.1.2] iti Óatapatha-Órute÷ | tasmÃd yogÅ nÃtma-saæmitÃd annÃd adhikaæ nyÆnaæ vÃÓnÅyÃd ity artha÷ | 

athavÃ -
     pÆrayed aÓanenÃrdhaæ t­tÅyam udakena tu |
     vÃyo÷ saÇcaraïÃrthaæ tu caturtham avaÓe«ayet ||

ity Ãdi yoga-ÓÃstrokta-parimÃïÃd adhikaæ nyÆnaæ vÃÓnato yogo na sampadyata ity artha÷ | tathÃtinidrÃ-ÓÅlasyÃtijÃgrataÓ ca yogo naivÃsti he 'rjuna sÃvadhÃo bhavety abhiprÃya÷ | yathÃ mÃrkaï¬eya-purÃïe -

     nÃdhmÃta÷ k«udhita÷ ÓrÃnto na ca vyÃkula-cetana÷ |
     yu¤jÅta yogaæ rÃjendra yogÅ siddhy-artham Ãtmana÷ ||
     nÃtÅÓÅte na caivo«ïe na dvandve nÃnilÃnvite |
     kÃle«v ete«u yu¤jÅta na yogaæ dhyÃna-tat-para÷ || ity Ãdi ||16||

viÓvanÃtha÷ : yogÃbhyÃsa-ni«Âhasya niyamam Ãha nÃtyaÓanata iti dvyÃbhyÃm | atyaÓnato 'dhikaæ bhu¤jÃnasya | yad uktaæ -

     pÆrayed aÓanenÃrdhaæ t­tÅyam udakena tu |
     vÃyo÷ saÇcaraïÃrthaæ tu caturtham avaÓe«ayet || iti ||16||

baladeva÷ : yogam abhyasyato bhojanÃdi-niyamam Ãha nÃtÅti dvyÃbhyÃm | atyaÓanam anatyaÓanaæ ca, atisvÃpo 'tijÃgaraÓ ca, yoga-virodhy-ativihÃrÃdi cottarÃt ||16||

__________________________________________________________

BhG 6.17

yuktÃhÃra-vihÃrasya yukta-ce«Âasya karmasu |
yukta-svapnÃvabodhasya yogo bhavati du÷kha-hÃ ||17||

ÓrÅdhara÷ : tarhi kathambhÆtasya yogo bhavatÅti ? ata Ãha - yuktÃhÃreti | yukto niyata ÃhÃro vihÃraÓ ca gatir yasya | karmasu kÃrye«u yuktÃ niyatÃ ce«ÂÃ yasya | yuktau niyatau svapnÃvabodhau nidrÃ-jÃgarau yasya | tasya du÷kha-nivartako yogo bhavati sidhyati ||17||

madhusÆdana÷ : evam ÃhÃrÃdi-niyama-virahiïo yoga-vyatirekam uktvÃ tan-niyamavato yogÃnvayam Ãha yuktÃhÃra iti | Ãhriyata ity ÃhÃro 'nnam | viharaïaæ vihÃra÷ pÃda-krama÷ | tau yuktau niyata-parimÃïau yasya | tathÃnye«v api praïava-japopani«ad-ÃvartanÃdi«u karmasu yuktÃ niyata-kÃlÃ ce«ÂÃ yasya | tathÃ svapno nidrÃ avabodho jÃgaraïaæ tau yuktau niyata-kÃlau yasya tasya yogo bhavati | sÃdhana-pÃÂavÃd Ãtma-samÃdhi÷ sidhyati nÃnyasya | evaæ prayanta-viÓe«eïa sampÃdito yoga÷ kiæ-phala iti tatrÃha du÷khaheti | sarva-saæsÃra-du÷kha-kÃraïÃvidyonmÆlana-hetu-brahma-vidyotpÃdakatvÃt sa-mÆla-sarva-du÷kha-niv­tti-hetur ity artha÷
| atrÃhÃrasya niyatatvam |

     ardham aÓanasya sa-vya¤janasya t­tÅyam udakasya tu |
     vÃyo÷ saæcÃraïÃrthaæ tu caturtham avaÓe«ayet ||

ity Ãdi prÃg uktam | vihÃrasya niyatatvaæ yoganÃn na paraæ gacched ity Ãdi | karmasu ce«ÂÃyÃ niyatatvaæ vÃg-Ãdi-cÃpala-parityÃga÷ | rÃtrer vibhÃga-trayaæ k­tvÃ prathamÃnyayor jÃgaraïaæ madhye svapanam iti svapnÃvabodhayor niyata-kÃlatvam | evam anye 'pi yoga-ÓÃstroktÃ niyamÃ dra«ÂavyÃ÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ : yukto niyata evÃhÃro bhojanaæ vihÃro gamanaæ ca yasya tasya karmasu vyavahÃrika-pÃramÃrthika-k­tye«u yuktÃ niyatÃ eva ce«ÂÃ vÃg-vyÃpÃrÃdyÃ yasya tasya ||17|| 

baladeva÷ : yukteti | mitÃhÃra-vihÃrasya karmasu laukika-pÃramÃrthika-k­tye«u mita-vÃgÃdi-vyÃpÃrasya mita-svÃpa-jÃgarasya ca sarva-du÷kha-nÃÓako yogo bhavati tasmÃd yogÅ tathÃ tathÃ vartate ||17||

__________________________________________________________

BhG 6.18

yadÃ viniyataæ cittam Ãtmany evÃvati«Âhate |
ni÷sp­ha÷ sarva-kÃmebhyo yukta ity ucyate tadÃ ||18||

ÓrÅdhara÷ : kadÃ ni«panna-yoga÷ puru«o bhavatÅty apek«ÃyÃm Ãha yadeti | viniyataæ viÓe«eïa niruddhaæ sac-cittam Ãtmany eva yadÃ niÓcalaæ ti«Âhati | kiæ ca sarva-kÃmebhya aihikÃmu«mika-bhogebhyo ni÷sp­ho vigata-t­«ïo bhavati | tadÃ mukta÷ prÃpta-yoga ity ucyate ||18||

madhusÆdana÷ : evam ekÃgra-bhÆmau sampraj¤Ãtaæ samÃdhim abhidhÃya nirodha-bhÆmÃv asampraj¤Ãtaæ samÃdhiæ vaktum upakramate yadeti | yadÃ yasmin kÃle para-vairÃgya-vaÓÃd viniyataæ viÓe«eïa niyataæ sarva-v­tti-ÓÆnyatÃm ÃpÃditaæ cittaæ vigata-rajas-tamaskam anta÷karaïa-sattvaæ svacchatvÃt sarva-vi«ayÃkÃra-grahaïa-samartham api sarvato-niruddha-v­ttikatvÃd Ãtmany eva pratyak citi anÃtmÃnuparakte v­tti-rÃhitye 'pi svata÷-siddhasyÃtmÃkÃrasya vÃrayitum aÓakyatvÃc citer eva prÃdhÃnyÃn nyag-bhÆtaæ sad avati«Âhate niÓcalaæ bhavati | tadÃ tasmin sarva-v­tti-nirodha-kÃle yukta÷ samÃhita ity ucyate | ka÷ ? ya÷ sarva-kÃmebhyo ni÷sp­ha÷
| nirgatÃ do«a-darÓanena sarvebhyo d­«ÂÃd­«Âa-vi«ayebhya÷ kÃmebhya÷ sp­hÃ t­«ïÃ yasyeti paraæ vairÃgyam asampraj¤Ãta-samÃdher antaraÇgaæ sÃdhanam uktam | tathÃ ca vyÃkhyÃtaæ prÃk ||18||

viÓvanÃtha÷ :yogÅ ni«panna-yoga÷ kadÃ bhaved ity ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha yadeti | viniyataæ niruddhaæ cittam Ãtmani svasminn evÃvati«Âhate niÓcalÅ-bhavatÅty artha÷ ||18||

baladeva÷ : yogÅ ni«panna-yoga÷ kadÃ syÃd ity apek«ÃyÃm Ãha yadeti | yogam abhyasyato yoginaÓ cittam yadÃ viniyataæ niruddhaæ sadÃtmany eva svasminn evÃvasthitaæ sthiraæ bhavati, tad-Ãtmetara-sarva-sp­hÃ-ÓÆnyo yukto ni«panna-yoga÷ kathyate ||18||

__________________________________________________________

BhG 6.19

yathÃ dÅpo nivÃta-stho neÇgate sopamÃ sm­tÃ |
yogino yata- cittasya yu¤jato yogam Ãtmana÷ ||19||

ÓrÅdhara÷ : ÃtmaikyÃkÃratayÃvasthitasya cittasyopamÃnam Ãha yatheti | vÃta-ÓÆnye deÓe sthito dÅpo yathÃ neÇgate na vicalati | sopamÃ d­«ÂÃnta÷ | kasya ? Ãtma-vi«ayaæ yogaæ yu¤jato 'bhyasyato yogina÷ | yataæ niyataæ cittaæ yasya tasya ni«kampatayÃ prakÃÓakatayÃ cÃca¤calaæ tac cittaæ tadvat ti«ÂhatÅty artha÷ ||19||

madhusÆdana÷ : samÃdhau niv­ttikasya cittasyopamÃnam Ãha yatheti | dÅpa-calana-hetunÃ vÃtena rahite deÓe sthito dÅpo yathÃ calana-hetv-abhÃvÃn neÇgate na calati, sopamÃ sm­tÃ sa d­«ÂÃntaÓ cintito yogaj¤ai÷ | kasya ? yogina ekÃgra-bhÆmau sampraj¤Ãta-samÃdhi-mato 'bhyÃsa-pÃÂavÃd yata-cittasya niruddha-sarva-citta-v­tter asampraj¤Ãta-samÃdhi-rÆpaæ yogaæ nirodha-bhÆmau yu¤jato 'nuti«Âhato ya ÃtmÃnta÷karaïaæ tasya niÓcalatayÃ sattvodrekeïa prakÃÓakatayÃ ca niÓcalo dÅpo d­«ÂÃnta ity artha÷ |

Ãtmano yogaæ yu¤jata iti vyÃkhyÃne dÃr«ÂÃntikÃlÃbha÷ sarvÃvasthasyÃpi cittasya sarvadÃtmÃkÃratayÃtma-pada-vaiyarthyaæ ca | na hi yogenÃtmÃkÃratÃ cittasya sampÃdyate, kintu svata evÃtmÃkÃrasya sato 'nÃtmÃkÃratÃ nivartyata iti | tasmÃd dÃr«ÂÃntika-pratipÃdanÃrtham evÃtma-padam | yata-cittasyeti bhÃva-paro nirdeÓa÷ karma-dhÃrayo vÃ yatasya cittasyety artha÷ ||19||

viÓvanÃtha÷ : nivÃta-stho nirvÃta-deÓa-sthito dÅpo neÇgate na calati ya÷ sa eva dÅpa upamÃ yathÃ yathÃvad ity artha÷ | so 'ci lope cet pÃda-pÆraïam [PÃï 6.1.134] iti sandhi÷ | kasyopamÃ ity ata Ãha yogina iti |

baladeva÷ : tadÃ yogÅ kÅd­Óo bhavatÅty apek«ÃyÃm Ãha yatheti | nirvÃta-deÓa-stho dÅpo neÇgate na calati niÓcala÷ sa-prabhas ti«Âhati sa dÅpo yathÃ yathÃvad upamÃ yogaj¤ai÷ sm­tÃ cintitÃ | sopamety atra so 'ci lope cet pÃda-pÆraïam [PÃï 6.1.134] iti sÆtrÃt sandhi÷ | upamÃ-ÓabdenopamÃnaæ bodhyam | kasyety Ãha yogina iti | yata-cittasya niruddha-sarva-citta-v­tter Ãtmano yogaæ dhyÃnaæ yu¤jato 'nuti«Âhata÷ | niv­tta-sakaletara-citta-v­ttir abhyudita-j¤Ãna-yogÅ niÓcala-sa-pradÅpa-sad­Óo bhavatÅti ||19||

__________________________________________________________

BhG 6.20-23

yatroparamate cittaæ niruddhaæ yoga-sevayÃ |
yatra caivÃtmanÃtmÃnaæ paÓyann Ãtmani tu«yati ||20|
sukham Ãtyantikaæ yat tad buddhi-grÃhyam atÅndriyam |
vetti yatra na caivÃyaæ sthitaÓ calati tattvata÷ ||21||
yaæ labdhvÃ cÃparaæ lÃbhaæ manyate nÃdhikaæ tata÷ |
yasmin sthito na du÷khena guruïÃpi vicÃlyate ||22||
taæ vidyÃd du÷kha-saæyoga-viyogaæ yoga-saæj¤itam |
sa niÓcayena yoktavyo yogo 'nirviïïa-cetasÃ ||23||

ÓrÅdhara÷ : yaæ saænyÃsam iti prÃhur yogaæ taæ viddhi pÃï¬ava [GÅtÃ 6.2] ity Ãdau karmaiva yoga-Óabdenoktam | nÃtyaÓnatas tu yogo 'sti [GÅtÃ 6.16] ity Ãdau tu samÃdhir yoga-Óabdenokta÷ | tatra mukhyo yoga÷ ka ity apek«ÃyÃæ samÃdhim eva svarÆpata÷ phalataÓ ca lak«ayan sa eva mukhyo yoga ity Ãha yatreti sÃrdhais tribhi÷ | yatra yasmin avasthÃ-viÓe«e yogÃbhyÃsena niruddhaæ cittam uparataæ bhavatÅti yogasya svarÆpa-lak«aïam uktam | tathÃ ca pÃta¤jalaæ sÆtram yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] iti | i«Âa-prÃpti-lak«aïena phalena tam eva lak«ayati | yatra ca yasminn avasthÃ-viÓe«e | ÃtmanÃ Óuddhena
manasÃ ÃtmÃnam eva paÓyati na tu dehÃdi | paÓyaæÓ cÃtmany eva tu«yati | na tu vi«aye«u | yatrety ÃdÅnÃæ yac-chandÃnÃæ taæ yoga-saæj¤itaæ vidyÃd iti caturthena ÓlokenÃnvaya÷ ||20|

Ãtmany eva to«e hetum Ãha sukham iti | yatra yasminn avasthÃ-viÓe«e yat tat kim api niratiÓayam Ãtyantikaæ nityaæ sukhaæ vetti | nanu tadÃ vi«ayendriya-sambandhÃbhÃvÃt kuta÷ sukhaæ syÃt ? tatrÃha atÅndriyaæ vi«ayendriya-sambandhÃtÅtam | kevalaæ buddhyaivÃtmÃkÃratayÃ grÃhyam | ataeva ca yatra sthita÷ saæs tattvata Ãtma-svarÆpÃn naiva calati ||21||

acalatvam evopapÃdayati yam iti | yam Ãtma-sukha-rÆpaæ lÃbhaæ labdhvÃ tato 'dhikam aparaæ lÃbhaæ na manyate | tasyaiva niratiÓaya-sukhatvÃt | yasmiæÓ ca sthito mahatÃpi ÓÅto«ïÃdi-du÷khena na vicÃlyate nÃbhibhÆyate | etenÃni«Âa-niv­tti-phalenÃpi yogasya lak«aïam uktaæ dra«Âavyam ||22||

tam iti | ya evaæ-bhÆto 'vasthÃ-viÓe«as taæ du÷kha-saæyoga-viyogaæ yoga-saæj¤itaæ vidyÃt | du÷kha-Óabdena du÷kha-miÓritaæ vai«ayikaæ sukham api g­hyate | du÷khasya saæyogena saæsparÓa-mÃtreïÃpi viyogo yasmin tam avasthÃ-viÓe«aæ yoga-saæj¤itaæ yoga-Óabda-vÃcyaæ jÃnÅyÃt | paramÃtmÃnÃ k«etraj¤asya yojanaæ yoga÷ | yad vÃ du÷kha-saæyogena viyoga eva ÓÆre kÃtara-Óabda-vad viruddha-lak«aïayÃ yoga ucyate | karmaïi tu yoga-Óabdas tad-upÃyatvÃd aupacÃrika eveti bhÃva÷ | 

yasmÃd evaæ mahÃ-phalo yogas tasmÃt sa eva yatnato 'bhyasanÅya ity Ãha tam iti sÃrdhena | sa yogo niÓcayena ÓÃstrÃcÃryopadeÓa-janitena nirveda-rahitena cetasÃ yoktavya÷ | du÷kha-buddhyÃ prayatna-Óaithilyaæ nirveda÷ ||23||

madhusÆdana÷ : evaæ sÃmÃnyena samÃdhim uktvÃ nirodha-samÃdhiæ vistareïa vivarÅtum Ãrambhate yatreti | yatra yasmin pariïÃma-viÓe«e yoga-sevayÃ yogÃbhyÃsa-pÃÂavena jÃte sati niruddham eka-vi«ayaka-v­tti-pravÃha-rÆpÃm ekÃgratÃæ tyaktvÃ nirindhanÃgnivad upaÓÃmyan nirv­ttikatayÃ sarva-v­tti-nirodha-rÆpeïa pariïataæ bhavati | yatra ca yasmiæÓ ca pariïÃme sati ÃtmanÃ rajas-tamo 'nabhibhÆta-Óuddha-sattva-mÃtreïÃnta÷-karaïenÃtmÃnaæ pratyak-caitanyaæ paramÃtmÃbhinnaæ sac-cid-Ãnanda-ghanam anantam advitÅyaæ paÓyan vedÃnta-pramÃïajayÃ v­ttyÃ sÃk«Ãtkurvann Ãtmany eva paramÃnanda-ghane tu«yati, na dehendriya-saæghÃte, na vÃ tad-bhogye 'nyatra | paramÃtma-darÓane
saty atu«Âi-hetv-abhÃvÃt tu«yaty eveti vÃ | tam anta÷-karaïa-pariïÃmaæ sarva-citta-v­tti-nirodha-rÆpaæ yogaæ vidyÃd iti pareïÃnvaya÷ | yatra kÃla iti tu vyÃkhyÃnam asÃdhu tac-chabdÃnanvayÃt ||20||

Ãtmany eva to«e hetum Ãha sukham iti | yatra yasminn avasthÃ-viÓe«a Ãtyantikam anantaæ niratiÓayaæ brahma-svarÆpam atÅndriyaæ vi«ayendriya-saæyogÃnabhivyaÇgyaæ buddhi-grÃhyaæ buddhyaiva rajas-tamo-mala-rahitayÃ sattva-mÃtra-vÃhinyÃ grÃhyaæ sukhaæ yogÅ vetti anubhavati | yatra ca sthito 'yaæ vidvÃæs tattvata Ãtma-svarÆpÃn naiva calati | taæ yoga-saæj¤itaæ vidyÃd iti pareïÃnvaya÷ samÃna÷ |

atrÃtyantikam iti brahma-sukha-svarÆpa-kathanam | atÅndriyam iti vi«aya-sukha-vyÃv­tti÷ | tasya vi«ayendriya-saæyoga-sÃpek«atvÃt | buddhi-grÃhyam iti sau«upta-sukha-vyÃv­tti÷ su«uptau buddher lÅnatvÃt | samÃdhau nirv­ttikÃyÃs tasyÃ÷ sattvÃt | tad uktaæ gau¬a-pÃdai÷ - lÅyate tu su«uptau tan nig­hÅtaæ na lÅyate iti | tathÃ ca ÓrÆyate -

     samÃdhi-nirdhÆta-malasya cetaso
     niveÓitasyÃtmani yat sukhaæ bhavet |
     na Óakyate varïayituæ girÃ tadÃ
     yad etad anta÷-karaïena g­hyate || iti |

anta÷karaïena niruddha-sarva-v­ttikenety artha÷ | v­ttyÃ tu sukhÃsvÃdanaæ gau¬ÃcÃryais tatra prati«iddham - nÃsvÃdayet sukhaæ tatra ni÷saÇgaæ praj¤ayÃ bhavet iti | mahad idaæ samÃdhau sukham anubhavÃmÅti sa-vikalpa-v­tti-rÆpÃ praj¤Ã sukhÃsvÃda÷ | taæ vyutthÃna-rÆpatvena samÃdhi-virodhitvÃd yogÅ na kuryÃt | ataevaitÃd­ÓyÃ praj¤ayÃ saha saÇgaæ parityajet tÃæ nirundhyÃd ity artha÷ | nirv­ttikena tu cittena svarÆpa-sukhÃnubhavas tai÷ pratipÃdita÷ | svasthaæ ÓÃntaæ sa-nirvÃïa-kathyaæ sukham uttamam iti spa«Âaæ caitad upari«ÂhÃt kari«yate ||21||

yatra na caivÃyaæ sthitaÓ calati tattvata ity uktam upapÃdayati yaæ labdhveti | yaæ ca niratiÓayÃtmaka-sukha-vya¤jakaæ nirv­ttika-cittÃvasthÃ-viÓe«aæ labdhvÃ santatÃbhyÃsa-paripÃkena sampÃdyÃparaæ lÃbhaæ tato 'dhikaæ na manyate | k­taæ k­tyaæ prÃptaæ prÃpaïÅyam ity Ãtma-lÃbhÃc ca paraæ vidyate iti sm­te÷ | evaæ vi«aya-bhoga-vÃsanayÃ samÃdher vicalanaæ nÃstÅty uktvÃ ÓÅta-vÃta-maÓakÃdy-upadrava-nivÃraïÃrtham api tan nÃstÅty Ãha yasmin paramÃtma-sukha-maye nirv­ttika-cittÃvasthÃ-viÓe«e sthito yogÅ guruïÃ mahatÃ Óastra-nipÃtÃdi-nimittena mahatÃpi du÷khena na vicÃlyate kim uta k«udreïety artha÷ ||22||

yatroparamata ity Ãrabhya bahubhir viÓe«aïair yo niv­ttika÷ paramÃnandÃbhivya¤jakaÓ cittÃvasthÃ-viÓe«a uktas taæ citta-v­tti-nirodhaæ citta-v­tti-maya-sarva-du÷kha-virodhitvena du÷kha-viyogam eva santaæ yoga-saæj¤itaæ viyoga-ÓabdÃrtham api virodhi-lak«aïayÃ yoga-Óabda-vÃcyaæ vidyÃj jÃnÅyÃc ca tu yoga-ÓabdÃnurodhÃt kaæcit sambandhaæ pratipadyetety artha÷ | tathÃ ca bhagavÃn pata¤jalir asÆtrayat yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] iti | yogo bhavati du÷khahÃ [6.17] iti yat prÃg uktaæ tad etad upasaæh­tam |

evaæ-bhÆte yoge niÓcayÃnirvedayo÷ sÃdhanatva-vidhÃnÃyÃha sa niÓcayeneti | sa 

yathokta-phalo yogo niÓcayena ÓÃstrÃcÃrya-vacana-tÃtparya-vi«ayo 'rtha÷ satya evety adhvayasÃyena yoktavyo 'bhyasanÅya÷ | anirviïïa-cetasÃ etÃvatÃpi kÃlena yogo na siddha÷ kim ata÷ paraæ ka«Âam ity anutÃpo nirvedas tad-rahitena cetasÃ | iha janmani janmÃntare vÃ setsyati kiæ tvarayety evaæ dhairyam uktena manasety artha÷ | tad etad gau¬a-pÃdÃ udÃjahru÷ -

utseka udadher yadvat kuÓÃgreÃika-bindunÃ |
manaso nigrahas tadvad bhaved aparikhedata÷ || iti |

utseka utsecanaæ Óo«aïÃdhvasyÃyena jaloddharaïam iti yÃvat | atra sampradÃya-vida ÃkhyÃyikÃm Ãcak«ate | kasyacit kila pak«iïo 'ï¬Ãni tÅra-sthÃni taraÇga-vegena sumudro 'pajahÃra | sa ca samudraæ Óo«ayi«Ãmy eveti prav­tta÷ sva-mukhÃgreïaikaikaæ jala-bindum upari pracik«epa | tadÃ ca bahubhi÷ pak«ibhir bandhu-vargair vÃryamÃïo 'pi naivopararÃma | yad­cchayÃ ca tatrÃgatena nÃradena nivÃrito 'py asmin janmani janmÃntare vÃ yena kenÃpy upÃyena samudraæ Óo«ayi«yÃmy eveti pratijaj¤e | tataÓ ca daivÃnukÆlyÃt k­pÃlur nÃrado garu¬aæ tat-sÃhÃyyÃya pre«ayÃmÃsa | samudras tvaj-j¤Ãti-droheïa tvÃm avamanyata iti vacanena | tato garu¬a-pak«a-vÃtena
Óu«yan samudro bhÅtas tÃny aï¬Ãni tasmai pak«iïe pradadÃv iti | evam akhedena mano-nirodhe parama-dharme pravartamÃnaæ yoginam ÅÓvaro 'nug­hïÃti | tataÓ ca pak«iïa iva tasyÃbhimataæ sidhyatÅti bhÃva÷ ||23||

viÓvanÃtha÷ : nÃtyaÓnatas tu yogo 'stÅty Ãdau yoga-Óabdena samÃdhir ukta÷ | sa ca saæpraj¤Ãto 'saæpraj¤ÃtaÓ ca | sa-vitarka-sa-vicÃra-bhedÃt saæpraj¤Ãto bahu-vidha÷ | asaæpraj¤Ãta-samÃdhi-rÆpo yoga÷ kÅd­Óa ity apek«ÃyÃm Ãha yatrety-Ãdi-sÃrdhais tribhi÷ | yatra samÃdhau sati cittam uparamate vastu-mÃtram eva na sp­ÓatÅty artha÷ | tatra hetu÷ niruddham iti | tathÃ ca pÃta¤jala-sÆtram - yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] iti | yatrety-Ãdi-padÃnÃæ yoga-saæj¤itaæ vidyÃd iti caturthenÃnvaya÷ | ÃtmanÃ paramÃtmÃkÃrÃnta÷karaïenÃtmÃnaæ paÓyan tasmin tu«yati | tatratyaæ sukhaæ prÃpnoti | yad Ãtyantikaæ
sukhaæ prasiddham | atÅndriyaæ vi«ayendriya-samparka-rahitam | ataeva yatra sthita÷ san tattvata Ãtma-svarÆpÃn naiva calati, ataeva yaæ lÃbhaæ labdhvÃ tata÷ sakÃÓÃd aparaæ lÃbham adhikaæ na manyate | du÷khasya saæyogena sparÓa-mÃtreïÃpi viyogo yasmin taæ yoga-saæj¤taæ yoga-saæj¤Ãæ prÃptaæ samÃdhiæ vidyÃt | yadyapi ÓÅghraæ na sidhyati tad apy ayaæ me yoga÷ saæsetsyaty eveti yo niÓcayas tena | anirviïïa-cetasaitÃvatÃpi kÃlena yogo na siddha÷ | kim ata÷ paraæ ka«Âenety anutÃpo nirvedas tad-rahitena cetasÃ | iha janmani janmÃntare vÃ sidhyatu,
kiæ me tvarayeti dhairya-yuktena manasety artha÷ | tad etad gau¬a-pÃdÃ udÃjahru÷ -

utseka udadher yadvat kuÓÃgreÃika-bindunÃ |
manaso nigrahas tadvad bhaved aparikhedata÷ || iti |

utseka utsecanam | Óo«aïÃdhyavasÃyena jaloddharaïam iti yÃvat | atra kÃcid ÃkhyÃyikÃsti | kasyacit kila pak«iïo 'ï¬Ãni tÅra-sthitÃni taraÇga-vegena sumudro jahÃra | sa ca samudraæ Óo«ayi«ÃmÅty eveti pratij¤Ãya sva-mukhÃgreïaikaikaæ jala-bindum upari pracik«epa | taæ ca bahubhi÷ pak«ibhir bandhubhir yuktyÃ vÃryamÃïo 'pi naivopararÃma | yad­cchayÃ ca tatrÃgatena nÃradena nivÃrito 'py asmin janmani janmÃntare vÃ samudraæ Óo«ayi«yÃmy eveti tad-agre 'pi puna÷ pratijaj¤e | tataÓ ca daivÃnukÆlyÃt k­pÃlur nÃrado garu¬aæ tat-sÃhÃyyÃya pre«ayÃmÃsa | samudras tvadÅya-j¤Ãti-droheïa tvÃm avamanyata iti vÃkyena | tato garu¬a-pak«a-vÃtena Óu«yan samudro
'tibhÅtas tÃny aï¬Ãni tasmai pak«iïe dadÃv iti |
evam eva ÓÃstra-vacanÃstikyena yoge j¤Ãne bhaktau vÃ pravartamÃnam utsÃhavantam adhyavasÃyinaæ janaæ bhagavÃn evÃnug­hïÃtÅti niÓcetavyam ||20-23||
 
baladeva÷ : nÃtyaÓnata ity Ãdau yoga-Óabdenoktaæ samÃdhiæ svarÆpata÷ phalataÓ ca lak«ayati yatrety-Ãdi-sÃrdha-trayeïa | yac-chabdÃnÃæ taæ vidyÃd yoga-saæj¤itam ity uttareïÃnvaya÷ | yogaysa sevayÃbhyÃsena niruddhaæ niv­ttetara-v­ttikaæ cittaæ yatroparamate mahat sukham etad iti sajjati | na tu dehÃdi paÓyan vi«aye«v iti citta-v­tti-nirodhena svarÆpeïe«Âa-prÃpti-lak«aïena phalena ca yogo darÓita÷ | sukham iti | yatra samÃdhau yat tat prasiddham Ãtyantikaæ nityaæ sukhaæ vetty anubhavati | atÅndriyaæ vi«ayendriya-sambandha-rahitaæ, buddhyÃtmÃkÃrayÃ grÃhyam | ataeva yatra sthitas tattvata
Ãtma-svarÆpÃn naiva calati, yaæ yogaæ labdhvaiva tato 'paraæ lÃbham adhikaæ na manyate | guruïÃ guïavat putra-vicchedÃdinÃ na vicÃyate tam iti | du÷kha-saæyogasya viyoga÷ pradhvaæso yatra taæ yoga-saæj¤taæ samÃdhim ||20-23||

__________________________________________________________

BhG 6.24

saækalpa-prabhavÃn kÃmÃæs tyaktvÃ sarvÃn aÓe«ata÷ |
manasaivendriya-grÃmaæ viniyamya samantata÷ ||24||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca saÇkalpeti | saækalpÃt prabhavo ye«Ãæ tÃn yoga-pratikÆlÃn sarvÃn kÃmÃn aÓe«ata÷ sa-vÃsanÃæs tyaktvÃ manasaiva vi«aya-do«a-darÓinÃ sarvata÷ prasarantam indriya-samÆhaæ viÓe«eïa niyamya | yogo yoktavya iti pÆrveïÃnvaya÷ ||24||

madhusÆdana÷ : kiæ ca k­tvÃ yogo 'bhyasnÅya÷ ? saÇkalpo du«Âe«v api vi«aye«v aÓobhanatvÃdarÓanena ÓobhanÃdhyÃsa÷ | tasmÃc ca saÇkalpÃd idaæ me syÃd idaæ me syÃd ity evaæ-rÆpÃ÷ kÃmÃ÷ prabhavanti | tÃn ÓobhanÃdhyÃsa-prabhavÃn vi«ayÃbhilÃ«Ãn vicÃra-janyÃÓobhanatva-niÓcayena ÓobhanÃdhyÃsa-bÃdhÃd d­«Âe«u srak-candana-vanitÃdi«v ad­«Âe«u cendra-loka-pÃrijÃtÃpsara÷-prabh­ti«u Óva-vÃnta-pÃyasavat svata eva sarvÃn brahma-loka-paryantÃn aÓe«ato niravaÓe«Ãn savÃsanÃæs tyaktvÃ, ataeva kÃma-pÆrvakatvÃd indirya-prav­ttes tad-apÃye sati viveka-yuktena
manasaivendriya-prÃptaæ cak«ur-Ãdi-karaïa-samÆhaæ viniyamya samantata÷ sarvebhyo vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya Óanai÷ Óanair uparamed ity anvaya÷ ||24||

viÓvanÃtha÷ : etÃd­Óa-yogÃbhyÃse prav­ttasya prÃthamikaæ k­tyam antyaæ ca k­tyam Ãha saÇkalpeti dvÃbhyÃm | kÃmÃæs tyaktveti prÃthamikaæ k­tyam | na kiæcid api cintayed ity antyaæ k­tyam ||24-25||

baladeva÷ : sa yoga÷ prÃrambha-daÓÃyÃæ niÓcayena prayatne k­te saæsetsyaty evety adhyavasÃyena yoktavyo 'nu«Âheya÷ | Ãtmany ayogatva-mananaæ nirvedas tad-rahitena cetasÃ h­tÃï¬Ãrïava-Óo«akat-pak«ivat sotsÃhenety artha÷ | etÃd­Óaæ yogam ÃrabhamÃïasya prÃthamikaæ k­tyam Ãha saÇkalpeti | saÇkalpÃt prabhavo ye«Ãæ tÃn yoga-virodhina÷ kÃmÃn vi«ayÃn aÓe«ata÷ sa-vÃsanÃæs tyaktvÃ | sphuÂam anyat | manasÃ vi«aya-do«a-darÓinÃ ||24||

__________________________________________________________

BhG 6.25

Óanai÷ Óanair uparamed buddhyÃ dh­ti-g­hÅtayÃ |
Ãtma-saæsthaæ mana÷ k­tvÃ na kiæcid api cintayet ||25||
ÓrÅdhara÷ : yadi tu prÃktana-karma-saæskÃreïa mano vicalet tarhi dhÃraïayÃ sthirÅkuryÃd ity Ãha Óanair iti | dh­tir dhÃraïÃ | tayÃ g­hÅtayÃ vaÓÅk­tayÃ buddhyÃ | Ãtma-saæstham Ãtmany eva samyak sthitaæ niÓcalaæ mana÷ k­tvoparamet | tac ca Óanai÷ Óanair abhyÃsa-krameïa | na tu sahasÃ | uparama-svarÆpam Ãha na kiæcid api cintayet | niÓcale manasi svayam eva prakÃÓamÃna-paramÃnanda-svarÆpo bhÆtvÃtma-dhyÃnÃd api nivartetety artha÷ ||25||

madhusÆdana÷ : bhÆmikÃ-jaya-krameïa Óanai÷ Óanair uparamet | dh­ti-dhairyam akhinnatÃ tayÃ g­hÅtÃ yÃ buddhir avaÓya-kartavyatÃ-niÓcaya-rÆpÃ tayÃ yadÃ kadÃcid avaÓyaæ bhavi«yaty eva yoga÷ kiæ tvarayety evaæ-rÆpayÃ Óanai÷ Óanair gurÆpadi«Âa-mÃrgeïa mano nirundhyÃt | etenÃnirveda-niÓcayau prÃg uktau darÓitau | tathÃ ca Óruti÷ -

yacched vÃÇ-manasÅ prÃj¤as 
tad yacchej j¤Ãna Ãtmani |
j¤Ãnam Ãtmani mahati niyacchet 
tad yacchec chÃnta Ãtmani || [KaÂhU 1.3.13] iti |

vÃg iti vÃcaæ laukikÅæ vaidikÅæ ca manasi vyÃpÃravati niyacchet | nÃnudhyÃyÃd bahÆn ÓabdÃn vÃco viglÃpanaæ hi tat [BAU 4.4.21] iti Órute÷ | vÃg-v­tti-nirodhena mano-v­tti-mÃtra-Óe«o bhaved ity artha÷ | cak«ur-Ãdi-nirodho 'py etasyÃæ bhÆmau dra«Âavya÷ | manasÅti cchÃndasaæ dairghyam | tan mana÷ karmedriya-j¤Ãnendriya-sahakÃri nana-vidha-vikalpa-sÃdhanaæ karaïaæ j¤Ãne jÃnÃtÅti j¤Ãnam iti vyutpattyÃ j¤Ãtary Ãtmani j¤Ãt­tvopÃdhÃv ahaÇkÃre niyacchet | mano-vyÃpÃrÃn parityajyÃhaÇkÃra-mÃtraæ pariÓe«ayet | tac ca j¤Ãnaæ j¤Ãt­tvopÃdhim ahaÇkÃram Ãtmani mahati mahat-tattve sarva-vyÃpake niyacchet | dvividho hy ahaÇkÃro viÓe«a-rÆpa÷
sÃmÃnya-rÆpaÓ ceti | ayam aham etasya putra ity evaæ vyaktam abhimanyamÃno viÓe«a-rÆpo vya«Ây-ahaÇkÃra÷ | asmÅty etÃvan-mÃtram abhimanyamÃna÷ sÃmÃnya-rÆpa÷ sama«Ây-ahaÇkÃra÷ | sa ca hiraïyagarbho mahÃn Ãtmeti ca sarvÃnusyÆtatvÃd ucyate | tÃbhyÃm ahaÇkÃrÃbhyÃæ vivikto nirupÃdhika÷ ÓÃntÃtmÃ sarvÃntaÓ cid-eka-rasas tasmin mahÃntam ÃtmÃnaæ sama«Âi-buddhiæ niyacchet | evaæ tat-kÃraïam avyaktam api niyacchet | tato nirupÃdhikas tvaæ-pada-lak«ya÷ Óuddha ÃtmÃ sÃk«Ãtk­tau bhavati |

Óuddhe hi cid-eka-rase pratyag-Ãtmani ja¬a-Óakti-rÆpam anirvÃcyam avyaktaæ prak­tir upÃdhi÷ | sÃ ca prathamaæ sÃmÃnyÃhaÇkÃra-rÆpaæ mahat tattvaæ nÃma dh­tvÃ vyaktÅbhavati | tato bahir viÓe«ÃhaÇkÃra-rÆpeïa | tato bahir mano-rÆpeïa | tato bahir vÃg-ÃdÅn indriya-rÆpeïa | tad etac chrutyÃbhihitam -

indriyebhya÷ parÃ hy arthÃ arthebhyaÓ ca paraæ mana÷ |
manasas tu parÃ buddhir buddher ÃtmÃ mahÃn para÷ ||
mahata÷ parama-vyaktam avyaktÃt puru«a÷ para÷ |
puru«Ãn na paraæ kiæcit sÃ kÃ«ÂhÃ sÃ parÃ gati÷ || [KaÂhU 1.3.10-1] iti |

tatra gavÃdi«v iva vÃÇ-nirodha÷ prathamÃ bhÆmi÷ | bÃla-mugdhÃdi«v iva nirmanastvaæ dvitÅyÃ | tandryÃm ivÃhaÇkÃra-rÃhityaæ t­tÅyÃ | su«uptÃv iva mahat-tattva-ÓÃntÃtmanor madhye mahat-tattvopÃdÃnam avyÃk­tÃkhyaæ tattvaæ ÓrutyodÃhÃri, tathÃpi tatra mahat-tattvasya niyamanaæ nÃbhyadhÃyi | su«uptÃv iva svarÆpa-laya-prasaÇgÃt | tasya ca karma-k«aye sati puru«a-prayatnam antareïa svata eva siddhatvÃt tattva-darÓanÃnupayogitvÃc ca | d­Óyate tvam agrayÃ buddhyÃ sÆk«mayÃ sÆk«ma-darÓibhi÷ iti pÆrvam abhidhÃya sÆk«matva-siddhaye nirodha-samÃdher abhidhÃnÃt | sa ca tattva-did­k«or darÓana-sÃdhanatvena d­«Âa-tattvasya ca
jÅvan-mukti-rÆpa-kleÓa-k«ayÃyÃpek«ita÷ |

nanu ÓÃntÃtmany avaruddhasya cittasya v­tti-rahitatvena su«uptivan na darÓana-hetutvam iti cet, na | svata÷-siddhasya darÓanasya nivÃrayitum aÓakyatvÃt | tad uktaæ -

     ÃtmÃnÃtmÃkÃraæ svabhÃvato 'sthitaæ sadÃ cittam |
     ÃtmaikÃkÃratayÃ tirask­tÃnÃtma-d­«Âiæ vidadhÅta ||

yathÃ ghaÂa utpadyamÃna÷ svato viyat-pÆrïaæ evotpadyate | jala-taï¬ulÃdi-pÆraïaæ tÆtpanne ghaÂe paÓcÃt puru«a-prayatnena bhavati | tatra jalÃdau ni÷sÃrite 'pi viyan-ni÷sÃrayituæ na Óakyate | mukha-pidhÃne 'py antarviyad avati«Âhata eva tathÃ cittam utpadyamÃnaæ caitanya-pÆrïam evotpadyate | utpanne tu tasmin mÆ«Ãni«ikta-druta-tÃmravad ghaÂa-du÷khÃdi-rÆpatvaæ bhoga-hetu-dharmÃdharma-sahak­ta-sÃmagrÅ-vaÓÃd bhavati | tatra ghaÂa-du÷khÃdy-anÃtmÃkÃre virÃma-pratyayÃbhyÃsena nivÃrite 'pi nirnimittaÓ cid-ÃkÃro vÃrayituæ na Óakyate | tato nirodha-samÃdhinÃ nirv­ttikena cittena saæskÃra-mÃtra-Óe«atayÃtisÆk«matvena nirupÃdhika-cid-Ãtma-mÃtrÃbhimukhatvÃd
v­ttiæ vinaiva nirvighnam ÃtmÃnubhÆyate | tad etad Ãha Ãtma-saæsthaæ mana÷ k­tvÃ na kiæcid api cintayed iti | Ãtmani nirupÃdhike pratÅci saæsthÃ samÃptir yasya tad-Ãtma-saæsthaæ sarva-prakÃra-v­tti-ÓÆnyaæ svabhÃva-siddhÃtmÃkÃra-mÃtra-viÓi«Âaæ mana÷ k­tvÃ dh­ti-g­hÅtayÃ viveka-buddhyÃ sampÃdyÃsaæpraj¤Ãta-samÃdhi-stha÷ san kiæcid api anÃtmÃnam ÃtmÃnaæ vÃ na cintayet, na v­ttyÃ vi«ayÅkuryÃt | anÃtmÃkÃra-v­ttau hi vyutthÃnam eva syÃt | ÃtmÃkÃra-v­ttau ca sampraj¤Ãta÷ samÃdhir ity asampraj¤Ãta-samÃdhi-sthairyÃya kÃm api citta-v­ttiæ notpÃdayed ity artha÷ ||25||
viÓvanÃtha÷ : See BhG 6.24.

baladeva÷ : antimaæ k­tyam Ãha dh­ti-g­hÅtayÃ dhÃraïÃvaÓÅk­tyÃ buddhyÃ mana Ãtma-saæsthaæ k­tvÃtmÃnaæ dhyÃtvÃ samÃdhÃv uparameta ti«Âhet | Ãtmano 'nyat kiæcid api na cintayet | etac ca Óanai÷ Óanair abhyÃsa-krameïa, na tu haÂhena ||25||

__________________________________________________________

BhG 6.26

yato yato niÓcarati manaÓ ca¤calam asthiram |
tatas tato niyamyaitad Ãtmany eva vaÓaæ nayet ||26||

ÓrÅdhara÷ : evam api rajo-guïa-vaÓÃd yadi mana÷ pracalet tarhi puna÷ pratyÃhÃreïa vaÓÅkuryÃd ity Ãha yato yata iti | svabhÃvataÓ ca¤calaæ dhÃryamÃïam apy asthiraæ mano yaæ yaæ vi«ayaæ prati nirgacchati, tatas tata÷ pratyÃh­tyÃtmany eva sthiraæ kuryÃt ||26||

madhusÆdana÷ : evaæ nirodha-samÃdhiæ kurvan yogÅ ÓabdÃdÅnÃæ citta-vik«epa-hetÆnÃæ madhye yato yato yasmÃd yasmÃn nimittÃc chabdÃder vi«ayÃd rÃga-dve«ÃdeÓ ca ca¤calaæ vik«epÃbhimukhaæ san mano niÓcarati vik«iptaæ sad vi«ayÃbhimukhÅæ pramÃïa-viparyaya-vikalpa-sm­tÅnÃm anyatamÃm api samÃdhi-virodhinÅæ v­ttim utpÃdayati, tathÃ laya-hetÆnÃæ nidrÃÓe«a-bahv-aÓana-ÓramÃdÅnÃæ madhye yato yato nimittÃd asthiraæ layÃbhimukhaæ san mano niÓcarati lÅnaæ sat samÃdhi-virodhinÅæ nidrÃkhyÃæ v­ttim utpÃdayati, tatas tato vik«epa-nimittÃl laya-nimittÃc
ca niyamyaitan mano nirv­ttikaæ k­tvÃtmany eva sva-prakÃÓa-paramÃnanda-ghane vaÓaæ nayen nirundhyÃt | yathÃ na vik«ipyeta na vÃ lÅyeteti | eva-kÃro 'nÃtma-gocaratvaæ samÃdher vÃrayati | etac ca viv­taæ gau¬ÃcÃrya-pÃdai÷-

     upÃyena nig­hïÅyÃd vik«iptaæ kÃma-bhogayo÷ |
     suprasannaæ laye caiva yathÃ kÃmo layas tathÃ ||
     du÷khaæ sarvam anusm­tya kÃma-bhogÃn nivartayet |
     ajaæ sarvam anusm­tya jÃtaæ naiva tu paÓyati ||
     laye sambodhayec cittaæ vik«iptaæ Óamayet puna÷ |
     saka«Ãyaæ vijÃnÅyÃt sama-prÃptaæ na cÃlayet ||
     nÃsvÃdayet sukhaæ tatra ni÷saÇga÷ praj¤ayÃ bhavet |
     niÓcalaæ nicÓarac cittam ekÅkuryÃt prayatnata÷ ||
     yadÃ na lÅyate cittaæ na ca vik«ipyate puna÷ |
     aniÇganam anÃbhÃsaæ ni«pannaæ brahma tat tadÃ || iti pa¤cabhi÷ Ólokai÷ |

upÃyena vak«yamÃïena vairÃgyÃbhyÃsena kÃma-bhogayor vik«iptaæ pramÃïa-viparyaya-vikalpa-sm­tÅnÃm anyatamayÃpi v­ttyÃ pariïataæ mano nig­hïÅyÃn nirundhyÃd Ãtmany evety artha÷ | kÃma-bhogayor iti cintyamÃnÃvasthÃ-bhujyamÃnÃvasthÃ-bhedena dvi-vacanam | tathÃ lÅyate 'sminn iti laya÷ su«uptaæ tasmin suprasannam ÃyÃsa-varjitam api mano nig­hïÅyÃd eva | suprasannaæ cet kuto nig­hyate ? tatrÃha - yathÃ kÃmo vi«aya-gocara-pramÃïÃdi-v­tty-utpÃdanena samÃdhi-virodhÅ tathÃ layo 'pi nidrÃkhya-v­tty-utpÃdanena samÃdhi-virodhÅ | sarva-v­tti-nirodho hi samÃdhi÷ | ata÷ kÃmÃdi-k­ta-vik«epÃd iva ÓramÃdi-k­ta-layÃd api mano niroddhavyam ity artha÷ | 

upÃyena nig­hïÅyÃt kena ? ity ucyate sarvaæ dvaitam avidyÃ-vij­mbhitam alpaæ du÷kham evety anusm­tya -- yo vai bhÆmÃ tat sukhaæ, nÃlpe sukham asti | [ChÃU 7.23.1] atha yad alpaæ tan martyaæ [ChÃU 7.23.1] tad du÷kham iti Óruty-arthaæ gurÆpadeÓÃd anu paÓcÃt paryÃlocya kÃmÃæÓ cintyamÃnÃvasthÃn vi«ayÃn bhogÃn bhujyamÃnÃvasthÃæÓ ca vi«ayÃn nivartayet | manasa÷ sakÃÓÃd iti Óe«a÷ | kÃmaÓ ca bhogaÓ ca kÃma-bhogaæ tasmÃn mano nivartayed iti vÃ | evaæ dvaita-smaraïa-kÃle vairÃgya-bhÃvanopÃya ity artha÷ | dvaita-vismaraïaæ tu paramopÃya ity Ãha ajaæ brahma sarvaæ na tato 'tiriktaæ kiæcid
astÅti ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃd anantaram anusm­tya tad-viparÅtaæ dvaita-jÃtaæ na paÓyaty eva | adhi«ÂhÃne j¤Ãne kalpitasyÃbhÃvÃt | pÆrvopÃyÃpek«ayÃ vailak«aïya-sÆcanÃrthas tu-Óabda÷ | 

evaæ vairÃgya-bhÃvanÃ-tattva-darÓanÃbhyÃæ vi«ayebhyo nivartyamÃnaæ cittaæ yadi dainandina-layÃbhyÃsa-vaÓÃl layÃbhimukhaæ bhavet tadÃ nidrÃ-Óe«ÃjÅrïa-bahv-aÓana-ÓramÃïÃæ laya-kÃraïÃnÃæ nirodhena cittaæ samyak prabodhayed utthÃna-prayatnena | yadi punar evaæ prabodhyamÃnaæ dainandina-prabodhÃbhyÃsa-vaÓÃt kÃma-bhogayor vik«iptaæ syÃt tadÃ vairÃgya-bhÃvanayÃ tattva-sÃk«ÃtkÃreïa ca puna÷ Óamayet | evaæ puna÷ punar abhyasyato layÃt sambodhitaæ vi«ayebhyaÓ ca vyÃvartitam | nÃpi samaprÃptam antarÃlÃvasthaæ cittaæ stabdhÅbhÆtaæ, sa-ka«Ãyaæ
rÃga-dve«Ãdi-prabala-vÃsanÃ-vaÓena stabdhÅbhÃvÃkhyena ka«Ãyeïa do«eïa yuktaæ vijÃnÅyÃt samÃhitÃc cittÃd vivekena jÃnÅyÃt | 

tataÓ ca nedaæ samÃhitam ity avagamya laya-vik«epÃbhyÃm iva ka«ÃyÃd api cittaæ nirundhyÃt | tataÓ ca laya-vik«epa-ka«Ãye«u parih­te«u pariÓe«Ãc cittena samaæ brahma prÃpyate | tac ca samaprÃptaæ cittaæ ka«Ãya-laya-bhrÃntyÃ na cÃlayet, vi«ayÃbhimukhaæ na kuryÃt | kintu dh­ti-g­hÅtayÃ buddhyÃ laya-ka«Ãya-prÃpter vivicya tasyÃm eva sama-prÃptÃv atiyatnena sthÃpayet | tatra samÃdhau parama-sukha-vya¤jake 'pi sukhaæ nÃsvÃdayet | etÃvantaæ kÃlam ahaæ sukhÅti sukhÃsvÃda-rÆpÃæ v­ttiæ na kuryÃt samÃdhi-bhaÇga-prasaÇgÃt iti prÃg eva k­ta-vyÃkhyÃnam | praj¤ayÃ yad upalabhyate sukhaæ tad apy
avidyÃ-parikalpitaæ m­«aivety evaæ-bhÃvanayÃ ni÷saÇgo nisp­ha÷ sarva-sukhe«u bhavet | 

athavÃ praj¤ayÃ sa-vikalpa-sukhÃkÃra-v­tti-rÆpayÃ saha saÇgaæ parityajet | na tu svarÆpa-sukham api nirv­ttikena cittena nÃnubhavet svabhÃva-prÃptasya tasya vÃrayitum aÓakyatvÃt | evaæ sarvato nivartya niÓcalaæ prayatna-vaÓena k­taæ cittaæ svabhÃva-cÃ¤calyÃd vi«ayÃbhimukhatayÃ niÓcarad bahir nirgacchad ekÅkuryÃt prayatnata÷, nirodha-prayatnena same brahmaïy ekatÃæ nayet | 

sama-prÃptaæ cittaæ kÅd­Óam ? ity ucyate yadÃ na lÅyate nÃpi stabdhÅbhavati tÃmasatva-sÃmyena laya-Óabdenaiva stabdhÅbhÃvasyopalak«aïÃt | na ca vik«ipyate puna÷, na ÓabdÃdy-ÃkÃra-v­ttim anubhavati | nÃpi sukham ÃsvÃdayati, rÃjasatva-sÃmyena sukhÃsvÃdasyÃpi vik«epa-Óabdenopalak«aïÃt | pÆrvaæ bheda-nirdeÓas tu p­thak-prayatna-karaïÃya | evaæ laya-ka«ÃyÃbhyÃæ vik«epa-sukhÃsvÃdÃbhyÃæ ca rahitam aniÇganam iÇganaæ calanaæ sa-vÃta-pradÅpaval layÃbhimukhya-rÆpaæ tad-rahitaæ nivÃta-pradÅpa-kalpam | anÃbhÃsaæ na kenacid vi«ayÃkÃreïÃbhÃsata ity etat | ka«Ãya-sukhÃsvÃdayor ubhayÃntarbhÃva ukta eva | yadaivaæ
do«a-catu«Âaya-rahitaæ cittaæ bhavati tadÃ tac cittaæ brahma ni«pannaæ samaæ brahma prÃptaæ bhavatÅty artha÷ | 

etÃd­ÓaÓ ca yoga÷ ÓrutyÃ pratipÃdita÷ -

yadÃ pa¤cÃvati«Âhante j¤ÃnÃni manasÃ saha |
buddhiÓ ca na vice«Âeta tÃm Ãhu÷ paramÃæ gatim ||
tÃæ yogam iti manyante sthirÃm indriya-dhÃraïÃm |
apramattas tadÃ bhavati yogo hi prabhavÃpyayau || [KaÂhU 2.3.11-2] iti |

etan-mÆlakam eva ca yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] iti sÆtram | tasmÃd yuktaæ tatas tato niyamyaitad Ãtmany evaæ vaÓaæ nayed iti ||27||

viÓvanÃtha÷ : yadi ca prÃktana-do«odgama-vaÓÃd rajo-guïa-sp­«Âaæ manaÓ ca¤calaæ syÃt, tadÃ punar yogam abhyased ity Ãha yato yata iti ||26||

baladeva÷ : yadi kadÃcit prÃktana-sÆk«ma-do«Ãn mana÷ pracalet tadÃ tat pratyÃhared ity Ãha yata iti | yaæ yaæ vi«ayaæ prati mano nirgacchati, tatas tata etan mano niyamya pratyÃh­tyÃtmany eva niratiÓaya-sukhatva-bhÃvanayÃ vaÓaæ kuryÃt ||26||

__________________________________________________________

BhG 6.27

praÓÃnta-manasaæ hy enaæ yoginaæ sukham uttamam |
upaiti ÓÃnta-rajasaæ brahma-bhÆtam akalma«am ||27||

ÓrÅdhara÷ : evaæ pratyÃhÃrÃdibhi÷ puna÷ punar mano vaÓÅkurvan rajo-guïa-k«aye sati yoga-sukhaæ prÃpnotÅty Ãha praÓÃnteti | evam ukta-prakÃreïa ÓÃntaæ rajo yasya tam | ataeva praÓÃntaæ mano yasya tam enaæ ni«kalma«am brahmatvaæ prÃptaæ yoginaæ uttamam sukhaæ samÃdhi-sukhaæ svayam evopaiti prÃpnoti ||27||

madhusÆdana÷ : evaæ yogÃbhyÃsa-balÃd Ãtmany eva yogina÷ praÓÃmyati mana÷ | tataÓ ca praÓÃnteti | prakar«eïa ÓÃntaæ nirv­ttikatayÃ niruddhaæ saæskÃra-mÃtra-Óe«aæ mano yasya taæ praÓÃnta-manasaæ v­tti-ÓÆnyatayÃ nirmanaskam | nirmanaskatve hetu-garbhaæ viÓe«aïa-dvayaæ ÓÃnta-rajasaæ akalma«am iti | ÓÃntaæ vik«epakaæ rajo yasya taæ vik«epa-ÓÆnyam | tathÃ na vidyate kalma«am laya-hetus tamo yasya tam akalma«am laya-ÓÆnyam | ÓÃnta-rajasam ity anenaiva tamo-guïopalak«aïe ' kalma«am saæsÃra-hetu-dharmÃdharmÃdi-varjitam
iti vÃ | brahma-bhÆtaæ brahmaiva sarvam iti niÓcayena samaæ brahma prÃptaæ jÅvan-muktam enaæ yoginam | evam uktena prakÃreïeti ÓrÅdhara÷ | uttamaæ niratiÓayaæ sukham upaity upagacchati | manas tad-v­ttyor abhÃve su«uptau svarÆpa-sukhÃvirbhÃva-prasiddhiæ dyotayati hi-Óabda÷ | tathÃ ca prÃg-vyÃkhyÃtaæ sukham Ãtyantikaæ yat tad ity atra ||27||

viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca pÆrvavad eva tasya samÃdhisukhaæ syÃd ity Ãha praÓÃnteti | sukhaæ kart­ yoginam upaiti prÃpnoti |

baladeva÷ : evaæ prayatamÃnasya pÆrvavad eva samÃdhi-sukhaæ syÃd ity Ãha praÓÃnteti | praÓÃntam Ãtmany acalaæ mano yasya tam | ataevÃkalma«aæ dagdha-prÃktana-sÆk«ma-do«am | ataeva ÓÃnta-rajasam | brahma-bhÆtaæ sÃk«Ãt-k­ta-viviktÃvirbhÃvitÃ«Âa-guïakÃtma-svarÆpaæ yoginaæ praty uttamam ÃtmÃnubhava-rÆpaæ mahat sukhaæ kartÃ svayam evopaiti ||27||

__________________________________________________________

BhG 6.28

yu¤jann evaæ sadÃtmÃnaæ yogÅ vigata-kalma«a÷ |
sukhena brahma-saæsparÓam atyantaæ sukham aÓnute ||28||

ÓrÅdhara÷ : tataÓ ca k­tÃrtho bhavatÅty Ãha yu¤jann iti | evam anena prakÃreïa sarvadÃtmÃnaæ mano yu¤jan vaÓÅkurvan | viÓe«eïa sarvÃtmanÃ | vigataæ kalma«aæ yasya sa÷ | yogÅ sukhenÃnÃyÃsena brahmaïa÷ saæsparÓo 'vidyÃ-nivartaka÷ sÃk«ÃtkÃras tad evÃtyantaæ sukham aÓnute | jÅvanmukto bhavatÅty artha÷ ||28||

madhusÆdana÷ : uktaæ sukhaæ yogina÷ sphuÂÅkaroti yu¤jann iti | evam manasaivendriya-grÃmam ity Ãdy-ukta-krameïÃtmÃnaæ mana÷ sadÃ yu¤jan samÃdadhad yogÅ yogena nitya-sambandhÅ vigata-kalma«o vigata-mala÷ saæsÃra-hetu-dharmÃdharma-rahita÷ sukhenÃnÃyÃseneÓvara-praïidhÃnÃt sarvÃntarÃya-niv­ttyÃ brahma-saæsparÓaæ samyaktvena vi«ayÃsparÓena saha brahmaïa÷ sparÓas tÃdÃtmyaæ yasmiæs tad-vi«ayÃsaæsparÓi brahma-svarÆpam ity etat | atyantaæ sarvÃnantÃn paricchedÃn atikrÃntaæ niratiÓayaæ sukham Ãnandam aÓnute vyÃpnoti, sarvato-nirv­ttikena cittena laya-vik«epa-vilak«aïam
anubhavati, vik«epe v­tti-sattvÃt, laye ca manaso 'pi svarÆpeïÃsattvÃt | sarva-v­tti-ÓÆnyena sÆk«meïa manasÃ sukhÃnubhava÷ samÃdhÃv evety artha÷ | 

atra cÃnÃyÃsenety antarÃya-niv­ttir uktÃ | te cÃntarÃyÃ darÓitÃ yoga-sÆtreïa - vyÃdhi-styÃna-saæÓaya-pramÃdÃlasyÃvirati-bhrÃnti-darÓanÃlabdha-bhÆmikatvÃnavasthitatvÃni citta-vik«epÃs te 'ntarÃyÃ÷ [YogaS 1.30] | cittaæ vik«ipanti yogÃd apanayantÅti citta-vik«epÃ yoga-pratipak«Ã÷ | saæÓaya-bhrÃnti-darÓane tÃvad v­tti-rÆpatayÃ v­tti-nirodhasya sÃk«Ãt-pratipak«au | vyÃdhy-Ãdayas tu sapta v­tti-sahacaritatayÃ tat-pratipak«Ã ity artha÷ | vyÃdhir dhÃtu-vai«amya-nimitto vikÃro jvarÃdi÷ | styÃnam akarmaïyatÃ guruïÃ Óik«yamÃïasyÃpy ÃsanÃdi-karmÃnarhateti yÃvat | yoga÷ sÃdhanÅyo na vety ubhaya-koÂi-sp­g-vij¤Ãnaæ saæÓaya÷ | sa
cÃtad-rÆpa-prati«Âhatvena viparyayÃntargato 'pi sann ubhaya-koÂi-sparÓitvaika-koÂi-sparÓitva-rÆpÃvÃntara-viÓe«a-vivak«ayÃtra viparyayÃd bhedenokta÷ | pramÃda÷ samÃdhi-sÃdhanÃnÃm anu«ÂhÃna-sÃmarthye 'py ananu«ÂhÃna-ÓÅlatÃ vi«ayÃntara vyÃpratatayÃ yoga-sÃdhane«v audÃsÅnyam iti yÃvat | Ãlasyaæ satyÃm apy audÃsÅnya-pracyutau kaphÃdinÃ tamasÃ ca kÃya-cittayor gurutvam | tac ca vyÃdhitvenÃprasiddham api yoga-vi«aye prav­tti-virodhi | aviratiÓ cittasya vi«aya-viÓe«a aikÃntiko 'bhilÃ«a÷ | bhrÃnti-darÓanaæ yogÃsÃdhane 'pi tat-sÃdhanatva-buddhis tathÃ tat-sÃdhane 'piy asÃdhanatva-buddhi÷ | alabdha-bhÆmikatvaæ samÃdhi-bhÆmer ekÃgratÃyÃ alÃbha÷
| k«ipta-mÆ¬ha-vik«ipta-rÆpatvam iti yÃvat | anavasthitatvaæ labdhÃyÃm api samÃdhi-bhÆmau prayatna-ÓaithilyÃc cittasya tatrÃprati«Âhitatvam | ta ete citta-vik«epÃ nava yogamalÃ yoga-pratipak«Ã yogÃntarÃyÃ iti cÃbhidhÅyante |

du÷kha-daurmanasyÃÇgam ejayatva-ÓvÃsa-praÓvÃsÃ vik«epa-saha-bhuva÷ [YogaS 1.31] du÷khaæ cittasya rÃjasa÷ pariïÃmo bÃdhanÃlak«aïa÷ | tac cÃdhyÃtmikaæ ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ca vyÃdhi-vaÓÃt kÃmÃdi-vaÓÃc ca bhavati | Ãdhibhautikaæ graha-pÅ¬Ãdi-janitaæ dve«Ãkhya-viparyaya-hetutvÃt samÃdhi-virodhi | daurmanasyam icchÃ-vighÃtÃdi-balavad du÷khÃnubhava-janitaÓ cittasya tÃmasa÷ pariïÃma-viÓe«a÷ k«obhÃ-para-paryÃya÷ stabdhÅbhÃva÷ | sa tu ka«ÃyatvÃl laya-vat samÃdhi-virodhÅ | aÇgam ejayatvam aÇga-kampanam Ãsana-sthairya-virodhi | prÃïena bÃhyasya vÃyor anta÷-praveÓanaæ
ÓvÃsa÷ samÃdhy-aÇga-recaka-virodhÅ | prÃïana ko«Âhyasya vÃyor bahir ni÷saraïaæ praÓvÃsa÷ samÃdhy-aÇga-pÆraka-virodhÅ | samÃhita-cittasyaite na bhavanti vik«ipta-cittasyaiva bhavantÅti vik«epa-sahabhuvo 'ntarÃyÃ eva | ete 'bhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ niroddhavyÃ÷ | ÅÓvara-praïidhÃnena vÃ | tÅvra-saævegÃnÃm Ãsanne [YogaS 1.21] samÃdhi-lÃbhe prastuta ÅÓvara-praïidhÃnÃd vÃ [YogaS 1.23] iti pak«Ãntaram uktvÃ praïidheyam ÅÓvaraæ kleÓa-karma-vipÃkÃÓayair aparÃm­«Âa÷ puru«a-viÓe«a ÅÓvara÷ | tatra niratiÓayaæ sarvaj¤atva-bÅjam | sa pÆrve«Ãm api guru÷ kÃlenÃnavacchedÃt [YogaS 1.24-6] iti tribhi÷ sÆtrai÷
pratipÃdya tat-praïidhÃnaæ dvÃbhyÃm asÆtrayat -- tasya vÃcaka÷ praïava÷ | taj-japas tad-artha-bhÃvanam [YogaS 1.27-8] iti | tata÷ pratyak-cetanÃdhigamo 'py antarÃyÃbhÃvaÓ ca [YogaS 1.29] tata÷ praïava-japa-rÆpÃt tad-artha-dhyÃna-rÆpÃc ceÓvara-praïidhÃnÃt pratyak-cetanasya puru«asya prak­ti-vivekenÃdhigama÷ sÃk«ÃtkÃro bhavati | uktÃnÃm antarÃyÃïÃm abhÃvo 'pi bhavatÅty artha÷ |

abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃm antarÃya-niv­ttau kartavyÃyÃm abhyÃsa-dÃr¬hyÃrtham Ãha -- tat-prati«edhÃrtham eka-tattvÃbhyÃsa÷ [YogaS 1.32] | te«Ãm antarÃyÃïÃæ prati«edhÃrtahm ekasmin kasmiæÓcid abhimate tattve 'bhyÃsaÓ cetasa÷ puna÷ punar niveÓanaæ kÃryam | tathÃ -- maitrÅ-karuïÃ-muditopek«aïÃæ sukha-du÷kha-puïyÃpuïya-vi«ayÃïÃæ bhÃvanÃtaÓ citta-prasÃdanam [YogaS 1.33] | maitrÅ sauhÃrdaæ, karuïÃ k­pÃ, muditÃ har«a÷, upek«audÃsÅnyam, sukhÃdi-Óabdais tadvanta÷ pratipÃdyante | sarva-prÃïi«u sukha-sambhogÃpanne«u sÃdhv etan mama mitrÃïÃæ sukhitvam iti maitrÅæ bhÃvayet
| na tv År«yÃm | du÷khite«u kathaæ nu nÃmai«Ã du÷kha-niv­tti÷ syÃd iti k­pÃm eva bhÃvayet | nopek«Ãæ na vÃ har«am | puïyavatsu puïyÃnumodanena har«aæ kuryÃn na tu vidve«aæ na copek«Ãm | apuïyavatsu caudÃsÅnyam eva bhÃvayen nÃnumodanaæ na vÃ dve«am | evam asya bhÃvayata÷ Óuklo dharma upajÃyate | tataÓ ca vigata-rÃga-dve«Ãdi-malaæ cittaæ prasannaæ sad ekÃgratÃ-yogyaæ bhavati | maitry-Ãdi-catu«Âayaæ copalak«aïam abhayaæ sattva-saæÓuddhir ity ÃdÅnÃm amÃnitvam adambhitvam ity ÃdÅnÃæ
ca dharmÃïÃm, sarve«Ãm ete«Ãæ Óubha-vÃsanÃ-rÆpatvena malina-vÃsanÃ-nivartakatvÃt | rÃga-dve«au mahÃ-ÓatrÆ sarva-puru«Ãrtha-pratibandhakau mahatÃ prayatnena parihartavyÃv ity etat-sÆtrÃrtha÷ | 

evam anye 'pi prÃïÃyÃmÃdaya upÃyÃÓ citta-prasÃdanÃya darÓitÃ÷ | tad etac citta-prasÃdanaæ bhagavad-anugraheïa yasya jÃtaæ taæ praty evaitad vacanam - sukheneti | anyathÃ mana÷-praÓamÃnupapatte÷ ||28||

viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca k­tÃrtha eva bhavatÅty Ãha yu¤jann iti | sukham aÓnute jÅvan-mukta eva bhavatÅty artha÷ ||28||

baladeva÷ : evaæ svÃtma-sÃk«ÃtkÃrÃnantaraæ paramÃtma-sÃk«ÃtkÃraÓ ca labhata ity Ãha yu¤jann iti | evam ukta-prakÃreïa ÃtmÃnaæ svaæ yu¤jan yogenÃnubhavata tenaiva vigata-kalma«o dagdha-sarva-do«o yogÅ sukhenÃnÃyÃsena brahma-saæsparÓaæ paramÃtmÃnubhavam atyantam aparimitaæ sukham aÓnute prÃpnoti ||28||

__________________________________________________________

BhG 6.29

sarva-bhÆta-stham ÃtmÃnaæ sarva-bhÆtÃni cÃtmani |
Åk«ate yoga-yuktÃtmÃ sarvatra sama-darÓana÷ ||29||

ÓrÅdhara÷ : brahma-sÃk«ÃtkÃram eva darÓayati sarva-bhÆta-stham iti | yogenÃbhyasyamÃnena yuktÃtmÃ samÃhita-citta÷ | sarvatra samaæ brahmaiva paÓyatÅti sama-darÓana÷ | tathÃ sa svam ÃtmÃnam avidyÃk­ta-dehÃdi-pariccheda-ÓÆnyaæ sarva-bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃnte«v avasthitaæ paÓyati | tÃni cÃtmany abhedena paÓyati ||29||

madhusÆdana÷ : tad evaæ nirodha-samÃdhinÃ tvaæ-pada-lak«ye tat-pada-lak«ye ca Óuddhe sÃk«Ãtk­te tadaikya-gocarÃ tattvam asÅti vedÃnta-vÃkya-janyÃ nirvikalpaka-sÃk«ÃtkÃra-rÆpÃ v­ttir brahma-vidyÃbhidhÃnÃ jÃyate | tataÓ ca k­tsnÃvidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttyÃ brahma-sukham atyantam aÓnuta ity upapÃdayati tribhi÷ Ólokai÷ | tatra prathamaæ tva-pada-lak«yopasthitim Ãha sarveti |

sarve«u bhÆte«u sthÃvara-jaÇgame«u ÓarÅre«u bhokt­tayÃ sthitam ekam eva vibhum ÃtmÃnaæ pratyak-cetanaæ sÃk«iïaæ paramÃrtha-satyam Ãnanda-ghanaæ sÃk«yebhyo 'n­ta-ja¬a-paricchinna-du÷kha-rÆpebhyo vivekenek«ate sÃk«Ãtkaroti | tasmiæÓ cÃtmani sÃk«iïi sarvÃïi bhÆtÃni sÃk«yÃïy ÃdhyÃsikena sambandhena bhogyatayÃ kalpitÃni sÃk«i-sÃk«yayo÷ sambandhÃntarÃnupapatter mithyÃ-bhÆtÃni paricchinnÃni ja¬Ãni du÷khÃtmakÃni sÃk«iïo vivekenek«ate | 

ka÷ ? yoga-yuktÃtmÃ yogena nirvikcÃra-vaiÓÃradya-rÆpeïa yuktaæ prasÃdaæ prÃpta ÃtmÃnta÷karaïaæ yasya sa tathÃ | tathÃ ca prÃg evoktaæ - nirvicÃra-vaiÓÃradye 'dhyÃtma-prasÃda÷ [YogaS 1.47] ­taæbharÃ tatra praj¤Ã [YogaS 1.48] ÓrutÃnumÃna-praj¤ÃbhyÃm anya-vi«ayÃ viÓe«ÃrthatvÃt [YogaS 1.49] iti | tathÃ ca ÓabdÃnumÃnÃgocara-yathÃrtha-viÓe«a-vastu-gocara-yoga-pratyak«eïa ­taæbhara-saæj¤ena yugapat sÆk«maæ vyavahitaæ viprak­«Âaæ ca sarvaæ tulyam eva paÓyatÅti sarvatra samaæ darÓanaæ yasyeti sarvatra sama-darÓana÷ sann ÃtmÃnam anÃtmÃnaæ ca yoga-yuktÃtmÃ yathÃ-sthitam
Åk«ata iti yuktam |

athavÃ yo yoga-yuktÃtmÃ yo vÃ sarvatra-sama-darÓana÷ sa ÃtmÃnam Åk«ata iti yogi-sama-darÓinÃv Ãtmek«aïÃdhikÃriïÃv uktau | yathÃ hi citta-v­tti-nirodha÷ sÃk«i-sÃk«ÃtkÃra-hetus tathÃ ja¬a-vivekena sarvÃnusyÆta-caitanya-p­thak-karaïam api | nÃvaÓyaæ yoga evÃpek«ita÷ | ata evÃha vasi«Âha÷ -
 
     dvau kramau citta-nÃÓasya yogo j¤Ãnaæ ca rÃghava |
     yogo v­tti-nirodho hi j¤Ãnaæ samyag-avek«aïam ||
     asÃdhya÷ kasyacid yoga÷ kasyacit tattva-niÓcaya÷ |
     prakÃrau dvau tato devo jagÃda parama÷ Óiva÷ || iti |

citta-nÃÓasya sÃk«iïa÷ sakÃÓÃt tad-upÃdhi-bhÆta-cittasya p­thak-karaïÃt tad-adarÓanasya | tasyopÃya-dvayam - eko 'sampraj¤Ãta-samÃdhi÷ | sampraj¤Ãta-samÃdhau hi ÃtmaikÃkÃra-v­tti-pravÃha-yuktam anta÷-karaïa-sattvaæ sÃk«iïÃnubhÆyate niruddha-sarva-v­ttikaæ tÆpaÓÃntatvÃn nÃnubhÆyata iti viÓe«a÷ | dvitÅyas tu sÃk«iïi kalpitaæ sÃk«yam an­tatvÃn nÃsty eva sÃk«y eva tu paramÃrtha-satya÷ kevalo vidyata iti vicÃra÷ | tatra pratamam upÃyaæ prapa¤ca-paramÃrthatÃ-vÃdino hairaïyagarbhÃdaya÷ prapedire | te«Ãæ paramÃrthasya cittasyÃdarÓanena sÃk«i-darÓane nirodhÃtiriktopÃya-sambhavÃt | ÓrÅmac-chaÇkara-bhagavat-pÆjya-pÃda-matopajÅvinas
tv aupani«adÃ÷ prapa¤cÃn­tatva-vÃdino dvitÅyam evopÃyam upeyu÷ | te«Ãæ hy adhi«ÂhÃna-j¤Ãna-dÃr¬hye sati tatra kalpitasya bÃdhitasya cittasya tad-d­Óyasya cÃdarÓanam anÃyÃsenaivopapadyate | ataeva bhagavat-pÆjya-pÃdÃ÷ kutrÃpi brahma-vidÃæ yogÃpek«Ãæ na vyutpÃdayÃæ babhÆva | ataeva caupani«adÃ÷ paramahaæsÃ÷ Óraute vedÃnta-vÃkya-vicÃra eva gurum upas­tya pravartante brahma-sÃk«ÃtkÃrÃya na tu yoge | vicÃreïaiva citta-do«a-nirÃkaraïena tasyÃnyathÃ-siddhatvÃd iti k­tam adhikena ||29||

viÓvanÃtha÷ : jÅvan-muktasya tasya brahma-sÃk«ÃtkÃraæ darÓayati sarva-bhÆta-stham ÃtmÃnam iti | paramÃtmana÷ sarva-bhÆtÃdhi«ÂhÃt­tvam ÃtmanÅti paramÃtmana÷ sarva-bhÆtÃdhi«ÂhÃnaæ ca | Åk«ate aparok«atayÃnubhavati | yoga-yuktÃtmÃ brahmÃkÃrÃnta÷karaïa÷ | samaæ brahmaiva paÓyatÅti sama-darÓana÷ ||29||

baladeva÷ : evaæ ni«païïa-samÃdhi÷ pratyak«ita-sva-parÃtma-yogÅ parÃtmana÷ sarvagatatvaæ tad anyÃtmanÃæ druhiïÃdÅnÃæ sarve«Ãæ tad-ÃÓrayatvaæ tasyÃvi«ayamatvaæ cÃnubhavatÅty Ãha sarveti | yoga-yuktÃtmÃ siddha-samÃdhis tad ÃtmÃnaæ ÃtatatvÃc ca mÃt­tvÃd ÃtmÃ hi paramo hari÷ iti sm­te÷ | yo mÃm iti vivaraïÃc ca paramÃtmÃnaæ sarva-bhÆta-stham nikhilaæ jÅvÃntaryÃmiïam Åk«ate | Ãtmani tasminn ÃÓraya-bhÆte sarva-bhÆtÃni ca tam eva sarva-jÅvÃÓrayaæ cek«ate | sa ity Ãha sarvatreti | tat tat-karmÃnuguïyenoccÃvacatayÃ s­«Âe«u sarve«u jÅve«u
samam vai«amya-ÓÆnyaæ parÃtmÃnaæ paÓyatÅti tathÃ ||29||

__________________________________________________________

BhG 6.30

yo mÃæ paÓyati sarvatra sarvaæ ca mayi paÓyati |
tasyÃhaæ na praïaÓyÃmi sa ca me na praïaÓyati ||30||

ÓrÅdhara÷ : evambhÆtÃtma-j¤Ãne ca sarva-bhÆtÃtmayÃ mad-upÃsanaæ mukhyaæ kÃraïam ity Ãha yo mÃm iti | mÃæ parameÓvaraæ sarvatra bhÆta-mÃtre ya÷ paÓyati | sarvaæ ca prÃïi-mÃtraæ mayi ya÷ paÓyati | tasyÃhaæ na praïaÓyÃmy ad­Óyo na bhavÃmi | sa ca mamÃd­Óyo na bhavati | pratyak«o bhÆtvÃ k­pÃ-d­«ÂyÃ taæ vilokyÃnug­hïÃmÅty artha÷ ||30||

madhusÆdana÷ : evaæ Óuddhaæ tva-padÃrthaæ nirÆpya Óuddhaæ tat-padÃrthaæ nirÆpayati yo mÃm iti | yo yogÅ mÃm ÅÓvaraæ tat-padÃrtham aÓe«a-prapa¤ca-kÃraïa-mÃyopÃdhikam upÃdhi-vivekena sarvatra prapa¤ce sad-rÆpeïa sphuraïa-rÆpeïa cÃnusyÆtaæ sarvopÃdhi-vinirmuktaæ paramÃrtha-satyaam Ãnanda-ghanam anantaæ paÓyati yoga-jena pratyak«eïÃparok«Åkaroti | tathÃ sarvaæ ca prapa¤ca-jÃtaæ mÃyayÃ mayy Ãropitaæ mad-bhinnatayÃ m­«Ãtvenaiva paÓyati | tasyaivaæ-viveka-darÓino 'haæ tat-padÃrtho bhagavÃn na praïaÓyÃmi | ÅÓvara÷ kaÓcin mad-bhinno 'stÅti parok«a-j¤Ãna-vi«ayo na bhavÃmi, kintu
yogajÃparok«a-j¤Ãna-vi«ayo bhavÃmi | yadyappi vÃkyajÃparok«a-j¤Ãna-vi«ayatvaæ tvaæ-padÃrthÃbhedenaiva tathÃpi kevalasyÃpi tat-padÃrthasya yogajÃparok«a-j¤Ãna-vi«ayatvam upapadyata eva | evaæ yogajena pratyak«eïa mÃm aparok«Åkurvan sa ca me na praïaÓyati parok«o na bhavati | svÃtmÃ hi mama sa vidvÃn atipriyatvÃt sarvadÃ mad-aparok«a-j¤Ãna-gocaro bhavati | ye yathÃ mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham [GÅtÃ 4.11] ity ukte÷ | tathiava Óara-ÓayyÃ-stha-bhÅ«ma-dhyÃnasya yudhi«Âhiraæ prati bhagavatokte÷ | avidvÃæs tu svÃtmÃnam api santaæ bhagavantaæ na parÓyati
| ato bhagavÃn paÓyann api taæ na paÓyati | sa enam avidito na bhunakti [BAU 1.4.15] iti Órute÷ | vidvÃæs tu sadaiva saænihito bhagavato 'nugraha-bhÃjanam ity artha÷ ||30||

viÓvanÃtha÷ : evam aparok«Ãnubhavina÷ phalam Ãha yo mÃm iti | tasyÃhaæ brahma na praïaÓyÃmi nÃpratyak«ÅbhavÃmi | tathÃ mat-pratyak«atÃyÃæ ÓÃÓvatikyÃæ satyÃæ sa yogÅ me mad-upÃsako na praïaÓyati na kadÃcid api bhraÓyati ||30||

baladeva÷ : etad viv­ïvan tathÃtva-darÓina÷ phalam Ãha yo mÃm iti | tasya tÃd­Óasya yogino 'haæ paramÃtmÃ na praïaÓyÃmi nÃd­Óyo bhavÃmi | sa ca yogÅ me na praïaÓyati nÃd­Óyo bhavati | Ãvayor mitha÷-sÃk«Ãtk­ti÷ sarvadÃ bhavatÅty artha÷ ||30||

__________________________________________________________

BhG 6.31

sarva-bhÆta-sthitaæ yo mÃæ bhajaty ekatvam Ãsthita÷ |
sarvathÃ vartamÃno 'pi sa yogÅ mayi vartate ||31||

ÓrÅdhara÷ : na caivaæ-bhÆto vidhi-kiÇkara÷ syÃd ity Ãha sarva-bhÆta-sthitam iti | sarva-bhÆte«u sthitaæ mÃm abhedam Ãsthita ÃÓrito yo bhajati sa yogÅ j¤ÃnÅ sarvathÃ karma-parityÃgenÃpi vartamÃno mayy eva vartate mucyate | na tu bhraÓyatÅty artha÷ ||31||

madhusÆdana÷ : evaæ tvaæ-padÃrthaæ tat-padÃrthaæ ca Óuddhaæ nirÆpya tattvam asÅti vÃkyÃrthaæ nirÆpayati sarva-bhÆtam iti | sarve«u bhÆte«v adhi«ÂhÃnatayÃ sthitaæ sarvÃnusyÆta-san-mÃtraæ mÃm ÅÓvaraæ tat-pada-lak«yaæ svena tvaæ-pada-lak«yeïa sahaikatvam atyantÃbhedam Ãsthito ghaÂÃkÃÓo mahÃkÃÓa ity atrevopÃdhi-bheda-nirÃkaraïena niÓcinvan yo bhajati ahaæ brahmÃsmÅti vedÃnta-vÃkyajena sÃk«ÃtkÃreïÃparok«Åkaroti so 'vidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttyÃ jÅvanmukta÷ k­ta-k­tya eva bhavati | yÃvat tu tasya bÃdhitÃnuv­ttyÃ ÓarÅrÃdi-darÓanam anuvartate tÃvat prÃrabhda-karma-prÃbalyÃt sarva-karma-tyÃgena vÃ yÃj¤avalkyÃdivat
| vihitena karmaïÃ vÃ janakÃdivat, prati«iddhena karmaïÃ vÃ dattÃtreyÃdivat | sarvathÃ yena kenÃpi rÆpeïa vartamÃno 'pi vyavaharann aË(CAP) sa yogÅ brahmÃham asamÅti vidvÃn mayi paramÃtmany evÃbhedena vartate | sarvathÃ tasya mok«aæ prati nÃsti pratibandha-ÓaÇkÃ tasya ha na devÃÓ canÃbhÆtyÃ ÅÓata ÃtmÃ hy e«Ãæ sa bhavati [BAU 1.4.10] iti Órute÷ | devÃ mahÃ-prabhÃvÃ api tasya mok«ÃbhavanÃya neÓate kim utÃnye k«udrÃ ity artha÷ | brahma-vido ni«iddha-karmaïi pravartakayo rÃga-dve«ayor asambhavena ni«iddha-karmÃsambhave 'pi tad aÇgÅk­tya j¤Ãna-stuty-artham idam uktaæ sarvathÃ vartamÃno 'pÅti hatvÃpi sa imÃn lokÃn na hanti na nibadhyate [GÅtÃ 18.17] itivat ||31|| 

viÓvanÃtha÷ : evaæ mad-aparok«ÃnubhavÃt pÆrva-daÓÃyÃm api sarvatra parÃtma-bhÃvanayÃ bhajato yogino na vidhi-kaiÇkaryam ity Ãha sarveti | paramÃtmaiva sarva-karaïatvÃd eko 'stÅty ekatvam Ãsthita÷ san yo bhajati, Óravaïa-smaraïÃdi-bhajana-yukto bhavati, sa sarvathÃ ÓÃstroktaæ karma kurvann akurvan vÃ vartamÃno mayi vartate, na tu saæsÃre ||31||

baladeva÷ : sa yogÅ mamÃcintya-svarÆpa-Óaktim anubhavann atipriyo bhavatÅty ÃÓayavÃn Ãha sarveti | sarve«Ãæ jÅvÃnÃæ h­daye«u prÃdeÓa-mÃtraÓ caturbÃhur atasÅ-pu«pa-prabhaÓ cakrÃdidharo 'haæ p­thak p­thaÇ nivasÃmi | te«u bahÆnÃæ mad-vigrahÃïÃm ekatvam abhedam ÃÓrito yo mÃæ bhajati dhyÃyati, so yogÅ sarvathÃ vartamÃno vyutthÃna-kÃle sva-vihitaæ karma kurvann akurvan vÃ mayi vartate mamÃcintya-Óaktikatva-dharmÃnubhava-mahimnÃ nirdagdha-kÃma-cÃra-do«o mat-sÃmÅpya-lak«aïaæ mok«aæ vindati, na tu saæsÃram ity artha÷ | ÓrutiÓ ca harer acintya-ÓatkikatÃm Ãha eko 'pi san bahudhÃ yo 'vabhÃti iti | sm­tiÓ ca - 

eka eva paro vi«ïu÷ sarva-vyÃpÅ na saæÓaya÷ |
aiÓvaryÃd rÆpam ekaæ ca sÆryavad bahudheyate || iti ||31||

__________________________________________________________

BhG 6.32

Ãtmaupamyena sarvatra samaæ paÓyati yo 'rjuna |
sukhaæ vÃ yadi vÃ du÷khaæ sa yogÅ paramo mata÷ ||32||

ÓrÅdhara÷ : evaæ ca mÃæ bhajatÃæ yoginÃæ madhye sarva-bhÆtÃnukampÅ Óre«Âha ity Ãha Ãtmaupamyeneti | Ãtmaupamyena sva-sÃd­Óyena | yathÃ mama sukhaæ priyaæ du÷khaæ cÃpriyaæ tathÃnye«Ãæ apÅti sarvatra samaæ paÓyan sukham eva sarve«Ãæ yo vÃ¤chati | na tu kasyÃpi du÷kham | sa yogÅ Óre«Âho mamÃbhimata ity artha÷ ||32||

madhusÆdana÷ : evam utpanne 'pi tatva-bodhe kaÓcin mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayayor abhÃvÃj jÅvanmukti-sukhaæ nÃnubhavati citta-vik«epeïa ca d­«Âa-du÷kham anubhavati so 'paramo yogÅ deha-pÃte kaivalya-bhÃgitvÃt | deha-sad-bhÃva-paryantaæ ca d­«Âa-du÷khÃnubhavÃt | tattva-j¤Ãna-mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayÃïÃæ tu yugapad abhyÃsÃd d­«Âa-du÷kha-niv­tti-pÆrvakaæ jÅvanmukti-sukham anubhavan prÃrabdha-karma-vaÓÃt samÃdher vyutthÃna-kÃle kiæ syÃt ? ity ucyata Ãtmaupamyeneti |

Ãtmaivaupamyam upamÃ tenÃtma-d­«ÂÃntena sarvatra prÃïi-jÃte sukhaæ vÃ yadi vÃ du÷khaæ samaæ tulyaæ ya÷ paÓyati svasyÃni«Âaæ yathÃ na sampÃdayati evaæ parasyÃpy ani«Âaæ yo na sampÃdayati pradve«a-ÓÆnyatvÃt, sa nirvÃsanatayopaÓÃnta-manÃ yogÅ brahmavit parama÷ Óre«Âho mata÷ pÆrvasmÃt, he arjuna | atas tattva-j¤Ãna-mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayÃïÃm akramam abhyÃsÃya mahÃn prayatna Ãstheya ity artha÷ |

tatredaæ sarvaæ dvaita-jÃtam advitÅye cid-ÃnandÃtmani mÃyayÃ kalpitatvÃn m­«aivÃtmaivaika÷ paramÃrtha-satya÷ sac-cid-ÃnandÃdvayo 'ham asmÅti j¤Ãnaæ tattva-j¤Ãnaæ pradÅpa-jvÃlÃ-santÃnavad v­tti-santÃna-rÆpeïa pariïamamÃnam anta÷-karaïa-dravyaæ mananÃtmakatvÃn mana ity ucyate | tasya nÃÓe nÃma v­tti-rÆpa-pariïÃmaæ parityajya sarva-v­tti-nirodhinÃ nirodhÃkÃreïa pariïÃma÷ | pÆrvÃpara-parÃmarÓam antareïa sahasotpadyamÃnasya krodhÃdi-v­tti-viÓe«asya hetuÓ citta-gata÷ saæskÃra-viÓe«o vÃsanÃ pÆrva-pÆrvÃbhyÃsena citte vÃsyamÃnatvÃt | tasyÃ÷ k«ayo nÃma viveka-janyÃyÃæ citta-praÓama-vÃsanÃyÃæ d­¬hÃyÃæ saty
api bÃhye nimitte krodhÃdy-anutpatti÷ | tatra tattva-j¤Ãne sati mithyÃ-bhÆte jagati nara-vi«ÃïÃdÃv iva dhÅ-v­tty-anudayÃd ÃtmanaÓ ca d­«Âatvena punar-v­tty-anupayogÃn nirandhanÃgnivan mano naÓyati | na«Âe ca manasi saæskÃrodbodhakasya bÃhyasya nimittasyÃpratÅtau vÃsanÃ k«Åyate | k«ÅïÃyÃæ vÃsanÃyÃæ hetv-abhÃvena krodhÃdi-v­tty-anudayÃn mano naÓyati | na«Âe ca manasi Óama-damÃdi-sampattyÃ tattva-j¤Ãnam udeti | evam utpanne tattva-j¤Ãne rÃga-dve«Ãdi-rÆpÃ vÃsanÃ k«Åyate | k«ÅïÃyÃæ ca vÃsanÃyÃæ pratibandhÃbhÃvÃt tattva-j¤Ãnodaya iti paraspara-kÃraïatvaæ darÓanÅyam |

ataeva bhagavÃn vasi«Âha Ãha -
tattva-j¤Ãnaæ mano-nÃÓo vÃsanÃ-k«aya eva ca |
mitha÷ kÃraïatÃæ gatvÃ du÷sÃdhyÃni sthitÃni hi || 
tasmÃd rÃghava yatnena pauru«eïa vivekinÃ |
bhogecchÃæ dÆratas tyaktvÃ trayam etat samÃÓraya || iti |
pauru«o yatna÷ kenÃpy upÃyenÃvaÓyaæ sampÃdayi«yÃmÅty evaæ-vidhotsÃha-rÆpo nirbandha÷ | viveko nÃma vivicya niÓcaya÷ | tattva-j¤Ãnasya ÓravaïÃdikaæ sÃdhanaæ mano-nÃÓasya yoga÷ vÃsanÃ-k«ayasya pratikÆla-vÃsanotpÃdanam iti | etÃd­Óa-viveka-yuktena pauru«eïa prayatnena bhogecchÃyÃ÷ svalpÃyÃ api havi«Ã k­«ïa-vartmeveti nyÃyena vÃsanÃ-v­ddhi-hetutvÃd dÆrata ity uktam |

dvividho hi vidyÃdhikÃrÅ k­topÃstir ak­topÃstiÓ ca | tatra ya upÃsya-sÃk«ÃtkÃra-paryantÃm upÃstiæ k­tvÃ tattva-j¤ÃnÃya prav­ttas tasya vÃsanÃ-k«aya-mano-nÃÓaayor d­¬hataratvena j¤ÃnÃd Ærdhvaæ jÅvan-mukti÷ svata eva sidhyati | idÃnÅætanas tu prÃyeïÃk­topÃstir eva mumuk«ur autsukya-mÃtrÃt sahasÃ vidyÃyÃæ pravartate | yogaæ vinÃ cij-ja¬a-viveka-mÃtreïaiva ca mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayau tÃtkÃlikau sampÃdya Óama-damÃdi-sampattyÃ Óravana-manana-nididhyÃsanÃni sampÃdayati | taiÓ ca d­¬hÃbhyastai÷ sarva-bandha-vicchedi tattva-j¤Ãnam udeti | avidyÃ-granthi-brahmatvaæ h­daya-granthi÷ saæÓayÃ÷ karmÃïy asarva-kÃmatvaæ m­tyu÷ punar janma cety aneka-vidho bandho
j¤ÃnÃn nivartate | tathÃ ca ÓrÆyate - yo veda nihitaæ guhÃyÃæ so 'vidyÃ-granthiæ vikiratÅha somya [] brahma veda brahmaiva bhavati [] 

     bhidyate h­daya-granthiÓ chidyante sarva-saæÓayÃ÷ |
     k«Åyante cÃsya karmÃïi tasmin d­«Âe parÃvare || [Muï¬U 2.2.8]

satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma | yo veda nihitaæ guhÃyÃæ parame vyoman | so 'Ónute sarvÃn kÃmÃn saha [TaittU 1.1] tam eva viditvÃtim­tyum eti [ÁvetU 3.8] 

     yas tu vij¤ÃnavÃn bhavati sa-manaska÷ sadÃ Óuci÷ |
     sa tu tat-padam Ãpnoti yasmÃd bhÆyo na jÃyate || [KaÂhU 1.3.8]

ya evaæ vedÃhaæ brahmÃsmÅti sa idaæ sarvaæ bhavati [BAU 1.4.10] ity asarvatva-niv­tti-phalam udÃhÃryam | seyaæ videha-mukti÷ saty api dehe j¤Ãnotpatti-sama-kÃlÅnÃ j¤eyÃ | brahmaïy avidyÃdhyÃropitÃnÃm ete«Ãæ bandhÃnÃm avidyÃ-nÃÓe sati niv­ttau punar utpatty-asambhavÃt | ata÷ Óaithilya-hetv-abhÃvÃt tattva-j¤Ãnaæ tasyÃnuvartate | mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayautu d­¬hÃbhyÃsÃbhÃvÃd bhoga-pradena prÃrabdhena karmaïÃ bÃdhyamÃnatvÃc ca savÃta-pradeÓa-pradÅpavat sahasÃ nivartete | ata idÃnÅætanasya tattva-j¤Ãnina÷ prÃk-siddhe tattva-j¤Ãne na prayatnÃpek«Ã | kiæ tu mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayau prayatna-sÃdhyÃv iti | tatra mano-nÃÓao 'sampraj¤Ãta-samÃdhi-nirÆpaïena nirÆpita÷
prÃk | vÃsanÃ-k«ayas tv idÃnÅæ nirÆpyate |

tatra vÃsanÃ-svarÆpaæ vasi«Âha Ãha -

     d­¬ha-bhÃvanayÃ tyakta-pÆrvÃpara-vicÃraïam |
     yad ÃdÃnaæ padÃrthasya vÃsanÃ sÃ prakÅrtitÃ ||

atra ca sva-sva-deÓÃcÃra-kula-dharma-svabhÃva-bheda-tad-gatÃpaÓabda-su-ÓabdÃdi«u prÃïinÃm abhiniveÓa÷ sÃmÃnyenodÃharaïam | sÃ ca vÃsanÃ dvividhÃ malinÃ ÓuddhÃ ca | ÓuddhÃ daivÅ sampat | ÓÃstra-saæskÃra-prÃbalyÃt tattva-j¤Ãna-sÃdhanatvenaika-rÆpaiva | malinÃ tu trividhÃ loka-vÃsanÃ ÓÃstra-vÃsanÃ deha-vÃsanÃ ceti | sarve janÃ yathÃ na nindanti tathaivÃcari«yÃmÅty aÓakyÃrthÃbhiniveÓo loka-vÃsanÃ | tasyÃÓ ca ko lokam ÃrÃdhayituæ samartha iti nyÃyena sampÃdayitum aÓakyatvÃt puru«ÃrthÃnupayogitvÃc ca malinatvam | ÓÃstra-vÃsanÃ tu trividhÃ pÃÂha-vyasanaæ bahu-ÓÃstra-vyasanam anu«ÂhÃna-vyasanaæ ceti krameïa bharadvÃjasya durvÃsaso nidÃghasya ca prasiddhÃ | malinatvaæ cÃsyÃ÷ kleÓÃvahatvÃt puru«ÃrthÃnupayogitvÃd
darpa-hetutvÃj janma-hetutvÃc ca | deha-vÃsanÃpi trividhÃ Ãtmatva-bhrÃntir guïÃdhÃna-bhrÃntir guïÃdhÃna-bhrÃntir do«Ãpanayana-bhrÃntiÓ ceti | tatrÃtmatva-bhrÃntir virocanÃdi«u prasiddhÃ sÃrvalaukikÅ | guïÃdhÃnaæ dvividhaæ laukikaæ ÓÃstrÅyaæ ca | samÅcÅna-ÓabdÃdi-vi«aya-sampÃdanaæ laukikaæ, gaÇgÃ-snÃna-ÓÃlagrÃma-tÅrthÃdi-sampÃdanaæ ÓÃstrÅyam | do«Ãpanayanam api dvividhaæ laukikaæ ÓÃstrÅyaæ ca | cikitsakoktair au«adhair vyÃdhy-Ãdy-apanayanaæ laukikaæ, vaidika-snÃnÃcamanÃdibhir aÓaucÃdy-apanayanaæ vaidikam | etasyÃÓ ca sarva-prakÃrÃyÃ malinatvam aprÃmÃïikatvÃd aÓakyatvÃt puru«ÃrthÃnupayogitvÃt punar-janma-hetutvÃc
ca | tad etal-loka-ÓÃstra-deha-vÃsanÃ-trayam avivekanÃm upÃdeyatvena pratibhÃsamÃnam api vividi«or vedanotpatti-virodhitvÃd vidu«o j¤Ãna-ni«ÂhÃ-virodhitvÃc ca vivekibhir heyam |

tad evaæ bÃhya-vi«aya-vÃsanÃ trividhÃ nirÆpitÃ | Ãbhyantara-vÃsanÃ tu kÃma-krodha-dambha-darpÃdy-Ãsura-sampad-rÆpÃ sarvÃnartha-mÆlaæ mÃnasÅ vÃsanety ucyate | tad evaæ bÃhyÃbhyantara-vÃsanÃ-catu«Âayasya Óuddha-vÃsanayÃ k«aya÷ sampÃdanÅya÷ | tad uktaæ vasi«Âhena -

     mÃnasÅr vÃsanÃ÷ pÆrvaæ tyaktvÃ vi«aya-vÃsanÃ÷ |
maitryÃdi-vÃsanÃ rÃma g­hÃïÃmala-vÃsanÃ÷ || iti |

tatra vi«aya-vÃsanÃ-Óabdena pÆrvoktÃs tisro loka-ÓÃstra-veda-vÃsanÃ vivak«itÃ÷ | mÃnasa-vÃsanÃ-Óabdena kÃma-krodha-dambha-darpÃdy-Ãsura-sampad-vivak«itÃ | yad vÃ Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandhÃ vi«ayÃ÷ | te«Ãæ bhujyamÃnatva-daÓÃ-janya÷ saæskÃro vi«aya-vÃsanÃ | kÃmyamÃnatva-daÓÃ-janya÷ saæskÃro mÃnasa-vÃsanÃ | asmin pak«e pÆrvoktÃnÃæ catas­ïÃm anayor evÃntarbhÃva÷ | bÃhyÃbhyanara-vyatirekeïa vÃsanÃntarÃsambhavÃt | tÃsÃæ vÃsanÃnÃæ parityÃgo nÃma tad-viruddha-maitry-Ãdi-vÃsanotpÃdanam | tÃÓ ca maitry-Ãdi-vÃsanÃ bhagavatÃ pata¤jalinÃ sÆtritÃ÷ prÃk saæk«epeïa vyÃkhyÃtÃ api punar vyÃkhyÃyante
|

cittaæ hi rÃga-dve«a-puïya-pÃpai÷ kalu«Åkriyate | tatra sukhÃnuÓayÅ rÃga÷ [YogaS 2.7] | mohÃd anubhÆyamÃnaæ sukham anuÓete kaÓcid dhÅ-v­tti-viÓe«o rÃjasa÷ sarvaæ sukha-jÃtÅyaæ me bhÆyÃd iti | tac ca d­«ÂÃd­«Âa-sÃmagry-abhÃvÃt sampÃdayitum aÓakyam | ata÷ sa rÃgaÓ cittaæ kalu«Åkaroti | yadÃ tu sukhiu prÃïi«v ayaæ maitrÅæ bhÃvayet sarve 'py ete sukhino madÅyÃ iti tadÃ tat sukhaæ svakÅyam eva sampannam iti bhÃvayatas tatra rÃgo nivartate | yathÃ svasya rÃjya-niv­ttÃv api putrÃdi-rÃjyam eva svakÅyaæ rÃjyaæ tadvat | niv­tte ca rÃge var«ÃvyapÃye jalam iva cittaæ prasÅdati | tathÃ
du÷khÃnuÓayÅ dve«a÷ [YogaS 2.8] du÷kham anuÓete kaÓcd dhÅ-v­tti-viÓe«as tamo 'nugata-raja÷-pariïÃma Åd­Óaæ sarvaæ du÷khaæ sarvadÃ me mÃ bhÆd iti | tac ca Óatru-vyÃghrÃdi«u satsya na nivÃrayituæ Óakyam | na ca sarve te du÷kha-hetavo hantuæ Óakyante | ata÷ sa dve«a÷ sadÃ h­dayaæ dahati | yadÃ tu svasyeva pare«Ãæ sarve«Ãm api du÷kham mÃ bhÆd iti karuïÃæ du÷khi«u bhÃvayet tadÃ vairyÃdi-dve«a-niv­ttau cittaæ prasÅdati | tathÃ ca smaryate -

prÃïÃ yathÃtmano 'bhÅ«ÂÃ bhÆtÃnÃm api te tathÃ |
Ãtmaupamyena bhÆte«u dayÃæ kurvanti sÃdhava÷ || iti |

etad evehÃpy uktam - Ãtmaupamyena sarvatrety Ãdi | tathÃ prÃïina÷ svabhÃvata eva puïyaæ nÃnuti«Âhanti pÃpaæ tv anuti«Âhanti | tad Ãhu÷ -

     puïyasya phalam icchanti puïyaæ necchanti mÃnavÃ÷ |
     na pÃpa-phalam icchanti pÃpaæ kurvanti yatnata÷ || iti |

te ca puïya-pÃpe akriyamÃïa-kriyamÃïe paÓcÃt-tÃpaæ janayata÷ | sa ca ÓrutyÃnÆdita÷ - kim ahaæ sÃdhu nÃkaravaæ kim ahaæ pÃpam akaravam iti | yady asau puïya-puru«e«u muditÃæ bhÃvayet tadÃ tad-vÃsanÃvÃn svayam evÃpramatto 'Óukla-k­«ïe puïye pravartate | tad uktaæ karmÃÓukla-k­«ïaæ yoginas trividham itare«Ãm ayoginÃæ trividhaæ Óuklaæ Óubhaæ k­«ïam aÓubhaæ Óukla-k­«ïaæ ÓubhÃÓubham iti | tathÃ pÃpa-puru«e«Æpek«Ãæ bhÃvayan svayam api tad-vÃsanÃvÃn pÃpÃn nivartate | 

tataÓ ca puïyÃkaraïa-pÃpa-karaïa-nimittasya paÓcÃt-tÃpasyÃbhÃve cittaæ prasÅdati | evaæ sukhi«u maitrÅæ bhÃvayato na kevalaæ rÃgo nivartate kiætv asÆyer«yÃdayo 'pi nivartante | para-guïe«u do«Ãvi«karaïam asÆyÃ | para-guïÃnÃm asahanam År«yÃ | yadÃ maitrÅ-vaÓÃt para-sukhaæ svÅyam eva sampannaæ tadÃ para-guïe«u katham asÆyÃdikaæ sambhavet | tathÃ du÷khi«u karuïÃæ bhÃvayata÷ Óatru-vadhÃdikaro dve«o yadÃ nivartate tadÃ du÷khitva-pratiyogika-svasukhitva-prayukta-darpo 'pi nivartate | evaæ do«Ãntara-niv­ttir apy ÆhanÅyÃ vÃsi«Âha-rÃmÃyaïÃdi«u
|

tad evaæ tattva-j¤Ãnaæ mano-nÃÓo vÃsanÃ-k«ayaÓ ceti trayam abhyasanÅyam | tatra kenÃpi dvÃreïa puna÷ punas tattvÃnusmaraïaæ tattva-j¤ÃnÃbhyÃsa÷ | tad uktam -

     tac-cintanaæ tat-kathanam anyonyaæ tat-prabodhanam |
     etad eka-paratvaæ ca brahmÃbhyÃsaæ vidur budhÃ÷ ||
     sargÃdÃv eva notpannaæ d­Óyaæ nÃsty eva tat sadÃ |
     idaæ jagad ahaæ ceti bodhÃbhyÃsaæ vidu÷ param || iti |

d­ÓyÃvabhÃsa-virodhi-yogÃbhyÃso mano-nirodhÃbhyÃsa÷ | tad uktam -

atyantÃbhÃva-sampattau j¤Ãtur j¤eyasya vastuna÷ |
yuktyÃ ÓÃstrair yatante ye te 'py atrÃbhyÃsina÷ sthitÃ÷ || iti |
     
j¤Ãt­-j¤eyor mithyÃtva-dhÅra-bhÃva-sampatti÷ | svarÆpeïÃpy apratÅtir atyantÃbhÃva-sampattis tad-artham | yuktyÃ yogena |

d­ÓyÃsambhava-bodhena rÃga-dve«Ãdi-tÃnave |
ratir ghanoditÃ yÃsau brahmÃbhyÃsa÷ sa ucyate ||

iti rÃga-dve«Ãdi-k«ÅïatÃ-rÆpa-vÃsanÃ-k«ayÃbhyÃsa ukta÷ | tasmÃd upapannam etat tattva-j¤ÃnÃbhyÃsena mano-nÃÓÃbhyÃsena vÃsanÃ-k«ayÃbhyÃsena ca rÃga-dve«a-ÓÆnyatayÃ ya÷ sva-para-sukha-du÷khÃdi«u sama-d­«Âi÷ sa paramo yogÅ mato yas tu vi«ama-d­«Âi÷ sa tattva-j¤ÃnavÃn apy aparamo yogÅti ||32||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca, sÃdhana-daÓÃyÃæ yogÅ sarvatra sama÷ syÃd ity uktam | tatra mukhyaæ sÃmyaæ vyaca«Âe Ãtmaupamyeneti | sukhaæ vÃ du÷khaæ veti yathÃ mama sukhaæ priyaæ du÷kham apriyaæ, tathaivÃnye«Ãm apÅti sarvatra samaæ paÓyan sukham eva sarve«Ãæ yo vÃ¤chati, na tu kasyÃpi du÷kham, sa yogÅ Óre«Âho mamÃbhimata÷ ||32||

baladeva÷ : sarva-bhÆta-hite rata÷ iti yat prÃg uktaæ, tad viÓadayati Ãtmaupamyeneti | vyutthÃna-daÓÃyÃm Ãtmaupamyena sva-sÃd­Óyena sukhaæ du÷khaæ ca ya÷ sarvatra samaæ paÓyati | svasyeva parasya sukham evecchati, na tu du÷kham, sa sva-para-sukha-du÷kha-sama-d­«Âi÷ sarvÃnukampÅ yogÅ mama parama÷ Óre«Âho 'bhimata÷ | tad-vi«ama-d­«Âis tu tattva-j¤o 'py aparama-yogÅti bhÃva÷ ||32||

__________________________________________________________

BhG 6.33

arjuna uvÃca
yo 'yaæ yogas tvayÃ prokta÷ sÃmyena madhusÆdana |
etasyÃhaæ na paÓyÃmi ca¤calatvÃt sthitiæ sthirÃm ||33||

ÓrÅdhara÷ : ukta-lak«aïasya yogasyÃsambhavaæ manvÃno 'rjuna uvÃca yo 'yam iti | sÃmyena manaso laya-vik«epa-ÓÆnyatayÃ kevalÃtmÃkÃrÃvasthÃnena | yo 'yaæ yogas tvayÃ prokta÷ | etasya sthirÃæ dÅrgha-kÃlÃæ sthitiæ na paÓyÃmi | manasaÓ ca¤calatvÃt ||33||

madhusÆdana÷ : uktam artham Ãk«ipan arjuna uvÃca yo 'yam iti | yo 'yaæ sarvatra sama«Âi-lak«aïa÷ paramo yoga÷ sÃmyena samatvena citta-gatÃnÃæ rÃga-dve«ÃdÅnÃæ vi«ama-d­«Âi-hetÆnÃæ nirÃkaraïena tvayÃ sarvaj¤eneÓvareïokta÷ | he madhusÆdana ! sarva-vaidika-sampradÃya-pravartaka ! etasya tvad-uktasya sarva-mano-v­tti-nirodha-lak«aïasya yogasya sthitiæ vidyamÃnatÃæ sthirÃæ dÅrgha-kÃlÃnuvartinÅæ na paÓyÃmi na sambhÃvayÃmi aham asmad-vidho 'nyo vÃ yogÃbhyÃsa-nipuïa÷ | kasmÃn na sambhÃvayasi tatrÃha ca¤calatvÃt, manasa iti Óe«a÷ ||33||

viÓvanÃtha÷ : bhagavad-ukta-lak«aïasya sÃmyasya du«karatvam Ãlak«yovÃca yo 'yam iti | etasya sÃmyena prÃptasya yogasya sthirÃæ sÃrvadikÅæ sthitiæ na paÓyÃmi | e«a yoga÷ sarvadÃ na ti«Âhati kintu tri-catura-dinÃny evety artha÷ | kuta÷ ? ca¤calatvÃt | tathÃ hy Ãtma-du÷kha-sukha-samam eva sarva-jagad-varti-janÃnÃæ sukha-du÷khaæ paÓyed iti sÃmyam uktam | tatra ye bandhavas taÂasthÃÓ ca te«u sÃmyaæ bhaved api, ye ripavo ghÃtakÃ dve«ÂÃro nindakÃÓ ca te«u na sambhaved eva | na hi mayÃ svasya yudhi«Âhirasya duryodhanasya ca sukha-du÷khe sarvathÃ tulye dra«Âuæ
Óakyete | yadi ca svasya sva-ripÆïÃæ ca jÅvÃtma-paramÃtma-prÃïendriya-daihika-bhÆtÃni samÃny eveti vivekena prabalasyÃtica¤calasya manaso nigrahaïÃÓakyatvÃt | pratyuta vi«ayÃsaktena tena manasaiva vivekasya grasyamÃnatva-darÓanÃd iti ||33||

baladeva÷ : uktam Ãk«ipann arjuna uvÃca yo 'yam iti | sÃmyena sva-para-sukha-du÷kha-taulyena yo 'yaæ yogas tvayÃ sarvaj¤ena proktas tasya sthirÃæ sÃrvadikÅæ sthitiæ ni«ÂhÃm apy ahaæ na paÓyÃmi, kintu dvi-trÃïy eva dinÃnÅty artha÷ | kuta÷ ? ca¤calatvÃt | ayam artha÷ - bandhu«u udÃsÅne«u ca tat sÃmyaæ kadÃcit syÃt | na ca Óatru«u nindake«u ca kadÃcid api | yadi paramÃtmÃdhi«ÂhÃnatvaæ sarvatrÃviÓe«am iti vivekena tad grÃhyaæ, tarhi na tat sÃrvadikaæ aticapalasya bali«Âhasya ca manasas tena vivekena nigrahÅtum aÓakyatvÃd iti ||33||


__________________________________________________________

BhG 6.34

ca¤calaæ hi mana÷ k­«ïa pramÃthi balavad d­¬ham |
tasyÃhaæ nigrahaæ manye vÃyor iva sudu«karam ||34||

ÓrÅdhara÷ : etaæ sphuÂayati ca¤calam iti | ca¤calaæ svabhÃvenaiva capalam | kiæ ca pramÃthi pramathana-ÓÅlam | dehendriya-k«obha-karam ity artha÷ | kiæ ca balavad vicÃreïÃpi jetum aÓakyam | kiæ ca d­¬haæ vi«aya-vÃsanÃnubaddhatayÃ durbhedam | ato yathÃkÃÓe dodhÆyamÃnasya vÃyo÷ kumbhÃdi«u nirodhanam aÓakyaæ tathÃhaæ tasya manaso nigrahaæ nirodhaæ sudu«karaæ sarvathÃ kartum aÓakyaæ manye ||34||

madhusÆdana÷ : sarva-loka-prasiddhatvena tad eva ca¤calatvam upapÃdayati ca¤calaæ hÅti | ca¤calam atyarthaæ calaæ sadÃ calana-svabhÃvaæ mana÷ | hi prasiddham evaitat | bhaktÃnÃæ pÃpÃdi-do«Ãn sarvathÃ nivÃrayitum aÓakyÃn api k­«ati nivÃrayati te«Ãm eva sarvathÃ prÃptum aÓayÃn api puru«ÃrthÃn Ãkar«ati prÃpayatÅti vÃ k­«ïa÷ | tena rÆpeïa sambodhayan durnivÃram api citta-cÃ¤calyaæ nivÃrya du«prÃpam api samÃdhi-sukhaæ tvam eva prÃpayituæ Óakno«Åti sÆcayati | na kevalam atyarthaæ ca¤calaæ kintu pramÃthi ÓarÅram indriyÃïi ca pramathituæ k«obhayituæ ÓÅlaæ
yasya tat | k«obhakatayÃ ÓarÅrendriya-saæghÃtasya vivaÓatÃ-hetur ity artha÷ | kiæ ca balavat, abhipretÃd vi«ayÃt kenÃpy upÃyena nivÃrayitum aÓakyam | kiæ ca, d­¬haæ vi«aya-vÃsanÃ-sahasrÃnusyÆtatayÃ bhettum aÓakyam, tantu-nÃga-vad acchedyam iti bhÃ«ye | tantu-nÃgo nÃga-pÃÓa÷ | tÃntanÅti gurjarÃdau prasiddho mahÃ-hrada-nivÃsÅ jantu-viÓe«o vÃ | tasyÃtid­¬hatayÃ balavato balavattayÃ pramÃthina÷ pramÃthitayÃtica¤calasya mahÃ-matta-vana-gajasya nigrahaæ nirodhaæ nirv­ttikatayÃvasthÃnaæ sudu«karaæ sarvathÃ kartum aÓakyam ahaæ manye | vÃyor iva | yathÃkÃÓe dodhÆyamÃnasya vÃyor niÓcalatvaæ sampÃdya nirodhanam aÓakyaæ
tadvad ity artha÷ |

ayaæ bhÃva÷ |jÃte 'pi tattva-j¤Ãne prÃrabdha-karma-bhogÃya jÅvata÷ puru«asya kart­tva-bhokt­tva-sukha-du÷kha-rÃga-dve«Ãdi-lak«aïaÓ citta-dharma÷ kleÓa-hetutvÃd bÃdhitÃnuv­ttyÃpi bandho bhavati | citta-v­tti-nirodha-rÆpeïa tu yogena tasya nivÃraïaæ jÅvanmuktir ity ucyate | yasyÃ÷ sampÃdanena sa yogÅ paramo mata ity uktam | tatredam ucyate | bandha÷ kiæ sÃk«iïo nivÃryate kiæ vÃ cittÃt | nÃdyas tattva-j¤Ãnenaiva sÃk«iïo bandhasya nivÃritatvÃt | na dvitÅya÷ svabhÃva-viparyayÃyogÃt | virodhi-sad-bhÃvÃc ca | na hi jalÃd Ãrdratvam agner vo«ïatvaæ nivÃrayituæ Óakyate pratik«aïa-pariïamino hi bhÃvÃ ­te citi-Óakte÷
iti nyÃyena pratik«aïa-pariïama-svabhÃvatvÃc cittasya prÃrabdha-bhogena ca karmaïÃ k­tsnÃvidyÃ-tat-kÃrya-nÃÓane prav­ttasya tattva-j¤ÃnasyÃpi pratibandhaæ k­tvÃ sva-phala-dÃnÃya dehendriyÃdikam avasthÃpitam | na ca karmaïÃ sva-phala-sukha-du÷khÃdi-bhogaÓ citta-v­ttibhir vinÃ sampÃdayituæ Óakyate | tasmÃd yadyapi svÃbhÃvikÃnÃm api citta-pariïÃmÃnÃæ kathaæcid yogenÃbhibhava÷ Óakyeta kartuæ tathÃpi tattva-j¤ÃnÃd iva yogÃd api prÃrabdha-phalasya karmaïa÷ prÃbalyÃd avaÓyambhÃvini cittasya cÃ¤calye yogena tan-nivÃraïam aÓakyam ahaæ sva-bodhÃd eva manye | tasmÃd anupapannam etad Ãtmaupamyena sarvatra sama-darÓÅ paramo yogÅ mata ity arjunasyÃk«epa÷ |34||

viÓvanÃtha÷ : etad evÃha ca¤calam iti | nanu ÃtmÃnaæ rathinaæ viddhi ÓarÅraæ ratham eva ca [KaÂhU 1.3.3] ity Ãdi Órute÷, 

Ãhu÷ ÓarÅraæ ratham indriyÃïi 
hayÃn abhÅ«Æn mana indriyeÓam |
vartmÃni mÃtrÃ dhi«aïaæ ca sÆtam [BhP 7.15.41] iti sm­teÓ ca

buddher mano niyant­tva-darÓanÃd vivekavatyÃ buddhyÃ mano vaÓÅkartuæ Óaktyam eveti ced ata Ãha balavat | sva-praÓamakam au«udham api balavÃn rogo yathÃ na gaïayati, tathaiva svabhÃvÃd eva bali«Âhaæ mano vivekavatÅm api buddhim | kiæ ca d­¬ham atisÆk«ma-buddhi-sÆcyÃpi loham iva sahasÃ bhettum aÓakyam | vÃyor ity ÃkÃÓe dodhÆyamÃnasya vÃyor nigrahaæ kumbhakÃdinÃ nirodham iva yogenÃ«ÂÃÇgena manaso 'pi nirodhaæ du«karaæ manye ||34||

baladeva÷ : tad evÃha ca¤calaæ hÅti | mana÷ svabhÃvena ca¤calam | nanu 

ÃtmÃnaæ rathinaæ viddhi ÓarÅraæ ratham eva ca |
buddhiæ tu sÃrathiæ viddhi mana÷ pragraham eva ca ||
indriyÃïi hayÃn Ãhur vi«ayÃæs te«u gocarÃn |
Ãtmendriya-mano-yukto bhoktety Ãhur manÅ«iïa÷ || [KaÂhU 1.3.3] 

iti Óruter buddhi-niyamyaæ mana÷ ÓrÆyate tato vivekinyÃæ buddhyÃæ Óakyaæ tad vaÓÅkartum iti cet tatrÃha pramÃthÅti | tÃd­ÓÅm api buddhiæ pramathati | kuta÷ ? balavat sva-praÓamakam apy au«adhaæ yathÃ balavÃn rogo na gaïayati, tadvat | kiæ ca d­¬ham sÆcyÃ lauham iva tÃd­ÓyÃpi buddhyÃ bhettum aÓakyam ato yogenÃpi tasya nigraham ahaæ vÃyor iva sudu«karaæ manye | na hi vÃyor mu«ÂinÃ dhartuæ Óakyate atas tatropÃyaæ brÆhÅti ||34||

__________________________________________________________

BhG 6.35

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
asaæÓayaæ mahÃbÃho mano durïigrahaæ calam |
abhyÃsena tu kaunteya vairÃgyeïa ca g­hyate ||35||

ÓrÅdhara÷ : tad uktaæ ca¤calatvÃdikam aÇgÅk­tyaiva mano-nigrahopÃyaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca asaæÓayam iti | ca¤calatvÃdinÃ mano niroddhum aÓakyam iti yad vadasi etan ni÷saæÓayam eva | tathÃpi tv abhyÃsena paramÃtmÃkÃra-pratyayÃ v­ttyÃ vi«aya-vait­«ïyena ca g­hyate | abhyÃsena laya-pratibandhÃd vairÃgyeïa ca vik«epa-pratibandhÃd uparata-v­ttikaæ sat paramÃtmÃkÃreïa ti«ÂhatÅty artha÷ | tad uktaæ yoga-ÓÃstre -

     manaso v­tti-ÓÆnyasya brahmÃkÃratayÃ sthiti÷ |
     yÃsampraj¤Ãta-nÃmÃsau samÃdhir abhidhÅyate || iti ||35||

madhusÆdana÷ : tam imam Ãk«epaæ pariharan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca asaæÓayam iti | samyag viditaæ te citta-ce«Âitaæ mano nigrahÅtuæ Óak«yasÅti santo«eïa sambodhayati he mahÃbÃho mahÃntau sÃk«Ãn mahÃdevenÃpi saha k­ta-praharaïau bÃhÆ yasyeti niratiÓayam utkar«aæ sÆcayati | prÃrabdha-karma-prÃbalyÃd asaæyatÃtmanÃ durnigrahaæ du÷khenÃpi nigrahÅtum aÓakyam | pramÃthi balavad d­¬ham iti viÓe«aïa-trayaæ piï¬Åk­tyaitad uktam | calaæ svabhÃva-ca¤calaæ mana ity asaæÓayaæ nÃsty eva saæÓayo 'tra satyam evaitad bravÅ«Åty artha÷ | evaæ
saty api saæyatÃtmanÃ samÃdhi-mÃtropÃyena yoginÃbhyÃsena vairÃgyeïa ca g­hyate nig­hyate sarva-v­tti-ÓÆnyaæ kriyate tan mana ity artha÷ | anigrahÅtur asaæyatÃtmana÷ sakÃÓÃt saæyatÃtmano nigrahÅtur viÓe«a-dyotanÃya tu-Óabda÷ | mano-nigrahe 'bhyÃsa-vairÃgyayo÷ samuccaya-bodhanÃya ca-Óabda÷ | he kaunteyeti pit­-«vas­-putras tvam avaÓyaæ mayÃ sukhÅ kartavya iti sneha-sambandha-sÆcanenÃÓvÃsayati | atra prathamÃrdhena cittasya haÂha-nigraho na sambhavatÅti dvitÅyÃrdhena tu krama-nigraha÷ sambhavatÅty uktam |

dvividho hi manaso nigraha÷ | haÂhena krameïa ca | tatra cak«u÷-ÓrotrÃdÅni j¤ÃnendriyÃïi vÃk-pÃïy-ÃdÅni karmendriyÃïi ca tad-golaka-mÃtroparodhena haÂhÃn nig­hyante | tad-d­«ÂÃntena mano 'pi haÂhena nigrahÅ«yÃmÅti mÆ¬hasya bhrÃntir bhavati | na ca tathÃ nigrahÅtuæ Óakyate tad-golakasya h­daya-kamalasya niroddhum aÓakyatvÃt | ataeva ca krama-nigraha eva yuktas tad etad bhagavÃn vasi«Âha Ãha -

upaviÓyopaviÓyaiva cittaj¤ena muhur muhu÷ |
na Óakyate mano jetuæ vinÃ yuktim aninditÃm ||
aÇkuÓena vinÃ matto yathÃ du«Âa-mataÇgaja÷ |
adhyÃtma-vidyÃdhigama÷ sÃdhu-saÇgama eva ca ||
vÃsanÃ-samparityÃga÷ prÃïa-spanda-nirodhanam |
etÃs tÃ yuktaya÷ pu«ÂÃ÷ santi citta-jaye kila ||
satÅ«u yukti«v etÃsu haÂhÃn niyamayanti ye |
cetas te dÅpam uts­jya vinighnanti tamo '¤janai÷ || iti |

krama-nigrahe cÃdhyÃtma-vidyÃdhigama eka upÃya÷ | sÃ hi d­Óyasya mithyÃtvaæ d­g-vastunaÓ ca paramÃrtha-satya-paramÃnanda-svaprakÃÓatavaæ bodhayati | tathÃ ca saty etan mana÷ sva-gocare«u buddhvÃ nirindhanÃgnivat svayam evopaÓÃmyati | yas tu bodhitam api tattvaæ na samyag budhyate yo vÃ vismarati tayo÷ sÃdhu-saÇgama evopÃya÷ | sÃdhavo hi puna÷ punar bodhayanti smÃrayanti ca | yas tu vidyÃ-madÃdi-durvÃsanayÃ pÅ¬yamÃno na sÃdhÆn anuvartitum utsahate tasya pÆrvokta-vivekena vÃsanÃ-parityÃga evopÃya÷ | yas tu vÃsanÃnÃm atiprÃbalyÃt tÃs tyaktuæ na Óaknoti tasya prÃïa-spanda-nirodha eva upÃya÷ | prÃïa-spanda-vÃsanayoÓ citta-prerakatvÃt tayor nirodhe citta-ÓÃntir upapadyate | tad etad Ãha sa eva -

dve bÅje citta-v­k«asya prÃïa-spandana-vÃsane |
ekasmiæÓ ca tayo÷ k«Åïe k«ipraæ dve api naÓyata÷ ||
prÃïÃyÃma-d­¬hÃbhyÃsair yuktyÃ ca guru-dattayÃ |
ÃsanÃÓana-yogena prÃïa-spando nirudhyate ||
asaÇga-vyavahÃritvÃd bhava-bhÃvana-varjanÃt |
ÓarÅra-nÃÓa-darÓitvÃd vÃsanÃ na pravartate ||
vÃsanÃ-samparityÃgÃc cittaæ gacchaty acittatÃm |
prÃïa-spanda-nirodhÃc ca yathecchasi tathÃ kuru ||
etÃvan mÃtrakaæ manye rÆpaæ cittasya rÃghava | 
yad bhÃvanaæ vastuno 'ntarvastutvena rasena ca ||
yadÃ na bhÃvyate kiæcid dheyopÃdeya-rÆpi yat |
sthÅyate sakalaæ tyaktvÃ tadÃ cittaæ na jÃyate ||
avÃsanatvÃt satataæ yadÃ na manute mana÷ |
amanastÃ tadodeti paramÃtma-pada-pradÃ || iti |

atra dvÃv evopÃyau paryavasitau prÃïa-spanda-nirodhÃrtham abhyÃsa÷ | vÃsanÃ-parityÃgÃrthaæ ca vairÃgyam iti | sÃdhu-saÇgamÃdhyÃtma-vidyÃdhigamau tv abhyÃsa-vairÃgyopapÃdakatayÃnyathÃ-siddhau tayor evÃntarbhavata÷ | ata eva bhagavatÃbhyÃsena vairÃgyeïa ceti dvayam evoktam | ataeva bhagavÃn pata¤jalir asÆtrayat abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ tan-nirodha÷ [YogaS 1.12] iti | tÃsÃæ prÃg-uktÃnÃæ pramÃïa-viparyaya-vikalpa-nidrÃ-sm­ti-rÆpeïa pa¤ca-vidhÃnÃm anantÃnÃm Ãsuratvena kli«ÂÃnÃæ daivatvenÃkli«ÂÃnÃm api v­ttÅnÃæ sarvÃssÃm api nirodho nirindhanÃgnivad upaÓamÃkhya÷ pariïÃmo 'bhyÃsena vairÃgyeïa ca samuccitena bhavati | tad uktaæ yoga-bhÃ«ye - citta-nadÅ nÃmobhayato-vÃhinÅ vahati kalyÃïÃya
vahati pÃpÃya ca | tatra yÃ kaivalya-prÃg-bhÃrÃ viveka-nimnÃ sÃ kalyÃïa-vahÃ | yÃ tv aviveka-nimnÃ saæsÃra-prÃg-bhÃrÃ sÃ pÃpa-vahÃ | tatra vairÃgyeïa vi«aya-srota÷ khilÅkriyate | viveka-darÓanÃbhyÃsena ca kalyÃïa-srota udghÃÂyate ity ubhayÃdhÅnaÓ citta-v­tti-nirodha iti | prÃg-bhÃra-nimna-pade tadÃ viveka-nimnaæ kaivalya-prÃg-bhÃraæ cittam ity atra vyÃkhyÃyate | yathÃ tÅvra-vegopetaæ nadÅ-pravÃhaæ setu-bandhanena nivÃrya kulyÃ-praïayena k«etrÃbhimukhaæ tiryak-pravÃhÃntaram utpÃdyate tathÃ vairÃgyeïa citta-nadyÃ vi«aya-pravÃhaæ nivÃrya samÃdhy-abhyÃsena praÓÃnta-vÃhitÃ sampÃdyata iti dvÃra-bhedÃt samuccaya eva | eka-dvÃratve hi brÅhi-yava-dvi-kalpa÷ syÃd iti |

mantra-japa-devatÃ-dhyÃnÃdÅnÃæ kriyÃ-rÆpÃïÃm Ãv­tti-lak«aïo 'bhyÃsa÷ sambhavÃt | sarva-vyÃpÃroparamasya tu samÃdhe÷ ko nÃmÃbhyÃsa iti ÓaÇkÃæ nivÃrayitum abhyÃsaæ sÆtrayati sma tatra sthitau yatno 'bhyÃsa÷ [YogaS 1.13] iti | tatra svarÆpÃvasthite dra«Âari Óuddhe cid-Ãtmani cittasyÃv­ttikasya praÓÃnta-vÃhitÃ-rÆpÃ niÓcalatÃsthitis tad-arthaæ yatno mÃnasa utsÃha÷ svabhÃva-cÃ¤calyÃd bahi«pravÃha-ÓÅlaæ cittaæ sarvathÃ nirotsyÃmÅty evaæ vidha÷ | sa ÃvartyamÃno 'bhyÃsa ucyate | sa tu dÅrgha-kÃla-nairantarya-satkÃrÃsevito d­¬ha-bhÆmi÷ [YogaS 1.14] anirvedena dÅrgha-kÃla-sevito vicchedÃbhÃvena nirantarÃsevita÷ sat-kÃreïa ÓraddhÃtiÓayena cÃsevita÷ |
so 'bhyÃso d­¬ha-bhÆmir vi«aya-sukha-vÃsanayÃ cÃlayitum aÓakyo bhavati | adÅrgha-kÃlatve dÅrghakÃlatve 'pi vicchidya vicchidya sevane ÓraddhÃtiÓayÃbhÃve ca laya-vik«epa-ka«Ãya-sukhÃsvÃdÃnÃm aparihÃre vyutthÃna-saæskÃra-prÃbalyÃd ad­¬ha-bhÆmir abhyÃsa÷ phalÃya na syÃd iti trayam upÃttam |

vairÃgyaæ tu dvividham aparaæ paraæ ca | yatmÃna-saæj¤Ã-vyatireka-saæj¤aikendriya-saæj¤Ã-vaÓÅkÃra-saæj¤Ã-bhedair aparaæ caturdhÃ | tatra pÆrva-bhÆmi-jayenottara-bhÆmi-sampÃdana-vivak«ayÃ caturtham evÃsÆtrayat -- d­«ÂÃnuÓravika-vi«aya-vit­«ïasya vaÓÅkÃra-saæj¤Ã vairÃgyam [YogaS 1.15] iti | striyo 'nnaæ pÃnam aiÓvaryam ity Ãdayo d­«ÂÃ vi«ayÃ÷ | svargo videhatÃ prak­ti-laya ity Ãdayo vaidikatvenÃnuÓravikÃ vi«ayÃs te«Æbhaya-vidhe«v api satyÃm eva t­«ïÃyÃæ viveka-tÃratamyena yatamÃnÃdi-trayaæ bhavati | atra jagati kiæ sÃraæ kim asÃram iti guru-ÓÃstrÃbhyÃæ
j¤ÃsÃmÅty udyogo yatamÃnam | sva-citte pÆrva-vidyamÃna-do«ÃïÃæ madhye 'bhyasyamÃna-vivekenaite pakvÃ ete 'vaÓi«ÂÃ iti cikitsakavad vivecanaæ vyatireka÷ | d­«ÂÃnuÓravika-vi«aya-prav­tter du÷khÃtmatva-bodhena bhair indriya-prav­ttim ajanayantyÃ api t­«ïÃyÃ autsukya-mÃtreïa manasy avasthÃnam ekendriyam | manasy api t­«ïÃ-ÓÆnyatvena sarvathÃ vait­«ïyaæ t­«ïÃ-virodhinÅ citta-v­ttir j¤Ãna-prasÃda-rÆpÃ vaÓÅkÃra-saæj¤Ã vairÃgyaæ sampraj¤Ãtasya samÃdher antaraÇgaæ sÃdhanam asaæpraj¤Ãtasya tu bahiraÇgam | tasya tv antaraÇga-sÃdhanaæ param evaæ vairÃgyam | tac cÃsÆtrayat -- tat-paraæ puru«a-khyÃter
guïa-vait­«ïyam [YogaS 1.16] iti | sampraj¤Ãta-samÃdhi-pÃÂavena guïa-trayÃtmakÃt pradhÃnÃd viviktasya puru«asya khyÃti÷ sÃk«ÃtkÃra utpadyate | tataÓ cÃÓe«a-guïa-traya-vyavahÃre«u vait­«ïyaæ yad bhavati tat-paraæ Óre«Âhaæ phala-bhÆtaæ vairÃgyam | tat-paripÃka-nimittÃc ca cittopaÓama-paripÃkÃd avilambena kaivalyam iti ||35||

viÓvanÃtha÷ : uktam artham aÇgÅk­tya samadadhÃti aÓaæÓayam iti | tvayoktaæ satyam eva, kintu balavÃn api rogas tat-praÓamakau«adha-sevayÃ sad-vaidya-prayukta-prakÃrayÃ muhur abhyastayÃ yathÃ cira-kÃlena ÓÃmyaty eva, tathÃ durnigraham api mano 'bhyÃsena sad-gurÆpadi«Âa-prakÃreïa parameÓvara-dhyÃna-yogasya muhur anuÓÅlanena vairÃgyeïa vi«aye«v anÃsaÇgena ca g­hyate sva-hasta-vaÓÅkartuæ Óakyata ity artha÷ | tathÃ ca pÃta¤jala-sÆtram - abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ tan-nirodha÷ [YogaS 1.12] iti | mahÃbÃho iti saÇgrÃme tvayÃ yan mahÃvÅrÃ api vijÅyante, sa ca pinÃka-pÃïir api vaÓÅk­tas tenÃpi kim ? yadi mahÃ-vÅra-Óiro-maïir mano nÃmÃ prÃdhÃniko bhaÂo mahÃ-yogÃstra-prayogeïa jetuæ Óakyate, tadaiva mahÃ-bÃhuteti bhÃva÷
| he kaunteyeti tatra tvaæ mÃ bhai«Å÷ | mat-pitu÷ svasu÷ kuntyÃ÷ putre tvayi mayÃ sÃhÃyyaæ vidheyam iti bhÃva÷ ||35||

baladeva÷ : uktam artham svÅk­tya bhagavÃn uvÃca aÓaæÓayam iti | tathÃpi sva-prakÃÓa-sukhaikatÃnatvÃtma-guïÃbhimukhyÃbhyÃsenÃtma-vyatirikte«u vi«aye«u do«a-d­«Âi-janitena vairÃgyeïa ca mano nigrahÅtuæ Óakyate | tathÃ cÃtmÃnandÃsvÃdhÃbhyÃsena laya-pratibandhÃd vi«aya-vait­«ïyena ca vik«epa-pratibandhÃn niv­tta-cÃpalyaæ mana÷ sugrahaæ yathÃ sad-au«adha-sevayÃ sad-vaidya-prayukta-prakÃrayÃ muhur abhyastayÃ yathÃ cira-kÃlena ÓÃmyaty eva, tathÃ durnigraham api mano 'bhyÃsena sad-gurÆpadi«Âa-prakÃreïa parameÓvara-dhyÃna-yogasya muhur anuÓÅlanena vairÃgyeïa vi«aye«v anÃsaÇgena ca g­hyate sva-hasta-vaÓÅkartuæ Óakyata
ity artha÷ | tathÃ ca pÃta¤jala-sÆtram - abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ tan-nirodha÷ [YogaS 1.12] iti | mahÃbÃho iti saÇgrÃme tvayÃ yan mahÃvÅrÃ api vijÅyante, sa ca pinÃka-pÃïir api vaÓÅk­tas tenÃpi kim ? yadi mahÃ-vÅra-Óiro-maïir mano nÃmÃ prÃdhÃniko bhaÂo mahÃ-yogÃstra-prayogeïa jetuæ Óakyate, tadaiva mahÃ-bÃhuteti bhÃva÷ | he kaunteyeti tatra tvaæ mÃ bhai«Å÷ | mat-pitu÷ svasu÷ kuntyÃ÷ putre tvayi mayÃ sÃhÃyyaæ vidheyam iti bhÃva÷ ||35||

__________________________________________________________

BhG 6.36

asaæyatÃtmanÃ yogo du«prÃpa iti me mati÷ |
vaÓyÃtmanÃ tu yatatÃ Óakyo 'vÃptum upÃyata÷ ||36||

ÓrÅdhara÷ : etÃvÃæs tv iha niÓcaya ity Ãha asaæyateti | ukta-prakÃreïÃbhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃm asaæyata ÃtmÃ cittaæ yasya tena yogo du«prÃpa prÃptum aÓakya÷ | abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ vaÓyo vaÓavartÅ ÃtmÃ cittaæ yasya tena puru«eïa punaÓ cÃnenaivopÃyena prayatnaæ kurvatÃ yoga÷ prÃptuæ Óakya÷ ||36||

madhusÆdana÷ :  yat tu tvam avoca÷ prÃrabdha-bhogena karmaïÃ tattva-j¤ÃnÃd api prabalena sva-phala-dÃnÃya manaso v­tti«ÆtpÃdyamÃnÃsu kathaæ tÃsÃæ nirodha÷ kartuæ Óakyaæ iti tatrocyate asaæÓayÃtmaneti | HERE

tathÃ cÃha bhagavÃn vasi«Âha÷ -

     sarvam eveha hi sadÃ saæsÃre raghunandana |
     samyak prayuktÃt sarveïa pauru«Ãt samavÃpyate ||
     ucchÃstraæ ÓÃstritaæ ceti pauru«aæ dvividhaæ sm­tam |
     tatrocchÃstram anarthÃya paramÃrthÃya ÓÃstritam ||
     
ucchÃstraæ ÓÃstra-prati«iddham anarthÃya narakÃya | ÓÃstritaæ ÓÃstra-vihitam anta÷-karaïa-Óuddhi-dvÃrÃ paramÃrthÃya catur«v arthe«u paramÃya mok«Ãya |

     ÓubhÃÓubhÃbhyÃæ mÃrgÃbhyÃæ vahantÅ vÃsanÃ sarit |
     pauru«eïa prayatnena yojanÅyÃ Óubhe pathi ||
     aÓubhe«u samÃvi«Âaæ Óubhe«v evÃvatÃraya |
     sva-mana÷ puru«Ãrthena balena balinÃæ vara ||
     drÃg-abhyÃsa-vaÓÃd yÃti yadÃ te vÃsanodayam |
     tadÃbhyÃsasya sÃphalyaæ viddhi tvam ari-mardana ||

vÃsanÃ Óubhedti Óe«a÷ |

sandigdhÃyÃm api bh­Óaæ ÓubhÃm eva samÃhara |
ÓubhÃyÃæ vÃsanÃ-v­ddhau tÃta do«o na kaÓcana ||
avyutpanna-manÃ yÃvad bhavÃn aj¤Ãta-tatpada÷ |
guru-ÓÃstra-pramÃïais tvaæ nirïÅtaæ tÃvad Ãcara ||
tata÷ pakva-ka«Ãyeïa nÆnaæ vij¤Ãta-vastunÃ | 
Óubho 'py asau tvayÃ tyÃjyo vÃsanaugho nirodhinÃ || iti |

tasmÃt sÃk«i-gatasya saæsÃrasyÃviveka-nibandhanasya viveka-sÃk«ÃtkÃrÃd apanaye 'pi prÃrabdha-karma-paryavasthÃpitasya cittasya svÃbhÃvikÅnÃm api v­ttÅnÃæ yogÃbhyÃsa-prayatnenÃpanaye sati jÅvanmukta÷ paramo yogÅ | citta-v­tti-nirodhÃbhÃve tu tattva-j¤ÃnavÃn apy aparamo yogÅti siddham | avaÓi«Âaæ jÅvanmukti-viveke sa-vistaram anusandheyam ||36||

viÓvanÃtha÷ : atrÃyaæ parÃmarÓa ity ata Ãha saæyatÃtmanÃbhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ na saæyataæ mano yasya tena | tÃbhyÃæ tu vaÓyÃtmanÃ vaÓÅbhÆta-manasÃpi puæsÃ yatatÃ ciraæ yatnavataiva yogo mano-nirodha-lak«aïa÷ samÃdhir upÃyata÷ sÃdhana-bhÆyastvÃt prÃptuæ Óakya÷ ||36||

baladeva÷ : asaæyateti | uktÃbhyÃm abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ na saæyata ÃtmÃ mano yasya tena vij¤enÃpi puæsÃ citta-v­tti-nirodha-lak«aïo yogo du«prÃpa÷ prÃptum aÓakya÷ | tÃbhyÃæ vaÓyo 'dhÅna ÃtmÃ mano yasya tena puæsÃ, tathÃpi yatatÃ tÃd­Óa-prayatnavatÃ sa yoga÷ prÃptuæ Óakya÷ | upÃyato mad-ÃrÃdhana-lak«aïÃj j¤ÃnÃkÃrÃn ni«kÃma-karma-yogÃc ceti me mati÷ ||36||

__________________________________________________________

BhG 6.37

arjuna uvÃca
ayati÷ Óraddhayopeto yogÃc calita-mÃnasa÷ |
aprÃpya yoga-saæsiddhiæ kÃæ gatiæ k­«ïa gacchati ||37||

ÓrÅdhara÷ : abhyÃsa-vairÃgyÃbhÃvena katha¤cid aprÃpta-samyag-j¤Ãna÷ kiæ phalaæ prÃpnotÅty arjuna uvÃca ayatir it | prathamaæ Óraddhayopeta eva yoge prav­tta÷, na tu mithyÃcÃratayÃ | tata÷ paraæ tv ayati÷ samyaÇ na yatate | ÓithilÃbhyÃsa ity artha÷ | evam abhyÃsa-vairÃgya-ÓaithilyÃd yogasya saæsiddhiæ phalaæ j¤Ãnam aprÃpya kÃæ gatiæ prÃpnoti ? ||37||

madhusÆdana÷ : evaæ prÃktanena granthenotpanna-tattva-j¤Ãno 'nutpanna-jÅvan-mukti-paramo yogÅ mata÷ | utpanna-tattva-j¤Ãna utpanna-jÅvan-muktis tu paramo yogÅ mata ity uktam | tayor ubhayor api j¤ÃnÃd j¤Ãna-nÃÓe 'pi yÃvat prÃrabdha-bhogaæ karma dehendriya-saÇghÃtÃvasthÃnÃt prÃrabdha-bhoga-karmÃpÃye ca vartamÃna-dehendriya-saÇghÃtÃpÃyÃt punar-utpÃdakÃbhÃvÃd videha-kaivalyaæ prati kÃpi nÃsty ÃÓaÇkÃ | yas tu prÃk-k­ta-karmabhir labdha-vividi«Ã-paryanta-citta-Óuddhi÷ k­ta-kÃryatvÃt sarvÃïi karmÃïi parityajya prÃpta-paramahaæsa-parivrÃjaka-bhÃva÷ paramahaæsa-parivrÃjakam Ãtma-sÃk«ÃtkÃreïa jÅvan-muktaæ para-prabodhana-dak«aæ gurum upas­tya tato vedÃnta-mahÃ-vÃkyopadeÓaæ
prÃpya tatrÃsambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃkhya-pratibandha-nirÃsÃya athÃto brahma-jij¤ÃsÃ [Vs 1.1.1] ity Ãdy anÃv­tti÷ ÓabdÃt [Vs 4.4.23] ity antayÃ catur-lak«aïa-mÅmÃæsayÃ Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃni guru-prasÃdÃt kartum Ãrabhate sa ÓraddadhÃno 'pi sann Ãyu«o 'lpatvenÃlpa-prayatnatvÃd alabdha-j¤Ãna-paripÃka÷ Óravaïa-manana-nididhyÃsane«u kriyamÃïe«v eva madhye vyÃpadyate | sa j¤Ãna-paripÃka-ÓÆnyatvenÃna«ÂÃj¤Ãno na mucyate | nÃpy upÃsanÃ-sahita-karma-phalaæ devalokam anubhavaty arcir-Ãdi-mÃrgeïa | nÃpi kevala-karma-phalaæ pit­-lokam anubhavati dhÆmÃdi-mÃrgeïa | karmaïÃm upÃsanÃnÃæ ca tyaktatvÃt | ata etÃd­Óo yoga-bhra«Âa÷ kÅÂÃdi-bhÃvena ka«ÂÃæ gatim iyÃd aj¤atve
sati deva-yÃna-pit­-yÃna-mÃrgÃsambandhitvÃd varïÃÓramÃcÃra-bhra«Âavad athavÃ ka«ÂÃæ gatiæ neyÃt | ÓÃstra-ninidta-karma-ÓÆnyatvÃd vÃmadevavad iti saæÓaya-paryÃkula-manÃ arjuna uvÃca ayatir iti | 
yatir yatna-ÓÅla÷ alpÃrthe na¤ alavaïÃ yavÃgÆr ity-Ãdivat | ayatir alpa-yatna÷ | ÓraddhayÃ guru-vedÃnta-vÃkye«u viÓvÃsa-buddhi-rÆpayopeto yukta÷ | ÓraddhÃ ca sva-sahacaritÃnÃæ ÓamÃdÅnÃm upalak«aïaæ ÓÃnto dÃnta uparatas titik«u÷ ÓraddhÃnvito bhÆtvÃtmany evÃtmÃnaæ paÓyati iti Órute÷ | tena nityÃnitya-vastu-viveka ihÃmutra-bhoga-virÃga÷ Óama-damoparati-titik«Ã-ÓraddhÃdi-sampan-mumuk«utÃ ceti sÃdhana-catu«Âaya-sampanno gurum upas­tya vedÃnta-vÃkya-ÓravaïÃdi kurvann api paramÃyu«o 'lpatvena maraïa-kÃle cendriyÃïÃæ vyÃkulatvena sÃdhanÃnu«ÂhÃnÃsambhavÃd yogÃc calita-mÃnaso yogÃc chravaïÃdi-paripÃka-labdha-janmanas tattva-sÃk«ÃtkÃrÃc
calitaæ tat-phalam aprÃptaæ mÃnasaæ yasya sa yogÃni«pattyaivÃprÃpya yoga-saæsiddhiæ tattva-j¤Ãna-nimittÃm aj¤Ãna-tat-kÃrya-niv­ttim apunar-Ãv­tti-sahitÃm aprÃpyÃtattva-j¤a eva m­ta÷ san kÃæ gatiæ he k­«ïa gacchati sugatiæ durgatiæ vÃ ? karmaïÃæ parityÃgÃj j¤Ãnasya cÃnutpatte÷ ÓÃstrokta-mok«a-sÃdhanÃnu«ÂhÃyitvÃc chÃstra-garhita-karma-ÓÆnyatvÃc ca ||37||

viÓvanÃtha÷ : nanv abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ prayatnavataiva puæsÃ yogo labhyata iti tvayocyate | yasyaitat tritayam api na d­Óyate, tasya kÃ gatir iti p­cchati | ayatir alpa-yatna÷ anavarïÃya vÃgur itivad alpÃrthe na¤ | atha ca Óraddhayopeto yoga-ÓÃstrÃstikyena tatra Óraddhayopeto yogÃbhyÃsa prav­tta eva, na tu loka-va¤cakatvena mithyÃcÃra÷ | kintv abhyÃsa-vairÃgyayor abhÃvena yogÃc calitaæ vi«aya-pravaïÅ-bhÆtaæ mÃnasaæ yasya sa÷ | ataeva yogasya saæsiddhiæ samyak siddhim aprÃpyeti yat ki¤cit siddhiæ tu prÃpta eveti yogÃruruk«Ã-bhÆmikÃto 'grimÃæ yogÃroha-bhÆmikÃyÃ÷ prathamÃæ kak«Ãæ gata iti bhÃva÷ ||37||

baladeva÷ : j¤Ãna-garbho ni«kÃma-karma-yogo '«ÂÃÇga-yoga-Óirasko nikhilopasarga-vimardana÷ sva-paramÃtmÃvalokanopÃyo bhavatÅty asak­d uktam | tasya ca tÃd­Óasya nehÃbhikrama-nÃÓo 'stÅti pÆrvokta-mahimnas tan-mahimÃnaæ Órotum arjuna÷ p­cchati ayatir iti | abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ prayatnena ca yogaæ pumÃn labhetaiva | yas tu prathamaæ ÓraddhayÃ tÃd­Óa-yoga-nirÆpaka-Óruti-viÓvÃsenopeta÷ | kintv ayatir alpa-svadharmÃnu«ÂhÃna-yatnavÃn anudÃrÃ yuvati÷ itivad alpÃrthe 'tra na¤ | Óithila-prayatnatvÃd eva yogÃd a«ÂÃÇgÃc calitaæ vi«aya-pravaïaæ mÃnasaæ yasya sa÷ | evaæ ca svadharmÃnu«ÂhÃnÃbhyÃsa-vairÃgya-ÓaithilyÃd
vividhasya yogasya samyak siddhiæ h­d-viÓuddh-lak«aïÃm ÃtmÃvalokana-lak«aïÃæ cÃprÃpta÷ kiæcit siddhiæ tu prÃpta eva | ÓraddhÃlu÷ kiæcid anu«Âhita-svadharma÷ prÃrabdha-yogo 'prÃpta-yoga-phalo dehÃnte kÃæ gatiæ gacchati ? he k­«ïa ||37||
__________________________________________________________

BhG 6.38

kaccin nobhaya-vibhra«ÂaÓ chinnÃbhram iva naÓyati |
aprati«Âho mahÃbÃho vimÆ¬ho brahmaïa÷ pathi ||38||

ÓrÅdhara÷ : praÓnÃbhiprÃyaæ viv­ïoti kaccid iti | karmaïÃm ÅÓvare 'rpitatvÃd ananu«ÂhÃnÃc ca tÃvat karma-phalaæ svargÃdikaæ na prÃpnoti | yogÃni«patteÓ ca mok«aæ na prÃpnoti | evam ubhayasmÃd bhra«Âo 'prati«Âho nirÃÓraya÷ | ataeva brahmaïa÷ prÃpty-upÃye pathi mÃrge vimÆ¬ha÷ san kaccit kiæ naÓyati ? kiæ vÃ na naÓyatÅty artha÷ | nÃÓe d­«ÂÃnta÷ - yathÃ cchinnam abhraæ pÆrvasmÃd abhrÃd viÓli«Âam abhrÃntaraæ cÃprÃptaæ san madhya eva vilÅyate tadvad ity artha÷ ||38||

madhusÆdana÷ : etad eva saæÓaya-bÅjaæ viv­ïoti kaccid iti | kaccid iti sÃbhilÃ«a-praÓne | he mahÃbÃho mahÃnta÷ sarve«Ãæ bhaktÃnÃæ sarvopadrava-nivÃraïa-samarthÃ÷ puru«Ãrtah-catu«Âaya-dÃna-samarthÃ vÃ catvÃro bÃhavo yasyeti praÓna-nimitta-krodhÃbhÃvas tad-uttara-dÃna-sahi«ïutvaæ ca sÆcitam | brahmaïa÷ pathi brahma-prÃpti-mÃrge j¤Ãne vimÆ¬ho vicitta÷, anutpanna-brahmÃtmaikya-sÃk«ÃtkÃra iti yÃvat | aprati«Âho deva-yÃna-pit­-yÃna-mÃrga-gamana-hetubhyÃm upÃsanÃ-karmabhyÃæ prati«ÂhÃbhyÃæ sÃdhanÃbhyÃæ rahita÷ sopÃsanÃnÃæ sarve«Ãæ
karmaïÃæ parityÃgÃt | etÃd­Óa ubhaya-vibhra«Âa÷ karma-mÃrgÃj j¤Ãna-mÃrgÃc ca vibhra«ÂaÓ chinnÃbhram iva vÃyunÃ chinnaæ viÓakalitaæ pÆrvasmÃn meghÃd bhra«Âam uttaraæ megham aprÃptam abhraæ yathÃ v­«Ây-ayogyaæ sad-antarÃla eva naÓyati tathÃ yoga-bhra«Âo 'pi pÆrvasmÃt karma-mÃrgÃd vicchinna uttaraæ ca j¤Ãna-mÃrgam aprÃpto 'ntarÃla eva naÓyati karma-phalaæ j¤Ãna-phalaæ ca labdhum ayogyo na kim iti praÓnÃrtha÷ | etena j¤Ãna-karma-samuccayo nirÃk­ta÷ | etasmin hi pak«e j¤Ãna-phala-lÃbhe 'pi karma-phala-lÃbha-sambhavenobhaya-vibhra«ÂatvÃsambhavÃt | na ca tasya karma-sambhave 'pi phala-kÃmanÃ-tyÃgÃt phala-bhraæÓa-vacanam
avakalpata iti vÃcyaæ ni«kÃmÃnÃm api karmaïÃæ phala-sad-bhÃvasyÃpastamba-vacanÃndy-udÃharaïena bahuÓa÷ pratipÃditatvÃt | tasmÃt sarva-karma-tyÃginaæ praty evÃyaæ praÓna÷ | anartha-prÃpti-ÓaÇkÃyÃs tatraiva sambhavÃt ||38||

viÓvanÃtha÷ : kaccid iti praÓne | ubhaya-vibhra«Âa÷ karma-mÃrgÃc cyuto yoga-mÃrgaæ ca samyag aprÃpta ity artha÷ | chinnÃbhram iveti yathÃ chinnam abhraæ megha÷ pÆrvasmÃd abhrÃd viÓli«Âam abhrÃntaraæ cÃprÃptaæ sat madhye vilÅyate tenÃsya iha loke yoga-mÃrge praveÓÃd vi«aya-bhoga-tyÃgecchÃ samyag-vairÃgyÃbhÃvÃd vi«aya-bhogecchÃ ceti ka«Âam | para-loke ca svarga-sÃdhanasya karmaïo 'bhÃvÃt | mok«a-sÃdhanasya yogasyÃpy aparipÃkÃn na svarga-mok«Ãv ity ubhaya-loka evÃsya vinÃÓa iti dyotitam | ato brahma-prÃpty-upÃye pathi mÃrge vimÆ¬ho 'yam aprati«Âha÷ prati«ÂhÃm Ãspadam aprÃpta÷ san kaccit kiæ naÓyati
na naÓyati tvaæ p­cchyase ||38||

baladeva÷ : praÓnÃÓayaæ viÓadayati kaccid iti praÓne | ni«kÃmatayÃ karmaïo 'nu«ÂhÃnÃn na svargÃdi-phalaæ yogÃsiddher nÃtmÃvalokanaæ ca tasyÃbhÆt | evam ubhayasmÃd vibhra«Âo 'prati«Âho nirÃlamba÷ san kiæ naÓyati kiæ vÃ na naÓyati ? ity artha÷ | chinnÃbhram iveti abhraæ megho yathÃ pÆrvasmÃd abhrÃd vicchinnaæ param abhraæ cÃprÃptam antarÃle vilÅyate, tadvad eveti nÃÓe d­«ÂÃnta÷ | katham evaæ ÓaÇkÃ ? tatrÃha - brahmaïa÷ pathi prÃpty-upÃye yad asau vimÆ¬ha÷ ||38||

__________________________________________________________

BhG 6.39

etan me saæÓayaæ k­«ïa chettum arhasy aÓe«ata÷ |
tvad-anya÷ saæÓayasyÃsya chettÃ na hy upapadyate ||39||

ÓrÅdhara÷ : tvayaiva sarvaj¤enÃyaæ mama sandeho nirasanÅya÷ | tvatto 'nyas tv etat sandeha-nivartako nÃsti ity Ãha etad iti etad enam | chettvÃ nivartaka÷ spa«Âam anyat ||39||

madhusÆdana÷ : yathopadarÓita-saæÓayÃpÃkaraïÃya bhagavantam antaryÃmiïam arthayate pÃrtha÷ etan ma iti | etad evaæ pÆrvopadarÓitaæ me mama saæÓayaæ he k­«ïa cchettum apanetum arhasy aÓe«ata÷ saæÓaya-mÆlÃdharmÃdy-ucchedena | mad-anya÷ kaÓcid ­«ir vÃ devo vÃ tvadÅyam imaæ saæÓayam ucchetsyatÅty ÃÓaÇkyÃha tvad-anya iti | tvat parameÓvarÃt sarvaj¤Ãc chÃstra-k­ta÷ parama-guro÷ kÃruïikÃd anyo 'nÅÓvaratvena asarvaj¤a÷ kaÓcid ­«ir vÃ devo vÃsya yoga-bhra«Âa-para-loka-gati-vi«ayasya saæÓayasya cchettÃ samyag-uttara-dÃnena nÃÓayitÃ hi yasm¨n nopapadyate na sambhavati tasmÃt tvam
eva pratyak«a-darÓÅ sarvasya parama-guru÷ saæÓayam etaæ mama cchettum arhasÅty artha÷ ||39||

viÓvanÃtha÷ : etad etam ||39||

baladeva÷ : etad iti klÅbtvam Ãr«am | tvad iti sarveÓvarÃt sarvaj¤atvatto 'nyo 'nÅÓvaro 'lpaj¤a÷ kaÓcid ­«i÷ ||39||

__________________________________________________________

BhG 6.40

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
pÃrtha naiveha nÃmutra vinÃÓas tasya vidyate |
na hi kalyÃïa-k­t kaÓcid durgatiæ tÃta gacchati ||40||

ÓrÅdhara÷ : tatrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca pÃrtheti sÃrdhaiÓ caturbhi÷ | iha-loke nÃÓa ubhaya-bhra«ÂÃt pÃtityam | amutra para-loke nÃÓo naraka-prÃpti÷ | tad ubhayaæ tasya nÃsty eva | yata÷ kalyÃïa-k­c cubha-kÃrÅ kaÓcid api durgatiæ na gacchati | ayaæ ca ÓubhakÃrÅ ÓraddayÃ yoge prav­ttatvÃt | tÃteti loka-rÅtyopalÃlayan sambodhayati ||40||

madhusÆdana÷ : evam arjunasya yoginaæ prati nÃÓÃÓaÇkÃæ pariharann uttaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca pÃrtheti | ubhaya-vibhra«Âo yogÅ naÓyatÅti ko 'rtha÷ | kim iha loke Ói«Âa-garhaïÅyo bhavati veda-vihita-karma-tyÃgÃt | yathÃ kaÓcid ucch­Çkhala÷ | kiæ vÃ paratra nik­«ÂÃæ gatiæ prÃpnoti | yathoktaæ ÓrutyÃ - athaitayo÷ pathor na katareïacana te kÅÂÃ÷ pataÇgÃ yadi dandaÓÆkam iti | tathÃ coktaæ manunÃ -- vÃntÃÓy ulkÃ-mukha÷ preto vipro dharmÃt svakÃc cyuta÷ [Manu 12.71] ity Ãdi | tad ubhayam api nety Ãha he pÃrtha pÃrtha naiveha nÃmutra vinÃÓas tasya yathÃ-ÓÃstraæ k­ta-sarva-karma-saænyÃsasya sarvato viraktasya gurum upas­tya
vedÃnta-ÓravaïÃdi kurvato 'ntarÃle m­tasya yoga-bhra«Âasya vidyate |

ubhayatrÃpi tasya vinÃÓo nÃstÅty atra hetum Ãha hi yasmÃt kalyÃïa-k­c chÃstra-vihita-kÃrÅ kaÓcid api durgatim ihÃkÅrtiæ paratra ca kÅÂÃdi-rÆpatÃæ na gacchati | ayaæ tu sarvotk­«Âa eva san durgatiæ na gacchatÅti kim u vaktavyam ity artha÷ | tanoty ÃtmÃnaæ putra-rÆpeïeti pitÃ tata ucyate | svÃrthike 'ïi tata eva tÃto rÃk«asa-vÃyasÃdivat | pitaiva ca putra-rÆpeïa bhajatÅti putra-sthÃnÅyasya Ói«yasya tÃteti sambodhanaæ k­pÃtiÓaya-sÆcanÃrtham | yad uktaæ yoga-bhra«Âa÷ ka«ÂÃæ gatiæ gacchati aj¤atve sati deva-yÃna-pit­-yÃna-mÃrgÃnyatarÃsambandhitvÃt svadharma-bhra«Âavad iti | tad ayuktam | etasya devayÃna-mÃrga-sambandhitvena hetor asiddhatvÃt | pa¤cÃgni-vidyÃyÃæ
ya itthaæ vidur ye cÃmÅ araïye ÓraddhÃæ satyam upÃsate te 'rcir abhisambhavantÅty aviÓe«eïa pa¤cÃgni-vidÃm ivÃtaskratÆnÃæ ÓraddhÃ-satyavatÃæ mumuk«ÆïÃm api deva-yÃna-mÃrgeïa brahma-loka-prÃpti-kathanÃt | ÓravaïÃdi-parÃyaïasya ca yoga-bhra«Âasya ÓraddhÃnvito bhÆtvety anena ÓraddhÃyÃ÷ prÃptatvÃt | ÓÃnto dÃnta ity anena cÃn­ta-bhÃ«aïa-rÆpa-vÃg-vyÃpÃra-nirodha-rÆpasya satyasya labdhatvÃt | bahir indiryÃïÃm ucch­Çkhala-vyÃpÃra-nirodho hi dama÷ | yoga-ÓÃstre ca ahiæsÃ-satyÃsteya-brahmacaryÃparigrahÃ yamÃ÷ [YogaS 2.30] iti yogÃÇga-svenoktatvÃt | yadi tu satya-Óabdena brahmaivocyate tadÃpi na k«ati÷ | vedÃnta-ÓravaïÃder api satya-brahma-cintana-rÆpatvÃt | atat-kratutve 'pi ca pa¤cÃgni-vidÃm
iva brahma-loka-prÃpti-sambhavÃt | tathÃ ca sm­ti÷ saænyÃsÃd brahmaïa÷ sthÃnam iti | tathÃ prÃtyahika-vedÃnta-vÃkya-vicÃrasyÃpi brahma-loka-prÃpti-sÃdhanatvÃt samuditÃnÃæ te«Ãæ tat-sÃdhanatvaæ kiæ citram | ataeva sarva-suk­ta-rÆpatvaæ yogi-caritasya taittirÅyÃ Ãmananti tasyaivaæ vidu«o yaj¤asya ity ÃdinÃ | smaryate ca -
snÃtaæ tena samasta-tÅrtha-salile sarvÃ 'pi dattÃvanir 
yaj¤ÃnÃæ ca k­taæ sahasram akhilÃ devÃÓ ca sampÆjitÃ÷ |
saæsÃrÃc ca samuddh­tÃ÷ sva-pitaras trailokya-pÆjyo 'py asau
yasya brahma-vicÃraïe k«aïam api sthairyaæ mana÷ prÃpnuyÃt || iti ||40||

viÓvanÃtha÷ : iha loke amutra para-loke 'pi kalyÃïaæ kalyÃïa-prÃpakaæ yogaæ karotÅti sa÷ ||40||

baladeva÷ : evaæ p­«Âo bhagavÃn uvÃca pÃrtheti | tasyokta-lak«aïasya yogina iha prÃk­tike loke 'mutrÃprÃk­tike ca loke vinÃÓa÷ svargÃdi-sukha-vibhraæÓa-lak«aïa÷ paramÃtmÃvalokana-vibhraæÓa-lak«aïaÓ ca na vidyate na bhavati | kiæ cottaratra tat-prÃptir bhaved eve | hi yata÷ | kalyÃïa-k­t ni÷ÓreyasopÃya-bhÆta-sad-dharma-yogÃrambhÅ durgatiæ tad-ubhayÃbhÃva-rÆpÃæ daridratÃæ na gacchati | he tÃtety ativÃtsalyÃt saæbodhanam | tenÃtyÃtmÃnaæ putra-rÆpeïa iti vyutpattes | tata÷ pitÃ svÃrthike 'ïi | tata eva tÃta÷ putraæ Ói«yaæ cÃtik­payÃ jye«Âas tathÃ sambodhayati ||40||

__________________________________________________________

BhG 6.41

prÃpya puïya-k­tÃæ lokÃn u«itvÃ ÓÃÓvatÅ÷ samÃ÷ |
ÓucÅnÃæ ÓrÅmatÃæ gehe yoga-bhra«Âo 'bhijÃyate ||41||

ÓrÅdhara÷ : tarhi kim asau prÃpnotÅty apek«ÃyÃm Ãha prÃpyeti | puïya-k­tÃæ puïya-kÃriïÃm aÓvamedhÃdi-yÃjinÃæ lokÃn prÃpya tatra ÓÃÓvatÅ÷ samÃ÷ bahÆn saævatsarÃn u«itvÃ vÃsa-sukham anubhÆya ÓucÅnÃæ sad-ÃcÃrÃïÃæ ÓrÅmatÃæ dhaninÃm | gehe sa yoga-bhra«Âo 'bhijÃyate janma prÃpnoti ||41||

madhusÆdana÷ : tad evaæ yoga-bhra«Âasya Óubha-k­ttvena loka-dvaye 'pi nÃÓÃbhÃve kiæ bhavatÅty ucyate prÃpyeti | yoga-mÃrga-prav­tta÷ sarva-karma-saænyÃsÅ vedÃnta-ÓravaïÃdi kurvann antarÃle mriyamÃïa÷ kaÓcit pÆrvopacita-bhoga-vÃsanÃ-prÃdurbhÃvÃd vi«ayebhya÷ sp­hayati | kaÓcit tu vairÃgya-bhÃvanÃ-dÃ¬hyÃn na sp­hayati | tayo÷ prathama÷ prÃpya puïya-k­tÃm aÓvamedha-yÃjinÃæ lokÃn arcir-Ãdi-mÃrgeïa brahma-lokÃn | ekasminn api bhoga-bhÆmi-bhedÃpek«ayÃ bahu-vacanam | tatra co«itvÃ vÃsam anubhÆya ÓÃÓvatÅr brahma-parimÃïenÃk«ÃyÃ÷ samÃ÷ saævatsarÃn, tad-ante ÓucÅnÃæ ÓuddhÃnÃæ ÓrÅmatÃæ
vibhÆtimatÃæ mahÃrÃja-cakravartinÃæ gehe kule bhoga-vÃsanÃÓo«a-sad-bhÃvÃd ajÃtaÓatru-janakÃdivad yoga-bhra«Âo 'bhijÃyate | bhoga-vÃsanÃ-prÃbalyÃd brahma-lokÃnte sarva-karma-saænyÃsÃyogyo mahÃrÃjo bhavatÅty artha÷ ||41||

viÓvanÃtha÷ : tarhi kÃæ gatim asau prÃpnotÅty ata Ãha prÃpyeti | puïya-k­tÃm aÓvamedhÃdi-yÃjinÃæ lokÃn iti yogasya phalaæ mok«o bhogaÓ ca bhavati | tatrÃpakva-yogino bhogecchÃyÃæ satyÃæ yoga-bhraæÓe sati bhoga eva | paripakva-yoginas tu bhogecchÃyÃ asambhavÃn mok«a eva | kecit tu paripakva-yogino 'pi daivÃd bhogecchÃyÃæ satyÃæ kardama-saubharyÃdi-d­«ÂyÃ bhoagam apy Ãhur iti | ÓucÅnÃæ sad-ÃcÃrÃïÃæ ÓrÅmatÃæ dhanika-vaïig-ÃdÅnÃæ rÃj¤Ãæ vÃ ||41||

baladeva÷ : aihikÅæ sukha-sampattiæ tÃvad Ãha prÃpyeti | yÃd­Óa-vi«aya-sp­hayÃ sva-dharme Óithilo yogÃc ca vicyuto 'yaæ tÃd­ÓÃn vi«ayÃn ÃtmoddeÓyaka-ni«kÃma-svadharma-yogÃrambha-mÃhÃtmyena puïya-k­tÃm aÓvamedhÃdi-yÃjinÃæ lokÃn pÃpya bhuÇkte tÃn bhu¤jÃno yÃvatÅbhis tad-bhoga-t­«ïÃ-viniv­ttis tÃvatÅ÷ ÓÃÓvatÅ÷ bahvÅ÷ samÃ÷ saævatsarÃæs te«u loke«Æ«itvÃ sthitvÃ tad-bhoga-vit­«ïas tebhyo lokebhya÷ ÓucÅnÃæ sad-dharma-niratÃnÃæ yogÃrhÃïÃæ ÓrÅmatÃæ dhaninÃæ gehe pÆrvÃrabdha-yoga-mÃhÃtmyÃt sa yoga-Óre«Âho 'bhijÃyata
ity alpa-kÃlÃrabdha-yogÃd bhra«Âasya gatir iyaæ darÓitÃ ||41||

__________________________________________________________

BhG 6.42

atha vÃ yoginÃm eva kule bhavati dhÅmatÃm |
etad dhi durlabhataraæ loke janma yad Åd­Óam ||42||

ÓrÅdhara÷ : alpa-kÃlÃbhyasta-yoga-bhraæÓe gatir iyam uktÃ | cirÃbhyasta-yoga-bhraæÓe tu pak«Ãntaram Ãha athaveti | yoga-ni«ÂhÃnÃæ dhÅmatÃæ j¤ÃninÃm eva kule jÃyate | na tu pÆrvoktÃnÃm ÃrÆ¬ha-yogÃnÃæ kule | etaj janma stauti Åd­Óaæ yaj janma etad dhi loke durlabhataraæ mok«a-hetutvÃt ||42||

madhusÆdana÷ : dvitÅyaæ prati pak«Ãntaram Ãha athaveti | ÓraddhÃ-vairÃgyÃdi-kalyÃïa-guïÃdhikye tu bhoga-vÃsanÃ-virahÃt puïya-k­tÃæ lokÃn aprÃpyaiva yoginÃm eva daridrÃïÃæ brÃhmaïÃnÃæ na tu ÓrÅmatÃæ rÃj¤Ãæ g­he yoga-bhra«Âa-janma tad api durlabham aneka-suk­ta-sÃdhyatvÃn mok«a-paryavasÃyitvÃc ca | yat tu ÓucÅnÃæ daridrÃïÃæ brÃhmaïÃnÃæ brahma-vidyÃvatÃæ kule janma | etad dhi prasiddhaæ ÓukÃdivat | durlabhataraæ durlabhÃd api durlabhaæ loke yad Åd­Óaæ sarva-pramÃda-kÃraïa-ÓÆnyaæ janmeti dvitÅya÷ stÆyate bhoga-vÃsanÃ-ÓÆnyatvena sarva-karma-saænyÃsÃrhatvÃt ||42||

viÓvanÃtha÷ : alpa-kÃlÃbhyasta-yoga-bhraæÓe gatir iyam uktÃ | cira-kÃlÃbhyasta-yoga-bhraæÓe tu pak«Ãntaram Ãha athaveti | yoginÃæ nimi-prabh­tÅnÃm ity artha÷ ||42||

baladeva÷ : cirÃrÃbdhÃd yogÃd bhra«Âasya gatim Ãha athaveti | yoginÃæ yogam abhyasatÃæ dhÅmatÃæ yoga-deÓikÃnÃæ kule bhavaty utpadyate | dvividhaæ janma stauti etad iti | yogÃrhÃïÃæ yogam abhyasatÃæ ca kule pÆrva-yoga-saæskÃra-bala-k­tam etaj janma prÃk­tÃnÃm atidurlabham ||42||

__________________________________________________________

BhG 6.43

tatra taæ buddhi-saæyogaæ labhate paurvadehikam
yatate ca tato bhÆya÷ saæsiddhau kurunandana ||43||

ÓrÅdhara÷ : tata÷ kiæ ? ata Ãha tatreti sÃrdhena | sa tatra dvi-prakÃre 'pi janmani pÆrva-dehe bhavaæ paurvadehikam | tam eva brahma-vi«ayayÃ buddhyÃ saæyogaæ labhate | tataÓ ca bhÆyo 'dhikaæ saæsiddhau mok«e prayatnaæ karoti ||43||

madhusÆdana÷ : etÃd­Óa-janma-dvayasya durlabhatvaæ kasmÃt ? yasmÃt tatra tam iti | tatra dvi-prakÃre 'pi janmani pÆrva-dehe bhavaæ paurvadehikam sarva-karma-saænyÃsa-gurÆpasadana-Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃnÃæ madhye yÃvat-paryantam anu«Âhitaæ tÃvat paryantam eva taæ brahmÃtmaikya-vi«ayayÃ buddhyÃ saæyogaæ tat-sÃdhana-kalÃpam iti yÃvat | labhate prÃpnoti | na kevalaæ labhata eva kintu tatas tal-lÃbhÃnantaraæ bhÆyo 'dhikaæ labdhÃyÃ bhÆmer agrimÃæ bhÆmiæ sampÃdayituæ saæsiddhau saæsiddhir mok«as tan-nimittaæ yatate ca prayatnaæ karoti ca | yÃvan mok«aæ
bhÆmikÃ÷ sampÃdayatÅty artha÷ | he kuru-nandana tavÃpi ÓucÅnÃæ ÓrÅmatÃæ kule yoga-bhra«Âa-janama jÃtam iti pÆrva-vÃsanÃ-vaÓÃd anÃyÃsenaiva j¤Ãna-lÃbho bhavi«yatÅti sÆcayituæ mahÃ-prabhÃvasya kuro÷ kÅrtanam |

ayam artho bhagavad-vaÓi«Âha-vacane vyakta÷ | yathÃ ÓrÅ-rÃma÷ -

     ekÃm atha dvitÅyÃæ vÃ t­tÅyÃæ bhÆmikÃm uta |
     ÃrÆ¬hasya m­takasyÃtha kÅd­ÓÅ bhagavan gati÷ ||

pÆrvaæ hi sapta bhÆmayo vyÃkhyÃtÃ÷ | tatra nityÃnitya-vastu-viveka-pÆrvakÃd ihÃmutrÃrtha-bhoga-vairÃgyÃc chama-dama-ÓraddhÃ-titik«Ã-sarva-karma-saænyÃsÃdi-pura÷sarÃ mumuk«Ã ÓubhecchÃkhyÃ prathamÃ bhÆmikÃ | sÃdhana-catu«Âaya-sampad iti tÃvat | tata÷ Óravaïa-manana-parini«pannasya tattva-j¤Ãnasya nirvicikitsanÃ-rÆpÃ tanu-mÃnasÃ nÃma t­tÅyÃ bhÆmikÃ | nididhyÃsana-sampad iti yÃvat | caturthÅ bhÆmikÃ tu tattva-sÃk«ÃtkÃra eva | pa¤cama-«a«Âha-saptama-bhÆmayas tu jÅvanmukter avÃntara-bhedÃ iti t­tÅye prÃg-vyÃkhyÃtam | tatra caturthÅæ bhÆmiæ prÃptasya m­tasya jÅvan-mukty-abhÃve 'pi videha-kaivalyaæ prati nÃsty eva saæÓaya÷ | tad-uttara-bhÆmi-trayaæ
prÃptas tu jÅvann api mukta÷ kim u videha iti nÃsty eva bhÆmikÃ-catu«Âaye ÓaÇkÃ | sÃdhana-bhÆta-bhÆmikÃ-traye tu karma-tyÃgÃj j¤ÃnÃlÃbhÃc ca bhavati ÓaÇketi tatraiva praÓna÷ |

ÓrÅ-vaÓi«Âha÷ -

     yoga-bhÆmikayotkrÃnta-jÅvitasya ÓarÅriïa÷ |
     bhÆmikÃæÓÃnusÃreïa k«Åyate pÆrva-du«k­tam ||
     tata÷ sura-vimÃne«u loka-pÃla-pure«u ca |
     merÆpavana-ku¤je«u ramate ramaïÅ-sakha÷ ||
     tata÷ suk­ta-saæbhÃre du«k­te ca purÃk­te |
     bhoga-k«ayÃt parik«Åïe jÃyante yogino bhuvi ||
     ÓucÅnÃæ ÓrÅmatÃæ gehe gupte guïavatÃæ satÃm |
     janitvÃ yogam evaite sevante yoga-vÃsitÃ÷ ||
     tatra pÃg-bhavanÃbhyastaæ yoga-bhÆmi-kramaæ budhÃ÷ |
     d­«ÂvÃ paripatanty uccair uttaraæ bhÆmikÃ-kramam || iti |

atra prÃg-upacita-bhoga-vÃsanÃ-prÃbalyÃd alpa-kÃlÃbhyasta-vairÃgya-vÃsanÃ-daurbalyena prÃïotkrÃnti-samaye prÃdurbhÆta-bhoga-sp­ha÷ sarva-karma-saænyÃsÅ ya÷ sa evokta÷ | yas tu vairÃgya-vÃsanÃ-prÃbalyÃt prak­«Âa-puïya-prakaÂita-parameÓvara-prasÃda-vaÓena prÃïotkrÃnti-samaye 'nudbhÆta-bhoga-sp­ha÷ saænyÃsÅ bhoga-vyavadhÃnaæ vinaiva brÃhmaïÃnÃm eva brahma-vidÃæ sarva-pramÃda-kÃraïa-ÓÆnye kule samutpannas tasya prÃktana-saæskÃrÃbhivyaktenÃyÃsenaiva sambhavÃn nÃsti pÆrvasyaiva mok«aæ praty ÃÓaÇketi sa vasi«Âhena nokto bhagavatÃ tu parama-kÃruïikenÃthaveti pak«Ãntaraæ k­tvokta eva | spa«Âam anyat ||43||

viÓvanÃtha÷ : tatra dvividhe 'pi janmani buddhyÃ paramÃtma-ni«ÂhayÃ saha saæyogaæ paurvadaihikaæ pÆrva-janma-bhavam ||43||

baladeva÷ : ÃmutrikÅæ sukha-sampattiæ vaktuæ pÆrva-saæskÃra-hetukaæ sÃdhanam Ãha tatreti | tatra dvividhe janmani paurvadaihikaæ pÆrva-dehe bhavam | buddhyÃ svadharma-svÃtma-paramÃtma-vi«ayÃ saæyogaæ sambandhaæ labhate | tataÓ ca h­d-viÓuddhi-sva-paramÃtmÃvaloka-rÆpÃyÃæ saæsiddhau nimitte svÃpotthitavad bhÆyo bahutaraæ yatate | yathÃ punar vighna-hato na syÃt ||43||

__________________________________________________________

BhG 6.44

pÆrvÃbhyÃsena tenaiva hriyate hy avaÓo 'pi sa÷ |
jij¤Ãsur api yogasya Óabda-brahmÃtivartate ||44||

ÓrÅdhara÷ : tatra hetu÷ pÆrveti | tenaiva pÆrva-deha-k­tÃbhyÃsenÃvaÓo 'pi kutaÓcid ambharÃyÃd anicchann api saæhriyate vi«ayebhya÷ purÃv­tya brahma-ni«Âha÷ kriyate | tad evaæ pÆrvÃbhyÃsa-balena prayatnaæ kurvan Óanair mucyata itÅmam arthaæ kaimutya-nyÃyena sphuÂayati jij¤Ãsur iti sÃrdhena | yogasya svarÆpaæ jij¤Ãsur eva kevalaæ na tu prÃpta-yoga÷ | evambhÆto yoge pravi«Âa-mÃtro 'pi pÃpa-vaÓÃd yoga-bhra«Âo 'pi Óabda-brahma vedam ativartate | vedokta-karma-phalÃny atikrÃmati | tebhyo 'dhikaæ phalaæ prÃpya mucyata ity artha÷ ||44||

madhusÆdana÷ : nanu yo brahma-vidÃæ brÃhmaïÃnÃæ sarva-pramÃda-kÃraïa-ÓÆnye kule samutpannas tasya madhye vi«aya-bhoga-vyavadhÃnÃbhÃvÃd avyavahita-prÃg-bhavÅya-saæskÃrodbodhÃt punar api sarva-karma-saænyÃsa-pÆrvako j¤Ãna-sÃdhana-lÃbho bhavatu nÃma | yas tu ÓrÅmatÃæ mahÃrÃja-cakravartinÃæ kule bahuvidha-vi«aya-bhoga-vyavadhÃnenotpannas tasya vi«aya-bhoga-vÃsanÃ-prÃbalyÃt pramÃda-kÃraïa-sambhavÃc ca katham ativyavahita-j¤Ãna-saæskÃrodbodha÷ k«atriyatvena sarva-karma-saænyÃsÃnarhasya kathaæ vÃ j¤Ãna-sÃdhana-lÃbha iti | tathocyate pÆrvÃbhyÃseneti | aticira-vyavahita-janmopacitenÃpi tenaiva pÆrvÃbhyÃsena prÃg-arjita-j¤Ãna-saæskÃreïÃvaÓo 'pi
mok«a-sÃdhanÃyÃprayatamÃno 'pi hriyate svavaÓÅkriyate | akasmÃd eva bhoga-vÃsanÃbhyo vyutthÃpya mok«a-sÃdhanonmukha÷ kriyate, j¤Ãna-vÃsanÃyÃ evÃlpa-kÃlÃbhyastÃyÃ api vastu-vi«ayatvenÃvastu-vi«ayÃbhyo bhoga-vÃsanÃbhya÷ prÃbalyÃt | paÓya yathÃ tvam eva yuddhe prav­tto j¤ÃnÃyÃpratayamÃno 'pi pÆrva-saæskÃra-prÃbalyÃd akasmÃd eva raïa-bhÆmau j¤Ãnonmukho 'bhÆr iti | ataeva prÃg uktaæ nehÃbhikrama-nÃÓo 'sti [GÅtÃ 2.40] iti | aneka-janma-sahasra-vyavahito 'pi j¤Ãna-saæskÃra÷ sva-kÃryaæ karoty eva sarva-virodhy-upamardenety abhiprÃya÷ |

sarva-karma-saænyÃsÃbhÃve 'pi hi k«atriyasya j¤ÃnÃdhikÃra÷ sthita eva | yathÃ pÃÂac-careïa bahÆnÃæ rak«iïÃæ madhye vidyamÃnam api aÓvÃdi-dravyaæ svayam anicchad api tÃn sarvÃn abhibhÆya sva-sÃmarthya-viÓe«Ãd evÃpahriyate | paÓcÃt tu kadÃpah­tam iti vimarÓo bhavati | evaæ bahÆnÃæ j¤Ãna-pratibandhakÃnÃæ madhye vidyamÃno 'pi yoga-bhra«Âa÷ svayam anicchann api j¤Ãna-saæskÃreïa balavatÃ svasÃmarthaya-viÓe«Ãd eva sarvÃn pratibandhakÃn abhibhÆyÃtma-vaÓÅ kriyata iti h­¤a÷ prayogena sÆcitam | ataeva saæskÃra-prÃbalyÃj jij¤Ãsur j¤Ãtum icchur api yogasya mok«a-sÃdhana-j¤Ãnasya vi«ayaæ brahma, prathama-bhÆmikÃyÃæ
sthita÷ saænyÃsÅti yÃvat | so 'pi tasyÃm eva bhÆmikÃyÃæ m­to 'ntarÃle bahÆn vi«ayÃn bhuktvÃ mahÃrÃja-cakravartinÃæ kule samutpanno 'pi yoga-bhra«Âa÷ prÃg-upacita-j¤Ãna-saæskÃra-prÃbalyÃt tasmin janmani Óabda-brahma vedaæ karma-pratipÃdakam ativartate 'tikramya ti«Âhati karmÃdhikÃrÃtikrameïa j¤ÃnÃdhikÃrÅ bhavatÅty artha÷ | etenÃpi j¤Ãna-karma-samuccayo nirÃk­ta iti dra«Âavyam | samuccaye hi j¤Ãnino 'pi karma-kÃï¬ÃtikramÃbhÃvÃt ||44||

viÓvanÃtha÷ : hriyata Ãk­«yate | yogasya yogaæ jij¤Ãsur api bhavati | ata÷ Óabda-brahma veda-ÓÃstram ativartate vedokta-karma-mÃrgam atikramya vartate | kintu yoga-mÃrga eva ti«ÂhatÅty artha÷ ||44||

baladeva÷ : tatra hetu÷ | tenaiva yoga-vi«ayakeïa pÆrvÃbhyÃsena sa yogÅ hriyate Ãk­«yate avaÓo 'pi kenacid vighnenÃnicchann apÅty artha÷ | hÅti prasiddho 'yaæ yoga-mahimÃ | yogasya jij¤Ãsur api tu yogam abhyasituæ prav­tta÷ Óabda-brahma sa-kÃma-karma-nirÆpakaæ vedam ativartate | taæ na Óabda-ghÃtÅty artha÷ ||44||

__________________________________________________________

BhG 6.45

prayatnÃd yat tu yogÅ saæÓuddha-kilbi«a÷ |
aneka-janma-saæsiddhas tato yÃti parÃæ gatim ||45||

ÓrÅdhara÷ : prayatnÃd iti | yadaivaæ manda-prayatno 'pi yogÅ parÃæ gaitæ yÃti tadÃ yas tu yogÅ prayatnÃd uttarottaram adhikaæ yoge yatamÃno yatnaæ kurvan yogenaiva saæÓuddha-kilbi«o vidhÆta-pÃpa÷ so 'neke«u janmasÆcitena yogena saæsiddha÷ samyag j¤ÃnÅ bhÆtvÃ tata÷ Óre«ÂhÃæ gatiæ yÃtÅti kiæ vaktavyam ity artha÷ ||45||

madhusÆdana÷ : yadÃ caivaæ prathama-bhÆmikÃyÃæ m­to 'pi aneka-bhoga-vÃsanÃ-vyavahitam api vividha-pramÃda-kÃraïavati mahÃrÃja-kule 'pi janma labdhvÃpi yoga-bhra«Âa÷ pÆrvopacita-j¤Ãna-saæskÃra-prÃbalyena karmÃdhikÃram atikramya j¤ÃnÃdhikÃrÅ bhavati tadÃ kim u vaktavyaæ dvitÅyÃyÃæ t­tÅyÃyÃæ vÃ bhÆmikÃyÃæ m­to vi«aya-bhogÃnte labdha-mahÃrÃja-kula-janmÃ yadi vÃ bhogam ak­tvaiva labdha-brahma-vid brÃhmaïa-kula-janmÃ yoga-bhra«Âa÷ karmÃdhikÃrÃtikrameïa j¤ÃnÃdhikÃrÅ bhÆtvÃ tat-sÃdhanÃni sampÃdya tat-phala-lÃbhena saæsÃra-bandhanÃn mucyata iti | tad etad Ãh prayatnÃd iti | prayatnÃt pÆrva-k­tÃd apy adhikam adhikaæ yatamÃna÷ prayatnÃtirekaæ
kurvan yogÅ pÆrvopacita-saæskÃravÃæs tenaiva yoga-prayatna-puïyena saæÓuddha-kilbi«o dhauta-j¤Ãna-pratibandhaka-pÃpa-mala÷ | ataeva saæskÃropacayÃt puïyopacayÃc cÃnekair janmabhi÷ saæsiddha÷ saæskÃrÃtirekeïa puïyÃtirekeïa ca prÃpta-carama-janmÃ tata÷ sÃdhana-paripÃkÃd yÃti parÃæ prak­«ÂÃæ gatiæ muktim | nÃsty evÃtra kaÓcit saæÓaya ity artha÷ ||45||

viÓvanÃtha÷ : evaæ yoga-bhraæÓe kÃraïaæ yatna-Óaithilyam eva ayati÷ Óraddhayopeta÷ ity ukta÷ | tasya ca yatna-Óaithilyavato yoga-bhra«Âasya janmÃntare punar yoga-prÃptir evoktÃ, na tu saæsiddhi÷ | saæsiddhis tu yÃvadbhir janmabhis tasya yogasya paripÃka÷ syÃt | tÃvadbhir evety avasÅyate | yas tu na kadÃcid api yoge Óaithilya-prayatna÷ | sa na yoga-bhra«Âa-Óabda-vÃcya÷ | kintu -

bahu-janma-vipakvena samyag-yoga-samÃdhinÃ |
dra«Âuæ yatante yataya÷ ÓÆnyÃgÃre«u yat-padam || [BhP 3.24.28] 

iti kardamokte÷ so 'pi naikena janmanÃ sidhyatÅty Ãha prayatnÃd yatamÃna÷ prak­«Âa-yatnÃd api yatnavÃn ity artha÷ | tu-kÃra÷ pÆrvoktÃd yoga-bhra«ÂÃd asya bhedaæ bodhayati | saæÓuddha-kilbi«a÷ samyag-paripakva-ka«Ãya÷ | so 'pi naikena janmanÃ sidhyatÅti sa÷ | parÃæ gatiæ mok«am ||45||

baladeva÷ : athÃmutrikÅæ sukha-sampattim Ãha prayatnÃd iti | pÆrva-k­tÃd api prayatnÃd adhikam adhikaæ yatamÃna÷ pÆrva-vighna-bhayÃt prayatnÃdhikyaæ kurvan yogÅ tenopacitena prayatnena saæÓuddha-kilbi«o nidhauta-nikhilÃnya-vÃsana÷ | evam anekair janmabhi÷ saæsiddha÷ paripakva-yogo yoga-paripÃkÃd eva heto÷ parÃæ sva-parÃtmÃvaloka-lak«aïÃæ gatiæ muktiæ yÃti ||45||

__________________________________________________________

BhG 6.46

tapasvibhyo 'dhiko yogÅ j¤Ãnibhyo 'pi mato 'dhika÷ |
karmibhyaÓ cÃdhiko yogÅ tasmÃd yogÅ bhavÃrjuna ||46||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt tapasvibhya iti | tapasvibhya÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi-tapo-ni«Âhebhya÷ | j¤Ãnibhya÷ ÓÃstra-j¤Ãna-vidbhyo 'pi | karmibhya i«Âa-pÆrtÃdi-karma-kÃribhyo 'pi | yogÅ Óre«Âho mamÃbhimata÷ | tasmÃt tvaæ yogÅ bhava ||46||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ yogÅ stÆyate 'rjunaæ prati ÓraddhÃtiÓayotpÃdana-pÆrvakaæ yogaæ vidhÃtuæ tapasvibhya iti | tapasvibhya÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi-tapa÷-parÃyaïebhyo 'pi adhika utk­«Âo yogÅ tattva-j¤Ãnotpatty-anantaraæ mano-nÃÓa-vÃsanÃk«aya-kÃrÅ | 

vidyayÃ ta Ãrohanti yatra kÃmÃ÷ parÃgatÃ÷ |
na tatra dak«iïÃ yÃnti nÃvadvÃæsas tapasvina÷ || iti Órute÷ |

ataeva karmibhyo dak«iïÃ-sahita-jyoti«ÂomÃdi-karmÃnu«ÂhÃnebhyaÓ cÃdhiko yogÅ | karmiïÃæ tapasvinÃæ cÃj¤atvena mok«ÃnarhatvÃt | 

j¤Ãnibhyo 'pi parok«a-j¤Ãnavadbhyo 'pi aparok«a-j¤ÃnavÃn adhiko mato yogÅ | evam aparok«a-j¤Ãnavadbhyo 'pi mano-nÃÓa-vÃsanÃk«ayÃbhÃvÃd ajÅvan-muktebhyo mano-nÃÓa-vÃsanÃk«aya-vattvena jÅvan-mukto yogy adhiko mato mama saæyata÷ | yasmÃd evaæ tasmÃd adhikÃdhika-prayatna-balÃttvaæ yoga-bhra«Âa idÃnÅæ tattva-j¤Ãna-mano-nÃÓa-vÃsanÃk«ayair yugapat-saæpÃditair yogÅ jÅva-mukto ya÷ sa yogÅ paramo mata iti prÃg-ukta÷ sa tÃd­Óo bhava sÃdhana-paripÃkÃt | he 'rjuneti Óuddheti sabodhanÃrtha÷ ||46|| 

viÓvanÃtha÷ : karma-j¤Ãna-taop-yogavatÃæ madhye ka÷ Óre«Âha ity apek«ÃyÃm Ãha tapasvibhya÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi-tapo-ni«Âhebhya÷ | j¤Ãnibhya÷ brahmopÃsakebhyo 'pi yogÅ paramÃtmopÃsako 'dhiko mata iti mamedam eva matam iti bhÃva÷ | yadi j¤Ãnibhyo 'py adhikas tadÃ kim uta karmibhya ity Ãha karmibhyaÓ ceti ||46||

baladeva÷ : evaæ j¤Ãna-garbho ni«kÃma-karma-yogo '«ÂÃÇga-yoga-Óirasko mok«a-hetus tÃd­ÓÃd yogÃd vibhra«ÂsyÃntatas tat-phalaæ bhaved ity abhidhÃya yoginaæ stauti tapasvibhya iti | tapasvibhya÷ k­cchrÃdi-tapa÷-parebhya÷ j¤Ãnibhyo 'rtha-ÓÃstra-vidbhya÷ karmibhya÷ sakÃme«ÂÃ-pÆrty-Ãdik­dbhyaÓ ca yogÅ mad-ukta-yogÃnu«ÂhÃtÃdhika÷ Óre«Âho mata÷ | Ãtma-j¤Ãna-vaidhuryeïa mok«Ãnarhebhyas tapasvy-Ãdibhyo mad-ukto yogÅ samuditÃtma-j¤Ãnatvena mok«ÃrhatvÃt Óre«Âha÷ ||46||

__________________________________________________________

BhG 6.47

yoginÃm api sarve«Ãæ mad-gatenÃntarÃtmanÃ |
ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ ||47||

ÓrÅdhara÷ : yoginÃm api yama-niyamÃdi-parÃïÃæ madhye mad-bhakta÷ Óre«Âha ity Ãha yoginÃm apÅti | mad-gatena mayy Ãsaktena | antarÃtmanÃ manasÃ | yo mÃæ parameÓvaraæ vÃsudevam | ÓraddÃ-yukta÷ san bhajate | sa yoga-yukte«u Óre«Âho mama saæmata÷ | ato mad-bhakto bhava iti bhÃva÷ ||47||

Ãtma-yogam avocad yo bhakti-yoga-Óiromaïim |
taæ vande paramÃnandaæ mÃdhavaæ bhakta-sevadhim ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
dhyÃna-yogo nÃma «a«Âho 'dhyÃya÷ 
||6||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ sarva-yogi-Óre«Âhaæ yoginaæ vadann adhyÃyam upasaæharati yoginÃm iti | yoginÃæ vasu-rudrÃdityÃdi-k«udra-devatÃ-bhaktÃnÃæ sarve«Ãm api madhye mayi bhagavati vÃsudeve puïya-paripÃka-viÓe«Ãd gatena prÅti-vaÓÃn nivi«Âena mad-gatenÃntarÃtmanÃnta÷-karaïena prÃg-bhavÅya-saæskÃra-pÃÂavÃt sÃdhu-saÇgÃc ca mad-bhajana evaæ ÓraddhÃvÃn atiÓayena ÓraddadhÃna÷ sambhajante sevata satataæ cintayati yo mÃæ nÃrÃyaïam ÅÓvareÓvaraæ sa-guïaæ nirguïaæ vÃ manu«yo 'yam ÅÓvarÃntara-sÃdhÃraïo 'yam ity Ãdi-bhramaæ hitvÃ sa eva mad-bhakto yogÅ yuktatama÷
sarvebhya÷ samÃhita-cittebhyo yuktebhya÷ Óre«Âho me mama parameÓvarasya sarvaj¤asya mato niÓcita÷ | samÃne 'pi yogÃbhyÃsa-kleÓe samÃne 'pi bhajanÃyÃse mad-bhakti-ÓÆnyebhyo mad-bhaktasyaiva Óre«ÂhatvÃt tvaæ mad-bhakta÷ paramo yuktatamo 'nÃyÃsena bhavituæ Óak«yasÅti bhÃva÷ |

tad anenÃdhyÃyena karma-yogasya buddhi-Óuddhi-hetor maryÃdÃæ darÓayatÃ tataÓ ca k­ta-sarva-karma-saænyÃsasya sÃÇgaæ yogaæ viv­ïvatÃ mano-nigrahopÃyaæ cÃk«epa-nirÃsa-pÆrvakam upadiÓatÃ yoga-bhra«Âasya puru«Ãrtha-ÓÆnyatÃÓaÇkÃæ ca ÓithilatayÃ karma-kÃï¬aæ bhajanÅyaæ ca bhagavantaæ vÃsudevaæ tat-padÃrthaæ nirÆpayitum agrima-madhyÃya-«aÂkam Ãrabhyata iti Óivam ||47||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm adhyÃtma-yogo nÃma «a«Âho 'dhyÃya÷ 
||6||


viÓvanÃtha÷ : tarhi yogina÷ sakÃÓÃn nÃsty adhika÷ ko 'pÅty avasÅyate | tatra maivaæ vÃcyam ity Ãha yoginÃm api | pa¤camy-arthe «a«ÂhÅ nirdhÃraïa-yogÃt | tapasvibhyo j¤Ãnibhyo 'py adhika iti pa¤camy-artha-kramÃc ca yogibhya÷ sakÃÓÃd apÅty artha÷ | na kevalaæ yogibhya eka-vidhebhya÷ sakÃÓÃt | api tu yogibhya÷ sarvebhyo nÃnÃ-vidhebhyo yogÃrÆ¬hebhya÷ sampraj¤Ãta-samÃdhy-asampraj¤Ãta-samÃdhimadbhyo 'pÅti | yad vÃ yogÃ upÃyÃ÷ karma-j¤Ãna-tapo-yoga-bhakty-Ãdayas tadvatÃæ madhye yo mÃæ bhajeta | mad-bhakto bhavati sa yuktatama upÃyavattama÷ | karmÅ tapasvÅ j¤ÃnÅ ca yogÅ mata÷ | a«ÂÃÇga-yogÅ yogitara÷ | Óravaïa-kÅrtanÃdi-bhaktimÃæs
tu yogitama ity artha÷ | yad uktaæ ÓrÅ-bhÃgavate-

muktÃnÃm api siddhÃnÃæ nÃrÃyaïa-parÃyaïa÷ |
sudurlabha÷ praÓÃntÃtmÃ koÂi«v api mahÃmune || iti |

agrimÃdhyÃya-«aÂkaæ yad bhakti-yoga-nirÆpakam |
tasya sÆtramayaæ ÓlokÃ bhakta-kaïÂha-vibhÆ«aïam ||
prathamena kathÃ-sÆtraæ gÅtÃ-ÓÃstra-Óiromaïi÷ |
dvitÅyena t­tÅyena tÆryeïÃkÃma-karma ca ||
j¤Ãnaæ ca pa¤camenoktaæ yoga÷ «a«Âhena kÅrtita÷ |
prÃdhÃnyena tad apy etaæ «aÂkaæ karma-nirÆpakam ||
iti sÃrÃrtha-darÓinyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsu «a«Âho 'dhyÃyo 'yaæ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||
||6||

baladeva÷ : tad ittham Ãdyena «aÂkena sani«Âhasya sÃdhanÃni j¤Ãna-garbhÃni ni«kÃma-karmÃïi yoga-ÓiraskÃny abhidhÃya madhyena parini«ÂhitÃder bhagavac-charaïÃdÅni sÃdhanÃny abhidhÃsyan tasmÃt tasya Órai«ÂhyÃvedakaæ tat-sÆtram abhidhatte yoginÃm iti | pa¤camy-arthe «a«ÂhÅyaæ tapasvibhya iti pÆrvopakramÃt | na ca nirdhÃraïe «a«ÂhÅyam astu vak«yamÃïasya yoginas tapasvy-Ãdi-vilak«aïa-kriyatvena te«v anantar-bhÃvÃt | yadyapi tapasvy-ÃdÅnÃæ mitho nyÆnÃdhikatÃbhÃvo 'sti | tathÃpy avaratvaæ tasmÃt samÃnam | svarïa-girer iva tad anye«Ãm uccÃvacÃnÃæ girÅïÃm iti | ya÷ ÓraddhÃvÃn mad-bhakti-nirÆpake«u
Óruty-Ãdi-vÃkye«u d­¬ha-viÓvÃsa÷ san mÃæ nÅlotpala-ÓyÃmalam ÃjÃnu-pÅvara-bÃhuæ savit­-kara-vikasitÃravindek«aïaæ vidyud-ujjvala-vÃsasaæ kirÅÂa-kuï¬ala-kaÂaka-keyÆra-hÃra-kaustubha-nÆpurai÷ vanamÃlayÃ ca vibhrÃjamÃnaæ sva-prabhayÃ diÓo vitamisrÃ÷ kurvÃïaæ nitya-siddha-n­siæha-raghu-varyÃdi-rÆpaæ sarveÓvaraæ svayaæ bhagavantaæ manu«ya-saæniveÓi-vibhu-vij¤Ãnanda-mayaæ yaÓodÃ-stanandhayaæ k­«ïÃdi-Óabdair abhidhÅyamÃnaæ sÃrvaj¤a-sarvaiÓvarya-satya-saÇkalpÃÓrita-vÃtsalyÃdibhi÷ saundarya-mÃdhurya-lÃvaïyÃdibhiÓ ca guïa-ratnai÷ pÆrïaæ
bhajate ÓravaïÃdibhi÷ sevate | mad-gatena mad-ekÃsaktenÃntarÃtmanÃ manasÃ viÓi«Âas tila-mÃtram api mad-viyogÃsaha÷ sann ity artha÷ | mad-bhakta÷ sarvebhyas tapasvy-Ãdibhyo yogibhyo mad-eka-bhakto yuktatama ity artha÷ | 

atra vyÃca«Âe - nanu yogina÷ sakÃÓÃn na ko 'py adhiko 'stÅti cet tatrÃha yoginÃm iti | yogÃroha-tÃratamyÃt karma-yogino bahavas tebhya÷ sarvebhyo 'pÅti dhyÃnÃrÆ¬ho yukta÷ samÃdhy-ÃrÆ¬ho yuktatara÷ ÓravaïÃdi-bhaktimÃæs tu yuktatama iti | bhakti-Óabda÷ sevÃbhidhÃyÅ | 
bhaja ity e«a vai dhÃtu÷ sevÃyÃæ parikÅrtita÷ |
tasmÃt sevÃ budhai÷ proktÃ bhakti-Óabdena bhÆyasÅ || iti sm­te÷ | 

etÃæ bhaktiæ Órutir Ãha ÓraddhÃ-bhakti-dhyÃna-yogÃd avehi iti | 

yasya deve parÃ bhaktir yathÃ deve tathÃ gurau |
tasyaite kathitÃ hy arthÃ÷ prakÃÓante mahÃtmana÷ || [ÁvetU 6.23] iti |

bhaktir asya bhajanaæ tad-ihÃmutropÃdhi-nairÃsyenÃmu«min mana÷-kalpanam etad eva nai«karmyam [GTU 1.14] iti | 

ÃtmÃnam eva lokam upÃsÅta [BAU 1.4.8] iti |

ÃtmÃ vÃ are dra«Âavya÷ Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavyo maitreyi [BAU 2.4.5, 4.5.6] iti caivam ÃdyÃ÷ |

sÃ ca bhaktir bhagavat-svarÆpa-Óakti-v­tti-bhÆtÃ bodhyÃ-

vij¤Ãna-ghanÃnanda-ghanÃ sac-cid-Ãnandaika-rase bhakti-yoge ti«Âhati [GTU 2.79] iti Órute÷ |

tasyÃ÷ ÓravaïÃdi-kriyÃ-rÆpatvaæ tu cit-sukha-mÆrte÷ sarveÓvarasya kuntalÃdi-pratÅkatvavat pratyetavyam | ÓravaïÃdi-rÆpÃyÃ bhakteÓ cid-Ãnandatvaæ tv anuv­ttyÃnubhÃvyaæ sitÃnusevayÃ pitta-vinÃÓe tan-mÃdhuryam iveti ||47||

gÅtÃ-kathÃ-sÆtram avocad Ãdye 
karma dvitÅyÃdi«u kÃma-ÓÆnyam |
tat pa¤came vedana-garbham Ãkhyan 
«a«Âhe tu yogojjvalitaæ mukunda÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye «a«Âho 'dhyÃya÷ 
||6||

«a«Âho 'dhyÃya÷ - dhyÃna-yoga÷



**********************************************************


Bhagavadgita 7

BhG 7.1

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
mayy Ãsakta-manÃ÷ pÃrtha yogaæ yu¤jan mad-ÃÓraya÷ |
asaæÓayaæ samagraæ mÃæ yathÃ j¤Ãsyasi tac ch­ïu ||1||

ÓrÅdhara÷ - 
vij¤eyam Ãtmanas tattvaæ saæyogaæ samudÅritam |
bhajanÅyam athedÃnÅm aiÓvaraæ rÆpam Åryate ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte mad-gatenÃntarÃtmanÃ yo mÃæ bhajate sa me yuktatamo mata÷ ity uktam | atra kÅd­Óas tvaæ yasya bhakti÷ kartavyety apek«ÃyÃæ sva-svarÆpaæ nirupayi«yan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayÅti | mayi parameÓvara Ãsaktam abhinivi«Âaæ mano yasya sa÷ | mad-ÃÓrayo 'ham evÃÓrayo yasya | ananya-Óaraïa÷ san | yogaæ yu¤jann abhyasan asaæÓayaæ yathÃ bhavaty evam | mÃæ samagraæ vibhÆti-balaiÓvaryÃdi-sahitaæ yathÃ j¤Ãsyasi tad idaæ mayÃ vak«yamÃïaæ Ó­ïu ||1||

madhusÆdana÷ - 

yad-bhaktiæ na vinÃ muktir ya÷ sevya÷ sarva-yoginÃm |
taæ vande paramÃnanda-ghanaæ ÓrÅ-nanda-nandanam || 

evaæ karma-saænyÃsÃtmaka-sÃdhana-pradhÃnena prathama-«aÂkena j¤eyaæ tvaæ-pada-lak«yaæ sa-yogaæ vyÃkhyÃyÃdhunÃ dhyeya-brahma-pratipÃdana-pradhÃnena madhyamena «aÂkena tat-padÃrtho vyÃkhyÃtavya÷ | tatrÃpi --

yoginÃm api sarve«Ãæ madgatenÃntarÃtmanÃ |
ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtÃ 6.47]

iti prÃg-uktasya bhagavad-bhajanasya vyÃkhyÃnÃya saptamo 'dhyÃya Ãrabhyate | tatra kÅd­Óaæ bhagavato rÆpaæ bhajanÅyaæ kathaæ vÃ tad-gato 'ntarÃtmÃ syÃd ity etad-dvayaæ pra«Âavyam arjunenÃp­«Âam api parama-kÃruïikatayÃ svayam eva vivak«u÷ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayÅti |

mayi parameÓvare sakala-jagad-ÃyatanatvÃdivividha-vibhÆti-bhÃgini Ãsaktaæ vi«ayÃntara-parihÃreïa sarvadÃ nivi«Âaæ mano yasya tava sa tvam | ataeva mad-ÃÓrayo mad-eka-Óaraïa÷ | rÃjÃÓrayo bhÃryÃdy-Ãsakta-manÃÓ ca rÃja-bh­tya÷ prasiddho mumuk«us tu mad-ÃÓrayo mad-Ãsakta-manÃÓ ca | tvaæ tvad-vidho vÃ yogaæ yu¤jan mana÷-samÃdhÃnaæ «a«Âhokta-prakÃreïa kurvan | asaæÓayaæ yathÃ bhavaty evaæ samagraæ sarva-vibhÆti-bala-ÓaktyaiÓvaryÃdi-sampannaæ mÃæ yathÃ yena prakÃreïa j¤Ãsyasi tac ch­ïÆcyamÃnaæ mayÃ ||1||

viÓvanÃtha÷ -
kadÃ sad-Ãnanda-bhuvo mahÃprabho÷
k­pÃm­tÃbdheÓ caraïau ÓrayÃmahe |
yathÃ tathÃ projjhita-mukti-tat-pathÃ
bhakty-adhvanÃ prema-sudhÃm ayÃmahe ||

saptame bhajanÅyasya ÓrÅ-k­«ïaiÓvaryam ucyate |
na bhajante bhajante ye te cÃpy uktÃÓ caturvidhÃ÷ ||

prathamenÃdhyÃya-«aÂkenÃnta÷-karaïa-Óuddhy-artha-kani«kÃm akarma-sÃpek«au mok«a-phala-sÃdhakau j¤Ãna-yogÃv uktau | idÃnÅm anena dvitÅyÃdhyÃya-«aÂkena karma-j¤ÃnÃdi-vimiÓra-ÓravaïÃn ni«kÃmatva-sakÃmatvÃbhyÃæ ca sÃlokyÃdi-sÃdhakas tathÃ sarva-mukhya÷ karma-j¤ÃnÃdi-nirapek«a eva premavat pÃr«adatva-lak«aïa-mukti-phala-sÃdhakas tathÃ yat karmabhir yat tapasÃ j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat ity Ãdau, sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasÃ, svargÃpavargaæ mad-dhÃma [BhP 1.20.32-33] ity Ãdy-ukter vinÃpi sÃdhanÃnantaraæ svargÃpavargÃdi-nikhila-sÃdhakaÓ ca parama÷ svatantra÷ sarva-sukaro 'pi sarva-du«kara÷
ÓrÅmad-bhakti-yoga ucyate | 

nanu tam eva viditvÃ atim­tyum eti [ÁvetU 6.15] iti Órute÷ | j¤Ãnaæ vinÃ kevalayÃ bhaktyaiva kathaæ mok«a÷ brÆ«e ? maivaæ, tvam eva tat padÃrthaæ paramÃtmÃnam eva viditvÃ sÃk«Ãd anubhÆya, na tu tvaæ-padÃrthaæ ÃtmÃnaæ nÃpi prak­tiæ nÃpi vastu-mÃtraæ viditvÃ m­tyum atyeti ity asyÃ÷ Óruter artha÷ | tatra sita-ÓarkarÃ-rasa-grahaïe yathÃ rasanaiva kÃraïaæ na tu cak«u÷-ÓrotrÃdikaæ tathaiva guïÃtÅtasya brahmaïe grahaïaæ sambhavet, na tu dehÃdy-atiriktÃtma-j¤Ãnena sÃttvikena | bhaktyÃham ekayÃ grÃhya÷ [BhP 11.14.11] iti bhagavad-ukter iti | bhaktyÃ mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷
[GÅtÃ 18.55] ity atra sa-viÓe«aæ pratipÃdayi«yÃma÷ | j¤Ãna-yogayor mukti-sÃdhanatva-prasiddhis tu tatrastha-guïÅ-bhÆta-bhakti-prabhÃvÃd eva | tayÃ vinÃ tayor aki¤citkaratvasya bahuÓa÷ ÓravaïÃt | 

kiæ ca, asyÃæ Órutau viditvÃ ity anantaram eva-kÃrasyÃprayogÃd eva | yoga-vyavacchedÃbhÃve j¤Ãpite sati, tasmÃd eva paramÃtmano viditÃt kvacid aviditÃd api mok«a ity artho labhyate | tataÓ ca bhakty-utthena nirguïena paramÃtma-j¤Ãnena mok«a÷ | kvacit tu bhakty-utthaæ taj-j¤Ãnaæ vinÃpi kevalena bhakti-mÃtreïa mok«a ity artha÷ paryavasyati | yathÃ matsyaï¬ikÃ-piï¬Ãd rasanÃ-do«eïÃlabdha-svÃdÃd api bhuktÃt tad-eka-nÃÓyo vyÃdhir naÓyaty evÃtra na sandeha÷ | matsyaï¬ikÃni te khaï¬a-vikÃrÃ ÓarkarÃsite ity amara÷ | ÓrÅmad-uddhavenoktam -

nanv ÅÓvaro  'nubhajato  'vidu«o  'pi sÃk«Ãc
chreyas tanoty agada-rÃja ivopayukta÷ [BhP 10.47.56] iti |

ekÃdaÓe 'py uktaæ - yat karmabhir yat tapasÃ j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat ity Ãdau sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate  '¤jasÃ [BhP 11.20.31-32] iti | ataeva yan-nÃma-sak­c-chravaïÃt pukkaso 'pi vimucyate saæsÃrÃt ity Ãdau bahuÓo vÃkyair bhaktyaiva mok«a÷ pratipÃdyata iti |

atha prak­tam anusarÃma÷ | 

yoginÃm api sarve«Ãæ madgatenÃntarÃtmanÃ |
ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtÃ 6.47]

iti tvad-vÃkyena tvan-manaskatve sati tvaj-jana-vi«ayaka-ÓraddhÃvattvam iti tvayÃ sva-bhakta-viÓe«a-lak«aïam eva k­tam ity avagamyate | kintu sa ca kÅd­Óo bhaktas tadÅya-j¤Ãna-vij¤Ãnayor adhikÃrÅ bhavatÅty apek«ÃyÃm Ãha mayy Ãsakteti dvÃbhyÃm | yadyapi -

bhakti÷ pareÓÃnubhavo viraktir
anyatra cai«a trika eka-kÃla÷ |
prapadyamÃnasya yathÃÓnata÷ syus
tu«Âi÷ pu«Âi÷ k«ud-apÃyo  'nu-ghÃsam || [BhP 11.2.42]

ity ukter bhajan-prakramata eva mad-anubhava-kramo 'pi bhavati, tad apy eka-grÃsa-mÃtra-bhojinas tathÃ tu«Âi-pu«ÂÅ na spa«Âe bhavata÷, kintu bahutara-grÃsa-bhojina eva | tathaiva mayi ÓyÃmasundare pÅtÃmbare Ãsaktam Ãsakti-bhÆmikÃrÆ¬haæ mano yasya tathÃbhÆta eva tvaæ mÃæ j¤Ãsyasi | yathÃ spa«Âam anubhavi«yasi, tat Ó­ïu kÅd­Óaæ yogaæ mayÃ saha saæyogaæ yu¤jan Óanai÷ Óanai÷ prÃpnuvan mad-ÃÓraya÷ | mÃm eva, na tu j¤Ãna-karmÃdikam ÃÓrayamÃïo 'nanya-bhakta ity artha÷ | 

atrÃsaæÓayaæ samagram iti padÃbhyÃæ madÅya-nirviÓe«a-brahma-svarÆpa-j¤Ãnaæ 

kleÓo 'dhikataras te«Ãm avyaktÃsaktacetasÃm |
avyaktÃ hi gatir du÷khaæ dehavadbhir avÃpyate || [GÅtÃ 12.5]

ity agrimokte÷ sa-saæÓayam eva | tathÃ j¤ÃninÃm upÃsyaæ yad brahma parama-mahato mama mahima-svarÆpam eva | yad uktaæ mayaiva satyavrataæ prati matsya-rÆpeïa -

madÅyaæ mahimÃnaæ ca paraæ brahmeti Óabditam |
vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || [BhP 8.24.38] iti |

atrÃpi brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtÃ 14.27] iti | ato maj-j¤Ãnam asamagram iti dyotitam ||1||

baladeva÷ -
saptame bhajanÅyasya svasyaiÓvaryaæ prakÅrtyate |
cÃturvidhyaæ ca bhajatÃæ tathaivÃbhajatÃm api ||

Ãdyena «aÂkenopÃsakasya jÅvasya svarÆpaæ tat-prÃpti-sÃdhanaæ ca prÃdhÃnyenoktam | madhyena tÆpÃsyasya svasya tat tac ca tathocyate | tatra «a«ÂhÃnta-nirdi«Âaæ tava bhajanÅyaæ rÆpaæ kÅd­Óaæ, kathaæ vÃ bhajato 'ntarÃtmÃ tad-gata÷ syÃd ity etat pÃrthenÃp­«Âam api k­pÃlutvena svayam eva vivak«ur bhagavÃn uvÃca mayÅti | vyÃkhyÃta-lak«aïe svopÃsye mayy Ãsaktam atimÃtra-nirataæ mano yasya sa tvam anyo vÃ tÃd­Óo mad-ÃÓrayo mad-dÃsya-sakhy-Ãdy-ekatamena bhÃvena mÃæ Óaraïaæ gato yogaæ mac-charaïÃdi-lak«aïaæ yu¤jan kartuæ prav­tta÷ | asaæÓayaæ
yathÃ syÃt tathÃ | k­«ïa eva paraæ tattvam ato 'nyad veti sandeha-ÓÆnyo mat-pÃramya-niÓcayavÃn ity artha÷ | samagraæ sÃdhi«ÂhÃnaæ savibhÆtiæ saparikaraæ ca mÃæ sarveÓvaraæ yena j¤Ãnena j¤Ãsyasi tan mayocyamÃnam avahita-manÃ÷ Ó­ïu | he pÃrtha ! na ca samagram iti kÃrtsnyena sa j¤Ãnam ÃdiÓatÅti vÃcyam anantasya tasya tathÃj¤ÃnÃsambhavÃt | sm­tiÓ ca kÃrtsnyena nÃjo 'py abhidhÃtum ÅÓa÷ iti | 

_________________________________________________________

BhG 7.2

j¤Ãnaæ te 'haæ sa-vij¤Ãnam idaæ vak«yÃmy aÓe«ata÷ |
yaj j¤ÃtvÃ neha bhÆyo 'nyaj j¤Ãtavyam avaÓi«yate ||2||

ÓrÅdhara÷ - vak«yamÃïaæ j¤Ãnaæ stauti j¤Ãnam iti | j¤Ãnaæ ÓÃstrÅyaæ vij¤Ãnam anubhava÷ | tat-sahitam idaæ mad-vi«ayam aÓe«ata÷ sÃkalyena vak«yÃmi | yaj j¤Ãtveha Óreyo-mÃrge vartamÃnasya punar anyaj j¤Ãtavyam avaÓi«Âaæ na bhavati | tenaiva k­tÃrtho bhavatÅty artha÷ ||2||

madhusÆdana÷ - j¤ÃsyasÅty ukte parok«am eva taj j¤Ãnaæ syÃd iti ÓaÇkÃæ vyÃvartayan stauti Órotur ÃbhimukhyÃya j¤Ãnam iti | idaæ mad-vi«ayaæ svato 'parok«a-j¤Ãnam | asambhÃvanÃdi-pratibandhena phalam ajanayat parok«am ity upacaryate asambhÃvanÃdi-nirÃse tu vicÃra-paripÃkÃnte tenaiva pramÃïena janitaæ j¤Ãnaæ pratibandhÃbhÃvÃt phalaæ janayad-aparok«am ity ucyate | vicÃra-paripÃka-ni«pannatvÃc ca tad eva vij¤Ãnaæ, tena vij¤Ãnena sahitam idam aparok«am eva j¤Ãnaæ ÓÃstra-janyaæ te tubhyam ahaæ param Ãpto vak«yÃmy aÓe«ata÷ sÃdhana-phalÃdi-sahitatvena niravaÓe«aæ
kathayi«yÃmi | ÓrautÅm eka-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãna-pratij¤Ãm anusarann Ãha yaj-j¤Ãnaæ nitya-caitanya-rÆpaæ j¤ÃtvÃ vedÃnta-janya-mano-v­tti-vi«ayÅk­tyeha vyavahÃra-bhÆmau bhÆya÷ punar api anyat kiæcid api j¤Ãtavyaæ nÃvaÓi«yate | sarvÃdhi«ÂhÃna-san-mÃtra-j¤Ãnena kalpitÃnÃæ sarve«Ãæ bÃdhe san-mÃtra-pariÓe«Ãt tan-mÃtra-j¤Ãnenaiva tvaæ k­tÃrtho bhavi«yasÅty abhiprÃya÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ - tatra mad-bhakter Ãsakti-bhÆmikÃta÷ pÆrvam api me j¤Ãnam aiÓvarya-mayaæ bhavet | tad-uttaraæ vij¤Ãnaæ mÃdhuryÃnubhava-mayaæ bhavet | tad-ubhayam api tvaæ Ó­ïv ity Ãha j¤Ãnam iti | anyaj j¤Ãtavyaæ nÃviÓi«yate iti man-nirviÓe«a-brahma-j¤Ãna-vij¤Ãne 'py etad-antarbhÆta evety artha÷ ||2||

baladeva÷ -- vak«yamÃïaæ j¤Ãnaæ stauti j¤Ãnam iti | idaæ cid-acic-chaktimat-svarÆpa-vi«ayakaæ j¤Ãnaæ | tac ca sa-vij¤Ãnam vak«yÃmi | tac-chakti-dvaya-vivikta-svarÆpa-vi«ayakaæ j¤Ãnaæ vij¤Ãnaæ tena sahitaæ te tubhyaæ prapannÃyÃÓe«ata÷ sÃmagryeïopadek«yÃmÅty artha÷ | yat svarÆpaæ sarva-kÃraïaæ yac ca dhyeyaæ tad ubhaya-vi«ayakaæ j¤Ãnam atra vaktuæ pratij¤Ãtaæ yaj j¤Ãnaæ j¤Ãtveha Óreyo-vartmani nivi«Âasya jij¤Ãsos tavÃnyaj j¤Ãtavyaæ nÃvaÓi«yate | sarvasya tad-antarbhÃvÃt ||2||

_________________________________________________________

BhG 7.3

manu«yÃïÃæ sahasre«u kaÓ cid yatati siddhaye |
yatatÃm api siddhÃnÃæ kaÓ cin mÃæ vetti tattvata÷ ||3||

ÓrÅdhara÷ - mad-bhaktiæ vinÃ tu yaj j¤Ãnaæ durlabham ity Ãha manu«yÃïÃm iti | asaÇkhyÃtÃnÃæ jÅvÃnÃæ madhye manu«ya-vyatiriktÃnÃæ Óreyasi prav­ttir eva nÃsti | manu«yÃïÃæ tu sahasre«u madhye kaÓcid eva puïya-vaÓÃt siddhaya Ãtma-j¤ÃnÃya prayatate | prayatnaæ kurvatÃm api sahasre«u kaÓcid eva prak­«Âa-puïya-vaÓÃd ÃtmÃnaæ vetti | tÃd­ÓÃnÃæ cÃtma-j¤ÃnÃæ sahasre«u kaÓcid eva mÃæ paramÃtmÃnaæ mat-prasÃdena tattvato vetti | tad evam atidurlabham api yaj j¤Ãnaæ tubhyam ahaæ vak«yÃmÅty artha÷ ||3|| 

madhusÆdana÷ - atidurlabhaæ caitan-mad-anugraham antareïa mahÃ-phalaæ j¤Ãnam | yato manu«yÃïÃm iti | manu«yÃïÃæ ÓÃstrÅya-j¤Ãna-karma-yogyÃnÃæ sahasre«u madhye kaÓcid eko 'neka-janma-k­ta-suk­ta-samÃsÃdita-nityÃnitya-vastu-viveka÷ san yatati yatate siddhaye sattva-Óuddhi-dvÃrÃ j¤Ãnotpattaye | yatatÃæ yatamÃnÃnÃæ j¤ÃnÃya siddhÃnÃæ prÃg-arjita-suk­tÃnÃæ sÃdhakÃnÃm api madhye kaÓcid eka÷ Óravaïa-manana-nididhyÃsana-paripÃkÃnte mÃm ÅÓvaraæ vetti sÃk«Ãtkaroti tattvata÷ pratyag-abhedena tattvam asÅty Ãdi-gurÆpadi«Âa-mahÃ-vÃkyebhya÷ | aneke«u manu«ye«v Ãtma-j¤Ãna-sÃdhanÃnu«ÂhÃyÅ
parama-durlabha÷ | sÃdhanÃnu«ÂhÃyi«v api madhye phala-bhÃgÅ parama-durlabha iti kiæ vaktavyam asya j¤Ãnasya mÃhÃtmyam ity abhiprÃya÷ ||3||

viÓvanÃtha÷ - etac ca sa-vij¤Ãnaæ maj-j¤Ãnaæ pÆrvam adhyÃya-«aÂke prokta-lak«aïair j¤Ãnibhir yogibhir api durlabham iti vadana prathamaæ vij¤Ãnam Ãha manu«yÃïÃm iti | asaÇkhyÃtÃnÃæ jÅvÃnÃæ madhye kaÓcid eve manu«yo bhavati | manu«yÃïÃæ sahasre«u madhye kaÓcid eva Óreyase yatate | tÃd­ÓÃnÃm api manu«yÃïÃæ sahasre«u kaÓcid eva mÃæ ÓyÃmasundarÃkÃraæ tattvato vetti sÃk«Ãd anubhavatÅti nirviÓe«a-brahmÃnubhavÃnandÃt sahasra-guïÃdhikaæ sa-viÓe«a-brahmÃnubhavÃnanda÷ syÃd iti bhÃva÷ ||3||

baladeva÷ - sva-j¤Ãnasya daurlabhyam Ãha manu«yÃïÃm iti | uccÃvaca-dheÃtma-asaÇkhyÃtÃ jÅvÃs te«u katicid eva manu«yÃs te«Ãæ ÓÃstrÃdhikÃra-yogyÃnÃæ sahasre«u madhye kaÓcid eva sat-prasaÇga-vaÓÃt siddhaye sva-parÃtmÃvalokanÃya yatate, na tu sarva÷ | tÃd­ÓÃnÃæ yatatÃæ yatamÃnÃnÃæ siddhÃnÃæ labdha-sva-parÃtmÃvalokanÃnÃæ sahasre«u madhye kaÓcid evaiko mÃæ k­«ïaæ tattvato vetti | ayam artha÷ - ÓÃstrÅyÃrthÃnu«ÂhÃyino bahavo manu«yÃ÷ paramÃïu-caitanyaæ svÃtmÃnaæ prÃdeÓa-mÃtraæ mat-svÃæÓaæ paramÃtmÃnaæ
cÃnubhÆya vimucyante | mÃæ tu yaÓodÃ-stanandhayaæ k­«ïam adhunÃ tvat-sÃrathiæ kaÓcid eva tÃd­Óa-sat-prasaÇgÃvÃpta-mad-bhaktis tattvato yÃthÃtmyena vetti | avicintyÃnanta-Óaktikatvena nikhila-kÃraïatvena sÃrvaj¤ya-sÃrvaiÓvarya-svabhakta-vÃtsalyÃdy-asaÇkhyeya-kalyÃïa-guïa-ratnÃkaratvena pÆrïa-brahmatvena cÃnubhavatÅty artha÷ | vak«yati ca sa mahÃtmÃ sudurlabha÷ [GÅtÃ 7.19], mÃæ tu veda na kaÓcana [GÅtÃ 7.26] iti ||3|| 

_________________________________________________________

BhG 7.4

bhÆmir Ãpo 'nalo vÃyu÷ khaæ mano buddhir eva ca |
ahaækÃra itÅyaæ me bhinnÃ prak­tir a«ÂadhÃ ||4||

ÓrÅdhara÷ - evaæ ÓrotÃram abhimukhÅk­tyedÃnÅæ prak­ti-dvÃrÃ s­«Ây-Ãdi-kart­tveneÓvara-tattvaæ pratij¤Ãtaæ nirÆpayi«yan parÃpara-bhedena prak­ti-dvayam Ãha bhÆmir iti dvyÃbhyÃm | bhÆmy-Ãdi-Óabdai÷ pa¤ca-gandhÃdi-tan-mÃtrÃïy ucyante | mana÷-Óabdena tat-kÃraïa-bhÆto 'haÇkÃra÷ | buddhi-Óabdena tat-kÃraïaæ mahat-tattvam ahaÇkÃra-Óabdena tat-kÃraïam avidyÃ | ity evam a«ÂadhÃ bhinnÃ | yad vÃ bhÆmy-Ãdi-Óabdai÷ pa¤ca-mahÃ-bhÆtÃni sÆk«mai÷ sahikÅk­tya g­hyante | ahaÇkÃra-ÓabdenaivÃhaÇkÃras tenaiva tat-kÃryÃïÅndriyÃïy api g­hyante | buddhir iti mahat-tattvam | mana÷-Óabdena tu manasaivonneyam avyakta-rÆpaæ pradhÃnam iti | anena prakÃreïa me
pak­tir mÃyÃkhyÃ Óaktir a«ÂadhÃ bhinnÃ vibhÃgaæ prÃptÃ | caturviæÓati-bheda-bhinnÃpy a«Âa-svaivÃntarbhÃva-vivak«ayÃ«ÂadhÃ bhinnety uktam | tathÃ ca k«etrÃdhyÃya imÃm eva prak­tiæ caturviæÓati-tattvÃtmanÃ prapa¤cayi«yati - 

mahÃbhÆtÃny ahaÇkÃro buddhir avyaktam eva ca | 
indriyÃïi daÓaikaæ ca pa¤ca cendriya-gocarÃ÷ || [GÅtÃ 13.5] iti ||4||

madhusÆdana÷ - evaæ prarocanena ÓrotÃram abhimukhÅk­tyÃtmana÷ sarvÃtmakatvena paripÆrïatvam avatÃrayann ÃdÃv aparÃæ prak­tim upanyasyati bhÆmir iti | sÃÇkhyair hi pa¤ca tan-mÃtrÃïy ahaÇkÃro mahÃn avyaktam ity a«Âau prak­taya÷ pa¤ca mahÃ-bhÆtÃni pa¤ca karmendriyÃïi pa¤ca j¤ÃnendriyÃïi ubhaya-sÃdhÃraïaæ manaÓ ceti «o¬aÓa vikÃrÃ ucyante | etÃny eva caturviæÓatis tattvÃni | tatra bhÆmir Ãpo 'nalo vÃyu÷ kham iti p­thvy-ap-tejo-vÃyv-ÃkÃÓÃkhya-pa¤ca-mahÃbhÆta-sÆk«mÃvasthÃ-rÆpÃïi gandha-rasa-rÆpa-sparÓa-ÓabdÃtmakÃni pa¤ca-tan-mÃtrÃïi lak«yante | buddhy-ahaÇkÃra-Óabdau tu svÃrthÃv eva | mana÷-Óabdena ca pariÓi«Âam avyaktaæ lak«yante prak­ti-Óabda-sÃmÃnÃdhikaraïyena
svÃrtha-hÃner ÃvaÓyakatvÃt |

mana÷-Óabdena vÃ sva-kÃraïam ahaÇkÃro lak«yate pa¤ca-tanmÃtra-saænikar«Ãt | buddhi-Óabdas tv ahaÇkÃra-kÃraïe mahat-tattve mukhya-v­ttir eva | ahaÇkÃra-Óabdena ca sarva-vÃsanÃ-vÃsitam avidyÃtmakam avyaktaæ lak«yante pravartakatvÃdy-asÃdhÃraïa-dharma-yogÃc ca | iti ukta-prakÃreïeyam aparok«Ã sÃk«i-bhÃsyatvÃt prak­tir mÃyÃkhyÃ pÃrameÓvarÅ Óaktir anirvacanÅya-svabhÃvÃ triguïÃtmikÃ«ÂadhÃ bhinno '«Âabhi÷ prakÃrair bhedam ÃgatÃ | sarvo 'pi ja¬a-vargo 'traivÃntarbhavatÅty artha÷ | sva-siddhÃnte cek«aïa-saÇkalpÃtmakau mÃyÃ-pariïÃmÃv eva buddhy-ahaÇkÃrau | pa¤ca-tan-mÃtrÃïi cÃpa¤cÅk­ta-pa¤ca-mahÃ-bhÆtÃnÅty asak­d avocÃm ||4||

viÓvanÃtha÷ -atha bhakti-mate j¤Ãnaæ nÃma bhagavad-aiÓvarya-j¤Ãnam eva, na tu dehÃdy-atiriktÃtma-j¤Ãnam eveti | ata÷ svÅyaiÓvarya-j¤Ãnaæ nirÆpayan parÃpara-bhedena svÅya-prak­ti-dvayam Ãha bhÆmir iti dvÃbhyÃm | bhÆmy-Ãdi-Óabdai÷ pa¤ca-mahÃ-bhÆtÃni sÆk«ma-bhÆtair gandhÃdibhi÷ sahaikÅk­tya saÇg­hyante, ahaÇkÃra-Óabdena tat-kÃrya-bhÆtÃnÅndriyÃïi tat-kÃraïa-bhÆta-mahat-tattvam api g­hyate | buddhi-manaso÷ p­thag-uktis tattve«u tayo÷ prÃdhÃnyÃt ||4||

baladeva÷ - evaæ ÓrotÃraæ pÃrtham abhimukhÅk­tya svasya kÃraïa-svarÆpaæ cid-acic-chaktimad vaktuæ te ÓaktÅ prÃha bhÆmir iti dvÃbhyÃm | caturviæÓatidhÃ prak­tir bhÆmy-Ãdy-ÃtmanÃ«ÂadhÃ bhinnÃ me madÅyÃ bodhyÃ tan-mÃtrÃdÅnÃæ bhÆmy-Ãdi«v antarbhÃvÃd ihÃpi caturviæÓatidhaivÃvaseyÃ | tatra bhÆmy-Ãdi«u pa¤casu bhÆte«u tat-kÃraïÃnÃæ gandhÃnÃæ pa¤cÃnÃæ tan-mÃtrÃïÃm antar-bhÃva÷ | ahaÇkÃre tat-kÃryÃïÃm ekÃdaÓÃnÃm indriyÃïÃm | buddhi-Óabdo mahat-tattvam Ãha | mana÷-Óabdas tu mano-gamyam avyakta-rÆpaæ pradhÃnam iti | ÓrutiÓ caivam Ãha-caturviæÓati-saÇkhyÃnÃm avyaktaæ vyaktam ucyate iti | svayaæ
ca k«etrÃdhyÃye vak«yati mahÃbhÆtÃny ahaÇkÃra÷ [GÅtÃ 13.5] ity ÃdinÃ ||4||

_________________________________________________________

BhG 7.5

apareyam itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃm |
jÅva-bhÆtÃæ mahÃ-bÃho yayedaæ dhÃryate jagat ||5||

ÓrÅdhara÷ - aparÃm imÃæ prak­tim upasaæharan parÃæ prak­tim Ãha apareyam iti | a«ÂadhÃ yÃ prak­tir ukteyam aparÃ nik­«ÂÃ ja¬atvÃt parÃrthatvÃc ca | ita÷ sakÃÓÃt parÃæ prak­«ÂÃm anyÃæ jÅva-bhÆtÃæ jÅva-svarÆpÃæ me prak­tiæ viddhi jÃnÅhi | paratve hetu÷ yayÃ cetanayÃ k«etraj¤a-rÆpayÃ svakarma-dvÃreïedaæ jagad dhÃryate ||5||

madhusÆdana÷ - evaæ k«etra-lak«aïÃyÃ÷ prak­ter aparatvaæ vadan k«etraj¤a-lak«aïÃæ parÃæ prak­tim Ãha apareyam iti | yÃ prÃg a«ÂadhoktÃ prak­ti÷ sarvÃcetana-varga-rÆpÃ seyam aparÃ nik­«ÂÃ ja¬atvÃt parÃrthatvÃt saæsÃra-bandha-rÆpatvÃc ca | itas tv acetana-varga-rÆpÃyÃ÷ k«etra-lak«aïÃyÃ÷ prak­ter anyÃæ vilak«aïÃæ tu-ÓabdÃd yathÃ-kathaæcid apy abhedÃyogyÃæ jÅva-bhÆtÃæ cetanÃtmikÃæ k«etraj¤a-lak«aïÃæ me mamÃtma-bhÆtÃæ viÓuddhÃæ parÃæ prak­«ÂÃæ
prak­tiæ viddhi he mahÃbÃho, yayÃ k«etraj¤a-lak«aïayÃ jÅva-bhÆtayÃntar-anupravi«ÂayÃ prak­tyedaæ jagad-acetana-jÃtaæ dhÃryate svato viÓÅrya uttamyate anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓa nÃma-rÆpe vyÃkaravÃïi iti Órute÷ | na hi jÅva-rahitaæ dhÃrayituæ Óakyam ity abhiprÃya÷ ||5|| 

viÓvanÃtha÷ - iyaæ prak­tir variyaÇgÃkhyÃ Óaktir aparÃnutk­«ÂÃ ja¬atvÃt | ito 'nyÃæ prak­tiæ taÂasthÃæ Óaktiæ jÅva-bhÆtÃæ parÃm utk­«ÂÃæ viddhi caitanyatvÃt | asyÃ utk­«Âatve hetu÷ yayÃ cetanayedaæ jagad acetanaæ svabhogÃrthaæ g­hyate ||5||

baladeva÷ - e«Ã prak­tir aparÃ nik­«ÂÃ ja¬atvÃd bhogyatvÃc ceto ja¬ÃyÃ÷ prak­ter anyÃæ parÃæ cetanatvÃd bhokt­tvÃc cotk­«ÂÃæ jÅva-bhÆtÃæ me madÅyÃæ prak­tiæ viddhi | he mahÃbÃho pÃrtha ! paratve hetu÷ yayeti | yayÃ cetanayÃ idaæ jagat sva-karma-dvÃrÃ dhÃryate ÓayyÃsanÃdivat sva-bhogÃya g­hyate | ÓrutiÓ ca harer eveyaæ Óaktis tvayÅty Ãha pradhÃna-k«etraj¤a-patir guïeÓa÷ [ÁvetU 6.16] iti |

_________________________________________________________

BhG 7.6

etad-yonÅni bhÆtÃni sarvÃïÅty upadhÃraya |
ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathÃ ||6||

ÓrÅdhara÷ - anayo÷ prak­titvaæ darÓayan svasya tad-dvÃrÃ s­«Ây-Ãdi-kÃraïatvam Ãha etad iti | ete k«etra-k«etraj¤a-rÆpe prak­tÅ yonÅ kÃraïa-bhÆte ye«Ãæ tÃny etad-yonÅni | sthÃvara-jaÇgamÃtmakÃni sarvÃïi bhÆtÃnÅty upadhÃraya budhyasva | tatra ja¬Ã prak­tir deha-rÆpeïa pariïamate | cetanÃ tu mad-aæÓa-bhÆtÃ bhokt­tvena dehe«u praviÓya svakarmaïÃ tÃni dhÃrayati | te ca madÅye prak­tÅ matta÷ sambhÆte | ato 'ham eva k­tsnasya sa-prak­tikasya jagata÷ prabhava÷ | prakar«eïa bhavaty asmÃd iti prabhava÷ | paraæ kÃraïam aham ity artha÷ | tathÃ pralÅyate 'neneti pralaya÷ | saæhartÃpy aham evety artha÷ ||6||

madhusÆdana÷ - ukta-prak­ti-dvaye kÃrya-liÇgakam anumÃnaæ pramÃïayan svasya tad-dvÃrÃ jaga-s­«Ây-Ãdi-kÃraïatvaæ darÓayati etad-yonÅnÅti | ete aparatvena paratvena ca prÃg-ukte k«etra-k«etraj¤a-lak«aïe prak­tÅ yonir ye«Ãæ tÃny etad-yonÅni bhÆtÃni bhavana-dharmakÃïi sarvÃïi cetanÃcetanÃtmakÃni janimanti nikhilÃnÅty evam upadhÃraya jÃnÅhi | kÃryÃïÃæ cid-acid-granthi-rÆpatvÃt kÃraïam api cid-acid-granthi-rÆpam anuminv ity artha÷ | evaæ k«etra-k«etraj¤a-lak«aïe mamopÃdhi-bhÆte yata÷ prak­tÅ bhavatas tatas tad-dvÃrÃhaæ sarvaj¤a÷ sarveÓvaro 'nanta-Óakti-mÃyopÃdhi÷ k­tsnasya carÃcarÃtmakasya jagata÷ sarvasya kÃrya-vargasya
prabhava utpatti-kÃraïaæ pralayas tathÃ vinÃÓa-kÃraïam | svÃpnikasyeva prapa¤casya mÃyikasya mÃyÃÓarayatva-vi«ayatvÃbhyÃæ mÃyÃvy aham evopÃdÃnaæ dra«ÂÃ cety artha÷ ||6||

viÓvanÃtha÷ - etac chakti-dvaya-dvÃraiva svasya jagat-kÃraïatvam Ãha etad iti | ete mÃyÃ-Óakti-jÅva-ÓaktÅ k«etra-k«etraj¤a-rÆpe yonÅ kÃraïa-bhÆte ye«Ãæ tÃni sthÃvara-jaÇgamÃtmakÃni bhÆtÃni jÃnÅhi | ata÷ k­tsnasya sarvasyÃsya jagata÷ prabhavo mac-chakti-dvaya-prabhÆtatvÃd aham eva sra«ÂÃ | pralayas tac-chaktimati mayy eva pralÅna-bhÃvitvÃd aham evÃsya saæhartÃ ||6||

baladeva÷ -- etac chakti-dvaya-dvÃraiva sarva-jagat-kÃraïatÃæ svasyÃha etad iti | sarvÃïi sthira-carÃïi bhÆtÃny etad-yonÅni upadhÃraya viddhi | ete 'para-pare k«etra-k«etraj¤a-Óabda-vÃcye mac-chaktÅ yonÅ kÃraïa-bhÆte ye«Ãæ tÃnÅty artha÷ | te ca prak­tÅ madÅye matta eva sambhÆte | ata÷ k­tsnasya sa-prak­tikasya jagato 'ham eva prabhava utpatti-hetu÷ | prabhavaty asmÃt iti vyutpatte÷ | tasya pralaya-saæhartÃpy aham eva pralÅyate 'nena iti vyutpatte÷ ||6||

