Bhagavadgita
with the commentaries of Sridhara, (Madhusudana), Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





BhG 1.1

dhçtaràùñra uvàca
dharma-kùetre kuru-kùetre samavetà yuyutsavaþ |
màmakàþ pàõóavà÷ caiva kim akurvata saüjaya ||1||


ørãdharaþ - 

÷eùà÷eùa-mukha-vyàkhyà-càturyaü tv eka-vaktrataþ |
dadhànam adbhutaü vande paramànanda-màdhavam ||

÷rã-màdhavaü praõamyo màdhavaü vi÷ve÷am àdaràt |
tad-bhakti-yantritaþ kurve gãtà-vyàkhyàü subodhinãm ||

bhàùya-kàra-mataü samyak tad-vyàkhyàtç-giras tathà |
yathàmati samàlocya gãtà-vyàkhyàü samàrabhe ||

gãtà vyàkhyàyate yasyàþ pàñha-màtra-prayatnataþ |
seyaü subodhinã ñãkà sadà dhyeyà manãùibhiþ ||

iha khalu sakala-loka-hitàvatàraþ parama-kàruõiko bhagavàn devakã-nandanas tattvàj¤àna-vijçmbhita-÷oka-moha-bhraü÷ita-vivekatayà nija-dharma-parityàga-pårvaka-para-dharmàbhisandhinam arjunaü dharma-j¤àna-rahasyopade÷a-plavena tasmàc choka-moha-sàgaràd uddadhàra | tam eva bhagavad-upadiùñam arthaü kçùõa-dvaipàyanaþ saptabhiþ ÷loka-÷atair upanibabandha | tatra ca pràya÷aþ ÷rã-kçùõa-mukhàd viniþsçtàn eva ÷lokàn alikhat | kàü÷cit tat-saïgataye svayaü ca vyaracayat | yathoktaü gãtà-màhàtmye -

gãtà sugãtà kartavyà kim anyaiþ ÷àstra-vistaraiþ |
yà svayaü padmanàbhasya mukha-padmàd viniþsçtà || iti |

tatra tàvad dharmakùetre ity àdinà | viùãdann idam abravãd ity antena granthena ÷rã-kçùõàrjuna-saüvàda-prastàvàya kathà niråpyate | tataþ param àsamàptes tayor dharma-j¤ànàrthe saüvàdaþ | tatra dharma-kùetra ity àdinà ÷lokena dhçtaràùñrena hastinàpura-sthitaü sva-sàrathiü samãpasthaü sa¤jayaü prati kurukùetra-vçttànte pçùñhe sa¤jayo hastinàpurasthito 'pi vyàsa-prasàda-labdha-divya-cakùuþ kurukùetra-vçttàntaü sàkùàt pa÷yann iva dhçtaràùñràya nivedayàmàsa | dçùñvà tu pàõóavànãkam ity àdinà | 

dhçtaràùñra uvàceti | dharmakùetra iti | bhoþ sa¤jaya | dharmakùete dharma-bhåmau kurukùetre | dharma-kùetra iti kurukùetra-vi÷eùaõam | eùàm àdi-puruùaþ ka÷cit kuru-nàmà babhåva | tasya kuror dharma-sthàne màmakà mat-putràþ pàõóu-putrà÷ ca yuyutsavo yoddhum icchantaþ samavetàþ militàþ santaþ kim akurvata kiü kçtavantaþ ||1||

Vi÷vanàthaþ -

gauràü÷ukaþ sat-kumuda-pramodã 
svàbhikhyayà gos-tamaso nihantà |
÷rã-kçùõa-caitanya-sudha-nidhir me
mano 'dhitiùñhan svaratiü karotu ||

pràcãna-vàcaþ suvicàrya so 'ham
aj¤o 'pi gãtàmçta-le÷a-lipsuþ |
yateþ prabhor eva mate tad atra 
santaþ kùamadhvaü ÷araõàgatasya ||

iha khalu sakala-÷àstràbhimata-÷rãmac-caraõa-saroja-bhajanaþ svayaü bhagavàn naràkçti-para-brahma-÷rã-vasudeva-sånuþ sàkùàc-chrã-gopàla-puryàm avatãryàpàra-paramàtarkya-pràpa¤cika-sakala-locana-gocarãkçto bhavàbdhi-nimajjamànàn jagaj-janàn udhçtya sva-saundarya-màdhuryàsvàdanayà svãya-prema-mahàmbudhau nimajjayàmàsa |

÷iùña-rakùà duùña-nigraha-vrata-niùñhà-mahiùñha-pratiùñho 'pi bhuvo bhàra-duþkhàpahàra-miùeõa duùñànàm api sva-dveùñéõàm api mahà-saüsàra-gràsãbhåtànàm api mukti-dàna-lakùaõaü parama-rakùaõam eva kçtvà svàntardhànottara-kàla-janiùyamàõàn anàdy-avidyà-bandha-nibadnhana-÷oka-mohàdyàkulàn api jãvàn uddhartuü ÷àstra-kçn-muni-gaõa-gãyamàna-ya÷a÷ ca dhartuü sva-priya-sakhaü tàdç÷a-svecchà-va÷àd eva raõa-mårdhany udbhåta-÷oka-mohaü ÷rãmad-arjunaü lakùyãkçtya kàõóa-tritayàtmaka-sarva-veda-tàtparya-paryavasitàrtha-ratnàlaïkçtaü ÷rã-gãtà-÷àstram aùñàda÷àdhyàyam
antarbhåtàùñàda÷a-vidyaü sàkùàd vidyamànãkçtam iva parama-puruùàrtham àvirbhàvayàmbabhåva |

tatràdhyàyànàü ùañkenan prathamena niùkàma-karma-yogaþ | dvitãyena bhakti-yogaþ | tçtãyena j¤àna-yogo dar÷itaþ | tatràpi bhakti-yogasyàtirahasyatvàd ubhaya-saïjãvakatvenàbhyarhitatvàt sarva-durlabhatvàc ca madhyavartãkçtaþ | karma-j¤ànayor bhakti-ràhityena vaiyarthyàt te dve bhakti-mi÷re eva sammatãkçte | 

bhaktis tu dvividhà kevalà pradhànãbhåtà ca | tatràdyà svata eva parama-prabalà | te dve karma-j¤àne vinaiva vi÷uddha-prabhàvatã aki¤canà ananyàdi-÷abda-vàcyà | dvitãyà tu karma-j¤àna-mi÷rety akhilam agre vivçtãbhaviùyati |

athàrjunasya ÷oka-mohau kathambhåtàv ity apekùàyàü mahàbhàrata-vaktà ÷rã-vai÷ampàyano janamejayaü prati tatra bhãùma-parvaõi kathàm avatàrayati dhçtaràùñra uvàca iti | kurukùetre yuyutsavo yuddhàrthaü saïgatà màmakà duryodhanàdyàþ pàõóavà÷ ca yudhiùñhiràdayaþ kiü kçtavantas tad bråhi | nanu yuyutsava iti tvaü bravãùy evàto yuddham eva kartum udyatàs te tad api kim akurvateti kenàbhipràyeõa pçcchasãty ata àha dharmakùetra iti |  kurukùetraü deva-yajanam iti ÷rutes tat-kùetrasya dharma-pravartakatvaü prasiddham | 

atas tat-saüsarga-mahimnà yady adharmikàõàm api duryodhanàdãnàü krodha-nivçttyà dharme matiþ syàt | pàõóavàs tu svabhàvata eva dhàrmikàs tato bandhu-hiüsanam anucitam ity ubhayeùàm api viveke udbhåte sandhir api sambhàvyate | tata÷ ca mamànanda eveti sa¤jayaü prati j¤àpayitum iùño bhàvo bàhyaþ | àbhyantaras tu sandhau sati pårvavat sakaõñakam eva ràjyaü mad-àtmajànàm iti me durvàra eva viùàdaþ | tasmàd asmàkãno bhãùmas tv arjunena durjaya evety ato yuddham eva ÷reyas tad eva bhåyàd iti tu tan-manorathopayogã durlakùyaþ | 

atra dharma-kùetre iti kùetra-padena dharmasya dharmàvatàrasya saparikara-yudhiùñhirasya dhànyasthànãyatvam | tat-pàlakasya ÷rã-kçùõasya kçùi-bala-sthànãyatvam | kçùõa-kçta-nànà-vidha-sàhàyyasya jala-secana-setu-bandhanàdi-sthànãyatvam | ÷rã-kçùõa-saühàrya-duryodhanàder dhànya-dveùi-dhànyàkàra-tçõa-vi÷eùa-sthànãyatvaü ca bodhitaü sarasvatyà ||1||


Baladevaþ --

satyànantàcintya-÷akty-eka-pakùe
sarvàdhyakùe bhakta-rakùàtidakùe |
÷rã-govinde vi÷va-sargàdi-kaõóe
pårõànande nityam àstàü matir me ||

aj¤àna-nãradhir upaiti yayà vi÷eùaü
bhaktiþ paràpi bhajate paripoùam uccaiþ |
tattvaü paraü sphurati durgamam apy ajasraü
sàdguõya-bhçt svaracitàü praõamàmi gãtàm ||

atha sukha-cid-ghanaþ svayaü bhagavàn acintya-÷aktiþ puruùottamaþ sva-saïkalpàyatta-vicitra-jagad-udayàdi-viri¤cy-àdi-sa¤cintya-caraõaþ sva-janmàdi-lãlayà sva-tulyàn sahàvirbhåtàn pàrùadàn praharùayaüs tayaiva jãvàn bahån avidyà÷àrdålãvadanàd vimocya svàntardhànottara-bhàvino 'nyànuddidhãrùur àhava-mårdhni svàtma-bhåtam apy arjunam avitarkya-sva-÷aktyà samoham iva kurvan tan-moha-vimàrjanàpade÷ena saparikara-svàtma-yàthàtmyaika-niråpikàü sva-gãtopaniùadam upàdi÷at | 

tasyàü khalv ã÷vara-jãva-prakçti-kàla-karmàõi pa¤càrthà varõyante | teùu vibhu-saüvid ã÷varaþ | aõu-saüvij jãvaþ | sattvàdi-guõa-trayà÷rayo dravyaü prakçtiþ | traiguõya-÷ånyaü jaóa-dravyaü kàlaþ | puü-prayatna-niùpàdyam adçùñàdi-÷abda-vàcyaü karmeti |

teùàü lakùaõàni | eùv ã÷varàdãni catvàri nityàni | jãvàdãni tv ã÷vara-va÷yàni | karma tu pràg-abhàvavad anàdi vinà÷i ca | tatra saüvit-svaråpo 'pã÷varo jãva÷ ca saüvettàsmad-artha÷ ca - vij¤ànam ànandaü brahma, yaþ sarvaj¤aþ sarvavit, mantà boddhà kartà vijànàtmà puruùaþ, ity àdi ÷ruteþ | so 'kàmayata bahu syàm, sukham aham asvàpsaü na ki¤cid avediùam ity àdi ÷rute÷ ca | na cobhayatra mahat-tattva-jàto 'yam ahaïkàraþ | 

tadà tasyànutpatter vilãnatvàc ca | sa ca sa ca kartà bhoktà siddhaþ sarvaj¤aþ sarva-vit kartà boddhà iti padebhyaþ | anubhavitçtvaü kahlu bhoktçtvaü sarvàbhyupagatam | so '÷nute sarvàn kàmàn saha brahmaõà vipa÷cità iti ÷rutes tåbhayos tat pravyaktam | yadyapi saüvit-svaråpàt saüvettçtvàdi nànyat prakà÷a-svaråpàd raver iva prakà÷akatvàdi, tathàpi vi÷eùa-sàmarthyàt tad-anyatva-vyavahàraþ | vi÷eùa÷ ca bheda-pratinidhir na bhedaþ | sa ca bhedàbhàve 'pi bheda-kàryasya dharma-dharmi-bhàvàdi-vyavahàrasya hetuþ |sattà satã bhedo bhinnaþ kàlaþ sarvadàstãty àdiùu vidvadbhiþ pratãtaþ | tat-pratãty-anyathànupapattyà - evaü dharmàn pçthak pa÷yaüs
tàn evànuvidhàvati iti ÷rutyà ca siddhaþ | iha hi brahma-dharmàn abhidhàya tad-bhedaþ pratiùidhyate | 

na khalu bheda-pratinidhes tasyàpy abhàve dharma-dharmi-bhàva-dharma-bahutve ÷akye vaktum ity anicchubhir api svãkàryàþ syuþ ta ime 'rthàþ ÷àstre 'smin yathàsthànam anusandheyàþ | iha hi jãvàtma-paramàtma-tad-dhàma tat-pràpty-upàyànàü svaråpàõi yathàvan niråpyante | tatra jãvàtma-yàthàtmya-paramàtma-yàthàtmyopayogitayà paramàtma-yàthàtmyaü tu tad-upàsanopayogitayà prakçtyàdikaü tu paramàtmanaþ sraùñur upakaraõatayopadi÷yate |

tad-upàyà÷ ca karma-j¤àna-bhakti-bhedàt tredha | tatra ÷ruta-tat-tat-phalanair apekùeõa kartçtvàbhinive÷a-parityàgena cànuùñhitasya sva-vihitasya karmaõaþ hçd-vi÷uddhi-dvàrà j¤àna-bhaktyor upakàritvàt paramparayà tat-pràptàv upàyatvam | tac ca ÷ruti-vihita-karma hiüsà-÷ånyam atra mukhyam | mokùa-dharme pità-putràdi-saüvàdàt hiüsàvat tu gauõaü viprakçùñatvàt tayos tu sàkùàd eva tathàtvam |

nanu, tathànuùñhitena karmaõà hçd-vi÷uddhyà j¤ànodayena muktau satyàü bhaktyà ko vi÷eùaþ | ucyate, j¤ànam eva ki¤cid vi÷eùàd bhaktir iti | nirõimeùa-vãkùaõa-kañàkùa-vãkùaõa-vadanayor antaraü cid-vigrahatayànusandhir j¤ànaü tena tat sàlokyàdiþ | vicitra-lãlà-rasà÷rayatayànusandhis tu bhaktis tayà kroóãkçta-sàlokyàdi-tad-varãvasyànanda-làbhaþ pumarthaþ | bhakter j¤ànatvaü tu "sac-cid-ànandaika-rase bhakti-yoge tiùñhati" iti ÷ruteþ siddham | 

tad idaü ÷ravaõàdi-bhàvàdi-÷abda-vyapadiùñaü dçùñam | j¤ànasya ÷ravaõàdyàkàratvaü cit-sukhasya viùõoþ kuntalàdi-pratãkatvavat pratyetavyam iti vakùyàmaþ | ùañ-trike 'smin ÷àstre prathamena ùañkene÷varàü÷asya jãvasyàü÷ã÷vara-bhakty-upayogi-svaråpa-dar÷anam | tac càntar-gata-j¤àna-niùkàma-karma-sàdhyaü niråpyate | madhyena parama-pràpyasyàü÷ã÷varasya pràpaõã bhaktis tan-mahima-dhã-pårvikàbhidhãyate | antyena tu pårvoditànàm eve÷varàdãnàü svaråpàõi pari÷odhyante | trayàõàü ùañkànàü karma-bhakti-j¤àna-pårvatà-vyapade÷as tu tat-tat-pràdhànyenaiva | carame bhakteþ pratipatte÷ coktis tu
ratna-sampuñordhva-likhita-tat-såcaka-lipi-nyàyena | 

asya ÷àstrasya ÷raddhàluþ sad-dharma-niùñho vijitendriyo 'dhikàrã | sa ca sa-niùñha-pariniùñhita-nirapekùa-bhedàt trividhaþ | teùu svargàdi-lokàn api didçkùr niùñhayà sva-dharmàn hary-arcana-råpàn àcaran prathamaþ | loka-saüjighçkùayà tàn àcaran hari-bhakti-nirato dvitãyaþ | sa ca sa ca sà÷ramaþ | satya-tapo-japàdibhir vi÷uddha-citto hary-eka-niratas tçtãyo nirà÷ramaþ | vàcya-vàcaka-bhàvaþ sambandhaþ | vàcya ukta-lakùaõaþ ÷rã-kçùõaþ | vàcakas tad-gãtà-÷àstraü tàdç÷aþ so 'tra viùayaþ | a÷eùa-kle÷a-nivçtti-pårvakas tat-sàkùàt-kàras
tu prayojanam ity anubandha-catuùñayam | atre÷varàdiùu triùu brahma-÷abdo 'kùara-÷abda÷ ca baddha-jãveùu tad-deheùu ca kùara-÷abdaþ | ã÷vara-jãva-dehe manasi buddhau dhçtau yatne càtma-÷abdaþ | triguõàyàü vàsanàyàü ÷ãle svaråpe ca prakçti-÷abdaþ | sattàbhipràya-svabhàva-padàrtha-janmasu kriyàsv àtmasu ca bhàva-÷abdaþ | karmàdiùu triùu citta-vçtti-nirodhe ca yoga-÷abdaþ pañhyate | etac chàstraü khalu svayaü bhagavataþ sàkùàd vacanaü sarvataþ ÷reùñhaü -- 
gãtà sugãtà kartavyà kim anyaiþ ÷àstra-vistaraiþ |
yà svayaü padmanàbhasya mukha-padmàd viniþsçtà || iti pàdmàt |

dhçtaràùñràdi-vàkyaü tu tat-saïgati-làbhàya dvaipàyanena viracitam | tac ca lavaõàkara-nipàta-nyàyena tan-mayam ity upodghàtaþ | 

saïgràma-mårdhni saüvàdo 
yo 'bhåd govinda-pàrthayoþ |
tat-saïgatyai kathàü pràkhyàd 
gãtàsu prathame muniþ ||

iti tàvad bhagavad-arjuna-saüvàdaü prastautuü kathà niråpyate| dharmakùetre ity àdibhiþ sapta-viü÷atyà | tad-bhagavataþ pàrtha-sàrathyaü vidvàn dhçtaràùñraþ sva-putra-vijaye sandihànaþ sa¤jayaü pçcchatãty àha | janmejayaü prati vai÷ampàyanaþ dhçtaràùñra uvàceti | yuyutsavo yoddhum icchavo màmakà mat-putràþ pàõóavà÷ ca kurukùetre samavetàþ kim akurvateti |

nanu yuyutsavaþ samavetà iti tvam evàtthya tato yudherann eva punaþ kim akurvateti kas te bhàva iti cet, tatràha - dharmakùetra iti | "yad anu kurukùetraü devànàü deva-yajanaü sarveùàü bhåtànàü brahma-sadanam ity àdi-÷ravaõàd dharma-prarohi-bhåmi-bhåtaü kurukùetraü prasiddham | tat-prabhàvàd vinaùña-vidveùà mat-putràþ kiü pàõóavebhyas tad-ràjyaü dàtuü ni÷cikyuþ | kiü và, pàõóavàþ sadaiva dharma-÷ãlà dharma-kùetre tasmin kula-kùaya-hetukàd adharmàd bhãtà vana-prave÷am eva ÷reyo vimamç÷ur iti | he sa¤jayeti vyàsa-prasàdàd vinaùña-ràga-dveùas
tvaü tathyaü vadety-arthaþ | pàõóavànàü màmakatvànuktir dhçtaràùñrasya teùu droham abhivyanakti | dhànya-kùetràt tad-virodhinàü dhànyàbhàsànàm iva dharma-kùetràt tad-virodhinàü dharmàbhàsànàü tvat-putràõàm apagamo bhàvãti dharma-kùetra-÷abdena gãr-devyà vyajyate ||1||



__________________________________________________________

BhG 1.2

saüjaya uvàca

dçùñvà tu pàõóavànãkaü vyåóhaü duryodhanas tadà |
àcàryam upasaügamya ràjà vacanam abravãt ||2||

ørãdharaþ - sa¤jaya uvàca dçùñvety-àdi | pàõóavànàm anãkaü sainyaü vyåóhaü vyåha-racanayà adhiùñhitaü dçùñvà droõàcàrya-samãpaü gatvà ràjà duryodhano vakùyamàõaü vacanam uvàca ||2||

Vi÷vanàthaþ - vidita-tad-abhipràyas tad-à÷àüsitaü yuddham eva bhavet | kintu tan-manoratha-pratikulam iti manasi kçtvà uvàca dçùñveti | vyåóhaü vyåha-racanayàvasthitam | ràjà duryodhanaþ sàntarbhayam uvàca | pa÷yaitàm iti navabhiþ ÷lokaiþ ||2||

Baladevaþ - evaü janmàndhasya praj¤à-cakùuùo dhçtaràùñrasya dharma-praj¤à-vilopàn mohàndhasya mat-putraþ kadàcit pàõóavebhyas tad-ràjyaü dadyàd iti vimlàna-cittasya bhàvaü vij¤àya dharmiùñhaþ sa¤jayas tvat-putraþ kadàcid api tebhyo ràjyaü nàrpayuùyatãti tat-santoùam utpàdayann àha dçùñveti | pàõóavànàm anãkaü sainyaü vyåóhaü vyåha-racanayàvasthitam | àcàryaü dhanur-vidyà-pradaü droõam upasaïgamya svayam eva tad-antikaü gatvà ràjà ràja-nãti-nipuõaþ vacanam alpàkùaratvaü gambhãràrthatvaü saïkrànta-vacana-vi÷eùam
| atra svayam àcàrya-sannidhigamanena pàõóava-sainya-prabhàva-dar÷ana-hetukaü tasyàntar-bhayaü guru-gauraveõa tad-antikaü svayam àgatavàn asmãti bhaya-saïgopanaü ca vyajyate | tad idaü ràja-nãti-naipuõyàd iti ca ràja-padena ||2||



__________________________________________________________

BhG 1.3

pa÷yaitàü pàõóuputràõàm àcàrya mahatãü camåm |
vyåóhàü drupadaputreõa tava ÷iùyeõa dhãmatà ||3||

ørãdhara: tad eva vacanam àha pa÷yaitàm ity àdibhiþ navabhiþ ÷lokaiþ | pa÷yety àdi he àcàrya | pàõóavànàü mahatãü vitatàü camåü senàü pa÷ya | tava ÷iùyeõa drupada-putreõa dhçùñadyumnena vyåóhàü vyåha-racanayàdhiùñhitàm ||3||

Vi÷vanàtha: drupada-putreõa dhçùñadyumnena tava ÷iùyeõa sva-vadhàrtham utpanna iti jànatàpi tvayàyam adhyàpita iti  tava manda-buddhitvam | dhãmateti ÷atror api tvattaþ sakà÷àt tvad-vadhopàya-vidyà gçhãtety asya mahàbuddhitvaü phal-kàle 'pi pa÷yeti bhàvaþ ||3||

Baladeva: tat tàdç÷aü vacanam àha pa÷yaitàm ity àdinà | priya-÷iùyeùu yudhiùñhiràdiùu snehàti÷ayàd àcàryo na yudhyed iti vibhàvya tat-kopotpàdanàya tasmiüs tad-avaj¤àü vya¤jayann àha etàm iti | etàm atisannihitàü pràgalbhyenàcàryam ati÷åraü ca tvàm avigaõayya sthitàü dçùñvà tad-avaj¤àü pratãhãti, vyåóhàü vyåha-racanayà sthàpitàü | drupada-putreõeti tvad-vairiõà drupadena tvad-vadhàya dhçùñadyumnaþ putro yaj¤àgni-kuõóàd utpàdito 'stãti | tava ÷iùyeõeti tvaü sva-÷atruü jànann api dhanur-vidyàm adhyàpitavàn asãti tava manda-dhãtvam | dhãmateti ÷atros tvattas tvad-vadhopàyo gçhãta iti tasya sudhãtvam | tvad-apekùyakàritaivàsmàkam
anartha-hetur iti ||3||


__________________________________________________________

BhG 1.4-6

atra ÷årà maheùvàsà bhãmàrjunasamà yudhi |
yuyudhàno viràña÷ ca drupada÷ ca mahàrathaþ ||4||
dhçùñaketu÷ cekitànaþ kà÷iràja÷ ca vãryavàn |
purujit kuntibhoja÷ ca ÷aibya÷ ca narapuügavaþ ||5||
yudhàmanyu÷ ca vikrànta uttamaujà÷ ca vãryavàn |
saubhadro draupadeyà÷ ca sarva eva mahàrathàþ ||6||


ørãdhara: atrety àdi | atra asyàü camvàm | iùavo bàõà asyas te kùipyante ebhir iti iùàsàþ dhanåüùi | mahànta iùvàso yeùàü te maheùvàsàþ | bhãmàrjunau tàvad atràtiprasiddhau yoddhàrau | tàbhyàü samàþ ÷åràþ ÷auryeõa kùàtra-dharmeõopetàþ santi | tàn eva nàmabhir nirdi÷ati yuyudhànaþ sàtyakiþ | kiü ca dhçùñaketur iti | vikrànto yudhàmanyur nàmaikaþ | saubhadro 'bhimanyur draupadeyàþ draupadyàü pa¤cabhyo yudhiùñhiràdibhyo jàtàþ putràþ prativindhyàdayaþ pa¤ca | mahàrathàdãnàü lakùaõam -


eko da÷a sahasràõi yodhayed yas tu dhanvinàm |
÷astra-÷àstra-pravãõa÷ ca mahàrtha iti smçtaþ ||
amitàn yodhayed yas tu samprokto 'tirathas tu saþ |
caikena yo yudhyet tan-nyåno 'rdha-rathaþ smçtaþ || iti ||4-6||

Vi÷vanàtha: atra camvàm | mahàntaþ ÷atrubhi÷ chettum a÷akyà iùvàsà dhanåüùi yeùàü te |  yuyudhànaþ sàtyakiþ | saubhadro 'bhimanyuþ | draupadeyà yudhiùñhiràdibhyaþ pa¤cabhyo  jàtàþ prativindhyàdayaþ | mahàrathàdãnàü lakùaõam -

eko da÷a sahasràõi yodhayed yas tu dhanvinàm |
÷astra-÷àstra-pravãõa÷ ca mahàrtha iti smçtaþ ||
amitàn yodhayed yas tu samprokto 'tirathas tu saþ |
caikena yo yudhyet tan-nyåno 'rdha-rathaþ smçtaþ || iti ||4-6||

ørãdhara: nanv ekena dhçùñadyumnenàdhiùñhitàlpikà senàsmadãyenaikenaiva sujeyà syàd atas tvaü mà tràsãr iti cet tatràha atreti |     atra camvàü mahàntaþ ÷atrubhi÷ chettum a÷akyà iùvàsà÷ càpà yeùàü te | yuddha-kau÷alam à÷aïkyàha bhãmeti | yuyudhànaþ sàtyakiþ | mahàratha iti yuyudhànãdànàü trayàõàm | nara-puïgava iti purujid-àdãnàü trayàõàm | yudyeti vikrànta iti yudhàmanyoþ | vãryavàn ity uttamaujasa÷ ceti vi÷eùaõam | saubhadro 'bhimanyuþ | draupadeyà yudhiùñhiràdibhyaþ pa¤cabhyaþ kramàd draupadyàü jàtàþ prativindhya-÷rutasena-÷rutakãrti-÷atànãka-÷rutakarmàkhyàþ pa¤ca-putràþ
| ca-÷abdàd anye ca ghañotkacàdayaþ | pàõóavàs tv atikhyàtatvàt na gaõitàþ | ye ete saptada÷a gaõitàþ, ye cànye tat-pakùãyàs te sarve mahàrathà eva | atirathasyàpy upalakùaõam etat | tal-lakùaõaü coktam -

eko da÷a sahasràõi yodhayed yas tu dhanvinàm |
÷astra-÷àstra-pravãõa÷ ca mahàrtha iti smçtaþ ||
amitàn yodhayed yas tu samprokto 'tirathas tu saþ |
caikena yo yudhyet tan-nyåno 'rdha-rathaþ smçtaþ || iti ||4-6||

__________________________________________________________

BhG 1.7

asmàkaü tu vi÷iùñà ye tàn nibodha dvijottama |
nàyakà mama sainyasya saüj¤àrthaü tàn bravãmi te ||7||

ørãdhara: asmàkam iti |  nibodha budhyasva | nàyakà netàraþ | saüj¤àrthaü samyag j¤ànàrtham ||7||

Vi÷vanàtha: nibodha budhyasva | saüj¤àrthaü samyag j¤ànàrtham ||7||

Baladeva: tarhi kiü pàõóava-sainyàd bhãto 'sãty àcàrya-bhàvaü sambhàvyàntarjàtàm api bhãtim àcchàdayan dhàrùñyenàha - asmàkam iti | asmàkaü sarveùàü madhye ye vi÷iùñàþ paramotkçùñà budhyàdi-bala-÷àlino nàyakà netàraþ | tàn saüj¤àrthaü samyak j¤ànàrthaü bravãmãti | pàõóava-premõà tvaü cen no yotsyase, tadàpi bhãùmàdibhir mad-vijayaþ setsyaty eveti tat kopotpàdanàrthaü dyotyam ||7||


__________________________________________________________

BhG 1.8-9

bhavàn bhãùma÷ ca karõa÷ ca kçpa÷ ca samitiüjayaþ |
a÷vatthàmà vikarõa÷ ca saumadattir jayadrathaþ ||8||
anye ca bahavaþ ÷årà madarthe tyaktajãvitàþ |
nànà÷astrapraharaõàþ sarve yuddhavi÷àradàþ ||9||

ørãdhara: tàn eùàha bhavàn iti dvàbhyàm | bhavàn droõaþ | samitiü saügràmaü jayatãti tathà | saumadattiþ somadattasya putro bhåri÷ravàþ | anye ceti mad-arthe mat-prayojanàrthaü jãvitaü tyaktum adhyavasità ity arthaþ | nànà anekàni ÷astràni praharaõa-sàdhanàni yeùàü te | yuddhe vi÷àradà nipuõà ity arthaþ ||8-9|| 

Vi÷vanàtha: saumadattir bhåri÷ravàþ | tyakta-jãvità iti jãvita-tyàgenàpi yadi mad-upakàraþ syàt tadà tad api kartuü pravçttà ity arthaþ | vastutas tu mayaivaite nihatàþ pårvam eva nimitta-màtraü bhava savyasàcin iti bhagavad-ukter duryodhana-sarasvatã satyam evàha sma || 8-9||

Baladeva: bhavàn iti | bhavàn droõaþ | vikarõo mad-bhràtà kaniùñhaþ | saumadattir bhåri÷ravàþ | samiti¤jayaþ saügràma-vijayãti droõàdãnàü saptànàü vi÷eùaõam | nanv etàvanta eva mat-sainye vi÷iùñàþ kintv asaïkhyeyàþ santãty àha anye ceti | bahavo jayadratha-kçtavarma-÷alya-prabhçtayaþ | tyaktety-àdi karmaõi niùñhà jãvitàni tyaktuü kçta-ni÷cayà ity arthaþ | itthaü ca teùàü sarveùàü mayi snehàtirekàt ÷auryàtirekàd yuddha-pàõóityàc ca mad-vijayaþ siddhyed eveti dyotyate ||8-9||  

__________________________________________________________

BhG 1.10

aparyàptaü tad asmàkaü balaü bhãùmàbhirakùitam |
paryàptaü tv idam eteùàü balaü bhãmàbhirakùitam ||10||

ørãdhara: tataþ kiü? ata àha - aparyàptam ity àdi | tat tathàbhåtaiþ vãrair yuktam api bhãùmeõàbhirakùitam api asmàkaü balaü sainyaü aparyàptaü taiþ saha yoddhuü asamarthaü bhàti | idam eteùàü pàõóavànàü balaü bhãmàbhirakùitam sat paryàptaü samarthaü bhàti | bhãùmasyobhaya-pakùapàtitvàt asmad-balaü pàõóava-sainyü pratyasamartham | bhãmasyika-pakùapàtitvàt pàõóavànàü balaü samartham ||10||

Vi÷vanàtha: aparyàptam aparipårõam | pàõóavaiþ saha yoddhuü akùamam ity arthaþ | bhãùmeõàtisåkùma-buddhinà ÷astra-÷àstra-pravãõenàbhito rakùitam api bhãùmasyobhaya-pakùapàtitvàt | eteùàü pàõóavànàü tu bhãmena sthåla-buddhinà ÷astra-÷àstrànabhij¤o 'pi rakùitam paryàptaü paripårõam | asmàbhiþ saha yuddhe pravãõam ity arthaþ ||10||

Baladeva: nanv ubhayoþ sainyayos taulyàt tavaiva vijayaþ katham ity à÷aïkya sva-sainyàdhikyam àha aparyàptam iti | aparyàptam aparimitam asmàkaü balam | tatràpi bhãùmeõa mahà-buddhimatàtirathenàbhirakùitam | eteùàü pàõóavànàü balaü tu paryàptaü parimitam | tatràpi bhãmena tuccha-buddhinàrdharathenàbhirakùitam | ataþ siddha-vijayo 'ham ||10||


__________________________________________________________

BhG 1.11

ayaneùu ca sarveùu yathàbhàgam avasthitàþ |
bhãùmam evàbhirakùantu bhavantaþ sarva eva hi ||11||

Vi÷vanàtha: tasmàd yuùmàbhiþ sàvadhànair bhavituvyam ity àha ayaneùu vyåha-prave÷a-màrgeùu yathà-bhàgaü vibhaktàþ svàü svàü raõa-bhåmim aparityajyaivàvasthità bhavanto bhãùmam evàbhitas tathà rakùantu yathànyair yudhyamàno 'yaü pçùñhataþ kai÷cin na hanyate | bhãùma-balenaivàsmàkaü jãvitam iti bhàvaþ ||11||

Baladeva: athaivaü mad-ukti-bhàvaü vij¤àyàcàrya÷ ced udàsãta tadà mat-kàrya-kùatir iti vibhàvya tasmin sva-kàrya-bhàram arpayann àha ayaneùv iti | ayaneùu sainya-prave÷a-vartmasu yathàbhàgaü vibhaktàü svàü svàü yuddha-bhåmim aparityajyàvasthità bhavanto bhavad-àdayo bhãùmame evàbhito rakùantu yuddhàbhinive÷àt  pàr÷vataþ pçùñhata÷ càpa÷yantaü taü yathànyo na vihanyàt tathà kurvantv ity arthaþ | senàpatau bhãùme nirbodhe mad-vijaya-siddhir iti bhàvaþ |

ayam à÷ayaþ - bhãùmo 'smàkaü pityàmahaþ | bhavàüs tu guruþ | tau yuvàm asmad ekànta-hitaiùiõau viditau | yàvakùa-sadasi mad-anyàyaü vidantàv api draupadyà nyàyaü pçùñau nàvocatàü mayà tu pàõóaveùu pratãtaü snehàbhàsaü tyàjayituü tathà niveditam iti ||11||

__________________________________________________________
BhG 1.12
tasya saüjanayan harùaü kuru-vçddhaþ pitàmahaþ |
siüha-nàdaü vinadyoccaiþ ÷aïkhaü dadhmau pratàpavàn ||12||

ørãdhara:  tad evaü bahu-màna-yuktaü ràja-vàkyaü ÷rutvà bhãùmaþ kiü kçtavàn | tad àha tasyety àdi | tasya ràj¤o harùaü kurvan pitàmaho bhãùma uccair mahàntaü siüha-nàdaü vinadya kçtvà ÷aïkhaü dadhmau vàditavàn ||12||

Vi÷vanàtha: tata÷ ca sva-saümàna-÷ravaõa-janita-harùas tasya duryodhanasya bhava-vidhvaüsanena harùaü sa¤anayituü kuru-vçddho bhãùmaþ siüha-nàdam iti upamàne karmaõi ceti õamul siüha iva vinadyety arthaþ ||12||

Baladeva: evaü duryodhana-kçtàü sva-stutim avadhàrya sa-harùo bhãùmas tad-antar-jàtàü bhãtim utsàdayituü ÷aïkhaü dadhmàv ity àha | siüha-nàdam ity upamàne karmaõi ceti pàõini-såtràt õamul | càt kartary upamàne ity arthaþ | siüha iva vinadyety arthaþ | mukhataþ ki¤cid anuktvà ÷aïkha-nàda-màtra-karaõena jaya-paràjayau khalv ã÷varàdhãnau tvad-arthe kùatra-dharmeõa dehaü tyakùyàmãti vyajyate ||12||

__________________________________________________________

BhG 1.13

tataþ ÷aïkhà÷ ca bherya÷ ca paõavànakagomukhàþ |
sahasaivàbhyahanyanta sa ÷abdas tumulo  'bhavat ||13||

ørãdhara:  tad evaü senàpateþ bhãùmasya yuddhotsavam àlokya sarvato yuddhotsavaþ pravçtta iy àha tata ity àdinà | paõavà màrdalàþ | ànakàþ gomukhà÷ ca vàdya-vi÷eùàþ | sahasà tat-kùaõam evàbhyahanyanta vàditàþ | sa ca ÷aïkhàdi-÷abdas tumulo mahàn abhåt ||13||

Vi÷vanàtha: tata÷ cobhayatraiva yuddhotsàhaþ pravçtta ity àha tata iti | paõavà màrdalàþ | ànakàþ pañahàþ | gomukhà vàdya-vi÷eùàþ ||13||

Baladeva: tata iti | senàpatau bhãùme pravçtte tat-sainye sahasà tat-kùaõam eva ÷aïkhàdayo 'bhyahanyanta vàditàþ | karma-kartari prayogaþ | paõavàdayas trayo vàditra-bhedàþ | sa ÷abdas tumula ekàkàratayà mahàn àsãt ||13||

__________________________________________________________

BhG 1.14

tataþ ÷vetair hayair yukte mahati syandane sthitau |
màdhavaþ pàõóava÷ caiva divyau ÷aïkhau pradadhmatuþ ||14||

ørãdhara: tataþ pàõóava-sainye pravçttaü yuddhotsàham àha tata ity àdibhiþ pa¤cabhiþ | tataþ kaurava-sainya-vàdya-kolàhalànantaraü mahati syandane rathe sthitau santau ÷rã-kçùõàrjunau divyau ÷aïkhau prakarùeõa dadhmatur vàdayàmàsatuþ | ||12||

Vi÷vanàtha: Nothing ||14||

Baladeva: atha pàõóava-sainye pravçttaü yuddhosavam àha tata iti | anyeùàm api ratha-sthitatve saty api kçùõàrjunayoþ ratha-sthitatvoktis tad-rathasyàgni-dattatvaü trailokya-vijetçtvaü mahà-prabhavatvaü ca vyajyate ||14||

__________________________________________________________

BhG 1.15-18

pà¤cajanyaü hçùãke÷o devadattaü dhanaüjayaþ |
pauõóraü dadhmau mahà÷aïkhaü bhãmakarmà vçkodaraþ ||15||
anantavijayaü ràjà kuntãputro yudhiùñhiraþ |
nakulaþ sahadeva÷ ca sughoùamaõipuùpakau ||16||
kà÷ya÷ ca parameùvàsaþ ÷ikhaõóã ca mahàrathaþ |
dhçùñadyumno viràña÷ ca sàtyaki÷ càparàjitaþ ||17||
drupado draupadeyà÷ ca sarva÷aþ pçthivãpate |
saubhadra÷ ca mahàbàhuþ ÷aïkhàn dadhmuþ pçthak pçthak ||18||


ørãdhara: tad eva vibhàgena dar÷ayann àha pà¤cajanyam iti | pà¤cajanyàdãni nàmàni ÷rã-kçùõàdi-÷aïkhànàm | bhãmaþ ghoraü karma yasya saþ | vçkavat udaraü yasya sa vçkodaro mahà-÷aïkhaü pauõóraü dadhmàv iti | ananteti | nakulaþ sughoùaü nàma ÷aïkhaü dadhmau | sahadevo maõipuùpakaü nàma | kà÷ya÷ ceti | kà÷yaþ kà÷iràjaþ | kathambhåtaþ | paramaþ ÷reùñhaþ iùvàso dhanur yasya saþ | drupada iti | he pçthivãpate dhçtaràùñra ||15-18||

Vi÷vanàtha: pà¤cajanyàdayaþ ÷aïkhàdãnàü nàmàni | aparàjitaþ kenàpi paràjetum a÷akyatvàt | athavà càpena dhanuùà ràjitaþ pradãptaþ ||15-18||

Baladeva: pà¤cajanyam ity àdi pà¤cajanyàdayaþ kçùõàdi-÷aïkhànàm àhvayàþ | atra hçùãke÷a-÷abdena parame÷vara-sahàyitvam | pà¤cajanyàdi-÷abdaiþ prasiddhàhvayàneka-divya-÷aïkhavattvam | ràjà bhãmakarmà dhana¤jaya ity ebhir yudhiùñhiràdãnàü ràja-såya-yàjitva-hióimbàdi-nihantçtva-digvijayàhçtànanta-dhanatvàni ca vyajya pàõóava-senà-såtkarùaþ såcyate | para-senàsu tad-abhàvàd apakarùa÷ ca | kà÷ya iti | kà÷yaþ kà÷iràjaþ | parameùvàsaþ mahà-dhurdharaþ | càparàjito dhanuùà dãptaþ | drupada iti | pçthivãpate he dhçtaràùñreti tava durmantraõodayaþ kula-kùaya-lakùaõo ' narthaþ samàsata
iti såcyate ||15-18||

__________________________________________________________

BhG 1.19

sa ghoùo dhàrtaràùñràõàü hçdayàni vyadàrayat |
nabha÷ ca pçthivãü caiva tumulo vyanunàdayan ||19||

ørãdhara -  sa ca ÷aïkhànàü nàdas tvadãyànàü mahàbhayaü janayàmàsety àha sa ghoùa ity àdi |  dhàrtaràùñràõàü tvadãyànàü hçõóayàõi vyadàrayat vidàritavàn | kiü kurvan | nabha÷ ca pçthivãü caiva tumulo 'bhyanunàdayan pratidhvanibhir apåryan ||19||

Vi÷vanàtha - Nothing.

Baladeva - sa iti | pàõóavaiþ kçtaþ ÷aïkha-nàdo dhàrtaràùñràõàü bhãùmàdãnàü sarveùàü hçõóayàõi vyadàrayat | tad-vidàraõa-tulyàü pãóàm ajanayad ity arthaþ | tumulo 'titãvraþ abhyanunàdayan pratidhvanibhiþ pûryann ity arthaþ | dhàrtaràùñraiþ kçtas tu ÷aïkhàdinàdas tumulo 'pi teùàü ki¤cid api kùobhaü nàjanayat tathànukter iti bodhyam ||19||


__________________________________________________________

BhG 1.20-23

atha vyavasthitàn dçùñvà dhàrtaràùñràn kapidhvajaþ |
pravçtte ÷astrasaüpàte dhanur udyamya pàõóavaþ ||20||

ørãdhara -  etasmin samaye ÷rã-kçùõam arjuno vij¤àpayàmàsety àha atha ity àdibhiþ caturbhiþ ÷lokaiþ | atheti athànantaraü vyavasthitàn yuddhodyogena sthitàn | kapidhvajo 'rjunaþ ||20||

Vi÷vanàtha - Nothing.

Baladeva - evaü dhàrtaràùñràõàü yuddhe bhãtiü pradar÷ya pàõóavànàü tu tatrotsàham àha atheti sàrdhakena | atha ripu-÷aïkha-nàda-kçtotsàha-bhaïgànantaraü vyavasthitàn tad-bhaïga-virodhi-yuyutsayàvasthitàn dhàrtaràùñràn bhãùmàdãn kapidhvajo 'rjuno yena ÷rã-dà÷arather api mahànti kàryàni purà sàdhitàni tena mahàvãreõa dhvajam adhitiù¤hità hanumatànugçhãto bhaya-gandha-÷ånya ity arthaþ | he mahãpate pravçtte pravartamàne | hçùãke÷am iti hçùãke÷aü sarvendriya-pravartakaü kçùõaü tad idaü vàkyam uvàceti | sarve÷varo harir yeùàü niyojyas teùàü tad ekànta-bhaktànàü pàõóavànàü
vijaye sandeha-gandho 'pi neti bhàvaþ ||20||


__________________________________________________________

BhG 1.21-23

hçùãke÷aü tadà vàkyam idam àha mahãpate |
 senayor ubhayor madhye rathaü sthàpaya me  'cyuta ||21||
yàvad etàn nirãkùe  'haü yoddhukàmàn avasthitàn |
kair mayà saha yoddhavyam asmin raõasamudyame ||22||
yotsyamànàn avekùe  'haü ya ete  'tra samàgatàþ |
dhàrtaràùñrasya durbuddher yuddhe priyacikãrùavaþ ||23||

ørãdhara -  tad eva vàkyam àha senayor ubhayor ity àdi | yàvad etàn iti | nanu tvaü yoddhà na tu yuddha-prekùakas tatràha kair mayety àdi | kaiþ saha mayà yoddhavyam | yotsyamànàn iti dhàrtaràùñrasya duryodhanasya priyaü kartum icchanto ye iha samàgatàþ tàn ahaü drakùyàmi yàvat | tàvad ubhayoþ senayor madhye me rathaü sthàpayety anvayaþ ||21-23||

Vi÷vanàtha - Nothing.

Baladeva -arjuna-vàkyam àha senayor iti | he acyutedi svabhàva-siddhàd bhakta-vàtsalyàt pàramai÷varyàc ca na cyavase smeti tena tena ca niyantirto bhaktasya me vàkyàt tatra rathaü sthitaü kuru nirbhaya tatra ratha-sthàpane phalam àha yàvad iti | yoddhu-kàmàn na tu sahàsmàbhiþ sandhiü cikãrùån | avasthitàn na tu bhãtyà pracalitàn | 

nanu tvaü yoddhà, na tu yuddha-prekùakas tatas tad-dar÷anena kim iti cet tatràha kair iti | asmin bandhånàm eva mitho raõodyoge kair bandhubhiþ saha mama yuddhaü bhàvãty etaj-j¤ànàyaivaa madhye ratha-sthàpanam iti | 

nanu bandhutvàd eet sandhim eva vidhàtsyantãti cet tatràha yotsyamànàn iti na tu sandhiü vidhàsyataþ | avekùe pratyemi | durbuddheþ kudhiyaþ svajãvanopàyànabhij¤asya yuddhe na tu durbuddhy-apanayane | ato mad-yuddha-pratiyogi-nirãkùaõaü yuktam iti ||21-23||

__________________________________________________________

BhG 1.24-25

evam ukto hçùãke÷o guóàke÷ena bhàrata |
senayor ubhayor madhye sthàpayitvà rathottamam ||24||
bhãùma-droõa-pramukhataþ sarveùàü ca mahãkùitàm |
uvàca pàrtha pa÷yaitàn samavetàn kurån iti ||25||

ørãdhara: tataþ kiü vçttam | ity apekùàyàü sa¤jaya uvàca evam ukta ity àdi | uóàkà nidrà tasya ã÷ena jita-nidreõa arjunena evam uktaþ san | he bhàrata, he dhçtaràùñra senayor madhye rathànàm uttamaü rathaü hçùãke÷aþ sthàpitavàn | bhãùma-droõa iti mahãkùitàü ràj¤àü ca pramukhataþ sammukhe rathaü sthàpayitvà | he pàrtha etàn kurån pa÷yeti ÷rã-bhagavàn uvàca ||24-25||

Vi÷vanàtha: hçùãke÷aþ sarvendriya-niyantàpy evam ukto 'rjunenàdiùñaþ | arjuna-vàg-indriya-màtreõàpi niyamyo 'bhåd ity aho prea-va÷yatvaü bhagavata iti  bhàvaþ | guóàke÷ena guóà yathà màdhurya-màtra-prakà÷akàs tat tathà svãya-sneha-rasàsvàda-prakà÷akà ake÷à viùõu-brahma-÷ivà yasya tena akàro viùõuþ ko brahmà ã÷o mahà-devaþ | yatra sarvàvatàri-cåóàmaõãndraþ svayaü bhagavàn ÷rã-kçùõa eva premàdhãnaþ sann àj¤ànuvartã babhåva | tatra guõàvatàratvàt tad-aü÷àþ viùõu-brahma-rudràþ katham ai÷varyaü prakà÷ayantu | kintu svakartçkaü sneha-rasaü prakà÷yaiva svaü svaü
kçtàrthaü manyanta ity arthaþ | yad uktaü ÷rã-bhagavatà para-vyoma-nàthenàpi dvijàtmamajà me yuvayor didçkùuõà iti | 

yad và, guóàko nidrà tasyà ã÷ena jita-nidrenety arthaþ | atràpi vyàkhyàyàü sàkùàn màyàyà api niyantà yaþ ÷rã-kçùõaþ sa càpi yena premõà vijitya va÷ãkçtas tenàrjunena màyà-vçttir nidrà varàkã jiteti kiü citram iti bhàvaþ | bhãùma-droõayoþ pramukhataþ pramukhe sammukhe sarveùàü mahãkùitàü ràj¤àü ca | pramukhataþ iti samàsa-praviùñe 'pi pramukhataþ-÷abda àkçùyate ||24-25||

Baladeva: tataþ kiü vçttam ity apekùàyàü sa¤jayaþ pràha evam iti | guóàkà nidrà tasyà ã÷aþ sva-sakha-÷rã-bhagavad-guõa-làvaõya-smçti-nive÷ena vijita-nidras tat-parama-bhaktas tenàrjunenaivam uktaþ pravartito hçùãke÷as tac-citta-vçtty-abhij¤o bhagavàn senayor madhye bhãùma-droõayoþ sarveùàü ca mahãkùitàü bhå-bhujàü ca pramukhataþ sammukhe rathottamaü agnidattaü rathaü sthàpayitvovàca he pàrtha samavetàn etàn kurån pa÷yeti | pàrtha-hçùãke÷a-÷abdàbhyàm idaü såcyate matipitç-svasç-putratvàt tvat-sàrathyam ahaü kariùyàmy eva tvaü tv adhunaiva yuyutsàü
tyakùyasãti kiü ÷atru-sainya-vãkùaõeneti sopahàso bhàvaþ ||24-25||

__________________________________________________________

BhG 1.26

tatràpa÷yat sthitàn pàrthaþ pitén atha pitàmahàn |
àcàryàn màtulàn bhràtén putràn pautràn sakhãüs tathà ||
÷va÷uràn suhçda÷ caiva senayor ubhayor api ||26||

ørãdhara: tataþ kiü pravçttam ity àha tatrety àdi | pitén pitçvyàn ity arthaþ | putràn pautràn iti duryodhanàdãnàü ye putràþ pautrà÷ ca tàn ity arthaþ | sakhãn mitràõi | suhçdaþ kçtopakàràü÷ ca apa÷yat |

Vi÷vanàtha: duryodhanàdãnàü ye putràþ pautrà÷ ca tàn |
 
Baladeva: evaü bhagavatokto 'rjunaþ para-senàm apa÷yad ity àha tatreti sàrdhakena | tatra para-senàyàü pitén pitçvyàn bhåri÷ravaþ-prabhçtãn, pitàmahàn bhãùma-somadattàdãn, àcàryàn droõa-kçpàdãn, màtulàn ÷alya-÷akuny-àdãn, bhràtén duryodhanàdãn, putràn lakùmaõàdãn, pautràn naptén, lakùmaõàdi-putràn, sakhãn vayasyàn drauõi-saindhavàdãn, suhçdaþ kçtavarma-bhagadattàdãn | evaü sva-sainye 'py upalakùaõãyam | ubhayor api senayor avasthitàn tàn sarvàn samãkùyety anvayàt ||26||

__________________________________________________________

BhG 1.27

tàn samãkùya sa kaunteyaþ sarvàn bandhån avasthitàn |
kçpayà parayàviùño viùãdann idam abravãt ||27||

ørãdhara: tataþ kiü kçtavàn ity àha tàn iti | senayor ubhayor evaü samãkùya kçpayà mahatyà àviùñaþ viùaõõaþ san idam arjuno 'bravãt | ity uttarasya ardha-÷lokasya vàkyàrthaþ | àviùño vyàptaþ ||27||

Vi÷vanàtha: Nothing.

Baladeva: atha sarve÷varo dayàluþ kçùõaþ saparikaràtmopade÷ena vi÷vam uddidhãrùur arjunaü ÷iùyaü kartuü tat-sva-dharme 'pi yuddhe mà hiüsyàt sarva-bhåtàni iti ÷ruty-arthàbhàsenàdharmatàm àbhàsya taü saümohaü kçtavàn ity àha tàn samãkùyate kaunteya iti svãya-pitç-svasç-putratvoktyà tad-dharmo moha-÷okau tadà tasya vyajyete | kçpayà kartryà ity ukteþ | svabhàva-siddhasya kçpeti dyotsyate | ataþ parayeti tad-vi÷eùaõam | aparayeti và cchedaþ sva-sainye pårvam api kçpàsti para-sainye tv aparàpi sàbhåd ity arthaþ | viùãdann anutàpaþ vindan | atrokti-viùàdayor aika-kàlyàdy-ukti-kàle
viùàda-kàryàõy-a÷ru-kampa-sanna-kaõñhàdãni vyajyate ||27||

__________________________________________________________

BhG 1.28-29

dçùñvemàn svajanàn kçùõa yuyutsuü samupasthitam |
sãdanti mama gàtràõi mukhaü ca pari÷uùyati ||28||
vepathu÷ ca ÷arãre me romaharùa÷ ca jàyate |
gàõóãvaü sraüsate hastàt tvak caiva paridahyate ||29||

ørãdhara:  kim abravãd ity apekùàyàm àha dçùñvemàn ity àdi yàvad adhyàya-samàpti | he kçùõa yoddhum icchataþ purataþ samavasthitàn svajanàn bandhu-janàn dçùñvà madãyàni gàtràõi karacaraõàdãni sãdanti vi÷ãryante | kiü ca vepahtu÷ cetyàdi | vepathuþ kampaþ | romaharùaþ romà¤caþ | sraüsate nipatati | paridahyate sarvataþ santapyate ||28-29||

Vi÷vanàtha: dçùñvety atra sthitasyety adhyàhàryam ||28-29||

Baladeva: kaunteyaþ ÷oka-vyàkulaü yad àha tad anuvadati dçùñvemam iti | svajanaü sva-bandhu-vargaü jàtàv eka-vacanaü sa-gotra-bàndhava-j¤àti-bandhu-sva-svajanàþ samàþ ity amaraþ | dçùñvàsavthitasya mama gàtràõi kara-caraõàdãni sãdanti ÷ãryante pari÷uùyatãti ÷ramàdi-hetukàc choùàd ati÷ayitvam asya ÷oùasya vyajyate | vepathuþ kampaþ | romaharùaþ pulakaþ | gàõóãva-bhraü÷enàdhairyaü tvag-dàhnea hçd-vidàho dar÷itaþ ||28-29||

__________________________________________________________

BhG 1.30

na ca ÷aknomy avasthàtuü bhramatãva ca me manaþ |
nimittàni ca pa÷yàmi viparãtàni ke÷ava ||30||

ørãdhara: api ca na ÷aknomãty àdi | viparãtàni nimittàni aniùña-såcakàni ÷akunàni pa÷yàmi ||30||

Vi÷vanàtha: viparãtàni nimittàni dhana-nimittako 'yam atra me vàsa itivan nimitta-÷abdo 'yaü prayojana-vàcã | tata÷ ca yuddhe vijayino mama ràjya-làbhàt sukhaü na bhaviùyati, kintu tad-viparãtam anutàpa-duþkham eva bhàvãty arthaþ ||30||

Baladeva: api ceti avasthàtuü sthiro bhavituü mano bhramtãva ceti daurbalya-mårcchayor udayaþ | nimittàni phalàny atra yuddhe viparãtàni pa÷yàmi | vijayino me ràjya-pràptir ànando na bhaviùyati kintu tad-viparãto 'nutàpa eva bhàvãti | nimitta-÷abdaþ phala-vàcã kasmai nimittàyàtra vasasi ity àdau tathà pratãteþ ||30||


__________________________________________________________

BhG 1.31

na ca ÷reyo  'nupa÷yàmi hatvà svajanam àhave |
na kàïkùe vijayaü kçùõa na ca ràjyaü sukhàni ca ||31||

ørãdhara: kiü ca na cety àdi | àhave yuddhe svajanaü hatvà ÷reyaþ phalaü na pa÷yàmi | vijayàdikaü phalaü kiü na pa÷yasãti cet tatràha na kàïkùa iti ||31||

Vi÷vanàtha: ÷reyo na pa÷yàmãti dvàv imau puruùau loke sårya-maõóala-bhedinau | parivràó yoga-yukta÷ ca raõe càbhimukhe hataþ || ity àdinà hatasyaiva ÷reyo-vidhànàt | hantus tu na kim ap sukçtam | nana dçùñaü phalaü ya÷o ràjyaü vartate yuddhasyety ata àha na kàïkùa iti ||31||

Baladeva: evaü tattva-j¤àna-pratikålaü ÷okam uktvà tat-pratikålàü viparãta-buddhim àha na ceti | àhave svajanaü hatvà ÷reyo naiva pa÷yàmãti | dvàv imau puruùau loke sårya-maõóala-bhedinau | parivràó yoga-yukta÷ ca raõe càbhimukhe hataþ || ity àdinà hatasya ÷reyaþ-smaraõàt hantur me na ki¤cic chreyaþ | asvajanam iti và cchedaþ asvajana-vadhe 'pi ÷reyaso 'bhàvàt svajana-vadhe punaþ kutastaràü tad ity arthaþ | 

nanu ya÷o-ràjya-làbho dçùñaü phalam astãti cet tatràha na kàïkùa iti | ràjyàdi-spçhà-virahàd upàye vijaye mama pravçttir na yuktà, randhane yathà bhojanechà-virahiõaþ | tasmàd araõya-nivasanam evàsmàkaü ÷làghya-jãvanatvaü bhàvãti ||31||


__________________________________________________________

BhG 1.32-35

kiü no ràjyena govinda kiü bhogair jãvitena và |
yeùàm arthe kàïkùitaü no ràjyaü bhogàþ sukhàni ca ||32||
ta ime  'vasthità yuddhe pràõàüs tyaktvà dhanàni ca |
àcàryàþ pitaraþ putràs tathaiva ca pitàmahàþ ||33||
màtulàþ ÷va÷uràþ pautràþ ÷yàlàþ saübandhinas tathà |
etàn na hantum icchàmi ghnato  'pi madhusådana ||34||
api trailokyaràjyasya hetoþ kiü nu mahãkçte |
nihatya dhàrtaràùñràn naþ kà prãtiþ syàj janàrdana ||35|||


ørãdhara: etad eva prapa¤cayati kiü no ràjyena ity àdi sàrdha-dvayena | ta ime iti | yad-artham asmàkaü ràjyàdikam apekùitam te ete pràõa-dhanàni tyaktvà tyàgam aïgãkçtya yuddhàrtham avasthitàþ | ataþ kim asmàkaü ràjyàdibhiþ kçtyam ity arthaþ | 

nanu yadi kçpayà tvam etàn na haüsi tarhi tvàm ete ràjya-lobhena haniùyanty eva | atas tvam evaitàn hatvà ràjyaü bhuïkùveti | tatràha etàn ity àdi sàrdhena | ghnato 'pi asmàn màrayato 'pi etàn | apãti | trailokya-ràjyasyàpi hetoþ tat-pràpty-artham api hantuü necchàmi | kiü punar mahãmàtra-pràptaya ity arthaþ ||32-35||

Vi÷vanàtha: Nothing.

Baladeva: govindeti | gàþ sarvendriya-vçttãþ vindasãti tvam eva me manogataü pratãhãty arthaþ | ràjyàdy-anàkàïkùàyàü hetum àha yeùàm iti | pràõàn pràõà÷àü dhanàni9 dhanà÷àm iti laksaõayà bodhyam | sva-pràõa-vyaye 'pi sva-bandhu-sukhàrthà ràjya-spçhà syàt teùàm apy atra nà÷a-pràpter apàrthaiva yuddhe pravçttir iti bhàvaþ | 

nanu tvaü cet kàruõikas etàn na hanyàs tarhi te sva-ràjyaü niùkaõñakaü kartuü tvàm eva hanyur iti cet tatràh etàn iti | màü ghnato 'pi hiüsato 'py etàn hantum ahaü necchàmi | trailokya-ràjyasya pràptaye 'pi kiü punar bhå-màtrasya | 

nanv anvayàn hitvà dhçtaràùñra-putrà eva hantavyà, bahu-duþkha-dàtéõàü teùàü ghàte sukha-sambhavàd iti cet tatràha nihatyeti | dhàrtaràùñràn duryodhanàdãn nihatya sthitànàü naþ pàõóàvànàü kà prãtiþ prasannatà syàn na kàpãti acira-sukhàbhàsa-spçhayà ciratara-naraka-hetu-bhràçho na yogya iti bhàvaþ | he janàrdaneti yady ete hantavyàs tarhi bhåbhàràpahàrã tvam eva tàn hahi pare÷asya te pàpa-gandha-sambandho na bhaved iti vyajyate ||32-35||

__________________________________________________________

BhG 1.36

pàpam evà÷rayed asmàn hatvaitàn àtatàyinaþ |
tasmàn nàrhà vayaü hantuü dhàrtaràùñràn svabàndhavàn |
svajanaü hi kathaü hatvà sukhinaþ syàma màdhava ||36||

ørãdhara: nanu ca agnido garada÷ caiva ÷astra-pàõir dhanàpahaþ | kùetra-dàràpahàrã ca ùaó ete hy àtatàyinaþ || iti smaraõàd agni-dàhàdibhiþ ùaóbhir hetubhir ete tàvad àtatàyinaþ àtatàyinàü ca vadho yukta eva | àtatàyinam àyàntaü hanyàd evàvicàrayan | nàtatàyi-vadhe doùo hantur bhavati ka÷cana || iti vacanàt | 

tatràha pàpam evety àdi-sàrdhena | àtatàyinam àyàntam ity àdikam artha-÷àstram | tac ca dharma-÷àstràt durbalam | yathoktaü yàj¤avalkyena smçtyor virodhe nyàyas tu balavàn vyavahàrataþ | artha-÷àstràt tu balavàn dharma-÷àstram iti sthitiþ || iti | tasmàd àtatàyinàm apy eteùàm àcàryàdãnàü vadhe 'smàkaü pàpam eva bhavet | anyàyyatvàd adharmatvàc caitad vadhasya amutra ceha và na sukhaü syàd ity àha svajanam iti ||36||
Vi÷vanàtha: nanu agnido garada÷ caiva ÷astra-pàõir dhanàpahaþ | kùetra-dàràpahàrã ca ùaó ete hy àtatàyinaþ || iti | àtatàyinam àyàntaü hanyàd evàvicàrayan | nàtatàyi-vadhe doùo hantur bhavati ka÷cana || ity àdi-vacanàd eùàü vadha ucita eveti | tatràha pàpam iti | etàn hatvà sthitàn asmàn | àtatàyinam àyàntam ity àdikam artha-÷àstraü dharma-÷àstràt durbalam | yad uktaü yàj¤avalkyena artha-÷àstràt tu balavad dharma-÷àstram iti smçtam || iti | tasmàd àcàryàdãnàü vadhe pàpaü syàd eva | na caihikaü sukham api syàd ity àha svajanam iti ||36||

Baladeva: nanu agnido garada÷ caiva ÷astra-pàõir dhanàpahaþ | kùetra-dàràpahàrã ca ùaó ete hy àtatàyinaþ || àtatàyinam àyàntaü hanyàd evàvicàrayan | nàtatàyi-vadhe doùo hantur bhavati ka÷cana || ity ukter eùàü ùaó-vidhyenàtatàyinàü yukto vadha iti cet tatràha pàpam iti | etàn hatvà sthitàn asmàn pàpam eva bandhu-kùaya-hetukam à÷rayet | ayaü bhàvaþ àtatàyinam àyàntam ity àdikam artha-÷àstraü mà hiüsyàt sarva-bhåtàni iti dharma-÷àstràt durbalam | artha-÷àstràt tu balavad dharma-÷àstram iti sthitiþ || iti smçteþ | tasmàd durbalàrtha-÷àstra-balena påjyànàü droõa-bhãùmàdãnàü vadhaþ pàpa-hetur eveti
| na ca ÷reyo 'nupa÷yàmãty àrabhyoktam upasaüharati tasmàd iti | pàpa-sambhavàt | daihika-sukhasyàpy abhàvàc cety arthaþ | na hi gurubhir bandhu-janai÷ ca vinàsmàkaü ràjya-bhogaþ sukhàyàpi tu anutàpàyaiva sampatsyate | he màdhaveti ÷rãpatis tvam a÷rãke yuddhe kathaü pravartayasiãti bhàvaþ ||36||

__________________________________________________________

BhG 1.37

yady apy ete na pa÷yanti lobhopahata-cetasaþ |
kula-kùaya-kçtaü doùaü mitra-drohe ca pàtakam ||37||
kathaü na j¤eyam asmàbhiþ pàpàd asmàn nivartitum |
kulakùayakçtaü doùaü prapa÷yadbhir janàrdana ||38||



ørãdhara: nanu tavaiteùàm api bandhu-vadha-doùe samàne sati yathaivaite bandhu-vadha-doùam aïgãkçtyàpi yuddhe pravartate | tathaiva bhavàn api pravartatàü kim anena viùàdenety ata àha yadyapãti dvàbhyàm | ràjya-lobhenopahataü bhraùña-vivekaü ceto yeùàü te ete duryodhanàdayo yadyapi doùaü na pa÷yanti, tathàpi asmàbhir doùaü prapa÷yadbhir asmàt pàpàt nivartituü kathaü na j¤eyaü nivçttàv eva buddhiþ kartavyety arthaþ ||37-38||

Vi÷vanàtha: nanv ete tarhi kathaü yuddhe vartante | tatràha yadyapãti ||37-38||

Baladeva: nanu àhåto na nivarteta dyåtàd api raõàd api viditaü kùatriyasyeti kùatra-dharma-smaraõàt tair àhåtànàü bhavatàü yuddhe pravçttir yukteti cet tatràha yadyapãhi dvàbhyàm | pàpe pravçttau lobhas teùàü hetur asmàkaü tu lobha-virahàn na tatra pravçttir iti | iùña-sàvadhànatà-j¤ànaü khalu pravartakam | iùñaü càniùñàn anubandhi-vàcyam | yad uktam -

phalato 'pi ca yat karma nànàrthenànubadhyate |
kevala-prãti-hetutvàt tad-dharm iti kathyate || iti |

tathà ca ÷yenenàbhicaran yajeta ity àdi ÷àstrokte 'pi ÷yenàdàv ivàniùñànubandhitvàd yuddhe 'smin naþ pravçttir na yukteti | àhåta ity àdi ÷àstraü tu kula-kùaya-doùaü vinà bhåta-viùayaü bhàvi | he janàrdaneti pràgvat ||37-38||


__________________________________________________________

BhG 1.39

kulakùaye praõa÷yanti kuladharmàþ sanàtanàþ |
dharme naùñe kulaü kçtsnam adharmo  'bhibhavaty uta ||39||

ørãdhara: tam eva doùaü dar÷ayati kula-kùaya ity àdi | sanàtanàþ parasparàpràptàþ | uta api ava÷iùñaü kçtsnam api kulam adharmo 'bhibhavati vyàpnotãty arthaþ ||39||

Vi÷vanàtha: kula-kùaya iti sanàtanàþ kula-parasparà-pràptatvena bahu-kàlataþ pràptà ity arthaþ ||39||

Baladeva: doùam eva prapa¤cayati kula-kùaya iti | kula-dharmàþ kulocità agni-hotràdayo dharmàþ sanàtanàþ kula-paraspara-pràptàþ praõa÷yanti kartur vinà÷àt | utety apy arthe kçtsnam ity anena sambadhyate | dharme naùñe saty ava÷iùñaü bàlàdi-kçtsnam api kulam adharmo 'bhibhavati satãty arthaþ ||39||

__________________________________________________________

BhG 1.40

adharmàbhibhavàt kçùõa praduùyanti kulastriyaþ |
strãùu duùñàsu vàrùõeya jàyate varõa-saükaraþ ||40||

ørãdhara: tata÷ ca adharmàbhibhavàd ity àdi ||40||

Vi÷vanàtha: praduùyantãti | adharma eva tà vyabhicàre pravartayatãti bhàvaþ ||40||

Baladeva: tata÷ càdharmàbhibhavàd iti | asmad-bhartçbhir dharmam ullaïghya yath¨akula-kùaya-lakùaõe pàpe vartitaü, tathàsmàbhiþ pàtivratyam avaj¤àya duràcàre vartitavyam iti durbuddhi-hatàþ kula-striyaþ praduùyeyur ity arthaþ ||40||

__________________________________________________________

BhG 1.41

saükaro narakàyaiva kulaghnànàü kulasya ca |
patanti pitaro hy eùàü luptapiõóodakakriyàþ ||41||

ørãdhara:  evaü sati saïkara ity àdi | eùàü kula-ghnànàü pitaraþ patanti | hi yasmàt luptàþ piõóodaka-kriyà yeùàü te tathà |

Vi÷vanàtha: Nothing.

Baladeva: kulasya saïkaraþ kula-ghnànàü narakàyaiveti yojanà | na kevalaü kula-ghnà eva narake patanti, kintu tat-pitaro 'pãty àha patantãti hir hetau | paõóàdi dàtéõàü putràdãnàm abhàvàd vilupta-piõóàdi-kriyà santas te narakàyaiva patanti ||41||

__________________________________________________________

BhG 1.42

doùair etaiþ kulaghnànàü varõasaükarakàrakaiþ |
utsàdyante jàtidharmàþ kuladharmà÷ ca ÷à÷vatàþ ||42||

ørãdhara: ukta-doùam upasaüharati doùair iti dvàbhyàü | utsàdyante lupyante | jàti-dharmà varõa-dharmàþ kula-dharmà÷ ceti ca-kàràd à÷rama-dharmàdayo 'pi gçhyante ||42||

Vi÷vanàtha: doùair iti | utsàdyante lupyante ||42||

Baladeva: ukta-doùam upasaüharati doùair iti dvàbhyàü | utsàdyante vilupyante | jàti-dharmàþ kùatriyatvàdi-nirbandhanàþ | kula-dharmàs tv asàdhàraõàþ | ca-÷abdàd à÷rama-dharmà gràhyàþ ||42||


__________________________________________________________

BhG 1.43

utsanna-kula-dharmàõàü manuùyàõàü janàrdana |
narake niyataü vàso bhavatãty anu÷u÷ruma ||43||

ørãdhara: utsanneti | utsannàþ kula-dharmà yeùàm iti utsanna-jàti-dharmànàm apy upalakùaõam | anu÷u÷ruma ÷rutavanto vayam | pràya÷cittam akurvàõàþ pàpeùu niratà naràþ | apa÷àt-tàpinaþ kaùñàn nirayàn yànti dàruõàn || ity àdi vacanebhyaþ ||43||

Vi÷vanàtha: Nothing.

Baladeva: utsanneti | jàti-dharmàdãnàü upalakùaõam etat | anu÷u÷ruma ÷rutavanto vayaü guru-mukhàt | pràya÷cittam akurvàõàþ pàpeùu niratà naràþ | apa÷àt-tàpinaþ kaùñàn nirayàn yànti dàruõàn || ity àdi vàkyaiþ ||43||

__________________________________________________________

BhG 1.44

aho bata mahat pàpaü kartuü vyavasità vayam |
yad ràjyasukhalobhena hantuü svajanam udyatàþ ||44||

ørãdhara: bandhu-vadhàdhyavasàyena santy upamàne àha aho batetyàdi | svajanaü hantum udyatà iti yat etan-mahat-pàpaü kartum adhyavasàyaü kçtavanto vayam | aho bata mahat kaùñam ity arthaþ ||44||

Vi÷vanàtha: Nothing.

Baladeva: bandhu-vadhàdhyavasàyenàpi pàpaü sambhàvyànupapannàha aho iti | bateti sandehe ||44||


__________________________________________________________

BhG 1.45

yadi màm apratãkàram a÷astraü ÷astra-pàõayaþ |
dhàrtaràùñrà raõe hanyus tan me kùemataraü bhavet ||45||

ørãdhara: evaü santaptaþ san mçtyum evà÷aüsamàna àha yadi màm ity àdi | apratãkàraü tuùõãm upaviùñaü màü yadi haniùyanti tarhi tad-dhananaü mama kùemataram atyantaü hitaü bhavet pàpàniùpatteþ ||45||

Vi÷vanàtha: Nothing. 

Baladeva: nanu tvayi bandhu-vadhàd vinivçtte 'pi bhãùmàdibhir yuddhotsukais tva-vadhaþ syàd eva tataþ kiü vidheyam iti cet tatràha yadi màm ity àdi | apratãkàram akçta-mad-vadhàdhyavasàya-pàpa-pràya÷cittam | kùemataram atihitaü pràõànta-pràya÷cittenaivaitat pàpàvamarjanam | bhãùmàdayas tu na tat-pàpa-phalaü pràpsyanty eveti bhàvaþ ||45||

__________________________________________________________

BhG 1.46

evam uktvàrjunaþ saükhye rathopastha upàvi÷at |
visçjya sa÷araü càpaü ÷okasaüvignamànasaþ ||46||

ørãdhara: tataþ kiü vçttam ity apekùàyàü sa¤jaya uvàca evam uktvety àdi | saïkhye saïgràme rathopasthe rathasyopari upàvi÷at upavive÷a | ÷okena saüvignaü prakampitaü mànasaü cittaü yasya saþ ||46||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàm 
arjuna-viùàdo nàma prathamo 'dhyàyaþ ||

Vi÷vanàtha: saïkhye saïgràme | rathopasthe rathopari | 

iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu prathamo 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||46||

Baladeva: tataþ kim abhåd ity apekùàyàü sa¤jaya uvàca evam utveti | saïkhye yuddhe rathopasthe rathopari upàvi÷at upavive÷a | pårvaü yuddhàya pratiyoddhç-vilokanàya cotthitaþ san ||

ahiüsrasyàtma-jij¤àsà dayàrdrasyopajàyate |
tad viruddhasya naiveti prathamàd upadhàritam ||46||



**********************************************************

Bhagavadgita 2

BhG 2.1

saüjaya uvàca
taü tathà kçpayàviùñam a÷rupårõàkulekùaõam |
viùãdantam idaü vàkyam uvàca madhusådanaþ ||1||

÷rãdharaþ : dvitãye ÷oka-saütaptam arjunaü brahma-vidyayà | pratibodhya hari÷ cakre sthita-praj¤asya lakùaõam | tataþ kiü vçttam ity apekùàyàü sa¤jaya uvàca - taü tathety àdi | a÷rubhiþ pårõe àkule ãkùaõe yasya taü tathà, ukta-prakàreõa visam arjunaü prati madhusådana idaü vàkyam uvàca ||1||

madhusådanaþ : ahiüsà paramo dharmo bhikùà÷anaü cety evaü-lakùaõayà buddhyà yuddha-vaimukhyam arjunasya ÷rutvà svaputràõàü ràjyam apracalitam avadhàrya svastha-hçdayasya dhçtaràùñrasya harùa-nimittàü tataþ kiü vçttam ity àkàïkùàm apaninãùuþ saüjayas taü pratyuktavàn ity àha vai÷ampàyanaþ |

kçpà mamaita iti vyàmoha-nimittaþ sneha-vi÷eùaþ | tayàviùñaü svabhàva-siddhyà vyàptam | arjunasya karmatvaü kçpàyà÷ ca kartçtvaü vadatà tasyà àgantukatvaü vyudastam | ataeva viùãdantaü sneha-viùayã-bhåta-svajana-vicchedà÷aïkà-nimittaþ ÷okàpara-paryàya÷ citta-vyàkulã-bhàvo viùàdas taü pràpnuvantam | atra viùàdasya karmatvenàrjunasya kartçtvena ca tasyàgantukatvaü såcitam | 

ataeva kçpà-viùàda-va÷àd a÷rubhiþ pårõe àkule dar÷anàkùame cekùaõe yasya tam | evam a÷ru-pàta-vyàkulã-bhàvàkhya-kàrya-dvaya-janakatayà paripoùaü gatàbhyàü kçpà-viùàdàbhyàm udvignaü tam arjunam idaü sopapattikaü vakùyamàõaü vàkyam uvàca na tåpekùitavàn | madhusådana iti | svayaü duùña-nigraha-kartàrjunaü praty api tathaiva vakùyatãti bhàvaþ ||1||

vi÷vanàthaþ : 
àtmànàtma-vivekena ÷oka-moha-tamo nudan |
dvitãye kçùõa-candro 'tra proce muktasya lakùaõam ||1||

baladevaþ : 
dvitãye jãva-yàthàtmya-j¤ànaü tat-sàdhanaü hariþ |
niùkàma-karma ca proce sthita-praj¤asya lakùaõam ||

evam arjuna-vairàgyam upa÷rutya sva-putra-ràjyàbhraü÷à÷ayà hçùyantaü dhçtaràùñram àlakùya sa¤jaya uvàca taü tatheti | madhusådana iti tasya ÷okam api madhuvan nihaniùyatãti bhàvaþ ||1||

__________________________________________________________

BhG 2.2

÷rã-bhagavàn uvàca
kutas tvà ka÷malam idaü viùame samupasthitam |
anàrya-juùñam asvargyam akãrti-karam arjuna ||2||

÷rãdharaþ : tad eva vàkyam àha ÷rã-bhagavàn uvàca kuta iti | kuto hetos tvà tvàü viùame saïkañe idaü ku÷alaü samupasthitam ayaü mohaþ pràptaþ, yata àryair asevitam | asvargyam adharmyam aya÷askaraü ca ||2||

madhusådanaþ : tad eva bhagavato vàkyam avatàrayati kutas tveti | 

ai÷varyasya samagrasya dharmasya ya÷asaþ ÷riyaþ |
vairàgyasyàtha mokùasya ùaõõàü bhaga itãïganà || [ViP 6.74]

samagasyeti pratyekaü sambandhaþ | mokùasyeti tat-sàdhanasya j¤ànasya | iïganà saüj¤à | etàdç÷aü samagramai÷varyàdikaü nityam apratibandhena yatra vartate sa bhagavàn | nitya-yoge matup | tathà-

utpattiü ca vinà÷aü ca bhåtànàm àgatiü gatim |
vetti vidyàm avidyàü ca sa vàcyo bhagavàn iti || [ViP 6.78]

atra bhåtànàm iti pratyekaü sambadhyate | utpatti-vinà÷a-÷abdau tat-kàraõasyàpy upalakùakau | àgati-gatã àgaminyau sampadàpadau | etàdç÷o bhagavac-chabdàrthaþ ÷rã-vàsudeva eva paryavasita iti tathocyate | 

idaü svadharmàt paràïmukhatvaü kçpà-vyàmohà÷ru-pàtàdi-puraþ-saraü ka÷malaü ÷iùña-garhitatvena malinaü viùame sa-bhaye sthàne tvà tvàü sarva-kùatriya-pravaraü kuto hetoþ samupasthitaü pràptam ? kiü mokùecchàtaþ ? kiü và svargecchàtaþ ? iti kiü-÷abdenàkùipyate | hetu-trayam api niùedhati tribhir vi÷esaõair uttaràrdhena | àryair mumukùubhir na juùñam asevitam | sva-dharmair à÷aya-÷uddhi-dvàrà moks icchadbhir apakva-kaùàyair mumukùubhiþ kathaü sva-dharmas tyàjya ity arthaþ | saünyàsàdhikàrã
tu pakva-kaùàyo 'gre vakùyate | asvargyaü svarga-hetu-dharma-virodhitvàn na svargecchayà sevyam | akãrtikaraü kãrty-abhàva-karam apakãrtikaraü và na kãrtãcchayà sevyam | tathà ca mokùa-kàmaiþ svarga-kàmaiþ kãrti-kàmai÷ ca varjanãyam | tat kàma eva tvaü sevasva ity aho anucitaü ceùñitaü taveti bhàvaþ ||2||

vi÷vanàthaþ : ka÷malaü mohaþ | viùame 'tra saïgràma-saïkañe | kuto hetoþ | upasthitaü tvàü pràptam abhåt | anàrya-juùñaü supratiùñhita-lokair asevitam | asvargyam akãrtikaram iti pàratrikaihika-sukha-pratikålam ity arthaþ ||2||

baladevaþ : tad vàkyam anuvadati ÷rã-bhagavàn iti | 

ai÷varyasya samagrasya dharmasya ya÷asaþ ÷riyaþ |
vairàgyasyàtha mokùasya ùaõõàü bhaga itãïganà || [ViP 6.74]

iti parà÷aroktai÷varyàdibhiþ ùaóbhir nityaü vi÷iùñaþ | samagrasyety etat ùañsu yojyam | he arjuna ! idaü sva-dharma-vaimukhyaü ka÷malaü ÷iùña-nindyatvàn malinaü kuto hetos tvàü kùatriya-cåóàmaõiü samupasthitam abhåt ? viùame yuddha-samaye | na ca mokùàya svargàya kãrtaye vaitad-yuddha-vairàgyam ity àha anàryeti | àryair mumukùubhir na juùñam sevitam | àryàþ khalu hçd-vi÷uddhaye svadharmàn àcaranti | asvargyaü svargopalambhaka-dharma-viruddham | akãrti-karaü kãrti-viplàvakam ||2||

__________________________________________________________

BhG 2.3

klaibyaü mà sma gamaþ pàrtha naitat tvayy upapadyate |
kùudraü hçdaya-daurbalyaü tyaktvottiùñha paraütapa ||3||

÷rãdharaþ : klaibyaü mà sma gama iti | tasmàt he pàrtha ! klaibyaü kàtaryaü mà sma gamaþ | na pràpnuhi | yatas tvayi etan nopapadyate yogyaü na bhavati | kùudraü tucchaü hçdaya-daurbalyaü kàtaryaü yuddhàya uttiùñha, he parantapa ÷atru-tàpana ! ||3||

madhusådanaþ : nanu bandhu-senàvekùaõa-jàtenàdhairyeõa dhanur api dhàrayitum a÷aknuvatà mayà kiü kartuü ÷akyam ity ata àha klaibyam iti | klaibyaü klãb-bhàvam adhairyam ojas-teja-àdi-bhaïga-råpaü mà sma gamo mà gà | he pàrtha pçthà-tanaya! pçthayà deva-prasàda-labdhe tat-tanaya-màtre vãryàti÷ayasya prasiddhatvàt pçthà-tanayatvena tvaü klaibyàyogya ity arthaþ | arjunatvenàpi tad-ayogyatvam àha naitad iti | tvayi arjune sàkùàn-mahe÷vareõàpi saha kçtàhave prakhyàta-mahà-prabhàve nopapadyate na yujyata etat-klaibyam ity asàdhàraõyena tad-ayogyatva-nirde÷aþ |

nanu na ca ÷aknomy avasthàtuü bhramatãva ca me manaþ iti pårvam eva mayoktam ity à÷aïkyàha kùudram iti | hçdaya-daurbalyaü manaso bhramaõàdi-råpam adhairyaü kùudratva-kàraõatvàt kùudraü sunirasanaü và tyaktvà vivekenàpanãyottiùñha yuddhàya sajjo bhava | he parantapa ! paraü ÷atruü tàpayatãti tathà saübodhyate hetu-garbham ||3||

vi÷vanàthaþ : klaibyaü klãb-dharmaü kàtaryam | he pàrtheti tvaü pçthà-putraþ sann api gacchasi | tasmàn mà sma gamaþ, mà pràpnuhi, anyasmin kùatra-bandhau varam idam upapadyatàm, tvayi mat-sakhau tu nopayujyate | 

nanv idaü ÷auryàbhàva-lakùaõaü klaibyaü mà ÷aïkiùñhàþ | kintu bhãùma-droõàdi-guruùu dharma-dçùñyà viveko 'yaü dhàrtaràùñreùu tu durbaleùu mad-astràghàtam àsàdya martum udyateùu dayaiveyam iti tatràha kùudram iti | naite tava viveka-daye, kintu ÷oka-mohàv eva | tau ca manaso daurbalya-vya¤jakau | tasmàt hçdaya-daurbalyam idaü tyaktvà uttiùñha | he parantapa ! paràn ÷atrån tàpayan yudhyasva ||3||

baladevaþ : nanu bandhu-kùayàdhyavasàya-doùàt prakampitena mayà kiü bhàvyam iti cet tatràha klaibyam iti | he pàrtha ! devaràja-prasàdàt pçthàyàm utpanna ! klaibyaü kàtaryaü mà sma gamaþ pràpnuhi | tvayi vi÷va-vijetari mat-sakhe 'rjune kùatra-bandhàv ivaitad ãdç÷aü klaibyaü nopayujyate | 

nanu na me ÷auryàbhàva-råpaü klaibyaü kintu bhãùmàdiùu påjyeùu dharma-buddhyà viveko 'yaü duryodhanàdiùu bhràtçùu mac-chastra-prahàreõa mariùyatsu kçpeyam iti cet tatràha kùudram iti | naite tava viveka-kçpe, kintu kùudraü laghiùñhaü hçdaya-daurbalyam eva | tasmàt tat tyaktvà yuddhàyottiùñha sajjãbhava | he parantapa ! ÷atru-tàpaneti ÷atru-hàsa-pàtratàü mà gàþ ||3||

__________________________________________________________

BhG 2.4

arjuna uvàca
kathaü bhãùmam ahaü saükhye droõaü ca madhusådana |
iùubhiþ pratiyotsyàmi påjàrhàv arisådana ||4||

÷rãdharaþ : nàhaü kàtaratvena yuddhàt uparato 'smi, kintu yuddhasya anyàyyatvàd adharmyatvàc cety àha arjuna uvàca katham iti | bhãùma-droõau påjàrhau påjàyàm arho yogyau tau prati katham ahaü yotsyàmi, tatràpi iùubhiþ yatra vàcàpi yotsyàmãti vaktum anucitaü tatra bàõaiþ kathaü yotsyàmãty arthaþ | he ari-sådana ÷atru-mardana ||4||

madhusådanaþ : nanu nàyaü svadharmasya tyàgaþ ÷oka-mohàdi-va÷àt kintu dharatvàbhàvàd adharmatvàc càsya yuddhasya tyàgo mayà kriyata iti bhagavad-abhipràyam apratipadyamànasyàrjunasyàbhipràyam avatàrayati katham iti | bhãùmaü pitàmahaü droõàm càcàryaü saïkhye raõa iùubhiþ sàyakaiþ pratiyotsyàmi prahariùyàmi katham ? na kathaücid apãty arthaþ | yatas tau påjàrhau kusumàdibhir arcana-yogyau | påjàrhàbhyàü saha krãóà-sthàne 'pi vàcàpi harùa-phalam api lãlà-yuddham anucitaü kiü punar yuddha-bhåmau ÷araiþ pràõa-tyàga-phalakaü praharaõam ity arthaþ |

madhusådanàrisådaneti sambodhana-dvayaü ÷oka-vyàkulatvena pårvàpara-paràmar÷a-vaikalyàt | ato na madhusådanàrisådanety asyàrthasya punar uktatvaü doùaþ | yuddha-màtram api yatra nocitaü dåre tatra vadha iti pratiyotsyàmãty anena såcitam |

athavà påjàrhau kathaü pratiyotsyàmi | påjàrhayor eva vivaraõaü bhãùmaü droõaü ceti | dvau bràhmaõau bhojaya deva-dattaü yaj¤a-dattaü cetivat sambandhaþ | ayaü bhàvaþ - duryodhanàdayo nàpuraskçtya bhãùma-droõau yuddhàya sajjãbhavanti | tatra tàbhyàü saha yuddhaü na tàvad dharmaþ påjàdivad avihitatvàt | na càyam aniùiddhatvàd adharmo 'pi na bhavatãti vàcyam | guruü huïkçtya tvaükçtya ity àdinà ÷abda-màtreõàpi guru-droho yadàniùña-phalatva-pradar÷anena niùiddhas tadà kiü vàcyaü tàbhyàü saha saïgràmasyàdharmatve niùiddhatve ceti ||4||

vi÷vanàthaþ : nanu pratibadhnàti hi ÷reyaþ påjya-påjà-vyatikramaþ iti dharma-÷àstram | ato 'haü yuddhàn nivarta ity àha katham iti | pratiyotsyàmi pratiyotsye | nanv etau yudhyete tarhy anayoþ pratiyoddhà bhavituü tvaü kiü na ÷aknoùi ? satyaü na ÷aknomy evety àha påjàrhàv iti | anayo÷ caraõeùu bhaktyà kusumàny eva dàtum arhàmi na tu krodhena tãkùõa-÷aràn iti bhàvaþ | bho vayasya kçùõa tvam api ÷atrån eva yuddhe haüsi, na tu sandãpaniü sva-guruü, nàpi bandhån yadån ity àha he madhusådaneti | nanu màdhavo yadava eva | tatràha he arisådana ! madhur nàma daityo yas tavàrir iti bravãmãti ||4||

baladevaþ : nanu bhãùmàdiùu pratiyoddhçùu satsu tvayà kathaü na yoddhavyam | àhåto na nivarteta iti yuddha-vidhànàc ca kùatriyasyeti cet tatràha katham iti | bhãùmaü pitàmahaü droõaü ca vidyà-gurum | iùubhiþ kathaü yotsye ? yad imau påjàrhau puùpàdibhir abhyarcyau, parihàsa-vàgbhir api yàbhyàü yuddhaü na yuktam | tàbhyàü saheùubhis tat kathaü yujyeta ? pratibadhnàti hi ÷reyaþ påjya- påjya-påjà-vyatikramaþ iti smçte÷ ca | madhusådanàrisådaneti sambodhana-punar-uktiþ | ÷okàkulasya pårvottarànusandhi-virahàt | tad-bhàva÷ ca tvam api ÷atrån eva yuddhe nihaüsi na tågrasena-sàndãpany-àdãn
påjyàn iti ||4||

__________________________________________________________

BhG 2.5

gurån ahatvà hi mahànubhàvà¤
÷reyo bhoktuü bhaikùyam apãha loke |
hatvàrtha-kàmàüs tu gurån ihaiva
bhu¤jãya bhogàn rudhira-pradigdhàn ||5||

÷rãdharaþ : tarhi tàn ahatvà tava deha-yàtràpi na syàd iti cet, tatràha gurån iti | gurån droõàcàryàdãn ahatvà para-loka-viruddhaü guru-vadham akçtvà iha-loke bhaikùyaü bhikùànnam api bhoktuü ÷reya ucitam | vipakùe tu na kevalaü paratra duþkhaü, kintu ihaiva ca naraka-duþkham anubhaveyam ity àha hatveti | gurån hatvà ihaiva tu rudhireõa pradigdhàn prakarùeõa liptàn artha-kàmàtmakàn bhogàn ahaü bhu¤jãya a÷nãyàm | yad và artha-kàmàn iti guråõàü vi÷eùaõam | artha-tçùõàkulatvàd ete tàvad yuddhàn na nivarteran tasmàd etad vadhaþ prasajyetaivety arthaþ | tathà ca yudhiùñhiraü prati bhãùmeõoktaü -


arthasya puruùo dàso dàsas tv artho na kasyacit |
iti satyaü mahàràja baddho 'smy arthena kauravaiþ || iti [üBh 6.41.36] ||5||

madhusådanaþ : nanu bhãùma-droõayoþ påjàrhatvaü gurutvenaiva, evam anyeùàm api kçpàdãnàü, na ca teùàü gurutvena svãkàraþ sàmpratam ucitaþ -

guror apy avaliptasya kàryàkàryam ajànataþ |
utpathapratipannasya parityàgo vidhãyate || [übh 5.178.24] 

iti smçteþ | tasmàd eùàü yuddha-garveõàvaliptànàm anyàya-ràjya-grahaõena ÷iùya-droheõa ca kàryàkàrya-viveka-÷ånyànàm utpatha-niùñhànàü vadha eva ÷reyàn ity à÷aïkyàha gurån iti | 

gurån ahatvà para-lokas tàvad asty eva | asmiüs tu loke tair hçta-ràjyànàü no nçpàdãnàü niùiddhaü bhaikùam api bhoktuü ÷reyaþ pra÷asyataram ucitaü na tu tad-vadhena ràjyam api ÷reya iti dharme 'pi yuddhe vçtti-màtra-phalatvaü gçhãtvà pàpam àropya vrate |

nanv avaliptatvàdinà teùàü gurutvàbhàva ukta ity à÷aïkyàha mahànubhàvàn iti | mahànubhàvaþ ÷rutàdhyayana-tapa-àcàràdi-nibandhanaþ prabhàvo yeùàü tàn | tathà ca kàla-kàmàdayo 'pi yair va÷ãkçtàs teùàü puõyàti÷aya-÷àlinàü nàvaliptatvàdi-kùudra-pàpma-saü÷leùa ity arthaþ | himahànubhàvàn ity ekaü và padam | himaü jàóyam apahantãti himahà àdityo 'gnir và tasyaivànubhàvaþ sàmarthyaü yeùàü tàn | tathà càtitejasvitvàt teùàm avaliptatvàdi-doùo nàsty eva |

dharma-vyatikramo dçùña ã÷varàõàü ca sàhasam |
tejãyasàü na doùàya vahneþ sarva-bhujo yathà || [BhP 10.33.30]

nanu yadàrtha-lubdhàþ santo yuddhe pravçttàs tadaiùàü vikrãtàtmanàü kutastyaü pårvoktaü màhàtmyaü, tathà coktaü bhãùmeõa yudhiùñhiraü prati -

arthasya puruùo dàso dàsas tv artho na kasyacit |
iti satyaü mahàràja baddho 'smy arthena kauravaiþ || [üBh 6.41.36]

ity à÷aïkyàha hatveti | artha-lubdhà api te mad-apekùayà guravo bhavanty eveti punar guru-grahaõenoktam | tu-÷abdo 'py arthe ãdç÷àn api gurån hatvà bhogàn eva bhu¤jãya na tu mokùaü labheya | bhujyanta iti bhogà viùayàþ karmaõi gha¤ | te ca bhogà ihaiva na para-loke | ihàpi ca rudhira-pradigdhà ivàpaya÷o-vyàptatvenàtyanta-jugupsità ity arthaþ | yadehàpy evaü tadà para-loka-duþkhaü kiyad varõanãyam iti bhàvaþ | 

athavà gurån hatvàrtha-kàmàtmakàn bhogàn eva bhu¤jãya na tu dharma-mokùàv ity artha-kàma-padasya bhoga-vi÷eùaõatayà vyàkhyànàntaraü draùñavyam ||5||

vi÷vanàthaþ : nanv evaü te yadi svaràjye 'smin nàsti jighçkùà, tarhi kayà vçttyà jãviùyasãty atràha gurån ahatveti | guru-vadham akçtvà bhaikùyaü kùatriyair vigãtam api bhikùànnam api bhoktuü ÷reyaþ | aihika-durya÷o-làbhe 'pi pàratrikam amaïgalaü tu naiva syàd iti bhàvaþ | na caiva guravo 'valiptàþ kàryàkàryam ajànanta÷ càdhàrmika-duryodhanàdy-anugatàs tyàjyà eva | yad uktaü - 

guror apy avaliptasya kàryàkàryam ajànataþ |
utpatha-pratipannasya parityàgo vidhãyate || [übh 5.178.24] iti vàcyam |

ity àha - mahànubhàvàn iti | kàla-kàmàdayo 'pi yair va÷ãkçtàs teùàü bhãùmàdãnàü kutas tad-doùa-sambhava iti bhàvaþ | nanu -

arthasya puruùo dàso dàsas tv artho na kasyacit |
iti satyaü mahàràja baddho 'smy arthena kauravaiþ || [üBh 6.41.36]

iti yudhiùñhiraü prati bhãùmeõaivoktam ataþ sàmpratam artha-kàmatvàd eteùàü mahànubhàvatvaü pràktanaü vigalitam ? satyam, tad apy etàn hatavato mama duþkham eva syàd ity àha artha-kàmànartha-lubdhàn apy etàn kurån hatvàhaü bhogàn bhu¤jãya kintv eteùàü rudhireõa pradigdhàn praliptàn eva | ayam arthaþ - eteùàm artha-lubdhatve 'pi mad-gurutvam asty eva, ataevaitad-vadhe sati guru-drohiõo mama khalu bhogo duùkçti-mi÷raþ syàd iti ||5||

baladevaþ : nanu svaràjye spçhà cet tava nàsti tarhi deha-yàtrà và kathaü setsyatãti cet tatràha gurån iti | gurån ahatvà guru-vadham akçtvà sthitasya me bhaikùyànnaü kùatriyàõàü nindyam api bhoktuü ÷reyaþ pra÷astataram | aihika-durya÷o-hetutve 'pi para-lokàvighàtitvàt | 

nanv ete bhãùmàdayo guravo 'pi yuddha-garvàvalepàt chadmanà yuùmad-ràjyàpahàraü yuùmad-drohaü ca kurvatàü duryodhanàdãnàü saüsargeõa kàryàkàrya-viveka-virahàc ca samprati tyàjyà eva- 

guror apy avaliptasya kàryàkàryam ajànataþ |
utpathapratipannasya parityàgo vidhãyate || [übh 5.178.24] iti smçteþ |

iti cet tatràha - mahànubhàvàn iti | mahàn sarvotkçùño 'nubhàvo vedàdhyayana-brahmacaryàdi-hetukaþ prabhàvo yeùàü tàn | kàla-kàmàdayo 'pi yad-va÷yàs teùàü tad-doùa-sambandho neti bhàvaþ | 

nanu -
arthasya puruùo dàso dàsas tv artho na kasyacit |
iti satyaü mahàràja baddho 'smy arthena kauravaiþ || [üBh 6.41.36]

iti bhãùmokter artha-lobhena vikrãtàtmanàü teùàü kuto mahànubhàvatà ? tato yuddhe hantavyàs te iti cet tatràha hatvàrtha-kàmàn iti | artha-kàmàn api gurån hatvàham ihaiva loke bhogàn bhu¤jãya, na tu para-loke | tàü÷ ca rudhira-pradigdhàn tad-rudhira-mi÷ràn eva, na tu ÷uddhàn bhu¤jãya tad-dhiüsayà tal-làbhàt | tathà ca yuddha-garvàvalepàdi-mattve 'pi teùàü mad-gurutvam asty eveti punar guru-grahaõena såcyate ||5||

__________________________________________________________

BhG 2.6

na caitad vidmaþ kataran no garãyo
yad và jayema yadi và no jayeyuþ |
yàn eva hatvà na jijãviùàmas
te 'vasthitàþ pramukhe dhàrtaràùñràþ ||6||

÷rãdharaþ : kiü ca yadyapy adharmam aïgãkariùyàmaþ tathàpi kim asmàkaü jayaþ paràjayo và garãyàn bhaved iti na j¤àyata ity àha na ced ity àdi | etad dvayor madhye no 'smàkaü katarat kiü nàma garãyo 'dhikataraü bhaviùyatãti na vidmaþ | tad eva dvayaü dar÷ayati | yad và etàn vayaü jayema jeùyàmaþ yadi và no 'smàn ete jayeyuþ jeùyantãti | jayo 'pi kiü càsmàkaü katarat jaya-paràjayayor madhye kiü khalu garãyo 'dhikataraü bhaviùyati etan na vidmaþ | tad eva pakùa-dvayaü dar÷ayati etàn vayaü jayema, no 'smàn và ete jayeyur iti | kiü
ca jayo 'py asmàkaü phalataþ paràjaya evety àha yàn eveti ||6||

madhusådanaþ : nanu bhikùà÷anasya kùatriyaü prati niùiddhatvàd yuddhasya ca vihitatvàt svadharmatvena yuddham eva tatra ÷reyaskaram ity à÷aïkyàha na caitad iti | etad api na jànãmo bhaikùa-yuddhayor madhye kataran no 'smàkaü garãyaþ ÷reùñham | kiü bhaikùaü hiüsà-÷ånyatvàd uta yuddhaü svadharmatvàd iti | idaü ca na vidma àrabdhe 'pi yuddhe yad và vayaü jayemàti÷ayãmahi yadi và no 'smàn jayeyur dhàrtaràùñràþ | ubhayoþ sàmya-pakùo 'py arthàd boddhavyaþ | 

kiü ca jàto 'pi jayo naþ phalataþ paràjaya eva | yato yàn bandhån hatvà jãvitum api vayaü necchàmaþ kiü punar viùayànupabhoktum ? ta evàvasthitàþ saümukhe dhàrtaràùñrà dhçtaràùñra-sambandhino bhãùma-droõàdayaþ sarve 'pi | tasmàd bhaikùàd yuddhasya ÷reùñhatvaü na siddham ity arthaþ | 

tad evaü pràktanena granthena saüsàra-doùa-niråpaõàd adhikàri-vi÷eùaõàny uktàni | tatra na ca ÷reyo 'nupa÷yàmi hatvà svajanam àhave ity atra raõe hatasya parivràñ-samàna-yoga-kùematvokteþ anyac chreyo 'nyad utaiva preyaþ [KañhU 2.1] ity àdi-÷ruti-siddhaü ÷reyo mokùàkhyam upanyastam | arthàc ca tad itarad a÷reya iti nityànitya-vastu-viveko dar÷itaþ, na kàïkùe vijayaü kçùõety [Gãtà 1.32] atraihika-phala-viràgaþ | api trailokya-ràjyasya [Gãtà 1.35] hetor ity atra pàralaukika-phala-viràgaþ | narake niyataü vàsa [Gãtà 1.44] ity atra sthåla-dehàtirikta àtmà, kiü no ràjyena [Gãtà 1.32] iti vyàkhyàta-vartmanà ÷amaþ | kiü bhogair [Gãtà 1.32] iti damaþ
| yadyapy ete na pa÷yanti [Gãtà 1.38] ity atra nirlobhatà | tan me kùemataraü bhaved [Gãtà 1.46] ity atra titikùà | iti prathamàdhyàyàrthaþ saünyàsa-sàdhana-såcanam | asmiüs tv adhyàye ÷reyo bhoktuü bhaikùam api [Gãtà 2.5] ity atra bhikùà-caryopalakùitaþ saünyàsaþ pratipàditaþ ||6||

vi÷vanàthaþ : kiü ca guru-drohe pravçttasyàpi mama jayaþ paràjayo và bhaved ity api na j¤àyata ity àha na caitad ity àdi | tathàpi no 'smàkaü katarat jaya-paràjayayor madhye kiü khalu garãyo 'dhikataraü bhaviùyati etan na vidmaþ | tad eva pakùa-dvayaü dar÷ayati -- etàn vayaü jayema, no 'smàn và ete jayeyur iti | kiü ca jayo 'py asmàkaü phalataþ paràjaya evety àha yàn eveti ||6||

baladevaþ : nanu bhaikùa-bhojanaü kùatriyasya vigarhitaü, yuddhaü ca sva-dharmaü vijànann api vibhàùase iti cet tatràha na caitad iti | etad vayaü na vidmaþ | bhaikùya-yuddhayor madhye no 'smàkaü katarad garãyaþ pra÷astataram | hiüsà-virahàd bhaikùaü garãyaþ svadharmatvàd yuddhaü veti, etac ca na vidmaþ | samàrabdhe yuddhe vayaü dhàrtaràùñràn jayema te và no 'smàn jayeyur iti |

nanu mahà-vikramiõàü dharmiùñhànàü ca bhavatàm eva vijayo bhàvãti cet tatràha yàn eveti | yàn dhàrtaràùñràn bhãùmàdãn sarvàn | na jijãviùàmo jãvitum api necchàmaþ kiü punar bhogàn bhoktum ity arthaþ | tathà ca vijayo 'py asmàkaü phalataþ paràjaya eveti | tasmàd yuddhasya bhaikùàd garãyas tvam aprasiddham iti | evam etàvatà granthena tasmàd evaüvic chànta-dànta uparatas titikùuþ ÷raddhànvito bhåtvàtmany evàtmànaü pa÷yet iti ÷ruti-prasiddham arjunasya j¤ànàdhikàritvaü dar÷itam | tatra kiü no ràjyena [Gãtà 1.32] iti ÷ama-damau | api trailokya-ràjyasya [Gãtà 1.35] ity aihika-pàratrika-bhogopekùà-lakùaõà uparatiþ
| bhaikùaü bhoktuü ÷reya iti dvandva-sahiùõutva-lakùaõà titikùà | guru-vàkya-dçóha-vi÷vàsa-lakùaõà ÷raddhà tåttara-vàkye vyaktãbhaviùyati, na khalu ÷amàdi-÷ånyasya j¤àne 'sty adhikàraþ païgàder iva karmaõãti ||6||

__________________________________________________________

BhG 2.7

kàrpaõya-doùopahata-svabhàvaþ
pçcchàmi tvàü dharma-saümåóha-cetàþ |
yac chreyaþ syàn ni÷citaü bråhi tan me
÷iùyas te 'haü ÷àdhi màü tvàü prapannam ||7||