_________________________________________________________

BhG 7.7

matta÷ parataraæ nÃnyat ki¤cid asti dhana¤jaya |
mayi sarvam idaæ protaæ sÆtre maïi-gaïÃ iva ||7||

ÓrÅdhara÷ - yasmÃd evaæ tasmÃt matta iti | matta÷ sakÃÓÃt parataraæ Óre«Âhaæ jagata÷ s­«Âi-saæhÃrayo÷ svatantraæ kÃraïaæ ki¤cid api nÃsti | sthiti-hetur apy aham evety Ãha mayÅti | mayi sarvam idaæ jagat protaæ grathitam ÃÓritam ity artha÷ | d­«ÂÃnta÷ spa«Âa÷ ||7|| 

madhusÆdana÷ - yasmÃd aham eva mÃyayÃ sarvasya jagato janma-sthiti-bhaÇga-hetus tasmÃt paramÃrthata÷ matta iti | nikhila-d­ÓyÃkÃra-pariïata-mÃyÃdhi«ÂhÃnÃt sarva-bhÃsakÃn matta÷ sad-rÆpeïa sphuraïa-rÆpeïa ca sarvÃnusyÆtÃn sva-prakÃÓa-paramÃnanda-caitanya-ghanÃt paramÃrtha-satyÃt svapna-d­Óa iva svÃpnikaæ mÃyÃvina iva mÃyikaæ Óukti-ÓakalÃvacchinna-caitanyÃdivat-tad-aj¤Ãna-kalpitaæ rajataæ parataraæ paramÃrtha-satyam anyat kiæcid api nÃsti he dhana¤jaya | mayi kalpitaæ paramÃrthato na matto bhidyata ity artha÷ tad ananyatvam Ãrambhaïa-ÓabdÃdibhya÷ [Vs 2.1.14] iti nyÃyÃt | vyavahÃra-d­«ÂyÃ tu mayi sad-rÆpe sphuraïa-rÆpe ca sarvam idaæ ja¬a-jÃtaæ protaæ
grathitaæ mat-sattayÃ sad iva mat-sphuraïena ca sphurad iva vyavahÃrÃya mÃyÃ-mayÃya kalpate | sarvasya caitanya-grathitatva-mÃtre d­«ÂÃnta÷ - sÆtre maïi-gaïÃ iveti | athavÃ sÆtre taijasÃtmani hiraïyagarbhe svapna-d­Ói svapna-protÃ maïi-gaïÃ iveti sarvÃæÓe d­«ÂÃnto vyÃkhyeya÷ |

anye tu param ata÷ setÆn mÃna-sambandha-bheda-vyapadeÓebhya÷ [Vs 3.2.31] iti sÆtroktasya pÆrva-pak«asyottaratvena Ólokam imaæ vyÃcak«ate | matta÷ sarvaj¤Ãt sarva-Óakte÷ sarva-kÃraïÃt parataraæ praÓasyataraæ sarvasya jagata÷ s­«Âi-saæhÃrayo÷ svatantraæ kÃraïam anyan nÃsti he dhana¤jaya ! yasmÃd evaæ tasmÃn mayi sarva-kÃraïe sarvam idaæ kÃrya-jÃtaæ protaæ grathitaæ nÃnyan na | sÆtre maïi-gaïÃ iveti d­«ÂÃntas tu grathitatva-mÃtre na tu kÃraïatve | kanake kuï¬alÃdivad iti tu yogyo d­«ÂÃnta÷ ||7||

viÓvanÃtha÷ -- yasmÃd evaæ tasmÃd aham eva sarvam ity Ãha matta÷ parataram anyat ki¤cid apii nÃsti | kÃrya-kÃraïayor aikyÃt Óakti-Óaktimator aikyÃc ca | tathÃ ca Óruti÷ ekam evÃdvitÅyaæ brahma, neha nÃnÃsti ki¤cana iti | evaæ svasya sarvÃtmakatvam uktvÃ sarvÃntaryÃmitvaæ cÃha mayÅti | sarvam idaæ cij-ja¬Ãtmakaæ jagat mat-kÃryatvÃn mad-Ãtmakam api punar mayy antaryÃmiïi protaæ grathitaæ yathÃ sÆtre maïi-gaïÃ÷ protÃ÷ | madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃs tu sÆtre maïi-gaïÃ iveti d­«ÂÃntas tu grathitatva-mÃtre, na tu kÃraïatve kanake kuï¬alÃdivad iti tu yogyo d­«ÂÃnta ity Ãhu÷ ||7||
 
baladeva÷ - nanu sthira-carayor apara-parayo÷ prak­tyor api tvam eva tac-chaktimÃn yonir ity ukter nikhila-jagad-bÅjatvaæ tava pratÅtaæ, na tu sarva-paratvam | tac ca tad-bÅjÃt tvatto 'nyasyaiva -

tato yad uttarataraæ tad arÆpam anÃmayam |
ya etad vidur am­tÃs te bhavanti athetare 
du÷kham evÃpi yanti || [ÁvetU 3.10] iti ÓravaïÃd iti cet tatrÃha matta iti |

mattas tvat-sakhÃt k­«ïÃt paratara÷ Óre«Âham anyat ki¤cid api nÃsty aham eva sarva-Óre«Âhaæ vastv ity artha÷ | nanu tato yad uttarataram ity ÃdÃv anyathÃ Órutim iti cen mandam etat k«odÃk«amatvÃt | tathÃ hi 

vedÃham etaæ puru«aæ mahÃntam 
Ãdity-varïaæ tamasa÷ parastÃt |
tam eva vidvÃn am­ta iha bhavati 
nÃnya÷ panthÃ vidyate 'nayanÃya || iti [ÁvetU 3.8]

ÓvetÃÓvatarai÷ sarva-jagad-bÅjasya mahÃ-puru«asya vi«ïor j¤Ãnam am­tasya panthÃs tato nÃstÅty upadiÓya tad-upapÃdanÃya 

yasmÃt paraæ nÃparam asti ki¤cid
yasmÃn nÃïÅyona jyÃyo 'sti ki¤cit
iti tasyaiva paramatvaæ tad-itarasya tad-asambhavaæ ca pratipÃdya | tato yad uttarotaraæ ity ÃdinÃ pÆrvoktam eva nigamitam | na tu tato 'nyac-chre«Âham astÅti uktam | tathÃ sati te«Ãæ m­«ÃvÃditvÃpatte÷ | evam Ãha sÆtrakÃra÷-tathÃnya-prati«edhÃt [Vs 3.2.36] iti | mad-anyasya kasyacid api Órai«ÂhyÃbhÃvÃd aham eva mad-anya-sarvÃÓraya ity Ãha mayÅti | protaæ grathitaæ sphuÂam anyat | etena viÓvapÃlakatvaæ svasyoktam ||7||

_________________________________________________________

BhG 7.8

raso 'ham apsu kaunteya prabhÃsmi ÓaÓi-sÆryayo÷ |
praïava÷ sarva-vede«u Óabda÷ khe pauru«aæ n­«u ||8||

ÓrÅdhara÷ - jagata÷ sthiti-hetutvam eva prapa¤cati raso 'ham iti pa¤cabhi÷ | apsu raso 'haæ rasa-tan-mÃtra-rÆpayÃ vibhÆtyÃ tad-ÃÓrayatenÃpsu-sthito 'ham ity artha÷ | tathÃ ÓaÓi-sÆryayo÷ prabhÃsmi | candre sÆrye ca prakÃÓa-rÆpayÃ vibhÆtyÃ tad-ÃÓrayatvena sthito 'ham ity artha÷ | uttarÃtrÃpy evaæ dra«Âavyam | sarve«u vede«u vaikharÅ-rÆpe«u tan-mÆla-bhÆta÷ praïava oÇkÃro 'smi | kha ÃkÃÓe Óabda-tan-mÃtra-rÆpo 'smi | n­«u puru«e«u pauru«am udyamam asmi | udyame hi puru«Ãs ti«Âhanti ||8||

madhusÆdana÷ - avÃdÅnÃæ rasÃdi«u protatva-pratÅte÷ kathaæ tvayi sarvam idaæ protam iti ca na ÓaÇkyaæ rasÃdi-rÆpeïa mamaiva sthitatvÃd ity Ãha raso 'ham iti pa¤cabhi÷ | rasa÷ puïyo madhuras tan-mÃtra-rÆpa÷ sarvÃsÃm apÃæ sÃra÷ kÃraïa-bhÆto yo 'psu sarvÃsvanugata÷ so 'haæ he kaunteya tad-rÆpe mayi sarvÃ Ãpa÷ protÃ ity artha÷ | evaæ sarve«u paryÃye«u vyÃkhyÃtavyam | iyaæ vibhÆtir ÃdhyÃnÃyopadiÓyata iti nÃtÅvÃbhinive«Âavyam | tathÃ porabhÃ prakÃÓa÷ ÓaÓi-sÆryayor aham asmi | prakÃÓa-sÃmÃnya-rÆpe mayi ÓaÓi-sÆryau protÃv ity artha÷ | tathÃ praïaya oÇkÃra÷
sarva-vede«v anusyÆto 'haæ tad yathÃ ÓaÇkunÃ sarvÃïi parïÃni saæt­ïïÃny evam oÇkÃreïa sarvÃ vÃk iti Órute÷ | saæt­ïïÃni grathitÃni | sarvÃ vÃk sarvo veda ity artha÷ | Óabda÷ puïyas tan-mÃtra-rÆpa÷ kha ÃkÃÓe 'nusyÆto 'ham | pauru«aæ puru«atva-sÃmÃnyaæ n­«u puru«e«u yad anusyÆtaæ tad aham | sÃmÃnya-rÆpe mayi sarve viÓe«Ã÷ protÃ÷ Órautair dundubhy-Ãdi-d­«ÂÃntair iti sarvatra dra«Âavyam ||8||

viÓvanÃtha÷ - sva-kÃrye jagaty atra yathÃham antaryÃmi-rÆpeïa pravi«Âo varte, tathÃ kvacit kÃraïa-rÆpeïa kvacit kÃrye«u manu«yÃdi«u sÃra-rÆpeïÃpy ahaæ varta ity Ãha raso 'ham iti caturbhi÷ | apsu rasa tat-kÃraïa-bhÆto mad-vibhÆtir ity artha÷ | evaæ sarvatrÃgre 'pi | prabhÃ prabhÃ-rÆpa÷ | praïava oÇkÃra÷ sarva-veda-kÃraïam | ÃkÃÓe Óabdas tat-kÃraïam | n­«u pauru«am sakala udyama-viÓe«a eva manu«ya-sÃra÷ ||8||

baladeva÷ - tattvaæ darÓayati raso 'ham iti pa¤cabhi÷ | apsu raso 'haæ rasa-tan-mÃtrayÃ vibhÆtyÃ tÃ÷ pÃlayan tÃsv ahaæ vartate | tÃæ vinÃ tÃsÃm asthite÷ | ÓaÓini sÆrye cÃhaæ prabhÃsmi prabhayÃ vibhÆtyÃ tau pÃlayan tayor ahaæ varte | evaæ paratra dra«Âavyam | vaikharÅ-rÆpe«u sarva-vede«u tan-mÆla-bhÆta÷ praïavo 'ham | khe nabhasi Óabdas tan-mÃtra-lak«aïo 'ham | n­«u pauru«aæ phalavÃn udyamo 'ham | tenaiva te«Ãæ sthite÷ ||8||

_________________________________________________________

BhG 7.9

puïyo gandha÷ p­thivyÃæ ca tejaÓ cÃsmi vibhÃvasau |
jÅvanaæ sarva-bhÆte«u tapaÓ cÃsmi tapasvi«u ||9||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca puïya iti | puïyo 'vik­to gandho gandha-tan-mÃtram | p­thivyÃ ÃÓraya-bhÆto 'ham ity artha÷ | yad vÃ vibhÆti-rÆpeïÃÓrayatvasya vivak«itatvÃt surabhi-gandhasyaivotk­«ÂatayÃ vibhÆtitvÃt puïyo gandha ity uktam | tathÃ vibhÃvasÃgnau yat tejo du÷sahÃ sahajÃ dÅptis tad aham | sarva-bhÆte«u jÅvanaæ prÃïa-dhÃraïa-vÃyur aham ity artha÷ | tapasvi«u vÃnaprasthÃdi«u dvandva-sahana-rÆpaæ tapo 'smi ||9||

madhusÆdana÷ - puïya÷ surabhir avik­to gandha÷ sarva-p­thivÅ-sÃmÃnya-rÆpas tan-mÃtrÃkhya÷ p­thivyÃm anusyÆto 'ham | ca-kÃro rasÃdÅnÃm api puïyatva-samuccayÃrtha÷ | Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandhÃnÃæ hi svabhÃvata eva puïyatvam avik­tatvaæ prÃïinÃm adharma-viÓe«Ãt tu te«Ãm apuïyatvaæ na tu svabhÃvata iti dra«Âavyam | tathÃ vibhÃvasÃv agnau yat teja÷ sarva-dahana-prakÃÓana-sÃmarthya-rÆpam u«ïa-sparÓa-sahitaæ sita-bhÃsvaraæ rÆpaæ puïyaæ tad aham asmi | ca-kÃrÃdyo vÃyau puïya u«ïa-sparÓÃturÃïÃm ÃpyÃyaka÷ ÓÅta-sparÓa÷ so 'py aham iti dra«Âavyam |
sarva-bhÆte«u sarve«u prÃïi«u jÅvanaæ prÃïa-dhÃraïam Ãyur aham asmi | tad-rÆpe mayi sarve prÃïina÷ protÃ ity artha÷ | tapasvi«u nityaæ tapo-yukte«u vÃnaprasthÃdi«u yat tapa÷ ÓÅto«ïa-k«ut-pipÃsÃdi-dvandva-sahana-sÃmarthya-rÆpaæ tad aham asmi | tad-rÆpe mayi tapasvina÷ protÃ viÓe«aïÃbhÃve viÓi«ÂÃbhÃvÃt | tapaÓ ceti ca-kÃreïa cittaikÃgryam Ãntaraæ jihvopasthÃdi-nigraha-lak«aïaæ bÃhyaæ ca sarvaæ tapa÷ samuccÅyate ||9||

viÓvanÃtha÷ -- puïyo 'vik­to gandha÷ puïyas tu cÃrv api ity amara÷ | ca-kÃro rasÃdÅnÃm api puïyatva-samuccayÃrtha÷ | teja÷ sarva-vastu-pÃcana-prakÃÓana-ÓÅta-trÃïÃdi-sÃmarthya-rÆpa÷ sÃra÷ | jÅvanam Ãyur eva sÃra÷ | tapo dvandva-sahanÃdikam eva sÃra÷ ||9||
 
baladeva÷ -- puïyo 'vik­to gandhas tan-mÃtra-lak«aïa÷ | ca-kÃro rasÃdÅnÃm aham api puïyatva-samuccÃyaka÷ | vibhÃvasau vahnau teja÷ sarva-vastu-pacana-prakÃÓanÃdi-sÃmarthya-rÆpaæ ca ÓadÃd vÃyau ya÷ puïya÷ sparÓa u«ïa-sparÓa-vyÃkulÃnÃm ÃpÃyaka÷ so 'ham iti bodhyam | jÅvanam Ãyus tapo dvandva-sahanam ||9||

_________________________________________________________

BhG 7.10

bÅjaæ mÃæ sarva-bhÆtÃnÃæ viddhi pÃrtha sanÃtanam |
buddhir buddhimatÃm asmi tejas tejasvinÃm aham ||10||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca bÅjam iti | sarve«Ãæ carÃcarÃïÃæ bhÆtÃnÃæ bÅjaæ sajÃtÅya-kÃryotpÃdana-sÃmarthyam | sanÃtanaæ nityam uttarottara-sarva-kÃrye«v anusyÆtam | tad eva bÅjaæ mad-vibhÆtiæ viddhi | na tu prativyakti vinaÓyam | tathÃ buddhimatÃæ buddhi÷ praj¤Ãham asmi | tejasvinÃæ pragalbhÃnÃæ teja÷ pragalbhatÃm ||10||

madhusÆdana÷ - sarvÃïi bhÆtÃni sva-sva-bÅje«u protÃni na tu svayÅti cen nety Ãha bÅjam iti | yat sarva-bhÆtÃnÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃm ekaæ bÅjaæ kÃraïaæ | sanÃtanaæ nityaæ bÅjÃntarÃnapek«aæ na tu prativyakti-bhinnam anityaæ vÃ tad-avyÃk­tÃkhyaæ sarva-bÅjaæ mÃm eva viddhi na tu mad-bhinnaæ he pÃrtha | ato yuktam ekasminn eva mayi sarva-bÅje protatvaæ sarve«Ãm ity artha÷ | kiæ ca buddhis tattvÃtattva-viveka-sÃmarthyaæ tÃd­Óa-buddhimatÃm aham asmi | buddhi-rÆpe mayi buddhimanta÷ protÃ viÓe«aïÃbhÃve viÓi«ÂÃbhÃvasyoktatvÃt | tathÃ teja÷ prÃgalbhyaæ
parÃbhibhava-sÃmarthyaæ pariÓ cÃnabhibhÃvyatvaæ tejasvinÃæ tathÃvidha-prÃgalbhya-yuktÃnÃæ yat tad aham asmi, tejo-rÆpe mayi tejasvina÷ protÃ ity artha÷ ||10||
viÓvanÃtha÷ - bÅjam avik­taæ kÃraïaæ pradhÃnÃkhyam ity artha÷ | sanÃtanaæ nityaæ buddhimatÃæ buddhir eva sÃra÷ ||10||

baladeva÷ - sarva-bhÆtÃnÃæ carÃcarÃïÃæ yad eka-bÅjaæ sanÃtanaæ nityaæ, na tu prativyakti-bhinnam anityaæ vÃ tat pradhÃnÃkhyaæ sarva-bÅjaæ mÃm eva viddhi tad-rÆpayÃ vibhÆtyÃ tÃny ahaæ pÃlayÃmi tat-pareïa hi tÃni pu«yante | buddhi÷ sÃrÃsÃra-vivekavatÅ | teja÷ prÃgalbhyaæ parÃbhibhava-sÃmarthyaæ parÃn abhibhÃvyatvaæ ca ||10||

_________________________________________________________

BhG 7.11

balaæ balavatÃæ cÃhaæ kÃma-rÃga-vivarjitam |
dharmÃviruddho bhÆte«u kÃmo 'smi bharatar«abha ||11||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca balam iti | kÃmo 'prÃpte vastuny abhilÃ«o rÃjasa÷ | rÃga÷ punar abhila«ite 'rthe prÃpte 'pi punar adhike 'rthe citta-ra¤janÃtmakas t­«ïÃpara-paryÃyas tÃmasa÷ | tÃbhyÃæ vivarjitaæ balavatÃæ balam aham asmi | sÃttvikaæ sva-dharmÃnu«ÂhÃna-sÃmarthyam aham ity artha÷ | dharmeïÃviruddha÷ sva-dÃre«u putrotpÃdana-mÃtropayogÅ kÃmo 'ham iti ||11||

madhusÆdana÷ - aprÃpto vi«aya÷ prÃpti-kÃraïÃbhÃve 'pi prÃpyatÃm ity ÃkÃraÓ citta-v­tti-viÓe«a÷ kÃma÷ | prÃpto vi«aya÷ k«aya-kÃraïe saty api na k«ÅyatÃm ity evam-ÃkÃraÓ citta-v­tti-viÓe«o ra¤janÃtmÃ rÃgas tÃbhyÃæ viÓe«eïa varjitaæ sarvathÃ tad-akÃraïaæ rajas-tamo-virahitaæ yat svadharmÃnu«ÂhÃnÃya dehendriyÃdi-dhÃraïa-sÃmarthyaæ sÃttvikaæ balam balavatÃæ tÃd­Óa-sÃttvika-bala-yuktÃnÃæ saæsÃra-parÃÇmukhÃnÃæ tad aham asmi | tad-rÆpe mayi balavanta÷ protÃ ity artha÷ | ca-Óabdas tu-ÓabdÃrtho bhinna-krama÷ | kÃma-rÃga-vivarjitam
eva balaæ mad-rÆpatvena dhyeyaæ na tu saæsÃriïÃæ kÃma-rÃga-kÃraïaæ balam ity artha÷ |

krodhÃrtho vÃ rÃga-Óabdo vyÃkhyeya÷ | dharmo dharma-ÓÃstraæ tenÃviruddho  'prati«iddho dharmÃnukÆlo vÃ yo bhÆte«u prÃïi«u kÃma÷ ÓÃstrÃnumata-jÃyÃ-putra-vittÃdi-vi«ayo 'bhilÃ«a÷ so 'ham asmi | he bharatar«abha ! ÓÃstrÃviruddha-kÃma-bhÆte mayi tathÃvidha-kÃma-yuktÃnÃæ bhÆtÃnÃæ protatvam ity artha÷ ||11||

viÓvanÃtha÷ - kÃma÷ sva-jÅvikÃdy-abhilÃ«a÷ | rÃga÷ krodhas tad-vivarjitam | na tad-dvayotthitam ity artha÷ | dharmÃviruddha÷ sva-bhÃryÃyÃæ putrotpatti-mÃtropayogÅ ||11||

baladeva÷ -- kÃma÷ sva-jÅvikÃdy-abhilÃ«a÷ | rÃgas tu prÃpte 'py abhila«ite 'rthe punas tato 'py adhike 'rthe citta-ra¤janÃtmako 'tit­«ïÃpara-nÃmÃ, tÃbhyÃæ vivarjitaæ balaæ sva-dharmÃnu«ÂhÃna-sÃmarthyam ity artha÷ | dharmÃviruddha÷ svapatnyÃæ putrotpatti-mÃtra-hetu÷ ||11||

_________________________________________________________

BhG 7.12

ye caiva sÃttvikÃ bhÃvÃ rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca ye |
matta eveti tÃn viddhi na tv ahaæ te«u te mayi ||12||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca ye caiveti | ye cÃnye 'pi sÃttvika-bhÃvÃ÷ Óama-damÃdaya÷ | rÃjasÃÓ ca har«a-darpÃdaya÷ | tÃmasÃÓ ca Óoka-mohÃdaya÷ | prÃïinÃæ sva-karma-vaÓÃj jÃyante tÃn matta eva jÃtÃn iti viddhi | madÅya-prak­ti-guïa-kÃryatvÃt | evam api te«v ahaæ na varte | jÅvavat tad-adhÅno 'haæ na bhavÃmÅty artha÷ | te tu mad-adhÅnÃ÷ santo mayi vartanta ity artha÷ ||12||

madhusÆdana÷ - kim evaæ parigaïanena ye caiveti | ye cÃnye 'pi bhÃvÃÓ citta-pariïÃmÃ÷ sÃttvikÃ÷ Óama-damÃdaya÷ | ye ca rÃjasÃ har«a-darpÃdaya÷ | ye ca tÃmasÃ÷ Óoka-mohÃdaya÷ prÃïinÃm avidyÃ-karmÃdi-vaÓÃj jÃyante tÃn matta eva jÃyamÃnÃn iti ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava ity Ãdy-ukta-prakÃreïa viddhi samastÃn eva | athavÃ sÃttvikÃ rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca bhÃvÃ÷ sarve 'pi ja¬a-vargÃ vyÃkhyeyÃ viÓe«a-hetv-abhÃvÃt | eva-kÃraÓ ca samastÃvadhÃraïÃrtha÷ | evam api na tv ahaæ te«u, matto jÃtatve 'pi tad-vaÓas tad-vikÃra-rÆ«ito rajju-khaï¬a iva kalpita-sarva-vikÃra-rÆ«ito 'haæ na bhavÃmi saæsÃrÅva | te tu bhÃvÃ mayi rajjvÃm
iva sarpÃdaya÷ kalpitÃ mad-adhÅna-sattÃ-sphÆrtikÃ mad-adhÅnÃ ity artha÷ ||12||

viÓvanÃtha÷ - evaæ vastu-kÃraïa-bhÆtÃ vastu-sÃra-bhÆtÃÓ ca rÃk«asÃdyÃÓ ca vibhÆtaya÷ kÃÓcid uktÃ÷ | kintv alam ativistareïa | mad-adhÅnaæ vastu-mÃtram eva mad-vibhÆtir ity Ãha ye caiveti | sÃttva-bhÃvÃ÷ Óama-damÃdayo devÃdyÃÓ ca | rÃjasÃ har«a-darpÃdayo 'surÃdyÃÓ ca | tÃmasÃ÷ Óoka-mohÃdayo rÃk«asÃdyÃÓ ca | tÃn matta eveti madÅya-prak­ti-guïa-kÃryatvÃt | te«v ahaæ na varte | jÅvavat tad-adhÅno 'haæ na bhavÃmÅty artha÷ | te tu mayi mad-adhÅnÃ÷ santa eva vartante ||12||

baladeva÷ -- evaæ kÃæÓcid vibhÆtir abhidhÃya samÃsena sarvÃs tÃ÷ prÃha ye caiveti | ye mitho vilak«aïa-svabhÃvÃ÷ sÃttvikÃdayo bhÃvÃ÷ prÃïinÃæ ÓarÅrendriya-vi«ayÃtmanÃ ta-kÃraïatvena cÃvasthitÃs tÃn sarvÃn tat-tac-chakty-upetÃn matta evopapannÃn viddhi | na tv ahaæ te«u varte naivÃhaæ tad-adhÅna-sthiti÷ | te mayi mad-adhÅna-sthitaya ity artha÷ ||12||

_________________________________________________________

BhG 7.13

tribhir guïa-mayair bhÃvair ebhi÷ sarvam idaæ jagat |
mohitaæ nÃbhijÃnÃti mÃm ebhya÷ param avyayam ||13||

ÓrÅdhara÷ - evambhÆtam ÅÓvaraæ tvÃm ayaæ jana÷ kim iti na jÃnÃtÅti ? ata Ãha tribhir iti | tribhis trividhair ebhi÷ pÆrvoktair guïa-mayai÷ kÃma-lobhÃdibhir guïa-vikÃrair bhÃvai÷ svabhÃvair mohitam idaæ jagat | ato mÃma nÃbhijÃnÃti | kathambhÆtam ? ebhyo bhÃvebhya÷ param | ebhir asp­«Âam ete«Ãæ niyantÃram | ataevÃvyayaæ nirvikÃram ity artha÷ ||13|| 

madhusÆdana÷ - tava parameÓvarasya svÃtantrye nitya-Óuddha-buddham ukta-svabhÃvatve ca sati kuto jagatas tvad-Ãtmakasya saæsÃritvam | evaævidha-matsvarÆpÃparij¤ÃnÃd iti cet, tad eva kuta ity ata Ãha tribhir iti | ebhi÷ prÃg-uktais tribhis trividhair guïa-mayai÷ sattva-rajas-tamo-guïa-vikÃrair bhÃvai÷ sarvair api bhavana-dharmabhir sarvam idaæ jagat prÃïi-jÃtaæ mohitam vivekÃyogyatvam ÃpÃditaæ sad ebhyo guïamayebhyo bhÃvebhya÷ param e«Ãæ kalpanÃdhi«ÂhÃnam atyanta-vilak«aïam avyayaæ sarva-vikriyÃ-ÓÆnyam aprapa¤cam Ãnanda-ghanam Ãtma-prakÃÓam avyavahitam api mÃæ nÃbhijÃnÃti | tataÓ ca svarÆpÃparicayÃt saæsaratÅvety aho daurbhÃgyam aviveki-janasyety
anukroÓaæ darÓayati bhagavÃn ||13|| 

viÓvanÃtha÷ - nanv evambhÆtaæ tvÃ parameÓvaraæ katham ayaæ jano na jÃnÃtÅty ata Ãha tribhir iti | guïamayai÷ Óama-damÃdi-har«Ãdi-ÓokÃdyair bhÃvai÷ svÃbhÃvÅbhÆtair jagaj jagaj-jÃta-jÅva-v­ndaæ mohitaæ sat mÃæ nirguïatvÃd ebhya÷ param avyayaæ nirvikÃram ||13||

baladeva÷ - atha Óakti-dvaya-viviktaæ svasya dhyeya-svarÆpaæ darÓayan tasyÃj¤Ãne tad-Ãsaktim eva hetum Ãha tribhir iti | ebhi÷ pÆrvoditair guïamayair man-mÃyÃ-guïa-kÃryais trividhai÷ sÃttvikÃdibhir bhÃvair bhavana-dharmibhi÷ k«aïa-pariïÃmibhis tat-tat-karmÃnuguïa-ÓarÅrendriya-vi«ayÃtmanÃvasthitair mohitam avivekitÃæ nÅtaæ sat sarvam idaæ jagat surÃsura-manu«yÃdy-ÃtmanÃvasthitaæ jÅva-v­ndaæ kart­ ebhya÷ sÃttvikÃdibhyo bhÃvebhya÷ paraæ tair asp­«Âam ananta-kalyÃïa-guïa-ratnÃkaraæ vij¤ÃnÃnanda-ghanaæ sarveÓvaram avyayam apracyuta-svabhÃvaæ mÃæ k­«ïaæ
nÃbhijÃnÃti pratyÃsÆyati ||13|| 

_________________________________________________________

BhG 7.14

daivÅ hy e«Ã guïa-mayÅ mama mÃyÃ duratyayÃ |
mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te ||14||

ÓrÅdhara÷ - ke tarhi tvÃæ jÃnantÅti ? ata Ãha daivÅti | daivy alaukikÅ | atyadbhutety artha÷ | guïa-mayÅ sattvÃdi-guïa-vikÃrÃtmikÃ | mama parameÓvarasya Óaktir mÃyÃ duratyayÃ dustarÃ hi | prasiddhim etam | tathÃpi mÃm eva ity eva-kÃreïÃvyabhicÃriïyÃ bhaktyÃ ye prapadyante bhajanti mÃyÃm etÃæ sudustarÃm api te taranti | tato mÃæ jÃnantÅti bhÃva÷ ||14||

madhusÆdana÷ - nanu yathoktÃnÃdi-siddha-mÃyÃ-guïa-traya-baddhasya jagata÷ svÃtntryÃbhÃvena tat-parivarjanÃsÃmÃrthyÃn na kadÃcid api mÃyÃtikrama÷ syÃd vastu-vivekÃsÃmÃrthya-heto÷ sadÃtanatvÃdityÃÓaÇkya bhagavad-eka-ÓaraïatayÃ tattva-j¤Ãna-dvÃreïa mÃyÃtikrama÷ sambhavatÅty Ãha daivÅti | daivÅ eko devo sarva-bhÆte«u gÆ¬ha÷ [ÁvetU 6.11] ity-Ãdi-Óruti-pratipÃdite svatodyotanavati deve sva-prakÃÓa-caitanyÃnande nirvibhÃge tad-ÃÓrayatayÃ tad-vi«ayatayÃ ca kalpitÃ ÃÓrayatva-vi«ayatva-bhÃginÅ nirvibhÃga-citir eva kevalÃ [Saæ.ÁÃrÅ 1.319] ity ukte÷ | e«Ã sÃk«i-pratyak«atvenÃpalÃpÃnarhÃ | hi-ÓabdÃd bhramopÃdÃnatvÃd arthÃpatti-siddhÃ ca | guïa-mayÅ sattva-rajas-tamo-guïa-trayÃtmikÃ | triguïa-rajjur
ivÃtid­dhatvena bandhana-hetu÷ | mama mÃyÃvina÷ parameÓvarasya sarva-jagat-kÃraïasya sarvaj¤asya sarva-Óakte÷ sva-bhÆtÃ svÃdhÅnatvena jagat-s­«Ây-Ãdi-nirvÃhikÃ | mÃyÃ tattva-pratibhÃsi-pratibandhenÃtattva-pratibhÃsa-hetur Ãvaraïa-vik«epa-Óakti-dvayavaty avidyÃ sarva-prapa¤ca-prak­ti÷ mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram [ÁvetU 4.19] iti Órute÷ |

atraivaæ prakriyÃ | jÅveÓvara-jagad-vibhÃga-ÓÆnye caitanye 'dhyastÃnÃdir avidyÃ sattva-prÃdhÃnyena svacchÃ darpaïa iva mukha-bhÃsaæ cid-ÃbhÃsam Ãg­hïÃti | tataÓ ca bimba-sthÃnÅya÷ parameÓvara upÃdhi-do«ÃnÃskandita÷ pratibimba-sthÃnÅyaÓ ca jÅva upÃdhi-do«Ãskandita÷ | ÅÓvarÃc ca jÅva-bhogÃyÃkÃÓÃdi-krameïa ÓarÅrendriya-saÇghÃtas tad-bhogyaÓ ca k­tsna÷ prapa¤co jÃyata iti kalpanÃ bhavati | bimba-pratibimba-mukhÃnugata-mukhavac ceÓa-jÅvÃnugataæ mÃyopÃdhi caitanyaæ sÃk«Åti kalpyate | tenaiva ca svÃdhyastÃ mÃyÃ tat-kÃryaæ ca k­tsnaæ prakÃÓyate | ata÷ sÃk«y-abhiprÃyeïa daivÅti bimbeÓvarÃbhiprÃyeïa tu memeti bhagavtoktam | yadyapy avidyÃ-pratibimba eka eva jÅvas tathÃpy avidyÃ-gatÃnÃm
anta÷-karaïa-saæskÃrÃïÃæ bhinnatvÃt tad-bhedenÃnta÷-karaïopÃdhes tasyÃtra bheda-vyapadeÓo mÃm eva ye prapadyante du«k­tino mÆ¬hÃ na prapadyante, caturvidhÃ bhajante mÃm ity Ãdi÷ | Órutau ca tad yo devÃnÃæ pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha r«ÅïÃæ tathÃ manu«yÃïÃm [BAU 1.4.10] ity Ãdi÷ | 

anta÷-karaïopÃdhi-bhedÃparyÃlocane tu jÅvatva-prayojakopÃdher ekatvÃd ekatvenaivÃtra vyapadeÓa÷ | k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi sarva-k«etre«u [GÅtÃ 13.2], prak­tiæ puru«aæ caiva viddhy anÃdÅ ubhÃv api [GÅtÃ 13.19], mamaivÃæÓo jÅva-loke jÅva-bhÆta÷ sanÃtana÷ [GÅtÃ 15.7] ity Ãdi | Órutau ca brahma vÃ idam agra ÃsÅt tad ÃtmÃnam evÃvedahaæ brahmÃsmÅti tasmÃt tat sarvam abhavat [BAU 1.4.10], eko deva÷ sarva-bhÆte«u gÆ¬ha÷ [ÁvetU 6.11], anena jÅvenÃ ' 'tmanÃ ' ' nupraviÓya [ChÃU 6.3.2]

bÃlÃgra-Óata-bhÃgasya ÓatadhÃ kalpitasya ca |
bhÃgo jÅva÷ sa vij¤eya÷ sa cÃnantyÃya kalpate || [ÁvetU 5.9] ity Ãdi÷ |

yadyapi darpaïa-gataÓ caitra-pratibimba÷ svaæ paraæ ca na jÃnÃty acetanÃæÓasyaiva tatra pratibimbitatvÃt tathÃpi cit-pratibimbaÓ cittvÃd eva svaæ paraæ ca jÃnÃti | pratibimba-pak«e bimba-caitanya evopÃdhisthatva-mÃtrasya kalpitatvÃt | ÃbhÃsa-pak«e tasyÃnirvacanÅyatve 'pi ja¬a-vilak«aïatvÃt | sa ca yÃvat sva-bimbaikyam Ãtmano na jÃnÃti tÃvaj jala-sÆrya iva jala-gata-kampÃdikam upÃdhi-gataæ vikÃra-sahasram anubhavati | tad etad Ãha duratyayeti | bimba-bhÆteÓvaraikya-sÃk«ÃtkÃram antareïÃtyetuæ taritum aÓakyeti duratyayÃ | ataeva jÅvo 'nta÷karaïÃvacchinnatvÃt tat-sambaddham evÃk«yÃdi-dvÃrÃ bhÃsayan kiæcij j¤o bhavati | tataÓ ca jÃnÃmi karomi bhu¤je cety anartha-Óata-bhÃjanaæ bhavati
| sa ced bimba-bhÆtaæ bhagavantam ananta-Óaktiæ mÃyÃ-niyantÃraæ sarva-vidaæ sarva-phala-dÃtÃram aniÓam Ãnanda-ghana-mÆrtim anekaÃnavatÃrÃn bhaktÃnugrahÃya vidadhatam ÃrÃdhayati samarpaïena tadÃ bimba-samarpitasya pratibimbe pratiphalanÃt sarvÃn api puru«ÃrthÃn ÃsÃdayati | etad evÃbhipretya prahlÃdenoktaæ -

naivÃtmana÷ prabhur ayaæ nija-lÃbha-pÆrïo
mÃnaæ janÃd avidu«a÷ karuïo v­ïÅte |
yad yaj jano bhagavate vidadhÅta mÃnaæ
tac cÃtmane prati-mukhasya yathÃ mukha-ÓrÅ÷ || [BhP 7.9.11] iti |

darpaïa-pratibimbitasya mukhasya tilakÃdi-ÓrÅr apek«itÃ ced bimba-bhÆte mukhe samarpaïÅyÃ | sÃ svayam eva tatra pratiphalati nÃnya÷ kaÓcit tat-prÃptÃv upÃyo 'sti yathÃ tathÃ bimba-bhÆteÓvare samarpitam eva tat-pratibimba-bhÆto jÅvo labhate nÃnya÷ kaÓcit tasya puru«Ãrtha-lÃbhe 'sty upÃya iti d­«ÂÃnta-dÃr«ÂÃnikayor artha÷ |

tasya yadÃ bhagavantam anantam anavaratam ÃrÃdhayato 'nta÷karaïaæ j¤Ãna-pratibandhaka-pÃpena rahitaæ j¤ÃnÃnukÆla-puïyena copacitaæ bhavati tadÃtinirmale mukura-maï¬ala iva mukham atisvacche 'nta÷karaïe sarva-karma-tyÃga-Óama-damÃdi-pÆrvaka-gurÆpasadana-vedÃnta-vÃkya-Óravaïa-manana-nididhyÃsanai÷ saæsk­te tattvam asÅti-gurÆpadi«Âa-vedÃnnta-vÃkya-karaïikÃhaæ brahmÃsÅmty anÃtmÃkÃra-ÓÆnyÃ nirupÃdhi-caitanyÃkÃrÃ sÃk«ÃtkÃrÃtmikÃ v­ttir udeti | tasyÃæ ca pratiphalaitaæ caitanyaæ sadya eva sva-vi«ayÃÓrayÃm avidyÃm unmÆlayati dÅpa iva tama÷ | tatas tasyÃ nÃÓÃt tayÃ v­ttyÃ sahÃkhilasya kÃrya-prapa¤casya nÃÓa÷ | upÃdÃna-nÃÓÃd upÃdeya-nÃÓasya sarva-tantra-siddhÃnta-siddhatvÃt
| tad etad Ãha bhagavÃn mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te iti | Ãtmety evopÃsÅta [BAU 1.4.7], tad ÃtmÃnam evÃvet [BAU 1.4.10], tam eva dhÅro vij¤Ãya [BAU 4.4.23], tam eva viditvÃtim­tyum eti [ÁvetU 6.15] ity Ãdi-Óruti«v ivehÃpi mÃm evety eva-kÃro 'py anuparaktatÃ-pratipatty-artha÷ | mÃm eva sarvopÃdhi-virahitaæ vidÃnanda-sadÃtmÃnam akhaï¬aæ ye prapadyante vedÃnta-vÃkya-janyayÃ nirvikalpa-sÃk«ÃtkÃra-rÆpayÃ nirvacanÃnarha-Óuddha-cid-ÃkÃratva-dharma-viÓi«ÂayÃ sarva-suk­ta-phala-bhÆtayÃ nididhyÃsana-paripÃka-prasÆtayÃ ceto-v­ttyÃ sarvÃj¤Ãna-tat-kÃrya-virodhinyÃ vi«ayÅkurvanti te ye kecid etÃæ duratikramaïÅyÃm api mÃyÃm akhilÃnartha-janma-bhuvam anÃyÃsenaiva taranti atikrÃmanti tasya ha na devÃÓ canÃbhÆtyÃ ÅÓata ÃtmÃ hy e«Ã sa bhavati
[BAU 1.4.10] iti Órute÷ | sarovÃdhi-niv­ttyÃ saccidÃnanda-ghana-rÆpeïaiva ti«ÂhantÅty arta÷ | bahu-vacana-prayogo dehendriyÃdi-saæghÃta-bheda-nbandhanÃtma-bheda-bhrÃnty-anuvÃdÃrtha÷ | 

prapaÓyantÅti vaktavye prapadyanta ity ukte 'rthe mad-eka-ÓaraïÃ÷ santo mÃm eva bhagavantaæ vÃsudevam Åd­Óam ananta-saundarya-sÃra-sarvasvam akhila-kalÃ-kalÃpa-nilayam abhinava-paÇkaja-ÓobhÃdhika-caraïa-kamala-yugala-prabham anavarata-veïu-vÃdana-nirata-v­ndÃvana-krÅ¬Ãsakta-mÃnasa-heloddh­ta-govardhanÃkhya-mahÅdharaæ gopÃlaæ ni«Ædita-ÓiÓupÃla-kaæsÃdi-du«Âa-saÇgham abhinava-jalada-ÓobhÃ-sarvasva-haraïa-caraïaæ paramÃnanda-ghana-maya-mÆrtimati-vairi¤ca-prapa¤cam anavaratam anucintayanto divasÃn ativÃhayanti te mat-prema-mahÃnanda-samudra-magna-manasas tathÃ samasta-mÃyÃ-guïa-vikÃrair nÃbhibhÆyante | kintu mad-vilÃsa-vinoda-kuÓalÃ ete mad-unmÆlana-samarthÃ iti ÓaÇkamÃneva mÃyÃ tebhyo 'pasarati vÃravilÃsinÅva krodhanebhyas tapodhanebhyas tasmÃn mÃyÃ-taraïÃrthÅ
mÃm Åd­Óam eva santatam anucintayed ity apy abhipretaæ bhagavata÷ | Órutaya÷ sm­tayaÓ cÃtrÃrthe pramÃïÅkartavyÃ÷ ||14||

viÓvanÃtha÷ - nanu tarhi triguïa-maya-mohÃt katham uttÅrïÃ bhavanti ? tatrÃha daivÅti | daivÅ vi«ayÃnandena dÅvyantÅti devÃ jÅvÃs tadÅyÃ te«Ãæ mohayitrÅty artha÷ | guïa-mayÅ Óle«eïa trive«Âana-mahÃ-pÃÓa-rÆpÃ | mama parameÓvarasya mÃyÃ bahiraÇgÃ Óaktir duratyayÃ duratikramÃ | pÃÓa-pak«e, chettum udgranthayituæ vÃ kenÃpy aÓaktyety artha÷ | kintu mad-vÃci viÓvasihi iti sva-vak«a÷ sp­«ÂvÃha mÃæ ÓyÃmasundarÃkÃram eva ||14||

baladeva÷ -- nanu triguïÃyas-tan-mÃyÃyÃ nityatvÃt tad-dhetukasya mohasya viniv­ttir durghaÂeti cet tatrÃha daivÅti | mama sarveÓvarasyÃvitarkyÃtivicitrÃnanta-viÓva-sra«Âur e«Ã mÃyÃ daivÅ | alaukiky atyadbhutety artha÷ | tÃd­k viÓva-sargopakaraïatvÃt | ÓrutiÓ caivam Ãha - mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram [ÁvetU 4.10] ity ÃdyÃ | guïamayÅ sattvÃdi-guïa-trayÃtmikÃ, Óle«eïa triguïitÃ rajjur ivÃti-d­¬hatayÃ jÅvÃnÃæ bandhu-hetu÷ | ato duratyayÃ te«Ãæ duratikramÃ | rajju-pak«e chettum udgrathituæ ca tair aÓaktyety artha÷ | yadyapy etÃd­ÓÅ tathÃpi mad-bhaktyÃ tad-viniv­tti÷ syÃd ity Ãha mÃm iti | mÃæ sarveÓvaraæ mÃyÃ-niyantÃraæ
sva-prapanna-vÃtsalya-nÅradhiæ k­«ïaæ ye tÃd­Óa-sat-prasa§gÃt prapadyate Óaraïaæ gacchanti te etÃm arïavam ivÃpÃrÃæ mÃyÃæ go«padodakÃ¤jalim ivÃÓrameïa taranti | tÃæ tÅrtvÃnadaika-rasaæ prasÃdÃbhimukhaæ sva-svÃminaæ mÃæ prÃpnuvantÅti | mÃm evety eva-kÃro mad-anye«Ãæ vidhi-rudrÃdÅnÃæ prapattyÃ tasyÃs taraïaæ nety Ãha ÓrutiÓ caivam Ãha tam eva viditvety ÃdyÃ mucukundaæ prati devÃÓ ca -

varaæ v­ïÅ«va bhadraæ te ­te kaivalyam adya na÷ |
eka eveÓvaras tasya bhagavÃn vi«ïur avyaya÷ || [BhP 10.51.20] iti | 

ghaïÂÃkarïaæ prati ÓivaÓ ca - mukti-pradÃtÃ sarve«Ãæ vi«ïur eva na saæÓaya÷ iti ||14||

_________________________________________________________

BhG 7.15

na mÃæ du«k­tino mÆ¬hÃ÷ prapadyante narÃdhamÃ÷ |
mÃyayÃpah­ta-j¤ÃnÃ Ãsuraæ bhÃvam ÃÓritÃ÷ ||15||

ÓrÅdhara÷ - yady evaæ tarhi sarve tvÃm eva kim iti na bhajanti ? tatrÃha na mÃm iti | nare«u ye 'dhamÃs te mÃæ na prapadyante na bhajanti | adhamatve hetu÷ -mÆ¬hÃ viveka-ÓÆnyÃ÷ | tat kuta÷ ? du«k­tina÷ pÃpa-ÓÅlÃ÷ | ato mÃyayÃpah­taæ nirastaæ ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃæ jÃtam api j¤Ãnaæ ye«Ãæ te tathÃ | ataeva dambho darpo 'bhimÃnaÓ ca krodha÷ pÃru«yam eva cety ÃdinÃ vak«yamÃïam Ãsuraæ bhÃvam svabhÃvaæ prÃptÃ÷ santo na mÃæ bhajanti ||15||

madhusÆdana÷ - yady evaæ tarhi kim iti nikhilÃnartha-mÆla-mÃyonmÆlanÃya bhagavantaæ bhavantam eva sarve na pratipadyante cira-saæcita-durita-pratibandhÃd ity Ãha bhagavÃn na mÃm iti | du«k­tino du«k­tena pÃpena saha nitya-yogina÷ | ataeva nare«u madhye 'dhamÃ iha sÃdhubhir garhaïÅyÃ÷ paratra cÃnartha-sahasra-bhÃja÷ | kuto du«k­tam anartha-hetum eva sadÃ kurvanti yato mÆ¬hÃ idam artha-sÃdhanam idam anartha-sÃdhanam iti viveka-ÓÆnyÃ÷ | sati pramÃïe kuto na vivi¤canti yato mÃyayÃpah­ta-j¤ÃnÃ÷ ÓarÅrendriya-saæghÃta-tÃdÃmtya-bhrÃnti-rÆpeïa pariïatayÃ mÃyayÃ pÆrvoktayÃpah­taæ pratibaddhaæ j¤Ãnaæ viveka-sÃmarthyaæ ye«Ãæ
te tathÃ | ataeva te dambho darpo 'bhimÃnaÓ ca krodha÷ pÃru«yam eva ca [GÅtÃ 16.4] ity ÃdinÃgre vak«yamÃnam Ãsuraæ bhÃvaæ hiæsÃn­tÃdi-svabhÃvam ÃÓritÃ mat-pratipatty-ayogyÃ÷ santo na mÃæ sarveÓvaraæ prapadyante na bhajante | aho daurbhÃgyaæ te«Ãm ity abhiprÃya÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ - nanu tarhi paï¬itÃ api kecit kim iti tvÃæ na prapadyante ? tatra ye paï¬itÃs te mÃæ prapadyanta eva | paï¬ita-mÃnina eva na mÃæ prapadyanta ity Ãha na mÃm iti | du«k­tino du«ÂÃÓ ca te k­tina÷ paï¬itÃÓ ceti te kupaï¬itÃ ity artha÷ | te ca caturvidhÃ÷ | eke mÆ¬hÃ÷ paÓu-tulyÃ÷ karmiïa÷ | yad uktaæ -

nÆnaæ daivena nihatÃ ye cÃcyuta-kathÃ-sudhÃm |
hitvÃ Ó­ïvanty asad-gÃthÃ÷ purÅ«am iva vi¬-bhuja÷ || [BhP 3.32.19] iti |

mukundaæ ko vai na seveta vinÃ naretara÷ iti ca |

apare narÃdhamÃ÷ ka¤cit kÃlaæ bhaktimattvena prÃpta-naratvÃ apy ante phala-prÃptau na sÃdhanopayoga iti matvÃ svecchayaiva bhakti-tyÃgina÷ | svakart­ka-bhakti-tyÃga-lak«aïam eva te«Ãm adhamatvam iti bhÃva÷ | apare ÓÃstrÃdhyÃpanÃdi-mattve 'pi mÃyayÃpah­taæ j¤Ãnam e«Ãæ te vaikuïÂha-virÃjinÅ nÃrÃyaïa-mÆrtir eva sÃrvakÃlikÅ-bhakti-prÃpyÃ, na tu k­«ïa-rÃmÃdi-mÆrtir mÃnu«Åti manyamÃnÃ ity artha÷ | yad vak«yate avajÃnanti mÃæ mÆ¬hÃ mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam [GÅtÃ 9.11] iti | te khalu mÃæ prapadyamÃnÃ api na mÃæ prapadyanta iti bhÃva÷ | apare Ãsuraæ bhÃvam ÃÓritÃ÷ | asurÃ jarÃsandhÃdayo mad-vigrahaæ
lak«Åk­tya Óarair vidhyanti | tathaiva d­ÓyatÃdi-hetu-mat-kutarkair mad-vigrahaæ vaikuïÂha-stham api khaï¬ayanty eva | na tu prapadyanta ity artha÷ ||15||

baladeva÷ - nanu cet tvÃm eva prapannÃ vimucyante tarhi paï¬itÃ api kecit kim iti tvÃæ na prapadyante tatrÃha na mÃm iti | du«ÂÃÓ ca te k­tina÷ ÓÃstrÃrtha-kuÓalÃÓ ceti du«k­tina÷ kupaï¬itÃs te mÃæ na prapadyante | ÓrutiÓ caivam Ãha -

avidyÃyÃm antare vartamÃnÃ÷
svayaæ dhÅrÃ÷ paï¬itaæmanyamÃnÃ÷ |
dandramyamÃïÃ÷ pariyanti mÆ¬hÃ
andhenaiva nÅyamÃnÃ yathÃndhÃ÷ || [KaÂhU 1.2.5]

te catur-vidhÃ÷ - eke mÃyayÃ mÆ¬hÃ÷ karma-ja¬Ã indrÃdivan mÃm api vi«ïuæ karmÃÇgaæ jÅvavat karmÃdhÅnaæ manyamÃnÃ÷ | apare mÃyayÃ narÃdhamÃ viprÃdi-kula-janmanÃ narottamatÃæ prÃpyÃpy asat kÃvyÃrthÃsattyÃ pÃmaratÃ-bhÃja÷ | yad uktam -

     nÆnaæ daivena nihatÃ ye cÃcyuta-kathÃ-sudhÃm |
     hitvÃ Ó­ïvanty asad-gÃthÃ purÅ«am iva vi¬-bhuja÷ || [BhP 3.32.19] iti | 

anye mÃyayÃpah­ta-j¤ÃnÃ÷ sÃÇkhyÃdaya÷ | te hi sÃrvaj¤a-sÃrvaiÓvarya-sarva-sra«Â­tva-muktidatvÃdi dharmai÷ Óruti-sahasra-prasiddham api mÃm ÅÓvaram apalapanta÷ prak­tim eva sarva-sra«ÂrÅæ mok«a-dÃtrÅæ ca kalpayanti | tatra tÃd­Óa-kuÂila-kuyukti-ÓatÃny udbhÃvayantÅ mÃyayaiva hetu÷ | kecit tu mÃyayaivÃsuraæ bhÃvam ÃÓritÃ nirviÓe«a-cin-mÃtra-vÃdina÷ | asurÃ yathÃ nikhilÃnanda-karaæ mad-vigrahaæ Óarair vidhyanti tathÃd­ÓyatvÃdi-hetubhis te nitya-caitanyÃtmatayÃ Óruti-prasiddham api taæ khaï¬ayantÅti tatrÃpi tÃd­Óa-buddhy-utpÃdanÅ mÃyaiva hetur iti ||15||

_________________________________________________________

BhG 7.16

catur-vidhÃ bhajante mÃæ janÃ÷ suk­tino 'rjuna |
Ãrto jij¤Ãsur arthÃrthÅ j¤ÃnÅ ca bharatar«abha ||16||

ÓrÅdhara÷ - suk­tinas tu mÃæ bhajanty eva | te suk­ti-tÃratamyena catur-vidhÃ ity Ãha catur-vidhÃ iti | pÆrva-janmasu ye k­ta-puïyÃs te mÃæ bhajanti | te caturvidhÃ÷ | Ãrto vegÃdy-abhibhÆta÷ sa yadi pÆrvaæ k­ta-puïyas tarhi mÃæ bhajati | anyathÃ k«udra-devatÃ-bhajanena saæsarati | evam uttaratrÃpi dra«Âavyam | jij¤Ãsur Ãtma-j¤Ãnecchu÷ | arthÃrthÅ atra vÃ paratra vÃ bhoga-sÃdhana-bhÆto 'rtha-lipsu÷ | j¤ÃnÅ cÃtma-vit ||16||

madhusÆdana÷ - ye tv Ãsura-bhÃva-rahitÃ÷ puïya-karmÃïo vivekinas te puïya-karma-tÃratamyena catur-vidhÃ÷ santo mÃæ bhajante krameïa ca kÃmanÃ-rÃhityena mat-prasÃdÃn mÃyÃæ tarantÅty Ãha catur-vidhÃ iti | ye suk­tina÷ pÆrva-janma-k­ta-puïya-saæcayÃ janÃ÷ saphala-janmÃnas ta eva nÃnye te mÃæ bhajante sevante | he arjuna ! te ca traya÷ sa-kÃmÃ eko 'kÃma ity evaæ caturvidhÃ÷ | Ãrta ÃrtyÃ Óatru-vyÃdhy-Ãdy-ÃpadÃ grastas tan-niv­ttim icchan | yathÃ makha-bhaÇgena kupita indre var«ati vraja-vÃsÅ jana÷ | yathÃ vÃ jarÃsandha-kÃrÃgÃravartÅ rÃja-nicaya÷ | dyÆta-sabhÃyÃæ vastrÃkar«aïe draupadÅ ca | grÃha-grasto gajendraÓ ca | jij¤Ãsur Ãtma-j¤ÃnÃrthÅ mumuk«u÷
| yathÃ mucukunda÷, yathÃ vÃ maithilo janaka÷ ÓrutadevaÓ ca, niv­tte mausale yathÃ coddhava÷ | arthÃrthÅ iha vÃ paratra vÃ yad bhogopakaraïaæ tal-lipsu÷ | tatreha yathÃ sugrÅvo vibhÅ«aïaÓ ca, yathÃ copamanyu÷ paratra yathÃ dhruva÷ | ete trayo 'pi bhagavad-bhajanena mÃyÃæ taranti | tatra jij¤Ãsur j¤ÃnotpattyÃ sÃk«Ãd eva mÃyÃæ tarati Ãrto 'rthÃrthÅ ca jij¤Ãsutvaæ prÃpyeti viÓe«a÷ | ÃrtasyÃrthÃrthinaÓ ca jij¤Ãsutva-sambhavÃj jij¤ÃsoÓ cÃrtatva-j¤ÃnopakaraïÃrthÃrthitva-sambhavÃd ubhayor madhye jij¤Ãsur uddi«Âa÷ |

tad ete traya÷ sa-kÃmÃ vyÃkhyÃtÃ÷ ni«kÃmaÓ caturtha idÃnÅm ucyate j¤ÃnÅ ca | j¤Ãnaæ bhagavat-tattva-sÃk«ÃtkÃras tena nitya-yukto j¤ÃnÅ tÅrïa-mÃyo niv­tta-sarva-kÃma÷ | ca-kÃro yasya kasyÃpi ni«kÃma-prema-bhaktasya j¤Ãniny-antar-bhÃvÃrtha÷ | he bharatar«abha tvam api jij¤Ãsur vÃ j¤ÃnÅ veti katamo 'haæ bhakta iti mÃ ÓaÇki«ÂhÃ ity artha÷ | tatra ni«kÃma-bhakto j¤ÃnÅ yathÃ sanakÃdir yathÃ nÃrado yathÃ prahlÃdo yathÃ p­thur yathÃ vÃ Óuka÷ | ni«kÃma÷ Óuddha-prema-bhakto yathÃ gopikÃdir yathÃ vÃkrÆra-yudhi«ÂhirÃdi÷ | kaæsa-ÓiÓupÃlÃdayas tu bhayÃd dve«Ãc ca santata-bhagavac-cintÃ-parÃ api na bhaktÃ bhagavad-anurakter
abhÃvÃt | bhagavad-anurakti-rÆpÃyÃs tu bhakte÷ svarÆpaæ sÃdhanaæ bhedÃs tathÃ bhaktÃnÃm api bhagavad-bhakti-rasÃyane 'smÃbhi÷ sa-viÓe«aæ prapa¤citÃ itÅhoparamyate ||16||

viÓvanÃtha÷ - tarhi ke tvÃæ bhajanta ity ata Ãha caturvidhÃ iti | suk­taæ varïÃÓramÃcÃra-lak«aïo dharmas tadvanta÷ santo mÃæ bhajante | tatra Ãrto rogÃdy-Ãpad-grastas tan-niv­tti-kÃma÷ | jij¤Ãsu÷ Ãtma-j¤ÃnÃrthÅ vyÃkaraïÃdi-ÓÃstra-j¤ÃnÃrthÅ vÃ | arthÃrthÅ k«iti-gaja-turaga-kÃminÅ-kanakÃdyaihika-pÃratrika-bhogÃrthÅti | ete traya÷ sakÃmÃ g­hasthÃ÷ | j¤ÃnÅ viÓuddhÃnta÷-karaïa÷ sannyÃsÅti caturtho 'yaæ ni«kÃma÷ | ity ete pradhÃnÅbhÆta-bhakty-adhikÃriïaÓ catvÃro nirÆpitÃ÷ | tatrÃdime«u tri«u karma-miÓrÃ bhakti÷ | antime caturthe j¤Ãna-miÓrÃ | sarva-dvÃrÃïi saænyasya [GÅtÃ 8.12] ity agrima-granthe yoga-miÓrÃpi
vak«yate | j¤Ãna-karmÃdy-amiÓrÃ kevalÃ bhaktir yÃ sÃ tu saptamÃdhyÃyÃrambha eva mayy Ãsakta-mana÷ pÃrtha [GÅtÃ 7.1] ity anena uktÃ | punaÓ cÃ«Âame 'py adhyÃye ananya-cetÃ÷ satatam [GÅtÃ 8.14] ity anena, navame mahÃtmÃnas tu mÃæ pÃrtha [GÅtÃ 9.13] iti Óloka-dvayena ananyÃÓ cintayanto mÃm [GÅtÃ 9.22] ity anena ca nirÆpayitavyeti | 

pradhÃnÅbhÆtÃ kevalÃ iti dvividhaiva bhaktir madhyame 'sminn adhyÃya-«aÂke bhagavatoktÃ | yÃ tu t­tÅyÃ guïÅbhÆtÃ bhakti÷ karmaïi j¤Ãnini yogini ca karmÃdi-phala-siddhy-arthÃ d­Óyate | tasyÃ÷ prÃdhÃnyÃbhÃvÃt na bhaktitva-vyapadeÓa÷ | kintu tatra tatra karmÃdÅnÃm eva prÃdhÃnyÃt | prÃdhÃnyena vyapadeÓÃ bhavanti iti nyÃyena karmatva-j¤Ãnatva-yogatva-vyapadeÓa÷ | tadvatÃm api karmitva-j¤Ãnitva-yogitva-vyapadeÓa÷ | na tu bhaktatva-vyapadeÓa÷ | phalaæ ca sakÃma-karmaïa÷ svargo ni«kÃma-karmaïo j¤Ãna-yogo j¤Ãna-yogayor nirvÃïa-mok«a iti | 

atha dvidhÃyÃ bhakte÷ phalam ucyate | tatra pradhÃnÅbhÆtÃsu bhakti«u madhye ÃrtÃdi«u tri«u yÃ÷ karma-miÓrÃs tisra÷ sa-kÃmÃ bhaktayas tÃsÃæ phalaæ tat-tat-kÃma-prÃpti÷ | vi«aya-sÃdguïyÃt tad-ante sukhaiÓvarya-pradhÃna-sÃlokya-mok«a-prÃptiÓ ca, na tu karma-phala-svarga-bhogÃnta iva pÃta÷ | yad vak«yate yÃnti mad-yÃjino 'pi mÃm [GÅtÃ 9.25] iti | caturthyÃ j¤Ãna-miÓrÃyÃs tata utk­«ÂÃyÃs tu phalaæ ÓÃnta-rati÷ sanakÃdi«v iva | bhakta-bhagavat-kÃruïyÃdhikya-vaÓÃt kasyÃÓcit tasyÃ÷ phalaæ premotkar«aÓ ca ÓrÅ-ÓukÃdi«v iva | karma-miÓrÃ bhaktir yadi ni«kÃmÃ syÃt tadÃ tasyÃ÷
phalaæ j¤Ãna-miÓrÃ bhakti÷ | tasyÃ÷ phalam uktam eva | kvacic ca svabhÃvÃd eva d¨sÃdi-bhakta-saÇgottha-vÃsanÃ vaÓÃd vÃ j¤Ãna-karmÃdi-miÓra-bhaktimatÃm api dÃsyÃdi-premÃ syÃt, kintu aiÓvarya-pradhÃnam eveti | 

atha j¤Ãna-karmÃdy-amiÓrÃyÃ÷ ÓuddhÃyÃ ananyÃki¤canottamÃdi-paryÃyÃ÷ bhakter bahu-prabhedÃyÃ dÃsya-sakhyÃdi-premavat-pÃr«adatvam eva phalam ity Ãdikaæ ÓrÅ-bhÃgavata-ÂÅkÃyÃæ bahuÓa÷ pratipÃditam | atrÃpi prasaÇga-vaÓÃt sÃdhya-bhakti-viveka÷ saæk«ipya darÓita÷ ||16||

baladeva÷ -- tarhi tvÃæ ke prapadyante tatrÃha catur-vidhÃ iti | suk­tina÷ supaï¬itÃ÷ sva-varïÃÓramocita-karmaïÃ mad-ekÃnti-bhÃvena ca sampannÃ janÃ mÃæ bhajante | te ca catur-vidhÃ÷ | tatrÃrta÷ Óatru-kleÓÃdyÃpad-grastas tad-vinÃÓecchur gajendrÃdi÷ | jij¤Ãsur viviktÃtma-svarÆpa-j¤Ãnecchu÷ ÓaunakÃdi÷ | arthÃrthÅ rÃjyÃdi-sampad-icchur dhruvÃdi÷ | j¤ÃnÅ Óe«atvena svÃmtÃnaæ Óe«itvena parÃtmÃnaæ ca mÃæ j¤ÃtavÃn ÓukÃdi÷ | e«v ÃrtÃdaya÷ sa-kÃmÃ÷, j¤ÃnÅ tu ni«kÃma÷ | ÃrtÃrthÃrthino÷ paratra jij¤ÃsutÃ-sampattaye tayor antarÃle jij¤Ãsor upanyÃsa÷ ||16||

_________________________________________________________

BhG 7.17

te«Ãæ j¤ÃnÅ nitya-yukta eka-bhaktir viÓi«yate |
priyo hi j¤Ãnino 'tyartham ahaæ sa ca mama priya÷ ||17||

ÓrÅdhara÷ - te«Ãæ madhye j¤ÃnÅ Óre«Âha ity Ãha te«Ãm iti | te«Ãæ madhye j¤ÃnÅ viÓi«Âa÷ | atra hetava÷ -- nitya-yukta÷ sadÃ man-ni«Âha÷ | ekasmin mayy eva bhaktir yasya sa÷ | j¤Ãnino dehÃdy-abhimÃnÃbhÃvena citta-vik«epÃbhÃvÃn nitya-yuktatvam ekÃnta-bhaktitvaæ ca sambhavati | nÃnyasya | ataeva hi tasyÃhaæ atyantaæ priya÷ | sa ca mama | tasmÃd etair nitya-yuktatvÃdibhiÓ caturbhir hetubhi÷ sa uttama ity artha÷ ||17||

madhusÆdana÷ - nanu na mÃæ du«k­tino mÆ¬hÃ÷ prapadyante narÃdhamÃ ity anena tad-vilak«aïÃ÷ suk­tino mÃæ bhajanta ity arthÃt prÃpte 'pi te«Ãæ cÃturvidhyaæ catur-vidhÃ bhajante mÃm ity anena darÓitÃ÷ tatas te sarve suk­tina eva nirviÓe«Ãd iti cet tatrÃha ca | caturvidhÃnÃm api suk­titve niyate 'pi suk­tÃdhikyena ni«kÃmatayÃ premÃdhikyÃt tata iti | 

caturvidhÃnÃæ te«Ãæ madhye j¤ÃnÅ tattva-j¤ÃnavÃn niv­tta-sarva-kÃmo viÓi«yate sarvato 'tiricyate sarvotk­«Âa ity artha÷ | yato nitya-yukto bhagavati pratyag-abhinne sadÃ samÃhita-cetÃ vik«epakÃbhÃvÃt | ataevaika-bhaktir ekasmin bhagavaty eva bhaktir anuraktir yasya sa tathÃ, tasyÃnurakti-vi«ayÃntarÃbhÃvÃt | hi yasmÃt | priyo nirupÃdhi-premÃspadam atyartham atyantÃtiÓayena j¤Ãnino 'haæ pratyag-abhinna÷ paramÃtmÃ ca tasmÃd ayarthaæ sa mama parameÓvarasya priya÷ | ÃtmÃ priyo 'tiÓayena bhavatÅti Óruti-lokayo÷ prasiddham evety artha÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ - caturïÃæ bhakty-adhikÃriïÃæ madhye ka÷ Óre«Âha÷ ity apek«ÃyÃm Ãha | te«Ãæ madhye j¤ÃnÅ viÓi«yate Óre«Âha÷ | nitya-yukto nityaæ mayi yujyata iti sa÷ | j¤ÃnÃbhyÃsa-vaÓÅk­ta-cittatvÃn manasy aikÃgra-citta ity artha÷ | ÃrtÃdyÃs trayas tu naivambhÆtÃ iti bhÃva÷ | 

nanu sarvo 'pi j¤ÃnÅ j¤Ãna-vaiyarthya-bhayÃt tvÃæ bhajata eva ? tatrÃha ekÃ mukhyÃ pradhÃnÅbhÆtaæ yasya sa÷ | yad vÃ, ekÃ bhaktir eva tathaivÃsaktimattvÃt yasya sa nÃma-mÃtreïaiva j¤ÃnÅti bhÃva÷ | evambhÆtasya j¤Ãnino 'haæ ÓyÃmasundarÃkÃro  'tyartham atiÓayena priya÷ sÃdhana-sÃdhya-daÓayo÷ parihÃtum aÓakya÷ | ye yathÃ mÃæ prapadyante [GÅtÃ 4.11] iti nyÃyena mamÃpi sa priya÷ ||17||

baladeva÷ - catur«u j¤Ãnina÷ Órai«Âhyam Ãha te«Ãm iti | j¤ÃnÅ viÓi«yate Óre«Âho bhavati | yad asau nitya-yukta eka-bhaktiÓ ca | Ãrta-vinÃÓÃdi-kÃmanÃ-virahÃn nityaæ mayÃ yogavÃn | ÃrtÃdeÓa tu yÃvat-kÃmita-prÃptir mad-yoga ekasmin mayy eva j¤Ãnino bhaktir ÃrtÃdes tu sva-kÃmite tat-pradÃt­tvena mayi cÃto j¤ÃnÅ tata÷ Óre«Âha÷ |

at­pyann Ãha priyo hÅti | j¤Ãnino hy aham atyarthaæ priya÷ premÃspadam | sa hi mat-priyatÃ-sudhÃ-sindhu-nimagno nÃnyat ki¤cid anusandhatte tasya mat-priyatÃ-parimiteti bodhayitum atyartha-Óabda÷ | sarvaj¤o 'nanta-ÓaktiÓ cÃhaæ yÃæ vaktuæ na ÓaknotÅty artha÷ | sa ca j¤ÃnÅ ye yathÃ mÃm [GÅtÃ 4.11] ity Ãdi-nyÃyena tathaiva mama priya÷ | mamÃpi tat-priyatÃ tadvad parimitety artha÷ ||17||

_________________________________________________________

BhG 7.18

udÃrÃ÷ sarva evaite j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam |
Ãsthita÷ sa hi yuktÃtmÃ mÃm evÃnuttamÃæ gatim ||18||

ÓrÅdhara÷ - tarhi kim itare trayas tad-bhaktÃ÷ saæsaranti ? na hi na hÅty Ãha udÃrÃ iti | sarve 'py eta udÃrÃ mahÃnto mok«a-bhÃja evety artha÷ | j¤ÃnÅ tu punar Ãtmaiveti me mataæ niÓcaya÷ | hi yasmÃt sa j¤ÃnÅ yuktÃtmÃ mad-eka-citta÷ san na vidyata uttamÃ yasyÃs tÃm anuttamÃæ gatiæ mÃm evÃsthita ÃÓritavÃn mad-vyatiriktam anyat phalaæ na manyata ity artha÷ ||18||

madhusÆdana÷ - tat-kim ÃrtÃdayas tava na priyÃ÷ ? na, atyartham iti viÓe«aïÃd ity Ãha udÃrÃ iti | eta ÃrtÃdaya÷ sa-kÃmÃ api mad-bhaktÃ÷ sarve trayo 'py udÃrÃ evotk­«ÂÃ eva pÆrva-janmÃrjitÃneka-suk­ta-rÃÓitvÃt | anyathÃ hi mÃæ na bhajeyur eva | Ãrtasya jij¤Ãsor arthÃrthinaÓ ca mad-vimukhasya k«udra-devatÃ-bhaktasyÃpi bahulam upalambhÃt | ato mama priyÃ eva te | na hi j¤ÃnavÃn aj¤o vÃ kaÓcid api bhakto mamÃpriyo bhavati | kintu yasya yÃd­ÓÅ mayi prÅtir mamÃpi tatra tÃd­ÓÅ prÅtir iti svabhÃva-siddham etat | tatra sa-kÃmÃnÃæ trayÃïÃæ kÃmyamÃnam api priyam aham api priya÷ | j¤Ãninas tu priyÃntara-ÓÆnyasyÃham eva niratiÓaya-prÅti-vi«aya÷ | ata÷ so 'pi mama niratiÓaya-prÅti-vi«aya iti
viÓe«a÷ | anyathÃ hi mama k­taj¤atÃ na syÃt k­taghnatÃ ca syÃt | ataevÃtyartham iti viÓe«aïam upÃttaæ prÃk | yathÃ hi yad eva vidyayÃ karoti Óraddhayopani«adÃ tad eva vÅryavattaraæ bhavati ity atra tarab-arthasya vivak«itatvÃd vidyÃ-divyÃtirekena k­tam api karma vÅryavad bhavaty eva | tathÃtyarthaæ j¤ÃnÅ bhakto mama priya ity ukter yo j¤Ãna-vyatirekeïa bhakta÷ so 'pi priya iti paryavasyaty eva | atyartham iti viÓe«aïasya vivak«itatvÃt | uktaæ hi -- ye yathÃ mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham [GÅtÃ 4.11] iti | ato mÃm Ãtmatvena j¤ÃnavÃn j¤ÃnÅ | Ãtmaiva na matto bhinna÷ tv aham eva sa iti mama mataæ niÓcaya÷ | tu-Óabda÷ sa-kÃma-bheda-darÓi-tritayÃpek«ayÃ
ni«kÃmatva-bhedÃdarÓitva-viÓe«a-dyotanÃrtha÷ | hi yasmÃt | sa j¤ÃnÅ yuktÃtmÃ sadÃ mayi samÃhita-citta÷ san mÃæ bhagavantam anantam Ãnanda-ghanam ÃtmÃnam evÃnuttamÃæ sarvotk­«ÂÃæ gatiæ gantavyaæ paramaæ phalam Ãsthito 'ÇgÅk­tavÃn, na tu mad-bhinnaæ kim api phalaæ sa manyata ity artha÷ ||18||

viÓvanÃtha÷ -- tarhi kim ÃrtÃdyÃs trayas tava na priyÃs tatra na hi na hÅty Ãha udÃrÃ iti | ye mÃæ bhajante, matta÷ kiæcit kÃmitaæ mayÃpi ditsitaæ g­hïanti te bhakta-vatsalÃya mahyaæ bahu-pradÃyina÷ priyÃ eveti bhÃva÷ | j¤ÃnÅ tv Ãtmaiveti sa hi bhajann atha ca matta÷ kim api svargÃpavargÃdikaæ nÃkaÇk«ata iti | atas tad-adhÅnasya mama sa Ãtmaiveti mama mataæ mati÷ | yata÷ sa mÃæ ÓyÃmasundarÃkÃram evÃnuttamÃæ sarvottamÃæ gatiæ prÃpyÃsthita÷ niÓcitavÃn | na tu mama nirviÓe«a-svarÆpa-brahma-nirvÃïam iti bhÃva÷ | evaæ ca ni«kÃma-pradhÃnÅbhÆta-bhaktimÃn j¤ÃnÅ
bhakta-vatsalena bhagavatÃ svÃtmatvenÃbhimanyate | kevala-bhaktimÃn ananyas tu Ãtmano 'py Ãdhikyena | yad uktaæ -
na tathÃ me priyatama Ãtma-yonir na ÓaÇkara÷ |
na ca saÇkar«aïo na ÓrÅr naivÃtmÃ ca yathÃ bhavÃn || [BhP 11.14.15] iti | 
nÃham ÃtmÃnam ÃÓÃse mad-bhaktai÷ sÃdhubhir vinÃ [BhP 9.4.64] iti |
ÃtmÃrÃmo 'py arÅramat [BhP 10.29.42] ity Ãdi ||18||

baladeva÷ - nanv ÃrtÃdayas tava priyÃ na bhavanti maivam atyartham iti viÓe«aïÃd ity Ãha udÃrÃ iti | sarva evaite ÃrtÃdaya udÃrÃ vadÃnyÃ÷ | udÃro dÃt­-mahator ity amara÷ | ye mÃæ bhajanto mayÃ ditsitaæ kiæcit svÃbhÅ«Âaæ matto g­hïanti te bhakta-vÃtsalyaæ mahyaæ prayacchanto mama bahu-pradÃ÷ priyÃ eveti bhÃva÷ | j¤ÃnÅ tu mamÃtmaiveti matam | hi yasmÃt sa j¸iÃnÅ yuktÃtmÃ mad-arpita-manÃ matto 'nyat kiæcid apy anicchann atipriyeïa mayÃ vinÃ lavam api sthÃtum asamartho mÃm eva sarvottamÃæ matiæ prÃpyam Ãsthita÷ niÓcitavÃn atas tena tÃd­Óena vinÃ lavam api sthÃtum asamarthasya mamÃtmaiva sa÷ | na ca j¤Ãni-jÅvasya hari÷
svenÃbhedam Ãheti vÃcyam | j¤Ãna-bhajatvÃsiddher bhajatÃæ cÃturvidhyÃsiddher mok«e bheda-vÃkya-vyÃkopÃc ca | tasmÃd atipriyatvÃd eva tatrÃtmety uktir mamÃtmÃ bhadrasena itivat | Ãtmaiva mana eva matam ity apare ||18||

_________________________________________________________

BhG 7.19

bahÆnÃæ janmanÃm ante j¤ÃnavÃn mÃæ prapadyate |
vÃsudeva÷ sarvam iti sa mahÃtmÃ sudurlabha÷ ||19||

ÓrÅdhara÷ - evambhÆto mad-bhakto 'tidurlabha ity Ãha bahÆnÃm iti | bahÆnÃæ janmanÃm kiæcit kiæcit puïyopacayenÃnte carame janmani j¤ÃnavÃn san sarvam idaæ carÃcaraæ vÃsudeva eveti sarvÃtma-d­«ÂyÃ mÃæ prapadyate bhajati | ata÷ sa mahÃtmÃparicchinna-d­«Âi÷ sudurlabha÷ ||19||

madhusÆdana÷ - yasmÃd evaæ tasmÃt bahÆnÃm iti | bahÆnÃæ janmanÃæ kiæcit kiæcit puïyopacaya-hetÆnÃm ante carame janmani sarva-suk­ta-vipÃka-rÆpe vÃsudeva÷ sarvam iti j¤ÃnavÃn san mÃæ nirupÃdhi-premÃspadaæ prapadyate sarvadÃ samasta-prema-vi«ayatvena bhajate | sakalam idam ahaæ ca vÃsudeva iti d­«ÂyÃ sarva-premïÃæ mayy eva paryavasÃyitvÃt | ata÷ sa evaæ-j¤Ãna-pÆrvaka-mad-bhaktimÃn mahÃtmÃtyanta-ÓuddhÃnta÷karaïatvÃj jÅvanmukta÷ sarvotk­«Âo na tat-samo 'nyo 'sti adhikas tu nÃsty eva | ata÷ sudurlabho manu«yÃïÃæ sahasre«u du÷khenÃpi labdhum aÓakya÷
| ata÷ sa niratiÓaya-mat-prÅti-vi«aya iti yuktam evety artha÷ ||19||

viÓvanÃtha÷ - nanu mÃm evÃnuttamÃæ gatim Ãsthita iti brÆ«e ata÷ sa j¤Ãni-bhaktas tvÃm eva prÃpnoti | kintu kiyata÷ samayÃd anantaraæ sa j¤ÃnÅ bhakty-adhikÃrÅ bhavatÅty ata Ãha bahÆnÃm iti | vÃsudeva÷ sarvam iti sarvatra vÃsudeva-darÓÅ j¤ÃnavÃn bahÆnÃæ janmanÃm ante mÃæ prapadyate | tÃd­Óa-sÃdhu-yÃd­cchika-saÇga-vaÓÃt mat-prapattiæ prÃpnoti | sa ca j¤ÃnÅ bhakto mahÃtmÃ susthira-citta÷ sudurlabha÷ | manu«yÃïÃæ sahasre«u iti mad-ukte÷ | aikÃntika-bhaktas tu kim uteti sa tv atisudurlabha eveti bhÃva÷ ||19||

baladeva÷ - nanv ÃrtÃdÅnÃm ante kÃ ni«Âheti cet tatrÃha bahÆnÃm iti | ÃrtÃdis trividho mad-bhakta÷ k­ta-mad-bhakti-mahimnÃ bahÆni janmÃny uttamÃn vi«ayÃnandÃn anubhÆya te«u vit­«ïo 'nte janmani mat-svarÆpa-j¤a-sat-prasaÇgÃt j¤ÃnavÃn prÃpta-mat-svarÆpa-j¤Ãna÷ san mÃæ prapadyante | tato vindatÅy artha÷ | j¤ÃnÃkÃram Ãha vÃsudeva iti | vasudeva-suta÷ k­«ïa eva sarvam | k­«ïÃyatta-svarÆpa-sthiti-prav­ttikaæ sarvaæ vastv ity artha÷ | yad dhi yad adhÅna-svarÆpa-sthitikatvÃt prÃïa-rÆpaæ vÃg-Ãdi-vyapadi«Âaæ chÃndogye na vai vÃco na cak«Ææ«i na ÓrotrÃïi na manÃæsÅty Ãcak«ate
prÃïÃ ity evÃcak«ate prÃïo hy evaitÃni sarvÃïi bhavati || [ChÃU 5.1.15] iti tatrÃhu÷ sarvaæ vastu vÃsudevena vyÃpyam ata÷ sarvaæ vÃsudeva ity artha÷ | sarvaæ samÃpno«i tato 'si sarvam [GÅtÃ 11.40] iti pÃrtho vak«yatÅti | sa hi nikhila-sp­hÃ-niv­tti-pÆrvakaæ mat-sp­ho mad-ÃtmÃty-udÃra-manÃ man-niveditÃtmÃ j¤Ãni-koÂi«v api sudurlabha÷ | e«a j¤ÃnavÃn priyo hi j¤Ãnino 'tyartham [GÅtÃ 7.17] ity Ãdy-ukta-lak«aïo bodhya÷ ||19||

_________________________________________________________

BhG 7.20

kÃmais tais tair h­ta-j¤ÃnÃ÷ prapadyante 'nya-devatÃ÷ |
taæ taæ niyamam ÃsthÃya prak­tyÃ niyatÃ÷ svayÃ ||20||

ÓrÅdhara÷ -tad evaæ kÃmino 'pi santa÷ kÃma-prÃptaye parameÓvaram eva ye bhajanti te kÃmÃn prÃpya Óanair mucyanta ity uktam | ye tv atyantaæ rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca kÃmÃbhibhÆtÃ÷ k«udra-devatÃ÷ sevante te saæsarantÅty Ãha kÃmair iti caturbhi÷ | ye tu tais tai÷ putra-kÅrti-Óatru-jayÃdi-vi«ayai÷ kÃmair apah­ta-vivekÃ santo 'nyÃ÷ k«udrÃ bhÆta-preta-yak«ÃdyÃ devatÃ bhajanti | kiæ k­tvÃ ? tat-tad-devatÃrÃdhane yo yo niyama upavÃsÃdi-lak«aïas taæ taæ niyamaæ svÅk­tya | tatrÃpi svayÃ svÅyayÃ prak­tyÃ pÆrvÃbhyÃsa-vÃsanayÃ niyatÃ vaÓÅk­tÃ÷ santa÷ ||20||

madhusÆdana÷ - mohana-stambhanÃkar«aïa-vaÓÅkaraïa-mÃraïoccÃÂanÃdi-vi«ayair bhagavat-sevayÃ labdhum aÓakyatvenÃbhimatais tais tai÷ k«udrai÷ kÃmair abhilÃ«air h­tam apah­taæ bhagavato vÃsudevÃd vimukhÅk­tya tat-tat-phala-dÃt­tvÃbhimata-k«udra-devatÃbhimukhyaæ nÅtaæ j¤Ãnam anta÷-karaïaæ ye«Ãæ te 'nya-devatÃ bhagavato vÃsudevÃd anyÃ÷ k«udra-devatÃs taæ taæ niyamaæ japopavÃsa-pradak«iïÃ-namaskÃrÃdi-rÆpaæ tat-tad-devatÃrÃdhane prasiddhaæ niyamam ÃsthÃyÃÓritya prapadyante bhajante tat-tat-k«udra-phala-prÃptÅcchayÃ | k«udra-devatÃ-madhye
'pi kecit kÃæcid eva bhajante svayÃ prak­tyÃ niyatÃ asÃdhÃraïayÃ pÆrvÃbhyÃsa-vÃsanayÃ vaÓÅk­tÃ santa÷ ||20||
 
viÓvanÃtha÷ - nanu ÃrtÃdaya÷ sa-kÃmÃ api bhagavantaæ tvÃæ bhajanta÷ k­tÃrthÃ iva ity avagatam | ye tu ÃrtÃdaya÷ Ãrti-hÃnÃdi-kÃmanayÃ devatÃntaraæ bhajante | te«Ãæ kÃ gatir ity apek«ÃyÃm Ãha kÃmair iti caturbhi÷ | h­ta-j¤ÃnÃ iti rogÃdy-Ãrti-harÃ÷ ÓÅghraæ yathÃ sÆryÃdayas tathÃ na vi«ïur iti na«Âa-buddhaya÷ | prak­tyeti svayÃ prak­tyÃ niyatÃ vaÓÅk­tÃ÷ santas te«Ãæ du«ÂÃ prak­tir eva mat-prapattau parÃÇmukhÅti bhÃva÷ ||20||

baladeva÷ - tad itthaæ kÃmanayÃpi mÃæ bhajanto mad-bhakti-mahimnÃ te vimucyanta ity uktam | ye tu ÓÅghra-sukha-kÃmÃ devatÃntara-bhaktÃs te saæsaranty evety Ãha kÃmair ity ÃdibhiÓ caturbhi÷ | tais tair Ãrti-vinÃÓÃdi-vi«ayakai÷ kÃmair h­ta-j¤ÃnÃ yathÃdityÃdaya÷ ÓÅghram eva roga-vinÃÓÃdikarÃs tathÃ na vi«ïur iti na«Âa-dhiya ity artha÷ | taæ tam asÃdhÃraïaæ svayÃ prak­tyÃ vÃsanayÃ niyatÃ niyantritÃs te«Ãæ prak­tir eva tÃd­ÓÅ yÃ mat-prapattau vaimukhyaæ karotÅti bhÃva÷ ||20||

_________________________________________________________

BhG 7.21

yo yo yÃæ yÃæ tanuæ bhakta÷ ÓraddhayÃrcitum icchati |
tasya tasyÃcalÃæ ÓraddhÃæ tÃm eva vidadhÃmy aham ||21||

ÓrÅdhara÷ - devatÃ-viÓe«aæ ye bhajanti te«Ãæ madhye yo ya iti | yo yo bhakto yÃæ yÃæ tanuæ devatÃ-rÆpÃæ madÅyÃm eva mÆrtiæ ÓraddhayÃrcitum icchati pravartate tasya tasya bhaktasya tat-tan-mÆrti-vi«ayÃæ tÃm eva ÓraddhÃm acalÃæ d­¬hÃm aham antaryÃmÅ vidadhÃmi karomi ||21||

madhusÆdana÷ - tat tad devatÃ-prasÃdÃt te«Ãm api sarveÓvare bhagavati vÃsudeve bhaktir bhavi«yatÅti na ÓaÇkanÅyaæ, yato yo ya iti | te«Ãæ madhye yo ya÷ kÃmÅ yÃæ yÃæ tanuæ devatÃ-mÆrtiæ ÓraddhayÃ janmÃntara-vÃsanÃbala-prÃdurbhÆtayÃ bhaktyÃ saæyukta÷ sann arcitum arcayitum icchati pravartate | caurÃdikasyÃrcayater ïij-abhÃva-pak«e rÆpam idam | tasya tasya kÃminas tÃm eva devatÃ-tanuæ prati ÓraddhÃæ pÆrva-vÃsanÃvaÓÃt prÃptÃæ bhaktim acalÃæ sthirÃæ viddadhÃmi karomy aham antaryÃmÅ, na tu mad-vi«ayÃæ ÓraddhÃæ tasya tasya karomÅty artha÷ | tÃm eva ÓraddhÃm iti vyÃkhyÃne
yac-chabdÃnanvaya÷ spa«Âas tasmÃt pratiÓabdam adhyÃh­tya vyÃkhyÃtam ||21||

viÓvanÃtha÷ - te te devÃ÷ pÆjÃæ prÃpya prasannÃs te«Ãæ sva-sva-pÆjakÃnÃæ hitÃrthaæ tvad-bhaktau ÓraddhÃm utpÃdayi«yantÅti mÃ vÃdÅ÷ | yatas te devÃ÷ sva-bhaktÃv api ÓraddhÃm utpÃdayitum aÓaktÃ÷ | kiæ punar mad-bhaktÃv ity Ãha yo ya iti | yÃæ yÃæ tanuæ sÆryÃdi-deva-rÆpÃæ madÅyÃæ mÆrtiæ vibhÆtim arcitum pÆjayituæ tÃm eva tat-tad-devatÃ-vi«ayÃm eva, na tu sva-vi«ayÃæ ÓraddhÃm aham antaryÃmy eva vidadhÃmi, na tu sÃ devatÃ ||21||

baladeva÷ - sarvÃntaryÃmÅ mahÃ-vibhÆti÷ sarva-hitecchur aham eva tat-tad-devatÃsu ÓraddhÃm utpÃdya tÃ÷ pÆjayitvÃ tat-tad-anurÆpÃïi phalÃni prayacchÃmi, na tu tÃsÃæ tatra tatra Óaktir astÅty ÃÓayavÃn Ãha ya iti dvÃbhyÃm | yo ya ÃrtÃdi-bhakto yÃæ yÃm ÃdiyÃdi-rÆpÃæ mat-tanuæ ÓraddhayÃrcituæ vÃ¤chati | tasya tasya tÃm eva tat-tad-devatÃ-vi«ayÃm eva, na tu mad-vi«ayÃm | acalÃæ sthirÃm | vidadhÃmy utpÃdayÃmy aham eva, na tu sÃ sÃ devatÃ | ÓrutiÓ ca tat-tad-devatÃnÃæ mat-tanutvam Ãha ya Ãditye ti«Âhaty ÃdityÃd antaro yamÃdityo na veda yasyÃditya÷ ÓarÅram [BAU 3.7.9] ity ÃdyÃ ||21||

_________________________________________________________

BhG 7.22

sa tayÃ ÓraddhayÃ yuktas tasyÃ rÃdhanam Åhate |
labhate ca tata÷ kÃmÃn mayaiva vihitÃn hi tÃn ||22||

ÓrÅdhara÷ - tataÓ ca tayeti | sa bhaktas tayÃ d­¬hayÃ ÓraddhayÃ tasyÃs tano rÃdhanm ÃrÃdhanam Åhate karoti | tataÓ ca ye saÇkalpitÃ÷ kÃmÃs tÃn kÃmÃæs tato devatÃ-viÓe«Ãl labhate | kintu mayaiva tat-tad-devatÃntaryÃminÃ vihitÃn nirmitÃn hi | sphuÂam etat tat-tad-devatÃnÃm api mad-adhÅnatvÃn man-mÆrtitvÃc cety artha÷ ||22||

madhusÆdana÷ - sa kÃmÅ tayÃ mad-vihitayÃ sthirayÃ ÓraddhayÃ yuktas tasyÃ devatÃ-tanvÃ rÃdhanam ÃrÃdhanaæ pÆrajam Åhate nirvartayati | upasarga-rahito 'pi rÃdhayati÷ pÆjÃrtha÷ | sopasargatve hy ÃkÃra÷ ÓrÆyate | labhate ca tatas tasyÃ devatÃ-tanvÃ÷ sakÃÓÃt kÃmÃnÅpsitÃæs tÃn pÆrva-saÇkalpitÃn hi prasiddham | mayaiva sarvaj¤ena sarva-karma-phala-dÃyinÃ tat-tad-devatÃntaryÃmiïÃ vihitÃæs tat-tat-phala-vipÃka-samaye nirmitÃn | hitÃn mana÷-priyÃnityaika-padyaæ vÃ | ahitatve 'pi hitatayÃ pratÅyamÃnÃnityÃrtha÷ ||22||

viÓvanÃtha÷ - Åhate karoti | sa tat-tad-devatÃrÃdhanÃt kÃmÃnÃrÃdhana-phalÃni labhate | na ca te te kÃmÃ api tais tair devai÷ pÆrïÃ÷ kartuæ Óakyanta ity Ãha mayaiva vihitÃn pÆrïÅk­tÃn ||22||

baladeva÷ - sa tayeti | Åhate karoti | tato mat-tanu-bhÆta-tat-tad-devatÃrÃdhanÃt | kÃmÃn phalÃni tatra tatroktÃni | mayaiveti vihitÃn racitÃn | yadyapi tasya tasyÃrÃdhakasya tathÃ j¤Ãnaæ nÃsti tathÃpi mat-tanu-vi«ayeyaæ Óraddhety anusandhÃyÃhaæ phalÃny arpayÃmÅti bhÃva÷ ||22||

_________________________________________________________

BhG 7.23

antavat tu phalaæ te«Ãæ tad bhavaty alpa-medhasÃm |
devÃn deva-yajo yÃnti mad-bhaktÃ yÃnti mÃm api ||23||

ÓrÅdhara÷ - tad evaæ yadyapi sarvÃ api devatÃ÷ sarvÃtmano mamaiva tanava÷ | atas tad-ÃrÃdhanam api vastuto mad-ÃrÃdhanam eva | tatra phala-dÃtÃpi cÃham eva | tathÃpi sÃk«Ãn-mad-bhaktÃnÃæ te«Ãæ ca phala-vai«amyaæ bhavatÅty Ãha antavad iti | alpa-medhasÃæ paricchanna-d­«ÂÅnÃæ mayÃ dattam api tat-phalam antavad vinÃÓi bhavati | tad evÃha devÃn yajantÅti deva-yaja÷ | te devÃn antavato yÃnti | mad-bhaktÃs tu mÃm anÃdy-anantaæ paramÃnandaæ prÃpnuvanti ||23||

madhusÆdana÷ - yadyapi sarvÃ api devatÃ÷ sarvÃtmano mamaiva tanavas tad-ÃrÃdhanam api vastuto mad-ÃrÃdhanam eva sarvatrÃpi ca phala-dÃtÃntaryÃmy aham eva, tathÃpi sÃk«Ãn-mad-bhaktÃnÃæ ca te«Ãæ ca vastu-vivekÃviveka-k­taæ phala-vai«amyaæ bhavatÅty Ãha antavad iti | alpa-medhasÃæ manda-praj¤atvena vastu-vivekÃsamarthÃnÃæ te«Ãæ tat-tad-devatÃ-bhaktÃnÃæ tan mayÃ vihitam api tat-tad-devatÃrÃdhanajaæ phalam antavad eva vinÃÓy eva na tu mad-bhaktÃnÃæ vivekinÃm ivÃnantaæ phalaæ te«Ãm ity artha÷ | kuta÷ ? evaæ yato devÃn indrÃdÅn antavata eva deva-yajo mad-anya-devatÃrÃdhana-parÃ
yÃnti prÃpnuvanti | mad-bhaktÃs tu traya÷ sa-kÃmÃ÷ prathamaæ mat-prasÃdÃd abhÅ«ÂÃn kÃmÃn prÃpnuvanti | api-Óabda-prayogÃt tato mad-upÃsanÃ-paripÃkÃn mÃm anantam Ãnanda-ghanam ÅÓvaram api yÃnti prÃpnuvanti | ata÷ samÃne 'pi sakÃmatve mad-bhaktÃnÃm anya-devatÃ-bhaktÃnÃæ ca mahad-antaram | tasmÃt sÃdhÆktam udÃrÃ÷ sarva evaita iti ||23||

viÓvanÃtha÷ - kintu te«Ãæ devatÃntara-bhaktÃnÃm phalaæ tat-tad-devatÃrÃdhana-janyam antavat naÓvaraæ kai¤citkÃlikaæ bhavati | nanu ÃrÃdhane Órame tulyo 'pi devatÃntara-bhaktÃnÃæ phalaæ naÓvaraæ karo«i, sva-bhaktÃnÃæ tv anaÓvaraæ karo«Åti tvayi parameÓvare 'yam anyÃyas tatra nÃyam anyÃya ity Ãha deva-yajo deva-pÆjakÃ devÃn eva yÃnti prÃpnuvanti | mat-pÆjakÃ api mÃm | ayam artha÷ | ye hi yat-pÆjakÃs te tÃn prÃpnuvanty eveti nyÃya eva | tatra yadi devÃ api naÓvarÃs tadÃ tad-bhaktÃ÷ katham anaÓvarÃ bhavantu | kathantarÃæ yÃ tad bhajana-phalaæ vÃ na naÓyatu | ataeva tad-bhaktÃ alpa-medhasa uktÃ÷ | bhagavÃæs tu nityas tad-bhaktÃ
api nityÃs tad-bhakti-bhakti-phalaæ ca sarvaæ nityam eveti ||23||

baladeva÷ - nanu devÃÓ cet tvat-tanavas tarhi deva-bhaktÃnÃæ tad-bhaktÃnÃæ ca samÃnaæ phalaæ syÃd iti cet tatrÃha antavad iti | te«Ãm alpa-medhasÃm ÃdityÃdi-mÃtra-buddhyÃ, na tu mat-tanuvudbhyÃrÃdhayatÃæ tat-tat-phalam alpam antavad vinÃÓi ca bhavati, mat-tanuvudbhyÃrÃdhayatÃæ tu phalam anantam avinÃÓi ceti bhÃva÷ | yasmÃd ÃdityÃdi-deva-yÃjinas tÃn svejyÃn mita-bhogÃn mitÃyu«o yÃntÅti, mad-bhaktÃs tu mÃm eva nityÃparimita-svarÆpa-guïa-vibhÆti-mad-ÃrÃdhana-phalam anantam avinÃÓi ceit mahad-antaram ity artha÷ ||23||

_________________________________________________________

BhG 7.24

avyaktaæ vyaktim Ãpannaæ manyante mÃm abuddhaya÷ |
paraæ bhÃvam ajÃnanto mamÃvyayam anuttamam ||24||

ÓrÅdhara÷ - nau ca samÃne prayÃse mahati ca phala-viÓe«e sati sarve 'pi kim iti devatÃntaraæ hitvÃ tvÃm eva na bhajanti ? tatrÃha avyaktam iti | avyaktaæ prapa¤cÃtÅtaæ mÃæ vyaktiæ manu«ya-matsya-kÆrmÃdi-bhÃvaæ prÃptam alpa-buddhayo manyante | tatra hetu÷ -- mama paraæ bhÃvaæ svarÆpam ajÃnanta÷ | katham-bhÆtam ? avyayaæ nityam | na vidyata uttamo bhÃvo yasmÃt tat mad-bhÃvam | ato jagad-rak«aïÃrthaæ lÅlayÃvi«k­ta-nÃnÃ-viÓuddhorjita-sattva-mÆrtiæ mÃæ parameÓvaraæ ca sva-karma-nirmita-bhautika-dehaæ ca devatÃntaraæ samaæ paÓyanto manda-matayo mÃæ
nÃtÅvÃdriyante | pratyuta k«ipra-phaladaæ devatÃntaram eva bhajanti | te cokta-prakÃreïÃntavat phalaæ prÃpunvantÅty artha÷ ||24||

madhusÆdana÷ - evaæ bhagavad-bhajanasya sarvottama-phalatve 'pi kathaæ prÃyeïa prÃïino bhagavad-vimukhyÃ ity atra hetum Ãha bhagavÃn avyaktam iti | avyaktaæ deha-grahaïÃt prÃk-kÃryÃk«amatvena sthitam idÃnÅæ vasudeva-g­he vyaktiæ bhautika-dehÃvacchedena kÃrya-k«amatÃæ prÃptaæ kaæcij jÅvam eva manyante mÃm ÅÓvaram apy abuddhayo viveka-ÓÆnyÃ÷ | avyaktaæ sarva-kÃraïam api mÃæ vyaktiæ kÃrya-rÆpatÃæ matsya-kÆrmÃdy-anekÃvatÃra-rÆpeïa prÃptam iti vÃ |

kathaæ te jÅvÃs tvÃæ na vivi¤canti ? tatrÃbuddhaya ity uktaæ hetuæ viv­ïoti | paraæ sarva-kÃraïa-rÆpam avyayaæ nityaæ mama bhÃvaæ svarÆpaæ sopÃdhikam ajÃnantas tathÃ nirupÃdhikam apy anuttamaæ sarvotk­«Âam anatiÓayÃdvitÅya-paramÃnanda-ghanam anantaæ mama svarÆpam ajÃnanto jÅvÃnukÃri-kÃrya-darÓanÃj jÅvam eva kaæcin mÃæ manyante | tato mÃm anÅÓvaratvenÃbhimataæ vihÃya prasiddhaæ devatÃntaram eva bhajante | tataÓ cÃntavad eva phalaæ prÃpnuvantÅty artha÷ | agre ca vak«yate avajÃnanti mÃæ mÆ¬hÃ mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam [GÅtÃ 9.11] iti ||24||

viÓvanÃtha÷ - devatÃntara-bhaktÃnÃm alpa-medhasÃæ vÃrtÃ dÆre tÃvad ÃstÃm | vedÃdi-samasta-ÓÃstra-darÓino 'pi mat-tattvaæ na jÃnanti | 

athÃpi te deva padÃmbuja-dvaya-
prasÃda-leÓÃnug­hÅta eva hi |
jÃnÃti tattvaæ bhagavan mahimno 
na cÃnya eko 'pi ciraæ vicinvan || [BhP 10.14.29] 

iti brahmaïÃpi mÃæ pratyuktam | ato mad-bhaktÃn vinÃ mat-tattva-j¤Ãne sarvatra vÃlpa-buddhaya ity Ãha avyaktaæ prapa¤cÃtÅtaæ nirÃkÃraæ brahmaiva mÃæ mÃyikÃkÃratvenaiva vyaktiæ vasudeva-g­he janma prÃptaæ nirbuddhayo manyante mÃyikÃkÃyasyaiva d­ÓyatvÃd iti bhÃva÷ | yato mama paraæ bhÃvaæ mÃyÃtÅtaæ svarÆpaæ janma-karma-lÅlÃdikam ajÃnanta÷ | bhÃvaæ kÅd­Óam ? avyayaæ nityam anuttamaæ sarvotk­«Âam | bhÃva÷ sattÃ svabhÃvÃbhiprÃya-ce«ÂÃtma-janmasu | kriyÃ-lÅlÃ-padÃrthe«u iti medinÅ | bhagavat-svarÆpa-guïa-janma-karma-lÅlÃnÃm anÃdy-antatvena nityatvaæ ÓrÅ-rÆpa-gosvÃmi-caraïair bhÃgavatÃm­ta-granthe
pratipÃditam | mama paraæ bhÃvaæ svarÆpam avyayaæ nityam viÓuddhorjita-sattva-mÆrtæ iti svÃmi-caraïaiÓ coktam ||24||

baladeva÷ - atha kÃ vÃrtÃ mad-anya-deva-yÃjinÃm alpa-medhasÃm upani«an-ni«ïÃtÃnÃm api mad-bhakti-riktÃnÃæ mat-tattva-dhÅr na syÃd ity ÃÓayenÃha avyaktam iti | abuddhayo mat-tattva-yÃthÃtmya-buddhi-ÓÆnyÃ janÃ avyaktaæ sva-prakÃÓÃtma-vigrahatvÃd indriyÃvi«ayaæ mÃæ vyaktim Ãpannaæ tad-vi«ayÃæ manyante | devakyÃæ vasudevÃt sattvotk­«Âena karmaïÃ sa¤jÃtam itara-rÃja-putra-tulyaæ mÃæ vadanti | yatas te mad-abhij¤a-sat-prasaÇgÃbhÃvÃn mama bhÃvaæ param avyayam anuttamam ajÃnanta÷ -

bhÃva÷ sattÃ svabhÃvÃbhiprÃya-ce«ÂÃtma-janmasu | 
kriyÃ-lÅlÃ-padÃrthe«u vibhÆti-budha-jantu«u || iti medinÅ-kÃra÷ |

mad-bhakti-hÅnÃs te mama svarÆpa-guïa-janma-lÅlÃdi-lak«aïa-bhÃvaæ mÃyÃdita÷ paramato 'vyayaæ nityam anuttamaæ sarvottamaæ na, kintv anyavan mÃyikam anityaæ sÃdhÃraïaæ ca g­hïanta ity artha÷ | svarÆpaæ harer vij¤ÃnÃnandaika-rasaæ vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma ity Ãde÷ | sÃrvaj¤Ãdi-guïa-gaïas tasya svarÆpÃnubandhÅ ananta-kalyÃïa-guïÃtmako 'sau ity Ãde÷ | abhivyakti-mÃtraæ janma ajo 'pi san ity Ãde÷ | parantu avyaktasyaiva bhajatsu prasÃdenaivÃbhivyakti-ÓÅlaæ [MBh 12.323.18] -

na Óakya÷ sa tvayÃ dra«Âum asmÃbhir vÃ b­haspate |
yasya prasÃdaæ kurute sa vai taæ dra«Âum arhati || ity Ãde÷ ||24||

_________________________________________________________

BhG 7.25

nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ |
mÆ¬ho 'yaæ nÃbhijÃnÃti loko mÃm ajam avyayam ||25||

ÓrÅdhara÷ - te«Ãæ svÃj¤Ãne hetum Ãha nÃham iti | sarvasya lokasya nÃhaæ prakÃÓa÷ prakaÂo na bhavÃmi | kintu mad-bhaktÃnÃm eva | yato yoga-mÃyayÃ samÃv­ta÷ | yogo yuktir madÅya÷ ko 'py acintya÷ praj¤Ã-vilÃsa÷ | sa eva mÃyÃghaÂana-ghaÂanÃpaÂÅyastvÃt | tayÃ saæcchanna÷ ataeva mat-svarÆpa-j¤Ãne mÆ¬ha÷ sann ayaæ loko 'jam avyayaæ ca mÃæ na jÃnÃtÅti ||25||

madhusÆdana÷ - nanu janma-kÃle 'pi sarva-yogi-dhyeyaæ ÓrÅ-vaikuïÂha-stham aiÓvaram eva rÆpam ÃvirbhÃvitavati samprati ca ÓrÅvatsa-kaustubha-vanamÃlÃ-kirÅÂa-kuï¬alÃdi-divyopakaraïa-ÓÃlini kambu-kamala-kaumodakÅ-cakra-vara-dhÃri-catur-bhuje ÓrÅmad-vainateya-vÃhane nikhila-sura-loka-sampÃdita-rÃja-rÃjeÓvarÃbhi«ekÃdi-mahÃ-vaibhave sarva-surÃsura-jetari vividha-divya-lÅlÃ-vilÃsa-ÓÅle sarvÃvatÃra-Óiromaïau sÃk«Ãd-vaikuïÂha-nÃyake nikhila-loka-du÷kha-nistÃrÃya bhuvam avatÅrïe viri¤ci-prapa¤cÃsambhavi-niratiÓaya-saundarya-sÃra-sarvasva-mÆrtau bÃla-lÅlÃ-vimohita-vidhÃtari taraïi-kiraïojjvala-divya-pÅtÃmbare nirupama-ÓyÃmasundare kara-dÅk­ta-pÃrijÃtÃrtha-parÃjita-purandare bÃïa-yuddha-vijita-ÓaÓÃÇka-Óekhare samasta-surÃsura-vijayi-naraka-prabh­ti-mahÃ-daiteya-prakara-prÃïa-paryanta-sarvasva-hÃriïi ÓrÅdÃmÃdi-parama-raÇka-mahÃ-vaibhava-kÃriïi
«o¬aÓa-sahasra-divya-rÆpa-dhÃriïy aparimeya-guïa-garimaïi mahÃ-mahimani nÃrad-mÃrkaï¬eyÃdi-mahÃ-muni-gaïa-stute tvayi katham avivekino 'pi manu«a-buddhir jÅva-buddhir vety arjunÃÓaÇkÃm apaninÅ«ur Ãha bhagavÃn nÃham iti |

ahaæ sarvasya lokasya na prakÃÓa÷ svena rÆpeïa prakaÂo na bhavÃmi | kintu ke«Ãæcin mad-bhaktÃnÃm prakaÂo bhavÃmÅty abhiprÃya÷ | kathaæ sarvasya lokasya na prakaÂa ity atra hetum Ãha yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ | yogo mama saÇkalpas tad-vaÓa-vartinÅ mÃyÃ yoga-mÃyÃ tathÃyam abhakto jano mÃæ svarÆpeïa na jÃnÃtv iti saÇkalpÃnuvidhÃyinyÃ mÃyayÃ samyag Ãv­ta÷ saty api j¤Ãna-kÃraïe j¤Ãna-vi«ayatvÃyogya÷ k­ta÷ | ato yad uktaæ paraæ bhÃvam ajÃnanta iti tatra mama saÇkalpa eva kÃraïam ity uktaæ bhavati | ato mama mÃyayÃ mÆ¬ha Ãv­ta-j¤Ãna÷ sann ayaæ caturvidha-bhakta-vilak«aïo loka÷ saty api j¤Ãna-kÃraïe mÃm ajam avyayam
anÃdy-anantaæ parameÓvaraæ nÃbhijÃnÃti, kintu viparÅta-d­«ÂyÃ manu«yam eva kaæcin manyata ity artha÷ | vidyamÃnaæ vastu-svarÆpam Ãv­ïoty avidyamÃnaæ ca kiæcid darÓayatÅti laukika-mÃyÃm api prasiddham etat ||25||

viÓvanÃtha÷ - nanu yadi tvaæ nitya-rÆpa-guïa-lÅlo 'si, tadÃ te tathÃbhÆtÃ sÃrvakÃlikÅ sthiti÷ kathaæ na d­Óyate? tatrÃha nÃham iti | ahaæ sarvasya sarva-deÓa-kÃla-vartino janasya na prakÃÓo na prakaÂa÷ | yathÃ guïa-lÅlÃ-parikaravattvena sadaiva virÃjamÃno 'pi dadÃcid eva ke«ucid eva bhramÃï¬e«u | kiæ ca sÆryo yathÃ sumeru-ÓailÃvaraïa-vaÓÃt sarvadÃ loka-d­Óyo na bhavati, kintu kadÃcid eva, tathaivÃham api yogamÃyÃ-samÃv­ta÷ | na ca jyotiÓcakravartamÃnÃnÃæ prÃïinÃæ jyotiÓcakrastho jyotiÓcakra-madhye sÃmastyena sadaiva virÃjamÃno 'pi sÆrya÷ sarva-kÃla-deÓa-varti-janasya na prakaÂa÷ | kintu kÃdÃcitke«u ca bhÃratÃdi«u khaï¬e«u vartamÃnasya janasyaiva tathaivÃham
api | 

sva-dhÃmasu svarÆpa-sÆryo yathÃ sadaiva d­Óyas tathaiva ÓrÅ-k­«ïa-dhÃmani mathurÃ-dvÃrakÃdau sthitÃnÃm idÃnÅntanÃnÃæ janÃnÃæ tatrastha÷ k­«ïa÷ kathaæ na d­Óyo bhavati ? ucyate yadi jyotiÓcakra-madhye sumerur abhavi«yat tadÃ tad-Ãv­ta÷ sÆryo d­Óyo nÃbhavi«yat | tatra tu mathurÃdi-k­«ïa-dyumaïi-dhÃmani sumeru-sthÃnÅyÃ yoga-mÃyaiva sadÃ vartata ity atas tad-Ãv­ta÷ k­«ïÃrka÷ sadÃ na d­Óyate | kintu kadÃcid eveti sarvam anavadyam | ato mÆ¬ho loko mÃæ ÓyÃmasundarÃkÃraæ vasudevÃtmajam avyayaæ mÃyika-janmÃdi-ÓÆnyaæ nÃbhijÃnÃti | ataeva kalyÃïa-guïa-vÃridhiæ mÃm apy antatas tyaktvÃ man-nirviÓe«-svarÆpaæ
brahmaiva upÃsata iti ||25||

baladeva÷ - nanu bhaktÃ ivÃbhaktÃÓ ca tvÃæ pratyak«Åkurvanti prasÃdÃd eva bhajatsv abhivyaktir iti katham ? tatrÃha nÃham iti | bhaktÃnÃm evÃhaæ nitya-vij¤Ãm asukha-ghano 'nanta-kalyÃïa-guïa-karmÃ prakÃÓo 'bhivyakto, na tu sarve«Ãm abhaktÃnÃm api | yad ahaæ yogamÃyayÃ samÃv­to mad-vimukha-vyÃmohakatva-yoga-yuktayÃ mÃyayÃ samÃcchanna-parisara ity artha÷ | yad uktaæ -mÃyÃ-javanikÃcchanna-mahimne brahmaïe nama÷ iti | mÃyÃ-mÆ¬ho 'yaæ loko 'timÃnu«a-daivata-prabhÃvaæ vidhi-rudrÃdi-vanditam api mÃæ nÃbhijÃnÃti | kÅd­Óam ? ajaæ janma-ÓÆnyaæ yato 'vyayam apracyuta-svarÆpa-sÃmarthya-sÃrvaj¤yÃdikam ity artha÷ ||25||

_________________________________________________________

BhG 7.26

vedÃhaæ samatÅtÃni vartamÃnÃni cÃrjuna |
bhavi«yÃïi ca bhÆtÃni mÃæ tu veda na kaÓcana ||26||

ÓrÅdhara÷ -sarvottamaæ mat-svarÆpam ajÃnanta ity uktam | tad eva svasya sarvottamatvam anÃv­ta-j¤Ãna-Óaktitvena darÓayann anye«Ãm aj¤Ãnam Ãha vedÃham iti | samÃtÅtÃni vina«ÂÃni vartamÃnÃni ca bhavi«yÃïi bhÃvini ca trikÃla-vartÅni bhÆtÃni sthÃvara-jaÇgamÃni sarvÃny ahaæ veda jÃnÃmi | mÃyÃÓrayatvÃn mama | tasyÃ÷ svÃÓraya-vyÃmohakatvÃbhÃvÃd iti prasiddham | mÃæ tu ke 'pi na vetti man-mÃyÃ-mohitatvÃt | prasiddhaæ hi loke mÃyÃyÃ÷ svÃÓrayÃdhÅnatvam anya-mohakatvaæ ceti ||26||

madhusÆdana÷ - ato mÃyayÃ svÃdhÅnayÃ sarva-vyÃmohakatvÃt svayaæ cÃpratibaddha-j¤ÃnatvÃd Ãha vedÃham iti | aham apratibaddha-sarva-vij¤Ãto mÃyayÃ sarvÃn lokÃn mohayann api samÃtÅtÃni cira-vina«ÂÃni vartamÃnÃni ca bhavi«yÃïi ca | evaæ kÃla-traya-vartÅni bhÆtÃni sthÃvara-jaÇgamÃni sarvÃny veda jÃnÃmi | he 'rjuna ! ato 'haæ sarva-j¤a÷ parameÓvara ity atra nÃsti saæÓaya ity artha÷ | mÃæ tu | tu-Óabdo j¤Ãna-pratibandha-dyotanÃrtha÷ | mÃæ sarva-darÓinam api mÃyÃvinam iva tan-mÃyÃ-mohita÷ kaÓcana ko 'pi mad-anugraha-bhÃjanaæ mad-bhaktaæ vinÃ na veda man-mÃyÃ-mohitatvÃt | ato mat-tattva-vedanÃbhÃvÃd eva prÃyeïa prÃïino mÃæ na bhajanta ity abhiprÃya÷
||26||

viÓvanÃtha÷ - kiæ ca mÃyÃyÃ÷ svÃÓraya-vyÃmohakatvÃbhÃvÃd bahiraÇgÃ mÃyÃ | antaraÇgÃ yoga-mÃyÃ ca mama j¤Ãnaæ nÃv­ïotÅty Ãha vedÃham iti | mÃæ tu kaÓcana prÃk­to 'prÃk­taÓ ca loko mahÃ-rudrÃdir mahÃ-sarvaj¤o 'pi na kÃrtsnyena veda, yathÃyogaæ mÃyayÃ yoga-mÃyayÃ ca j¤ÃnÃvaraïÃd iti bhÃva÷ || ||26||

baladeva÷ - nanu mÃyÃv­tatvÃt tava jÅvavad aj¤atÃpattir iti cet tatrÃha vedÃham iti | na hi mad-adhÅnayÃ mat-tejasÃbhibhÆtayÃ dÆrato javanikayaiva mÃæ sevamÃnayÃ mÃyayÃ mama kÃcid vik­tir ity artha÷ | mÃæ tu vedeti maj-j¤ÃnÅ koÂi«v api sudurlabha ity artha÷ ||26||

_________________________________________________________

BhG 7.27

icchÃ-dve«a-samutthena dvandva-mohena bhÃrata |
sarva-bhÆtÃni saæmohaæ sarge yÃnti parantapa ||27||

ÓrÅdhara÷ - tad evaæ mÃyÃ-vi«ayatvena jÅvÃnÃæ parameÓvarÃj¤Ãnam uktam | tasyaivÃj¤Ãnasya d­¬hatve kÃraïam Ãha iccheti | s­jyata iti sarga÷ | sarge sthÆla-dehotpattau satyÃæ tad-anukÆla icchÃ | tat-pratikÆle ca dve«a÷ | tÃbhyÃæ samuttha÷ samudbhÆto ya÷ ÓÅto«ïa-sukha-du÷khÃdi-dvandva-nimitto moho viveka-bhraæÓa÷ | tena sarvÃïi bhÆtÃni saæmohaæ yÃnti | aham eva sukhÅ du÷khÅ ceti gÃ¬hataram abhiniveÓaæ prÃpnuvanti | atas tÃni maj-j¤ÃnÃbhÃvÃn mÃæ na bhajantÅti bhÃva÷ ||27||

madhusÆdana÷ - yoga-mÃyÃæ bhagavat-tattva-vij¤Ãna-pratibandhe dehendriya-saæghÃtÃbhimÃnÃtiÓaya-pÆrvakaæ bhogÃbhiniveÓaæ hetv-antaram Ãha iccheti | icchÃ-dve«ÃbhyÃm anukÆla-pratikÆla-vi«ayÃbhyÃæ samutthitena ÓÅto«ïa-sukha-du÷khÃdi-dvandva-nimittena mohenÃhaæ sukhy ahaæ du÷khÅty Ãdi-viparyayeïa sarvÃïy api bhÆtÃni saæmohaæ vivekÃyogyatvaæ sarge sthÆla-dehotpattau satyÃæ yÃnti | he bhÃrata ! he parantapa ! iti sambodhana-dvayasya kula-mahimnÃ svarÆpa-ÓaktyÃ ca tvÃæ dvandva-mohÃkhya÷ Óatrur nÃbhibhavitum alam iti bhÃva÷ | na hÅcchÃ-dve«a-rahitaæ kiæcid api
bhÆtam asti | na ca tÃbhyÃm Ãvi«Âasya bahir vi«ayam api j¤Ãnaæ sambhavati, kiæ punar Ãtma-vi«ayam | ato rÃga-dve«a-vyÃkulÃnta÷-karaïatvÃt sarvÃïy api bhÆtÃni mÃæ parameÓvaram Ãtma-bhÆtaæ na jÃnanti | ato na bhajante bhajanÅyam api ||27||

viÓvanÃtha÷ - tan-mÃyayÃ jÅvÃ÷ kadÃrabhya muhyantÅty apek«ÃyÃm Ãha iccheti | sarge jagat-s­«Ây-Ãrambha-kÃle sarva-bhÆtÃni sarve jÅvÃ÷ sammohayanti | kena ? prÃcÅna-karmodbuddhau yÃv icchÃ-dve«au indriyÃïÃm anukÆle vi«aye icchÃbhilÃ«a÷ pratikÆle dve«a÷ tÃbhyÃæ samuttha÷ samudbhÆto yo dvandvo mÃnÃpamÃnayo÷ ÓÅto«ïÃdyÃ÷ sukha-du÷khayo÷ strÅ-puæsayor moha÷ - ahaæ sammÃnita÷ sukhÅ, aham avamÃnito du÷khÅ | mameyaæ strÅ, mamÃyaæ purusa÷ ity ÃdyÃkÃraka Ãvidyako yo mohas tena saæmohaæ
strÅ-putrÃdi«v atyantÃsaktiæ prÃpnuvanti | ataevÃtyantÃsaktÃnÃæ na mad-bhaktÃv adhikÃra÷ | yad uddhavaæ prati mayaiva vak«yate -

yad­cchayÃ mat-kathÃdau jÃta-Óraddhas tu ya÷ pumÃn |
na nirviïïo nÃti-sakto bhakti-yogo  'sya siddhi-da÷ || [BhP 11.20.8] iti |

baladeva÷ - tvaj-j¤ÃnÅ kuta÷ sudurlabhas tatrÃha iccheti | sarge svotpatti-kÃle eva sarva-bhÆtÃni saæmohaæ yÃnti | kenety Ãha dvandva-moheneti | mÃnÃpamÃnayo÷ sukha-du÷khayo÷ strÅ-puru«ayor dvandvair yo moha÷ sat-k­to 'haæ sukhÅ syÃm asat-k­tas tu du÷khÅ mameyaæ patnÅ mamÃyaæ patir ity evam abhiniveÓa-lak«aïas tenety artha÷ | kÅd­Óenety Ãha iccheti pÆrva-janmani yatra yatra yÃv icchÃ-dve«Ãv abhÆtÃæ tÃbhyÃæ saæskÃrÃtmanÃ sthitÃbhyÃæ samutti«Âhati para-janmani tatra tatrotpadyata ity artha÷ | icchÃ rÃga÷ | evaæ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ
saæmÆ¬hatvÃn maj-j¤ÃnÅ sudurlabha÷ ||27|| 

_________________________________________________________

BhG 7.28

ye«Ãæ tv anta-gataæ pÃpaæ janÃnÃæ puïya-karmaïÃm |
te dvandva-moha-nirmuktÃ bhajante mÃæ d­¬ha-vratÃ÷ ||28||

ÓrÅdhara÷ - kutas tarhi kecana tvÃæ bhajanto d­Óyante ? tatrÃha ye«Ãm iti | ye«Ãæ tu puïya-caraïa-ÓÅlÃnÃæ sarva-pratibandhakaæ pÃpam anta-gataæ na«Âaæ te dvandva-nimittena mohena nirmuktÃ d­¬ha-vratÃ ekÃntina÷ santo bhajante ||28||

madhusÆdana÷ - yadi sarva-bhÆtÃni saæmohaæ yÃnti, kathaæ tarhi catur-vidhÃ bhajante mÃm ity uktam ? satyaæ, suk­tÃtiÓayena te«Ãæ k«Åïa-pÃpatvÃd ity Ãha ye«Ãm iti | ye«Ãæ tv itara-loka-vilak«aïÃnÃæ janÃnÃæ saphala-janmanÃæ puïya-karmaïÃm aneka-janmasu puïyÃcaraïa-ÓÅlÃnÃæ tais tai÷ puïyai÷ karmabhir j¤Ãna-pratibandhakaæ pÃpam antagatam antam avasÃnaæ prÃptaæ te pÃpÃbhÃvena tan-nimittena dvandva-mohena rÃga-dve«Ãdi-nibandhana-viparyÃsena svata eva nirmuktÃ÷ punar Ãv­tty-ayogyatvena tyaktÃ d­¬ha-vratÃ acÃlya-saækalpÃ÷ sarvathÃ bhagavÃn
eva bhajnÅya÷ sa caivaæ-rÆpa eveti pramÃïa-janitÃprÃmÃïya-ÓaÇkÃ-ÓÆnya-vij¤ÃnÃ÷ santo mÃæ paramÃtmÃnaæ bhajante 'nanya-ÓaraïÃ÷ santa÷ sevante etÃd­ÓÃ eva catur-vidhÃ bhajante mÃæ ity atra suk­ti-ÓabdenoktÃ÷ | ata÷ sarva-bhÆtÃni saæmohaæ yÃntÅty utsarga÷ | te«Ãæ madhye ye suk­tinas te saæmoha-ÓÆnyÃ mÃæ bhajanta ity apavÃda iti na virodha÷ | ayam evotsarga÷ prÃg api pratipÃditas tribhir guïamayair bhÃvair ity atra | tasmÃt sarttva-Óodhaka-puïya-karma-saæcÃya sarvadÃ yatanÅyam iti bhÃva÷ ||28||

viÓvanÃtha÷ -- tarhi ke«Ãæ bhaktÃv adhikÃra ity ata Ãha ye«Ãæ puïya-karmaïÃæ pÃpaæ tvaæ tu gatam anta-kÃlaæ prÃntaæ naÓyad-avasthaæ, na tu samyak na«Âam ity artha÷ | te«Ãæ sattva-guïodreke sati tamo-guïa-hrÃsa÷ | tasmin sati tat-kÃryo moho 'pi hrasati | moha-hrÃse sati te khalu atyÃsakti-rahitÃ yÃd­cchika-mad-bhakta-saÇgena bhajante mÃtram | ye tu bhajanÃdy-abhyÃsata÷ samyak na«Âa-pÃpÃs te mohena ni÷Óe«eïa muktÃ d­¬ha-vratÃ÷ prÃpta-ni«ÂhÃ÷ santo mÃæ bhajante | na caivaæ puïya-karmaiva sarva-vidhayo÷ bhakte÷
kÃraïam iti mantavyam |
 
yaæ na yogena sÃÇkhyena dÃna-vrata-tapo- 'dhvarai÷ |
vyÃkhyÃ-svÃdhyÃya-sannyÃsai÷ prÃpnuyÃd yatnavÃn api || [BhP 11.12.9]

iti bhagavad-ukte÷ | kevala-bhakti-yogasya puïyÃdi-karmÃÓrayaæ naiva kÃraïam iti bahuÓa÷ pratipÃdanÃt ||28||

baladeva÷ - nanu ke«Ãæcit tvad-bhakti÷ pratÅyate sÃ na syÃt | sarva-bhÆtÃni sarge saæmohaæ yÃntÅty ukter iti cet tatrÃha ye«Ãæ prÃïinÃæ yÃd­cchika-mahattama-d­«Âi-pÃtÃt pÃpam anta-gataæ nÃÓaæ prÃptam abhÆt vi«ïor bhÆtÃni bhÆtÃnÃæ pÃvanÃya caranti hi [BhP 11.2.28] iti sm­te÷ | kÅd­ÓÃnÃm ity Ãha puïyeti | puïyaæ manoj¤aæ karma mahattama-vÅk«aïa-rÆpaæ ye«Ãæ puïyaæ tu cÃrv api ity amara÷ | te d­¬ha-vratÃ mahat-prasaÇga-prÃpta-ni«ÂhÃ dvandva-mohena nirmuktÃ mat-tattva-j¤Ã÷ santo mÃæ bhajante ||28||

_________________________________________________________

BhG 7.29

jarÃ-maraïa-mok«Ãya mÃm ÃÓritya yatanti ye |
te brahma tad vidu÷ k­tsnam adhyÃtmaæ karma cÃkhilam ||29||

ÓrÅdhara÷ - evaæ ca mÃæ bhajanta÷ sarvaæ vij¤eyaæ vij¤Ãya k­tÃrthÃ÷ bhavantÅty Ãha jareti | jarÃmaraïayor mok«Ãya nirasanÃrthaæ mÃm ÃÓritya ye prayatante te tat paraæ brahma vidu÷ | k­tsnam adhyÃtmaæ ca vidu÷ | yena tat prÃptavyaæ taæ dehÃdi-vyatiriktaæ Óuddham ÃtmÃnaæ ca jÃnantÅty artha÷ | tat-sÃdhana-bhÆtam akhilaæ sa-rahasyaæ karma ca jÃnantÅty artha÷ ||29||

madhusÆdana÷ - athedÃnÅm arjunasya praÓyan utthÃpayituæ sÆtra-bhÆtau ÓlokÃv ucyete | anayor eva v­tti-sthÃnÅya uttaro 'dhyÃyo bhavi«yati jareti | ye saæsÃra-du÷khÃn nirviïïÃ jarÃ-maraïayor mok«Ãya jarÃ-maraïÃdi-vividha-du÷saha-saæsÃra-du÷kha-nirÃsÃya tad-eka-hetuæ mÃæ sa-guïaæ bhagavantam ÃÓrityetara-sarva-vaimukhyena Óaraïaæ gatvÃ yatanti yatante mad-arpitÃni phalÃbhisandhi-ÓÆnyÃni vihitÃni karmÃïi kurvanti te krameïa ÓuddhÃnta÷-karaïÃ÷ santas taj-jagat-kÃraïaæ mÃyÃdhi«ÂhÃnaæ Óuddhaæ paraæ brahma nirguïaæ tat-pada-lak«yaæ mÃæ vidu÷
| karma ca tad-ubhaya-vedana-sÃdhanaæ gurÆpasadana-Óravaïa-mananaÃdy-akhilaæ niravaÓe«æ phalÃvyabhicÃri vidur jÃnantÅty artha÷ ||29||
 
viÓvanÃtha÷ - tad evam ÃrtÃdyÃs traya÷ sakÃmÃ mÃæ bhajanta÷ k­tÃrthÃ bhavantÅti | devatÃntaraæ bhajantas tu cyavanta ity uktvÃ svasyÃbhajane 'py adhikÃriïaÓ coktÃ bhagavatÃ | idÃnÅm anya÷ sa-kÃma÷ caturtho 'pi mad-bhakto 'stÅty Ãha jareti | jarÃmaraïayor mok«Ãya nÃÓÃya ye yogino yatanti yatante | ye mok«a-kÃmÃ mÃæ bhajantÅti phalito 'rtha÷ | te taæ prasiddhaæ brahma tathÃ k­tsnam ÃtmÃnaæ deham adhik­tya bhokt­tayÃ vartamÃnam adhyÃtmaæ jÅvÃtmÃnam akhilaæ karma ca nÃnÃ-vidha-karma-janyaæ jÅvasya saæsÃraæ ca mad-bhakti-prabhÃvÃd eva vidur jÃnanti ||29||

baladeva÷ -- tad evam ÃrtÃdaya÷ sa-kÃmÃ mad-bhaktÃ÷ kÃmÃn anubhÆyÃnte mÃæ prapadya vindanti mad-anya-deva-bhaktÃs tu saæsarantÅty uktam | atha tebhyo 'nyo 'pi sa-kÃmo mad-bhakto 'stÅty ucyate jareti | ye jarÃ-maraïÃbhyÃæ vimok«Ãya tan-mÃtra-kÃmÃ÷ santo mÃm ÃÓritya mad-arcÃæ sevitvÃ yatante | tat-praïÃmÃdi kurvanti | te tat prasiddhaæ brahma k­tsnaæ sa-parikaraæ vidur adhyÃtmaæ cÃkhilaæ karma ca vidu÷ | brahmÃdi-ÓabdÃnÃm adhibhÆtÃdi-ÓabdÃnÃæ cÃrthÃ÷ parasminn adhyÃye bhagavataiva vyÃkhyÃsyante | mad-arcÃ-sevayÃ vij¤eyaæ vij¤Ãya muktiæ labhante, na tu mad-vaÓyatÃ-karÅæ mat-priyatÃm ity artha÷
| sm­tiÓ caivam Ãha sak­d yad aÇga pratmÃnta-rahitÃ mona-mayÅæ bhÃgavatÅæ dadau gatim ity ÃdyÃ ||29|| 

_________________________________________________________

BhG 7.30

sÃdhibhÆtÃdhidaivaæ mÃæ sÃdhiyaj¤aæ ca ye vidu÷ |
prayÃïa-kÃle 'pi ca mÃæ te vidur yukta-cetasa÷ ||30||

ÓrÅdhara÷ - na caivaæ-bhÆtÃnÃæ yoga-bhraæÓa-ÓaÇkÃpÅty Ãha sÃdhibhÆteti | adhibhÆtÃdi-ÓabdÃnÃm arthaæ ÓrÅ-bhagavÃn evottarÃdhyÃye vyÃkhyÃsyati | adhibhÆtenÃdhidaivena ca sahÃdhiyaj¤ena ca saha mÃæ ye jÃnanti te yukta-cetaso mayy Ãsakta-manasa÷ prayÃïa-kÃle 'pi maraïa-samaye 'pi mÃæ vidur jÃnanti | na tu tad api vyÃkulÅbhÆya mÃæ vismaranti | ato mad-bhaktÃnÃæ na yoga-bhraæÓa-ÓaÇketi bhÃva÷ ||30||
 
k­«ïa-bhaktair ayatnena brahma-j¤Ãnam avÃpyate |
iti vij¤Ãna-yogÃrthaæ saptame saæprakÃÓitam ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmik­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
vij¤Ãna-yogo nÃma saptamo 'dhyÃya÷ 
||7||

madhusÆdana÷ - na caivaæ-bhÆtÃnÃæ mad-bhaktÃnÃæ m­tyu-kÃle 'pi vivaÓa-karaïatayÃ mad-vismaraïaæ ÓaÇkanÅyaæ, yata÷ sÃdhibhÆtÃdhidaivam adhibhÆtÃdidaivÃbhyÃæ sahitaæ tathÃ sÃdhiyaj¤aæ cÃdhiyaj¤ena ca sahitaæ mÃæ ye viduÓ cintayanti te yukta-cetasa÷ sarvadÃ mayi samÃhita-cetasa÷ santas tat-saæskÃra-pÃÂavÃt prayÃïa-kÃle prÃïotkramaïa-kÃle karaïa-grÃmasyÃtyanta-vyagratÃyÃm api | ca-kÃrÃd ayatnenaiva mat-k­payÃ mÃæ sarvÃtmÃnaæ vidur jÃnanti | te«Ãæ m­ti-kÃle 'pi mad-ÃkÃraiva citta-v­tti÷ pÆrvopacita-saæskÃra-pÃÂavÃd bhavati | tathÃ ca te mad-bhakti-yogÃt k­tÃrthÃ eveti bhÃva÷ |

adhibhÆtÃdhidaivÃdhiyaj¤a-ÓabdÃnuttare 'dhyÃye 'rjuna-praÓna-pÆrvakaæ vyÃkhyÃsyati bhagavÃn iti sarvam anÃvilam | tad atrottamÃdhikÃriïaæ prati j¤eyaæ madhyamÃdhikÃriïaæ prati ca dhyeyaæ lak«aïayÃ mukhyayÃ ca v­ttyÃ tat-pada-pratipÃdyaæ brahma nirÆpitam ||30||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm adhikÃri-bhedena j¤eya-dhyeya-pratipÃdya-tattva-brahma-nirÆpaïaæ nÃma 
saptamo 'dhyÃya÷ ||7||

viÓvanÃtha÷ --- mad-bhakti-prabhÃvÃd ye«Ãm Åd­Óaæ maj-j¤Ãnaæ syÃt te«Ãm anta-kÃle 'pi tad eva j¤Ãnaæ syÃt | na tv anye«Ãm iva karmopasthÃpitÃ bhÃvi-deha-prÃpty-anurÆpÃ matir ity Ãha sÃdhibhÆteti | adhibhÆtÃdayo 'grimÃdhyÃye vyÃkhyÃsyante | bhaktÃ eva hares tattva-vido mÃyÃæ taranti, te coktÃ÷ «a¬-vidhÃ atrety adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ ||30||

iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsu saptamo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||7||

baladeva÷ - na ca tat-sevayÃ prÃptaæ taj-j¤Ãnaæ kadÃcid api bhraæÓety Ãha sÃdhÅti | adhibhÆtenÃdhidaivenÃdhiyaj¤ena ca sahitaæ mÃæ ye vidu÷ sat-prasaÇgÃj jÃnanti, te prayÃïa-kÃle m­tyu-samaye 'pi mÃæ vidur na tu tad-anyavad vyagrÃ÷ santo mÃæ vismarantÅty artha÷ ||30||

mÃæ vidus tattvato bhaktÃ man-mÃyÃm uttaranti te |
te puna÷ pa¤cadhety e«a saptamasya vinirïaya÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye saptamo 'dhyÃya÷ |
||7||



**********************************************************


Bhagavadgita 8

BhG 8.1

arjuna uvÃca
kiæ tad brahma kim adhyÃtmaæ kiæ karma puru«ottama |
adhibhÆtaæ ca kiæ proktam adhidaivaæ kim ucyate ||1||

ÓrÅdhara÷ - 
brahma-karmÃdhibhÆtÃdi vidu÷ k­«ïaika-cetasa÷ |
ity uktaæ brahma-karmÃdi spa«Âam a«Âama ucyate ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte bhagavatopak«iptÃnÃæ brahmÃdhyÃtmÃdi-saptÃnÃæ padarthÃnÃæ tattvaæ jij¤Ãsur arjuna uvÃca kiæ tad brahmeti dvÃbhyÃm | spa«Âo 'rtha÷ ||1||

madhusÆdana÷ - pÆrvÃdhyÃyÃnte te brahma tad vidu÷ k­tsnam adhyÃtmaæ karma cÃkhilam ity ÃdinÃ sÃrdha-Ólokena sapta-padÃrthÃ j¤eyatvena bhagavatÃ sÆtritÃs te«Ãæ v­tti-sthÃnÅyo 'yam a«Âamo 'dhyÃya Ãrabhyate | tatra sÆtritÃni sapta-vastÆni viÓe«ato bubhutsamÃna÷ ÓlokÃbhyÃm | taj-j¤eyatvenoktaæ brahma kiæ sopÃdhikaæ nirupÃdhikaæ vÃ | evam ÃtmÃnaæ deham adhik­tya tasminn adhi«ÂhÃne ti«ÂhatÅty adhyÃtmaæ kiæ ÓrotrÃdikaraïa-grÃmo vÃ pratyak-caitanyaæ vÃ | tathÃ karma cÃkhilam ity atra kiæ karma yaj¤a-rÆpam anyad vÃ vij¤Ãntaæ yaj¤aæ tanute karmÃïi tanute 'pi ca iti Órutau dvaividhya-ÓravaïÃt |

tava mama ca samatvÃt kathaæ tvaæ mÃæ p­cchasÅti ÓaÇkÃm apanudan sarva-puru«ebhya uttamasya sarvaj¤asya tava na kiæcid aj¤eyam iti saæbodhanena sÆcayati he puru«ottameti | adhibhÆtaæ ca kiæ proktaæ p­thivyÃdibhÆtam adhik­tya yat kiæcit kÃryam adhibhÆta-padena vivak«itaæ kiæ vÃ samastam eva kÃrya-jÃtam | ca-kÃra÷ sarve«Ãæ praÓnÃnÃæ samuccayÃrtha÷ | adhidaivaæ kim ucyate devatÃ-vi«ayam anudhyÃnaæ vÃ sarvadaivate«v Ãdiyta-maï¬alÃdi«v anusyÆtaæ caitanyaæ vÃ ||1||

viÓvanÃtha÷ --- 

pÃrtha-praÓnottaraæ yogaæ miÓrÃæ bhaktiæ prasaÇgata÷ |
ÓuddhÃæ ca bhaktiæ provÃca dve gatÅ api cÃsÂame ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte brahmÃdi-sapta-padÃrthÃnÃæ j¤Ãnaæ bhagavatoktam | atra te«Ãæ tattvaæ jij¤Ãsu÷ p­cchati dvÃbhyÃm | atra dehe ko 'dhiyaj¤o yaj¤Ãdhi«ÂhÃtÃ, sa cÃsmin dehe kathaæ j¤eya ity uttarasyÃnusaÇgÅ ||1-2||

baladeva÷ -
utkÃn p­«Âa÷ kramÃd vyÃkhyad brahmÃdÅn harir a«Âame |
yoga-miÓrÃæ ca ÓuddhÃæ ca bhakti-mÃrga-dvayaæ tathÃ ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte mumuk«ÃïÃæ j¤eyatayoddi«ÂÃn brahmÃdÅn saptÃrthÃn viboddhum arjuna÷ p­cchati | kiæ tad brahmeti kiæ paramÃtma-caitanyaæ vÃ | kiæ jÅvÃtma-caitanyaæ vÃ tad brahmety artha÷ | kim adhyÃtmam iti ÃtmÃnaæ deham adhik­tyeti nirukte÷ | ÓrotrÃdÅndriya-v­ndaæ vÃ sÆk«ma-bhÆta-v­ndaæ vÃ tad iti | Ãvayos taulyÃt kim iti mÃæ p­cchasÅti ÓaÇkÃæ nivartayituæ sambodhanaæ he puru«ottameti | pareÓatvÃt tava sarvaæ suviditaæ na tu memeti bhÃva÷ | adhibhÆtaæ ca kim iti bhÆtÃny adhik­tyeti nirukter ghaÂyÃdi-kÃryaæ vÃ sthÆla-ÓarÅraæ
vÃ tad iti | adhidaivaæ kim iti devatÃ-vi«ayakam anudhyÃnaæ vÃ sama«Âir virÃÂ vÃ tad iti ||1||

__________________________________________________________

BhG 8.2

adhiyaj¤a÷ kathaæ ko 'tra dehe 'smin madhusÆdana |
prayÃïakÃle ca kathaæ j¤eyo 'si niyatÃtmabhi÷ ||2||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca - adhiyaj¤a iti | atra dehe you yaj¤o nivartate tasmin ko 'dhiyaj¤o 'dhi«ÂhÃtÃ | prayojaka÷ phala-dÃtÃ ca ka ity artha÷ | svarÆpaæ p­«ÂvÃdhi«ÂhÃna-prakÃraæ p­cchati - kathaæ kena prakÃreïÃsÃv asmin dehe sthito yaj¤am adhiti«ÂhantÅty artha÷ | yaj¤a-grahaïaæ sarva-karmaïÃm upalak«aïÃrtham | anta-kÃle ca niyata-cittai÷ puru«ai÷ kathaæ kenopÃyena j¤eyo 'si ||2||

madhusÆdana÷ - adhiyaj¤o yaj¤am adhigato devatÃtmÃ vÃ para-brahma vÃ | sa ca kathaæ kena prakÃreïa cintanÅya÷ | kiæ tÃdÃtmyena kiæ vÃtyantÃbhedena | sarvathÃpi sa kim asmin dehe vartate tato bahir vÃ | dehe cet sa ko 'tra buddhyÃdis tad-vyatirikto vÃ | adhiyaj¤a÷ kathaæ ko 'treti na praÓna-dvayam | kintu saprakÃra eka eva praÓna iti dra«Âavyam | parama-kÃruïikatvÃd ÃyÃsenÃpi sarvopadrava-nivÃrakasya bhagavato 'nÃyÃsena mat-sanehopadrava-nivÃraïam Å«atkaram ucitam eveti sÆcayan sambodhayati he madhusÆdaneti |

prayÃïa-kÃle ca sarva-karaïa-grÃma-vaiyÃgryÃc citta-samÃdhÃnÃnupapatte÷ kathaæ kena prakÃreïa niyatÃtmabhi÷ samÃhita-cittairj¤eyo 'sÅty ukta-ÓaÇkÃ-sÆcanÃrthaÓ cakÃra÷ | etat sarvaæ sarvaj¤atvÃt parama-kÃruïikatvÃc ca ÓaraïÃgataæ mÃæ prati kathayety abhiprÃya÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ --- nothing.

baladeva÷ - adhiyaj¤a÷ ka iti yaj¤am adhigata indrÃdir vÃ vi«ïur vÃ sa iti | katham iti tasyÃdhiyaj¤a-bhÃva÷ katham ity artha÷ | etat sarvaæ mat-sandeha-nivÃraïaæ tave«atkaram iti bodhayituæ sambodhanaæ - he madhusÆdaneti | prayÃïeti tadÃ sarvendriya-vyagratayÃ citta-samÃdhÃnÃsmabhavÃd iti bhÃva÷ ||2||


__________________________________________________________

BhG 8.3

ÓrÅbhagavÃn uvÃca--
ak«araæ brahma paramaæ svabhÃvo 'dhyÃtmam ucyate |
bhÆtabhÃvodbhavakaro visarga÷ karmasaæj¤ita÷ ||3||

ÓrÅdhara÷ - praÓna-krameïaivottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca ak«aram iti tribhi÷ | na k«arati na calatÅty ak«aram | nanu jÅvo 'py ak«ara÷ | paramaæ yad ak«araæ jagato mÆla-kÃraïaæ tad braham | etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïÃ abhivadantÅti Órute÷ | svasyaiva brahmaïa evÃæÓatayÃ jÅva-rÆpeïa bhavanaæ svabhÃva÷ | sa evÃtmÃnaæ deham adhik­tya bhokt­tvena vartamÃno 'dhyÃtma-Óabdenocyate ity artha÷ | bhÆtÃnÃæ jarÃyujÃdÅnÃæ bhÃva utpatti÷ | udbhavaÓ ca utk­«Âatvena bhavanam udbhava÷  |

agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate |
ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ || 

iti krameïa v­ddhi÷ | tau bhÆta-bhÃvodbhavau karoti  yo visargo devatoddeÓena dravya-tyÃga-rÆpo yaj¤a÷ | sarva-karmaïÃm upalak«aïam etat sa ca karma-Óabda-vÃcya÷ ||3||

madhusÆdana÷ - evaæ saptÃnÃæ praÓnÃnÃæ krameïottaraæ tribhi÷ Ólokai÷ | praÓna-krameïa hi nirïaye pra«Âur abhÅ«Âa-siddhir anÃyÃsena syÃdity abhiprÃyavÃn bhagavÃn atra Óloke praÓna-trayaæ krameïa nirdhÃritavÃn | evaæ dvitÅya-Óloke 'pi praÓna-trayaæ t­tÅya-Óloke tv ekam iti vibhÃga÷ | nirupÃdhikam eva brahmÃtra vivak«itaæ brahma-Óabdena na tu sopÃdhikam iti prathama-praÓnasyottaram Ãha - ak«araæ na k«aratÅty avinÃÓi aÓnute vÃ sarvam iti sarva-vyÃpakam | etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïÃ abhivadanty asthÆlam anaïu ity Ãdy upakramya etasya vÃ ak«arasya praÓÃsane gÃrgi sÆryÃ-candramasau vidh­tau
ti«Âhata÷ nÃnyad ato 'sti dra«Â­ Órutir ityÃdi madhye parÃm­Óya etasmin tu khalv ak«arae gÃrgy ÃkÃÓa otaÓ ca protaÓ ca ity upasaæh­taæ ÓrutyÃ | sarvopÃdhi-ÓÆnyaæ sarvasya praÓÃsit­, avyÃk­tÃkÃÓÃntasya k­tsnasya prapa¤casya dhÃrayit­ | asmiæÓ ca ÓarÅrendriya-saæghÃte vij¤Ãt­ | nirupÃdhikaæ caitanyaæ tad iha brahmeti vivak«itam | etad eva viv­ïoti paramam iti | paramaæ sva-prakÃÓa-paramÃnanda-rÆpaæ praÓÃsanasya k­tsna-ja¬a-varga-dhÃraïasya ca liÇgasya tatraivopapatte÷ | ak«aram ambarÃnta-dh­te÷ (Vs 1.3.10) iti nyÃyÃt |

na tv ihÃk«ara-Óabdasya varïa-mÃtre rÆ¬hatvÃc chruti-liÇgÃdhikaraïa-nyÃya-mÆlakena rÆ¬hir yogam apaharati iti nyÃyena rathakÃra-Óabdena jÃti-viÓe«avat-praïavÃkhyam ak«aram eva grÃhyaæ tatrokta-liÇga-sambhavÃt | om ity ekÃk«araæ brahmeti ca pareïa viÓe«aïÃt Ãnaarthakya-pratihatÃnÃæ viparÅtaæ balÃbalam iti nyÃyÃt | var«Ãsu rathakÃra ÃdadhÅta ity atra tu jÃti-viÓe«e nÃsty asambhava iti viÓe«a÷ | ananyathÃ-siddhena tu liÇgena Óruter bÃdha÷ ÃkÃÓas tal-liÇgÃt ity Ãdau viv­ta÷ | etÃvÃæs tv iha viÓe«a÷ | ananyathÃ-siddhena liÇgena Óruter bÃdhe yatra yoga÷ sambhavati tatra sa eva g­hyate mukhyatvÃt | yathÃjyai÷ stuvate p­«Âai÷
stuvata ity Ãdau | yathÃ cÃtraivÃk«ara-Óabde | yatra tu yogo 'pi na sambhavati tatra gauïÅ v­ttir yathÃkÃÓa-prÃïÃdi-Óabde«u | ÃkÃÓa-ÓabdasyÃpi brahmaïi Ã samantÃt kÃÓata iti yoga÷ sambhavatÅti cet | sa eva g­hyatÃm iti pa¤capÃdÅk­ta÷ | tathÃ ca parÃmar«aæ sÆtraæ prasiddheÓ ca (Vs 1.3.17) iti | k­tam atra vistareïa | 

tad evaæ kiæ tad brahmeti nirïÅtam | adhunÃ kim adhyÃtmam iti nirïÅyate | yad ak«araæ brahmety uktaæ tasyaiva svabhÃva÷ svo bhÃva÷ svarÆpaæ pratyak-caitanyaæ na tu svasya bhÃva iti «a«ÂhÅ-samÃsa÷ | lak«aïÃprasaÇgÃt, «a«ÂhÅ-tatpuru«a-bÃdhena karma-dhÃraya-parigrahasya Óruta-padÃrthÃnvayena vi«Ãda-sthapaty-adhikaraïa-siddhatvÃt | tasmÃn na brahmaïa÷ saæbandhi kintu brahma-svarÆpam eva | ÃtmÃnaæ deham adhik­tya bhokt­tayÃ vartamÃnam adhyÃtmam ucyate 'dhyÃtma-ÓabdenÃbhidhÅyate na karaïa-grÃma ity artha÷ |

yÃga-dÃna-homÃtmakaæ vaidikaæ karmaivÃtra karma-Óabdena vivik«itam iti t­tÅya-praÓnottaram Ãha bhÆtÃnÃæ bhavana-dharmakÃïÃæ sarve«Ãæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ bhÃvam utpattim udbhavaæ v­ddhiæ ca karoti yo visargas tyÃgasta-tac-chÃstra-vihito yÃga-dÃna-homÃtmaka÷ sa iha karma-saæj¤ita÷ | karma-Óabdenokta iti yÃvat | tatra devatoddeÓena dravya-tyÃgo yÃga utti«Âhad dhomo va«aÂ-kÃra-prayogÃnta÷ | sa evopavi«Âa-homa÷ svÃhÃ-kÃra-prayogÃnta Ãsecana-paryanto homa÷ | para-svatvÃpatti-paryanta÷ svatva-tyÃgo dÃnam | sarvatra ca tyÃgÃæÓo 'nugata÷ | tasya ca bh¨ta-bhÃvodbhava-karatvam-

agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate |
ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ || iti sm­te÷ |

te vÃ ete ÃhutÅ hute utkrÃmata÷ ity Ãdi ÓruteÓ ca ||3||

viÓvanÃtha÷ --- uttaram Ãha ak«aram iti | na k«aratÅti ak«araæ nityaæ yat paramaæ tad brahma-- etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïÃ abhivadantÅti Órute÷ | svabhÃva÷ svÃtmÃnaæ dehÃdhyÃsa-vaÓÃd bhÃvayati janayatÅti svabhÃva÷ jÅva÷ | yad vÃ svaæ bhÃvayati paramÃtmÃnaæ prÃpayatÅti svabhÃva÷ Óuddha-jÅvo 'dhyÃtmam ucyate | adhyÃtma-Óabda-vÃcya ity artha÷ | bhÆtair eva bhÃvÃnÃæ manu«yÃdi-dehÃnÃm udbhavaæ karotÅti sa visargo jÅvasya saæsÃra÷ karma-janyatvÃt karma-saæj¤a÷ | karma-Óabdena jÅvasya saæsÃra ucyata ity artha÷ ||3||

baladeva÷ - evaæ p­«Âo bhagavÃn krameïa saptÃnÃm uttaram Ãha ak«aram iti | na k«aratÅti nirkter ak«araæ yat paramaæ dehÃdi-viviktaæ jÅvÃtma-caitanyaæ tan mayÃ brahmety ucyate | tasyÃk«ara-Óabdatvaæ brahma-Óabdatvaæ ca-avyaktam ak«are lÅyate 'k«araæ tamasi lÅyate tama ekÅbhavati parasminn iti vij¤Ãnaæ brahma ced veda iti Órute÷ | 

svabhÃva iti | svasya jÅvÃtmana÷ sambandhÅ yo bhÃvo bhÆta-sÆk«ma-tad-vÃsanÃ-lak«aïa-padÃrtha÷ | pa¤cÃgni-vidyÃyÃæ paÂhitas tad-Ãtmani saæbadhyamÃnatvÃn mayÃdhyÃtmam ucyate | 

bhÆteti te«Ãæ sÆk«mÃïÃæ bhÆtÃnÃæ sthÆlais tai÷ saæp­ktÃnÃæ bhÃvo manu«yÃdi-lak«aïas tad-udbhava-karas tad-utpÃdako yo visarga÷ sa karma saæj¤ita÷ | jyoti«ÂomÃdi-karmaïÃ svargam ÃsÃdya tasmin deva-dehena tat-karmopabhujya-bhÃï¬a-saækrÃnta-gh­ta-Óe«avad-bhogorvarito ya÷ karma-Óe«o bhuvi manu«yÃdi-deha-lÃbhÃya vis­«Âas tan mayÃ karmocyate | chÃndogye dyu-parjanya-p­thivÅ-puru«a-yo«itsu pa¤casv agni«u ÓraddhÃ-soma-v­«Ây-anna-retÃæsi kramÃt pa¤cÃhutaya÷ paÂhyante | tatrÃyam artha÷ - vaidiko jÅva iha loke
'smayÃni dadhy-ÃdÅni ÓraddhayÃ juhoti | tÃ dadhy-Ãdimayya÷ pa¤cÅk­tatvÃt pa¤ca-bhÆta-rÆpÃ Ãpa÷ ÓraddhayÃ hutatvÃt ÓraddhÃkhyÃhuti-svarÆpeïa tasmin jÅve saæbaddhÃs ti«Âhanti | atha tasmin m­te tad-indriyÃdhi«ÂhÃtÃro devÃs tÃ dyulokÃgnau juhvati | tadvantaæ jÅvaæ divaæ nayantÅty artha÷ | hutÃstÃ÷ soma-rÃjÃkhya-divya-dehatayÃ pariïamante tena dehena sa tatra karma-phalÃni bhuÇkte | tad-bhogÃvasÃne 'smayo jÅvavÃn dehais tair devai÷ parjanyÃgnau huto v­«Âir bhavati | v­«Âi-bhÆtÃs tÃ÷ sajÅvÃ÷ p­thivy-agnau tair hutÃ brÅhy-Ãdy-anna-bhÃvaæ labhante | anna-bhÆtÃ÷ sajÅvÃs tÃ÷ puru«Ãgnau hutÃ reto-bhÃvaæ bhajante
| reto-bhÆtÃ÷ sa-jÅvÃs tÃ yo«id-agnau tair hutÃ garbhÃtmanÃ sthitÃ manu«ya-bhÃvaæ prayÃntÅti tad-bhÃva-hetur anuÓaya-Óabda-vÃcya÷ karma-Óe«a÷ karmeti | evam evoktaæ sÆtrak­tÃ tad-antara-pratipattau ity Ãdibhi÷ ||3||


__________________________________________________________

BhG 8.4

adhibhÆtaæ k«aro bhÃva÷ puru«aÓ cÃdhidaivatam |
adhiyaj¤o 'ham evÃtra dehe dehabh­tÃæ vara ||4||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca adhibhÆtam iti | k«aro vinaÓvaro bhÃvo dehÃdi-padÃrtha÷ | bhÆtaæ prÃïi-mÃtram adhik­tya bhavatÅty adhibhÆtam ucyate | puru«o vairÃja÷ sÆrya-maï¬ala-madhyavartÅ svÃæÓa-bhÆta-sarva-devatÃnÃm adhipatir adhidaivatam ucyate | adhidaivatam adhi«ÂhÃtrÅ devatÃ |
sa vai ÓarÅrÅ prathama÷ sa vai puru«a ucyate | 
ÃdikartÃ sa bhÆtÃnÃæ brahmÃgre samavartata || iti Órute÷ |

atrÃsmin dehe 'ntaryÃmitvena sthito 'ham evÃdhiyaj¤o yaj¤Ãdi-karma-pravartakas tat-phala-dÃtÃ ca | katham ity asyÃpy uttaram anenaivoktaæ bhra«Âavyam | antaryÃmiïo 'saÇgatvÃdibhir guïair jÅva-vailak«aïyena dehÃntarvartitvasya prasiddhatvÃt | tathÃ ca Óruti÷-
  
dvÃ suparïÃ sayujÃ sakhÃyÃ
samÃnaæ v­k«aæ pari«asvajÃte |
tayor anya÷ pippalaæ svÃdv atty
anaÓnann anyo  'bhicÃkaÓÅti || [Muï¬U 7.1.1]

deha-bh­tÃæ madhye Óre«Âheti sambodhayaæs tvam apy evambhÆtam antaryÃmiïaæ parÃdhÅna-sva-prav­tti-niv­tty-anvaya-vyatirekÃbhyÃæ boddhum arhasÅti sÆcayati ||4||

madhusÆdana÷ - sampraty agrima-praÓna-trayasyottaram Ãha adhibhÆtam iti | k«aratÅti k«aro vinÃÓÅ bhÃvo yat kiæcij janimad vastu bhÆtaæ prÃïi-jÃtam adhik­tya bhavatÅty adhibhÆtam ity ucyate | puru«o hiraïyagarbha÷ sama«Âi-liÇgÃtmÃ vya«Âi-sarva-karaïÃnugrÃhaka÷ Ãtmaivedam agra ÃsÅt puru«avidha÷ ity upakramya sa yat pÆrvo 'smÃt sarvasvmÃt sarvÃn pÃpmana au«attasmÃt puru«a÷ ity Ãdi-ÓrutyÃ pratipÃdita÷ | ca-kÃrÃt-

sa vai ÓarÅrÅ prathama÷ sa vai puru«a ucyate |
ÃdikartÃ sa bhÆtÃnÃæ brahmÃgre samavartata ||

ity Ãdi-sm­tyÃ ca pratipÃdita÷ | adhidaivataæ daivatÃny ÃdityÃdÅn adhik­tya cak«ur-Ãdi-karaïÃny anug­hïÃtÅti | tathocyate adhiyaj¤a÷ sarva-yaj¤Ãdhi«ÂhÃtÃ sarva-yaj¤a-phala-dÃyakaÓ ca | sarva-yaj¤ÃbhimÃninÅ vi«ïv-ÃkhyÃ devatÃ yaj¤o vai vi«ïu÷ iti Órute÷ | sa ca vi«ïur adhiyaj¤o 'haæ vÃsudeva eva na mad-bhinna÷  kaÓcit | ataeva para-brahmaïa÷ sakÃÓÃd atyantÃbhedenaiva pratipattavya iti katham iti vyÃkhyÃtam | sa cÃtrÃsmin manu«ya-dehe yaj¤a-rÆpeïa vartate buddhyÃdi-vyatirikto vi«ïu-rÆpatvÃt | etena sa kim asmin dehe tato bahir vÃ dehe cet ko 'tra buddhyÃdis tad vyatirikto veti sandeho nirasta÷ | manu«ya-dehe ca yaj¤asyÃvasthÃnaæ yaj¤asya
manu«ya-deha-nirvartyatvÃt | puru«o vai yaj¤a÷ puru«as tena yaj¤o yad enaæ puru«as tanute ity Ãdi Órute÷ | 

he deha-bh­tÃæ vara sarva-prÃïinÃæ Óre«Âheti sambodhayan pratik«aïaæ mat-sambhÃ«aïÃt k­tak­tyas tvam etad-bodha-yogyo 'sÅti protsÃhayaty arjunaæ bhagavÃn | arjunasya sarva-prÃïi-Óre«Âhatvaæ bhagavad-anugrahÃtiÓaya-bhÃjanatvÃt prasiddham eva ||4||

viÓvanÃtha÷ ---  k«aro naÓvaro bhÃva÷ padÃrtho ghaÂa-paÂÃdir adhibhÆtam adhibhÆta-Óabda-vÃcya÷ puru«a÷ sama«Âi-virÃ¬-adhidaivata-Óabda-vÃcya÷ | adhik­tya vartamÃnÃni sÆryÃdi-daivatÃni yatra iti tan-nirukte÷ | atra dehe 'dhiyaj¤o yaj¤Ãdi-karma-pravartako 'ntaryÃmy ahaæ mad-aæÓakatvÃd aham evety eva-kÃreïa kathaæ j¤eya ity asyottaram antaryÃmitve 'ham eva mad-abhinnatve naiva j¤eyo na tu adhyÃtmÃdir ive mad-bhinnatvenety artha÷ | dehe deha-bh­tÃæ vareti tvaæ tu sÃk«Ãn mat-sakhatvÃt sarva-Óre«Âha eva bhavasÅti bhÃva÷ ||4||

baladeva÷ - adhÅti | k«ara÷ pratik«aïa-pariïÃmÅ bhÃva÷ sthÆlo deha÷ sa mayÃdhibhÆtam it ucyate | bhÆtaæ prÃïinam adhik­tya bhavatÅti vyutpatte÷ | puru«a÷ sama«Âi-virÃÂ sa mayÃdhidaivam ity ucyate adhik­tya vartamÃnÃny ÃdityÃdÅni daivatÃny atreti vyutpatte÷ | atra dehe 'dhiyaj¤o yaj¤am adhik­tya vartata iti vyutpattes tat-pravartakas tat-phala-pradaÓ cÃham eva | pratyÃkhyeyÃni tu svayam evohyÃni | eva-kÃreïa svasmÃt tasya bhedo nirÃk­ta÷ | anena katham ity asyÃpy uttaram uktaæ prÃdeÓa-mÃtra-vapustvenÃntar-niyamayann ahaæ yaj¤Ãdi-pravartaka ity artha÷ | tathÃ ca mad-arcÃ-sevanÃd etÃn brahmÃdÅn saptÃrthÃn svarÆpato ' Órameïa vindatÅti | tatra brahmÃdhiyaj¤au prÃpyatayÃdhyÃtmÃdÅni
tu heyatayeti ||4||

__________________________________________________________

BhG 8.5

anta-kÃle ca mÃm eva smaran muktvÃ kalevaram |
ya÷ prayÃti sa madbhÃvaæ yÃti nÃsty atra saæÓaya÷ ||5||


ÓrÅdhara÷ - prayÃïa-kÃle ca j¤Ãyo 'sÅty anena p­«Âam anta-kÃle j¤ÃnopÃyaæ tat-phalaæ ca darÓayati anta-kÃla iti | mÃm evokta-lak«aïam antaryÃmi-rÆpaæ parameÓvaraæ smaran dehaæ tyaktvÃ ya÷ prakar«eïÃrcir-Ãdi-mÃrgeïottarÃyaïa-pathÃ yÃti sa mad-bhÃvaæ mad-rÆpatÃæ yÃti | atra saæÓayo nÃsti | smaraïaæ j¤ÃnopÃya÷ | mad-bhÃvÃpattiÓ ca phalam ity artha÷ ||5||

madhusÆdana÷ - idÃnÅæ prayÃïa-kÃle ca kathaæ j¤eyo 'sÅti saptamasya praÓnasyottaram Ãha anta-kÃle ceti | mÃm eva bhagavantaæ vÃsudevam adhiyaj¤aæ sa-guïaæ nirguïaæ vÃ paramam ak«araæ brahma na tv adhyÃtmÃdikaæ smaran sadÃ cintayaæs tat-saæskÃra-pÃÂavÃt samasta-karaïa-grÃma-vaiyagryavaty anta-kÃle 'pi smaran kalevaraæ muktvÃ ÓarÅre 'haæ-mamÃbhimÃnaæ tyaktvÃ prÃïa-viyoga-kÃle ya÷ prayÃti sa-guïa-dhyÃna-pak«e 'gnijyotir-aha÷-Óukla ity Ãdi-vacyamÃïena deva-yÃna-mÃrgeïa pit­-yÃna-mÃrgÃt prakar«eïa yÃti sa upÃsako mad-bhÃvaæ mad-rÆpatÃæ nirguïa-brahma-bhÃvaæ hiraïya-garbha-loka-bhogÃnte
yÃti prÃpnoti | nirguïa-brahma-smaraïa-pak«e tu kalevaraæ tyaktvÃ prayÃtÅti loka-d­«Ây-abhiprÃyaæ na tasya prÃïÃ utkrÃmanty atraiva samavanÅyante iti Órutes tasya prÃïotkramaïÃbhÃvena gaty-abhÃvÃt | sa mad-bhÃvaæ sÃk«Ãd eva yÃti brahmaiva san brahmÃpy eti (BAU 4.4.6) iti Órute÷ | nÃsty atra deha-vyatirikta Ãtmani mad-bhÃva-prÃptau vÃ saæÓaya÷ | ÃtmÃ dehÃdy-atirikto na vÃ, deha-vyatireke 'pi ÅÓvarÃd bhinno na veti sandeho na vidyate chidyante sarva-saæÓayÃ÷ (Muï¬U 2.2.8) iti Órute÷ | atra ca kalevaraæ muktvÃ prayÃtÅti dehÃd bhinnatvaæ mad-bhÃvaæ yÃtÅti ceÓvarÃd abhinnatvaæ jÅvasyoktam iti dra«Âavyam ||5||

viÓvanÃtha÷ --- prayÃïa-kÃle kathaæ j¤eyo 'sÅty asyottaram Ãha-anta-kÃle ceti | mÃm eva smarann iti mat-smaraïam eva maj-j¤Ãnam | na tu ghaÂa-paÂÃdir ivÃhaæ kenÃpi tattvato j¤Ãtuæ Óakya iti bhÃva÷ | smaraïa-rÆpa-j¤Ãnasya prakÃras tu caturdaÓa-Óloke vak«yate ||5||

baladeva÷ -- prayÃïa-kÃle kathaæ j¤eyo 'sÅty asyottaram Ãha-anteti | atra smaraïÃtmakena j¤Ãnena j¤eyo bhavan-mad-bhÃvopalambhanaæ ca tat phalaæ prayacchÃmÅty uktam | tatra mad-bhÃvaæ mat-svabhÃvam ity artha÷ | yathÃham apahata-pÃpmatvÃdi-guïÃ«Âaka-viÓi«Âa-svabhÃvas tÃd­Óa÷ sa mat-smartÃ bhavatÅti ||5||


__________________________________________________________

BhG 8.6

yaæ yaæ vÃpi smaran bhÃvaæ tyajaty ante kalevaram |
taæ tam evaiti kaunteya sadÃ tadbhÃvabhÃvita÷ ||6||

ÓrÅdhara÷ - na kevalaæ mÃæ smaran mad-bhÃvaæ prÃpnotÅti niyama÷ | kiæ tarhi? yaæ yam iti | yaæ yaæ bhÃvaæ devatÃntaraæ vÃnyam api vÃnta-kÃle smaran dehaæ tyajati taæ tam eva smaryamÃïaæ bhÃvaæ prÃpnoti | anta-kÃle bhÃva-viÓe«a-smaraïe hetu÷ | sadÃ tad-bhÃva-bhÃvita iti sarvadÃ tasya bhÃvo bhÃvanÃ anucintanam | tena bhÃvito vÃsita-citta÷ ||6||

madhusÆdana÷ - anta-kÃle bhagavantam anudhyÃyato bhagavat-prÃptir niyateti vaditum anyad api yatkiæcid api yat kiæcit tat-kÃle dhyÃyato dehaæ tyajatas tat-prÃptir avaÓyambhÃvinÅti darÓayati yaæ yam iti | na kevalaæ mÃæ smaran mad-bhÃvaæ yÃtÅti niyama÷ kiæ tarhi yaæ yaæ cÃpi bhÃvaæ devatÃ-viÓe«aæ ca-kÃrÃd anyad api yat kiæcid vÃ smaraæÓ cintayann ante prÃïa-viyoga-kÃle kalevaraæ tyajati sa taæ tam eva smaryamÃïaæ bhÃvam eva nÃnyam eti prÃpnoti | he kaunteyeti pit­-«vas­-putratvena snehÃtiÓayaæ sÆcayati | tena cÃvaÓyÃnugrÃhyatvaæ tena ca pratÃraïÃÓaÇkÃ-ÓÆnyatvam iti |

anta-kÃle smaraïodyamÃsambhave 'pi pÆrvÃbhyÃsa-janitÃ vÃsanaiva sm­ti-hetur ity Ãha - sadÃ sarvadÃ tasmin devatÃ-viÓe«Ãdau bhÃvo bhÃvanÃ vÃsanÃ tad-bhÃva÷ sa bhÃvita÷ sampÃdito yena sa tathÃ bhÃvita-tad-bhÃva ity artha÷ | ÃdhitÃgny-Ãder Ãk­ti-gaïatvÃd bhÃvita-padasya para-nipÃta÷ | tad-bhÃvena tac-cintanena bhÃvito vÃsita-citta iti vÃ ||6||

viÓvanÃtha÷ --- mÃm eva smaran mÃæ prÃpnotÅtivan mad-anyam api smaran mad-anyam eva prÃpnotÅty Ãha yaæ yam iti | tasya bhÃvena bhÃvanenÃnucintanena bhÃvito vÃsitas tan-mayÅ-bhÆta÷ ||6||

baladeva÷ - na ca mat-smarteiva mad-bhÃvaæ yÃtÅti niyama÷ | kintv anya-smartÃpy anya-bhÃvaæ yÃtÅty Ãha yaæ yam iti | bhÃvaæ padÃrtham | taæ tam eva bhÃva-deha-tyÃgottaram evaiti | yathÃ bharato dehÃnte m­gaæ cintayan m­go 'bhÆt | antima-sm­tiÓ ca pÆrva-sm­ti-vi«ayaiva bhavatÅty Ãha sadeti | tad-bhÃva-bhÃvitas tat-sm­ti-vÃsita-citta÷ ||6|| 

__________________________________________________________

BhG 8.7

tasmÃt sarve«u kÃle«u mÃm anusmara yudhya ca |
mayy arpitamanobuddhir mÃm evai«yasy asaæÓaya÷ ||7||

ÓrÅdhara÷ - yasmÃt pÆrva-vÃsanaivÃnta-kÃle sm­ti-hetu÷, na tu tadÃ vivaÓasya smaraïodyamo sambhavati tasmÃd iti | tasmÃt sarvadÃ mÃm anusmara cintaya | satataæ smaraïaæ ca citta-Óuddhiæ vinÃ na bhavati | ato yudhya ca yudhyasva | citta-Óuddhy-arthaæ yuddhÃdikaæ svadharmam anuti«Âhety artha÷ | evaæ mayy arpitaæ mana÷ saÇkalpÃtmakaæ buddhiÓ ca vyavasÃyÃtmikÃyena tvayÃ sa tvaæ mÃme va prÃpsyasi | asaæÓaya÷ saæÓayo 'tra nÃsti ||7||

madhusÆdana÷ - yasmÃd evaæ pÆrva-smaraïÃbhyÃsa-janitÃntyÃ bhÃvanaiva tadÃnÅæ paravaÓasya dehÃntara-prÃptau kÃraïaæ tasmÃd iti | tasmÃn mad-vi«ayakÃntya-bhÃvanotpatty-arthaæ sarve«u kÃle«u pÆrvam evÃdareïa mÃæ saguïam ÅÓvaram anusmara cintaya | yady anta÷karaïÃÓuddhi-vaÓÃn na Óakno«i satatam anusmartuæ tato 'nta÷karaïa-Óuddhaye yudhya ca | anta÷karaïa-Óuddhy-arthaæ yuddhÃdikaæ svadharmaæ kuru | yudhyeti yudhyasvety artha÷ | evaæ ca nitya-naimittika-karmÃnu«ÂhÃnenÃÓuddhi-k«ayÃn mayi bhagavati vÃsudeve 'rpite saÇkalpÃdhyavasÃya-lak«aïe mano-buddhÅ yena tvayÃ sa
tvam Åd­Óa÷ sarvadÃ mac-cintana-para÷ san mÃm evai«yasi prÃpsyasi | asaæÓayo nÃtra saæÓayo vidyate | idaæ ca saguïa-brahma-cintanam upÃsakÃnÃm uktaæ te«Ãm antya-bhÃvanÃ-sÃpek«atvÃt | nirguïa-brahma-j¤ÃninÃæ tu j¤Ãna-sama-kÃlam evÃj¤Ãna-niv­tti-lak«aïÃyÃ mukte÷ siddhatvÃn nÃsty antya-bhÃvanÃpek«eti dra«Âavyam ||7||

viÓvanÃtha÷ --- mana÷ saÇkalpakÃtmakam | buddhir vyavasÃyÃtmikÃ ||7||

baladeva÷ - yasmÃt pÆrva-sm­tir evÃntima-sm­ti-hetus tasmÃt tvaæ sarve«u kÃle«u pratik«aïaæ mÃm anusmara yudhyasva ca loka-saÇgrahÃya yuddhÃdÅni svocitÃni karmÃïi kuru | evaæ mayy arpitamanobuddhis tvaæ mÃm evai«yasi, na tv anyad iy atra sandehas te mÃbhÆt ||7||


__________________________________________________________

BhG 8.8

abhyÃsa-yoga-yuktena cetasÃ nÃnya-gÃminÃ |
paramaæ puru«aæ divyaæ yÃti pÃrthÃnucintayan ||8||

ÓrÅdhara÷ -  santata-smaraïasya cÃbhyÃso 'ntaraÇga-sÃdhanam iti darÓayann Ãha abhyÃsa-yogeneti | abhyÃsa÷ sajÃtÅya-pratyaya-pravÃha÷ | sa eva yoga upÃya÷ | tena yuktenaikÃgreïa | ataeva nÃnyaæ vi«ayaæ gantuæ ÓÅlaæ yasya | tena cetasÃ | divyaæ dyotanÃtmakaæ paramaæ puru«aæ parameÓvaram anucintayan he pÃrtha tam eva yÃtÅti ||8||

madhusÆdana÷ - tad evaæ saptÃnÃm api praÓnÃnÃm uttaram uktvÃ prayÃïa-kÃle bhagavad-anusmaraïasya bhagavat-prÃpti-lak«aïaæ phalaæ vivarÅtum Ãrabhate abhyÃseti | abhyÃsa÷ sajÃtÅya-pratyaya-pravÃho mayi vijÃtÅya-pratyayÃnantarita÷ «a«Âhe prÃg vyÃkhyÃta÷ | sa eva yoga÷ samÃdhis tena yuktaæ tatraiva vyÃp­tam ÃtmÃkÃra-v­tti-ÓÆnyaæ yac cetas tena cetasÃbhyÃsa-pÃÂavena nÃnya-gÃminÃ nÃnyatra vi«ayÃntare nirodha-prayatnaæ vinÃpi gantuæ ÓÅlam asyeti tena paramaæ niratiÓayaæ puru«aæ pÆrïaæ divyaæ divi dyotanÃtmany Ãditye bhavaæ yaÓ cÃsÃv Ãditye iti Órute÷ |
yÃti gacchati | he pÃrtha | anucintayan ÓÃstrÃcÃryopadeÓam anudhyÃyan ||8||

viÓvanÃtha÷ ---  tasmÃt smaraïÃbhyÃsina evÃnta-kÃle svata eva mat-smaraïaæ bhavati | tena ca mÃæ prÃpnotÅty ataÓ cetaso mat-smaraïam eva paramo yoga ity Ãha abhyÃsa-yoga iti | abhyÃso mat-smaraïasya puna÷ punar Ãv­ttir eva yogas tad-yuktena cetasÃ, ataeva nÃnyaæ vi«ayaæ gantuæ ÓÅlaæ yasya tena | smaraïÃbhyÃsena cittasya svabhÃva-vijayo 'pi bhavatÅti bhÃva÷ ||8||

baladeva÷ - sÃrvadikÅ sm­tir evÃntima-sm­tikarÅty evaæ dra¬hayati abhyÃsenti | abhyÃsa÷ smaraïÃv­ttir eva yogas tad-yuktenÃtaevÃnanya-gÃminÃ | tato 'nyatrÃcalatÃ tad ekÃgreïa cetasÃ divyaæ puru«aæ paramaæ sa-ÓrÅkaæ nÃrÃyaïaæ vÃsudevam anucintayan tam eva kÅÂa-bh­Çga-nyÃyena tat-tulÃ÷ san yÃti labhate ||8||


__________________________________________________________

BhG 8.9

kaviæ purÃïam anuÓÃsitÃram
aïor aïÅyÃæsam anusmared ya÷ |
sarvasya dhÃtÃram acintya-rÆpam
Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt ||9||

ÓrÅdhara÷ - punar apy anucintanÅyaæ puru«aæ viÓina«Âi kavim iti dvÃbhyÃm | kaviæ sarvaj¤aæ sarva-vidyÃ-nirmÃtÃraæ purÃïaæ manÃdi-siddham | anuÓÃsitÃraæ niyantÃram | aïo÷ sÆk«mÃd apy aïÅyÃæsaæ atisÆk«mam ÃkÃÓa-kÃla-digbhyo 'py atisÆk«mataram | sarvasya dhÃtÃraæ po«akam | aparimita-mahimatvÃd acintya-rÆpaæ malÅmasayor mano-buddhyor agocaram | vedÃham etaæ puru«aæ mahÃntam Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt iti Órute÷ ||9||

madhusÆdana÷ - punar api tam evÃnucintayitavyaæ gantavyaæ ca puru«aæ viÓina«Âi kavim iti | kaviæ krÃnta-darÓinaæ tenÃtÅtÃnÃgatÃdy-aÓe«a-vastu-darÓitvena sarvaj¤am | purÃïaæ cirantanaæ sarva-kÃraïatvÃd anÃdim iti yÃvat | anuÓÃsitÃraæ sarvasya jagato niyantÃram | aïor aïÅyÃæsaæ sÆk«Ãd apy ÃkÃÓÃde÷ sÆk«mataraæ tad-upÃdÃnatvÃt | sarvasya karma-phala-jÃtasya dhÃtÃraæ vicitratayÃ prÃïibhyo vibhaktÃraæ phalam ata upapatte÷ iti nyÃyÃt | na cintayituæ Óakyam aparimitam ahimatvena rÆpaæ yasya tam | Ãdityasyeva sakala-jagad-avabhÃsako varïa÷ prakÃÓo yasya taæ
sarvasya jagato 'vabhÃsakam iti yÃvat | ataeva tamasa÷ parastÃt tamaso mohÃndhakÃrÃd aj¤Ãna-lak«aïÃt parastÃt prakÃÓa-rÆpatvena tamo-virodhinam iti yÃvat | anusmarec cintayed ya÷ kaÓcid api sa taæ yÃtÅti pÆrveïaiva sambandha÷ | sa taæ paraæ puru«am upaiti divyam iti pareïa vÃ sambandha÷ ||9||

viÓvanÃtha÷ --- yogÃbhyÃsaæ vinÃ manaso vi«aya-grÃmÃn niv­ttir durghaÂÃ | yac ca vinÃ sÃtatyena bhagavat-smaraïam api durghaÂam iti yuktam | kenacit yogÃbhyÃsena sahitaiva bhakti÷ kriyata iti tÃæ yoga-miÓrÃæ bhaktim Ãha kavim iti pa¤cabhi÷ | kaviæ sarvaj¤aæ sarvaj¤o 'py anya÷ sanakÃdi÷ sÃrvakÃliko na bhavaty ata Ãha purÃïam anÃdiæ sarvaj¤o 'nÃdir apy antaryÃmÅ sa bhakty-upade«ÂÃ na bhavaty ata Ãha anuÓÃsitÃram | k­payÃ svabhakti-Óik«akaæ k­«ïa-rÃmÃdi-svarÆpam ity artha÷ | tÃd­Óa-k­pÃlur api sudurvij¤eya-tattva eva ity Ãha aïo÷ sakÃÓÃd apy aïÅyÃæsam | tarhi sa kiæ jÅva iva paramÃïu-pramÃïas tatrÃha sarvasya
dhÃtÃraæ sarva-vastu-mÃtra-dhÃrakatvena sarva-vyÃpakatvÃt paraæ mahÃ-parimÃïam apÅty artha÷ | ataevÃcintya-rÆpam | puru«a-vidhatvena madhyama-parimÃïam api tasyÃnanya-prakÃÓyatvam Ãha Ãditya-varïam Ãdityavat sva-para-prakÃÓako varïa÷ svarÆpaæ yasya | tathÃ tamasa÷ prak­te÷ parastÃt vartamÃnaæ mÃyÃ-Óaktimantam api mÃyÃtÅta-svarÆpam ity artha÷ ||9||

baladeva÷ - yogÃd ­te cetaso 'nanya-gÃmitÃ du«kareti yoga-miÓrÃæ bhaktim Ãha kavim ity Ãdibhi÷ pa¤cabhi÷ | kaviæ sarvaj¤aæ | anuÓÃsitÃram raghunÃthÃdi-rÆpeïa hitopade«ÂÃram | aïor aïÅyÃæsaæ tena cÃïum api jÅvam anta÷ praviÓatÅti siddham | Ãha caivaæ Óruti÷ anta÷ pravi«Âa÷ ÓÃstÃ janÃnÃm iti | aïÅyaso 'pi tasya vyÃptim Ãha sarvasyeti | k­tsnasya jagato dhÃtÃraæ dhÃrakam | 

nanu katham evaæ saÇgacchate tatrÃha acintya-rÆpaæ avitarkya-svarÆpaæ ekam eva brahma puru«a-vidhatvena madhyama-parimÃïam aïor aïÅyÃæsam ity ukte÷ | paramÃïu-parimÃïaæ sarvasya dhÃtÃram ity ukte÷ | paraæ mahÃ-parimÃïaæ ceti | nÃtra yukter avakÃÓa÷ | sva-parakÃÓatÃm Ãha Ãdityeti sÆryavat sva-para-prakÃÓakam ity artha÷ | mÃyÃ-gandhÃsparÓam Ãha tamasa iti | tamaso mÃyÃyÃ÷ parastÃt sthitaæ | mÃyinam api mÃyÃtÅtam ity artha÷ | etÃd­Óaæ puru«aæ yo 'nuk«aïaæ smaret sa taæ paraæ puru«am upaiti iti pareïÃnvaya÷ ||9||


__________________________________________________________

BhG 8.10

prayÃïa-kÃle manasÃcalena
bhaktyÃ yukto yoga-balena caiva |
bhruvor madhye prÃïam ÃveÓya samyak
sa taæ paraæ puru«am upaiti divyam ||10||

ÓrÅdhara÷ - prayÃïa-kÃla iti | sa-prapa¤ca-prak­tiæ bhittvÃ yas ti«ÂhÃti | evaæbhÆtaæ puru«am anta-kÃle bhakti-yukto niÓcalena vik«epa-rahitena manasÃ yo 'nusmaret | mano-naiÓcalye hetu÷ | yoga-balena samyak su«umïÃ mÃrgeïa bhruvor madhye prÃïam ÃveÓyeti | sa taæ paraæ puru«aæ paramÃtma-svarÆpaæ divyaæ dyotanÃtmakaæ prÃpnoti ||10||

madhusÆdana÷ - kadÃ tad-anusmaraïe pratrÃtireko 'bhyavartate tad Ãha prayÃneti | prayÃïa-kÃle 'nta-kÃle 'calenaikÃgreïa manasÃ taæ puru«aæ yo 'nusmared ity anuvartate | kÅd­Óa÷ bhaktyÃ parameÓvara-vi«ayeïa parameïa premïÃ yukta÷ | yogasya samÃdher balena taj-janita-saæskÃra-samÆhena vyutthÃna-saæskÃra-virodhinÃ ca yukta÷ | evaæ prathamaæ h­daya-puï¬arÅke vaÓÅk­tya tata Ærdhva-gÃminyÃ su«umïayÃ nÃ¬yÃ gurÆpadi«Âa-mÃrgeïa bhÆmi-jaya-krameïa bhruvor madhye Ãj¤Ã-cakre prÃïam ÃveÓya sthÃpayitvÃ samyag apramatto brahma-randhrÃd utkrÃmya sa evam upÃsakas taæ kaviæ purÃïam anuÓÃsitÃram ity-Ãdi-lak«aïaæ paraæ
puru«aæ divyaæ dyotanÃtmakam upaiti pratipadyate ||10||

viÓvanÃtha÷ --- prayÃïa-kÃle 'nta-kÃle 'calena niÓcalena manasÃ yÃ satata-smaraïa-mayÅ bhaktis tayÃ yukta÷ | kathaæ manaso naiÓcalyam | ata Ãha yogasya yogÃbhyÃsasya balena | yoga-prakÃraæ darÓayati bhruvor madhye Ãj¤Ã-cakre ||10||

baladeva÷ -- yo jano bhaktyÃ paramÃtma-premïÃ yoga-balena samÃdhi-janita-saæskÃra-nicayena ca yukta÷ prayÃïa-kÃle maraïa-samaye 'calenaikÃgreïa manasÃ taæ puru«am anusmaret | yoga-prakÃram Ãha bhruvor iti | bhruvor madhye Ãj¤Ã-cakre prÃïam ÃveÓya saæsthÃpya samyak sÃvadhÃna÷ san sa taæ puru«am upaiti ||10||


__________________________________________________________

BhG 8.11
yad ak«araæ vedavido vadanti
viÓanti yad yatayo vÅtarÃgÃ÷ |
yad icchanto brahmacaryaæ caranti
tat te padaæ saægraheïa pravak«ye ||11||


ÓrÅdhara÷ - kevalÃd abhyÃsa-yogÃd api praïav¨bhyÃsam antaraÇgaæ vidhitsu÷ pratijÃnÅte-yad ak«aram iti | yad ak«araæ vedÃrthaj¤Ã vadanti | etasya vÃ ak«arasya praÓÃsane gÃrgi sÆryÃcandramasau vidh­tau ti«Âhata iti Órute÷ | vÅto rÃgo yebhyas te vÅta-rÃgÃ÷ | yataya÷ prayatnavanto yad viÓanti | yac ca j¤Ãtum icchanto gurukule brahmacaryaæ caranti | tat te tubhyaæ padaæ padyate gamyata iti padaæ prÃpyam | saÇgraheïa saæk«epeïa pravak«ye | tat-prÃpty-upÃyaæ kathayi«yÃmÅty artha÷ ||11||

madhusÆdana÷ - idÃnÅæ yena kenacid abhidhÃnena dhyÃna-kÃle bhagavad-anusmaraïe prÃpte-

sarve vedÃ yatpadamÃmananti
    tapÃæsi sarvÃïi ca yadvadanti |
yadicchanto brahmacaryaæ caranti
    tatte padaæ saægraheïa bravÅmy om ity etat || (KaÂhaU 1.2.15)

ity Ãdi-Óruti-pratipÃditatvena praïavenaivÃbhidhÃnena tad-anusmaraïaæ kartavyaæ nÃnyena mantrÃdineti niyantum upakramate yad ak«aram iti |  yad ak«aram avinÃÓi oÇkÃrÃkhyaæ brahma veda-vido vadanti etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïÃ abhivadanty asthÆlam aïv ahrasvam adÅrgham ity Ãdi-vacanai÷ sarva-viÓe«a-nivartanena pratipÃdayanti | pramÃïa-kuÓalair eva pratipannaæ kiæ tu muktopas­pyatayÃ tair apy anubhÆtam ity Ãha-viÓanti svarÆpatayÃ samyag-darÓanena yad ak«araæ yatayo yatna-ÓÅlÃ÷ saænyÃsino vÅta-rÃgÃ ni÷sp­hÃ÷ | na kevalaæ siddhair anubhÆtaæ sÃdhakÃnÃm api sarvo 'pi prayÃsas tad-artha ity Ãha yad-icchanto j¤Ãtuæ
nai«ÂhikÃ brahmacÃriïo brahmacaryaæ gurukula-vÃsÃdi-tapaÓ caranti yÃvaj-jÅvaæ tad ak«arÃkhyaæ padaæ padanÅyaæ te tubhyaæ saÇgraheïa saÇk«epeïÃhaæ pravak«ye prakar«eïa kathayi«yÃmi yathÃ tava bodho bhavati tathÃ | atas tad ak«araæ kathaæ mayÃ j¤eyam ity Ãkulo mÃ bhÆr ity abhiprÃya÷ |

atra ca parasya brahmaïo vÃcaka-rÆpeïa pratimÃvat-pratÅka-rÆpeïa ca ya÷ punar etaæ trimÃtreïom ity aneaivÃk«areïa paraæ puru«am abhidhyÃyÅta sa tam adhigacchati ity Ãdi-vacanair manda-madhyama-buddhÅnÃæ krama-mukti-phalakam upÃsanam uktaæ tad evehÃpi vivak«itaæ bhagavatÃ | ato yoga-dhÃraïÃ-sahitam oÇkÃropÃsanaæ tat phalaæ sva-svarÆpaæ tato 'punar-Ãv­ttis tan-mÃrgaÓ cety artha-jÃtam ucyate yÃvad adhyÃya-samÃpti ||11||

viÓvanÃtha÷ --- nanu bhruvor madhye prÃïam ÃveÓya ity etÃvan mÃtroktyÃ yogo na j¤Ãyate, tasmÃt tatra yoge prakÃra÷ ka÷, kiæ japyaæ, kiæ vÃ dhyeyam, kiæ vÃ prÃpyam ity api saÇk«epeïa brÆhÅty apek«ÃyÃm Ãha yad iti tribhi÷ | yad evÃk«aram om ity ekÃk«ara-vÃcyaæ brahma yatayo viÓanti tat padaæ padyate gamyata iti padaæ prÃpyam | samyaktayÃ g­hayte 'neneti saÇgrahas tad-upÃyas tena saha pravak«ye Ó­ïu ||11||

baladeva÷ -- nanu bhruvor madhye prÃïam ÃveÓyaitÃvatÃ yogo nÃvagamyate, tasmÃt tasya prakÃraæ tatra japyaæ prÃpyaæ brÆhÅty apek«ÃyÃm Ãha yad ak«aram iti tribhi÷ | ekam eva brahma ak«aram om iti vÃcakaæ vadanti | vÅta-rÃgÃ vina«ÂÃvidyÃ yatayo yad brahma tad-vÃcya-bhÆtaæ vij¤Ãnaika-rasaæ viÓanti prÃpnuvanti | tad-ubhaya-rûpaæ brahma j¤Ãtum icchanto nai«ÂhikÃ gurukula-vasÃdi-lak«aïaæ brahmacaryaæ caranti | tat padaæ prÃpyaæ saÇgraheïopÃyena saha pravak«ye vak«yÃmi yathÃnÃyasena tvaæ tad-vidyÃæ prÃpnuyÃ÷ | samyag g­hyate tattvam anena iti nirukte÷
saÇgraha upÃya÷ ||11||

__________________________________________________________

BhG 8.12-13

sarva-dvÃrÃïi saæyamya mano h­di nirudhya ca |
mÆrdhny ÃdhÃyÃtmana÷ prÃïam Ãsthito yoga-dhÃraïÃm ||12||
om ity ekÃk«araæ brahma vyÃharan mÃm anusmaran |
ya÷ prayÃti tyajan dehaæ sa yÃti paramÃæ gatim ||13||

ÓrÅdhara÷ - pratij¤Ãtam upÃyaæ sÃÇgam Ãha dvÃbhyÃæ sarveti | sarvÃïi indriya-dvÃrÃïi saæyamya pratyÃh­tya | cak«ur-Ãdibhi÷ bÃhya-vi«aya-grahaïaæ akurvan ity artha÷ | manaÓ ca h­di nirudhya | bÃhya-vi«aya-smaraïam akurvan ity artha÷ | mÆrdhni bhruvor madhye prÃïam ÃdhÃya yogasya dhÃraïÃæ sthairyam Ãsthita÷ ÃÓritavÃn san ||12||

om iti | om ity ekaæ yad ak«araæ tad eva brahma-vÃcakatvÃd vÃ pratimÃdivad brahma-pratÅkatvÃd vÃ brahma | tad-vyÃharan uccÃrayaæs tad-vÃcyaæ ca mÃm anusmarann eva dehaæ tyajan ya÷ prakar«eïa yÃti arcirÃdi-mÃrgeïa sa paramÃæ Óre«ÂhÃæ gatiæ mad-gatiæ yÃti prÃpnoti ||13||

madhusÆdana÷ - tatra pravak«ya iti pratij¤Ãtam arthaæ sopakaraïam Ãhaa dvÃbhyÃm sarva-dvÃrÃïÅti | sarvÃïÅndriya-dvÃrÃïi saæyamya sva-sva-vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya vi«aya-do«a-darÓanÃbhyÃsÃt tad-vimukhatÃm ÃpÃditai÷ ÓrotrÃdibhi÷ ÓabdÃdi-vi«aya-grahaïam akurvan | bÃheyndriya-nirodhe 'pi manasa÷ pracÃra÷ syÃd ity ata Ãha mano h­di nirudhya ca, abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ «a«Âhe vyÃkhyÃtÃbhyÃæ h­daya-deÓe mano nirudhya nirv­ttikatÃm ÃpÃdya ca, antar api vi«aya-cintÃm akurvann ity artha÷ | evaæ bahir antar upalabdhi-dvÃrÃïi sarvÃïi saænirudhya kriyÃ-dvÃraæ prÃïam api sarvato nig­hya
bhÆmi-jaya-krameïa mÆrdhny ÃdhÃya bhruvor madhye tad-upari ca gurÆpadi«Âa-mÃrgeïÃveÓyÃtmano yoga-dhÃraïÃm Ãtma-vi«aya-samÃdhi-rÆpÃæ dhÃraïÃm Ãsthita÷ | Ãtmana iti devatÃ-divya-v­tty-artham ||12||

om ity ekam ak«araæ brahma-vÃcakatvÃt pratimÃ-baddha-brahma-pratÅkatvÃd vÃ brahma vyÃharann uccaran | om iti vyÃharann ity etÃvataiva nirvÃha ekÃk«aram ity anÃyÃsa-kathanena stuty-artham | om iti vyÃharann ekÃk«aram ekam advitÅyam ak«aram avinÃÓi sarva-vyÃpakaæ brahma mÃm om ity asyÃrthaæ smarann iti vÃ | tena praïavaæ japaæs tad-abhidheya-bhÆtaæ ca mÃæ cintayan mÆrdhanyayÃ nÃ¬yÃ dehaæ tyajanya÷ prayÃti sa yÃti deva-yÃna-mÃrgeïa brahma-lokaæ gatvÃ tad-bhogÃnte paramÃæ prak­«ÂÃæ gatiæ mad-rÆpÃm |

atra pata¤jalinÃ tÅvra-saævegÃnÃm Ãsanna÷ (Ys 1.21) samÃdhi-lÃbha÷ ity uktvÃ ÅÓvara-praïidhÃnÃd vÃ (1.23) ity uktam | praïidhÃnaæ ca vyÃkhyÃtaæ tasya vÃcaka÷ praïava÷ (1.27), taj-japas tad-artha-bhÃvanam (1.28) iti | samÃdhi-siddhir ÅÓvara-praïidhÃnÃt (2.45) iti ca | iha tu sÃk«Ãd eva tata÷ parama-gati-lÃbha ity uktam | tasmÃd avirodhayom ity ekÃk«araæ brahma vyÃharan mÃm anusmarann Ãtmano yoga-dhÃraïÃm Ãsthita iti vyÃkhyeyam | vicitra-phalatvopapatter vÃ na nirodhya÷ ||13||

viÓvanÃtha÷ --- uktam arthaæ vadan yoge prakÃram Ãha sarvÃïi cak«ur-ÃdÅndriya-dvÃrÃïi saæyamya bÃhya-vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya manaÓ ca h­dy eva nirudhya vi«ayÃntare«v asaÇkalpya mÆrdhni bhruvor madhye eva prÃïam ÃdhÃya yoga-dhÃraïÃm Ãnakha-Óikha-man-mÆrti-bhÃvanÃm ÃÓrita÷ san om ity ekÃk«araæ brahma-svarÆpaæ vyÃharan uccÃrayan tad-vÃcyaæ mÃm anusmarann anudhyÃyan paramÃæ gatiæ mat-sÃlokyam ||12-13||
 
baladeva÷ - yoga-prakÃram Ãha sarveti | sarvÃïi bahir j¤Ãna-dvÃrÃïi ÓrotrÃdÅni saæyamya ÓabdÃdibhyo vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya do«a-darÓanÃbhyÃsena tad-vimukhais tais tÃn g­hïan ÓrotrÃdi-saæyame 'pi mana÷ pracared ity ata Ãha h­di sthite mayi antar-j¤Ãna-dvÃraæ mano nirudhya niveÓya manasÃpi tÃn smaran | atha kriyÃ-dvÃraæ prÃïaæ ca mÆrdhnÃdhÃyÃdau h­t-padme vaÓÅk­tya tasmÃd Ærdhva-gatayÃ su«umïayÃ gurÆpadi«Âa-vartmanÃ bhÆmi-jaya-krameïa bhruvor madhye tad-upari brahma-randhre ca saæsthÃpya Ãtmano mama yoga-dhÃraïÃm ÃÃda-Óikhaæ mad-bhÃvanam Ãsthita÷ kurvan | 

om iti vÃcakaæ brahma tatra vyÃharan antar uccÃrayan tat stauti ekÃk«aram iti ekaæ pradhÃnaæ ca tad-ak«aram avinÃÓi ceti tathÃ tad vÃcyaæ mÃæ parmÃtmÃnam anusmaran dhyÃyan yo dehaæ tyajan prayÃti sa paramÃæ gatiæ mat-sÃlokyatÃæ yÃti ||12-13||

__________________________________________________________

BhG 8.14

ananya-cetÃ÷ satataæ yo mÃæ smarati nityaÓa÷ |
tasyÃhaæ sulabha÷ pÃrtha nitya-yuktasya yogina÷ ||14||

ÓrÅdhara÷ - evaæ cÃnta-kÃle dhÃraïayÃ mat-prÃptir nityÃbhyÃsavata eva bhavati | nÃnyasyeti pÆrvoktam evÃnusmÃrayati ananyeti | nÃsty anyasmiæÓ ceto yasya | tathÃbhÆta÷ san | yo mÃæ satataæ nirantaraæ nityaÓa÷ pratidinaæ smarati | tasya nitya-yuktasya samÃhitasyÃhaæ sukhena labhyo 'smi nÃnyasya ||14||

madhusÆdana÷ - ya evaæ vÃyu-nirodha-vaidhuryeïa prÃïam ÃveÓya mÆrdhanyayÃ nÃ¬yÃ dehaæ tyaktuæ svecchayÃ na Óaknoti kiæ tu karma-k«ayeïaiva paravaÓo dehaæ tyajati tasya kiæ syÃd iti  tad Ãha ananya-cetÃ iti | na vidyate mad-anya-vi«aye ceto yasya so 'nanya-cetÃ÷ satataæ nirantaraæ nityaÓo yÃvaj-jÅvaæ yo mÃæ smarati tasya sva-vaÓatayÃ vÃ dehaæ tyajato 'pi nitya-yuktasya satata-samÃhita-cittasya yogina÷ sulabha÷ sukhena labhyo 'haæ parameÓvara itare«Ãm atidurlabho 'pi he pÃrtha tavÃham atisulabho mÃ bhai«År ity abhiprÃya÷ |

atra tasyeti «a«Âh.-Óe«e sambandha-sÃmÃnye | kartari na lokety ÃdinÃ ni«edhÃt | atra cÃnanya-cetastvena sat-kÃro 'tyÃdaram | satatam iti nairantaryaæ nityaÓa iti dÅrgha-kÃlatvaæ smaraïasyoktam | tena sa tu dÅrgha-kÃla-nairantarya-satkÃrÃsevito d­¬ha-bhÆmi÷ (Ys 1.14) iti pÃta¤jalaæ matam anus­taæ bhavati | tatra sa ity abhyÃsa ukto 'pi smaraïa-paryavasÃyÅ | tena yÃvaj-jÅvaæ pratik«aïaæ vik«epÃntara-ÓÆnyatayÃ bhagavad-anucintanam eva parama-gati-hetur mÆrdhanyayÃ nÃ¬yÃ tu svecchayÃ prÃïotkramaïaæ bhavatu na veti nÃtÅvÃgraha÷ ||14||

viÓvanÃtha÷ --- tad evam Ãrta÷ ity ÃdinÃ karma-miÓrÃm, jaarÃ-maraïa-mok«Ãya ity anenÃpi karma-miÓrÃm, kaviæ purÃïaæ ity Ãdibhir yoga-miÓrÃæ ca saparikarÃæ pradhÃnÅbhÆtÃæ bhaktim uktvÃ sarva-Óre«ÂhÃæ nirguïÃæ kevalÃæ bhaktim Ãha-ananya-cetÃ iti | na vidyate 'nyasmin karmaïi j¤Ãna-yoge vÃnu«Âheyatvena | tathÃ devatÃntare vÃrÃdhyatvena | tathÃ svargÃpargÃdÃv api prÃpyatvena ceto yasya | satataæ sadeti kÃla-deÓa-pÃtra-Óuddhy-Ãdy-anapek«atayaiva nityaÓa÷ pratidinam eva yo mÃæ smarati, yasya tena bhaktenÃhaæ sulabha÷ sukhena labhya÷ | yoga-j¤ÃnÃbhyÃsÃdi-du÷kha-miÓraïÃbhÃvÃd iti bhÃva÷
| nitya-yuktasya nitya-mad-yogÃkÃÇk«iïa ÃÓaæsÃyÃæ bhÆtavac ceti bhÃviny api yoga ÃÓÃæsite kta-pratyaya÷ | yogino bhakti-yogavata÷ | yad vÃ yoga-sambandho dÃsya-sakhyÃdis tadvata÷ ||14||

baladeva÷ - evaæ mok«a-mÃtra-kÃÇk«iïÃæ yoga-miÓrÃæ bhaktim upadiÓya sva-j¤ÃninÃæ svam evÃkÃÇk«atÃm eka-bhaktir ity uktÃæ ÓuddhÃæ bhaktiæ upadiÓati ananyeti | yo jano 'nanya-cetÃ na matto 'nyasmin karma-yogÃdike sÃdhane svarga-mok«Ãdike sÃdhye vÃ ceto yasya sa mad-ekÃbhilÃ«avÃn satataæ sarvadÃ deÓa-kÃlÃdi-viÓuddhi-nairapek«eïa nityaÓa÷ pratyahaæ mÃæ yaÓodÃ-stanandhayaæ n­siæha-raghunÃthÃdi-rÆpeïa bahudhÃvirbhÆtaæ sarveÓvaram atimÃtra-priyaæ smaraty arcana-japÃdi«v anusandhatte tasyÃhaæ tat-prÅtij¤a÷ sulabha÷ sukhena
labhya÷ karmÃnu«ÂhÃna-yogÃbhyÃsÃdi-du÷kha-samparkÃbhÃvÃt | tasyeti sambandha-sÃmÃnye «a«ÂhÅ, na lokÃvyaya ity ÃdinÃ kartari tasyÃ÷ prati«edhÃt | tÃd­Óasya tasya viyogam asahi«ïur aham eva tam ÃtmÃnaæ darÓayÃmi tat-sÃdhana-paripÃkaæ tat-pratikÆla-nirÃsaæ ca kurvan | ÓrutiÓ caivam Ãha - yam evai«a v­nute tena labhyas tasyai«a ÃtmÃ vivi­ïute tanÆæ svÃm iti | svayaæ ca vak«yati - dadÃmi buddhi-yogaæ taæ yena mÃm upayÃnti te ity ÃdinÃ | kÅd­Óasyety Ãha nityeti | sarvadÃ mad-yogaæ vÃ¤chata÷ ÃÓaæsÃyÃæ bhÆtavac ca iti sÆtrÃd ÃÓÃæsite yoge bhavi«yaty api kta-pratyaya÷
| yogino mad-dÃsya-sakhyÃdi-sambandhavata÷ ||14||


__________________________________________________________

BhG 8.15

mÃm upetya punar janma du÷khÃlayam aÓÃÓvatam |
nÃpnuvanti mahÃtmÃna÷ saæsiddhiæ paramÃæ gatÃ÷ ||15||

ÓrÅdhara÷ -  yady evaæ tvaæ sulabho 'si tata÷ kiæ ? ata Ãha mÃm iti | ukta-lak«aïÃ mahÃtmÃno mad-bhaktÃ mÃæ prÃpya punar du÷khÃÓrayam antiyaæ ca janma na prÃpnuvanti | yatas te paramÃæ samyak siddhiæ mok«am eva prÃptÃ÷ | punar janmano du÷khÃnÃæ cÃlayaæ sthÃnaæ te mÃm upetya na prÃpnuvantÅti vÃ ||15||

madhusÆdana÷ - bhagavantaæ prÃptÃ÷ punar Ãvartante na veti sandehe nÃvartanta ity Ãha mÃm iti | mÃm ÅÓvaraæ prÃpya punar janma manu«yÃdi-deha-sambandhaæ kÅd­Óaæ du÷khÃlayaæ garbha-vÃsa-yoni-dvÃra-nirgamanÃdy-aneka-du÷kha-sthÃnam | aÓÃÓvatam asthiraæ d­«Âa-na«Âa-prÃyaæ nÃpnuvanti punar nÃvartanta ity artha÷ | yato mahÃtmnÃno rajas-tamo-mala-rahitÃnta÷-karaïÃ Óuddha-sattvÃ÷ samutpanna-samyag-darÓanÃ mal-loka-bhogÃnte paramÃæ sarvotk­«ÂÃæ saæsiddhiæ muktiæ gatÃs te | atra mÃæ prÃpya siddhiæ gatÃ iti vadatopÃsakÃnÃæ
krama-muktir darÓitÃ ||15||

viÓvanÃtha÷ --- tvÃæ prÃptavatas tasya kiæ syÃd ity Ãha mÃm iti | du÷khÃlayaæ du÷kha-pÆrïam | aÓÃÓvatam anityaæ ca janma nÃpnuvanti kintu sukha-pÆrïaæ janma maj-janma-tulyaæ prÃpnuvanti | ÓÃÓvatas tu dhruvo nitya÷ sadÃnana÷ sanÃtana÷ ity amara÷ | yadÃ vasudeva-g­he sukha-pÆrïaæ nitya-bhÆtam aprÃk­taæ maj-janma bhavet tad eva te«Ãæ mad-bhaktÃnÃm api man-nitya-saÇginÃæ janma syÃn nÃnyadÃ iti bhÃva÷ | paramÃm iti anye bhaktÃ÷ saæsiddhiæ prÃpnuvanti ananya-cetasas tu paramÃæ saæsiddhiæ mal-lÅlÃ-parikaratÃm ity artha÷ |
tenokta-lak«aïebhya÷ sarva-bhaktebhyo d­Óya-Órai«Âhyaæ dyotitam ||15|| 

baladeva÷ -- tÃæ labdhavata÷ kiæ phalaæ syÃd ity apek«ÃyÃm Ãha mÃm iti | mÃm ukta-lak«aïam upetya prÃpya puna÷ prapa¤ce janma nÃpnuvanti nÃvartanta ity artha÷ | kÅd­Óaæ janmety Ãha du÷khÃlayaæ garbha-vÃsÃdi-bahu-kleÓa-pÆrïam | aÓÃÓvatam anityaæ d­«Âa-na«Âa-prÃyam ÓÃÓvatas tu dhruvo nitya÷ ity amara÷ | yatas te paramÃæ sarvotk­«ÂÃæ saæsiddhiæ gatiæ mÃm eva gatÃ labdhavanta÷ avyakto 'k«ara ity uktas tam Ãhu÷ paramÃæ gatim iti vak«yati | kÅd­ÓÃs te mahÃtmÃno 'tyudÃra-mnanasa÷
vij¤ÃnÃnanda-nidhiæ bhakta-prasÃdÃbhimukhaæ bhaktÃyatta-sarvasvaæ mÃæ vinÃnyat sÃr«ÂyÃdikam agaïayanto made-eka-jÅvÃtavo bhavanty atas te mÃm eva saæsiddhiæ gatÃ÷ | atrÃnanya-cetaso 'sya svaikÃntina÷ sva-ni«Âhebhya÷ sva-bhaktebhya÷ Órai«Âhyaæ ucyate ||15|| 

__________________________________________________________

BhG 8.16

Ã brahma-bhuvanÃl lokÃ÷ punar-Ãvartino 'rjuna |
mÃm upetya tu kaunteya punar-janma na vidyate ||16||

ÓrÅdhara÷ -  sarva eva jÅvÃ mahÃ-suk­tino 'pi jÃyante | mad-bhaktÃs tu tadvan na jÃyanta ity Ãha Ã-brahmeti | brahmaïo bhuvanaæ satya-loka÷ tam abhivyÃpya ||16||

madhusÆdana÷ - bhagavantam upÃgatÃnÃæ samyag-darÓinÃm apunar-Ãv­ttau kathitÃyÃæ tato vimukhÃnÃm asamyag-darÓinÃæ punar-Ãv­ttir artha-siddhety Ãha Ãbrahmeti | Ãbrahma-bhuvanÃt bhavanty atra bhÆtÃnÅti bhuvanaæ loka÷ | abhividhÃv Ã-kÃra÷ | brahma-lokena saha sarve 'pi lokÃ mad-vimukhÃnÃm asamyag-darÓinÃæ bhoga-bhÆtaya÷ punar-Ãvartina÷ punar-Ãvartana-ÓÅlÃ÷ | brahma-bhavanÃd iti pÃÂhe bhavanaæ vÃsa-sthÃnam iti sa evÃrtha÷ | he 'rjuna svata÷-prasiddha-mahÃ-puru«a | 

kiæ tadvad eva tvÃæ prÃptÃnÃm api punar Ãv­ttir nety Ãha mÃm ÅÓvaram ekam upetya tu | tur lokÃntara-vailak«aïya-dyotanÃrtho 'vadhÃraïÃrtho vÃ | mÃm eva prÃpya nirv­ttÃnÃæ he kaunteya mÃt­to 'pi prasiddha-mahÃnubhÃva punar-janma na vidyate punar-Ãv­ttir nÃstÅty artha÷ | atrÃrjuna kaunteyeti sambodhana-dvayena svarÆpata÷ kÃraïataÓ ca Óuddhir j¤Ãna-saæpattaye sÆcitÃ | 

atreyaæ vyavasthÃ | ye krama-mukti-phalÃbhirupÃsanÃbhir brahma-lokaæ prÃptÃs te«Ãm eva tatrotpanna-samyag-darÓanÃnÃæ brahmaïÃ saha mok«a÷ | ye tu pa¤cÃgni-vidyÃdibhir atat-kratavo 'pi tatra gatÃs te«Ãm avaÓyambhÃvi punar-janma | ataeva krama-mukty-abhiprÃyeïa brahma-lokam abhisampadyate na ca punar Ãvartate, anÃv­tti÷ ÓabdÃt iti Óruti-sÆtrayor upapatti÷ | itaratra te«Ãm iha na punar Ãv­tti÷ imaæ mÃnavam Ãvartaæ nÃvartante itÅhemam iti ca viÓe«aïÃd gamanÃdhikaraïa-kalpÃd anyatra punar Ãv­tti÷ pratÅyate ||16||

viÓvanÃtha÷ --- sarva eva jÅvÃ mahÃ-suk­tino 'pi jÃyante mad-bhaktÃs tu tavan na jÃyanta ity Ãha Ãbrahmeti | brahmaïo bhuvanaæ satya-lokas tam abhivyÃpya ||16||

baladeva÷ - mad-vimukhÃs tu karma-viÓe«ai÷ svargÃdi-lokÃn prÃptÃ api tebhya÷ patantÅty Ãha Ãbrahmeti | abhividhÃvÃkÃra÷ brahma bhuvanaæ vyÃpyety artha÷ | brahma-lokena saha sarve svargÃdayo lokÃs tat-tad-vartino jÅvÃs tat-tat-karma-k«aye sati punar Ãvartino bhÆmau punar janma labhante | mÃm upetyeti puna÷ kathanaæ d­¬hÅkaraïÃrtham | atredaæ bodhyaæ pa¤cÃgni-vidyayÃ mahÃhava-maraïÃdinÃ ye brahma-lokaæ gatÃs te«Ãæ bhogÃnte pÃta÷ syÃt | ye tu sa-ni«ÂhÃ÷ pareÓa-bhaktÃ÷ svargÃdi-lokÃn krameïÃnubhavantas tatra gatÃs te«Ãæ tu na tasmÃt pÃta÷ | kintu tal-loka-vinÃÓe tat-patinÃ saha
pareÓa-loka-prÃptir eva -

brahmaïÃ saha te sarve samprÃpte pratisa¤care | 
parasyÃnte k­tÃtmÃna÷ praviÓanti paraæ padam || iti smaraïÃd iti ||16||


__________________________________________________________

BhG 8.17

sahasra-yuga-paryantam ahar yad brahmaïo vidu÷ |
rÃtriæ yuga-sahasrÃntÃæ te 'horÃtra-vido janÃ÷ ||17||

ÓrÅdhara÷ - nanu ca tapasvino dÃna-ÓÅlÃ vÅta-rÃgÃs titik«ava÷ | trailokya-sopari-sthÃnaæ labhante loka-varjitam | ity Ãdi purÃïa-vÃkyais trailokyasya sakÃÓÃn maharlokÃdÅnÃm utk­«Âatvaæ gamyate | vinÃÓitve ca sarve«Ãm avaÓi«Âe katham asau viÓe«a÷ syÃd ity ÃÓaÇkya bahv-alpa-kÃla-sthÃyitva-nimitto 'sau viÓe«a ity ÃÓayena sva-mÃnena Óata-var«Ãyu«o brahmaïo 'hany ahani trilokya utpatti÷ niÓi niÓi ca pralayo bhavatÅti darÓayi«yan brahmaïo 'horÃtrayo÷ pramÃïam Ãha sahasreti | 

sahasraæ yugÃni paryanto 'vasÃnaæ ysya tad brahmaïo yad ahas tad ye vidu÷ yuga-sahasram anto yasyÃs tÃæ rÃtriæ ca yoga-balena ye vidus ta eva sarvaj¤Ã janÃ aho-rÃtra-vida÷ | ye«Ãæ tu kevalaæ candrÃditya-gatyaiva j¤Ãnaæ te tathÃhorÃtra-vido na bhavanti | alpa-darÓitvÃt | yuga-Óabdena atra caturyugam abhipretaæ caturyuga-sahasraæ tu brahmaïo dinam ucyate iti vi«ïu-purÃïokte÷ | brahmaïa iti ca mahar-lokÃdi-vÃsinÃm upalak«aïÃrtham | tatrÃyaæ kÃla-gaïanÃ-prakÃra÷ | manu«yÃïÃæ yad var«aæ tad devÃnÃm aho-rÃtram | tÃd­Óair aho-rÃtrai÷ pak«a-mÃsÃdi-kalpanayÃ dvÃdaÓabhir var«a-sahasraiÓ
catur-yugaæ bhavati | catur-yuga-sahasraæ tu brahmaïo dinam | tÃvat parimÃïaiva rÃtris tÃd­Óair aho-rÃtrai÷ pak«a-mÃsÃdi-krameïa var«a-Óataæa brahmaïa÷ paramÃyur iti ||17||

madhusÆdana÷ - brahma-loka-sahitÃ÷ sarve lokÃ÷ punar Ãvartina÷ | kasmÃt ? kÃla-paricchinnatvÃd ity Ãha sahasreti | manu«ya-parimÃïena sahasra-yuga-paryantaæ sahasraæ yugÃni catur-yugÃni paryanto 'vasÃnaæ yasya tat | caturyuga-sahasraæ tu brahmaïo dinam ucyate iti hi paurÃïikaæ vacanam | tÃd­Óaæ brahmaïa÷ prajÃpater ahar-dinaæ yad ye vidu÷ tathÃ rÃtriæ yuga-sahasrÃntÃæ caturyuga-sahasra-paryantÃæ ye vidur ity anuvartate te 'horÃtra-vidas ta evÃho-rÃtra-vido yogino janÃ÷ | ye tu candrÃrka-gatyaiva vidus te nÃhorÃtra-vida÷ svalpa-darÓitvÃd ity abhiprÃya÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ ---  nanu am­taæ k«emam abhayaæ trimÆrdhno 'dhÃyi mÆrdhasu (BhP 2.6.19) iti dvitÅya-skandhoktyÃ ke«Ãæcin mate brahma-lokasya abhayatva-ÓravaïÃt | sannyÃsibhir api jagami«itatvÃt tatratyÃnÃæ pÃto na sambhÃvyate ? maivaæ | tal-loka-svÃmino brahmaïo 'pi pÃta÷ syÃt kim utÃnye«Ãm iti vya¤jayann Ãha sahasra iti | sahasraæ yugÃni paryanto 'vasÃnaæ yasya tad brahmaïo 'har dinaæ yad ye ÓÃstrÃbhij¤Ã vidur jÃnanti te 'ho-rÃtra-vido janÃ rÃtrim api tasya yuga-sahasrÃntÃæ vidu÷ | tena tÃd­ÓÃho-rÃtrai÷ pak«am ÃsÃdi-krameïa var«a-Óataæ brahmaïa÷ paramÃyur iti | etad-ante tasyÃpi pÃto na kasyacid vai«ïavasya
tasya brahmaïo mok«aÓ ceti vya¤jitam ||17||

baladeva÷ - svargÃdaya÷ satyÃntÃ÷ sarve lokÃ÷ kÃla-paricchinnatvÃd vinaÓyantÅti bhÃvenÃha sahasreti | yad ye brahmaïaÓ caturmukhasyÃhar dinaæ n­-mÃïena sahasra-yuga-paryantaæ vidu÷ catur-yuga-sahasraæ tu brahmaïo dinam ucyate iti sm­te÷ | sahasraæ caturyugÃni paryanto 'vasÃnaæ yasya tat | tasya rÃtriæ ca caturyuga-sahasrÃntÃæ vidus ta eva yogino janÃ aho-rÃtra-vido bhavanti | na tv anye candrÃrka-gati-vido mahar-lokÃdi-sthitÃnÃm upalak«aïam etat | ayam artha÷ nÌïÃæ var«aæ devÃnÃm aho-rÃtraæ tÃd­Óair aho-rÃtrai÷ pak«am ÃsÃdi-gaïanayÃ dvÃdaÓabhri var«a-sahasraiÓ catur-yugaæ
catur-yugÃnÃæ sahasraæ tu brahmaïo dinaæ rÃtriÓ ca tÃvaty eva tÃd­ÓaiÓ cÃho-rÃtrai÷ pak«Ãdi-gaïanayÃ var«a-Óataæ tasya paramÃyur iti | tad-ante tal-lokasya tad-vartinÃæ ca vinÃÓÃd Ãv­tti÷ siddheti ||17||


__________________________________________________________

BhG 8.18

avyaktÃd vyaktaya÷ sarvÃ÷ prabhavanty aharÃgame |
rÃtryÃgame pralÅyante tatraivÃvyaktasaæj¤ake ||18||

ÓrÅdhara÷ - tatra kim ? ata Ãha avyaktÃd iti | kÃryasyÃvyaktaæ rÆpaæ kÃraïÃtmakam | tasmÃd avyaktÃt kÃraïa-rÆpÃd vyajyanta iti vyaktayaÓ carÃcarÃïi bhÆtÃni prÃdurbhavanti | kadÃ ? ahar-Ãgame brahmaïo dinasyopakrame | tathÃ rÃtrer Ãgame brahma-Óayane | tasminn evÃvyakta-saæj¤ake kÃraïa-rÆpe pralayaæ yÃnti | yad vÃ te 'horÃtra-vida ity etan na vidhÅyante | kintu te prasiddhÃ ahorÃtra-vido janÃ brahmaïo yad ahar vidus tasyÃhna Ãgame 'vyaktÃd vyaktaya÷ prabhavanti | yÃæ ca rÃtriæ vidus tasyÃ rÃtrer Ãgame pralÅyante iti dvayor anvaya÷ ||18||

madhusÆdana÷ - yathoktair aho-rÃtrai÷ pak«am ÃsÃdi-gaïanayÃ pÆrïaæ var«a-Óataæ prajÃpate÷ paramÃyur iti kÃla-paricchinnatvenÃnityo 'sau | tena tal-lokÃt punar-Ãv­tti-yuktaiva | ye tu tato 'rvÃcÅnÃs te«Ãæ tad ahar-mÃtra-paricchinnatvÃt tat-tal-lokebhya÷ punar-Ãv­ttir iti kim u vaktavyam ity Ãha avyaktÃd iti |  atra dainandina-s­«Âi-pralayor eva vaktum upakrÃntatvÃt tatra cÃkÃÓÃdÅnÃæ sattvÃd avyakta-ÓabdenÃkhyÃk­tÃvasthÃ nocyate | kintu prajÃpate÷ svÃpÃvasthaiva | svÃpÃvastha÷ prajÃpatir iti yÃvat | ahar-Ãgame prajÃpate÷ prabodha-samaye 'vyaktÃt tat-svÃpÃvasthÃ-rÆpÃd vyaktaya÷ ÓarÅra-vi«ayÃdi-rÆpÃ bhoga-bhÆtaya÷ prabhavanti vyavahÃra-k«amatayÃ
'bhivyajyante | rÃtry-Ãgame tasya svÃpa-kÃle pÆrvoktÃ÷ sarvÃ api vyaktaya÷ pralÅyante tiro-bhavanti yata ÃvirbhÆtÃs tatraivÃvyakta-saæj¤ake kÃraïe prÃg-ukte svÃpÃvasthe prajÃpatau ||18||

viÓvanÃtha÷ --- ye tu tato 'rvÃcÅnÃs triloka-sthÃs te«Ãæ tu tasyÃhany ahany api pÃta ity Ãha avyaktÃd iti | atra dainandina-s­«Âi-pralayayor ÃkÃÓÃdÅnÃæ sattvÃd avyakta-Óabdena svÃpÃvastha÷ prajÃpatir evocyate iti madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ | tataÓ ca avyaktÃt svÃpÃvasthÃt prajÃpate÷ sakÃÓÃd vyaktaya÷ ÓarÅra-vi«ayÃdi-rÆpÃ bhoga-bhÆmayo bhavanti vyavahÃra-k«amÃ÷ syu÷ | rÃtry-Ãgame tasya svÃpa-kÃle pralÅyante tasminn eva tirobhavanti ||18||

baladeva÷ -- ye tu tasmÃd arvÃcÅnÃs trilokÅ-vartinas te«Ãæ brahmaïo dine pÃta÷ syÃd ity Ãha avyaktÃd iti | ahar-Ãgame brahmaïo jÃgara-samaye avyaktÃt svÃpÃvasthÃt tasmÃt sarvÃ ÓarÅrendriya-bhogya-bhoga-sthÃna-rÆpÃ vyaktaya÷ prabhavanty utpadyante | rÃtry-Ãgame tasya svÃpa-samaye tatraiva brahmaïy avyakta-saæj¤ake svÃpÃvasthe kÃraïe tÃ÷ pralÅyante tirobhavanti | atrÃvyakta-Óabdena pradhÃnaæ nÃbhidheyaæ dainandina-s­«Âi-pralayayor upakramÃt | tadÃ viyad-ÃdÅnÃæ sthitatvÃc ca | kintu svÃpÃvastho brahmaiva tasyÃrtha÷ ||18||

__________________________________________________________

BhG 8.19

bhÆta-grÃma÷ sa evÃyaæ bhÆtvÃ bhÆtvÃ pralÅyate |
rÃtry-Ãgame 'vaÓa÷ pÃrtha prabhavaty aharÃgame ||19||


ÓrÅdhara÷ - atra ca k­ta-nÃÓÃk­tÃbhyÃgama-ÓaÇkÃæ vÃrayan vairÃgyÃrthaæ s­«Âi-praylaya-pravÃhasyÃvicchedaæ darÓayati bhÆta-grÃma iti | bhÆtÃnÃæ carÃcara-prÃïinÃm | grÃma÷ samÆha÷ | ya÷ prÃg ÃsÅt sa evÃyam ahar-Ãgame bhÆtvÃ bhÆtvÃ rÃtrer Ãgame pralÅyante pralÅya pralÅya punar apy ahar-Ãgame 'vaÓa÷ karmÃdi-paratantra÷ san prabhavati nÃnya ity artha÷ ||19||

madhusÆdana÷ - evam ÃÓu-vinÃÓitve 'pi saæsÃra-stha na niv­tti÷ kleÓa-karmÃdibhir avaÓatayÃ puna÷ puna÷ prÃdurbhÃvÃt prÃdurbhÆtasya ca puna÷ kleÓÃdi-vaÓenaiva tirobhÃvÃt | saæsÃre viparivartamÃnÃnÃæ sarve«Ãm api prÃïinÃm asvÃtantryÃd avaÓÃnÃm eva janma-maraïÃdi-du÷kha-prabandha-sambandhÃd alam anena saæsÃreïeti-vairÃgyotpatty-arthaæ samÃna-nÃma-rÆpatvena ca puna÷ puna÷ prÃdurbhÃvÃt k­ta-nÃÓÃk­tÃbhyÃgama-parihÃrÃrthaæ cÃha bhÆta-grÃma iti | bhÆta-grÃmo bhÆta-samudÃya÷ sthÃvara-jaÇgama-lak«aïo ya÷ pÆrvasmin kalpe sthita÷ sa evÃyam etasmin kalpe jÃyamÃno 'pi na tu pratikalpam anyo 'nyac ca | asat-kÃrya-vÃdÃnabhyupagamÃt
| 

     sÆryÃ-candramasau dhÃtÃ yathÃ-pÆrvam akalpayat |
divaæ ca p­thivÅæ cÃntarik«am atho suva÷ || iti Órute÷ | (MahÃnÃrÃyaïaU 1.65)

samÃna-nÃma-rÆpatvÃd Ãv­ttÃv apy avirodhau darÓanÃt sm­teÓ ca (Vs 1.3.30)  iti nyÃyÃc ca | avaÓa ity avidyÃ-kÃma-karmÃdi-paratantra÷ | he pÃrtha spa«Âam itarat ||19||

viÓvanÃtha÷ --- evam eva bhÆtÃnÃæ carÃcara-prÃïinÃæ grÃma÷ samÆha÷ ||19||

baladeva÷ - ye pralÅnÃs te punar na bhavi«yantÅti k­ta-hÃnyÃk­tÃbhyÃgama-ÓaÇkÃ syÃt tÃæ nirasyann Ãha bhÆteti | bhÆta-grÃma÷ sthira-cara-prÃïi-samÆho 'vaÓa÷ karmÃdhÅna÷ san tathÃ ced­Óa-janma-m­tyu-pravÃha-saÇkule prapa¤ce 'smin vivekinÃæ vairÃgyaæ yuktam ity uktam ||19||


__________________________________________________________

BhG 8.20

paras tasmÃt tu bhÃvo 'nyo 'vyakto 'vyaktÃt sanÃtana÷ |
ya÷ sa sarve«u bhÆte«u naÓyatsu na vinaÓyati ||20||

ÓrÅdhara÷ - lokÃnÃm anityatvaæ prapa¤cya parameÓvara-svarÆpasya nityatvaæ prapa¤cayati - para iti dvÃbhyÃm | tasmÃc carÃcara-kÃraïa-bhÆtÃd avyaktÃt paras tasyÃpi kÃraïa-bhÆto yo 'nyas tad-vilak«aïo 'vyaktaÓ cak«ur-Ãdy-agocaro bhÃva÷ sanÃtano 'nÃdi÷ | sa tu sarve«u kÃrya-kÃraïa-lak«aïe«u bhÆte«u naÓyatv api na vinaÓyati ||20||

madhusÆdana÷ - eam avaÓÃnÃm utpatti-vinÃÓa-pradarÓanenÃbrahma-bhuvanÃl lokÃ÷ punar Ãvartina ity etad vyÃkhyÃtam adhunÃ mÃm upetya punar janma na vidyata ity etad vyÃca«Âe dvÃbhyÃæ paras tasmÃd iti | tasmÃc carÃcara-sthÆla-prapa¤ca-kÃraïa-bhÆtÃd dhiraïyagarbhÃkhyÃd avyaktÃt paro vyatirikta÷ Óre«Âho vÃ tasyÃpi kÃraïa-bhÆta÷ | vyatireke 'pi sÃlak«aïyaæ syÃd iti nety Ãha-anyo 'tyanta-vilak«aïa÷ na tasya pratimÃ asti iti Órute÷ | avyakto rÆpÃdi-hÅnatayÃ cak«ur-Ãdy-agocaro bhÃva÷ kalpite«u sarve«u kÃrye«u sad-rÆpeïÃnugata÷ | ataeva sanÃtano nitya÷ | tu-Óabdo heyÃd anityÃd avyaktÃd upÃdeyatvaæ  ntiyasyÃvyaktasya
vailak«aïyaæ sÆcayati | etÃd­Óo yo bhÃva÷ sa hiraïyagarbha iva sarve«u bhÆte«u naÓyatsv api na vinaÓyati utpadyamÃne«v api notpadyata ity artha÷ | hiraïyagarbhasya tu kÃryasya bhÆtÃbhimÃnitvÃt tad-utpatti-vinÃÓÃbhyÃæ yuktÃv evotpatti-vinÃÓau na tu tad-anabhimÃnino 'kÃryasya parameÓvarasyeti bhÃva÷ ||20||

viÓvanÃtha÷ --- tasmÃd ukta-lak«aïÃd avyaktÃt prajÃpater hiraïyagarbhÃt sakÃÓÃt para÷ Óre«Âa÷ | hiraïyagarbhasyÃpi kÃraïabhÆto yo 'nya÷ khalv avyakto bhÃva÷ sanÃtano 'nÃdi÷ ||20||

baladeva÷ - tad evaæ karma-tantrÃïÃæ janma-vinÃÓa-darÓanena Ãbrahma-bhuvanÃt ity etad viv­tam | atha mÃm upetyaitad viv­ïoti paras tasmÃd iti | tasmÃd utka-rÆpÃd avyaktÃd brahmaïo hiraïyagarbhÃd anyo yo bhÃva÷ padÃrtha÷ para÷ Óre«Âhas tato 'tyanta-vilak«aïas tasyopÃsya ity artha÷ | ativailak«aïyam Ãha avyakta iti | Ãtam-vigrahatvÃt pratyak ity artha÷ | prasÃditas tu pratyak«o 'pi bhavatÅty uktaæ prÃk | sanÃtano 'nÃdi÷ | sa khalu hiraïyagarbha-paryante«u sarve«u bhÆte«u na vinaÓyati ||20||


__________________________________________________________

BhG 8.21

avyakto 'k«ara ity uktas tam Ãhu÷ paramÃæ gatim |
yaæ prÃpya na nivartante tad dhÃma paramaæ mama ||21||

ÓrÅdhara÷ - avinÃÓe pramÃïaæ darÓayann Ãha avyakta iti | yo bhÃvo 'vyakto 'tÅndriya÷ | ak«ara÷ praveÓa-nÃÓa-ÓÆnya iti | tathÃk«arÃt saæbhavatÅha viÓvaæ ity Ãdi-Óruti«v ak«ara ity ukta÷ | taæ paramÃæ gatiæ gamyaæ puru«Ãrtham Ãhu÷ | puru«Ãn na paraæ kiæcit sÃ kÃ«ÂhÃ sÃ parÃ gati÷ ity-Ãdi-Órutaya÷ | parama-gatitvam evÃha yaæ prÃpya na nivartanta iti | tac ca mamaiva dhÃma svarÆpam | mamety upacÃre «a«ÂhÅ | rÃho÷ Óira itivat | ato 'ham eva paramÃ gatir ity artha÷ ||21||

madhusÆdana÷ - yo bhÃva ihÃvyakta ity ak«ara iti cokto 'nyatrÃpi Óruti«u sm­ti«u ca taæ bhÃvam Ãhu÷ Órutaya÷ sm­tayaÓ ca puru«Ãn na paraæ kiæcit sÃ kÃ«ÂhÃ paramÃ gati÷ ity ÃdyÃ÷ | paramÃm utpatti-vinÃÓa-ÓÆnya-sva-prakÃÓa-paramÃnanda-rÆpÃæ gatiæ puru«Ãrtha-viÓrÃntim | yaæ bhÃvaæ prÃpya na punar nivartante saæsÃrÃya tad-dhÃma svarÆpaæ mama vi«ïo÷ paramaæ sarvotk­«Âam | mama dhÃmeti rÃho÷ Óira itivad bheda-kalpanayÃ «a«ÂhÅ | ato 'ham eva paramÃ gatir ity artha÷ ||21||

viÓvanÃtha÷ --- pÆrvokta-Ólokoktam avyakta-Óabdaæ vyÃca«Âe avyakta iti | na k«aratÅty ak«aro nÃrÃyaïa÷ eko nÃrÃyaïa ÃsÅn na brahmÃ na ca ÓaÇkara÷ iti Órute÷ | mama paramaæ dhÃma nityaæ svarÆpam | yad vÃ ak«ara÷ paraæ dhÃma brahmaiva mad-dhÃma mat-tejo-rÆpam ||21||

baladeva÷ -- yo bhÃvo mayehÃvyakta ity ak«ara iti cocyate taæ vedÃntÃ÷ paramÃæ gatim Ãhu÷ puru«Ãn na paraæ kiæcit sÃ kÃ«ÂhÃ paramÃ gati÷ ity Ãdau | yaæ bhÃvaæ prÃpyopetya janÃ÷ punar na nivartante janma nÃpnuvanti sa bhÃvo 'ham evety Ãha tad iti | tan mamaiva dhÃma svarÆpaæ paramaæ ÓrÅmat «a«ÂhÅyaæ caitanyam Ãtmana÷ svarÆpam itivad avagantavyÃ ||21||

__________________________________________________________

BhG 8.22

puru«a÷ sa para÷ pÃrtha bhaktyÃ labhyas tv ananyayÃ |
yasyÃnta÷-sthÃni bhÆtÃni yena sarvam idaæ tatam ||22||

ÓrÅdhara÷ - tat-prÃptau ca bhaktir antaraÇgopÃya ity uktam evety Ãha puru«a iti | sa cÃhaæ para÷ puru«o 'nanyayÃ | na vidyate 'nya÷ Óaraïatvena yasyÃæ tayaikÃnta-bhaktyaiva labhya÷ | nÃnyathÃ | paratvam evÃha yasya kÃraïa-bhÆtasyÃntar-madhye bhÆtÃni sthitÃni | yena ca kÃraïa-bhÆtenedaæ sarvaæ jagat tataæ vyÃptam ||22||

madhusÆdana÷ - idÃnÅm ananya-cetÃ÷ satataæ yo mÃæ smarati nityaÓa÷ tasyÃhaæ sulabha÷ iti prÃg uktaæ bhakti-yogam eva tat-prÃpty-upÃyam Ãha puru«a sa iti | sa paro niratiÓaya÷ puru«a÷ paramÃtmÃham evÃnanyayÃ na vidyate 'nyho vi«ayo yasyÃæ tayÃ prema-lak«aïayÃ bhaktyaiva labhyo nÃnyathÃ |sa ka ity apek«ÃyÃm Ãha yasya purusasyÃnta÷-sthÃny antarvartÅni bhÆtÃni sarvÃïi kÃryÃïi kÃraïÃntarvartitvÃt kÃryasya | ataeva yena puru«eïa sarvam idaæ kÃrya-jÃtaæ tataæ vyÃptam -

yasmÃt paraæ nÃparam asti kiæcid yasmÃn nÃïÅyo na jyÃyo 'sti kaÓcit |
v­k«a eva stabdho divi tisÂhaty ekas tenedaæ pÆrïaæ puru«eïa sarvam |
yat kiæcit jagat sarvaæ d­Óyate ÓrÆyate 'pi vÃ | 
antar bahiÓ ca tat sarvaæ vyÃpya nÃrÃyaïa÷ sthita÷ ||
sa paryagÃc chukram ity-Ãdi-ÓrutibhyaÓ ca ||22||

viÓvanÃtha÷ --- sa ca mad-aæÓa÷ parama÷ puru«a÷ | na vidyate 'nyat karma-yoga-kÃmanÃdikaæ yasyÃæ tayaiva | ataeva pÆrvaæ mayoktaæ ananya-cetÃ÷ satatam iti bhÃva÷ ||22||

baladeva÷ -- at-prÃptau bhakte÷ sÆpÃyatvam Ãha puru«a÷ sa iti | sa mal-lak«aïa÷ puru«o 'nanyayÃ tad-ekÃntayÃ ananya-cetÃ÷ satatam iti pÆrvoditayÃ bhaktyaiva labhyo labdhuæ Óakyo yoga-bhaktyÃ tu du÷ÓakyÃ tat-prÃptir ity artha÷ | tal-lak«aïam Ãha yasyeti | sarvam idaæ jagat yena tataæ vyÃptam | ÓrutiÓ caivam Ãha-

eko vaÓÅ sarvaga÷ k­«ïa Å¬ya 
eko 'pi san bahudhÃ yo 'vabhÃti |
v­k«a iva stabdho divi ti«Âhaty ekas 
tenedaæ pÆrïaæ puru«eïa sarvam || ity ÃdyÃ ||22||


__________________________________________________________

BhG 8.23

yatra kÃle tv anÃv­ttim Ãv­ttiæ caiva yogina÷ |
prayÃtÃ yÃnti taæ kÃlaæ vak«yÃmi bharatar«abha ||23||


ÓrÅdhara÷ - tad evaæ paramÓvaropÃsakÃs tat-padaæ prÃpya na nivartante | anye tv Ãvartanta ity uktam | tatra kena mÃrgeïa gatÃ nÃvartante | kena vÃ gatÃÓ cÃvartante | ity apek«ÃyÃm Ãha yatreti | yatra yasmin kÃle prayÃtÃ yogino 'nÃv­ttiæ yÃnti yasmiæÓ ca kÃle prayÃtÃ Ãv­ttiæ yÃnti taæ kÃlaæ vak«yÃmÅty anvaya÷ | atra ca raÓmy-anusÃrÅ ataÓ cÃyane 'pi dak«iïe iti sÆcita-nyÃyenottarÃyaÃdi-kÃla-viÓe«a-maraïaæ ca tv avivak«itatvÃt kÃla-Óabdena kÃlÃbhimÃninÅbhir ÃtivÃhikÅbhir devatÃbhi÷ prÃpyo mÃrga upalak«yate | ato 'yam artha÷ yasmin kÃlÃbhimÃni-devatopalak«ite mÃrge prayÃtÃ yogina upÃsakÃ÷ karmiïaÓ ca yathÃkramam
anÃv­ttim Ãv­ttiæ ca yÃnti | taæ kÃlÃbhimÃni-devatopalak«itaæ mÃrgaæ kathayi«yÃmÅti | agni-jyoti«o÷ kÃlÃbhimÃnitvÃbhÃve 'pi bhÆyasÃm aharÃdi-ÓabdoktÃnÃæ kÃlÃbhimÃnitvÃt tat-sÃhacaryÃd Ãmra-vanam ity Ãdivat kÃla-Óabdenopalak«aïam aviruddham ||23||

madhusÆdana÷ - saguïa-brahmopÃsakÃs tat-padaæ prÃpya na nivartante kintu krameïa mucyante | tatra tal-loka-bhogÃt prÃg-anutpanna-samyag-darÓanÃnÃæ tesÃæ mÃrgÃpek«Ã vidyate na tu samyag-darÓinÃm iva tad-anapek«ety upÃsakÃnÃæ tal-loka-prÃptaye deva-yÃna-mÃrga upadiÓyate | pit­-yÃna-mÃrgopanyÃsas tu tasya stutaye yatreti | 

prÃïotkramaïÃnantaraæ yatra yasmin kÃle kÃlÃbhimÃni-devatopalak«ite mÃrge prayÃtÃ yogino dhyÃyina÷ karmiïaÓ cÃnÃv­ttim Ãv­ttiæ ca yÃnti | deva-yÃne pathi prayÃtÃÓ ca karmiïa Ãv­ttiæ yÃnti | yadyapi deva-yÃne 'pi pathi prayÃtÃ÷ punar Ãvartante ity uktaæ Ãbrahma-bhuvanÃ lokÃ÷ punar Ãvartina÷  ity atra, tathÃpi  pit­-yÃne pathi gatÃ Ãvartanta eva na ke 'pi tatra krama-mukti-bhÃja÷ | deva-yÃne pathi gatÃs tu yadyapi kecid Ãvartante pratÅkopÃsakÃs ta¬il-loka-paryantaæ gatÃ hiraïyagarbha-paryantam amÃnava-puru«a-nÅtÃ api pa¤cÃgni-vidyÃdy-upÃsakÃ atat-kratavo bhogÃnte nivartanta eva tathÃpi daharÃdy-upÃsakÃ÷ krameïa mucyante | bhogÃnta iti na sarva evÃvartante | ataeva pit­-yÃna÷ panthÃ niyamenÃv­tti-phalatvÃn
nik­«Âa÷ | ayaæ tu deva-yÃna÷ panthÃ anÃv­tti-phalatvÃd atipraÓasta iti stutir upapadyate ke«Ãæcid Ãv­ttÃv apy anÃv­tti-phalatvasyÃnapÃyÃt |

taæ deva-yÃnaæ pit­-yÃnaæ ca kÃlaæ kÃlÃbhimÃni-devatopalak«itaæ mÃrgaæ vak«yÃmi | he bharatar«abha ! atra kÃla-Óabdasya mukhyÃrthatve 'gnir-jyotir-dhÆma-ÓabdÃnÃm upapattir gati-s­ti-ÓabdayoÓ ceti tad-anurodhenaikasmin kÃla-pada eva lak«aïÃÓritÃ kÃlÃbhimÃni-devatÃnÃæ mÃrga-dvaye 'pi bÃhulyÃt | agni-dhÆmayos tad-itarayo÷ sator api agnihotra-Óabdavad eka-deÓenÃpy upalak«aïaæ kÃla-Óabdena | anyathÃ prÃtar agni-devatÃyÃ abhÃvÃt tat-prakhyaæ cÃnya-ÓÃstram (æÅ.da 1.4.4) ity anena tasya nÃma-dheyatayÃ na syÃt | Ãmra-vanam iti ca laukiko d­«ÂÃnta÷ |
viÓvanÃtha÷ --- nanu yaæ prÃpya na nivartante tad dhÃma paramaæ mama iti tva-uktyÃ tvad-bhaktÃs tvÃæ prÃptÃ na punar Ãvartanta ity uktam | na tatra tva-prÃntau kaÓcin mÃrga-niyama ity  ukta÷ |tvad-bhaktÃnÃæ ca guïÃtÅtatvÃt tan-mÃrgo 'pi guïÃtÅta eva avasÅyate, na tu sÃttviko 'rcir-Ãdi÷ | yas tu mÃrgo yogino j¤Ãnina÷ karmiïaÓ cÃsti tam ahaæ jij¤Ãse ity apek«ÃyÃm Ãha yatreti | prÃïotkramaïÃnantaraæ tatra kÃlopalak«ite mÃrge prayÃtÃ anÃv­ttim Ãv­ttiæ ca yÃnti taæ kÃlaæ mÃrgaæ vak«ya ity anvaya÷ ||23||

baladeva÷ -- sva-bhaktÃnÃm Ãv­tti÷ sva-vimukhÃnÃæ tv Ãv­ttir uktÃ | sÃ sÃ ca kena pathÃ gatÃnÃæ bhaved ity apek«ÃyÃm Ãha yatreti | yogino bhaktÃ÷ kÃmya-karmiïaÓ ca | atra kÃla-Óabdena kÃlÃbhimÃnino devatoktÃ÷ | agni-dhÆmayo÷ kÃlatvÃbhÃvÃt kÃla-Óabdenoktis tu bhÆyasÃ mahad-Ãdi-ÓabdÃnÃæ rÃtry-Ãdi-ÓabdÃnÃæ ca kÃla-vÃcitvÃt tathÃ cÃrcir-Ãdibhir dhÆmÃdibhiÓ ca devai÷ pÃlita÷ panthÃ÷ kÃla-Óabdenokto bodhya÷ ||23||

__________________________________________________________

BhG 8.24

agnir jyotir aha÷ Óukla÷ «aïmÃsÃ uttarÃyaïam |
tatra prayÃtÃ gacchanti brahma brahma-vido janÃ÷ ||24||

ÓrÅdhara÷ - tatrÃnav­tti-mÃrgam Ãha agnir iti | agni-jyoti÷-ÓabdÃbhyÃæ te 'rcir abhisambhavanti iti Óruty-uktÃrcir-abhimÃninÅ devatopalak«yate | ahar iti divasÃbhimÃninÅ | Óukla iti Óukla-pak«ÃbhimÃninÅ | uttarÃyaïa-rÆpÃ÷ «aï-mÃsÃ ity uttarÃyaïÃbhimÃninÅ | etac cÃnyÃsÃm api Óruty-uktÃnÃæ saævatsara devalokÃdi-devatÃnam upalak«aïÃrtham | evaæ bhÆto yo mÃrgas tatra prayÃtÃ gatÃ bhagavad-upÃsakÃ janÃ brahma prÃpnuvanti | yatas te brahma-vida÷ | tathÃ ca Óruti÷ - te 'rci«am abhi sambhavanti arci«o 'rahna ÃpÆryamÃïa-pak«am ÃpÆryamÃïa-pak«Ãd yÃn «aï-mÃsÃnudaÇÇÃditya eti mÃsebhyo deva-lokam iti | na hi sadyo-mukti-bhÃjÃæ
samyag-darÓana-ni«ÂhÃnÃæ gatir vÃ kvacid asti, na tasya prÃïÃ utkrÃmanti ||24||

madhusÆdana÷ - tatropÃsakÃnÃæ deva-yÃnaæ panthÃnam Ãha agnir iti | agnir-jyotir ity arcir abhimÃninÅ devatÃ lak«yate | ahar ity ahar-abhimÃninÅ Óukla-pak«a iti Óukla-pak«ÃbhimÃninÅ «aï-mÃsÃ uttarÃyaïam iti uttarÃyaïa-rÆpa-«aïmÃsÃbhimÃninÅ devataiva lak«yate ÃtivÃhikÃs tal-liÇgÃt (MD 4.3.4) iti nyÃyÃt | etac cÃnyÃsÃm api Óruty-uktÃnÃæ devatÃnam upalak«aïÃrtham | tathÃ ca Óruti÷ - te 'rci«am abhi sambhavanti arci«o 'rahna ÃpÆryamÃïa-pak«am ÃpÆryamÃïa-pak«Ãd yÃn «a¬-uÇÇeti mÃsÃæs tÃn mÃsebhya÷ saævatsaraæ saævatsarÃd Ãdityam ÃdityÃc candramasaæ candramaso vidyutaæ
tat-puru«o 'mÃnava÷ sa enÃn brahma gamayaty e«a deva-patho brahma-patha etena pratipadyamÃnÃ imaæ mÃnavam Ãvartaæ nÃvartante iti | 

atra Óruty-antarÃnusÃrÃt saævatsarÃnantaraæ deva-loka-devatÃ tato vÃyu-devatÃ tata Ãditya ity Ãkare nirïÅtam | evaæ vidyuto 'nantaraæ varuïendra-prajÃpatayas tÃvatÃ mÃrga-parva-pÆrti÷ | tatrÃrcir-aha÷-Óukla-pak«ottarÃyaïa-devatÃ ihoktÃ÷ | saævatsaro deva-loko vÃyur ÃdityaÓ candramÃ vidyud-varuïa indra÷ prajÃpatiÓ cety anuktÃ api dra«ÂavyÃ÷ | tatra deva-yÃna-mÃrge prayÃtÃ gacchanti brahma kÃryopÃdhikaæ kÃryaæ vÃdarir asya gaty-upapatte÷ (Vs 4.3.7) iti nyÃyÃt | nirupÃdhikaæ tu brahma tad-dvÃraiva krama-mukti-phalatvÃt | brahma-vida÷ saguïa-brahmopÃsakÃ janÃ÷ | atra etena pratipadyamÃnÃ imaæ mÃnavam Ãvartaæ nÃvartanta
iti ÓrutÃv imam iti viÓe«aïÃt kalpÃntare kecid Ãvartanta iti pratÅyate | ataevÃtra bhagavatodÃsitaæ Órauta-mÃrga-kathanenaiva vyÃkhyÃnÃt ||24||

viÓvanÃtha÷ --- atrÃnav­tti-mÃrgam Ãha agnir iti | agni-jyoti÷-ÓabdÃbhyÃæ te 'rci«am  abhisambhavanti iti Óruty-uktyÃrcir-abhimÃninÅ devatopalak«yate | ahar ity ahar-abhimÃninÅ | Óukla iti Óukla-pak«ÃbhimÃninÅ | uttarÃyaïa-rÆpÃ÷ «aï-mÃsÃ ity uttarÃyaïÃbhimÃninÅ devatÃ | etad-rÆpo yo mÃrgas tatra prayÃtÃ brahma-vido j¤Ãnino brahma prÃpnuvanti | tathÃ ca Óruti÷ - te 'rci«am abhi sambhavanti arci«o 'rahna ÃpÆryamÃïa-pak«am ÃpÆryamÃïa-pak«Ãd yÃn «aï-mÃsÃnudaÇÇÃditya eti mÃlebhyo deva-lokam iti ||24||

baladeva÷ -- tatrÃnÃv­tti-patham Ãha agnir iti | agni-jyoti÷-ÓabdÃbhyÃæ Óruty-ukto 'rcir-abhimÃnÅ deva upalak«yate | ahar iti divasÃbhimÃnÅ Óukla iti Óukla-pak«ÃbhimÃninÅ | «aï-mÃsÃ ity uttarÃyaïam iti «aïmÃsÃtmakottarÃyaïÃbhÃbhimÃnÅ | etac cÃnye«Ãæ saævatsarÃdÅnÃæ Óruty-uktÃnÃm upalak«aïam | chÃndogyÃ÷ paÂhanti - atha yad u caivÃsmin Óavyaæ kurvanti yadi ca nÃrci«am evÃbhisaæbhavanty arci«o 'haraha ÃpÆryamÃïa-pak«am ÃpÆryamÃïa-pak«ÃdyÃn «a¬-udaïïeti mÃsÃæs tÃn mÃsebhya÷ saævatsaraæ saævatsarÃd Ãdityam ÃdityÃc candramasaæ
candramaso vidyutaæ tat puru«o 'mÃnava÷ sa enÃn brahma gamayaty e«a deva-patho brahma-patha etena pratipadyamÃnÃ imaæ mÃnavam Ãvartaæ nÃvartanta iti | (4.15.5)

asyÃrtha÷ - asminn ak«i-stha-brahmopÃsaka-gaïe m­te sati yadi putra-Ói«yÃdaya÷ Óabyaæ Óaba-sambandhi karma dÃhÃdi kurvanti | yadi ca na kurvanti | ubhayathÃpy ak«atopÃsti-phalÃs te tad-upÃsakÃ arcir-Ãdibhir devais tam upÃsyaæ prayÃntÅti sphuÂam anyat | atra saævatsarÃdityayor madhye vÃyu-loko niveÓya÷ | vidyuta÷ paratra kramÃd varuïendra- prajÃpatayo bodhyÃ÷ | Óruty-antarÃd ity Ãkare vistara÷ | amÃnavo nitya-pÃr«ada÷ pareÓasya hare÷ puru«a÷ | ete 'rcir-Ãdayo devÃ ity Ãha sÆtra-kÃra÷ - ÃtivÃhikÃs tal-liÇgÃt (Vs 4.3.4) iti | tathÃrcir-Ãdibhir bhagavan-nideÓa-sthair dvÃdaÓabhir devai÷ sevyamÃnena pathÃ bhagavantaæ tad-bhaktÃ÷
prayÃnti tata÷ punar nÃvartanta iti | evam uktaæ nirïet­bhi÷-

arcir dina-sita-pak«air ihottarÃyaïa-Óaran-marud-ravibhi÷ |
vidhu-vidyud-varuïndra-druhiïaiÓ cÃgÃt padaæ harer mukta÷ || iti ||24||


__________________________________________________________

BhG 8.25

dhÆmo rÃtris tathÃ k­«ïa÷ «aïmÃsÃ dak«iïÃyanam |
tatra cÃndramasaæ jyotir yogÅ prÃpya nivartate ||25||

ÓrÅdhara÷ - Ãv­tti-mÃrgam Ãha dhÆma iti | dhÆmo dhÆmÃbhimÃninÅ devatÃ | rÃtry-Ãdi-ÓabdaiÓ ca pÆrvavad eva rÃtri-k­«ïa-pak«a-dak«iïÃyana-rÆpa-«aï-mÃsÃbhimÃninyas tisro devatÃ upalak«yante | etÃbhir devatÃbhir upalak«ito yo mÃrgas tatra prayÃta÷ karma-yogÅ cÃndramasaæ jyotis tad-upalak«itaæ svarga-lokaæ prÃpya tatre«ÂÃpÆrta-karma-phalaæ bhuktvÃ punar Ãvartate | tatrÃpi Óruti÷-te dhÆmam abhi sambhavanti dhÆmÃd rÃtriæ rÃtrer apak«ÅyamÃïa-pak«am apak«ÅyamÃïa-pak«Ãd yÃn «aïmÃsÃn dak«iïÃditya eti mÃsebhya÷ pit­-lokaæ pit­-lokÃt candraæ
te candraæ prÃpya annaæ bhavanti iti | tad evaæ niv­tti-karma-sahitopÃsanayÃ krama-mukti÷ kÃmya-karmabhiÓ ca svarga-bhogÃnantaram Ãv­tti÷ | ni«iddha-karmabhis tu naraka-bhogÃnÃntaram Ãv­tti÷ | k«udra-karmaïÃæ tu jantÆnÃm atraiva puna÷ punar janmeti dra«Âavyam ||25||

madhusÆdana÷ - deva-yÃna-mÃrgastuty-arthaæ pit­-yÃna-mÃrgam Ãha dhÆma iti | atrÃpi dhÆma iti dhÆmÃbhimÃninÅ devatÃ rÃtrir iti rÃtry-abhimÃninÅ k­«ïa iti k­«ïa-pak«ÃbhimÃninÅ | «aïmÃsÃ dak«iïÃyanam iti dak«iïÃyanÃbhimÃninÅ lak«yate etad apy anyÃsÃæ Óruty-uktÃnÃm upalak«aïam | tathÃ hi Óruti÷ -- te dhÆmam abhi sambhavanti dhÆmÃd rÃtriæ rÃtrer apara-pak«am apara-k«ÅyamÃïa-pak«Ãd yÃn «a¬-dak«iïaiti mÃsÃæs tÃn anite saævatsaram abhiprÃpnuvanti mÃsebhya÷ pit­-lokaæ pit­-lokÃd ÃkÃÓam ÃkÃÓÃc candramasam e«a somo rÃjÃ tad-devÃnÃm annaæ
taæ devÃ bhak«ayanti tasmin yÃvat saæpÃtam u«itvÃthaitam evÃdhvyÃnaæ punar nivartante iti | tatra tasmin pathi prayÃtÃÓ cÃndramasaæ jyoti÷ phalaæ yogÅ karma-yogÅ«ÂÃpÆrta-datta-kÃrÅ prÃpya yÃvat-sampÃtam u«itvÃ nivartate | sampataty aneneti sampÃta÷ karma | tasmÃd etasmÃd Ãv­tti-mÃrgÃd anÃv­tti-mÃrga÷ ÓreyÃn ity artha÷ ||25||

viÓvanÃtha÷ --- karmiïÃm Ãv­tti-mÃrgam Ãha dhÆma iti | dhÆmÃbhimÃninÅ devatÃ | rÃtry-Ãdi-ÓabdaiÓ ca pÆrvavad eva tat-tad-abhimÃninyas tisro devatÃ lak«yante | etÃbhir devatÃbhir upalak«ito yo mÃrgas tatra prayÃta÷ karma-yogÅ cÃndramasaæ jyotis tad-upalak«itaæ svarga-lokaæ prÃpya karma-phalaæ bhuktvÃ nivartate ||25||

baladeva÷ - athÃv­tti-patham Ãha dhÆmo rÃtrir  iti | tatrÃpi pÆrvavat dhÆma-rÃtri-k­«ïa-pak«a-«aïmÃsÃtmaka-dak«iïÃyanÃnÃm abhimÃnino devÃ lak«yÃ÷ | saævatsara-pit­-lokÃkÃÓa-candramasÃæ Óruty-uktÃnÃm upalak«aïam etat | chÃndogyÃ÷ paÂhanti - atha ya ime grÃma i«ÂÃ-pÆrte dattam ity upÃsate te dhÆmam abhisambhavanti | dhÆmÃd rÃtriæ rÃtrer apara-pak«am apara-pak«ÃdyÃn «a¬-dak«iïaiti mÃsÃæs tÃn naite saævatsaram abhiprÃpnuvanti || mÃsebhya÷ pit­-lokaæ pit­-lokÃd ÃkÃÓam ÃkÃÓÃc candramasam e«a somo rÃjÃ tad devÃnÃm annaæ taæ devÃ bhak«ayanti
| tasmin yavÃt saæpÃtam u«itvÃthaitam evÃdhvÃnaæ punar nivartante (5.10.3-5) iti |

tathÃ ca  dhÆmÃdibhi÷ pareÓa-nideÓasthair a«Âabhir devai÷ pÃlitena pathÃ kÃmya-karmiïaÓ candra-lokaæ pÃpya bhoga-k«aye sati tasmÃt punar nivartanta iti ||25||

__________________________________________________________

BhG 8.26

Óukla-k­«ïe gatÅ hy ete jagata÷ ÓÃÓvate mate |
ekayÃ yÃty anÃv­ttim anyayÃvartate puna÷ ||26||

ÓrÅdhara÷ - uktau mÃrgÃv upasaæharati Óukleti | ÓuklÃrcir-Ãdi-gati÷ prakÃÓa-mayatvÃt k­«ïÃ dhÆmÃdi-gatis tamo-mayatvÃt | ete gatÅ mÃrgau j¤Ãna-karmÃdhikÃriïo jagata÷ ÓÃÓvate anÃdÅ saæmate saæsÃrasyÃnÃditvÃt | tayor ekayÃ ÓuklayÃ anÃv­ttiæ mok«aæ yÃti | anyayÃ k­«ïayÃ tu punar Ãvartate ||26||

madhusÆdana÷ - uktau mÃrgÃv upasaæharati Óukla-k­«ïe iti | ÓuklÃrcir-Ãdi-gatir j¤Ãna-prakÃÓa-mayatvÃt | k­«ïÃ dhÆmÃdi-gatir j¤Ãna-hÅnatvena tamomayatvÃt | te ete Óukla-k­«ïe gatÅ mÃrgau hi prasiddhe sa-guïa-vidyÃ-karmÃdhikÃriïo÷ | jagata÷ sarvasyÃpi ÓÃstra-j¤asya ÓÃÓvate anÃdÅ mate saæsÃrasyÃnÃditvÃt | tayor ekayÃ ÓuklayÃ yÃty anÃv­ttiæ kaÓcit | anyayÃ k­«ïayÃ punar Ãvartate sarvo 'pi ||26||

viÓvanÃtha÷ --- uktau mÃrgÃv upasaæharati Óukla-k­«ïe iti | ÓÃÓvate anÃdÅ saæmate saæsÃrasyÃnÃditvÃt | ekayÃ ÓuklayÃ anÃv­ttiæ mok«am anyayÃ k­«ïayÃ tu puna÷ punar atra jÃyate ||26||

baladeva÷ - uktau panthÃnÃv upasaæharati Óukleti | arcir-Ãdir gati÷ ÓuklÃ prakÃÓa-mayatvÃt dhÆmÃdikÃ gati÷ k­«ïÃ prakÃÓa-ÓÆnyatvÃt | gati÷ panthÃ ete gatÃ j¤Ãna-karmÃdhikÃriïo jagata÷ ÓÃÓvate anÃdÅ sammate tasyÃnÃditvÃt | sphuÂam anyat ||26||

__________________________________________________________

BhG 8.27

naite s­tÅ pÃrtha jÃnan yogÅ muhyati kaÓcana |
tasmÃt sarve«u kÃle«u yoga-yukto bhavÃrjuna ||27||

ÓrÅdhara÷ - mÃrga-j¤Ãna-kalaæ darÓayan bhakti-yogam upasaæharati naite iti | ete s­tÅ mÃrgau mok«a-saæsÃra-prÃpakau jÃnan kaÓcid api yogÅ na muhyati | sukha-buddhyÃ svargÃdi-phalaæ na kÃmayate | kintu parameÓvara-ni«Âha eva bhavatÅty artha÷ | spa«Âam anyat ||27||

madhusÆdana÷ - gater upÃsyatvÃya tad-vij¤Ãnaæ stauti naite iti | ete s­tÅ mÃrgau he pÃrtha jana krama-mok«ÃyaikÃ puna÷ saæsÃrÃyÃpareti niÓcinvan yogÅ dhyÃna-ni«Âho na muhyati kevalaæ karma dhÆmÃdi-mÃrga-prÃpakaæ kartavyatvena na pratyeti kaÓcana kaÓcid api | tasmÃd yogasthÃpunar-Ãv­tti-phalatvÃt sarve«u kÃle«u yoga-yukta÷ samÃhita-citto bhavÃpunar-Ãv­ttaye he 'rjuna ||27||

viÓvanÃtha÷ --- etan-mÃrga-dvaya-j¤Ãnaæ vivekotpÃdakam atas tadvantaæ stauti naite iti | yoga-yukta÷ samÃhita-citto bhava ||27||

baladeva÷ -- etayo÷ pathor bodho viveka-hetur bhavatÅti taæ stauti naita iti | s­tÅ panthÃno jÃnan arcir-Ãdi-mok«Ãya dhÆmÃdi÷ saæsÃrÃyeti smaran kaÓcid api yogÅ mad-bhakto na muhyati dhÆmÃdi-prÃpakaæ karma kartavyatvena na niÓcinotÅty artha÷ | yoga-yukta÷ samÃdhi-ni«Âho bhavÃpunar-Ãv­ttaye ||27||

__________________________________________________________

BhG 8.28

vede«u yaj¤e«u tapa÷su caiva
dÃne«u yat puïyaphalaæ |
atyeti tat sarvam idaæ viditvÃ
yogÅ paraæ sthÃnam upaiti cÃdyam ||28||

ÓrÅdhara÷ - adhyÃyÃrtham a«Âa-praÓnÃrtha-nirïayaæ saphalam upasaæharati vede«v iti | vede«v adhyayanÃdibh÷ | yaj¤e«v anu«ÂhÃnÃdibhi÷ | tapa÷su kÃya-Óo«aïÃdibhi÷ | dÃne«u sat-pÃtre 'rpaïÃdibhi÷ | yat puïya-phalam upadi«Âaæ ÓÃstre«u tat sarvam atyeti | tato 'pi Óre«Âhaæ yogaiÓvaryaæ prÃpnoti | kiæ k­tvÃ ? idam a«Âa-praÓnÃrtha-nirïayenoktaæ tattvaæ viditvÃ | tataÓ ca yogÅ j¤ÃnÅ bhÆtvÃ param utk­«Âam Ãdyaæ jagan mÆla-bhÆtaæ sthÃnaæ vi«ïo÷ paramaæ
padaæ prÃpnoti ||28||

a«Âame '«Âa viÓi«Âe '«Âa-saæp­«ÂÃrtha-vinirïayai÷ |
akli«Âam i«Âa-dhÃmÃpti÷ spa«Âitotk­«Âa-vartmanÃ ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmik­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
tÃraka-brahma-yogo nÃmÃ«Âamo 'dhyÃya÷ ||8||

madhusÆdana÷ -  puna÷ ÓraddhÃnu-v­ddhy-arthaæ yogaæ stauti vede«v iti | vede«u darbha-pavitra-pÃïitva-prÃÇ-mukhatva-gurv-adhÅnatvÃdibhi÷ samyag-adhÅte«u, yaj¤e«v aÇgopÃÇga-sÃhityena ÓraddhayÃ samyag-anu«Âhite«u | tapa÷su ÓÃstrokte«u mano-buddhy-ÃdyaikÃgryeïa ÓraddhayÃ sutapte«u | dÃne«u tulÃ-puru«Ãdi«u deÓe kÃle pÃtre ca ÓraddhayÃ samyag-dattesu yat-puïya-phalaæ puïyasya dharmasya phalaæ svarga-svÃrÃjyÃdi pradi«Âaæ ÓÃstreïa | atyety atikrÃmati tat sarvam idaæ pÆrvokta-sapta-praÓna-nirÆpaïa-dvÃreïoktaæ viditvÃ samyag-anu«ÂhÃna-prayantam avadhÃryÃnu«ÂhÃya
ca yogÅ dhyÃna-ni«Âha÷ | na kevalaæ tad atikrÃmati paraæ sarvotk­«Âam aiÓvaraæ sthÃnam Ãdyaæ sarva-kÃraïam upaiti ca pratipadyate ca sarva-kÃraïaæ brahmaiva prÃpnotÅty artha÷ | tad anenÃdhyÃyena dhyeyatvena tat-padÃrtho vyÃkhyÃta÷ ||28||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm adhikÃri-bhedenÃk«ara-para-brahma-vivaraïaæ nÃmÃ«Âamo 'dhyÃya÷ ||8||

viÓvanÃtha÷ --- etad-adhyÃyoktÃrtha-j¤Ãna-phalam Ãha vede«v iti | tat sarvam atyeti atikramya ca yogÅ bhaktimÃn tato 'pi Óre«Âhaæ sthÃnam Ãdyam aprÃk­taæ nityaæ prÃpnoti ||28||

bhaktÃnÃæ sarvata÷ Órai«Âhyaæ pÆrvoktaæ te«v api sphuÂam |
ananya-bhaktasyety artho 'trÃdhyÃye vya¤jito 'bhavat ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
ÓrÅ-gÅtÃsv asÂamo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||8||

baladeva÷ - saptamÃ«ÂamÃdhyÃya-dvaya-j¤Ãna-prakÃram Ãha vede«v iti | vede«u brahmacarya-guru-ÓuÓrÆ«aïÃdi-vidhinÃ samyag-adhÅte«u sarvÃÇgoaa-saæhÃreïa samyag-anu«Âhite«u | tapa÷su ÓÃstroktena vidhinÃ samyak carite«u | dÃne«u deÓa-kÃla-pÃtra-parÅk«ayÃ ÓraddhayÃ ca samyag-datte«u yat puïya-phalaæ svarga-rÃjyÃdi-lak«aïaæ pradi«Âam uktam | tat sarvam abhyety atikramati | kiæ k­tvety Ãha idam iti | idam adhyÃya-dvayoktaæ bhagavato mama mad-bhakteÓ ca mÃhÃtmyaæ sat-prasaÇgena viditvÃ tad-vedana-sukhÃtiriktaæ tat sarvaæ t­ïÃya manyata ity artha÷ | tato
yogÅ mad-bhaktimÃn bhÆtvÃdyam anÃdi-parama-mÃyikaæ mat-sthÃnam upaiti ||28||

k­«ïÃæÓa÷ puru«o yoga-bhaktyÃ labhyo 'rcir-Ãdibhi÷ |
k­«ïas tv ananya-bhaktyaivety a«Âamasya vinirïaya÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye '«Âamo 'dhyÃya÷ |
||8||



**********************************************************



Bhagavadgita 9

BhG 9.1

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
idaæ tu te guhyatamaæ pravak«yÃmy anasÆyave |
j¤Ãnaæ vij¤Ãna-sahitaæ yaj j¤ÃtvÃ mok«yase 'ÓubhÃt ||1||

ÓrÅdhara÷ -

pareÓa÷ prÃpyate Óuddha-bhaktyeti sthitam a«Âame |
navame tu tad-aiÓvaryam atyÃÓcaryaæ prapa¤cyate ||

evaæ tÃvat saptamÃ«Âamayo÷ svÅyaæ pÃrameÓvaraæ tattvaæ bhaktyaiva sulabhaæ nÃnyathÃ ity uktvÃ idÃnÅm acintyaæ svakÅyam aiÓvaryaæ bhakteÓ cÃsÃdhÃraïaæ prabhÃva`aprapa¤cayi«yan bhagavÃn uvÃca idam iti | viÓe«eïa j¤Ãyate 'neneti vij¤Ãnam upÃsanam | tat-sahitaæ j¤Ãnam ÅÓvara-vi«ayam | idaæ tv anusÆyave puna÷ puna÷ sva-mÃhÃtmyam evopadiÓatÅty evaæ parama-kÃruïike mayi do«a-d­«Âi-rahitÃya | tubhyaæ vak«yÃmi | tu-Óabdo vaiÓi«Âye ||1||

madhusÆdana÷ - pÆrvÃdhyÃye mÆrdhany anÃ¬Å-dvÃrakeïa h­daya-kaïÂha-bhrÆ-madhyÃdi-dhÃraïÃ-sahitena sarvendriya-dvÃra-saæyama-guïakena yogena svecchayotkrÃnta-prÃïasyÃrcir-Ãdi-mÃrgeïa brahma-lokaæ prayÃtasya tatra samyag-j¤Ãnodayena kalpÃnte para-brahma-prÃpti-lak«aïÃ krama-muktir vyÃkhyÃtÃ | tatra cÃnenaiva prakÃreïa muktir labhyate nÃnayathety ÃÓaÇkya- ananya-cetÃ÷ satataæ yo mÃæ smarati nityaÓa÷ | tasyÃhaæ sulabha÷ ity ÃdinÃ bhagavat-tattva-vij¤ÃnÃt sÃk«Ãn mok«a-prÃptir abhihitÃ | tatra cÃnanyÃ bhaktir asÃdhÃraïo hetur ity uktaæ puru«a÷ sa para÷ pÃrtha bhaktyÃ labhyas tv ananyayÃ iti | tatra pÆrvokta-yoga-dhÃraïÃ-pÆrva-prÃïotkramaïÃrcir-Ãdi-mÃrga-gamana-kÃla-vilambÃdi-kleÓam
antareïaiva sÃk«Ãn mok«a-prÃptaye bhagavat-tattvasya tad-bhakteÓ ca vistareïa j¤ÃpanÃya navamo 'dhyÃya Ãrabhyate | a«Âame dhyeya-brahma-nirÆpaïena tad-dhyÃna-ni«Âhasya gatir uktÃ | navame tu j¤eya-brahma-nirÆpaïena j¤Ãna-ni«Âhasya gatir ucyata iti saÇk«epa÷ | tatra vak«yamÃïa-j¤Ãna-stuty-arthÃs trÅn ÓlokÃn |

idaæ prÃg bahudhoktam agre ca vak«yamÃïam adhunocyamÃnaæ j¤Ãnaæ Óabda-pramÃïakaæ brahma-tattva-vi«ayakaæ te tubhyaæ pravak«yÃmi | tu-Óabda÷ pÆrvÃdhyÃyoktÃd dhyÃnÃj j¤Ãnasya vailak«aïyam Ãha | idam eva samyag-j¤Ãnaæ sÃk«Ãn mok«a-prÃpti-sÃdhanaæ na tu dhyÃnaæ tasyÃj¤ÃnÃnivartakatvÃt | tat tv anta÷karaïa-Óuddhi-dvÃredam eva j¤Ãnaæ sampÃdya krameïa mok«aæ janayatÅty uktam |

kÅd­Óaæ j¤Ãnaæ guhyatamaæ gopanÅyatamam atirahasyatvÃt | yato vij¤Ãna-sahitaæ brahmÃnubhava-paryantam | Åd­Óam atirahasyam apy ahaæ Ói«ya-guïÃdhikyÃd vak«yÃmi tubhyam anasÆyave | asÆyÃ guïe«u do«a-d­«Âis tad-Ãvi«karaïÃdi-phalÃ | sarvadÃyam ÃtmaiÓvarya-khyÃpanenÃtmÃnaæ praÓaæsati mat-purastÃd ity evaæ rÆpÃ tad-rahitÃya | anenÃrjuava-saæyamÃv api Ói«ya-guïau vyÃkhyÃtau | puna÷ kÅd­Óaæ j¤Ãnaæ yaj j¤ÃtvÃ prÃpya mok«yase sadya eva saæsÃra-bandhanÃd aÓubhÃt sarva-du÷kha-heto÷ ||1||

viÓvanÃtha÷ ---

ÃrÃdhyatve prabhor dÃsair aiÓvaryaæ yad apek«itam |
tat Óuddha-bhakter utkar«aÓ cocyate navame sphuÂam ||

karma-j¤Ãna-yogÃdibhya÷ sakÃÓÃt bhakter eve utkar«a÷ | sÃ ca bhakti÷ pradhÃnÅbhÆtÃ kevalÃ ceti saptamÃ«Âamayor uktam | tatrÃpi kevalÃyÃ atiprabalÃyÃ j¤Ãnavad anta÷karaïa-Óuddhy-Ãdy-anapek«inyÃ bhakte÷ spa«ÂatayÃ eva sarvotkar«a÷ | tasyÃm apek«itam aiÓvaryaæ ca vaktuæ navamo 'dhyÃya Ãrabhyate | sarva-ÓÃstra-sÃra-bhÆtasya gÅtÃ-ÓÃstrasyÃpi madhyam adhyÃya-«aÂkam eva sÃram | tasyÃpi madhyamau navama-daÓamÃv eva sÃrÃv ity ato 'tra nirÆpayi«yamÃïam arthaæ stauti idaæ tv iti tribhi÷ | 

dvitÅya-t­tÅyÃdhyÃyÃdi«u yad uktaæ mok«opayogi-j¤Ãnaæ guhyam | saptamÃ«Âamayor mat-prÃpty-upayogi-j¤Ãnaæ j¤Ãyate 'nena bhagavat-tattvam iti j¤Ãnaæ bhakti-tattvaæ guhyataram | atra tu kevala-Óuddha-bhakti-lak«aïaæ j¤Ãnaæ guhyatamaæ prakar«eïaiva tubhyaæ vak«yÃmi | atra tu j¤Ãna-Óabdena bhaktir avaÓyaæ vyÃkhyeyÃ, na tu prathama-«aÂkoktaæ prasiddhaæ j¤Ãnam | para-Óloke 'vyayam anaÓvaram iti viÓe«aïa-dÃnÃd guïÃtÅtatva-lÃbhÃd guïÃtÅtÃ bhaktir eva | na tu j¤Ãnam, tasya sÃttvikatvÃt | aÓraddadhÃnÃ÷ puru«Ã dharmasyÃsya ity agrima-Óloke dharma-ÓabdenÃpi bhaktir evocyate | anasÆyave
'matsarÃyety anyo 'pÅdam amatsarÃyaivopadiÓed iti vidhir vya¤jita÷ | vij¤Ãna-sahitaæ mad-aparok«Ãnubhava-paryantam ity artha÷ | aÓubhÃt saæsÃrÃd bhakti-pratibandhakÃd antarÃyÃd vÃ ||1||

baladeva÷ -

   bhakty-uddÅpti-karaæ svasya pÃramaiÓvaryam adbhutam |
   sva-bhakteÓ ca mahotkar«aæ navame harir ÆcivÃn ||

vij¤ÃnÃnanda-ghano 'saÇkhyeya-kalyÃïa-guïa-ratnÃlaya÷ sarveÓvaro 'haæ Óuddha-bhakti-sulabha iti saptamÃdibhyÃm abhidhÃyedÃnÅæ bhakter uddÅpakaæ nijaiÓvaryaæ tasyÃ÷ prabhÃva`acÃbhidhÃsyann Ãdau tÃæ stauti idam iti tribhi÷ | idaæ j¤Ãnaæ mat-kÅrtanÃdi-lak«aïa-bhakti-rÆpam | paratra dharmasyÃsya ity ukte÷ | kÅrtanÃdeÓ cic-chakti-v­ttitvÃt | j¤Ãyate 'nena iti nirukteÓ ca | tat kila guhyatamam | dvitÅyÃdÃv upadi«Âaæ mad-aiÓvarya-j¤Ãnaæ guhyataram ity artha÷ | navamÃdÃv upadeÓyaæ tu kevala-bhakti-lak«aïam idaæ j¤Ãnaæ guhyatamam ity artha÷ | tac ca vij¤Ãna-sahitaæ mad-anubhavÃvasÃnaæ
te vak«yÃmi | kÅd­ÓÃyety Ãha anasÆyava iti | mad-guïe«u do«Ãropa-rahitÃya durgamasya sva-rahasyasyÃnukampayopade«Âari mayi nijaiÓvarya-prakhyÃpanenÃtmÃnaæ praÓaæsasÅti do«a-d­«Âi-ÓÆnyÃyety artha÷ | tenÃnyo 'py etad anasÆyaæ prati brÆyÃd iti darÓitam | yaj j¤ÃtvÃ tvam aÓubhÃt saæsÃrÃn mok«yase ||1||


__________________________________________________________

BhG 9.2

rÃja-vidyÃ rÃja-guhyaæ pavitram idam uttamam |
pratyak«Ãvagamaæ dharmyaæ susukhaæ kartum avyayam ||2||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca rÃjavidyeti | idaæ j¤Ãnaæ rÃja-vidyÃ vidyÃnÃæ rÃjÃ | rÃja-guhyaæ guhyÃnÃæ ca rÃjÃ | vidyÃsu gopye«u ca atirahasyaæ Óre«Âham ity artha÷ | rÃja-dantÃditvÃd upasarjanasya paratvam | rÃj¤Ãæ vidyÃ rÃj¤Ãæ guhyam iti vÃ | uttamaæ pavitram idam atyanta-pÃvanam | j¤ÃninÃæ pratyak«Ãvagamaæ ca | pratyak«a÷ spa«Âo 'vagamo 'vabodho yasya tat pratyak«Ãvagamam | d­«Âa-phalam ity artha÷ | dharmyaæ dharmÃd anapetam | vedokta-sarva-dharma-phalatvÃt | kartuæ ca susukhaæ kartuæ Óakyam ity artha÷
| avyayaæ cÃk«aya-phalatvÃt ||2||

madhusÆdana÷ - punas tadÃbhimukhyÃya taj-j¤Ãnaæ stauti rÃjeti | rÃja-vidyÃ sarvÃsÃæ vidyÃnÃæ rÃjÃ sarvÃvidyÃnÃÓakatvÃt | vidyÃntarasyÃvidyaika-deÓa-virodhitvÃt | tathÃ rÃja-guhyaæ sarve«Ãæ guhyÃnÃæ rÃjÃ | aneka-janma-k­ta-suk­ta-sÃdhyatvena bahubhir aj¤ÃtatvÃt | rÃja-dantÃditvÃd upasarjanasya para-nipÃta÷ | pavitram idam uttamaæ prÃyaÓcittair hi kiæcid ekam eva pÃpaæ nivartyate | niv­ttaæ ca tat-sva-kÃraïe sÆk«ma-rÆpeïa ti«Âhaty eva | yata÷ punas tat-pÃpam upacinoti puru«a÷ | idaæ tv aneka-janma-sahasra-sa¤citÃnÃæ sarve«Ãm api pÃpÃnÃæ sthÆla-sÆk«mÃvasthÃnÃæ
tat-kÃraïasya cÃj¤Ãnasya ca sadya evocchedakam | ata÷ sarvottamaæ pÃvanam idam eva | 

na cÃtÅndriye dharma ivÃtra kasyacit sandeha÷ svarÆpata÷ phalataÓ ca pratyak«atÃd ity Ãha pratyak«Ãvagamam avagamyate,nenety avagamo mÃnam avagamyate prÃpyata ity avagama÷ phalaæ pratyak«Ãvagamo mÃnam asminn iti svarÆpata÷ sÃk«i-pratyak«atvam | pratyak«o 'vagamo 'syeti phalata÷ sÃk«i-pratyak«atvam | mayedaæ viditvam ato na«Âam idÃnÅm atra mamÃj¤Ãnam iti hi sÃrvalaukika÷ sÃk«y-anubhava÷ |

evaæ lokÃnubhava-siddhatve 'pi taj-j¤Ãnaæ dharmyaæ dharmÃd anapetam aneka-janma-saæcita-ni«kÃma-dharma-phalam | tarhi du÷sampÃdaæ syÃn nety Ãha | susukhaæ kartuæ gurÆpadarÓita-vicÃra-sahak­tena vedÃnta-vÃkyena sukhena kartuæ Óakyaæ na deÓa-kÃlÃdi-vyavadhÃnam apek«ate pramÃïa-vastu-paratantratvÃj j¤Ãnasya | evam anÃyÃsa-sÃdhyatve svalpa-phalatvaæ syÃd atyÃyÃsa-sÃdhyÃnÃm eva karmaïÃæ mahÃ-phalatva-darÓanÃd iti nety Ãha avyayam | evam anÃyÃsa-sÃdhyasyÃpy asya phalato vyahto nÃstÅty avyayam ak«aya-phalam ity artha÷ | karmaïÃ tv atimahatÃm api k«ayi-phalatvam eva yo vÃ etad ak«araæ gÃrgy aviditvÃsmil loke juhoti
yajate tapas tapyate bahÆni var«a-sahasrÃïy antavad evÃsya tad bhavati iti [BAU 3.7.10] Órute÷ | tasmÃt sarvotk­«ÂatvÃc chraddheyam evÃtma-j¤Ãnam ||2||

viÓvanÃtha÷ --- kiæ ca | idaæ j¤Ãnaæ rÃja-vidyÃ vidyÃ upÃsanÃ vividhÃ eva bhaktaya÷ tÃsÃæ rÃjÃ | rÃja-dantÃditvÃd para-nipÃta÷ | guhyÃnÃæ rÃjeti bhakti-mÃtram evÃtiguhyaæ tasya bahuvidhasyÃpi rÃjÃ iti atiguhyatamam | pavitram idam iti sarva-pÃpa-prÃyaÓcittatvÃt tvaæ padÃrtah-j¤ÃnÃc ca sakÃÓÃd api pÃvitrya-karam | aneka-janma-sahasra-sa¤citÃnÃæ sarve«Ãm api pÃpÃnÃæ sthÆla-sÆk«mÃvasthÃnÃæ tat-kÃraïasya cÃj¤Ãnasya ca sadya evocchedakam | ata÷ sarvottamaæ pÃvanam idam eva iti madhusÆdana sarasvatÅpÃdÃ÷ | pratyak«a evÃvagamo 'nubhavo yasya tat | 

bhakti÷ pareÓÃnubhavo viraktir
anyatra cai«a trika eka-kÃla÷ |
prapadyamÃnasya yathÃÓnata÷ syus
tu«Âi÷ pu«Âi÷ k«ud-apÃyo 'nu-ghÃsam || [BhP 11.2.42]

ity ekÃdaÓoket÷ pratipadam eva bhajanÃnurÆpa-bhagavad-anubhava-lÃbhÃt | dharmyaæ dharmÃd anapetaæ sarva-dharmÃkaraïe 'pi sarva-dharma-siddhe÷ -

yathÃ taror mÆla-ni«ecanena
t­pyanti tat-skandha-bhujopaÓÃkhÃ÷ |
prÃïopahÃrÃc ca yathendriyÃïÃæ
tathaiva sarvÃrhaïam acyutejyÃ || [BhP 4.31.14] iti nÃradokte÷ |

kartuæ susukham iti karma-j¤ÃnÃdÃv iva nÃtra ko 'pi kÃra-vÃÇ-mÃnasa-kleÓÃtiÓaya÷ Óravaïa-kÅrtanÃdi-bhakte÷ ÓrotrÃdÅndriya-vyÃpÃra-mÃtratvÃt | avyayaæ karma-j¤ÃnÃdivan na naÓvaraæ nirguïatvÃt ||2||

baladeva÷ - rÃja-vidyeti | vidyÃnÃæ ÓÃï¬ilya-vaiÓvÃnara-daharÃdi-Óabda-pÆrvÃïÃæ rÃjÃ rÃja-vidyÃ | guhyÃnÃæ jÅvÃtma-yÃthÃtmyÃdi-rahasyÃnÃæ rÃjÃ rÃja-guhyam idaæ bhakti-rÆpaæ j¤Ãnam | rÃja-dantÃditvÃd upasarjanasya para-nipÃta÷ | tathÃtve pratipÃdayituæ viÓina«Âi - uttamaæ pavitraæ liÇga-deha-paryanta-sarva-pÃpa-praÓamanÃt | yad uktaæ pÃdme-

aprÃrabdha-phalaæ pÃpaæ kÆÂaæ bÅjaæ phalonmukham |
krameïaiva pralÅyante vi«ïu-bhakti-ratÃtmanÃm || iti |

kramo 'tra parïa-Óataka-vedhavad bodhya÷ | pratyak«Ãvagamam avagamyata ity avagamo vi«aya÷ | sa yasmin pratyak«e 'sti ÓravaïÃdike 'bhyastyamÃne tasmiæs tad-vi«aya÷ puru«ottamo 'ham ÃvirbhavÃmi | evam Ãha sÆtrakÃra÷ - prakÃÓaÓ ca karmaïy abhyÃsÃt iti | dharmyaæ dharmÃd anapetaæ guru-ÓuÓrÆ«Ãdi-dharmair nityaæ pu«yamÃïam | ÓrutiÓ ca ÃcÃryavÃn puru«o veda ity ÃdyÃ | 

kartuæ susukhaæ sukha-sÃdhyam | ÓrotrÃdi-vyÃpÃra-mÃtratvÃt tulasÅ-pÃtrÃmbu-culuka-mÃtropakaraïatvÃc ca | avyayam avinÃÓi-mok«e 'pi tasyÃnuv­tte÷ | evaæ vak«yati bhaktyÃ mÃm abhijÃnÃti ity ÃdinÃ | karma-yogÃdikaæ tu ned­Óam ato 'sya rÃja-vidyÃtvam | tatrÃhu÷ rÃj¤Ãæ vidyÃ, rÃj¤Ãæ guhyam iti rÃj¤Ãm ivodÃra-cetasÃæ kÃruïikÃnÃm iva divam api tucchÅkurvatÃm iya÷ vidyÃ na tu ÓÅghraæ putrÃdi-lipsayÃ devÃn abhyarcatÃæ dÅna-cetasÃæ karmiïÃm | rÃjÃno hi mahÃratnÃdi-sampad apy anihnuvÃnÃ÷ sva-mantraæ yathÃtiyatnÃn nihnÆyate tathÃnyÃæ vidyÃm anihnuvÃnÃ mad-bhaktÃ etÃm atiyatnÃn nihnuvÅrann iti | samÃnam anyat ||2||

__________________________________________________________
BhG 9.3

aÓraddadhÃnÃ÷ puru«Ã dharmasyÃsya paraætapa |
aprÃpya mÃæ nivartante m­tyu-saæsÃra-vartmani ||3||

ÓrÅdhara÷ - nanv evam asyÃtisukaratve ke nÃma saæsÃriïa÷ syu÷ | tatrÃha aÓraddadhÃnÃ iti | asya bhakti-sahita-j¤Ãna-lak«aïasya | dharmasyeti karmaïi «a«ÂhÅ | imaæ dharmam aÓraddadhÃnÃ ÃstikyenÃsvÅkurvanta upÃyÃntarair mat-prÃptaye k­ta-prayatnÃ api mÃm aprÃpya m­tyu-yukte saæsÃra-vartmani nimitte nivartante | m­tyu-vyÃpte saæsÃra-mÃrge paribhramantÅty artha÷ ||3|| 

madhusÆdana÷ - evam asya sukaratve sarvotk­«Âatve ca sarve 'pi kuto 'tra na pravartante, tathÃ ca na ko 'pi saæsÃrÅ syÃd ity ata Ãha aÓraddadhÃnÃ iti | asyÃtma-j¤ÃnÃkhyasya dharmasya svarÆpe sÃdhane phale ca ÓÃstra-pratipÃdite 'pi aÓraddadhÃnÃ veda-virodhi-kuhetu-darÓana-dÆ«itÃnta÷karaïatayÃ prÃmÃïyam amanyamÃnÃ÷ pÃpa-kÃriïo 'sura-sampadam ÃrÆ¬hÃ÷ sva-mati-kalpitenopÃyena kathaæcid yatamÃnÃ api ÓÃstra-vihitopÃyÃbhÃvÃd aprÃpya mÃæ mat-prÃpti-sÃdhanam apy alabdhvÃ nivartante niÓcayena vartante | kva m­tyu-yukte saæsÃra-vartmani sarvadÃ janana-maraïa-prabandhena nÃraki-tiryag-Ãdi-yoni«v eva bhramantÅty artha÷ ||3||

viÓvanÃtha÷ --- nanv evam asyÃtisukha-karatve sati ko nÃma saæsÃrÅ syÃt | tatrÃha aÓraddadhÃnÃ iti | asyeti karmaïi «a«ÂhÅ Ãr«Å | imaæ dharmam aÓraddadhÃnÃ÷ ÓÃstra-vÃkyai÷ pratipÃditaæ bhakte÷ sarvotkar«aæ stuty-artha-vÃdam eva manyamÃnÃ Ãstikyena na svÅkurvanti ye, ta upÃyÃntarair mat-prÃptaye k­ta-prayatnÃ api mÃm aprÃpya m­tyu-vyÃpte saæsÃra-vartmani nitarÃm atiÓayena vartante ||3|| 

baladeva÷ -- nanv evaæ sukare dharme sthite na ko 'pi saæsÃred iti cet tatrÃha aÓraddadhÃnÃ iti | dharmasyeti karmaïi «a«ÂhÅ | imaæ mad-bhakti-lak«aïaæ dharmam Óruty-Ãdi-prasiddha-prabhÃvam apy aÓraddadhÃnÃ d­¬ha-viÓvÃsena tam ag­hïata÷ stuti-mÃtram evaitad iti ye manyante, te mat-prÃptaye sÃdhanÃntarÃïy anuti«Âhanto 'pi bhakty-avahelanÃn mÃm aprÃpya m­tyu-yukte saæsÃra-vartmani nitarÃm vartante ||3|| 


__________________________________________________________

BhG 9.4

mayÃ tatam idaæ sarvaæ jagad avyakta-mÆrtinÃ |
mat-sthÃni sarva-bhÆtÃni na cÃhaæ te«v avasthita÷ ||4||

ÓrÅdhara÷ - tad evaæ vaktavyatayÃ prastutasya j¤Ãnasya stutyÃ ÓrotÃram abhimukhÅk­tya tad eva j¤Ãnaæ kathayati mayeti dvÃbhyÃm | avyaktÃ 'tÅndriyÃ mÆrti÷ svarÆpaæ yasya | tÃd­Óena mayÃ kÃraïa-bhÆtena sarvam idaæ jagat tataæ vyÃptam | tat s­«ÂvÃ tad evÃnuprÃviÓat ity Ãdi Órute÷ | ataeva kÃraïa-bhÆte mayi ti«ÂhantÅti mat-sthÃni sarvÃïi bhÆtÃni carÃcarÃïi | evam api ghaÂÃdi«u kÃrye«u m­ttikeva te«u bhÆte«u nÃham avasthita÷ | ÃkÃÓavad asaÇgatvÃt ||4||

madhusÆdana÷ - tad evaæ vaktavyatayÃ pratij¤Ãtasya j¤Ãnasya vidhi-mukhenetara-ni«edha-mukhena ca stutyÃbhimukhÅk­tam arjunaæ prati tad evÃha dvÃbhyÃm mayeti | idaæ jagat sarvaæ bhÆta-bhautika-tat-kÃraïa-rÆpaæ d­Óya-jÃtaæ mad-aj¤Ãna-kalpitaæ mÃyÃdhi«ÂhÃnena paramÃrtha-satÃ sad-rÆpeïa sphuraïa-rÆpeïa ca tataæ vyÃptaæ rajju-khaï¬eneva tad-aj¤Ãna-kalpitaæ sarpa-dhÃrÃdi | tvayÃ vÃsudevena paricchinnena sarvaæ jagat kathaæ vyÃptaæ pratyak«a-virodhÃd iti nety Ãha avyaktÃ sarva-karaïÃgocarÅbhÆtÃ sva-prakÃÓÃdvaya-caitanya-sad-Ãnanda-rÆpÃ mÆrtir yasya tena mayÃ vyÃptam idaæ sarvaæ na tv anena dehenety artha÷
| ata eva santÅva sphurantÅva mad-rÆpeïa sthitÃni mat-sthÃni sarva-bhÆtÃni sthÃvarÃïi jaÇgamÃni ca | paramÃrthatas tu na ca naivÃhaæ te«u kalpite«u bhÆtesv avasthita÷ kalpitÃkalpitayo÷ sambandhÃyogÃt | ataevoktaæ yatra yad adhyastaæ tat-k­tena guïena do«eïa vÃïu-mÃtreïÃpi na sa sambadhyata iti ||4||

viÓvanÃtha÷ --- yad dÃsya-bhaktÃv etan-mÃtraæ mad-aiÓvarya-j¤Ãnaæ mad-bhaktair apek«itavyam ity Ãha saptabhi÷ | avyaktÃ 'tÅndriyÃ mÆrti÷ svarÆpaæ yasya tena mayÃ kÃraïa-bhÆtena sarvam idaæ jagat tataæ vyÃptam | ataeva mat-sthÃni mayi kÃraïa-bhÆte pÆrïa-caitanya-svarÆpe sthitÃni sarvÃïi bhÆtÃni carÃcarÃïi santi | evam api ghaÂÃdi«u sva-kÃrye«u m­gÃdivatte«u bhÆte«u nÃham avasthito 'saÇgatvÃt ||4||

baladeva÷ - atha sva-bhakty-uddÅpakam adbhuta-svaiÓvaryam Ãha mayeti | avyaktÃ indriyÃgrÃhyÃ mÆrti÷ svarÆpaæ yasya tena mayÃ sarvam idaæ jagat tataæ dhartuæ niyantuæ ca vyÃptam | ataeva sarvÃïi carÃcarÃïi bhÆtÃni vyÃpake dhÃrake niyÃmake ca mayi sthitÃni bhavantÅti te«Ãæ sthitis tad-adhÅnÃ nety artha÷ | iha nikhila-jagad-antaryÃmiïÃ svÃæÓenÃnta÷ praviÓya niyacchÃmi dadhÃmi cety uktam | Ãha caivaæ Óruti÷ ya÷ p­thivyÃæ ti«Âhat ity ÃdinÃ | ihÃpi vak«yati vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ity Ãdi ||4||


__________________________________________________________

BhG 9.5

na ca mat-sthÃni bhÆtÃni paÓya me yogam aiÓvaram |
bhÆta-bh­n na ca bhÆta-stho mamÃtmÃ bhÆta-bhÃvana÷ ||5||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca na ceti | na ca mayi sthitÃni bhÆtÃni | asaÇgatvÃd eva mama | nanu tarhi vyÃpakatvam ÃÓrayatvaæ ca pÆrvoktaæ viruddham ity ÃÓaÇkyÃha paÓyeti | me mama aiÓvaryam asÃdhÃraïaæ yogaæ yuktim aghaÂana-ghaÂanÃ-cÃturyaæ paÓya | madÅya-yoga-mÃyÃ-vaibhavasyÃvirtarkyatvÃn na ki¤cid viruddham ity artha÷ | anyad apy ÃÓcaryaæ paÓyety Ãha bhÆteti | bhÆtÃni bibharti dhÃrayatÅti bhÆta-bh­t | bhÆtÃni bhÃvayati pÃlayatÅti bhÆta-bhÃvana÷ | evaæ bhÆto 'pi mamÃtmÃ paraæ svarÆpaæ bhÆtastho na bhavatÅti | ayaæ bhÃva÷ - yathÃ dehaæ bibhrat pÃlayaæÓ ca jÅvo 'haÇkÃreïa tat-saæÓli«Âas ti«Âhaty evam ahaæ
bhÆtÃni dhÃrayan pÃlayann api te«u na ti«ÂhÃmi | nirahaÇkÃratvÃd iti ||5||

madhusÆdana÷ - ataeva na ceti | divi«Âha ivÃditye kalpitÃni jala-calanÃdÅni mayi kalpitÃni bhÆtÃni paramÃrthato mayi na santi | tvam arjuna÷ prÃk­tÅæ manu«ya-buddhiæ hitvÃ paÓya paryÃlocaya me yogaæ prabhÃvam aiÓvaram aghaÂana-ghaÂanÃ-cÃturyaæ mÃyÃvina iva mamÃvalokayety artha÷ | nÃhaæ kasyacid Ãdheyo nÃpi kaasyacid ÃdhÃras tathÃpy ahaæ sarve«u bhÆte«u mayi ca sarvÃïi bhÆtÃnÅti mahatÅyaæ mÃyÃ | yato bhÆtÃni sarvÃïi kÃryÃïy upÃdÃnatayÃ bibharti dhÃrayati po«ayatÅti ca bhÆta-bh­t | bhÆtÃni sarvÃïi kart­tayotpÃdayatÅti bhÆta-bhÃvana÷ | evam abhinna-nimittopÃdÃna-bhÆto 'pi mamÃtmÃ mama parmaÃrtha-svarÆpa-bhÆta÷ sac-cid-Ãnanda-ghano 'saÇgÃdvitÅya-svarÆpatvÃc
ca bhÆtastha÷ paramÃrthato na bhÆta-sambandhÅ svapna-d­g iva na paramÃrthata÷ sva-kalpita-sambandhÅty artha÷ | mamÃtmeti rÃho÷ Óira itivat kalpanayÃ «a«ÂhÅ ||5||

viÓvanÃtha÷ --- tata eva mayi sthitÃny api bhÆtÃni na mat-sthÃni mamÃsaÇgatvÃd eveti bhÃva÷ | nanu tarhi tava jagad-vyÃpakatvam jagad-ÃÓrayatvaæ ca pÆrvoktaæ viruddham ity Ãha paÓya me yogam aiÓvaram asÃdhÃraïaæ yogaiÓvaryam aghaÂita-ghaÂanÃ-cÃturya-mayam | anyad apy ÃÓcaryaæ paÓyety Ãha bhÆtÃni bibharti dhÃrayatÅti bhÆta-bh­t | bhÆtÃni bhÃvayati pÃlayatÅti bhÆta-bhÃvana÷ | evaæ bhÆto 'pi mamÃtmÃ bhÆta-stho na bhavatÅti mameti bhagavati deha-dehi-vibhÃgÃbhÃvÃt | rÃho÷ Óira÷ itivad abhede 'pi «a«ÂhÅ | ayaæ bhÃva÷ - yathÃ jÅvo dehaæ dadhat pÃlayann api tasmin ÃsaktyÃ deha-stha eva bhavati, evam ahaæ bhÆtÃni dadhat pÃlayann api mÃyika-sarva-bhÆta-ÓarÅro 'pi
na tatrastho ni÷saÇgatvÃd iti ||5||

baladeva÷ - nanv atiguruæ bhÃraæ vahatas te mahÃn kheda÷ syÃd iti cet tatrÃha na ceti | ghaÂÃdÃv udakÃdÅnÅva bhÃra-bhÆtÃni cabhÆtÃni saæs­«ÂÃni mayi na santi | tarhi mat-sthÃni saarva-bhÆtÃnÅty-ukti-viruddheteti mayi na santi | tarhi mat-sthÃni sarva-bhÆtÃnÅty-uktir viruddheteti cet tatraha paÓyeti | mamaiÓvaraæ mad-asÃdhÃraïaæ yogaæ paÓya jÃnÅhi yujyate 'nena durghaÂe«u kÃrye«u iti nirukter yogo 'vicintya-Óakti-vapu÷ satya-saÇkalpatÃ-lak«aïo dharamas tam ity artha÷ | etad eva visphuÂayati bhÆta-bh­d iti bhÆta-bh­t bhÆtÃnÃæ dhÃraka÷ pÃlakaÓ cÃhaæ bhÆtastho bhÆta-saæp­kto naiva bhavÃmi | yato mÃm ÃtmÃ mana eva bhÆta-bhÃvana÷
satya-saÇkalpatÃ -lak«aïenaiÓvareïa yogenaivÃhaæ bhÆtÃnÃæ dhÃraïaæ pÃlanaæ ca karomi, na tu sva-mÆrti-vyÃpÃreïety artha÷ | ÓrutiÓ caivam Ãha - etasya vÃ ak«arasya praÓÃsane gÃrgi sÆryÃcandram asau vidh­tau ti«Âhata etasya vÃ ak«arasya praÓÃsane gÃrgi dyÃv Ãp­thivyau vidh­te ti«Âhata÷ [BAU 3.7.9] ity ÃdinÃ | yadyapi svarÆpÃn na mano bhinnaæ, tathÃpi sattÃ satÅty Ãdivad viÓe«Ãd vÃstavaæ bheda-kÃryam ÃdÃyaiva tathoktaæ bodhyam ||5||

__________________________________________________________

BhG 9.6

yathÃkÃÓa-sthito nityaæ vÃyu÷ sarvatra-go mahÃn |
tathÃ sarvÃïi bhÆtÃni mat-sthÃnÅty upadhÃraya ||6||

ÓrÅdhara÷ - asaæÓli«Âayor apy ÃdhÃrÃdheya-bhÃvaæ d­«ÂÃntenÃha yayeti | avakÃÓaæ vinÃvasthÃnÃnupapatter nityam ÃkÃÓe sthito vÃyu÷ sarvatra-go 'pi mahÃn api nÃkÃÓena saæÓli«yate | niravayavatvena saæÓle«ÃyogÃt | tathÃ sarvÃïi bhÆtÃni mayi sthitÃnÅti jÃnÅhi ||6||

madhusÆdana÷ - asaæÓli«Âayor apy ÃdhÃrÃdheya-bhÃvaæ d­«ÂÃntenÃha yatheti | yathaivÃsaÇga-svabhÃva ÃkÃÓe sthito nityaæ sarvadotpatti-sthiti-saæhÃra-kÃle«u vÃtÅti vÃyu÷ sarvadÃ calana-svabhÃva÷ | ataeva sarvatra gacchatÅti sarvatra-ga÷ | mahÃn parimÃïata÷ | etÃd­Óo 'pi na na kadÃpy ÃkÃÓena saha saæs­jyate | tathaivÃsaÇga-svabhÃve mayi saæÓle«am antareïaiva sarvÃïi bhÆtÃny ÃkÃÓÃdÅni mahÃnti sarvatragÃni ca sthitÃni nÃpi sthitÃnÅty upadhÃraya vim­ÓyÃvadhÃraya ||6||

viÓvanÃtha÷ --- asaÇge mayi bhÆtÃni sthitÃny api na sthitÃni, te«v apy ahaæ sthito 'pi na sthita ity atra d­«ÂÃntam Ãha yatheti | yathaivÃsaÇga-svabhÃve ÃkÃÓe nityaæ vÃtÅti vÃyu÷ sarvadÃ calana-svabhÃva÷ | ataeva sarvatra gacchatÅti sarvatra-go mahÃn parimÃïata÷ yathÃ svÃkÃÓasya asaÇgatvÃt tatra sthito 'pi na sthita÷ | ÃkÃÓo 'pi vÃyau sthito 'pi na sthito 'saÇgatvÃd eva tathaivÃsaÇga-svabhÃve mayi sarvÃïi bhÆtÃni ÃkÃÓÃdÅni mahÃnti sarvatragÃni sthitÃni nÃpi sthitÃnÅty upadhÃraya vim­Óya niÓcinu | nanu tarhi paÓya me yogam aiÓvaram iti bhagavad-uktaæ yogaiÓvaryasyÃtarkyatvaæ kathaæ siddham abhÆt ? d­«ÂÃnta-lÃbhÃt | ucyate - ÃkÃÓasya ja¬atvÃ evÃsaÇgatvam | cetanasya tv asaÇgatvaæ
jagad-adhi«ÂhÃnÃdhi«ÂhÃt­tve parameÓvaraæ vinÃ nÃnyatrÃstÅty atarkyatvaæ siddham eva | tad apy ÃkÃÓa-d­«ÂÃnto loka-buddhi-praveÓÃrtha eva j¤eya÷ ||6||

baladeva÷ - carÃcarÃïÃæ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ mat-saÇkalpÃyattÃ sthitir v­ttiÓ cety atra d­«ÂÃntam Ãha yatheti | yathÃ nirÃlambe mahaty ÃkÃÓe nirÃlambo mahÃn vÃyu÷ sthita÷ sarvatra gacchati | tasya tasya ca nirÃlambatayÃ sthitir mat-saÇkalpÃd eva prav­ttiÓ cety antaryÃmi-brÃhmaïÃt yad bhÅ«Ã vÃta÷ pavate iti Óruty-antarÃc copadhÃrayeti, tathÃ sarvÃïi sthira-carÃïi bhÆtÃni mat-sthÃni tair ansaætu«Âe mayi sthitÃni mayaiva saÇkalpa-mÃtreïa dh­tÃni nityamitÃni cety upadhÃraya | anyathÃ ÃkÃÓÃdÅni vibhraæÓerann iti ||6||


__________________________________________________________

BhG 9.7

sarva-bhÆtÃni kaunteya prak­tiæ yÃnti mÃmikÃm |
kalpa-k«aye punas tÃni kalpÃdau vis­jÃmy aham ||7||

ÓrÅdhara÷ - tad evam asaÇgasyaiva yogamÃyayÃ sthiti-hetutvam uktam | tayaiva s­«Âi-prayala-hetutvaæ cÃha sarveti | kalpa-k«aye pralaya-kÃle sarvÃïi bhÆtÃni prak­tiæ yÃnti | triguïÃtmikÃyÃæ mÃyÃyÃæ lÅyante | puna÷ kalpÃdau s­«Âi-kÃle tÃni vis­jÃmi viÓe«eïa s­jÃmi ||7||

madhusÆdana÷ - evam utpatti-kÃle sthiti-kÃle ca kalpitena prapa¤cenÃsaÇgasyÃtmano 'saæÓle«am uktvÃ pralaye 'pi tam Ãha sarvetei | sarvÃïi bhÆtÃni kalpa-k«aye pralaya-kÃle mÃmikÃæ mac-chaktitvena kalpitÃæ prak­tiæ triguïÃtmikÃæ mÃyÃæ sva-kÃraïa-bhÆtÃæ yÃnti tatraiva sÆk«ma-rÆpeïa lÅyanta ity artha÷ | he kaunteyety uktÃrtham | punas tÃni kalpÃdau sarga-kÃle vis­jÃmi prak­tÃv avibhÃgÃpannÃni vyanajmi ahaæ sarvaj¤a÷ sarva-Óaktir ÅÓvara÷ ||7||

viÓvanÃtha÷ --- nanv adhunÃ d­ÓyamÃny etÃni bhÆtÃni tvayi sthitÃnÅty avagamyate | mahÃ-pralaye kva yÃsyantÅty apek«ÃyÃm Ãha sarveti | mÃmikÃæ madÅyÃæ mama triguïÃtmikÃyÃæ mÃyÃ-Óaktau lÅyanta ity artha÷ | puna÷ kalpa-k«aye pralayÃnte s­«Âi-kÃle tÃni viÓe«eïa s­jÃmi ||7||

baladeva÷ - sva-saÇkalpÃd eva bhÆtÃnÃæ sthitir uktÃ | atha tasmÃd eva te«Ãæ sarga-pralayÃv Ãha sarveti | he kaunteya ! kalpa-k«aye caturmukhÃvasÃna-kÃle sarvÃïi bhÆtÃni mat-saÇkalpÃd eva mÃmikÃæ prak­tiæ yÃnit | prak­ti-Óaktike mayi vilÅyante kalpÃdau punas tÃny aham eva bahu syÃm iti saÇkalpa-mÃtreïa vaividhyena s­jÃmi ||7|| 

__________________________________________________________

BhG 9.8

prak­tiæ svÃm ava«Âabhya vis­jÃmi puna÷ puna÷ |
bhÆta-grÃmam imaæ k­tsnam avaÓaæ prak­ter vaÓÃt ||8||

ÓrÅdhara÷ - nanv asaÇgo nirvikÃraÓ ca tvaæ kathaæ s­jasÅty apek«ÃyÃm Ãha - prak­tim iti | svÃæ svÅyÃæ svÃdhÅnÃæ prak­tim ava«ÂabhyÃdhi«ÂhÃya | pralaye lÅnaæ santaæ caturvidham imaæ sarvaæ bhÆta-grÃmaæ karmÃdi-paravaÓaæ puna÷ punar vividhaæ s­jÃmi | viÓe«eïa s­jÃmi iti vÃ | katham ? prak­ter vaÓÃt prÃcÅna-karma-nimitta-tat-tat-svabhÃva-vaÓÃt ||8||

madhusÆdana÷ - kiæ-nimittÃ parameÓvara-stheyaæ s­«Âir na tÃvat sva-bhogÃrthÃ tasya sarva-sÃk«i-bhÆta-caitanya-mÃtrasya bhokt­tvÃbhÃvÃt tathÃtve vÃ saæsÃritveneÓvaratva-vyÃghÃtÃt | nÃpy anyo bhoktÃ yad artheyaæ s­«Âi÷ | cetanÃntarÃbhÃvÃt | ÅÓvarasyaiva sarvatra jÅva-rÆpeïa sthitatvÃt | acetanasya cÃbhokt­tvÃt | ataeva nÃpavargÃrthÃpi s­«Âi÷ | bandhÃbhÃvÃd apavarga-virodhitvÃc cety Ãdy-anupapatti÷ s­«Âer mÃyÃ-mayatvaæ sÃdhayantÅ nÃsmÃkaæ pratikÆleti na parihartavyety abhipretya mÃyÃmayatvÃn mithyÃtvaæ prapa¤casya vaktum Ãrabhate tribhi÷ prak­tim iti | 

prak­tiæ mÃyÃkhyÃm anirvacanÅyÃæ svÃæ svasmin kalpitÃm ava«Âabhya svasattÃ-sphÆrtibhyÃæ d­¬hÅk­tya tasyÃ÷ prak­ter mÃyÃyÃ vaÓÃd avidyÃsmitÃ-rÃga-dve«ÃbhiniveÓa-kÃraïÃvaraïa-vik«epÃtmaka-Óakti-prabhÃvÃj jÃyamÃnam imaæ sarva-pramÃïa-saænidhÃpitaæ bhÆta-grÃmam ÃkÃÓÃdi-bhÆta-samudÃyam ahaæ mÃyÃvÅva puna÷ punar vis­jÃmi vividhaæ s­jÃmi kalpanÃ-mÃtreïa svapna-d­g iva ca svapna-prapa¤cam ||8||

viÓvanÃtha÷ --- nanv asaÇgo nirvikÃraÓ ca tvaæ kathaæ s­jasÅty apek«ÃyÃm Ãha - prak­tim iti | svÃæ svÅyÃm ava«ÂabhyÃdhi«ÂhÃya prak­ter vaÓÃt svÅya-svabhÃva-vaÓÃt prÃcÅna-karma-nimittÃd iti yÃvat | avaÓaæ karmÃdi-paratantram ||8||

baladeva÷ -- prak­tim iti | svÃm ÃtmÅyÃæ tri-guïÃæ prak­tim ava«ÂabhyÃdhi«ÂhÃya saÇkalpa-mÃtreïa mahad-ÃdyÃn manÃ pariïamayyemaæ caturvidham bhÆta-grÃmaæ vis­jÃmi puna÷ puna÷ kÃle kÃle | kÅd­Óam ity Ãha prak­te÷ prÃcÅna-karma-vÃsanÃyÃ vaÓÃt prabhÃvÃd avaÓaæ paratantraæ tathÃ cÃcintya-Óakter asaÇga-svabhÃvasya mama saÇkalpa-mÃtreïa tat tat kurvato na tat-saæsarga-gandho na ca ko 'pi kheda-leÓa iti ||8||


__________________________________________________________

BhG 9.9

na ca mÃæ tÃni karmÃïi nibadhnanti dhanaæjaya |
udÃsÅnavad ÃsÅnam asaktaæ te«u karmasu ||9||

ÓrÅdhara÷ - nanv evaæ nÃnÃ-vidhÃni karmÃïi kurvatas tava jÅvavad-bandha÷ kathaæ na syÃd iti ? ata Ãha na ca mÃm iti | tÃni viÓva-s­«Ây-ÃdÅni karmÃïi mÃæ na nibadhnanti | karmÃsaktir hi baddha-hetu÷ sÃ cÃpta-kÃmatvÃn mama nÃsti | ata udÃsÅnatvÃnupapatter udÃsÅnavat sthitam ity uktam ||9||

madhusÆdana÷ - ata÷ na ceti | na ca naiva s­«Âi-sthiti-pralayÃkhyÃni tÃni mÃyÃvineva svapna-d­Óeva ca mayÃ kriyamÃïÃni mÃæ nibandhnanti anugraha-nigrahÃbhyÃæ na suk­ta-du«k­ta-bhÃginaæ kurvanti mithyÃ-bhÆtatvÃt | he dhana¤jaya yudhi«Âhira-rÃjasÆyÃrthaæ sarvÃn rÃj¤o jitvÃ dhanam Ãh­tavÃn iti mahÃn prabhÃva÷ sÆcita÷ protsÃhanÃrtham |

tÃni karmÃïi kuto na badhnanti tatrÃha udÃsÅnavad ÃsÅnam | yathÃ kaÓcid upek«ako dvayor vivadamÃnayor jaya-parÃjayÃsaæsargÅ tat-k­ta-har«a-vi«ÃdÃbhyÃm asaæs­«Âo nirvikÃra Ãste tadvan nirvikÃratayÃsÅnam | dvayor vivadamÃnayor ihÃbhÃvÃd upek«akatva-mÃtra-sÃdharmyeïa vati-pratyaya÷ | ataeva nirvikÃratvÃt te«u s­«Ây-Ãdi-karmasv asaktam ahaæ karomÅty abhimÃna-lak«eïa saÇgena rahitaæ mÃæ na nibadnanti karmÃïÅti yuktam eva | anyasyÃpi hi kart­tvÃbhÃve phala-saÇgÃbhÃve ca karmÃïi na bandha-kÃraïÃnÅty uktam anena | tad-ubhaya-sattve tu koÓa-kÃra iva karmabhir badhyate mÆ¬ha ity abhiprÃya÷ ||9||

viÓvanÃtha÷ --- nanv evaæ ca nÃnÃ-karmÃïi kurvatas tava jÅvavad-bandha÷ kathaæ na syÃd ? ata Ãha na ceti | tÃni s­«Ây-ÃdÅni | karmÃsaktir hi baddha-hetu÷ sÃ cÃpta-kÃmatvÃn mama nÃsti | udÃsÅnavad iti | anya udÃsÅno yathÃ vivadamÃnÃnÃæ du÷kha-ÓokÃdi-saæs­«Âo na bhavati tathaivÃham ity artha÷ ||9||
 
baladeva÷ -- nanu vi«amÃïi s­«Âi-poÃlana-lak«aïÃni vai«amyÃdinÃ tvÃæ badhnÅyur iti cet tatrÃha na ceti | tÃni vi«ama-s­«Ây-ÃdÅni karmÃïi na mayi vai«amyÃdi-prasa¤jayanti | tatra hetu-garbha-viÓe«aïam udÃsÅnavad iti | jÅvÃnÃæ deva-mÃnava-tiryag-Ãdi-bhÃve tat-tad-abhyudaya-tÃratamye ca te«Ãæ pÆrvÃrjitÃni karmÃïy eva kÃraïÃni | ahaæ tu te«u vi«ame«u karmasv audÃÅnyena sthito 'sakta iti na mayi vai«amyÃdi-do«a-gandha÷ | evam Ãha sÆtrakÃra÷ vai«amya-nairgh­ïye na [Vs. 2.1.35] ity ÃdinÃ | udÃsÅnatve kart­tvaæ na siddhyed ata uktam udÃsÅnavad iti ||9||


__________________________________________________________

BhG 9.10

mayÃdhyak«eïa prak­ti÷ sÆyate sa-carÃcaram |
hetunÃnena kaunteya jagad viparivartate ||10||

ÓrÅdhara÷ - tad evopapÃdayati mayeti | mayÃdhyak«eïÃdhi«ÂhÃtrÃ nimitta-bhÆtena prak­ti÷ sa-carÃcaraæ viÓvaæ sÆyate janayati | anena mad-adhi«ÂhÃnena hetunedaæ jagad viparivartate puna÷ punar jÃyate | sannidhi-mÃtreïÃdhi«ÂhÃt­tvÃt kart­tvam udÃsÅnatvaæ cÃviruddham iti bhÃva÷ ||10||

madhusÆdana÷ - bhÆta-grÃmam imaæ vis­jÃmy udÃsÅnavad ÃsÅnam iti ca paraspara-viruddham iti ÓaÇkÃ-parihÃrÃrthaæ punar mÃyÃmayatvam eva prakaÂayati mayeti | mayÃ sarvato-d­Ói-mÃtra-svarÆpeïÃvikriyeïÃdhyak«eïa niyantrÃ bhÃsakenÃvabhÃsitÃ prak­tis triguïÃtmikÃ sattvÃsattvÃdibhir anirvÃcyÃ mÃyÃ sÆyata utpÃdayati sa-carÃcaraæ jagan mÃyÃvinÃdhi«Âhiteva mÃyÃ kalpita-gaja-turagÃdikam | na tv ahaæ sva-kÃrya-mÃyÃbhÃsanam antareïa karomi vyÃpÃrÃntaram | hetunÃ nimittenÃnenÃdhyak«atvena he kaunteya ! jagat sa-carÃcaraæ viparivartate vividhaæ parivartate janmÃdi-vinÃÓÃntaæ dity-Ãder iva kart­tvÃbhÃvÃd udÃsÅnavad ÃsÅnam ity uktam iti na virodha÷ | tad uktam -

asya dvaitendra-jÃlasya yad upÃdÃna-kÃraïam |
aj¤Ãnaæ tad upÃÓritya brahma kÃraïam ucyate || iti |

Óruti-sm­ti-vÃdÃÓ cÃtrÃrthe sahasraÓa udÃhÃryÃ÷ ||10||


viÓvanÃtha÷ --- nanu s­«Ây-Ãdi-kartus tavedam audÃsÅnyaæ na pratyemÅty ata Ãha mayeti | adhyak«eïa mayÃ nimitta-bhÆtena prak­ti÷ sa-carÃcaraæ jagat sÆyate | prak­tir eva jagat janayati | mamÃtrÃdhyak«atÃ-mÃtram | yathÃ kasyacid ambarÅ«Ãder iva bhÆpate÷ prak­tibhir eva rÃjya-k­tyaæ nirvÃhyate | atrodÃsÅnasya bhÆpate÷ sattÃ-mÃtram iti yathÃ tasya rÃja-siæhÃsane sattÃ-mÃtreïa vinÃ prak­tibhi÷ kim api na Óakyate kartum | tathaiva mamÃdhi«ÂhÃna-lak«aïam adhyak«atvaæ vinÃ prak­tir api ja¬Ã kim api kartuæ na ÓaknotÅti bhÃva÷ | anena mad-adhi«ÂhÃnena hetunedaæ jagat viparivartate puna÷ punar
jÃyate ||10||

baladeva÷ - tat pratipÃdayati mayeti | satya-saÇkalpena prak­ty-adhyak«eïa mayÃ sarveÓvareïa jÅva-pÆrva-pÆrva-karmÃnuguïatayÃ vÅk«itÃ prak­ti÷ sa-carÃcaraæ jagat sÆyate janayati | vi«ama-guïÃ satÅ anena jÅva-pÆrva-karmÃnuguïena mad-vÅk«aïena hetunÃ taj jagad viparivartate puna÷ punar udbhavati | he kaunteya | ÓrutiÓ caivam Ãha- 
vikÃra-jananÅm aj¤Ãm a«Âa-rÆpÃm ajÃæ dhruvÃm | 
dhyÃyate 'dhyÃsitÃ tena tanyate preritÃ puna÷ | 
sÆyate puru«Ãrthaæ ca tenaivÃdhi«ÂhitÃ jagat ||

iti sannidhi-mÃtreïÃdhi«ÂhÃt­tvÃt kart­tvam udÃsaniæ ca na viruddham | yathÃ sannidhi-mÃtreïagandha÷ k«obhÃya jÃyate ity Ãdi smaraïÃc caitad evaæ mad-adhi«ÂhÃt­-mÃtraæ khalu prek­ter apek«yam | mad-vinÃ kim api kartuæ na sÃ prabhavet na hy asati rÃj¤a÷ siæhÃsanÃdhi«ÂhÃt­tve tad-amÃtyÃ÷ kÃrye prabhava÷ ||10||


__________________________________________________________

BhG 9.11

avajÃnanti mÃæ mÆ¬hÃ mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam |
paraæ bhÃvam ajÃnanto mama bhÆta-maheÓvaram ||11||

ÓrÅdhara÷ - nanv evaæbhÆtaæ parameÓvaraæ tvÃæ kim iti kecin nÃdriyante ? tatrÃha avajÃnantÅti dvÃbhyÃm | sarva-bhÆta-maheÓvara-rÆpaæ madÅyaæ paraæ bhÃvaæ tattvam ajÃnanto mÆ¬hÃ mÆrkhÃ mÃm avajÃnanti mÃm avamanyante | avaj¤Ãne hetu÷ Óuddha-sattva-mayÅm api tanuæ bhaktecchÃ-vaÓÃn manu«yÃkÃrÃm ÃÓritavantam iti ||11||

madhusÆdana÷ - evaæ nitya-Óuddha-buddha-mukta-svabhÃvaæ sarva-jantÆnÃm ÃtmÃnam Ãnanda-ghanam anantam api santam avajÃnantÅti | avajÃnanti mÃæ sÃk«Ãd ÅÓvaro 'yam iti nÃdriyante nindanti vÃ mÆ¬hÃ avivekino janÃ÷ | te«Ãm avaj¤Ã-hetuæ bhramaæ sÆcayati mÃnu«Åæ tanum ÃÓritaæ manu«yatayÃ pratÅyamÃnÃæ mÆrtim ÃtmecchayÃ bhaktÃnugrahÃrthaæ g­hÅtavantaæ manu«yatayÃ pratÅyamÃnena dehena vyavaharantam iti yÃvat | tataÓ ca manu«yo 'yam iti bhrÃntyÃcchÃditÃnta÷karaïÃ mama paraæ bhÃvaæ prak­«Âaæ paÃramarthikaæ tattvaæ sarva-bhÆtÃnÃæ
mahÃntarm ÅÓvaram ajÃnanto yan nÃdriyante nindanti vÃ tad-anurÆpam eva mÆ¬hatvasya ||11||

viÓvanÃtha÷ --- nanu ca satyam ananta-koÂi-brahmÃï¬a-vyÃpÅ saccid-Ãnanda-vigraha÷ kÃraïÃrïava-ÓÃyÅ mahÃ-puru«a÷ sva-prak­tyÃ jagat s­jatÅti ya÷ prasiddha÷ | sa eva hi bhavÃn | kintu vasudeva-sÆnos taveyaæ mÃnu«Å tanur ity etad-aæÓenaiva kecit tava nikar«aæ vadantÅty ata Ãha avajÃnantÅti | mama mÃnu«yÃs tanor asyÃ paraæ bhÃvaæ kÃraïÃrïava-ÓÃyi-mahÃ-puru«Ãdibhyo 'py utk­«Âaæ svarÆpam ajÃnanta eva te | kÅd­Óam ? bhÆtaæ satyaæ yad brahma tac ca tan maheÓvaraæ ceti | tan maheÓvara-padaæ satyÃntara-vyÃvartakam atra j¤eyam yukte k«mÃdÃv­te bhÆtam iti amara÷ | 

tam ekaæ govindaæ sac-cid-Ãnanda-vigrahaæ v­ndÃvana-sura-bhÆruha-bhÃvanÃsÅnaæ satataæ sa-marud-gaïo 'haæ paramayÃ stutyÃ to«ayÃmi iti (GTU 1.33) Órute÷ |[*ENDNOTE]

narÃk­ti para-brahma iti sm­teÓ ca |

mamÃsyÃ mÃnu«yÃs tano÷ saccid-Ãnanda-mayatvaæ mad-abhijïa-bhaktair ucyata eva, tathÃ sarva-brahmÃï¬a-vyÃpitvaæ ca bÃlye yan-mÃtrÃ ÓrÅ-yaÓodayÃ d­«Âam eva | yad vÃ mÃnu«Åæ tanum eva viÓina«Âi param utk­«Âaæ bhÃvaæ sattÃæ viÓuddhaæ sattvaæ saccidÃnanda-svarÆpam ity artha÷ | bhÃva÷ sattÃ svabhÃvÃbhiprÃya÷ ity amara÷ | paraæ bhÃvam api viÓina«Âi mama bhÆta-maheÓvaraæ mama s­jyÃni bhÆtÃni ye brahmÃdyÃs te«Ãm api mahÃntam ÅÓvaram | tasmÃt jÅvasyeva mama parameÓvarasya tanur na bhinnÃ | tanur evÃham | aham eva tanu÷ sÃk«Ãd brahmaiva ÓÃbdaæ
brahma dadhad vapu÷ [BhP 3.21.8] iti mad-abhij¤a-Óukokter iti bhavÃd­Óais tu viÓvasyatÃm iti bhÃva÷ ||11||

baladeva÷ - nanv Åd­Óa-mahimÃnaæ tvÃæ kim iti kecin nÃdriyante ? tatrÃha avajÃnantÅti | bhÆta-maheÓvaraæ nikhila-jagad-eka-svÃminaæ satya-saÇkalpaæ sarvaj¤aæ mahÃ-kÃruïikaæ ca mÃæ mÆ¬hÃs te 'vajÃnanti | atra prakÃraæ darÓayan viÓina«Âi mÃnu«Åm iti mÃnu«a-sanniveÓinÅæ mÃnu«a-ce«ÂÃ-bahulÃæ tanuæ ÓrÅ-mÆrtim ÃÓritaæ tÃdÃtmya-sambandhena nityaæ prÃptaæ mÃm itara-rÃja-kumÃra-tulya÷ kaÓcid ugra-puïyo manu«yo 'yam iti buddhyÃvamanyanta ity artha÷ | mÃnu«Å tanu÷ khalu pÃ¤cabhautikyena na ca bhagavat-tanus tÃd­k sac-cid-Ãnanda-rÆpÃya
k­«ïÃya iti, tam ekaæ govindaæ sac-cid-Ãnanda-vigraham iti ÓravaïÃt | tathÃtve tad-avaj¤ÃtÌïÃæ mau¬hyÃndhya-yogÃd brahmÃdi-vandyatvÃyogÃc ca | 

evaæ buddhis te«Ãæ kuto yayÃ te mÆ¬hÃ bhaïyante ? tatrÃha param iti | param asÃdhÃraïaæ bhÃvaæ svabhÃvam ajÃnanta÷ mÃnu«Ãk­tes tasya j¤ÃnÃnndÃtmatva-sarveÓatva-mok«adatvÃdi-svabhÃvÃnabhij¤ÃnÃd ity artha÷ | evaæ ca sati tanum ÃÓritam ity ukti-viÓe«a-vibhÃtaæ bheda-kÃryam ÃdÃya bodhyÃ | yat tu vasudeva-sÆnor dvÃrakÃdhipate÷ sÆtikÃ-g­hÃvirbhÆtam eva svarÆpaæ naijaæ caturbhujatvÃt tato vrajaæ gacchata÷ svarÆpaæ tu mÃnu«aæ dvibhujatvÃd ata uktam babhÆva prÃk­ta÷ ÓiÓu÷ itivat | asti tan-niravadhÃnam mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam iti tad-ukte÷
| tenaiva rÆpeïa catur-bhujena iti pÃrtha-vÃkyÃc ca tasmÃn mÃnu«ya-saæniveÓitvam eva tat-tanor manu«yatvam ity uktam yatrÃvatÅrïaæ k­«ïÃkhyaæ paraæ brahma narÃk­ti iti ÓrÅ-vai«ïave | gÆ¬haæ paraæ brahma manu«ya-liÇgam iti ÓrÅ-bhÃgavate ca | manu«ya-ce«ÂÃ-prÃcyuryÃc ca tasyÃs tattvam | yathÃ manu«yo 'pi rÃjÃ devavat siæhavac ca vice«ÂanÃn n­-devo n­-siæhaÓ ca vyapadiÓyate | 

tasmÃd dvibhujaÓ caturbhujaÓ ca sa manu«ya-bhÃvenokta-hetu-dvayÃd vyapadiÓya÷ | na khalu bhuja-bhÆmnÃ pareÓatvam | kÃrtavÅryÃdau vyabhicÃrÃt | vibhu-caitanyatvaæ jagaj janmÃdi-hetutvaæ vÃ paraÓatvam | tac ca dvibhuje tasminn asty eva tac chrutaæ na ca dvibhujatvaæ sÃdi - 

sat-puï¬arÅka-nayanaæ meghÃbhaæ vaidyutÃmbaram |
dvi-bhujaæ mauna-mudrÃ¬hyaæ vana-mÃlinam ÅÓvaram || [GTU 1.9]

iti tasyÃnÃdi-siddhatva-ÓravaïÃt prÃk­ta÷ ÓiÓur ity atra prak­tyÃ svarÆpeïaiva vyakta÷ ÓiÓur ity evÃrtha÷ | tasmÃd vaidÆrya-maïau nÃnÃ-rÆpÃïi iva tasmin dvibhujatvÃdÅni yugapat siddhÃny eva yathÃrucy-upÃsyÃnÅti ÓÃntoditatva-nityoditatva-kalpanÃ dÆrotsÃritÃ ||11||

__________________________________________________________

BhG 9.12

moghÃÓÃ mogha-karmÃïo mogha-j¤ÃnÃ vicetasa÷ |
rÃk«asÅm ÃsurÅæ caiva prak­tiæ mohinÅæ ÓritÃ÷ ||12||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca moghÃÓÃ iti | matto 'nyad devatÃntaraæ k«ipraæ phalaæ dÃsyatÅty evaæ bhÆtÃ moghÃ ni«phalaivÃÓÃ ye«Ãæ te | ataeva mad-vimukhatvÃn moghÃni ni«phalÃni karmÃïi ye«Ãæ te | mogham eva nÃnÃ-kutarkÃÓritaæ ÓÃstra-j¤Ãnaæ ye«Ãæ te | ataeva vicetaso vik«ipta-cittÃ÷ | sarvatra hetu÷ rÃk«asÅæ tÃmasÅæ hiæsÃdi-pracurÃm ÃsurÅæ ca rÃjasÅæ kÃma-darpÃdi-bahulÃæ mohinÅæ buddhi-bhraæÓa-karÅæ prak­tiæ svabhÃvaæ ÓritÃ ÃÓritÃ÷
santa÷ | mÃm avajÃnantÅti pÆrveïÃnvaya÷ ||12||

madhusÆdana÷ - te ca bhagavad-avaj¤Ãna-nindana-janita-mahÃ-durita-pratibaddha-buddhayo nirantaraæ niraya-nivÃsÃrhÃ eva moghÃÓÃ iti | ÅÓvaram antareïa karmÃïy eva na÷ phalaæ dÃsyantÅty evaærÆpÃ moghÃ ni«phalaivÃÓÃ phala-prÃrthanÃ ye«Ãæ te | ataeveÓvara-vimukhatvÃn moghÃni Órama-mÃtra-rÆpÃïy agnihotrÃdÅni karmÃïi ye«Ãæ te | tathÃ mogham ÅÓvarÃpratipÃdaka-kutarka-ÓÃstra-janitaæ j¤Ãnaæ ye«Ãæ te | kuta evaæ yato vicetaso bhagavad-avaj¤Ãna-janita-durita-pratibaddha-viveka-vij¤ÃtÃ÷ | kiæ ca te bhagavad-avaj¤Ãna-vaÓÃd rÃk«asÅæ tÃmasÅm avihita-hiæsÃ-hetu-dve«a-pradhÃnÃm ÃsurÅæ
ca rÃjasÅæ ÓÃstrÃnabhyanuj¤Ãta-vi«aya-bhoga-hetu-rÃga-pradhÃnÃæ ca mohinÅæ ÓÃstrÅya-j¤Ãna-bhraæÓa-hetuæ prak­tiæ svabhÃvam ÃÓritÃ eva bhavanti | tataÓ ca - trividhaæ narakasyedaæ dvÃraæ nÃÓanam Ãtmana÷ | kÃma÷ krodhas tathÃ lobha÷ ity ukta-naraka-dvÃra-bhÃgitayÃ naraka-yÃtanÃm eva te satatam anubhavantÅty artha÷ ||12||

viÓvanÃtha÷ --- nanu ye mÃnu«Åæ mÃyÃ-mayÅæ tanum ÃÓrito 'yam ÅÓvara iti matvÃ tvÃm avajÃnanti | te«Ãæ kÃ gatis tatrÃha moghÃÓÃ iti | yadi bhaktÃ api syus tad api moghÃÓÃ bhavanti | mat-sÃlokyÃdim abhivÃ¤chitaæ na prÃpnuvanti | yadi te karmiïas tadÃ mogha-karmÃïa÷ karma-phalaæ svargÃdikaæ na labhante | yadi te j¤Ãninas tarhi mogha-j¤ÃnÃ j¤Ãna-phalaæ mok«aæ na vidanti | tarhi te kiæ prÃpunvantÅty ata Ãha rÃk«asÅm iti | te rÃk«asÅæ prak­tiæ rÃk«asÃnÃæ svabhÃvaæ ÓritÃ÷ prÃptÃ bhavantÅty artha÷ ||12||

baladeva÷ -- nanu pÃ¤cabhautika-mÃnu«a-tanum Ãnugra-puïya÷ puru-tejÃ÷ ko 'py ayam iti bhÃvena tvÃm avajÃnatÃæ kÃ gati÷ syÃt tatrÃha mogheti | yadi te ÅÓvara-bhaktÃ api syus tad api moghÃÓÃ ni«phala-mok«a-vÃ¤chÃ÷ syu÷ | yadi te 'gni-hotrÃdi-karma-ni«ÂhÃs tadÃ mogha-karmÃïa÷ pariÓrama-rÆpÃgnihotrÃdikÃ÷ syu÷ | yadi te j¤ÃnÃya vedÃntÃdi-ÓÃstra-pariÓÅlanas tadÃ mogha-j¤ÃnÃ ni«phala-tad-bodhÃ÷ syu÷ | evaæ kuta÷ ? yatas te vicetasa÷ | nitya-siddha-manu«ya-saæniveÓi-sÃk«Ãt-para-brahma-mad-avaj¤Ã-janita-pÃpa-pratibaddha-viveka-j¤ÃnÃ ity artha÷ | ataevam uktaæ
b­had-vai«ïave-

   yo vetti bhautikaæ dehaæ k­«ïasya paramÃtmana÷ |
sa sarvasmÃd bahi«kÃrya÷ Órauta-smÃrt a-vidhÃnata÷ |
mukhaæ tasyÃvalokyÃpi sa-celaæ snÃnam Ãcaret || iti |

tarhi te kiæ phalaæ labhante ? tatrÃha rÃk«asÅæ hiæsÃdi-pracurÃm tÃmasÅm ÃsurÅæ kÃma-garvÃdi-pracurÃæ rÃjasÅæ mohinÅæ viveka-vilopinæ prak­tiæ svabhÃvaæ ÓritÃ narake nivÃsÃrhÃs ti«Âhanti ||12||

__________________________________________________________

BhG 9.13

mahÃtmÃnas tu mÃæ pÃrtha daivÅæ prak­tim ÃÓritÃ÷ |
bhajanty ananya-manaso j¤ÃtvÃ bhÆtÃdim avyayam ||13||

ÓrÅdhara÷ - ke tarhi tvÃm ÃrÃdhayantÅti | ata Ãha - mahÃtmÃna iti | mahÃtmÃna÷ kÃmÃdy-anabhibhÆta-cittÃ÷ | ataeva madh-vyatirekena nÃsty anyasmin mano ye«Ãm | te tu bhÆtÃdiæ jagat-kÃraïam avyayaæ ca mÃæ j¤ÃtvÃ bhajanti ||13||

madhusÆdana÷ - bhagavad-vimukhÃnÃæ phala-kÃmanÃyÃs tat-prayuktasya nitya-naimittika-kÃmya-karmÃnu«ÂhÃnasya tat-prayuktasya ÓÃstrÅya-j¤Ãnasya ca vaiyarthyÃt pÃralaukika-phala-tat-sÃdhana-ÓÆnyÃs te | nÃpy aihalaukikaæ kiæcit phalam asti te«Ãæ viveka-vij¤Ãna-ÓÆnyatayÃ vicetaso hi te | ata÷ sarva-puru«Ãrtha-bÃhyÃ÷ ÓocyÃ eva sarve«Ãæ te varÃkÃ ity uktam | adhunÃ ke sarva-puru«Ãrtha-bhÃjo 'ÓocyÃ ye bhagavad-eka-ÓaraïÃ ityucyate mahÃtmÃna iti | 

mahÃn aneka-janma-k­ta-suk­tai÷ saæsk­ta÷ k«udra-kÃmÃdy-anabhibhÆta ÃtmÃnta÷karaïaæ ye«Ãæ te 'ataeva abhayaæ sattva-saæÓuddhi÷ ity Ãdi-vak«yamÃïÃæ daivÅæ sÃttvikÅæ prak­tim ÃÓritÃ÷ | ataevÃnyasmin mad-vyatirikte nÃsti mano ye«Ãæ te bhÆtÃdiæ sarva-jagat-kÃraïam avyayam avinÃÓinaæ ca mÃm ÅÓvaraæ j¤ÃtvÃ bhajanti sevante ||13||

viÓvanÃtha - tasmÃd ye mahÃtmÃno yÃd­cchika-mad-bhakta-k­payÃ mahÃtmatvaæ prÃptÃs te tu mÃnu«Ã api daivÅæ prak­tiæ devÃnÃæ svabhÃvaæ prÃptÃ÷ satto mÃæ mÃnu«ÃkÃram eva bhajante | na vidyate 'nyatra j¤Ãna-karmÃïy akÃmanÃdau mano ye«Ãæ te | mÃæ bhÆtÃdiæ mayÃ tatam idaæ sarvaæ ity Ãdi mad-aiÓvarya-j¤Ãnena bhÆtÃnÃæ brahmÃdi-stamba-paryantÃnÃæ kÃraïam | avyayaæ saccidÃnanda-vigrahatvÃd anaÓvaraæ j¤Ãtveti mamÃvyayatve mad-bhaktair etÃvan-mÃtraæ maj-j¤Ãnam apek«itavyam | iyam eva tvaæ padÃrtha-j¤Ãna-karmÃdy-anapek«Ã bhaktir ananyÃ sarva-Óre«ÂhÃ
rÃja-vidyÃ rÃja-guhyam iti dra«Âavyam ||13||

baladeva÷ - tarhi ke tvÃm Ãdiryante ? tatrÃha mahÃtmÃna iti | ye narÃk­ti-para-brahma-mat-tattvavit sat-prasaÇgena tÃd­Óa-man-ni«ÂhayÃ vistÅrïÃgÃdha-manaso madÅye 'pi sahasra-ÓÅr«Ãdy-ÃkÃre 'rucayas te manu«yÃ api daivÅæ prak­tim ÃÓritÃ÷ santo narÃk­tiæ mÃæ madhya-bhÆtÃdi-vidhi-rudrÃdi-sarva-kÃraïam avyayaæ nityaæ ca j¤ÃtvÃ niÓcitya bhajanti sevante | ananya-manaso narÃkÃra eva mayi nikhÃta-cittÃ÷ ||13||


__________________________________________________________

BhG 9.14

satataæ kÅrtayanto mÃæ yatantaÓ ca d­¬havratÃ÷ |
namasyantaÓ ca mÃæ bhaktyÃ nityayuktÃ upÃsate || 14 ||

ÓrÅdhara÷ - te«Ãæ bhajana-prakÃram Ãha satatam iti dvÃbhyÃm | satataæ sarvadÃ stotra-mantrÃdibhi÷ kÅrtayanta÷ kecin mÃm upÃsate sevante | d­¬hÃni vratÃni niyamÃ ye«Ãæ tÃd­ÓÃ÷ santa÷ | yatantaÓ ca ÅÓvara-pÆjÃdi«u indiryopasaæhÃrÃdi«u prayatnaæ kurvanta÷ | kecid bhaktyÃ namasyanta÷ praïamantaÓ ca | anye nitya-yuktÃ anavaratam avahitÃ sevante | bhaktyeti nitya-yuktÃ iti ca kÅrtanÃdi«v api dra«Âavyam ||14||

madhusÆdana÷ - te kena prakÃreïa bhajantÅty ucyate dvÃbhyÃm satatam iti | satataæ sarvadÃ brahma-ni«Âhaæ gurum upas­tya vedÃnta-vÃkya-vicÃreïa gurÆpasadanetara-kÃle ca praïava-japopani«ad-ÃvartanÃdibhir mÃæ sarvopani«at-pratipÃdyaæ brahma-svarÆpaæ kÅrtayanto vedÃnta-ÓÃstrÃdhyayana-rÆpa-Óravaïa-vyÃpÃra-vi«ayÅkurvanta iti yÃvat | tatha d­¬ha-vratÃ d­¬hÃni pratipak«aiÓ cÃlayitum aÓakyÃni ahiæsÃ-satyÃsteya-brahmacaryÃparigrahÃdÅni vratÃni ye«Ãæ te Óama-damÃdi-sÃdhana-sampannÃ iti yÃvat | tathÃ coktaæ pata¤jalinÃ ahiæsÃstayÃsteya-brahmacaryÃparigrahÃ yamÃ÷ [Ys 2.30] te ty jÃti-deÓa-kÃla-samayÃnavacchinnÃ÷ sÃrvabhaumÃ mahÃ-vratam [Ys
2.31] iti | jÃtyÃ brÃhmaïatvÃdikayÃ deÓena tÅrtyÃdinÃ kÃlena caturdaÓyÃdinÃ samayena yaj¤Ãdy-anyatvenÃnavacchinnÃ ahiæsÃdaya÷ sÃrvabhaumÃ÷ k«ipta-mÆ¬ha-vik«ipta-bhÆmi«v api bhÃvyamÃnÃ÷ kasyÃm api jÃtau kasminn api deÓe kasminn api kÃle yaj¤Ãdi-prayojane 'pi hiæsÃæ na kari«yÃmÅty evaæ-rÆpeïa kiæcid apy aparyudasya sÃmÃnyena prav­ttÃ ete mahÃ-vratam ity ucyante ity artha÷ | 

tathÃ namasyantaÓ ca mÃæ kÃya-vÃÇ-manobhir namaskurvantaÓ ca mÃæ bhagavantaæ vÃsudevaæ sakala-kalyÃïa-guïa-nidhÃnam i«Âa-devatÃ-rÆpeïa guru-rÆpeïa ca sthitam | ca-kÃrÃt-

Óravaïaæ kÅrtanaæ vi«ïo÷ smaraïaæ pÃda-sevanam |
arcanaæ vandanaæ dÃsyaæ sakhyam Ãtma-nivedanam || [BhP 7.5.23]

iti vandana-sahacaritaæ ÓravaïÃdy api bodhavyam | arcanaæ pÃda-sevanam ity api guru-rÆpe tasmin sukaram eva |

atra mÃm iti punar vacanaæ sa-guïa-rÆpa-parÃmarÓÃrtham | anyathÃ vaiyarthya-prasaÇgÃt | tathÃ bhaktyÃ mad-vi«ayeïa pareïa premïÃ nitya-yuktÃ÷ sarvadÃ saæyuktÃ÷ etena sarva-sÃdhana-pau«kalyaæ pratibandhakÃbhÃvaÓ ca darÓita÷ |

yasya deve parÃ bhakti÷ yathÃ deve tathÃ gurau |
tasyaite kathitÃ hy arthÃ÷ prakÃÓante mahÃtmana÷ || [ÁvetU 6.23]

pata¤jalinÃ coktaæ tata÷ pratyak-cetanÃdhigamo 'py antarÃyÃbhÃvaÓ ca [Ys 1.29] iti | tata ÅÓvara-praïidhÃnÃt pratyak-cetanasya tvaæ-poada-lak«yasyÃdhigama÷ sÃk«ÃtkÃro bhavati | antarÃyÃïÃæ vighnÃnÃæ cÃbhÃvo bhavatÅti sÆtrasyÃrtha÷ | 

tad evaæ Óama-damÃdi-sÃdhana-sampannÃ vedÃnta-Óravaïa-manana-parÃyaïÃ÷ parameÓvare parama-gurau premïÃ namaskÃrÃdinÃ ca vigata-vighnÃ÷ paripÆrïa-sarva-sÃdhanÃ÷ santo mÃm upÃsate vijÃtÅya-pratyayÃnantaritena sajÃtÅya-pratyaya-pravÃheïa Óravaïa-mananottara-bhÃvinÃ satataæ cintayanti mahÃtmÃna÷ | anena nididhyÃsanaæ carama-sÃdhanaæ darÓitam | etÃd­Óa-sÃdhana-pau«kalye sati yad vedÃnta-vÃkyajam akhaï¬a-gocaraæ sÃk«ÃtkÃra-rÆpam ahaæ brahmÃsmÅti j¤Ãnaæ tat-sarva-ÓaÇkÃ-kalaÇkÃspa«Âaæ sarva-sÃdhana-phala-bhÆtaæ svotpatti-mÃtreïa dÅpa iva tama÷ sakalam aj¤Ãnaæ tat-kÃryaæ ca nÃÓayatÅti nirapek«am
eva sÃk«Ãn-mok«a-hetur na tu bhÆmi-jaya-krameïa bhrÆ-madhye prÃïa-praveÓanaæ mÆrdhanyayÃ nÃ¬yÃ prÃïotkramaïam arcir-Ãdi-mÃrgeïa brahma-loka-gamanaæ tad-bhogÃnta-kÃla-vilambaæ vÃ pratÅk«ate | ato yat-prÃk-pratij¤Ãtam idaæ tu te guhyatamaæ pravak«yÃmy uanasÆyave j¤Ãnam iti tad etad uktam | phalaæ cÃsyÃÓubhÃn mok«aïaæ prÃg uktam evetÅha punar noktam | evam atrÃyaæ gambhÅro bhagavato 'bhiprÃya÷ | uttÃnÃrthyas tu prakaÂa eva ||14||

viÓvanÃtha÷ - bhajantÅty uktam | tad-bhajanam eva kim ity ata Ãha satataæ sadeti nÃtra karma-yoga iva kÃla-deÓa-pÃtra-ÓuddhÃdy-apek«Ã kartavyety artha÷ |

na deÓa-niyamas tatra na kÃla-niyamas tatha |
nocchi«ÂhÃdau ni«edho ' sti ÓrÅ-harer nÃmni lubdhaka || iti sm­te÷ |

yatanto yatamÃna÷ | yathÃ kuÂumba-pÃlanÃrthaæ dÅnÃ g­hasthÃ dhanika-dvÃrÃdau dhanÃrthaæ yatante, tathaiva mad-bhaktÃ÷ kÅrtanÃdi-bhakti-prÃpty-arthaæ bhakta-sabhÃdau yatante. prÃpya ca bhaktim adhÅyamÃnam ÓÃstram paÂhata iva puna÷ punar abhyasyanti ca | etÃvanti nÃma-grahaïÃni, etÃvatya÷ praïataya÷, etÃvatya÷ paricaryÃÓ cÃvaÓya-kartavyÃ ity evaæ d­¬hÃni vratÃni niyamÃ ye«Ãæ te. yad vÃ, d­¬hÃny apatitÃny ekÃdaÓy-Ãdi-vratÃni niyamÃ ye«Ãæ te.| namasyantaÓ ca ca-kÃra÷ Óravaïa-pÃda-sevanÃdy-anukta-sarva-bhakti-saÇgrahÃrtha÷ | nitya-yuktÃ bhÃvinaæ man-nitya-saæyogam ÃkÃÇk«anta ÃÓaæsÃyÃæ bhÆtavac
ceti vartamÃne 'pi bhÆta-kÃlika÷ kta-pratyaya÷ | atra mÃæ kÅrtayanta eva mÃm upÃsata iti mat-kÅrtanÃdikam eva mad-upÃsanam iti vÃkyÃrtha÷ | ato mÃm iti na paunruktyam ÃÓaÇkanÅyam ||14||

baladeva÷ - bhakti-prakÃram Ãha satatam iti dvayena | satataæ sarvadÃ deÓa-kÃlÃdi-viÓuddhi-nairapek«eïa mÃæ kÅrtayanta÷ sudhÃ-madhurÃïi mama kalyÃïa-guïa-karmÃnubandhÅni govinda-govardhanoddharaïÃdÅni nÃmÃny uccair uccÃrayanto mÃm upÃsate | namasyantaÓc a mad-arcanÃ-nikete«u gatvÃ dhÆli-paÇkÃpte«u bhÆ-tale«u daï¬avat-praïipatanto bhaktyÃ prÅti-bhareïa | kÅrtayanto mÃm upÃsata iti mat-kÅrtanÃdikam eva mad-upÃsanam iti vÃkyÃrtha÷ | ato mÃm iti na paunaruktyam | ca-Óabdo 'nuktÃnÃæ ÓravaïÃrcana-vandanÃdÅnÃæ samuccÃyaka÷ | yatanta÷ samÃnÃÓayai÷ sÃdhubhi÷ sÃrdhaæ mat-svarÆpa-guïÃdi-yÃthÃtmya-nirïayÃya yatamÃnÃ÷ | d­¬ha-vratÃ d­¬hÃny
askhalitÃny ekÃdaÓÅ-janmÃ«Âamy-upo«aïÃdÅni vratÃni ye«Ãæ te | nitya-yuktÃ bhÃvinaæ man-nitya-saæyogaæ vÃ¤chanta÷ ÃÓaæsÃyÃæ bhÆtavac ca [PÃï 3.3.132] iti sÆtrÃd vartamÃne 'pi bhÆta-kÃlika-kta-pratyaya÷ ||14||

__________________________________________________________

BhG 9.15

j¤Ãna-yaj¤ena cÃpy anye yajanto mÃm upÃsate |
ekatvena p­thaktvena bahudhÃ viÓvato-mukham ||15||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca j¤Ãneti | vÃsudeva÷ sarvam ity evaæ sarvÃtmatva-darÓanaæ j¤Ãnam | tad eva yaj¤a÷ | tena j¤Ãna-yaj¤ena mÃæ yajantaæ pÆjayanto 'nye 'py upÃsate | tatrÃpi kecid ekatvenÃbheda-bhÃvanayÃ | kecit p­thaktvena p­thag-bhÃvanayÃ dÃso 'ham iti | kecit tu viÓvato-mukhaæ sarvÃtmakaæ mÃæ bahudhÃ brahma-rudrÃdi-rÆpeïopÃsate ||15||

madhusÆdana÷ - idÃnÅæ ye evam ukta-Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃsamarthÃs te 'pi vividhÃ uttamÃ madhyamÃ mandÃÓ ceti sarve 'pi svÃnurÆpyeïa mÃm upÃsata ity Ãha j¤Ãna-yaj¤eneti | anye pÆrvokta-sÃdhanÃnu«ÂhÃnÃsamarthÃ j¤Ãna-yaj¤ena tvaæ vÃ aham asmi bhagavo devate ahaæ vai tvam asi ity Ãdi-Óruty-uktam ahaÇgrahopÃsanaæ j¤Ãnaæ sa eva parameÓvara-yajana-rÆpatvÃd yaj¤as tena | ca-kÃra evÃrthe | api-Óabda÷ sÃdhanÃntara-tyÃgÃrtha÷ | kecit sÃdhanÃntara-nisp­hÃ÷ santa upÃsyopÃsakÃbheda-cintÃ-rÆpeïa j¤Ãna-yaj¤enaikatvena bheda-vyÃv­ttyÃ mÃm evopÃsate cintayanty uttamÃ÷ | anye tu kecin madhyamÃ÷ p­thaktvenopÃsyopÃsakayor bhedena Ãdityo brahmety ÃdeÓa÷ [ChÃU 3.19.1] ity Ãdi-Óruty-uktena pratÅkopÃsana-rÆpeïa
j¤Ãna-yaj¤ena mÃm evopÃsate | anye tv ahaÇgrahopÃsane pratÅkopÃsane vÃsamarthÃ÷ kecin mandÃ kÃæcid anyÃæ devatÃæ copÃsÅnÃ÷ kÃnicit karmÃïi vÃ kurvÃïÃ bahudhÃ tais tair bahubhi÷ prakÃrair viÓva-rÆpaæ sarvÃtmÃnaæ mÃma evopÃsate | tena tena j¤Ãna-yaj¤eneti uttarottarÃïÃæ krameïa pÆrva-pÆrva-bhÆmi-lÃbha÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ --- tad evam atrÃdhyÃye pÆrvÃdhyÃye cÃnanya-bhakta eva mahÃtma-Óabda-vÃcya ÃrtÃdi-sarva-bhaktebhyo nyÆnÃ÷ | ahaÇgrahopÃsakÃ÷ pratÅkopÃsakÃ viÓvarÆpopÃsakÃs tÃn darÓayati j¤Ãna-yaj¤eneti | anye na mahÃtmana÷ pÆrvokta-sÃdhanÃnu«ÂhÃnÃsamartha÷ ity artha÷ | j¤Ãna-yaj¤ena tvaæ vÃ aham asmi bhagavo devatÃ ahaæ vai tvam asi ity Ãdi Óruty-uktam ahaÇgrahopÃsanaæ j¤Ãnam | sa eva parameÓvara-yajana-rÆpatvÃd yaj¤as tena | ca-kÃra evÃrthe | api Óabda÷ sÃdhanÃntara-tyÃgÃrtha÷ | ekatvena upÃsyopÃsakayor abheda-cintana-rÆpeïa | tato 'pi nyÆnÃ anye p­thaktvena bheda-cintana-rÆpeïa Ãdityo brahmety-ÃdeÓa÷ [ChÃU 3.19.1] ity Ãdi Óruty-uktena pratÅkopÃsanena j¤Ãna-yaj¤ena | anye tato 'pi mandÃ bahudhÃ
bahubhi÷ prakÃrair viÓvatomukhaæ viÓva-rÆpaæ sarvÃtmÃnaæ mÃma evopÃsate iti madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃnÃæ vyÃkhyÃ |

atra nÃdevo devam arcayet iti tÃntrika-d­«ÂyÃ gopÃlo 'ham iti bhÃvanÃvattve yÃ gopÃlopÃsanÃ sÃ ahaÇgrahopÃsanÃ | tathÃ ya÷ parameÓvaro vi«ïu÷ sa hi sÆrya e«a nÃnya÷ | sa hi indra eva nÃnya÷ | sa hi soma eva nÃnya÷ ity evaæ bhedenaikasyÃ eva bhagavad-vibhÆter yÃ upÃsanÃ sÃ pratÅkopÃsanÃ | vi«ïu÷ sarva iti samasta-vibhÆty-upÃsanÃ viÓvarÆpopÃsaneti j¤Ãna-yaj¤asya traividhyam | yad vÃ ekatvena p­thaktvena ity eka eva ahaÇgrahopÃsanÃ gopÃlo 'haæ gopÃlasya dÃso 'ham ity ubhaya-bhÃvanÃ-mayÅ samudra-gÃminÅ nadÅva samudra-bhinno 'bhinnÃ ceti | tadÃ ca j¤Ãna-yaj¤asya traividhyam ||15||

baladeva÷ -- evaæ kevala-svarÆpa-ni«ÂhÃn kÅrtanÃdi-Óuddha-bhakti-pradhÃnÃn mahÃtma-ÓabditÃn abhidhÃya guïÅ-bhÆta-tat-kÅrtanÃdi-j¤Ãna-pradhÃnÃn bhaktÃn Ãha j¤Ãneti | pÆrvato 'nye kecana bhaktÃ÷ pÆrvoktena kÅrtanÃdi-j¤Ãna-yaj¤ena ca yajanto mÃm upÃsate | tatra prakÃram Ãha bahudhÃ bahu-prakÃreïa p­thaktvena prapa¤cÃkÃreïa pradhÃna-mahad-ÃdyÃtmanÃ viÓvatomukham indrÃdi-daivatÃtmanÃ cÃvasthitaæ mÃm ekatvenopÃsate | ayam atra ni«kar«a÷ - sÆk«ma-cid-acic-chaktimÃn satya-saÇkalpa÷ k­«ïo bahu syÃm iti svÅyena saÇkalpena sthÆla-cid-acic-chaktimÃn eka eva brahmÃdi-stambÃnta-vicitra-jagad-rÆpatayÃvati«Âhata ity anusandhinÃ tÃd­Óasya mama kÅrtanÃdinÃ ca mÃm upÃsata iti ||15||

__________________________________________________________

BhG 9.16-19

ahaæ kratur ahaæ yaj¤a÷ svadhÃham aham au«adham
mantro 'ham aham evÃjyam aham agnir ahaæ hutam ||16||
pitÃham asya jagato mÃtÃ dhÃtÃ pitÃmaha÷ |
vedyaæ pavitram oækÃra ­k sÃma yajur eva ca ||17||
gatir bhartÃ prabhu÷ sÃk«Å nivÃsa÷ Óaraïaæ suh­t |
prabhava÷ pralaya÷ sthÃnaæ nidhÃnaæ bÅjam avyayam ||18||
tapÃmy aham ahaæ var«aæ nig­hïÃmy uts­jÃmi ca |
am­taæ caiva m­tyuÓ ca sad asac cÃham arjuna ||19||

ÓrÅdhara÷ - sarvÃtmatÃæ prapa¤cayati ahaæ kratur iti caturbhi÷ | kratu÷ Órauto 'gni«ÂomÃdi÷ | yaj¤a÷ smÃrta÷ pa¤ca-mahÃ-yaj¤Ãdi÷ | svadhÃ pitry-arthaæ ÓrÃddhÃdi÷ | au«adham au«adhi-prabhavam annam | bhe«ajaæ vÃ | mantro yÃjya-purodho-vÃkyÃdi÷ | Ãjyaæ homÃdi-sÃdhanam | agnir ÃhavanÅyÃdi÷ | hutaæ homa÷ | etat sarvam aham eva ||16||

kiæ ca piteti | dhÃtÃ karma-phala-vidhÃtÃ | vedyaæ j¤eyaæ vastu | pavitraæ Óodhakam | prÃyaÓcittÃtmakaæ vÃ | oÇkÃra÷ praïava÷ | ­g-Ãdayo vedÃÓ cÃham eva | spa«Âam anyat ||17||

kiæ ca gatir iti | gamyata iti gati÷ phalam | bhartÃ po«aïa-kartÃ | prabhur niyantÃ | sÃk«Å ÓubhÃÓubha-dra«ÂÃ | nivÃso bhoga-sthÃnam | Óaraïaæ rak«aka÷ | suh­d dhita-kartÃ | prakar«eïa bhavaty aneneti prabhava÷ sra«ÂÃ | pralÅyate 'neneti pralaya÷ saæhartÃ | ti«Âhaty asminn iti sthÃnam ÃdhÃra÷ | nidhÅyate 'sminn iti nidhÃnaæ laya-sthÃnam | bÅjaæ kÃraïam | tathÃpy avyayam avinÃÓi | na tu brÅhy-Ãdi-bÅjavan naÓvaram ity artha÷ ||18||

kiæ ca tapÃmy aham iti | ÃdityÃtmanÃ sthitvÃ nidÃgha-kÃle tapÃmi jagatas tÃpaæ karomi | v­«Âi-samaye ca var«am uts­jÃmi vimu¤cÃmi | kadÃcit tu var«aæ nig­hïÃmy Ãkar«Ãmi | am­taæ jÅvanaæ m­tyuÓ ca nÃÓa÷ | sat sthÆlaæ d­Óyam | asac ca sÆk«ma-d­Óyam | etaæ sarvam aham eveti | evaæ matvÃ mÃm eva bahudhopÃsata iti pÆrvenaivÃnvaya÷ ||19||

madhusÆdana÷ - yadi bahudhopÃsate tarhi kathaæ tvÃm evety ÃÓaÇkyÃtmano viÓvarÆpatvaæ prapa¤cayati caturbhi÷ aham iti | sarvasva-rÆpo 'ham iti vaktavye tat tad eka-deÓa-kathanam avayutyÃnuvÃdena vaiÓvÃnare dvÃdaÓaka-pÃle '«ÂÃkapÃlatvÃdi-kathanavat | kratu÷ Órauto 'gni«ÂomÃdi÷ | yaj¤Ã÷ smÃrto vaiÓvadevÃdir mahÃ-yaj¤atvena Óruti-sm­ti-prasiddha÷ | svadhÃ 'nnaæ pit­bhyo dÅyamÃnam | au«adham au«adhi-prabhavam annaæ sarvai÷ prÃïibhir bhujyamÃnaæ bhe«ajaæ vÃ | mantro yÃjyÃpuronuvÃkyÃdir yenoddiÓya havir dÅyate devebhya÷ | Ãjyaæ gh­taæ sarva-havir upalak«aïam idam | agnir ÃhavanÅyÃdir
havi«prak«epÃdhikaraïam | hutaæ havanaæ havi«prak«epa÷ etat sarvam ahaæ parameÓvara eva | etad ekaika-j¤Ãnam api bhagavad-upÃsanam iti kathayituæ pratyekam ahaæ-Óabda÷ | kriyÃ-kÃraka-phala-jÃtaæ kim api bhagavad atiriktaæ nÃstÅti saumÃyÃrtha÷ ||16||

kiæ ca | asya jagata÷ sarvasya prÃïi-jÃtasya pitÃ janayitÃ | mÃtÃ janayitrÅ | dhÃtÃ po«ayitÃ tat-tat-karma-phala-vidhÃtÃ vÃ | pitÃmaha÷ pitu÷ pitÃ | vedyaæ vedayitavyaæ vastu | pÆyate 'neneti pavitraæ pÃvanaæ Óuddhi-hetur gaÇgÃ-snÃna-gÃyatrÅ-japÃdi | veditavye brahmaïi vedana-sÃdhanam oækÃra÷ | niyatÃk«ara-pÃdÃ ­k | gÅti-viÓi«ÂÃ saiva sÃma | sÃma-padaæ tu gÅti-mÃtrasyaivÃbhidhÃyakam ity anyat | gÅti-rahitam aniyatÃk«araæ yaju÷ | etat trividhaæ mantra-jÃtaæ karmopayogi | ca-kÃrÃd atharvÃÇgiraso 'pi g­hyante | eva-kÃro 'ham evety avadhÃraïÃrtha÷ ||17||

kiæ ca gatir iti | gamyata iti gati÷ karma-phalam | 

brahmÃ viÓva-s­jo dharmo mahÃn avyaktam eva ca |
uttamÃæ sÃttvikÅm etÃæ gatim Ãhur manÅ«iïa÷ || ity [Manu 12.50] evaæ manvÃdy-uktam |

bhartÃ po«ÂÃ sukha-sÃdhanasyaiva dÃtÃ | prabhu÷ svÃmÅ madÅyo 'yam iti svÅkartÃ | sÃk«Å sarva-prÃïinÃæ ÓubhÃÓubha-dra«ÂÃ | nivasanty asminn iti nivÃso bhoga-sthÃnam | ÓÅryate du÷kham asminn iti Óaraïaæ prapannÃnÃm Ãrti-h­t | suh­t pratyupakÃrÃnapek«a÷ sannupakÃrÅ | prabhava utpatti÷ | pralayo vinÃÓa÷ | sthÃnaæ sthit÷ | yad vÃ prakar«eïa bhavanty aneneti prabhava÷ sra«ÂÃ | prakar«eïa lÅyante 'neneti pralaya÷ saæhartÃ | ti«Âhanty asminn iti sthÃnam ÃdhÃra÷ | nidhÅyate nik«ipyate tat-kÃla-bhogyatayÃ kÃlÃntaropabhogyaæ vastv asminn iti nidhÃnaæ
sÆk«ma-rÆpa-sarva-vastv-adhikaraïaæ pralaya-sthÃnam iti yÃvat | ÓaÇkha-padmÃdi-nidhir vÃ | bÅjam utpatti-kÃraïam | avyayam avinÃÓi na tu brÅhy-Ãdivad vinaÓvaram | tenÃnÃdy-anantaæ yat kÃraïaæ tad apy aham eveti pÆrveïaiva sambandha÷ ||18||

kiæ ca tapÃmy aham iti | tapÃmy aham Ãditya÷ san | tataÓ ca tÃpa-vaÓÃd ahaæ var«aæ pÆrva-v­«Âi-rÆpaæ rasaæ p­thivyÃ nig­hïÃmy Ãkar«Ãmi kaiÓcid raÓmibhir a«Âasu mÃse«u | punas tam eva nig­hÅtaæ rasaæ catur«u mÃse«u kaiÓcid raÓmibhir uts­jÃmi ca v­«Âi-rÆpeïa prak«ipÃmi ca bhÆmau | am­taæ ca devÃnÃæ sarva-prÃïinÃæ jÅvanaæ vÃ | eva-kÃrasyÃham ity anena sambandha÷ | m­tyuÓ ca martyÃnÃæ sarva-prÃïinÃæ vinÃÓo vÃ | sat yat sambandhitayÃ yad vidyate tat tatra sat | asac ca yat-sambandhitayÃ yac ca vidyate tat tatrÃsat | etaæ sarvam aham eva he 'rjuna
| tasmÃt sarvÃtmÃnaæ mÃæ viditvÃ sva-svÃdhikÃrÃnusÃreïa bahubhi÷ prakÃrair mÃm evopÃsata ity upapannam ||19||

viÓvanÃtha÷ --- bahudhopÃsate kathaæ tvÃm evety ÃÓaÇkyÃtmano viÓvarÆpatvaæ prapa¤cayati caturbhi÷ | kratu÷ Órauto 'gni«ÂomÃdi÷ yaj¤a÷ smÃrto vaiÓvadevÃdi÷ | au«adham au«adhi-prabhavam annam | pitÃ vya«Âi-sama«Âi-sarva-jagad-utpÃdanÃt | mÃtÃ jagato 'sya svakuk«i-madhya eva dhÃraïÃt | dhÃtÃ jagato 'sya po«aïÃt | pitÃmaha÷ jagat sra«Âu÷ brahmaïo 'pi janakatvÃt | vedyaæ j¤eyaæ vastu | pavitraæ Óodhakaæ vastu | gati÷ phalam | bhartÃ pati÷ | prabhur niyantÃ | sÃk«Å ÓubhÃÓubha-dra«ÂÃ | nivÃsa Ãspadam | Óaraïaæ vipadbhyas
trÃtÃ | suh­n nirupÃdhi-hita-kÃrÅ | prabhavÃdyÃ÷ s­«Âi-saæhÃra-sthitaya÷ kriyÃÓ cÃham | nidhÃnaæ nidhi÷ padma-ÓaÇkhÃdi÷ | bÅjaæ kÃraïam | avyayam avinÃÓi na tu brÅhy-Ãdivan naÓvaram ||16-18||

Ãdityo bhÆtvÃ nidÃghe tapÃmi prÃv­«i var«am uts­jÃmi | kadÃcic caiva graha-rÆpeïa var«aæ nig­hïÃmi ca | am­taæ mok«aæ m­tyu÷ saæsÃra÷ | sad asat sthÆla-sÆk«ma÷ | etat sarvam aham eveti matvÃ viÓvatomukhaæ mÃm upÃsata iti pÆrvenÃnvaya÷ ||19||

baladeva÷ - aham eva jaga-rÆpatayÃvasthita ity etat pradarÓayati aham iti caturbhi÷ | kratur jyoti«ÂomÃdi÷ Órauto, yaj¤o vaiÓvadevÃdi÷ smÃrta÷ | svadhÃ pitr-arthe ÓrÃddhÃdi÷ | au«adham bhe«ajam au«adhi-prabhavam annaæ vÃ | mantro yÃjyÃpuro nu vÃkyÃdir yenoddiÓya havir devebhyo dÅyate | Ãjyaæ gh­ta-homÃdi-sÃdhanam | agnir homÃdi-kÃraïam ÃhavanÅyÃdi÷ | hutaæ homo havi÷-prak«epa÷ | etat sarvÃtmanÃham evÃsthita÷ | pitÃham iti | asya sthira-carasya jagatas tatra tatra pit­tvena mÃt­tvena pitÃmahatvena cÃham eva sthita÷ | dhÃtÃ dhÃrakatvena po«akatvena ca tatra tatra sthito rÃjÃdiÓ cÃham eva cid-acic-chaktimatas tad-antaryÃmiïo
mat te«Ãm anatirekÃt vedyaæ j¤eyaæ vastu pavitraæ Óuddhikaraæ gaÇgÃdi-vÃri | j¤eye brahmaïi j¤Ãna-hetur oÇkÃra÷ sarva-veda-bÅja-bhÆta÷ | ­g-Ãdis trividho vedaÓ ca-ÓabdÃd atharva ca grÃhyam | te«u niyatÃk«ara÷ pÃdÃ ­k, saiva gÅti-viÓi«ÂÃ sÃma, sÃma-padaæ tu gÅtimÃtrasyaiva vÃcakam ity anyat | gÅti-ÓÆnyam amitÃk«araæ yaju÷ | etat trividhaæ karmopayogi-mantra-jÃtam aham evety artha÷ | 

gati÷ sÃdhya-sÃdhana-bhÆtÃ gamyata iyam anayÃ ca iti nirukte÷ | bhartÃ pati÷ | prabhur niyantÃ | sÃk«Å ÓubhÃÓubha-dra«ÂÃ | nivÃso bhoga-sthÃnaæ nivasaty atra iti nirukte÷ | Óaraïaæ prapannÃrti-h­ta ÓÅr«yate du÷kham asmin iti nirukte÷ | suh­n nimitta-hita-k­t | prabhavÃdyÃ÷ svarga-pralaya-sthitaya÷ kriyÃ÷ | nidhÃnaæ nidhir mahÃ-padmÃdir nava-vidha÷ | bÅjaæ kÃraïam avyayam avinÃÓi | na tu brÅhy-Ãdivad vinÃÓi |

tapÃmÅti | sÆrya-rÆpeïÃham eva nidÃghe jagat tapÃmi | prÃv­«i var«am jalaæ vis­jÃmi megha-rÆpeïa var«aæ nig­hïÃmi Ãkar«Ãmi | am­taæ mok«aæ | m­tyu÷ saæsÃra÷ | sat sthÆlaæ | asat sÆk«mam | etat sarvam aham eva tathÃ caivaæ bahuvidha-nÃma-rÆpÃvastha-nikhila-jagad-rÆpatayÃ sthita eka eva ÓaktimÃn vÃsudeva ity ekatvÃnusandhinÃ j¤Ãna-yaj¤ena caike yajanto mÃm upÃsate ||16-19||


__________________________________________________________

BhG 9.20

traividyÃ mÃæ somapÃ÷ pÆta-pÃpÃ
yaj¤air i«ÂvÃ svar-gatiæ prÃrthayante |
te puïyam ÃsÃdya surendra-lokam
aÓnanti divyÃn divi deva-bhogÃn ||20||

ÓrÅdhara÷ - tad evam avajÃnanti mÃæ mÆ¬hÃ ity Ãdi Óloka-dvayena k«ipra-phalÃÓayÃ devatÃntaraæ yajanto mÃæ nÃdriyanta ity abhaktÃ darÓitÃ÷ | mahÃtmÃnas tu mÃæ pÃrthety ÃdinÃ ca mad-bhaktÃ uktÃ÷ | tatraikatvena p­thaktvena vÃ ye parameÓvaraæ na bhajanti te«Ãæ janma-m­tyu-pravÃho durvÃra ity Ãha traividyÃ iti dvÃbhyÃm | ­g yaju÷ sÃma lak«aïÃs tisro vidyÃye«Ãæ te trividyÃ÷ | trividyÃ eva traividyÃ÷ | svÃrthe tad-dhita÷ | trisro vidyÃ adhÅyate jÃnanti vÃ | traividyÃ veda-trayokta-karma-parÃ÷ ity artha÷ | veda-traya-vihita-yaj¤air mÃm i«ÂvÃ mamaiva rÆpaæ devatÃnataram ity ajÃnanto 'pi vastuta
indrÃdi-rÆpeïa mÃm eve«ÂvÃ sampÆjya | yaj¤a-Óe«aæ somaæ pibantÅti somapÃ÷ | tenaiva pÆta-pÃpÃ÷ Óodhita-kalma«Ã÷ santa÷ svargatiæ svargaæ prati gatiæ ye prÃrthayante te puïya-phala-rÆpaæ surendra-lokaæ svargam ÃsÃdya prÃpya | divi svarge | divyÃnuttamÃn devÃnÃæ bhogÃn | aÓnanti bhu¤jate ||20||

madhusÆdana÷ - evam ekatvena p­thaktvena bahudhÃ ceti trividhÃ api ni«kÃmÃ÷ santo bhagavantam upÃsÅnÃ÷ sattva-Óuddhi-j¤Ãnotpatti-dvÃreïa krameïa mucyante | ye tu sakÃmÃ÷ santo na kenÃpi prakÃreïa bhagavantam upÃsate kintu sva-sva-kÃma-sÃdhanÃni kÃmyÃny eva karmÃïy anuti«Âhanti te sattva-ÓodhakÃbhÃvena j¤Ãna-sÃdhanam anadhirÆïÃ÷ puna÷ punar janma-maraïa-prabandhena sarvadÃ saæsÃra-du÷kham evÃnubhavantÅty Ãha traividyeti dvÃbhyÃm |

­g-veda-yajur-veda-sÃma-veda-lak«aïÃ hautrÃdhvarya-vaudgÃtra-pratipatti-hetavas tisro vidyÃ ye«Ãæ te tri-vidyÃs tri-vidyÃ eva svÃrthika-tad-dhitena traividyÃs tisro vidyÃ vidantÅt vÃ veda-traya-vido yÃj¤ikÃ yaj¤air agni«ÂomÃdibhi÷ krameïa savana-traye vasu-rudrÃd ity arÆpiïaæ mÃm ÅÓvaram i«ÂvÃ tad-rÆpeïa mÃm ajÃnanto 'pi vastu-v­ttena pÆjayitvÃbhi«utya hutvÃ ca somaæ pibantÅti somapÃ÷ santas tenaiva soma-pÃnena pÆta-pÃpÃ nirasta-svarga-bhoga-pratibandhaka-pÃpÃ÷ sakÃmatayÃ svar-gatiæ prÃrthayante na tu sattva-Óuddhi-j¤Ãnotpatty-Ãdi | te divi svarge loke puïyaæ puïya-phalaæ sarvotk­«Âaæ surendra-lokaæ Óata-krato÷ sthÃnam ÃsÃdya divyÃn manu«yair
alabhyÃn deva-bhogÃn deva-dehopabhogyÃn kÃmÃn aÓnanti bhu¤jate ||20||

viÓvanÃtha÷ --- evaæ trividhopÃsanÃvanto 'pi bhaktÃ eva mÃm eva parameÓvaraæ jÃnanto mucyante | ye tu karmiïas te na mucyanta evety Ãha dvÃbhyÃæ traividyÃ iti | ­g-yaju÷-sÃma-lak«aïÃs tisro vidyÃ adhÅyante jÃnanti vÃ traividyÃ veda-trayokta-karma-parÃ ity artha÷ | yaj¤air mÃm i«ÂvendrÃdayo mamaiva rÆpÃïi ity ajÃnanto 'pi vastuta indrÃdi-rÆpeïa mÃm eve«ÂvÃ yaj¤a-Óe«aæ somaæ pibantÅti somapÃs te puïyaæ prÃpya ||20||

baladeva÷ - evaæ svabhaktÃnÃæ v­ttam abhidhÃya te«Ãm eva viÓe«aæ bodhayituæ sva-vimukhÃnÃæ v­ttim Ãha traividyÃ iti dvÃbhyÃm | tisÌïÃæ vidyÃnÃæ samÃhÃras trividyaæ | tad ye 'dhÅyante vidanti ca te traividyÃ÷ | tad adhÅte tad veda iti sÆtrÃd aï | ­g-yaju÷-sÃmokta-karma-parÃ ity artha÷ | trayÅ-vihitair jyoti«ÂomÃdibhir yaj¤air mÃm i«ÂvendrÃdayo mamaiva rÆpÃïy avidvanto 'pi vastutas tat-tad-rÆpeïÃvasthitaæ mÃm evÃradhyety artha÷ | somapÃ yaj¤a-Óe«aæ somaæ pibanta÷ | pÆta-pÃpÃ vina«Â-svargÃdi-prÃpti-virodha-kalma«Ã÷ santo ye svargatiæ
prÃrthayante te puïyam ity Ãdi visphuÂÃrtha÷ | mayaiva dattam iti Óe«a÷ ||20||


__________________________________________________________

BhG 9.21

te taæ bhuktvÃ svarga-lokaæ viÓÃlaæ
k«Åïe puïye martya-lokaæ viÓanti |
evaæ trayÅ-dharmam anuprapannÃ
gatÃgataæ kÃma-kÃmÃ labhante ||21||

ÓrÅdhara÷ - tataÓ ca te tam iti | te svarga-kÃmÃs taæ prÃrthitaæ vipulaæ svarga-lokaæ tat-sukhaæ bhuktvÃ bhoga-prÃpake puïye k«Åïe sati martya-lokaæ viÓanti | punar apy evam eva veda-traya-vihitaæ dharmam anugatÃ÷ kÃma-kÃmÃ bhogÃn kÃmayamÃnÃ gatÃgataæ yÃtÃyÃtaæ labhante ||21||

madhusÆdana÷ - tata÷ kim ani«Âam iti tadÃha te tam iti | te sakÃmÃs taæ kÃmyena puïyena prÃptaæ viÓÃlaæ vistÅrïaæ svarga-lokaæ bhuktvÃ tad-bhoga-janake puïye k«Åïe sati tad-deha-nÃÓÃt punar deha-grahaïÃya martya-lokaæ viÓanti punar garbha-vÃsÃdi-yÃtanÃ anubhavantÅty artha÷ | puna÷ punar evam ukta-prakÃreïa | hi÷ prasiddhy-artha÷ | traidharmyaæ hautrÃdhvaryavaudgÃtra-dharma-trayÃha jyotir«ÂomÃdikaæ kÃmyaæ karma | trayÅ-dharmam iti pÃÂhe 'pi trayyÃ veda-trayeïa pratipÃditaæ dharmam iti sa evÃrtha÷ | anupapannÃ anÃdau saæsÃre pÆrva-pratipatty-apek«ayÃnu-Óabda÷
| pÆrva-pratipatty-anantaraæ manu«ya-lokam Ãgatya puna÷ pratipannÃ÷ | kÃma-kÃmÃ divyÃn bhogÃn kÃmayamÃnÃ evaæ gatÃgataæ labhante karma k­tvÃ svargaæ yÃnti tata Ãgatya puna÷ karma kurvantÅty evaæ garbha-vÃsÃdi-yÃtanÃ-pravÃhas te«Ãm aniÓam anuvartata ity abhiprÃya÷ ||21||

viÓvanÃtha÷ --- gatÃgataæ puna÷ punar m­tyu-janmanÅ ||21||

baladeva÷ - tataÓ ca te tam iti te svarga-prÃrthakÃ÷ prÃrthitaæ taæ svarga-lokaæ bhuktvÃ tat-prÃpake puïye k«Åïe sati martya-lokaæ viÓanti pa¤cÃgni-vidyokta-rÅtyÃ bhuvi brÃhmaïÃdi-janmÃni labhante punar apy evam eva trayÅ-vihitaæ dharmam anuti«Âhanta÷ kÃma-kÃmÃ÷ svarga-bhogecchavo gatÃgataæ labhante saæsarantÅty artha÷ ||21||

__________________________________________________________

BhG 9.22

ananyÃÓ cintayanto mÃæ ye janÃ÷ paryupÃsate |
te«Ãæ nityÃbhiyuktÃnÃæ yoga-k«emaæ vahÃmy aham ||22||

ÓrÅdhara÷ - mad-bhaktÃs tu mat-prasÃdena k­tÃrthÃ bhavantÅty Ãha ananyÃ÷ iti | ananyÃ nÃsti mad-vyatirekeïÃnyat kÃmayaæ ye«Ãæ te | tathÃbhÆtÃ ye janÃ mÃæ cintayanta÷ sevante te«Ãæ nityÃbhiyuktÃnÃæ sarvadÃ mad-eka-ni«ÂhÃnÃæ yogaæ dhanÃdi-lÃbhaæ k«emaæ ca tat-pÃlanaæ mok«aæ vÃ | tair aprÃrthitam apy aham eva vahÃmi prÃpayÃmi ||22||

madhusÆdana÷ - ni«kÃmÃ÷ samyag-darÓinas tu ananyÃ iti | anyo bheda-d­«Âi-vi«ayo na vidyate ya«Ãæ te 'nanyÃ÷ sarvÃdvaita-darÓina÷ sarva-bhoga-ni÷sp­hÃ÷ | aham eva bhagavÃn vÃsudeva÷ sarvÃtmÃ na mad-vyatiriktaæ kiæcid astÅti j¤ÃtvÃ tam eva pratya¤caæ sadÃ cintayanto mÃæ nÃrÃyaïam Ãtatvena ye janÃ÷ sÃdhana-catu«Âaya-sampannÃ÷ saænyÃsina÷ pari sarvato 'navacchinnatayÃ paÓyanti te mad-ananyatayÃ k­tak­tyÃ eveti Óe«a÷ |

advaita-darÓana-ni«ÂhÃnÃm atyanta-ni«kÃmÃnÃæ te«Ãæ svayam aprayatamÃnÃæ kathaæ yoga-k«emau syÃtÃm ity ata Ãha te«Ãæ nityÃbhiyuktÃnÃæ nityam anavaratam Ãdareïa dhyÃne vyÃp­tÃnÃæ deha-yÃtrÃ-mÃtrÃrtham apy aprayatamÃnÃnÃæ yogaæ ca k«emaæ ca | alabdhasya lÃbhaæ labdhasya parirak«aïaæ ca ÓarÅra-sthity-arthaæ yoga-k«emam akÃmayamÃnÃnÃm api vahÃmi prÃpayÃmy ahaæ sarveÓvara÷ |

te«Ãæ j¤ÃnÅ nitya-yukta eka-bhaktir viÓi«yate |
priyo hi j¤Ãnino 'tyartham ahaæ sa ca mama priya÷ || [GÅtÃ 7.17] iti hy uktam |

yadyapi sarve«Ãm api yoga-k«emaæ vahati bhÃgavÃæs tathÃpy anye«Ãæ prayatnam utpÃdya tad-dvÃrÃ vahati j¤ÃninÃæ tu tad-arthaæ prayatnam utpÃdya vahatÅti viÓe«a÷ ||22||

viÓvanÃtha÷ --- mad-ananya-bhaktÃnÃæ sukhaæ tu na karma-prÃpyaæ kintu mad-dattam evety Ãha ananyÃ iti | nityam eva sadaivÃbhiyuktÃnÃæ paï¬itÃnÃm iti tad anye nityam apaï¬itÃ iti bhÃva÷ | yad vÃ nitya-saæyoga-sp­hÃvatÃæ yogo dhanÃdi-lÃbha÷ k«emaæ tat-pÃlanaæ ca tair tair anapek«itam apy aham eva vahÃmy atra karomÅty aprayujya vahÃmÅti prayogÃt te«Ãæ ÓarÅra-po«aïa-bhÃro mayaivohyate yathÃ svakalatra-putrÃdi-po«aïa-bhÃro g­hastheneti bhÃva÷ | na ca anye«Ãm iva te«Ãm api yoga-k«emaæ karma-prÃpyam evety ata ÃtmÃrÃmasya sarvetodÃsÅnasya parameÓvarasya tava kiæ
tad-vahaneneti vÃcyam | bhaktir asya bhajanaæ tad ihÃmutropÃdhi-nairÃsyenÃmu«min mana÷-kalpanam etad eva nai«karmyam | iti Óruter mad-anya-bhaktÃnÃæ ni«kÃmatvena nai«karmyÃt te«u d­«Âaæ sukhaæ mad-dattam eva | tatra mama sarvatrodÃsÅnasyÃpi sva-bhakta-vÃtsalyam eva hetur j¤eya÷ | na caivaæ tvayi sve«Âa-deve sva-nirvÃha-bhÃraæ dadÃnÃs te bhaktÃ÷ prema-ÓÆnyÃ iti vÃcyam | tair mayi sva-bhÃrasya sarvathaivÃnarpaïÃt mayaiva svecchayÃ grahaïÃt | na ca saÇkalpa-mÃtreïa viÓva-s­«Ây-Ãdi kartuæ mamÃyaæ bhÃro j¤eya÷ | yad vÃ bhakta-janÃsaktasya mama sva-bhogya-kÃntÃbhÃra-vahanam iva tadÅya-yoga-k«ema-vahanam
atisukha-pradam iti ||22||

baladeva÷ - atha sva-bhaktÃnÃæ viÓe«aa nirÆpayati ananyÃ iti | ye janÃ ananyÃ mad-eka-prayojanÃ mÃæ cintayanto dhyÃyanta÷ parita÷ kalyÃïa-guïa-ratnÃÓrayatayÃ vicitrÃdbhuta-lÅlÃ-pÅyÆ«ÃÓrayatayÃ divya-vihbÆty-ÃÓrayatayÃ copÃsate bhajanti te«Ãæ nityaæ sarvadaiva mayy abhiyuktÃnÃæ vism­ta-deha-yÃtrÃïÃm aham eva yoga-k«emam annÃdy-Ãharaïaæ tat-saærak«aïaæ ca vahÃmi | atra karomÅty anuktvÃ vahÃmÅty uktis tu tat-po«aïa-bhÃro mayaiva vo¬havyo g­hasthasyeva kuÂumba-po«aïa-bhÃra iti vyanakti | evam Ãha sÆtrakÃra÷ svÃmina÷ phala-Óruter ity Ãtreya÷ [Vs 3.4.44] iti | atrÃhu÷ te«Ãæ
nityaæ mayÃ sÃrdham abhiyogaæ vÃ¤chatÃæ yogaæ mat-prÃpti-lak«aïaæ k«emaæ ca matto 'punar-Ãv­tti-lak«aïam aham eva vahÃmi | te«Ãæ mat-prÃpaïa-bhÃro mamaiva | na tv arcir-Ãder deva-gaïasyeti | evam evÃbhidhÃsyati dvÃdaÓe - ye tu sarvÃïi karmÃïi ity Ãdi-dvayena | sÆtrakÃro 'py evam Ãha viÓe«aæ ca darÓayati [Vs 4.3.16] iti ||22|| 


__________________________________________________________

BhG 9.23

ye 'py anya-devatÃ-bhaktÃ yajante ÓraddhayÃnvitÃ÷ |
te 'pi mÃm eva kaunteya yajanty avidhi-pÆrvakam ||23||

ÓrÅdhara÷ - nanu ca tvad-vyatirekeïa vastuto devatÃntarasyÃbhÃvÃdindrÃdi-sevino 'pi tvad-bhaktÃ eveti kathaæ te gatÃgataæ labheran ? tatrÃha ye 'pÅti | ÓraddhayopetÃ bhaktÃ÷ santo ye janÃ anya-devatÃ indrÃdi-rÆpÃ yajante te 'pi mÃm eva yajantÅti satyaæ kintu avidhi-pÆrvakam | mok«a-prÃpakaæ vidhiæ vinÃ yajanti | atas te punar Ãvartante ||23||

madhusÆdana÷ - nanv anyÃ api devatÃs tvam eva tvad-vyatiriktasya vastv-antarasyÃbhÃvÃt | tathÃ ca devatÃntara-bhaktÃ api tvÃm eva bhajanta iti na ko 'pi viÓe«a÷ syÃt | tena gatÃgataæ kÃma-kÃmÃ vasu-rudrÃdityÃdi-bhaktÃ labhante | ananyÃÓ cintayanto mÃæ tu k­ta-k­tyÃ iti katham uktaæ tatrÃha ye 'pÅti | yathÃ mad-bhaktÃ mÃm eva yajanti tathÃ ye 'nya-devatÃnÃæ vasv-ÃdÅnÃæ bhaktÃ yajante jyoti«ÂomÃdibhi÷ ÓraddhayÃstikya-buddhyÃ 'nvitÃ÷ | te 'pi mad-bhaktÃ iva he kaunteya tat-tad-devatÃ-rÆpeïa sthitaæ mÃm eva yajanti pÆjayanti | avidhi-pÆrvakam avidhir aj¤Ãnaæ tat-pÆrvakaæ sarvÃtmatvena mÃm aj¤ÃtvÃ mad-bhinnatvena vastv-ÃdÅn kalapayitvÃ yajantÅty artha÷ ||23||

viÓvanÃtha÷ --- nanu ca j¤Ãna-yaj¤ena cÃpy anye ity anena tvayÃ svasyaivopÃsanÃ trividhoktÃ | tatra bahudhÃ viÓvato-mukham iti t­tÅyÃyÃ upÃsanÃyÃ j¤ÃpanÃrtham | ahaæ kratur ahaæ yaj¤a÷ ity Ãdi svasya viÓva-rÆpatvaæ darÓitaæ | ata÷ karma-yogena karmÃÇga-bhÆtendrÃdi-yÃjakÃs tathÃ prÃdhÃnyenaiva devatÃntara-bhaktÃ api tvad-bhaktÃ eva | kathaæ tarhi te na mucyante ? yad uktaæ tvayÃ gatÃgataæ kÃma-kÃmÃ labhante iti | antavat tu phalaæ te«Ãm iti ca | tatrÃha ye 'pÅti satyaæ mÃm eva yajantÅti | kintv avidhi-pÆrvakam mat-prÃpakaæ vidhiæ vinaiva yajanty ata÷ punar Ãvartante ||23||
baladeva÷ - nanv indrÃdi-yÃjino 'pi vastutas tvad-yÃjina eva te«Ãæ kuto gatÃgatam iti cet tatrÃha ye 'pÅti | ye janÃ anya-devatÃ-bhaktÃ÷ kevale«v indrÃdi«u bhaktimanta÷ ÓraddhayÃ ataeva phala-pradÃ iti d­¬ha-viÓvÃsenopetÃ÷ santo yajante yaj¤ais tÃn arcayanti | te 'pi mÃm eva yajanti iti satyam etat | kintv avidhi-pÆrvakaæ te yajanti yena vidhinÃ gatÃgata-nivartakÃ mat-prÃpti÷ syÃt taæ vidhiæ vinaiva | atas tat te labhante ||23||

__________________________________________________________

BhG 9.24

ahaæ hi sarva-yaj¤ÃnÃæ bhoktÃ ca prabhur eva ca |
na tu mÃm abhijÃnanti tattvenÃtaÓ cyavanti te ||24||

ÓrÅdhara÷ - etad eva viv­ïoti aham iti | sarve«Ãæ yaj¤ÃnÃæ tat-tad-devatÃ-rÆpeïÃham eva bhoktÃ | prabhuÓ ca svÃmÅ | phala-dÃtÃ cÃpy aham evety artha÷ | evambhÆtaæ mÃæ te tattvena yathÃvan nÃbhijÃnanti | ataÓ cyavanti pracyavante punar Ãvartante | ye tu sarva-devatÃsu mÃm evÃtaryÃminaæ paÓyanto yajanti te tu nÃvartante ||24||

madhusÆdana÷ - avidhi-pÆrvakatvaæ viv­ïvan phala-pracyutim amÅ«Ãm Ãha aham hÅti | ahaæ bhagavÃn vÃsudeva eva sarve«Ãæ yaj¤ÃnÃæ ÓrautÃnÃæ smÃrtÃnÃæ ca tat-tad-devatÃ-rÆpeïa bhoktÃ ca svenÃntaryÃmi-rÆpeïÃdhiyaj¤atvÃt prabhuÓ ca phala-dÃtÃ ceti prasiddham etat | devatÃntara-yÃjinas tu mÃm Åd­Óaæ tattvena bhokt­tvena prabhutvena ca bhagavÃn vÃsudeva eva vastv-Ãdi-rÆpeïa yaj¤ÃnÃæ bhoktÃ svena rÆpeïa ca phala-dÃtÃ na tad-anyo 'sti kaÓcid ÃrÃdhya ity evaæ-rÆpeïa na jÃnanti | ato mat-svarÆpÃparij¤ÃnÃn mahatÃyÃsene«ÂvÃpi mayy anarpita-karmÃïas tat-tad-deva-lokaæ dhÆmÃdi-mÃrgeïa gatvÃ tad-bhogÃnte cyavanti pracyavante tad-bhoga-janaka-karma-k«ayÃt tad-dehÃdi-viyuktÃ÷
punar deha-grahaïÃya manu«ya-lokaæ pratyÃvartante | ye tu tat-tad-devatÃsu bhagavantam eva sarvÃntaryÃmiïaæ paÓyanto yajante te bhagavad-arpita-karmÃïas tad-vidyÃ-sahita-karma-vaÓÃd arcir-Ãdi-mÃrgeïa brahma-lokaæ gatvÃ tatrotpanna-samyag-darÓanÃs tad-bhogÃnte mucyanta iti viveka÷ ||24||

viÓvanÃtha÷ --- avidhi-pÆrvakatvaæ evÃha aham iti | devatÃntara-rÆpeïÃham eva bhoktÃ prabhu÷ svÃmÅ phala-dÃtÃ cÃham evati | mÃæ tu tattvena na jÃnanti | yathÃ sÆryasyÃham upÃsaka÷ | sÆrya eva mayi prasÅdatu | sÆrya eva mad-abhÅ«Âaæ phalaæ dadÃtu | sÆrya eva parameÓvara iti te«Ãæ buddhi÷ | na tu parameÓvaro nÃrÃyaïa eva sÆrya÷ | sa eva tÃd­Óa-ÓraddhotpÃdaka÷ | sa eva mahyaæ sÆryopÃsanÃ-phala-prada÷ | iti buddhi-ratas tattvato mad-abhij¤ÃnÃbhÃvÃt te cyavante | bhagavÃn nÃrÃyaïa eva sÆryÃdi-rÆpeïÃrÃdhyate iti bhÃvanayÃ viÓvato-mukhaæ mÃm upÃsÅnÃs tu mucyanta eva | tasmÃn mad-vibhÆti«u sÆryÃdi«u pÆjÃ mad-vibhÆti-j¤Ãna-pÆrvikaiva
kartavyÃ | na tv anyathÃ iti dyotitam ||24||

baladeva÷ - avidhi-pÆrvakatÃæ darÓayati ahaæ hÅti | aham evendrÃdi-rÆpeïa sarve«Ãæ yaj¤ÃnÃæ bhoktÃ prabhu÷ svÃmÅ pÃlaka÷ phaladaÓ cety evaæ tattvena mÃæ nÃbhijÃnanti | atas te cyavanti saæsaranti ||24||

__________________________________________________________

BhG 9.25

yÃnti deva-vratÃ devÃn pitÌn yÃnti pit­-vratÃ÷ |
bhÆtÃni yÃnti bhÆtejyÃ yÃnti mad-yÃjino 'pi mÃm ||25||

ÓrÅdhara÷ - tad evopapÃdayati yÃntÅti | deve«v indrÃdi«u vrataæ niyamo ye«Ãæ te antavanto devÃn yÃnti | ata÷ punar Ãvartante | pitÌ«u vrataæ ye«Ãæ ÓrÃddhÃdi-kriyÃ-parÃïÃæ te pitÌn yÃnti | bhÆte«u vinÃrakamÃt­païÃdi«u ijyÃ pÆjÃ ye«Ãæ te bhÆtejyÃ bhÆtÃni yÃnti | mÃæ ya«Âuæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te mad-yÃjina÷ | te mÃm evÃk«ayaæ paramÃnanda-svarÆpaæ yÃnti ||25||

madhusÆdana÷ - devatÃntara-yÃjinÃm anÃv­tti-phalÃbhÃve 'pi tat-tad-devatÃyÃm ÃnurÆpa-k«udra-phalÃvÃptir dhruveti vadan bhagavad-yÃjinÃæ tebhyo vailak«aïyam Ãha yÃntÅti | avidhi-pÆrvaka-yÃjino hi trividhÃ anta÷karaïopÃdhi-guïa-traya-bhedÃt | tatra sÃttvikÃ deva-vratÃ÷ | devÃ vasu-rudrÃdityÃdayas tat-sambandhi-vrataæ baly-upahÃra-pradak«iïa-prahvÅ-bhÃvÃdi-rÆpaæ pÆjanaæ ye«Ãæ te tÃn eva devÃn yÃnti taæ yathÃ yathopÃsate tad eva bhavati iti Órute÷ | rÃjasÃs tu pit­-vratÃ÷ ÓrÃddhÃdi-kriyÃbhir agni«v ÃttÃdÅnÃæ pitÌïÃm ÃrÃdhakÃs tÃn eva pitÌn yÃnti | tathÃ tÃmasÃ bhÆtejyÃ yak«a-rak«o-vinÃyaka-mÃt­-gaïÃdÅnÃæ
bhÆtÃnÃæ pÆjakÃs tÃny eva bhÆtÃni yÃnti | atra deva-pit­-bhÆta-ÓabdÃnÃæ tat-sambandhi-lak«aïayo«Âra-mukha-nyÃyena samÃsa÷ | madhyama-pada-lopi-samÃsÃnaÇgÅkÃrÃn prak­ti-vik­ti-bhÃvÃbhÃvena ca tÃdarthya-caturthÅ-samÃsÃyogÃt | ante ca pÆjÃvÃcÅjyÃÓabda-prayogÃt pÆrva-paryÃya-dvaye 'pi vrata-Óabda÷ pÆjÃ-para eva | 

evaæ devatÃntarÃrÃdhanasya tat-tad-devatÃ-rÆpatvam antavat phalam uktvÃ bhagavad-ÃrÃdhanasya bhagavad-rÆpatvam anantaæ phalam Ãha mÃæ bhagavantaæ ya«Âuæ pÆjayituæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te mad-yÃjina÷ sarvÃsu devatÃsu bhagavad-bhÃva-darÓino bhagavad-ÃrÃdhana-parÃyaïÃ mÃæ bhagavantam eva yÃnti | samÃne 'py ÃyÃse bhagavantam anataryÃmiïam ananta-phala-dam anÃrÃdhya devatÃntaram ÃrÃdhyÃntavat-phalaæ yÃntÅty aho durdaiva-vaibhavam aj¤ÃnÃm ity abhiprÃya÷ ||25||

viÓvanÃtha÷ --- nanu ca tat-tad-devatÃ-pÆjÃ-paddhatau yo yo vidhir uktas tenaiva vidhinÃ sÃ sÃ devatÃ pÆjyata eva | yathÃ vi«ïu-pÆjÃ-paddhatau ya eva vidhis tenaiva vai«ïavÃ vi«ïuæ pÆjayanti | ato devatÃntara-bhaktÃnÃæ ko do«a iti cet satyam | tarhi tÃæ tÃæ devatÃæ tad-bhaktÃ÷ prÃpnuvanty eva ity ayaæ nyÃya eva ity Ãha yÃntÅti | tena tat-tad-devatÃnÃm api naÓvaratvÃt tat-tad-devatÃ-bhaktÃ÷ katham anaÓvaro bhavantu ? ahaæ tv anaÓvaro nityo mad-bhaktÃ apy anaÓvarÃ÷ iti te nityÃ eveti dyotitam | bhavÃn eka÷ Ói«yate Óe«a-saæj¤a÷ [BhP 10.3.25] iti | eko nÃrÃyaïa evÃsÅn na brahmÃ na ca ÓaÇkara÷ iti | parÃrdhÃnte
so 'budhyata gopa-rÆpo me purastÃd ÃvirbabhÆva [GTU 1.25] iti | na cyavante ca mad-bhaktÃ mahati pralaye 'pi [SkandaP KÃÓÅ-khaï¬e] ity Ãdi Óruti-sm­tibhya÷ ||25||

baladeva÷ - vastuto mama tat tad devatÃdi-rÆpatayÃ sthitatve 'pi tad-rÆpatayÃ maj-j¤ÃnÃbhÃvÃd eva temÃæ nÃpnuvantÅty Ãha yÃntÅti | atrÃdy-apaaryÃye vrata-Óabda÷ pÆjÃbhidhÃyÅ paratrejyÃ-ÓabdÃt | deva-vratÃ deva-pÆjakÃ÷ sÃttvika-darÓa-paurïamÃsy-Ãdi-karmabhir indrÃdÅn yajantas tÃn eva yÃnti | pit­-vratÃ rÃjasÃ÷ ÓrÃddhÃdi-karmabhi÷ pitÌn yajantas tÃn eva yÃnti | bhÆtejyÃs tÃmasÃs tat-tad-balibhir yak«a-rak«o-vinÃyakÃn pÆjayantas tÃny eva bhÆtÃni yÃnti | mad-yÃjinas tu nirguïÃ÷ sulabhair dravyair mÃm arcayanto mÃm eva yÃnti | apir avadhÃraïe | ayam artha÷ - indrÃdÅnÃæ vayam upÃsakÃs ta evÃsmÃkam ÅÓvarÃ÷ pÆjÃbhi÷ prasÅdanta÷ phalÃny abhÅ«¨tÃni dadyur iti mad-anya-deva-sevakÃnÃæ
bhÃvanÃ | sarva-Óakti÷ sarveÓvaro vÃsudevas tad-devatÃdi-rÆpeïÃvasthito 'smat-svÃmÅ sulabhopacÃrai÷ karmabhir ÃrÃdhita÷ sarvÃïy asmad-abhÅ«ÂÃni dadyÃd iti mat-sevakÃnÃæ bhÃvanÃ | tataÓ ca samÃnÃny eva karmÃïy anuti«Âhanto 'pi devÃdi-sevino mad-bhÃvanÃ-vaimukhyÃt tÃn nije«ÂÃn evÃcirÃyu«o 'lpa-vibhÆtÅn ÃsÃdya tai÷ saha parimitÃn bhogÃn bhuktvÃ tad-vinÃÓe vinaÓyanti | mat-sevinas tu mÃm anÃdi-nidhanaæ satya-saÇkalpam ananta-vibhÆtiæ vij¤ÃnÃnanda-mayaæ bhakta-vatsalaæ sarveÓvaraæ prÃpya matta÷ punar na nivartante | mayÃ sÃkam anantÃni sukhÃni anubhavante mad-dhÃmni divye vilasantÅti ||25||

__________________________________________________________

BhG 9.26

patraæ pu«paæ phalaæ toyaæ yo me bhaktyÃ prayacchati |
tad ahaæ bhakty-upah­tam aÓnÃmi prayatÃtmana÷ ||26||

ÓrÅdhara÷ - tad evaæ sva-bhaktÃnÃm ak«aya-phalam uktam | anÃyÃsatvaæ ca sva-bhakter darÓayati patram iti | patra-pu«pÃdi-mÃtram api mahyaæ bhaktyÃ prÅtyÃ ya÷ prayacchati tasy aprayatÃtmana÷ Óuddha-cittasya ni«kÃma-bhaktasya tat-patra-pu«pÃdikaæ bhaktyÃ tena upah­taæ samarpitam aham aÓnÃmi | na hi mahÃ-vibhÆti-pate÷ parameÓvarasya mama k«udra-devatÃnÃm iva bahu-vitta-sÃdhya-yogÃdibhi÷ parito«a÷ syÃt | kintu bhakti-mÃtreïa | ato bhaktena samarpitaæ yat ki¤cit patrÃdi-mÃtram api tad-anugrahÃrtham evÃÓnÃmÅti bhÃva÷ ||26||

madhusÆdana÷ - tad evaæ devatÃntarÃïi parityajyÃnanta-phalatvÃd bhagavata evÃrÃdhanaæ kartavyam atisukaratvÃc cety Ãha patram iti | patraæ pu«paæ phalaæ toyam anyad vÃnÃyÃsa-labhyaæ yat kiæcid vastu ya÷ kaÓcid api naro me mahyam ananta-mahÃ-vibhÆti-pataye parameÓvarÃya bhaktyÃ na vÃsudevÃt param asti kiæcit iti buddhi-pÆrvikayÃ prÅtyÃ pracchatÅÓvarÃya bh­tyavad upakalpayati mat-svatvÃnÃ Ãspada-dravyÃbhÃvÃt sarvasyÃpi jagato mayaivÃrjitatvÃt | ato madÅyam eva sarvaæ mahyam arpayati jana÷ | tasya prÅtyÃ prayacchata÷ prayatÃtmana÷ Óuddha-buddhes tat-patra-pu«pÃdi-tuccham api vastu ahaæ sarveÓvaro 'ÓnÃmi aÓanavat prÅtyÃ svÅk­tya t­pyÃmi | atra vÃcasyÃtyanta-tiraskÃrÃd
aÓana-lak«itena svÅkÃra-viÓe«eïa prÅty-atiÓaya-hetutvaæ vyajyate | na ha vai devÃ aÓnanti na pibanty etad evÃm­taæ d­«ÂvÃ t­pyanti iti Órute÷ | 

kasmÃt tuccham api tad aÓnÃsi ? yasmÃd bhakty-upah­taæ bhaktyÃ prÅtyÃ samarpitaæ tena prÅtyÃ samarpaïaæ mat-svÅkÃra-nimittam ity artha÷ | atra bhaktyÃ prayacchatÅty uktvÃ punar bhakty-upah­tam iti vadann abhaktasya brÃhmaïatva-tapasvitvÃdi mat-svÅkÃra-nimittaæ na bhavatÅti parisaÇkhyÃæ sÆcayati | ÓrÅdÃma-brÃhmaïÃnÅta-taï¬ula-kaïa-bhak«aïavat prÅti-viÓe«a-pratibaddha-bhak«yÃbhak«ya-vij¤Ãno bÃla iva mÃtrÃdy-arpitaæ patra-pu«pÃdi bhaktÃrpitaæ sÃk«Ãd eva bhak«ayÃmÅti vÃ | tena bhaktir eva mat-parito«a-nimittaæ na tu devatÃntaravad baly-upahÃrÃdi bahu-vitta-vyayÃyÃsa-sÃdhyaæ kiæcid iti devatÃntaram apahÃya mÃm eva bhajetety
abhiprÃya÷ ||26||

viÓvanÃtha÷ --- varaæ devÃntara-bhaktÃvÃyÃsÃdhikyaæ na tu mad-bhaktÃv ity Ãha patram iti | atra bhaktyeti karaïam | t­tÅyÃyÃæ bhakty-upah­tam iti paunaruktaæ syÃt | ata÷ sahÃrthe t­tÅyÃ | bhaktyÃ sahito mad-bhaktÃ ity artha÷ | tena mad-bhakta-bhinno janas tÃtkÃlikyÃ bhaktyÃ yat prayacchati tat tenopah­tam api patra-pu«pÃdikaæ naivÃÓnÃmÅti dyotitam | tataÓ ca mad-bhakta eva patrÃdikaæ yad dadÃti tat tasyÃham aÓnÃmi yathocitam upayu¤je | kÅd­Óam ? bhaktyopah­tam | na tu kasyacid anurodhÃdinÃ dattam ity artha÷ | kiæ ca mad-bhaktasyÃpy apavitra-ÓarÅratve sati nÃÓnÃmÅty Ãha prayatÃtmana÷ Óuddha-ÓarÅrasyeti raja÷svalÃdayo vyÃv­ttÃ÷ | yad vÃ prayatÃtmana÷ ÓuddhÃnta÷karaïasya
mad-bhaktaæ vinÃ nÃnya÷ ÓuddhÃnta÷karaïa iti | dhautÃtmÃ puru«a÷ k­«ïa-pÃda-mÆlaæ na mu¤cati [BhP 2.8.5] iti parÅk«id-ukter mat-pÃda-sevÃ-tyÃgÃsÃmÃrthyam eva Óuddha-cittatva-cihnam | ata÷ kvacit kÃma-krodhÃdi-sattve 'pi utkhÃta-daæ«Âroraga-daæÓavat tasyÃkiæcit-karatvaæ j¤eyam ||26||

baladeva÷ - evam ak«ayÃnanta-phalatvÃn mad-bhakti÷ kÃryety uktvÃ sukha-sÃdhyatvÃc ca sÃ kÃryety Ãha patram iti | patraæ vÃ pu«paæ vÃnyad vÃ | yat sulabhaæ vastu yo bhaktyÃ prÅti-bhareïa me sarveÓvarÃya prayacchati, tasya bhakty-upah­taæ prÅty-arpitaæ tat-tad-ananta-vibhÆti÷ pÆrïa-kÃmo 'py aham aÓnÃmi yathocitam upabhu¤je | tat-prÅty-udita-k«ut-t­«ïa÷ san tad-bhaktyÃveÓÃt tat sarvam admÅti vÃ | tasya kÅd­Óasyety Ãha prayatÃtmano viÓuddha-manaso ni«kÃmasyety artha÷ | tath¸a ca ni«kÃmeïa mad-anuraktenÃrpitaæ tad aÓnÃmi | tad-viparÅtenÃrpitaæ tu nÃÓnÃmÅty uktam | bhaktyÃ ity uktvÃpi punar bhakty-upah­tam ity uktir bhaktir eva mat-to«ikÃ
| na tu divjatva-tapasvitvÃd iti sÆcayati | iha satatam ananya÷ patram ity Ãdibhis tribhir uktÃ kÅrtanÃdi-rÆpa-viÓuddha-bhaktir arpitaiva kriyeta, na tu k­tvÃrpiteti | 

iti puæsÃrpitÃ vi«ïau bhaktiÓ cen nava-lak«aïÃ | 
kriyeta bhagavaty addhÃ tan manye 'dhÅtam uttamam [BhP 7.5.19] 

iti prahlÃda-vÃkyÃt | atas tathÃtra nokte÷ ||26||

__________________________________________________________

BhG 9.27

yat karo«i yad aÓnÃsi yaj juho«i dadÃsi yat |
yat tapasyasi kaunteya tat kuru«va mad-arpaïam ||27||

ÓrÅdhara÷ - na ca patra-pu«pÃdikam api yaj¤Ãrtha-paÓu-somÃdi-dravyavan mad-artham evodyamair ÃpÃdya samarpaïÅyam | kiæ tarhi ? yat karo«Åti svabhÃvata÷ ÓÃstrato vÃ yat ki¤cit karma karo«i | tathÃ yad aÓnÃsi | yaj juho«i | yad dadÃsi | yat tapasyasi tapa÷ karo«i | tat sarvaæ mayy arpitaæ yathÃ bhavaty evaæ kuru«va ||27||
madhusÆdana÷ - kÅd­Óaæ te bhajanaæ tad Ãha yat karo«Åti | yat karo«i ÓÃstrÃd ­te 'pi rÃgÃt prÃptaæ gamanÃdi yad aÓnÃsi svayaæ t­pty-arthaæ karma-siddhy-arthaæ vÃ | tathÃ yaj juho«i ÓÃstra-balÃn nityam agnihotrÃdi-homaæ nirvartayasi | Órauta-smÃrta-sarva-homopalak«aïam etat | tathÃ yad dadÃsi atithi-brÃhmaïÃdibhyo 'nna-hiraïyÃdi | tathÃ yat tapasyasi pratisaævatsaram aj¤Ãta-prÃmÃdika-pÃpa-niv­ttaye cÃndrÃyaïÃdi carasi ucch­Çkhala-prav­tti-nirÃsÃya ÓarÅrendriya-saæghÃtaæ saæyamayasÅti vÃ | etac ca sarve«Ãæ nitya-naimittika-karmaïÃm upalak«aïam | tena yat tava prÃïi-svabhÃva-vaÓÃd vinÃpi ÓÃstram avaÓyambhÃvi gamanÃÓanÃdi, yac ca
ÓÃstra-vaÓÃd avaÓyambhÃvi homa-dÃnÃdi he kaunteya tat sarvaæ laukikaæ vaidikaæ ca karmÃnyenaiva nimittena kriyamÃïaæ mad-arpaïaæ mayy arpitaæ yathÃ syÃt tathÃ kuru«va | Ãtmanepadena samarpaka-ni«Âham eva samarpaïa-phalaæ na tu mayi kiæcid iti darÓayati | avaÓyambhÃvinÃæ karmaïÃæ mayi parama-gurau samarpaïam eva mad-bhajanaæ na tu tad-arthaæ p­thag-vyÃpÃra÷ kaÓcit kartavya ity abhiprÃya÷ ||27||

viÓvanÃtha÷ --- nanu ca Ãrto jij¤Ãsur arthÃrthÅ j¤ÃnÅ ity Ãrabhya etÃvatÅ«u tvad-uktÃsu bhakti«u madhye khalv ahaæ kÃæ bhaktiæ karavai ? ity apek«ÃyÃæ bho arjuna sÃmprataæ tÃvat tava karma-j¤ÃnÃdÅnÃæ tyaktum aÓakyatvÃt sarvotk­«ÂÃyÃæ kevalÃyÃm ananya-bhaktau nÃdhikÃro nÃpi nik­«ÂÃyÃæ sakÃma-bhaktau | tasmÃt tvaæ ni«kÃmÃæ karma-j¤Ãna-miÓrÃæ pradhÃnÅ-bhÆtÃm eva bhaktiæ kurv ity Ãha yat karo«Åti dvÃbhyÃm | laukikaæ vaidikaæ vÃ yat karma tvaæ karo«i | yad aÓnÃsi vyavahÃrato bhojana-pÃnÃdikaæ yat karo«i tat tapasyasi
tapa÷ karo«i tat sarvaæ mayy evÃpaïaæ yasya tad yathÃ syÃt tathÃ kuru | na cÃyaæ ni«kÃma-karma-yyoga eva, na tu bhakti-yoga iti vÃcyam | ni«kÃma-karmibhi÷ ÓÃstra-vihitaæ karmaiva bhagavaty arpyate, na tu vyavahÃrikaæ kim api k­tam | tathaiva sarvatra d­«Âe÷ | bhaktais tu svÃtma-mana÷-prÃïendriya-vyÃpÃra-mÃtram eva sve«Âa-deve bhagavaty arpyate | yad uktaæ bhakti-prakaraïa eva -

   kÃyena vÃcÃ manasendriyair vÃ 
buddhyÃtmanÃ vÃnus­ta-svabhÃvÃt |
karoti yad yat sakalaæ parasmai
nÃrÃyaïÃyeti samarpayet tam || [BhP 11.2.34] iti |

nanu ca juho«Åti havanam idam arcana-bhakty-aÇga-bhÆtaæ vi«ïÆddeÓayakam eva | tapasyasÅti | tapo 'py etad ekÃdaÓy-Ãdi-vrata-rÆpam eva | ata iyam ananyaiva bhakti÷ kim iti nocyate ? satyam ananyÃ bhaktir hi k­tvÃpi na bhagavaty arpyate, kintu bhagavaty arpitaiva j¤Ãyate | yad uktaæ ÓrÅ-prahlÃdena - Óravaïaæ kÅrtanaæ vi«ïo÷ smaraïam ity atra iti puæsÃrpitÃ vi«ïau bhaktiÓ cen nava-lak«aïÃ kriyeta [BhP 7.5.18-19] ity asya vyÃkhyÃ ca ÓrÅ-svÃmi-caraïÃnÃæ bhagavati vi«ïau bhakti÷ kriyate, sÃ cÃrpitaivaa satÅ yadi kriyeta, na tu k­tÃ satÅ paÓcÃd arpyate ity ata÷ padyam idaæ na kevalÃyÃæ paryavased iti ||27||

baladeva÷ - satatam ity Ãdibhir nirapek«ÃïÃæ bhaktir mayÃ tvÃæ praty uktÃ | tvayÃ tu parini«Âhitena kÅrtanÃdikÃæ bhaktiæ kurvatÃpi loka-saÇgrahÃya nikhila-karmÃrpaïÃn mamÃpi bhakti÷ kÃryeti bhÃvenÃh yad iti | yat tvaæ deha-yÃtrÃ-sÃdhakaæ laukikaæ karma karo«i, yac ca deha-dhÃraïÃrtham annÃdikam aÓnÃsi, tathÃ yaj juho«i vaidikam agnihotrÃdi-homam anuti«Âhasi, yac ca sat-pÃtrebhyo 'nna-hiraïyÃdikaæ dadÃsi, pratyabdam aj¤Ãta-durita-k«ataye cÃndrÃyaïÃdy Ãcarasi, tat sarvaæ mad-arpaïaæ yathÃ syÃt tathÃ kuru«va | tena man-nimittasyÃsya lokasya saÇkgrahÃt tvayi mat-prasÃdo bhÆyÃn bhÃvÅti | na ceyaæ sarva-karmÃrpaïa-rÆypÃ
bhakti÷ sa-ni«ÂhÃnÃm iti vÃcyam, tair vaidikÃnÃm eva tatrÃrpyamÃïÃt | kintu parini«ÂhitÃnÃm eveyam | tair yat karo«i ity Ãdi svÃmi-nirdeÓena sarva-karmaïÃæ tatrÃrpaïÃt | te hi svÃmino loka-saÇgrahaæ prayÃsam apaninÅ«avas tathÃ tÃny Ãcarantas taæ prasÃdayantÅti ||27||

__________________________________________________________

BhG 9.28

ÓubhÃÓubha-phalair evaæ mok«yase karma-bandhanai÷ |
saænyÃsa-yoga-yuktÃtmÃ vimukto mÃm upai«yasi ||28||

ÓrÅdhara÷ - evaæ ca yat phalaæ prÃpsyasi tat Ó­ïu ÓubhÃÓubheti | evaæ kurvan karma-bandhanai÷ karma-nimittair i«ÂÃni«Âa-phalairmukto bhavi«yasi karmaïÃæ mayi samarpitatvena tava tat-phala-sambandhÃnupapatte÷ | taiÓ ca vimukta÷ san | saænyÃsa-yoga-yuktÃtmÃ saænyÃsa÷ karmaïÃæ mad-arpaïam | sa eva yoga÷ | tena yukta ÃtmÃ cittaæ yasya | tathÃbhÆtas tvaæ mÃæ prÃpsyasi ||28||

madhusÆdana÷ - etÃd­Óasya bhajanasya phalam Ãha ÓubhÃÓubheti | evam anÃyÃsa-siddhe 'pi sarva-karma-samarpaïa-rÆpe mad-bhajane sati ÓubhÃÓubhe i«ÂÃni«Âhe phale ye«Ãæ tai÷ karma-bandhanair bandha-rÆpai÷ karmabhir mok«yase mayi samarpitaatvÃt tava tat-sambandhÃnupapatte÷ karmabhis tat-phalaiÓ ca na saæsrak«yase | tataÓ ca saænyÃsa-yoga-yuktÃtmÃ saænyÃsa÷ sarva-karmaïÃæ bhagavati samarpaïaæ sa eva yoga iva citta-ÓodhakatvÃd yogas tena yukta÷ Óodhita ÃtmÃnta÷karaïaæ yasya sa tvaæ tyakta-sarva-karmÃ vÃ karma-bandhanair jÅvann eva vimukta÷ san samyag-darÓanenÃj¤ÃnÃvaraïa-niv­ttyÃ mÃm upai«yasi
sÃk«Ãt-kari«yasy ahaæ brahmÃsmÅti | tata÷ prÃrabdha-karma-k«ayÃt patite 'smin ÓarÅre videha-kaivalya-rÆpaæ mÃm upai«yasi | idÃnÅm api mad-rÆpa÷ san sarvopÃdhi-niv­ttyÃ mÃyika-bheda-vyavahÃra-vi«ayo na bhavi«yasÅty artha÷ ||28||

viÓvanÃtha÷ --- ÓubhÃÓubha-phalair anantai÷ karma-rÆpair bandhanair vimok«yase | bhaktir asya bhajanam | tad ihÃmutropÃdhi-nairÃsyenaivÃmu«min mana÷-kalpanam | etad eva ca nai«karmyam [GTU 1.14] iti Órute÷ | saænyÃsa÷ karma-phala-tyÃga÷ sa eva yogas tena yukta ÃtmÃ mano yasya sa÷ | na kevalaæ mukta eva bhavi«yasy api tu vimukto mukte«v api viÓi«Âa÷ san mÃm upai«yasi sÃk«Ãt paricarituæ man-nikaÂam e«yasi -

muktÃnÃm api siddhÃnÃæ nÃrÃyaïa-parÃyaïa÷ 
sudurlabha÷ praÓÃntÃtmÃ koÂi«v api mahÃmune || [BhP 6.14.5] iti sm­te÷ |

muktiæ dadÃti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti Óukokte÷ |

mukte÷ sakÃÓÃd api sÃk«Ãn mat-prema-sevÃyÃ utkar«o 'yam eveti bhÃva÷ ||28||

baladeva÷ -Åd­Óa-bhakte÷ phalam Ãha Óubheti | evaæ man-nideÓa-k­tÃyÃæ sarva-karmÃrpaïa-lak«aïÃyÃæ bhaktau satyÃæ karma-rÆpair bandhanais tvaæ mok«yase | kÅd­Óair ity Ãha ÓubhetÅ«ÂÃni«Âa-phalais tat-prÃpti-pratÅpai÷ prÃcÅnair ity artha÷ | kÅd­Óas tvam ity Ãha saænyÃseti mayi karmÃrpaïaæ saænyÃsa÷ | sa eva citta-viÓodhakatvÃd yogas tad-yukta ÃtmÃ mano yasya sa÷ | na kevalaæ mukta eva karmabhir bhavi«yasy api tu vimukta÷ san mÃm upai«yasi | mukte«u viÓi«Âa÷ san mÃæ sÃk«Ãt sevituæ mad-antikaæ
prÃpsyasi ||28||


__________________________________________________________

BhG 9.29

samo 'haæ sarvabhÆte«u na me dve«yo 'sti na priya÷ |
ye bhajanti tu mÃæ bhaktyÃ mayi te te«u cÃpy aham ||29||

ÓrÅdhara÷ - yadi bhaktebhya eva mok«aæ dadÃsi nÃbhaktebhyas tarhi tavÃpi kiæ rÃda-dve«Ãdi-k­taæ vai«amyam asti ? nety Ãha samo 'ham iti | samo 'haæ sarve«v api bhÆte«u | ato me mama priyaÓ ca dve«yaÓ ca nÃsty eva | evaæ saty api ye mÃæ bhajanti te bhaktÃ mayi vartante | aham api te«v anugrÃhakatayÃ varte | ayaæ bhÃva÷ - yathÃ agne÷ svalevake«v eva tama÷-ÓÅtÃdi-du÷kham apÃkurvato 'pi na vai«amyam | yathÃ vÃ kalpa-v­k«asya | tathaiva bhakta-pak«a-pÃtino 'pi mama vai«amyaæ nÃsty eva | kintu mad-bhakter evÃyaæ mahimeti ||29||

madhusÆdana÷ - yadi bhaktÃn evÃnug­hïÃsi nÃbhaktÃn | tato rÃga-dve«avattvena kathaæ parameÓvara÷ syÃ iti nety Ãha samo 'ham iti | sarve«u prÃïi«u samas tulyo 'haæ sad-rÆpeïa sphuraïa-rÆpeïÃnanda-rÆpeïa ca svÃbhÃvikenaupÃdhikena cÃntaryÃmitvena | ato namama dve«a-vi«aya÷ prÅti-vi«ayo vÃ kaÓcid asti sÃvitrasyeva gagana-maï¬ala-vyÃpina÷ prakÃÓÃsya | tarhi kathaæ bhaktÃbhaktayo÷ phala-vai«amyaæ tatrÃha ye bhajanti tu ye tu bhajanti sevante mÃæ sarva-karma-samarpaïa-rÆpayÃ bhaktyÃ | abhaktÃpek«ayÃ bhaktÃnÃæ viÓe«a-dyotanÃrthas tu-Óabda÷ | ko 'sau ? mayi te ye mad-arpitair ni«kÃmai÷
karmabhi÷ ÓodhitÃnta÷karaïÃs te nirasta-samasta-rajas-tamo-malasya sattvodrekeïÃtisvacchasyÃnta÷karaïasya sadÃ mad-ÃkÃrÃ v­ttim upainpan-mÃnenotpÃdayanto mayi vartante | aham apy atisvacchÃyÃæ tadÅya-citta-v­ttau pratibimbitas te«u varte | ca-kÃro 'vadhÃraïÃrthas ta eva mayi te«v evÃham iti | 

svacchasya hi dravyasyÃyam eva svabhÃvo yena sambadhyate tad-ÃkÃraæ g­hïÃtÅti | svaccha-dravya-sambaddhasya ca vastuna e«a eva svabhÃvo yat tatra pratiphalatÅti | tathÃsvaccha-dravyasyÃpy e«a eva svabhÃvo yat sva-sambaddhasyÃkÃraæ na g­hïÃtÅti | asvaccha-dravya-sambaddhasya ca vastuna e«a eva svabhÃvo yat tatra na pratiphalatÅti | yathÃ hi sarvatra vidyamÃno 'pi sÃvitra÷ prakÃÓa÷ svacche darpaïÃdÃv evÃbhivyajyate na tv asvacche ghaÂÃdau | tÃvatÃ na darpaïe rajyati na vÃ dve«Âi ghaÂam | evaæ sarvatra samo 'pi svacche bhakta-citte 'bhivyajyamÃno 'svacche cÃbhakti-citte 'nabhivyajya-mÃno 'haæ na rajyÃmi kutracit | na vÃ dve«mi kaæcit | sÃmagrÅ-maryÃdayÃ jÃyamÃnasya kÃraysÃparyanuyojyatvÃt | vahnivat kalpa-taruvac cÃvai«amyaæ
vyÃkhyeyam ||29||

viÓvanÃtha - nanu bhaktÃn eva vimuktÅk­tya svaæ prÃpayasi | na tv abhaktÃn iti cet tarhi tavÃpi kiæ rÃga-dve«Ãdi-k­taæ vai«amyam asti ? nety Ãha samo 'ham iti | te bhaktÃ mayi vartante 'ham api te«u varta iti vyÃkhyÃne bhagavaty eva sarva-jagad vartata eva | bhagavÃn api sarva-jagatsu vartata eveti nÃsti viÓe«a÷ | tasmÃt ye yathÃ mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham [GÅtÃ 4.11] iti nyÃyena | mayi te ÃsaktÃ bhaktÃ vartante yathÃ tathÃhamapi te«v Ãsakta iti vyÃkhyeyam | atra kalpa-v­k«Ãdi-d­«ÂÃntas tv ekÃæÓenaiva j¤eya÷ | na hi kalpa-v­k«a-phalÃkÃÇk«ayÃ tad ÃÓritÃ Ãsajjanti | nÃpi kalpa-v­k«a÷ svÃÓrite«v Ãsakta÷
| nÃpi sa ÃÓritasya vairiïo dve«Âi | bhagavÃæs tu svabhakta-vairiïaæ svahastenaiva hinasti | yad uktaæ prahrÃdÃya yadÃ druhyed dhani«ye 'pi varorjitam [BhP 7.4.28] iti kecit tu tu-kÃrasya bhinnopakramÃrthatvam ÃkhyÃya bhakta-vÃtsalya-lak«aïaæ tu vai«amyaæ mayi vidyata eveti tac ca bhagavato bhÆ«aïaæ, na tu dÆ«aïam iti vyÃcak«ate | tathÃ hi bhagavato bhakta-vÃtsalyam eva prasiddham | na tu j¤Ãni-vÃtsalyaæ yogi-vÃtsalyaæ vÃ, yathÃ hy anyo jana÷ sva-dÃse«v eva vatsalo nÃnya-dÃse«u, tathaiva bhagavÃn api sva-bhakte«v eva vatsalo na rudra-bhakte«u nÃpi devÅ-bhakte«v iti ||29||

baladeva÷ -- nanu bhaktÃn eva vimocyÃntikaæ nayasi | nÃbhaktÃn iti tavÃpi kiæ sarveÓvarasya rÃga-dve«a-k­taæ vai«amyam asti ? tatrÃha samo 'ham iti | deva-manu«ya-tiryak-sthÃvarÃdi«u jÃtyÃk­ti-svabhÃvair vi«ame«u sarve«u bhÆte«u tat-tat-karmÃnuguïyena s­«Âi-pÃlana-k­t sarveÓvaro 'haæsama÷ parjanya iva nÃnÃ-vidhe«u tat-tad-bÅje«u, na te«u me ko 'pi dve«ya÷ priyo vety artha÷ | bhaktÃnÃm abhaktebhyo viÓesaæ bodhayitum iha tu-Óabda÷ | ye tu mÃæ bhajanti ÓravaïÃdi-bhaktibhir anukÆlayanti, te bhaktyÃnuraktyÃ mayi vartante | te«v ahaæ
ca sarveÓvaro 'pi bhaktyÃ varte, maïi-suvarïa-nyÃyena bhagavato 'pi bhakte«u bhaktir asti | bahgavÃn bhakta-bhaktimÃn ity Ãdi ÓrÅ-Óuka-vÃkyÃd iti premïÃ mitho vartana-viÓe«o darÓita÷ | anyathÃ tv aviÓe«Ãpatti÷ | tasya pratij¤Ã tv Åd­Óy evÃvagamyate ye yathÃ mÃm ity ÃdinÃ | kalpa-druma-d­«ÂÃnto 'py atrÃæÓika eva | tatra mitha÷ prÅtya-apratÅte÷ pak«apÃtÃpratÅteÓ ca | tathÃ ca sarvatrÃvi«ame 'pi mayi svÃÓrita-vÃtsalya-lak«aïaæ vai«amyam astÅty uktam | evam Ãha sÆtrakÃra÷ upapadyate cÃbhyupalabhyate ca [Vs 2.1.37] iti |

nanu bhakter api karmatvÃnusÃreïa te«u tad-vÃtsalyÃn na tal-lak«aïe tad iti | cen maivam etat | svarÆpa-Óakti-v­tter bhakte÷ karmÃnyatvÃt | ÓrutiÓ ca sac-cid-Ãnandaika-rase bhakti-yoge ti«Âhati [GTU 2.78] iti | na ca svarÆpa-prayuktatvÃd dÆ«aïam etad iti vÃcyam | guïa-Óre«Âhatvena stÆyamÃnatvÃt ||29||

__________________________________________________________

BhG 9.30

api cet sudurÃcÃro bhajate mÃm ananya-bhÃk |
sÃdhur eva sa mantavya÷ samyag vyavasito hi sa÷ ||30||

ÓrÅdhara: api ca mad-bhakter evÃyam avitarkyaæ prabhÃva iti darÓayann Ãha api ced iti | atyantaæ durÃcÃro 'pi naro yadyap ap­thaktvena p­thag-devatÃpi vÃsudeva eveti buddhyÃ devatÃntara-bhaktim akurvan mÃm eva parameÓvaraæ bhajate tarhi sÃdhu÷ Óre«Âha eva sa mantavya÷ | yato 'sau samyag-vyavasita÷ parameÓvara-bhajanenaiva k­tÃrtho bhavi«yÃmÅti Óobhanam adhyavasÃyaæ k­tavÃn ||30||

madhusÆdana÷ -kiæ ca mad-bhakter evÃyaæ mahimÃ yat same 'pi vai«amyam ÃpÃdayati Ó­ïu tan-mahimÃnam api ced iti | ya÷ kaÓcit sudurÃcÃro 'pi ced ajÃmilÃdir ivÃnanya-bhÃk san mÃæ bhajate kutaÓcid bhÃgyodayÃt sevate sa prÃg asÃdhur api sÃdhur eva mantavya÷ | hi yasmÃt samyag-vyavasita÷ sÃdhu-niÓcayavÃn sa÷ ||30||

viÓvanÃtha : sva-bhakte«v Ãsaktir mama svÃbhÃviky eva bhavati, sÃ durÃcÃre 'pi bhakte nÃpayÃti | tam apy utk­«Âam eva karomÅty Ãha api ced iti | sudurÃcÃra÷ para-hiæsÃ para-dÃra-para-dravyÃdi-grahaïa-parÃyaïe 'pi mÃæ bhajate cet, kÅd­g-bhajanavÃn ity ata Ãha, ananya-bhÃk matto 'nya-devatÃntaram | mad-bhakter anyat karma-j¤ÃnÃdikam, mat-kÃmanÃto 'nyÃæ rÃjyÃdi-kÃmanÃæ na bhajate, sa sÃdhu÷ | 

nanv etÃd­Óe kadÃcÃre d­«Âe sati, kathaæ sÃdhutvam ? tatrÃha, mantavyo mananÅya÷ | sÃdhutvenaiva sa j¤eya iti yÃvat | mantavyam iti vidhi-vÃkyam anyathÃ pratyavÃya÷ syÃt | atra mad-Ãj¤aiva pramÃïam iti bhÃva÷ | 

nanu tvÃæ bhajate ity etad-aæÓena sÃdhu÷ para-dÃrÃdi-grahaïÃæÓenÃsÃdhuÓ ca sa mantavyas tatrÃha eveti | sarveïÃpy aæÓena sÃdhur eva mantavya÷ | kadÃpi tasyÃsÃdhutvaæ na dra«Âavyam iti bhÃva÷ | samyag vyavasitaæ niÓcayo yasya sa÷ | dustyajena sva-pÃpena narakaæ tiryag-yonir vÃ yÃmi aikÃntikaæ ÓrÅ-k­«ïa-bhajanaæ tu naiva jihÃsÃmÅti sa Óobhanam adhyavasÃyaæ k­tavÃn ity artha÷ ||30||

baladeva÷ - mama Óuddha-bhakti-vaÓyatÃ-lak«aïa÷ svabhÃvo dustyaja eva | yad ahaæ jugupsita-karmaïy api bhakte 'nurajyaæs tam utkar«ayÃmÅti pÆrvÃrthaæ pu«ïann Ãha api ced iti | ananya-bhÃk janaÓ cet sudurÃcÃro 'tivigarhita-karmÃpi san mÃæ bhajate mat-kÅrtanÃdibhir mÃæ sevate tad api sa sÃdhur eva mantavya÷ | matto 'nyÃæ devatÃæ na bhajty ÃÓrayatÅti mad-ekÃntÅ mÃm eva svÃminaæ parama-pumarthaæ ca jÃnann ity artha÷ | ubhayathÃ vartamÃno 'pi sÃdhutvena sa pÆjya iti bodhayitum eva-kÃra÷ | tasya tathÃtve manane mantavya iti sva-nideÓa-rÆpo vidhiÓ ca darÓita÷ | itarathÃ pratyavÃyÃd iti bhÃva÷ | ubhayathÃpi vartamÃnasya sÃdhutvam
evety atroktaæ hetuæ pu«ïann Ãha samyag iti | yad asau samyag-vyavasito mad-ekÃnta-ni«ÂhÃ-rÆpa-Óre«Âha-niÓcayavÃn ity artha÷ | evam uktaæ nÃrasiæhe-

bhagavati ca harÃv ananya-cetÃ
bh­Óam alino 'pi virÃjate manu«ya÷ |
na hi ÓaÓa-kalu«a-cchavi÷ kadÃcit
timira-parÃbhavatÃm upaiti candra÷ || iti ||30||

__________________________________________________________

BhG 9.31

k«ipraæ bhavati dharmÃtmÃ ÓaÓvacchÃntiæ nigacchati |
kaunteya pratijÃnÅhi na me bhakta÷ praïaÓyati ||31||

ÓrÅdhara÷ - nanu kathaæ samÅcÅnÃdhyavasÃya-mÃtreïa sÃdhur mantavya÷ ? tatrÃha k«ipram iti | sudurÃcÃro 'pi mÃæ bhajan ÓÅghraæ dharma-citto bhavati | tataÓ ca ÓaÓvac-chÃntiæ cittopaplavoparama-rÆpÃæ parameÓvara-ni«ÂhÃæ nitarÃæ gacchati prÃpnoti | kutarka-karkaÓa-vÃdino naitÃtmanyerann iti ÓaÇkÃkulam arjunaæ protsÃhayati he kaunteya paÂahÃdi-mahÃ-gho«a-pÆrvakaæ vivadamÃnÃnÃæ sabhÃæ gatvÃ bÃhum utk«ipya ni÷ÓaÇkaæ pratijÃnÅhi pratij¤Ãæ kuru | katham ? me parameÓvarasya bhakta÷ sudurÃcÃro 'pi na praïaÓyati | api tu k­tÃrtha eva bhavatÅti | tataÓ ca te taæ
prau¬hi-vij­mbha-vidhvaæsita-kutarkÃ÷ santo ni÷saæÓayaæ tvÃm eva gurutvenÃÓrayeran ||31||

madhusÆdana÷ - asmÃd eva samyag-vyavasÃyÃt sa hitvÃ durÃcÃratÃæ k«ipram iti | cira-kÃlam adharmÃtmÃpi mad-bhajana-mahimnÃ k«ipraæ ÓÅghram eva bhavati dharmÃtmÃ dharmÃnugat-citto durÃcÃratvaæ jhaÂity eva tyaktvÃ sad-ÃcÃro bhavatÅty artha÷ | kiæ ca ÓaÓvan nityaæ ÓÃntiæ vi«aya-bhogasp­hÃ-niv­ttiæ nigacchati nitarÃæ prÃpnoty atinirvedÃt |

kaÓcit tvad-bhakta÷ prÃg abhyastaæ durÃcÃratvam atyajan na bhaved api dharmÃtmÃ | tathÃ ca sa naÓyed eveti nety Ãha bhaktÃnukampÃparavaÓatayÃ kupita iva bhagavÃn | naitad ÃÓcaryaæ manvÅthÃ he kaunteya niÓcitam eved­Óaæ mad-bhakter mÃhÃtmyam | ato vipratipannÃnÃæ purastÃd api tvaæ pratijÃnÅhi sÃvaj¤aæ sa-garvaæ ca pratij¤Ãæ kuru | na me vÃsudevasya bhatko 'tidurÃcÃro 'pi prÃïa-saÇkaÂam Ãpanno 'pi sudurlabham ayogya÷ san prÃrtahaymÃno 'pi atimÆ¬ho 'Óaraïo 'pi na praïaÓyati kiæ tu k­tÃrtha eva bhavatÅti | d­«ÂÃntÃÓ cÃjÃmila-prahlÃda-dhruva-gajendrÃdaya÷ prasiddhÃ eva | ÓÃstraæ ca na vÃsudeva-bhaktÃnÃm aÓubhaæ vidyate kvacit iti ||31||

viÓvanÃtha÷ --- nanu tÃd­ÓasyÃdharmiïa÷ kathaæ bhajanaæ tvaæ g­hïÃsi ? kÃma-krodhÃdi-dÆ«itÃnta÷karaïena niveditam anna-pÃnÃdikaæ katham aÓnÃsÅty ata Ãha k«ipraæ ÓÅghram eva sa dharmÃtmÃ bhavati | atra k«ipraæ bhÃvÅ sa dharmÃtmÃ ÓaÓvac-chÃntiæ gami«yatÅti aprayujya bhavati gacchatÅti vartamÃna-prayogÃt adharma-karaïÃnantaram eva mÃm anusm­tya k­tÃnutÃpa÷ k«ipram eva dharmÃtmÃ bhavati | hanta hanta mat-tulya÷ ko 'pi bhakta-lokaæ kalaÇkayann adhamo nÃsti | tad vidyÃm iti ÓaÓvat puna÷ punar api ÓÃntiæ nirvedaæ nitarÃæ gacchati | yad vÃ kiyata÷ samayÃd anantaraæ
tasya bhÃvi dharmÃtmatvaæ tadÃnÅm api sÆk«ma-rÆpeïa vartata evaæ tan manasi bhakte÷ preveÓÃt yathÃ pÅte mahau«adhi sati tadÃnÅæ kiya-kÃla-paryantaæ naÓyad-avastho jvara-dÃho vi«a-dÃho vÃ vartamÃno 'pi na gaïyata iti dhvani÷ |

tataÓ ca tasya bhaktasya durÃcÃratva-gamakÃ÷ kÃma-krodhÃdyÃ utkhÃta-daæ«Âroraga-daæÓavad aki¤citkarÃ eva j¤eyÃ iti anudhvani÷ | ataeva ÓaÓvat sarvadaiva ÓÃntiæ kÃma-krodhÃdy-upaÓamaæ nitarÃæ gacchaty atiÓayena prÃpnotÅti durÃcÃratva-daÓÃyÃm api sa ÓuddhÃnta÷karaïa eva ucyata iti bhÃva÷ |

nanu yadi sa dharmÃtmÃ syÃt tadÃ nÃsti ko 'pi vivÃda÷ | kintu kaÓcid durÃcÃra-bhakto maraïa-paryantam api durÃcÃratvaæ na jahÃti, tasya kÃ vÃrtÃ ity ato bhakta-vatsalo bhagavÃn sa-prau¬hi sa-kopam ivÃha kaunteyeti | mama bhakto na praïaÓyati | tad api prÃïa-nÃÓe adha÷pÃtaæ na yÃti | kutarka-karkaÓa-vÃdino naitan manyerann iti Óoka-ÓaÇkÃ-vyÃkulam arjunaæ protsÃhayati he kaunteya paÂahakÃhalÃdi-mahÃ-gho«a-pÆrvakaæ vivadamÃnÃnÃæ sabhÃæ gatvÃ bÃhum utk«ipya ni÷ÓaÇkaæ pratijÃnÅhi pratij¤Ãæ kuru | katham ? me mama parameÓvarasya bhakto durÃcÃro 'pi na praïeÓyety api tu k­tÃrtha eva bhavati | tataÓ ca te taæ prau¬hi-vij­mbhita-vidhvaæsita-kutarkÃ÷ santo
ni÷saæÓayaæ tvÃm eva gurutvenÃÓrayeran iti svÃmi-caraïÃ÷ | 

nanu kathaæ bhagavÃn svayam apratij¤Ãya pratij¤Ãtum arjunam evÃtidideÓa | yathaivÃgre mÃm evai«yasi satyaæ te pratijÃne priyo 'si me iti vak«yate | tathaivÃtrÃpi kaunteya pratijÃne 'haæ na me bhakta÷ praïaÓyati iti kathaæ noktam ? ucyate - bhagavatÃ tadÃnÅm eva vicÃritaæ bhakta-vatsalena mayÃ sva-bhaktÃpakar«a-leÓam apy asahi«ïunÃ sva-pratij¤Ãæ khaï¬ayitvÃpi svÃpa-kar«am aÇgÅk­tyÃpi bhakta-pratij¤aiva rak«itÃ bahutra | yathÃ tatraiva bhÅ«ma-yuddhe sva-pratij¤Ãm apy apÃk­tya bhÅ«ma-pratij¤aiva rak«i«yate, bahirmukhÃ vÃdino vaitaï¬ikÃ mat-pratij¤Ãæ ÓrutvÃ hasi«yanti arjuna-pratij¤Ã tu pÃ«Ãïa-rekhaiveti te pratiyanti
| ato 'rjunam eva pratij¤Ãæ kÃrayÃmÅti | atra etÃd­Óa-durÃcÃrasyÃpi ananya-bhakti-ÓravaïÃd ananya-bhaktÃbhidhÃyaka-vÃkye«u sarvatra na vidyate 'nyat-strÅ-putrÃdyÃsakti-vidharma-Óoka-moha-kÃma-krodhÃdikaæ yatreti kupaï¬ita-vyÃkhyÃ na grÃhyeti ||31||

baladeva÷ -- iti | sudurÃcÃro 'pi mÃæ bhajan ÓÅghraæ dharma-citto bhavati | tataÓ ca ÓaÓvac- chÃntiæ cittopaplavoparama-rÆpÃæ parameÓvara-ni«ÂhÃæ nitarÃæ gacchati prÃpnoti | kutarka-karkaÓa-vÃdino naitÃtmanyerann iti ÓaÇkÃkulam arjunaæ protsÃhayati he kaunteya paÂahÃdi-mahÃ-gho«a-pÆrvakaæ vivadamÃnÃnÃæ sabhÃæ gatvÃ bÃhum utk«ipya ni÷ÓaÇkaæ pratijÃnÅhi pratij¤Ãæ kuru | katham ? me parameÓvarasya bhakta÷ sudurÃcÃro 'pi na praïaÓyati | api tu k­tÃrtha eva bhavatÅti | tataÓ ca te tvat prau¬hi-vij­mbha-vidhvaæsita-kutarkÃ÷ santo ni÷saæÓayaæ tvÃm eva gurutvenÃÓrayeran ||31||

__________________________________________________________

BhG 9.32

mÃæ hi pÃrtha vyapÃÓritya ye 'pi syu÷ pÃpayonaya÷ |
striyo vaiÓyÃs tathÃ ÓÆdrÃs te 'pi yÃnti parÃæ gatim ||32||

ÓrÅdhara÷ - svÃcÃra-bhra«Âaæ mad-bhakti÷ pavitrÅkarotÅti kim atra citram ? yato mad-bhaktir du«kulÃn apy anadhikÃriïo 'pi saæsÃrÃn mocayatÅty Ãha mÃæ hÅti | ye 'pi pÃpa-yonaya÷ syur nik­«Âa-janmÃno 'ntyajÃdayo bhaveyu÷ | ye 'pi vaiÓyÃ÷ kevalaæ k­«yÃdi-niratÃ÷ | striya÷ ÓÆdrÃÓ cÃpy adhyayanÃdi-rahitÃ÷ | te 'pi mÃæ vyÃpÃÓritya saæsevya parÃæ gatiæ yÃnti | hi niÓcitam ||32||

madhusÆdana÷ - evam Ãgantuka-do«eïa du«ÂÃnÃæ bhagavad-bhakti-prabhÃvÃn nistÃram uktvÃ svÃbhÃvika-do«eïa du«ÂÃnÃm api tam Ãha mÃæ hÅti | hi niÓcitaæ he pÃrtha mÃæ vyapÃÓcitya Óaraïam Ãgatya ye 'pi syu÷ pÃpa-yonayo 'ntyajÃs tirya¤co vÃ jÃti-do«eïa du«ÂÃ÷ | tath¸a vedÃdhyayanÃdi-ÓÆnyatayÃ nik­«ÂÃ÷ striyo vaiÓyÃ÷ k­«yÃdi-mÃtra-ratÃ÷ | tathÃ ÓÆdrÃ jÃtito 'dhyayanÃdy-abhÃvena ca parama-gaty-ayogyÃs te 'pi yÃnti parÃæ gatim | api-ÓabdÃt prÃg-ukta-durÃcÃrÃ api ||32||

viÓvanÃtha÷ --- evaæ karmaïÃ durÃcÃrÃïÃm ÃgantukÃn do«Ãn mad-bhaktir na gaïayati iti kiæ citram ? yato jÃtyaiva durÃcÃrÃïÃæ svÃbhÃvikÃn api do«Ãn mad-bhaktir na gaïayatÅty Ãha mÃm iti | pÃpa-yonayo 'ntyajÃ mlecchÃ api | yad uktam-

kirÃta-hÆïÃndhra-pulinda-pulkaÓÃ 
ÃbhÅra-ÓumbhÃ yavanÃ÷ khasÃdaya÷ |
ye 'nye ca pÃpÃ yad-apÃÓrayÃÓrayÃ÷ 
Óudhyanti tasmai prabhavi«ïave nama÷ || [BhP 2.4.18] iti |

aho bata Óva-paco 'to garÅyÃn
yaj-jihvÃgre vartate nÃma tubhyam |
tepus tapas te juhuvu÷ sasnur ÃryÃ
brahmÃnÆcur nÃma g­ïanti ye te || [BhP 3.33.6-7]

kiæ puna÷ strÅ-vaiÓyÃdyÃ aÓuddhy-alÅkÃdimanta÷ ||32||

baladeva÷ - mahÃ-gho«a-pÆrvakaæ vivadamÃnÃnÃæ sabhÃæ gatvÃ bÃhum utk«ipya ni÷ÓaÇkaæ pratijÃnÅhi pratij¤Ãæ kuru sarveÓvaro 'haæ mad-ekÃntinÃæ Ãgantuka-do«Ãn vidhunomÅti kiæ citram ? yad atipÃpino 'pi mad-bhakta-prasaÇgÃd vidhÆtÃvidyÃ vimucyanta ity Ãha mÃæhÅti | ye pÃpa-yonayo 'ntyajÃ÷ sahaja-durÃcÃrÃ÷ syus te 'pi mad-bhakta-prasaÇgena mÃæ sarveÓaæ vasudeva-sutaæ vyapÃÓritya Óaraïam Ãgatya parÃæ yogi-durlabhÃæ gatiæ mat-prÃptiæ yÃnti hi niÓcitam etat | evam Ãha ÓrÅmÃn Óuka÷-

kirÃta-hÆïÃndhra-pulinda-pulkaÓÃ 
ÃbhÅra-ÓumbhÃ yavanÃ÷ khasÃdaya÷ |
ye 'nye ca pÃpÃ yad-apÃÓrayÃÓrayÃ÷ 
Óudhyanti tasmai prabhavi«ïave nama÷ || [BhP 2.4.18] iti |

atrÃsya lokasyÃnityatvaæ kaïÂhato bruvan harir mithyÃtvaæ tasya nirÃsÃt ||32||


__________________________________________________________

BhG 9.33

kiæ punar brÃhmaïÃ÷ puïyÃ bhaktÃ rÃjar«ayas tathÃ |
anityam asukhaæ lokam imaæ prÃpya bhajasva mÃm ||33||

ÓrÅdhara÷ - yadaivaæ tadÃ sat-kulÃ÷ sad-ÃcÃrÃÓ ca mad-bhaktÃ÷ parÃæ gatiæ yÃnti iti kiæ vaktavyam ity Ãha kiæ punar iti | puïyÃ÷ suk­tino brÃhmaïÃ÷ | tathÃ rÃjÃnaÓ ca ta ­«ayaÓ ca k«atriyÃ÷ | evaæ bhÆtÃ÷ parÃæ gatiæ yÃntÅti kiæ punar vaktavyam ity artha÷ | atas tvam imaæ rÃjar«i-rÆpaæ dehaæ prÃpya labdhvÃ mÃæ bhajasva | kiæcÃnityam adhruvam asukhaæ sukha-rahitaæ cemaæ martya-lokaæ prÃpya anityatvÃd vilambam akurvan asukhatvÃc ca sukhÃrtham udyamaæ hitvÃ mÃm eva bhajasvety
artha÷ ||33||

madhusÆdana÷ - evaæ cet puïyÃ÷ sadÃcÃrÃ uttama-yonayaÓ ca brÃhmaïÃs tathÃ rÃjar«aya÷ sÆk«ma-vastu-vivekina÷ k«atriyÃ mama bhaktÃ÷ parÃæ gatiæ yÃntÅti kiæ punar vÃcyam atra kasyacid api sandehÃbhÃvÃd ity artha÷ | yato mad-bhakter Åd­Óo mahimÃto mahatÃ pratnenemaæ lokaæ sarva-puru«Ãrtha-sÃdhana-yogyam atidurlabhaæ ca mau«ya-deham anityam ÃÓu-vinÃÓinam asukhaæ garbha-vÃsÃdy-aneka-du÷kha-bahulaæ labdhvÃ yÃvad ayaæ na naÓyati tÃvad atiÓÅghram eva bhajasva mÃæ Óaraïam ÃÓrayasva | anityatvÃd aukhatvÃc cÃsya vilambaæ sukhÃrtham udyamaæ
ca mÃ kÃr«Ås tvaæ ca rÃjar«ir ato mad-bhajanenÃtmÃnaæ saphalaæ kuru | anyathÃ hy etÃd­Óaæ janma ni«phalam eva te syÃd ity artha÷ ||33||

viÓvanÃtha÷ --- tato 'pi kiæ punar brÃhmaïÃ÷ puïyÃ÷ sat-kulÃ÷ sadÃcÃrÃÓ ca ye bhaktÃ÷ | tasmÃt tvaæ mÃæ bhajasva ||33||

baladeva÷ - kim iti | yady evaæ tarhi brÃhmaïÃ rÃjar«aya÷ k«atriyÃÓ ca sat-kulÃ÷ puïyÃ÷ sad-ÃcÃriïo bhaktÃ÷ santa÷ parÃæ gatiæ yÃntÅti kiæ punar vÃcyam ? nÃsty atra saæÓaya-leÓo 'pi | tasmÃt tvam api rÃjar«ir imaæ lokaæ prÃpya mÃæ bhajasva anityaæ naÓvaram asukham Å«at sukhaæ vinÃÓiny alpa-sukhe 'smin loke rÃjya-sp­hÃæ vihÃya nityam anantÃnandaæ mÃm upÃsya prÃpnuhÅti tvarÃtra vyajyate | atrÃsya lokasyÃnityatvaæ kaïÂhato bruvan harir mithyÃtvaæ tasya nirÃsÃt ||33||

__________________________________________________________

BhG 9.34

man-manÃ bhava mad-bhakto mad-yÃjÅ mÃæ namaskuru |
mÃm evai«yasi yuktvaivam ÃtmÃnaæ mat-parÃyaïa÷ ||34||

ÓrÅdhara÷ - bhajana-prakÃraæ daÓrayann upasaæharati man-manÃ iti | mayy eva mano yasya sa man-manÃ÷ tÃd­Óas tvaæ bhava | tathÃ mamaiva bhakta÷ sevako bhava | mad-yÃjÅ mat-pÆjana-ÓÅlo bhava | mÃm eva ca namaskuru | evam ebhi÷ prakÃrair mat-parÃyaïa÷ sann ÃtmÃnaæ mano mayi yuktvÃ samÃdhÃya mÃm eva paramÃnanda-rÆpam e«yasi prÃpsyasi ||34||

nijam aiÓvaryam ÃÓcaryaæ bhakteÓ cÃdbhuta-vaibhavam | 
navame rÃja-guhyÃkhye k­payÃvocad acyuta÷ ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
rÃja-vidyÃ-rÃja-guhya-yogo nÃma navamo 'dhyÃya÷ 
||9||

madhusÆdana÷ - bhajana-prakÃraæ darÓayann upasaæharati man-manÃ bhaveti | rÃja-bhaktasyÃpi rÃja-bh­tyasya putrÃdau manas tathÃ sa tan-manÃ api na tad-bhakta ity ata uktaæ man-manÃ bhava mad-bhakta iti | tathÃ mad-yÃjÅ mat-pÆjana-ÓÅlo mÃæ namaskuru mano-vÃk-kÃyai÷ | evam ebhi÷ prakÃrair mat-parÃyaïo mad-eka-Óaraïa÷ sann ÃtmÃnam anta÷karaïaæ yuktvÃ mayi samÃdhÃya mÃm eva paramÃnanda-ghanaæ sva-prakÃÓaæ sarvopadrava-ÓÆnyam abhayam e«yasi prÃpsyasi ||34||

ÓrÅ-govinda-padÃravinda-makarandÃsvÃda-ÓuddhÃÓayÃ÷
saæsÃrÃmbudhim uttaranti sahasÃ paÓyanti pÆrïaæ maha÷ |
vedÃntair avadhÃrayanti paramaæ Óreyas tyajanti bhramaæ
dvaitaæ svapna-samaæ vidanti vimalÃæ vindanti cÃnandatÃm ||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm adhikÃri-bhedena rÃja-vidyÃ-rÃja-guhya-yogo nÃma navamo 'dhyÃya÷ 
||9||



viÓvanÃtha÷ --- bhajana-prakÃraæ darÓayann upasaæharati man-manÃ iti | evam ÃtmÃnaæ mano dehaæ ca yuktvÃ mayi niyojya ||34||

pÃtrÃpÃtra-vicÃritvaæ sva-sparÓÃt sarva-Óodhanam |
bhakter evÃtraitad asyÃ÷ rÃja-guhyatvam Åk«yate ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsu navamo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||
||9||

baladeva÷ - atha parini«ÂhitasyÃrjunasyÃbhÅ«ÂÃæ ÓuddhÃæ bhaktim upadiÓann upasaæharati man-manÃ iti | rÃja-bhakto 'pi rÃja-bh­tya÷ patnyÃdi-manÃs tathÃ sa tan-manÃ api na tad-bhakto bhavati | tvaæ tu tad-vilak«aïa-bhÃvena man-manÃ mad-bhakto bhava | mayi nÅlotpala-ÓyÃmalatvÃdi-guïavati vasudeva-sÆnau sva-svÃmitva-sva-pumarthatva-buddhyÃnavacchinna-madhu-dhÃrÃvat satataæ mano yasya sa÷ | tathÃ mad-yÃjÅ tÃd­ÓasyÃtimÃtra-priyasya mamÃrcane nirato bhava | tÃd­Óaæ mÃm atipremïÃ namaskuru daï¬avat praïama | evam ÃtmÃnaæ mano dehaæ ca yuktÃ mayi nivedya mat-parÃyaïo mad-ekÃÓraya÷ san mÃm upai«yasi | e«Ã bhaktir arpitaiva kriyeteti bodhyam
||34||

pÃtrÃpÃtra-dhiyÃ ÓÆnyÃ sparÓÃt sarvÃgha-nÃÓinÅ |
gaÇgeva bhaktir eveti rÃja-guhyam iha sm­tÃ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye navamo 'dhyÃya÷ 
||9||

[*ENDNOTE] tam ekaæ govindaæ sac-cid-Ãnanda-vigraham pa¤ca-padaæ v­ndÃvana-sura-bhÆruha-talÃsÅnaæ satataæ sa-marud-gaïo 'haæ paramayÃ stutyÃ to«ayÃmi |




**********************************************************


Bhagavadgita 10

BhG 10.1

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
bhÆya eva mahÃbÃho Ó­ïu me paramaæ vaca÷ |
yat te 'haæ prÅyamÃïÃya vak«yÃmi hitakÃmyayÃ ||1||

ÓrÅdhara÷ : 
uktÃ÷ saÇk«epata÷ pÆrvaæ saptamÃdau vibhÆtaya÷ |
daÓame tÃ vitanyante sarvatreÓvara-d­«Âaye ||

evaæ tÃvat saptamÃdibhir adhyÃyair bhajanÅyaæ parameÓvara-tattvaæ nirÆpitam | tad-vibhÆtayaÓ ca saptame raso 'ham apsu kaunteya [GÅtÃ 7.8] ity ÃdinÃ saÇk«epato darÓitÃ÷ | a«Âame ca adhiyaj¤o 'ham evÃtra [GÅtÃ 8.4] ity ÃdinÃ | navame ca ahaæ kratur ahaæ yaj¤a [GÅtÃ 9.16] ity ÃdinÃ | idÃnÅæ tÃ eva vibhÆtÅ÷ prapa¤cayi«yan sva-bhakteÓ cÃvaÓya-karaïÅyatvaæ varïayi«yan bhagavÃn uvÃca bhÆya eveti | mahÃntau yuddhÃdi-svadharmÃnu«ÂhÃne mahat-paricaryÃyÃæ vÃ kuÓalau bÃhÆ yasya tathÃ he mahÃbÃho ! bhÆya eva punar api me vaca÷ Ó­ïu | kathambhÆtam ? paramaæ paramÃtma-ni«Âham | mad-vacanÃm­tenaiva prÅtiæ prÃpunvate te tubhyaæ
hita-kÃmyayÃ hitecchayÃ yad ahaæ vak«yÃmi ||1||

madhusÆdana÷ : evaæ saptamÃ«Âama-navamais tat-padÃrthasya bhagavatas tattvaæ sopÃdhikaæ nirupÃdhikaæ ca darÓitam | tasya ca vibhÆtaya÷ sopÃdhikasya dhyÃne nirupÃdhikasya j¤Ãne copÃya-bhÆtÃ raso 'ham apsu kaunteya [GÅtÃ 7.8] ity ÃdinÃ saptame, ahaæ kratur ahaæ yaj¤a [GÅtÃ 9.16] ity ÃdinÃ navame ca saÇk«epeïoktÃ÷ | athedÃnÅæ tÃsÃæ vistaro vaktavyo bhagavato dhyÃnÃya tattvam api durvijïiyatvÃt punas tasya vaktavyaæ j¤ÃnÃyeti daÓamo 'dhyÃya Ãrabhyate | tatra prathamam arjunaæ protsÃhayitum bhÆya eveti | bhÆya eva punar api he mahÃbÃho Ó­ïu me mama paramaæ prak­«Âaæ vaca÷ | yat te tubhyaæ prÅyamÃïÃya mad-vacanÃd
am­ta-pÃnÃd iva prÅtam anubhavate vak«yÃmy ahaæ paramÃptas tava hita-kÃmyaye«Âa-prÃptÅcchayÃ ||1||

viÓvanÃtha÷ :
aiÓvaraæ j¤Ãpayitvoce bhaktiæ yat saptamÃdi«u | 
sa-rahasyaæ tad evoktaæ daÓame sa-vibhÆtikam ||
ÃrÃdhyatva-j¤Ãna-kÃraïam aiÓvaryaæ yad eva pÆrvatra saptamÃdi«Æktam | tad eva sa-viÓe«aæ bhakti-matÃm ÃnandÃrthaæ prapa¤cayi«yan parok«a-vÃdÃ ­«aya÷ parok«aæ ca mama priyam [BhP 11.21.35] iti nyÃyena ki¤cid durbodhatayaivÃha bhÆya iti | punar api rÃja-vidyÃ-rÃja-guhyam idam ucyate ity artha÷ | he mahÃbÃho ! iti yathÃ bÃhu-bala÷ sarvÃdhikyena tvayÃ prakÃÓitaæ, tathaivaitad buddhyÃ buddhi-balam api savÃrdhikyena prakÃÓayitavyam iti bhÃva÷ | Ó­ïv iti Ó­ïvantam api taæ vak«yamÃïe 'rthe samyag avadhÃraïÃrtham | paramaæ pÆrvoktÃd apy utk­«Âam | te tvÃm ativismitÅkartuæ kriyÃrthopapadasya ca [PÃï 2.3.14] iti caturthÅ
| yata÷ prÅyamÃïÃya premavate ||1||

baladeva÷ : 
saptamÃdau nijaiÓvaryaæ bhakti-hetuæ yad Åritam |
vibhÆti-kathanenÃtra daÓame tat prapu«yate ||

pÆrva-pÆrvatra svaiÓvarya-nirÆpaïa-saæbhinnÃ saparikarÃ sva-bhaktir upadi«ÂÃ | idÃnÅæ tasyÃ utpattaye viv­ddhaye ca svÃsÃdharaïÅ÷ prÃk saæk«ipyoktÃ÷ sva-vibhÆti-vistareïa varïayi«yan bhagavÃn uvÃca bhÆya iti | he mahÃbÃho ! bhÆya eva punar api me paramaæ vaca÷ Ó­ïu | Ó­ïvantaæ prati Ó­ïv ity uktir upadeÓye 'rthe samavadhÃnÃya | paramaæ ÓrÅmat mad-divya-vibhÆti-vi«ayakaæ yad vacas te tubhyam ahaæ hita-kÃmyayÃ vak«yÃmi | kriyÃrthopapada ity Ãdi sÆtrÃc caturthÅ | vij¤am api tvÃæ vismitaæ kartum ity artha÷ | hita-kÃmyayÃ mad-bhakty-utpatti-tad-v­ddhi-rÆpa-tvat-kalyÃïa-vÃ¤chÃ | te kÅd­ÓÃyety Ãha prÅyamÃïÃyeti pÅyÆ«a-pÃnÃd
iva mad-vÃkyÃt prÅtiæ vindate ||1||


__________________________________________________________

BhG 10.2

na me vidu÷ sura-gaïÃ÷ prabhavaæ na mahar«aya÷
aham Ãdir hi devÃnÃæ mahar«ÅïÃæ ca sarvaÓa÷ ||2||

ÓrÅdhara÷ : uktasyÃpi punar vacane durj¤eyatvaæ hetum Ãha na me vidur iti | me mama prak­«Âaæ bhavaæ janma-rahitasyÃpi nÃnÃ-vibhÆtibhir ÃvirbhÃvaæ sura-gaïÃ api mahar«ayo 'pi bh­gv-Ãdayo na jÃnanti | tatra hetu÷ -- ahaæ hi sarva-devÃnÃæ mahar«ÅïÃæ cÃdi÷ kÃraïam | sarvaÓa÷ sarvai÷ prakÃrai÷ utpÃdakatvena buddhy-Ãdi-pravartakatvena ca | ato mad-anugrahaæ vinÃ mÃæ ke 'pi na jÃnantÅty artha÷ ||2||

madhusÆdana÷ : prÃg-bahudhoktam eva kim arthaæ punar vak«yasÅty ata Ãha na me vidur iti | prabhavaæ prabhÃvaæ prabhu-Óakty-atiÓayaæ prabhavanam utpattim aneka-vibhÆtibhir ÃvirbhÃvaæ vÃ sura-gaïÃ indrÃdayo mahar«ayaÓ ca bh­gv-Ãdaya÷ sarvaj¤Ã api na me vidu÷ | te«Ãæ tad-aj¤Ãne hetum Ãha ahaæ hi yasmÃt sarve«Ãæ devÃnÃæ mahar«ÅïÃæ ca sarvaÓa÷ sarvai÷ prakÃrair utpÃdakatvena buddhyÃdi-pravartakatvena ca nimittatvenopÃdÃnatvena ceti vÃdi÷ kÃraïÃt | ato mad-vikÃrÃs te mat-prabhÃvaæ na jÃnantÅty artha÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ : etac ca kevalaæ mad-anugrahÃtiÓayenaiva vedyaæ nÃnyathety Ãha na me iti | mama prabhavaæ prak­«Âaæ sarvaæ vilak«aïaæ bhavaæ devakyÃæ janma deva-gaïÃ na jÃnanti, te vi«ayÃvi«ÂatvÃn na jÃnantu | ­«ayas tu jÃnÅyus tatrÃha na mahar«ayo 'pi | tatra hetu÷ aham Ãdi÷ kÃraïaæ sarvaÓa÷ sarvair eva prakÃrai÷ | na hi pitur janma-tattvaæ putrÃ jÃnantÅti bhÃva÷ | na hi te bhagavan vyaktiæ vidur devÃ na dÃnavÃ [GÅtÃ 10.14] ity agrimÃnuvÃdÃd atra prabhava-ÓabdasyÃnyÃrthatÃ na kalpyÃ ||2||

baladeva÷ : etac ca mad-bhaktÃnukampÃæ vinÃ durvij¤Ãnam iti bhÃvavÃn Ãha na me iti | sura-gaïÃ brahmÃdayo mahar«ayaÓ ca sanakÃdaya÷ me prabhavaæ prabhutvena bhavam anÃdi-divya-svarÆpa-guïa-vibhÆti-mattayÃvartanam iti yÃvat na vidur na jÃnanti | kuta ity Ãha aham Ãdir iti | yad ahaæ te«Ãm Ãdi÷ pÆrva-kÃraïaæ sarvaÓa÷ sarvai÷ prakÃrair utpÃdakatayÃ buddhy-Ãdi-dÃt­tayÃ cety artha÷ | devatvÃdikam aiÓvaryÃdikaæ ca mayaiva tebhyas tat-tad-ÃrÃdhana-tu«Âena datta-mata÷ sva-pÆrva-siddhaæ mÃæ mad-aiÓvaryaæ ca te na vidu÷ | ÓrutiÓ caivam Ãha - 

ko addhÃ veda ka iha prÃvocat 
kuta Ã jÃtÃ kuta iyaæ vis­«Âi÷ | 
arvÃg-devÃ asya visarjanÃya 
athÃ ko veda yata ÃbabhÆva [Rv 8.7.17, Taitt.Br. 2.8.9.76] iti, 

naitad devÃ Ãpnuvan pÆrvam arÓat iti caivam ÃdyÃ ||2||

__________________________________________________________

BhG 10.3

yo mÃm ajam anÃdiæ ca vetti lokamaheÓvaram
asaæmÆ¬ha÷ sa martye«u sarvapÃpai÷ pramucyate ||3||

ÓrÅdhara÷ : evambhÆtÃtma-j¤Ãne phalam Ãha yo mÃm iti | sarva-kÃraïatvÃd eva na vidyata Ãdi÷ kÃraïaæ yasya tam anÃdim | ataevÃjaæ janma-ÓÆnyaæ lokÃnÃæ maheÓvaraæ ca mÃæ yo vetti sa manu«ye«v asaæmÆ¬ha÷ saæmoha-rahita÷ san sarva-pÃpai÷ pramucyate ||3||

madhusÆdana÷ : mahÃphalatvÃc ca kaÓcid eva bhagavata÷ prabhÃvaæ vettÅty Ãha yo mÃm iti | sarva-kÃraïatvÃn na vidyata Ãdi÷ kÃraïaæ yasya tam anÃdim anÃditvÃd ajaæ janma-ÓÆnyaæ lokÃnÃæ mahÃntam ÅÓvaraæ ca mÃæ yo vetti sa martye«u madhye 'saæmÆ¬ha÷ saæmoha-varjita÷ sarvai÷ pÃpair mati-pÆrva-k­tair api pramucyate prakar«eïa kÃraïocchedÃt tat-saæskÃrÃbhÃva-rÆpeïa mucyate mukto bhavati ||3||

viÓvanÃtha÷ : nanu para-brahmaïa÷ sarva-deÓa-kÃlÃparicchinnasya tavaitad dehasyaiva janma devÃ ­«ayaÓ ca jÃnanty eva | tatra sva-tarjanyÃ sva-vak«a÷ sp­«ÂvÃha yo mÃm iti | yo mÃm ajaæ vetti | kiæ parame«Âhinaæ na anÃdiæ satyaæ tarhi anÃditvÃd ajam ajanyaæ parmÃtmÃnaæ tvÃæ vetty eva  tatrÃha ceti | ajam ajanyaæ vasudeva-janyaæ ca mÃm anÃdim eva yo vetti ity artha÷ | mÃm iti padena vasudeva-janyatvaæ budhyate janma karma ca me divyam [GÅtÃ 4.9] iti mad-ukte÷ | mama janmavattvaæ paramÃtmatvÃt sadaivÃjatvaæ ca ity ubhayam api me paramaæ satyaæ acintya-Óakti-siddham
eva | yad uktaæ ajo 'pi sann avyayÃtmÃ… sambhavÃmi [GÅtÃ 4.6] iti | tathÃ coddhava-vÃkyaæ karmÃïy anÅhasya bhavo 'bhavasya te ity Ãdy-anantaraæ khidyati dhÅr vidÃm iha [BhP 3.4.16] iti | atra ÓrÅ-bhÃgavatÃm­ta-kÃrikÃ ca-

tat tan na vÃstavaæ cet syÃd vidÃæ buddhi-bhramas tadÃ |
na syÃd evety ato 'cintyÃ Óaktir lÅlÃsu kÃraïam || [LBhÃg 1.5.119]

tasmÃd yathÃ mama bÃlye dÃmodaratva-lÅlÃyÃm ekadaiva kiÇkiïyÃ bandhanÃt paricchinnatvaæ dÃmnÃ svÃbandhÃd aparicchinnatvaæ cÃtarkyam eva tathaiva mamÃjatva-janmavattve cÃtarkye eva | durbodham aiÓvaryaæ cÃha loka-maheÓvaraæ tava sÃrathim api sarve«Ãæ lokÃnÃæ mahÃntam ÅÓvaraæ yo veda sa eva martye«u madhye asaæmÆ¬ha÷ | sarva-pÃpair bhakti-virodhibhi÷ | yas tu ajatvÃnÃditva-sarveÓvaratvÃny eva vÃstavÃni syur janmavattvÃdÅni tu anukaraïa-mÃtra-siddhÃnÅti vyÃca«Âe | sa saæmÆ¬ha eva sarva-pÃpair na pramucyata ity artha÷ ||3||

baladeva÷ : idaæ tÃd­Óa-mad-vi«ayakaæ j¤Ãnaæ kasyacid eva bhavatÅti bhÃvenÃha yo mÃm iti | martye«u yatamÃne«v api sahasre«u madhye yo yÃd­cchika-mattatvavit sat-prasaÇgÅ kaÓcij jano mÃm anÃdim ajaæ loka-maheÓvaraæ ca vetti | so 'saæmÆ¬ha÷ sarva-pÃpai÷ pramucyata iti sambandha÷ | atra ajam ity anena pradhÃnÃd acid-vargÃt saæsÃri-vargÃc ca bheda÷ | Ãdyasya sva-pariïÃmenÃntasya deha-janmanÃ ca janmitvÃt | anÃdim ity anena viÓesite tu mukta-cid-vargÃc ca bhedas tasyÃjatvam Ãdima-deva-deha-sambandhena janmitvasya pÆrva-v­ttitvÃt loka-maheÓvaram ity anena nitya-mukta-cid-vargÃt prak­ti-kÃlÃbhyÃæ ca bhedas te«Ãm anÃdy-ajatve saty api loka-maheÓvaratvÃbhÃvÃt
| punar anÃdima ity anena viÓe«ite vidhi-rudrÃdibhyÃæ ca bhedas tayor loka-maheÓvaratÃyÃ÷ sÃditvÃt sarvaiÓvareïaiva tayo÷ sety anyatra vistara÷ | itthaæ ca sarvadÃ heya-sambandhÃbhÃvÃn nitya-siddha-sÃrvaiÓvaryÃc ca sarvetara-vilak«aïaæ yo vetti, sa mad-bhakty-utpatti-pratÅpair nikhilai÷ karmabhir vimukto mad-bhaktiæ vindati | asaæmÆ¬ho 'nya-sajÃtÅyatayÃ maj-j¤Ãnaæ saamohas tena vivarjita÷ | na ca devakyÃæ jÃtasya te katham ajatvaæ tasyÃm ajatvam avihÃyaiva jÃtatvÃt ||3||

__________________________________________________________

BhG 10.4-5

buddhir j¤Ãnam asaæmoha÷ k«amÃ satyaæ dama÷ Óama÷
sukhaæ du÷khaæ bhavo 'bhÃvo bhayaæ cÃbhayam eva ca ||4||
ahiæsÃ samatÃ tu«Âis tapo dÃnaæ yaÓo 'yaÓa÷ |
bhavanti bhÃvÃ bhÆtÃnÃæ matta eva p­thagvidhÃ÷ ||5||

ÓrÅdhara÷ : loka-maheÓvaratÃm eva sphuÂayati buddhir iti tribhi÷ | buddhi÷ sÃrÃsÃra-viveka-naipuïyam | j¤Ãnam Ãtma-vi«ayam | asaæmoho vyÃkulatvÃbhÃva÷ | k«amÃ sahi«ïutvam | satyaæ yathÃrtha-bhÃ«aïam | damo bÃhyendriya-saæyama÷ | Óamo 'nta÷karaïa-saæyama÷ | sukhaæ mano 'nukÆla-saævedanÅyam | du÷khaæ ca tad-viparÅtam | bhava udbhava÷ | abhÃvas tad-viparÅtam | bhayaæ trÃsa÷ | abhayaæ tad-viparÅtam | asya Ólokasya matta eva bhavatÅty uttareïÃnvaya÷ ||4||

kiæ ca ahiæseti |  ahiæsÃ para-pÅ¬Ãnivi­tti÷ | samatÃ rÃga-dve«Ãdi-rÃhityam | tu«Âir daiva-labdhena santo«a÷ | tapa÷ ÓÃstrÅyÃdi-vak«yamÃïam | dÃnaæ nyÃyÃrjitasya dhanÃde÷ pÃtre 'rpaïam | yaÓa÷ sat-kÅrti÷ | ayaÓo du«kÅrti÷ | ete buddhir j¤Ãnam ity Ãdayas tad-viparÅtÃÓ cÃbuddhy-Ãdayo nÃnÃ-vidhÃ bhÃvÃ÷ prÃïinÃæ matto mat-sakÃÓÃd eva bhavanti ||5||

madhusÆdana÷ : Ãtmano loka-maheÓvaratvaæ prapa¤cayati buddhir iti dvÃbhyÃm | buddhir anta÷karaïasya sÆkmÃrtha-viveka-sÃmarthaym | j¤Ãnam ÃtmÃnÃtma-sarva-padÃrthÃvabodha÷ | asaæmoha÷ pratyutpanne«u bodhavye«u kartavye«u vyÃkulatayÃ vivekena prav­tti÷ | k«amÃkru«Âasya tÃ¬itasya vÃ nirvikÃra-cittatÃ | satyaæ pramÃïenÃvabuddhasyÃrthasya tathaiva bhÃ«aïam | damo bÃhyendriyÃïÃæ sva-vi«ayebhyo niv­tti÷ | Óamo 'nta÷karaïasya ÓamatÃ | sukhaæ dharmÃsÃdhÃraïa-kÃraïakam anukÆla-vedanÅyam | du÷kham adharmÃsÃdhÃraïa-kÃraïakaæ pratikÆla-vedanÅyam | bhava utpatti÷ | bhÃva÷
sattÃ | abhÃvo 'satteti vÃ | bhayaæ ca trÃsas tad-viparÅtam abhayam | eva ca ekaÓ ca-kÃra ukta-samuccayÃrtha÷ | aparo 'nuktÃbuddhy-aj¤ÃnÃdi-samuccayÃrtha÷ | evety ete sarva-loka-prasiddhÃ evety artha÷ | matta eva bhavatÅty uttareïÃnvaya÷ ||4||

ahiæsÃ prÃïinÃæ pÅ¬ÃyÃ nivi­tti÷ | samatÃ cittasya rÃga-dve«Ãdi-rahitÃvasthÃ | tu«Âir bhogye«v etÃvatÃlam iti buddhi÷ | tapa÷ ÓÃstrÅya-mÃrgeïa kÃyendriya-Óo«aïam | dÃnaæ deÓe kÃle ÓraddhayÃ yathÃ-Óakty-arthÃnÃæ sat-pÃtre samarpaïam | yaÓo dharma-nimittÃ loka-ÓlÃghÃ-rÆpÃ prasiddhi÷ | ayaÓas tv adharma-nimittÃ loka-nindÃ-rÆpÃ prasiddhi÷ | ete buddhy-Ãdayo bhÃvÃ÷ kÃrya-viÓe«Ã÷ sa-kÃraïakÃ÷ p­thag-vidhÃ dharmÃdharmÃdi-sÃdhana-vaicitryeïa nÃnÃ-vidhÃ bhÆtÃnÃæ sarve«Ãæ prÃïinÃæ matta÷ parameÓvarÃd eva bhavanti nÃnyasmÃt tasmÃt kiæ vÃcyaæ mama
loka-maheÓvaratvam ity artha÷ ||5||

viÓvanÃtha÷ : na ca ÓÃstra-j¤Ã÷ sva-buddhy-Ãdibhir mattatvaæ j¤Ãtuæ Óaknuvanti, yato buddhy-ÃdÅnÃæ sattvÃdivan-mÃyÃ-guïa-janyatvÃn matta eva jÃtÃnÃm api guïÃtÅte mayi nÃsti svata÷ praveÓayogyatety Ãha buddhi÷ sÆk«mÃrtha-niÓcaya-sÃmarthyam | j¤Ãnam ÃtmÃnÃtma-viveka÷ | asaæmoho vaiyagryÃbhÃva÷ | ete trayo bhÃvÃ mat-tattva-j¤Ãna-hetutvena sambhÃvyamÃnÃ iva, na tu hetava÷ | prasaÇgÃd anyÃn api bhÃvÃn loke«u d­«ÂÃn na svata evodbhÆtÃn Ãha k«amÃ sahi«ïutvam | satyaæ yathÃrtha-bhÃ«aïam | damo bÃhyendriya-nigraha÷ | Óamo 'ntarindriya-nigraha÷ | ete sÃttvikÃ÷ | sukhaæ sÃttvikam
| du÷khaæ tÃmasam | bhavÃbhÃvau janma-m­tyu-du÷kha-viÓe«au, bhayaæ tÃmasam abhayaæ j¤Ãnotthaæ sÃttvikam | rÃjasÃdy-utthaæ rÃjasam | samatÃtmaupamyena sarvatra sukha-du÷khÃdi-darÓanam ahiæsÃ samate sÃttvikyau | tu«Âi÷ santu«Âi÷ | sÃ nirupÃdhi÷ sÃttvikÅ | sopÃdhis tu rÃjasÅ | tapo-dÃne 'pi sopÃdhi-nirupÃditvÃbhyÃæ sÃttvika-rÃjase, yaÓo 'yaÓasy api tathÃ | matta iti ete man-mÃyÃto bhavanto 'pi Óakti-Óaktimator aikyÃt matta eva ||4-5||

baladeva÷ : athÃtmana÷ sarvÃditvaæ sarveÓvaratvaæ ca prapa¤cayati buddhir iti dvÃbhyÃm | buddhi÷ sÆk«mÃrtha-vivecana-sÃmarthyam | j¤Ãnam cid-acid-vastu-vivecanam | asaæmoho vyagratvÃbhÃva÷ | k«amÃ sahi«ïutÃ | satyaæ yathÃ-d­«ÂÃrtha-vi«ayaæ para-hita-bhÃ«aïam | damo 'nartha-vi«ayÃc chokÃder niyamanam | Óamas tasmÃn manasa÷ | sukhaæ ÃnukÆlyena vedyam | du÷khaæ tu prÃtikÆlyena vedyam | bhavo janma | abhÃvo m­tyu÷ | bhayam ÃgÃmi-du÷kha-kÃraïa-vÅk«aïÃd vitrÃsa÷ san niv­tti÷ | abhayam ahiæsÃ parapÅ¬anÃjanakatÃ | samatÃ
rÃga-dve«a-ÓÆnyatÃ | tu«Âi÷ ad­«Âa-labdhena santo«a÷ | tapa÷ vedokta-kÃya-kleÓa÷ | dÃnaæ svabhogyasya sat-pÃtre 'rpaïam | yaÓa÷ sÃdguïya-khyÃti÷ | tad-viparÅtaæ ayaÓa÷ evam Ãdayo bhÃvÃ bhÆtÃnÃæ deva-mÃnavÃdÅnÃæ matto mat-saÇkalpÃd eva bhavantÅty aham eva te«Ãæ hetur ity artha÷ | p­thag-vidhÃ bhinna-lak«aïÃ ||4-5||