÷rãdharaþ : upade÷a-grahaõe svàdhikàraü såcayati kàrpaõyety àdi | arthàt kàrpaõya-doùopahata-svabhàvaþ etàn hatvà kathaü jãviùyàma iti kàrpaõyaü dosa÷ ca svakula-kùaya-kçtaþ, tàbhyàm upahato 'bhibhåtaþ svabhàvaþ ÷auryàdi-lakùaõo yasya so 'haü tvàü pçcchàmi, tathà dharme saümåóhaü ceto yasya saþ | yuddhaü tyaktvà bhikùàñanam api kùatriyasya dharmo 'dharmo veti sandigdha-cittaþ sann ity arthaþ | ato me yan ni÷citaü ÷reyaþ yuktaü syàt tad bråhi | kiü ca te 'haü ÷iùyaþ ÷àsanàrhaþ
| atas tvàü prapannaü ÷araõàgataü màü ÷àdhi ÷ikùaya ||7||

madhusådanaþ : guråpasadanam idànãü pratipàdyate samadhigata-saüsàra-doùa-jàtasyàtitaràü nirviõõasya vidhivad gurum upasannasyaiva vidyà-grahaõe 'dhikàràt | tad evaü bhãùmàdi-saükaña-va÷àt | vyutthàyàtha bhikùàcaryaü caranti [BAU 3.5.1] iti ÷ruti-siddha-bhikùà-carye 'rjunasyàbhilàùaü pradar÷ya vidhivad guråpasattim api tat-saïkaña-vyàjenaiva dar÷ayati kàrpaõyeti | 

yaþ svalpàm api citta-kùatiü na kùamate sa kçpaõa iti loke prasiddhaþ | tad-vidhatvàd akhilo 'nàtma-vid apràpta-puruùàrthatayà kçpaõo bhavati | yo và etad akùaram gàrgy aviditvà asmàl lokàt praiti sa kçpaõa [BAU 3.8.10] iti ÷ruteþ | tasya bhàvaþ kàrpaõyam anàtmàdhyàsavattvaü tan-nimitto 'smin janmany eta eva madãyàs teùu hateùu kiü jãvitenety abhinive÷a-råpo mamatà-lakùaõo doùas tenopahatas tiraskçtaþ svabhàvaþ kùàtro yuddhodyoga-lakùaõo yasya sa tathà | dharme viùaye nirõàyaka-pramàõaàdar÷anàt saümåóhaü kim eteùàü vadho dharmaþ kim etat-paripàlanaü
dharmaþ | tathà kiü pçthvã-paripàlanaü dharmaþ kiü và yathàvasthito 'raõya-nivàsa eva dharma ity àdi-saü÷ayair vyàptaü ceto yasya sa tathà | na caitad vidmaþ kataran no garãya ity atra vyàkhyàtam etat | evaüvidhaþ sann ahaü tvà tvàm idànãü pçcchàmi ÷reya ity anuùaïgaþ |

ato yan ni÷citam aikàntikam àtyantikaü ca ÷reyaþ parama-pumartha-bhåtaü phalaü syàt tan me mahyaü bråhi | sàdhanànantaram ava÷yambhàvitvam aikàntikatavaü, jàtasyàvinà÷a àtyantikatvam | yathà hy auùadhe kçte kadàcid roga-nivçttir na bhaved api jàtàpi ca roga-nivçttiþ punar api rogotpattyà vinà÷yate | evaü kçte 'pi yàge pratibandha-va÷àt svargo na bhaved api jàto 'pi svargo duþkhàkrànto na÷yati ceti naikàntikatvam àtyantikatvaü và tayoþ | tad uktam -

duþkha-trayàbhighàtàj jij¤àsà tad-apaghàtake hetau |
dçùñe sàpàrthà cen naikàntàtyantato 'bhàvàt || (Sa.K. 1) iti |
dçùñavad ànu÷ravikaþ sa hy avai÷uddhi-kùayàti÷aya-yuktaþ |
tad-viparãtaþ ÷reyàn vyaktàvyaktaj¤a-vij¤ànàt || (Sa.K. 1) iti |

nanu tvaü mama sakhà na tu ÷iùyo 'ta àha ÷iùyas te 'ham iti | tvad-anu÷àsanayogyatvàd ahaü tava ÷iùya eva bhavàmi na sakhà nyåna-j¤ànatvàt | atas tvàü prapannaü ÷araõàgataü màü ÷àdhi ÷ikùaya karuõayà na tv a÷iùyatva-÷aïkayopekùaõãyo 'ham ity arthaþ | etena - tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet samit-pàõiþ ÷rotriyaü brahma-niùñham [üuõóU 1.2.11], bhçgur vai vàruõiþ | varuõaü pitaram upasasàra | adhãhi bhagavo brahmeti [TaittU 3.1] ity àdi-guråpasatti-pratipàdakaþ ÷ruty-artho dar÷itaþ ||7||

vi÷vanàthaþ : nanu tarhi sopapattikaü ÷àstràrthaü tvam eva bruvàõaþ kùatriyo bhåtvà bhikùàñanaü ni÷cinoùi tarhy alaü mad-uktyeti tatràha kàrpaõyeti | svàbhàvikasya ÷auryasya tyàga eva me kàrpaõyam | dharmasya såkùmà gatir ity ato dharma-vyavasthàyàm apy ahaü måóha-buddhir evàsmi | atas tvam eva ni÷citya ÷reyo bråhi | 

nanu mad-vàcas tvaü paõóata-mànitvena khaõóayasi cet, kathaü bråyàm ? tatràha ÷iùyas te 'ham asmi | nàtaü paraü vçthà khaõóayàmãti bhàvaþ ||7||
baladevaþ : atha tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet samit-pàõiþ ÷rotriyaü brahma-niùñham [üuõóU 1.2.11], àcàryavàn puruùo veda [Chà 6.14.2] ity àdi ÷ruti-siddhàü guråpasattiü dar÷ayati kàrpaõyeti | yo và etad akùaram gàrgy aviditvà asmàl lokàt praiti sa kçpaõa [BAU 3.8.10] iti ÷ravaõàd abrahmavittvaü kàrpaõyam | tena hetunà yo doùo yàn eva hatveti bandhu-vargam amatàlakùaõas tenopahata-svabhàvo yuddha-spçhà-lakùaõaþ svadharmo yasya saþ | dharme saümåóhaü kùatriyasya me yuddhaü svadharmas tad vihàya bhikùàñanaü vety evaü sandihànaü ceto yasya saþ
| ãdç÷aþ sann ahaü tvàm idànãü pçcchàmi - tasmàn ni÷citaü ekàntikaü àtyantikaü yan me ÷reyaþ syàt tat tvaü bråhi | sàdhanottaram ava÷yaübhàvitvaü aikàntikatvaü, bhåtasyàvinà÷itvaü àtyantikatvam | 

nanu ÷araõàgatasyopade÷aþ tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet ity àdi-÷ruteþ | sakhàyaü tvàü katham upadi÷àmãti cet tatràha ÷iùyas te 'ham iti | ÷àdhi ÷ikùaya ||7||

__________________________________________________________

BhG 2.8

na hi prapa÷yàmi mamàpanudyàd
yac chokam ucchoùaõam indriyàõàm |
avàpya bhåmàv asapatnam çddhaü
ràjyaü suràõàm api càdhipatyam ||8||
÷rãdharaþ : tvam eva vicàrya yad yuktaü tat kurv iti cet, tatràha na hi prapa÷yàmãti | indriyàõàm ucchoùaõam ati÷oùaõa-karaü madãyaü ÷okaü yat karma apanudyàt apanayet tad ahaü na prapa÷yàmãti | yadyapi bhåmau niùkaõñakaü samçddhaü ràjyaü pràpsyàmi | tathà surendratvam api yadi pràpsyàmi evam abhãùñaü tat tat sarvam avàpyàpi ÷okàpanodanopàyaü na prapa÷yàmãty anvayaþ ||8||

madhusådanaþ : nanu svayam eva tvaü ÷reyo vicàraya ÷ruta-sampanno 'si kiü para-÷iùyatvenety ata àha nahãti | yac-chreyaþ pràptaü sat-kartç mama ÷okam apanudyàd apanuden nivàrayet tan na pa÷yàmi hi yasmàt tasmàn màü ÷àdhãti so 'haü bhagavaþ ÷ocàmi taü mà bhagavठchokasya pàraü tàrayatu [ChàU 7.1.3] iti ÷ruty-artho dar÷itaþ | ÷okànapanode ko doùa ity à÷aïkya tad-vi÷eùaõam àha indriyàõàm ucchoùaõam iti | sarvadà santàpa-karam ity arthaþ |

nanu yuddhe prayatamànasya tava ÷oka-nivçttir bhaviùyati jeùyasi cet tadà ràjya-pràptyà dvàv etau puruùau loke ity àdi-dharma-÷àstràd ity à÷aïkyàha avàpyety àdinà | ÷atru-varjitaü sasyàdi-sampannaü ca ràjyaü tathà suràõàm àdhipatyaü hiraõyagarbhatva-paryantam ai÷varyam avàpya sthitasyàpi mama yac chokam apanudyàt tan na pa÷yàmãty anvayaþ | tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyata evam evàmutra puõya-jito lokaþ kùãyate [Chà 8.1.6] iti ÷ruteþ | yat-kçtakaü tad-anityam ity anumànàt pratyakùeõàpy aihikànàü vinà÷a-dar÷anàc ca naihika àmutriko và bhogaþ ÷oka-nivartakaþ kintu sva-sattà-kàle 'pi bhoga-pàratantryàdinà vinà÷a-kàle 'pi vicchedàc choka-janaka
eveti na yuddhaü ÷oka-nivçttaye 'nuùñheyam ity arthaþ | etenehàmutra-bhoga-viràgo 'dhikàri-vi÷eùaõatvena dar÷itaþ ||8||

vi÷vanàthaþ : nanu mayi tava sakhya-bhàva eva, na tu gauravam | atas tvàü katham ahaü ÷iùyaü karomi ? tasmàd yatra tava gauravaü taü kam api dvaipàyanàdikaü prapadyasva ity ata àha na hãti | mama ÷okam apanudyàt dårãkuryàd evaü janaü na prakarùeõa pa÷yàmi trijagaty ekaü tvàü vinà | svasmàd adhika-buddhimantaü bçhaspatim api na jànàmãty ataþ ÷okàrta eva khalu kaü prapadyeya iti bhàvaþ | yad yataþ ÷okàd indriyàõàm ucchoùaõaü mahà-nidàghàt kùudra-sarasàm iva utkarùeõa ÷oùo bhavati |

nanu tarhi sàmprataü tvaü ÷okàrta eva khalu yudhyasva | tata÷ caitàn jitvà ràjyaü pràtavatas tava ràjya-bhogàbhinive÷enaiva ÷oko 'payàsyatãty àha avàpyeti | bhåmau niùkaõñakaü ràjyaü svarge suràõàm àdhipatyaü và pràpyàpi sthitasya mamendriyàõàm etad ucchoùaõam evety arthaþ ||8||

baladevaþ : nanu tvaü ÷àstraj¤o 'si sva-hitaü vicàryànutiùñha, sakhyur me ÷iùyaþ kathaü bhaver iti cet tatràha na hãti | yat karma mama ÷okam apanudyàd dårãkuryàt tad ahaü na prapa÷yàmi | ÷okaü vi÷inaùñi - indriyàõàm ucchoùaõam iti | tasmàc choka-vinà÷àya tvàü prapanno 'smãti | itthaü ca so 'haü bhagavaþ ÷ocàmi taü màü bhavàn ÷okasya pàraü tàrayatu iti ÷ruty-artho dar÷itaþ | 

nanu tvam adhunà ÷okàkulaþ prapadyase yuddhàt sukha-samçddhi-làbhe vi÷oko bhaviùyasãti cet tatràha avàpyeti | yadi yuddhe vijayã syàü tadà bhåmàv asapatnaü niùkaõñakaü ràjyaü pràpya yadi ca tatra hataþ syàü tadà svarge suràõàm àdhipatyaü pràpya sthitasya me vi÷okatvaü na bhaved ity arthaþ | tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyata evam evàmutra puõya-jito lokaþ kùãyate [ChàU 8.1.6] iti ÷ruter naihikaü pàratrikaü và yuddha-labdhaü sukhaü ÷okàpahaü tasmàt tàdç÷am eva ÷reyastvaü bråhãti na yuddhaü ÷oka-haram ||8||


__________________________________________________________

BhG 2.9

saüjaya uvàca
evam uktvà hçùãke÷aü guóàke÷aþ parantapaþ |
na yotsya iti govindam uktvà tåùõãü babhåva ha ||9||

÷rãdharaþ : evam uktvàrjunaþ kiü kçtavàn ity apekùàyàü sa¤jaya uvàca evam ity àdi | spaùñàrthaþ ||9||

madhusådanaþ : tad-anantaram arjunaþ kiü kçtavàn iti dhçtaràùñràkàïkùàyàü sa¤jaya uvàca evam ity àdi | guóàke÷o jitàlasyaþ parantapaþ ÷atru-tàpano 'rjuno hçùãke÷aü sarvendriya-pravartakatvenàntaryàmiõaü govindaü gàü veda-lakùaõàü vàõãü vindatãti vyutpattyà sarva-vedopàdànatvena sarvaj¤am àdàv evaü kathaü bhãùmam ahaü saïkhya ity àdinà yuddha-svaråpàyogyatàm uktvà tad-anantaraü na yotsya iti yuddha-phalàbhàvaü coktvà tåùõãü babhåva bàhyendriya-vyàpàrasya yuddhàrthaü pårvaü kçtasya nivçttyà nirvyàpàro jàta ity arthaþ
| svabhàvato jitàlasye sarva-÷atru-tàpane ca tasminn àgantukam àlasyam atàpakatvaü ca nàspadam àdhàsyatãti dyotayituü ha-÷abdaþ | govinda-hçùãke÷a-padàbhyàü sarvaj¤atva-sarva-÷aktitva-såcakàbhyàü bhagavatas tan-mohàpanodanam anàyàsa-sàdhyam iti såcitam ||9||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : tato 'rjunaþ kim akarod ity apekùàyàü sa¤jaya uvàca evam uktvety àdi | guóàke÷o hçùãke÷aü prati evaü na hi prapa÷yàmãty àdinà yuddhasya ÷okànivartakatvam uktvà parantapo 'pi govindaü sarva-vedaj¤aü prati na yotsye iti coktveti yojyam | tatra hçùãke÷atvàd buddhiü yuddhe pravartayiùyati | sarva-veda-vittvàd yuddhe sva-dharmatvaü gràhayiùyatãti vyajya dhçtaràùñra-hçdi saüjàtà sva-putra-ràjyà÷à nirasyate ||9||

__________________________________________________________

BhG 2.10

tam uvàca hçùãke÷aþ prahasann iva bhàrata |
senayor ubhayor madhye viùãdantam idaü vacaþ ||10||

÷rãdharaþ : tataþ kiü vçttam ity apekùàyàm àha tam uvàceti | prahasann iva prasanna-mukhaþ sann ity arthaþ ||10||

madhusådanaþ : evaü yuddham upekùitavaty apy arjune bhagavàn nopekùitavàn iti dhçtaràùñra-durà÷à-niràsàyà 'ha tam uvàceti | senayor ubhayor madhye yuddhodyamenàgatya tad-virodhinaü viùàdaü mohaü pràpnuvantaü tam arjunaü prahasann ivànucitàcàraõa-prakà÷anena lajjàmbudhau majjayann iva hçùãke÷aþ sarvàntaryàmã bhagavàn idaü vakùyamàõam a÷ocyàn ity àdi vacaþ parama-gambhãràrtham anucitàcaraõa-prakà÷akam uktavàn na tûpekùitavàn ity arthaþ | 

anucitàcaraõa-prakà÷anena lajjotpàdanaü prahàsaþ | lajjà ca duþkhàtmiketi dveùa-viùaya eva sa mukhyaþ | arjunasya tu bhagavat-kçpà-viùayatvàd anucitàcaraõa-prakà÷anasya ca vivekotpatti-hetutvàd eka-dalàbhàvena gauõa evàyaü prahàsa iti kathayitum iva-÷abdaþ | lajjàm utpàdayitum iva vivkam utpàdayitum arjunasyànucitàcaraõaü bhagavatà prakà÷yate | lajjotpattis tu nàntarãyakatayàstu màstu veti na vivakùiteti bhàvaþ | 

yadi hi yuddhàrambhàt pràg eva sthito yuddham upekùeta tadà nànucitaü kuryàt | mahatà saürambheõa tu yuddha-bhåmàv àgatya tad-upekùaõam atãvànucitam iti kathayituü senayor ity àdi-vi÷eùaõam | etac cà÷ocyànityàdau spaùñaü bhaviùyati ||10||

vi÷vanàthaþ : aho tvàpy etàvàn khalv aviveka iti sakhya-bhàvena taü prahasan anaucitya-prakà÷ena lajjàmbudhau nimajjayan iveti tadànãü ÷iùya-bhàvaü pràpte tasmin hàsyam anucitam ity adharoùñha-niku¤canena hàsyam àvçõvaü÷ cety arthaþ | hçùãke÷a iti pårvaü premàivàrjuna-vàï-niyamyo 'pi sàmpratam arjuna-hita-kàritvàt premõaivàrjuna-mano-niyantàpi bhavatãti bhàvaþ | senayor ubhayor madhe ity arjunasya viùàdo bhagavatà prabodha÷ ca ubhàbhyàü senàbhyàü sàmànyato dçùña eveti bhàvaþ ||10||

baladevaþ : vyaïgam arthaü prakà÷ayann àha tam uvàceti taü viùãdantam arjunaü prati hçùãke÷o bhagavàn a÷ocyàn ity àdikam atigambhãràrthaü vacanam uvàca | ahotavàpãdçg vivekaþ iti sakhya-bhàvena prahasan | anaucitya-bhàùitvena trapà-sindhau nimajjayan ity arthaþ | iveti tadaiva ÷iùyatàü pràpte tasmin hàsànaucityàdãùad adharollàsaü kurvann ity arthaþ | arjunasya viùàdo bhagavatà tasyopade÷a÷ ca sarva-sàkùika iti bodhayituü senayor ubhayor ity etat ||10||

__________________________________________________________

BhG 2.11

÷rã-bhagavàn uvàca
a÷ocyàn anva÷ocas tvaü praj¤à-vàdàü÷ ca bhàùase |
gatàsån agatàsåü÷ ca nànu÷ocanti paõóitàþ ||11||

÷rãdharaþ : dehàtmanor avivekàd asyaivaü ÷oko bhavatãti tad-viveka-dar÷anàrthaü ÷rã-bhagavàn uvàca a÷ocyàn ity àdi | ÷okasyàviùayã-bhåtàn eva bandhån tvam anva÷ocaþ anu÷ocitavàn asi dçùñvemàn svajanàn kçùõa ity àdinà | tatra kutas tvà ka÷malam idaü viùame samupasthitam ity àdinà mayà bodhito 'pi puna÷ ca praj¤àvatàü paõóitànàü vàdàn ÷abdàn kathaü bhãùmam ahaü saïkhye ity àdãn kevalaü bhàùase, na tu paõóito 'si, yataþ gatàsån gata-pràõàn bandhån agatàsåü÷ ca jãvato 'pi, bandhu-hãnà ete kathaü jãviùyantãti nànu÷ocanti paõóità vivekinaþ ||11||

madhusådanaþ : HERE

vi÷vanàthaþ : bho arjuna ! tavàyaü bandha-vadha-hetukaþ ÷oko bhrama-målaka eva, tathà kathaü bhãùmam ahaü saïkhye ity àdiko viveka÷ càpraj¤à-målaka evety àha a÷ocyàn ity àdi | a÷ocyàn ÷okànàrhàn eva tvam anva÷oco 'nu÷ocitavàn asi | tathà tvàü prabodhayantaü màü prati praj¤à-vàdàn praj¤àyàü satyàm eva ye vàdàþ kathaü bhãùmam ahaü saïkhye ity àdãni vàkyàni tàn bhàùase, na tu tava kàpi praj¤à vartate iti bhàvaþ | yataþ paõóitàþ praj¤àvanto gatàsån gatà niþsçtà bhavanty asavo yebhyas tàn sthåla-dehàn na ÷ocanti, teùàü na÷vara-bhàvatvàd iti bhàvaþ | agatàsån aniþsçta-pràõàn
såkùma-dehàn api na ÷ocanti, te hi mukteþ pårvaü na÷varà eva | ubhayeùàm api tathà tathà svabhàvasya duùpariharatvàt | mårkhàs tu pirtràdi-dehebhyaþ pràõeùu niþsçteùv eva ÷ocanti, såkùma-dehàüs tu na, te pràyaþ paricinvantyas atas tair alam | ete hi sarve bhãùmàdayaþ sthåla-såkùma-deha-sahità àtmàna eva | àtmanàü tu ityatvàt teùu ÷oka-pravçttir eva nàstãty atas tvayà yat pårvam artha-÷àstràt dharma-÷àstraü balavad ity uktaü tatra mayà tu dharma-÷àstràd api j¤àna-÷àstraü balavad ity ucyata iti bhàvaþ ||11||

baladevaþ : evaü arjune tåùõãü sthite tad-buddhim àkùipan bhagavàn àha a÷ocyàn iti | he arjuna ! a÷ocyàn ÷ocitum ayogyàn eva dhàrtaràùñràüs tvaü anva÷ocaþ ÷ocitavàn asi | tathà màü prati praj¤à-vàdàn praj¤àvatàm iva vacanàni dçùñvemaü svajanam ity àdãni, kathaü bhãùmam ity àdãni ca bhàùase, na ca te praj¤à-le÷o 'py astãti bhàvaþ | ye tu praj¤àvantas te gatàsån nirgata-pràõàn sthåla-dehàn, agatàsåü÷ cànirgata-pràõàn såkùma-dehàü÷ ca, ÷abdàd àtmana÷ ca na ÷ocanti | ayam arthaþ - ÷okaþ sthåla-dehànàü vinà÷itvàt, nàntyaþ såkùma-dehànàü
mukteþ pràg avainà÷itvàt tadvatàm àtmanàü tu ùaó-bhàva-vikàra-varjitànàü nityatvàn na ÷ocyàteti | dehàtma-svabhàva-vidàü na ko 'pi ÷oka-hetuþ | yad-artha-÷àstràd dharma-÷àstrasya balavattvam ucyate | tat kila tato 'pi balavatà j¤àna-÷àstreõa pratyucyate | tasmàd a÷ocye ÷ocya-bhramaþ pàmara-sàdhàraõaþ paõóitasya te na yogya iti bhàvaþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 2.12

na tv evàhaü jàtu nàsaü na tvaü neme janàdhipàþ |
na caiva na bhaviùyàmaþ sarve vayam ataþ param ||12||

÷rãdharaþ : a÷ocyatve hetum àha na tv evàham iti | yathàhaü parame÷varo jàtu kadàcit lãlà-vigrahasyàvirbhàva-tirobhàvato nàsam iti tu naiva | api tv àsam eva anàditvàt | na ca tvaü nàsãþ nàbhåþ, api tv àsãr eva | ime và janàdhipà nçpà nàsann iti na, api tu àsann eva mad-aü÷atvàt | tathàtaþ param ita upary api na bhaviùyàmo na sthàsyàma iti ca naiva, api tu sthàsyàma eveti janma-maraõa-÷ånyatvàd a÷ocyà ity arthaþ ||12||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : athavà sakhe tvàm aham evaü pçcchàmi | kiü ca prãtyàspadasya maraõe dçùñe sati ÷oko jàyate, tatreha prãtyàspadam àtmà deho và ? sarveùàm eva bhåtànàü nçpa svàtmaiva vallabhaþ [BhP 10.14.57] iti ÷ukokter àtmaiva prãty-àspadam iti cet tarhi jãve÷vara-bhedena dvividhasyaivàtmano nityatvàd eva maraõàbhàvàd àtmà ÷okasya viùayo nety àha na tv evàham iti | ahaü paramàtmà jàtu kadàcid api pårvaü nàsam iti na, api tv àsam eva | tathà tvam api jãvàtmà àsãr eva | tatheme janàdhipà ràjàna÷ ca jãvàtmàna àsann eveti pràg-abhàvàbhàvo dar÷itaþ | tathà sarve vayam ahaü tvam ime janàdhipà÷ càtaþ paraü na bhaviùyàmo na sthàsyàma iti na, api tu sthàsyàma eveti dhvaüsàbhàva÷
ca dar÷ita iti paramàtmano jãvàtmanàü ca nityatvàd àtmà na ÷oka-viùaya iti sàdhitam | atra ÷rutayaþ - nityo nityànàü cetana÷ cetanànàm eko bahånàü yo vidadhàti kàmàn [øvetU 6.13] ity àdyàþ ||12||

baladevaþ : evam asthàna-÷ocitvàd apàõóityam arjunasyàpàdya tattva-jij¤àsuü niyojità¤jaliü taü prati sarve÷varo bhagavàn nityo nityànàü cetana÷ cetanànàm eko bahånàü yo vidadhàti kàmàn [øvetU 6.13] iti ÷ruti-siddhaü svasmàj jãvànàü ca pàramarthikaü bhedam àha na tv evàham iti | he arjuna ! ahaü sarve÷varo bhagavàn itaþ 
pårvasminn àdau kàle jàtu kadàcin nàsam iti na, api tv àsam eva | tathà tvam arjuno nàsãr iti na, kintv àsãr eva | ime janàdhipà ràjàno nàsann iti na, kintv àsann eva | tathetaþ parasminn ante kàle sarve vayam ahaü ca tvaü ca ime ca na bhaviùyàma iti na, kintu bhaviùyàma eveti | sarve÷varavaj jãvànàü ca traikàlika-sattà-yogitvàt tad-viùayako na ÷oko yukta ity arthaþ | na càvidyà-kçtatvàd vyavahàriko 'yaü bhedaþ | sarvaj¤e bhagavaty avidyà-yogàt | idaü j¤ànam upà÷ritya ity àdinà mokùe 'pi tasyàbhidàsyamànatvàc ca | na càbhedaj¤asyàpi harer bàdhitànuvçtti-nyàyeneyam arjunàdi-bheda-dçùñir iti vàcyam | tathà saty upade÷àsiddheþ | maru-marãcikàdàv udaka-buddhir bàdhitàpy anuvartamànà mithyàrtha-viùayatva-ni÷cayàn
nodakàharaõàdau pravartayed evam abheda-bodha-bàdhitàpy anuvartamànàrjunàdi-bheda-dçùñis tattva-ni÷cayàn nopade÷àdau pravartayiùyatãti yat ki¤cid etat | 

nanu phalavaty aj¤àte 'rthe ÷àstra-tàtparya-vãkùaõàt tàdç÷o 'bhedas tàtparya-viùayo vaiphalyàj j¤àtatvàc ca | bhedas tad-viùayo na syàt, kintu adbhyo và eùa pràtar udety apaþ sàyaü pravi÷ati ity àdi-÷ruty-arthavad anuvàdya eva sa iti cen mandam etat | pçthag àtmànaü preritàraü ca matvà juùñas tatas tenàmçtatvam eti [øvetU 1.6] ity àdinà bheda evàmçtatva-phala-÷ravaõàt | viruddha-dharmàvacchinna-pratiyogikatayà loke tasyàj¤àtatvàc ca | te ca dharmà vibhutvàõutva-svàmitva-bhçtyatvàdayaþ ÷àstraika-gamyà mitho viruddhà bodhyàþ | abhedas tv aphalas tatra phalànaïgãkàràt | aj¤àta÷ ca ÷a÷a-÷çïgavad asattvàt | tasmàt paramàrthikas tad-bhedaþ siddhaþ ||12||

__________________________________________________________

BhG 2.13

dehino 'smin yathà dehe kaumàraü yauvanaü jarà |
tathà dehàntara-pràptir dhãras tatra na muhyati ||13||

÷rãdharaþ : nanv ã÷varasya tava janmàdi-÷ånyatvaü satyam eva, jãvànàü tu janma-maraõe prasiddhe | tatràha dehina ity àdi | dehino dehàbhimànino jãvasya yathàsmin sthåla-dehe kaumàràdy-avasthàs tad-deha-nibandhanà eva, na tu svataþ, pårvàvàsthà-nà÷e |vasthàntarotpattàv api sa evàham iti pratyabhij¤ànàt | tathaiva etad-deha-nà÷e dehàntara-pràptir api liïga-deha-nibandhanaiva | na tàvad àtmano nà÷aþ, jàta-màtrasya pårva-saüskàreõa stanya-pànàdau pravçtti-dar÷anàt | ato dhãro dhãmàn tatra tayor deha-nà÷otpattyor na muhyati | àtmaiva mçto jàta÷ ceti na manyate ||13||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : nanu càtma-sambandhena deho 'pi prãty-àspadaü syàt, deha-sambandhena putra-bhràtràdayo 'pi, tat-sambandhena tat-putràdayo 'pi | atas teùàü nà÷e ÷okaþ syàd eveti ced ata àha dehina iti | dehino jãvasyàsmin dehe kaumàra kaumàraü kaumàra-pràptir bhavati, tataþ kaumàra-nà÷ànantaraü jarà-pràptir yathà tathaiva dehàntara-pràptir iti | tatas càtma-sambandhinàü kaumàràdãnàü prãty-àspadànàü nà÷e yathà ÷oko na kriyate tathà dehasyàpi àtma-sambandhinaþ prãtyàspadasya nà÷e ÷oko na kartavyaþ | yauvanasya nà÷e jarà-pràptau ÷oko jàyate iti cet kaumàrasya nà÷e yauvana-pràptau harùo 'pi jàyate ity ato bhãùma-droõàdãnàü jãrõa-deha-nà÷e khalu navya-dehàntara-pràptau
tarhi harùaþ kriyatàm iti bhàvaþ | yad và, ekasminn api dehe kaumàràdãnàü yathà pràptis tathaivaikasyàpi dehino jãvasya nànà-dehànàü pràptir iti ||13||

baladevaþ : nanu bhãùmàdi-dehàvacchinnànàm àtmanàü nityatve 'pi tad-dehànàü tad-bhogàyatanànàü nà÷e yuktaþ ÷oka iti cet tatràha dehino 'sminn iti | traikàlikà bahavo dehà yasya santi, tasya dehino jãvasyàsmin vartamàne dehe kramàt kaumàra-yauvana-jaràs tisro 'vasthà bhavanti | tàsàm àtma-sambandhinàü tad-bhogopayuktànàü pårva-pårva-vinà÷ena para-para-pràptau yathà na ÷okas tathaiva tad-deha-vinà÷e sati dehàntara-pràptir yayàti-yauvana-pràpti-nyàyena harùa-hetur eveti, na tad-deha-vinà÷a-hetukaþ ÷okas tavocita iti bhàvaþ | dhãro dhãmàn deha-svabhàva-jãva-karma-vipàka-svaråpa-j¤aþ | atra dehina ity eka-vacanaü jàty-abhipràyeõa bodhyaü pårvatràtma-bahutvokteþ | 

atràhuþ - eka eva vi÷uddhàtmà tasyàvidyayàparicchinnasya tasyàü pratibimbitasya và nànàtmatvam | ÷ruti÷ caivam àha àkà÷am ekaü hi yathà ghañàdiùu pçthag bhavet, tathàtmaiko hy anekastho jalàdhàreùv ivàü÷umàn iti | tad-vij¤ànena tasya vinà÷e tu tan-nànàtva-nivçttyà tad-aikyaü sidhyatãty eka-vacanenaitat pàrtha-sàrathir àheti | tan-mandaü jaóayà tayà caitanya-rà÷e÷ chedàsambhavàt | tair api tad-viùayatvànaïgãkàràc ca | vàstave cchede vikàritvàdy-àpattiþ ñaïka-chinna-pàùàõavat syàt - nãråpasya vibhoþ pratibimbàsambhavàc ca | anyathàkà÷àdi-gàdãnàü tad-àpattiþ | na ca pratãty-anyathànupapattir evàkà÷asya pratibimbe mànaü tad-varti-graha-nakùatra-prabhà-maõóalaü
tasyiavàmbhasi bhàsamànatvena pratãteþ | àkà÷am ekaü hi iti ÷rutis tu paramàtma-viùayà tasyàkà÷avat såryavac ca bahu-vçttikatvaü vadatãty aviruddham | na càtmaikyasyopadeùñà sambhavati | sa hi tattvavin na và ? àdye 'dvitãyam àtmànaü vijànatas tasyopade÷yàpari-sphårtiþ | antye tv aj¤atvàd eva nàtma-j¤ànopadeùñçtvam | bàdhitànuvçttyà÷rayaõaü tu pårva-nirastam ||13||

__________________________________________________________

BhG 2.14

màtrà-spar÷às tu kaunteya ÷ãtoùõa-sukha-duþkhadàþ |
àgamàpàyino 'nityàs tàüs titikùasva bhàrata ||14||

÷rãdharaþ : nanu tàn ahaü na ÷ocàmi, kintu tad-viyogàdi-duþkha-bhàjaü màm eveti cet tatràha màtrà-spar÷à iti | mãyante jàyante viùayà àbhir iti màtrà indriya-vçttayaþ, tàsàü spar÷à viùayeùu sambaddhàþ, te ÷ãtoùõàdi-pradà bhavanti | te tu àgamàpàyitvàd anityà asthiràþ | atas tàn titikùasva sahasva | yathà jalàtapàdi-saüsargàs tat-tat-kàla-kçtàþ svabhàvataþ ÷ãtoùõàdi prayacchanti evam iùña-saüyoga-viyogà api sukha-duþkhàni prayacchanti, teùàü càsthiratvàt sahanaü tava dhãrasyocitaü na tu tan-nimitta-harùa-viùàda-pàrava÷yam ity arthaþ
||14||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : nanu satyam eva tattvam | tad apy avivekino mama mana evànarthakàni vçtahiva ÷oka-moha-vyàptaü duþkhayatãti | tatra na kevalam ekaü mana evàpi tu manaso vçttayo 'pi sarvàs tv agàdãndriya-råpàþ sva-viùayàn anubhàvyànarthakàriõya ity àha màtrà indriya-gràhya-viùayàs teùàü spar÷à anubhavàþ | ÷ãtoùõety àgamàpàyina iti yad eva ÷ãtala-jalàdikam uùõa-kàle sukhadam | tad eva ÷ãta-kàle duþkhadam ato 'niyatatvàd àgamàpàyitvàc ca tàn viùayànubhavàn titikùasva sahasva | teùàü sahanam eva ÷àstra-vihito dharmaþ | nahi màghe màsi jalasya duþkhatva-buddhyaiva ÷àstre vihitaþ snàna-råpo dharmas tyajyate
| dharma eva kàle sarvànartha-nivartako bhavati | evam eva ye putra-bhràtràdyotpatti-kàle dhanàdy-upàrjana-kàle ca sukhadàs ta eva mçtyu-kàle duþkhadà àgamàpàyino 'nityàs tàn api titikùasva | na tu tad-anurodhena yuddha-råpaþ ÷àstra-vihitaþ sva-dharmas tyàjyo vihita-dharmànàcaraõaü khalu kàle mahànarthakçd eveti bhàvaþ ||14||

baladevaþ : nanu bhãùmàdayo mçtàþ kathaü bhaviùyantãti tad-duþkha-nimittaþ ÷oko màbhåt | tad-viccheda-duþkha-nimittas tu me mana-prabhçtãni pradahantãti cet tatràha màtreti | màtràs tv agàdãndriya-vçttayaþ mãyante paricchidyante viùayà abhir iti vyutpatteþ | spar÷às tàbhir viùayàõàm anubhavànte khalu ÷ãtoùõa-sukha-duþkhadà bhavanti | yad eva ÷ãtalam udakaü grãùme sukhadaü tad eva hemante duþkhadam ity ato 'niyatatvàd àgamàpàyitvàc cànityàn asthiràüs tàn titikùasva sahasva | etad uktaü bhavati màgha-snànaü duþkha-karam api dharmatayà vidhànàd yathà kriyate tathà
bhãùmàdibhiþ saha yuddhaü duþkha-karam api tathà vidhànàt kàryam eva | tatratyo duþkhànubhavas tv àgantuko dharma-siddhatvàt soóhavyaþ | dharmàj j¤ànodayena mokùa-làbhe tåttaratra tasya nànuvçtti÷ ca j¤àna-niùñhà paripàkaü vinaiva dharma-tyàgas tv anartha-hetur iti | kaunteya bhàrateti padàbhyàm ubhaya-kula-÷uddhasya te dharma-bhraü÷o nocita iti såcyate ||14||

__________________________________________________________

BhG 2.15

yaü hi na vyathayanty ete puruùaü puruùarùabha |
sama-duþkha-sukhaü dhãraü so 'mçtatvàya kalpate ||15||

÷rãdharaþ : tat-pratikàra-prayatnàd api tat-sahanam evocitaü mahà-phalatvàd ity àha yaü hãti | ete màtrà-spar÷à yaü puruùaü na vyathayanti nàbhibhavanti | same duþkha-sukhe sa tam | sa tair avikùipyamàõo dharma-j¤àna-dvàrà amçtatvàya mokùàya kalpate yogyo bhavati ||15||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : evaü vicàreõa tat-tat-sahanàbhyàse sati te viùayànubhavàþ kàle kila nàpi duþkhayanti | yadi ca na duþkhayanti, tadàtma-muktiþ sva-pratyàsannaivety àha yam iti | amçtatvàya mokùàya ||15||

baladevaþ : dharmàrtha-duþkha-sahanàbhyàsasyottaratra sukha-hetutvaü dar÷ayann àha yaü hãti | ete màtrà-spar÷àþ priyàpriya-viùayànubhàvà yaü dhãraü dhiyam ãrayati dharmeùv iti vyutpatter dharma-niùñhaü puruùaü na vyathayanti sukha-duþkha-mårcchitaü na kurvanti so 'mçtatvàya muktaye kalpyate | na tu tàdç÷o duþkha-sukha-mårcchita ity arthaþ | uktam arthaü sphuñayan puruùaü vi÷inaùñi sameti | dharmànuùñhànasya kaùña-sàdhyatvàd duþkham anuùaïga-labdhaü sukhaü ca yasya samaü bhavati tàbhyàü
mukha-mlànitollàsa-rahitam ity arthaþ ||15||

__________________________________________________________

BhG 2.16

nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sataþ |
ubhayor api dçùño 'ntas tv anayos tattva-dar÷ibhiþ ||16||

÷rãdharaþ : nanu tathàpi ÷ãtoùõàdikam atiduþsahaü kathaü soóhavyam | atyantaü tat-sahane ca kadàcid deha-nà÷aþ syàd ity à÷aïkya tattva-vicàrataþ sarvaü soóhuü ÷akyam ity à÷ayenàha nàsato vidyata iti | asato 'nàtma-dharmatvàd avidyamànasya ÷ãtoùõàder àtmani bhàvaþ sattà na vidyate | tathà sataþ sat-svabhàvasyàtmano 'bhàvo nà÷o na vidyate | evam ubhayoþ sad-asator anto nirõayo dçùñaþ | kaiþ ? tattva-dar÷ibhiþ vastu-yàthàrthya-vedibhiþ | evambhåta-vivekena sahasvety arthaþ ||16||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : etac ca viveka-da÷àn adhiråóhàn prati uktam | vastutas tu asaïgo hy ayaü puruùaþ iti ÷ruter jãvàtmana÷ ca sthåla-såkùma-dehàbhyàü tad-dharmaiþ ÷oka-mohàdibhi÷ ca sambandho nàsty eva | tat-sambandhasya avidyà kalpitatvàd ity àha neti | asato 'nàtma-dharmatvàd àtmani jãve avartamànasya ÷oka-mohàdes tad-à÷rayasya dehasya ca bhàvaþ sattà nàsti | tathà sataþ satya-råpasya jãvàtmano 'bhàvo nà÷o nàsti | tasmàd ubhayor etayor asat-sator anto nirõayo 'yaü dçùñaþ | tena bhãùmàdiùu tvad-àdiùu ca jãvàtmasu satyatvàd ana÷vareùu deha-daihika-viveka-÷oka-mohàdayo naiva santi kathaü bhãùmàdayo naïkùanti | kathaü
và tàüs tvaü ÷ocasãti bhàvaþ ||16||

baladevaþ : tad evaü bhagavatà pàrthasyàsthànà÷ocitvena tat-pàõóityam àkùiptam | ÷oka-haraü ca svopàsanam eva tac copàsopàsaka-bheda-ghañitam ity upàsyàj jãvàü÷inaþ svasmàd upàsakànàü jãvàü÷ànàü tàttvikaü dvaitam upadiùñam | atha yad àtma-tattvena tu brahma-tattvaü dãpopameneha yuktaþ prapa÷yet [øvetU 2.15] ity àdàv aü÷a-svaråpa-j¤ànasyàü÷i-svaråpa-j¤ànopayogitva-÷ravaõàt tad àdau saniùñhàdãn sarvàn pratyavi÷eùeõopade÷yaü tac ca dehàtmanor vaidharmya-dhiyam antarà na syàd iti tad-vaidharmya-bodhàyàrabhyate nàsata ity àdibhiþ | asataþ pariõàmino dehàder bhàvo 'pariõàmitvaü na vidyate
| sato ' pariõàmina àtmanas tv abhàvaþ pariõàmitvaü na vidyate | dehàtmànau pariõàmàpariõàma-svabhàvau bhavataþ | evam ubhayor asat-sac-chabditayor dehàtmanor anto nirõayas tattva-dar÷ibhis tad-ubhaya-svabhàva-vedibhiþ puruùair dçùño 'nubhåtaþ | atràsac-chabdena vina÷varaü dehàdi jaóaü sac-chabdena tv avina÷varam àtma-caitanyam ucyate | evam eva ÷rã-viùõu-puràõe 'pi nirõãtaü dçùñaü jyotãüùi viùõur bhuvanàni viùõur [ViP 2.12.38] ity upakramya yad asti yan nàsti ca vipra-varya [?] ity asti | nàsti-÷abda-vàcyayo÷ cetana-jaóayos tathàtvaü vastv asti kiü kutradcid ity àdibhir niråpitaþ | tatra nàsti ÷abda-vàcyaü
jaóam | asti-÷abdavàtyaü tu caitanyam iti svayam eva vivçtam | yat tu sat-kàrya-vàda-sthàpanàyai tat-padyam ity àhus tan-niravadhànaü dehàtma-svabhàvànabhij¤àna-mohitaü prati tan-moha-vinivçttaye tat-svabhàvàbhij¤àpanasya prakçtatvàt ||16||


__________________________________________________________

BhG 2.17

avinà÷i tu tad viddhi yena sarvam idaü tatam |
vinà÷am avyayasyàsya na ka÷cit kartum arhati ||17||

÷rãdharaþ : atra sat-svabhàvam avinà÷i vastu sàmànyenoktaü tataü tat-sàkùitvena vyàptaü taü tu àtma-svaråpam avinà÷i vinà÷a-÷ånyaü viddhi jànãhi | tatra hetum àha vinà÷am iti ||17||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : nàbhàvo vidyate sataþ ity asyàrthaü spaùñayati avinà÷ãti | taü jãvàtma-svaråpaü yena sarvam idaü ÷arãraü tataü vyàptam | nanu ÷arãra-màtra-vyàpi-caitanyatve jãvàtmano madhyama-parimàõatvena anityatva-prasaktiþ ? maivam | såkùmàõàm apy ahaü jãvaþ iti bhagavad-ukteþ | eùoõur àtmà cetasà veditavyo yasmin pràõaþ pa¤cadhà saüvive÷a iti, 

bàlàgra-÷ata-bhàgasya ÷atadhà kalpitasya ca |
bhàgo jãvaþ sa vij¤eyaþ [øvetU 5.9] iti,

àràgra-màtro hy aparo 'pi dçùñaþ iti ÷rutibhya÷ ca tasya paramàõu-parimàõatvam eva | tad api sampårõa-deha-vyàpi-÷aktimattvaü jatu-jañitasya mahà-maõer mahauùadhi-khaõóasya và ÷irasy urasi và dhçtasya sampårõa-deha-puùñi-karaõa-÷aktimattvam iva nàsama¤jasam | svarga-naraka-nànà-yoniùu gamanaü ca tasyopàdhi-pàrava÷yàd eva | tad uktaü pràõam adhikçtya dattàtrayeõa yena saüsarate pumàn iti | ataevàsya sarva-gatatvam apy agrima-÷loke vakùyamàõaü nàsama¤jasam | ataevàvyayasya nityasya nityo nityànàü cetana÷ cetanànàm eko bahånàü yo vidadhàti kàmàn [øvetU 6.13] iti ÷ruteþ | 

yad và, nanu deho jãvàtmà paramàtmety etad vastu-trikaü manuùya-tiryag-àdiùu sarvatra dç÷yate, tatràdyayor deha-jãvayos tattvaü nàsato vidyate bhàvaþ ity anenoktam | tçtãyasya paramàtma-vastunaþ kiü tattvam ity ata àha avinà÷i tv iti | tu bhinnopakrame | paramàtmano màyà-jãvàbhyàü svaråpataþ pàrthakyàd idaü jagat ||17||

baladevaþ : uktaü jãvàtma-dehayoþ svabhàvaü vi÷adayaty avinà÷ãti dvàbhyàm | taj jãvàtma-tattvam avinà÷i nityaü viddhi | yena sarvam idaü ÷arãraü tataü dharma-bhåtena j¤ànena vyàptam asti | asyàvyayasya parmàõutvena ca vinà÷ànarhasya vinà÷aü na ka÷cit sthålo 'rthaþ kartum arhati pràõasyeva dehaþ | iha jãvàtmano deha-parimitatvaü na pratyetavyam | eùo 'õur àtmà cetasà veditavyo yasmin pràõaþ pa¤cadhà saüvive÷a [üuõóU 3.1.9] ity àdiùu tasya paramàõutva-÷ravaõàt | tàdç÷asya nikhila-deha-vyàptis tu dharma-bhåta-j¤ànenaiva syàt | evam àha bhagavàn såtrakàraþ - guõàd vàlokavad [Vs. 2.3.26] iti | ihàpi svayaü vakùyati
yathà prakà÷ayaty ekaþ [Gãtà 13.33] ity àdinà ||17||

__________________________________________________________

BhG 2.18

antavanta ime dehà nityasyoktàþ ÷arãriõaþ |
anà÷ino 'prameyasya tasmàd yudhyasva bhàrata ||18||

÷rãdharaþ : àgamàpàya-dharmakaü sandar÷yati antavanta iti | anto vinà÷o vidyate yeùàü te antavantaþ | nityasya sarvadaika-råpasya ÷arãriõaþ ÷arãravataþ | ataevànà÷ino vinà÷a-rahitasya aprameyasyaparicchinnasyàtmana ime sukha-duþkhàdi-dharmaka-dehà uktàs tattva-dar÷ibhiþ | yasmàd evam àtmano na vinà÷aþ, na ca sukha-duþkhàdi-sambandhaþ, tasmàn mohajaü ÷oktaü tyaktvà yudhyasva | svadharmaü mà tyakùãr ity arthaþ ||18||

madhusådanaþ : nanu sphuraõa-råpasya sataþ katham avinà÷itvaü tasya deha-dharmatvàd dehasya cànukùaõa-vinà÷àd iti bhåta-caitanya-vàdinas tàn niràkurvann àsato vidyate bhàva ity etad vivçõoti antavanta iti | antavanto vinà÷ina ime 'parokùà dehà upacitàpacita-råpatvàc charãràõi | bahu-vacanàt sthåla-såkùma-kàraõa-råpà viràñ-såtràvyàkçtàkhyàþ samaùñi-vyaùñy-àtmanaþ sarve nityasyàvinà÷ina eva ÷arãriõa àdhyàsika-sambandhena ÷arãravataekasyàtmanaþ sva-prakà÷a-sphuraõa-råpasya sambandhino dç÷yatvena bhogyatvena coktàþ ÷rutibhir brahma-vàdibhi÷ ca | tathà ca taittirãyake 'nnamayàdyànandamayànantàn pa¤ca ko÷àn kalpayitvà tad-adhiùñhànam akalpitaü brahma pucchaü pratiùñhà
[TaittU 2.5] iti dar÷itam | tatra pa¤cãkçta-pa¤ca-mahàbhåta-tat-kàryàtmako viràõ-mårta-rà÷ir anna-maya-ko÷aþ sthåla-samaùñiþ | tat-kàraõã-bhåto 'pa¤cãkçta-pa¤ca-mahà-bhåta-tat-kàryàtmako hiraõyagarbhaþ såtram amårta-rà÷iþ såkùma-samaùñiþ trayaü và idaü nàma råpaü karma [BAU 1.6.1] iti bçhad-àraõyakokta-try-annàtmakaþ sarva-karmàtmakatvena kriyà-÷akti-màtram àdàya pràõa-maya-ko÷a uktaþ | nàmàtmakatvena j¤àna-÷akti-màtram àdàyamanomaya-ko÷a uktaþ | råpàtmakatvena tad-ubhayà÷rayatayà kartçtvam àdàya vij¤àna-maya-ko÷a uktaþ  | tataþ pràõa-maya-mano-maya-vij¤àna-mayàtmaika eva hiraõyagarbhàkhyo liïga-÷arãra-ko÷aþ | tat-kàraõãbhåtas
tu màyopahita-caitanyàtmà sarva-saüskàra-÷eùo 'vyàkçtàkhya ànanda-maya-ko÷aþ | te ca sarva ekasyaivàtmanaþ ÷arãràõãty uktam | tasyaiùa eva ÷àrãra àtmà yaþ pårvasya [TaittU 2.3.4] iti | tasya pràõa-mayasyaiùa eva ÷arãre bhavaþ ÷àrãra àtmà yaþ satya-j¤ànàdi-lakùaõo guhà-nihitatvenoktaþ pårvasyànna-mayasya | evaü pràõa-maya-mano-maya-vij¤àna-mayànanda-mayeùu yojyam |

athaveme sarve dehàs trailokya-varti-sarva-pràõi-sambandhina ekasyaivàtmana uktà iti yojanà | tathà ca ÷rutiþ -

eko devaþ sarva-bhåteùu gåóhaþ
sarva-vyàpã sarva-bhåtàntaràtmà |
karmàdhyakùaþ sarva-bhåtàdhivàsaþ
sàkùã ceto kevalo nirguõa÷ ca || [øvetU 6.11]

iti sarva-÷arãra-sambandhinam ekam àtmànaü nityaü vibhuü dar÷ayati |

nanu nityatvaü yàvat-kàla-sthàyitvaü tathà càvidyàdivat kàlena saha nà÷e 'pi tad-upapannam ity ata àha anà÷ina iti | de÷ataþ kàlato vastuta÷ caparicchinasyàvidyàdeþ kalpitatvenànityatve 'pi yàvat-kàla-sthàyi-svaråpam aupacàrikaü nityatvaü vyavahriyate yàvad-vikàraü tu vibhàgo lokavat [Vs 2.3.7] iti nyàyàt | àtmanas tu pariccheda-traya-÷ånyasyàkalpitasya vinà÷a-hetv-abhàvàn mukhyam eva kåñastha-nityatvaü na tu pariõàmi-nityatvaü yàvat-kàla-sthàyitvaü cety abhipràyaþ |

nanv etàdç÷e dehini kiücit pramàõam ava÷yaü vàcyam anyathà niùpramàõasya tasyàlãkatvàpatteþ ÷àstràrambha-vaiyarthyàpatte÷ ca | tathà ca vastu-paricchedo duùpariharaþ ÷àstra-yonitvàt [Vs 1.1.3] iti nyàyàc ca | ata àha aprameyasyeti | ekadhaivànudraùñavyam etad apramayaü dhruvam [BAU 4.7.2] apramayam aprameyam |

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ  | [KañhU 5.15]

tam eva bhàntam anubhàti sarvaü
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti [üuõóU 2.2.10]

iti ca ÷ruteþ sva-prakà÷a-caitanya-råpa evàtmàtas tasya sarva-bhàsakasya svabhànàrthaü na svabhàsyàpekùà, kintu kalpitàj¤àna-tat-kàrya-nivçtty-arthaü kalpita-vçtti-vi÷eùàpekùà | kalpitasyaiva kalpita-virodhitvàt | yakùànuråpo baliþ iti nyàyàt | tathà ca sarva-kalpita-nivartaka-vçtti-vi÷eùotpatty-arthaü ÷àstràrambhaþ, tasya tattvam asy àdi-vàkya-màtràdhãnatvàt | svataþ sarvadàbhàsamànatvàt sarva-kalpanàdhiùñhànatvàd dç÷yamàtra-bhàsakatvàc ca na tasya tucchatvàpattiþ | tathà caikam evàdvitãyaü satyaü j¤ànam anantaü brahmety àdi-÷àstram eva sva-prameyànurodhena svasyàpi kalpitatvam àpàdayati anyathà sva-pràmàõyànupapatteþ |

kalpitasya càkalpita-paricchedakatvaü nàstãti pràk-pratipàditam | àtmanaþ svaprakà÷atvaü ca yuktito 'pi bhagavat-påjyapàdair upapàditam | tathà hi - yatra jij¤àsoþ saü÷aya-viparyaya-vyatireka-pramàõànàm anyatamam api nàsti tatra tad-virodhi j¤ànam iti sarvatra dçùñam | anyathà tritayànyatamàpatteþ | àtmani càhaü và nàhaü veti na kasyacit saü÷ayaþ | nàpi nàham iti viparyayo vyatirekaþ pramà veti tat-svaråpa-pramà sarvadàstãti vàcyaü tasya sarva-saü÷aya-viparyaya-dharmitvàt | dharmya÷e sarvam abhràntaü prakàre tu viparyayaþ iti nyàyàt | ata evoktam -

pramàõam apramàõaü ca pramàbhàsas tathaiva ca |
kurvanty eva pramàü yatra tad-asambhàvanà kutaþ || [Bçhad-vàmanaP 1.4.874]

pramàbhàsaþ saü÷ayaþ | sva-prakà÷e sad-råpe dharmiõi pramàõàpramàõayor vi÷eùo nàstãty arthaþ | àtmano 'bhàsamànatve ca ghaña-j¤ànaü mayi jàtaü na vety àdi-saü÷ayaþ syàt |  na càntara-padàrthe viùayasyaiva saü÷ayàdi-pratibandhakatva-svabhàvaþ | bàhya-padàrthe k ptena virodhi-j¤ànenaiva saü÷ayàdi-pratibandha-saübhava àntara-padàrthe svabhàva-bheda-kalpanàyà anaucityàt | anyathà sarva-viplavàpatteþ | àtma-mano-yoga-màtraü càtma-sàkùàtkàre hetuþ | yasya ca j¤àna-màtre hetutvàd ghañàdi-bhàne 'py àtma-bhànaü samåhàlambana-nyàyena tàrkikàõàü pravareõàpi durnivàraü | na ca
càkùuùatva-màna-sattvàdi-saïkaraþ | laukikatvàlaukikatvavad aü÷a-bhedenopapatteþ | saïkarasyàdoùatvàc càkùuùatvàder jàtitvànabhyupagamàd và | vyavasàyamàtra evàtmabhàna-sàmagryà vidyamànatvàd anuvyavasàyo 'py apàstaþ | na ca vyavasàya-bhànàrthaü sa tasya dãpavat sva-vyavahàre sajàtãyànapekùatvàt | na hi ghaña-taj-j¤ànayor iva vyavasàyànuvyavasàyayor api viùayatva-viùayitva-vyavasthàpakaü vaijàtyam asti vyakti-bhedàtirikta-vaidharmyànabhyupagamàt | viùayatvàvacchedaka-råpeõaiva viùayitvàbhyupagame ghaña-taj-j¤ànayor api tad-bhàvàpattir avi÷eùàt |

nanu yathà ghaña-vyavahàràrthaü ghaña-j¤ànam abhyupeyate tathà ghaña-j¤àna-vyavahàràrthaü ghaña-j¤àna-viùayaü j¤ànam abhyupeyaü vyavahàràsya vyavahartavya-j¤àna-sàdhyatvàd iti cet | kànupapattir udbhàvità devànàü-priyeõa sva-prakà÷a-vàdinaþ | nahi vyavahartavya-bhinnatvam api j¤àna-vi÷eùaõaü vyavahàra-hetutàvacchedakaü gauravàt | tathà ce÷vara-j¤ànavadyogi-j¤ànavat prameyam iti j¤ànavac ca svenaiva sva-vyavahàropapattau na j¤ànàntara-kalpanàvakà÷aþ | anuvyavasàyasyàpi ghaña-j¤àna-vyavahàra-hetutvaü kiü ghaña-j¤àna-j¤ànatvena kiü và ghaña-j¤ànatvenaiveti vivecanãyam | ubhayasyàpi tatra sattvàt | tatra ghaña-vyavahàre ghaña-j¤ànatvenaiva hetutàyàþ k ptatvàt tenaiva
råpeõa ghata-j¤àna-vyavahàre,pi hetutopapattau na ghaña-j¤àna-j¤ànatvaü hetutàvacchedakaü gauravàn mànàbhàvàc ca | tathà ca nànuvyavasàya-siddhir ekasyaiva vyavasàyasya vayvasàtari vyavaseye vyavasàye ca vyavahàra-janakatvopapatter iti tripuñã-pratyakùa-vàdinaþ pràbhàkaràþ |

aupaniùadàstu manyante sva-prakà÷a-j¤àna-råpa evàtmà na svaprakà÷a-j¤ànà÷rayaþ kartç-karma-virodhena tad-bhànànupapatteþ | j¤àna-bhinnatve ghañàdivaj-jaóatvena kalpitatvàpatte÷ ca | svaprakà÷a-j¤àna-màtra-svaråpo 'py àtmàvidyopahitaþ san sàkùãty ucyate | vçtti-mad-antaþkaraõopahitaþ pramàtety ucyate | tasya cakùur-àdãni karaõàni | sa cakùur-àdi-dvàràntaþ-karaõa-pariõàmena ghañàdãn vyàpya tad-àkàro bhavati | tato ghañàvacchinna-caitanyaü pramàtra-bhedàt svàj¤ànaü nà÷ayad aparokùaü bhavati | ghañaü ca svàvacchedakaü sva-tàdàtmyàdhyàsàd bhàsayati | antaþ-karaõa-pariõàma÷ ca vçttyàkhyo 'tisvacchaþ svàvacchinnenaiva caitanyena bhàsyata
ity antaþ-karaõa-tad-vçtti-ghañànàm aparokùatà | tad etad àkàra-trayam ahaü jànàmi ghañam iti | bhàsaka-caitanyasyaika-råpatve 'pi ghañaü prati vçtty-apekùatvàt pramàtçtà | antaþkaraõa-tad-vçttãþ prati tu vçtty-anapekùatvàt sàkùiteti vivekaþ | advaita-siddhau siddhànta-bindau ca vistaraþ | 

yasmàd evaü pràg-ukta-nyàyena ntiyo vibhur asaüsàrã sarvadaika-råpa÷ càtmà tasmàt tan-nà÷a-÷aïkayà svadharme yuddhe pràk-pravçttasya tava tasmàd uparatir na yukteti yuddhàbhyanuj¤ayà bhagavàn àha - tasmàd yudhyasva bhàrateti | arjunasya svadharme yuddhe pravçttasya tata uparati-kàraõaü ÷oka-mohau | tau ca vicàra-janitena vij¤ànena vàdhitàv ity apavàdàpavàda utsargasya sthitir iti nyàyena yudhyasvety anuvàdo na vidhiþ | yathà kartç-karmaõoþ kçti [Pàõ 2.3.65] ity utsargaþ | ubhaya-pràptau karmaõi [Pàõ 2.3.66] ity apavàdaþ | akàkàrayoþ strã-pratyayayoþ prayoge neti vaktavyam iti tad-apavàdaþ | tathà ca mumukùor brahmaõor jij¤àsety atràpavàdàpavàde punar utsarga-sthiteþ kartç-karmaõoþ kçtãty anenaiva ùaùñhã
| tathà ca karmaõi ceti niùedhà-prasàràd brahma-jij¤àseti karma-ùaùñhã-samàsaþ siddho bhavati | ka÷cit tv etasmàd eva vidher mokùe j¤àna-karmaõoþ samuccaya iti pralapati | tac ca yudhyasvety ato mokùasya j¤àna-karma-samuccaya-sàdhyatvàpratãteþ | vistareõa caitad agre bhagavad-gãtà-vacana-virodhenaiva niràkariùyàmaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : nàsato vidyate bhàvaþ ity asyàrthaü spaùñayati antavanta iti | ÷arãriõo jãvasyàprameyasyàti-såkùmatvàd durj¤eyasya | tasmàd yudhyasva iti ÷àstra-vihitasya svadharmasya tyàgo 'nucita iti bhàvaþ ||18||

baladevaþ : antavanto vinà÷i-svabhàvàþ, ÷arãriõo jãvàtmanaþ | aprameyasyàtisåkùmatvàd vij¤àna-vij¤àtç-svaråpatvàc ca pramàtum a÷akyasyety arthaþ | tathà cedç÷a-svabhàvatvàj jãva-tad-dehau na ÷oka-sthànam iti jãvàtmano deho dharmànuùñànuùñhàna-dvàrà tasya bhogàya mokùàya ca pare÷ena sçjyate | sa ca sa ca dharmeõa bhavet tasmàd yudhyasva bhàrata ||18||

__________________________________________________________

BhG 2.19

ya enaü vetti hantàraü ya÷ cainaü manyate hatam |
ubhau tau na vijànãto nàyaü hanti na hanyate ||19||

÷rãdharaþ : tad evaü bhãùmàdi-mçtyu-nimittaþ ÷oko nivàritaþ, yac càtmano hantçtva-nimittaü duþkham uktam etàn na hantum icchàmi ity àdinà, tad api tavad eva nirnimittam ity àha ya enam iti | enam àtmànam | àtmano hanana-kriyàyàþ karmatvaü kartçtvam api nàstãty arthaþ | tatra hetur nàyam iti ||19||

madhusådanaþ : nanv evam a÷ocyàn anva÷ocacas tvam ity àdinà bhãùmàdi-bandhu-viccheda-nibandhane ÷oke 'panãte 'pi tad-vadha-kartçtva-nibandhanasya pàpasya nàsti pratãkàraþ | nahi yatra ÷oko nàsti tatra pàpaü nàstãti niyamaþ | dveùya-bràhmaõa-vadhe pàpàbhàva-prasaïgàt | ato 'haü kartà tvaü preraka iti dvayor api hiüsà-nimitta-pàtakàpatter ayuktam idaü vacanaü tasmàd yudhyasva bhàratety à÷aïkya kàñhaka-pañhitaya rcà pariharati bhagavàn ya enam iti | 

enaü prakçtaü dehinam adç÷yatvàdi-guõakaü yo hantàraü hanana-kriyàyàþ kartàraü vetti aham asya hanteti vijànàti | ya÷ cànya enaü manyate hataü hanana-kriyàyàþ karma-bhåtaü deha-hananena hato 'ham iti vijànàti | tàv ubhau dehàbhimànitvàd enam avikàriõam akàraka-svabhàvam àtmànaü na vijànãto na vivekena jànãtaþ ÷àstràt | kasmàt yasmàn nàyaü hanti na hanyate kartà karma ca na bahvatãty arthaþ | 

atra ya enaü vetti hantàraü hataü cety etàvati vaktavye padànàm àvçttir vàkyàlaïkàràrthà | athavà ya enaü vetti hantàraü tàrkikàdir àtmanaþ kartçtvàbhyupagamàt | tathà ya÷ cainaü manyate hataü càrvàkàdir àtmano vinà÷itvàbhyupagamàt | tàv ubhau na vijànãta iti yojyam | vàdi-bheda-khyàpanàya pçthag upanyàsaþ | ati÷åràtikàtara-viùayatayà và pçthag-upade÷aþ | hantà cen manyate hantuü hata÷ cen manyate hatam [KañhU 1.2.19] iti pårvàrdhe ÷rautaþ pàñhaþ ||19||
vi÷vanàthaþ : bho vayasya arjuna ! tvam àtmà | na hanteþ kartà, nàpi hanteþ karma ity àha ya iti | enaü jãvàtmànaü hantàraü vetti bhãùmàdãn arjuno hantãti yo vettãty arthaþ, hatam iti bhãùmàdibhir arjuno hanyate iti yo vetti, tàv ubhàv apy aj¤àninau | ato 'rjuno 'yaü guru-janaü hantãty aj¤àni-loka-gãtàd durya÷aþ kà te bhãtir iti bhàvaþ ||19||

baladevaþ : uktam avinà÷itvaü draóhayati | enam ukta-svabhàvam àtmànaü jãvaü yo hantàraü khaógàdinà hiüsakaü vetti ya÷ cainaü tena hataü hiüsitaü manyate tàv ubhau tat-svaråpaü na vijànãtaþ | atisåkùmasya caitanyasya tasya chedàdy-asambhavàn nàyam àtmà hanti na hanyate | hanteþ kartà karma ca bhavatãty arthaþ | hanter deha-viyogàrthatvàn na tenàtmanàü nà÷o mantavyaþ | ÷ruti÷ caivam àha - hantà cen manyate hantuü hata÷ cen manyate hatam [KañhU 1.2.19] ity àdinà | etena mà hiüsyàt sarva-bhåtàni ity àdi-vàkyaü deha-viyoga-paraü vyàkhyàtam | na càtràtmanaþ kartçtvaü
prasiddham iti vàcyam | deha-viyojane tat tasya sattvàt ||19||

__________________________________________________________

BhG 2.20

na jàyate mriyate và kadàcin
nàyaü bhåtvà bhavità và na bhåyaþ |
ajo nityaþ ÷à÷vato 'yaü puràõo
na hanyate hanyamàne ÷arãre ||20||

÷rãdharaþ : na hanyata ity etad eva ùaó-bhàva-vikàra-÷ånyatvena draóhayati neti | na jàyata ity àdi | na jàyata iti janma-pratiùedhaþ | na mriyata iti vinà÷a-pratiùedhaþ | và-÷abdau càrthe | na càyaü bhåtvà utpadya bhavità bhavati astitvaü bhajate, kintu pràg eva svataþ sad-råpa iti janmàntaràstitva-lakùaõa-dvitãya-vikàra-pratiùedhaþ | tatra hetuþ yasmàd ajaþ | yo hi na jàyate sa hi janmàntaram astitvaü bhajate, na tu yaþ svayam evàsti sa bhåyo 'pi anyad astitvaü bhajate ity arthaþ | nityaþ sarvdaika-råpa iti vçddhi-pratiùedhaþ | ÷à÷vataþ ÷a÷vad-bhava iti apakùaya-pratiùedhaþ
| puràõa iti vipariõàma-pratiùedhaþ | puràpi nava eva na tu pariõàmataþ råpàntaraü pràpya navo bhavatãty arthaþ | 

yad và na bhavitety asyànuùaïgaü kçtvà bhåyo 'dhikaü yathà bhaviteti tathà na bhavatãti vçddhi-pratiùedhaþ | ajo nitya iti cobhaya-vçddhy-àdy-abhàve hetur iti na paunaruktyam | tad evaü jàyate asti vardhate vipariõamate apakùãyate na÷yaty evaü yàskàdibhir veda-vàdibhir uktàþ ùaó-bhàva-vikàrà nirastàþ | yad artham ete vikàrà nirastàs taü prastutaü vinà÷àbhàvam upasaüharati na hanyate hanyamàne ÷arãra iti ||20||

madhusådanaþ : kasmàd ayam àtmà hanana-kriyàyàþ kartà karma ca na bhavati ? avikriyatvàd ity àha dvitãyena mantreõa | jàyate 'sti vardhate vipariõamate 'pakùãyate vina÷yatãti ùaó-bhàva-vikàrà iti vàrùyàyaõiþ iti nairuktàþ | tatràdy-antayor niùedhaþ kriyate na jàyate mriyate veti | và-÷abdaþ samuccayàrthaþ | na jàyate na mriyate cety arthaþ | kasmàd ayam àtmà notpadyate ? yasmàd ayam àtmà kadàcit kasminn api kàle na bhåtvàbhåtvà pràg bhåyaþ punar api bhavità na | yo hy abhåtvà bhavati sa utpatti-lakùaõàü vikriyàm anubhavati | ayaü tu pràg api sattvàdyato notpadyate 'to 'jaþ | tathàyam àtmà bhåtvà pràk kadàcid bhåyaþ punar na bhavità | na
và-÷abdàd vàkya-vipari-vçttiþ | yo hi pràg-bhåtvottara-kàle na bhavati sa mçt-lakùaõàü vikriyàm anubhavati | ayaü tåttara-kàle 'pi sattvàdyato na miryate 'to nityo vinà÷àyogya ity arthaþ | atra na bhåtvety atra samàsàbhàve 'pi nànupapattir nànuyojeùv ativat | bhagavatà pàõininà mahà-vibhàùàdhikàre na¤-samàsa-pàñhàt | yat tu kàtyàyanenoktaü samàsa-nityatàbhipràyeõa và-vacanànarthakyaü tu svabhàva-siddhatvàt iti tad-bhagavat-pàõiini-vacana-virodhàd anàdeyam | tad uktam àcàrya-÷avara-svàminà - asad-vàdã hi kàtyàyanaþ iti | 

atra na jàyate mriyate veti pratij¤à | kadàcin nàyaü bhåtvà bhavità và na bhåya iti tad-upapàdanam | ajo nitya iti tad-upasaühàra iti vibhàgaþ | àdyantayor vikàrayor niùedhena madhyavarti-vikàràõàü tad-vyàpyànàü niùedhe jàte 'pi gamanàdi-vikàràõàm anuktànàm apy upalakùaõàyàpakùaya÷ ca vçddhi÷ ca sva-÷abdenaiva niràkriyete | tatra kåñastha-nityatvàd àtmano nirguõatvàc ca na svaråpato guõato vàpakùayaþ sambhavatãty uktaü ÷à÷vata iti | ÷a÷vat sarvadà bhavati nàpakùãyate nàpacãyata ity arthaþ | yadi nàpakùãyate tarhi vardhatàm iti nety àha puràõa iti | puràpi nava eka-råpo na tv adhunà nåtanàü kà¤cid avasthàm anubhavati | yo hi nåtanàü kà¤cid upacayàvasthàm
anubhavati sa vardhata ity ucyate loke | ayaü tu sarvadaika-råpatvàn nàpacãyate nopacãyate cety arthaþ | astitva-vipariõàmau tu janma-vinà÷àntarbhåtatvàt pçthaï na niùiddhau | yasmàd evaü sarva-vikàra-÷ånya àtmà tasmàc charãre hanyamàne tat-sambaddho 'pi kenàpy upàyena na hanyate na hantuü ÷akyata ity upasaühàraþ ||20||

vi÷vanàthaþ : jãvàtmano nityatvaü spaùñatayà sàdhayati na jàyate miryate iti janma-maraõayor vartamànatva-niùedhaþ | nàyaü bhåtvà bhavità iti tayor bhåtatva-bhaviùyatva-niùedhaþ | ataeva aja iti kàla-traye 'pi ajasya janmàbhàvàn nàsya pràg-abhàvaþ | ÷à÷vataþ ÷a÷vat sarva-kàla eva vartata iti nàsya kàla-traye 'pi dhvaüsaþ | ataevàyaü nityaþ | tarhi bahu-kàla-sthàyitvàj jarà-grasto 'yam iti cen na | puràõaþ puràpi navaþ pràcãno 'py ayaü navãna iveti ùaó-bhàva-vikàràbhàvàd iti bhàvaþ | nanu ÷arãrasya maraõàd aupacàrikaü tu maraõam asyàstu ? tatràha neti | ÷arãreõa saha sambaddhàbhàvàt na upacàraþ
||20|| 

baladevaþ : atha jàyate asti vardhate viparaõamate apakùãyate vina÷yati iti yàskàdy-ukta-ùaó-bhàva-vikàra-ràhityena pràg-ukta-nityatvaü draóhayati na jàyate iti | càrthe và-÷abdau | ayam àtmà jãvaþ kadàcid api kàle na jàyate na mriyate ceti janma-vinà÷ayoþ pratiùedhaþ | na càyam àtmà bhåtvotpadya bhavità bhaviùyatãti janmàntarasyàstitvasya pratiùedhaþ | na bhåya iti ayam àtmà bhåyo 'dhikaü yathà syàt tathà na bhavatãti buddheþ pratiùedhaþ | kuto bhåyo na bhavatãty atra hetur ajo nitya iti | utpatti-vinà÷a-yogã khalu vçkùàdir utpadya vçddhiü gacchan naùñaþ | àtmanas tu tad-ubhayàbhàvàt na vçddhir ity arthaþ | ÷à÷vata ity
apakùayasya pratiùedhaþ | ÷a÷vat sarvadà bhavati nàpakùãyate nàpakùayaü bhajatãty arthaþ | puràõa iti vipariõàmasya pratiùedhaþ | puràõaü puràpi navo na tu kiücin nåtanaü råpàntaram adhunà na labdha ity arthaþ | tad evaü ùaó-bhàva-vikàra-÷ånyatvàd àtmà nityaþ | yasmàd ãdç÷as tasmàc charãre hanyamàne 'pi sa na hanyate | tathà càrjuno 'yaü guru-hantety avij¤oktyà duùkãrter abibhyatà tvayà ÷àstrãyaü dharma-yuddhaü vidheyam ||20||

__________________________________________________________

BhG 2.21

vedàvinà÷inaü nityaü ya enam ajam avyayam |
kathaü sa puruùaþ pàrtha kaü ghàtayati hanti kam ||21||

÷rãdharaþ : ataeva hantçtvàbhàvo 'pi pårvoktaþ prasiddha ity àha vedàvinà÷inam ity àdi | nityaü vçddhi-÷ånyam | avyayam apakùaya-÷ånyam | ajam avinà÷inaü ca | yo veda sa puruùaþ kaü hanti | kathaü và hanti ? evaü-bhåtasya vadhe sàdhanàbhàvàt | tathà svayaü prayojako bhåtvànyena kaü ghàtayati ? kathaü và ghàtayati ? na ki¤cid api | na katha¤cid api ity arthaþ | anena mayy api prayojakatvàd doùa-dçùñiü mà kàrùãr ity uktaü bhavati ||21||

madhusådanaþ : nàyaü hanti na hanyata iti pratij¤àya na hanyata ity upapàditam idànãü na hantãty upapàdayann upasaüharati | na vinaùñuü ÷ãlaü yasya tam avinà÷inam antya-vikàra-rahitam | tatra hetuþ - avyayaü na vidyate vyayo 'vayavàpacayo guõàpacayo và yasya tam avyayam | avayavàpacayena guõàpacayena và vinà÷a-dar÷anàt tad-ubhaya-rahitasya na vinà÷aþ sambhavatãty arthaþ |

nanu janyatvena vinà÷itvam anumàsyàmahe nety àha - ajam iti | na jàyate ity ajam àdya-vikàra-rahitam | tatra hetuþ - nityaü sarvadà vidyàmànaü, pràg-avidyamànasya hi janma dçùñaü na tu sarvatà sata ity abhipràyaþ | 

athavàvinà÷inam abàdhyaü satyam iti yàvat | nityaü sarva-vyàpakam | tatra hetuþ - ajam avyayaü | janma-vinà÷a-÷ånyaü jàyamànasya vina÷yata÷ ca sarva-vyàpakatva-satyatvayor ayogàt | 

evaü sarva-vikriyà-÷ånyaü prakçtam enaü dehinaü svam àtmànaü yo veda vijànàti ÷àstràcàryopade÷àbhyàü sàkùàtkaroti ahaü sarva-vikriyà-÷ånyaþ sarva-bhàsakaþ sarva-dvaita-rahitaþ paramànanda-bodha-råpa iti sa evaü vidvàn puruùaþ pårõa-råpaþ kaü hanti ? kathaü hanti ? kiü-÷abda àkùepe | na kam api hanti na katham api hantãty arthaþ | tathà kaü ghàtayati kathaü ghàtayati kam api na ghàtayati katham api na ghàtayatãty arthaþ | nahi sarva-vikàra-÷ånyasyàkartur hanana-kriyàyàü kartçtvaü sambhavati | tathà ca ÷rutiþ -

àtmànaü ced vijànãyàd ayam asmãti påruùaþ |
kim icchan kasya kàmàya ÷arãram anusaüjvaret || [BAU 4.4.12] 

iti ÷uddham àtmànaü viduùas tad-aj¤àna-nibandhanàdhyàsa-nivçttau tan-måla-ràga-dveùàdy-abhàvàt-kartçtva-bhoktçtvàdy-abhàvaü dar÷ayati |

ayam atràbhipràyo bhagavataþ | vastu-gatyà ko 'pi nakaroti na kàrayati ca kiücit sarva-vikriyà-÷ånya-svabhàvatvàt paraü tu svapna ivàvidyayà kartçtvàdikam àtmany abhimanyate måóhaþ | tad uktam ubhau tau na vijànãtaþ [Gãtà 2.19] iti | ÷ruti÷ ca - dhyàyatãva lelàyatãva [BAU 4.3.7] ity àdiþ | ataeva sarvàõi ÷àstràõy avidvad-adhikàrikàõi | vidvàüs tu samålàdhyàsa-bàdhàn nàtmani kartçtvàdikam abhimanyate sthàõu-svaråpaü vidvàn iva coratvam | ato vikriyà-rahitatvàd advitãyatvàc ca vidvàn na karoti kàrayati cety ucyate | tathà ca ÷rutiþ -- vidvàn na bibheti kuta÷cana [TaittU 2.9.1] iti | arjuno hi svasmin kartçtvaü bhagavati ca kàrayitçtvam adhyasya hiüsà-nimittaü doùam ubhayatràpy à÷a÷aïke | bhagavàn api viditàbhipràyo hanti
ghàtayatãti tad-ubhayam àcikùepa | àtmani kartçtvaü mayi ca kàrayitçtvam àropya pratyavàya-÷aïkàü mà kàrùãr ity abhipràyaþ |

avikriyatva-pradar÷anenàtmanaþ kartçtva-pratiùedhàt sarva-karmàkùepe bhagavad-abhiprete hantir upalakùaõàrthaþ puraþ-sphårtikatvàt | pratiùedha-hetos tulyatvàt karmàntaràbhyanuj¤ànupapatteþ | tathà ca vakùyati tasya kàryaü na vidyata [Gãtà 3.17] iti | ato 'tra hanana-màtràkùepeõa karmàntaraü bhagavatàbhyanuj¤àyata iti måóha-jana-jalpitam apàstam | tasmàd yudhyasvety atra hananasya bhagavatàbhyanuj¤ànàd vàstava-kartçtvàdy-abhàvasya karma-màtre samatvàd iti dik ||21||

vi÷vanàthaþ : ata evambhåta-j¤àne sati tvaü yudhyamàno 'pi ahaü yuddhe prerayann api doùa-bhàjau naiva bhavàva ity àha vedeti | nityam iti kriyà-vi÷eùaõam | avinà÷inam iti, ajam iti, avyayam ity etair vinà÷a-janyà apekùayà niùiddhàþ | sa puruùo mal-lakùaõaþ kaü ghàtayati, kathaü và ghàtayati, sa puruùas tval-lakùaõaþ kaü hanti ? kathaü và hanti ? ||21||

baladevaþ : evaü tattva-j¤ànavàn yo dharma-buddhyà yuddhe pravartate ya÷ ca pravartayati, tasya tasya ca ko 'pi na doùa-gandha ity àha vedeti | enaü prakçtam àtmànam avinà÷inam ajam avyayam apakùaya-÷ånyaü ca yo veda ÷àstra-yuktibhyàü jànàti, sa puruùo yuddhe pravçtto 'pi kaü hanti kathaü và hanti ? tatra pravartayann api kaü ghàtayati kathaü và ghàtayati ? kim àkùepe - na kam api na katham apãty arthaþ | ntiyam iti vedana-kriyà-vi÷eùaõam ||21|| 

__________________________________________________________

BhG 2.22

vàsàüsi jãrõàni yathà vihàya
navàni gçhõàti naro 'paràõi |
tathà ÷arãràõi vihàya jãrõàni
anyàni saüyàti navàni dehã ||22||

÷rãdharaþ : nanv àtmano 'vinà÷e 'pi tadãya-÷arãra-nà÷aü paryàlocya ÷ocàmãiti cet ? tatràha vàsàüsãti | karmaõi bandhanànàü nåtanànàü dehànàm ava÷yambhàvitvàt na taj-jãrõa-deha-nà÷e ÷okàvakà÷a ity arthaþ ||22||

madhusådanaþ : nanv evam àtmano vinà÷itvàbhàve 'pi dehànàü vinà÷itvàd yuddhasya ca tan-nà÷akatvàt kathaü bhãùmàdi-dehànàm aneka-sukçta-sàdhanànàü mayà yuddhena vinà÷aþ kàrya ity à÷aïkàyà uttaram vàsàüsãti | 

jãrõàni vihàya vastràõi navàni gçhõàti vikriyà-÷ånya eva naro yathety etàvataiva virvàhe 'paràõãit vi÷eùaõam utkarùàti÷aya-khyàpanàrtham | tena yathà nikçùñàni vastràõi vihàyotkçùñàni jano gçhõàtãty aucityàyàtam | tathà jãrõàni vayasà tapasà ca kç÷àni bhãùmàdi-÷arãràõi vihàyànyàni devàdi-÷arãràõi sarvotkçùñàni ciropàrjita-dharma-phala-bhogàya saüyàti samyag-garbha-vàsàdi-kle÷a-vyatirekeõa pràpnoti dehã prakçùña-dharmànuùñhàtç-dehavàn bhãùmàdir ity arthaþ | anyan navataraü kalyàõataraü råpaü kurute pitryaü và gandharvaü và daivaü và pràjàpatyaü và bràhmaü và ity àdi ÷ruteþ | 

etad uktaü bhavati bhãùmàdayo hi yàvaj jãvaü dharmànuùñhàna-kle÷enaiva jarjara-÷arãrà vartamàna-÷arãra-pàtam antareõa tat-phala-bhogàyàsam arthà yadi dharma-yuddhena svarga-pratibandhakàni jarjaràõi ÷arãràõi pàtayitvà divya-deha-sampàdanena svarga-bhoga-yogyàþ kriyante tvayà tad-atyantam upakçtvà eva te | duryodhanàdãnàm api svarga-bhoga-yogya-deha-sampàdanàn mahàn upakàra eva | tathà càtyantam upakàrake yuddhe 'pakàrakatva-bhramaü mà kàrùãr iti | aparàõi anyàni saüyàtãti pada-traya-va÷àd bhagavad-abhipràya evam abhyåhitaþ | anena dçùñàntenàvikçta-pratipàdanam àtmanaþ kriyata iti tu pràcàü vyàkhyànam atispaùñam ||22||

vi÷vanàthaþ : nanu madãya-yuddhàd bhãùma-saüj¤akaü ÷arãraü tu jãvàtmà tyakùyaty eva ity atas tvaü càhaü ca tatra hetu bhavàva eva ity ata àha vàsàüsãti | navãnaü vastraü paridhàpayituü jãrõa-vastrasya tyajane ka÷cit kiü doùo bhavatãti bhàvaþ | tathà ÷arãràõãti bhãùmo jãrõa-÷arãraü parityajya divyaü navyaü anyac charãraü pràpsyatãti kas tava và mama và doùo bhavatãti bhàvaþ ||22||

baladevaþ : nanu mà bhåd àtmanàü vinà÷o bhãùmàdi-saüj¤ànàü tac-charãràõàü tat-sukha-sàdhanànàü yuddhena vinà÷e tat-sukha-viccheda-hetuko doùaþ syàd eva | anyathà pràya÷citta-÷àstràõi nirviùayàõi syur iti cet tatràha vàsàüsãti | sthåla-jãrõa-vàsas-tyàgena navãna-vàso-dhàraõam iva vçddha-nç-deha-tyàgena yuva-deva-deha-dhàraõaü teùàm àtmanàm atisukhakaram eva | tad ubhayaü ca yuddhenaiva kùipraü bhaved ity upakàrakàt tasmàn mà viraüsãr iti bhàvaþ | saüyàtãti samyag-garbha-vàsàdi-yàtanàü vinaiva ÷ãghram eva pràpnotãty arthaþ | pràya÷citta-vàkyàni tu yaj¤a-yuddha-vadhàd anyasmin vadhe
neyàni ||22||

__________________________________________________________

BhG 2.23

nainaü chindanti ÷astràõi nainaü dahati pàvakaþ |
na cainaü kledayanty àpo na ÷oùayati màrutaþ ||23||

÷rãdharaþ : kathaü hantãti anena uktaü vadha-sàdhanàbhàvaü dar÷ayann avinà÷itvam àtmanaþ sphuñãkaroti nainam ity àdi | àpo kledayanti mçdu-karaõena ÷ithilaü na kurvanti | màruto 'py enaü na ÷oùayati ||23||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : na ca yuddhe tvayà prayuktebhyaþ ÷astràstrebhyaþ kàpy àtmano vyathà sambhaved ity àha nainam iti | ÷astràõi khaógàdãni | pàvaka àgneyàstram api yuùmad-àdi-prayuktam | àpaþ pàrjanyàstram api | màruto vàyavyàstram ||23||

baladevaþ : nanu ÷astra-pàtaiþ ÷arãra-vinà÷e tad-antaþ-sthasyàtmano vinà÷aþ syàt gçha-dàhe tan-madhya-sthasyaiva jantor iti cet tatràha nainam iti | ÷astràõi khaógàdãni | pàvaka àgneyàstram | àpaþ pàrjanyàstram api | màruto vàyavyàstram | tathà ca tat-prayuktaiþ ÷astràstrair nàtmanaþ kàcid vyatheti ||23||

__________________________________________________________

BhG 2.24

acchedyo 'yam adàhyo 'yam akledyo '÷oùya eva ca |
nityaþ sarva-gataþ sthàõur acalo 'yaü sanàtanaþ ||24||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha acchedya ity àdinà sàrdhena | niravayavatvàd acchedyo 'kledya÷ ca | amårtatvàd adàhyaþ | dravatvàbhàvàd a÷oùya iti bhàvaþ | ita÷ ca chedàdi-yogyo na bhavati | yato nityo 'vinà÷ã | sarva-gataþ sthàõuþ sthira-svabhàvo råpàntaràpatti-÷ånyaþ | acalaþ pårva-råpàparityàgã | sanàtano 'nàdiþ ||24||

madhusådanaþ : ÷astràdãnàü tan-nà÷akatvàsàmarthye tasya taj-janita-nà÷ànarhatve hetum àha acchedya iti | yato 'cchedyo 'yam ato nainaü chindanti ÷astràõi | adàhyo 'yaü yato 'to nainaü dahati pàvakaþ | yato 'kledyo 'yam ato nainaü kledayanty àpaþ | yato '÷oùyo 'yam ato nainaü ÷oùayati màruta iti krameõa yojanãyam | eva-kàraþ pratyekaü sambadhyamàno 'cchedyatvàdy-avadhàraõàrthaþ | caþ samuccaye hetau và | chedàdy-anarhatve hetum àhottaràrdhena |

nityo 'yaü pårvàpara-koñi-rahito 'to 'nutpàdyaþ | asarvagatatve hy anityatvaü syàt | yàvad-vikàraü tu vibhàgaþ iti nyàyàt paràbhyupagata-paramàõv-àdãnàm anabhyupagamàt | ayaü tu sarva-gato vibhur ato nitya eva | etena pràpyatvaü paràkçtam | yadi càyaü vikàrã syàt tadà sarva-gato na syàt | ayaü tu sthàõur avikàrã | ataþ sarva-gata eva | etena vikàryatvam apàkçtam | yadi càyaü calaþ kriyàvàn syàt tadà vikàrã syàd ghañàdivat | ayaü tv acalo 'to na vikàrã | etena saüskàryatvaü niràkçtam | pårvàvasthà-parityàgenàvasthàntaràpattir vikriyà | avasthaikye 'pi calana-màtraü kriyeti vi÷eùaþ | yasmàd evaü tasmàt sanàtano 'yaü sarvadaika-råpo
na kasyà api kriyàyàþ karmety arthaþ | utpatty-àpti-vikçti-saüskçty-anyatara-kriyà-phala-yoge hi karmatvaü syàt | ayaü tu nityatvàn notpàdyaþ | anityasyaiva ghañàder utpàdyatvàt | sarvagatatvàn na pràpyaþ paricchinnasyaiva paya-àdeþ pràpyatvàt | sthàõutvàd avikàryaþ | vikriyàvato ghçtàder eva vikàryatvàt | acalatvàd asaüskàryaþ sakriyasyaiva darpaõàdeþ saüskàryatvàt | tathà ca ÷rutayaþ - àkà÷avat sarva-gata÷ ca nityaþ [ChàU 3.14.3], vçkùa iva stabdho divi tiùñhaty ekaþ [øvetU 3.9], niùkalaü niùkriyaü ÷àntaü [øvetU 6.19], ity àdayaþ | yaþ pçthivyàü
tiùñhan pçthivyà antaro yo 'psu tiùñhann adbhyo 'ntaro yas tejasi tiùñhaüs tejaso 'ntaro yo vàyau tiùñan vàyor antaraþ [BAU 3.7.3 ff] ity àdyà ca ÷rutiþ sarvagatasya sarvàntaryàmitayà tad-aviùayatvaü dar÷ayati | yo hi ÷astràdau na tiùñhati taü ÷astràdaya÷ chindanti | ayaü tu ÷astràdãnàü sattà-sphårti-pradatvena tat-prerakas tad-antaryàmã | ataþ katham enaü ÷astràdãni sva-vyàpàra-viùayã kuryur ity abhipràyaþ | atra yena såryas tapati tejaseddhaþ [Taitt. Br. 3.12.97] ity àdi ÷rutayo 'nusandheyàþ | saptamàdhyàye ca prakañãkariùyati ÷rã-bhagavàn iti dik ||24||

vi÷vanàthaþ : tasmàd àtmàyam evam ucyata ity àha acchedya iti | atra prakaraõe jãvàtmano nityatvasya ÷abdato 'rthata÷ ca paunaruktyaü nirdhàraõa-prayojakaü sandigdhadhãùu j¤eyam | yathà kalàv asmin dharmo 'sti dharmo 'stãti tri-caturdhà-prayogàd dharmo 'sty eveti niþsaü÷ayà pratãtiþ syàd iti j¤eyam | sarva-gataþ svakarma-va÷àd deva-manuùya-tiryag-àdi-sarva-deha-gataþ | sthàõur acala iti paunaruktyaü sthairya-nirdhàraõàrtham | atisåkùmatvàd avyaktas tad api deha-vyàpi-caitanyatvàd acintyo 'tarkyaþ | janmàdi-ùaó-vikàrànarhatvàd avikàryaþ ||24-25||

baladevaþ : chedàdy-abhàvàd eva tat-tan-nàmabhir ayam àkhyàyata ity àha acchedyo 'yam iti | eva-kàraþ sarvaiþ sambadhyate | sarva-gataþ sva-karma-hetukeùu deva-mànavàdiùu pa÷u-pakùy-àdiùu ca sarveùu ÷arãreùu paryàyeõa gataþ pràpto 'pãty arthaþ | sthàõuþ sthira-svaråpaþ | acalaþ sthira-guõakaþ | avinà÷ã và are 'yam àtmànucchitti-dharmà [Bau 4.5.14] iti ÷ruter ity arthaþ | na cànucchittir eva dharmo yasyeti vyàkhyeyaü tasyàrthasyàvinà÷ãty anenaiva làbhàt | tasmàd anucchittayo nityà dharmà yasya sa tathety evàrthaþ | sanàtanaþ ÷à÷vataþ paunarukta-doùas tv agre parihariùyate ||24||

__________________________________________________________

BhG 2.25

avyakto 'yam acintyo 'yam avikàryo 'yam ucyate |
tasmàd evaü viditvainaü nànu÷ocitum arhasi ||25||

÷rãdharaþ : kiü ca avyakta iti | avyakta÷ cakùur-àdy-aviùayaþ | acintyo manaso 'py aviùayaþ | avikàryaþ karmendriyàõàm apy agocara ity arthaþ | ucyata iti nityatvàdibhiyuktoktiü pramàõayati | upasaüharati tasmàd evam ity àdi | tad evam àtmano janma-vinà÷àbhàvàn na ÷okaþ kàrya ity uktam ||25||

madhusådanaþ : chedyatvàdi-gràhaka-pramàõa-bhàvàd api tad-abhàva ity àha - avyakto 'yam ity-àdy-ardhena | yo hãndriya-gocaro bhavati sa pratyakùatvàd vyakta ity ucyate | ayaü tu råpàdi-hãnatvàn na tathà | ato na pratyakùaü tatra cchedyatvàdi-gràhakam ity arthaþ | 

pratyakùàbhàve 'py anumànaü syàd ity ata àha acintyo 'yaü cintyo 'numeyas tad-vilakùaõo 'yam | kvacit pratyakùo hi vahny-àdir gçhãta-vyàptikasya dhåmàder dar÷anàt kvacid anumeyo bhavati | apratyakùe tu vyàpti-grahaõàsambhavàn nànumeyatvam iti bhàvaþ | apratyakùasyàpãndriyàdeþ sàmànyato dçùñànumàna-viùayatvaü dçùñam ata àha avikàryo 'yaü yad vikriyàvac cakùur-àdikaü tat-svakàryànyathànupapattyà kalpyamànam arthàpatteþ sàmànyatodçùñànumànasya ca viùayo bhavati | ayaü tu na vikàryo na vikriyàvàn ato nàrthàpatteþ sàmànyato-dçùñasya và viùaya ity arthaþ
| laukika-÷abdasyàpi pratyakùàdi-pårvakatvàt tan-niùedhenaiva niùedhaþ |

nanu vedenaiva tatra ccehdyatvàdi grahãùyata ity ata àha - ucyate vedena sopakaraõenàcchedyàvyaktàdi-råpa evàyam ucyate tàtparyeõa pratipàdyate | ato na vedasya tat-pratipàdikasyàpi cchedyatvàdi-pratipàdakatvam ity arthaþ |

atra nainaü chindanti [Gãtà 2.23] ity atra ÷astràdãnàü tan-nà÷aka-sàmarthyàbhàva uktaþ | acchedyo 'yam ity àdau tasya cchedàdi-karmatvàyogyatvam uktam | avyakto 'yam ity atra tac-chedàdi-gràhaka-mànàbhàva ukta ity apaunaruktyaü draùñavyam | vedàvinà÷inam ity àdãnàü tu ÷lokànàm arthataþ ÷abdata÷ ca paunaruktyaü bhàùya-kçdbhiþ parihçtam | durbodhatvàd àtma-vastunaþ punaþ punaþ prasaïgam àpàdya ÷abdàntareõa tad eva vastu niråpayati bhagavàn vàsudevaþ kathaü nu nàma saüsàriõàm buddhi-gocaratàm àpannaü tattvaü saüsàra-nivçttaye syàt iti [øaïkara-bhàùya 2.24] iti vadadbhiþ |

evaü pårvokta-yuktibhir àtmano nityatve nirvikàratve ca siddhe tava ÷oko nopapanna ity upasaüharati tasmàd ity ardhena | etàdç÷àtma-svaråpa-vedanasya ÷oka-kàraõa-nivartakatvàt tasmin sati ÷oko nocitaþ kàraõa-bhàve kàryàbhàvasyàva÷yakatvàt | tenàtmànam aviditvà yad anva÷ocas tad yuktam eva | àtmànaü viditvà tu nànu÷ocitum arhasãty abhipràyaþ ||25||

vi÷vanàthaþ : None.

baladevaþ : avyaktaþ pratyaï cakùur-àdy-agràhyaþ | acintyas tarkàgocaraþ ÷ruti-màtra-gamyaþ | j¤àna-svaråpo j¤àtety àdikaü ÷rutyaiva pratãyate | avikàryaþ ùaó-bhàva-vikàrànarhaþ | atra avinà÷i tu tad viddhi ity àdibhir àtma-tattvam upadi÷an hariþ ÷abdato 'rthata÷ ca yat punaþ punar avocat tasya durbodhasya saubodhyàrtham evety adoùaþ | nirdhàraõàrthaü và | ayaü dharmaü vettãty uktau tad vedanaü ni÷citaü yathà syàt tadvat | evam evàgre vakùyati à÷caryavat pa÷yati ka÷cit ity àdinà ||25|| 

__________________________________________________________

BhG 2.26

atha cainaü nityajàtaü nityaü và manyase mçtam |
tathàpi tvaü mahàbàho naivaü ÷ocitum arhasi ||26||

÷rãdharaþ : idànãü dehena saha àtmano janma tad-vinà÷ena ca vinà÷am aïgãkçtyàpi ÷oko na kàrya ity àha atha cainam ity àdi | atha ca yadyapy enam àtmànam nityajàtaü nityaü và manyase mçtam tathàpi tvaü mahàbàho naivaü ÷ocitum arhasi ||26||

madhusådanaþ : evam àtmano nirvikàratvenà÷ocyatvam uktam idànãü vikàravattvam abhyupetyàpi ÷loka-dvayenà÷ocyatvaü pratipàdayati bhagavàn | tatràtmà j¤àna-svaråpaþ pratikùaõa-vinà÷ãti saugatàþ | deha evàtmà sa ca sthiro 'py anukùaõa-pariõàmã  jàyate na÷yati ceti pratyakùa-siddham evaitad iti lokàyatikàþ | dehàtirikto 'pi dehena sahaiva jàyate na÷yati cety anye | sargàdya-kàla evàkà÷avaj jàyate deha-bhede 'py anuvartamàna evàkalpa-sthàyã na÷yati pralaya ity apare | nitya evàtmà jàyate mriyate ceti tàrkikàþ | tathà hi - pretya-bhàvo janma | sa càpårva-dehendriyàdi-sambandhaþ | evaü maraõam api pårva-dehendriyàdi-vicchedaþ | idaü cobhayaü dharmàdharma-nimittatvàt tad-àdhàrasya nityasyaiva
mukhyam | anityasya tu kçta-hànya-kçtàbhyàgama-prasaïgena dharmàdharmàdhàratvànupapatter na janma-maraõe mukhye iti vadanti | ntiyasyàm evety anye | tatrànityatva-pakùe 'pi ÷ocyatvam àtmano niùedhati atha cainam iti |

atheti pakùàntare | co 'py arthe | yadi durbodhatvàd àtma-vastuno 'sakçc-chravaõe 'py avadhàraõà-sàmarthyàn mad-ukta-pakùànaïgãkàreõa pakùàntaram abhyupaiùi | tatràpy anityatva-pakùam evà÷ritya yady enam àtmànaü nityaü jàtaü nityaü mçtaü và manyase | và-÷abda÷ càrthe | kùaõikatva-pakùe nityaü pratikùaõaü pakùàntare àva÷yakatvàn nityaü niyataü jàto 'yaü mçto 'yam iti laukika-pratyaya-va÷ena yadi kalpayasi tathàpi he mahàbàho ! puruùa-dhaureyeti sopahàsaü kumatàbhyupagamàt | tvayy etàdç÷ã kudçùñir na sambhavatãti sànukampaü và | evaü aha bata mahat
pàpaü kartuü vyavasità vayam [Gãtà 1.45] ity àdi yathà ÷ocasi evaü prakàram anu÷okaü kartuü svayam api tvaü tàdç÷a eva san nàrhasi yogyo na bhavasi | kùaõikatva-pakùe dehàtma-vàda-pakùe dehena saha janma-vinà÷a-pakùe ca janmàntaràbhàvena pàpa-bhayàsambhavàt pàpa-bhayenaiva khalu tvam anu÷ocasi | tac caitàdç÷e dar÷ane na sambhavati bandhu-vinà÷a-dar÷itvàbhàvàd ity adhikaü | pakùàntare dçùña-duþkha-nimittaü ÷okam abhyanuj¤àtum evaü-kàraþ | dçùña-duþkha-nimitta-÷oka-sambhave 'py adçùña-duþkha-nimittaþ ÷okaþ sarvathà nocita ity arthaþ prathama-÷lokasya
||26||

vi÷vanàthaþ : tad evaü ÷àstrãya-tattva-dçùñyà tvàm ahaü prabodhayan | vyàvahàrahika-tattva-dçùñyàpi prabodhayàmi avadhehãty àha atheti | nitya-jàtaü dehe jàte saty enaü nityaü niyataü jàtaü manyase | tathà deha eva mçte mçtaü nityaü niyataü manyase | mahà-bàho iti paràkramavataþ kùatriyasya tava tad api yuddham ava÷yakaü svadharmaþ | yad uktaü -

kùatriyàõàm ayaü dharmaþ prajàpati-vinirmitaþ |
bhràtàpi bhràtaraü hanyàd yena ghorataras tataþ || iti bhàvaþ ||26||

baladevaþ : evaü svoktasya jãvàtmano '÷ocyatvam uktvà paroktasyàpi tasya tad ucyate para-mata-j¤ànàya | tad-abhij¤aþ khalu ÷iùyas tad-avakarais tan nirasya vijayã san sva-mate sthairyam àsãt | tathà hi manuùyatvàdi-vi÷iùñe bhåmy-àdi-bhåta-catuùñaye tàmbåla-ràgavat mada-÷aktivac ca caitanyam utpadyate | tàdç÷as tac-catuùñaya-bhåto deha evàtmà | sa ca sthiro 'pi pratikùaõa-pariõàmàd utpatti-vinà÷a-yogãti loka-pratyakùa-siddham iti lokàyatikà manyante | dehàd bhinno vij¤àna-svaråpo 'py àtmà pratikùaõa-vinà÷ãti vaibhàùikàdayo bauddhà vadanti | tad etad ubhaya-mate 'py àtmanaþ ÷ocyatvaü pratiùedhati | atheti pakùàntare | co 'py-arthe | tvaü cen mad-ukta-jãvàtma-yàthàtmyàvagàhanàsamartho
lokàyatikàdi-pakùam àlambase, tatra dehàtma-pakùe enaü deha-lakùaõam àtmànaü nityaü và mçtaü manyase | và-÷abda÷ càrthe | tathàpi tvam enaü aho bata mahat pàpaü ity àdi-vacanaiþ ÷ocituü nàrhasi | pariõàma-svabhàvasya tasya tasya càtmano janma-vinà÷ayor anivàryatvàj janmàntaràbhàvena pàpa-bhayàsambhavàc ca | he mahàbàho iti sopahàsaü sambodhanaü kùatriya-varyasya vaidikasya ca te nedç÷aü kumataü dhàryam iti bhàvaþ ||26|

__________________________________________________________

BhG 2.27

jàtasya hi dhruvo mçtyur dhruvaü janma mçtasya ca |
tasmàd aparihàrye 'rthe na tvaü ÷ocitum arhasi ||27||

÷rãdharaþ : kuta iti ? ata àha jàtasyety-àdi | hi yasmàj jàtasya svàrambhaka-karma-kùaye mçtyur dhruvo ni÷citaþ | mçtasya ca tad-deha-kçtena karmaõà janmàpi dhruvam eva | tasmàd evam aparihàrye 'rthe ava÷yambhàvini janma-maraõa-lakùaõe 'rthe tvaü vidvàn ÷ocitum nàrhasi yogyo na bhavasi ||27||

madhusådanaþ : nanv àtmana àbhåta-saüplava-sthàyitva-pakùe ca dçùñàdçùña-duþkha-sambhavàt tad-bhayena ÷ocàmãty ata àha dvitãya-÷lokena jàtasya hãti | hi yasmàj jàtasya sva-kçta-dharmàdharmàdi-va÷àl labdha-÷arãrendriyàdi-sambandhasya sthirasyàtmano dhruva àva÷yako mçtyus tac-charãràdi-vicchedas tad-àrambhaka-karma-kùaya-nimittaþ saüyogasya viyogàvasànatvàt | tathà dhruvaü janma mçtasya ca pràg-deha-kçta-karma-phalopabhogàrthaü sànu÷ayasyaiva prastutatvàn na jãvan-mukte vyabhicàraþ | tasmàd evam aparihàrye parihartum a÷akye 'smin janma-maraõa-lakùaõe 'rthe viùaye tvam evaü vidvàn na ÷ocitum arhasi | tathà ca vakùyati çte 'pi tvàü na bhaviùyanti
sarve [Gãtà 11.32] iti | yadi hi tvayà yuddhe 'nàhanyamànà ete jãveyur eva tadà yuddhàya ÷okas tavocitaþ syàt | ete tu karma-kùayàt svayam eva mriyanta iti tat-parihàràsamarthasya tava dçùñ-duþkha-nimittaþ ÷oko nocita iti bhàvaþ |

evam adçùña-duþkha-nimitte 'pi ÷oke tasmàd aparihàrye 'rthe ity evottaram | yuddhàkhyaü hi karma kùatriyasya niyatam agnihotràdivat | tac ca yudha samprahàre ity asmàd dhàtor niùpannaü ÷atru-pràõa-viyogànukåla-÷astra-prahàra-råpaü vihitatvàgnãùomãyàdi-siühàvan na pratyavàya-janakam | tathà ca gautamaþ smarati na doùo hiüsàyàm àhave 'nyatra vya÷vàsàrathyanuyudha-kçtà¤jali-prakãrõa-ke÷a-paràïmukhopaviùña-sthala-vçkùàråóha-dåta-go-bràhmaõa-vàdibhyaþ iti | bràhmaõa-grahaõaücàtràyoddhç-bràhmaõa-viùayaü gavàdi-pràya-pàñhàd iti sthitam | etac ca sarvaü svadharmam api càvekùyety atra spaùñãkariùyati
| tathà ca yuddha-lakùaõe 'rthe 'gnihotràdivad vihitatvàd aparihàrye parihartum a÷akye tad-akaraõe pratyavàya-prasaïgàt tvam adçùña-duþkha-bhayena ÷ocituü nàrahasãti pårvavat |

yadi tu yuddhàkhyaü karma kàmyam eva -

ya àhaveùu yudhyante bhåmy-artham aparàïmukhàþ |
akåñair àyudhair yànti te svargaü yogino yathà || [Yaj¤. 13.324]

iti yàj¤avalkya-vacanàt | hato và pràpsyasi svargaü jitvà và bhokùyase mahãm [Gãtà 2.37] iti bhagavad-vacanàc ca | tadàpi pràrabdhasya kàmyasyàpi ava÷ya-parisamàpanãyatvena nitya-tulyatvàt tvayà ca yuddhasya pràrabdhatvàd aparihàryatvaü tyulyam eva |

athavàtma-nityatva-pakùa eva ÷loka-dvayam arjunasya paramàstikasya veda-bàhya-matàbhyupagamàsambhavàt | akùara-yojanà tu nitya÷ càsau dehendriyàdi-sambandha-va÷àj jàta÷ ceti nitya-jàtas tam enam àtmànaü nityam api santaü jàtaü cen manyase tathà nityam api santaü mçtaü cen manyase tathàpi tvaü nànu÷ocitum arhasãti hetum àha jàtasya hãty àdinà | nityasya jàtatvaü mçtatvaü ca pràg-vyàkhyàtam | spaùñam anyat | bhàùyam apy asmin pakùe yojanãyam ||27||

vi÷vanàthaþ : hi yasmàt tasya svàrambhaka-karma-kùaye mçtyur dhruvo ni÷citaþ | mçtasya ca tad-deha-kçtena karmaõà janmàpi dhruvam eva | aparihàrye 'rthe iti mçtyur janma ca parihartum a]cakyam eva ity arthaþ ||27||

baladevaþ : atha ÷arãràtirikto nitya àtmà | tasyàpårva-÷arãrendriya-yogo janma | pårva-÷arãrendriya-viyogas tu maraõaü tad-ubhayaü ca dharmàdharma-hetukatvàt tad-à÷rayasya nityasyàtmano mukhyaü, tad-atiriktasya ÷arãrasya tu gauõam | tasyànityasya kçta-hànya-kçtàbhyàgama-prasaïgena tad-à÷rayatvànupapatter iti tàrkikà manyante | tat-pakùe 'py àtmanaþ ÷ocyatvaü pariharati jàtasyeti | hir hetau | jàtasya sva-karma-va÷àt pràpta-÷arãràdi-yogasya nityasyàpy àtmanas tad-àrambhaka-karma-kùaya-hetuko mçtyur dhruvo ni÷citaþ | mçtasya tac-charãra-kçta-karma-hetukaü janma ca dhruvaü syàt | tasmàd evam aparihàrye parihartum a÷akye janma-maraõàtmake 'rthe tvaü vidvàn ÷ocituü nàrhasi | tvayi yuddhàn nivçtte 'py ete svàrambhake
karmaõi kùãõe sati mariùyanty eva | tava tu svadharmàd vicyutir bhàvinãti bhàvaþ ||27||

__________________________________________________________

BhG 2.28

avyaktàdãni bhåtàni vyakta-madhyàni bhàrata |
avyakta-nidhanàny eva tatra kà paridevanà ||28||

÷rãdharaþ : kiü ca dehànàü svabhàvaü paryàlocya tad-upàdhike àtmano janma-maraõe ÷oko na kàrya iti | ata àha avyaktàdãnãty àdi | avyaktaü pradhànam | tad eva àdir utpatteþ pårva-råpaü yeùàü tàni avyaktàdãni | bhåtàni ÷arãràõi | kàraõàtmanàpi sthitànàm eva utpatteþ | tathà vyaktam abhivyaktaü madhyaü janma-maraõàntaràlaü sthiti-lakùaõaü yeùàü tàni vyakta-madhyàni | avyakte nidhanaü layo yeùàü tànãmàny evaü-bhåtàny eva | tatra teùu kà paridevanà ? kaþ ÷oka-nimitto vilàpaþ ? pratibuddhasya svapna-dçùña-vastuùv iva ÷oko na
yujyata ity arthaþ ||28||

madhusådanaþ : tad evaü sarva-prakàreõàtmano '÷ocyatvam upapàditam athedànãm àtmano '÷ocyatve 'pi bhåta-saïghàtàtmakàni ÷arãràõy uddi÷ya ÷ocàmãty arjunà÷aïkàm apanudati bhagavàn avyaktàdãnãti | àdau janmanaþ pràg-avyaktàni anupalabdhàni bhåtàni pçthivyàdi-bhåta-mayàni ÷arãràõi madhye janmànantaraü maraõàt pràg-vyaktàni upalabdhàni santi | nidhane punar avyaktàny eva bhavanti | yathà svapnendrajàlàdau pratibhàsa-màtra-jãvanàni ÷ukti-råpyàdivan na tu j¤ànàt pràg årdhvaü và sthitàni dçùñi-sçùñy-abhyupagamàt | tathà ca - àdàv ante ca yan nàsti vartamàne 'pi tat tathà [üà. Kà. 2.6] iti nyàyena madhye 'pi na santy evaitàni | nàsato vidyate bhàvaþ [Gãtà 2.16] iti pràg-ukte÷ ca |

evaü sati tatra teùu mithyà-bhåteùv atyanta-tuccheùu bhåteùu kà paridevanà ko và duþkha-pralàpo na ko 'py ucita ity arthaþ | na hi svapne vividhàn bandhån upalabhya pratibuddhas tad-vicchedena ÷ocati pçthag-jano 'pi etad evoktaü puràõe adar÷anàd àpatitaþ puna÷ càdar÷anaü gataþ bhåta-saïgha iti ÷eùaþ | tathà ca ÷arãràõy apy uddi÷ya ÷oko nocita iti bhàvaþ |
àkà÷àdi-mahà-bhåtàbhipràyeõa và ÷loko yojyaþ | avyaktam avyàkçtam avidyopahita-caitanyam àdiþ pràg avasthà yeùàü tàni tathà vyaktaü nàma-råpàbhyàm evàvidyakàbhyàü prakañãbhåtaü na tu svena paramàrtha-sadàtmanà madhyaü sthity-avasthà yeùàü tàdç÷àni bhåtàni àkà÷àdãni avyakta-nidhanàny evàvyakte sva-kàraõe mçd iva ghañàdãnàü nidhanaü pralayo yeùàü teùu bhåteùu kà paridevaneti pårvavat | tathà ca ÷rutiþ - tad dhedaü tarhy avyàkçtam àsãt tan-nàma-råpàbhyàm eva vyàkriyata [BAU 1.4.7] ity àdir avyaktopàdànatàü sarvasya prapa¤casya dar÷ayati | laya-sthànatvaü tu tasyàrtha-siddhaü kàraõa
eva kàrya-layasya dar÷anàt | granthàntare tu vistaraþ | tathà càj¤àna-kalpitatvena tucchàny àkà÷àdi-bhåtàny apy uddi÷ya ÷oko nocita÷ cet tat-kàryàõy uddi÷ya nocita iti kim u vaktavyam iti bhàvaþ |

athavà sarvadà teùàm avyakta-råpeõa vidyamànatvàd vicchedàbhàvena tan-nimittaþ pralàpo nocita ity arthaþ | bhàratety anena sambodhayan ÷uddha-vaü÷odbhavatvena ÷àstrãyam arthaü pratipattum arho 'si kim iti na pratipadyasa iti såcayati ||28||

vi÷vanàthaþ : tad evaü na jàyate na mriyate ity-àdinà, deha-pakùe ca jàtasya hi dhruvo mçtyuþ ity anena ÷oka-viùayaü niràkçtya idànãm ubhaya-pakùe 'pi niràkaroti avyakteti | bhåtàni deva-manuùya-tiryag-àdãni | avyaktàni na vyaktaü vyaktir àdau janma-pårva-kàle yeùàü, kintu tadànãm api liïga-dehaþ sthåla-deha÷ ca svàrambhaka-pçthivy-àdi-sattvàt kàraõàtmanà vartamàno 'spaùñam àsãd evety arthaþ | vyaktaü vyaktir madhye yeùàü tàni | na vyakti nidhanàd anantaraü yeùàü tàni | mahà-pralaye 'pi karma-màtràdãnàü sattvàt såkùma-råpeõa bhåtàni santy eva | tasmàt sarva-bhåtàni àdy-antarayor
avyaktàni madhye vyaktànãty arthaþ | yad uktaü ÷rutibhiþ - sthira-cara-jàtayaþ syur ajayottha-nimitta-yujaþ iti | kà paridevanà kaþ ÷oka-nimittaþ vilàpaþ ? tathà coktaü nàradena - 

yan manyase dhruvaü lokam adhruvaü và na cobhayam | 
sarvathà na hi ÷ocyàs te snehàd anyatra mohajàt || [BhP 1.13.44] iti ||28||

baladevaþ : atha dehàtma-pakùe àtmàtirikta-deha-pakùe ca deha-vinà÷a-hetuka-÷oko na yuktas tad-àrambhakàõàü bhåta-màtràõàm avinà÷àd ity àha avyaktàdãnãti | avyaktaü nàma-råpa-virahàt såkùmaü pradhànam àdi àdi-råpaü yeùàü tàni avyakta-nidhanàni | avyakte tàdç÷i pradhàne nidhanaü nàma-råpa-vimardana-lakùaõo nà÷o yeùàü tàni | mçd-àdike sad-råpe dravye kambu-grãvàdy-avasthà-yoge ghañasyotpattis tad-virodhi-kapàlàdy-avasthà-yogas tu tasya vinà÷aþ kathyate | tad-dravyaü sarvadà sthàyãti | evam evàha bhagavàn parà÷araþ - mahã ghañatvaü ghañataþ kapàlikà cårõa-rajas tato 'õuþ [ViP 2.12.42] iti | evaü
÷arãràõy àdy-antayor nàma-råpàyogàd avyaktimanti | madhye tu tad-yogàd vyaktimanti | tad-àrambhakàni bhåtàni tu sarvadà santãti teùu vastutaþ satsu kà paridevanà kaþ ÷oka-nimitta-vilàpa ity arthaþ | dehànya-nityàtma-pakùe tu vàsàüsi ity àdikaü na vismartavyam | yat tv àdy-antayor asattvàn madhye 'pi bhåtàny asanty evàtaþ svàpnika-rathà÷vàdi-prakhyàni mçùà-bhåtàny eva tena tad-viyoga-hetukaþ ÷okaþ pratibuddhasya na dçùña iti dçùñi-sçùñim abhyupaityàhus tan mandaü tad-abhyupagame vaidikàsatkàryavàdàpatteþ | tad evaü mata-dvaye 'pi deha-vinà÷a-hetukaþ ÷oko nàstãti siddham ||28||

__________________________________________________________

BhG 2.29

à÷caryavat pa÷yati ka÷cid enam
à÷caryavad vadati tathaiva cànyaþ |
à÷caryavac cainam anyaþ ÷çõoti
÷rutvàpy enaü veda na caiva ka÷cit ||29||

÷rãdharaþ : kutas tarhi vidvàüso 'pi loke ÷ocanti ? àtmà-j¤ànàd eva ity à÷ayenàtmano durvij¤eyatvam àha à÷caryavad ityàdi | ka÷cid enam àtmànaü ÷àstràcàryopade÷àbhyàü pa÷yann à÷caryavat pa÷yati | sarva-gatasya nitya-j¤ànànada-svabhàvasyàtmanaþ alaukikatvàd aindrajàlikavad ghañamànaü pa÷yann iva vismayena pa÷yati asambhàvanàbhibhåtatvàt | tathà à÷caryavad anyo vadati ca | ÷çõoti cànyaþ | ka÷cit punaþ viparãta-bhàvanàbhibhåtaþ ÷rutvàpi naiva veda | ca-÷abdàd uktvàpi na dçùñvàpi na samyag vedeti draùñavyam ||29||

madhusådanaþ : nanu vidvàüso 'pi bahavaþ ÷ocanti tat kiü màm eva punaþ punar evam upàlabhase | anyac ca vaktur eva hi taj jàóyaü ÷rotà yatra na budhyate  iti nyàyàt tvad-vacanàrthàpartipatti÷ ca tavàpy anyeùàm iva svà÷aya-doùàd iti nokta-doùa-dvayam ity abhipretyàtmano durvij¤eyatàm àha à÷caryavad iti |

enaü prakçtaü dehinam à÷caryeõàdbhutena tulyatayà vartamànam àvidyaka-nànà-vidha-viruddha-dharmavattayà satanm apy asantam iva sva-prakà÷a-caitanya-råpam api jaóam ivànanda-ghanam api duþkhitam iva nirvikàram api savikàram iva nityam anityam iva prakà÷amànam apy aprakà÷amànam iva brahmàbhinnam api tad-bhinnam iva muktam api baddham ivàdvitãyam api sa-dvitãyam iva sambhàvita-vicitrànekàkàra-pratãti-viùayaü pa÷yati ÷àstràcàryopade÷àbhyàm àvidyaka-sarva-dvaita-niùedhena  paramàtma-svaråpa-màtràkàràyàü vedànta-mahà-vàkya-janyàyàü sarva-sukçta-phala-bhåtàyàm antaþkaraõa-vçttau pratiphalitaü samàdhi-paripàkena sàkùàtkaroti  ka÷cic chama-damàdi-sàdhana-sampanna-carama-÷arãraþ ka÷cid eva na tu
sarvaþ | tathà ka÷cid enaü yat pa÷yati tad à÷caryavad iti kriyà-vi÷eùaõam | àtma-dar÷anam apy à÷caryavad eva yat svaråpato mithyà-bhåtam api satyasya vya¤jakam àvidyakam apy avidyàyà vighàtakam avidyàm upaghnat tat-kàryatayà svàtmànam apy upahantãti | tathà yaþ ka÷cid enaü pa÷yati sa à÷caryavad iti kartç-vi÷eùaõam | yato 'sau nivçttàvidyàtat-kàryo 'pi pràrabdha-karma-pràbalyàt tadvàn iva vyaharati sarvadà samàdhi-niùñho 'pi vyuttiùñhati vyutthito 'pi punaþ samàdhim anubhavatãti pràrabdha-karma-vaicitryàd vicitra-caritraþ pràpta-duùpràpa-j¤ànatvàt sakala-loka-spçhaõãyo 'ta à÷caryavad eva bhavati | tad etat trayam apy à÷caryam àtmà taj j¤ànaü taj-j¤àtà ceti parama-durvij¤eyam àtmànaü tvaü katham
anàyàsena jànãyà ity abhipràyaþ |

ãvam upadeùñur abhàvàd apy àtmà durvij¤eyaþ | yo hy àtmànaü jànàti sa eva tam anyasmai dhruvaü bråyàt | aj¤asyopadeùñçtvàsambhavàt, jànaüs tu samàhita-cittaþ pràyeõa kathaü bravãtu | vyutthita-citto 'pi pareõa j¤àtum a÷akyaþ | yathà kathaücij j¤àto 'pi làbha-påjà-khyàty-àdi-prayojanànapekùatvàc ca bravãty eva | kathaücit kàruõya-màtreõa bruvaüs tu parame÷varavad atyanta-durlabha evety àha à÷caryavad vadati tathaiva cànya iti | yathàjànàti tathaiva vadati | enam ity anukarùaõàrtha÷ ca-kàraþ | sa cànyaþ sarvàj¤a-jana-vilakùaõaþ | na tu yaþ pa÷yati tato 'nya iti vyàghàtàt | atràpi karmaõi kriyàyàü kartari cà÷caryavad iti
yojyam | tatra karmaõaþ kartu÷ ca pràg à÷caryavattvaü vyàkhyàtaü kriyàyàs tu vyàkhyàyate | sarva-÷abdàvàcyasya ÷uddhasyàtmano yad vacanaü tad à÷caryavat | tathà ca ÷rutiþ - yato vàco nivartante apràpya manasà saha iti | kenàpi ÷abdenàvàcyasya ÷uddhasyàtmano vi÷iùña-÷aktena padena jahad-ajahat-svàrtha-lakùaõàyà kalpita-sambandhena lakùyatàvacchedakam antareõaiva pratipàdanaü tad api nirvikalpa-sàkùàtkàra-råpam atyà÷caryam ity arthaþ |

athavà vinà ÷aktiü vinà lakùaõàü vinà sambandhàntaraü suùuptotthàpaka-vàkya-vat tattvam asyàdi-vàkyena yadàtmatattva-pratipàdanaü tad à÷caryavat | ÷abda-÷akter acintyatvàt | na ca vinà sambandhaü bodhanen 'tiprasaïgaþ lakùaõà-pakùe 'pi tulyatvàt | ÷akya-sambandhasyàneka-sàdhàraõatvàt | tàtparya-vi÷eùàn niyama iti cet, na | tasyàpi sarvàn praty avi÷eùàt | ka÷cid eva tàtparya-vi÷eùam avadhàrayati na sarva iti cet | hanta tarhi puruùa-gata eva ka÷cid vi÷eùo nirdoùatva-råpo niyàmakaþ | na càsmin pakùe 'pi na daõóa-vàritaþ | tathà ca yàdç÷asya ÷uddhàntaþ-karaõasya tàtparyànusandhàna-puraþ-saraü
lakùaõayà vàkyàrtha-bodho bhavadbhir aïgã kriyate tàdç÷asyaiva kevalaþ ÷abda-vi÷eùo 'khaõóa-sàkùàtkàraü vinàpi sambandhena janayatãti kim anupapannam | etasmin pakùe ÷abda-vçtty-aviùayatvàd yato vàco nivartanta iti sutaràm upapannam | ayaü ca bhagavad-abhipràyo vàrtika-kàraiþ prapa¤citaþ -

durbalatvàd avidyàyà àtmatvàd bodha-råpiõaþ |
÷abda-÷akter acitnyatvàd vidmas taü moha-hànataþ ||
agçhãtvaiva sambandham abhidhànàbhidheyayoþ | 
hitvà nidràü prabudhyante suùupter bodhitàþ paraiþ ||
jàgradvan na yataþ ÷abdaü suùupte vetti ka÷cana |
dhvaste 'to j¤ànato 'j¤àne brahmàsmãti bhavet phalam ||
avidyà-ghàtinaþ ÷abdàdyàhaü brahmeti dhãr bhavet |
na÷yaty avidyayà sàrdhaü hatvà rogam ivauùadham || [Bçhat.Và 1.4.860-863] 
ity àdinà granthena | 

tad evaü vacana-viùayasya vaktur vacana-kriyàyà÷ càtyà÷carya-råpatvàd àtmano durvij¤ànatvam uktvà ÷rotur durmilatvàd api tad àha à÷caryavac cainam anyaþ ÷çõoti ÷rtuvà 'py enaü vedeti | anyo draùñur vaktu÷c a muktàd vilakùaõo mumukùur vaktàraü brahma-vidaü vidhivad upasçtyainaü ÷çõoti ÷ravaõàkhya-vicàra-viùayã karoti vedànta-vàkya-tàtparya-ni÷cayenàvadhàrayatãti yàvat | ÷rutvà cainaü manana-nididhyàsana-paripàkàd vedàpi sàkùàtkaroty api à÷caryavat | tathà cà÷caryavat pa÷yati ka÷cid enam iti vyàkhyàtam | atràpi kartur à÷carya-råpatvam aneka-janmànuùñhita-sukçta-kùàlita-mano-malatayàtidurlabhatvàt | tathà ca vakùyati -

manuùyàõàü sahasreùu ka÷ cid yatati siddhaye |
yatatàm api siddhànàü ka÷ cin màü vetti tattvataþ || [Gãtà 7.3] iti |

÷ravaõàyàpi bahubhir yo na labhyaþ 
÷çõvanto 'pi bahavo yaü na vidyuþ |
à÷caryo vaktà ku÷alo 'sya labdhà
à÷caryo j¤àtà ku÷alànu÷iùñaþ || [KañhU 1.2.7] iti ÷rute÷ ca |

evaü ÷ravaõa-÷rotavyayor à÷caryatvaü pràgvad vyàkhyeyam |

nanu yaþ ÷ravaõa-mananàdikaü karoti sa àtmànaü vedeti kim à÷caryam ata àha - na caiva ka÷cid iti | ca-kàraþ kriyà-karma-padayor anuùaïgàrthaþ | ka÷cid enaü naiva veda ÷ravaõàdikaü kurvann api | tad akurvaüs tu na vedeti kim u vaktavyam | aihikam aprastuta-pratibandhe tad-dar÷anàt [Vs. 3.4.51] iti nyàyàt | uktaü ca vàrtika-kàraiþ -

kutas taj-j¤ànam iti cet tad dhi bandha-parikùayàt |
asàv api ca bhåtau và bhàvã và vartate 'thavà || [Bçh. Và. Sa. 294] iti | 

÷ravaõàdi kurvatàm api pratibandha-parikùayàd eva j¤ànaü jàyate | anyathà tu na | sa ca pratibandha-parikùayaþ kasyacid bhåta eva | yathà hiraõyagarbhasya | kasyacid bhàvã | yathà vàsudevasya | kasyacid vartate | yathà ÷vetaketoþ | tathà ca pratibandha-kùaya-syàtidurlabhatvàt | j¤ànam utpadyate puüsàü kùayàt pàpasya karmaõaþ iti smçte÷ ca durvij¤eyo 'yam àtmeti nirgalito 'rthaþ | 

yadi tu ÷rutvàpy enaü veda na caiva ka÷cid ity eva vyàkhyàyeta tadà à÷caryo j¤àtà ku÷alànu÷iùñaþ [KañhU 1.2.7] iti ÷rutyaika-vàkyatà na syàt | yatatàm api siddhànàü ka÷ cin màü vetti tattvataþ [Gãtà 7.3] iti bhagavad-vacana-virodha÷ ceti vidvadbhir avinayaþ kùantavyaþ | athavà na caiva ka÷cid ity asya sarvatra sambandhaþ ka÷cid enaü na pa÷yati na vadati na ÷çõoti ÷rutvàpi na vedeti pa¤ca prakàrà uktàþ ka÷cit pa÷yaty eva na vadati ka÷cit pa÷yati na vadati ca ka÷cit tad-vacanaü ÷çõoti ca tad-arthaü jànàti ca ka÷cic chrutvàpi na jànàti na ka÷cit tu sarva-bahirbhåta iti | avidvat-pakùe tu asambhàvanà-viparãta-bhàvanàbhibhåtatvàd à÷carya-tulyatvaü dar÷ana-vadana-÷ravaõeùv
iti nigada-vyàkhyàtaþ ÷lokaþ | caturtha-pàde tu dçùñvoktvà ÷rutvàpãti yojanà ||29||

vi÷vanàthaþ : nanu kim idam à÷caryaü bråùe | kiü caitad apy à÷caryam | yad eva prabodhyamànasyàpy aviveko nàpayàtãti tatra satyam evem eva ity àha à÷caryavad iti | enam àtmànaü dehaü ca tad-ubhaya-råpaü sarva-lokam ||29||

baladevaþ : nanu sarvaj¤ena tvayà bahåpadi÷yamàno 'py ahaü ÷oka-nivàrakam àtma-yàthàtmyaü na budhye kim etad iti cet tatràha à÷caryavad iti | vij¤ànàndobhaya-svaråpatve 'pi tad-bhedàpratiyoginaü vij¤àna-svaråpatve 'pi vij¤àtçtayà santaü paramàõutve 'pi vyàpta-bçhat-kàyaü nànà-kàya-sambandhe 'pi tat-tad-vikàrair aspçùñam evam àdi bahu-viruddha-dharmatayà÷caryavad adbhuta-sàdç÷yena sthitam enaü mad-upadiùñaü jãvaü ka÷cid eva svadharmànuùñhànena satya-tapo-japàdinà ca vimçùña-hçd-guru-prasàda-labdha-tàdç÷a-j¤ànaþ pa÷yati yàthàtmyenànubhavati | à÷caryavad iti kriyà-vi÷eùaõaü và kartç-vi÷eùaõaü veti vyàkhyàtàraþ ka÷cid
enam yat pa÷yati tad à÷caryavat | yaþ ka÷cit pa÷yati so 'py à÷caryavad ity arthaþ | evam agre 'pi | ÷rutvàpy enam iti ka÷cit samyag amçùña-hçd ity arthaþ | tathà ca duradhigamaü jãvàtmayàthàtmyam | ÷rutir apy evam àha -

÷ravaõàyàpi bahubhir yo na labhyaþ
÷çõvanto 'pi bahavo yaü na vidyuþ |
à÷caryo vaktà ku÷alo 'sya labdhà 
à÷caryo j¤àtà ku÷alànu÷iùña || [KañhU 1.2.7] iti ||29||

__________________________________________________________

BhG 2.30

dehã nityam avadhyo 'yaü dehe sarvasya bhàrata |
tasmàt sarvàõi bhåtàni na tvaü ÷ocitum arhasi ||30||

÷rãdharaþ : tad evam avadhyatvam àtmanaþ saïkùepenopadi÷an a÷ocyatvam upasaüharati dehãty àdi | spaùño 'rthaþ ||30||

madhusådanaþ : idànãü sarva-pràõi-sàdhàraõa-bhrama-nivçtti-sàdhanam uktam upasaüharati dehãti | sarvasya pràõi-jàtasya dehe vadhyamàne 'py ayaü dehã liïga-dehopàdhir àtmà vadhyo na bhavatãti nityaü niyataü yasmàt tasmàt sarvàõi bhåtàni sthålàni såkùmàõi ca bhãùmàdi-bhàvàpannàny uddi÷ya tvaü na ÷ocitum arhasi | sthåla-dehasyà÷ocyatvam aparihàryatvàt | liïga-dehasyà÷ocyatvam àtmavad evàvadhyatvàd iti na sthåla-dehasya liïga-dehasyàtmano và ÷ocyatvaü yuktam iti bhàvaþ ||30||

vi÷vanàthaþ : tarhi ni÷citya bråhi kim ahaü kuryàü kiü và na kuryàm iti | tatra ÷okaü mà kuru yuddhaü tu kurv ity àha dehãti dvàbhyàm ||30||

baladevaþ : tad evaü duradhigamaü jãva-yàthàtmyaü samàsenopadi÷ann a÷ocyatvam upasaüharati dehãti | sarvasya jãva-gaõasya dehe hanyamàne 'py ayaü dehã jãvo nityam avadhyo yasmàt tasmàt tvaü sarvàõi bhåtàni bhãùmàdi-bhàvàpannàni ÷ocituü nàrhasi | àtmanàü nityatvàd a÷ocyatvaü tad-dehànàü tv ava÷ya-vinà÷atvàt tattvam ity arthaþ ||30||

__________________________________________________________

BhG 2.31

sva-dharmam api càvekùya na vikampitum arhasi |
dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyate ||31||

÷rãdharaþ : yac coktam arjunena vepathu÷ ca ÷arãre me ity àdi tad apy ayuktam ity àha svadharmam apãti | àtmano nà÷àbhàvàd eva etesàü hanane 'pi vikampituü nàrhasi | kiü ca svadharmam apy avekùya vikampitum nàrhasi iti sambandhaþ | yac coktaü - na ca ÷reyo 'nupa÷yàmi hatvà svajanam àhava iti tatràha dharmyàd iti | dharmàd anapetàn nyàyàd yuddhàd anyat ||31||

madhusådanaþ : tad evaü sthåla-såkùma-÷arãra-dvaya-tat-kàraõàvidyàkhyopàdhi-trayàvivekena mithyàbhåtasyàpi saüsàrasya satyatvàtma-dharmatvàdi-pratibhàsa-råpaü sarva-pràõi-sàdhàraõam arjunasya bhramaü niràkartum upàdhi-traya-vivekenàtma-svaråpam abhihitavàn | samprati yuddhàkhye sva-dharme hiüsàdi-bàhulyenàdharmatva-pratibhàsa-råpam arjunasyaiva karuõàdi-doùa-nibandhanam asàdhàraõaü bhramaü niràkartuü hiüsàdimattve 'pi yuddhasya sva-dharmatvenàdharmatvàbhàvaü bodhayati bhagavàn svadharmam apãti |

na kevalaü paramàrtha-tattvam evàvekùya kiü tu svadharmam api kùatriya-dharmam api yuddhàparàïmukhatva-råpam avekùya ÷àstrataþ paryàlocya vikampituü vicalituü dharmàd adharmatva-bhràntyà nivartituü nàrhasi | tatraivaü sati yadyapy ete na pa÷yanti ity àdinà narake niyataü vàso bhavati ity antena yuddhasya pàpa-hetutvaü tvayà yad uktaü kathaü bhãùmam ahaü saïkhye ity àdinà ca guru-vadha-brahma-vadhàdy-akaraõaü yad abhihitaü tat sarvaü dharma-÷àstra-paryàlocanàd evoktam | kasmàt ? hi yasmàd dharmyàd aparàïmukhatva-dharmàd anapetàd yuddhàd anyat kùatriyasya ÷reyaþ ÷reyaþ-sàdhanaü
na vidyate | yuddham eva hi pçthivã-jaya-dvàreõa prajà-rakùaõa-bràhmaõa-÷u÷råùàdi-kùàtra-dharma-nirvàhakam iti tad eva kùatriyasya pra÷astataram ity abhipràyaþ | tathà coktaü parà÷areõa -

kùatriyo hi prajà rakùan ÷astra-pàõiþ pradaõóayan |
nirjitya para-sainyàdi kùitiü dharmeõa pàlayet || [Parà÷ara-smçti 1.58] iti ||31||

manunàpi -

samottamàdhamai ràjà tv àhåtaþ pàlayan prajàþ |
na nivarteta saügràmàt kùàtraü dharmam anusmaran ||
saügràmeùv anivartitvaü prajànàü caiva pàlanam |
÷u÷råùà bràhmaõànàü ca ràj¤àü ÷reyaskaraü param || [Manu 7.88-9] ity àdinà |

ràja-÷abda÷ ca kùatriya-jàti-màtra-vàcãti sthitam eveùñhy-adhikaraõe | tena bhåmi-pàlasyaivàyaü dharma iti na bhramitavyam | udàhçta-vacane 'pi kùatriyo hãti kùàttraü dharmam iti ca spaùñaü liïgam | tasmàt kùatriyasya yuddhaü pra÷asto dharma iti sàdhu bhagavato 'bhihitam | apa÷avo 'nye go-a÷vebhyaþ pa÷avo go-a÷vàþ itivat pra÷aüsà-lakùaõayà yuddhàd anyac-chreyaþ-sàdhanaü na vidyata ity uktam iti na doùaþ | etena yuddhàt pra÷astataraü kiücid anuùñhàtuü tato nivçttir uciteti nirastam | na ca ÷reyo 'nupa÷yàmi hatvà svajanam àhave ity etad api ||31||

vi÷vanàthaþ : àtmano nà÷àbhàvàd eva vadhàd vikampituü bhetuü nàrhasi | svadharmam api càvekùya na vikampitum arhasãti sambandhaþ ||31||

baladevaþ : evaü paramàtma-j¤ànopayogitvàd àdau jãvàtma-j¤ànaü sarvàn prati taulyenopadi÷ya sa-niùñhàn prati niùkàmatayànuùñhitàni karmàõi hçd-vi÷uddhi-sahakçtàm àtma-j¤àna-niùñhàü niùpàdayantãti vadiùyan tasyàü pratãtim utpàdayituü sakàmatayànuùñhitànàü karmaõàü kàmya-phala-pradatvam àha dvàbhyàm svadharmam apãti | 

yuddhaü khalu kùatriyasya nityatam agnihotràdivad vihitam | tac ca ÷atru-pràõa-vihaüsana-råpam agniùñomàdi-pa÷u-hiüsanavan na pratyavàya-nimittam | ubhayatra hiüseyam upakçti-råpaiva | hãnayor deha-lokayos tyàgena divyayos tayor lobhàt | àha caivaü smçtiþ -

àhaveùu mitho 'nyonyaü jighàüsanto mahãkùitaþ | 
yudhyamànàþ paraü ÷aktyà svargaü yànty aparàïmukhàþ || [Manu 7.90]
yaj¤eùu pa÷avo brahman hanyante satataü dvijaiþ |
saüskçtàþ kila mantrai÷ ca te 'pi svargam avàpnuvan || [?] ity àdyà | 

evaü nija-dharmam avekùya vikampituü dharmàt pracalituü nàrhasi | yuktaü na ca ÷reyo 'nupa÷yàmãty àdinà narake nityataü vàso bhavatãyt antyena yuddhasya pàpa-hetutvaü tvayoktam | tac càj¤ànàd evety àha dharmyàd iti | yuddham eva bhåmi-jaya-dvàrà prajà-pàlana-guru-vipra-saüsevanàdi-kùàtra-dharma-nirvàhãti | evam àha bhagavàn parà÷araþ -

kùatriyo hi prajà rakùan ÷astra-pàõiþ pradaõóayan |
nirjitya para-sainyàdi kùitiü dharmeõa pàlayet || [Parà÷ara-smçti 1.58] iti ||31||

__________________________________________________________

BhG 2.32

yadçcchayà copapannaü svarga-dvàram apàvçtam |
sukhinaþ kùatriyàþ pàrtha labhante yuddham ãdç÷am ||32||

÷rãdharaþ : kiü ca mahati ÷reyasi svayam evopàgate sati kuto vikampasa iti | ata àha yadçcchayeti | yadçcchayà apràrthitam eva upapannaü pràptam ãdç÷aü yuddham labhante | yato niràvaraõaü svarga-dvàram evaitat | yad và ya evaüvidhaü yuddhaü labhante ta eva sukhina ity arthaþ | etena svajanaü hi kathaü hatvà sukhinaþ syàma màdhava iti yad uktaü tan nirastaü bhavati ||32||

madhusådanaþ : nanu yuddhasya kartavyatve 'pi na bhãùma-droõàdibhir gurubhiþ saha tat kartum ucitam atigarhitatvàd ity à÷aïkyàha yadçcchayeti | yadçcchayà sva-prayatna-vyatirekeõa | co 'vadhàraõe | apràrthanayaivopasthitam ãdç÷aü bhãùma-droõàdi-vãra-puruùa-pratiyogikaü kãrti-ràjya-làbha-dçùña-phala-sàdhanaü yuddhaü ye kùatriyàþ pratiyogitvena labhante te sukhinaþ sukha-bhàja eva | jaye satyenàyàsenaiva ya÷aso ràjyasya ca làbhàt | paràjaye càti÷ãghram eva svargasya làbhàd ity àha svarga-dvàram apàvçtam iti | apratibaddhaü svarga-sàdhanaü yuddham avyavadhànenaiva svarga-janakaü jyotiùñhomàdikaü tu ciratareõa deha-pàtasya pratibandhàbhàvasya
càpekùaõàd ity arthaþ | svarga-dvàram ity anena ÷yenàdivat pratyavàya-÷aïkà parihçtà | ÷yenàdayo hi vihità api phala-doùeõa duùñàþ | tat-phalasya ÷atru-vadhasya na hiüsyàt sarvà bhåtàni, bràhmaõaü na hanyàt ity àdi-÷àstra-niùiddhasya pratyavàya-janakatvàt phale vidhy-abhàvàc ca na vidhi-spçùñe niùedhànavakà÷aþ iti nyàyàvatàraþ | yuddhasya hi phalaü svargaþ sa ca na niùiddhaþ | tathà ca manuþ --

     àhaveùu mitho 'nyonyaü jighàüsanto mahãkùitaþ |
     yudhyamànàþ paraü ÷aktyà svargaü yànty aparàïmukhàþ || [Manu 7.90] iti |

yuddhaü tu agnãùomãyàdy-àlambha-vadha-vihitatvàn na niùedhena spraùñuü ÷akyate ùoóa÷i-grahaõàdivat | grahaõàgrahayos tulya-balatayà vikalpavat sàmànya-÷àstrasya vi÷eùa-÷àstreõa saïkoca-sambhavàt | tathà ca vidhi-spçùñe niùedhànavakà÷aþ iti nyàyàd yuddhaü na pratyavàya-janakaü nàpi bhãùma-droõàdi-guru-bràhmaõàdi-vadha-nimitto doùaþ | teùàm àtatàyitvàt | tad uktaü manunà -

guruü và bàla-vçddhau và bràhmaõaü và bahu-÷rutam |
àtatàyinam àyàntaü hanyàd evàvicàrayan ||
àtatàyinam àyàntam api vedànta-pàragam |
jighàüsantaü jighàüsãyàn na tena brahmahà bhavet ||
nàtatàyi-vadho doùo hantur bhavati ka÷cana || [Manu 8.350-351] ity àdi |

nanu -
smçtyor virodhe nyàyas tu balavàn vyavahàrataþ |
artha-÷àstràt tu balavad dharma-÷àstram iti sthitiþ || [Yàj¤avalkya 2.21] 

iti yàj¤avalkya-vacanàd àtatàyi-bràhmaõa-vadhe 'pi pratyavàyo 'sty eva | bràhmaõaü na hanyàt iti hi dçùña-prayojanànapekùatvàd dharma-÷àstraü, jighàüsantaü jighàüsãyàn na tena brahmahà bhavet iti ca sva-jãvanàrthatvàd artha-÷àstram |

atrocyate brahmaõe bràhmaõam àlabheta itivad yuddha-vidhàyakam api dharma-÷àstram eva sukha-duþkhe same kçtvà ity atra dçùña-prayojanànapekùatvasya vakùyamàõatvàt | yàj¤avalkya-vacanaü tu dçùña-prayojanodde÷yaka-kåña-yuddhàdi-kçta-vadha-viùayam ity adoùaþ | mitàkùaràkàras tu dharmàrtha-sannipàte 'rtha-gràhiõa etad eveti dvàda÷a-vàrùika-pràya÷cittasyaitac-chabda-paràmçùñasyàpastambena vidhànàn mitra-labdhyàdy-artha-÷àstrànusàreõa catuùpàd vyavahàre ÷atror api jaye dharma-÷àstràtikramo na kartavya ity etat paraü vacanam etad ity àha | bhavatv evaü na no hàniþ | tad evaü yuddha-karaõe sukhokteþ svajanaü hi kathaü
hatvà sukhinaþ syàma màdhava ity arjunoktam apàkçtam ||32||

vi÷vanàthaþ : kiü ca, jetçbhyaþ sakà÷àd api nyàya-yuddhe mçtànàm adhikaü sukham ato bhãùmàdãn hatvà tàn pratyuta svato 'pi adhika-sukhinaþ kuru ity àha yadçcchayeti | svarga-sàdhanaü karma-yogam akçtvàpãty arthaþ | apàvçtam apagatàvaraõam ||32||

baladevaþ : kiü càyatnàd àgate 'smin mahati ÷reyasi na yuktas te kampa ity àha yadçcchayeti | co 'vadhàraõe | yatnaü vinaiva copapannam ãdç÷aü bhãùmàdibhir mahà-vãraiþ saha yuddhaü sukhinaþ sabhàgyàþ kùatriyà labhante | vijaye satya-÷rameõa kãrti-ràjyayor mçtyau sati ÷ãghram eva svargasya ca pràpter ity arthaþ | etad vya¤jayan vi÷inaùñi - svarga-dvàram upàvçtam iti | apratiruddha-svarga-sàdhanam ity arthaþ | jyotiùñomàdikaü ciratareõa svargopalambhakam iti tato 'syàti÷ayaþ ||32||

__________________________________________________________

BhG 2.33

atha cet tvam imaü dharmyaü saügràmaü na kariùyasi |
tataþ sva-dharmaü kãrtiü ca hitvà pàpam avàpsyasi ||33||

÷rãdharaþ : viparyaye doùam àha atha ced iti ||33||

madhusådanaþ : nanu nàhaü yuddha-phala-kàmaþ | na kàïkùe vijayaü kçùõa, api trailokya-ràjyasya ity uktatvàt tat kathaü mayà kartavyam ity à÷aïkyàkaraõe doùam àha atha ced iti | atheti pakùàntare | imaü bhãùma-droõàdi-vãra-puruùa-pratiyogikaü dharmyaü hiüsàdi-doùaõàduùñaü satàü dharmàd anapetàm iti và | sa ca manunà dar÷itaþ -

na kåñair àyudhair hanyàd yudhyamàno raõe ripån |
na karõibhir nàpi digdhair nàgni-jvalita-tejanaiþ ||
na ca hanyàt sthalàråóhaü na klãbaü na kçtà¤jalim |
na mukta-ke÷aü nàsãnaü na tavàsmãti vàdinam ||
na suptaü na visaünàhaü na nagnaü na niràyudham |
nàyudhyamànaü pa÷yantaü na pareõa samàgatam ||
nàyudha-vyasana-pràptaü nàrtaü nàtiparikùataü |
na bhãtaü na paràvçttaü satàü dharmam anusmaran || [Manu 7.91-94] iti |

satàü dharmam ullaïghya yudhyamàno hi pàpãyàn syàt | tvaü tu parair àhåto 'pi sad-dharmopetam api saïgràmaü yuddhaü na kariùyasi dharmato lokato và bhãtaþ paràvçtto bhaviùyasi cet tato nirjitya para-sainyàni kùitiü dharmeõa pàlayet [Parà÷ara-smçti 1.58] ity àdi-÷àstra-vihitasya yuddhasyàkaraõàt svadharmaü hitvànanuùñhàya kãrtiü ca mahàdevàdi-samàgama-nimittàü hitvà na nivarteta saïgràmàt ity àdi-÷àstra-niùiddha-saïgràma-nivçttyà ca raõa-janyaü pàpam eva kevalam avàpsyasi na tu dharmaü kãrtiü cety abhipràyaþ | 

athavà 'neka-janmàrjitaü dharmaü tyaktvà ràja-kçtaü pàpam evàvàpsyasãty arthaþ | yasmàt tvàü paràvçttam ete duùñà ava÷yaü haniùyanti ataþ paràvçtta-hataþ saü÷ ciropàrjita-nija-sukçta-parityàgena paropàrjita-duùkçta-màtra-bhàï mà bhår ity abhipràyaþ | tathà ca manuþ -

yas tu bhãtaþ paràvçttaþ saïgràme hanyate paraiþ |
bhartur yad duùkçtaü kiücit tat sarvaü pratipadyate ||
yac càsya sukçtaü kiücid amutràrtham upàrjitam |
bhartà tat sarvam àdatte paràvçtta-hatasya tu || [Manu 7.95-96] iti |

yàj¤avalkyo 'pi ràjà sukçtam àdatte hatànàü vipalàyinàm iti | tena yad uktam - pàpam evà÷rayed asmàn hatvaitàn àtatàyinaþ [Gãtà 1.36], etàn na hantum icchàmi ghanto 'pi madhusådana [Gãtà 1.35] iti tan niràkçtaü bhavati ||33||

vi÷vanàthaþ : vipakùe doùam àha atheti caturbhiþ ||33||

baladevaþ : vipakùe doùàn dar÷ayati athety àdibhiþ | svasya tava dharmyaü yuddha-lakùaõaü kãrtiü ca rudra-santoùaõa-nivàta-kavacàdi-vadha-labdhàü hitvà pàpaü na nivarteta saïgràmàd ity àdi smçti-pratiùiddhaü sva-dharma-tyàga-lakùaõaü pràpsyasi ||33||

__________________________________________________________

BhG 2.34

akãrtiü càpi bhåtàni kathayiùyanti te 'vyayàm |
saübhàvitasya càkãrtir maraõàd atiricyate ||34||

÷rãdharaþ : kiü ca akãrtim ity àdi | avyayàm ÷à÷vatãm | saübhàvitasya bahu-matasya | atiricyate adhikatarà bhavati ||34||

madhusådanaþ : evaü kãrti-dharmayor iùñayor apràptir aniùñasya ca pàpasya pràptir yuddha-parityàge dar÷ità | tatra pàpàkhyam aniùñaü vyavadhànena duþkha-phaladam àmutrikatvàt | ÷iùña-garhà-lakùaõaü tv aniùñam àsanna-phaladam atyasahyam ity àha akãrtim iti | bhåtàni devarùi-manuùyàdãni te tavàvyayàü dãrgha-kàlam akãrtiü na dharmàtmàyaü na ÷åro 'yam ity evaü-råpàü kathayiùyanty anyonyaü kathà-prasaïge | kãrti-dharma-nà÷a-samuccayàrthau nipàtau | na kevalaü kãrti-dharmau hitvà pàpaü pràpsyasi api tu akãrtiü ca pràpsyasi | na kevalaü tvam eva tàü
pràpsyasi api tu bhåtàny api kathayiùyantãti và nipàtayor arthaþ | 

nanu yuddhe sva-maraõa-sandehàt tat-parihàràrtham akãrtir api soóhavyà àtma-rakùaõasyàtyantàpekùitatvàt | tathà coktaü ÷ànti-parvaõi[*ENDNOTE] --

sàmnà dànena bhedena samastair atha và pçthak |
vijetuü prayatetàrãn na yuddhena kadà cana || 
anityo vijayo yasmàd dç÷yate yudhyamànayoþ |
paràjaya÷ ca saügràme tasmàd yuddhaü vivarjayet ||
trayàõàm apy upàyànàü pårvoktànàm asaübhave |
tathà yudhyeta saüpanno vijayeta ripån yathà || [ManuS 7.198-200]

evam eva manunàpy uktam |

tathà ca maraõa-bhãtasya kim akãrti-duþkham iti ÷aïkàm apanudati sambhàvitasya dharmàtmà ÷åra ity evam àdibhir ananya-labhyair guõair bahumatasya janasyàkãrtir maraõàd apy atiricyate 'dhikà bhavati | co hetau | evaü yasmàd ato 'kãrter maraõam eva varaü nyånatvàt | tvam apy atirsambhàvito 'si mahàdevàdi-samàgamena | ato nàkãrti-duþkhaü soóhuü ÷akùyasãty abhipràyaþ | udàhçta-vacanaü tv artha-÷àstratvàt na nivarteta saïgràmàt [Manu 7.88] ity àdi-dharma-÷àstràd durbalam iti bhàvaþ ||34||

vi÷vanàthaþ : avyayàm ana÷varàm | saübhàvitasyàtipratiùñhitasya ||34||

baladevaþ : na kevalaü svadharmasya kãrte÷ ca kùati-màtram | yuddhe samàrabdhe 'rjunaþ palàyata ity avyayàü ÷à÷vatãm akãrtiü ca tava bhåtàni sarve lokàþ kathayiùyanti | nanu maraõàd bhãtena mayà akãrtiþ soóhavyeti cet tatràha sambhàvitasyàtipratiùñhitasya | atiricyate adhikà bhavati | tathà ca tàdç÷àkãçter maraõam eva varam iti ||34||

bhayàd raõàd uparataü maüsyante tvàü mahàrathàþ |
yeùàü ca tvaü bahumato bhåtvà yàsyasi làghavam ||35||

÷rãdharaþ : kiü ca bhayàd iti | yeùàü bahu-guõatvena tvaü pårvaü sammato 'bhås ta eva bhayàt saügràmàn nivçttaü tvàü manyeran | tata÷ ca pårvaü bahumato bhåtvà làghavam laghutàü yàsyasi ||35||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : yeùàü tvaü bahu-mato 'smac-chatrur arjunas tu mahà÷åra iti bahu-saümàna-viùayo bhåtvà samprati yuddhàd uparame sati làghavaü yàsyasi te duryodhanàdayo mahàrathàs tvàü bhayàd eva raõàd uparataü maüsyanta ity anvayaþ | kùatriyàõàü hi bhayaü vinà yuddhoparati-hetur bandhu-snehàdiko nopapadyata iti matveti bhàvaþ ||35||

baladevaþ : nanu kula-kùaya-doùàt kàruõyàc ca vinivçttasya mama katham akãrtiþ syàd iti cet tatràha bhayàd iti | mahàrathà duryodhanàdayas tvàü karõàdi-bhayàn na tu bandhu-kàruõyàd raõàd uparataü maüsyante | na hi ÷årasya ÷atru-bhayaü vinà bandhu-snehena yuddhàd uparatir ity arthaþ | itaþ pårvaü yeùàü tvaü bahumataþ ÷åro vairãti bahu-guõavattayà saümato 'bhår idànãü yuddhe samupasthite kàtaro 'yaü vinivçtta ity evaü tat-kçtaü làghavaü duþsahaü yàsyasi ||35||

__________________________________________________________

BhG 2.36

avàcya-vàdàü÷ ca bahån vadiùyanti tavàhitàþ |
nindantas tava sàmarthyaü tato duþkhataraü nu kim ||36||

÷rãdharaþ : kiü ca avàcya-vàdàn iti | avàcyàn vàdàn vacanànarhàn ÷abdàn tava ahitàþ tvac-chatravo vadiùyanti ||36||

madhusådanaþ : nanu bhãùmàdayo mahàrathà na bahu manyantàü duryodhanàdayas tu ÷atravo bahu maüsyante màü yuddha-nivçttyà tad-upakàritvàd ity ata àha avàcyeti | tavàsàdhàraõaü yat sàmarthyaü loka-prasiddhaü tan nindantas tava ÷atravo duryodhanàdayo 'vàcyàn vàdàn vacanàn arhàn ùaõóha-tilàdi-råpàn eva ÷abdàn bahån aneka-prakàràn vadiùyanti na tu bahu maüsyanta ity abhipràyaþ | athavà tava sàmarthyaü stuti-yogyatvaü tava nindanto 'hità avàcya-vàdàn vadiùyantãty anvayaþ | 

nanu bhãùma-droõàdi-vadha-prayuktaü kaùñataraü duþkham asahamàno yuddhàn nivçttaþ ÷atru-kçta-sàmarthya-nindanàdi-duþkhaü soóhuü ÷akùyàmãty ata àha tatas tasmàn nindà-pràpti-duþkhàt kiü tu duþkhataraü tato 'dhikaü kim api duþkhaü nàstãty arthaþ ||36|| 

vi÷vanàthaþ : avàcya-vàdàn | klãba ity àdi kañåktãþ ||36||

baladevaþ : kiü càvàcyeti | ahitàþ ÷atravo dhàrtaràùñràs tava sàmarthyaü pårva-siddhaü paràkramaü nindantaþ bahån avàcya-vàdàn ÷aõóhatilàdi-÷abdàn vadiùyanti | tata evaüvidhàvàcya-vàda-÷ravaõàd ati÷àyitaü kiü duþkham asti | itthaü caite ùaóbhir yuddha-vairàgyasyàsvargatvam akãrti-karatvaü coktaü dar÷itam ||36||

__________________________________________________________

BhG 2.37

hato và pràpsyasi svargaü jitvà và bhokùyase mahãm |
tasmàd uttiùñha kaunteya yuddhàya kçta-ni÷cayaþ ||37||

÷rãdharaþ : yad uktaü na caitad vidmaþ [Gãtà 2.6] iti tatràha hato vety àdi | pakùa-dvaye 'pi tava làbha evety arthaþ ||37||

madhusådanaþ : nanu tarhi yuddhe gurv-àdi-vadha-va÷àn madhyastha-kçtà nindà tato nivçttau tu ÷atru-kçtà nindety ubhayataþ pà÷à rajjur ity à÷aïkya jaye paràjaye ca làbha-dhrauvyàd yuddhàrtham evotthànam àva÷yakam ity àha hato veti | spaùñaü pårvàrdham | yasmàd ubhayathàpi te làbhas tasmàj jeùyàmi ÷atrån mariùyàmi veti kçta-ni÷cayaþ san yuddhàyottiùñha | nayatara-phala-sandehe 'pi yuddha-kartavyatàyà ni÷citatvàt | etena na caitad vidmaþ kataran no garãyaþ [Gãtà 2.6] ity àdi parihçtam ||37||

vi÷vanàthaþ : nanu yuddhe mama jaya eva bhàvãty api nàsti ni÷cayaþ | tata÷ ca kathaü yuddhe pravartitavyam ity ata àha hata iti ||37||

baladevaþ : nanu yuddhe vijaya eva me syàd iti ni÷cayàbhàvàt tato 'haü nivçtto 'smãti cet tatràha hato veti | pakùa-dvaye 'pi te làbha eveti bhàvaþ ||37||

__________________________________________________________

BhG 2.38

sukha-duþkhe same kçtvà làbhàlàbhau jayàjayau |
tato yuddhàya yujyasva naivaü pàpam avàpsyasi ||38||

÷rãdharaþ : yad apy uktaü pàpam evà÷rayed asmàn [Gãtà 1.36] iti tatràha sukha-duþkhe ity àdi | sukha-duþkhe same kçtvà | tathà tayoþ kàraõa-bhåtau làbhàlàbhàv api | tayor api kàraõa-bhåtàu jayàjayàv api samau kçtvà | eteùàü samatve kàraõaü harùa-viùàda-ràhityam | yujyasva sannadho bhava | sukhàdy-abhilàsaü hitvà svadharma-buddhyà yudhyamànaþ pàpaü na pràpsyasãty arthaþ ||38||

madhusådanaþ : nanv evaü svargam uddi÷ya yuddha-karaõe tasya nityatva-vyàghàtaþ | ràjyam uddi÷ya yuddha-karaõe tv artha-÷àstratvàd dharma-÷àstràpekùayà daurbalyaü syàt | tata÷ ca kàmyasyàkaraõe kutaþ pàpaü dçùñàrthasya guru-bràhmaõàdi-vadhasya kuto dharmatvaü, tathà càtha ced iti ÷lokàrtho vyàhata iti cet tatràha sukha-duþkhe iti | 

samatà-karaõaü ràga-dveùa-ràhityam | sukhe tat-kàraõe làbhe tat-kàraõe làbhe tat-kàraõe jaye ca ràgam akçtvà, evaü duþkhe tad-dhetàv alàbhe tad-dhetàv ajaye ca dveùam akçtvà tato yuddhàya yujyasva sannadhau bhava | evaü sukha-kàmanàü duþkha-nivçtti-kàmanàü và vihàya svadharma-buddhyà yudhyamàno guru-bràhmaõàdi-vadha-nimittaü nitya-karmàkaraõa-nimittaü ca pàpaü na pràpsyasi | yas tu phala-kàmanayà karoti sa guru-bràhmaõàdi-vadha-nimittaü pàpaü pràpnoti yo và na karoti sa nitya-karmàkaraõa-nimittam | ataþ phala-kàmanàm antareõa kurvann ubhaya-vidham api pàpaü na pràpnotãti pràg eva vyàkhyàto 'bhipràyaþ | hato và pràpsyasi svargaü
jitvà và bhokùyase mahãm [Gãtà 2.37] iti svànuùaïgika-phala-kathanam iti na doùaþ | tathà ca àpastambaþ smarati - tad yathàmre phalàrthe nimitte chàyà-gandhàvanåtpadyete evaü dharmaü caryamàõam arthà anåtpadyante no ced anåtpadyante na dharma-hànir bhavati iti | ato yuddha-÷àstrasyàrtha-÷àstratvàbhàvàt pàpam evà÷rayed asmàn [Gãtà 1.36] ity àdi niràkçtaü bhavati ||38||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tava sarvathà yuddham eva dharmas tad api yad imaü pàpa-kàraõam à÷aïkase, tarhi mattaþ pàpànutpatti-prakàraü ÷ikùitvà yudhyasvety àha sukha-duþkhe same kçtvà | tad-dhetur làbhàlàbhau ràjya-làbha-ràja-cyåtã api | tad-dhetur jayàjayàv api samau kçtvà vivekena tulyau vibhàvety arthaþ | tata÷ caivaü-bhåta-sàmya-lakùaõe j¤ànavatas tava pàpaü naiva bhavet | yad vakùyate lipyate na sa pàpena padma-patram ivàmbhasà [Gãtà 5.10] iti ||38||

baladevaþ : nanu atha cet tvam ity àdi-padyàrtho vyàhçtaþ | ràjyàdy-udde÷ena kçtasya yuddhasya guru-vipràdi-vinà÷a-hetutvena pàpotpàdakatvàd iti cen mumukùu-vartmanà yuddhamànasya tava tad-vinà÷a-hetukaü pàpaü na syàd ity àha sukheti | sàmya-karaõam iha tatra tatra nirvikàratvaü bodhyam | sukhe tad-dhetau jaye ca ràgam akçtvà duþkhe tad-dhetàv alàbhe tad-dhetau paràjaye ca dveùam akçtvà tatra tatra nirvikàra-cittaþ san tato yuddhàya yujyasva | kevala-svadharma-dhiyà yoddhum udyukto bhavety arthaþ | evaü mumukùu-rãtyà yoddhà tvaü pàpaü tad-vinà÷a-hetukaü nàvàpsyasi | phalecchuþ san yo yudhyate sa tat-pàpaü vindati | vij¤ànàrthã tu puràtanam ananta-pàpam
apanudatãty arthaþ | 

nanu phala-ràgaü vinà duùkare yuddha-dànàdau kathaü pravçttir iti ced anantàtmànanda-ràgaü tatra pravartakaü gçhàõa ràjyàdy-anuràgam iva bhçgu-pàte ||38||

__________________________________________________________

BhG 2.39

eùà te 'bhihità sàükhye buddhir yoge tv imàü ÷çõu |
buddhyà yukto yayà pàrtha karmabandhaü prahàsyasi ||39||

÷rãdharaþ : upadiùñaü j¤àna-yogam upasaüharaüs tat-sàdhanaü karma-yogaü prastauti eùety àdi | samyak khyàyate prakà÷yate vastu-tattvam anayeti saïkhyà samyak j¤ànam | tasyàü prakà÷amànam àtma-tattvaü sàïkhyam | tasmin karaõãyà buddhir eùà tavàbhihità | evam abhihitàyàm api tava ced àtma-tattvam aparokùaü na bhavati tarhy antaþkaraõa-÷uddhi-dvàrà àtma-tattvàparokùàrthaü karma-yoga tv imàü buddhiü ÷çõu | yayà buddhyà yuktaþ parame÷varàrpita-karma-yogena ÷uddhàntaþkaraõaþ san tat-prasàda-labdhàparokùa-j¤ànena karmàtmakaü bandhaü prakarùeõa
hàsyasi tyakùyasi ||39||

madhusådanaþ :  nanu bhavatu svadharma-buddhyà yudhyamànasya pàpàbhàvaþ, tathàpi na màü prati yuddha-kartavyatopade÷as tavocitaþ | ya enaü vetti hantàraü [Gãtà 2.19] ity àdinà kathaü sa puruùaþ pàrtha kaü ghàtayati hanti kam [Gãtà 2.21] ity antena viduùaþ sarva-karma-pratikùepàt | na hy akartr-bhoktç-÷uddha-svaråpo 'ham asmi yuddhaü kçtvà tat-phalaü bhokùya iti ca j¤ànaü sambhavati virodhàt | j¤àna-karmaõoþ samuccayàsambhavàt prakà÷a-tamasor iva | ayaü càrjunàbhipràyo jyàyasã ced ity atra vyakto bhaviùyati | tasmàd ekam eva màü prati j¤ànasya karmaõa÷ copade÷o nopapadyata iti cet, na | vidvad-avidvad-avasthà-bhedena
j¤àna-karmopade÷opapatter ity àha bhagavàn eùeti | 

eùà na tv evàham ity àdy-eka-viü÷ati-÷lokais te tubhyam abhihità sàïkhye samyak khyàyate sarvopàdhi-÷ånyatayà pratipàdyate paramàtma-tattvam anayeti saïkhyopaniùat tayaiva tàparya-parisamàptyà pratipàdyate yaþ sa sàïkhya aupaniùadaþ puruùa ity arthaþ | tasmin buddhis tan-màtra-viùayaü j¤ànaü sarvànartha-nivçtti-kàraõaü tvàü prati mayoktaü naitàdç÷a-j¤ànavataþ kvacid api karmocyate | tasya kàryaü na vidyata iti vakùyamàõatvàt | 

yadi punar evaü mayokte 'pi tavaiùà buddhir nodeti citta-doùàt, tadà tad-apanayenàtma-tattva-sàkùàtkàràya karma-yoga eva tvayànuùñheyaþ | tasmin yoge karma-yoge tu karaõãyàm imàü sukha-duþkhe same kçtvà ity atroktàü phalàbhisandhi-tyàga-lakùaõàü buddhiü vistareõa mayà vakùyamàõàü ÷çõu | tu-÷abdaþ pårva-buddher yoga-viùayatva-vyatireka-såcanàrthaþ | tathà ca ÷uddhàntaþ-karaõaü prati j¤ànopade÷o '÷uddhàntaþ-karaõaü prati karmopade÷a iti kutaþ samuccaya-÷aïkayà virodhàvakà÷a ity abhipràyaþ |

yoga-viùayàü buddhiü phala-kathanena stauti - yathà vyavasàyàtmikayà buddhyà karmasu yuktas tvaü karma-nimittaü bandha-nà÷àyà÷uddhi-lakùaõaü j¤àna-pratibandhaü prakarùeõa punaþ pratibandhànutpatti-råpeõa hàsyasi tyakùyasi | ayaü bhàvaþ - karma-nimitto j¤àna-pratibandhaþ karmaõaiva dharmàkhyenàpanetuü ÷akyate dharmeõa pàpam apanudati [Mahànà 13.6] iti ÷ruteþ | ÷ravaõàdi-lakùaõo vicàras tu karmàtmaka-pratibandha-rahitasyàsambhàvanàdi-pratibandhaü dçùña-dvàreõàpanayatãti na karma-bandha-niràkaraõàyopadeùñuü ÷akyate | ato 'tyanta-malinàntaþ-karaõatvàd bahir aïga-sàdhanaü
karmaiva tvayànuùñheyaü, nàdhunà ÷ravaõàdi-yogyatàpi tava jàtà | dåre tu j¤àna-yogyateti | tathà ca vakùyati - karmaõy evàdhikàras te [Gãtà 2.47] iti | etena sàïkhya-buddher antaraïga-sàdhanaü ÷ravaõàdi vihàya bahiraïga-sàdhanaü karmaiva bhagavatà kim ity arjunàyopadi÷yata iti nirastam | karma-bandhaü saüsàram ã÷vara-prasàda-nimitta-j¤àna-pràptyà prahàsyasãti pràcàü vyàkhyàne tv adhyàhàra-doùaþ karma-pada-vaiyarthyaü ca parihartavyam ||39||

vi÷vanàthaþ : upadiùñaü j¤àna-yogam upasaüharati eùeti | samyak khyàyate prakà÷yate vastu-tattvam aneneti sàïkhyaü samyak j¤ànam | tasmin karaõãyà buddhir eùa kathità | adhunà yoge bhakti-yoge imàü vakùyamàõàü buddhiü karaõãyàü ÷çõu, yayà bhakti-viùayiõyà buddhyà yuktaþ sahitaþ | karma-bandhaü saüsàram ||39|| 

baladevaþ : uktaü j¤àna-yogam upasaüharan tad-upàyaü niùkàma-karma-yogaü vaktum àrabhate eùeti | saïkhyopaniùat samyak khyàyate niråpyate tattvam anayà iti nirukteþ | tayà pratipàdyam àtma-yàthàtmyaü sàïkhyam | ÷aiùikàn tasmin kartavyaiùà buddhis tavàbhihità | ne tv evàhaü ity àdinà tasmàt sarvàõi bhåtàni ity antena | sà cet tava citta-tad-doùàn nàbhyudeti tarhi yoge tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasà nà÷akena ity àdi ÷ruty-uktàntargata-j¤àne niùkàma-karma-yoge kartavyàm imàü vakùyamàõàü buddhiü ÷çõu | phaloktyà tàü stauti yayeti | karmàõi
kurvàõas tvaü bhagavad-àj¤ayà mahà-prayàsàni karmàõi kurvaüs tat-tad-udde÷a-mahimnà tvad-antar-abhyuditayàtma-j¤àna-niùñhayà saüsàraü tariùyasãti | pa÷u-putra-ràjyàdi-phalakaü karma sa-kàmaü j¤àna-phalakaü tu tan-niùkàmam iti ÷àstre 'smin paribhàùyate ||39||

__________________________________________________________

BhG 2.40

nehàbhikrama-nà÷o 'sti pratyavàyo na vidyate |
svalpam apy asya dharmasya tràyate mahato bhayàt ||40||

÷rãdharaþ : nanu kçùyàdivat karmaõàü kadàcid vighna-bàhulyena phale vyabhicàràt mantràdy-aïga-vaiguõyena ca pratyavàya-sambhavaàt kutaþ karma-yogena karma-bandha-prahàõam | tatràha nehety àdi | iha niùkàma-karma-yoge abhikramasya pràrambhasya nà÷o niùphalatvaü nàsti | pratyavàya÷ ca na vidyate | ã÷varodde÷enaiva vighna-vaiguõyàdy-asambhavàt | kiü càsya dharmasya ã÷varàràdhanàrtha-karma-yogasya svalpam apy upakrama-màtram api kçtaü mahato bhayàt saüsàra-lakùaõàt tràyate rakùati | na tu kàmya-karmavat ki¤cid aïga-vaikguõyàdinà naiùphalyam asyety arthaþ ||40||

madhusådanaþ : nanu tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena [BAU 4.4.22] iti ÷rutyà vividiùàü j¤ànaü coddi÷ya saüyoga-pçthaktva-nyàyena sarva-karmaõàü viniyogàt tatra càntaþ-karaõa-÷uddher dvàratvàn màü prati karmànuùñhànaü vidhãyate | tatra tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyata evam evàmutra puõya-jito lokaþ kùãyate [Chà 8.1.6] iti ÷ruti-bodhitasya phala-nà÷asya sambhàvàj j¤ànaü vividiùàü coddi÷ya kriyamàõasya yaj¤àdeþ kàmyatvàt sarvàïgopasaühàreõànuùñheyasya yat kiücid aïgàsampattàv api vaiguõyàpatter yaj¤enety àdi-vàkya-vihitànàü
ca sarveùàü karmaõàm ekena puruùàyuùa-paryavasàne 'pi kartum a÷akyatvàt kutaþ karma-bandhaü prahàsyasãti-phalaü pratyà÷ety ata àha bhagavàn neheti | 

abhikramyate karmaõà pràrabhyate yat phalaü so 'bhikramas tasya nà÷as tad yathehety àdinà pratipàdita iha niùkàma-karma-yoge nàsti | etat-phalasya ÷uddheþ pàpa-kùaya-råpatvena loka-÷abda-vàcya-bhogyatvàbhàvena ca kùayàsambhavàt | vedana-paryantàyà eva vividiùàyàþ karma-phalatvàd vedanasya càvyavadhànenàj¤àna-nivçtti-phala-janakasya phalam ajanayitvà nà÷àsambhavàd iha phala-nà÷o nàstãti sàdhåktam | tad uktaü -

tad yatheheti yà nindà sà phale na tu karmaõi |
phalecchàü tu parityajya kçtaü karma vi÷uddhi-kçt || iti |

tathà pratyavàyo 'ïga-vaiguõya-nibandhanaü vaiguõyam iha na vidyate tam iti vàkyena nityànàm evopàtta-durita-kùaya-dvàreõa vividiùàyàü viniyogàt | tatra ca sarvàïgopasaühàra-niyamàbhàvàt | kàmyànàm api saüyoga-pçthaktva-nyàyena  viniyoga iti pakùe 'pi phalàbhisandhi-rahitatvena teùàü nitya-tulyatvàt | nahi kàmya-nityàgnihotrayoþ svataþ ka÷cid vi÷eùo 'sti | phalàbhisandhi-tad-abhàùàbhyàm eva tu kàmyatva-nityatva-vyapade÷aþ | idaü ca pakùa-dvayam uktaü vàrtike -

vedànuvacanàdãnàm aikàtmya-j¤àna-janmane |
tam etam iti vàkyena nityànàü vakùyate vidhiþ ||
yad và vividiùàrthatvaü kàmyànàm api karmaõàm | 
tam etam iti vàkyena saüyogasya pçthaktvataþ || iti | 

tathà ca phalàbhisandhinà kriyamàõa eva karmaõi sarvàïgopa-saühàra-niyamàt tad-vilakùaõe ÷uddhy-arthe karmaõi pratinidhyàdinà samàpti-sambhavàn nàïga-vaiguõya-nimittaþ pratyavàyo 'stãty arthaþ | tathàsya ÷uddhy-arthasya dharmasya tam etam ity àdi-vàkya-vihitasya madhye svalpam api saïkhyayetikartavyatayà và yathà-÷akti-bhagavad-àràdhanàrthaü kiücid apy anuùñhitaü san mahataþ saüsàra-bhayàt tràyate bhagavat-prasàda-sampàdanenànuùñhàtàraü rakùati |

sarva-pàpa-prasakto 'pi dhyàyan nimiùam acyutam |
bhåyas tapasvã bhavati païki-pàvana-pàvanaþ || ity àdi smçteþ | 

tam etam iti vàkye samuccaya-vidhàyakàbhàvàc cà÷uddhi-tàratamyàd evànuùñhàna-tàratamyopapatter yuktam uktaü karma-bandhaü prahàsyasi ||40||

vi÷vanàthaþ : atra yogo dvividhaþ ÷ravaõa-kãrtanàdi-bhakti-råpaþ, ÷rã-bhagavad-arpita-niùkàma-karma-råpa÷ ca | tatra karmaõy evàdhikàraþ ity ataþ pràg bhakti-yoga eva niråpyate | nistraiguõyo bhavàrjuna ity ukter bhakter eve triguõàtãtatvàt tayaiva puruùo nistraiguõyo bhavatãty ekàda÷a-skandhe[*ENDNOTE] prasiddheþ | j¤àna-karmaõos tu sàttvikatva-ràjasatvàbhyàü nistraiguõyatvànupapatter bhagavad-arpita-lakùaõà bhaktis tu karmaõo vaiphalyàbhàva-màtraü pratipàdayati, na tu svasya bhakti-vyapade÷aü pràdhànyàbhàvàd eva | yadi ca bhagavad-arpitaü karmàpi bhaktir eveti mataü, tadà karma kiü syàt ? yad-bhagavad-anarpita-karma, tad eva karmeti cen, na | 

naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitaü
na ÷obhate j¤ànam alaü nira¤janam |
kutaþ punaþ ÷a÷vad abhadram ã÷vare
na càrpitaü karma yad apy akàraõam || [BhP 1.5.12]

iti nàradoktyà tasya vaiyarthya-pratipàdanàt | tasmàd atra bhagvac-caraõa-màdhurya-pràpti-sàdhanãbhåtà kevala-÷ravaõa-kãrtanàdi-lakùaõaiva bhaktir niråpyate, yathà niùkàma-karma-yoga 'pi niråpayitavyaþ | ubhàv apy etau buddhi-yoga-÷abda-vàcyau j¤eyau - dadàmi buddhi-yogaü taü yena màm upayànti te [10.10], dåreõa hy avaraü karma buddhi-yogàd dhana¤jaya [2.49] iti cokteþ | 

atha nirguõa-÷ravaõa-kãrtanàdi-bhakti-yogasya màhàtmyam àha neheti | iha bhakti-yoge 'bhikrame àrambha-màtre kçte 'py asya bhaktiyogasya nà÷o nàsti | tataþ pratyavàya÷ ca na syàt | yathà karma-yoge àrambhaü kçtvà karmànuùñhitavataþ karma-nà÷a-pratyavàyau syàtàm iti bhàvaþ |

nanu tarhi tasya bhakty-anuùñhàtu-kàmasya samucita-bhakty-akaraõàt bhakti-phalaü tu naiva syàt | tatràha svalpam iti | asya dharmasya svalpam apy àrambha-samaye yà ki¤cin-màtrã bhaktir abhåt | sàpãty arthaþ | mahato bhayàt saüsàràt tràyata eva | yan-nàma sakçc-chravaõàt pukka÷o 'pi vimucyate saüsàràd ity [BhP 6.16.44] àdi-÷ravaõàt | ajàmilàdau tathà dar÷anàc ca | 

na hy aïgopakrame dhvaüso 
mad-dharmasyoddhavàõv api |
mayà vyavasitaþ samyaï 
nirguõatvàd anà÷iùaþ || [BhP 11.29.20]

iti bhagavato vàkyena sahàsya-vàkyasyaikàrtham eva dç÷yate | kintu tatra nirguõatvàn na hi guõàtãtaü vastu kadàcid dhvastaü bhavatãti hetur upanyastaþ | sa cehàpi draùñavyaþ | na ca niùkàma-karmaõo 'pi bhagavad-arpaõa-mahimnà nirguõatvam eveti vàcyam - mad-arpaõaü niùphalaü và sàttvikaü nija-karma tat [BhP 11.25.23] ||40||

baladevaþ : vakùyamàõayà buddhyà yuktaü karma-yogaü stauti neheti | iha tam etam ity àdi vàkyokteþ niùkàma-karma-yoge 'bhikramasyàrambhasya phalotpàdakatva-nà÷o nàsti | àrambhasyàsamàptasya vaiphalyaü na bhavatãty arthaþ | mantràdy-aïga-vaikalye ca pratyavàyo na vidyate | àtmodde÷a-mahimnà oü tat sat iti bhagavan-nàmnà ca tasya vinà÷àt | iha bhagavad-arpitasya niùàma-karma-lakùaõa-dharmasya ki¤cid apy anuùñhitaü san mahato bhayàt saüsàràt tràyate anuùñhàtàraü rakùati | vakùyati caivaü pàrtha naiveha nàmutra [Gãtà 6.40] ity àdinà | kàmya-karmàõi sarvàïgopasaühàreõànuùñhitàny ukta-phalàya
kalpante | mantràdy-aïga-vaikalye tu pratyavàyaü janayantãti | niùkàma-karmàõi tu yathà-÷akty-anuùñhitàni j¤àna-niùñhà-lakùaõaü phalaü janayanty evokta-hetutaþ pratyavàyaü noptàdayantãti ||40||

__________________________________________________________

BhG 2.41

vyavasàyàtmikà buddhir ekeha kuru-nandana |
bahu-÷àkhà hy anantà÷ ca buddhayo 'vyavasàyinàm ||41||

÷rãdharaþ : kuta ity apekùàyàm ubhayor vaiùamyam àha vyavasàyàtmiketi | iha ã÷varàràdhana-lakùaõe karma-yoge vyavasàyàtmikà parame÷vara-bhaktyaiva dhruvaü tariùyàmãti ni÷cayàtmikà ekaiva ekaniùñhaiva buddhir bhavati | avyavasàyinàü tu ã÷varàràdhana-bahirmukhànàü kàminàü kàmànàm ànantyàt anantàþ | tatràpi hi karma-phala-guõa-phalatvàdi-prakàra-bhedàd bahu-÷àkhà÷ ca buddhayo bhavanti | ã÷varàràdhanàrthaü hi nityaü naimittikaü ca karma ki¤cid aïga-vaiguõye 'pi na na÷yati | yathà ÷aknuyàt tathà kuryàd iti hi tad vidhãyate | na ca vaiguõyam api | ã÷varodde÷enaiva vaiguõyopa÷amàt | na tu tathà kàmyaü karma | ato mahad vaiùamyam iti bhàvaþ
||41||

madhusådanaþ : etad-upapàdanàya tam etam iti vàkya-vihitànàm ekàrthatvam àha vyavasàyàtmiketi | he kurunandaneha ÷reyo-màrge tam etam iti vàkye và vyavasàyàtmikàtma-tattva-ni÷cayàtmikà buddhir ekaiva caturõàm à÷ramàõàü sàdhyà vivakùità vedànuvacanena ity àdau tçtãyà-vibhaktyà pratyekaü nirapekùa-sàdhanatva-bodhanàt | bhinnàrthatve hi samuccayaþ syàt | ekàrthatve 'pi dar÷a-pårõamàsàbhyàm itivad dvandva-samàsena yad agnaye ca prajàpataye cetivac ca-÷abdena na tathàtra kiücit pramàõam astãty arthaþ | sàïkhya-viùayà  yoga-viùayà ca buddhir eka-phalatvàd ekà vyavasàyàtmikà sarva-viparãta-buddhãnàü bàdhikà nirdoùa-veda-vàkya-samutthatvàd itaràs tv avyavasàyinàü buddhayo bàdhyà ity artha iti
bhàùya-kçtaþ | anye tu parame÷varàràdhanenaiva saüsàraü tariùyàmãti ni÷cayàtmikaika-niùñhaiva buddhir iha karma-yoge bhavatãty artham àhuþ | sarvathàpi tu j¤àna-kàõóànusàreõa svalpam apy asya dharmasya tràyate mahato bhayàt ity upapannam | karma-kàõóe punar bahu-÷àkhà aneka-bhedàþ kàmànàm aneka-bhedatvàt | anantà÷ ca karma-phala-guõa-phalàdi-prakàropa÷àkhà-bhedàt, buddhayo bhavanty avyavasàyinàü tat-tat-phala-kàmànàm | buddhãnàm ànantya-prasiddhi-dyotanàrtho hi-÷abdaþ | ataþ kàmya-karmàpekùayà mahad-vailakùaõya-÷uddhy-artha-karmaõàm ity abhipràyaþ ||41||

vi÷vanàthaþ : kiü ca sarvàbhyo 'pi buddhibhyo bhakti-yoga-viùayiõy eva buddhir uktçùñety àha vyavasàyeti | iha bhakti-yoge vyavasàyàtmikà buddhir ekaiva | mama ÷rãmad-guråpadiùñaü bhagavat-kãrtana-smaraõa-caraõa-paricarõàdikam etad eva mama sàdhanam etad eva mama sàdhyam etad eva mama jãvàtuþ sàdhana-sàdhya-da÷ayos tyaktum a÷akyam etad eva me kàmyam etad eva me kàryam etad anyan na me kàryaü nàpy abhilaùaõãyaü svapne 'pãty atra sukham astu duþkhaü vàstu saüsàro na÷yatu và na na÷yatu | tatra mama kàpi na kùatir ity evaü ni÷cayàtmikà buddhir akaitava-bhaktàv eva sambhavet | tad uktaü - tato bhajeta màü bhaktyà ÷raddhàlur dçóha-ni÷cayaþ
[BhP 11.20.28] iti | 

tato 'nyatra naiva buddhir ekety àha bahv iti | bahavaþ ÷àkhà yàsàü tàþ | tathà hi karma-yoge kàmànàm ànantyàd buddhayo 'nantàþ | tathaiva j¤àna-yoge prathamam antaþkaraõa-÷uddhy-arthaü niùkàma-karmaõi buddhis tatas tasmin ÷uddhe sati karma-saünyàse buddhiþ | tadà j¤àne buddhiþ | j¤àna-vaiphalyàbhàvàrthaü bhaktau buddhiþ j¤ànaü ca mayi saünyaset iti bhagavad-ukter j¤àna-saünyàse ca bhaktau buddhir iti buddhayo 'nantàþ | karma-j¤àna-bhaktãnàm ava÷yànuùñheyatvàt tat-tac-chàkhà apy anantàþ ||41||

baladevaþ : kàmya-karma-viùayaka-buddhito niùkàma-karma-viùayaka-buddher vai÷iùñyam àha vyavasàyeti | he kurunandana iha vaidikeùu sarveùu karmasu vyavasàyàtmikà bhagavad-arcana-råpair niùkàma-karmabhir vi÷uddha-citto viùorõàdivat tad-antargatena j¤ànenàtma-yàthàtmyam aham anubhaviùyàmãti ni÷caya-råpà buddhir ekà ekav-viùayatvàt | ekasmai tad-anubhavàya teùàü vihitatvàd iti yàvat | avyavasàyinàm kàmya-karmànuùñhàtéõàü tu buddhayo hy anantàþ | pa÷v-anna-putra-svargàdy-ananta-kàma-viùayatvàt | tatràpi bahu-÷àkhàþ | eka-phalake 'pi dar÷a-paurõamàsàdàv àyuþ suprajastàdy-avàntaràneka-phalà÷aüsà-÷ravaõàt
| atra hi dehàtiriktàtma-j¤àna-màtram apekùate na tåktàtma-yàthàtmyaü tan ni÷caye kàmya-karmasu pravçtter asambhavàt ||41||

__________________________________________________________

BhG 2.42-44

yàm imàü puùpitàü vàcaü pravadanty avipa÷citaþ |
veda-vàda-ratàþ pàrtha nànyad astãti vàdinaþ ||42||
kàmàtmànaþ svarga-parà janma-karma-phala-pradàm |
kriyà-vi÷eùa-bahulàü bhogai÷varya-gatiü prati ||43||
bhogai÷varya-prasaktànàü tayàpahçta-cetasàm |
vyavasàyàtmikà buddhiþ samàdhau na vidhãyate ||44||

÷rãdharaþ : nanu kàmino 'pi kaùñàn kàmàn vihàya vyavasàyàtmikàm eva buddhiü kim iti na kurvanti | tatràha yàm imàm ity àdi | yàm imàü puùpitàü viùa-latàvad àpàta-ramaõãyàü prakçùñàü paramàrtha-phala-paràm eva vadanti vàcaü svargàdi-phala-÷rutim | teùàü tayà vàcà 'pahçta-cetasàü vyavasàyàtmikà buddhiþ samàdhau na vidhãyate iti tçtãyenànvayaþ | kim iti tathà vadanti | yato 'vipa÷cito måóhàþ | tatra hetuþ veda-vàda-ratà iti | vede ye vàdà artha-vàdàþ | akùayyaü ha vai càturmàsya-yàjinaþ sukçtaü bhavati | tathà, apàü somam amçtà ambhåma ity àdyàþ
| teùv eva ratàþ prãtàþ | ataevàtaþparam anyad ã÷vara-tattvaü pràpyaü nàstãti-vadana-÷ãlàþ ||42||

ataeva kàmàtmàna iti | kàmàtmànaþ kàmàkulita-cittàþ | ataþ svarga eva paraþ puruùàrtho yeùàü te | janma ca tatra karmàõi ca tat-phalàni ca pradadàtãti tathà | tàü bhogai÷varyayor gatiü pràptiü prati sàdhana-bhåtà ye kriyà-vi÷eùàs te bahulà yasyàü tàü pravadantãty anuùaïgaþ ||43||

tata÷ ca bhogai÷varya-prasaktànàm ity àdi | bhogai÷varyayoþ prasaktànàm abhiniviùñànàü tayà puùpitayà vàcàpahçtam àkçùñaü ceto yeùàm teùàm | samàdhi÷ cittaikàgryam | parame÷varàbhimukhatvam iti yàvat | tasmin ni÷cayàtmikà buddhis tu na vidhãyate | karma-kartari prayogaþ | sà notpadyata iti bhàvaþ ||44||

madhusådanaþ : avyavasayinàm api vyavasàyàtmikà buddhiþ kuto na bhavati pramàõasya tulyatvàd ity à÷aïkya pratibandhaka-sad-bhàvàn na bhavatãty àha yàm imàm iti tribhiþ | kuta evam ata àha bhogai÷varya-gatiü prati kriyà-vi÷eùa-bahulàm amçta-pànorva÷ã-vihàra-pàrijàta-parimalàdi-nibandhano yo bhogas tat-kàraõaü ca yad ai÷varyaü devàdi-svàmitvaü tayor gatiü pràptiü prati sàdhana-bhåtà ye kriyà-vi÷eùà agnihotra-dar÷a-pårõamàsa-jyotiùñomàdayas tair bahulàü vistçtàm atibàhulyena bhogai÷varya-sàdhana-kriyà-kalàpa-pratipàdikàm iti yàvat | karma-kàõóasya hi j¤àna-kàõóàpekùayà sarvatràtivistçtatvaü prasiddham | etàdç÷ãü karma-kàõóa-lakùaõàü
vàcaü pravadanti prakçùñàü paramàrtha-svargàdi-phalàm abhyupagacchanti |

ke ye 'vipa÷cito vicàra-janya-tàtparya-parij¤àna-÷ånyàþ | ataeva veda-vàda-ratà vede ye santi vàdà artha-vàdàþ akùayyaü ha vai càturmàsya-yàjinaþ sukçtaü bhavati ity evam àdayas teùv eva ratà vedàrtha-satyatvenaivam evaitad iti mithyà-vi÷vàsena santuùñàþ | he pàrtha ! ataeva nànyad astãti-vàdinaþ karma-kàõóàpekùayà nàsty anyaj j¤àna-kàõóaü sarvasyàpi vedasya kàrya-paratvàt | karma-phalàpekùayà ca nàsty anyan nirati÷ayaü j¤àna-phalam iti vadana-÷ãlà mahatà prabandhena j¤àna-kàõóa-viruddhàrtha-bhàùiõa ity arthaþ | kuto mokùa-dveùiõyas te ? yataþ kàmàtmànaþ kàmyamàna-viùaya-÷atàkula-cittatvena
kàma-mayàþ | evaü sati mokùam api kuto na kàmayante ? yataþ svarga-paràþ svarga evorva÷y-àdy-apetatvena para utkçùño yeùàü te tathà | svargàtiriktaþ puruùàrtho nàstãti bhràmyanto viveka-vairàgyàbhàvàn mokùa-kathàm api  soóhum akùamà iti yàvat |

teùàü ca pårvokta-bhogai÷varyayoþ prasaktànàü kùayitvàdi-doùàdar÷anena niviùñàntaþ-karaõànàü tayà kriyà-vi÷eùa-bhulayà vàcàpahçtam àcchàditaü ceto viveka-j¤ànaü yeùàü tathà-bhåtànàm artha-vàdàþ stuty-arthàs tàtparya-viùaye pramàõàntaràbàdhite vedasya pràmàõyam iti suprasiddham api j¤àtum a÷aktànàü samàdhàv antaþ-karaõe vayavasàyàtmikà buddhir na vidhãyate na bhavatãty arthaþ | samàdhi-viùayà vyavasàyàtmikà buddhis teùàü na bhavatãti và adhikaraõe viùaye và sapatamyàs tulyatvàt | vidhãyata iti karma-kartari la-kàraþ | samàdhãyate 'smin sarvam
iti vyutpattyà samàdhir antaþ-karaõaü và paramàtmà veti nàprasiddhàrtha-kalpanam | ahaü brahmety avasthànaü samàdhis tan-nimittaü vyavasàyàtmikà buddhir noptadyata iti vyàkhyàne tu råóhir evàdçtà |

ayaü bhàvaþ -- yadyapi kàmyàny agnihotràdãni ÷uddhy-arthebhyo na vi÷iùyante tathàpi phalàbhisandhi-doùàn nà÷aya-÷uddhiü sampàdayanti | bhogànuguõà tu ÷uddhir na j¤ànopayoginã | etad eva dar÷ayituü bhogai÷varya-prasaktànàm iti punar upàttam | phalàbhisandhim antareõa tu kçtàni j¤ànopayoginãü ÷uddhim àdadhatãti siddhaü vipa÷cid-avipa÷citoþ phala-vailakùaõyam | vistareõa caitad agre pratipàdayiùyate ||42-44||

vi÷vanàthaþ : tasmàd avyavasàyinaþ sakàma-karmiõas tv atimandà ity àha yàm imàm iti | puùpitàü vàcaü puùpitàü viphalatàm ivàpàtato ramaõãyam | pravadanti prakarùeõa sarvataþ prakçùñà iyam eva veda-vàg iti ye vadanti, teùàü tayà vàcà apahçta-cetasàü ca vyavasàyàtmikà buddhir na vidhãyate iti tçtãyenànvayaþ | teùu tasyà asambhavàt sà teùu nopadi÷yata ity arthaþ | kim iti te tathà vadanti, yato 'vipa÷cito mårkhàþ | tatra hetuþ vedeùu ye 'rtha-vàdàþ - akùayyaü vai càturmàsya-yàjinaþ sukçtaü bhavati, apàü somam amçtà ambhåma ity àdyàþ
| anyad ã÷vara-tattvaü nàstãti prajalpinas te kãdç÷ãü vàcaü pravadanti | janma-karma-phala-pradàyinãü bhogai÷varya-gatiü prati ye kriyà-vi÷eùàs tàn bahu yathà syàt tathà làti dadàti pratipàdayatãti tàm ||42-43||

tata÷ ca bhogai÷varyayoþ prasaktànàm tayà puùpitayà vàcà apahçtam àkçùñaü ceto yeùàm te | tathà teùàm samàdhi÷ cittaikàgryam parame÷varaikonmukhatvaü tasmin ni÷cayàtmikà buddhir na vidhãyate | karma-kartari prayogaþ | sà notpadyata iti bhàvaþ iti svàmi-vacanaiþ ||44||

baladevaþ : nanv eùàü vyavasàyàtmikà buddhir bhavet ÷rutes taulyàd iti cec citta-doùàn na bhaved ity àha yàm iti tribhiþ | avipa÷cito 'lpa-j¤àþ yàm imàü jyotiùñomena svarga-kàmo yajetety àdikàü vàcaü pravadanti iyam eva prakçùñà vedavàg iti kalpayanti | tayà vàcàpahçta-cetasàü teùàü samàdhau manasi vyavasàyàtmikà buddhir na vidhãyate nàbhyudeti ity anuùaïgaþ | kãdç÷ãü vàcam ity àha puùpitàm iti || kusumita-viùa-latàvad àpàta-manoj¤àü niùphalàm ity arthaþ | evaü kutas te vadanti tatràha vedeti | vedeùu ye vàdàþ apàü somam amçtà
ambhåma, akùayyaü ha vai càturmàsya-yàjinaþ sukçtaü bhavati ity àdayo 'rthavàdàs teùv eva ratàþ vedasya satya-bhàùitvàd evam evaitad iti pratãtimantaþ | ataeva nànyad iti karma-phalàt svargàd anyat jãvàü÷i-paramàrtha-j¤ànaü labhyaü mokùa-lakùaõaü nirati÷ayaü nitya-sukhaü nàsti | tat-pratipàdikànàü vedànta-vàcàü karmàïga-kartç-devatàd ekatayà tac-cheùatvàd iti vadana-÷ãlà ity arthaþ ||42|| 

citta-doùam àha kàmàtmànaþ vaiùayika-sukha-vàsanà-grasta-cittàþ | evaü cet tàdç÷aü mokùaü kuto necchanti tatràha svargeti | svarga eva sudhà devàïganàdy-upetatvena paraþ ÷reùñho yeùàü te | tàdçg-vàsanà-grastatvàt teùàü nànyad bhàùata ity arthaþ | janma karmeti janma ca dehendriya-sambandha-laksaõaü, tatra karma ca tat-tad-varõà÷rama-vihitaü, phalaü ca vinà÷i-pa÷v-anna-svargàdi | tàni prakarùeõàvicchedena dadàti tàü bhogai÷varyayor gatiü pràptiü prati ye kriyà-vi÷eùà jyotiùñpmàdayas te bahulàþ pracurà yatra tàü vàcaü
vadantãti pårveõànvayaþ | bhogaþ sudhà-pàna-devàïganàdiþ, ai÷varyaü ca devàdi-svàmitvaü tayor gatim ity arthaþ ||43||

baladevaþ : bhogeti teùàü pårvoktayor bhogai÷varyayoþ prasaktànàü kùayitva-doùàsphårtyà tayor abhiniviùñànàü tayà puùpitayà vàcàpahçtam viluptaü ceto viveka-j¤ànaü yeùàm tàdç÷ànàü samàdhàv iti yo 'yam | samyag àdhãyate 'sminn àtma-tattva-yàthàtmyam iti nirukteþ samàdhir manas tasminn ity arthaþ ||44||

__________________________________________________________

BhG 2.45

traiguõya-viùayà vedà nistraiguõyo bhavàrjuna |
nirdvandvo nitya-sattva-stho niryoga-kùema àtmavàn ||45||

÷rãdharaþ : nanu svargàdikaü paramaü phalaü yadi na bhavati, tarhi kim iti vedas tat-sàdhanatayà karmàõi vidhãyante | tatràha traiguõya-viùayà iti | triguõàtmakàþ sakàmà ye 'dhikàriõas tad-viùayàs teùàü karma-phala-sambandha-pratipàdakà vedàþ | tvaü tu nistraiguõyo niùkàmo bhava | tatropàyam àha - nirdvandvaþ | sukha-duþkha-÷ãtoùõàdi-yugalàni dvandvàni | tad-rahito bhava | tàni sahasvety arthaþ | katham iti | ata àha nitya-sattva-sthaþ san | dhryam avalambyety arthaþ | tathà niryoga-kùemaþ | apràpta-svãkàro yogaþ, pràpta-pàlanaü kùemaþ | tad-rahitaþ
| àtmavàn apramattaþ | nahi dvandvàkulasya yoga-kùema-vyàpçtasya ca pramàdinas traiguõyàtikramaþ sambhavatãti ||45||

madhusådanaþ : nanu sakàmànàü mà bhåd à÷aya-doùàd vyavasàyàtmikà buddhiþ | niùkàmànàü tu vyavasàyàtmaka-buddhyà karma kurvatàü karma-svàbhàvyàt svargàdi-phala-pràptau j¤àna-pratibandhaþ samàna ity à÷aïkyàha traiguõyeti | trayàõàü guõànàü karma traiguõyaü kàma-målaþ saüsàraþ | sa eva prakà÷atvena viùayo yeùàü tàdç÷à vedàþ karma-kàõóàtmakà yo yat-phala-kàmas tasyaiva tat-phalaü bodhayantãty arthaþ | na hi saarvebhyaþ kàmebhyo dar÷a-pårõamàsàv iti viniyoge 'pi sakçd-anuùñhànàt sarva-phala-pràptir bhavati tat-tat-kàmanàvirahàt | yat-phala-kàmanayànutiùñhati
tad eva phalaü tasmin prayoga iti sthitaü yogasiddhy-adhikaraõe | yasmàd evaü kàmà-virahe phala-virahas tasmàt tvaü nistraiguõyo niùkàmo bhava | he arjuna ! etena karma-svàbhàvyàt saüsàro nirastaþ | 

nanu ÷ãtoùõàdi-dvandva-pratãkàràya vastràdy-apekùaõàt kuto niùkàmatvam ata àha nirdvandvaþ | sarvatra bhaveti sambadhyate | màtrà-spar÷às tv ity ukta-nyàyena ÷ãtoùõàdi-dvandva-sahiùõur bhava | tasmiüs tiùñhatãti tathà | rajas-tamobhyàm abhibhåta-sattvo hi ÷ãtoùõàdi-pãóayà mariùyàmãti manvàno dharmàd vimukho bhavati | tvaü tu rajas tamasã abhibhåya sattva-màtràlambano bhava |

nanu ÷ãtoùõàdi-sahane 'pi kùut-pipàsàdi-pratãkàràrthaü kiücid anupàttam upàdeyam upàttaü ca rakùaõãyam iti tad-arthaü yatne kriyamàõe kutaþ sattva-sthatvam ity ata àha niryoga-kùemaþ | alabdha-làbho yogaþ, labdha-parirakùaõaü kùemas, tad-rahito bhava | citta-vikùepa-kàri-parigraha-rahito bhavety arthaþ | na caivaü cintà kartavyà katham evaü sati jãviùyàmãti | yataþ sarvàntaryàmã parame÷vara eva tava yoga-kùemàdi nirvàhayiùyatãty àha àtmavàn | àtmà paramàtmà dhyeyatvena yoga-kùemàdi-nirvàhakatvena ca vartate yasya sa àtmavàn | sarva-kàmanà-parityàgena parame÷varam
àràdhayato mama sa eva deha-yàtrà-màtram apekùitaü sampàdayiùyatãti ni÷citya ni÷cinto bhavety arthaþ | àtmavàn apramatto bhaveti và ||45||

vi÷vanàthaþ : tvaü tu catur-varga-sàdhanebhyo virajya kevalaü bhakti-yogam evà÷rayasvety àha traiguõyeti | traiguõyàs triguõàtmikàþ karma-j¤ànàdyàþ prakà÷yatvena viùayà yeùàü te traiguõya-viùayà vedàþ svàrthe ùya¤, etac ca bhåmnà vyapade÷à bhavanti iti nyàyenoktam | kintu bhaktir evainaü nayati iti | yasya deve parà bhaktir yathà deve tathà gurau ity àdi ÷rutayaþ | pa¤caràtràdi-smçtaya÷ ca gãtopaniùad-gopàla-tàpanyàdy-upaniùada÷ ca nirguõàü bhaktim api viùayãkurvanty eva vedoktatvàbhàve bhakter apràmàõyam eva syàt | tata÷ ca vedoktà ye triguõamayà j¤àna-karma-vidhayas tebhya eva nirgato bhava tàn na kuru | ye tu vedoktà bhakti-vidhayas tàüs
tu sarvathaivànutiùñha | tad-anuùñhàne -

÷ruti-smçti-puràõàdi-pà¤caràtra-vidhiü vinà |
aikàntikã harer bhaktir utpàtàyaiva kalpyate ||

iti doùo durvàra eva | tena sa-guõànàü guõàtãtànàm api, vedànà-viùayàs traiguõyà nistraiguõyà÷ ca | tatra tvaü tu nistraiguõyo bhava | nirguõayà mad-bhaktyaiva triguõàtmakebhyas tebhyo niùkrànto bhava | tata eva nirdvandvo guõamaya-mànàpamànàdi-rahitaþ | ataeva nityaiþ sattvaiþ pràõibhir mad-bhaktair eva saha tiùñhatãti tathà saþ | nityaü sattva-guõastho bhaveti vyàkhyàyàü nistraiguõyo bhaeti vyàkhyàyàü virodhaþ syàt | alabdha-làbho yogaþ, labdhasya rakùaõaü kùemas tad-rahitaþ | mad-bhakti-rasàsvàda-va÷àd eva tayor ananusandhànàt | yoga-kùemaü vahàmy aham it bhakta-vatsalena mayaiva tad-bhàra-vahanàt
| àtmavàn mad-datta-buddhi-yuktaþ | atra nistraiguõya-traiguõyayor vivecanam | yad uktam ekàda÷e -

mad-arpaõaü niùphalaü và sàttvikaü nija-karma yat |
ràjasaü phala-saïkalpaü hiüsà-pràyàdi tàmasam || [BhP 11.25.23]

niùphalaü veti naimittikaü nija-karma-phalàkàïkùyà-rahitam ity arthaþ |

kaivalyaü sàttvikaü j¤ànaü rajo vaikalpikaü tu yat |
pràkçtaü tàmasaü j¤ànaü man-niùñhaü nirguõaü smçtam || 
vanaü tu sàttviko vàso gràmo ràjasa ucyate |
tàmasaü dyuta-sadanaü man-niketaü tu nirguõam || 
sàttvikaþ kàrako 'saïgã ràgàndho ràjasaþ smçtaþ |
tàmasaþ smçti-vibhraùño nirguõo mad-apà÷rayaþ || 
sàttvikyàdhyàtmikã ÷raddhà karma-÷raddhà tu ràjasã |
tàmasy adharme yà ÷raddhà mat-sevàyàü tu nirguõà || 
pathyaü påtam anàyastam àhàryaü sàttvikaü smçtam |
ràjasaü cendriya-preùñhaü tàmasaü càrtidà÷uci || 
sàttvikaü sukham àtmotthaü viùayotthaü tu ràjasam |
tàmasaü moha-dainyotthaü nirguõaü mad-apà÷rayam || [BhP 11.25.24-29] iti |

ity antena granthena traiguõya-vaståny api bhaktyà svasmin katha¤cit sthitasya traiguõyasya nirjayo 'py uktas tad-anantaram eva | yathà -

dravyaü de÷as tathà kàlo j¤ànaü karma ca kàrakaþ |
÷raddhàvasthà-kçtir niùñhà traiguõyaþ sarva eva hi || 
sarve guõamayà bhàvàþ puruùàvyakta-dhiùñhitàþ |
dçùñaü ÷rutam anudhyàtaü buddhyà và puruùarùabha || 
etàþ saüsçtayaþ puüso guõa-karma-nibandhanàþ |
yeneme nirjitàþ saumya guõàjãvena cittajàþ |
bhakti-yogena man-niùñho mad-bhàvàya prapadyate || [BhP 11.25.30-32]

tasmàd bhaktyaiva nirguõayà traiguõyajayo nànyathà | atràpy agre kathaü caitàüs trãn guõàn ativartate iti pra÷ne vakùyate --

màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate |
sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 14.26]

÷rã-svàmi-caraõànàü vyàkhyà ca - ca-kàro 'tràvadhàraõàrthaþ | màm eva parame÷varam avyabhicàreõa bhakti-yogena yaþ sevate ity eùà |
nistraiguõyo bhavàrjuna nirdvandvo nityasattvastho niryogakùema àtmavàn ||45||

baladevaþ : nanu phalanairapekùyeõa karmàõi kurvàõàn api tàni sva-phalair yojayeyus tat svàbhàvyàt tataþ kathaü tad-buddheþ sambhava iti cet tatràha traiguõyeti | trayàõàü guõànàü karma traiguõyam | guõa-vacana-bràhmaõàdibhyaþ karmaõi ca iti såtràt [Pàõ 5.1.124] ùya¤-sakàmatvam ity arthaþ | tad-viùayà vedàþ karma-kàõóàni tvaü tu tac-chiro-bhåta-vedànta-niùñho nistraiguõyo niùkàmo bhava | 

ayam arthaþ - pitç-koñi-vatsalo hi vedo 'nàdi-bhagavad-vimukhàn màyà-guõair nibaddhàüs tad-guõa-sçùña-sàttvikàdi-sukha-saktàn prati tat-kàmàn anurudhya phalàni prakà÷ayan svasmiüs tàn vi÷rambhayati | tad-vi÷rambheõa tat-pari÷ãlinas te tan-mårdha-bhåtopanisat-pratãta-yàthàtmya-ni÷cayena tàü buddhiü yàntãti na càkàmitàny api tàny àpateyuþ kàmitànàm eva teùàü phalatva-÷ravaõàt | na ca sarveùàü vedànàü traiguõya-viùayatvaü nistraiguõyatàyà apràmàõikatvàpatteþ | 

nanu ÷ãtoùõàdi-nivàraõàya màtràspar÷às tu kaunteyety àdi vimar÷ena dvandva-saho bhava | tatra hetur nityeti | nityaü yat sattvam apariõàmitvaü jãva-niùñhaü tat-sthas tad-vibhàvyety arthaþ | tata eva niryogakùemaþ | alabdha-làbho yogaþ labdhasya parirakùaõaü kùemaü tad-rahito bhavety arthaþ |

nanu kùut-pipàse tathàpi vàdhike iti cet tatràha àtmavàn iti | àtmà vi÷vambharaþ paramàtmà sa yasya dhyeyatayàsti tàdç÷o bhavety arthaþ | sa te deha-yàtràü sampàdayed ity arthaþ ||45||

__________________________________________________________

BhG 2.46

yàvàn artha udapàne sarvataþ saüplutodake |
tàvàn sarveùu vedeùu bràhmaõasya vijànataþ ||46||