__________________________________________________________

BhG 10.6

mahar«aya÷ sapta pÆrve catvÃro manavas tathÃ
mÃnasÃ jÃtÃ ye«Ãæ loka imÃ÷ prajÃ÷ ||6||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca mahar«aya iti | sapta mahar«ayo bh­gv-Ãdaya÷ sapta brahmÃïa ity ete purÃïe niÓcayaæ gatÃ÷ [Mbh 12.201.5] ity Ãdi purÃïa-prasiddhÃ÷ | tebhyo 'pi pÆrve anye catvÃro mahar«aya÷ sanakÃdaya÷ | tathÃ manava÷ svÃyambhuvÃdaya÷ | mad-bhÃvÃ madÅyo bhÃva÷ prabhÃvo ye«u te | hiraïyagarbhÃtmano mamaiva manasa÷ saÇkalpa-mÃtrÃj jÃtÃ÷ | prabhÃvam evÃha ye«Ãm iti | ye«Ãæ bh­gv-ÃdÅnÃæ sanakÃdÅnÃæ manÆnÃæ cemÃ brÃhmaïÃdyÃ loke vardhamÃnÃ yathÃyathaæ putra-pautrÃdi-rÆpÃ÷ Ói«a-praÓi«yÃdi-rÆpÃÓ
ca prajÃ jÃtÃ÷ pravartante ||6||

madhusÆdana÷ : itaÓ caitad evam mahar«aya iti | mahar«ayo veda-tad-artha-dra«ÂÃra÷ sarvaj¤Ã vidyÃ-sampradÃya-pravartakÃ bh­gv-ÃdyÃ÷ sapta pÆrve sargÃdya-kÃlÃvirbhÆtÃ÷ | tathÃ ca purÃïe -

     bh­guæ marÅcim atriæ ca pulastyaæ pulahaæ kratum |
     vasi«Âhaæ ca mahÃtejÃ÷ so 's­jan manasÃ sutÃn |
     sapta brahmaïa ity ete purÃïe niÓcayaæ gatÃ÷ || iti |[*ENDNOTE] [Mbh 12.201.4-5]

tathÃ catvÃro manava÷ sÃvarïÃ iti prasiddhÃ÷ | athavÃ mahar«aya÷ sapta bh­gv-ÃdyÃ÷ | tebhyo 'pi pÆrve prathamÃÓ catvÃra÷ sanakÃdyÃ mahar«aya÷ | manavas tathÃ svÃyambhuvÃdayaÓ caturdaÓa mayi parameÓvare bhÃvo bhÃvanÃ ye«Ãæ te mad-bhÃvÃ mac-cintana-parÃ mad-bhÃvanÃvaÓÃd ÃvÅribhÆta-madÅya-j¤ÃnaiÓvarya-Óaktaya ity artha÷ | mÃnasÃ manasa÷ saÇkalpÃd evotpannÃ na tu yonijÃ÷ | ato viÓuddha-janmatvena sarva-prÃïi-Óre«ÂhÃ matta eva hiraïyagarbhÃtmano jÃtÃ÷ sargÃdya-kÃle prÃdurbhÆtÃ÷ | ye«Ãæ mahar«ÅïÃæ saptÃnÃæ bh­gv-ÃdÅnÃæ catÆrïÃæ ca sanakÃdÅnÃæ
manÆnÃæ ca caturdaÓÃnÃm asmin loke janmanÃ ca vidyayÃ ca santati-bhÆtÃ imÃ brÃhmaïÃdyÃ÷ sarvÃ÷ prajÃ÷ ||6||

viÓvanÃtha÷ : buddhi-j¤ÃnÃsaæmohÃn sva-tattva-j¤Ãne 'samarthÃnuktvÃ tattvato 'pi tatrÃsamarthÃn Ãha mahar«aya÷ sapta marÅcy-Ãdayas tebhyo 'pi pÆrve 'nye catvÃra÷ sanakÃdayo manavaÓ caturdaÓa svÃyambhuvÃdayo matta eva hiraïyagarbhÃtmana÷ sakÃÓÃd bhavo janma ye«Ãæ marÅcy-ÃdÅnÃæ sanakÃdÅnÃæ cemÃ brÃhmaïÃdyÃ loke vartamÃnÃ÷ prajÃ÷ putra-pautrÃdi-rÆpÃ÷ Ói«ya-praÓi«ya-rÆpÃÓ ca ||6||

baladeva÷ : itaÓ caitad evam ity Ãha mahar«aya iti | sapta bh­gv-Ãdayas tebhyo 'pi pÆrve prathamÃÓ catvÃra÷ sanakÃdaya ekÃdaÓaite mahar«ayas tathÃ manavaÓ caturdaÓa svÃyambhuvÃdaya evaæ pa¤caviæÓatir ete mÃnasÃ hiraïyagarbhÃtmano mama mana÷-prabh­tyebhyo jÃtÃ mad-bhÃvÃ mac-cintana-parÃs tat-prabhÃvenopalabdha-maj-j¤ÃnaiÓvarya-Óaktaya ity artha÷ | ye«Ãæ bh­gv-ÃdÅnÃæ pa¤caviæÓater imÃ brÃhmaïa-k«atriyÃdaya÷ prajÃ janmanÃ vidyayÃ ca santati-rÆpÃ bhavanti ||6||

__________________________________________________________

BhG 10.7

etÃæ vibhÆtiæ yogaæ ca mama yo vetti tattvata÷ |
so 'vikampena yogena yujyate nÃtra saæÓaya÷ ||7||

ÓrÅdhara÷ : yathokta-vibhÆty-Ãdi-tattva-j¤Ãnasya phalam Ãha etÃm iti | etÃæ bh­gv-Ãdi-lak«aïÃæ mama vibhÆtim | yogaæ caiÓvarya-lak«aïam | tattvato yo vetti, so 'vikalpena ni÷saæÓayena yogena samyag-darÓanena yukto bhavati nÃsty atra saæÓaya÷ ||7||

madhusÆdana÷ : evaæ sopÃdhikasya bhagavata÷ prabhÃvam uktvÃ taj-j¤Ãna-phalam Ãha etÃm iti | etÃæ prÃg uktÃæ buddhy-Ãdi-mahar«y-Ãdi-rÆpÃæ vibhÆtiæ vividha-bhÃvaæ tat-tad-rÆpeïÃvasthitiæ yogaæ ca tat-tad-artha-nirmÃïa-sÃmarthyaæ paramaiÓvaryam iti yÃvat | mama yo vetti tattvato yathÃvat so 'vikampenÃpracalitena yogena samyag-j¤Ãna-sthairya-lak«aïena samÃdhinÃ yujyate nÃtra saæÓaya÷ pratibandha÷ kaÓcit ||7||

viÓvanÃtha÷ : kintu bhaktyÃham ekayÃ grÃhya÷ [BhP 11.14.11] iti mad-ukter mad-ananya-bhakta eva mat-prasÃdÃn mad-vÃci d­¬ham Ãstikyaæ dadhÃno mat-tattvaæ vettÅty Ãha etÃæ saÇk«epeïaiva vak«yamÃïÃæ vibhÆtiæ yogaæ bhakti-yogaæ ca yas tattvato vetti | mat-prabho÷ ÓrÅ-k­«ïasya vÃkyatvÃd idam eva paramaæ tattvam iti d­¬hatarÃstikyavÃn eva yo vetti sa÷ | avikalpena niÓcalena yogena mat-tattva-j¤Ãna-lak«aïena yujyate yukto bhaved atra nÃsti ko 'pi sandeha÷ ||7||

baladeva÷ : uktÃrtha-j¤Ãna-phalam Ãha etÃm iti | etÃæ vidhi-rudrÃdi-devatÃ-sanakÃdi-mahar«i-svÃyambhuvÃdi-manu-pramukha÷ k­tsn-prapa¤co mad-adhÅna-sthiti-prav­tti-j¤ÃnaiÓvarya-Óaktiko bhavatÅty evaæ pÃramaiÓvarya-lak«aïÃæ vibhÆtim | yogam anÃdy-ajatvÃdibhi÷ kalyÃïa-guïa-ratnair mama sambandhaæ ca yo vetti sarveÓvareïa sarvaj¤ena vÃsudevenopadi«Âam idaæ tÃttvikaæ bhavatÅti d­¬ha-viÓvÃsena yo g­hïÃti sa avikalpena sthireïa yogena mad-bhakti-lak«aïena yujyate sampanno bhavati | etÃd­ÓatayÃ  maj-j¤Ãnaæ mad-bhakter utpÃdakaæ vivardhakaæ ceti bhÃva÷ ||7||

__________________________________________________________

BhG 10.8

ahaæ sarvasya prabhavo matta÷ sarvaæ pravartate |
matvÃ bhajante mÃæ budhÃ bhÃva-samanvitÃ÷ ||8||

ÓrÅdhara÷ : yathÃ ca vibhÆti-yogayor j¤Ãnena samyag-j¤ÃnÃvÃptis tad darÓayati aham ity Ãdi-caturbhi÷ | ahaæ sarvasya jagata÷ prabhavo bh­gv-Ãdi-manv-Ãdi-rÆpa-vibhÆti-dvÃreïotpatti-hetu÷ | matta eva ca sarvasya buddhir j¤Ãnam asaæmoha ity Ãdi sarvaæ pravartata iti | evaæ matvÃvabudhya budhÃ vivekino bhÃva-samanvitÃ÷ prÅti-yuktÃ mÃæ bhajante ||8||

madhusÆdana÷ : yÃd­Óena vibhÆti-yogayor j¤ÃnenÃvikampa-yoga-prÃptis tad darÓayati aham ity Ãdi-caturbhi÷ | ahaæ paraæ brahma vÃsudevÃkhyaæ sarvasya jagata÷ prabhava utpatti-kÃraïam upÃdÃnaæ nimittaæ ca sthiti-nÃÓÃdi ca sarvaæ satta eva pravartate bhavati | mayaivÃntaryÃmiïÃ sarvaj¤ena sarva-ÓaktinÃ preryamÃïaæ sva-sva-maryÃdÃm anatikramya sarvaæ jagat pravartate ce«Âata iti vÃ | ity evaæ matvÃ budhÃ vivekenÃvagata-tattva-bhÃvena paramÃrtha-tattva-grahaïaa-rÆpeïa premïÃ samanvitÃ÷ santo mÃæ bhajante ||8||

viÓvanÃtha÷ : tatra mahaiÓvarya-lak«aïÃæ vibhÆtim Ãha ahaæ sarvasya prÃk­tÃprÃk­ta-vastu-mÃtrasya prabhava÷ utpatti-prÃdurbhÃvayor hetu÷ | matta evÃntaryÃmi-svarÆpÃt sarvaæ jagat pravartate cesÂate | tathÃ matta eva nÃradÃdy-avatarÃtmakÃt sarvaæ bhakti-j¤Ãna-tapa÷-karmÃdikaæ sÃdhanaæ tat tat sÃdhyaæ ca prav­ttaæ bhavati | aikÃntika-bhakti-lak«aïaæ yogam Ãha iti matvÃ Ãstikyato j¤Ãnena niÓcitya ity artha÷ | bhÃvo dÃsya-sakhyÃdis tad-yuktÃ÷ ||8||

baladeva÷ : atha catu÷ÓlokyÃ paramaikÃntinÃæ bhaktiæ bruvan tasyÃ janakaæ po«akaæ cÃtma-yÃthÃtmyaæ tÃvad Ãha aham iti | svayaæ bhagavÃn k­«ïo 'haæ sarvasyÃsya vidhi-rudra-pramukhasya prapa¤casya prabhavo hetu÷ | evam evÃtharvasu paÂhyate - yo brahmÃïaæ vidadhÃti pÆrvaæ yo vai vedÃæÓ ca gÃpayati sma k­«ïa÷ [GTU 1.22] iti | atha puru«o ha vai nÃrÃyaïo 'kÃmayata prajÃ÷ s­jaye ity upakramya nÃrÃyaïÃd brahmÃ jÃyate nÃrÃyaïÃt prajÃpati÷ prajÃyate nÃrÃyaïÃd indro jÃyate nÃrÃyaïÃd a«Âau vasavo jÃyante nÃrÃyaïÃd ekÃdaÓa rudrÃ jÃyante nÃrÃyaïÃd dvÃdaÓÃdityÃ÷ ity Ãdi | e«a
nÃrÃyaïa÷ k­«ïo bodhya÷ brahmaïyo devakÅ-putra÷ ity Ãdy-uttara-pÃÂhÃt | tad Ãhu÷ - eko vai nÃrÃyaïa ÃsÅn na brahmÃ na ÅÓÃno nÃpo nÃgÅ samau neme dyÃv-Ãp­thivÅ na nak«atrÃïi na sÆrya÷ sa ekÃkÅ na ramate tasya dhyÃnÃnta÷sthasya yatra chÃndogai÷ kriyamÃïÃ«ÂakÃdi-saæj¤akÃ stuti-stoma÷ stomam ucyate ity Ãdy upakramya pradhÃnÃdi-s­«Âim abhidhÃyÃtha punar eva nÃrÃyaïa÷ so 'nyat kÃmo manasÃ dhyÃyata tasya dhyÃnÃta÷sthasya tal-lalÃÂÃttrak«ya÷ ÓÆlapÃïi÷ puru«o 'jÃyata bibhrac chriyaæ satyaæ brahmacaryaæ tapo-vairÃgyam iti | tatra catur-mukho jÃyate ity Ãdi ca | ­k«u
ca yaæ kÃmaye taæ tam ugraæ k­«ïomi taæ brahmÃïaæ tam ­«iæ taæ sumedhasam ity Ãdi | mok«a-dharme ca -

prajÃpatiæ ca rudraæ cÃpy aham eva s­jÃmi vai |
tau hi mÃæ vijÃnÅto mama mÃyÃ-vimohitau || iti |

vÃrÃhe ca -
nÃrÃyaïa÷ paro devas tasmÃj jÃtaÓ caturmukha÷ |
tasmÃd rudro 'bhavad deva÷ sa ca sarvaj¤atÃæ gata÷ || iti |

mad-anya-nikhila-niyantÃ cÃham ity uktam | iti matvÃ mamed­Óatvaæ sad-guru-mukhÃn niÓcitya bhÃvena premïÃ samanvitÃ÷ santo budhÃ mÃæ bhajante ||8||

__________________________________________________________

BhG 10.9

mac-cittÃ mad-gata-prÃïÃ bodhayanta÷ parasparam |
kathayantaÓ ca mÃæ nityaæ tu«yanti ca ramanti ca ||9||

ÓrÅdhara÷ : prÅti-pÆrvakaæ bhajanam Ãha mac-cittÃ iti | mayy eva cittaæ ye«Ãæ te mac-cittÃ÷ | mÃm eva gatÃ÷ prÃptÃ÷ prÃïÃ indriyÃïi ye«Ãæ te mad-gata-prÃïÃ÷ | mad-arpita-jÅvanÃ iti vÃ | evaæbhÆtÃs te budhÃ anyonyaæ mÃæ nyÃyopetai÷ Óruty-Ãdi-pramÃïair bodhayanto buddhyÃ ca mÃæ kathayanta÷ saÇkÅrtayanta÷ santas te nityaæ tu«yanty anumodanena tu«Âiæ yÃnti | ramanti ca nirv­tiæ yÃnti ||9||

madhusÆdana÷ : prema-pÆrvakaæ bhajanam eva viv­ïoti mac-cittÃ iti | mayi bhagavati cittaæ ye«Ãæ te mac-cittÃ÷ | tathÃ mad-gatÃ mÃæ prÃptÃ÷ prÃïÃÓ cak«ur-Ãdayo ye«Ãæ te mad-gata-prÃïÃ÷ mad-bhajana-nimitta-cak«ur-Ãdi-vyÃpÃrÃ mayy upasaæh­ta-sarva-karaïÃ vÃ | athavÃ mad-gata-prÃïÃ mad-bhajanÃrtha-jÅvanÃ mad-bhajanÃtirikta-prayojana-ÓÆnya-jÅvanÃ iti yÃvat | vidvad-go«ÂhÅ«u parasparam anyonyaæ Órutibhir yuktibhiÓ ca mÃm eva bodhayantas tattva-bubhutsu-kathayÃ j¤Ãpayanta÷ | tathÃ sva-Ói«yebhyaÓ ca mÃm eva kathayanta upadiÓantaÓ ca | mayi cittÃrpaïaæ tathÃ bÃhya-karaïÃrpaïaæ tathÃ jÅvanÃrpaïam
evaæ samÃnÃm anyonyaæ mad-bodhanaæ sva-nyÆnebhyaÓ ca mad-upadeÓanam ity evaæ rÆpaæ yan mad-bhajanaæ tenaiva tu«yanti ca | etÃvataiva labdha-sarvÃthÃ vayam alam anyena labdhavyenety evaæ-pratyaya-rÆpaæ santo«aæ prÃpnuvanti ca | tena santo«eïa ramanti ca raante ca priya-saægamenevottamaæ sukham anubhavanti ca | tad uktaæ pata¤jalinÃ santo«Ãd anuttama÷ sukha-lÃbha÷ [Ys 2.42] iti | uktaæ ca purÃïe -

yac ca kÃma-sukhaæ loke yac ca divyaæ mahat sukham |
t­«ïÃ-k«aya-sukhÃyaite nÃrhata÷ «o¬aÓÅæ kalÃm || iti ||

t­«ïÃ-k«aya÷ santo«a÷ ||9||

viÓvanÃtha÷ : etÃd­ÓÃ ananya-bhaktÃ eva mat-prasÃdÃl labdha-buddhi-yoga÷ pÆrvokta-lak«aïaæ durbodham api mat-tattva-j¤Ãnaæ prÃpnuvantÅty Ãha mac-cittÃ mad-rÆpa-nÃma-guïa-lÅlÃ-mÃdhuryÃsvÃde«v eva lubdha-manaso, mad-gata-prÃïÃ mÃæ vinÃ prÃïÃn dhartum asamarthÃ anna-gata-prÃïÃ narÃ itivat | bodhayanta÷ bhakti-svarÆpa-prakÃrÃdikaæ sauhÃrdena j¤Ãpayanta÷ | mÃæ mahÃ-madhura-rÆpa-guïa-lÅlÃ-mahodadhiæ kathayanto mad-rÆpÃdi-vyÃkhyÃnenot-kÅrtanÃdikaæ kurvanta ity evaæ sarva-bhakti«v atiÓrai«ÂhyÃt smaraïa-Óravaïa-kÅrtanÃny uktÃni | tu«yanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santo«aÓ ca ramaïaæ ceti rahasyam | yad vÃ sÃdhana-daÓÃyÃm
api bhÃgya-vaÓÃt bhajane nirvighne sampadyamÃne sati tu«yanti | tadaiva bhÃvi-svÅya-sÃdhya-daÓÃm anusm­tya ramanti ca manasÃ sva-prabhuïÃ saha ramanti ceti rÃgÃnugÃ bhaktir dyotitÃ ||9||

baladeva÷ : bhakti÷ prakÃram Ãha mac-cittÃ iti | mac-cittÃ mat-sm­ti-parÃ mad-gata-prÃïÃ mÃæ vinÃ prÃïÃn dhartum ak«amÃ mÅnÃ vinÃmbha÷ | parasparaæ mad-rÆpa-guïa-lÃvaïyÃdi bodhayantas tathÃ mÃæ sva-bhakta-vÃtsalya-nÅradhim ativicitra-caritaæ kathayantaÓ cety evaæ smaraïa-Óravaïa-kÅrtana-lak«aïair bhajanai÷ sudhÃpÃnair iva tu«yanti | tathaiva te«v eva ramante ca yuvati-smita-kaÂÃk«Ãny uktÃni | tu«yanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santo«aÓ ca ramaïaæ ceti rahasyam | yad vÃ sÃdhana-daÓÃyÃm api bhÃgya-vaÓÃt bhajane nirvighne sampadyamÃne sati tu«yanti | tadaiva bhÃvi-svÅya-sÃdhya-daÓÃm anusm­tya ramanti ca manasÃ sva-prabhuïÃ saha ramanti
ceti rÃgÃnugÃ bhaktir dyotitÃ ||9||


__________________________________________________________

BhG 10.10

te«Ãæ satata-yuktÃnÃæ bhajatÃæ prÅti-pÆrvakam |
dadÃmi buddhi-yogaæ taæ yena mÃm upayÃnti te ||10||

ÓrÅdhara÷ : evaæbhÆtÃnÃæ ca samyag-j¤Ãnam ahaæ dadÃmÅty Ãha te«Ãm iti | evaæ satata-yuktÃnÃæ mayy Ãsakta-cittÃnÃæ prÅti-pÆrvakaæ bhajatÃæ te«Ãæ taæ buddhi-rÆpaæ yogam upÃyaæ dadÃmi | tam iti kam ? yenopÃyena te mad-bhaktÃ mÃæ prÃpnuvanti ||10||

madhusÆdana÷ : ye yathoktena prakÃreïa bhajante mÃæ te«Ãm iti | satataæ sarvadÃ yuktÃnÃæ bhagavaty ekÃgra-buddhÅnÃm | ataeva lÃbha-pÆjÃ-khyÃty-Ãdy anabhisandhÃya prÅti-pÆrvakam eva bhajatÃæ sevamÃnÃnÃæ te«Ãm avikampena yogeneti ya÷ prÃg uktas taæ buddhi-yogaæ mattatva-vi«ayaæ samyag-darÓanaæ dadÃmi utpÃdayÃmi | yena buddhi-yogena mÃm ÅÓvaram ÃtmatvenopayÃnti ye mac-cittatvÃdi-prakÃrair mÃæ bhajante te ||10||

viÓvanÃtha÷ : nanu tu«yanti ca ramanti ca iti tvad-uktyÃ tvad-bhaktÃnÃæ bhaktyaiva paramÃnando guïÃtÅta ity avagataæ, kintu te«Ãæ tvat-sÃk«Ãt-prÃptau ka÷ prakÃra÷ ? sa ca kuta÷ sakÃÓÃt tair avagantavya ity apek«ÃyÃm Ãha te«Ãm iti | satata-yuktÃnÃæ nityam eva mat-saæyogÃkÃÇk«aïÃæ taæ buddhi-yogaæ dadÃmi te«Ãæ h­d-v­tti«v aham eva udbhÃvayÃmÅti | sa buddhi-yoga÷ svato 'nyasmÃc ca kutaÓcid apy adhigantum aÓakya÷ kintu mad-eka-deyas tad-eka-grÃhya iti bhÃva÷ | mÃm upayÃnti mÃm upalabhante sÃk«Ãn man-nikaÂaæ prÃpnuvanti
||10||

baladeva÷ : nanu svarÆpeïa guïair vibhÆtibhiÓ cÃnantaæ tvÃæ kathaæ gurÆpadeÓa-mÃtreïa te grahÅtuæ k«amerann iti cet tatrÃha te«Ãm iti | satata-yuktÃnÃæ nityaæ mad-yogaæ vÃ¤chatÃæ prÅti-pÆrvakaæ mama yÃthÃtmya-j¤Ãnajena ruci-bhareïa bhajatÃæ taæ buddhi-yogaæ sva-bhakti-rasiko dadÃmy arpayÃmi | yena te mÃm upayÃnti tad-buddhiæ tathÃham udbhÃvayÃmi yathÃnanta-guïa-vibhÆtiæ mÃm g­hÅtvopÃsya ca prÃpnuvanti ||10||

__________________________________________________________

BhG 10.11

te«Ãm evÃnukampÃrtham aham aj¤Ãnajaæ tama÷ |
nÃÓayÃmy Ãtma-bhÃva-stho j¤Ãna-dÅpena bhÃsvatÃ ||11||

ÓrÅdhara÷ : buddhi-yogaæ dattvÃ ca tasyÃnubhava-paryantaæ tam Ãvi«k­tyÃvidyÃ-k­taæ saæsÃraæ nÃÓayÃmÅty Ãha te«Ãm iti | te«Ãm anukampÃrtham anugrahÃrtham evÃj¤ÃnÃj jÃtaæ tama÷ saæsÃrÃkhyaæ nÃÓayÃmi | kutra sthita÷ san kena vÃ sÃdhanena tamo nÃÓayasi ? ata Ãha Ãtma-bhÃva-stho buddhi-v­ttau sthita÷ san | bhÃsvatÃ visphuratÃ j¤Ãna-lak«aïena dÅpena nÃÓayÃmi ||11||

madhusÆdana÷ : dÅyamÃnasya buddhi-yogasyÃtma-prÃptau phalaæ madhya-vartinaæ vyÃpÃram Ãha te«Ãm iti | te«Ãm eva kathaæ Óreya÷ syÃd ity anugrahÃrtham Ãtma-bhÃvasya ÃtmÃkÃrÃnta÷-karaïa-v­ttau vi«ayatvena sthito 'haæ sva-prakÃÓa-caitanyÃnandÃdvaya-lak«aïa ÃtmÃ tenaiva mad-vi«ayÃnta÷karaïa-pariïÃma-rÆpeïa j¤Ãna-dÅpena dÅpa-sad­Óena j¤Ãnena bhÃsvatÃ cid-ÃbhÃsa-yuktenÃpratibaddhena aj¤Ãna-jam aj¤ÃnopÃdÃnakaæ tamo mithyÃ-pratyaya-lak«aïaæ sva-vi«ayÃvaraïam andhakÃraæ tad-upÃdÃnÃj¤Ãna-nÃÓena nÃÓayÃmi sarva-bhramopÃdÃnasyÃj¤Ãnasya j¤Ãna-nivartyatvÃd upÃdÃna-nÃÓa-nivartyatvÃc copÃdeyasya |

yathÃ dÅpenÃndhakÃre nivartanÅye dÅpotpattim antareïa na karmaïo 'bhyÃsasya vÃpek«Ã vidyamÃnasyaivaa ca vastuno 'bhivyaktis tato nÃnutpannasya kasyacid utpattis tathÃ j¤ÃnenÃj¤Ãne nivartanÅye na j¤Ãnotpattim antareïÃnyasya karmaïo 'bhyÃsasya vÃpek«Ã vidyamÃnasyaiva ca brahma-bhÃvasya mok«asyÃbhivyaktis tato nÃnutpannasyotpattir yena k«ayitvaæ karmÃdi-sÃpek«atvaæ vÃ bhaved iti rÆpakÃlaÇkÃreïa sÆcito 'rtha÷ | bhÃsvatety anena tÅvra-pavanÃder ivÃsaæbhÃvanÃde÷ pratibandhakasyÃbhÃva÷ sÆcita÷ | j¤Ãnasya ca dÅpa-sÃdharmyaæ sva-vi«ayÃvaraïa-nivartakatvaæ sva-vyavahÃre sajÃtÅya-parÃnapek«atvaæ svotpatty-atirikta-sahakÃry-anapek«atvam ity
Ãdi rÆpaka-bÅjaæ dra«Âavyam ||11||

viÓvanÃtha÷ : nanu ca vidyÃdi-v­ttiæ vinÃ kathaæ tvad-adhigama÷ ? tasmÃt tair api tad-arthaæ yatanÅyam eva ? tatra nahi nahÅty Ãha te«Ãm eva na tv anye«Ãæ yoginÃm anukapÃrthaæ mad-anukampÃ yena prakÃreïa syÃt tad-artham ity artha÷ | tair mad-anukampÃ-prÃptau kÃpi cintÃ na kÃryÃ yatas te«Ãæ mad-anukampÃ-prÃpty-artham aham eva yatamÃno varta eveti bhÃva÷ | Ãtma-bhÃvasthas te«Ãæ buddhi-v­ttaau sthita÷ | j¤Ãnaæ mad-eka-prakÃÓyatvÃn na sÃttvikaæ nirguïatve 'pi bhakty-uttha-j¤Ãnato 'pi vilak«aïaæ yat tad eva dÅpas tena | aham eva nÃÓayÃmÅti tai÷ kathaæ tad-arthaæ prayatanÅyam
? te«Ãæ nityÃbhiyuktÃnÃæ yoga-k«emaæ vahÃmy ahaæ [GÅtÃ 9.22] iti mad-uktes te«Ãæ vyavahÃrika÷ pÃramÃrthikaÓ ca sarvo 'pi bhÃro mayÃ vo¬ham aÇgÅk­ta eveti bhÃva÷ | 

ÓrÅmad-gÅtÃ sarva-sÃra-bhÆtÃ bhÆtÃpatÃpa-h­t |
catu÷-ÓlokÅyam ÃkhyÃtÃ khyÃtÃ sarva-niÓarma-k­t ||11||

baladeva÷ : nanu cirantanasyÃvidyÃ-timirasya sattvÃt te«Ãæ h­di kathaæ tat-prakÃÓa÷ syÃd iti cet tatrÃha te«Ãm eveti | te«Ãm eva mÃæ vinÃ prÃïÃn dhartum asamarthÃnÃæ mad-ekÃntinÃm eva, na tu sa-ni«ÂhÃnÃm anukampÃrthaæ mat-k­pÃ-pÃtratvÃrtham | aham evÃtma-bhÃvastho 'ravinda-ko«e bh­Çga iva tad-bhÃve sthito divya-svarÆpa-guïÃæs tatra prakÃÓayaæs tad-vi«ayaka-j¤Ãna-rÆpeïa bhÃsvatÃ dÅpena j¤Ãna-virodhy-anÃdi-karma-rÆpÃj¤Ãna-jaæ mad-anya-vi«aya-sp­hÃ-rÆpaæ tamo nÃÓayÃmi | te«Ãm ekÃnta-bhÃvena prasÃdito 'haæ yoga-k«emavad buddhi-v­tter udbhÃvanaæ tad-varti-tamo-vinÃÓaæ
ca karomÅti tat-sarva-nirvÃha-bhÃro mamaiveti na tai÷ kutrÃpy arthe prayatitavyam ity uktam | 

navamÃdi-dvaye gÅtÃ-garbhe 'smin yat prakÅrtitam | 
tad eva gÅtÃ-ÓÃstrÃrtha-sÃraæ bodhyaæ vicak«aïai÷ ||11||

__________________________________________________________

BhG 10.12-13

arjuna uvÃca
paraæ brahma paraæ dhÃma pavitraæ paramaæ bhavÃn |
puru«aæ ÓÃÓvataæ divyam Ãdidevam ajaæ vibhum ||12||
Ãhus tvÃm ­«aya÷ sarve devar«ir nÃradas tathÃ |
asito devalo vyÃsa÷ svayaæ caiva bravÅ«i me ||13||

ÓrÅdhara÷ :saæk«epeïoktÃæ vibhÆtiæ vistareïa jij¤Ãsu÷ bhagavantaæ stuvann arjuna uvÃca paraæ brahmeti saptabhi÷ | paraæ dhÃma cÃÓraya÷ | paramaæ ca pavitraæ ca bhavÃn eva | kuta iti ? ata Ãha yata÷ ÓÃÓvataæ nityaæ puru«am | tathÃ divyaæ dyotanÃtmakaæ svayaæ prakÃÓam | ÃdiÓ cÃsau devaÓ ceti tam | devÃnÃm Ãdi-bhÆtam ity artha÷ | tathÃjam ajanmÃnam | vibhuæ ca vyÃpakam | tvÃm evÃhu÷ | ke ta iti ? Ãha Ãhur iti | ­«ayo bh­gv-Ãdaya÷ sarve | devar«iÓ ca nÃrada÷ | asitaÓ ca devalaÓ ca vyÃsaÓ ca svayaæ tvam eva
ca sÃk«Ãn me mahyaæ bravÅ«i ||12-13||

madhusÆdana÷ : evaæ bhagavato vibhÆtiæ yogaæ ca ÓrutvÃ paramotkaïÂhito 'rjuna uvÃca paraæ brahmeti saptabhi÷ | paraæ brahma paraæ dhÃma ÃÓraya÷ prakÃÓo vÃ | paramaæ pavitraæ pÃvanaæ ca bhavÃn eva | yata÷ puru«am paramÃtmÃnaæ ÓÃÓvataæ sadaika-rÆpaæ divi parame vyomni sva-svarÆpe bhavaæ divyaæ sva-prapa¤cÃtÅtam Ãdiæ ca sarva-kÃraïaæ devaæ ca dyotanÃtmakaæ sva-prakÃÓam Ãdi-devam ata evÃjaæ vibhuæ sarva-gataæ tvÃm Ãhur iti sambandha÷ ||12||

Ãhu÷ kathayanti tvÃm ananta-mahimÃnam ­«ayas tattva-j¤Ãna-ni«ÂhÃ÷ sarve bh­gu-vaÓi«ÂhÃdaya÷ | tathÃ devar«i-nÃrado 'sito devalaÓ ca dhaumyasya jye«Âho bhrÃtÃ | vyÃsaÓ ca bhagavÃn k­«ïa-dvaipÃyana÷ | ete 'pi tvÃæ pÆrvokta-viÓe«aïaæ me mahyam Ãhu÷ sÃk«Ãt kim anyair vakt­bhi÷ svayam eva tvaæ ca mahyaæ bravÅ«i | atra ­«itve 'pi sÃk«Ãd-vaktÌïÃæ nÃradÃdÅnÃm ativiÓi«ÂatvÃt p­thag-grahaïam ||13||

viÓvanÃtha÷ : saÇk«epeïoktam arthaæ vistareïa Órotum icchan stuti-pÆrvakam Ãha param iti | paraæ sarvotk­«Âaæ dhÃma ÓyÃmasundaraæ vapur eva paraæ brahma | g­ha-dehatviÂ-prabhÃvÃ dhÃmÃni ity amara÷ | tad dhÃmaiva bhavÃn bhavati | jÅvasyeva tava deha-dehi-vibhÃgo nÃstÅti bhÃva÷ | dhÃma kÅd­Óam ? paraæ pavitraæ dra«ÂÌïÃm avidyÃ-mÃlinya-haram ataeva ­«ayo 'pi tvÃæ ÓÃÓvataæ puru«am Ãhu÷ puru«ÃkÃrasyÃsya nityatvaæ vadanti ||12-13||

baladeva÷ : saÇk«epeïa ÓrutÃæ vibhÆtiæ vistareïa Órotum icchann arjuna uvÃca param iti | bhavÃn eva satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma iti ÓrÆyamÃïaæ paraæ brahma | bhavÃn eva tasminn evÃÓritÃ÷ sarve tad u nÃtyeti kaÓcana iti ÓrÆyamÃïaæ paraæ dhÃma nikhilÃÓraya-bhÆtaæ vastu | bhavÃn eva paramaæ pavitraæ j¤ÃtvÃ devaæ mucyate sarva-pÃpai÷ sarvaæ pÃpmÃnaæ tarati nainaæ pÃpmÃ tarati ity Ãdi ÓrÆyamÃïaæ smartur akhila-pÃpa-haraæ vastu ity ahaæ vedmi | tathÃ sarve tad-anukampitÃ ­«ayas te«u pradhÃna-bhÆtÃ nÃradÃdayaÓ ca tasmÃt k­«ïa eva paro devas
taæ dhyÃyet taæ raset taæ bhajet taæ yajet [GTU 1.48] iti | oæ tat sat iti janma-jarÃbhyÃæ bhinna÷ sthÃïur ayam acchedyo 'yaæ [GTU 2.22] iti Óruty-artha-vidas tvÃæ divyaæ puru«am Ãdidevam ajaæ vibhum Ãhus [GÅtÃ 10.12] tat-kathÃ-saævÃde«u purÃïe«v itihÃse«u ca svayaæ ca vravÅ«Åti ajo 'pi sann avyayÃtmÃ [GÅtÃ 4.6] iti yo mÃm ajam anÃdiæ ca [GÅtÃ 10.3] iti ahaæ sarvasya prabhava÷ [GÅtÃ 10.8] ity Ãdibhi÷ ||12-13||

__________________________________________________________

BhG 10.14

sarvam etad ­taæ manye yan mÃæ vadasi keÓava |
na hi te bhagavan vyaktiæ vidur devÃ na dÃnavÃ÷ ||14||

ÓrÅdhara÷ : ato mamedÃnÅæ tvadÅyaiÓvaryo 'sambhÃvanÃ niv­ttety Ãha sarvam etad iti | etad-bhÃvena paraæ brahmety Ãdi sarvam apy ­taæ satyaæ manye | yan mÃæ prati tvaæ kathayasi na me vidu÷ sura-gaïÃ ity Ãdi | tad api satyam eva manya ity Ãha na hÅti | he bhagavan tava vyaktiæ  devÃ na vidu÷ | asmad-anugrahÃrtham iyam abhivyaktir iti na jÃnanti | dÃnavÃÓ cÃsmin nigrahÃrtham iti na vidur eveti ||14||

madhusÆdana÷ : sarvam etad uktam ­«ibhiÓ ca tvayÃ ca tad-­taæ satyam evÃhaæ manye yan mÃæ prati vadasi keÓava | nahi tvad-vacasi mama kutrÃpy aprÃmÃïya-ÓaÇkÃ | tac ca sarvaj¤atvÃt tvaæ jÃnÃsÅti keÓau brahma-rudrau sarveÓÃv apy anukampyayÃ vÃtyavagacchatÅti vyutpattim ÃÓritya niratiÓayaiÓvarya-pratipÃdakena keÓava-padena sÆcitam | ato yad uktaæ na me vidu÷ sura-gaïÃ÷ prabhavaæ na mahar«aya÷ [GÅtÃ 10.2] ity Ãdi tat tathaiva | hi yasmÃt | he bhagavan samagraiÓvaryÃdi-sampanna te tava vyaktiæ prabhÃvaæ j¤ÃnÃtiÓaya-ÓÃlino 'pi devÃ na vidur nÃpi dÃnavÃ na mahar«aya ity api dra«Âavyam ||14||
viÓvanÃtha÷ : nÃtra mama ko 'py aviÓvÃsa ity Ãha sarvam iti | kiæ ca te ­«aya÷ paraæ brahma-dhÃmÃnaæ tvÃm ajam Ãhur eva | na tu te vyaktiæ janma vidu÷ | para-brahma-svarÆpasya tavÃjatvaæ janmavattvaæ ca kiæ prakÃram iti tu na vidur ity artha÷ | ataeva na me vidu÷ suragaïÃ÷ prabhavaæ na mahar«aya÷ [GÅtÃ 10.2] iti yat tvayoktaæ taæ sarvam ­taæ satyam eva manye | he keÓava ! ko brahmÃ ÅÓo rudraÓ ca tÃv api vayase svatattvÃj¤Ãnena badhnÃsi, kiæ puna÷ deva-dÃnavÃdyÃs tvÃæ na vidantÅti vÃcyam iti bhÃva÷ ||14||

baladeva÷ : sarvam iti | etat sarvam aham ­taæ satyam eva | na tu praÓaæsÃ-mÃtraæ manye | he keÓaveti | keÓau vidhi-rudrau vayase sva-tattvÃparij¤Ãnena nibadhnÃsi prajÃpatiæ ca rudraæ ca ity Ãdi tvad-ukta÷ | he sarveÓvara ! he bhagavan ! niravadhikÃtiÓaya-«a¬-aiÓvarya-nidhe ! te vyaktiæ para-brahmatvÃdi-guïÃæ ÓrÅ-mÆrtiæ deva-dÃnavÃÓ ca na vidur yat te 'nya-svajÃtÅyatva-buddhyÃ tvÃm avajÃnanti druhyanti ceti bhÃva÷ ||14||

__________________________________________________________

BhG 10.15

svayam evÃtmanÃtmÃnaæ vettha tvaæ puru«ottama |
bhÆta-bhÃvana bhÆteÓa deva-deva jagat-pate ||15||

ÓrÅdhara÷ : kiæ tarhi ? svayam iti | svayam eva tvam ÃtmÃnaæ vettha jÃnÃsi nÃnya÷ | tad apy ÃtmanÃ svenaiva vettha | na sÃdhanÃntareïa | atyÃdareïa bahudhÃ sambodhayati he puru«ottama ! puru«ottamatve hetu-garbhÃïi viÓe«aïÃni sambodhanÃni | he bhÆta-bhÃvana bhÆtotpÃdaka | bhÆtÃnÃm ÅÓa niyanta÷ | devÃnÃm ÃdityÃdÅnÃæ deva prakÃÓaka | jagat-pate viÓva-pÃlaka ||15||

madhusÆdana÷ : yatas tvaæ te«Ãæ sarve«Ãm Ãdir aÓakya-j¤ÃnaÓ cÃta÷ svayam iti | svayam evÃnyonyapadeÓÃdikam antareïaiva tvam evÃtmÃnÃ svarÆpeïÃtmÃnaæ nirupÃdhikaæ sopÃdhikaæ ca | nirupÃdhikaæ pratyaktvenÃvi«ayatayÃ sopÃdhikaæ ca niratiÓaya-j¤ÃnaiÓvaryÃdi-Óaktimattvena vettha jÃnÃsi nÃnya÷ kaÓcit | anyair j¤Ãtum aÓakyam ahaæ kathaæ jÃnÅyÃm ity ÃÓaÇkÃm apanudan premautkaïÂhyena bahudhÃ sambodhayati he puru«ottama tvad-apek«ayÃ sarve 'pi puru«Ã apak­«ÂÃ eva | atas te«Ãm aÓakyaæ sarvottamasya tava Óakyam evety abhiprÃya÷ | puru«ottamatvam eva viv­ïoti punaÓ
caturbhi÷ sambodhanai÷ | bhÆtÃni sarvÃïi bhÃvayaty utpÃdayatÅti he bhÆta-bhÃvana sarva-bhÆta-pita÷ | pitÃpi kaÓcin ne«Âas tatrÃha he bhÆteÓa sarva-bhÆta-niyanta÷ | niyantÃpi kaÓcin nÃrÃdhyas tatrÃha he deva-deva devÃnÃæ sarvÃrÃdhyÃnÃm apy ÃrÃdhya÷ | ÃrÃdhyo 'pi kaÓcin na pÃlayit­tvena patis tatrÃha he jagat-pate hitÃhitopadeÓaka-veda-praïat­tvena sarvasya jagata÷ pÃlayita÷ | etÃd­Óa-sarva-viÓe«aïa-viÓi«Âas tvaæ sarve«Ãæ pitÃ sarve«Ãæ guru÷ sarve«Ãæ rÃjÃta÷ sarvai÷ prakÃrai÷ sarve«Ãm ÃrÃdhya iti kiæ vÃcyaæ puru«ottamas tvaæ
taveti bhÃva÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃt tvaæ svayam evÃtmÃnaæ vettha iti eva-kÃreïa tavÃrjatva-janmavattvÃdÅnÃæ durghaÂÃnÃm api vÃstavatvam eva tvad-bhakto vetti tac ca kena prakÃreïeti tu so 'pi na vettÅty artha÷ | tad apy ÃtmanÃ svenaiva vettha na sÃdhanÃntareïa | ataeva tvaæ puru«e«u mahat-sra«ÂÃdi«v api madhya uttama÷ | na kevalam uttama eva, yato bhÆta-bhÃvana÷ | bhÆtÃ bhÆta-bhÃvana-rÆpÃ ye tad-Ãdaya÷ parame«Âhy-antÃs te«Ãm ÅÓa÷ | na kevalam ÅÓa eva, yato devais tair eva deva÷ krÅ¬Ã yasyeti tvat-krÅ¬opakÃra-bhÆtÃ eva te ity artha÷ | tad apy apÃrakÃruïya-vaÓÃd jagad-vartinÃ man mÃd­ÓÃnÃm api tvam eva patir bhavasi iti catÆrïÃæ sambodhana-padÃnÃm
artha÷ | yad vÃ puru«ottamatvam eva viv­ïoti he bhÆta-bhÃvana sarva-bhÆta-pita÷ ! pitÃpi kaÓcin ne«Âe ? tatrÃha he bhÆteÓa ! bhÆteÓo 'pi kaÓcin nÃrÃdhyas tatrÃha he devadeva ! devÃrÃdhyo 'pi kaÓcin na pÃlayatÅti tatrÃha he jagat-pate ||15||

baladeva÷ : svayam eva tvam ÃtmÃnÃ svenaiva j¤ÃnenÃtmÃnaæ saævettha idam ittham iti jÃnÃsi | ye deve«u dÃnave«u ca tvad-bhaktÃs te tÃd­ÓÅæ tvan-mÆrtiæ vastu-bhÆtÃæ jÃnanty eva tasyÃs tathÃtve kathaæ tÃæ na jÃnantÅty eva-kÃrÃt | he puru«ottama sarva-puru«eÓvara ! puru«ottamas tvaæ viv­ïvan sambodhayati he bhÆta-bhÃvana ! sarva-prÃïi-janaka ! bhÆta-bhÃvano 'pi kaÓcin ne«Âo, tatrÃha he bhÆteÓa ! sarva-prÃïi-niyanta÷ ! bhÆteÓo 'pi kaÓcin na pÆjyas tatrÃha he devadeva ! sarvÃrÃdhyÃnÃm api devÃnÃm ÃrÃdhya ! devadevo 'pi kaÓcin na rak«akas tatrÃha he jagat-pate ! hitÃhitopadeÓena jÅvikÃrpaïena ca viÓva-pÃlaka ! Åd­Óasya te tattvaæ susiddham iti ||15|| 

__________________________________________________________

BhG 10.16

vaktum arhasy aÓe«eïa divyÃ hy ÃtmavibhÆtaya÷
yÃbhir vibhÆtibhir lokÃn imÃæs tvaæ vyÃpya ti«Âhasi ||16||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃt tavÃbhivyaktiæ tvam eva vetsi na devÃdaya÷ | tasmÃt vaktum iti | yÃ Ãtmanas tava divyÃ atyadbhutÃ vibhÆtayas tÃ sarvÃ vaktuæ tvam evÃrhasi yogyo 'si | yÃbhir iti vibhÆtÅnÃæ viÓe«aïaæ spa«ÂÃrtham ||16||

madhusÆdana÷ : yasmÃd anye«Ãæ sarve«Ãæ j¤Ãtum aÓakyÃ avaÓyaæ j¤ÃtavyÃÓ ca tava vibhÆtayas tasmÃt vaktum iti | yÃbhir vibhÆtibhir imÃn sarvÃn lokÃn vyÃpya tvaæ ti«Âhasi tÃs tavÃsÃdhÃraïÃ vibhÆtayo divyÃ asarvaj¤air j¤Ãtum aÓakyÃ hi yasmÃt tasmÃt sarvaj¤as tvam eva tÃ aÓe«eïa vaktum arhasi ||16||

viÓvanÃtha÷ : tava tattvaæ durgamaæ tava vibhÆti«v eva mama jij¤ÃsÃ jÃyata iti dyotayann Ãha vaktum iti | divyÃ utk­«ÂÃ yÃ Ãtma-vibhÆtayas tÃvad vaktum arhasÅty anvaya÷ | nanv aÓe«eïa mad-vibhÆtaya÷ sarvÃ vaktum aÓakyÃ eva tatrÃha yÃbhir iti ||16||

baladeva÷ : tvat-svarÆpa-yÃthÃtmyaæ khalu kathaæ tathÃ durgamevÃtas tvad-vibhÆti«v eva maj-jij¤ÃsopajÃyata iti sÆcayann Ãha vaktum iti | divyÃ utk­«ÂÃs tad-asÃdhÃraïÅyÃtmano vibhÆtÅr aÓe«eïa vaktum arhasi dvitÅyÃrthe prathamÃ | yÃbhir viÓi«Âas tvam imÃn lokÃn vyÃpya niyamya ti«Âhasi ||16||

__________________________________________________________

BhG 10.17

kathaæ vidyÃm ahaæ yogiæs tvÃæ sadÃ paricintayan |
ke«u ke«u ca bhÃve«u cintyo 'si bhagavan mayÃ ||17||

ÓrÅdhara÷ : kathana-prayojanaæ darÓayan prÃrthayate katham iti dvÃbhyÃm | he yogin kathaæ kair vibhÆti-bhedai÷ sadÃ paricintayann ahaæ tvÃæ vidyÃæ jÃnÅyÃm ? vibhÆti-bhedena cintyo 'pi tvaæ ke«u ke«u padÃrthe«u mayÃ cintanÅyo 'si ? ||17||

madhusÆdana÷ : kiæ prayojanaæ tat-kathanasya tad Ãha katham iti dvÃbhyÃm | yogo niratiÓayaiÓvaryÃdi-Óakti÷ so 'syÃstÅti he yogin niratiÓaiÓvaryÃdi-Óakti-ÓÃlinn aham atisthÆlamatis tvÃæ devÃdibhir api j¤Ãtum aÓakyaæ kathaæ vidyÃæ jÃnÅyÃæ sadÃ paricintayan sarvadÃ dhyÃyan | nanu mad-vibhÆti«u mÃæ dhyÃyan j¤Ãsyasi tatrÃha ke«u ke«u ca bhÃve«u cetanÃcetanÃtmake«u vastu«u tvad-vibhÆti-bhÆte«u mayÃ cintyo 'si he bhagavan ||17||

viÓvanÃtha÷ : yogo yoga-mÃyÃ-Óaktir vartate yasya he yogin vanamÃlÅtivat | tvÃm ahaæ kathaæ paricintayan san tvÃæ sadÃ vidyÃæ jÃnÅyÃm ? bhaktyÃ mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷ [BhP 11.14.11] iti tvad-ukte÷ | tathÃ ke«u bhÃve«u padÃrthe«u tvaæ cintya÷ tvac-cintana-bhaktir mayÃ kartavyety artha÷ ||17||

baladeva÷ : nanu kimarthaæ tat-kathanæ tatrÃha katham iti | yogo yoga-mÃyÃ-Óaktir asty asyeti he yogin ! tvÃæ sadÃ paricintayan saæsmarann ahaæ kalyÃïÃnanta-guïa-yoginaæ kathaæ vidyÃæ jÃnÅyÃm ? ke«u ke«u ca bhÃve«u padÃrthe«u prakÃÓamÃnas tvaæ mayÃ cintyo dhyeyo 'si ? tad etad ubhayaæ vada | tac ca vibhÆty-uddeÓenaiva setsyatÅti tÃm upadiÓety artha÷ ||17||

__________________________________________________________

BhG 10.18

vistareïÃtmano yogaæ vibhÆtiæ ca janÃrdana |
bhÆya÷ kathaya t­ptir hi Ó­ïvato nÃsti me 'm­tam ||18||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ bahirmukho 'pi citte tatra tatra vibhÆti-bhedena tvac-cintaiva yathÃ bhavet tathÃ vistareïa kathayaty Ãha vistareïeti | Ãtmanas tava yogaæ sarvaj¤atva-sarva-ÓaktitvÃdi-lak«aïaæ yogaiÓvaryaæ vibhÆtiæ ca vistareïa puna÷ kathaya | hi yatas tava vÃkyam am­ta-rÆpaæ Ó­ïvato mama t­ptir alaæ buddhir nÃsti ||18||

madhusÆdana÷ : ata÷ vistareïeti | Ãtmanas tava yogaæ sarvaj¤atva-sarva-ÓaktitvÃdi-lak«aïam aiÓvaryÃtiÓayaæ vibhÆtiæ ca dhyÃnÃlambanaæ vistareïa saæk«epeïa saptame navame coktam api bhÆya÷ kathaya sarvair janair abhyudaya-ni÷Óreyasa-prayojanaæ yÃcyasa iti | he janÃrdana ! ato mamÃpi yÃc¤Ã tvayy ucitaiva | uktasya puna÷ kathanaæ kuto yÃcase tatrÃha t­ptir alaæ-pratyayenecchÃ-vicchittir nÃsti hi yasmÃc ch­ïvata÷ Óravaïena pibatas tvad-vÃkyam am­tam am­tavat pade pade svÃdu svÃdu | atra tvad-vÃkyam ity anukter apahnuty-atiÓayokti-rÆpaka-saÇkaro 'yaæ mÃdhuryÃtiÓayÃnubhavenotkaïÂhÃtiÓayaæ vyanakti ||18||

viÓvanÃtha÷ : nana ahaæ sarvasya prabhavo matta÷ sarvaæ pravartate [GÅtÃ 10.8] ity anenaiva sarve padÃrthÃ mad-vibhÆtayo mad-uktÃ eva vibhÆtayas tathÃ iti matvÃ bhajante mÃm iti bhakti-yogaÓ cokta eva | tatrÃha vistareïeti | he janÃrdaneti mÃd­Óa-janÃnÃæ tvam eva hitopadeÓa-mÃdhuryeïa lobham utpÃdyÃrdayase yÃcayasÅti vayaæ kiæ kurma iti bhÃva÷ | tvad-upadeÓa-rÆpam am­taæ Ó­ïvata÷ Óruti-rasanayÃ svÃdayata÷ ||18||

baladeva÷ : nanu pÆrva-pÆrvatra ajo 'pi sann [GÅtÃ 4.6] ity ÃdinÃjatvÃdi-kalyÃïa-guïa-yogo raso 'ham [GÅtÃ 7.8] ity ÃdinÃ vibhÆtayaÓ cÃsak­t kathitÃ÷, kiæ puna÷ p­cchasÅti cet tatrÃha vistareïeti | sphuÂÃrthaæ padyam | janÃrdaneti prÃgvat | tvad-vÃkyam am­taæ Ó­ïvata÷ Órotra-rasanayÃsvÃdayato mama t­ptir nÃsti | atra tvad-vÃkyam ity anukter apahnuti÷ | prathamÃtiÓayoktir vÃ tayo÷ saÇkaro vÃlaÇkÃra÷ ||18||

__________________________________________________________

BhG 10.19

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
hanta te kathayi«yÃmi divyÃ hy Ãtma-vibhÆtaya÷ |
prÃdhÃnyata÷ kuru-Óre«Âha nÃsty anto vistarasya me ||19||

ÓrÅdhara÷ : evaæ prÃrthita÷ san bhagavÃn uvÃca hanteti | hantety anukampya sambodhanam | divyÃ yÃ mad-vibhÆtayas tÃ÷ prÃdhÃnyena te tubhyaæ kathayi«yÃmi yato 'vÃntarasya vibhÆti-vistarasya madÅyasyÃnto nÃsti | ata÷ pradhÃna-bhÆtÃ÷ katicid varïayi«yÃmi ||19||

madhusÆdana÷ : atrottaram | hantety anumatau | yat tvayÃ prÃrthitaæ tat kari«yÃmi mÃ vyÃkulo bhÆr ity arjunaæ samÃÓvÃsya tad eva kartum Ãrabhate | kathayi«yÃmi prÃdhÃnyatas tÃ vibhÆtÅr yÃ divyÃ hi prasiddhÃ Ãtmano mamÃsÃdhÃraïÃ vibhÆtayo he kuru-Óre«Âha ! vistareïa tu kathanam aÓakyaæ, yato nÃsty antyo vistarasya me vibhÆtÅnÃm | ata÷ pradhÃna-bhÆtÃ÷ kÃÓcid eva vibhÆtÅr vak«yÃmÅty artha÷ ||19||

viÓvanÃtha÷ : hantety anukampÃyÃæ prÃdhÃnyata÷ prÃdhÃnyena yatas tÃsÃæ vistarasyÃnto nÃsti | vibhÆtayo vibhÆtÅr divyÃ uttamÃ eva na tu t­ïe«ÂakÃdyÃ÷ | atra vibhÆti-Óabdena prÃk­tÃprÃk­ta-vastÆny evocyate tÃni sarvÃïy eva bhagavac-chakti-samudbhÆtatvÃd bhagavad-rÆpeïaiva tÃratamyena dhyeyatvenÃbhimatÃni j¤eyÃni ||19||

baladeva÷ : evaæ p­«Âa÷ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca hanteti | hantety anukampÃrthakam | divyÃ utk­«ÂÃ÷, na tu t­ïe«ÂakÃdyÃ÷ | vibhÆtaya iti prÃgvat | prÃdhÃnyata÷ prÃdhÃnyena yatas tÃsÃæ vistarasyÃnto nÃsti | iha vibhÆti-Óabdena niyÃmakatva-rÆpÃïy aiÓvaryÃïi bodhyÃni vibhÆtir bhÆtir aiÓvaryam ity amara-ko«Ãt | prÃk­tÃprÃk­tÃni ca vastÆni bhÆtitvena varïyÃni | tÃni sarvÃïi sarveÓa-Óakti-vyaÇgatvÃt sarveÓÃtmnaÃ tÃratamyena bhÃvyÃni | matÃni yÃni sÃk«Ãd ÅÓvara-rÆpÃïi tattvenoktÃni | tÃni tu tena rÆpeïa bhÃvanÃrthÃny eva, na tv anyavat tac-chakty-ekadeÓa-rÆpÃïÅti bodhyaæ saÇgater iti ||19||

__________________________________________________________

BhG 10.20

aham ÃtmÃ gu¬ÃkeÓa sarva-bhÆtÃÓaya-sthita÷ |
aham ÃdiÓ ca madhyaæ ca bhÆtÃnÃm anta eva ca ||20||

ÓrÅdhara÷ : tatra prathamam aiÓvaraæ rÆpaæ kathayati he gu¬ÃkeÓa ! sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm ÃÓaye«v anta÷karaïe«u sarvaj¤atvÃdi-guïair niyant­tvenÃvasthita÷ paramÃtmÃham | Ãdir janma | madhyaæ sthiti÷ | anta÷ saæhÃra÷ | sarva-bhÆtÃnÃæ janmÃdi-hetuÓ ca aham evety artha÷ ||20||

madhusÆdana÷ : tatra prathamaæ tÃvan mukhyaæ cintanÅyaæ Ó­ïu aham iti | sarva-bhÆtÃnÃm ÃÓaye h­d-deÓe 'ntaryÃmi-rÆpeïa pratyag-Ãtma-rÆpeïa ca sthita ÃtmÃ caitanyÃnanda-ghanas tvayÃhaæ vÃsudeva eveti dhyeya÷ | he gu¬ÃkeÓa ! jitanidreti dhyÃma-sÃmarthyaæ sÆcayati | evaæ dhyÃnÃsÃmarthye tu vak«yamÃïÃni dhyÃnÃni kÃryÃïi | tatrÃpy Ãdau dhyeyam Ãha - aham evÃdiÓ cotpattir bhÆtÃnÃæ prÃïinÃæ cetanatvena loke vyavahriyamÃïÃnÃæ madhyaæ ca sthitir antaÓ ca nÃÓa÷ sarva-cetana-vargÃïÃm utpatti-sthita-nÃÓa-rÆpeïa tat-kÃraïa-rÆpeïa cÃham eva dhyeya ity artha÷ ||20||

viÓvanÃtha÷ : atra prathamaæ mÃm evaikÃæÓena sarva-vibhÆti-kÃraïaæ tvaæ bhÃvayety Ãha aham iti | ÃtmÃ prak­ty-antaryÃmÅ mahat-sra«ÂÃ puru«a÷ paramÃtmÃ | he gu¬ÃkeÓa jita-nidra iti dhyÃna-sÃmarthyaæ sÆcayati ! sarva-bhÆto yo vairÃjas tasyÃÓaye sthita iti sama«Âi-virÃ¬ antaryÃmÅ | tathÃ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm ÃÓaye sthita iti vya«Âi-virÃ¬ antaryÃmÅ ca | bhÆtÃnÃæ Ãdir janma madhyaæ sthitir anta÷ saæhÃra÷ | tat-tad-dhetur aham ity artha÷ ||20||

baladeva÷ : tatra tÃvan mÃm eva tvaæ mahat-sra«ÂÃdi-tri-rÆpeïa svÃæÓena nikhila-vibhÆti-hetuæ vicintayety ÃÓayenÃha aham Ãtmeti | he gu¬ÃkeÓeti vijita-nidrasya tad-vicintana-k«amatvaæ vyajyate |  ÃtmÃ vibhÆti-vij¤ÃnÃnando mahat-sra«ÂÃdi-tri-rÆpa÷ paramÃtmÃham asmac-chabdÃrtha÷ sarva-bhÆtÃÓaya-sthitas tvayÃ vicintya÷ | sarva-bhÆtÃ pradhÃnÃdi-p­thivy-anta-tattva-rÆpÃ yÃ mÆla-prak­tis tasyÃ  ÃÓaye 'nta÷-karaïodaÓaya-rÆpeïÃham eva prak­ty-antaryÃmÅ sthita÷ | tathÃ sarva-bhÆta÷ sarva-jÅvÃbhimÃnÅ yo vairÃjas tasyÃÓaye garbhodaÓaya-rÆpeïÃham eva sama«Âi-virÃ¬-antaryÃmÅ sthita÷ | sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm jÅvÃnÃm ÃÓaye k«Åroda-Óaya-rÆpeïÃham
eva vya«Âi-virÃ¬ antaryÃmÅ sthita iti tÃni trÅïi rÆpÃïi mad-vibhÆtitvena tvayÃ vincintyÃnÅty artha÷ | subÃlopani«adi prak­ty-Ãdi-sarva-bhÆtÃntaryÃmÅ sarva-Óe«Å ca nÃrÃyaïa÷ paÂhyate | sÃtvata-tantre traya÷ puru«ÃvatÃrÃ÷ sm­tÃ÷ -

vi«ïos tu trÅïi rÆpÃïi puru«ÃkhyÃny atho vidu÷ |
ekaæ tu mahata÷ sra«Â­ dvitÅyaæ tantu-saæsthitam |
t­tÅyaæ sarva-bhÆtasthaæ tÃni j¤ÃtvÃ vimucyate || iti |

te ca vÃsudevasya k­«ïasyÃvatÃrÃ÷ -

ya÷ kÃraïÃrïava-jale bhajati sma yoga-
nidrÃm ity ÃdikÃ brahma-saæhitÃ-padya-trayÃt | (5.47)

bhÆtÃnÃm Ãdir utpattir madhyaæ pÃlanam antaÓ ca saæhÃras tat-tad-dhetur aham evokta-puru«a-lak«yas tvayÃ bhÃvya÷ ||20||

__________________________________________________________

BhG 10.21

ÃdityÃnÃm ahaæ vi«ïur jyoti«Ãæ ravir aæÓumÃn |
marÅcir marutÃm asmi nak«atrÃïÃm ahaæ ÓaÓÅ ||21||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ vibhÆtÅ÷ kathayati ÃdityÃnÃm ity ÃdinÃ yÃvad-adhyÃya-samÃpti÷ | ÃdityÃnÃæ dvÃdaÓÃnÃæ madhye vi«ïur nÃmÃdityo 'ham | jyoti«Ãæ prakÃÓakÃnÃæ madhye 'æÓumÃn viÓva-vyÃpi-raÓmi-yukto ravi÷ sÆryo 'ham | marutÃæ deva-viÓe«ÃïÃæ madhye marÅci-nÃmÃham asmi | yad vÃ sapta marud-gaïÃ vÃyava÷ | te«Ãæ madhya iti | te ca avaha÷ pravaho vivaha÷ parÃvaha udvaha÷ saævaha parivaha iti spata marud-gaïÃ÷ | nak«atrÃïÃæ madhye candro 'ham ||21||

madhusÆdana÷ : etad-aÓaktena bÃhyÃni dhyÃnÃni kÃryÃïÅty Ãha yÃvad-adhyÃya-samÃpti÷ | ÃdityÃnÃæ dvÃdaÓÃnÃæ madhye vi«ïur visïu-nÃmÃdityo 'ham vÃmanÃvatÃro vÃ | jyoti«Ãæ prakÃÓakÃnÃæ madhye 'haæ ravir æÓumÃn viÓva-vyÃpÅ prakÃÓaka÷ | marutÃæ sapta-saptakÃnÃæ madhye marÅci-nÃmÃham nak«atrÃïÃm adhipatir ahaæ ÓaÓÅ candramÃ÷ | nirdhÃraïe «a«ÂhÅ | atra prÃyeïa nirdhÃraïe «a«ÂhÅ | kvacit sambandhe 'pi yathÃ bhÆtÃnÃm asmi cetanety Ãdau | vÃmana-rÃmÃdayaÓ cÃvatÃrÃ÷ sarvaiÓvarya-ÓÃlino 'py anena rÆpeïa dhyÃna-vivak«ayÃ vibhÆti«u paÂhyante | v­«ïÅnÃæ
vÃsudevo 'smÅti tena rÆpeïa dhyÃna-vivak«ayÃ savasyÃpi sva-vibhÆti-madhye pÃÂhavat | ata÷ paraæ ca prÃyeïÃyam adhyÃya÷ spa«ÂÃrtha iti kvacit kvacid vyÃkhyÃsyÃma÷ ||21||

viÓvanÃtha÷ : atha nirdhÃraïa-«a«ÂhyÃ kvacit sambandha-«a«ÂhyÃ ca vibhutÅr Ãha yÃvad-adhyÃya-samÃpti÷ | ÃdityÃnÃæ dvÃdaÓÃnÃæ madhye vi«ïur aham iti tan-nÃmÃ sÆryo mad-vibhÆtir ity artha÷ | evaæ sarvatra prakÃÓakÃnÃæ jyoti«Ãæ madhye aæÓumÃn mahÃ-kiraïa-mÃlÅ ravir aham | marÅci÷ pavana-viÓe«a÷ ||21||

baladeva÷ : ÃdityÃnÃæ dvÃdaÓÃnÃæ madhye vi«ïur vÃmano 'ham | jyoti«Ãæ prakÃÓÃnÃæ madhye 'æÓumÃn viÓva-vyÃpi-raÓmÅ ravir aham | marutÃm Æna-pa¤cÃÓat-saÇkhyakÃnÃæ madhye marÅcir aham | nak«atrÃïÃm adhipati÷ ÓaÓÅ sudhÃ-var«Å candro 'ham | atra nirdhÃraïe «a«ÂhÅ prÃyeïa kvacit sambandhe 'pÅti bodhyam ||21||

__________________________________________________________

BhG 10.22

vedÃnÃæ sÃmavedo 'smi devÃnÃm asmi vÃsava÷ |
indriyÃïÃæ manaÓ cÃsmi bhÆtÃnÃm asmi cetanÃ ||22||

ÓrÅdhara÷ : vedÃnÃm iti | vÃsava indra÷ | bhÆtÃnÃæ cetanÃ j¤Ãna-Óaktir aham asmi ||22||

madhusÆdana÷ : catÆrïÃæ vedÃnÃæ madhye gÃna-mÃdhuryeïÃtiramaïÅya÷ sÃmavedo 'ham asmi | vÃsava indra÷ sarva-devÃdhipati÷ | indriyÃïÃm ekÃdaÓÃnÃæ pravartakaæ mana÷ | bhÆtÃnÃæ sarva-prÃïi-sambandhinÃæ pariïÃmÃnÃæ madhye cid-abhivya¤jikÃ buddher v­ttiÓ cetanÃham asmi ||22||

viÓvanÃtha÷ : vÃsava indra÷ | bhÆtÃnÃæ sambandhinÅ cetanÃ j¤Ãna-Óakti÷ ||22||

baladeva÷ : vedÃnÃæ madhye gÅta-mÃdhuryeïotkar«Ãt sÃmavedo 'ham | devÃnÃæ madhye vÃsavas te«Ãæ rÃjÃ indro 'ham | indriyÃïÃæ madhye durjayaæ te«Ãæ pravartakaæ ca mano 'ham | bhÆtÃnÃæ sambandhinÅ cetanÃ j¤Ãna-Óaktir aham ||22||

__________________________________________________________

BhG 10.23

rudrÃïÃæ ÓaækaraÓ cÃsmi vitteÓo yak«a-rak«asÃm |
vasÆnÃæ pÃvakaÓ cÃsmi meru÷ ÓikhariïÃm aham ||23||

ÓrÅdhara÷ : rudrÃïÃm iti | rak«asÃm api krÆratvÃdi-sÃmyÃd yak«ai÷ sahaikÅk­tya nirdeÓa÷ | te«Ãæ madhye vitteÓa÷ kuvero 'smi | pÃvako 'gni÷ | ÓikhariïÃæ ÓikharatÃm ucchritÃnÃæ madhye meru÷ ||23||

madhusÆdana÷ : rudrÃïÃm ekÃdaÓÃnÃæ madhye ÓaÇkara÷ | vitteÓo dhanÃdhyak«a÷ kubero yak«a-rak«asÃæ yak«ÃnÃæ rÃk«asÃnÃæ ca | vasÆnÃm a«ÂÃnÃæ pÃvako 'smi | meru÷ sumeru÷ ÓikhariïÃm ÓikharavatÃm atyucchritÃnÃæ parvatÃnÃm ||23||

viÓvanÃtha÷ : vitteÓa÷ kuvera÷ ||23||

baladeva÷ : rudrÃïÃm ekÃdaÓÃnÃæ madhye ÓaÇkarÃkhyo rudro 'ham | yak«a-rak«asÃm Ãdhipo vitteÓa÷ kuvero 'ham | vasÆnÃm a«ÂÃnÃæ madhye pÃvako 'gnir aham  | ÓikhariïÃm atyucchritÃnÃæ madhye meru÷ svarïÃcalo 'ham ||23||


__________________________________________________________

BhG 10.24

purodhasÃæ ca mukhyaæ mÃæ viddhi pÃrtha b­haspatim |
senÃnÅnÃm ahaæ skanda÷ sarasÃm asmi sÃgara÷ ||24||

ÓrÅdhara÷ : purodhasÃm iti | purodhasÃæ madhye deva-purohitatvÃn mukhyaæ b­haspatim mÃæ viddhi | senÃnÅnÃæ madhye deva-senÃpati÷ skando 'ham asmi | sarasÃm sthira-jalÃÓayÃnÃæ madhye samudro 'smi ||24||

madhusÆdana÷ : indrasya sarva-rÃja-Óre«ÂhatvÃt tat-purodhasaæ b­haspatiæ sarve«Ãæ purodhasÃæ rÃja-purohitÃnÃæ madhye mukhyaæ Óre«Âhaæ mÃm eva he pÃrtha  viddhi jÃnÅhi | senÃnÅnÃm senÃpatÅnÃæ madhye deva-senÃpati÷ skando guho 'ham asmi | sarasÃm deva-khÃta-jalÃÓayÃnÃæ madhye sÃgara÷ sagara-putrai÷ khÃto jalÃÓayo 'ham asmi ||24||

viÓvanÃtha÷ : senÃnÅnÃm ity Ãr«am | skandha÷ kÃrtikeya÷ ||24||

baladeva÷ : indrasya sarva-rÃja-mukhyatvÃt tat-purohitaæ b­haspatiæ sarva-patiæ rÃja-purohitÃnÃæ mukhyaæ mÃæ viddhÅti so 'ham ity artha÷ | senÃnÅnÃm iti nu¬Ãgamanas tv Ãr«a÷ | sarva-rÃja-senÃnÃæ madhye skanda÷ kÃrttikeyo 'ham | sarasÃm sthira-jalÃnÃæ madhye sÃgaro 'ham ||24||


__________________________________________________________

BhG 10.25

mahar«ÅïÃæ bh­gur ahaæ girÃm asmy ekam ak«aram |
yaj¤ÃnÃæ japa-yaj¤o 'smi sthÃvarÃïÃæ himÃlaya÷ ||25||

ÓrÅdhara÷ : mahar«ÅïÃm iti | girÃæ vÃcÃæ padÃtmikÃnÃæ madhye ekam ak«aram oÇkÃrÃkhyaæ padam asmi | yaj¤ÃnÃæ Órauta-smÃrtÃnÃæ madhye japa-rÆpa-yaj¤o 'ham ||25||

madhusÆdana÷ : mahar«ÅïÃæ sapta-brahmaïÃæ madhye bh­gur atitejasvitvÃd aham | girÃæ vÃcÃæ pada-lak«aïÃnÃæ madhya ekam ak«aram padam oækÃro 'ham asmi | yaj¤ÃnÃæ madhye japa-yaj¤o hiæsÃdi-do«a-ÓÆnyatvenÃtyanta-Óodhako 'ham asmi | sthÃvarÃïÃæ sthitimatÃæ madhye himÃlayo 'haæ | ÓikharavatÃæ madhye hi merur aham ity uktam ata÷ sthÃvaratvena Óikharatvena cÃrtha-bhedÃv ado«a÷ ||25||

viÓvanÃtha÷ : ekam ak«araæ praïava÷ ||25||

baladeva÷ : mahar«ÅïÃæ brahma-putrÃïÃæ madhye 'titejasvÅ bh­gur aham | girÃæ pada-lak«aïÃnÃæ vÃcÃæ madhye ekam ak«aram praïavo 'ham asmi | yaj¤ÃnÃæ madhye japa- yaj¤o 'smi | tasyÃhiæsÃtmakatvenotk­«ÂatvÃt sthÃvarÃïÃæ sthitimatÃæ madhye himÃcalo 'haæ | atyuccatvenÃtisthairyeïa cÃrtha-bhedÃn meru-himÃlayayor vibhÆtyor bheda÷ ||25||


aÓvattha÷ sarva-v­k«ÃïÃæ devar«ÅïÃæ ca nÃrada÷ |
gandharvÃïÃæ citraratha÷ siddhÃnÃæ kapilo muni÷ ||26||


ÓrÅdhara÷ : aÓvattha iti | devÃ eva santo ye mantra-darÓanena ­«itvaæ prÃptÃs te«Ãæ madhye nÃrado 'smi | siddhÃnÃm utpattita÷ eva adhigata-paramÃrtha-tattvÃnÃæ madhye kapilÃkhyo munir asmi ||26||

madhusÆdana÷ : sarvae«Ãæ v­k«ÃïÃæ vanaspatÅnÃm anye«Ãæ ca | devÃ eva santo ye mantra-darÓitvena ­«itvaæ prÃptÃs te devar«ayas te«Ãæ madhye nÃrado 'ham asmi | gandharvÃïÃæ gÃna-dharmaïÃæ deva-gÃyakÃnÃæ madhye citraratho 'ham asmi | siddhÃnÃæ janmanaiva vinÃ prayatnaæ dharma-j¤Ãna-vairÃgyaiÓvaryÃtiÓayaæ prÃptÃnÃm adhigata-paramÃrthÃnÃæ madhye kapilo munir aham ||26||

viÓvanÃtha÷ : Nothing. 

baladeva÷ : pÆjyatvena sarva-v­k«ÃïÃæ madhye Óre«Âho 'Óvattho 'haæ devar«ÅïÃæ madhye parama-bhaktatvenotk­«Âo nÃrado 'ham | gandharvÃïÃæ madhye 'tigÃyakatvenotk­«ÂatvÃc citraratho 'ham | siddhÃnÃæ svÃbhÃvikÃïimÃdimatÃæ kapila÷ kÃrdamir munir aham ||26||

__________________________________________________________

BhG 10.27

uccai÷Óravasam aÓvÃnÃæ viddhi mÃm am­todbhavam |
airÃvataæ gajendrÃïÃæ narÃïÃæ ca narÃdhipam ||27||

ÓrÅdhara÷ : uccai÷Óravasam iti | am­tÃrthaæ k«Årodadhi-manthanÃd udbhÆtam uccai÷Óravasam nÃmÃÓvaæ mad-vibhÆtiæ viddhi | am­todbhavam ity etad airÃvate 'pi sambadhyate | narÃdhipaæ rÃjÃnaæ mÃæ mad-vibhÆtiæ viddhi  ||27||

madhusÆdana÷ : aÓvÃnÃæ madhya uccai÷Óravasam am­ta-mathanodbhavam aÓvaæ mÃæ viddhi | airÃvataæ gajam am­ta-mathanodbhavam gajendrÃïÃæ madhye mÃæ viddhi | narÃïÃæ ca madhye narÃdhipaæ rÃjÃnaæ mÃæ viddhÅty anu«ajyate ||27||

viÓvanÃtha÷ : am­todbhavam am­ta-mathanodbhÆtam ||27||

baladeva÷ : aÓvÃnÃæ madhye uccai÷Óravasam | gajendrÃïÃæ madhye airÃvataæ ca mÃæ viddhi | am­todbhavam am­tÃrthakÃt k«ÅrÃbdhi-mathanÃj jÃtam iti dvayor viÓe«aïam | narÃdhipaæ rÃjÃnaæ asahya-tejasaæ dharmi«Âham ||27||


__________________________________________________________

BhG 10.28

ÃyudhÃnÃm ahaæ vajraæ dhenÆnÃm asmi kÃmadhuk |
prajanaÓ cÃsmi kandarpa÷ sarpÃïÃm asmi vÃsuki÷ ||28||

ÓrÅdhara÷ : ÃyudhÃnÃm iti | ÃyudhÃnÃæ madhye vajram asmi | kÃmÃn dogdhÅti kÃma-dhuk | prajana÷ prajotpatti-hetu÷ kandarpa÷ kÃmo 'smi | na kevalaæ sambhoga-mÃtra-pradhÃna÷ kÃmo mad-vibhÆtir aÓÃstrÅyatvÃt | sarpÃïÃm savidhÃnÃæ rÃjÃ vÃsukir asmi ||28||

madhusÆdana÷ : ÃyudhÃnÃæ astrÃïÃæ madhye vajraæ dadhÅcer asth-sambhavam astram aham asmi | dhenÆnÃæ dogdhrÅïÃæ madhye kÃmaæ dogdhÅti kÃma-dhuk | samudra-mathanodbhavÃ vasi«Âhasya kÃma-dhenur aham asmi | kÃmÃnÃæ madhye prajana÷ prajanayitÃ putrotpatty-artho ya÷ kandarpa÷ kÃma÷ so 'ham asmi | ca-kÃras tv artho rati-mÃtra-hetu-kÃma-vyÃv­tty-artha÷ | sarpÃÓ ca nÃgÃÓ ca jÃti-bhedÃd bhidyante | tatra sarpÃïÃm madhye te«Ãæ rÃjÃ vÃsukir aham asmi ||28||

viÓvanÃtha÷ : kÃma-dhuk kÃma-dhenu÷ | kandarpÃnÃæ madhye prajana÷ prajotpatti-hetu÷ kandarpo 'ham ||28||

baladeva÷ : ÃyudhÃnÃæ madhye vajraæ pavir aham | kÃma-dhuk vÃ¤chita-pÆrayitrÅ kÃma-dhenur aham | prajana÷ santÃnotpÃdaka÷ kandarpa÷ kÃmo 'ham | rati-sukha-mÃtra-hetu÷ sa nÃham iti ca-ÓabdÃt | sarpÃïÃm eka-ÓirasÃæ madhye vÃsukir aham ||28||


__________________________________________________________

BhG 10.29

anantaÓ cÃsmi nÃgÃnÃæ varuïo yÃdasÃm aham |
pitÌïÃm aryamÃ cÃsmi yama÷ saæyamatÃm aham ||29||

ÓrÅdhara÷ : ananta iti | nÃgÃnÃæ nirvi«ÃïÃæ rÃjÃnanta÷ Óe«o 'ham | yÃdasÃm jala-carÃïÃæ rÃjÃ varuïo 'ham | pitÌïÃm rÃjÃryamÃsmi | saæyamatÃm niyamanaæ kurvatÃæ madhye yamo 'smi ||29||

madhusÆdana÷ : nÃgÃnÃæ jÃti-bhedÃnÃæ madhye te«Ãæ rÃjÃnantaÓ ca Óe«Ãkhyo 'ham asmi | yÃdasÃm jala-carÃïÃæ madhye te«Ãæ rÃjÃ varuïo 'ham asmi | pitÌïÃm madhye 'ryamÃ nÃma pit­-rÃjaÓ cÃham asmi | saæyamatÃm saæyamaæ dharmÃdharma-phala-dÃnenÃnugrahaæ nigrahaæ ca kurvatÃæ madhye yamo 'ham smi ||29||

viÓvanÃtha÷ : yÃdasÃm jala-carÃïÃæ | saæyamatÃm daï¬ayatÃm ||29||

baladeva÷ : nÃgÃnÃm aneka-ÓirasÃæ madhye 'nanta÷ Óe«o 'ham | yÃdasÃm jala-jantÆnÃm adhipo varuïo 'ham | pitÌïÃm rÃjÃryamÃkhya÷ pit­-devo 'ham | saæyamatÃm daï¬ayatÃæ madhye nyÃya-daï¬a-k­t yamo 'haæ chÃdeÓÃbhÃva Ãr«a÷ ||29||

__________________________________________________________

BhG 10.30

prahlÃdaÓ cÃsmi daityÃnÃæ kÃla÷ kalayatÃm aham |
m­gÃïÃæ ca m­gendro 'haæ vainateyaÓ ca pak«iïÃm ||30||

ÓrÅdhara÷ : prahlÃda iti | kalayatÃæ vaÓÅkurvatÃæ gaïayatÃæ vÃ madhye kÃlo 'ham asmi | m­gendra÷ siæha÷ | pak«iïÃæ madhye vainateyo garu¬o 'smi ||30||

madhusÆdana÷ : daityÃnÃæ diti-vaæÓyÃnÃæ madhye prakar«eïa hlÃdayaty Ãnandayati parama-sÃttvikatvena sarvÃn iti prahlÃdaÓ cÃsmi | kalayatÃæ saÇkhyÃnaæ gaïanaæ kurvatÃæ madhye kÃlo 'ham | m­gendra÷ siæho m­gÃïÃæ paÓÆnÃæ madhye 'ham | vainateyaÓ ca pak«iïÃæ vinatÃ-putro garu¬a÷ ||30||

viÓvanÃtha÷ : kalayatÃæ vaÓÅkurvatÃm | m­gendra÷ siæha÷ | vainateyo garu¬a÷ ||30||

baladeva÷ : daityÃnÃæ diti-vaæÓyÃnÃæ madhye te«Ãm adhipatir bhagavan-ni«ÂhÃtiÓayÃd varÅyÃn prahlÃdo 'ham | kalayatÃæ vaÓÅkurvatÃæ madhye kÃlo 'ham | m­gÃïÃæ paÓÆnÃæ madhye 'tivikrameïotk­«Âo m­gendra÷ siæho 'ham | pak«iïÃæ madhye vi«ïu-rathatvenÃtiÓre«Âho vainateyo garu¬o 'ham ||30||

__________________________________________________________

BhG 10.31

pavana÷ pavatÃm asmi rÃma÷ Óastrabh­tÃm aham |
jha«ÃïÃæ makaraÓ cÃsmi srotasÃm asmi jÃhnavÅ ||31||

ÓrÅdhara÷ : pavana iti | pavatÃæ pÃvayitÌïÃæ vegavatÃæ vÃ madhye vÃyur aham asmi | Óastra-bh­tÃm vÅrÃïÃæ rÃmo dÃÓarathi÷ | yad vÃ rÃma÷ paraÓurÃma÷ | jha«ÃïÃæ matsyÃnÃæ madhye makaro nÃma matsya-jÃti-viÓe«o 'ham | srotasÃæ pravÃhodakÃnÃæ madhye bhÃgÅrathÅ ||31||

madhusÆdana÷ : pavatÃæ pÃvayitÌïÃæ vegavatÃæ vÃ madhye pavano vÃyur aham asmi | Óastrabh­tÃm Óastra-dhÃriïÃæ yuddha-kuÓalÃnÃæ madhye rÃmo dÃÓarathir akhila-rÃk«asa-kula-k«aya-kara÷ parama-vÅro 'ham asmi | sÃk«Ãt-svarÆpasyÃpy anena rÆpeïa cintanÃrthaæ v­«ïÅnÃæ vÃsudevo 'smÅtivad atra pÃÂha iti prÃg uktam | jha«ÃïÃæ matsyÃnÃæ madhye makaro nÃma taj-jÃti-viÓe«a÷ | srotasÃm vegena calaj-jalÃnÃæ nadÅnÃæ madhye sarva-nadÅ-Óre«ÂhÃ jÃhnavÅ gaÇgÃham asmi ||31||

viÓvanÃtha÷ : pavatÃæ vegavatÃæ pavitrÅkurvatÃæ vÃ madhye rÃma÷ paraÓurÃmas tasyÃveÓÃvatÃratvÃd ÃveÓÃnÃæ ca jÅva-viÓe«atvÃd yuktam eva vibhÆtitvam | tathÃ ca bhÃgavatÃm­ta-dh­ta-pÃdma-vÃkyaæ-

etat te kathitaæ devi jÃmadagner mahÃtmana÷ |
ÓaktyÃveÓÃvatÃrasya caritaæ ÓÃrÇgiïa÷ prabho÷ || [LBhÃg 1.4.39]

Ãvi«Âo bhÃrgave cÃbhÆt iti ca | 

ÃveÓÃvatÃra-lak«aïaæ ca tatraiva bhÃgavatÃm­te yathÃ-

j¤Ãna-Óakty-Ãdi-kalayÃ yatrÃvi«Âo janÃrdana÷ |
ta ÃveÓÃ nigadyante jÅvÃ eva mahattamÃ÷ || [LBhÃg 1.1.18] iti |

jha«ÃïÃæ matsyÃnÃæ makaro matsya-jÃti-viÓe«a÷ | srotasÃm srotasvatÅnÃm ||31||

baladeva÷ : pavatÃæ pÃvanÃnÃæ vegavatÃæ ca madhye pavano vÃyur aham | rÃma÷ paraÓurÃma÷ | jha«ÃïÃæ matsyÃnÃæ madhye makaras taj-jÃti-viÓe«o 'ham | srotasÃm pravahaj-jalÃnÃæ madhye jÃhnavÅ gaÇgÃham ||31||

__________________________________________________________

BhG 10.32

sargÃïÃm Ãdir antaÓ ca madhyaæ caivÃham arjuna |
adhyÃtma-vidyÃ vidyÃnÃæ vÃda÷ pravadatÃm aham ||32||

ÓrÅdhara÷ : sargÃïÃm iti | s­jyanta iti sargÃ ÃkÃÓÃdaya÷ | te«Ãm ÃdivantaÓ ca madhyaæ caivÃham | aham ÃdiÓ ca madhyaæ cety atra s­«Ây-Ãdi-kart­tvaæ pÃramaiÓvaryam uktam | atra tÆtpatti-sthiti-pralayÃ mad-vibhÆtitvena dhyeyÃ ity ucyate iti viÓe«a÷ | adhyÃtma-vidyÃtma-vidyÃ | pravadatÃæ vÃdinÃæ sambandhinyo vÃda-jalpa-vitaï¬ÃkhyÃs tisra÷ kathÃ÷ prasiddhÃ÷ | tÃsÃæ madhye vÃdo 'ham | yatra dvÃbhyÃm api pramÃïatas tarkataÓ ca svapak«a÷ sthÃpyate para-pak«aÓ ca cchala-jÃti-nigraha-sthÃnais tat-pak«aæ dÆ«ayati na tu sva-pak«aæ sthÃpayati, sÃ vitaï¬Ã nÃma kathÃ | tatra jalpa-vitaï¬e
vijigÅ«amÃïayor vÃdino÷ Óakti-parÅk«Ã-mÃtra-phale | vÃdas tu vÅta-rÃgayo÷ Ói«yÃcÃryayor anyayor vÃ tattva-nirÆpaïa-phala÷ | ato 'sau Óre«ÂhatvÃn mad-vibhÆtir ity artha÷ ||32||

madhusÆdana÷ : sargÃïÃm acetana-s­«ÂÅnÃm Ãdir antaÓ ca madhyaæ cotpatti-sthiti-layÃ aham eva | he arjuna | bhÆtÃnÃæ jÅvÃvi«ÂÃnÃæ cetanatvena prasiddhÃnÃm evÃdir antaÓ ca madhyaæ cety uktam upakrame, iha tv acetana-sargÃïÃm iti na paunaruktyam | vidyÃnÃæ madhye 'dhyÃtma-vidyÃ mok«a-hetur Ãtma-tattva-vidyÃham | pravadatÃæ pravadat-sambandhinÃæ kathÃ-bhedÃnÃæ vÃda-jalpa-vitaï¬ÃtmakÃnÃæ madhye vÃdo 'ham | bhÆtÃnÃm asmi cetanety atra yathÃ bhÆta-Óabdena tat-sambandhina÷ pariïÃmÃ lak«itÃs tatheha pravadac-chabdena tat-sambandhina÷ kathÃ-bhedÃ lak«yante | ato nirdhÃraïopapatti÷ | yathÃ Órute tÆbhayatrÃpi sambandhe «a«ÂhÅ |
tatra tattva-bubhutsvor vÅtarÃgayo÷ sa-brahmacÃriïor guru-Ói«yayor vÃ pramÃïena tarkeïa ca sÃdhana-dÆ«aïÃtmÃ sa-pak«a-pratipak«a-parigrahas tattva-nirïaya-paryanto vÃda÷ | tad uktaæ pramÃïa-tarka-sÃdhanopÃlambha÷ siddhÃntÃviruddha÷ pa¤cÃvayavopapanna÷ pak«a-pratipak«a-parigraho vÃda÷ iti | vÃda-phalasaya tattva-nirïayasya durdurÆ¬ha-vÃdi-nirÃkaraïena saærak«aïÃrthaæ vijigÅ«u-kathe jalpa-vitaï¬e jaya-parÃyaja-mÃtra-paryante | tad uktam tattvÃdhyavasÃya-saærak«aïÃrthaæ jalpa-vitaï¬e bÅja-praroha-saærak«aïÃrthaæ kaïÂaka-ÓÃkhÃ-prÃvaraïavat [NyÃyaD 4.2.47] iti | chala-jÃti-nigraha-sthÃnai÷
para-pak«o dÆ«yata iti jalpe vitaï¬ÃyÃæ ca samÃnam | tatra vitaï¬ÃyÃm ekena sva-pak«a÷ sthÃpyata eva, anyena ca sa dÆ«yata eva | jalpe tÆbhÃbhyÃm api sva-pak«a÷ sthÃpyata ubhÃbhyÃm api para-pak«o dÆ«yata iti viÓe«a÷ | tad uktaæ yathoktopapanna-cchala-jÃti-nigraha-sthÃna-sÃdhanopalambho jalpa÷ sa pratipak«a-sthÃpanÃ-hÅno vitaï¬Ã iti | ato vitaï¬Ã-dvaya-ÓarÅratvÃj jalpo nÃma naikÃ kathÃ, kintu Óakty-atiÓaya-j¤ÃnÃrthaæ samaya-bandha-mÃtreïa pravartata iti khaï¬ana-kÃrÃ÷ | tattvÃdhyvasÃya-paryavasÃyitvena tu vÃdasya Óre«Âhatvam uktam eva ||32||

viÓvanÃtha÷ : s­jyanta iti sargÃ ÃkÃÓÃdayas te«Ãm Ãdi÷ s­«Âir anta÷ saæhÃra÷ | madhyaæ pÃlanaæ ceti s­«Âi-sthiti-pralayÃ mad-vibhÆtitvena dhyeyÃ ity artha÷ | aham ÃdiÓ ca madhyaæ cety atra s­«Ây-Ãdi-kartÃ parameÓvara evokta÷ | vidyÃnÃæ j¤ÃnÃnÃæ madhye aham Ãtma-vidyÃ Ãtma-j¤Ãnam | pravadatÃæ sva-pak«aæ sthÃpana-para-pak«a-dÆ«aïÃdi-rÆpa-jalpa-vitaï¬Ãdi-kurvatÃæ vÃdas tattva-nirïaya÷ prav­tti-siddhÃnte ya÷ so 'ham ||32||

baladeva÷ : sargÃïÃæ mahad-ÃdÅnÃæ ja¬a-s­«ÂÅnÃm Ãdir anto madhyaæ cÃham iti te«Ãæ sarga-saæhÃra-pÃlanÃni mad-vibhÆtitayÃ bhÃvyÃnÅty artha÷ | aham ÃdiÓ ca ity Ãdau mat-svÃæÓa-cetanÃnÃæ bhÆtÃnÃæ sargÃdi-hetur mad-vibhÆtir ity uktamato na puna÷ punar-ukti÷ |  

aÇgÃni vedÃÓ catvÃro mÅmÃæsÃ nyÃya-vistara÷ |
dharma-ÓÃstraæ purÃïaæ ca vidyÃ hy etÃÓ caturdaÓa ||

ity uktÃnÃæ vidyÃnÃæ madhye 'dhyÃtma-vidyÃ saparikara-paramÃtma-nirïetrÅ caturlak«aïÅ vedÃnta-vidyÃham evety artha÷ | pravadatÃæ sambandhÅ yo vÃda÷ so 'ham | te«Ãæ khalu vÃda-jalpa-vitaï¬Ãs tisra÷ kathÃ÷ prasiddhÃ÷ | tatrobhaya-sÃdhanavatÅ vijigÅ«u-kathÃ jalpa÷ | yatrobhÃbhyÃæ pramÃïena tarkenïa sva-pak«a÷ sthÃpyate chala-jÃti-nigraha-sthÃnai÷ para-pak«o dÆ«yate sva-pak«a-sthÃpana-hanÃ para-pak«a-dÆ«aïÃvasÃnÃ kathÃ vitaï¬Ã | ete pravadator vijigÅ«vo÷ Óakti-mÃtra-parÅk«ake ni«phale tattva-bubhutsu-kathÃ vÃda÷
| sa ca tattva-nirïaya-phalakatvenotk­«ÂatvÃn mad-vibhÆtir iti ||32||


__________________________________________________________

BhG 10.33

ak«arÃïÃm akÃro 'smi dvandva÷ sÃmÃsikasya ca |
aham evÃk«aya÷ kÃlo dhÃtÃhaæ viÓvatomukha÷ ||33||

ÓrÅdhara÷ : ak«arÃïÃm iti | ak«arÃïÃæ varïÃnÃæ madhye akÃro 'smi | tasya sarva-vÃÇmayatvena Óre«ÂhatvÃt | tathÃ ca Óruti÷ akÃro vai sarvÃ vÃk sai«Ã sparÓo«ambhir vyajyamÃnÃ bahvÅ nÃnÃ-rÆpÃ bhavati [Ai.ù. 1.3.6] iti | sÃmÃsikasya samÃsa-samÆhasya madhye dvandva÷ rÃma-k­«ïÃv ity-Ãdi-sÃmÃso 'smi | ubhaya-pada-pradhÃnatvena Óre«ÂhatvÃt | ak«aya÷ pravÃha-rÆpa÷ kÃlo 'ham eva | kÃla÷ kalayatÃm aham ity atrÃyur gaïanÃtmaka÷ saævatsara-ÓatÃdy-Ãyu÷ svarÆpa÷ kÃla ukta÷ | sa ca tasminn Ãyu«i k«Åïe sati k«Åyate | atra tu pravÃhÃtmako 'k«aya÷
kÃla ucyate iti viÓe«a÷ | karma-phala-vidhÃtÌïÃæ madhye viÓvatomukho dhÃtÃ | sarva-karma-phala-vidhÃtÃhaæ ity artha÷ ||33||

madhusÆdana÷ : ak«arÃïÃæ sarve«Ãæ varïÃnÃæ madhye 'kÃro 'ham asmi | a-kÃro vai sarvÃ vÃk [Ai.ù. 1.3.6] iti Órutes tasya Óre«Âhatvaæ prasiddham | dvandva÷ samÃsa ubhaya-padÃrtha-pradhÃna÷ sÃmÃsikasya samÃsa-samÆhasya madhye 'ham asmi | pÆrva-padÃrtha-pradhÃno 'vyayÅbhÃva uttara-padÃrtha-pradhÃnas tatpuru«o 'nyapadÃrtha-pradhÃno bahuvrÅhir iti te«Ãm ubhaya-padÃrtha-sÃmyÃbhÃvenÃpak­«ÂatvÃt | k«ayi-kÃlÃbhimÃny ak«aya÷ kÃla÷ j¤a÷ kÃla-kÃlo guïÅ sarva-vidya÷ ity Ãdi-Óruti-prasiddho 'ham eva | kÃla÷ kalayatÃm aham ity atra tu k«ayÅ kÃla ukta iti bheda÷ | karma-phala-vidhÃtÌïÃæ
madhye viÓvatomukha÷ sarvato mukho dhÃtÃ sarva-karma-phala-dÃteÓvaro 'ham ity artha÷ ||33||

viÓvanÃtha÷ : sÃmÃsikasya samÃsa-samÆhasya madhye dvandva÷ ubhaya-padÃrtha-pradhÃnatvena tasya samÃse«u Órai«ÂhyÃt | ak«aya÷ kÃla÷ saæhartÌïÃæ madhye mahÃkÃlo rudro viÓvatomukhaÓ caturbhyo 'haæ dhÃtÃ sra«ÂÌïÃæ madhye brahmÃ ||33||

baladeva÷ : ak«arÃïÃæ varïÃnÃæ madhye 'ham a-kÃro 'smi | a-kÃro vai sarvÃ vÃk [Ai.ù. 1.3.6] iti ÓrutiÓ ca | sÃmÃsikasya samÃsa-samÆhasya madhye dvandvo 'ham | avyayÅbhÃva-tatpuru«a-bahuvrÅhi«Æbhaya-padÃrtha-pradhÃnatÃ-virahi«u madhye tasyobhaya-padÃrtha-pradhÃnatayotk­«ÂtatvÃt | saæhartÌïÃæ madhye 'k«aya÷ | kÃla÷ saÇkar«aïa-mukhottha÷ kÃlÃgnir aham | sra«ÂÌïÃæ madhye viÓvatomukhaÓ catur-vaktro dhÃtÃ vidhir aham ||33||


__________________________________________________________

BhG 10.34

m­tyu÷ sarvaharaÓ cÃham udbhavaÓ ca bhavi«yatÃm |
kÅrti÷ ÓrÅr vÃk ca nÃrÅïÃæ sm­tir medhÃ dh­ti÷ k«amÃ ||34||

ÓrÅdhara÷ : m­tyur iti | saæhÃrakÃnÃæ madhye sarvaharo m­tyur aham | bhavi«yatÃæ bhÃvi-kalyÃïÃnÃæ prÃïinÃm udbhavo 'bhudayo 'ham | nÃrÅïÃæ madhye kÅrty-ÃdyÃ÷ spata-devatÃ-rÆpÃ÷ striyo 'ham | yÃsÃm ÃbhÃsa-mÃtra-yogena prÃïina÷ ÓlÃghyÃ bhavanti tÃ÷ kÅrty-ÃdyÃ÷ striyo mad-vibhÆtaya÷ ||34||

madhusÆdana÷ : saæhÃra-kÃriïÃæ madhye sarva-hara÷ sarva-saæhÃra-kÃrÅ m­tyur aham | bhavi«yatÃæ bhÃvi-kalyÃïÃnÃæ ya udbhava utkar«a÷ sa cÃham eva | nÃrÅïÃæ madhye kÅrti÷ ÓrÅr vÃk sm­tir medhÃ dh­ti÷ k«ameti ca sapta dharma-patnyo 'ham eva | tatra kÅrtir dhÃrmikatva-nimittÃ praÓastatvena nÃnÃ-dig-deÓÅya-loka-j¤Ãna-vi«ayatÃ-rÆpÃ khyÃti÷ | ÓrÅr dharmÃrtha-kÃma-sampat ÓarÅra-ÓobhÃ vÃ kÃntir vÃ | vÃk sarasvatÅ sarvasyÃrthasya prakÃÓikÃ saæsk­tÃ vÃïÅ | ca-kÃrÃn mÆrtyÃdayo 'pi dharma-patnyo g­hyante | sm­tiÓ cirÃnubhÆtÃrtha-smaraïa-Óakti÷ | aneika-granthÃrtha-dhÃraïÃ-Óaktir medhÃ | dh­tir avasÃde 'pi ÓarÅrendriya-saæghÃtottambhana-Óakti÷
| ucch­Çkhala-prav­tti-kÃraïena cÃpala-prÃptau tan-nivartana-Óaktir vÃ | k«amÃ har«a-vi«Ãdayor avik­ta-cittatÃ | yÃsÃm ÃbhÃsa-mÃtra-sambandhenÃpi jana÷ sarva-lokÃdaraïÅyo bhavati tÃsÃæ sarva-strÅ«Ættamatvam atiprasiddham eva ||34||

viÓvanÃtha÷ : prÃtik«aïikÃnÃæ m­tyÆnÃæ madhye sarvahara÷ sarva-sm­ti-haro m­tyur ahaæ yad uktaæ m­tyur atyanta-vism­ti÷ iti | bhavi«yatÃæ bhÃvinÃæ prÃïi-vikÃrÃïÃæ madhye udbhava÷ prathama-vikÃro jagmÃham | nÃrÅïÃæ madhye kÅrti÷ khyÃti÷ | ÓrÅ÷ kÃnti÷ vÃk saæsm­tÃ vÃïÅti tisras tathÃ sm­ty-ÃdayaÓ catasra÷ ca-kÃrÃt mÆrtyÃdayaÓ cÃnyÃ dharma-patnyaÓ cÃham ||34||

baladeva÷ : prÃtik«aïikÃnÃæ m­tyÆnÃæ madhye sarva-sm­ti-haro m­tyur aham | bhavi«yatÃæ bhÃvinÃæ prÃïi-vikÃrÃïÃm udbhavo janmÃkhya÷ prathama-vikÃro 'ham | nÃrÅïÃæ madhye kÅrty-Ãdaya÷ sapta mad-vibhÆtaya÷  | daivatÃ hy etÃ÷ | yÃsÃm ÃbhÃsenÃpi narÃ÷ ÓlÃghyÃ bhavanti | tatra kÅrtir dhÃrmikatvÃdi-sÃdguïya-khyÃti÷ | ÓrÅs tri-varga-sampat kÃya-dyutir vÃ | vÃk sarvÃrtha-vya¤jakÃ saæsk­ta-bhÃ«Ã | sm­tir anubhÆtÃrtha-smaraïa-Óakti÷ | medhÃ bahu-ÓÃstrÃrthÃvadhÃraïa-Óakti÷ | dh­tiÓ cÃpalya-prÃptau tan-nivartana-Óakti÷ | k«amÃ har«e vi«Ãde ca prÃpte nirvikÃra-cittatÃ  ||34||

__________________________________________________________

BhG 10.35

b­hat-sÃma tathÃ sÃmnÃæ gÃyatrÅ chandasÃm aham |
mÃsÃnÃæ mÃrgaÓÅr«o 'ham ­tÆnÃæ kusumÃkara÷ ||35||

ÓrÅdhara÷ : b­hat-sÃmeti | tvÃm iddhi havÃmahe [Rv 6.46.1] ity asyÃm ­ci gÅyamÃnaæ b­hat-sÃma | tena cendraæ sarveÓvaratvena sthÆyata iti Órai«Âhyam | chanda-viÓi«ÂÃnÃæ mantrÃïÃæ madhye gÃyatrÅ mantro 'ham | dvijatvÃpÃdakatvena somÃharaïe ca Óre«ÂhatvÃt | kusumÃkaro vasanta÷ ||35||

madhusÆdana÷ : vedÃnÃæ sÃmavedo 'smÅty uktaæ tatrÃyam anyo viÓe«a÷ sÃmnÃm ­g-ak«arÃrÆ¬hÃnÃæ gÅti-viÓe«ÃïÃæ madhye tvÃm iddhi havÃmaha [Rv 6.46.1] ity asyÃm ­ci gÅti-viÓe«o b­hat-sÃma | tac cÃtirÃtre p­«Âha-stotraæ sarveÓvaratvenendra-stuti-rÆpam anyata÷ Óre«ÂhatvÃd aham | chandasÃæ niyatÃk«ara-pÃdatva-rÆpa-cchando-viÓi«ÂÃnÃm ­cÃæ madhye dvijÃter dvitÅya-janma-hetutvena prÃta÷-savanÃdi-savana-traya-vyÃpitvena tir«Âubh-jagatÅbhyÃæ somÃharaïÃrthaæ gatÃbhyÃæ somo na labdho 'k«arÃïi ca hÃritÃni jagatyÃ trÅïi tri«Âubhaikam iti catvÃri
tair ak«arai÷ saha somasyÃharaïena ca sarva-Óre«ÂhÃ gÃyatry-­g aham | catur-ak«arÃïi ha vÃ agre chandÃæsy Ãsutato jagatÅ somam acchÃtpat sÃ trÅïy ak«arÃïi hitvÃ jagÃm tatas tri«Âup somam acchÃpatat saikam ak«araæ hitvÃpatat tato gÃyatrÅ somam acchÃpatat sÃ tÃni cÃk«arÃïi haranty Ãgacchat somaæ ca tasmÃd a«ÂÃk«arÃ gÃyatrÅ ity upakramya tadÃhur gÃyatrÃïi vai sarvÃïi savanÃni gÃyatrÅ hy evaitad upas­jamÃnai÷ iti Óatapatha-Órute÷ | gÃyatrÅ vÃ idaæ sarvaæ bhÆtam ity-Ãdi-chÃndogya-ÓruteÓ ca |

mÃsÃnÃæ dvÃdaÓÃnÃæ madhye 'bhinivaÓÃli-vÃstÆka-ÓÃkÃdi-ÓÃlÅ ÓÅrtÃtapa-ÓÆnyatvena ca sukha-hetur mÃrgaÓÅr«o 'ham | ­tÆnÃæ «aïïÃæ madhye kusumÃkara÷ sarva-sugandhi-kusumÃnÃm Ãkaro 'tiramaïÅyo vasanta÷ | vasante brÃhmaïam upanayÅta | vasante brÃhmaïo 'gnÅnÃd adhÅta | vasante vasante jyoti«Ã yajeta | tad vai vasanta evÃbhyÃrabheta | vasanto vai brÃhamasya rtu÷ | ity Ãdi-ÓÃstra-prasiddho 'ham asmi ||35||

viÓvanÃtha÷ : vedÃnÃæ sÃmavedo 'smÅty uktam | tatra sÃmnÃm api madhye b­hat-sÃma tvÃm iddhi havÃmahe [Rv 6.46.1] ity asyÃm ­ci vigÅyamÃnaæ b­hat-sÃma | chandasÃæ madhye gÃyatrÅ nÃma chanda÷ | kusumÃkaro vasanta÷ ||35||

baladeva÷ : vedÃnÃæ sÃmavedo 'smÅty uktaæ prÃk | tatrÃnyaæ viÓe«am Ãha b­had iti | sÃmnÃm ­g-ak«ara-rÆ¬hÃnÃæ gÅti-viÓe«ÃïÃæ madhye tvÃm iddhi havÃmahe [Rv 6.46.1] ity asyÃm ­ci gÅtiæ viÓe«o b­hat-sÃma tac cÃtirÃtre p­«Âha-stotraæ sarveÓvaratvendra-stuti-rÆpam anya-sÃmotk­«ÂatvÃd aham | chandasÃæ niyatÃk«ara-pÃdatva-rÆpa-cchando-viÓi«ÂÃnÃm ­cÃæ madhye gÃyatrÅ ­g ahaæ dvijÃter dvitÅya-janma-hetutvena tasyÃ÷ Órai«ÂhyÃt | gÃyatrÅ vÃ idaæ sarvaæ bhÆtaæ yad idaæ kiæ ca iti brahmÃvatÃratva-ÓravaïÃc ca | mÃrgaÓÅr«o
'ham ity abhinava-dhÃnÃydi-sampattyÃ tasyÃnyebhya÷ Órai«ÂhyÃt | kusumÃkaro vasanto 'ham iti ÓÅtÃtapÃbhÃvena vividha-sugandhi-pu«pamayatvena mad-utsava-hetutvena ca tasyÃnyebhya÷ Órai«ÂhyÃt ||35||


__________________________________________________________

BhG 10.36

dyÆtaæ chalayatÃm asmi tejas tejasvinÃm aham |
jayo 'smi vyavasÃyo 'smi sattvaæ sattvavatÃm aham ||36||

ÓrÅdhara÷ : dyÆtam iti | chalayatÃæ anyonya-va¤cana-parÃïÃæ sambandhi dyÆtam  asmi | tejasvinÃm prabhÃvavatÃæ teja÷ prabhÃvo 'smi | jetÌïÃæ jayo 'smi | vyavasÃyinÃm udyamavatÃæ vyavasÃya udyamo 'smi | sattvavatÃæ sÃttvikÃnÃæ sattvam aham ||36||

madhusÆdana÷ : chalayatÃæ chalasya para-va¤canasya kartÌïÃæ sambandhi dyÆtam ak«a-devanÃdi-lak«aïaæ sarvasvÃpahÃrakÃraïam aham asmi | tejasvinÃm atyugra-prabhÃvavatÃæ sambandhi tejo 'pratihatÃj¤atvam aham asmi | jetÌïÃæ parÃjitÃpek«ayotkar«a-lak«aïo jayo 'smi | vyavasÃyinÃæ vyavasÃya÷ phalÃvyabhicÃry-udyamo 'ham asmi | sattvavatÃæ sÃttvikÃnÃæ dharma-j¤Ãna-vairÃgyaiÓvarya-lak«aïaæ sattva-kÃryam evÃtra sattvam aham ||36||

viÓvanÃtha÷ : chalayatÃm anyo 'nya-va¤cana-parÃïÃæ sambandhi dyÆtam asmi | jetÌïÃæ jayo 'smi | vyavasÃyinÃm udyamavatÃæ vyavasÃyo 'smi | sattvavatÃm balavatÃæ sattvaæ balam asmi ||36||

baladeva÷ : chalatÃæ mitho va¤canÃæ kurvatÃæ sambandhi dyÆtaæ sarvasva-haram ak«adevanÃdy aham | tejasvinÃm prabhÃvatÃæ sambandhi teja÷ prabhÃvo 'ham | asmi | jetÌïÃæ parÃjitÃpek«ayotkar«a-lak«aïo jayo 'smi | jetÌïÃæ sambandhi jayo 'ham | vyavasÃyinÃm udyaminÃæ sambandhÅ vyavasÃya÷ | phalavÃn udyamo 'ham | sattvavatÃm balinÃæ sambandhÅ sattvaæ balam aham ||36||

__________________________________________________________

BhG 10.37

v­«ïÅnÃæ vÃsudevo 'smi pÃï¬avÃnÃæ dhanaæjaya÷ |
munÅnÃm apy ahaæ vyÃsa÷ kavÅnÃm uÓanÃ kavi÷ ||37||

ÓrÅdhara÷ : v­«ïÅnÃm iti | vÃsudevo yo 'haæ tvÃm upadiÓÃmi | dhana¤jayas tvam eva yad vibhÆti÷ | munÅnÃæ vedÃrtha-manana-ÓÅlÃnÃæ veda-vyÃso 'ham | kavÅnÃæ krÃnta-darÓinÃm uÓanÃ nÃma kavi÷ Óukra÷ ||37||

madhusÆdana÷ : sÃk«Ãd ÅÓvarasyÃpi vibhÆti-madhye pÃÂhas tena rÆpeïa cintanÃrtha iti prÃg evoktam | v­«ïÅnÃæ madhye vÃsudevo vasudeva-putratvena prasiddhas tvad-upade«ÂÃyam aham | tathÃ pÃï¬avÃnÃæ madhye dhana¤jayas tvam evÃham | munÅnÃæ manana-ÓÅlÃnÃm api madhye veda-vyÃso 'ham | kavÅnÃæ krÃnta-darÓinÃæ sÆk«mÃrtha-vivekinÃæ madhye uÓanÃ kavir iti khyÃta÷ Óukro 'ham||37||

viÓvanÃtha÷ : v­«ïÅnÃæ madhye vÃsudevo vasudevo mat-pitÃ mad-vibhÆti÷ | praj¤ÃditvÃt svÃrthiko 'ï [PÃï 5.4.38] v­«ïÅnÃm aham evÃsmi ity anukter asyÃnyÃrthatÃ ne«ÂÃ ||37||

baladeva÷ : v­«ïÅnÃæ madhye vÃsudevo vasudeva-putra÷ saÇkar«aïo 'ham | na ca vÃsudeva÷ k­«ïo 'ham iti vyÃkhyeyaæ tasya svayaærÆpasya vibhÆtitvÃyogÃt | mahat-sra«ÂÃdÅnÃæ vÃmana-kapilÃdÅnÃæ ca sÃk«Ãd ÅÓvaratve 'pi vibhÆtitvenokti÷ svÃæÓÃvatÃratvÃt tena rÆpeïa cintyatva-vivak«ayÃ vÃ yujyate | svÃæÓatvaæ cÃnabhivya¤jita-sarva-Óaktitvaæ bodhyam | pÃï¬avÃnÃæ madhye dhana¤jayas tvam aham asmi | nÃvatÃratvenÃnyebhya÷ Órai«ÂhyÃt | munÅnÃæ devÃrtha-manana-parÃïÃæ madhye vyÃso bÃdarÃyaïo 'ham | mad-avatÃratvena tasyÃnyebhya÷ Órai«ÂhyÃt
| kavÅnÃæ sÆk«mÃrtha-vivecakÃnÃæ madhye uÓanÃ÷ Óukro 'ham | ya÷ kavir iti khyÃta÷ ||37||

__________________________________________________________

BhG 10.38

daï¬o damayatÃm asmi nÅtir asmi jigÅ«atÃm |
maunaæ caivÃsmi guhyÃnÃæ j¤Ãnaæ j¤ÃnavatÃm aham ||38||

ÓrÅdhara÷ : daï¬a iti | damayatÃæ damana-kartÌïÃæ sambandhÅ daï¬o 'smi | yenÃsaæyatÃ api saæyatÃ bhavanti sa daï¬o mad-vibhÆti÷ | jetum icchatÃæ sambandhinÅ sÃmÃd apy upÃya-rÆpÃ nÅtir asmi | guhyÃnÃæ gopyÃnÃæ gopana-hetu-maunam avacanam aham asmi | na hi tÆ«ïÅæ sthitasyÃbhiprÃyo j¤Ãyate | j¤ÃnavatÃæ tattva-j¤ÃninÃæ yaj j¤Ãnam tad aham asmi ||38||

madhusÆdana÷ : damayatÃm adÃntÃn utpathÃn pathi pravartayatÃm utpatha-prav­ttau nigraha-hetur daï¬o 'ham asmi | jigÅ«atÃæ jetum icchatÃæ nÅtir nyÃyo jayopÃyasya prakÃÓako 'ham asmi | guhyÃnÃæ gopyÃnÃæ gopana-hetur maunaæ vÃcaæ-yamatvam aham asmi | nahi tÆ«ïÅæ sthitasyÃbhiprÃyo j¤Ãyate | guhyÃnÃæ gopyÃnÃæ madhye sa-saænyÃsa-Óravaïa-manana-pÆrvakam Ãtmano nididhyÃsana-lak«aïaæ maunaæ vÃham asmi | j¤ÃnavatÃæ j¤ÃninÃæ yac-chravaïa-manana-nididhyÃsana-paripÃka-prabhavam advitÅyÃtma-sÃk«ÃtkÃra-rÆpaæ sarvÃj¤Ãna-virodhi j¤Ãnaæ tad aham asmi ||38||

viÓvanÃtha÷ : damana-kartÌïÃæ sambandhÅ daï¬o 'ham ||38||

baladeva÷ : damayatÃæ daï¬a-kartÌïÃæ sambandhÅ daï¬o 'ham | yenotpathagÃ÷ sat-pathe caranti sa daï¬o mad-vibhÆtir ity artha÷ | jigÅ«atÃæ jetum icchatÃæ sambandhinÅ nÅtir nyÃyo 'ham | guhyÃnÃæ ÓravaïÃdibhyÃæ tasya Órai«ÂhyÃt | j¤ÃnavatÃæ parÃvarat-tattva-vidÃæ sambandhÅ tat-tad-vi«ayaka-j¤Ãnam aham ||38||

__________________________________________________________

BhG 10.39

yac cÃpi sarva-bhÆtÃnÃæ bÅjaæ tad aham arjuna |
na tad asti vinÃ yat syÃn mayÃ bhÆtaæ carÃcaram ||39||

ÓrÅdhara÷ : yac cÃpÅti | yad api ca sarva-bhÆtÃnÃæ bÅjaæ praroha-kÃraïaæ tad aham | tatra hetu÷ -mayÃ vinÃ yat syÃd bhavet tac caram acaraæ vÃ bhÆtaæ nÃsty eveti ||39||

madhusÆdana÷ : yad api ca sarva-bhÆtÃnÃæ praroha-kÃraïaæ bÅjaæ tan-mÃyopÃdhikaæ caitanyam aham eva | he arjuna ! mayÃ vinÃ yat syÃd bhave caram acaraæ vÃ bhÆtaæ vastu tan nÃsty eva yata÷ sarvaæ mat-kÃryam evety artha÷ ||39||

viÓvanÃtha÷ : bÅjaæ prarohakÃraïaæ yat tad aham asmi | tatra hetu÷ -- mayÃ vinÃ yat syÃt caram acaraæ vÃ tan naivÃsti mithyaivety artha÷ ||39||

baladeva÷ : yac ca sarva-bhÆtÃnÃæ bÅjaæ praroha-kÃraïaæ tad apy aham | tatra hetu÷ - na tad iti | mayÃ sarva-ÓaktimatÃæ pareÓena vinÃ yac caram acaraæ ca bhÆtaæ tattvaæ syÃt tan nÃsti m­«aivety artha÷ ||39||

__________________________________________________________

BhG 10.40

nÃnto 'sti mama divyÃnÃæ vibhÆtÅnÃæ paraætapa |
e«a tÆddeÓata÷ prokto vibhÆter vistaro mayÃ ||40||

ÓrÅdhara÷ : prakaraïÃrtham upasaæharati nÃnto 'stÅti | anantatvÃd vibhÆtÅnÃæ tÃ÷ sÃkalyena vaktuæ na Óakyate | e«a tu vibhÆti-vistara uddeÓata saÇk«epata÷ prokta÷ ||40||

madhusÆdana÷ : prakaraïÃrtham upasaæharan vibhÆtiæ saæk«ipati nÃnto 'stÅti | he parantapa pare«Ãæ ÓatrÆïÃæ kÃma-krodhya-lobhÃdÅnÃæ tÃpa-janaka ! mama divyÃnÃæ vibhÆtÅnÃm anta iyattÃ nÃsti | ata÷ sarvaj¤enÃpi sÃ na Óakyate j¤Ãtuæ vaktuæ vÃ san-mÃtra-vi«ayatvÃt sarvaj¤atÃyÃ÷ | e«a tu tvÃæ pratyuddeÓata eka-deÓena prokto vibhÆter vistaro vistÃro mayÃ ||40||

viÓvanÃtha÷ : prakaraïam upasaæharati nÃnto 'stÅti e«a tu vistaro bÃhulyam uddeÓato nÃma-mÃtrata eva k­ta÷ ||40||

baladeva÷ : prakaraïam upasaæharati nÃnto 'stÅti | vistaro vistÃra uddeÓata eka-deÓata eka-deÓena prokta÷ ||40||

__________________________________________________________

BhG 10.41

yad yad vibhÆtimat sattvaæ ÓrÅmad Ærjitam eva vÃ |
tat tad evÃvagaccha tvaæ mama tejo 'æÓasaæbhavam ||41||

ÓrÅdhara÷ : punaÓ ca sÃkaÇk«aæ prati katha¤cit sÃkalyena kathayati yad yad iti | vibhÆtimad aiÓvarya-yuktam | ÓrÅmat sampatti-yuktam | Ærjitaæ kenÃpi prabhÃva-balÃdinÃ guïenÃtiÓayitam | yad yat sattvaæ vastu-mÃtraæ bhavet, tat tad eva mama tejasa÷ prabhÃvasyÃæÓena sambhÆtaæ jÃnÅhi ||41||

madhusÆdana÷ : anuktÃ api bhagavato vibhÆtÅ÷ saÇgrahÅtum upalak«aïam idam ucyate yad yad iti | yad yat sattvaæ prÃïi-vibhÆtimad aiÓvarya-yuktam, tathÃ ÓrÅmat ÓrÅr lak«mÅ÷ sampat, ÓobhÃ, kÃntir vÃ tayÃ yuktam | tayorjitaæ balÃdy-atiÓayena yuktaæ tat tad eva mama tejasa÷ Óakter aæÓena sambhÆtaæ tvam avagaccha jÃnÅhi ||41||

viÓvanÃtha÷ : anuktÃ api traikÃlikÅr vibhÆtÅ÷ saÇgrahÅtum Ãha yad yad iti | vibhÆtimad aiÓvarya-yuktam | ÓrÅmat sampatti-yuktam Ærjitaæ bala-prabhÃvÃdy-adhikaæ sattvaæ vastu-mÃtram ||41||

baladeva÷ : anuktÃ vibhÆtÅ÷ saÇgrahÅtum Ãha yad yad iti | vibhÆtimad aiÓvarya-yuktam | ÓrÅmat saundaryeïa sampattyÃ vÃ yuktam Ærjitaæ balena yuktaæ vÃ yad yat sattvaæ vastu bhavati, tat tad eva mama tejo 'æÓena Óakti-leÓena sambhavaæ siddham avagaccha pratÅhÅti svÃyattatva-svavyÃpyatvÃbhyÃæ sarve 'bheda-nirdeÓÃ nÅtÃ vÃmanÃdÅnÃæ tan-nirdeÓÃs tu saÇgamitÃ÷ santi ||41||

__________________________________________________________

BhG 10.42

atha vÃ bahunaitena kiæ j¤Ãtena tavÃrjuna |
vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat ||42|| 

ÓrÅdhara÷ : athavÃ kim etena paricchinna-vibhÆti-darÓanena ? sarvatra mad-d­«Âim eva kurv ity Ãha athaveti | bahunÃ p­thak-j¤Ãtena kiæ tava kÃryam ? yasmÃd idaæ sarvaæ jagad ekÃæÓenaika-deÓa-mÃtreïa vi«Âabhya dh­tvÃ vyÃpyeti vÃ aham eva sthita÷ | mad-vyatiriktaæ kiæcid asti pÃdo 'sya viÓvÃ bhÆtÃni tripÃdayÃm­taæ divi [Rv 8.4.17.3] iti Órute÷ | tasmÃt kim anena paricchinna-darÓanena sarvatra mad-d­«Âim eva kurv ity abhiprÃya÷ ||42||

indriya-dvÃrataÓ citte bahir dhÃvati saty api |
ÅÓa-d­«Âi-vidhÃnÃya vibhÆtir daÓame 'bravÅt ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
vibhÆti-yogo nÃma daÓamo 'dhyÃya÷ ||
||10||

madhusÆdana÷ : evam avayavaÓo vibhÆtim uktvÃ sÃkalyena tÃm Ãha athaveti | athaveti pak«Ãntare | bahunaitena sÃvaÓe«eïa j¤Ãtena kiæ tava syÃt | he arjuna ! idaæ k­tsnaæ sarvaæ jagad ekÃæÓenaikadeÓa-mÃtreïa vi«Âabhya vidh­tya vyÃpya vÃham eva sthito na mad-vyatiriktaæ kiæcid asti pÃdo 'sya viÓvÃ bhÆtÃni tripÃdayÃm­taæ divi iti Órute÷ | tasmÃt kim anena paricchinna-darÓanena sarvatra mad-d­«Âim eva kurv ity abhiprÃya÷ ||42||

kurvanti ke 'pi k­tina÷ kvacid apy anante
svÃntaæ vidhÃya vi«yÃntara-ÓÃntim eva |
tvat-pÃda-padma-vigalan-makaranda-bindum
ÃsvÃdya mÃdyati muhur madhubhin mano me ||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm adhikÃri-bhedena vibhÆti-yogo nÃma daÓamo 'dhyÃya÷ 
||10||


viÓvanÃtha÷ : bahunÃ p­thak-p­thag-j¤Ãtena kiæ phalaæ samuditam eva jÃnÅhÅty Ãha vi«Âabhyeti | ekÃæÓenaikenaivÃæÓena prak­ty-antaryÃminÃ puru«a-rÆpeïaivedaæ s­«Âaæ jagad vi«ÂabhyÃdhi«ÂhÃnatvÃd vidh­tyÃdhi«ÂhÃt­tvÃd adhi«ÂhÃya | niyant­tvÃn niyamya vyÃpakatvÃd vyÃpya kÃraïatvÃt s­«ÂvÃ sthito 'smi ||42||

viÓvaæ ÓrÅ-k­«ïa evÃta÷ sevas tad-dattayÃ dhiyÃ |
sa evÃsvÃdya-mÃdhurya ity adhyÃyÃrtha Årita÷ ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsu daÓamo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||10||

baladeva÷ : evam avayavaÓo vibhÆtÅr apavarïya sÃmsatyena tÃ÷ prÃha athaveti | bahunÃ p­thak-p­thag-upadiÓyamÃnena vibhÆti-vi«ayakeïa j¤Ãnena tava kiæ prayojanam | he arjuna ! cid-acid-Ãtmakaæ hara-viri¤ci-pramukhaæ k­tsnaæ jagad aham ekenaiva prak­tyÃdy-antaryÃmiïÃ puru«ÃkhyenÃæÓena vi«Âabhya sra«Â­tvÃt sra«ÂÃ dhÃrakatvÃd dh­tvÃ vyÃpakatvÃd vyÃpya pÃlakatvÃt pÃlayitvÃ ca sthito 'smÅti sarjanÃdÅni mad-vibhÆtayo mad-vyÃpte«u sarve«v aiÓvaryÃdi-sarvÃïi vastÆni mad-vibhÆtitayÃ bodhyÃnÅti ||42||

yac chakti-leÓÃt sÆryÃdyÃ bhavanty atyugra-tejasa÷ |
yad-aæÓena dh­taæ viÓvaæ sa k­«ïo daÓame 'rcayet ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye daÓamo 'dhyÃya÷ 
||10||

[*ENDNOTE] marÅcir atry-aÇgirasau pulastya÷ pulaha÷ kratu÷ | vasi«ÂhaÓ ca mahÃbhÃga÷ sad­ÓÃ vai svayambhuvÃ || sapta brahmÃïa ity e«a purÃïe niÓcayo gata÷ || [Mbh 12.201.4-5 (or 12.335.28-29] 




**********************************************************


Bhagavadgita 11

BhG 11.1

arjuna uvÃca
mad-anugrahÃya paramaæ guhyam adhyÃtma-saæj¤itam |
yat tvayoktaæ vacas tena moho 'yaæ vigato mama ||1||

ÓrÅdhara÷ : 
vibhÆti-vaibhavaæ procya k­payÃ parayÃ hari÷ |
did­k«or arjunasyÃtha viÓva-rÆpam adarÓayat ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat iti viÓvÃtmakaæ pÃrameÓvaraæ rÆpam utk«iptam | tad-did­k«u÷ pÆrvoktam abhinandann arjuna uvÃca mad-anugrahÃyeti caturbhi÷ | mad-anugrahÃya Óoka-niv­ttaye | paramaæ paramÃtma-ni«Âhaæ guhyaæ gopyam api adhyÃtma-saæj¤itam ÃtmÃnÃtma-viveka-vi«ayam | yat tvayoktaæ vaca÷ aÓocyÃn anvaÓocas tvam ity Ãdi «a«ÂhÃdhyÃya-paryantaæ yad vÃkyam | tena mamÃyaæ moha÷ - ahaæ hantÃ ete hanyante ity Ãdi lak«aïo bhrama÷ | vigato vina«Âa÷ | Ãtmana÷
kart­tvÃdy-abhÃvokte÷ ||1||

madhusÆdana÷ : pÆrvÃdhyÃye nÃnÃ-vibhÆtÅr uktvÃ vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat iti viÓvÃtmakaæ pÃrameÓvaraæ rÆpaæ bhagavatÃbhihitaæ ÓrutvÃ paramotkaïÂhitas tat-sÃk«Ãtkartum icchan pÆrvoktam abhinandan mad iti | mad-anugrahÃya Óoka-niv­tty-upakÃrÃya paramaæ niratiÓaya-puru«Ãrtha-paryavasÃyi guhyaæ gopyaæ yasmai kasmaicid vaktum anarham api | adhyÃtma-saæj¤itam adhyÃtmam iti Óabditam ÃtmÃnÃtma-viveka-vi«ayam aÓocyÃn anvaÓocas tvam ity Ãdi-«a«ÂhÃdhyÃya-paryantaæ tv apadÃrtha-pradhÃnaæ yat tvayÃ parama-kÃruïikena sarvaj¤enoktaæ vaco vÃkyaæ tena vÃkyenÃham e«Ãæ
hantÃ mayaite hanyanta ity Ãdivividha-viparyÃsa-lak«aïo moho 'yam anubhava-sÃk«iko vigato vina«Âo mama | tatrÃsak­d Ãtmana÷ sarva-vikriyÃ-ÓÆnyatvokte÷ ||1||

viÓvanÃtha÷ :

ekÃdaÓe viÓvarÆpaæ d­«ÂvÃ sambhrÃnta-dhÅ÷ stuvan |
pÃrtha Ãnandito darÓayitvÃ svaæ hariïÃ puna÷ ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat iti sarva-vibhÆty-ÃÓrayam Ãdi-puru«aæ sva-priya-sakhasyÃæÓaæ ÓrutvÃ paramÃnanda-nimagnas tad-rÆpaæ did­k«amÃïo bhagavad-uktam abhinandati mad-anugrahÃyeti tribhi÷ | adhyÃtmaæ iti saptamy-arthe avyayÅbhÃvÃd ÃtmanÅty artha÷ | Ãtmani yÃ yÃ saæj¤Ã vibhÆti-lak«aïÃ sÃ saæjÃtÃ yasya tad-vaca÷ | mohas tad-aiÓvaryÃj¤Ãnam ||1||

baladeva÷ :

ekÃdaÓe viÓva-rÆpaæ vilokya trasta-dhÅ÷ stuvan |
darÓayitvÃ svakaæ rÆpaæ hariïÃ har«ito 'rjuna÷ ||

pÆrvatra aham ÃtmÃ gu¬ÃkeÓa sarva-bhÆtÃÓaya-sthita÷ iti vibhÆti-kathanopakrame vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam iti tad-upasaæhÃre ca nikhila-vibhÆty-ÃÓrayo mahat-sra«ÂÃ puru«a÷ svasya k­«ïasyÃvatÃra÷, sa tu mahat-sra«ÂÃdi-sarvÃvatÃrÅti tan-mukhÃt pratÅtya sakhyÃnanda-sindhu-nimagno 'rjunas tat-puru«a-rÆpaæ did­k«u÷ k­«ïoktam anuvadati mad iti | mad-anugrahÃyÃdhyÃtma-saæj¤itam vibhÆti-vi«ayakaæ yad vacas tvayoktaæ tena mama moha÷ kathaæ vidyÃm ity-Ãdy-ukto vigato na«Âa÷ | adhyÃtmam Ãtmani paramÃtmani tvayi yÃ vibhÆti-lak«aïÃ saæj¤Ã sÃ
jÃtÃ | yasya tad-vaca÷ vibhakty-arthe 'vyayÅbhÃva÷ | paramaæ guhyam atirahasyaæ tvad-anyÃgamyam ity artha÷ ||1||

__________________________________________________________

BhG 11.2

bhavÃpyayau hi bhÆtÃnÃæ Órutau vistaraÓo mayÃ |
tvatta÷ kamala-patrÃk«a mÃhÃtmyam api cÃvyayam ||2||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca bhavÃpyayÃv iti | bhÆtÃnÃæ bhavÃpyayau s­«Âi-pralayau tvatta÷ sakÃÓÃd eva bhavata÷ | iti Órutaæ mayÃ | ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathÃ ity Ãdau | vistaraÓa÷ puna÷ puna÷ | kamalasya patre iva suprasanne viÓÃle ak«iïÅ yasya tava he kamala-patrÃk«a ! mÃhÃtmyam api cÃvyayam ak«ayaæ Órutam | viÓva-s­«Ây-Ãdi-kart­tve 'pi sarva-niyant­tve 'pi ÓubhÃÓubha-karma-kÃrayit­tve 'pi bandha-mok«Ãdi-vicitra-phala-dÃt­tve 'pi avikÃrÃvaidharmyÃsaÇgaudÃsÅnyÃdi-lak«aïam aparimitaæ mahattvaæ ca Órutam - avyaktaæ vyaktim Ãpannaæ manyante mÃm
abuddhaya÷ iti | mayÃ tatam idaæ sarvam iti | na ca mÃæ tÃni karmÃïi nibadhnanti iti | samo 'haæ sarva-bhÆte«u ity ÃdinÃ | atas tvat-paratantratvÃd api jÅvÃnÃm ahaæ kartety Ãdir madÅyo moho vigata iti bhÃva÷ ||2||

madhusÆdana÷ : tathÃ saptamÃd Ãrabhya daÓama-paryantaæ tat-padÃrtha-nirïaya-pradhÃnam api bhagavato vacanaæ mayÃ Órutam ity Ãha bhavÃpyayÃv iti | bhÆtÃnÃæ bhavÃpyayÃv utpatti-pralayau tvatta eva bhavantau tvatta eva vistaraÓo mayÃ Órutau na tu saæk«epeïÃsak­d ity artha÷ | kamalasya patre iva dÅrghe raktÃnte parama-manorame ak«iïÅ yasya tava sa tvaæ he kamala-patrÃk«a ! atisaundaryÃtiÓayollekho 'yaæ premÃtiÓayÃt | na kevalaæ bhavÃpyayau tvatta÷ Órutau mahÃtmanas tava bhÃvo mÃhÃtmyam atiÓayaiÓvaryaæ viÓva-s­«Ây-Ãdi-kart­tve 'py avikÃre tvaæ ÓubhÃÓubha-karma-kÃrayit­tve 'py avai«amyaæ bandha-mok«Ãdi-vicitra-phala-dÃt­tve
'py asaÇgaudÃsÅnyam anyad api sarvÃtmatvÃdi sopÃdhikaæ nirupÃdhikam api cÃvyayam ak«ayaæ mayÃ Órutam iti pariïatam anuvartate ca-kÃrÃt ||2|| 

viÓvanÃtha÷ : asmin «aÂke tu bhavÃpyayau s­«Âi-saæhÃrau tvatta iti ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathÃ ity ÃdinÃvyayaæ mÃhÃtmyaæ s­«Ây-Ãdi-kart­tve 'py adhikÃrÃsaÇgÃdi-lak«aïaæ mayÃ tatam idaæ sarvam iti na ca mÃæ tÃni karmÃïi nibadhnanti ity ÃdinÃ ||2||

baladeva÷ : kiæ ca bhaveti | he kamala-patrÃk«a ! kamala-patre ivÃtiramye dÅrgha-raktÃnte cÃk«iïÅ yasyeti premÃtiÓayÃt saundaryÃtiÓayollekha÷ | tvattas tvad-dhetukau bhÆtÃnÃæ bhavÃpyayau sarga-pralayau mayÃ tvatta÷ sakÃÓÃd vistaraÓo 'sak­t Órutau ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathÃ ity ÃdinÃvyayaæ nityaæ mÃhÃtmyam aiÓvaryaæ ca tava sarva-kart­tve 'pi nirvikÃratvaæ sarva-niyant­te 'py asaÇgatvam ity evam Ãdi tvatta eva mayÃ vistaraÓa÷ Órutam mayÃ tatam idaæ sarvam ity Ãdibhi÷ ||2||

__________________________________________________________

BhG 11.3

evam etad yathÃttha tvam ÃtmÃnaæ parameÓvara |
dra«Âum icchÃmi te rÆpam aiÓvaraæ puru«ottama ||3||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca evam etad iti | bhavÃpyayau hi bhÆtÃnÃm ity Ãdi mayÃ Órutam | yathÃ cedÃnÅm ÃtmÃnaæ tvam Ãttha vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat ity evaæ kathayasi he parameÓvara | evam eva tat | atrÃpy aviÓvÃso mama nÃsti | tathÃpi he puru«ottama tavaiÓvarya-Óakti-vÅrya-tejobhi÷ sampannaæ tad-rÆpaæ kautÆhalÃd ahaæ dra«Âum icchÃmi ||3||

madhusÆdana÷ : he parameÓvara yathÃ yena prakÃreïa sopÃdhikena nirupÃdhikena ca niratiÓaiÓvaryeïÃtmÃnaæ tvam Ãttha kathayasi tvam evam etan nÃnyathÃ | tvad-vacasi kutrÃpi mamÃviÓvÃsa-ÓaÇkÃ nÃsty evety artha÷ | yadyapy evaæ tathÃpi k­tÃrthÅ-bubhÆ«ayÃ dra«Âum icchÃmi te tava rÆpam aiÓvaraæ j¤ÃnaiÓvarya-Óakti-bala-vÅrya-tejobhi÷ sampannam adbhutaæ he puru«ottama | sambodhanena tvad-vacasy aviÓvÃso mama nÃsti did­k«Ã ca mahatÅ vartata iti sarvaj¤atvÃt tvaæ jÃnÃsi sarvÃntaryÃmitvÃc ceti sÆcayati ||3||

viÓvanÃtha÷ : idÃnÅm ÃtmÃnaæ tvam yathÃttha vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat iti, tac caivam eva mama nÃtra ko 'py aviÓvÃso 'stÅti bhÃva÷ | kintu tad api saæh­tÃrtho bubhÆ«ayÃ tavaiÓvaraæ tad-rÆpaæ dra«Âum icchÃmi yenaikÃæÓeneÓvara-rÆpeïa tvaæ jagat vi«Âabhya vartase | tasyaiva te rÆpam aham idÃnÅæ cak«urbhyÃæ dra«Âum icchÃmÅty artha÷ ||3||

baladeva÷ : evam iti vi«ÂabhyÃham idaæ ity ÃdinÃ yathÃ tam ÃtmÃnaæ svam Ãttha bravÅ«i, tad etad evam eva na tava me saæÓaya-leÓo 'pi tathÃpi tavaiÓvaraæ sarva-praÓÃst­ tad-rÆpam ahaæ kautukÃd dra«Âum icchÃmi | he parameÓvara he puru«ottameti sambodhayan mama tad-did­k«Ãæ jÃnÃsy eva | tÃæ pÆrayeti vya¤jayati | madhura-rasÃsvÃdina÷ kaÂu-rasa-jigh­k«Ãvat-tvan-mÃdhuryÃnubhavino me tvad-aiÓvaryÃnu-bubh¸u«ÃbhyudetÅti bhÃva÷ ||3||

__________________________________________________________

BhG 11.4

manyase yadi tac chakyaæ mayÃ dra«Âum iti prabho |
yogeÓvara tato me tvaæ darÓayÃtmÃnam avyayam ||4||

ÓrÅdhara÷ : na cÃhaæ dra«Âum icchÃmÅty etÃvataiva tvayÃ tad-rÆpaæ darÓayitavyam | kiæ tarhi ? manyasa iti | yogina eva yogÃ÷ | te«Ãm ÅÓvara÷ | mayÃrjunena tad-rÆpaæ dra«Âuæ Óaktyam iti yadi manyase | tatas tarhi tad-rÆpavantam ÃtmÃnam avyayaæ nityaæ mama darÓaya ||4||

madhusÆdana÷ : dra«Âum ayogye kutas te did­k«ety ÃsaÇkayÃha manyasa iti | prabhavati s­«Âi-sthiti-saæhÃra-praveÓa-praÓÃsane«v iti prabhu÷ | he prabho sarva-svÃmin ! tat tavaiÓvaraæ rÆpaæ mayÃrjunena dra«Âum Óakyam iti yadi manyase jÃnÃsÅcchasi vÃ | he yogeÓvara sarve«Ãm aïimÃdi-siddhi-ÓÃlinÃæ yogÃnÃæ yoginÃm ÅÓvara tatas tvad-icchÃ-vaÓÃd eva me mahyam atyartham arthite tvaæ parama-kÃruïiko darÓaya cÃk«u«a-j¤Ãna-vi«ayÅ-kÃraya ÃtmÃnam aiÓvara-rÆpa-viÓi«Âam avyayam ak«ayam ||4||

viÓvanÃtha÷ : yogeÓvareti ayogyasyÃpi mama tad-darÓana-yogyatÃyÃæ tava yogaiÓvaryam eva kÃraïam iti bhÃva÷ ||4||

baladeva÷ : aiÓvarya-darÓane bhagavan-saæmatiæ g­hïÃti manyase yadÅti | jÃnÃsÅcchasi vety artha÷ | he prabho sarva-svÃmin ! yogeÓvareti sambodhayann ayogyasya me tvad-darÓane tvac-chaktir eva hetur iti vya¤jayati ||4||

__________________________________________________________

BhG 11.5

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
paÓya me pÃrtha rÆpÃïi ÓataÓo 'tha sahasraÓa÷ |
nÃnÃ-vidhÃni divyÃni nÃnÃ-varïÃk­tÅni ca ||5||

ÓrÅdhara÷ : evaæ prÃrthita÷ sann atyadbhutaæ rÆpaæ darÓayiyan sÃvadhÃno bhavety evam arjunam abhimukhÅkaroti ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca paÓyeti caturbhi÷ | rÆpasyaikatve 'pi nÃnÃ-vidhatvÃt rÆpÃïÅti bahu-vacanam | aparimitÃny aneka-prakÃrÃïi | divyÃny alaukikÃni mama rÆpÃïi paÓya | varïÃ÷ Óukla-k­«ïÃdaya÷ | Ãk­tayo 'vayava-viÓe«Ã÷ | nÃnÃ aneke varïÃ Ãk­tayaÓ ca ye«Ãæ tÃni nÃnÃ-varïÃk­tÅni ||5||

madhusÆdana÷ : evam atyanta-bhaktenÃrjunena prÃrthita÷ san ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca paÓyeti | atra krameïa Óloka-catu«Âaye 'pi paÓyety Ãv­ttyÃtyadbhuta-rÆpÃïi darÓayi«yÃmi tvaæ sÃvadhÃno bhavety arjunam abhimukhÅkaroti bhagavÃn | ÓataÓo 'tha sahasraÓa ity aparimitÃni tÃni ca nÃnÃ-vidhÃny aneka-prakÃrÃïi divyÃny atyadbhutÃni nÃnÃ vilak«aïÃ varïÃ nÅla-pÅta-divya-prakÃrÃs tathÃk­tayaÓ cÃvayava-saæsthÃna-viÓe«Ã ye«Ãæ tÃni nÃnÃ-varïÃk­tÅni ca me mama rÆpÃïi paÓya | arhe loÂ | dra«Âum arho bhava he pÃrtha ||5||

viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca svÃæÓasya prak­ty-antaryÃmiïa÷ prathama-puru«asya sahasra-ÓÅr«Ã puru«a÷ sahasrÃk«a÷ sahasrapÃt iti puru«a-sÆkta-proktaæ rÆpaæ prathamam idaæ darÓayÃmi | paÓcÃt prastutopayogitvena tasyaiva kÃla-rÆpatvam api j¤Ãpayi«yÃmÅti manasi vim­«yÃrjunaæ prati sÃvadhÃno bhava ity abhimukhÅkaroti | paÓya iti rÆpÃïÅti | ekasminn api mat-svarÆpe ÓataÓo mat-svarÆpÃïi mad-vibhÆtÅ÷ ||5||

baladeva÷ : evam abhyarthito bhagavÃn prak­ty-antaryÃmiïaæ sahasra-Óirasaæ praÓÃst­tva-pradhÃnaæ devÃkÃraæ svÃæÓaæ pradarÓayituæ prak­topayogitvÃt tatraiva kÃlÃtmakatÃæ ca bodhayitum arjunam avadhÃpayatÅty Ãha paÓyeti catur«u | paÓyeti padÃv­ttir darÓanÅyÃnÃæ rÆpÃïÃm atyadbhutatva-dyotanÃrthÃ ca bodhyÃ | me mama sahasra-ÓÅr«ÃkÃreïa bhÃsamÃnasyaikasyaiva ÓatÃni sahasrÃïi ca vibhÆti-bhÆtÃni rÆpÃïi paÓya arhe loÂ tÃni pra«Âum arho bhavety artha÷ ||5||

__________________________________________________________

BhG 11.6

paÓyÃdityÃn vasÆn rudrÃn aÓvinau marutas tathÃ |
bahÆny ad­«Âa-pÆrvÃïi paÓyÃÓcaryÃïi bhÃrata ||6||

ÓrÅdhara÷ : tÃny eva paÓyeti | ÃdityÃdÅn mama dehe paÓya | maruta ekonapa¤cÃÓad-devatÃ-viÓe«Ãn | ad­«Âa-pÆrvÃïi tvayÃ vÃnyena vÃ pÆrvam ad­«ÂÃni rÆpÃïi | ÃÓcaryÃïy adbhutÃni ||6||

madhusÆdana÷ : divyÃni rÆpÃïi paÓyety uktvÃ tÃny eva leÓato 'nukrÃmati dvÃbhyÃm paÓyeti | paÓyÃdityÃn dvÃdaÓa vasÆn a«Âau rudrÃn ekÃdaÓa aÓvinau dvau maruta÷ sapta-saptakÃn ekonapa¤cÃÓat | tathÃnyÃn api devÃn ity artha÷ | bahÆny anyÃny ad­«Âa-pÆrvÃïi pÆrvam ad­«ÂÃni manu«ya-loke tvayÃ tvatto 'nyena vÃ kenacit | paÓyÃÓcaryÃïy adbhutÃni he bhÃrata ! atra ÓataÓo 'tha sahasraÓa÷ nÃnÃ-vidhÃnÅty asya vivaraïaæ bahÆnÅti Ãdityany ity Ãdi ca | ad­«Âa-pÆrvÃïÅti divyÃnÅty asya ÃÓcaryÃïÅti nÃnÃ-varïÃk­tÅnÅty asyeti dra«Âavyam ||6||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : kiæ cedha mama dehe ekastham eka-deÓa-sthitaæ sa-carÃcaraæ k­tsnaæ jagattvam adyÃdhunaiva paÓya | yat tatra tatra paribhramatÃ tvayÃ var«Ãyutair api dra«Âum aÓakyam | tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahÃd avalokasvety artha÷ | yac ca jagad-ÃÓraya-bhÆtaæ pradhÃna-mahad-Ãdi-kÃraïa-svarÆpaæ sva-jaya-parÃjayÃdikaæ cÃnyad dra«Âum icchÃmi tad api paÓya ||6||

__________________________________________________________

BhG 11.7

ihaikasthaæ jagat k­tsnaæ paÓyÃdya sa-carÃcaram |
mama dehe gu¬ÃkeÓa yac cÃnyad dra«Âum icchasi ||7||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca ihaikastham iti | tatra tatra paribhramatÃ var«a-koÂibhir api dra«Âum aÓakyaæ k­tsnam api carÃcara-sahitaæ jagad ihÃsmin mama dehe 'vayava-rÆpeïaikatraiva svitamadyÃdhunaiva paÓya | yac cÃnyaj jagad-ÃÓraya-bhÆtaæ kÃraïa-svarÆpaæ jagataÓ cÃvasthÃ-viÓe«Ãdikaæ jaya-parÃjayÃdikaæ ca yad apy anyad dra«Âum icchasi tat sarvaæ paÓya ||7||

madhusÆdana÷ : na kevalam etÃvad eva | samastaæ jagad api mad-deha-sthaæ dra«Âum arhasÅty Ãha ihaikastham iti | ihÃsmin mama dehe eka-stham ekasminn evÃvayava-rÆpeïa sthitaæ jagat k­tsnaæ samastaæ sa-carÃcaram jaÇgama-sthÃvara-sahitaæ tatra tatra pariÓramatÃ var«a-koÂi-sahasreïÃpi dra«Âum aÓakyam adyÃdhunaiva paÓya he gu¬ÃkeÓa ! yac cÃnyaj jaya-parÃjayÃdikaæ dra«Âum icchasi tad api sandehocchedÃya paÓya ||7||

viÓvanÃtha÷ : paribhramatÃ tvayÃ var«a-koÂibhir api dra«Âum aÓakyaæ k­tsnam api jagat | iha prastÃva ekasminn api mad-dehÃvayave ti«Âhaty ekastham | yac cÃnyat sva-jaya-parÃjayÃdikaæ ca mamÃsmin dehe jagad-ÃÓraya-bhÆta-kÃraïa-rÆpe ||7||

baladeva÷ : kiæ ceha mama dehe eka-stham eka-deÓa-sthitaæ sa-carÃcaraæ k­tsnaæ jagat tvam adyÃdhunaiva paÓya | yat tatra tatra paribhramatÃ tvayÃ var«Ãyutair api dra«Âum aÓakyaæ tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahÃd avalokas tvety artha÷ | yac ca jagad-ÃÓraya-bhÆtaæ pradhÃna-mahad-Ãdi-kÃraïa-svarÆpaæ sva-jaya-parÃjayÃdikaæ cÃnyad dra«Âum icchasi tad api paÓya ||7||

__________________________________________________________

BhG 11.8

na tu mÃæ Óakyase dra«Âum anenaiva sva-cak«u«Ã |
divyaæ dadÃmi te cak«u÷ paÓya me yogam aiÓvaram ||8||

ÓrÅdhara÷ : yad uktam arjunena manyase yadi tac chakyam iti tatrÃha na tu mÃm iti | anenaiva tu svÅyena carma-cak«u«Ã mÃæ dra«Âum na Óakyase Óakto na bhavi«yasi | ato 'haæ divyam alaukikaæ j¤ÃnÃtmakaæ cak«us tubhyaæ dadÃmi | mama aiÓvaram asÃdhÃraïaæ yogam yuktim aghaÂana-ghaÂanÃ-sÃmarthyaæ paÓya ||8||

madhusÆdana÷ : yat tÆktaæ manyase yadi tac chakyaæ mayÃ dra«Âum iti viÓe«aïam Ãha na tu mÃm iti | anenaiva prÃk­tena sva-cak«u«Ã svabhÃva-siddhena cak«u«Ã mÃæ divya-rÆpaæ dra«Âum na tu Óakyase na Óakno«i tu eva | Óakyasa iti pÃÂhe Óakto na bhavi«yasÅty artha÷ | sauvÃdikasyÃpi Óaknoter daivÃdika÷ ÓyaæÓ chÃndas iti vÃ | divÃdau pÃÂho vety eva sÃpradÃyikam |

tarhi tvÃæ dra«Âuæ kathaæ ÓaknuyÃm ata Ãha divyam aprÃk­taæ mama divya-rÆpa-darÓana-k«amaæ dadÃmi te tubhyaæ cak«us tena divyena cak«u«Ã paÓya me yogam aghaÂana-ghaÂanÃ-sÃmarthyÃtiÓayam aiÓvaram ÅÓvarasya mamÃsÃdharaïam ||8||

viÓvanÃtha÷ : indram indrajÃlaæ mÃyÃ-mayaæ vÃ rÆpam ity arjuna mÃ manyatÃæ, kintu sac-cid-Ãnanda-mayam eva svarÆpam antarbhÆta-sarva-jagatkam atÅndriyatvenaiva viÓvasitum ity etad artham Ãha na tv iti | anenaiva prÃk­tena sva-cak«u«Ã mÃæ cid-ghanÃkÃraæ dra«Âuæ na Óakyase na Óakno«Åty atas tubhyaæ divyam aprÃk­taæ cak«ur dadÃmi | tenaiva paÓyete prÃk­ta-nara-mÃninam arjunaæ kam api camatkÃraæ prÃpayitum eva | yato hy arjuno bhagavat-pÃr«ada-mukhyatvÃn narÃvatÃratvÃc ca prÃk­ta-nara iva na carma-cak«uka÷ | kiæ ca sÃk«Ãd-bhagavan-mÃdhuryam eva sa sva-cak«u«Ã
sÃk«Ãd anubhavati so 'rjuno bhagavad-aæÓaæ dra«Âuæ tena aÓaknuvan divyaæ cak«ur g­hïÅyÃd iti ka÷ khalu nyÃya÷ ? eke tv evam Ãcak«ate bhagavato nara-lÅlÃtva-mahÃmÃdhuryaika-grÃhi sarvotk­«Âaæ yad bhavati | tac cak«ur ananya-bhakta iva bhagavato deva-lÅlÃtva-sampadaæ naiva g­hïÃti na hi sitopala-rasÃsvÃdinÅ rasanÃ khaï¬aæ gu¬aæ vÃ svÃdayituæ Óaknoti | tasmÃd arjunÃya tat prÃrthita-camatkÃra-viÓe«aæ dÃtuæ deva-lÅlatvam aiÓvaryaæ jigrÃhayi«ur bhagavÃn prema-rasÃn anukÆlaæ divyam amÃnu«am eva cak«ur dadÃv iti | tathÃ divya-cak«ur
dÃnÃbhiprÃyo 'dhyÃyÃnte vyaktÅbhavi«yatÅti ||8||

baladeva÷ : manyase yadi tac chakyam ity arjuna-prÃrthitaæ sampÃdayan nirataæ, vismitaæ kartuæ tasmai sva-devÃkÃra-grÃhi divyaæ cak«ur bhagavÃn dadÃv ity Ãha na tu mÃm iti | anenaiva man-mÃdhuryaikÃntena sva-cak«u«Ã yugapad-vibhÃta-sahasra-sÆrya-prakhyaæ sahasra-Óiraskaæ mÃæ dra«Âuæ na Óakyase na Óakno«i | atas te divyaæ cak«ur dadÃmi | yathÃham ÃtmÃnam atipravÃhÃkrÃntaæ vyanadmi tathÃ tvac-cak«uÓ ceti bhÃva÷ | tena mamaiÓvaraæ yogaæ rÆpaæ paÓya yujyate 'nena iti vyutpatter yogo rÆpaæ paramaæ rÆpam aiÓvaram ity agrimÃc ca | atra divyaæ
cak«ur eva dattaæ na tu divyaæ mano 'pÅti bodhyam | tÃd­Óe manasi datte, tasya tad-rÆpe ruci-prasaÇgÃd iha divya-d­«Âi-dÃnena liÇgena pÃrtha-sÃrathi-rÆpÃt sahasra-Óiraso viÓva-rÆpasyÃdhikyam iti yad vadanti tat tv agre nirasyam ||8||

__________________________________________________________

BhG 11.9

saæjaya uvÃca
evam uktvÃ tato rÃjan mahÃ-yogeÓvaro hari÷ |
darÓayÃm Ãsa pÃrthÃya paramaæ rÆpam aiÓvaram ||9||

ÓrÅdhara÷ : evam uktvÃ bhagavÃn arjunÃya svarÆpaæ darÓitavÃn | tac ca rÆpaæ d­«ÂvÃrjuna÷ ÓrÅ-k­«ïaæ vij¤ÃpitavÃn itÅmam arthaæ «a¬bhi÷ Ólokair dh­tarÃ«Âraæ prati sa¤jaya uvÃca evam uktveti | he rÃjan dh­tarÃ«Âra ! mahÃn cÃsau yogeÓvaraÓ ca hari÷ paramam aiÓvaraæ rÆpam darÓitavÃn ||9||

madhusÆdana÷ : bhagavÃn arjunÃya divyaæ rÆpaæ darÓitavÃn | sa ca tad d­«ÂvÃ vismayÃvi«Âo bhagavantaæ vij¤ÃpitavÃn itÅmaæ v­ttÃntam evam uktvety Ãdibhi÷ «a¬bhi÷ Ólokair dh­tarÃ«Âraæ prati saæjaya uvÃceti | evam na tu mÃæ Óakyase dra«Âum anena cak«u«Ã divyaæ dadÃmi te cak«ur ity uktvÃ tato divya-cak«u÷-pradÃnÃd anantaraæ he rÃjan dh­tarÃ«Âra sthiro bhava ÓravaïÃya | mahÃn sarvotk­«ÂaÓ cÃsau yogeÓvaraÓ ceti mahÃ-yogeÓvaro harir bhaktÃnÃæ sarva-kleÓÃpahÃrÅ bhagavÃn darÓanÃyogyaæ api darÓayÃmÃsa pÃrthÃyaikÃnta-bhaktÃya
paramaæ divyaæ rÆpam aiÓvaram ||9||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : evam uktvÃ hari÷ pÃrthÃya viÓva-rÆpaæ darÓitavÃn | tac ca rÆpaæ vÅk«ya pÃrtho harim evaæ vij¤ÃpitavÃn itÅmam arthaæ sa¤jaya÷ prÃha evam «a¬bhi÷ | tato divya-cak«ur dÃnÃnantaraæ he rÃjan dh­tarÃ«Âra ! mahÃæÓ cÃsau yogeÓvaraÓ ca hari÷ ||9||

__________________________________________________________

BhG 11.10-11

aneka-vaktra-nayanam anekÃdbhuta-darÓanam |
aneka-divyÃbharaïaæ divyÃnekodyatÃyudham ||10||
divya-mÃlyÃmbara-dharaæ divya-gandhÃnulepanam |
sarvÃÓcarya-mayaæ devam anantaæ viÓvato-mukham ||11||

ÓrÅdhara÷ : kathambhÆtaæ tad iti ? ata Ãha aneka-vaktra-nayanam iti | anekÃni vaktrÃïi nayanÃni ca yasmiæs tat | anekÃnÃm adbhutÃnÃæ darÓanam yasmiæs tat | anekÃni divyÃbharaïÃni yasmiæs tat | divyÃny anekÃny udyatÃny ÃyudhÃni yasmiæs tat ||10||

kiæ ca divyeti | divyÃni mÃlyÃni ambarÃïi ca dhÃrayatÅti tat | tathÃ divyo gandho yasya tÃd­Óaæ anulepanaæ yasya tat | sarvÃÓcarya-mayam anekÃÓcarya-prÃyam | devam dyotanÃtmakam | anantam aparicchinnam | viÓvata÷ sarvato mukhÃni yasmiæs tat ||11||

madhusÆdana÷ : tad eva rÆpaæ viÓina«Âi aneketi | anekÃni vaktrÃïi nayanÃni ca yasmin rÆpe | anekÃnÃm adbhutÃnÃæ vismaya-hetÆnÃæ darÓanam yasmin | anekÃni divyÃny ÃbharaïÃni bhÆ«aïÃni yasmin | divyÃny anekÃny udyatÃny ÃyudhÃni astrÃïi yasmiæs tat tathÃrÆpam | divyÃni mÃlyÃni pu«pa-mayÃni ratnamayÃni ca tathÃ divyÃmbarÃïi vastrÃïi ca dhriyante yena tad-divya-mÃlyÃmbara-dharaæ | divyo gandho 'syeti divya-gandhas tad-anulepanam yasya tat | sarvÃÓcarya-mayam anekÃdbhuta-pracuraæ | devam dyotanÃtmakam | anantam aparicchinnaæ viÓvata÷ sarvato mukhÃni yasmiæs tad-rÆpaæ darÓayÃmÃseti pÆrveïa sambandha÷ | arjuno dadarÓety adhyÃhÃro vÃ ||10-11||

viÓvanÃtha÷ : viÓvata÷ sarvato mukhÃni yasya tat ||11||

baladeva÷ : aneketi anekÃni sahasrÃïi vaktrÃïi nayanÃni ca yasya tad-rÆpaæ sahasra-bÃho bhava viÓva-mÆrte ity agrima-vÃkyÃt | ihÃneka-bahu-sahasra-ÓabdÃ asaÇkhyeyÃrtha-vÃcina÷ | viÓvataÓ cak«ur uta viÓvatomukha÷ ity Ãdi-j¤ÃpakÃt | anekÃnÃm adbhutÃnÃæ darÓanam yatra tat divyo gandho yatra tÃd­g anulepanaæ yasya tat | devaæ dyotamÃnam anantam apÃraæ viÓvata÷ sarvato mukhÃni yasya tat ||10-11||

__________________________________________________________

BhG 11.12

divi sÆrya-sahasrasya bhaved yugapad utthitÃ |
yadi bhÃ÷ sad­ÓÅ sÃ syÃd bhÃsas tasya mahÃtmana÷ ||12||

ÓrÅdhara÷ : viÓva-rÆpa-dÅpter nirupamatvam Ãha divÅti | divyÃkÃÓe | sÆrya-sahasrasya yugapad utthitasya yadi yugapad utthitÃ bhÃ÷ prabhÃ bhavet tarhi sÃ tadÃ mahÃtmano viÓvarÆpasya bhÃsa÷ prabhÃyÃ katha¤cit sad­ÓÅ syÃt | anyopamÃ nÃsty evety artha÷ | tathÃdbhutaæ rÆpaæ darÓayÃmÃseti pÆrveïaivÃnvaya÷ ||12||

madhusÆdana÷ : devam ity uktaæ viv­ïoti divÅti | divi antarik«e sÆryÃïÃæ sahasrasyÃparimita-sÆrya-samÆhasya yugapad uditasya yugapad utthitÃ bhÃ÷ prabhÃ yadi bhavet tadÃ sÃ tasya mahÃtmano viÓvarÆpasya bhÃso dÅpte÷ sad­ÓÅ tulyÃ yadi syÃd yadi vÃ na syÃt tato 'pi nÆnaæ viÓvarÆpasyaiva bhÃ atiricyetety ahaæ manye | anyÃ tÆpamÃ nÃsty evety artha÷ | atrÃvidyamÃnÃdhyavasÃyÃt tad-abhÃvenopamÃbhÃva-parÃdbhÆtopamÃ-rÆpam ÃrÆpeyam atiÓayoktir utprek«Ã vya¤jayantÅ sarvathÃ nirupamatvam eva vyanakti ubhau yadi vyomni p­thak-pravÃhÃv ity Ãdivat ||12||

viÓvanÃtha÷ : ekadaiva yadi bhÃ÷ kÃntir utthitÃ bhavet tadÃ tasya mahÃtmano viÓvarÆpa-puru«asya bhÃsa÷ prabhÃyÃ÷ kÃnte÷ katha¤cit sad­ÓÅ bhavet ||12||

baladeva÷ : tad-dÅpter nairupamyam Ãha divÅti | divi ÃkÃÓe yugapad utthitasya sÆrya-sahasrasya bhÃ÷ kÃntiÓ ced yugapad utthitÃ bhavet tarhi sÃ tasya mahÃtmano viÓva-rÆpasya harer bhÃsa ekasyÃ÷ kÃnte÷ sad­ÓÅ syÃt tadeti | sambhÃvanÃyÃæ laÂ | adbhÆtopameyam ucyate tayotprek«Ã | vyaÇgÃ satÅ sarvathÃ tat-kÃnter nairupamyaæ vya¤jayati | tÃd­g-rÆpaæ darÓayÃmÃseti pÆrveïÃnvaya÷ ||12||

__________________________________________________________

BhG 11.13

tatraikasthaæ jagat k­tsnaæ pravibhaktam anekadhÃ |
apaÓyad deva-devasya ÓarÅre pÃï¬avas tadÃ ||13||

ÓrÅdhara÷ : tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃm Ãha saæjaya÷ tatreti | anekadhÃ pravibhaktaæ nÃnÃ-vibhÃgenÃvasthitaæ k­tsnaæ jagad devadevasya ÓarÅre tad-avayavatvenaikatraivaa p­thag-avasthitaæ tadÃ pÃï¬avo 'rjuno 'paÓyat ||13||

madhusÆdana÷ : ihaikasthaæ jagat k­tsnaæ paÓyÃdya sa-carÃcaram iti bhagavad-Ãj¤aptam apy anubhÆtavÃn arjuna ity Ãha tatraikastham iti | ekastham ekatra sthitaæ jagat k­tsnaæ pravibhaktam anekadhÃ | deva-pit­-manu«yÃdi-nÃnÃ-prakÃrair apaÓyad devadevasya bhagavata÷ tatra viÓvarÆpe ÓarÅre pÃï¬avo 'rjunas tadÃ viÓvarÆpÃÓcarya-darÓana-daÓÃyÃm ||13||

viÓvanÃtha÷ : tatra tasmin yuddha-bhumÃv eva devadevasya ÓarÅre jagat brahmÃï¬aæ k­tsnaæ sarvam eva gaïayitum aÓakyam ity artha÷ | pravibhaktaæ p­thak p­thaktayÃ sthitam ekastham ekadeÓasthaæ pratiromakÆpasthaæ pratikuk«isthaæ vety artha÷ | anekadhÃ m­nmayaæ hiraïmayaæ maïimayaæ vÃ pa¤cÃÓat-koÂi-yojana-pramÃïaæ Óata-koÂi-yojana-pramÃïaæ lak«a-koÂy-Ãdi-yojana-pramÃïaæ vety artha÷ ||13||

baladeva÷ : tata÷ kim abhÆd ity apek«ÃyÃm Ãha tatreti | tatra yuddha-bhÆmau devadevasya k­«ïasya vya¤jita-sahasra-Óiraske ÓarÅre ÓrÅ-vigrahe k­tsnaæ nikhilaæ jagad brahmÃï¬aæ tadÃ pÃï¬avo 'paÓyat | pravibhaktaæ p­thak-p­thag-bhÆtam ekastham iti prÃgvat | anekadheti m­ïmayaæ svarïa-mayaæ ratna-mayaæ vÃ laghu-madhye b­had-bhÆtaæ vety artha÷ ||13||

__________________________________________________________

BhG 11.14

tata÷ sa vismayÃvi«Âo h­«Âa-romÃ dhanaæjaya÷ |
praïamya ÓirasÃ devaæ k­tÃ¤jalir abhÃ«ata ||14||

ÓrÅdhara÷ : evaæ d­«ÂvÃ kiæ k­tavÃn iti ? tatrÃha tata iti | tato darÓanÃntaram | visamyenÃvi«Âo vyÃpta÷ san h­«ÂÃny utpulakitÃni romÃïi yasya sa dhana¤jaya÷ | tam eva devaæ ÓirasÃ praïamya k­tÃ¤jali÷ sampuÂÃk­ta-hasto bhÆtvÃ | abhÃ«atoktavÃn ||14||
madhusÆdana÷ : evam adbhuta-darÓane 'py arjuno na vibhayÃæcakÃra nÃpi netre saæcacÃra, nÃpi saæbhramÃt kartavyaæ visasmÃra, nÃpi tasmÃd deÓÃd apasasÃra, kintv atidhÅratvÃt tat-kÃlocitam eva vyavajahÃra, mahati citta-k«obhe 'pÅty Ãha tata iti | tatas tad-darÓanÃd anantaraæ vismayenÃdbhuta-darÓana-prabhÃvenÃlaukika-citta-camatkÃra-viÓe«eïÃvi«Âo vyÃpta÷ | ataeva h­«Âa-romÃ pulakita÷ san sa prakhyÃta-mahÃdeva-saÇgrÃmÃdi-prabhÃvo dhanaæjayo yudhi«Âhira-rÃjasÆya uttara-go-grahe ca sarvÃtrÃj¤o jitvÃ dhanam Ãh­tavÃn iti prathita-mahÃ-parÃkramo 'tidhÅra÷ sÃk«Ãd agnir iti vÃ mahÃ-tejasvitvÃt | devaæ tam eva viÓvarÆpa-dharaæ nÃrÃyaïaæ
ÓirasÃ bhÆmi-lagnena praïamya prakar«eïa bhakti-ÓraddhÃtiÓayena natvÃ namask­tya k­tÃ¤jali÷ sampuÂÅk­ta-hasta-yuga÷ sann abhÃ«atoktavÃn | 

atra vismayÃkhya-sthÃyi-bhÃvasyÃrjuna-gatasyÃlambana-vibhÃvena bhagavatÃ viÓvarÆpeïoddÅpana-vibhÃvenÃsak­t-tad-darÓanenÃnubhÃvena sÃttvika-romahar«eïa namaskÃreïÃ¤jali-kareïa ca vyabhicÃriïÃ cÃnubhÃvÃk«iptena vÃ dh­ti-mati-har«a-vitarkÃdinÃ paripo«Ãt sa-vÃsanÃnÃæ ÓrotÌïÃæ tÃd­ÓaÓ citta-camatkÃro 'pi tad-bhedÃnadhyavasÃyÃt paripo«aæ gata÷ paramÃnandÃsvÃda-rÆpeïÃdbhuta-raso bhavatÅti sÆcitam ||14||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : evaæ k­«ïa-tattvavid arjunas tasmin sattvena j¤Ãtaæ sahasra-ÓÅr«atvam adhunÃ vÅk«yÃdbhutaæ rasam anvabhÆd ity Ãha tata iti | taæ vya¤jalita-tad-rÆpaæ k­«ïaæ vilokyety artha÷ | dhanaæjayeti dhÅro 'pi vismayenÃvi«Âo h­«Âa-romÃ pulakito devaæ ÓirasÃ bhÆ-lagnena praïamya k­tÃ¤jali÷ sann abhÃ«ata | atra bhaya-netra-saævaraïÃdikaæ tasya nÃbhÆt kintv adbhuto raso 'bhyudaid iti vya¤jate | iha tÃd­Óo harir Ãlambano muhur muhus tad-vÅk«aïam uddÅpanaæ praïati-pÃïi-yogÃv anubhÃvau, romÃ¤ca÷ sÃttvikas tair Ãk«iptÃ matir dh­ti-har«Ãdaya÷
sa¤cÃriïa÷ | etair ÃlambanÃdyai÷ pu«Âo vismaya-sthÃyi-bhÃvo 'dbhuta-rasa÷ ||14||

__________________________________________________________

BhG 11.15

arjuna uvÃca
paÓyÃmi devÃæs tava deva dehe
sarvÃæs tathÃ bhÆta-viÓe«a-saæghÃn |
brahmÃïam ÅÓaæ kamalÃsana-stham
­«ÅæÓ ca sarvÃn uragÃæÓ ca divyÃn ||15||

ÓrÅdhara÷ : bhÃ«aïam evÃha paÓyÃmÅti saptadaÓabhi÷ | he deva ! tava dehe devÃnÃm ÃdityÃdÅn paÓyÃmi | tathÃ sarvÃn bhÆta-viÓe«ÃïÃæ sthÃvarÃïÃæ jaÇgamÃnÃæ ca nÃnÃ-saæsthÃnÃnÃæ saæghÃn samÆhÃn | tathÃ brahmÃïam caturmukham ÅÓam ÅÓitÃraæ sarve«Ãæ kamalÃsana-stham p­thvÅ-padma-madhye meru-karïikÃsana-sthaæ bhagavan-nÃbhi-kamalÃsanastham iti vÃ | tathÃ ­«ÅæÓ ca sarvÃn vaÓi«ÂÃdÅn brahma-putrÃn | uragÃæÓ ca divyÃn prÃk­tÃn vÃsuki-prabh­tÅn paÓyÃmÅti sarvatrÃnvaya÷ ||15||

madhusÆdana÷ : yad bhagavatÃ darÓitaæ viÓvarÆpaæ tad bhagavad-dattena divyena cak«u«Ã sarva-lokÃd­Óyam api paÓyÃmy aho mama bhÃgya-prakar«a iti svÃnubhavam Ãvi«kurvan arjuna uvÃca paÓyÃmÅti | paÓyÃmi cÃk«u«a-j¤Ãna-vi«ayÅkaromi he deva tava dehe viÓvarÆpe devÃn vasv-ÃdÅn sarvÃn | tathÃ bhÆta-viÓe«ÃïÃæ sthÃvarÃïÃæ jaÇgamÃnÃæ ca nÃnÃ-saæsthÃnÃnÃæ saæghÃn samÆhÃn | tathÃ brahmÃïam caturmukham ÅÓam ÅÓitÃraæ sarve«Ãæ kamalÃsana-stham p­thvÅ-padma-madhye meru-karïikÃsana-sthaæ bhagavan-nÃbhi-kamalÃsanastham iti vÃ | tathÃ ­«ÅæÓ ca sarvÃn vaÓi«ÂÃdÅn
brahma-putrÃn | uragÃæÓ ca divyÃn prÃk­tÃn vÃsuki-prabh­tÅn paÓyÃmÅti sarvatrÃnvaya÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ : bhÆta-viÓe«ÃïÃæ jarÃyujÃdÅnÃæ saÇghÃn | kamalÃsana-sthaæ p­thvÅ-padma-karïikÃyÃæ sumerau sthitaæ brahmÃïam ||15||

baladeva÷ : kim abhÃ«ata tad Ãha paÓyÃmÅti saptadaÓabhi÷ | tathÃ bhÆta-viÓe«ÃïÃæ jarÃyujÃdÅnÃæ saæghÃn paÓyÃmi | brahmÃïam caturmukham kamalÃsane caturmukhe sthitam tad-antaryÃmiïam ÅÓam garbhodaka-Óayam urugÃn vÃsuky-ÃdÅn sarpÃn ||15||

__________________________________________________________

BhG 11.16

aneka-bÃhÆdara-vaktra-netraæ
paÓyÃmi tvÃ sarvato 'nanta-rÆpam |
nÃntaæ na madhyaæ na punas tavÃdiæ
paÓyÃmi viÓveÓvara viÓvarÆpa ||16||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca aneketi | anekÃni bÃhv-ÃdÅni yasya tÃd­Óaæ tvÃæ paÓyÃmi | anantÃni rÆpÃïi yasya taæ tvÃæ sarvata÷ paÓyÃmi | tava tvaæ taæ madhyamÃdiæ ca na paÓyÃmi ||16||

madhusÆdana÷ : yatra bhagavad-dehe sarvam idaæ d­«ÂavÃn, tam eva viÓina«Âi aneketi | bÃhava udarÃïi vaktrÃïi netrÃïi cÃnekÃni yasya tam aneka-bÃhÆdara-vaktra-netraæ paÓyÃmi | tvÃ tvÃæ sarvata÷ sarvatrÃnantÃni rÆpÃïi yasyeti taæ | tava tu punar nÃntam avasÃnaæ na madhyaæ nÃpy Ãdiæ paÓyÃmi sarva-gatatvÃt | he viÓveÓvara ! he viÓva-rÆpa ! sambodhana-dvayam atisambhramÃt ||16||

viÓvanÃtha÷ : he viÓveÓvara Ãdi-puru«a ||16||

baladeva÷ : yatra dehe devÃdÅn d­«ÂavÃæs taæ viÓina«Âi aneketi | he viÓvarÆpa prathama-puru«a ! ||16||

__________________________________________________________

BhG 11.17

kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca
tejorÃÓiæ sarvato dÅptimantam |
paÓyÃmi tvÃæ durnirÅk«yaæ samantÃd
dÅptÃnalÃrka-dyutim aprameyam ||17||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca kirÅÂinam iti | kirÅÂinaæ mukuÂavantam | gadinaæ gadÃvantaæ | cakriïaæ cakravantaæ ca | sarvato dÅptimantam teja÷-pu¤ja-rÆpaæ tathÃ durnirÅk«yaæ dra«Âum aÓakyam | tatra hetu÷ - dÅptayor analÃrkayor dyutir iva dyutis tejo yasya tam | ataevÃprameyam evaæbhÆta iti niÓcetum aÓakyaæ tvÃæ samantata÷ paÓyÃmi ||17||

madhusÆdana÷ : tam eva viÓvarÆpaæ bhagavantaæ prakÃrÃnantaraæ viÓina«Âi kirÅÂinam iti | kirÅÂa-gadÃ-cakra-dhÃriïaæ ca sarvato dÅptimantam tejo-rÃÓiæ ca | ataeva durnirÅk«yaæ divyena cak«u«Ã vinÃ nirÅk«itum aÓakyam | sayakÃra-pÃÂhe du÷Óabdo 'pahnava-vacana÷ | anirÅk«yam iti yÃvat | dÅptayor analÃrkayor dyutir iva dyutir yasya tam aprameyam iti paricchettum aÓakyaæ samantÃt sarvata÷ paÓyÃmi divyena cak«u«Ã | ato 'dhikÃri-bhedÃd durnirÅk«aæ paÓyÃmÅti na virodha÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ : Nothing. 

baladeva÷ : vidhÃntareïa tam eva viÓina«Âi kirÅÂinam iti | durnirÅk«yam api tvÃm ahaæ paÓyÃmi tat-prasÃdÃd divya-cak«ur-lÃbhÃt | durnirÅk«yÃyÃæ hetu÷ - samantÃd dÅptÃnaleti | aprameyam idam ittham iti pramÃtum aÓakyam ||17||

__________________________________________________________

BhG 11.18

tvam ak«araæ paramaæ veditavyaæ
tvam asya viÓvasya paraæ nidhÃnam |
tvam avyaya÷ ÓÃÓvata-dharma-goptÃ
sanÃtanas tvaæ puru«o mato me ||18||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tavÃtakaiÓvaryaæ tasmÃt tvam iti | tvam evÃk«araæ paramaæ brahma | kathambhÆtam ? veditavyaæ mumuk«ubhir j¤Ãtavyam | tvam evÃsya viÓvasya paraæ nidhÃnam | nidhÅyate 'sminn iti nidhÃnaæ prak­«ÂÃÓraya÷ | ataeva tvam avyayo nitya÷ | ÓÃÓvatasya nityasya dharmasya goptÃ pÃlaka÷ | sanÃtanaÓ cirantana÷ puru«a÷ | mato me saæmato 'si mama ||18||

madhusÆdana÷ : evaæ tavÃtarkya-niratiÓayiÓvarya-darÓanÃd anuminomi tvam iti | tvam evÃk«araæ paramaæ brahma veditavyaæ mumuk«ubhir vedÃnta-ÓravaïÃdinÃ | tvam evÃsya viÓvasya paraæ prak­«Âaæ nidhÅyate 'sminn iti nidhÃnam ÃÓraya÷ | ataeva tvam avyayo nitya÷ | ÓÃÓvatasya nitya-veda-pratipÃdyatayÃsya dharmasya goptÃ pÃlayitÃ | ÓÃÓvateti sambodhanaæ vÃ | tasmin pak«e 'vyayo vinÃÓa-rahita÷ | ataeva sanÃtanaÓ cirantana÷ puru«o ya÷ paramÃtmÃ sa eva tvaæ me mato vidito 'si ||18||

viÓvanÃtha÷ : veditavyaæ muktair j¤eyam yad ak«araæ brahma-tattvam | nidhÃnaæ laya-sthÃnam ||18||

baladeva÷ : acintya-mahaiÓvarya-vÅk«aïÃt tvam aham evaæ niÓcinomÅty Ãha tvam iti | atha parÃ yayÃ tad ak«aram adhigamyate, yat tad ad­Óyam [Muï¬U 1.5-6] ity Ãdi-vedÃnta-vÃkyair veditavyaæ yat paramaæ sa-ÓrÅkam ak«araæ tattvam eva nidhÃnam ÃÓrayo 'vyayas tvam avinÃÓÅ ÓÃÓvata-dharma-goptÃ vedokta-dharma-pÃlakas tvam | sa kÃraïaæ kÃraïÃdhipÃdhipo na cÃsya kaÓcij janitÃ na cÃdhipa÷ [ÁvetU 6.9] iti mantra-varïokta÷ sanÃtana÷ purÃïa÷ puru«as tvam eva ||18||

__________________________________________________________

BhG 11.19

anÃdi-madhyÃntam ananta-vÅryam
ananta-bÃhuæ ÓaÓi-sÆrya-netram |
paÓyÃmi tvÃæ dÅpta-hutÃÓa-vaktraæ
sva-tejasÃ viÓvam idaæ tapantam ||19||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca anÃdÅti | anÃdi-madhyÃntam utpatti-sthiti-laya-rahitam | ananta-vÅryam anantaæ vÅryaæ prabhÃvo yasya tam | anantÃ vÅryavanto bÃhavo yasya tam | ÓaÓi-sÆryau netre yasya tÃd­Óaæ tvÃæ paÓyÃmi | tathÃ dÅpto hutÃÓo 'gnir vaktre«u yasya tam | svatejasedaæ viÓvaæ viÓvam santapantam paÓyÃmi ||19||

madhusÆdana÷ : kiæ ca anÃdÅti | Ãdir utpattir madhyaæ sthitir anto vinÃÓas tad-rahitam anÃdi-madhyÃntam | anantaæ vÅryaæ prabhÃvo yasya tam | anantÃ bÃhavo yasya tam | upalak«aïam etan mukhÃdÅnÃm api | ÓaÓi-sÆryau netre yasya tam | dÅpto hutÃÓo vaktraæ yasya vaktre«u yasyeti vÃ tam | svatejasÃ viÓvaæ idaæ tapantam santÃpayantaæ tvÃ tvÃæ paÓyÃmi ||19||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca anÃdÅty atra mahÃ-vismaya-rasa-sindhu-nimagnasyÃrjunasya vacasi paunaruktyaæ na do«Ãya | yad uktaæ prasÃde vismaye har«e dvi-trir-uktaæ na du«yati ||19||

baladeva÷ : anÃdÅti | Ãdi-madhyÃvasÃna-ÓÆnyam anantÃni vÅryÃïi tad-upalak«aïÃni samagrÃïy aiÓvaryÃïi «aÂ yasya tam ananta-bÃhuæ sahasra-bhujaæ ÓaÓi-sÆryopamÃni netrÃïi yasya taæ | devÃdi«u praïate«u prasanna-netraæ tad-viparÅte«u asurÃdi«u krÆra-netram ity artha÷ | dÅpta-hutÃÓopamÃni saæhÃrÃnuguïÃni vaktrÃïi yasya tam | arjunasya vÃkye kvacit punar-uktis tasya vismayÃvi«ÂatvÃn na do«Ãya | yad uktaæ prasÃde vismaye har«e dvi-trir-uktaæ na du«yati iti ||19||

__________________________________________________________

BhG 11.20


dyÃv-Ãp­thivyor idam antaraæ hi
vyÃptaæ tvayaikena diÓaÓ ca sarvÃ÷ |
d­«ÂvÃdbhutaæ rÆpam idaæ tavograæ
loka-trayaæ pravyathitaæ mahÃtman ||20||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca dyÃv-Ãp­thivyor iti | dyÃv-Ãp­thivyor idam antaram antarÅk«aæ tvayaivaikena vyÃptam | diÓaÓ ca sarvÃ vyÃptÃ÷ | adbhutaæ ad­«Âa-pÆrvam | tvadÅyam idam ugraæ ghoraæ rÆpaæ d­«ÂvÃ loka-trayaæ pravyathitam atibhÅtam | paÓyÃmÅti pÆrvasyaivÃnu«aÇga÷ ||20||

madhusÆdana÷ : prak­tasya bhagavad-rÆpasya vyÃptim Ãha dyÃv-Ãp­thivyor iti | dyÃv-Ãp­thivyor idam antaram antarÅk«aæ hi tvayaivaikena vyÃptam | diÓaÓ ca sarvÃ vyÃptÃ÷ | d­«ÂvÃdbhutam atyanta-vismaya-karam idam ugraæ duradhigamaæ mahÃtejasvitvÃt tava rÆpam upalabhya loka-trayaæ pravyathitam atyanta-bhÅtaæ jÃtaæ he mahÃtman sÃdhÆnÃm abhaya-dÃyaka | ita÷ param idam upasaæharety abhiprÃya÷ ||20||

viÓvanÃtha÷ : atha prastopayogitvÃt tasyaiva rÆpasya kÃla-rÆpatvaæ darÓayÃmÃsa dyÃvety Ãdi daÓabhi÷ ||20||

baladeva÷ : atha tasyaiva rÆpasya prak­tyopayogitvena kÃla-rÆpatÃæ darÓitavÃn ity Ãha dyÃveti daÓabhi÷ | dyÃv-Ãp­thivyor antaram antarÅk«aæ tathÃ sarvÃ diÓaÓ caikena tvayÃ vyÃptam | tavedam aparimitam adbhutam ugraæ ca rÆpaæ d­«ÂvÃ loka-trayaæ pravyathitam bhÅtaæ saæcalanaæ ca bhavati | he mahÃtman sarvÃÓraya ! atredam avagamyate tadÃ yuddha-darÓanÃya ye trailokyasthÃ mitrodÃsÅnÃ devÃsurÃ gandharva-kinnarÃday÷ samÃgatÃs tair api bhaktimadbhir bhagavad-datta-divya-netrais tad-rÆpaæ d­«Âaæ na tv ekenaivÃrjunena svapateva svÃpnika-rathÃdÅni nijaiÓvaryasya bahu-sÃk«ikatÃrtham etat ||20||

__________________________________________________________

BhG 11.21

amÅ hi tvÃ sura-saæghÃ viÓanti
kecid bhÅtÃ÷ prÃ¤jalayo g­ïanti |
svastÅty uktvÃ mahar«i-siddha-saæghÃ÷
stuvanti tvÃæ stutibhi÷ pu«kalÃbhi÷ ||21||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca amÅ hÅti | amÅ sura-saæghÃ bhÅtÃ÷ santas tvÃæ viÓanti Óaraïaæ praviÓanti | te«Ãm madhye kecid atibhÅtÃ dÆrata eva sthitvÃ k­ta-sampuÂa-kara-yugalÃ÷ santo g­ïanti jaya jaya rak«a rak«eti prÃrthayante | spa«Âam anyat ||21||

madhusÆdana÷ : adhunÃ bhÆ-bhÃra-saæhara-kÃritvam Ãtmana÷ prakaÂayantaæ bhagavantaæ paÓyann Ãha amÅti | amÅ hi sura-saæghÃ vasv-Ãdi-deva-gaïÃ bhÆ-bhÃrÃvatÃrÃrthaæ manu«ya-rÆpeïÃvatÅrïÃ yudhyamÃnÃ÷ santas tvÃ tvÃæ viÓanti praviÓanto d­Óyante | evam asura-saÇghÃ iti pada-cchedena bhÆ-bhÃra-bhÆtÃ duryodhanÃdayas tvÃæ viÓantÅty api vaktavyam | evam ubhayor api senayo÷ kecid bhÅtÃ÷ palÃyane 'py aÓaktÃ÷ santa÷ prÃ¤jalayo g­ïanti stuvanti tvÃm | evaæ pratyupasthite yuddha utpÃtÃdi-nimittÃny upalak«ya svasty astu sarvasya jagata ity uktvÃ mahar«i-siddha-saÇghÃ nÃrada-prabh­tayo yuddha-darÓanÃrtham ÃgatÃ viÓva-vinÃÓa-parihÃrÃya stuvanti
tvÃæ stutibhir guïotkar«a-pratipÃdikÃbhir vÃgbhi÷ pu«kalÃbhi÷ paripÆrïÃrthÃbhi÷ ||21|| 

viÓvanÃtha÷ : tvÃ tvÃm ||21||

baladeva÷ : amÅ sura-saÇghÃs tvÃæ Óaraïaæ viÓanti | te«u kecid bhÅtÃ dÆrata÷ sthitvÃ prÃ¤jalaya÷ santo g­ïanti pÃhi pÃhi prabho asmÃn iti prÃrthayante | mahatÅæ bhÅtim Ãlak«ya mahar«i-saÇghÃ÷ siddha-saÇghÃÓ ca viÓvasya svasty astu ity uktvÃ stuvanti ||21||

__________________________________________________________

BhG 11.22

rudrÃdityÃ vasavo ye ca sÃdhyÃ
viÓve 'Óvinau marutaÓ co«mapÃÓ ca |
gandharva-yak«Ãsura-siddha-saæghÃ
vÅk«ante tvÃæ vismitÃÓ caiva sarve ||22||

ÓrÅdhara÷ : kiæ cÃnyat rudreti | rudrÃdityÃ vasavo ye ca sÃdhyÃ÷ | rudrÃdayao gaïÃ÷ | viÓve 'Óvinau | viÓve devÃ÷ | aÓvinau ca devau | marutaÓ ca vÃyava÷ | Æ«mapÃÓ ca pitara÷ | u«mabhÃgÃ hi pitara÷ iti Órute÷ | sm­teÓ ca yÃvad u«ïaæ bhaved annaæ tÃvad aÓnanti vÃgvatÃ÷ | tÃvad aÓnanti pitaro yÃvan noktÃ havir guïÃ÷ || iti | gandharvÃÓ ca yak«ÃÓ ca asurÃÓ ca virocanÃdaya÷ | siddha-saÇghÃ÷ siddhÃnÃæ saÇghÃÓ ca | sarva eva vismitÃ÷ santa tvÃæ vÅk«anta ity anvaya÷ ||22||

madhusÆdana÷ : kiæ cÃnyat rudreti | rudrÃÓ cÃdityÃÓ ca vasavo ye ca sÃdhyÃ nÃma deva-gaïÃ viÓve tulya-vibhaktika-viÓvadeva-ÓabdÃbhyÃm ucyamÃnÃ deva-gaïÃ aÓvinau nÃsatya-damrau maruta ekonapa¤cÃÓad-deva-gaïÃ Æ«mapÃÓ ca pitaro gandharvÃïÃæ yak«ÃïÃæ asurÃïÃæ siddhÃnÃæ ca saæghÃ÷ samÆhÃ vÅk«ante paÓyanti tvÃ tvÃæ tÃd­ÓÃdbhuta-darÓanÃt te sarva eva vismitÃÓ ca vismayam alaukika-camatkÃra-viÓe«am Ãpadyante ca ||22||

viÓvanÃtha÷ : u«mÃïaæ pibantÅti u«mapÃ÷ pitara÷ | u«mabhÃgÃ hi pitara÷ iti Órute÷ ||22||

baladeva÷ : rudreti sphuÂam | u«mapÃ÷ pitara÷ u«mÃïaæ pibanti iti nirukte÷ | u«mabhÃgÃ hi pitara÷ iti ÓruteÓ ca ||22||

__________________________________________________________

BhG 11.23

rÆpaæ mahat te bahu-vaktra-netraæ
mahÃbÃho bahu-bÃhÆru-pÃdam |
bahÆdaraæ bahu-daæ«ÂrÃ-karÃlaæ
d­«ÂvÃ lokÃ÷ pravyathitÃs tathÃham ||23||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca rÆpam iti | he mahÃ-bÃho mahad atyÆrjitaæ tava rÆpaæ d­«ÂvÃ lokÃ÷ sarve pravyathitÃ atibhÅtÃ÷ | tathÃhaæ ca pravyathito 'smi | kÅd­Óaæ rÆpaæ d­«ÂvÃ | bahÆni vaktrÃïi netrÃïi ca yasmiæs tat | bahavo bÃhava Ærava÷ pÃdÃÓ ca yasmiæs tat | bahÆny udarÃïi yasmiæs tat | bahvÅbhir daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlaæ vik­tam | raudram ity artha÷ ||23||

madhusÆdana÷ : loka-trayaæ pravyathitam ity uktam upasaæharati rÆpam iti | he mahÃ-bÃho te tava rÆpaæ d­«ÂvÃ lokÃ÷ sarve 'pi prÃïina÷ pravyathitÃs tathÃhaæ pravyathito bhayena | kÅd­Óaæ te rÆpaæ ? mahad atipramÃïam | bahÆni vaktrÃïi netrÃïi ca yasmiæs tat | bahavo bÃhava Ærava÷ pÃdÃÓ ca yasmiæs tat | bahÆny udarÃïi yasmiæs tat | bahubhir daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlam atibhayÃnakaæ d­«Âvaiva mat-sahitÃ÷ sarve lokÃ bhayena pÅ¬itÃ ity artha÷ ||23||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : loka-trayaæ pravyathitam ity uktam upasaæharati rÆpaæ mahad iti | bahubhir daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlam raudram | sphuÂam anyat | tathÃham ity asyottareïa sambandha÷ ||23||


__________________________________________________________

BhG 11.24


nabha÷-sp­Óaæ dÅptam aneka-varïaæ
vyÃttÃnanaæ dÅpta-viÓÃla-netram |
d­«ÂvÃ hi tvÃæ pravyathitÃntarÃtmÃ
dh­tiæ na vindÃmi Óamaæ ca vi«ïo ||24||

ÓrÅdhara÷ : na kevalaæ bhÅto 'ham ity etÃvad eva | api tu nabha÷-sp­Óam iti | nabha÷ sp­ÓatÅti nabha÷-sp­k tam antarÅk«a-vyÃpinam ity artha÷ | dÅptaæ tejo-yuktam | aneke varïÃ yasya tam | vyaktÃni viv­tÃni ÃnanÃni yasya tam | dÅptÃni viÓÃlÃni netrÃïi yasya tam | evambhÆtaæ hi tvÃæ d­«ÂvÃ pravyathitÃntarÃtmÃ mano yasya so 'haæ dh­tiæ dhairyam upaÓamaæ na labhe ||24||

madhusÆdana÷ : bhayÃnakatvam eva prapa¤cayati nabha iti | na kevalaæ pravyathita evÃhaæ tvÃæ d­«ÂvÃ kintu pravyathito 'ntarÃtmÃ mano yasya so 'haæ dh­tiæ dhairyaæ dehendriyÃdi-dhÃraïa-sÃmarthyaæ Óamaæ ca mana÷-prasÃdaæ na vindÃmi na labhe | he vi«ïo ! tvÃæ kÅd­Óaæ ? nabha÷-sp­Óam antarÅk«a-vyÃpinam | dÅptaæ prajvalitam aneka-varïaæ bhayaÇkara-nÃnÃ-saæsthÃna-yuktaæ vyÃttÃnanaæ viv­tta-mukhaæ dÅpta-viÓÃla-netraæ prajvalita-vistÅrïa-cak«u«aæ tvÃæ d­«ÂvÃ pravyathitÃntarÃtmÃhaæ
dh­tiæ Óamaæ ca na vvindÃmÅty anvaya÷ ||24||

viÓvanÃtha÷ : Óamam upaÓamam ||24||

baladeva÷ : tathaitad-rÆpopasaæhÃra-phalakaæ dainyaæ prakÃÓayann Ãha nabha÷-sp­Óam iti dvÃbhyÃm | ahaæ ca tvÃæ d­«ÂvÃ pravyathitÃntarÃtmÃ bhÅtodvigna-manÃ÷ san dh­tim upaÓamaæ ca na vindÃmi na labhe | he vi«ïo ! kÅd­Óaæ ? nabha÷-sp­Óam antarÅk«a-vyÃpinam vyÃttÃnanaæ vis­tÃsyam | vyaktÃrtham anyat | atra kÃla-rÆpatva-darÓana-hetuko bhayÃnaka-rasa÷ svasyokta÷ ||24||

__________________________________________________________

BhG 11.25

daæ«ÂrÃ-karÃlÃni ca te mukhÃni
d­«Âvaiva kÃlÃnala-saænibhÃni |
diÓo na jÃne na labhe ca Óarma
prasÅda deveÓa jagan-nivÃsa ||25||

ÓrÅdhara÷ : daæ«Âreti | he deveÓa tava mukhÃni d­«ÂvÃ bhayÃveÓena diÓo na jÃnÃmi | Óarma sukhaæ ca na labhe | bho jagan-nivÃsa prasanno bhava | kÅd­ÓÃni mukhÃni d­«ÂvÃ ? daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlÃni kÃlÃnala÷ vik­tatvena pralayÃgni÷ | tat-sad­ÓÃni ||25||

madhusÆdana÷ : daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlÃni vik­tatvena bhayaÇkarÃïi pralaya-kÃlÃnala-sad­ÓÃni ca te mukhÃni d­«Âvaiva na tu tÃni prÃpya bhaya-vaÓena diÓa÷ pÆrvÃparÃdi-vivekena na jÃne | ato na labhe ca Óarma sukhaæ tvad-rÆpa-darÓane 'pi | ato he deveÓa he jagannivÃsa prasÅda prasanno bhava mÃæ prati | yathÃ bhavÃbhÃvena tvad-darÓanajaæ sukhaæ prÃpnuyÃm iti Óe«a÷ ||25||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : daæ«Âreti | kÃlÃnala÷ pralayÃgnis tat-sannibhÃni tat-tulyÃni | Óarma sukham ||25||

__________________________________________________________

BhG 11.26-27

amÅ ca tvÃæ dh­tarÃ«Ârasya putrÃ÷
sarve sahaivÃvani-pÃla-saæghai÷ |
bhÅ«mo droïa÷ sÆta-putras tathÃsau
sahÃsmadÅyair api yodha-mukhyai÷ ||26||

vaktrÃïi te tvaramÃïÃ viÓanti
daæ«ÂrÃkarÃlÃni bhayÃnakÃni |
kecid vilagnÃ daÓanÃntare«u
saæd­Óyante cÆrïitair uttamÃÇgai÷ ||27||

ÓrÅdhara÷ : yac cÃnyad dra«Âum icchasÅty anenÃsmin saÇgrÃme bhÃvi-jaya-parÃjayÃdikaæ ca mama dehe paÓyeti yad bhagavatoktaæ tad idÃnÅæ paÓyann Ãha amÅ ceti pa¤cabhi÷ | amÅ dh­tarÃ«Ârasya putrÃ duryodhanÃdaya÷ sarve | avani-pÃlÃnÃæ jayadrathÃdÅnÃæ rÃj¤Ãæ saÇghai÷ samÆhai÷ sahaiva | tava vaktrÃïi viÓantÅty uttareïÃnvaya÷ | tathÃ bhÅ«maÓ ca droïaÓ cÃsau sÆta-putra÷ karïaÓ ca | na kevalaæ ta eva viÓanti | api tu pratiyoddhÃro 'smadÅyÃ ye yodha-mukhyÃ÷ Óikhaï¬i-dh­«ÂadyumnÃdayas tai÷ saha ||26||

vakrÃïÅti ye ete sarve tvaramÃïÃ dhÃvantas tava daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlÃni vik­tÃni bhayÇkarÃïi vaktrÃïi viÓanti te«Ãæ madhye kecic cÆrïÅk­tair uttamÃÇgai÷ Óirobhir upalak«itÃ danta-sandhi«u saæÓli«ÂÃ÷ saæd­Óyante ||27||

madhusÆdana÷ : asmÃkaæ jayaæ pare«Ãæ parÃjayaæ ca sarvadÃ dra«Âum i«Âaæ paÓya mama dehe gu¬ÃkeÓa yac cÃnyad dra«Âum icchasÅti bhagavad-Ãdi«Âam adhunÃ paÓyÃmÅty Ãha amÅti pa¤cabhi÷ | amÅ ca dh­tarÃ«Ârasya putrÃ duryodhana-prabh­taya÷ Óataæ sodarÃ yuyutsuæ vinÃ sarve tvÃæ tvaramÃïÃ viÓantÅty agretanenÃnvaya÷ | atibhaya-sÆcakatvena kriyÃ-pada-nyÆnatvam atra guïa eva | sahaivÃvanipÃlÃnÃæ khalv ÃdÅnÃæ rÃj¤Ãæ saæghais tvÃæ viÓanti | na kevalaæ duryodhanÃdaya eva viÓanti kintu ajayatvena sarvai÷ sambhÃvito 'pi bhÅ«mo
droïa÷ sÆta-putra÷ karïas tathÃsau sarvadÃ mama vidve«ÂÃ sahÃsmadÅyair api parakÅyair iva dh­«Âadyumna-prabh­tibhir yodha-mukhyais tvÃæ viÓantÅti sambandha÷ ||26||

amÅ dh­tarÃ«Âra-putra-prabh­taya÷ sarve 'pi te tava daæ«ÂrÃ-karÃlÃni bhayÃnakÃni vaktrÃïi te tvaramÃïÃ viÓanti | tatra ca kecic cÆrïitair uttamÃÇgai÷ Óirobhir viÓi«ÂÃ daÓanÃntare«u vilagnÃ viÓe«eïa saælagnÃ d­Óyante mayÃ samyag asandehena ||27||

viÓvanÃtha÷ : Nothing. 

baladeva÷ : yac cÃnyad dra«Âum icchasi ity anenÃsmin yuddhe bhavi«yaj-jaya-parÃjayÃdikaæ ca mad-dehe paÓyeti yad bhagavatoktaæ tad adhunÃ paÓyann Ãha amÅ ceti pa¤cabhi÷ | amÅ dh­tarÃ«Ârasya putrÃ duryodhanÃdaya÷ sarve 'vanipÃla-saæghai÷ Óalya-jayadrathÃdi-bhÆpa-v­ndai÷ saha tvaramÃïÃ÷ santas te vaktrÃïi viÓantÅty uttareïÃnvaya÷ | ajeyatvena khyÃtÃ ye bhÅ«mÃdayas te 'pi | asÃv iti sarvadaiva mad-vidve«Åty artha÷ | sÆta-putra÷ karïa÷ | na kevalaæ ta eva kintv asmadÅyÃ ye yodha-mukhyÃ dh­«ÂadyumnÃdaya÷ tai÷ saheti te 'pi praviÓantÅti sahoktir alaÇkÃra÷ | kecid iti te«Ãæ
madhye kecic cÆrïitair uttamÃÇgair mastakai÷ sahitÃ daÓanÃntare«u danta-sandhi«u vilagnÃ÷ saæd­Óyante mayÃ ||26-27||

__________________________________________________________

BhG 11.28

yathÃ nadÅnÃæ bahavo 'mbuvegÃ÷
samudram evÃbhimukhÃ dravanti |
tathÃ tavÃmÅ naralokavÅrÃ
viÓanti vaktrÃïy abhivijvalanti ||28||

ÓrÅdhara÷ : praveÓam eva d­«ÂÃntenÃha yatheti | nadÅnÃm aneka-mÃrga-prav­ttÃnÃæ bahavo 'mbÆnÃæ vÃrÅïÃæ vegÃ÷ pravÃhÃ÷ samudrÃbhimukhÃ÷ santo yathÃ samudram eva dravanti viÓanti | tathÃmÅ ye nara-loka-vÅrÃs te viÓanti tathaiva lokÃ ete janÃ api tava mukhÃni praviÓanti ||28||

madhusÆdana÷ : rÃj¤Ãæ bhagavan-mukha-praveÓane nidarÓanam Ãha yatheti | yathÃ nadÅnÃm aneka-mÃrga-prav­ttÃnÃæ bahavo 'mbÆnÃæ jalÃnÃæ vegÃ÷ vegavanta÷ pravÃhÃ÷ samudrÃbhimukhÃ÷ santa÷ samudram eva dravanti viÓanti tathÃ tavÃmÅ nara-loka-vÅrÃ viÓanti vaktrÃïy abhita÷ sarvato jvalanti abhivijvalantÅti vÃ pÃÂha÷ ||28||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : praveÓe d­«ÂÃntÃv Ãha yatheti dvyÃbhyÃm | tatra prathamo 'dhÅ-pÆrvake praveÓe | dvitÅyas tu dhÅ-pÆrvake bodhya÷ ||28||

__________________________________________________________

BhG 11.29

yathÃ pradÅptaæ jvalanaæ pataægÃ
viÓanti nÃÓÃya sam­ddha-vegÃ÷ |
tathaiva nÃÓÃya viÓanti lokÃs
tavÃpi vaktrÃïi sam­ddha-vegÃ÷ ||29||

ÓrÅdhara÷ : avaÓatvena praveÓe nadÅ-vego d­«ÂÃnta ukta÷ | buddhi-pÆrvaka-praveÓe d­«ÂÃntam Ãha yatheti | pradÅptaæ jvalanam agniæ pataÇgÃ÷ ÓalabhÃ buddhi-pÆrvakaæ sam­ddho vego ye«Ãæ te yathÃ nÃÓÃya maraïÃyaiva viÓanti tathaiva lokÃ ete janÃ api tava mukhÃni praviÓanti ||29||

madhusÆdana÷ : abuddhi-pÆrvaka-praveÓe nadÅ-vegaæ d­«ÂÃntam uktvÃ buddhi-pÆrvaka-praveÓe d­«ÂÃntam Ãha yatheti | yathÃ pataÇgÃ÷ ÓalabhÃ÷ sam­ddha-vegÃ÷ santo buddhi-pÆrvaæ pradÅptaæ jvalanaæ viÓanti nÃÓÃya maraïÃyaiva tathaiva nÃÓÃya viÓanti lokÃ ete duryodhana-prabh­taya÷ sarve 'pi tava vaktrÃïi sam­ddha-vegÃ÷ buddhi-pÆrvam anÃyatyÃ ||29||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : jvalanaæ vahnim ||29||

__________________________________________________________

BhG 11.30

lelihyase grasamÃna÷ samantÃl
lokÃn samagrÃn vadanair jvaladbhi÷ |
tejobhir ÃpÆrya jagat samagraæ
bhÃsas tavogrÃ÷ pratapanti vi«ïo ||30||

ÓrÅdhara÷ : tata÷ samantÃt kim ? ata Ãha lelihyasa iti | grasamÃno gilam | samagrÃn lokÃn sarvÃn etÃn vÅrÃn | samantÃt sarvata÷ | lelihyase 'tiÓayena bhak«ayasi | kai÷ ? jvaladbhir vadanai÷ | kiæ ca he vi«ïo tava bhÃso dÅptayas tejobhir visphÆraïai÷ samagraæ jagad vyÃpya tÅvrÃ÷ satya÷ pratapanti santÃpayanti ||30||

madhusÆdana÷ : yoddhu-kÃmÃnÃæ rÃj¤Ãæ bhagavan-mukha-praveÓa-prakÃram uktvÃ tadÃ bhagavatas tad-bhÃsÃæ ca prav­tti-prakÃram Ãha lelihyasa iti | evaæ vegena praviÓato lokÃn duryodhanÃdÅn samagrÃn sarvÃn grasamÃno 'nta÷ praveÓayaj jvaladbhir vadanai÷ samantÃt sarvatas tvaæ lelihyasa ÃsvÃdayasi tejobhir bhÃbhir ÃpÆrya jagat samagraæ yasmÃt tvaæ bhÃbhir jagad ÃpÆrayasi tasmÃt tavogrÃs tÅvrÃ bhÃso dÅptaya÷ prajvalato jvalanasyeva pratapanti santÃpaæ janayanti | vi«ïo vyÃpana-ÓÅla ||30||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : yoddhÌïÃæ tan-mukha-praveÓe prakÃram uktvÃ tasya tad-bhÃsÃæ ca tatra prav­tti-prakÃram Ãha lelihyasa iti | vegena praviÓata÷ samagrÃn lokÃn duryodhanÃdÅn jvaladbhir vadanair grasamÃno gilan samantÃd ro«ÃveÓena lelihasye tad-rudhirok«itam o«ÂhÃdikaæ muhur muhur lek«i | tavogrÃ bhÃso dÅptayo 'sahyais tejobhi÷ samagraæ jagad ÃpÆrya pratapanti | he vi«ïo ! viÓva-vyÃpin ! tvatta÷ palÃyanaæ durghaÂam ity artha÷ ||30||

__________________________________________________________

BhG 11.31

ÃkhyÃhi me ko bhavÃn ugra-rÆpo
namo 'stu te devavara prasÅda |
vij¤Ãtum icchÃmi bhavantam Ãdyaæ
na hi prajÃnÃmi tava prav­ttim ||31||

ÓrÅdhara÷ : yata evaæ tasmÃd ÃkhyÃhÅti | bhavÃn ugra-rÆpa÷ ka÷ ? ity ÃkhyÃhi ÃkhyÃhi kathaya | te tubhyaæ namo 'stu | he deva-vara prasÅda prasanno bhava | bhavantam Ãdyaæ puru«aæ viÓe«eïa j¤Ãtum icchÃmi | yatas tava prav­ttim ce«ÂÃæ kim artham evaæ prav­tto 'sÅti na jÃnÃmi | evaæ bhÆtasya tava prav­ttiæ vÃrtÃm api na jÃnÃmÅti ||31||

madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd ÃkhyÃhÅti | evam ugra-rÆpa÷ krÆrÃkÃra÷ ko bhavÃn ity ÃkhyÃhi kathaya me mahyam atyantÃnugrÃhyÃya | ataeva namo 'stu te tubhyaæ sarva-gurave he deva-vara prasÅda prasÃdaæ kraurya-tyÃgaæ kuru | vij¤Ãtum viÓe«eïa j¤Ãtum icchÃmi bhavantam Ãdyaæ sarva-kÃraïaæ, na hi yasmÃt tava sakhÃpi san prajÃnÃmi tava prav­ttim ce«ÂÃm ||31||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : evaæ viÓva-rÆpaæ vya¤jita-kÃla-Óaktiæ bhagavantam upavarïya tat-tattva-vid apy arjuna÷ sva-j¤Ãna-dÃr¬hyÃya p­cchati ÃkhyÃhÅti | darÓayÃtmÃnam avyayam iti sahasra-ÓÅr«Ãdi-lak«aïam aiÓvaraæ rÆpaæ darÓayitum arthitena bhagavatÃ tad-rÆpaæ pradarÓya tasya punar atighorÃ saæhart­tÃ pradarÓyate | tatrogra-rÆpo bhavÃn ka ity ÃkhyÃhi kathaya | he deva-vara ! te namo 'stu | prasÅda tyajogra-rÆpatÃm | Ãdyaæ bhavantam ahaæ viÓe«eïa j¤Ãtum icchÃmi | tava prav­ttiæ ce«ÂÃæ ca na hi prajÃnÃmi | kim artham evaæ prav­tto 'sÅti tat-prayojanaæ cÃkhyÃhÅti ||31||

__________________________________________________________

BhG 11.32

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
kÃlo 'smi loka-k«aya-k­t prav­ddho
lokÃn samÃhartum iha prav­tta÷ |
­te 'pi tvÃ na bhavi«yanti sarve
ye 'vasthitÃ÷ pratyanÅke«u yodhÃ÷ ||32||

ÓrÅdhara÷ : evam prÃrthita÷ san bhagavÃn uvÃca kÃla iti tribhi÷ | lokÃnÃæ k«aya-kartÃ prav­ddho 'tyutkaÂa÷ kÃlo 'smi | lokÃn prÃïina÷ saæhartum iha loke prav­tto 'smi | ata ­te 'pi tvÃæ hantÃraæ vinÃpi na bhavi«yanti na jÅvi«yanti | yadyapi tvayÃ na hantavyÃ ete tathÃpi mayÃ kÃlÃtmanÃ grastÃ÷ santo mari«yanty eva | ke te ? pratyanÅke«u anÅkÃni anÅkÃni prati | bhÅ«ma-droïÃdÅnÃæ sarvÃsu senÃsu ye yodhÃro 'vasthitÃs te sarve 'pi ||32||

madhusÆdana÷ : evam arjunena prÃrthito ya÷ svayaæ yad-arthÃ ca sva-prav­ttis tat sarvaæ tribhir Ólokai÷ kÃlo 'smÅti | kÃla÷ kriyÃ-Óakty-upahita÷ sarvasya saæhartÃ parameÓvaro 'smi bhavÃmÅdÃnÅæ prav­ddho v­ddhiæ gata÷ | yad-arthaæ prav­ttas tac ch­ïu lokÃn samÃhartum bhak«ayituæ prav­tto 'ham ihÃsmin kÃle | mat-prav­ttiæ vinÃ katham evaæ syÃd iti cen nety Ãha | ­te 'pi tvÃ tvÃm arjunaæ yoddhÃraæ vinÃpi tvad-vyÃpÃraæ vinÃpi mad-vyÃpÃreïaiva na bhavi«yanti vinaÇk«yanti sarve bhÅ«ma-droïa-karïa-prabh­tayo yoddhum anarhatvena sambhÃvitÃ anye 'pi ye 'vasthitÃ÷ pratyanÅke«u
pratipak«a-sainye«u yodhÃ yodhÃra÷ sarve 'pi mayÃ hatatvÃd eva na bhavi«yanti | tatra tava vyÃpÃro 'kiæcitkara ity artha÷ ||32||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : evam arthito bhagavÃn uvÃca kÃlo 'smÅti | prav­ddho vyÃpÅ | 

yasya brahma ca k«atraæ ca ubhe bhavata odana÷ |
m­tyur yasyopasecanaæ ka itthÃ veda yatra sa÷ || [KaÂhU 1.2.25] 

iti ÓrutyÃ ya÷ kÅrtyate sa kÃlo 'ham ity artha÷ | iha samaye lokÃn duryodhanÃdÅn samÃhartuæ grasituæ prav­ttaæ mÃæ mat-prav­tti-phalaæ ca jÃnÅhi | tvÃm api yudhi«ÂhirÃdÅæÓ ca ­te sarve na bhavi«yanti na jÅvi«yanti | yad vÃ, nanu raïÃn niv­tte mayi te«Ãæ kathaæ k«aya÷ syÃd iti cet tatrÃha ­te 'pÅti | tvÃæ yodhÃram ­te tvad-yuddha-vyÃpÃraæ vinÃpi sarve na bhavi«yanti mari«yanty eva kÃlÃtmanÃ mayÃ te«Ãæ Ãyur-haraïÃt | ke te sarve ity Ãha pratyanÅke«u paramparayor ye bhÅ«mÃdayo 'vasthitÃ÷ | yuddhÃn niv­ttasya tava tu svadharma-cyutir eva bhaved iti
||32||

__________________________________________________________

BhG 11.33

tasmÃt tvam utti«Âha yaÓo labhasva
jitvÃ ÓatrÆn bhuÇk«va rÃjyaæ sam­ddham |
mayaivaite nihatÃ÷ pÆrvam eva
nimitta-mÃtraæ bhava savyasÃcin ||33||

ÓrÅdhara÷ : tasmÃd iti | yasmÃd evaæ tasmÃt tvaæ yuddhÃyotti«Âha | devair api durjayÃ bhÅ«mÃdayo 'rjunena nirjitÃ ity evaæ bhÆtaæ yaÓo labhasva prÃpnuhi | ayatnataÓ ca ÓatrÆn jitvÃ sam­ddhaæ rÃjyam bhuÇk«va | ete ca tava Óatravas tvadÅya-yuddhÃt pÆrvam eva mayaiva kÃlÃtmanÃ nihata-prÃyÃ÷ | tathÃpi tvaæ nimitta-mÃtram bhava | he savyasÃcin ! savyena hastena sÃcituæ ÓarÃn saædhÃtuæ ÓÅlaæ yasyeti vyutpattyÃ vÃmenÃpi vÃïa-k«epÃt savyasÃcÅty ucyate ||33||

madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | tasmÃt tvad-vyÃpÃram antareïÃpi yasmÃd ete vinaÇk«anty eva tasmÃt tvam utti«Âhodyukto bhava yuddhÃya devair api durjayÃ bhÅ«ma-droïÃdayo 'tirathÃ jhaÂity evÃrjunena nirjitÃ ity evambhÆtaæ yaÓo labhasva | mahadbhi÷ puïyair eva hi yaÓo labhyate | ayatnataÓ ca jitvÃ ÓatrÆn duryodhanÃdÅn bhuÇk«va rÃjyaæ svopasarjanatvena bhogyatÃæ prÃpaya sam­ddhaæ rÃjyam akaïÂakam | ete ca tava Óatravo mayaiva kÃlÃtmanÃ nihatÃ÷ saæh­tÃyu«as tvadÅya-yuddhÃt pÆrvam eva kevalaæ tava yaÓo-lÃbhÃya rathÃn na pÃtitÃ÷ | atas tvaæ nimitta-mÃtram arjunenaite nirjitÃ iti sÃrvalaukika-kavy-apadeÓÃspadaæ bhava he savyasÃcin
savyena vÃmena hastenÃpi ÓarÃn sacituæ saædhÃtuæ ÓÅlaæ yasya tÃd­Óasya tava bhÅ«ma-droïÃdi-jayo nÃsambhÃvitas tasmÃt tvad-vyÃpÃrÃnantaraæ mayÃ rathÃt pÃtyamÃne«v ete«u tavaiva kart­tvaæ lokÃ÷ kalpayi«yantÅty abhiprÃya÷ ||33||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt tvam utti«Âha svadharmÃya yuddhÃya yaÓo labhasva sura-durjayÃ bhÅ«mÃdayo 'rjunena helayaiva nirjitÃ iti durlabhÃæ kÅrtiæ prÃpnuhi | pÆrvaæ draupadyÃm aparÃdha-samaya eva mayaite nihatÃs tvad-yaÓase yantra-pratimÃvat pravartante | tasmÃt tvaæ nimitta-mÃtram bhava | he savyasÃcin ! savyenÃpi hastena bÃïÃn sacituæ saædhÃtuæ ÓÅlaæ asyeti yuddha-nirbhare prÃpte hastÃbhyÃm i«u-var«inn ity artha÷ ||33||

__________________________________________________________

BhG 11.34

droïaæ ca bhÅ«maæ ca jayadrathaæ ca
karïaæ tathÃnyÃn api yodhavÅrÃn |
mayÃ hatÃæs tvaæ jahi mÃ vyathi«ÂhÃ
yudhyasva jetÃsi raïe sapatnÃn ||34||

ÓrÅdhara÷ : na caite vidma÷ kataran no garÅyo yad vÃ jayema yadi vÃ no jayeyu÷ ity ÃÓaÇkÃ sÃpi na kÃryety Ãha droïam iti | yebhyas tvaæ ÓaÇkase tÃn droïÃdÅn mayaiva hatÃæs tvaæ jahi ghÃtaya | mÃ vyathi«ÂhÃ bhayaæ mÃ kÃr«Å÷ | sapatnÃn ÓatrÆn raïe yuddhe niÓcitaæ jetÃsi je«yasi ||34||

madhusÆdana÷ : nanu droïo brÃhmaïottamo dhanurvedÃcÃryo mama guru viÓe«eïa ca divyÃstra-sampannas tathÃ bhÅ«ma÷ svacchanda-m­tyur divyÃstra-sampannaÓ ca parÃÓurÃmeïa dvandva-yuddham upagamyÃpi na parÃjitas tathÃ yasya pitÃ v­ddha-k«atras tapaÓ carati mama putrasya Óiro yo bhÆmau pÃtayi«yati tasyÃpi Óiras tat-kÃlaæ bhÆmau pati«yatÅti sa jayadratho 'pi jetum aÓakya÷ svayam api mahÃdevÃrÃdhana-paro divyÃstra-sampannaÓ ca tathÃ karïo 'pi svayaæ sÆrya-samas tad-ÃrÃdhanena divyÃstra-sampannaÓ ca vÃsava-dattayÃ caika-puru«a-ghÃtinyÃ moghÅkartum aÓakyayÃ ÓaktyÃ ÓaktyÃ viÓi«Âas tathÃ k­pÃÓvatthÃma-bhÆriÓrava÷-prabh­tayo mahÃnubhÃvÃ÷ sarvathÃ durjayÃ evaite«u satsu kathaæ
jitvÃ ÓatrÆn rÃjyaæ bhok«ye kathaæ vÃ yaÓo lapsya ity ÃÓaÇkÃm arjunasyÃpanetum Ãha tad ÃÓaÇkÃ-vi«ayÃn nÃmabhi÷ kathayan droïam iti | 

droïÃdÅæs tvad-ÃÓaÇkÃ-vi«ayÅ-bhÆtÃn sarvÃn eva yodha-vÅrÃn kÃlÃtmanÃ mayÃ hatÃn eva tvaæ jahi | hatÃnÃæ hanane ko vÃ pariÓrama÷ | ato mÃ vyathi«ÂhÃ÷ katham evaæ Óak«yÃmÅti vyathÃæ bhaya-nimittÃæ pÅ¬Ãæ mÃ gÃ bhayaæ tyaktvÃ yudhyasva | jetÃsi je«yasy acireïaiva raïe saÇgrÃme sapatnÃn sarvÃn api ÓatrÆn |

atra droïaæ ca bhÅ«maæ ca jayadrathaæ ceti ca-kÃra-trayeïa pÆrvoktÃjeyatva-ÓaÇkÃnÆdyate | tathÃ-Óabdena karïe 'pi | anyÃn api yodha-vÅrÃn ity atrÃpi-Óabdena | tasmÃt kuto 'pi svasya parÃjayaæ vadha-nimittaæ pÃpaæ ca mÃ ÓaÇki«ÂhÃ ity abhiprÃya÷ |

kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye droïaæ ca madhusÆdana | i«ubhi÷ pratiyotsyÃmi pÆjÃrhau ity atrevÃtrÃpi samudÃyÃnvayÃn antaraæ pratyekÃnvayo dra«Âavya÷ ||34||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : yad vÃ jayema yadi vÃ no jayeyu÷ iti sva-vijaye saæÓayam ÃkÃr«År ity ÃÓayenÃha droïaæ ceti | mayÃ hatÃn hatÃyu«o droïÃdÅæs tvaæ jahi mÃraya | mÃ vyati«ÂhÃ÷ | katham etÃn divyÃstra-sampannÃn eka÷ Óaknomy ahaæ vijetum iti bhayaæ mÃ gÃ÷ | m­tÃnÃæ mÃraïe ka÷ Órama ity artha÷ | bhayaæ hitvÃ yudhyasva raïa sapatnÃn ripÆn jetÃsi je«yasi ||34||

__________________________________________________________

BhG 11.35

saæjaya uvÃca
etac chrutvÃ vacanaæ keÓavasya
k­tÃ¤jalir vepamÃna÷ kirÅÂÅ |
namask­tvÃ bhÆya evÃha k­«ïaæ
sa-gadgadaæ bhÅta-bhÅta÷ praïamya ||35||

ÓrÅdhara÷ : tato yad v­ttaæ tad eva dh­tarÃ«Âraæ prati saæjaya uvÃca etad iti | etat pÆrva-Óloka-trayÃtmakaæ keÓavasya vacanaæ ÓrutvÃ vepamÃna÷ kampamÃna÷ kirÅÂy arjuna÷ k­tÃ¤jali÷ sampuÂÅk­ta-hasta÷ k­«ïaæ namask­tya punar apy ÃhoktavÃn | katham Ãha ? har«a-bhayÃdy-ÃveÓa-vaÓÃt gadgadena kaïÂha-kampanena saha vartate iti sa-gadgadaæ yathÃ syÃt tathÃ | kiæ ca bhÅtÃd api bhÅta÷ san praïamyÃvanato bhÆtvÃ ||35||

madhusÆdana÷ : droïa-bhÅ«ma-jayadratha-karïe«u jayÃÓÃ-vi«aye«u hate«u nirÃÓrayo duryodhano hata evety anusandhÃya jayÃÓÃæ parityajya yadi dh­tarÃ«Âra÷ sandhiæ kuryÃt tadÃ ÓÃntir ubhaye«Ãæ bhaved ity abhiprÃyavÃæs tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃæ saæjaya uvÃca etad iti | etat pÆrvoktaæ keÓavasya vacanaæ ÓrutvÃ k­tÃ¤jali÷ kirÅÂÅndra-datta-kirÅÂa÷ parama-vÅratvena prasiddho vepamÃna÷ paramÃÓcarya-darÓana-janitena sambhrameïa kampamÃno 'rjuna÷ k­«ïaæ bhaktÃgha-kar«aïaæ bhagavantaæ
namask­tvÃ namask­tya bhÆya÷ punar apy ÃhoktavÃn sa-gadgadaæ bhayena har«eïa cÃÓru-pÆrïa-netratve sati kapha-ruddha-kaïÂhatayÃ vÃco mandatva-sakampatvÃdir vikÃra÷ sa-gadgadas tad-yuktaæ yathÃ syÃt | bhÅta-bhÅto 'tiÓayena bhÅta÷ san pÆrvaæ namask­tya punar api  praïamyÃtyanta-namro bhÆtvÃheti sambandha÷ ||35||

viÓvanÃtha÷ : namask­tvety Ãr«am ||35||

baladeva÷ : tato yad abhÆt tat saæjaya uvÃca etad iti | keÓavasyaitat padya-trayÃtmakaæ vacanaæ ÓrutvÃ kirÅÂÅ pÃrtha÷ vepamÃno 'tyadbhutÃtyugra-rÆpa-darÓanajena sambhrameïa sakampa÷ | namak«Âvety Ãr«am | k­«ïaæ namask­tya, puna÷ praïamya, bhÅta-bhÅto 'tibhayÃkula÷ san bhÆya÷ punaar apy Ãha sa-gadgadaæ gadgadena kaïÂha-kampena sahitaæ yathÃ syÃt tathÃ ||35||

__________________________________________________________

BhG 11.36

arjuna uvÃca
sthÃne h­«ÅkeÓa tava prakÅrtyÃ
jagat prah­«yaty anurajyate ca |
rak«Ãæsi bhÅtÃni diÓo dravanti
sarve namasyanti ca siddha-saæghÃ÷ ||36||

ÓrÅdhara÷ : sthÃne ity ekÃdaÓabhir arjunasyokti÷ | sthÃne ity avyayaæ yuktam ity asminn arthe | he h­«ÅkeÓa yata evaæ tvam adbhuta-prabhÃvo bhakta-vatsalaÓ ca | atas tava prakÅrtyÃ mÃhÃtmya-saÇkÅrtanena na kevalam aham eva prah­«yÃmÅti, kintu jagat sarvaæ prah­«yaty prakar«eïa har«aæ prÃpnoti | etat tu sthÃne yuktam ity artha÷ | tathÃ jagad anurajyate cÃnurÃgam upaitÅti yat | tathÃ rak«Ãæsi bhÅtÃni santi | diÓa÷ prati dravanti palÃyante iti yat | sarve yoga-tapo-mantrÃdi-siddhÃnÃæ saÇghÃ namasyanti praïamanti iti yat | etac ca sthÃne yuktam eva | na citram ity artha÷ ||36||

madhusÆdana÷ : ekÃdaÓabhir arjuna uvÃca sthÃna iti | sthÃna ity avyayaæ yuktam ity arthe | he h­«ÅkeÓa ! sarvendriya-pravartaka yatas tvam evam atyantÃdbhuta-prabhÃvo bhakta-vatsalaÓ ca tatas tava prakÅrtyÃ prak­«ÂayÃ kÅrtyÃ niratiÓaya-prÃÓastyasya kÅrtanena Óravaïena ca na kevalam aham eva prah­«yÃmi kintu sarvam eva jagac cetana-mÃtraæ rak«o-virodhi prah­«yati prak­«Âaæ har«am ÃpnotÅti yat tat sthÃne yuktam evety artha÷ | tathÃ sarvaæ jagad anurajyate ca tad-vi«ayam anurÃgam upaitÅti ca yat tad api yuktam eva | tathÃ rak«Ãæsi bhÅtÃni bhayÃvi«ÂÃni santi diÓo dravanti gacchanti sarvÃsu dik«u palÃyanta iti yat tad api yuktam eva | tathÃ sarve siddhÃnÃæ
kapilÃdÅnÃæ saæghÃ namasyanti ceti yat tad api yuktam eva | sarvatra tava prakÅrtyety asyÃnvaya÷ sthÃna ity asya ca | ayaæ Óloko rak«oghna-mantratvena mantra-ÓÃstre prasiddha÷ | sa ca nÃrÃyaïÃ«ÂÃk«ara-sudarÓanÃstra-mantrÃbhyÃæ sampuÂito j¤eya iti rahasyam ||36||

viÓvanÃtha÷ : bhagavad-vigrahasyÃtiprasannatvam atighoratvaæ cedam unmukha-vimukha-vi«ayakam iti sahaseva j¤ÃtvÃ tad eva tattvaæ vyÃcak«aïa÷ stauti sthÃna iti | sthÃna ity avyayaæ yuktam ity artha÷ | he h­«ÅkeÓa ! sva-bhaktendriyÃnÃæ ca svÃbhimukhye sva-mukhye ca pravartaka ! tava prakÅrtyÃ prak­«ÂayÃ tvan-mÃhÃtmya-saÇkÅrtanena jagad idaæ prah­«yay anurajyate anuraktam bhavatÅti yuktam eva jagato 'sya tvad-aunmukhyÃd iti bhÃva÷ | tathÃ rak«Ãæsi rak«o 'sura-dÃnava-piÓÃcÃdÅni bhÅtÃni bhÆtvÃ diÓo dravanti diÓa÷ prati palÃyanta ity etad api sthÃne yuktam eva | te«Ãæ tvad-vaimukhyÃd iti bhÃva÷ | tathÃ
tvad-bhaktyÃ ye siddhÃs te«Ãæ saÇghÃ÷ sarve namasyanti cety api yuktam eva | te«Ãæ tvad-bhaktatvÃd iti bhÃva÷ | Óloko 'yaæ rak«oghna-mantratvena mantra-ÓÃstre prasiddha÷ ||36||

baladeva÷ : pareÓasya sakhyu÷ k­«ïasyÃtiramyatvam atyugratvaæ ca tatra raÇgavad yugapad eva vÅk«ya tad-ubhayaæ sva-saæmukha-sva-vimukha-vi«ayam iti vidvÃn arjunas tad-anurÆpaæ stauti sthÃna ity ekÃdaÓabhi÷ | yuktam ity arthakaæ sthÃna ity ed-antam avyayam | he h­«ÅkeÓeti saæmukha-vimukhendriyÃïÃæ sÃæmukhye vaimukhye capravarakety artha÷ | yuddha-darÓanÃyÃgataæ deva-gandharva-siddha-vidyÃdhara-pramukhaæ tvat-saæmukhaæ jagat tava du«Âa-saæhartatva-rÆpayÃ prakÅrtyÃ prah­«yaty anurajyate ceti yuktam etat | du«Âa-svabhÃvÃni tvad-vimukhÃni rak«Ãæsi
rÃk«asÃsura-dÃnavÃdÅni devÃdy-udgÅtayÃ tat-prakÅrtyÃ bhÅtÃni bhÆtvÃ diÓa÷ prati dravanti palÃyanta iti ca yuktam | tava prÃïi-bhÃvÃnusÃri-rÆpa-prakÃÓitvÃd iti bhÃva÷ | tad itthaæ Ói«ÂÃÓi«ÂÃnugraha-kÃritÃæ tava vÅk«ya tvad-bhaktÃ÷ siddha-saÇghÃ÷ sarve sanakÃdayo namasyanti jaya jaya bhagavÃn ity udÅrayanta÷ praïamanti ca yuktaæ tava bhakta-mano-hÃritvÃt ||36||

__________________________________________________________

BhG 11.37

kasmÃc ca te na nameran mahÃtman
garÅyase brahmaïo 'py Ãdi-kartre |
ananta deveÓa jagannivÃsa
tvam ak«araæ sad asat tatparaæ yat ||37||

ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha kasmÃd iti | he mahÃtman ! he ananta ! he deveÓa ! he jagannivÃsa ! kasmÃd dhetos te tubhyaæ na nameran na namaskÃraæ kuryu÷ ? kathambhÆtÃya brahmaïo 'py garÅyase gurutarÃya | Ãdi-kartre ca brahmaïo 'pi janakÃya | kiæ ca sad vyaktam asad-vyaktaæ tÃbhyÃæ paraæ mÆla-kÃraïaæ yad ak«araæ brahma | tac ca tvam eva | etair navabhir hetubhis tvÃæ sarve namasyantÅti na citram ity artha÷ ||37||

madhusÆdana÷ : bhagavato har«Ãdi-vi«ayatve hetum Ãha kasmÃc ceti | kasmÃc ca hetos te tubhyaæ na nameran na namaskuryu÷ siddha-saÇghÃ÷ sarve 'pi | he mahÃtman paramodÃra-citta ! he 'nanta sarva-pariccheda-ÓÆnya ! he deveÓa hiraïyagarbhÃdÅnÃm api devÃnÃæ niyanta÷ ! he jagan-nivÃsa sarvÃÓraya ! tubhyaæ kÅd­ÓÃya brahmaïo 'pi garÅyase gurutarÃyÃdi-kartre tvam brahmaïo 'pi janakÃya | niyant­tvam upade«Â­tvaæ janakatvam ity Ãdir ekaiko 'pi hetur namaskÃryatÃ-prayojaka÷ kiæ punar mahÃtmatvÃnantatva-jagan-nivÃsatvÃdi-nÃnÃ-kalyÃïa-guïa-samuccita ity anÃÓcaryatÃ-sÆcanÃrthaæ namaskÃrasya kasmÃc ceti vÃ-ÓabdÃrthaÓ ca-kÃra÷ | kiæ ca sat ? vidhi-mukhena pratÅyamÃnam
astÅit | asan ni«edha-mukhena pratÅyamÃnaæ nÃstÅti | athavÃ sad-vyaktam asad-vyaktaæ tvam eva | tathÃ tat-paraæ tÃbhyÃæ sad-asadbhyÃæ paraæ mÆla-kÃraïaæ yad ak«araæ brahma tad api tvam eva tvad-bhinnaæ kim api nÃstÅty artha÷ | tat-paraæ yad ity atra yac-chabdÃt prÃk-ca-kÃram api kecit paÂhanti | etair hetubhis tvÃæ sarve namasyantÅti na kim api citram ity artha÷ ||37||

viÓvanÃtha÷ : te kasmÃn na nameran, api tu namerann eva | Ãtmanepadam Ãr«am | sat-kÃryam asat-kÃraïaæ ca tÃbhyÃæ paraæ yad ak«araæ brahma tat tvam ||37||

baladeva÷ : atha bhagavata÷ sarva-namasyatvam abhidadhat sarva-vyÃpitvÃt sarvÃtmakatÃæ pratipÃdayati kasmÃc ceti caturbhi÷ | he mahÃtman udÃra-mate ! he ananta sarva-vyÃpin ! he deveÓa sarva-deva-niyanta÷ ! he jagannivÃsa sarvÃÓraya ! te siddha-saÇghÃs te tubhyaæ kasmÃd dhetor na nameran ? Ãtmanepadaæ chÃndasam | api tu praïameyur eva te | kÅd­ÓÃyety Ãha | brahmaïo 'py garÅyase gurutarÃya yasmÃd Ãdi-kartre tattva-s­«Âi-karÃyeti namasyatve 'neke hetava÷ santÅti samuccayÃlaÇkÃra÷ | kiæ ca yad ak«araæ prak­ti-tattvaæ tat-paraæ yad iti | tasmÃt prak­ti-saæs­«ÂÃj jÅvÃtma-tattvÃt prak­ti-tattvÃc cokta-rÆpÃt param utk­«Âaæ bhinnaæ
ca yan-mukta-jÅvÃtma-tattvaæ tac ca tvam eva sarva-rÆpa ity artha÷ ||37||

__________________________________________________________

BhG 11.38

tvam Ãdi-deva÷ puru«a÷ purÃïas
tvam asya viÓvasya paraæ nidhÃnam |
vettÃsi vedyaæ ca paraæ ca dhÃma
tvayÃ tataæ viÓvam ananta-rÆpa ||38||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca tvam Ãdi-deva iti | tvam Ãdi-devo devÃnÃm Ãdi÷ | yata÷ purÃïo 'nÃdi÷ puru«as tvam | ataeva tvam asya paraæ nidhÃnam laya-sthÃnam | tathÃ viÓvasya j¤ÃtÃ tvam | yac ca vedyaæ vastu-jÃtaæ paraæ ca dhÃma vai«ïavaæ padaæ tad api tvam evÃsi | ataeva he ananta-rÆpa tvayaivedaæ viÓvaæ tataæ vyÃptam | etaiÓ ca saptabhir hetubhis tvam eva namaskÃrya ity artha÷ ||38||

madhusÆdana÷ : bhakty-udrekÃt punar api stauti tvam iti | tvam Ãdi-devo jagata÷ sarga-hetutvÃt | puru«a÷ pÆrayitÃ | purÃïo 'nÃdi÷ | tvam asya viÓvasya paraæ nidhÃnam laya-sthÃnatvÃn nidhÅyate sarvam asminn iti | evaæ s­«Âi-pralaya-sthÃnatvenopÃdÃnatvam uktvÃ sarvaj¤atvena pradhÃnaæ vyÃvartayan nimittatÃm Ãha vettÃ veditÃ sarvasyÃsi | dvaitÃpattiæ vÃrayati yac ca vedyaæ tad api tvam evÃsi vedana-rÆpe veditari paramÃrtha-sambandhÃbhÃvena sarvasya vedyasya kalpitatvÃt | ataeva paraæ ca dhÃma yat sac-cid-Ãnanda-ghanam avidyÃ-tat-kÃrya-nirmuktaæ vi«ïo÷ paramaæ padaæ tad api tvam evÃsi | tvayÃ sad-rÆpeïa sphÆraïa-rÆpeïa ca kÃraïena tataæ vyÃptam
idaæ svata÷-sattÃ-sphÆrti-ÓÆnyaæ viÓvam kÃryaæ mÃyika-sambandhenaiva sthiti-kÃla he 'nantarÆpÃparicchinna-svarÆpa ||38||

viÓvanÃtha÷ : nidhÃnaæ laya-sthÃnaæ paraæ dhÃma guïÃtÅtaæ svarÆpam ||38||

baladeva÷ : tvam iti | paraæ nidhÃnam paramÃÓrayo nidhÅyate 'smin iti nirukte÷ | jagati yo vettÃ yac ca vedyaæ tad ubhayaæ tvam eva | kuta evam iti cet tatrÃha yat tvayÃ viÓvam idaæ tataæ tad-vyÃpitvÃd ity artha÷ | yac ca paraæ dhÃma parama-vyomÃkhyaæ prÃpya-sthÃnam tad api tvam eva parÃkhya-tvac-chakti-vaibhavatvÃt tasya dhÃmna÷ ||38||

__________________________________________________________

BhG 11.39

vÃyur yamo 'gnir varuïa÷ ÓaÓÃÇka÷
prajÃpatis tvaæ prapitÃmahaÓ ca |
namo namas te 'stu sahasra-k­tva÷
punaÓ ca bhÆyo 'pi namo namas te ||39||

ÓrÅdhara÷ : itaÓ ca sarvais tvam eva namaskÃrya÷ sarva-devÃtmakatvÃd iti stuvan svayam api namaskaroti vÃyur iti | vÃyv-Ãdi-rÆpas tvam iti sarva-devÃtmakatvopalak«aïÃrtham uktam | prajÃpati÷ pitÃmaha÷ | tasyÃpi janakatvÃt prapitÃmahas tvam | atas te tubhyaæ sahasraÓo namo 'stu | puna÷ sahasra-k­tvo namo 'stu | bhÆyo 'pi punar api sahasra-k­tvo namo nama iti ||39||

madhusÆdana÷ : vÃyur yamo 'gnir varuïa÷ ÓaÓÃÇka÷ sÆryÃdÅnÃm apy upalak«aïam etat | prajÃpatir virÃ¬ hiraïyagarbhaÓ ca | prapitÃmahaÓ pitÃmahasya hiraïya-garbhasyÃpi pitÃ ca tvam | yasmÃd evaæ sarva-devÃtmakatvÃt tvam eva sarvair namaskÃryo 'si tasmÃn mamÃpi varÃkasya namo namo namas te tubhyam astu sahasrak­tva÷ | punaÓ ca bhÆyo 'pi punar api ca namo namas te | bhakti-ÓraddhÃtiÓayena namaskÃre«v alaæ-pratyayÃbhÃvo 'nayÃ namaskÃrÃv­ttyÃ sÆcyate ||39||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : ata÷ sarva-Óabda-vÃcyas tvam ity Ãha vÃyur iti | sarva-devopalak«aïaæ vÃyv-Ãdi-sarva-deva-rÆpas tvaæ prajÃpatiÓ caturÃsya÷ pitÃmahas tvaæ tat-pit­tvÃt prapitÃmahas tvaæ bhavasi kaÇkaïÃdi«u kanakasyeva cid-acic-chaktimatas tava kÃraïasya vÃyv-Ãdi«u vyÃptes tat tat sarva-rÆpas tvam ata÷ sarva-namasyo 'sÅti mayÃ tvaæ namasyase ity Ãha namo nama÷ ||39||

__________________________________________________________

BhG 11.40

nama÷ purastÃd atha p­«Âhatas te
namo 'stu te sarvata eva sarva
ananta-vÅryÃmita-vikramas tvaæ
sarvaæ samÃpno«i tato 'si sarva÷ ||40||

ÓrÅdhara÷ : bhakti-ÓraddhÃbhayÃtiÓayena namaskÃre«u t­ptim anadhigacchan punar api bahuÓa÷ praïamati nama iti | he sarva sarvÃtman sarvÃsu dik«u tubhyaæ namo 'stu | sarvÃtmakam upapÃdayann Ãha anantaæ vÅryaæ sÃmarthyaæ yasya tathÃ | amito vikrama÷ parÃkramo yasya sa÷ | evaæ bhÆtas tvaæ sarvaæ viÓvaæ samyag antar bahiÓ ca samÃpno«i vyÃpno«i | suvarïam iva kaÂaka-kuï¬alÃdi sva-kÃryaæ vyÃpya vartase tata÷ sarva-svarÆpo 'si ||40||

madhusÆdana÷ : tubhyaæ purastÃd agra-bhÃge namo 'stu tubhyaæ puro nama÷ syÃd iti vÃ | atha-Óabda÷ samuccaye | p­«Âhato 'pi tubhyaæ nama÷ syÃt | namo 'stu te tubhyaæ sarvata eva sarvÃsu dik«u sthitÃya he sarva ! vÅryaæ ÓarÅra-balaæ vikrama÷ Óik«Ã Óastra-prayoga-kauÓalam | ekaæ vÅryÃdhikaæ manya uttaikaæ Óik«ayÃdhikam ity ukter bhÅma-duryodhanayor anye«u caikaikaæ vyavasthitam | tvaæ tu ananta-vÅryaÓ cÃmita-vikramaÓ ceti samastam ekaæ padam | ananta-vÅryeti sambodhanaæ vÃ | sarvaæ samastaæ jagat samÃpno«i samyag ekenaa sad-rÆpeïÃpno«i
sarvÃtmanÃ vyÃpno«i tatas tasmÃt sarvo 'si tvad-atiriktaæ kim api nÃstÅty artha÷ ||40|| 

viÓvanÃtha÷ : sarvaæ sva-kÃryaæ jagad Ãpno«i vyÃpno«i svarïam iva kaÂaka-kuï¬alÃdikam atas tvam eva sarva÷ ||40||

baladeva÷ : bhakty-atiÓayena namaskÃre«v alaæ bhÃvam avidan bahuk­tva÷ praïamati nama÷ purastÃd iti | he sarva ! purastÃt p­«Âhata÷ sarvataÓ ca sthitÃya te namo namo 'stu | ananteti karma-dhÃraya÷ | vÅryaæ deha-balaæ vikramas tu dhÅ-balaæ Óastra-prayogÃdi-prÃvÅïya-rÆpam | ekaæ vÅryÃdhikaæ manyataikaæ Óik«ayÃdhikam iti bhÅma-duryodhanÃv uddiÓyokte÷ | sarva-rÆpatvehe tum Ãha sarvaæ samÃpno«Åti | evam evoktaæ ÓrÅ-vai«ïave -

yo 'yaæ tavÃgato deva samÅpaæ devatÃ-gaïa÷ | 
sa tvam eva jagat-sra«ÂÃ yata÷ sarva-gato bhavÃn || iti ||40|| 