÷rãdharaþ : nanu vedokta-nànà-phala-tyàgena niùàmataye÷varàràdhana-viùayà vyavasàyàtmikà buddhiþ kubuddhir evety à÷aókyàha yàvàn iti | udakaü pãyate yasmiüs tad udapànaü vàpã-kåpa-taóàg-àdi | tasmin svalpodaka ekatra kçtsnàrthasyàsambhavàt tatra tatra paribhramaõena vibhàga÷o yàvàn snàna-pànàdir arthaþ prayojanaü bhavati tàvàn sarvo 'py arthaþ sarvataþ saüplutodake mahà-hrade ekatraiva yathà bhavati | evaü yàvàn sarveùu vedeùu tat-tat-karma-phala-råpo 'rthas tàvàn sarvo 'pi vijànato vyavasàyàtmikà-buddhi-yuktasya bràhmaõasya brahma-niùñhasya bhavaty eva | brahmànande kùudànandànàm antarbhàvàt | etasyaivànandasyànyàni bhåtàni màtràm
upajãvanti iti ÷ruteþ | tasmàd iyam eva subuddhir ity arthaþ ||46||

madhusådanaþ : na caivaü ÷aïkanãyaü sarva-kàmanà-parityàgena karma kurvann ahaü tais taiþ karma-janitair ànandair va¤citaþ syàm iti | yasmàt yàvàn iti | udapàne kùudra-jalà÷aye | jàtàv eka-vacanam | yàvàn artho yàvat-snàna-pànàdi-prayojanaü bhavati sarvataþ saüplutodake mahati jalà÷aye tàvàn artho bhavaty eva | yathà hi parvata-nirjharàþ sarvataþ sravantaþ kvacid upatyakàyàm ekatra milanti tatra pratyekaü jàyamànam udaka-prayojanaü samudite sutaràü bhavati sarveùàü nirjharàõàm ekatraiva kàsàre 'ntarbhàvàt | evaü sarveùu vedeùu vedokteùu kàmya-karmasu yàvàn artho hairaõyagarbhànanda-paryantas
tàvàn vijànato brahma-tattvaü sàkùàt-kçtavato bràhmaõasya brahma-bubhåùor bhavaty eva | kùudànandànàm brahmànandàü÷atvàt tatra kùudrànandànàm antarbhàvàt | etasyaivànandasyànyàni bhåtàni màtràm upajãvanti iti ÷ruteþ | ekasyàpy ànandasyàvidyà-kalpita-tat-tad-upàdhi-paricchedam àdàyàü÷àü÷ivad vyapade÷a àkà÷asyeva ghañàdy-avaccheda-kalpanayà |

tathà ca niùkàma-karmabhiþ ÷uddhàntaþ-karaõasya tavàtma-j¤ànodaye para-brahmànanda-pràptiþ syàt tathaiva ca sarvànanda-pràptau na kùudrànanda-pràpti-nibandhana-vaiyagryàvakà÷aþ | ataþ paramànanda-pràpakàya tattva-j¤ànàya niùkàma-karmàõi kurv ity abhipràyaþ | atra yathà tathà bhavatãti-pada-trayàdhyàhàro yàvàüs tàvàn iti pada-dvayànuùaïga÷ ca dàrùñàntike draùñavyaþ ||46||

vi÷vanàthaþ : hanta kiü vaktavyaü niùkàmasya nirguõasya bhaktiyogasya màhàtmyaü yasyaivàrambhaõa-màtre 'pi nà÷a-pratyavàyau na staþ | svalpa-màtreõàpi kçtàrthatety ekàda÷e 'py uddhavàyàpi vakùyate -

na hy aïgopakrame dhvaüso
mad-dharmasyoddhavàõv api |
mayà vyavasitaþ samyaï
nirguõatvàd anà÷iùaþ || iti | [BhP 11.29.20]

kintu sa-kàmo bhakti-yogo 'pi vyavasàyàtmika-buddhi-÷abdenocyate | iti dçùñàntena sàdhayati yàvàn iti | udapàna iti jàtyaika-vacanam udapàneùu kåpeùu | yàvàn artha iti ka÷cit kåpaþ ÷auca-karmàrthakaþ, ka÷cid dànta-dhàvanàrthakaþ, ka÷cid vastra-dhàvanàdy-arthakaþ, ka÷cit ke÷àdi-màrjanàrthakaþ, ka÷cit snànàrthakaþ, ka÷cit pànàrthaka ity evaü sarvataþ sarveùudapàneùu yàvàn artho yàvanti prayojanànãty arthaþ tasmin ekasminn eva ÷aucàdi-karma-siddheþ | kiü ca, tat-tat-kåpeùu pçthak pçthak paribhramaõa-÷rameõa, sarovare tu taü vinaiva | tathà kåpeùu virasa-jalena sarovare tu surama-jalenaivety api vi÷eùo draùñavyaþ
| evaü sarveùu vedeùu tat-tad-devatàràdhanena yàvanto 'rthàs tàvanta ekasya bhagavad-àràdhanena vijànato vij¤asya bràhmaõasyeti brahma vedaü bettãti brahmaõas tasya vijànato vedaj¤atve 'pi veda-tàtparyaü bhaktiü vi÷eùato jànataþ | yathà dvitãya-skandhe -

brahma-varcasa-kàmas tu yajeta brahmaõaþ patim |
indram indriya-kàmas tu prajà-kàmaþ prajàpatim || [BhP 2.3.2]

daivãü màyàü tu ÷rã-kàmaþ ity àdy-uktyà,

akàmaþ sarva-kàmo và mokùa-kàma udàra-dhãþ |
tãvreõa bhakti-yogena yajeta puruùaü param || [BhP 2.3.10]

iti meghàdy-ami÷rasya saura-kiraõasya tãvratvam iva bhaktiyogasya j¤àna-karmàdy-ami÷ratvaü tãvratvaü j¤eyam | atra bahubhyo bahu-kàma-siddhir iti sarvathà bahu-buddhitvam eva | ekasmàd bhagavata eva sarva-kàma-siddhir ity aü÷enaika-buddhitvàd eka-buddhitvam eva viùaya-sàdguõyàj j¤eyam ||46||
baladevaþ : mami sarvàn vedàn adhãyànasya bahu-kàla-vyayàd bahu-vikùepa-sambhavàc ca kathaü tad-buddher abhudayas tatràha yàvàn iti | sarvataþ samplutodaketi | vistãrõe udapàne jalà÷aye snànàdy-arthino yàvàn snàna-pànàdir arthaþ prayojanaü tàvàn eva sa tena tasmàt sampadyate | evaü sarveùu sopaniùatsu vedeùu bràhmaõasya vedàdhyàyino vijànata àtma-yàthàtmya-j¤ànaü labdhu-kàmasya yàvàn taj-j¤àna-siddhi-lakùaõo 'rthaþ syàt tàvàn eva tena tebhyaþ sampàdyate ity arthaþ | tathà ca sva-÷àkhayaiva sopaniùadàcireõaiva tat siddhau tad buddhir abhudiyàd eveti | iha dàrùñàntike 'pi yàvàüs tàvàn iti pada-dvayam anuùa¤janãyam
||46||

__________________________________________________________

BhG 2.47

karmaõy evàdhikàras te mà phaleùu kadàcana |
mà karma-phala-hetur bhår mà te saïgo 'stv akarmaõi ||47||

÷rãdharaþ : tarhi sarvàõi karma-phalàni parame÷varàràdhanàd eva bhaviùyantãty abhisandhàya pravarteta | kiü karmaõà ity à÷aïkya tad vàrayann àha karmaõy eveti | te tava tattva-j¤ànàrthinaþ karmaõy evàdhikàraþ | tat-phaleùu adhikàraþ kàmo màstu | nanu karmaõi kçti tat-phalaü syàd eva bhojane kçte tçptivat | ity à÷aïkyàha meti | mà karma-phala-hetur bhåþ | karma-phalaü pravçtti-hetur yasya sa tathàbhåto mà bhåþ | kàmyamànasyaiva svargàder niyojya-vi÷eùaõatvena phalatvàd akàmitaü phalaü na syàd iti bhàvaþ | ataeva phalaü bandhakaü bhaviùyatãti bhayàd akarmaõi karmàkaraõe 'pi tava saïgo niùñhà màstu ||47||

madhusådanaþ : nanu niùkàma-karmabhir àtma-j¤ànaü sampàdya parànanda-pràptiþ kriyate ced àtma-j¤ànam eva tarhi sampàdyaü kiü bahvàyàsaiþ karmabhir bahiraïga-sàdhana-bhåtair ity à÷aïkyàha karmaõy eveti | te tavà÷uddhàntaþkaraõasya tàttvika-j¤ànotpatty-ayogyasya karmaõy evàntaþkaraõa-÷odhake 'dhikàro mayedaü kartavyam iti bodho 'stu na j¤àna-niùñhà-råpaü vedànta-vàkya-vicàràdau | karma ca kurvatas tava tat-phaleùu svargàdiùu kadàcana kasyàücid apy avasthàyàü karmànuùñhànàt pràg årdhvaü tat-kàle vàdhikàro mayedaü bhoktavyam iti bodho màstu | 

nanu mayedaü bhoktavyam iti buddhy-abhàve 'pi karma sva-sàmàrthyàd eva phalaü janayiùyatãti cen nety àha mà karma-phala-hetur bhåþ | phala-kàmanayà hi karma kurvan phalasya heteur utpàdako bhavati | tvaü tu niùkàmaþ san karma-phala-hetur mà bhåþ | na hi niùkàmena bhagavad-arpaõa-buddhyà kçtaü karma phalàya kalpata ity uktam | phalàbhàve kiü karmaõety ata àha - mà te saïgo 'stv akarmaõi | yadi phalaü neùyate kiü karmaõà duþkha-råpeõety akaraõe tava prãtir mà bhåt ||47||

vi÷vanàthaþ : evam ekam evàrjunaü sva-priya-sakhaü lakùãkçtya j¤àna-bhakti-karma-yogàn àcikhyàsur bhagavàn j¤àna-bhakti-yogau procya tayor arjunasyànadhikàraþ vimç÷ya niùkàma-karma-yogam àha karmaõãti | mà phaleùv iti - phalàkàïkùiõo 'py atyanta-÷uddha-città bhavanti | tvaü tu pràyaþ ÷uddha-citta iti mayà j¤àtvaivocyasa iti bhàvaþ | 

nanu karmaõi kçte phalam ava÷yaü bhaviùyaty eveti | tatràha mà karma-phala-hetur bhåþ phala-kàmanayà hi karma kurvan phalasya hetur utpàdako bhavati | tvaü tu tàdç÷o mà bhår ity à÷ãr mayà dãyata ity arthaþ | akarmaõi sva-dharmàkaraõe vikarmaõi pàpe và saïgas tava màstu, kintu dveùa evàstv iti punar apy à÷ãr dãyata iti | atràgrimàdhyàye vyàmi÷reõaiva vàkyena buddhiü mohayasãva me ity arjunokti-dar÷anàd atràdhyàye pårvottara-vàkyànàm avatàrikàbhir nàtãva saïgatir vidhitsiteti j¤eyam | kintu tva-àj¤àyàü sàrathy-àdau yathàhaü tiùñhàmi, tathà tvam api mad-àj¤àyàü tiùñheti kçùõàrjunayor mano 'nulàpo 'yam atra draùñavyaþ ||47||

baladevaþ : nanu karmabhir j¤àna-siddhir iùyate cet tarhi tasya ÷amàdãny evàntaraïgatvàd anuùñheyàni santu kiü bahu prayàsais tair iti cet tatràha - karmaõy eveti | jàtàv eka-vacanam | te tava sva-dharme 'pi yuddhe 'dharma-buddher a÷uddha-cittasya tàvat karmasv eva yuddhàdiùv adhikàro 'stu mayaitàni bhoktavyànãti tat phaleùu bandhakeùu tavàdhikàro màstu mayaitàni bhoktavyànãti |

nanu phalecchà-virahe 'pi tàni sva-phaair yojayeyur iti cet tatràha mà karmeti | karma-phalànàü hetur utpàdakas tvaü màbhåþ kàmanayà kçtàni tàni sva-phalair yojayanti kàmitànàm eva phalànàü niyojya-vi÷eùaõatvena phalatvàmnàtàt | ataeva bandhakàni phalàni àpatiùyantãti bhayàd akarmaõi karmàkaraõe tava saïgaþ prãtir màstu kintu vidveùa evàstv ity arthaþ | niùkàmatayànuùñhitàni karmàõi yaùñidhànyavad antar eva j¤àna-niùñhàü niùpàdayiùyanti | ÷amàdãni tu tat-pçùñha-lagnàny eva syur iti bhàvaþ ||47||

__________________________________________________________

BhG 2.48

yogasthaþ kuru karmàõi saïgaü tyaktvà dhanaüjaya |
siddhy-asiddhyoþ samo bhåtvà samatvaü yoga ucyate ||48||

÷rãdharaþ : kiü tarhi ? yoga-stha iti | yogaþ parame÷varaikaparatà | tatra sthitaþ karmàõi kuru | tathà saïgaü kartçtvàbhinive÷aü tyaktvà kevalam ã÷varà÷rayeõaiva kuru | tat-phalasya j¤ànasyàpi siddhy-asiddhyoþ samo bhåtvà kevalam ã÷varà÷rayeõaiva kuru | yata evaübhåtaü samatvam eva yoga ucyate sadbhiþ citta-samàdhàna-råpatvàt ||48||

madhusådanaþ : pårvoktam eva vivçõoti yoga-stha iti | he dhana¤jaya tvaü yogasthaþ san saïgaü phalàbhilàùaü kartçtvàbhinive÷aü ca tyaktvà karmàõi kuru | atra bahu-vacanàt karmaõy evàdhikàras ta ity atra jàtàv eka-vacanam | saïga-tyàgopàyam àha siddhy-asiddhyoþ samo bhåtvà phala-siddhau harùaü phalàsiddhau ca viùàdaü tyaktvà kevalam ã÷varàràdhana-buddhyà karmàõi kurv iti | 

nanu yoga-÷abdena pràk-karmoktam | atra tu yoga-sthaþ karmàõi kurv ity ucyate | ataþ katham etad boddhyü ÷akyam ity ata àha samatvaü yoga ucyate | yad etat siddhy-asiddhyoþ samatvam idam eva yoga-stha ity atra yoga-÷abdenocyate na tu karmeti na ko 'pi virodha ity arthaþ | atra pårvàrdhasyottaràrdhena vyàkhyànaü kriyata ity apaunaruktyam iti bhàùyakàrãyaþ panthàþ | sukha-duþkhe same kçtvà ity atra jayàjaya-sàmyena yuddha-màtra-kartavyatà prakçtatvàd uktà | iha tu dçùñàdçùña-sarva-phala-parityàgena sarva-karma-kartavyateti vi÷eùaþ ||48||

vi÷vanàthaþ : niùkàma-karmaõaþ prakàraü ÷ikùayati yoga-stha iti | tena jayàjayayos tulya-buddhiþ san saïgràmam eva sva-dharmaü kurv iti bhàvaþ | ayaü niùkàma-karma-yoga eva j¤àna-yogatvena pariõamatãti | j¤àna-yogo 'py evaü pårvottara-granthàrtha-tàtparyato j¤eyaþ ||48||

baladevaþ : pårvoktaü vi÷adayati yoga-stha iti | tvaü saïgaü phalàbhilàùaü kartçtvàbhinive÷aü ca tyaktvà yogasthaþ san karmàõi kuru yuddhàdãni | àdyena màyà-nimajjanam eva | dvitãyena tu svàtantrya-lakùaõa-pare÷a-dharma-cauryam | tena tan-màyà-vyàkopaþ | atas tayoþ parityàga iti bhàvaþ | yogastha-padaü vivçõoti -- siddhy-asiddhyor iti | tad-anuùaïga-phalànàü jayàdãnàü siddhàv asiddhau ca samo bhåtvà ràga-dveùa-rahitaþ san kuru | idam eva samatvaü mayà yoga-stha ity atra yoga-÷abdenoktaü citta-samàdhi-råpatvàt ||48||


__________________________________________________________

BhG 2.49

dåreõa hy avaraü karma buddhi-yogàd dhanaüjaya |
buddhau ÷araõam anviccha kçpaõàþ phala-hetavaþ ||49||

÷rãdharaþ : kàmyaü tu karmàtinikçùñam ity àha dåreõeti | buddhyà vyavasàyàtmikayà kçtaþ karma-yogo buddhi-yogo buddhi-sàdhana-bhåto và, tasmàt sakà÷àd anyat sàdhana-bhåtaü kàmyaü karma dåreõa avaraü atyantam apakçùñaü hi | yasmàd evaü tasmàd buddhau j¤àne ÷araõam à÷rayaü karma-yogam anviccha anutiùñha | yad và buddhau ÷araõaü tràtàram ã÷varam à÷rayety arthaþ | phalahetur astu sakàmà naràþ kçpaõà dãnàþ yo và etad akùaram gàrgy aviditvà asmàl lokàt praiti sa kçpaõa [BAU 3.8.10] iti ÷ruteþ ||49||

madhusådanaþ : nanu kiü karmànuùñhànam eva puruùàrtho yena niùphalam eva sadà kartavyam ity ucyate prayojanam anuddi÷ya na mando 'pi pravartate iti nyàyàt | tad varaü phala-kàmanayaiva karmànuùñhànam iti cen nety àha dåreõeti | buddhi-yogàd àtma-buddhi-sàdhana-bhåtàn niùkàma-karma-yogàd dåreõàtiviprakarùeõàvaram adhamaü karma phalàbhisandhinà kriyamàõaü janma-maraõa-hetu-bhåtam | athavà paramàtma-buddhi-yogàd dåreõàvaraü sarvam api karma yasmàd, he dhana¤jaya, tasmàd buddhau paramàtma-buddhau sarvànartha-nivartikàyàü ÷araõaü pratibandhaka-pàpa-kùayeõa rakùakaü niùkàma-karma-yogam anviccha kartum iccha
| ye tu phala-hetavaþ phala-kàmà avaraü karma kurvanti te kçpaõàþ sarvadà janma-maraõàdi-ghañã-yantra-bhramaõena para-va÷à atyanta-dãnà ity arthaþ | yo và etad akùaram gàrgy aviditvà asmàl lokàt praiti sa kçpaõa [BAU 3.8.10] iti ÷ruteþ | tathà ca tvam api kçpaõo mà bhåþ kintu sarvànartha-nivartakàtma-j¤ànotpàdakaü niùkàma-karma-yogam evànutiùñhety abhipràyaþ | yathà hi kçpaõà janà atiduþkhena dhanam arjayanto yat kiücid dçùña-sukha-màtra-lobhena dànàdi-janitaü mahat sukham anubhavituü na ÷aknuvantãty àtmànam eva va¤cayanti tathà mahatà duþkhena karmàõi kurvàõàþ kùudra-phala-màtra-lobhena paramànandà-nubhavena
va¤cità ity aho daurbhàgyaü mauóhyaü ca teùàm iti kçpaõa-padena dhvanitam ||49||

vi÷vanàthaþ : sakàma-karma nindati dåreõeti | avaram atinikçùñaü kàmyaü karma | buddhi-yogàt parame÷varàrpita-niùàma-karma-yogàt | buddhau niùkàma-karmaõy eva buddhi-yogo niùkàma-karma-yogaþ ||49||

baladevaþ : atha kàmya-karmaõo nikçùñatvam àha dåreõeti | buddhi-yogàd avaraü karma dåreõa, he dhana¤jaya, àtma-yàthàtmya-buddhi-sàdhana-bhåtàn niùkàma-karma-yogàt dåreõàtiviprakarùeõàvaram atyapakçùñaü janma-maraõàdy-anartha-nimittaü kàmyaü karmety arthaþ | hi yasmàd evam atas tvaü buddhau tad-yàthàtmya-j¤àne ÷araõam à÷rayaü niùkàma-karma-yogam anviccha kuru | ye tu phala-hetavaþ phala-kàmà avara-karma-kàriõas te kçpaõàs tat-phala-janma-karmàdi-pravàha-parava÷à dãnà ity arthaþ | tathà ca tvaü kçpaõo màbhår iti iha kçpaõàþ khalu kaùñopàrjita-vittàdçùña-sukha-lava-lubdhà vittàni dàtum asamarthà mahatà
dàna-sukhena va¤citàs tathà kaùñànuùñhita-karmàõas tuccha-tat-phala-lubdhà mahatàtma-sukhena va¤cità bhavantãti vyajyate ||49||

__________________________________________________________

BhG 2.50

buddhi-yukto jahàtãha ubhe sukçta-duùkçte |
tasmàd yogàya yujyasva yogaþ karmasu kau÷alam ||50||

÷rãdharaþ : buddhi-yoga-yuktas tu ÷reùñha ity àha buddhi-yukta iti | sukçtaü svargàdi-pràpakaü duùkçtaü nirayàdi-pràpakam | te ubhe ihaiva janmani parame÷vara-prasàdena tyajati | tasmàd yogàya tad-arthàya karma-yogàya yujyasva ghañasva | yogo hi karmasu kau÷alam | sva-dharmàkhyeùu karmasu vartamànasya yà siddhy-asiddhyoþ samatva-buddhir ã÷varàrpita-cetastayà tat kau÷alaü ku÷ala-bhàvaþ | tad dhi kau÷alaü yad bandha-svabhàvàny api karmàõi samatva-buddhyà svabhàvàn nivartante | tasmàt samatva-buddhi-yukto bhava tvam ||50||

madhusådanaþ : evaü buddhi-yogàbhàve doùam uktvà tad-bhàve guõam àha buddhãti | iha karmasu buddhi-yuktaþ samatva-buddhyà yukto jahàti parityajati ubhe sukçta-duùkçte puõya-pàpe sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa | yasmàd evaü tasmàt samatva-buddhi-yogàya tvaü yujyasva ghañasvodyukto bhava | yasmàd ãdç÷aþ samatva-buddhi-yoga ã÷varàrpita-cetasaþ karmasu pravartamànasya kau÷alaü ku÷ala-bhàvo yad-bandha-hetånàm api karmaõàü tad-abhàvo mokùa-paryavasàyitvaü ca tan mahat kau÷alam |

samatva-buddhi-yuktaþ karma-yogaþ karmàtmàpi san duùña-karma-kùayaü karotãti mahà-ku÷alaþ | tvaü tu na ku÷alo yata÷ cetano 'pi san sajàtãya-duùña-kùayaü na karoùãti vyatireko 'tra dhvanitaþ | athavà iha samatva-buddhi-yukte karmaõi kçte sati sattva-÷uddhi-dvàreõa buddhi-yuktaþ paramàtma-sàkùàtkàravàn sa¤jahàty ubhe sukçta-duùkçte | tasmàt samatva-buddhi-yuktàya karma-yogàya yujyasva | yasmàt karmasu madhye samatva-buddhi-yuktaþ karma-yogaþ kau÷alaü ku÷alo duùña-karma-nivàraõa-catura ity arthaþ ||50||

vi÷vanàthaþ : yogàyokta-lakùaõàya yujyasva ghañasva | yataþ karmasu sakàma-niùkàmeùu madhye yoga evodàsãnatvena karma-karaõam eva | kau÷alaü naipuõyam ity arthaþ ||50||

baladevaþ : uktasya buddhi-yogasya prabhàvam àha buddhãti | iha karmasu yo buddhi-yuktaþ pradhàna-phala-tyàga-viùayànuùaïga-phala-siddhy-asiddhi-samatva-viùayayà ca buddhyà yuktas tàni karoti, sa ubhe anàdi-kàla-sa¤cite j¤àna-pratibandhake sukçta-duùkçte jahàti vinà÷ayatãty arthaþ | tasmàd uktàya buddhi-yogàya yujyasva ghañasva | yasmàt karma-yogas tàdç÷a-buddhi-sambandhaþ | kau÷alam càturyaü bandhakànàm eva buddhi-samparkàd vi÷odhita-viùa-pàrada-nyàyena mocakatvena pariõàmàt ||50||

__________________________________________________________

BhG 2.51

karmajaü buddhi-yuktà hi phalaü tyaktvà manãùiõaþ |
janma-bandha-vinirmuktàþ padaü gacchanty anàmayam ||51||

÷rãdharaþ : karmaõàü mokùa-sàdhanatva-prakàram àha karma-jam iti | karmajaü phalaü tyaktvà kevalam ã÷varàràdhanàrthaü karma kurvàõo manãùiõo j¤ànino bhåtvà janma-råpeõa bandhena vinirmuktàþ santo 'nàmayaü sarvopadrava-rahitaü viùõoþ padaü mokùàkhyaü gacchanti ||51||

madhusådanaþ : nanu duùkçta-hànam apekùitaü na tu sukçta-hànaü puruùàrtha-bhraü÷àpatter ity à÷aïkya tuccha-phala-tyàgena parama-puruùàrtha-pràptiü phalam àha karma-jam iti | samatva-buddhi-yuktà hi yasmàt karmajaü phalaü tyaktvà kevalam ã÷varàràdhanàrthaü karmàõi kurvàõàþ sattva-÷uddhi-dvàreõa manãùiõas tat tvam asi ity àdi-vàkya-janyàtma-manãùàvanto bhavanti | tàdç÷à÷ ca santo janmàtmakena bandhena vinirmuktà vi÷eùeõàtyantikatva-lakùaõena nirava÷eùaü muktàþ padaü padanãyam àtma-tattvam ànanda-råpaü brahmànàmayam avidyà-tat-kàryàtmaka-roga-rahitàbhayaü
mokùàkhyaü puruùàrthaü gacchanty abhedena pràpnuvantãty arthaþ | 

yasmàd evaü phala-kàmanàü tyaktvà samatva-buddhyà karmàõy anutiùñhantas taiþ kçtàntaþkaraõa-÷uddhayas tat tvam asy àdi-pramàõotpannàtma-tattva-j¤àna-tat-kàryàþ santaþ sakalànartha-nivçtti-paramànanda-pràpti-råpaü mokùàkhyaü viùõoþ paramaü padaü gacchanti tasmàt tvam api yac chreyaþ syàn ni÷citaü bråhi tan me [Gãtà 2.7] ity ukteþ ÷reyo jij¤àsur evaüvidhaü karma-yogam anutiùñheti bhagavato 'bhipràyaþ ||51||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : karmajam iti | buddhi-yuktàs tàdç÷a-buddhimantaþ karmajaü phalaü tyaktvà karmàõy anutiùñhanto manãùiõaþ karmàntargatàtma-yàthàtmya-praj¤àvanto bhåtvà janma-bandhena vinirmuktàþ santo 'nàmayaü kle÷a-÷ånyaü padaü vaikuõñhaü gacchantãti | tasmàt tvam api ÷reyo jij¤àsur evaü vidhàni karmàõi kurv iti bhàvaþ | svàtma-j¤ànasya paramàtma-j¤àna-hetutvàt tasyàpi tat-pada-gati-hetutvaü yuktam ||51||

__________________________________________________________

BhG 2.52

yadà te mohakalilaü buddhir vyatitariùyati |
tadà gantàsi nirvedaü ÷rotavyasya ÷rutasya ca ||52||

÷rãdharaþ : kadàhaü tat padaü pràpsyàmi ity apekùàyàm àha yadeti dvàbhyàm | moho dehàdiùu àtma-buddhiþ | tad eva kalilaü gahanam | kalilaü gahanaü vidur ity abhidhàna-koùa-smçteþ | tata÷ càyam arthaþ | evaü parame÷varàràdhane kriyamàõe yadà tat-prasàdena tava buddhir dehàbhimàna-lakùaõaü moha-mayaü gahanaü durgaü vi÷eùeõàtitariùyati tadà ÷rotavyasya ÷rutasya càrthasya nirvedaü vairàgyaü gantàsi pràpsyasi | tayor anupàdeyatvena jij¤àsàm na kariùyasãty arthaþ ||52||

madhusådanaþ : evaü karmàõy anutiùñhataþ kadà me sattva-÷uddhiþ syàd ity ata àha yadeti | na hy etàvatà kàlena sattva-÷uddhir bhavatãti kàla-niyamo 'sti | kintu yadà yasmin kàle te tava buddhir antaþkaraõaü moha-kalilaü vyatitariùyati avivekàtmakaü kàluùam aham idaü mamedaü ity àdy-aj¤àna-vilasitam atigahanam vyatikramiùyati rajas-tamo-malam apahàya ÷uddha-bhàvam àpatsyata iti yàvat | tadà tasmin kàle ÷rotavyasya ÷rutasya ca karma-phalasya nirvedaü vaitçùõyaü gantàsi pràptàsi | parãkùya lokàn karma-citàn bràhmaõo nirvedam àyàt [MuõóU 1.2.12] iti ÷ruteþ | nirvedena phalenàntaþkaraõa-÷uddhiü j¤àsyasãty
abhipràyaþ ||52||

vi÷vanàthaþ : evaü parame÷varàrpita-niùkàma-karmàbhyàsàt tava yogo bhaviùyatãty àha yadeti | tava buddhir antaþkaraõaü moha-kalilaü moha-råpaü gahanaü vi÷eùato 'ti÷ayena tariùyati, tadà ÷rotavyasya ÷rotavyeùv artheùu ÷rutasya ÷ruteùv apy artheùu nirvedaü pràpsyasi asambhàvanà-viparãta-bhàvanayor naùñatvàt kiü me ÷àstropade÷a-vàkya-÷ravaõena | sàmprataü me sàdhaneùv eva pratikùaõam abhyàsaþ sarvathocita iti maüsyasa iti bhàvaþ ||52||

baladevaþ : nanu niùkàmàõi karmàõi kurvato me kadàtma-viùayà manãùàbhyudiyàd iti cet tatràha yadeti | yadà te buddhir antaþkaraõaü moha-kalilaü tuccha-phalàbhilàùa-hetum aj¤àna-gahanaü vyatitariùyati parityakùyatãty arthaþ, tadà pårvaü ÷rutasyànantaraü ÷rotavyasya ca tasya tuccha-phalasya sambandhinaü nirvedaü gantàsi gamiùyasi | parãkùya lokàn karma-citàn bràhmaõo nirvedaü àyàt iti ÷ravaõàt | nirvedena phalena tad-viùayàü tàü pariceùyati iti nàsty atra kàla-niyama ity arthaþ ||52||


__________________________________________________________

BhG 2.53

÷ruti-vipratipannà te yadà sthàsyati ni÷calà |
samàdhàv acalà buddhis tadà yogam avàpsyasyi ||53||

÷rãdharaþ : tata÷ ca ÷rutãti | ÷rutibhir nànà-laukika-vaidikàrtha-÷ravaõair vipratipannà | itaþ pårvaü vikùiptà satã tava buddhir yadà samàdhau sthàsyati | samàdhãyate cittam asminn iti samàdhiþ parame÷varaþ | tasmin ni÷calà viùayair antarair anàkçùñà | ataevàcalà | abhyàsa-pàñavena tatraiva sthirà ca satã yogaü yoga-phalaü tattva-j¤ànam avàpsyasi ||53||

madhusådanaþ : antaþkaraõa-÷uddhyaivaü jàta-nirvedasya kadà j¤àna-pràptir ity apekùàyàm àha ÷rutãti | te tava buddhiþ ÷rutibhir nànà-vidha-phala-÷ravaõair avicàrita-tàtparyair vipratipannà 'neka-vidha-saü÷aya-viparyàsavattvena vikùiptà pràk | yadà yasmin kàle ÷uddhija-viveka-janitena doùa-dar÷anena taü vikùepaü parityajya samàdhau parmàtmani ni÷calà jàgrat-svapna-dar÷ana-lakùaõa-vikùepa-rahitàcalà suùupti-mårcchà-stabdhãbhàvàdi-råpa-laya-lakùaõa-calana-rahità satã sthàsyati laya-vikùepa-lakùaõau doùau parityajya samàhità bhaviùyatãti yàvat | athavà ni÷calàsambhàvanà-viparãta-bhàvanà-rahitàcalà dãrgha-kàlàdara-nairantarya-satkàra-sevanair
vijàtãya-pratyayàdåùità satã nirvàta-pradãpavad àtmani sthàsyatãti yojanà | tadà tasmin kàle yogaü jãva-paramàtmaikya-lakùaõaü tat-tvam-asãty àdi-vàkya-janyam akhaõóa-sàkùàtkàraü sarva-yoga-phalam avàpsyasi | tadà punaþ sàdhyàntaràbhàvàt kçta-kçtyaþ sthita-praj¤o bhaviùyasãty abhipràyaþ ||53||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca ÷rutiùu nànà-laukika-vaidikàrtha-÷ravaõeùu vipratipannà asammatà viraketit yàvat | tatra hetuþ ni÷calà teùu teùv artheùu calituü vimukhãbhåtety arthaþ | kintu samàdhau ùaùñhe 'dhyàye vakùyamàõa-lakùaõe 'calà sthairyavatã | tadà yogam aparokùànubhava-pràptyà, jãvan-mukta ity arthaþ ||53||

baladevaþ : nanu karma-phala-nirviõõatayà karmànuùñhànena labdha-hçd-vi÷uddher abhyuditàtma-j¤ànasya me kadàtma-sàkùàt-kçtir iti cet tatràha ÷rutãti | ÷rutyà karmaõàü j¤àna-garbhatàü prabodhayantyà tam etam ity àdikayà vipratipannà vi÷eùeõa saüsiddhà te buddhir acalà asambhàvanà-viparãta-bhàvanàbhyàü virahità yadà samàdhau manasi nirvàta-dãpa-÷ikheva ni÷calà sthàsyati tadà yogam àtmànubhava-lakùaõam avàpsyasi | ayam arthaþ phalàbhilàùa-÷ånyatayànuùñhitàni karmàõi sthita-praj¤atà-råpàü j¤àna-niùñhàü sàdhayanti | j¤àna-niùñhà-råpà sthita-praj¤atà tv àtmànubhavam iti ||53||
 
__________________________________________________________

BhG 2.54

arjuna uvàca
sthita-praj¤asya kà bhàùà samàdhi-sthasya ke÷ava |
sthita-dhãþ kiü prabhàùeta kim àsãta vrajeta kim ||54||

÷rãdharaþ : pårva-÷lokoktasyàtma-tattva-j¤asya lakùaõaü jij¤àsur arjuna uvàca - sthita-praj¤asyeti | svàbhàvike samàdhau sthitasya, ataeva sthità ni÷calà praj¤à buddhir yasya tasya bhàùà kà ? bhàùyate 'nayà iti bhàùà lakùaõam iti yàvat | sa kena lakùaõena sthita-praj¤a ucyate ity arthaþ | tathà sthita-dhãþ kiü kathaü bhàùaõam àsanaü vrajanaü ca kuryàd ity arthaþ ||54||

madhusådanaþ : evam labdhàvasaraþ sthita-praj¤a-lakùaõaü j¤àtum arjuna uvàca | yàny eva hi jãvan-muktànàü lakùaõàni tàny eva mumukùåõàü mokùopàya-bhåtànãti manvànaþ | sthità ni÷calà ahaü-brahmàsmi iti praj¤à yasya sa sthita-praj¤o 'vasthà-dvayavàn samàdhistho vyutthita-citta÷ ceti | ato vi÷inaùñi samàdhi-sthasya sthita-praj¤asya kà bhàùà ? karmaõi ùaùñhã | bhàùyate 'nayeti bhàùà lakùaõam | samàdhi-sthaþ sthita-praj¤aþ kena lakùaõenànyair vyavahriyata ity arthaþ | 

sa ca vyutthita-cittaþ sthita-dhãþ sthita-praj¤aþ svayaü kiü prabhàùeta ? stuti-nindàdàv abhinandana-dveùàdi-lakùaõaü kiü kathaü prabhàùeta ? sarvatra sambhàvanàyàü liï | tathà kim àsãteti vyutthita-citta-nigrahàya kathaü bahir indriyàõàü nigrahaü karoti ? tan-nigràhàbhàva-kàle kiü vrajeta kathaü viùayàn pràpnoti ? tat-kartçka-bhàùaõàsana-vrajanàni måóha-jana-vilakùaõàni kãdç÷ànãity arthaþ | 

tad evaü catvàraþ pra÷nàþ samàdhi-sthe sthita-praj¤a ekaþ | vyutthite sthita-praj¤e traya iti | ke÷aveti sambodhayan sarvàntaryàmitayà tvam evaitàdç÷aü rahasyaü vaktuü samartho 'sãti såcayati ||54||

vi÷vanàthaþ : samàdhàv acalà buddhir iti ÷rutvà tattvato yogino lakùaõaü pçcchati sthita-praj¤asyeti | sthità sthiràcalà praj¤a buddhir yasyeti | kà bhàùà ? bhàùyate 'nayeti bhàùà lakùaõaü kiü lakùaõam ity arthaþ | kãdç÷asya samàdhi-sthasyeti samàdhau sthàsyatãti | asyàrthaþ - evaü ca sthita-praj¤a iti | samàdhi-stha iti jãvan-muktasya saüj¤à-dvayam | kiü prabhàùeteti sukha-duþkhayor mànàpamànayoþ stuti-nindayoþ sneha-dveùayor và samupasthitayoþ kiü prabhàùeta ? spaùñaü svagataü và kiü vaded ity arthaþ | kim
àsãta ? tad indriyàõàü bàhya-viùayeùu calanàbhàvaþ kãdç÷aþ ? vrajeta kim ? teùu calanaü và kãdç÷am iti ||54||

baladevaþ : evam ukto 'rjunaþ pårva-padyoktasya sthita-praj¤asya lakùaõaü j¤àtuü pçcchati sthiteti | sthita-praj¤e 'tra catvàraþ pra÷nàþ - samàdhisthe ekaþ, vyutthite tu trayaþ | tathà hi - sthità sthirà praj¤a dhãr yasya tasya samàdhi-sthasya kà bhàùà kiü lakùaõam ? bhàùyate 'nayeti vyutpatteþ | kena lakùaõena sthita-praj¤o 'bhidhãyata ity arthaþ | tathà vyutthitaþ sthita-praj¤aþ kathaü bhàùaõàdãni kuryàt ? tadãyàni tàni pçthag-jana-vilakùaõàni kãdç÷ànãty arthaþ | tatra kiü prabhàùeta ? svayoþ stuti-nindayoþ sneha-dveùayo÷ ca pràptayor
mukhataþ svagataü và kiü bråyàt ? kim àsãta bàhya-viùayeùu katham indriyàõàü nigrahaü kuryàt ? vrajeta kim ? kiü tan-nigràhàbhàve ca kathaü viùayànavàpnuyàd ity arthaþ | triùu sambhàvanàyàm ||54||

__________________________________________________________

BhG 2.55

÷rã-bhagavàn uvàca
prajahàti yadà kàmàn sarvàn pàrtha mano-gatàn |
àtmany evàtmanà tuùñaþ sthita-praj¤as tadocyate ||55||

÷rãdharaþ : atra ca yàni sàdhakasya j¤àna-sàdhanàni tàny eva svàbhàvikàni siddhasya lakùaõàni | ataþ siddhasya lakùaõàni kathayann evàntaraïgàni j¤àna-sàdhanàny àha yàvad adhyàya-samàpti | tatra prathama-pra÷nasyottaram àha prajahàtãti dvàbhyàm | manasi sthitàn kàmàn yadà prakarùeõa jahàti | tyàge hetum àha àtmanãti | àtmany eva svasminn eva paramànanda-råpe àtmanà svayam eva tuùña ity àtmàràmaþ san yadà kùudra-viùayàbhilàùàüs tyajati tadà tena lakùaõena muniþ sthita-praj¤a ucyate ||55||

madhusådanaþ : eteùàü catårõàü pra÷nànàü krameõottaraü bhagavàn uvàca prajahàtãti yàvad-adhyàya-samàpti | kàmàn kàma-saïkalpàdãn mano-vçtti-vi÷eùàn pramàõa-viparyaya-vikalpa-nidrà-smçti-bhedena tantràntare pa¤cadhà prapa¤citàn sarvàn nirava÷eùàn prakarùeõa kàraõa-bàdhena yadà jahàti parityajati sarva-vçtti-÷ånya eva yadà bhavati sthita-praj¤as tadocyate samàdhistha iti ÷eùaþ | kàmànàm anàtma-dharmatvena parityàga-yogyatàm àha manogatàn iti | yadi hy àtma-dharmàþ syus tadà na tyaktuü ÷akyeran vahny-auùõyavat svàbhàvikatvàt | manasas tu dharmà ete | atas tat-parityàgena parityaktuaü ÷akyà evety arthaþ | 
nanu sthita-praj¤asya mukha-prasàda-liïga-gamyaþ santoùa-vi÷eùaþ pratãyate sa kathaü sarva-kàma-parityàge syàd ity àha - àtmany eva paramànanda-råpe na tv anàtmani tuccha àtmnaà svaprakà÷a-cid-råpeõa bhàsamànena na tu vçttyà tuùñaþ paritçptaþ parama-puruùàrtha-làbhàt | tathà ca ÷rutiþ -

     yadà sarve pramucyante kàmà ye 'sya hçdi ÷ritàþ |
atha martyo 'mçto bhavaty atra brahma sama÷nute || [KañhU 2.3.14] iti | 

tathà ca samàdhi-sthaþ sthita-praj¤a evaüvidhair lakùaõa-vàcibhiþ ÷abdair bhàùyata iti prathama-pra÷nasyottaram ||55||

vi÷vanàthaþ : catårõàü pra÷nànàü krameõottaram àha prajahàtãti yàvad adhyàya-samàptiþ | sarvàn iti kasminn apy arthe yasya kiücin màtro 'pi nàbhilàùa ity arthaþ | mano-gatàn iti kàmànàm àtma-dharmatvena parityàge yogyatà dar÷ità | yadi te hy àtma-dharmàþ syus tadà tàüs tyaktum a÷akyeran vahner auùõyavad iti bhàvaþ | tatra hetuþ - àtmani pratyàhçte manasi pràpto ya àtmànanda-råpas tena tuùñaþ | tathà ca ÷rutiþ -

yadà sarve pramucyante kàmà ye 'sya hçdi ÷ritàþ |
atha martyo 'mçto bhavaty atra brahma sama÷nute || [KañhU 2.3.14] iti ||55||

baladevaþ : evaü pçùño bhagavàn krameõa catårõàü uttaram àha yàvad adhyàya-pårtiþ | tatra prathamasyàha prajahàtãty ekena | he pàrtha ! yadà mano-gatàn manasi sthitàn kàmàn sarvàn prajahàti saütyajati tadà sthita-praj¤a ucyate | kàmànàm mano-dharmatvàt parityàgo yuktaþ | àtma-dharmatve duþ÷akyaþ sa syàd vahny-uùõatàdãnàm iveti bhàvaþ | 

nanu ÷uùka-kàùñhavat kathaü tiùñhatãti cet tatràha àtmany eveti | àtmani pratyàhçte manasi bhàsamànena sva-prakà÷ànanda-råpeõàtmanà svaråpeõa tuùñaþ paritçptaþ kùudra-viùayàbhilàùàn saütyajyàtmànandàràmaþ samàdhisthaþ sthita-praj¤a ity arthaþ | 

     àtmà puüsi svabhàve 'pi prayanta-manasor api |
     dhçtàv api manãùàyàü ÷arãra-brahmaõor api || iti medinã-kàraþ |

brahma càtra jãve÷varànyatarad-gràhyam ||55||

__________________________________________________________

BhG 2.56

duþkheùv anudvigna-manàþ sukheùu vigata-spçhaþ |
vãta-ràga-bhaya-krodhaþ sthita-dhãr munir ucyate ||56||

÷rãdharaþ : kiü ca duþkheùv iti | duþkheùu pràpteùv api anudvignam akùubhitaü mano yasya saþ | sukheùu vigatà spçhà yasya saþ | tatra hetuþ - vãtà apagatà ràga-bhaya-krodhà yasmàt | tatra ràgaþ prãtiþ | sa muniþ sthita-dhãr ucyate ||56||

madhusådanaþ : idànãü vyutthitasya sthita-praj¤asya bhàùaõopave÷ana-gamanàni måóha-jana-vilakùaõàni vyàkhyeyàni | tatra kiü prabhàùetety asyottaram àha duþkheùv iti dvyàbhyàm | duþkhàni trividhàni ÷oka-moha-jvara-÷iro-rogàdi-nimittàny àdhyàtmikàni vyàghra-sarpàdi-prayuktàny àdhibhautikàni ativàtàtivçùñy-àdi-hetukàny àdhidaivikàni teùu duþkheùu rajaþ-pariõàma-santàpàtmaka-citta-vçtti-vi÷eùeùu pràrabdha-pàpa-karma-pràpiteùu nodvignaü duþkha-parihàràkùamatayà vyàkulaü na bhavati mano yasya so 'nudvigna-manàþ | avivekino hi duþkha-pràptau satyàm aho pàpo
'haü dhiï màü duràtmànam etàdç÷a-duþkha-bhàginaü ko me duþkham ãdç÷aü niràkuryàd ity anutàpàtmako bhrànti-råpas tàmasa÷ citta-vçtti-vi÷eùa udvegàkhyo jàyate | yady ayaü pàpànuùñhàna-samaye syàt tadà tat-pravçtti-pratibandhakatvena saphalaþ syàt | bhoga-kàle tu bhavan kàraõe sati kàryasyocchettum a÷akyatvàn niùprayojano duþkha-kàraõe saty api kim iti mama duþkhaü jàyate iti avivekaja-bhrama-råpatvàn na vivekinaþ sthita-praj¤asya sambhavati | duþkha-màtraü hi pràrabdha-karmaõà pràpyate na tu tad-uttara-kàlãno bhramo 'pi |

nanu duþkhàntara-kàraõatvàt so 'pi pràrabdha-karmàntareõa pràpyatàm iti cet, na | sthita-praj¤asya bhramopàdànàj¤àna-nà÷ena bhramàsambhavaàt taj-janya-duþkha-pràpaka-pràrabdhàbhàvàt | yathà-kathaücid deha-yàtrà-màtra-nirvàhaka-pràrabdha-karma-phalasya bhramàbhàve 'pi bàdhitànuvçttyopapatter iti vistareõàgre vakùyate |

tathà sukheùu sattva-pariõàma-råpa-prãtyàtmaka-citta-vçtti-vi÷eùeùu trividheùu pràrabdha-puõya-karma-pràpiteùu vigata-spçha àgàmi-taj-jàtãya-sukha-spçhà-rahitaþ | spçhà hi nàma sukhànubhava-kàle taj-jàtãya-sukhasya kàraõaü dharmam ananuùñhàya vçthaiva tad-àkàïkùà-råpà tàmasã citta-vçttir bhràntir eva | sà càvivekina eva jàyate | na hi kàraõàbhàve kàryaü bhavitum arhati | ato yathà sati kàraõe kàryaü mà bhåd iti vçthàkàïkùà-råpa udvego vivekino na sambhavati tathaivàsati kàraõe kàryaü bhåyàd iti vçthàkàïkùà-råpà tçùõàtmikà spçhàpi nopapadyate pràrabdha-karmaõaþ sukha-màtra-pràpakatvàt | 

harùàtmikà và citta-vçttiþ spçhà-÷abdenoktà | sàpi bhràntir eva | aho dhanyo 'haü yasya mamedç÷aü sukham upasthitaü ko và mayà tulas tribhuvane kena vopàyena mamedç÷aü sukhaü na vicchidyetety evam àtmikotphullatà-råpà tàmasã citta-vçttiþ | ataevoktaü bhàùye - nàgnir ivendhanàdy-àdhàne yaþ sukhàny anuvivardhate sa vigata-spçhaþ iti | vakùyati ca -- na prahçùyet priyaü pràpya nodvijet pràpya càpriyam [Gãtà 5.20] iti | sàpi na vivekinaþ sambhavati bhràntitvàt | 

tathà vãta-ràga-bhaya-krodhaþ | ràgaþ ÷obhanàdhyàsa-nibandhano viùayeùu ra¤janàtmaka÷ citta-vçtti-vi÷eùo 'tyantàbhinive÷a-råpaþ | ràga-viùayasya nà÷ake samupasthite tan-nivàraõàsàmarthyam àtmano manyamànasya dainyàtmaka÷ citta-vçtti-vi÷eùo bhayam | evaü ràga-viùaya-vinà÷ake samupasthite tan-nivàraõa-sàmarthyam àtmano manyamànasyàbhijvalanàtmaka÷ citta-vçtti-vi÷eùaþ krodhaþ | te sarve viparyaya-råpatvàd vigatà yasmàt sa tathà | etàdç÷o munir manana-÷ãlaþ saünyàsã sthita-praj¤a ucyate | evaü-lakùaõaþ sthita-dhãþ svànubhava-prakañanena ÷iùya-÷ikùàrtham anudvega-nispçhatvàdi-vàcaþ
prabhàùeta ity anvaya uktaþ | evaü cànyo 'pi mumukùur duþkhe nodvijet sukhe na prahçùyet, ràga-bhaya-krodha-rahita÷ ca bhaved ity abhipràyaþ ||56||

vi÷vanàthaþ : kiü prabhàùetety asya uttaram àha duþkheùu kùut-pipàsa-jvara-÷iro-rogàdiùv àdhyàtmikeùu sarpa-vyàghràdy-utthiteùv anudvigna-manàþ pràrabdhaü duþkham idaü mayàva÷yaü bhoktavyam iti svagataü kenacit pçùñaþ san spaùñaü ca bruvan | na duþkheùådvijata ity arthaþ | tasya tàdç÷a-mukha-vikriyàbhàva evànudvega-liïgaü sudhiyà gamyam | kçtrimànudvega-liïgavàüs tu kapañã | sudhiyà paricito bhraùña evocyata iti bhàvaþ | evaü sukheùv apy upasthiteùu vigata-spçha iti pràrabdham
idam ava÷ya-bhogyam iti svagataü spaùñaü ca bruvàõasya tasya sukha-spçhà-ràhitya-liïgaü sudhiyà gamyam eveti bhàvaþ | tat-tal-liïgam eva spaùñãkçtya dar÷ayati vãto vigato ràgo 'nuràgaþ sukheùu bandhu-janeùu yasya saþ | yathaivàdi-bharatasya devyàþ pàr÷vaü pràpitasya svaccheda-cikãrùor vçùala-ràjàn na bhayam | nàpi tatra krodho 'bhåd iti ||56||

baladevaþ : atha vyutthitaþ sthita-praj¤aþ kiü bhàùetety asyottaram àha duþkheùv iti dvyàbhyàm | trividheùv adhyàtmikàdiùu duþkheùu samutthiteùu satsv anudvigna-manàþ pràrabdha-phalàny amåni mayàva÷yaü bhoktavyànãti kenacit pçùñaþ svagataü và bruvan tebhyo nodvijata ity arthaþ | sukheùu cottamàhàra-satkàràdinà samupasthiteùu vigata-spçhas tçùõà-÷ånyaþ pràrabdhàkçùñàny amåni mayàva÷ya-bhoktavyànãti kenacit pçùñaü svagataü và bruvan tair upasthitaþ prahçùña-mukho na bhavatãty arthaþ
| vãteti - vãta-ràgaþ kamanãyeùu prãti-÷ånyaþ | vãta-bhayaþ viùayàpahartçùu pràpteùu durlabhasya mamaitàni dharmyair bhavadbhir hriyanta iti dainya-÷ånyaþ | vãta-krodhaþ teùv eva prabalasya mamaitàni tucchair bhavadbhiþ katham apahartavyànãti krodha-÷ånya÷ ca | evaüvidho munir àtma-manana-÷ãlaþ sthita-praj¤a ity arthaþ | itthaü svànubhavaü paràn prati svagataü và vadan naudvego nispçhatàdi-vacaþ prabhàùate ity uttaram ||56||

__________________________________________________________

BhG 2.57

yaþ sarvatrànabhisnehas tat tat pràpya ÷ubhà÷ubham |
nàbhinandati na dveùñi tasya praj¤à pratiùñhità ||57||

÷rãdharaþ : kathaü bhàùeta ity asyottaram àha ya iti | yaþ sarvatra putra-mitràdiùv apy anabhisnehaþ sneha-varjitaþ | ataeva bàdhitànuvçttyà tat tat ÷ubham anukålaü pràpya nàbhinandati a÷ubhaü pratikålaü pràpya na dveùñi na nindati | kintu kevalam udàsãna eva bhàùate | tasya praj¤à pratiùñhitety arthaþ ||57||

madhusådanaþ : kiü ca | sarva-deheùu jãvanàdiùv api yo munir anabhisnehaþ, yasmin saty anyadãye hàni-vçddhã svasminn àropyete sa tàdç÷o 'nya-viùayaþ premàpara-paryàyas tàmaso vçtti-vi÷eùaþ snehaþ sarva-prakàreõa tad-rahito 'nabhisnehaþ | bhagavati paramàtmani tu sarvathàbhisnehavàn bhaved eva | anàtman-snehàbhàvasya tad-arthatvàd iti draùñavyam |

tat-tat-pràrabdha-karma-paripràpitaü ÷ubhaü sukha-hetuü viùayaü pràpya nàbhinandati harùa-vi÷eùa-puraþsaraü na pra÷aüsati | a÷ubhaü duþkha-hetuü viùayaü pràpya na dveùñi antar-asåyà-pårvakaü na nindati | aj¤asya hi sukha-hetur yaþ sva-kalatràdiþ sa ÷ubho viùayas tad-guõa-kathanàdi-pravartikà dhã-vçttir bhrànti-råpàbhinandaþ | sa ca tàmasaþ, tad-guõa-kathanàdeþ para-prarocanàrthatvàbhàvena vyarthatvàt | evam asåyotpàdanena duþkha-hetuþ parakãya-vidyà-prakarùàdir enaü pratya÷ubho viùayas tan-nindàdi-pravartikà
bhrànti-råpà dhã-vçtti-vi÷eùaþ | so 'pi tàmasaþ | tan-nindàyà nivàraõàrthatvàbhàvena vyarthatvàt | tàv abhinanda-dveùau bhrànti-råpau tàmasau katham abhrànte ÷uddha-sattve sthita-praj¤e sambhavatàm | tasmàd vicàlakàbhàvàt tasyànabhisnehasya harùa-viùàda-rahitasya muneþ praj¤à paramàtma-tattva-viùayà pratiùñhità phala-paryavasàyinã sa sthita-praj¤a ity arthaþ | evam anyo 'pi mumukùuþ sarvatrànabhisneho bhavet | ÷ubhaü pràpya na pra÷aüset, a÷ubhaü pràpya na ninded ity abhipràyaþ | atra ca nindà-pra÷aüsàdi-råpà vàco na prabhàùeteti vyatireka uktaþ ||57||

vi÷vanàthaþ : anabhisnehaþ sopàdhi-sneha-÷ånyo dayàlutvàn nirupàdhir ãùan-màtra-snehas tu tiùñhed eva | tat tat prasiddhaü sammàna-bhojanàdibhyaþ sva-paricaraõaü ÷ubhaü pràpyà÷ubham anàdaraõaü muùñi-prahàràdikaü ca pràpya krameõa nàbhinandati | na pra÷aüsati tvaü dhàrmikaþ paramahaüsa-sevã sukhã bhaveti na bråte | na dveùñi tvaü pàpàtmà narake pateti nàbhi÷apati | tasya praj¤à pratiùñhità samàdhiü prati sthità susthira-praj¤à ucyata ity arthaþ ||57||

baladevaþ : ya iti sarveùu pràõiùu anabhisneha aupàdhika-sneha-÷ånyaþ | kàruõikatvàn nirupàdhir ãùad-snehas tv asty eva | tat tat prasiddhaü ÷ubham uttama-bhojana-srak-candanàrpaõa-råpaü pràpya nàbhinandati tad-arpakaü prati dharmiùñhas tvaü ciraü jãveti na vadati | a÷ubham apamànaü yaùñi-prahàràdikaü ca pràpya na dveùñi, pàpiùñhas tvaü miryasveti nàbhi÷apati | tasya praj¤eti sa sthita-praj¤a ity arthaþ | atra stuti-nindà-råpaü vaco na bhàùata iti vyatirekeõa tal lakùaõam ||57||

__________________________________________________________

BhG 2.58

yadà saüharate càyaü kårmo 'ïgànãva sarva÷aþ |
indriyàõãndriyàrthebhyas tasya praj¤à pratiùñhità ||58||

÷rãdharaþ : kiü ca yadeti | yadà càyaü yogã indriyàrthebhyaþ ÷abdàdibhyaþ sakà÷àd indriyàõi saüharate sarvata evaü j¤àna-niùñha indriyàõãnidryàrthebhyaþ sarva-viùayebhyaþ upasaüharate | tasya praj¤à pratiùñhità | ity uktàrthaü vàkyam ||58|| 

madhusådanaþ : idànãü kim àsãteti pra÷nasyottaraü vaktum àrabhate bhagavàn ùaóbhiþ ÷lokaiþ | tatra pràrabdha-karma-va÷àd vyutthànena vikùiptànãndriyàõi punar upasaühçtya samàdhy-artham eva sthita-praj¤asyopave÷anam iti dar÷ayitum àha yadeti | ayaü vyutthitaþ sarva÷aþ sarvàõãndriyàrthebhyaþ ÷abdàdibhyaþ sarvebhyaþ | caþ punar-arthe | yadà saüharate punar upasaüharati saïkocayati | tatra dçùñàntaþ kårmo 'ïgànãva | tadà tasya praj¤àþ pratiùñhiteti spaùñam | pårva-÷lokàbhyàü vyutthàna-da÷àyàm api sakala-tàmasa-vçtty-abhàva uktaþ | adhunà tu punaþ
samàdhy-avasthàyàü sakala-vçtty-abhàva iti vi÷eùaþ ||58||

vi÷vanàthaþ : kim àsãtety asyottaram àha yadeti | indriyàrthebhyaþ ÷abdàdibhya indriyàõi ÷rotràdãni saüharate | svàdhãnànàm indriyàõàü bàhya-viùayeùu calanaü niùidhyàntareva ni÷calatayà sthàpanaü sthita-praj¤asyàsanam ity arthaþ | tatra dçùñàntaþ | kårmo 'ïgàni mukha-netràdãni yathà svàntar eva svecchayà sthàpayati ||58||

baladevaþ : atha kim àsãtety asyottaram àha yadety àdibhiþ ùaóbhir | ayaü yogã yadà cendriyàrthebhyaþ ÷abdàdibhyaþ svàdhãnànãndriyàõi ÷rotràdãny anàyàsena saüharati samàkarùati tadà tasya praj¤à pratiùñhitety anvayaþ | atra dçùñàntaþ kårmo 'ïgànãveti | mukha-kara-caraõàni yathànàyasena kamañhaþ saüharati tadvat viùayebhyaþ samàkçùñendriyàõàm antaþ-sthàpanaü sthita-praj¤asyàsanam ||58||

__________________________________________________________

BhG 2.59

viùayà vinivartante niràhàrasya dehinaþ |
rasa-varjaü raso 'py asya paraü dçùñvà nivartate ||59||

÷rãdharaþ : nanu nendriyàõàü viùayeùv apravçttir sthita-praj¤asya lakùaõaü bhavitum arhati | jaóànàm àturàõàm upavàsa-paràõàü ca viùayeùv pravçtter avi÷eùàt | tatràha viùayà iti | indriyàir viùayàõàm àharaõaü grahaõam àhàraþ | niràhàrasya indriyàir viùaya-grahaõam akurvato dehino dehàbhimànino 'j¤asya ràgo 'bhilàùas tad-varjaü | abhilàùasya na nivartata ity arthaþ | yad và niràhàrasya upavàsa-parasya viùayàþ pràya÷o nivartante kùudhà-santaptasya ÷abda-spar÷àdy-apekùàbhàvàt, kintu rasa-varjaü rasàpekùà tu na nivartata ity arthaþ
| ÷eùaü samànam ||59|| 

madhusådanaþ : nanu måóhasyàpi rogàdi-va÷àd viùayebhya indriyàõàm upasaüharaõaü bhavati tat kathaü tasya praj¤à pratiùñhitety uktam ? ata àha viùayà iti | niràhàrasya indriyàir indriyàir viùayàn anàharato dehino dehàbhimànavato måóhasyàpi rogiõaþ kàùñha-tapasvino và viùayàþ ÷abdàdayo vinivartante kintu rasa-varjaü rasa-tçùõà taü varjayitvà | aj¤asya viùayà nivartante tad-viùayo ràgas tu na nivartata ity arthaþ | asya tu sthita-praj¤asya paraü puruùàrthaü dçùñvà tad evàham asmãti sàkùàtkçtya sthitasya raso 'pi kùudra-sukha-ràgo 'pi nivartate | api-÷abdàd viùayà÷
ca | tathà ca yàvàn artha ity àdau vyàkhyàtam | evaü ca sa-ràga-viùaya-nivçttiþ sthita-praj¤a-lakùaõam iti na måóhe vyabhicàra ity arthaþ | yasmàn nàsati paramàtma-samyag-dar÷ane sa-ràga-viùayocchedas tasmàt sa-ràga-viùayocchedikàyàþ samyag-dar÷anàtmikàyàþ praj¤àyàþ sthairyaü mahatà yatnena sampàdayed ity abhipràyaþ ||59||

vi÷vanàthaþ : måóhasyàpi upavàsato rogàdi-va÷àd vendriyàõàü viùayeùv acalanaü sambhavet tatràha viùayà iti | rasa-varjaü raso ràgo 'bhilàùas taü varjayitvà | abhilàùas tu viùayeùu na nivartanta ity arthaþ | asya sthita-praj¤asya tu paraü paramàtmànaü dçùñvà viùayeùv abhilàùo nivartata iti na lakùaõa-vyabhicàraþ | àtma-sàkùàtkàra-samarthasya tu sàdhakatvam eva, na tu siddhatvam iti bhàvaþ ||59||

baladevaþ : nanu måóhasyàmaya-grastasya viùayeùv indriyàpravçtti-dçùñà tat katham etat sthita-praj¤asya lakùaõaü tatràha viùayà iti | niràhàrasya roga-bhayàd bhojanàdãny akurvato måóhasyàpi dehino janasya viùayàs tad-anubhavà vinivartante | kintu raso ràga-tçùõà tad-varjaü viùaya-tçùõà tu na nivartata ity arthaþ | asya sthita-praj¤asya tu raso 'pi viùaya-ràgo 'pi viùayebhyaþ paraü sva-prakà÷ànandam àtmànaü dçùñvànubhåya nivartate vina÷yatãti sa-ràga-viùaya-nivçttis tasya lakùaõam iti na vyabhicàraþ ||59||

__________________________________________________________

BhG 2.60

yatato hy api kaunteya puruùasya vipa÷citaþ |
indriyàõi pramàthãni haranti prasabhaü manaþ ||60||

÷rãdharaþ : indriya-saüyamaü vinà sthita-praj¤atà na sambhavati | ataþ sàdhakàvasthàyàü tatra mahàn prayatnaþ kartavya ity àha yatato hy apãti dvàbhyàm | yatato mokùàrthaü prayatamànasya | vipa÷cito vivekino 'pi | mana indriyàõi prasabhaü balàd haranti | yataþ pramàthãni pramathana-÷ãlàni kùobhakànãty arthaþ ||60||

madhusådanaþ : tatra praj¤à-sthairye bàhyendriya-nigraho mano-nigraha÷ càsàdhàraõaü kàraõaü tad-ubhayàbhàve praj¤à-nà÷a-dar÷anàd iti vaktuü bàhyendriya-nigrahàbhàve prathamaü doùam àha yatata iti | he kaunteya ! 

yatato bhåyo bhåyo viùaya-doùa-dar÷anàtmakaü yatnaü kurvato 'pi, cakùiïo ïitva-karaõàd anudàtteto 'nàva÷yakam àtmanepadam iti j¤àpanàt parasmaipadam aviruddham | vipa÷cito 'tyanta-vivekino 'pi puruùasya manaþ kùaõa-màtraü nirvikàraü kçtam apãndriyàõi haranti vikàraü pràpayanti | 

nanu virodhinã viveke sati kuto vikàra-pràptis tatràha pramàthãni pramathana-÷ãlàni atibalãyastvàd vivekopamardana-kùamàõi | ataþ prasabhaü prasahya balàtkàreõa pa÷yaty eva vipa÷citi svàmini viveke ca rakùake sati sarva-pramàthãtvàd evendriyàõi vivekaja-praj¤àyàü praviùñaü manas tataþ pracyàvya sva-viùayàviùñatvena harantãty arthaþ | hi-÷abdaþ prasiddhiü dyotayati | prasiddho hy ayam artho loke yathà pramàthino dasyavaþ prasabham eva dhaninaü dhana-rakùakaü càbhibhåya tayoþ pa÷yator eva dhanaü haranti tathendriyàõy api viùaya-sannidhàne mano harantãti ||60||

vi÷vanàthaþ : sàdhakàvasthàyàü tu yatna eva mahàn, na tv indriyàõi paràvartayituü sarvathà ÷aktir ity àha yatata iti | pramàthãni pramathana-÷ãlàni kùobhakànãty arthaþ ||60||

baladevaþ : athàsyà j¤àna-niùñhayà daurlabhyam àha yatato hãti | vipa÷cito viùayàtma-svaråpa-vivekaj¤asya tata indriya-jaye prayatamànasyàpi puruùasya indriyàõi ÷rotràdãni kartéõi manaþ parasabhaü balàd iva haranti | hçtvà viùaya-pravaõaü kurvantãty arthaþ | nanu virodhini viveka-j¤àne sthite kathaü haranti tatràha pramàthãnãti ati-baliùñhatvàt taj-j¤ànopamardana-kùamàõãty arthaþ | tasmàt caurebhyo mahà-nidher ivendriyebhyo j¤àna-niùñhàyàþ saürakùaõaü sthita-praj¤asyàsanam iti ||60||

__________________________________________________________

BhG 2.61

tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-paraþ |
va÷e hi yasyendriyàõi tasya praj¤à pratiùñhità ||61||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàt tànãti | yukto yogã tàni indriyàõi saüyamya mat-paraþ sann àsãta | yasya va÷e va÷avartinãndriyàõi | etena ca katham àsãteti pra÷nasya va÷ãkçtendriyaþ sann àsãteti ||61||

madhusådanaþ : evaü tarhi tatra kaþ pratãkàra ity ata àha tànãti | tànãndriyàõi sarvàõi j¤àna-karma-sàdhana-bhåtàni saüyamya va÷ãkçtya yuktaþ samàhito nigçhãta-manàþ sann àsãta nirvàpàras tiùñhet | pramàthinàü kathaü sva-va÷ãkaraõam iti cet tatràha mat-para iti | ahaü sarvàtmà vàsudeva eva para utkçùña upàdeyo yasya sa mat-para ekànta-mad-bhakta ity arthaþ | tathà coktam na vàsudeva-bhaktànàm a÷ubhaü vidyate kvacit iti | yathà hi loke balavantaü ràjànam à÷ritya dasyavo nigçhyante ràjà÷rito 'yam iti j¤àtvà ca svayam eva tad-va÷yà bhavanti tathaiva bhagavantaü sarvàntaryàminam à÷ritya tat-prabhàveõaiva duùñànãndriyàõi nigràhyàõi puna÷ ca bhagavad-à÷rito 'yam iti matvà
tàni tad-va÷yàny eva bhavantãti bhàvaþ | yathà ca bhagavad-bhakter mahà-prabhàvatvaü tathà vistareõàgre vyàkhyàsyàmaþ | indriya-va÷ãkàre phalam àha va÷e hãti | spaùñam | tad etad va÷ãkçtendriyaþ sann àsãteti kim àsãteti pra÷nasyottaram uktaü bhavati ||61||

vi÷vanàthaþ : mat-paro mad-bhakta iti | mad-bhaktiü vinà naivendriya-jaya ity agrima-granthe 'pi sarvatra draùñavyam | yad uktam uddhavena - 

pràya÷aþ puõóarãkàkùa yu¤janto yogino manaþ |
viùãdanty asamàdhànàn mano-nigraha-kar÷itàþ |
athàta ànanda-dughaü padàmbujaü haüsàþ ÷rayeran || [BhP 11.29.1-2] iti |

va÷e hãti sthita-praj¤asyendriyàõi va÷ãbhåtàni bhavantãti sàdhakàd vi÷eùa uktaþ ||61||

baladevaþ : nanu nirjitendriyàõàm apy àtmànubhavo na pratãtas tatra ko 'bhyupàya iti cet tatràha tànãti | tàni sarvàõi saüyamya mat-paro man-niùñhaþ san yuktaþ kçtàma-samàdhir àsãta tiùñheta | mad-bhakti-prabhàvena sarvendriya-vijaya-pårvikà svàtma-dçùñiþ sulabheti bhàvaþ | evaü smaranti -

yathàgnir uddhata-÷ikhaþ kakùaü dahati sànilaþ | 
tathà citta-sthito viùõur yoginàü sarva-kilbiùam || [ViP 6.7.74] ity àdi | 

va÷e hãti spaùñam | itthaü ca va÷ãkçtendriyatayàvasthitiþ kim àsãtety asyottaram uktam ||61||

__________________________________________________________

BhG 2.62-63

dhyàyato viùayàn puüsaþ saïgas teùåpajàyate |
saïgàt saüjàyate kàmaþ kàmàt krodho 'bhijàyate ||62||
krodhàd bhavati saümohaþ saümohàt smçti-vibhramaþ |
smçti-bhraü÷àd buddhi-nà÷o buddhi-nà÷àt praõa÷yati ||63||

÷rãdharaþ : bàhyendriya-saüyamàbhàve doùam uktvà manaþ-saüyamàbhàve doùam àha dhyàyata iti dvàbhyàm | guõa-buddhyà viùayàn dhyàyataþ puüsaþ teùu saïga àsaktir bhavati | àsaktyà ca teùu adhikaþ kàmo bhavati | kàmàc ca kenacit pratihatàt krodho bhavati | kiü ca, krodhàd iti | krodhàt saümohaþ kàryàkàrya-vivekàbhàvaþ | tataþ ÷àstràcàryopadiùña-smçter vibhramo vicalanaü bhraü÷aþ | tato buddhe÷ cetanàyà nà÷aþ | vçkùàdiùv ivàbhibhavaþ | tataþ praõa÷yati mçta-tulyo bhavati ||62-63||

madhusådanaþ : nigçhãta-bàhyendriyasyàpi ÷abdàdãnviùayàn dhyàyato manasà punaþ puna÷ cintayataþ puüsas teùu viùayeùu saïga àsaïgo mamàtyantaü sukha-hetava eta ity evaü ÷obhanàdhyàsa-lakùaõaþ prãti-vi÷eùa upajàyate saïgàt sukha-hetutva-j¤àna-lakùaõàt saüjàyate kàmo mamaite bhavantv iti tçùõà-vi÷eùaþ | tasmàt kàmàt kuta÷cit pratihanyamànàt tat-pratighàta-viùayaþ krodho 'bhijvalanàtmàbhijàyate | krodhàd bhavati saümohaþ kàryàkàrya-vivekàbhàva-råpaþ | saümohàt smçti-vibhramaþ smçteþ ÷àstràcàryopadiùñàrthànusandhànasya
vibhramo vicalanaü vibhraü÷aþ | tasmàc ca smçti-bhraü÷àd buddher aikàtmyàkàra-mano-vçtter nà÷o viparãta-bhàvanopacaya-doùeõa pratibandhàd anutpattir utpannàyà÷ ca phalàyogyatvena vilayaþ | buddhi-nà÷àt praõa÷yati tasyà÷ ca phala-bhåtàyà buddher vilopàt praõa÷yati sarva-puruùàrthàyogyo bhavati | yo hi puruùàrthàyogyo jàtaþ sa mçta eveti loke vyavahriyate | ataþ praõa÷yatãty uktam | yasmàd evaü manaso nigrahàbhàve nigçhãta-bàhyendriyasyàpi paramànartha-pràptis taramàn mahatà prayatnena mano nigçhõãyàd ity abhipràyaþ | ato yuktam uktaü tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãteti ||62-63||

vi÷vanàthaþ : sthita-praj¤asya mano-va÷ãkàra eva bàhyendriya-va÷ãkàra-kàraõaü sarvathà mano-va÷ãkàràbhàve tu yat syàt tat ÷çõv ity àha dhyàyata iti | saïga àsaktiþ | àsaktyà ca teùv adhikaþ kàmo 'bhilàùaþ | kàmàc ca kenacit pratihatàt krodhaþ | krodhàt saümohaþ kàryàkàrya-vivekàbhàvaþ | tasmàc ca ÷àstropadiùña-svàrthasya smçti-nà÷aþ | tasmàc ca buddheþ sad-vyavasàyasya nà÷aþ | tataþ praõa÷yati saüsàra-kåpe patati ||62-63||

baladevaþ : vijitendriyasyàpi mayy anive÷ita-manasaþ punar anartho durvàra ity àha dhyàyata iti dvyàbhyàm | viùayàn ÷abdàdãn sukha-hetutva-buddhyà dhyàyataþ punaþ puna÷ cintayato yoginas teùu saïga àsaktir bhavati | saïgàd dhetos teùu kàma-tçùõà jàyate | kàmàc ca kenacit pratihatàt krodha÷ citta-jvàlas tat-pratighàtako bhavati | krodhàt saümohaþ kàryàkàrya-viveka-vij¤àna-vilopaþ | saümohàt smçter indriya-vijayàdi-prayatnànusandher vibhramo vibhraü÷aþ | smçti-bhraü÷àd buddher àtma-j¤ànàrthakasyàdhyavasàyasya nà÷aþ | buddhi-nà÷àt praõa÷yati punar viùaya-bhoga-nimagno bhavati saüsaratãty arthaþ | madanà÷rayaõàd durbalaü
manas tàni sva-viùayair yojayantãti bhàvaþ | tathà ca mano-vijigãùuõà mad-upàsanaü vidheyam ||62-63||

__________________________________________________________

BhG 2.64

ràga-dveùa-viyuktais tu viùayàn indriyai÷ caran |
àtma-va÷yair vidheyàtmà prasàdam adhigacchati ||64||

÷rãdharaþ : nanv indriyàõàü viùaya-pravaõa-svabhàvànàü niroddhum a÷akyatvàd ayaü doùo duùparihara iti sthita-praj¤atvaü kathaü syàt ? ity à÷aïkyàha ràga-dveùa iti dvàbhyàm | ràga-dveùa-rahitaiþ vigata-darpair indriyaiþ viùayàü÷ carann upabhu¤jàno 'pi prasàdaü ÷àntiü pràpnoti | ràga-dveùa-ràhityam evàha àtmeti | àtmano manasaþ va÷yair indriyaiþ vidheyo va÷avartã àtmà mano yasyeti | anenaiva kathaü vrajetety asya caturtha-pra÷nasya svàdhãnair indriyair viùayàn gacchatãty uttaram uktaü bhavati ||64||

madhusådanaþ : manasi nigçhãte tu bàhyendriya-nigrahàbhàve 'pi na doùa iti vadan kiü vrajetety asyottaram àhàùñabhiþ | yo 'samàhita-cetàþ sa bàhyendriyàõi nigçhyàpi ràga-dveùa-duùñena manasà viùayàü÷ cintayan puruùàrthàd bhraùño bhavati | vidheyàtmà tu tu-÷abdhaþ pårvasmàd vyatirekàrthaþ | va÷ãkçtàntaþ-karaõas tu àtma-va÷yair mano 'dhãnaiþ svàdhãnair iti và ràga-dveùàbhyàü viyuktair virahitair indriyaiþ ÷rotràdibhir viùayàn ÷abdàdãn aniùiddhàü÷ carann upalabhamànaþ prasàdaü prasannàtàü cittasya svacchatàü
paramàtma-sàkùàtkàra-yogyatàm adhigacchati | ràga-dveùa-prayuktànãndriyàõi doùa-hetutàü pratipadyante | manasi sva-va÷e tu na ràga-dveùau | tayor abhàve ca na tad-adhãnendriya-pravçttiþ | avarjanãyatayà tu viùayopalambho na doùam àvahatãti na ÷uddhi-vyàghàta iti bhàvaþ |

etena viùayàõàü smaraõam api ced anartha-kàraõaü sutaràü tarhi bhogas tena jãvanàrthaü viùayàn bhu¤jànaþ katham anarthaü na pratipadyeteti ÷aïkà nirastà | svàdhãnair indriyair viùayàn pràpnotãti ca kiü vrajeteti pra÷nasyottaram uktaü bhavati ||64||

vi÷vanàthaþ : mànasa-viùaya-grahaõàbhàve sati sva-va÷yair indriyair viùaya-grahaõe 'pi na doùa iti vadan sthita-praj¤o vrajeta kim ity asyottaram àha ràgeti | vidheyo vacane sthta àtmà mano yasya saþ | 

     vidheyo vinaya-gràhã vacane sthita à÷ravaþ |
     va÷yaþ praõayo nibhçta-vinãta-pra÷ritàþ || ity amaraþ |

prasàdam adhigacchatãty etàdç÷asyàdhikàriõo viùaya-grahaõam api na doùa iti kiü vaktavyam ? pratyuta guõa eveti | sthita-praj¤asya viùaya-tyàga-svãkàràv eva àsana-vrajane te ubhe api tasya bhadre iti bhàvaþ ||64||

baladevaþ : manasi nirjite ÷rotràdi-nirjayàbhàvo 'pi na doùa iti bruvan vrajeta kim ity asottaram àha ràgeti àdibhir aùñabhiþ | vijita-bahir-indriyo 'pi mad-anarpita-manàþ paramàrthàd vicyuta ity uktam | yo vidheyàtmà svàdhãna-manà mad-arpita-manàs tata eva nidagdha-ràgàdi-mano-malaþ sa tv àtma-va÷yair mano 'dhãnair ata eva ràga-dveùàbhyàü viyuktair indriyaiþ ÷rotràdyair viùayàn niùiddhàn ÷abdàdãü÷ caran bhu¤jàno 'pi prasàdaü viùayàsakty-àdi-malànàgamàd vimala-manas tam adhigacchatãty pràpnotãty arthaþ ||64||

__________________________________________________________

BhG 2.65

prasàde sarva-duþkhànàü hànir asyopajàyate |
prasanna-cetaso hy à÷u buddhiþ paryavatiùñhate ||65||

÷rãdharaþ : prasàde sati kiü syàd ity atràha prasàda iti | prasàde sati sarva-duþkha-nà÷aþ | tata÷ ca prasanna-cetaso buddhiþ pratiùñhità bhavatãty arthaþ ||65||

madhusådanaþ : prasàdam adhigacchatãty uktaü tatra prasàde sati kiü syàd ity ucyate prasàda iti | cittasya prasàde svacchatva-råpe sati sarva-duþkhànàm àdhyàtmikàdãnàm aj¤àna-vilasitànàü hànir vinà÷o 'sya yater upajàyate | hi yasmàt prasanna-cetaso yater à÷u ÷ãghram eva buddhir brahmàtmaikyàkàrà paryavatiùñhate pari samantàd avatiùñhate sthirà bhavati viparãta-bhàvanàdi-pratibandhàbhàvàt | tata÷ ca prasàde sati buddhi-paryavasthànaü tatas tad-virodhy-aj¤àna-nivçttiþ | tatas tat-kàrya-sakala-duþkha-hànir iti krame 'pi prasàde yatràdhikyàya sarva-duþkha-hàni-karatva-kathanam iti na virodhaþ ||65||

vi÷vanàthaþ : buddhiþ paryavatiùñhate sarvato-bhàvena svàbhãùñaüprati sthirã-bhavatãti viùaya-grahaõàbhàvàd api samucita-viùaya-grahaõaü tasya sukham iti bhàvaþ | prasanna-cetaso iti citta-prasàdo bhaktyaiveti j¤eyam | tayà vinà tu na citta-prasàda iti prathama-skandha eva prapa¤citam | kçta-vedànta-÷àstrasyàpi vyàsasyàprasanna-cittasya ÷rã-nàradopadiùñayà bhaktyaiva citta-prasàda-dçùñeþ ||65||

baladevaþ : prasàde sati kiü syàd ity àha asya yogino manaþ prasàde sati sarveùàü prakçti-saüsarga-kçtànàü duþkhànàü hànir upajàyate | prasanna-cetasaþ svàtma-yàthàtmya-viùayà buddhiþ paryavatiùñhate sthirà bhavati ||65||

__________________________________________________________

BhG 2.66

nàsti buddhir ayuktasya na càyuktasya bhàvanà |
na càbhàvayataþ ÷àntir a÷àntasya kutaþ sukham ||66||

÷rãdharaþ : indriya-nigrahasya sthita-praj¤atà-sàdhanatvaü vyatireka-mukhenopapàdayati nàstãti | ayuktasya ava÷ã-kçtendriyasya nàsti buddhiþ | ÷àstràcàryopade÷àbhyàm àtma-viùayà buddhiþ praj¤aiva notpadyate | kutas tasyàþ pratiùñhà-vàrtà | kuta ity atràha na ceti | na càyuktasya bhàvanà dhyànam | bhàvanayà hi buddher àtmani pratiùñhà bhavati, sà ca ayuktasya yato nàsti | na càbhàvayataþ àtma-dhyànam akurvataþ ÷àntiþ àtmani cittoparamaþ | a÷àntasya kutaþ sukham mokùànanda ity arthaþ ||66||

madhusådanaþ : imam evàrthaü vyatireka-mukhena draóhayati nàstãti | ayuktasyàjita-cittasya buddhir àtma-viùayà ÷ravaõa-mananàkhya-vedànta-vicàra-janyà nàsti notpadyate | tad-buddhy-abhàve na càyuktasya bhàvanà nididhyàsanàtmikà vijàtãya-pratyayànantaritasajàtãya-pratyaya-pravàha-råpà | sarvatra na¤o 'stãty anenànvayaþ | na càbhàvayata àtmànaü ÷àntiþ sakàryàvidyà-nivçtti-råpà vedànta-vàkya-janyà brahmàtmaikya-sàkùàt-kçtiþ | a÷àntasyàtma-sàkùàtkàra-÷ånyasya kutaþ sukhaü mokùànanda ity arthaþ ||66||

vi÷vanàthaþ : uktam arthaü vyatireka-mukhena draóhayati nàstãti | ayuktasyàva÷ãkçta-manaso buddhir àtma-viùayiõã praj¤à nàsti | ayuktasya tàdç÷a-praj¤à-rahitasya bhàvanà parame÷vara-dhyànaü ca | abhàvayato 'kçta-dhyànasya ÷àntir viùayoparamo nàsti | a÷àntasya sukham àtmànandaþ ||66||

baladevaþ : pårvoktam arthaü vyatireka-mukhenàha ayuktasyàyogino mad-anive÷ita-manaso buddhir ukta-lakùaõà nàsti na bhavati | ataeva tasya bhàvanà tàdçg-àtma-cintàpi nàsti | tàdç÷am àtmànam abhàvayataþ ÷àntir viùaya-tçùõà-nivçttir nàsti | a÷àntasya tat-tçùõàkulasya sukham sva-prakà÷ànandàtmànubhava-lakùaõaü kutaþ syàt ||66||

__________________________________________________________

BhG 2.67

indriyàõàü hi caratàü yan mano 'nuvidhãyate |
tad asya harati praj¤àü vàyur nàvam ivàmbhasi ||67||

÷rãdharaþ : nàsti buddhir ayuktasya [Gãtà 2.66] ity atra hetum àha indriyàõàm iti | indriyàõàm ava÷ãkçtànàü svairaü viùayeùu caratàü madhye yadaivaikam indriyaü mano 'nuvidhãyate |va÷ãkçtaü sad-indriyeõa saha gacchati, tadaivaikam indriyasya manasaþ puruùasya và praj¤àü buddhiü harati viùaya-vikùiptàü karoti | kim uta vaktavyaü bahåni praj¤àü harantãti | yathà pramattasya karõadhàrasya nàvaü vàyuþ sarvataþ paribhramayati tadvad iti ||67||

madhusådanaþ : ayuktasya kuto nàsti buddhir ity ata àha indriyàõàm iti | caratàü sva-viùayeùu sva-sva-viùayeùu pravartamànànàm ava÷ãkçtànàm indriyàõàü madhye yad ekam apãndriyam anulakùyãkçtya mano vidhãyate preryate pravartate iti yàvat | karma-kartari la-kàraþ | tat indriyam ekam api manasànusçtam asya sàdhakasya manaso và praj¤àm àtma-viùayàü ÷àstrãyàü harati apanayati manasas tad-viùayàviùñatvàt | yadaikam apãndriyaü praj¤àü harati tadà sarvàõi harantãti kim u vaktavyam ity arthaþ | 

dçùñàntas tu spaùñaþ | abhyasyeti vàyor naukà-haraõa-sàmarthyaü na bhuvãti såcayitum ambhasãty uktam | evaü dàrùñàntike 'py ambhaþ-sthànãye mana÷ cà¤calye saty eva praj¤à-haraõa-sàmarthyam indriyasya na tu bhå-sthànãye manaþ-sthairya iti såcitam ||67||

vi÷vanàthaþ : ayuktasya buddhir nàstãty upapàdayati indriyàõàü sva-sva-viùayeùu caratàü madhye yan mama ekam indriyam anuvidhãyate | puüsàü sarvendriyànuvartiþ kriyate, tad eva mano 'sya praj¤àü buddhiü harati | yathàmbhasi nãyamànàü nàvaü pratikålo vàyuþ ||67||

baladevaþ : man-nive÷ita-manaskatayeindriya-niyamanàbhàve doùam àha indriyàõàm iti | viùayeùu caratàm avijitànàm indriyàõàü madhye yad ekaü ÷rotraü và cakùur vànulakùyãkçtya mano vidhãyate pravartate, tad ekam evendriyaü manasànugatam asya pravartakasya praj¤àü viviktàtma-viùayàü haraty apanayati manasasas tad-viùayàkçùñatvàt | kiü punaþ ? sarvàõi tànãti | pratikålo vàyur yathàmbhasi nãyamànàü nàvaü tadvat ||67||

__________________________________________________________

BhG 2.68

tasmàd yasya mahàbàho nigçhãtàni sarva÷aþ |
indriyàõãndriyàrthebhyas tasya praj¤à pratiùñhità ||68||

÷rãdharaþ : indriya-saüyamasya sthita-praj¤atve sàdhanatvaü coktam upasaüharati tasmàd iti | sàdhanatvopasaühàre tasya praj¤à pratiùñhità j¤àtavyety arthaþ | mahàbàho ! iti sambodhayan vairi-nigrahe samarthasya tavàtràpi sàmarthyaü bhaved iti såcayati ||68||

madhusådanaþ : hi yasmàd evaü tasmàd iti | sarva÷aþ sarvàõi samanaskàni | he mahàbàho iti sambodhayan sarva-÷atru-nivàraõa-kùamatvàd indriya-÷atru-nivàraõe 'pi tvaü kùamo 'sãti såcayati | spaùñam anyat | tasyeti siddhasya sàdhakasya ca paràmar÷aþ | indriya-saüyamasya sthita-praj¤aü prati lakùaõatvasya mumukùuü prati praj¤à-sàdhanatvasya copasaüharaõãyatvàt ||68||

vi÷vanàthaþ : yasya nigçhãta-manasaþ | he mahà-bàho ! iti yathà ÷atrån nigçhõàsi, tathà mano 'pi nigçhàõeti bhàvaþ ||68||

baladevaþ : tasmàd iti | yasya man-niùñha-manasaþ pratiùñhitàtma-niùñhà bhavati | he mahàbàho iti yathà ripån nigçhõàsi tathendriyàõi nigçhàõety arthaþ | ebhiþ ÷lokair bhagavan-niviùñatayendriya-vijayaþ sthita-praj¤asya siddhasya svàbhàvikaþ | sàdhakasya tu sàdhana-bhåta iti bodhyam ||68||

__________________________________________________________

BhG 2.69

yà ni÷à sarva-bhåtànàü tasyàü jàgarti saüyamã |
yasyàü jàgrati bhåtàni sà ni÷à pa÷yato muneþ ||69||

÷rãdharaþ : nanu na ka÷cid api prasupta iva dar÷anàdi-vyàpàra-÷ånyaþ sarvàtmanà nigçhãtendriyo loke dç÷yate | ato 'saktàvitam idaü lakùaõam ity à÷aïkyàha yà ni÷eti | sarveùàü bhåtànàü yà ni÷à | ni÷eva ni÷à àtma-niùñhà | aj¤àna-dhvàntàvçta-matãnàü tasyàü dar÷anàdi-vyàpàràbhàvàt | tasyàü àtma-niùñhàyàü saüyamã nigçhãtendriyo jàgrati prabudhyante | sàtma-tattvaü pa÷yato muner ni÷à | tasyàü dar÷anàdi-vyàpàras tasya nàsti ity arthaþ | etad uktaü bhavati - yathà divàndhànàm ulukàdãnàü ràtràv eva dar÷anaü na tu divase | evaü brahmaj¤asyonmãlitàkùasyàpi brahmaõy eva dçùñiþ
| na tu viùayeùu | ato nàsambhàvitam idaü lakùaõam iti ||69||

madhusådanaþ : tad evaü mumukùuõà praj¤à-sthairyàya prayatna-pårvakam indriya-saüyamaþ kartavya ity uktaü sthita-praj¤asya tu svataþ siddha eva sarvendriya-saüyama ity àha yà ni÷eti | yà vedànta-vàkya-janita-sàkùàtkàra-råpàhaü brahmàsmãti  praj¤à sarva-bhåtànàm aj¤ànàü ni÷eva ni÷à tàn praty aprakà÷a-råpatvàt | tasyàü brahma-vidyà-lakùaõàyàü sarva-bhåta-ni÷àyàü jàgarti aj¤àna-nidràyàþ prabuddhaþ san sàvadhàno vartate saüyamãndriya-saüyamavàn sthita-praj¤a ity arthaþ | yasyàü tu dvaita-dar÷ana-lakùaõàyàm avidyà-nidràyàü prasuptàny eva bhåtàni jàgrati svapnavad
vyavaharanti sà ni÷à na prakà÷ata àtma-tattvaü pa÷yato 'parokùatayà muneþ sthita-praj¤asya | yàvad dhi na prabudhyate tàvad eva svapna-dar÷anaü bodhya-paryantatvàd bhramasya tattva-j¤àna-kàle tu na bhrama-nimittaþ ka÷cid vyavahàraþ | tad uktaü vàrtika-kàraiþ -

kàraka-vyavahàre hi ÷uddhaü vastu na vãkùyante |
÷uddhe vastuni siddhe ca kàraka-vyàpçtis tathà ||
kàkolåka-ni÷evàyaü saüsàro 'j¤àtma-vedinoþ |
yà ni÷à sarva-bhåtànàm ity avocat svayaü hariþ || iti |

tathà ca yasya viparãta-dar÷anaü tasya na vastu-dar÷anaü viparãta-dar÷anasya vastv-adar÷ana-janyatvàt | yasya ca vastu-dar÷anaü tasya na viparãta-dar÷anaü viparãta-dar÷ana-kàraõasya vastv-adar÷anasya vastu-dar÷anena bàdhitatvàt | tathà ca ÷rutiþ - yatra và anyad iva syàt tatrànyo 'nyat pa÷yet | yatra svasya sarvam àtmaivàbhåt tat kena kaü pa÷yet || iti vidyàvidyayor vyavasthàm àha | yathà kàkasya ràtry-andhasya dinam ulåkasya divàndhasya ni÷à ràtrau pa÷yata÷ colåkasya yad dinaü ràtrir eva sà kàkasyeti mahad à÷caryam etat | atas tattva-dar÷ibhiþ katham àvidyaka-kriyà-kàrakàdi-vyavahàraþ syàd iti svataþ siddha eva tasyendriya-saüyama ity arthaþ ||69||

vi÷vanàthaþ : sthita-praj¤asya tu svataþ-siddha eva sarvendriya-nigraha ity àha yeti | buddhir hi dvividhà bhavati àtma-pravaõà viùaya-pravaõà ca | tatra yà àtma-pravaõà buddhiþ sà sarva-bhåtànàü ni÷à | ni÷àyàü kiü kiü syàd iti tasyàü svapanto janà yathà na jànanti, tathaiva àtma-pravaõa-buddhau pràpyamàõaü vastu sarva-bhåtàni na jànanti | kintu tasyàü saüyamã sthita-praj¤o jàgarti | na tu svapiti | ata àtma-buddhi-niùñham ànandaü sàkùàd anubhavati | yasyàü viùaya-pravaõàyàü buddhau bhåtàni jàgrati, tan-niùñhaü viùaya-sukha-÷oka-mohàdikaü sàkùàd anubhavanti na tu tatra
svapanti | sà muneþ sthita-praj¤asya ni÷à tan-niùñhaü kim api nànubhavati ity arthaþ | kintu pa÷yataþ sàüsàrikànàü sukha-duþkha-pradàn viùayàn tatraudàsãnyenàvalokayataþ svabhogyàn viùayàn api yathocitaü nirlepam àdadànasyety arthaþ ||69||

baladevaþ : sàdhakàvasthasya sthita-praj¤asyendriya-saüyamaþ prayatna-sàdhya ity uktam | siddhàvasthasya tu tasya tan-niyamaþ svàbhàvika ity àha yà ni÷eti | viviktàtma-niùñhà viùaya-niùñhà ceti buddhir dvividhà | yàtma-niùñhà buddhiþ sarva-bhåtànàü ni÷à-råpakeõopamàtra vyajyate ràtri-tulyà tadvad aprakà÷ikà | ràtràv ivàtma-niùñhàyàü buddhau svapanto janàs tal-labhyam àtmànaü sarve nànubhavantãty arthaþ | saüyamã jitendriyas tu tasyàü jàgarti na tu svapiti | tayà labhyam àtmànam anubhavatãty arthaþ | yasyàü viùya-niùñhàyàü buddhau bhåtànio jàgrati viùaya-bhogàn anubhavanti na tu
tatra svapanti sà muneþ sthita-praj¤asya ni÷à | tasya viùaya-bhogàprakà÷ikety arthaþ | kãdç÷asyety àha pa÷yata iti | àtmànaü sàkùàd anubhavataþ pràrabdhaàkçùñàn viùayàn apy audàsãnyena bhu¤jànasya cety arthaþ | nartakã-mårdha-ghañàvadhàna-nyàyenàtma-dçùñer na tad-anya-rasa-graha iti bhàvaþ | 

__________________________________________________________

BhG 2.70

àpåryamàõam acala-pratiùñhaü
samudram àpaþ pravi÷anti yadvat |
tadvat kàmà yaü pravi÷anti sarve
sa ÷àntim àpnoti na kàma-kàmã ||70||

÷rãdharaþ : nanu viùayeùu dçùñy-abhàve katham asau tàn bhuïkte ity apekùàyàm àha àpåryamàõam iti | nànà-nada-nadãnbhir àpåryamàõam api acala-pratiùñham anatikrànta-maryàdam eva samudraü punar api anyà àpo yathà pravi÷anti tathà kàmà viùayà yaü munim antar-dçùñiü bhogair avikriyamàõam eva pràrabdha-karmabhir àkùiptàþ santaþ pravi÷anti sa ÷àntim kaivalyaü pràpnoti | na tu kàma-kàmã bhoga-kàmanà-÷ãlaþ ||70||

madhusådanaþ : etàdç÷asya sthita-praj¤asya sarva-vikùepa-÷àntir apy artha-siddheti sa-dçùñàntam àha àpåryamàõam iti | sarvàbhir nadãbhir àpåryamàõaü santaü vçùñy-àdi-prabhavà api sarvà àpaþ samudraü pravi÷anti | kãdç÷am acala-pratiùñham anatikrànta-maryàdam | acalànàü mainàkàdãnàü pratiùñhà yasminn iti và gàmbhãryàti÷aya uktaþ | yadvad yena prakàreõa nirvikàratvena tadvat tenaiva nirvikàratva-prakàreõa yaü sthita-praj¤aü nirvikàram eva santaü kàmà aj¤air lokaiþ kàmyamànàþ ÷abdàdyàþ sarve viùayà avarjanãyatayà pràrabdha-karma-va÷àt pravi÷anti na tu vikartuü ÷aknuvanti sa mahà-samudra-sthànãyaþ
sthita-praj¤aþ ÷àntiü sarva-laukikàlaukika-karma-vikùepa-nivçttiü bàdhitànuvçttàvidyà-kàrya-nivçttiü càpnoti j¤àna-balena | na kàma-kàmã kàmàn viùayàn kàmayituü ÷ãlaü yasya sa kàma-kàmy aj¤aþ ÷àntiü samàkhyàtàü nàpnoti | api tu sarvadà laukikàlaukika-karma-vikùepeõa mahati kle÷àrõave magno bhavatãti vàkyàrthaþ | etena j¤ànina eva phala-bhåto vidvat-saünyàsas tasyaiva ca sarva-vikùepa-nivçtti-råpà jãvan-muktir daivàddhnãna-viùaya-bhoge 'pi nirvikàratety-àdikam uktaü veditavyam ||70||

vi÷vanàthaþ : viùaya-grahaõe kùobha-ràhityam eva nirlepety àha àpåryamàõam iti | yathà varùàsu itas tataþ nàdeyà àpaþ samudraü pravi÷anti kãdç÷am | à ãùad api àpåryamàõam tàvatãbhir apy adbhiþ pårayituü na ÷akyam | acala-pratiùñham anatikrànta-maryàdaü tadvad eva kàmà viùayà yaü pravi÷anti bhogyatvenàyànti | yathà apàü prave÷e aprave÷e và samudro na kam api vi÷eùam àpadyate | evam eva yaþ kàmànàü bhoge abhoge ca kùobha-rahita eva syàt sa sthita-praj¤aþ | ÷àntiü j¤ànam ||70||

baladevaþ : uktaü bhàvaü sphuñayann àha àpåryeti | svaråpeõaivàpåryamàõaü tathàpy acala-pratiùñham anullaïghita-velaü samudraü yathàpo 'nyà varùodbhavà nadyaþ pravi÷anti, na tu tatra ki¤cid vi÷eùaü ÷aknuvanti kartuü, tadvat sarve kàmàþ pràrabdhàkçùñà viùayà yaü pravi÷anti na tu vikartuü prabhavanti sa ÷àntim àpnoti | ÷abdàdiùu tad indriya-gocareùv api sat svàtmànandànubhava-tçptair vikàra-le÷am apy avindan sthita-praj¤a ity arthaþ | yaþ kàma-kàmã viùaya-lipsuþ sa tåkta-lakùaõàü ÷àntiü nàpnoti ||70||

__________________________________________________________

BhG 2.71

vihàya kàmàn yaþ sarvàn pumàü÷ carati niþspçhaþ |
nirmamo nirahaükàraþ sa ÷àntim adhigacchati ||71||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàt vihàyeti | pràptàn kàmàn vihàya tyaktvopekùya apràpteùu ca niþspçhaþ yato nirahaïkàro 'taeva tad-bhoga-sàdhaneùu nirmamaþ sann antar-dçùñir bhåtvà ya÷ carati pràrabdha-va÷ena bhogàn bhuïkte | yatra kutràpi gacchati và | sa ÷àntim pràpnoti ||71||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàt vihàyeti | pràptàn api sarvàn bàhyàn gçha-kùetràdãnàntaràn manoràjya-råpàn vàsanà-màtra-råpàü÷ ca pathi gacchaüs tçõa-spar÷a-råpàn kàmàüs trividhàn vihàyopekùya ÷arãra-jãvana-màtre 'pi nispçhaþ san | yato nirahaïkàra ÷arãrendriyàdàv ayam aham ity abhimàna-÷ånyaþ | vidyàvattvàdi-nimittàtma-sambhàvanà-rahita iti và | ato nirmamaþ ÷arãra-yàtrà-màtràrthe 'pi pràrabdha-karmàkùipte kaupãnàcchàdanàdau mamedam ity abhimàna-varjitaþ san yaþ pumàü÷ carati pràrabdha-karma-va÷ena bhogàn bhuïkte yàdçcchikatayà yatra kvàpi gacchatãti và | sa evaübhåtaþ sthita-praj¤aþ ÷àntiü
sarva-saüsàra-duþkhoparama-lakùaõàm avidyà-tat-kàrya-nivçttim adhigacchati j¤àna-balena pràpnoti | tad etad ãdç÷aü vrajanaü sthita-praj¤asyeti caturtha-pra÷nasyottaraü parisamàptam ||71||

vi÷vanàthaþ : ka÷cit tu kàmeùu avi÷vasan naiva tàn bhuïkte ity àha | vihàyeti nirahaïkàro nirmama iti deha-daihikeùu ahaütà-mamatà-÷ånyaþ ||71||

baladevaþ : vihàyeti | pràptàn kàmàn viùayàn sarvàn vihàya ÷arãropajãvana-màtre 'pi nirmamo mamtà-÷ånyaþ nirahaïkàro 'nàtmani ÷arãre àtmàbhimàna-÷ånya÷ carati tad-upajãvana-màtraü bhakùayati yatra kvàpi gacchati và sa ÷àntiü labhate iti vrajeta kim ity asyottaram ||71||

__________________________________________________________

BhG 2.72

eùà bràhmã sthitiþ pàrtha nainàü pràpya vimuhyati |
sthitvàsyàm anta-kàle 'pi brahma-nirvàõam çcchati ||72||

÷rãdharaþ : uktàü j¤àna-niùñhàü stuvann upasaüharati eùeti | bràhmã sthitir brahma-j¤àna-niùñhà | eùaivaüvidhà | enàü parame÷varàràdhanena vi÷uddhàntaþkaraõaþ pumàn pràpya na vimuhyati | punaþ saüsàra-mohaü na pràpnoti | yato 'nta-kàle mçtyu-samaye 'py asyàü lakùa-màtram api sthitvà brahma-nirvàõam brahmaõi nirvàõaü layam çcchati pràpnoti | kiü punar vaktavyaü bàlyam àrabhya sthitvà pràpnotãti ||72||

÷oka-païka-nimagnaü yaþ sàïkhya-yogopade÷ataþ |
ujjahàràrjunaü bhaktaü sa kçùõa-÷araõaü mama ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmikçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
dvitãyo 'dhyàyaþ 
||2||

madhusådanaþ : tad evaü caturõàü pra÷nànàm uttara-vyàjena sarvàõi sthita-praj¤a-lakùaõàni mumukùu-kartavyatayà kathitàni | samprati karma-yoga-phala-bhåtàü sàïkhya-niùñhàü stuvann upasaüharati eùeti | eùà sthita-praj¤a-lakùaõa-vyàjena kathità | eùà te 'bhihità sàïkhye buddhir iti ca pràg uktà sthitir niùñhà sarva-karma-saünyàsa-pårvaka-paramàtma-j¤àna-lakùaõà bràhmã brahma-viùayà | he pàrtha ! enàü sthitiü pràpya yaþ ka÷cid api pnar na vimuhyati | na hi j¤àna-bàdhitasyàj¤ànasya punaþ sambhavo 'sti anàditvenotpatty-asambhavàt | asyàü sthitàv anta-kàle 'pi antye 'pi vaayasi sthitvà brahma-nirvàõaü
brahmaõi nirvàõaü nirvçttiü brahma-råpaü nirvàõam iti và | çcchati gacchaty abhedena | kim u vaktavyaü yo bramacaryàd eva saünyasya yàvaj-jãvam asyàü bràhmyàü sthitàv avatiùñhate sa brahma-nirvàõam çcchatãty api-÷abdàrthaþ ||72||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm sarva-gãtàrtha-såtraõaü nàma 
dvitãyo 'dhyàyaþ ||2||

vi÷vanàthaþ : upasaüharati eùeti | bràhmã brahma-pràpikà | anta-kàle mçtyu-samaye 'pi | kiü punar àbàlyam ||72||

j¤ànaü karma ca vispaùñam aspaùñaü bhaktim uktavàn |
ataevàyam adhyàyaþ ÷rã-gãtà-såtram ucyate ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
÷rã-gãtàsu dvitãyo 'yaü saïgataþ saïgataþ satàm ||2||

baladevaþ : sthita-praj¤atàü stauti eùeti | bràhmã brahma-pràpikà | anta-kàle carame vayasi | kiü punar àkaumàraü brahma çcchati labhate | nirvàõam amçta-råpaü tat pradam ity arthaþ | nanu tasyàü sthitaþ kathaü brahma pràpnoti | tat-pràptes tad-bhakti-hetukatvàd iti ced ucyate | tasyàs tad-bhakti-hetukatvàt tad-bhakti-hetutvàc ca tat-pràpakateti ||72||
niùkàma-karmabhir j¤ànã harim eva smaran bhavet |
anyathà vighna eveti dvitãyo 'dhyàya-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye dvitãyo 'dhyàyaþ |
||2||




[*ENDNOTE] Only found in Manu.
[*ENDNOTE] This is a reference to chapter 11.25. See VCT to 18.28.



**********************************************************


Bhagavadgita 3


BhG 3.1

arjuna uvàca
jyàyasã cet karmaõas te matà buddhir janàrdana |
tat kiü karmaõi ghore màü niyojayasi ke÷ava || 1 ||

÷rãdharaþ : 

sàïkhye yoge ca vaiùamyaü matvà mugdhàya jiùõave |
tayor bheda-niràsàya karma-yoge udãryate ||

evaü tàvad a÷ocyàn anva÷ocas tvam [Gãtà 2.11] ity àdinà prathamaü mokùa-sàdhanatvena dehàtma-viveka-buddhir uktà | tad-anantaram eùà te 'bhihità sàïkhye buddhir yoge tv imàü ÷çõu [Gãtà 2.39] ity àdinà karma coktam | na ca tayor guõa-pradhàna-bhàvaþ spaùñaü dar÷itaþ | tatra buddhi-yuktasya sthita-praj¤asya niùkàmatva-niyatendriyatva-nirahaïkàratvàdy-abhidhànàd eùà bràhmã sthitiþ pàrtha [Gãtà 2.72] iti sapra÷aüsam upasaühàràc ca buddhi-karmaõor madhye buddheþ ÷reùñhatvaü bhagavato 'bhipretaü manvàno 'rjuna uvàca jyàyasã ced iti | karmaõaþ sakà÷àt mokùàntaraïgatvena buddhir jyàyasã adhikatarà ÷reùñhà
cet tava saümatà tarhi kim arthaü tasmàd yudhyasveti tasmàd uttiùñeti ca vàraü vàraü vadan ghore hiüsàtmake karmaõi màü niyojayasi pravartayasi ||1||

madhusådanaþ : evaü tàvat prathamenàdhyàyenopodghàtito dvitãyenàdhyàyena kçtsnaþ ÷àstràrthaþ såtritaþ | tathà hi-àdau niùkàma-karma-niùñhà | tato 'ntaþkaraõa-÷uddhiþ | tataþ ÷ama-damàdi-sàdhana-puraþsaraþ sarva-karma-saünyàsaþ | tato vedànta-vàkya-vicàra-sahità bhagavad-bhakti-niùñhà | tatas tattva-j¤àna-niùñhà tasyàþ phalaü ca triguõàtmakàvidyà-nivçttyà jãvan-muktiþ pràrabdha-karma-phala-bhoga-paryantaü tad-ante ca videha-muktiþ | jãvan-mukti-da÷àyàü ca parama-puruùàrthàlambanena para-vairàgya-pràptir daiva-sampad-àkhyà ca ÷ubha-vàsanà tad-upakàriõy-àdeyà
| àsura-sampadas tu ràjasã tàmasã ceti heyopàdeya-vibhàgena kçtsna-÷àstràrtha-parisamàptiþ |

tatra yogasthaþ kuru karmàõi [Gãtà 2.48] ityàdinà såtrità sattva-÷uddhi-sàdhana-bhåtà niùkàma-karma-niùñhà sàmànya-vi÷eùa-råpeõa tçtãya-caturthàbhyàü prapa¤cyate | tataþ ÷uddhàntaþkaraõasya ÷ama-damàdi-sàdhana-sampatti-puraþsarà vihàya kàmàn yaþ sarvàn [Gãtà 2.71] ity àdinà såtrità sarva-karma-saünyàsa-niùñhà saïkùepa-vistara-råpeõa pa¤cama-ùaùñhàbhyàm | etàvatà ca tvaü-padàrtho 'pi niråpitaþ | tato vedànta-vàkya-vicàra-sahità yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61] ity àdinà såtritàneka-prakàrà bhagavad-bhakti-niùñhàdhyàya-ùañkena pratipàdyate | tàvatà ca tat-padàrtho 'pi niråpitaþ | praty adhyàyaü
càvàntara-saïgatim avàntara-prayojana-bhedaü ca tatra tatra pradar÷ayiùyàmaþ | tatas tattvaü-padàrthaikya-j¤àna-råpà vedàvinà÷inaü nityaü [Gãtà 2.21] ity àdinà såtrità tattva-j¤àna-niùñhà trayoda÷e prakçti-puruùa-viveka-dvàrà prapa¤cità | j¤àna-niùñhàyàü ca phalaü traiguõya-viùayà vedà nistraiguõyo bhavàrjuna [Gãtà 2.45] ity àdinà såtrità traiguõya-nivçtti÷ caturda÷e saiva jãvan-muktir iti guõàtãta-lakùaõa-kathanena prapa¤cità | tadà gantàsi nirvedaü [Gãtà 2.52] ity àdinà såtrità para-vairàgya-niùñhà saüsàra-vçkùa-ccheda-dvàreõa pa¤ca-da÷e | duþkheùv anudvigna-manàþ [Gãtà 2.56] ity àdinà sthita-praj¤a-lakùaõena
såtrità para-vairàgyopakàriõã daivã sampad àdeyà yàm imàü puùpitàü vàcaü [Gãtà 2.42] ity àdinà såtrità tad-virodhiny àsurã sampac ca heyà ùoóa÷e | daiva-sampado  'sàdhàraõaü kàraõaü ca sàttvikã ÷raddhà nirdvandvo nitya-sattva-stho [Gãtà 2.45] ity àdinà såtrità tad-virodhi-parihàreõa saptada÷e | evaü saphalà j¤àna-niùñhàdhyàya-pa¤cakena pratipàdità | aùñàda÷ena ca pårvokta-sarvopasaühàra iti kçtsna-gãtàrtha-saïgatiþ |

tatra pårvàdhyàye sàïkhya-buddhim à÷ritya j¤àna-niùñhà bhagavatoktà eùà te 'bhihità sàïkhye buddhiþ [Gãtà 2.39] iti | tathà yoga-buddhim à÷ritya karma-niùñhoktà yoge tv imàü ÷çõu ity àrabhya karmaõy evàdhikàras te ... mà te saïgo 'stv akarmaõi [Gãtà 2.47] ity antena | na cànayor niùñhayor adhikàri-bhedaþ spaùñam upadiùño bhagavatà | na caikàdhikàrikatvam evobhayoþ samuccayasya vivakùitatvàd iti vàcyam | dåreõa hy avaraü karam buddhi-yogàd dhana¤jaya [Gãtà 2.49] iti karma-niùñhàyà buddhi-niùñhàpekùayà nikçùñatvàbhidhànàt | yàvàn artha udapàne [Gãtà 2.46] ity atra ca j¤àna-phale sarva-karma-phalàntarbhàvasya dar÷itatvàt | sthita-praj¤a-lakùaõam
uktvà ca eùà bràhmã sthitiþ pàrtha [Gãtà 2.72] iti sapra÷aüsam j¤àna-phalopasaühàràt | yà ni÷à sarva-bhåtànàü [Gãtà 2.69] ity àdau j¤ànino dvaita-dar÷anàbhàvena karmànuùñhànàsambhavasya coktatvàt | avidyà-nivçtti-lakùaõe mokùa-phale j¤àna-màtrasyaiva lokànusàreõa sàdhanatva-kalpanàt | tam eva viditvàtimçtyum eti nànyaþ panthà vidyate 'nayanàya [øvetU 3.8] iti ÷rute÷ ca |

nanu tarhi tejas-timirayor iva virodhinor j¤àna-karmaõoþ samuccayàsambhavàd bhinnàdhikàrikatvam evàstu | satyam | naivaü sambhavati ekam arjunaü prati tåbhayopade÷o na yuktaþ | nahi karmàdhikàriõaü prati j¤àna-niùñhopadeùñum ucità na và j¤ànàdhikàriõaü prati karma-niùñhà | ekam eva prati vikalpenobhayopade÷a iti cet, na | utkçùña-nikçùñayor vikalpànupapatteþ | avidyà-nivçtty-upalakùitàtma-svaråpe mokùe tàratamyàsambhavàc ca | tasmàj j¤àna-karma-niùñhayor bhinnàdhikàrikatve ekaü pratyupade÷àyogàd ekàdhikàrikatve ca viruddhayoþ samuccayàsambhavàt karmàpekùayà j¤àna-pra÷astyànupapatte÷ ca vikalpàbhyupagame cotkçùñam
anàyàsa-sàdhyaü j¤ànaü vihàya nikçùñam anekàyàsa-bahulaü karmànuùñhàtum ayogyam iti matvà paryàkulãbhåta-buddhir arjuna uvàca jyàyasã ced iti | 

he janàrdana ! sarvair janair ardyate yàcyate svàbhilaùita-siddhaya iti tvaü tathàbhåto mayàpi ÷reyo 'ni÷cayàrthaü yàcyasa iti naivànucitam iti sambodhanàbhipràyaþ | karmaõo niùkàmàd api buddhir àtma-tattva-viùayà jyàyasã pra÷astatarà ced yadi te tava matà tat tadà kiü karmaõi ghore hiüsàdy-anekàyàsa-bahule màm atibhaktaü niyojayasi karmaõy evàdhikàras ta ity àdinà vi÷eùeõa prerayasi | he ke÷ava sarve÷vara | sarve÷varasya sarveùña-dàyinas tava màü bhaktaü ÷iùyas te 'haü ÷àdhi màm ity àdinà tvad-eka-÷araõatayopasannaü prati pratàraõà noicitety abhipràyaþ ||1||

vi÷vanàthaþ : 

      niùkàmam arpitaü karma tçtãye tu prapa¤cyate |
     kàma-krodha-jigãùàyàü viveko 'pi pradar÷yate ||

pårva-vàkyeùu j¤àna-yogàn niùkàma-karma-yogàc ca nistraiguõya-pràpakasya guõàtãta-bhakti-yogasya utkarùam àkalayya tatraiva svautsukyam abhivya¤jan sva-dharme saügràme pravartakaü bhagavantaü sakhya-bhàvenopàlabhate | jyàyasã ÷reùñhà buddhir vyavasàyàtmikà guõàtãtà bhaktir ity arthaþ | ghore yuddha-råpe karmaõi kiü niyojayasi pravartayasi | he janàrdana janàn svajanàn svàj¤ayà pãóayasãty arthaþ | na ca tavàj¤à kenàpi anyathà kartuü ÷akyata ity àha | he ke÷ava ko brahmà ã÷o mahàdevaþ | tàv api vayase va÷ãkaroùi ||1||

baladevaþ :

     tçtãye karma-niùkàmaü vistareõopavarõitam |
     kàmàder vijayopàyo durjayasyàpi dar÷itaþ ||

pårvatra kçpàluþ pàrthasàrathir aj¤àna-kardama-nimagnaü jagat svàtma-j¤ànopàsanopade÷ena samuddidhãrùus tad-aïga-bhåtàü jãvàtma-yàthàtmya-buddhim upadi÷ya tad-upàyatayà niùkàmakam abuddhim upadiùñavàn | ayam evàrtho vini÷cayàya caturbhir adhyàyair vidhàntarair varõyate | tatra karma-buddhi-niùpàdyatvàj jãvàtma-buddheþ ÷reùñhaü sthitam | tatràrjunaþ pçcchati jyàyasãti | karmaõà niùkàmàd api cet tava tat-sàdhyatvàt jãvàtma-buddhir jyàyasã ÷reùñhà matà | tarhi tat-siddhaye màü ghore hiüsàdy-anekàyàse karmaõi kiü niyojayasi tasmàd yuddhasvety àdinà kathaü prerayasi | àtmànubhava-hetu-bhåtà khalu sà buddhir nikhilendriya-vyàpàra-virati-sàdhyà
tad-arthaü tat-svajàtãyàþ ÷amàdaya eva yujyeran na tu sarvendriya-vyàpàra-råpàõi tad-vijàtãyàni karmàõãti bhàvaþ | he janàrdana ÷reyo 'rthi-jana-yàcanãya, he ke÷ava vidhi-rudra-va÷a-kàrin | 

ka iti brahmaõo nàma ã÷o 'haü sarva-dehinàm | 
àvàü tavàïga-sambhåtau tasmàt ke÷ava-nàma-bhàg || 

iti hari-vaü÷e kçùõaü prati rudroktiþ | durlaïghyàj¤as tvaü ÷reyo 'rthinà mayàbhyarthito mama ÷reyo ni÷citya bråhãti bhàvaþ ||1||

__________________________________________________________

BhG 3.2

vyàmi÷reõaiva vàkyena buddhiü mohayasãva me |
tad ekaü vada ni÷citya yena ÷reyo 'ham àpnuyàm ||2||

÷rãdharaþ : nanu dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyata ity àdinà karmaõo 'pi ÷reùñhatvm uktam eva ity à÷aïkyàha vyàmi÷reõeti | kvacit karma-pra÷aüsà kvacit j¤àna-pra÷aüsà ity evaü vyàmi÷raü sandeho 'pàdakam iva yad vàkyaü tena me mama buddhiü matim ubhayatra dolàyitàü kurvan mohayasãva | ata ubhayor madhye yad bhadraü tad ekaü ni÷citya vadeti | yad và, idam eva ÷reyaþ-sàdhanam iti ni÷citya yenànuùñhitena ÷reyo mokùam aham àpnuyàü pràpsyàmi tad evaikaü ni÷citya vadety arthaþ ||2||

madhusådanaþ : nanu nàhaü kaücid api pratàrayàmi kiü punas tvàm atipriyam | tvaü tu kiü me pratàraõà-cihnaü pa÷yasãti cet tatràha vyàmi÷reõeti | tava vacanaü vyàmi÷raü na bhavaty eva mama tv ekàdhikàrikatva-bhinnàdhikàrikatva-sandehàd vyàmi÷raü saïkãrõàrtham iva te yad vàkyaü màü prati j¤àna-karma-niùñhà-dvaya-pratipàdakaü tvaü me mama manda-buddher vàkya-tàtparyàparij¤ànàd buddhim antaþkaraõaü mohayasãva bhràntyà yojayasãva | parama-kàruõikatvàt tvaü na mohayasy eva mama tu svà÷aya-doùàn moho bhavatãtãva÷a-÷abdàrthaþ | ekàdhikàritve viruddhayoþ samuccayànupapatter ekàrthatvàbhàvena
ca vikalpànupapatteþ pràg-ukter yady adhikàri-bhedaü manyase tadaikaü màü prati viruddhayor niùñhayor upade÷aàyogàt taj j¤ànaü và karma vaikam evàdhikàraü me ni÷citya vada | yenàdhikàra-ni÷caya-puraþsaram uktena tvayà mayà cànuùñhitena j¤ànena karmaõà vaikena ÷reyo mokùam aham àpnuyàü pràptuü yogyaþ syàm |

evaü j¤àna-karma-niùñhayor ekàdhikàritve vikalpa-samuccayayor asambhavàd adhikàri-bheda-j¤ànàyàrjunasya pra÷na iti sthitam |

ihetareùàü kumataü samastaü 
÷ruti-smçti-nyàya-balàn nirastam |
punaþ punar bhàùya-kçtàtiyatnàd
ato na tat kartum ahaü pravçttaþ ||

bhàùya-kàra-mata-sàra-dar÷inà
grantha-màtram iha yojyate mayà |
à÷ayo bhagavataþ prakà÷yate
kevalaü sva-vacaso vi÷uddhaye ||2||

vi÷vanàthaþ : bho vayasya arjuna ! satyaü guõàtãtà bhaktiþ sarvotkçùñaiva | kintu sà yàdçcchika-mad-aikàntaika-mahà-bhakta-kçpaika-labhyatvàt purusodyama-sàdhyà na bhavati | ataeva nistraiguõyo bhava guõàtãtayà mad-bhaktyà tvaü nistraiguõyo bhåyà ity à÷ãrvàda eva dattaþ | sa ca yadà phaliùyati tadà tàdç÷a-yàdçcchikaikàntika-bhakta-kçpayà pràptàm api lapsyase | sàmprataü tu karmaõy evàdhikàras te iti mayoktaü cet, satyam | tarhi karmaiva ni÷citya kathaü na bråùe | kim iti sandeha-sindhau màü kùipasãty àha vyàmi÷reõeti | vi÷eùataþ à samyaktayà mi÷raõaü nànà-vidhàrtha-milanaü yatra tena vàkyena me buddhiü mohayasi | tathà hi karmaõy evàdhikàras
te [Gãtà 2.47], siddhyasiddhyoþ samo bhåtvà samatvaü yoga ucyate [Gãtà 2.48],

buddhi-yukto jahàtãha ubhe sukçta-duùkçte |
tasmàd yogàya yujyasva yogaþ karmasu kau÷alam || [Gãtà 2.50]

iti yoga-÷abda-vàcyaü j¤ànam api bravãùi | yadà te moha-kalilaü [Gãtà 2.52] ity anena j¤ànaü kevalam api bravãùi | kiü càtra iva-÷abdena tvad-vàkyasya vastuto nàsti nànàrtha-mi÷ritatvam | nàpi kçpàlos tava man-mohanecchà | nàpi mama tat-tad-arthànabhij¤atvam iti bhàvaþ | ayaü gåóho 'bhipràyaþ ràjasàt karmaõaþ sakà÷àt sàttvikaü karma ÷reùñhaü, tac ca sàttvikam eva | nirguõa-bhakti÷ ca tasmàdn ati÷reùñhaiva | tatra sà yadi mayi na sambhaved iti bråùe, tadà sàttvikaü j¤ànam evaikaü màm upadi÷a | tata eva duþkha-mayàt saüsàra-bandhanàn mukto bhaveyam iti ||2||

baladevaþ : vyàmi÷reõeti | sàïkhya-buddhi-yoga-buddhyor indriya-nivçtti-råpayoþ sàdhya-sàdhakatvàvarodhi yad vàkyaü tad vyàmi÷ram ucyate | tena me buddhiü mohayasãva | vastutas tu sarve÷varasya mat-sakhasya ca me man-mohakatà nàsty eva | mad-buddhi-doùàd evaü prayemy aham atãva÷abdàrthaþ | tat tasmàd ekam avyàmi÷raü vàkyaü vada | na karmaõà na prajayà dhanena tyàgenaikenàmçtatvam àna÷ur nàsty akçtaþ kçtena iti ÷rutivat | yenàham anuùñheyaü ni÷cityàtmanaþ ÷reyaþ pràpnuyàm ||2||

__________________________________________________________

BhG 3.3

÷rã-bhagavàn uvàca
loke 'smin dvividhà niùñhà purà proktà mayànagha |
j¤àna-yogena sàükhyànàü karma-yogena yoginàm ||3||

÷rãdharaþ : atrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca loke 'sminn iti | ayam arthaþ | yadi mayà paraspara-nirapekùaü mokùa-sàdhanatvena karma-j¤àna-yoga-råpaü niùñhà-dvayam uktaü syàt tarhi dvayor madhye yad bhadraü syàt tad ekaü vada iti tvadãya-pra÷naþ saügacchate | na tu mayà tathoktam | dvàbhyàm ekaiva brahma-niùñhà uktà | guõa-pradhàna-bhåtayos tayoþ svàtantryànupapatteþ ekasyà eva tu prakàra-bheda-màtram adhikàri-bhedenoktam iti | asmin ÷uddhà÷uddhàntaþ karaõatayà dvividhe loke adhikàri-jane dve vidhe prakàrau yasyàþ sà | dvi-vidhà niùñhà mokùa-paratà pårvàdhyàye mayà sàrvaj¤ena proktà spaùñam
evoktà | prakàra-dvayam eva nirdi÷ati j¤àna-yogenety àdi | sàïkhyànàü ÷uddhàntaþkaraõànàü j¤àna-bhåmikàm àråóhànàü j¤àna-paripàkàrthaü j¤àna-yogena dhyànàdinà niùñhà brahma-paratoktà | tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-para ity àdinà | sàïkhya-bhåmikàm àrurukùåõàü tv antaþkaraõa-÷uddhi-dvàrà tad-àrohaõàrthaü tad-upàya-bhåta-karma-yogàdhikàriõàü yoginàü karma-yogena niùñhoktà dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyata ity àdinà | ataeva tava citta-÷uddhi-råpàvasthà-bhedena dvi-vidhàpi niùñhoktà | eùà te 'bhihità sàïkhye buddhir yoge tv imàü ÷çõv iti ||3||

madhusådanaþ : evam adhikàri-bhede 'rjunena pçùñe tad-anuråpaü prativacanaü ÷rã-bhagavàn uvàca loke 'sminn iti | asminn adhikàritvàbhimate loke ÷uddhà÷uddhàntaþkaraõa-bhedena dvividhe jane dvividhà dviprakàrà niùñhà sthitar j¤àna-paratà karma-paratà ca purà pårvàdhyàye mayà tavàtyanta-hita-kàriõà proktà prakarùeõa spaùñatva-lakùaõenoktà | tathà càdhikàry-aikya-÷aïkayà mà glàsãr iti bhàvaþ | he 'naghàpàpeti sambodhayann upade÷ayogyatàm arjunasya såcayati | ekaiva niùñhà sàdhya-sàdhanàvasthà-bhedena dvi-prakàrà na tu dve eva svatantre niùñhe iti kathayituü niùñhety eka-vacanam | tathà ca vakùyati - ekaü sàükhyaü ca yogaü
ca yaþ pa÷yati sa pa÷yati [Gãtà 5.5] iti | 

tàm eva niùñhàü dvaividhyena dar÷ayati sàïkhyeti | saïkhyà samyag-àtma-buddhis tàü pràptavatàü brahmacaryàd eva kçta-saünyàsànàü vedànta-vij¤àna-suni÷citàrthànàü j¤àna-bhåmim àråóhànàü ÷uddhàntaþkaraõànàü sàïkhyànàü j¤àna-yogena j¤ànam eva yujyate brahmaõàneneti vyutpattyà yogas tena niùñhoktà tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61] ity àdinà | a÷uddhàntaþ-karaõànàü tu j¤àna-bhåmim anàråóhànàü yoginàü karmàdhikàra-yoginàü karma-yogena karmaiva yujyate 'ntaþ-karaõa-÷uddhyàneneti vyutpattyà yogas tena niùñhoktàntaþ-karaõa-÷uddhi-dvàrà
j¤àna-bhåmikàrohaõàrthaü dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyate [Gãtà 2.31] ity àdinà | 

ataeva na j¤àna-karmaõoþ samuccayo vikalpo và | kintu niùkàma-karmaõà ÷uddhàntaþ-karaõànàü sarva-karma-saünyàsenaiva j¤ànam iti citta-÷uddhy-a÷uddhi-råpàvasthà-bhedenaikam eva tvàü prati dvividhà niùñhoktà | eùà te 'bhihità sàükhye buddhir yoge tv imàü ÷çõu [Gãtà 2.39] iti | ato bhåmikà-bhedenaikam eva praty ubhayopayogàn nàdhikàra-bhede 'py upade÷a-vaiyarthyam ity abhipràyaþ | etad eva dar÷ayitum a÷uddha-cittasya citta-÷uddhi-paryantaü karmànuùñhànaü na karmaõàm anàrambhàt [Gãtà 3.4] ity àdibhir moghaü pràtha sa jãvati [Gãtà 3.16] ity antais trayoda÷abhir dar÷ayati | ÷uddha-cittasya tu j¤ànino na kiücid api karmàpekùitam iti dar÷ayati yas tv
àtma-ratir [Gãtà 3.17] iti dvàbhyàm | tasmàd asaktaþ ity àrabhya tu bandha-hetor api karmaeo mokùa-hetutvaü sattva-÷uddhi-j¤ànotpatti-dvàreõa sambhavati phalàbhisandhi-ràhitya-råpa-kau÷aleneti dar÷ayiùyati | tataþ paraü tv atha keneti pra÷nam utthàpya kàma-doùeõaiva kàrya-karmaõaþ ÷uddhi-hetutvaü nàsti | ataþ kàma-ràhityenaiva karmàõi kurvann antaþ-karaõa-÷uddhyà j¤ànàdhikàrã bhaviùyasãti yàvad-adhyàya-samàpti vadiùyati bhagavàn ||3||

vi÷vanàthaþ : atrottaram | yadi mayà paraspara-nirapekùàv eva mokùa-sàdhanatvena karma-yoga-j¤àna-yogàv uktau syàtàm | tadà tad ekaü vada ni÷cityeti tvat-pra÷no ghañate | mayà tu karmànuùñhà-j¤àna-niùñhàvattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pårvottara-da÷à-bhedàd eva, na tu vastuto mokùaü praty adhikàri-dvaidham ity àha loke iti dvàbhyàm | dvividhà dvi-prakàrà niùñhà nitaràü sthiti-maryàdety arthaþ | purà proktà pårvàdhyàye kathità | tàm evàha sàïkhyànàü sàïkhaü j¤ànaü tad-vatàm | teùàü ÷uddhàntaþ-karaõatvena j¤àna-bhåmikàm adhiråóhànàü j¤àna-yogenaiva niùñhà tenaiva maryàdà sthàpità | atra loke tu j¤ànitvenaiva
khyàpità ity arthaþ - tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61] ity àdinà | tathà ÷uddhàntaþkaraõatvàbhàvena j¤àna-bhåmikàm adhiroóhum asamarthànàü yoginàü tad-àrohaõàrtham upàyavatàü karma-yogena mad-arpita-niùkàma-karmaõà niùñhà maryàdà sthàpità | te khalu karmitvenaiva khyàpitety arthaþ - dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyate [Gãtà 2.31] ity àdinà | tena karmiõaþ j¤àninaþ iti nàma-màtreõaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiõa eva karmibhiþ ÷uddha-città j¤ànino bhavanti | j¤ànina eva bhaktyà mucyanta iti mad-vàkya-samudàyàrtha iti bhàvaþ ||3||

vi÷vanàthaþ : atrottaram | yadi mayà paraspara-nirapekùàv eva mokùa-sàdhanatvena karma-yoga-j¤àna-yogàv uktau syàtàm | tadà tad ekaü vada ni÷cityeti tvat-pra÷no ghañate | mayà tu karmànuùñhà-j¤àna-niùñhàvattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pårvottara-da÷à-bhedàd eva, na tu vastuto mokùaü praty adhikàri-dvaidham ity àha loke iti dvàbhyàm | dvividhà dvi-prakàrà niùñhà nitaràü sthiti-maryàdety arthaþ | purà proktà pårvàdhyàye kathità | tàm evàha sàïkhyànàü sàïkhaü j¤ànaü tad-vatàm | teùàü ÷uddhàntaþ-karaõatvena j¤àna-bhåmikàm adhiråóhànàü j¤àna-yogenaiva niùñhà tenaiva maryàdà sthàpità | atra loke tu j¤ànitvenaiva
khyàpità ity arthaþ - tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61] ity àdinà | tathà ÷uddhàntaþkaraõatvàbhàvena j¤àna-bhåmikàm adhiroóhum asamarthànàü yoginàü tad-àrohaõàrtham upàyavatàü karma-yogena mad-arpita-niùkàma-karmaõà niùñhà maryàdà sthàpità | te khalu karmitvenaiva khyàpitety arthaþ - dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyate [Gãtà 2.31] ity àdinà | tena karmiõaþ j¤àninaþ iti nàma-màtreõaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiõa eva karmibhiþ ÷uddha-città j¤ànino bhavanti | j¤ànina eva bhaktyà mucyanta iti mad-vàkya-samudàyàrtha iti bhàvaþ ||3||

baladevaþ : evaü pçùño bhagavàn uvàca loke 'sminn iti | he anagha nirmala-buddhe pàrtha jyàyasã ced iti karma-buddhi-sàïkhya-buddhyor guõa-pradhàna-bhàvaü jànann api tamas-tejasor iva viruddhayos tayoþ katham ekàdhikàritvam iti ÷aïkayà preritaþ pçcchasãti bhàvaþ | asmin mumukùutayàbhimate ÷uddhà÷uddha-cittatayà dvividhe loke jane dvividhà niùñhà sthitir mayà sarve÷vareõa purà pårvàdhyàye proktà | niùñhety eka-vacanena ekàtmodde÷yatvàd ekaiva niùñhà sàdhya-sàdhana-da÷à-dvaya-bhedena dvi-prakàrà na tu dve niùñhe iti såcyate | evam evàgre vakùyati ekaü sàïkhyaü ca yogaü ca [Gãtà 5.5] iti | tàü niùñhàü dvaividhyena
dar÷ayati j¤àneti | sàïkhya-j¤àna arha àdyac | tad-vatàü j¤àninàü j¤àna-yogena niùñhà-sthitir uktà prajahàti yadà kàmàn [Gãtà 2.55] ity àdinà | j¤ànam eva yogo yujyate àtmanàneneti-vyutpatteþ | yoginàü niùkàma-karmavatàü karma-yogena niùñhà sthitir uktà karmaõy evàdhikàras te [Gãtà 2.47] ity àdinà | karmaiva yogo yujyate j¤àna-garbhayà citta-÷uddhayàneneti vyutpatteþ | etad uktaü bhavati - na khalu mumukùur janas tadaiva ÷amàdy-aïgikàü j¤àna-niùñhàü labhate | kintu sàcàreõa karma-yogena citta-màlinyaü nirdhåyaivety etad eva mayà pràg abhàõi eùà te 'bhihità sàïkhye [Gãtà 2.39] ity àdinà |

__________________________________________________________

BhG 3.4

na karmaõàm anàrambhàn naiùkarmyaü puruùo '÷nute |
na ca saünyasanàd eva siddhiü samadhigacchati || 4 ||

÷rãdharaþ : ataþ samyak-citta-÷uddhyà j¤ànotpatti-paryantaü varõà÷ramocitàni karmàõi kartavyàni | anyathà citta-÷uddhy-abhàvena j¤ànànutpatter ity àha na karmaõàm iti | karmaõàm anàrambhàd ananuùñhànàn naiùkarmyaü j¤ànaü nà÷nute na pràpnoti | nanu caitam eva pravràjino lokam icchantaþ pravrajantãti ÷rutyà saünyàsasya mokùàd aïgatva-÷ruteþ saünyasanàd eva mokùo bhaviùyati | kiü karmabhiþ ? ity à÷aïkyoktaü na ceti | citta-÷uddhiü vinà kçtàt saünyasanàd eva j¤àna-÷ånyàt siddhiü mokùaü na samadhigacchati na pràpnoti ||4||

madhusådanaþ : tatra kàraõàbhàve kàryànupapatter àha na karmaõàm iti | karmaõà tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena iti ÷rutyàtma-j¤àne viniyuktànàm anàrambhàd ananuùñhànàc citta-÷uddhy-abhàvena j¤ànàyogyo bahirmukhaþ puruùo naiùkarmyaü sarva-karma-÷ånyatvaü j¤àna-yogena niùñhàm iti yàvat nà÷nute na pràpnoti |

nanu etam eva pravràjino lokam icchantaþ pravrajanti iti ÷ruteþ sarva-karma-saünyàsàd eva j¤àna-niùñhopapatteþ  kçtaü karmabhir ity ata àha na ca saünyasanàd eva citta-÷uddhiü vinà kçtàt siddhiü j¤àna-niùñhà-lakùaõàü samyak-phala-paryavasàyitvenàdhigacchati naiva pràpnotãty arthaþ | karma-janyàü citta-÷uddhim antareõa saünyàsa eva na sambhavati | yathà-kathaücid autsukya-màtreõa kçto 'pi na phala-paryavasàyãti bhàvaþ ||4||

vi÷vanàthaþ : citta-÷uddhy-abhàve j¤ànànutpattim àha neti | ÷àstrãya-karmaõàm anàrambhàd ananuùñhànàn naiùkarmyaü j¤ànaü na pràpnoti na cà÷uddha-cittaþ | saünyasanàc chàstrãya-karma-tyàgàt ||4||

baladevaþ : ato '÷uddha-cittena citta-÷uddheþ sva-vihitàni karmàõy evànuùñheyànãty àha na karmaõàm ity àdibhis trayoda÷abhiþ | karmaõàü tam etam iti vàkyena j¤ànàïgatayà vihitànàm anàrambhàd ananuùñhànàd avi÷uddha-cittaþ puruùo naiùkarmyaü nikhilendriya-vyàpàra-råpa-karma-viratiü j¤àna-niùñhàm iti yàvat nà÷nute na labhate | na ca sa teùàü karmaõàü saünyàsàt parityàgàt siddhiü muktiü samadhigacchati ||4||

__________________________________________________________

BhG 3.5

na hi ka÷cit kùaõam api jàtu tiùñhaty akarma-kçt |
kàryate hy ava÷aþ karma sarvaþ prakçtijair guõaiþ || 5 ||

÷rãdharaþ : karmaõàü ca saünyàsas teùv anàsakti-màtram | na tu svaråpeõa | a÷akyatvàd iti | àha na hi ka÷cid iti | jàtu kasyàücid apy avasthàyàü kùaõa-màtram api ka÷cid api j¤àny-aj¤àno và akarma-kçt karmàõy akurvàõo na tiùñhati | atra hetuþ -- prakçtijair svabhàva-prabhavai ràga-dveùàdibhir guõaiþ sarvo 'pi janaþ karma kàryate | karmaõi pravartyate | ava÷o 'svatantraþ san ||5||

madhusådanaþ : tatra karma-janya-÷uddhy-abhàve bahirmukhaþ | hi yasmàt kùaõam api kàlaü jàtu kadàcit ka÷cid apy ajitendriyo 'karma-kçt san na tiùñhati | api tu laukika-vaidikakarmànuùñhàna-vyagra eva tiùñhati tasmàd a÷uddha-cittasya saünyàso na sambhavatãty arthaþ |

kasmàt punar avidvàn karmàõy akurvàõo na tiùñhati | hi yasmàt | sarvaþ pràõã citta-÷uddhi-rahito 'va÷o 'svatantra eva san prakçtijaiþ prakçtito jàtair abhivyaktaiþ kàryàkàreõa sattva-rajas-tamobhiþ svabhàva-prabhavair và ràga-dveùàdibhir guõaiþ karma laukikaü vaidikaü và kàryate | ataþ karmàõy akurvàõo na ka÷cid api tiùñhatãty arthaþ | yataþ svàbhàvikà guõà÷ càlakà ataþ para-va÷atayà sarvadà karmàõi kurvato '÷uddha-buddheþ sarva-karma-saünyàso na sambhavatãti na saünyàsa-nibandhanà j¤àna-niùñhà sambhavatãty arthaþ ||5||

vi÷vanàthaþ : kintv a÷uddha-cittaþ kçta-saünyàsaþ ÷àstrãyaü karma parityajya vyavahàrike karmaõi nimajjatãty àha na hãti | nanu saünyàsa eva tasya vaidika-laukika-karma-pravçttir-virodhã ? tatràha kàryata iti | ava÷o 'svatantraþ ||5||

baladevaþ : avi÷uddha-cittaþ kçta-vaidika-karma-saünyàso laukike 'pi karmaõi nimajjatãty àha nahãti | nanu saünyàsa eva tasya sarva-karma-virodhãti cet tatràha kàryata iti | prakçtijaiþ svabhàvodbhavair guõai ràga-dveùàdibhiþ, kàryate pravartyate ava÷aþ paràdhãnaþ syàt ||5||

__________________________________________________________

BhG 3.6

karmendriyàõi saüyamya ya àste manasà smaran |
indriyàrthàn vimåóhàtmà mithyàcàraþ sa ucyate ||6||

÷rãdharaþ : ato 'j¤aü karma-tyàginaü nindati karmendriyàõãti | vàk-pàõy-àdãni karmendriyàõi | saüyamya bhagavad-dhyàna-cchalena indriyàrthàn viùayàn smarann àste avi÷uddhatayà manasà àtmani sthairyàbhàvàt, sa mithyàcàraþ kapañàcàro dàmbhika ucyata ity arthaþ ||6||

madhusådanaþ : yathà-kathaücid autsukya-màtreõa kçta-saünyàsas tv a÷uddha-cittas tat-phala-bhàï na bhavati yataþ | yo vimåóhàtmà ràga-dveùàdi-dåùitàntaþ-karaõa autsukya-màtreõa karmendriyàõi vàk-pàõy-àdãni saüyamya nigçhya bahir-indriyaiþ karmàõy akurvann iti yàvat | manasà ràgàdi-preritendriyàrthàn ÷abdàdãn na tv àtma-tattvaü smarann àste kçta-saünyàso 'ham ity abhimànena karma-÷ånyas tiùñhati sa mithyàcàraþ sattva-÷uddhy-abhàvena phalàyogyatvàt pàpàcàra ucyate | 

     tvaü-padàrtha-vivekàya saünyàsaþ sarva-karmaõàm |
     ÷rutyeha vihito yasmàt tat-tyàgã patito bhavet ||

ity àdi-dharma-÷àstreõa | ata upapannaü na ca saünyasanàd evà÷uddhàntaþ-karaõaþ siddhiü samadhigacchatãti ||6||

vi÷vanàthaþ : nanu tàdç÷o 'pi sannyàsã ka÷cit | ka÷cid indriya-vyàpàra-÷ånyo mudritàkùo dç÷yate ? tatràha karmendriyàõi, vàk-pàõy-àdãni nigçhya yo manasà dhyàna-cchalena viùayàn smarann àste, sa mithyàcàro dàmbhikaþ ||6||

baladevaþ : nanu ràga-divyàpàra-÷ånyo mudrita-÷rotràdiþ ka÷cit ka÷cid yadi dç÷yate tatràha karmendriyàõãti | yo yatiþ karmendriyàõi vàg-àdãni saüyamya manasà dhyàna-chadmanà indriyàrthàn ÷abda-spar÷àdãn smarann àste sa vimåóhàtmà mårkho mithyàcàraþ kathyate | sa ca niruddha-ràgàder aj¤asya niùkàma-karmànuùñhànena manaþ-÷uddher anudayàt ÷rotràdy-aprasàre 'py a÷uddhatvàn manasà tad-viùayàõàü sma raõàj j¤ànàyodyatasyàpi tasya j¤àna-làbhàt mithyàcàro vyartha-vàg-àdi-niyama-kriyo dàmbhika ity arthaþ ||6||

__________________________________________________________

BhG 3.7

yas tv indriyàõi manasà niyamyàrabhate 'rjuna
karmendriyaiþ karma-yogam asaktaþ sa vi÷iùyate ||7||

÷rãdharaþ : etad-viparãtaþ karma-kartà tu ÷reùñha ity àha yas tv indriyàõãti | yas tv indriyàõi manasà niyamya ã÷vara-paràõi kçtvà karmendriyaiþ karma-råpaü yogam upàyam àrabhate 'nutiùñhati | asaktaþ phalàbhilàùa-rahitaþ san | sa vi÷iùyate vi÷iùño bhavati citta-÷uddhyà j¤ànavàn bhavatãty arthaþ ||7||

madhusådanaþ : autsukya-màtreõa sarva-karmàõy asaünyasya citta-÷uddhaye niùkàma-karmàõy eva yathà-÷àstraü kuryàt | tasmàt yas tv iti | tu-÷abdo '÷uddhàntaþ-karaõa-saünyàsi-vyatirekàrthaþ | indriyàõi j¤ànendriyàei ÷rotràdãni manasà saha niyamya pàpa-hetu-÷abdàdi-viùayàsakter nivartya manasà viveka-yuktena niyamyeti và | karmendriyair vàk-pàõy-àdibhiþ karma-yogaü ÷uddhi-hetutayà vihitaü karmàrabhate karoty asaktaþ phalàbhilàùa-÷ånyaþ san yo vivekã sa itarasmàn mithyàcàràd vi÷iùyate | pari÷rama-sàmye 'pi phalàti÷aya-bhàktvena ÷reùñho bhavati | he 'rjunà÷caryam idaü pa÷ya yad ekaþ karmendriyàõi nigçhõan j¤ànendriyàõi vyàpàrayan puruùàrtha-÷ånyo
'paras tu j¤ànendriyàõi nigçhya karmendriyàõi vyàpàrayan parama-puruùàrtha-bhàg bhavatãti ||7||

vi÷vanàthaþ : etad-viparãtaþ ÷àstrãya-karma-kartà gçhasthas tu ÷reùñha ity àha yas tv iti | karma-yogaü ÷àstra-vihitam | asakto 'phalàkàïkùã vi÷iùyate | asambhàvita-prasàditvena j¤àna-niùñhàd api puruùàd vi÷iùñaþ iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ ||7||

baladevaþ : etad-vaiparãtyena sva-vihita-karma-kartà gçhastho 'pi ÷reùñha ity àha yas tv iti | àtmànubhava-pravçttena manasendriyàõi ÷rotràdãni niyamyàsaktaþ phalàbhilàùa-÷ånyaþ san yaþ karmendriyaiþ karma-råpaü yogam upàyam àrabhate 'nutiùñhati sa vi÷iùyate | sambhàvyamàna-j¤ànatvàt pårvataþ ÷reùñho bhavatãty arthaþ ||7||

__________________________________________________________

BhG 3.8

niyataü kuru karma tvaü karma jyàyo hy akarmaõaþ |
÷arãrayàtràpi ca te na prasidhyed akarmaõaþ ||8||

÷rãdharaþ : niyatam iti | yasmàd evaü tasmàn niyataü nityaü karma sandhyopàsanàdi kuru | hi yasmàt | sarva-karmaõo 'karaõàt sakà÷àt karma-karaõaü jyàyo 'dhikataram | anyathàkarmaõaþ sarva-karma-÷ånyasya tava ÷arãra-yàtrà ÷arãra-nirvàho 'pi na prasidhyen na bhavet ||8|| 

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàn manasà j¤ànendriyàõi nigçhya karmendriyais tvaü pràg ananuùñhita-÷uddhi-hetu-karmà niyataü vidhy-udde÷e phala-sambandha-÷ånyatayà niyata-nimittena vihitaü karma ÷rautaü smàrtaü ca nityam iti prasiddhaü kuru | kurv iti madhyama-puruùa-prayogeõaiva tvam iti labdhe tvam iti padam arthàntare saükramitam | 

kasmàd a÷uddhàntaþ-karaõena karmaiva kartavyaü hi yasmàd akarmaõo 'karaõàt karmaiva jyàyaþ pra÷asyataram | na kevalaü karmàbhàve tavàntaþ-karaõa-÷uddhir eva na sidhyet | kintu akarmaõo yuddhàdi-karma-rahitasya te tava ÷arãra-yàtrà ÷arãra-sthitir api na prakarùeõa kùàtra-vçtti-kçtatva-lakùaõena sidhyet | tathà ca pràg uktam | api cety antaþ-karaõa-÷uddhi-samuccayàrthaþ ||8||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tvaü niyataü nityaü sandhyopàsanàdi# akarmaõaþ karma-sannyàsàt sakà÷àj jyàyaþ ÷reùñham | sannyàsa-sarva-karmaõas tava ÷arãra-nirvàho 'pi na sidhyet ||8||

baladevaþ : niyatam iti tasmàt tvam avi÷uddha-citto niyatam àva÷yaka-karam kuru citta-vi÷uddhaye niùkàmatayà sva-vihitaü karmàcarety arthaþ | akarmaõam autsukya-màtreõa sarva-karma-saünyàsa-sakà÷àt karmaiva jyàyaþ pra÷astataraü krama-sopàna-nyàyena j¤ànotpàdakatvàt | autsukya-màtreõa karma tyajator maline hçdi j¤àna-prakà÷àt | kiü càkarmaõaþ saünyasta-sarva-karmaõas tava ÷arãra-yàtrà deha-nirvàho 'pi na sidhyet | yàvat sàdhana-pårti-deha-dhàraõasyàva÷yakatvàt tad-arthaü j¤ànã bhikùàñanàdi-karmànutiùñhati | tac ca kùatriyasya tavànucitam | tasmàt sva-vihitena yuddha-prajà-pàlanàdi-karmaõà ÷ulkàni vittàny upàrjya tair nirvyåha-deha-yàtraþ svàtmànam anusandhehãti ||8||

__________________________________________________________

BhG 3.9

yaj¤àrthàt karmaõo 'nyatra loko 'yaü karma-bandhanaþ |
tad-arthaü karma kaunteya mukta-saïgaþ samàcara ||9||

÷rãdharaþ : sàïkhyàs tu sarvam api karma-bandhaktavàn na kàryam ity àhuþ | tanniràkurvann àha yaj¤àrthàd iti | yaj¤o 'tra viùõuþ | yaj¤o vai viùõur iti ÷ruteþ | tad-àràdhanàrthàt karmaõo |nyatra tad ekaü loko 'yaü karma-bandhanaþ karmabhir vadhyate | na tu ã÷varàràdhanàrthena karmaõà | atas tad-arthaü viùõu-prãty-arthaü mukta-saïgo niùkàmaþ san karma samyag àcara ||9||

madhusådanaþ : karmaõà badhyate jantuþ [Mbh 12.241.7] iti smçteþ sarvaü karma bandhàtmakatvàn mumukùuõà na kartavyam iti matvà tasyottaram àha 
yaj¤àrthàd iti | yaj¤aþ parame÷varaþ yaj¤o vai viùõur [TaittS 1.7.4] iti ÷ruteþ | tad-àràdhanàrthaü yat kriyate karma tad-yaj¤àrthaü tasmàt karmaõo 'nyatra karmaõi pravçtto 'yaü lokaþ karmàdhikàrã karma-bandhanaþ karmaõà badhyate na tv ã÷varàràdhnàrthena | atas tad-arthaü yaj¤àrthaü karma he kaunteya ! tvaü karmaõy adhikçto mukta-saïgaþ san samàcara samyak-÷raddhàdi-puraþsaram àcara ||9||

vi÷vanàthaþ : nanu tarhi karmaõà badhyate jantuþ iti smçteþ | karmaõi kçte bandhaþ syàd iti cen na | parame÷varàrpitaü karma na bandhakam ity àha yaj¤àrthàd iti | viùõv-arpito niùkàmo dharma eva yaj¤a ucyate | yad-arthaü yat karma tato 'nyatraivàyaü lokaþ karma-bandhanaþ karmaõà badhyamàno bhavati | tasmàt tvaü tad-arthaü tàdç÷a-dharma-siddhy-arthaü karma samàcara | 

nanu viùõv-arpito 'pi dharmaþ kàmanàm uddi÷ya kçta÷ ced bandhako bhavaty evety àha mukta-saïgaþ phalàkàïkùà-rahitaþ | evam evoddhavaü praty api ÷rã-bhagavatoktam - 

sva-dharma-stho yajan yaj¤air 
anà÷ãþ-kàma uddhava |
na yàti svarga-narakau 
yady anyan na samàcaret ||

asmin loke vartamànaþ 
sva-dharma-stho 'naghaþ ÷uciþ |
j¤ànaü vi÷uddham àpnoti 
mad-bhaktiü và yadçcchayà || [BhP 11.20.10-1] iti ||9||

baladevaþ : nanu karmaõi kçte bandho bhavet | karmaõà badhyate jantur ity àdi-smaraõàc ceti tatràha yaj¤àrthàd iti | yaj¤aþ parame÷varaþ yaj¤o vai viùõur iti ÷ruteþ | tad-arthàt tat-toùa-phalàt karmaõo 'nyatra svasukha-phalaka-karmaõi kriyamàõe 'yaü lokaþ pràõã karma-bandhanaþ karmaõà badhyate | tasmàt tad-arthaü viùõu-toùàrthaü karma samàcara | he kaunteya mukta-saïgas tyakta-sukhàbhilàùaþ san nyàyopàrjita-dravya-siddhena yaj¤àdinà viùõur àràdhya tac-cheùeõa deha-yàtràü kurvan na badhyata ity arthaþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 3.10

saha-yaj¤àþ prajàþ sçùñvà purovàca prajàpatiþ |
anena prasaviùyadhvam eùa vo 'stv iùña-kàma-dhuk ||10||
÷rãdharaþ : prajàpati-vacanàd api karma-kartaiva ÷reùñha ity àha sahayaj¤à iti | ya¤ena saha vartanta iti sahayaj¤àþ yaj¤àdhikçtà bràhmaõàdi-prajàþ purà sargàdau sçùñvà idam uvàca brahmà anena yaj¤ena prasaviùyadhvam | prasavo hi vçddhiþ | uttarottaràbhivçddhiü labhadhvam ity arthaþ | tatra hetuþ | eùa yaj¤o vo yuùmàkam iùña-kàma-dhuk | iùñàn dogdhãti tathà | abhãùña-bhoga-prado 'stu ity arthaþ | atra ca yaj¤a-grahaõam àva÷yaka-karmopalakùaõàrtham | kàmya-karma-pra÷aüsà tu prakaraõe 'saïgatàpi sàmànyato 'karmaõaþ karma ÷reùñham ity etad artham ity adoùaþ ||10||

madhusådanaþ : prajàpati-vacanàd apy adhikçtena karma kartavyam ity àha sahayaj¤à ity-àdi-caturbhiþ | saha yaj¤ena vihita-karma-kalàpena vartanta iti sahayaj¤à samàdhikçtà iti yàvat | vopasarjanasya [Pàõ 6.3.82] iti pakùe sàde÷àbhàvaþ | prajàs trãn varõàn purà kalpàdau sçùñvovàca prajànàü patiþ sraùñà | kim uvàcety àha -- anena yaj¤ena svà÷ramocita-dharmeõa prasaviùyadhvam prasåyadhvam | prasavo vçddhiþ | uttarottaràm abhivçddhiü labhadhvam ity arthaþ | katham anena vçddhiþ syàd ity àha eùa yaj¤àkhyo dharmo vo yuùmàkam iùña-kàma-dhuk | iùñàn abhimatàn kàmàn kàmyàni phalàni dogdhi pràpayatãti tathà | abhãùña-bhoga-prado 'stv ity
arthaþ | 

atra yadyapi yaj¤a-grahaõam àva÷yaka-karmopalakùaõàrtham akaraõe pratyavàyasyàgre kathanàt | kàmya-karmaõàü ca prakçte prastàvo nàsty eva mà karma-phala-hetur bhår ity anena niràkçtatvàt | tathài nitya-karmaõàm ànuùaïgika-phala-sadbhàvàt | eùa vo 'stv iùña-kàma-dhuk ity upapadyate | tathà ca àpastambaþ smarati tad yathàmre phalàrthe nimitte chàyà-gandhàv anåtpadyete evaü dharmaü caryamàõam arthà anåtpadyante no ced anåtpadyante na dharma-hànir bhavati iti | phala-sad-bhàve 'pi tad-abhisandhy-anabhisandhibhyàü kàmya-nityayor vi÷eùaþ | anabhisaühitasyàpi vastu-svabhàvàd utpattau na vi÷eùaþ | vistareõa càgre pratipàdayiùyate ||10||

vi÷vanàthaþ : tad evà÷uddha-cittau niùkàmaü karmaiva kuryàn na tu sannyàsam ity uktam | idànãü yadi ca niùkàmo 'pi bhavituü na ÷aknuyàt tadà sakàmam api dharmaü viùõv-arpitaü kuryàn na tu karma-tyàgam ity àha saheti saptabhiþ | yaj¤ena sahitàþ saha-yaj¤àþ vopasarjanasya iti sahasyàde÷àbhàvaþ | purà viùõv-arpita-dharma-kàriõãþ prajàþ sçùñvà brahmovàca anena dharmeõa prasaviùyadhvaü prasavo vçddhir uttarottaram ativçddhiü labhadhvam ity arthaþ | tàsàü sa-kàmatvam abhilakùyàha eùa yaj¤o va iùña-kàma-dhug-abhãùña-bhoga-prado
'stv ity arthaþ ||10||

baladevaþ : ayaj¤e÷eùeõa deha-yàtràü kurvato doùam àha saheti | prajàpatiþ sarve÷varo viùõuþ patiü vi÷vasyàtme÷varam ity àdi-÷ruteþ | brahma prajànàü patir acyuto 'sàv ity àdi-smaraõàc ca | purà àdi-sarge saha-yaj¤à yaj¤aiþ sahità deva-mànavàdi-råpàþ prajàþ sçùñvà nàma-råpa-vibhàga-÷ånyàþ prakçti-÷aktike svasmin vilãnàþ puruùàrthàyogyàs tàs tat-sampàdaka-nàma-råpa-bhàjo vidhàya yaj¤aü tan-niråpakaü vedaü ca prakà÷yety arthaþ | tàþ pratãdam uvàca kàruõikaþ | anena vedoktena mad-arpitena yaj¤ena yåyaü prasaviùyadhvam | prasavo vçddhiþ
sva-vçddhiü bhajadhvam ity arthaþ | eùa mad-arpito yaj¤o vo yuùmàkam iùña-kàma-dhuk hçd-vi÷uddhy-àtma-j¤àna-deha-yàtrà-sampàdana-dvàrà và¤chita-mokùa-prado 'stu ||10||

__________________________________________________________

BhG 3.11

devàn bhàvayatànena te devà bhàvayantu vaþ |
parasparaü bhàvayantaþ ÷reyaþ param avàpsyatha ||11||

÷rãdharaþ : katham iùña-kàma-dogdhà yaj¤o bhaved iti ? tatràha devàn iti | anena yaj¤ena devàn bhàvayata | havir bhàgaiþ saüvardhayata te ca devà vo yuùmàn saüvardhayantu vçùñy-àdinà annotpatti-dvàreõa | evam anyonyaü saüvardhayanto devà÷ ca yåyaü ca parasparaü ÷reyo 'bhãùõam artham avàpsyatha pràpsyatha ||11||

madhusådanaþ : katham iùña-kàma-dogdhçtvaü yaj¤asyeti tad àha devàn iti | anena yaj¤ena yåyaü yajamànà devàn indràdãn bhàvayata havir-bhogaiþ saüvardhayata tarpayatety arthaþ | te devà yuùmàbhir bhàvitàþ santo vo yuùmàn bhàvayantu vçùñy-àdinànnotpatti-dvàreõa saüvardhayantu | evam anyonyaü saüvardhayanto devà÷ ca yåyaü ca varaü ÷reyo 'bhimatam arthaü pràpsyatha devàs tçptiü pràpsyanti yåyaü ca svargàkhyaü paraü ÷reyaþ pràpsyathety arthaþ ||11||

vi÷vanàthaþ : katham iùña-kàma-prado yaj¤o bhavet tatràha devàn iti | anena yaj¤ena devàn bhàvayata | bhàvavataþ kuruta | bhàvaþ prãtis tad-yuktàn kuruta prãõayan ity arthaþ | te devà api vaþ prãõayatu ||11||

baladevaþ : idaü ca prajàþ prayuktàþ anena yaj¤ena mad-aïga-bhåtà-nindàdãn bhàvayata tat-tad-dhavir-dànena prãtàn yåyaü kuruta | te devà vo yuùmàüs tad-vara-dànena bhàvayantu prãtàn kurvantu | itthaü ÷uddhàhàreõa mitho bhàvatàs te yåyaü paraü mokùa-lakùaõaü ÷reyaþ pràpsyathaþ tatràhàra-÷uddhir hi j¤àna-nisñhàïgaü, tatràhàra-÷uddhau sattva-÷uddhiþ sattva-÷uddhau dhruvà smçtiþ smçti-labdhe sarva-granthãnàü vipramokùaþ iti ÷ruteþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 3.12

iùñàn bhogàn hi vo devà dàsyante yaj¤a-bhàvitàþ |
tair dattàn apradàyaibhyo yo bhuïkte stena eva saþ ||12||

÷rãdharaþ : etad eva spaùñãkurvan karmàkaraõe doùam àha iùñàn iti | yaj¤air bhàvitàþ santo devà vçùñy-àdi-dvàreõa vo yuùmabhyaü bhogàn dàsyante hi | ato devair dattàn annàdãn ebhyo devebhyaþ pa¤ca-yaj¤àdibhir adattvà yo bhuïkte, sa stena÷ caura eva j¤eyaþ ||12||

madhusådanaþ : na kevalaü pàratrikam eva phalaü yaj¤àt, kintv aihikam apãty àha iùñàn iti | abhilaùitàn bhogàn pa÷v-anna-hiraõyàdãn vo yuùmabhyaü devà dàsyante vitariùyanti | hi yasmàd yaj¤air bhàvitàs toùitàs te | yasmàt tair çõavad bhavadbhyo dattà bhogàs tasmàt tair devair dattàn bhogàn ebhyo devebhyo 'pradàya yaj¤eùu devode÷enàhutãrasampàdya yo bhuïkte dehendriyàõy eva tarpayati stena eva taskara eva sa deva-svàpahàrã devàrõapàkaraõàt ||12||

vi÷vanàthaþ : etad eva spaùñãkurvan karmàkaraõe doùam àha iùñàn iti | tair dattàn vçùñy-àdi-dvàreõànnàdãn nàdãn utpàdety arthaþ | ebhyo devebhyaþ pa¤ca-mahà-yaj¤àdibhir adattvà yo bhuïkte, sa tu caura eva ||12||

baladevaþ : etad eva vi÷adayan karmànuùñhànena doùam àha iùñàn iti | pårva-bhàvita-mad-aïga-bhåtà devà vo yuùmabhyam iùñàn mumukùu-kàmyàn uttarottara-yaj¤àpekùàn bhogàn dàsyanti vçùñy-àdi-dvàrà vrãhy-àdãn utpàdyety arthaþ | svàrcanàrthaü tair devair dattàüs tàn bhogàn ebhyaþ pa¤ca-yaj¤àdibhir apradàya kevalàtma-tçpti-karo yo bhuïkte sa stena÷ caura eva | devas tàny apahçtya tair àtmanaþ poùàt | cauro bhåpàd iva sa yamàd daõóam arhati pumarthànarhaþ ||12||

__________________________________________________________

BhG 3.13

yaj¤a-÷iùñà÷inaþ santo mucyante sarva-kilbiùaiþ |
bhu¤jate te tv aghaü pàpà ye pacanty àtma-kàraõàt ||13||

÷rãdharaþ : ata÷ ca yajanta eva ÷reùñhàþ | netara ity àha yaj¤a-÷iùñà÷ina iti | vai÷va-devàdi-yaj¤àva÷iùñaü ye '÷nanti te pa¤casånàkçtaiþ sarvaiþ kilbiùair mucyante | pa¤ca-sånà÷ ca smçtàv uktàþ -

kaõóanã peùaõã cullã udakumbhã ca màrjanã | 
pa¤ca-sånà gçhasthasya tàbhiþ svargaü na vindati || iti ||

ye àtmano bhojanàrtham eva pacanti, na tu vai÷vadevàdy-arthaü te pàpà duràcàrà agham eva bhu¤jate ||13||

madhusådanaþ : ye tu vai÷vadevàdi-yaj¤àva÷iùñam amçtaü ye '÷nanti te santaþ ÷iùñà vedokta-kàritvena devàdy-çõàpàkaraõàt  atas te mucyante sarvair vihitàkaraõa-nimittaiþ pårva-kçtai÷ ca pa¤ca-sånà-nimittaiþ kilbiùaiþ | bhåta-bhàvi-pàtakà-saüsargiõas te bhavantãty arthaþ |

evam anvaye bhåta-bhàvi-pàpàbhàvàm uktvà vyatireke doùam àha bhu¤jate te vai÷vadevàdy-akàriõo 'ghaü pàpam eva | tu-÷abdo 'vadhàraõe | ye pàpàþ pa¤ca-sånà-nimittaü pramàda-kçta-hiüsà-nimittaü ca kçta-pàpàþ santa àtma-kàraõàd eva pacanti na tu vai÷vadevàdy-artham | tathà ca pà¤ca-sånàdi-kçta-pàpe vidyamàna eva vai÷vadevàdi-nitya-karmàkaraõa-nimittam aparaü pàpam àpnuvantãti bhu¤jate te tv aghaü pàpà ity uktam | tathà ca smçtiþ -

kaõóanã peùaõã cullã udakumbhã ca màrjanã | 
pa¤ca-sånà gçhasthasya tàbhiþ svargaü na vindati ||iti |

pa¤ca-sånàkçtaü pàpaü pa¤ca-yaj¤air vyapohati iti ca | ÷ruti÷ ca idam evàsya tat-sàdhàraõam annaü yad idam adyate | sa ya etad upàste na sa pàpnamo vyàvartate mi÷raü hy etat iti | mantra-varõo 'pi -

mogham annaü vindate agra-cetàþ
satyaü bravãmi vadha itsa tasya |
nàryamàõaü puùyati no sakhàyaü
kevalàdho bhavati kevalàdã ||iti |

idaü copalakùaõaü pa¤ca-mahà-yaj¤ànàü smàrtànàü ÷rautànàü ca nitya-karmaõàm | adhikçtena nityàni karmàõy ava÷yam anuùñheyànãti prajàpati-vacanàrthaþ ||13||

vi÷vanàthaþ : vai÷vadevàdi-yaj¤àva÷iùñam annaü ye '÷nanti te pa¤ca-sånàkçtaiþ sarvaiþ pàpair mucyante | pa¤ca-sånà÷ ca smçty-uktàþ -

kaõóanã peùaõã cullã udakumbhã ca màrjanã | 
pa¤ca-sånà gçhasthasya tàbhiþ svargaü na vindati || iti ||13||

baladevaþ : ye indràdy-aïgatayàvasthitaü yaj¤aü sarve÷varaü viùõum abhyarcya tac-cheùam a÷nanti tena tad-deha-yàtràü sampàdayanti te santaþ sarve÷varasya yaj¤a-puruùasya bhaktàþ sarva-kilbiùair anàdi-kàla-vivçddhair àtmànubhava-pratibandhakair nikhilaiþ pàpair vimucyante | te tu pàpàþ pàpa-grastàþ agham eva bhu¤jate | ye tat-tad-devatàïgatayàvasthitena yaj¤a-puruùeõa svàrcanàya dattaü vrãhy-àdy-àtma-kàraõàt pacanti tad vipacyàtma-poùaõaü kurvantãty arthaþ | pakvasya vrãhy-àder agha-råpeõa pariõàmàd aghatvam uktam ||13||


__________________________________________________________

BhG 3.14

annàd bhavanti bhåtàni parjanyàd anna-saübhavaþ |
yaj¤àd bhavati parjanyo yaj¤aþ karma-samudbhavaþ ||14||

÷rãdharaþ : jagac-cakra-pravçtti-hetutvàd api karma kartavyam ity àha annàd iti tribhiþ | annàt ÷ukra-÷oõita-råpeõa pariõatàd bhåtàny utpadyante | annasya ca sambhavaþ parjanyàd vçùñeþ | sa ca parjanyo yaj¤àd bhavati | sa ca yaj¤aþ karma-samudbhavaþ | karmaõà yajamànàdi-vyàpàreõa samyak sampadyata ity arthaþ | 

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajàþ ||14||

madhusådanaþ : na kevalaü prajàpati-vacanàd eva karma kartavyam api tu jagac-cakra-pravçtti-hetutvàd apãty àha annàd iti tribhiþ | annàd bhuktàd reto-lohita-råpeõa pariõatàd bhåtàni pràõi-÷arãràõi bhavanti jàyante | annasya sambhavo janmànna-sambhavaþ parjanyàd vçùñeþ | pratyakùa-siddham evaitat | atra karmopayogam àha yaj¤àt kàrãr yàder agnihotràde÷ càpårvàkhyàd dharmàd bhavati parjanyaþ | yathà càgnihotràhuter vçùñi-janakatvaü tathà vyàkhyàtam aùñàdhyàyã-kàõóe janaka-yàj¤avalkya-saüvàda-råpàyàü ùañ-pra÷nyàm | manunà coktam -

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùtir vçùter annaü tataþ prajàþ ||[Manu 3.76] iti |

sa ca yaj¤o dharmàkhyaþ såkùmaþ karma-samudbhava çtvig-yajamàna-vyàpàra-sàdhyaþ | yaj¤asya hi apårvasya vihitaü karma kàraõam ||14||

vi÷vanàthaþ : jagac-cakra-pravçtti-hetutvàd api yaj¤aü kuryàd evety àha annàd bhåtàni pràõino bhavantãti bhåtànàü hetur annam | annàd eva ÷ukra-÷oõita-råpeõa pariõatàt pràõi-÷arãra-siddhes tasyànnasya hetuþ parjanyaþ | vçùñibhir evànna-siddhes tasya parjanyasya hetur yaj¤aþ | lokaiþ kçtena yaj¤enaiva samucita-vçùñi-prada-megha-siddhes tasya yaj¤asya hetuþ karma-çtvig-yajamàna-vyàpàràtmakatvàt karmaõa eva yaj¤a-siddheþ ||14||

baladevaþ : prajàpatinà pare÷ena prajàþ sçùñvà tad-upajãvanàya tadaiva yaj¤aþ sçùñas tataþ pare÷ànubartinàva÷yaü sakàrya ity àha annàd iti dvàbhyàm | bhåtàni pràõino 'nnàd vrãhy-àder bhavanti | ÷ukra-÷oõita-råpeõa pariõatàs tasmàt tad-dehànàü siddheþ | tasyànnasya sambhavaþ parjanyàd vçùñer bhavati | parjanya÷ ca yaj¤àd bhavati sidhyatãty arthaþ | 

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajàþ || iti manu-smçteþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 3.15

karma brahmodbhavaü viddhi brahmàkùara-samudbhavam
tasmàt sarva-gataü brahma nityaü yaj¤e pratiùñhitam ||15||

÷rãdharaþ : tathà karmeti | tac ca yajamànàdi-vyàpàra-råpaü karma brahmodbhavaü viddhi | brahma vedaþ | tasmàt pravçttaü jànãhi | asya mahato bhåtasya niþ÷vasitam etad çg-vedo yajur-veaþ sàma-vedo |thàïgãrasaþ iti ÷ruteþ | yata evam akùaràd eva yaj¤a-pravçtter atyantam abhipreto yaj¤aþ, tasmàt sarva-gatam apy akùaraü brahma nityaü sarvadà yaj¤e pratiùñhitam | yaj¤enopàya-bhåtena pràpyata iti yaj¤e pratiùñhitam ucyata iti | udyama-sthà sadà lakùmãr itivat | yad và, jagac-cakrasya målaü karma tasmàt sarva-gataü mantràrtha-vàdaiþ sarveùu siddhàrtha-pratipàdakeùu bhåtàrthàkhyànàdiùu
gataü sthitam api vedàkhyaü brahma sarvadà yaj¤e tàtparya-råpeõa pratiùñhitam | ato yaj¤àdi karma kartavyam ity arthaþ ||15|| 

madhusådanaþ : tac càpårvotpàdakam |  brahmodbhavaü brahma vedaþ sa evodbhavaþ pramàõaü yasya tat tathà | veda-vihitam eva karmàpårva-sàdhanaü jànãhi | na tv anyat-pàùaõóa-pratipàditam ity arthaþ | nanu pàùaõóa-÷àstràpekùayà vedasya kiü vailakùaõyaü yato veda-pratipàdita eva dharmo nànya ity ata àha brahma vedàkhyam akùara-samudbhavam akùaràt paramàtmano nirdoùàt puruùa-niþ÷vàsa-nyàyenàbuddhi-pårvaü samudbhava àvirbhàvo yasya tad-akùara-samudbhavam | tathà càpauruùeyatvena nirasta-samasta-doùà÷aïkaü veda-vàkyaü pramiti-janakam iti bhàvaþ
| tathà ca ÷rutiþ -- asya mahato bhåtasya niþ÷vasitam etad çg-vedo yajur-veaþ sàma-vedo 'thàïgãrasa itihàsaþ puràõaü vidyà upaniùadaþ ÷lokàþ såtràõy anuvyàkhànàni vyàkhyànàny asyaivaitàni niþ÷vasitàni [BAU 2.4.10] iti |

tasmàt sàkùàt paramàtma-samudbhavatayà sarva-gataü sarva-prakà÷akaü nityam avinà÷i ca brahma vedàkhyaü yaj¤e dharmàkhye 'tãndriye pratiùñhitaü tàtparyeõa | ataþ pàùaõóa-pratipàditopadharma-parityàgena veda-bodhita eva dharmo 'nuùñheya ity arthaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : tasya karmaõo hetur brahma vedaþ | vedokta-vidhi-vàkya-÷ravaõàd eva yaj¤aü prati vyàpàrotpattes tasya vedasya hetur akùaraü brahma | brahmata eva vedotpatteþ | tathà ca ÷rutiþ - asya mahato bhåtasya niþ÷vasitam etad çg-vedo yajur-veaþ sàma-vedo |thàïgãrasaþ iti | tasmàt sarva-gataü brahma yaj¤e pratiùñhitam iti yaj¤ena brahmàpi pràpyata iti bhàvaþ | atra yadyapi kàrya-kàraõa-bhàvenànnàdyà brahma-paryantàþ padàrtho uktàs tad api teùu madhye yaj¤a eta vidheyatvena ÷àstreõocyata iti | sa eva prastutaþ -

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajàþ || iti smçteþ ||15||

baladevaþ : tac ca çtvig-àdi-vyàpàra-råpa-karma-brahmodbhavaü viddhi | brahma-vedas tasmàt tat pravçttiü jànãhãty arthaþ | tac ca veda-råpaü brahma akùaràt pare÷àt samudbhavaü prakañaü viddhi | asya mahato bhåtasya niþ÷vasitam etad çg-vedo yajur-veaþ sàma-vedo |thàïgãrasaþ ity àdi-÷ravaõàt | yasmàt sva-sçùña-prajopajãvanàti-priyo yaj¤as tasmàt sarva-gataü nikhila-vyàpakam api brahma nityaü sarvadà yaj¤e pratiùñhitaü tenaiva tat pràpyata ity arthaþ ||15||

__________________________________________________________

BhG 3.16

evaü pravartitaü cakraü nànuvartayatãha yaþ |
aghàyur indriyàràmo moghaü pàrtha sa jãvati ||16||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü parame÷vareõaiva bhåtànàü puruùàrtha-siddhaye karmàdi-cakraü pravartitaü tasmàt tad akurvato vçthaiva jãvitam ity àha evam iti | parame÷vara-vàkya-bhåtàd vedàkhyàd brahmaõaþ puruùàõàü karmaõi pravçttiþ | tataþ karma-niùpattiþ | tataþ parjanyaþ | tato 'nnam | tato bhåtàni | bhåtànàü punas tathaiva karma-pravçttir iti | evaü pravartitaü cakraü yo nànuvartayati nànutiùñhati so 'ghàyuþ | aghaü pàpa-råpam àyur yasya saþ | yata indriyair viùayeùv evàramati, na tu ã÷varàràdhanàrthe karmaõi | ato moghaü vyarthaü
sa jãvati ||16||

madhusådanaþ : bhavaty evaü tataþ kiü phalitam ity àha evam iti | parame÷varàt sarvàvabhàsaka-nitya-nirdoùa-vedàvirbhàvaþ | tataþ karma-parij¤ànaü tato 'nuùñhànàd dharmotpàdaþ | tataþ parjanyas tato 'nnaü tato bhåtàni punas tathaiva bhåtànàü karma-pravçttir ity evaü parame÷vareõa pravartitaü cakraü sarva-jagan-nirvàhakaü yo nànuvartayati nànutiùñhati so 'ghàyuþ pàpa-jãvano moghaü vyartham eva jãvati he pàrtha tasya jãvanàn maraõam eva varaü janmàntare dharmànuùñhàna-sambhavàd ity arthaþ | tathà ca ÷rutiþ - atho ayaü và àtmà sarveùàü
bhåtànàü lokaþ sa yaj juhoti yad yajate tena devànàü loko 'tha yad anubråte tena çùãõàm atha yat-pitçbhyo nipçõàti yat prajàm icchate tena pitéõàm atha yan manuùyàn vàsayate yad ebhyo '÷anaü dadàti tena manuùyàõàm atha yat pa÷ubhyas tçõodakaü vindati tena pa÷ånàü yad asya gçheùu ÷vàpadà vayàüsyàpipãlikàbhya upajãvanti tena teùàü lokaþ [BAU 1.4.16] iti | 

brahma-vidaü vyàvartayati indriyàràma iti | yata indriyair viùayeùv àramati ataþ karmàdhikàrã saüs tad-akaraõàt pàpam evàcinvan vyartham eva jãvatãty abhipràyaþ ||16||

vi÷vanàthaþ : etad-anuùñhàne pratyavàyam àha evam iti | cakraü pårva-pa÷càd-bhàgena pravartitam | yaj¤àn parjanyaþ | parjanyàd annam | annàt puruùaþ | puruùàt punar yaj¤aþ | yaj¤àt parjanya ity evaü cakraü yo nànuvartayati yaj¤ànuùñhànena na parivartayati, sa aghàyuþ pàpa-vyàptàyuþ | ko narake na maïkùyatãti bhàvaþ ||16||

baladevaþ : yaj¤àkaraõe doùam àhaivam iti | parasmàd brahmaõo vedàvirbhàvas tasmàd brahma-pratibodhakàt yaj¤as tataþ parjanyas tato 'nnaü tato bhåtàni punas tathaiva bhåtànàü karma-pravçttir ity evaü nikhila-jagan-nirvàhakaü pare÷ena prajàpatinà pravartitaü cakraü yo nànuvartayati sa janaþ pare÷a-vimukho 'ghàyuþ pàpa-jãvano moghaü vyartham eva jãvati | he pàrtha yad asàv indriyair viùayeùv eva ramate na tu para-brahmàbhimate yaj¤e tac-cheùà÷ane ca ||16||

__________________________________________________________

BhG 3.17

yas tv àtma-ratir eva syàd àtma-tçpta÷ ca mànavaþ
àtmany eva ca saütuùñas tasya kàryaü na vidyate || 17 ||

÷rãdharaþ : tad evaü na karmaõàm àrambhàd ity-àdinà aj¤asya antaþ-karaõa-÷uddhy-arthaü karma-yogam uktvà j¤àninaþ karmànupayogam àha yas tv iti dvàbhyàm | àtmany eva ratiþ prãtir yasya saþ | tata÷ càtmany eva tçptaþ svànandànubhavena nirvçtaþ | ataeva àtmany eva santuùño bhogàpekùà-rahito yas tasya kartavyaü karma nàstãti ||17||

üadhusådanaþ: yas tv indriyàràmo na bhavati paramàrtha-dar÷ã sa evaü jagac-cakra-prabhçti-hetu-bhåtaü karmànanutiùñhann api na pratyavaiti kçtakçtyatvàd ity àha dvàbhyàm yas tv iti | indriyàràmo hi srak-candana-vanitàdiùu ratim anubhavati manoj¤ànna-pànàdiùu tçptiü pa÷u-putra-hiraõyàdi-làbhena rogàdy-abhàvena ca tuùñim | ukta-viùayàbhàve ràgiõàm araty-atçpty-atuùñi-dar÷anàd rati-tçpti-tuùñyau mano-vçtti-vi÷eùàþ sàkùi-siddhàþ | labdha-paramàtmànanas tu dvaita-dar÷anàbhàvàd atiphalgutvàc ca viùaya-sukhaü na kàmayata ity uktaü yàvàn artha udapàne ity atra | ato 'nàtma-viùayaka-rati-tçpti-tuùñy-abhàvàd
àtmànaü paramànandam advayaü sàkùàtkurvann upacàràd evam ucyate - àtma-ratir àtma-tçpta àtma-santuùña iti | tathà ca ÷rutiþ - àtma-krãóa àtma-ratiþ kriyàvàn eva brahma-vidàü variùñhaþ iti | àtma-tçpta÷ ceti cakàra eva-kàrànukarùaõàrthaþ | mànava iti yaþ ka÷cid api manuùya evambhåtaþ sa eva kçtakçtyo na tu bràhmaõatvàdi-prakarùeõeti kathayitum | àtmany eva ca santuùña ity atra ca-kàraþ samuccayàrthaþ | ya evambhåtasyàdhikàra-hetv-abhàvàt kim api kàryaü vaidikaü laukikaü và na vidyate ||17||

vi÷vanàthaþ : tad evaü niùkàmatvàsàmarthye sa-kàmo 'pi karma kuryàd evety uktam | yas tu ÷uddhàntaþ-karaõatvàt j¤àna-bhåmikàm àråóhaþ sa tu nityaü kàmyaü ca na karotãty àha yas tv iti dvàbhyàm | àtma-ratir àtmàràmo yata àtma-tçptaþ àtmànandànubhavena nirvçtaþ | na svàtmani nirvçto bahir-viùaya-bhoge 'pi ki¤cin nirvçto bhavatu | atra naivety àhaàtmany eva na tu bahir-viùaya-bhoge tasya kàryaü kartavyatvena karma nàsti ||17||

baladevaþ : yas tu mad-uktena niùkàma-karmaõà mad-upàsanena ca vimçùñe citta-darpaõe sa¤jàtena dharma-bhåta-j¤ànenàtmànam adar÷at tasya na ki¤cit karma kartavyam ity àha yas tv iti dvàbhyàm | àtmany apahata-pàpmatvàdi-guõàùñaka-vi÷iùñe sva-svaråpe avalokite ratir yasya saþ | àtmanà sva-prakà÷ànandenàvalokitena tçpto na tv anna-pànàdinà | àtmany eva ca tàdç÷e santuùño na tu nçtya-gãtàdau | tasyaivambhåtasya tad-avalokànàya ki¤cit karma kartavyaü na vidyate sarvadàvalokitàtma-svaråpatvàt ||17||
 
__________________________________________________________

BhG 3.18

naiva tasya kçtenàrtho nàkçteneha ka÷cana |
na càsya sarvabhåteùu ka÷ cid arthavyapà÷rayaþ || 18 ||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha naiveti | kçtena karmaõà tasya arthaþ puõyaü naivàsti | na càkçtena ka÷cana ko 'pi pratyavàyo 'sti | nirahaïkàratvena vidhi-niùedhàtãtatvàt | tathàpi tasmàt tad eùàü devànàü na priyaü yad etan manuùà vidur iti ÷rtuer mokùe deva-kçta-vighna-sambhavàt tat-parihàràrthaü karmabhir devàþ sevyà ity à÷aïkyoktaü sarva-bhåteùu brahmàdi-sthàvarànteùu ka÷cid artha-vyapà÷rayaþ à÷raya eva vyapà÷rayaþ | artho mokùa à÷rayaõãyo 'sya nàstãty arthaþ | vighnàbhàvasya ÷rutyaivoktatvàt | tathà ca ÷rutiþ -- tasya ha na devà÷ ca nàbhåtyà ã÷ate àtmà hy eùàü sa bhavati iti ÷ravaõàt
| hanety avyayam apy-arthe | devà api tasyàtma-tattva-j¤asya abhåtyai brahma-bhàva-pratibandhàya ne÷ate na ÷aknuvantãti ÷ruter arthaþ | deva-kçtàs tu vighnàþ samyag-j¤ànotpatteþ pràg eva | yad etad brahma manuùyà vidus tad eùàü devànàü na priyam iti brahma-j¤ànasyaiva apriyatvoktyà tatraiva vighna-kartçtvasya såcitatvàt ||18||

madhusådanaþ : nanv àtmavido 'pi abhyudayàrthaü niþ÷reyasàrthaü pratyavàya-parihàràrthaü và karma syàd ity ata àha naiveti | tasyàtma-rateþ kçtena karmaõàbhyudaya-lakùaõo niþ÷reyasa-lakùaõo vàrthaü prayojanaü naivàsti tasya svargàdy-abhyudayànarthitvàt | niþ÷reyasasya ca karmàsàdhyatvàt | tathà ca ÷rutiþ - parãkùya lokàn karma-cittàn bràhmaõo nirvedam àyàn nàsty akçtaþ kçtena iti | akçto nityo mokùaþ kçtena karmaõà nàstãty arthaþ | j¤àna-sàdhyasyàpi vyàvçttir eva-kàreõa såcità | àtma-råpasya hi niþ÷reyasya nitya-pràptasyàj¤àna-màtram apràptiþ | tac ca tattva-j¤àna-màtràpanodyam | tasmiüs tattva-j¤ànenàpanunne
tasyàtma-vido na kiücit karma-sàdhyaü j¤àna-sàdhyaü và prayojanam astãty arthaþ | 

evaübhåtenàpi pratyavàya-parihàràrthaü karmàõy anuùñheyàny evety ata àha nàkçteneti | bhàve niùñhà | nitya-karmàkaraõeneha loke garhitatva-råpaþ pratyavàya-pràpti-råpo và ka÷canàrtho nàsti | sarvatropapattim  àhottaràrdhena | co hetau | yasmàd asyàtma-vidaþ sarva-bhåteùu brahmàdi-sthàvarànteùu ko 'pi artha-vyapà÷rayaþ prayojana-sambandho nàsti | kaücid bhåta-vi÷eùam à÷ritya ko 'pi kriyà-sàdhyo 'rtho nàstãti vàkyàrthaþ | ato 'sya kçtàkçte niùprayojanaü naiva kçtàkçte tapataþ iti ÷ruteþ | tasya ha na devà÷ canàbhåtyà ã÷ata àtmà hy eùàü na bhavati iti ÷ruter devà api tasya mokùàbhavanàya na samarthà ity ukter na vighnàbhàvàrtham
api devàràdhana-råpa-karmànuùñhànam ity abhipràyaþ |

etàdç÷o brahma-vid-bhåmikà-saptaka-bhedena niråpito vasiùñhena -

j¤àna-bhåmiþ ÷ubhecchàkhyà prathamà parikãrtità |
vicàraõà dvitãyà syàt tçtãyà tanu-mànasà ||
sattvàpatti÷ caturthã syàt tato 'saüsakti-nàsikà |
padàrthàbhàvanã ùaùñhã saptamã turyagà smçtà || iti |

tatra nityànitya-vastu-vivekàdi-puraþsarà phala-paryavasàyinã mokùecchà prathamà | tato gurum upasçtya vedànta-vàkya-vicàraþ ÷ravaõa-mananàtmako dvitãyà | tato nididhyàsanàbhyàsena manasa ekàgratayà såkùma-vastu-grahaõa-yogyatvaü tçtãyà | etad bhåmikà-trayaü sàdhana-råpaü jàgrad-avasthocyate yogibhiþ | bhedena jagato bhànàt | tad uktam -

bhåmikà-tritayaþ tv etad ràma jàgrad iti sthitam |
yathàvad bheda-buddhyedaü jagaj jàgrati dç÷yate || iti | 

tato vedànta-vàkyàn nirvikalpako brahmàtmaikya-sàkùàtkàra÷ caturthã bhåmikà phala-råpà sattvàpattiþ svapnàvasthocyate | sarvasyàpi jagato mithyàtvena sphuraõàt | tad uktam -

advaite sthairyam àyàte dvaite pra÷amam àgate |
pa÷yanti svapnaval lokaü caturthãü bhåmikàm itàþ || iti |

so 'yaü caturtha-bhåmiü pràpto yogã brahmavid ity ucyate | pa¤camã-ùaùñhã-saptamyas tu bhåmikà jãvanmukter evàvàntara-bhedàþ | tatra savikalpaka-samàdhy-abhyàsena niruddhe manasi yà nirvikalpaka-samàdhy-avasthà sàsaüsaktir iti suùuptir iti cocyate | tataþ svayam eva vyutthànàt | so 'yaü yogã brahma-vid-varaþ | tatas tad-abhyàsa-paripàkeõa cira-kàlàvasthàyinã sà padàrthàbhàvanãti gàóha-suùuptir iti cocyate | tataþ svayam anusthitasya yoginaþ para-prayatnenaiva vyutthànàt | so 'yaü brahmavid varãyàn | uktaü hi -

pa¤camãü bhåmikàm etya suùupti-padanàmikàm |
ùaùñhãü gàóha-suùupty-àkhyàü kramàt patati bhåmikàm || iti |

yasyàs tu samàdhy-avasthàyà na svato na và parato vyutthito bhavati sarvathà bheda-dar÷anàbhàvàt | kintu sarvadà tanmaya eva sva-prayatnam antareõaiva parame÷vara-prerita-pràõa-vàyu-va÷àd anyair nirvàhyamàõa-daihika-vyavahàraþ paripårõa-paramànanda-ghana eva sarvatas tiùñhati | sà saptamã turãyàvasthà | tàü pràpto brahmavid variùñha ity ucyate | uktaü hi -

ùaùñhyàü bhåmàm asau sthitvà saptamãü bhåmikàm àpnuyàt |
kiücid evaiùa sampannas tv athavaiùa na kiücana ||
videha-muktatà tåktà saptamã yoga-bhåmikà |
agamyà vacasàü ÷àntà sà sãmà yoga-bhåmiùu || iti |

yàm adhikçtya ÷rãmad-bhàgavate smaryate -

dehaü ca na÷varam avasthitam utthitaü và
siddho na pa÷yati yato 'dhyagamat svaråpam |
daivàd apetam atha daiva-va÷àd upetaü
vàso yathà parikçtaü madirà-madàndhaþ ||

deho 'pi daiva-va÷a-gaþ khalu karma yàvat
svàrambhakaü pratisamãkùata eva sàsuþ |
taü sa-prapa¤cam adhiråñha-samàdhi-yogaþ
svàpnaü punar na bhajate pratibuddha-vastuþ ||[BhP 11.13.36-37]

÷ruti÷ ca - tad yathà 'hinirlvyayanã valmãke mçtà pratyastà ÷ayãtaivam evedaü ÷arãraü ÷ete 'thàyam a÷arãro 'mçtaþ pràõo brahmaiva teja eva iti | 

tatràyaü saïgrahaþ -

caturthã bhåmikà j¤ànaü tisraþ syuþ sàdhanaü purà |
jãvan-mukter avasthàstu paràs tisraþ prakãrtitàþ ||

atra prathama-bhåmi-trayam àråóho 'j¤o 'pi na karmàdhikàrã kiü punas tattva-j¤ànã tad-vi÷iùño jãvan-mukto vety abhipràyaþ ||18||

vi÷vanàtha: kçtenànuùñhitena karmaõà nàrtho na phalam | akçtena ka¤cana pratavàyo 'pi na, yasmàd asya sarva-bhåteùu brahmàõóa-sthàvaràdiùu madhye ka÷cid apy arthàya sva-prayojanàrthaü vyapà÷raya à÷rayaõãyo na bhavati | puràõàdiùu vyapà÷raya-÷abdena tathaivocyate, yathà -

vàsudeve bhagavati bhaktim udvahatàü nçõàm |
j¤àna-vairàgya-vãryàõàü neha ka÷cid vyapà÷rayaþ || [BhP 6.17.31] iti |

tathà-yad-upà÷rayà÷rayàþ ÷uddhyanti [BhP 2.7.46] iti | saüsthà-hetur upà÷rayaþ ity àdàv apy apety upasargasyànadhikàrthaü dçùñam ||18||

baladevaþ : kçtena tad-avalokanàyànuùñhitena karmaõàrthaþ phalaü naivàsti | akçtena tad-avalokanàsàdhanena karmaõà ka÷canànartha÷ ca tad-avalokana-kùati-lakùaõa iha na bhavati | svàbhàvikàtmàvalokanàt | na tv ãdç÷o 'pi deva-kçtàd vighnàd bibhyat tat-toùàya tat-påjàtmakaü karma kuryàt | ÷ruti÷ ca devàn j¤àna-dviùaþ pràha-tasmàt tad eùàü devànàü na priyaü yad etan manuùà vidur iti | tatràha na ceti | asya labdhàtmàvalokasya viduùaþ sarva-bhåteùu deveùu mànaveùu ca madhye ka÷cid apy arthàyàtma-ratir nairvighnàya vyapà÷rayaþ karmabhiþ sevyo na bhavati | j¤ànodayàt pårvam eva deva-kçtà
vighnàþ tenàtma-ratau satyàü tu na tat-kçtàs te tat-prabhàveõa sambhavanti | tasya ha na devà÷ ca nàbhåtyà ã÷ate àtmà hy eùàü sambhavati iti ÷ravaõàt | hanety apy-arthe nipàtaþ | devà api tasyàtmànubhavino |bhåtyai àtma-rati-kùataye ne÷ate | hi yasmàd eùàü sa àtmà tadvat preùñho bhavatãty arthaþ ||18||

__________________________________________________________

BhG 3.19

tasmàd asaktaþ satataü kàryaü karma samàcara
asakto hy àcaran karma param àpnoti påruùaþ ||19||

÷rãdharaþ :yasmàd evambhåtasya j¤ànina eva karmànupayogo nànyasya tasmàt tvaü karma kurv ity àha tasmàd iti | asaktaþ phala-saïga-rahitaþ san kàryam ava÷ya-kartavyatayà vihitaü nityaü naimittikaü karma samyag àcara | hi yasmàd asaktaþ karmàcaran puruùaþ paraü mokùaü citta-÷uddhi-j¤àna-dvàrà pràpnoti ||19|| 

madhusådanaþ : yasmàn na tvam evaübhåto j¤ànã kintu karmàdhikçta eva mumukùuþ | asaktaþ phala-kàmanà-rahitaþ satataü sarvadà na tu kadàcit kàryam ava÷ya-kartavyaü yàvaj-jãvàdi-÷ruti-coditaü tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena iti ÷rutyà j¤àne viniyuktaü karma nitya-naimittika-lakùaõaü samyag àcara yathà-÷àstraü nirvartaya | asakto hi yasmàd àcarann ã÷varàrthaü karma kurvan sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa paraü mokùam àpnoti påruùaþ puruùaþ sa eva sat-puruùo nànya ity abhipràyaþ ||19||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tava j¤àna-bhåmikàrohaõe nàsti yogyatà | kàmya-karmaõi tu sad-vivekavatas tava naivàdhikàraþ | tasmàt niùkàma-karmaiva kurv ity àha tasmàd iti | kàryam ava÷ya-kartavyatvena vihitaü paraü mokùam ||19||
baladevaþ : yasmàl labdhàtmàvalokanasyaiva karmànupayogas tasmàd etàdçktvaü kàryaü kartavyatvena vihitaü karma samàcara | asaktaþ phalecchà-÷ånyaþ san | paraü dehàdi-bhinnam àtmànam àpnoty avalokate yàthàtmyena ||19||

__________________________________________________________

BhG 3.20

karmaõaiva hi saüsiddhim àsthità janakàdayaþ
loka-saügraham evàpi saüpa÷yan kartum arhasi ||20||

÷rãdharaþ : atra sadàcàraü pramàõayati karmaõaiveti | karmaõaiva ÷uddha-sattvàþ santaþ saüsiddhiü samyag-j¤ànaü pràptà ity arthaþ | yadyapi tvaü samyag-j¤àninam evàtmànaü manyase, tathàpi karmàcaraõaü bhadram evety àha loka-saïgraham ity àdi | lokasya saïgrahaü sva-dharme pravartanam | mayà karmaõi kçte janaþ sarvo 'pi kariùyati | anyathà j¤àni-dçùñàntenàj¤o nija-dharmaü nityaü karma tyajan patet | ity evaü loka-rakùaõam api tàvat prayojanaü saüpa÷yan kathaü kartum evàrhasi | na tyaktum ity arthaþ ||20||

madhusådanaþ : nanu vividiùor api j¤àna-niùñhà-pràpty-arthaü ÷ravaõa-manana-nididhyàsanànuùñhànàya sarva-karma-tyàga-lakùaõaþ saünyàso vihitaþ | tathà ca na kevalaü j¤ànina eva karmànadhikàraþ kintu j¤ànàrthino 'pi viraktasya | tathà ca mayàpi viraktena j¤ànàrthinà karmàõi heyàny evety arjunà÷aïkàü kùatriyasya saünyàsànadhikàra-pratipàdanenàpanudati bhagavàn karmaõaiveti |

janakàdayo janakà-jàta-÷atru-prabhçtayaþ ÷ruti-smçti-prasiddhàþ kùatriyà vidvàüso 'pi karmaõaiva saha na tu karma-tyàgena sa saüsiddhiü ÷ravaõàdi-sàdhyàü j¤àna-niùñhàm àsthitàþ pràptàþ | hi yasmàd evaü tasmàt tvam api kùatriyo vividiùur vidvàn và karma kartum arhasãty anuùaïgaþ | bràhmaõaþ putraiùaõàyà÷ ca vittaùaõàyà÷ ca lokaiùaõàyà÷ ca vyutthàyàtha bhikùàcaryaü caranti iti saünyàsa-vidhàyake vàkye bràhmaõatvasya vivakùitatvàt | svàràjya-kàmo ràjà ràja-såyena yajeta ity atra kùatriyatvàvat | catvàra à÷ramà bràhmaõasya trayo ràjan yasya dvau vai÷yasya
iti ca smçteþ | puràõe 'pi -

     mukhajànàmayaü dharmo yad viùõor liïga-dhàraõam |
bàhu-jàtoru-jàtànàm nàyaü dharmaþ pra÷asyate ||

iti kùatriya-vai÷yayoþ saünyàsàbhàva uktaþ | tasmàd yuktam evoktaü bhagavatà karmaõaiva hi saüsiddhim àsthità janakàdayaþ |

sarve ràjà÷rità dharmà ràjà dharmasya dhàrakaþ ity àdi smçter varõà÷rama-pravartakatvenàpi kùatriyo 'va÷yaü karma kuryàd ity àha loketi | lokànàü sve sve dharme pravartanam unmàrgàn nivartanaü ca loka-saïgrahas taü pa÷yann api-÷abdàj janakàdi-÷iùñàcàram api pa÷yan karma kartum arhasy evety anvayaþ | kùatriya-janma-pràpakeõa karmaõàrabdha-÷arãras tvaü vidvàn api janakàdivat pràrabdha-karma-phalena loka-saïgrahàrthaü karma kartuü yogyo bhavasi na tu tyaktuü bràhmaõa-janmàlàbhàd ity abhipràyaþ | etàdç÷a-bhagavad-abhipràya-vidà bhagavatà bhàùya-kçtà bràhmaõasyaiva saünyàso nànyasyeti nirõãtam | vàrtika-kçtà tu prauóhi-vàda-màtreõa kùatriya-vai÷yayor
api saünyàso 'stãty uktam iti draùñavyam ||20||

vi÷vanàthaþ : atra sadàcàraü pramàõayati karmaõeti | yadi và tvam àtmànaü j¤àn¨dhikàriõaü manyase, tad api loke ÷ikùà grahaõàrthaü karmaiva kurv ity àha loketi ||20||

baladevaþ : sadàcàram atra pramàõayati karmaõaiveti | karmaõaivopàyena vi÷uddha-cittàþ santaþ saüsiddhiü svàtmàvalokana-lakùaõàm àsthitàþ pràpuþ | karmaõaiveti vi÷eùaõa-sambandha eva-kàras tasyàyogaü vyavacchinnatti ÷aïkha-pàõóura evetivat | tena ÷ravaõàder na vyudàsaþ | karmaõà yaj¤àdinà sahaiva ÷ravaõàdineti kecit | 

nanu saniùñhasyàtmàvalokane karmànuùñhànaü nàstãty uktam | mama pariniùñhitasyàvalokita-sva-paràtmanaþ karmopade÷aþ kuta iti cet tatràha loketi | satyaü tvam ãdç÷a eva tathàpi loka-saïgrahàya karma kurv iti arjune mayi karma kurvàõe sarva-lokaþ karma kariùyati | itarathà mad-dçùñàntenàj¤o 'pi lokaþ karma tyajan patiùyatãti loka-saürakùaõaü tat phalam ||20||

__________________________________________________________

BhG 3.21

yad yad àcarati ÷reùñhas tat tad evetaro janaþ |
sa yat pramàõaü kurute lokas tad anuvartate ||21||

÷rãdharaþ : karma-karaõe loka-saïgraho yathà syàt tad àha yad iti | itaraþ pràkçto 'pi janas tat tad evàcarati | sa ÷reùñho janaþ karma-÷àstraü tan-nivçtti-÷àstraü và yat pramàõaü manyate, tad eva loko 'py anusarati ||21||

madhusådanaþ : nanu mayà karmaõi kriyamàõe 'pi lokaþ kim iti tat-saïgçhõãyàd ity à÷aïkya ÷reùñhàcàrànuvidhàyitvàd ity àha yad yad iti | ÷reùñhaþ pradhàna-bhåto ràjàdir yad yat karmàcarati ÷ubham a÷ubhaü và tat tad evàcaratãtaraþ pràkçtas tad-anugato janaþ | na tv anyat svàtantryeõety arthaþ |

nanu ÷àstram avalokyà÷àstrãyaü ÷reùñhàcàraü parityajya ÷àstrãyam eva kuto nàcarati loka ity à÷aïkyàcàravat pratipattàv api ÷reùñhànusàritàm itarasya dar÷ayati sa yad iti | sa ÷reùñho yal laukikaü vaidikaü và pramàõaü kurute pramàõatvena manyate tad eva loko 'py anuvartate pramàõaü kurute na tu svàtantryeõa kiücid ity arthaþ | tathà ca pradhàna-bhåtena tvayà ràj¤à loka-saürakùaõàrthaü karma kartavyam eva pradhànànuyàyino jana-vyavahàrà bhavantãti nyàyàd ity abhipràyaþ ||21||

vi÷vanàthaþ : loka-saïgraha-prakàram evàha yad yad iti ||21||

baladevaþ : loka-saïgraha-prakàram evàha yad yad iti | ÷reùñho mahattamo yat karma yathàcarati tat karma tathaivetaraþ kaniùñho 'py àcarati | sa ÷resñhas tasmin karmaõi yac chàstraü pramàõaü kurute manyate lokaþ kaniùñho 'pi tad-anuyàyã tad evànuvartate 'nasarati | ÷àstropetaü ÷reùñhàcaraõaü kalyàõa-lipsunà kaniùñhenànuùñheyam ity arthaþ | itthaü ca tejasvinaþ ÷reùñhasya ca yat kvacit svairàcaraõaü tad-vyàvçtam | tasya ÷reùñha-kçtatve 'pi ÷àstropetatvàbhàvàt ||21||

__________________________________________________________

BhG 3.22

na me pàrthàsti kartavyaü triùu lokeùu kiücana |
nànavàptam avàptavyaü varta eva ca karmaõi ||22||

÷rãdharaþ : atra càhameva dçùñànta ity àha na ma iti tribhiþ | he pàrtha ! me kartavyaü nàsti | yatas triùv api lokeùu anavàptam apràptaü sadàvaptavyaü pràpyaü nàsti | tathàpi karmaõy ahaü varta eva karma karomy evety arthaþ ||22||

madhusådanaþ : atra càham eva dçùñànta ity àha na ma iti tribhiþ | he pàrtha na me mama triùv api lokeùu kim api kartavyaü nàsti | yato 'navàptaü phalaü kiücin mamàvàptavyaü nàsti | tathàpi varta eva karmaõy ahaü karma karomy evety arthaþ | pàrtheti sambodhayan vi÷uddha-kùatriya-vaü÷odbhavas tvaü ÷åràpatyàpatyatvena càtyantaü mat-samo 'ham iva vartitum arhasãti dar÷ayati ||22||

vi÷vanàthaþ : atràham eva dçùñànta ity àha tribhiþ ||22||

baladevaþ : ÷reùñhaþ karma-phala-nirapekùo 'pi loka-saïgrahàya ÷àstroditàni karmàõy àcared ity arthe svaü dçùñàntam àha na me pàrtheti tribhiþ | sarve÷asya satya-saïkalpasya satya-kàmasya me kartavyaü nàsti | phalàrthinà khalu karmànuùñheyam | na ca nikhila-phalà÷rayasya svayaü parama-phalàtmano me karmàpekùyam ity arthaþ | etad dar÷ayati triùv iti | yataþ sarveùu lokeùu karmaõà yat phalam avàptavyaü tad-anavàptam alabdhaü mama nàsti sarvaü tan madãyam evety arthaþ | tathàpi ÷àstroktaü karmàhaü karomy evety àha varta iti ||22||

__________________________________________________________

BhG 3.23

yadi hy ahaü na varteyaü jàtu karmaõy atandritaþ |
mama vartmànuvartante manuùyàþ pàrtha sarva÷aþ ||23||

÷rãdharaþ : akaraõe lokasya nà÷aü dar÷ayati yadi hy aham iti | jàtu kadàcit | atandrito 'nalasaþ san yadi karmaõi na varteya karma nànutiùñheyam, tarhi mamaiva vartma màrgaü manuùyà anuvartante anuverterann ity arthaþ ||23||

madhusådanaþ : loka-saïgraho 'pi na te kartavyo viphalatvàd ity à÷aïkyàha yadi hy aham iti | yadi punar aham atandrito 'nalasaþ san karmaõi jàtu kadàcin na varteya nànutiùñheyaü karmàõi tadà mama ÷reùñhasya sato vartma màrgaü he pàrtha manuùyàþ karmàdhikàriõaþ santo 'nuvartante 'nuvarteran sarva÷aþ sarva-prakàraiþ ||23||

vi÷vanàthaþ : anuvartate 'nuvarterann ity arthaþ ||23||

baladevaþ : yadãti | ahaü sarve÷varaþ siddha-sarvàrtho 'pi yadu-kulàvatãrõo jàtu kadàcit tat-kulocite ÷àstrokte karmaõi na varteya tan na kuryàm atandritaþ sàvadhànaþ san tarhi màü dçùñàntaü kçtvà manuùyàþ ÷reùñhasya mama vartma kula-vihitàcàra-tyàga-råpam anuvarteran tato bhraü÷erann ity arthaþ ||23||

__________________________________________________________

BhG 3.24

utsãdeyur ime lokà na kuryàü karma ced aham |
saükarasya ca kartà syàm upahanyàm imàþ prajàþ ||24||

÷rãdharaþ : tataþ kiü ? ata àha utsãdeyur iti | utsãdeyur dharma-lopena na÷yeyuþ | tata÷ ca yo varõa-saïkaro bhavet tasyàpy aham eva kartà syàü bhaveyam | evam aham eva prajà upahanyàü malinãkuryàm iti ||24||

madhusådanaþ : ÷reùñhasya tava màrgànuvartitvaü manuùyàõàm ucitam eva anuvartitve ko doùa ity ata àha utsãdeyur iti | aham ã÷vara÷ ced yadi karma na kuryàü tadà mad-anuvartinàü manv-àdãnàm api karmànupapatter loka-sthiti-hetoþ karmaõo lopeneme sarve lokà utsãdeyur vina÷yeyuþ | tata÷ ca varõa-saükarasya ca kartàham eva syàm | tena cemàþ sarvàþ prajà aham evopahanyàü dharma-lopena vinà÷ayeyam | kathaü ca prajànàm anugrahàrthaü pravçtta ã÷varo 'haü tàþ sarvà vinà÷ayeyam ity abhipràyaþ |

yad yad àcaratãty àder aparà yojanà | na kevalaü loka-saügrahaü sampa÷yan kartum arhasy api tu ÷reùñhàcàratvàd apãty àha yad yad iti | tathà ca mama ÷reùñhasya yàdç÷a eva àcàras tàdç÷a eva mad-anuvartinà tvayànuùñheyo na svàtantryeõànya ity arthaþ | kãdç÷as tavàcàro yo mayànuvartanãya ity àkàïkùàyàü na me pàrthety àdibhis tribhiþ ÷lokais tat-pradar÷anam iti  ||24||

vi÷vanàthaþ : utsãdeyur màü dçùñàntãkçtya dharmam akurvàõà bhraü÷eyuþ | tata÷ ca varõa-saïkaro bhavet tasyàpy aham eva kartà syàm evam aham eva prajà hanyàm | malinàþ kuryàm ||24||

baladevaþ : tataþ kiü syàd ity àha utsãdeyur iti | ahaü sarva-÷reùñha÷ cet ÷àstroktaü karma na kuryàü tarhãme lokà utsãdeyur vibhraùña-maryàdàþ syuþ | tad-vibhraü÷e sati yaþ saïkaraþ syàt tasyàpy aham eva kartà syàm | evaü ca prajàpatir aham imàþ prajàþ sàïkarya-doùeõopahanyàü malinàþ kuryàm | tathà ca - eùa setur vidharaõa eùàü lokànàm asaübhedàya iti ÷rutyà loka-maryàdà-vidhàrakatvena parigãtasya me tan-maryàdà-bhedakatvaü syàd iti | evaü upadi÷ato 'pi harer yat kiücit sva-bhakta-sukhecchoþ svairàcaritaü
dçùñaü, tat khalu vidhàyakena tad-vacasànupetatvàd ã÷varãyatvàc càvarair naivàcaraõãyam | yad uktaü ÷rãmatà ÷ukena -

ã÷varàõàü vacaþ satyaü 
tathaivàcaritaü kvacit |
teùàü yat sva-vaco-yuktaü 
buddhimàüs tat samàcaret || 

naitat samàcarej jàtu 
manasàpi hy anã÷varaþ |
vina÷yaty àcaran mauóhyàd 
yathàrudro |bdhi-jaü viùam || [BhP 10.33.31-2] iti ||24||

__________________________________________________________

BhG 3.25

saktàþ karmaõy avidvàüso yathà kurvanti bhàrata |
kuryàd vidvàüs tathàsakta÷ cikãrùur loka-saügraham ||25||