__________________________________________________________

BhG 11.41-42

sakheti matvÃ prasabhaæ yad uktaæ 
he k­«ïa he yÃdava he sakheti |
ajÃnatÃ mahimÃnaæ tavedaæ 
mayÃ pramÃdÃt praïayena vÃpi ||41||

yac cÃvahÃsÃrtham asatk­to 'si 
vihÃraÓayyÃsanabhojane«u |
eko 'tha vÃpy acyuta tatsamak«aæ 
tat k«Ãmaye tvÃm aham aprameyam ||42||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ bhagavantaæ k«amÃpayati sakhetÅti dvyÃbhyÃm | tvaæ prÃk­te÷ sakhety evaæ matvÃ prasabhaæ haÂhÃt tiraskÃreïa yad uktaæ tat k«Ãmaye tvÃm ity uttareïÃnvaya÷ | kiæ tat ? he k­«ïa he yÃdava he sakheti ca | sandhir Ãr«am | prasabhoktau hetu÷ - tava mahimÃnaæ idaæ ca viÓva-rÆpam ajÃnatÃ ca mayÃ pramÃdÃt praïayena snehena yad uktam iti ||41||

kiæ ca yac ceti | he acyuta ! yac ca parihÃsÃrthaæ krÅ¬Ãdi«u tirask­to 'si | ekatra ekala÷ | sakhÅn vinÃ rahasi sthita ity artha÷ | athavÃ tat-samak«aæ te«Ãæ parihasatÃæ sakhÅnÃæ samak«aæ purato 'pi | tat sarvam aparÃdha-jÃtaæ tvÃm aprameyam acintya-prabhÃvaæ k«Ãmaye k«amÃæ kÃrayÃmi ||42||
madhusÆdana÷ : yato 'haæ tvan-mÃhÃtmyÃparij¤ÃnÃd aparÃdhÃn ajasrÃm akÃr«aæ tata÷ parama-kÃruïikaæ tvÃæ praïamyÃparÃdha-k«amÃæ kÃryÃmÅtyÃha sakhetÅti dvÃbhyÃm | tvaæ mama sakhÃ samÃna-vayÃ iti matvÃ prasabhaæ svotkar«a-khyÃpana-rÆpeïÃbhibhavena yad uktaæ mayÃ tavedaæ viÓva-rÆpaæ tathÃ mahimÃnam aiÓvaryÃtiÓayam ajÃnatÃ | puæ-liÇga-pÃÂha imaæ viÓva-rÆpÃtmakaæ mahimÃnaæ ajÃnatÃ | pramÃdÃc citta-vik«epÃt praïayena snehena vÃpi kim uktam ity Ãha he k­«ïa he yÃdava he sakheti ||41||

yac cÃvahÃsÃrtham parihÃsÃrthaæ vihÃra-ÓayyÃsana-bhojane«u vihÃra÷ krÅ¬Ã vyÃyÃmo vÃ, ÓayyÃ tÆlikÃdyÃstaraïa-viÓe«a÷, Ãsanaæ siæhÃsanÃdi | bhojanaæ bahÆnÃæ paÇkÃvaÓanaæ te«u vi«aya-bhÆte«u asatk­to 'si mayÃ paribhÆto 'si eka÷ sakhÅn vihÃya rahasi sthito vÃ tvam | athavÃ tat-samak«aæ te«Ãæ sakhÅnÃæ samak«aæ vÃ, he 'cyuta ! sarvadÃ nirvikÃra ! tat sarvaæ vacana-rÆpam asat-karaïa-rÆpaæ cÃparÃdha-jÃtaæ k«Ãmaye k«ÃmayÃmi tvÃm aprameyam acintya-prabhÃveïa nirvikÃreïa ca parama-kÃruïikena bhagavatÃ tvan-mÃhÃtmyÃnabhij¤asya
mamÃparÃdhÃ÷ k«antavyÃ ity artha÷ ||42||

viÓvanÃtha÷ : hanta hantaitÃd­Óa-mahÃ-mahaiÓvaryamat tvayy ahaæ k­ta-mahÃparÃdha-pu¤jo 'smÅty anutÃpam Ãvi«kurvann Ãha sakhetÅti | he k­«ïeti | tvaæ vasudeva-nÃmno narasyÃrdharathatvenÃpy aprasiddhasya putra÷ k­«ïa iti prasiddha÷ |  he yÃdaveti | yadu-vaæÓasya tava nÃsti rÃjatvaæ, mama tu puru-vaæÓasyÃsty eva rÃjatvam | he sakheti | sandhir Ãr«a÷ | tad api tvayÃ saha mama yat sakhyaæ tatra tava paitrika-prabhÃvo na hetu÷ | nÃpi kaulika÷ | kintu tÃvaka evety abhiprÃyato yeat prasabhaæ sa-tiraskÃram uktaæ mayÃ tat k«Ãmaye k«amayÃmÅty uttareïÃnvaya÷ | tavedaæ viÓva-rÆpÃtmakaæ
svarÆpam eva mahimÃnaæ pramÃdÃd vÃ praïayena snehena vÃ parihÃsÃrthaæ vihÃrÃdi«v asatk­to 'si tvaæ satyavÃdÅ ni«kapaÂa÷ parama-sarala ity-Ãdi-vakroktyÃ tirask­to 'si | tvam eka÷ sakhÅn vinaiva rahasi | athavÃ tat samak«aæ te«Ãæ parihasatÃæ sakhÅnÃæ samak«aæ purato 'si yadÃ sthitas tadÃ jÃtaæ tat sarvam aparÃdha-sahasraæ k«Ãmaye | he prabho ! k«amasvety anunayÃmÅty artha÷ ||41-42||

baladeva÷ : evam arjuna÷ sahasra-ÓÅr«Ãdi-lak«aïaæ sva-sakhaæ k­«ïaæ vilokya saæstutya praïamya ca sva-sakhyasyaiÓvarya-j¤Ãna-saæmiÓratvÃt tad-anurÆpam anunayati sakheti dvÃbhyÃm | k­«ïo bhagavÃn me sakhÃ mitram iti matvÃ niÓcitya tavedaæ sahasra-ÓÅr«atvÃdi-lak«aïaæ mahimÃnam ajÃnatÃnanubhavatÃ mayÃ pramÃdÃd anavadhÃnata÷ praïayena sakhya-premïÃ vÃ yat tvÃæ prati prasabhaæ haÂhÃd uktam | tad idÃnÅæ k«Ãmaye k«amayÃmi | kiæ tad iti cet tatrÃha he k­«ïety Ãdi | sakhetÅty atra sandhiÓ chÃndasa÷ | etÃni trÅïi sambodhanÃny anÃdara-garbhÃïi he k­«ïety
atra ÓrÅ-pÆrvakatvÃbhÃvÃt | he yÃdavety atra rÃjya-vaæÓyatvÃbhÃvÃvedanÃt | he sakhety atra savayastva-mÃtra-sÆcanÃt | kiæ ca, yac ca vihÃrÃdi«v avahÃsÃrthaæ parihÃsÃyÃsatk­to 'si satya-vÃk saralo ni«kapaÂas tvam ity evaæ vya¤jaka-Óabdair avaj¤Ãto 'si | eka÷ sakhÅn vinÃ vijane sthitas tat samak«aæ vÃ te«Ãæ parihasatÃæ sakhÅnÃæ purato vÃ sthita ity artha÷ | tat sarva-vacana-rÆpam asatkÃra-rÆpaæ vÃparÃdha-jÃtaæ k«Ãmaye k«amasva prabho bhagavann ity anunayÃmi | he acyuteti saty apy aparÃdhe 'vicyuta-sakhety artha÷ | aprameyam atarkya-prabhÃvam ||41-42||
 
__________________________________________________________

BhG 11.43

pitÃsi lokasya carÃcarasya 
tvam asya pÆjyaÓ ca gurur garÅyÃn |
na tvat-samo 'sty abhyadhika÷ kuto 'nyo 
loka-traye 'py apratima-prabhÃva ||43||

ÓrÅdhara÷ : acintya-prabhÃvatvam evÃha piteti | na vidyate pratimÃ upamÃ yasya so 'pratima÷ | tathÃvidha÷ prabhÃvo yasya tava he apratima-prabhÃva | tvam asya carÃcarasya lokasya pitÃ janako 'si | ataeva pÆjyaÓ ca guruÓ ca guror api garÅyÃn gurutara÷ | ato loka-traye 'pi na tvat-sama eva tÃvad-anyo nÃsti | parameÓvarasyÃnyasyÃbhÃvÃt | tvatto 'bhyadhika÷ puna÷ kuta÷ syÃt ? ||43||

madhusÆdana÷ : acintya-prabhÃvatÃm eva prapa¤cayati pitÃsÅti | asya carÃcarasya lokasya pitÃ janakas tvam asi | pÆjyaÓ cÃsi sarveÓvaratvÃt | guruÓ cÃsi ÓÃstropade«ÂÃ | ata÷ sarvai÷ prakÃrair garÅyÃn gurutaro 'si | ataeva na tvat-samo 'sty abhyadhika÷ kuto 'nyo loka-traye 'pi | he apratima-prabhÃva ! yasya samo 'pi nÃsti dvitÅyasya parameÓvarasyÃbhÃvÃt tasyÃdhiko 'nya÷ kuta÷ syÃt sarvathÃ na sambhÃvyata evety artha÷ ||43||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : aprameyatÃm Ãha pitÃsÅti | asya lokasya pitÃ pÆjyo guru÷ ÓÃstropade«ÂÃ ca tvam asi | ata÷ sarvai÷ prakÃrair garÅyÃn gurutaras tvam | he 'pratima-prabhÃva ! ato 'smin loka-traye nikhile 'pi jagati tvat-sama eva nÃsti | dvitÅyasya pareÓasyÃbhÃvÃd eva tvad-adhiko 'nya÷ kuta÷ syÃt ? ÓrutiÓ caivam Ãha na tat-samaÓ cÃbhyadhikaÓ ca d­Óyate iti ||43|| 

__________________________________________________________

BhG 11.44

tasmÃt praïamya praïidhÃya kÃyaæ 
prasÃdaye tvÃm aham ÅÓam Å¬yam |
piteva putrasya sakheva sakhyu÷ 
priya÷ priyÃyÃrhasi deva so¬hum ||44||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | tasmÃt tvÃm ÅÓaæ jagata÷ svÃminam | Å¬yaæ tubhyam | prasÃdaye prasÃdayÃmi | kathaæ kÃyaæ praïidhÃya dantavan nipÃtya | praïamya prakar«eïa natvÃ | atas tvaæ mahÃparÃdhaæ so¬huæ k«antum arhati | kasya kva iva ? putrasyÃparÃdhaæ k­payÃ pitÃ yathÃ sahate | sakhur mitrasyÃparÃdhaæ sakhÃ nirupÃdhi-bandhu÷ sahate | priyaÓ ca priyÃyÃ aparÃdhaæ tat-priyÃrthaæ yathÃ sahate tadvat ||44||

madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | tasmÃt praïamya namask­tya tvÃæ praïidhÃya prakar«eïa nÅcair dh­tvÃ kÃyaæ daï¬avad bhÆmau patitveti yÃvat | prasÃdaye tvÃm ÅÓam Å¬yam sarva-stutyam aham aparÃdhÅ | ato he deva ! piteva putrasyÃparÃdhaæ sakheva sakhyur aparÃdhaæ priya÷ priyÃyÃ÷ pativratÃyÃ aparÃdhaæ mamÃparÃdhaæ tvaæ so¬hum k«antum arhasi ananya-ÓaraïatvÃn mama | priyÃyÃrhasÅty atreva-Óabda-lopa÷ sandhiÓ ca chÃndasa÷ ||44||

viÓvanÃtha÷ : kÃyaæ praïidhÃya bhÆmau daï¬avan nipÃtya priyÃyÃrhasÅti sandhir Ãr«a÷ ||44||

baladeva÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | kÃyaæ bhÆmau praïidhÃya praïamyeti sÃ«ÂÃÇgaæ praïatiæ k­tvÃ | he deva ! mamÃparÃdhaæ so¬hum arhasi | ka÷ kasyevety Ãha piteveti | sakheva sakhyur iti tu tadÃ mahaiÓvaryaæ vÅk«ya svasmin dÃsatva-mananÃt | priyÃyÃrhasÅti visarga-lopa÷ sandhiÓ cÃr«a÷ ||44|| 

__________________________________________________________

BhG 11.45

ad­«Âa-pÆrvaæ h­«ito 'smi d­«ÂvÃ 
bhayena ca pravyathitaæ mano me |
tad eva me darÓaya deva rÆpaæ 
prasÅda deveÓa jagan-nivÃsa ||45||

ÓrÅdhara÷ : evaæ k«amÃpayitvÃ prÃrthayate ad­«Âa-pÆrvam iti dvÃbhyÃm | he deva pÆrvam ad­«Âaæ tava rÆpaæ d­«ÂvÃ h­«ito h­«Âo 'smi | tathÃ bhayena ca me mana÷ pravyathitaæ pracalitam | tasmÃn mama vyathÃ-niv­ntaye tad eva rÆpaæ darÓaya |  he devaÓa he jagannivÃsa prasanno bhava ||45||

madhusÆdana÷ : evam aparÃdha-k«amÃæ prÃrthya puna÷ prÃg-rÆpa-darÓanaæ viÓvarÆpopasaæhareïa prÃrthayate ad­«Âa-pÆrvam iti dvÃbhyÃm | kadÃpy ad­«Âa-pÆrvaæ pÆrvam ad­«Âaæ viÓva-rÆpaæ d­«ÂvÃ h­«ito h­«Âo 'smi | tad-vik­ta-rÆpa-darÓanajena bhayena ca pravyathitaæ vyÃkulÅk­taæ mano me | atas tad eva prÃcÅnam eva mama prÃïÃpek«ayÃpi priyaæ rÆpaæ me darÓaya he deva he deveÓa he jagan-nivÃsa prasÅda prÃg-rÆpa-darÓana-rÆpaæ prasÃdaæ me kuru ||45||

viÓvanÃtha÷ : yadyapy ad­«Âa-pÆrvam idaæ te viÓva-rÆpÃtmakaæ vapur d­«ÂvÃ h­«ito 'smi tad apy asya ghoratvÃd bhayena mana÷ pravyathitam abhÆt | tasmÃt tad eva mÃnu«aæ rÆpaæ mat-prÃïa-koÂy-adhika-priyaæ mÃdhurya-pÃrÃvÃraæ vasudeva-nandanÃkÃraæ me darÓaya prasÅdety alaæ tavaitÃd­ÓaiÓvaryasya darÓanÃyeti bhÃva÷ | deveÓeti tvaæ sarvedvÃnÃm ÅÓvara÷ sarva-jagan-nivÃso bhavasy eveti mayÃ pratÅtam iti bhÃva÷ | atra viÓva-rÆpa-darÓana-kÃle sarva-svarÆpa-mÆla-bhÆtaæ narÃkÃraæ k­«ïa-vapus tatraiva sthitam api yogamÃyÃcchÃditatvÃd arjunena na d­«Âam iti gamyate ||45||

baladeva÷ : atha kiæ vak«i kiæ cecchasÅti cet tatrÃha ad­«Âeti | tvayi k­«ïe sattvena j¤Ãtam apÅdam aiÓvaraæ rÆpaæ d­«ÂvÃhaæ har«ito 'smi mat-sakhasyedam asÃdhÃraïaæ rÆpam iti mudito 'smi manaÓ ca mama tad-ghoratva-darÓana-jena bhayena pravyathitaæ bhavati | ata idaæ prÃrthayed evety Ãdi sarva-deva-niyantÃ tat-sarvÃdhÃra÷ pareÓas tvam asÅti mayÃ pratyak«Åk­tam ata÷paraæ tad-antarbhÃvya tad eva mad-abhÅ«Âaæ k­«ïa-rÆpaæ darÓaya prÃdurbhÃvayety artha÷ ||45||

__________________________________________________________

BhG 11.46

kirÅÂinaæ gadinaæ cakra-hastam 
icchÃmi tvÃæ dra«Âum ahaæ tathaiva |
tenaiva rÆpeïa catur-bhujena 
sahasra-bÃho bhava viÓva-mÆrte ||46||

ÓrÅdhara÷ : tad eva rÆpaæ viÓe«ayann Ãha kirÅÂinam iti | kirÅÂavantam gadÃvantaæ cakra-hastaæ ca tvÃæ dra«Âum icchÃmi | pÆrvaæ yathÃ d­«Âo 'si tathaiva | ataeva he sahasra-bÃho | he viÓva-mÆrte ! idaæ viÓva-rÆpam upasaæh­tya tenaiva kirÅÂÃdi-yuktena caturbhujena bhavÃvirbhava | tad anena ÓrÅ-k­«ïam arjuna÷ pÆrvam api kirÅÂÃdi-yuktam eva paÓyatÅti gamyate | yat tu pÆrvam uktaæ viÓva-rÆpa-darÓane kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca paÓyÃmÅti | tad-bahu-kirÅÂÃdy-abhiprÃyeïa | yad vÃ etÃvantaæ kÃlaæ yaæ tvÃæ kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca suprasannam apaÓyaæ
tam evedÃnÅæ tejo-rÃÓiæ durnirÅk«yaæ paÓyÃmÅbhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodha÷ ||46||

madhusÆdana÷ : tad eva rÆpaæ viv­ïoti kirÅÂinam iti | kirÅÂavantam gadÃvantaæ cakra-hastaæ ca tvÃæ dra«Âum icchÃmy ahaæ tathaiva pÆrvavad eva | atas tenaiva rÆpeïa catur-bhujena vasudevÃtmajatvena bhava he idÃnÅæ sahasra-bÃho he viÓva-mÆrte | upasaæh­tya viÓvarÆpaæ pÆrva-rÆpeïaiva prakaÂo bhavety artha÷ | etena sarvadÃ caturbhujÃdi-rÆpam arjunena bhagavato d­Óyata ity uktam ||46||

viÓvanÃtha÷ : viÓe«ayann Ãha kirÅÂinam iti | kirÅÂavantam gadÃvantaæ cakra-hastaæ ca tvÃæ dra«Âum icchÃmi | pÆrvaæ yathÃ d­«Âo 'si tathaiva | ataeva he sahasra-bÃho | he viÓva-mÆrte ! idaæ viÓva-rÆpam upasaæh­tya tenaiva kirÅÂÃdi-yuktena caturbhujena bhavÃvirbhava | tad anena ÓrÅ-k­«ïam arjuna÷ pÆrvam api kirÅÂÃdi-yuktam eva paÓyatÅti gamyate | yat tu pÆrvam uktaæ viÓva-rÆpa-darÓane kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca paÓyÃmÅti | tad-bahu-kirÅÂÃdy-abhiprÃyeïa | yad vÃ etÃvantaæ kÃlaæ yaæ tvÃæ kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca suprasannam apaÓyaæ tam evedÃnÅæ
tejo-rÃÓiæ durnirÅk«yaæ paÓyÃmÅbhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodha÷ ||46||
 
baladeva÷ : tat kÅd­g ity Ãha kirÅÂinam iti | he samprati sahasra-bÃho ! he viÓva-mÆrte ! idaæ rÆpam antarbhÃvya divyÃbhinet­-naÂavat tenaiva caturbhujena rÆpeïa viÓi«Âa÷ san prÃdurbhava ||46||

__________________________________________________________

BhG 11.47

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
mayÃ prasannena tavÃrjunedaæ 
rÆpaæ paraæ darÓitam Ãtma-yogÃt |
tejo-mayaæ viÓvam anantam 
Ãdyaæ yan me tvad-anyena na d­«Âa-pÆrvam ||47||

ÓrÅdhara÷ : evaæ prÃrthitas tam ÃÓvÃsayan bhagavÃn uvÃca mayeti tribhi÷ | he arjuna kim iti tvaæ bibhe«i ? yato mayÃ prasannena k­payÃ tavedaæ param uttamaæ rÆpaæ darÓitam | Ãtmano mama yogÃd yoga-mÃyÃ-sÃmÃrthyÃt | paratvam evÃha tejo-mayam |  viÓvam viÓvÃtmakam | anantam Ãdyaæ ca | yan mama rÆpaæ tvad-anyena tvÃd­ÓÃd bhaktÃd anyena pÆrvaæ na d­«Âaæ tat ||47||

madhusÆdana÷ : evam arjunena prasÃdito bhaya-vÃdhitam arjunam upalabhyopasaæh­tya viÓva-rÆpam ucitena vacanena tam ÃÓvÃsayan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayeti tribhi÷ | he 'rjuna mÃ bhai«Å÷ | yato mayÃ prasannena tvad-vi«aya-k­pÃtiÓayavatedaæ viÓva-rÆpÃtmakaæ paraæ Óre«Âhaæ rÆpaæ tava darÓitam Ãtma-yogÃd asÃdhÃraïÃn nija-sÃmarthyÃt | paratvaæ viv­ïoti tejo-mayaæ teja÷-pracuraæ viÓvam samastam anantam Ãdyaæ ca yan mama rÆpaæ tvad-anyena kenÃpi na d­«Âa-pÆrvam pÆrvaæ na d­«Âam ||47||

viÓvanÃtha÷ : bho arjuna ! dra«Âum icchÃmi te rÆpam aiÓvaraæ puru«ottama iti tvat-prÃrthanayaivedaæ mayÃ mad-aæÓasya viÓva-rÆpa-puru«asya rÆpaæ darÓitam | katham atra te mana÷ pravyathitam abhÆt ? yata÷ prasÅda prasÅdety uktyÃ tan-mÃnu«am eva rÆpaæ me did­k«ase, tasmÃt kim idam ÃÓcaryaæ brÆ«e ity Ãha mayeti | prasannenaiva mayÃ tava tubhyam evedaæ rÆpaæ darÓitam | nÃnyasmai, yatas tvatto 'nyena kenÃpi etan na pÆrvaæ d­«Âam | tad api tvam etan na sp­hayasi kim iti bhÃva÷ ||47||
 
baladeva÷ : evaæ prÃrthito bhagavÃn uvÃca mayeti | he arjuna ! dra«Âum icchÃmi te rÆpam ity Ãdi tvat-prÃrthitaæ prasannena mayedaæ tejo-mayaæ paramaiÓvaraæ rÆpaæ vaidÆryavad abhinet­-naÂavac ca tvad-abhÅ«Âe k­«ïe mayi sthitam eva tava darÓitam | Ãtma-yogÃn nijÃcintya-ÓaktyÃ me mama yad rÆpaæ tvad-anyena janena pÆrvaæ na d­«Âam | tat-prasaÇgÃd idÃnÅæ tv anyair api devÃdibhir d­«Âaæ bhakti-d­Óyaæ mama tat-svarÆpaæ bhaktaæ tvÃæ prati pradarÓayatÃ mayÃ tvad-d­«Âasya bahu-sÃk«ikatvÃya devÃdibhyo 'pi bhaktimadbhya÷ pradarÓitam | yat tu gaja-sÃhvaye duryodhanÃdibhir
api viÓvarÆpaæ d­«Âaæ tan ned­gvidham iti tvad-anyena na d­«Âa-pÆrvam ity uktam ||47||


__________________________________________________________

BhG 11.48

na veda-yaj¤Ãdhyayanair na dÃnair
na ca kriyÃbhir na tapobhir ugrai÷ |
evaæ-rÆpa÷ Óakya ahaæ n­loke 
dra«Âuæ tvad-anyena kuru-pravÅra ||48||

ÓrÅdhara÷ : etad-darÓanam atidurlabhaæ labdhvÃ tvaæ k­tÃrtho 'sÅty Ãha na vedeti | vedÃdhyayanam avyatirekeïa yaj¤ÃdhyayanasyÃbhÃvÃd yaj¤a-Óabdena yaj¤a-vidyÃ÷ kalpa-sÆtrÃdyÃ lak«yante | vedÃnÃæ yaj¤a-vidyÃnÃæ cÃdhyayanair ity artha÷ | na ca dÃnai÷ | na ca kriyÃbhir agnihotrÃdibhi÷ | na cograis tapobhiÓ cÃndrÃyaïÃdibhi÷ | evaæ-rÆpo 'haæ tvatto 'nyena manu«ya-loke dra«Âuæ Óakya÷ | api tu tvam eva kevalaæ mat-prasÃdena d­«ÂvÃ k­tÃrtho 'si ||48||

madhusÆdana÷ : etad-rÆpa-darÓanÃtmakam atidurlabhaæ mat-prasÃdaæ labdhvÃ k­tÃrtha evÃsi tvam ity Ãha na vedeti | vedÃnÃæ caturïÃm api adhyayanair ak«ara-grahaïa-rÆpai÷, tathÃ mÅmÃæsÃkalpa-sÆtrÃdi-dvÃrÃ yaj¤ÃnÃæ veda-bodhita-karmaïÃm adhayayanair artha-vicÃra-rÆpair veda-yaj¤Ãdhyayanai÷ | dÃnais tulÅ-puru«Ãdibhi÷ | kriyÃbhir agnihotrÃdi-Órauta-karmabhi÷ | tapobhi÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdibhir ugrai÷ kÃyendriya-Óo«akatvena du«karair evaæ-rÆpo 'haæ na Óakyo n­-loke manu«ya-loke dra«Âuæ tvad-anyena mad-anugraha-hÅnena he kuru-pravÅra ! Óakyo 'ham iti vaktavye visarga-lopaÓ chÃndasa÷
| pratyekaæ na-kÃrÃbhyÃso ni«edha-dÃ¬hyÃya | na ca kriyÃbhir ity atra ca-kÃrÃd anukta-sÃdhanÃntara-samuccaya÷ ||48||

viÓvanÃtha÷ : tubhyaæ darÓitam idaæ rÆpaæ tu vedÃdi-sÃdhanair api durlabham ity Ãha na vedeti | tvatto 'nyena na kenÃpy aham evaærÆpo dra«Âuæ Óakya÷ | Óakyo 'ham iti | yad-dvaya-lopÃv Ãr«au | tasmÃd alabhya-lÃbham Ãtmano matvÃ tvam asminn eveÓvare, sarva-durlabhe rÆpe mano-ni«ÂhÃæ kuru | etad-rÆpaæ d­«ÂvÃpy alaæ te punar me mÃnu«a-rÆpeïa did­k«iteneti bhÃva÷ ||48||

baladeva÷ : atha sahasra-ÓÅr«Ãdi-lak«aïasyaiÓvara-rÆpasya pumarthatÃm Ãha na vedeti | vedÃnÃm adhyayanair ak«ara-grahaïai÷ | yaj¤ÃnÃm adhayayanair mÅmÃæÓÃ-kalpa-sÆtrebhyo 'rpaïai÷ | kriyÃbhir agnihotrÃdi-karmabhi÷ | tapobhi÷ k­cchrÃdibhir ugrair deha-Óo«akatvena du«karai÷ | ebhi÷ kevalair vedÃdhyayanÃdibhir bhakti-yuktÃt tvatto 'nyena bhakti-riktena kenÃpi puæsÃ evaæ-rÆpo 'haæ dra«Âuæ na Óakyo, bhaktiæ vinÃ bhÆtÃni vedÃdhyayanÃdÅni mad-darÓana-sÃdhanÃni na bhavantÅti | yad uktaæ -

dharma÷ satyÃdayopeto vidyÃ vÃ tapasÃnvitÃ |
mad-bhaktyÃpetam ÃtmÃnaæ na samyak prapunÃti hi || iti |

tvayÃ tu bhaktimatÃ d­«Âa evÃham anyaiÓ ca bhaktimadbhir devÃdibhi÷ | Óakyo 'ham iti vaktavye visarga-lopaÓ chÃndasa÷ | na-kÃrÃbhyÃso ni«edhÃ¬hyÃrtha÷ | n­-loke ity uktes tal-loke tad-bhaktÃ devÃ bahavas tad dra«Âuæ ÓaknuvantÅty uktam ||48||

__________________________________________________________

BhG 11.49

mÃ te vyathÃ mÃ ca vimÆ¬ha-bhÃvo 
d­«ÂvÃ rÆpaæ ghoram Åd­Ç mamedam |
vyapeta-bhÅ÷ prÅta-manÃ÷ punas tvaæ 
tad eva me rÆpam idaæ prapaÓya ||49||

ÓrÅdhara÷ : evam api cet tavedaæ ghoraæ rÆpaæ d­«ÂvÃ vyathÃ bhavati tarhi tad eva rÆpaæ darÓayÃmÅty Ãha mÃ ta iti | Åd­g Åd­Óaæ ghoraæ madÅyaæ rÆpaæ d­«ÂvÃ te Ã te vyathÃ mÃstu | vimÆ¬ha-bhÃvo vimÆ¬hatvaæ ca mÃstu | vigata-bhaya÷ prÅta-manÃÓ ca san punas tvaæ tad evedaæ mama rÆpaæ prakar«eïa paÓya ||49||

madhusÆdana÷ : evaæ ghoram Åd­g aneka-bÃhv-Ãdi-yuktatvena bhayaÇkaraæ mama rÆpaæ d­«ÂvÃ sthitasya te tava yÃ vyathÃ bhaya-nimittÃ pÅ¬Ã sÃ mÃ bhÆt | tathÃ mad-rÆpa-darÓane 'pi yo vimÆ¬ha-bhÃvo vyÃkula-cittatvam aparito«a÷ so 'pi mÃ bhÆt | kintu vyapeta-bhÅr apagata-bhaya÷ prÅta-manÃÓ ca san punas tvaæ tad eva caturbhujaæ vÃsudevatvÃdi-viÓi«Âaæ tvayÃ sadÃ pÆrva-d­«Âaæ rÆpam idaæ viÓva-rÆpopasaæhÃreïa prakaÂÅkriyamÃïaæ prapaÓya prakar«eïa bhaya-rÃhityena santo«eïa ca paÓya ||49||

viÓvanÃtha÷ : bho÷ parameÓvara ! mÃæ tvaæ kiæ na g­hïÃsi ? yad anicchate 'pi mahyaæ punar idam eva balÃd ditsasi | d­«Âvedaæ tavaiÓvaryaæ mama gÃtrÃïi vyathante, mano me vyÃkulÅbhavati | muhur ahaæ mÆrcchÃmi | tavÃsmai paramaiÓvaryÃya dÆrata eva mama namo namo 'stu, na kadÃpy ahaæ evaæ dra«Âuæ prÃrthayi«ye | k«amasva k«amasva | tad eva mÃnu«ÃkÃraæ vapur apÆrva-mÃdhurya-dhurya-smita-hasita-sudhÃ-sÃra-var«i-mukha-candraæ me darÓaya darÓayeti vyÃkulam arjunaæ prati sÃÓvÃsam Ãha mÃ te iti ||49||

baladeva÷ : yac ca tasminn eva mad-rÆpe saæhart­tvaæ mayÃ pradarÓitaæ tat khalu drapadÅ-praghar«aïaæ vÅk«yÃpi tu«ïÅæ sthitÃ bhÅ«mÃdaya÷ sarve tat-praghar«aïa-kupitena mayaiva nihantavyÃ na tu tan-nihanana-bhÃras taveti bodhayitum atas tena tvaæ vyathito mÃbhÆr ity Ãha mÃ te vyatheti | tad eva caturbhujaæ prÃrthita-rÆpam ||49||

__________________________________________________________

BhG 11.50

saæjaya uvÃca
ity arjunaæ vÃsudevas tathoktvÃ 
svakaæ rÆpaæ darÓayÃm Ãsa bhÆya÷ |
ÃÓvÃsayÃm Ãsa ca bhÅtam enaæ 
bhÆtvÃ puna÷ saumyavapur mahÃtmÃ ||50||

ÓrÅdhara÷ : evam uktvÃ prÃktanam eva rÆpaæ mat-sakhaæ prasannaæ tava saumyaæ janÃrdana idÃnÅm adhunÃsmi saæv­tta÷ saæjÃta÷ | kim ? sa-cetÃ÷ prasanna-citta÷ | prak­tiæ svabhÃvaæ gataÓ cÃsmi ||50||

madhusÆdana÷ : vÃsudevo 'rjunam iti prÃg-uktam uktvÃ yathÃ pÆrvam ÃsÅt tathÃ svakaæ rÆpaæ kirÅÂa-makara-kuï¬ala-gadÃ-cakrÃdi-yuktaæ caturbhujaæ ÓrÅvatsa-kaustubha-vanamÃlÃ-pÅtÃmbarÃdi-Óobhitaæ darÓayÃmÃsa bhÆya÷ punar ÃÓvÃsayÃmÃsa ca bhÅtam enam arjunaæ bhÆtvÃ puna÷ pÆrvavat saumya-vapur anugra-ÓarÅro mahÃtmÃ parama-kÃruïika÷ sarveÓvara÷ sarvaj¤a ity Ãdi-kalyÃïa-guïÃkara÷ ||50||

viÓvanÃtha÷ : yathÃ svÃæÓasya mahogra-rÆpaæ darÓayÃmÃsa | tathÃ mahÃ-madhuraæ svakaæ rÆpaæ caturbhujaæ kirÅÂa-gadÃ-cakrÃdi-yuktaæ tat-prÃrthitaæ madhuraiÓvarya-mayaæ bhÆyo darÓayÃmÃsa | tata÷ puna÷ sa mahÃtmÃ somya-vapu÷ kaÂaka-kuï¬alo«ïÅ«a-pÅtÃmbara-dharo dvibhujo bhÆtvÃ bhÅtam enam ÃÓvÃsayÃmÃsa ||50||

baladeva÷ : tato yad abhÆt tat saæjaya uvÃca ity arjunam iti | vÃsudevo 'rjunaæ prati pÆrvoktam uktvÃ yathÃ saÇkalpenaiva sahasra-Óiraskaæ rÆpaæ darÓitavÃn tathaiva svakaæ nÅlotpala-ÓyÃmalatvÃdi-guïakaæ devakÅ-putra-lak«aïaæ caturbhujaæ rÆpaæ darÓayÃmÃsa evaæ saumya-vapu÷ sundara-vigraho bhÆtvÃ bhÅtam enam arjunaæ punar ÃÓvÃsayÃmÃsa | mahÃtmÃ udÃra-manÃ ||50||

__________________________________________________________

BhG 11.51


arjuna uvÃca
d­«Âvedaæ mÃnu«aæ rÆpaæ tava saumyaæ janÃrdana |
idÃnÅm asmi saæv­tta÷ sacetÃ÷ prak­tiæ gata÷ ||51||

ÓrÅdhara÷ : tato nirbhaya÷ sann arjuna uvÃca d­«Âvedam iti | sa-cetÃ÷ prasanna-citta÷ | idÃnÅæ saæv­tto jÃto 'smi | prak­tiæ svÃsthyaæ ca prÃpto 'smi | Óe«aæ spa«Âam ||51||

madhusÆdana÷ : tato nirbhaya÷ san arjuna uvÃca d­«Âvedam iti | idÃnÅæ sacetÃ bhaya-k­ta-vyÃmohÃbhÃvenÃvyÃkula-citta÷ saæv­tto 'smi tathÃ prak­tiæ bhaya-k­ta-vyathÃ-rÃhityena svÃsthyaæ gato 'smi | spa«Âam anyat ||51||

viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca mahÃ-madhura-mÆrtiæ k­«ïam ÃlokyÃnanda-sindhu-snÃta÷ sann Ãha idÃnÅm evÃhaæ sa-cetÃ÷ saæv­tta÷ sa-ceto abhuvaæ prak­tiæ gata÷ svÃsthyaæ prÃpto 'smi ||51||

baladeva÷ : tato nirvyatha÷ prasanna-manÃ÷ sann arjuna uvÃca d­«Âvedam iti | he janÃrdana tavedaæ saumyaæ manoj¤aæ caturbhujaæ rÆpaæ d­«ÂvÃham idÃnÅæ sa-cetÃ÷ prasanna-citta÷ prak­tiæ vyathÃdy-abhÃvena svÃsthyaæ ca gata÷ saæv­tto jÃto 'smi | kÅd­Óaæ rÆpam ity Ãha mÃnu«am iti | caitanyÃnanda-vigraha÷ k­«ïo vak«yamÃïa-Óruti-sm­tibhya÷ | sa hi yadu«u | pÃï¬ave«u dvibhuja÷ kadÃcic caturbhujaÓ ca krÅ¬ati | tad-ubhaya-rÆpasyÃsya mÃnu«avat saæsthÃnÃc ce«ÂitÃc ca | mÃnu«a-bhÃvenaiva
vyapadeÓa iti prÃg abhÃ«i ||51||

__________________________________________________________

BhG 11.52

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
sudurdarÓam idaæ rÆpaæ d­«ÂavÃn asi yan mama |
devÃ apy asya rÆpasya nityaæ darÓana-kÃÇk«iïa÷ ||52||

ÓrÅdhara÷ : svak­tasyÃnugrahasyÃtidurlabhatvaæ darÓayana bhagavÃn uvÃca sudurdarÓam iti | yan mama viÓva-rÆpaæ tvaæ d­«ÂavÃn asi | idaæ sudurdarÓam atyantaæ dra«Âum aÓakyam | yato devÃ apy asya rÆpasya nityaæ sarvadÃ darÓanam icchanti kevalam | na punar idaæ paÓyanti ||52||

madhusÆdana÷ : sva-k­tasyÃnugrahasyÃtidurlabhatvaæ darÓayan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca sudurdarÓam iti caturbhi÷ | mama yad rÆpam idÃnÅæ tvaæ d­«ÂavÃn asi, idaæ viÓva-rÆpaæ sudurdarÓam atyantaæ dra«Âum aÓakyam | yato devÃ apy asya rÆpasya nityaæ sarvadÃ darÓana-kÃÇk«iïo na tu tvam iva pÆrvaæ d­«Âavanto na vÃgre drak«yantÅty abhiprÃya÷ | darÓanÃkÃÇk«ÃyÃ nityatvokte÷ ||52||

viÓvanÃtha÷ : darÓitasya svarÆpasya mÃhÃtmyam Ãha sudurdarÓam iti tribhi÷ | devatÃ api asya darÓanÃkÃÇk«iïa eva na tu darÓanaæ labhante | tvaæ tu naivedam api sp­hayasi | man-mÆla-svarÆpa-narÃkÃra-mahÃ-mÃdhurya-nityÃsvÃdine tvac-cak«use katham etad coratÃm ? ataeva mayÃ divyaæ dadÃmi te cak«u÷ iti divyaæ cak«ur dattam | kintu divya-cak«ur iva divyaæ mano na dattam ataeva divya-cak«u«Ãpi tvayÃ na samyaktayÃ rocitaæ man-mÃnu«a-rÆpa-mahÃ-mÃdhuryaika-grÃhi-manaskatvÃt | yadi divyaæ mano 'pi tubhyam adÃsyaæ tadÃ deva-loka iva bhavÃn apy etad viÓvarÆpa pÆru«a-svarÆpam arocayi«yad eveti bhÃva÷
||52||

baladeva÷ : mayÃ pradarÓitaæ na veda-yaj¤Ãdhyayani÷ ity ÃdinÃ ÓlÃghitaæ ca sahasra-Óiraskaæ mad-rÆpaæ ÓraddadhÃno mat-priya-sakho 'rjuno manu«ya-bhÃva-bhÃvite ÓrÅ-k­«ïe mayi kadÃcid viÓlatha-bhÃvo mÃbhÆd iti bhÃvena svaka-rÆpasya parama-puru«ÃrthatÃm upadiÓati sudurdarÓam iti | sahasra-Óiraskaæ mad-rÆpaæ durdarÓam eva | idaæ ca mama k­«ïa-rÆpaæ sudurdarÓam | nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya ity ukte÷ | yat tvaæ sucirÃd d­«ÂavÃn asi katham evaæ praty emÅti cet tatrÃha devÃ apy asyeti | etac ca daÓamÃdau garbha-stuty-ÃdinÃ prasiddham eva ||52||

__________________________________________________________

BhG 11.53

nÃhaæ vedair na tapasÃ na dÃnena na cejyayÃ |
Óakya evaæ-vidho dra«Âuæ d­«ÂavÃn asi mÃæ yathÃ ||53||

ÓrÅdhara÷ : atra hetum Ãha nÃham iti | spa«Âo 'rtha÷ ||53||

madhusÆdana÷ : kasmÃd devÃ etad-rÆpaæ na d­«Âavanto na vÃ drak«yanti mad-bhakti-ÓÆnyatvÃd ity Ãha nÃham iti | na veda-yaj¤Ãdhyayanair ity ÃdinÃ gatÃrtha÷ Óloka÷ parama-durlabhatva-khyÃpanÃyÃbhyasta÷ ||53||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca yu«mad-asp­haïÅyam apy etat svarÆpam anye puru«Ãrtha-sÃratvena ye sp­hayanti, tair vedÃdhyayanÃdibhir api sÃdhanair etaj j¤Ãtuæ dra«Âuæ cÃÓakyam eveti pratÅhÅty Ãha nÃham iti ||53||

baladeva÷ : sudurlabhatÃm Ãha nÃham iti | evaævidho devakÅ-sÆnuÓ caturbhujas tvat-sakho 'haæ vedÃdibhir api sÃdhanai÷ kenÃpi puæsÃ bhakti-ÓÆnyena dra«Âuæ na Óakyo yathÃ tvaæ mÃæ d­«ÂavÃn asi ||53||

__________________________________________________________

BhG 11.54

bhaktyÃ tv ananyayÃ Óakya aham evaæ-vidho 'rjuna |
j¤Ãtuæ dra«Âuæ ca tattvena prave«Âuæ ca paraætapa ||54||

ÓrÅdhara÷ : tarhi kenopÃyena tvaæ dra«Âuæ Óakya iti | tatrÃha bhaktyÃ tv iti | ananyayÃ mad-eka-ni«ÂhayÃ bhaktyÃ tv evambhÆto viÓvarÆpo 'haæ tattvena paramÃrthato j¤Ãtuæ Óakya÷ ÓÃstrata÷ dra«Âuæ pratyak«ata÷ prave«Âuæ ca tÃdÃtmyena Óakya÷ | nÃnyair upÃyai÷ ||54||

madhusÆdana÷ : yadi veda-tapo-dÃnejyÃbhir dra«Âum aÓakyas tvaæ tarhi kenopÃyena dra«Âuæ Óakyo 'sÅty ata Ãha bhaktyeti | sÃdhanÃnantara-vyÃv­ttya-arthas tu-Óabda÷ | bhaktyaivÃnanyayÃ mad-eka-ni«ÂhayÃ niratiÓaya-prÅtyaivaævidho divya-rÆpa-dharo 'haæ j¤Ãtuæ Óakyo 'nanyayÃ bhaktyÃ kintu tattvena dra«Âuæ ca svarÆpeïa sÃk«Ãtkartuæ ca Óakyo vedÃnta-vÃkya-Óravaïa-manana-nididhyÃsana-paripÃkeïa | tataÓ ca svarÆpa-sÃk«ÃtkÃrÃd avidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttau tattvena prave«Âuæ ca mad-rÆpatayaivÃsuæ cÃhaæ Óakya÷ | he parantapa ! aj¤Ãna-Óatru-damaneti praveÓa-yogyatÃ sÆcayati ||54||

viÓvanÃtha÷ : tarhi kena sÃdhanenaivaæ prÃpyata ity ata Ãha bhaktyÃ tv iti | Óakyo 'ham iti ca | yad vayalopÃvÃrya | yadi nirvÃïa-mok«ecchÃ bhavet, tadÃ tattvena brahma-svarÆpatvena prave«Âum apy ananyayÃ bhaktyaiva Óakyo nÃnyathÃ | j¤ÃninÃæ guïÅbhÆtÃpi bhaktir antima-samaye j¤Ãna-saænyÃsÃnÃntaram urvaritÃllÅyasy ananyaiva bhavet tayaiva te«Ãæ sÃyujyaæ bhaved iti tato mÃæ tattvato j¤ÃtvÃ viÓate tad-anantaram ity atra pratipÃdayi«yÃma÷ ||54||

baladeva÷ : abhimatÃæ para-bhaktaika-d­ÓyatÃæ sphuÂayann Ãha bhaktyeti | evaævidho devakÅ-sÆnuÓ caturbhujo 'ham ananyayÃ mad-ekÃntayÃ bhaktyÃ tu vedÃdibhis tattvato j¤Ãtuæ Óakya÷ | dra«Âuæ pratyak«aæ kartuæ tattvata÷ prave«Âuæ saæyoktuæ ca Óakya÷ | puraæ praviÓatÅty atra pura-saæyoga eva pratÅyate | tatra vedo gopÃlopani«at | tapo maj-janmÃ«Âamy-ekÃdaÓy-Ãdy-upo«aïam | dÃnaæ mad-bhakta-sampradÃnakaæ sva-bhogyÃnÃm arpaïam | ijyÃ man-mÆrti-pÆjÃ | ÓrutiÓ caivam Ãha yasya deve parÃ bhakti÷ ity ÃdyÃ | 
tu-Óabdo 'tra bhinnopakramÃrtha÷ | na ca sudurdarÓam ity Ãdi-trayaæ sahasra-ÓÅr«a-rÆpa-param iti vÃcyam | ity arjunaæ ity Ãdi-dvayasya narÃk­ti-caturbhuja-svarÆpa-parasyÃvyavahita-pÆrvatvÃt | tad-dvayena sahasra-ÓÅr«a-rÆpasya vyavadhÃnÃc ca | tatra yasya tad-eka-vÃkyatÃyÃæ nÃhaæ vedai÷ ity Ãde÷ paunarukty-ÃpatteÓ ca | 

yat tu divya-d­«Âi-dÃnena liÇgena narÃkÃrÃc caturbhujÃt sahasra-ÓÅr«ïo devÃkÃrasyotkar«am Ãha tad-avicÃritÃbhidhÃnam eva devÃkÃrasya tasya caturbhuja-narÃkÃrÃdhÅnatvÃt | tattvaæ ca tasya yuktam eva ya÷ kÃraïÃrïava-jale bhajati sma yoga-nidrÃm iti smaraïÃt | idaæ narÃk­ti-k­«ïa-rÆpaæ saccidÃnandaæ sarva-vedÃnta-vedyaæ vibhuæ sarvÃvatÃrÅti pratyetavyaæ -

sac-cid-Ãnanda-rÆpÃya k­«ïÃyÃkli«Âa-kÃriïe |
namo vedÃnta-vedyÃya gurave buddhi-sÃk«iïe || [GTU 1.1]

k­«ïo vai paramaæ daivatam [GTU 1.3] | eko vaÓÅ sarvaga÷ k­«ïa Å¬ya÷  [GTU 1.19] | eko 'pi san bahudhÃ yo 'vabhÃti [GTU 1.19] ity Ãdi ÓravaïÃt | 

ÅÓvara÷ parama÷ k­«ïa÷  saccidÃnanda-vigraha÷ |
anÃdir Ãdir govinda÷ sarva-kÃraïa-kÃraïam || [Bs 5.1]

yatrÃvatÅrïaæ k­«ïÃkhyaæ paraæ brahma narÃk­ti | ete cÃæÓa-kalÃ÷ puæsa÷ k­«ïas tu bhagavÃn svayaæ ity Ãdi smaraïÃc ca | 

atrÃpi svayam evoktaæ matta÷ parataraæ nÃnyat iti, aham Ãdir hi devÃnÃæ ity Ãdi ca | arjunena ca - paraæ brahma paraæ dhÃma ity Ãdi | tasmÃd atiprabhÃveïa saækrÃnte sahasra-ÓÅr«ïi rÆpe tena saækrÃntaiva d­«Âir grÃhiïÅ yuktÃ, na tv atisaundarya-lÃvaïya-nidhi-narÃk­ti-k­«ïa-rÆpÃnbhÃvinÅ d­«Âis tatra grÃhiïÅti bhÃvena k­«ïa-rÆpe sahasra-ÓÅr«atvavad arjuna-cak«u«i tÃd­g-rÆpa-grÃhi tejastvam eva saækramitam iti mantavyam | na tu yuktyÃbhÃsa-lÃbhena haitukatvaæ svÅkÃryam, na cÃrjuno 'py anya-manu«yavac carma-cak«u«ka÷ | tasya bhÃratÃdi«u nara-bhagavad-avatÃratvenÃsak­d-ukte÷
| karmodbhÆtayÃ vidyayÃ sa-ni«Âhai÷ sahasra-Óiraskaæ rÆpaæ labhyam iti durdarÓaæ tat narÃk­ti-k­«ïa-rÆpaæ tv ananyayÃ bhaktyaiveti sudurdarÓaæ tad uktam ||54||

__________________________________________________________
BhG 11.55

mat-karma-k­n mat-paramo mad-bhakta÷ saÇga-varjita÷ |
nirvaira÷ sarva-bhÆte«u ya÷ sa mÃm eti pÃï¬ava ||55||

ÓrÅdhara÷ : ata÷ sarva-ÓÃstra-sÃraæ paramaæ rahasyaæ Ó­ïv ity Ãha mat-karma-k­d iti | mad-arthaæ karma karotÅti mat-karma-k­t | aham eva parama÷ puru«Ãrtho yasya sa÷ | mamaiva bhakta ÃÓrita÷ | putrÃdi«u saÇga-varjita÷ | nirvairaÓ ca sarva-bhÆte«u | evaæ bhÆto ya÷ sa mÃæ prÃpnoti | nÃnya iti ||55||

devair api sudurdarÓaæ tapo-yaj¤Ãdi-koÂibhi÷ |
bhaktÃya bhagavÃn evaæ viÓva-rÆpam adarÓayat ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
viÓva-rÆpa-darÓaæ nÃma ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||
||11||

madhusÆdana÷ : adhunÃ sarvasya gÅtÃ-ÓÃstrasya sÃra-bhÆto 'rtho ni÷ÓreyasÃrthinÃm anu«ÂhÃnÃya pu¤jÅk­tyocyate mad iti | mad-arthaæ karma veda-vihitaæ karotÅti mat-karma-k­t | svargÃdi-kÃmanÃyÃæ satyÃæ katham evam iti nety Ãha mat-parama÷ | aham eva parama÷ prÃptavyatvena niÓcito na tu svargÃdir yasya sa÷ | ataeva mat-prÃpty-ÃÓayÃ mad-bhakta÷ sarvai÷ prakÃrair mama bhajana-para÷ | putrÃdi«u snehe sati katham evaæ syÃd iti nety Ãha saÇga-varjita÷ | bÃhya-vastu-sp­hÃ-ÓÆnya÷ | Óatru«u dve«e sati katham evaæ syÃd iti nety Ãha nivaira÷ sarva-bhÆte«u | apakÃri«v api dve«a-ÓÆnyo
ya÷ sa mÃm ety abhedena | he pÃï¬ava ! ayam arthas tvayÃ j¤Ãtum i«Âo mayopadi«Âo nÃta÷ paraæ kiæcit kartavyam astÅty artha÷ ||55||

Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm viÓva-rÆpa-darÓana-nirÆpaïaæ nÃma ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||
||11||

viÓvanÃtha÷ : atha bhakti-prakaraïopasaæhÃrÃrthaæ saptamÃdhyÃyÃdi«u ye ye bhaktÃ uktÃs te«Ãæ sÃmÃnya-lak«aïam Ãha mat-karma-k­d iti | saÇga-varjita÷ saÇga-rahita÷ ||55||

k­«ïasyaiva mahaiÓvaryaæ mamaivÃsmin raïe jaya÷ |
ity arjuno niÓcikÃyety-adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ ||

iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsv ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||11||

baladeva÷ : atha sva-prÃpti-karÅm ananyÃæ bhaktim upadiÓann upasaæharati mad iti | mat-sambandhinÅ man-mandira-nirmÃïa-tad-vimÃrjana-mat-pu«pa-bÃÂÅ-tulasÅ-kÃnana-saæskÃra-tat-sevanÃdÅni karmÃdÅni karotÅti mat-karma-k­t | mat-paramo mÃm eva na tu svargÃdikaæ sva-pumarthaæ jÃnan | mad-bhakto mac-chravaïÃdi-nava-vidha-bhakti-rasa-nirata÷ | saÇga-varjito mad-vimukha-saæsargam asahamÃna÷ | sarva-bhÆte«u nirvaira÷ | te«v api mad-vimukhe«u pratikÆle«u satsu vaira-ÓÆnya÷ | sva-kleÓasya sva-pÆrvakarma-nimittakatva-vimarÓena te«u vaira-nimittÃbhÃvÃt | evambhÆto yo mÃæ narÃkÃraæ k­«ïam eti labhate, nÃnya÷
||55||

pÆrïa÷ k­«ïo 'vatÃritvÃt tad-bhaktÃnÃæ jayo raïe |
bhÃrate pÃï¬u-putrÃïÃm ity ekÃdaÓa-nirïaya÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ 
||11||


**********************************************************


Bhagavadgita 12

BhG 12.1

arjuna uvÃca
evaæ satata-yuktÃ ye bhaktÃs tvÃæ paryupÃsate |
ye cÃpy ak«aram avyaktaæ te«Ãæ ke yoga-vittamÃ÷ ||1||

ÓrÅdhara÷ -
nirguïopÃsanasyaivaæ sa-guïopÃsanasya ca |
Óreya÷ katarad ity etan nirïetuæ dvÃdaÓodyama÷ ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte mat-karma-k­n mat-parama [GÅtÃ 11.55] ity evaæ bhakti-ni«Âhasya Óre«Âhatvam uktam | kaunteya pratijÃnÅhÅty [GÅtÃ 9.31] ÃdinÃ ca tatra tatra tasyaiva Óre«Âhatvaæ nirïÅtam | tathÃ te«Ãæ j¤ÃnÅ nitya-yukta eka-bhaktir viÓi«yata [GÅtÃ 7.17] ity ÃdinÃ sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva v­jinaæ santari«yasi [GÅtÃ 4.36] ity ÃdinÃ ca j¤Ãna-ni«Âhasya Óre«Âhatvam uktam | evam ubhayo÷ Órai«Âhye 'pi viÓe«a-jij¤ÃsayÃ ÓrÅ-bhagavantaæ praty arjuna uvÃca evam iti | evaæ sarva-karmÃrpaïÃdinÃ satata-yuktÃs tvan-ni«ÂhÃ÷ santo ye bhaktÃs tvÃæ viÓva-rÆpaæ sarvaj¤aæ sarva-Óaktiæ
paryupÃsate dhyÃyanti | ye cÃpy ak«araæ brahmÃvyaktaæ nirviÓe«am upÃsate | te«Ãm ubhaye«Ãæ madhye ke 'tiÓayena yoga-vido 'tiÓre«ÂhÃ ity artha÷ ||1||

madhusÆdana÷ - pÆrvÃdhyÃyÃnte -

mat-karma-k­n mat-paramo mad-bhakta÷ saÇga-varjita÷ |
nirvaira÷ sarva-bhÆte«u ya÷ sa mÃm eti pÃï¬ava || [GÅtÃ 11.55] ity uktam |

tatra mac-chabdÃrthe sandeha÷ kiæ nirÃkÃram eva sarva-svarÆpaæ vastu mad-chabdenoktaæ bhagavatÃ kiæ vÃ sÃkÃram iti | ubhayatrÃpi prayoga-darÓanÃt | 

bahÆnÃæ janmanÃm ante j¤ÃnavÃn mÃæ prapadyate |
vÃsudeva÷ sarvam iti sa mahÃtmÃ sudurlabha÷ || [GÅtÃ 7.19] 

ity Ãdau nirÃkÃraæ vastu vyapadi«Âam | viÓva-rÆpa-darÓanÃnantaraæ ca -

nÃhaæ vedair na tapasÃ na dÃnena na cejyayÃ |
Óakya evaæ-vidho dra«Âuæ d­«ÂavÃn asi mÃæ yathÃ || [GÅtÃ 11.53]

iti sÃkÃraæ vastu | ubhayoÓ ca bhagavad-upadeÓayor adhikÃri-bhedenaiva vyavasthayÃ bhavitavyam anyathÃ virodhÃt | tatraivaæ sati mayÃ mumuk«uïÃ kiæ nirÃkÃram eva vastu cintanÅyaæ kiæ vÃ sÃkÃram iti svÃdhikÃra-niÓcayÃya sa-guïa-nirguïa-vidyayor viÓe«a-bubhutsayÃ arjuna uvÃca evam iti | 

evaæ mat-karma-k­d [GÅtÃ 11.55] ity-Ãdy-anantarokta-prakÃreïa satata-yuktÃ nairantaryeïa bhagavat-karmÃdau sÃvadhÃnatayÃ prav­ttÃ bhaktÃ÷ sÃkÃra-vastv-eka-ÓaraïÃ÷ santas tvÃm evaæ-vidhaæ sÃkÃraæ ye paryupÃsate satataæ cintayanti | ye cÃpi sarvato viraktÃs tyakta-sarva-karmÃïo 'k«araæ na k«araty aÓnute vety ak«aram etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïÃ abhivadanty asthÆlam anaïv ahrasvam adÅrgham [BAU 3.8.9] ity Ãdi-Óruti-prati«iddha-sarvopÃdhi nirguïaæ brahma | ataevÃvyaktaæ sarva-karaïÃgocaraæ nirÃkÃraæ tvÃæ paryupÃsate te«Ãm ubhaye«Ãæ madhye ke yoga-vittamÃ÷ atiÓayena
yoga-vida÷ | yogaæ samÃdhiæ vindanti vidantÅti vÃ yoga-vida ubhaye 'pi | te«Ãæ madhye ke Óre«ÂhÃ yogina÷ ke«Ãæ j¤Ãnaæ mayÃnusaraïÅyam ity artha÷ ||1||

viÓvanÃtha÷ ---
dvÃdaÓe sarva-bhaktÃnÃæ j¤Ãnibhya÷ Órai«Âhyam ucyate |
bhakte«v api praÓasyante ye 'dve«Ãdi-guïÃnvitÃ÷ ||

bhakti-prakaraïasyopakrame -

yoginÃm api sarve«Ãæ mad-gatenÃntarÃtmanÃ |
ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtÃ 6.47]

iti bhakte÷ sarvotkar«o yathÃ Órute÷ | tathaivopasaæhÃre 'pi tasyÃ evaæ sarvotkar«aæ Órotu-kÃma÷ p­cchati | evaæ satata-yuktÃ mat-karma-k­n mat-parama÷ [GÅtÃ 11.55] iti tvad-ukta-lak«aïÃ bhaktÃs tvÃæ ÓyÃmasundarÃkÃraæ ye ca avyaktaæ nirviÓe«am ak«araæ etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïÃ abhivadanty asthÆlam anaïv ahrasvam [BAU 3.8.9] ity Ãdi-Óruty-uktaæ brahma upÃsate | te«Ãm ubhaye«Ãæ yoga-vidÃæ madhye ke 'tiÓayena yogavidaÓ ca tva-prÃntau Óre«Âham upÃyaæ jÃnanti na labhante vÃ | te yoga-vittarÃ iti vaktavye yoga-vittamÃ ity uktir
yoga-vittarÃïÃm api bahÆnÃæ madhye ke yogavittamÃ ity arthaæ bodhayati ||1||

baladeva÷ -
upÃye«u samaste«u ÓuddhÃ bhaktir mahÃ-balÃ |
prÃpayet tvarayÃ yan mÃm ity Ãha dvÃdaÓe hari÷ ||

jÅvÃtmÃnaæ yathÃvaj j¤ÃtvÃ vij¤Ãya ca tad-aæÓÅ harir dhyeya iti avinÃÓi tu tad viddhi [GÅtÃ 2.17] ity Ãdibhir dvitÅyÃdi«v eka÷ panthÃ varïita÷ | jÅvÃtmÃnaæ harer aæÓaæ j¤Ãtvaiva tad-aæÓÅ haris tac-chravaïÃdi-bhaktibhir dhyeya iti mayy Ãsakta-manÃ÷ pÃrtha [GÅtÃ 7.1] ity Ãdibhi÷ saptamÃdi«u dvitÅya-panthÃ÷ pradarÓita÷ | te«v eva prayÃïa-kÃle [GÅtÃ 8.10] ity ÃdinÃ yogopas­«ÂÃ | j¤Ãna-yaj¤ena cÃpy anye [GÅtÃ 9.15] ity anena j¤Ãnopas­«ÂÃ ca bhaktir uktÃ | bhakti-«aÂkÃt prÃk «a«ÂhÃnte kevalÃæ bhaktim upadek«yatÃ yoginÃm api sarve«Ãæ [GÅtÃ 6.47] ity Ãdi-padyena svaikÃntinÃm
yuktatamatÃæ cÃbhihitÃ | tatrÃrjuna÷ p­cchati evam iti | evaæ mayy Ãsakta-manÃ÷ pÃrtha [GÅtÃ 7.1] ity Ãdi-tvad-ukta-vidhayÃ satata-yuktÃ ye tvÃæ ÓyÃmasundaraæ k­«ïaæ parita÷ kÃyÃdi-vyÃpÃrair upÃsate, ye cÃk«araæ jÅva-svarÆpaæ cak«ur-Ãdibhir avyaktaæ paryupÃsate dhÃraïÃdhyÃna-samÃdhibhi÷ sÃk«Ãt-kartum Åhante paramÃtma-kÃmÃs te«Ãm ubhaye«Ãæ madhye yoga-vittamÃ÷ ÓÅghropÃyina÷ ke bhavanti ? ayaæ bhÃva÷ | svÃnubhava-pÆrvakasya hari-dhyÃnasya bandha-mÆlatvÃt tena nirvighnÃ tat-prÃptir ity eke | nÅrÆpasyÃtisÆk«masya jÅvÃtmano durdhyÃnatvÃt kiæ
tad-dhyÃnena ? kintu hari-bhaktir eva sarva-vighna-vimardinÅ hari-prÃpaïÅty eke | tasyÃm eva niratÃs te«Ãm ubhaye«Ãm upÃye«u ka÷ ÓreyÃn upÃya iti taæ bhaïeti ||1||

__________________________________________________________

BhG 12.2

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
mayy ÃveÓya mano ye mÃæ nitya-yuktÃ upÃsate |
ÓraddhayÃ parayopetÃs te me yuktatamÃ matÃ÷ ||2||

ÓrÅdhara÷ -  tatra prathamÃ÷ Óre«ÂhÃ ity uttaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayÅti | mayi parameÓvare sarvaj¤Ãdi-guïa-viÓi«Âe | mana ÃveÓyaikÃgraæ k­tvÃ | nitya-yuktÃ mad-artha-karmÃnu«ÂhÃnÃdinÃ man-ni«ÂhÃ÷ santa÷ Óre«ÂhayÃ ÓraddhayÃ yuktÃ ye mÃm ÃrÃdhayanti te yuktatamÃ mamÃbhimatÃ÷ ||2||

madhusÆdana÷ - 

viÓvanÃtha÷ --- tatra mad-bhaktÃ÷ Óre«ÂhÃ ity Ãha mayi ÓyÃmasundarÃkÃre mama ÃveÓyÃvi«Âaæ k­tvÃ nitya-yuktÃ man-nitya-yoga-kÃÇk«iïa÷ parayÃ guïÃtÅtayÃ ÓraddhayÃ | yad uktaæ -

sÃttviky ÃdhyÃtmikÅ ÓraddhÃ karma-ÓraddhÃ tu rÃjasÅ |
tÃmasy adharme yÃ ÓraddhÃ mat-sevÃyÃæ tu nirguïÃ || [BhP 11.25.27] iti |

te me madÅyÃ ananya-bhaktÃ yuktatamÃ yoga-vittamÃ ity artha÷ | tenÃnanya-bhaktebhyo nyÆnÃ anye j¤Ãna-karmÃdi-miÓra-bhaktimanto yoga-vittarÃ ity artho 'bhivya¤jito bhavati | tataÓ ca j¤ÃnÃd bhakti÷ Óre«ÂhÃ bhaktÃv apy ananya-bhakti÷ Óre«Âhety upapÃditam ||2||

baladeva÷ - evaæ p­«Âho bhagavÃn uvÃca mayÅti | ye bhaktÃ mayi nÅlotpala-ÓyÃmalatvÃdi-dharmiïi svayaæ bhagavati devakÅ-sÆnau mana ÃveÓya nirataæ k­tvÃ parayÃ d­¬hayÃ ÓraddhayopetÃ÷ santo mÃm ukta-lak«aïam upÃsate | ÓravaïÃdi-lak«aïÃm upÃsanÃæ mama kurvanti | nitya-yuktÃ nityaæ mad-yogam icchantas te mama matena yuktatamÃ matÃ÷ | ÓÅghra-mat-prÃpakopÃyinas te ||2||

__________________________________________________________

BhG 12.3-4

ye tv ak«aram anirdeÓyam avyaktaæ paryupÃsate |
sarvatra-gam acintyaæ ca kÆÂastham acalaæ dhruvam ||3||
saæniyamyendriya-grÃmaæ sarvatra sama-buddhaya÷ |
te prÃpnuvanti mÃm eva sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ ||4||

ÓrÅdhara÷ - tarhÅtare kiæ na Óre«ÂhÃ iti ? ata Ãha ye tv iti dvÃbhyÃm | ye tv ak«aram paryupÃsate dhyÃyanti te 'pi mÃm eva prÃpnuvantÅti dvayor anvaya÷ | ak«arasya lak«aïam anirdeÓyam ity Ãdi | anirdeÓyaæ Óabdena nirde«Âum aÓakyam | yato 'vyaktaæ rÆpÃdi-hÅnam | sarvatra-gaæ sarva-vyÃpi | avyaktatvÃd evÃcintyam | kÆÂasthaæ kÆÂe mÃyÃ-prapa¤ce 'dhi«ÂhÃnatvenÃvasthitam | acalaæ spandana-rahitam | ataeva dhruvaæ nityaæ v­ddhy-Ãdi-rahitam | spa«Âam anyat ||3-4||

madhusÆdana÷ - nirguïa-brahma-vid-apek«ayÃ saguïa-brahma-vidÃæ ko 'tiÓayo yena ta eva yuktatmÃs tavÃbhimatÃ ity apek«ÃyÃæ tam atiÓayaæ vaktuæ tan nirÆpakÃn nirguïa-brahma-vida÷ prastauti ye tv iti dvÃbhyÃm | ye 'k«aram mÃm upÃsate te 'pi mÃm eva prÃpnuvantÅti dvitÅya-gatenÃnvaya÷ | pÆrvebhyo vailak«aïya-dyotanÃya tu-Óabda÷ | ak«araæ nirviÓe«aæ brahma vÃcaknavÅ-brÃhmaïe prasiddhaæ tasya samarpaïÃya sapta viÓe«aïÃni | anirdeÓyaæ Óabdena vyapade«Âum aÓakyaæ yato 'vyaktaæ Óabda-prav­tter nirviÓe«e prav­tty-ayogÃt | kuto jÃtyÃdi-rÃhityam ata Ãha sarvatra-gaæ
sarva-vyÃpi sarva-kÃraïam | ato jÃtyÃdi-ÓÆnyaæ paricchinnasya kÃryasyaiva jÃtyÃdi-yoga-darÓanÃt | ÃkÃÓÃdÅnÃm api kÃryatvÃbhyupagamÃc ca | ataevÃcintyaæ Óabda-v­tter iva mano-v­tter api na vi«aya÷ | tasyÃ api paricchinna-vi«ayatvÃt | yato vÃco nivartante | aprÃpya manasÃ saha iti Órute÷ |

tarhi kathaæ taæ tv aupani«adaæ puru«aæ p­cchÃmi iti | d­Óyate tv agryayÃ buddhyÃ iti ca Óruti÷ | ÓÃstra-yonitvÃt iti sÆtraæ ca | ucyate, avidyÃ-kalpita-sambandhena Óabda-janyÃyÃæ buddhi-v­ttau caramÃyÃæ paramÃnanda-bodha-rÆpe Óuddhe vastuni pratibimbite 'vidyÃ-tat-kÃryayo÷ kalpitayor niv­tty-upapatter upacÃreïa vi«ayatvÃbhidhÃnÃt | atas tatra kalpitam aivdyÃ-sambandhaæ pratipÃdayitum Ãha kÆÂasthaæ, yan mithyÃ-bhÆtaæ satyatayÃ pratÅyate tat-kÆÂam iti lokair ucyate | yathÃ kÆÂa-kÃr«Ã-païa÷ kÆÂa-sÃk«itvam ity Ãdau | aj¤Ãnam api mÃyÃkhyaæ saha kÃrya-prapa¤cena mithyÃ-bhÆtam api laukikai÷ satyatayÃ pratÅyamÃnaæ
kÆÂaæ tasminn ÃdhyÃsikena sambandhenÃdhi«ÂhÃnatayÃ ti«ÂhatÅti kÆÂastham aj¤Ãna-tat-kÃryÃdhi«ÂhÃnam ity artha÷ | etena sarvÃnupapatti-parihÃra÷ k­ta÷ | ataeva sarva-vikÃrÃïÃm avidyÃ-kalpitatvÃt tad-adhi«ÂhÃnam sÃk«i-caitanyaæ nirvikÃram ity Ãha acalaæ calanaæ vikÃra÷ | acalatvÃd eva dhruvam apariïÃmi nityam | etÃd­Óaæ Óuddhaæ brahma mÃæ paryupÃsate Óravaïena pramÃïa-gatÃm asambhÃvanÃm apohya mananena ca prameya-gatÃm anantaraæ viparÅta-bhÃvanÃ-niv­ttaye dhyÃyanti vijÃtÅya-pratyaya-tiraskÃreïa taila-dhÃrÃvad avicchinna-samÃna-pratyaya-tiraskÃreïa taila-dhÃrÃvad avicchinna-samÃna-pratyaya-pravÃheïa nididhyÃsana-saæj¤akena
dhyÃnena vi«ayÅkurvantity artha÷ ||3||

kathaæ punar vi«ayendriya-saæyoge sati vijÃtÅya-pratyaya-tiraskÃro 'ta Ãha saæniyamya sva-vi«ayebhya upasaæh­tyendriya-grÃmaæ karaïa-samudÃyam | etena Óama-damÃdi-sampattir uktÃ | 

vi«aya-bhoga-vÃsanÃyÃæ satyÃæ kuta indriyÃïÃæ tato niv­ttis tatrÃha sarvatra vi«aye samÃ tulyÃ har«a-vi«ÃdÃbhyÃæ rÃga-dve«ÃbhyÃæ ca rahitÃ matir ye«Ãæ samyag-j¤Ãnena tat-kÃraïasyÃj¤ÃnasyÃpanÅtatvÃd vi«aye«u do«a-darÓanÃbhyÃsena sp­hÃyÃ nirasanÃc ca te sarvatra sama-buddhaya÷ | etena vaÓÅkÃra-saæj¤Ã vairÃgyam uktam | ataeva sarvatrÃtma-d­«ÂyÃ hiæsÃ-kÃraïa-dve«a-rahitatvÃt sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ abhayaæ sarva-bhÆtebhyo matta÷ svahÃ iti mantreïa datta-sarva-bhÆtÃbhaya-dak«iïÃ÷ k­ta-saænyÃsÃ iti yÃvat abhayaæ sarva-bhÆtebhyo
dattvÃ saænyÃsam Ãcaret iti sm­te÷ | evaævidhÃ÷ sarva-sÃdhana-sampannÃ÷ santa÷ svayaæ brahma-bhÆtÃ nirvicikitsena sÃk«ÃtkÃreïa sarva-sÃdhana-phala-bhÆtena mÃm ak«araæ brahmaiva te prÃpnuvanti | pÆrvam api mad-rÆpÃ eva santo 'vidyÃ-niv­ttyÃ mad-rÆpÃ eva ti«ÂhantÅty artha÷ | brahmaiva san brahmÃpy eti, brahma veda brahmaiva bhavati ity-Ãdi-Órutibhya÷ | ihÃpi ca j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam [GÅtÃ 7.14] ity uktam ||3-4||

viÓvanÃtha÷ --- madÅya-nirviÓe«a-brahma-svarÆpopÃsakÃs tu du÷khitatvÃt tato nyÆnÃ ity Ãha ye tv iti dvÃbhyÃm | ak«araæ brahma anirdeÓya-Óabdena vyapade«Âum aÓakyam | yato 'vyaktaæ rÆpÃdi-hÅnam | sarvatra-gaæ sarva-deÓa-vyÃpi | acintyaæ tarkÃgamyam | kÆÂasthaæ sarva-kÃla-vyÃpi | eka-rÆpatayÃ tu ya÷ kÃla-vyÃpi sa kÆÂastha÷ ity amara÷ | acalaæ v­ddhy-Ãdi-rahitam | dhruvaæ nityam | mÃm evety ak«arasya tasya matto bhedÃbhÃvÃt ||3-4||

baladeva÷ - ye tu sva-sÃk«Ãt-k­ti-pÆrvikÃæ mad-upÃsanÃæ na kurvanti, te«Ãm api mat-prÃpti÷ syÃd eva kintv atikleÓenÃticireïaivÃntas tebhyo 'pak­«ÂÃs ta ity Ãha ye tv iti tribhi÷ | ye tv ak«ara-svÃtma-caitanyam eva pÆrvam upÃsate | te«Ãm adhikatara÷ kleÓa iti sambandha÷ | ak«araæ viÓina«Âi anirdeÓyaæ dehÃd bhinnatvena dehÃbhidhÃyibhir deva-mÃnavÃdi-Óabdair nirde«Âum aÓakyam | avyaktaæ cak«ur-Ãdy-agocaraæ pratyak sarvatra-gaæ dehendriya-prÃïa-vyÃpi | acintyaæ tarkÃgamyaæ Óruti-mÃtra-vedyam j¤Ãna-svarÆpam eva j¤Ãt­-svarÆpam acalaæ j¤ÃnatvÃd api calana-rahitam
| dhruvaæ paramÃtmaika-Óe«atÃyÃæ sarvadÃ sthiram | ak«aropÃsane vidhim Ãha saæniyamyeti | karaïa-grÃmaæ ÓrotrÃdÅndriya-v­ndaæ saæniyamya ÓabdÃdi-saæcÃrebhyas tad-vyÃpÃrebhya÷ pratyÃh­tya sarvatra suh­n-mitrÃry-udÃsÅnÃdi«u sama-buddhayas tulya-d­«Âaya÷ | yad vÃ, sarve«u cetanÃcetane«u vastu«u sthite same brahmaïi buddhir ye«Ãæ bhÆtÃnÃæ hite upakÃre ratÃ÷ sarve«Ãæ Óaæ bhÆyÃd iti yathÃyathaæ yatamÃnÃ÷ evaæ svÃtma-sÃk«Ãtk­ti-pÆrvikÃyÃæ mad-bhaktau mad-arpita-karma-lak«aïÃyÃæ
ye pravartante, te 'pi mÃm eva pÃramaiÓvarya-pradhÃnaæ prÃpunuvantÅti nÃsti saæÓaya÷ ||3-4||

__________________________________________________________

BhG 12.5

kleÓo 'dhikataras te«Ãm avyaktÃsakta-cetasÃm |
avyaktÃ hi gatir du÷khaæ dehavadbhir avÃpyate ||5||

ÓrÅdhara÷ - nanu ca te 'pi cet tvÃm eva prÃpnuvanti tarhÅtare«Ãæ yuktatamatvaæ kuta ity apek«ÃyÃæ kleÓÃkleÓa-k­taæ viÓe«am Ãha kleÓa iti tribhi÷ | avyakte nirviÓe«e 'k«ara Ãsaktaæ ceto ye«Ãæ te«Ãæ kleÓo 'dhikatara÷ | hi yasmÃd avyakta-vi«ayÃ gatir ni«ÂhÃ dehÃbhimÃnibhir du÷khaæ yathÃ bhavaty evam avÃpyate | dehÃbhimÃninÃæ nityaæ pratyak-pravaïatvasya durghaÂatvÃd iti ||5||

madhusÆdana÷ - idÃnÅm etebhya÷ pÆrve«Ãm atiÓayaæ darÓayann Ãha kleÓa iti | pÆrve«Ãm api vi«ayebhya Ãh­tya saguïe mana-ÃveÓe satataæ tat-karma-parÃyaïatve ca para-Óraddhopetatve ca kleÓo 'dhiko bhavaty eva | kintu avyaktÃsakta-cetasÃæ nirguïa-brahma-cintana-parÃïÃæ te«Ãæ pÆrvokta-sÃdhanavatÃæ kleÓa  ÃyÃso  'dhikataro  'tiÓayenÃdhika÷ | 

atra svayam eva hetum Ãha bhagavÃn -- avyaktÃ hi gati÷ | hi yasmÃd ak«arÃtmakaæ gantavyaæ phala-bhÆtaæ brahma du÷khaæ yathÃ syÃt tathÃ k­cchreïa dehavadbhir deha-mÃnibhir avÃpyate | sarva-karma-saænyÃsaæ k­tvÃ gurum upas­tya vedÃnta-vÃkyÃnÃæ tena tena vicÃreïa tat-tad-bhrama-nirÃkaraïe mahÃn prayÃsa÷ | pratyak«a-siddhas tata÷ kleÓo 'dhikataras te«Ãm ity uktam | yadyapy ekam eva phalaæ tathÃpi ye du«kareïopÃyena prÃpnuvanto bhavanti Óre«ÂhÃ ity abhiprÃya÷ ||5||

viÓvanÃtha÷ --- tarhi kenÃæÓena te«Ãm apakar«as tatrÃha kleÓa iti | na kenÃpi vyajyata ity avyaktaæ brahma tatraivÃsakta-cetasÃæ tad evÃnububhÆ«ÆïÃæ te«Ãæ tat-prÃntau kleÓo 'dhikatara÷ | hi yasmÃd avyaktÃ gati÷ kenÃpi prakÃreïa vyaktÅbhavatisÃ gatir dehavadbhir jÅvair du÷khaæ yathÃ bhavaty evam avÃpyate | tathÃ hÅndriyÃïÃæ ÓabdÃdi-j¤Ãna-viÓe«a eva Óakti÷ | na tu viÓe«atara-j¤Ãnam iti | ata indriya-nirodhas te«Ãæ nirviÓe«a-j¤Ãnam icchatÃm avaÓya-kartavya eva | indriyÃïÃæ nirodhas tu srotasvatÅnÃm iva sroto-nirodho du«kara eva | yad uktaæ sanatkumÃreïa -

yat-pÃda-paÇkaja-palÃÓa-vilÃsa-bhaktyÃ
karmÃÓayaæ grathitam udgrathayanti santa÷ |
tadvan na rikta-matayo yatayo |pi ruddha-
sroto-gaïÃs tam araïaæ bhaja vÃsudevam || [BhP 4.22.39]

kleÓo mahÃn iha bhavÃrïavam aplaveÓÃæ
«a¬-varga-nakram asukhena titÅr«anti |
tat tvaæ harer bhagavato bhajanÅyam aÇghriæ
k­tvo¬upaæ vyasanam uttara dustarÃrïam || [BhP 4.22.40] iti | 

tÃvatÃ kleÓenÃpi sÃ gatir yadyapy avÃpyate | tad api bhakti-miÓreïaiva | bhagavati bhaktiæ vinÃ kevala-brahmopÃsakÃnÃæ tu kevala-kleÓa eva lÃbho na tu brahma-prÃpti÷ | yad uktaæ brahmaïÃ -

te«Ãm asau kleÓala eva Ói«yate
nÃnyad yathÃ sthÆla-tu«ÃvaghÃtinÃm | [BhP 10.14.4] iti ||5||

baladeva÷ - nanu te 'pi cet tvÃm eva prÃpnuyus tarhi pÆrve«Ãæ yuktatamatvaæ kiæ nibandhanam ? tatrÃha kleÓo 'dhiketi | avyaktÃsakta-cetasÃm atisÆk«ma-nÅrÆpa-jÅvÃtma-samÃdhi-nirata-manasÃæ te«Ãm adhikatara÷ kleÓa÷ | yadyapi pÆrve«Ãm api tat-tan-mad-bhakty-asaÇga-samÃcÃro mad-anya-vi«ayebhya÷ karaïÃnÃæ pratyÃhÃraÓ ca kleÓo 'sty eva, tathÃi tatrÃnanda-mÆrter mama sphuraïÃn na kleÓatayÃ vibhÃti | kuto 'dhikataratvaæ sudurÃpÃstam ?  hi yasmÃd avyaktÃ gatir avyaktÃk«ara-vi«ayÃ mano-v­ttir dehavadbhir dehÃbhimÃnibhir janair du÷khaæ yathÃ syÃt tathÃvÃpyate | dehavanta÷ khalu sthÆla-deham eva sucirÃd ÃtmatvenÃnuÓÅlitavanta÷
katham aïu-caitanyaæ sucirojjhita-vimarÓam ÃtmatvenÃnuÓÅlituæ prabhaveyur iti bhÃva÷ | 

yat tv atra vyÃcak«ate | sa-guïaæ nirguïaæ ceti dvirÆpaæ brahma | tatra saguïopÃsanam ÃkÃravad-vi«ayatvÃt sukaram apramÃdaæ ca | nirguïopÃsanaæ tu tattvÃbhÃvÃd du÷kha-karaæ sa-pramÃdaæ ca | tac ca nirguïaæ brahmÃk«ara-Óabdenocyate | nairguïya-pratipattaye sapta viÓe«aïÃni anirdeÓyaæ vedÃgocaraæ, yato 'vyaktaæ jÃtyÃdi-ÓÆnyam | sarvatra-gaæ vyÃpi | acintyaæ manasÃpy agamyam | ÓrutiÓ ca - yato vÃco nivartante aprÃpya manasÃ saha [TaittU 2.4.1] ity ÃdyÃ | kÆÂasthaæ mithÃ-bhÆtam api satyavat pratÅtaæ jagat kÆÂam ucyate | yathÃ kÆtakÃr«ÃpaïÃdi | tasminn ÃdhyÃsika-sambandhenÃdhi«ÂhÃnatayÃ
sthitam | acaram avikÃram ato dhruvaæ nityam iti | tad-vidÃæ khalu gurÆpasatti-pÆrvakopani«ad-vicÃra-tad-artha-manana-tan-nididhyÃsanair mahÃn kleÓa÷ | 

pÆrve«Ãæ tu tair vinaiva gurÆkta-bhagavat-prasÃdÃvirbhÆtenÃj¤Ãna-tat-kÃrya-vimardinÃ vij¤Ãnena bhagavat-svarÆpa-bhÆta-nirguïÃk«arÃtmaikya-lak«aïÃ muktir iti phalaikye 'pi kleÓÃkleÓÃbhyÃm apakar«otkar«Ãv iti | tad idaæ mandaæ gati-sÃmÃnyÃt iti sÆtre brahmaïo dvairÆpya-nirÃsÃt | yathÃ tad ak«aram adhigamyate iti tasya veda-vedyatva-ÓravaïÃt | yato vÃca÷ ity Ãde kÃrtsnyÃgocaratvÃrthatvÃt | prav­tti-nimittÃbhÃvena nirguïasyÃpramÃïatvÃt taucchyÃc ca lak«yatvaæ tu na, sarva-Óabda-vÃcyatva-svÅkÃrÃt | sadaikÃvasthasya vastuna÷ kÆÂasthatvenÃbhidhÃnÃn na ca jagat kÆÂam | 

     kavir manÅ«Å paribhÆ÷ svayambhur 
yÃthÃtathyato 'rthÃn vyadadhÃc chÃÓvatÅbhya÷ samÃbhya÷ [ýÓopani«ad 8]

ity Ãdau tasya satyatva-ÓravaïÃt | yaÓodÃ-stanandhaya-vibhu-cid-vigrahasya para-brahmatva-Óravaïena tad-anta-stha-nirguïÃk«ara-kalpanasya ÓraddhÃ-jÃ¬ya-k­tatvÃt ||5||

__________________________________________________________

Verses6-7

ye tu sarvÃïi karmÃïi mayi saænyasya mat-parÃ÷ |
ananyenaiva yogena mÃæ dhyÃyanta upÃsate ||6||
te«Ãm ahaæ samuddhartÃ m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃt |
bhavÃmi na cirÃt pÃrtha mayy ÃveÓita-cetasÃm ||7||

ÓrÅdhara÷ - mad-bhaktÃnÃæ tu mat-prasÃdÃd anÃyÃsenaiva siddhir bhavatÅty Ãha ye tv iti dvÃbhyÃm | ye mayi parameÓvare sarvÃïi karmÃïi saænyasya samarpya mat-parÃ bhÆtvÃ | mÃæ dhyÃyanta÷ | ananyena na vidyate 'nyo bhajanÅyo yasmiæs tenaiva | ekÃnta-bhakti-yogenopÃsata ity artha÷ ||6||

te«Ãm iti | evaæ mayy ÃveÓitaæ ceto yais te«Ãm | m­tyu-yuktÃt saæsÃra-sÃgarÃd ahaæ samyag uddhartÃcireïa bhavÃmi ||7||

madhusÆdana÷ - nanu phalaikye kleÓÃlpatvÃdhikyÃbhyÃsam utkar«a-nikar«au syÃtÃæ, tad eva tu nÃsti nirguïa-brahma-vidÃæ hi phalam avidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttyÃ nirviÓe«a-paramÃnanda-bodha-brahma-rÆpatÃ | saguïa-brahma-vidÃæ tv adhi«ÂhÃna-pramÃyÃ abhÃvenÃvidyÃ-niv­tty-abhÃvÃd aiÓvarya-viÓe«a÷ kÃrya-brahma-loka-gatÃnÃæ phalam | ata÷ phalÃdhikyÃrtham ÃyÃsÃdhikyaæ na nyÆnatÃm ÃpÃdayatÅit cet, na suguïopÃsanayÃ nirasta-sarva-pratibandhÃnÃæ vinÃ gurÆpadeÓaæ vinÃ ca Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃdy-Ãv­tti-kleÓaæ svayam ÃvirbhÆtena vedÃnta-vÃkyeneÓvara-prasÃda-sahak­tena tattva-j¤ÃnodayÃd avidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttyÃ brahma-loka evaiÓvarya-bhogÃnte
nirguïa-brahma-vidyÃ-phala-parama-kaivalyopapatte÷ | sa etasmÃj jÅva-ghanÃt parÃtparaæ puriÓayaæ puru«am Åk«ate iti Órute÷ sa prÃpta-hiraïyagarbhaiÓvaryo bhogÃnta etasmÃj jÅva-ghanÃt sarva-jÅva-sama«Âi-rÆpÃt parÃc chre«ÂhÃd dhiraïyagarbhÃt paraæ vilak«aïaæ Óre«Âhaæ ca puriÓayaæ sva-h­daya-guhÃ-nivi«Âaæ puru«aæ pÆrïaæ pratyag-abhinnam advitÅyaæ paramÃtmÃnam Åk«ate svayam ÃvirbhÆtena vedÃnta-pramÃïena sÃk«Ãtkaroti, tÃvatÃ ca mukto bhavatÅty artha÷ | tathÃ ca vinÃpi prÃg-ukta-kleÓena saguïa-brahma-vidÃm ÅÓvara-prasÃdena nirguïa-brahma-vidyÃ-phala-prÃptir itÅmam
artham Ãha ye tv iti dvyÃbhyÃm |

tu-Óabda uktÃÓaÇkÃ-niv­tty-artha÷ | ye sarvÃïi karmÃïi mayi saænyasya saguïe vÃsudeve samarpya mat-parÃ ahaæ bhagavÃn vÃsudeva eva para÷ prak­«Âa÷ prÅti-vi«ayo ye«Ãæ te tathÃ santo 'nanyenaiva yogena na vidyate mÃæ bhagavantaæ muktvÃnyad-Ãlambanaæ yasya tÃd­Óenaiva yogena samÃdhinaikÃnta-bhakti-yogÃpara-nÃmnÃ mÃæ bhagavantaæ vÃsudevaæ sakala-saundarya-sÃra-nidhÃnam Ãnanda-ghana-vigrahaæ dvibhujaæ caturbhujaæ vÃ samasta-jana-mano-mohinÅæ muralÅm antimanoharai÷ saptabhi÷ svarair ÃpÆrayantaæ vÃ dara-kamala-kaumodakÅ-rathÃÇga-saÇgi-pÃïi-pallavaæ vÃ
narasiæha-rÃghavÃdi-rÆpaæ vÃ yathÃ-darÓita-viÓva-rÆpaæ vÃ dhyÃyanta upÃsate samÃnÃkÃram avicchinnaæ citta-v­tti-pravÃhaæ saætanvate samÅpa-vartitayÃ 'sate tisÂhanti vÃ tesÃæ mayy ÃveÓita-cetasÃæ mayi yathokta ÃveÓitam ekÃgratayÃ praveÓitaæ ceto yais te«Ãm ahaæ satatopÃsito bhagavÃn m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃm m­tyu-yukto ya÷ saæsÃro mithyÃ-j¤Ãna-tat-kÃrya-prapa¤ca÷ sa eva sÃgarÃ iva duruttaras tasmÃt samuddhartÃ samyag anÃyasenordhve sarva-bÃdhÃv adhibhÆte Óuddhe brahmaïi dhartÃ dhÃrayitÃ j¤ÃnÃva«Âambha-dÃnena bhavÃmi na cirÃt k«ipram eva tasminn eva janmani | he pÃrtheti sambodhanam ÃÓvÃsÃrtham ||6-7||

viÓvanÃtha÷ --- bhaktÃnÃæ tu j¤Ãnaæ vinaiva kevalayÃ bhaktyaiva sukhena saæsÃrÃn muktir ity Ãha ye tv iti | mayi yat prÃnty arthaæ saænyasya tyaktvÃ saænyÃsa-Óabdasya tyÃgÃrthatvÃt | ananyenaiva j¤Ãna-karma-tapasyÃdi-rahitenaiva yogena bhakti-yogena yad uktaæ yat karmabhir yat tapasÃ j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat [BhP 11.20.32] ity anantaram |

sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasÃ |
svargÃpavargaæ mad-dhÃma katha¤cid yadi vÃ¤chati || [BhP 11.20.33] iti |

nanu tad api te«Ãæ saæsÃra-taraïe ka÷ prakÃra iti cet ? satyaæ | te«Ãæ saæsÃra-taraïa-prakÃre jij¤ÃsÃ naiva j¤Ãyate | yatas tat-prakÃraæ vinaivÃham eva tÃæs tÃrayi«yÃmÅty Ãha te«Ãm iti | tena bhagavato bhakte«v eva vÃtsalyaæ na tu j¤Ãni«v iti dhvani÷ ||6-7||

baladeva÷ - tathÃtma-yÃthÃtmyaæ ÓrutvaivÃtmÃæÓino mama kevalÃæ bhaktiæ ye kurvanti, na tv Ãtma-sÃk«Ãtk­taye prayatante, te«Ãæ tu kevalayÃ mad-bhaktyaiva mat-prÃptir acireïaiva syÃd ity Ãha ye tv iti dvÃbhyÃm | ye mad-ekÃntino mayi mat-prÃpty-arthaæ sarvÃïi sva-vihitÃny api karmÃïi saænyasya bhakti-vik«epakatva-buddhyÃ parityajya mat-parÃ mad-eka-puru«ÃrthÃ÷ santo 'nanyena kevalena mac-chravaïÃdi-lak«aïena yogenopÃyena mÃæ k­«ïam upÃsate | tal-lak«aïÃæ mad-upÃsanÃæ kurvanti dhyÃyanta÷ ÓravaïÃdi-kÃle 'pi man-nivi«Âa-manasa÷ | te«Ãæ mayy ÃveÓita-cetasÃæ
mad-ekÃnurakta-manasÃæ bhaktÃnÃm aham eva m­tyu-yuktÃt saæsÃrÃt sÃgaravad dustarÃt samuddhartÃ bhavÃmi | na cirÃt tvarayÃ tat-prÃpti-vilambÃsahamÃnas tÃn ahaæ garu¬a-skandham Ãropya sva-dhÃma prÃpayÃmÅty arcir-Ãdi-nirapek«Ã te«Ãæ mad-dhÃma-prÃpti÷ -

     nayÃmi paramaæ sthÃnam arcir Ãdi-gatiæ vinÃ |
     garu¬a-skandham Ãropya yatheccham anivÃrita÷ || iti vÃrÃha-vacanÃt |

karmÃdi-nirapek«Ãpi bhaktir abhÅ«Âa-sÃdhikÃ-

     yÃ vai sÃdhana-sampatti÷ puru«Ãrtha-catu«Âaye |
tayÃ vinÃ tad Ãpnoti naro nÃrÃyaïÃÓraya÷ || iti nÃrÃyaïÅyÃt |

     sarva-dharmojjhitÃ vi«ïor nÃma-mÃtraika-jalpakÃ÷ | 
     sukhena yÃæ gatiæ yÃnti na tÃæ sarve 'pi dhÃrmikÃ÷ || iti pÃdmÃc ca ||6-7||

__________________________________________________________

BhG 12.8

mayy eva mana Ãdhatsva mayi buddhiæ niveÓaya | 
nivasi«yasi mayy eva ata Ærdhvaæ na saæÓaya÷ ||8||

ÓrÅdhara÷ - yasmÃd evaæ tasmÃt mayy eveti | mayy eva saÇkalpa-vikalpÃtmakaæ mana Ãdhatsva sthirÅkuru | buddhim api vyavasÃyÃtmikÃæ mayy eva niveÓaya | evaæ kurvan mat-prasÃdena labdha-j¤Ãna÷ san ata ata Ærdhvaæ dehÃnte mayy eva nivasi«yasi nivatsyasi | yad ÃtmanÃ vÃsaæ kari«yasi | nÃtra saæÓaya÷ | yathÃ ca Óruti÷ dehÃnte deva÷ paraæ brahmÃ tÃrakaæ vyaca«Âe iti ||8||

madhusÆdana÷ - tad evam iyatÃ prabandhena saguïopÃsanÃæ stutvedÃnÅæ vidhatte mayy eveti | mayy eva saguïe brahmaïi mana÷ saÇkalpa-vikalpÃtmakam Ãdhatsva sthÃpaya sarvÃ manov­ttÅr mad-vi«ayÃ eva kuru | eva-kÃrÃnu«aÇgena mayy eva buddhim adhyavasÃya-lak«aïÃæ niveÓaya | sarvÃ buddhi-v­ttÅr mad-vi«ayÃ eva kuru, vi«ayÃntara-parityÃgena sarvadÃ mÃæ cintayety artha÷ | tata÷ kiæ syÃd ity ata Ãha nivasi«yasi nivatsyasi labdha-j¤Ãna÷ san mad-ÃtmanÃ mayy eva Óuddha ata Ærdhvam etad-dehÃnte na saæÓayo nÃtra pratibandha-ÓaÇkÃ kartavyety artha÷ | eva ata Ærdhvam ity atra sandhy-abhÃva÷ Óloka-pÆraïÃrtha÷ ||8||

viÓvanÃtha÷ --- yasmÃn mad-bhaktir eva Óre«ÂhÃ tasmÃt tvaæ bhaktim eva kurv iti tÃm upadiÓati mayy eveti tribhi÷ | eva-kÃreïa nirviÓe«a-vyÃv­tti÷ | mayi ÓyÃmasundare pÅtÃmbare vanamÃlini mana Ãdhatsva mat-smaraïaæ kurv ity artha÷ | tathÃ buddhiæ vivekavatÅæ niveÓaya man-mananaæ kurv ity artha÷ | tac ca mananaæ dhyÃna-pratipÃdaka-ÓÃstra-vÃkyÃnuÓÅlanam | tataÓ ca mayy eva nivasi«yasÅti chÃndasam | mat-samÅpa eva nivÃsaæ prÃpno«Åty artha÷ ||8||

baladeva÷ -- yasmÃd evaæ tasmÃt tvaæ mayy eva na tu svÃtmani mana Ãdhatsva samÃhitaæ kuru | buddhiæ mayi niveÓayÃrpaya | evaæ kurvÃïas tvaæ mayy eva mama k­«ïasya sannidhÃv eva nivatsyasi, na tu sa-ni«Âhavat sargÃdikam anubhavann aiÓvarya-pradhÃnaæ mÃæ prÃpsyasÅty artha÷ ||8||


__________________________________________________________

BhG 12.9

atha cittaæ samÃdhÃtuæ na Óakno«i mayi sthiram |
abhyÃsa-yogena tato mÃm icchÃptuæ dhanaæjaya ||9||

ÓrÅdhara÷ - atrÃÓaktaæ prati sugamopÃyam Ãha atheti | sthiraæ yathÃ bhavaty evaæ mayi cittaæ dhÃrayituæ yadi Óakto na bhavasi tarhi vik«iptaæ cittaæ puna÷ puna÷ pratyÃh­tya mad-anusmaraïa-lak«aïo yo 'bhyÃsa-yogas tena mÃæ prÃptum iccha | prayatnaæ kuru ||9||

madhusÆdana÷ - idÃnÅæ saguïa-brahma-dhyÃnÃÓaktÃnÃm aÓakti-tÃratÃmyena prathamaæ pratimÃdau bÃhye bhagavad-dhyÃnÃbhyÃsas tad-aÓaktau bhÃgavata-dharmÃnu«ÂhÃnaæ tad-aÓaktau sarva-karma-phala-tyÃga iti trÅïi sÃdhanÃni tribhi÷ Ólokair vidhatte atheti | atha pak«Ãntare sthiraæ yathÃ syÃt tathÃ cittaæ samÃdhÃtuæ sthÃpayituæ mayi na Óakno«i cet tata ekasmin pratimÃdÃv Ãlambane sarvata÷ samÃh­tya cetasa÷ puna÷ puna÷ sthÃpanam abhyÃsas tat-pÆrvako yoga÷ samÃdhis tenÃbhyÃsa-yogena mÃm Ãptum iccha yatasva | he dhana¤jaya ! bahÆn ÓatrÆn jitvÃ dhanam Ãh­tavÃn asi rÃjasÆyÃdy-artham ekaæ mana÷-Óatruæ jitvÃ
tatva-j¤Ãna-dhanam Ãhari«yasÅti na tavÃÓcaryam iti sambodhanÃrtha÷ ||9||

viÓvanÃtha÷ --- sÃk«Ãt smaraïÃsamarthaæ prati tat-prÃpty-upÃyam Ãha atheti | abhyÃsa-yogenÃnyatrÃnyatra gatam api mana÷ puna÷ pratyÃh­tya mad-rÆpa eva sthÃpanam abhyÃsa÷ | sa eva yogas tena  | prÃk­tatvÃd iti kutsita-rÆpa-rasÃdi«u calantyÃ manonadyÃs te«u calanaæ nirudhya atisubhadre«u madÅya-rÆpa-rasÃdi«u tac-calanaæ Óanai÷ Óanai÷ sampÃdayety artha÷ | he dhana¤jayeti bahÆn ÓatrÆn jitvÃ dhanam Ãh­tavatÃ tvayÃ mano 'pi jitvÃ dhyÃna-dhanaæ grahÅtuæ Óakyam eveti bhÃva÷ ||9||

baladeva÷ - nanu gaÇgeva ye«Ãæ mano-v­tti-rodhavatÅ te«Ãæ tvat-prÃptis tvarayÃ syÃn mama tu tÃd­ÓÅ na tad-v­ttis tata÷ kathaæ seti cet tatrÃha atheti | sthiraæ yathÃ syÃt tathÃ mayi cittaæ samyag anÃyÃsenÃdhÃtum arpayituæ na Óakno«i cet tato 'bhyÃsa-yogena mÃm Ãptum iccha yatasva | tato 'nyatra gatasya manasa÷ pratyÃh­tya Óanai÷ Óanair mayi sthÃpanam abhyÃsas tena manasi mat-pravaïe sati mat-prÃpti÷ sulabhÃ syÃd iti bhÃva÷ ||9||

__________________________________________________________

BhG 12.10

abhyÃse 'py asamartho 'si mat-karma-paramo bhava |
mad-artham api karmÃïi kurvan siddhim avÃpsyasi ||10||

ÓrÅdhara÷ - yadi punar naivaæ tatrÃha abhyÃsa iti | yadi punar abhyÃse 'py aÓakto 'si tarhi mat-prÅty-arthÃni yÃni karmÃïi ekÃdaÓy-upavÃsa-vrata-caryÃ-pÆjÃ-nÃma-saÇkÅrtanÃdÅni tad-anu«ÂhÃnam eva paramaæ yasya tÃd­Óo bhava | evaæ-bhÆtÃni karmÃïy api mad-arthaæ kurvan mok«aæ prÃpsyasi ||10||

madhusÆdana÷ - mat-prÅïanÃrthaæ karma mat-karma Óravaïa-kÅrtanÃdi-bhÃgavata-dharmas tat-paramas tad-eka-ni«Âho bhava | abhyÃsÃsamarthye mad-arthaæ bhÃgavata-dharma-saæj¤akÃni karmÃïy api kurvan siddhiæ brahma-bhÃva-lak«aïÃæ sattva-Óuddhi-j¤Ãnotpatti-dvÃreïÃvÃpsyasi ||10||

viÓvanÃtha÷ --- abhyÃse 'pÅti yathÃ pitta-dÆ«itÃ rasanÃ matsyaï¬ikÃæ necchati | tathaivÃvidyÃ-dÆ«itaæ manas tad-rÆpÃdikaæ madhuram api na g­hïÃtÅty atas tena durgraheïa mahÃ-prabalena manasÃ saha yoddhuæ mayÃ naiva Óakyata iti manyase ced iti bhÃva÷ | mat-karmÃïi paramÃïi yasya sa÷ | karmÃïi madÅya-Óravaïa-kÅrtana-vandanÃrcana-man-mandira-mÃrjanÃbhyuk«aïa-pu«pÃharaïÃdi-paricaraïÃdi kurvan vinÃpi mat-smaraïaæ siddhiæ premavat-pÃr«adatva-lak«aïÃæ prÃpsyatÅti ||10||
baladeva÷ - nanu vÃyor iva manaso 'ticÃpalyÃt tasya pratyÃhÃre mama na Óaktir iti cet tatrÃha abhyÃse 'pÅti | ukta-lak«aïe 'bhyÃse 'pi cet tvam asamarthas tarhi mat-karmÃïi paramÃïi pumartha-bhÆtÃni yasya tÃd­Óo bhava | tÃni ca man-niketa-nirmÃïa-mat-pu«pa-bÃÂÅ-secanÃdÅni pÆrvam uktÃni | evaæ sukarÃïi mad-arthÃni karmÃïi kurvÃïas tvaæ tatra tarÃti-manoj¤a-man-mÆrty-uddeÓa-mahimnÃ tÃd­Óe mayi nirata-manÃ÷ saæsiddhiæ mat-sÃmÅpya-lak«aïÃm avÃpsyasÅty atisugamo 'yam upÃya÷ ||10||

__________________________________________________________

BhG 12.11

athaitad apy aÓakto 'si kartuæ mad-yogam ÃÓrita÷ |
sarva-karma-phala-tyÃgaæ tata÷ kuru yatÃtmavÃn ||11||

ÓrÅdhara÷ - atyantaæ bhagavad-dharma-parini«ÂhÃyÃm aÓaktasya pak«Ãntaram Ãha atheti | yady etad api kartuæ na Óakno«i tarhi mad-ayogaæ mad-eka-Óaraïatvam ÃÓrita÷ san sarve«Ãæ d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃnÃm ÃvaÓyakÃnÃæ cÃgnihotrÃdi-karmaïÃæ phalÃni niyata-cittaæ bhÆs tvÃ parityaja | etad uktaæ bhavati mayÃ tÃvad ÅÓvarÃj¤ayÃ yathÃ-Óakti karmÃïi kartavyÃni | phalaæ tÃvad d­«Âam ad­«Âaæ vÃ parameÓvarÃdhÅnam ity evaæ mayi bhÃram Ãropya phalÃsaktiæ parityajya vartamÃno mat-prasÃdena k­tÃrtho bhavi«yasÅti ||11||

madhusÆdana÷ - atha bahir-vi«ayÃk­«Âa-cetastvÃd etan-mat-karma-paratvam api kartuæ na Óakno«i, tato mad-yogaæ mad-eka-Óaraïatvam ÃÓrito mayi sarva-karma-samarpaïaæ mad-yogas taæ vÃÓrita÷ san yatÃtmavÃn yata÷ saæyata-sarvendriya ÃtmavÃn vivekÅ ca san sarva-karma-phala-tyÃgaæ kuru phalÃbhisandhiæ tyajety artha÷ ||11||
viÓvanÃtha÷ --- etad api kartum aÓaktaÓ cet tarhi mad-yogam ÃÓrito mayi sarva-karma-samarpaïam | mad-yogas tam ÃÓrita÷ san sarva-karma-phala-tyÃgaæ prathama-«aÂkoktaæ kuru | ayam artha÷ -- prathama-«aÂke bhagavad-arpita-ni«kÃma-karma-yoga eva mok«opÃya ukta÷ | dvitÅya-«aÂke 'smin bhakti-yoga eva bhagavat-prÃpty-upÃya ukta÷ | sa ca bhakti-yogo dvividha÷ - bhagavan-ni«Âho 'nta÷-karaïa-vyÃpÃro, bahi«karaïa-vyÃpÃraÓ ca | tatra prathamas trividha÷ - smaraïÃtmako, mananÃtmakaÓ cÃkhaï¬a-smaraïÃsÃmarthye tad-anurÃginÃæ tad-abhyÃsa-rÆpaæ ceti trika evÃyaæ manda-dhiyÃæ durgama÷
| sudhiyÃæ niraparÃdhÃnÃæ tu sugama eva | dvitÅya÷ Óravaïa-kÅrtanÃtmakaæ tu sarve«Ãæ sugama evopÃya÷ | evam ubhayopÃya-vanto 'dhikÃriïa÷ sarvata÷ prak­«ÂÃ dvitÅya-«aÂke 'sminn uktÃ÷ | etat-k­tya-samarthÃ indriyÃïÃæ bhagavan-ni«ÂhÅk­tÃv aÓraddhÃlavaÓ ca bhagavad-arpita-ni«kÃma-karmiïa÷ prathama-«aÂkotÃdhikÃriïo 'smÃn nik­«ÂÃ eveti ||11||

baladeva÷ - atha mahÃkulÅnatva-loka-mukhyatvÃdinÃ pratibandhena bÃdhitas tvam anyo vai tan-man-niketa-vimÃrjanÃdi-mat-prÅtikara-mati-sukaram api karma cet kartum aÓakto 'si tato mad-yogaæ mac-charaïatÃm ÃÓrita÷ san sarve«Ãm anu«ÂhÅyamÃnÃnÃæ karmaïÃæ phala-tyÃgaæ kuru yatÃtmavÃn vijita-manÃ bhÆtvÃ, tathÃ ca phalÃbhisandhi-ÓÆnyair agnihotra-darÓa-paurïamÃsy-Ãdibhir mad-ÃrÃdhana-rÆpai÷ karmabhir vi«a-tantuvad-antar-abhyuditena j¤Ãnena sva-parÃtmano÷ Óe«a-Óe«i-bhÃve 'bhyudite sva-Óe«iïi sarvottamatvena vidite Óanai÷ Óanai÷ parÃpi bhakti÷ syÃd iti | evam eva vak«yati yata÷ prav­ttir bhÆtÃnÃæ ity ÃdinÃ
mad-bhaktiæ labhate parÃm ity anena ||11||

__________________________________________________________

BhG 12.12

Óreyo hi j¤Ãnam abhyÃsÃj j¤ÃnÃd dhyÃnaæ viÓi«yate |
dhyÃnÃt karma-phala-tyÃgas tyÃgÃc chÃntir anantaram ||12||

ÓrÅdhara÷ - tam imaæ phala-tyÃgaæ stauti Óreya iti | samyag-j¤Ãna-rahitÃd abhyÃsÃt yukti-sahitopadeÓa-pÆrvakaæ j¤Ãnaæ Óre«Âham | tasmÃd api tat-pÆrvaæ dhyÃnaæ viÓi«Âam | tatas tu taæ paÓyati ni«kalaæ dhyÃyamÃna iti Órute÷ | tasmÃd apy ukta-lak«aïa÷ karma-phala-tyÃga÷ Óre«Âha÷ | tasmÃd evaæbhÆtÃt karma-phala-tyÃgÃt karmasu tat-phale«u cÃsakti-niv­ttyÃ mat-prasÃdena ca samanantaram eva saæsÃra-ÓÃntir bhavati ||12||

madhusÆdana÷ - idÃnÅm atraiva sÃdhana-vidhÃna-prayavasÃnÃd imaæ sarva-phala-tyÃgaæ stauti Óreya iti | Óreya÷ praÓasyataraæ hi eva j¤Ãnaæ Óabda-yuktibhyÃm Ãtma-niÓcayo 'bhyÃsÃ j¤ÃnÃrtha-ÓravaïÃbhyÃsÃt | j¤ÃnÃc chravaïa-manana-parini«pannÃd api dhyÃnaæ nididhyÃsana-saæj¤aæ viÓi«yate 'tiÓayitaæ bhavati sÃk«ÃtkÃrÃvyavahita-hetutvÃt | tad evaæ sarva-sÃdhana-Óre«Âhaæ dhyÃnaæ tato 'py atiÓayitatvenÃj¤a-k­ta÷ karma-phala-tyÃga÷ stÆyate | 

dhyÃnÃt karma-phala-tyÃgo viÓi«yata ity anu«ajyate | tyÃgÃn niyata-cittena puæsÃ k­tÃt sarva-karma-phala-tyÃgÃc chÃntir upaÓama÷ sa-hetukasya saæsÃrasyÃnantaram apy avadhÃnena na tu kÃlÃntaram apek«ate | atra -

yadÃ sarve pramucyante kÃmÃ ye 'sya h­di sthitÃ÷ |
atha martyo 'm­to bhavaty atra brahma samaÓnute ||

ity Ãdi Óruti«u prajahÃti yadÃ kÃmÃn sarvÃn ity Ãdi-sthita-praj¤a-lak«aïe«u ca sarva-kÃma-tyÃgasyÃm­tatva-sÃdhanatvam avagatam | karma-phalÃni ca kÃmÃs tat-tyÃgo 'pi kÃma-tyÃgatva-sÃmÃnyÃt sarva-kÃma-tyÃga-phalena stÆyate | yathÃgastyena brÃhmaïena samudra÷ pÅta iti, yathÃ vÃ jÃmadagnyena brÃhmaïena ni÷k«atrÃ p­thivÅ k­teti bÃhmaïatva-sÃmÃnyÃd idÃnÅntanÃ api brÃhmaïÃ aparimeya-parÃkramatvena stÆyante tadvat ||12||

viÓvanÃtha÷ --- athoktÃnÃæ smaraïa-mananÃbhyÃsÃnÃæ yathÃ-pÆrvaæ Órai«Âhyaæ spa«ÂÅk­yÃha Óreyo hÅti | abhyÃsÃj j¤Ãnaæ mayi buddhiæ niveÓayety uktaæ man-mananaæ Óreya÷ Óre«Âham | abhyÃse saty ÃyÃsata eva dhyÃnaæ syÃt | manane sati tv anÃyÃsata eva dhyÃnam iti viÓe«Ãt tasmÃt j¤ÃnÃd api dhyÃnaæ viÓi«yate Óre«Âham ity artha÷ | kuta ity ata Ãha - dhyÃnÃt karma-phalÃnÃæ svargÃdi-sukhÃnÃæ ni«kÃma-karma-phalasya mok«asya ca tyÃgas tat-sp­hÃ-rÃhityaæ syÃt | svata÷ prÃptasyÃpi tasyopek«Ã | niÓcala-dhyÃnÃt pÆrvaæ
tu bhaktÃnÃm ajÃta-ratÅnÃæ mok«a-tyÃgecchaiva bhavet | niÓcala-dhyÃnavatÃæ tu mok«opek«Ã | saiva mok«a-laghutÃ-kÃriïÅ | yad uktaæ bhakti-rasÃm­ta-sindhau - kleÓa-ghnÅ ÓubhadÃ [BRS 1.1.7] ity atra «a¬bhi÷ padair etan-mÃhÃtmyaæ kÅrtitam iti | yad uktaæ -

na pÃrame«Âhyaæ na mahendra-dhi«ïyaæ
na sÃrvabhaumaæ na rasÃdhipatyam |
na yoga-siddhÅr apunar-bhavaæ vÃ
mayy arpitÃtmecchati mad vinÃnyat || [BhP 11.14.14] iti |

mayy arpitÃtmÃ mad-dhyÃna-ni«Âha÷ | tyÃgÃd vait­«ïyÃd anantaram eva ÓÃntir mad-rÆpa-guïÃdikaæ vinÃ sarva-vi«aye«v evendriyÃïÃm uparati÷ | atra pÆrvÃrdhe Óreya÷ iti viÓi«yate iti pada-dvayenÃnvayÃd uttarÃrdhe tu anantaram ity anenaivÃnvayÃd e«aiva vyÃkhyÃ samyag upapadyate nÃnyety avadheyam ||12||

baladeva÷ - sukaratvÃd apramÃdatvÃj j¤Ãna-garbhatvÃc cÃnibhisaæhitaæ phalaæ karma-yogaæ stauti Óreyo hÅti | abhyÃsÃn mat-sm­ti-sÃtatya-rÆpÃd ani«pannÃj j¤Ãnaæ svÃtma-sÃk«Ãtk­ti-rÆpaæ Óreya÷ praÓastataram | paramÃtmopalabdhi-dvÃratvÃt j¤ÃnÃc ca tasmÃd ani«pannÃt sÃdhana-bhÆtaæ dhyÃnaæ svÃtma-cintana-lak«aïaæ viÓi«yate sva-hitatve Óreyo bhavati | dhyÃnÃc ca tasmÃd ani«pannÃt karma-phala-tyÃgÃd anantaraæ ÓÃntis tyakta-phalÃd anu«ÂhitÃ karmaïo 'nantaraæ mana÷-Óuddhir ity artha÷ | tathÃ ca Óuddhe manasi dhyÃnaæ ni«padyate | ni«panne dhyÃne
sva-sÃk«Ãtk­ti-rÆpaæ j¤Ãnaæ | j¤Ãne ni«panne tat-phala-bhÆtaæ paramÃtma-j¤Ãnam | tena parÃ bhaktis tayiÓvarya-pradhÃnasya mama prÃptir iti durgamo 'yam upÃya iti bhÃva÷ |  na cÃyam arjunaæ praty upadeÓas tasyaikÃntitvÃt | san-ni«ÂhÃ ni«kÃma-karma-ratÃ hari-dhyÃyinaÓ ca svÃtmÃnam anubhÆya tato 'bhyuditayÃ hari-vi«ayakatyÃ pÃramaiÓvarya-guïayÃ parayÃ bhaktyÃ hariæ premÃspadam anubhavanto vimucyanta iti gÅtÃ-ÓÃstrÃrtha-paddhati÷ | kintv ekÃntitvÃsaktaæ pratÅti-bodhyam ||12||

__________________________________________________________

BhG 12.13-14

adve«ÂÃ sarva-bhÆtÃnÃæ maitra÷ karuïa eva ca |
nirmamo nirahaækÃra÷ sama-du÷kha-sukha÷ k«amÅ ||13||
saætu«Âa÷ satataæ yogÅ yatÃtmÃ d­¬ha-niÓcaya÷ |
mayy arpita-mano-buddhir yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||14||

ÓrÅdhara÷ - evaæ-bhÆtasya bhaktasya k«ipram eva parameÓvara-prasÃda-hetÆn dharmÃn Ãha adve«Âety a«Âabhi÷ | sarva-bhÆtÃnÃæ yathÃyatham adve«ÂÃ maitra÷ karuïaÓ ca | uttame«u dve«a-ÓÆnya÷ | same«u mitratayÃ vartata iti maitra÷ | hÅne«u k­pÃlur ity artha÷ |  nirmamo nirahaækÃraÓ ca k­pÃlutvÃd eva anyai÷ saha same du÷kha-sukhe yasya sa÷ | k«amÅ k«amÃÓÅla÷ ||13||

saætu«Âa iti | satataæ lÃbhe 'lÃbhe ca saætu«Âa÷ suprasanna-citta÷ | yogÅ apramatta÷ yatÃtmÃ saæyata-svabhÃva÷ | d­¬ho mad-vi«ayo yasya | mayy arpite mano-buddhÅ yena | evaæbhÆto yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||14||

madhusÆdana÷ -  tad evaæ mandam adhikÃriïaæ pratyatidu«karatvenÃk«aropÃsana-nindayÃ sukaraæ saguïopÃsanaæ vidhÃyÃÓakti-tÃratamyÃnuvÃdenÃnyÃny api sÃdhanÃni vidadhau bhagavÃn vÃsudeva÷ kathaæ nu nÃma sarva-pratibandha-rahita÷ sann uttamÃdhikÃritayÃ phala-bhÆtÃyÃm ak«ara-vidyÃyÃm avatared ity abhiprÃyeïa sÃdhana-vidhÃnasya phalÃrthatvÃt | tad uktam -

nirviÓe«aæ paraæ brahma sÃk«Ãtkartum anÅÓvarÃ÷ |
ye mandÃs te 'nukampyante saviÓe«a-nirÆpaïai÷ ||
vaÓÅk­te manasy e«Ãæ saguïa-brahma-ÓÅlanÃt |
tad evÃvirbhavet sÃk«Ãd apetopÃdhi-kalpanam || iti |

bhagavatÃ pata¤jalinÃ coktaæ samÃdhi-siddhir ÅÓvara-praïidhÃnÃt iti | tata÷ pratyak-cetanÃdhigamo 'py antarÃyÃbhÃvaÓ ca iti ca | tata itÅÓvara-praïidhÃnÃd ity artha÷ | tad evam ak«aropÃsana-nindÃ saguïopÃsana-stutaye na tu heyatayÃ, udita-homa-vidhÃvanudita-homa-nindÃvat | na hi nindÃ nindyaæ nindituæ pravartate 'pi tu vidheyaæ stotum iti nyÃyÃt | tasmÃd ak«aropÃsakÃ eva paramÃrthato yoga-vittamÃ÷ |

priyo hi j¤Ãnino 'tyartham ahaæ sa ca mama priya÷ |
udÃrÃ÷ sarva evaite j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam || [GÅtÃ 7.17-18]

ity ÃdinÃ puna÷ puna÷ praÓastatamatayoktÃs te«Ãm eva j¤Ãnaæ dharma-jÃtaæ cÃnusaraïÅyam adhikÃram ÃsÃdya tvayety arjunaæ bubodhayi«u÷ parama-hitai«Å bhagavÃn abheda-darÓina÷ k­ta-k­tyÃnak«aropÃsakÃn prastauti adve«Âeti saptabhi÷ |

sarvÃïi bhÆtÃny Ãtmatvena paÓyann Ãtmano du÷kha-hetÃv api pratikÆla-buddhy-abhÃvÃn na dve«ÂÃ sarva-bhÆtÃnÃæ kintu maitrÅ snigdhatÃ tadvÃn | yata÷ karuïa÷ karuïÃ du÷khite«u dayÃ tadvÃn sarva-bhÆtÃbhaya-dÃtÃ paramahaæsa-parivrÃjaka ity artha÷ | nirmamo dehe 'pi mameti pratyaya-rahita÷ | nirahaÇkÃro v­tta-svÃdhyÃyÃdi-k­tÃhaÇkÃrÃn ni«krÃnta÷ | dve«a-rÃgayor apravartakatvena same du÷kha-sukhe yasya sa÷ | ataeva k«amÅ ÃkroÓana-tÃ¬anÃdinÃpi na vikriyÃm Ãpadyate ||13||

tasyaiva viÓe«aïÃntarÃïi santu«Âa iti | satataæ ÓarÅra-sthiti-kÃraïasya lÃbhe 'lÃbhe ca saætu«Âa÷ utpannÃlaæ-pratyaya÷ | tathÃ guïaval-lÃbhe viparyaye ca | satatam iti sarvatra sambadhyate | yogÅ samÃhita-citta÷ | yatÃtmÃ saæyata-ÓarÅrendriyÃdi-saæghÃta÷ | d­¬ha÷ kutÃrkikair abhibhavitum aÓakyatayÃ sthiro niÓcayo 'ham asmy akaartra-bhlokt­-saccidÃnandÃdvitÅyaæ brahmety adhyavasÃyo yasya sa d­¬ha-niÓcaya÷ sthita-praj¤a ity artha÷ | mayi bhagavati vÃsudeve Óuddhe brahmaïi arpita-mano-buddhi÷ samarpitÃnta÷-karaïa÷ | Åd­Óo yo mad-bhakta÷ ÓuddhÃk«ara-brahmavit sa me priya÷, mad-ÃtmatvÃt ||14||

viÓvanÃtha÷ --- etÃd­ÓyÃ÷ ÓÃntyÃ bhakta÷ kÅd­Óo bhavatÅty apek«ÃyÃæ bahuvidha-bhaktÃnÃæ svabhÃva-bhedÃn Ãha adve«Âety a«Âabhi÷ | adve«ÂÃ dvi«atsv api dve«aæ na karoti pratyuta mitro mitratayÃ vartate | karuïa e«Ãm asad-gatir mÃ bhavatv iti buddhyÃ te«u k­pÃlu÷ | nanu kÅd­Óena vivekena dvi«atsv api maitrÅ-kÃruïye syÃtÃm | tatra vivekaæ vinaivety Ãha nirmamo nirahaækÃra iti putra-kalatrÃdi«u mamatvÃbhÃvÃd dehe cÃhaÇkÃrÃbhÃvÃt tasya mad-bhaktasya kvÃpi dve«a eva naiva phalati | kuta÷ punar dve«a-janita-du÷kha-ÓÃnty-arthaæ tena viveka÷
svÅkartavya iti bhÃva÷ | 

nanu tad apy anya-k­ta-pÃduka-mu«Âi-prahÃrÃdibhir deha-vyathÃdÅnaæ du÷khaæ kiæcid bhavaty eva ? tatrÃha sama-du÷kha-sukham | yad uktaæ bhagavatÃ candrÃrdha-Óekhareïa -

nÃrÃyaïa-parÃ÷ sarve na kutaÓcana bibhyati |
svargÃpavarga-narake«v api tulyÃrtha-darÓina÷ || [BhP 6.17.28] iti |

sukha-du÷khayo÷ sÃmyaæ sama-darÓitvam | tac ca mama prÃrabdha-phalam idam avÓya-bhogyam iti bhÃvanÃ-mayam | sÃmye 'pi sahi«ïuvaiva du÷khaæ sahyata ity Ãha k«amÅ k«amavÃn | k«am sahane dhÃtu÷ | 

nanv etÃd­Óasya bhaktasya jÅvikÃ kathaæ sidhyet ? tatrÃha santu«Âa÷ | yad­cchopasthite kiæcid yatnopasthite vÃ bhak«ya-vastuni santu«Âa÷ | 

nanu sama-du÷kha-sukham ity uktam | tat kathaæ svabhak«am Ãlak«ya santu«Âa iti tatrÃha satataæ yogÅ bhakti-yoga-yukto bhakti-siddhÃrtham iti bhÃva÷ | yad uktaæ-

     ÃhÃrÃrthaæ yatataiva yuktaæ tat-prÃïa-dhÃraïam |
     tattvaæ vim­Óyate tena tad vij¤Ãya paraæ vrajet || iti |

kiæ ca deivÃd aprÃpta-bhaik«yo 'pi yatÃtmÃ saæyata-citta÷ k«obha-rahita ity artha÷ | daivÃc citta-k«obhe saty api tad-upaÓamÃrtham a«ÂÃÇga-yogÃbhyÃsÃdikaæ naiva karotÅty Ãha d­¬ha-niÓcayo 'nanya-bhaktir eva me kartavyeti niÓcayas tasya na ÓithilÅbhavatÅty artha÷ | sarvatra hetu÷ mayy arpita-mano-buddhir mat-smaraïa-manana-parÃyaïa ity artha÷ | Åd­Óo bhaktas tu me priyo mÃm atiprÅïayatÅty artha÷ ||13-14||

baladeva÷ - evam ekÃnti-bhaktÃn parini«ÂhitÃdÅn anekÃnti-bhaktÃn sani«ÂhÃæÓ ca tat-tat-sÃdhana-bhedair upavarïya te«Ãæ sarvopara¤jakÃn guïÃn vidadhÃti adve«Âeti saptabhi÷ | sarva-bhÆtÃnÃm adve«ÂÃ dve«aæ kurvatsv api te«u mat-prÃrabhdÃnuguïa-pareÓa-preritÃny amÆni mahyaæ dvi«antÅti dve«a-ÓÆnya÷ | pareÓÃdhi«ÂhÃnÃny amÆnÅti te«u maitra÷ snigdha÷ | kenacin nimittena khinne«u mÃbhÆd e«Ãæ kheda iti karuïa÷ | dehÃdi«u nirmama÷ prak­ter amÅ vikÃrÃ na mameti te«u mamatÃ-ÓÆnya÷ | nirahaÇkÃras
te«v ÃtmÃbhimÃna-rahita÷ | sama-du÷kha-sukha÷ sukhe sati har«eïa du÷khe sati udvegena cÃvyÃkula÷ | yata÷ k«amÅ tat-tat-sahi«ïu÷ | satataæ santu«Âo lÃbhe 'lÃbhe ca prasanna-citta÷ | yato yogÅ gurÆpadi«ÂopÃya-ni«Âha÷ | yatÃtmÃ vijitendriya-varga÷ | d­¬ha-niÓcayo d­¬ha÷ kutarkair abhibhavitum aÓakyatayÃ sthiro niÓcayo hare÷ kiÇkaro 'smÅti adhyavasÃyo yasya sa÷ | ato mayy arpita-mano-buddhi÷ | evaæ-bhÆto yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ prÅti-kartÃ ||13-14||

__________________________________________________________

BhG 12.15

yasmÃn nodvijate loko lokÃn nodvijate ca ya÷ |
har«Ãmar«a-bhayodvegair mukto ya÷ sa ca me priya÷ ||15||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca yasmÃd iti | yasmÃt sakÃÓÃl loko jano nodvijate bhaya-ÓaÇkayÃ saæk«obhaæ na prÃpnoti | yaÓ ca lokÃn nodvijate | yaÓ ca svÃbhÃvikair har«Ãdibhir yukta÷ | tatra har«a÷ svasye«Âa-lÃbha utsÃha÷ | amar«a÷ parasya lÃbhe 'sahanam | bhayaæ trÃsa÷ | udvego bhayÃdi-nimittaÓ citta-k«obha÷ | etair vimukto yo mad-bhakta÷ sa ca me priya÷ ||15||

madhusÆdana÷ -  punas tasyaiva viÓe«aïÃni yasmÃd iti | yasmÃt sarva-bhÆtÃbhaya-dÃyina÷ saænyÃsino hetor nodvijate na santapyate loko ya÷ kaÓcid api jana÷ | tathÃ lokÃn niraparÃdhodvejanaika-vratÃt khala-janÃn nodvijate ca ya÷ | advaita-darÓitvÃt parama-kÃruïikatvena k«amÃ-ÓÅlatvÃc ca | kiæ ca har«a÷ svasya priya-lÃbhe romÃ¤cÃÓru-pÃtÃdi-hetur ÃnandÃbhivya¤jakaÓ citta-v­tti-viÓe«a÷ | amar«a÷ parotkar«Ãsahana-rÆpaÓ citta-v­tti-viÓe«a÷ | bhayaæ vyÃghrÃdi-darÓanÃdhÅnaÓ citta-v­tti-viÓe«as trÃsa÷ | udvega ekÃkÅ kathaæ vijane sarva-parigraha-ÓÆnyo jÅvi«yÃmÅty evaævidho
vyÃkulatÃ-rÆpaÓ citta-v­tti-viÓe«as tair har«Ãmar«a-bhayodvegair mukto ya÷ | advaita-darÓitayÃ tad-ayogyatvena tair eva svayaæ parityakto na tu te«Ãæ tyÃgÃya svayaæ vyÃp­ta iti yÃvat | tena mad-bhakta ity anuk­«yate | Åd­Óo mad-bhakto ya÷ sa me priya iti pÆrvavat ||15||

viÓvanÃtha÷ --- kiæ ca yasyÃsti bhaktir bhagavaty akiæcanÃ sarvair guïais tatra samÃsate surÃ÷ [BhP 5.18.12] ity-Ãdy-ukter mat-prÅti-janakÃ anye 'pi guïÃ mad-bhaktyÃ muhur abhyastayÃ svata evotpadyante, tÃn api tvaæ Ó­ïv ity Ãha | yasmÃd iti pa¤cabhi÷ | har«ÃdibhI÷ prÃk­tair har«Ãmar«a-bhayodvegair mukta ity ÃdinoktÃn api kÃæÓcid guïÃn durlabhatva-j¤ÃpanÃrthaæ punar Ãha yo na h­«yatÅti ||15||

baladeva÷ - yasmÃl loka÷ ko 'pi jano nodvijate bhaya-ÓaÇkayÃ k«obhaæ na labhate | ya÷ kÃruïikatvÃj janodvejakaæ karma na karoti | lokÃc ca yo nodvijate sarvÃvirodhitva-viniÓcayÃd yad-udvejakaæ karma loko na karoti | yaÓ ca har«Ãdibhi÷ kart­bhir mukto, na tu te«Ãæ mocane svayaæ vyÃpÃrÅ | atigambhÅrÃtma-rati-nimagnatvÃt tat-sparÓenÃpi rahita ity artha÷ | tatra sva-bhogyÃgamotsÃho har«a÷, para-bhogyÃgamÃsahanam amar«a÷ | du«Âa-sattva-darÓanÃdhÅno vitrÃsa÷ bhayam | kathaæ nirudyamasya mama jÅvanam iti vik«obhas tÆdvega÷ | etÃÓ catasraÓ citta-v­ttaya÷ ||15||

__________________________________________________________

BhG 12.16

anapek«a÷ Óucir dak«a udÃsÅno gata-vyatha÷ |
sarvÃrambha-parityÃgÅ yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||16||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca anapek«a iti | anapek«o yad­cchayopasthite 'py arthe nisp­ha÷ | Óucir bÃhyÃbhyantara-Óauca-sampanna÷ | dak«o 'nalasa÷ | udÃsÅna÷ pak«apÃta-rahita÷ | gata-vyatha Ãdhi-ÓÆnya÷ | sarvÃn d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃn ÃrambhÃnudyamÃn parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ | evaæ-bhÆta÷ san yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||16||

madhusÆdana÷ - kiæ ca anapek«a iti | nirapek«a÷ sarve«u bhogopakaraïe«u yad­cchopanÅte«v api ni÷sp­ha÷ | Óuci-bÃhyÃbhyantara-Óauca-sampanna÷ | dak«a upasthite«u j¤Ãtavye«u kartavye«u ca sadya eva j¤Ãtuæ kartuæ ca samartha÷ | udÃsÅno na kasyacin mitrÃde÷ pak«aæ bhajate ya÷ | gata-vyatha÷ parais tÃ¬yamÃnasyÃpi gatÃ notpannÃ vyathÃ pÅ¬Ã yasya sa÷ | utpannÃyÃm api vyathÃyÃm apakar­«v anapakart­tvaæ k«amitvam | vyathÃ-kÃraïe«u satsv apy anutpanna-vyathatvaæ gata-gata-vyathatvam iti bheda÷
| aihikÃmu«mika-phalÃni sarvÃïi karmÃïi sarvÃrambhÃs tÃn parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa sarvÃrambha-parityÃgÅ sannyÃsÅ yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||16||

viÓvanÃtha÷ --- anapek«o vyavahÃrika-kÃryÃpek«Ã-rahita udÃsÅno vyavahÃrika-loke«v anÃsakta÷ | sarvÃn vyavahÃrikÃn d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃæs tathÃ pÃramÃrthikÃn api kÃæÓcit ÓÃstrÃdhyÃpanÃdÅn ÃrambhÃn udyamÃn parihartuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ ||16||

baladeva÷ - anapek«a÷ svayam Ãgate 'pi bhogye nisp­ha÷ | Óucir bÃhyÃbhyantara-pÃvitryavÃn | dak«a÷ sva-ÓÃstrÃrtha-vimarÓa-samartha÷ | udÃsÅnaæu para-pak«ÃgrÃhÅ | gata-vyatho 'pak­to 'py Ãdhi-ÓÆnya÷ | sarvÃrambha-parityÃgÅ sva-bhakti-pratÅpÃkhilodyama-rahita÷ ||16||

__________________________________________________________

BhG 12.17

yo na h­«yati na dve«Âi na Óocati na kÃÇk«ati |
ÓubhÃÓubha-parityÃgÅ bhaktimÃn ya÷ sa me priya÷ ||17||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca ya iti | priyaæ prÃpya yo na h­«yati | apriyaæ prÃpya yo na dve«Âi | i«ÂÃrtha-nÃÓe sati yo na Óocati | aprÃptam arthaæ yo na kÃÇk«ati | ÓubhÃÓubhe puïya-pÃpe parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ | evaæ-bhÆto bhÆtvÃ yo mad-bhaktimÃn sa me priya÷ ||17||

madhusÆdana÷ - kiæ ca ya iti | sama-du÷kha-sukha ity etad viv­ïoti | yo na h­«yatÅ«Âa-prÃptau, na dve«Âi ani«Âa-prÃptau na Óocati prÃpte«Âa-viyoge | na kÃÇk«ati aprÃpte«Âa-yoge | sarvÃrambha-parityÃgÅty etad viv­ïoti ÓubhÃÓubhe sukha-sÃdhana-du÷kha-sÃdhane karmaïÅ parityaktuæ ÓÅlam asyeti ÓubhÃÓubha-parityÃgÅ bhaktimÃn ya÷ sa me priya÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ --- Nothing.

baladeva÷ - ya÷ priyaæ putra-Ói«yÃdi prÃpya na h­«yati | apriyaæ tat prÃpya tatra na dve«Âi | priye tasmin vina«Âe na Óocati | aprÃptam tan nÃkÃÇk«ati | Óubhaæ puïyam aÓubhaæ pÃpaæ tad-ubhayaæ pratibandhakatva-sÃmyÃt parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ ||17||

__________________________________________________________

BhG 12.18-19

sama÷ Óatrau ca mitre ca tathÃ mÃnÃpamÃnayo÷ |
ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u sama÷ saÇga-vivarjita÷ ||18||
tulya-nindÃ-stutir maunÅ saætu«Âo yena kenacit |
aniketa÷ sthira-matir bhaktimÃn me priyo nara÷ ||19||

ÓrÅdhara÷ - kiæ ca sama iti | Óatrau ca mitre ca sama eka-rÆpa÷ | mÃnÃpamÃnayor api tathÃ sama eva | har«a-vi«Ãda-ÓÆnya ity artha÷ | ÓÅto«ïayo÷ sukha-du÷khayoÓ ca sama÷ | saÇga-vivarjita÷ kvacid apy anÃsakta÷ ||18||

kiæ ca tulya-nindÃ-stutir iti | tulyÃ nindÃ-stutiÓ ca yasya sa÷ | maunÅ saæyata-vÃk | yena kenacit yathÃ-labdhena saætu«Âa÷ | aniketo niyatÃvÃsa-ÓÆnya÷ | sthira-matir vyavasthita-citta÷ | evaæ-bhÆto bhaktimÃn ya÷ sa naro mama priya÷ ||19||

madhusÆdana÷ -  kiæ ca sama iti | pÆrvasyaiva prapa¤ca÷ | saÇga-vivarjitaÓ cetanÃcetana-sarva-vi«aya-ÓobhanÃdhyÃsa-rahita÷ | sarvadÃ har«a-vi«Ãda-ÓÆnya ity artha÷ | spa«Âam ||18||

kiæ ca tulya-nindÃ-stutir iti | nindÃ do«a-kathanam | stutir guïa-kathanam | te du÷kha-sukhÃjanakatayÃ tulye yasya sa tathÃ | maunÅ saæyata-vÃk | nanu ÓarÅra-yÃtrÃ-nirvÃhÃya vÃg-vyÃpÃro 'pek«ita eva nety Ãha saætu«Âo niv­tta-sp­ha÷ | kiæ ca -- aniketo niyata-nivÃsa-rahita÷ | sthirÃ paramÃrtha-vastu-vi«ayÃ matir yasya sa sthira-mati÷ | Åd­Óo yo bhaktimÃn sa me priyo nara÷ | atra puna÷ punar bhakter upÃdÃnaæ bhaktir evÃpavargasya pu«kalaæ kÃraïam iti dra¬hayitum ||19||

viÓvanÃtha÷ --- aniketa÷ prÃk­ta-svÃspadÃsakti-ÓÆnya÷ ||18-19||

baladeva÷ - sama÷ Óatrau ceti sphuÂÃrtha÷ | saÇga-varjita÷ kusaÇga-ÓÆnya÷ | tulyeti nindayÃ du÷khaæ stutyÃ sukhaæ ca yo na vindati | maunÅ yata-vÃk sve«Âa-manana-ÓÅlo vÃ | yena kenacid ad­«ÂÃk­«Âena ruk«eïa snigdhena vÃnnÃdinÃ santu«Âa÷ | aniketo niyata-nivÃsa-rahito niketa-moha-ÓÆnyo vÃ | sthira-matir niÓcita-j¤Ãna÷ | e«v adve«Âety Ãdi«u saptasu ye«u guïÃnÃæ punar apy abhidhÃnaæ tat te«Ãm atidaurlabhya-j¤ÃpanÃrtham ity ado«a÷ | san-ni«ÂhÃdÅnÃæ tri-vidhÃnÃæ bhaktÃnÃæ sambhÆya sthitÃ ete 'dve«Â­tvÃdayo
dharmÃ yathÃ-sambhava-tÃratamyenaiva sudhÅbhi÷ saÇgamanÅyÃ÷ ||18-19||

__________________________________________________________

BhG 12.20

ye tu dharmyÃm­tam idaæ yathoktaæ paryupÃsate |
ÓraddadhÃnÃ mat-paramÃ bhaktÃs te 'tÅva me priyÃ÷ ||20||

ÓrÅdhara÷ : uktaæ dharma-jÃtaæ sapahalam upasaæharati ye tv iti | yathoktam ukta-prakÃram | dharma evÃm­tam | am­tatva-sÃdhanatvÃt | dharmyÃm­tam iti kecit paÂhanti | ye tad upÃsate 'nuti«Âhanti ÓraddhÃæ kurvanta÷ | mat-parÃÓ ca santa÷ | mad-bhaktÃs te 'tÅva me priyÃ iti ||20||

du÷kham avyakta-vartmaiva tad-bahu-vighnam ato budha÷ |
sukhaæ k­«ïa-padÃmbhojaæ bhakti-sat-pathavÃn bhajet ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
bhakti-yogo nÃma dvÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||
||12||

madhusÆdana÷ : adve«Âety ÃdinÃk«aropÃsakÃdÅnÃæ jÅvanmuktÃnÃæ saænyÃsinÃæ lak«aïa-bhÆtaæ svabhÃva-siddhaæ dharma-jÃta-muktam | yathoktaæ vÃrtike -

utpannÃtmÃvabodhasya hy adve«Â­tvÃdayo guïÃ÷ |
ayatnato bhavanty eva na tu sÃdhana-rÆpiïa÷ || iti |

etad eva ca purÃ sthita-praj¤a-lak«aïa-rÆpeïÃbhihitam | tad idaæ dharma-jÃtaæ prayatnena sampÃdyamÃnaæ mumuk«or mok«a-sÃdhanaæ bhavatÅti pratipÃdayann upasaæharati ye tv iti | ye tu saænyÃsino mumuk«avo dharmÃm­taæ dharma-rÆpam am­ta-sÃdhanatvÃd am­tavad ÃsvÃdyatvÃd vedaæ yathoktam adve«ÂÃ sarva-bhÆtÃnÃm ity ÃdinÃ pratipÃditaæ paryupÃsate 'nuti«Âhanti prayatnena ÓraddadhÃnÃ÷ santo mat-paramÃ ahaæ bhagavÃn ak«arÃtmÃ vÃsudeva eva parama÷ prÃptavyo niratiÓayÃ gatir ye«Ãæ te mat-paramÃ bhaktÃ mÃæ nirupÃdhikaæ brahma bhajamÃnÃs te 'tÅva me priyÃ÷
| priyo hi j¤Ãnino 'tyartham ahaæ sa ca mama priya÷ iti pÆrva-sÆcitasyÃyam upasaæhÃra÷ |

yasmÃd dharmÃm­tam idaæ ÓraddhayÃnuti«Âhan bhagavato vi«ïo÷ parameÓvarasyÃtÅva priyo bhavati tasmÃd idaæ j¤Ãnavata÷ svabhÃva-siddhatayÃ lak«aïam api mumuk«uïÃtma-tattva-jij¤ÃsunÃtma-j¤ÃnopÃyatvena yatnÃd anu«Âheyaæ vi«ïo÷ paramaæ padaæ jigami«uïeti vÃkyÃrtha÷ | tad evaæ sopÃdhika-brahmÃbhidhyÃna-paripÃkÃn nirupÃdhikaæ brahmÃnusandadhÃnasyÃdve«Â­tvÃdi-dharma-viÓi«Âasya mukhyasyÃdhikÃriïa÷ Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃny Ãvartayato vedÃnta-vÃkyÃrtha-tattva-sÃk«ÃtkÃra-sambhavÃt tato mukty-upapater mukti-hetu-vedÃnta-mahÃvÃkyÃrthÃnvaya-yogyas tat-padÃrtho
'nusandheya iti madhyamena «aÂkena siddham ||20||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-
Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm bhakti-yogo nÃma dvÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||
||12||

viÓvanÃtha÷ : uktavÃn bahuvidha-svabhakta-ni«ÂhÃn dharmÃn upasaæharan kÃrtsnyenaital-lipsÆnÃæ tac-chravaïa-vicÃraïÃdi-phalam Ãha ye tv iti | ete bhakty-uttha-ÓÃnty-uttha-dharmÃ na prÃk­tÃ guïÃ÷ bhaktyÃ tu«yati k­«ïo na guïai÷ ity ukta-koÂita÷ | tu bhinnopakrame ukta-lak«aïÃ bhaktÃ ekaika-susvabhÃva-ni«ÂhÃ÷ | ete tu tat-tat-sarva-sal-lak«aïepsava÷ sÃdhakÃ api tebhya÷ siddhebhyo 'pi Óre«ÂhÃ÷ | ataevÃteti padam ||20||

sarva-Óre«ÂhÃ sukha-mayÅ sarva-sÃdhya-susÃdhikÃ |
bhaktir evÃdbhuta-guïety adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ ||
nimba-drÃk«e iva j¤Ãna-bhaktÅ yadyapi darÓite |
ÃdÅyete tad apy ete tat-tad-ÃsvÃda-lobhibhi÷ ||

iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsu dvÃdaÓo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||12||

baladeva÷ : ukta-bhakti-yogam upasaæharan tasmin ni«ÂhÃ-phalam Ãha ye tv iti | ye bhaktÃ yathoktaæ mayy ÃveÓya mano ye mÃm ity Ãdibhir yathÃ-gatam idaæ dharmÃm­taæ paryupÃsate | prÃpyaæ mÃm iva prÃpakaæ tat samÃÓrayanti | ÓraddadhÃnÃ bhakti-ÓraddhÃ-lavo mat-paramÃ man-niratÃs te mamÃtÅva priyÃ bhavanti ||20||

vaÓa÷ svaika-ju«Ãæ k­«ïa÷ sva-bhakty-eka-ju«Ãæ tu sa÷ |
prÅtyaivÃtivaÓa÷ ÓrÅmÃn iti dvÃdaÓa-nirïaya÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ 
||12||



**********************************************************


Bhagavadgita 13

BhG 13.1

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
idaæ ÓarÅraæ kaunteya k«etram ity abhidhÅyate |
etad yo vetti taæ prÃhu÷ k«etraj¤a iti tadvida÷ ||1||

ÓrÅdhara÷ : 
bhaktÃnÃm aham uddhartÃ saæsÃrÃd ity avÃdi yat |
tradoÓe 'tha tat-siddhyai tattva-j¤Ãnam udÅryate ||

te«Ãm ahaæ samuddhartÃ m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃt, bhavÃmi na cirÃt pÃrtha [GÅtÃ 12.7] iti pÆrvaæ pratij¤Ãtam | na cÃtma-j¤Ãnaæ vinÃ saæsÃrÃd uddharaïaæ sambhavatÅti tattva-j¤ÃnopadeÓÃrthaæ prak­ti-puru«a-vivekÃdhyÃya Ãrabhyate | tatra yat saptame 'dhyÃye aparÃ parÃ ceti prak­ti-dvayam uktaæ tayor avivekÃj jÅva-bhÃvam Ãpannasya cid-aæÓasyÃyaæ saæsÃra÷ | yÃbhyÃæ ca jÅvopabhogÃrtham ÅÓvarasya s­«Ây-Ãdi«u prav­tti÷ | tad eva prak­ti-dvayaæ k«etra-k«etraj¤a-Óabda-vÃcyaæ parasparaæ viviktaæ tattvato nirÆpayi«yan bhagavÃn uvÃca idam iti | idaæ
bhogÃyatanaæ ÓarÅraæ k«etram ity abhidhÅyate | saæsÃrasya praroha-bhÆmitvÃt | etad yo vetti ahaæ mameti manyate taæ k«etraj¤a iti prÃhu÷ | k­«Åbalavat tat-phala-bhokt­tvÃt | tad-vida÷ k«etra-k«etraj¤ayor vivekaj¤Ã÷ ||1||

madhusÆdana÷ : 
dhyÃnÃbhyÃsa-vaÓÅk­tena manasÃ tan nirguïaæ ni«kriyaæ
jyoti÷ kiæcana yogino yadi paraæ paÓyanti paÓyantu te |
asmÃkaæ tu tad eva locana-camatkÃrÃya bhÆyÃc ciraæ
kÃlindÅ-puline«u yat kim api tan nÅlaæ maho dhÃvati ||

prathama-madhyama-«aÂkayos tat-tvaæ-padÃrthÃv uktÃv uttaras tu «aÂko vÃkyÃrtha-ni«Âha÷ samyag-dhÅ-pradhÃno 'dhunÃrabhyate | tatra - te«Ãm ahaæ samuddhartÃ m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃd bhavÃmi [GÅtÃ 12.7] iti prÃg uktam | na cÃtma-j¤Ãna-lak«aïÃn m­tyor Ãtma-j¤Ãnaæ vinoddharaïaæ sambhavati | ato yÃd­ÓenÃtma-j¤Ãnena m­tyu-saæsÃra-niv­ttir yena ca tattva-j¤Ãnena yuktÃ adve«Â­tvÃdi-guïa-ÓÃlina÷ saænyÃsina÷ prÃgvyÃkhyÃtÃs tadÃtma-tattva-j¤Ãnaæ vaktavyam | tac cÃdvitÅyena paramÃtmanÃ saha jÅvasyÃbhedam eva vi«ayÅkaroti | tad-bheda-bhrama-hetukatvÃt sarvÃnarthasya |

tatra jÅvÃnÃæ saæsÃriïÃæ pratik«etraæ bhinnÃnÃm asaæsÃriïaikena paramÃtmanÃ katham abheda÷ syÃd ity ÃÓaÇkÃyÃæ saæsÃrasya bhinnatvasya cÃvidyÃ-kalpitÃnÃtma-dharmatvÃn na jÅvasya saæsÃritvaæ bhinnatvaæ ceti vacanÅyam | tad arthaæ dehendriyÃnta÷-karaïebhya÷ k«etrebhyo vivekena k«etraj¤a÷ puru«o jÅva÷ pratik«etram eka eva nirvikÃra iti pratipÃdanÃya k«etra-k«etraj¤a-viveka÷ kriyate 'sminn adhyÃye | tatra ye dve prak­tÅ bhÆmy-Ãdi-k«etra-rÆpatayÃ jÅva-rÆpa-k«etraj¤atayÃ cÃpara-para-Óabda-vÃcye sÆcite tad-vivekena tattvaæ
nirÆpayi«yan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca idaæ ÓarÅram iti |

idam indriyÃnta÷-karaïa-sahitaæ bhogÃyatanaæ ÓarÅraæ he kaunteya ! k«etram ity abhidhÅyate | sasyasyevÃsminn asak­t karmaïa÷ phalasya nirv­tte÷ | etad yo vetti ahaæ mamety abhimanyate taæ k«etraj¤a iti prÃhu÷ k­«Åbalavat tat-phala-bhokt­tvÃt | tad-vida÷ k«etra-k«etraj¤ayor viveka-vida÷ | atra cÃbhidhÅyata iti karmaïi prayogeïa k«etrasya ja¬atvÃt karmatvaæ k«etraj¤a-Óabde ca dvityÃæ vinaveti-Óabdam Ãharan svaprakÃÓatvÃt karmatvÃbhÃvam avivekina evÃhu÷ sthÆla-d­ÓÃm agocaratvÃd iti kathayituæ vilak«aïa-vacana-vyaktyaikatra kart­-padopÃdÃnena ca nirdiÓati bhagavÃn ||1|| 

viÓvanÃtha÷ : 
namo 'stu bhagavad-bhaktyai k­payÃ svÃæÓa-leÓata÷ |
j¤ÃnÃdi«v api ti«Âhet tat sÃrthakÅ-karaïÃ yayÃ ||
«aÂke t­tÅye 'tra bhakt--miÓraæ j¤Ãnaæ nirÆpyate |
tan-madhye kevalÃ bhaktir api bhaÇgyÃ prak­«yate ||
trayodaÓe ÓarÅraæ ca jÅvÃtma-paramÃtmano÷ |
j¤Ãnasya sÃdhanaæ jÅva÷ prak­tiÓ ca viÓi«yate ||

tad evaæ dvitÅyena «aÂkena kevalayÃ bhaktyÃ bhagavat-prÃpti÷ | tato 'nyÃ ahaægrahopÃsanÃdyÃs tisra upÃsanÃÓ coktÃ÷ | atha prathama-«atkoditÃnÃæ ni«kÃmakarma-yoginÃæ bhakti-miÓra-j¤ÃïÃd eva mok«as tac ca j¤Ãnaæ saÇk«epÃd uktam api puna÷ k«etra-k«etraj¤Ãdi-vivecanena vivarituæ t­itÅyaæ «aÂkam Ãrabhate ||

tatra kiæ k«etraæ ka÷ k«etraj¤a ity apek«ÃyÃm Ãha idam iti | idaæ sendriyaæ bhogÃyatanaæ ÓarÅraæ k«etraæ saæsÃrasya praroha-bhÆmitvÃt | tad yo vetti bandha-daÓÃyÃm ahaæ-mamety abhimanyamÃnaæ sva-sambandhitvenaiva jÃnÃti, mok«a-daÓÃyÃm ahaæ-mamety-abhimÃna-rahita÷ sva-sambandha-rahitam evayo jÃnÃti, tam ubhayÃvasthaæ jÅvaæ k«etraj¤am iti prÃhu÷ | k­«Åbalavat sa eva k«etraj¤as tat-phala-bhoktÃ ca | yad uktaæ bhagavatÃ --

adanti caikaæ phalam asya g­dhnÃ 
grÃmecarÃ ekam araïya-vÃsÃ÷ | 
haæsÃ ya ekaæ bahurÆpam ijyair 
mÃyÃmayaæ veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23]

asyÃrtha÷ g­dhnantÅti g­dhrÃ grÃmecarÃ baddha-jÅvÃ asya v­k«asyakaæ phalaæ du÷kham adanti, pariïÃmata÷ svargÃder api du÷kha-rÆpatvÃt | araïya-vÃsÃ haæsÃ mukta-jÅvÃ eka-phalaæ sukham adanti, sarvathÃ sukha-rÆpasyÃpavargasyÃpy etaj-janyatvÃt | evam ekam api saæsÃra-v­k«aæ bahuvidha-naraka-svargÃpavarga-prÃpakatvÃd bahu-rÆpaæ mÃyÃ-Óakti-samudbhÆtatvÃn mÃyÃmayam | ijyai÷ pÆjyair gurubhi÷ k­tvÃ yo vedeti tad-vida÷ k«etra-k«etraj¤ayor veditÃra÷ ||1||

baladeva÷ : 

kathitÃ÷ pÆrva-«aÂkÃbhyÃm arthÃj jÅvÃdayo 'tra ye |
svarÆpÃïi viÓodhyante te«Ãæ «aÂke 'ntime sphuÂam ||
bhaktau pÆrvopadi«ÂÃyÃæ j¤Ãnaæ dvÃraæ bhavaty ata÷ |
deha-jÅveÓa-vij¤Ãnaæ tad vaktavyaæ trayodaÓe ||

Ãdya-«aÂke ni«kÃma-karma-sÃdhyaæ j-j¤ÃnopayogitayÃ darÓitam | madhya-«atke tu bhakti-Óabditaæ paramÃtmopÃsanaæ tan-mahima-nigada-pÆrvakam upadi«Âam | tac ca kevalaæ tad-vaÓyatÃkaraæ sat tat-prÃpakam | ÃrtÃdÅnÃæ tu tam upÃsÅnÃnÃm Ãrti-vinÃÓÃdi-karaæ tad-ekÃnti-prasaÇgena kevalaæ sat tat-prÃpakaæ ca |

yogena j¤Ãnena copas­«Âaæ tv aiÓvarya-pradhÃna-tad-rÆpopalambhakaæ mocakaæ cety uktam | tathÃsminn antya-«atke prak­ti-puru«a-tat-saæyoga-hetuka-jagat tad-ÅÓvara-svarÆpÃïi karma-j¤Ãna-bhakti-svarÆpÃïi ca vivicyante | j¤Ãna-vaiÓadyÃya etÃvat trayogaÓe 'sminn adhyÃye deha-jÅva-pareÓa-svarÆpÃïi vivecanÅyÃni | dehÃdi-viviktasyÃpi jÅvÃtmano deha-sambandha-hetus tad-vivekÃnusandhi-prakÃraÓ ca vimarÓanÅya÷ | tad idam arthajÃtam abhidhÃtuæ bhagavÃn uvÃca idam iti | he kaunteya idaæ sendriya-prÃïaæ ÓarÅraæ bhoktur jÅvasya bhogya-sukha-du÷khÃdi-prarohakatvÃt k«etram ity abhidhÅyate tattva-j¤ai÷ | etac charÅraæ devo 'haæ mÃnavo 'haæ sthÆlo 'ham
ity aj¤air Ãtma-bhedena pratÅyamÃnam api ya÷ ÓayyÃsanÃdivad-Ãtmano bhannam Ãtma-bhoga-mok«a-sÃdhanaæ ca vetti, taæ vedyÃc charÅrÃt tad-vedit­tayÃ bhinnaæ tad-vida÷ k«etra-k«etraj¤a-svarÆpa-j¤Ã÷ k«etraj¤am iti prÃhu÷ | bhoga-mok«a-sÃdhanatvaæ ÓarÅrasyoktaæ ÓrÅ-bhagavate -

adanti caikaæ phalam asya g­dhnÃ 
grÃmecarÃ ekam araïya-vÃsÃ÷ | 
haæsÃ ya ekaæ bahu-rÆpam ijyair 
mÃyÃ-mayaæ veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23]

ÓarÅrÃtmavÃdÅ tu k«etraj¤o na, k«etratvema taj-j¤ÃnÃbhÃvÃt ||1||
__________________________________________________________

BhG 13.2

k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi sarva-k«etre«u bhÃrata |
k«etra-k«etraj¤ayor j¤Ãnaæ yat taj j¤Ãnaæ mataæ mama ||2||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ saæsÃriïa÷ svarÆpam uktam | idÃnÅæ tasyaiva pÃramÃrthikam asaæsÃri-svarÆpam Ãha k«etraj¤am iti | ta ca k«etraj¤aæ saæsÃriïaæ jÅvaæ vastuta÷ sarva-k«etre«v anugataæ mÃm eva viddhi | tattvam asi iti ÓrutyÃ lak«itena cid-aæÓena mad-rÆpasyoktatvÃt ÃdarÃrtham eva taj-j¤Ãnaæ stauti | k«etra-k«etraj¤ayor yad evaæ vailak«aïeyan j¤Ãnaæ tad eva mok«a-hetutvÃn mama j¤anaæ matam | anyat tu v­thÃ-pÃï¬ityam | bandha-hetutvÃd ity artha÷ | tad uktaæ -- 

tat karma yan na bandhÃya
sÃ vidyÃ yÃ vimuktaye |
ÃyÃsÃyÃparaæ karma
vidyÃnyÃ Óilpa-naipuïam || iti |

madhusÆdana÷ : evaæ dehendriyÃdi-vilak«aïaæ sva-prakÃÓaæ k«etraj¤am abhidhÃya tasya pÃramÃrthikaæ tattvam asaæsÃri-paramÃtmanaikyam Ãha k«etraj¤am apÅti | 

sarva-k«etre«u ya eka÷ k«etraj¤a÷ svaprakÃÓa-caitanya-rÆpo nityo vibhuÓ ca tam avidyÃdhyÃropita-kart­tva-bhokt­tvÃdi-saæsÃra-dharmaæ k«etraj¤am avidyaka-rÆpa-parityÃgena mÃm ÅÓvaram asaæsÃriïam advitÅya-brahmÃnanda-rÆpaæ viddhi jÃnÅhi | he bhÃrata !  evaæ ca k«etraæ mÃyÃ-kalpitaæ mithyÃ | k«etraj¤aÓ ca paramÃrtha-satyas tad-bhramÃdhi«ÂhÃnam iti k«etra-k«etraj¤ayor yaj j¤Ãnaæ tad eva mok«a-sÃdhanatvÃj j¤Ãnam avidyÃ-virodhi-prakÃÓa-rÆpaæ mama matam anyat tv aj¤Ãnam eva tad-virodhitvÃd ity abhiprÃya÷ |

atra jÅveÓvarayor Ãvidyako bheda÷ pÃramÃrthikas tv abheda ity atra yuktayo bhÃ«ya-k­dbhir varïitÃ÷ | asmÃbhis tu grantha-vistara-bhayÃt prÃg eva bahudhoktatvÃc ca nopanyastÃ÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ : evaæ k«etra-j¤ÃnÃt jÅvÃtmana÷ k«etraj¤atvam uktam, paramÃtmanas tu tato 'pi kÃrtsnyena sarva-k«etraj¤atvÃt k«etraj¤atvam Ãha k«etraj¤am iti | sarva-k«etre«u niyant­tvena sthitaæ mÃæ paramÃtmÃnaæ k«etraj¤aæ viddhi | jÅvÃnÃæ pratyekam akaika-k«etra-j¤nÃnÃæ tad api na k­tsnam | mama tv ekasyaiva sarva-k«etraj¤atvaæ k­tsnam eveti viÓe«o j¤eya÷ | kiæ j¤Ãnam ity apek«ÃyÃm Ãha k«etreïa saha k«etraj¤ayor jÅvÃtma-paramÃtanor yaj j¤Ãnaæ k«etra-jÅvÃtma-paramÃtmanÃæ yaj j¤Ãnam
ity artha÷ | tad eva j¤Ãnaæ mama mataæ sammataæ ca | tatra -grantha-virodhÃd vyÃkhyÃntareïa ekÃtmavÃda-pak«o nÃnukartavya÷ ||2||

baladeva÷ : k«etra-j¤ÃnÃj jÅvÃtmana÷ k«etraj¤atvam uktam | atha paramÃtmanas tad Ãha k«etraj¤aæ cÃpi mÃm iti | he bhÃrat sarva-k«etre«u mÃæ ca k«etraj¤aæ viddhi | apir avadhÃraïe | jÅvÃ÷ svaæ svaæ k«etraæ svabhoga-mok«a-sÃdhanaæ jÃnanta÷ k«etraj¤Ã÷ prajÃvat | ahaæ tu sarveÓvara eka eva sarvÃïi tÃni bhartavyÃni ca jÃnan tat-sarva-k«etraj¤o rÃjavad ity artha÷ | sarveÓvarsyÃpi k«etreÓvarasyÃpi k«etraj¤atvaæ --

k«etrÃïi hi ÓarÅrÃïi 
bÅjaæ cÃpi ÓubhÃÓubhe |
tÃni vetti sa yogÃtmÃ 
tata÷ k«etraj¤a ucyate || ity Ãdi sm­tibhya÷ |

kiæ j¤Ãnam ity apek«ÃyÃm Ãha k«etreti | k«etreïa sahitau k«etraj¤au jÅva-parau k«etra-k«etraj¤au | tat-sahitayos tayor mitho vivekena yaj-j¤Ãnaæ tad eva j¤Ãnaæ mama matam | tato 'nyathÃ tv aj¤Ãnam ity artha÷ | 

idam atra bodhyam --prak­ti-jÅveÓvarÃïÃæ bhogyatva-bhokt­tva-niyant­tva-dharmakatvÃn mitha÷-samp­ktÃnÃm api te«Ãæ na tat tad-dharma-sÃÇkaryaæ citrÃmbara-rÆpavad ity evam Ãha sÆtrakÃra÷ -- na tu d­«ÂÃnta-bhÃvÃt iti | ÓrutayaÓ ca prak­ty-ÃdÅnÃæ vivikta-tad-dharmakatÃm Ãhu÷[*ENDNOTE] --

p­thag ÃtmÃnaæ preritÃraæ ca matvÃ 
ju«Âas tatas tenÃm­tatvam eti | [ÁvetU 1.6]

j¤Ãj¤au dvÃv ajÃv ÅÓÃnÅÓÃnÃv ajÃ 
hy ekÃ bhokt­-bhogÃrtha-yuktau | [ÁvetU 1.9]

k«araæ pradhÃnam am­tÃk«araæ hara÷ 
k«arÃtmÃnÃv ÅÓate deva eka÷ | [ÁvetU 1.10]

bhoktÃ bhogyaæ preritÃraæ ca matvÃ 
sarvaæ proktaæ trividhaæ brahmam etat | [ÁvetU 1.12]

ajÃm ekÃm lohita-Óukla-k­«ïÃæ 
bahvÅ÷ prajÃ÷ s­jamÃnÃæ sarÆpÃ÷ | 
ajo hy eko ju«amÃïo 'nuÓete 
jahÃty enÃæ bhukta-bhogÃæ ajo 'nya÷ || [ÁvetU 4.5]

pradhÃna-k«etraj¤a-patir guïeÓa÷ | [ÁvetU 6.16] ity Ãdaya÷ |

atrÃpi k«arÃk«ara-Óabda-bodhyÃt k«etra-k«etraj¤a-rÆpÃd yugalÃt svasya puru«ottamasyÃnyatvaæ vak«yati dvÃv imau puru«au ity Ãdibhis tasmÃn mitha÷ samp­ktÃnÃm api prak­ty-ÃdÅnÃæ viviktatayÃ j¤Ãnaæ tÃttvikam iti | 

yat tv ekÃtma-vÃdina÷ k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi ity atra sÃmÃnÃdhikaraïya-pratÅtyÃ sarveÓvarasyaiva sato 'syÃ vidyayaiva k«etraj¤a-bhÃvo rajjor iva bhujaÇgamatvam | tan-niv­ttaye harer Ãptatamasyedaæ vÃkyaæ k«etraj¤aæ cÃpi mÃm iti rajjur iyaæ na bhujaÇga ity Ãpta-vÃkyÃd bhujaÇgatva-bhrÃntir iva k«etraj¤atva-bhrÃntir asmÃd vÃkyÃd vinaÓyatÅty Ãhus tat kilopadeÓyÃsambhavÃd eva nirastam iti dehino 'smin ity asya bhÃ«ye dra«Âavyam | evaæ tu vyÃkhyÃtaæ yujyate | ca-Óabda÷ k«etra-samuccayÃrtha÷ | k«etraæ k«etraj¤aæ ca mÃm eva viddhi | mad-adhÅna-sthiti-prav­ttikatvÃn mad-vyÃpyatvÃc ca mad-Ãtmakaæ
jÃnÅhÅti | evam evoktaæ k«etra-ksetraj¤ayor iti | tayor mad-adhÅna-prav­ttikatvÃdibhir mad-ÃtmakatayÃ yaj-j¤Ãnaæ taj j¤Ãnaæ mama matam ito 'nyathÃ tv amatam iti |

__________________________________________________________

BhG 13.3

tat k«etraæ yac ca yÃd­k ca yad-vikÃri yataÓ ca yat |
sa ca yo yat-prabhÃvaÓ ca tat samÃsena me Ó­ïu ||3||

ÓrÅdhara÷ : tatra yady api caturviæÓatyÃ bhedair bhinnÃ prak­ti÷ k«etram ity Ãbhipretaæ tathÃpi deha-rÆpeïa pariïatÃyÃm eva tasyÃm ahaæ-bhÃvena aviveka÷ sphuÂa iti | tad-vivekÃrtham idaæ ÓarÅraæ k«etram ity Ãdy uktam | tad etat prapa¤cayi«yan pratijÃnÅte tad iti | yad uktaæ mayÃ k«etraæ tat k«etraæ yat svarÆpato ja¬aæ d­ÓyÃdi-svabhÃvÃm | yÃd­g yÃd­Óaæ ca icchÃdi-dharmakam | yad-vikÃri yair indriyÃdi-vikÃrair yuktam | yataÓ ca prak­ti-puru«a-saæyogÃd bhavati | yad iti yai÷ prakÃrai÷ sthÃvara-jaÇgamÃdi-bhedai÷, bhinnam ity artha÷ | sa ca k«etraj¤o yat-svarÆpo
yat-prabhÃvaÓ ca acintyaiÓvarya-yogena yai÷ prabhÃvai÷ sampanna÷ taæ sarvaæ saÇk«epeto matta÷ Ó­ïu ||3||

madhusÆdana÷ : saæk«epeïoktam arthaæ vivarÅtum Ãrabhate tat k«etram iti | tad idaæ ÓarÅram iti prÃg uktaæ ja¬a-varga-rÆpaæ k«etraæ yac ca svarÆpeïa ja¬a-d­Óya-paricchinnÃdi-svabhÃvaæ yÃd­k cecchÃdi-dharmakaæ yad-vikÃri yair indriyÃdi-vikÃrair yuktam | yataÓ ca kÃraïÃd yat kÃryam utpadyata iti Óe«a÷ | athavÃ yata÷ prak­ti-puru«a-saæyogÃd bhavati | yad iti yai÷ sthÃvara-jaÇgamÃdi-bhedair bhinnam ity artha÷ | atrÃniyamena ca-kÃra-prayogÃt sarva-samuccayo dra«Âavya÷ | sa ca k«etraj¤ayor ya÷ svarÆpata÷ sva-prakÃÓa-caitanyÃnanda-svabhÃva÷ | yat-prabhÃvaÓ
ca ye prabhÃvÃ upÃdhi-k­tÃ÷ Óaktayo yasya tat-k«etra-k«etraj¤a-yÃthÃtmyaæ sarva-viÓe«aïa-viÓi«Âaæ samÃsena saæk«epeïa me mama vacanÃc ch­ïu | ÓrutvÃvadhÃrayety artha÷ ||13.3|| 

viÓvanÃtha÷ : saÇk«epeïoktam arthaæ vivaritum Ãrabhate tat k«etraæ ÓarÅraæ yac ca mahÃbhÆta-prÃïendriyÃdi-saÇghÃta-rÆpam | yÃd­k yÃd­ÓecchÃdi-dharmakam | yad vikÃri vairi-priyÃdi-vikÃrair yuktam | yataÓ ca prak­ti-puru«a-saæyogÃd udbhÆtam | yad iti yai÷ sthÃvara-jaÇgamÃdi-bhedair bhinnam ity artha÷ | sa k«etraj¤o jÅvÃtmÃ paramÃtmÃ ca | yat tad iti napuæsakam anapuæsakennaikavac ceti eka-Óe«a÷ | samÃsena saÇk«epeïa ||3||

baladeva÷ : saÇk«epeïoktam arthaæ viÓadayitum Ãha tad iti | tat k«etraæ ÓarÅraæ yac ca yad dravyaæ yÃd­k yad-ÃÓraya-bhÆtaæ yad-vikÃri yair vikÃrair upetaæ | yataÓ ca hetor udbhÆtaæ yat prayojanakaæ ca | yad iti yat svarÆpaæ | sa ca k«etraj¤o jÅva-lak«aïa÷ pareÓa-lak«aïaÓ ca yo yat svarÆpo ya-prabhÃvo yac-chaktikaÓ ca | napuæsakam anapuæsakenaikav cÃsyÃnyatrasyÃm iti sÆtrÃt ||3||

__________________________________________________________

BhG 13.4

­«ibhir bahudhÃ gÅtaæ chandobhir vividhai÷ p­thak |
brahma-sÆtra-padaiÓ caiva hetumadbhir viniÓcitai÷ ||4||

ÓrÅdhara÷ : kair vistareïoktasyÃyaæ saÇk«epa ity apek«ÃyÃm Ãha ­«ibhir iti | ­«ibhir vaÓi«ÂhÃdibhi÷ | yoga-ÓÃstre«u dhyÃna-dhÃraïÃdi-vi«ayatvena virÃjÃdirÆpeïa bahudhÃ gÅtaæ nirÆpitam | vividhair vicitrair nitya-naimittaika-kÃmya-karmÃdi-vi«ayai÷ | chandobhir vedai÷ | nÃnÃ-yajanÅya-devatÃdi-rÆpeïa bahudhÃ gÅtam | brahmaïa÷ sÆtrai÷ padaiÓ ca | brahma sÆtryate sÆcyate ebhir iti brahma-sÆtrÃïi | yato vÃ imÃni bhÆtÃni jÃyante [TaittU 3.1.1] ity ÃdÅni taÂastha-lak«aïa-parÃïy upani«ad-vÃkyÃni | tathÃ ca brahma padyate gamyate sÃk«Ãj j¤Ãyata ebhir iti padÃni svarÆpa-lak«aïa-parÃïi satyaæ j¤Ãnam anantaæ
brahma ity ÃdÅni | taiÓ ca bahudhÃ gÅtam | kiæ ca hetumadbhi÷ sad eva saumyedam agra ÃsÅt katham asata÷ saj jÃyeta [ChÃ 6.2.1] iti | tathÃ ko hy evÃnyÃt ka÷ prÃïyÃt yad e«a ÃkÃÓa Ãnando na syÃt e«a hy evÃnandayati [TaittU 2.7.1] ity Ãdi yuktimadbhi÷ | anyÃd apÃna-ce«ÂÃæ ka÷ kuryÃt | prÃïyÃt prÃïa-vyÃpÃraæ vÃ ka÷ kuryÃt iti Óruti-padayor artha÷ | viniÓcitair upakramopasaæhÃraika-vÃkyatayÃ 'sandigdhÃrtha-pratipÃdakair ity artha÷ | tad evam etair vistareïoktaæ du÷saÇgrahaæ saÇk«epatas tubhyaæ kathayi«yÃmi | tac ch­ïv ity artha÷ | yad vÃ athÃto brahma-jij¤ÃsÃ [Vs. 1.1.1] ity ÃdÅni brahma-sÆtrÃïi
g­hyante | tÃny eva brahma padyate niÓcÅyate ebhir iti padÃni | tair hetumadbhi÷ Åk«ater nÃÓabdam [Vs. 1.1.5], Ãnandamayo 'bhyÃsÃt [Vs 1.1.13] ity Ãdibhir yuktimadbhir viniÓcitair ity artha÷ | Óe«aæ samÃnam ||4||

madhusÆdana÷ : kair vistareïoktasyÃyaæ saæk«epa ity apek«ÃyÃæ Órot­-buddhi-prarocanÃrthaæ stuvann Ãha ­«ibhir iti | ­«ibhir vasi«ÂhÃdibhir yoga-ÓÃstre«u dhÃraïÃ-dhyÃna-vi«ayatvena bahudhÃ gÅtaæ nirÆpitam | etena yoga-ÓÃstra-pratipÃdyatvam uktam | vividhair nitya-naimittika-kÃmya-karmÃdi-vi«ayaiÓ chandobhir ­g-Ãdi-mantrair brÃhmaïaiÓ ca p­thag vivekato gÅtam | etena karma-kÃï¬a-pratipÃdyatvam uktam | brahma-sÆtra-padaiÓ ca brahma sÆtryate sÆcyate kiæcid vyavadhÃnena pratipÃdyata ebhir iti brahma-sÆtrÃïi -- yato vÃ imÃni bhÆtÃni jÃyante | yena jÃtÃni jÅvanti | yat prayanty abhisaæviÓanti | [TaittU 3.1.1] ity ÃdÅni taÂastha-lak«aïa-parÃïy upani«ad-vÃkyÃni
tathÃ padyate brahma sÃk«Ãt pratipÃdyata ebhir iti padÃni svarÆpa-lak«aïa-parÃïi satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma ity ÃdÅni tair brahma-sÆtrai÷ padaiÓ ca | hetumadbhi÷ -- sad eva saumyedam agra ÃsÅd.. ekam evÃdvitÅyam [ChÃ 6.2.1] ity upakramya tad dhaika Ãhur asad evedam agra ÃsÅd ekam evÃdvitÅyaæ tasmÃd asata÷ saj jÃyate iti nÃstika-matam upanyasya kutas tu khalu somyaivaæ syÃd iti hovÃca katham asata÷ saj jÃyate ity Ãdi-yuktÅ÷ pratipÃdayadbhir viniÓcitair upakramopasaæhÃraika-vÃkyatayÃ sandeha-ÓÆnyÃrtha-pratipÃdakair bahudhÃ gÅtaæ ca | etena j¤Ãna-kÃï¬a-pratipÃdyatvam uktam | evam etair ativastareïoktaæ k«etra-k«etraj¤a-yÃthÃtmyaæ saæk«epeïa
tubhyaæ kathayi«yÃmi tac ch­ïv ity artha÷ | athavÃ brahma-sÆtrÃïi tÃni padÃni ceti karma-dhÃraya÷ | tatra vidyÃ-sÆtrÃïi Ãtmety evopÃsÅta ity ÃdÅni avidyÃ-sÆtrÃïi na sa veda yathÃ paÓu÷ ity ÃdÅni tair gÅtam iti ||4||

viÓvanÃtha÷ : kair vistareïoktasyÃyaæ saÇk«epa ity apek«ÃyÃm Ãha ­«ibhir vaÓi«ÂhÃdibhir yoga-ÓÃstre«u | chandobhir vedai÷ | brahma-sÆtrÃïi athÃto brahma-jij¤ÃsÃ [Vs. 1.1.1] ity ÃdÅni tÃny eva sÆtrÃïi | brahma padyate j¤Ãyate ebhir iti tÃni | tathÃ tai÷ kÅd­Óair hetumadbhi÷ | Åk«ater nÃÓabdam [Vs. 1.1.5], Ãnandamayo 'bhyÃsÃt [Vs. 1.1.13] iti yuktimadbhir viniÓcitair viÓe«ato niÓcitÃrthai÷ |
     
baladeva÷ : idaæ k«etra-k«etraj¤a-yÃthÃtmyaæ kair vistareïoktaæ yat samÃsena brÆ«a ity apek«ÃyÃm Ãha ­«ibhir iti | ­«ibhi÷ parÃÓarÃdibhir etat k«etrÃdi-svarÆpaæ bahudhÃ gÅtam -

ahaæ tvaæ ca tathÃnye bhÆtair uhyÃma pÃrthiva |
guïa-pravÃha-patito bhÆta-vargo 'pi yÃty ayam ||
karma-vaÓyÃ guïÃ hy ete sattvÃdyÃ÷ p­thivÅ-pate |
avidyÃ-sa¤citaæ karma tac cÃÓe«e«u jantu«u ||
ÃtmÃ Óuddho 'k«ara÷ ÓÃnto nirguïa÷ prak­te÷ para÷ |
prav­ddhy-apacayau nÃsya ekasyÃkhila-jantu«u || [ViP 2.13.69]

ity Ãdibhi÷ | tathÃ chandobhir vedair vividhair sarvair bahudhÃ tad gÅtaæ yaju÷-ÓÃkhÃyÃæ tasmÃd vÃ etasmÃd Ãtmana ÃkÃÓa÷ sambhÆta÷ [TaittU 2.1.3] ity ÃdinÃ brahma pucchaæ prati«ÂhÃ [TaittU 2.5.1] ity antenÃnnamaya-prÃïa-maya-mano-maya-vij¤Ãna-mayÃnanda-mayÃ÷ pa¤ca puru«Ã÷ paÂhitÃs te«v anna-mayÃdi-trayaæ ja¬aæ k«etra-svarÆpaæ, tato bhinno vij¤Ãna-mayo jÅvas tasya bhokteti jÅva-k«etraj¤a-svarÆpaæ | tasmÃc ca bhinna÷ sarvÃntara Ãnanda-maya itÅÓvara-k«etraj¤a-svarÆpam uktam | evaæ vedÃntare«u m­gyam | brahma-sÆtra-rÆpai÷ padair vÃkyaiÓ ca tad-yÃthÃtmyaæ
gÅtam | te«u na viyad aÓrute÷ [Vs. 2.3.1] ity ÃdinÃ k«etra-svarÆpaæ, nÃtmÃ Órute÷ [Vs. 2.3.18] ity ÃdinÃ jÅva-svarÆpaæ, parÃt tu tac chrute÷ [Vs. 2.3.39] ity ÃdineÓvara-svarÆpam | sphuÂam anyat ||
__________________________________________________________

BhG 13.5-6

mahÃ-bhÆtÃny ahaækÃro buddhir avyaktam eva ca |
indriyÃïi daÓaikaæ ca pa¤ca cendriya-gocarÃ÷ ||5||
icchÃ dve«a÷ sukhaæ du÷khaæ saæghÃtaÓ cetanÃ dh­ti÷ |
etat k«etraæ samÃsena sa-vikÃram udÃh­tam ||6||

ÓrÅdhara÷ : tatra k«etra-svarÆpam Ãha mahÃbhÆtÃnÅti dvÃbhyÃm | mahÃ-bhÆtÃni bhÆmy-ÃdÅni pa¤ca | ahaÇkÃras tat-kÃraïa-bhÆta÷ | buddhir vij¤ÃnÃtmakaæ mahat-tattvam | avyaktaæ mÆla-prak­ti÷ | indriyÃïi daÓa bÃhyÃni j¤Ãna-karmendriyÃïi | ekaæ ca mana÷ | indriya-goccarÃÓ ca pa¤ca tan-mÃtra-rÆpÃ eva ÓabdÃdaya ÃkÃÓÃdi-viÓe«a-guïatayÃ vyaktÃ÷ santa indriya-vi«ayÃ÷ pa¤ca tad evaæ caturviæÓati-tattvÃni uktÃni ||5||

iccheti | icchÃdaya÷ prasiddhÃ÷ | saÇghÃta÷ ÓarÅram | cetanÃ j¤ÃnÃtmikÃ mano-v­tti÷ | dh­tir dhairyam | ete ceddhÃdayo d­ÓyatvÃn nÃtma-dharmÃ÷, api tu mano-dharmÃ eva | ata÷ k«etrÃnta÷pÃtina eva | upalak«aïaæ caitat saÇkalpÃdÅnÃm | tathÃ ca Óruti÷ -- kÃma÷ saÇkalpo vicikitsÃ ÓraddhÃÓraddhÃ dh­tir adh­tir hrÅr dhÅr bhÅr ity etat sarvaæ mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena ca yÃd­g iti pratij¤ÃtÃ÷ k«etra-dharmÃ darÓitÃ÷ | etat k«etraæ savikÃram indriyÃdi-vikÃra-sahitaæ saÇk«epeïa tubhyaæ mayoktam iti k«etropasaæhÃra÷ ||6||

madhusÆdana÷ : evaæ prarocitÃyÃrjunÃya k«etra-svarÆpaæ tÃvad Ãha dvÃbhyÃm | mahÃnti bhÆtÃni bhÆmy-ÃdÅni pa¤ca | ahaÇkÃras tat-kÃraïa-bhÆto 'bhimÃna-lak«aïa÷ | buddhir ahaÇkÃra-kÃraïaæ mahat-tattvam adhyavasÃya-lak«aïam | avyaktaæ tat-kÃraïaæ sattva-rajas-tamo-guïÃtmakaæ pradhÃnaæ sarva-kÃraïaæ na kasyÃpi kÃryam | eva-kÃra÷ prak­ty-avadhÃraïÃrtha÷ | etÃvaty evÃ«ÂadhÃ prak­ti÷ | ca-Óabdo bheda-samuccayÃrtha÷ |  tad evaæ sÃÇkhya-matena vyÃkhyÃtam | aupani«adÃnÃæ tu avyaktam avyÃk­tam anirvacanÅyaæ mÃyÃkhyÃ pÃrameÓvarÅ Óakti÷ | mama mÃyÃ duratyayÃ
ity uktam | buddhi÷ sargÃdau tad-vi«ayam Åk«aïam | ahaÇkÃra Åk«aïÃnantaram ahaæ bahu syÃm iti saÇkalpa÷ |  tata ÃkÃÓÃdi-krameïa pa¤ca-bhÆtotpattir iti | na hy avyakta-mahad-ahaÇkÃrÃ÷ sÃÇkhya-siddhÃ aupani«adair upagamyante 'ÓabdatvÃdi-hetubhir iti sthitam | mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram [ÁvetU 4.10] te dhyÃna-yogÃnugatÃ apaÓyan devÃtma-Óaktiæ sva-guïair nigÆ¬hÃm [ÁvetU 1.3] iti Óruti-pratipÃditam avyaktam | tad aik«ata itÅk«aïa-rÆpÃ buddhi÷ | bahu syÃæ prajÃyeya [ChÃU 6.2.3] iti bahu-bhavana-saÇkalpa-rÆpo 'haÇkÃra÷ | tasmÃd vÃ etasmÃd Ãtmana ÃkÃÓa÷ sambhÆta÷ | ÃkÃÓÃd vÃyu÷ | vÃyor
agni÷ | agner Ãpa÷ | adbhya÷ p­thivÅ [TaittU 1.1] iti pa¤ca bhÆtÃni ÓrautÃni | ayam eva pak«a÷ sÃdhÅyÃn |

indriyÃïi daÓaikaæ ca Órotra-tvak-cak«Æ-rasana-ghrÃïÃkhyÃni pa¤ca buddhÅndriyÃïi vÃk-pÃïi-pÃda-pÃyÆpasthÃkhyÃni pa¤ca karmendriyÃïÅti tÃni | ekaæ ca mana÷ saÇkalpa-vikalpÃtmakam | pa¤ca cendriya-goccarÃ÷ Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandhÃs te buddhÅndriyÃïÃæ j¤Ãpyatvena vi«ayÃ÷ karmendriyÃïÃæ tu kÃryatvena | tÃny etÃni sÃÇkhyÃÓ caturviæÓati-tattvÃny Ãcak«ante ||5||

icchÃ sukhe tat-sÃdhane cedaæ me bhÆyÃd iti sp­hÃtmÃ citta-v­tti÷ kÃma iti rÃga iti cocyate | dve«o du÷khe tat-sÃdhane cedaæ me mÃ bhÆd iti sp­hÃ-virodhinÅ citta-v­tti÷ krodha itÅr«yeti cocyate | sukhaæ nirupÃdhÅcchÃ-vi«ayÅbhÆtÃ dharmÃsÃdhÃraïa-kÃraïikÃ citta-v­tti÷ paramÃtma-sukha-vya¤jikÃ | du÷khaæ nirupÃdhi-dve«a-vi«ayÅbhÆtÃ citta-v­ttir adharmÃsÃdhÃraïa-kÃraïikÃ | saæghÃta÷ pa¤ca-mahÃ-bhÆta-pariïÃma÷ sendriyaæ ÓarÅram | cetanÃ svarÆpa-j¤Ãna-vya¤jikÃ pramÃïa-sÃdhÃraïa-kÃraïikÃ citta-v­ttir j¤ÃnÃkhyÃ | dh­tir avasannÃnÃæ dehendriyÃïÃm ava«Âambha-hetu÷ prayatna÷ | upalak«aïam
etad icchÃdi-grahaïam sarvÃnta÷-karaïa-dharmÃïÃm | tathÃ ca Óruti÷ - kÃma÷ saÇkalpo vicikitsÃ ÓraddhÃ dh­tir hrÅr dhÅr bhÅr ity etat sarvaæ mana eva [BAU 1.5.3] iti m­d-ghaÂa itivad upÃdÃnÃbhedena kÃryÃïÃæ kÃmÃdÅnÃæ mano-dharmatvam Ãha | etat parid­ÓyamÃnaæ sarvaæ mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antaæ ja¬aæ k«etraj¤ena sÃk«iïÃvabhÃsyamÃnatvÃt tad-anÃtmakaæ k«etraæ bhÃsyam acetanaæ samÃsenodÃh­tam uktam |

nanu ÓarÅrendriya-saæghÃta eva cetana÷ k«etraj¤a iti lokÃyatikÃ÷ | cetanÃ k«aïikaæ j¤Ãnam evÃtmeti sugatÃ÷ | icchÃ-dve«a-prayatna-sukha-du÷kha-j¤ÃnÃny Ãtmano liÇgam iti naiyÃyikÃ÷ | tat kathaæ k«etram evaitat sarvam iti ? tatrÃha sa-vikÃram iti | vikÃro janmÃdir nÃÓÃnta÷ pariïÃmo nairuktai÷ paÂhita÷ | tat-sahitaæ sa-vikÃram idaæ mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antam ato na vikÃra-sÃk«i svotpatti-vinÃÓayo÷ svena dra«Âum aÓakyatvÃt | anye«Ãm api sva-dharmÃïÃæ sva-darÓanam antareïa darÓanÃnupapatte÷ svenaiva sva-darÓane ca kart­-karma-virodhÃn nirvikÃra eva sarva-vikÃra-sÃk«Å
| tad uktaæ -

     na rte syÃd vikriyÃæ du÷khÅ sÃk«itÃ kÃ vikÃriïa÷ |
dhÅ-vikriyÃ-sahasrÃïÃæ sÃk«yato 'ham avikriya÷ || iti | 

tena vikÃritvam eva k«etra-cihnaæ na tu parigaïanam ity artha÷ ||6||

viÓvanÃtha÷ : tatra k«etrasya svarÆpam Ãha mahÃbhÆtÃny ÃkÃÓÃdÅny ahaÇkÃras tat-kÃraïam | buddhir vij¤ÃnÃtmakaæ mahat-tattva, ahaÇkÃra-kÃraïam | avyaktaæ prak­tir mahat-tattva-kÃraïam | indriyÃïi ÓrotrÃdÅni daÓaikaæ ca mana÷ | indriya-gocarÃ÷ pa¤ca ÓabdÃdayo vi«ayÃs tad evaæ caturviæÓati-tattvÃtmakam iti | icchÃdaya÷ prasiddhÃ÷ | saÇghÃta÷ pa¤ca-mahÃbhÆta-pariïÃmo deha÷ | cetanÃ j¤ÃnÃtmikÃ mano-v­ttir dh­tir dhairyam icchÃdayaÓ caite mano-dharmÃ eva na tv Ãtma-dharmÃ÷ | ata÷ k«etrÃnta÷pÃtina eva | upalak«aïaæ caitat saÇkalpÃdÅnÃm | tathÃ ca Óruti÷ -- kÃma÷ saÇkalpo vicikitsÃ
ÓraddhÃ dh­tir hrÅr dhÅr bhÅr ity etat sarvaæ mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena yÃd­g iti pratij¤ÃtÃ÷ k«etra-dharmÃ darÓitÃ÷ | etat k«etraæ sa-vikÃraæ janmÃdi-«a¬-vikÃra-sahitam ||5-6||

baladeva÷ : tat k«etraæ yac ca ity ÃdyÃrdhakena vaktuæ pratij¤Ãtaæ k«etra-svarÆpam Ãha -- mahÃbhÆtÃnÅti dvÃbhyÃm | mahÃbhÆtÃni pa¤ca khÃdÅny ahaÇkÃras tad-dhetus tÃmaso bhÆtÃdi-saæj¤o buddhis tad-dheutr j¤Ãna-pradhÃno mahÃn avyaktaæ tad-dhetu÷ | triguïÃvasthaæ pradhÃnam indriyÃïi ÓrotrÃdÅni pa¤ca vÃg-ÃdÅni ca pa¤ceti bhÆtÃdi-khÃdy-antarÃlikÃ÷ sÆk«mÃ÷ ÓabdÃdi-tanmÃtrÃ÷ khÃdi-viÓe«a-guïatayÃ vyaktÃ÷ santa÷ sthÆlÃ÷ ÓrotrÃdi-pa¤caka-grÃhyÃ vi«ayÃ ity artha÷ | evaæ caturviæÓati-tattvÃtmakaæ k«etraæ j¤eyam | icchÃdayaÓ catvÃra÷
prasiddhÃ÷ saÇkalpÃdÅnÃm upalak«aïam etat | ete manodharmÃ÷ kÃma÷ saÇkalpo vicikitsÃ ÓraddhÃ dh­tir hrÅr dhÅr bhÅr iti Órute÷ | yadyapy Ãtma-dharmÃ icchÃdayo ya ÃtmÃ ity Ãdau satya-kÃma÷ satya-saÇkalpa÷ iti ÓravaïÃt, paÂhed ya icchet puru«a÷ iti sahasranÃma-stotrÃt, puru«a÷ sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tve hetur uchyate iti vak«yamÃïÃc ca, tathÃpi mano-dvÃrÃbhivyakter manodharmatvam | ata÷ k«etrÃnta÷pÃta÷ | saÇghÃto bhÆta-pariïÃmo deha÷ | sa ca cetanÃ dh­itr bhogÃya mok«Ãya ca yatamÃnasya cetanasya jÅvasyÃdhÃratayotpanna ity artha÷ | atra pradhÃnÃdi-dravyÃïi k«etrÃrambhakÃïiti,
ya cety asya ÓrotrÃdÅndiriyÃïi ÓrotrÃÓritÃnÅti yÃd­g ity asyencchÃdÅni k«etra-kÃryÃïÅti | yad-vikÃrÅty asya cetanÃ dh­tir iti | yataÓ cety asya saÇghÃta iti | yad ity asottaram uktam | etat k«etraæ savikÃraæ janmÃdi-«a¬-vikÃropetam udÃh­tam uktam ||5-6||

__________________________________________________________

BhG 13.7-11

amÃnitvam adambhitvam ahiæsÃ k«Ãntir Ãrjavam |
ÃcÃryopÃsanaæ Óaucaæ sthairyam Ãtma-vinigraha÷ ||7||
indriyÃrthe«u vairÃgyam anahaækÃra eva ca |
janma-m­tyu-jarÃ-vyÃdhi-du÷kha-do«ÃnudarÓanam ||8||
asaktir anabhi«vaÇga÷ putra-dÃra-g­hÃdi«u |
nityaæ ca sama-cittatvam i«ÂÃni«Âopapatti«u ||9||
mayi cÃnanya-yogena bhaktir avyabhicÃriïÅ |
vivikta-deÓa-sevitvam aratir jana-saæsadi ||10||
adhyÃtma-j¤Ãna-nityatvaæ tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanam |
etaj j¤Ãnam iti proktam aj¤Ãnaæ yad ato 'nyathÃ ||11||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅm ukta-lak«aïÃt k«etrÃt atiriktatayÃ j¤eyaæ Óuddhaæ k«etraj¤aæ vistareïa varïayi«yan Óuddha-j¤Ãna-sÃdhanÃny Ãha amÃnitvam iti pa¤cabhi÷ | amÃnitvaæ sva-guïa-ÓlÃghÃ-rÃhityam | adambhitvaæ dambha-rÃhityam | ahiæsÃ para-pÅ¬Ã-varjanam | k«Ãnti÷ sahi«ïutvam | Ãrjavam avakratÃ | ÃcÃryopÃsanaæ sad-guru-sevÃ | Óaucaæ bÃhma Ãbhyantaraæ ca | tatra bÃhyaæ m­j-jalÃdinÃ, Ãbhyantaraæ ca rÃgÃdi-mala-k«Ãlanam | tathÃ ca Óruti÷ -- 

Óaucaæ ca dvividhaæ proktaæ 
bÃhyam abhyantaraæ tathÃ | 
m­j-jalÃbhyÃæ sm­taæ bÃhyaæ 
bhÃva-Óuddhis tathÃntaram || iti | 

dhairyaæ san-mÃrge prav­ttasya tad-eka-ni«ÂhatÃ | Ãtma-vinigraha÷ ÓarÅra-saæyama÷ | etaj j¤Ãnam iti proktam iti pa¤camenÃnvaya÷ || kiæ ca mayÅti | mayi parameÓvare | ananya-yogena sarvÃtma-d­«ÂyÃ | avyÃbhicÃriïy ekÃntÃ bhakti÷ | vivikta÷ Óuddha-citta-prasÃda-kara÷ | taæ deÓaæ sevituæ ÓÅlaæ yasya tasya bhÃvas tattvam | prÃk­tÃnÃæ janÃnÃæ saæsadi sabhÃyÃm aratÅ raty-abhÃva÷ | kiæ ca adhyÃtmeti | ÃtmÃnam adhik­tya vartamÃnaæ j¤Ãnam adhyÃtma-j¤Ãnam | tasmin nityatvaæ nitya-bhÃva÷ | tattvaæ padÃrtha-buddhi-ni«Âhatvam ity artha÷ | tattva-j¤ÃnasyÃrtha÷
prayojanaæ mok«as tasya darÓanaæ mok«asya sarvotk­«ÂatvÃlocanam ity artha÷ | etad amÃnitvam adambhitvam ity Ãdi viæÓati-saÇkhyakaæ yad uktam etaj j¤Ãnam iti proktaæ vaÓi«ÂhÃdibhi÷ j¤Ãna-sÃdhanatvÃt |ato 'nyathÃsmÃd viparÅtaæ mÃnitvÃdi yat tad aj¤Ãnam iti proktam | j¤Ãna-virodhitvÃt ata÷ sarvathÃ tyÃjyam ity artha÷ ||7-11||

madhusÆdana÷ : evaæ k«etraæ pratipÃdya tat-sÃk«iïaæ k«etraj¤aæ k«etrÃd vivekena vistarÃt pratipÃdayituæ taj-j¤Ãna-yogyatvÃyÃmÃnitvÃdi-sÃdhanÃny Ãha j¤eyaæ yat tad ity ata÷ prÃktanai÷ pa¤cabhi÷ amÃnitvam iti | vidyamÃnair avidyamÃnair vÃ guïair Ãtmana÷ ÓlÃghanaæ mÃnitvaæ, lÃbha-pÆjÃkhyÃtyarthaæ svadharma-prakaÂÅ-karaïaæ dÃmbhitvaæ, kÃya-vÃÇ-manobhi÷ prÃïinÃæ pÅ¬anaæ hiæsÃ, te«Ãæ varjanam amÃnitvam adambhitvam ahiæsety uktam | parÃparÃdhe citta-vikÃra-hetau prÃpte 'pi nirvikÃra-cittatayÃ tad-aparÃdha-sahanaæ
k«Ãnti÷ | Ãrjavam akauÂilyaæ yathÃ-h­dayaæ vyavaharaïaæ para-pratÃraïÃ-rÃhityam iti yÃvat | ÃcÃryo mok«a-sÃdhanasyopade«ÂÃtra vivak«ito na tu manÆkta upanÅyÃdhyÃpaka÷ | tasya ÓuÓrÆ«ÃnamaskÃrÃdi-prayogeïa sevanam ÃcÃryopÃsanam | Óaucaæ bÃhyaæ kÃya-malÃnÃæ m­j-jalÃbhyÃæ k«Ãlanam Ãbhyantaraæ ca mano-malÃnÃæ rÃgÃdÅnÃæ vi«aya-do«a-darÓana-rÆpa-pratipak«a-bhÃvanayÃpanayanam | sthairyaæ mok«a-sÃdhane prav­ttasyÃneka-vidha-vighna-prÃptÃv api tad-aparityÃgena puna÷ punar yatrÃdhikyam | Ãtma-vinigraha Ãtmano dehendriya-saæghÃtasya
svabhÃva-prÃptÃæ mok«a-pratikÆle prav­ttiæ nirudhya mok«a-sÃdhana eva vyavasthÃpanam ||7||
kiæ ca - indriyÃrthe«u ÓabdÃdi«u d­«Âe«v ÃnuÓravike«u vÃ bhoge«u rÃga-virodhiny asp­hÃtmikÃ citta-v­ttir vairÃgyam | Ãtma-ÓlÃghanÃbhÃve 'pi manasi prÃdurbhÆto 'haæ sarvotk­«Âa iti garvo 'haÇkÃras tad-abhÃvo 'nahaÇkÃra÷ | ayoga-vyavacchedÃrtham eva-kÃra÷ | samuccayÃrthaÓ ca-kÃra÷ | tenÃmÃnitvÃdÅnÃæ viæÓati-saÇkhyÃkÃnÃæ samucito yoga eva j¤Ãnam iti proktaæ na tv ekasyÃpy abhÃva ity artha÷ | janmano garbha-vÃsa-yoni-dvÃra-ni÷saraïa-rÆpasya m­tyo÷ sarva-marma-cchedana-rÆpasya jarÃyÃ÷ praj¤Ã-Óakti-tejo-nirodha-para-paribhavÃdi-rÆpÃyÃ vyÃdhÅnÃæ jvarÃtisÃrÃdi-rÆpÃïÃæ du÷khÃnÃm
i«Âa-viyogÃni«Âa-saæyogÃni«Âa-saæyogÃni«Âa-saæyoga-jÃnÃm adhyÃtmÃdhibhÆtÃdhidaiva-nimittÃnÃæ do«asya vÃta-pitta-Óle«ma-mala-mÆtrÃdi-paripÆrïatvena kÃya-jugupsitatvasya cÃnudarÓanaæ puna÷ punar Ãlocanaæ janmÃdi-du÷khÃnte«u do«asyÃnudarÓanaæ janmÃdi-vyÃdhy-ante«u du÷kha-rÆpa-do«asyÃnudarÓanam iti vÃ | idaæ ca vi«aya-vairÃgya-hetutvenÃtma-darÓanasyopakaroti ||8||

kiæ ca | saktir mamedam ity etÃvan-mÃtreïa prÅti÷ | abhi«vaÇgas tv aham evÃyam ity ananyatva-bhÃvanayÃ prÅty-atiÓayo 'nyasmin sukhini du÷khini vÃham eva sukhÅ du÷khÅ ceti | tad-rÃhityam asaktir anabhi«vaÇga iti coktam | kutra sakty-abhi«vaÇgau varjanÅyÃv ata Ãha putra-dÃra-g­hÃdi«u putre«u dÃre«u g­he«u | Ãdi-grahaïÃd anye«v api bh­tyÃdi«u sarve«u sneha-vi«aye«v ity artha÷ | nityaæ ca sarvadÃ ca sama-cittatvaæ har«a-vi«Ãda-ÓÆnya-manastvam i«ÂÃni«Âopapatti«u | upapatti÷ prÃpti÷ | i«Âopapatti«u har«ÃbhÃvo 
'ni«Âopapatti«u vi«ÃdÃbhÃva ity artha÷ | ca÷ samuccaye ||9||

kiæ ca | mayi ca bhagavati vÃsudeve parameÓvare bhakti÷ sarvotk­«Âatva-j¤Ãna-pÆrvikÃ prÅti÷ | ananya-yogena nÃnyo bhagavato vÃsudevÃt paro 'sty ata÷ sa eva no gatir ity evaæ niÓcayenÃpy avyabhicÃriïÅ kenÃpi pratikÆlena hetunÃ nivÃrayitum aÓakyÃ | sÃpi j¤Ãna-hetu÷ prÅtir na yÃvan mayi vÃsudeva na mucyate deha-yogena tÃvat [BhP 5.5.6] ity ukte÷ |

vivikta÷ svabhÃvata÷ saæskÃrato vÃ Óuddho 'Óucibhi÷ sarpa-vyÃghrÃdibhiÓ ca rahita÷ suradhunÅ-pulinÃdi-Órita-prasÃda-karo deÓas tat-sevana-ÓÅlatvaæ vivikta-deÓa-sevitvam | tathÃ ca Óruti÷ -

same Óucau ÓarkarÃ-vahni-bÃlukÃ-
vivarjite Óabda-jalÃÓrayÃdibhi÷ |
mano 'nukÆle na tu cak«u-pÅ¬ane
guhÃ-nivÃtÃÓrayaïe prayojayet || [ÁvetU 2.10] iti |

janÃnÃm Ãtma-j¤Ãna-vimukhÃnÃæ vi«aya-bhoga-lampaÂatopadeÓakÃnÃæ saæsadi samavÃye tattva-j¤Ãna-pratikÆlÃyÃm aratir aramaïaæ sÃdhÆnÃæ tu saæsadi tattva-j¤ÃnÃnukÆlÃyÃæ ratir ucitaiva | tathÃ coktam -

     saÇga÷ sarvÃtmanÃ heya÷ sa cety uktaæ na Óakyate |
     sa sadbhi÷ saha kartavya÷ sata÷ saÇgo hi bhe«ajam || iti ||10||

kiæ ca | adhyÃtma-j¤Ãnam ÃtmÃnam adhik­tya prav­ttam ÃtmÃnÃtma-viveka-j¤Ãnam adhyÃtma-j¤Ãnaæ tasmin nityatvaæ tatraiva ni«ÂhÃvattvam | viveka-ni«Âho hi vÃkyÃrtha-j¤Ãna-samartho bhavati | tattva-j¤ÃnasyÃhaæ brahmÃsmÅti sÃk«ÃtkÃrasya vedÃnta-vÃkya-karaïakasyÃmÃnityatvÃdi-sarva-sÃdhana-paripÃka-phalasyÃrtha÷ prayojanam avidyÃ-tat-kÃryÃtmaka-nikhila-du÷kha-niv­tti-rÆpa÷ paramÃnandÃtmÃvÃpti-rÆpaÓ ca mok«as tasya darÓanam Ãlocanam | tattva-j¤Ãna-phalÃlocane hi tat-sÃdhane prav­tti÷ syÃt | etad amÃnitvÃdi-tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanÃntaæ viæÓati-saÇkhyÃkaæ j¤Ãnam iti proktaæ j¤ÃnÃrthatvÃt | ato 'nyathÃsmÃd viparÅtaæ mÃnitvÃdi yat tad aj¤Ãnam iti proktaæ
j¤Ãna-virodhitvÃt | tasmÃd aj¤Ãna-parityÃgena j¤Ãnam evopÃdeyam iti bhÃva÷ ||11||

viÓvanÃtha÷ : ukta-lak«aïÃt k«etrÃd viviktatayÃ j¤eyau jÅvÃtma-paramÃtmÃnau k«etraj¤au vistareïa varïayi«yan taj-j¤Ãnasya sÃdhanÃny amÃnitvÃdÅni viæÓatim Ãha pa¤cabhi÷ | atrÃ«ÂadaÓa bhaktÃnÃæ j¤ÃninÃæ ca sÃdhÃraïÃni kintu bhaktai÷ mayi cÃnanya-yogena bhaktir avyabhicÃriïÅ ity ekam eva bhagavad-anubhava-sÃdhanatvena yatnata÷ kriyate | anyÃni spatadaÓoktÃbhyÃsavatÃæ te«Ãæ svata evotpadyante na tu te«u yatna iti sÃmpradÃyikÃ÷ | antime dve tu j¤ÃninÃm asÃdhÃraïa eva | 

atrÃmÃnitvÃdÅni vispa«ÂÃrthÃni | Óaucaæ bÃhyam abhyantaraæ ca tathÃ ca sm­ti÷ --

Óaucaæ ca dvividhaæ proktaæ 
bÃhyam abhyantaraæ tathÃ |
m­j-jalÃbhyÃæ sm­taæ bÃhyaæ 
bhÃva-Óuddhis tathÃntaram || iti |

Ãtma-vinigraha÷ ÓarÅra-saæyama÷ | janmÃdi«u du÷kha-rÆpasya do«asyÃnudarÓanaæ puna÷ puna÷ paryÃlocanam | asakti÷ putrÃdi«u prÅt-tyÃgo 'nabhi«vaÇga÷ putrÃdÅnÃæ sukhe du÷khe cÃham eva sukhÅ du÷khÅty adhyÃsÃbhÃva i«ÂÃni«Âayor vyavahÃrikayor upapatti«u prÃpti«u nityaæ sarvadÃ samacittatvam | mayi ÓyÃmasundarÃkÃre 'nanya-yogena j¤Ãna-karma-tapo-yogÃdy-amiÓraïena bhaktiÓ ca-kÃrÃd j¤ÃnÃdi-miÓraïa-prÃdhÃnyena ca | ÃdyÃ bhaktair anu«ÂheyÃ dvitÅyÃ j¤Ãnibhir iti kecid, anye tv ananyÃ bhaktir yathÃ-premïa÷ sÃdhanaæ tathÃ paramÃtmÃnubhavasyÃpÅti
j¤ÃpanÃrtham atra «aÂke 'py uktir iti bhaktÃ vyÃcak«ate | j¤Ãninas tv ananyenaiva yogena sarvÃtma-d­«Âyeti | avyabhicÃriïÅ pratidinam eva kartavyÃ | kenÃpi nivÃrayitum aÓakyÃ iti madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ | ÃtmÃnam adhik­tya vartamÃïaæ j¤Ãnam adhyÃtma-j¤Ãnam | tasya nityatvaæ nityÃnu«Âheyatvaæ padÃrtha-Óuddhi-ni«Âhatvam ity artha÷ | tattva-j¤ÃnasyÃrtha÷ prayojanaæ mok«as tasya darÓanaæ svÃbhÅ«ÂatvenÃlocanam ity artha÷ | etad viæÓatikaæ j¤Ãnaæ sÃdhÃraïyena jÅvÃtma-paramÃtmanor j¤Ãnasya sÃdhanam | asÃdhÃraïaæ paramÃtma-j¤Ãnaæ tv agre vaktavyam | tato 'nyathÃsmÃd viparÅtaæ
mÃnitvÃdikam ||7-11||

baladeva÷ : athoktÃt k«etrÃd vibhinnatvena j¤eyaæ k«etraj¤a-dvayaæ vistareïa nirÆpayi«yan taj-j¤Ãna-sÃdhanÃny amÃnitvÃdÅni viæÓatim Ãha pa¤cabhi÷ | amÃnitvaæ sva-satkÃrÃnapek«atvam | adambhitvaæ dhÃrmikatva-khÃti-phalaka-dharmÃcaraïa-viraha÷ | ahiæsÃ parÃpÅ¬anam | k«Ãntir apamÃna-sahi«ïutÃ | Ãrjavam cchadmi«v api sÃralyam | ÃcÃryopÃsanaæ j¤Ãna-pradasya guror akaitavena saæsevanam | Óaucaæ bÃhyÃbhyantara-pÃvitryam | 

Óaucaæ ca dvividhaæ proktaæ 
bÃhyam abhyantaraæ tathÃ |
m­j-jalÃbhyÃæ sm­taæ bÃhyaæ 
bhÃva-Óuddhis tathÃntaram || iti sm­te÷ |

sthairyaæ sad-vartmaika-ni«Âhatvam | Ãtma-vinigraha÷ ÃtmÃnusandhi-pratÅpÃd vi«ayÃn manaso niyamanam | indriyÃrthe«u ÓabdÃdi-vi«aye«u pratÅpe«u vairÃgyaæ rucy-abhÃva÷ | anahaÇkÃro dehÃdi«v ÃtmÃbhimÃna-tyÃga÷ | janmÃdi«u du÷kha-rÆpasya do«asyÃnudarÓanaæ puna÷ punaÓ cintanam | putrÃdi«u paramÃrtha-pratÅpe«v asakti÷ pÅti-tyÃga÷ | anabhi«vaÇgas te«u sukhi«u du÷khi«u ca satsu tat-sukha-du÷khÃnabhiniveÓa÷ | i«ÂÃni«ÂÃnÃm anukÆla-pratikÆlÃnÃm arthÃnÃm upapatti«u
prÃpti«u samacittatvaæ har«a-vi«Ãda-viraha÷ | nityaæ sarvadÃ |

mayi parameÓe 'vyÃbhicÃriïÅ sthirÃ bhakti÷ ÓravaïÃdyÃ | ananya-yogenaikÃntitvena mad-bhakta-sevÃ | tathÃ vivikta-deÓa-sevitvaæ nirjana-sthÃna-priyatÃ janÃnÃæ grÃmyÃïÃæ saæsadi rati-tyÃga÷ | adhyÃtmam Ãtmani yaj j¤Ãnaæ tasya nityatvaæ sarvadÃ vim­Óyatvam | tattvaæ tv ahaæ paraæ brahma vadanti tattva-vidas tattvaæ yaj j¤Ãnam advayam ity Ãdi sm­te÷ | taj j¤Ãnasya yo 'rthas tat-prÃpti-lak«aïas tasya darÓanaæ h­di smaraïam | etad amÃnitvÃdikaæ j¤Ãnaæ paramparayÃ sÃk«Ãc ca tad-upalabdhi-sÃdhanaæ proktam | j¤Ãyate upalabhyate 'nena iti vyutpatte÷ | yat tato 'nyathÃ viparÅtaæ mÃnitvÃdi tad aj¤Ãnaæ
tad-upalabdhi-virodhÅti ||7-11||

__________________________________________________________

BhG 13.12

j¤eyaæ yat tat pravak«yÃmi yaj j¤ÃtvÃm­tam aÓnute |
anÃdimat paraæ brahma na sat tan nÃsad ucyate ||12||

ÓrÅdhara÷ : ebhi÷ sÃdhanair yaj j¤eyaæ tad Ãha j¤eyam iti «a¬bhi÷ | yaj j¤eyaæ tat pravak«yÃmi | Órotur Ãdara-siddhaye j¤Ãna-phalaæ darÓayati | yad vak«yamÃïaæ j¤ÃtvÃm­taæ mok«aæ prÃpnoti | kiæ tat anÃdimat | Ãdiman na bhavati iti anÃdimat | paraæ niratiÓayaæ brahma | anÃdi ity etÃvataiva bahuvrÅhiïÃnÃdimattve siddhe 'pi punar matupa÷ prayogaÓ chÃndasa÷ | yad vÃ anÃdÅti mat-param iti ca pada-dvayam | mam vi«ïo÷ paraæ nirviÓe«aæ rÆpaæ brahmety artha÷ | tad evÃha na san tan nÃsad ucyate | vidhi-mukhena pramÃïasya vi«aya÷
sac-chabdenocyate | ni«edhaysa vi«ayas tv asac-chabdenocyate | idaæ tu tad-ubhaya-vilak«aïam | avi«ayatvÃd ity artha÷ ||12||

madhusÆdana÷ : ebhi÷ sÃdhanair j¤Ãna-Óabditai÷ kiæ j¤eyam ity apek«ÃyÃm Ãha j¤eyaæ yat tad ity Ãdi «a¬bhi÷ | yaj j¤eyaæ mumuk«uïÃ tat pravak«yÃmi prakar«eïa spa«ÂatayÃ vak«yÃmi | Órotur abhimukhÅkaraïÃya phalena stuvann Ãha yad vak«yamÃïaæ j¤eyaæ j¤ÃtvÃm­tam am­tatvam aÓnute saæsÃrÃn mucyata ity artha÷ | kiæ tat ? anÃdimat Ãdiman na bhavatÅty anÃdimat | paraæ niratiÓayaæ brahma sarvato 'navacchinnaæ paramÃtma-vastu | atrÃnÃdÅty etÃvataiva bahu-vrÅhiïÃrtha-lÃbhe 'py atiÓÃyane nitya-yoge vÃ matupa÷ prayoga÷ | anÃdÅti ca mat-param
iti ca padaæ kecid icchanti | mat saguïÃd brahmaïa÷ paraæ nirviÓe«a-rÆpaæ brahmety artha÷ | ahaæ vÃsudevÃkhyÃ parÃ Óaktir yasyeti tv apavyÃkhyÃnam | nirviÓe«asya brahmaïa÷ pratipÃdyatvena tatra Óaktimattvasya avaktavyatvÃt | 

nirviÓe«atvam evÃha na sat tan nÃsad ucyate | vidhi-mukhena pramÃïasya vi«aya÷ sac-chabdenocyate | ni«edha-mukhena pramÃïasya vi«ayas tv asac-chabdena | idaæ tu tad-ubhaya-vilak«aïaæ nirviÓe«atvÃt sva-prakÃÓa-caitanya-rÆpatvÃc ca yato vÃco nivartante aprÃpya manasÃ saha [TaittU 2.4.1] ity Ãdi Órute÷ | yasmÃt tad brahma na sad-bhÃvatvÃÓraya÷ | ato nocyate kenÃpi Óabdena mukhyayÃ v­ttyÃ Óabda-prav­tti-hetÆnÃæ tatrÃsambhavÃt | tad yathÃ gauraÓ ca iti vÃ jÃtita÷ | pacati paÂhatÅti vÃ kriyÃta÷ | Óukla÷ k­«ïa iti vÃ guïata÷, dhanÅ gomÃn iti vÃ saæbandhato 'rthaæ pratyÃyati Óabda÷ | atra kriyÃ-guïa-sambandhebhyo vilak«aïa÷
sarvo 'pi dharmo jÃti-rÆpa upÃdhi-rÆpo vÃ jÃti-padena saæg­hÅta÷ | yad­cchÃ-Óabdo 'pi ¬ittha-¬apitthÃdir yaæ kaæcid dharmaæ svÃtmÃnaæ vÃ prav­ttiæ nimittÅk­tya pravartata iti so 'pi jÃti-Óabda÷ | evam ÃkÃÓa-Óabdo 'pi tÃrkikÃïÃæ ÓabdÃÓrayatvÃdi-rÆpaæ yaæ kaæcid dharmaæ purask­tya pravartate | sva-mate tu p­thivyÃdivad ÃkÃÓa-vyaktÅnÃæ janyÃnÃm anekatvÃd ÃkÃÓatvam api jÃtir eveti so 'pi jÃti-Óabda÷ | ÃkÃÓÃtiriktÃ ca diÇ nÃsty eva | kÃlaÓ ca neÓvarÃd atiricyate | atireke vÃ dik-kÃla-ÓabdÃv apy upÃdhi-viÓe«a-prav­tti-nimittakÃv iti jÃti-ÓabdÃv eva | tasmÃt prav­tti-nimitta-cÃturvidhyÃc caturvidha eva Óabda÷ | tatra na sat tan nÃsat iti jÃti-ni«edha÷
kriyÃ-guïa-sambandhÃnÃm api ni«edhopalak«aïÃrtha÷ | ekam evÃdvitÅyam iti jÃti-ni«edhas tasyÃ aneka-vyakti-v­tter ekasminn asambhavÃt | nirguïaæ ni«kriyaæ ÓÃntam [ÁvetU 6.19] iti guïa-kriyÃ-sambandhÃnÃæ krameïa ni«edha÷ | asaÇgo hy ayaæ puru«a÷ [BAU 4.3.15] iti ca | athÃto ÃdeÓo neti neti [BAU 2.3.6] iti ca sarva-ni«edha÷ | tasmÃd brahma na kenacic chabdenocyata iti yuktam | tarhi kathaæ pravak«yÃmÅty uktaæ kathaæ vÃ ÓÃstra-yonitvÃt iti sÆtram [Vs 1.1.3] | yathÃ kathaæcil lak«aïayÃ Óabdena pratipÃdanÃd ii g­hÃïa | pratipÃdana-prakÃraÓ ca ÃÓcaryavat paÓyati kaÓcid enam [GÅtÃ 2.28] ity atra vyÃkhyÃta÷
| vistaras tu bhÃ«ye dra«Âavya÷ ||12||

viÓvanÃtha÷ : evaæ sÃdhanair j¤eyo jÅvÃtmÃ paramÃtmÃ ca | tatra paramÃtmaiva sarvagato brahma-Óabdenocyate | tac ca brahma nirviÓe«aæ saviÓe«aæ ca krameïa j¤Ãni-bhaktayor upÃsyam | deha-gato 'pi caturbhujatvena dhyeya÷ paramÃtma-Óabdenocyate | tatra prathamaæ brahmÃha j¤eyam iti | anÃdi na vidyate Ãdir yasya mat-svarÆpatvÃn nityam ity artha÷ | mat-param aham eva para utk­«Âa ÃÓrayo yasya tat | brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtÃ 14.27] iti mad-agrimokte÷ | tad eva kim ity apek«ÃyÃm Ãha | tad brahma na sat nÃpy asat, kÃrya-kÃraïÃtÅtam ity artha÷ ||12||

baladeva÷ : evaæ j¤Ãna-sÃdhanÃny upadiÓya tair j¤eyam upadiÓati j¤eyaæ yat tad iti | uktai÷ sÃdhanair yaj j¤eyam upalabhyaæ jÅvÃtmavastu ca tad ahaæ prakar«eïa subodhatayÃ vak«yÃmi yaj j¤ÃtvÃ jano 'm­taæ mok«am aÓnute labhate | tatra jÅvÃtma-vastÆpadiÓati anÃdÅty-ardhakena | nÃsty Ãdir yasya tat jÅvasyÃdy-utpattir nÃsty ato 'not 'pi neti nityÃsÃv ity artha÷ | evam Ãha Óruti÷ -- na jÃyate mriyate vÃ vipaÓcit [KaÂhU 1.2.18] ity ÃdyÃ | aham eva para÷ svÃmÅ yasya tat pradhÃna-k«etraj¤a-patir guïeÓa÷ [ÁvetU 6.16] iti Órute÷ | dÃsabhÆto harer eva nÃnyasyaiva kadÃcana iti sm­teÓ ca | apahata-pÃpmatvÃdinÃ brahma b­hatÃ guïÃ«Âakena viÓi«Âam | ÓrutiÓ caivam
Ãha ya ÃtmÃpahata-pÃpmÃ vijaro vim­tyur viÓoko vijghitso 'pipÃsa÷ satya-saÇkalpa÷ so 'nve«Âavya÷ sa vijij¤Ãsitavya÷ iti | jÅve brahma-Óabdas tu vij¤Ãnaæ brahma ced veda [TaittU 2.5.1] ity Ãdi Órute÷ | sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate [GÅtÃ 14.26] | brahma-bhÆta÷ prasannÃtmÃ na Óocati na kÃÇk«ati [GÅtÃ 18.55] iti vak«yamÃïÃc ca | na sad iti tad viÓuddhaæ jÅvÃtma-vastu kÃrya-kÃraïÃtmakÃvasthÃ-dvaya-virahÃt sac cÃsac ca nocyate | kintu paramÃïu-caitanyaæ guïÃ«Âaka-viÓi«Âam ucyate - vibhakta-nÃma-rÆpaæ kÃryÃvasthaæ sad-upam­dita-nÃma-rÆpaæ kÃraïÃvasthaæ tv asad ity artha÷ ||12||

     __________________________________________________________

BhG 13.13

sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ tat sarvato 'k«i-Óiro-mukham |
sarvata÷ Órutimal loke sarvam Ãv­tya ti«Âhati ||13||

ÓrÅdhara÷ : nanv evaæ brahmaïa÷ sad-asad-vilak«aïatve sati -- sarvaæ khalv idaæ brahma brahmaivedaæ sarvam ity Ãdi-Órutibhir virudhyeta ity ÃÓaÇkya parÃsya Óaktir vividhaiva ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyÃ ca ity Ãdi Óruti-prasiddhayÃcintya-ÓaktyÃ sarvÃtmatÃæ tasya darÓayann Ãha sarvata iti pa¤cabhi÷ | sarvata÷ sarvatra pÃïaya÷ pÃdÃÓ ca yasya tat | sarvato 'k«Åïi ÓirÃæsi mukhÃni ca yasya tat | sarvata÷ Órutimat Óravaïendriyair yuktaæ sal-loke sarvam Ãv­tya vyÃpya ti«Âhati | sarva-prÃïi-v­ttibhi÷ pÃïy-Ãdibhir upÃdhibhi÷ sarva-vyavahÃrÃspadatvena ti«ÂhatÅty artha÷ ||13||

madhusÆdana÷ : evaæ nirupÃdhikasya brahmaïa÷ sac-chabda-pratyayÃvi«ayatvÃd asattvÃÓaÇkÃyÃæ nÃsad ity anenÃpÃstÃyÃm api vistareïa tad-ÃÓaÇkÃ-niv­tty-arthaæ sarva-prÃïi-karaïopÃdhi-dvÃreïa cetana-k«etraj¤a-rÆpatayÃ tad-astitvaæ pratipÃdayann Ãha sarvata iti | 

sarvata÷ sarve«u dehe«u pÃïaya÷ pÃdÃÓ cÃcetanÃ÷ sva-sva-vyÃpÃre«u pravartanÅyÃ ysays cetanasya k«etrajïasya tat sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ j¤eyaæ brahma | sarvÃcetana-prav­ttÅnÃæ cetanÃdhi«ÂhÃna-pÆrvakatvÃt tasmin k«etraj¤e cetane brahmaïi j¤eye sarvÃcetana-varga-prav­tti-hetau nÃsti nÃstitÃÓaÇkety artha÷ | evaæ sarvato 'k«Åïi ÓirÃæsi mukhÃni ca yasya pravartanÅyÃni santi tat sarvato 'k«i-Óiro-mukhaæ | evaæ sarvata÷ Órutaya÷ ÓravaïendriyÃïi yasya pravartanÅyatvena santa tat sarvata÷ Órutimat | loke sarva-prÃïi-nikÃye | ekam eva nityaæ vibhu ca sarvam  acetanavargam Ãv­tya
sva-sattayÃ sphÆrtyÃ cÃdhyÃsikena sambandhena vyÃpya ti«Âhati nirvikÃram eva sthitiæ labhate, na tu svÃdhyastasya ja¬a-prapa¤casya do«eïa guïena vÃïu-mÃtreïÃpi sambadhyata ity artha÷ | yathÃ ca sarve«u dehe«v ekam eva cetanaæ nityaæ vibhu ca na pratidehaæ bhinnaæ tathÃ prapa¤citaæ prÃk ||13|| 

viÓvanÃtha÷ : nanv evaæ brahmaïa÷ sad-asad-vilak«aïatve sati -- sarvaæ khalv idaæ brahma brahmaivedaæ sarvam ity Ãdi-Órutir virudhyeta ity ÃÓaÇkya svarÆpata÷ kÃrya-kÃraïÃtÅtatve 'pi Óakti-Óaktimator abhedÃt kÃrya-kÃraïÃtmakam api tad ity Ãha sarvata eva pÃïaya÷ pÃdÃÓ ca yasya tat | brahmÃdi-pipÅlikÃntÃnÃæ pÃïi-pÃda-v­ndai÷ sarvatra d­«Âair eva tad brahmaivÃsaÇkhya-pÃïi-pÃdair yuktm ity artha÷ | evam eva sarvato 'k«Åty Ãdi |13||

baladeva÷ : atha paramÃtma-vastÆpadiÓati sarvata÷ pÃïÅti | tat paramÃtmavastu | sarvata÷ pÃïi-pÃdam ity Ãdi visphuÂÃrtham ||13||

__________________________________________________________

BhG 13.14

sarvendriya-guïÃbhÃsaæ sarvendriya-vivarjitam |
asaktaæ sarva-bh­c caiva nirguïaæ guïa-bhokt­ ca ||14||

ÓrÅdhara÷ : kiæ casarvendriyeti | sarve«Ãæ cak«ur-ÃdÅnÃæ guïe«u rÆpÃdy-ÃkÃrÃsu v­tti«u tat-tad-ÃkÃreïa bhÃsate iti tathÃ | sarvendriyÃïi guïÃæÓ ca tat-tad-vi«ayÃn ÃbhÃsayatÅti vÃ | sarvai÷ indriyair vivarjitaæ ca | tathÃ ca Óruti÷ -- apÃïi-pÃdo javano grahÅtÃ paÓyaty acak«u÷ sa Ó­ïoty akarïa÷ ity Ãdi÷ | asaktaæ saÇga-ÓÆnyam | tathÃpi sarvaæ bibhartÅti sarvasyÃdhÃrabhÆtam | tad eva nirguïaæ sattvÃdi-guïa-rahitaæ | guïa-bhokt­ ca guïÃnÃæ sattvÃdÅnÃæ bhokt­ pÃlakam ||14||

madhusÆdana÷ : adhyÃropÃpavÃdÃbhyÃæ ni«prapa¤caæ prapa¤cyate iti nyÃyam anus­tya sarva-prapa¤cÃdhyÃropeïÃnÃdi-mat paraæ brahmeti vyÃkhyÃtam adhunÃ tad-apavÃdena na sat tan nÃsad ucyate iti vyÃkhyÃtum Ãrabhate nirupÃdhi-svarÆpa-j¤ÃnÃya sarvendriyeti | 
paramÃrthata÷ sarvendriya-vivarjitaæ tan-mÃyayÃ sarvendriya-guïÃbhÃsaæ sarve«Ãæ bahi«karaïÃnÃæ ÓrotrÃdÅnÃm anta÷karaïayoÓ ca buddhi-manasor guïair adhyavasÃya-saÇkalpa-Óravaïa-vacanÃdibhis tat-tad-vi«aya-rÆpatayÃvabhÃsata iva sarvendriya-vyÃpÃrair vyÃp­tam iva taj j¤eyaæ brahma dhyÃyatÅva lelÃyatÅva [BAU 4.3.7] iti Órute÷ | atra dhyÃnaæ buddhÅndriya-vyÃpÃropalak«aïam | lelÃyanaæ calanaæ karmendriya-vyÃpÃropalak«aïÃrtham |

tathÃ paramÃrthato 'saktaæ sarva-sambandha-ÓÆnyam eva, mÃyayÃ sarva-bh­c ca sadÃtmanÃ sarvaæ kalpitaæ dhÃrayatÅva po«ayatÅti ca sarva-bh­t, niradhi«ÂhÃna-bhramÃyogÃt | tathÃ paramÃrthato nirguïaæ sattva-rajas-tamo-guïa-rahitam eva | guïa-bhokt­ ca guïÃnÃæ sattva-rajas-tamasÃæ ÓabdÃdi-dvÃrÃ sukha-du÷kha-mohÃkÃreïa pariïatÃnÃæ bhokt­ upalabdh­ ca taj j¤eyaæ brahmety artha÷ ||14||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca sarvÃïi indriyÃïi guïÃn indriya-vi«ayÃæÓ ca ÃbhÃsayatÅti tac cak«u«aÓ cak«u÷ ity Ãdi Órute÷ | yad vÃ sarvendriyair guïai÷ ÓabdÃdibhiÓ cÃbhÃsate virÃjatÅti tat | tad api sarvendriya-vivarjitaæ prÃk­tendriyÃdi-rahitam | tathÃ ca Óruti÷ - apÃïi-pÃdo javano grahÅtÃ paÓyaty acak«u÷ sa Ó­ïoty akarïa÷ ity Ãdi | parÃsya Óaktir bahudhaiva ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyÃ ca iti Óruti-prasiddha-svarÆpa-ÓaktyÃspadatvÃd iti bhÃva÷ | asaktaæ Ãsakti-ÓÆnyaæ sarvabh­t ÓrÅ-vi«ïu-svarÆpeïa sarva-pÃlakam | nirguïaæ sattvÃdi-guïa-rahitÃkÃram | kiæ ca guïa-bhokt­ triguïÃtÅta-bhaga-Óabda-vÃcÃ «a¬-guïÃsvÃdakam
||14||

baladeva÷ : kiæ ca sarveti sarvair indriyair guïaiÓ ca tad-v­ttibhir ÃbhÃsate dÅpyata iti tathÃ sarvair indriyair jÅvendriyavat svarÆpa-bhinnair vivarjitaæ santyaktaæ prÃk­tai÷ karaïai÷ ÓÆnya÷ svarÆpÃnubandhibhis tair viÓi«Âo harir iti svÅkÃryam | apÃïi-pÃdo javano grahÅtÃ paÓyaty acak«u÷ sa Ó­ïoty akarïa÷ | yad Ãtmako bhagavÃæs tad-ÃtmikÃ vyakti÷ kim Ãtmako bhagavÃn j¤ÃnÃtmaka aiÓvaryÃtmaka÷ ÓaktyÃtmakaÓ ceti buddhimano 'Çga-pratyaÇgavattÃæ bhagavato lak«ayÃmahe buddhimÃn mano-bÃïaÇga-pratyaÇgavÃn iti Órute÷ | sarvabh­t sarva-tattva-dhÃrakam apy asaktaæ saÇkalpenaiva tad-dhÃraïÃt tat-sparÓa-rahitaæ nirguïaæ
sÃk«Å cetÃ÷ kevalo nirguïaÓ ca iti Óruter mÃyÃ-guïa-sp­«Âam eva sad-guïa-bhokt­-niyamyatayÃ guïanubhavi-vikÃra-jananÅm aj¤Ãm ity Ãrabhya 

ekas tu pibate deva÷ 
svacchando 'tra vaÓÃnugÃm | 
dhyÃna-kriyÃbhyÃæ bhagavÃn 
bhuÇkte 'sau prasabhaæ vibhu÷ || iti ÓravaïÃt ||14||

     __________________________________________________________

BhG 13.15

bahir antaÓ ca bhÆtÃnÃm acaraæ caram eva ca |
sÆk«matvÃt tad avij¤eyaæ dÆra-sthaæ cÃntike ca tat ||15||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca bahir iti | bhÆtÃnÃæ carÃcarÃïÃæ svakÃryÃïÃæ bahiÓ cÃntaÓ ca tad eva suvarïam iva kaÂaka-kuntalÃdÅnÃm | jala-taraÇgÃïÃm antar-bahiÓ ca jalam iva | acaraæ sthÃvaraæ caraæ jaÇgamaæ ca bhÆta-jÃtaæ tad eva | kÃraïÃtmatvÃt kÃryasya | evam api sÆk«matvÃd rÆpÃdi-hÅnatvÃd tad avij¤eyam idaæ tad iti spa«Âaæ j¤ÃnÃrhaæ na bhavati | ataevÃvidu«Ãæ yojana-lak«Ãntaritam iva dÆrasthaæ ca | savikÃrÃyÃ÷ prak­te÷ paratvÃt | vidu«Ãæ puna÷ pratyag-ÃtmatvÃd antike ca tan nityaæ sannihitam | tathÃ ca mantra÷ --

tad ejati tan naijati
tad-dÆre tad vÃntike |
tad-antarasya sarvasya
tad u sarvasyÃsya bÃhyata÷ || [ýÓopani«ad 5] iti |

ejati calati naijati na calati | tad u antike iti ccheda÷ ||15||

madhusÆdana÷ : bhÆtÃnÃæ bhavana-dharmÃïÃæ sarve«Ãæ kÃryÃïÃæ kalpitÃnÃm akalpitam adhi«ÂhÃnam ekam eva bahir antaÓ ca rajjur iva sva-kalpitÃnÃæ sarpa-dhÃrÃdÅnÃæ sarvÃtmanÃ vyÃpakam ity artha÷ | ata evÃcaraæ sthÃvaraæ caraæ ca ja¤gamaæ bhÆta-jÃtaæ tad evÃdhi«ÂhÃnÃtmakatvÃt | kalpitÃnÃæ na tata÷ kiæcid vyatiricyata ity artha÷ | evaæ sarvÃtmaktve 'pi sÆk«mtvÃd rÆpÃdi-hÅnatvÃt tad-avij¤eyam idam evam iti spa«Âa-j¤ÃnÃrhaæ na bhavati | ata evÃtma-j¤Ãna-sÃdhana-ÓÆnyÃnÃæ var«a-sahasra-koÂyÃpy aprÃpyatvÃd dÆrasthaæ
ca yojana-lak«a-koÂy-antaritam iva tat | j¤Ãna-sÃdhana-sampannÃnÃæ tu antike ca tad atyavyavahitam evÃtmatvÃt | dÆrÃt sudÆre tad ihÃntike paÓatsv ihaiva nihitaæ guhÃyÃm [Muï¬U 3.1.7] ity Ãdi Órutibhya÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ : bhÆtÃnÃæ svakÃryÃïÃæ bahiÓ cÃntaÓ ca yathÃ dehÃnÃm ÃkÃÓÃdikam | acaraæ sthÃvaraæ caraæ jaÇgamaæ ca bhÆta-jÃtaæ tad eva | kÃryasya kÃraïÃtmakatvÃt | evam api rÆpÃdibhinnatvÃt tad-avij¤eyam idaæ tad iti spa«Âaæ j¤ÃnÃrhaæ na bhavatÅty ata evÃvidu«Ãæ yojana-koÂy-antaram iva dÆrasthaæ vidu«Ãæ puna÷ sva-g­ha-sthitam evÃntike ca tat svadeha evÃntaryÃmitvÃt dÆrÃt sudÆre tad ihÃntike ca paÓyatsv ihaiva nihitaæ guhÃyÃm [Muï¬U 3.1.7] ity Ãdi Órutibhya÷ ||15||

baladeva÷ : bahir iti | bhÆtÃnÃæ cij-ja¬ÃtmakÃnÃæ tattvÃnÃæ bahir antaÓ ca sthitam | antar bahiÓ ca tat sarvaæ vyÃpya nÃrÃyaïa÷ sthita÷ [MNÃU 13.5] iti ÓravaïÃt | acaram acalaæ caraæ calaæ ca ÃsÅno dÆraæ vrajati ÓayÃno yÃti sarvata÷ [KaÂhU 1.2.21] iti Órute÷ | sÆk«matvÃt pratyaktvÃc cit-sukha-mÆrtitvÃd avij¤eyaæ devatÃntaravaj j¤Ãtum aÓakyam | ato dÆrasthaæ ceti yan manasÃ na manute na cak«u«Ã paÓyati kaÓcanainam [ÁvetU 4.20] iti Órute÷ | gÃndharva-vÃsitena Órotreïa «a¬-jÃdivad bhakti-bhÃvitena karaïena tu Óakyaæ taj j¤Ãtum ity Ãha antike ca tad iti | manasÅvÃnudra«Âavyam, kaÓcid dhÅra÷
pratyag-ÃtmÃnam aik«ata | bhakti-yoge hi ti«Âhati [GTU 2.78] ity Ãdi ÓravaïÃt | bhaktyÃ tv ananyayÃ Óakya÷ [GÅtÃ 11.55] ity Ãdi sm­teÓ ca ||15||

     __________________________________________________________

BhG 13.16

avibhaktaæ ca bhÆte«u vibhaktam iva ca sthitam |
bhÆta-bhart­ ca taj j¤eyaæ grasi«ïu prabhavi«ïu ca ||16||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca -- avibhaktam iti | bhÆte«u sthÃvara-jaÇgamÃtmake«u avibhaktaæ kÃraïÃtmanÃbhinnaæ kÃryÃtmanÃ vibhaktaæ bhinnam ivÃvasthitaæ ca samudrÃj jÃtaæ phenÃdi samudrÃd anyan na bhavati | tat-svarÆpam evoktaæ j¤eyaæ bhÆtÃnÃæ bhart­ ca po«akaæ sthiti-kÃle | pralaya-kÃle ca grasi«ïu grasana-ÓÅlaæ s­«Âi-kÃle ca prabhavi«ïu nÃnÃ-kÃryÃtmanÃ prabhavana-ÓÅlam ||16||

madhusÆdana÷ : yad uktam ekam eva sarvam Ãv­tya ti«ÂhatÅti tad viv­ïoti pratideham Ãtma-bheda-vÃdinÃæ nirÃsÃya avibhaktam iti | bhÆte«u sarva-prÃïi«u avibhaktam abhinnam ekam eva tat | na tu pratidehaæ bhinnaæ vyomavat sarva-vyÃpakatvÃt | tathÃpi deha-tÃdÃtmyena pratÅyamÃnatvÃt pratidehaæ vibhaktam iva ca sthitam | aupÃdikatvenÃpÃramÃrthiko vyomnÅva tatra bhedÃvabhÃsa ity artha÷ | 

nanu bhavatu k«etraj¤a÷ sarva-vyÃpaka eka÷, brahma tu jagat-kÃraïaæ tato bhinnam eveti | nety Ãha bhÆta-bhart­ ca bhÆtÃni sarvÃïi sthiti-kÃle bibhartÅti tathÃ pralaya-kÃle grasi«ïu grasana-ÓÅlam utpatti-kÃle prabhavi«ïu ca prabhavana-ÓÅlaæ sarvasya | yathÃ rajjv-Ãdi÷ sarpÃder mÃyÃ-kalpitasya | tasmÃd yaj jagata÷ sthiti-layotpatti-kÃraïaæ brahma tad eva k«etraj¤aæ pratideham ekaæ j¤eyaæ na tato 'nyad ity artha÷ ||16||

viÓvanÃtha÷ : bhÆte«u sthÃvara-jaÇgamÃtmake«u avibhaktaæ kÃraïÃtmanÃ abhinnaæ kÃryÃtmanÃ vibhaktaæ bhinnam ivÃ sthitaæ | tad eva ÓrÅ-nÃrÃyaïa-svarÆpaæ sat | bhÆtÃnÃæ bhart­ sthiti-kÃle pÃlakaæ | pralaya-kÃle grasi«ïu saæhÃrakam | s­«ÂikÃle prabhavi«ïu ca nÃnÃ-kÃryÃtmanÃ prabhavana-ÓÅlam ||16||

baladeva÷ : avibhaktam iti | vibhakte«u mitho bhinne«u jÅve«v avibhaktam ekaæ tad brahma vibhaktam iva prati-jÅvaæ bhinnam iva sthitam | ekaæ santaæ bahudhÃ d­ÓyamÃnam iti Órute÷ | 

eka eva paro vi«ïu÷ 
sarvatrÃpi na saæÓaya÷ | 
aiÓvaryÃd rÆpam ekaæ ca 
sÆryavad bahudheyate || iti sm­teÓ ca |

tac ca bhÆta-bhart­-sthitau bhÆtÃnÃæ pÃlakaæ pralaye te«Ãæ grasi«ïu kÃla-ÓaktyÃ saæhÃrakaæ, sarge prabhavi«ïu pradhÃna-jÅva-ÓaktibhyÃæ nÃnÃ-kÃryÃtmanÃ prabhavana-ÓÅlaæ | ÓrutiÓ ca yato vÃ imÃni bhÆtÃni jÃyante yena jÃtÃni jÅvanti yat prayanty abhisaæviÓanti tad brahma tad vijij¤Ãsasva [TaittU 3.1.1] iti ||16||

     __________________________________________________________

BhG 13.17

jyoti«Ãm api taj jyotis tamasa÷ param ucyate |
j¤Ãnaæ j¤eyaæ j¤Ãna-gamyaæ h­di sarvasya vi«Âhitam ||17||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca jyoti«Ãm apÅti | jyoti«Ãæ sÆryÃdÅnÃm api jyoti÷ prakÃÓakaæ tat | yena sÆryas tapati tejasendha÷ | 

na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ 
nemÃ vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ | 
tad eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ 
tasya bhÃsÃ sarvam idaæ vibhÃti || [KaÂhU 2.5.15] ity Ãdi-Órute÷ | 

ataeva tamaso 'j¤ÃnÃt paraæ tenÃsaæs­«Âam ucyate | Ãditya-varïaæ tamsasa÷ parastÃt ity Ãdi-Órute÷ | j¤Ãnaæ ca tad eva buddhi-v­ttau abhivyaktam | tad eva rÆpÃdy-ÃkÃreïa j¤eyaæ ca j¤Ãna-gamyaæ ca | amÃnitvÃdi-lak«aïena pÆrvokta-j¤Ãna-sÃdhanena prÃpyam ity artha÷ | j¤Ãna-gamyaæ viÓina«Âi sarvasya prÃïimÃtrasya h­di vi«Âhitaæ viÓe«eïÃpracyuta-svarÆpeïa niyant­tayÃ sthitam | dhi«Âhitam iti pÃÂhe adhi«ÂÃya sthitim ity artha÷ |

madhusÆdana÷ : nanu sarvatra vidyamÃnam api tan nopalabhyate cet tarhi ja¬am eva syÃt, na syÃt svayaæjyoti«o 'pi tasya rÆpÃdi-hÅnatvenendriyÃdy-agrÃhyatvopapatter ity Ãha jyoti«Ãm iti | taj j¤eyaæ brahma jyoti«Ãm avabhÃsakÃnÃm ÃdityÃdÅnÃæ buddhy-ÃdÅnÃæ ca bÃhyÃnÃm ÃntarÃïÃm api jyotir avabhÃsakaæ caityanya-jyoti«o ja¬a-jyotir-avabhÃsakatvopapatte÷ | yena sÆryas tapati tejasendha÷ |  tasya bhÃsÃ sarvam idaæ vibhÃti [KaÂhU 2.5.15] ity Ãdi-ÓruteÓ ca | vak«yati ca  yad Ãditya-gataæ teja÷ [GÅtÃ 15.8] ity Ãdi | 

svayaæ ja¬atvÃbhÃve 'pi ja¬a-saæs­«Âaæ syÃd iti nety Ãha tamaso ja¬a-vargÃt param avidyÃ-tat-kÃryÃbhyÃm apÃramÃrthikÃbhyÃm asaæsp­«Âaæ pÃramÃrthikaæ tad brahma sad-asato÷ sambandhÃyogÃt | ucyate ak«arÃt parata÷ para÷ ity Ãdi-Órutibhir brahma-vÃdibhiÓ ca | tad uktam -

ni÷saÇgasya sa-saÇgena kÆÂasthasya vikÃriïÃ |
Ãtmano 'nÃtmanÃ yogo vÃstavo nopapadyate ||

Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt iti ÓruteÓ ca | Ãditya-varïam iti sva-bhÃne prakÃÓÃntarÃnapek«aæ sarvasya prakÃÓakam ity artha÷ | yasmÃt tat svayaæ jyotir ja¬Ãsaæsp­«Âam ata eva taj j¤Ãnaæ pramÃïa-janya-ceto-v­tty-abhivyakta-saævid-rÆpam | ata eva tad eva j¤eyaæ jÃtum arham aj¤ÃtatvÃj ja¬asyÃj¤ÃtatvÃbhÃvena j¤Ãtum anarhatvÃt | kathaæ tarhi sarvair na j¤Ãyate tatrÃha j¤Ãna-gamyaæ pÆrvoktenÃmÃnitvÃdinÃ tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanÃntena sÃdhana-kalÃpena j¤Ãna-hetutayÃ j¤Ãna-Óabditena gamyaæ prÃpyaæ na tu tad vinety artha÷ | 

nanu sÃdhanena gamyaæ cet tat kiæ deÓÃntara-vyavahitam ? nety Ãha h­di sarvasya vi«Âhitaæ sarvasya prÃïi-jÃtasya h­di buddhau vi«Âhitaæ sarvatra sÃmÃnyena sthitam api viÓe«a-rÆpeïa tatra sthitam abhivyaktaæ jÅva-rÆpeïÃntaryÃmi-rÆpeïa ca | sauraæ teja ivÃdarÓa-sÆrya-kÃntÃdau | avyavahitam eva vastuto bhrÃntyÃ vyavahitam iva sarva-bhrama-kÃraïÃj¤Ãna-niv­ttyÃ prÃpyata ivety artha÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ : jyoti«Ãæ candrÃdityÃnÃm api taj jyoti÷ prakÃÓakaæ | yena sÆryas tapati tejasendha÷ | 

na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ 
nemÃ vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ | 
tad eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ 
tasya bhÃsÃ sarvam idaæ vibhÃti || [KaÂhU 2.5.15] ity Ãdi-Órute÷ | 

ata eva tamaso 'j¤ÃnÃt paraæ tenÃsaæs­«Âam ucyate | Ãditya-varïaæ tamsasa÷ parastÃt ity Ãdi-Órute÷ | j¤Ãnaæ tad eva buddhi-v­ttau abhivyaktaæ sat j¤Ãnam ucyate | tad eva rÆpÃdy-ÃkÃreïa pariïataæ j¤eyaæ ca | tad eva j¤Ãna-gamyaæ pÆrvoktenÃmÃnitvÃdi-j¤Ãna-sÃdhanena prÃpyam ity artha÷ | tad eva paramÃtma-svarÆpaæ sat sarvasya prÃïimÃtrasya h­di dhi«Âhitaæ niyant­tayÃdhbi«ÂhÃya sthitam ity artha÷ ||17||

baladeva÷ : jyoti«Ãæ sÆrydÅnÃm api tad brahma jyoti÷ prakÃÓakaæ | 

na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ 
nemÃ vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ | 
tad eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ 
tasya bhÃsÃ sarvam idaæ vibhÃti || [KaÂhU 2.5.15]

ity Ãdi-Órutes tad brahma | tad brahma tamasa÷ prak­te÷ paraæ tenÃsp­«Âam ucyate Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt [ÁvetU 3.8] ity ÓrutyÃ | j¤Ãnaæ cid-eka-rasam ucyate vij¤Ãnam Ãnanda-ghanaæ brahma [GTU 2.79?] iti ÓrutyÃ | j¤Ãnaæ mumuk«o÷ Óaraïatvena j¤Ãtum arham ucyate taæ ha devam Ãtma-buddhi-prakÃÓaæ mumuk«ur vai Óaraïam ahaæ prapadye [GTU 1.25] iti ÓrutyÃ | j¤Ãna-gamyam ucyate tam eva viditvÃtim­tyum eti [ÁvetU 3.8] iti ÓrutyÃ | sarvasya prÃïi-mÃtrasya h­di dhi«Âhitaæ niyant­tayÃdhi«ÂhÃya sthitam ity ucyate anta÷-pravi«Âa÷ ÓÃstÃ janÃnÃm [Taittù 3.11.10] iti ÓrutyÃ | na ca sarvata÷
pÃïÅty Ãdi pa¤cakaæ jÅva-paratayaiva neyaæ tat-prakaraïatvÃdi-vÃcyaæ jÅvavad ÅÓvarasyÃpi k«etraj¤atvena prak­tatvÃt | sarvata÷ pÃïÅty Ãdi-sÃrdhakasya brahmaivopakramya ÓvetÃÓvatarai÷ paÂhitvÃt prakaraïa-ÓÃvalyasyopani«atsu vÅk«aïÃc ca ||17||

__________________________________________________________

BhG 13.18

iti k«etraæ tathÃ j¤Ãnaæ j¤eyaæ coktaæ samÃsata÷ |
mad-bhakta etad vij¤Ãya mad-bhÃvÃyopapadyate ||18||

ÓrÅdhara÷ : uktaæ k«etrÃdikam adhikÃri-phala-sahitam upasaæharati itÅti | ity enaæ k«etraæ mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antam | tathÃ j¤Ãnaæ cÃmÃnitvÃdi-tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanÃntam | j¤eyaæ cÃnÃdimat paraæ brahmety Ãdi vi«Âhitam ity antam | vasi«ÂhÃdibhir vistareïoktaæ sarvam api mayÃ saÇk«epeïoktam | etac ca katham | pÆrvÃdhyÃyokta-lak«aïo mad-bhakto vij¤Ãya mad-bhÃvÃya brahmatvÃyopapadyate yogyo bhavati ||18||

madhusÆdana÷ : uktaæ k«etrÃdikam adhikÃriïaæ phalaæ ca vadann upasaæharati itÅti | iti anena pÆrvoktena prakÃreïa k«etraæ mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antaæ, tathÃ j¤Ãnam amÃnitvÃdi tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓana-paryantaæ, j¤eyaæ cÃnÃdimat paraæ brahma vi«Âhitam ity antaæ Órutibhya÷ sm­tibhyaÓ cÃk­«ya trayam api manda-buddhy-anugrahÃya mayÃ saæk«epenoktam | etÃvÃn eva hi sarvo vedÃrtho gÅtÃrthaÓ ca | asmiæÓ ca pÆrvÃdhyÃyokta-lak«aïo mad-bhakta evÃdhikÃrÅty Ãha -- mad-bhakto mayi bhagavati vÃsudeve parama-gurau samarpita-sarvÃtma-bhÃvo mad-eka-Óaraïa÷ sa etad yathoktaæ k«etraæ
j¤Ãnaæ ca j¤eyaæ ca vij¤Ãya vivekena viditvÃ mad-bhÃvÃya sarvÃnartha-ÓÆnya-paramÃnanda-bhÃvÃya mok«Ãyopapadyate mok«aæ prÃptuæ yogyo bhavati | 

yasya deve parÃ bhakti÷ yathÃ deve tathÃ gurau |
tasyaite kathitÃ hy arthÃ÷ prakÃÓante mahÃtmana÷ || [ÁvetU 6.23] iti Órute÷ |

tasmÃt sarvadÃ mad-eka-Óaraïa÷ sann Ãtma-j¤Ãna-sÃdhanÃny eva parama-puru«Ãrtha-lipsur anuvartate tuccha-vi«aya-bhoga-sp­hÃæ hitvety abhiprÃya÷ ||18||

viÓvanÃtha÷ : uktaæ k«etrÃdikam adhikÃri-phala-sahitam upasaæharati itÅti | k«etraæ mahÃ-bhÆtÃdi dh­ty-antam | j¤Ãnam amÃnitvÃdi-tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanÃntam | j¤eyaæ j¤Ãna-gamyaæ ca anÃdÅty Ãdi dhi«Âhitam ity antam | ekam eva tattvaæ brahma bhagavat-paramÃtma-Óabda-vÃcyaæ ca saÇk«epeïoktam | mad-bhakto bhaktimaj j¤ÃnÅ mad-bhÃvÃya mat-sÃyujyÃya | yad vÃ mad-bhakto mamaikÃntiko dÃsa etad vij¤Ãya mat-prabhor etÃvad aiÓvaryam iti j¤ÃtvÃ mayi bhÃvÃya premïa upapadyata upapanno bhavati ||18||

baladeva÷ : uktaæ k«etrÃdikaæ taj-j¤Ãna-phala-sahitam upasaæharati iti k«etram iti | mahÃ-bhÆtÃni ity ÃdinÃ cetanÃ dh­tir ity antena k«etra-svarÆpam uktam | amÃnitvam ity ÃdinÃ tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanam ity antena j¤eyasya k«etra-dvayasya j¤Ãnaæ tat-sÃdhanam uktam | anÃdi mat-param ity ÃdinÃ h­di sarvasya vi«Âhitam ity antena j¤eyaæ k«etraj¤a-dvayaæ coktaæ mayÃ | etat trayaæ vij¤Ãya mitho vivekenÃvagatya mad-bhÃvÃya mat-premïe mat-svabhÃvÃya vÃsaæsÃritvÃya kalpate yogye bhavati mad-bhakta÷ ||18||

__________________________________________________________

BhG 13.19

prak­tiæ puru«aæ caiva viddhy anÃdÅ ubhÃv api |
vikÃrÃæÓ ca guïÃæÓ caiva viddhi prak­ti-saæbhavÃn ||19||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ tat k«etraæ yac ca yÃd­k cety etÃvat prapa¤citam | idÃnÅæ tu yad vikÃri yataÓ ca yat sa ca yo yat-prabhÃvaÓ cety etat pÆrvaæ pratij¤Ãtam eva prak­ti-puru«ayo÷ saæsÃra-hetukatva-kathanena prapa¤cayati prak­tim iti pa¤cabhi÷ | tatra prak­ti-puru«ayor Ãdimatve tayor api prak­ty-antareïa bhÃvyam ity anavasthÃpatti÷ syÃt | atas tÃv ubhÃv anÃdÅ viddhi | anÃder ÅÓvarasya ÓaktitvÃt prak­ter anÃditvam | puru«e 'pi tad-aæÓatvÃd anÃdir eva | atra ca parameÓvarasya tac-chaktÅnÃm anÃditvaæ nityatvaæ ca ÓrÅmac-chaÇkara-bhagavad-bhÃ«ya-k­dbhir atiprabandhenopapÃditam iti grantha-bÃhulyÃn nÃsmÃbhi÷ pratanyate | vikÃrÃæÓ ca dehendriyÃdÅn
guïÃæÓ ca guïa-pariïÃmÃn sukha-du÷kha-mohÃdÅn prak­te÷ sambhÆtÃn viddhi ||19||

madhusÆdana÷ : tad anena granthena tat k«etraæ yac ca yÃd­k ca ity etad vyÃkhyÃtam | idÃnÅæ yad-vikÃri yataÓ ca yat sa ca yo yat-prabhÃvaÓ ca ity etÃvad vyÃkhyÃtavyam | tatra prak­ti-puru«ayo÷ saæsÃra-hetutva-kathanena yad-vikÃri yataÓ ca yad iti prak­tim ity Ãdi dvÃbhyÃæ prapa¤cyate | sa ca yo yat prabhÃvaÓ ca iti tu puru«a ity Ãdi dvyÃbhyÃm iti viveka÷ | tatra saptama ÅÓvarasya dve prak­tÅ parÃpare k«etra-k«etraj¤a-lak«aïe upanyasya etad-yonÅni bhÆtÃni [GÅtÃ 7.7] ity uktam | tatrÃparÃ prak­ti÷ k«etra-lak«aïÃ parÃ tu jÅva-lak«aïeti tayor anÃditvam uktvÃ tad-ubhaya-yonitvaæ bhÆtÃnÃm ucyate prak­tim iti |

prak­tir mÃyÃkhyÃ triguïÃtmikÃ pÃrameÓvarÅ Óakti÷ k«etra-lak«aïÃ yÃ prÃg aparÃ prak­tir ity uktÃ | yÃ tu parÃ prak­tir jÅvÃkhyÃ prÃg uktÃ sa iha puru«a ity ukta iti na pÆrvÃpara-virodha÷ | prak­tiæ puru«aæ cobhÃv api anÃdÅ eva viddhi | na vidyate Ãdi÷ kÃraïaæ yayos tau | tathÃ prak­ter anÃditvaæ sarva-jagat-kÃraïatvÃt | tasyÃ api kÃraïa-sÃpek«atve 'navasthÃ-prasaÇgÃt | puru«asyÃnÃditvaæ tad-dharmÃdharma-prayuktatvÃt k­tsnasya jagata÷ jÃtasya har«a-Óoka-bhaya-sampratipatte÷ | anyathÃ k­ta-hÃnya-k­tÃbhyÃgama-prasaÇgÃt | yata÷ prak­tir anÃdir atas tasyÃ bhÆta-yonitvam uktaæ prÃg upapadyata ity Ãha vikÃrÃæÓ ca «o¬aÓa
pa¤ca mahÃ-bhÆtÃny ekÃdaÓendriyÃïi ca guïÃæÓ  ca sattva-rajas-tamo-rÆpÃn sukha-du÷kha-mohÃn prak­ti-saæbhavÃn eva prak­ti-kÃraïakÃn eva viddhi jÃnÅhi ||19||

viÓvanÃtha÷ : paramÃtmÃnam uktvÃ k«etra-j¤a-Óabda-vÃcyaæ jÅvÃtmÃnaæ vaktuæ kutas tasya mÃyÃ-saæsle«a÷, kadÃ tad-Ãrambho 'bhÆd ity apek«ÃyÃm Ãha prak­tiæ mÃyÃæ puru«aæ jÅvaæ cobhÃv apy anÃdÅ na vidyate Ãdi kÃraïaæ yayos tathÃbhÆtau viddhi anÃder ÅÓvarasya mama ÓaktitvÃt | 
bhÆmir Ãpo 'nalo vÃyu÷ khaæ mano buddhir eva ca | 
ahaÇkÃra itÅyaæ me bhinnÃ prak­tir a«ÂadhÃ || 
apareyam itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃm | 
jÅva-bhÆtÃæ mahÃbÃho yayedaæ dhÃryate jagat || [GÅtÃ 7.4-5]

iti mad-ukter mÃyÃ-jÅvayor api mac-chaktitvena anÃditvÃt tayo÷ saæÓle«o 'pi anÃdir iti bhÃva÷ | tatra mitha÷ saæÓli«Âayor api tayor vastuta÷ pÃrthakyam asti eva ity Ãha vikÃrÃæÓ ca dehendriyÃdÅn guïÃæÓ ca guïa-pariïÃmÃn sukha-du÷kha-Óoka-mohÃdÅn prak­ti-sambhÆtÃn prak­ty-udbhÆtÃn viddhÅti k«etrÃkÃra-pariïatÃyÃ÷ prak­te÷ sakÃÓÃd bhinnam eva jÅvaæ viddhÅti bhÃva÷ ||19||

baladeva÷ : evaæ mitho vivikta-svabhÃvayor anÃdyo÷ prak­ti-jÅvayo÷ saæsargasyÃnÃdi-kÃlikatvaæ saæs­«Âayos tayo÷ kÃrya-bhedas tat-saæsargasyÃnÃdi-kÃlikasya hetuÓ ca nirÆpyate prak­tim ity Ãdibhi÷ | apir avadh­tau | mitha÷ samp­ktau prak­ti-puru«Ãv ubhÃv anÃdyeva viddhi madÅya-ÓaktitvÃn nityÃv eva jÃnÅhi | tayor mac-chaktitvaæ tu puraivoktaæ bhÆmir Ãpa÷ ity ÃdinÃ | anÃdi-saæs­«Âayor api tayo÷ svarÆpa-bhedo 'stÅty ÃÓayenÃh vikÃrÃn dehendriyÃdÅn | guïÃæÓ sukha-du÷khÃni prak­ti-sambhavÃn prÃk­tÃn na tu jaivÃn viddhÅti k«etrÃtmanÃ pariïatÃyÃ÷ prak­ter anyo jÅva iti darÓitam
||19||

__________________________________________________________

BhG 13.20

kÃrya-kÃraïa-kart­tve hetu÷ prak­tir ucyate |
puru«a÷ sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tve hetur ucyate ||20||

ÓrÅdhara÷ : vikÃrÃïÃæ prak­ti-sambhavatvaæ darÓayan puru«asya saæsÃra-hetutvaæ darÓayati kÃryeti | kÃryaæ ÓarÅram | kÃraïÃni sukha-du÷kha-sÃdhanÃnÅndriyÃïi | te«Ãæ kart­tve tad-ÃkÃra-pariïÃme prak­tir hetur ucyate kapilÃdibhi÷ | puru«o jÅvas tu tat-k­ta-sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tve hetur ucyate | ayaæ bhÃva÷ yadyapi acetanÃyÃ÷ prak­te÷ svata÷-kart­tvaæ na sambhavati tathÃ puru«asyÃpy avikÃriïo bhokt­tvaæ na sambhavati | tathÃpi kart­tvaæ nÃma kriyÃ-nirvartakatvam | tac cÃcetanasyÃpi cetanÃd­«Âa-vaÓÃt caitanyÃdhi«ÂhitatvÃt sambhavati yathÃ vahner
Ærdhva-jvalanaæ vayos tiryag gamanaæ vatsÃd­«Âa-vaÓÃt gostanya-payasa÷ k«araïam ity Ãdi | ata÷ puru«a-sannidhÃnÃt prak­te÷ kart­tvam ucyate bhokt­tvaæ ca sukha-du÷kha-saævedanaæ, tac ca cetana-dharma eveti prak­ti-sannidhÃnÃt puru«asya bhokt­tvam ucyate iti ||20||

madhusÆdana÷ : vikÃrÃïÃæ prak­ti-sambhavattvaæ vivecayan puru«asya saæsÃra-hetutvaæ darÓayati kÃryeti | kÃryaæ ÓarÅraæ karaïÃnÅndriyÃïi tat-sthÃni trayodaÓa dehÃrambhakÃïi bhÆtÃni vi«ayÃÓ ceha kÃrya-grahaïena g­hyante | guïÃÓ ca sukha-du÷kha-mohÃtmakÃ÷ karaïÃÓrayatvÃt karaïa-grahaïena g­hyante | te«Ãæ kÃrya-karaïÃnÃæ kart­tve tad-ÃkÃra-pariïÃme hetu÷ kÃraïam prak­tir ucyate mahar«ibhi÷ | kÃrya-karaïeti dÅrgha-pÃÂhe 'pi sa evÃrtha÷ | evaæ prak­te÷ saæsÃra-kÃraïatvaæ vyÃkhyÃya puru«asyÃpi yÃd­Óaæ tat tad Ãha puru«o k«etraj¤a÷
parÃ prak­tir iti prÃg vyÃkhyÃta÷ | sa sukha-du÷khÃnÃæ sukha-du÷kha-mohÃnÃæ bhogyÃnÃæ sarve«Ãm api bhokt­tve v­tty-uparaktopalambhe hetur ucyate ||20|| 

viÓvanÃtha÷ : tasya mÃyÃ-saæÓle«aæ darÓayati | kÃryaæ ÓarÅram | kÃraïÃni sukha-du÷kha-sÃdhanÃnÅndriyÃïi | kartÃra indriyÃdhi«ÂhÃtÃro devÃs tatra tathÃdhyÃsena puru«a-saæsargÃt kÃryÃdi-rÆpeïa pariïatÃ syÃd avidyÃkhyayÃ sva-v­ttyÃ tad-adhyÃsa-pradÃ ca syÃd ity artha÷ | tat-k­ta-sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tve puru«o jÅva eva hetu÷ | ayaæ bhÃva÷ yadyapi kÃryatva-kÃraïatva-kart­tva-bhokt­tvÃni prak­ti-dharmÃ eva syus tad api kÃryatvÃdi«u ja¬ÃæÓa-prÃdhÃnyÃt, sukha-du÷kha-saævedana-rÆpe bhoge tu caitanyÃæÓa-prÃdhÃnyÃt | prÃdhÃnyena vyapadeÓÃ bhavantÅti nyÃyÃt kÃryatvÃdi«u prak­tir hetu÷
| bhokt­tve puru«o hetur ity ucyate iti ||20||
     
baladeva÷ : atha saæs­«Âayos tayo÷ kÃrya-bhedam Ãha kÃryeti ÓarÅraæ kÃryaæ j¤Ãna-karma-sÃdhakatvÃd indriyÃïi kÃraïÃni te«Ãæ kart­tve tat-tad-ÃkÃra-sva-pariïÃme prak­tir hetu÷ | puru«a÷ prak­tistho hi ity agrimÃt sva-saæsargeïa sacetanÃæ prak­tiæ puru«o 'dhiti«Âhati | tad-adhi«ÂhitÃ tu sÃ tat-karmÃïu-guïyena pariïamamÃnÃ tat-tad-dehÃdÅnÃæ sra«ÂrÅti prak­tyÃrpitÃnÃæ sukhÃdÅnÃæ bhokt­tve puru«o hetus te«Ãæ bhoge sa eva kartey artha÷ | prak­ty-adhi«ÂhÃt­tvaæ sukhÃdi-bhokt­tvaæ ca puru«asya
kÃryam | tac ca ÓarÅrÃdi-kart­tvaæ tu tad-adhi«ÂhÃtÃyÃ÷ prak­ter iti puru«asyaiva kart­tvaæ mukhyam | evam Ãha sÆtrakÃra÷ kartÃ ÓÃstrÃrthavattvÃt ity Ãdibhi÷ | pareÓasya harer adhi«ÂhÃt­tvaæ tu sarvatrÃvarjanÅyam ity uktaæ vak«yate ca ||20||

__________________________________________________________

BhG 13.21

puru«a÷ prak­ti-stho hi bhuÇkte prak­tijÃn guïÃn |
kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ||21||

ÓrÅdhara÷ : tathÃpy avikÃriïo janma-rahitasya ca bhokt­tvaæ katham iti | ata Ãha puru«a iti | hi yasmÃt | prak­ti-sthas tat-kÃrye dehe tÃdÃtmyena sthita÷ puru«a÷ | atas taj-janitÃn sukha-du÷khÃdÅn bhuÇkte | asya ca puru«asya satÅ«u devÃdi-yoni«u asatÅ«u tiryag-Ãdi-yoni«u yÃni janmÃni te«u guïa-saÇgo guïai÷ ÓubhÃÓubha-karma-kÃribhir indriyai÷ saÇga÷ kÃraïam ity artha÷ ||21||

madhusÆdana÷ : yat puru«asya sukha-du÷kha-bhokt­tvaæ tÃdÃtmyenopagata÷ prak­ti-stho hy eva puru«o bhuÇkte upalabhate prak­ti-jÃn guïÃn | ata÷ prak­ti-ja-guïopalambha-hetu«u sad-asad-yoni-janmasu sad-yonayo devÃdyÃs te«u hi sÃttvikam i«ataæ phalaæ bhujyate | asad-yonaya÷ paÓv-ÃdyÃs te«u hi tÃmasam ani«Âaæ phalaæ bhujyate | atas tan nÃsya puru«asya guïa-saÇga÷ sattva-rajas-tamo-guïÃtmaka-prak­ti-tÃdÃtmyÃbhimÃna eva kÃraïam | na tv asaÇgasya tasya svata÷ saæsÃra ity artha÷ | athavÃ guïa-saÇgo guïe«u ÓabdÃdi«u sukha-du÷kha-mohÃtmake«u
saÇgo 'bhilÃ«a÷ kÃma iti yÃvat | sa evÃsya sad-asad-yoni-janmasu kÃraïam sa yathÃ-kÃmo bhavati tat kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute yat karma kurute tad abhisampadyate [BAU 4.4.5] iti Órute÷ | asminn api pak«e mÆla-kÃraïatvena prak­ti-tÃdÃtmyÃbhimÃno dra«Âavya÷ ||21||

viÓvanÃtha÷ : kintu tatra anÃdy-avidyÃ-k­tenÃdhyÃsena eva karÂrva-bhokt­tvÃdikaæ tadÅyam api dharmaæ svÅyaæ manyate | tata evÃsya saæsÃra ity Ãha puru«a iti | prak­tistha÷ prak­ti-kÃrya-dehe tÃdÃtmyena hi sthita÷ | prak­tijÃn anta÷karaïa-dharmÃn Óoka-moha-sukha-du÷khÃdÅn guïÃn svÅyÃn eva abhimanyamÃno bhuÇkte | tatra kÃraïaæ guïa-saÇga÷ | guïamaya-dehe«u asyÃsaÇgasyÃpy Ãtmana÷ saÇgo 'vidyÃ-kalpita÷ | kva bhuÇkte ity apek«ÃyÃm Ãha satÅ«u devÃdi-yoni«u asatÅ«u tiryag-Ãdi-yoni«u ÓubhÃÓubha-karma-k­tÃsu yÃni janmÃni te«u ||21||

baladeva÷ : prak­ty-adhi«ÂhÃne sikhÃdibhoge ca puru«asyaiva kart­tvam ity etat sphuÂayati tasya prak­ti-saæsarge hetuæ ca darÓayati puru«a iti | cit-sukhaika-raso 'pi puru«o 'nÃdikarma-vÃsanayÃ prak­tisthas tÃm adhi«Âhita-tat-k­ta-dehendriya÷ prÃna-viÓi«Âa÷ sann eva tat-k­tÃn guïÃn sukhÃdÅn bhuÇkte 'nubhavati kvety Ãha sad iti | satÅ«u deva-mÃnavÃdi«v asatÅ«u paÓu-pak«y-Ãdi«u ca sÃdhv-asÃdhu-racitÃsu yoni«u yÃni janmÃdÅni te«v iti tatra tatra puru«asyaiva kart­tvam | 

tat-saæsarge hetum Ãha kÃraïam iti | guïo 'saÇgo 'nÃdi-guïa-maya-visaya-sp­hÃ | ayam artha÷ anÃdir jÅva÷ karma-rÆpÃïÃdivÃsanÃrakta÷ | sa ca bhokt­tvÃd bhogyÃn vi«ayÃn sp­hayaæs tad-arpita-kÃmanÃdi-sannihitÃæ prak­tim ÃÓrayi«yati yÃvat sat-prasaÇgÃt tat-tad-vÃsanÃ k«Åyate | tat-k«aye tu parÃtma-dhÃma-sukhÃni bhuÇkte so 'Ónute sarvÃn kÃmÃn saha brahmaïÃ vipaÓcitÃ ity Ãdi Órutibhya iti | yat tu prak­ter ity Ãde÷ kÃrya-kÃraïety Ãde÷ prak­tyaiva cety Ãder nÃnyaæ guïebhya÷ ity ÃdeÓ cÃpÃtatÃrtha-grÃhibhi÷ sÃÇkhyai÷ prak­ter eva kart­tvam uktaæ, tat kila rabhasÃbhidhÃnam eva lo«Âra-kÃ«Âhavad acetanÃyÃs tasyÃs tattva-sambhÃvÃt
| upÃdÃnÃparok«a-cikÅr«Ãk­timattvaæ khalu kart­tvaæ, tac ca cetanasyaiveti Órutir Ãha - vij¤Ãnaæ yaj¤aæ tanute karmÃïi tanute 'pi ca | e«a hi dra«ÂÃ spra«ÂÃ ÓrotÃ rasayitÃ ghrÃtÃ mantÃ boddhÃ kartÃ nij¤ÃnÃtmÃ puru«a÷ ity Ãdikam |

yac ca puru«a-sannidhÃnÃc caitanyÃdhyÃsÃt tasyÃs tattvam ity Ãhus tan na | yat sannidhyadhasta-caitanyÃt tasyÃ÷ kart­tvaæ tat tasyaiva sannihitasyeti suvacatvÃt | na khalu tapÃyaso dagdh­tvam ayo-hetukam api tu vahni-hetukam eva d­«Âam | na ca calati jalaæ phalati tarur itivaj ja¬ÃyÃs tasyÃs tattva-siddhir jalÃdi«v antaryÃmy-adhi«Âhitatvene«ÂÃsiddher vidhÃyaka-Óruti-vyÃkopÃc caited evam | na hi ja¬a-prak­tim uddiÓya svargÃdi-phalakaæ jyoti«ÂomÃdi-mok«a-phalakaæ dhyÃnaæ ca sm­tir vidhatte 'pi tu cetanam eva bhoktÃram uddiÓyeti puru«asyaiva kart­tvam | tac ca prak­ter iti yad uktaæ tat tu tad-v­tti-prÃcuryÃd eva yathÃ kareïa bibhrati puru«e karo bibhartÅti vyapadeÓas tathÃ prak­tyÃ
kurvati puru«e prak­ti÷ karotÅti sa bhaved ity eke, prÃk­tair dehÃdibhir yuktasyaiva puru«asya yaj¤a-yuddhÃdi-karma-kart­tvaæ, na tu tair viyuktasya Óuddhasyety ata÷ prak­tes tad ity apare ||21|

__________________________________________________________

BhG 13.22

upadra«ÂÃnumantÃ ca bhartÃ bhoktÃ maheÓvara÷ |
paramÃtmeti cÃpy ukto dehe 'smin puru«a÷ para÷ ||22||

ÓrÅdhara÷ : tad anena prakÃreïa prak­ty-avivekÃd eva puru«asya saæsÃra÷ | na tu svarÆpata÷ | ity ÃÓayena tasya svarÆpam Ãha upadra«Âeti | asmin prak­ti-kÃrye dehe vartamÃno 'pi puru«a÷ paro bhinna eva | na tad-guïair yujyata ity artha÷ | tatra hetava÷ yasmÃd upadra«ÂÃ p­thag-bhÆta eva samÅpe sthitvÃ dra«ÂÃ sÃk«Åty artha÷ | tathÃ anumantÃ anumoditaiva sannidhi-mÃtreïÃnugrÃhaka÷ | sÃk«Å cetÃ÷ kevalo nirguïaÓ ca [GTU 2.96, Puru«a-bodhinÅ] ity Ãdi Órute÷ | tathÃ aiÓvaryeïa rÆpeïa bhartÃ vidhÃyaka iti cokta÷ | bhoktÃ pÃlaka iti ca | mahÃæÓ cÃsau ÅÓvaraÓ ca sa brahmÃdÅnÃm api patir iti ca paramÃtmÃ vÃntaryÃmÅti
cokta÷ ÓrutyÃ | tathÃ ca Óruti÷ e«a sarveÓvara evsa bhÆtÃdhipatir loka-pÃla÷ ity Ãdi ||22||

madhusÆdana÷ : tad evaæ prak­ti-mithyÃ-tÃdÃtmyÃt puru«asya saæsÃro na svarÆpeïety uktam | kÅd­Óaæ punas tasya svarÆpaæ yatra na sambhavati saæsÃra÷ ? ity ÃkÃÇk«ÃyÃæ tasya svarÆpaæ sÃk«Ãn nirdiÓann Ãha upadra«Âeti | asmin prak­ti-pariïÃme dehe jÅva-rÆpeïa vartamÃno 'pi puru«a÷ para÷ prak­ti-guïÃsaæs­«Âa÷ paramÃrthato 'saæsÃrÅ svena rÆpeïety artah÷ | yata upadra«ÂÃ yatha ­tvig-yajamÃne«u yaj¤a-karma-vyÃp­te«u tat-samÅpastho 'nya÷ svayam avyÃp­to yaj¤a-vidyÃ-kuÓalatvÃd ­tvig-yajamÃna-vyÃpÃra-guïa-do«ÃïÃm Åk«itÃ,
tadvat kÃrya-karaïa-vyÃpÃre«u svayam avyÃp­to vilak«aïas te«Ãæ kÃrya-karaïÃnÃæ sa-vyÃparÃïÃæ samÅpastho dra«ÂÃ na tu kartÃ puru«a÷ | sa yat tatra kiæcit paÓyaty ananvÃg atas tena bhavaty asaÇgo hy ayaæ puru«a÷ [BAU 4.3.15] iti Órute÷ |

athavÃ, deha-cak«ur-mano-buddhy-ÃtmÃno dra«Â­«u madhye bÃhyÃn dehÃdÅn apek«yÃtyavyavahito dra«ÂÃtmÃ puru«a upadra«ÂÃ | upa-Óabdasya sÃmÅpyÃrthatvÃt tasya cÃvyavadhÃna-rÆpasya pratyag-Ãtmany eva paryavasÃnÃt | 

anumantÃ ca kÃrya-karaïa-prav­tti«u svayam aprav­tto 'pi prav­tta iva saænidhi-mÃtreïa tad-anukÆlatvÃd anumantÃ | athavÃ, sva-vyÃpÃre«u prav­ttÃn dehendriyÃdÅn na nivÃrayati kadÃcid api tat-sÃk«i-bhÆta÷ puru«a ity anumantÃ | sÃk«Å cetÃ [GTU 2.96, Puru«a-bodhinÅ] iti Órute÷ | bhartÃ 

bhartÃ dehendriya-mano-buddhÅnÃæ saæhatÃnÃæ caitanyÃbhÃsa-viÓi«ÂÃnÃæ sva-sattayÃ sphuraïena ca dhÃrayitÃ po«ayitÃ ca | bhoktÃ buddhe÷ sukha-du÷kha-mohÃtmakÃn pratyayÃn svarÆpa-caitanyena prakÃÓayatÅti nirvikÃra evopalabdhÃ | maheÓvara÷  sarvÃtmatvÃt svatantratvÃc ca mahÃn ÅÓvaraÓ ceti maheÓvara÷ | paramÃtmÃ dehÃdi-buddhy-antÃnÃæ avidyayÃtmatvena kalpitÃnÃm parama÷ prak­«Âa upadra«Â­tvÃdi-pÆrvokta-viÓe«aïa-viÓi«Âa ÃtmÃ paramÃtmÃ | ity anena ÓabdenÃpi ukta÷ kathita÷ Órutau | ca-kÃrÃd upadra«Âety-Ãdi-Óabdair api sa eva puru«a÷ para÷ | uttama÷ puru«as
tv anya÷ paramÃtmety udÃh­ta÷ [GÅtÃ 15.17] ity agre vak«yate ||22|| 

viÓvanÃtha÷ : jÅvÃtmÃnam uktvÃ paramÃtmÃnam Ãha upadra«Âeti | yadyapi anÃdi mat-paraæ brahma ity ÃdinÃ h­di sarvasya vi«Âhitam ity anena ca sÃmÃnyata÷ paÓe«ataÓ ca paramÃtmÃ prokta eva, tad api tasya jÅvÃtma-sÃhityenÃpi p­thag eva spa«ÂatayÃ dehasthatva-j¤ÃpanÃrtham iyam uktir j¤eyÃ | asmin dehe paro 'nya÷ puru«o yo maheÓvar÷ sa paramÃtmeti cÃpy ukta÷ | paramÃtmeti ca nÃmnÃpy ukto bhavatÅty artha÷ | tatra parama-Óabda ekÃtmavÃda-pak«e svÃæÓa iti dyotanÃrtho jÅvasya upa samÅpe p­thak-sthita eva dra«ÂÃ sÃk«Å | anumantÃnumodana-kartÃ sannidhi-mÃtreïÃnugrÃhaka÷ | sÃk«Å cetÃ÷ kevalo nirguïaÓ ca [GTU 2.96, Puru«a-bodhinÅ]
iti Órute÷ | tathÃ bhartÃ dhÃrako bhoktÃ pÃlaka÷ |

baladeva÷ : dehe sukhÃdibhokÂrayÃvasthitaæ jÅvam uktvÃ niyant­tayÃ tatrÃvasthitam ÅÓvaram Ãha upadra«Âeti | asmin dehe paro jÅvÃd anya÷ puru«o 'sti yo maheÓvara÷ paramÃtmeti prokta÷ | upadra«ÂÃ sannidhau p­thak-sthita eva sÃk«Å | anumantÃnumati-dÃtÃ tad-anumatiæ vinÃ jÅva÷ ki¤cid api kartuæ na k«ama ity artha÷ | bhartÃ dhÃraka÷ | bhoktÃ pÃlaka÷ | sarvata÷ pÃïi ity Ãdibhir uktasyÃpÅÓasya jÅvena saha sthitiæ vaktuæ punar ukti÷ ||22||
__________________________________________________________

BhG 13.23

ya evaæ vetti puru«aæ prak­tiæ ca guïai÷ saha |
sarvathÃ vartamÃno 'pi na sa bhÆyo 'bhijÃyate ||23||

ÓrÅdhara÷ : evaæ prak­ti-puru«a-viveka-j¤Ãninaæ stauti ya evam iti | evam upadra«Â­tvÃdi-rÆpeïa puru«aæ yo vetti prak­tiæ ca guïai÷ saha sukha-du÷khÃdi-pariïÃmai÷ sahitÃæ yo vetti sa puru«a÷ sarvathÃ vidhim atilaÇghyeha vartamÃno 'pi punar nÃbhijÃyate | mucyate evety artha÷ ||23||

madhusÆdana÷ : tad evaæ sa ca yo yat prabhÃvaÓ ca [GÅtÃ 13.4] iti vyÃkhyÃtam idÃnÅæ yaj j¤ÃtvÃm­tam aÓnute ity uktam upasaæharati ya evam iti | ya evam uktena prakÃreïa vetti puru«am ayam aham asmÅti sÃk«Ãtkaroti prak­tiæ cÃvidyÃæ guïai÷ sva-vikÃrai÷ saha mithyÃ-bhÆtÃm Ãtma-vidyayÃ bÃdhitÃæ vetti niv­tte mamÃj¤Ãna-tÃt-kÃrye iti, sa sarvathÃ prÃrabdha-karma-vaÓÃd indravad vidhim atikramya vartamÃno 'pi bhÆyo na jÃyate patite 'smin vidvac-charÅre punar deha-grahaïaæ na karoti | avidyÃyÃæ vidyayÃ nÃÓitÃyÃæ tat-kÃryÃsaæbhavasya bahudhoktatvÃt tad-adhigama uttara-pÆrvÃrdhayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃt [Vs 4.1.13] iti nyÃyÃt | api-ÓabdÃd vidhim anatikramya vartamÃna÷
sva-v­ttastho bhÆyo na jÃyata iti kim u vaktavyam ity abhiprÃya÷ ||23||

viÓvanÃtha÷ : etaj-j¤Ãna-phalam Ãha ya iti | puru«aæ paramÃtmÃnaæ prak­tiæ mÃyÃ-Óaktiæ | ca-kÃrÃj jÅva-Óaktiæ ca | sarvathÃ vartamÃno 'pi laya-vik«epÃdi-parÃbhÆto 'pi ||23||

baladeva÷ : etaj-j¤Ãna-phalam Ãha ya iti | evaæ mad-ukta-vidhayÃ mitho viviktatayÃ ya÷ puru«aæ maheÓvara-prak­tiæ ca jÅvaæ ca vetti ! sarvathÃ vyavahÃra-samparkeïa vartamÃno 'pi bhÆyo nÃbhijÃyate dehÃnte vimucyata ity artha÷ ||23||

__________________________________________________________

BhG 13.24

dhyÃnenÃtmani paÓyanti ke cid ÃtmÃnam ÃtmanÃ |
anye sÃækhyena yogena karma-yogena cÃpare ||24||

ÓrÅdhara÷ : evambhÆta-viviktÃtma-j¤Ãna-sÃdhana-vikalpÃn Ãha dhyÃneneti dvÃbhyÃm | dhyÃnenÃtmÃkÃrapratyayÃv­ttyÃ | Ãtmani deha eva ÃtmanÃ manasÃ evam ÃtmÃnaæ kecit paÓyanti | anye tu sÃÇkhyena prak­ti-puru«a-vailak«aïyÃlocanena yogenÃ«ÂÃÇgena | apare ca karma-yogena | paÓyantÅti sarvatrÃnu«aÇga÷ | ete«Ãæ ca dhyÃnÃdÅnÃæ yathÃ-yogyaæ krama-samuccaye saty api tat-tan-ni«ÂhÃ-bhedÃbhiprÃyeïa vikalpokti÷ ||24||

madhusÆdana÷ : atrÃtma-darÓane sÃdhana-vikalpÃ ime kathyante dhyÃneneti | iha hi caturvidhÃ janÃ÷, kecid uttamÃ÷ kecin madhyamÃ÷ kecin mandÃ÷ kecin mandatarÃ iti | tatrottamÃnÃm Ãtma-j¤Ãna-sÃdhanam Ãha | dhyÃnena vijÃtÅya-pratyayÃnantaritena sajÃtÅya-pratyaya-pravÃheïa Óravaïa-manana-phala-bhÆtenÃtma-cintanena nididhyÃsana-ÓabdenoditenÃtmani buddhau paÓyanti sÃk«Ãtkurvanti ÃtmÃnaæ pratyak-cetanam ÃtmanÃ dhyÃna-saæsk­tenÃnta÷-karaïena kecid uttamÃ yogina÷ | 

madhyamÃnÃm Ãtma-j¤Ãna-sÃdhanam Ãha -- anye madhyamÃ÷ sÃækhyena yogena nididhyÃsana-pÆrva-bhÃvinÃ Óravaïa-manana-rÆpeïa nityÃnitya-vivekÃdi-pÆrvakeïeme guïa-traya-pariïÃmÃ anÃtmana÷ sarve mithyÃ-bhÆtÃs tat-sÃk«i-bhÆto nityo vibhur nirvikÃra÷ satya÷ samasta-ja¬a-sambandha-ÓÆnya ÃtmÃham ity evaæ vedÃnta-vÃkya-vicÃra-janyena cintanena paÓyanti ÃtmÃnam Ãtmaniti vartate | dhyÃnenotpatti-dvÃreïety artha÷ |

mandÃnÃm j¤Ãna-sÃdhanam Ãha -- karma-yogeneÓvarÃrpaïa-buddhyÃ kriyamÃïena phalÃbhisandhi-rahitena tat-tad-varïÃÓramocitena veda-vihitena karma-kalÃpena cÃpare mandÃ÷ paÓyanti ÃtmÃnam Ãtmaniti vartate | sattva-ÓuddhyÃ Óravaïa-manana-dhyÃnotpatti-dvÃreïety artha÷ ||24|| 

viÓvanÃtha÷ : atra sÃdhana-vikalpam Ãha dhyÃneti dvÃbhyÃm | kecid bhaktÃ dhyÃnena bhagavac-cintanenaiva | bhaktyÃ mÃm abhijÃnÃti [GÅtÃ 18.55] ity agrimokter Ãtmani mansy ÃtmanÃ svayam eva na tv anyena kenÃpy upakÃrekeïety artha÷ | anye j¤Ãnina÷ sÃÇkhyam ÃtmÃnÃtma-vivekas tena | apare yogino yogenÃ«ÂÃÇgena karma-yogena ni«kÃma-karmaïÃ ca | atra sÃÇkhyÃ«ÂÃÇga-yoga-ni«kÃma-karma-yogÃ÷ paramÃtma-darÓane parasparayaiva hetavo na tu sÃk«Ãd dhetavas te«Ãæ sÃttvikatvÃt paramÃtmanas tu guïÃtÅtatvÃt | kiæ ca j¤Ãnaæ ca mayi sannyaset [BhP 11.19.1] iti bhagavad-ukter j¤ÃnÃdi-sannyÃsÃnantaram eva bhaktyÃham ekayÃ grÃhya÷ [BhP 11.14.11] ity ukter j¤Ãnaæ vimucya tayÃ bhaktyaiva
paÓyanti ||24||

baladeva÷ : maheÓvarasya prÃptau sÃdhana-vikalpÃn Ãha dhyÃneneti dvÃbhyÃm | kecid viÓuddha-cittÃ Ãtmani manasi sthitam ÃtmÃnaæ maheÓvaraæ mÃæ dhyÃnenopasarjanÅ-bhÆta-j¤Ãnena paÓyanti sÃk«Ãt kurvanty ÃtmanÃ svayam eva, na tv anyenopakÃrakeïa | anye sÃÇkhyenopasarjanÅ-bhÆta-dhyÃnena j¤Ãnena paÓyanti | anya-yogenopasarjanÅ-bhÆta-j¤ÃnenÃ«ÂÃÇgena paÓyanti | apare tu karma-yogenÃntargata-dhyÃna-j¤Ãnena ni«kÃmeïa karmaïÃ ||24||
__________________________________________________________

BhG 13.25

anye tv evam ajÃnanta÷ ÓrutvÃnyebhya upÃsate |
te 'pi cÃtitaranty eva m­tyuæ Óruti-parÃyaïÃ÷ ||25||

ÓrÅdhara÷ : ati-mandÃdhikÃriïÃæ nistÃropÃyam Ãha anya iti | anye tu sÃÇkhya-yogÃdi-mÃrgeïa evambhÆtam upadra«Â­tvÃdi-lak«aïam ÃtmÃnam sÃk«Ãtkartum ajÃnanto 'nyebhya ÃcÃryebhya upadeÓata÷ ÓrutvÃ upÃsante dhyÃyanti | te 'pi ca ÓraddhayopadeÓa-Óravaïa-parÃyaïÃ÷ santo m­tyuæ saæsÃraæ Óanair atitaranty eva ||25||

madhusÆdana÷ : mandatarÃïÃæ j¤Ãna-sÃdhanam Ãha anya iti | anye tu mandatarÃ÷ | tu-Óabda÷ pÆrva-Ólokokta-trividhÃdhikÃri-vailak«aïya-dyotanÃrtha÷ | e«ÆpÃye«v anyatareïÃpy evaæ yathoktam ÃtmÃnam ajÃnanto 'nyebhya÷ kÃruïikebhya ÃcÃryebhya÷ ÓrutvÃ "idam eva cintayata" ity uktÃ upÃsate ÓraddadhÃnÃ÷ santaÓ cintayanti | te 'pi cÃtitaranty eva m­tyum saæsÃram Óruti-parÃyaïÃ÷ svayaæ vicÃrÃsamarthÃ api ÓraddadhÃnatayÃ gurÆpadeÓa-Óravaïa-mÃtra-parÃyaïÃ÷ | te 'pÅty api-ÓabdÃdye svayaæ vicÃra-samarthÃs te m­tyum atitarantÅti kim u vaktavyam ity abhiprÃya÷ ||25|| 

viÓvanÃtha÷ : anye itas tata÷ kathÃ-ÓrotÃra÷ ||25||

baladeva÷ : anye tv evam Åd­ÓÃnupÃyÃn ajÃnanta÷ Óruti-parÃyaïÃs tat-tat-kathÃ-ÓravaïÃdi-ni«ÂhÃ÷ sÃmpratikÃ anyebhyas tad-vakt­bhyas tÃn upÃyÃn ÓrutvÃ taæ maheÓvaram upÃsate | te 'pi cÃt ta-saÇginaÓ ca krameïa tÃn upalabhyÃnu«ÂhÃya ca m­tyum atitaranty eveti tat-kathÃ-Óruti-mahimÃtiÓayo darÓita÷ ||25||
__________________________________________________________

BhG 13.26

yÃvat saæjÃyate kiæcit sattvaæ sthÃvara-jaÇgamam |
k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃt tad viddhi bharatar«abha ||26||

ÓrÅdhara÷ : atha karma-yogasya t­tÅya-caturtha-pa¤came«u prapa¤citatvÃd dhyÃna-yogasya ca «a«ÂhÃ«Âhamayo÷ prapa¤citatvÃd dhyÃnÃdeÓ ca sÃÇkhya-viviktÃtma-vi«ayatvÃt sÃÇkhyam eva prapa¤cayann Ãha yÃvad ity Ãdi yÃvad adhyÃyÃntam | yÃvat ki¤cit vastu-mÃtraæ sattvam utpadyate tat sarvaæ k«etra-k«etraj¤ayor yogÃd aviveka-k­ta-tÃdÃtmyÃdhyÃsÃd bhavatÅti jÃnÅhi ||26||

madhusÆdana÷ : saæsÃrasyÃvidyakatvÃd vidyayÃ mok«a upapadyata ity etasyÃrthasyÃvadhÃraïÃya saæsÃra-tan-nivartaka-j¤Ãnayo÷ prapa¤ca÷ kriyate yÃvad adhyÃya-samÃpti | tatra kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasv [GÅtÃ 13.21] ity etat prÃg uktaæ viv­ïoti yÃvad iti | yÃvat kim api sattvaæ vastu saæjÃyate sthÃvaraæ jaÇgamaæ vÃ tat sarvaæ k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃd avidyÃ-tat-kÃryÃtmakaæ ja¬am anirvacanÅyaæ sad-asattvaæ d­Óya-jÃtaæ k«etraæ tad-vilak«aïaæ tad-bhÃsakaæ sva-prakÃÓa-paramÃrtha-sac-caitanyam asaÇgodÃsÅnaæ nirdharmakam
advitÅyaæ k«etraj¤aæ tayo÷ saæyogo mÃyÃ-vaÓÃ itaretarÃviveka-nimitto mithyÃ-tÃdÃtmyÃdhyÃsa÷ satyÃn­ta-mithunÅkaraïÃtmaka÷ | tasmÃd eva saæjÃyate tat sarvaæ kÃrya-jÃtam iti viddhi he bharatar«abha | ata÷ svarÆpÃj¤Ãna-nibandhana÷ saæsÃra÷ svarÆpa-j¤ÃnÃd vinaæ«Âum arhati svapnÃdivad ity abhiprÃya÷ ||26||

viÓvanÃtha÷ : uktam evÃrthaæ prapa¤cayati yÃvad adhyÃya-samÃpti | yÃvad iti yat-pramÃïakaæ nik­«Âam utk­«Âaæ vÃ | sattvaæ prÃïi-mÃtram ||26||

baladeva÷ : athÃnÃdi-saæyuktayo÷ prak­ti-jÅvayor yogÃnusandhÃnÃya tayo÷ saæyogena s­«Âiæ tÃvad Ãha yÃvad iti | sthÃvara-jaÇgamaæ ki¤cit sattvaæ prÃïi-jÃtaæ yÃvad yat-pramÃïakam utk­«Âam apak­«Âaæ ca sa¤jÃyate tat k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃd viddhi | k«etreïa prak­tyÃ saha k«etraj¤ayo÷ sambandhÃj jÃnÅhÅty artha÷ | ÅÓvara÷ prak­ti-jÅvau niyamayan pravartayati, tau tu mitha÷ sambadhnÅta | tato dehotpatti-dvÃrÃ prÃïi-s­«Âir ity artha÷ ||26||
__________________________________________________________

BhG 13.27

samaæ sarve«u bhÆte«u ti«Âhantaæ parameÓvaram |
vinaÓyatsv avinaÓyantaæ ya÷ paÓyati sa paÓyati ||27||

ÓrÅdhara÷ : aviveka-k­taæ saæsÃrodbhavam uktvÃ tan-niv­ttaye vivktÃtma-vi«ayaæ samyag-darÓanam Ãha samam iti | sthÃvara-jaÇgamÃtmake«u bhÆte«u nirviÓe«aæ sad-rÆpeïa samaæ yathÃ bhavaty evaæ ti«Âhantaæ paramÃtmÃnaæ ya÷ paÓyati ataeva te«u vinaÓyatsv api avinaÓyantaæ ya÷ paÓyati sa eva samyak paÓyati ||27||

madhusÆdana÷ : evaæ saæsÃram avidyÃtmakam uktvÃ tan nivartaka-vidyÃ-kathanÃya ya evaæ vetti puru«am iti prÃg uktaæ viv­ïoti samam iti | sarve«u bhÆte«u bhavana-dharmake«u sthÃvara-jaÇgamÃtmake«u prÃïi«u aneka-vidha-janmÃdi-pariïÃma-ÓÅlatayÃ guïa-pradhÃna-bhÃvÃpattyÃ ca vi«ame«u ataeva ca¤cale«u pratik«aïa-pariïÃmino hi bhÃvÃ nÃpariïamya k«aïam api sthÃtum ÅÓate | ata eva paraspara-bÃdhya-bÃdhaka-bhÃvÃpanne«u evam api vinaÓyatsu d­«Âa-na«Âa-svabhÃve«u mÃyÃ-gandharva-nagarÃdi-prÃye«u samaæ sarvatraika-rÆpaæ pratideham ekaæ janmÃdi-pariïÃma-ÓÆnyatayÃ
ca ti«Âhantam apariïamamÃnaæ parameÓvaraæ sarva-ja¬a-varga-sattÃ-sphÆrti-pradatvena bÃdhya-bÃdhaka-bhÃva-ÓÆnyaæ sarvadopÃnÃskanditam avinaÓyantaæ d­«Âa-na«Âa-prÃya-sarva-dvaita-bÃdhe 'py abÃdhitam | evaæ sarva-prakÃreïa ja¬a-prapa¤ca-vilak«aïam ÃtmÃnaæ vivekena ya÷ ÓÃstra-cak«u«Ã paÓyati sa eva paÓyaty ÃtmÃnaæ jÃgrad-bodhena svapna-bhramaæ bÃdhamÃna iva | 

aj¤as tu svapna-darÓÅva bhrÃntyÃ viparÅtaæ paÓyan na paÓyaty eva | adarÓanÃtmakatvÃd bhramasya | na hi rajjuæ sarpatayÃ paÓyan paÓyatÅti vyapadiÓyate | rajjv-adarÓanÃtmakatvÃt sarpa-darÓanasya | evam-bhÆtÃny Ãnuparakta-ÓuddhÃtma-darÓanÃt tad-darÓarnÃtmikÃyÃ avidyÃyÃ niv­ttis tatas tat-kÃrya-saæsÃra-niv­ttir ity abhiprÃya÷ | atrÃtmÃnam iti viÓe«ya-lÃbho viÓe«aïa-maryÃdayÃ | parameÓvaram ity eva vÃ viÓe«ya-padam | vi«amatva-ca¤calatva-bÃdhya-bÃdhaka-rÆpatva-lak«aïaæ ja¬a-gataæ vaidharmyaæ samatva-ti«Âhattva-parameÓvaratva-rÆpÃtma-viÓe«aïa-vaÓÃd arthÃt prÃptam anyat kaïÂhoktam iti viveka÷ ||27||

viÓvanÃtha÷ : paramÃtmÃnaæ tv evaæ jÃnÅyÃd ity Ãha samam iti | vinaÓyatsv api dehe«u ya÷ paÓyati, sa eva j¤ÃnÅty artha÷ ||27||

baladeva÷ : atha prak­tau tat-saæyukte«u ca jÅve«u sthitam apÅÓvaraæ tebhyo viviktaæ paÓyed ity Ãha samam iti | yas tv atattvavit prasaÇgÅ sarve«u sthÃvara-jaÇgama-dehavatsu bhÆte«u jÅve«u samam ekarasaæ yathÃ syÃt tathÃ ti«Âhantaæ parameÓvaraæ vinaÓyatsu tat-tad-deha-vimardena vinÃÓaæ gacchatsu te«v avinaÓyantaæ tad-vaik«aïaæ paÓyati sa eva paÓyati tad-yÃthÃtmya-darÓÅ bhavati | tathÃ ca vaividhya-vinÃÓa-dharmibhya÷ prak­ti-saæyogibhyo jÅvebhya aikarasyÃvinÃÓa-dharmÃ pareÓo vivikta iti ||27||
__________________________________________________________

BhG 13.28

samaæ paÓyan hi sarvatra samavasthitam ÅÓvaram |
na hinasty ÃtmanÃtmÃnaæ tato yÃti parÃæ gatim ||28||

ÓrÅdhara÷ : kuta iti | ata Ãha samam iti | sarvatra bhÆtamÃtre samaæ samyag apracyuta-svarÆpeïÃvasthitaæ paramÃtmÃnaæ paÓyan | hi yasmÃd ÃtmanÃ svenaivÃtmÃnaæ na hinasti | avidyayÃ sac-cid-Ãnanda-rÆpam ÃtmÃnaæ tirask­tya na vinÃÓayati | tataÓ ca parÃæ gatiæ mok«aæ prÃpnoti | yat tv evaæ na paÓyati sa hi dehÃtma-darÓÅ dehena sahÃtmÃnaæ hinasti | tathÃ ca Óruti÷ - 

asÆryÃ nÃma te lokÃ andhena tamasÃv­tÃ÷ | 
tÃæs te pretyÃbhigacchanti ye ke cÃtma-hano janÃ÷ || [ýÓaU 3] iti ||28|

madhusÆdana÷ : tad etad Ãtma-darÓanaæ phalena stauti rucy-utpattaye samam iti | samavasthitaæ janmÃdi-vinÃÓÃnta-bhÃva-vikÃra-ÓÆnyatayÃ samyaktayÃvasthita-vinÃÓitva-lÃbha÷ | anyat prÃg vyÃkhyÃtam | evaæ pÆrvokta-viÓe«aïam ÃtmÃnaæ paÓyann ayam aham asmÅti ÓÃstra-d­«ÂyÃ sÃk«Ãtkurvan na hinasty ÃtmanÃtmÃnam | sarvo hy aj¤a÷ paramÃrtha-santam ekam akartr-abhokt­-paramÃnanda-rÆpam ÃtmÃnam avidyayÃ sati bhÃty api vastuni nÃsti na bhÃtÅti pratÅti-janana-samarthayÃ svayam eva tiraskurvann asantam iva karotÅti hinasty eva tam | tathÃvidyayÃtmatvena paritg­hÅtaæ dehendriya-saæghÃtam ÃtmÃnaæ purÃtanaæ hatvÃ navam Ãdatte karma-vaÓÃd iti hinasty eva tam | ata ubhayathÃpy Ãtmahaiva sarvo 'py
aj¤a÷ | yam adhik­tyeyaæ ÓakuntalÃ-vacana-rÆpÃ sm­ti÷ -

     kiæ tena na k­taæ pÃpaæ coreïÃtmÃpahÃriïÃ |
     yo 'nyathÃ santam ÃtmÃnam anyathÃ pratipadyate || iti |

ÓrutiÓ ca -

asÆryÃ nÃma te lokÃ andhena tamasÃv­tÃ÷ | 
tÃæs te pretyÃbhigacchanti ye ke cÃtma-hano janÃ÷ || [ýÓaU 3] iti 

asÆryÃ asurasya sva-bhÆtÃ ÃsuryÃ saæpadÃ bhogyÃ ity artha÷ | Ãtma-hana ity anÃtmany ÃtmÃbhimÃnina ity artha÷ | ato ya Ãtmaj¤a÷ so 'nÃtmany ÃtmÃbhimÃnaæ ÓuddhÃtma-darÓanena bÃdhate | ata÷ svarÆpa-lÃbhÃc ca hinasty ÃtmanÃtmÃnaæ tato yÃti parÃæ gatim | tata Ãtma-hananÃbhÃvÃd avidyÃ-tat-kÃrya-niv­tti-lak«aïÃæ muktim adhigacchatÅty artha÷ ||28|

viÓvanÃtha÷ : ÃtmanÃ manasÃ kupatha-gÃminÃ ÃtmÃnaæ jÅvaæ na hinasti nÃdha÷-pÃtayati ||28||

baladeva÷ : athokta-vi«ayÃ tebhyo viviktam ÅÓvaraæ paÓyan tad-darÓana-mahimnÃ ca prak­ti-vikÃrebhya÷ sva-vivekaæ ca labhata ity ÃÓayenÃha samaæ paÓyan hÅti | sarvatra bhÆte«u samaæ yathÃ bhavaty evaæ samyag-apracyuta-svarÆpa-guïatayÃvasthitam ÅÓvaraæ paÓyann ÃtmÃnaæ svam ÃtmanÃ prak­ti-vikÃra-viveka-grÃhiïÃ vi«aya-rasa-g­dhnunÃ manasÃ na hinasti nÃdha÷pÃtayati, sa tad-rasa-viraktena tena parÃm utk­«ÂÃæ gatiæ tad-vikÃrebhya÷ svaiveka-khyÃtiæ yÃti ||28||

__________________________________________________________

BhG 13.29 

prak­tyaiva ca karmÃïi kriyamÃïÃni sarvaÓa÷ |
ya÷ paÓyati tathÃtmÃnam akartÃraæ sa paÓyati ||29||

ÓrÅdhara÷ : nanu ÓubhÃÓubha-karma-kart­tvena vai«amye d­ÓyamÃne katham Ãtmana÷ samatvam ity ÃÓaÇkyÃha prak­tyaiveti | prak­tyaiva dehendriyÃkÃreïa pariïatayÃ | sarvaÓa÷ prakÃrai÷ | kriyamÃïÃni karmÃïi ya÷ paÓyati | tathÃtmÃnaæ cÃkartÃraæ dehÃbhimÃnenaiva Ãtmana÷ kart­tvaæ na svata÷ | ity evaæ ya÷ paÓyati sa eva samyak paÓyati | nÃnya ity artha÷ |

madhusÆdana÷ : nanu ÓubhÃÓubha-karma-kartÃra÷ pratidehaæ bhinnÃ Ãtmano vi«amÃÓ ca tat-tad-vicitra-phala-bhokt­tveneti kathaæ sarva-bhÆta-stham ekam ÃtmÃnaæ samaæ paÓyan na hinasty ÃtmanÃtmÃnam ity uktam ata Ãha prak­tyaiveti | karmÃïi vÃÇ-mana÷-kÃyÃrabhyÃïi sarvaÓa÷ sarvai÷ prakÃrai÷ prak­tyaiva dehendriya-saÇghÃtÃkÃra-pariïatayÃ sarva-vikÃra-kÃraïa-bhÆtayÃ triguïÃtmikayÃ bhagavan-mÃyayaiva kriyamÃïÃni na tu puru«eïa sarva-vikÃra-ÓÆnyena yo vivekÅ paÓyati, evaæ k«etreïa kriyamÃïe«v api karmasu ÃtmÃnaæ k«etraj¤am akartÃraæ sarvopÃdhi-vivarjitam asaÇgam ekaæ sarvatra samaæ ya÷
paÓyati, tathÃ-Óabda÷ paÓyatÅti-kriyÃ-kar«aïÃrtha÷, sa paÓyati sa paramÃrtha-darÓÅti pÆrvavat | sa-vikÃrasya k«etrasya tat-tad-vicitra-karma-kart­tvena prati-dehaæ bhede 'pi vai«amye 'pi na nirviÓe«asyÃkartur ÃkÃÓasyeva na bhede pramÃïaæ kiæcid Ãtmana ity upapÃditaæ prÃk ||29||

viÓvanÃtha÷ : prak­tyaiva dehendriyÃdyÃkÃreïa pariïatayÃ sarvaÓa÷ sarvÃïy ÃtmÃnaæ jÅvaæ dehÃbhimÃnenaiva Ãtmana÷ kart­tvam, na tu svata÷ | ity evaæ ya÷ paÓyatÅty artha÷ ||29||

baladeva÷ : prak­te÷ sva-vivekaæ kathaæ yÃtÅty apek«ÃyÃæ tatra prakÃram Ãha - prak­tyaiveti dvÃbhyÃm | ya÷ sarvÃïi karmÃïi prak­tyaiva cÃn mad-adhi«ÂhitayeÓvara-preritayÃ kriyamÃïÃni paÓyati, tathÃtmÃnaæ te«Ãæ karmaïÃm akartÃraæ paÓyati, sa eva paÓyati sva-yÃthÃÂmya-darÓÅ bhavati | ayam artha÷ na khalu vij¤ÃnÃnanda-svabhÃvo 'haæ yuddha-yaj¤ÃdÅni du÷kha-mayÃni karmÃïi karomi, kintv anÃdibhogavÃsanenÃvivekinÃ mayÃdhi«ÂhitÃ mad-bhoga-siddhaye mad-dehÃdi-dvÃrÃ tÃni karotÅti tad-dhetukatvÃt saiva tat-kart­Åti karam-kÃriïyÃ÷ prak­tes tad-akartÃ Óuddho jÅvo vivikta÷ | ÓuddhasyÃpi kart­tvaæ tu paÓyatÅty anena vyaktam
iti ||

__________________________________________________________

BhG 13.30

yadÃ bhÆta-p­thag-bhÃvam ekastham anupaÓyati |
tata eva ca vistÃraæ brahma saæpadyate tadÃ ||30||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ tu bhÆtÃnÃm api prak­tis tÃvan-mÃtratvenÃbhedÃd bhÆta-bheda-k­tam apy Ãtmano bhedam apaÓyan brahmatvam upaitÅty Ãha yadeti | yadÃ bhÆtÃnÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ p­thag-bhÃvaæ bhedaæ p­thaktvam ekastham ekasyÃm eveÓra-Óakti-rÆpÃyÃæ prak­tau pralaye sthitam anupaÓyati Ãlocayati | ataeva tasyÃ eva prak­te÷ sakÃÓÃd bhÆtÃnÃæ vistÃraæ s­«Âi-samaye 'nupaÓyati | tadÃ prak­ti-tÃvan-mÃtratvena bhÆtÃnÃm apy abhedaæ paÓyan paripÆrïaæ brahma sampadyate | brahmaiva bhavatÅty artha÷ ||30||

madhusÆdana÷ : tad evam ÃpÃtata÷ k«etra-bheda-darÓanam anabhyanuj¤Ãya k«etra-bheda-darÓanam apÃk­tam idÃnÅæ tu k«etra-bheda-darÓanam api mÃyikatvenÃpÃkaroti yadeti | yadÃ yasmin kÃle bhÆtÃnÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ sarve«Ãm api ja¬a-vargÃïÃæ p­thag-bhÃvaæ p­thaktvam paraspara-bhinnatvam eka-stham ekasminn evÃtmani sad-rÆpe sthitaæ kalpitaæ kalpitasyÃdhi«ÂhÃnÃd anatirekÃt sad-rÆpÃtma-svarÆpÃd anatiriktam anupaÓyati ÓÃstrÃcÃryopadeÓam anu svayam Ãlocayati Ãtmaivedaæ sarvam [ChÃU 7.25.2] iti | evam api mÃyÃv-vaÓÃt tata ekasmÃd Ãtmana eva vistÃraæ bhÆtÃnÃæ p­thag-bhÃvaæ ca svapna-mÃyÃvad anupaÓyati brahma saæpadyate
tadÃ sajÃtÅya-vijÃtÅya-bheda-darÓanÃbhÃvÃd brahmaiva sarvÃnartha-ÓÆnyaæ bhavati tasmin kÃle |

yasmin sarvÃïi bhÆtÃni ÃtmaivÃbhÆd vijÃnata÷ |
tatra ko moha÷ ka÷ Óoka ekatvam anupaÓyata÷ || [ýÓaU 7] iti Órute÷ |

prak­tyaiva cety atrÃtma-bhedo nirÃk­ta÷ | yadÃ bhÆta-p­thag-bhÃvam ity atra tv anÃtma-bhedo 'pÅti viÓe«a÷ ||30||

viÓvanÃtha÷ : yadÃ bhÆtÃnÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ p­thag-bhÃvaæ tat-tad-ÃkÃra-gataæ pÃrthakyam ekastham ekasyÃæ prak­tÃv eva sthitaæ pralaya-kÃle anupaÓyaty Ãlocayati | tata÷ prak­te÷ sakÃÓÃd eva bhÆtÃnÃæ vistÃraæ s­«Âi-samaye 'nupaÓyati tadÃ brahma sampadyate brahmaiva bhavatÅty artha÷ ||30||

baladeva÷ : yadeti | ayaæ jÅvo yadÃ bhÆtÃnÃæ deva-mÃnavÃdÅnÃæ p­thag-bhÃvaæ tat-tad-ÃkÃra-gataæ devatva-mÃnavatva-dÅrghatva-hrasvatvÃdi-rÆpa-pÃrthakyam ekasthaæ prak­ti-gatam eva pralaye 'nupaÓyati tata÷ prak­tita eva sarge te«Ãæ devatvÃdÅnÃæ vistÃraæ ca paÓyati, na tv Ãtmasthaæ tat p­thag-bhÃvaæ na cÃÂmanas tad-vistÃraæ ca paÓyati | sva-prak­ti-viviktÃtma-darÓÅ | tadÃ tad brahma sampadyate tad-viviktam abhivyaktÃpahata-pÃpmatvÃdi-b­had-guïÃ«Âakam svam anubhavatÅty artha÷ ||30||

__________________________________________________________

BhG 13.31

anÃditvÃn nirguïatvÃt paramÃtmÃyam avyaya÷ |
ÓarÅra-stho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||31||

ÓrÅdhara÷ : tathÃpi parameÓvarasya saæsÃrÃvasthÃyÃæ deha-sambandha-nimittai÷ karmabhis tat-phalaiÓ ca sukha-du÷khÃdibhir vai«amyaæ du«pariharam iti kuta÷ sama-darÓanaæ | tatrÃha anÃditvÃd iti | yad utpattimat tad eva hi vyeti vinÃÓam eti | yac ca guïavad vastu tasya hi guïa-nÃÓe vyayo bhavati | ayaæ tu paramÃtmÃ anÃdi nirguïaÓ ca | ato 'vyayo 'vikÃrÅty artha÷ | tasmÃt ÓarÅre sthito 'pi na ki¤cit karoti | na ca karma-phalair lipyate ||31||

madhusÆdana÷ : Ãtmana÷ svato 'kart­tve 'pi ÓarÅra-sambandhopÃdhikaæ kart­tvaæ syÃd ity ÃÓaÇkÃm apanudan ya÷ paÓyati tathÃtmÃnam akartÃraæ sa paÓyatÅty etad viv­ïoti anÃdirvÃd iti | ayam aparok«a÷ paramÃtmÃ parameÓvarÃbhinna÷ pratyag-ÃtmÃvyayo na vyetÅty avyaya÷ sarva-vikÃra-ÓÆnya ity artha÷ | tatra vyayo dvedhÃ dharmi-svarÆpasyaivotpattimattayÃ vÃ dharmi-svarÆpasyÃnutpÃdyatve 'pi dharmÃïÃm evotpatty-ÃdimattayÃ vÃ | tatrÃdyam apÃkaroti anÃditvÃd iti | Ãdi÷ prÃg asattvÃvasthÃ | sÃ ca nÃsti sarvadÃ sata Ãtmana÷ | atas tasya kÃraïÃbhÃvÃj janmÃbhÃva÷ | na hy anÃder janma sambhavati | tad-abhÃve ca tad-uttara-bhÃvino bhÃva-vikÃrÃ na sambhavanty eva | ato na svarÆpeïa vyetÅty artha÷
|

dvitÅyaæ nirÃkaroti nirguïatvÃd iti | nirdharmakatvÃd ity artha÷ | na hi dharmiïam avik­tya kaÓcid dharma upaity apaiti vÃ dharma-dharmiïos tÃdÃtmyÃd ayaæ tu nirdharmako 'to na dharma-dvÃrÃpi vyetÅty artha÷ | avinÃÓÅ vÃ are 'yam ÃtmÃnucchitti-dharmÃ [BAU 4.5.14] iti Órute÷ | yasmÃd e«a jÃyate 'sti vardhate vipariïamate 'pak«Åyate vinaÓyatÅty evaæ «a¬-bhÃva-vikÃra-ÓÆnya ÃdhyÃsikena sambandhena ÓarÅra-stho 'pi tasmin kurvaty ayam ÃtmÃ na karoti | yathÃdhyÃsikena sambandhena jala-stha÷ savitÃ tasmiæÓ calaty api na calaty eva tadvat | yato na lipyate na tv ayam akart­tvÃd ity artha÷ | icchÃ dve«a÷ sukhaæ du÷kham ity ÃdÅnÃæ k«etra-dharmatva-kathanÃt
| prak­tyaiva ca karmÃïi kriyamÃïÃnÅti mÃyÃ-kÃryatva-vyapadeÓÃc ca | ataeva paramÃrtha-darÓinÃæ sarva-karmÃdhikÃra-niv­ttir iti prÃg-vyÃkhyÃtam | etenÃtmano nirdharmakatva-kathanÃt svagata-bhedo 'pi nirasta÷ | prak­tyaiva ca karmÃïi [GÅtÃ 13.29] ity atra sajÃtÅya-bhedo nivÃrita÷ | yadÃ bhÆta-p­thag-bhÃvam [GÅtÃ 13.30] ity atra vijÃtÅya-bheda÷ | anÃditvÃn nirguïatvÃd [GÅtÃ 13.31] ity atra svagato bheda ity advitÅyaæ brahmaivÃtmeti siddham ||31||

viÓvanÃtha÷ : nanu kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktam | tatra deha-gatatvena tulyatve 'pi jÅvÃtmaiva guïa-lipta÷ saæsarati na tu paramÃtmeti | kuta ity ata Ãha anÃditvÃd iti | na vidyate Ãdi÷ kÃraïaæ yata÷ sa anÃdi÷ | yathÃ pa¤camy-anta-padÃrthenÃnuttama-Óabdena paramottama ucyate tathaiva anÃdi-Óabdena parama-kÃraïam ucyate | tataÓ cÃnÃditvÃt parama-kÃraïatvÃt nirguïatvÃn nirgatÃ guïa÷ s­«ÂyÃdayo yatas tasya bhÃvas tattvaæ tasmÃc ca jÅvÃtmano vilak«aïo 'yaæ paramÃtmÃ | avyaya÷ sarvadaiva sarvathaiva svÅya-j¤ÃnÃnandÃdi-vyaya-rahita÷ | ÓarÅra-stho 'pi tad-dharmÃgrahaïÃt na karoti jÅvavat na kartÃ, na bhoktÃ bhavati, na ca lipyate ÓarÅra-guïa-liptaÓ ca na bhavati ||31||

baladeva÷ : nanu pareÓam ÃtmÃnaæ ca viviktaæ paÓyati k­tÃrtho bhavatÅty uktir ayuktÃ etebhya eva bhÆtebhya÷ samutthÃya tÃny evÃnu vinaÓyati na prety asaæj¤Ãsti iti jÅvasya dehena sahotpatti-vinÃÓa-ÓravaïÃd iti cet tatrÃha anÃditvÃd iti | ayam ÃtmÃ jÅva÷ ÓarÅrastho 'py anÃditvÃt param-avyayo 'vyayatva-pradhÃna-dharmatvÃd vinÃÓa-ÓÆnyo nirguïatvÃd viÓuddha-j¤ÃnÃnandatvÃn na yuddha-yaj¤Ãdi-karma karoti | ata÷ ÓarÅrendriya-svabhÃvenotpatti-vinÃÓa-lak«aïena na lipyate | Óruty-arthas tv aupacÃrikatayÃ neya÷ ||31||

__________________________________________________________

BhG 13.32

yathÃ sarva-gataæ sauk«myÃd ÃkÃÓaæ nopalipyate |
sarvatrÃvasthito dehe tathÃtmÃ nopalipyate ||32||

ÓrÅdhara÷ : tatra hetuæ sa-d­«ÂÃntam Ãha yatheti | yathÃ sarva-gataæ paÇkÃdi«v api sthitam ÃkÃÓaæ sauk«myÃd asaÇgatvÃt paÇkÃdibhir nopalipyate tathÃ sarvatra uttame madhyame adhame vÃ dehe 'vasthito 'pi ÃtmÃ nopalipyate ||32||

madhusÆdana÷ : ÓarÅra-stho 'pi tat-karmaïÃ na lipyate svayam asaÇgatvÃd ity atra d­«ÂÃntam Ãha yatheti | sauk«myÃd asaÇga-svabhÃvatvÃd ÃkÃÓaæ sarva-gatam api nopalipyate paÇkÃdibhir yatheti d­«ÂÃntÃrtha÷ | spa«Âam itarat ||32|| 

viÓvanÃtha÷ : atha d­«ÂÃntam Ãha yathÃ sarvatra paÇkÃdi«v api sthitam apy ÃkÃÓaæ sauk«myÃd asaÇgatvÃt paÇkÃdibhir na lipyate, tathaiva paramÃtmÃ daihikair guïair do«aiÓ ca na yujyata ity artha÷ ||32||

baladeva÷ : nanu ÓarÅre sthitas tad-dharmai÷ kuto na lipyate ity atrÃha yatheti | yathÃ sarvatra paÇkÃdau gataæ pravi«Âam apy ÃkÃÓaæ sauk«myÃt tat-tad-dharmair na lipyate, tathÃtmÃ jÅva÷ sarvatra deva-mÃnavÃdÃv uccÃvace dehe sthito 'pi tad-dharmair na lipyate sauk«myÃd eva ||32||

__________________________________________________________

BhG 13.33

yathÃ prakÃÓayaty eka÷ k­tsnaæ lokam imaæ ravi÷ |
k«etraæ k«etrÅ tathÃ k­tsnaæ prakÃÓayati bhÃrata ||33||

ÓrÅdhara÷ : asaÇgatvÃl lepo nÃstÅty ÃkÃÓa-d­«ÂÃntena darÓitam | prakÃÓakatvÃc ca prakÃÓya-dharmair na yujyata iti ravi-d­«ÂÃntenÃha yathÃ prakÃÓayatÅti | spa«Âo 'rtha÷ ||

madhusÆdana÷ : na kevalam asaÇga-svabhÃvÃd ÃtmÃ nopalipyate prakÃÓakatvÃd api parkÃÓya-dharmair na lipyate iti sa-d­«ÂÃntam Ãha yatheti | yathÃ ravir eka eva k­tsnaæ sarvam imaæ lokaæ dehendriya-saæghÃtaæ rÆpavad vastu-mÃtram iti yÃvat prakÃÓayati na ca prakÃÓya-dharmair lipyate na vÃ prakÃÓya-bhedÃd bhidyate tathÃ k«etrÅ k«etraj¤a eka eva k­tsnaæ k«etraæ prakÃÓayati | he bhÃrata ! ataeva na prakÃÓya-dharmair lipyate na vÃ prakÃÓya-bhedÃd bhidyata ity artha÷ |

sÆryo yathÃ sarva-lokasya cak«u÷
na lipyate cÃk«u«air bÃhya-do«ai÷ |
ekas tathÃ sarva-bhÆtÃntarÃtmÃ
na lipyate loka-du÷khena bÃhya÷ || iti [KaÂhU 2.2.11] Órute÷ ||

viÓvanÃtha÷ : prakÃÓakatvÃt prakÃÓya-dharmair na yujyata iti sa-d­«ÂÃntam Ãha yatheti | ravir yathÃ prakÃÓaka÷ prakÃÓya-dharmair na yujyate, tathÃ k«etrÅ paramÃtmÃ |

sÆryo yathÃ sarva-lokasya cak«ur 
na lipyate cÃk«u«air bÃhya-do«ai÷ | 
ekas tathÃ sarva-bhÆtÃntarÃtmÃ 
na lipyate Óoka-du÷khena bÃhya÷ || iti [KaÂhU 2.2.11] Órute÷ ||

baladeva÷ : deha-dharmeïÃlipta evÃtmÃ sva-dharmeïa dehaæ pu«ïÃtÅty Ãha yatheti | yathaiko ravir imaæ k­tsnaæ lokaæ prakÃÓayati prabhayÃ tathaika÷ k«etrÅ jÅva÷ k­tsnam ÃpÃda-mastakam idaæ k«etraæ dehaæ prakÃÓayati cetayati cetanayety evam Ãha  guïÃd vÃ lokavad [Vs 2.3.26] iti ||

__________________________________________________________

BhG 13.34

k«etra-k«etraj¤ayor evam antaraæ j¤Ãna-cak«u«Ã |
bhÆta-prak­ti-mok«aæ ca ye vidur yÃnti te param ||34||

ÓrÅdhara÷ : adhyÃyÃrtham upasaæharati k«etra-k«etraj¤ayor iti | evam ukta-prakÃreïa k«etra-ksetraj¤ayor antaraæ bhedaæ viveka-j¤Ãna-lak«aïena cak«u«Ã ye vidu÷ tathÃ xexam uktÃ bhÆtÃnÃæ prak­tis tasyÃ÷ sakÃÓÃn mok«aæ mok«opÃyaæ dhyÃnÃdikaæ ca ye vidu÷ te paraæ padaæ yÃnti ||34||

viviktau yena tattvena miÓrau prak­ti-puru«au |
taæ vande paramÃnandaæ nanda-nandanam ÅÓvaram ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
prak­ti-puru«a-viveka-yogo nÃma trayodaÓo 'dhyÃya÷ ||13||

madhusÆdana÷ : idÃnÅm adhyÃyÃrthaæ saphalam upasaæharati k«etreti | k«etra-k«etraj¤ayor prÃg-vyÃkhyÃtayor evam uktena prakÃreïÃntaram paraspara-vailak«aïyaæ jÃ¬ya-caitanya-vikÃritva-nirvikÃritvÃdi-rÆpaæ j¤Ãna-cak«u«Ã ÓÃstrÃcÃryopadeÓa-janitÃtma-j¤Ãna-rÆpeïa cak«u«Ã ye vidur bhÆta-prak­ti-mok«aæ ca bhÆtÃnÃæ sarve«Ãæ prak­tir avidyÃ mÃyÃkhyÃ tasyÃ÷ paramÃrthÃtma-vidyayÃ mok«am abhÃva-gamanaæ ca ye vidur jÃnanti yÃnti te paraæ paramÃrthÃtma-vastu-svarÆpaæ kaivalyaæ, na punar dehaæ Ãdadata ity artha÷ | tad evam
amÃnitvÃdi-sÃdhana-ni«Âhasya k«etra-k«etraj¤a-viveka-vij¤Ãnavata÷ sarvÃnartha-niv­ttyÃ parama-puru«Ãrtha-siddhir iti siddham ||34|| 

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm k«etra-k«etraj¤a-viveko nÃma trayodaÓo 'dhyÃya÷ 
||13||

viÓvanÃtha÷ : adhyÃyam upasaæharati k«etreïa saha k«etraj¤ayor jÅvÃtma-paramÃtmanor antaraæ bhedaæ tathÃ bhÆtÃnÃæ prÃïinÃæ prak­te÷ sakÃÓÃn mok«aæ mok«opÃyaæ dhyÃnÃdikaæ ca ye vidus te paraæ padaæ yÃnti ||34||

dvayo÷ k«etraj¤ayor madhye jÅvÃtmÃ k«etra-dharma-bhÃk |
badhyate mucyate j¤ÃnÃd ity adhyÃyÃrtha Årita÷ ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
trayodaÓo 'yaæ gÅtÃsu saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||
||13||

baladeva÷ : adhyÃyÃrtham upasaæharan taj-j¤Ãna-phalam Ãha k«etreti | k«etreïa sahitayo÷ k«etraj¤ayor jÅveÓayor evaæ mad-ukti-vidhayÃntaraæ bhedaæ j¤Ãna-cak«u«Ã vaidharmya-vi«ayaka-praj¤Ã-netreïa ye vidus tathÃbhÆtÃnÃæ prak­te÷ sakÃÓÃn mok«aæ ca tat-sÃdhanam amÃnitvÃdikaæ ye vidus te prak­te÷ paraæ sarvotk­«Âaæ para-vyomÃkhyaæ mat-padaæ yÃntÅti ||34||
 
jÅveÓau deha-madhyasthau tatrÃdyo deha-dharma-yuk |
badhyate mucyate bodhÃd iti j¤Ãnaæ trayodaÓÃt ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye trayodaÓo 'dhyÃya÷ ||13||

____________________________

[*ENDNOTE] All the verses quoted here are found in RÃmÃnuja 's commentary.



**********************************************************


Bhagavadgita 14

BhG 14.1

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
paraæ bhÆya÷ pravak«yÃmi j¤ÃnÃnÃæ j¤Ãnam uttamam |
yaj j¤ÃtvÃ munaya÷ sarve parÃæ siddhim ito gatÃ÷ ||1||

ÓrÅdhara÷ : 

puæ-prak­tyo÷ svatantratvaæ vÃrayan guïa-saÇgata÷ |
prÃhu÷ saæsÃra-vaicitryaæ vistareïa caturdaÓe ||

yÃvat sa¤jÃyate ki¤cit sattvaæ sthÃvara-jaÇgamam | k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃt tad viddhi bharatar«abha || ity uktam | sa ca k«etra-k«etraj¤ayo÷ saæyogo nirÅÓvara-sÃÇkhyÃnÃm iva na svÃtantryeïa | kintu ÅÓvarecchayiveti kathana-pÆrvakaæ kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity anenoktaæ sattvÃdi-guïÅk­taæ saæsÃra-vaicitryaæ prapa¤cayi«yan evambhÆtaæ vak«yamÃnam arthaæ stauti bhagavÃn paraæ bhÆya iti dvÃbhyÃm | paraæ paramÃtma-ni«Âham | j¤Ãyate aneneti j¤Ãnam upadeÓa÷ | taj j¤Ãnaæ bhÆyo 'pi tubhyaæ prakar«eïa vak«yÃmi
| kathambhÆtam | j¤ÃnÃnÃæ tapa÷-karmÃdi-vi«ayÃïÃæ madhya uttamam | mok«a-hetutvÃt | tad evÃha yaj j¤ÃtvÃ munayo manana-ÓÅlÃ÷ sarve | ito deha-bandhanÃt | parÃæ siddhiæ mok«am | gatÃ÷ prÃptÃ÷ ||1||

madhusÆdana÷ : pÆrvÃdhyÃye - yÃvat saæjÃyate kiæcit sattvaæ sthÃvara-jaÇgamam | k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃt tad viddhi [GÅtÃ 13.26] ity uktaæ tatra nirÅÓvara-sÃÇkhyam atinirÃkaraïena k«etra-k«etraj¤a-saæyogasyeÓvarÃdhÅnatvaæ vaktavyam | evaæ kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktaæ tatra kasmin guïa kathaæ saÇga÷ ke vÃ guïÃ÷ kathaæ vÃ te badhnantÅti vaktavyam | tathÃ bhÆta-prak­ti-mok«aæ ca ye vidur yÃnti te param ity uktaæ tatra bhÆta-prak­ti-Óabditebhyo guïebhya÷ kathaæ mok«aïaæ syÃn muktasya ca kiæ
lak«aïam iti vaktavyaæ, tad etat sarvaæ vistareïa vaktuæ caturdaÓo 'dhyÃya Ãrabhyate | tatra vak«yamÃïam arthaæ dvÃbhyÃæ stuvan ÓrotÌïÃæ rucy-utpattaye ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca param iti | j¤Ãyate 'nena j¤Ãnaæ paramÃtma-j¤Ãna-sÃdhanaæ paraæ Óre«Âhaæ para-vastu-vi«ayatvÃt | kÅd­Óaæ tat ? j¤ÃnÃnÃæ j¤Ãna-sÃdhanÃnÃæ bahiraÇgÃïÃæ yaj¤ÃdÅnÃæ madhya uttamam uttama-phalatvÃt | na tvam ÃnitvÃdÅnÃæ te«Ãm antaraÇgatvenottama-phalatvÃt | param ity anenotk­«Âa-vi«ayatvam uktam | uttamam ity anena tÆtk­«Âa-phalatvam iti bheda÷ | Åd­Óaæ
j¤Ãnam ahaæ pravak«yÃmi bhÆya÷ puna÷ pÆrve«v adhyÃye«v asak­d uktam api yaj j¤Ãnaæ j¤ÃtvÃnu«ÂhÃya munayo manana-ÓÅlÃ÷ saænyÃsina÷ sarve parÃæ siddhiæ mok«ÃkhyÃm ito deha-bandhanÃd gatÃ÷ prÃptÃ÷ ||1||

viÓvanÃtha÷ : 

guïÃ÷ syur bandhakÃs te tu phalair j¤eyÃÓ caturdaÓe |
guïÃtyaye ciha-tatir hetur bhaktiÓ ca varïitÃ ||

pÆrvÃdhyÃye kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktam | tatra ke guïÃ÷, kÅd­Óo guïa-saÇga÷, kasya guïasya saÇgÃt kiæ phalaæ syÃt, guïa-yuktasya kiævÃ lak«aïam | kathaæ vÃ guïebhyo mocanam ity apek«ÃyÃæ vak«yamÃnam arthaæ stuvÃno vaktuæ pratijÃnÅte param iti | j¤Ãyate ‘neneti j¤Ãnam upadeÓa÷ param atyuttamam ||1||

baladeva÷ : 
guïÃ÷ syur bandhakÃs te tu pariceyÃ÷ phalais traya÷ |
mad-bhaktyÃ tan-niv­tti÷ syÃd iti proktaæ caturdaÓe ||

pÆrvÃdhyÃye mitha÷-samp­ktÃnÃæ prak­ti-jÅveÓvarÃïÃæ svarÆpÃïi vivicya jÃnann amÃnitvÃdi-dharmair viÓi«Âa÷B prak­ti-bandhÃd vimucyate bandha-hetuÓ ca guïa-saÇga ity uktam | tatra ke guïÃ÷, kasmin guïe kathaæ saÇga÷, kasya guïasya saÇgÃt kiæ phalaæ, guïa-saÇgina÷ kiævÃ lak«aïaæ kathaæ vÃ guïebhyo mukti÷ ity apek«ÃyÃæ vak«yamÃïam artham Ãtma-rucy-utpattaye bhagavÃn stauti param iti dvÃbhyÃm |  

paraæ pÆrvoktÃd anyaæ prak­ti-jÅvÃntargatam eva guïa-vi«ayakaæ j¤Ãnaæ bhÆyo vak«yÃmi yaj-j¤ÃnÃnÃæ prak­ti-jÅva-vi«ayakÃïÃm uttamaæ Óre«Âhaæ navanÅtavad uddh­tatvÃt | yaj j¤Ãtvopalabhya sarve munayas tan-manana-ÓÅlÃ ito loke param Ãtma-yÃthÃtmyopalabdhi-lak«aïÃæ siddhiæ gatÃ÷ | yad vÃ j¤Ãyate 'neneti j¤Ãnam upadeÓam, tac ca prÃg uktam api bhÆya÷ punar vidhÃntareïa vak«yÃmi | tac ca j¤ÃnÃnÃæ tapa÷-prabh­tÅnÃæ j¤Ãna-sÃdhanÃnÃæ madhye param uttamam atyuttamaæ tad-antaraÇga-sÃdhanatvÃt | yaj j¤ÃtvÃ sarve munaya ito lokÃt parÃæ mok«a-lak«aïÃæ
siddhiæ gatÃ÷ ||1||

__________________________________________________________

BhG 14.2

idaæ j¤Ãnam upÃÓritya mama sÃdharmyam ÃgatÃ÷ |
sarge 'pi nopajÃyante pralaye na vyathanti ca ||2||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca idam iti | idaæ vak«yamÃïaæ j¤Ãnam upÃÓrityedaæ j¤Ãna-sÃdhanam anu«ÂhÃya mama sÃdharmyaæ mad-rÆpatvaæ prÃptÃ÷ santa÷ sarge 'pi brahmÃdi«u utpÃdyamÃne«v api notpadyante | tathÃ pralaye 'pi na vyathanti | pralaye du÷khaæ nÃnubhavanti | punar nÃvartanta ity artha÷ ||2||

madhusÆdana÷ : tasyÃ÷ siddhair aikÃntikatvaæ darÓayati idaæ iti | idaæ yathoktam j¤Ãnaæ j¤Ãna-sÃdhanam upÃÓrityÃnu«ÂhÃya mama parameÓvarasya sÃdharmyaæ mad-rÆpatÃm atyantÃbhedenÃgatÃ÷ prÃptÃ÷ santa÷ sarge 'pi hiraïyagarbhÃdi«ÆtpadyamÃne«v api nopajÃyante | pralaye brahmaïo 'pi vinÃÓa-kÃle na vyathanti ca vyathante na ca lÅyanta ity artha÷ ||14.2|| 

viÓvanÃtha÷ : sÃdharmyaæ sÃrÆpya-lak«aïÃæ muktiæ | na vyathanti na vyathante ||2||

baladeva÷ : idam iti | gurÆpÃsanayedaæ vak«yamÃïaæ j¤Ãnam upÃÓritya prÃpya janÃ÷ sarveÓasya mama nityÃvirbhÆta-guïÃ«Âakasya sÃdharmyaæ sÃdhanÃvirbhÃvitena tad-a«Âakena sÃmyam ÃgatÃ÷ santa÷ sarge nopajÃyante s­ji-karmatÃæ nÃpnuvanti pralaye na vyathante m­ti-karmatÃæ ca na yÃntÅti janma-m­tyubhyÃæ rahitÃ muktÃ bhavantÅti mok«e jÅva-bahutvam uktam | tad vi«ïo÷ paramaæ padaæ sadÃ paÓyanti sÆraya÷ ity Ãdi-ÓrutibhyaÓ caitad avagatam ||2||

__________________________________________________________

BhG 14.3

mama yonir mahad brahma tasmin garbhaæ dadhÃmy aham |
saæbhava÷ sarva-bhÆtÃnÃæ tato bhavati bhÃrata ||3||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ praÓaæsayÃ ÓrotÃram abhimukhÅk­tyedaæ parameÓvarÃdhÅnayo÷ prak­ti-puru«ayo÷ sarva-bhÆtotpattiæ prati hetutvaæ na tu svatantrayor itÅmaæ vivak«itam arthaæ kathayati mameti | deÓata÷ kÃlataÓ cÃparicchinnatvÃn mahat | b­æhitatvÃt svakÃryÃïÃæ v­ddhi-hetutvÃd vÃ brahma | prak­tir ity artha÷ | tan mahad brahma mama parameÓvarasya yonir garbhÃdhÃna-sthÃnam | tasminn ahaæ garbhaæ jagad-vistÃra-hetuæ cid-ÃbhÃsaæ dadhÃmi nik«ipÃmi | pralaye mayi lÅnaæ santam avidyÃ-kÃma-karmÃnuÓaya-vantaæ k«etraj¤aæ s­«Âi-samaye
bhoga-yogyena k«etreïa saæyojayÃmÅty artha÷ | tato garbhÃdhÃnÃt sarva-bhÆtÃnÃæ brahmÃdÅnÃæ sambhava utpattir bhavati ||3||

madhusÆdana÷ : tad evaæ praÓaæÓayÃ ÓrotÃram abhimukhÅk­tya parameÓvarÃdhÅnayo÷ prak­ti-puru«ayo÷ sarva-bhÆtotpattiæ prati hetutvaæ na tu sÃÇkhya-siddhÃntavat svatantrayor itÅmaæ vivak«itam artham Ãha mama yonir iti dvÃbhyÃm |

sarva-kÃryÃpek«ayÃdhikatvÃt kÃraïaæ mahat | sarva-kÃryÃïÃæ v­ddhi-hetutva-rÆpÃd b­æhaïatvÃd brahma | avyÃk­taæ prak­tis triguïÃtmkikÃ mÃyÃ mahad brahma | tac ca mameÓvarasya yonir garbhÃdhÃna-sthÃnaæ tasmin mahati brahmaïi yonau garbhaæ sarva-bhÆta-janma-kÃraïam ahaæ bahu syÃæ prajÃyeya itÅk«aïa-rÆpaæ saækalpaæ dadhÃmi dhÃrayÃmi tat-saÇkalpa-vi«ayÅkaromÅty artha÷ | yathÃ hi | kaÓcit pitÃ putram anuÓayinaæ vrÅhy-Ãdy-ÃhÃra-rÆpeïa svasmin lÅnaæ ÓarÅreïa yojayituæ yonau reta÷-seka-pÆrvakaæ garbham Ãdhatte | tasmÃc ca garbhÃdhÃnÃt sa putra÷ ÓarÅreïa yujyate | tad arthaæ
ca madhye kalalÃdy-avasthÃ bhavanti | tathÃ pralaye mayi lÅnam avidiyÃ-kÃma-karmÃnuÓayavantaæ k«etraj¤aæ s­«Âi-samaye bhogyena k«etreïa kÃrya-kÃra¸ea-saæghÃtena yojayituæ cid-ÃbhÃsaÃkhya-reta÷-seka-pÆrvakaæ mÃyÃ-v­tti-rÆpaæ garbham aham ÃdadhÃmi | tad-arthaæ hiraïyagarbhÃdÅnÃæ bhavati he bhÃrata na tv ÅÓvara-k­ta-garbhÃdhÃnaæ vinety artha÷ ||14.3|| 

viÓvanÃtha÷ : atha anÃdy-avidyÃ-k­tasya guïa-saÇgasya bandha-hetutÃ-prakÃraæ vaktuæ k«etra-k«etraj¤ayo÷ sambhava-prakÃram Ãha mama parameÓvarasya yonir garbhÃdhÃna-sthÃnaæ mahad brahma deÓa-kÃlÃnavacchinnatvÃt mahat, b­æhaïÃt kÃrya-rÆpeïa v­ddher hetor brahma prak­tir ity artha÷ | ÓrutÃv api kvacit prak­tir brahmeti nirdiÓyate | tasminn ahaæ garbhaæ dadhÃmy ÃdadhÃmi | itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃæ jÅva-bhÆtÃm ity anena cetana-pu¤ja-rÆpÃ yÃ jÅva-prak­tis taÂastha-Óakti-rÆpÃ nirdi«ÂÃ sÃ sakala-prÃïi-jÅvatayÃ garbha-Óabdenocyate | tato mat-k­tÃt garbhÃdhÃnÃt sarva-bhÆtÃnÃæ brahmÃdÅnÃæ sambhava utpatti÷ ||3||

baladeva÷ : tad evaæ vaktavyÃrtha-stutyÃ tasmin ruciæ Órotur utpÃdya bhÆmir Ãpa÷ ity Ãdi-dvayÃrthÃnusÃrÃt yÃvat sa¤jÃyate ki¤cit ity Ãdau prak­ti-jÅva-saæyogaæ pareÓa-hetukam abhimatam iha sphuÂayati mameti | mahat sarvasya prapa¤casya kÃraïaæ brahmÃbhivyakta-sattvÃdi-guïakaæ pradhÃnaæ mama sarveÓvarsyÃï¬a-koÂi-sra«Âur yonir garbha-dhÃraïa-sthÃnaæ bhavati | pradhÃne brahma-ÓabdaÓ ca tasmÃd etad brahma nÃma-rÆpam annaæ ca jÃyate | iti Órute÷ | tasmin mahati brahmaïi yoni-bhÆte garbhaæ paramÃïu-caitanya-rÃÓim ahaæ dadhÃmy arpayÃmi bhÆmir Ãpa÷ ity ÃdinÃ yÃ ja¬Ã prak­tir uktÃ | seha mahad brahmety ucyate | itas tv anyÃm ity ÃdinÃ yÃ cetanÃ prak­tir uktÃ seha
sarva-prÃïi-bÅjatvÃd garbha-Óabdeneti bhoga-k«etra-bhÆtayÃ ja¬ayÃ prak­tyÃ saha cetana-bhokt­-vargaæ saæyojayÃmÅty artha÷ | tato mahad-dhetukÃt prak­ti-dvaya-saæyogÃd garbhÃdhÃnÃd vÃ sarva-bhÆtÃnÃæ brahmÃdi-stambÃntÃnÃæ sambhavo janir bhavati ||3||

__________________________________________________________

BhG 14.4

sarva-yoni«u kaunteya mÆrtaya÷ saæbhavanti yÃ÷ |
tÃsÃæ brahma mahad yonir ahaæ bÅja-prada÷ pitÃ ||4||

ÓrÅdhara÷ : na kevalaæ s­«Ây-upakrama eva mad-adhi«ÂhÃnenÃbhyÃæ prak­ti-puru«ÃbhyÃm ayaæ bhÆtotpatti-prakÃra÷ | api tu sarvadaivety Ãha sarveti | sarvÃsu yoni«u manu«yÃdyÃsu yÃ mÆrtaya÷ sthÃvara-jaÇgamÃtmikÃ utpadyante tÃsÃæ mÆrtÅnÃæ mahad brahma prak­tir yonir mÃt­-sthÃnÅyÃ | ahaæ ca bÅja-prada÷ pitÃ garbhÃdhÃna-kartÃ pitÃ ||4||

madhusÆdana÷ : nanu kathaæ sarva-bhÆtÃnÃæ tata÷ sambhavo devÃdi-deha-viÓe«ÃïÃæ kÃraïÃntara-sambhavÃd ity ÃÓaÇkyÃha sarva-yoni«v iti | deva-pit­-manu«ya-paÓu-m­gÃdi-sarva-yoni«u yÃ mÆrtayo jarÃyujÃï¬odbhijjÃdi-bhedena vilak«aïÃ vividha-saæsthÃnÃs tanava÷ saæbhavanti he kaunteya! tÃsÃæ mÆrtÅnÃæ tat-tat-kÃraïa-bhÃvÃpannaæ mahad brahmaiva yonir mÃt­-sthÃnÅyÃ | ahaæ parameÓvaro bÅja-prado garbhÃdhÃnasya kartÃ pitÃ | tena mahato brahmaïa evÃvasthÃ-viÓe«Ã÷ kÃraïÃntarÃïÅti yuktam uktaæ sambhava÷ sarva-bhÆtÃnÃæ tato bhavati [GÅtÃ 14.3] iti ||4||

viÓvanÃtha÷ : na kevalaæ s­«Ây-utpatti-samaya eva sarva-bhÆtÃnÃæ prak­tir mÃtÃ ahaæ pitÃ api tu sarvadaivety Ãha sarvÃsu yoni«u devÃdyÃsu stamba-paryantÃsu yÃ mÆrtayo jaÇgama-sthÃvarÃtmikÃ utpadyante tÃsÃæ mÆrtÅnÃæ mahad brahma prak­ti÷ | yonir utpatti-sthÃnaæ mÃtÃ | ahaæ bÅja-prada÷ garbhÃdhÃna-kartÃ pitÃ ||4||

baladeva÷ : sarveti | he kaunteya sarva-yoni«u devÃdi-sthÃvarÃntÃsu yoni«u yÃ mÆrtayas tanava÷ sambhavanti tÃsÃæ mahad brahma pradhÃnaæ yonir utpatti-hetur mÃtety artha÷ | jÅva-pradas tat-karmÃnuguïyena paramÃïu-caitanya-rÃÓi-saæyojaka÷ pareÓo 'haæ pitÃ bhavÃmi ||4||

__________________________________________________________

BhG 14.5

sattvaæ rajas tama iti guïÃ÷ prak­ti-saæbhavÃ÷ |
nibadhnanti mahÃ-bÃho dehe dehinam avyayam ||5||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ parameÓvarÃdhÅnÃbhyÃæ prak­ti-puru«ÃbhyÃæ sarva-bhÆtotpattiæ nirÆpyedÃnÅæ prak­ti-saæyogena puru«asya saæsÃraæ prapa¤cayati | sattvam ity Ãdi caturdaÓabhi÷ | sattvaæ rajas tama ity evaæ saæj¤akÃs trayo guïÃ÷ prak­ti-sambhavÃ÷ | prak­te÷ sambhava udbhavo ye«Ãæ te tathoktÃ÷ | gÆna-sÃmyaæ  prak­ti÷ | tasyÃ÷ sakÃÓÃt p­thaktveÃbhivyaktÃ÷ santa÷ prak­ti-kÃrye dehe tÃdÃtmyena sthitaæ dehinaæ cid-aæÓaæ vastuto 'vyayaæ nirvikÃram eva santaæ
nibadhnanti sva-kÃryai÷ sukha-du÷kha-mohÃdibhi÷ saæyojayantÅty artha÷ ||5||

madhusÆdana÷ : tad evaæ nirÅÓvara-sÃÇkhya-nirÃkaraïena k«etra-k«etraj¤a-saæyogasyeÓvarÃdhÅnatvam uktam | idÃnÅæ kasmin guïe saÇga÷ ? ke vÃ guïÃ÷ ? kathaæ vÃ te badhnanti ? ity ucyate sattvam ity ÃdinÃnyam ity ata÷ prÃk caturdaÓabhi÷ | sattvaæ rajas tama ity evaæ-nÃmÃno guïÃ nitya-paratantrÃ÷ puru«aæ prati sarve«Ãm acetanÃnÃæ cetanÃrthatvÃt | na tu vaiÓe«ikÃïÃæ rÆpÃdivad dravyÃÓritÃ÷ | na ca guïa-guïinor anyatvam atra vivak«itam guïa-trayÃtmakatvÃt prak­te÷ | tarhi kathaæ prak­ti-sambhavÃ÷ ? ity ucyate - trayÃïÃæ guïÃnÃæ
sÃmyÃvasthÃ prak­tir mÃyÃ bhagavats tasyÃ÷ sakÃÓÃt parasparÃÇgÃÇgi-bhÃvena vai«amyeïa pariïatÃ÷ prak­ti-sambhavÃ ity ucyante | te ca dehe prak­ti-kÃrye ÓarÅrendriya-saæghÃte dehinaæ deha-tÃdÃtmyÃdhyÃsÃpannaæ jÅvaæ paramÃrthata÷ sarva-vikÃra-ÓÆnyatvenÃvyayaæ nibadhnanti nirvikÃram eva santaæ sva-vikÃravattayopadarÓayantÅva bhrÃntyÃ jala-pÃtrÃïÅva divi sthitam Ãdityaæ pratibimbÃdhyÃsena sva-kampÃdimattayÃ | yathÃ ca pÃramarthiko bandho nÃsti tathÃ vyÃkhyÃtaæ prÃk - ÓarÅrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate [GÅtÃ 13.32] iti ||5|| 

viÓvanÃtha÷ : tad eva prak­ti-puru«ÃbhyÃæ sarva-bhÆtotpattiæ nirÆpeydÃnÅæ ke guïÃ ucyante | te«u saÇgÃt jÅvasya kÅd­Óo bandha ity apek«ÃyÃm Ãha sattvam iti | dehe prak­ti-kÃrye tÃdÃtmyena sthitaæ dehinaæ jÅvaæ vastuto 'vyayaæ nirvikÃram asaÇginam apy anÃdy-avidyayÃ k­tÃd guïa-saÇgÃd eva hetor guïÃ nibadhnanti ||5||

baladeva÷ : atha ke guïÃ÷ kathaæ te«u puru«asya saÇga÷ kathaæ vÃ te taæ nibadhnanti ity Ãha sattvam iti caturbhi÷ | sattvÃdi-saæj¤akÃs trayo guïÃ÷ prak­ti-sambhavÃ÷ prak­ter abhivyaktÃs te sva-kÃrye dehe sthitaæ puru«am avyayaæ vastuto nirvikÃram api nibadhnanty aviveka-g­hÅtai÷ sukha-du÷kha-mohai÷ svadharmais taæ yojayantÅti ||5||

__________________________________________________________

BhG 14.6

tatra sattvaæ nirmalatvÃt prakÃÓakam anÃmayam |
sukha-saÇgena badhnÃti j¤Ãna-saÇgena cÃnagha ||6||

ÓrÅdhara÷ : tatra sattvasya bandhakatva-prakÃraæ cÃha tatreti | tatra te«Ãæ guïÃnÃæ madhye sattvaæ nirmalatvÃt svacchatvÃt sphaÂika-maïir iva prakÃÓakaæ bhÃsvaram anÃmayaæ ca nirupadravam | ÓÃntam ity artha÷ | ata÷ ÓÃntatvÃt sva-kÃryeïa sukhena ya÷ saÇgas tena badhnÃti | prakÃÓakatvÃc ca svakÃryeïa j¤Ãnena ya÷ saÇgas tena ca badhnÃti | he anagha ni«pÃpa, ahaæ sukhÅ j¤ÃnÅ ceti manodharmÃæs tad-abhimÃnini k«etraj¤e saæyojayatÅty artha÷ ||6||

madhusÆdana÷ : tatra ko guïa÷ kena saÇgena badhnÃti ? ity ucyate tatreti | tatra te«u guïe«u madhye sattvaæ prakÃÓakam caitanyasya tamo-guïa-k­tÃvaraïa-tirodhÃyakaæ 
nirmalatvÃt svacchatvÃc cid-bimba-grahaïa-yogyatvÃd iti yÃvat | na kevalaæ caitanyÃbhivya¤jakaæ kintu anÃmayaæ | Ãmayo du÷khaæ tad-virodhi sukhasyÃpi vya¤jakam ity artha÷ | tad badhnÃti sukha-saÇgena ca dehinaæ ! he anagha avyasana ! sarvatra sambodhanÃnÃm abhiprÃya÷ prÃg ukta÷ smartavya÷ | atra sukha-j¤Ãna-ÓabdÃbhyÃm anta÷-karaïa-pariïÃmau tad-vya¤jakÃv ucyete | icchÃ dve«a÷ sukhaæ du÷khaæ saæghÃtaÓ cetanÃ dh­ti÷ [GÅtÃ 13.7] iti sukha-cetanayor apÅcchÃdivat k«etra-dharmatvena pÃÂhÃt | tatrÃnta÷-karaïa-dharmasya sukhasya j¤Ãnasya cÃtmany adhyÃsa÷ saÇgo 'haæ jÃna iti ca | na hi
vi«aya-dharmo vi«ayiïo bhavati | tasmÃd avidyÃ-mÃtram etad iti ÓataÓa uktaæ prÃk ||6||

viÓvanÃtha÷ : tatra sattvasya lak«aïaæ bandhakatva-prakÃraæ cÃha tatreti | anÃmayaæ nirupadravaæ ÓÃntam ity artha÷ | | ÓÃntatvÃt svakÃryeïa sukhena ya÷ saÇga÷  prakÃÓakatvÃt svakÃryeïa j¤Ãnena ca ya÷ saÇga÷ ahaæ sukhÅ j¤ÃnÅ cety upÃdhi-dharmayor avidyayaiva jÅvasyÃbhimÃnas tena taæ badhnÃti | he anagheti tvaæ tu ahaæ sukhÅ ahaæ j¤ÃnÅty abhimÃna-lak«aïam aghaæ mÃ svÅkur iti bhÃva÷ ||6||

baladeva÷ : atha sattvÃdÅnÃæ trayÃïÃæ lak«aïÃni bandhakatva-prakÃrÃæÓ cÃha tatreti tribhi÷ | tatra te«u tri«u madhye prakÃÓakaæ j¤Ãna-vya¤jakam anÃmayam arogaæ du÷kha-virodhi-sukha-vya¤jakam iti yÃvat | kuta÷ | nirmalatvÃt svacchatvÃt | tathÃ ca prakÃÓa-sukha-kÃraïaæ sattvam iti | tac ca sattvaæ sva-kÃrye j¤Ãne sukhe ca ya÷ saæyogo j¤Ãny ahaæ sukhy aham ity abhimÃnas tena puru«aæ nibadhnÃti | j¤Ãnaæ cedaæ laukika-vastu -yÃthÃtmya-vi«ayaæ sukhaæ ca dehendriya-prasada-rÆpaæ bodhyam | tatra tatra saÇge sati tad-upÃye«u karmasu prav­ttis
tat-phalÃnubhavopÃye«u dehe«Ætpatti÷ | punaÓ ca tatra tatra saÇga iti na sattvÃd vimukti÷ ||6||

__________________________________________________________

BhG 14.7

rajo rÃgÃtmakaæ viddhi t­«ïÃsaÇga-samudbhavam |
tan nibadhnÃti kaunteya karma-saÇgena dehinam ||7||

ÓrÅdhara÷ : rajaso lak«aïaæ bandhakatvaæ cÃha raja iti | raja÷-saæj¤akaæ guïaæ rÃgÃtmakam anura¤jana-rÆpaæ viddhi | ataeva t­«ïÃsaÇga-samudbhavam | t­«ïÃprÃpter 'rthe 'bhilÃ«a÷ | sagaga÷ prÃPte 'rthe prÅtir viÓe«eïÃsakti÷ | tayos t­«ïÃsaÇgayo÷ samudbhavo yasmÃt tad-rajo dehinaæ d­«ÂÃd­«ÂÃrthe«u karmasu saÇgenÃsaktyÃ nitarÃæ badhnÃti | t­«ïÃsaÇgÃbhyÃæ hi karmasu Ãsaktir bhavatÅty artha÷ ||7||
madhusÆdana÷ : rajyate vi«aye«u puru«o 'neneti rÃga÷ kÃmo gardha÷ sa evÃtmÃ svarÆpaæ yasya dharma-dharmitïos tÃdÃtmyÃt tad rÃgÃtmakaæ rajo viddhi | ata evÃprÃptÃbhilÃ«as t­«ïÃ | prÃptasyopasthite 'pi vinÃÓe saærak«aïÃbhilÃ«a ÃsaÇgas tayos t­«ïÃsaÇgayo÷ sambhavo yasmÃt tad rajo nibadhnÃti | he kaunteya ! karma-saÇgena karmasu d­«ÂÃd­«ÂÃrthe«u aham ikdaæ karomy etat phalaæ bhok«ya ity abhiniveÓa-viÓe«eïa dehinaæ vastuto 'kartÃram eva kart­tvÃbhimÃninaæ rajasa÷ prav­tti-hetutvÃt ||7|| 

viÓvanÃtha÷ : rajo-guïaæ rÃgÃtmakam anura¤jana-rÆpaæ viddhi | t­«ïÃ aprÃpte 'rthe abhilÃ«a÷ | saÇga÷ prÃpte 'rthe Ãsakti÷ | tayo÷ samudbhavo yasmÃt tad raja÷ dehinaæ d­«ÂÃd­«ÂÃrthe«u karmasu saÇgenÃsaktyÃ badhnÃti t­«ïÃ-saÇgÃbhyÃæ karmasv Ãsaktir bhavati ||7||

baladeva÷ : raja iti rÃga÷ strÅ-puru«ayor mitho 'bhilÃsas tad-Ãtmakaæ rajo-v­ddhi-hetu-kÃryayos tÃdÃtmyÃt | tac ca t­«ïÃdi-samudbhavaæ ÓabdÃdi-vi«ayÃbhilÃ«as t­«ïÃ | putra-mitrÃdi-saæyogo 'bhilÃ«a÷ saÇgas tayo÷ sambhavo yasmÃt tat | tathÃ ca rÃga-t­«ïÃsaÇga-kÃraïaæ raja÷ iti | tad raja÷ strÅ-vi«aya-putrÃdi-prÃpake«u karmasu saÇgenÃbhilÃ«eïa dehinaæ puru«aæ nibadhnÃti | stry-Ãdi-sp­hayÃ karmÃïi karoti | tÃni tat-phalÃnubhavopÃya-bhÆtÃn stry-ÃdÅn prÃpayanti | punar apy evam iti rajaso na vimukti÷ ||7||

__________________________________________________________

BhG 14.8

tamas tv aj¤Ãna-jaæ viddhi mohanaæ sarva-dehinÃm |
pramÃdÃlasya-nidrÃbhis tan nibadhnÃti bhÃrata ||8||

ÓrÅdhara÷ : tamaso lak«aïaæ bandhakatvaæ cÃha tama iti | tamas tv aj¤ÃnÃj jÃtam Ãvaraïa-Óakti-pradhÃnÃt prak­ty-aæÓÃd udbhutaæ viddhÅty artha÷ | ata÷ sarve«Ãæ dehinÃæ mohanaæ bhrÃnti-janakam | ataeva pramÃdenÃlasyena nidrayÃ ca tat tamo dehinaæ nibadhnÃti | tatra pramÃdo 'navadhÃnam | Ãlasyam anudyama÷ | nidrÃ cittasyÃvasÃdÃl laya÷ ||8||

madhusÆdana÷ : tu-Óabda÷ sattva-rajopek«ayÃ viÓe«a-dyotanÃrtha÷ | aj¤ÃnÃd Ãvaraïa-Óakti-rÆpÃd udbhÆtam aj¤Ãna-jaæ tamo viddhi | ata÷ sarve«Ãæ dehinÃæ mohanam aviveka-rÆpatvena  bhrÃnti-janakam | pramÃdenÃlasyena nidrayÃ ca tat tamo nibadhnÃti | dehinam ity anu«ajyate | he bhÃrata | pramÃdo vastu-vivekÃsÃmarthyaæ sattva-kÃrya-prakÃÓa-virodhÅ | Ãlasyaæ prav­tty-asÃmarthyaæ raja÷-kÃrya-prav­tti-virodhi | ubhaya-virodhinÅ tamo-guïÃlambanÃ v­ttir nidreti viveka÷ ||8|| 

viÓvanÃtha÷ : aj¤Ãnam aj¤ÃnÃt svÅya-phalÃt jÃtaæ pratÅtam anumitaæ bhavatÅty aj¤Ãnajam aj¤Ãna-janakam ity artha÷ | mohanaæ bhrÃnti-janakam | pramÃdo 'navadhÃnam | Ãlasyam anudyama÷ | nidrÃ cittasyÃvasÃdÃl laya÷ ||8||

baladeva÷ : tamas tv iti | tu-Óabda÷ pÆrva-dvitÅyÃd viÓe«a-dyotaka÷ | vastu-yÃthÃtmyÃvagamo j¤Ãnaæ tad-virodhy-ÃvarakatÃ-pradhÃnaæ prak­ty-aæÓo 'j¤Ãnam | tasmÃj jÃtaæ tamo ‘ta÷ sarva-dehinÃæ mohanaæ viparyaya-j¤Ãna-janakam | tathÃ ca vastu-yÃthÃtmya-j¤ÃnÃvarakaæ viparyaya-j¤Ãna-janakaæ tama÷ iti | tat tama÷ pramÃdÃdibhi÷ svakÃryai÷ puru«aæ nibadhnÃti | tatra pramÃdo 'navadhÃnam akÃrye karmaïi prav­tti-rÆpaæ sattva-kÃrya-prakÃÓa-virodhÅ | Ãlasyam anudyama÷, raja÷-kÃrya-prav­tti-virodhi | tad-ubhaya-virodhinÅ tu nidrÃ cittasyÃvasÃdÃtmeti ||8||     

__________________________________________________________

BhG 14.9 

sattvaæ sukhe saæjayati raja÷ karmaïi bhÃrata |
j¤Ãnam Ãv­tya tu tama÷ pramÃde saæjayaty uta ||9||

ÓrÅdhara÷ : sattvÃdÅnÃm evaæ sva-sva-kÃrya-karaïe sÃmarthyÃtiÓayam Ãha sattvam iti | sattvaæ sukhe sa¤jayati saæÓle«ayati | du÷kha-ÓokÃdi-kÃraïe sabhÃpi sukhÃbhimukham eva dehinaæ karotiÅty artha÷ | evaæ sukhÃdi-kÃraïe saty api raja÷ karmaïy eva sa¤jayati | tamas tu mahat-saÇgena utpÃdyamÃnam api j¤Ãnam Ãv­tyaÃcchÃdya pramÃde sa¤jayati | mahadbhir upadiÓyamÃnasyÃrthasyÃnavadhÃne yojayati utÃpi | ÃlasyÃdÃv api saæyojayatÅty artha÷ ||9||

madhusÆdana÷ :

viÓvanÃtha÷ : uktam evÃrthaæ saÇk«epeïa punar darÓayati | sattvaæ kart­ sukhe svÅya-phale Ãsaktaæ jÅvaæ sa¤jayati vaÓÅkaroti nibadhnÃtÅty artha÷ | raja÷ kart­ karmÃïi Ãsaktaæ jÅvaæ badhnÃti | tama÷ kart­ pramÃde 'bhirataæ taæ j¤Ãnam Ãv­tya aj¤Ãnam utpÃdyety artha÷ ||9||

baladeva÷ : guïÃ÷ svÃny advayotk­«ÂÃ÷ santa÷ svakÃrye tanvantÅty Ãha sattvam iti dvÃbhyÃm | sattvam utk­«Âaæ sat sva-kÃrye sukhe puru«aæ sa¤jayaty Ãsaktaæ karoti | rajo utk­«Âaæ sat karmÃïi taæ sa¤jayati | tama utk­«Âaæ sat pramÃde taæ sa¤jayati j¤Ãnam Ãv­tyÃcchÃdyÃj¤Ãnam utpÃdyety artha÷ ||9||

__________________________________________________________

BhG 14.10

rajas tamaÓ cÃbhibhÆya sattvaæ bhavati bhÃrata |
raja÷ sattvaæ tamaÓ caiva tama÷ sattvaæ rajas tathÃ ||10||

ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha raja iti | rajas-tamaÓ ceti guïa-dvayam abhibhÆya tirask­tya sattvaæ bhavati | ad­«Âa-vaÓÃd udbhavati | tata÷ svakÃrye sukha-j¤ÃnÃdau sa¤jayatÅty artha÷ | evaæ rajo 'pi sattvaæ tamaÓ ceti guïa-dvayam abhibhÆyodbhavati | tata÷ svakÃrye t­«ïÃkarmÃdau sa¤jayati | evaæ tamo 'pi sattvaæ rajaÓ cobhÃv api guïÃv abhibhÆyodbhavati | tataÓ ca sva-kÃrye pramÃdÃlasyÃdau sa¤jayatÅty artha÷ ||10||

madhusÆdana÷ : uktaæ kÃryaæ kadÃ kurvanti guïÃ÷ ?  ity ucyate raja iti | rajas tamaÓ ca yugapad ubhÃv api guïÃv abhibhÆya sattvaæ bhavati udbhavati vardhate yadÃ, tadÃ sva-kÃryaæ prÃg-uktam asÃdhÃraïyena karotÅti Óe«a÷ | evaæ rajo 'pi sattvaæ tamaÓ ceti guïa-dvayam abhibhÆyodbhavati yadÃ, tadÃ sva-kÃryam prÃg-uktaæ karoti | tathÃ tadvad eva tamo 'pi sattvaæ rajaÓ cety ubhÃv api guïÃv abhibhÆyodbhavati yadÃ, tadÃ sva-kÃryam prÃg-uktaæ karotÅty artha÷ ||10|| 

viÓvanÃtha÷ : uktaæ sva-sva-kÃryaæ sukhÃdikaæ prati guïÃ÷ kathaæ prabhavantÅty apek«ÃyÃm Ãha rajas tamaÓ ceti guïa-dvayam abhibhÆya tirask­tya sattvaæ bhavati ad­«Âa-vaÓÃd udbhavati | evaæ rajo 'pi sattvaæ tamaÓ ceti guïa-dvayÃbhibhÆya tÃd­ÓÃd­«Âa-vaÓÃd udbhavati | tamo 'pi sattvaæ rajaÓ cobhÃv api guïÃv abhibhÆyodbhavati ||10||

baladeva÷ : same«u tri«u katham akasmÃd ekasyotkar«a iti cet prÃcÅna-tÃd­Óa-karmodayÃt tÃd­ÓÃhÃrÃc ca svabhavatÅti bhavavÃn Ãha raja iti | sattvaæ kart­ rajas tamaÓ cÃbhibhÆyo tirask­tyotk­«Âaæ bhavati | raja÷ kart­ sattvaæ tamaÓ cÃbhibhÆyotk­«Âaæ bhavati | tama÷ kart­ sattvaæ rajaÓ cÃbhibhÆyotk­«Âaæ bhavati |  yadotk­«Âaæ bhavati, tadÃ pÆrvoktam asÃdhÃraïaæ kÃryaæ karotÅti Óe«a÷ ||10||

__________________________________________________________

BhG 14.11

sarva-dvÃre«u dehe 'smin prakÃÓa upajÃyate |
j¤Ãnaæ yadÃ tadÃ vidyÃd viv­ddhaæ sattvam ity uta ||11||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ sattvÃdÅnÃæ viv­ddhÃnÃæ liÇgÃny Ãha sarva-dvÃre«v iti tribhi÷ | asminn Ãtmano bhogÃyatane dehe sarve«v api dvÃre«u ÓrotrÃdi«u yadÃ ÓabdÃdi-j¤ÃnÃtmaka÷ prakÃÓa upajÃyate utpadyate tadÃnena prakÃÓaliÇgena sattvaæ viv­ddhaæ vidyÃj jÃnÅyÃt | uta ÓabdÃt sukhÃdi-liÇgenÃpi jÃnÅyÃd ity uktam ||11||

madhusÆdana÷ : idÃnÅm udbhÆtÃnÃæ te«Ãæ liÇgÃny Ãha tribhi÷ sarva-dvÃre«v iti | asminn Ãtmano bhogÃyatane dehe sarve«v api dvÃre«Æpalabdhi-sÃdhane«u ÓrotrÃdi-karaïe«u yadÃ prakÃÓo buddhi-pariïÃma-viÓe«o vi«ayÃkÃra÷ sva-vi«ayÃvaraïa-virodhÅ dÅpavat, tad eva j¤Ãnaæ ÓabdÃdi-vi«aya upajÃyate tadÃnena ÓabdÃdi-vi«aya-j¤ÃnÃkhya-prakÃÓena liÇgena prakÃÓÃtmakaæ sattvaæ viv­ddham udbhÆtam iti vidyÃj jÃnÅyÃt | utÃpi sukhÃdi-liÇgenÃpi jÃnÅyÃd ity artha÷ ||11|| 

viÓvanÃtha÷ : vardhamÃno guïa eva svÃpek«ayÃ k«ÅïÃv itarau guïÃv abhivaatÅty uktam | atas te«Ãæ v­ddhi-liÇgÃny Ãha sarveti tribhi÷ | sarva-dvÃre«u ÓrotrÃdi«u yadÃ prakÃÓa÷ syÃt | kÅd­Óa÷ | j¤Ãnaæ vaidika-ÓabdÃdi-yathÃrtha-j¤ÃnÃtmakaæ tadÃ tÃd­Óa-j¤Ãna-liÇgenaiva sattvaæ viv­ddham iti jÃnÅyÃt | ut-ÓabdÃd Ãtmottha-sukhÃÂtmaka÷ prakÃÓaÓ ca yadeti ||11||

baladeva÷ : utk­«ÂÃnÃæ sattvÃdÅnÃæ liÇgÃny Ãha sarveti tribhi÷ | yadÃ sarve«u j¤Ãna-dvÃre«u ÓrotrÃdi«u ÓabdÃdi-yÃthÃtmya-prakÃÓa-rÆpæ j¤Ãnam upajÃyate | tadÃ tÃd­Óa-j¤Ãna-liÇgenÃsmin dehe sattvaæ viv­ddhaæ vidyÃt | utety apy arthe | sukha-liÇgenÃpi tad vidyÃd ity artha÷ ||11||

__________________________________________________________

BhG 14.12

lobha÷ prav­ttir Ãrambha÷ karmaïÃm aÓama÷ sp­hÃ |
rajasy etÃni jÃyante viv­ddhe bharatar«abha ||12||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca lobha iti | lobho dhanÃdy-Ãgame jÃyamÃne 'pi puna÷ punar vardhamÃno 'bhilÃ«a÷ | prav­ttir nityaæ kurvad-rÆpatÃ | karmaïÃm Ãrambho mahÃ-g­hÃdi-nirmÃïodyama÷ | aÓama idaæ k­tvÃ idaæ kari«yÃmi ity Ãdi saÇkalpa-vikalpÃnuparama÷ | sp­hÃ uccÃvace«u d­«Âa-mÃtre«u vastu«u itas tato jigh­k«Ã | rajasi viv­ddhe saty etÃni liÇgÃni jÃyante | etais tamaso viv­ddhir jÃÃnÅyÃd ity artha÷ ||12||

madhusÆdana÷ : mahati dhanÃgame jÃyamÃne 'py anuk«aïaæ vardhamÃnas tad-abhilÃ«o lobha÷ sva-vi«aya-prÃpsya-nivartya icchÃ-viÓe«a iti yÃvat | prav­ttir nirantaraæ prayata-mÃnasÃ | Ãrambha÷ karmaïÃæ bahu-vitta-vyayÃyÃsa-karÃïÃæ kÃmya-ni«iddha-laukika-mahÃ-g­hÃdi-vi«ayÃïÃæ vyÃpÃrÃïÃm udyama÷ | aÓama idaæ k­tvedaæ kari«yÃmÅti saÇkalpa-pravÃhÃnuparama÷ | sp­hoccÃvace«u para-dhane«u d­«Âa-mÃtre«u yena kenÃpy upÃyenopÃditsÃ | rajasi rÃgÃtmake viv­ddha etÃni rÃgÃtmakÃni liÇgÃni jÃyante | he bharatar«abha ! etair liÇgair viv­ddhaæ
rajo jÃnÅyÃd ity artha÷ ||12||

viÓvanÃtha÷ : prav­ttir nÃnÃ prayatna-paratÃ karmaïÃm Ãrambho g­hÃdi-nirmÃïodyama÷ | aÓamo vi«aya-bhogÃnuparati÷ ||12||

baladeva÷ : lobha÷ sva-dravyÃtyÃga-paratÃ | prav­ttis tad-v­ddhi-yatnaa-paratÃ | karmaïÃæ g­ha-nirmÃïÃdÅnÃm Ãrambha÷ | aÓamo vi«aya-bhogÃd indriyÃïÃm anuparati÷ | sp­hÃ vi«aya-lipsÃ | etair liÇgai rajo viv­ddhaæ vidyÃt ||12||

__________________________________________________________

BhG 14.13

aprakÃÓo 'prav­ttiÓ ca pramÃdo moha eva ca |
tamasy etÃni jÃyante viv­ddhe kuru-nandana ||13||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca aprakÃÓa iti | aprakÃÓo viveka-bhraæÓa÷ | aprav­ttir anudyama÷ | pramÃda÷ kartavyÃrthÃnusandhÃna-rÃhityam | moho mithyÃbhiniveÓa÷ | tamasi viv­ddhe saty etÃni liÇgÃni jÃyante | etais tamaso viv­ddhiæ jÃnÅyÃd ity artha÷ ||13||

madhusÆdana÷ : aprakÃÓa÷ saty apy upadeÓÃdau bodha-kÃraïe sarvathÃ bodhÃyogyatvam | aprav­ttiÓ ca saty apy agnihotraæ juhuyÃd ity Ãdau prav­tti-kÃraïaæ janita-bodhe 'pi ÓÃstre sarvathÃ tat-prav­tty-ayogyatvam | pramÃdas tat-kÃla-kartavyatvena prÃptasya arthasyÃnusandhÃnÃbhÃva÷ | moha eva ca moho nidrÃ viparyayo vÃ | cau samuccaye | eva-kÃro vyabhicÃra-vÃraïÃrtha÷ | tamasy eva viv­ddha etÃni liÇgÃni jÃyante he kuru-nandana ! ata etair liÇgair avayabhicÃribhir viv­ddhaæ tamo jÃnÅyÃd ity artha÷ ||13||

viÓvanÃtha÷ : aprakÃÓo vivekÃbhÃva÷ | ÓÃstrÃvihita-ÓabdÃdi-grahaïam | aprav­tti÷ prayatna-mÃtra-rÃhityam | pramÃda÷ kaïÂhÃdi-dh­te 'pi vastuni nÃstÅti pratyaya÷ | moho mithyÃbhiniveÓa÷ ||13||

baladeva÷ : aprakÃÓo j¤ÃnÃbhÃva÷ | ÓÃstrÃvihita-vi«aya-graha-rÆpo 'prav­tti÷ kriyÃ-vimukhatÃ | pramÃda÷ karÃdisthe 'py arthe nÃstÅti pratyayo moho mithyÃbhiniveÓa÷ | etair liÇgais tamo viv­dhaæ vidyÃt ||13||

__________________________________________________________

BhG 14.14

yadÃ sattve prav­ddhe tu pralayaæ yÃti deha-bh­t |
tadottama-vidÃæ lokÃn amalÃn pratipadyate ||14||

ÓrÅdhara÷ : maraïa-samaya eva viv­ddhÃnÃæ sattvÃdÅnÃæ phala-viÓe«am Ãha yadeti dvÃbhyÃm | sattva prav­ddhe sati yadÃ jÅvo m­tyuæ prÃpnoti tadÃ uttamÃn hiraïyagarbhÃdÅn vidanti upÃsata ity uttama-vida÷ te«Ãæ ye amalÃ÷ prakÃÓamayÃ lokÃ÷ sukhopabhoga-sthÃna-viÓe«Ãs tÃn pratipadyate prÃpnoti ||14||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ maraïa-samaye viv­ddhÃnÃæ sattvÃdÅnÃæ phala-viÓe«am Ãha yadeti dvÃbhyÃm | sattve prav­ddhe sati yadÃ pralayaæ m­tyuæ yÃti prÃpnoti deha-bh­d dehÃbhimÃnÅ jÅva÷, tadottamÃ ye hiraïyagarbhÃdayas tad-vidÃæ tad-upÃsakÃnÃæ lokÃn deva-sukhopabhoga-sthÃna-viÓe«Ãn amalÃn rajas-tamo-mala-rahitÃn pratipadyate prÃpnoti ||14||

viÓvanÃtha÷ : pralayaæ yÃti m­tyuæ prÃpnoti | tadÃ uttamaæ vindanti labhanta ity uttama-vido hiraïya-garbhÃdy-upÃsakÃs te«Ãæ lokÃn amalÃn sukha-pradÃn ||14||

baladeva÷ : m­ti-kÃle viv­ddhÃnÃæ guïÃnÃæ phala-viÓe«Ãn Ãha yad eti dvÃbhyÃm | sattve prav­ddhe sati yadÃ deha-bh­j jÅva÷ pralayaæ yÃti mriyate, tadottama-vidÃæ hiraïya-garbhÃdy-upÃsakÃnÃæ lokÃn divya-bhogopetÃn pratipadyate labhate | amalÃn rajas-tamo-mala-hÅnÃn ||14||

__________________________________________________________

BhG 14.15


rajasi pralayaæ gatvÃ karmasaÇgi«u jÃyate |
tathÃ pralÅnastam asi mÆ¬ha-yoni«u jÃyata ||15||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca rajasÅti | rajasi prav­ddhe sati m­tyuæ prÃpya karmÃsakte«u manu«ye«u jÃyate | tathÃ tamasi prav­ddhe sati pralÅno m­to mÆ¬ha-yoni«u jÃyate ||15||

madhusÆdana÷ : rajasi prav­ddhe sati pralayaæ m­tyuæ gatvÃ prÃpya karma-saÇgi«u Óruti-sm­ti-vihita-prati«iddha-karma-phalÃdhikÃri«u manu«ye«u jÃyate | tathÃ tadvad eva tamasi prav­ddhe pralÅno m­to mÆ¬ha-yoni«u paÓv-Ãdi«u jÃyate ||15||

viÓvanÃtha÷ : karma-saÇgi«u karmÃsakta-manu«ye«u ||15||

baladeva÷ : rajasi prav­ddhe pralayæ maraïaæ gatvÃ jana÷ karma-saÇgi«u kÃmya-karmÃsakte«u n­«u madhye jÃyate | tathÃ tamasi prav­ddhe pralÅno m­to jano mÆ¬ha-yoni«u paÓv-Ãdi«u ||15||



__________________________________________________________

BhG 14.16

karmaïa÷ suk­tasyÃhu÷ sÃttvikaæ nirmalaæ phalam |
rajasas tu phalaæ du÷kham aj¤Ãnaæ tamasa÷ phalam ||16||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ sattvÃdÅnÃæ svÃnurÆpa karma-dvÃreïa vicitra-phala-hetutvam Ãha karmaïa iti | suk­tasya sÃttvikasya karmaïa÷ sÃttvikaæ sattva-pradhÃnaæ nirmalaæ prakÃÓa-bahulaæ sukhaæ phalam Ãhu÷ kapilÃdaya÷ | rajasa iti rÃjasasya karmaïa ity artha÷ | karma-phala-kathanasya prak­tatvÃt | tasya du÷khaæ phalam Ãhu÷ | tamasa iti tÃmasasya karmaïa ity artha÷ | tasyÃj¤Ãnaæ mÆ¬hatvaæ phalam Ãhu÷ | sÃttvikÃdi-karma-lak«aïaæ ca niyataæ saÇga-rahitam ity ÃdinÃ a«ÂÃdaÓe 'dhyÃye vak«yati ||16||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ svÃnurÆpa-karma-dvÃrÃ sattvÃdÅnÃæ vicitra-phalatÃæ saæk«ipyÃha karmaïa iti | suk­tasya sÃttvikasya karmaïo dharmasya sÃttvikaæ sattvena nirv­ttaæ nirmalaæ rajas-tamo-malÃmiÓritaæ sukhaæ phalam Ãhu÷ paramar«ayau | rajaso rÃjasasya tu karmaïa÷ pÃpa-miÓrasya puïyasya phalaæ rÃjasaæ du÷khaæ du÷kha-bahulam alpaæ sukhaæ kÃraïÃnurÆpyÃt kÃryasya | aj¤Ãnam aviveka-prÃyaæ du÷khaæ tÃmasaæ tamasas tÃmasasya karmaïo 'dharmasya phalam | Ãhur ity anu«ajyate | sÃttvikÃdi-karma-lak«aïaæ
ca niyataæ saÇga-rahitam ity ÃdinÃ«ÂÃdaÓe vak«yati | atra rajas-tama÷-Óabdau tat-kÃrye prayuktau kÃrya-kÃraïayor abhedopacÃrÃt gobhi÷ ÓrÅïÅta matsaram ity atra yathÃ go-Óabdas tat-prabhave payasi, yathÃ vÃ dhÃnyam asi dhinuhi devÃn ity atra dhÃnya-Óabdas tat-prabhave taï¬ule | tatra payas taï¬ulayor ivÃtrÃpi karmaïa÷ prak­tatvÃt ||16||

viÓvanÃtha÷ : suk­tasya sÃttvikasya karmaïa÷ sÃttvikam eva nirmalaæ nirupadravam | aj¤Ãnam acetanatÃ ||16||

baladeva÷ : atha guïÃnÃæ svÃnurÆpakarmadvÃrÃ vicitra-phala-hjetutvam Ãha karmaïa iti | suk­tasya sÃttvikasya karmaïo nirmalaæ phalam Ãhur guïa-svabhÃva-vido munayo mala-du÷kha-moha-rÆpa-rajas-tama÷-phala-lak«aïÃn nirgataæ sukham ity artha÷ | tac ca sÃttvikaæ sattvena nirv­ttam | rajaso rÃjasasya karmaïa÷ phalaæ du÷khaæ kÃryasya kÃraïÃnurÆpyÃd du÷kha-pracuraæ ki¤cit sukham ity artha÷ | tamas tÃmasasya karmaïo hiæsÃde÷ phalam aj¤Ãna-caitanya-prÃyaæ du÷kham evety artha÷ | tatra rajas-tamah-ÓabdÃbhyÃæ rÃjasa-tÃmasa-karmaïÅ lak«ye gobhi÷ prÅïita-matsaram
ity atra yathÃ go-Óabdena go-payo lak«yate | sÃttvikÃdi-karmaïÃæ lak«aïÃny a«ÂÃdaÓe vak«yante niyataæ saÇga-rahitam ity Ãdibhi÷ ||16||

__________________________________________________________

BhG 14.17

sattvÃt saæjÃyate j¤Ãnaæ rajaso lobha eva ca |
pramÃda-mohau tamaso bhavato 'j¤Ãnam eva ca ||17||

ÓrÅdhara÷ : tatraiva hetum Ãha sattvÃd iti | sattvÃj j¤Ãnaæ sa¤jÃyate | ata÷ sÃttvikasya karmaïa÷ prakÃÓa-bahulaæ sukhaæ phalaæ bhavati | rajaso lobho jÃyate | tasya ca du÷kha-hetutvÃt tat-pÆrvakasya karmaïo du÷khaæ phalaæ bhavati | tamasas tu pramÃda-mohÃj¤ÃnÃni bhavanti | tatas tÃmasasya karmaïo 'j¤Ãna-prÃpakaæ phalaæ bhavatÅti yuktam evety artha÷ ||17||

madhusÆdana÷ : etÃd­Óa-phala-vaicitrye pÆrvoktam eva hetum Ãha sattvÃd iti | sarva-karaïa-dvÃrakaæ prakÃÓa-rÆpaæ j¤Ãnaæ sattvÃt saæjÃyate | atas tad-anurÆpaæ sÃttvikasya karmaïa÷ prakÃÓa-bahulaæ sukhaæ phalaæ bhavati | rajaso lobho vi«aya-koÂi-prÃptyÃpi nivartayitum aÓakyo 'bhilÃ«a-viÓe«o jÃyate | tasya ca nirantaram upacÅyamÃnasya pÆrayitum aÓakyasya sarvadÃ du÷kha-hetutvÃt tat-pÆrvakasya rÃjasasya karmaïo du÷khaæ phalaæ bhavati | evaæ pramÃda-mohau tamasa÷ sakÃÓÃd bhavato jÃyete | aj¤Ãnam eva ca bhavati | eva-kÃra÷ prakÃÓa-prav­tti-vyÃv­tty-artha÷ | atas tÃmasasya karmaïas tÃmasam aj¤ÃnÃdi-prÃyam
eva phalaæ bhavatÅti yuktam evety artha÷ | atra cÃj¤Ãnam aprakÃÓa÷ | pramÃdo mohaÓ cÃprakÃÓo 'prav­ttiÓ cety atra vyÃkhyÃtau ||17||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.
 
baladeva÷ : Åd­k-phala-vaicitrye prÃg uktam eva hetum Ãha sattvÃd iti | sattvÃt prakÃÓa-lak«aïaæ j¤Ãnaæ jÃyate | ata÷ sÃttvikasya karmaïa÷ prakÃÓa-pracuraæ sukhaæ phalam | rajaso lobhas t­«ïÃ-viÓe«o yo vi«ayakoÂibhir apy abhisevitair du«pÆras tasya ca du÷kha-hetutvÃt tat-pÆrvakasya karmaïo du÷kha-pracuraæ ki¤cit sukhaæ phalam | tamasas tu pramÃdÃdÅni bhavanty atas tat-pÆrvakasya karmaïo 'caitanya-pracuraæ du÷kham eva phalam ||17||

__________________________________________________________

BhG 14.18

Ærdhvaæ gacchanti sattvasthÃ madhye ti«Âhanti rÃjasÃ÷ |
jaghanya-guïa-v­ttasthÃ adho gacchanti tÃmasÃ÷ ||18||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ sattvÃdi-v­tti-ÓÅlÃnÃæ phala-bhedam Ãha Ærdhvam iti | sattva-sthÃ÷ sattva-v­tti-pradhÃnÃ÷ | Ærdhvaæ gacchanti sattvotkar«a-tÃratamyÃd uttarottaraïataguïÃnandÃn manu«ya-gandharva-pit­devÃdi-lokÃn satya-loka-paryantÃn prÃpnuvantÅty artha÷ | rÃjasÃs tu t­«ïÃdy-ÃkulÃ madhye ti«Âhanti | manu«ya-loka eva utpadyante | jaghanyo nik­«Âas tamo-guïa÷ | tasya v­tti÷ pramÃda-mohÃdi÷ | atra sthitÃ adhogacchanti | tamaso v­tti-tÃratamyÃt tÃmisrÃdi«u niraye«u utpadyante ||18||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ sattvÃdi-v­tta-sthÃnÃæ prÃg-uktam eva phalam Ærdhva-madhyÃdho-bhÃvenÃha Ærdhvam iti | atra t­tÅye guïe v­tta-Óabda-yogÃd Ãdyayor api v­ttam eva vivak«itam | tena sattvasthÃ÷ sattva-v­tte ÓÃstrÅye j¤Ãne karmaïi ca niratÃ Ærdhvaæ satya-loka-paryantaæ deva-lokaæ gacchanti te deve«Ætpadyante j¤Ãna-karma-tÃratamyena | tathÃ madhye manu«ya-loke puïya-pÃpa-miÓre ti«Âhanti na tÆrdhvaæ gacchanty adho vÃ manu«ye«Ætpadyante rÃjasÃ rajo-guïa-v­tte lobhÃdi-pÆrvake rÃjase karmaïi niratÃ÷ | jaghanya-guïa-v­ttasthÃ jaghanyasya guïa-dvayÃpek«ayÃ paÓcÃd-bhÃvino nik­«Âasya tamaso guïasya v­tte nidrÃlasyÃdau sthitÃ adho gacchanti paÓcÃdi«Ætpadyante
| kadÃcij jaghanya-guïa-v­tta-sthÃ÷ sÃttvikÃ rÃjasÃÓ ca bhavanty ata Ãha tÃmasÃ÷ sarvadÃ tama÷-pradhÃnÃ÷ | itare«Ãæ kadÃcit tad-v­tta-sthatve 'pi na tat-pradhÃnateti bhÃva÷ ||18||

viÓvanÃtha÷ : sattva-sthÃ÷ sattv-tÃratamyenordhvaæ satya-loka-paryantam | madhye manusya-loka eva | jaghanyaÓ cÃsau guïaÓ ceti tasya v­tti÷ pramÃdÃlasyÃdis tatra sthitÃ adho gacchanti narakaæ yÃnti ||18||

baladeva÷ : atha sattvÃdi-v­tti-ni«ÂhÃnÃæ tÃny eva phalÃny Ærdhva-madhyÃdho-bhÃvenÃha Ærdhvam iti | tamasi v­tti-ÓabdÃd itarayoÓ ca v­ttir vivak«itÃ | sattvasthÃ÷ sattva-v­tti-ni«ÂhÃ÷ sattva-tÃratamyenordhvaæ satyaloka-paryantaæ gacchanti | rÃjasÃ rajo-v­tti-ni«ÂhÃ madhye puïya-pÃpa-miÓrite manu«ya-loke ti«Âhanti | manu«yÃ eva bhavanti rajas-tÃratamyena | jaghanya÷ sattva-rajo 'pek«ayÃ nik­«Âo yo guïas tama÷-saæj¤as tad-v­ttau pramÃdÃdau sthitÃs tv adho gacchanti tamas-tÃratamyena paÓu-pak«i-sthÃvarÃdi-yoniæ labhante | tÃmasÃ ity uktis te«Ãæ sarvadÃ tamasi sthitiæ vyanakti ||18||

__________________________________________________________

BhG 14.19

nÃnyaæ guïebhya÷ kartÃraæ yadÃ dr«ÂÃnupaÓyati |
guïebhyaÓ ca paraæ vetti mad-bhÃvaæ so 'dhigacchati ||19||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ prak­ti-guïa-saÇga-k­taæ saæsÃra-prapa¤cam uktvÃ idÃnÅæ tad-vivekato mok«aæ darÓayati nÃnyam iti | yadÃ tu dra«ÂÃ vivekÅ bhÆtvÃ buddhyÃdyÃkÃra-pariïatebhyo guïebhyo 'nyaæ kartÃraæ nÃnupaÓyati | api tu guïa eva karmÃïi kurvantÅti paÓyati | guïebhyaÓ ca paraæ vyatiriktaæ tat-sÃk«iïam ÃtmÃnaæ vetti | sa tu mad-bhÃvaæ brahmatvam adhigacchati prÃpnoti ||19||

madhusÆdana÷ : asminn adhyÃye vaktavyatvena prastutam artha-trayam | tatra k«etra-k«etraj¤a-saæyogasyeÓvarÃdhÅnatvaæ ke vÃ guïÃ÷ kathaæ vÃ te badhnantÅty artha-dvayam uktam | adhunÃ tu guïebhya÷ kathaæ mok«aïaæ muktasya ca kiæ lak«aïam iti vaktavyam avaÓi«yate | tatra mithyÃ-j¤ÃnÃtmakatvÃd guïÃnÃæ samyag-j¤ÃnÃt tebhyo mok«aïam ity Ãha nÃnyam iti | guïebhya÷ kÃrya-kÃraïa-vi«ayÃkÃra-pariïatebhyo 'nyaæ kartÃraæ yadÃ dra«ÂÃ vicÃra-kuÓala÷ sann anupaÓyati vicÃram anu na paÓyati guïÃ evÃnta÷-karaïa-bahi«karaïa-ÓarÅra-vi«aya-bhÃvÃpannÃ÷
sarva-karmaïÃæ kartÃra iti paÓyati | guïebhyaÓ ca tat-tad-avasthÃ-viÓe«eïa pariïatebhya÷ paraæ guïa-tat-kÃryÃsaæsp­«Âaæ tad-bhÃsakam Ãdityam iva jala-tat-kampÃdy-asaæsp­«Âaæ nirvikÃraæ sarva-sÃk«iïaæ sarvatra samaæ k«etraj¤am ekaæ vetti | mad-bhÃvaæ mad-rÆpatÃæ sa dra«ÂÃdhigacchati ||19||

vÅÓvÃïaÂ÷a÷ : guïa-k­taæ saæsÃraæ darÓayitvÃ guïÃtÅtaæ mok«aæ darÓayati nÃnyam iti dvÃbhyÃm | guïebhya÷ kart­-karaï-vi«ayÃkÃreïa pariïatebhyo 'nyaæ kartÃraæ dra«ÂÃ jÅvo yadÃ nÃnupaÓyati, kintu guïÃ eva sadaiva kartÃra ity evam anupaÓyati anubhavatÅty artha÷ | guïebhya÷ paraæ vyatirikam evÃtmÃnaæ vetti tadÃ sa dra«ÂÃ mad-bhÃvaæ mayi sÃyujyam adhigacchati prÃpnoti | tatra tÃd­Óa-j¤ÃnÃnantaram api mayi parÃæ bhaktiæ k­tvaiva ity upÃnta-ÓlokÃrtha-d­«ÂyÃ j¤eyam ||19||

baladeva÷ : evaæ guïa-vivekÃt saæsÃram uktvÃ tad-vivekÃn mok«am Ãha nÃnyam iti dvÃbhyÃm | dra«ÂÃ tattva-yÃthÃtmya-darÓÅ jÅvo yadÃ dehendriyÃtmanÃ pariïatebhyo guïebhyo 'nyaæ kartÃraæ nÃnupaÓyati guïÃn kartýn paÓyaty ÃtmÃnaæ guïebhya÷ parama-kartÃraæ vetti | tadÃ sa mad-bhÃvam adhigacchati | ayam ÃÓaya÷ -- na khalu vij¤ÃnÃnando viÓuddho jÅvo yuddha-yaj¤Ãdi-du÷khamaya-karmaïÃæ kartÃ, kintu guïamaya-dehendriyavÃn eva saæstatheti guïa-hetukatvÃd guïa-ni«Âhaæ tat-karma-kart­tvaæ na tu viÓuddhÃtma-ni«Âham iti yadÃnupaÓyati, tadÃ mad-bhÃvam asaæsÃritvaæ mat-para-bhaktiæ vÃ | labhata
iti purÃpy etad abhÃ«i | iha guïa-hetukaæ kart­tvaæ Óuddhasya ni«iddhaæ, na tu Óuddha-ni«Âham iti | tasya dra«ÂÃ ity Ãdinoktam ||19||

__________________________________________________________

BhG 14.20

guïÃn etÃn atÅtya trÅn dehÅ deha-samudbhavÃn |
janma-m­tyu-jarÃ-du÷khair vimukto 'm­tam aÓnute ||20||

ÓrÅdhara÷ : tataÓ ca guïa-k­ta-sarvÃnartha-niv­ttyÃ k­tÃrtho bhavatÅty Ãha guïÃn iti | dehÃdyÃkÃra÷ samudbhava÷ pariïÃmo ye«Ãæ te deha-samudbhavÃ÷ | tÃn etÃæ trÅn api guïÃn atÅtyÃtikramya tat-k­tair janmÃdibhir vimukta÷ sann am­tam aÓnute paramÃnandaæ prÃpnoti ||20||

madhusÆdana÷ : katham adhigacchatÅty ucyate - guïÃn iti | guïÃn etÃn mÃyÃtmakÃs trÅn sattva-rajas-tamo-nÃmno deha-samudbhavÃn dehotpatti-bÅja-bhÆtÃn atÅtya jÅvann eva tattva-j¤Ãnena bÃdhitvÃ janma-m­tyu-jarÃ-du÷khair janmanÃ m­tyunÃ jarayÃ du÷khaiÓ cÃdhyÃtmikÃdibhir mÃyÃ-mayair vimukto jÅvann eva tat-sambandha-ÓÆnya÷ san vidvÃn am­taæ mok«am aÓnute prÃpnoti ||20|| 

viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca so 'pi guïÃtÅta evocyata ity Ãha guïÃn iti ||20||

baladeva÷ : mad-bhÃva-padenoktam arthaæ sphuÂayati guïÃn iti | dehÅ deha-madhya-stho 'pi jÅvo guïa-puru«a-viveka-balenaitÃn deha-samudbhavÃn dehotpÃdaÃæs trÅn guïÃn atÅtyollaÇghya janmÃdibhir vimukto 'm­tam ÃtmÃnam aÓnute 'nubhavati | so 'yam asaæsÃritva-lak«aïo mad-bhÃvo mat-para-bhakti-pÃtratÃ-lak«aïo vÃ | evaæ vak«yati brahma-bhÆta÷ prasannÃtmÃ ity Ãdi ||20||

__________________________________________________________

BhG 14.21

kair liÇgais trÅn guïÃn etÃn atÅto bhavati prabho |
kim-ÃcÃra÷ kathaæ caitÃæs trÅn guïÃn ativartate ||21||

ÓrÅdhara÷ : guïÃn etÃn atÅtyÃm­tam aÓnuta ity etat ÓrutvÃ guïÃtÅtasya lak«aïam ÃcÃraæ guïÃtyayopÃyaæ ca samyag bubhutsur arjuna uvÃca kair iti | he prabho kair liÇgai÷ kÅd­Óair Ãtma-vyutpannaiÓ cihnair guïÃtÅto dehÅ bhavatÅti lak«aïa-praÓna÷ | ka ÃcÃro 'syeti kim-ÃcÃra÷ | kathaæ vartata ity artha÷ | kathaæ ca kenopÃyena etÃæs trÅn api guïÃn atÅtya vartate | tat kathayety artha÷ ||21||

madhusÆdana÷ : guïÃn etÃn atÅtya jÅvann evÃm­tam aÓnuta ity etac chrutvÃ guïÃtÅtasya lak«aïam cÃcÃraæ ca guïÃtyayopÃyaæ ca samyag bubhutsur arjuna uvÃca kair iti | etÃn guïÃn atÅto ya÷ sa kair liÇgair viÓi«Âo bhavati | yair liÇgai÷ sa j¤Ãtuæ Óakyas tÃni me brÆhÅty eka÷ praÓna÷ | prabhutvÃd bh­tya-du÷khaæ bhagavataiva nivÃraïÅyam iti sÆcayan sambodhayati prabho iti | ka ÃcÃro 'syeti kim-ÃcÃra÷ | kiæ yathe«Âa-ce«Âa÷ kiæ vÃ niyantrita iti dvitÅya÷ praÓna÷ | kathaæ vÃ kena ca prakÃreïaitÃæs trÅn guïÃn ativartate 'tikrÃmatÅti guïÃtÅtatvopÃya÷ ka iti t­tÅya÷ praÓna÷
||21||

viÓvanÃtha÷ : sthita-praj¤asya kÃ bhÃ«Ã ity ÃdinÃ dvitÅyÃdhyÃye p­«Âam apy arthaæ punas tato 'pi viÓe«a-bubhÆtsayÃ p­cchati kair liÇgai÷ ity eka÷ praÓna÷ | kaiÓ cihnais triguïÃtÅta÷ sa j¤eya ity artha÷ | kim ÃcÃra iti dvitÅya÷ | kathaæ caitÃn iti t­tÅya÷ | guïÃtÅtatva-prÃpte÷ kiæ sÃdhanam ity artha÷ | sthita-praj¤asya kÃ bhÃ«Ã ity Ãdau sthita-praj¤o guïÃtÅta÷ kathaæ syÃd iti tadÃnÅæ na p­«Âam idÃnÅæ tu p­«Âam iti viÓe«a÷ ||21||

baladeva÷ : guïÃtÅtasya lak«aïam ÃcÃraæ ca guïÃtyaya-sÃdhanaæ cÃrjuna÷ p­cchati kair ity ardhakena | prathama÷ praÓna÷ kaiÓ cihnair guïÃtÅto j¤Ãtuæ Óakya ity artha÷ | kim ÃcÃra iti dvitÅya÷ sa kiæ yathe«ÂÃcÃro niyatÃcÃro vety artha÷ | kathaæ caitÃn iti t­tÅya÷ kena sÃdhanena guïÃn atyetÅty artha÷ ||21||

__________________________________________________________

BhG 14.22

prakÃÓaæ ca prav­ttiæ ca moham eva ca pÃï¬ava |
na dve«Âi saæprav­ttÃni na niv­ttÃni kÃÇk«ati ||22||

ÓrÅdhara÷ : sthita-praj¤asya kÃ bhÃ«Ã [GÅtÃ 2.54] ity ÃdinÃ dvitÅye 'dhyÃye p­«Âam api dattottaram api punar viÓe«a-bubhÆtsayÃ p­cchatÅti j¤ÃtvÃ prakÃrÃntareïa tasya lak«aïÃdikaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca prakÃÓaæ cety Ãdi «a¬bhi÷ | tatraikena lak«aïam Ãha prakÃÓam iti | prakÃÓaæ ca sarva-dvÃre«u dehe 'sminn iti pÆrvoktaæ sattva-kÃryam | prav­ttiæ ca raja÷-kÃryam | mohaæ ca tama÷-kÃryam | upalak«aïam etat sattvÃdÅnÃm | sarvÃïy api yathÃyathaæ samprav­ttÃni svata÷-prÃptÃni santi du÷kha-buddhyÃ yo na dve«Âi | niv­ttÃni ca santi sukha-buddhyÃ yo na kÃÇk«ati, guïÃtÅta÷
sa ucyate iti caturthenÃnvaya÷ ||22||

madhusÆdana÷ : sthita-praj¤asya kÃ bhÃ«Ã [GÅtÃ 2.54] ity ÃdinÃ p­«Âam api prajahÃti yadÃ kÃmÃn [GÅtÃ 2.55] ity ÃdinÃ dattottaram api puna÷ prakÃrÃntareïa bubhÆtsamÃna÷ p­cchatÅty avadhÃya prakÃrÃntareïa tasya lak«aïÃdikaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca prakÃÓaæ cety Ãdi pa¤cabhi÷ Ólokai÷ | yas tÃvat kair liÇgair yukto guïÃtÅto bhavatÅti praÓnas tasyottaraæ Ó­ïu | prakÃÓaæ ca sarva-kÃryaæ | prav­ttiæ ca raja÷-kÃryam | mohaæ ca tama÷-kÃryam | upalak«aïam etat | sarvÃïy api guïa-kÃryÃïi yathÃyathaæ samprav­ttÃni sva-sÃmagrÅ-vaÓÃd udbhÆtÃni santi du÷kha-rÆpÃïy api du÷kha-buddhyÃ yo na dve«Âi
| tathÃ vinÃÓa-sÃmagrÅ-vaÓÃn niv­ttÃni tÃni sukha-rÆpÃïy api santi sukha-buddhyÃ yo na kÃÇk«ati na kÃmayate svapnavan mithyÃtva-niÓcayÃt | etÃd­Óa-dve«a-rÃga-ÓÆnyo ya÷ sa guïÃtÅta ucyata iti caturtha-Óloka-gatenÃnvaya÷ | idaæ ca svÃtma-pratyak«aæ lak«aïaæ svÃrtham eva na parÃrtham | na hi svÃÓritau dve«a-tad-abhÃvau rÃga-tad-abhÃvau  ca para÷ pratyetum arhati ||22||

viÓvanÃtha÷ : tatra kair liÇgair guïÃtÅto bhavatÅti prathama-praÓnasyottaram Ãha prakÃÓaæ ca sarva-dvÃre«u dehe 'smin prakÃÓa upajÃyate iti sattva-kÃryam | prav­ttiæ ca raja÷-kÃryam | mohaæ ca tama÷-kÃryam | upalak«aïam etat sattvÃdÅnÃm | sarvÃïy api yathÃyathaæ samprav­ttÃni svata÷-prÃptÃni du÷kha-buddhyÃ yo na dve«Âi | guïa-kÃryÃïy etÃni niv­ttÃni ca sukha-buddhyÃ yo na kÃÇk«ati, sa guïÃtÅta ucyate iti caturthenÃnvaya÷ | samprav­ttÃnÅti klÅb-antam Ãr«am ||22||

baladeva÷ : yadyapi sthita-praj¤asya kÃ bhÃ«Ã ity ÃdinÃ p­«Âam idaæ prajahÃti yadÃ kÃmÃn ity Ãdinottaritaæ ca, tathÃpi viÓe«a-jij¤ÃsayÃ p­cchatÅti vidhÃntareïa tasya lak«ÃïÃdÅny Ãha bhagavÃn prakÃÓaæ cety Ãdi pa¤cabhi÷ | tatraikena lak«aïaæ sva-saævedyam Ãha prakÃÓaæ sattva-kÃryaæ prav­ttiæ raja÷-kÃryaæ mohaæ tama÷-kÃryaæ etÃni trÅïi samprav­ttÃny utpÃdaka-sÃmagrÅ-vaÓÃt prÃptÃni du÷kha-rÆpÃïy api du÷kha-buddhyÃ yo na dve«Âi, vinÃÓaka-sÃmagrÅ-vaÓÃn niv­ttÃni vina«ÂÃni tÃni sukha-rÆpÃny api sukha-buddhyÃ yo nÃkÃÇk«ati, etÃd­Óa-dve«a-rÃga-ÓÆnyo
guïÃtÅta÷ sa ucyate iti caturthenÃnvaya÷ | svagatau dve«a-tad-abhÃvau rÃga-tad-abhÃvau ca paro na veditum arhatÅti sva-saævedyam idaæ lak«aïam ||22||

__________________________________________________________

BhG 14.23

udÃsÅnavad ÃsÅno guïair yo na vicÃlyate |
guïÃ vartanta ity eva yo 'vati«Âhati neÇgate ||23||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ sva-saævedyaæ guïÃtÅtasya lak«aïam uktvÃ para-saævedyaæ tasya lak«aïaæ vaktuæ dvitÅya-praÓnasya kim ÃcÃra ity asyottaram Ãha udÃsÅnavad iti tribhi÷ | udÃsÅnavat sÃk«itayÃsÅna÷ sthita÷ san guïair guïa-kÃryai÷ sukha-du÷khÃdibhir na yo vicÃlyate svarÆpÃn na pracyavate api tu guïÃ eva svakÃrye«u vartante | etair mama sambandha eva nÃstÅti viveka-j¤Ãnena yas tu«ïÅm avati«Âhati | parasmaipadam Ãr«am | neÇgate na calati ||23||

madhusÆdana÷ : evaæ lak« HERE

viÓvanÃtha÷ : kim ÃcÃra÷ iti dvitÅya-praÓnasyottaram Ãha udÃsÅnavad iti tribhi÷ | guïa-kÃryai÷ sukha-du÷khÃdibhir yo na vicÃlyate svarÆpÃvasthÃn na cyavate, api tu guïa eva sva-sva-kÃrye«u vartanta ity eveti ebhir mama sambandha eva nÃstÅti viveka-j¤Ãnena yas tÆ«ïÅm avati«Âhati parasmaipadam Ãr«am | neÇgate na kvÃpi daihika-k­tye yatate | guïÃtÅta÷ sa ucyate iti guïÃtÅtasya etÃni cihnÃni etÃn ÃcÃrÃæÓ ca d­«Âvaiva guïÃtÅto vaktavyo na tu guïÃtÅtatvopapatti-vÃvadÆko guïÃtÅto vaktavya iti bhÃva÷ ||23-25||

baladeva÷ : atha para-saævedya-lak«aïaæ vaktuæ kim ÃcÃra÷ iti dvitÅya-praÓnasyottaram Ãha udÃsÅneti tribhi÷ | udÃsÅno madhyastho yathÃ vivÃdino÷ pak«agrahai÷ sva-mÃdhyasthyÃn na vicÃlyate, tayÃ sukha-du÷khÃdi-bhÃvena parïatair guïair yo nÃtmÃvasthitair vicÃlyate, kintu guïÃ÷ sva-kÃrye«u prakÃÓÃdi«u vartante | mama tair na sambandha iti niÓcitya tÆ«ïÅm avati«Âhate | neÇgate guïa-kÃryÃnurÆpeïa na ce«Âate | guïÃtÅta÷ sa ucyate iti t­tÅyenÃnvaya÷ ||23||

__________________________________________________________

BhG 14.24

sama-du÷kha-sukha÷ svastha÷ sama-lo«ÂÃÓma-kÃ¤cana÷ |
tulya-priyÃpriyo dhÅras tulya-nindÃtma-saæstuti÷ ||24||

ÓrÅdhara÷ : api ca sameti | same sukha-du÷khe yasya | yata÷ svastha÷ svarÆpa eva sthita÷ | ataeva samÃni lo«ÂÃÓma-kÃjcanÃni yasya | tulye piryÃpriye sukha-du÷kha-hetu-bhÆte yasya | dhÅro dhÅmÃn | tulyo nindÃ cÃtmana÷ saæstutiÓ ca yasya ||24||

madhusÆdana÷ : same du÷kha-sukhe dve«a-rÃga-ÓÆnyatayÃnÃtma-dharmatayÃn­tatayÃ ca yasya sa sama-du÷kha-sukha÷ | kasmÃd evaæ yasmÃt svastha÷ svasminn Ãtmany eva sthito dvaita-darÓana-ÓÆnyatvÃt | ata eva samÃni heyopÃdeya-bhÃva-rahitÃni lo«ÂÃÓma-kÃ¤canÃni yasya sa tathÃ | lo«Âa÷ pÃæsu-piï¬a÷ | ata eva tulye priyÃpriye sukha-du÷kha-sÃdhane yasya hita-sÃdhanatva-buddhi-vi«ayatvÃbhÃvenopek«aïÅyatvÃt | dhÅro dhÅmÃn dh­timÃn vÃ | ata eva tulye | nindÃtma-saæstutÅ do«a-kÅrtana-guïa-kÅrtane yasya sa guïÃtÅta ucyata iti dvitÅya-gatenÃnvaya÷ ||24||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : kiæ ca sameti | yato 'yaæ svastha÷ svarÆpa-ni«Âho 'taeva sama-du÷kha-sukha÷Ç same anÃtma-dharmatvÃt tulye sukha-du÷khe yasya sa÷ | samÃny anupÃdeyatayÃ tulyÃni losÂrÃdÅni yasya sa÷ | lo«Âra-m­t-piï¬a-tulye priyÃpriye sukha-du÷kha-sÃdhane vastunÅ yasya sa÷ | dhÅra÷ prak­ti-puru«a-viveka-kuÓala÷ | tulye nindÃtma-saæstutÅ yasya sa÷ | tat-prayojakayor do«a-guïayor Ãtma-gatatvÃbhÃvÃd ity artha÷ | ya Åd­Óo guïatÅta÷ sa ucyata iti dvitÅyenÃnvaya÷ ||24||

__________________________________________________________

BhG 14.25

mÃnÃpamÃnayos tulyas tulyo mitrÃri-pak«ayo÷ |
sarvÃrambha-parityÃgÅ guïÃtÅta÷ sa ucyate ||25||

ÓrÅdhara÷ : api ca mÃneti | mÃne 'pamÃne ca tulya÷ | mitra-pak«e 'ripak«e ca tulya÷ | sarvÃn d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃn ÃrambhÃn udyamÃn parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ | evambhÆtÃcÃra-yukto guïÃtÅta ucyate ||25||

madhusÆdana÷ : mÃna÷ sat-kÃra ÃdarÃpara-paryÃya÷ | apamÃnas tiraskÃro 'nÃdarÃpara-paryÃya÷ | tayos tulyo har«a-vi«Ãda-ÓÆnya÷ | nindÃ-stutÅ Óabda-rÆpe mÃnÃpamÃnau tu Óabdam antareïÃpi kÃya-mano-vyÃpÃra-viÓe«Ãv iti bheda÷ | atra pa-kÃra-va-kÃrayo÷ pÃÂha-vikalpe 'py artha÷ sa eva | tulyo mitrÃri-pak«ayo÷ | mitra-pak«asyevÃri-pak«asyÃpi dve«Ãvi«aya÷ svayaæ tayor anugraha-nigraha-ÓÆnya iti vÃ | sarvÃrambha-parityÃgÅ | Ãrabhyanta ity ÃrambhÃ÷ karmÃïi tÃn sarvÃn parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa tathÃ | deha-yÃtrÃ-mÃtra-vyatirekeïa sarva-karma-parityÃgÅty artha÷ | udÃsÅnavad
ÃsÅna ity Ãdy-ukta-prakÃrÃcÃro guïÃtÅta÷ sa ucyate | yad uktam upek«akatvÃdi tad-vidyodayÃt pÆrvaæ yatna-sÃdhyaæ vidyÃdhikÃriïÃ sÃdhanatvenÃnu«Âheyam utpannÃyÃæ tu vidyÃyÃæ jÅvan-muktasya guïÃtÅtasyoktaæ dharma-jÃtam ayatna-siddhaæ lak«aïatvena ti«Âhaty artha÷ ||25|| 

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : mÃneti sphuÂÃrtha÷ | nindÃstutÅ vÃg-vyÃpÃreïa sÃdhye | mÃnÃpamÃnau tu kÃyamanovyÃpÃreïÃpi syÃtÃm iti bheda÷ | sarveti deha-yÃtrÃ-mÃtrÃd anyat sarva-karma grÃhyam | ya Åd­Óo guïÃtÅta÷ undÃsÅnavat ity Ãdy uktÃ yasyÃcÃr÷ parair api saævedyÃ÷ sa guïÃtÅto bodhyo na tu tad-upapatti-vÃvadÆka iti bhÃva÷ ||25||

__________________________________________________________

BhG 14.26

mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate |
sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate ||26||

ÓrÅdhara÷ : kathaæ caitÃn trÅn guïÃn ativartate iti | asya praÓnasyottaram Ãha mÃæ ceti | ca-Óabdo 'vadhÃraïÃrtha÷ | mÃm eva parameÓvaram avyabhicÃreïa ekÃntena bhakti-yogena ya÷ sevate sa etÃn guïÃn samatÅtya samyag atikramya brahma-bhÆyÃya brahma-bhÃvÃya mok«Ãya kalpate samartho bhavati ||26||

madhusÆdana÷ : adhunÃ katham etÃn guïÃn ativartata iti t­tÅya-praÓnasya prativacanam Ãha mÃæ ceti | cas tv-artha÷ | mÃm eveÓvaraæ nÃrÃyaïaæ sarva-bhÆtÃntaryÃmiïaæ mÃyayÃ k«etraj¤atÃm Ãgataæ paramÃnanda-ghanaæ bhagavantaæ vÃsudevam avyabhicÃreïa parama-prema-lak«aïena bhakti-yogena dvÃdaÓÃdhyÃyoktena ya÷ sevate sadÃ cintayati sa mad-bhakta etÃn prÃg-uktÃn guïÃn samatÅtya samyag-atikramyÃdvaita-darÓanena bÃdhitvÃ brahma-bhÆyÃya brahma-bhavanÃya mok«Ãya kalpate samartho bhavati | sarvadÃ bhagavac-cintanam eva guïÃtÅtatvopÃya ity artha÷ ||26||

viÓvanÃtha÷ : kathaæ caitÃn trÅn guïÃn ativartate iti t­tÅyapraÓnasyottaram Ãha mÃæ ceti | ca evÃrthe | mÃm eva ÓyÃmasundarÃkÃraæ parameÓvaraæ bhakti-yogena ya÷ sevate sa eva brahma-bhÆyÃya brahmatvÃya brahmÃnubhavÃya yÃvat bhaktyÃham ekayÃ grÃhya÷ iti mad-vÃkye ekayeti viÓe«aïopanyÃsÃt mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te ity atrÃpi eva-kÃra-prayogÃt bhaktyÃ vinÃ prakÃrÃntareïa brahmÃnubhavo na bhavatÅti niÓcayÃt | bhakti-yogena kÅd­Óena | avyabhicÃreïa karma-j¤ÃnÃdy-amiÓreïa ni«kÃma-karmaïo nyÃsa-ÓravaïÃt | j¤Ãnaæ ca mayi sannyaset iti j¤ÃninÃæ carama-daÓÃyÃæ j¤ÃnasyÃpi nyÃsa-ÓravaïÃt | bhakti-yogasya tu kvÃpi nyÃsÃÓravaïÃt bhakti-yoga eva so 'vyabhicÃra÷ | tena karma-yogam
iva j¤Ãna-yogam api parityÃjya yady avyabhicÃreïa kevalenaiva bhaktiyogena sevate, tarhi j¤ÃnÅ api guïÃtÅto bhavati, nÃnyathÃ | ananya-bhaktas tu nirguïo mad-apÃÓraya÷ ity ekÃdaÓokter guïÃtÅto bhavaty eva | atra idaæ tattvaæ VE­«E ity atrÃsaÇgina÷ karmiïo j¤Ãnino vÃ sÃttvikatvenaiva sÃdhakatvÃvagates tat-sÃhacaryÃt nirguïo mad-apÃÓraya÷ iti bhakta÷ sÃdhaka evÃvagamyate | tataÓ ca j¤ÃnÅ j¤Ãna-siddha÷ sann eva sÃttvikatvaæ parityajya guïÃtÅto bhavati | bhaktas tu sÃdhaka-daÓÃm Ãrabhyaiva guïÃtÅto bhavatÅty artho labhyate | atra ca-kÃro 'vadhÃraïÃrtha÷ iti svÃmi-caraïÃ÷ | mÃm eveÓvaraæ nÃrÃyaïam avyabhicÃreïa bhakti-yogena dvÃdaÓÃdyÃyoktena ya÷ sevata iti madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃÓ ca vyÃcak«ate
||26||

baladeva÷ : kathaæ caitÃæs trÅn guïÃn ativartata iti t­tÅya-praÓnasyottaram Ãha mÃæ ceti | co 'vadhÃraïe | nÃnyaæ guïebhya÷ karÃram ity Ãdy-uktyÃ yo guïa-puru«a-viveka-khyÃtim avÃpa tayaiva tasyÃ guïÃtyayo na saæsidhyati, kintu tadvÃn api yo mÃæ k­«ïam eva mÃyÃ-guïÃsp­«Âaæ mÃyÃ-niyantÃraæ nÃyÃyaïÃdi-rÆpeïa bahudhÃvirbhÆtaæ cid-Ãnanda-ghanaæ sÃrvaj¤y-Ãdi-guïa-ratnÃlayam avyabhicÃreïaikÃntikena bhakti-yogena sevate Órayati sa etÃn duratyayÃn api guïÃn atÅtyÃkramya brahma-bhÆyÃya kalpate guïÃ«Âa-viÓi«ÂatvÃya[*ENDNOTE] nija-dharmÃya yogyo bhavati | taæ dharmaæ labhata ity artha÷ | jÅve brahma-Óabdas
tÆkta eva prk, tathÃ ca bhakti-Óiraskayaiva tad-viveka-khyÃtyÃ jÅvasya svarÆpa-lÃbho, na tu kevalayÃ tayety uktam | yat tu brahma-bhÆyÃya ity anena mad-rÆpatÃæ sa yÃtÅti pÃrtha-sÃrathinopadi«Âam iti vyÃca«Âe | tan-niravadhÃnam eva tenaivedaæ j¤Ãnam ity ÃdinÃ mok«e 'pi | svarÆpa-bhedasyÃbhihitatvÃt nira¤jana÷ paramaæ sÃmyam upaiti ity Ãdi Óruti«v api tatra tasya d­«ÂatvÃd aïutva-vibhutvÃdi-nitya-dharma-k­tatvena nityatvÃc ca tad-bhedasya tasmÃd guïÃ«Âaka-viÓi«Âatvam eva brahaiva san brahmÃpy eti iti Órutyau tu brahma-sad­Óa÷ san bramÃpy eti prÃpnotÅty artha÷ | evaupamye 'vadhÃraïe iti viÓva-prakÃÓÃt | vavÃ yathÃ tathaivevaæ sÃmye ity amara-ko«Ãc ca | anyathÃ brahma-bhÃvottaro brahmÃpyayo
na saÇgaccheta | ||26||

__________________________________________________________

BhG 14.27

brahmaïo hi prati«ÂhÃham am­tasyÃvyayasya ca |
ÓÃÓvatasya ca dharmasya sukhasyaikÃntikasya ca ||27||

ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha brahmaïo hÅti | hi yasmÃd brahmaïo 'haæ prati«ÂhÃ pratimÃ | ghanÅbhÆtaæ brahmaivÃham | yathÃ ghanÅbhÆta÷ prakÃÓa eva sÆrya-maï¬alaæ tadvad ity artha÷ | tathÃvyayasya nityasya | am­tasya mok«asya ca nitya-muktatvÃt | tathÃ tat-sÃdhanasya ÓÃÓvatasya dharmasya ca Óiddja-sattvÃtmakatvÃt | tathaikÃntikasya akhaï¬itasya sukhasya ca prati«ÂhÃham | paramÃnandaik-rÆpatvÃt | ato mat-sevino mad-bhÃvasyÃvaÓyambhÃvitvÃd yuktam evoktaæ brahma-bhÆyÃya kalpata iti ||

k­«ïÃdhÅna-guïÃsaÇga-prasa¤jita-bhavÃmbudhim |
sukhaæ tarati mad-bhakta ity abhÃ«i caturdaÓe ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
guïa-traya-vibhÃga-yogo nÃma 
caturdaÓo 'dhyÃya÷ 
||14||

madhusÆdana÷ : atra hetum Ãha brahmaïa iti | brahmaïas tat-pada-vÃcyasya sopÃdhikasya jagad-utpatti-sthiti-laya-heto÷ prati«ÂhÃ pÃramÃrthikaæ nirvikalpalpakaæ sac-cid-ÃnandÃtmakaæ nirupÃdhikaæ tat-pada-lak«yam ahaæ nivikalpako vÃsudeva÷ pratiti«Âhaty atreti prati«ÂhÃ kalpita-rÆpa-rahitam akalpitaæ rÆpam | ato yo mÃm upÃdhikaæ brahma sevate sa brahma-bhÆyÃya kalpata iti yuktam eva |

kÅd­Óasya brahmaïa÷ prati«ÂhÃham ity ÃkÃÇk«ÃyÃæ viÓe«aïÃni am­tasya vinÃÓa-rahitasya, avyayasya vipariïÃma-rahitasya ca, ÓÃÓvatasyÃpak«aya-rahitasya ca, dharmasya j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïa-dharma-prÃpyasya, sukhasya paramÃnanda-rÆpasya | sukhasya vi«ayendriya-saæyogajatvaæ vÃrayati aikÃntikasyÃvyabhicÃriïa÷ sarvasmin deÓe kÃle ca vidyamÃnasyaikÃntika-sukha-rÆpasyety artha÷ | etÃd­Óasya brahmaïo yasmÃd ahaæ vÃstavaæ svarÆpaæ tasmÃn mad-bhakta÷ saæsÃrÃn mucyata iti bhÃva÷ | tathÃ coktaæ brahmaïÃ bhagavantaæ ÓrÅ-k­«ïaæ prati -

ekas tvam ÃtmÃ puru«a÷ purÃïa÷ 
satya÷ svayaæ jyotir ananta Ãdya÷ |
nityo 'k«aro 'jasra-sukho nira¤jana÷ 
pÆrïo 'dvayo mukta upÃdhito 'm­ta÷ || [10.14.23] iti |

atra sarvopÃdhi-ÓÆnya ÃtmÃ brahma tvam ity artha÷ | ÓukenÃpi stutim antareïaivoktam -

sarve«Ãm api vastÆnÃæ bhÃvÃrtho bhavati sthita÷ |
tasyÃpi bhagavÃn k­«ïa÷ kim atad vastu rÆpyatÃm || [BhP 10.14.57] iti |

sarve«Ãm eva kÃrya-vastÆnÃæ bhÃvÃrtha÷ sattÃ-rÆpa÷ paramÃrtho bhavati kÃryÃkÃreïa jÃyamÃne sopÃdhike brahmaïi sthita÷ kÃraïa-sattÃtiriktÃyÃ÷ kÃrya-sattÃyÃ anabhyupagamÃt | tasyÃpi bhavata÷ kÃraïasya sopÃdhikasya brahmaïo bhÃvÃrtha÷ sattÃ-rÆpo 'rtho bhagavÃn k­«ïa÷ sopÃdhikasya nirupÃdhike kalpitatvÃt kalpitasya cÃdhi«ÂhÃnÃn atirekÃt, bhagavata÷ k­«ïasya ca sarva-kalpanÃdhi«ÂhÃnatvena paramÃrtha-satya-nirupÃdhi-brahma-rÆpatvÃt | ata÷ kim atad-vastu tasmÃc chrÅ-k­«ïÃd anyad vastu paramÃrthikaæ kiæ nirÆpyatÃæ tad evaikaæ paramÃrthikaæ nÃnyat kim apÅty artha÷ | tad etad ihÃpy
uktaæ brahmaïo hi prati«ÂhÃham iti | 

athavÃ tvad-bhaktas tvad-bhÃvam Ãpnotu nÃma kathaæ nu brahma-bhÃvÃya kalpyate brahmaïa÷ sakÃÓÃt tavÃnyatvÃd ity ÃÓaÇkyÃha brahmaïo hÅti | brahmaïa÷ paramÃtmana÷ prati«ÂhÃ paryÃptir aham eva na tu mad-bhinnaæ brahmety artha÷ | tathÃm­tasya am­tatvasya mok«asya cÃvyayasya sarvathÃnucchedyasya ca ca prati«ÂhÃham eva | mayy eva mok«a÷ paryavastio mat-prÃptir eva mok«a ity artha÷ | tathÃ ÓÃÓvatasya nitya-mok«a-phalasya dharmasya j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïasya ca paryÃptir aham eva | j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïo dharmo mayy eva paryavasito na tena mad-bhinnaæ kiæcit prÃpyam ity artha÷ | tathaikÃntikasya
sukhasya ca paryÃptir aham eva parmÃnanda-rÆpatvÃn na mad-bhinnaæ kiæcit sukhaæ prÃpyam astÅty artha÷ | tasmÃd yuktam evoktaæ mad-bhakto brahma-bhÆyÃya kalpata iti ||27||

parÃk­tana-mad-bandhaæ paraæ brahma narÃk­ti |
saundarya-sÃra-sarvasvaæ vande nandÃtmajaæ maha÷ ||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm guïa-traya-vibhÃga-yogo nÃma caturdaÓo 'dhyÃya÷ 
||14||

viÓvanÃtha÷ : nanu mad-bhaktÃnÃæ kathaæ nirguïa-brahmatva-prÃpti÷ ? sÃ tu advitÅya-tad-ekÃnubhavenaiva sambhavet | tatrÃha brahmaïo hÅti | hi yasmÃt parama-prati«ÂhÃtvena prasiddhaæ yad brahma tasyÃpy ahaæ prati«ÂhÃ prati«ÂhÅyate 'sminn iti prati«ÂhÃ ÃÓrayo 'nna-mayÃdi«u Óruti«u sarvatraiva prati«ÂhÃ-padasya tathÃrthatvÃt |  tathÃm­tasya prati«ÂhÃ kiæ svargÅya-sudhÃyÃ÷ ? na | avyayasya nÃÓa-rahitasya mok«asyety artha÷ | tathÃ ÓÃÓvatasya dharmasya sÃdhana-phala-daÓayor api nitya-sthitasya bhakty-Ãkhyasya parama-dharmasyÃhaæ prati«ÂhÃ, tathÃ tat-prÃpyasyaikÃntika-bhakta-sambandhina÷ sukhasya premïaÓ
cÃhaæ prati«ÂhÃ | ata÷ sarvasyÃpi mad-adhÅnatvÃt kaivalya-kÃmanayÃ k­tena mad-bhajanena brahmaïi lÅyamÃno brahmatvam api prÃpnoti | 

atra brahmaïo 'haæ prati«ÂhÃ ghanÅbhÆtaæ brahmaivÃhaæ yathÃ ghanÅbhÆta-prakÃÓa eva sÆrya-maï¬alaæ tadvad ity artha÷ iti svÃmi-caraïÃ÷ | sÆryasya tejo-rÆpatve 'pi yathÃ tejasa ÃÓrayatvam apy ucyate | evaæ me k­«ïasya brahma-rÆpatve 'pi brahmaïa÷ prati«ÂhÃtvam api | atra ÓrÅ-vi«ïu-purÃïam api pramÃïam  -- ÓubhÃÓraya÷ sa cittasya sarvagasya tathÃtmana÷ [ViP 6.7.76] iti vyÃkhyÃtaæ ca tatrÃpi svÃmi-caraïai÷ | sarvagasyÃtmana÷ para-brahmaïo 'pi ÃÓraya÷ prati«ÂhÃ | tad uktaæ bhagavatÃ brahmaïo hi prati«ÂhÃham iti | tathÃ vi«ïu-dharme 'pi naraka-dvÃdaÓÅ-prasaÇge -

prak­tau puru«e caiva brahmaïy api sa prabhu÷ |
yathaika eva puru«o vÃsudevo vyavasthita÷ || iti |

tatraiva mÃsark«a-pÆjÃ-prasaÇe --

yathÃcyutas tvaæ parata÷ parasmÃt
sa brahma-bhÆtÃt parata÷ parÃtmÃ | iti |

tathÃ hari-vaæÓe 'pi vipra-kumÃrÃnayana-prasaÇge arjunaæ prati ÓrÅ-bhagavad-vÃkyaæ --

tat-paraæ paramaæ brahma sarvaæ vibhajate jagat |
mamaiva tad ghanaæ tejo j¤Ãtum arhasi bhÃrata || (HV 2.114.11-12)

brahma-saæhitÃyÃm api (5.40) --

yasya prabhÃ prabhavato jagad-aï¬a-koÂi-
koÂÅ«v aÓe«a-vasudhÃdi-vibhÆti-bhinnam |
tad brahma ni«kalam anantam aÓe«a-bhÆtaæ
govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || iti |

a«Âama-skandhe ca (8.24.38) --

madÅyaæ mahimÃnaæc ca para-brahmeti Óabditam |
vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || iti bhagavad-uktiÓ ca |

madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃÓ ca vyÃcak«ate sma yathÃ -- nanu tvad-bhaktas tvad-bhÃvam Ãpnotu nÃma kathaæ brahma-bhÆyÃya kalpate brahmaïa÷ sakÃÓÃt tavÃnyatvÃd ity ÃÓaÇkyÃha brahmaïo hÅti | prati«ÂhÃ paryÃptir aham eveti | paryÃpti÷ paripÆrïatÃ ity amara÷ | 

parÃk­ta-mano-dvandvaæ 
paraæ brahma narÃk­ti | 
saundarya-sÃra-sarvasvaæ
vande nandÃtmajaæ maha÷ || ity upaÓlokayÃmÃsuÓ ca ||27||

anartha eva traiguïyaæ nistraiguïyaæ k­tÃrthatÃ |
tac ca bhaktyaiva bhavatÅty adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
caturdaÓo 'yaæ gÅtÃsu saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||14||

baladeva÷ : nanu tad-viveka-khyÃtyÃ tvad-eka-bhaktyÃ ca guïÃtÅto labdha-svarÆpo brahma-Óabdito mukta÷ kathaæ ti«Âhed iti cet tatrÃha brahmaïo hÅti | hir niÓcaye | brahmaïas tat-pÆrvakayÃ tayÃ sattvÃdyÃvaraïÃtyayÃd ÃvirbhÃvita-svaguïÃ«ÂakasyÃm­tasya m­itir nirgatasyÃvyayasya tÃdrÆpyaïaikarasasya muktasya mad-atipriyasyÃham eva vij¤ÃnÃnanda-mÆrtir ananta-guïo niravadya÷ suh­tatama÷ sarveÓvara÷ | prati«ÂhÃ prati«ÂhÅyate 'tra iti nirukte÷ paramÃÓrayo 'tipriyo bhavÃmÅti tÃd­Óaæ mÃæ parayÃ bhaktyÃnubhavaæs ti«ÂhatÅti | na matto viÓle«a-leÓo na ca punar Ãvartate, yad gatvÃ na nivartante muktÃnÃæ paramÃ gati÷ iti sm­tibhya÷ | 

nanu muktas tvÃæ kathaæ Órayeta Óravaïa-phalasya mukter lÃbhÃd iti ced asty atiÓayitaæ phalam iti bhÃvenÃha ÓÃÓvatasya sÃdhÃraïasya sukhasya ca vicitra-lÅlÃ-rasasyÃham eva prati«Âheti | tÅvrÃnanda-rÆpa-tad-vibhÆti-mal-lÅlÃnubhavÃya mÃm eva samÃÓrayatÅty evam Ãha Óruti÷ raso vai sa÷, rasaæ hy evÃyaæ labdhvÃnandÅ bhavati [TaittU 2.7.1] iti ||27||

saæsÃro guïa-yoga÷ syÃd vimok«as tu guïÃtyaya÷ |
tat-siddhir hari-bhaktyaivety etad buddhaæ caturdaÓÃt ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye caturdaÓo 'dhyÃya÷ 
||14||


[*ENDNOTE] The eight qualities are listed in the ChAndogya UpaniSad: AtmApahata-pApmA vijaro vimRtyur vizoko vijighatso 'pipAsaH satya-kAmaH satya-saGkalpaH so 'nveSTavyaH |



**********************************************************


Bhagavadgita 15

BhG 15.1

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca
Ærdhva-mÆlam adha÷-ÓÃkham aÓvatthaæ prÃhur avyayam |
chandÃæsi yasya parïÃni yas taæ veda sa veda-vit ||1||

ÓrÅdhara÷ : 

vairÃgyeïa vinÃ j¤Ãnaæ na ca bhaktir ata÷ sphuÂam |
vairÃgyopask­taæ j¤Ãnam ÅÓa÷ pa¤cadaÓe 'diÓat ||

pÆrvÃdhyÃnte mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate [GÅtÃ 14.26] ity ÃdinÃ parameÓvaram ekÃnta-bhaktyÃ bhajatas tat-prasÃda-labdha-j¤Ãnena brahma-bhÃvo bhavatÅty uktam | na caikÃnta-bhakti÷ j¤Ãnaæ cÃviraktasya sambhavatÅti vairÃgya-pÆrvakaæ j¤Ãnam upade«Âu-kÃma÷ prathamaæ tÃvat sÃrdha-ÓlokÃbhyÃæ saæsÃra-svarÆpaæ v­k«a-rÆpakÃlaÇkÃreïa varïayan bhagavÃn uvÃca Ærdhva-mÆlam iti | Ærdhvam uttama÷ k«arÃk«arÃbhyÃm utk­«Âa÷ puru«ottamo mÆlaæ yasya tam | adha iti tato 'rvÃcÅnÃæ kÃryopÃdhayo hiraïyagarbhÃdayo g­hyante | te tu ÓÃkhÃ iva ÓÃkhÃ yasya tam | vinaÓvaratvena Óva÷ prabhÃta-paryantam
api na sthÃsyatÅti viÓvÃsÃnarhatvÃd aÓvatthaæ prÃhu÷ | pravÃha-rÆpeïÃvicchedÃd avyayaæ ca prÃhu÷ | Ærdhva-mÆlo 'vÃk-ÓÃkha e«o 'Óvattha÷ sanÃtana [KaÂhU 2.3.1] ity ÃdyÃ÷ Órutaya÷ | chandÃæsi vedÃ yasya parïÃni dharmÃdharma-pratipÃdana-dvÃreïa cchÃyÃ-sthÃnÅyai÷ karma-phalai÷ saæsÃra-v­k«asya sarva-jÅvÃÓrayaïÅyatva-pratipÃdanÃt parïa-sthÃnÅyÃ vedÃ÷ | yas tam evambhÆtam aÓvatthaæ veda sa eva vedÃrtha-vit | saæsÃra-prapa¤ca-v­k«asya mÆlam ÅÓvara÷ | brahmÃdayas tad-aæÓÃ÷ ÓÃkhÃ-sthÃnÅyÃ÷ | sa ca saæsÃra-v­kso vinaÓvara÷ | pravÃha-rÆpeïa nityaÓ ca | vedoktai÷
karmabhi÷ sevyatÃm ÃpÃditaÓ ca ity etÃvÃn eva hi vedÃrtha÷ | ata evaæ vidvÃn vedavid iti stÆyate ||1|| 

madhusÆdana÷ : pÆrvÃdhyÃye bhagavtÃ saæsÃra-bandha-hetÆn guïÃn vyÃkhyÃya te«Ãm atyayena brahma-bhÃvo mok«o mad-bhajanena labhyata ity uktam --

mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate |
sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtÃ 14.26] iti |

tatra manu«yasya tava bhakti-yogena kathaæ brahma-bhÃva ity ÃÓaÇkÃyÃæ svasya brahma-rÆpatÃ-j¤ÃpanÃya sÆtra-bhÆto 'yaæ Óloko bhagavatokta÷ -

brahmaïo hi prati«ÂhÃham am­tasyÃvyayasya ca |
ÓÃÓvatasya ca dharmasya sukhasyaikÃntikasya ca ||[GÅtÃ 14.27] iti |

asya sÆtrasya v­tti-sthÃnÅyo 'yaæ pa¤cadaÓo 'dhyÃya Ãrabhyate | bhagavata÷ ÓrÅ-k­«ïasya hi tattvaæ j¤ÃtvÃ tat-prema-bhajanena guïÃtÅta÷ san brahma-bhÃvaæ katham ÃpnuyÃl loka iti | tatra brahmaïo hi prati«ÂhÃham ity Ãdi bhagavad-vacanam Ãkarïya mama tulyo manu«yo 'yaæ katham evaæ vadatÅti vismayÃvi«Âam apratibhayÃ lajjayÃ ca kiæcid api pra«Âum aÓaknuvan tam arjunam Ãlak«ya k­payÃ sva-svarÆpaæ vivak«u÷ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca Ærdhveti |

tatra viraktasyaiva saæsÃrÃd bhagavat-tattva-j¤Ãne 'dhikÃro nÃnyatheti pÆrvÃdhyÃyoktaæ parameÓvarÃdhÅna-prak­ti-puru«a-saæyoga-kÃryaæ saæsÃraæ v­k«a-rÆpa-kalpanayÃ varïayati vairÃgyÃya prastuta-guïÃtÅtatvopÃyatvÃt tasya | Ærdhvam utk­«Âaæ mÆlaæ kÃraïaæ sva-prakÃÓa-paramÃnanda-rÆpatvena nityatvena ca brahma | atahvordhvaæ sarva-saæsÃra-bÃdhe 'py abÃdhitaæ sarva-saæsÃra-bhramÃdhi«ÂhÃnaæ brahma tad eva mÃyayÃ mÆlam asyety Ærdhva-mÆlam | adha ity arvÃcÅnÃ÷ kÃryopÃdhayo hiraïyagrabhÃdyÃ g­hyante | te nÃnÃ-dik-pras­tatvÃc chÃkhÃ iva ÓÃkhÃ asyety adha÷-ÓÃkham | ÃÓu-vinÃÓitvena na Óvo 'pi sthÃteti viÓvÃsÃnarham
aÓvattham mÃyÃ-mayaæ saæsÃra-v­k«am avyayam anÃdy-ananta-dehÃdi-santÃnÃÓrayam Ãtma-j¤Ãnam antareïÃnucchedyam anantam avyayam Ãhu÷ Órutaya÷ sm­tayaÓ ca | Órutayas tÃvat -- Ærdhva-mÆlo 'vÃk-ÓÃkha e«o 'Óvattha÷ sanÃtana÷ [KaÂhU 2.3.1] ity Ãdya÷ kaÂha-vallÅ«u paÂhitÃ÷ | arvÃ¤co nik­«ÂÃ÷ kÃryopÃdhayo mahad-ahaÇkÃra-tanmÃtrÃdayo vÃ ÓÃkhÃ asyety arvÃk-ÓÃkha ity adha÷-ÓÃkha-pada-samÃnÃrtha÷ | sanÃtana tiy avyaya-pada-samÃnÃrtham |

sm­tayaÓ ca-
     avyakta-mÆla-prabhavas tasyaivÃnugrahotthita÷ |
     buddhi-skandha-mayaÓ caiva indriyÃntara-koÂara÷ ||
     mahÃ-bhÆta-viÓÃkhaÓ ca vi«ayai÷ patravÃæs tathÃ |
     dharmÃdharma-supu«paÓ ca sukha-du÷kha-phalodaya÷ ||
     ÃjÅvya÷ sarva-bhÆtÃnÃæ brahma-v­k«a÷ sanÃtana÷ |
     etad brahma-vanaæ cÃsya brahmÃcarati sÃk«ivat ||
     etac chittvÃ ca bhittvÃ ca j¤Ãnena paramÃsinÃ |
     tataÓ cÃtma-gatiæ prÃpya tasmÃn nÃvartate puna÷ || [Mbh 14.35.20-22] ity Ãdaya÷ |

avyaktam avyÃk­taæ mÃyopÃdhikaæ brahma tad eva mÆlaæ kÃraïaæ tasmÃt prabhavo yasya sa tathÃ | tasyaiva mÆlasyÃvyaktasyÃnugrahÃd atid­¬hatvÃd utthita÷ saævardhita÷ | v­k«asya hi ÓÃkhÃ÷ skandhÃd udbhavanti | saæsÃrasya ca buddhe÷ sakÃÓÃn nÃnÃ-vidhÃ÷ pariïÃmÃ bhavanti | tena sÃdharmyeïa buddhir eva skandhas tan-mayas tat-pracuro 'yam | indriyÃïÃm antarÃïi cchidrÃïy eva koÂarÃïi yasya sa tathÃ | mahÃnti bhÆtÃny ÃkÃÓÃdÅni p­thivy-antÃni vividhÃ÷ ÓÃkhÃ yasya viÓÃkha÷ stambho yasyeti vÃ | ÃjÅvya upajÅvya÷ | brahmaïÃ paramÃtmanÃdhi«Âhito v­k«o brahma-v­k«a÷ | Ãtma-j¤Ãnaæ vinÃ chettum aÓakyatayÃ sanÃtana÷
| etad brahma-vanam asya brahmaïo jÅva-rÆpasya bhogyaæ vananÅyaæ sambhajanÅyam iti vanaæ brahma sÃk«ivad Ãcarati na tv etat k­tena lipyata ity artha÷ | etad brahma-vanaæ saæsÃra-v­k«Ãtmakaæ chittvÃ ca bhittvÃ cÃhaæ, brahmÃsmÅty atid­¬ha-j¤Ãna-kha¬gena sa-mÆlaæ nik­tyety artha÷ Ãtma-rÆpÃæ gatiæ prÃpya tasmÃd Ãtma-rÆpÃn mok«Ãn nÃvartata ity artha÷ | spa«Âam itarat |

atra ca gaÇgÃ-taraÇga-nudyamÃnottuÇga-tat-tÅra-tiryaÇ-nipatitam ardhonmÆlitaæ mÃrutena mahÃntam aÓvattham upamÃnÅk­tya jÅvantam iyaæ rÆpaka-kalpaneti dra«Âavyam | tena nordhva-mÆlatvÃdha÷-ÓÃkhatvÃdy-anupapatti÷ | yasya mÃyÃ-mayasyÃÓvatthasya cchandÃæsi cchÃdanÃt tattva-vastu-prÃvaraïÃt saæsÃra-v­k«a-rak«aïÃd vÃ karma-kÃï¬Ãni ­g-yaju÷-sÃma-lak«aïÃni parïÃnÅva parïÃni | yathÃ v­k«asya parirak«aïÃthÃni parïÃni bhavanti tathÃ saæsÃra-v­k«asya parirak«aïÃthÃni karma-kÃï¬Ãni dharmÃdharmaa-tad-dhetu-phala-prakÃÓanÃrthatvÃt te«Ãm | yas taæ yathÃ-vyÃkhyÃtaæ sa-mÆlaæ saæsÃra-v­k«aæ
mÃyÃ-mayam aÓvatthaæ veda jÃnÃti sa veda-vit karma-brahmÃkhya-vedÃrtha-vit sa evety artha÷ | saæsÃra-v­k«asya hi mÆlaæ brahma hiraïyagarbhÃdayaÓ ca jÅvÃ÷ ÓÃkhÃ-sthÃnÅyÃ÷ | sa ca saæsÃra-v­k«a÷ svarÆpeïa vinaÓvara÷ pravÃha-rÆpeïa cÃnanta÷ | sa ca vedoktai÷ karmabhi÷ sicyate brahma-j¤Ãnena ca cchidyata ity etÃvÃn eva hi vedÃrtha÷ | yaÓ ca vedÃrthavit sa eva sarva-vid iti sa-mÆla-v­k«a-j¤Ãnaæ stauti sa vedavid iti ||1||

viÓvanÃtha÷ : 
saæsÃra-cchedako 'saÇga ÃtmeÓÃæÓa÷ k«arÃk«arÃt |
uttama÷ puru«a÷ k­«ïa÷ iti pa¤cadaÓe kathÃ ||
pÆrvÃdhyÃye --

mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate |
sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtÃ 14.26] ity uktam |

tatra tava manu«yasya bhakti-yogena kathaæ brahma-bhÃva iti cet, satyam ahaæ manu«ya eva kintu brahmaïo 'pi tasya prati«ÂhÃ paramÃÓraya ity asya sÆtra-rÆpasya v­tti-sthÃnÅyo 'yaæ pa¤cadaÓÃdhyÃya Ãrabhyate | tatra sa guïÃn samatÅtya ity uktam iti guïamyo 'yaæ saæsÃra÷ ka÷, kuto vÃyaæ prav­ttas tad-bhaktyÃ saæsÃram atikrÃmyan jÅvo vÃ ka÷ | brahma-bhÆyÃya kalpate ity uktaæ brahma vÃ kiæ | brahmaïa÷ prati«ÂhÃ tvaæ vÃ ka ity-Ãdy-apek«ÃyÃæ prathamam atiÓayokty-alaÇkÃreïa saæsÃro 'yam adbhuto 'Óvattha-v­k«a iti varïayati | Ærdhve sarva-lokopari-tale satya-loke prak­ti-bÅjottha-prathama-praroha-rÆpa-mahat-tattvÃtmakaÓ
caturmukha eka eva mÆlaæ yasya tam | adha÷ svar-bhuvor-bhÆloke«u anantÃ deva-gandharva-kinnarÃsura-rÃk«asa-preta-bhÆta-manu«ya-gavÃÓvÃdi-paÓu-pak«i-k­mi-kÅÂa-pataÇga-sthÃvarÃs tÃ÷ ÓÃkhÃ yasya tam aÓvatthaæ dharmÃdi-caturvarga-sÃdhakatvÃd aÓvattham uttamaæ v­k«am | Óle«eïa bhaktimatÃæ na Óva÷ sthÃsyatÅty aÓvatthaæ na«Âa-prÃyam ity artha÷ | abhaktÃnÃæ tv avyayam anaÓvaram | chandÃæsi vÃyavyaæ Óvetam Ãlabheta bhÆmikÃm aindram ekÃdaÓaka-pÃlaæ nirvapet prajÃkÃma÷ ity ÃdyÃ÷ karma-pratipÃdakÃ vedÃ÷ saæsÃra-vardhakatvÃt parïÃni | v­k«o
hi parïai÷ Óobhate | yas taæ jÃnÃti sa vedaj¤a÷ | tathÃ ca Ærdhva-mÆlo 'vÃk-ÓÃkha e«o 'Óvattha÷ sanÃtana÷ [KaÂhU 2.3.1] iti kaÂha-vallÅ-Óruti÷ ||1||

baladeva÷ : 
saæsÃra-cchedi vairÃgyaæ jÅvo me 'æÓa÷ sanÃtana÷ |
ahaæ sarvottama÷ ÓrÅmÃn iti pa¤cadaÓe sm­tam ||

pÆrvatra vij¤ÃnÃnandasyautpattika-guïÃ«ÂakasyÃpi jÅvasya karma-rÆpÃnÃdi-vÃsanÃnuguïena bhagavat-saÇkalpena prak­ti-guïa-saÇga÷ | sa ca bahuvidhas tad-atyayaÓ ca bhagavad-bhakti-Óiraskena viveka-j¤Ãnena bhavet tasmiæÓ ca sati samprÃpta-nija-svarÆpo jÅvo bhagavantam ÃÓritya prmodo sarvadÃ tasmiæs ti«ÂhatÅty uktam | atha tad-viveka-j¤Ãna-sthairya-karaæ vairÃgyaæ jÅvasya bhajanÅya-bhagavad-aæÓatvaæ bhagavata÷ svetara-sarvottamatvaæ cokte«v arthe«ÆpayogÃya pa¤cadaÓe 'smin varïyate | tatra tÃvad guïa-viracitasya saæsÃrasya vairÃgya-vaiccedyatvÃt saæsÃraæ v­k«atvena vairÃgyaæ ca Óastratvena rÆpayan varïayati bhagavÃn -- ÆrdhvamÆlam ity Ãdibhis
tribhi÷ |

saæsÃra-rÆpam aÓvattham Ærdhva-mÆlam adha÷-ÓÃkhaæ prÃhu÷ |  Ærdhvaæ sarvopari-satya-loke pradhÃna-bÅjottha-prathama-praroha-rÆpa-mahat-tattvÃtmaka-caturmukha-rÆpaæ mÆlaæ yasya sa÷ | adha÷ satya-lokÃd arvÃcÅne«u svar-bhuvar-bhÆr-loke«u deva-gandharva-kinnarÃsura-yak«a-rÃk«asa-manu«ya-paÓu-pak«i-kÅÂa-pataÇga-sthÃvarÃntÃ nÃnÃdik-pras­tatvÃc chÃkhÃ yasya tam | caturvarga-phalÃÓrayatvÃd aÓvattham uttama-v­k«am | tÃd­Óena viveka-j¤Ãnena vinÃ niv­tter abhÃvÃd avyayaæ pravÃha-rÆpeïa nityaæ ca | tam Ãhu÷ ÓrutayaÓ cÃtra --

Ærdhva-mÆlo 'vÃk-ÓÃkha 
e«o 'Óvattha÷ sanÃtana÷ |
Ærdhva-mÆlam arvÃk-ÓÃkhaæ
v­k«aæ yo veda samprati || [KaÂhU 2.3.1] ity ÃdikÃ÷ |

yasya saæsÃrÃÓvatthasya chandÃæsi karmÃkarma-pratipÃdakÃni Óruti-vÃkyÃni vÃsanÃÃ-rÆpa-tan-nidÃna-vardhakatvÃt parïÃni prÃhus tÃni cchandÃæsi vÃyavyaæ Óvetam Ãlabheta bhÆti-kÃma aindram ekÃdaÓaka-pÃlaæ nirvapet prajÃ-kÃma÷ ity ÃdÅni bodhyÃni | patrais tarur vardhate Óobhate ca tam aÓvatthaæ yo veda yathoktaæ jÃnÃti sa eva veda-vit | veda÷ khalu saæsÃrasya v­k«atvaæ chedyatvÃbhiprÃyeïÃha tad-chedanopÃyaj¤o vedÃrthavid iti bhÃva÷ |

__________________________________________________________

BhG 15.2

adhaÓ cordhvaæ pras­tÃs tasya ÓÃkhÃ
guïa-prav­ddhÃ vi«aya-pravÃlÃ÷ |
adhaÓ ca mÆlÃny anusaætatÃni
karmÃnubandhÅni manu«ya-loke ||2||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca adhaÓ ceti | hiraïyagarbhÃdaya÷ kÃryopÃdhayo jÅvÃ÷ ÓÃkhÃ-sthÃnÅyatvenoktÃ÷ | te«u ca ye du«k­tinas te 'dha÷ paÓv-Ãdi-yoni«u pras­tÃs tasya saæsÃra-v­k«asya ÓÃkhÃ÷ | kiæ ca, guïai÷  sattvÃdi-v­ttibhir jala-secanair iva yathÃyathaæ prav­ddhÃ v­ddhiæ prÃptÃ÷ | kiæ ca, vi«ayÃ rÆpÃdaya÷ pravÃlÃ÷ pallava-sthÃnÅyÃ yÃsÃæ tÃ÷ | ÓÃkhÃgra-sthÃnÅyÃbhir indriya-v­ttibhi÷ saæyuktatvÃt | kiæ ca, adhaÓ ca ca-ÓabdÃd Ærdhvaæ ca | mÆlÃny anusantatÃni virÆ¬hÃni | mukhyaæ mÆlam ÅÓvara eva | imÃni tv antarÃlÃni
mÆlÃni tat-tad-bhoga-vÃsanÃ-lak«aïÃni | te«Ãæ kÃryam Ãha manu«ya-loke karmÃnubandhÅnÅti | karmaivÃnubandhy uttara-kÃla-bhÃvi ye«Ãæ tÃni | ÆrdhvÃdho-loke«Æpabhukta-tat-tad-bhoga-vÃsanÃdibhir hi karma-k«aye manu«ya-lokaæ prÃptÃnÃæ tat-tad-anurÆpe«u karmasu prav­ttir bhavati | tasminn eva hi karmÃdhikÃro nÃnye«u loke«u | ato manu«ya-loka ity uktam ||2||

madhusÆdana÷ : tasyaiva saæsÃra-v­k«asyÃvayava-sambandhiny aparÃ kalpanocyate adhaÓ ceti | pÆrvaæ hiraïyagarbhÃdaya÷ kÃryopÃdhayo jÅvÃ÷ ÓÃkhÃ-sthÃnÅyatvenoktÃ÷ | idÃnÅæ tu tad-gato viÓe«a ucyate | te«u ye kapÆya-caraïÃ du«k­tinas te 'dha÷ paÓv-Ãdi-yoni«u pras­tÃ vistÃraæ gatÃ÷ | ye tu ramaïÅya-caraïÃ÷ suk­tinas ta Ærdhvaæ devÃdi-yoni«u pras­tÃ ato 'dhaÓ ca manu«yatvÃd Ãrabhya viri¤ci-paryantam Ærdhvaæ ca tasmÃd evÃrabhya satya-loka-paryantaæ pras­tÃs tasya saæsÃra-v­k«asya ÓÃkhÃ÷ | kÅd­Óas tÃ÷ ? guïai÷  sattva-rajas-tamo bhir
dehendriya-vi«ayÃkÃra-pariïatair jala-secanair iva prav­ddhÃ÷ sthÆlÅbhÆtÃ÷ | kiæ ca, vi«ayÃ÷ ÓabdÃdaya÷ pravÃlÃ÷ pallavÃ iva yÃsÃæ saæsÃra-v­k«a-ÓÃkhÃnÃæ tÃs tathÃ ÓÃkhÃgra-sthÃnÅyÃbhir indriya-v­ttibhi÷ sambandhÃd rÃgÃdhi«ÂhÃnatvÃc ca |saæyuktatvÃt | kiæ ca, adhaÓ ca ca-ÓabdÃd Ærdhvaæ ca mÆlÃny avÃntarÃïi tat-tad-bhoga-janita-rÃga-dve«Ãdi-vÃsanÃ-lak«aïÃni mÆlÃnÅva dharmÃdharma-prav­tti-kÃrakÃïi tasya saæsÃra-v­k«asyÃnusantatÃni anusyÆtÃni | mukhyaæ ca mÆlaæ brahmaiveti na do«a÷ | kÅd­ÓÃny avÃntara-mÆlÃni ? karma dharmÃdharma-lak«aïam
anubandhuæ paÓcÃj janayituæ ÓÅlaæ ye«Ãæ tÃni karmÃnubandhÅni | kutra ? manu«ya-loke manu«yaÓ cÃsau lokaaÓ cety adhik­to brÃhmaïyÃdi-viÓi«Âo deho manu«ya-lokas tasmin bÃhulyena karmÃnubandhÅni | manu«yÃïÃæ hi karmÃdhikÃra÷ prasiddha÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ : adha÷ paÓv-Ãdi-yoni«u Ærdhve devÃdi-yoni«u pras­tÃs tasya saæsÃra-v­k«asya guïai÷ sattvÃdi-v­ttibhir jala-sekair iva prav­ddhÃ÷ | vi«ayÃ ÓabdÃdaya÷ pravÃlÃ÷ pallava-sthÃnÅyÃ yÃsÃæ tÃ÷ | kiæ ca tasya mÆle sarva-lokair alak«ito mahÃ-nidhi÷ kaÓcid astÅty anumÅyate yam eva mÆla-jaÂÃbhir avalambya sthitasya tasyÃÓvattha-v­k«asyÃpi baÂa-v­k«asyeva ÓÃkhÃsv api bÃhyÃ jaÂÃ÷ santÅty Ãha adhaÓ ceti | brahma-loka-mÆlasyÃpi tasyÃdhaÓ ca manu«ya-loke karmÃnubandhÅni karmÃnulambÅni mÆlÃny anusantatÃni nirantaraæ vist­tÃni bhavanti | karma-phalÃnÃæ yatas tato bhogÃnte punar manu«ya-janmany
eva karmasu prav­ttÃni bhavantÅty artha÷ ||2||

baladeva÷ : kiæ cÃdha iti | tasyokta-lak«aïasya saæsÃrÃÓvatthasya ÓÃkhÃ adha Ærdhvaæ ca pras­tÃ÷ | adho manu«ya-paÓv-Ãdi-yoni«u du«k­tair Ærdhvaæ ca deva-gandharvÃdi-yoni«u suk­tair vist­tÃ÷ | guïai÷ sattvÃdi-v­ttibhir ambu-ni«ekair iva prav­ddhÃ÷ sthaulya-bhÃja÷ | vi«ayÃ÷ Óabda-sparÓÃdaya÷ pravÃlÃ÷ pallavÃ yÃsÃæ tÃ÷ | ÓÃkhÃgra-sthÃnÅyÃbhi÷ ÓrotrÃdi-v­ttibhir yogÃd rÃgÃdhi«ÂhÃnatvÃc ca ÓabdÃdÅnÃæ pallava-sthÃnÅyatvam | 

tasyÃÓvatthasyÃdhaÓ ca ÓabdÃd Ærdhvaæ cÃvÃntarÃïi mÆlÃny anusantatÃni vist­tÃni santi | tÃni ca tat-tad-bhoga-janita-rÃga-dve«Ãdi-vÃsanÃ-rÆpÃïi dharmÃdharma-prav­tti-kÃritvÃn mÆla-tulyÃny ucyante | mukhyaæ mÆlaæ tÃd­k caturmukhas tat-tad-vÃsanÃs tv avÃntara-mÆlÃni nyagrodhasyaiva jaÂopajaÂÃv­ndÃnÅti bhÃva÷ | tÃni kÅd­ÓÃnÅty Ãha manu«ya-loke karmÃnubandhÅni yatas tata÷ karma-phala-bhogÃvasÃne sati punar manu«ya-loke karma-hetu-bhÆtÃni bhavantÅty artha÷ | sa loka÷ khalu karma-bhÆmir iti prasiddham ||2||


__________________________________________________________

BhG 15.3-4

na rÆpam asyeha tathopalabhyate
nÃnto na cÃdir na ca saæprati«ÂhÃ |
aÓvattham enaæ su-virÆ¬ha-mÆlam
asaÇga-Óastreïa d­¬hena chittvÃ ||3||

tata÷ padaæ tat-parimÃrgitavyaæ
yasmin gatÃ na nivartanti bhÆya÷ |
tam eva cÃdyaæ puru«aæ prapadye
yata÷ prav­tti÷ pras­tÃ purÃïÅ ||4||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca, na rÆpam iti | iha saæsÃre sthitai÷ prÃïibhir asya saæsÃra-v­k«asya tathordhva-mÆlatvÃdi-prakÃreïa rÆpaæ nopalabhyate | na cÃnto 'vasÃnam aparyaptatvÃt | na cÃdir anÃditvÃt | na ca samprati«ÂhÃ sthiti÷ | kathaæ ti«ÂhatÅti nopalabhyate | yasmÃd evambhÆto 'yaæ saæsÃra-v­k«o durucchedo 'narthakaraÓ ca tasmÃd enaæ d­¬hena vairÃgyena Óastreïa cchitvÃ tattva-j¤Ãne yatetety Ãha aÓvattham enam iti sÃrdhena | enam aÓvatthaæ suvirÆ¬ha-mÆlam atyanta-baddha-mÆlaæ santam | asaÇga÷ saÇga-rÃhityam ahaæ-mamatÃ-tyÃga÷ | tena Óastreïa d­¬hena samyag-vicÃreïa cchittvÃ p­thak-k­tya ||3||

tata iti | tataÓ tasya mÆla-bhÆtaæ tat padaæ vastu parimÃrgitavyam anve«Âavyaæ | kÅd­Óaæ, yasmin gatÃ yat padaæ prÃptÃ÷ santo bhÆyo na nivartanti nÃvartanta ity artha÷ | anve«aïa-prakÃram evÃha tam eveti | yata e«Ã purÃïÅ cirantanÅ saæsÃra-prav­tti÷ pras­tÃ vist­tÃ | tam eva cÃdyaæ puru«aæ prapadye Óaraïaæ vrajÃmi | ity evam ekÃnta-bhaktyÃnve«Âavyam ity artha÷ ||4||

madhusÆdana÷ : yas tv ayaæ saæsÃra-v­k«o varïita iha saæsÃre sthitai÷ prÃïibhir asya saæsÃra-v­k«asya tathordhva-mÆlatvÃdi tathÃ tena prakÃreïa rÆpaæ nopalabhyate svapna-marÅcy-udaka-mÃyÃ-gandharva-nagaravan m­«Ãtvena d­«Âa-na«Âa-svarÆpatvÃt tasya | ata eva tasyÃnto 'vasÃnam nopalabhyate | etÃvatÃ kÃlena samÃptiæ gami«yatÅti aparyaptatvÃt | na cÃsyÃdir upalabhyate | ita Ãrabhya prav­tta ity anÃditvÃt | na ca samprati«ÂhÃ sthitir madhyama-sthopalabhyate | Ãdy-anta-pratiyogikatvÃt tasya | yasmÃd evaæ-bhÆto 'yaæ saæsÃra-v­k«o duruccheda÷ sarvÃnartha-karaÓ ca tasmÃd anÃdy-aj¤Ãnena suvirÆ¬ha-mÆlam atyanta-baddha-mÆlaæ
prÃg-uktam aÓvatthaæ asaÇga-Óastreïa saÇga÷ sp­hÃsaÇga÷ saÇga-virodhi vairÃgyaæ putra-vitta-lokai«aïÃ-tyÃga-rÆpaæ tad eva Óastraæ rÃga-dve«a-maya-saæsÃra-virodhitvÃt, tenÃsaÇga-Óastreïa d­¬hena paramÃtma-j¤Ãnautsukhya-d­¬hÅk­tena puna÷ punar vivekÃbhyÃsa-niÓitena cchittvÃ sa-mÆlam uddh­tya vairÃgya-Óama-damÃdi-sampattyÃ sarva-karma-saænyÃsaæ k­tvety etat ||3||

tato gurum upas­tya tato 'ÓvatthÃd Ærdhvaæ vyavasthitaæ tad vai«ïavaæ padaæ vedÃnta-vÃkya-vicÃreïa parimÃrgitavyaæ mÃrgayitavyam anve«Âavyaæ so 'nve«Âabhya÷ sa vijij¤Ãsitavya iti Órute÷ | tat padaæ ÓravaïÃdinÃ j¤Ãtavyam ity artha÷ | kiæ tat padaæ yasmin pade gatÃ÷ pravi«ÂÃ j¤Ãnena na nivartanti nÃvartante bhÆya÷ puna÷ saæsÃrÃya | kathaæ tat parimÃrgitavyam ? ity Ãha - ya÷ pada-Óabdenoktas tam eva cÃdyam Ãdau bhavaæ puru«aæ yenedaæ sarvaæ pÆrïaæ taæ puru«u pÆr«u
vÃ ÓayÃnaæ prapadye Óaraïaæ gato 'smÅty evaæ tad-eka-ÓaraïatayÃ tad anve«Âavyam ity artha÷ | taæ kaæ puru«aæ ? yato yasmÃt puru«Ãt prav­ttir mÃyÃ-maya-saæsÃra-v­k«a-prav­tti÷ purÃïÅ cirantany anÃdir e«Ã pras­tÃ ni÷s­taindrajÃlikÃd iva mÃyÃ-hasty-Ãdi taæ puru«aæ prapadya ity anvaya÷ ||4||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ceha manu«ya-loke 'sya rÆpaæ svarÆpaæ tathÃ sa-niÓcayaæ nopalabhyate satyo 'yaæ mithyÃyaæ nityo 'yam iti vÃdi-mata-vaividhyÃd iti bhÃva÷ | na cÃnto 'paryantatvÃn na cÃdir anÃditvÃn  na ca samprati«ÂhÃÓraya÷ | kiæ vÃdhÃra÷ ko 'yam ity api nopalabhyate tattva-j¤ÃnÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | yathÃ tathÃyaæ bhavatu jÅva-mÃtra-du÷khaika-nidÃnasyÃsya chedakaæ Óastram asaÇgaæ j¤ÃtvÃ tenaitaæ chittvaivÃsya mÆla-tala-stho mahÃnidhir anve«Âavya ity Ãha aÓvattham iti | asaÇgo 'nÃsakti÷ sarvatra vairÃgyam iti yÃvat tena Óastreïa kuÂhÃreïa cchitvÃ svata÷ p­thak-k­tya tatas tasya mÆla-bhÆtaæ
tat-padaæ vastu mahÃ-nidhi-rÆpaæ brahma parimÃrgitavyam | kÅd­Óaæ tad ata Ãha yasmin gatÃ yat padaæ prÃptÃ÷ santo bhÆyo na nivartante na cÃvartanta ity artha÷ | anve«aïa-prakÃram Ãha yata e«Ã purÃïÅ cirantanÅ saæsÃra-prav­tti÷ pras­tÃ vist­tÃ tam evÃdyaæ puru«aæ prapadye bhajÃmÅti bhaktyÃ anve«Âavyam ity artha÷ ||3-4||

baladeva÷ : na rÆpam iti asyÃÓvatthasya rÆpam iha manu«ya-loke tathÃ nopalabhyate yathordhva-mÆlatvÃdi-dharmakatayÃ mayopavarïitam | na cÃsyÃnto nÃÓa upalalabhyate | katham ayaæ anartha-vrÃta-jaÂilo vinaÓyed iti na j¤Ãyate | na cÃsyÃdi-kÃraïam upalabhyate | kuto 'yam Åd­Óo jÃto 'stÅti | na cÃsya samprati«ÂhÃ samÃÓrayo 'py upalabhyate | kiæ samÃÓrayo 'yaæ sati«Âhat iti |

kintu manusyoo 'haæ putro yaj¤a-dattasya,, pitÃ ca deva-dattasya, tad-anurÆpa-karma-kÃrÅ sukhÅ du÷khÅ, sÃsmin deÓe 'smin grÃme nivasÃmÅty etÃvad eva vij¤Ãyata ity artha÷ | yasmÃd evaæ durbodho 'nartha-vrate hetuÓ cÃyam aÓvatthas tasmÃt sat-prasaÇga-labdha-vastu-yÃthÃtmya-j¤Ãnenainam asaÇga-Óastreïa vairÃgya-kuÂhÃreïa d­¬hena  vivekÃbhyÃsa-niÓitena cchitvÃ svata÷ p­thak-k­tya tat padaæ parimÃrgitavyam iti pareïÃnvaya÷ | saÇgo vi«ayÃbhilÃ«as tad-virodhy asaÇgo vairÃgyaæ, tad eva Óastraæ tad-abhilÃ«a-nÃÓakatvÃt suvirÆ¬ha-mÆlaæ pÆrvokta-rÅtyÃtyantaæ baddha-mÆlam | tata÷ saæsÃrÃÓvattha-mÆlÃd uparisthitaæ tat padaæ parimÃrgitavyaæ
mat-prasaÇga-labdhai÷ ÓravaïÃdibhi÷ sÃdhanair anve«Âavyam |

tat padaæ kÅd­Óaæ tatrÃha yasminn iti | yasmin gatÃs tai÷ sÃdhanair yat prÃptÃ janÃs tato na nivartante svargÃd iva na patanti | mÃrgaïa-vidhim Ãha tam eveti | yata÷ purÃïÅ cirantanÅyaæ jagat-prav­tti÷ pras­tÃ vist­tÃ | tam eva cÃdyaæ puru«aæ prapadye Óaraïaæ vrajÃmÅti prapatti-pÆrvakai÷ ÓravaïÃdibhis tan-mÃrgaïam uktam | yo jagad-dhetur yat-porapattyÃ saæsÃra-niv­tti÷ sa khalu k­«ïa eva ahaæ sarvasya prabhava÷ ity Ãde÷ | daivÅ hy e«Ã guïamayÅ ity ÃdeÓ ca tad-ukte÷ | na tad bhÃsayata ity ÃdinÃ vyaktÅbhÃvitvÃc ca ||3-4||

__________________________________________________________

BhG 15.5

nirmÃna-mohÃ jita-saÇga-do«Ã
adhyÃtma-nityÃ viniv­tta-kÃmÃ÷ |
dvandvair vimuktÃ÷ sukha-du÷kha-saæj¤air
gacchanty amÆ¬hÃ÷ padam avyayaæ tat ||5||

ÓrÅdhara÷ : tat-prÃptau sÃdhanÃntarÃïi darÓayann Ãha nirmÃneti | nirgatau mÃna-mohau ahaÇkÃra-mithyÃtisiveÓau yebhyas te | jita÷ putrÃdi-saÇga-rÆpo do«o yais te | adhyÃtma Ãtma-j¤Ãne nityÃ÷ parini«ÂhitÃ÷ | viÓe«eïa niv­tta÷ kÃmo yebhyas te | sukha-du÷kha-hetutvÃt sukha-du÷kha-saæj¤Ãni ÓÅto«ïÃdÅni dvandvÃni | tair vimuktÃ÷ | ata evÃmÆ¬hÃ niv­tÃvidyÃ÷ santa÷ | tad avyayaæ padaæ gacchanti ||5||

madhusÆdana÷ : parimÃrgaïa-pÆrvakaæ vai«ïavaæ padaæ gacchatÃm aÇgÃntarÃïy Ãha nirmÃïeti | mÃno 'haÇkÃro garva÷ | mohas tv aviveko viparyayo vÃ | tÃbhyÃæ ni«krÃntÃ nirmÃna-mohÃ÷ | tau nirgatau yebhyas te vÃ | tathÃhaÇkÃrÃvivekÃbhyÃæ rahitÃ iti yÃvat | jita-saÇga-do«Ã÷ priyÃpriya-saævidhÃv api rÃga-dve«a-varjitÃ iti yÃvat | adhyÃtma-nityÃ÷ paramÃtma-svarÆpa-lokcana-tat-parÃ÷ | viniv­tta-kÃmÃ viÓe«eto niravaÓe«eïa niv­ttÃ÷ kÃmÃ vi«aya-bhogÃ ye«Ãæ te | viveka-vairÃgya-dvÃrÃ tyakta-sarva-karmÃïa ity artha÷ | dvandvai÷
ÓÅto«ïÃdi-k«ut-pipÃsÃdibhi÷ sukha-du÷kha-saæj¤ai÷ sukha-du÷kha-hetutvÃt sukha-du÷kha-nÃmakai÷ sukha-du÷kha-saÇgair iti pÃÂhÃntare sukha-du÷khÃbhyÃæ saÇga÷ sambandho ye«Ãæ tai÷ sukha-du÷kha-saÇgair dvandvair vimuktÃ÷ parityaktÃ÷ | amÆ¬hÃ vedÃnta-pramÃïa-saæjÃta-samyag-j¤Ãna-nivÃritÃtmaÃj¤ÃnÃs tad avyayaæ yathoktaæ padaæ gacchanti ||5||

viÓvanÃtha÷ : tad-bhaktau satyÃæ janÃ÷ kÅd­ÓÃ bhÆtvÃ taæ padaæ prÃpnuvantÅty apek«ÃyÃm Ãha nirmÃneti | adhyÃtma-nityÃ adhyÃtma-vicÃro nity nitya-kartavyo ye«Ãæ te paramÃtmÃlocana-tat-parÃ÷ ||5||

baladeva÷ : tat-prapattau satyÃæ kÅd­ÓÃ÷ santas tat padaæ prÃpnuvantÅty Ãha nirmÃneti | mÃna÷ sat-kÃra-janyo garva÷ | moho mithyÃbhiniveÓas tÃbhyÃæ nirgatÃ÷ | jita÷ saÇga-do«a÷ priya-bhÃryÃdi-sneha-lak«aïo yais te | adhyÃtmaæ sva-parÃtma-vi«ayako vimarÓa÷ sa nityo nitya-kartavyo ye«Ãæ te | sukhÃdi-hetutvÃt tat-saæj¤air dvandvai÷ ÓÅto«ïÃdibhir vimuktÃs tat-sahi«ïava÷ | amÆ¬hÃ÷ prapatti-vidhij¤Ã÷ ||5||

na tad bhÃsayate sÆryo na ÓaÓÃÇko na pÃvaka÷ |
yad gatvÃ na nivartante tad dhÃma paramaæ mama ||6||

ÓrÅdhara÷ : tad eva gantavyaæ padaæ viÓina«Âi na tad iti | tat padaæ sÆryÃdayo na prakÃÓayanti | yat prÃpya na nivartante yogina÷ | tad dhÃma svarÆpaæ paramaæ mama | anena sÆryÃdi-prakÃÓa-vi«ayatvena ja¬atva-ÓÅto«ïÃdi-do«a-prasaÇgo nirasta÷ ||6||

madhusÆdana÷ :  tad eva gantavyaæ padaæ viÓina«Âi na tad iti | yad vai«ïavaæ padaæ gatvÃ yogino na nivartante tat padaæ sarvÃvabhÃsana-ÓaktimÃn api sÆryo na bhÃsayate | sÆryÃsta-maye 'pi candro bhÃsako d­«Âa ity ÃÓaÇkyÃha na ÓaÓÃÇka÷ | sÆryÃcandramasor ubhayor apy asta-maye 'gni÷ prakÃÓako d­«Âa ity ÃÓaÇkyÃha na pÃvaka÷  | bhÃsayata ity ubhayatrÃpy anu«ajyate | kuta÷ sÆryÃdÅnÃæ tatra prakÃÓanÃsÃmarthyam ity ata Ãha tad dhÃma jyoti÷ svayaæ-prakÃÓam ÃdiyÃdi-sakala-ja¬a-jyotir-avabhÃsakaæ paramaæ prak­«Âaæ mama vi«ïo÷ svarÆpÃtmakaæ padam
| na hi yo yad-bhÃsya÷ sa svabhÃsakaæ taæ bhÃsayitum Å«Âe | tathÃ ca Óruti÷ -

na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ
nemÃ vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ |
tam eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ
tasya bhÃsÃ sarvam idaæ vibhÃti || [KaÂhU 2.2.15] iti |

etena tat padaæ vedyaæ na vÃ, Ãdye vedya-bhinna-vedit­-sÃpek«atvena dvaitÃpattir dvitÅye sva-puru«ÃrthatvÃpattir ity apÃstam | avedyatve saty api svayam aparok«atvÃt tatrÃvedyatvaæ sÆryÃdy-abhÃsyatvenÃtroktaæ, sarva-bhÃsakatvena tu svayam aparok«atvaæ yad Ãditya-gataæ teja ity atra vak«yati | evam ubhÃbhyÃæ ÓlokÃbhyÃæ Óruter dalad-vacaæ vyÃkhyÃtam iti dra«Âavyam ||6||

viÓvanÃtha÷ : tat padam eva kÅd­Óam ity apek«ÃyÃm Ãha na tad iti | au«ïya-ÓaityÃdi-du÷kha-rahitaæ tat sva-prakÃÓam iti bhÃva÷ | tan mama paramaæ dhÃma sarvotk­«Âam aja¬am atÅndriyaæ teja÷ sarva-prakÃÓakam | yad uktaæ hari-vaæÓe --

tat paraæ paramaæ brahma sarvaæ vibhajate jagat |
mamaiva tad ghanaæ tejo j¤Ãtum arhasi bhÃrata || [HV 2.114.12] iti |

na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ
nemÃ vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ |
tam eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ
tasya bhÃsÃ sarvam idaæ vibhÃti || iti [KaÂhU 2.2.15] ÓrutibhyaÓ ca ||6||

baladeva÷ : gantavyaæ padaæ viÓi«yan paricÃyayati na tad iti | prapannÃ yad gatvÃ yato na nivartante | tan mamaiva dhÃma svarÆpaæ paramaæ ÓrÅmat | sarvÃvabhÃsakÃ api sÆryÃdayas tan na bhÃsayanti prakÃÓayanti | na tatra sÆryo bhÃti ity Ãdi-ÓruteÓ ca | sÆryÃdibhir aprakÃÓyas te«Ãæ prakÃÓaka÷ sva-prakÃÓaka-cid-vigraho lak«mÅpatir aham eva pada-Óabda-bodhya÷ prapannair labhya ity artha÷ ||6||


__________________________________________________________

BhG 15.7

mamaivÃæÓo jÅva-loke jÅva-bhÆta÷ sanÃtana÷ |
mana÷-«a«ÂhÃnÅndriyÃïi prak­ti-sthÃni kar«ati ||7||

ÓrÅdhara÷ : nanu ca tvadÅyaæ dhÃma prÃptÃ÷ santo yadi na nivartante tarhi sati sampadya na vidu÷ sati sampadyÃmahe ity Ãdi Órute÷ su«upti-pralaya-samaye tattva-prÃpti÷ sarve«Ãm astÅti ko nÃma saæsÃrÅ syÃd ity ÃÓaÇkya saæsÃriïaæ darÓayati mamaiveti pa¤cabhi÷ | mamaivÃæÓo yo 'yam avidyayÃ jÅva-bhÆta÷ sanÃtana÷ sarvadÃ saæsÃritvena prasiddha÷ | asau su«upti-pralayayo÷ prak­tau lÅnatayÃ sthitÃni mana÷ «a«Âhaæ ye«Ãæ tÃnÅndriyÃïi punar jÅva-loke saæsÃropabhogÃrtham Ãkar«ati | etac ca karmendriyÃïÃæ prÃïasya
copalak«aïÃrtham | ayaæ bhÃva÷ saatyaæ su«upti-pralayayor api mad-aæÓatvÃt sarvasÃpi jÅva-mÃtrasya mayi layÃd asty eva mat-prÃpti÷ | tathÃpy avidyÃyÃv­tasya sÃnuÓayasya sa-prak­tike mayi laya÷ | na tu Óuddhe | tad uktam -- avyaktÃd vyaktaya÷ sarve prabhantÅty ÃdinÃ | ataÓ ca puna÷ saæsÃrÃya nirgacchan avidvÃn prak­tau lÅnatayÃ sthitÃni svopÃdhi-bhÆtÃnÅndriyÃïi Ãkar«ati | vidu«Ãæ tu Óuddha-svarÆpa-prÃpter nÃv­ttir iti ||7||

madhusÆdana÷ : jÅvasya tu pÃramÃrthikaæ svarÆpaæ brahmaivety asak­d Ãveditam | tad etat sarvaæ pratipÃdyata uttareïa granthena | tatra jÅvasya brahma-rÆpatvÃd aj¤Ãna-niv­ttyÃ tat-svarÆpaæ prÃptasya tato na pracyutir iti pratipÃdyate mamaivÃæÓa [GÅtÃ 15.7a] iti ÓlokÃrdhena | su«uptau tu sarva-kÃrya-saæskÃra-sahitÃj¤Ãna-sattvÃt tata÷ puna÷ saæsÃro jÅvasyeti mana÷-«a«ÂhÃni [GÅtÃ 15.7b] iti ÓlokÃrdhena pratipÃdyate | tatas tasya vastuto 'saæsÃriïo 'pi mÃyayÃ saæsÃraæ prÃptasya manda-matibhir deha-tÃdÃtmyaæ prÃpitasya dehÃd vyatireka÷ pratipÃdyate ÓarÅram [GÅtÃ 15.8] ity ÃdinÃ ÓlokÃrdhena | Órotraæ cak«ur [GÅtÃ
15.9] ity ÃdinÃ tu yathÃyathaæ sva-vi«aye«v indriyÃïÃæ pravartakasya tasya tebhyo vyatireka÷ pratipÃdyate | evaæ dehendriyÃdi-vilak«aïam utkrÃnty-Ãdi-samaye svÃtma-rÆpatvÃt kim iti sarve na paÓyantÅty ÃÓaÇkÃyÃæ vi«aya-vik«ipta-cittÃ darÓana-yogyam api taæ na paÓyantÅty uttaram ucyate utkrÃmantam [GÅtÃ 15.10a] ity ÃdinÃ Ólokena | taæ j¤Ãna-cak«u«a÷ paÓyantÅti viv­taæ yatanto yogina÷ [GÅtÃ 15.11a] iti ÓlokÃrdhena | vimÆ¬hÃ nÃnupaÓyanti [GÅtÃ 15.10b] ity etad viv­taæ yatanto 'pi [GÅtÃ 15.11b] iti ÓlokÃrdheneti pa¤cÃnÃæ ÓlokÃnÃæ saÇgati÷ | idÃnÅæ ak«arÃïi vyÃkhyÃsyÃmo mameti | 
 
mamaiva paramÃtmano 'æÓo niraæÓasyÃpi mÃyayÃ kalpita÷ sÆryasyeva jale nabhasa iva ca ghaÂe m­«ÃbhedavÃn aæÓa ivÃæÓo jÅva-loke saæsÃre, sa ca prÃïa-dhÃraïopÃdhinÃ jÅva-bhÆta÷ kartÃ bhoktÃ saæsaratÅti m­«aiva prasiddhim upÃgata÷ sanÃtano nitya upÃdhi-paricchede 'pi vastuta÷ paramÃtmatva-rÆpatvÃt | ato j¤ÃnÃdi-j¤Ãna-niv­ttyÃ sva-svarÆpaæ brahma prÃpya tato na nivartanta iti yuktam |

evam-bhÆto 'pi su«uptÃt katham Ãvartata ity Ãha - mana÷ «a«Âhaæ ye«Ãæ tÃni Órotra-tvak-cak«Æ-rasana-ghrÃïÃkhyÃni pa¤cendriyÃÅndrasyÃtmano vi«ayopalabdhi-karaïatayÃ liÇgÃni jÃgrat-svapna-bhoga-janaka-karma-k«aye prak­ti-sthÃni prak­tÃvaj¤Ãne sÆk«ma-rÆpeïa sthitÃni punar-jÃgrad-bhoga-janaka-karmodaye bhogÃrthaæ kar«ati kÆrmo 'ÇgÃnÅva prak­ter aj¤ÃnÃd Ãkar«ati vi«aya-grahaïa-yogyatayÃvirbhÃvayatÅty artha÷ | ato j¤ÃnÃd anÃv­ttÃv apy aj¤ÃnÃd Ãv­ttir nÃnupapanneti bhÃva÷ ||7||

viÓvanÃtha÷ : tvad-bhaktyÃ saæsÃram atikrÃmyan ta-pada-gÃmÅ jÅva÷ ka ity apek«ÃyÃm Ãha mamaivÃæÓa iti | yad uktaæ vÃrÃhe svÃæÓaÓ cÃtha vibhinnÃæÓa iti dvedhÃyam i«yate | vibhinnÃæÓas tu jÅva÷ syÃt iti | sanÃtano nitya÷ sa ca baddha-daÓÃyÃæ mana÷ eva «a«Âhaæ ye«Ãæ tÃnÅndriyÃïi prak­tÃv upÃdhau sthitÃni kar«ati | mamaiva etÃnÅti svÅyatvÃbhimÃnena g­hÅtÃæ pÃdÃrgala-Ó­ÇkhalÃm iva kar«ati ||7||

baladeva÷ : nanu tvat-prapattyÃ yas tat-padaæ yÃti, sa jÅva÷ ka ity apek«ÃyÃm Ãha mamaiveti | jÅva÷ sarveÓvarasya mamaivÃæÓo, na tu brahma-rudrÃder ÅÓvarasya, sa ca sanÃtano nityo, na tu ghaÂÃkÃÓÃdivat kalpita÷ | sa ca jÅva-loke prapa¤ce sthito mana÷-«a«ÂhÃnÅndriyÃïi ÓrotrÃdÅni kar«ati pÃdÃdi-Ó­ÇkhalÃ iva vahati | tÃni kÅd­æÓÅty Ãha prak­ti-sthÃni prak­ti-vikÃra-bhÆtÃhaÇkÃra-kÃryÃïÅty artha÷ | tatra mana÷ sÃttvikÃhaÇkÃrasya ÓrotrÃdikaæ tu rÃjasÃhaÇkÃrasya kÃryam iti bodhyam | bhagavat-prapattyÃ prÃk­ta-karaïa-hÅno bhagaval-lokaæ gatas tu bhÃgavatair deha-karaïair vibhÆ«aïair iva viÓi«Âo bhagavantaæ saæÓrayan
nivasatÅti sÆcyate -- sa vÃ e«a brahma-ni«Âha idaæ ÓarÅraæ martyam atis­jya brahmÃbhisampadya brahmaïÃ paÓyati brahmaïÃ Ó­ïoti brahmaïaivedaæ sarvam anubhavati iti mÃdhyandinÃyana-Órute÷ | vasanti yatra puru«Ã÷ sarve vaikuïÂha-mÆrtaya÷ [BhP 3.15.14] ity Ãdi sm­teÓ ca | bhagavat-saÇkalpa-siddha-cid-vigrahas tatra bhavatÅti | 

yat tu ghaÂÃkÃÓavaj jalÃkÃÓavad vÃ jÅve brahmaïo 'æÓo 'nta÷-karaïenÃvacchedÃt tasmin pratibimba-nÃÓÃd vÃ ghaÂa-jala-nÃÓe tat-tad-ÃkÃÓasya ÓuddhÃkÃÓatvavad anta÷-karaïa-nÃÓe jÅvÃæÓasya Óuddha-brahmatvam iti vadanti, na tat sÃram, jÅva-bhÆta÷, mamÃæÓa÷, sanÃtana÷ ity ukti-vyÃkopÃt | paricchedÃdi-vÃda-dvayasya dehino 'smin yathÃ [GÅtÃ 2.12] ity atra pratyÃkhyÃnÃc ca | pratibimba-sÃd­ÓyÃt tu tattvaæ mantavyam ambuvad adhikaraïa-vinirïayÃt | tasmÃt brahmopasarjanatvaæ jÅvasya brahmÃæÓatvaæ vidhu-maï¬alasya ÓatÃæÓa÷ Óukra-maï¬alam ity Ãdau d­«Âaæ cedam eka-vastv-eka-deÓatvaæ cÃæÓatvam Ãhu÷ | brahma khalu Óaktimad
ekaæ vastu brahma-Óakti÷, itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃæ jÅva-bhÆtÃm [GÅtÃ 7.5] iti pÆrvokter atas tad eka-deÓÃt tad-aæÓo jÅva÷ ||7||