÷rãdharaþ : tasmàd àtmavidàpi loka-saïgrahàrtha tat-kçpayà karma kàryam evety upasaüharati saktà iti | karmaõi saktà abhiniviùñàþ santo yathàj¤àþ karmàõi kurvanti, asaktaþ san vidvàn api kuryàt loka-saügraham kartum icchuþ ||25||

madhusådanaþ : nanu tave÷varasya loka-saügrahàrthaü karmàõi kurvàõasyàpi kartçtvàbhimànàbhàvàn na kàpi kùatiþ | mama tu jãvasya loka-saügrahàrthaü karmàõi kurvàõasya kartçtvàbhimànena j¤ànàbhibhavaþ syàd ity ata àha saktà iti | saktàþ kartçtvàbhimànena phalàbhisandhinà ca karmaõy abhiniviùñà avidvàüso 'j¤à yathà kurvanti karma loka-saügrahaü kartum icchur vidvàn àtmavid api tathaiva kuryàt | kintu asaktaþ san kartçtvàbhimànaü phalàbhisandhiü càkurvann ity arthaþ | bhàrateti bharata-vaü÷odbhavatvenabhà j¤ànaü tasyàü ratatvena và tvaü yathokta-÷àstràrtha-bodha-yogyo 'sãti dar÷ayati ||25||

vi÷vanàthaþ : tasmàt pratiùñhitena j¤àninàpi karma kartavyam ity upasaüharati saktà iti ||25||

baladevaþ : tasmàt pratiùñhite 'pi tvaü loka-hitàya vedoktaü sva-karma prakurv ity à÷ayenàha saktà iti | aj¤à yathà karmaõi saktàþ phala-lipsayàbhiniviùñàs tata kurvanty evaü vidvàn api kuryàt | kintv asaktaþ phala-lipsà-÷ånyaþ san | sphuñam anyat ||25||

__________________________________________________________

BhG 3.26

na buddhi-bhedaü janayed aj¤ànàü karma-saïginàm |
joùayet sarva-karmàõi vidvàn yuktaþ samàcaran ||26||

÷rãdharaþ : nanu kçpayà tattva-j¤ànam evopadeùñuü yuktam | nety àha na buddhi-bhedam iti aj¤ànàm ataeva karma-saïginàü karmàsaktànàm akartàtmeopade÷ena buddher bhedam anyathàtvaü na janayet | karmaõaþ sakà÷àd buddhi-vicàlanaü na kuryàt | api tu joùayet sevayet | aj¤àn karmàõi kàrayed ity arthaþ | katham ? yukto 'vahito bhåtvà svayam àcaran san | buddhi-vicàlane kçte sati karmasu ÷raddhà-nivçtter j¤ànasya cànutpattes tesàm ubhaya-bhraü÷aþ syàd iti bhàvaþ ||26||

madhusådanaþ : nanu karmànuùñhànenaiva loka-saügrahaþ kartavyo na tu tattva-j¤ànopade÷eneti ko hetur ata àha na buddhãti | aj¤ànàm avivekinàü kartçtvàbhimànena phalàbhisandhinà ca karma-saïginàü karmaõy abhiniviùñànàü yà buddhir aham etat karma kariùya etat-phalaü ca bhokùya iti tasyà bhedaü vicàlanam akartràtmopade÷ena na kuryàt | kintu yukto 'vahitaþ  san vidvàn loka-saügrahaü cikãrùur avidvad-adhikàrikàõi sarva-karmaõi samàcaraüs teùàü ÷raddhàm utpàdya joùayet prãtyà sevayet | anadhikàriõàm upade÷ena buddhi-vicàlane kçte karmasu ÷raddhà-nivçttir j¤ànasya cànutpatter ubhaya-bhraùñatvaü
syàt | tathà coktaü-

aj¤asyàrdha-prabuddhasya sarvaü brahmeti yo vadet |
mahà-niraya-jàleùu sa tena viniyojitaþ || iti ||26||

vi÷vanàthaþ : alaü karma-jaóimnà | tvaü karma-sannyàsaü kçtvà j¤ànàbhyàsenàham iva kçtàrthãbhavaiti buddhi-bhedaü na janayet karma-saïginaü a÷uddhàntaþkaraõatvena karmasv evàsaktimatàm | kintu tvaü kçtàrthãbhaviùyan niùkàma-karmaiva kru iti karmàõy eva yojayet kàrayet | atra karmàõi samàcaran svayam eva dçùñàntãbhavet | 

nanu,
svayaü niþ÷reyasaü vidvàn na vakty aj¤àya karma hi |
na ràti rogiõo 'pathyaü và¤chato 'pi bhiùaktamaþ || [BhP 6.9.5] 

ity ajita-vàkyenaitad virudhyate | satyam | tat khalu bhakty-upadeùñçka-viùayam idaü tu j¤ànopadeùñçka-viùayam ity avirodhaþ | j¤ànasyàntaþkaraõa-÷uddhy-adhãnatvàt | tac chuddhes tu niùkàma-karmàdhãnatvàt, bhaktes tu svataþ pràbalyàd antaþkaraõa-÷uddhi-paryantànapekùatvàt | yadi bhaktau ÷raddhàm utpàdayituü ÷aknuyàt, tadà karmiõàü buddhi-bhedam api janayet, bhaktau ÷raddhàvatàü karmànadhikàràt -

tàvat karmàõi kurvãta na nirvidyeta yàvatà |
mat-kathà-÷ravaõàdau và ÷raddhà yàvan na jàyate || [BhP 11.20.9] iti |

dharmàn santyajya yaþ sarvàn màü bhajet sa tu sattamaþ [BhP 11.11.32]iti,

sarva-dharmàn parityajya màm ekaü ÷araõaü vraja [Gãtà 18.66] iti,

tyaktvà sva-dharmaü caraõàmbujaü harer
bhajann apakvo |tha patet tato yadi [BhP 1.5.17] 

ity-àdi-vacanebhya iti vivecanãyam ||26||

baladevaþ : kiü ca loka-hitecchur j¤ànã sàvahitaþ syàd ity àha na buddhãti | vidvàn pariniùñhito 'pi karma-saïginàü karma-÷raddhà-jàóya-bhàjàm aj¤ànàü buddhi-bhedaü na janayet | kiü karmab hir aham iva j¤ànenaiva kçtàrtho bhaveti karma-niùñhàtas tad-buddhiü nàpanayed ity arthaþ | kintu svayaü karmasu yuktaþ sàvadhànas tàni samyak sarvàïgopasaühàreõàcaran sarvàõi vihitàni karmàõi yoùayet prãtyà sevayet aj¤àn karmàõi kàrayed ity arthaþ | buddhi-bhede sati karmasu ÷raddhà-nivçtte j¤ànasya cànudayàd ubhaya-vibhraùñàs te syur iti bhàvaþ |

svayaü niþ÷reyasaü vidvàn na vakty aj¤àya karma hi |
na ràti rogiõo 'pathyaü và¤chato 'pi bhiùaktamaþ || [BhP 6.9.5] 

ity ajitoktis tu karma-saïgãtara-paratayà neyà ||26||

__________________________________________________________

BhG 3.27

prakçteþ kriyamàõàni guõaiþ karmàõi sarva÷aþ |
ahaükàra-vimåóhàtmà kartàham iti manyate ||27||

÷rãdharaþ : nanu viduùo 'pi cet karma kartavyaü tarhi vidvad-aviduùoþ ko vi÷eùaþ ? ity à÷aïkyobhayor vi÷eùaü dar÷ayati prakçter iti dvàbhyàm | prakçter guõaiþ prakçti-kàryair indriyaiþ sarva-prakàreõa kriyamàõàni karmàõi | tàny aham eva kartà karomãti manyate | atra hetuþ - ahaükàreõa indriyàdiùv àtmàdhyàsena vimåóha-buddhiþ san ||27||

madhusådanaþ : vidvad-aviduùoþ karmànuùùñhàna-sàmye 'pi kartçtvàbhimàna-tad-abhàvàbhyàü vi÷eùaü dar÷ayan saktàþ karmaõãti-÷lokàrthaü vivçõoti dvàbhyàü prakçter iti | prakçtir màyà sattva-rajas-tamo-guõa-mayã mithyà-j¤ànàtmikà pàrame÷varã ÷aktiþ màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varaü iti ÷ruteþ | tasyàþ prakçter guõair vikàraiþ kàrya-kàraõa-råpaiþ kriyamàõàni laukikàni vaidikàni ca karmàõi sarva÷aþ sarva-prakàrair ahaïkàreõa kàrya-kàraõa-saüghàtàtma-pratyayena vimåóhaþ svaråpa-vivekàsamartha àtmàntaþkaraõaü yasya so
'haïkàra-vimåóhàtmànàtmany àtmàbhimànã tàni karmàõi kartàham iti karomy aham iti manyate kartçtvàdhyàsena | kartàham iti tçn-pratyayaþ | tena na lokàvyaya-niùñhà-khal-artha-tçõàm [Pàõ 2.3.69] iti ùaùñhã-pratiùedhaþ ||27||

vi÷vanàthaþ : nanu yadi vidvàn api karma kuryàt, tarhi vidvad-aviduùoþ ko vi÷eùaþ ? ity à÷aïkya tayor vi÷eùaü dar÷ayati prakçter iti dvàbhyàm | prakçter guõaiþ kàryair indriyaiþ sarva÷aþ sarva-prakàreõa kriyamàõàni yàni karmàõi tàny aham eva kartà karomãty avidvàn manyate ||27||

baladevaþ : karmitva-sàmye 'pi vij¤àj¤ayor vi÷eùam àha prakçter iti dvàbhyàm | ahaükàra-vimåóhàtmà jano 'haü karmàõi karteti manyate | na lokàvyaya-niùñhà iti såtràt ùaùñhã-niùedhaþ | karmàõi laukikàni vaidikàni ca | tàni kãdç÷ànãty àha prakçter ã÷a-màyàyà guõais tat-kàryair ÷arãrendriya-pràõair ã÷vara-pravartitaiþ kriyamàõànãti | idam eva veditavyam - upakrama-vinirõayàt saüvid-vapur-jãvàtmàsmad-arthaþ kartà cànàdi-kàla-viùaya-bhoga-vàsanàkràntas tad-bhogàrthikàü sva-sannihitàü prakçtim à÷liùñas tat-kàryeõàhaïkàreõa vimåóhàtmà tàdç÷a-sva-vij¤àna-÷ånyaþ ÷arãràdy-ahaü-bhàvavàn pràkçtaiþ ÷arãràdibhir ã÷ena ca siddhàni
karmàõi mayaivaikena kçtànãti manyate | kartur àtmano yat kartçtvaü tat kila dehàdibhis tribhiþ paramàtmanà ca sarva-pravartakena ca siddhyati | na tv ekena jãvenaiva | tac ca mayaiva siddhyatãti jãvo yan manyate tad ahaïkàra-vimauóhyàd eva - adhiùñhànaü tathà karthà [Gãtà 18.14] ity àdikàc caramàdhyàya-vàkya-trayàt | kàrya-kàraõa-kartçtve hetuþ prakçtir ucyate [Gãtà 13.18] ity atra ÷arãrendriyàdi-kartçtvaü prakçter iti yad varõayiùyate, tatràpi kevalàyàs tasyàs tan na ÷akyaü mantum | puruùa-saüsargeõaiva tat-pravçtter aïgãkàràt | tata÷ ca puruùasya kartçtvam avarjanãyam iti vyàkhyàsyate ||27||

__________________________________________________________

BhG 3.28

tattvavit tu mahà-bàho guõa-karma-vibhàgayoþ |
guõà guõeùu vartanta iti matvà na sajjate ||28||

÷rãdharaþ : vidvàüs tu na tathà manyate ity àha tattvavid iti | nàhaü guõàtmaka iti guõebhya àtmano vibhàgaþ | na me karmàõãti karmabhyo 'py àtmano vibhàgaþ | tayor guõa-karma-vibhàgayor yas tattvaü vetti sa tu na kartçtvàbhinive÷aü na karoti | tatra hetuþ - guõà iti | guõà indriyàõi guõeùu viùayeùu vartante nàham iti matvà ||28||

madhusådanaþ : vidvàüs tu tathà na manyata ity àha tattvavid iti | tattvaü  yàthàtmyaü vettãti tattvavit | tu-÷abdena tasyàj¤àd vai÷iùñyam àha | kasya tattvam ity ata àha guõa-karma-vibhàgayoþ | guõà dehendriyàntaþ-karaõàny ahaïkàràspadàni karmàõi ca teùàü vyàpàra-bhåtàni mama-kàràspadànãti guõa-karmeti dvandvaikavad bhàvaþ | vibhajyate sarveùàü jaóànàü vikàriõàü bhàsakatvena pçthag bhavatãti vibhàgaþ sva-prakà÷a-j¤àna-råpo 'saïga àtmà | guõa-karma ca vibhàga÷ ceti dvandvaþ | tayor guõa-karma-vibhàgayor bhàsya-bhàsakayor jaóa-caitanyayor vikàri-nirvikàrayos tattvaü yàthàtmyaü yo vetti sa guõàþ karaõàtmakà guõeùu
viùayeùu pravartante vikàritvàn na tu nirvikàra àtmeti matvà na sajjate saktiü kartçtvàbhinive÷am atattvavid iva na karoti | he mahàbàho ! iti sambodhayan sàmudrikokta-sat-puruùa-lakùaõa-yogitvàn na pçthag-jana-sàdhàraõyena tvam avivekã bhavitum arhasãti såcayati |

guõa-vibhàgasya karma-vibhàgasya ca tattvavid iti và | asmin pakùe guõa-karmaõor ity etàvataiva nirvàhe vibhàga-padasya prayojanaü cintyam ||28|| 

vi÷vanàthaþ : guõa-karmaõor yau vibhàgau tayos tattvaü vettãti saþ | tatra guõa-vibhàgaþ sattva-rajas-tamàüsi | karma-vibhàgaþ sattvàdi-kàrya-bhedà devatendriya-viùayàþ | tayos tattvaü svaråpaü | taj-j¤as tu tattva-vit | guõà devatàþ prayojyànãndriyàõi cakùur-àdãni guõeùu råpàdiùu viùayeùu vartante | ahaü tu na guõaþ, nàpi guõa-kàryaþ ko 'pi, nàpi guõeùu guõa-kàryeùu teùu me ko 'pi sambandha iti matvà vidvàüs tu na sajjate ||28||

baladevaþ : vij¤as tu na tathety àha tattva-vit tv iti | guõa-vibhàgasya karma-vibhàgasya ca tattva-vit | guõebhya indriyebhyaþ karmabhya÷ ca tat-kçtebhyo yaþ svayasa vibhàgo bhedas tasya tattvaü svaråpaü tat-tad-vaidharmya-paryàlocanayà yo nàhaü guõa-karma-vapuþ iti vettãty arthaþ | sa hi guõà indriyàõi guõeùu ÷abdàdiùu viùayeùu tat-tad-devatà-preritàni pravartante tàn prakà÷ayanti | ahaü tv asaïga-vij¤ànànandatvàt tad-bhinno, na teùu tàdråpyeõa varte, na tàn prakà÷ayàmãti matvà teùu na sajjante | kintv àtmany eva sajjate | atràpi matvety anena kartçtvaü jãvasyoktaü bodhyam ||28||

__________________________________________________________

BhG 3.29

prakçter guõa-saümåóhàþ sajjante guõa-karmasu |
tàn akçtsna-vido mandàn kçtsna-vin na vicàlayet ||29||

÷rãdharaþ : na buddhi-bhedam ity upasaüharati prakçter iti | ye prakçter guõaiþ sattvàdibhiþ saümåóhàþ santaþ guõeùv indriyeùu tat-karmasu ca sajjante | tàn akçtsna-vido mandàn manda-matãn kçtsna-vit sarvaj¤o na vicàlayet ||29||

madhusådanaþ : tad evaü vidvad-aviduùoþ karmànuùñhàna-sàmyena vidvàn aviduùo buddhi-bhedaü na kuryàd ity uktam upasaüharati | prakçteþ pårvoktàyà màyàyà guõaiþ kàryatayà dharmair dehàdibhir vikàraiþ samyaï måóhàþ svaråpàsphuraõena tàn evàtmatvena manyamànàs teùàm eva guõànàü dehendriyàntaþ-karaõànàü karmasu vyàpàreùu sajjante saktiü vayaü kurmas tat-phalàyeti dçóhataràm àtmãya-buddhiü kurvanti ye tàn karma-saïgino 'kçtsna-vido 'nàtmàbhimànino madnàn a÷uddha-cittatvena j¤¨nàdhikàram apràptàn kçtsna-vit paripårõàtmavit svayaü na vicàlayet karma-÷raddhàto na pracyàvayed
ity arthaþ | ye tv amandàþ ÷uddhàntaþ-karaõàs te svayam eva vivekodayena vicalanti j¤ànàdhikàraü pràptà ity abhipràyaþ |

kçtsnàkçtsna-÷abdàv àtmànàtma-paratayà ÷ruty-arthànusàreõa vàrtika-kçdbhir vyàkhyàtau -

     sad evety àdi-vàkyebhyaþ kçtsnaü vastu yato 'dvayam |
     sambhavas tad-viruddhasya kuto 'kçtsnasya vastunaþ ||
     yasmin dçùñe 'py adçùño 'rthaþ sa tad anya÷ ca ÷iùyate |
     tathàdçùñe 'pi dçùñaþ syàd akçtsnas tàdçg ucyate || iti |

anàtmanaþ sàvayavatvàd aneka-dharmavattàc ca kenacid dharmeõa kenacid avayavena và vi÷iùñe tasminn ekasmin ghañàdau j¤àte 'pi dharmàntareõa avayavàntareõa và vi÷iùñaþ sa evàj¤àto 'va÷iùyate | tad anya÷ ca pañàdir aj¤àto ' va÷iùyata eva | tathà tasmin ghañàdàv aj¤àte 'pi pañàdir j¤àtaþ syàd iti taj-j¤àne 'pi tasyànyasya càj¤ànàt tad-aj¤àne ‘py anya-j¤ànàc ca so 'kçtsna ucyate | kçtsnas tv advaya àtmaiva taj-j¤àne kasyacid ava÷eùasyàbhàvàd iti ÷loka-dvayàrthaþ ||29||

vi÷vanàthaþ : nanu yadi jãvà guõebhyo guõa-kàryebhya÷ ca pçthag-bhåtàs tad-asambandhàs tarhi kathaü te viùayeùu sajjanto dç÷yante ? tatràha prakçter guõa-saümåóhàs tad-àve÷àt pràpta-saümohà yathà bhåtàviùño manuùya àtmànaü bhåtam eva manyate, tathaiva prakçti-guõàviùñà jãvàþ svàn guõàn eva manyante | tato guõa-karmasu guõa-kàryeùu viùayeùu sajjante | tàn akçtsna-vido manda-matãn kçtsna-vit sarvaj¤o na vicàlayet | tvaü guõebhyaþ pçthag-bhåto jãvo na tu guõaþ iti vicàraü pràpayituü na yatate, kintu guõàve÷a-nivartakaü niùkàma-karmaiva kàrayet | na hi bhåtàviùño manuùyaþ
na tvaü bhåtaþ kintu manuùya eva iti ÷ata-kçtve 'py upade÷ena na svàsthyam àpadyate, kintu tan-nivartakauùudha-maõi-mantràdi-prayogenaiveti bhàvaþ ||29||

baladevaþ : na buddhi-bhedaü janayed ity etad upasaüharati prakçter iti | prakçter guõena tat-kàryeõàhaïkàreõa måóhà bhåtàve÷a-nyàyena dehàdikam evàtmànaü manyamànà janà guõànàü dehendriyàõàü karmasu vyàpàreùu sajjante | tàn akçtsna-vido 'lpa-j¤àn mandàn àtma-tattva-grahaõàlasàn kçtsna-vit pårõàtma-j¤àno na vicàlayet guõa-karmànyo vi÷uddha-caitanyànandas tvam iti tattvaü gràhayituü necchet, kintu tad-rucim anusçtya vaidika-karmàõi ÷reõyàkramàd àtma-tattva-pravaõaü cikãrsed iti bhàvaþ ||29||

__________________________________________________________

BhG 3.30

mayi sarvàõi karmàõi saünyasyàdhyàtma-cetasà |
nirà÷ãr nirmamo bhåtvà yudhyasva vigata-jvaraþ ||30||

÷rãdharaþ : tad evaü tattva-vido 'pi karma kartavyam | tvaü tu nàdyàpi tattvavit | ataþ karmaiva kurv ity àha mayãti | sarvàõi karmàõi mayi saünyasya samarpya | adhyàtma-cetasà antaryàmy-adhãno 'haü karma karomãti dçùñyà | nirà÷ã niùkàmaþ | ataeva mat-phala-sàdhanaü mad-artham idaü karmety evaü mamatà-÷ånya÷ ca bhåtvà | vigata-jvaras tyakta-÷oka÷ ca bhåtvà ||30||

madhusådanaþ : evaü karmànuùñhàna-sàmye 'py aj¤a-vij¤eyoþ kartçtvàbhinive÷a-tad-abhàvàbhyàü vi÷eùa uktaþ | idànãm aj¤asyàpi mumukùor amumukùv-apekùayà bhagavad-arpaõaü phalàbhisandhy-abhàvaü ca vi÷eùaü vadann aj¤atayàrjunasya karmàdhikàraü draóhayati mayãti | mayi bhagavati vàsudeve parame÷vare sarvaj¤e sarva-niyantari sarvàtmani sarvàõi karmàõi laukikàni vaidikàni ca sarva-prakàràõi adhyàtma-cetasàhaü kartàntaryàmy-adhãnas tasmà eve÷varàya ràj¤a iva bhçtyaþ karmàõi karomãty anayà buddhyà saünyasya samarpya nirà÷ãr niùkàmo nirmamo deha-putra-bhràtràdiùu svãyeùu mamatà-÷ånyo
vigata-jvaraþ | santàpa-hetutvàc choka eva jvara-÷abdenoktaþ | aihika-pàratrika-durya÷o-naraka-pàtàdi-nimitta-÷oka-rahita÷ ca bhåtvà tvaü mumukùur yudhyasva vihitàni karmàõi kurv ity abhipràyaþ | atra bhagavad-arpaõaü niùkàmatvaü ca sarva-karma-sàdhàraõaü mumukùoþ | nirmamatvaü tyakta-÷okatvaü ca yuddha-màtre prakçta iti draùñavyam anyatra mamatà÷okayor aprasaktatvàt ||30||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tvaü mayy adhyàtma-cetasàtmanãty arthaþ | evam adhyàtmam avyayãbhàva-samàsàt | tata÷ ca àtmani yac cetas tad-adhyàtma-cetas tenàtma-niùñhenaiva cetasà, na tu viùaya-niùñhenety arthaþ | mayi karmàõi saünyasya samarpya nirà÷ãr niùkàmo nirmamaþ sarvatra mamatà-÷ånyo yudhyasva ||30||

baladevaþ : mayãti | yasmàd evaü tasmàt pariniùñhitas tvam adhyàtma-cetaþ svàtma-tattva-viùayaka-j¤ànena sarvàõi karmàõi ràj¤i bhçtya iva mayi pare÷e saünyasya samarpayitvà yudhyasva | kartçtvàbhinive÷a-÷ånyaþ | yathà ràja-tantro bhçtyas tad-àj¤ayà karmàõi karoti, tathà mat-tantras tvaü mad-àj¤ayà tàni kuru lokàn saüjighçkùuþ | àtmani yac cetas tad adhyàtma-cetas tena | vibhakty-arthe 'vyayãbhàvaþ | nirà÷ãþ svàmy-àj¤ayà karomãti tat-phalecchà-÷ånyaþ | ataeva mat-phala-sàdhanàni mad-artham amåni karmàõãty evaü mamatva-varjjitaþ | vigata-jvaras tyakta-bandhu-vadha-nimittaka-santàpa÷ ca bhåtveti | arjunasya kùatriyatvàd yudhyasvety uktam | svà÷rama-vihitàni
karmàõi mumukùubhiþ kàryàõãti vàkyàrthaþ ||30||

__________________________________________________________

BhG 3.31
ye me matam idaü nityam anutiùñhanti mànavàþ |
÷raddhàvanto 'nasåyanto mucyante te 'pi karmabhiþ ||31||

÷rãdharaþ : evaü karmànuùñhàne guõam àha ye ma iti | mad-vàkye ÷raddhàvanto |nasåyanto duþkhàtmake karmaõi pravartayatãti doùa-dçùñim akurvanta÷ ca me madãyam idaü matam anutiùñhanti te 'pi ÷anaiþ karma kurvàõàþ samyag j¤ànivat karmabhir mucyante ||31||

madhusådanaþ : phalàbhisandhi-ràhityena bhagavad-arpaõa-buddhyà bhagavad-arpaõa-buddhyà vihita-karmànuùñhànaü sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa mukti-phalam ity àha ye ma iti | idaü phalàbhisandhi-ràhityena vihita-karmàcaraõa-råpaü mama matam nityam nitya-veda-bodhitatvenànàdi-paramparà-gatam àva÷yakam iti và sarvadeti và | mànavàþ manuùyà ye kecin manuùyàdhikàritvàt karmaõàü ÷raddhàvantaþ ÷àstràcàryopadiùñe 'rthe 'nanubhåte 'py evam evaitad iti vi÷vàsaþ ÷raddhà tadvantaþ | anasåyanto guõeùu doùàviùkaraõam asåyà | sà ca duþkhàtmake karmaõi màü pravartayann akàruõiko 'yam ity evaüråpà prakçte prasaktà
tàm asåyàü mayi gurau vàsudeve sarva-suhçdy akurvanto ye 'nutiùñhanti te 'pi sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa samyag-j¤ànivan tmucyante karmabhir dharmàdharmàkhyaiþ ||31||

vi÷vanàthaþ : sva-kçtopade÷e pravartayitum àha ye ma iti ||31||

baladevaþ : ÷ruti-rahasye svamate 'nuvartinàü phalaü vadan tasya ÷raiùñhyaü vya¤jayati ye ma iti | nityaü sarvadà ÷ruti-bodhitatvenànàdi-pràptaü và | ÷raddhàvanto dçóha-vi÷vastàþ | anasåyanto mocakatva-guõavati tasmin kim amunà ÷rama-bahulena niùphalena karmaõety evaü doùàropa-÷ånyàþ | te 'pãty apir avadhàraõe | yad và, ye mamedaü matam anutiùñhanti ye cànuùñhàtum a÷aknuvanto 'pi tatra ÷raddhàlavaþ, ye ca ÷raddhàlavo 'pi tan nàsåyante te 'pãty arthaþ | sàmpratànuùñhànàbhàve 'pi tasmin ÷raddhayànasåyayà ca kùãõa-doùàs te kiücit prànte tad anuùñhàya mucyante iti bhàvaþ
||31||

__________________________________________________________

BhG 3.32

ye tv etad abhyasåyanto nànutiùñhanti me matam |
sarva-j¤àna-vimåóhàüs tàn viddhi naùñàn acetasaþ ||32||

÷rãdharaþ : vipakùe doùam àha ye tv etad iti | ye tu nànutiùñhanti tàn acetaso viveka-÷ånyàn ataeva sarvasmin karmaõi brahma-viùaye ca yaj j¤ànaü tatra vimåóhàn naùñàn viddhi ||32||

madhusådanaþ : evam anvaye guõam uktvà vyatireke doùam àha ye tv iti | tu-÷abdaþ ÷raddàvad-vaidharymyam a÷raddhàü såcayati | tena ye nàstikyàd a÷raddadhànà abhyasåyanto doùam udbhàvayanta etan mama mataü nànuvartante tàn acetaso duùña-cittàn ataeva sarva-j¤àna-vimåóhàn sarvatra karmaõi brahmaõi sa-guõe nirguõe ca yaj j¤ànaü tatra vividhaü pramàõataþ prameyataþ prayojanata÷ ca måóhàn sarva-prakàreõàyogyàn naùñàn sarva-puruùàrtha-bhraùñàn viddhi jànãhi ||32|| 

vi÷vanàthaþ : vipakùe doùam àha ye tv iti |

baladevaþ : vipakùe doùam àha ye tv etad iti | ye tu nànutiùñhanti tàn acetaso viveka-÷ånyàn ataeva sarvasmin karmaõi brahma-viùaye ca yaj j¤ànaü tatra vimåóhàn naùñàn viddhi ||32||

__________________________________________________________

BhG 3.33

sadç÷aü ceùñate svasyàþ prakçter j¤ànavàn api |
prakçtiü yànti bhåtàni nigrahaþ kiü kariùyati ||33||

÷rãdharaþ : nanu tarhi mahà-phalatvàd indriyàõi nigçhya niùkàmàþ santaþ sarve 'pi svadharmam eva kiü nànutiùñhanti ? tatràha sadç÷am iti | prakçtiþ pràcãna-karma-saüskàràdhãnaþ svabhàvaþ | svasyàþ svakãyàyàþ prakçteþ svabhàvasya sadç÷am anuråpam eva guõa-doùa-j¤ànavàn api ceùñate | kiü punar vaktavyam aj¤a÷ ceùñata iti | yasmàd bhåtàni sarve 'pi pràõinaþ prakçtiü yànty anuvartante | evaü ca sati indriya-nigrahaþ kiü kariùyati ? prakçter balãyastvàd ity arthaþ ||33||

madhusådanaþ : nanu ràj¤a iva tava ÷àsanàtikrame bhayaü pa÷yantaþ katham asåyantas tava mataü nànuvartante kathaü và sarva-puruùàrtha-sàdhane pratikålà bhavantãty ata àha sadç÷am iti | prakçtir nàma pràg-janma-kçta-dharmàdharma-j¤ànecchàdi-saüskàro vartamàna-janmany abhivyaktaþ sarvato balavàn taü vidyà-karmaõã samanvàrabhete pårva-praj¤à ca iti ÷ruti-pramàõakaþ | tasyàþ svakãyàyàþ prakçteþ sadç÷am anuråpam eva sarvo jantur j¤ànavàn brahmavid api pa÷v-àdibhi÷ càvi÷eùàt iti nyàyàt | guõa-doùa-j¤ànavàn và ceùñate kiü punar mårkhaþ | tasmàd bhåtàni sarve pràõinaþ prakçtiü yànty anuvartante
puruùàrtha-bhraü÷a-hetu-bhåtàm api | tatra mama và ràj¤o và nigrahaþ kiü kariùyati | ràgautkañyena duritàn nivartayituü na ÷aknotãty arthaþ | mahà-naraka-sàdhanatvaü j¤àtvàpi durvàsanà-pràbalyàt pàpeùu pravartamànà na mac-chvàsanàtikrama-doùàd bibhyatãti bhàvaþ ||3.33||

vi÷vanàthaþ : nanu ràj¤a iva tava parame÷varasya matam ananutiùñhanto ràja-kçtàd iva tva-kçtàn nigrahàt kiü na vibhàti ? satyam | ye khalu indriyàõi càrayanto vartante, te vivvekino 'pi ràj¤aþ parame÷varasya ca ÷àsanaü mantuü na ÷aknuvanti | tathaiva teùàü svabhàvo 'bhåd ity àha sadç÷am iti | j¤ànavàn api evaü pàpe kçte saty evaü narako bhaviùyaty evaü ràja-daõóo bhaviùyati | evaü durya÷a÷ ca bhaviùyatãti vivekavàn api svasyàþ prakçteþ cirantana-pàpàbhyàsottha-duþkha-bhàrasya sadç÷am anuråpam eva ceùñate | tasmàt prakçtiü svabhàvaü yànty anusaranti | tatra nigrahas tac-chàstra-dvàrà mat-kçto ràja-kçto
và tenà÷uddha-cittàn ukta-lakùaõo niùkàma-karma-yogaþ ÷uddha-cittàn j¤àna-yoga÷ ca saüskartuü prabodhayituü ca ÷aknoti, na tv atyantà÷uddha-cittàn, kintu tàn api pàpiùñha-svabhàvàn yàdçcchika-mat-kçpottha-bhakti-yoga eva uddhartuü prabhavet | yad uktaü skànde -

     aho dhanyo 'si devarùe kçpayà yasya te kùaõàt |
     nãco 'py utpulako lebhe lubdhako ratim ucyate ||33||

baladevaþ : nanu sarve÷varasya te matam atikramatàü daõóaþ ÷àstreõocyate tasmàt te kim u na bibhyati ity àha sadç÷am iti | prakçtir anàdi-kàla-pravçttyà sva-durvàsanà tasyàþ svãyàyàþ sadç÷am anuråpam eva j¤ànavàn ÷àstroktaü daõóaü jànann api jana÷ ceùñate pravartate kim utàj¤aþ | tato bhåtàni sarve janàþ prakçtiü puruùàrtha-vibhraü÷a-hetu-bhåtàm api tàü yànty anusaranti | tatra nigrahaþ ÷àstra-j¤àno 'pi daõóaþ sat-prasaïga-÷ånyasya kiü kariùyati ? durvàsanàyàþ pràbalyatàü nivartayituü na ÷akùyatãty arthaþ | sat-prasaïga-sahitasya tu tàü prabalàm api nihanti - santa
evàsya chindanti mano-vyasanam uktibhiþ [BhP 11.26.26] ity àdi smçtibhyaþ ||33||

__________________________________________________________

BhG 3.34

indriyasyendriyasyàrthe ràga-dveùau vyavasthitau |
tayor na va÷am àgacchet tau hy asya paripanthinau ||34||

÷rãdharaþ : nanv evaü prakçty-adhãneva cet puruùasya pravçttis tarhi vidhi-niùedha-÷àstrasya vaiyarthyaü pràptam ity à÷aïkyàha indriyasyeti | indriyasyendriyasyeti-vãpsayà sarveùàm indriyàõàü praty ekam ity uktam | arthe sva-sva-viùaye 'nukåle ràgaþ pratikåle dveùa ity evaü ràga-dveùau vyavasthitàv ava÷yaü bhàvinau | tata÷ ca tad-anuråpà pravçttir iti bhåtànàü prakçtiþ | tathàpi tayor va÷avartã na bhaved iti ÷àstreõa niyamyate | hi yasmàd | asya mumukùos tau parinpanthinau pratipakùau | ayaü bhàvaþ - viùaya-smaraõàdinà ràga-dveùaàv utpàdyànavahitaü puruùam anarthe 'tigambhãre
srotasãva prakçtir balà pravartayati | ÷àstraü tu tataþ pràg eva viùayeùu ràga-dveùa-pratibandhake parame÷vara-bhajanàdau taü pravartayati | tata÷ ca gambhãra-srotaþ-pàtàt pårvam eva nàvam à÷rita iva nànarthaü pràpnoti | tad evaü svàbhàvikã pa÷v-àdi-sadç÷ãü pravçttiü tyaktvà dharme pravartitavyam ity uktam ||34||

madhusådanaþ : nanu sarvasya pràõi-vargasya prakçti-va÷a-vartitve laukika-vaidika-puruùakàra-viùayàbhàvàd vidhi-niùedhàrthakyaü pràptaü, na ca prakçti-÷ånyaþ ka÷cid asti yaü prati tad-arthavattvaü syàd ity ata àha indriyasyendriyasyàrthe iti | indriyasyendriyasyeti vãpsayà sarveùàm indriyàõàm arthe viùaye ÷abde spar÷e råpe gandhe ca | evaü karmendriya-viùaye 'pi vacanàdàv anukåle ÷àstra-niùiddhe 'pi ràgaþ pratikåle ÷àstra-vihite 'pi dveùa ity evaü pratãndriyàrthaü ràga-dveùau vyavasthitàv ànukålya-pràtikålya-vyavasthayà sthitau na tv aniyamena sarvatra tau bhavataþ | tatra puruùakàrasya ÷àstrasya càyaü
viùayo yat tayor va÷aü nàgacched iti | kathaü yà hi puruùasya prakçtiþ sà balavad aniùñànubandhitva-j¤ànàbhàva-sahakçteùña-sàdhanatva-j¤àna-nibandhanaü ràgaü puraskçtyaiva ÷àstra-niùiddhe kala¤ja-bhakùaõàdau pravartayati | tathà balavad-aniùñànubandhitva-j¤ànàbhàva-sahakçteùña-sàdhanatva-j¤àna-nibandhanaü ràgaü puraskçtyaiva ÷àstra-niùiddhe kala¤ja-bhakùaõàdau pravartayati | tatra ÷àstreõa pratiùiddhasya balavad aniùñànubandhitve j¤àpite sahakàrya-bhàvàt kevalaü dçùñeùña-sàdhanatàj¤ànaü madhu-viùa-saüpçktànna-bhojana iva tatra na ràgaü
janayituü ÷aknoti | evaü vihitasya ÷àstreõa balavad iùñànubandhitve bodhite sahakàrya-bhàvàt kevalam aniùña-sàdhanatva-j¤ànaü bhojanàdàv iva tatra na dveùaü janayituü ÷aknoti | tata÷ càpratibaddhaü ÷àstraü vihite puruùaü pravartayati niùiddhàc ca nivartayatãti ÷àstrãya-viveka-vij¤àna-pràbalyena svàbhàvika-ràga-dveùayoþ kàraõopamardenopamardàn na prakçtir viparãta-màrge puruùaü ÷àstra-dçùñiü pravartayituü ÷aknotãti na ÷àstrasya puruùakàrasya ca vaiyarthya-porasaïgaþ |

tayo ràga-dveùayor va÷aü nàgacchet tad-adhãno na pravarteta nivarteta và kintu ÷àstrãya-tad-vipakùa-j¤ànena tat-kàraõa-vighañana-dvàrà tau nà÷ayet | hi yasmàt tau ràga-dveùau svàbhàvika-doùa-prayuktàv asya puruùasya ÷reyo 'rhtinaþ paripanthinau ÷atrå ÷reyo-màrgasya vighna-kartàrau dasyå iva pathikasya | idaü ca dvayà ha pràjàpatyà devà÷ càsurà÷ ca tataþ kànãyasà eva devà jyàyasà asuràs ta eùu lokeùv aspardhanta ity àdi-÷rutau svàbhàvika-ràga-dveùa-nimitta-÷àstra-viparãta-pravçttim asuratvena ÷àstrãya-pravçttiü ca devatvena niråpya vyàkhyàtam ativistareõety uparamyate ||34||

vi÷vanàthaþ : yasmàd duþsvabhàveùu lokeùu vidhi-niùedha-÷àstraü na prabhavati, tasmàd yàvat pàpàbhyàsottha-duþsvabhàvo nàbhåt tàvad yatheùñam indriyàõi na càrayed ity àha indriyasendriyasyeti vãpsà pratyekam | sarvendriyàõàm arthe sva-sva-viùaye para-strã-màtra-gàtra-dar÷ana-spar÷ana-tat-sampradànaka-dravya-dànàdau ÷àstra-niùiddhe 'pi ràgas tathà guru-vipra-tãrthàtithi-dar÷ana-spar÷ana-paricaraõa-tat-sampradànaka-dhana-vitaraõàdau ÷àstra-vihite 'pi dveùa ity etau vi÷eùaõàvasthitau vartete | tayor va÷am adhãnatvaü na pràpnuyàt | yad và, indriyàrthe strã-dar÷anàdau ràgas tat-pratighàte kenacit kçte sati dveùa ity asya puruùàrtha-sàdhakasya kvacit tu mano 'nukåle 'rthe surasa-snigdhànnàdau
ràgo manaþ pratikåle 'rthe virasa-rukùànnàdau dveùas tathà sva-putràdi-dar÷ana-÷ravaõàdau ràgo vairi-putràdi-dar÷ana-÷ravaõàdau dveùaþ | tayor va÷aü na gacched ity vyàcakùate ||34||

baladevaþ : nanu prakçty-adhãnà cet puüsàü pravçttis tarhi vidhi-niùedha-÷àstre vyartha iti cet tatrhà indriyasyendriyasyeti | vãpsayà sarveùàm ity uktam | tata÷ ca j¤ànendriyàõàü ÷rotràdãnàm arthe viùaye ÷abdàdau, karmendriyàõàm ca vàg-àdãnàm arthe vacanàdau ràgaþ, pratikåle ÷àstra-vihite 'pi sat-sambhàùaõa-sat-sevana-sat-tãrthàgamanàdau dveùa ity evaü ràga-dveùau vyavasthitau cànukålya-pràtikålye vyavasthayà sthitau bhavato na tv aniyamenety arthaþ | yadyapi tad-anuguõà pràõinàü pravçttis tathàpi ÷reyo-lipsur janas tayo ràga-dveùayor va÷aü nàgacchet | hi yasmàt tàv asya paripanthinau vighna-kartàrau bhavataþ pànthasyeva dasyå | etad uktaü bhavati -
 anàdi-kàla-pravçttà hi vàsanà niùñhànubandhitva-j¤ànàbhàva-sahakçteneùña-sàdhanatva-j¤ànena niùiddhe 'pi para-dàra-sambhàùaõàdau ràgam utpàdya puüsaþ pravartayati | tatheùña-sàdhanatva-j¤ànàbhàva-sahakçtenàniùña-sàdhanatva-j¤ànena vihite 'pi sat-sambhàùaõàdau dveùam utpàdya tatas tàn nivartayati | ÷àstraü kila sat-prasaïga-÷rutam aniùñànubhandhitva-bodhanena niùiddhàn mano 'nukålàd api nivartayati dveùam utpàdya | iùñànubandhitva-bodhanena vihite manaþ-pratikåle 'pi ràgam utpàdya pravartayatãti na vidhi-niùedha-÷àstrayor vaiyarthyam iti ||34||

__________________________________________________________

BhG 3.35

÷reyàn sva-dharmo viguõaþ para-dharmàt svanuùñhitàt |
sva-dharme nidhanaü ÷reyaþ para-dharmo bhayàvahaþ ||35||

÷rãdharaþ : tarhi sva-dharmasya yuddhàder duþkha-råpasya yathàvat kartum a÷akyatvàt para-dharmasya càhiüsàdeþ sukaratvàd dharmatvàvi÷eùàc ca tatra pravartitum icchantaþ praty àha ÷reyàn iti | kiücid aïga-hãno 'pi sva-dharmaþ ÷reyàn pra÷asyataraþ | svanuùñhitàt sakalàïga-sampårtyà kçtàd api para-dharmàt sakà÷àt | tatra hetuþ - sva-dharme yuddhàdau pravartamànasya nidhanaü maraõam api ÷reùñhaü svargàdi-pràpakatvàt | para-dharmas tu bhayàvaho niùiddhatvena naraka-pràpakatvàt ||35||

madhusådanaþ : nanu svàbhàvika-ràga-dveùa-prayukta-pa÷v-àdi-sàdhàraõa-pravçtti-prahàõena ÷àstrãyam eva karma kartavyaü cet tarhi yat sukaraü bhikùà÷anàdi tad eva kriyatàü kim ati-duþkhàvahena yuddhenety ata àha ÷reyàn iti | ÷reyàn pra÷asyataraþ sva-dharmo yaü varõà÷ramaü và prati yo vihitaþ sa tasya sva-dharmo viguõo 'pi sarvàïgopasaühàram antareõa kçto 'pi para-dharmàt svaü praty avihitàt svanuùñhitàt sarvàïgopasaühàreõa sampàditàd api | na hi vedàtirikta-màna-gamyo dharmaþ, yena para-dharme 'py anuùñheyo dharmatvàt sva-dharmavad ity anumànaü tatra mànaü syàt |  codana-lakùaõo 'rtho dharmaþ
iti nyàyàt | ataþ sva-dharme kiücid aïga-hãne 'pi sthitasya nidhanaü maraõam api ÷reyaþ pra÷asyataraü para-dharma-sthasya jãvitàd api | sva-dharma-sthasya nidhanaü hãha-loke kãrtyàvahaü para-loke ca svargàdi-pràpakam | para-dharmas tu ihàkãrti-karatvena paratra naraka-pradatvena ca bhayàvaho yato 'to ràga-dveùàdi-prayukta-svàbhàvika-pravçttivat para-dharmo 'pi heya evety arthaþ |

evaü tàvad bhagavan-matàïgãkàriõàü ÷reyaþ-pràptis tad-anaïgãkàriõàü ca ÷reyo-màrga-bhraùñatvam uktam | ÷reyo-màrga-bhraü÷ena phalàbhisandhi-pårvaka-kàmya-karmàcaraõe ca kevala-pàpa-màtràcaraõe ca bahåni kàraõàni kathitàni ye tv etad abhyasåyanta ity àdinà | tatràyaü saïgraha-÷lokaþ -

     ÷raddhà-hànis tathàsåyà duùña-cittatvam åóhate |
prakçter va÷a-vartitvaü ràga-dveùau ca puùkalau |
para-dharma-rucitvaü cety uktà durmàrga-vàhakàþ |||35||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca yuddha-råpasya yathàvad ràga-dveùàdi-ràhityena kartum a÷akyatvàt para-dharmasya càhiüsàdeþ sukaratvàd dharmatvàvi÷eùàc ca tatra pravartitum icchantaü praty àha ÷reyàn iti | viguõaþ kiücid doùa-vi÷iùño 'pi samyag anuùñhàtum a÷akyo 'pi para-dharmàt svanuùñhitàt sàdhv evànuùñhàtuü ÷akyàd api sarva-guõa-pårõàd api sakà÷àt ÷reyàn | tatra hetuþ - svadharma ity àdi | 

vidharmaþ para-dharma÷ ca 
àbhàsa upamà chalaþ |
adharma-÷àkhàþ pa¤cemà 
dharma-j¤o 'dharmavat tyajet || [BhP 7.15.12] iti saptamokteþ ||35||

baladevaþ : nanu sva-prakçti-nirmitàü ràga-dveùa-mayãü pa÷v-àdi-sàdhàraõãü pravçttiü vihàya ÷àstrokteùu dharmeùu vartitavyam ity uktam | dharma-hçd-vi÷uddhau tàdç÷a-pravçttir nivartena, dharmà÷ ca yuddhàdivad ahiüsàdayo 'pi ÷àstreõoktàþ | tasmàd ràga-dveùa-ràhityena kartum a÷akyàd yuddhàder ahiüsà-÷ilo¤cha-vçtti-lakùaõo dharma uttama iti cet tatràha ÷reyàn iti | 

yasya varõasyà÷ramasya ca yo dharmo vedena vihitaþ, sa ca viguõaþ kiücid aïga-vikalo 'pi svanuùñhità sarvàïgopasaühàreõàcaritàd api para-dharmàt ÷reyàn | yathà bràhmaõasyàhiüsàdiþ sva-dharmaþ kùatriyasya ca yuddhàdiþ | na hi dharmo vedàtiriktena pramàõena gamyate | cakùur bhinnendriyeõeva råpam | yathàha jaiminiþ - codanà-lakùaõo dharmaþ iti | tatra hetuþ - svadharme nidhanaü maraõaü ÷reyaþ pratyavàyàbhàvàt para-janmani dharmàcaraõa-sambhavàc ceùña-sàdhakam ity arthaþ | para-dharmas tu bhayàvaho 'niùña-janakaþ | taü praty avihitatvena pratyavàya-sambhavàt |
na ca para÷uràme vi÷vàmitre cavyabhicàraþ | tayos tat-tat-kulotpannàv api tat tac-coru-mahimnà tat-karmodayàt | tathàpi vigànaü kaùñaü ca tayoþ smaryate | ataeva droõàdeþ kùàtra-dharmo 'sakçd vigãtaþ | 

nanu daivaràtyàdeþ kùatriyasya pàrivràjyaü ÷råyate tataþ katham ahiüsàdeþ para-dharmatvam iti cet satyaü, pårva-pårvà÷rama-dharmaiþ kùãõa-vàsanayà pàrivràjyàdhikàre sati taü praty ahiüsàdeþ sva-dharmatvena vihitatvàt | ataeva sva-dharme sthitasyeti yojyate ||35||

__________________________________________________________

BhG 3.36

arjuna uvàca
atha kena prayukto 'yaü pàpaü carati påruùaþ |
anicchann api vàrùõeya balàd iva niyojitaþ ||36||

÷rãdharaþ : tayor na va÷am àgacchet [Gãtà 3.34] ity uktam | tad etad a÷akyaü manvàno 'rjuna uvàca atheti | vçùõer vaü÷e avatãrõo vàrùõeyaþ | he vàrùõeya ! anartha-råpaü pàpaü kartum icchann api kena prayuktaþ prerito 'yaü puruùaþ pàpaü carati ? kàma-krodhau viveka-balena niruddhato 'pi puruùasya punaþ pàpe pravçtti-dar÷anàt | anyo 'pi tayor målabhåtaþ ka÷cit pravartako bhaved iti sambhàvanayà pra÷naþ ||36||

madhusådanaþ : tatra kàmya-pratiùiddha-karma-pravçtti-kàraõam apanudya bhagavan-matam anuvartituü tat-kàraõàvadhàraõàya arjuna uvàca atheti | dhyàyato viùayàn puüsaþ ity àdinà pårvam anartha-målam uktam | sàmprataü ca prakçter guõa-saümåóhà ity àdinà bahu-vistaraü kathitam | tatra kiü sarvàõy api sama-pràdhànyena kàraõàni | athavaikam eva mukhyaü kàraõam itaràõi tu tat-sahakàrãõi kevalam | tatràdye sarveùàü pçthak pçthaï nivàraõe mahàn prayàsaþ syàt | antye tv ekasminn eva niràkçte kçta-kçtyatà syàd ity ato bråhi me kena hetunà prayuktaþ prerito 'yaü tvan-matànanuvartã sarva-j¤àna-vimåóhaþ puruùaþ pàpam anarthànubandhi
sarvaü phalàbhisandhi-puraþ-saraü kàmyaü citràdi ÷atru-vadha-sàdhanaü ca ÷yanàdi pratiùiddhaü ca kala¤ja-bhakùaõàdi bahu-vidhaü karmàcarati svayaü kartum anicchann api na tu nivçtti-lakùaõaü parama-puruùàrthànubandhi tvad-upadiùñaü karmecchann api karoti | na ca pàratantryaü vinetthaü sambhavati | ato yena balàd iva niyojito ràj¤eva bhçtyas tvan-mata-viruddhaü sarvànarthànubandhitvaü jànann api tàdç÷aü karmàcarati tam anartha-màrga-pravartakaü màü prati bråhi j¤àtvà samucchedàyety arthaþ | he vàrùõeya vçùõi-vaü÷e man-màtàmaha-kule
kçpayàvatãrõeti sambodhanena vàrùõeyã-suto 'haü tvayà nipekùaõãya iti såcayati ||36||

vi÷vanàthaþ : yad uktaü ràga-dveùau vyavasthitàv [Gãtà 3.34] ity atra ÷àstra-niùiddhe |pãndriyàrthe para-strã-sambhàùaõàdau ràga ity atra pçcchati atheti | kena prayojaka-kartrànicchann api vidhi-niùedha-÷àstràrtha-j¤ànavattvàt pàpe pravartitum icchà-rahito 'pi balàd iveti prayojaka-preraõa-va÷àt prayojyasyàpãcchà samyag utpadyate iti bhàvaþ ||36||

baladevaþ : indriyasya ity àdau ÷àstra-niùiddhe 'pi para-dàra-sambhàùaõàdau ràgo vyavasthita iti yad uktaü tatràrjunaþ pçcchati atha keneti | he vàrùõeya vçùõi-vaü÷odbhava ! ÷ubhàdibhya÷ ceti prayuktaþ preritaþ pàpaü carati niùedha-÷àstràrtha-j¤ànàt tac-caritam anicchann api balàd iveti | prayojakecchàpannatayà prayojye 'pãcchà prajàyate | sa kim ã÷varaþ, pårva-saüskàro và ? tatràdyaþ sàkùitvàt kàruõikatvàc ca na pàpe prerakaþ | na ca paro jaóatvàd iti pra÷nàrthaþ ||36||

__________________________________________________________

BhG 3.37

÷rã-bhagavàn uvàca
kàma eùa krodha eùa rajo-guõa-samudbhavaþ |
mahà÷ano mahà-pàpmà viddhy enam iha vairiõam ||37||

÷rãdharaþ : atrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca kàma eùa krodha eùa iti | yas tvayà pçùño hetur eva kàma eva | nanu krodho 'pi pårvaü tvayoktam indriyasyendriyasyàrtha ity atra | satyam | nàsau tataþ pçthak | kintu krodho 'py eùaþ | kàma eva hi kenacit pratihataþ krodhàtmanà pariõamate | pårvaü pçthaktvenokto 'pi krodha-kàmaja evety abhipràyeõa ekãkçtyocyate | rajo-guõàt samudbhavatãti tathà | anena sattva-vçddhyà rajasi kùayaü nãte sati kàmo na jàyata iti såcitam | enaü kàmam iha mokùa-màrge vairiõaü viddhi | ayaü ca vakùyamàõa-krameõa hantavya eva | yato nàsau dànena sandhàtuü ÷akya ity àha mahà÷anaþ | mahad-a÷anaü
yasya saþ | duùpåra ity arthaþ | na ca sàmnà sandhàtuü ÷akyaþ | yato mahà-pàpmà 'tyugraþ ||37||

madhusådanaþ : evam arjunena pçùñe atho khalv àhuþ kàma-maya evàyaü puruùa iti, àtmaivedam agra àsãd eka eva so 'kàmayata jàyà me syàd atha prajàyeyàtha vittaü me syàd atha karma kurvãya ity àdi-÷ruti-siddham uttaram ÷rã-bhagavàn uvàca kàma iti | yas tvayà pçùño hetur balàd anartha-màrge pravartakaþ sa eùa kàma eva mahàn ÷atruþ | yan-nimittà sarvànartha-pràptiþ pràõinàm | 

nanu krodho 'py abhicàràdau pravartako dçùña ity ata àha krodha eùaþ | kàma eva kenacid dhetunà pratihataþ krodhatvena pariõamate 'taþ krodho 'py eùa kàma eva | etasminn eva mahà-vairiõi nivàrite sarva-puruùàrtha-pràptir ity arthaþ | tan-nivàraõopàya-j¤ànàya tat-kàraõam àha rajo-guõa-samudbhavaþ | duþkha-pravçtti-balàtmako rajo-guõa eva samudbhavaþ kàraõaü yasya | ataþ kàraõànuvidhàyitvàt kàryasya so 'pi tathà | yadyapi tamo-guõo 'pi tasya kàraõaü tathàpi duþkhe pravçttau ca rajasa eva pràdhànyàt tasyaiva nirde÷aþ | etena sàttvikyà vçttyà rajasi kùãõe so 'pi kùãyata ity uktam | 

athavà tasya katham anartha-màrge pravartakatvam ity ata àha rajo-guõasya pravçttyàdi-lakùaõasya samudbhavo yasmàt | kàmo hi viùayàbhilàùàtmakaþ svayam udbhåto rajaþ pravartayan puruùaü duþkhàtmake karmaõi pravartayati | tenàyam ava÷yaü hantavya ity abhipràyaþ | 

nanu sàma-dàna-bheda-daõóà÷ catvàra upàyàs tatra prathama-trikasyàsambhave caturtho daõóaþ prayoktavyo na tu hañhàd evety à÷aïkya trayàõàm asambhavaü vaktuü vi÷inaùñi mahà÷ano mahà-pàpmeti | mahad a÷anam asyeti mahà÷anaþ |

yat pçthivyàü vrãhi-yavaü hiraõyaü pa÷avaþ striyaþ | 
nàlam ekasya tat sarvam iti matvà ÷amaü vrajet || iti smçteþ |

ato na dànena sandhàtuü ÷akyaþ | nàpi sàma-bhedàbhyàü yato mahà-pàpmàtyugraþ | tena hi balàt prerito 'niùña-phalam api jànan pàpaü karoti | ato viddhi jànãhi enaü kàmam iha saüsàre vairiõam |

tad etat sarvaü vivçtaü vàrtika-kàraiþ àtmaivedam agra àsãt iti ÷ruti-vyàkhyàne -

     pravçttau ca nivçttau ca yathoktasyàdhikàriõaþ |
svàtantrye sati saüsàra-sçtau kasmàt pravartate ||
na tu niþ÷eùa-vidhvasta-saüsàrànartha-vartmani |
nivçtti-lakùaõe vàcyaü kenàyaü preryate 'va÷aþ ||
anartha-paripàkatvam api jànan pravartate |
pàratantryam çte dçùñà pravçttir nedç÷ã kvacit ||
tasmàc chreyorthinaþ puüsaþ prerako 'niùña-karmaõi |
vaktavyas tan-niràsàrtham ity arthà syàt parà ÷rutiþ ||
anàpta-puruùàrtho 'yaü niþ÷eùànartha-saïkulaþ |
ity akàmayatànàptàn pumarthàn sàdhanair jaóaþ ||
jihàsati tathànarthàn avidvàn àtmani ÷ritàn |
avidyodbhåta-kàmaþ sann atho khalv iti ca ÷rutiþ ||
akàmataþ kriyàþ kà÷cid dç÷yante neha kasyacit |
yad yad dhi kurute jantus tat-tat-kàmasya ceùñitam ||
kàma eùa krodha eùa ity àdi-vacanaü smçteþ |
pravartako nàparo 'taþ kàmàd anyaþ pratãyate || iti |

akàmata iti manu-vacanam | anyat spaùñam ||37||

vi÷vanàthaþ : eùa kàma eva viùayàbhilàùàtmakaþ puruùaü pàpe pravartayati tenaiva prayuktaþ puruùaþ pàpaü caratãty arthaþ | eùa kàma eva pçthaktvena dç÷yamàna eùa pratyakùaþ krodho bhavati | kàma eva kenacit pratihato bhåtvà krodhàkàreõa pariõamatãty arthaþ | kàmo rajo-guõa-samudbhava iti ràjasàt kàmàd eva tàmasaþ krodho jàyate ity arthaþ | kàmasya apekùita-påraõena nivçttiþ syàd iti cen nety àha mahà÷ano mahad a÷anaü yasya saþ | 

yat pçthivyàü vrãhi-yavaü hiraõyaü pa÷avaþ striyaþ | 
nàlam ekasya tat sarvam iti matvà ÷amaü vrajet || iti smçteþ |

kàmasyàpekùitaü pårayitum a÷akyam eva | nanu dànena sandhàtum a÷akya÷ cet sàma-bhedàbhyàü sa sva-va÷ãkartavyaþ | tatràha mahà-pàpmàtyugraþ ||37||

baladevaþ : tatràha bhagavàn kàma iti | kàmaþ pràktana-vàsanà-hetukaþ ÷abdàdi-viùayako 'bhilàùaþ puruùaü pàpe prerayati tad anicchum api so 'sya preraka ity arthaþ | nanv abhicàràdau krodho 'pi prerako dçùñaþ sa cendriyasyety àdaubhavatàpi pçthag ukta iti cet, satyam | na sa tasmàt pçthak, kintv eùa kàma eva kenacic cetanena pratihataþ krodho bhavati | dugdham ivàmlena yuktaü dadhi | kàma-jaya eva krodha-jaya iti bhàvaþ | kãdç÷aþ kàma ity àha rajo-guõeti | sattva-vçddhyà rajasi nirjite kàmo nirjitaþ syàd ity arthaþ | na càpekùita-pradànena kàmasya nivçttir ity àha mahà÷ana iti | 

yat pçthivyàü vrãhi-yavaü hiraõyaü pa÷avaþ striyaþ | 
nàlam ekasya tat sarvam iti matvà ÷amaü vrajet || iti smaraõàt |

na ca sàmnà bhedena và sa va÷ãbhaved ity àha mahàpàpmeti | yo 'tyugro viveka-j¤àna-vilopena niùiddhe 'pi pravartayati tasmàd iha dàna-yoge enaü vairiõaü viddhi tathà ca j¤ànàdibhis tribhir upàyaiþ sandhàtum a÷akyatvàd vakùyamàõena daõóena sa hantavya iti bhàvaþ | ã÷varaþ karmàntaritaþ parjanyavat sarvatra prerakaþ | kàmas tu svayam eva pàpmàgre iti tathoktam ||37||

__________________________________________________________

BhG 3.38

dhåmenàvriyate vahnir yathà-dar÷o malena ca |
yatholbenàvçto garbhas tathà tenedam àvçtam ||38||

÷rãdharaþ : kàmasya vairitvaü dar÷ayati dhåmeneti | dhåmena sahajena yathà vahnir àvriyata àcchàdyate | yathà càdar÷o malenàgantukena | yathà colbena garbhaveùñana-carmaõà garbhaþ sarvato niruddha àvçtaþ | tathàprakàra-trayeõàpi tena kàmenàvçtam idam ||38||

madhusådanaþ : tasya mahà-pàpmatvena vairtvam eva dçùñàntaiþ spaùñayati dhåmeneti | tatra ÷arãràrambhàt pràg-antaþ-karaõa-sthàlabdha-vçttikatvàt såkùmaþ kàmaþ ÷arãràrambhakeõa karmaõà sthåla-÷arãràvacchinne labdha-vçttike 'ntaþkaraõe kçtàbhivyaktiþ san sthålo bhavati | sa eva viùayasya cintyamànatàvasthàyàü punaþ punar udricyamànaþ sthålataro bhavati | sa eva punar viùayasya bhujyamànatàvasthàyàm atyantodrekaü pràptaþ sthålatamo bhavati | tatra prathamàvasthàyàü dçùñàntaþ -- yathà dhåmena sahajenàprakà÷àtmakena prakà÷àtmako vahnir àvriyate | dvitãyàvasthàyàü dçùñàntaþ -
 yathàdar÷o malenàsahajenàdar÷otpatty-anantaram udriktena | ca-kàro 'vàntara-vaidharmya-såcanàrtha àvriyata iti kriyànukarùaõàrtha÷ ca | tçtãyàvasthàyàü dçùñàntaþ - yatholbena jaràyuõà garbha-veùñana-carmaõàtisthålena sarvato nirudhyàvçtas tathà prakàra-trayeõàpi tena kàmenedam àvçtam |

atra dhåmenàvçto 'pi vahnir dàhàdi-lakùaõaü sva-kàryaü karoti | malenàvçtas tv àdar÷aþ pratibimba-grahaõa-lakùaõaü svakàryaü na karoti | svacchatà-dharma-màtra-tirodhànàt svaråpatas tåpalabhyata eva | ulbenàvçtas tu garbho na hasta-pàdàdi-prasàraõa-råpaü sva-kàryaü karoti na và svaråpata upalabhyata iti vi÷eùaþ ||38||

vi÷vanàthaþ : na ca kasyacid evàyaü vairy api tu sarvasyaiveti sa-dçùñàntam àha dhåmeneti | kàmasyàgàóhatve gàóhatve 'tigàóhatve ca krameõa dçùñàntàþ | dhåmenàvçto 'pi malino vahnir dàhàdi-lakùaõaü sva-kàryaü tu karoti | malenàvçto darpaõaü tu svacchatà-dharma-tirodhànàd bimba-grahaõaü sva-kàryaü na karoti svaråpatas tåpalabhyate | ulbena jaràyåõàvçto garbhas tu sva-kàryaü kara-caraõàdi-prasàraõaü na karoti, na và svaråpata upalabhyata iti | evaü kàmasyàgàóhatve paramàrtha-smaraõaü kartuü ÷aknoti | gàóhatve na ÷aknotãti gàóhatve tv acetanam eva syàd idaü jagad eva ||38||

baladevaþ : mçdu-madhya-tãvra-bhàvena trividhasya kàmasya dhåma-malolbaneti krameõa dçùñàntàn àha dhåmenet | yathà dhåmenàvçto 'nujjvalo 'pi vahnir auùõàdikaü kiücit karoti malenàvçto darpaõaþ svacchatà-tirodhànàt pratibimbaü na ÷aknoti grahãtum ulbena jarà-guõàvçto garbhas tu pàdàdi-prasàrarü na ÷aknoti kartuü na copalabhyate | tathà mçdunà kàmenàvçtaü j¤ànaü kathaücit tattvàrthaü grahãtuü ÷aknoti madhyenàvçtaü na ÷aknoti | tãvreõàvçtaü tu prasartum api na ÷aknoti, na ca pratãyata ity arthaþ ||38||

__________________________________________________________

BhG 3.39

àvçtaü j¤ànam etena j¤ànino nitya-vairiõà |
kàma-råpeõa kaunteya duùpåreõànalena ca ||39||

÷rãdharaþ : idaü ÷abda-nirdiùñaü dar÷ayan vairitvaü sphuñayati àvçtam iti | idaü viveka-j¤ànam etena àvçtam | aj¤asya khalu bhoga-samaye kàmaþ sukha-hetur eva | pariõàme tu vairitvaü pratipadyate | j¤àninaþ punas tat-kàlam apy anarthànusandhànàd duþkha-hetur eveti nitgya-vairiõety uktam | kiü ca viùayaiþ påryamàõo 'pi yo duùpåraþ | àpåryamàõaü tu ÷oka-santàpa-hetutvàd anala-tulyaþ | anena sarvàn prati nitya-vairitvam uktam ||39||

madhusådanaþ : tathà tenedam àvçtam iti saïgraha-vàkyaü vivçõoty àvçtam iti | j¤àyate 'neneti j¤ànam antaþkaraõaü viveka-vij¤ànaü veda-÷abda-nirdiùñam etena kàmenàvçtam | tathàpy àpàtataþ sukha-hetutvàd upàdeyaþ syàd ity ata àha j¤ànino nitya-vairiõà | aj¤o hi viùaya-bhoga-kàle kàmaü mitram iva pa÷yaüs tat-kàrye duþkhe pràpte vairitvaü jànàti kàmenàhaü duþkhitvam àpàdita iti | j¤ànã tu bhoga-kàle 'pi jànàty anenàham anarthe prave÷ita iti | ato vivekã duþkhã bhavati bhoga-kàle ca tat-pariõàme càneneti j¤ànino 'sau nitya-vairãti sarvathà tena hantavya evety arthaþ |

tarhi kiü svaråo 'sàv ity ata àha kàma-råpeõa | kàma icchà tçùõà saiva råpaü yasya tena | he kaunteyeti sambandhàviùkàreõa premàõaü såcayati | nanu vivekino hantavyo 'py avivekina upàdeyaþ syàd ity ata àha duùpåreõànalena ca | ca-kàra upamàrthaþ | na vidyate 'laü paryàptir yasyety analo vahniþ | sa yathà haviùà pårayitum a÷akyas tathàyam api bhogenety arthaþ | ato nirantaraü santàpa-hetutvàd vivekina ivàvivekino 'pi heya evàsau | tathà ca smçtiþ -

na jàtu kàmaþ kàmànàm upabhogena ÷àüyati |
haviùà kçùõa-vartmeva bhåya evàbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti |

athavecchàyà viùaya-siddhi-nivartyatvàd icchà-råpaþ kàmo viùaya-bhogena svayam eva nivartiùyate kiü tatràti-nirbandhenety ata uktaü duùpåreõànalena ceti | viùaya-siddhyà tat-kàlam icchàtirodhàne 'pi punaþ pràdurbhàvàn na viùaya-siddhir icchà-nivartikà | kintu viùaya-doùa-dçùñir evatatheti bhàvaþ ||39||

vi÷vanàthaþ : kàma eva hi jãvasyàvidyety àha àvçtam iti | nitya-vairiõy ato 'sau sarva-prakàreõa hantavya iti bhàvaþ | kàma-råpeõa kàmàkàreõàj¤ànenety arthaþ | ca-kàra ivàrthe | analo yathà haviùà pårayitum acakyas tathà kàmo 'pi bhogenety arthaþ | yad uktam -

na jàtu kàmaþ kàmànàm upabhogena ÷àüyati |
haviùà kçùõa-vartmeva bhåya evàbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti ||39||

baladevaþ : uktam arthaü sphuñayati àvçtam iti | anena kàma-råpeõa nitya-vairiõà j¤ànino jãvasya j¤ànam àvçtam iti sambandhaþ | aj¤asya viùaya-bhoga-samaye sukhatvàt suhçd api kàmas tat-kàrye duþkhe sati vairþ syàd vij¤asya tu tat-samaye 'pi duþkhànusandhànàd duþkha-hetur eveti nitya-vairiõety uktiþ | tasmàt sarvathà hantavya iti bhàvaþ | kiü ca duùpåreõeti | ca-÷abda ivàrthaþ | tatrànalo yathà haviùà pårayitum a÷akyas tathà bhogena kàma ity arthaþ | smçti÷ caivam àha-

na jàtu kàmaþ kàmànàm upabhogena ÷àüyati |
haviùà kçùõa-vartmeva bhåya evàbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti |

tasmàt sarveùàü sa nitya-vairãti ||39||

__________________________________________________________

BhG 3.40

indriyàõi mano buddhir asyàdhiùñhànam ucyate |
etair vimohayaty eùa j¤ànam àvçtya dehinam ||40||

÷rãdharaþ : idànãü tasyàdhiùñhànaü kathayan jayopàyam àha indriyàõãti dvàbhyàm | viùaya-dar÷ana-÷ravaõàdibhiþ saükalpenàdhyavasàyena ca kàmasya àvirbhàvàd indriyàõi ca mana÷ ca buddhi÷ càsyàdhiùñhànam ucyate | etair indriyàdibhir dar÷anàdi-vyàpàravadbhir à÷raya-bhåtair viveka-j¤ànam àvçtya dehinaü vimohayati ||40||

madhusådanaþ : j¤àte hi ÷atror adhiùñhàne sukhena sa jetuü ÷akyata iti tad-adhiùñhànam àha indriyàõãti | indriyàõi ÷abda-spar÷a-råpa-rasa-gandha-gràhakàõi ÷rotràdãni vacanàdàna-gamana-visargànanda-janakàni vàg-àdãni ca | manaþ saïkalpàtmakaü buddhir adhyavasàyàtmikà ca | asya kàmasyàdhiùñhànam à÷raya ucyate | yata etair indriyàdibhiþ sva-sva-vyàpàravadbhir à÷rayair vimohayati vividhaü mohayati eùa kàmo j¤ànam viveka-j¤ànam àvçtyàcchàdya dehinaü dehàbhimàninam ||40||

vi÷vanàthaþ : kvàsau tiùñhaty ata àha indriyàõãti | asya vairiõaþ kàmasyàdhiùñhànaü mahà-durga-ràjadhànyaþ | ÷abdàdayo viùayàs tu tasya ràj¤o de÷à iti bhàvaþ | etair indriyàdibhir dehinaü jãvam ||40||

baladevaþ : vairiõaþ kàmasya durgeùu nirjiteùu tasya jayaþ sukara iti tàny àha indriyàõãti | viùaya-÷ravaõàdinà saïkalpenàdhyavasàyena ca kàmasyàbhivyakteþ ÷rotràdãni ca mana÷ ca buddhi÷ ca tasyàdhiùñhànaü mahà-durga-ràjadhànã-råpaü bhavati viùayàs tu tasya tasya janapadà bodhyàþ | etair viùaya-saücàribhir indriyàdibhir dehinaü prakçti-sçùña-dehavantaü jãvam àtma-j¤ànodyatam eùa kàmo vimohayati àtma-j¤àna-vimukhaü viùaya-rasa-pravaõaü ca karotãty arthaþ ||40||

__________________________________________________________

BhG 3.41

tasmàt tvam indriyàõy àdau niyamya bharatarùabha |
pàpmànaü prajahihy enaü j¤àna-vij¤àna-nà÷anam ||41||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | tasmàd àdau vimohàt pårvam evendriyàõi mano buddhiü ca niyamya pàpmànaü pàpa-råpam enaü kàmaü hi sphuñaü prajahi ghàtaya | yad và prajahihi parityaja | j¤ànam àtma-viùayaü | vij¤ànaü nididhyàsanajam | tam eva dhãro vij¤àya praj¤àü kurvãta iti ÷ruteþ ||41||

madhusådanaþ : yasmàd evam | yasmàd indriyàdhiùñhànaþ kàmo dehinaü mohayati tasmàt tvam àdau mohanàt pårvaü kàma-nirodhàt pårvam iti và | indriyàõi ÷rotràdãni niyamya va÷ãkçtya | teùu hi va÷ãkçteùu mano-buddhyor api va÷ãkaraõaü sidhyati saïkalpàdhyavasàyayor bàhyendriya-pravçtti-dvàraivànartha-hetutvàt | ata indriyàõi mano buddhir iti pårvaü pçthaï-nirdi÷yàpãhendriyàõãty etàvad uktam | indriyatvena tayor api saïgraho và | he bharatarùabha mahà-vaü÷a-prabhåtatvena samartho 'si | pàpmànaü sarva-pàpa-måla-bhåtam enaü kàmaü vairiõaü prajahihi parityaja hi sphuñaü prajahi prakarùeõa màrayeti và | jahi ÷atrum ity upasaühàràc ca
| j¤ànaü ÷àstràcàryopade÷a-jaü parokùaü vij¤ànam aparokùaü tat-phalaü tayor j¤àna-vij¤ànayoþ ÷reyaþ-pràpti-hetvor nà÷anam ||41||

vi÷vanàthaþ : vairiõaþ khalv à÷raye jite sati vairã jãyata iti nãtir ataþ kàmasyà÷rayeùv indriyàdiùu yathottaraü durjayatvàdhikyam | ataþ prathama-pràptànãndriyàõi durjayàny apy uttaràpekùayà sujayàni | prathamaü te jãyantàm ity àha tasmàd iti | indriyàõi niyamyena yadyapi para-strã-para-dravyàdy-apaharaõe durnivàraü mano gacchaty eva | tad api tatra tatra netra-÷rotra-kara-caraõàdãndriya-vyàpàra-stha-gaõanàd indriyàõi na gamayety arthaþ | pàpmànam atyugraü kàmaü jahãtãndriya-vyàpàrastha-gaõanam atikàlena mano 'pi kàmàd vicyutaü bhavatãti bhàvaþ ||41||

baladevaþ : yasmàd ayaü kàma-råpo vairã nikhilendriya-vyàpàra-virati-råpàyàtma-j¤ànàyodyatasya viùaya-rasa-pravaõair indriyair j¤ànam àvçõoti tasmàt prakçti-sçùña-dehàdimàüs tvam àdàv àtma-j¤ànodayàyàrambha-kàla evendriyàõi sarvàõi tad-vyàpàra-råpe niùkàme karma-yoge niyamya pravaõàni kçtvà enaü pàpmànaü kàmaü ÷atruü prajahi vinà÷aya | hi yasmàj j¤ànasya ÷àstrãyasya dehàdi-viviktàtma-viùayakasya vij¤ànasya ca tàdçg-àtmànubhavasya nà÷anam àvarakam ||41||

__________________________________________________________

BhG 3.42

indriyàõi paràõy àhur indriyebhyaþ paraü manaþ |
manasas tu parà buddhir yo buddheþ paratas tu saþ ||42||

÷rãdharaþ : yatra citta-praõidhànena indriyàõi niyantuü ÷akyante, tad àtma-svaråpaü dehàdibhyo vivicya dar÷ayati indriyàõãti | indriyàõi dehàdibhyo gràhyebhyaþ paràõi ÷reùñhàny àhuþ såkùmatvàt prakà÷akatvàc ca | ataeva tad-vyatiriktatvam apy arthàd uktaü bhavati | indriyebhya÷ ca saïkalpàtmakaü manaþ param tat-pravartakatvàt | manasas tu ni÷cayàtmikà buddhiþ parà | ni÷caya-pårvakatvàt saïkalpasya | yas tu buddheþ paratas tat-sàkùitvenàvasthitaþ sarvàntaraþ sa àtmà | taü vimohayati dehinam iti dehi-÷abdokta àtmà sa iti paràmç÷yate ||42||

madhusådanaþ : nanu yathà kathaücid bàhyendriya-niyama-sambhave 'py àntara-tçùõà-tyàgo 'tiduùkara iti cen, na | raso 'py asya paraü dçùñvà nivartate [Gãtà 2.59] ity atra para-dar÷anasya rasàbhidhànãyaka-tçùõà-tyàga-sàdhanasya pràg-ukteþ | tarhi ko 'sau paro yad-dar÷anàt tçùõà-nivçttir ity à÷aïkya ÷uddham àtmànaü para-÷abda-vàcyaü dehàdibhyo vivicya dar÷ayati indriyàõãti | ÷rotràdãni j¤ànendriyàõi pa¤ca sthålaü jaóaü paricchinnaü bàhyaü ca deham apekùya paràõi såkùmatvàt prakà÷akatvàd vyàpakatvàd antaþsthatvàc ca prakçùñàny àhuþ paõóitàþ ÷rutayo và | tathendriyebhyaþ paraü
manaþ saïkalpa-vikalpàtmakaü tat-pravartakatvàt | tathà manasas tu parà buddhir adhyavasàyàtmikà | adhyavasàyo hi ni÷cayas tat-pårvaka eva saïkalpàdir mano-dharmaþ | yas tu buddheþ paratas tad-bhàsakatvenàvasthito yaü dehinam indriyàdibhir à÷rayair yuktaþ kàmo j¤ànàvaraõa-dvàreõa mohayatãty uktaü sa buddher draùñà para àtmà | sa eùa iha praviùñaþ itivad dvyavahitasyàpi dehinas tadà paràmar÷aþ | atràrthe ÷rutiþ -

indriyebhyaþ parà hy arthà arthebhya÷ ca paraü manaþ |
manasas tu parà buddhir buddher àtmà mahàn paraþ ||
mahataþ parama-vyaktam avyaktàt puruùaþ paraþ |
puruùàn na paraü kiücit sà kàùñhà sà parà gatiþ || [KañhU 1.3.10-11] iti |

atràtmanaþ paratvasyaiva vàkya-tàtparya-viùayatvàd indriyàdi-paratvasyàvivakùitatvàd indriyebhyaþ parà arthà iti sthàne 'rthebhyaþ paràõãndriyàõãti vivakùàbhedena bhagavad-uktaü na virudhyate | buddher asmad-àdi-vyaùñi-buddheþ sakà÷àn mahàn àtmà samaùñi-buddhi-råpaþ paraþ mano mahàn matir brahma pår buddhiþ khyàtir ã÷varaþ iti vàyu-puràõa-vacanàt | mahato hairaõyagarbhyà buddheþ param avyaktam avyàkçtaü sarva-jagad-bãjaü màyàkhyaü màyàü tu prakçtiü vidyàd iti ÷ruteþ | tad dhedaü tarhy avyàkçtam àsãt iti ca | avyaktàt sakà÷àt sakala-jaóa-varga-prakà÷akaþ
puruùaþ pårõa àtmà paraþ | tasmàd api ka÷cid anyaþ paraþ syàd ity ata àha puruùàn na paraü kiücid iti | kuta evaü yasmàt sà kàùñhà samàptiþ sarvàdhiùñhànatvàt | sà parà gatiþ | so 'dhvanaþ pàram àpnoti tad viùõoþ paramaü padam ity àdi-÷ruti-prasiddhà parà gatir api saivety arthaþ | tad etat sarvaü yo buddheþ paratas tu sa ity anenoktam ||42||

vi÷vanàthaþ : na ca prathamam eva mano-buddhi-jaye yatanãyam a÷akyatvàd ity àha indriyàõi paràõãti | da÷a-dig-vijayibhir api vãrair durjayatvàd atibalatvena ÷reùñhànãty arthaþ | indriyebhyaþ sakà÷àd api prabalatvàn manaþ paraü | svapne khalv indriyeùv api naùñeùv ana÷varatvàd iti bhàvaþ | manasaþ sakà÷àd api parà prabalà buddhir vij¤àna-råpà | suùuptau manasy api naùñe tasyàþ sàmànyàkàràyà ana÷varàtvàd iti bhàvaþ | tasya buddheþ sakà÷àd api parato balàdhikyena yo vartate, tawsyàm api j¤ànàbhyàsena naùñàyàü satyàü yo viràjata ity arthaþ | sa tu prasiddho jãvàtmà kàmasya jetà | tena vastutaþ sarvato
'py atiprabalena jãvàtmanà indriyàdãn vijitya kàmo vijetuü ÷akya eveti nàtràsambhàvanà kàryeti bhàvaþ ||42||

baladevaþ : nanu mudrita-yantràmbu-nyàyena niùkàma-karma-pravaõatayendriya-niyamane kàma-kùatir iti tvayà pradar÷itam | atha daihika-karma-kàle mukta-yantràmbu-nyàyenendriya-vçtti-prasàre kàmasya punar ujjãvatàpattiþ syàd iti tatra raso 'py asya paraü dçùñvà [Gãtà 2.59] iti pårvopadiùñena viviktàtmànubhavena niþ÷eùà tasya kùatiþ syàd iti dar÷ayati indriyàõãti dvàbhyàm |

pà¤cabhautikàd dehàd indriyàõi paràõy àhur paõóitàþ | tac càlãkatvàt tato 'tisåkùmatvàt tad-vinà÷e 'vinà÷àc ca | indriyebhyaþ manaþ paraü jàgare teùàü pravartakatvàt svapne teùu svasmin vilãneùu ràjya-kartçtvena sthitatvàc ca | manasas tu buddhiþ parà, ni÷cayàtmaka-buddhi-vçttyaiva saïkalpàtmaka-mano-vçtteþ prasaràt | yas tu buddher api parato 'sti, sa dehã jãvàtmà cit-svaråpo dehàdi-buddhy-antar-viviktayànubhåtaþ san niþ÷eùa-kàma-kùati-hetur bhavatãti | kañhà÷ caivaü pañhanti - 

     indriyebhyaþ parà hy arthà arthebhya÷ ca paraü manaþ |
     manasas tu parà buddhir buddher àtmà mahàn paraþ || ity àdi |

asyàrthaþ - indriyebhyo 'rthà viùayàs tad-àkarsiktatvàt paràþ pradhàna-bhåtàþ | viùayendriya-vyavahàrasya mano-målatvàd arthebhyo manaþ paraü viùaya-bhogasya ni÷caya-pårvakatvàt saü÷ayàtmakàn manaso manaþ paraü viùaya-bhogasya ni÷caya-pårvakatvàt saü÷ayàtmakàn manaso ni÷cayàtmikà buddhiþ parà buddher bhogopakaraõatvàt tasyàþ sakà÷àd bhoktàtmà jãvaþ paraþ sa càtmà mahàn dehendriyàntaþkaraõa-svàmãti daihikaü karma tu pårvàbhyàsa-va÷àc cakra-bhramitvat setsyati ||42||

__________________________________________________________

BhG 3.43

evaü buddheþ paraü buddhvà saüstabhyàtmànam àtmanà |
jahi ÷atruü mahà-bàho kàma-råpaü duràsadam ||43||

÷rãdharaþ : upasaüharati evam iti | buddher eva viùayendriyàdi-janyàþ kàmàdi-vikriyàþ | àtmà tu nirvikàras tat-sàkùãty evaü buddheþ paramàtmànaü buddhvàtmanaivaü tçtayà ni÷ciyàtmikayà buddhyàtmànaü manaþ saüstabhya ni÷calaü kçtvà kàma-råpiõaü ÷atruü jahi màraya | duràsadaü duþkhenàsàdanãyaü durvij¤eyam ity arthaþ ||43||

sva-dharmeõa yam àràdhya bhaktyà muktim ità budhàþ |
tat kçùõaü paramànandaü toùayet sarva-karmabhiþ ||

iti ÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
karma-yogo nàma tçtãyo 'dhyàyaþ ||3||

madhusådanaþ : phalitam àha evam iti | raso 'py asya paraü dçùñvà nivartate ity atra yaþ para-÷abdenoktas tam evambhåtaü pårõam àtmànaü buddheþ paraü buddhvà sàkùàtkçtya saüstabhya sthirãtkçtyàtmànaü mana àtmanaitàdç÷a-ni÷cayàtmkiayà buddhyà jahi màraya ÷atruü sarva-puruùàrtha-÷àtanaü he mahàbàho mahà-bàhor hi ÷atru-màraõaü sukaram iti yogyaü sambodhanam | kàma-råpaü tçùõà-råpaü duràsadaü duþkhenàsàdanãyaü durvij¤eyàneka-vi÷eùam iti yatnàdhikyàya vi÷eùaõam ||43||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm karma-yogo nàma 
tçtãyo 'dhyàyaþ ||3||

vi÷vanàthaþ : upasaüharati evam iti | buddheþ paraü jãvàtmànaü buddhvà sarvopàdhibhyaþ pçthak-bhåtaü j¤àtvà àtmanà svenaivàmànaü svaü saüstabhya ni÷calaü kçtvà duràsadaü durjayam api kàmaü jahi nà÷aya ||43||

adhyàye 'smin sàdhanasya niùkàmasyaiva karmaõaþ |
pràdhànyam åce tat-sàdhya-j¤ànasya guõatàü vadan ||
iti sàràrtha-dar÷inyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
tçtãyaþ khalu gãtàsu saïgataþ saïgataþ satàm ||

||3||

baladevaþ : evam iti | evaü mad-upade÷a-vidhayà buddhe÷ ca paraü dehàdi-nikhila-jaóa-varga-pravartakatvàd viviktaü sukha-cid-ghanaü jãvàtmànaü buddhvànubhåyety arthaþ | àtmanà ãdç÷a-ni÷cayàtmikayà buddhyàtmànaü manaþ saüstabhya tàdç÷y àtmani sthiraü kçtvà kàma-råpaü ÷atruü jahi nà÷aya | duràsadaü durdharùam api | mahà-bàho iti pràgvat ||43||

niùkàmaü karma mukhyaü syàd gauõaü j¤ànaü tad-udbhavam |
jãvàtma-dçùñàv ity eùa tçtãyo 'dhyàya-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye tçtãyo 'dhyàyaþ 
||3||


tçtãyo 'dhyàyaþ karma-yogaþ 




**********************************************************



Bhagavadgita 4

BhG 4.1

÷rã-bhagavàn uvàca
imaü vivasvate yogaü proktavàn aham avyayam |
vivasvàn manave pràha manur ikùvàkave 'bravãt ||1||

÷rãdharaþ :
àvirbhàva-tirobhàvàv àviùkartuü svayaü hariþ |
tattvaü pada-vivekàrthaü karma-yogaü pra÷aüsati ||

evaü tàvad adhyàya-dvayena karma-yogopàyaka-j¤àna-yogo mokùa-sàdhanatvenoktaþ | tad evaü brahmàrpaõàdi-guõa-vidhànena tattvaü padàrtha-vivekàdinà ca prapa¤ciùyan prathamaü tàvat parasparàpràptatvena stuvan bhagavàn uvàca imam iti tribhiþ | avyaya-phalatvàd avyayam | imaü yogaü puràham vivasvata àdityàya kathitavàn | sa ca sva-putràya manave ÷ràddha-devàya | sa ca manuþ sva-putràyekùvàkave 'bravãt ||1||

madhusådanaþ : yadyapi pårvam upeyatvena j¤àna-yogas tad-upàyatvena ca karma-yoga iti dvau yogau kathitau tathàpi ekaü sàïkhyaü ca yogaü ca pa÷yati sa pa÷yati [Gãtà 5.6] ity anayà di÷à sàdhya-sàdhanayoþ phalaikyàd aikyam upacarya sàdhana-bhåtaü karma-yogaü sàdhya-bhåtaü ca j¤àna-yogam aneka-vidha-guõa-vidhànàya stauti vaü÷a-kathanena bhagavàn | 

imam adhyàya-dvayenoktaü yogaü j¤àna-niùñhà-lakùaõaü karma-niùñhopàya-labhyaü vivasvate sarva-kùatriya-vaü÷a-bãja-bhåtàyàdityàya proktavàn prakarùeõa sarva-sandehocchedàdi-råpeõoktavàn ahaü bhagavàn vàsudevaþ sarva-jagat-paripàlakaþ sargàdi-kàle ràj¤àü balàdhànena tad-adhãnaü sarvaü jagat pàlayitum | katham anena balàdhànam iti vi÷eùeõena dar÷ayati -- avyayam avyaya-veda-målatvàd avyaya-phalatvàc ca na vyeti sva-phalàd ity avyayam avyabhicàri-phalam | tathà caitàdç÷ena balàdhànaü ÷akyam iti bhàvaþ |

sa ca mama ÷iùyo vivasvàn manave vaivasvatàya sva-putràya pràha | sa ca manur ikùvàkave sva-putràyàdi-ràjàyàbravãt | yadyapi prati manvantaraü svàyambhuvàdi-sàdhàraõo 'yaü bhàgavad-upde÷as tathàpi sàmpratika-vaivasvata-manvantaràbhi-pràyeõàdityam àrabhya sampradàyo gaõitaþ ||1||

vi÷vanàthaþ :
turye svàvirbhàva-hetor nityatvaü janma-karmaõoþ |
svasyoktiü brahma-yaj¤àdi-j¤ànotkarùa-prapa¤cam ||

adhyàya-dvayenoktaü niùkàma-karma-sàdhyaü j¤àna-yogaü stauti imam iti ||1||

baladevaþ :
turye svàbhivyakti-hetuü sva-lãlà-
nityatvaü sat-karmasu j¤àna-yogam |
j¤ànasyàpi prày yan-màhàtmyam uccaiþ
pràkhyad devo devakãnandano 'sau ||

pårvàdhyàyàbhyàm uktaü j¤àna-yogaü karma-yogaü caika-phalatvàd ekãkçtya tad-vaü÷aü kãrtayan stauti imam iti | imaü tvàü såryàyàhaü proktavàn | avyayaü nityaü vedàrtahtvàn naveyeti sva-phalàdityavyabhicàri-phalatvàc ca | sa ca mac-chiùyo vivasvàn sva-putràya manave vaivasvatàya pràha | sa ca manur ikùvàkave sva-putràyàbravãt ||1||

__________________________________________________________

BhG 4.2

evaü paramparà-pràptam imaü ràjarùayo viduþ |
sa kàleneha mahatà yogo naùñaþ parantapa ||2||

÷rãdharaþ : evam iti | evaü ràjàna÷ ca te çùaya÷ ceti | anye 'pi ràjarùayo nimi-pramukhàþ | sva-pitràdibhir ikùvàku-pramukhaiþ protkam imaü yogam vidur jànanti sma | adyatanànàm aj¤àne kàraõam àha he parantapa ÷atru-pàtana ! sa yogaþ kàla-va÷àd iha loke naùño vicchinnaþ ||2||

madhusådanaþ : evam àdityam àrabhya guru-÷iùya-paramparayà pràptam imaü yogaü ràjàna÷ ca ta çùaya÷ ceti ràjarùayaþ prabhutve sati såkùmàrtha-nirãkùaõa-kùamà nimi-pramukhàþ sva-pitràdi-proktaü viduþ | tasmàd anàdi-veda-målatvenànanta-phalatvenànàdi-guru-÷iùya-paramparà-pràptatvena ca kçtrimatva-÷aïkànàspadatvàn mahà-prabhàvo 'yaü yoga iti ÷raddhàti÷ayàya ståyate |

sa evaü mahà-prayojano 'pi yogaþ kàlena mahatà dãrgheõa dharma-hràsa-kareõehedànãm àvayor vyavahàra-kàle dvàparànte durbalàn ajitendriyàn anadhikàriõaþ pràpya kàma-krodhàdibhir abhibhåyamàno naùño vicchinna-sampradàyo jàtaþ | taü vinà puruùàrthàpràpter aho daurbhàgyaü lokasyeti ÷ocati bhagavàn | he parantapa ! paraü kàma-krodhàdi-råpaü ÷atru-gaõaü ÷auryeõa balavatà vivekena tapasà ca bhànur iva tàpayatãti parantapaþ ÷atru-tàpano jitendriya ity arthaþ | urva÷y-upekùaõàdy-adbhuta-karma-dar÷anàt | tasmàt tvaü jitendriyatvàd atràdhikàrãti såcayati ||2||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evaü vivasvantam àrabhya guru-÷iùya-paramparayà pràptam iimaü yogaü ràjarùayaþ sva-pitràdibhir ikùvàku-prabhçtibhir upadiùñaü viduþ | iha loke naùño vicchinna-sampradàyaþ ||2||




__________________________________________________________

BhG 4.3

sa evàyaü mayà te 'dya yogaþ proktaþ puràtanaþ |
bhakto 'si me sakhà ceti rahasyaü hy etad uttamam ||3||

÷rãdharaþ : sa evàyam iti | sa evàyaü yogo 'dya vicchinne sampradàye sati puna÷ ca te tubhyam uktaþ | yatas tvaü mama bhakto 'si sakhà ca | anyasmai mayà nocyate | hi yasmàd etad uttamaü rahasyam ||3||

madhusådanaþ : ya evaü pårvam upadiùño 'py adhikàrya-bhàvàd vicchinna-sampradàyo 'bhåt | yaü vinà ca puruùàrtho na labhyate | sa evàyaü puràtano 'nàdi-guru-paramparà-gato yogo 'dya sampradàya-viccheda-kàle mayàtisnigdhena te tubhyaü prakarùeõoktaþ | na tv anyasmai kasmaicit | kasmàt ? bhakto 'si me sakhà ceti | iti-÷abdo hetau | yasmàt tvaü mama bhaktaþ ÷araõàgatatve saty atyanta-prãtimàn sakhà ca samàna-vayàþ snigdha-sahàyo 'si sarvadà bhavasi atas tubhyam ukta ity arthaþ anyasmai kuto nocyate tatràha | hi yasmàd etaj j¤ànam uttamaü rahasyam atigopyam ||3||

vi÷vanàthaþ : tvàü praty evàsya proktatve hetuþ : bhakto dàsaþ sakhà ceti bhàva-dvayam | anyas tu arvàcãnaü praty eva avaktavyatve hetå rahasyam iti ||3||

baladevaþ : sa eva tadànupårvika-vacana-vàcyo yogo mayà tvat-sakhenàtisnigdhena te tubhyaü mat-sakhàyeti snigdhàya proktas tvaü me bhaktaþ prapannaþ sakhà càsãti hetor na tv anyasmai kasmaicit | tatra hetuþ rahasyam iti | hi yasmàd uttamaü rahasyam iti gopyam etat ||3||

__________________________________________________________

BhG 4.4

arjuna uvàca
aparaü bhavato janma paraü janma vivasvataþ |
katham etad vijànãyàü tvam àdau proktavàn iti ||4||

÷rãdharaþ : bhagavato vivasvantaü prati yogopade÷àsambhavaü pa÷yann arjuna uvàca aparam iti | aparam arvàcãnaü tava janma | paraü pràk kàlãnaü vivasvato janma | tasmàt tavàdhunàtanatvàt cirantanàya vivasvate tvam àdau yogaü proktavàn iti etat katham ahaü jànãyàü j¤àtuü ÷aknuyàm ||4||

madhusådanaþ : yà bhagavati vàsudeve manuùyatvenàsarvaj¤atvànityatvà÷aïkà mårkhàõàü tàm apanetum anuvadann arjuna à÷aïkate - aparam iti | aparam alpa-kàlãnam idànantanaü vasudeva-gçhe bhavato janma ÷arãra-grahaõaü vihãnaü ca manuùyatvàt | paraü bahu-kàlãnaü sargàdi-bhavam utkçùñaü ca devatvàt, vivasvato janma | atràtmano janmàbhàvasya pràg-vyutpàditatvàd dehàbhipràyeõaivàrjunasya pra÷naþ | ataþ katham etad vijànãyàm aviruddhàrthatayà | etac chabdàrtham eva vivçõoti | tvam àdau yogaü proktavàn iti | tvam idànãütano manuùyo 'sarvaj¤aþ sargàdau pårvatanàya sarvaj¤àyàdityàya proktavàn iti viruddhàrtham etad iti bhàvaþ |

atràyaü nirgalito 'rthaþ | etad dehànavacchinnasya tava dehàntaràvacchedena vàdityaü pratyupadeùñçtvam etad-dehena và | nàdyaþ | janmàntarànubhåtasyàsarvaj¤ena smartum a÷akyatvàt | anyathà mamàpi janmàntarànubhåta-smaraõa-prasaïgaþ | tava mama ca manuùyatvenàsarvaj¤atvàvi÷eùàt | tad uktam abhiyuktaiþ janmàntarànubhåtaü ca na smaryate iti | nàpi dvitãyaþ sargàdàv idànãütanasya dehasyàsad-bhàvàt | tad evaü dehàntareõa sargàdau sad-bhàvànupappattir ity asarvaj¤atvànityatvàbhyàü dvàv arjunasya pårva-pakùau ||4||

vi÷vanàthaþ : uktam artham asambhavaü pçcchati aparam idànãntanam | paraü puràtanam ataþ katham etat pratyemãti bhàvaþ ||4||

baladevaþ : kçùõasya sanàtanatve sàrvaj¤e ca ÷aïkamànàn anabhij¤àn niràkartum arjuna uvàca aparam iti | aparam arvàcãnaü paraü paràcãnaü tasmàd àdhunikas tvaü pràcãnàya vivasvate yogam uktavàn ity etat katham ahaü vijànãyàü pratãyàm | ayam arthaþ : na khalu sarve÷varatvena kçùõam arjuno na vetti tasya naràkhya-tad-avatàratvena tàdråpyàt, paraü dhàma paraü dhàma ity àdi tad-ukte÷ ca | na tv atat-sarvaj¤a-viùayàm aj¤a-÷aïkàm apàkartum aparam ity àdi pçcchati | sarve÷varaþ sa yathà sva-tattvaü vetti na tathànyaþ | tatas tan-mukhàmbujàd eva tad-råpa-taj-janmàdi parkà÷anãyaü loka-maïgalàya | tad-arthaü sva-mahimànaü pravadan
vikatthanatayà sa nàkùepyaþ, kintu stavanãya eva kçpàlutayà | tac ca manuùàkçti-para-brahmaõas tava råpaü janmàdi ca loka-vilakùaõaü kiü-vidhaü kim-arthakaü kiü-kàlam iti vij¤asyàpy àj¤avat pra÷no 'yam aj¤a-÷aïkà-niràsaka-prativacanàrthaþ ||4||

__________________________________________________________

BhG 4.5

÷rã-bhagavàn uvàca
bahåni me vyatãtàni janmàni tava càrjuna |
tàny ahaü veda sarvàõi na tvaü vettha parantapa ||5||

÷rãdharaþ : råpàntareõopadiùñavàn ity abhipràyeõottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca bahånãti | tàny ahaü veda vedmi | alupta-vidyà-÷aktitvàt | tvaü tu na vettha na vetsi avidyàvçttatvàt ||5||

madhusådanaþ : tatra sarvaj¤atvena prathamasya parihàram àha bahånãti | janmàni lãlà-deha-grahaõàni loka-dçùñy-abhipràyeõàdityasyodayavan me mama bahåni vyatãtàni tava càj¤àninaþ karmàrjitàni deha-grahaõàni | tava cety upalakùaõam itareùàm api jãvànàü, jãvaikyàbhipràyeõa và | he 'rjuna ! ÷lokenàrjuna-vçkùa-nàmnà sambodhayann àvçta-j¤ànatvaü såcayati | tàni janmàny ahaü sarvaj¤aþ sarva-÷aktir ã÷varo veda jànàmi sarvàõi madãyàni tvadãyàny anyadãyàni ca | na tvam aj¤o jãvas tirobhåta-j¤àna-÷aktir vettha na jànàsi svãyàny api kiü punaþ parakãyàõi | he parantapa ! paraü ÷atruü bheda-dçùñyà parikalpya hantuü pravçtto 'sãti viparãta-dar÷itatvàd bhrànto 'sãti såcayati
| tad anena sambodhana-dvayenàvaraõa-vikùepau dvàv apy aj¤àna-dharmau dar÷itau ||5||

vi÷vanàthaþ : avatàràntareõopadiùñavàn ity abhipràyeõàha bahånãti | tava ceti yadà yadaiva mamàvatàras tadà mat-pàrùadatvàt tavàpy àvirbhàvo 'bhåd evety arthaþ | veda vedmi sarve÷varatvena sarvaj¤atvàt | tvaü na vettha mayaiva sva-lãlà-siddhy-arthaü tvaj-j¤ànàvaraõàd iti bhàvaþ | ataeva he parantapa ! sàmpratika-kuntã-putratvàbhimàna-màtreõaiva paràn ÷atråüs tàpayasi ||5||

baladevaþ : eka evàhaü eko 'pi san bahudhà yo 'vabhàti ity àdi ÷ruty-uktàni nitya-siddhàni bahåni råpàõi vaidåryavad àtmani dadhànaþ purà råpàntareõa taü pratyupadiùñavàn iti bhàvenàha bhagavàn bahånãti | tava ceti mat-sakhatvàt tàvanti janmàni tavàpy abhåvann ity arthaþ | na tvaü vettheti | idànãü mayaivàcintya-÷aktyà sva-lãlà-siddhaye tvaj-j¤ànàcchàdanàd iti bhàvaþ | etena sàrvaj¤yaü svasya dar÷itam | atra bhagavaj-janmanàü vàstavatvaü bodhyam | bahånãtyàdi ÷rã-mukhoktes tava ceti dçùñàntàc ca | na ca janmàkhyo vikàras tasyàgrima-vyàkhyayà pratyàkhyànàt ||5||

__________________________________________________________

BhG 4.6

ajo 'pi sann avyayàtmà bhåtànàm ã÷varo 'pi san |
prakçtiü svàm adhiùñhàya saübhavàmy àtma-màyayà ||6||