__________________________________________________________

BhG 15.8

ÓarÅraæ yad avÃpnoti yac cÃpy utkrÃmatÅÓvara÷ |
g­hÅtvaitÃni saæyÃti vÃyur gandhÃn ivÃÓayÃt ||8||

ÓrÅdhara÷ : tÃny Ãk­«ya kiæ karotÅti | atrÃha ÓarÅram iti | yad yadÃ ÓarÅrÃntaraæ karma-vaÓÃd avÃpnoti yataÓ ca ÓarÅrÃd utkrÃmatÅÓvaro dehÃdÅnÃæ svÃmÅ tadÃ pÆrvasmÃt ÓarÅrÃd etÃni g­hÅtvÃ tac-charÅrÃntaraæ samyag yÃti | ÓarÅre saty api indriya-grahaïe d­«ÂÃnta÷ | ÃÓayÃt sva-sthÃnÃt kusumÃde÷ sakÃÓÃt gandhÃn gandhavata÷ sÆk«mÃn aæÓÃn g­hÅtvÃ vÃyur yathÃ gacchati tadvat ||8||

madhusÆdana÷ : asmin kÃle kar«atÅty ucyate ÓarÅram iti | yad yadotkrÃmati bahir nirgacchatÅÓvaro dehendriya-saæghÃtasya svÃmÅ jÅvas tadÃ yato dehÃd utkrÃmati tato mana÷-«a«ÂhÃnÅndriyÃïi  kar«atÅti dvitÅya-pÃdasya prathamam anvaya utkramaïottara-bhÃvitvÃd gamanasya | na kevalaæ kar«aty eva, kintu yad yadÃ ca pÆrvasmÃc charÅrÃntaram avÃpnoti tadaitÃni mana÷-«a«ÂhÃÅndriyÃïi g­hÅtvÃ saæyÃty api samyak punar Ãgamana-rÃhityena gacchaty api | ÓarÅre saty evendriya-grahaïe d­«ÂÃnta÷ - ÃÓayÃt kusumÃde÷ sthÃnÃd gandhÃn gandhÃtmakÃn sÆk«mÃn aæÓÃn g­hÅtvÃ yathÃ vÃyur vÃti tadvat ||8||

viÓvanÃtha÷ : tÃny ak­«ya kiæ karotÅty apek«ÃyÃm Ãha ÓarÅram iti | yat sthÆla-ÓarÅraæ karma-vaÓÃd avÃpnoti, yac ca yasmÃc ca ÓarÅrÃd utkrÃmati ni«krÃmati, ÅÓvaro dehendriyÃdi-svÃmÅ jÅva÷ tasmÃt tatra etÃnÅndriyÃïi bhÆta-sÆk«mai÷ saha g­hÅtvaiva saæyÃti vÃyur gandhÃni iveti vÃyur yathÃÓayÃd gandhÃÓrayÃt srak-candanÃde÷ sakÃÓÃt sÆk«mÃvayavai÷ saha gandhÃn g­hÅtvÃnyatra yÃti tadvad ity artha÷ |

baladeva÷ : jÅva-loke sthita indriyÃïi kar«ati ity uktam | tat pratipÃdayati ÓarÅram iti | ÅÓvara÷ ÓarÅrendriyÃïaæ svÃmÅ jÅvo yad yadÃ pÆrva-ÓarÅrÃd anyac charÅram avÃpnoti, yadÃ cÃptÃc charÅrÃd utkrÃmati, tadaitÃnÅndriyÃïi bhÆta-sÆk«mai÷ saha g­hÂivÃ yÃty ÃÓayÃt pu«pa-koÓÃd gandhÃn g­hÅtvÃ vÃyur iva sa yathÃnyatra yÃti tadvat ||8||


Órotraæ cak«u÷ sparÓanaæ ca rasanaæ ghrÃïam eva ca |
adhi«ÂhÃya manaÓ cÃyaæ vi«ayÃn upasevate ||9||

ÓrÅdhara÷ : tÃny evendriyÃïi darÓayan yad arthaæ g­hÅtvÃ gacchati tad Ãha Órotram iti | ÓrotrÃdÅni bÃhyendriyÃïi manaÓ cÃnta÷karaïaæ, tÃny adhi«ÂÃyÃÓritya ÓabdÃdÅn vi«ayÃn ayaæ jÅva upabhuÇkte ||9||

madhusÆdana÷ : tÃny evendriyÃïi darÓayan yad arthaæ g­hÅtvÃ gacchati tad Ãha Órotram iti | Órotraæ cak«u÷ sparÓanaæ ca rasanaæ ghrÃïam eva ca | ca-kÃrÃt karmendriyÃïi prÃïaæ ca manaÓ ca «a«Âham adhi«ÂhÃyaivÃÓrityaiva vi«ayÃn ÓabdÃdÅn ayaæ jÅva upasevate bhuÇkte ||9|| 

viÓvanÃtha÷ : tatra gatvÃ kiæ karotÅty ata Ãha Órotram iti | ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïi manaÓ cÃdhi«ÂhÃyÃÓritya vi«ayÃn ÓabdÃdÅn upabhuÇkte ||9||

baladeva÷ : tÃni g­hÅtvÃ kim arthaæ yÃti | tatrÃha Órotram iti | ÓrotrÃdÅni samanaskÃny adhi«ÂhÃyÃÓrityÃyaæ jÅvo vi«ayÃn ÓabdÃdÅn upabhuÇkte | tad arthaæ tad-grahaïam ity artha÷ | ca-ÓabdÃt karmendriyÃïi ca pa¤ca prÃïÃæÓ cÃdhi«ÂhÃye ty avagamyam ||9||

__________________________________________________________

BhG 15.10

utkrÃmantaæ sthitaæ vÃpi bhu¤jÃnaæ vÃ guïÃnvitam |
vimÆ¬hÃ nÃnupaÓyanti paÓyanti j¤Ãna-cak«u«a÷ ||10||

ÓrÅdhara÷ : nanu kÃrya-kÃraïa-saÇghÃta-vyatirekeïa evambhÆtam ÃtmÃnaæ sarve 'pi kiæ na paÓyanti | tatrÃha utkrÃmantam iti | utkrÃmantaæ dehÃd dehÃntaraæ gacchantaæ tasminn eva dehe sthitaæ vÃ vi«ayÃn bhu¤jÃnaæ vÃ guïÃnvitam indriyÃdi-yuktaæ jÅvaæ vimÆ¬hÃ nÃnupaÓyanti nÃlokayanti | j¤Ãnam eva cak«ur ye«Ãæ te vivekina÷ paÓyanti ||10||

madhusÆdana÷ :  evaæ deha-gataæ darÓana-yogayam api dehÃt utkrÃmantam iti | utkrÃmantaæ dehÃntaraæ gacchantaæ pÆrvasmÃt, sthitaæ vÃpi tasminn eva dehe, bhu¤jÃnaæ vÃ ÓabdÃdÅn vi«ayÃn | guïÃnvitam sukha-du÷kha-mohÃtmakair guïair anvitam | evaæ sarvÃsv avasthÃsu darÓana-yogyam apy enaæ vimÆ¬hÃ d­«ÂÃd­«Âa-vi«aya-bhoga-vÃsanÃk­«Âa-cetastayÃtmÃnÃtma-vivekÃyogyÃ nÃnupaÓyanti | aho ka«Âaæ vartata ity aj¤Ãn anukroÓati bhagavÃn | ye tu pramÃïa-janita-j¤Ãna-cak«u«o vivekinas ta eva paÓyanti ||10||

viÓvanÃtha÷ : nanu yamÃd dehÃn ni«krÃmati yasmin dehe vÃ ti«Âhati tatra sthitvÃ vÃ yathÃ bhogÃn bhuÇkte ity evaæ viÓe«aæ nopalabhÃmahe | tatrÃha utkrÃmantaæ dehÃnn ni«krÃmantaæ, sthitaæ dehÃntare vartamÃnaæ ca vi«ayÃn bhu¤jÃnaæ ca guïÃnvitam indiryÃdi-sahitaæ vimÆ¬hÃ avivekina÷ j¤Ãna-cak«u«o vivekina÷ ||10||

baladeva÷ : evaæ ÓarÅrasthatvenÃnubhavayogyam avivekinas tam ÃtmÃnaæ nÃnubhavantÅty Ãha ud iti | ÓarÅrÃd utkrÃmantaæ tatraiva sthitaæ vÃ sthitvÃ vi«ayÃn bhu¤jÃnaæ vÃ guïÃnvitaæ sukha-du÷kha-mohair indiryÃdibhir vÃnvitaæ yuktam anubhava-yogyam apy ÃtmÃnaæ vimÆ¬hÃÓ cirantana-j¤Ãna-cak«u«o viveka-j¤Ãna-netrÃs tu taæ paÓyanti | ÓarÅrÃdi-viviktam anubhavanti ||10||


__________________________________________________________

BhG 15.11

yatanto yoginaÓ cainaæ paÓyanty Ãtmany avasthitam |
yatanto 'py ak­tÃtmÃno nainaæ paÓyanty acetasa÷ ||11||

ÓrÅdhara÷ : durj¤eyaÓ cÃyaæ yato viveki«v api kecit paÓyanti kecin na paÓyantÅty Ãha yatanta iti | yatanto dhyÃnÃdibhi÷ prayatamÃnÃ yogina÷ kecid enam ÃtmÃnam Ãtmani dehe 'vasthitaæ viviktaæ paÓyanti | ÓÃstrÃbhyÃsÃdibhi÷ prayatnaæ kurvÃïÃ apy ak­tÃtmÃno 'viÓuddha-cittÃ ata evÃcetaso manda-mataya enaæ na paÓyanti ||11||

madhusÆdana÷ : paÓyanti j¤Ãna-cak«u«a ity etad viv­ïoti yatanta iti | Ãtmani sva-buddhÃv avasthitaæ pratiphalitam enam ÃtmÃnam yatanto dhyÃnÃdibhi÷ prayatamÃnÃ yogina eva paÓyanti | co 'vadhÃraïe | yatamÃnÃ apy ak­tÃtmÃno yaj¤Ãdibhir aÓodhitÃnta÷-karaïÃ ata evÃcetaso viveka-ÓÆnyÃ nainaæ paÓyantÅti vimÆ¬hÃ nÃnupaÓyantÅty etad vivaraïam ||11||

viÓvanÃtha÷ : te ca vivekino yatamÃnÃ yogina evety Ãha yatanta iti | ak­tÃtmÃno 'Óuddha-cittÃ÷ ||11||

baladeva÷ : j¤Ãna-cak«u«a÷ paÓyanti ity etad viv­ïvan durj¤ÃnatÃæ tasyÃh yatanta iti | kecid yogino yatamÃnÃ÷ ÓravaïÃdy-upÃyÃn anuti«Âhanta Ãtmani ÓarÅre 'vasthitam enam ÃtmÃnaæ paÓyanti | kecid yatamÃnÃ apy ak­tÃtmÃno 'nirmala-cittÃ ato 'vacetaso 'nudita-viveka-j¤ÃnÃ enaæ na paÓyantÅti durj¤eyam Ãtma-tattvam ity artha÷ ||11||


__________________________________________________________

BhG 15.12

yad Ãditya-gataæ tejo jagad bhÃsayate 'khilam |
yac candramasi yac cÃgnau tat tejo viddhi mÃmakam ||12||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ na tad bhÃsayate sÆrya ity ÃdinÃ pÃrameÓvaraæ paraæ dhÃmoktam | tat-prÃptÃnÃæ cÃpunar-Ãv­ttir uktÃ | tatra ca saæsÃriïo 'bhÃvam ÃÓaÇkya saæsÃri-svarÆpaæ dehÃdi-vyatiriktaæ darÓitam | idÃnÅæ tad eva pÃrameÓvaraæ rÆpam ananta-Óaktitvena nirÆpayati yad ity Ãdi-caturbhi÷ | ÃdiyÃdi«u sthitaæ yad aneka-prakÃraæ tejo viÓvaæ prakÃÓayati tat sarvaæ tejo madÅyam eva jÃnÅhi ||12||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ yat padaæ sarvÃvabhÃsana-k«amÃ apy ÃdityÃdayo bhÃsayituæ na k«amante yat-prÃptÃÓ ca mumuk«ava÷ puna÷ saæsÃrÃya nÃvartante yasya ca padasyopÃdi-bhedam anu vidhÅyamÃnÃ jÅvÃ ghaÂÃkÃÓÃdaya ivÃkÃÓasya kalpitÃæÓÃ m­«aiva saæsÃram anubhavanti tasya padasya sarvÃtmatva-sarva-vyavahÃrÃspadatva-pradarÓanena brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtÃ 14.27] iti prÃg uktaæ vivarÅtuæ caturbhi÷ Ólokair Ãtmano vibhÆti-saæk«epam Ãha bhagavÃn yad iti | na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ nemÃ vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ [KaÂhU 2.2.15] ity ÃdinÃ | tam eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ
tasya bhÃsÃ sarvam idaæ vibhÃti [KaÂhU 2.2.15] iti Óruty-artham anena vyÃkhyÃyate | yad Ãditya-gataæ tejaÓ caitnyÃtmakaæ jyotir yac candramasi yac cÃgnau sthitaæ tejo jagad akhilam avabhÃsayate tat tejo mÃmakaæ madÅyaæ viddhi | yadyapi sthÃvara-jaÇgame«u samÃnaæ caitanyÃtmakaæ jyotis tathÃpi sattvotkar«eïÃdityÃdÅnÃm utkar«Ãt tatraivÃvistarÃæ caitanya-jyotir iti tair viÓe«yate yad Ãditya-gatam ity Ãdi | yathÃ tulye 'pi mukha-saænidhÃne kÃ«Âha-ku¬yÃdau na mukham Ãvirbhavati | ÃdarÓÃdau ca svacche svacchatare ca tÃratamyenÃvirbhavati tadvad yad Ãditya-gataæ teja ity uktvÃ punas tat tejo viddhi mÃmakam iti tejo-grahaïÃd yad ÃdityÃdi-gataæ teja÷ prakÃÓa÷
para-prakÃÓa-samarthaæ sita-bhÃsvaraæ rÆpaæ jagad akhilaæ rÆpavad vastu avabhÃsayate | evaæ yac candramasi yac cÃgnau jagad-avabhÃsakaæ tejas tan mÃmÃkaæ viddhÅti vibhÆti-kathanÃya dvitÅyo 'py artho dra«Âavya÷ | anyathÃ tan mÃmakaæ viddhÅty etÃvad brÆyÃt tejo-grahaïam antareïaiveti bhÃva÷ ||12||

viÓvanÃtha÷ : tad evaæ jÅvasya baddhÃvasthÃyÃæ yat yat prÃpya-vastu tatrÃham eva sÆrya-candrÃdy-Ãtmaka÷ sann upakaromÅty Ãha yad iti tribhi÷ | Ãditya-sthitaæ teja eva udaya-parvate prÃtar uditya jÅvasya d­«ÂÃd­«Âa-bhoga-sÃdhana-karma-pravartanÃrthaæ jagad bhÃsayata evaæ ca yac candramasi aganau ca tat tad akhilaæ mÃmakam eva | sÆryÃdi-saæj¤o 'ham eva bhavÃmÅty artha÷ | tat tejasa eva tat-tad-vibhÆtir iti bhÃva÷ ||12||

baladeva÷ : atha mad-aæÓasya jÅvasya saæsÃra-raktasya mumuk«oÓ ca bhoga-mok«a-sÃdhanam aham eveti bhÃvenÃha yad iti caturbhi÷ | Ãditye sthitaæ yat tejo yac candre 'gnau ca sthitaæ sat sarvaæ jagat prakÃÓayati, tat tejo mÃmakaæ madÅyaæ viddhi | uditena sÆryeïa jvalitena ca vahninÃd­«Âa-bhoga-sÃdhanÃni karmÃïi ni«padyante | timira-jÃ¬ya-nÃÓÃdayaÓ ca sukha-hetavo bhavanti | uditena candreïa cau«adhi-po«a-tÃpa-ÓÃnti-jyotsnÃvihÃrÃs tathÃbhÆtÃ bhavantÅti te«Ãæ tat-tat-sÃdhakaæ tejo mat-tejo-vibhÆtir ity artha÷ ||12||

gÃm ÃviÓya ca bhÆtÃni dhÃrayÃmy aham ojasÃ |
pu«ïÃmi cau«adhÅ÷ sarvÃ÷ somo bhÆtvÃ rasÃtmaka÷ ||13||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca gÃm iti | gÃæ p­thvÅm ojasÃ balenÃdhi«ÂhÃyÃham eva carÃcarÃïi bhÆtÃni dhÃrayÃmi | aham eva rasamaya÷ somo bhÆtvÃ brÅhy-Ãdy-au«adhÅ÷ sarvÃ÷ saævardhayÃmi ||13||

madhusÆdana÷ : kiæ ca, gÃæ p­thivÅm p­thivÅ-devatÃ-rÆpeïÃviÓyaujasÃ nijena balena p­thivÅæ dhÆli-mu«Âi-tulyÃæ d­¬hÅk­tya bhÆtÃni p­thivyÃdheyÃni vastÆny aham eva  dhÃrayÃmi | anyathÃ p­thivÅ sikatÃ-mu«Âivad viÓÅryatÃdho nimajjed vÃ | yena dyaur ugrÃ p­thivÅ ca d­¬hÃ [Yaju÷K 1.8.5, TaittS 4.1.8] iti mantra-varïÃt | sa dÃdhÃra p­thivÅm [ãk 8.7.3.1] iti ca hiraïyagarbha-bhÃvÃpannaæ bhagavantam evÃha | kiæ ca, rasÃtmaka÷  sarva-rasa-svabhÃva÷ somo bhÆtvau«adhÅ÷ sarvÃ brÅhi-yavÃdyÃ÷ p­thivyÃæ jÃtÃ aham eva pu«ïÃmi pu«ÂimatÅ rasa-svÃdumatÅÓ ca karomi ||13||

viÓvanÃtha÷ : gÃæ p­thvÅm ojasÃ sva-ÓaktyÃviÓyÃdhi«ÂhÃyÃham eva carÃcarÃïi bhÆtÃni dhÃrayÃmi | tathÃham evÃm­ta-rasamaya÷ somo bhÆtvÃ brÅhy-Ãdy-au«adhÅ÷ sarvÃ÷ saævardhayÃmi ||13||

baladeva÷ : gÃm iti pÃæÓu-mu«Âi-tulyÃæ gÃæ p­thivÅm ojasÃ sva-ÓaktyÃviÓya d­¬hÅk­tya bhÆtÃni sthira-carÃïi dhÃrayÃmi | mantra-varïaÓ caivam Ãha -- yena dyaur ugrÃ p­thivÅ ca d­¬hÃ [ãk 8.7.3.1] iti | anyathÃsau sikatÃ-mu«Âivad-viÓÅryeïa nimajjed veti bhÃva÷ | tathÃham eva rasÃtmaka÷ somo 'm­tamayaÓ candro bhÆtvÃ sarvÃ au«adhÅr nikhilÃ brÅhy-ÃdyÃ÷ pu«ïÃmi | svÃdu-vividha-rasa-pÆrïÃ÷ karomi | tathÃ ca bhÆmiloke sthitasya jÅvasya vividha-prÃsÃda-bÃÂikÃ-ta¬ÃgÃdi-krÅ¬Ã-sthÃnÃni nirmÃya nÃnÃ-rasÃn bhu¤jÃnasya tat-tat-sÃdhanam aham eveti ||13||

__________________________________________________________

BhG 15.14

ahaæ vaiÓvÃnaro bhÆtvÃ prÃïinÃæ deham ÃÓrita÷ |
prÃïÃpÃna-samÃyukta÷ pacÃmy annaæ catur-vidham ||14||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca aham iti | aham ÅÓvara eva vaiÓvÃnaro jaÂharÃgnir bhÆtvÃ prÃïinÃæ dehasyÃnta÷ praviÓya prÃnÃpÃnÃbhyÃæ ca tad-uddÅpakÃbhyÃæ sahita÷ prÃïibhir bhuktaæ bhak«yaæ bhojyaæ lehyaæ co«yaæ ceti caturvidham annaæ pacÃmi | tatra yad dantair avakhaï¬yÃvakhaï¬ya bhak«yate pÆpÃdi tad bhak«yam | yat tu kevalaæ jihvayÃ vilo¬ya nigÅryate pÃyasÃdi tad bhojyam | yaj jihvÃyÃæ nik«ipya rasÃsvÃdena kramaÓo nigÅryate dravÅbhÆtaæ gu¬Ãdi tal lehyam | yat tu daæ«ÂrÃdibhir ni«pÅ¬ya sÃrÃæÓaæ nigÅryÃvaÓi«Âaæ
tyajyata ik«u-daï¬Ãdi tac co«yam iti caturvidho 'sya bheda÷ ||14||

madhusÆdana÷ : kiæ ca aham iti | aham ÅÓvara eva vaiÓvÃnaro jaÂharo 'gnir bhÆtvÃ ayam agnir vaiÓvÃnaro yo 'yam anta÷ puru«e yenedam annaæ pacyate yad idam adyate [BAU 5.9.1] ity Ãdi Óruti-pratipÃdita÷ san prÃïinÃæ sarve«Ãæ deham ÃÓrito 'nta÷ pravi«Âa÷ prÃnÃpÃnÃbhyÃæ tad-uddÅpakÃbhyÃæ saæyukta÷ saædhuk«ita÷ san pacÃmi prÃïibhir bhuktam annaæ caturvidham bhak«yaæ bhojyaæ lehyaæ co«yaæ ceti | tatra yad dantair avakhaï¬yÃvakhaï¬ya bhak«yate pÆpÃdi tad bhak«yam | yat tu kevalaæ jihvayÃ
vilo¬ya nigÅryate sÆpaudanÃdi tad bhojyam | yaj jihvÃyÃæ nik«ipya rasÃsvÃdena nigÅryate kiæcid dravÅbhÆtaæ gu¬a-rasÃlÃ-Óikhariïy-Ãdi tal lehyam | yat tu dantair ni«pÅ¬ya rasÃæÓaæ nigÅryÃvaÓi«Âaæ tyajyate yathek«u-daï¬Ãdi tac co«yam iti bheda÷ | bhoktÃ ya÷ so 'gnri vaiÓvÃnaro yad bhojyam annaæ sa somas tad etad ubhayam agnÅ«omau sarvam iti dhyÃyato 'nna-do«a-lepo na bhavatÅty api dra«Âavyam ||14||

viÓvanÃtha÷ : vaiÓvÃnaro jaÂharÃnala÷ prÃïÃpÃnÃbhyÃæ tad uddÅpakÃbhyÃæ sahitaÓ caturvidhaæ bhak«yaæ bhojyaæ lehyaæ co«yam | bhak«yaæ danta-cchedyaæ bh­«Âa-canakÃdi bhojyaæ modakÃdi | lehyaæ gu¬Ãdi | co«yam ik«u-daï¬Ãdi ||14||

baladeva÷ : bhogyÃnÃm annÃdÅnÃæ pÃka-hetuÓ cÃham evety Ãha aham iti | vaiÓvÃnaro jaÂharÃgnis tac-charÅrako bhÆtvÃ prÃïinÃæ sarve«Ãæ deham udaram ÃÓrita÷ prÃnÃpÃnÃbhyÃæ tad-uddÅpakÃbhyÃæ samÃyuktaÓ ca sann ahaæ tair bhuktaæ caturvidham annaæ pacÃmi pÃkaæ nayÃmi | ÓrutiÓ caivam Ãha ayam agnir vaiÓvÃnaro yo 'yam anta÷ puru«e yenedaæ annaæ pacyate ity ÃdinÃ | tathÃ cÃham eva jÃÂharÃgni-ÓarÅras tad-upakÃrÅty evam Ãha sÆtrakÃra÷ -- ÓabdÃdibhyo 'nta÷ prati«ÂhÃnÃc ca ity ÃdinÃ | annasya cÃturvidhyaæ ca bhak«yaæ bhojyaæ lehyaæ cÆ«yaæ
ceti bhedÃt | danta-cchedyaæ caïaka-pÆpÃdi | bhak«yaæ carvyam iti cocyate | modakaudana-sÆpÃdi bhojyaæ | pÃyasa-gu¬a-madhv-Ãdi lehyaæ | pakvÃmrek«u-daï¬Ãdi cÆ«yaæ | soma-vaiÓvÃnarayo÷ svÃbhedenokti÷ sva-vyÃpyatvÃd iti bodhyam ||14||


__________________________________________________________
BhG 15.15

sarvasya cÃhaæ h­di saænivi«Âo
matta÷ sm­tir j¤Ãnam apohanaæ ca |
vedaiÓ ca sarvair aham eva vedyo
vedÃnta-k­d veda-vid eva cÃham ||15||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca sarvasya prÃni-jÃtasya h­di samyag-antaryÃmi-rÆpeïa pravi«Âo 'ham | ataÓ ca matta eva heto÷ prÃïi-mÃtrasya pÆrvÃnbhÆtÃrtha-vi«ayÃ sm­tir bhavati | j¤Ãnaæ ca vi«ayendndriya-saæyogajaæ bhavati | Ãpohanaæ ca tayo÷ pramo«o bhavati | vedaiÓ ca sarvais tat-tad-devatÃdi-rÆpeïÃham eva vedya÷ | vedÃnta-k­t tat-sampradÃya-pravartakaÓ ca | j¤Ãnado gurur aham ity artha÷ | veda-vid eva ca vedÃrtha-vid apy aham eva ||15||

madhusÆdana÷ : kiæ ca, sarvasya brahmÃdi-sthÃvarÃntasya prÃïi-jÃtasyÃham ÃtmÃ san h­di buddhau saænivi«ta÷ sa e«a iha pravi«Âa÷ [BAU 1.4.7] iti Órute÷ | anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓya nÃma-rÆpe vyÃkaravÃïi [ChÃU 6.3.2] iti ca | ato matta Ãtmana eva heto÷ prÃïi-jÃtasya yathÃnurÆpaæ sm­tir etaj janmani pÆrvÃnubhÆtÃrtha-vi«ayÃ v­ttir yoginÃæ ca janmÃntarÃnubhÆtÃrtha-vi«ayÃpi | tathÃ matta eva j¤Ãnaæ vi«ayendriya-saæyogajaæ bhavati | yoginÃæ ca deÓa-kÃla-viprak­«Âa-vi«ayam api | evaæ kÃma-krodha-ÓokÃdi-vyÃkula-cetasÃm apohanaæ ca sm­ti-j¤Ãnayor apÃyaÓ ca matta eva bhavati
| 

evaæ svasya jÅva-rÆpatÃm uktvÃ brahma-rÆpatÃm Ãha - vedaiÓ ca sarvair indrÃdi-devatÃ-prakÃÓakair api aham eva vedya÷ sarvÃtmatvÃt | 

     indraæ mitraæ varuïam agnim Ãhur 
     atho divya÷ sa suparïo garutmÃn |
     ekaæ sad viprÃ bahudhÃ vadanti 
     agniæ      yamaæ mÃtariÓvÃnam Ãhu÷ || [ãk 2.3.22.6] iti mantra-varïÃt |

e«a u hy eva sarve devÃ÷ iti ca Órute÷ | vedÃnta-k­d vedÃntÃrtha-sampradÃya-pravartako veda-vyÃsÃdi-rÆpeïa | na kevalam etÃvad eva veda-vid eva cÃhaæ karma-kÃï¬opÃsanÃ-kÃï¬a-j¤Ãna-kÃï¬Ãtmaka-mantra-brÃhmaïa-rÆpa-sarva-vedÃrtha-vic cÃham eva | ata÷ sÃdhÆktaæ brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtÃ 14.27] ity Ãdi ||15||

viÓvanÃtha÷ : yathaiva jaÂhare jaÂharÃgnir ahaæ tathaiva sarvasya carÃcarasya h­di sannivi«Âo buddhi-tattva-rÆpo 'ham eva | yato matto buddhi-tattvÃd eva pÆrvÃnubhÆtÃrtha-vi«ayÃnusm­tir bhavati | tathÃ vi«ayendriya-yogajaæ j¤Ãnaæ ca apohanaæ sm­ti-j¤Ãnayor apagamaÓ ca bhavatÅti | jÅvasya bandhÃvasthÃyÃæ svasyopakÃrakatvam uktvÃ mok«ÃvasthÃyÃæ yat prÃpyaæ tatrÃpy upakÃratvam Ãha vedair iti | veda-vyÃsa-dvÃrÃ vedÃnta-k­d aham eva yato vedavid vedÃrtha-tattva-j¤o 'ham eva matto 'nyo vedÃrthaæ na jÃnÃtÅty artha÷ ||15||

baladeva÷ : prÃïinÃæ j¤ÃnÃj¤Ãna-hetuÓ cÃham evety Ãha sarvasya ceti | tayo÷ soma-vaiÓvÃnarayo÷ sarvasya ca prÃïi-v­ndasya h­di nikhila-prav­tti-hetu-j¤Ãnodaya-dehe 'ham eva niyÃmakatvena sannivi«Âa÷ | anta÷-pravi«Âa÷ ÓÃstÃ janÃnÃm [TaittA 3.11] | ity Ãdi-ÓravaïÃt | ato matta eva sarvasya sm­ti÷ pÆ­vÃnubhÆta-vastu-vi«ayÃnusandhi-j¤Ãnaæ ca vi«ayendriya-sannikar«a-janyaæ jÃyate | tayor apohanaæ pramo«aÓ ca matto bhavati | evam uktaæ uddhavena tvatto j¤Ãnaæ hi jÅvÃnÃæ pramo«as tatra Óaktita÷ iti | 

evaæ sÃæsÃrika-bhoga-sÃdhanatÃæ svasyoktvÃ mok«a-sÃdhanatÃm Ãha vedaiÓ ceti | sarvair nikhilair vedair aham eva sarveÓvara÷ sarva-ÓaktimÃn k­«ïo vedya÷ | yo 'sau sarvair vedair gÅyate iti Órute÷ | atra karma-kÃï¬ena paramparayÃ j¤Ãna-kÃï¬ena tu sÃk«Ãd iti bodhyam | katham evaæ pratyetavyam iti cet tatrÃha vedÃnta-k­d aham eveti | vedÃnÃm anto 'rtha-nirïayas tat-k­d aham eva bÃdarÃyaïÃtmanÃ | evam Ãha sÆtra-kÃra÷ -- ta tu samanvayÃt [Vs 1.1.4] ity Ãdibhi÷ | nanv anye vedÃrtham anyathÃ vyÃcak«yate | tatrÃha vedavid eva cÃham ity aham eva vedavid iti | bÃdarÃyaïa÷ san yam artham ahaæ niraïai«aæ sa eva vedÃrthas tato 'nyathÃ tu bhrÃnti-vij­mbhita iti | tathÃ
ca mok«a-pradasya sarveÓvara-tattvasya vedair abodhanÃd aham eva mok«a-sÃdhanam ||15||


dvÃv imau puru«au loke k«araÓ cÃk«ara eva ca |
k«ara÷ sarvÃïi bhÆtÃni kÆÂastho 'k«ara ucyate ||16||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ tad dhÃma paramaæ mameti yad uktaæ svakÅyaæ sarvottama-svarÆpaæ tad darÓayati dvÃv iti tribhi÷ | k«araÓ cÃk«araÓ ceti dvÃv imau puru«au loke prasiddhau | tÃv evÃha tatra k«ara÷ puru«o nÃma sarvÃïi bhÆtÃni brahmÃdi-sthÃvarÃntÃni ÓarÅrÃïi | aviveki-lokasya ÓarÅre«v eva puru«atva-prasiddhe÷ | kuÂo rÃÓi÷ ÓilÃ-rÃÓi÷ | parvata iva dehe«u naÓyatsv api nirvikÃratayÃ ti«ÂhatÅti kÆÂashtaÓ cetano bhoktÃ | sa tv ak«ara÷ puru«a ity ucyate vivekibhi÷ ||16||

madhusÆdana÷ : evaæ sopÃdhikam ÃtmÃnam uktvÃ k«arÃk«ara-Óabda-vÃcya-kÃrya-kÃraïopÃdhi-dvaya-viyogena nirupÃdhikaæ Óuddham ÃtmÃnaæ pratipÃdayati k­payÃ bhagavÃn arjunÃya dvÃv imÃv iti tribhi÷ Ólokai÷ | dvÃv imau p­thag-rÃÓÅ-k­tau puru«au puru«opÃdhitvena puru«a-Óabda-vyapadeÓyau loke saæsÃre | kau tau ? ity Ãha k«arÃk«ara eva ca k«aratÅti k«aro vinÃÓÅ kÃrya-rÃÓir eka÷ puru«a÷ | na k«aratÅty ak«aro vinÃÓa-rahita÷ k«arÃkhyasya puru«asyotpatti-bÅjaæ bhagavato mÃyÃ-Óaktir dvitÅya÷ puru«a÷
| tau puru«au vyÃca«Âe svayam eva bhagavÃn k«ara÷ sarvÃïi bhÆtÃni samastaæ kÃrya-jÃtam ity artha÷ | kÆÂastha÷ kÆÂo yathÃrtha-vastv-ÃcchÃdanenÃyathÃrth-vastu-prakÃÓanaæ va¤canaæ mÃyety anarthÃntaram | tenÃvaraïa-vik«epa-Óakti-dvaya-rÆpeïa sthita÷ kÆÂastho bhagavÃn mÃyÃ-Óakti-rÆpa÷ kÃraïopÃdhi÷ saæsÃra-bÅjatvenÃnantyÃd ak«ara ucyate | 

kecit tu k«ara-ÓabdenÃcetana-vargam uktvÃ kÆÂastho 'k«ara ucyata ity anena jÅvam Ãhu÷ | tan na samyak | k«etraj¤asyaiveha puru«ottamatvena pratipÃdyatvÃt | tasmÃt k«arÃk«ara-ÓabdÃbhyÃæ kÃrya-kÃraïopÃdhÅ ubhÃv api ja¬Ãv evocyete ity eva yuktam ||16||

viÓvanÃtha÷ : yasmÃd aham eva vedavit tasmÃt sarva-vedÃrtha-ni«kar«aæ saÇk«epeïa bravÅmi Ó­ïu ity Ãha dvÃv imÃv iti tribhi÷ | loke caturdaÓa-bhuvanÃtmake ja¬a-prapa¤ce imau dvau puru«au cetanau sta÷ | kau tÃv ata Ãha k«araæ sva-svarÆpÃt k«arati vicyuto bhavatÅti k«aro jÅva÷ | sva-svarÆpÃn na k«aratÅty ak«ara brahmaiva | etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïÃ vividi«anti | iti Órute÷ | ak«araæ brahma paramam iti sm­teÓ ca ak«ara-Óabdo brahma-vÃcaka eva d­«Âa÷ | k«arÃk«arayor arthaæ punar viÓadayati sarvÃïi bhÆtÃni eko
jÅva eva anÃdy-avidyayÃ svarÆpa-vicyuta÷ san karma-paratantra÷ sama«Ây-Ãtmako brahmÃdi-sthÃvarÃntÃni bhÆtÃni bhavatÅty artha÷ | jÃtyÃ vÃ ekavacanam | dvitÅya-puru«o 'k«aras tu kÆÂastha ekenaiva svarÆpeïavicyutimatÃ sarva-kÃla-vyÃpÅ | ekarÆpatayÃ tu ya÷ kÃla-vyÃpÅ sa kÆÂastha÷ ity amara÷ ||16||

baladeva÷ : bÃdarÃyaïÃtmanÃ nirïÅtaæ vedÃrthaæ saÇk«ipyÃha dvÃv iti | lokyate tattvam anena iti vyutpatter loke vede | dvau puru«au prathitau imÃv iti pramÃïa-siddhatÃ sÆcyate | tau kÃv ity Ãha k«araÓ ceti | ÓarÅra-k«araïÃt k«aro 'nekÃvastho baddho 'cit-saæsargaika-dharma-sambandhÃd ekatvena nirdi«Âa÷ | ak«aras tad-abhÃvÃd ekÃvastho mukto 'cid-viyogaika-dharma-sambandhÃd ekatvena nirdi«Âa÷ | k«arÃk«arau sphuÂayati sarvÃïi brahmÃdi-stambÃntÃni bhÆtÃni k«ara÷ | kÆtastha÷ sadiakÃvastho muktas tv ak«ara÷ | ekatva-nirdeÓa÷ prÃg-ukta-yukter bodhya÷ | bahavo j¤Ãna-tapasÃ
ity Ãde÷ | idaæ j¤Ãnam upÃÓritya ity ÃdeÓ ca bahutva-saÇkhyÃka÷ sa÷ ||16||


__________________________________________________________

BhG 15.17

uttama÷ puru«as tv anya÷ paramÃtmety udÃh­ta÷ |
yo loka-trayam ÃviÓya bibharty avyaya ÅÓvara÷ ||17||

ÓrÅdhara÷ : yad artham etau lak«itau tam Ãha uttama iti | etÃbhyÃæ k«arÃksarÃbhyÃm anyo vilak«aïas tu uttama÷ puru«a÷ | vailak«aïyam evÃha paramaÓ cÃsÃv ÃtmÃ cety udÃh­ta÷ ukta÷ Órutibhi÷ | Ãtmatvena k«arÃd acetanÃd vilak«aïa÷ | paramatvenÃk«arÃc cetanÃd bhoktur vilak«aïa ity artha÷ | paramÃtmatvaæ darÓayati yo loka-trayam iti | ya ÅÓvara ÅÓana-ÓÅlo 'vyayaÓ ca nirvikÃra eva san loka-trayaæ k­snam ÃviÓya bibharti pÃlayati ||17||

madhusÆdana÷ : ÃbhyÃæ k«arÃk«arÃbhyÃæ vilak«aïa÷ k«arÃk«aropÃdhi-dvaya-do«eïÃsp­«Âo nitya-Óuddha-buddha-mukta-svabhÃva÷ uttama iti | uttama utk­«Âatama÷ puru«as tv anyonya evÃtyanta-vilak«aïa ÃbhyÃæ k«arÃk«arÃbhyÃæ ja¬a-rÃÓibhyÃm ubhaya-bhÃsakas t­tÅyaÓ cetana-rÃÓir ity artha÷ | paramÃtmety udÃh­to 'nna-maya-prÃïa-maya-mano-maya-j¤Ãna-mayÃnanda-mayebhya÷ pa¤cabhyo 'vidyÃ-kalpitÃtmabhya÷ parama÷ prak­«Âo 'kalpito brahma pucchaæ prati«Âhety ukta ÃtmÃ ca sarva-bhÆtÃnÃæ pratyak-cetana
ity ata÷ paramÃtmety uktao vedÃnte«u | ya÷ paramÃtmÃ loka-trayam bhÆr-bhuva÷-svar-Ãkhyaæ sarvaæ jagad iti yÃvat | ÃviÓya svakÅyayÃ mÃyÃ-ÓaktyÃdhi«ÂhÃya bibharti sattÃ-sphÆrti-pradÃnena dhÃrayati po«ayati ca | kÅd­Óa÷ ? avyaya÷ sarva-vikÃra-ÓÆnya ÅÓvara÷ sarvasya niyantÃ nÃrÃyaïa÷ sa uttama÷ puru«a÷ paramÃtmety udÃh­ta ity anvaya÷ | sa uttama÷ puru«a iti Órute÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ : j¤Ãnibhir upÃsyaæ brahmoktvÃ yogibhir upÃsyaæ paramÃtmÃnam Ãha uttama iti | tu-Óabda÷ pÆrva-vaiÓi«ÂhyÃd dyotaka÷ | j¤ÃnibhyaÓ cÃdhiko yogÅty upÃsaka-vaiÓi«ÂyÃd evopÃsya-vaiÓi«Âyaæ ca labhyate | paramÃtma-tattvam eva darÓayati ya ÅÓvara Åsana-ÓÅlo 'vyayo nirvikÃra eva san loka-trayaæ k­tsnam ÃviÓya bibharti dhÃrayati pÃlayati ca ||17||

baladeva÷ : yad arthaæ dvau puru«au nirÆpitau tam Ãha uttama iti | anya÷ k«arÃk«arÃbhyÃæ na tu tayor evaika÷ saÇkalpa iti bhÃva÷ | tatra Óruti-sammatim Ãha paramÃtmeti | uttamatÃ-prayojakaæ dharmam Ãha yo loketi | na caitaj jagad-vidhÃraïa-pÃlana-rÆpam ÅÓanaæ baddhasya jÅvasya karmÃsambhavÃt | na ca muktasya jagad-vyÃpÃra-varjam iti prati«edhÃc ca ||17||


__________________________________________________________

BhG 15.18

yasmÃt k«aram atÅto 'ham ak«arÃd api cottama÷ |
ato 'smi loke vede ca prathita÷ puru«ottama÷ ||18||

ÓrÅdhara÷ : evam uktaæ puru«ottamatvam Ãtmano nÃma-nirvacanena darÓayati yasmÃdi it | yasmÃt k«araæ ja¬a-vargam atikrÃnto 'haæ nityam uktatvÃt | ak«arÃc cetana-vargÃd apy uttamaÓ ca niyant­tvÃt | ato loke vede ca puru«ottama iti prathita÷ prakhyÃto 'smi | tathÃ ca Óruti÷ - sa eva sarvasyeÓÃna÷ sarvasyÃdhipati÷ sarvam idaæ praÓÃstÅty Ãdi ||18||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ yathÃ-vyÃkhyÃteÓvarasya k«arÃk«ara-vilak«aïasya puru«ottama ity etat prasiddha-nÃma-nirvacanened­Óa÷ parameÓvaro 'ham evety ÃtmÃnaæ darÓayati bhagavÃn brahmaïo hi prati«ÂhÃhaæ [GÅtÃ 14.27] tad dhÃma paramaæ mama [GÅtÃ 15.6] ityÃdi prÃg-ukta-nija-mahima-nirdhÃraïÃya yasmÃd iti | yasmÃt k«araæ kÃryatvena vinÃÓinaæ mÃyÃmayaæ saæsÃra-v­kl«am aÓvatthÃkhyam atÅto 'tikrÃnto 'haæ parameÓvaro 'k«arÃd api mÃyÃkhyÃd avyÃk­tÃd ak«arÃt parata÷ para iti pa¤camy-antÃk«ara-padena pratipÃditÃt saæsÃra-v­k«a-bÅja-bhÆtÃt sarva-kÃraïÃd
api cottama utk­«Âatama÷ | ata÷ k«arÃk«arÃbhyÃæ puru«otpÃdhibhyÃm adhyÃsena puru«a-pada-vyapadÓyÃbhyÃm uttamatvÃd asmi bhavÃmi loke vede ca prathita÷ prakhyÃta÷ puru«ottama iti sa uttama÷ puru«a iti veda udÃh­ta eva loke ca kavi-kÃvyÃdau harir yathaika÷ puru«ottama÷ sm­ta÷ ity Ãdi prasiddham | 

kÃruïyato naravad Ãcarata÷ parÃrthÃn 
pÃrthÃya bodhitavato nijam ÅÓvaratvam |
sac-cit-ukhaika-vapu«a÷ puru«ottamasya
nÃrÃyaïasya mahimÃ na hi mÃnam eti ||

kecin nig­hya karaïÃni vis­jya bhogam 
ÃsthÃya yogam amalÃtma-dhiyo yatante |
nÃrÃyaïasya mahimÃnam ananta-pÃram
ÃsvÃdayann am­ta-sÃram ahaæ tu mukta÷ ||18||

viÓvanÃtha÷ : yogibhir upÃsyaæ paramÃtmÃnam uktvÃ bhaktair upÃsyaæ bhagavantaæ vadan bhagavattve 'pi svasya k­«ïa-svarÆpasya puru«ottama iti nÃma vyÃcak«Ãïa÷ sarvotkar«am Ãha yasmÃd iti | k«araæ puru«aæ jÅvÃtmÃnam atÅta÷ ak«arÃt puru«Ãt brahmata uttamÃd avikÃrÃt paramÃtmana÷ puru«Ãd apy uttama÷ | 

yoginÃm api sarve«Ãæ 
mad-gatenÃntarÃtmanÃ | 
ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ 
sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtÃ 6.47] iti |

upÃsaka-vaiÓi«ÂyÃd evopÃsya-vaiÓi«Âya-lÃbhÃt | ca-kÃrÃd bhagavato vaikuïÂha-nÃthÃde÷ sakÃÓÃd api ete cÃæÓa-kalÃ÷ puæsa÷ k­«ïas tu bhagavÃn svayam iti sÆtokter aham uttama÷ | 

atra yadyapy ekam eva sac-cid-Ãnanda-svarÆpaæ vastu brahma-paramÃtma-bhagavat-Óabdair ucyate na tu vastuta÷ svarÆpata÷ ko 'pi bhedo 'sti svarÆpa-dvayÃbhÃvÃt (BhP 6.9.35) iti «a«Âha-skandhokte÷ | tad api tat-tad-upÃsakÃnÃæ sÃdhanata÷ phalataÓ ca bheda-darÓanÃt bheda iva vyavahriyate | tathÃ hi brahma-paramÃtma-bhagavad-upÃsakÃnÃæ krameïa tat-tat-prÃpti-sÃdhanaæ j¤Ãnaæ yogo bhaktiÓ ca | phalaæ ca j¤Ãna-yogayor vastuto mok«a eva, bhaktes tu premavat-pÃr«adatvaæ ca | tatra bhaktyÃ vinÃ j¤Ãna-yogÃbhyÃæ nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitaæ na Óobhate [BhP 1.5.12] iti | pureha bhÆman bahavo 'pi yogina÷ [BhP 10.14.5] ity Ãdi-darÓanÃt
na mok«a iti | 

brahmopÃsakai÷ paramÃtmopÃsakai÷ sva-sÃdhya-phala-siddhy-arthaæ bhagavato bhaktir avaÓyaæ kartavyaiva | bhagavad-upÃsakas tu sva-sÃdhya-phala-siddhy-arthaæ na brahmopÃsanÃpi paramÃtmopÃsanÃ kriyate | na j¤Ãnaæ na ca vairÃgyaæ prÃya÷ Óreyo bhaved iha [BhP 11.20.31] iti, yat karmabhir yat tapasÃ j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat [BhP 11.20.32] ity Ãdau -

sarvaæ mad-bhakti-yogena
mad-bhakto labhate '¤jasÃ |
svargÃpavargaæ mad-dhÃma
katha¤cid yadi vÃ¤chati || iti [BhP 11.20.33] |

yÃ vai sÃdhana-sampatti÷ 
puru«Ãrtha-catu«Âaye |
tayÃ vinÃ tad Ãpnoti
naro nÃrÃyaïÃÓraya÷ || ity Ãdi vacanebhya÷ ||

ataeva bhagavad-upÃsanayÃ svargÃpavarga-premÃdÅni sarva-phalÃny eva labdhuæ Óakyante | brahma-paramÃtmopÃsanayÃ tu na premÃdÅnÅty ata eva brahma-paramÃtmÃbhyÃæ bhagavad-utkar«a÷ khalu abhede 'py ucyate | yathÃ tejastvenÃbhede 'pi jyotir dÅpÃgni-pu¤je«u madhye ÓÅtÃdy-Ãrti-k«ayÃd dhetor agni-pu¤ja eva Óre«Âha ucyate | tatrÃpi bhagavata÷ ÓrÅ-k­«ïasya tu parama evotkar«a÷ | yathÃ agni-pu¤jÃd api sÆryasya, yena brahmopÃsanÃ-paripÃkato labhyo nirvÃïa-mok«a÷ sva-dve«Â­bhyo 'py agha-bak-jarÃsandhÃdibhyo mahÃ-pÃpibhyo datta iti | ataeva brahmaïo hi prati«ÂhÃham ity atra yathÃvad eva vyÃkhyÃtaæ ÓrÅ-svÃmi-caraïai÷ | 

ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdair api --

cid-ÃnandÃkÃraæ jalada-ruci-sÃraæ Óruti-girÃæ
vraja-strÅïÃæ hÃraæ bhava-jaladhi-pÃraæ k­ta-dhiyÃm |
vihantuæ bhÆbhÃraæ vidadhad-avatÃraæ muhur aho
tato vÃraæ vÃraæ bhajata kuÓalÃrambha-k­tina÷ || iti |

vaæÓÅ-vvibhÆ«ita-karÃn nava-nÅradÃbhÃt
pÅtÃmbarÃd aruïa-bimba-phalÃdharau«ÂhÃt |
pÆrïendu-sundara-mukhÃd aravinda-netrÃt
k­«ïÃt paraæ kim api tattvam ahaæ na jÃne || iti |

pramÃïato 'pi nirïÅyaæ 
k­«ïa-mÃhÃtmyam adbhutam |
na Óaknuvanti ye so¬huæ
te mÆ¬hÃ nirayaæ gatÃ÷ || 

ity uktavadbhi÷ k­«ïe sarvotkar«a eva vyavasthÃpita ity ata÷ dvÃv imau ity Ãdi Óloka-trayasyÃsya vyÃkhyÃyÃm asyÃm abhyasÆyÃ nÃvi«kartavyÃ | namo 'stu kevala-vidbhya÷ ||18||

baladeva÷ : atha puru«ottama-nÃma-nirvacanaæ svasya tattvam Ãha yasmÃd iti uttama utk­«Âatama÷ | loke pauru«eyÃgame lokyate vedÃrtho 'nena iti nirukte÷ | vede tÃvad e«a samprasÃdo 'smÃc charÅrÃt samutthÃya paraæ jyotÅrÆpaæ sampadya svena rÆpeïÃbhini«padyate, sa uttama÷ puru«a÷ ity Ãdau prathita÷ yat paraæ jyoti÷ samprasÃdenopasampannaæ sa uttama÷ puru«a÷ paramÃtmetiy artha÷ | loke ca -

tair vij¤Ãpita-kÃryas tu 
bhagavÃn puru«ottama÷ |
avatÅrïo mahÃ-yogÅ
satyavatyÃæ parÃÓarÃt || [SkandaP] ity Ãdau prathita÷ ||18||
 

__________________________________________________________

BhG 15.19

yo mÃm evam asaæmÆ¬ho jÃnÃti puru«ottamam |
sa sarva-vid bhajati mÃæ sarva-bhÃvena bhÃrata ||19||

ÓrÅdhara÷ : evambhÆteÓvarasya j¤Ãtu÷ phalam Ãha ya iti | evam ukta-prakÃreïÃsammÆ¬ho niÓcita-mati÷ san yo mÃæ puru«ottamaæ jÃnÃti sa sarva-bhÃvena sarva-prakÃreïa mÃm eva bhajati | tataÓ ca sarvavit sarvaj¤o bhavati ||19||

madhusÆdana÷ :  evaæ nÃma-nirvacana-j¤Ãne phalam Ãha yo mÃm iti | yo mÃm ÅÓvaram evaæ yathokta-nÃma-nirvacanenÃsaæmÆ¬ho manu«ya evÃyaæ kaÓcit k­«ïa iti saæmoha-varjito jÃnÃty ayam ÅÓvara eveti puru«ottamaæ prÃg vyÃkhyÃtaæ sa mÃæ bhajati sevate sarvavin mÃæ sarvÃtmÃnaæ vettÅti sa eva sarvaj¤a÷ sarva-bhÃvena prema-lak«aïena bhakti-yogena he bhÃrata | ato yad uktam -

mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate |
sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtÃ 14.26] iti tad upapannam |

yathoktaæ brahmaïo hi prati«ÂhÃham iti tad apy upapannataram | 

cid-ÃnandÃkÃraæ jalada-ruci-sÃraæ Óruti-girÃæ
vraja-strÅïÃæ hÃraæ bhava-jaladhi-pÃraæ k­ta-dhiyÃm |
vihantuæ bhÆbhÃraæ vidadhad-avatÃraæ muhur aho
tato vÃraæ vÃraæ bhajata kuÓalÃrambha-k­tina÷ ||19||

viÓvanÃtha÷ : nanv etasmiæs tvayÃ vyavasthÃpite 'py arthe vÃdino vivadanta eva, tatra vivadantÃæ te man-mÃyÃ-mohitÃ÷ sÃdhus tu na muhyatÅty Ãha yo mÃm iti | asammÆ¬ho vÃdinÃæ vÃdiar aprÃpta-saæmoha÷ | sa eva sarvavid anadhÅta-ÓÃstre 'pi sa sarva-ÓÃstrÃrtha-tattva-j¤a÷ | tad-anya÷ kilÃdhÅtÃdhyÃÓita-sarva-ÓÃstre 'pi saæmÆ¬ha÷ samyaÇ-mÆrkha eveti bhÃva÷ | tathÃ ya evaæ jÃnÃti sa eva mÃæ sarvato-bhÃvena bhajati | tad anye bhajann api na mÃæ bhajatÅty artha÷ ||19||

baladeva÷ : tÃtparya-dyotanÃya puru«ottamatva-vettu÷ phalam Ãha yo mÃm iti | evaæ mad-ukta-niruktyÃ na tv aÓva-karïÃdivat saæj¤Ã-mÃtratvena | yo mÃæ puru«ottamaæ jÃnÃty asaæmÆ¬ha÷ | prokte puru«ottamatve saæÓaya-ÓÆnya÷ san, sa Óloka-trayasyaivÃrthaæ jÃnan sarva-vit | nikhilasya vedasya tatraiva tÃtparyÃt | puru«ottamatvaj¤o mÃæ sarva-bhÃvena sarva-prakÃreïa bhajaty upÃste | sarva-vedÃrtha-vettari sarva-bhakty-aÇgÃnu«ÂhÃtari ca yo me prasÃda÷ sa tasmin bhaved iti me puru«ottamatve sandihÃnas tv adhÅta-sarva-vedo 'py aj¤a÷ | sarvathÃ bhajann apy abhakta iti bhÃva÷ ||19||


__________________________________________________________

BhG 15.20

iti guhyatamaæ ÓÃstram idam uktaæ mayÃnagha |
etad buddhvÃ buddhimÃn syÃt k­ta-k­tyaÓ ca bhÃrata ||20||

ÓrÅdhara÷ : adhyÃyÃrtham upasaæharati itÅti | ity anena saæk«epa-prakÃreïa guhyatamam atirahasyaæ sampÆrïaæ ÓÃstram eva mayoktam | na tu punar viæÓati-Ólokam adhyÃya-mÃtraæ he anagha vyasana-ÓÆnya | ata etan mad-uktaæ ÓÃstraæ buddhyÃ buddhimÃn samyag j¤ÃnÅ syaÃt | ­ta-k­tyaÓ ca syÃt | yo 'pi ko 'pi he bhÃrata tvaæ k­ta-k­tyo 'sÅti kiæ vaktavyam iti bhÃva÷ ||20||

saæsÃra-ÓÃkhinaæ chittvÃ spa«Âaæ pa¤cadaÓe vibhu÷ |
puru«ottama-yogÃkhye paraæ padam upÃdiÓat ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
puru«ottama-yogo nÃma pa¤cadaÓo 'dhyÃya÷ 
||15||

madhusÆdana÷ :  idÃnÅm adhyÃyÃrthaæ stuvann upasaæharati itÅti | iti anena prakÃreïa guhyatamaæ rahasyatamaæ sampÆrïaæ ÓÃstram eva saæk«epeïedam asminn adhyÃye mayoktaæ he 'naghÃvyasana | etad buddhvÃnyo 'pi ya÷ kaÓcid buddhimÃn Ãtma-j¤ÃnavÃn syÃt k­taæ sarvaæ k­tyaæ yena na puna÷ k­tyÃntaraæ yasyÃsti sa k­tak­tyaÓ ca syÃt | viÓi«Âa-janma-prasÆtena brÃhmaïena yat kartavyaæ tat sarvaæ bhagavat-tattve vidite k­taæ bhavet na tv anyathÃ kartavyaæ parisamÃpyate kasyacid ity abhiprÃya÷ | he bhÃrata tvaæ tu mahÃkula-prasÆta÷ svayaæ ca vyasana-rahita iti kula-guïena
sva-guïena caitad buddhvÃ k­ta-k­tyo bhavi«yasÅti kim u vaktavyam ity abhiprÃya÷ ||20||

vaæÓÅ-vibhÆ«ita-karÃn nava-nÅradÃbhÃt
pÅtÃmbarÃd aruïa-bimba-phalÃdharo«ÂhÃt |
pÆrïendu-sundara-mukhÃd aravinda-netrÃt
k­«ïÃt paraæ kim api tattvam ahaæ na jÃne ||1||

sadÃ sadÃnanda-pade nimagnaæ mano manobhÃvam apÃkaroti |
gatÃgatÃyÃsam apÃsya sadya÷ parÃparÃtÅtam upaiti tattvam ||2||
ÓaivÃ÷ saurÃÓ ca gÃïeÓÃ vai«ïavÃ÷ Óakti-pÆjakÃ÷ |
bhavanti yan-mayÃ÷ sarve so 'ham asmi para÷ Óiva÷ ||3||
pramÃïato 'pi nirïÅyaæ k­«ïa-mÃhÃtmyam adbhutam |
na Óaknuvanti ye so¬huæ te mÆ¬hÃ nirayaæ gatÃ÷ ||4||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm puru«ottam-yogo nÃma «o¬aÓo 'dhyÃya÷ 
||15||

viÓvanÃtha÷ : adhyÃyÃrtham upasaæharati itÅti | viæÓatyÃ Ólokair ebhir atirahasyaæ ÓÃstram eva sampÆrïaæ mayoktam ||20||

ja¬a-caitanya-vargÃïÃæ viv­taæ kurvatÃ k­tam |
k­«ïa eva mahotkar«a ity adhyÃyÃrtha Årita÷ ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsv ayaæ pa¤cadaÓa÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||
||15||

baladeva÷ : athaitad apÃtre«v aprakÃÓyam iti bhÃvenÃha itÅti | ity evaæ saæk«epa-rÆpaæ puru«ottamatva-nirÆpakam idaæ triÓlokÅ-ÓÃstraæ tubhyaæ parama-bhaktÃya mayoktam | he anagha, tvaÃpy apÃtre«u naitat prakÃÓyam iti bhÃva÷ | etad buddhvÃ buddhimÃn parok«a-j¤ÃnÅ syÃt | k­tak­tyo 'parok«a-j¤ÃnÅ ceti puru«ottamatva-j¤Ãnam abhyarcyate ||20||

baddhÃn muktÃc ca ya÷ puæso bhinnas tad-bh­t tad-uttama÷ |
sa pumÃn harir eveti prÃptaæ pa¤cadaÓÃd ata÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye pa¤cadaÓo 'dhyÃya÷ 
||15||



**********************************************************



Bhagavadgita 16

BhG 16.1

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca 
abhayaæ sattva-saæÓuddhir j¤Ãna-yoga-vyavasthiti÷ |
dÃnaæ damaÓ ca yaj¤aÓ ca svÃdhyÃyas tapa Ãrjavam ||1||
ahiæsÃ satyam akrodhas tyÃga÷ ÓÃntir apaiÓunam |
dayÃ bhÆte«v aloluptvaæ mÃrdavaæ hrÅr acÃpalam ||2||
teja÷ k«amÃ dh­ti÷ Óaucam adroho nÃtimÃnitÃ |
bhavanti saæpadaæ daivÅm abhijÃtasya bhÃrata ||3||

ÓrÅdhara÷ : 
ÃsurÅæ sampadaæ tyaktvÃ daivÅm evÃÓritÃ narÃ÷ |
mucyanta iti nirïetuæ tad-viveko 'tha «o¬aÓe ||

pÆrvÃdhyÃyÃs tu etad-buddhvÃ buddhimÃn syÃt k­ta-k­tyaÓ ca bhÃratety uktam | tatra ka etat tattvaæ budhyate | ko vÃ na budhyate | ity apek«ÃyÃæ tattva-j¤Ãne 'dhikÃriïo 'nadhikÃriïaÓ ca vivekÃrthaæ «o¬aÓÃdhyÃyasyÃrambha÷ | nirÆpite hi kÃryÃrthe 'dhikÃri-jij¤ÃsÃ bhavati | tad uktaæ bhaÂÂai÷ --

bhÃro yo yena vo¬havya÷ sa prÃg ÃndolitÃ yadÃ |
tadÃ kaï¬asya vo¬heti Óakyaæ kartuæ nirÆpaïam || iti |

tatrÃdhikÃri-viÓe«aïa-bhÆtÃæ daivÅæ sampadam Ãha abharam iti tribhi÷ | abhayaæ bhayÃbhÃva÷ | sattvasya cittasya saæÓuddhi÷ suprasannatÃ | j¤Ãna-yoga Ãtma-j¤ÃnopÃye vyavasthiti÷ parini«ÂhÃ | dÃnaæ svabhojyasya annÃder yathocitaæ saævibhÃga÷ | damo bÃhyendriya-saæyama÷ | yaj¤o yathÃdhikÃraæ darÓa-paurïamÃsÃdi÷ | svÃdhyÃyo brahma-yaj¤Ãdi÷ | japa-yaj¤o vÃ | tapa uttarÃdhyÃye vak«yamÃïaæ ÓÃrÅrÃdi | Ãrjavam avakratÃ ||1||
kiæ cÃhiæseti | ahiæsÃ para-pÅ¬Ãvarjanam | satyaæ yathÃ-d­«ÂÃrtha-bhÃ«aïam | akrodhas tÃ¬itasyÃpi citte k«obhÃnutpatti÷ | tyÃga audÃryam | ÓÃntiÓ cittoparati÷ | paiÓunaæ parok«e para-do«a-prakÃÓanam | tad-varjanam apaiÓunam | bhÆte«u dÅne«u dayÃ | alolupatam alolupatvaæ lobhÃbhÃva÷ | avarïa-lopa Ãr«a÷ | mÃrdavaæ m­dutvam akrÆratÃ | hrÅr akÃrya-prav­ttau loka-lajjÃ | acÃpalaæ vyartha-kriyÃ-rÃhityam ||2||

kiæ ca teja iti | teja÷ prÃgalbhyam | k«amÃ paribhavÃdi«u utpadyamÃne«u krodha-pratibandha÷ | dh­tir du÷khÃdibhir avasÅdataÓ cittasya sthirÅkaraïam | Óaucaæ bÃhyÃbhyantara-Óuddhi÷ | adroho jighÃæsÃ-rÃhityam | ÃtimÃnitÃ  Ãtmany atipÆjyatvÃbhimÃna÷ | tad-abhÃvo nÃtimÃnitÃ | etÃny abhayÃdÅni «a¬-viæÓati-prakÃrÃïi daivÅæ sampadam abhijÃtasya bhavanti | deva-yogyÃæ sÃttvikÅæ sampadam abhilak«ya tad-Ãbhimukhyena jÃtasya | bhÃvi-kalyÃïasya puæso bhavantÅty artha÷ ||3||

madhusÆdana÷ : anantÃrÃdhyÃye adhaÓ ca mÆlÃny anusantatÃni karmÃnubandhÅni manu«ya-loke [GÅtÃ 15.2] ity atra manu«ya-dehe prÃg-bhavÅya-karmÃnusÃreïa vyajyamÃnÃ vÃsanÃ÷ saæsÃrasyÃvÃntara-mÆlatvenoktÃs tÃÓ ca daivyÃsurÅ rÃk«asÅ ceti prÃïinÃæ prak­tayo navame 'dhyÃye sÆcitÃ÷ | tatra veda-bodhita-karmÃtma-j¤ÃnopÃyaÃnu«ÂhÃna-prav­tti-hetu÷ sÃttvikÅ Óubha-vÃsanÃ daivÅ prak­tir ity ucyate | evaæ vaidika-ni«edhÃtikrameïa svabhÃva-siddha-rÃga-dve«ÃnusÃri-sarvÃnartha-hetu-prav­tti-hetu-bhÆtÃ rÃjasÅ tÃmasÅ cÃÓubha-vÃsanÃsurÅ rÃk«asÅ ca prak­tir ucyate | tatra ca vi«aya-bhoga-prÃdhÃnyena rÃga-prÃbalyÃd ÃsurÅtvaæ hiæsÃ-prÃdhÃnyena dve«a-prÃbalyÃd
rÃk«asÅtvam iti viveka÷ | samprati tu ÓÃstrÃnusÃreïa tad-vihita-prav­tti-hetu-bhÆtÃ sÃttvikÅ Óubha-vÃsanÃ daivÅ sampat | ÓÃstrÃtikrameïa tan-ni«iddha-vi«aya-prav­tti-hetu-bhÆtÃ rÃjasÅ tÃmasÅ cÃÓubha-vÃsanÃ rÃk«asy Ãsuryor ekÅkaraïenÃsurÅ sampad iti dvairÃÓyenaÓubhÃÓubha-vÃsanÃbhedaæ dvayÃ ha prÃjÃpatyÃ devÃÓ cÃsurÃÓ ca ity Ãdi-Óruti-prasiddhaæ ÓubhÃnÃm ÃdÃnÃyÃÓubhÃnÃæ hÃnÃya ca pratipÃdayituæ «o¬aÓo 'dhyÃya Ãrabhyate | tatrÃdau Óloka-trayenïÃdeyÃæ daivÅæ sampadam |

ÓÃstropadi«Âe 'rthe sandehaæ vinÃnu«ÂÃna-ni«Âhatvam ekÃkÅ sarva-parigraha-ÓÆnya÷ kathaæ jÅvi«yÃmÅti bhaya-rÃhityaæ vÃbhayam | sattvasyÃnta÷-karaïasya Óuddhir nirmalatÃ tasyÃ÷ samyaktÃ bhagavat-tattva-sphÆrti-yogyatÃ sattva-saæÓuddhi÷ para-va¤cana-mÃyÃn­tÃdi-parivarjanaæ vÃ | parasya vyÃjena vaÓÅkaraïaæ para-va¤canam | h­daye 'nyathÃ k­tvÃ bahir anyathÃ vyavaharaïaæ mÃyÃ, anyathÃd­«Âa-kathanam an­tam ity Ãdi | j¤Ãnaæ ÓÃstrÃd Ãtma-tattvasyÃvagama÷ | cittaikÃgratayÃ tasya svÃnubhavÃrÆ¬hatvaæ yoga÷ | tayor vyÃvasthiti÷ sarvadÃ tan-ni«ÂhatÃ j¤Ãna-yoga-vyavasthiti÷ | yadÃ
tv abhayaæ sarva-bhÆtÃbhaya-dÃna-saÇkalpa-pÃlanam | etac cÃnye«Ãm api paramahaæsa-dharmÃïÃm upalak«aïam | sattva-saæÓuddhi÷ ÓravaïÃdi-paripÃkeïÃnta÷-karaïasyÃsambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃdi-mala-rÃhityam | j¤Ãnam Ãtma-sÃk«ÃtkÃra÷ | yogo mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayÃnukÆla÷ puru«a-prayatnas tÃbhyÃæ viÓi«ÂÃ saæsÃri-vilak«aïÃvasthitir jÅvan-muktir j¤Ãna-yoga-vyavasthitir ity evaæ vyÃkhyÃyate tadÃ phala-mÆrtaiva daivÅ sampad iyaæ dra«ÂavyÃ | bhagavad-bhaktiæ vinÃnta÷-karaïa-saæÓuddher ayogÃt tayÃ sÃpi kathitÃ |

mahÃtmÃnas tu mÃæ pÃrtha daivÅæ prak­tim ÃÓritÃ÷ |
bhajanty ananya-manaso j¤ÃtvÃ bhÆtÃdim avyayam ||13||

iti navame daivyÃæ sampadi bhagavad-bhakter uktatvÃc ca | bhagavad-bhakter atiÓre«ÂhatvÃd abhayÃdibhi÷ saha pÃÂho na k­ta iti dra«Âavyam |

mahÃ-bhÃgyÃnÃæ paramahaæsÃnÃæ phala-bhÆtÃæ daivÅæ sampadam uktvÃ tato nyÆnÃnÃæ g­hasthÃdÅnÃæ sÃdhana-bhÆtÃm Ãha dÃnaæ sva-svatvÃspadÃnÃm annÃdÅnÃæ yathÃ-Óakti ÓÃstrokta÷ saævibhÃga÷ | damo bÃhyendriya-saæyama ­tu-kÃlÃdy-atirikta-kÃle maithunÃdy-abhÃva÷ | ca-kÃro 'nuktÃnÃæ niv­tti-lak«aïa-dharmÃïÃæ samuccayÃrtha÷ | yaj¤aÓ ca Órauto 'gnihotra-darÓapaurïamÃsÃdi÷ | smÃrto deva-yaj¤a÷ pit­-yaj¤o bhÆta-yaj¤o manu«ya-yaj¤a iti caturvidha÷ | brahma-yaj¤asya svÃdhyÃya-padena p­thag-ukte÷ | ca-kÃro 'nuktÃnÃæ prav­tti-lak«aïa-dharmÃïÃæ
samuccayÃrtha÷ | etat trayaæ g­hasthasya | svÃdhyÃyo brahma-yaj¤o 'd­«ÂÃrtham ­g-vedÃdyadhyayana-rÆpa÷ | yaj¤a-Óabdena pa¤ca-vidha-mahÃ-yaj¤okti-sambhave 'py asÃdhÃraïyena bramacÃri-dharmatva-kathanÃrthaæ p­thag-ukti÷ | tapas tri-vidhaæ ÓÃrÅrÃdi saptadaÓe vak«yamÃïaæ vÃnaprasthasyÃsÃdhÃraïo dharma÷ | evaæ caturïÃm ÃÓramÃïÃm asÃdhÃraïÃn dharmÃn uktvÃ caturïÃæ varïÃnÃm asÃdhÃraïa-dharmÃn Ãha Ãrjavam avakratvaæ ÓraddadhÃne«u Órot­«u sva-j¤ÃtÃrthÃsaægopanam ||1|| 

prÃïi-v­tti-cchedo hiæsÃ tad-ahetutvam ahiæsÃ | satyam anarthÃnanubandhi yathÃbhÆtÃrtha-vacanam | parair ÃkroÓe tÃ¬ane vÃ k­te sati prÃpto ya÷ krodhas tasya tat-kÃlam upaÓamanam akrodha÷ | dÃnasya prÃg-uktes tyÃga÷ saænyÃsa÷ | damasya prÃg-ukte÷ ÓÃntir anta÷karaïasyopaÓama÷ | parasmai parok«e para-do«a-prakÃÓanaæ paiÓunam, tad-abhÃvo 'paiÓunam | dayÃ bhÆte«u du÷khite«v anukampÃ | aloluptvam alolupatvam indriyÃïÃæ vi«aya-saænidhÃne 'py avikriyatvam | mÃrdavaæ akrÆratvam v­thÃpÆrvapak«Ãdi-kÃri«v api Ói«yÃdi«v apriya-bhÃ«aïÃdi-vyatirekeïa
yodhayit­tvam | hrÅr akÃrya-prav­tty-Ãrambhe tat-pratibandhikÃ loka-lajjÃ | acÃpalam prayojanaæ vinÃpi vÃk-pÃïy-Ãdi-vyÃpÃrayit­tvaæ cÃpalaæ tad-abhÃva÷ | ÃrjavÃdayo 'cÃpalÃntÃ brÃhmaïasyÃsÃdharaïÃ dharmÃ÷ ||2|| 

teja÷ prÃgalbhyaæ strÅ-bÃlakÃdibhir mÆ¬hair anabhibhÃvyatvam | k«amÃ saty api sÃmarthye paribhava-hetuæ prati krodhasyÃnutpatti÷ | dh­tir dehendriye«v avasÃdaæ prÃpte«v api tad-uttambhaka÷ prayana-viÓe«a÷ | yenottambhitÃni karaïÃni ÓarÅraæ ca nÃvasÅdanti | etat trayaæ k«atriyasyÃsÃdhÃraïam | Óaucam Ãbhyantaram artha-prayogÃdau mÃyÃn­tÃdi-rÃhityaæ na tu m­jjalÃdi-janitam bÃhyam atra grÃhyaæ tasya ÓarÅra-Óuddhi-rÆpatayÃ bÃhyatvenÃnta÷karaïa-vÃsanÃtvÃbhÃvÃt | tad-vÃsanÃnÃm eva sÃttvikÃdi-bheda-bhinnÃnÃæ daivy-ÃsuryÃdi-sampad-rÆpatvenÃtra pratipipÃdÃyi«itatvÃt | svÃdhyÃyÃdivat kenacid rÆpeïa vÃsanÃ-rÆpatve tad apy Ãdeyam
eva | droha÷ para-jighÃæsayÃ Óastra-grahaïÃdi tad-abhÃvo 'droha÷ | etad dvayaæ vaiÓyasyÃsÃdhÃraïam | asty arthaæ mÃnitÃtmani pÆjyatvÃtiÓaya-bhÃvanÃtimiÃnitÃ | tad-abhÃvo nÃtimÃnitÃ pÆjye«u namratÃ | ayaæ ÓÆdrasyÃsÃdhÃraïo dharma÷ | tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena [BAU 4.4.22] ity Ãdi ÓrutyÃ vividi«aupayikatayÃ viniyuktÃ asÃdhÃraïÃ÷ sÃdhÃraïÃÓ ca varïÃÓrama-dharmÃ ihopalak«yante | ete dharmÃ bhavanti ni«padyante daivÅæ Óuddha-sattva-mayÅæ sampadaæ vÃsanÃ-santatiæ ÓarÅrÃrambha-kÃle puïya-karmabhir abhivyaktÃm abhilak«ya jÃtasya puru«asya taæ
vidyÃ-karmaïÅ samanvÃrabhete pÆrva-praj¤Ã ca [BAU 4.4.2], puïya÷ puïyena karmaïÃ bhavati pÃpa÷ pÃpena [BAU 4.4.5] ity Ãdi Órutibhya÷ | he bhÃrateti sambhodayn Óuddha-vaæÓodbhavatvena pÆtatvÃt tvam etÃd­Óa-dharma-yogyo 'sÅti sÆcayati ||3||

viÓvanÃtha÷ :

«o¬aÓe sampadaæ daivÅm ÃsurÅm apy avarïayat |
sargaæ ca dvividhaæ daivam Ãsuraæ prabhur ak«ayÃt ||

anantarÃdhyÃye Ærdhva-mÆlam adha÷-ÓÃkham ity ÃdinÃ varïitasya saæsÃrÃÓvattha-v­k«asya phalÃni na varïitÃnÅty anusm­tyÃsminn adhyÃye tasya dvividhÃni mokacÃni bandhakÃni ca phalÃni varïayi«yan prathamæ mokaÃny Ãha abhayam iti tribhi÷ | tyakta-putra-kalatrÃdika ekÃkÅ nirjane vane kathaæ jÅvi«yÃmÅti bhaya-rÃhityam abhayam | sattva-saæÓuddhiÓ citta-prasÃda÷ | j¤Ãna-yoge j¤ÃnopÃye 'mÃnitvÃdau vyavasthiti÷ parini«ÂhÃ | dÃnaæ svabhojyÃnnÃder yathocitaæ saævibhÃga÷ | damo bÃhyendriya-saæyama÷ | yaj¤o deva-pÆjÃ | svÃdhyÃyo veda-pÃÂh÷ | ÃdÅni spa«ÂÃni | tyÃga÷ putra-kalatrÃdi«u yamatÃ-tyÃga÷
| aloluptvaæ lobhÃbhÃva÷ | etÃni «a¬-viæÓatir abhayÃdÅni daivÅæ sÃttvikÅæ samapdam abhilak«ya jÃtasya sÃttvikyÃ÷ sampada÷ prÃpt-vya¤jake k«aïe janma labdhavata÷ puæso bhavanti ||1-3||

baladeva÷ :

daivÅæ tathÃsurÅæ k­«ïa÷ sampadaæ «o¬aÓe 'bravÅt |
pÃdeyatva-heyatve bodhayan kramatas tayo÷ ||

pÆrvatra aÓvattha-mÆlÃny anusantatÃni ity ÃdinÃ prÃcÅna-karma-nimittÃ÷ ÓubhÃÓubha-vÃsanÃ÷ saæsÃra-taror avÃntara-mÆlatvenoktÃ÷ | etÃ eva navame daivy ÃsurÅ rÃk«asÅ cetei prÃïinÃæ prak­tayo nigaditÃ÷ | tatra vaidikÃrthÃnu«ÂhÃn ahetu÷ sÃttvikÅ Óubha-vÃsanÃ mok«opÃyoginÅ daivÅ prak­ti÷ | saiveha daivÅ sampat taror upÃdeyaæ phalam | svÃbhÃvika-rÃga-dve«ÃnusÃriïÅ sarvÃnartha-hetÆ rÃjasÅ tÃmasÅ cÃÓubha-vÃsanÃ ÃsurÅ rÃk«asÅ ca prak­ti-niraya-nipÃtopayoginÅ sÃ | sÃ cÃsura-sampattayor heyaæ phalam ity etad bodhayituæ «o¬aÓasyÃrambha÷ |

atra daivÅæ sampadaæ bhagavÃn uvÃca abhayam ity ÃdinÃ trikeïa | caturïÃm ÃÓramÃïÃæ varïÃnÃæ ca dharmÃ÷ kramÃd iha kathyante | sannyÃsinÃæ tÃvad Ãha abhayaæ nirudyama÷ katham ekÃkÅ jivi«yÃmÅti bhaya-ÓÆnyatvam | sattva-saæÓuddhi÷ svÃÓrama-dharmÃnu«ÂhÃnena mano-nairmalyam | j¤Ãna-yoge ÓravaïÃdau j¤ÃnopÃye | vyavasthiti÷ parini«Âheti trayam ||

atha brahmacÃriïÃm Ãha svÃdhyÃyo brahma-yaj¤a÷ Óaktimato bhagavata÷ prati-pÃdako 'yam apauru«eyo 'k«ara-rÃÓir ity anusandhÃya vedÃbhyÃsa-ni«Âhatety ekam |

atha vÃnaprasthÃnÃm Ãha tapa iti | tac ca ÓarÅrÃdi-tribhedam ity a«ÂÃdaÓe vak«yamÃïaæ bodhyam ity ekam | 

atha varïe«u viprÃïÃm Ãha Ãrjavaæ sÃralyam | tac ca ÓraddhÃlu-Órot­«u sva-j¤ÃtÃrthÃgopanaæ j¤eyam | ahiæsÃ prÃïi-jÅvikÃnucchedakatÃ | satyam anrthÃn anubhandi-yathÃd­«ÂÃrtha-vi«ayaæ vÃkyam | akrodho durjana-k­te sva-tiraskÃre 'bhyuditasya kopasya nirodha÷ | tyÃgo durukter api tatrÃprakÃÓa÷ | ÓÃntir manasa÷ saæyama÷ | apaiÓunaæ parok«e parÃnartha-kÃri-vÃkyÃprakÃÓanam | bhÆte«u dayÃ tad-du÷khÃsahi«ïutÃ | aloluptvaæ nirlobhatÃ | pa-lopaÓ chÃndasa÷ | mÃrdavaæ komalatvam sat-pÃtra-saÇga-vicchedÃsahanam | hrÅr vikarmaïi lajjÃ | acÃpalaæ vyartha-kriyÃ-viraha iti dvÃdaÓa |

atha k«atriyÃïÃm Ãha tejas tuccha-janÃnabhibhÃvyatvam | k«amÃ saty api sÃmarthey svÃsamÃnaæ paribhÃvakaæ prati kopÃnudaya÷ | dh­ti÷ ÓarÅrendriye«v api tad-uttambhaka÷ prayatno yena te«Ãæ nÃvasÃda÷ syÃd iti trayam | 

atha vaiÓyÃnÃm Ãha Óaucaæ vyÃpÃre vÃïijye mÃyÃnÂrÃdi-rÃhityam | adroha÷ para-jighÃæsayÃ kha¬gÃdya-grahaïam iti dvayam | 

atha ÓÆdrÃnÃm Ãha nÃtimÃnitÃ Ãtmani pÆjyatva-bhÃvanÃ-ÓÆnyatÃ viprÃdi«u tri«u namratety ekam iti «a¬-viæÓati÷ |

ete tatra tatra pradhÃna-bhÆtÃ bodhyÃ anuktÃnÃm apy upalak«aïÃrthÃ÷ | dehÃrambha-kÃlonmukhai÷ suk­tair vyaktÃæ daivÅæ Óubha-vÃsanÃm abhilak«Åk­tya jÃtasya puru«asya bhavanti udayante --puïya÷ puïye karmaïÃ bhavati pÃpa÷ pÃpena iti Órute÷ | devÃh khalu pareÓÃnu-v­tti-ÓÅlÃs te«Ãm iyaæ sampad anayÃ tat-prÃpaka-j¤Ãna-bhakti-sambhavÃt saæsÃra-taror upÃdeyaæ phalam etat ||1-3||

__________________________________________________________

BhG 16.4

dambho darpo 'timÃnaÓ ca krodha÷ pÃru«yam eva ca |
aj¤Ãnaæ cÃbhijÃtasya pÃrtha saæpadam ÃsurÅm ||4||

ÓrÅdhara÷ : ÃsurÅæ sampadam Ãha dambha iti | dambho dharma-dhvajitvam | darpo dhana-vidyÃdi-nimittaÓ cittasyotseka÷ | abhimÃna÷ pÆrvokta÷ | krodhaÓ ca | pÃru«yam eva ca paru«a-vacanam | yathÃ kÃïaæ cak«u«mÃn virÆpaæ rÆpavÃn hÅnÃbhijanam uttamÃbhijana ity Ãdi | aj¤Ãnaæ ca aviveka-j¤Ãnaæ mithyÃ-pratyaya÷ kartavyÃkartavyÃdi-vi«aya÷ | abhijÃtasya pÃrtha kim abhijÃtasyeti | Ãha ÃsurÃnÃæ sampad ÃsurÅ | tÃm abhijÃtasyety artha÷ ||4||

madhusÆdana÷ : Ãdeyatvena daivÅæ sampadam uktvedÃnÅæ heyatvenÃsurÅæ saæpadam ekena Ólokena saæk«ipyÃha dambha iti | dambho dÃarmikatayÃtmana÷ khyÃpanaæ tad eva dharma-dhvajitvam | darpo dhana-svajanÃdi-nimitto mahad-avadhÅraïÃ-hetur garva-viÓe«a÷ | atimÃna Ãtmany atyanta-pÆjyatvÃtiÓayÃdhyÃropa÷ | devÃÓ ca vÃ asurÃÓ cobhaye prÃjÃpatyÃ÷ pasp­dhire tato 'surÃ atimÃnenaiva kasmin nu vayaæ juhuyÃmeti sve«v evÃsye«u juhvataÓ cerus te 'timÃnenaiva parÃvabhÆvus tasmÃn nÃtimanyeta parÃbhavasya hy etan-mukhaæ yad atimÃna÷ iti Óatapatha-Óruty-ukta÷ | krodhaÓ ca sva-parÃpakÃra-v­tti-hetur abhijvalanÃtmako
'nta÷karaïa-v­tti-viÓe«a÷ | pÃru«yam pratyak«a-rÆk«a-vadana-ÓÅlatvam | ca-kÃro 'nuktÃnÃæ bhÃva-bhÆtÃnÃæ cÃpalÃdi-do«ÃïÃæ samuccayÃrtha÷ | aj¤Ãnaæ kartavyÃkartavyÃdi-vi«aya-vivekÃbhÃva÷ | ca-Óabdo 'nuktÃnÃm abhÃva-bhÆtÃnÃm adh­ty-Ãdi-do«ÃïÃæ samuccayÃrtha÷ | ÃsurÅm asura-ramaïa-hetu-bhÆtÃæ rajas-tamo-mayÅæ sampadam aÓubha-vÃsanÃ-santatiæ ÓarÅrÃrambha-kÃle pÃpa-karmabhir abhivyaktÃm abhilak«ya jÃtasya kupuru«asya dambhÃdyÃ aj¤ÃnÃntÃ do«Ã eva bhavanti na tv abhayÃdyÃ guïÃ ity artha÷ | he pÃrtheti sambodhayan viÓuddha-mÃt­katvena tad-ayogyatvaæ
sÆcayati ||4|| 

viÓvanÃtha÷ : bandhakÃni phalÃny Ãha dambha÷ svasyÃdharmikatve 'pi dhÃrmikatva-prakhyÃpanam | darpo dhana-vidyÃdi-hetuko garvo 'bhimÃno 'nya-k­ta-sammÃnanÃkÃÇk«itatvaæ kalatra-putrÃdi«v Ãsaktir vÃ | krodha÷ prasiddha÷ | pÃru«yaæ ni«ÂhuratÃ | aj¤Ãnam aviveka÷ | ÃsurÅm ity upalak«aïaæ rÃk«asÅm api sampadam abhijÃtasya rÃjasyÃstÃmasasyaÓ ca sampada÷ prÃpti-sÆcaka-k«aïe janma labdhavata÷ puæsa etÃni dambhÃdÅni bhavantÅty artha÷ ||4||

baladeva÷ : atha naraka-hetum ÃsurÅæ sampadam Ãha dambha ity ekena | dambho dhÃrmikatva-khyÃtaye dharmÃnu«ÂhÃnam | darpo vidyÃbhijana-janyo garva÷ | svasminn abhyarcatva-buddhi÷ | krodha÷ prasiddha÷ | pÃru«yam pratyak«aæ ruk«a-bhÃ«itam | ca-kÃraÓ cÃpalÃde÷ samuccÃyaka÷ | aj¤Ãnaæ kÃryÃkÃrya-viveka-dhÅ-ÓÆnyatvam | cakÃro 'dh­tyÃde÷ samuccÃyaka÷ | ete dehÃrambha-kÃlonmukhair du«k­tair vyaktÃm ÃsurÅm aÓubha-vÃsanÃm abhilak«ya jÃtasya puru«asya bhavanti | pÃpa÷ pÃpena iti Óruti÷ ||4||

__________________________________________________________

BhG 16.5

daivÅ saæpad vimok«Ãya nibandhÃyÃsurÅ matÃ |
mÃ Óuca÷ saæpadaæ daivÅm abhijÃto 'si pÃï¬ava ||5||

ÓrÅdhara÷ : etayo÷ sampado÷ kÃryaæ darÓayann Ãha daivÅti | daivÅ vÃ sampat tayÃ yukto mayopadi«Âe tattva-j¤Ãne 'dhikÃrÅ | ÃsuryÃ sampadÃ yuktas tu nityaæ saæsÃrÅty artha÷ | etac chrutvÃ kim aham atrÃdhikÃrÅ na veti sandeh-vvyÃkula-cittam arjunam ÃÓvÃsayati he pÃï¬ava mÃ Óuca÷ Óokaæ mÃ kÃr«Å÷ | yatas tvaæ daivÅæ sampad abhijÃto 'si ||5||

madhusÆdana÷ : anayo÷ sampado÷ phala-vibhÃgo 'bhidhÅyate daivÅti | yasya varïasya yasyÃÓramasya ca yÃ vihitÃ sÃttvikÅ phalÃbhisandhi-rahitÃ kriyÃ sÃ tasya daivÅ sampat sÃ sattva-Óuddhi-bhagavad-bhakti-j¤Ãna-yoga-sthiti-paryantÃ satÅ saæsÃra-bandhanÃd vimok«Ãya kaivalyÃya bhavati | ata÷ saivopÃdeyÃ Óreyo 'rthibhi÷ | yÃ tu yasya ÓÃstra-ni«iddhÃ phalÃbhisandhi-pÆrvÃ sÃhaÇkÃrÃ ca rÃjasÅ tÃmasÅ kriyÃ tasya sÃ sarvÃpy ÃsurÅ sampat | ato rÃk«asÅ api tad-antar-bhÆtaiva | sÃ nibandhÃya niyatÃya saæsÃra-bandhÃya matÃ saæmatÃ ÓÃstrÃïÃæ tad-anusÃriïÃæ ca | ata÷ sÃ heyaiva Óreyo 'rthibhir ity artha÷ | tatraivaæ saty ahaæ kayÃ sampadÃ yukta iti sandihÃnam arjunam ÃÓvÃsayati
bhagavÃn | mÃ Óuca÷ | aham ÃsuryÃæ sampadÃ yukta iti ÓaÇkayÃ Óokam anutÃpaæ mÃ kÃr«Å÷ | daivÅæ sampadam abhilak«ya jÃto 'si prÃg-arjita-kalyÃïo bhÃvi-kalyÃïaÓ ca tvam asi he pÃï¬ava pÃï¬u-putre«v anye«v api daivÅ sampat prasiddhÃ kiæ punas tvayÅti bhÃva÷ ||5||

viÓvanÃtha÷ : etayo÷ sampado÷ kÃryaæ darÓayati daivÅti | hanta hanta Óar-prahÃrair bandhÆn jighaæso÷ pÃru«ya-krodhÃdi-mato mamaiveyam ÃsurÅ-sampat saæsÃra-bandha-prÃpikÃ d­Óyata iti khidyantam arjunam ÃÓvÃsayati mÃ Óuca÷ iti | pÃï¬aveti tava k«atriya-kulotpannasya saÇgrÃme pÃru«ya-krodhÃdyÃ dharma-ÓÃstre vihitÃ eva | tad-anyatraiva te hiæsÃdyÃ ÃsurÅ sampad iti bhÃva÷ ||5||

baladeva÷ : etayo÷ sampado÷ phala-bhedam Ãha daivÅty ardhakena sphuÂam | bÃïa-v­«ÂyÃ pÆjyÃ droïÃdÅn jighaæso÷ krodha- pÃru«yavato mameyam ÃsurÅ sampat narakaæ janayed iti Óocayantaæ pÃrtham Ãlak«Ãha mÃ Óuca iti | he pÃï¬aveti k«atriyasya te yuddhe bÃïa-nik«epa-pÃru«yÃdikaæ vihitatvÃt diavy eva sampat tato 'nyatra tv ÃsurÅti mÃ Óuca÷ Óokaæ mÃ kuru || 5||

__________________________________________________________

BhG 16.6

dvau bhÆta-sargau loke 'smin daiva Ãsura eva ca |
daivo vistaraÓa÷ prokta Ãsuraæ pÃrtha me Ó­ïu ||6||

ÓrÅdhara÷ : ÃsurÅ sampat sarvÃtmanÃ varjayitavyety etad artham ÃsurÅæ sampadaæ prapa¤cayitum Ãha dvÃv iti | dvau dvi-prakÃrau bhÆtÃnÃæ sargau me sad-vacanÃt Ó­ïu | Ãsura rÃk«asa-prak­tyor ekÅ-karaïena dvÃv ity uktam | ato rÃk«asÅm ÃsurÅæ caiva prak­tiæ mohinÅæ ÓritÃ ity ÃdinÃ navÃdhyÃyokta-prak­ti-traividhyenÃvirodha÷ | spa«Âam anyat ||6||

madhusÆdana÷ : nanu bhavatu rÃk«asÅ prak­tir ÃsuryÃm antar-bhÆtÃ ÓÃstra-ni«iddha-kriyonmukhatvena sÃmÃnyÃt kÃmopabhoga-prÃdhÃnya-prÃïi-hiæsÃ-prÃdhÃnyÃbhyÃæ kvacid bhedena vyapadeÓopapatte÷, mÃnu«Å tu prak­tis t­tÅyÃ p­thag asti trayÃ÷ prÃjÃpatyÃ÷ prajÃpatau pitari brahmacaryam Æ«ur devÃ manu«yÃ asurÃ÷ [BAU 5.2.1] iti Órute÷ | ata÷ sÃpi heya-koÂÃv upÃdeya-koÂau vÃ vaktavyety atrÃha dvÃv iti |

asmin loke sarvasminn api saæsÃra-mÃrge dvau dvi-prakÃrÃv eva bhÆta-sargau manu«ya-sargau bhavata÷ | kau tau daiva ÃsuraÓ ca, na tu rÃk«aso mÃnu«o vÃdhika÷ sargo 'stÅty artha÷ | yo yadÃ manu«ya÷ ÓÃstra-saæskÃra-prÃbalyena svabhÃva-siddhau rÃga-dve«Ãv abhibhÆya dharma-parÃyaïo bhavati sa tadÃ deva÷ | yadÃ tu svabhÃva-siddha-rÃga-dve«a-prÃbalyena ÓÃstra-saæskÃram abhibhÆyÃdharma-parÃyaïo bhavati sa tadÃsura iti dvaividhyopapatte÷ | na hi dharmÃdharmÃbhyÃæ t­tÅyÃ koÂir asti | tathÃ ca ÓrÆyate -- dvayÃ ha prÃjÃpatyÃ devÃÓ cÃsurÃÓ ca | tata÷ kÃnÅyasÃ eva devÃ jyÃyasÃ asurÃs ta e«u loke«v aspardhanta | te ha devÃ Æcur hantÃsurÃn
yaj¤a udgÅthenÃtyayÃm eti [BAU 1.3.1] iti | dama-dÃna-dayÃ-vidhi-pare tu vÃkye trayÃ÷ prÃjÃpatyÃ ity Ãdau dama-dÃna-dayÃ-rahitÃ manu«yÃ asurÃ eva santa÷ kenacit sÃdharmyeïa devÃ manu«yÃ asurÃ ity upacaryanta iti nÃdhikyÃvakÃÓa÷ | ekenaiva da ity ak«areïa prajÃpatinÃ dama-rahitÃn manu«yÃn prati damopadeÓa÷ k­ta÷ | dÃna-rahitÃn prati dÃnopadeÓa÷, dayÃ-rahitÃn prati dayopadeÓa÷, na tu vijÃtÅyÃ eva devÃsura-manu«yÃ iha vivak«itÃ mau«yÃdhikÃratvÃc chÃstrasya | tathÃ cÃnta upasaæharati -- tad etad evai«Ã daivÅ vÃg anuvadati stanayitnur da da da iti dÃmyata datta dayadhvamiti | tad etat trayaæ Óik«ed damaæ dÃnaæ
dayÃm [BAU 5.2.3] iti | tasmÃd rÃk«asÅ mÃnu«Å ca prak­tir ÃsuryÃm evÃntarbhavatÅti yuktam uktaæ dvau bhÆta-sargÃv iti |

tatra daivo bhÆta-sargo mayÃ tvÃæ prati visataraÓo vistara-prakÃrai÷ prokta÷ sthita-praj¤a-lak«aïe dvitÅye bhakta-lak«aïe dvÃdaÓe j¤Ãna-lak«aïe trayodaÓe guïÃtÅta-lak«aïe caturdaÓa iha cÃbhayam ity ÃdinÃ | idÃnÅm Ãsuraæ bhÆta-sargaæ me mad-vacanair vistaraÓa÷ pratipÃdyamÃnaæ tvaæ Ó­ïu hÃnÃrtham avadhÃraya samyaktayÃ j¤Ãtasya hi parivarjanaæ Óakyate kartum iti | he pÃrtheti sambandha-sÆcanenÃnupek«aïÅyatÃæ darÓayati ||6||

viÓvanÃtha÷ : tad api vi«aïïam arjunaæ praty ÃsurÅæ sampadaæ prapa¤cayitum Ãha dvÃv iti | vistaraÓa÷ prokta ity abhaya÷ sattva-saæÓuddhir ity Ãdi ||6||

baladeva÷ : tathÃpy aniv­tta-Óokaæ tam Ãlak«ya ÃsurÅæ sampadaæ prapa¤cayati dvÃv iti | asmin karmÃdhikÃriïi manu«ya-loke dvivdhau bhÆta-sargau manu«ya-s­«ÂÅ bhavata÷ | yadÃyaæ manu«ya-loke ÓÃstrÃt svÃbhÃvikau rÃga-dve«au vinirdhÆya ÓÃstrÅyÃrthÃnu«ÂhÃyÅ tadÃ daiva÷ | yadÃ ÓÃstram uts­jya svÃbhÃvika-rÃga-dve«ÃdhÅno 'ÓÃstrÅyÃn dharmÃn Ãcarati, tadÃ tv Ãsura÷ | na hi dharmÃdharmÃbhyÃm anyÃ koÂi-s­tÅyÃsti | ÓrutiÓ caivam Ãha - dvayÃ ha prÃjapatyÃ devÃÓ cÃsurÃÓ ca ity [BAU 1.3.1] ÃdinÃ | tatra daivo vistaraÓa÷ prokta÷ abhayam ity ÃdinÃ | athÃsuraæ Ó­ïu vistaraÓo vak«yÃmi ||6||

__________________________________________________________

BhG 16.7

prav­ttiæ ca niv­ttiæ ca janÃ na vidur ÃsurÃ÷ |
na Óaucaæ nÃpi cÃcÃro na satyaæ te«u vidyate ||7||

ÓrÅdhara÷ : ÃsurÅæ vistaraÓo nirÆpayati prav­ttiæ cety Ãdi-dvÃdaÓabhi÷ | dharme prav­ttim adharmÃn niv­ttiæ cÃsura-svabhÃvÃ janÃ na jÃnanti | ata÷ Óaucam ÃcÃra÷ satyaæ ca te«u nÃsty eva ||7||

madhusÆdana÷ : varjanÅyÃm ÃsurÅæ sampadaæ prÃïi-viÓe«aïatayÃ tÃn aham ity ata÷ prÃktanair dvÃdaÓabhi÷ Ólokair viv­ïoti prav­ttim iti | prav­ttiæ prav­tti-vi«ayaæ dharmaæ ca-kÃrÃt tat-pratipÃdakaæ ni«edha-vÃkyaæ cÃsura-svabhÃvÃ janÃ na jÃnanti | atas te«u na Óaucaæ dvividhaæ nÃpy ÃcÃro manv-Ãdibhir ukta÷ | na satyaæ ca priya-hita-yathÃrtha-bhÃ«aïaæ vidyate | Óauca-satyayor ÃcÃrÃntarbhÃve 'pi brÃhmaïa-parivrÃjaka-nyÃyena p­thag-upÃdÃnam | aÓaucÃ anÃcÃrÃ an­ta-vÃdino hy ÃsurÃ mÃyÃvina÷ prasiddhÃ÷ ||7|| 

viÓvanÃtha÷ : dharme prav­ttim adharmÃn niv­ttim ||7||

baladeva÷ : Ãsuraæ sargam Ãha prav­ttiæ ceti dvÃdaÓabhi÷ | ÃsurÃ janÃ dharme prav­ttim adharmÃn niv­ttim ca na jÃnanti | ca-kÃrÃbhyÃæ tayo÷ pratipÃdake vidhi-ni«edha-vÃkye ca na jÃnanti | vede«v ÃsthÃbhÃvÃd ity uktam | te«u Óaucaæ bÃhyÃbhyantaraæ tat-prav­tty-upayogi na vidyate | nÃpy ÃcÃro manvÃdibhir ukta÷ | na ca satyaæ prÃïihitÃnubandhi yathÃ-d­«ÂÃrtha-vi«aya-vÃkyam iti g­dhra-gomÃyuvat te«Ãm upadeÓÃdi ||7||

__________________________________________________________

BhG 16.8

asatyam aprati«Âhaæ te jagad Ãhur anÅÓvaram |
aparaspara-saæbhÆtaæ kim anyat kÃma-haitukam ||8||

ÓrÅdhara÷ : nanu vedoktayor dharmÃdharmayo÷ prav­ttiæ niv­ttiæ ca kathaæ na vidu÷ | kuto vÃ dharmÃdharmayor anaÇgÅkÃre jagata÷ sukha-du÷khÃdi-vyavasthÃ syÃt | kathaæ vÃ ÓaucÃcÃrÃdi-vi«ayÃn ÅÓvarÃj¤Ãn ativarteran | ÅÓvarÃnaÇgÅkÃre ca kuto jagad-utpatti÷ syÃt | ata Ãha asatyam iti | nÃsti satyaæ veda-purÃïÃdi-pramÃïaæ yasmin tÃd­Óaæ jagad Ãhu÷ | vedÃdÅnÃæ prÃmÃïyaæ na manyanta ity artha÷ | tad uktaæ trayo vedasya kartÃro bhaï¬a-dhÆrta-niÓÃcarÃ ity Ãdi || ataeva nÃsti dharmÃdharma-rÆpÃ prati«ÂhÃ vyavasthÃ-hetur yasya tat | svÃbhÃvikaæ jagad-vaicitryam Ãhur ity artha÷ | ataeva nÃsti
ÅÓvara÷ kartÃ vyavasthÃpakaÓ ca yasya tÃd­Óaæ jagad Ãhu÷ | tarhi kuto 'sya jagata utpattiæ vadantÅti | ata Ãha aparaspara-sambhÆtam iti | aparaÓ cety aparasparam | aparasparato 'nonyata÷ strÅ-puru«ayor mithunÃt sambhÆtaæ jagat | kim anyat | kÃraïam asya nÃsti anyat ki¤cit | kintu kÃma-haitukam eva | strÅ-puru«ayor ubhayo÷ kÃma eva pravÃha-rÆpeïa hetur asyety Ãhur ity artha÷ ||8||

madhusÆdana÷ : nanu dharmÃdharmayo÷ prav­tti-niv­tti-vi«ayayo÷ pratipÃdakaæ vedÃkhyaæ pramÃïam asti nirdo«aæ bhagavad-Ãj¤Ã-rÆpaæ sarva-loka-prasiddhaæ tad-upajÅvÅni ca sm­ti-purÃïetihÃsÃdÅni santi, tat kathaæ prav­tti-niv­tti-tat-pramÃïÃdy aj¤Ãnam | j¤Ãne vÃj¤ollaÇghinÃæ ÓÃsitari bhagavati sati kathaæ tad-ananu«ÂhÃnena ÓaucÃcÃrÃdi-rahitatvaæ du«ÂÃnÃæ ÓÃsitur bhagavato 'pi loka-veda-prasiddhatvÃd ata Ãha asatyam iti | satyam abÃdhita-tÃtparya-vi«ayaæ tattvÃvedakaæ vedÃkhyaæ pramÃïaæ tad-upajÅvi purÃïÃdi ca nÃsti yatra tad asatyaæ veda-svarÆpasya pratyak«a-siddhatve
'pi tat-prÃmÃïyÃnabhyupagamÃd viÓi«ÂÃbhÃva÷ | ata eva nÃsti dharmÃdharma-rÆpÃ prati«ÂhitÃ vyavasthÃ-hetur yasya tad aprati«Âham | tathÃ nÃsti ÓubhÃÓubhayo÷ karmaïo÷ phala-dÃneÓvaro niyantÃ yasya tad anÅÓvaraæ ta ÃsurÃ jagad Ãhu÷ | balavat pÃpa-pratibandhÃd vedasya prÃmÃïyaæ te na manyante | tataÓ ca tad bodhitayor dharmÃdharmayor ÅÓvarasya cÃnaÇgÅkÃrÃd yathe«ÂÃcaraïena te puru«Ãrtha-bhra«ÂÃ ity artha÷ |

ÓÃstraika-samadhigamya-dharmÃdharma-sahÃyena prak­ty-adhi«ÂhÃtrÃ parameÓvareïa rahitaæ jagad i«yate cet kÃraïÃbhÃvÃt kathaæ tad utpattir ity ÃÓaÇkyÃha aparaspara-saæbhÆtaæ kÃma-prayuktayo÷ strÅ-puru«ayor anyonya-saæyogÃt saæbhÆtam jagat kÃma-haitukaæ kÃma-hetukam eva kÃma-haitukaæ kÃmÃtiriktaa-kÃraïa-ÓÆnyam |

nanu dharmÃdy apy asti kÃraïam ? nety Ãha kim anyat, anyad ad­«Âaæ kÃraïaæ kim asti ? nÃsty evety artha÷ | ad­«ÂÃÇgÅkÃre 'pi kvacid gatvÃ svabhÃve paryavasÃnÃt svÃbhÃvikam eva jagad-vaicitryam astu d­«Âe sambhavaty ad­«Âa-kalpanÃnavakÃÓÃt | ata÷ kÃma eva prÃïinÃæ kÃraïaæ nÃnyad ad­«ÂeÓvarÃdÅty Ãhur iti lokÃyatika-d­«Âir iyam ||8||

viÓvanÃtha÷ : asurÃïÃæ matam Ãha asatyaæ mithyÃ-bhÆtaæ bhramopalabdham eva jagat te vadnait | aprati«Âhaæ prati«ÂhÃÓrayas tad-rahitam | na hi kha-pu«pasya ki¤cid adhi«ÂhÃnam astÅti bhÃva÷ | anÅÓvaraæ mithyÃbhÆtatvÃd eva ÅÓvara-kart­kam etan na bhavati | svedajÃdÅnÃm akasmÃd eva jÃtatvÃt aparaspara-sambhÆtam | anyat kiæ vaktavyam |  kÃma-haitukam kÃmo vÃdinÃm icchaiva hetur yasya tat | mithyÃbhÆtatvÃd eva ye yathÃ kalpayituæ Óaknuvanti tathiavaitad iti | 

kecit punar evaæ vyÃcak«ate asatyaæ nÃsti satyaæ veda-purÃïÃdikaæ pramÃïaæ yatra tat | tad uktaæ trayo vedasya kartÃro bhaï¬a-dhÆrta-niÓÃcarÃ ity Ãdi | aprati«Âhaæ nÃsti dharmÃdharma-rÆpÃ prati«ÂhÃ vyavasthÃ yatra tat | dharmÃdharmÃv api bhramopalabdhÃv iti bhÃva÷ | anÅÓvaram ÅÓvaro 'pi bhrameïopalabhyata iti bhÃva÷ | 

nanu strÅ-puæsayo÷ paraspara-prayatna-viÓe«Ãd jagad etad utpannaæ d­Óyata ity api bhrama eva kulÃlasya ghaÂotpÃdane j¤Ãnam iva mÃtÃpitros tÃd­Óa-bÃlotpÃdane kila nÃsti j¤Ãnm iti bhÃva÷ | kim anyat kim anyat vaktavyam iti bhÃva÷ | tasmÃd idaæ jagat kÃma-hetukaæ kÃmena svecchayaiva hetukÃ hetu-kalpakÃ yatra tat | yukti-balena ye yat paramÃïu-mÃyeÓvarÃdikaæ jalpayituæ Óaknuvanti te tad eva tasya hetuæ vadantÅty artha÷ ||8||

baladeva÷ : te«Ãæ siddhÃntÃn darÓayati tatraika-jÅva-vÃdinÃm Ãha asatyam iti | idaæ jagad asatyaæ Óukti-rajatÃdivad bhrÃnti-vij­mbhitam | aprati«Âhaæ kha-pu«pavan nirÃÓrayam | nÃsty eveÓvaro janmÃdi-hetur yasya tat | so 'pi tadvad bhrÃnti-racita eva | pÃramÃrthike tasmin sthite tan nirmita-jagat tadvad d­«Âa-na«Âa-prÃyaæ na syÃt | tasmÃd asatyaæ jagat ta eva manyante | ekaiva nirviÓe«o sarva-pramÃïÃvedyÃ cid-bhramÃd eko jÅvas tato 'nyaj ja¬a-jÅveÓvarÃtmakaæ tad-aj¤ÃnÃt pratibhÃ«ate | Ã-svarÆpa-sÃk«Ãt-kÃrÃd avisaævÃdi svÃpnikam iva hasty-aÓva-rathÃdikam Ã-jÃgarÃt | sati ca svarÆpa-sÃk«ÃtkÃre tad-aj¤Ãna-kalpitaæ taj-jÅvatvena  saha nivarteta
svÃpnika-rathÃÓÃdÅva su«uptÃv iti | 

atha svabhÃva-vÃdinÃæ bauddhÃnÃm Ãha aparaspara-sambhÆtam iti strÅ-puru«a-sambhoga-janyaæ jagan na bhavati ghaÂotpÃdane kulÃlasyeva bÃlotpÃdane pitrÃder j¤ÃnÃbhÃvÃt saty apy asak­t sambhoge santÃnÃn utpatteÓ ca svedajÃdÅnÃm akasmÃd utpatteÓ ca | tasmÃt svabhÃvÃd evedaæ bhavatÅti | 

atha lokÃyatikÃnÃm Ãha kÃma-hetukam iti | kim anyad vÃcym | strÅ-puru«ayo÷ kÃma eva pravÃhÃtmanÃ hetur asyeti svÃrthe Âha¤ | athavÃ jainÃnÃm Ãha kÃma÷ svecchayaiva hetur asyeti | yukti-balena yo yat kalpayituæ ÓaknuyÃt sa tad eva tasya hetuæ vadatÅty artha÷ ||8||


etÃæ d­«Âim ava«Âabhya na«ÂÃtmÃno 'lpa-buddhaya÷ |
prabhavanty ugra-karmÃïa÷ k«ayÃya jagato 'hitÃ÷ ||9||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca etÃm iti | etÃæ lokÃyatikÃnÃæ d­«Âiæ darÓanam ÃÓritya na«ÂÃtmano malÅmasa-cittÃ÷ santo 'lpa-buddhayo du«ÂÃrtha-mÃtra-mataya÷ | ateva ugraæ hiæsraæ karma ye«Ãæ te ahitÃ vairiïo bhÆtvÃ jagata÷ k«ayÃya prabhavanti udbhavantÅty artha÷ ||9||

madhusÆdana÷ : iyaæ d­«Âi÷ ÓÃstrÅya-d­«Âivad i«Âaivety ÃÓaÇkyÃha etÃm iti | etÃæ prÃg-uktÃæ lokÃyatika-d­«Âim ava«ÂabhyÃlambya na«ÂatmÃno bhra«Âa-para-loka-sÃdhanÃ alpa-buddhayo d­«Âa-mÃtroddeÓa-prav­tta-mataya ugra-karmÃïo hiæsÃ ahitÃ÷ Óatravo jagata÷ prÃïi-jÃtasya k«ayÃya vyÃghra-sarpÃdi-rÆpeïa prabhavanti utpadyante | tasmÃd iyaæ d­«Âir atyantÃdho-gati-hetutayÃ sarvÃtmanÃ Óreyo 'rthibhir avaheyaivety artha÷ ||9|| 

viÓvanÃtha÷ : evaæ vÃdino 'surÃ÷ kecin na«ÂÃtmÃna÷ kecid alpaj¤ÃnÃ÷ kecid ugra-karmÃïa÷ svacchandÃcÃrÃ mahÃ-nÃrakino bhavantÅty Ãha | etÃm ity ekÃdaÓabhi÷ | ava«Âabhya Ãlambya ||9||

baladeva÷ : sva-sva-mata-nirïÃyakÃni darÓanÃni ca tai÷ k­tÃni yÃny ÃsthÃya jagad-vinaÓyatÅty Ãha etÃm iti jÃtyaika-vacanam | etÃni darÓanÃny ava«ÂabhyÃlambyÃlpa-buddhayo na«ÂÃtmÃno 'd­«Âa-dehÃdi-viviktÃtma-tattvÃ ugra-karmÃïo hiæsÃ-paiÓunya-pÃru«yÃdi-karma-ni«ÂhÃ jagato 'hitÃ÷ ÓatravaÓ ca santasya k«ayÃya prabhavanti parmÃrthÃj jagad-bhraæÓayantÅty artha÷ ||9||

__________________________________________________________

BhG 16.10

kÃmam ÃÓritya du«pÆraæ dambha-mÃna-madÃnvitÃ÷ |
mohÃd g­hÅtvÃsad-grÃhÃn pravartante 'Óuci-vratÃ÷ ||10||

ÓrÅdhara÷ : api ca kÃmam ÃÓrityeti | du«pÆraæ purayitum aÓakyaæ kÃmam ÃÓritya dambhÃdibhir yuktÃ÷ santa÷ k«udra-devatÃrÃdhanÃdau pravartante | katham | asad-grÃhÃn g­hÅtvÃ anena mantreïaitÃæ devatÃm ÃrÃdhya mahÃ-nidhÅn sÃdhayi«yÃma ity ÃdÅn durÃgrahÃn moha-mÃtreïa svÅk­tya pravartante | aÓuci-vratÃ÷ aÓucÅni madya-mÃæsÃdi-vi«ayÅïi vratÃni ye«Ãæ te ||10||

madhusÆdana÷ :  te ca yadÃ kenacit karmaïÃ manu«ya-yonim Ãpadyante, tadÃ kÃmaæ tat tad d­«Âa-vi«ayÃbhilÃ«aæ du«pÆraæ pÆrayitum aÓakyaæ dambhenÃdhÃrmikatve 'pi dhÃrmikatva-khyÃpanena mÃnenÃpÆjyatve 'pi pÆjyatva-khyÃpanena madenotkar«a-rahitatve 'py utkar«a-viÓe«ÃdhyÃropeïa mahad-avadhÅraïÃ-hetunÃnvitÃ asad-grÃhÃn aÓubha-niÓcayÃn anena mantreïemÃæ devatÃm ÃrÃdhya kÃminÅnÃm Ãkar«aïaæ kari«yÃma÷, anena mantreïemÃæ devatÃm ÃrÃdhya mahÃnidhÅn sÃdhayi«yÃma ity Ãdi-durÃgraha-rÆpÃn mohÃd avivekÃd g­hÅtvÃ na tu ÓÃstrÃt, aÓuci-vratÃ÷ pravartante yatra kutrÃpy avaidike d­«Âa-phale
k«udra-devatÃrÃdhanÃdÃv iti Óe«a÷ | etÃd­ÓÃ÷ patanti narake 'ÓucÃv ity agrimeïÃnvaya÷ ||10||

viÓvanÃtha÷ : asad-grÃhÃn pravartante kumate eva prav­ttÃ bhavanti | aÓucÅni ÓaucÃcÃra-varjitÃni vratÃni ye«Ãæ te ||10||

baladeva÷ : atha te«Ãæ durv­ttatÃæ durÃcÃratÃæ cÃha kÃmam iti | du«pÆraæ kÃmaæ vi«aya-t­«ïÃm ÃÓritya mohÃn na tu ÓÃstrÃd asad-grÃhÃn g­hÅtvÃÓuci-vratÃ÷ santa÷ pravartante | asad-grÃhÃn du«Âa-nakravad Ãtma-vinÃÓakÃn kalpita-devatÃ-tan-mantra-tad-ÃrÃdhana-nimittaka-kÃminÅ-pÃrthiva-nidhy-Ãkar«aïa-rÆpÃn durÃgrahÃn ity artha÷ | aÓucÅni ÓmaÓÃna-ni«evaïa-madya-mÃæsa-vi«ayÃïi vratÃni ye«Ãæ te | dambhenÃdhari«Âhatve 'pi dharmi«Âhatva-khyÃpanena mÃnenÃpÆjyatve 'pi pÆjyatvaæ khyÃpanena madenaÃnutk­«Âatve 'py utk­«ÂatvÃropaïena cÃnvitÃ÷
||10||

__________________________________________________________

BhG 16.11

cintÃm aparimeyÃæ ca pralayÃntÃm upÃÓritÃ÷ |
kÃmopabhoga-paramÃ etÃvad iti niÓcitÃ÷ ||11||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca cintÃm iti | pralayo maraïam evÃnto yasyÃstÃm aparimeyÃæ parimÃtum aÓakyÃæ cintÃm ÃÓritÃ÷ | nityaæ cintÃparÃ ity artha÷ | kÃmopabhoga eva paramo ye«Ãæ te | etÃvad iti kÃmopabhoga eva parama÷ puru«Ãrtho nÃnyad astÅti k­ta-niÓcayÃ÷ | artha-sa¤cayÃn Åhantu ity uttareïÃnvaya÷ | tathÃ ca bÃrhaspatyaæ sÆtraæ - kÃma evaika÷ puru«Ãrtha iti | caitanya-viÓi«Âa÷ kÃma÷ puru«a iti ca ||11||

madhusÆdana÷ :  tÃn eva punar viÓina«Âi cintÃm iti | cintÃm ÃtmÅya-yoga-k«emopÃyÃlocanÃtmikÃm aparimeyÃm aparimeya-vi«ayatv}at parm}atum aÓakyÃæ pralayo maraïam evÃnto yasyÃs tÃæ pralayÃntÃæ yÃvaj-jÅvam anuvartamÃnÃm iti yÃvat | na kevalam aÓuci-vratÃ÷ pravartante kiæ tv etÃd­ÓÅæ cintÃæ copÃÓritÃ iti samuccayÃrthaÓ ca-kÃra÷ |

sadÃnanta-cintÃ-parÃ api na kadÃcit pÃralaukika-cintÃyutÃ÷ kiæ tu kÃmopabhoga-paramÃ÷ kÃmyanta iti kÃmÃ d­«ÂÃ÷ ÓabdÃdayo vi«ayÃs tad-upabhoga eva parama÷ puru«Ãrtho na dharmÃdir ye«Ãæ te tathÃ | pÃralaukikam uttamaæ sukhaæ kuto na kÃmayante tatrÃha etÃvad d­«Âam eva sukhaæ nÃnyad etac charÅra-viyoge bhogyaæ sukham asti etat kÃyÃtiriktasya bhoktur abhÃvÃd iti niÓcitÃ evaæ-niÓcayavanta÷ | tathÃ ca bÃrhaspatyaæ sÆtraæ caitanya-viÓi«Âa÷ kÃya÷ puru«a÷, kÃma evaika÷ puru«Ãrtha÷ iti ca ||11||

viÓvanÃtha÷ : pralayÃntÃæ pralayo maraïaæ tat-paryantÃm | etÃvad iti indriyÃïi vi«aya-sukhe majjantu nÃma kÃ cintÃ ity etÃvad eva ÓÃstrÃrtha-tÃtparyam iti niÓcitaæ ye«Ãæ te ||11-15||

baladeva÷ : aparimeyÃm aparÃ pralayÃntÃæ ca maraïa-kÃlÃvadhi-sÃdhya-vastu-vi«ayÃæ cintÃm upÃÓrita÷ kÃmopabhoga÷ samyag-vi«aya-sevaiva parama÷ pumartho ye«Ãæ te | etÃvad eva kÃmopabhoga-mÃtram evaihikam | na tvato 'nyat pÃralaukikaæ sukham astÅti k­ta-niÓcayÃ÷ ||11||

__________________________________________________________

BhG 16.12

ÃÓÃ-pÃÓa-Óatair baddhÃ÷ kÃma-krodha-parÃyaïÃ÷ |
Åhante kÃma-bhogÃrtham anyÃyenÃrtha-saæcayÃn ||12||

ÓrÅdhara÷ : ataeva ÃÓeti | ÃÓÃ eva pÃÓÃ÷ | te«Ãæ Óatair baddhÃ itas tata Ãk­«yamÃïÃ÷ | kÃma-krodha-parÃyaïÃ÷ kÃma-krodhau param-ayanÃÓrayo ye«Ãæ te | kÃma-bhogÃrtham anyÃyena cauryÃdinÃrthÃnÃæ sa¤cayÃn rÃÓÅn Åhanta icchanti ||12||

madhusÆdana÷ :  ta Åd­ÓÃ asurÃ÷  aÓakyopÃyÃrtha-vi«ayÃ anavagatopÃyÃrtha-vi«ayÃ vÃ prÃrthanÃ ÃÓÃstÃ eva pÃÓÃ iva bandhana-hetutvÃt pÃÓÃs te«Ãæ Óatai÷ samÆhair baddhÃ iva Óreyasa÷ pacyÃvyetas tata Ãk­«ya nÅyamÃnÃ÷ kÃma-krodhau param ayanam ÃÓrayo yesÃæ te kÃma-krodha-parÃyaïÃ÷ strÅ-vyatikarÃbhilÃ«a-parÃni«ÂÃbhilÃ«ÃbhyÃæ sadÃ parig­hÅtÃ iti yÃvat | Åhante kartuæ ce«Âante kÃma-bhogÃrthaæ na tu dharmÃrtham anyÃyena parasva-haraïÃdinÃrtha-saæcayÃn dhana-rÃÓÅn | saæcayÃn iti bahu-vacanena dhana-prÃptÃv api tat-t­«ïÃnuv­tter vi«aya-prÃpti-vardhamÃna-t­«ïatva-rÆpo
lobho darÓita÷ ||12||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : ÃÓeti spa«Âam | Åhante kartuæ ce«Âante anyÃyena kÆÂa-sÃk«yeïa cauryeïa ca ||12||

idam adya mayÃ labdham idaæ prÃpsye manoratham |
idam astÅdam api me bhavi«yati punar dhanam ||13||

ÓrÅdhara÷ : te«Ãæ manorathaæ kathayan naraka-prÃptim Ãha idam adya mayeti caturbhi÷ | prÃpsye prÃpsyÃmi | manorathaæ manasa÷ priyam | spa«Âam anyat | ete«Ãæ ca trayÃïÃæ ÓlokÃnÃm ity aj¤Ãna-vimohitÃ÷ santo narake patantÅti caturthenÃnvaya÷ ||13||

madhusÆdana÷ :  te«Ãm Åd­ÓÅæ dhana-t­«ïÃnuv­ttiæ manorÃjya-kathanena viv­ïoti idam iti | idaæ dhanam adyedÃnÅæ anenopÃyena mayÃ labdham | idaæ tad anya-manorathaæ manas-tu«Âi-karaæ ÓÅghram eva prÃpsye | idaæ puraiva saæcitaæ mama g­he 'sti | idam api bahutaraæ bhavi«yaty ÃgÃmini saævatsare punar dhanam | evaæ dhana-t­«ïÃkulÃ÷ patanti narake 'ÓucÃv ity agrimeïÃnvaya÷ ||13||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : te«Ãæ dhanÃÓÃnuv­ttiæ manorÃjyoktyÃ viv­ïvan naraka-nipÃtam Ãha idam iti caturbhi÷ | idaæ k«etraæ paÓu-putrÃdi mayaivÃdya sva-dhÅ-balena labdham | imaæ manorathaæ mana÷-priyam artham aham eva sva-balena prÃpsyÃmi, svabalenaiva labdham idaæ dhanaæ mama sampraty asti | idam i«yamÃïaæ dhanam ÃgÃmi-var«e mad-balenaiva me bhavi«yati | na tv ad­«Âa-balena ÅÓvara-prasÃdena vety artha÷ | evaæ dhana-t­«ïÃæ prapa¤cya du«Âaæ bhÃvaæ prapa¤cayati asÃv iti | yaj¤a-dattÃkhyo 'sau Óatrur mayÃtibalinÃ hata÷ | aparÃn api ÓatrÆn
aham eva hani«yÃmi | te«Ãæ dÃra-dhanÃdi ca ne«yÃmÅti ca-ÓabdÃt matto na ko 'pi jÅved iti bhÃva÷ | nanv ÅÓvarecchÃm ad­«Âaæ ca kecij jaya-hetum Ãhus tatrÃhaaham eveÓvara÷ svatantro yad ahaæ bhogÅ svato nikhila-bhoga-sampanna÷ siddho 'smÅti | yadi kaÓcid ÅÓvaraæ kalpayati | tarhi sa mÃm eveÓvaraæ kalpayatu na tu matto 'nyam anupalabdher iti bhÃva÷ ||13||

__________________________________________________________

BhG 16.14

asau mayÃ hata÷ Óatrur hani«ye cÃparÃn api |
ÅÓvaro 'ham ahaæ bhogÅ siddho 'haæ balavÃn sukhÅ ||14||

ÓrÅdhara÷ : asÃv iti | siddha÷ k­ta-k­tya÷ | spa«Âam anyat ||14||

madhusÆdana÷ :  
evaæ lobhaæ prapa¤cya tad-abhiprÃya-kathanenaiva te«Ãæ krodhaæ prapa¤cayati asÃv iti | asau devadatta-nÃmÃ mayÃ hata÷ Óatrur atidurjaya÷ | ata idÃnÅm anÃyÃsena hani«ye ca hani«yÃmi aparÃn sarvÃn api ÓatrÆn | na ko 'pi mat-sakÃÓÃj jÅvi«yatÅty aper artha÷ | ca-kÃrÃn na kevalaæ hani«yÃmi tÃn kiæ tu te«Ãæ dÃra-dhanÃdikam api grahÅ«yÃmÅty abhiprÃya÷ | kutas tavaitÃd­Óaæ sÃmarthyaæ tvat-tulyÃnÃæ tvad-adhikÃnÃæ vÃ ÓatrÆïÃæ sambhavÃd ity ata Ãha - ÅÓvaro 'haæ na kevalaæ mÃnu«o yena mat-tulyo 'dhiko vÃ kaÓcit syÃt | kim ete kari«yanti
varÃkÃ÷ sarvathÃ nÃsti mat-tulya÷ kaÓcid ity anenÃbhiprÃyeïÓvaratvaæ viv­ïoti | yasmÃd ahaæ bhogÅ sarvair bhogopakaraïair upeta÷ siddho 'haæ putra-bh­tyÃdibhi÷ sahÃyai÷ saæpanna÷ svato 'pi balavÃn atyojasvÅ sukhÅ sarvathÃ nÅroga÷ ||14||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : Nothing.

__________________________________________________________

BhG 16.15

Ã¬hyo 'bhijanavÃn asmi ko 'nyo 'sti sad­Óo mayÃ |
yak«ye dÃsyÃmi modi«ya ity aj¤Ãna-vimohitÃ÷ ||15||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca Ã¬hya iti | Ã¬hyo dhanÃdi-sampanna÷ | abhijanavÃn kulÅna÷ | yak«ye yÃgÃdy-anu«ÂhÃnenÃpi dÅk«itÃntarebhya÷ sakÃÓÃn mahatÅæ prati«ÂhÃæ prÃpsyÃmi | dÃsyÃmis tÃvakebhya÷ | modi«ye har«aæ prÃpsyÃmi ity evam aj¤Ãnena vimohitÃ mithyÃbhiniveÓaæ prÃpitÃ÷ ||15||

madhusÆdana÷ :  nanu dhanena kulena vÃ kaÓcit tat-tulya÷ syÃd ity ata Ãha Ã¬hya iti | Ã¬hyo dhanÅ, abhijanavÃn kulÅno 'py aham evÃsmi | ata÷ ko 'nyo 'sti sad­Óo mayÃ na ko 'pÅty artha÷ | yogena dÃnena vÃ kaÓcit tat-tulya÷ syÃd ity ata Ãha -- yak«ye yÃgenÃpy anyÃn abhibhavi«yÃmi, dÃsyÃmi dhanaæ stÃvakebhyo naÂÃdibhyaÓ ca | tataÓ ca modi«ye har«aæ lapsye nartakyÃdibhi÷ sahety evam aj¤ÃnenÃvivekena vimohitÃ vividhaæ mohaæ bhrama-paramparÃæ prÃpitÃ÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : nanu sampadÃ kulena cÃnye tvat-samÃ vÅk«yante tat katham ÅÓvaras tvam iti ced Ãha Ã¬hya÷ sampanna÷ svato 'ham asmy abhijanavÃn kulÅnaÓ ca | na tu kenacin nimittenÃto mat-sad­Óo 'nya÷ ko 'sti  | na ko 'pÅty aham eveÓvara÷ | ato 'haæ tv abalenaiva yak«ye divyÃÇganÃnÃæ saÇgati÷ kari«ye | dÃsyÃmi | tÃsÃm adharÃdi khaï¬ayi«Ãmy eva mohi«a ity aj¤Ãna-vimohitÃ÷ santo narake patantÅty agrimeïÃnvaya÷ | aneke«u cira-prayÃsa-sÃdhye«u vastu« yac cittaæ tena vibhrÃntÃ vik«iptÃ moha-mayena jÃlena samÃv­tÃ matsyÃ iva tato nirgantu-k«amÃ÷ | kÃma-bhoge«u prasaktÃ madhye
m­tÃ÷ santo narake patanty aÓucau vaitaraïyÃdau ||15-16||

__________________________________________________________

BhG 16.16

aneka-citta-vibhrÃntÃ moha-jÃla-samÃv­tÃ÷ |
prasaktÃ÷ kÃma-bhoge«u patanti narake 'Óucau ||16||

ÓrÅdhara÷ : evambhÆtÃ yat prÃpnuvanti tac ch­ïu aneketi | aneke«u manorathe«u prav­ttaæ cittam anke-cittam | tena vibhrÃntÃ vik«iptÃ÷ | tenaiva mohamayena jÃlena samÃv­tÃ÷ | matsyÃ iva sÆtramayena jÃlena yantritÃ÷ | evaæ kÃma-bhoge«u prasaktÃ abhinivi«ÂÃ santo 'Óucau kalma«e narake patanti ||16||

madhusÆdana÷ :  ukta-prakÃrair anekaiÓ cittais tat-tad-du«Âa-saÇkalpair vividhaæ bhrÃntÃ÷, yato moha-jÃla-samÃv­tÃ÷ moho hitÃhita-vastu-vivekÃsÃmarthyaæ tad eva jÃlam ivÃvaraïÃtmakatvena bandha-hetutvÃt | tena samyag-Ãv­tÃ÷ sarvato ve«ÂitÃ matsyÃ iva sÆtramayena jÃlena para-vaÓÅ-k­tÃ ity artha÷ | ata eva svÃni«Âa-sÃdhanesv api kÃma-bhoge«u prasaktÃ÷ sarvathÃ tad-eka-parÃ÷ pratik«aïam upacÅyamÃna-kalma«Ã÷ patanti narake vaitaraïyÃdÃv aÓucau viï-mÆtra-Óle«mÃdi-pÆrïe ||16||

viÓvanÃtha÷ : aÓucau narake vaitarïyÃdau ||16||

baladeva÷ : Nothing.

__________________________________________________________

BhG 16.17

Ãtma-saæbhÃvitÃ÷ stabdhÃ dhana-mÃna-madÃnvitÃ÷ |
yajante nÃma-yaj¤ais te dambhenÃvidhi-pÆrvakam ||17||

ÓrÅdhara÷ : yaksya iti ca yas te«Ãæ manoratha ukta÷ sa kevalaæ dambhÃhaÇkÃrÃdi-pradhÃna eva na tu sÃttvika ity abhiprÃyeïÃha Ãtmeti dvÃbhyÃm | Ãtmanaiva sambhÃvitÃ÷ pÆjyatÃæ nÅtÃ÷ | na tu sÃdhubhi÷ kaiÓcit | ataeva stabdhÃ anamrÃ÷ | dhanena yo manomadaÓ ca tÃbhyÃæ samanvitÃ÷ santas te | nÃma-mÃtreïa ye yaj¤Ãs te nÃma-yaj¤Ã÷ | yad vÃ dÅk«ita÷ soma-yÃjÅty evam Ãdi nÃma-mÃtra-prasiddhaye ye yaj¤Ãs tair yajante | katham | dambhena | na tu ÓraddhayÃ | avidhi-pÆrvakaæ ca yathÃ bhavati tathÃ ||17||

madhusÆdana÷ :  nanu te«Ãm api ke«Ãæcid vaidike karmaïi yÃga-dÃnÃdau prav­tti-darÓanÃd ayuktaæ narake patanam iti nety Ãha Ãtma-sambhÃvitÃ iti | sarva-guïa-viÓi«ÂatÃ vayam ity Ãtmanaiva saæbhÃvitÃ÷ pÆjyatÃæ prÃpitÃ na tu sÃdhubhi÷ kaiÓcit | stabdhÃ anamrÃ÷ | yato dhana-mÃna-madÃnvitÃ dhana-nimitto yo mÃna Ãtmani pÆjyatvÃtiÓayÃdhyÃsas tan-nimittaÓ ca yo mada÷ parasmin gurvÃdÃv apy apÆjyatvÃbhimÃnas tÃbhyÃm anvitÃs te nÃma-yaj¤ai÷ nÃma-mÃtrair yaj¤air na tÃttvikair dÅk«itÃ÷ soma-yÃjÅty ÃdinÃm amÃtra-sampÃdakair vÃ yaj¤air avidhi-pÆrvakaæ vihitÃÇgeti-kartavyatÃ-rahitair dambhena dharma-dhvajitayÃ na tu ÓraddhayÃ yajante | atas tat-phala-bhÃjo na bhavantÅty
artha÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ : Ãtmanaiva sambhÃvitÃ÷ pÆjyatÃæ nÅtÃ na tu sÃdhubhi÷ kaiÓcid ity artha÷ | ataeva stabdhÃ anamrÃ÷ | nÃma-mÃtreïaiva ye yaj¤Ãs te nÃma-yaj¤Ãs tai÷ ||17||

baladeva÷ : Ãtmanaiva sambhÃvitÃ÷ Órai«Âhyaæ nÅtÃ÷ | na tu ÓÃstraj¤ai÷ sadbhi÷ | stabdhÃ÷ anamrÃ÷ | dhanena sampadÃ mÃnena ca paramahaæso mahÃ-Óramaïa÷ ÓrÅ-pÆjya-pÃdo mahÃ-pÆjÃvid ity evaæ lak«aïena ssat-kÃreïa yo mado garvas tenÃnvitÃ÷ | nÃma-yaj¤air nÃma-mÃtreïa yaj¤ai÷ pÆjÃ-vidhibhi÷ sva-kalpitÃ devatÃ yajante sva-svakÃnÃæ g­hiïÃm abhyudayÃya dambhena dharma-dhvajitvena viÓi«ÂÃ virakta-veÓÃ÷ santa ity artha÷ | avidhi-pÆrvakam aveda-vihitaæ yathÃ bhavati tathÃ ||17||

__________________________________________________________

BhG 16.18

ahaækÃraæ balaæ darpaæ kÃmaæ krodhaæ ca saæÓritÃ÷ |
mÃm Ãtma-para-dehe«u pradvi«anto 'bhyasÆyakÃ÷ ||18||

ÓrÅdhara÷ : avidhi-pÆrvakatvam eva prapa¤cayati ahaÇkÃram iti | ahaÇkÃrÃdÅn saæÓritÃ÷ santa÷ Ãtma-para-dehe«v Ãtma-dehe«u para-dehe«u ca cid-aæÓena sthitaæ mÃæ pradvi«anto yajante | dambha-yaj¤e«u ÓraddhÃyÃ abhÃvÃd Ãtmano v­thaiva pÅ¬Ã bhavati | tathÃ paÓv-ÃdÅnÃm apy avidhinÃ hiæsÃyÃæ caitanya-droha evÃvaÓi«yata iti pradvi«anta ity uktam | abhyasÆyakÃ÷ san-mÃrga-vartinÃæ guïe«u do«ÃropakÃ÷ ||18||

madhusÆdana÷ : yak«ye dÃsyÃmÅty Ãdi-saÇkalpena dambhÃhaÇkÃrÃdi-pradhÃnena prav­ttÃnÃm ÃsurÃïÃæ bahiraÇga-sÃdhanam api yÃga-dÃnÃdikaæ karma na sidhyati, antaraÇga-sÃdhanaæ tu j¤Ãna-vairÃgya-bhagavad-bhajanÃdi te«Ãæ durÃpÃs tam evety Ãha ahaÇkÃram iti | aham abhimÃna-rÆpo yo 'haÇkÃra÷ sa sarva-sÃdhÃraïa÷ | etais tv Ãropitair guïair Ãtmano mahattvÃbhimÃnam ahaÇkÃraæ tathÃ balaæ para-paribhava-nimittaæ ÓarÅra-gata-sÃmarthya-viÓe«aæ darpaæ parÃvadhÅraïÃ-rÆpaæ guru-n­pÃdy-atikrama-kÃraïaæ citta-do«a-viÓe«aæ kÃmam i«Âa-vi«ayÃbhilÃ«aæ
krodham ani«Âa-vi«aya-dve«am | ca-kÃrÃt para-guïÃsahi«ïutva-rÆpaæ mÃtsaryam | evam anyÃæÓ ca mahato do«Ãn saæÓritÃ÷ |

etÃd­ÓÃ api patitÃs tava bhaktyÃ pÆtÃ÷ santo narake na pati«yantÅti cen nety Ãha mÃm ÅÓvaraæ bhagavantam apara-dehe«u ÃtmanÃæ te«Ãm ÃsurÃïÃæ pare«Ãæ ca tat-putra-bhÃryÃdÅnÃæ dehe«u premÃspade«u tat-tad-buddhi-karma-sÃk«itayÃ santam atipremÃspadam api durdaiva-paripÃkÃt pradvi«anta ÅÓvarasya mama ÓÃsanaæ Óruti-sm­ti-rÆpaæ tad-uktÃrthÃnu«ÂhÃna-parÃÇmukhatayÃ tad-ativartanaæ me pradve«as taæ kurvanta÷ | n­pÃdy-Ãj¤Ã-laÇghanam eva hi tat-pradve«a iti prasiddhaæ loke |

nanu gurvÃdaya÷ kathaæ tÃn nÃnuÓÃsati tatrÃha abhyasÆyakÃ gurv-ÃdÅnÃæ vaidika-mÃrga-sthÃnÃæ kÃruïyÃdi-guïe«u pratÃraïÃdi-do«ÃropakÃ÷ | atas te sarva-sÃdhana-ÓÆnyÃ naraka eva patantÅty artha÷ |

mÃm Ãtma-para-dehe«v ity asyÃparÃ vyÃkhyÃ sva-dehe«u para-dehe«u ca cid-aæÓena sthitaæ mÃæ pradvi«antÃæ yajante dambha-yaj¤e«u ÓraddhÃyÃ abhÃvÃd dÅk«ÃdinÃtmano v­tahiva pÅ¬Ã bhavati | tathÃ paÓv-ÃdÅnÃm apy avidhinÃ hiæsayÃ caitanya-droha-mÃtram avaÓi«yata iti |

aparÃ vyÃkhyÃ Ãtma-dehe jÅvÃn Ãvi«Âe bhagaval-lÅlÃ-vigrahe vÃsudevÃdi-samÃkhye manu«yatvÃdi-bhramÃn mÃæ pradvi«anta÷ | tathÃ para-dehe«u bhakta-dehe«u prahlÃdÃdi-samÃkhye«u sarvadÃvirbhÆtaæ mÃæ pradvi«anta iti yojanÃ | uktaæ hi navame -

avajÃnanti mÃæ mÆ¬hÃ mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam |
paraæ bhÃvam ajÃnanto mama bhÆta-maheÓvaram ||
moghÃÓÃ mogha-karmÃïo mogha-j¤ÃnÃ vicetasa÷ |
rÃk«asÅm ÃsurÅæ caiva prak­tiæ mohinÅæ ÓritÃ÷ || [GÅtÃ 9.11-12]

avyaktaæ vyaktim Ãpannaæ manyante mÃm abuddhaya÷ [GÅtÃ 8.23] iti cÃnyatra | tathÃ ca bhajanÅye dve«Ãn na bhaktyÃ pÆtanÃ te«Ãæ sambhavatÅty artha÷ ||18||

viÓvanÃtha÷ : mÃæ paramÃtmÃnam amÃnayanta eva pradvi«anta÷ | yad vÃ Ãtma-parÃ÷ paramÃtma-parÃyaïÃ÷ sÃdhavas te«Ãæ dehe«u sthitaæ mÃæ pradvi«anta÷ sÃdhu-deha-dve«Ãd eva mad-dve«a iti bhÃva÷ | abhyasÆyakÃ÷ sÃdhÆnÃæ guïe«u do«ÃropakÃ÷ ||18||

baladeva÷ : sarvathÃ veda-tat-pratipÃdyeÓvarÃvamantarÃc ta ity Ãha ahaÇkÃram iti | ahaÇkÃrÃdÅn saæÓritÃs te Ãtmana÷ pare«Ãæ ca dehe«u niyÃmakatayÃ bhart­tayÃ cÃvasthitaæ mÃæ sarveÓvaraæ mad-vi«ayakaæ vedaæ ca pradvi«anto 'vaj¤ayÃkurvanto bhavanti | abhyasÆyakÃ÷ kuÂila-yuktibhir mama vedasya ca guïe«u do«Ãn Ãropayanta÷ | aham eva svatantra÷ karomÅty ahaÇkÃra÷ | aham eva parÃkramÅti balam | mat-tulyo na ko 'py astÅti darpa÷ | mad-icchaiva sarva-sÃdhiketi kÃma÷ | mat-pratÅpam aham eva hani«yÃmÅti krodhaÓ ca ||18||

__________________________________________________________

BhG 16.19

tÃn ahaæ dvi«ata÷ krÆrÃn saæsÃre«u narÃdhamÃn |
k«ipÃmy ajasram aÓubhÃn ÃsurÅ«v eva yoni«u ||19||

ÓrÅdhara÷ : te«Ãæ ca kadÃcid api Ãsura-svabhÃva-pracyutir na bhavatÅty Ãha tÃn iti dvÃbhyÃm | tÃn ahaæ dvi«ata÷ krÆrÃn saæsÃre«u janma-m­tyu-mÃrge«u tatrÃpy ÃsurÅ«v evÃtikrÆrÃsu vyÃghra-sarpÃdi-yoni«u ajasram anavarataæ k«ipÃmi | te«Ãæ pÃpa-karmaïÃæ tÃd­Óaæ phalaæ dadÃmÅty artha÷ ||19||

madhusÆdana÷ :  te«Ãæ tvat-k­payÃ kadÃcin nistÃra÷ syÃd iti nety Ãha tÃn iti | tÃn san-mÃrga-pratipak«a-bhÆtÃn dvi«ata÷ sÃdhÆn mÃ ca krÆrÃn hiæsÃ-parÃn ato narÃdhamÃn atininidtÃn ajasraæ santatam aÓubhÃn aÓubha-karma-kÃriïo 'haæ sarva-karma-phala-dÃteÓvara÷ saæsÃre«v eva naraka-saæsaraïa-mÃrge«u k«ipÃmi pÃtayÃmi | naraka-gatÃÓ cÃsurÅ«v evÃtikrÆrÃsu vyÃghra-sarpÃdi-yoni«u tat-tat-karma-vÃsanÃnusÃreïa k«ipÃmÅty anu«ajyate | etÃd­Óe«u drohi«u nÃsti mameÓvarasya k­pety artha÷ | tathÃ ca Óruti÷ - atha ya iha kapÆya-caraïÃ abhyÃÓo ha yat te kapÆyÃæ
yonim Ãpadyera¤ Óva-yoniæ vÃ sÆkara-yoniæ vÃ caï¬Ãla-yoniæ vÃ [ChÃU 5.10.7] iti | kapÆya-caraïÃ÷ kutsita-karmÃïo 'bhyÃÓo ha ÓÅghram eva kapÆyÃæ kutsitÃæyonim Ãpadyanta iti Óruter artha÷ | ata eva pÆrva-pÆrva-karmÃnusÃritvÃn neÓvarasya vai«amyaæ nairgh­ïyaæ vÃ | tathÃ ca pÃramar«aæ sÆtraæ - vai«amya-nairgh­ïye na sÃpek«atvÃt tathÃ hi darÓayati [Vs 2.1.34] iti | evaæ ca pÃpa-karmÃïy eva te«Ãæ kÃrayati bhagavÃæs te«u tad-bÅja-sattvÃt | kÃruïikatve 'pi tÃni na nÃÓayati tan-nÃÓaka-puïyopacayÃbhÃvÃt purïyopacayaæ na kÃrayati te«Ãm ayogyatvÃt | na hÅÓvara÷ pÃ«Ãïe«u
yavÃÇkurÃn karoti | ÅÓvaratvÃd ayogyasyÃpi yogyatÃæ sampÃdayituæ ÓaknotÅti cet, Óaknoty eva satya-saÇkalpatvÃt yadi saÇkalpayet | na tu saÇkalpayati Ãj¤Ã-laÇghi«u svabhakta-drohi«u durÃtma-sva-prasannatvÃt | ata eva ÓrÆyate - e«a u hy eva sÃdhu karma kÃrayati taæ yam unninÅ«ate, e«a u evÃsÃdhu karma kÃrayati taæ yam adho ninÅ«ate iti | ye«u prasÃda-kÃraïam asty Ãj¤Ã-pÃlanÃdi te«u prasÅdati | ye«u tu tad-vaiparÅtyaæ te«u na prasÅdati sati kÃraïe kÃryaæ kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃva iti kim atra vai«amyam | parÃt tu tac chrute÷ [Vs. 2.3.39] iti nyÃyÃc ca | antato gatvÃ kiæcid vai«amyÃpÃdane mahÃ-mÃyatvÃd ado«a÷
||19||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : e«Ãm Ãsura-svabhÃvÃn kvacid api vimok«o na bhavatÅty Ãha tÃn iti dvÃbhyÃm | ÃsurÅ«v eva hiæsÃ-t­«ïÃdi-yuktÃsu mleccha-vyÃdha-yoni«u tat-tat-karmÃnu-guïa-phalada÷ sarveÓvaro 'ham ajasraæ puna÷ puna÷ k«ipÃmi ||19||


__________________________________________________________

BhG 16.20

ÃsurÅæ yonim ÃpannÃ mÆ¬hÃ janmani janmani |
mÃm aprÃpyaiva kaunteya tato yÃnty adhamÃæ gatim ||20||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca ÃsurÅm iti | te ca mÃm aprÃpyaiva iti eva-kÃreïa mat-prÃpti-ÓaÇkÃpi kutas te«Ãm | mat-prÃpty-upÃyaæ san-mÃrgam aprÃpya tato 'py adhamÃæ k­mi-kÅÂÃdi-yoniæ yÃntÅty uktam | Óe«aæ spa«Âam ||20||

madhusÆdana÷ : nanu te«Ãm api krameïa bahÆnÃæ janmanÃm ante [GÅtÃ 7.19] Óreyo bhavi«yati nety Ãha ÃsurÅm iti | ye kadÃcid ÃsurÅæ yonim ÃpannÃs te janmani janmani prati janma mÆ¬hÃs tamo-bahulatvenÃvivekinas tatas tasmÃd api yÃnty adhamÃæ gatiæ nik­«ÂatamÃæ gatim | mÃm aprÃpyeti na mat-prÃptau kÃcid ÃÓaÇkÃpy asti | ato mad-upadi«Âaæ veda-mÃrgam aprÃpyety artha÷ | eva-kÃras tiryak-sthÃvarÃdi«u veda-mÃrga-prÃpti-svarÆpÃyogyatÃæ darÓayati | tenÃtyantatamo-bahulatvena veda-mÃrga-prÃpti-svarÆpÃyogyÃ bhÆtvÃ pÆrva-pÆrva-nik­«Âa-yonito nik­«ÂatamÃm adhamÃæ yonim uttarottaraæ gacchantÅty artha÷ | he kaunteyeti nija-sambandha-kathanena
tvam ito nistÅrïa iti sÆcayati | yasmÃd ekadÃsurÅæ yonim ÃpannÃnÃm uttarottaraæ nik­«Âatara-nik­«Âatama-yoni-lÃbho na tu tat-pratÅkÃra-sÃmarthyam atyanta-tamo-bahulatvÃt, tasmÃd yÃvan manu«ya-deha-lÃbho 'sti tÃvan mahatÃpi prayatnenÃsuryÃ÷ sampada÷ parama-ka«ÂatamÃyÃ÷ parihÃrÃya tvarayaiva yathÃ-Óakti daivÅ sampad anu«ÂheyÃ Óreyo 'rthibhir anyathÃ tiryag-Ãdi-deha-prÃptau sÃdhanÃnu«ÂhÃnÃyogyatvÃn na kadÃpi nistÃro 'stÅti mahat saÇkaÂam Ãpadyeteti samudÃyÃrtha÷ | tad uktaæ -

ihaiva naraka-vyÃdheÓ cikitsÃæ na karoti ya÷ |
gatvÃ nirau«adhaæ sthÃnaæ sa-ruja÷ kiæ kari«yati || iti ||20||

viÓvanÃtha÷ : mÃm aprÃpyaiveti na tu mÃæ prÃpyeti | vaivasvata-manvantararÅyÃ«ÂÃviæÓa-caturvyuga-dvÃparÃnte 'vatÅrïaæ mÃæ k­«ïaæ kaæsÃdi-rÆpÃs te prÃpya pradvi«anto 'pi muktim eva prÃpnuvantÅti bhakti-j¤Ãna-paripÃkato labhyÃm api muktiæ tÃd­Óa-pÃpibhyo 'py aham apÃra-k­pÃ-sindhur dadÃmi | nibh­ta-marun-mano 'k«a d­¬ha-yoga-yujo h­di yan munaya upÃsate tad-arayo 'pi yayu÷ smaraïÃt [BhP 10.87.23] iti Órutayo 'py Ãhu÷ |  ata÷ pÆrvoktÃ mamaiva sarvotkar«o varÅvartÅti bhÃgavatÃm­ta-kÃrikÃ yathÃ -

mÃæ k­«ïa-rÆpiïaæ yÃvan nÃpnuvanti mama dvi«a÷ |
tÃvad evÃdhamaæ yoniæ prÃpnuvantÅti hi sphuÂam || iti | [LBhÃg 1.5.83]

baladeva÷ : nanu bahu-janmÃnte te«Ãæ kadÃcit tvad-anukampayÃsurayoner vimukti÷ syÃd iti cet tatrÃha ÃsurÅm iti | te mÆ¬hÃ janmany ÃsurÅæ yonim ÃpannÃ mÃm aprÃpyaiva tato 'py adhamÃm atinik­«ÂÃæ ÓvÃdi-yoniæ yÃnti | mÃm aprÃpyaiva atra eva-kÃreïa mad-anukampÃyÃ÷ sambhÃvanÃpi nÃsti | tal-lÃbhopÃya-yogyÃ saj-jÃtir api durlabheti | ÓrutiÓ caivam Ãha - atha kapÆya-caraïÃ abhyÃso ha yat te kapÆyÃæ yonim Ãpadyeran Óva-yoniæ vÃ ÓÆkara-yoniæ vÃ caï¬Ãla-yoniæ vÃ [ChÃU 5.10.7] ity ÃdikÃ | 

nanv ÅÓvara÷ satya-saÇkalpatvÃday ayogyasyÃpi yogyatÃæ ÓaknuvÃt kartum iti cet, ÓaknuyÃd eva | yadi saÇkalpayet bÅjÃbhÃvÃn na saÇkalpayatÅty atas tasyÃ vai«amyam Ãha sÆtrakÃra÷ - vai«yamya-niargh­ïye na [Vs 2.1.35] ity ÃdinÃ | tataÓ ca tÃn aham ity Ãdi-dvayaæ sÆpapannam | ete nÃstikÃ÷ sarvadÃ nÃrakino darÓitÃ÷ | ye tu ÓÃpÃd asurÃs tad-anuyÃyinaÓ ca rÃjanyÃ÷ pratyak«e upendra-n­hari-varÃhÃdau vi«ïau sva-Óatru-pak«atvena vidve«iïo 'pi veda-vaidika-karma-parÃ÷ sarva-niyantÃraæ kÃla-Óaktikam apratyak«aæ sarveÓvaraæ manyante | te tÆpendrÃdibhir nihatÃ÷ kramÃt tyajanty ÃsurÅ-yonim | k­«ïena nihatÃs tu vimucyante
ceti | na te veda bÃhyÃ÷ ||20||

__________________________________________________________

BhG 16.21

trividhaæ narakasyedaæ dvÃraæ nÃÓanam Ãtmana÷ |
kÃma÷ krodhas tathÃ lobhas tasmÃd etat trayaæ tyajet ||21||

ÓrÅdhara÷ : uktÃnÃm Ãsura-do«ÃïÃæ madhye sakala-do«a-mÆla-bhÆtaæ do«a-trayaæ sarvathÃ varjanÅyam ity Ãha trividham iti | kÃma÷ krodho lobhaÓ ceti idaæ trividhaæ narakasya dvÃram | ata evÃtmano nÃÓanaæ nÅcayoni-prÃpakam | tasmÃd etat trayaæ sarvÃtmanÃ tyajet ||21||

madhusÆdana÷ : nanv ÃsurÅ sampad ananta-bhedavatÅ kathaæ puru«Ãyu«eïÃpi parihartuæ ÓakyaitetvÃÓaÇkya tÃæ saÇk«ipyÃha trividham iti | idaæ trividhaæ tri-prakÃraæ narakasya prÃptau dvÃraæ sÃdhanaæ sarvasyÃ ÃsuryÃ÷ sampado mÆla-bhÆtam Ãtmano nÃÓanaæ sarva-puru«ÃrthÃyogyatÃ-sampÃdanenÃtyantÃdhama-yoni-prÃpakam | kiæ tat ? ity ata Ãha kÃma÷ krodhas tathÃ lobha iti | prÃg vyÃkhyÃtam | yasmÃd etat trayam eva sarvÃnartha-mÆlaæ tasmÃd etat trayaæ tyajet | etat-traya-tyÃgenaiva sarvÃpy ÃsurÅ sampat tyaktÃ bhavati | etat-traya-tyÃgaÓ cotpannasya vivekena kÃrya-pratibandha÷ | tata÷ paraæ
cÃnutpattir iti dra«Âavyam ||21||

viÓvanÃtha÷ : tad evam ÃsurÅ÷ samapttÅr vistÃrya proktÃ itas tata÷ sÃdhÆktam mÃ Óuca÷ sampadaæ daivÅm abhijÃto 'si bhÃrata iti | kiæ vÃsurÃïÃm etat trikam eva svÃbhÃvikam ity Ãha trividham iti ||21||

baladeva÷ : nanv ÃsurÅæ prak­tiæ naraka-hetuæ ÓrutvÃ ye manu«yÃs tÃæ parihartum icchanti | tai÷ kim anu«Âheyam iti cet tatrÃha trividham iti | etat-traya-parihÃre tasyÃ÷ parihÃra÷ syÃd ity artha÷ ||21||

__________________________________________________________

BhG 16.22

etair vimukta÷ kaunteya tamo-dvÃrais tribhir nara÷ |
Ãcaraty Ãtmana÷ Óreyas tato yÃti parÃæ gatim ||22||

ÓrÅdhara÷ : tyÃge ca viÓi«Âaæ phalam Ãha etair iti | tamaso narakasya dvÃra-bhÆtair etais tribhi÷ kÃmÃdibhir vimukto nara Ãtmana÷ Óreya÷ sÃdhanaæ tapo-yogÃdikam Ãcarati | tataÓ ca mok«aæ prÃpnoti ||22||

madhusÆdana÷ : etat trayaæ tyajata÷ kiæ syÃd iti tatrÃha etair iti | etai÷ kÃma-krodha-lobhais tribhir tamo-dvÃrair naraka-sÃdhanair vimukto virahita÷ puru«a Ãcaraty Ãtmana÷ Óreyo yad dhitaæ veda-bodhitaæ he kaunteya pÆrvaæ hi kÃmÃdi-pratibaddha÷ Óreyo nÃcarati yena puru«Ãrtha÷ sidhyet | aÓreyaÓ cÃcarati yena nirapayÃta÷ syÃt | adhunÃ tat-pratibandha-rahita÷ sann aÓreyo nÃcarati ÓreyaÓ cÃcarati tata aihikaæ sukham anubhÆya samyag-dhÅ-dvÃrÃ yÃti parÃæ gatiæ mok«am ||16.22|| 

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : tat-tyÃge phalam Ãha etair iti | Óreya÷ svÃÓrama-karmÃdi-Óreya÷-sÃdhanam | parÃæ gatiæ muktim ||22||


__________________________________________________________

BhG 16.23

ya÷ ÓÃstra-vidhim uts­jya vartate kÃma-kÃrata÷ |
na sa siddhim avÃpnoti na sukhaæ na parÃæ gatim ||23||

ÓrÅdhara÷ : kÃmÃdi-tyÃgaÓ ca sva-dharmÃcaraïaæ vinÃ na sambhavatÅty Ãha ya iti | ÓÃstra-vidhiæ veda-vihitaæ dharmam uts­jya ya÷ kÃma-cÃrato  yathecchaæ vartate sa siddhiæ tattva-j¤Ãnaæ na prÃpnoti | na ca parÃæ gatiæ mok«aæ prÃpnoti ||23||

madhusÆdana÷ : yasmÃd aÓreyo nÃcaraïasya Óreya-Ãcaraïasya ca ÓÃstram eva nimittaæ tayo÷ ÓÃstraika-gamyatvÃt tasmÃt ya iti | Ói«yate 'nuÓi«yate 'pÆrvo 'rtho bodhyate 'neneti ÓÃstraæ vedas tad-upajÅvi-sm­ti-purÃïÃdi ca | tat-sambandhÅ vidhi-liÇ-Ãdi-Óabda÷ kuryÃn na kuryÃd ity evaæ-pravartanÃnvartanÃtmaka÷ kartavyÃkartavya-j¤Ãna-hetur vidhi-ni«edhÃkhyas taæ ÓÃstra-vidhim vidhi-ni«edhÃtiriktam api brahma-pratipÃdakaæ ÓÃstram astÅti sÆcayituæ vidhi-Óabda÷ | uts­jyÃÓraddhayÃ parityajya kÃma-kÃrata÷ svecchÃ-mÃtreïa vartate vihitam api nÃcarati ni«iddham apy Ãcarati ya÷ sa siddhim puru«Ãrtha-prÃpti-yogyatÃm anta÷-karaïa-Óuddhiæ
karmÃïi kurvann api nÃpnoti, na sukham aihikaæ, nÃpi parÃæ gatim svargaæ mok«aæ vÃ ||23|| 

viÓvanÃtha÷ : Ãstikyavata eva Óreya ity Ãha ya iti kÃma-cÃrata÷ ||23||

baladeva÷ : kÃmÃdi-tyÃga÷ sva-dharmÃd vinÃ na bhavet | sva-dharmaÓ ca ÓÃstrÃd vinÃ na sidhyed ata÷ ÓÃstram evÃstheyaæ sudhiyety Ãha ya iti | kÃma-cÃrata÷ svÃcchandyena yo vartate vihitam api na karoti | ni«iddham api karotÅty artha÷ | sa siddhiæ pumarthopÃya-bhÆtÃæ h­d-viÓuddhiæ naivÃpnoti | sukham upaÓamÃtmakaæ ca parÃæ gatiæ muktiæ kuto vÃpnuyÃt ||23||

__________________________________________________________

BhG 16.24

tasmÃc chÃstraæ pramÃïaæ te kÃryÃkÃrya-vyavasthitau |
j¤ÃtvÃ ÓÃstra-vidhÃnoktaæ karma kartum ihÃrhasi ||24||

ÓrÅdhara÷ : phalitam Ãha tasmÃd iti | idaæ kÃryam idam akÃryam ity asyÃæ vyavasthÃyÃæ te tava ÓÃstraæ Óruti-sm­ti-purÃïÃdikam eva pramÃïam | ata÷ ÓÃstra-vidhÃnoktaæ karma j¤ÃtvÃ iha karmÃdhikÃre vartmÃno yathÃ 'dhikÃraæ karma kartum arhasi tan-mÆlatvÃt sattva-Óuddhi-samyag j¤Ãna-muktÅnÃm ity artha÷ ||24||

deva-daiteya-sampatti-saævibhÃgena «o¬aÓe |
tattva-j¤Ãne 'dhikÃras tu sÃttvikasyeti darÓitam ||

iti ÓrÅÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
daivÃsura-sampad-vibhÃga-yogo nÃma «o¬aÓo 'dhyÃya÷ 
||16||

madhusÆdana÷ : yasmÃd evam tasmÃd iti | yasmÃc chÃstra-vimukhatayÃ kÃmÃdhÅna-prav­ttir aihika-pÃratrika-sarva-puru«Ãrtha-yogyas tasmÃt te tava Óreyo 'rthina÷ kÃryÃkÃrya-vyavasthitau kiæ kÃryaæ kim akÃryam iti vi«aye ÓÃstraæ veda-tad-upajÅvi-sm­ti-purÃïÃdikam eva pramÃïaæ bodhakaæ nÃnyat svotprek«Ã-buddha-vÃkyÃdÅty abhiprÃya÷ | evaæ ceha karmÃdhikÃra-bhÆmau ÓÃstra-vidhÃnena kuryÃn na kuryÃd ity evaæ-pravartanÃnivartanÃ-rÆpeïa vaidika-liÇ-Ãdi-padenoktaæ karma-vihitaæ prati«iddhaæ ca j¤ÃtvÃ ni«iddhaæ varjayan vihitaæ k«atriyasya yuddhÃdi-karma tvaæ kartum arhasi sattva-Óuddhi-paryantam
ity artha÷ | tad evam asminn adhyÃye sarvasyÃ ÃsuryÃ÷ sampado mÆla-bhÆtÃn sarvÃÓreya÷-prÃpakÃn sarva-Óreya÷-pratibandhakÃn mahÃ-do«Ãn kÃma-krodha-lobhÃn apahÃya Óreyo 'rthinÃ ÓraddadhÃnatayÃ ÓÃstra-pravaïena tad-upadi«ÂÃrthÃnu«ÂhÃna-pareïa bhavativyam iti saæpad-dvaya-vibhÃga-pradarÓana-mukhena nirdhÃritam ||24||
 
iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm daivÃsura-sampad-vibhÃga-yogo nÃma «o¬aÓo 'dhyÃya÷ 
||16||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

ÃstikÃ eva vindanti sad-gatiæ santa eva te |
nÃstikÃ narakaæ yÃntÅty adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsu  «o¬aÓo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm |
||16|||

baladeva÷ : yasmÃc chÃstra-vimukhatayÃ kÃmÃdy-adhÅnÃ prav­tti÷ pumarthÃd vibhraæÓayati | tasmÃt tava kÃryÃkÃrya-vyavasthitau kiæ kartavyaæ kim akartavyam ity asmin vi«aye nirdo«am apauru«eyaæ veda-rÆpaæ ÓÃstram eva pramÃïam | na tu bhramÃdi-do«avatÃ puru«eïotprek«itaæ vÃkyam | ata÷ ÓÃstra-vidhÃnena kuryÃn na kuryÃd iti pravartanÃ-nivartanÃtmakena liÇ-tavyÃdi-padenoktam | karma vihitaæ ni«iddhaæ ca j¤ÃtvÃ ni«iddhaæ tat parityajan iha karma-bhÆmau vihita-karmÃgni-hotrÃdi yuddhÃdi ca kartum arhasi loka-saÇgrahÃya ||24||

vedÃrtha-nai«ÂhikÃ yÃnti svargaæ mok«aæ ca ÓÃÓvatam |
veda-bÃhyÃs tu narakÃn iti «o¬aÓa-nirïaya÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye «o¬aÓo 'dhyÃya÷ ||16||
 


**********************************************************


Bhagavadgita 17

BhG 17.1

ye ÓÃstra-vidhim uts­jya yajante ÓraddhayÃnvitÃ÷ |
te«Ãæ ni«ÂhÃ tu kÃ k­«ïa sattvam Ãho rajas tama÷ ||1||

ÓrÅdhara÷ : 
uktÃdhikÃra-hetÆnÃæ ÓraddhÃ mukhyÃ tu sÃttvikÅ |
iti saptadaÓe gauïa-ÓraddhÃ-bhedas tridhocyate ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte ya÷ ÓÃstra-vidhim uts­jya vartate kÃma-cÃrata÷ | na sa siddhim avÃpnoti [GÅtÃ 16.24] ity anena ÓÃstrokta-vidhim uts­jya kÃma-cÃreïa vartamÃnasya j¤Ãne 'dhikÃro nÃstÅty uktam | tatra ÓÃstram uts­jya kÃma-cÃraæ vinÃ ÓraddayÃ vartamÃnÃnÃæ kim adhikÃro 'sti nÃsti veti bubhutsayÃ 'rjuna uvÃca ya iti | atra ca ÓÃstra-vidhim uts­jya yajanta ity anena ÓÃstrÃrthaæ buddhyÃ tam ullaÇghya vartamÃno na g­hyate | te«Ãæ ÓraddhayÃ yajanÃnupatte÷ | Ãstikya-buddhir hi ÓraddhÃ | na cÃsau ÓÃstra-viruddhe 'rthe ÓÃstra-j¤ÃnavatÃæ sambhavati | tÃn evÃdhik­tya trividhÃ bhavati Óraddheti | yajante sÃttvikÃ devÃn ity Ãdy uttarÃnupapatteÓ ca | ato nÃtra ÓÃstrollaÇghino g­hyante | api tu kleÓa-buddhy-ÃlasyÃd vÃ ÓÃstrÃrtha-j¤Ãne prayatnam ak­tvÃ kevalam ÃcÃra-paramparÃ-vaÓena ÓraddhayÃ
kvacid devatÃrÃdhanÃdau pravartamÃnÃ g­hyante | ato 'yam artha÷ ye ÓÃstra-vidhim uts­jya du÷kha-buddhyÃlasya-dvÃrÃ anÃd­tya kevalam ÃcÃra-prÃmÃïyena ÓraddhayÃ 'nvitÃ÷ santo yajante te«Ãæ kÃ ni«ÂhÃ | kÃ sthiti÷ | ka ÃÓraya÷ | tÃm eva viÓe«eïa p­cchati kiæ sattvam | Ãho kiæ vÃ raja÷ | athavÃ tama iti | te«Ãæ tÃd­ÓÅ deva-pÆjÃdi-prav­tti÷ kiæ sattva-saæÓritÃ | raja÷-saæÓritÃ vÃ | tama÷-saæÓritÃ vety artha÷ | ÓraddhÃyÃ÷ sattva-saæÓritÃ tarhi te«Ãm api sÃttvikatvÃd yathoktÃtma-j¤Ãne 'dhikÃra÷ syÃt | anyathÃ neti praÓna-tÃtparyÃrtha÷
||1||

madhusÆdana÷ : trividhÃ÷ karmÃnu«ÂhÃtÃro bhavanti | kecic chÃstra-vidhiæ j¤ÃtvÃpy aÓraddhayÃ tam uts­jya kÃma-kÃra-mÃtreïa yat kiæcid anuti«Âhanti te sarva-puru«ÃrthÃyogyatvÃd asurÃ÷ | kecit tu ÓÃstra-vidhiæ j¤ÃtvÃ ÓraddadhÃnatayÃ tad-anusÃreïaiva ni«iddhaæ varjayanto vihitam anuti«Âhanti te sarva-puru«Ãrtha-yogyatvÃd devÃ iti pÆrvÃdhyÃyÃnte siddham | ye tu ÓÃstrÅyaæ vidhim ÃlasyÃdi-vaÓÃd upek«ya ÓraddadhÃnatayaiva v­ddha-vyavahÃra-mÃtreïa ni«iddhaæ varjayanto vihitam anuti«Âhanti | te ÓÃstrÅya-vidhy-upek«Ã-lak«aïenÃnsura-sÃdharmyeïa ÓraddhÃ-pÆrvakÃnu«ÂhÃna-lak«aïena
ca deva-sÃdharmyeïÃnvitÃ÷ kim asure«v antarbhavanti kiæ vÃ deve«v ity ubhaya-dharma-darÓanÃd eka-koÂi-niÓcÃyakÃdarÓanÃc ca sandihÃno 'rjuna uvÃca ya iti |

ye pÆrvÃdhyÃye ta nirïÅtÃ na devavac chÃstrÃnusÃriïa÷ kintu ÓÃstra-vidhiæ Óruti-sm­ti-codanÃm uts­jyÃlasyÃdi-vaÓÃd anÃd­tya nÃsuravad aÓraddadhÃnÃ÷ kiæ tu v­ddha-vyavahÃrÃnusÃreïa ÓraddhayÃnvitÃ yajante deva-pÆjÃdikaæ kurvanti te«Ãæ tu ÓÃstra-vidhy-upek«Ã-ÓraddhÃbhyÃæ pÆrva-niÓcita-devÃsura-vilak«aïÃnÃæ ni«ÂhÃ kÃ kÅd­ÓÅ te«Ãæ ÓÃstra-vidhy-anapek«Ã ÓraddhÃ-pÆrvikÃ ca sÃ yajanÃdi-kriyÃ-vyavasthiti÷ | he k­«ïa bhaktÃvakar«aïa ! kiæ sattvaæ sÃttvikÅ | tathÃ sati sÃttvikatvÃt te devÃ÷ | Ãho iti pak«Ãntare | kiæ rajas tamo rÃjasÅ tÃmsÅ ca | tathÃ sati rÃjasa-tÃmasatvÃd asurÃs
te sattvam ity ekÃ koÂi÷ | rajas tama ity aparÃ koÂir iti vibhÃga-j¤ÃpanÃyÃho-Óabda÷ ||17.1||

viÓvanÃtha÷ :
atha saptadaÓe vastu sÃttvikaæ rÃjasaæ tathÃ |
tÃmasaæ ca vivicyoktaæ pÃrtha-praÓnottaraæ yathÃ ||

nanv Ãsura-sargam uktvÃ tad-upasaæhÃre -
ya÷ ÓÃstra-vidhim uts­jya vartate kÃmacÃrata÷ | 
na sa siddhim avÃpnoti na sukhaæ na parÃæ gatim ||[GÅtÃ 16.24]

iti tvayoktam | tatrÃham idaæ jij¤Ãsa ity Ãha ya iti | ye ÓÃstra-vidhim uts­jya kÃma-cÃrato vartante kintu kÃma-bhoga-rahitÃ eva ÓraddhayÃnvitÃ÷ santo yajante taop-yaj¤a-j¤Ãna-yaj¤a-japa-yaj¤Ãdikaæ kurvanti | te«Ãæ kÃ ni«ÂhÃ sthiti÷ kim Ãlambanam ity artha÷ | tat kiæ sattvam | Ãho svit raja÷ | athavÃ tamas tad brÆhÅty artha÷ ||1||

baladeva÷ :
sÃttvikaæ rÃjasaæ vastu tÃmasaæ ca vivekata÷ |
k­«ïa÷ saptadaÓe 'vÃdÅt pÃrtha-praÓnÃnusÃrata÷ ||

vedam adhÅtya tad-vidhinÃ tad-arthÃnuti«Âhanta÷ ÓÃstrÅya-ÓraddhÃ-yuktÃ devÃ÷ | vedam avaj¤Ãya yathecchÃ-cÃriïo veda-bÃhyÃs tv ÃsurÃ iti pÆrvasminn adhyÃye tvayoktam | atheyaæ me jij¤ÃsÃ ye ÓÃstreti | ye janÃ÷ pÃÂhato 'rthataÓ ca durgamaæ vedaæ viditvÃlasyÃdinÃ tad-vidhim uts­jya lokÃcÃra-jÃtayÃ ÓraddhayÃnvitÃ÷ santo devÃdÅn yajante, te«Ãæ ÓÃstra-vidhy-upek«Ã-ÓraddhÃbhyÃæ pÆrva-nirïÅta-daivÃsura-vilak«aïÃnÃæ kÃ ni«ÂhÃ | sattvaæ saæÓrayÃ te«Ãæ sthitir athavÃ rajas tama÷ saæÓrayeti koÂi-dvayÃvabodhÃyÃho-Óabdo madhye niveÓita÷ ||1||

__________________________________________________________

BhG 17.2

trividhÃ bhavati ÓraddhÃ dehinÃæ sÃ svabhÃvajÃ |
sÃttvikÅ rÃjasÅ caiva tÃmasÅ ceti tÃæ Ó­ïu ||2||

ÓrÅdhara÷ : atrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca trividheti | ayam artha÷ ÓÃstra-tattva-j¤Ãnata÷ pravartamÃnÃnÃæ parameÓvara-pÆjÃ-vi«ayÃ sÃttvikÅ ekavidhaiva bhavati ÓraddhÃ | lokÃcÃra-mÃtreïa tu pravartamÃnÃnÃæ dehinÃæ yÃ ÓraddhÃ sÃ tu sÃttvikÅ rÃjasÅ tÃmasÅ ceti trividhÃ bhavati | tatra hetu÷ svabhÃvajÃ | svabhÃva÷ pÆrva-karma-saæskÃra÷ | tasmÃj jÃtÃ | svabhÃvam anyathÃ kartuæ samarthaæ ÓÃstrotthaæ viveka-j¤Ãnam | tat tu te«Ãæ nÃsti | ata÷ kevalaæ pÆrva-svabhÃvena bhavantÅ ÓraddhÃ trividhÃ bhavati | tÃm imÃæ trividhÃæ ÓraddhÃæ Ó­ïv iti | tad uktaæ vyavasÃyÃtmikÃ buddhir
ekeha kurunandana ity ÃdinÃ ||2||

madhusÆdana÷ : ye ÓÃstra-vidhim uts­jya ÓraddhayÃ yajante te ÓraddhÃ-bhedÃd bhidyante | tatra ye sÃttvikyÃ ÓraddhayÃnvitÃs te devÃ÷ ÓÃstrokta-sÃdhane 'dhikriyante tat-phalena cayujyante | ye tu rÃjasyÃ tÃmasyÃ ca ÓraddhayÃnvitÃs te 'surÃ na ÓÃstrÅya-sÃdhane 'dhikriyante na vÃ tat-phalena yujyanta iti vivekenÃrjunasya sandeham apaninÅ«u÷ ÓraddhÃ-bhedaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca tri-vidheti | yathÃ ÓraddhayÃnvitÃ÷ ÓÃstra-vidhim uts­jya yajante sÃ dehinÃæ svabhÃvajÃ, janmÃntara-k­to dharmÃdharmÃdi-ÓubhÃÓubha-saæskÃra idÃnÅntana-janmÃrambhaka÷ svabhÃva÷ | sa tri-vidha÷ sÃttviko rÃjasas tÃmasaÓ ceti | tena janitÃ ÓraddhÃ tri-vidhÃ bhavati sÃttvikÅ rÃjasÅ tÃmasÅ ca | kÃraïÃnurÆpatvÃt kÃryasya | yÃ tv Ãrabdhe janmani ÓÃstra-saæskÃra-mÃtrajÃ
vidu«Ãæ sÃ kÃraïaika-rÆpatvÃd eka-rÆpÃ sÃttviky eva | na rÃjasÅ tÃmasÅ ceti prathama-ca-kÃrÃrtha÷ | ÓÃstra-nirapek«Ã tu prÃïi-mÃtra-sÃdhÃraïÅ svabhÃva-jÃ | saiva svabhÃva-traividhyÃt trividhety eva-kÃrÃrtha÷ | ukta-vidhÃ-traya-samuccayÃrthaÓ caramaÓ ca-kÃra÷ | yata÷ prÃg-bhavÅya-vÃsanÃkhya-svabhÃvasyÃbhibhÃvakaæ ÓÃstrÅyaæ viveka-vij¤Ãnam anÃd­ta-ÓÃstrÃïÃæ dehinÃæ nÃsti atas te«Ãæ svabhÃva-vaÓÃt tridhÃ bhavantÅæ tÃæ ÓraddhÃæ Ó­ïu | ÓrutvÃ ca devÃsura-bhÃvaæ svayam evÃvadhÃrayety artha÷ ||2||

viÓvanÃtha÷ : bho arjuna prathamaæ ÓÃstra-vidhim uts­jya yajatÃæ ni«ÂhÃæ Ó­ïu | paÓcÃt ÓÃstra-vidhi-tyÃginÃæ ni«ÂhÃæ te vak«yÃmÅty Ãha trividheti | svabhÃva÷ prÃcÅna-saæskÃra-viÓe«as tasmÃj jÃtÃ ÓraddhÃ | sÃ ca trividhÃ ||2||

baladeva÷ : evaæ p­«Âo bhagavÃn uvÃca trividheti | ÃlasyÃt kleÓÃc ca ÓÃstra-vidhim uts­jya ye ÓraddhayÃ devÃdÅn yajante dehina÷ | sÃ te«Ãæ svabhÃvajÃ bodhyÃ prÃktana÷ ÓubhÃÓubha-saæskÃra÷ svabhÃvas tasmÃj jÃtety artha÷ | anÃdi-triguïa-prak­ti-saæs­«ÂÃnÃæ dehinÃm anÃdito 'nÃv­ttasya saæsÃrasya sÃttvikatvÃdinÃ traividhyÃt taj-jÃta-ÓraddhÃpi trividhety Ãha sÃttvikÅtyÃdi | svabhÃvam anyathayituæ samarthÃ khalu sad-upadi«Âa-ÓÃstra-janyÃ viveka-saævit sÃ te«Ãæ nÃsty ata÷ svabhÃvajÃ ÓraddhÃ trividhÃ bhavati | tÃd­k-ÓÃstra-janyÃ ÓraddhÃ tv anyaiva yathÃ tad-ukti-vidhinaiva tad-arthÃnu«ÂhÃnam ||2||

__________________________________________________________

BhG 17.3

sattvÃnurÆpÃ sarvasya ÓraddhÃ bhavati bhÃrata |
ÓraddhÃ-mayo 'yaæ puru«o yo yac-chraddha÷ sa eva sa÷ ||3||

ÓrÅdhara÷ : nanu ca ÓraddhÃ sÃttviky eva sattva-kÃryatvena tvayaiva ÓrÅ-bhÃgavate uddhavaæ prati nirdi«ÂatvÃt | yathoktaæ -

Óamo damas titik«ejyÃ tapa÷ satyaæ dayÃ sm­ti÷ |
tu«Âis tyÃgo 'sp­hÃ ÓraddhÃ hrÅr dayÃ nirv­ttir dh­ti÷ ||[BhP 11.25.2]

ity etÃ÷ sattvasya v­ttaya÷ | iti |

atha kathaæ tasyÃs traividhyam ucyate | satyam | tathÃpi rajas-tamo-yukta-puru«ÃÓrayatvena rajas-tamo-miÓritatvena sattvasya traividhyÃc chraddhÃyÃpi traividhyaæ ghaÂate ity ÃhasattvÃnurÆpeti | sattvÃnurÆpÃ sattva-tÃratamyÃnusÃriïÅ sarvasya vivekino 'vivekino lokasya ÓraddhÃ vikriata ity artha÷ | tad evÃha yo yac chraddha÷ yÃd­ÓÅ ÓraddhÃ yasya | sa eva sa÷ | tÃd­Óa-ÓraddhÃ-yukta eva sa÷ | ya÷ pÆrvaæ sattvotkar«eïa sÃttvika-ÓraddhayÃ yukta÷ puru«a÷ sa punas tÃd­Óa-sva-saæskÃreïa sÃttvika-ÓraddhayÃyukta eva bhavati | yas tu rajasa utkar«eïa rÃjasa-ÓraddhayÃ yukta÷ sa punas tÃd­Óa eva bhavati | yas tu tamasa utkar«eïa tÃmasa-ÓraddhayÃ yukta÷ sa punas
tÃd­Óa eva bhavati | lokÃcÃra-mÃtreïa pravartamÃne«v evaæ sÃttvika-rÃjasa-tÃmasa-ÓraddhÃ-vyavasthÃ | ÓÃstra-janita-viveka-j¤Ãna-yuktÃnÃæ tu svabhÃva-vijayena sÃttvikÅ ekaiva Óraddheti prakaraïÃrtha÷ ||3||

madhusÆdana÷ : prÃg-bhavÅyÃnta÷-karaïa-gata-vÃsanÃ-rÆpa-nimitta-kÃraïa-vaicitryeïa ÓraddhÃ-vaicitryam uktvÃ tad-upÃdÃna-kÃraïÃnta÷-karaïa-vaicitryeïÃpi tad-vaicitryam Ãha sattveti | sattvaæ prakÃÓa-ÓÅlatvÃt sattva-pradhÃna-triguïÃpa¤cÅk­ta-pa¤ca-mahÃ-bhÆtÃrabdham anta÷-karaïam | tac ca kvacid udrikta-sattvam eva yathÃ devÃnÃm | kvacid rajasÃbhibhÆta-sattvaæ yathÃ yak«ÃdÅnÃm | kvacit tamasÃbhibhÆta-sattvaæ yathÃ preta-bhÆtÃdÅnÃm | manu«yÃïÃæ tu prÃyeïa vyÃmiÓram eva | tac ca ÓÃstrÅya-viveka-j¤ÃnenodbhÆta-sattvaæ rajas-tamasÅ abhibhÆya kriyate | ÓÃstrÅya-viveka-vij¤Ãna-ÓÆnyasya tu sarvasya prÃïi-jÃtasya sattvÃnurÆpÃ ÓraddhÃ sattva-vaicitryÃd vicitrÃ bhavati, sattva-pradhÃne 'nta÷-karaïe sÃttvikÅ | raja÷-pradhÃne
tasmin rÃjasÅ tama÷-pradhÃne tu tasmiæs tÃmasÅti | he bhÃrata mahÃ-kula-prasÆta j¤Ãna-nirateti vÃ Óuddha-sÃttvikatvaæ dyotayati | yat tvayÃ p­«Âaæ te«Ãæ ni«ÂÃ keti tatrottaraæ Ó­ïu | ayaæ ÓÃstrÅya-j¤Ãna-ÓÆnya÷ karmÃdhik­ta÷ puru«as triguïÃnta÷-karaïa-sampiï¬ita÷ ÓraddhÃ-maya÷ prÃcuryeïÃsmin ÓraddhÃ prak­teti tat-prastuta-vacane mayaÂ | ananya-mayo yaj¤a itivat | ato yo yac-chradho yÃ sÃttvikÅ rÃjasÅ tÃmasÅ vÃ ÓraddhÃ yasya sa eva ÓraddhÃnurÆpa eva sa sÃttviko rÃjasas tÃmaso vÃ | Óraddhayaiva ni«ÂhÃ vyÃkhyÃtety abhiprÃya÷ ||3||

viÓvanÃtha÷ : sattvam anta÷karaïaæ trividhaæ sÃttvikaæ rÃjasaæ tÃmasaæ ca | tad-anurÆpÃ sÃttvikÃnta÷karaïÃnÃæ sÃttviky eva ÓraddhÃ | rÃjasÃnta÷karaïÃnÃæ rÃjasy eva | tÃmasÃnta÷karaïÃnÃæ tÃmasy evety artha÷ | yac-chraddho yasmin yajanÅye deve 'sure rÃk«ase vÃ ÓraddhÃvÃn yo bhavati | sa sa eva bhavati tat tac chabdenaiva vyapadiÓyata ity artha÷ ||3||

baladeva÷ : yadyapi ÓraddhÃ sattva-guïa-v­ttis tathÃpy anta÷-karaïa-dharmasya svabhÃvasyÃnta÷-karaïasya ca dharmiïas traividhyÃt tad-uditÃyÃs tasyÃs traividhyaæ siddhyed iti bhÃvenÃha sattvÃnurÆpeti | sattvam anta÷karaïaæ triguïÃtmakaæ tad-anurÆpÃ sarvasya prÃïijÃtasya ÓraddhÃ bhavati | sattva-pradhÃnÃnta÷karaïasya ÓraddhÃ sÃttvikÅ | raja÷-pradhÃnÃnta÷karaïasya tu rÃjasÅ | tama÷pradhÃnÃnta÷karaïasya tu ÓraddhÃ tÃmasÅti | ato 'yaæ pÆjya-pÆjaka-rÆpo laukika÷ puru«a÷ ÓraddhÃmayas trividha-ÓraddhÃ-pracuro ya÷ puru«o yac-chraddho yasmin pÆjye devÃdau yak«Ãdau pretÃdau ca ÓraddhÃvÃn bhavati | sa pÆjako 'pi sa eva tat-tac-chabdena
vyapadeÓya pÆjya-guïavÃn pÆjaka ity artha÷ ||3||

yajante sÃttvikÃ devÃn yak«arak«Ãæsi rÃjasÃ÷ |
pretÃn bhÆtagaïÃæÓ cÃnye yajante tÃmasÃ janÃ÷ ||4||

ÓrÅdhara÷ : sÃttvikÃdi-bhedam eva kÃrya-bhedena prapa¤cayati yajanta iti | sÃttvikÃ janÃ÷ sattva-prak­tÅn devÃn eva yajante pÆjayanti | rÃjasÃs tu raja÷-prak­tÅn yak«Ãn rak«asÃæÓ ca yajante | etebhyo 'nye vilak«aïÃs tÃmasÃ janÃs tÃmasÃn eva pretÃn bhÆta-gaïÃæÓ ca yajante | sattvÃdi-prak­tÅnÃæ tat-tad-devÃdÅnÃæ pÆjÃ-rucibhis tat-tat-pÆjakÃnÃæ sÃttvikÃditvaæ j¤Ãtavyam ity artha÷ ||4||

madhusÆdana÷ : ÓraddhÃ j¤ÃtÃ satÅ ni«ÂhÃæ j¤Ãpayi«yati | kenopÃyena sÃ j¤ÃyatÃm ity apek«ite deva-pÆjÃdikÃrya-liÇgenÃnumeyety Ãha yajanta iti | janÃ÷ ÓÃstrÅya-viveka-hÅnÃ ye svÃbhÃvikyÃ ÓraddhayÃ devÃn vasu-rudrÃdÅn sÃttvikÃn yajante te 'nye sÃttvikÃ j¤eyÃ÷ | ye ca yak«Ãn kuverÃdÅn rak«Ãæsi ca rÃk«asÃn nir­ti-prabh­tÅn rÃjasÃn yajante te 'nye rÃjasÃ j¤eyÃ÷ | ye ca pretÃn viprÃdaya÷ svadharmÃt pracyutÃ deha-pÃtÃd Ærdhvaæ vÃyavÅyaæ deham ÃpannÃ ulkÃmukha-kaÂa-pÆtanÃdi-saæj¤Ã÷ pretÃ bhavantÅti manÆktÃn piÓÃca-viÓe«Ãn vÃ bhÆta-gaïÃæÓ ca sapta-mÃt­kÃdÅæÓ ca tÃmasÃn yajante te 'nye tÃmasÃ j¤eyÃ÷
| anya iti padaæ tri«v api vailak«aïya-dyotanÃya sambadhyate ||4||

viÓvanÃtha÷ : uktam arthaæ spa«Âayati sÃttvikÃnta÷-karaïÃ÷ sÃttvikyÃ ÓraddhayÃ sÃttvika-ÓÃstra-vidhinÃ sÃttvikÃn devÃn eva yajante | deve«v eva ÓraddhÃvattvÃd devÃ evocyante | evaæ rÃjasÃ rÃjasÃnta÷-karaïÃ ity Ãdi vivaritavyam ||4||

baladeva÷ : kÃrya-bhedena sÃttvikÃdi-bhedaæ prapa¤cayati yajanta iti | ÓÃstrÅya-viveka-saævid-vihÅnÃ ye janÃ÷ svabhÃva-jayÃ ÓraddhayÃ devÃn sÃttvikÃn vasu-rudrÃdÅn yajante te 'nye rÃjasÃ÷ | ye pretÃn bhÆta-gaïÃæÓ ca tÃmasÃ yajante te 'nye tÃmasÃ÷ | dvijÃ÷ svadharma-vibhra«ÂÃ deha-pÃtottara-labdha-vÃyavÅya-dehÃ ulkÃmukha-kaÂa-pÆtanÃdi-saæj¤Ã÷ pretÃ manÆktÃ÷ piÓÃca-viÓe«Ã veti vyÃkhyÃtÃraÓ cÃt sapta-mÃt­kÃdaya÷ | evam ÃlasyÃt tyakta-veda-vidhÅnÃæ svabhÃvÃn sÃttvikÃdyÃ nirÆpitÃ÷ | ete ca balavad vaidika-sat-prasaÇgÃt svabhÃvÃn vijitya kadÃcid vede 'py adhik­to bhavantÅti bodhyam ||4||

__________________________________________________________

BhG 17.5-6

aÓÃstra-vihitaæ ghoraæ tapyante ye tapo janÃ÷ |
dambhÃhaækÃra-saæyuktÃ÷ kÃma-rÃga-balÃnvitÃ÷ ||5||
karÓayanta÷ ÓarÅra-sthaæ bhÆta-grÃmam acetasa÷ |
mÃæ caivÃnta÷-ÓarÅra-sthaæ tÃn viddhy Ãsura-niÓcayÃn ||6||

ÓrÅdhara÷ : rÃjasa-tÃmase«v api punar viÓe«Ãntaram Ãha aÓÃstra-vihitam iti dvÃbhyÃm | ÓÃstra-vidhim ajÃnanto 'pi kecit prÃcÅna-puïya-saæskÃreïa uttamÃ÷ sÃttvikÃ eva bhavanti | kecin madhyamÃ rÃjasÃ bhavanti | adhamÃs tu tÃmasÃ bhavanti | ye punar atyantaæ manda-bhÃgyÃs te gatÃnugatyÃ pÃ«aï¬a-saÇgena ca tad-ÃcÃrÃnuvartina÷ santo 'ÓÃstra-vihitaæ ghoraæ bhÆta-bhayaÇkaraæ tapas tapyante kurvanti | tatra hetava÷ dambhÃhaÇkÃrÃbhyÃæ saæyuktÃ÷ | tathÃ kÃmo 'bhilÃ«a÷ | rÃga Ãsakti÷ | balam Ãgraha÷ | etair anvitÃ÷ santa÷ | tÃn Ãsura-niÓcayÃn vidvÅty uttareïÃnvaya÷ ||5||

kiæ ca karÓayanta iti | ÓarÅra-sthaæ prÃrambhakatvena dehe sthitaæ bhÆtÃnÃæ p­thivy-ÃdÅnÃæ grÃmaæ samÆhaæ karÓayanto v­thaiva upavÃsÃdibhi÷ k­Óaæ kurvanto 'cetaso 'vivekina÷ | mÃæ cÃntaryÃmitayÃnta÷-ÓarÅra-sthaæ deha-madhye sthitaæ mad-Ãj¤Ã-laÇghanenaiva karÓayanta÷ | evaæ ye tapaÓ caranti tÃn Ãsura-niÓcayÃn | Ãsuro 'tikrÆro niÓcayo ye«Ãæ tÃn viddhi ||6||

madhusÆdana÷ :  evam anÃd­ta-ÓÃstrÃïÃæ sattvÃdi-ni«ÂhÃ kÃryato nirïÅtÃ | tatra kecid rÃjasa-tÃmasÃ api prÃg-bhavÅya-puïya-paripÃkÃt sÃttvikÃ bhÆtvÃ ÓÃstrÅya-sÃdhane 'dhikriyante | ye tu durÃgraheïa durdaiva-paripÃka-prÃpta-durjana-saÇgÃdi-do«eïa ca rÃjasa-tÃmasatÃæ na mu¤canti te ÓÃstrÅya-mÃrgÃd bhra«ÂÃ asan-mÃrgÃnusaraïeneha loke paratra ca du÷kha-bhÃgina evety Ãha dvÃbhyÃm |

aÓÃstra-vihitaæ ÓÃstreïa vedena pratyak«eïÃnumitena vÃ na vihitam aÓÃstreïa buddhÃdy-Ãgamena bodhitaæ vÃ ghoraæ parasyÃtmana÷ pÅ¬Ã-karaæ tapas tapta-ÓilÃ-rohaïÃdi tapyante kurvanti ye janÃ÷ | dambho dhÃrmikatva-khyÃpanam ahaækÃro 'ham eva Óre«Âha iti durabhimÃnas tÃbhyÃæ samyag yuktÃ÷, yogasya samyaktvam anÃyÃsena viyoga-jananÃ-sÃmarthyaæ kÃme kÃmyamÃna-vi«aye yo rÃtgas tan-nimittaæ balam atygra-du÷kha-sahana-sÃmarthyaæ tenÃnvitÃ÷ | kÃmo vi«aye 'bhilÃ«a÷ | rÃga÷ sadÃ-tad-abhinivi«Âatva-rÆpo 'bhi«vaÇga÷ | balam avaÓyam idaæ
sÃdhayi«yÃmÅty Ãgraha÷ | tair anvitÃ iti vÃ | ata eva balad-du÷kha-darÓane 'py anivartamÃnÃ÷, karÓayanta÷ k­ÓÅ-kurvanto v­thopavÃsÃdinÃ  ÓarÅra-sthaæ bhÆta-grÃmaæ dehendriya-saæghÃtÃkÃreïa pariïataæ p­thivyÃdi-bhÆta-samudÃyam acetaso viveka-ÓÆnyÃ mÃæ cÃnta÷-ÓarÅra-sthaæ bhokt­-rÆpeïa sthitaæ bhogyasya ÓarÅrasya k­ÓÅkaraïena k­ÓÅkurvanta eva | mÃma antaryÃmitvena ÓarÅrÃnta÷-sthitaæ buddhi-tad-v­tti-sÃk«i-bhÆtam ÅÓvaram Ãj¤Ã-laÇghanena karÓayanta iti vÃ | tÃn aihika-sarva-bhoga-vimukhÃn paratra cÃdhama-gati-bhÃgina÷ sarva-puru«Ãrtha-bhra«ÂÃn Ãsura-niÓcayÃn Ãsuro viparyÃsa-rÆpo vedÃrtha-virodhÅ niÓcayo ye«Ãæ
tÃn manu«yatvena pratÅyamÃnÃn apy asura-kÃrya-kÃritvÃd asurÃn viddhi jÃnÅhi pariharaïÃya | niÓcayasyÃsuratvÃt tat-pÆrvikÃïÃæ sarvÃsÃm anta÷-karaïa-v­ttÅnÃm Ãsuratvam | asuratva-jÃti-rahitÃnÃæ ca manu«yÃïÃæ karmaïaivÃsuratvÃt tÃn asurÃn viddhÅti sÃk«Ãn noktam iti ca dra«Âavyam ||5-6||

viÓvanÃtha÷ : yas tvayÃ p­«Âhaæ ye ÓÃstra-vidhim uts­jya kÃma-bhoga-rahitÃ÷ ÓraddhayÃ yajante te«Ãæ kÃ ni«ÂhÃ iti | tasyottaram adhunÃ Ó­ïv ity Ãha aÓÃstreti dvÃbhyÃm | ghoraæ prÃïi-bhayaÇkaraæ tapas tapyante kurvantÅty-upalak«aïam idaæ japa-yÃgÃdikam apy aÓÃstrÅyaæ kurvanti | kÃmÃcaraïa-rÃhityaæ ÓraddhÃnvitatvaæ ca svata eva labhyate | dambhÃhaÇkÃra-saæyuktÃ iti | dambhÃhaÇkÃrÃbhyÃæ vinÃ ÓÃstra-vidhy-ullaÇghanÃnupapatte÷ | kÃma÷ svasyÃjarÃmaratva-rÃjyÃdy-abhilÃ«o rÃgas tapasy Ãsaktir balaæ hiraïyakaÓipu-prabh­tÅnÃm iva tapa÷-karaïa-sÃmarthyam | tair anvitÃ÷ ÓarÅra-stham
ayambhakatvena deha-sthitam | bhÆtÃnÃæ p­thivyÃdÅnÃæ grÃmaæ samÆhaæ karÓayanta÷ k­ÓÅ-kurvanto mÃæ ca mad-aæÓa-bhÆtaæ jÅvaæ ca du÷khayanta÷ | ÃsÆya-niÓcayÃn asurÃïÃm eva ni«ÂhÃyÃæ sthitÃm ity artha÷ ||5-6||

baladeva÷ : veda-bÃhyÃnÃæ kadÃcid api durgater nistÃro neti pÆrvÃdhyÃyoktaæ d­¬hayann Ãha aÓÃstreti dvÃbhyÃm | aÓÃstreïa veda-viruddhena svÃgamena vihitaæ ghoraæ para-pÅ¬akaæ tapo ye tapyante kurvanti kÃma-rÃgo vi«aya-sp­hÃ balaæ ca mayÃ Óakyam etat siddhai÷ kartum iti durÃgraha÷ ÓarÅrastham ÃrambhakatayÃ ÓarÅraæ sthitaæ bhÆta-grÃmaæ p­thivyÃdi-saÇghÃtaæ kar«ayanto v­thopavÃsÃdinÃ k­Óaæ kurvanto 'nta÷-ÓarÅra-sthaæ ÓarÅra-madhya-gatÃntaryÃmiïaæ mÃæ cÃvaj¤ayÃ kar«ayanto 'cetasa÷ ÓÃstrÅya-viveka-saævid-vihÅnÃs tÃn veda-bÃhyÃn Ãsura-niÓcayÃn niÓcayenÃsurÃn
viddhÅti pÆrvoktÃnÃæ te«Ãæ durgatir avarjanÅyaiveti bhÃva÷ | svabhÃvajayÃ ÓraddhayÃ yak«a-rak«a÷-pretÃdÅn yajatÃæ balavad-vaidika-sad-anugrahe sati ÓÃstrÅya-ÓraddhayÃsura-bhÃva-vinÃÓa÷ syÃd eva | devÃn yajatÃæ tu vastuta÷ sÃttvikatvÃt tad-anugrahe sati ÓÃstrÅyÃ sulabheti sthitam ||5-6||

__________________________________________________________

BhG 17.7

ÃhÃras tv api sarvasya trividho bhavati priya÷ |
yaj¤as tapas tathÃ dÃnaæ te«Ãæ bhedam imaæ Ó­ïu ||7||

ÓrÅdhara÷ : ÃhÃrÃdi-bhedÃd api sÃttvikÃdi-bhedaæ darÓayitum Ãha ÃhÃras tv ity Ãdi-trayodaÓabhi÷ | sarvasyÃpi janasya ya ÃhÃro 'nnÃdi sa tu yathÃyathaæ trividha÷ priyo bhavati | tathÃ yaj¤a-tapo-dÃnÃni ca trividhÃni bhavanti te«Ãæ vak«yamÃnaæ bhedam imaæ Ó­ïu | etac ca rÃjasa-tÃmasÃhÃra-yaj¤Ãdi-parityÃgena sÃttvikÃhÃra-yaj¤Ãdi-sevayÃ sattva-v­ddhau yatna-kartavya ity etad arthaæ kathyate ||7||

madhusÆdana÷ :  ye sÃttvikÃs te devÃ ye tu rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca te viparyastatvÃd asurÃ iti sthite sÃttvikÃnÃm ÃdÃnÃya rÃjasa-tÃmasÃnÃæ hÃnÃya cÃhÃra-yaj¤a-tapo-dÃnÃnÃæ traividhyam Ãha ÃhÃra iti | na kevalaæ Óraddhaiva trividhÃ | ÃhÃro 'pi sarvasya priyas trividha eva bhavati sarvasya triguïÃtmakatvena caturthyÃæ vidhÃyÃ asaæbhavÃt | yathÃ d­«ÂÃrtha ÃhÃras trividhas tathÃ yaj¤a-tapo-dÃnÃnya-d­«ÂÃrthÃny api trividhÃni | tatra yaj¤aæ vyÃkhyÃsyÃmo dravya-devatÃ-tyÃga÷ iti kalpa-kÃrair devatoddeÓena dravya-tyÃgo yaj¤a iti nirukta÷ | sa ca yajatinÃ juhotinÃ ca coditatvena yÃgo homaÓ ceti dvividha utti«Âhad-dhomÃ va«aÂ-kÃra-prayogÃntÃ yÃjyÃpuro 'nuvÃkyÃvanto yajataya upavi«Âa-homa÷ svÃhÃ-kÃra-prayogÃntÃ
yÃjyÃpuro 'nuvÃkyÃrahitÃ juhotaya iti kalpa-kÃrair vyÃkhyÃto yaj¤a-Óabdenokta÷ | tapa÷ kÃyendriya-Óo«aïaæ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi | dÃnaæ parasvatvÃpatti-phalaka÷ sva-svatva-tyÃga÷ | te«Ãm ÃhÃra-yaj¤a-tapo-dÃnÃnÃæ sÃttvika-rÃjasa-tÃmasa-bhedaæ mayÃ vyÃkhyÃyamÃnam imaæ Ó­ïu ||7||

viÓvanÃtha÷ : tad evaæ ye ÓÃstra-vidhi-tyÃgina÷ kÃma-cÃreïa vartante pÆrvÃdhyÃyoktÃ ye cÃsminn adhyÃye Ãsura-ÓÃstra-vidhinÃ yak«a-rak«a÷-pretÃdÅn yajante, ye cÃÓÃstrÅyaæ tapa-Ãdikaæ kurvanti te sarve Ãsura-sarga-madhya-gatÃ eva bhavantÅti prakaraïÃrtha÷ | tathÃpy ÃhÃrÃdÅnÃæ vak«yamÃïÃnÃæ traividhyÃt tadvatÃæ yathÃ-yogaæ daivam Ãsuraæ ca sargaæ svayam eva vivicya jÃnÅty Ãha ÃhÃras tv ity Ãdi trayodaÓabhi÷ ||7||

baladeva÷ : evaæ sthite tad-ÃhÃrÃdÅnÃm api traividhyam Ãha ÃhÃras tv iti | ÓraddhÃvat sarvasya priyo 'nnÃdir ÃhÃro 'pi trividho bhavati | evaæ yaj¤ÃdÅni ca trividhÃni | te«Ãm ÃhÃrÃdÅnÃæ caturïÃm ||7||

__________________________________________________________

BhG 17.8

Ãyu÷-sattva-balÃrogya-sukha-prÅti-vivardhanÃ÷ |
rasyÃ÷ snigdhÃ÷ sthirÃ h­dyÃ ÃhÃrÃ÷ sÃttvika-priyÃ÷ ||8||

ÓrÅdhara÷ : tatrÃhÃra-traividhyam Ãha Ãyur iti tribhi÷ | Ãyur jÅvitam | sattvam utsÃha÷ | balaæ Óakti÷ | Ãrogyaæ roga-rÃhityam | sukhaæ citta-prasÃda÷ | prÅtir abhiruci÷ | Ãyur-ÃdÅnÃæ vivardhanÃ÷ viÓe«eïa v­ddhi-karÃ÷ | te ca rasyÃ rasavanta÷ | snigdhÃ÷ sneha-yuktÃ÷ | sthirÃ dehe sÃrÃæÓena cira-kÃlyÃvasthÃyina÷ | h­dyÃ d­«Âi-mÃtrÃd eva h­dayaÇgamÃ÷ | evambhÆtÃ ÃhÃrÃ bhak«ya-bhojyÃdaya÷ sÃttvika-priyÃ÷ ||8||

madhusÆdana÷ : ÃhÃra-yaj¤a-tapo-dÃnÃnÃæ bheda÷ pa¤cadaÓabhir vyÃkhyÃyate | tatrÃhÃra-bheda Ãyur iti tribhi÷ | ÃyuÓ cira¤jÅvanaæ sattvaæ citta-dhairyaæ balavati du÷khe 'pi nirvikÃratvÃpÃdakaæ, balaæ ÓarÅra-sÃmarthyaæ svocite kÃrye ÓramÃbhÃva-prayojakam | Ãrogyaæ vyÃdhy-abhÃva÷ | sukhaæ bhojanÃnantarÃhlÃdas t­pti÷ | prÅtir bhojana-kÃle 'nabhiruci-rÃhityam icchautkaÂyaæ te«Ãæ vivardhanÃ | viÓe«eïa v­ddhi-hetava÷ | rasyÃ ÃsvÃdyÃ madhura-rasa-pradhÃnÃ÷ | snigdhÃ÷ sahajenÃgantukena vÃ snehena yuktÃ÷ | sthirÃ rasÃdy-aæÓena ÓarÅre cira-kÃla-sthÃyina÷
| h­dyÃ h­dayaÇgamÃ durgandhÃÓucitvÃdi-d­«ÂÃd­«Âa-do«a-ÓÆnyÃ÷ | ÃhÃrÃÓ carvya-co«ya-lehya-peyÃ÷ sÃttvikÃnÃæ priyÃ÷ | etair liÇgai÷ sÃttvika j¤eyÃ÷ sÃttvikatvam abhila«adbhiÓ caita ÃdeyÃ ity artha÷ ||8||

viÓvanÃtha÷ : sÃttvikÃhÃravatÃm Ãyur vardhata iti prasiddha÷ | sattvam utsÃha÷ | rasyÃ iti kevala gu¬ÃdÅnÃæ rasyatve 'pi rÆk«atvam ata Ãha snigdhÃ iti | dugdha-phenÃdÅnÃæ rasyatva-snigdhatve 'pi asthairyam ata Ãha sthirÃ iti | panasa-phalÃdÅnÃæ rasyatve snigdhatva-sthiratve 'pi h­d-udarÃdy-ahitatvam ata Ãha h­dyÃ h­d-udara-hitÃ iti | tena sa-gavya-ÓarkarÃ-ÓÃli-godhÆmÃnnÃdaya eva rasyatvÃdi-catu«Âaya-guïavattvÃt sÃttvika-loka-priyÃ j¤eyÃs te«Ãæ priyatve saty eva sÃttvikatvaæ ca j¤eyam | kiæ ca guïa-catu«Âayavattve 'pi apÃvitrye sati sÃttvika-priyatÃdarÓanÃd atra pavitrÃ ity api viÓe«aïaæ deyam | tÃmasa-priye«v amedhya-pada-darÓanÃt ||8||

baladeva÷ : tatra sÃttvikÃhÃram Ãha Ãyuri iti | ÃyuÓ cira-jÅvitam | sattvam citta-dhairyam | balaæ deha-sÃmarthyaæ | sukhaæ t­pti÷ | prÅtir abhiruci÷ | etÃsÃæ vivardhanÃ÷ ramyatvÃdi-guïavanta÷ sa-gavya-ÓarkarÃ÷ ÓÃli-godhÆmÃdaya÷ sÃttvikÃnÃæ priyÃs tair upÃdeyÃ ity artha÷ | ramyÃ iti nÅrasÃnÃæ caïakÃdÅnÃæ | snigdhÃ iti ruk«ÃïÃæ gu¬ÃdÅnÃæ | sthirÃ ity asthirÃïÃæ dugdha-phenÃdÅnÃæ | h­dyety ah­dyÃnÃæ panasa-phalÃdÅnÃæ ca vyÃv­tti÷ | k«ud-udarÃdy-ahitatvam ah­dyatvam | atra pavitrÃ iti j¤eyam | tÃmasa-priye«v amedhya-pada-darÓanÃt ||8||

__________________________________________________________

BhG 17.9

kaÂv-amla-lavaïÃtyu«ïa-tÅk«ïa-rÆk«a-vidÃhina÷ |
ÃhÃrÃ rÃjasasye«ÂÃ du÷kha-ÓokÃmaya-pradÃ÷ ||9||

ÓrÅdhara÷ : tathÃ kaÂv iti | ati-Óabda÷ kaÂv-Ãdi«u saptasv api sambadhyate | tenÃti-kaÂur nimbÃdi÷ | atyamlo 'tilavaïo 'tyu«ïaÓ ca prasiddha÷ | ati-tÅk«ïo maricÃdi÷ | atirÆk«a÷ kaÇgu-kodravÃdi÷ | atividÃhÅ sa­«apÃdi÷ | atikaÂv-Ãdaya ÃhÃrÃ rÃjasasye«ÂÃ÷ priyÃ÷ | du÷khaæ tÃt-kÃlikaæ h­daya-santÃpÃdi | Óoka÷ paÓcÃd-bhÃvi-daurmanasyam | Ãmayo roga÷ | etÃn pradadÃti prayacchantÅti tathÃ ||9||

madhusÆdana÷ : ati-Óabda÷ kaÂv-Ãdi«u saptasv api yojanÅya÷ | kaÂus tikta÷ | kaÂu-rasasya tÅk«ïa-ÓabdenoktatvÃt | tatrÃtikaÂur nimbÃdi÷ | atyamlÃtilavaïÃtyu«ïÃ÷ prasiddha÷ | ati-tÅk«ïo maricÃdi÷ | atirÆk«a÷ sneha-ÓÆnya÷ kaÇgu-kodravÃdi÷ | atividÃhÅ santÃpako rÃjikÃdi÷ | du÷khaæ tÃt-kÃlikÅæ pÅ¬Ãm | Óokaæ paÓcÃd-bhÃvi-daurmanasyam | Ãmayaæ rogaæ ca dhÃtu-vai«amya-dvÃrÃ pradadatÅti tathÃ-vidhÃ ÃhÃrÃ rÃjasasye«ÂÃ÷ | etair liÇgai÷ rÃjasÃ j¤eyÃ÷ sÃttvikaiÓ caita upek«aïÅyÃ ity artha÷
||9||

viÓvanÃtha÷ : ati-Óabda÷ kaÂv-Ãdi«u saptasv api sambadhyate | ati-kaÂur nimbÃdi÷ | aty-amlavaïo«ïa÷ prasiddha eva | atitÅk«ïo mÆlikÃ-vi«Ãdir marÅcy-ÃdyÃ vÃ | atirÆk«o hiÇgu-kodravÃdi÷ | vidÃhÅ dÃhakaro bh­«Âa-caïakÃdi÷ | ete du÷khÃdi-pradÃ÷ | tatra du÷khaæ tÃtkÃliko rasanÃkaïÂhÃdi-santÃpa÷ | Óoka÷ paÓcÃd-bhÃvi-daurmanasyam | Ãmayo roga÷ ||9||

baladeva÷ : rÃjasÃhÃram Ãha kaÂv iti | saptasv ati-Óabdo yojya÷ | ati-kaÂur iti tikto nimbÃdir na ca maricÃdis tasya tÅk«ïa-Óabdenokter atyamlo 'tilavaïo 'tyu«ïaÓ ca | khyÃto 'titÅk«ïo marÅcy-Ãdir atiruk«a÷ kaÇgukÃdir atidÃhÅ rÃjikÃdi÷ | ete rÃjasasye«ÂÃ÷, sÃttvikÃnÃæ tu heyÃ÷ | du÷khaæ tÃtkÃlikaæ jihvÃ kaïÂhÃdi-Óo«aïajam | Óoko daurmanasyaæ pÃÓcÃtyam Ãmayo rudhira-kopa÷ | 

__________________________________________________________

BhG 17.10

yÃta-yÃmaæ gata-rasaæ pÆti paryu«itaæ ca yat |
ucchi«Âam api cÃmedhyaæ bhojanaæ tÃmasa-priyam ||10||

ÓrÅdhara÷ : tathÃ yÃta-yÃmam iti | yÃto yÃma÷ praharo yasya pakvasyaudanÃdes tad yÃta-yÃmam | ÓaityÃvasthÃæ prÃptam ity artha÷ | gatarasaæ ni«pÅ¬ita-sÃram | pÆti durgandham | paryÆ«itaæ dinÃntara-pakvam | ucchi«Âam anya-bhuktÃvaÓi«Âam | amedhyam abhak«yaæ kala¤jy-Ãdi | evambhÆtaæ bhojanaæ tÃmasasya priyam ||10||

madhusÆdana÷ : yÃtayÃmam ardha-pakvaæ nirvÅryasya gata-rasa-padenoktatvÃd iti bhÃ«yam | gata-rasaæ virasatÃæ prÃptaæ Óu«kam | yÃta-yÃmaæ pakvaæ sat praharÃdi-vyavahita-modanÃdi Óaityaæ prÃptam | gata-rasaæ uddh­ta-sÃram mathita-dugdhÃdÅty anye | pÆti durgandham | paryÆ«itaæ pakvaæ sad rÃtry-antaritam | cena tat-kÃlonmÃda-karaæ dhattÆrÃdi samuccÅyate | yad atiprasiddhaæ du«Âatvenocchi«Âam bhuktÃvaÓi«Âam | amedhyam ayaj¤Ãrham aÓuci mÃæsÃdi | api ceti vaidyaka-ÓÃstroktam apathyaæ samuccÅyate | etÃd­Óaæ yad bhojanaæ bhojyaæ tat tÃmasasya priyaæ
sÃttvikair atidÆrÃd upek«aïÅyam ity artha÷ | etÃd­Óa-bhojanasya du÷kha-ÓokÃmaya-pradatvam atiprasiddham iti kaïÂhato noktam |

atra ca krameïa rasyÃdi-varga÷ sÃttvika÷ | kaÂv-Ãdi-vargo rÃjasa÷ | yÃta-yÃmÃdi-vargas tÃmasa ity uktam ÃhÃra-varga-trayam | tatra sÃttvika-varga-virodhitvam itara-varga-dvaye dra«Âavyam | tathÃ hy atikaÂutvÃdikaæ rasyatva-virodhitvÃt sthiratva-virodhinÅ | atyu«ïatvÃdikaæ h­dyatva-virodhi | Ãmaya-pradatvam Ãyu÷-sattva-balÃrogya-virodhi | du÷kha-Óokaa-pradatvaæ sukha-prÅti-virodhi | evaæ sÃttvika-varga-virodhitvaæ rÃjasa-varge spa«Âam | tathÃ tÃmasa-varge 'pi gata-rasatva-yÃtayÃmatva-paryu«itatvÃni yathÃ-sambhavaæ rasyatva-snighdhatva-sthiratva-virodhÅni | pÆtitvocchi«ÂatvÃmedhyatvÃni h­dyatva-virodhÅni | Ãyu÷-sattvÃdi-virodhitvaæ tu spa«Âam
eva | rÃjasa-varge d­«Âa-virodha-mÃtraæ tÃmasa-varge tu d­«ÂÃd­«Âa-virodha ity atiÓaya÷ ||10||

viÓvanÃtha÷ : yÃto yÃma÷ praharo yasya pakvasyaudanÃdes tad yÃta-yÃmaæ ÓaityÃvasthÃæ prÃptam ity artha÷ | gata-rasaæ gata-svÃbhÃvika-rasaæ ni«pÅ¬ita-rasam pakvÃmratva-ga«Ây-Ãdikaæ vÃ | pÆti durgandham | paryÆ«itaæ dinÃntara-pakvam | ucchi«Âam gurvÃdibhyo 'nye«Ãæ bhuktÃvaÓi«Âam | amedhyam abhak«yaæ kalaj¤Ãdi | tataÓ caivaæ paryÃlocya sva-hitai«ibhi÷ sÃttvika ÃhÃra÷ sevya iti bhÃva÷ | vai«ïavais tu so 'pi bhagavad-aniveditas tyÃjya eva | bhagavan-niveditam annÃdikaæ tu nirguïa-bhakta-loka-priyam iti ÓrÅ-bhÃgavatÃj j¤eyam ||10||

baladeva÷ : tÃmasÃhÃram Ãha yÃteti | yÃto 'tikrÃnto yÃma÷ praharo yasya rÃddhasyÃnnÃdes tad yÃtayÃmam | gata-rasaæ vairasyavat | pÆti÷ durgandham | paryu«itaæ pÆrve 'hni rÃddham ucchi«Âaæ guror anye«Ãæ bhuktÃvaÓi«Âam amedhyam apavitraæ kala¤jÃdi | Åd­g-bhojanaæ tÃmasÃnÃæ priyaæ sÃttvikÃnÃæ tv atidÆrato heyam ||10||

__________________________________________________________

BhG 17.11

aphalÃkÃÇk«ibhir yaj¤o vidhi-d­«Âo ya ijyate |
ya«Âavyam eveti mana÷ samÃdhÃya sa sÃttvika÷ ||11||

ÓrÅdhara÷ : yaj¤o 'pi trividha÷ | tatra sÃttvikaæ yaj¤am Ãha aphalÃkÃÇk«ibhir iti | phalÃkÃÇk«Ã-rahitai÷ puru«air vidhinÃdi«Âa ÃvaÓyakatayÃ vihito yo yaj¤a ijyate 'nu«ÂhÅyate sa sÃttviko yaj¤a÷ | katham ijyate | ya«Âavyam eveti | yaj¤Ãnu«ÂhÃnam eva kÃryam | nÃnyat phalaæ sÃdhanÅyam ity evaæ mana÷ samÃdhÃyaikÃgraæ k­tvety artha÷ ||11||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ krama-prÃptaæ trividhaæ yaj¤am Ãha aphaleti tribhi÷ | agnihotra-darÓapÆrïamÃsa-cÃturmÃsya-paÓu-bandha-jyoti«ÂomÃdir yaj¤o dvividha÷ kÃmyo nityaÓ ca | phala-saæyogena codita÷ kÃmya÷ sarvÃÇgopasaæhÃreïaiva mukhya-kalpenÃnu«Âheya÷ | phala-saæyogaæ vinÃ jÅvanÃdi-nimitta-saæyogena codita÷ sarvÃÇgopasaæhÃrÃsambhave pratinidhy-Ãdy-upÃdÃnenÃmukhya-kalpenÃpy anu«Âheyo nitya÷ | tatra sarvÃÇgopasaæhÃrÃsambhave 'pi pratinidhim upÃdÃyÃvaÓyaæ ya«Âavyam eva pratyavÃya-parihÃrÃyÃyÃvaÓyaka-jÅvanÃdi-nimittena coditatvÃd iti mana÷
samÃdhÃya niÓcityÃphalÃkÃÇk«ibhir anta÷-karaïa-Óuddhy-arthitayÃ kÃmya-prayoga-vimukhair vidhi-d­«Âo yathÃ-ÓÃstraæ niÓcito yo yaj¤a ijyate 'nu«ÂhÅyate sa yathÃ-ÓÃstram anta÷-karaïa-Óuddhy-artham anu«ÂhÅyamÃno nitya-prayoga÷ sÃttviko j¤eya÷ ||11||

viÓvanÃtha÷ : atha yaj¤asya traividhyam Ãha aphalÃkÃÇk«ibhir iti | phalÃkÃÇk«Ã-rÃhitye kathaæ yaj¤e prav­ttir ata Ãha -- ya«Âavyam eveti | svÃnu«Âheyatvena ÓÃstroktatvÃd avaÓya-kartavyam etad iti mana÷ samÃdhÃya ||11||

baladeva÷ : atha yaj¤a-traividhyam Ãha aphaleti tribhi÷ | aphalÃkÃÇk«ibhi÷ phalecchÃ-ÓÆnyair yo yaj¤a ijyate kriyate vidhi-d­«Âo vidhi-vÃkyÃj jÃta÷ sa sÃttvika÷ | nanu phalecchÃæ vinÃ tatra kathaæ prav­ttis tatrÃha ya«Âavyam eveti | mÃæ prati vedenoktatvÃt tat yajanam eva kÃryaæ, na tu tena phalaæ sÃdhyam iti mana÷ samÃdhÃyaikÃgraæ k­tvety artha÷ ||11||


__________________________________________________________

BhG 17.12

abhisaædhÃya tu phalaæ dambhÃrtham api caiva yat |
ijyate bharata-Óre«Âha taæ yaj¤aæ viddhi rÃjasam ||12||

ÓrÅdhara÷ : rÃjasaæ yaj¤am Ãha abhisandhÃyeti | phalam abhisandhÃyoddiÓya tu yad ijyate yaj¤a÷ kriyate | dambhÃrthaæ ca sva-mahattva-khyÃpanÃrthaæ ca | taæ yaj¤aæ rÃjasaæ viddhi ||12||

madhusÆdana÷ : phalaæ kÃmyaæ svargÃdi abhisandhÃyoddiÓya na tv anta÷karaïa-Óuddhi÷ | tur nitya-prayoga-vailak«aïya-sÆcanÃrtha÷ | dambho loke dhÃrmikatva-khyÃpanaæ tad-artham | api caiveti vikalpa-samuccayÃbhyÃæ traividhya-sÆcanÃrtham | pÃralaukikaæ phalam abhisandhÃyaivÃdambhÃrthatve 'pi pÃralaukika-phalÃnabhisandhÃne 'pi dambhÃrtham eveti vikalpena dvau pak«au | pÃralaukika-phalÃrtham apy aihalaukika-dambhÃrtham apÅti samuccayenaika÷ pak«a÷ | evaæ d­«ÂÃd­«Âa-phalÃbhisandhinÃnta÷-karaïa-Óuddhim anuddiÓya yad ijyate yathÃ-ÓÃstraæ yo yaj¤o 'nu«ÂhÅyate taæ yaj¤aæ rÃjasaæ
viddhi hÃnÃya | he bharata-Óre«Âheti yogyatva-sÆcanam ||12||

viÓvanÃtha÷ : Nothing ||12||

baladeva÷ : phalaæ svargÃdikam abhisandhÃya yad ijyate dambhÃrhtaæ vÃ svamahima-khyÃpanÃya, taæ yaj¤aæ rÃjasaæ viddhi ||12||


__________________________________________________________

BhG 17.13

vidhi-hÅnam as­«ÂÃnnaæ mantra-hÅnam adak«iïam |
ÓraddhÃ-virahitaæ yaj¤aæ tÃmasaæ paricak«ate ||13||

ÓrÅdhara÷ : tÃmasaæ yaj¤am Ãha vidhi-hÅnam iti | vidhi-hÅnaæ ÓÃstrokta-vidhi-ÓÆnyam as­«ÂÃnnaæ brÃhmaïÃdibhyo na s­«Âaæ na ni«pÃditam annaæ yasmiæs tam | mantrair hÅnaæ | yathokta-dak«iïÃ-rahitaæ ÓraddhÃ-ÓÆnyaæ ca yaj¤aæ tÃmasaæ paricak«ate kathayanti Ói«ÂÃ÷ ||13||

madhusÆdana÷ : yathÃ-ÓÃstra-bodhita-viparÅtam anna-dÃna-hÅnaæ svarato varïataÓ ca mantra-hÅnaæ yathokta-dak«iïÃ-hÅnam ­tvig-dve«ÃdinÃ ÓraddhÃ-rahitaæ tÃmasaæ yaj¤aæ paricak«ate Ói«ÂÃ÷ | vidhi-hÅnatvÃdy-ekaika-viÓe«aïa÷ pa¤ca-vidha÷ sarva-viÓe«aïa-samuccayena caika-vidha iti «aÂ | dvi-tri-catur-viÓe«aïa-samuccayena ca bahavo bhedÃs tÃmasa-yaj¤asya j¤eyÃ÷ | rÃjase yaj¤e 'nta÷-karaïa-Óuddhy-abhÃve 'pi phalotpÃdakam apÆrvam asti yathÃ-ÓÃstram anu«ÂhÃnÃt | tÃmase tv ayathÃ-ÓÃstrÃnu«ÂhÃnÃn na kim apy apÆrvam astÅty atiÓaya÷ ||13||

viÓvanÃtha÷ : as­«ÂÃnnam anna-dÃna-rahitam ||13||

baladeva÷ : vidhÅti as­«ÂÃnnam anna-dÃna-rahitaæ mantra-hÅnaæ svarato varïataÓ ca hÅnena mantraïopetaæ ÓraddhÃ-virahitaæ ­tvig-vidve«Ãt ||13||

deva-dvija-guru-prÃj¤a-pÆjanaæ Óaucam Ãrjavam |
brahmacaryam ahiæsÃ ca ÓÃrÅraæ tapa ucyate ||14||

ÓrÅdhara÷ : tapasa÷ sÃttvikÃdi-bhedaæ darÓayituæ prathamaæ tÃvat ÓÃrÅrÃdi-bhedena tasya traividhyam Ãha devety Ãdi tribhi÷ | tatra ÓÃrÅram Ãha deveti | prÃj¤Ã guru-vyaktiriktÃ anye 'pi tattva-vida÷ | deva-brÃhmaïÃdi-pÆjanaæ ÓaucÃdikaæ ca ÓÃrÅraæ ÓarÅra-nirvartyaæ tapa ucyate ||14||

madhusÆdana÷ : krama-prÃptasya tapasa÷ sÃttvikÃdi-bhedaæ kathayituæ ÓÃrÅra-vÃcika-mÃnasa-bhedena tasya travidhyam Ãha tribhi÷ deveti | devÃ brahma-vi«ïu-Óiva-sÆryÃgni-durgÃdaya÷ | dvijÃ dvijottamÃ brÃhmaïÃ÷ | gurava÷ pit­-mÃtr-ÃcÃryÃdaya÷ | prÃj¤Ã÷ paï¬itÃ÷ vidita-veda-tad-upakaraïÃrthÃ÷ | te«Ãæ pÆjanaæ praïÃma-ÓuÓrÆ«Ãdi yathÃ-ÓÃstraæ | Óaucaæ m­j-jalÃbhyÃæ ÓarÅra-Óodhanam | Ãrjavam akauÂilyaæ bhÃva-saæÓuddhi-Óabdena mÃnase tapasi vak«yati | ÓÃrÅraæ tv Ãrjavaæ vihita-prati«iddhayor eka-rÆpa-prav­tti-niv­tti-ÓÃlitvam | brahmacaryaæ
ni«iddha-maithuna-niv­tti÷ | ahiæsÃ-ÓÃstrÅya-prÃïi-pÅ¬anÃbhÃva÷ | ca-kÃrÃd asteyÃparigrahÃv api | ÓÃrÅraæ ÓarÅra-pradhÃnai÷ kartrÃdibhi÷ sÃdhyaæ na tu kevalena ÓarÅreïa | pa¤caite tasya hetava iti hi vak«yati | itthaæ ÓÃrÅraæ tapa ucyate ||14||
viÓvanÃtha÷ : tapasas traividhyaæ vadana prathamaæ sÃttvikasya tapasas traividhyam Ãha devety Ãdi tribhi÷ ||14||

baladeva÷ : krama-prÃptasya tapasa÷ sÃttvikÃdi-bhedaæ vaktuæ tasyÃdau ÓÃrÅrÃdi-bhÃvena traividhyam Ãha deveti tribhi÷ | devÃ vasu-rudrÃdayo dvijÃ brÃhmaïa-Óre«ÂhÃ guravo mÃt­-pit­-deÓikÃ÷ prÃj¤Ã vidita-veda-vedÃÇgÃ÷ pare 'tra te«Ãæ pÆjanam | Óaucaæ dvividham uktam | Ãrjavaæ vihita-ni«iddhayor aikya-rÆpyeïa prav­tti-niv­ttatvam | brahmacaryaæ vihita-maithunaæ ca | etac chÃrÅraæ ÓarÅra-nirvartyaæ tapa÷ ||14||

__________________________________________________________

BhG 17.15

anudvega-karaæ vÃkyaæ satyaæ priya-hitaæ ca yat |
svÃdhyÃyÃbhyasanaæ caiva vÃÇ-mayaæ tapa ucyate ||15||

ÓrÅdhara÷ : vÃcikaæ tapa Ãha anudvegakaram iti | udvegaæ bhayaæ na karotÅty anudvegakaraæ vÃkyam | satyaæ Órotu÷ priyam | hitaæ ca pariïÃme sukha-karam | svÃdhyÃyÃbhyasanaæ vedÃbhyÃsaÓ ca vÃÇ-mayaæ vÃcÃ nirvartyaæ tapa÷ ||15||

madhusÆdana÷ : anudvega-karaæ na kasyacid du÷kha-karaæ, satyaæ pramÃïa-mÆlam abÃdhitÃrtham | priyaæ Órotus tat-kÃla-Óruti-sukhaæ hitaæ pariïÃme sukha-karam | ca-kÃro viÓe«aïÃnÃæ samucchayÃrtha÷ | anudvega-karatvÃdi-viÓe«aïa-catu«Âayena viÓi«Âaæ na tv ekenÃpi viÓe«aïena nyÆnam | yad vÃkyaæ yathÃ ÓÃnto bhava vatsa svÃdhyÃyaæ yogaæ cÃnuti«Âha tathÃ te Óreyo bhavi«yatÅty Ãdi tad vÃÇ-mayaæ vÃcikaæ tapa÷ ÓÃrÅravat | svÃdhyÃyÃbhyasanaæ ca yathÃ-vidhi vedÃbhyÃsaÓ ca vÃÇ-mayaæ tapa ucyate | eva-kÃra÷
prÃg-viÓe«aïa-samuccayÃvadhÃraïe vyÃkhyÃtavya÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ : anudvega-karaæ sambodhya-bhinnÃnÃm apy unudvejakam ||15||

baladeva÷ : anudvegakaram udvegaæ bhayaæ kasyÃpi yan na karoti | satyaæ pramÃïikam | Órotu÷ priyam | pariïÃme hitaæ ca | etad-viÓe«aïa-catu«Âayavad-vÃkyaæ tathÃ svÃdhyÃyasya vedÃbhyasanaæ ca vÃÇ-mayaæ vÃcÃ nirvartyaæ tapa÷ ||15||

__________________________________________________________

BhG 17.16

mana÷-prasÃda÷ saumyatvaæ maunam Ãtma-vinigraha÷ |
bhÃva-saæÓuddhir ity etat tapo mÃnasam ucyate ||16||

ÓrÅdhara÷ : mÃnasaæ tapa Ãha mana÷-prasÃda iti | manasa÷ prasÃda÷ svacchatÃ | saumatvam akrÆratÃ | maunaæ muner bhÃva÷ | mananam ity artha÷ | Ãtmano manaso vinigraho vi«ayebhya÷ pratyÃhÃra÷ | bhÃva-saæÓuddhir vyavahÃre mÃyÃ-rÃhityam | ity etan mÃnasaæ tapa÷ ||16||

madhusÆdana÷ : manasa÷ prasÃda÷ svacchatÃ vi«aya-cintÃ-vyÃkulatva-rÃhityam | saumyatvaæ saumasyaæ sarva-loka-hitai«itvaæ prati«iddhÃcintanaæ ca | maunaæ muni-bhÃva ekÃgratayÃtma-cintanaæ nididhyÃsanÃkhyaæ vÃk-saæyama-hetur mana÷-saæyamo maunam iti bhÃ«yam | Ãtma-vinigraha Ãtmano manaso viÓe«eïa sarva-v­tti-nigraho nirodha-samÃdhir asampraj¤Ãta÷ | bhÃvasya h­dayasya Óuddhi÷ kÃma-krodha-lobhÃdi-mala-niv­tti÷ | punar aÓuddhy-utpÃda-rÃhityena samyaktvena viÓi«ÂÃ sÃ bhÃva-Óuddhi÷ | parai÷ saha vyavahÃra-kÃle mÃyÃ-rÃhityaæ seti bhÃ«yam
| ity etad evaæ-prakÃraæ tapo mÃnasam ucyate ||16||

viÓvanÃtha÷ : Nothing.

baladeva÷ : manasa÷ prasÃda÷ vaimalyaæ vi«aya-sm­ty-avaiyagryam | saumatvam akrauryam sarva-sukhecchrutvam | maunam Ãtma- mananam | Ãtmano manaso vinigraho vi«ayebhya÷ pratyÃhÃra÷ | bhÃva-saæÓuddhir vyavahÃre ni«kapaÂatÃ | ity etan mÃnasÃ nirvartyaæ tapa÷ ||16||

__________________________________________________________

BhG 17.17

ÓraddhayÃ parayÃ taptaæ tapas tat trividhaæ narai÷ |
aphalÃkÃÇk«ibhir yuktai÷ sÃttvikaæ paricak«ate ||17||

ÓrÅdhara÷ : tad evaæ ÓarÅra-vÃÇ-manobhir nirvartyaæ trividhaæ tapo darÓitam | tasya trividhasyÃpi tapasa÷ sÃttvikÃdi-bhedena traividhyam Ãha ÓraddhayetyÃdi-tribhi÷ | tat trividham api tapa÷ parayÃ Óre«ÂhayÃ ÓraddhayÃ phalÃkÃÇk«Ã-ÓÆnyair yuktair ekÃgra-cittair narais taptaæ sÃttvikaæ kathayanti ||17||

madhusÆdana÷ : ÓÃrÅra-vÃcika-mÃnasa-bhedena trividhasyoktasya tapasa÷ sÃttvikÃdi-bhedena traividhyam idÃnÅæ darÓayati Óraddhayeti tribhi÷ | tat-pÆrvoktaæ trividhaæ ÓÃrÅraæ vÃcikaæ mÃnasaæ ca tapa÷ ÓraddhayÃstikya-buddhyÃ parayÃ prak­«ÂayÃprÃmÃïya-ÓaÇkÃkalaÇka-ÓÆnyayÃ phalÃbhisandhi-ÓÆnyair yuktai÷ samÃhitai÷ siddhy-asiddhyor nirvikÃrair narair adhikÃribhis taptam anu«Âhitaæ sÃttvikaæ paricak«ate Ói«ÂÃ÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ : trividham ukta-lak«aïaæ kÃyika-vÃcika-mÃnasam ||17||

baladeva÷ : uktasya tapasa÷ sÃttvikÃditayÃ traividhyam Ãha Óraddhayeti-tribhi÷ | tad uktaæ trividhaæ tapa÷ phalÃkÃÇk«Ã-ÓÆnyair yuktair ekÃgra-cittair narair parayÃ ÓraddhayÃ taptam anu«Âhitaæ sÃttvikam ||17||

__________________________________________________________

BhG 17.18

satkÃra-mÃna-pÆjÃrthaæ tapo dambhena caiva yat |
kriyate tad iha proktaæ rÃjasaæ calam adhruvam ||18||

ÓrÅdhara÷ : rÃjasam Ãha sat-kÃreti | sat-kÃra÷ sÃdhur ayam iti tÃpaso 'yam ity Ãdi vÃk-pÆjÃ | mÃna÷ pratutthÃnÃbhivÃdanÃdir daihikÅ pÆjÃ | pÆjÃrtha-lÃbhÃdi÷ | etad-arthaæ dambhena ca yat tapa÷ kriyate | ataeva calam aniyatam | adhruvaæ ca k«aïikam | yad evambhÆtaæ tapas tad iha rÃjasaæ proktam ||18||

madhusÆdana÷ : satkÃra÷ sÃdhur ayaæ tapasvÅ brÃhmaïa ity evam avivekibhi÷ kriyamÃïÃ stuti÷ | mÃna÷ pratyutthÃnÃbhivÃdanÃdi÷ | pÆjÃ pÃda-prak«ÃlanÃrcana-dhana-dÃnÃdi÷ | tad-arthaæ dambhenaiva ca kevalaæ dharma-dhvajitvenaiva ca na tv Ãstikya-buddhyÃ yat tapa÷ kriyate tad rÃjasaæ proktaæ Ói«Âai÷ | ihÃsminn eva loke phaladaæ na pÃralaukikaæ calam atyalpa-kÃla-sthÃyi-phalam | adhruvaæ phala-janakatÃ-niyama-ÓÆnyam ||18||

viÓvanÃtha÷ : sat-kÃra÷ sÃdhur ayam ity anya÷ kartavyÃ vÃk-pÆjÃ | mÃna÷ pratutthÃnÃbhivÃdanÃdibhir anyai÷ kartavyÃ daihikÅ pÆjÃ | pÆjÃ anyair dÅyamÃnair dhanÃdibhir bhÃvinÅ vÃ mÃnasÅ pÆjÃ tad artham | dambhena ca yat kriyate tad rÃjasaæ tapa÷ | calam ki¤cit-kÃlikam |  adhruvam aniyata-satkÃrÃdi-phalakam ||18||

baladeva÷ : sat-kÃra÷ sÃdhur ayaæ tapasvÅti stuti÷ | mÃna÷ pratutthÃnÃdir Ãdara÷ | pÆjÃ caraïa-prak«Ãlana-dhan-dÃnadis tad-arthaæ yat tapo dambhena ca kriyate tad rÃjasaæ proktam | calaæ ki¤cit-kÃlikam |  adhruvam aniyata-satkÃrÃdi-phalakam ||18||

__________________________________________________________

BhG 17.19

mÆ¬ha-grÃheïÃtmano yat pÅ¬ayÃ kriyate tapa÷ |
parasyotsÃdanÃrthaæ vÃ tat tÃmasam udÃh­tam ||19||

ÓrÅdhara÷ : tÃmasaæ tapa Ãha mÆ¬heti | mÆ¬ha-grÃheïÃviveka-k­tena durÃgraheïÃtmanÃ pÅ¬ayÃ yat tapa÷ kriyate | parasyotsÃdanÃrthaæ vÃ anyasya vinÃÓÃrtham abhicÃra-rÆpaæ tat tÃmasam udÃh­taæ kathitam ||19||

madhusÆdana÷ : mÆ¬ha-grÃheïÃvivekÃtiÓaya-k­tena durÃgraheïÃtmano dehendriya-saæghÃtasya pÅ¬ayÃ yat tapa÷ kriyate parasyotsÃdanÃrthaæ vÃnyasya vinÃÓÃrtham abhicÃra-rÆpaæ vÃ tat tÃmasam udÃh­taæ Ói«Âai÷ ||19||

viÓvanÃtha÷ : mÆ¬ha-grÃheïa mau¬hya-grahaïena | parasyotsÃdanÃrthaæ vinÃÓÃrtham ||19||

baladeva÷ : mÆ¬ha-grÃheïÃvivekajena durÃgraheïÃtmanÃ dehendriyÃde÷ pÅ¬ayÃ ca yat tapa÷ parasyotsÃdanÃrthaæ vinÃÓÃya vÃ kriyate tat tÃmasam ||19||

__________________________________________________________

BhG 17.20

dÃtavyam iti yad dÃnaæ dÅyate 'nupakÃriïe |
deÓe kÃle ca pÃtre ca tad dÃnaæ sÃttvikaæ sm­tam ||20||

ÓrÅdhara÷ : pÆrvaæ pratij¤Ãtam eva dÃnasya traividhyam Ãha dÃtavyam iti | dÃtavyam evety evaæ niÓcayena yad dÃnaæ dÅyate 'nupakÃriïe pratyupakÃra-samarthÃya | deÓe kuruk«etrÃdau kÃle grahaïÃdau | pÃtre ceti deÓa-kÃla-sÃhacaryÃt saptamÅ prayuktÃ | pÃtre pÃtra-bhÆtÃya tapa÷-ÓrutÃdi-sampannÃya brÃhmaïÃyety artha÷ | yad vÃ pÃtra iti t­j-antam | rak«akÃyety artha÷ | caturthy evai«Ã | sa hi sarvasmÃd Ãpad-gaïÃd dÃtÃraæ pÃtÅti pÃtÃ | tasmai yad evambhÆtaæ dÃnaæ tat sÃttvikam ||20||

madhusÆdana÷ : idÃnÅæ krama-prÃptasya dÃnasya traividhyaæ darÓayati dÃtavyam iti tribhi÷ | dÃtavyam eva ÓÃstra-condanÃ-vaÓÃd ity evaæ niÓcayena na tu phalÃbhisandhinÃ yad dÃnaæ tulÃ-puru«Ãdi dÅyate 'nupakÃriïe pratyupakÃrÃjanakÃya | deÓe puïye kuruk«etrÃdau kÃle ca puïye sÆryoparÃgÃdau | pÃtre ceti caturthy-arthe saptamÅ | kÅd­ÓÃyÃnupakÃriïe dÅyate pÃtrÃya ca vidyÃ-tapo-yuktÃya | pÃtra rak«akÃyeti vÃ | vidyÃ-tapobhyÃm Ãtmano dÃtuÓ ca pÃlana-k«ama eva pratig­hïÅyÃd iti ÓÃstrÃt | tad evaæ-bhÆtaæ dÃnaæ sÃttvikaæ sm­tam ||20||

viÓvanÃtha÷ : dÃtavyam ity evaæ niÓcayena | na tu phalÃbhisandhinÃ yad dÃnam ||20||

baladeva÷ : atha dÃnasya traividhyam Ãha dÃtavyam iti | niÓcayena yad dÃnam  anupakÃriïe pÃtre vidyÃ-tapobhyÃæ dÃtÆ rak«akÃya brÃhmaïÃya yad dÅyate tad dÃnaæ sÃttvikam | anupakÃriïe pratyupakÃram anuddiÓyety artha÷ | deÓe tÅrthe kÃle ca saÇkrÃnty-Ãdau ||20||