÷rãdharaþ : nanu anàdes tava kuto janma ? avinà÷ina÷ ca kathaü punar janma yena bahåni me vyatãtànity ucyate | ã÷varasya tava puõya-pàpa-vihãnasya kathaü jãvavaj janmeti ? ata àha ajo 'pãti | satyam evam | tathàpi ajo 'pi janma-÷ånyo 'pi sann aham | tathàvyayàtmàpy ana÷vara-svabhàvo 'pi san | tathà - ã÷varo 'pi karma-pàratantrya-rahito 'pi san | sva-màyayà sambhavàmi samyag apracyuta-j¤àna-bala-vãryàdi-÷aktyaiva bhavàmi | 

nanu tathàpi ùoóa÷a-kalàtamka-liïga-deha-÷ånyasya ca tava kuto janmeti ? ata uktaü svàü ÷uddha-sattvàtmikàü prakçtiü adhiùñhàya svãkçtya | vi÷uddhorjita-sattva-mårtyà svecchayàvataràmãty arthaþ ||6||

madhusådanaþ : nanv atãtàneka-janma-vattvam àtmanaþ smarasi cet tarhi jàti-smaro jãvas tvaü para-janma-j¤ànam api yoginaþ sàrvàtmyàbhimànena ÷àstra-dçùñyà tåpade÷o vàma-devavat [Vs 1.1.30] iti nyàyena sambhavati | tathà càha vàmadevo jãvo 'pi ahaü manur abhavaü sårya÷ càhaü kakùãvànçpir asmi vipraþity àdi dà÷atayyàm | ataeva na mukhyaþ sarvaj¤as tvam | tathà ca katham àdityaü sarvaj¤am upadiùñavàn asy anã÷varaþ san | na hi jãvasya mukhyaü sàrvaj¤yaü sambhavati vyaùñy-upàdheþ paricchinnatvena sarva-sambandhitvàbhàvàt | samaùñy-upàdher api viràjaþ sthåla-bhåtopàdhitvena
såkùma-bhåta-pariõàma-viùayaü màyà-pariõàma-viùayaü ca j¤ànaü na sambhavati | evaü såkùma-bhåtopàdher api hiraõyagarbhasya tat-kàraõa-màyà-pariõàmàkà÷àdi-sarga-kramàdi-viùaya-j¤ànàbhàvaþ siddha eva | tasmàd ã÷vara eva kàraõopàditvàd atãtàn àgata-vartamàna-sarvàrtha-viùaya-j¤ànavàn mukhyaþ sarvaj¤aþ | atãtàn àgata-vartamàna-viùayaü màyà-vçtti-trayam ekaiva và sarva-viùayà màyà-vçttir ity anyat | tasya ca nitye÷varasya sarvaj¤asya dharmàdharmàdy-abhàvena janmaivànupapannam atãtàneka-janmavattvaü tu dårotsàritam eva | tathà ca jãvatve sàrvaj¤yànupapattir ã÷varatve ca deha-grahaõànupapattir iti ÷aïkà-dvayaü pariharann anityatva-pakùasyàpi
parihàram àha ajo 'pãti |

apårva-dehendriyàdi-grahaõaü janma | pårva-ghãta-dehendriyàdi-viyogo vyayaþ | yad ubhayaü tàrkikaiþ prety abhàva ity ucyate | tad uktaü jàtasya hi dhruvo mçtyur dhruvaü janma mçtasya ca [Gãtà 2.27] iti | tad ubhayaü ca dharmàdharma-va÷àd bhavati | dharmàdharma-va÷atvaü càj¤asya jãvasaya dehàbhimàninaþ karmàdhikàritvàd bhavati | tatra yad ucyate sarvaj¤asye÷varasya sarva-kàraõasyedçg-deha-grahaõaü nopapadyata iti tat tathaiva | katham ? yadi tasya ÷arãraü sthåla-bhåta-kàryaü syàt tadà vyaùñi-råpatve jàgrad-avasthàsmad-àdi-tulyatvam | samaùñi-råpatve ca viràó-jãvatvaü tasya tad-upàdhitvàt | atha såkùma-bhåta-kàryaü tadà vyaùñi-råpatve svapnàvasthàsmad-àdi-tulyatvam
| samaùñi-råpatve ca hiraõya-garbha-jãvatvaü tasya tad-upàdhitvàt | tathà ca bhautikaü ÷arãraü jãvànàviùñaü parame÷varasya na sambhavaty eveti siddham | na ca jãvàviùña eva tàdç÷e ÷arãre tasya bhåtàve÷avat prave÷a iti vàcyam | tac-charãràvacchedena taj-jãvasya bhogàbhyupagame 'ntaryàmi-råpeõa sarva-÷arãra-prave÷asya vidyamànatvena ÷arãra-vi÷eùàbhyupagama-vaiyarthyàt | bhogàbhàve ca jãva-÷arãratvànupapatteþ | ato na bhautikaü ÷arãram ã÷varasyeti pårvàrdhenàïgãkaroti -- ajo 'pi sann avyayàtmà bhåtànàm ã÷varo 'pi sann iti | 

ajo 'pi sann ity apårva-deha-grahaõam avyayàtmàpi sann iti pårva-deha-vicchedaü bhåtànàü bhagava-dharmàõàü sarveùàü brahmàdi-stamba-paryantànàm ã÷varo 'pi sann iti dharmàdharma-va÷atvaü nivàrayati | kathaü tarhi deha-grahaõam ity uttaràrdhenàha prakçtiü svàm adhiùñhàya sambhavàmi | prakçtiü màyàkhyàü vicitràneka-÷aktim aghañamàna-ghañanàpañãyasãü svàü svopàdi-bhåtàm adhiùñhàya cid-àbhàsena va÷ãkçtya sambhavàmi tat-pariõàma-vi÷eùair eva jagat-kàraõatva-sampàdikà mad-icchayaiva pravartamànà vi÷uddha-sattva-mayatvena mama mårtis tad-vi÷iùñasya càjatvam avyayatvam ã÷varatvaü copapannam | ato 'nena nityenaiva dehena vivasvantaü
ca tvàü ca pratãmaü yogam upadiùñavàn aham ity upapannam | tathà ca ÷rutiþ - àkà÷a-÷arãraü brahma iti | àkà÷o 'nnàvyàkçtam | àkà÷a eva tad otaü ca protaü ca [BAU 3.8.7] ity àdau tathà dar÷anàt | àkà÷as tal-liïgàt [Vs. 1.1.22] iti nyàyàc ca |

tarhi bhautika-vigrahàbhàvàt tad-dharma-manuùyatvàdi-pratãtiþ katham iti cet tatràha àtma-màyayeti | man-màyayaiva mayi manuùyatvàdi-pratãtir lokànugrahàya na tu vastu-vçttyeti bhàvaþ | tathà coktaü mokùa-dharme -

     màyà hy eùà mayà sçùñà yan màü pa÷yasi nàrada |
     sarva-bhåta-guõair yuktaü na tu màü draùñum arhasi || [Mbh 12.326.43] iti |

sarva-bhåta-guõair yuktaü kàraõopàdhiü màü carma-cakùuùà draùñuü nàrhasãty arthaþ | uktaü ca bhagavatà bhàùyakàreõa - sa ca bhagavàn j¤ànai÷varya-÷akti-bala-vãrya-tejobhiþ sadà sampannas triguõàtmikàü vaiùõavãü svàü màyàü prakçtiü va÷ãkçtyàjo 'vyayo bhåtànàm ã÷varo nitya-÷uddha-buddha-mukta-svabhàvo 'pi san sva-màyayà dehavàn iva jàta iva ca lokànugrahaü kurvan lakùyate sva-prayojanàbhàve 'pi bhåtànujighçkùayà iti | vyàkhyàtçbhi÷ coktaü svecchà-vinirmitena màyàmayena divyena råpeõa sambabhåveti |

nityo yaþ kàraõopàdhir màyàkhyo 'neka-÷aktimàn | 
sa eva bhagavad-deha iti bhàùya-kçtàü matam ||

anye tu parame÷vare deha-dehi-bhàvaü na manyante | kiü ya÷ ca nityo vibhuþ sac-cid-ànanda-ghano bhagavàn vàsudevaþ paripårõo nirguõaþ paramàtmà sa eva tad-vigraho nànyaþ ka÷cid bhautiko màyiko veti | asmin pakùe yojanà - àkà÷avat sarva-gata÷ ca nityaþ, avinà÷ã và are 'yam àtmànucchitti-dharmà ity àdi ÷ruteþ, asaübhavas tu sato 'nupaptteþ [Vs. 2.3.8], nàtmà÷ruter nityatvàc ca tàbhyaþ [Vs. 2.3.16] ity àdi nyàyàc ca vastu-gatyà janma-vinà÷a-rahitaþ sarva-bhàsakaþ sarva-kàraõa-màyàdhiùñhànatvena sarva-bhåte÷varo 'pi sann ahaü prakçtiü svabhàvaü sac-cid-ànanda-ghanaika-rasam | 

màyàü vyàvartayati svàm iti | nija-svaråpam ity arthaþ | sa bhagavaþ kasmin pratiùñhitaþ sve mahimni [ChàU 7.24.1] iti ÷ruteþ | sva-svaråpam adhiùñhàya svaråpàvasthita eva san sambhavàmi deha-dehi-bhàvam antareõaiva dehivad vyavaharàmi | kathaü tarhy adehe sac-cid-ànanda-ghane dehatva-pratãtir ata àha àtma-màyayeti | nirguõe ÷uddhe sac-cid-ànanda-ghane mayi bhagavati vàsudeve deha-dehi-bhàva-÷ånye tad-råpeõa pratãtir màyà-màtram ity arthaþ | tad uktam -

kçùõam enam avehi tvam àtmànam akhilàtmanàm |
jagad-dhitàya so 'py atra dehãvàbhàti màyayà || iti [BhP 10.14.55]
aho bhàgyam aho bhàgyaü nanda-gopa-vrajaukasàm
yan-mitraü paramànandaü pårõaü brahma sanàtanam || [BhP 11.14.32] iti ca |

kecit tu nityasya niravayavasya nirvikàrasyàpi paramànandasyàvayavàya-vibhàvaü vàstavam evecchanti te niryuktikaü bruvàõas tu nàsmàbhir vinivàryate iti nyàyena nàpavàdyàþ | yadi sambhavet tathaivàstu kim atipallavitenety uparamyate ||5||

vi÷vanàthaþ : svasya janma-prakàram àha - ajo 'pi janma-rahito 'pi san sambhavàmi, deva-manuùya-tiryag-àdiùu àvirbhavàmi | nanu kim atra citram ? jãvo 'pi vastuto 'ja eva sthåla-deha-nà÷ànantaraü jàyata eva ? tatràha savyayàtmàna÷vara-÷arãraþ | kiü ca, jãvasya sva-deha-bhinna-sva-svaråpeõàjatvam eva, àvidyakena deha-sambandhenaiva tasya janmavattvam, mama tv ã÷varatvàt sva-dehàbhinnasyàjatvaü janmavattvam ity ubhayam api svaråpa-siddham | tac ca durghañatvàt citram atarkyam eva | ataþ puõya-pàpàdimato jãvasyeva sad-asad-yoniùu na me janmà÷aïkety àha - bhåtànàm ã÷varo 'pi san karma-pàratantrya-rahito 'pi bhåtvety arthaþ | 

nanu jãvo hi liïga-÷arãreõa sva-bandhakena karma-pràpyàn devàdi-dehàn pràpnoti | tvaü parame÷varo liïga-rahitaþ sarva-vyàpakaþ karma-kàlàdi-niyantà | bahu syàm iti ÷ruteþ sarva-jagad-råpo bhavaty eva | tad api yad vi÷eùata evambhåto 'py ahaü sambhavàmãti bråùe, tan manye sarva-jagad-vilakùaõàn deha-vi÷eùàn nityàn eva loke prakà÷ayituü tvaj-janmety avagamyate | tat khalu katham ity ata àha prakçtiü svàm adhiùñhàyeti | atra prakçti-÷abdena yadi bahiraïgà màyà-÷aktir ucyate, tadà tad-adhiùñhàtà parame÷varas tad-dvàrà jagad-råpo bhavaty eveti na vi÷eùopalabdhiþ | tasmàt saüsiddhi-prakçtã tv ime svaråpaü ca svabhàva÷ ca ity abhidhànàd atra prakçti-÷abdena
svaråpam evocyate | na tat svaråpa-bhåtà màyà-÷aktiþ | svaråpaü ca tasya sac-cid-ànanda eva | ataveva tvàü ÷uddha-sattvàtmikàü prakçtim iti ÷rã-svàmi-caraõàþ | prakçtiü svabhàvaü svam eva svabhàvam adhiùñhàya svaråpeõa svecchayà sambhavàmãty arthaþ iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ | prakçtiü svabhàvaü sac-cid-ànanda-ghanaika-rasam | màyàü vyàvartayati svàm iti nija-svaråpam ity arthaþ | sa bhagavaü kasmin pratiùñhitaþ sva-mahimni iti ÷ruteþ | sva-svaråpam adhiùñhàya svaråpàvasthita eva sambhavàmi deha-dehi-bhàvam antareõaiva dehivad vyavaharàmi iti ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdàþ |

nanu yady avyayàtmà ana÷vara-matsya-kårmàdi-svaråpa eva bhavasi, tarhi tava pràdurbhavat-svaråpaü pårva-pràdurbhåta-svaråpàõi ca yugapad eva kiü nopalabhyanta ? tatràha àtma-bhåtà yà màyà tayà sva-svaråpàvaraõa-prakà÷ana-karma ca yayà cic-chakti-vçttyàyoga-màyayety arthaþ | tayà hi pårva-kàlàvatãrõa-svaråpàõi pårvam evàvçtya vartamàna-svaråpaü prakà÷ya sambhavàmi | àtma-màyayà samyag apracyuta-j¤àna-bala-vãryàdi-÷aktyaiva bhavàmi iti ÷rã-svàmi-caraõàþ | àtma-màyayàtma-j¤ànena màyà vayunaü j¤ànam iti j¤àna-paryàyo 'tra màyà-÷abdaþ | tathà càbhiyukta-prayogaþ màyayà satataü vetti pràcãnànàü ÷ubhà÷ubham iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ | mayi bhagavati vàsudeve deha-dehi-bhàva-÷ånye tad-råpeõa pratãtiþ
màyà-màtram iti ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdàþ ||6||

baladevaþ : loka-vilakùaõatayà svaråpaü sva-janma ca vadan sanàtanatvaü svasyàha ajo 'pãti | atra svaråpa-svabhàva-paryàyaþ prakçti-÷abdaþ | svàü prakçtiü svaü svaråpaü adhiùñhàyàlambya sambhavàmi àvirbhavàmi | saüsiddhi-prakçtã tv ime | svaråpaü ca svabhàva÷ ca ity amaraþ | svaråpeõaiva sambhavàmãti | etam arthaü vicarituü vi÷inaùñi ajo 'pãty àdinà | api avadhàraõe | apårva-deha-yogo janma | tad-rahita eva san | avyayàtmàpi san avyayaþ pariõàma-÷ånya àtmà buddhyàdir yasya tàdç÷a eva san | àtmà puüsi ity àdy ukteþ | bhåtànàm ã÷varo 'pi san svetareùàü jãvànàü niyantaiva
san ity arthaþ | ajatvàdi-guõakaü yad vibhu-j¤àna-sukha-ghanaü råpaü tenaivàvataràmãti svaråpeõaiva sambhavàmãty asya vivaraõaü tàdç÷asya svaråpasya raver ivàbhiyakti-màtram eva janmeti tat-svaråpasya taj-janmana÷ ca loka-vilakùaõatvaü tena sanàtanatvaü ca vyaktam | karma-tantratvaü nirastam | ÷ruti÷ caivam àha ajàyamàno bahudhà vijàyate iti | smçti÷ ca pratyakùaü ca harer janma na vikàraþ kathaücana ity àdyà | ataeva såtikà-gçhe divyàyudha-bhåùaõasya divya-råpasya ùaó-ai÷varya-sampannasya tasya vãkùaõaü smaryate | prayojanam àha àtma-màyayeti | bhajaj-jãvànukampayà hetunà tad-uddhàràyety arthaþ | màyà dambhe kçpàyàü
ca iti vi÷vaþ | àtma-màyayà sva-sàrvaj¤ena sva-saïkalpeneti kecit | màyà vayunaü j¤ànaü ca iti nirghaõñu-koùàt | lokaþ khalu ràjàdiþ pårva-dehàdãni vihàyàpårva-dehàdãni bhajan niranusandhir aj¤o janmãbhavati tad-vailakùaõyaü harer janminaþ prasphuñam | bhåtànàm ã÷varo 'pi sann ity anena labdha-siddhayo yogi-prabhçtayo 'pi vyàvçttàþ | sukha-cid-ghano harir deha-dehi-bhedena guõa-guõi-bhedena ca ÷ånyo 'pi vi÷eùa-balàt tat-tad-bhàvena viduùàü pratãtir àsãd iti ||6||

__________________________________________________________

BhG 4.7

yadà yadà hi dharmasya glànir bhavati bhàrata |
abhyutthànam adharmasya tadàtmànaü sçjàmy aham ||7||

÷rãdharaþ : kadà sambhavasãty apekùàyàm àha yadà yadeti | glànir hàniþ | abhyutthànam àdhikyam ||7||

madhusådanaþ : evaü sac-cid-ànanda-ghanasya tava kadà kim-arthaü và dehivad vyavahàra iti tatrocyate yadà yadeti | dharmasya veda-vihitasya pràõinàm abhyudaya-niþ÷reyasa-sàdhanasya pravçtti-nivçtti-lakùaõasya varõà÷rama-tad-àcàra-vyaïgyasya yadà yadà glànir hànir bhavati he bhàrata bharata-vaü÷odbhavatvena bhà j¤ànaü tatra ratatvena và tvaü na dharma-hàniü soóhuü ÷aknoùãti sambodhanàrthaþ | evaü yadà yadàbhyutthànam udbhavo 'dharmasya veda-niùiddhasya nànà-vidha-duþkha-sàdhanasya dharma-virodhinas tadà tadàtmànaü dehaü sçjàmi nitya-siddham eva sçùñam iva dar÷ayàmi màyayà ||7||

vi÷vanàthaþ : kadà sambhavàmãty apekùàyàm àha yadeti | dharmasya glànir hànir adharmasyàbhyutthànaü vçddhis te dve soóhum a÷aknuvan tayor vaiparãtyaü kartum iti bhàvaþ | àtmànaü dehaü sçjàmi nity siddham eva taü sçùñam iva dar÷ayàmi màyayà iti ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdàþ ||7||

baladevaþ : atha sambhava-kàlam àha yadeti | dharmasya vedoktasya glànir vinà÷aþ adharmasya tad-viruddhasyàbhyutthànam abhuyudayas tadàham àtmànaü sçjàmi prakañayàmi | na tu nirmame tasya pårva-siddhatvàd iti nàsti mat-sambhava-kàla-niyamaþ ||7||

__________________________________________________________

BhG 4.8

paritràõàya sàdhånàü vinà÷àya ca duùkçtàm |
dharma-saüsthàpanàrthàya saübhavàmi yuge yuge ||8||

÷rãdharaþ : kim-artham ? ity apekùàyàm àha paritràõàyeti | sàdhånàü sva-dharma-vartinàü rakùaõàya | duùñaü karma kurvantãti duùkçtaþ | teùàü vadhàya ca | evaü dharma-saüsthàpanàrthàya sàdhu-rakùaõena duùña-vadhena ca dharmaü sthirãkartum | yuge yuge tat-tad-avasare sambhavàmãty arthaþ | na caivaü duùña-nigrahaü kurvato 'pi nairghçõyaü ÷aïkanãyam | yathàhuþ - làlane tàóane màtur nàkàruõyaü yathàrbhake | tat tad eva mahe÷asya niyantur guõa-doùayoþ ||8||

madhusådanaþ : tat kiü dharmasya hànir adharmasya ca vçddhis tava paritoùa-kàraõaü yena tasminn eva kàla àvirbhavasãti tathà cànarthàvaha eva tavàvatàraþ syàt ? iti nety àha paritràõàyeti | dharma-hànyà hãyamànànàü sàdhånàü puõya-kàriõàü veda-màrga-sthànàü paritràõàya paritaþ sarvato rakùaõàya | tathàdharma-vçddhyà vardhamànànàü duùkçtàü pàpa-kàriõàü veda-màrga-virodhinàü vinà÷àya ca | tad ubhayaü kathaü syàd iti tad àha dharma-saüsthàpanàrthàya dharmasya samyag-adharma-nivàraõena sthàpanaü veda-màrga-parirakùaõaü dharma-saüsthàpanaü
tad-arthaü sambhavàmi pårvavat | yuge yuge pratiyugam ||8||
 
vi÷vanàthaþ : nanu tvad-bhaktà ràjarùayo brahmarùayo 'pi và dharma-hàny-adharma-vçddhã dårãkartuü ÷aknuvanty eva | etàvad artham eva kiü tavàvatàreõa ? iti cet, satyam | anyad api anya-duùkaraü karma kartuü sambhavàmãty àha parãti | sàdhånàü paritràõàya mad-ekànta-bhaktànàü mad-dar÷anotkaõñhà-sphuña-cittànàü yad vaiyàgrya-råpaü duþkham | tasmàt tràõàya | tathà duùkçtàü mad-bhakta-loka-duþkha-dàyinàü mad-anyair avadhyànàü ràvaõa-kaüsa-ke÷y-àdãnàü vinà÷àya | tathà dharma-saüsthàpanàrthàya madãya-dhyàna-yajana-paricaryà-saïkãrtana-lakùaõaü parama-dharmaü
mad-anyaiþ pravartayitum a÷akyaü samyak prakàreõa sthàpayitum ity arthaþ | yuge yuge prati-yugaü pratikalpaü và | na caivaü duùña-nigraha-kçto bhagavato vaiùamyam à÷aïkanãyam | duùñànàm apy asuràõàü sva-kartç-vadhena vividha-duùkçta-phalàn naraka-saha-praõipàtàt saüsàràc ca paritràõatas tasya sa khalu nigraho 'py anugraha eva nirõãtaþ ||8||

baladevaþ : nanu tvad-bhaktà ràjarùayo 'pi dharma-glànim adharmàbhyutthànaü càpanetuü prabhavanti tàvate 'rthàya kiü sambhavàmãty àha parãti | sàdhånàü mad-råpa-guõa-niratànàü mat-sàkùàt-kàram àkàïkùyatàü tena vinàtivyagràõàü tad-vaiyagrya-råpàd duþkhàt paritràõàyàtimanoj¤a-svaråpa-sàkùàt-kàreõa | tathà duùkçtàü duùña-karma-kàriõàü mad-anyair avadhyànàü da÷agrãva-kaüsàdãnàü tàdçg-bhakta-drohiõàü vinà÷àya dharmasya mad-ekàrcana-dhyànàdi-lakùaõasya ÷uddha-bhakti-yogasya vaidikasyàpi mad-itaraiþ pracàrayitum a÷akyasya saüsthàpanàrthàya
sampracàràyety etat trayaü mat-sambhavasya kàraõam iti | yuge yuge tat-tat-samayena ca duùña-vadhena harau vaiùamyaü, tena duùñànàü mokùànanda-làbhe sati tasyànugraha-råpatvena pariõàmàt ||8||

__________________________________________________________

BhG 4.9

janma karma ca me divyam evaü yo vetti tattvataþ |
tyaktvà dehaü punar janma naiti màm eti so 'rjuna ||9||

÷rãdharaþ : evaü-vidhànàm ã÷vara-janma-karmaõàü j¤àne phalam àha janmeti | svecchayà kçtaü mama janma karma ca dharma-pàlana-råpaü divyam alaukikaü tattvataþ parànugrahàrtham eveti yo vetti sa dehàbhimànaü tyaktvà punar janma saüsàraü naiti na pràpnoti | kintu màm eva pràpnoti ||9||

madhusådanaþ : janma nitya-siddhasyaiva mama sac-cid-ànanda-ghanasya lãlayà tathànukaraõam | karma ca dharma-saüsthàpanena jagat-paripàlanaü me mama nitya-siddhe÷varasya divyam apràkçtam anyaiþ kartum a÷akyam ã÷varasyaivàsàdharaõam | evam ajo 'pi sann ity àdinà pratipàditaü yo vetti tattvato bhrama-nivartanena | måóhair hi mauùyatva-bhràntyà bhagavato 'pi garbha-vàsàdi-råpam eva janma sva-bhogàrtham eva karmety àropitam | paramàrthataþ ÷uddha-sac-cid-ànanda-råpatva-j¤ànena tad-apanudyàjasyàpi màyayà janmànukaraõam akartur api parànugrahàya karmànukaraõam iy evaü yo vetti sa àtmano 'pi tattva-sphuraõàt tyaktvà deham imaü punar janma naiti | kintu màü bhagavantaü vàsudevam eva sac-cid-ànanda-ghanam eti saüsàràn
mucyata ity arthaþ ||9||
 
vi÷vanàthaþ : ukta-lakùaõasya maj-janmanas tathà janmànantaraü mat-karmaõa÷ ca tattvato j¤àna-màtreõaiva kçtàrthaþ syàd ity àha janmeti | divyam apràkçtaü iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdà÷ ca | divyam alaukikaü iti ÷rã-svàmi-caraõàþ | lokànàü prakçti-sçùñatvàd alaukika-÷abdasya apràkçtatvam evàrthas teùàm apy abhipretaþ | ataevàpràkçtatvena guõàtãtatvàd bhagavaj-janma-karmaõo nityatvam | tac ca bhagavat-sandarbhe na vidyate yasya ca janma karma và [BhP 8.3.8] ity atra ÷loke ÷rã-jãva-gosvàmi-caraõair upapàditam | yad và yukty-anupapannam api ÷ruti-smçti-vàkya-balàd atarkam evedaü mantavyam | tatra pippalàda-÷àkhàyàü puruùa-bodhinã-÷rutiþ -
 eko devo nitya-lãlànurakto bhakta-vyàpã bhakta-hçdayàntaràtmà iti | tathà janma-karmaõo nityatvaü ÷rã-bhàgavatàmçte bahu÷a eva prapa¤citam | evaü yo vetti tattvata iti ajo 'pi sann avyayatàtmà ity asmiüs tathà janma karma ca me divyam ity asmiü÷ ca mad-vàkya evàstikatayà maj-janma-karmaõor nityatvam eva yo jànàti, na tu tayor nityatve kà¤cid yuktim apy apekùamàõo bhavatãty arthaþ | yad và tattvataþ oü tat sad iti nirde÷o brahmaõas trividhaþ smçtaþ [Gãtà 17.18] ity agrimoktes tac-chabdena brahmocyate tasya bhàvas tattvaü tena brahma-svaråpatvena yo vettãty arthaþ | sa vartamànaü dehaü tyaktvà punar janma naiti kintu màm evaiti | atra dehaü tyaktvà ity asyàdhikyàd evaü vyàcakùate
sma | sa dehaü tyaktvà punar janma naiti kintu deham atyaktvaiva màm eti | madãya-divya-janma-ceùñita-yàthàtmya-vij¤ànena vidhvasta-samasta-mat-samà÷rayaõa-virodhi-pàpmàsminn eva janmani yathodita-prakàreõa màm à÷ritya mad-eka-priyo mad-eka-citto màm eva pràpnoti iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ ||9||

baladevaþ : bahulàyàsaiþ sàdhana-sahasrair api durlabho mokùo maj-janma-carita-÷ravaõena mad-ekànti-pathànuvartinàü sulabho 'stv ity etad arthaü ca sambhavàmãty à÷ayà bhagavàn àha janmeti | mama sarve÷varasya satyecchasya vaidåryavan nitya-siddha-nçsiüha-raghunàthàdi-bahula-råpasya tatra tatrokta-lakùõaü janma tathà karma ca tat-tad-bhakta-sambandhaü caritaü tad ubhayaü divyam apràkçtaü nityaü bhavatãty evam evaitad iti yas tattvato vetti yad gataü bhavac ca bhaviùyac ca eko devo nitya-lãlànurakto bhakta-vyàpã bhakta-hçdy antaràtmà iti ÷rutyà divyam iti mad-uktyà ca dçóha-÷raddho yukti-nirapekùaþ san | he arjuna ! sa vartamànaü dehaü
tyaktvà punaþ pràpa¤cikaü janma naiti | kintu màm eva tat-tat-karma-manoj¤am eti mukto bhavatãty arthaþ | yad và mocakatva-liïgena tat tvam asi iti ÷rute÷ ca me janma-karmaõã tattvato brahmatvena yo vettãti vyàkhyeyam | itarathà tam eva viditvàtimçtyum eti nànyaþ panthà vidyate 'yanàya [øvetU 3.8] iti ÷rutir vyàkupyet | samànam anyat | janmàdi-nityatàyàü yuktayas tv anyatra vistçtà draùñavyàþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 4.10

vãta-ràga-bhaya-krodhà man-mayà màm upà÷ritàþ |
bahavo j¤àna-tapasà påtà mad-bhàvam àgatàþ ||10||

÷rãdharaþ : kathaü janma-karma-j¤ànena tvat-pràptiþ syàd iti ? ata àha vãta-ràgeti | ahaü ÷uddha-sattvàvatàraiþ dharma-pàlanaü karomãti madãyaü parama-kàruõikatvaü j¤àtvà | màm evopà÷ritàþ santaþ | mat-prasàda-labdhaü yadàtma-j¤ànaü ca tapa÷ ca | tat-paripàka-hetuþ sva-dharmaþ | tayor dvandvaikavad bhàvaþ | tena j¤àna-tapasà påtàþ ÷uddhà nirastàj¤àna-tat-kàrya-malàþ | mad-bhàvaü mat-sàyujyaü pràptà bahavaþ | na tv adhunaiva pravçtto 'yaü mad-bhakti-màrga ity arthaþ | tad evaü tàny ahaü veda sarvàõãty àdinà vidyàvidyopàdhibhyàü tat-tvaü-padàrthàv
ã÷vara-jãvau pradar÷ye÷varasya càvidyàbhàvena nitya-÷uddhatvàj jãvasya ce÷vara-prasàda-labdha-j¤ànenàj¤àna-nivçtteþ ÷uddhasya sata÷ cid-aü÷ena tadaikyam uktam iti draùñavyam ||10||

madhusådanaþ : màm eti so 'rjunety uktaü tatra svasya sarva-mukta-pràpyatayà puruùàrthatvam asya mokùa-màrgasyànàdi-parasparàgatatvaü ca dar÷ayati vãta-ràgeti | ràgas tat-tat-phala-tçùõà | sarvàn viùayàn parityajya j¤àna-màrge kathaü jãvitavyam iti tràso bhayam | sarva-viùayocchedako 'yaü j¤àna-màrgaþ kathaü hitaþ syàd iti dveùaþ krodhaþ | ta ete ràga-bhaya-krodhà vãtà vivekena vigatà yebhyas te vãta-ràga-bhaya-krodhàþ ÷uddha-sattvàþ | man-mayà màü paramàtmànaü tat-padàrthatvaü gatàþ | bahavo 'neke j¤àna-tapasà j¤ànam eva tapaþ sarva-karma-kùaya-hetutvàt
| na hi j¤ànena sadç÷aü pavitram iha vidyate iti hi vakùyati | tena påtàþ kùãõa-sarva-pàpàþ santo nirastàj¤àna-tat-kàrya-malàþ | mad-bhàvaü mad-råpatvaü vi÷uddha-sac-cid-ànanda-ghanaü mokùam àgatà aj¤àna-màtràpanayena mokùaü pràptàþ | 

j¤àna-tapasà påtà jãvan-muktàþ santo mad-bhàvaü mad-viùayaü bhàvaü raty-àkhyaü premàõam àgatà iti và | teùàü j¤ànã nitya-yuktà eka-bhaktir vi÷iùyate iti hi vakùyati ||10||

vi÷vanàthaþ : na kevalam eka evàdhunika eva, maj-janma-karma-tattva-j¤àna-màtreõaiva màü pràpnoty api tu pràktanà api pårva-pårva-kalpàvatãrõasya mama janma-karma-tattva-j¤ànavanto màm àpur evety àha vãteti | j¤ànam ukta-lakùaõaü maj-janma-karmaõos tattvato 'nubhava-råpam eva tapas tena påtàþ iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ | 

yad và, j¤àne maj-janma-karmaõor nityatva-ni÷cayànubhave yan-nànà-kumata-kutarka-yukti-sarpã-viùa-dàha-sahana-råpaü tapas tena påtàþ | tathà ca ÷rã-ràmànuja-dhçta-÷rutiþ - tasya dhãràþ parijànanti yoniü iti dhãrà dhãmanta eva tasya yoniü janma-prakàraü jànantãty arthaþ | vãtàs tyaktàþ kumata-prajalpiteùu janeùu ràgàdyà yais te na teùu ràgaþ prãtir nàpi tebhyo bhayaü nàpi teùu krodho mad-bhaktànàm ity arthaþ | kuto man-mayà maj-janma-karmànudhyàna-manana-÷ravaõa-kãrtanàdi-pracuràþ | mad-bhàvaü mayi premàõam ||10||

baladevaþ : idànãm iva puràpi maj-janmàdi-nityatà-j¤ànena bahånàü vimuktir abhåd iti tan-nityatàü draóhayitum àha vãteti | bahavo janà j¤àna-tapasà påtàþ santaþ purà mad-bhàvam àgatà ity anuùaïgaþ | maj-janmàdi-nityatva-viùayakaü yaj j¤ànaü tad eva duradhigama-÷ruti-yukti-sampàdyatvàt tapas tasmin j¤àne và yad vividha-kumata-kutarkàdi-nivàraõa-råpaü tapas tena påtà nirdhåtàvidyà ity arthaþ | mayi bhàvaü premàõaü vidyamànatàü và mat-sàkùàt-kçtim | kãdç÷às te ity àha vãteti | vãtàþ parityaktàs tan-nityatva-virodhiùu ràgàdayo yais te, na teùu ràgaü na bhayaü na ca krodhaü prakà÷ayantãty
arthaþ | tatra hetuþ - man-mayà mad-eka-niùñhà upà÷ritàþ saüsevamànàþ ||10||

__________________________________________________________

BhG 4.11

ye yathà màü prapadyante tàüs tathaiva bhajàmy aham |
mama vartmànuvartante manuùyàþ pàrtha sarva÷aþ ||11||

÷rãdharaþ : nanu tarhi kiü tvayy api vaiùamyam asti ? yad evaü tvad-eka-÷araõànàm evàtmàbhàvaü dadàsi nànyeùàü sakàmànàm iti | ata àha ya iti | yathà yena prakàreõa sakàmatayà niùkàmatayà và ye màü bhajante tàn ahaü tathaiva tad-apekùita-phala-dànena bhajàmi anugçhõàmi, na tu sakàmà màü vihàyendràdãn eva ye bhajante tàn aham upekùa iti mantavyam | yataþ sarva÷aþ sarva-prakàrair indràdi-sevakà api mamaiva vartma bhajana-màrgam anuvartante | indràdi-råpeõàpi mamaiva sevyatvàt ||11||

madhusådanaþ : nanu ye j¤àna-tapasà påtà niùkàmàs te tvad-bhàvaü gacchanti, ye tv apåtàþ sakàmàs te na gacchantãti phala-dàtus tava vaiùamya-nairghçõye syàtàm iti nety àha ye yatheti | ya àrtà arthàrthino jij¤àsavo j¤ànina÷ ca yathà yena prakàreõa sakàmatayà niùkàmatayà ca màm ã÷varaü sarva-phala-dàtàraü prapadyante bhajanti tàüs tathaiva tad-apekùita-phala-dànenaiva bhajàmy anugçhõàmy ahaü na viparyayeõa | tatràmumukùån àrtàn arthàrthina÷ càrti-haraõenàrtha-dànena cànugçhõàmi | jiij¤àsån vividiùanti yaj¤enety àdi-÷ruti-vihita-niùkàma-karmànuùñhàtén j¤àna-dànena j¤ànina÷ ca mumukùån mokùa-dànena na tv anya-kàmàyànyad dadàmãty arthaþ
|

nanu tathàpi sva-bhaktànàm eva phalaü dadàsi na tv anya-deva-bhaktànàm iti vaiùamyaü sthitam eveti nety àha mama sarvàtmano vàsudevasya vartma bhajana-màrgaü karma-j¤àna-lakùaõam anuvartante he pàrtha sarvaj¤aþ sarva-prakàrair indràdãn apy anuvartamànà manuùyà iti karmàdhikàriõaþ | indraü mitraü varuõam agnim àhuþ ity àdi-mantra-varõàt phalam ata upapatteþ [Vs. 3.2.38] iti nyàyàc ca sarva-råpeõàpi phala-dàtà bhagavàn eka evety arthaþ | tathà ca vakùyati ye 'py anya-devatà-bhaktà [Gãtà 9.23] ity àdi ||11||

vi÷vanàthaþ : nanu tvad-ekànta-bhaktàþ kilataj-janma-karmaõor nityatvaü manyanta eva | kecit tu j¤ànàdi-siddhy-arthaü tvàü prapannà j¤àni-prabhçtayas tvaj-janma-karmaõor nityatvaü nàpi manyanta iti tatràha ya iti | yathà yena prakàreõa màü prapadyante bhajante aham api tàüs tenaiva prakàreõa bhajàmi | bhajana-phalaü dadàmi | 

ayam arthaþ - ye mat-prabhor janma-karmaõã nitye eveti manasi kurvàõàs tat-tal-lãlàyàm eva kçta-manoratha-vi÷eùà màü bhajantaþ sukhayanty aham apã÷varatvàt kartum akartum anyathà kartum api samarthas teùàm api janma-karmaõor nityatvaü kartuü tàn sva-pàrùadãkçtya taiþ sàrdham eva yathà-samayam avatarann antar dadhàna÷ ca tàn pratikùaõam anugçhõann eva tad-bhajana-phalaü premàõam eva dadàmi | ye j¤àni-prabhçtayo maj-janma-karmaõor na÷varatvaü mad-vigrahasya màyà-mayatvaü ca manyamànà màü prapadyante aham api tàn punaþ punar na÷vara-janma-karmavato màyà-pà÷a-patitàn eva kurvàõas tat-pratiphalaü janma-mçtyu-duþkham eva dadàmi
| ye tu maj-janma-karmaõor nityatvaü mad-vigrahasya ca sac-cid-ànandatvaü manyamànà j¤àninaþ sva-j¤àna-siddhy-arthaü màü prapadyante, teùàü sva-deha-dvaya-bhaïgam evecchatàü mumukùåõàm ana÷varaü brahmànandam eva sampàdayan bhajana-phalam àvidyaka-janma-mçtyu-dhvaüsam eva dadàmi | tasmàn na kevalaü mad-bhaktà eva màü prapadyante, api tu sarva÷aþ sarve 'pi manuùyà j¤àninaþ karmiõo yogina÷ ca devatàntaropàsakà÷ ca mama vartmànuvartante mama sarva-svaråpatvàt j¤àna-karmàdikaü sarvaü màmakam eva vartmeti bhàvaþ ||11||

baladevaþ : nanu nitya-janmàdi-manoj¤aþ sarve÷varas tvaü mayàvagata-kvacittvaïguùñha-màtràdir apã÷varo janmàdi-÷ånyaþ ÷råyate | tat kiü tava tvad-upàsanasya ca vaividhyaü bhaved iti ced om ity àha ye yatheti | ye bhaktà màm ekaü vaidåryam iva bahu-råpaü sarve÷varaü yathà yena prakàreõa bhàveneti yàvat prapadyante bhajanti, tàn ahaü tàdç÷as tathaiva tad-bhàvànusàriõà råpeõa bhàvena ca bhajàmi sàkùàt bhavann anugçhõàmi | nånatàm eva-kàro nivartayati | ato mamaikasyaiva bahu-råpasya vartma-bahu-vidham upàsana-màrgam anàdi-pravçtta-tad-upàsaka-paramparànukampità manuùyàþ sarve 'nuvartante anusaranti ||11||

__________________________________________________________

BhG 4.12

kàïkùantaþ karmaõàü siddhiü yajanta iha devatàþ |
kùipraü hi mànuùe loke siddhir bhavati karmajà ||12||

÷rãdharaþ : tarhi mokùàrtham eva kim iti sarve tvàü na bhajantãti | ata àha kàïkùanta iti | karmaõàü siddhiü karma-phalaü kàïkùantaþ pràyeneha mànuùya-loke indràdi-devatà eva yajante | na tu sàkùàn màm eva | hi yasmàt karmajà siddhiþ karmajaü phalaü ÷ãghraü bhavati | na tu j¤àna-phalaü kaivalyaü, duùpràpyatvàj j¤ànasya ||12||

madhusådanaþ : nanu tvàm eva bhagavantaü vàsudevaü kim iti sarve na prapadyanta iti tatràha kàïkùanta iti | karmaõàü siddhiü phala-niùpattiü kàïkùanta iha loke devatà devàn indràgny-àdyàn yajante påjayanti aj¤àna-pratihatatvàn na tu niùkàmàþ santo màü bhagavantaü vàsudevam iti ÷eùaþ | kasmàt ? hi yasmàd indràdi-devatà-yàjinàü tat-phala-kàïkùiõàü karmajà siddhiþ karma-janyaü phalaü kùipraü ÷ãghram eva bhavati mànuùe loke | j¤àna-phalaü tv antaþkaraõa-÷uddhi-sàpekùatvàn na kùipraü
bhavati |

mànuùe loke karma-phalaü ÷ãghraü bhavatãti vi÷eùaõàd anya-loke 'pi varõà÷rama-dharma-vyatirikta-karma-phala-siddhir bhagavatà såcità | yatas tat tat kùudra-phala-siddhy-arthaü sa-kàmà mokùa-vimukhà anyà devatà yajante 'to na mumukùava iva màü vàsudevaü sàkùàt te prapadyanta ity arthaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : tatràpi manuùyeùu madhye kàminas tu mama sàkùàd-bhåtam api bhakti-màrgaü parihàya ÷ãghra-phala-sàdhakaü karma-vartmaivànuvartanta ity àha kàïkùanta iti | karmajà siddhiþ svargàdimayã ||12||

baladevaþ : evaü pràsaïgikaü procya prakçtasya niùkàma-karmaõo j¤ànàkàratvaü vadiùyaüs tad anuùñhàtuü viralatvam àha kàïkùanta iti | iha loke 'nàdi-bhoga-vàsanà-niyantritàþ pràõinaþ karmaõàü siddhiü pa÷uputràdi-phala-niùpattiü kàïkùanto 'nityàlpa-dàn apãndràdi-devàn yajante sakàmaiþ karmabhir na tu sarva-deve÷varaü nityànanda-phala-pradam api màü niùkàmais tair yajante | hi yasmàd asmin mànuùe loke karmajà siddhiþ kùipraü bhavati | niùkàma-karmàràdhitàn matto j¤ànato mokùa-lakùaõà siddhis
tu cireõaiva bhavatãti | sarve lokà bhoga-vàsanà-grasta-sad-asad-vivekàþ ÷ãghra-bhogecchavas tad-arthaü mad-bhçtyàn devàn bhajanti | na tu ka÷cit sad-asad-vivekã saüsàra-duþkha-vitrasta-duþkha-nivçttaye niùkàma-karmabhiþ sarva-deve÷aü màü bhajatãti viralas tad-adhikàrãti bhàvaþ ||12||

__________________________________________________________

BhG 4.13

càtur-varõyaü mayà sçùñaü guõa-karma-vibhàga÷aþ |
tasya kartàram api màü viddhy akartàram avyayam ||13||

÷rãdharaþ : nanu kecit sakàmatayà pravartante, kecit niùkàmatayà iti karma-vaicitryam | tat-kartçõà ca bràhmaõàdãnàm uttama-madhyamàdi-vaicitryaü kurvatas tava kathaü vaiùamyaü nàsti ? ity à÷aïkyàha càturvarõyam iti | catvàro varõà eveti càturvarõyaü svàrthe ùya¤-pratyayaþ | ayam arthaþ -- sattva-pradhànà bràhmaõàs teùàü ÷ama-damàdãni karmàõi | sattva- rajaþ-pradhànàþ kùatriyàs teùàü ÷aurya-yuddhàdãni karmàõi | rajas- tamaþ-pradhànà vai÷yàs teùàü kçùi-vàõijyàdãni karmàõi | tamaþ-pradhànàþ ÷ådràs teùàü traivarõika-÷u÷råùàdãni
karmàõi | ity evaü guõànàü karmaõàü ca vibhàgai÷ càturvarõyaü mayaiva sçùñam iti satyam, tathàpy evaü tasya kartàram api phalato 'kartàram eva màü viddhi | tatra hetuþ -- avyayam àsakti-ràhityena ÷rama-rahitaü nà÷àdi-rahitaü và ||13||

madhusådanaþ : ÷arãràrambhaka-guõa-vaiùamyàd api na sarve samàna-svabhàvà ity àha càturvarõyam iti | catvàro varõà eva càturvarõyaü svàrthe ùya¤ | maye÷vareõa sçùñam utpàditaü guõa-karma-vibhàga÷o guõa-vibhàga÷aþ karma-vibhàga÷a÷ ca | tathà hi sattva-pradhànà bràhmaõàs teùàü ca sàttvikàni ÷ama-damàdãni karmàõi | sattvopasarjana-rajaþ-pradhànàþ kùatriyàs teùàü ca tàdç÷àni ÷aurya-tejaþ-prabhçtãni karmàõi | tama-upasarjana-rajaþ-pradhànà vai÷yàs teùàü ca kçùy-àdãni tàdç÷àni karmàõi | tamaþ-pradhànàþ ÷ådràs teùàü ca tàmasàni traivarõika-÷u÷råùàdãni
karmàõãti mànuùe loke vyavasthitàni | 

evaü tarhi viùama-svabhàva-càturvarõya-sraùñçtena tava vaiùamyaü durvàram ity à÷aïkya nety àha tasya viùama-svabhàvasya càturvarõyasya vyavahàra-dçùñyà kartàram api màü paramàrtha-dçùñyà viddhy akartàram avyayaü nirahaïkàratvenàkùãõa-mahimànam ||13||

vi÷vanàthaþ : nanu bhakti-j¤àna-màrgau mocakau, karma-màrgas tu bandhaka iti sarva-màrga-sraùñari tvayi parame÷vare vaiùamyaü prasaktam | tatra nahi nahãty àha càturvarõyam iti | catvàro varõà eva càturvarõyam | svàrthe ùya¤ | atra sattva-pradhànà bràhmaõàs teùàü ÷ama-damàdãni karmàõi | rajaþ-sattva-pradhànàþ kùatriyàs teùàü ÷aurya-yuddhàdãni karmàõi | tamo-rajaþ-pradhànà vai÷yàs teùàü kçùi-go-rakùàdãni karmàõi | tamaþ-pradhànàþ ÷ådràs teùàü paricaryàtmakaü karmety evaü guõa-karma-vibhàga÷o guõànàü karmaõàü ca vibhàgai÷ catvàro
varõà mayà dharma-màrgà÷ritatvena sçùñàþ | kintu teùàü kartàraü sraùñàram api màm akartàram asraùñàram eva viddhi | teùàü prakçti-guõa-sçùñatvàt prakçte÷ ca mac-chaktitvàt | sraùñàram api màü vastutas tv asraùñàram | mama prakçti-guõàtãta-svaråpatvàd iti bhàvaþ | ataevàvyayam | sraùñçtve 'pi na sàmyaü kiücid evety arthaþ ||13||

baladevaþ : atha niùkàma-karmànuùñhàna-virodhi-bhoga-vàsanà-vinà÷a-hetum àha càturvarõyam iti dvàbhyàm | catvàro varõà÷ càturvarõyaü svàrthikaþ ùya¤ | sattva-pradhànàþ vipràs teùàü ÷amàdãni karmàõi | rajaþ-sattva-pradhànàþ kùatriyàs teùàü yuddhàdãni | tamo-rajaþ-pradhànà vai÷yàs teùàü kçùy-àdãni | tamaþ-pradhànàþ ÷ådràs teùàü vipràdi-trika-paricaryàdãnãti guõa-vibhàgaiþ karma-vibhàgai÷ ca vibhaktà÷ catvàro varõàþ sarve÷vareõa mayà sçùñàþ sthiti-saühçtyor upalakùaõam etat | brahmàdi-stambàntasya
prapa¤casyàham eva sargàdi-karteti | yad àha såtrakàraþ - janmàdy asya yataþ [Vs 1.1.2] iti | tasya sargàdeþ kartàram api màü tat tat karmàntaritatvàd akartàraü viddhãti svasmin vaiùamyàdikaü parihçtam | etat pràhàvyayaym iti sraùñçtve 'pi sàmyàn na vyemãty arthaþ ||13||

__________________________________________________________

BhG 4.14

na màü karmàõi limpanti na me karma-phale spçhà |
iti màü yo 'bhijànàti karmabhir na sa badhyate ||14||

÷rãdharaþ : tad eva dar÷ayann àha na màm iti | karmàõi vi÷va-sçùñy-àdãny api màü na limpanty àsaktaü na kurvanti | nirahaïkàratvàn mama karma-phale spçhàbhàvàc ca | màü limpantãti kiü kartavyam ? yataþ karma-lepa-rahitatvena màü yo 'bhijànàti so 'pi karmabhir na badhyate | mama nirlepatve kàraõaü nirahaïkàratva-niþspçhatvàdikaü jànatas tasyàpy ahaïkàràdi-÷aithilyàt ||14||

madhusådanaþ : karmàõi vi÷va-sargàdãni màü nirahaïkàratvena kartçtvena kartçtvàbhimàna-hãnaü bhagavantaü na limpanti dehàrambhakatvena na badhnanti | evaü kartçtvaü niràkçtya bhoktçtvaü niràkaroti na me mamàpta-kàmasya karma-phale spçhà tçùõà àpta-kàmasya kà spçhà iti ÷ruteþ | kartçtvàbhimàna-phala-spçhàbhyàü hi karmàõi limpanti tad-abhàvàn na màü karmàõi limpantãti | evaü yo 'nyo 'pi màm akartàram abhoktàraü càtmatvenàbhijànàti karmabhir na sa badhyate 'kartràtma-j¤ànena mucyata ity arthaþ ||14||

vi÷vanàthaþ : nanv etat tàvad àstàm, samprati tvaü kùatriya-kule 'vatãrõaþ | kùatriya-jàty-ucitàni karmàõi pratyahaü karoùy eva | tatra kà vàrtà ity ata àha na màm iti | na limpanti jãvam iva na liptãkurvanti | nàpi jãvasyeva karma-phale svargàdau spçhà | parame÷varatvena svànanda-pårõatve 'pi loka-pravartanàrtham eva me karmàdi-karaõam iti bhàvaþ | iti màm iti | yas tu na jànàti sa karmabhir badhyata iti bhàvaþ ||14||

baladevaþ : etad vi÷adayati na màm iti | karmàõi vi÷va-sargàdãni màü na limpanti vaiùamyàdi-doùeõa jãvam iva liptaü na kurvanti, yat tàni sçjya-jãva-karma-prayuktàni na ca mat-prayuktàni na ca sargàdi-karma-phale mama spçhàsty ato na limpantãti | phala-spçhayà yaþ karmàõi karoti sa tat-phalair lipyate | ahaü tu svaråpànanda-pårõaþ prakçti-vilãna-kùetraj¤a-bubhukùàbhyudita-dayaþ | parjanyavan nimitta-màtraþ san tat-karmàõi pravartayàmãti | smçti÷ ca -

nimitta-màtram evàsau sçjyànàü sarga-karmaõi |
pradhàna-kàraõãbhåtà yato vai sçjya-÷aktayaþ || ity àdyà |

sçjyànàü deva-mànavàdi-bhàva-bhàjàü kùetraj¤ànàü sarga-kriyàyàm asau pare÷o nimitta-màtram eva devàdi-bhàva-vaicitryàü kàraõãbhåtàs tu sçjyànàü teùàü pràcãna-karma-÷aktaya eva bhavantãti tad-arthaþ | evam àha såtrakçt - vaiùamya-nairghçõyena [Vs. 2.1.35] ity àdinà | evaü j¤ànasya phalam àha iti màm iti | itthambhåtaü màü yo 'bhijànàti, sa tad-virodhibhis tad-dhetubhiþ pràcãna-karmabhir na badhyate | tair vimucyata ity arthaþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 4.15

evaü j¤àtvà kçtaü karma pårvair api mumukùubhiþ |
kuru karmaiva tasmàt tvaü pårvaiþ pårvataraü kçtam ||15||

÷rãdharaþ : ye yathà màm ity àdi caturbhiþ ÷lokaiþ pràsaïgikam ã÷varasya vaiùamyaü parihçtya pårvoktam eva karma-yogaü prapa¤cayitum anusmàrayati evam iti | ahaïkàràdi-ràhityena kçtaü karma bandhakaü na bhavati | ity evaü j¤àtvà pårvair janakàdibhir api mumukùubhiþ sattva-÷uddhy-arthaü pårvataraü yugàntareùv api kçtam | tasmàt tvam api prathamaü karmaiva kuru ||15||

madhusådanaþ : yato nàhaü kartà na me karma-phala-spçheti j¤ànàt karmabhir na badhyate 'ta àha evam iti | evam àtmano 'kartuþ karmàlepaü j¤àtvà kçtaü karma pårvair atikràntair api asmin yuge yayàti-yadu-prabhçtibhir mumukùubhiþ | tasmàt tvam api karmaiva kuru na tåùõãm àsanaü nàpi saünyàsam | yady atattvavit tadàtma-÷uddhy-arthaü tattva-vic cel loka-saïgrahàrtham | pårvair janakàdibhiþ pårvataram atipårvaü yugàntare kçtam | etenàsmin yuge 'nya-yuge ca pårva-pårvataraiþ kçtatvàd ava÷yaü tvayà kartavyaü karmeti dar÷ayati ||15||

vi÷vanàthaþ : evambhåtam eva màü j¤àtvà pårvair janakàdibhir api loka-pravartanàrtham eva karma kçtam ||15||

baladevaþ : evam iti | màm eva j¤àtvà tad-anusàribhir mac-chiùyaiþ pårvair vivasvad-àdibhir mumukùubhir niùkàmaü karma kçtam | tasmàt tvam api karmaiva tat kuru | na karma-saünyàsam | a÷uddha-citta÷ cej j¤àna-garbhàyai citta-÷uddhyai ÷uddha-citta÷ cel loka-saïgrahàyety arthaþ | kãdç÷aü pårvais taiþ kçtaü ? pårvataraü atipràcãnam ||15||

__________________________________________________________

BhG 4.16

kiü karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitàþ |
tat te karma pravakùyàmi yaj j¤àtvà mokùyase '÷ubhàt ||16||

÷rãdharaþ : tac ca tattvavidbhiþ saha vicàrya kartavyam | na loka-paramparà-màtreõety àha kiü karmeti | kiü karma ? kãdç÷aü karma-karaõam | kim akarma ? kãdç÷aü karmàkaraõam | ity asminn arthe vivekino 'pi mohitàþ | ato yaj j¤àtà yad-anuùñhàyà÷ubhàt saüsàràn mokùyase mukto bhaviùyasi tat karmàkarma ca tubhyam ahaü pravakùyàmi tac chçõu ||16||

madhusådanaþ : nanu karma-viùaye kiü ka÷cit saü÷ayo 'py asti yena pårvaiþ pårvataraü kçtam ity atinirbadhnàsi ? asty evety àha kiü karmeti | nau-sthasya niùkriyeùv api tañastha-vçkùeùu gamana-bhrama-dar÷anàt tathà dåràc cakùuþ-saünikçùñeùu gacchatsv api puruùeùv agamana-bhrama-dar÷anàt paramàrthataþ kiü karma kiü và paramàrthato 'karmeti kavayo medhàvino 'py atràsmin viùaye mohità mohaü nirõayàsàmarthyaü pràptà atyanta-durniråpatvàd ity arthaþ | tat tasmàt te tubhyam ahaü karma, a-kàra-pra÷leùeõa cchedàd akarma
ca pravakùyàmi prakarùeõa sandehocchedena vakùyàmi | yat karmàkarma-svaråpaü j¤àtvà mokùyase mukto bhaviùyasy a÷ubhàt saüsàràt ||16||

vi÷vanàthaþ : kiü ca karmàpi na gatànugatika-nyàyenaiva kevalaü vivekinà kartavyam | kintu tasya prakàra-vi÷eùaü j¤àtvaivety atas tasya prathamaü durj¤eyatvam àha ||16||

baladevaþ : nanu kiü karma-viùayakaþ ka÷cit sandeho 'py asti yataþ pårvaiþ pårvataraü kçtam ity atinirbandhàd bravãùãti ced asty evety àha kiü karmeti | mumukùubhir anuùñheyaü karma kiü råpaü syàd akarma ca karmànyat tad-antargataü j¤ànaü ca kiü råpam ity arthaþ | tad-anyatve enaü ca | atràrthe kavayo dhãmanto 'pi mohitàs tad-yàthàtmya-nirõayàsàmarthyàn mohaü pràpuþ | ahaü sarve÷aþ sarvaj¤as te tubhyaü tat karma a-kàra-pra÷leùàd akarma ca pravakùyàmi yaj j¤àtvànuùñhàya pràpya cà÷ubhàt saüsàràn
mokùyase ||16||

__________________________________________________________

BhG 4.17

karmaõo hy api boddhavyaü boddhavyaü ca vikarmaõaþ |
akarmaõa÷ ca boddhavyaü gahanà karmaõo gatiþ ||17||

÷rãdharaþ : nanu loka-prasiddham eva karma dehàdi-vyàpàràtmakam | akarma tad-avyàpàràtmakam | ataþ katham ucyate kavayo 'py atra mohaü pràptà iti ? tatràha karmaõa iti | karmaõo vihita-vyàpàrasyàpi tattvaü boddhavyam asti | na tu loka-prasiddha-màtram eva | akarmaõo 'vihita-vyàpàrasyàpi tattvaü boddhavyam asti | vikarmaõo niùiddha-vyàpàrasyàpi tattvaü boddhavyam asti | yataþ karmaõo gatir gahanà | karmaõa ity upalakùaõàrtham | karmàkarma-vikarmaõàü tattvaü durvij¤eyam ity arthaþ ||17||

madhusådanaþ : nanu sarva-loka-prasiddhatvàd aham evaitaj jànàmi dehendriyàdi-vyàpàraþ karma tåùõãm àsanam akarmeti tatra kiü tvayà vaktavyam iti tatràha karmaõa iti | hi yasmàt karmaõaþ ÷àstra-vihitasyàpi tattvaü boddhavyam asti, vikarmaõa÷ ca pratiùiddhasya, akarmaõa÷ ca tåùõãmbhàvasya | atra vàkya-traye 'pi tattvam asãty adhyàhàraþ | yasmàd gahanà durj¤ànà | karmaõa ity upalakùaõaü karmàkarma-vikarmaõàm | gatis tattvam ity arthaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : niùiddhàcaraõaü durgati-pràpakam iti tattvam | tathàkarmaõaþ karmàkaraõasyàpi sannyàsinaþ kãdç÷aü karmàkaraõaü ÷ubhadam iti | anyathà niþ÷reyasaü kathaü hasta-gataü syàd iti bhàvaþ | karmaõa ity upalakùaõaü karmàkarma-vikarmaõàm | gatis tattvam | gahanà durgamà ||17||

baladevaþ : nanu kavayo 'pi mohaü pràpur iti cet tatràha karmaõo hãti | karmaõo niùkàmasya mumukùubhir anuùñhàtavyasya svaråpaü boddhavyam | vikarmaõo j¤àna-viruddhasya kàmya-karmaõaþ svaråpaü boddhavyam | akarmaõa÷ ca karma-bhinnasya j¤ànasya ca svaråpaü boddhavyam | tat-tat-svaråpavidbhiþ sàrdhaü vicàryam ity arthaþ | karmaõo 'karmaõa÷ ca gatir gahanà durgamà | ataþ kavayo 'pi tatra mohitàþ ||17||

__________________________________________________________

BhG 4.18

karmaõy akarma yaþ pa÷yed akarmaõi ca karma yaþ |
sa buddhimàn manuùyeùu sa yuktaþ kçtsna-karma-kçt ||18||

÷rãdharaþ : tad evaü karmàdãnàü durvij¤eyatvaü dar÷ayann àha karmaõãti | parame÷varàràdhana-lakùaõe karmaõi karma-viùaye akarma karmedaü na bhavatãti yaþ pa÷yet | tasya j¤àna-hetutvena bandhakatvàbhàvàt | akarmaõi ca vihitàkaraõe karma yaþ pa÷yet pratyavàyotpàdakatvena bandha-hetutvàt | manuùyeùu karma kurvàõeùu sa buddhimàn vyavasàyàtmaka-buddhimattvàc chreùñhaþ | taü stauti sa yukto yogã | tena karmaõà j¤àna-yogàvàpteþ | sa eva kçtsna-karma-kartà ca | sarvataþ samplutodaka-sthànãye ca tasmin karmaõi sarva-karma-phalànàm antarbhàvàt tad evam àrurukùoþ karma-yogàdhikàràvasthàyàü na karmaõàm
anàrambhàd ity àdinokta eva karma-yogaþ spaùñãkçtaþ | tat-prapa¤ca-råpatvàc càsya prakaraõasya na paunaruktya-doùaþ | anenaiva yogàråóhàvasthàyàü yas tv àtma-ratir eva syàd ity àdinà yaþ karmànupayoga uktas tasyàpy arthàt prapa¤caþ kçto veditavyaþ | yad àrurukùor api karma bandhakaü na bhavati tad-àråóhasya kuto bandhakaü syàt ity atràpi ÷loko yujyate | 

yad và, karmaõi dehendriyàdi-vyàpàre vartamàne 'py àtmano dehàdi-vyatirekànubhavena akarma svàbhàvikaü niaùkarmyam eva yaþ pa÷yet tathà akarmaõi ca j¤àna-rahite duþkha-buddhyà karmaõàü tyàge karma yaþ pa÷yet tasya prayatna-sàdhyatvena mithyàcàratvàt | tad uktaü karmendriyàõi saüyamyety àdinà | ya evambhåtaþ sa tu sarveùu manuùyeùu buddhimàn paõóitaþ | tatra hetuþ - yataþ kçtsnàni sarvàõi yadçcchayà pràptàny àhàràdãni karmàõi kurvann api sa yukta eva akartràtma-j¤ànena samàdhistha evety arthaþ | anenanaiva j¤àninaþ svabhàvàd àpannaü kala¤ja-bhakùaõàdikaü na doùàya | aj¤asya tu
ràgataþ kçtaü doùàya iti vikarmaõo 'pi tattvaü niråpitaü draùñavyam ||18||

madhusådanaþ : kãdç÷aü tarhi karmàdãnàü tattvam iti tad àha karmaõãti | karmaõi dehendriyàdi-vyàpàre vihite pratiùiddhe càhaü karomãti dharmy-adhyàsenàtmany àropit## | nau-sthenàcalatsu tañastha-vçkùàdiùu samàropite calana ivàkartàtma-svaråpàlocanena vastutaþ karmàbhàvaü tañastha-vçkùàdiùv iva yaþ pa÷yet pa÷yati | tathà dehendriyàdiùu triguõa-màyà-pariõàmatvena sarvadà savyàpàreùu nirvyàpàras tåùõãü sukham àsa ity abhimànena samàropite 'karmaõi vyàpàroparame dårastha-cakùuþ-saünikçùña-puruùeùu gacchatsv apy agamana iva sarvadà sa-vyàpàra-dehendriyàdi-svaråpa-paryàlocanena
vastu-gatyà karma nivçttyàkhya-prayatna-råpaü vyàpàraü yaþ pa÷yed udàhçta-puruùeùu gamanam iva | audàsãnyàvasthàyàm apy udàsãno 'ham àsa ity abhimàna eva karma | etàdç÷aþ paramàrtha-dar÷ã sa buddhimàn ity àdinà buddhimattva-yoga-yuktatva-sarva-karma-kçttvais tribhir dharmaiþ ståyate |
 
atra prathama-pàdena karma-vikarmaõos tattvaü karma-÷abdasya vihita-pratiùiddha-paratvàt | dvitãya-pàdena càkarmaõas tattvaü dar÷itam iti draùñavyam | tatra yat tvaü manyase karmaõo bandha-hetutvàt tåùõãm eva mayà sukhena sthàtavyam iti tan mçùà | asati kartçtvàbhimàne vihitasya pratiùiddhasya và karmaõo bandha-hetutvàbhàvàt | tathà ca vyàkhyàtaü na màü karmàõi limpanti [Gãtà 4.14] ity àdinà | satica kartçtvàbhimàne tåùõãm aham àsa ity audàsãnyàbhimànàtmakaü yat karma tad api bandha-hetur eva vastu-tattvàparij¤ànàt | tasmàt karma-vikarmàkarmaõàü tattvam ãdç÷aü j¤àtvà vikarmàkarmaõã parityajya kartçtvàbhimàna-phalàbhisandhi-hànena vihitaü karmaiva kurv ity abhipràyaþ |

aparà vyàkhyà karmaõi j¤àna-karmaõi dç÷ye jaóe sad-råpeõa sphuraõa-råpeõa cànusyåtaü sarva-bhramàdhiùñhànam akarmàvedyaü sva-prakà÷a-caitanyaü paramàrtha-dçùñyà yaþ pa÷yet | tathàkarmaõi ca sva-prakà÷e dçg-vastuni kalpitaü karma dç÷yaü màyà-mayaü na paramàrtha-sat | dçg-dç÷yayoþ sambandhànupapatteþ -

yas tu sarvàõi bhåtàni àtmany evànupa÷yati |
sarva-bhåteùu càtmànaü tato na vijugupsate || [ä÷aU 6] iti ÷ruteþ |

evaü parasparàdhyàse 'pi ÷uddhaü vastu yaþ pa÷yati manuùyeùu madhye sa eva buddhimàn nànyaþ | asya paramàrtha-dar÷itvàd anyasya càparamàrtha-dar÷itvàt | sa ca buddhi-sàdhana-yogya-yukto 'ntaþ-karaõa-÷uddhy-aikàgra-cittaþ | ataþ sa evàntaþkaraõa-÷uddhi-sàdhana-kçtsna-karma-kçd iti vàstava-dharmair eva ståyate | yasmàd evaü tasmàt tvam api paramàrtha-dar÷ã bhava tàvataiva kçtsna-karma-kàritvopapatter ity abhipràyaþ |

ato yad uktaü yaj j¤àtvà mokùyase '÷ubhàd iti | yac coktaü karmàdãnàü tattvaü boddhavyam astãti sa buddhimàn ity àdi-stuti÷ ca | tat sarvaü paramàrtha-dar÷ane saügacchate | anya-j¤ànàd a÷ubhàt saüsàràn mokùànupapatteþ | atattvaü cànyan na boddhavyaü na và yaj-j¤àne buddhimattvam iti yuktaiva paramàrtha-dar÷inàü vyàkhyà | 

yat tu vyàkhyànaü karmaõi nitye parame÷varàrthe 'nuùñhãyamàne bandha-hetutvàbhàvàd akarmedam iti yaþ pa÷yet | tathàkarmaõi ca nitya-karmàkaraõe pratyavàya-hetutvena karmedam iti yaþ pa÷yet sa buddhimàn ity àdi tad asaïgatam eva | nitya-karmaõy akarmedam iti j¤ànasyà÷ubha-mokùa-hetutvàbhàvàt, mithyàj¤ànatvena tasyivà÷ubhatvàc ca | na caitàdç÷aü mithyà-j¤ànaü boddhavyaü tattvaü nàpy etàdç÷a-j¤àne buddhimattvàdi-stuty-upapattir bhràntitvàt | nitya-karmànuùñhànaü hi svaråpato 'ntaþkaraõa-÷uddhi-dvàropayujyate na tatràkarma-buddhiþ kutràpy upayujyate ÷àstreõa nàmàdiùu brahma-dçùñivad avihitatvàt | nàpãdam eva vàkyaü tad-vidhàyakam upakramàdi-virodhasyokteþ
| evaü nitya-karmàkaraõam api svaråpato nitya-karma-viruddha-karma-lakùakatayopayujyate na tu tatra karma-dçùñiþ kvàpy upayujyate | nàpi nitya-karmàkaraõàt pratyavàyaþ | abhàvàd bhàvotpatty-ayogàt | anyathà tad-avi÷eùeõa sarvadà kàryotpatti-prasaïgàt | bhàvàrthàþ karma-÷abdàs tebhyaþ kriyà pratãyetaiùa hy artho vidhãyata iti nyàyena bhàvàrthasyaivàpårva-janakatvàt | atiràtre ùoóa÷inaü na gçhõàti ity àdàv api saïkalpa-vi÷eùasyaivàpårva-janakatvàbhyupagamàt | nekùetodyantam àdityam ity àdi-prajàpati-vratavat | ato nitya-karmànuùñhànàrhe kàle tad-viruddhatayà yad-upave÷anàdi karma tad eva nitya-karmàkaraõopalakùitaü pratyavàya-hetur iti vaidikànàü
siddhàntaþ | ataevàkurvan vihitaü karmety atra lakùaõàrthe ÷atà vyàkhyàtaþ | lakùaõa-hetvoþ kriyàyà ity avi÷eùa-smaraõe 'py atra hetutvànupapatteþ | tasmàn mithyà-dar÷anàpanode prastute mithyà-dar÷ana-vyàkhyànaü na ÷obhatetaràm | nàpi nityànuùñhàna-param evaitad vàkyaü nityàni kuryàd ity arthe karmaõy akarma yaþ pa÷yed ity àdi tad-abodhakaraü vàkyaü prayu¤jànasya bhagavataþ pratàrakatvàpatter ity àdi bhàùya eva vistareõa vyàkhyàtam ity uparamyate ||18||

vi÷vanàthaþ : tatra karmàkarmaõos tattva-bodham àha karmaõãti | ÷uddhàntaþ-karaõasya j¤ànavattve 'pi janakàder ivàkçta-sannyàsasya karmaõy anuùñhãyamàne niùkàma-karma-yoge akarma | karmedaü na bhavatãti yaþ pa÷yet tat-karmaõo bandhakatvàbhàvàt iti bhàvaþ | tathà÷uddhàntaþkaraõasya j¤ànàbhàve 'pi ÷àstraj¤atvàt j¤àna-vàvadåkasya sannyàsino 'karmaõi karmàkaraõe karma pa÷yet durgati-pràpakaü karma-bandham evopalabhate | sa eva buddhimàn | sa tu kçtsna-karmàõy eva karoti, na tu tasya j¤àna-vàvadåkasya j¤àni-màninaþ saïgenàpi tad-vacasàpi sannyàsaü na karotãti bhàvaþ | tathà ca bhagavad-vàkyam -

yas tv asaüyata-ùaó-vargaþ pracaõóendriya-sàrathiþ |
j¤àna-vairàgya-rahitas tri-daõóam upajãvati ||
suràn àtmànam àtma-sthaü nihnute màü ca dharma-hà |
avipakva-kaùàyo  'smàd amuùmàc ca vihãyate || [BhP 11.18.40-1] iti ||18||

baladevaþ : karmàkarmaõor boddhavyaü svaråpam àha karmaõãti | anuùñhãyamàne niùkàme karmaõi yo 'karma prastutatvàt karmaõy àtma-j¤ànaü pa÷yet, akarmaõy àtma-j¤àne yaþ karma pa÷yet | etad uktaü bhavati - yo mumukùur hçd-vi÷uddhaye kriyamàõaü karmàtma-j¤ànànusandhi-garbhatvàj j¤ànàkàraü, tac ca j¤ànaü karma-dvàrakatvàt karmàkàraü pa÷yet | ubhayor ekàtmodde÷yatvàd ubhayam ekaü vidyàd ity arthaþ | evam eva vakùyate sàïkhya-yogau pçthag bàlàþ ity àdineti | evam anuùñhãyamàne karmaõi àtma-yàthàtmyaü yo 'nusandhatte sa manuùyeùu buddhimàn paõóitaþ | yukto mokùa-yogyaþ
| kçtsna-karma-kçt sarveùàü karma-phalànàm àtma-j¤àna-sukhàntarbhåtatvàt ||18||

__________________________________________________________

BhG 4.19

yasya sarve samàrambhàþ kàma-saükalpa-varjitàþ |
j¤ànàgni-dagdha-karmàõaü tam àhuþ paõóitaü budhàþ ||19||

÷rãdharaþ : karmaõy akarma yaþ pa÷yed ity anena ÷ruty-arthàrthàpattibhyàü yad uktam artha-dvandvaü tad eva spaùñayati yasyeti pa¤cabhiþ | samyag àrabhyanta iti samàrambhàþ karmàõi | kàmyata iti kàmaþ phalam | tat-saïkalpena varjità yasya bhavanti taü paõóitam àhuþ | tatra hetur yatas taiþ samàrambhaiþ ÷uddhe citte sati jàtena j¤ànàgninà dagdhàny akarmatàü nãtàni karmàõi yasya tam | àråóhàvasthàyàü tu kàmaþ phala-hetu-viùayaþ | tad-artham idaü kartavyam iti kartavya-viùayaþ saïkalpaþ | tàbhyàü varjitàþ | ÷eùaü spaùñam ||19||

madhusådanaþ : tad etat paramàrtha-dar÷inaþ kartçtvàbhimànàbhàvena karmàliptatvaü prapa¤cyate yasya sarva ity àdi brahma-karma-samàdhinety antena | yasya pårvokta-paramàrtha-dar÷inaþ sarve yàvanto vaidikà laukikà và samàrambhàþ samàrabhyanta iti vyutpattyà karmàõi kàma-saïkalpa-varjitàþ kàmaþ phala-tçùõà saïkalpo 'haü karomãti kartçtvàbhimànas tàbhyàü varjitàþ | loka-saïgrahàthaü và jãvana-màtràrthaü và pràrabdha-karma-vegàd vçthà-ceùñà-råpà bhavanti | taü karmàdàv akarmàdi-dar÷anaü j¤ànaü tad evàgnis tena dagdhàni ÷ubhà÷ubha-lakùaõàni karmàõi yasya tad-adhigama uttara-pårvàrdhayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àt
[Vs 4.1.13] iti nyàyàt | j¤ànàgni-dagdha-karmàõaü taü budhà brahma-vidaþ paramàrthataþ paõóitam àhuþ | samyag-dar÷ã hi paõóita ucyate na tu bhrànta ity arthaþ ||19||

vi÷vanàthaþ : uktam arthaü vivçõoti yasyeti pa¤cabhiþ | samyag àrabhyanta iti samàrambhàþ karmàõi | kàmaþ phalaü, tat-saïkalpena varjitàþ | j¤ànam evàgnis tena dagdhàni karmàõi kriyamàõàni vihitàni niùiddhàni ca yasya saþ | etena vikarmaõa÷ ca boddhavyam ity api vivçtam | etàdç÷àdhikàriõi karma yathà akarma pa÷yet, tathaiva vikarmàpy akarmaiva pa÷yed iti pårva-÷lokasyaiva saïgatiþ | yad agre vakùyate -

api ced asi pàpebhyaþ sarvebhyaþ pàpa-kçttamaþ |
sarvaü j¤àna-plavenaiva vçjinaü santariùyasi ||
yathaidhàüsi samiddho 'gnir bhasmasàt kurute 'rjuna |
j¤ànàgniþ sarva-karmàõi bhasmasàt kurute tathà || [Gãtà 4.36-37] iti ||19||

baladevaþ : karmaõo j¤ànàkàram àha yasyeti pa¤cabhiþ | samàrambhàþ karmàõi kàmyanta iti kàmàþ phalàni tat-saïkalpena varjitàþ ÷ånyà yasya karmabhir àtmodde÷ino bhavanti | taü budhàþ paõóitam àtmaj¤am àhuþ | tatra hetuþ - j¤àneti | taiþ samàrambhair hçd-vi÷uddhau satyàm àvirbhåtenàtma-j¤ànàgninà dagdhàni saücitàni karmàõi yasya tam ||19||

__________________________________________________________

BhG 4.20

tyaktvà karma-phalàsaïgaü nitya-tçpto nirà÷rayaþ |
karmaõy abhipravçtto 'pi naiva kiücit karoti saþ ||20||

÷rãdharaþ : kiü ca tyaktveti | karmaõi tat-phale càsaktiü tyaktvà nityena nijànandena tçptaþ | ataeva yoga-kùemàrtham à÷rayaõãya-rahitaþ | evambhåto yaþ svàbhàvike vihite và karmaõy abhitaþ pravçtto 'pi kiücid eva naiva karoti | tasya karmàkarmatàm àpadyata ity arthaþ ||20||

madhusådanaþ : bhavatu j¤ànàgninà pràktanànàm apràrabdha-karmaõàü dàha àgàminàü cànutpattiþ | j¤ànotpatti-kàle kriyamàõaü tu pårvottarayor anantar-bhàvàt phalàya bhaved iti bhavet kasyacid à÷aïkà tàm apanudaty àha tyaktveti | karmaõi phale càsaïgaü kartçtvàbhimànaü bhogàbhilàùaü ca tyaktvàkartr-abhoktr-àtma-samyag-dar÷anena bàdhitvà nitya-tçptaþ paramànanda-svaråpa-làbhena sarvatra niràkàïkùaþ | nirà÷raya à÷rayo dehendriyàdir advaita-dar÷anena nirgato yasmàt sa nirà÷rayo dehendriyàdy-abhimàna-÷ånyaþ | phala-kàmanàyàþ kartçtvàbhimànasya ca nivçttau hetu-garbhaü krameõa vi÷eùaõa-dvayam | evambhåto jãvanmukto vyutthàna-da÷àyàü
karmaõi vaidike laukike vàbhipravçtto 'pi pràrabdha-karma-va÷àl loka-dçùñyàbhitaþ sàïgopàïgànuùñhànàya pravçtto 'pi sva-dçùñyà naiva kiücit karoti sa niùkriyàtma-dar÷anena bàdhitatvàd ity arthaþ ||20||

vi÷vanàthaþ : nitya-tçpto nityaü nijànandaena tçptaþ | nirà÷rayaþ svayoga-kùemàrthaü na kam apy à÷rayate ||20||

baladevaþ : uktam arthaü vi÷adayati tyaktveti | karma-phale saïgaü tyaktvà nityenàtmanànubhåtena tçpto nirà÷rayo yoga-kùemaàrtahm apy à÷raya-rahita ãdç÷o yo 'dhikàrã sa karmaõy abhitaþ pravçtto 'pi naiva kiücit karoti | karmànuùñhànàpade÷ena j¤àna-niùñhàm eva sampàdayatãty àrurukùor da÷eyam | etena vikarmaõaþ svaråpaü bandhakatvaü boddhavyam ity uktaü bhavati ||20||

__________________________________________________________

BhG 4.21

nirà÷ãr yata-cittàtmà tyakta-sarva-parigrahaþ |
÷àrãraü kevalaü karma kurvan nàpnoti kilbiùam ||21||

÷rãdharaþ : kiü ca nirà÷ãr iti | nirgatà à÷iùaþ kàmanà yasmàt | yataü niyataü cittam àtmà ÷arãraü ca yasya | tyaktàþ sarve parigraho yena | sa ÷arãraü ÷arãra-màtra-nirvartyaü kartçtvàbhinive÷a-rahitaü kurvann api kilbiùam bandhanaü na pràpnoti | yogàråóha-pakùe ÷àrãra-nirvàha-màtropayogi svàbhàvikaü bhikùàñanàdi kurvann api kilbiùaü vihitàkaraõa-nimitta-doùaü na pràpnoti ||21||

madhusådanaþ : yadàtyanta-vikùepa-hetor api jyotiùñomàdeþ samyag-j¤àna-va÷àn na tat-phala-janakatvaü tadà ÷arãra-sthiti-màtra-hetor avikùepakasya bhikùàñanàder nàsty eva bandha-hetutvam iti kaimutya-nyàyenàha nirà÷ãr iti | nirà÷ãr gata-tçùõo yata-cittàtmà cittam antaþkaraõam àtmà bàhyendriya-sahito dehas tau saüyatau pratyàhàreõa nigçhãtau yena saþ | yato jitendriyo 'to vigata-tçùõatvàt tyakta-sarva-parigrahas tyaktàþ sarve parigrahà bhogopakaraõàni yena saþ | etàdç÷o 'pi pràrabdha-karma-va÷àc chàrãraü ÷arãra-sthiti-màtra-prayojanaü kaupãnàcchàdanàdi-grahaõa-bhikùàñanàdi-råpaü yatiü prati ÷àstràbhyanuj¤àtaü karma
kàyikaü vàcikaü mànasaü ca, tad api kevalaü kartçtvàbhimàna-÷ånyaü paràdhyàropita-kartçtvena kurvan paramàrthato 'kartràtma-dar÷anàn nàpnoti na pràpnoti kilbiùaü dharmàdharma-phala-bhåtam aniùñaü saüsàraü pàpavat puõyasyàpy aniùña-phalatvena kilbiùatvam |

ye tu ÷arãra-nirvartyaü ÷àrãram iti vyàcakùate tan mate kevalaü karma kurvann ity ato 'dhikàrthàlàbhàd avyàvartakatvena ÷àrãra-padasya vaiyarthyam | atha vàcika-mànasika-vyàvartanàtham iti bråyàt tadà karma-padasya vihita-màtra-paratvena ÷àrãraü vihitaü karma kurvan nàpnoti kilbiùam ity aprasakta-pratiùedho 'narthakaþ | pratiùiddha-sàdhàraõa-paratve 'py evam eva vyàghàta iti bhàùya eva vistaraþ ||21||

vi÷vanàthaþ : àtmà sthåla-dehaþ | ÷àrãraü ÷àrãra-nirvàhàrthaü karmàsat-pratigrahàdikaü kurvann api kilbiùaü pàpaü nàpnotãty etad api vikarmaõa÷ ca boddhavyam ity asya vivaraõam ||21||

baladevaþ : athàråóhasya da÷àm àha nirà÷ãr iti tribhiþ | nirgatà à÷ãþ phalecchà yasmàt sa | yata-cittàtmà va÷ãkçta-citta-dehas tyakta-sarva-parigraha àtmaikàvalokanàrthatvàt pràkçteùu vastuùu mamatva-varjitaþ | ÷àrãraü karma ÷arãra-nirvàhàrthaü karmàsat-parigrahàdi kurvann api kilbiùaü pàpaü nàpnoti ||21||

__________________________________________________________

BhG 4.22

yadçcchà-làbha-santuùño dvandvàtãto vimatsaraþ |
samaþ siddhàv asiddhau ca kçtvàpi na nibadhyate ||22||

÷rãdharaþ : kiü ca yadçcchà-làbheti | apràrthitopasthito làbho yadçcchà-làbhaþ | tena santuùñaþ | dvandvàni ÷ãtoùõàdãny atãto 'tikràntaþ | tat-sahana-÷ãla ity arthaþ | vimatsaro nirvairaþ | yadçcchà-làbhasyàpi siddhàv asiddhau ca samo harùa-viùàda-rahitaþ | ya evambhåtaþ sa pårvottara-bhåmikayor yathàyathaü vihitaü svàbhàvikaü và karma kçtvàpi bandhaü na pràpnoti ||22||

madhusådanaþ : tyakta-sarva-parigrahasya yateþ ÷arãra-sthiti-màtra-prayojanaü karmàbhyanuj¤àtaü tatrànnàcchàdanàdi-vyatirekeõa ÷arãra-sthiter asaübhavàd yàc¤àdinàpi sva-prayatnenànnàdikaü sampàdyam iti pràpte niyamàyàha yadçcchà-làbheti | ÷àstrànanumata-prayatna-vyatireko yadçcchà tayaiva yo làbho 'nnàcchàdanàdeþ ÷àstrànumatasya sa yadçcchàlàbhas tena santuùñas tad-adhika-tçùõà-rahitaþ | tathà ca ÷àstraü bhaikùaü caret iti prakçùya ayàcitam asaük ptam upapannaü yadçcchayà iti yàc¤à-saükalpàdi-prayatnaü vàrayati | manur api -

na cotpàta-nimittàbhyàü na nakùatràïgavidyayà |
nànu÷àsana-vàdàbhyàü bhikùàü lipseta karhicit || [Manu 6.50] iti |

yatayo bhikùàrthaü gràmaü vi÷antãty àdi-÷àstrànumatas tu prayatnaþ kartavya eva | evaü labdhavyam api ÷àstra-niyatam eva -

     kaupãna-yugalaü vàsaþ kanthàü ÷ãta-nivàriõãm |
     pàduke càpi gçhõãyàt kuryàn nànyasya saïgraham || ity àdi | 

evam anyad api vidhi-niùedha-råpaü ÷àstram åhyam | 
nanu sva-prayatnam antareõàlàbhe ÷ãtoùõàdi-pãóitaþ kathaü jãved ata àha dvandvàtãta dvandvàni kùut-pipàsà-÷ãtoùõa-varùàdãni atãto 'tikràntaþ samàdhi-da÷àyàü teùàm asphuraõàt | vyutthàna-da÷àyàü sphuraõe 'pi paramànandàdvitãyàkartr-abhoktr-àtma-pratyayena bàdhàt tair dvandvair upahanyamàno 'py akùubhita-cittaþ | ataeva parasya làbhe svasyàlàbhe ca vimatsaraþ parotkarùàsahana-pårvikà svotkarùa-và¤chà matsaras tad-rahito 'dvitãyàtma-dar÷anena nirvaira-buddhiþ | ataeva samas tulyo yadçcchà-làbhasya siddhàv asiddhau ca siddhau na hçùño nàpy asiddhau viùaõõaþ sa svànubhavenàkartaiva parair àropita-kartçtvaþ
÷arãra-sthiti-màtra-prayojanaü bhikùàñanàdi-råpaü karma kçtvàpi na nibadhyate bandha-hetoþ sa-hetukasya karmaõo j¤ànàgninà dagdhatvàd iti pårvoktànuvàdaþ ||22||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : atha ÷arãra-nirvàhàrtham annàcchàdanàdikaü sva-prayatnena na sampàdyam ity àha yadçcchayeti | yàc¤àü vinaiva làbho yadçcchà-làbhas tena santuùñas tçptaþ | dvandvàni ÷ãtoùõàdãny atãtas tat-sahiùõuþ | vimatsaro 'nyair upadruto 'pi taiþ saha vairam akurvan yadçcchà-làbha-siddhau harùasya tad-asiddhau viùàdasya càbhàvàt sama evaübhåtaþ ÷àrãraü karma kçtvàpi tena tena na badhyate j¤àna-niùñhà-prabhàvàn na lipyate ||22||

__________________________________________________________

BhG 4.23

gata-saïgasya muktasya j¤ànàvasthita-cetasaþ |
yaj¤àyàcarataþ karma samagraü pravilãyate ||23||

÷rãdharaþ : kiü ca gata-saïgasyeti | gata-saïgasya niùkàmasya ràgàdibhir muktasya | j¤àne 'vasthitaü ceto yasya tasya | yaj¤àya parame÷varàrthaü karmàcarataþ sataþ samagraü savàsanaü karma pravilãyate | akarma-bhàvam àpadyate | aråóha-yoga-pakùe yaj¤àyeti | yaj¤àya yaj¤a-rakùaõàrthaü loka-saügrahàrtham eva karma kurvata ity arthaþ ||23||

madhusådanaþ : tyakta-sarva-parigrahasya yadçcchà-làbha-santuùñasya yater yac-charãra-sthiti-màtra-prayojanaü bhikùàñanàdi-råpaü karma tat kçtvà na nibadhyata ity ukte gçhasthasya brahma-vido janakàder yaj¤àdi-råpaü yat karma tad-bandha-hetuþ syàd iti bhavet kasyacid à÷aïkà tàm apanetuü tyaktvà karma-phalàsaïgam ity àdinoktaü vivçõoti gata-saïgasyeti | gata-saïgasya phalàsaïga-÷ånyasya muktasya kartçtva-bhoktçtvàdy-adhyàsa-÷ånyasya j¤ànàvasthita-cetaso nirvikalpaka-brahmàtmaikya-bodha eva sthitaü cittaü yasya tasya sthita-praj¤asyety arthaþ | uttarottara-vi÷eùaõasya pårva-pårva-hetutvenànvayo draùñavyaþ | gata-saïgatvaü kuto yato 'dhyàsa-hãnatvaü tat kuto
yataþ sthita-praj¤atvam iti | ãdç÷asyàpi pràrabdha-karma-va÷àd yaj¤àya yaj¤a-saürakùaõàrthaü jyotiùñomàdi-yaj¤e ÷reùñhàcàratvena loka-pravçtty-arthaü yaj¤àya viùõave tat-prãty-artham iti và | àcarataþ karma yaj¤a-dànàdikaü samagraü sahàgreõa phalena vidyata iti samagraü pravilãyate prakarùeõa kàraõocchedena tattva-dar÷anàd vilãyate vina÷yatãty arthaþ ||23||

vi÷vanàthaþ : yaj¤o vakùyamàõa-lakùaõas tad-arthaü karmàcaratas tat karma pravilãyate akarma-bhàvam àpadyata ity arthaþ ||23||

baladevaþ : gata-saïgasya niùkàmasya ràga-dveùàdibhir muktasya svàtma-viùayaka-j¤àna-niviùña-manaso yaj¤àya viùõuü prasàdayituü tac-cintanam àcarataþ pràcãnaü bandhakaü karma samagraü kçtsnaü pravilãyate ||23||
__________________________________________________________

BhG 4.24

brahmàrpaõaü brahma havir brahmàgnau brahmaõà hutam |
brahmaiva tena gantavyaü brahma-karma-samàdhinà ||24||

÷rãdharaþ : tad evaü parame÷varàràdhana-lakùaõaü karma j¤àna-hetutvena bandhakatvàbhàvàd akarmaiva | àruóhàvasthàyàü tu akartràtma-j¤ànena bàdhitatvàt svàbhàvikam api karma-karmaiveti karmaõy akarma yaþ pa÷yed ity anenoktaþ karma-pravilayaþ prapa¤citaþ | idànãü karmaõi tad-aïgeùu ca brahmaivànusyåtaü pa÷yataþ karma-pravilayam àha brahmàrpaõam iti | arpyate 'nenety arpaõaü sruv-àdi | tad api brahmaiva | arpyamàõaü havir api ghçtàdikaü brahmaiva | brahmaivàgniþ | tasmin brahmaõà kartrà hutaü homaþ | agni÷ ca kartà ca kriyà ca brahmaivety arthaþ | evaü brahmaõy eva karmàtmake samàdhi÷
cittaikàgryaü yasya tena brahmaiva gantavyaü pràpyam | na tu phalàntaram ity arthaþ ||24||

madhusådanaþ : nanu kriyamàõaü karma phalam ajanayitvaiva kuto na÷yati brahma-bodhe tat-kàraõocchedàd ity àha brahmàrpaõam iti | aneka-kàraka-sàdhyà hi yaj¤àdi-kriyà bhavati | devatodde÷ena hi dravya-tyàgo yàgaþ | sa eva tyajyamàna-dravyasyàgnau prakùepàd dhoma ity ucyate | tatrodde÷yà devatà sampradànaü, tyajyamànaü dravyaü haviþ-÷abda-vàcyaü sàkùàd-dhàtv-artha-karma, tat phalaü tu svargàdi vyavahitaü bhàvanà-karma | evaü dhàrakatvena haviùo 'gnau prakùepe sàdhakatamatayà juhvàdi karaõaü prakà÷akatayà mantràdãti karaõam api kàraka-j¤àpaka-bhedena dvividham | evaü tyàgo 'gnau prakùepa÷ ca dve kriye | tatràdyàyàü
yajamànaþ kartà | prakùepe tu yajamàna-parikrãto 'dhvaryuþ prakùepàdhikaraõaü càgniþ | evaü de÷a-kàlàdikam apy adhikaraõaü sarva-kriyà-sàdhàraõaü draùñavyam |

tad evaü sarveùàü kriyà-kàrakàdi-vyavahàràõàü brahma-j¤àna-kalpitànàü rajjv-aj¤àna-kalpitànàü sarpa-dhàrà-daõóàdãnàü rajju-tattva-j¤àneneva brahma-tattva-j¤ànena bàdhe badhitànuvçttyà kriyàkàrakàdi-vyavhàràbhàso dç÷yamàno 'pi dagdha-paña-nyàyena na phalàya kalpata ity anena ÷lokena pratipàdyate | brahma-dçùñir eva ca sarva-yaj¤àtmiketi ståyate |

tathà hi - arpyate 'neneti karaõa-vyutpattyàrpaõaü juhvàdi mantràdi ca | evam arpyate 'smà iti vyutpattyàrpaõaü devatà-råpaü sampradànam | evam arpyate 'sminn iti vyutpattyàrpaõam adhikaraõaü de÷a-kàlàdi | tat sarvaü brahmaõi kalpitatvàd brahmaiva rajju-kalpita-bhujaïgavad adhiùñhàna-vyatirekeõàsad ity arthaþ | evaü havis-tyàga-prakùepa-kriyayoþ sàkùàt karma kàrakaü tad api brahmaiva | evaü yatra prakùipyate 'gnau so 'pi brahmaiva | brahmàgnàv iti samastaü padam | tathà yena kartrà yajamànenàdhvaryuõà ca tyajyate prakùipyate ca tad ubhayam api kartç-kàrakaü kartari vihitayà tçtãyayànådya brahmeti nidhãyae brahmaõeti | evaü hutam iti havanaü
tyàga-kriyà prakùepa-kriyà ca tad api brahmaiva | tathà yena havanena yad gantavyaü svargàdi vyavahitaü karma tad api brahmaiva | atratya eva-kàraþ sarvatra sambadhyate | hutam ity atràpãta eva brahmety anuùajyate | vyavadhànàbhàvàt sàkàïkùatvàc ca cit-patis tvà punàtu ity àdàv acchidreõetyàdi-para-vàkya-÷eùavat |

anena råpeõa karmaõi samàdhir brahma-j¤ànaü yasya sa karma-samàdhis tena brahma-vidà karmànuùñhàtràpi brahma paramànandàdvayaü gantavyam ity anuùajyate | sàkàïkùatvàd avyavadhànàc ca yà te agne rajà÷ayety àdau tanår varùiùñheyàdi-pårva-vàkya-÷eùavat | 

athavàrpyate 'smai phalàyeti vyutpattyàrpaõa-padenaiva svargàdi-phalam api gràhyam | tathà ca brahmaiva tena gantavyaü brahma-karma-samàdhinà ity uttaràrdhaü j¤àna-phala-kathanàyaiveti sama¤jasam | asmin pakùe brahma-karma-samàdhinety ekaü và padam | pårvaü brahma-padaü hutam ity anena sambadhyate caramaü gantavya-padeneti bhinnaü và padam | evaü ca nànuùaïga-dvaya-kle÷a iti draùñavyam | brahma gantavyam ity abhedenaiva tat-pràptir upacàràt | ataeva na svargàdi tuccha-phalaü tena gantavyaü vidyayàvidyaka-kàraka-vyavahàrocchedàt | tad uktaü vàrtika-kçdbhiþ -

     kàraka-vyavahàre hi ÷uddhaü vastu na vãkùyate |
     ÷uddhe vastuni siddhe ca kàraka-vyàvçttiþ kutaþ || iti |

arpaõàdi-kàraka-svarupànupamardenaiva tatra nàmàdàv iva brahma-dçùñiþ kùipyate sampan-màtreõa phala-vi÷eùàyeti keùàücid vyàkhyànaü bhàùyakçdbhir eva niràkçtam upakramàdi-virodhàd brahma-vidyà-karaõe sampan-màtrasyàprasaktatvàd ity àdi yuktibhiþ ||24||

vi÷vanàthaþ :. yaj¤àyàcarata ity uktam | sa yaj¤a eva kãdç÷aþ ? ity apekùàyàm àha brahmeti | arpyate 'nenety arpaõaü juhv-àdi | tad api brahmaiva | arpyamàõaü havir api brahmaiva | brahmaivàgnàv iti havanàdhikaraõam agnir api brahmaiva | evaü vivekatavatà puüsà brahmaiva gantavyaü, na tu phalàntaram | kutaþ ? brahmàtmakaü yat karma tatraiva samàdhi÷ cittaikàgryaü yasya tena ||24||

baladevaþ : evaü vivikta-jãvàtmànusandhi-garbhatayà sva-vihitasya karmaõo j¤ànàkàratàm abhidhàya sàïgasya tasya paràtma-råpatànusandhinà tad-àkàratàm àha brahmàrpaõam iti | arpyate 'nenàtmaiveti vyutpatter arpaõaü sruvaü mantràdhidaivataü cendràdi tat tac ca brahmaiva | arpyamàõaü havi÷ càjyàdi tad api brahmaiva | tac ca havir homàdhàre 'gnau brahmaõi yajamànenàdhvaryuõà ca brahmaõà hutaü tyaktaü prakùiptaü ca | agnir yajamàno 'dhvaryu÷ ca brahmaivety arthaþ | brahmàgnàv ity atra õi-kàra-lopa÷ chàndasaþ | na ca samastaü padam iti vàcyam | agnau brahma-dçùñer vidheyatvàd itthaü ca brahma-råpe sàïge karmaõi samàdhi÷ cittaikàgryaü yasya tena mumukùuõà
brahmaiva gantavyaü sva-svaråpaü para-svaråpaü ca labhyam avalokyam ity arthaþ | vij¤ànaü brahma ced veda ity àdau jãve brahma-÷abdaþ | vij¤ànam ànandaü brahma ity àdau paramàtmani ca brahmàrpaõatvàdi-guõa-yogàn nàsya prakaraõasya paunaruktam | sruv-àdãnàü brahmatvaü tad-àyatta-vçttikatvàt tad-vàpyatvàc ca iti vyàkhyàtàraþ | tàdç÷atayànusandhitaü karma-j¤ànàkàraü sat tad avalokanàya kalpyate ||24||

__________________________________________________________

BhG 4.25

daivam evàpare yaj¤aü yoginaþ paryupàsate |
brahmàgnàv apare yaj¤aü yaj¤enaivopajuhvati ||25||

÷rãdharaþ : etad eva yaj¤atvena sampàditaü sarvatra brahma-dar÷ana-lakùaõaü j¤ànaü sarva-yaj¤opàya-pràpyatvàt sarva-yaj¤ebhyaþ ÷reùñham ity evaü stotum adhikàri-bhedena j¤ànopàya-bhåtàn bahån yaj¤àn àha daivam ity àdibhir aùñabhiþ | devà indra-varuõàdaya ijyante yasmin | eva-kàreõendràdiùu brahma-buddhi-ràhityaü dar÷itam | taü daivam eva yaj¤am apare karma-yoginaþ paryupàsate ÷raddhayànutiùñhanti | apare tu j¤àna-yogino brahma-råpe 'gnau apare yaj¤enaivopàyena brahmàrpaõam ity àdy ukta-prakàreõa yaj¤am upajuhvati | yaj¤àdi-sarva-karmàõi pravilàpayantãty arthaþ | so 'yaü j¤àna-yaj¤aþ ||25||

madhusådanaþ : adhunà samyag-dar÷anasya yaj¤a-råpatvena stàvakatayà brahmàrpaõa-mantre sthite punar api tasya stuty-artham itaràny aj¤àn upanyasyati daivam iti | devà indràgny-àdaya ijyante yena sa daivas tam eva yaj¤aü dar÷a-pårõamàsa-jyotiùñomàdi-råpam apare yoginaþ paryupàsate sarvadà kurvanti na j¤àna-yaj¤am | evaü karma-yaj¤am uktvàntaþ-karaõa-÷uddhi-dvàreõa tat-phala-bhåtaü j¤àna-yaj¤am àha brahmàgnau satya-j¤ànànantànanda-råpaü nirasta-samasta-vi÷eùaü brahma tat-padàrthas tasminn agnau yaj¤aü pratyag àtmànaü tva-padàrthaü yaj¤enaiva | yaj¤a-÷abda àtma-nàmasu yàskena pañhitaþ | itthambhåta-lakùaõe tçtãyà | eva-kàro bhedàbheda-vyàvçtty-arthaþ |
tvaü-padàrthàbhedenaivopajuhvati tat-svaråpatayà pa÷yantãty arthaþ | apare pårva-vilakùaõàs tattva-dar÷ana-niùñhàþ saünyàsina ity arthaþ |

jãva-brahmàbheda-dar÷anaü yaj¤atvena sampàdya tat-sàdhana-yaj¤a-madhye pañhyate ÷reyàn dravya-mayàd yaj¤àj j¤àna-yaj¤aa ity àdinà stotum ||25||

vi÷vanàthaþ : yaj¤àþ khalu bhedenànye 'pi bahavo vartante | tàüs tvaü ÷çõv ity àha daivam evety aùñabhiþ | devà indra-varuõàdaya ijyante yasmin taü daivam iti | indràdiùu brahma-buddhi-ràhityaü dar÷itam | sàsya devatety aõ | yoginaþ karma-yoginaþ | apare j¤àna-yoginas tu brahma paramàtmaivàgnis tasmiüs tat-padàrthe yaj¤aü haviþ-sthànãyaü tvaü-padàrthaü jãvaü yaj¤ena praõava-råpeõa mantreõaiva juhvati | ayam eva j¤àna-yaj¤o 'gre stoùyate | atra yaj¤aü yaj¤ena iti ÷abdau karma-karaõa-sàdhanau prathamàti÷ayoktyà ÷uddha-jãva-praõavàvàhatuþ ||25||

baladevaþ : evaü brahmànusandhi-garbhatayà ca karmaõo j¤ànàkàratàü niråpya karma-yoga-bhedàn àha daivam iti | daivam indràdi-devàrcana-råpaü yaj¤am apare yoginaþ paryupàsate tatraiva niùñhàü kurvanti | apare brahmàrpaõaü ity àdi-nyàyena brahma-bhåtàgnàv yaj¤ena sruvàdinà yaj¤aü ghçtàdi-havã-råpaü juhvati homa eva niùñhàü kurvatãty arthaþ ||25||

__________________________________________________________

BhG 4.26

÷rotràdãnãndriyàõy anye saüyamàgniùu juhvati |
÷abdàdãn viùayàn anya indriyàgniùu juhvati ||26||

÷rãdharaþ : ÷rotràdãnãti | anye naiùñhikã brahmacàriõas tat-tad-indriya-saüyama-råpeùv agniùu ÷rotràdãni juhvati pravilàpayanti | indriyàõi nirudhya saüyama-pradhànàs tiùñhantãty arthaþ | indriyàõy evàgnayaþ | teùu ÷abdàdãn anye gçhasthà juhvati | viùaya-bhoga-samaye 'py anàsaktàþ santo 'gnitvena bhàviteùv indriyeùu haviùñvena bhàvitàn ÷abdàdãn prakùipantãty arthaþ ||26||

madhusådanaþ : ÷rotràdãnãndriyàõy anye saüyamàgniùu juhvati ÷abdàdãn viùayàn anya indriyàgniùu juhvati ||26||

vi÷vanàthaþ : anye naiùñhikàþ ÷rotràdãnãndriyàõi | saüyamaþ saüyataü mana evàgnayas teùu juhvati | ÷uddhe manasãndriyàõi pravlàpayantãty arthaþ | anye tato nyånà brahmacàriõaþ ÷abdàdãn viùayàni indriyàgniùv indriyàõy evàgnayas teùu juhvati ÷abdàdãnãndriyeùu pravilàpayantãty arthaþ ||26||

baladevaþ : ÷rotràdãnãty anye naiùñhika-brahmacàriõaþ saüyamàgniùu tat-tad-ndriya-saüyama-råpeùv agniùu ÷rotràdãni juhvati tàni nirudhya saüyama-pradhànàs tiùñhanti | anye gçhiõa indriyàgniùv agnitvena bhàviteùu ÷rotràdiùu ÷abdàdãn upajuhvati anàsaktyà tàn bhu¤jànàs tàni tat-pravaõàni kurvanti ||26||

__________________________________________________________

BhG 4.27

sarvàõãndriya-karmàõi pràõa-karmàõi càpare |
àtma-saüyama-yogàgnau juhvati j¤àna-dãpite ||27||

÷rãdharaþ : kiü ca sarvàõãti | apare dhyàna-niùñhàþ | buddhãndriyàõàü ÷rotràdãnàü karmàõi ÷ravaõa-dar÷anàdãni | karmendriyàõàü vàk-pàõy-àdãnàü karmàõi vacanopàdànàdãni | pràõànàü ca da÷ànàü karmàõi | pràõasya bahir gamanam | apànasyàdho-nayanam | vyànasya vyànayanam àku¤cana-prasàraõàdi | samànasyà÷itapãtàdãnàü samunnayanam | udànasyordhva-nayanam -

udgàre nàga àkhyàtaþ kårmas tånmãlane smçtaþ |
kçkaraþ kùut-karo j¤eyo devadatto vijçmbhaõe |
na jahàti mçte kvàpi sarvavyàpã dhanaüjayaþ || [Gheraõóa-saühità 5.64|

ity evaü råpàõi juhvati | àtmani saüyamo dhyànaikàgryam | sa eva yogaþ | sa evàgniþ | tasmin j¤ànena dhyeya-viùayeõa dãpite prajvalite dhyeyaü samyag j¤àtvà tasmin manaþ saüyamya tàni sarvàõi karmàõy uparamayantãty arthaþ ||27||

madhusådanaþ : tad ananyatvam àrambhaõa-÷abdàdibhyaþ [Vs. 2.1.14] apare ÷uddha-tvaü-padàrtha-vij¤àþ | sarvàõãndriyàõi tat-karmàõi ÷ravaõa-dar÷anàni sarvàõãndriya-karmàõi pràõa-karmàõi càpare àtma-saüyama-yogàgnau juhvati j¤àna-dãpite ||27||

vi÷vanàthaþ : apare ÷uddha-tvaü-padàrtha-vij¤àþ | sarvàõãndriyàõi tat-karmàõi ÷ravaõa-dar÷anàdãni ca | pràõa-karmàõi da÷a-pràõàs tat-karmàõi ca | pràõasya bahir gamanam | apànasyàdho-nayanam | samànasya bhukta-pãtàdãnàü samãkaraõam | udànasyoccair nayanam | vyànasya viùvak-nayanam | 

udgàre nàga àkhyàtaþ kårmas tånmãlane smçtaþ |
kçkaraþ kùut-karo j¤eyo devadatto vijçmbhaõe |
na jahàti mçte kvàpi sarvavyàpã dhanaüjayaþ || [Gheraõóa-saühità 5.64|

ity evaü da÷a-pràõàs tat-karmàõi | àtmanas tvaü-padàrthasya saüyamaþ ÷uddhir evàgnis tasmin juhvati | mano-buddhy-àdãndriyàõi da÷a-pràõàü÷ ca pravilàpayanti | ekaþ pratyag àtmaivàsti, nànye mana àdàya iti bhàvayantãty arthaþ ||27||

baladevaþ : sarvàõãti | apare indriya-karmàõi pràõa-karmàõi càtma-saüyama-yogàgnau ca juhvati | àtmano manasaþ saüyamaþ sa eva yogas tasminn agnitvena bhàvite juhvati | manasà indriyàõàü pràõànàü ca karma-pravaõatàü nivàrayituü prayatante | indriyàõàü ÷rotràdãnàü karmàõi ÷abda-grahaõàdãni pràõa-karmàõi pràõasya bahir-gamanaü karma, apànasyàdhogamanaü, vyànasya nikhila-deha-vyàpanam àku¤cana-prasàraõàdi, samànasyà÷ita-pãtàdi-samãkaraõam, udànasyordhva-nayanaü cety evaü bodhyàni sarvàõi sàmastyena j¤àna-dãpite àtmànusandhànojjvalite ||27||

__________________________________________________________

BhG 4.28

dravya-yaj¤às tapo-yaj¤à yoga-yaj¤às tathàpare |
svàdhyàya-j¤àna-yaj¤à÷ ca yatayaþ saü÷ita-vratàþ ||28||