__________________________________________________________

BhG 17.21

yat tu pratyupakÃrÃrthaæ phalam uddiÓya vÃ puna÷ |
dÅyate ca parikli«Âaæ tad dÃnaæ rÃjasaæ sm­tam ||21||

ÓrÅdhara÷ : rÃjasaæ dÃnam Ãha yad iti | kÃlÃntare 'yaæ mÃæ pratyupakari«yatÅty evam arthaæ phalaæ vÃ svargÃdikam uddiÓya yat punar dÃnaæ dÅyate parikli«Âaæ citta-kleÓa-yuktaæ yathÃ bhavati evambhÆtaæ tad dÃnaæ rÃjasam udÃh­tam ||21||

madhusÆdana÷ : pratyupakÃrÃrthaæ kÃlÃntare mÃm ayaæ upakari«yatÅty evam d­«ÂÃrthaæ phalaæ vÃ svargÃdikam uddiÓya yat punar dÃnaæ sÃttvika-vilak«aïaæ dÅyate parikli«Âaæ ca katham etÃvad vyayitam iti paÓcÃt tÃpa-yuktaæ yathÃ bhavaty evaæ ca  yad dÅyate tad dÃnaæ rÃjasam udÃh­tam ||21||

viÓvanÃtha÷ : para-kli«Âaæ katham etÃvad vyayitam iti paÓcÃt-tÃpa-yuktam | yad vÃ ditsÃyÃæ abhÃve 'pi gurv-ÃdyÃj¤Ãnrodha-vaÓÃd eva dattam | parikli«Âam akalyÃïa-dravya-karmakam ||21||

baladeva÷ : yat tu pratupakÃrÃrthaæ d­«Âa-phalÃrthaæ phalaæ vÃ svargÃdikam ad­«Âam uddiÓyÃnusandhÃya dÅyate tad dÃnaæ rÃjasam | parikli«Âaæ katham etÃvad vyayitavyam iti paÓcÃt-tÃpa-yuktaæ yathÃ syÃt tathÃ guru-vÃkyÃnurodhÃd vÃ yad dÅyate tad rÃjasam ||21||

__________________________________________________________

BhG 17.22

adeÓakÃle yad dÃnam apÃtrebhyaÓ ca dÅyate |
asatk­tam avaj¤Ãtaæ tat tÃmasam udÃh­tam ||22||

ÓrÅdhara÷ : tÃmasaæ dÃnam Ãha adeÓeti | adeÓe 'Óuci-sthÃne | akÃle aÓaucÃdi-samaye | apÃtrebhyo viÂa-naÂa-nartakÃdibhya÷ | yad dÃnaæ dÅyate deÓa-kÃla-pÃtra-sampattÃv apy asat-k­taæ pÃda-prak«ÃlanÃdi-satkÃra-ÓÆnyam | avaj¤Ãtaæ pÃtra-tiraskÃra-yuktam | evambhÆtaæ dÃnaæ tÃmasam udÃh­tam ||22||

madhusÆdana÷ : adeÓe svato durjana-saæsargÃd vÃ pÃpa-hetÃv aÓuci-sthÃne | akÃle puïya-hetutvenÃprasiddhe yasmin kasmiæÓcit | aÓauca-kÃle vÃ | apÃtrebhyaÓ ca vidyÃ-tapo-rahitebhyo naÂa-viÂÃdibhyo yad dÃnaæ dÅyate deÓa-kÃla-pÃtra-sampattÃv api asat-k­taæ priya-bhÃ«aïa-pÃda-prak«Ãlana-pÆjÃdi-satkÃra-ÓÆnyam avaj¤Ãnaæ pÃtra-paribhava-yuktaæ ca tad dÃnaæ tÃmasam udÃh­tam ||22||

viÓvanÃtha÷ : asatkÃro 'vaj¤ÃyÃ÷ phalam ||22||

baladeva÷ : adeÓe 'Óuci-sthÃne | akÃle 'Óuci-samaye | yad apÃtrebhyo naÂÃdibhyo dÅyate, deÓÃdi-sampattÃv api yad asatk­taæ caraïa-prak«ÃlanÃdi-satkÃra-ÓÆnyam avaj¤Ãtaæ tÆÇkÃrÃdy-anÃdara-bhÃ«aïopetaæ ca yad dÃnaæ tat tÃmasam ||22||

__________________________________________________________

BhG 17.23-24

oæ tat sad iti nirdeÓo brahmaïas trividha÷ sm­ta÷ |
brÃhmaïÃs tena vedÃÓ ca yaj¤ÃÓ ca vihitÃ÷ purÃ ||23||
tasmÃd om ity udÃh­tya yaj¤a-dÃna-tapa÷-kriyÃ÷ |
pravartante vidhÃnoktÃ÷ satataæ brahma-vÃdinÃm ||24||

ÓrÅdhara÷ : nanv evaæ vicÃryamÃïe sarvam api yaj¤a-tapo-dÃnÃdi rÃjasa-tÃmasa-prÃyam eveti vyartho yaj¤Ãdi-prayÃsa ity ÃÓaÇkya tathÃvidhasyÃpi sÃttvikatvopapÃdanÃt prakÃraæ darÓayitum Ãha om iti | oæ tat sad iti trividho brahmaïa÷ paramÃtmano nirdeÓo nÃma-vyapadeÓa÷ sm­ta÷ Ói«Âai÷ |  tatra tÃvad om iti brahma ity Ãdi Óruti-prasiddher om iti brahmaïo nÃma | jagat-kÃraïatvenÃti-prasiddhatvÃd avidu«Ãæ parok«atvÃc ca tac-chabdo 'pi brahmaïo nÃma | paramÃrtha-sattva-sÃdhutva-praÓastatvÃdibhi÷ sac-chabdo 'pi brahmaïo nÃma | sad eva saumyedam agra ÃsÅt ity Ãdi Órute÷ | ayaæ trividho 'pi nÃma nirdeÓena brÃhmaïÃÓ ca vedÃÓ ca yaj¤ÃÓ purÃ s­«Ây-Ãdau vihitÃ vidhÃtrÃ nirmitÃ÷
| saguïÅ-k­tÃ iti vÃ | yathÃ yasyÃyaæ trividho nirdeÓas tena paramÃtmanÃ brÃhmaïÃdaya÷ pavitratamÃ÷ s­«ÂÃ÷ | tasmÃt tasyÃyaæ trividho nirdeÓo 'tipraÓasta ity artha÷ ||23||

idÃnÅæ pratyekam oÇkÃrÃdÅnÃæ prÃÓastyaæ darÓayi«yann oÇkÃrasya tad evÃha tasmÃd iti | yasmÃd evaæ brahmaïo nirdeÓa÷ praÓastas tasmÃd om ity udÃh­tya uccÃrya k­tÃ veda-vÃdinÃæ yaj¤ÃdyÃ÷ ÓÃstroktÃ÷ kriyÃ÷ satataæ sarvadÃ aÇga-vaikalye 'pi prakar«eïa vartante | saguïÃ bhavantÅty artha÷ ||24||

madhusÆdana÷ : tad evam ÃhÃra-yaj¤a-tapo-dÃnÃnÃæ traividhya-kathanena sÃttvikÃni tÃny ÃdeyÃni rÃjasa-tÃmasÃni tu parihartavyÃnÅty uktam | tatrÃhÃrasya d­«ÂÃrthatvena nÃsty aÇga-vaiguïyena phalÃbhÃva-ÓaÇkÃ | yaj¤a-tapo-dÃnÃnÃæ tv ad­«ÂÃrthÃnÃm aÇga-vaiguïyÃd apÆrvÃnutpattau phalÃbhÃva÷ syÃd iti sÃttvikÃn¸am api te«Ãm Ãnarthakyaæ prÃptaæ pramÃda-bahulatvÃd anu«ÂhÃtÌïÃm atas tad-vaiguïya-parihÃrÃrya oæ tat sad iti bhagavan-nÃmoccÃraïa-rÆpaæ sÃmÃnya-prÃyaÓcittaæ parama-kÃruïikatayopadiÓati bhagavÃn om iti | oæ tat sad ity evaæ-rÆpo brahmaïa÷ paramÃtmano nirdeÓo nirdiÓyate 'neneti nirdeÓa÷ pratipÃdaka-Óabdo nÃmeti yÃvat | trividhas tisro
vidhÃ avayavÃ yasya sa trividha÷ sm­to vedÃnta-vidbhi÷ | eka-vacanÃt try-avayavam ekaæ nÃma praïavavat | yasmÃt pÆrvair mahar«ibhir ayaæ brahmaïo nirdeÓa÷ sm­tas tasmÃd idÃnÅntanair api smartavya iti vidhir atra kalpyate | va«aÂ-kartu÷ prathama-bhak«a ity Ãdi«v iva vacanÃni tv apÆrvatvÃd iti nyÃyÃt | yaj¤a-dÃna-tapa÷-kriyÃ-saæyogÃc cÃsya tad avaiguïyam eva phalaæ  ##«ÂÃÓva-dagdha-ratha-vat-parasparÃkÃÇk«ayÃ kalpyate |

pramÃdÃt kurvatÃæ karma pracyavetÃdhvare«u yat |
smaraïÃd eva tad vi«ïo÷ sampÆrïaæ syÃd iti Óruti÷ ||

iti sm­tes tathaiva Ói«ÂÃcÃrÃc ca | brahmaïo nirdeÓa÷ stÆyate karma-vaiguïya-parihÃra-sÃmarthya-kathanÃya | brÃhmaïÃ iti traivarïikopalak«aïam | brÃhmaïÃdyÃ÷ kartÃro vedÃ÷ karaïÃni yaj¤Ã÷ karmÃïi tena brahmaïo nirdeÓena karaïa-bhÆtena purÃ vihitÃ÷ prajÃpatinÃ | tasmÃd yaj¤Ãdi-s­«Âi-hetutvena tad-vaiguïya-parihÃra-samartho mahÃ-prabhÃvo 'yaæ nirdeÓa ity artha÷ ||23||

idÃnÅm a-kÃra-u-kÃra-ma-kÃra-vyÃkhyÃnena  tat-samudÃyoækÃra-vyÃkhyÃnavad oækÃra-tac-chabda-sac-chabda-vyÃkhyÃnena tat-samudÃya-rÆpaæ brahmaïo nirdeÓaæ stuty-atiÓayÃya vyÃkhyÃtum Ãrabhate caturbhi÷ | tatra prathamam oækÃraæ vyÃca«Âe tasmÃd iti | yasmÃd om iti brahma ity Ãdi«u Óruti«v om iti brahmaïo nÃma prasiddhaæ tasmÃd om ity udÃh­tyoækÃroccÃraïÃnantaraæ vidhÃnoktÃ vidhi-ÓÃstra-bodhitÃ brahma-vÃdinÃæ veda-vÃdinÃæ yaj¤a-dÃna-tapa÷-kriyÃ÷ satataæ pravartante prak­«ÂatayÃ vaiguïya-rÃhityena vartante | yasyaikÃvayavoccÃraïÃd apy avaiguïyaæ kiæ punas tasya sarvasyoccÃraïÃd iti stuty-atiÓaya÷
||24||
 
viÓvanÃtha÷ : tad evaæ tapo-yaj¤ÃdÅnÃæ traividhyaæ sÃmÃnyato manu«ya-mÃtram adhik­tyoktam | tatra ye sÃttvike«v api madhye brahma-vÃdinas te«Ãæ tu brahma-nirdeÓa-pÆrvakÃ eva yaj¤Ãdayo bhavantÅty Ãha oæ tat sad ity evaæ brahmaïo nirdeÓo nÃmnÃ vyapadeÓa÷ sm­ta÷ | Ói«Âair deÓita÷ | tatra om iti sarva-Óruti«u prasiddham eva brahmaïo nÃma | jagat-kÃraïatvenÃtiprasiddher atan-nirasanena ca prasiddhes tad iti ca | sad eva saumyedam agra ÃsÅt iti Órute÷ sad iti ca | yasmÃt oæ tat sat Óabda-vÃcyena brahmaïaiva brÃhmaïÃ vedÃ yaj¤ÃÓ ca vihitÃ÷ k­tÃs tasmÃt om iti brahmaïo nÃmodÃh­tyoccÃrya vartamÃnÃnÃæ brahma-vÃdinÃæ
yaj¤Ãdaya÷ pravartante ||23-24||

baladeva÷ : tad evaæ tapo-yaj¤a-tapo-dÃnÃnÃæ traividhya-kathanena sÃttvikÃnÃæ te«Ãm upadeyatvaæ, rÃjasÃdÅnÃæ heyatvaæ ca darÓitam | atha sÃttvikÃdhikÃriïÃæ yaj¤ÃdÅni vi«ïu-nÃma-pÆrvakÃïy evabhavantÅty ucyate om iti | om ity Ãdikas trividho brahmaïo vi«ïor nirdeÓo nÃma-dheyaæ Ói«Âai÷ sm­ta÷ | om ity etad brahmaïo nedi«Âaæ nÃma iti Órute÷ | om ity ekaæ nÃma | tat tvam asi iti Órute÷ tad iti dvitÅyaæ nÃma | sad eva saumya iti Órute÷ sad iti t­tÅyaæ nÃma | upalak«aïam idam | vi«ïv-Ãdi-nÃmnÃæ tena trividhena nirdeÓena brÃhmaïÃ
vedÃ yaj¤ÃÓ ca purÃ caturmukhena vihitÃ÷ prakaÂitÃs tasmÃn mahÃ-prabhÃvo 'yaæ nirdeÓas tat-pÆrvakÃïÃæ yaj¤ÃdÅnÃæ nÃÇga-vaiguïyam | tena phala-vaiguïyaæ ca neti ||23||

yasmÃd evaæ tasmÃd om iti nirdeÓam udÃh­tyoccÃryÃnu«ÂhitÃ brahma-vÃdinÃæ sÃttvikÃnÃæ trai-varïikÃnÃæ yaj¤ÃdyÃ÷ kriyÃ÷ pravartante | aÇga-vaikalye 'pi sÃÇgatÃæ bhajantÅti ||24||

__________________________________________________________

BhG 17.25

tad ity anabhisaædhÃya phalaæ yaj¤a-tapa÷-kriyÃ÷ |
dÃna-kriyÃÓ ca vividhÃ÷ kriyante mok«a-kÃÇk«ibhi÷ ||25||

ÓrÅdhara÷ : dvitÅyaæ nÃma prastautÅti tad iti  tad ity udÃh­tya iti pÆrvasyÃnu«aÇga÷ | tad ity udÃh­tyoccÃrya Óuddha-cittair mok«a-kÃÇk«ibhi÷ puru«ai÷ phalÃbhisandhim ak­tvÃ yaj¤ÃdyÃ÷ kriyÃ÷ kriyante | ataÓ citta-Óodhana-dvÃreïa phala-saÇkalpa-tyajanena mumuk«utva-sampÃdakatvÃt tac-chabda-nirdeÓa÷ praÓasta ity artha÷ ||25||

madhusÆdana÷ : dvitÅyaæ tac-chabdaæ vyÃca«Âe tad iti | tattvam asi ity Ãdi-Óruti-prasiddhaæ tad iti brahmaïo nÃmodÃh­tya phalam anabhisandhÃyÃnta÷-karaïa-Óuddhy-arthaæ yaj¤a-tapa÷-kriyÃ dÃna-kriyÃÓ ca vividhÃ mok«a-kÃÇk«ibhi÷ kriyante tasmÃd atipraÓastam etat ||25||

viÓvanÃtha÷ : tad ity udÃh­tyeti pÆrvasyÃnu«aÇga÷ | anabhisandhÃya phalÃbhisandhim ak­tvÃ ||25||

baladeva÷ : tad iti nirdeÓam udÃh­tya phalam anabhisandhÃya yaj¤ÃdÅ-kriyÃ mok«a-kÃÇk«ibhis tai÷ kriyante anu«ÂhÅyante | ni«kÃmatayÃ mumuk«Ã-sampÃdanÃn mahÃ-prabhÃvas tac-chabda÷ ||26||

__________________________________________________________

BhG 17.26-27

sad-bhÃve sÃdhu-bhÃve ca sad ity etat prayujyate |
praÓaste karmaïi tathÃ sac-chabda÷ pÃrtha yujyate ||26||
yaj¤e tapasi dÃne ca sthiti÷ sad iti cocyate |
karma caiva tad-arthÅyaæ sad ity evÃbhidhÅyate ||27||

ÓrÅdhara÷ : sac-chabdasya prÃÓastyam Ãha sad-bhÃva iti dvÃbhyÃm | sad-bhÃve 'stitve | deva-dattasya putrÃdikam astÅty asminn arthe | sÃdhu-bhÃve ca sÃdhutve | deva-dattasya putrÃdi Óre«¸oham ity asminn arthe | sad ity etat padaæ prayujyate | praÓaste mÃÇgalike vivÃhÃdi-karmaïi ca sad idaæ karmeti sac-chabdo yujyate prayujyate | saÇgacchata iti vÃ ||26||

kiæ ca yaj¤a iti | yaj¤Ãdi«u ca yÃ sthitis tÃtparyenÃvasthÃnaæ tad api sad ity ucyate | yasya cedaæ nÃma-trayaæ sa eva paramÃtmÃ artha÷ phalaæ yasya tat-tad-arthaæ karma-pÆjopahÃra-g­hÃÇgana-parimÃrjanopalepana-raÇga-mÃÇgalikÃdi-kriyÃ tat-siddhaye yad anyat karma kriyata udyÃna-ÓÃli-k«etra-dhanÃrjanÃdi-vi«ayaæ tat karma tad-arthÅyam |  tac cÃtivyavahitam api sad ity evÃbhidhÅyate | yasmÃd evam ati-praÓastam etan nÃma-trayaæ tasmÃd etat sarva-karma-sÃdguïyÃrthaæ kÅrayed iti tÃtparyÃrtha÷ | atra cÃrthavÃdÃnupapattyÃ vidhi÷ kalpyate | vidheyaæ stÆyate vastv iti nyÃyÃt | apare tu pravartante vidhinoktÃ÷ kriyante mok«a-kÃÇk«ibhi÷
ity Ãdi vartamÃnopadeÓa÷ samidhÃ yajatÅty Ãdivad vidhitayÃ pariïamanÅya ity Ãhu÷ | tat tu sad-bhÃve sÃdhu-bhÃve cety Ãdi«u prÃptÃrthatvÃn na saÇgacchata iti pÆrvokta-krameïa vidhi-kalpanaiva jyÃyasÅ ||27||

madhusÆdana÷ : t­tÅyaæ sac-cabdaæ vyÃca«Âe sad-bhÃva iti dvÃbhyÃm | sad eva somyedam agra ÃsÅt ity Ãdi-Óruti-prasiddhaæ sad ity etad brahmaïo nÃma sad-bhÃve 'vidyamÃnatva-ÓaÇkÃyÃæ vidyamÃnatve sÃdhu-bhÃve cÃsÃdhutva-ÓaÇkÃyÃæ sÃdhutve caprayujyate Ói«Âai÷ | tasmÃd vaiguïya-parihÃreïa yaj¤Ãde÷ sÃdhutvaæ tat-phalasya ca vidyamÃnatvaæ kartuæ k«amam etad ity artha÷ | tathÃ sad-bhÃva-sÃdhu-bhÃvayor iva praÓaste 'pratibandhenÃÓu-sukha-janake mÃÇgalike karmaïi vivÃhÃdau sac-chabdo he pÃrtha yujyate prayujyate | tasmÃd apratibandhenÃÓu-phala-janakatvaæ vaiguïya-parihÃreïa yaj¤Ãde÷ samartham etan nÃmeti praÓastataram etad ity artha÷
||26||

yaj¤e tapasi dÃne ca yÃ sthitis tat-paratayÃvasthitir ni«ÂhÃ sÃpi sad ity ucyate vidvadbhi÷ | karma caiva tad-arthÅyaæ te«u yaj¤a-dÃna-tapo-rÆpe«v arthe«u bhavaæ tad-anukÆlam eva ca karma tad-arthÅyaæ bhagavad-arpaïa-buddhyÃ kriyamÃïaæ karma vÃ tad-arthÅyaæ sad ity evÃbhidhÅyate | tasmÃt sad iti nÃma karma-vaiguïyÃpanodana-samarthaæ praÓastataram | yasyaikaiko 'vayavo 'py etÃd­Óa÷ kiæ vaktavyaæ tat-samudÃyasya oæ tat sad iti nirdeÓasya mÃhÃtmyam iti saæpiï¬itÃrtha÷ ||27||

viÓvanÃtha÷ : brahma-vÃcaka÷ sac-chabda÷ praÓaste«v api vartate | tasmÃt praÓasta-mÃtre  karmaïi prÃk­te 'prÃk­te 'pi sac-chabda÷ prayoktavya ity ÃÓayenÃha sad-bhÃva iti dvÃbhyÃm | sad-bhÃve brahmatve sÃdhu-bhÃve brahma-vÃditve prayujyate saÇgacchata ity artha÷ | yaj¤Ãdau sthitir yaj¤Ãdi-tÃtparyeïÃvasthÃnam ity artha÷ | tad-arthÅyaæ karma brahmacaryopayogi yat karma bhagavan-mandira-mÃrjanÃdikam tad api ||26-27||

baladeva÷ : sad iti nirdeÓa÷ praÓaste«v arthÃntare«u vartate tasmÃt praÓaste karma-mÃtre sa prayojya iti bhÃvenÃha sad-bhÃva iti dvÃbhyÃm | sad-bhÃve brahma-bhÃve sÃdhu-bhÃve ca brahma-j¤atve 'bhidhÃyakatayÃ sac-chabda÷ prayujyate sad eva saumya ity Ãdau | satÃæ prasaÇgÃt ity Ãdau ca | tathÃ praÓaste  upanayana-vivÃhÃdike ca mÃÇgalike karmaïi sac-chabdo yujyate saÇgacchate | yaj¤Ãdau yÃ te«Ãæ sthitis tÃtparyeïÃvasthitis tad api sad ity ucyate | yasyedaæ nÃma-trayaæ tad-arthÅyaæ karma ca tan-mandira-nirmÃïa-tad-vimÃrjanÃdi sad ity abhidhÅyate | atra trividho 'yaæ nirdeÓa÷ smartavya iti vidhi÷ kalpyate | va«aÂ-kartu÷ prathamaæ bhak«ya÷
ity ÃdÃv iva vacanÃni tv apÆrvatvÃd iti nyÃyÃd yaj¤a-dÃnÃdi-saæyogÃc cÃsya tad-vaiguïyam eva phalam | 

pramÃdÃt kurvatÃæ karma pracyavetÃdhvare«u yat | 
smaraïÃd eva tad vi«ïo÷ sampÆrïaæ syÃd iti Óruti÷ || iti smaraïÃc ca ||26-27||

__________________________________________________________

BhG 17.28

aÓraddhayÃ hutaæ dattaæ tapas taptaæ k­taæ ca yat |
asad ity ucyate pÃrtha na ca tat pretya no iha ||28||

ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ sarva-karmasu Óraddhayaiva pra­tty-artham aÓraddhayÃ k­taæ sarvaæ nindati aÓraddhayeti | aÓraddhayÃ hutaæ havanam | dattaæ dÃnam | tapas taptaæ nirvartitam | yac cÃnyad api k­taæ karma | tat sarvam asad ity ucyate yatas tat pretya lokÃntare na phalati viguïatvÃt | no iha na ca asmin loke phalati ayaÓaskatvÃt |

rajas-tamo-mayÅæ tyaktvÃ ÓraddhÃæ sattva-mayÅæ Órita÷ |
tattva-j¤Ãne 'dhikÃrÅ syÃd iti saptadaÓe sthitam ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ
ÓraddhÃ-traya-vibhÃga-yogo nÃma saptadaÓo 'dhyÃya÷ ||17||

madhusÆdana÷ : yady ÃlasyÃdinÃ ÓÃstrÅyaæ vidhim uts­jya ÓraddadhÃnatayaiva v­ddha-vyavahÃra-mÃtreïa yaj¤a-tapo-dÃnÃdi kurvatÃæ pramÃdÃd vaiguïyaæ prÃpta oæ tat sad iti brahma-nirdeÓena tat-parihÃras tarhy aÓraddadhÃnatayÃ ÓÃstrÅyaæ vidhim uts­jya kÃma-kÃreïa yat kiæcid yaj¤Ãdi kurvatÃm asurÃïÃm api tenaiva vaiguïya-parihÃra÷ syÃd iti k­taæ ÓraddhayÃ sÃttvikatva-hetu-bhÆtayety ata Ãha aÓraddhayeti | aÓraddhayÃ yad dhutaæ havanaæ k­tam agnau dattaæ yad brÃhmaïebhyo yat tapas taptaæ yac cÃnyat karma k­taæ stuti-namaskÃrÃdi tat sarvam aÓraddhayÃ k­tam asad asÃdhv ity ucyate | ata eva oæ tat sad iti nirdeÓena na tasya sÃdhu-bhÃva÷ Óakyate kartuæ sarvathÃ
tad-ayogyatvÃc chilÃyÃ ivÃÇkura÷ |

tat kasmÃd asad ity ucyate Ó­ïu he pÃrtha | co hetau | yasmÃt tad-aÓraddhÃk­taæ na pretya para-loke phalati viguïatvenÃpÆrvÃjanakatvÃt | no iha nÃpÅha loke yaÓa÷ sÃdhubhir ninditatvÃt | ata aihikÃmu«mika-phala-vikalatvÃd aÓraddhÃ-k­tasya sÃttvikyÃ Óraddhayaiva sÃttvikaæ yaj¤Ãdi kuryÃd anta÷-karaïa-Óuddhaye | tÃd­Óasyaiva ÓraddhÃ-pÆrvakasya sÃttvikasya yaj¤Ãder daivÃd vaiguïya-ÓaÇkÃyÃæ brahmaïo nÃma-nirdeÓena sÃdguïyaæ sampÃdanÅyam iti paramÃrtha÷ | ÓraddhÃ-pÆrvakam asÃttvikam api yaj¤Ãdi viguïaæ brahmaïo nÃma-nirdeÓena sÃttvikaæ sa-guïaæ ca sampÃditaæ bhavatÅti bhÃ«yam |

tad evam asminn adhyÃya ÃlasyÃdinÃnÃd­ta-ÓÃstrÃïÃæ ÓraddhÃ-pÆrvakaæ v­ddha-vyavahÃra-mÃtreïa pravartamÃnÃnÃæ ÓÃstrÃnÃdareïÃsura-sÃdharmyeïa ÓraddhÃ-pÆrvakÃnu«ÂhÃnena ca deva-sÃdharmyeïa kim asurÃ amÅ devÃ vety arjuna-saæÓaya-vi«ayÃïÃæ rÃjasa-tÃmasa-ÓraddhÃ-pÆrvakaæ rÃjasa-tÃmasa-yaj¤Ãdi-kÃriïo 'surÃ÷ ÓÃstrÅya-j¤Ãna-sÃdhanÃn adhikÃriïa÷ sÃttvika-ÓraddhÃ-pÆrvakaæ sÃttvika-yaj¤Ãdi-kÃriïas tu devÃ÷ ÓÃstrÅya-j¤Ãna-sÃdhanÃdhikÃriïa iti ÓraddhÃ-traividhya-pradarÓana-mukhenÃhÃrÃdi-traividhya-pradarÓanena bhagavatÃ nirïaya÷ k­ta iti siddham ||28||


iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm ÓraddhÃ-traya-vibhÃga-yogo nÃma saptadaÓo 'dhyÃya÷ 
||17||


viÓvanÃtha÷ : sat karma Órutam | tathÃsat karma kim ity apek«ÃyÃm Ãha aÓraddayeti | hutaæ havanam | dattaæ dÃnam | tapas taptaæ k­tam | yad anyac cÃpi karma k­taæ tat sarvam asad iti hutam apy ahutam eva | dattam apy adattam eva | tapo 'py ataptam eva k­tam apy ak­tam eva | yatas tat na pretya na para-loke phalati nÃpÅha-loke phalati ||28||

ukte«u vividhe«v eva sÃttvikaæ ÓraddhayÃ k­tam |
yat syÃt tad eva mok«Ãrham ity adhyÃyÃrtha Årita÷ ||

iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsv ayaæ saptadaÓa÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||
||17||

baladeva÷ : atha sÃttvikyÃ ÓraddhayÃ sarve«u karmasu pravartitavyam | tayÃ vinÃ sarvaæ vyartham iti nindati aÓraddhayeti | hutaæ homo | dattaæ dÃnam | taptam anu«Âhitaæ yac cÃnyad api stuti-praïaty-Ãdi-karma k­taæ, tat sarvam asan nindyam ity ucyate | kuta ity atrÃha na ceti | hetau ca-Óabdo yato 'ÓraddhayÃ k­taæ, tat pretya para-loke na phalati viguïÃt tasmÃt pÆrvÃnutpatter nÃpÅha loke kÅrti÷ sadbhir ninditatvÃt ||28||

ÓraddhÃæ svabhÃvajÃæ hitvÃ ÓÃstrajÃæ tÃæ samÃÓrita÷ |
ni÷ÓreyasÃdhikÃrÅ syÃd iti saptadaÓÅ sthiti÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye saptadaÓo 'dhyÃya÷ 
||17||



**********************************************************


Bhagavadgita 18

BhG 18.1

arjuna uvÃca
saænyÃsasya mahÃbÃho tattvam icchÃmi veditum |
tyÃgasya ca h­«ÅkeÓa p­thak keÓini«Ædana ||1||


ÁrÅdhara : 

nyÃsa-tyÃga-vibhÃgena sarva-gÅtÃrtha-saÇgraham |
spa«Âam a«ÂÃdaÓe prÃha paramÃrtha-vinirïaye ||

atra ca -

sarva-karmÃïi manasÃ 
sannyasyÃste sukhaæ vaÓÅ | (GÅtÃ 5.13)  
sannyÃsa-yoga-yuktÃtmÃ (GÅtÃ 9.28) 

ity Ãdi«u karma-sannyÃsa upadi«Âa÷ | tathÃ -
tyaktvÃ karma-phalÃsaÇgaæ 
nitya-t­pto nirÃÓraya÷ | 
sarva-karma-phala-tyÃgaæ 
tata÷ kuru yatÃtmavÃn || (GÅtÃ 4.20) 

ity Ãdi«u ca phala-mÃtra-tyÃgena karmÃnu«ÂhÃnam upadi«Âam | na ca paraspara-viruddhaæ sarvaj¤a÷ parama-kÃruïiko bhagavÃn upadiÓet | ata÷ karma-sannyÃsasya tad-anu«ÂhÃnasya cÃvirodha-prakÃraæ bubhutsur arjuna uvÃca sannyÃsasyeti | bho h­«ÅkeÓa sarvendriya-niyÃmaka | he keÓÅ-nisÆdana keÓÅ-nÃmno mahato hayÃk­te÷ daityasya yuddhe mukhaæ vyÃdÃya bhak«ayitum Ãgacchato atyantaæ vyÃtte mukhe vÃma-bÃhuæ praveÓya tat-k«aïam eva viv­ddhena tenaiva bÃhunÃ karkaÂikÃ-phalavat taæ vidÃrya nisÆditavÃn | ataeva he mahÃbÃho iti sambodhanam | sannyÃsasya tyÃgasya ca tattvaæ p­thag vivekena veditum icchÃmi ||1||

ViÓvanÃtha : 

sannyÃsa-j¤Ãna-karmÃdes traividhyaæ mukti-nirïaya÷ |
guhya-sÃratamÃ bhaktir ity a«ÂÃdaÓa ucyate ||

anantarÃdhyÃye -

tad ity anabhisandhÃya 
phalaæ yaj¤a-tapa÷-kriyÃ÷ |
dÃna-kriyÃÓ ca vividhÃ÷ 
kriyante mok«a-kÃÇk«ibhi÷ || (GÅtÃ 17.25)

ity atra bhagavad-vÃkye mok«a-kÃÇk«i-Óabdena sannyÃsina eva ucyante | anye vÃ yady anya eva te, tarhi - sarva-karma-phala-tyÃgaæ tata÷ kuru yatÃtmavÃn iti (GÅtÃ 12.11) tvad-uktÃnÃæ sarva-karma-phala-tyÃginÃæ te«Ãæ sa tyÃga÷ ka÷ | sannyÃsinÃæ ca ko sa sannyÃsa iti vivekato jij¤Ãsur Ãha sannyÃsasyeti | p­thag iti yadi sannyÃsa-tyÃga-Óabdau bhinnÃrthau tadÃ sannyÃsasya tyÃgasya ca tattvaæ p­thag veditum icchÃmi | yadi tv ekÃrthau tÃv api tvan-mate anya-mate vÃ tayor aikyÃrtham arthÃd ekÃrthatvam iti p­thag veditum icchÃmi | he h­«ÅkeÓeti mad-buddhe÷ pravartakatvÃt tvam eva imaæ sandeha-mukhÃpayasi | keÓi-nisÆdana iti taæ ca sandehaæ tvam eva keÓinam iva vidÃrayasÅti
bhÃva÷ | mahÃbÃho iti tvaæ mahÃ-bÃhu-balÃnvito 'haæ ki¤cid bÃhubalÃnvita ity etad aæÓenaiva mayÃ saha sakhyaæ tava | na tu sÃrvaj¤yÃdibhir aæÓair atas tvad-datta-ki¤cit-sakhya-bhÃvÃd eva praÓne mama ni÷ÓaÇkateti bhÃva÷ ||1||

Baladeva :

gÅtÃrthÃn iha saÇg­hïan harir a«ÂÃdaÓe 'khilÃn |
bhaktes tatra prapatteÓ ca so 'bravÅd atigopyatÃm ||

sarva-karmÃïi manasÃ sannyasyÃste sukhaæ vaÓÅ | (GÅtÃ 5.13) ity Ãdau sannyÃsa-Óabdena kim uktam -- tyaktvÃ karma-phalÃsaÇgaæ (GÅtÃ 4.20) ityÃdau tyÃga-Óabdena ca kim uktaæ bhagavatÃ tatra sandihÃno 'rjuna÷ p­cchati sannyÃsasyeti | sannyÃsa-tyÃga-Óabdau Óaila-taru-ÓabdÃv iva vijÃtÅyÃrthau kiæ vÃ kuru-pÃï¬ava-ÓabdÃv iva sajÃtÅyÃrthau | yady Ãdyas tarhi sannyÃsasya tyÃgasya ca tattvaæ p­thag-veditum icchÃmi | yadyantas tarhi tatrÃvÃntaropÃdhi-mÃtraæ bhedakaæ bhÃvi, tac ca veditum icchÃmi | he mahÃbÃho k­«ïa h­«ÅkeÓeti dhÅ-v­tti-prerakatvÃt tvam eva mat-sandeham utpÃdayasi | keÓi-nisÆdaneti tvaæ mat-sandehaæ keÓinam iva vinÃÓayeti ||1||
__________________________________________________________

BhG 18.2

ÓrÅbhagavÃn uvÃca
kÃmyÃnÃæ karmaïÃæ nyÃsaæ saænyÃsaæ kavayo vidu÷ |
sarvakarmaphalatyÃgaæ prÃhus tyÃgaæ vicak«aïÃ÷ ||2||


ÁrÅdhara : tatrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - kÃmyÃnÃm iti | kÃmyÃnÃæ putra-kÃmo yajeta svarga-kÃmo yajetety evam Ãdi kÃmopabandhena vihitÃnÃæ karmaïÃæ nyÃsaæ parityÃgaæ sannyÃsaæ kavayo vidu÷ | samyak-phalai÷saha sarva-karmaïÃm api nyÃsaæ sannyÃsaæ paï¬itÃ vidur jÃnantÅty artha÷ | sarve«Ãæ kÃmyÃnÃæ nitya-naimittikÃnÃæ ca karmaïÃæ phala-mÃtra-tyÃgaæ prÃhus tyÃgaæ prÃhus tyÃgaæ vicak«aïÃ nipuïÃ÷ | na tu svarÆpata÷ karma-tyÃgam |

nanu nitya-naimittikÃnÃæ phalÃÓravaïÃd avidyamÃnasya phalasya kathaæ tyÃga÷ syÃt | nahi bandhyÃyÃ÷ putra-tyÃga÷ sambhavanti |

ucyate yadyapi svarga-kÃma÷ paÓukÃma ity Ãdivad aharaha÷ sandhyÃm upÃsÅta yÃvaj-jÅvam agnihotraæ juhotÅty Ãdi«u phala-viÓe«o na ÓrÆyate tathÃpy apuru«Ãrthe vyÃpÃre prek«Ãvantaæ pravartayitum aÓaknuvan vidhir viÓvajitÃ yajetety Ãdi«v iva sÃmÃnyata÷ kim api phalam Ãk«ipaty eva | na cÃtÅva-gurum ata÷ ÓraddhayÃ sva-siddhir eva vidhe÷ prayojanam iti mantavyam | puru«a-prav­tty-anupapatter du«paraharatvÃt | ÓrÆyate ca nityÃdi«v api phalam - sarva ete puïya-lokÃ bhavatÅti | karmaïÃ pit­-loka iti | dharmeïa pÃpam apanudanti ity evam Ãdi«u | tasmÃd yuktam uktaæ sarva-karma-phala-tyÃgaæ prÃhus tyÃgaæ vicak«aïÃ
iti |

nanu phala-tyÃgena punar pai ni«phale«u karmasu prav­ttir eva na syÃt | tan na, sarve«Ãm api karmaïÃæ saæyoga-p­thaktvena vividi«ÃrthatayÃ viniyogÃt | tathÃ ca Óruti÷ - tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakeneti | tataÓ ca Óruti-padoktaæ sarvaæ phalaæ bandhakatvena tyaktvÃ vividi«Ãrthaæ sarva-karmÃnu«ÂhÃnaæ ghaÂata eva | vividi«Ã ca nityÃnitya-vastu-vivekena niv­tta-dehÃdy-abhimÃnatayÃ buddhe÷ pratyak-pravaïatÃ | tÃvat paryantaæ ca sattva-Óuddhy-arthaæ j¤ÃnÃviruddhaæ yathocitam avaÓyakaæ karma kurvatas tat-phala-tyÃga eva karma-tyÃgo nÃma | na svarÆpeïa
| tathÃ ca Óruti÷ kurvann eveha karmÃïi jijÅvi«ec chatÃæ samÃ÷ (ýÓo 2) iti | tata÷ parantu sarva-karma-niv­tti÷ svata eva bhavati | tad uktaæ nai«karmya-siddhau -

pratyak-pravaïatÃæ buddhe÷ karmÃïi utpÃdya Óuddhita÷ |
k­tÃrthÃnyastam ÃyÃnti prÃv­¬aste ghanÃ iva || 

uktaæ ca bhagavatÃ - yas tv Ãtma-ratir eva syÃd ity Ãdi | vaÓi«Âhena coktam -

na karmÃïi tyajed yogÅ 
karmabhis tyajyate hy asau |
karmaïo mÆla-bhÆtasya
saÇkalpasyaiva nÃÓata÷ || iti |

j¤Ãna-ni«ÂhÃ-vik«epakatvam Ãlak«ya tyajed vÃ | tad uktaæ ÓrÅ-bhÃgavate -

tÃvat karmÃïi kurvÅta
na nirvidyeta yÃvatÃ |
mat-kathÃ-ÓravaïÃdau vÃ
ÓraddhÃ yÃvan na jÃyate || (BhP 11.20.9)

j¤Ãna-ni«Âho virakto vÃ
mad-bhakto vÃnapek«aka÷ |
saliÇgÃnÃÓramÃæs tyaktvÃ
cared avidhi-gocara÷ || (BhP 11.18.28) ity Ãdi |

alam atiprasaÇgena prak­tam anusarÃma÷ ||2||

ViÓvanÃtha : prathamaæ prÃcyaæ matam ÃÓritya sannyÃsa-tyÃga-Óabdayor bhinna-jÃtÅyÃrthatvam Ãha kÃmyÃnÃm iti | putra-kÃmo yajeta svarga-kÃmo yajeta ity evaæ kÃmopabandhena vihitÃnÃæ kÃmyÃnÃæ karmaïÃæ nyÃsaæ svarÆpeïaiva tyÃgaæ sannyÃsaæ vidur na tu nityÃnÃm api sandhyopÃstÃdÅnÃm iti bhÃva÷ | sarve«Ãæ kÃmyÃnÃæ nityÃnÃm api karmaïÃæ phalaæ  karmaïÃ pit­loka÷ iti | dharmeïa pÃpam upanudati ity ÃdyÃ÷ Órutaya÷ pratipÃdayanty eva ity atas tyÃge phalÃbhisandhi-rahitaæ sarva-karma-karaïam | sannyÃse tu phalÃbhisandhi-rahitaæ nitya-karma-karaïam | kÃmya-karmaïÃæ tu svarÆpeïaiva tyÃga
iti bhedo j¤eya÷ ||2||

Baladeva : evaæ p­«Âo bhagavÃn uvÃca kÃmyÃnÃm iti | putra-kÃmo yajeta svarga-kÃmo yajeta ity evaæ kÃmopanibandhena vihitÃnÃæ putre«Âi-jyoti«ÂomÃdÅnÃæ karmaïÃæ nyÃsaæ svarÆpeïatyÃgaæ kavaya÷ paï¬itÃ÷ sannyÃsaæ vidur na tu nityÃnÃm agnihotrÃdÅnÃm ity artha÷ | te«u vicak«aïÃs tu sarve«Ãæ kÃmyÃnÃæ nityÃnÃæ ca karmaïÃæ phala-tyÃgam eva, na tu svarÆpatas tyÃgaæ sannyÃsa-lak«aïaæ tyÃgaæ prÃhu÷ | nitya-karmaïÃæ ca phalam asti - karmaïÃæ pit­-loko dharmeïa pÃpam apanudati ity Ãdi ÓravaïÃt |
yadyapi aharaha÷ sandhyÃm upÃsÅta, yÃvaj-jÅvanam agnihotraæ juhoti ity Ãdau, putra-kÃmo yajeta ity ÃdÃv iva phala-viÓe«o na Órutayas tathÃpi viÓvajitÃ yajeta ity ÃdÃv iva vidhi÷ ki¤cit phalam Ãk«iped eva | itarathÃ puru«a-prav­tty-anupapatter du«pariharatÃpatti÷ | tathÃ ca kÃmya-karmaïÃæ svarÆpatas tyÃgo, nitya-karmaïÃæ tu phala-tyÃga÷ sannyÃsa-ÓabdÃrtha÷ | sarve«Ãæ karmaïÃæ phalecchÃæ tyaktvÃnu«ÂhÃnaæ khalu tyÃga-ÓabdÃrtha÷ | pÆrvokta-rÅtyÃ j¤Ãnodaya-phalasya sattvÃd aprav­tter du«pariharatvaæ pratyuktam ||2||
__________________________________________________________

BhG 18.3

tyÃjyaæ do«avad ity eke karma prÃhur manÅ«iïa÷ |
yaj¤adÃnatapa÷karma na tyÃjyam iti cÃpare ||3||


ÁrÅdhara : avidu«a÷ phala-tyÃga-mÃtram eva tyÃga-ÓabdÃrtha÷ | na karma-tyÃga iti | etad eva matÃntara-nirÃsena d­¬hÅkartuæ mata-bhedaæ darÓayati tyÃjyam iti | do«avad dhiæsÃdi-do«akatvena kevalaæ bandhakam iti heto÷ sarve«Ãm api karma tyÃjyam iti eke sÃÇkhyÃ÷ prÃhur manÅ«iïa iti | asyÃyaæ bhÃva÷ - mÃ hiæsyÃt sarva-bhÆtÃnÅti ni«edha÷ puru«asyÃnartha-hetur hiæsÃ ity Ãha | agnÅ«omÅyaæ paÓum Ãlabhetety Ãdi-prÃkaraïiko vidhis tu hiæsÃyÃ÷ kratÆpakÃrakatvam Ãha | ato bhinna-vi«ayakatvena sÃmÃnya-viÓe«a-nyÃyÃgocaratvÃd vÃdhyavÃdhakatÃ
nÃsti | dravya-sÃdhye«u ca sarve«v api  karmasu hiæsÃde÷ sambhavÃt sarvam api karma tyÃjyam eveti | tad uktaæ - d­«Âavad ÃnuÓravika÷ sa hy aviÓuddhi-k«ayÃtiÓaya-yukta iti | asyÃrtha÷ guru-pÃÂhÃd anuÓrÆyata iti anuÓravo veda÷ | tad bodhita upÃyo jyoti«ÂhomÃdir ÃnuÓravika÷ | tatrÃviÓuddhir hiæsÃ | tathÃ k«ayo vinÃÓa÷ | agnihotra-jyoti«ÂhomÃdi-janye«u svarge«u tÃratamyaæ ca vartate | parotkar«as tu sarvÃn du÷khÅkaroti |

apare tu mÅmÃæsakÃ yaj¤Ãdikaæ karma na tyÃjyam iti prÃhu÷ | ayaæ bhÃva÷ kratv-arthÃpi satÅyaæ hiæsÃ puru«eïa kartavyÃ | sÃ cÃnyoddeÓenÃpi k­tÃ puru«asya pratyavÃya-hetur eva | yathÃ hi vidhir vidheyasya tad-uddeÓyenÃnu«ÂhÃnaæ vidhatte | tÃdarthya-lak«aïatvÃc che«atvasya | na tv evaæ ni«edho ni«edhasya tÃdarthyam apek«ate prÃpti-mÃtrÃpek«itatvÃt | anyathÃj¤Ãna-pramÃdÃdi-k­te do«ÃbhÃva-prasaÇgÃt | tad evaæ samÃna-vi«ayakatvena sÃmÃnya-ÓÃstrasya viÓe«eïa bÃdhÃn nÃsti do«avattvam  | ato nityaæ yaj¤Ãdi-karma na tyÃjyam iti | anena vidhi-ni«edhayo÷
samÃna-balatÃ bÃdhyate sÃmÃnya-viÓe«a-nyÃyaæ sampÃdayitum ||3||

ViÓvanÃtha : tyÃge punar api mata-bhedam upak«ipati tyÃjyam iti | do«avat hiæsÃdi-do«avattvÃt karma svarÆpata eva tyÃjyÃm ity eke sÃÇkhyÃ÷ | pare mÅmÃæsakÃ yaj¤Ãdikaæ karma ÓÃstre vihitatvÃn na tyÃjyam ity Ãhu÷ ||3||

Baladeva : tyÃge punar api mata-bhedam Ãha tyÃjyam iti | eke manÅ«iïo do«avat na hiæsyÃt sarva-bhÆtÃnÅti Óruti-nidarÓina÷ kÃpilÃ÷ karma-do«avat paÓu-hiæsÃdi-do«a-yuktaæ bhavaty atas tyÃjyaæ svarÆpato heyam ity Ãhu÷ |  agnÅ«omÅyaæ paÓum Ãlabheteti Órutis tu hiæsÃyÃ÷ kratv-aÇgatvam Ãha tv anartha-hetutvaæ tasyÃ nivÃrayati | tathÃ ca dravya-sÃdhyatvena hiæsÃyÃ÷ sambhavÃt | sarvaæ karma tyÃjyam iti | apare jaiminÅyÃs tu yaj¤Ãdikarma na tyÃjyaæ tasya veda-vihitatvena nirdo«atvÃd ity Ãhu÷ - yadyapi hiæsÃnugrahÃtmakaæ karma tathÃpi tasya vedena dharmatvÃbhidhÃnÃn
na do«avattvam ata÷ kÃryam evety artha÷ | na hiæsyÃt iti sÃmÃnyato ni«edhas tu krator anyatra tasyÃ÷ pÃpatÃm Ãheti na ki¤cid avadyam ||3||
__________________________________________________________

BhG 18.4

niÓcayaæ Ó­ïu me tatra tyÃge bharatasattama |
tyÃgo hi puru«avyÃghra trividha÷ saæprakÅrtita÷ ||4||


ÁrÅdhara : evaæ mata-bhedam upanyasya svamataæ kathayitum Ãha niÓcayam iti | tatraivaæ vipratipanne tyÃge niÓcayaæ ye vacanÃt Ó­ïu | tyÃgasya loka-prasiddhatvÃt kim atra Órotavym iti mÃvamaæsthÃ ity Ãha he puru«a-vyÃghra puru«a-Óre«Âha | tyÃgo 'yaæ durbodha÷ | hi yasmÃd ayaæ karma-tyÃgas tattvavidhbis tÃmasÃdi-bhedena trividha÷ samyag-vivekena prakÅrtita÷ | traividhyaæ ca niyatasya tu sannyÃsa÷ karmaïa ity ÃdinÃ vak«yati ||4||

ViÓvanÃtha : svamatam Ãha niÓcayam iti | trividha÷ sÃttviko rÃjasas tÃmasaÓ ceti | atra tyÃgasya traividhyam uktramya niyatasya tu sannyÃsa÷ karmaïo nopapadyate | mohÃt tasya parityÃgas tÃmasa÷ parikÅrtita÷ || iti tasya eva tÃmasa-bhedai÷ sannyÃsa-Óabda-prayogÃd bhagavan-mate tyÃga-sannyÃsa-Óabdayor aikyÃrtham evety avagamyate ||4||

Baladeva : evaæ mata-bhedam upavarïya svamatam Ãha niÓcayam iti | mata-bheda-graste tyÃge me parameÓvarasya sarvaj¤asya niÓcayaæ Ó­ïu | nanu tyÃgasya khyÃtatvÃt tatra Órotavyaæ kim asti | tatrÃha tyÃgo hÅti | hi yatas tyÃgas tÃmasÃdi-bhedena vij¤ais trividha÷ samprakÅrtito vivicyokta÷ | tathÃ ca durbodho 'sau Órotavya iti tyÃga-traividhyam | niyatasya tu ity Ãdibhir agre vÃcyam ||4||
__________________________________________________________

BhG 18.5

yaj¤adÃnatapa÷karma na tyÃjyaæ kÃryam eva tat |
yaj¤o dÃnaæ tapaÓ caiva pÃvanÃni manÅ«iïÃm ||5||


ÁrÅdhara : prathamaæ tÃvan niÓcayam Ãha yaj¤eti dvÃbhyÃm | manÅ«iïÃæ vivekinÃæ pÃvanÃni citta-Óuddhi-karÃïi ||5||

ViÓvanÃtha : kÃmyÃnÃm api madhye bhagavan-mate sÃttvikÃni yaj¤a-dÃna-tapÃæsi phalÃkÃÇk«Ã-rahitai÷ kartavyÃnÅty Ãha yaj¤Ãdikaæ kartavyam eva | tatra hetu÷ pÃvanÃnÅti citta-ÓuddhikaratvÃd ity artha÷ ||5||

Baladeva : prathamaæ tasmin svaniÓcayam Ãha yaj¤eti dvÃbhyÃm | yaj¤ÃdÅni manÅ«iïÃæ kÃryÃïy eva na tyÃjyÃni yad amÆni vi«a-tantuvad antarabhyudita-j¤Ãna-dvÃrÃ pÃvanÃni saæs­ti-do«a-vinÃÓakÃni bhavanti ||5||
__________________________________________________________

BhG 18.6

etÃny api tu karmÃïi saÇgaæ tyaktvÃ phalÃni ca |
kartavyÃnÅti me pÃrtha niÓcitaæ matam uttamam ||6||


ÁrÅdhara : yena prakÃreïa k­tÃny etÃni pÃvanÃni bhavanti taæ prakÃraæ darÓayann Ãha etÃnÅti | yÃni yaj¤ÃdÅni karmÃïi mayÃ pÃvanÃnÅty uktam etÃny apy eva kartavyÃni | katham? saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ tyaktvÃ kevalam ÅÓvarÃrÃdhantayÃ kartavyÃnÅti | phalÃni ca tyaktvÃ kartavyÃni iti ca me mataæ niÓcitam | ata evottamam  ||6||

ViÓvanÃtha : yena prakÃreïa k­tÃny etÃni pÃvanÃni bhavanti taæ prakÃraæ darÓayati etÃny apÅti | saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ phalÃbhisandhiæ ca | phalÃbhisandhi-kart­tvÃbhiniveÓayos tyÃga eva tyÃga÷ sannyÃsaÓ cocyata ity bhÃva÷ ||6||

Baladeva : yaj¤ÃdÅnÃæ pÃvanatÃ-prakÃram Ãha etÃny apÅti | saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ phalÃni ca pratipaoktÃni pit­-lokÃdÅni ca sarvÃïi tyaktvÃ kevalam ÅÓvarÃrcana-dhiyÃ kartavyÃnÅti me mayÃ niÓcitam ata uttamam idaæ matam | kart­tvÃbhiniveÓa-tyÃgasyÃpi praveÓÃt pÃrtha-sÃrather mataæ varÅya÷ ||6||
__________________________________________________________

BhG 18.7

niyatasya tu saænyÃsa÷ karmaïo nopapadyate |
mohÃt tasya parityÃgas tÃmasa÷ parikÅrtita÷ ||7||


ÁrÅdhara : pratij¤Ãtaæ tyÃgasya traividhyam idÃnÅæ darÓayati niyatasyeti tribhi÷ | kÃmyasya karmaïo bandhakatvÃt sannyÃso yuktam | niyatasya tu nityasya puna÷ karmaïa÷ sannyÃsas tyÃgo nopapadyate | sattva-Óuddhi-dvÃrÃ mok«a-hetutvÃt | atas tasya parityÃga upÃdeyatve 'pi tyÃjyam ity evaæ lak«aïÃn mohÃd eva bhavet | sa ca mohasya tÃmasatvÃt tÃmasa÷ parikÅrtita÷ ||7||

ViÓvanÃtha : prakrÃntasya trividha-tyÃgasya tÃmasaæ bhedam Ãha niyatasya nityasya | mohÃt ÓÃstra-tÃtparyÃj¤ÃnÃt | sannyÃsÅ kÃmya-karmaïy ÃvaÓyakatvÃbhÃvÃt parityajatu nÃma, nityasya tu karmaïas tyÃgo nopapadyate iti tu ÓabdÃrtha÷ | mohÃd aj¤ÃnÃt | tÃmasa iti tÃmasa-tyÃgasya phalam aj¤Ãna-prÃptir eva | na tv abhÅpsita-j¤Ãna-prÃptir iti bhÃva÷ ||7||

Baladeva : pratij¤Ãtaæ tyÃga-traividhyam Ãha niyatasyeti tribhi÷ | kÃmyasya karmaïo bandhakatvÃt tyÃgo yukta÷ | niyatasya nitya-naimittikasya mahÃ-yaj¤Ãde÷ karmaïa÷ sannyÃsas tyÃgo nopapadyate | ÃtmoddeÓÃd viÓÅrïÃdivad antargata-j¤Ãnasya tasya mocakatvÃd dehayÃtrÃ-sÃdhakatvÃc ca tat-tyÃgo na yukta÷ | tena hi devatÃ-bhagavad-vibhÆtir arcatÃæ tac-che«ai÷ pÆtai÷  siddhÃ deha-yÃtrÃ tattva-j¤ÃnÃya sampadyate | vaiparÅtye pÆrvam abhihitaæ nityataæ kuru karma tvam ity Ãdibhis t­tÅyae tasyÃpi mohÃd bandhakam idam ity aj¤ÃnÃt parita÷ svarÆpeïa tyÃgas tÃmaso bhavati - mohasya tamo-dharmatvÃt ||7||
__________________________________________________________

BhG 18.8

du÷kham ity eva yat karma kÃyakleÓabhayÃt tyajet |
sa k­tvÃ rÃjasaæ tyÃgaæ naiva tyÃgaphalaæ labhet ||8||


ÁrÅdhara : rÃjasaæ tyÃgam Ãha du÷kham iti | ya÷ kartÃ Ãtma-bodhaæ vinÃ kevalaæ du÷kham ity evaæ matvÃ ÓarÅrÃyÃsa-bhayÃt nityaæ karma tyajet iti yat tÃd­Óas tyÃgo rÃjaso du÷khasya rÃjasatvÃt | atas taæ rÃjasaæ tyÃgaæ k­tvÃ sa rÃjasa÷ puru«as tyÃgasya phalaæ j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïaæ naiva labhata ity artha÷ ||8||

ViÓvanÃtha : du÷kham ity eveti | yadyapi nitya-karmaïÃm ÃvaÓyakam eva tat-karaïe guïa eva na tu do«a iti jÃnÃmy eva | tad apii tai÷ ÓarÅraæ mayÃ kathaæ v­thÃ kleÓayitavyam iti bhÃva÷ | tyÃga-phalaæ j¤Ãnaæ na labheta ||8||

Baladeva : ni«kÃmatayÃnu«Âhitaæ vihitaæ karma muktihetur iti jÃnann api dravopyÃrjana-prÃta÷-snÃnÃdinÃ du÷kha-rÆpam iti kÃya-kleÓa-bhayÃc caitan mumuk«ur api tyajet | sa tyÃgo rÃjasa÷ du÷khasya rajo-dharmatvÃt | taæ tyÃgaæ k­tvÃpi janas tasya phalaæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ na labheta ||8||
__________________________________________________________

BhG 18.9

kÃryam ity eva yat karma niyataæ kriyaterjuna |
saÇgaæ tyaktvÃ phalaæ caiva sa tyÃga÷ sÃttviko mata÷ ||9||


ÁrÅdhara : sÃttvikaæ tyÃgam Ãha kÃryam iti | kÃryam ity evaæ niyatam avaÓya-kartavyatayÃ vihitaæ karma saÇgaæ phalaæ ca tyaktvÃ kriyate iti yat tÃd­Óas tyÃga÷ sÃttviko mata÷ ||9||

ViÓvanÃtha : kÃryam avaÓya-kartavyam iti buddhyÃ niyataæ nityaæ karma, sÃttvika iti tyÃgÃt tyÃga-phalaæ j¤Ãnaæ sa labhetaiveti bhÃva÷ ||9||

Baladeva : kÃryam avaÓya-kartavyatayÃ vihitaæ karma niyataæ yathÃ bhavati, tathÃ saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ phalaæ ca nikhilaæ tyaktvÃ kriyata iti yat sa tyÃga÷ sÃttvikas tÃd­Óa-j¤Ãnasya sattva-dharmatvÃt ||9||
__________________________________________________________

BhG 18.10

na dve«Ây akuÓalaæ karma kuÓale nÃnu«ajjate |
tyÃgÅ sattvasamÃvi«Âo medhÃvÅ chinnasaæÓaya÷ ||10||


ÁrÅdhara : evambhÆta-sÃttvika-tyÃga-parini«Âhitasya lak«aïam Ãha na dve«ÂÅty Ãdi | sattva-samÃvi«Âa÷ sattvena saævyÃpta÷ sÃttvika-tyÃgÅ | akuÓalaæ du÷khÃvahaæ ÓiÓire prÃta÷-snÃnÃdikaæ karma na dve«Âi | kuÓale ca sukha-kare karmaïi nidÃghe madhyÃhna-snÃnÃdau nÃnu«ajjate prÅtiæ na karoti | tatra hetu÷ medhÃvÅ sthira-buddhi÷ | yatra para-paribhavÃdi mahad api du÷khaæ sahate svargÃdi-sukhaæ ca tyajati tatra kiyad etat tÃtkÃlikaæ sukhaæ du÷khaæ ca ity evam anusandhÃnavÃn ity artha÷ | ataeva chinna÷ saæÓayo mithyÃ-j¤Ãnaæ
daihika-sukha-du÷khayor upÃditsÃ-parijihÅr«Ã-lak«aïaæ yasya sa÷ ||10||

ViÓvanÃtha : evambhÆta-sÃttvika-tyÃga-parini«Âhitasya lak«aïam Ãha na dve«ÂÅty Ãdi | akuÓalaæ asukhadaæ ÓÅte prÃta÷-snÃnÃdikaæ na dve«Âi | kuÓale sukha-grÅ«ma-snÃnÃdau ||10||

Baladeva : sÃttvika-tyÃgino lak«aïam Ãha dve«ÂÅti | akuÓalaæ du÷khadaæ hemanta-prÃta÷-snÃnÃdi na dve«Âi | kuÓale sukhade nidÃgha-madhyÃhne snÃnÃdau na sajjate | yata÷ sattva-samÃvi«Âo 'tidhÃro medhÃvÅ sthiradhÅÓ chinno vihitÃni karmÃïi kleÓÃnu«ÂhitÃni j¤Ãnaæ janayeyur na vety evaæ lak«aïa÷ saæÓayo yena sa÷ || Åd­Óa÷ sÃttvika-tyÃgÅ bodhya÷ ||10||
__________________________________________________________

BhG 18.11
na hi dehabh­tÃ Óakyaæ tyaktuæ karmÃïy aÓe«ata÷ |
yas tu karmaphalatyÃgÅ sa tyÃgÅty abhidhÅyate ||11||


ÁrÅdhara : nanv evambhutÃt karma-phala-tyÃgÃd varaæ sarva-karma-tyÃga÷ | tathÃ sati karma-vik«epÃbhÃvena j¤Ãna-ni«ÂhÃ sukhaæ sampadyate tatrÃha na hÅti | deha-bh­tÃ dehÃtmÃbhimÃnavatÃ ni÷Óe«eïa sarvÃïi karmÃïi tyaktuæ na hi cÃkyam | tad uktaæ na hi kaÓcit k«aïam api jÃtu ti«Âhaty akarma-k­d ity ÃdinÃ | tasmÃd yas tu karmÃïi kurvann api karma-phala-tyÃgÅ sa eva mukhas tyÃgÅty abhidhÅyate ||11||

ViÓvanÃtha : ito 'pi ÓÃstrÅyaæ karma na tyÃjyam ity Ãha na hÅti | tyaktuæ na Óakyaæ na ÓakyÃni | tad uktaæ na hi kaÓcit k«aïam api jÃtu ti«Âhaty akarma-k­d iti ||11||

Baladeva : nanv Åd­ÓÃt phala-tyÃgÃt svarÆpata÷ karma-tyÃgo varÅyÃn vik«epÃbhÃvena j¤Ãna-ni«ÂhÃ  sÃdhakatvÃd iti cet tatrÃha na hÅti | deha-bh­tÃ karmÃïy aÓe«atas tyaktuæ na hi Óakyaæ na ÓakyÃni | yad uktaæ na hi kaÓcit k«aïam apÅtyÃdi | tasmÃd ya÷ karmÃïi kurvann eva tat-phala-tyÃgo, sa eva tyÃgÅty ucyate | tathÃ ca sani«Âho 'dhikÃrÅ kart­tvÃbhiniveÓa-phalecchÃ-ÓÆnyo yathÃ-Óakti sarvÃïi karmÃïi j¤ÃnÃrthÅ san kuryÃd iti pÃrtha-sÃrather matam ||11||
__________________________________________________________

BhG 18.12

ani«Âam i«Âaæ miÓraæ ca trividhaæ karmaïa÷ phalam |
bhavaty atyÃginÃæ pretya na tu saænyÃsinÃæ kvacit ||12||


ÁrÅdhara : evambhÆtasya karma-phala-tyÃgasya phalam Ãha ani«Âam iti | ani«Âam nÃrakitvam | i«Âaæ devatvam | miÓraæ manu«yatvam | evaæ trividhaæ pÃpasya puïyasya cobhaya-miÓrasya ca karmaïo yat phalaæ prasiddham | tat sarvam atyÃginÃæ sakÃmÃnÃm eva pretya paratra bhavati |  te«Ãæ trividha-karma-sambhavÃt | na tu sannyÃsinÃæ kvacid api bhavati | sannyÃsi-ÓabdenÃtra phala-tyÃga-sÃmyÃt prak­tÃ÷ karma-phala-tyÃgino 'pi g­hyante | anÃÓrita÷ karma-phalaæ kÃryaæ karma karoti ya÷ | sa sannyÃsÅ ca yogÅ cety evam Ãdau ca karma-phala-tyÃgi«u sannyÃsi-Óabda-yoga-darÓanÃt | te«Ãæ sÃttvikÃnÃæ
pÃpÃsambhavÃd ÅÓvarÃrpaïena ca puïya-phalasya tyaktatvÃt trividham api karma-phalaæ na bhavatÅty artha÷ ||12||

ViÓvanÃtha : evambhÆta-tyÃgÃbhÃve do«am Ãha - ani«Âaæ naraka-du÷khaæ i«Âaæ svarga-sukhaæ miÓraæ manu«ya-janmani sukha-du÷kham atyÃginÃæ evambhÆta-tyÃga-rahitÃnÃm eva bhavati pretya paraloke ||12||
 
Baladeva : Åd­Óa-tyÃgÃbhÃve do«am Ãha ani«Âam iti | ani«Âaæ nÃrakitvam | i«Âaæ svargitvaæ miÓraæ manu«yatvam | du÷kha-sukha-yogÅti trividhaæ karma-phalam | atyÃginÃm ukta-tyÃga-rahitÃnÃæ pretya para-kÃle bhavati | na tu sannyÃsinÃm ukta-tyÃgavatÃm | te«Ãæ tu karmÃntargatena j¤Ãnena mok«o bhavatÅti tyÃga-phalam uktam ||12||
__________________________________________________________

BhG 18.13
pa¤caitÃni mahÃbÃho kÃraïÃni nibodha me |
sÃækhye k­tÃnte proktÃni siddhaye sarvakarmaïÃm ||13||


ÁrÅdhara : nanu karma kurvata÷ karma-phalaæ kathaæ na bhaved ity ÃÓaÇkya saÇga-tyÃgino nirahaÇkÃrasya sata÷ karma-phalena lepo nÃstÅty upapÃdayitum Ãha pa¤ceti pa¤cabhi÷ | sarva-karmaïÃæ siddhaye ni«pattaya imÃni vak«yamÃïÃni pa¤ca-kÃraïÃni me vacanÃn nibodha jÃnÅhi | Ãtmana÷ kart­tvÃbhimÃna-niv­tty-artham avaÓyam etÃni j¤ÃtavyÃnÅty evam | te«Ãæ stuty-artham evÃha sÃÇkhya iti | samyak khyÃyate j¤Ãyate paramÃtmÃ 'neneti sÃÇkhyaæ tattva-j¤Ãnam | prakÃÓamÃna Ãtma-bodha÷ sÃÇkhyam | tasmin k­taæ karma tasyÃnta÷ samÃptir asminn iti sÃÇkhyam  | k­to 'nto nirïaye 'sminn iti k­tÃntaæ sÃÇkhya-ÓÃstram eva | tasmin proktÃni | ata÷ samyaÇ nibodha
ity artha÷ |

ViÓvanÃtha : nanu karmakurvata÷ karma-phalaæ kathaæ na bhaved ity ÃÓaÇkya nirahaÇkÃratve sati karma-lepo nÃstÅty upapÃdayitum Ãha pa¤camÃnÅti pa¤cabhi÷ | sarva-karmaïÃæ siddhaye ni«pattaya imÃni pa¤ca-kÃraïÃni me mama vacanÃn nibodha jÃnÅhi | samyak paramÃtmÃnaæ khyÃti kathayati iti saÇkhyam eva sÃÇkhyaæ vedÃnta-ÓÃstraæ tasmin | kÅd­Óe k­taæ karma tasyÃnto nÃÓo yasmÃt tasmin proktÃni |

Baladeva : nanu karmÃïi kurvatÃæ tat-phalÃni kuto na syur iti cet svasmin kart­tvÃbhiniveÓa-tyÃgena parameÓvare mukha-kart­tva-niÓcayena bhavatÅty ÃÓayenÃha pa¤caitÃnÅti pa¤cabhi÷ | he mahÃbÃho sarva-karmaïÃæ siddhaye ni«pattaye etÃni pa¤ca-kÃraïÃni me matto nibodha jÃnÅhi | pramÃïam Ãha sÃÇkhya iti | sÃÇkhyaæ j¤Ãnaæ tat-pratipÃdakaæ vedÃnta-ÓÃstram sÃÇkhyaæ tasmin | kÅd­ÓÅty Ãha k­tÃnte k­ta-nirïaye sarve«Ãæ karma-hetÆnÃæ pravartaka÷ paramÃtmeti nirïaya-kÃriïÅty artha÷ | antaryÃmi-brahmaïe viditam etat | ihÃpi sarvasya cÃhaæ h­di (GÅtÃ 15.15) ity Ãdy uktaæ | vak«yate ca ÅÓvara÷ sarva-bhÆtÃnÃm (GÅtÃ 18.61) ity Ãdi ||
__________________________________________________________

BhG 18.14

adhi«ÂhÃnaæ tathÃ kartÃ karaïaæ ca p­thagvidham |
vividhÃÓ ca p­thakce«ÂÃ daivaæ caivÃtra pa¤camam ||14||


ÁrÅdhara : tÃny evÃha adhi«ÂhÃnam iti |  adhi«ÂhÃnaæ ÓarÅram | kartÃ cid-acid-granthir ahaÇkÃra÷ | p­thag-vidham aneka-prakÃram | karaïaæ cak«u÷-ÓrotrÃdi | vividhÃ÷ kÃryata÷ svarÆpataÓ ca | p­thag-bhÆta-ce«ÂÃ prÃïÃpÃnÃdÅnÃæ vyÃpÃrÃ÷ | atraitad eva pa¤camaæ kÃraïaæ daivam | cak«ur-Ãdy-anugrÃhakam ÃdityÃdi-sarva-prerako 'ntaryÃmÅ vÃ ||14||

ViÓvanÃtha : tÃny eva gaïayati adhÅti | adhi«ÂhÃnaæ ÓarÅraæ | kartÃ cij-ja¬a-granthir ahaÇkÃra÷, karaïaæ cak«u÷-ÓrotrÃdi | p­thag-vidham aneka-prakÃram | p­thak-ce«ÂÃ prÃïÃpÃnÃdÅnÃæ p­thag-vyÃpÃrÃ÷ | daivaæ sarva-prerako 'ntaryÃmÅ ca ||14||

Baladeva : tÃny eva gaïayati adhÅti | adhi«ÂhÅyate jÅvenety adhi«ÂhÃnaæ ÓarÅraæ kartÃ jÅva÷ asya j¤Ãt­tva-kart­tve Órutir Ãha e«a hi dra«ÂÃ sra«ÂÃ ity (PraÓnaU 4.9) ÃdinÃ | sÆtrakÃraÓ ca j¤o 'ta eva (Vs 2.3.18) iti kartÃ ÓÃstrÃrthavattvÃt (Vs 2.3.26) ity Ãdi ca | karaïaæ ÓrotrÃdisamanaskam | p­thag-vidhaæ karma-ni«pattau p­thag-vyÃpÃram | vividhÃ ca p­thak-ce«ÂÃ prÃïÃpÃnÃdÅnÃæ nÃnÃ-vidhÃ p­thag-vyÃpÃrÃ÷ | daivaæ cety atra karma-ni«pÃdake hetu-pracaye daivaæ sarvÃrÃdhyaæ paraæ brahma pa¤camam | karma-ni«pattÃv antaryÃmÅ harir mukhyo hetur ity artha÷ | dehendriya-prÃïa-jÅvopakaraïo 'sau karma-pravartaka
iti niÓcayavatÃæ karma tat-phale«u kart­tvÃbhiniveÓa-sp­hÃ-virahitÃnÃæ karmÃïi na bandhakÃnÅti bhÃva÷ | 

nanu jÅvasya kart­tve pareÓÃyatte sati tasya karma sva-niyojyatvÃpatti÷, kÃ«ÂhÃdi-tulyatvÃt | vidhi-ni«edha-ÓÃstrÃïi ca vyarthÃni syu÷ | svadhiyÃ pravartituæ na Óakto niyojyo d­«Âa÷  | ucyate -- pareÓena dattair dehendriyÃdibhis tenaivÃhita-Óaktibhis tad-ÃdhÃra-bhÆto jÅvas tad-Ãhita-Óaktibhis tad-ÃdhÃra-bhÆto jÅvas tad-Ãhita-Óaktika÷ san karma-siddhaye svecchayaiva dehendriyÃdikam adhiti«Âhati | pareÓas tu tat-sarvÃnta÷-sthas tasminn anumatiæ dadÃnas taæ prerayatÅti jÅvasya sva-dhiyÃ prav­tti-niv­ttimattvam astÅti na ki¤cic codyam | evam eva sÆtrakÃro ni­ïÅtavÃn parÃt tat tac chakte÷ (? parÃt tac-chrute÷, 2.3.40) ity ÃdinÃ | nanu muktasya jÅvasya kart­tvaæ na syÃt, tasya dehendriya-prÃïÃnÃæ
vigamÃd iti cen na, tadÃ saÇkalpa-siddhÃnÃæ divyÃnÃæ te«Ãæ sattvÃt ||14||
__________________________________________________________

BhG 18.15

ÓarÅravÃÇmanobhir yat karma prÃrabhate nara÷ |
nyÃyyaæ vÃ viparÅtaæ vÃ pa¤caite tasya hetava÷ ||15||


ÁrÅdhara: ete«Ãm eva sarva-karma-hetutvam Ãha ÓarÅreti | yathoktai÷ pa¤cabhi÷ prÃrabhyamÃnaæ karma tri«v evÃntarbhÃvyam | ÓarÅra-vÃÇ-manobhir ity uktaæ ÓÃrÅraæ vÃcikaæ mÃnasaæ ca trividhaæ karmeti prasiddhe÷  | ÓarÅrÃdibhi÷ yat karma dharmyam adharmyaæ vÃ karoti naras tasya karmaïa ete pa¤ca hetava÷ |
 
ViÓvanÃtha : ÓarÅrÃdibhir iti ÓÃrÅraæ vÃcikaæ mÃnasaæ ceti karma trividham | tac ca sarvaæ dvividham | nyÃyyaæ dharmyaæ viparÅtam anyÃyyam adharmyaæ | tasya sarvasyÃpi karmaïa ete pa¤ca-hetava÷ |

Baladeva : ÓarÅreti -- nyÃyyaæ ÓÃstrÅyam, viparÅtam aÓÃstrÅyam || 15 ||
__________________________________________________________

BhG 18.16

tatraivaæ sati kartÃram ÃtmÃnaæ kevalaæ tu ya÷ |
paÓyaty ak­tabuddhitvÃn na sa paÓyati durmati÷ ||16||


ÁrÅdhara: tata÷ kiæ ? ata Ãha tatreti | tatra sarvasmin karmaïi ete pa¤ca hetava iti | evaæ sati kevalaæ nirupÃdhim asaÇgam ÃtmÃnaæ tu ya÷ kartÃraæ paÓyati ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃm asaæsk­ta-buddhitvÃd durmatir asau samyak na paÓyati |
 
ViÓvanÃtha : tata÷ kiæ ? ata Ãha tatreti | tatra sarvasmin karmaïi ete pa¤caiva hetava ity evaæ sati kevalaæ vastuta÷ ni÷saÇgam evÃtmÃnaæ jÅvaæ ya÷ kartÃraæ paÓyati, so 'haÇk­ta-buddhitvÃd asaæsk­ta-buddhitvÃd durmatir naiva paÓyati | so 'j¤ÃnÅ anda evocyata iti bhÃva÷ |

Baladeva : tata÷ kiæ ? ata Ãha tatreti | tatreti | evaæ sati jÅvasya kart­tve pareÓÃnumati-pÆrvake tad-datta-dehÃdi-sÃpek«e ca sati, tatra karmaïi kevalam evÃtmÃnaæ jÅvam eva ya÷ kartÃraæ paÓyati | sa durmatir ak­ta-buddhitvÃd alabdha-j¤ÃnatvÃn na paÓyati yathÃndha÷  
__________________________________________________________

BhG 18.17

yasya nÃhaæk­to bhÃvo buddhir yasya na lipyate |
hatvÃ.api sa imÃæl lokÃn na hanti na nibadhyate ||17||


ÁrÅdhara: kas tarhi sumatir yasya karma-lepo nÃstÅty uktam ity apek«ÃyÃm Ãha - yasyeti | aham iti k­to 'haæ kartÃ ity evambhÆto bhÃva÷ | yad vÃ ahaÇk­to 'haÇkÃrasya bhÃva÷ svabhÃva÷ | kart­tvÃbhiniveÓo yasya nÃsti | ÓarÅrÃdÅnÃm eva karma-kart­tvÃlocanÃd ity artha÷ | ataeva yasya buddhir na lipyate i«ÂÃni«Âa-buddhyÃ karmasu na sajjate | na evambhÆto dehÃdi-vyatiriktÃtma-darÓÅ imÃn lokÃn sarvÃn api prÃïino loka-d­«ÂyÃ hatvÃpi viviktatayÃ sva-d­«ÂyÃ na hanti, na tat-phalair nibadhyate bandhaæ na prÃpnoti | kiæ puna÷ sattva-Óuddhi-dvÃrÃ parok«a-j¤Ãnotpatti-hetubhi÷ karmabhis tasya baddha-ÓaÇkety artha÷ | tad uktaæ - brahmaïy ÃdhÃya karmÃïi saÇgaæ
tyaktvÃ karoti ya÷ | lipyate na sa pÃpena padma-patram ivÃmbhasÃ || (GÅtÃ 5.10)
 
ViÓvanÃtha : kas tarhi sumatiÓ cak«u«mÃn ity ata Ãha yasyeti | ahaÇk­to ahaÇkÃrasya bhÃva÷ svabhÃva÷ kart­tvÃbhiniveÓo yasya nÃsti ataeva yasya buddhir na lipyate i«ÂÃni«Âa-buddhyÃ karmasu nÃsajjati, sa hi karma-phalaæ na prÃpnotÅti kiæ kartavyam | sa hi karma bhadrÃbhadraæ kurvann api naiva karotÅty Ãha hatvÃpÅti, sa imÃn sarvÃn api prÃïino loka-d­«ÂyÃ hatvÃpi sva-d­«ÂyÃ naiva hanti | nirabhisandhitvÃd iti bhÃva÷ | ato na badhyate karma-phalaæ na prÃpnotÅti |

Baladeva : kas tarhi cak«u«mÃn sumatis tatrÃha yasyeti | yasya puru«asya manov­tti-lak«aïo bhÃvo nÃhaÇk­ta÷ sva-kart­tve pareÓÃyatte 'nusandhite sati karmÃïy aham eva karomÅty abhimÃna-k­to na bhavet | yasya ca buddhir na lipyate karma-phala-sp­hayÃ, sa imÃÇl lokÃn na kevalaæ bhÅ«mÃdÅn hatvÃpi na hanti, na ca tena sarva-loka-hananena karmaïÃ nibadhyate lipyate || 17 ||
__________________________________________________________

BhG 18.18

j¤Ãnaæ j¤eyaæ parij¤ÃtÃ trividhÃ karmacodanÃ |
karaïaæ karma karteti trividha÷ karmasaægraha÷ ||18||


ÁrÅdhara: hatvÃpi na hanti na nibadhyate ity etad evopapÃdayituæ karma-codanÃyÃ÷ karmÃÓrayasya ca karma-phalÃdÅnÃæ ca triguïÃtmakatvÃn nirguïasyÃtmanas tat-sambandho nÃstÅty abhiprÃyeïa karma-codanÃæ karmÃÓrayaæ cÃha - j¤Ãnam iti | j¤Ãnam i«Âa-sÃdhanam etad iti bodha÷ | j¤eyam i«Âa-sÃdhanaæ karma | parij¤ÃtÃ evambhÆta-j¤ÃnÃÓraya÷ | evaæ trividhÃ karma-codanÃ | codyate pravartyate 'nayÃ iti codanÃ | j¤ÃnÃdi-trayaæ karma-prav­tti-hetur ity artha÷ | yad vÃ codaneti vidhir ucyate | tad uktaæ bhaÂÂai÷ - codanÃ copadeÓaÓ ca vidhiÓ caikÃrtha-vÃcina iti | tataÓ cÃyam artha÷ ukta-lak«aïaæ triguïÃtmakaæ j¤ÃnÃdi-trayam avalambhya
karma-vidhi÷ pravartate iti | tad uktaæ traiguïya-vi«ayÃ vedÃ iti | tathÃ ca karaïaæ sÃdhakatamam | karma ca kartur Åpsitatamam | kartÃ kriyÃ-nirvartaka÷ | karma saÇg­hyate 'sminn iti karma-saÇgraha÷ | karaïÃdi trividhaæ kÃrakam | kriyÃÓraya ity artha÷ | sampradÃnÃdi kÃraka-trayaæ tu parasparayÃ kriyÃ-pravartakam eva kevalam | na tu sÃk«Ãt kriyÃyÃæ ÃÓraya÷ | ata÷ karaïÃdi-trayam eva kriyÃÓraya ity uktam || 
 
ViÓvanÃtha : tad evaæ bhagavan-mata ukta-lak«aïa÷ sÃttvikas tyÃga eva sannyÃso j¤ÃninÃm, bhaktÃnÃæ tu karma-yogasya svarÆpeïaiva tyÃgo 'vagamyate | yad uktam ekÃdaÓe bhagavataiva 

Ãj¤Ãyaiva guïÃn do«Ãn
mayÃdi«ÂÃn api svakÃn |
dharmÃn santyajya ya÷ sarvÃn 
mÃæ bhajet sa ca sattama÷ || (BhP 11.11.37) iti |

asyÃrtha÷ svÃmi-caraïair vyÃkhyÃto yathÃ - mayÃ veda-rÆpeïÃdi«ÂÃn api svadharmÃn santyajya yo mÃæ bhajet sa ca sattama iti | kim aj¤Ãnato nÃstikyÃd vÃ ? na dharmÃcaraïe sattva-ÓuddhyÃdÅn guïÃn vipak«e do«Ãn pratyavÃyÃæÓ cÃj¤Ãya j¤ÃtvÃpi mad-dhyÃna-vik«epatayÃ mad-bhaktyaiva sarvaæ bhavi«yatÅti d­¬ha-niÓcayenaiva dharmÃn santyajya ity
atra dharmÃn dharma-phalÃni santyajyeti tu vyÃkhyÃ na ghaÂate | na hi dharma-phala-tyÃge kaÓcid atra pratyavÃyo bhaved ity avadheyam | ayaæ bhÃvo bhagavad-vÃkyÃnÃæ tad-vyÃkhyÃtÌïÃæ ca - j¤Ãnaæ hi citta-Óuddhim avaÓyam evÃpek«ate, ni«kÃma-karmabhiÓ citta-Óuddhi-tÃratamye v­tte eva j¤Ãnodaya-tÃratamyaæ bhaven nÃnyathÃ | ataeva samyag j¤Ãnodaya-siddhy-arthaæ sannyÃsibhir api ni«kÃma-karma na kartavyam eva | yad uktam -

Ãruruk«or muner yogaæ
karma kÃraïam ucyate |
yogÃrÆ¬hasya tasaiva
Óama÷ kÃraïam ucyate || (GÅtÃ 6.2) iti |

yas tv Ãtma-ratir eva syÃd
Ãtma-t­ptaÓ ca mÃnava÷ |
Ãtmany eva ca santu«Âas
tasya kÃryaæ na vidyate || (GÅtÃ 3.17) iti |

bhaktis tu paramÃ svatantrÃ mahÃ-prabalÃ citta-Óuddhiæ naivÃpek«ate, yad uktam - 

vikrÅ¬itaæ vraja-vadhÆbhir idaæ ca vi«ïo÷ 
ÓraddhÃnvito ya÷ Ó­ïuyÃd ity Ãdau 
bhaktiæ parÃæ bhagavati parilabhya kÃmaæ 
h­d-rogam ÃÓv apahinoty acireïa dhÅra÷ || (BhP 10.33.42) iti |

atra tv Ãtma-pratyayeïa h­d-rogavattve vÃdhikÃriïi paramÃyÃ bhakter api prathamam eva praveÓas tatas tatraiva kÃmÃdÅnÃm apagamaÓ ca | tathÃ -

pravi«Âa÷ karïa-randhreïa
svÃnÃæ bhÃva-saroruham |
dhunoti Óamalaæ k­«ïa÷
salilasya yathÃ Óarat || (BhP 2.8.5)

iti ca ity ato bhaktyaiva yadi tÃd­ÓÅ citta-Óuddhi÷ syÃt, tadÃ bhaktai÷ kathaæ karma kartavyam iti | 

atha prak­am anusarÃma÷ - kiæ ca na kevalaæ dehÃdi-vyÃtiriktasyÃtmana÷ j¤Ãnam eva j¤Ãnam, tathÃtma-tattvam api j¤eyam, tÃd­Óa-j¤ÃnÃÓraya eva j¤ÃnÅ, kintv etat trike karma-sambandho vartate | tad api sannyÃsibhir j¤eyam ity Ãha j¤Ãnam iti | atra codanÃ Óabdena vidhir ucyate, yad uktaæ bhaÂÂai÷ - codanÃ copadeÓaÓ ca vidhiÓ caikÃrtha-vÃcina iti | uktaæ ÓlokÃrdhaæ svayam eva vyÃca«Âe karaïam iti yaj j¤Ãnaæ tat karaïa-kÃrakam | j¤Ãyate 'neneti j¤Ãnam iti vyutpatte÷ | yaj j¤eyaæ jÅvÃtma-tattvaæ, tad eva karma-kÃrakam | yas tasya parij¤ÃtÃ sa kartÃ iti trividha÷ karaïaæ karma kartÃ iti trividhaæ kÃrakam ity artha÷ | 

karma-saÇgraha÷ karmaïÃ ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃnenaiva saÇg­hyata iti karma-codanÃ pada-vyÃkhyÃ | j¤Ãnatvaæ j¤eyatvaæ j¤Ãt­tvaæ caitat trayaæ ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃna-mÆlakam iti bhÃva÷ ||18-19||

Baladeva : j¤Ãna-kÃï¬avat karma-kÃï¬e 'pi j¤ÃnÃdi-trayam asti | tac ca sani«Âhena karmaÂhena bodhyam iti upadiÓati j¤Ãnam iti | j¤Ãnaæ j¤eyam parij¤Ãtety evaæ trika-yuktÃ karma-codanÃ jyoti«ÂomÃdi-karma-vidhi÷ codanÃ copadeÓaÓ ca vidhiÓ caikÃrtha-vÃcina ity abhiyuktokte÷ | tat trikaæ svayam eva vyÃkhyÃti karaïam iti | yaj j¤Ãnaæ tat karaïaæ j¤Ãyate 'nena iti nirukte÷ karaïa-kÃrakam ity artha÷ | yaj-j¤eyaæ kartavyaæ jyoti«ÂomÃdi tat karma-kÃrakam | yas tu tasya parito 'nu«ÂhÃnena j¤ÃtÃ, sa karteti kart­-kÃrakam | evaæ karma-saÇgraho jyoti«ÂomÃdi karma-vidhis trividha÷ karaïÃdi-kÃraka-traya-sÃdhyaÓ codanÃ-saÇgraha-Óabdayor aikyÃrtha÷
|| 18 ||
__________________________________________________________

BhG 18.19

j¤Ãnaæ karma ca kartÃ ca tridhaiva guïabhedata÷ |
procyate guïasaækhyÃne yathÃvac ch­ïu tÃny api ||19||


ÁrÅdhara÷ - tata÷ kiæ ? ata Ãha j¤Ãnam iti | guïÃ÷ samyak kÃrya-bhedena khyÃyate pratipÃdyante 'sminn iti guïa-saÇkhyÃnaæ sÃÇkhya-ÓÃstram | tasmin j¤Ãnaæ ca karma ca kartÃ ca pratyekaæ sattvÃdi-guïa-bhedena tridhaivocyate | tÃny api j¤ÃnÃdÅni vak«yamÃïÃni yathÃvat Ó­ïu | tridhaivety eva-kÃro guïa-trayopÃdhi-vyatirekeïÃtmana÷ svata÷ karmÃïi prati«edhÃrtha÷ | caturdeÓe 'dhyÃye tatra sattvaæ nirmalatvÃd ity ÃdinÃ guïÃnÃæ bandhakatva-prakÃro nirÆpita÷ | saptadaÓe 'dhyÃye yajante sÃttvikÃ devÃn ity ÃdinÃ guïa-k­ta-trividha-svabhÃva-nirÆpaïena rajas-tama÷-svabhÃvaæ parityajya sÃttvikÃhÃrÃdi-sevayÃ sÃttvika÷ svabhÃva÷ sampÃdanÅya
ity uktam | iha tu kriyÃ-kÃraka-phalÃdÅnÃm Ãtma-sambandho nÃstÅti darÓayituæ sarve«Ãæ triguïÃtmakatvam ucyate iti viÓe«o j¤Ãtavya÷ ||19||

Baladeva÷ - j¤Ãnam iti guïa-saÇkhyÃne guïa-nirÆpake ÓÃstre caturdaÓe tatra sattvaæ nirmalatvÃd ity ÃdinÃ guïÃnÃæ bandhakatÃ-prakÃra÷ | saptadaÓe yajante sÃttvikÃ devÃn ity ÃdinÃ guïa-k­ta-svabhÃva-bhedaÓ cokta÷ | iha tu guïa-saæj¤ÃnÃæ j¤ÃnÃdÅnÃæ traividhyam ucyata iti bodhyam ||19||
__________________________________________________________

BhG 18.20

sarvabhÆte«u yenaikaæ bhÃvam avyayam Åk«ate |
avibhaktaæ vibhakte«u taj j¤Ãnaæ viddhi sÃttvikam ||20||


ÁrÅdhara÷ - tatra j¤Ãnasya sÃttvikÃdi-traividhyam Ãha sarva-bhÆte«v iti tribhi÷ | sarve«u bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃs te«u vibhakte«u parasparaæ vyav­tte«v avibhaktam anusyutam ekam avyayaæ nirvikÃraæ bhÃvaæ paramÃtma-tattvaæ yena j¤Ãnenek«ata Ãlocayati taj j¤Ãnaæ sÃttvikaæ viddhi || 20||

ViÓvanÃtha÷ - sÃttvikaæ j¤Ãnam Ãha -- sarva-bhÆte«v iti | ekaæ bhÃvam ekam eva jÅvÃtmÃnaæ nÃnÃ-vidha-phala-bhogÃrthaæ krameïa sarva-bhÆte«u manu«ya-deva-tiryag-Ãdi«u vartamÃnam avyayaæ naÓvare«v api te«v anaÓvaraæ vibhakte«u parasparaæ vibhinne«v apy avibhaktam eka-rÆpaæ yena karma-sambandhinÃ j¤Ãnenek«ate tat sÃttvikaæ j¤Ãnam ||20||

Baladeva÷ - sÃttvika-j¤Ãnam Ãha -- sarveti | sarva-bhÆte«u deva-manu«yÃdi«u dehe«u nÃnÃ-karma-phala-bhogÃt krameïa vartamÃna-bhÃvaæ jÅvÃtmÃnaæ yenaikaæ vÅk«yate | avyayaæ naÓvare«u te«v anaÓvaraæ vibhakte«u mitho-bhinne«u te«v avibhaktam eka-rÆpaæ ca yena taæ vÅk«yate taj j¤Ãnaæ sÃttvikam aupani«ad-aviviktÃtma-j¤Ãnaæ tad ity artha÷ ||20||
__________________________________________________________

BhG 18.21

p­thaktvena tu yaj j¤Ãnaæ nÃnÃbhÃvÃn p­thagvidhÃn |
vetti sarve«u bhÆte«u taj j¤Ãnaæ viddhi rÃjasam ||21||


ÁrÅdhara : rÃjasa-j¤Ãnam Ãha p­thaktveneti |  p­thaktvena tu yaj j¤Ãnam ity asyaiva vivaraïam | sarve«u bhÆte«u nÃnÃ-bhÃvÃn vastuta evÃnekÃn k«etraj¤Ãn p­thag-vidhÃn sukhitva-du÷khitvÃdi-rÆpeïa vilak«aïÃn yena j¤Ãnena vetti taj j¤Ãnaæ rÃjasaæ viddhi ||21||

ViÓvanÃtha : rÃjasaæ j¤Ãnam Ãha sarva-bhÆte«u jÅvÃtmana÷ p­thaktvena yaj j¤Ãnam iti | deha-nÃÓa evÃtmano nÃÓa ity asurÃïÃæ matam | ataeva p­thak p­thag dehe«u p­thak p­thag evÃtmeti tathÃ ÓÃstra-karaïÃt p­thag-vidhÃn nÃnÃbhÃvÃn nÃnÃbhiprÃyÃn | ÃtmÃ sukha-du÷khÃÓraya iti | sukha-du÷khÃdyanÃÓraya itii ja¬a iti cetana iti vyÃpaka iti | aÆu-svarÆpa iti | aneka iti ityÃdi kalpÃn yena eka ityÃdi veda tad rÃjasam ||21||

Baladeva : rÃjasa-j¤Ãnam Ãha p­thaktveneti |  sarve«u bhÆte«u deva-manu«yÃdi-dehe«u jÅvÃtmana÷ p­thaktvena yaj j¤Ãnaæ deha-vinÃÓa evÃtma-vinÃÓa iti yaj j¤Ãnam ity artha÷ | yena ca nÃnÃ-vidhÃn bhÃvÃn abhiprÃyÃn vetti | deha evÃtmeti dehÃd anyo deha-parimÃïa Ãtmeti | k«aïika-vij¤Ãnam Ãtmeti nityÃvaj¤Ãna-mÃtra-vibhur Ãtmeti | dehÃd anyo nava-viÓe«a-guïÃÓrayo 'ja¬o vibhur Ãtmety evaæ lokÃyatika-jaina-bauddha-mÃyi-tÃrkikÃdi-vÃdÃn yena jÃnÃti tad rÃjasaæ j¤Ãnam ||21||
__________________________________________________________

BhG 18.22

yat tu k­tsnavad ekasmin kÃrye saktam ahetukam |
atattvÃrthavad alpaæ ca tat tÃmasam udÃh­tam ||22||


ÁrÅdhara : tÃmasaæ j¤Ãnam Ãha yad iti | ekasmin kÃrye dehe pratimÃdau yÃ k­tsnavat paripÆrïavat sattama etÃvÃn eva ÃtmeÓvaro yÃ ity abhiniveÓa-yuktam ahaitukaæ nirupapattikaæ | atattvÃrthavat paramÃrthÃvalambana-ÓÆnyam | ataevÃlpaæ tuccham | alpa-vi«ayatvÃt | alpa-phalatvÃc ca | yad evambhÆtaæ j¤Ãnaæ tat tÃmasam udÃh­tam ||22||

ViÓvanÃtha : tÃmasaæ j¤Ãnam Ãha yat tu j¤Ãnam ahaitukam autpattikam eva ataeva ekasmin kÃrye laukika eva snÃna-bhojana-pÃna-strÅ-sambhoge tat-sÃdhane ca karmaïi saktam | na tu vaidike karmaïi yaj¤a-dÃnÃdau | ataevÃtattvÃrthavat tatra tattva-rÆpo 'rtha÷ ko 'pi nÃstÅty artha÷ | alpaæ paÓÆnÃm iva yat k«udraæ tat tÃmasaæ j¤Ãnam | dehÃdy-atiriktatvena tat-padÃrtha-j¤Ãnaæ sÃttvikam | nÃnÃvÃda-pratipÃdakaæ nyÃyÃdi-ÓÃstra-j¤Ãnaæ rÃjasam | snÃna-bhojanÃdi-vyavahÃrika-j¤Ãnaæ tÃmasam  iti saÇk«epa÷ ||22||

Baladeva : tÃmasaæ j¤Ãnam Ãha yat tv iti | yat tu j¤Ãnam ahaitukaæ svÃbhÃvikaæ na tu ÓÃstrÃd dhetor j¤Ãnam | ataevaikasmin laukike snÃnaa-bhojana-yo«ita-prasaÇgÃdau kÃrye | na tu vaidike yÃga-dÃnÃdau saktaæ k­tsnavat pÆrïaæ nÃto 'dhikam astÅty artha÷ | ataevÃtattvÃrthavad yatra tattva-rÆpo 'rtho nÃsti | alpaæ paÓv-Ãdi-sÃdhÃraïyÃt tucchaæ tal laukika-snÃna-bhojanÃdi-j¤Ãnaæ tÃmasam ||22||
__________________________________________________________

BhG 18.23

niyataæ saÇgarahitam arÃgadve«ata÷ k­tam |
aphalaprepsunÃ karma yat tat sÃttvikam ucyate ||23||


ÁrÅdhara: idÃnÅæ trividhaæ karmÃha - niyatam  iti tribhi÷ | niyataæ nityatayÃ vihitam | saÇga-rahitam abhiniveÓa-ÓÆnyam | arÃga-dve«ata÷ putrÃdi-prÅtyÃ vÃÓatru-dve«eïa vÃ yat k­taæ na bhavati | phalaæ prÃptum icchatÅti phala-prepsu÷ | tad-vilak«aïena ni«kÃmeïa kartrÃ yat k­taæ karma tat sÃttvikam ucyate ||23||

ViÓvanÃtha: trividhaæ j¤Ãnam uktvÃ trividhaæ karmÃha - niyataæ nityatayÃ vihitaæ saÇga-rahitam abhiniveÓa-ÓÆnyam ataevÃrÃga-dve«ato rÃga-dve«ÃbhyÃæ vinaiva k­tam aphalepsunÃ phalÃkÃÇk«Ã-rahitenaiva kartrÃ k­taæ karma yat sÃttvikam ||23||

Baladeva÷: atha karma-traividhyam Ãha - niyatam iti tribhi÷ | niyataæ sva-varïÃÓrama-vihitam | saÇga-rahitam kart­tvÃbhiniveÓa-varjitam | arÃga-dve«ata÷ k­taæ kÅrtau rÃgÃd akÅrtau dve«Ãc ca yan na k­taæ, kintv ÅÓvarÃrcanatayivÃphala-prepsunÃ phalecchÃ-ÓÆnyena yat karma k­taæ tat sÃttvikam ||23||
__________________________________________________________

BhG 18.24

yat tu kÃmepsunÃ karma sÃhaækÃreïa vÃ puna÷ |
kriyate bahulÃyÃsaæ tad rÃjasam udÃh­tam ||24||


ÁrÅdhara: rÃjasaæ karmÃha yad iti | yat tu karma kÃmepsunÃ phalaæ prÃptum icchatÃ sÃhaÇkÃreïa mat-sama÷[*ENDNOTE] ko 'nya÷ Órotriyo 'stÅty evaæ nirÆ¬hÃhaÇkÃra-yuktena ca kriyate | yac ca punar bahulÃyÃsam atikleÓa-yuktaæ tat karma rÃjasam udÃh­tam ||24||

ViÓvanÃtha: kÃmepsunÃlpÃhaÇkÃravatety artha÷ | sÃhaÇkÃreïÃtyahaÇkÃravatety artha÷ ||24||

Baladeva÷: yat kÃmepsunÃ phalÃkÃÇk«iïÃ sÃhaÇkÃreïa kart­tvÃbhiniveÓinÃ janena bahulÃyÃsam atikleÓa-yuktaæ karma kriyate tad rÃjasam ||24||

__________________________________________________________

BhG 18.25

anubandhaæ k«ayaæ hiæsÃm anapek«ya ca pauru«am |
mohÃd Ãrabhyate karma yat tat tÃmasam ucyate ||25||


ÁrÅdhara: tÃmasaæ karmÃha anubandham iti | anubadhyata iti anubandha÷ paÓcÃd-bhÃvi ÓubhÃÓubham | k«ayaæ vitta-vyayam | hiæsÃæ para-pÅ¬Ãm | pauru«aæ ca sva-sÃmarthyam anapek«yÃparyÃlocya kevalaæ mohÃd eva yat karmÃrabhyate tat tÃmasam ucyate ||25||
 
ViÓvanÃtha: anu karmÃnu«ÂhÃnÃnantaram ÃyatyÃæ bhÃvinaæ bandhaæ rÃja-dasyu-yama-dÆtÃdibhir bandhanaæ | k«ayaæ dharma-j¤ÃnÃdy-apacayam | hiæsÃæ svasya nÃÓaæ ca anapek«yÃparyÃlocya pauru«aæ vyavahÃrika-puru«a-mÃtra-kartavyaæ karma mohÃd aj¤ÃnÃd eva yad Ãrabhyate tat tÃmasam ||25||

Baladeva÷: anu karmÃnu«ÂhÃnÃnantaram bandhaæ rÃja-dÆta-yama-dÆta-k­tam |  k«ayaæ dharmÃdi-vinÃÓam | hiæsÃæ prÃïi-pÅ¬Ãm | pauru«aæ sabalaæ cÃnavek«ya yat karma mohÃd Ãrabhyate tat tÃmasam ||25||
__________________________________________________________

BhG 18.26

muktasaÇgonahaævÃdÅ dh­tyutsÃhasamanvita÷ |
siddhyasiddhyor nirvikÃra÷ kartÃ sÃttvika ucyate ||26||


ÁrÅdhara: kartÃraæ trividham Ãha mukta-saÇga iti tribhi÷ | mukta-saÇgas tyaktÃbhiniveÓa÷ | anahaævÃdÅ garvokti-rahita÷ | dh­tir dhairyam | utsÃha udyama÷ | tÃbhyÃæ samanvita÷ saæyukta÷ | Ãrabdhasya karmaïa÷ siddhÃv asiddhau ca nirvikÃro har«a-vi«Ãda-ÓÆnya÷ | evambhÆta÷ kartÃ sÃttvika ucyate ||26||

ViÓvanÃtha: trividhaæ karmoktam | trividhaæ kartÃram Ãha mukta-saÇga iti ||26||
 
Baladeva÷: atha kart­-traividhyam Ãha mukteti tribhi÷ | mukta-saÇga÷ kart­tvÃbhiniveÓa-phalecchÃ-ÓÆnya÷ | anahaævÃdÅ garvokti- ÓÆnya÷ | dh­tir Ãrabdha-karma-pÆrti-paryantÃvarjanÅya-du÷kha-sahi«ïutÃ | utsÃhas tad-anu«ÂhÃnodyata-cittatÃ tÃbhyÃæ samanvita÷ | Ãnu«aÇgika-phalasya siddhÃv asiddhau ca nirvikÃro sukhena du÷khena ca rahita÷ | Åd­Óa÷ kartÃ sÃttvika÷ ||26|| 
__________________________________________________________

BhG 18.27

rÃgÅ karmaphalaprepsur lubdho hiæsÃtmakoÓuci÷ |
har«aÓokÃnvita÷ kartÃ rÃjasa÷ parikÅrtita÷ ||27||


ÁrÅdhara: rÃjasaæ kartÃram Ãha rÃgÅti | rÃgÅ putrÃdi«u prÅtimÃn | karma-phala-prepsu÷ karma-phala-kÃmÅ | lubdha÷ parasvÃbhilÃ«Å | hiæsÃtmako mÃraka-svabhÃva÷ | lÃbhÃlÃbhayor har«a-ÓokÃbhyÃm anvita÷ saæyukta÷ kartÃ rÃjasa÷ parikÅrtita÷ ||27|| 

ViÓvanÃtha: rÃgÅ karmaïy Ãsakta÷ | lubdho vi«ayÃsakta÷ ||27||
 
Baladeva÷: rÃgÅ strÅ-putrÃdi«v Ãsakta÷ |  karma-phala-prepsu÷ paÓu-putrÃnna-svargÃdi«v atisp­hayÃlu÷ | lubdha÷ karmÃpek«ita-dravya-vyayÃk«ama÷ | hiæsÃtmaka÷ parÃn prapÅ¬ya karma kurvÃïa÷ | aÓuci÷ karmÃpek«ita-vihita-Óuddhi-ÓÆnya÷ karma-phala-siddhi-tad-asiddhyor har«a-ÓokÃbhyÃm anvita÷ | Åd­Óa÷ kartÃ rÃjasa÷ ||27|| 
__________________________________________________________

BhG 18.28

ayukta÷ prÃk­ta÷ stabdha÷ ÓaÂho nai«k­tikolasa÷ |
vi«ÃdÅ dÅrghasÆtrÅ ca kartÃ tÃmasa ucyate ||28||


ÁrÅdhara: tÃmasaæ kartÃram Ãha ayukta iti | ayukto 'navahita÷ | prÃk­to viveka-ÓÆnya÷ | stabdho 'namra÷ | ÓaÂha÷ Óakti-gÆhana-kÃrÅ | naik­tika÷ para-v­tti-chedana-para÷ | alaso 'prav­tti-ÓÅla÷ [vi«ÃdÅ] kartavye«v api sarvadÃ 'vasanna-svabhÃva÷ | dÅrgha-sÆtrÅ ca kartavyÃnÃæ dÅrgha-prasÃraïa÷ sarvadÃ manda-svabhÃva÷ | yad adya Óvo vÃ kartavyaæ tan mÃsenÃpi na karoti | yaÓ caivambhÆta÷ sa kartÃ tÃmasa ucyate ||28|| 

kart­-traividhyenaiva j¤Ãtur api traividhyam uktaæ bhavati | karma-traividhyena ca j¤eyasyÃpi traividhyam uktaæ j¤Ãtavyam | buddhes traividhyena karaïasyÃpi traividhyam uktaæ bhavi«yati ||28||

ViÓvanÃtha÷ - ayukto 'naucitya-kÃrÅ prÃk­ta÷ prak­tau sva-svabhÃva eva vartamÃna÷, yad eva sva-manasi ÃyÃti tad evÃnuti«Âhati, na tu guror api vaca÷ pramÃïayatÅty artha÷ | naik­tika÷ parÃpamÃna-kartÃ | 

tad evaæ j¤Ãnibhir ukta-lak«aïa÷ sÃttvika eva tyÃga÷ kartavya÷ sÃttvikam eva karma-ni«Âhaæ j¤Ãnam ÃÓrayaïÅyaæ sÃttvikam eva karma kartavyaæ sÃttvikenaiva kartrÃ bhavitavyaæ | e«a eva sannyÃso j¤ÃninÃm iti me j¤Ãnaæ prakaraïÃrtha-ni«kar«a÷ | bhaktÃnÃæ tu triguïÃtÅtam eva j¤Ãnaæ triguïÃtÅtaæ me karma bhakti-yogÃkhyaæ triguïÃtÅtÃ eva kartÃra÷ | yad uktaæ bhagavataiva ÓrÅmad-bhÃgavate -

kaivalyaæ sÃttvikaæ j¤Ãnaæ
rajo vaikalpikaæ tu yat |
prÃk­taæ tÃmasaæ j¤Ãnaæ
man-ni«Âhaæ nirguïaæ sm­tam || (BhP 11.25.24) iti |

lak«aïaæ bhakti-yogasya
nirguïasya hy udÃh­tam || (BhP 3.29.11) iti |

sÃttvika÷ kÃrako 'saÇgÅ
rÃgÃndho rÃjasa÷ sm­ta÷ |
tÃmasa÷ sm­ti-vibhra«Âo
nirguïo mad-apÃÓraya÷ || (BhP 11.25.26) iti |

kiæ ca na kevalam etat trikam eva bhakti-mate guïÃtÅtam api tu bhakti-sambandhi sarvam eva guïÃtÅtam | yad uktaæ tatraiva -

sÃttvikyÃdhyÃtmikÅ ÓraddhÃ
karma-ÓraddhÃ tu rÃjasÅ |
tÃmasy adharme yÃ ÓraddhÃ
mat-sevÃyÃæ tu nirguïÃ || (BhP 11.25.27) iti |

vanaæ tu sÃttviko vÃso
grÃmo rÃjasa ucyate |
tÃmasaæ dyuta-sadanaæ
man-niketaæ tu nirguïam || (BhP 11.25.25) iti |

sÃttvikaæ sukham Ãtmotthaæ
vi«ayotthaæ tu rÃjasam |
tÃmasaæ moha-dainyotthaæ
nirguïaæ mad-apÃÓrayam || (BhP 11.25.29) iti |

tad evaæ guïÃtÅtÃnÃæ bhaktÃnÃæ bhakti-sambandhÅni j¤Ãna-karma-ÓraddhÃdau sva-sukhÃdÅni sarvÃïy eva guïÃtÅtÃni | sÃttvikÃnÃæ j¤ÃninÃæ j¤Ãna-sambandhÅni tÃni sarvÃïi sÃttvikÃny eva | rÃjasÃnÃæ karmiïÃæ tÃni sarvÃïi rÃjasÃny eva | tÃmasÃnÃm ucch­ÇkhalÃnÃæ tÃni sarvÃïi tÃmasÃny eveti ÓrÅ-gÅtÃ-bhÃgavatÃrtha-d­«ÂyÃ j¤eyam | j¤ÃninÃm api punar antima-daÓÃyÃæ j¤Ãna-sannyÃsÃnantaram urvaritayÃ kevalayÃ bhaktyaiva guïÃtÅtatvaæ caturdaÓÃdhyÃya uktam ||28||

Baladeva÷ : ayukto 'naucitya-k­t | prÃk­ta÷ prak­tau svabhÃve vartamÃna÷ sva-prak­ty-anusÃreïaiva, na tu ÓÃstrÃnusÃreïa karma-k­d ity artha÷ | stabdho 'namra÷ ÓaÂha÷ sva-Óakti-gopana-k­t | naik­tika÷ parÃpamÃna-k­t | alasa÷ prÃrabdhe karmaïi Óithila÷ | vi«ÃdÅ ÓokÃkula÷ | dÅrgha-sÆtrÅ divasaika-kartavyaæ var«eïÃpi yo na karoti | Åd­Óa÷ kartÃ tÃmasa ||28|| 
__________________________________________________________

BhG 18.29

buddher bhedaæ dh­teÓ caiva guïatas trividhaæ Ó­ïu |
procyamÃnam aÓe«eïa p­thaktvena dhanaæjaya ||29||


ÁrÅdhara: idÃnÅæ buddher dh­teÓ ca traividhyaæ pratijÃnÅte buddher bhedam iti | spa«Âo 'rtha÷ ||29||

ViÓvanÃtha: j¤Ãnibhi÷ sarvam api vastu sÃttvikam evopÃdeyam iti j¤Ãpayituæ buddhy-ÃdÅnÃm api traividhyam Ãha buddher iti ||29||

Baladeva: evaæ j¤Ãna-j¤eya-parij¤ÃtÌïÃæ traividhyam uktvÃ buddhi-dh­tyos tad vaktuæ pratijÃnÅte buddher iti | sphuÂÃrtham ||29||
__________________________________________________________

BhG 18.30

prav­ttiæ ca niv­ttiæ ca kÃryÃkÃrye bhayÃbhaye |
bandhaæ mok«aæ ca yÃ vetti buddhi÷ sÃ pÃrtha sÃttvikÅ ||30||


ÁrÅdhara: atra buddhes traividhyam Ãha prav­ttiæ ceti tribhi÷ | prav­ttiæ dharme | niv­ttim adharme | yasmin deÓe kÃle ca yat kÃryam akÃryaæ ca | bhayÃbhaye kÃryÃkÃrya-nimittau arthÃnarthau | kathaæ bandha÷ kathaæ vÃ mok«e iti yÃ buddhir antaækaraïaæ vetti sÃ sÃttvikÅ | yayÃ pumÃn vettÅti vaktavye karaïe kart­tvopacÃra÷ kÃ«ÂhÃni pacantÅtivat ||30||

ViÓvanÃtha: bhayÃbhaye saæsÃrÃsaæsÃra-hetuke ||30|| 

Baladeva: tatra buddhes traividhyam Ãha prav­ttiæ ceti tribhi÷ | yÃ buddhir dharme prav­ttim adharmÃn niv­ttiæ ca vetti, yayÃ vettÅti vaktavya yÃ vettÅti karaïe kart­tvam upacaritam | kuÂhÃraÓ chinattÅtivat | ni«kÃmaæ karma kÃryaæ sa-kÃmaæ tv akÃryam iti kÃryÃkÃrye yÃ vetti aÓÃstrÅya-prav­ttito bhayaæ ÓÃstrÅya-prav­ttitas tv abhayam iti bhayÃbhaye yÃ vetti, bandhaæ saæsÃra-yÃthÃtmyaæ mok«aæ tac-cheda-yÃthÃmyaæ ca yÃ vetti sÃ buddhi÷ sÃttvikÅ ||30||
__________________________________________________________

BhG 18.31

yayÃ dharmam adharmaæ ca kÃryaæ cÃkÃryam eva ca |
ayathÃvat prajÃnÃti buddhi÷ sÃ pÃrtha rÃjasÅ ||31||


ÁrÅdhara: rÃjasÅæ buddhim Ãha yayeti | ayathÃvat sandehÃspadatvenety artha÷ | spa«Âam anyat ||31||

ViÓvanÃtha: ayathÃvat asmayaktayety artha÷ ||31||

Baladeva: rÃjasÅæ buddhim Ãha yayeti | ayathÃvad asamyatvena ||31||
__________________________________________________________

BhG 18.32

adharmaæ dharmam iti yÃ manyate tamasÃv­tÃ |
sarvÃrthÃn viparÅtÃ¤Ó ca buddhi÷ sÃ pÃrtha tÃmasÅ ||32||


ÁrÅdhara: tÃmasÅæ buddhim Ãha adharmam iti | viparÅta-grÃhiïÅ buddhis tÃmasÅty artha÷ | buddhir anta÷karaïaæ pÆrvoktam | j¤Ãnaæ tu tad-v­tti÷ | dh­tir api tad-v­ttir eva | yad vÃ anta÷karaïasya dharmiïo buddhir apy adhyavasÃya-lak«aïÃ v­ttir eva | icchÃ-dve«ÃdÅnÃæ tad-v­ttÅnÃæ bahutve 'pi dharmÃdharma-bhayÃbhaya-sÃdhanatvena prÃdhÃnyÃd etÃsÃæ traividhyam  uktam | upalak«aïaæ caitad anyÃsÃm ||32||

ViÓvanÃtha: yÃ manyata iti | kuÂhÃraÓ chinattÅtivat yayÃ manyata ity artha÷ ||32||

Baladeva÷ : tÃmasÅæ buddhim Ãha adharmam iti | viparÅta-grÃhiïÅ buddhis tÃmasÅty artha÷ | sarvÃrthÃn viparÅtÃni sÃdhum asÃdhum asÃdhuæ ca sÃdhuæ, paraæ tattvam aparam aparaæ ca tattvaæ param ity evaæ sarvÃn arthÃn viparÅtÃn manyata ity artha÷ ||32||
__________________________________________________________

BhG 18.33

dh­tyÃ yayÃ dhÃrayate mana÷prÃïendriyakriyÃ÷ |
yogenÃvyabhicÃriïyÃ dh­ti÷ sÃ pÃrtha sÃttvikÅ ||33||


ÁrÅdhara: idÃnÅæ dh­tes traividhyam Ãha dh­tyeti tribhi÷ | yogena cittaigÃgreïa hetunÃ 'vyabhicÃriïyÃ vi«ayÃntaram adhÃrayantyÃ yayÃ dh­tyÃ manasa÷ prÃïÃnÃm indriyÃïÃæ ca kriyÃ dhÃrayate niyacchati sÃ dh­ti÷ sÃttvikÅ ||33||

ViÓvanÃtha: dh­tes traividhyam Ãha dh­tyeti ||33||

Baladeva÷ : dh­tes traividhyam Ãha dh­tyeti tribhi÷ | yayÃ mana÷-prÃïendriyÃïÃæ yogopÃya-bhÆtÃ÷ kriyÃ÷ puru«o dhÃrayate, sÃ dh­ti÷ sÃttvikÅ | kÅd­Óety Ãha yogeneti | yoga÷ parÃtma-cintanaæ tenÃvyabhicÃriïyÃ tad anyaæ vi«ayam ag­hïantyety artha÷ ||33||
__________________________________________________________

BhG 18.34

yayÃ tu dharmakÃmÃrthÃn dh­tyÃ dhÃrayaterjuna |
prasaÇgena phalÃkÃÇk«Å dh­ti÷ sÃ pÃrtha rÃjasÅ ||34||


ÁrÅdhara: rÃjasÅæ dh­tim Ãha yayÃ tv iti | yayÃ tu dh­tyÃ dharmÃrtha-kÃmÃn prÃdhÃnyena dhÃrayate na vimu¤cati | tat-saÇgena phalÃkÃÇk«Å ca bhavati sÃ rÃjasÅ dh­ti÷ |

ViÓvanÃtha - no comment

Baladeva÷ : sa-kÃma-vidvat-prasaÇgena phalÃkÃÇk«Å puru«a÷ | yayÃ dharmÃdÅn tat-sÃdhana-bhÆtÃ mana÷-prÃïendriya-kriyÃ dhÃrayatee, sÃ dh­ti÷ rÃjasÅ |
__________________________________________________________

BhG 18.35

yayÃ svapnaæ bhayaæ Óokaæ vi«Ãdaæ madam eva ca |
na vimu¤cati durmedhÃ dh­ti÷ sÃ pÃrtha tÃmasÅ ||35||


ÁrÅdhara : tÃmasÅæ dh­tim Ãha yayeti du«ÂÃviveka-bahulÃ medhÃ yasya sa durmedhÃ÷ puru«o yayÃ dh­tyÃ svapnÃdÅn na vimu¤cati puna÷ punar Ãvartayati | svapno 'tra nidrÃ sÃ dh­tis tÃmasÅ ||35||

ViÓvanÃtha - no comment

Baladeva÷ : yayÃ svapnÃdÅn na vimu¤cati durmedhÃs tÃn dhÃrayaty eva, sÃ dh­tis tÃmasÅ |  svapno nidrÃ, mado vi«aya-bhoga-jo garva÷ | svapnÃdi-Óabdais tad-dhetu-bhÆtÃ mana÷-prÃïendriya-kriyÃ yayÃ dhÃrayate sÃ tÃmasÅ dh­tir ity artha÷ ||35||
__________________________________________________________

BhG 18.36-37

sukhaæ tv idÃnÅæ trividhaæ Ó­ïu me bharatar«abha |
abhyÃsÃd ramate yatra du÷khÃntaæ ca nigacchhati ||36||
yat tadagre vi«am iva pariïÃmem­topamam |
tat sukhaæ sÃttvikaæ proktam ÃtmabuddhiprasÃdajam ||37||

ÁrÅdhara: idÃnÅæ sukhasya traividhyaæ pratijÃnÅte 'rdhena sukham iti | spa«Âo 'rtha÷ ||36|| tatra sÃttvikaæ sukham Ãha abhyÃsÃd iti sÃrdhena | yatra yasmiæÓ ca sukhe 'bhyÃsÃd atiparicayÃd ramate | na tu vi«aya-sukha iva sahasÃ ratiæ prÃpnoti | yasmin ramamÃïaÓ ca du÷khasyÃntam avasÃnaæ nitarÃæ gacchati prÃpnoti | kÅd­Óaæ tat ? yat tat kim apy agre prathamaæ vi«am iva mana÷-saæyamÃdhÅnatvÃd du÷khÃvaham iva bhavati | pariïÃme tv am­ta-sad­Óam | Ãtma-vi«ayÃ buddhir Ãtma-buddhi÷ | tasyÃ÷ prasÃdo rajas-tamo-mala-tyÃgena svacchatayÃvasthÃnam | tato jÃtaæ yat sukhaæ tat sÃttvikaæ
proktaæ yogibhi÷ ||37||

ViÓvanÃtha - sÃttvikaæ sukham Ãha sÃrdhena abhyÃsÃt punar anuÓÅlanÃd eva ramate, na tu vi«aye«v ivotpattyaiva ramata ity artha÷ | du÷khÃntaæ nigacchati yasmin ramamÃïa÷ saæsÃra-du÷khaæ taratÅty artha÷ ||36|| vi«am iveti indriya-mano-nirodho hi prathamaæ du÷khada eva bhavatÅti bhÃva÷ ||37||

Baladeva÷ : atha sukha-traividhyaæ pratÅjÃnÅte sukhaæ tv ity ardhakena | tatra sÃttvikaæ sukham Ãha abhyÃsÃd iti sÃrdhakena | abhyÃsÃt puna÷ puna÷ pariÓÅlanÃd yatra ramate, na tu vi«aye«v ivotpattyÃ | yasmin ramamÃïo du÷khÃntaæ nigacchati saæsÃraæ tarati ||36|| yac cÃgre prathamaæ vi«am iva mana÷-saæyama-kleÓa-sattvÃd viviktÃtma-prakÃÓÃc cÃtidu÷khÃvaham iva bhavati | pariïÃme samÃdhi-paripÃke saty am­topamaæ vivikÃtma-prakÃÓÃt pÅyÆ«a-pravÃha-nipÃtavad bhavati | yac cÃtma-sambandhinyÃ buddhe÷ prasÃdÃj jÃyate tat sÃttvikaæ sukham | tat-prasÃdaÓ ca vi«aya-sambaandha-mÃlinya-viniv­tti÷
||37||
__________________________________________________________

BhG 18.38

vi«ayendriyasa¤yogÃd yat tad agrem­topamam |
pariïÃme vi«am iva tat sukhaæ rÃjasaæ sm­tam ||38||


ÁrÅdhara : rÃjasaæ sukham Ãha vi«ayeti  vi«ayÃïÃm indriyÃïÃæ ca saæyogÃd yat tat prasiddhaæ strÅ-saæsargÃdi-sukham am­tam upamÃ yasya tÃd­Óaæ bhavaty agre prathamam | pariïÃme tu vi«a-tulyam ihÃmutra ca du÷kha-hetutvÃt | tat sukhaæ rÃjasaæ sm­tam ||38||

ViÓvanÃtha : yad am­topamaæ para-strÅ-sambhogÃdikam ||38||

Baladeva : vi«ayair yuvati-rÆpa-sparÓÃdibhi÷ sahendriyÃïÃæ cak«us tv agÃdÅnÃæ saæyogÃt sambandhÃt yad agre pÆrvam am­topamam atisvÃdu-pariïÃme 'vasÃne tu niraya-hetutvÃd vi«opamam atidu÷khÃvahaæ bhavati tad rÃjasaæ sukham ||38||
__________________________________________________________

BhG 18.39

yad agre cÃnubandhe ca sukhaæ mohanam Ãtmana÷ |
nidrÃlasyapramÃdotthaæ tat tÃmasam udÃh­tam ||39||


ÁrÅdhara : tÃmasaæ sukham Ãha yad iti | agre ca prathama-k«aïe 'nubandhe ca paÓcÃd api yat sukham Ãtmano moha-karam | tad evÃha nidrÃ Ãlasyaæ ca pramÃdaÓ ca kartavyÃrthÃvadhÃraïa-rÃhityena mano-grÃhyam etebhya utti«Âhati yat sukhaæ tat tÃmasam udÃh­tam ||39||

ViÓvanÃtha : no comment

Baladeva : yad-agre 'nubhava-kÃle anubandhe paÓcÃd vipÃka-kÃle cÃtmano mohanaæ vastu-yÃthÃtmyÃvarakaæ, yac ca nidrÃdibhya utti«Âhati jÃyate tat tÃmasaæ sukham | Ãlasyam inidriya-vyÃpÃram Ãndyam | pramÃda÷ kÃryÃkÃryÃvadhÃnÃbhÃva÷ ||39||
__________________________________________________________

BhG 18.40

na tad asti p­thivyÃæ vÃ divi deve«u vÃ puna÷ |
sattvaæ prak­tijair muktaæ yad ebhi÷ syÃt tribhir guïai÷ ||40||


ÁrÅdhara : anuktam api saÇg­hïan prakaraïÃrtham upasaæharati na tad iti | ebhi÷ prak­ti-sambhavai÷ sattvÃdibhis tribhir guïair muktaæ prÃïi-jÃtam | anyad vÃ yat syÃt tat | p­thivyÃæ manu«ya-lokÃdi«udivi deve«u ca kvÃpi nÃstÅty artha÷ ||40||

ViÓvanÃtha : anuktam api saÇg­hïan prakaraïÃrtham upasaæharati neti tat sattvaæ prÃïi-jÃtam anyac ca vastu-mÃtraæ kvÃpi nÃsti yad ebhi÷ prak­tijais tribhir guïair muktaæ rahitaæ syÃd ata÷ sarvam eva vastu-jÃtaæ triguïÃtmakaæ | tatra sÃttvikam evopÃdeyaæ rÃjasa-tÃmase tu nopÃdeya iti prakaraïa-tÃtparyam ||40||

Baladeva÷ : prakaraïÃrtham upasaæhann anuktam api saÇg­hïÃti na tad iti | p­thivyÃæ manu«yÃdi«u divi svargÃdau deve«u ca prak­tiæ saæs­«Âe«u brahmÃdi-stambÃnte«v ity artha÷ | tat sattvaæ prÃïi-jÃtam anyac ca vastu nÃsti | yad ebhi÷ prak­tijais tribhir guïair muktaæ virahitaæ syÃt | tathÃ ca triguïÃtmake«u vastu«u sÃttvikasyaivopayogitvÃt tad eva grÃhyam anyat tu tyÃjyam iti prakaraïÃrtha÷ ||40||
__________________________________________________________

BhG 18.41

brÃhmaïak«atriyaviÓÃæ ÓÆdrÃïÃæ ca paraætapa |
karmÃïi pravibhaktÃni svabhÃvaprabhavair guïai÷ ||41||


ÁrÅdhara : nanu ca yady evaæ sarvam api kriyÃ-kÃraka-phalÃdikaæ prÃïi-jÃtaæ ca triguïÃtmakam eva tarhi katham asya mok«a ity apek«ÃyÃæ sva-svÃdhikÃra-vihitai÷ karmabhi÷ parameÓvarÃrÃdhanÃt tat-prasÃda-labdha-j¤Ãnenety evaæ sarva-gÅtÃrtha-sÃraæ saÇg­hya pradarÓayituæ prakaraïÃntaram Ãrabhate | brÃhmaïety Ãdi yÃvad adhyÃya-samÃpti | he parantapa he Óatru-tÃpana | brÃhmaïÃnÃæ k«atriyÃïÃæ viÓÃæ ca ÓÆdrÃïÃæ ca karmÃïi pravibhaktÃni prakar«eïa vibhÃgato vihitÃni | ÓÆdrÃïÃæ samÃsÃt p­thak-karaïaæ dvijatvÃbhÃvena vailak«aïyÃt | vibhÃgopalak«aïam Ãha  svabhÃva÷ sÃttvikÃdi÷
prabhavati prÃdurbhavati yebhyas tair guïair upakak«aïa-bhÆtai÷ | yad vÃ svabhÃva÷ pÆrva-janma-saæskÃra÷ | tasmÃt prÃdurbhÆtair ity artha÷ | sattvopasarjana-raja÷-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃ÷ | tama-upasarjana-raja÷-pradhÃnÃ vaiÓyÃ÷ | raja-upasarjana-tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃ÷ ||41||

ViÓvanÃtha : kiæ ca triguïÃtmakam api prÃïi-jÃtaæ svÃdhikÃra-prÃptena vihita-karmaïÃ parameÓvaram ÃrÃdhya k­tÃrthÅbhivatÅtyÃha brÃhmaïeti «a¬bhi÷ | sva-bhÃvenotpattyaiva prabhavanti prÃdurbhavanti ye guïÃ÷ sattvÃdayas tai÷ prakar«eïa vibhaktÃni p­thak-k­tÃni karmÃïi brÃhmaïÃdÅnÃæ vihitÃni  santÅty artha÷ ||41||

Baladeva : yadyapi sarvÃïi vastÆni triguïÃtmakÃni tathÃpi brÃhmaïÃdayaÓ cet sva-vihitÃni karmÃïi bhagavad-ÃrÃdhana-bhÃvenÃnuti«Âheyus tadÃ tÃni j¤Ãna-ni«ÂhÃm utpÃdya mocakÃni bhavantiÅti vaktuæ prakaraïam Ãrabhate brÃhmaïeti «aÂkena | ÓÆdrÃïaæ samÃsÃt p­thak-karaïaæ dvijatvÃbhÃvÃt | brÃhmaïÃdÅnÃæ caturïÃæ karmÃïi svabhÃv-prabhavair guïai÷ saha ÓÃstreïa pravibhaktÃni, svabhÃva÷ prÃktana-saæskÃras tasmÃt prabhavanti ye guïÃ÷ sattvÃdyÃs tai÷ saha ÓÃstreïa te«Ãæ karmÃïi vibhajyoktÃni | evaæ guïaka-brÃhmaïÃdayas te«Ãm etÃni karmÃïÅti tatra sattva-pradhÃno brÃhmaïa÷ praÓÃntatvÃt sattvopasarjan-raja÷-pradhÃna÷
k«atriya ÅÓvara-svabhÃvatvÃt, tama-upasarjana-raja÷-pradhÃno viÂ ihÃpradhÃnatvÃt rajaupasarjanatama÷pradhÃna÷ ÓÆdro mÆ¬ha-svabhÃvatvÃt | karmÃïi tv agre vÃcyÃni ||41||
__________________________________________________________

BhG 18.42

Óamo damas tapa÷ Óaucaæ k«Ãntir Ãrjavam eva ca |
j¤Ãnaæ vij¤Ãnam Ãstikyaæ brahmakarma svabhÃvajam ||42||


ÁrÅdhara : tatra brÃhmaïasya svÃbhÃvikÃni karmÃïy Ãha Óama iti | ÓamaÓ cittoparama÷ | damo bÃhyendriyoparama÷ | tapa÷ pÆrvoktaæ ÓÃrÅtÃdi | Óaucaæ bÃhyÃbhyantaram | k«Ãnti÷ k«amÃ | Ãrjavam ­jutaiva ca | j¤Ãnaæ vij¤Ãnaæ | Ãstikyam Ãstika-bhÃva÷ ÓraddadhÃntÃgamÃrthe«u | brÃhmyaæ karma brÃhmaïa-jÃte karma svabhÃvajam | yad uktaæ svabhÃva-prabhavair guïai÷ pravibhaktÃnÅti tad evoktaæ svabhÃvajam iti ||42||

ViÓvanÃtha : tatra sattva-pradhÃnÃnÃæ brÃhmaïÃnÃæ svabhÃvikÃni karmÃïy Ãha Óama iti | Óamo 'ntarindirya-nigraha÷ | damo bÃhyendriya-nigrahas tapa÷ ÓarÅrÃdi j¤Ãna-vij¤Ãne ÓÃstrÃnubhavotthe Ãstikyaæ ÓÃstrÃrthe d­¬ha-viÓvÃsa evam Ãdi brahma-karma brÃhmaïasya karma svabhÃvajaæ svÃbhÃvikam ||42||

Baladeva : brÃhmaïasya svÃbhÃvikaæ karmÃha Óama iti | Óamo 'nta÷-karaïasya saæyama÷ | damo bahi÷-karaïasya tapa÷ ÓÃstrÅya-kÃya-kleÓa÷ | Óaucaæ dvividham uktam  | k«Ãnti÷ sahi«ïutÃ Ãrjavam avakratvam | j¤Ãnaæ ÓÃstrÃt parÃvara-tattvÃvagama÷ | vij¤Ãnaæ tasmÃd eva tad-ekÃnta-dharmÃdhigama÷ | Ãstikyaæ sarvaveda-vedyo harir nikhilaika-karaïaæ sva-vvihitai÷ karmabhir ÃrÃdhita÷ kevalayÃ bhaktyÃ ca santo«ita÷ sva-paryantaæ sarvam arpayatÅti ÓÃstrÃdhigate 'rthe satyatva-viniÓcaya÷ | etat svÃbhÃvikaæ brahma-karma | tathÃpi sattva-prÃdhÃnyÃd brÃhmaïasyeti bhaïiti÷
| evam uktaæ vi«ïunÃ - 

k«amÃ satyaæ dama÷ Óaucaæ
dÃnam indriya-saæyama÷  |
ahiæsÃ guru-ÓuÓrÆ«Ã 
tÅrthÃnusaraïaæ dayÃ ||

Ãrjavaæ lobha-ÓÆnyatvaæ 
deva-brÃhmaïa-pÆjanam |
anabhyasÆyÃ ca tathÃ
dharma-sÃmÃnya ucyate || iti ||42||
__________________________________________________________

BhG 18.43

Óauryaæ tejo dh­tir dÃk«yaæ yuddhe cÃpy apalÃyanam |
dÃnam ÅÓvarabhÃvaÓ ca k«Ãtraæ karma svabhÃvajam ||43||


ÁrÅdhara: k«atriyasya svÃbhÃvikÃni karmÃïy Ãha Óauryam iti | Óauryaæ parÃkrama÷ | teja÷ prÃgalbhyam | dh­tir dhairyam | dÃk«yaæ kauÓalam | yuddhe cÃpy apalÃyanam aparÃÇmukhatÃ | dÃnam audÃryam | ÅÓvara-bhÃvo niyamana-Óakti÷ | etat k«atriyasya svÃbhÃvikaæ karma ||43||

ViÓvanÃtha: sattvopasarjana-raja÷-pradhÃnÃnÃæ k«atriyÃïÃæ karmÃha - Óauryaæ parÃkrama÷ teja÷ prÃgalbhyaæ dh­tir dhairyaæ ÅÓvara-bhÃvo loka-niyant­tvam ||43||

Baladeva÷: k«atriyasyÃha Óauryam iti | Óauryaæ yuddhe nirbhayÃ prav­tti÷ | teja÷ parair adh­«yatvam | dh­tir mahaty api saÇkaÂe dehendriyÃnÃvasÃda÷ | dÃk«yaæ kriyÃ-siddh-kauÓalam | yuddhe sva-m­tyu-niÓcaye 'py apalÃyanam tatrÃvaimukhyam | dÃnam asaÇkocaena sva-vitta-tyÃga÷ | ÅÓvara-bhÃva÷ prajÃ-pÃlanÃrtha ÅÓitavye«u ÓÃsanÃtige«u prabhutva-Óakti-prakÃÓa÷ | etat k«atriyasya svÃbhÃvikaæ karma ||43||
__________________________________________________________

BhG 18.44

k­«igaurak«yavÃïijyaæ vaiÓyakarma svabhÃvajam |
paricaryÃtmakaæ karma ÓÆdrasyÃpi svabhÃvajam ||44||


ÁrÅdhara: vaiÓya-ÓÆdrayo÷ karmÃïy Ãha k­«Åti | k­«i÷ kar«aïam | gÃ rak«atÅti gau-rak«a÷ | tasya bhÃvo gaurak«yam | pÃÓupÃlyam ity artha÷ | vÃïijyaæ kraya-vikrayÃdi | etad vaiÓyasya svabhÃvajaæ karma | travarïika-paricaryÃtmakaæ ÓÆdrasyÃpi svabhÃvajam ||44||

ViÓvanÃtha: tama-upasarjana-raja÷-pradhÃnÃnÃæ karmÃha k­«Åti | gÃ raksatÅti go-rak«as tasya bhÃvo gaurak«yam | raja-upasarjana-tama÷-pradhÃnÃnÃæ ÓÆdrÃïÃæ karmÃha paricaryÃtmakaæ brÃhmaïa-k«atriya-viÓÃæ paricaryÃ-rÆpam ||44||

Baladeva÷: vaiÓyasyÃha k­«Åti | annÃdy-utpattaye halÃdinÃ bhÆmer vilekhanaæ k­«i÷ | pÃÓupÃlyaæ gorak«yam | vaïik-karma vÃïijyaæ kraya-vikraya-laksaïam | v­ddhau dhana-prayoga÷ kuÓÅdam apy atrÃntargatam etat svabhÃva-siddhaæ vaiÓya-karma | atha ÓÆdrasyÃha parÅti | brÃhmaïÃdÅnÃæ dvijanmanÃæ paricaryÃ ÓÆdrasya svÃbhÃvikaæ karma | etÃni cÃturÃÓramya-karmaïÃm upalak«aïÃni ||44||
__________________________________________________________

BhG 18.45

sve sve karmaïy abhirata÷ saæsiddhiæ labhate nara÷ |
svakarmanirata÷ siddhiæ yathÃ vindati tac ch­ïu ||45||


ÁrÅdhara: evambhÆtasya brÃhmaïÃdi-karmaïo j¤Ãna-hetutvam Ãha sve sve iti | sva-svÃdhikÃra-vihite karmaïy abhirata÷ parini«Âhito nara÷ saæsiddhiæ j¤Ãna-yogyatÃæ labhate | karmaïÃæ j¤Ãna-prÃpti-prakÃram Ãha sva-karmeti-sÃrdhena | sva-karma-parini«Âhito yathÃ yena prakÃreïa tattva-j¤Ãnaæ labhate tat prakÃraæ Ó­ïu ||45||

ViÓvanÃtha: no comment 

Baladeva÷: uktÃnÃæ karmaïÃæ j¤Ãna-hetutÃm Ãha sve sve iti | sva-sva-varïÃÓrama-vihite karmaïy abhiratas tad-anu«ÂhÃtÃ nara÷ saæsiddhiæ viÓa-tantuvat karmÃntargataæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ labhate | nanu bandhakena karmaïÃæ vimocikÃ j¤Ãna-ni«ÂhÃ katham iti ced buddhi-viÓe«Ãd ity Ãha sva-karmeti ||45||
__________________________________________________________
BhG 18.46

yata÷ prav­ttir bhÆtÃnÃæ yena sarvam idaæ tatam |
svakarmaïÃ tam abhyarcya siddhiæ vindati mÃnava÷ ||46||


ÁrÅdhara: tam evÃha yata iti | yato 'ntathÃmiïa÷ parameÓvarÃd bhÆtÃnÃæ prÃïinÃæ prav­ttiÓ ce«ÂÃ bhavati | yena ca kÃraïÃtmanÃ sarvam idaæ viÓvaæ tataæ vyÃptam | tam ÅÓvaraæ sva-karmaïÃbhyarcya pÆjayitvÃ siddhiæ labhate manu«ya÷ ||46||

ViÓvanÃtha: yata÷ parameÓvarÃt | tam evÃbhyarcya ity anena karmaïÃ parameÓaras tu«yatv iti manasÃ tad-arpaïam eva tad-abhyarcanam ||46||

Baladeva÷: yata iti | yata÷ parameÓvarÃd bhÆtÃnÃæ janmÃdi-lak«aïÃ prav­ttir bhavati , yena cedaæ sarvaæ jagat taæ vyÃptaæ tam indrÃdi-devatÃtmanÃvasthitaæ sva-vihitena karmaïÃbhyarcya etena karmaïÃ sva-prabhus tu«yatu iti manasÃ tasmiæs tat samarpya mÃnava÷ siddhiæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ vindati ||46||
__________________________________________________________

BhG 18.47

ÓreyÃn svadharmo viguïa÷ paradharmot svanu«ÂhitÃt |
svabhÃvaniyataæ karma kurvan nÃpnoti kilbi«am ||47||


ÁrÅdhara: svakarmeti viÓe«aïasya phalam Ãha ÓreyÃn iti | viguïo 'pi sva-dharma÷ samyag-anu«ÂhitÃd api para-dharmÃt ÓreyÃn Óre«Âha÷ | na ca bandhu-vadhÃdi-muktÃd yuddhÃde÷ svadharmÃd bhik«ÃÂanÃdi para-dharma÷ Óre«Âha iti mantavyam | yata÷ svabhÃvena pÆrvoktena niyataæ niyamenoktaæ karma kurvan kilbi«aæ nÃpnoti ||47||

ViÓvanÃtha: na ca kriyÃdibhi÷ sva-dharmaæ rÃjasaæ ca vÅk«ya tatra anabhirucyÃ sÃttvikaæ karma kartavyam ity Ãha ÓreyÃn iti | para-dharmÃt Óre«ÂhÃd api svanu«ÂhitÃt samyag anu«ÂhitÃd  api svadharmo viguïo nik­«Âo 'pi samyag-anu«ÂhÃtum aÓakyo 'pi Óre«Âha÷ | tena bandhu-vadhÃdi-do«avattÃt sva-dharmaæ yuddhaæ tyaktvÃ bhik«ÃÂanÃdi-rÆpa-para-dharmas tvayÃ nÃnusÂheya iti bhÃva÷ ||47|| 

Baladeva÷: nanu k«atriyÃdi-dharmÃïÃæ rÃjasÃditvÃt te«u ruci-ÓÆnyai÷ k«atriyÃdibhi÷ sÃttviko brahma-dharma evÃnu«Âheya iti cet tatrÃha ÓreyÃn iti | sva-dharmo viguïa÷ nik­«Âo 'pi samyag-anu«Âhito 'pi vÃ para-dharmÃd utk­«ÂÃt svanu«ÂhitÃc ca ÓreyÃn atipraÓasto vihitatvÃt |
__________________________________________________________

BhG 18.48

sahajaæ karma kaunteya sado«am api na tyajet |
sarvÃrambhÃ hi do«eïa dhÆmenÃgnir ivÃv­tÃ÷ ||48||


ÁrÅdhara: yadi puna÷ sÃÇkhya-d­«Âya sva-dharme hiæsÃ-lak«aïaæ do«aæ matvÃ para-dharmaæ Óre«Âhaæ manyase tarhi sado«atvaæ para-dharme 'pi tulyam ity ÃÓayenÃha sahajam iti | sahajaæ svabhÃva-vihitaæ karma sa-do«am api na tyajet | hi yasmÃt sarve 'py ÃrambhÃ÷ d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃni sarvÃïy api karmÃïi do«eïa kenacid Ãv­tÃ vyÃptÃ eva | yathÃ sahajena dhÆmenÃgnir Ãv­ta itivat | ato yathÃgner dhÆma-rÆpaæ do«am apÃk­tya pratÃpa eva tama÷-ÓÅtÃdi-niv­ttaye sevyate tathÃ karmaïo 'pi do«ÃæÓaæ vihÃya guïÃæÓa eva sattva-Óuddhaye sevyata
ity artha÷ ||48||

ViÓvanÃtha: na ca sva-dharme eva kevalaæ do«o 'stÅti mantavyam, yata÷ para-dharme«v api do«a÷ kaÓcid asty evety Ãha sahajam iti | sahajaæ svabhÃva-vihitaæ hi yata÷ sarve 'py ÃrambhÃ÷ d­«ÂÃd­«Âa-sÃdhanÃni karmÃïi do«eïÃv­tÃ eva | yathÃ dhÆmena do«eïÃv­ta eva vahnir d­Óyate | ato dhÆma-rÆpaæ do«am apÃk­tya tasya tÃpa eva tama÷-ÓÅtÃdi-niv­ttaye yathÃ sevyate tathÃ karmaïo 'pi do«ÃæÓaæ vihÃya guïÃæÓa eva sattva-Óuddhaye sevya ity bhÃva÷ ||48||

Baladeva÷: na khalu k«atriyÃdi-dharmÃ eva yuddhÃdaya÷ sa-do«Ã÷ | brahma-dharmÃÓ ca tathety Ãha sahajam iti | sahajaæ svabhÃva-prÃptaæ karma sado«am api hiæsÃdi-miÓram api na tyajed api tu vihitatvÃt kuryÃd eva | nirdo«atva-buddhyÃ brahma-karmaïÃ cared ity artha÷ yata÷ sarveti | sarve«Ãæ brÃhmaïÃdi-varïÃnÃm ÃrambhÃ÷ karmÃïi triguïÃtmakatvÃd dravya-sÃdhyatvÃc ca sÃmÃnyata÷ kenacid do«eïÃv­tÃ vyÃptÃ eva bhavanti | dhÆmenevÃgnir iti yathÃgner dhÆmÃæÓam apÃk­tya ÓÅtÃdi-niv­ttaye tÃpa÷ sevyate | tathÃ karmaïÃæ bhagavad-arpaïena do«ÃæÓaæ nirdhÆyÃtma-darÓanÃya
j¤Ãna-janakatvÃæÓa÷ sevya iti bhÃva÷ ||48||
__________________________________________________________

BhG 18.49

asaktabuddhi÷ sarvatra jitÃtmÃ vigatasp­ha÷ |
nai«karmyasiddhiæ paramÃæ saænyÃsenÃdhigacchati ||49||


ÁrÅdhara: nanu karmaïi kriyamÃïe kathaæ do«ÃæÓa-prahÃïena guïÃæÓa eva sampadyata ity apek«ÃyÃm Ãha asakta-buddhir iti | asaktÃ saÇga-ÓÆnyÃ buddhir yasya | jitÃtmÃ nirahaÇkÃra÷ | vigata-sp­ha÷ vigatÃ sp­hÃ phala-vi«ayecchÃ yasmÃt sa÷ | evambhÆtena saÇgaæ tyaktvÃ phalaæ caiva sa tyÃga÷ sÃttviko mata÷ (GÅtÃ 18.9) | ity evaæ pÆrvoktena karmÃsakti-tat-phalayos tyÃga-lak«aïena sannyÃsena nai«karmyasiddhiæ sarva-karma-niv­tti-lak«aïÃæ sattva-Óuddhim adhigacchati | yadyapi saÇga-phalayos tyÃgena karmÃnu«ÂhÃnam api nai«karmyam eva kart­tvÃbhiniveÓÃbhÃvÃt ( yad uktam - naiva ki¤cit karomÅti yukto
manyeta tattvavit (GÅtÃ 5.8) ity Ãdi Óloka-catu«Âayena ), tathÃpy anenokta-lak«aïena sannyÃsena paramÃæ nai«karmya-siddhiæ sarva-karmÃïi manasÃ sannyasyÃste sukhaæ vaÓÅ (GÅtÃ 5.13) ity evaæ-lak«aïa-pÃramahaæsyÃpara-paryÃyÃm Ãpnoti ||49|| 

ViÓvanÃtha: evaæ sati karmaïi do«ÃæsÃn kart­tvÃbhiniveÓa-phalÃbhisandhi-lak«aïÃn tyaktavata÷ prathama-sannyÃsinas tasya kÃlena sÃdhana-paripÃkato yogÃrÆ¬hatva-daÓÃyÃæ karmaïÃæ svarÆpeïÃpi tyÃga-rÆpaæ dvitÅya-sannyÃsam Ãha asakta-buddhi÷ sarvatrÃpi prÃk­ta-vastu«u na saktÃ Ãsakti-ÓÆnyÃ buddhir yasya sa÷ | ato jitÃtmÃ vaÓÅk­ta-citto vigatÃ brahma-loka-paryante«v api sukhe«u sp­hÃ yasya sa÷ | tataÓ ca sannyÃsena karmaïÃæ svarÆpeïÃpi tyÃgena nai«karmyasya paramÃæ Óre«ÂhÃæ siddhim adhigacchati prÃpnoti | yogÃrÆ¬ha-daÓÃyÃæ tasya nai«karmyam atiÓayena siddhir bhavatÅty artha÷ ||49||

Baladeva: evam Ãruruk«u÷ san-ni«Âho j¤Ãna-garbhayÃ karma-ni«ÂhayÃnubhÆta-svarÆpas tata÷ karma-ni«ÂhÃæ svarÆpatas tyajed ity Ãha asakteti | sarvatrÃtmÃtirikte«u vastu«v asakta-buddhir yato jitÃtmÃ svÃtmÃnandÃsvÃdena vaÓÅk­ta-manÃ ataeva vigata-sp­ha ÃtmÃtirikta-vastu-sÃdhye«u nÃnÃ-vidhe«v Ãnande«u sp­hÃ-ÓÆnya÷ | svÃtmÃnandÃsvÃda-vik«epakÃnÃæ karmaïÃæ sannyÃsena svarÆpatas tyÃgena paramÃæ nai«karmya-lak«aïÃæ siddhim adhigacchati yogÃrÆ¬ha÷ san | evam evoktaæ t­tÅye yas tv Ãtma-ratir eva syÃd (GÅtÃ 3.17) ity ÃdinÃ ||49|| 
__________________________________________________________

BhG 18.50

siddhiæ prÃpto yathÃ brahma tathÃpnoti nibodha me |
samÃsenaiva kaunteya ni«ÂhÃ j¤Ãnasya yÃ parÃ ||50||


ÁrÅdhara: evambhÆtasya paramahaæsasya j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃ brahma-bhÃva-prakÃram Ãha siddhiæ prÃpta iti «a¬bhi÷ | nai«karmya-siddhiæ prÃpta÷ san yathÃ yena prakÃreïa brahma prÃpnoti tathÃ taæ prakÃraæ saÇk«epeïaiva me vacanÃn nibodha | prati«ÂhitÃ yÃ brahma-prÃpti÷ tÃm imÃæ tathÃ darÓayitum Ãha ni«ÂhÃ j¤Ãnasya yÃ pareti | ni«ÂhÃ paryavasÃnaæ parisamÃptir ity artha÷ ||50||

ViÓvanÃtha: tataÓ ca yathÃ yena prakÃreïa brahma prÃpnoti brahmÃnubhavatÅty artha÷ | saiva j¤Ãnasya ni«ÂhÃ parÃ paramo 'nta ity artha÷ | ni«ÂhÃ ni«patti-nÃÓÃntÃ÷ ity amara÷ | avidyÃyÃm uparata-prÃyÃyÃæ vidyÃyÃ apy uparamÃrambhe yena prakÃreïa j¤Ãna-sannyÃsaæ k­tvÃ brahmÃnubhavet taæ budhyasvety artha÷ ||50||

Baladeva: siddhim iti | vihitena karmaïÃ harim ÃrÃdhya tat-prasÃda-jÃæ sarva-karma-tyÃgÃntÃæ Ãtma-dhyÃna-ni«ÂhÃæ prÃpto yathÃ yena prakÃreïa sthito brahma prÃpnoti ÃvirbhÃvita-guïÃ«Âakaæ svarÆpam anubhavati | tathÃ taæ prakÃraæ samÃsena gadato me matto nibodha | j¤Ãnasya yÃ parÃ ni«ÂhÃ pareÓa-vi«ayÃ j¤Ãna-ni«ÂhÃ tvÃæ prati mayocyate tÃæ ca Ó­ïu ||50||
__________________________________________________________

BhG 18.51-53

buddhyÃ viÓuddhayÃ yukto dh­tyÃtmÃnaæ niyamya ca |
ÓabdÃdÅn vi«ayÃæs tyaktvÃ rÃgadve«au vyudasya ca ||51||
viviktasevÅ laghvÃÓÅ yatavÃkkÃyamÃnasa÷ |
dhyÃnayogaparo nityaæ vairÃgyaæ samupÃÓrita÷ ||52||
ahaækÃraæ balaæ darpaæ kÃmaæ krodhaæ parigraham |
vimucya nirmama÷ ÓÃnto brahmabhÆyÃya kalpate ||53||


ÁrÅdhara: tad evam Ãha buddhyeti | uktena prakÃreïa viÓuddhayÃ pÆrvoktayÃ sÃttvikyÃ buddhyÃ yukto dh­tyÃ sÃttvikyÃ ÃtmÃnaæ tÃm eva buddhiæ niyamya niÓcalÃæ k­tvÃ ÓabdÃdÅn vi«ayÃæs tyaktvÃ tad-vi«ayau rÃga-dve«au vyudasya buddhyÃ viÓuddhayÃ yukta ity ÃdÅnÃæ brahma-bhÆyÃya kalpata iti t­tÅyenÃnvaya÷ ||51|| kiæ ca vivikteti | vivikta-sevÅ Óuci-deÓÃvasthÃyÅ laghvÃÓÅ mita-bhojÅ etair upÃyair yata-vÃk-kÃya-mÃnasa÷ saæyata-vÃg-deha-citto bhÆtvÃ nityaæ sarvadÃ dhyÃnena yo yogo brahma-saæsparÓas tat-para÷ san dhyÃnÃvicchedÃrthaæ puna÷ punar d­¬haæ vairÃgyaæ samyag upÃÓrito bhÆtvÃ ||52|| tataÓ cÃhaækÃram iti |
virakto 'ham ity Ãdy ahaækÃraæ balaæ durÃgrahaæ darpaæ yoga-balÃd unmÃrga-prav­tti-lak«aïaæ prÃrabdha-vaÓÃt prÃpyamÃne«v api vi«aye«u kÃmaæ krodhaæ parigrahaæ ca vimucya viÓe«eïa tyaktvÃ balÃd Ãpanne«u nirma
ma÷ san ÓÃnta÷ paramÃm upaÓÃntiæ prÃpto brahma-bhÆyÃya brahmÃham iti naiÓcalyenÃvasthÃnÃya kalpate yogyaÓ ca bhavati ||53||

ViÓvanÃtha: buddhyÃ viÓuddhayÃ sÃttvikyÃ dh­tyÃpi sÃttvikyÃtmÃnaæ mano niyamya | dhyÃnena bhagavac-cintanenaiva ya÷ paro yogas tat-parÃyaïa÷ | balaæ kÃma-rÃga-yuktaæ na tu sÃmarthyam | ahaÇkÃrÃdÅn vimucyety avidyoparama÷ | ÓÃnta÷ sattva-guïasyÃpy upaÓÃntimÃn iti k­ta-j¤Ãna-sannyÃsa ity artha÷ | j¤Ãnaæ ca mayi sannyaset (BhP 11.19.1) ity ekÃdaÓokte÷ |  aj¤Ãna-j¤Ãnayor uparamaæ vinÃ brahmÃnubhavÃnupattir iti bhÃva÷ | brahma-bhÆyÃya brahmÃnubhavÃya kalpate samartho bhavati ||51-53||

Baladeva: taæ prakÃram Ãha buddhyeti | viÓuddhayÃ sÃttvikyÃ buddhyÃ yuktas tÃd­ÓyÃ dh­tyÃ cÃtmÃnaæ mano niyamya samÃdhi-yogyaæ k­tvÃ ÓabdÃdÅn vi«ayÃæs tyaktvÃ tÃn sannihitÃn vidhÃya rÃga-dve«au ca tad-dhetukau vyudasya dÆrata÷ parih­tya | vivikta-sevÅ nirjana-stha÷ laghvÃÓÅ mita-bhuk yatÃni dhyeyÃbhimukhÅk­tÃni vÃgÃdÅni yena sa÷ | nityaæ dhyÃna-yoga-paro hari-cintana-nirata÷ | vairÃgyam Ãtmetara-vastu-mÃtra-vi«ayakam | aham iti | ahaækÃro dehÃtmÃbhimÃna÷ | balaæ tad-vardhakaæ vÃsanÃ-rÆpam | darpas tad-dhetuka÷ prÃrabdha-Óe«a-vaÓÃd upÃgate«u bhogye«u kÃmo 'bhilÃ«a÷,
te«v anyair apah­te«u krodha÷ | parigrahaÓ ca tat-karmaka÷ | tan etÃn ahaÇkÃrÃdÅn vimucya nirmama÷ san brahma-bhÆyÃya guïÃ«Âaka-viÓi«Âa-svÃtma-rÆpatvÃya kalpate tad anubhavati | ÓÃnto nistaraÇga-sindhur iva sthita÷ ||51-53||
__________________________________________________________

BhG 18.54

brahmabhÆta÷ prasannÃtmÃ na Óocati na kÃÇk«ati |
sama÷ sarve«u bhÆte«u madbhaktiæ labhate parÃm ||54||


ÁrÅdhara: brahmÃham iti naiÓcalyenÃvasthÃnasya phalam Ãha brahmeti | brahma-bhÆto brahmaïy avasthita÷ prasanna-citta÷ na«Âaæ na Óocati na cÃprÃptaæ kÃÇk«ati dehÃdya-abhimÃnÃbhÃvÃt | ataeva sarve«v api bhÆte«u sama÷ san rÃga-dve«am Ãdik­ta-vik«epÃbhÃvÃt sarva-bhÆte«u mad-bhÃvanÃ-lak«aïææ parÃæ bhaktiæ labhate ||54||

ViÓvanÃtha: tataÓ copÃdhy-apagame sati brahma-bhÆto 'nÃv­tta-caitanyatvena brahma-rÆpa ity artha÷ | guïa-mÃlinyÃpagamÃt | prasannaÓ cÃsÃv ÃtmÃ ceti sa÷ | tataÓ ca pÆrva-daÓÃyÃm iva na«Âaæ na Óocati na cÃprÃptaæ kÃÇk«ati dehÃdy-abhimÃnÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | sarve«u bhÆte«u bhadrÃbhadre«u bÃlaka iva sama÷ bÃhyÃnusandhÃnÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | 

tataÓ ca nirindhanÃgnÃv iva j¤Ãne ÓÃnte 'py anaÓvarÃæ j¤ÃnÃntarbhÆtÃæ mad-bhaktiæ Óravaïa-kÅrtanÃdi-rÆpÃæ labhate | tasyÃ mat-svarÆpa-Óakti-v­ttitvena mÃyÃ-Óakti-bhinnatvÃd avidyÃvidyayor apagame 'py anapagamÃt | ataeva parÃæ j¤ÃnÃd anyÃæ Óre«ÂhÃæ ni«kÃma-karma-j¤ÃnÃdy-urvaritatvena kevalÃm ity artha÷ | labhata iti pÆrvaæ j¤Ãna-vairÃgyÃdi«u mok«a-siddhy-arthaæ kalayÃ vartamÃnÃyÃ api sarva-bhÆte«v antaryÃmina iva tasyÃ÷ spa«Âopalabdhir nÃsÅd iti bhÃva÷ | ataeva kuruta ity anuktvÃ labhata iti prayuktam | mÃ«am udgÃdi«u militÃæ te«u na«Âe«v apy anaÓvarÃæ
kÃ¤cana-maïikÃm iva tebhya÷ p­thaktayÃ kevalÃæ labhata itivat | sampÆrïÃyÃ÷ prema-bhaktes tu prÃyas tadÃnÅæ lÃbha-sambhavo 'sti nÃpi tasyÃ÷ phalaæ sÃyujyam ity ata÷ parÃ-Óabdena prema-lak«aïeti vyÃkhyeyam ||54||

Baladeva: tasya brahma-bhÆyottara-bhÃvinaæ lÃbham Ãha brahmeti | brahma-bhÆta÷ sÃk«Ãt-k­tÃ«Âa-guïaka-sva-svarÆpa÷ | prasannÃtmÃ kleÓa-karma-vipÃkÃÓayÃnÃæ vigamÃd atisvaccha÷ - nadya÷ prasanna-salilÃ÷ ity ÃdÃv ativaimalyaæ prasnna-ÓabdÃrtha÷ | sa evambhÆto mad-anyÃt kÃæÓcit prati na Óocati na ca tÃn kÃÇk«ati | sarve«u mad-anye«ÆccÃvace«u bhÆte«u sama÷  heyatvÃviÓe«Ãllo«Âra-kÃ«ÂhavattvÃni manyamÃna÷ Åd­Óa÷ san parÃæ mad-bhaktiæ ni«ÂhÃæ j¤Ãnasya yÃ parÃ ity (GÅtÃ 18.50) uktÃæ
mad-anubhava-lak«aïÃæ mad-vÅk«aïa-samÃnÃkÃrÃæ sÃdhyÃæ bhaktiæ vindatÅty artha÷ ||54||
__________________________________________________________

BhG 18.55

bhaktyÃ mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷ |
tato mÃæ tattvato j¤ÃtvÃ viÓate tadanantaram ||55||


ÁrÅdhara: tataÓ ca bhaktyeti | tathÃ ca parayÃ bhaktyÃ tattvato mÃm abhijÃnÃti | kathambhÆtam, yÃvÃn sarva-vyÃpÅ yaÓ cÃsmi sac-cid-Ãnanda-ghanas tathÃbhutaæ |  tataÓ ca mÃm evaæ tattvato j¤ÃtvÃ tad-anantaraæ tasya j¤Ãnasya uparame sati mÃæ viÓate paramÃnanda-rÆpo bhavatÅty artha÷ ||55||

ViÓvanÃtha: nanu tayÃ labdhayÃ bhaktyÃ tadÃnÅæ tasya kiæ syÃd ity ato 'rthÃntra-nyÃsenÃha bhaktyeti | ahaæ yÃvÃn yaÓ cÃsmi taæ mÃæ tat-padÃrthaæ j¤ÃnÅ vÃ nÃnÃvidho bhakto vÃ bhaktyaiva tattvato 'bhijÃnÃti  | bhaktyÃham ekayÃ grÃhya÷ iti mad-ukte÷ (BhP 11.14.11) | yasmÃd evaæ tasmÃt prastuta÷ sa j¤ÃnÅ tatas tayÃ bhaktyaiva tad-anantaraæ vidyoparamÃd uttara-kÃla eva mÃæ j¤ÃtvÃ mÃæ viÓati mat-sÃyujya-sukham anubhavati | mama mÃyÃtÅtatvÃd avidyÃyÃÓ ca mÃyÃtvÃd vidyayÃpy aham avagamya[*ENDNOTE] iti bhÃva÷ | 

yat tu sÃÇkhya-yogau ca vairÃgyaæ tapo bhaktiÓ ca keÓave | pa¤ca-parvaiva vidyÃ iti nÃrada-pa¤carÃtre vidyÃ-v­ttitvena bhakti÷ ÓrÆyate | tat khalu hlÃdinÅ-Óakti-v­tter bhakter eva kalÃ kÃcid vidyÃ-sÃphalyÃrthaæ vidyÃyÃæ pravi«ÂÃ | karma-sÃphalyÃrthaæ karma-yoge 'pi praviÓati | tayÃ vinÃ karma-j¤Ãna-yogÃdÅnÃæ Órama-mÃtratvokte÷ | yato nirguïÃ bhakti÷ sad-guïamayyÃ vidyÃyÃ v­ttir vastuto na bhavati, ato hy aj¤Ãna-nivartakatvenaiva vidyÃyÃ÷ kÃraïatvaæ tat-padÃrtha-j¤Ãne tu bhakter eva | 

kiæ ca - sattvÃt sa¤jÃyate j¤Ãnam iti sm­te÷ (GÅtÃ 14.17) sattvajaæ j¤Ãnaæ sattvam eva | tac ca sattvaæ vidyÃ-Óabdenocyate yathÃ tathÃ bhakty-utthaæ j¤Ãnaæ bhaktir eva saiva kvacit bhakti-Óabdena kvacit j¤Ãna-Óabdena cocyata iti j¤Ãnam api dvividhaæ dra«Âavyam | tatra prathamaæ j¤Ãnaæ saænyasya dvitÅyena j¤Ãnena brahma-sÃyujyam ÃpnuyÃd ity ekÃdaÓa-skandha-pa¤caviæÓaty-adhyÃya-d­«ÂyÃpi[*ENDNOTE] j¤eyam | atra kecid bhaktyÃ vinaiva kevalenaiva j¤Ãnena sÃyujyÃrthinas te j¤Ãni-mÃnina÷ kleÓa-mÃtra-phalÃ ativigÅtÃ eva | anye tu bhaktyÃ vinÃ kevalena j¤Ãnena na muktir iti j¤ÃtvÃ bhakti-miÓram eva j¤Ãnam abhasyanto bhagavÃæs tu mÃyopÃdhir eveti bhagavad-vapur guïa-mayaæ
manyamÃnÃ yogÃrÆ¬hatva-daÓÃm api prÃptÃs te 'pi j¤Ãnino vimukta-mÃnino vigÅtÃ eva | yad uktam -

mukha-bÃhÆru-pÃdebhya÷
puru«asyÃÓramai÷ saha |
catvÃro jaj¤ire varïÃ
guïair viprÃdaya÷ p­thak || (BhP 11.5.2)

ya evaæ puru«aæ sÃk«Ãd
Ãtma-prabhavam ÅÓvaram |
na bhajanty avajÃnanti 
sthÃnÃd bhra«ÂÃ÷ patanty adha÷ || (BhP 11.5.3) iti |

asyÃrtha÷ ye na bhajanti ye ca bhajanto 'py avajÃnanti te sannyÃsino 'pi vina«Âa-vidyÃ apy adha÷ patanti | tathÃ ca hy uktam -

ye 'nye 'ravindÃk«a vimukta-mÃninas
tvayy asta-bhÃvÃd aviÓuddha-buddhaya÷ |
Ãruhya k­cchreïa paraæ padaæ tata÷
patanty adho 'nÃd­ta-yu«mad-aÇghraya÷ || (BhP 10.2.32) iti |

atra ÃÇghri-padaæ bhaktyaiva prayuktaæ vivak«itam | anÃd­ta-yu«mad-aÇghraya iti tanor guïa-mayatva-buddhir eva tanor anÃdara÷ | yad uktaæ -

avajÃnanti mÃæ mÆ¬hÃ 
mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam | (GÅtÃ 9.11) iti |

vastutas tu mÃnu«Å sÃ tanu÷ saccidÃnandam apy eva | tasyÃ÷ d­Óyatvaæ tu dustarkya-tadÅya-k­pÃ-Óakti-prabhÃvÃd eva | yad uktam nÃrÃyaïÃdhyÃtma-vacanam -

nityÃvyakto 'pi bhagavÃn 
Åk«(y)ate nija-Óaktita÷ |
tÃm ­te paramÃnandaæ 
ka÷ paÓyet tam imaæ prabhum || iti |

evaæ ca bhagavat-tano÷ saccidÃnandamayatve k ptaæ sac-cid-Ãnanda-vigraham ÓrÅ-v­ndÃvana-sura-bhÆruha-talÃsÅnam iti (GTU 1.33) | ÓÃbdaæ brahma vapur dadhat ity Ãdi Óruti÷-sm­ti-para-sahasra-vacane«u pramÃïe«u satsv api - mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram iti (ÁvetU 4.2) iti Óruti-d­«Âyaiva bhagavÃn api mÃyopÃdhir iti manyante kintu svarÆpa-bhÆtayÃ nitya-ÓaktyÃ mÃyÃkhyayÃ yuta÷ | ato mÃya-mayaæ vi«ïuæ pravadanti sanÃtanam iti mÃdhva-bhÃ«ya-pramÃïita-Órute÷ | mÃyÃæ tv ity atra mÃyÃ-Óabdena svarÆpa-bhÆtÃ cic-chaktir evÃbhidhÅyate na tv asvarÆpa-bhÆtÃ triguïa-mayy eva Óaktir iti tasyÃ÷ Óruter arthaæ
na manyante | yad vÃ prak­tiæ durgÃæ mÃyinaæ tu maheÓvaraæ Óambhuæ vidyÃd ity artham api naiva manyante | 

ato bhagavad-aparÃdhena jÅvan-muktva-daÓÃæ prÃptÃ api te 'dha÷ patanti | yad uktaæ vÃsanÃ-bhÃ«ya-dh­taæ pariÓi«Âa-vacanam | 

jÅvan-muktÃ api punar 
yÃnti saæsÃra-vÃsanÃm | 
yady acintya-mahÃ-Óaktau 
bhagavaty aparÃdhina÷ || iti |

te ca phala-prÃptau satyÃm arthÃt nÃsti sÃdhanopayoga iti matvÃ j¤Ãna-sannyÃsa-kÃle j¤Ãnaæ tatra guïÅ-bhÆtÃæ bhaktim api santyajya, mithyaivÃparok«Ãnubhavaæ tv asya manyante | ÓrÅ-vigrahÃparÃdhena bhaktyÃ api j¤Ãnena sÃrdham antardhÃnÃd bhaktiæ te punar naiva labhante | bhaktyÃ vinÃ ca tat-padÃrthÃnanubhÃvÃn m­«Ã-samÃdhayo jÅvan-mukta-mÃnina eva te j¤eyÃ÷ | yad uktam - ye 'nye 'ravindÃk«a vimukta-mÃnina÷ iti | 

ye tu bhakti-miÓraæ j¤Ãnam abhyasyanto bhagavan-mÆrtiæ sac-cid-ÃnandamayÅm eva mÃnayÃnÃ÷ krameïÃvidyÃvidyayor uparÃme parÃæ bhaktiæ labhante | te jÅvan-muktÃ dvividhÃ÷ | eke sÃyujyÃrthaæ bhaktiæ kurvantas tayaiva tat padÃrtham aparok«Åk­tya tasmin sÃyujyaæ labhante te saÇgÅtÃ eva | apare bhÆribhÃgÃ yÃd­cchika-ÓÃnta-mahÃ-bhÃgavata-saÇga-prabhÃvena tyakta-mumuk«Ã÷ ÓukÃdivad bhakti-rasa-mÃdhuryÃsvÃda eva nimajjanti, te tu parama-saÇgÅtÃ eva | yad uktam -

ÃtmÃrÃmÃÓ ca munayo
nirgranthÃ apy urukrame
kurvanty ahaitukÅæ bhaktim
itthambhÆta-guïo hari÷ || (BhP 1.7.10) iti | 

tad evaæ caturvidhÃ j¤Ãnino dvaye vigÅtÃ÷ patanti, dvaye saÇgÅtÃs taranti saæsÃram iti ||55||

Baladeva: tata÷ kiæ tad Ãha bhaktyeti | svarÆpato guïataÓ ca yo 'haæ vibhÆtitaÓ ca yÃvÃn aham asmi taæ mÃm parayÃ mad-bhaktyÃ tat tv abhijÃnÃty anubhavati | tato mat-parama-bhaktito hetor ukta-lak«aïaæ mÃæ tattvato yÃthÃtmyena j¤ÃtvÃnubhÆya tad-anantaraæ tata eva hetor mÃæ viÓate mayÃ saha yujyate | puraæ praviÓati ity atra pura-saæyoga eva pratÅyate na tu purÃtmakatvam | 

atra tattvato 'bhij¤Ãne praveÓe ca bhaktir eva hetur ukto bodhya÷ | bhaktyÃ tv ananyayÃ Óakya÷ ity (GÅtÃ 11.54) Ãdi pÆrvokte÷ | tad-anantaram iti mat-svarÆpa-guïa-vibhÆti-tÃttvikÃnubhavÃd uttarasmin kÃle ity artha÷ | yad vÃ, parayÃ bhaktyÃ mÃæ tattvato j¤ÃtvÃ tatas tÃæ bhaktim ÃdÃyaiva mÃæ viÓate | lyab-lope karmaïi pa¤camÅ | mok«e 'pi bhaktir astÅty Ãha sÆtra-k­t ÃprÃyaïÃt tatrÃpi hi d­«Âam iti (Vs 4.1.12) ÃprÃyaïÃd Ãmok«Ãt tatrÃpi ca mokse bhaktir anuvartate iti Órutau d­«Âam iti sÆtrÃrtha÷ | bhaktyÃ vina«ÂÃvidyÃnÃæ bhaktyÃ÷ svÃdo vivardhate sitayÃ na«Âa-pittÃnÃæ sitÃsvÃdavad iti rahasya-vida÷ | itthaæ ca sa-ni«ÂhÃnÃæ
sÃdhana-sÃdhya-paddhatir uktÃ ||55||
__________________________________________________________

BhG 18.56

sarvakarmÃïy api sadÃ kurvÃïo madvyapÃÓraya÷ |
matprasÃdÃd avÃpnoti ÓÃÓvataæ padam avyayam ||56||


ÁrÅdhara: sva-karmabhi÷ parameÓvarÃrÃdhanÃd uktaæ mok«a-prakÃram upasaæharati sarva-karmÃïÅti | sarvÃïi nityÃni naimittikÃni ca karmÃïi purvokta-krameïa sarvadÃ kurvÃïa÷ mad-vyapÃÓraya÷ aham eva vyÃpÃÓraya÷ ÃÓrayaïÅyo na tu svargÃdi-phalaæ yasya sa mat-prasÃdÃd ÓÃÓvatam anÃdi sarvotk­«Âaæ padam prÃpnoti ||56||

ViÓvanÃtha: tad evaæ j¤ÃnÅ yathÃ-krameïaiva karma-phala-sannyÃsa-karma-sannyÃsair mat-sÃyujyaæ prÃpnotÅty uktam | mad-bhaktas tu mÃæ yathÃ prÃpnoti tad api Ó­ïv ity Ãha sarveti | mad-vyapÃÓrayo mÃæ viÓe«ato 'pakar«eïa sakÃmatayÃpi ya ÃÓrayate so 'pi kiæ punar ni«kÃma-bhakta ity artha÷ | sarva-karmÃïy api nitya-naimittika-kÃmyÃni putra-kalatrÃdi-po«aïa-lak«aïÃni vyavahÃrikÃïy api sarvÃïi kurvÃïa÷ kiæ punas tyakta-karma-yoga-j¤Ãna-devatÃntaropÃsanÃnya-kÃmÃny abhakta ity artha÷ | 

atrÃÓrayate samyag sevata iti Ã¬-upasargena sevÃyÃ÷ pradhÃnÅbhÆtatvam | karmÃïy apÅty api-ÓabdenÃpakar«a-bodhakena karmaïÃæ guïÅbhÆtatvam | ato 'yaæ karma-miÓra-bhaktimÃn, na tu bhakti-miÓra-karmavÃn iti prathama-«aÂkokte karmaïi nÃtivyÃpti÷ | ÓÃÓvataæ mahat-padaæ mad-dhÃma vaikuïÂha-mathurÃ-dvÃrakÃyodhyÃdikam Ãpnoti |

nanu mahÃ-pralaye tat tad dhÃma kathaæ sthÃsyati | tatrÃha - avyayaæ mahÃ-pralaye mad-dhÃmna÷ kim api na vyayati mad-atarkya-prabhÃvÃd iti bhÃva÷ |

nanu j¤ÃnÅ khalv anekair janmabhir aneka-tapa-Ãdi-kleÓai÷ sarva-vi«ayendriyoparÃmeïaiva nai«karmye saty eva yat sÃyujyaæ prÃpnoti | tasya te nityaæ dhÃma sakarmakatve sakÃmakatve 'pi tvad-ÃÓrayaïa-mÃtreïaiva kathaæ prÃpnoti | tatrÃha mat-prasÃdÃd iti mat-prasÃdasyÃtarkyam eva prabhÃvatvaæ jÃnÅhÅti bhÃva÷ ||56||

Baladeva: atha parini«ÂhitÃnÃm Ãha sarveti sÃrdha-dvayÃbhyÃm | mad-vyapÃÓrayo mad-ekÃntÅ sarvÃïi sva-vihitÃni karmÃïi yathÃ-yogaæ kurvÃïa÷ | api-ÓabdÃd gauïa-kÃle mad-ekÃntinas tasya mukhya-kÃlÃbhÃvÃt | evam Ãha sÆtrakÃra÷ - sarvathÃpi tatra vobhaya-liÇgÃt (Vs 3.4.34) iti | Åd­Óa÷ sa mat-prasÃdÃn mad-atyanugrahÃt ÓÃÓvataæ nityam avyayam apariïÃmi-j¤ÃnÃnandÃtmakaæ padaæ param-vyomÃkhyam avÃpnoti labhate ||56||
__________________________________________________________

BhG 18.57
 
cetasÃ sarvakarmÃïi mayi saænyasya matpara÷ |
buddhiyogam upÃÓritya maccitta÷ satataæ bhava ||57||


ÁrÅdhara: yasmÃd evaæ tasmÃt cetaseti | sarvÃïi karmÃïi | cetasÃ mayi saænyasya samarpya mat-para÷ aham eva para÷ prÃpya÷ puru«Ãrtho yasya sa vyavasÃyÃtmikayÃ buddhyÃ yogam upÃÓritya satataæ karmÃnu«ÂhÃna-kÃle 'pi brahmÃrpaïaæ brahma-havir iti (GÅtÃ 4.24) nyÃyena mayy eva cittaæ yasya tathÃbhÆto bhava ||57||

ViÓvanÃtha: nanu tarhi mÃæ prati tvaæ niÓcayena kim Ãj¤Ãpayasi | kim aham ananya-bhakto bhavÃmi, kiæ vÃnantarokta-lak«aïa÷ sakÃma-bhakta eva | tatra sarva-prak­«Âo 'nanya-bhakto bhavituæ na prabhavi«yasi | nÃpi sarva-bhakte«v apak­«Âa÷ sakÃma-bhakto bhava | kintu tvaæ madhyama-bhakto bhavety Ãha cetaseti | sarva-karmÃïi svÃÓrama-dharmÃn vyavahÃrika-karmÃïi ca mayi sannyasya samarpya, mat-paro 'ham eva para÷ prÃpya÷ puru«Ãrtho yasya sa ni«kÃma ity artha÷ | yad uktaæ pÆrvam eva 

yat karo«i yad aÓnÃsi 
yaj juho«i dadÃsi yat | 
yat tapasyasi kaunteya 
tat kuru«va mad-arpaïam || iti | (GÅtÃ 9.27)

buddhi-yogaæ vyavasÃyÃtmikayÃ buddhyÃ yogaæ satataæ mac-citta÷ karmÃnu«ÂhÃna-kÃle 'nyadÃpi mÃæ smaran bhava ||57||

Baladeva: tÃd­ÓatvÃd eva tvaæ sarvÃïi sva-vihitÃni karmÃïi kart­tvÃbhimÃnÃdi-ÓÆnyenacetasÃ svÃmini mayi sannyasyÃrpayitvÃ mat-paro mad-eka-puru«Ãrtho mÃm eva buddhi-yogam upÃÓritya satataæ karmÃnu«ÂhÃna-kÃle mac-citto bhava | etac ca tvÃæ prati prÃg apy uktaæ yat karo«Åty ÃdinÃ arpayitvaiva karmÃïi kuru, na tu k­tvÃrpayeti ||57||
__________________________________________________________

BhG 18.58

maccitta÷ sarvadurgÃïi matprasÃdat tari«yasi |
atha cet tvam ahaækÃrÃn na Óro«yasi vinaÇk«yasi ||58||


ÁrÅdhara: tato yad bhavi«yati tac ch­ïu - mac-citta iti | mac-citta÷ san mat-prasÃdÃt sarvÃïy api durgÃïi dustarÃïi sÃæsÃrika-du÷khÃni tari«yasi | vipak«e do«am Ãha -- atha cet yadi punas tvam ahaækÃrÃn j¤Ãt­tvÃbhimÃnÃt mad uktam evaæ na Óro«yasi tarhi vinaÇk«yasi puru«ÃrthÃd bhra«Âo bhavi«yasi ||58||

ViÓvanÃtha : tata÷ kim ata Ãha mac-citta iti ||58||

Baladeva : evaæ mac-cittas tvaæ mat-prasÃdÃd eva sarvÃïi durgÃïi dustarÃïi saæsÃra-du÷khÃni tari«yasi | tatra te na cintÃ | tÃny ahaæ bhakta-bandhur apane«yami dÃsyÃmi cÃtmÃnam iti parini«ÂhitÃnÃæ sÃdhana-sÃdhya-paddhatir uktÃ | atha ced ahaÇkÃrÃt k­tyÃk­tya-vi«ayaka-j¤ÃnÃbhimÃnÃt tvaæ mad-uktaæ na Óro«yasi tarhi vinaÇk«yasi svÃrthÃt vibhra«Âo bhavi«yasi | na hi kaÓcit prÃïinÃæ k­tyÃk­tyor vij¤ÃtÃ praÓÃstÃ vÃ matto 'nyo vartate ||58||
__________________________________________________________

BhG 18.59

yad ahaækÃram ÃÓritya na yotsya iti manyase |
mithyai«a vyavasÃyas te prak­tis tvÃæ niyok«yati ||59||


ÁrÅdhara: kÃmaæ vinaÇk«yasi na tu bandhubhir yuddhaæ kari«yÃmÅti cet tatrÃha 
yad ahaækÃram iti | mad-uktam anÃd­tya kevalam ahaÇkÃram avalambya yuddhaæ na kari«yÃmÅti yan manyase tvam adhyavasyasi e«a tava vyavasÃyo mithyaiva asvatantratvÃt tava | tad evÃha prak­tis tvÃæ rajo-guïa-rÆpeïa pariïatÃ satÅ niyok«yati pravartayi«yatÅti ||59||

ViÓvanÃtha: nanu k«atriyasya mama[*ENDNOTE] yuddham eva paro dharmas tatra bandhu-vadha-pÃpÃd bhÅta eva pravartituæ necchÃmÅti tatra sa-tarjanam Ãha yad aham iti | prak­ti÷ svabhÃva÷ | adhunÃ tvaæ mad-vacanaæ na mÃnayasi, yadÃ tu mahÃvÅrasya tava svÃbhÃviko yuddhotsÃho durvÃra evodbhavi«yati tadÃ yudhyamÃna÷ svayam eva bhÅ«mÃdÅn gurÆn hani«yan mayÃ hasi«yasa iti bhÃva÷ ||59|| 

Baladeva: yadyapi k«atriyasya yuddham eva dharmas tathÃpi guru-viprÃdi-vadha-hetukÃt pÃpÃd bhÅtasya me na tatra prav­ttir iti k­tyÃk­tya-vij¤Ãt­tvÃbhimÃnam ahaÇkÃram ÃÓritya nÃhaæ yotsye iti yadi tvaæ manyase, tarhi tavai«a vyavasÃyo niÓcayo mithyÃ ni«phalo bhÃvÅ, prak­tir man-mÃyÃ rajo-guïÃtmanÃ pariïatÃ mad-vÃkyÃvahelinaæ tvÃæ gurv-Ãdi-vadhe nimitte yuddhe niyok«yati pravartayi«yaty eva ||59||
__________________________________________________________

BhG 18.60

svabhÃvajena kaunteya nibaddha÷ svena karmaïÃ |
kartuæ necchasi yan mohÃt kari«yasy avaÓopi tat ||60||


ÁrÅdhara: kiæ ca svabhÃvajeneti | svabhÃva÷ k«atriyatva-hetu÷ pÆrva-janma-saæskÃras tasmÃj jÃtena svÅyena karmaïÃ ÓauryÃdinÃ pÆrvoktena nibaddha÷ yantritas tvaæ mohÃt yat karma yuddha-lak«aïaæ kartuæ necchasi avaÓa÷ san tat karma kari«yasy eva ||60||

ViÓvanÃtha: uktam evÃrthaæ viv­ïoti svabhÃva÷ k«atriyatve hetu÷ pÆrva-saæskÃras tasmÃj jÃtena svÅyena karmaïÃ nibaddho yantrita÷ ||60||
 
Baladeva: uktam upapÃdayati svabhÃveti | yadi tvaæ mohÃd aj¤ÃnÃn mad-uktam api yuddhaæ kartuæ necchasi, tadÃ svabhÃvajena svena karmaïÃ Óauryeïa man-mÃyodbhÃsitena nibaddho 'vaÓas tat kari«yasi ||60||
__________________________________________________________

BhG 18.61

ÅÓvara÷ sarvabhÆtÃnÃæ h­ddeÓerjuna ti«Âhati |
bhrÃmayan sarvabhÆtÃni yantrÃrÆ¬hÃni mÃyayÃ ||61||
[*ENDNOTE]

ÁrÅdhara: tad evaæ Óloka-dvayena sÃÇkhyÃdi-mate prak­ti-pÃratantryaæ svabhÃva-pÃratantryaæ coktam | idÃnÅæ svamatam Ãha ÅÓvara iti dvÃbhyÃm | sarva-bhÆtÃnÃæ h­n-madhye ÅÓvaro 'ntaryÃmÅ ti«Âhati | kiæ kurvan, sarvÃïi bhÆtÃni mÃyayÃ nija-ÓaktyÃ bhrÃmayaæs tat-tat-karmasu pravartayan, yathÃ dÃru-yantram ÃrÆ¬hÃni k­trimÃni bhÆtÃni sÆtradhÃro loke bhrÃmayati tadvad ity artha÷ | yad vÃ yantrÃïi ÓarÅrÃïi ÃrÆ¬hÃni bhÆtÃni dehÃbhimÃnino jÅvÃn bhramayann ity artha÷ | tathÃ ca ÓvetÃÓvatÃrÃïÃæ mantra÷ -- 

eko deva÷ sarvabhÆte«u gÆ¬ha÷
sarvavyÃpÅ sarvabhÆtÃntarÃtmÃ |
karmÃdhyak«a÷ sarvabhÆtÃdhivÃsa÷
sÃk«Å cetÃ kevalo nirguïaÓ ca || iti || (ÁvetU 6.11)

antaryÃmi-brÃhmaïaæ[*ENDNOTE] ca -- ya Ãtmani ti«Âhan ÃtmÃnam antaro yamayati yam ÃtmÃ na veda yasya ÃtmÃ ÓarÅram eva te ÃtmÃntaryÃmy am­ta÷ || ity Ãdi ||61||

ViÓvanÃtha: Óloka-dvayena svabhÃva-vÃdinÃæ matam uktvÃ sva-matam Ãha ÅÓvaro nÃrÃyaïa÷ sarvÃntaryÃmÅ | ya÷ p­thivyÃæ ti«Âhan p­thivyÃ antaro, yaæ p­thivÅ na veda, yasya p­thivÅ ÓarÅraæ, ya÷ p­thivÅm antaro yamayati (BAU 3.6.3) iti | 

yac ca ki¤cij jagaty asmin[*ENDNOTE] 
d­Óyate ÓrÆyate 'pi vÃ | 
antar-bahiÓ ca tat sarvaæ 
vyÃpya nÃrÃyaïa÷ sthita÷ || (MahÃnÃrÃyaïa Upani«ad 13.5) 

ity Ãdi Óruti-pratipÃdita ÅÓvaro 'ntaryÃmÅ h­di ti«Âhati | kiæ kurvan? sarvÃïi 
bhÆtÃni mÃyayÃ nija-ÓaktyÃ bhrÃmayan bhramayan[*ENDNOTE] tat-tat-karmÃïi pravartayan, yathÃ sÆtra-sa¤cÃrÃdi-yantram ÃrÆ¬hÃni k­trimÃïi pÃ¤cÃlikÃ-rÆpÃïi sarva-bhÆtÃni mÃyÃ vibhramayati tadvad ity artha÷ | yad vÃ yantrÃrÆ¬hÃni ÓarÅrÃrÆ¬hÃn sarva-jÅvÃn ity artha÷ ||61||

Baladeva: vij¤Ãt­tvÃbhimÃnam ivÃlak«yÃrjunam atyÃjyatvÃd vidhÃnterïopadiÓati  ÅÓvara iti dvÃbhyÃm | he arjuna tvaæ cet svaæ vijïaæ manyase, tarhy antaryÃmi-brÃhmaïÃt tvayÃ j¤Ãto ya ÅÓvara÷ sarva-bhÆtÃnÃæ brahmÃdi-sthÃvarÃntÃnÃæ h­ddeÓe ti«Âhati mÃyayÃ sva-ÓaktyÃ tÃni bhrÃmayan san | sarva-bhÆtÃni viÓina«Âi yantreti | yat karmÃnuguïaæ mÃyÃ-nirmitaæ dehendriya-prÃïa-lak«aïaæ yantraæ tad-ÃrÆ¬hÃni | rÆpakeïopamÃtra vyajyate - yathÃ sÆtra-dhÃro dÃru-yantrÃrÆ¬hÃni k­trimÃïi bhÆtÃni bhrÃmayati tadvat ||61||
__________________________________________________________

BhG 18.62

tam eva Óaraïaæ gaccha sarvabhÃvena bhÃrata |
tatprasÃdÃt parÃæ ÓÃntiæ sthÃnaæ prÃpsyasi ÓÃÓvatam ||62||


ÁrÅdhara: tam iti | yasmÃd evaæ sarve jÅvÃ÷ parameÓvara-paratantrÃ÷ tasmÃd ahaÇkÃraæ parityajya sarva-bhÃvena sarvÃtmanÃ tam ÅÓvaram eva Óaraïaæ gaccha | tataÓ ca tasyaiva prasÃdÃt parÃæ uttamÃæ ÓÃntiæ sthÃnaæ ca pÃrameÓvaraæ ÓÃÓvataæ nityaæ prÃpsyasi ||62||

ViÓvanÃtha: etaj-j¤Ãpana-prayojanam Ãha tam eveti | parÃm avidyÃvidyayor niv­ttim | tataÓ ca ÓÃÓvataæ sthÃnaæ vaikuïÂham | iyam antaryÃmi-ÓaraïÃpatti÷ antaryÃmy-upÃsakÃnÃm eva | bhagavad-upÃsakÃnÃæ tu bhagavac-charaïÃpatti÷ | agre vak«yata eveti kecid Ãhu÷ | anyas tu yo mad-i«Âa-deva÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ sa eva mad-gurur mÃæ bhakti-yogam anukÆlaæ hitaæ copadeÓam upadiÓati ca | tam ahaæ Óaraïaæ prapadye ity aniÓaæ bhÃvayeti | yad uktam uddhavena -

naivopayanty apacitiæ kavayas taveÓa
brahmayusÃpi k­tam ­ddha-muda÷ smaranta÷ |
yo 'ntar-bahis tanu-bh­tÃm aÓubhaæ vidhunvan
ÃcÃrya-caittya-vapu«Ã sva-gatiæ vyanakti || (BhP 11.29.6) iti ||62||

Baladeva: tarhi tam eveÓvaraæ sarva-bhÃvena kÃyÃdi-vyÃpÃreïa Óaraïaæ gaccha | tata÷ kim iti cet tatrÃha tad iti |  parÃæ ÓÃntiæ nikhila-kleÓa-viÓle«a-lak«aïÃæ | ÓÃÓvataæ nityaæ sthÃnaæ ca, tad vi«ïo÷ paramaæ padam ity Ãdi Óruti-gÅtaæ tad dhÃma prÃpsyasi | sa ceÓvaro 'ham eva tvat-sakha÷ sarvasya cÃhaæ h­di sannivi«Âa÷ ity (GÅtÃ 15.15) Ãdi mat-pÆrvokter deva-r«y-Ãdi-sammati-grÃhiïÃ tvayÃpi paraæ brahma paraæ dhÃma (GÅtÃ 10.12) ity-ÃdinÃ svÅk­tatvÃc ca | viÓva-rÆpa-darÓane pratyak«itatvÃc ca | tasmÃn mad-upadeÓe ti«Âheti ||62||
__________________________________________________________

BhG 18.63

iti te j¤Ãnam ÃkhyÃtaæ guhyÃd guhyataraæ mayÃ |
vim­Óyaitad aÓe«eïa yathecchasi tathÃ kuru ||63||


ÁrÅdhara: sarva-gÅtÃrtham upasaæharann Ãha itÅti | ity anena prakÃreïa te tubhyaæ sarvaj¤ena parama-kÃruïikena mayÃ j¤Ãnam ÃkhyÃtam upadi«Âam | kathambhÆtam | guhyÃd gopyÃd rahasya-mantra-yogÃdi-j¤ÃnÃd api guhyataraæ | etan mayopadi«Âaæ gÅtÃ-ÓÃstram aÓe«ato paryÃlocya paÓcÃd yathecchasi tathÃ kuru | etasmin paryÃlocite sati tava moho nivarti«yata iti bhÃva÷ ||63||

ViÓvanÃtha: sarva-gÅtÃrtham upasaæharati itÅti | karma-yogasyÃ«ÂÃÇga-yogasya j¤Ãna-yogasya ca j¤Ãnaæ j¤Ãyate 'neneti j¤Ãnaæ j¤Ãna-ÓÃstraæ guhyÃd guhyataram ity atirahasyatvÃt kair api vaÓi«Âa-bÃdarÃyaïa-nÃradÃdyair api sva-sva-k­ta-ÓÃstreïÃprakÃÓitam[*ENDNOTE] | yad vÃ, te«Ãæ sÃrvaj¤yam Ãpek«ikaæ mama tu Ãtyantikam ity atas te tu etad atiguhyatvÃn na jÃnanti | mayÃpi atiguhyatvÃd eva te sarvathaiva naitad upadi«ÂÃ iti bhÃva÷ | etad aÓe«eïa ni÷Óe«ata÷ eva vim­Óya, yathÃ yena prakÃreïa svÃbhirucitaæ, yat[*ENDNOTE] kartum icchasi tathÃ tat kuru, ity antyaæ j¤Ãna-«aÂkaæ sampÆrïam | «aÂka-trikam
idaæ sarva-vidyÃ-Óiro-ratnaæ ÓrÅ-gÅtÃ-ÓÃstraæ mahÃnarghya-rahasyatama-bhakti-sampuÂaæ bhavati | prathamaæ karma-«aÂkaæ yasyÃdhÃra-pidhÃnaæ kÃnakaæ bhavati | antyaæ j¤Ãna-«aÂkaæ yasyottara-pidhÃnaæ maïi-jaÂitaæ kÃnakaæ bhavati | tayor madhyavarti-«aÂka-gatÃ bhaktis trijagad-anarghyÃ ÓrÅ-k­«ïa-vaÓÅkÃriïÅ mahÃmaïi-matallikÃ virÃjate, yasyÃ÷ paricÃrikÃ tad-uttara-pidhÃnÃrdha-gatÃ man-manÃ bhava ity Ãdi padya-dvayÅ catu÷-«a«Âhy-ak«arÃ ÓuddhÃ bhavatÅti budhyate ||63||

Baladeva: ÓÃstram upasaæharann Ãha itÅti | iti pÆrvokta-prakÃrakaæ j¤Ãnaæ gÅtÃ-ÓÃstram j¤Ãyante karma-bhakti-j¤ÃnÃny anena iti nirukte÷ | tan-mayÃ te tubhyam ÃkhyÃtaæ samproktam | guhyÃd rahasya-mantrÃdi-ÓÃstrÃd guhyataram iti gopyam | etac chÃstra-Óe«eïa sÃmastyena vim­Óya paÓcÃd yathecchasi tathÃ kuru | etasmin paryÃlocite tava moha-vinÃÓo mad-vacasi sthitiÓ ca bhavi«yatÅti ||63||
__________________________________________________________

BhG 18.64

sarvaguhyatamaæ bhÆya÷ Ó­ïu me paramaæ vaca÷ |
i«Âosi me d­¬ham iti tato vak«yÃmi te hitam ||64||


ÁrÅdhara: ati-gambhÅraæ gÅtÃ-ÓÃstram aÓe«ata÷ paryÃlocayitum aÓaknuvata÷ k­payÃ svayam eva tasya sÃraæ saÇg­hya kathayati sarva-guhyatamam iti tribhi÷ | sarvebhyo 'pu guhyebhyo guhyatamaæ me vacas tatra tatroktam api bhÆya÷ punar api vak«yamaïaæ Ó­ïu | puna÷ puna÷ kathane hetum Ãha d­¬ham atyantaæ me mama tvam i«Âa÷ priyo 'sÅti matvÃ tata eva hetos te hitaæ vak«yÃmi | yad vÃ tvaæ mame«Âo 'si mayÃ vak«yamÃïaæ ca d­¬haæ sarva-pramÃïopetam iti niÓcitya tatas te vak«yÃmÅty artha÷ | d­¬ha-matir iti kecit paÂhanti ||64||

ViÓvanÃtha: tataÓ ca atigambhÅrÃrthaæ gÅtÃ-ÓÃstraæ paryÃlocayitum pravartamÃnaæ tu«ïÅmbhÆyaiva sthitaæ sva-priya-sakham arjunam Ãlak«ya k­pÃ-dravac-citta-nava-nÅto bhagavÃn bho÷ priyavayasya arjuna sarva-ÓÃstra-sÃram aham eva ÓlokÃ«Âakena bravÅmi | alaæ te tat-tat-paryÃlocana-kleÓenety Ãha sarveti | bhÆya iti rÃja-vidyÃ-rÃja-guhyÃdhyÃyÃnte pÆrvam uktam |

man-manÃ bhava mad-bhakto 
mad-yÃjÅ mÃæ namaskuru |
mÃm evai«yasi yuktvaivam
ÃtmÃnaæ mat-parÃyaïa÷ || (GÅtÃ 9.34) iti 

yat tad eva paramaæ sarva-ÓÃstrÃrtha-sÃrasya gÅtÃ-ÓÃstrasyÃpi sÃraæ guhyatamam iti nÃta÷ paraæ ki¤cana guhyam asti kvacit kutaÓcit katham api akhaï¬am iti bhÃva÷ | puna÷ kathane hetum Ãha | i«Âo 'si me d­¬ham atiÓayena eva priyo me sakhÃ bhavasÅti tata eva hetor hitaæ te iti sakhÃyaæ vinÃtirahasyaæ na kam api kaÓcid api brÆta iti bhÃva÷ | d­¬ha-matir iti ca pÃÂha÷ ||64||

Baladeva: atha nirapek«ÃïÃæ sÃdhana-sÃdhya-paddhatim upadeksyann Ãdau tÃæ stauti sarveti | sarve«u guhye«u madhye 'tiÓayitaæ guhyam iti sarva-guhyatamam |  bhÆya iti rÃja-vidyÃdhyÃye man-manÃ bhava ity ÃdinÃ pÆrvam api mamÃtipriyatvÃd ante punar ucyamÃnaæ Ó­ïu paramaæ sarva-sÃrasyÃpi gÅtÃ-ÓÃstrasya sÃrabhÆtam | puna÷ kathanena hetu÷ i«Âo  'sÅti | tvaæ mame«Âa÷ priyatamo 'si | mad-vÃkyaæ d­¬haæ nikhila-pramÃïopetam iti niÓcino«y atas te hitaæ vak«yÃmi | tathÃpy etad evÃnu«Âheyam iti bhÃva÷ ||64|| __________________________________________________________

__________________________________________________________

BhG 18.65

manmanÃ bhava madbhakto madyÃjÅ mÃæ namaskuru |
mÃm evai«yasi satyaæ te pratijÃne priyosi me ||65||


ÁrÅdhara: tad evam Ãha man-manÃ iti | man-manÃ mac-citto bhava | mad-bhakto mad-bhajana-ÓÅlo bhava | mad-yÃjÅ mad-yajana-ÓÅlo bhava | mÃm eva namaskuru evaæ vartamÃnas tvaæ mat-prasÃdÃt labdha-j¤Ãnena mÃm evai«yasi prÃpsyasi | atra ca saæÓayaæ mÃ kÃr«Å÷ | tvaæ hi me priyo  'si | atha satyaæ yathÃ bhavaty evaæ tubhyam ahaæ pratijÃne pratij¤Ãæ karomi ||65||

ViÓvanÃtha: manmanÃ bhava iti mad-bhakta÷ sann eva mÃæ cintaya | na tu j¤ÃnÅ yogÅ vÃ bhÆtvÃ mad-dhyÃnaæ kurv ity artha÷ | yad vÃ man-manÃ bhava mahyaæ ÓyÃmasundarÃya susnigdhÃku¤cita-kuntalakÃya-sundara-bhrÆ-valli-madhura-k­pÃ-kaÂÃk«Ãm­ta-var«i-vadana-candrÃya svÅyaæ deyatvena mano yasya tathÃbhÆto bhava | athavÃ ÓrotrÃdÅndriyÃïi dehÅty Ãha mad-bhakto bhava | Óravaïa-kÅrtana-man-mÆrti-darÓana-man-mandira-mÃrjana-lepana-puspÃharaïa-man-mÃlÃlaÇkÃra-cchatra-cÃmarÃdibhi÷ sarvendriya-karaïakaæ mad-bhajanaæ kuru | athavÃ mahyaæ gandha-pu«pa-dhÆpa-dÅpa-naivedyÃni dehÅty Ãha mad-yÃjÅ bhava | mat-pÆjanaæ kuru | athavÃ mahyaæ namaskÃra-mÃtraæ
dehÅty Ãha mÃæ namaskuru bhÆmau nipatya a«ÂÃÇgaæ vÃ praïÃmaæ kuru | e«Ãæ caturïÃæ mac-cintana-sevana-pÆjana-praïÃmÃïÃæ samuccayam ekataraæ vÃ tvaæ kuru | mÃm evai«yasi prÃpsyasi mana÷-pradÃnaæ ÓrotrÃdÅndriya-pradÃnaæ gandha-pu«pÃdi-pradÃnaæ vÃ tvaæ kuru | tubhyam aham ÃtmÃnam eva dÃsyÃmÅti satyaæ | te tavaiva | nÃtra saæÓayi«ÂhÃ iti bhÃva÷ | satyaæ Óapatha-tathyayo÷ ity amara÷ | 

nanu mÃthura-deÓodbhÆtÃ lokÃ÷ prativÃkyam eva Óapathaæ kurvanti satyaæ tarhi pratijÃne pratij¤Ãæ k­tvÃ bravÅmi | tvaæ me priyo 'si nahi priyaæ ko 'pi va¤cayait iti bhÃva÷ ||65||

Baladeva: etad-vaca÷ prÃha manmanÃ bhaveti | vyÃkhyÃtaæ prÃk man-manastvÃd viÓi«Âo mÃm eva nÅlotpala-ÓyÃmalatvÃdi-guïakaæ tvad-atipriyam devakÅ-nandanaæ k­«ïam eva manu«ya-sanniveÓitam e«yasi | na tu mama rÆpÃntaraæ sahasra-ÓÅr«atvÃdi-lak«aïam aÇgu«Âha-mÃtram antaryÃmiïaæ vÃ n­siæha-varÃhÃdi-lak«aïaæ vety artha÷ |  tubhyam aham ÃtmÃnam eva tvat-sakhaæ dÃsyÃmÅti te tava satyaæ Óapatha÷ satyaæ Óapatha-tathyayo÷ iti nÃnÃrthavarga÷ | atra na saæÓayi«ÂhÃ iti bhÃva÷ |

nanu mÃthuratvÃt tava Óapatha-karaïÃd api me na saæÓaya-vinÃÓas tatrÃha pratijÃne pratij¤Ãæ k­tvÃham abruvam | yat tvaæ me priyo 'si snigdha-manasÃ hi mÃthurÃ÷ priyaæ na pratÃrayanti | kiæ puna÷ pre«Âham iti bhÃva÷ | yasya mayy atiprÅtas tasmin mamÃpi tathÃ | tad-viyogaæ so¬hum ahaæ na ÓaknomÅti pÆrvam eva mayoktaæ priyo hi ityÃdinÃ | tasmÃn mad-vÃci viÓvasihi mÃm eva prÃpsyasi ||65||

__________________________________________________________

BhG 18.66

sarvadharmÃn parityajya mÃm ekaæ Óaraïaæ vraja |
ahaæ tvÃ sarvapÃpebhyo mok«yayi«yÃmi mÃ Óuca÷ ||66||


ÁrÅdhara: tato 'pi guhyatamam Ãha sarveti | mad-bhaktyaiva sarvaæ bhavi«yatÅti d­¬ha-viÓvÃsena vidhi-kaiÇkaryaæ tyaktvÃ mad-eka-Óaraïaæ bhava | evaæ vartamÃna÷ karma-tyÃga-nimittaæ pÃpaæ syÃd iti mÃ Óuca÷ mok«aæ mÃ kÃr«Å÷ | yatas tvaæ mad-eka-Óaraïaæ sarva-pÃpebhyo 'haæ mok«ayi«yÃmi ||66||

ViÓvanÃtha: nanu tad-dhyÃnÃdikaæ yat karomi tat kiæ svÃÓrama-dharmÃnu«ÂhÃna-pÆrvakaæ vÃ, kevalaæ vÃ ? tatrÃha sarva-dharmÃn varïÃÓrama-dharmÃn sarvÃn eva parityajya ekaæ mÃm eva Óaraïaæ vraja | parityajya sannyasyeti na vyÃkhyeyam arjunasya k«atriyatvena sannyÃsÃdhikÃrÃt na cÃrjunaæ lak«Åk­tyÃnya-jana-samudÃyam evopadideÓa bhagavÃn iti vÃcyam | lak«yabhÆtam arjunaæ prati upadeÓaæ yojayitum aucitye saty evÃnyasyÃpi upade«Âavyatvaæ sambhaven na, tv anyathÃ na ca parityjyety asya phala-tyÃga eva tÃtparyam iti vyÃkhyeyam asya vÃkyasya -

devar«i-bhÆtÃpta-nÌïÃæ pitÌïÃæ
nÃyaæ kiÇkaro nÃyam ­ïÅ ca rÃjan |
sarvÃtmanÃ ya÷ Óaraïaæ Óaraïyaæ
gato mukundaæ parih­tya kartam || (BhP 11.5.41) 

martyo yadÃ tyakta-samasta-karmÃ
niveditÃtmÃ vicikÅr«ito me |
tadÃm­tatvaæ pratipadyamÃno
mayÃtma-bhÆyÃya ca kalpate vai || (BhP 11.29.32)

tÃvat karmÃïi kurvÅta
na nirvidyeta yÃvatÃ |
mat-kathÃ-ÓravaïÃdau vÃ
ÓraddhÃ yÃvan na jÃyate || (BhP 11.20.9)

Ãj¤Ãyaiva guïÃn do«Ãn
mayÃdi«ÂÃn api svakÃn |
dharmÃn santyajya ya÷ sarvÃn 
mÃæ bhajet sa ca sattama÷ || (BhP 11.11.37) 

ity Ãdibhir bhagavad-vÃkyai÷sahaikÃrthasyÃvaÓya-vyÃkhyeyatvÃt | atra ca pari-Óabda-prayogÃc ca | ata ekaæ mÃæ Óaraïaæ vraja, na tu dharma-j¤Ãna-yoga-devatÃntarÃdikam ity artha÷ | pÆrvaæ hi mad-anya-bhaktau sarva-Óre«ÂhÃyÃæ tavÃdhikÃro nÃstÅty atas tvaæ yat karo«i yad aÓnÃsÅtyÃdi-bruvÃïena mayÃ karma-miÓrÃyÃæ bhaktau tavÃdhikÃra ukta÷ | samprati tv atik­payÃ tubhyam ananya-bhaktau evÃdhikÃras tasyÃ ananya-bhakter yÃd­cchika-mad-aikÃntika-bhakta-k­paika-labhyatva-lak«aïaæ niyamaæ sva-k­tam api bhÅ«ma-yuddhe sva-pratij¤Ãm ivÃpanÅya datta iti bhÃva÷ | na ca mad-Ãj¤ayÃ nitya-naimittika-karma-tyÃge tava prayavÃya-ÓaÇkÃ sambhavet | veda-rÆpeïa mayaiva
nitya-karmÃnu«ÂhÃnam Ãdi«Âam adhunÃ tu svarÆpeïaiva tat-tyÃga ÃdiÓyate ity ata÷ kathaæ te nitya-karmÃkaraïe pÃpÃni sambhavanti ? pratyuta ata÷ paraæ nitya-karmaïi k­ta eva pÃpÃni bhavi«yanti sÃk«Ãn mad-Ãj¤Ã-laÇghanÃd ity avadheyam | 

nanu yo hi yac-charaïo bhavati, sa hi mÆlya-krÅta÷ paÓur iva tad-adhÅna÷ | sa taæ yat kÃrayati, tad eva karoti | yatra sthÃpayati tatraiva ti«Âhati | yad bhojayati, tad eva bhuÇkte iti ÓaraïÃpatti-lak«aïasya dharmasya tattvam | yad uktaæ vÃyu-purÃïe -

ÃnukÆlyasya saÇkalpa÷ prÃtikÆlyasya varjanaæ |
rak«i«yatÅti viÓvÃso gopt­tve[*ENDNOTE] varaïaæ tathÃ |
ni÷k«epanam akÃrpaïyaæ[*ENDNOTE] «a¬-vidhÃ ÓaraïÃgati÷ || iti |

bhakti-ÓÃstra-vihitÃ svÃbhÅ«Âa-devÃya rocamÃnÃ prav­ttir ÃnukÆlyaæ tad-viparÅtaæ prÃtikÆlyam | gopt­tve iti sa eva mama rak«ako nÃnya iti yat | rak«i«yatÅti sva-rak«aïa-prÃtikÆlya-vastu«Æpasthite«v api sa mÃæ rak«i«yaty eveti draupadÅ-gajendrÃdÅnÃm iva viÓvÃsa÷ | ni÷k«epanaæ svÅya-sthÆla-sÆk«ma-deha-sahitasya eva svasya ÓrÅ-k­«ïÃrtha eva viniyoga÷ | akÃrpaïyaæ nÃnyatra kvÃpi sva-dainya-j¤Ãpanam iti «aïïÃæ vastÆnÃæ vidhÃtr-anu«ÂhÃnaæ yasyÃæ sÃ ÓaraïÃgatir iti | 

tad adyÃrabhya yady ahaæ tvÃæ Óaraïaæ gata eva varte tarhi tva-uktaæ bhadram abhadraæ vÃ yad bhavet tad eva mama kartavyam | tatra yadi tvaæ mÃæ dharmam eva kÃrayasi tadÃ na kÃcic cintÃ | yadi tv ÅÓvaratvÃt svairÃcÃras tvaæ mÃm adharmam eva kÃrayasi, tadÃ kÃ gatis tatrÃha aham iti | prÃcÅnÃrvÃcÅnÃni yÃvanti vartante yÃvanti vÃ ahaæ kÃrayi«yÃmi tebhya÷ sarvebhya eva pÃpebhyo mok«ayi«yÃmi | nÃham anya-Óaraïya iva tatrÃsamartha iti bhÃva÷ |

tvÃm alambyaiva ÓÃstram idaæ loka-mÃtram evopadi«ÂavÃn asmi | mÃ Óuca÷ svÃrthaæ parÃrthaæ vÃ Óokaæ mÃ kÃr«Å÷ | yu«mad-Ãdikaæ sarva eva loka÷ sva-para-dharmÃn sarvÃn eva parityajya mac-cintanÃdi-paro mÃæ Óaraïam Ãpadya sukhenaiva vartatÃm | tasya pÃpa-mocana-bhÃra÷ saæsÃra-mocana-bhÃro 'pi mayÃÇgÅk­ta eva | 

ananyÃÓ cintayanto mÃæ 
ye janÃ÷ paryupÃsate | 
te«Ãæ nityÃbhiyuktÃnÃæ 
yoga-k«emaæ vahÃmy aham ||  (GÅtÃ 9.22) iti |

hanta etÃvÃn bhÃro mayÃ sva-prabhau nik«ipta ity api Óokaæ mÃkÃr«År bhakta-vatsalasya mama na tatrÃyÃsa-leÓo 'pÅti nÃta÷ param adhikam upade«Âavyam astÅti ÓÃstraæ samÃptÅk­tam ||66||

Baladeva: nanu yajana-praïaty-Ãdis tava ÓuddhÃ bhakti÷ prÃktana-karma-rÆpÃnanta-pÃpa-malina-h­dÃ puæsÃ katha÷ ÓakyÃ kartuæ yÃvat tvad-bhakti-virodhÅni tÃny anantÃni pÃpÃni k­cchrÃdi-prÃyaÓcittai÷ savihitaiÓ ca dharmair na vinaÓyeyur iti cet tatrÃha - sarveti | prÃktana-pÃpa-prÃyaÓcitta-bhÆtÃn k­cchrÃdÅn sa-vihitÃæÓ ca sarvÃn dharmÃn parityajya svarÆpatas tyaktvÃ mÃæ sarveÓvaraæ k­«ïaæ n­siæha-dÃÓarathy-Ãdi-rÆpeïa bahudhÃvirbhÆtaæ viÓuddha-bhakti-gocaraæ santam avidyÃ-paryanta-sarva-kÃma-vinÃÓam ekaæ, na tu matto 'nyaæ Óiti-kaïÂhÃdiæ Óaraïaæ vraja prapadyasva | Óaraïya÷ sarveÓvaro 'haæ sarva-pÃpebhyo prÃktana-karmabhyas
tvÃæ ÓaraïÃgataæ mok«ayi«yÃmÅti mitha÷-kartavyatÃ darÓitÃ | tvaæ mÃ Óuca÷ | acirÃyu«Ã mayÃ h­d-viÓuddham icchatÃticira-sÃdhyÃ du«karÃÓ ca te k­cchrÃdaya÷ katham anu«ÂheyÃ iti Óokaæ mÃ kÃr«År ity artha÷ | 

atra mat-prapattur na bhaved ity uktam | ÓrutiÓ caivam Ãha - na karmaïÃ na prajayÃ dhanena tyÃgenaivke 'm­tatvam ÃnaÓu÷ iti | ÓraddhÃ-bhakti-dhyÃna-yogÃd avaitÅti caivam ÃdyÃ | sani«ÂhÃnÃæ h­d-viÓuddhaye parini«ÂhitÃnÃæ ca loka-saÇgrahÃya yathÃyathaæ kÃryÃs te dharma÷ | tam etam ity Ãdibhya÷ satyena labhyas tapasÃ hy e«a ÃtmÃ ity ÃdibhyaÓ ca Órutibhya÷ |

na ca vihita-tyÃge pratyavÃya-lak«aïaæ pÃpaæ syÃd iti Óokaæ mÃ kurv iti vyÃkhyeyam | veda-nideÓenÃgni-hotrÃdi-tyÃge yater iva pareÓÃnideÓena tat-tyÃge tat-prapattus tad-ayogÃt | pratyuta tan-nideÓÃtikrame do«Ãpatti÷ syÃt | na ca svarÆpato vihita-tyÃge pratyavÃyÃpatte÷ | sarvÃïi dharma-phalÃnÅti vyÃkhyeyam | phala-tyÃge tad-anÃpatte÷ | tasmÃt prapannasya svarÆpato dharma-tyÃga÷ | na ca na hi kvacit ity Ãdi nyÃyena svadharmÃnu«ÂhÃnÃpattis tad-yajanÃdi-niratasya tena nyÃyena tad-anÃpatte÷ | tathÃ ca sanni«ÂhasyÃtmÃnubhavÃnta÷parini«Âhitasya ca parÃtmÃnubhavÃnto yathÃ dharmÃcÃras tathÃ prapattu÷ ÓuddhÃnta÷ sa iti evam evoktam ekÃdaÓe -

tÃvat karmÃïi kurvÅta
na nirvidyeta yÃvatÃ |
mat-kathÃ-ÓravaïÃdau vÃ
ÓraddhÃ yÃvan na jÃyate || (BhP 11.20.9) iti |

e«Ã ÓaraïÃgati÷ ÓabditÃ prapatti÷ «a¬-aÇgikÃ --

ÃnukÆlyasya saÇkalpa÷ prÃtikÆlyasya varjanaæ |
rak«i«yatÅti viÓvÃso gopt­tve varaïaæ tathÃ |
Ãtma-nik«epa-kÃrpaïye «a¬-vidhÃ ÓaraïÃgati÷ || iti vÃyu-purÃïÃt |

bhakti-ÓÃstra-vihitÃ haraye rocamÃnÃ prav­ttir ÃnukÆlyam | tad-viparÅtaæ tu prÃtikÆlyam | Ãtma-nik«epa÷ Óaraïye tasmin sva-bhara-nyÃsa÷ | kÃrpaïyam anughar«a÷ | nik«epaïam akÃrpaïyam iti kvacit pÃÂha÷ | tatra kÃrpaïyaæ tato 'nyasmin svadainya-prakÃÓa÷ | sphuÂam anyat ||66||
__________________________________________________________

BhG 18.67

idaæ te nÃtapaskÃya nÃbhaktÃya kadÃcana |
na cÃÓuÓrÆ«ave vÃcyaæ na ca mÃæ yobhyasÆyati ||67||


ÁrÅdhara: evaæ gÅtÃrtha-tattvam upadiÓya tat-sampradÃya-pravartane niyamam Ãha idam iti | idaæ gÅtÃrtha-tattvaæ te tvayÃ atapaskÃya dharmÃnu«ÂhÃna-hÅnÃya na vÃcyam | na ca abhaktÃya gurÃv ÅÓvare ca bhakti-ÓÆnyÃya kadÃcid api na vÃcyaæ na cÃÓuÓrÆ«ave paricaryÃm akurvate vÃcyam | mÃæ parameÓvaraæ yo 'bhyasÆyati manu«ya-d­«ÂyÃ do«Ãropeïa nindati tasmai na ca vÃcyam ||67||

ViÓvanÃtha: evaæ gÅtÃ-ÓÃstram upadiÓya sampradÃya-pravartane niyamam Ãha idam iti  | atapaskÃya asaæyatendriyÃya manaÓ cendriyÃïÃæ ca aikÃgryaæ paramaæ tapa÷ iti sm­te÷ | saæyatendriye saty api abhaktÃya na vÃcyam | saæyatendriyatvÃdi-dharma-traya-vattve 'pi yo mÃm abhyasÆyati mayi nirupÃdhi-pÆrïa-brahmaïi mÃyÃ-sÃvarïya-do«am Ãropayati tasmai sarvathaiva na vÃcyam ||67||

Baladeva: atha svopadi«Âaæ gÅtÃ-ÓÃstraæ pÃtrebhya÷ eva na tv apÃtrebhyo deyam iti upadiÓati idam iti | idaæ ÓÃstraæ te tvayÃtapaskÃya ajitendriyÃya na vÃcyam | tapasvine 'py abhaktÃya ÓÃstropade«Âari tvayi ÓÃstra-pratipÃdye mayi ca sarveÓa-bhakti-ÓÆnyÃya na vÃcyam | tapasvine 'pi bhaktÃyÃÓuÓrÆ«ave Órotum anicchave na vÃcyam | yo mÃæ sarveÓvaraæ nitya-guïa-vigraham abhyasÆyati mayi mÃyika-guïa-vigrahatÃm Ãropayati, tasmai tu naiva vÃcyam ity ato bhinnayÃ vibhaktyÃ tasya nirdeÓa÷ | evam Ãha sÆtrakÃra÷ anÃvi«kurvann anvayÃt iti (Vs 3.4.50) ||67||
__________________________________________________________

BhG 18.68
ya idaæ paramaæ guhyaæ madbhakte«v abhidhÃsyati |
bhaktiæ mayi parÃæ k­tvÃ mÃm evai«yaty asaæÓaya÷ ||68||


ÁrÅdhara: etair do«air virahitebhyo gÅtÃ-ÓÃstropade«Âu÷ phalam Ãha ya iti | mad-bhakte«v abhidhÃsyati mad-bhaktebhyo ya vak«yati | sa mayi parÃæ bhaktiæ karoti tato ni÷saæÓaya÷ san mÃm eva prÃpnotÅty artha÷ ||68||
 
ViÓvanÃtha: etad upade«Âu÷ phalam Ãha ya iti dvÃbhyÃm | parÃæ bhaktiæ k­tveti prathamaæ parama-bhakti-prÃpti÷ | tato mat-prÃpti÷ | etad upade«Âur bhavati ||68||
 
Baladeva: ÓÃstropade«Âu÷ phalam Ãha ya iti | etad upade«Âur Ãdau mat-para-bhakti-lÃbhas tato mat-pada-lÃbho bhavati ||68|| 
__________________________________________________________

BhG 18.69

na ca tasmÃn manu«ye«u kaÓcin me priyak­ttama÷ |
bhavitÃ na ca me tasmÃd anya÷ priyataro bhuvi ||69||


ÁrÅdhara: kiæ ca na ceti | tasmÃn mad-bhaktebhyo gÅtÃ-ÓÃstra-vyÃkhyÃtu÷ sakÃÓÃd anyo manu«ye«u madhye kaÓcid api mama priya-k­ttamo 'tyantaæ parito«a-kartÃ nÃsti | na ca kÃlÃntare bhavitÃ bhavi«yati mamÃpi tasmÃd anya÷ priyataro 'dhunÃ bhuvi tÃvan nÃsti | na ca kÃlÃntare 'pi bhavi«yatÅty artha÷ ||69||

ViÓvanÃtha: tasmÃd upade«Âu÷ sakÃÓÃt anyo 'tipriyaÇkaro 'tipriyaÓ ca nÃsti ||69||

Baladeva: na ceti | tasmÃd gÅtopade«Âu÷ sakÃÓÃd anyo manu«ye«u madhye mama priya-k­ttama÷ parito«a-kartÃ pÆrvaæ nÃbhÆn na ca bhavi«yati | mama tasmÃd anya÷ priyataro bhuvi nÃbhÆn na ca bhavi«yati ||69||
__________________________________________________________

BhG 18.70

adhye«yate ca ya imaæ dharmyaæ saævÃdam Ãvayo÷ |
j¤Ãnayaj¤ena tenÃham i«Âa÷ syÃm iti me mati÷ ||70||


ÁrÅdhara : paÂhata÷ phalam Ãha adhye«yata iti | Ãvayo÷ ÓrÅ-k­«ïÃrjunayor imaæ dharmyaæ dharmÃd anapetaæ saævÃdaæ yo 'dhye«yate japa-rÆpeïa paÂhi«yati tena puæsÃ sarva-yaj¤ebhya÷ Óre«Âhena j¤Ãna-yaj¤ena aham i«Âa÷ syÃæ bhaveyam iti me mati÷ | yady apy asau gÅtÃrtham abudhyamÃna eva kevalaæ japati | tathÃpi mama tac ch­ïvato mÃm evÃsau prakÃÓayatÅti buddhir bhavati | yathÃ loke ya­cchayÃpi yadÃ kaÓcit kadÃcit kasyacit nÃma g­hïÃti tadÃsau mÃm evÃyam ÃhavayatÅti matvÃ tat-pÃrÓvam Ãgacchati | tathÃham apitasya sannihito bhaveyam | ataeva ajÃmila-k«atra-bandhu-pramukhÃnÃæ katha¤cin nÃmoccÃraïa-mÃtreïa
prasanno 'smi | tathaiva asyÃpi prasanno bhaveyam iti bhÃva÷ ||70||

ViÓvanÃtha : etad adhayana-phalam Ãha adhye«yata iti ||70||

Baladeva : atha ÓÃstrÃdhyetu÷ phalam Ãha adhye«yate ceti | atra yo j¤Ãna-yaj¤o varïitas tenÃham etat-pÃÂha-mÃtreïaive«Âo 'bhyarcita÷ syÃm iti me matirs tasyÃhaæ sulabha ity artha÷ | __________________________________________________________

__________________________________________________________

BhG 18.71

ÓraddhÃvÃn anasÆyaÓ ca Ó­ïuyÃd api yo nara÷ |
sopi mukta÷ ÓubhÃæl lokÃn prÃpnuyÃt puïyakarmaïÃm ||71||


ÁrÅdhara : anyasya japato yo 'nya÷ kaÓcit Ó­ïoti tasyÃpi phalam Ãha ÓraddhÃvÃn iti | yo nara÷ ÓraddhÃ-yukta÷ kevalaæ Ó­ïuyÃd api ÓraddhÃvÃn api ya÷ kaÓcit kim artham uccair japati abaddha÷ vÃ japatÅti vÃ do«a-d­«Âiæ karoti tad-vyÃv­tty-artham Ãha anasÆyaÓ cÃsÆya-rahito ya÷ Ó­ïuyÃt so 'pi sarvai÷ pÃpair mukta÷ sann aÓvamedhÃdi-puïya-k­tÃæ lokÃn prÃpnuyÃt ||71||

ViÓvanÃtha : etac-chravaïa-phalam Ãha ÓraddhÃvÃn iti ||71||

Baladeva : Órotu÷ phalam Ãha Óraddheti | ya÷ kevalaæ ÓraddhayÃ Ó­ïoti anasÆya÷ kim artham uccair aÓuddhaæ vÃ paÂhatÅti do«a-d­«Âim akurvan so 'pi nikhilai÷ pÃpair mukta÷ puïya-karmaïÃm aÓvamedhÃdi-yÃjinÃæ lokÃn prÃpnuyÃt | yad vÃ puïya-karmaïÃæ bhaktimatÃæ lokÃn dhruva-lokÃdÅn vaikuïÂha-bhedÃn ity artha÷ ||71||
__________________________________________________________

BhG 18.72

kaccid etac chrutaæ pÃrtha tvayaikÃgreïa cetasÃ |
kaccid aj¤Ãnasaæmoha÷ prana«Âas te dhanaæjaya ||72||


ÁrÅdhara : samyag bodhÃnupapattau punar upadek«yÃmÅty ÃÓayenÃha kaccid iti | kaccid it praÓnÃrtha÷ | kaccid aj¤Ãna-saæmohas tattvÃj¤Ãna-k­to viparyaya÷ | spa«Âam anyat ||72 ||

ViÓvanÃtha : samyag bodhÃnupapattau punar upadek«yÃmÅty ÃÓayenÃha kaccid iti ||72||

Baladeva : evaæ ÓÃstraæ tad-vÃcanÃdi-mÃhÃtmyaæ coktam | atha ÓÃstrÃrthÃvadhÃna-tad-anubhavo p­cchati kaccid iti | praÓnÃrthe 'vyayam | samyag-anubhavÃnudaye punar apy etad upadek«yÃmÅti bhÃva÷ ||72||
__________________________________________________________

BhG 18.73

arjuna uvÃca
na«Âo moha÷ sm­tir labdhÃ tvatprasÃdÃn mayÃcyuta |
sthitosmi gatasaædeha÷ kari«ye vacanaæ tava ||73||


ÁrÅdhara : k­tÃrtha÷ sann arjuna uvÃca na«Âa iti | Ãtma-vi«aye moho na«Âa÷ yato 'yam aham asmÅti svarÆpÃnusandhÃna-rÆpÃ sm­tis tvat-prasÃdÃn mayÃ labdhÃ | ata÷ sthito 'smi yuddhÃyotthito 'smi, gata÷ dharma-vi«aya÷ sandeho yasya so 'haæ tava Ãj¤Ãæ kari«ye iti ||73||

ViÓvanÃtha : kim ata÷ paraæ p­cchÃmy ahaæ tu sarva-dharmÃn parityajya tvÃæ Óaraïaæ gato niÓcinta eva tvayi viÓrambhavÃn asmÅty Ãha na«Âa iti | kari«ya ity ata÷ paraæ Óaraïasya tavÃj¤ÃyÃæ sthitir eva ÓaraïÃpannasya mama dharma÷ | na tu svÃÓrama-dharmo na tu j¤Ãna-yogÃdara÷ | te tv adyÃrabhya tyaktvÃ eva | tataÓ ca bho÷ priyasakha arjuna mama bhÆ-bhÃra-haraïe ki¤cid avaÓi«Âaæ k­tyam asti | tat tu tad-dvÃraiva cikÅr«ÃmÅti bhagavatokte gati gÃï¬Åva-pÃïir arjuno yoddhum udati«ÂhÃd iti ||73|| 

Baladeva : evaæ p­«Âa÷ pÃrtha÷ ÓÃstrÃnubhavaæ phala-dvÃreïÃha na«Âa iti | moho viparÅta-j¤Ãna-lak«aïa÷ mama na«Âas tvat-prasÃdÃd eva sm­tiÓ ca yathÃvasthita-vastu-ni«ÂhayÃ mayÃ labdhÃ | ahaæ gata-sandehaÓ chinna-saæÓaya÷ sthito 'dhunÃsmi | tava vacanaæ kari«ye | etad uktaæ bhavati - deva-mÃnavÃdayo nikhilÃ÷ prÃïina÷ sarve sva-sva-karmasu svatantrÃ dehÃbhimÃnino mÃna-vairarcitÃ devÃs tebhyo 'bhÅ«Âa-pradÃ÷ | yas tv ÅÓvara÷ ko 'py asti | sa hi nirguïo nirÃk­tir udÃsÅnas tat-sannidhÃnÃt prak­tir jagad-dhetur ity evaæ viparÅta-j¤Ãna-lak«aïo yo moha÷ pÆrvaæ
mamÃbhÆt | sa tvad-upalabdhÃd upadeÓÃd vina«Âa÷ | parÃkhya-svarÆpa-ÓaktimÃn vij¤ÃnÃnanda-mÆrti÷ sÃrvaj¤ya-sÃrvaiÓvarya-satya-saÇkalpÃdi-guïa-ratnÃkaro bhakta-suh­t sarveÓvara÷ prak­ti-jÅva-kÃlÃkhya-Óaktibhi÷ saÇkalpa-mÃtreïa jÅva-karmÃnuguïo vicitra-sarga-k­t sva-bhaktebhya÷ sva-paryanta-sarva-prado 'ki¤cana-bhakta-vitta÷ | sa ca tvam eva mat-sakho vasudeva-sÆnur iti tÃttvikaæ j¤Ãnaæ mamÃbhÆt | ata÷ paraæ tvÃm ahaæ prapanna÷ sthito 'smi | tvaæ mÃæ kadÃcid api na tyak«yasÅti sandehaÓ ca me chinna÷ | atha bhÆbhÃra-haraïaæ sva-prayojanaæ cet prapannena mayÃ cikÅr«itaæ tarhi tad-vacanaæ
tava kari«yÃmÅty arjuno dhanu÷-pÃïir udati«Âhad iti ||73|| __________________________________________________________

__________________________________________________________

BhG 18.74

sa¤jaya uvÃca
ity ahaæ vÃsudevasya pÃrthasya ca mahÃtmana÷ |
saævÃdam imam aÓrau«am adbhutaæ romahar«aïam ||74||


ÁrÅdhara : tad evaæ dh­tarÃ«Âraæ prati ÓrÅ-k­«ïÃrjuna-saævÃdaæ kathayitvÃ prastutÃæ kathÃm anusandadhÃna÷ sa¤jaya uvÃca itÅti | lomahar«aïaæ lomÃ¤ca-karaæ saævÃdam aÓrau«aæ ÓrutavÃn ahaæ | spa«Âam anyat ||74||
 
ViÓvanÃtha : ata÷ paraæ pa¤ca-Óloka-vyÃkhyÃ sarva-gÅtÃrtha-tÃtparya-ni«kar«e 'ntima-ÓlokÃ yatra vartante tÃæ patra-dvayÅæ vinÃyaka÷ sva-vÃhanenÃdhunÃ h­tavÃn ity ata÷ punar nÃlikham | tÃæ tan-mÃtra-vÃdÃm | sa prasÅdatu tasmai nama÷ | iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃ sÃrÃrtha-darÓinÅ samÃptÅ-bhÆtÃ satÃæ prÅtaye 'stÃd iti 

sÃrÃrthavar«iïÅ viÓva-janÅnÃ bhakta-cÃtakÃn |
mÃdhurÅ dhinutÃd asyÃ mÃdhurÅ bhÃtu me h­di ||
iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsv a«ÂÃdaÓo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||

iti ÓrÅla-ViÓvanÃtha-cakravarti-Âhakkura-k­tÃ sÃrÃrthavar«iïÅ ÂÅkÃ samÃptÃ ||74-78||

Baladeva : samÃpta÷ ÓÃstrÃrtha÷ | atha kathÃ-sambandham anusandadhÃna÷ sa¤jayo dh­tarÃ«Âram uvÃca ity aham iti | adbhutaæ cetaso vimaya-karaæ loke«v asambhÃvyamÃnatvÃt | romahar«aïam dehe pulaka-janakam ||74|| 
__________________________________________________________

BhG 18.75

vyÃsaprasÃdÃc chrutavÃn etad guhyam ahaæ param |
yogaæ yogeÓvarÃt k­«ïÃt sÃk«Ãt kathayata÷ svayam ||75||


ÁrÅdhara : Ãtmanas tac-chravaïe sambhÃvanÃm Ãha vyÃsa-prasÃdÃd iti | bhagavatÃ vyÃsena divyaæ cak«u÷ ÓrotrÃdi machyaæ dattam ato vyÃsasya prasÃdÃt etat ahaæ ÓrutavÃn asmi | kiæ tad ity apek«ÃyÃm Ãha paraæ yogaæ | paratvaæ Ãvi«karoti yogeÓvarÃt ÓrÅ-k­«ïÃt svayam eva sÃk«Ãt kathayata÷ ÓrutavÃn iti ||75||

Baladeva : vyavahita-tat-saævÃda-Óravaïe sva-yogyatÃm Ãha vyÃseti | vyÃsa-prasÃdÃt tad-datta-divya-cak«u÷-ÓrotrÃdi-lÃbha-rÆpÃd etad guhyaæ ÓrutavÃn | kim etad ity Ãha param yogam iti | karma-yogaæ j¤Ãna-yogaæ bhakti-yogaæ cety artha÷ | paratvaæ sampÃdayati yogeÓvarÃd iti | deva-mÃnavÃdi-nikhila-prÃïinÃæ svabhÃvya-sambandho yoga÷ | te«Ãm adhÅÓÃn niyantu÷ svayaæ-rÆpÃt k­«ïÃt sva-mukhenaiva, na tu paramparayÃ kathayata÷ | ÓrutavÃn asmÅti sva-bhÃgyaæ ÓlÃghyate ||75||
__________________________________________________________

BhG 18.76

rÃjan saæsm­tya saæsm­tya saævÃdam imam adbhutam |
keÓavÃrjunayo÷ puïyaæ h­«yÃmi ca muhur muhu÷ ||76||


ÁrÅdhara : kiæ ca rÃjann iti | h­«yÃmi romÃ¤cito bhavÃmi har«aæ prÃpnomÅti vÃ | spa«Âam anyat ||76||

Baladeva : rÃjan dh­tarÃ«Âra puïyaæ Órotur avidyÃ-paryanta-sarva-do«a-haram | muhur muhu÷ prati-k«aïaæ h­«yÃmi romÃ¤cito 'smi ||76||
__________________________________________________________

BhG 18.77

tac ca saæsm­tya saæsm­tya rÆpam atyadbhutaæ hare÷ |
vismayo me mahÃn rÃjan h­«yÃmi ca puna÷ puna÷ ||77||


ÁrÅdhara : kiæ ca tac ceti | viÓva-rÆpaæ niridiÓati | spa«Âam anyat ||77|| 

Baladeva : tac ca viÓva-rÆpaæ yad arjunÃyopadi«Âam ||77|| 
__________________________________________________________

BhG 18.78

yatra yogeÓvara÷ k­«ïo yatra pÃrtho dhanurdhara÷ |
tatra ÓrÅr vijayo bhÆtir dhruvÃ nÅtir matir mama ||78||


ÁrÅdhara : atas tvaæ putrÃïÃæ rÃjyÃdi-ÓaÇkÃ parityajety ÃÓayenÃha yatreti | yatra ye«Ãæ pÃï¬avÃnÃæ pak«e yogeÓvara÷ ÓrÅ-k­«ïo vartate, yatra ca pÃrtha÷ gÃï¬Åva-dhanur-dharas tatraiva ca ÓrÅ rÃja-lak«mÅs tatraiva niÓciteti sambadhyate iti mama matir niÓcaya÷ | ata idÃnÅm api tÃvat saputras tvaæ ÓrÅ-k­«ïaæ Óaraïam upetya pÃï¬avÃn prasÃdya sarvaæ ca tebhyo nivedya putra-prÃïa-rak«Ãæ kuru iti bhÃva÷ | 

bhagavad-bhakti-yuktasya 
tat-prasÃdÃtma-bodhata÷ |
sukhaæ bandha-vimukti÷ syÃd 
iti gÅtÃrtha-saÇgraha÷ ||

tathÃ hi,

puru«a÷ sa para÷ pÃrtha 
bhaktyÃ labhyas tv ananyayÃ | (GÅtÃ 8.22)

bhaktyÃ tv ananyayÃ Óakyas
tv aham evaævidho 'rjuna | (GÅtÃ 11.54)

ity Ãdau bhagavad-bhakter mok«aæ prati sÃdhakatamatva-ÓravaïÃt tad-ekÃnta-bhaktir eva tat-prasÃdottha-j¤ÃnÃvÃntara-vyÃpÃra-mÃtra-yukto mok«a-hetur iti sphuÂaæ pratÅyate | j¤Ãnasya ca bhakty-avÃntara-vyÃpÃratvam eva yuktam -
te«Ãæ satata-yuktÃnÃæ
bhajatÃæ prÅti-pÆrvakam |
dadÃmi buddhi-yogaæ taæ 
yena mÃm upayÃnti te || (GÅtÃ 10.10)

mad-bhakta etad vij¤Ãya 
mad-bhÃvÃyopapadyate |
prak­tiæ puru«aæ caiva 
viddhy anÃdÅ ubhÃv api || (GÅtÃ 13.19)

na ca j¤Ãnam eva bhaktir iti yuktam |  sama÷ sarve«u bhÆte«u mad-bhaktiæ labhate parÃm (GÅtÃ 18.54) | bhaktyÃ mÃm abhijÃnÃti  yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷ || (GÅtÃ 18.55) ity Ãdau bheda-darÓanÃt | na caivaæ sati tam eva viditvÃtim­tyum eti nÃnya÷ panthÃ vidyate 'yanÃya iti Óruti-virodha÷ ÓaÇkanÅya÷  bhakty-avÃntara-vyÃpÃratvÃt j¤Ãnasya | na hi kÃ«Âhai÷ pacati ity ukte jvÃlÃnÃm asÃdhyanatvam uktaæ bhavati | kiæ ca

yasya deve parÃ bhaktir
yathÃ deve tathÃ gurau |
tasyaite kathitÃ hy arthÃ÷
prakÃÓante mahÃtmana÷ || (ÁvetU 6.23)

dehÃnte deva÷ paraæ brahma
tÃrakaæ vyaca«Âe | 

yam evai«a v­ïute tena labhya ity Ãdi-Óruti-sm­ti-purÃïa-vacanÃny evaæ sati sama¤jasÃni bhavanti | tasmÃt bhagavad-bhaktir eva mok«a-hetur iti siddham ||

tenaiva dattayÃ matyÃ tad-gÅtÃ-viv­ti÷ k­tÃ |
sa eva paramÃnandas tayÃ prÅïÃtu mÃdhava÷ ||
paramÃnanda-pÃdÃbja-raja÷-ÓrÅdhÃriïÃdhunÃ |
ÁrÅdhara-svÃmi-yatinÃ k­tÃ gÅtÃ-subodhinÅ ||

sva-prÃgalbhya-balÃd vilobhya bhagavad-gÅtÃæ tad-antar-gatam 
tattvaæ prepsur upaiti kiæ guru-k­pÃ-pÅyÆ«a-d­«Âiæ vinÃ |
ambu svÃ¤jalinÃ nirasya jaladher Ãditsur antarmaïÅ
nÃvarte«u na kiæ nimajjati jana÷ sat-karïa-dhÃraæ vinÃ ||

iti ÓrÅ-ÁrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ paramÃrtha-nirïayo nÃma a«ÂÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||78||

Baladeva: evaæ ca sati sva-putra-vijayÃdi-sp­hÃæ parityajety Ãha yatreti | yatra yogeÓvara÷ pÆrvaæ vyÃkhyÃta÷ sva-saÇkalpÃyatta-svetara-sarva-prÃïi-svarÆpa-sthiti-prav­ttika÷ k­«ïo vasudeva-sÆnu÷ sÃrathya-paryanta-sÃhÃyya-kÃritayÃ vartate | yatra pÃrthas tvat-pit­-svas­-putro narÃvatÃra÷ k­«ïaikÃntÅ dhanurdharo 'cchedya-gÃï¬Åva-pÃïir vartate | tatraiva ÓrÅ-k­«ïÃrjunÃdhi«Âhite yudhi«Âhira-pak«e ÓrÅ-rÃja-lak«mÅ÷ vijaya÷ Óatru-paribhava-hetuka÷ paramotkar«a÷ | bhÆtir uttarottarÃ rÃja-lak«mÅ-viv­ddhi÷ | nÅtir nyÃya-prav­ttir dhruvÃ sthireti sarvatra sambadhyate | yat tu yuddha-param etac chÃstram iti ÓaÇkyate
| tan na - man-manÃ bhava mad-bhakta ity Ãde÷, sarva-dharmÃn parityajya ity ÃdeÓ copadeÓas tasmÃc catÆrïÃæ varïÃnÃm ÃÓramÃïÃæ ca dharmÃ h­d-viÓuddhi-hetutayÃ loka-saÇgrahÃrthatayÃ ceha nirÆpitÃ ity eva su«Âhu ||78||

upÃyÃ bahavas te«u prapattir dÃsya-pÆrvikÃ |
k«ipraæ prasÃdanÅ vi«ïor ity a«ÂÃdaÓato matam ||
pÅtaæ yena yaÓodÃ-stanyaæ nÅtaæ pÃrtha-sÃrathyam |
sphÅtaæ sad-guïa-v­ndais tad atra gÅtaæ paraæ tattvam ||

yad icchÃ-tariæ prÃpya gÅtÃpayodhau 
nyamajjaæ g­hÅtÃti-citrÃrtha-ratnam |
na cottÃtum asmi prabhur har«a-yogÃt
sa me kautukÅ nanda-sÆnu÷ priyastÃt ||

ÓrÅmad-gÅtÃ-bhÆ«aïaæ nÃma bhÃ«yaæ
yatnÃd vidyÃ-bhÆ«aïenopacÅrïam |
ÓrÅ-govinda-prema-mÃdhurya-lubdhÃ÷
kÃruïyÃrdrÃ÷ sÃdhava÷ Óodhayadhvam ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye '«ÂÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||
[*ENDNOTE] Text reads mÃ yat sama÷.
[*ENDNOTE] Bishwas has agamya.
[*ENDNOTE] Quoted above in ViÓvanÃtha's commentaries to 
[*ENDNOTE] mama not in Bishwas edition, who also reads necchasÅti.
[*ENDNOTE] BhG 18.61-66 are commented on extensively in K­«ïa-sandarbha, para. 82 and Sarva-saævÃdinÅ.
[*ENDNOTE] This reference to the B­had-Ãraïyaka Upani«ad. This exact text is not found there.
[*ENDNOTE] jagat sarvam in the text.
[*ENDNOTE] bhramayan not in Krishnadas edition.
[*ENDNOTE] Bishwas - ÓÃstreïa prakÃÓitam
[*ENDNOTE] Both texts read svÃbhirucitas tat, but this readings seems grammatically problematic.
[*ENDNOTE] Krishnadas gives bhart­tve as an alternative reading both here and further down.
[*ENDNOTE] The usual reading is Ãtma-nik«epa-kÃrpaïye.


**********************************************************