÷rãdharaþ : dravya-yaj¤à ity àdi | dravya-dànam eva yaj¤o yeùàü te dravya-yaj¤àþ | kçcchra-càndràyaõàdi tapa eva yaj¤o yeùàü te eva yaj¤o yeùàü te tapo-yaj¤àþ | yogo 'ùñàïga eva yaj¤o yeùàü te yoga-yaj¤àþ | svàdhyàyena vedena ÷ravaõa-mananàdinà yat tad artha-j¤ànaü tad eva yaj¤o yeùàü te svàdhyàya-j¤àna-yaj¤àþ | yad và veda-pàñha-yaj¤às tad-artha-j¤àna-yaj¤à÷ ceti dvividhàþ | yatayaþ prayatna-÷ãlàþ | samyak ÷itaü tãkùõãkçtaü vrataü yeùàü te ||28||

madhusådanaþ : dravya-yaj¤às tapo-yaj¤à yoga-yaj¤às tathàpare svàdhyàya-j¤àna-yaj¤à÷ ca yatayaþ saü÷ita-vratàþ ||28||

vi÷vanàthaþ : dravya-dànam eva yaj¤o yeùàü te dravya-yaj¤àþ | tapaþ kçcchra-càndràyaõàdy eva yaj¤o yeùàü te tapo-yaj¤àþ | yogo 'ùñàïga eva yaj¤o yeùàü te yoga-yaj¤àþ | svàdhyàyo vedasya pàñhas tad-arthasya j¤ànaü ca yaj¤o yeùàü te | yatayo yatna-paràþ | sarva ete samyak ÷itaü tãkùõãkçtaü vrataü yeùàü te ||28||

baladevaþ : dravyeti | kecit karma-yogino dravya-yaj¤à annàdi-dàna-paràþ | kecit tapo-yaj¤àþ kçcchra-càndràyaõàdi-vrata-paràþ | kecit svàdhyàya-j¤àna-yaj¤à vedàbhyàsa-paràs tad-arthàbhyàsa-parà÷ ca | yatayas tatra prayatna-÷ãlàþ | saü÷ita-vratàs tãkùõa-tat-tad-àcaraõàþ ||28||

__________________________________________________________

BhG 4.29

apàne juhvati pràõaü pràõe 'pànaü tathàpare |
pràõàpàna-gatã ruddhvà pràõàyàma-paràyaõàþ ||29||

÷rãdharaþ : kiü ca apàne iti | apàne 'dho-vçttau pràõam årdhva-vçttiü pårakeõa juhvati | påraka-kàle pràõam apànenaikãkurvanti | tathà kumbhakena pràõàpànayor årdhvàdho-gatã ruddhvà recaka-kàle 'pànaü pràõe juhvati | evaü påraka-kumbhaka-recakaiþ pràõàyàma-paràyaõà apara ity arthaþ | kiü ca apara iti | apare tv àhàra-saïkocam abhyasyantaþ svayam eva jãryamàõeùv indriyeùu tat-tad-indriya-vçtti-layaü bhàvayantãty arthaþ | 

yad và - apàne juhvati pràõaü pràõe 'pànaü tathàpara ity anena påraka-recakayor àvartamànayor haüsaþ so 'ham ity anulomataþ pratilomata÷ ca abhivyajyamànenàjapà-mantreõa tat-ttvaü-padàrthaikyaü vyatãhàreõa bhàvayantãty arthaþ | tad uktaü yoga-÷àstre -
     sa-kàreõa bahir yàti haü-kàreõa vi÷et punaþ |
     pràõas tatra sa evàhaü haüsa ity anucintayet || iti |

pràõàpàna-gatã ruddhvety anena tu ÷lokena pràõàyàma-yaj¤à aparaiþ kathyante | tatràyam arthaþ - dvau bhàgau pårayed annair jalenaikaü prapårayet | pracàràrthaü caturtham ava÷eùayed iti | evam àdi-vacanokto niyata àhàro yeùàü te | kumbhakena pràõàpàna-gatã ruddhvà pràõàyàma-paràyaõàþ santaþ pràõàn indriyàõi pràõeùu juhvati | kumbhake hi sarve pràõà ekãbhavantãti tatraiva layamàneùv indriyeùu homaü bhàvayantãty arthaþ | tad uktaü yoga-÷àstre -

     yathà yathà sadàbhyàsàn manasaþ sthiratà bhavet |
     vàyu-vàk-kàya-dçùñãnàü sthiratà ca tathà tathà || iti ||29||

madhusådanaþ : apàne juhvati pràõaü pràõe 'pànaü tathàpare pràõàpàna-gatã ruddhvà pràõàyàma-paràyaõàþ ||29||

vi÷vanàthaþ : apare pràõàyàma-niùñhàþ apàne 'dho-vçttau pràõam årdhva-vçttaü juhvati påraka-kàle pràõam apànenaikãkurvanti | tathà recaka-kàle 'pànaü pràõe juhvati | kumbhaka-kàle pràõàpànayor gatã ruddhvà pràõàyàma-paràyaõà bhavanti | apare indriya-jaya-kàmàþ | niyatàhàrà alpàhàràþ pràõeùv àhàra-saïkocanenaiva jãvyamàneùu pràõàn indriyàõi juhvati | indriyàõàü pràõàdhãna-vçttitvàt pràõa-daurbalye sati svayam eva sva-sva-viùaya-grahaõàsamarthànãndriyàõi pràõeùv evàlpãyanta ity arthaþ ||29||

baladevaþ : kiü càpàne iti | tathàpare pràõàyàma- paràyaõàs te tridhà adho-vçttàv apàne pràõam årdhva-vçttiü juhvati | pårakeõa pràõam apànena sahaikãkurvanti | tathà pràõe 'pànaü juhvati recakenàpànaü pràõena sahaikãkçtya bahir nirgamayanti | yathà pràõàpànayor gatã ÷vàsa-pra÷vàsau kumbhakena ruddhvà vartanta iti | àntarasya vàyor nàsàsyena bahir nirgamaþ ÷vàsaþ pràõasya gatiþ | vinirgatasya tasyàntaþ-prave÷aþ pra÷vàso 'pànasya gatiþ | tayor nirodhaþ kumbhakaþ sa dvividhaþ vàyum àpårya ÷vàsa-pra÷vàsayor nirodho 'ntaþ-kumbhakaþ | vàyuü virecya tayor nirodho bhaiþ kumbhakaþ | apare nityatàhàràþ bhojana-saïkocaam
abhyasyantaþ pràõàn indriyàõi pràõeùu juhvati | teùv alpàhàreõa jãryamàõeùu tad-àyatta-vçttikàni tàni viùaya-grahaõàkùamàõi taptàyoniùiktoda-binduvat teùv eva vilãyante ||29||

__________________________________________________________

BhG 4.30

apare niyatàhàràþ pràõàn pràõeùu juhvati |
sarve 'py ete yaj¤a-vido yaj¤a-kùapita-kalmaùàþ ||30||

÷rãdharaþ : tad evam uktànàü dvàda÷ànàü yaj¤a-vidàü phalam àha sarve 'pãti | yaj¤àn vindanti labhanta iti yaj¤a-vidaþ | yaj¤a-j¤à iti và | yaj¤aiþ kùayitaü nà÷itaü kalmaùaü yais te ||30||

madhusådanaþ : tad evam uktànàü dvàda÷adhà yaj¤a-vidàü phalam àha sarve 'pãti | yaj¤àn vidanti jànanti vindanti labhante veti yaj¤a-vido yaj¤ànàü j¤àtàraþ kartàra÷ ca | yaj¤aiþ pårvoktaiþ kùapitaü nà÷itaü kalmaùaü pàpaü yeùàü te yaj¤a-kùapita-kalmaùàþ | yaj¤àn kçtvàva÷iùñe kàle 'nnam amçta-÷abda-vàcyaü bhu¤jata iti yaj¤a-÷iùñàmçta-bhujaþ | te sarve 'pi sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa yànti brahma sanàtanaü nityaü saüsàràn mucyanta ity arthaþ ||30||

vi÷vanàthaþ : sarve 'py ete yaj¤a-vida ukta-lakùaõàn yaj¤àn vindamànàþ santo j¤àna-dvàrà brahma yànti | atrànanusaühitaü phalam àha yaj¤a-÷iùñaü yaj¤àva÷iùñaü yad amçtaü bhogai÷varya-siddhy-àdikaü tad bhu¤jata iti ||30||

baladevaþ : ete khalv indirya-vijaya-kàmàþ sarve 'pãti yaj¤a-vidaþ | pårvoktàn devàdi-yaj¤àn vindamànà tair eva yaj¤aiþ kùapita-kalmaùàþ ||30|| 

__________________________________________________________

BhG 4.31

yaj¤a-÷iùñàmçta-bhujo yànti brahma sanàtanam |
nàyaü loko 'sty ayaj¤asya kuto 'nyaþ kurusattama ||31||

÷rãdharaþ : yaj¤a-÷iùñàmçta-bhuja iti | yaj¤àn kçtvà ava÷iùñe kàle 'niùiddham annam amçta-råpaü bhu¤jata iti tathà | te sanàtanaü nityaü brahma j¤àna-dvàreõa pràpnuvanti | tad-akaraõe doùam àha nàyam iti | ayam alpa-sukho 'pi manuùya-loko 'yaj¤asya yaj¤ànuùñhàna-rahitasya nàsti | kuto 'nyo bahu-sukhaþ para-lokaþ | ato yaj¤àþ sarvathà kartavyà ity arthaþ ||31||

madhusådanaþ : evam anvaye guõam uktvà vyatireke doùam àha yej¤ety ardhena | uktànàü yaj¤ànàü madhye 'nyatamo 'pi yaj¤o yasya nàsti so 'yaj¤as tasyàyam alpa-sukho 'pi manuùya-loko nàsti sarva-nindyatvàt | kuto 'nyo vi÷iùña-sàdhana-sàdhyaþ para-loko he kuru-sattama ||31||

vi÷vanàthaþ : tathànusaühitaü phalam àha brahma yàntãti | tad-akaraõe pratyavàyam àha nàyam iti | ayam alpa-sukho manuùa-loko 'pi nàsti | kuto 'nyo devàdi-lokas tena pràptavya ity arthaþ ||31||

baladevaþ : ananusaühitaü phalam àha yaj¤a-÷iùñeti | yaj¤a-÷iùñaü yad amçtam annàdi bhogai÷varya-siddhy-àdi ca tad-bhu¤jànàþ | anusaühitaü phalam àha yàntãti | tat-sàdhyena j¤ànena brahmeti pràgvat ||30||

__________________________________________________________

BhG 4.32

evaü bahu-vidhà yaj¤à vitatà brahmaõo mukhe |
karmajàn viddhi tàn sarvàn evaü j¤àtvà vimokùyase ||32||

÷rãdharaþ : j¤àna-yaj¤aü stotum uktàn yaj¤àn upasaüharati evaü bahu-vidhà iti | brahmaõo vedasya mukhe vitatàþ | vedena sàkùàd-vihità ity arthaþ | tathàpi tàn sarvàn vàï-manaþ-kàya-karma-janitàn àtma-svaråpa-saüspar÷a-rahitàn viddhi jànãhi | àtmanaþ karmàgocaratvàt | evaü j¤àtvà j¤àna-niùñhaþ san saüsàràd vimukto bhaviùyasi ||32||

madhusådanaþ : kiü tvayà svotprekùà-màtreõaivam ucyate na hi veda evàtra pramàõam ity àha evam iti | evaü yathoktà bahu-vidhà bahu-prakàrà yaj¤àþ sarva-vaidika-÷reyaþ-sàdhana-råpà vitatà vistçtà brahmaõo vedasya mukhe dvàre veda-dvàreõaivaite 'vagatà ity arthaþ | veda-vàkyàni tu pratyekaü vistara-bhayàn nodàhriyante | karmajàn kàyika-vàcika-mànasa-karmodbhavàn viddhi jànãhi tàn sarvàn yaj¤àn nàtmajàn | nirvyàpàro hy àtmà na tad-vyàpàrà ete kintu nirvyàpàro 'ham udàsãna ity evaü j¤àtvà vimokùyase 'smàt saüsàra-bandhanàd iti ÷eùaþ ||32||

vi÷vanàthaþ : brahmaõo vedasya mukhena vedena svamukhenaiva spaùñam uktà ity arthaþ | karmajàn vàï-manaþ-kàya-karma-janitàn ||32||

baladevaþ : evam iti | brahmaõo vedasya mukhe vitatàþ | viviktàtma-pràpty-upàyatayà sva-mukhenaiva tena sphuñam uktàþ | karmajàn vàï-manaþ-kàya-karma-janitàn ity arthaþ | evaü j¤àtvà tad-upàyatayà tenoktàn tàn avabudhyànuùñhàya tad-utpanna-vij¤ànenàvalokitàtma-dvayaþ saüsàràd vimokùyase ||32||

__________________________________________________________

BhG 4.33

÷reyàn dravya-mayàd yaj¤àj j¤àna-yaj¤aþ parantapa |
sarvaü karmàkhilaü pàrtha j¤àne parisamàpyate ||33||

÷rãdharaþ : karma-yaj¤àj j¤àna-yaj¤as tu ÷reùñha ity àha ÷reyàn iti | dravya-mayàd anàtma-vyàpàra-janyàd daivàdi-yaj¤àj j¤àna-yaj¤aþ ÷reyàn ÷reùñhaþ | yadyapi j¤àna-yaj¤asyàpi mano-vyàpàràdhãnatvam asty eva tathàpy àtma-svaråpasya j¤ànasya manaþ-pariõàme  'bhivyakti-màtram | na taj-janyatvam iti dravya-mayàd vi÷eùaþ | ÷reùñhatve hetuþ -- sarvaü karmàkhilaü phala-sahitaü j¤àne parisamàpyate | antarbhavatãty arthaþ | sarvaü tad abhisameti yat kiü ca prajàþ sàdhu kurvantãti ÷ruteþ ||33||

madhusådanaþ : sarveùàü tulyavan nirde÷àtma-karma-j¤ànayoþ sàmya-pràptàv àha ÷reyàn iti | ÷reyàn pra÷asyataraþ sàkùàn mokùa-phalatvàt | dravya-mayàt tad-upalakùitàj j¤àna-÷ånyàt sarvasmàd api yaj¤àt saüsàra-phalàj j¤àna-yaj¤a eka eva | he parantapa ! kasmàd evam ? yasmàt sarvaü karmeùñi-pa÷u-soma-cayana-råpaü ÷rautam akhilaü nirava÷eùaü smàrtam upàsanàdi-råpaü ca yat karma taj-j¤àne brahmàtmaikya-sàkùàtkàre samàpyate pratibandha-kùaya-dvàreõa paryavasyati | tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dàne tapasànà÷akena iti dharmena pàpam apanudati iti ca ÷ruteþ | sarvàpekùà
ca yaj¤àdi-÷ruter a÷vavat [Vs. 3.4.26] iti nyàyàc cety arthaþ ||33||

vi÷vanàthaþ : teùàü madhye brahmàrpaõaü brahma-havir iti lakùaõàd api dravya-mayàd yaj¤àd brahmàgnàv ity anenokto j¤àna-yaj¤aþ ÷reyàn | kutaþ ? j¤àne sati sarvaü karmàkhilam avyarthaü sat parisamàpyate samàptãbhavati | j¤ànànantaraü karma na tiùñhatãty arthaþ ||33||

baladevaþ : uktàþ karma-yogà viviktàtmànusandhi-garbhatvàd araõyàd iva ubhaya-råpàs teùu j¤àna-råpaü saüstauti ÷reyàn iti | dviråpe karmaõi karma-dravya-bhayàd aü÷àj j¤àna-mayo 'ü÷aþ ÷reyàn pra÷astaraþ | dravya-mayàd ity upalakùaõàm indirya-saüyamàdãnàü teùàü tad-upàyatvàt | etad vivçõoti - he pàrtha ! j¤àne sati sarvaü karmàkhilaü sàïgaü parisamàpyate nivçttim eti phale jàte sàdhana-nivçtter dar÷anàt ||33||

__________________________________________________________

BhG 4.34

tad viddhi praõipàtena paripra÷nena sevayà |
upadekùyanti te j¤ànaü j¤àninas tattva-dar÷inaþ ||34||

÷rãdharaþ : evambhåtàtma-j¤àne sàdhanam àha tad iti | tad taj j¤ànaü viddhi jànãhi pràpnuhãty arthaþ | j¤àninàü praõipàtena daõóavan-namaskàreõa | tataþ paripra÷nena | kuto 'yaü me saüsàraþ ? kathaü và nivarteta ? iti paripra÷nena | sevayà guru-÷u÷råùayà ca | j¤àninaþ ÷àstraj¤àþ | tattva-dar÷ino 'parokùànubhava-sampannà÷ ca | te tubhyaü j¤ànam upade÷ena sampàdayiùyanti ||34||

madhusådanaþ : etàdç÷a-j¤àna-pràptau ko 'tipratyàsanna upàya ity ucyate tad viddhãti | tat-sarva-karma-phala-bhåtaü j¤ànaü viddhi labhasva àcàryànabhigamya teùàü praõipàtena prakarùeõa nãcaiþ patanaü praõipàto dãrgha-namaskàras tena ko 'haü kathaü baddho 'smi kenopàyena mucyeyam ity àdi paripra÷nena bahu-viùayeõa pra÷nena | sevayà sarva-bhàvena tad-anukåla-kàritayà | evaü bhakti-÷raddhàti÷aya-pårvakeõàvanati-vi÷eùeõàbhimukhàþ santa upadekùyanty upade÷ena sampàdayiùyanti te tubhyaü j¤ànaü paramàtma-viùayaü sàkùàn mokùa-phalaü j¤àninaþ pada-vàkya-nyàyàdimàna-nipuõàs
tattva-dar÷inaþ kçta-sàkùàtkàràþ | sàkùàtkàravadbhir upadiùñam eva j¤ànaü phala-paryavasàyi na tu tad-rahitaiþ pada-vàkya-nyàyàdimàna-nipuõair apãti bhagavato matam | tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet samit-pàõiþ ÷rotriyaü brahma-niùñham iti ÷ruti-saüvàdi | tatràpi ÷rotriyam adhãta-vedaü brahma-niùñhaü kçta-brahma-sàkùàtkàram iti vyàkhyànàt | bahu-vacanaü cedam àcàrya-viùayam ekasminn api gauravàti÷ayàrthaü na tu bahutva-vivakùayà | ekasmàd eva tattva-sàkùàtkàravata àcàryàt tattva-j¤ànodaye satyàcàryàntara-gamanasya tad-artham ayogàd iti draùñavyam ||34||

vi÷vanàthaþ : taj-j¤àna-pràptaye prakàram àha tad iti | praõipàtena j¤ànopadeùñari gurau daõóavan-namaskàreõa | bhagavan ! kuto 'yaü me saüsàraþ ? kathaü nivartiùyate ? iti paripra÷nena ca | sevayà tat-paricaryayà ca | tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet samit-pàõiþ ÷rotriyaü brahma-niùñham iti ÷ruteþ ||34||

baladevaþ : evaü jãva-svaråpa-j¤ànaü tat-sàdhanaü ca sàïgam upadi÷ya para-svaråpopàsana-j¤ànam upad÷an sat-prasaïga-labhyatvaü tasyàha tad iti | yad arthaü tad ubhayaü mayà tavopadiùñaü avinà÷i tu tad viddhi [Gãtà 2.17] ity àdinà tat paràtma-sambandhi-j¤ànaü praõipàtàdibhiþ prasàditebhyo j¤ànibhyaþ sadbhyas tvam avagata-sva-svaråpo viddhi pràpnuhi | tatra praõipàto daõóavat-praõatiþ | sevà bhçtyavat teùàü paricaryà | paripra÷naþ tat-svaråpa-tad-guõa-tad-vibhåti-viùayako vividhaþ pra÷naþ | 

nanådàsãnàs te na vakùyantãti cet tatràha upeti | te j¤ànino 'dhigata-svaråpàtmànaþ praõipàtàdinà taj-jij¤àsutàm àlakùya te tubhyaü tàdç÷àya tat-sambandhi j¤ànam upadekùyanti tattva-dar÷inas taj-j¤àna-pracàrakàþ kàruõikà iti yàvat | 

nanv atra tad iti jãva-j¤ànaü vàcyaü prakçtatvàd iti cen, na | na tv evàhaü jàtu nàsaü [Gãtà 2.12], yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61], ajo 'pi sann avyayàtmà [Gãtà 4.6] ity àdinà paràtmano 'py apràkçtatvàt | evam àha såtrakàraþ - anyàrtha÷ ca paràmar÷aþ [Vs. 1.3.20] iti | anyathà ÷ruti-såtràrtha-saüvàdino 'grimasya j¤àna-mahimno virodhaþ syàd uktam eva suùñhu ||34||

__________________________________________________________

BhG 4.35

yaj j¤àtvà na punar moham evaü yàsyasi pàõóava |
yena bhåtàny a÷eùeõa drakùyasy àtmany atho mayi ||35||

÷rãdharaþ : j¤àna-phalam àha yaj j¤àtveti sàrdhais tribhiþ | yaj j¤ànaü j¤àtvà pràpya punar bandhu-vadhàdi-nimittaü moham na pràpsyasi | tatra hetuþ - yena j¤ànena bhåtàni pitàputràdãni svàvidyà-vijçmbhitàni svàtmany evàbhedena drakùyasi | atho anantaram àtmànaü mayi paramàtmany abhedena drakùyasãty arthaþ ||35||

madhusådanaþ : evam atinirbandhena j¤ànotpàdane kiüsyàt ata àha yaj j¤àtveti | yat pårvoktaü j¤ànam àcàryair upadiùñaü j¤àtvà pràpya | odana-pàkaü pacatãtivat tasyaiva dhàtoþ | sàmànya-vivakùayà prayogaþ | na punar moham evaü bandhu-vadhàdi-nimittaü bhramaü yàsyasi | he parantapa ! 

kasmàd evaü yasmàd eva j¤ànena bhåtàni pitç-putràdãni a÷eùeõa brahmàdi-stamba-paryantàni svàvidyà-vijçmbhitàni àtmani tvayi tvaü-padàrthe 'tho api mayi bhagavati vàsudeve tat-padàrthe paramàrthato bheda-rahite 'dhiùñhàna-bhåte drakùyasy abhedenaiva | adhiùñhànàtirekeõa kalpitasyàbhàvàt | màü bhagavantaü vàsudevam àtmatvena sàkùàtkçtya sarvàj¤àna-nà÷e tat-kàryàõi bhåtàni na sthàsyantãti bhàvaþ ||35||

vi÷vanàthaþ : j¤ànasya phalam àha yaj j¤àtveti sàrdhais tribhiþ | yaj j¤ànaü dehàd atiikta evàtmeti lakùaõaü j¤àtvaivaü moham antaþ-karaõa-dharmaü na pràpsyasi | yena ca moha-vigamena svàbhàvika-nitya-siddhàtma-j¤àna-làbhàd a÷eùàõi bhåtàni manuùya-tiryag-àdãny àtmani jãvàtmany upàdhitvena sthitàni pçthag drakùyasi | atho mayi parama-kàraõe ca kàryatvena sthitàni drakùyasi ||35||

baladevaþ : ukta-j¤àna-phalam àha yad iti | yaj-jãva-j¤àna-pårvakaü paramàtma-sambandhi-j¤ànaü j¤àtvopalabhya punar evaü bandhu-vadhàdi-hetukaü mohaü na yàsyasi | kathaü na yàsyàmãtiy atràha yeneti | yena j¤ànena bhåtàni deva-mànavàdi-÷arãràõi a÷eùeõa sàmastyena sarvàõãty arthaþ | àtmani sva-svaråpe upàdhitvena sthitàni tàni pçthag drakùyasi | atho mayi sarve÷vare sarva-hetau kàryatvena sthitàni tàni drakùyasãti | etad uktaü bhavati - deha-dvaya-viviktà jãvàtmànas teùàü hari-vimukhànàü hari-màyayaiva deheùu daihikteùu ca mamatvàni racitàni | hantç-hantavya-bhàvàvabhàsa÷ ca tayaiva | ÷uddha-svaråpàõàü na tat-tat-sambaddhaþ
| paramàtmà khalu sarve÷varaþ svà÷ritànàü jãvànàü tat-tat-karmànuguõatayà tat-tad-dehendriyàõi tat-tad-deha-yàtràü lokàntareùu tat-tat-sukha-bhogàü÷ ca sampàdayaty upàsitas tu muktim ity eva j¤ànino na mohàvakà÷a iti ||35||

__________________________________________________________

BhG 4.36

api ced asi pàpebhyaþ sarvebhyaþ pàpa-kçttamaþ |
sarvaü j¤àna-plavenaiva vçjinaü santariùyasi ||36||

÷rãdharaþ : kiü ca api ced iti | sarvebhyaþ pàpa-kàribhyo yadyapy ati÷ayena pàpa-kàrã tvam asi, tathàpi sarvaü pàpa-samudraü j¤àna-plavenaiva j¤àna-potenaiva samyag-anàyàsena tariùyasi ||36||

madhusådanaþ : kiü ca ÷çõu j¤ànasya màhàtmyam api ced iti | api ced ity asambhàvitàbhyupagama-pradar÷anàrthau nipàtau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathàpi j¤àna-phala-kathanàyàbhyupetyocyate | yadyapi tvaü pàpa-kàribhyaþ sarvebhyo 'py ati÷ayena pàpa-kàrã pàpa-kçttamaþ syàs tathàpi sarvaü vçjinaü pàpam atidustaratvenàrõava-sadç÷aü j¤àna-plavenaiva nànyena j¤ànam eva plavaü potaü kçtvà santariùyasi samyag anàyàsena punar àvçtti-varjitatvena ca tariùyasi atikramiùyasi | vçjina-÷abdenàtra dharmàdharma-råpaü karma saüsàra-phalam abhipretaü mumukùoþ pàpavat puõyasyàpy aniùñatvàt ||36||
vi÷vanàthaþ : j¤ànasya màhàtmyam àha api ced iti | pàpibhyaþ pàpa-kçdbhyo 'pi sakà÷àd yadyapy ati÷ayena pàpakàrã tvam asi, tathàpi atraitàvat pàpa-sattve katham antaþ-karaõa-÷uddhiþ ? tad-abhàve ca kathaü j¤ànotpattiþ ? nàpy utpanna-j¤ànasyaitad duràcàratvaü sambhaved ato 'tra vyàkhyà ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdànàm - api ced ity asambhàvitàbhyupagama-pradar÷anàrthau nipàtau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathàpi j¤àna-phala-kathanàyàbhyupetyocyate ity eùà ||36||

baladevaþ : j¤àna-prabhàvam àha api ced iti | yadyapi sarvebhyaþ pàpa-kartçbhyas tvam ati÷ayena pàpa-kçd asi, tathàpi sarvaü vçjinaü nikhilaü pàpaü dustaratvenàrõava-tulyam ukta-lakùaõa-j¤àna-plavena santariùyasi ||36||

__________________________________________________________

BhG 4.37

yathaidhàüsi samiddho 'gnir bhasmasàt kurute 'rjuna |
j¤ànàgniþ sarva-karmàõi bhasmasàt kurute tathà ||37||

÷rãdharaþ : samudravat sthitasyaiva pàpasyàtilaïghana-màtraü, na tu pàpasya nà÷aþ | iti bhràntiü dçùñàntena vàrayann àha yathaidhàüsãti | edhàüsi kàùñhàni pradãpto 'gnir yathà bhasmãbhàvaü nayati tathàtma-j¤ànam àpanno mumukùuþ kàlena mahatàtmani vindati labhata ity arthaþ ||37||

madhusådanaþ : nanu samudravat taraõe karmaõàü nà÷o na syàd ity à÷aïkya dçùñàntaram àha yathaidhàüsãti | yathaidhàüsi kàùñhàni samiddhaþ prajvalito 'gnir bhasmasàt kurute bhasmãbhàvaü nayati he 'rjuna j¤ànàgniþ sarva-karmàõi pàpàni puõyàni càvi÷eùeõa pràrabdha-phala-bhinnàni bhasmasàt kurute tathà tat-kàraõàj¤àna-vinà÷ena vinà÷ayatãty arthaþ | tathà ca ÷rutiþ -

bhidyate hçdaya-granthi÷ chidyante sarvasaü÷ayàþ | 
kùãyante càsya karmàõi tasmin dçùñe paràvare || [MuõóU 2.2.8] iti |

tad-adhigama uttara-pårvàrdhayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àt | itarasyàpy evam asaü÷leùaþ pàte tu [Vs. 4.1.13-14] iti ca såtre | anàrabdhe puõya-pàpe na÷yata evety atra såtram anàrabdha-kàrya eva tu pårve tad-avadheþ [Vs. 4.1.15] iti | j¤ànotpàdaka-dehàrambhakàõàü tu tad-dehànta eva vinà÷aþ | tasya tàvad eva ciraü yàvan na vimokùye [ChàndU 6.14.2] iti ÷ruteþ | bhogena tv itare kùapayitvà sampadyate [Vs. 4.1.19] iti såtràc ca | àdhikàrikàõàü tu yàny eva j¤ànotpàdaka-dehàrambhakàõi tàny eva dehàntaràrambhakàõy api | yathà vasiùñàpàntara-tamaþ-prabhçtãnàm | tathà ca såtraü yàvad-adhikàram avasthitir àdhikàrikàõàm [Vs. 3.3.32] iti | adhikàro 'neka-dehàrambhakaü balavat-pràrabdha-phalaü
karma | tac copàsakànàm eva nànyeùàü | anàrabdha-phalàni na÷yanti àrabdha-phalàni tu yàvad-bhoga-samàpti tiùñhanti | bhoga÷ caikena dehenànekena veti na vi÷eùaþ | vistaras tv àkara draùñavyaþ ||37||

vi÷vanàthaþ : ÷uddhàntaþkaraõasyotpannaü tu pràrabdha-bhinnaü karma-màtraü vinà÷ayatãti sa-dçùñàntam àha yatheti | samiddhaþ prajvalitaþ ||37||

baladevaþ : brahma-vidyayà pàpa-karmàõi na÷yantãty uktam | idànãü puõya-karmàõy api na÷yantãty àha yatheti | edhàüsi kàùñhàni samiddhaþ prajvalito 'gnir yathà bhasmasàt kurute, tathà j¤ànàgniþ sva-paràtmànubhava-vahniþ sarvàõi karmàõi puõyàni pàpàni ca pràrabdhetaràõi bhasmasàt kurute | tatra sa¤citàni pràrabdhetaràõãpãkatulavan nirdahati kriyamàõàni padma-patràmbu-binduvad vi÷eùayati pràrabdhàni tu tat-prabhàvenàtijãrõàny api sat-patha-pracàràrthayà harer icchayaivàtmànubhaviny avasthàpayatãti | ÷ruti÷ ca -ubhe uhaivaiùa ete taraty amçtaþ sàdhvasàdhunã iti | eùa brahmànubhavã ubhe saücitya kriyamàõe ete sàdhvasàdhunã puõya-pàpe karmaõã tarati kràmatãty arthaþ | evam àha såtrakàraþ
tad-adhigama uttara-pårvàrdhayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àt [Vs. 4.1.13] ity àdibhiþ ||37||

__________________________________________________________

BhG 4.38

na hi j¤ànena sadç÷aü pavitram iha vidyate |
tat svayaü yoga-saüsiddhaþ kàlenàtmani vindati ||38||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha na hãti | pavitraü ÷uddhi-karam | iha tapo-yogàdiùu madhye j¤àna-tulyaü nàsty eva | tarhi sarve 'pi kim ity àtma-j¤ànam eva nàbhyasanta iti ? ata àha tat svayam iti sàrdhena | tad àtmani viùaye j¤ànaü kàlena mahatà karma-yogena saüsiddho yogyatàü pràptaþ san svayam evànàyàsena labhate | na tu karma-yogaü vinety arthaþ ||38||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàt na hãti | na hi j¤ànena sadç÷aü pavitram pàvanaü ÷uddhi-karam anyad iha vede loka-vyavahàre và vidyate, j¤àna-bhinnasya aj¤ànànivartakatvena samåla-pàpa-nivartakatvàbhàvàt kàraõa-sad-bhàvena punaþ pàpodayàc ca | j¤ànena tv aj¤àna-nivçttyà samåla-pàpa-nivçttir iti tat-samam anyac ca vidyate | 

tad àtma-viùayaü j¤ànaü sarveùàü kim iti jhañiti notpadyate ? tatràha taj j¤ànaü kàlena mahatà yoga-saüsiddho yogena pårvokta-karma-yogena saüsiddhaþ saüskçto yogyatàm àpannaþ svayam àtmany antaþ-karaõe vindati labhate na tu yogayatàm àpanno 'nya-dattaü sva-niùñhatayà na và para-niùñhaü svãyatayà vindatãty arthaþ ||38||

vi÷vanàthaþ : iha tapo-yogàdi-yukteùu madhye j¤ànena sadç÷aü pavitraü kim api nàsti | taj j¤ànaü na sarva-sulabham | kintu yogena niùkàma-karma-yogena samyak siddha eva, na tv aparipakvaþ | so 'pi kàlenaiva, na tu sadyaþ | àtmani svasmin svayaü pràptaü vindati | na tu sannyàsa-grahaõa-màtreõaiveti bhàvaþ ||38||

baladevaþ : na hãti | hi yato j¤ànena sadç÷aü pavitraü ÷uddhi-karaü tapas tãrthàñanàdikaü nàsti | atas tat sarva-pàpa-nà÷akaü taj j¤ànaü na sarva-sulabhaü, kintu yogena niùkàma-karmaõà saüsiddhaþ paripakva eva kàlenaiva, na tu sadyaþ | àtmani svasmin svayaü labdhaü vindati | na tu pàrivràjya-grahaõa-màtreõeti ||38||

__________________________________________________________

BhG 4.39

÷raddhàvàül labhate j¤ànaü tatparaþ saüyatendriyaþ |
j¤ànaü labdhvà paràü ÷àntim acireõàdhigacchati ||39||

÷rãdharaþ : kiü ca ÷raddhàvàn iti | ÷raddhàvàn guråpadiùñe 'rthe àstikya-buddhimàn | tat-paras tad-eka-niùñhaþ | saüyatendriya÷ ca | taj j¤ànaü labhate | nànyaþ | ataþ ÷raddhàdi-sampattyà j¤àna-làbhàt pràk karma-yoga eva ÷uddhy-artham anuùñheyaþ | j¤àna-làbhànantaraü tu na tasya kiücit kartavyam ity àha j¤ànaü labdhvà tu mokùam acireõa pràpnoti ||39||

madhusådanaþ : yenaikàntena j¤àna-pràptir bhavati sa upàyaþ pårvokta-praõipàtàdy-apekùayàpy àsannatara ucyate ÷raddhàvàn iti | guru-vedànta-vàkyeùv idam ittham veti pramà-råpàstikya-buddhiþ ÷raddhà tadvàn puruùo labhate j¤ànam | etàdç÷o 'pi ka÷cid alasaþ syàt tatràha tat-paraþ | guråpàsanàdau j¤ànopàye 'tyantàbhiyuktaþ | ÷raddhàvàüs tat-paro 'pi ka÷cid ajitendriyaþ syàd ata àha saüyatendriyaþ | saüyatàni viùayebhyo nivartitànãndriyàõi yena sa saüyatendriyaþ | ya evaü vi÷eùaõa-traya-yuktaþ so 'va÷yaü j¤ànaü labhate | praõipàtàdis tu bàhyo màyàvitvàdi-sambhavàd anaikàntiko 'pi | ÷raddhàvattvàdis
tv aikàntika upàya ity arthaþ | 

ãdç÷enopàyena j¤ànaü labdhvà paràü caramàü ÷àntim avidyà-tat-kàrya-nivçtti-råpàü muktim acireõa tad-avyavadhànenaivàdhigacchati labhate | yathà hi dãpaþ svotpatti-màtreõaivàndhakàra-nivçttiü karoti na tu kaücit sahakàriõam apekùate tathà j¤ànam api svotpatti-màtreõaivàj¤àna-nivçttiü karoti na tu kiücit prasaïkhyànàdikam apekùata iti bhàvaþ ||39||

vi÷vanàthaþ : tarhi kãdç÷aþ san kadà pràpnotãty ata àha ÷raddhàvàn iti | ÷raddhà niùkàma-karmaõaivàntaþkaraõa-÷uddhyaiva j¤ànaü syàd iti ÷àstràrthaü àstikya-buddhis tadvàn eva | tat-paras tad-anuùñhàna-niùñhas tàdç÷o 'pi yadà saüyatendriyaþ syàt tadà paràü ÷àntim saüsàra-nà÷am ||39||

baladevaþ : kãdç÷aþ san kadà vindatãty àha ÷raddhàvàn iti | niùkàmena karmaõà hçd-vi÷uddhau j¤ànaü syàd iti | dçóha-vi÷vàsaþ ÷raddhà tadvàn | tat-paras tad-anuùñhàna-niùñhas tàdçg api yadà saüyatendriyas tadà paràü ÷àntim muktim ||39||

__________________________________________________________

BhG 4.40

aj¤a÷ cà÷raddadhàna÷ ca saü÷ayàtmà vina÷yati |
nàyaü loko 'sti na paro na sukhaü saü÷ayàtmanaþ ||40||

÷rãdharaþ : j¤ànàdhikàriõam uktvà tad-viparãtam anadhikàriõam àha aj¤a÷ ceti | aj¤o guråpadiùñàrthànabhij¤aþ | kathaücij j¤àne jàte 'pi tatrà÷raddadhàna÷ ca | jàtàyàm api ÷raddhàyàü mamedaü siddhen na veti aü÷ayàkrànta-citta÷ ca vina÷yate | svàrthàd bhra÷yati | eteùu triùv api saü÷ayàtmà sarvathà na÷yati | yatas tasyàyaü loko nàsti dhanàrjana-vivàhàdy-asiddheþ | na ca para-loko dharmasyàniùpatteþ | na ca sukhaü saü÷ayenaaiva bhogasyàpy asambhavàt ||40||

madhusådanaþ : atra ca saü÷ayo na kartavyaþ, kasmàt ? aj¤a iti | aj¤o 'nadhãta-÷àstratvenàtma-j¤àna-÷ånyaþ | guru-vedànta-vàkyàrtha idam evaü na bhavaty eveti viparyaya-råpà nàstikya-buddhir a÷raddhà tadvàn a÷raddadhànaþ | idam evaü bhavati na veti sarvatra saü÷ayàkrànta-cittaþ saü÷ayàtmà vina÷yati svàrthàd bhraùño bhavati | aj¤a÷ cà÷raddadhàna÷ ca vina÷yatãti saü÷ayàtmàpekùayà nyånatva-kathanàrthaü cakàràbhyàü tayoþ prayogaþ | kutaþ ? saü÷ayàtmà hi sarvataþ pàpãyàn yato nàyaü manuùya-loko 'sti vittàrjanàdy-abhàvàt, na paro lokaþ svarga-mokùàdi-dharma-j¤ànàdy-abhàvàt
| na sukhaü bhojanàdi-kçtaü saü÷ayàtmanaþ sarvatra sandehàkrànta-cittasya | aj¤a÷ cà÷raddadhàna÷ ca paro loko nàsti manuùya-loko bhojanàdi-sukhaü ca vartate | saü÷ayàtmà tu tritaya-hãnatvena sarvataþ pàpãyàn ity arthaþ ||40||

vi÷vanàthaþ : j¤ànàdhikàriõam uktvà tad-viparãtàdhikàriõam àha aj¤a÷ ceti | aj¤aþ pa÷v-àdivan måóhaþ | a÷raddadhànaþ ÷àstra-j¤ànavattve 'pi nànà-vàdinàü paraspara-vipratipattiü dçùñvà na kvàpi vi÷vastaþ | ÷raddhàvattve 'pi saü÷ayàtmà mamaitat sidhyen na veti sandehàkrànt-matiþ | teùv api madhye saü÷ayàtmànaü vi÷eùato nindati nàyam iti ||40||

baladevaþ : j¤ànàdhikàriõaü tat-phalaü càbhidhàya tad-viparãtaü tat-phalaü càha aj¤a÷ ceti | aj¤aþ pa÷v-àdivac chàstra-j¤àna-hãnaþ | a÷raddadhànaþ ÷àstra-j¤àne saty api vivàdi-pratipattibhir na kvàpi vi÷vastaþ, ÷raddadhànatve 'pi saü÷ayàtmà mamaitat siddhyen na veti sandihàna-manà vina÷yati svàrthàd vicyavate | teùv api madhye saü÷ayàtmànaü vinindati nàyam iti | ayaü pràkçto lokaþ paro 'pràkçtaþ saü÷ayàtmanaþ kiücid api sukhaü nàsti | ÷àstrãya-karma-janyaü hi sukhaü, tac ca karma viviktàtma-j¤àna-pårvakam | tatra sandihànasya kutas tad ity arthaþ ||40||

__________________________________________________________

BhG 4.41

yoga-saünyasta-karmàõaü j¤àna-saüchinna-saü÷ayam |
àtmavantaü na karmàõi nibadhnanti dhana¤jaya ||41||

÷rãdharaþ : adhyàya-dvayoktàü pårvàpara-bhåmikà-bhedena karma-j¤àna-mayãü dvividhàü brahma-niùñhàm upasaüharati yogeti dvàbhyàm | yogena parame÷varàràdhana-råpeõa tasmin saünyastàni karmàõi yena taü karmàõi sva-phalair na nibadhnanti | tata÷ ca j¤ànena àtma-bodhena kartrà saüchinnaþ saüsàro dehàdy-atimàna-lakùaõo yasya tam àtmavantam apramàdinaü karmàõi loka-saïgrahàrthàni svàtàvikàni và na nibadhnanti ||41||

madhusådanaþ : etàdç÷aysya sarvànartha-målasya saü÷ayasya niràkaraõàyàtma-ni÷cayam upàyaü vadann adhyàya-dvayoktàü pårvàpara-bhåmikà-bhedena karma-j¤àna-mayãü dvividhàü brahma-niùñhàm upasaüharati yogeti dvàbhyàm | yogena bhagavad-àràdhana-lakùaõa-samatva-buddhi-råpeõa saünyastàni bhagavati samarpitàni karmàõi yena | yad và paramàrtha-dar÷ana-lakùaõena yogena saünyastàni tyaktàni karmàõi yena taü yoga-saünyasta-karmàõam | saü÷aye sati kathaü yoga-saünyasta-karmatvam ata àha j¤àna-saüchinna-saü÷ayaü j¤ànenàtma-ni÷caya-lakùaõena cchinnaþ saü÷ayo yena
tam | viùaya-para-va÷atva-svaråpa-prasàde sati kuto j¤ànotpattir ity ata àha àtmavantam apramàdinaü sarvadà sàvadhànam | etàdç÷am apramàditvena j¤ànavantaü j¤àna-saüchinna-saü÷ayatvena yoga-saünyasta-karmàõaü karmàõi loka-saïgrahàrthàni vçthà-ceùñà-råpàõi và na nibadhnanti aniùñam iùñaü mi÷raü và ÷arãraü nàrabhante he dhanaüjaya ||41||

vi÷vanàthaþ : naiùkarmyaü tv etàdç÷asya syàd ity àha yogàn niùkàma-karma-yogànantaram eva saünyasta-karmàõaü saünyàsena tyakta-karmàõam | tata÷ ca j¤ànàbhyàsànantaraü chinna-saü÷ayam | àtmavantaü pràpta-pratyag-àtmànaü karmàõi na nibadhnanti ||41||

baladevaþ : ãdç÷asya naiùkarmya-lakùaõà siddhiþ syàd ity àha yogeti | yogena yoga-sthaþ kuru karmàõi ity atroktena saünyastàni j¤ànàkàratàpannàni karmàõi yasya tam | mad-upadiùñena j¤ànena chinna-saü÷ayo yasya tam | àtmavantam avalokitàtmànaü karmàõi na nibadhnanti | teùàü j¤ànena vigamàt ||42||

__________________________________________________________

BhG 4.42

tasmàd aj¤àna-saübhåtaü hçt-sthaü j¤ànàsinàtmanaþ |
chittvainaü saü÷ayaü yogam àtiùñhottiùñha bhàrata ||42||

÷rãdharaþ : tasmàd iti | yasmàd evaü tasmàd àtmano 'j¤ànena saübhåtaü hçdi-sthitam enaü saü÷ayaü ÷okàdi-nimittaü dehàtma-viveka-khaógena chittvà paramàtma-j¤ànopàya-bhåtaü karma-yogam àtiùñhà÷raya | tatra ca prathamaü prastutàya yuddhàyottiùñha | he bhàrateti kùatriyatvena yuddhasya dharmatvaü dar÷itam ||42||

pum-avasthàdi-bhedena karma-j¤àna-mayã dvidhà |
niùñhoktà yena taü vande ÷auriü saü÷aya-saüchidam ||

iti ÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
j¤àna-yogo nàma caturtho 'dhyàyaþ ||4||

madhusådanaþ : tasmàd aj¤àna-saübhåtaü hçt-sthaü j¤ànàsinàtmanaþ chittvainaü saü÷ayaü yogam àtiùñhottiùñha bhàrata ||42||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm j¤àna-yogo nàma 
caturtho 'dhyàyaþ ||4||

vi÷vanàthaþ : upasaüharati tasmàd iti | hçt-sthaü hçd-gataü saü÷ayaü chittvà yogaü niùkàma-karma-yogam àtiùñhà÷raya | uttiùñha yuddhaü kartum iti bhàvaþ ||42||

ukteùu mukty-upàyeùu j¤ànam atra pra÷asyate |
j¤ànopàyaü tu karmaivety adhyàyàrtho niråpitaþ ||
iti sàràrtha-dar÷inyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsv ayaü caturtho hi saïgataþ saïgataþ satàm ||4||

baladevaþ : tasmàd iti | hçt-sthaü hçd-gatam àtma-viùayakaü saü÷ayaü mad-upadiùñena j¤ànàsinà chittvà yogaü niùkàmaü karma mayopadiùñam àtiùñha | tad-artham uttiùñheti ||42||

dvy-aü÷akaü dhànyavat karma tuùàü÷àd iva taõóulaþ |
÷reùñhaü dravyàü÷ato j¤ànam iti turyasya nirõayaþ ||4||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye caturtho 'dhyàyaþ 
||4||


caturtho 'dhyàyaþ - brahmàrpaõa-yogaþ



**********************************************************


Bhagavadgita 5

BhG 5.1

arjuna uvàca
saünyàsaü karmaõàü kçùõa punar yogaü ca ÷aüsasi |
yac chreya etayor ekaü tan me bråhi suni÷citam ||1||

÷rãdharaþ : 
nivàrya saü÷ayaü jiùõoþ karma-saünyàsa-yogayoþ |
jitendriyasya ca yateþ pa¤came muktim abravãt ||

aj¤àna-sambhåtaü saü÷ayaü j¤ànàsinà chittvà karma-yogam àtiùñha ity uktam | tatra pårvàpara-virodhaü manvàno 'rjuna uvàca saünyàsam iti | yas tv àtma-ratir eva syàd ity àdinà sarvaü karmàkhilaü pàrtha ity àdinà ca karma-saünyàsaü kathayasi | j¤ànàsinà saü÷ayaü chittvà yogam àtiùñha iti punar yogaü ca kathayasi | na ca karma-saünyàsaþ karma-yoga÷ ca ekasyaiva ekadaiva sambhavataþ viruddha-svaråpatvàt | tasmàd etayor madhya ekasminn anuùñhàtavye sati mama yac chreyaþ suni÷citam tad ekaü bråhi ||1||

madhusådanaþ :
adhyàyàbhyàü kçto dvàbhyàü nirõayaþ karma-bodhayoþ |
karma-tat-tyàgayor dvàbhyàü nirõayaþ kriyate 'dhunà ||

tçtãye 'dhyàye jyàyasã cet karmaõas te ity àdinàrjunena pçùño bhagavàn j¤àna-karmaõor vikalpa-samuccayàsambhavenàdhikàri-bheda-vyavasthayà loke 'smin dvividhà niùñhà purà proktà mayànagha ity àdinà nirõayaü kçtavàn | tathà càj¤àdhikàrikaü karma na j¤ànena saha samuccãyate tejas-timirayor iva yugapad asambhavàt karmàdhikàra-hetu-bheda-buddhy-apanodakatvena j¤ànasya tad-virodhitvàt | nàpi vikalpyate ekàrthatvàbhàvàt | j¤àna-kàryasyàj¤àna-nà÷asya karmaõà kartum a÷akyatvàt tam eva viditvàpi mçtyum eti nànyaþ panthà vidyate 'nàyanàya iti ÷ruteþ |

j¤àne jàte tu karma-kàryaü nàpekùyata evety uktaü yàvàn artha udapàne ity atra | tathà ca j¤àninaþ karmànadhikàre ni÷cite pràrabdha-karma-va÷àd vçthà-ceùñà-råpeõa tad-anuùñhànaü và sarva-karma-saünyàso veti nirvivàdaü caturthe nirõãtam | aj¤ena tv antaþ-karaõa-÷uddhi-dvàrà j¤ànotpattaye karmàõy anuùñheyàni tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena iti ÷ruteþ | sarvaü karmàkhilaü pàrtha j¤àne parisamàpyate iti bhagavad-vacanàc ca | evaü sarva-karmàõi j¤ànàrthàni | tathà sarva-karma-saünyàso 'pi j¤ànàrthaþ ÷råyate etam eva pravràjino lokam icchantaþ pravrajanti, ÷ànto
dànta uparatas titikùuþ samàhito bhåtvàtmany evàtmànaü pa÷yet, tyajataiva hi taj j¤eyaü tyuktuþ pratyak paraü padam, satyànçte sukha-duþkhe vedàn imaü lokam amuü ca parityajyàtmànam anvicchet ity àdau |

tatra karma tat-tyàgayor àràd upakàraka-saünipatyopakàrakayoþ prayàjàvaghàtayor iva na samuccayaþ sambhavati viruddhatvena yaugapadyàbhàvàt | nàpi karma-tat-tyàgayor àtma-j¤àna-màtra-phalatvenaikàrthatvàd atiràtrayoþ ùoóa÷i-grahaõàgrahaõayor iva vikalpaþ syàt | dvàra-bhedenaikàrthatvàbhàvàt | karmaõo hi pàpa-kùaya-råpam adçùñam eva dvàraü, saünyàsasya tu sarva-vikùepàbhàvena vicàràvasara-dàna-råpaü dçùñam eva dvàram | niyamàpårvaü tu dçùña-samavàyitvàd avaghàtàdàv iva na prayojakam | tathà càdçùñàrtha-dçùñàrthayor àràd upakàraka-saünipàtyopakàrakayor eka-pradhànàrthatve 'pi vikalpo nàsty eva | prayàjàvaghàtàdãnàm
api tat-prasaïgàt | tasmàt krameõobhayam apy anùñheyam | tatràpi saünyàsànantaraü karmànuùñhànaü cet tadà parityakta-pårvà÷rama-svãkàreõàråóha-patitatvàt karmànadhikàritvaü pràktana-saünyàsa-vaiyarthyaü ca tasyàdçùñàrthatvàbhàvàt | prathama-kçta-saünyàsenaiva j¤ànàdhikàra-làbhe tad-uttara-kàle karmànuùñhàna-vaiyarthyaü ca | tasmàd àdau bhagavad-arpaõa-buddhyà niùkàma-karmànuùñhànàd antaþ-karaõa-÷uddhau tãvreõa vairàgyeõa vividiùàyàü dçóhàyàü sarva-karma-saünyàsaþ ÷ravaõa-mananàdi-råpa-vedànta-vàkya-vicàràya kartavya iti bhagavato matam | tathà coktam - na karmaõàm anàrambhàn
naiùkarmyaü puruùo '÷nute iti | vakùyate ca -

àrurukùor muner yogaü karma kàraõam ucyate |
yogàråóhasya tasyaiva ÷amaþ kàraõam ucyate || [Gãtà 6.3] iti |

yogo 'tra tãvra-vairàgya-pårvikà vividiùà | tad uktaü vàrtika-kàraiþ -

     pratyag vividiùàsiddhyai vedànuvacanàdayaþ |
     brahmàvàptyai tu tat-tyàga ãpsantãti ÷ruter balàt || iti |
 
smçti÷ ca -
     kaùàya-païktiþ karmàõi j¤ànaü tu paramà gatiþ |
     kaùàye karmabhiþ pakve tato j¤ànaü pravartate || iti |

mokùa-dharme -
     kaùàyaü pàcayitvà ca ÷reõã-sthàneùu ca triùu |
     pravrajec ca paraü sthànaü pàrivràjyam anuttamam ||
     bhàvinaþ karaõai÷ càyaü bahu-saüsàra-yoniùu |
     àsàdayati ÷uddhàtmà mokùaü vai prathamà÷rame ||
     tam àsàdya tu muktasya dçùñàrthasya vipa÷citaþ |
     triùv à÷rameùu ko nv artho bhavet paramàbhãpsitaþ || iti |

mokùaü vairàgyam | etena kramàkrama-saünyàso dvàv api dar÷inau | tathà ca ÷rutiþ - brahmacaryaü samàpya gçhã bhaved gçhàd vanã bhåtvà pravrajed yadi vetarathà brahmacaryàd eva pravrajed gçhàd và vanàd và yad ahar eva virajet tad ahar eva pravrajet iti |

tasmàd aj¤asyàviraktatà-da÷àyàü karmànuùñhànam eva | tasyaiva viraktatà-da÷àyàü saünyàsaþ ÷ravaõàdy-avasara-dànena j¤ànàrthaü iti da÷à-bhedenàj¤am adhikçtyaiva karma-tat-tyàgau vyàkhyàtuü pa¤cama-ùaùñhàv adhyàyàv àrabhyete | vidvat-saünyàsas tu j¤àna-balàd artha-siddha eveti sandehàbhàvàn na vicàryate |

tatraikam eva jij¤àsum aj¤aü prati j¤ànàrthatvena karma-tat-tyàgayor vigdhànàt tayo÷ ca viruddhayor yugapad anuùñhànàsambhavàn mayà jij¤àsunà kim idànãm anuùñheyam iti sandihàno 'rjuna uvàca saünyàsam iti |

he kçùõa ! sadànanda-råpa bhakta-duþkha-karùaõeti và | karmaõàü yàvaj-jãvàdi-÷ruti-vihitànàü nityànàü naimittikànàü ca saünyàsaü tyàgaü jij¤àsum aj¤aü prati kathayasi veda-mukhena punas tad-viruddhaü yogaü ca karmànuùñhàna-råpaü ÷aüsasi | etam eva pravràjino lokam icchantaþ pravrajanti, tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena ity àdi-vàkya-dvayena -

nirà÷ãr yata-cittàtmà tyakta-sarva-parigrahaþ |
÷àrãraü kevalaü karma kurvann àpnoti kilbiùam || [Gãtà 4.21] 

chittvainaü saü÷ayaü yogam àtiùñhottiùñha bhàrata iti gãtà-vàkya-dvayena và | tatraikam aj¤aü prati karma-tat-tyàgayor vidhànàd yugapad ubhayànuùñhànasambhavàd etayoþ karma-tat-tyàgayor madhye yad ekaü ÷reyaþ pra÷asyataraü manyase karma và tat-tyàgaü và tan me bråhi suni÷citaü tava matam anuùñhànàya ||1||

vi÷vanàthaþ :
proktaü j¤ànàd api ÷reùñhaü karma tad-dàçóhya-siddhaye |
tat-padàrthasya ca j¤ànaü sàmyàd yà api pa¤came ||

pårvàdhyàyànte ÷rutena vàkya-dvàreõa virodham à÷aïkamànaþ pçcchati sannyàsam iti |

yoga-saünyasta-karmàõaü j¤àna-saüchinna-saü÷ayam |
àtmavantaü na karmàõi nibadhnanti dhanaüjaya || [Gãtà 4.41]

iti vàkyena tvaü karma-yogenotpanna-j¤ànasya karma-saünyàsaü bråùe |

tasmàd aj¤àna-saübhåtaü hçt-sthaü j¤ànàsinàtmanaþ |
chittvainaü saü÷ayaü yogam àtiùñhottiùñha bhàrata || [Gãtà 4.42]

ity anena punas tasyaiva karma-yogaü ca bråùe | na ca karma-saünyàsaþ karma-yoga÷ ca ekasyaiva ekadaiva sambhavataþ, sthiti-gativat viruddha-svaråpatvàt | tasmàj j¤ànã karma-saünyàsaü kuryàt, karma-yogaü và kuryàd iti tvad-abhipràyam anavagato |haü pçcchàmi etayor madhye yad ekaü ÷reyas tvayà suni÷citam tan me bråhi ||1||

baladevaþ : 
j¤ànataþ karmaõaþ ÷raiùñhyaü sukaratvàdinà hariþ |
÷uddhasya tad-akartçtvaü tvety àdi pràha pa¤came ||

dvitãye mumukùuü praty àtma-vij¤ànaü mocakam abhidhàya tad-upàyayà niùkàmaü karma kartavyam abhyadhàt | labdha-vij¤ànasya na kiücit karmàstãti yas tv àtma-ratir eva syàt iti tçtãye, sarvaü karmàkhilaü pàrtha iti caturthe càvàdãt | ante tu tasmàd aj¤àna-saübhåtaü [Gãtà 4.42] ity àdinà tasyaiva punaþ karma-yogaü pràvocat | tatràrjunaþ pçcchati saünyàsam iti | he kçùõa ! karmaõàü sannyàsaü sarvendriya-vyàpàra-virati-råpaü j¤àna-yogam ity arthaþ | punar yogaü karmànuùñhànaü ca sarvendriya-vyàpàra-råpaü ÷aüsasi | na caikasya yugapat tau sambhavetàü,
sthiti-gativat tamas-tejovac ca viruddha-svaråpatvàt | tasmàl labdha-j¤ànaþ karma sannyased anutiùñhed veti bhavad-abhimataü vettum a÷akto 'haü pçcchàmi | etayoþ karma-sannyàsa-karmànuùñhànayor yad ekaü ÷reyas tvayà suni÷citaü tattvaü me bråhãti ||1||

__________________________________________________________

BhG 5.2

÷rã-bhagavàn uvàca 
saünyàsaþ karma-yoga÷ ca niþ÷reyasa-karàv ubhau |
tayos tu karma-saünyàsàt karma-yogo vi÷iùyate ||2||

÷rãdharaþ : atrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca saünyàsa iti | ayaü bhàvaþ - na hi vedànta-vedyàtma-tattvaj¤aü prati karma-yogam ahaü bravãmi | yataþ pårvoktena saünyàsena virodhaþ syàt | api tu dehàtmàbhimàninaü tvàü bandhu-vadhàdi-nimitta-÷oka-mohàdi-kçtam enaü saü÷ayaü dehàtma-viveka-j¤ànàsinà chittvà paramàtma-j¤ànopàya-bhåtaü karma-yogam àtiùñheti bravãmi | karma-yogena ÷uddha-cittasyàtma-tattva-j¤àne jàte sati tat-paripàkàrthaü j¤àna-niùñhàïgatvena saünyàsaþ pårvam uktaþ | evaü saty aïga-pradhànayor vikalpa-yogàt saünyàsaþ karma-yoga÷
cety etàv ubhàv api bhåmikà-bhedena samuccitàv eva niþ÷reyasaü sàdhayataþ | tathàpi tu tayor madhye tu karma-saünyàsàt sakà÷àt karma-yogo vi÷iùño bhavatãti ||2||

madhusådanaþ : evam arjunasya pra÷ne tad-uttaram ÷rã-bhagavàn uvàca saünyàsa iti | niþ÷reyasa-karau j¤ànotpatti-hetutvena mokùopayoginau | tayos tu karma-saünyàsàd anadhikàri-kçtàt karma-yogo vi÷iùyate ÷reyàn adhikàra-sampàdakatvena ||2||

vi÷vanàthaþ : karma-yogo vi÷iùyata iti j¤àninaþ karma-karaõe na ko 'pi doùaþ | pratyuta niùkàma-karmaõà citta-÷uddhi-dàróhyàj j¤àna-dàróhyam eva syàt | saünyàsinas tu kadàcit citta-vaiguõye sati tad-upa÷amanàrthaü kiü karma niùiddham ? j¤ànàbhyàsa-pratibandhakaü tu citta-vaiguõyam eva | viùaya-grahaõe tu vàntà÷itvam eva syàd iti bhàvaþ ||2||

baladevaþ : evaü pçùño ÷rã-bhagavàn uvàca saünyàsa iti | niþ÷reyasa-karau mukti-hetå | karma-saünyàsàj j¤àna-yogàd vi÷iùyate ÷reùñho bhavati | ayaü bhàvaþ - na khalu labdha-j¤ànasyàpi karma-yogo doùàvahaþ | kintu j¤àna-garbhatvàj j¤àna-dàróhya-kçd eva | j¤àna-niùñhatayà karma-sannyàsinas tu citta-doùe sati tad-doùa-vinà÷àya karmànuùñheyaü pratiùedhaka-÷àstràt | karma-tyàga-vàkyàni tv àtmani ratau satyàü karmàõi taü svayaü tjayantãty àhuþ | tasmàt sukaratvàd apramàdatvàj j¤àna-garbhatvàc ca karma-yogaþ ÷reyàn iti ||2||

__________________________________________________________

BhG 5.3

j¤eyaþ sa nitya-saünyàsã yo na dveùñi na kàïkùati |
nirdvandvo hi mahà-bàho sukhaü bandhàt pramucyate ||3||

÷rãdharaþ : kuta ity apekùàyàü saünyàsitvena karma-yoginaü stuvaüs tasya ÷reùñhatvaü dar÷ayati j¤eya iti | ràga-dveùàdi-ràhityena parame÷varàrthaü karmàõi yo 'nutiùñhati sa nityaü karmànuùñhàna-kàle 'pi saünyàsãty evaü j¤eyaþ | tatra hetuþ nirdvandvo ràga-dveùàdi-dvandva-÷ånyo hi ÷uddha-citto j¤àna-dvàrà sukham anàyàsenaiva bandhàt saüsàràt pramucyate ||3||

madhusådanaþ : tam eva karma-yogaü stauti j¤eya iti tribhiþ | sa karmaõi pravçtto 'pi nityaü saünyàsãti j¤eyaþ | ko 'sau ? yo na dveùñi bhagavad-arpaõa-buddhyà kriyamàõaü karma niùphalatva-÷aïkayà | na kàïkùati svargàdikam | nirdvandvo ràga-dveùa-rahito hi yasmàt sukham anàyàsena he mahàbàho bandhàd antaþkaraõà÷uddhi-råpàj j¤àna-pratibandhàt pramucyate nityànitya-vastu-vivekàdi-prakarùeõa mukto bhavati ||3||

vi÷vanàthaþ : na ca sannyàsa-pràpyo mokùo 'kçta-saünyàsenaiva tena na pràpya iti vàcyam ity àha j¤eya iti | sa tu ÷uddha-cittaþ karmã nitya-saünyàsã eva j¤eyaþ | he mahàbàho iti mukti-nagarãü jetuü sa eva mahàvãra iti bhàvaþ ||3||

baladevaþ : kuto vi÷iùyate tatràha j¤eya iti | sa vi÷uddha-cittaþ karma-yogã nitya-saünyàsã | sa sarvadà j¤àna-yoga-niùñho j¤eyaþ | yaþ karmàntargatàtmànubhavànanda-paritçptas tato 'nyat kiücit na kàïkùati na ca dveùñi | nirdvandvo dvandva-sahiùõuþ sukham anàyàsena sukara-karma-niùñhayety arthaþ ||3||

__________________________________________________________

BhG 5.4

sàükhya-yogau pçthag bàlàþ pravadanti na paõóitàþ |
ekam apy àsthitaþ samyag ubhayor vindate phalam ||4||

÷rãdharaþ : yasmàd evam aïga-pradhànatvenobhayor avasthà-bhedena krama-samuccayaþ | ato vikalpam aïgãkçtyobhayoþ kaþ ÷reùñha iti pra÷no 'j¤àninàm evocitaþ | na vivekinàm ity àha sàïkhya-yogàv iti | sàïkhya-÷abdena j¤àna-niùñhà-vàcinà tad-aïgaü saünyàsaü lakùayati | saünyàsa-karma-yogau eka-phalau santau pçthak svatantràv iti bàlà aj¤à eva pravadanti na tu paõóitàþ | tatra hetuþ - anayor ekam apy samyag àsthita à÷ritavàn ubhayor api phalam àpnoti | tathà hi karma-yogaü samyag anutiùñhan ÷uddha-cittaþ san j¤àna-dvàrà yad ubhayoþ phalaü kaivalyaü tad vindati | saünyàsaü samyag
àsthito 'pi pårvam anuùñhitasya karma-yogasyàpi paramparayà j¤àna-dvàrà yad ubhayoþ phalaü kaivalyaü tad vindatãti na pçthak phalatvam anayor ity arthaþ ||4||

madhusådanaþ : nanu yaþ karmaõi pravçttaþ sa kathaü saünyàsãti j¤àtavyaþ karma-tat-tyàgayoþ svaråpa-virodhàt phalaikyàt tatheti cet, na | svaråpato viruddhayoþ phale 'pi virodhasyaucityàt | tathà ca niþ÷reyasa-karàv ubhàv ity anupapannam ity à÷aïkyàha sàükhya-yogàv iti | saükhyà samyag àtma-buddhis tàü vahatãti j¤ànàntaraïga-sàdhanatayà sàïkhyaþ saünyàsaþ | yogaþ pårvokta-karma-yogaþ | tau pçthag viruddha-phalau bàlàþ ÷àstràrtha-viveka-j¤àna-÷ånyàþ pravadanti, na paõóitàþ | kiü tarhi paõóitànàü matam ? ucyate - ekam apy saünyàsa-karmaõor madhye samyag àsthitaþ
svàdhikàrànuråpeõa samyag yathà-÷àstraü kçtavàn sann ubhayor vindate phalam j¤ànotpatti-dvàreõa niþ÷reyasam ekam eva ||4||

vi÷vanàthaþ : tasmàd yac chreya evaitayor iti tvad-uktam api vastuto na ghañate | vivekibhir ubhayoþ pàrthakyàbhàvasya dçùñatvàd ity àha sàükhya-yogàv iti | sàükhya-÷abdena j¤àna-niùñhà-vàcinà tad-aïgaþ saünyàso lakùyate | saünyàsa-karma-yogau pçthak svatantràv iti bàlàþ vadanti, na tu vij¤àþ j¤eyaþ sa nitya-saünyàsã iti pårvokteþ | ata ekam apãty àdi ||4||

baladevaþ : yaþ ÷reya etayor ekam iti tvad-vàkyaü ca na ghañata ity àha sàükhyeti | j¤àna-yoga-karma-yogau phala-bhedàt pçthag-bhåtàv iti bàlàþ pravadanti, na tu paõóitàþ | ataeva ekam ity àdi phalam àtmàvaloka-lakùaõam ||4||

__________________________________________________________

BhG 5.5

yat sàükhyaiþ pràpyate sthànaü tad yogair api gamyate |
ekaü sàükhyaü ca yogaü ca yaþ pa÷yati sa pa÷yati ||5||

÷rãdharaþ : etad eva sphuñayati yat sàükhyair iti | sàükhyair j¤àna-niùñhaiþ saünyàsibhir yat sthànaü mokùàkhyaü prakarùeõa sàkùàd avàpyate, yogair ity àr÷a àditvàn matv-arthãyo 'c-pratyayo draùñavyaþ | tena karma-yogibhir api tad eva j¤àna-dvàreõa gamyate 'vàpyate | ataþ sàükhyaü ca yogaü ca ekaphalatvena ekaü yaþ pa÷yati sa eva samyak pa÷yati ||5||

madhusådanaþ : ekasyànuùñhànàt katham ubhayoþ phalaü vindate tathàha yat sàükhyair iti | sàïkhyair j¤àna-niùñhaiþ saünyàsibhir aihika-karmànuùñhàna-÷ånyatve 'pi pràg-bhavãya-karmabhir eva saüskçtàntaþ-karaõaiþ ÷ravaõàdi-pårvikayà j¤àna-niùñhayà yat prasiddhaü sthànaü tiùñhaty evàsmin na tu kadàpi cyavata iti vyutpattyà mokùàkhyaü pràpyata àvaraõàbhàva-màtreõa labhyata iva nitya-pràptatvàt, yogair api bhagavad-arpaõa-buddhyà phalàbhisandhi-ràhityena kçtàni karmàõi ÷àstrãyàõi yogàs te yeùàü santi te 'pi yogàþ | ar÷a-àditvàn matv-arthãyo 'c-pratyayaþ | tair yogibhir api sattva-÷uddhyà
saühyàsa-pårvaka-÷ravaõàdi-puraþ-sarayà j¤àna-niùñhayà vartamàne bhaviùyati và janmani sampatsyamànayà tat sthànaü gamyate | ata eka-phalatvàd ekaü sàükhyaü ca yogaü ca yaþ pa÷yati sa eva samyak pa÷yati nànyaþ |

ayaü bhàvaþ yeùàü saünyàsa-pårvikà j¤àna-niùñhà dç÷yate teùàü tayaiva liïgena pràg-janmasu bhagavad-arpita-karma-niùñhànumãyate | kàraõam antareõa kàryotpatty-ayogàt | tad uktam -

     yàny ato 'nyàni janmàni teùu nånaü kçtaü bhavet |
     yat kçtyaü puruùeõeha nànyathà brahmaõi sthitiþ || iti |

evaü yeùàü bhagavad-arpita-karma-niùñhà dç÷yate teùàü tayaiva liïgena bhàvinã saünyàsa-pårvaj¤àna-niùñhànumãyate sàmagryàþ kàryàvyabhicàritvàt | tasmàd aj¤ena mumukùuõàntaþkaraõa-÷uddhaye prathamaü karma-yogo 'nuùñheyo na tu saünyàsaþ | sa tu vairàgya-tãvratàyàü svayam eva bhaviùyatãti ||5||

vi÷vanàthaþ : etad eva spaùñayati yad iti | sàükhyaiþ sannyàsena yogair niùkàma-karmaõà | bahu-vacanaü gauraveõa | ataeva tad dvayaü pçthag-bhåtam api yo vivekenaikam eva pa÷yati sa pa÷yati, cakùuùmàn paõóita ity arthaþ ||5||

baladevaþ : etad vi÷adayati yad iti | sàükhyair j¤àna-yogibhir yogaiþ niùkàma-karmabhiþ | ar÷a àdy ac | sthànaü àtmàvaloka-lakùaõam | ataeva tad dvayaü nivçtti-pravçtti-råpatayà bhinna-råpam api phalaikyàd ekaü yaþ pa÷yati vetti, sa pa÷yati sa cakùuùmàn paõóita ity arthaþ ||5||

__________________________________________________________

BhG 5.6

saünyàsas tu mahàbàho duþkham àptum ayogataþ |
yoga-yukto munir brahma nacireõàdhigacchati ||6||

÷rãdharaþ : yadi karma-yogino 'py antataþ saünyàsenaiva j¤àna-nisñhà tarhy àdita eva saünyàsaþ kartuü yukta iti manvànaü praty àha saünyàsa iti | ayogataþ karma-yogaü vinà saünyàso duþkham àptum duþkha-hetuþ | a÷akya ity arthaþ | citta-÷uddhy-abhàvena j¤àna-niùñhàyà asambhavàt | yoga-yuktas tu ÷uddha-cittatayà muniþ saünyàsã bhåtvàcireõaiva brahmàdhigacchati | aparokùaü jànàti | ata÷ citta-÷uddheþ pràk karma-yoga eva saünyàsàd vi÷iùyata iti pårvoktaü siddham | tad uktaü vàrttika-kçdbhiþ -

pramàdino bahi÷ cittàþ pi÷unàþ kalahotsukàþ |
sannyàsino 'pi dç÷yante daiva-sandåùità÷rayàþ || iti ||6||

madhusådanaþ : a÷uddhàntaþkaraõenàpi saünyàsa eva prathamaü kuto na kriyate j¤àna-niùñhà-hetutvena tasyàva÷akatvàd iti cet tatràha saünyàsa iti | ayogato yogam antaþ-karaõa-÷odhakaü ÷àstrãyaü karmàntareõa hañhàd eva yaþ kçtaþ saünyàsaþ sa tu duþkham àptum eva bhavati, a÷uddhàntaþkaraõatvena tat-phalasya j¤àna-nisñhàyà asambhavàt | ÷odhake ca karmaõy anadhikàràt karma-brahmobhaya-bhraùñatvena parama-saïkañàpatteþ | karma-yoga-yuktas tu ÷uddhàntaþkaraõatvàn munir manana-÷ãlaþ saünyàsã bhåtvà brahma satya-j¤ànàdi-lakùaõam àtmànaü na cireõa ÷ãghram evàdhigacchati
sàkùàtkaroti pratibandhakàbhàvàt | etac coktaü pràg eva -

na karmaõàm anàrambhàn naiùkarmyaü puruùo '÷nute |
na ca saünyasanàd eva siddhiü samadhigacchati || [Gãtà 3.4] iti |

ata eka-phalatve 'pi karma-saünyàsàt karma-yogo vi÷iùyata iti yat pràg uktaü tad upapannam ||6||

vi÷vanàthaþ : kintu samyak-citta-÷uddhim anirdhàrayato j¤àninaþ saünyàso duþkhadaþ karma-yogas tu sukhada eveti pårva-vya¤jitam arthaü spaùñam evàha saünyàsas tv iti | citta-vaiguõye satãti ÷eùaþ | ayogataþ karma-yogàbhàvàc citta-vaiguõya-pra÷àmaka-karma-yogasya saünyàsiny abhàvàt tatra anadhikàràd ity arthaþ | saünyàso duþkham eva pràptuü bhavati | tad uktaü vàrttika-kçdbhiþ -

pramàdino bahi÷ cittàþ pi÷unàþ kalahotsukàþ |
sannyàsino 'pi dç÷yante daiva-sandåùità÷rayàþ || iti |

÷rutir api -yadi na samuddharanti yatayo hçdi kàma-jañà iti | bhagavatàpi yas tva saüyata-ùaó-vargaþ [BhP 11.18.40] ity àdy uktam | tasmàd yoga-yuktaþ niùkàma-karmavàn munir j¤ànã san brahma ÷ãghraü pràpnoti ||6||

baladevaþ : j¤àna-yogasya duùkaratvàt sukara-karma-yogaþ ÷reyàn ity àha saünyàsas tv iti | saünyàsaþ sarvendriya-vyàpàra-vinivçtti-råpo j¤àna-yogaþ | ayogataþ karma-yogaü vinà duþkhaü pràptum bhavati | duùkaratvàt sapramàdatvàc ca duþkha-hetur eva syàd ity arthaþ | yoga-yukta-niùkàma-karmã tu munir àtma-manana-÷ãlaþ sann acireõa ÷ãghram eva brahmàdhigacchati ||6||

__________________________________________________________

BhG 5.7

yoga-yukto vi÷uddhàtmà vijitàtmà jitendriyaþ |
sarva-bhåtàtma-bhåtàtmà kurvann api na lipyate ||7||

÷rãdharaþ : karma-yogàdi-krameõa brahmàdhigame saty api tad-uparitanena karmaõà bandhaþ syàd evety à÷aïkyàha yoga-yukta iti | yogena yuktaþ | ataeva vi÷uddha àtmà cittaü yasya saþ | ataeva vijita àtmà ÷arãraü yena | ataeva jitànãndriyàõi yena | tata÷ ca sarveùàü bhåtànàm àtma-bhåta àtmà yasya sa loka-saïgrahàrthaü svàbhàvikaü và karma kurvann api na lipyate ||7||

madhusådanaþ : nanu karmaõo bandha-hetutvàd yoga-yukto munir brahmàdhigacchatãty anupapannam ity ata àha yoga-yukta iti | bhagavad-arpaõa-phalàbhisandhi-ràhityàdi-guõa-yuktaü ÷àstrãyaü karma yoga ity ucyate | tena yogena yuktaþ puruùaþ prathamaü vi÷uddhàtmà vi÷uddho rajas-tamo-bhyàm akaluùita àtmàntaþkaraõa-råpaü sattvaü yasya sa tathà | nirmalàntaþ-karaõaþ san vijitàtmà sva-va÷ãkçta-dehaþ | tato jitendriyaþ sva-va÷ãkçta-sarva-bàhyendriyaþ | etena manåktas tridaõóã kathitaþ -

vàg-daõóo 'tha mano-daõóaþ kàya-daõóas tathaiva ca |
yasyaite nityatà daõóàþ sa tridaõóãti kathyata || iti |

vàg iti bàhyendriyopalakùaõam | etàdç÷asya tattva-j¤ànam ava÷yaü bhavatãty àha sarva-bhåtàtma-bhåtàtmà sarva-bhåta àtma-bhåta÷ càtmà svaråpaü yasya sa tathà | jaóàjaóàtmakaü sarva àtma-màtraü pa÷yann ity arthaþ | sarveùàü bhåtànàm àtma-bhåta àtmà yasyeti vyàkhyàne tu sarva-bhåtàtmety etàvataivàrtah-làbhàd àtma-bhåtety adhikaü syàt | sarvàtma-padayor jaóàjaóa-paratve tu sama¤jasam | etàdç÷aþ paramàrtha-dar÷ã kurvann api karmàõi para-dçùñyà na lipyate taiþ karmabhiþ sva-dçùñyà tad-abhàvàd ity arthaþ ||7||

vi÷vanàthaþ : kçtenàpi karmaõà j¤àninas tasya na lepa ity àha yogeti | yoga-yukto j¤ànã trividhaþ - vi÷uddhàtmà vijita-buddhir ekaþ | vijitàtmà vi÷uddha-citto dvitãyaþ | jitendriyas tçtãya iti | pårva-pårveùàü sàdhana-tàratamyàd utkarùaþ | etàdç÷e gçhasthe tu sarve 'pi jãvà anurajyantãty àha sarveùàm api bhåtànàm àtma-bhåtaþ premàspadãbhåta àtmà deho yasya saþ ||7||

baladevaþ : ãdç÷ã mumukùuþ sarveùàü preyàn ity àha yogeti | yoge niùkàme karmaõi yukto nirataþ | ataeva vi÷uddhàtmà nirmala-buddhiþ | ataeva vijitàtmà va÷ãkçta-manàþ | ataeva jitendriyaþ ÷abdàdi-viùaya-ràga-÷ånyaþ | ataeva sarveùàü bhåtànàü jãvànàm àtma-bhåtaþ premàspadatàm gata àtmà deho yasya saþ | na càtra pàrtha-sàrathinà sarvàtmaikyam abhimatam - na tv evàham ity àdinà sarvàtmanàü mitho bhedasya tenàbhidhànàt | tad-vàdinàpi vij¤àj¤àbhedasya vaktum a÷aktyatvàc ca | evambhåtaþ kurvann api viviktàtmànusandhànàd anàtmany àtmàbhimànena na lipyate acireõàtmànam adhigacchati | ataþ karma-yogaþ
÷reyàn ||7||

__________________________________________________________

BhG 5.8

naiva kiü cit karomãti yukto manyeta tattva-vit |
pa÷ya¤ ÷çõvan spç÷a¤ jighrann a÷nan gacchan svapa¤ ÷vasan ||8||
pralapan visçjan gçhõann unmiùan nimiùann api |
indriyàõãndriyàrtheùu vartanta iti dhàrayan ||9||

÷rãdharaþ : karma kurvann api na lipyata ity etad viruddham ity à÷aïkya kartçtvàbhimànàbhàvàn na viruddham ity àha naiveti dvàbhyàm | karma-yogena yuktaþ krameõa tattvavid bhåtvà dar÷ana-÷ravaõàdãni kurvann apãndriyàõãndriyàrtheùu vartanta iti dhàrayan buddhyà ni÷cinvan kiücid apy ahaü na karomãti manyeta manyate | tatra dar÷ana-÷ravaõa-spar÷anàghrànà÷anàni cakùur-àdi-j¤ànendriya-vyàpàràþ | gatiþ pàdayoþ | svàpo buddheþ | ÷vàsaþ pràõasya | pralapanaü vàg-indriyasya | visargaþ pàyåpasthayoþ | grahaõaü hastayoþ | unmeùaõa-nimeùaõe kårmàkhya-pràõasyeti vivekaþ | etàni karmàõi kurvann api abhimànàbhàvàd brahma-vin
na lipyate | tathà ca paràmarùaü såtram - tad-adhigama uttara-pårvàghayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àd iti ||8-9||

madhusådanaþ : etad eva vivçõoti naiveti dvàbhyàm | cakùur-àdi-j¤ànendriyair vàg-àdi-karmendriyaiþ pràõ¨di-vàyu-bhedair antaþ-karaõa-catuùñayena ca tat-tac-ceùñàsu kriyamàõàsu indriyàõãndriyàdãny evendriyàrtheùu sva-sva-viùayeùu vartante pravartante na tv aham iti dhàrayann avadhàrayann naiva kiücit karomãti manyeta manyate tattvavit paramàrtha-dar÷ã yuktaþ samàhita-cittaþ | athavàdau yuktaþ karma-yogena pa÷càd antaþkaraõa-÷uddhi-dvàreõa tattvavid bhåtvà naiva kiücit karomãti manyata iti sambandhaþ |

tatra dar÷ana-÷ravaõa-spar÷ana-ghràõà÷anàni cakùuþ-÷rotra-tvag-ghràõa-rasanànàü pa¤ca-j¤ànendriyàõàü vyàpàràþ pa÷yan ÷çõvan spç÷a¤ jighrann a÷nann ity uktàþ | gatiþ pàdayoþ | pralàpo vàcaþ | visargaþ pàyåpasthayoþ | grahaõaü hastayor iti pa¤ca karmendriya-vyàpàrà gacchan pralapan visçjan gçhõann ity uktàþ | ÷vasann iti pràõàdi-pa¤cakasya vyàpàropalakùaõam | unmiùan nimiùann iti nàga-kårmàdi-pa¤cakasya | svapann ity antaþ-karaõa-catuùñayasya | artha-krama-va÷àt pàñha-kramaü bhaïktvà vyàkhyàtàv imau ÷lokau | yasmàt sarva-vyàpàreùv apy àtmano 'kartçtvam eva pa÷yati | ataþ kurvann api na lipyata
iti yuktam evoktam iti bhàvaþ ||8-9||

vi÷vanàthaþ : yena karmaõàlepas taü prakàraü ÷ikùayati naiveti | yuktaþ karma-yogã dar÷anàdãni kurvann apãndriyàõãndriyàrtheùu vartanta iti dhàrayan buddhyà ni÷cinvan nirabhimànaþ kiücid apy ahaü naiva karomãti manyate ||8-9||

baladevaþ : ÷uddhasyàtmano 'dhiùñhànàdi-pa¤càpekùita-karma-kartçtvaü nàstãty upadi÷ati naiveti | yukto niùkàma-karmã pràdhànika-dehendriyàdi-saüsargàd dar÷anàdãni karmàõi kurvann api tattva-vit viviktam àtma-tattvam anubhavan indriyàrtheùu råpàdiùu indriyàõi cakùur-àdãni mad-vàsanànuguõa-paramàtma-preritàni vartanta iti dhàrayan ni÷cinvann ahaü kiücid api na karomãti manyate | pa÷ya¤ ÷çõvan spç÷a¤ jighrann a÷nann iti cakùuþ-÷rotra-tvag-ghràõa-rasanànàü j¤ànendriyàõàü dar÷ana-÷ravaõa-spar÷anàghrànà÷anàni vyàpàràþ | tatra gamanaü pàdayoþ | pralàpo vàcaþ | visargànandaþ pàyåpasthayoþ
| grahaõaü hastayor iti bodhyam | ÷vasann iti pràõàdãnàm unmiùan nimiùann iti nàgàdãnàü pràõa-bhedànàm | svapann ity antaþkaraõànàm ity arthaþ kramàd vyàkhyeyam | vij¤àna-sukhaika-rasasya mamànàdi-vàsanà-hetuka-pràdhànika-dehàdi-sambandha-nimittaü tadãdç÷a-karma-kartçtvam, na tu svaråpaika-nimittam iti manyata ity arthaþ | na svaråpa-prayuktam àtmanaþ kartçtvaü kiücid api nàstãti ÷akyam abhidhàtuü nirdhàraõe manane ca tasyàbhidhànàt | tat tac ca j¤ànam eva tac càtmano nityam | na hi vij¤àtur vij¤àter viparilàpo vidyate iti ÷ruteþ | tat-siddhi÷ ca hariõà dharma-bhåtena j¤ànena ca ity àhuþ ||8-9||

__________________________________________________________

BhG 5.10

brahmaõy àdhàya karmàõi saïgaü tyaktvà karoti yaþ |
lipyate na sa pàpena padma-patram ivàmbhasà ||10||

÷rãdharaþ : tarhi yasya karomãti abhimàno 'sti tasya karma-lepo durvàraþ | tathàvi÷uddha-cittatvàt saünyàso 'pi nàsti iti mahat saïkañam àpannam ity à÷aïkyàha brahmaõãti | brahmaõy àdhàya parame÷vare samarpya | tat-phale ca saïgaü tyaktvà | yaþ karmàõi karoti asau pàpena bandhu-hetutayà pàpiùñhena puõya-pàpàtmakena karmaõà na lipyate yathà padma-patram ambhasi sthitam api tenàmbhasà na lipyate tadvat ||10||

madhusådanaþ : tarhy avidvàn kartçtvàbhimànàl lipyetaiva tathà ca karthaü tasya saünyàsa-pårvikà j¤àna-niùñhà syàd iti tatràha brahmaõãti | brahmaõi parame÷vara àdhàya samarpya saïgaü phalàbhilàùaü tyaktve÷varàrthaü bhçtya iva svàmy-arthaü sva-phala-nirapekùatayà karomãty abhipràyeõa karmàõi laukikàni vaidikàni ca karoti yo lipyate na sa pàpena pàpa-puõyàtmakena karmaõeti yàvat | yathà padma-patram upari prakùiptenàmbhasà na lipyate tadvat | bhagavad-arpaõa-buddhyànuùñhitaü karma buddhi-÷uddhi-phalam eva syàt ||10||

vi÷vanàthaþ : kiü ca brahmaõi parame÷vare mayi samarpya saïgaü tyaktvà sàbhimàno 'pi karmàsaktiü vihàya yaþ karmàõi karoti | pàpenety upalakùaõam | so 'pi karma-màtreõaiva na lipyate ||10||

baladevaþ : uktaü vi÷adayann àha brahmaõãti | brahma-÷abdenàtra triguõàvasthaü pradhànam uktam | tasmàd etad brahma-nàma-råpam annaü ca j¤àyata iti ÷ravaõàt | mama yonir mahad brahma iti vakùyamàõàc ca | dehendriyàdãni pradhàna-pariõàma-vi÷eùàõi bhavanti tad-råpatayà pariõate pradhàne dar÷anàdãni karmàõy àdhàya tasyaivaitàni | na tu tad-viviktasya ÷uddhasya mameti nirdhàryety arthaþ | saïgaü tat-phalàbhilàùaü tat-kartçtvàbhinive÷aü ca tyaktvà | yas tàni karoti sa tàdçg dehàdimattayà sann api dehàdy-àtmàbhimànena pàpena na lipyate | tathoparinikùiptenàmbhasà spçùñam api padma-patraü tadvat | na ca mayi saünyasya karmàõi iti pårva-svàrasyàd brahmaõi paramàtmanãti vyàkhyeyam
| pràdhànika-dehàdi-saüsçùñasyaiva jãvasya dar÷anàdi-karma-kartçtvaü, na tu tad-viviktasyety arthasya prakçtatvàt ||10||

__________________________________________________________

BhG 5.11

kàyena manasà buddhyà kevalair indriyair api |
yoginaþ karma kurvanti saïgaü tyaktvàtma-÷uddhaye ||11||

÷rãdharaþ : kevalaü sattva-÷uddhi-màtra-phalam eva tasya karmaõaþ syàt yasmàt kàyeneti | kàyena dehena manasà buddhyà ca | yoginaþ saïgaü tyaktvà kàyena manasà buddhyà kevalair indriyair api | kevala-÷abdaþ kàyàdibhir api pratyekaü sambadhyate | sarva-vyàpàreùu mamatà-varjanàya yoginaþ karmiõaþ karma kurvanti | saïgaü tyaktvà phala-viùayam | àtma-÷uddhaye sattva-÷uddhaya ity arthaþ | tasmàt tatraiva tavàdhikàra iti ||11||

madhusådanaþ : tad eva vivçõoti kàyeneti | kàyena manasà buddhyendriyair api yoginaþ karmiõaþ phala-saïgaü tyaktvà karma kurvanti kàyàdãnàü sarveùàü vi÷eùaõaü kevalair iti | ã÷varàyaiva karomi na mama phalàyeti mamatà-÷ånyair ity arthaþ | àtma-÷uddhaye citta-÷uddhy-artham ||11||

vi÷vanàthaþ : kevalair indriyair iti | indràya svàhà ity àdinà havir-àdy-arpaõa-kàle yadyapi manaþ kvàpy anyatra tad apãty arthaþ | àtma-vi÷uddhaye manaþ-÷uddhy-artham ||11||

baladevaþ : sad-àcàraü pramàõayann etad vivçõoti kàyeneti | kàyàdibhiþ sàdhyaü karma kàyàdy-ahaübhàva-÷ånyà yoginaþ kurvanti | kevalair vi÷uddhaiþ | saïgaü tyaktveti pràgvad àtma-÷uddhaye anàdi-dehàtmàbhimàna-nivçttaye ||11||

__________________________________________________________

BhG 5.12

yuktaþ karma-phalaü tyaktvà ÷àntim àpnoti naiùñhikãm |
ayuktaþ kàma-kàreõa phale sakto nibadhyate ||12||

÷rãdharaþ : nanu kathaü tenaiva karmaõà ka÷cin mucyate ka÷cid badhyate iti vyavasthà ? ata àha yukta iti | yuktaþ parame÷varaika-niùñhaþ san karmaõaþ phalaü tyaktvà karmaõi kurvann àtyantikãü ÷àntiü mokùaü pràpnoti | ayuktas tu bahirmukhaþ kàma-kàreõa kàmataþ pravçttyà phala àsakto nitaràü bandhaü pràpnoti ||12|| 

madhusådanaþ : kartçtvàbhimàna-sàmye 'pi tenaiva karmaõà ka÷cin mucyate ka÷cit tu badhyata iti vaiùamye ko hetur iti tatràha yukta iti | yukta ã÷varàyaivaitàni karmàõi na mama phalàyety evam abhipràyavàn karma-phalaü tyaktvà karmàõi kurvan ÷àntim mokùàkhyàm àpnoti naiùñhikãü sattva-÷uddhi-nitya-vastu-viveka-saünyàsa-j¤àna-niùñhà-krameõa jàtàm iti yàvat | yas tu punar ayukta ã÷varàyaivaitàni karmàõi na mama phalàyety abhipràya-÷ånyaþ sa kàma-kàreõa kàmataþ pravçttyà mama phalàyaivedaü karma karomãti phale sakto nibadhyate karmabhir nitaràü saüsàra-bandhaü pràpnoti | yasmàd evaü tasmàt tvam api yuktaþ san karmàõi kurv iti vàkya-÷eùaþ
||12||

vi÷vanàthaþ : karma-karaõe anàsakty-àsaktã eva mokùa-bandha-hetå ity àha yukto yogã niùkàma-karmãtity arthaþ | naiùñhikãm niùñhà-pràptàü ÷àntiü mokùam ity arthaþ | ayuktaþ sa-kàma-karmãty arthaþ | kàma-kàreõa kàma-pravçttyà ||12||

baladevaþ : yukta àtmàrpita-manàþ karma-phalaü tyaktvà kurvann naiùñhikãm sthiràü ÷àntim àtmàvaloka-lakùaõàm àpnoti | ayukta àtmànarpita-manàþ karma-phale saktaþ kàma-kàreõa kàmataþ karmaõi pravçttyà nibadhyate saüsarati ||12|| 

__________________________________________________________

BhG 5.13

sarva-karmàõi manasà saünyasyàste sukhaü va÷ã |
nava-dvàre pure dehã naiva kurvan na kàrayan ||13||

÷rãdharaþ : evaü tàvac citta-÷uddhi-÷ånyasya saünyàsàt karma-yogo vi÷iùyate ity etat prapa¤citam | idànãü ÷uddha-cittasya saünyàsaþ ÷reùñha ity àha sarva-karmàõãti | va÷ã yata-cittaþ | sarvàõi karmàõi vikùepakàni manasà viveka-yuktena saünyasya sukhaü yathà bhavaty evaü j¤àna-niùñhaþ sann àste | kvàsta iti ? ata àha nava-dvàra iti | netre nàsike karõau mukhaü ceti sapta ÷iro-gatàni | adhogate dve pàyåpastha-råpe iti | evaü nava-dvàràõi yasmiüs tasmin pure puravad ahaïkàra-÷ånye dehe dehy avatiùñhate | ahaïkàràbhàvàd eva svyaü tena dehena naiva kurvan mama-kàràbhàvàc ca na kàrayan ity avi÷uddha-cittàd vyavçttir
uktà | a÷uddha-citto hi saünyasya punaþ karoti kàrayati ca | na tv ayaü tathà | antaþ sukhaü àsta ity arthaþ ||13||

madhusådanaþ : a÷uddha-cittasya kevalàt saünyàsàt karma-yogaþ ÷reyàn iti pårvoktaü prapa¤cyàdhunà ÷uddha-cittasya sarva-karma-saünyàsa eva ÷reyàn ity àha sarva-karmàõãti | nityaü naimittikaü kàmyaü pratiùiddhaü ceti sarvàõi karmàõi manasà karmaõy akarma yaþ pa÷yed ity atroktenàkartràtma-svaråpa-samyag-dar÷anena saünyasya parityajya pràrabdha-karma-va÷àd àste tiùñhaty eva | kiü duþkhena nety àha sukham anàyàsena | àyàsa-hetu-kàya-vàï-mano-vyàpàra-÷ånyatvàt | kàya-vàï-manàüsi svacchandàni kuto na vyàpriyante tatràha va÷ã sva-va÷ãkçta-kàrya-karaõa-saïghàtaþ | kvàste ? nava-dvàre pure dve ÷rotre dve cakùuùã dve
nàsike vàg eketi ÷irasi sapta | dve pàyåpasthàkhye adha iti nava-dvàra-vi÷iùñe dehe | dehã deha-bhinnàtma-dar÷ã pravàsãva para-gehe tat-påjà-paribhavàdibhir aprahçùyann aviùãdann ahaïkàra-mamakàra-÷ånyas tiùñhati | aj¤o hi dehatàdàtmyàbhimànàd deha eva na tu dehã | sa ca dehàdhikaraõam evàtmano 'dhikaraõaü manyamàno gçhe bhåmàvasàne vàham àsa ity abhimanyate na tu dehe 'ham àsa iti bheda-dar÷anàbhàvàt | saüghàta-vyatiriktàtma-dar÷ã tu sarva-karma-saünyàsã bheda-dar÷anàd dehe 'ham àsa iti pratipadyate | ataeva dehàdi-vyàpàràõàm avidyayàtmany akriye samàropitànàü vidyayà bàdha eva sarva-karma-saünyàsa ity ucyate | etasmàd evàj¤a-vailakùaõyàdy-uktaü vi÷eùaõaü nava-dvàre pure àsta iti |

nanu dehàdi-vyàpàràõàm àtmany àropitànàü nau-vyàpàràõàü tãrastha-vçkùa iva vidyayà bàdhe 'pi sva-vyàpàreõàtmanaþ kartçtvaü dehàdi-vyàpàreùu kàrayitçtvaü ca syàd iti nety àha naiva kurvan na kàrayan | àsta iti sambandhaþ ||13||

vi÷vanàthaþ : ato 'nàsaktaþ karmàõi kurvann api j¤eyaþ sa nitya-saünyàsã iti pårvoktavad vastutaþ saünyàsã evocyate tatràha sarva-karmàõi manasà saünyasya kàyàdi-vyàpàreõa bahiþ kurvann api va÷ã jitendriyaþ sukham àste | kutra ? nava-dvàre pure ahaü-bhàva-÷ånye dehe dehy utpanna-j¤àno jãvo naiva kurvann iti karma-sukhasya vastutaþ kartçtvaü naivàstãti jànan, na kàrayann iti nàpi teùu prayojana-kartçtvam ity api jànann ity arthaþ ||13||

baladevaþ : sarveti | vivekatà manasà tàdç÷i pradhàne sarva-karmàõi saünyasyàrpayitvà dehàdinà bahis tàni kurvann api va÷ã jitendriyaþ sukhaü àste | nava-dvàre pure puravad ahaü-bhàva-varjite dehe dve netre dve nàsike dve ÷rotre mukhaü ceti ÷irasi sapta dvàràõi adhastàt tu pàyåpasthàkhye dve iti nava-dvàràõi dehã labdha-j¤ànojãvaþ | naiveti dehàdi-viviktasyàtmanaþ karmasu kartçtvaü kàrayitçtvaü ca nàstãti vijànann ity arthaþ ||13||

__________________________________________________________

BhG 5.14

na kartçtvaü na karmàõi lokasya sçjati prabhuþ |
na karma-phala-saüyogaü svabhàvas tu pravartate ||14||

÷rãdharaþ : nanu eùa hy evainaü sàdhu karma kàrayati taü yam ebhyo lokebhya unninãùate | eùa asàdhu karma kàrayati taü yam adho ninãùate ity-àdi-÷ruteþ parame÷vareõaiva ÷ubhà÷ubha-phaleùu karmasu kartçtvena prayujyamàno 'svatantraþ puruùaþ kathaü tàni karmàõi tyajet ? ã÷vareõaiva j¤àna-màrge prayujyamàõaþ ÷ubhà÷ubhani ca tyakùyatãti cet ? evaü sati vaiùamya-nairghçõyàbhyàm ã÷varasyàpi prayojaka-kartçtvàt puõya-pàpa-sambandhaþ syàd ity à÷aïkyàha na kartçtvam iti dvàbhyàm | prabhur ã÷varo jãva-lokasya kartçtvàdikaü na sçjati, kintu jãvasya svabhàvo 'vidyaiva kartçtvàdi-råpeõa pravartate | anàdy-avidyà-kàma-va÷àt
pravçtti-svabhàvaü jãva-lokam ã÷varaþ karmasu niyuïkte | na tu svayam eva kartçtvàdikam utpàdayatãty arthaþ ||14||

madhusådanaþ : devadattasya svagataiva gatir yathà sthitau satyàü na bhavati evam àtmano 'pi kartçtvaü kàrayitçtvam na svagatam eva sat-saünyàse sati na bhavati, athavà nabhasi tala-malinatàdivad vastu-vçttyà tatra nàsty eveti sandehàpohàyàha na kartçtvam iti | lokasya dehàdeþ kartçtvaü prabhur àtmà svàmã na sçjati tvaü kurv iti niyogena tasya kàrayità na bhavatãty arthaþ | nàpi lokasya karmàõãpsitatamàni ghañàdãni svayaü sçjati kartàpi na bhavatãty arthaþ | nàpi lokasya karma kçtavatas tat-phala-sambandhaü sçjati bhojayitàpi bhoktàpi na bhavatãty arthaþ | na samànaþ sann ubhau lokàv anusaücarati dhyàyatãva lelàyatãva sadhãþ ity àdi ÷ruteþ | atràpi ÷arãrastho 'pi kaunteya na karoti
na lipyate [Gãtà 13.31] ity ukteþ |

yadi kiücid api svato na kàrayati na karoti càtmà kas tarhi kàrayan kurvaü÷ ca pravartata iti tatràha svabhàvas tv iti | aj¤ànàtmikà daivã màyà prakçtiþ pravartate ||14||

vi÷vanàthaþ : nanu ca yadi jãvasya vastutaþ kartçtvàdikaü naivàsti, tarhi parame÷vara-sçùñe jagati sarvatra jãvasya kartçtva-bhokçtvàdi-dar÷anàn manye parame÷areõaiva balàt tasya kartçtvàdikaü sçùñam | tathà sati tasmin vaiùamya-nairghçõye prasakte, tatra na hi nahãty àha na kartçtvam iti | nàpi tat-kartçtvena karmàõy api, na ca karma-phalair bhogaiþ saüyogam api, kintu jãvasya svabhàvo 'nàdy-avidyaiva pravartate | taü jãvaü kartçtvàdy-abhimànam àrohayitum iti bhàvaþ ||14||

baladevaþ : etad dvayaü ÷uddhasya nàstãti vi÷adayati neti | prabhur dehendriyàdãnàü svàmã jãvo lokasya janasya kartçtvaü na sçjatãti tvaü kurv iti kàrayità na bhavati | nàpi tasyepsitatamàni karmàõi màlyàmbaràdãni sçjatãti svayaü kartàpi na bhavati | na ca karma-phalena sukhena duþkhena ca saüyogaü sambandhaü sçjatãti bhojayità bhoktà ca na bhavatãty arthaþ | yady evaü, tarhi kaþ kàrayan kurvaü÷ ca pratãyate ? tatràha svabhàvas tv iti | anàdi-pravçttà pradhàna-vàsanàtra svabhàva-÷abdenokta-pràdhànika-dehàdimàn jãvaþ kàrayità kartà ceti na viviktasya tattvam iti | ÷uddhe 'pi kiücit kartçtvam asty eva pårvatra sukhàsane tattvasyokteþ bhànàdàv ivaitad bodhyaü,
dhàtv-arthaþ khalu kriyà, tan-mukhyatvaü hi kartçtvam uktam ||14||

__________________________________________________________

BhG 5.15

nàdatte kasya cit pàpaü na caiva sukçtaü vibhuþ |
aj¤ànenàvçtaü j¤ànaü tena muhyanti jantavaþ ||15||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàt nàdatta iti | prayojako 'pi san prabhuþ kasyacit pàpaü sukçtaü ca naivàdatte na bhajate | tatra hetuþ - vibhuþ paripårõaþ | àpta-kàma ity arthaþ | yadi hi svàrtha-kàmanayà kàrayet tarhi tathà syàt | na tv etad asti | àpta-kàmasyaivàcintya-nija-màyayà tat-tat-pårva-karmànusàreõa pravartakatvàt | 

nanu bhaktàn anugçhõato 'bhaktàn nigçhõata÷ ca vaiùamyopalambhàt katham àpta-kàmatvam iti ? ata àha aj¤àneneti | nigraho 'pi daõóa-råpo 'nugraha eveti | evam aj¤ànena sarvatra samaþ parame÷vara ity evaübhåtaü j¤ànam àvçtam | tena hetunà jantavo jãvà muhyanti | bhagavati vaiùamyaü manyanta ity arthaþ ||15||

madhusådanaþ : nanv ã÷varaþ kàrayità jãvaþ kartà, tathà ca ÷rutiþ - eùa u hy eva sàdhu karma kàrayati taü yam unninãyate | eùa u evàsàdhu karma kàrayati taü yam adho ninãùate ity àdiþ | smçti÷ ca -

aj¤o jantur anã÷o 'yam àtmanaþ sukha-duþkhayoþ |
ã÷vara-prerito gacchet svargaü và÷vabhram eva ca || iti |

tathà ca jãve÷varayoþ kartçtva-kàrayitçtvàbhyàü bhoktçtva-bhojayitçtvàbhyàü ca pàpa-puõya-lepa-sambhavàt katham uktaü svabhàvas tu pravartata iti tatràha nàdatta iti | paramàrthataþ vibhuþ parame÷varaþ kasyacit jãvasya pàpaü sukçtaü ca naivàdatte paramàrthato jãvasya kartçtvàbhàvàt parame÷varasya ca kàrayitçtvàbhàvàt | kathaü tarhi ÷rutiþ smçtir loka-vyavahàra÷ ca tatràha aj¤ànenàvaraõa-vikùepà-÷aktimatà màyàkhyenànçtena tamasàvçtam àcchàditaü j¤ànaü jãve÷vara-jagad-bheda-bhramàdhiùñhàna-bhåtaü nityaü sva-prakà÷aü sac-cid-ànanda-råpam advitãyaü paramàrtha-satyaü, tena svaråpàvaraõena muhyanti
pramàtç-prameya-pramàõa-kartç-karma-karaõa-bhoktç-bhogya-bhogàkhya-nava-vidha-saüsàra-råpaü moham atasmiüs tad-avabhàsa-råpaü vikùepaü gacchanti jantavo janana-÷ãlàþ saüsàriõo vastu-svaråpàdar÷inaþ | akartr-abhoktç-paramànandàdvitãyàtma-svaråpàdar÷ana-nibandhano 'yaü jãve÷vara-jagad-bheda-bhramaþ pratãyamàno vartate måóhànàm | tasyàü càvasthàyàü måóha-pratyayànuvàdinyàv ete ÷ruti-smçtã vàstavàdvaita-bodhi-vàkya-÷eùa-bhåte iti na doùaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : yasmàd asàdhu-sàdhu-karmaõàm ã÷varo na kàrayità, tasmàd eva na tasya pàpa-puõya-bhàgitvam ity àha nàdatta iti | nàdatte na gçhõàti | kintu tadãyà khalu yà ÷aktir avidyà saiva jãva-j¤ànam àvçõoti ity àha aj¤ànenàvidyayà | j¤ànaü jãvasya svàbhàvikam | tena hetunà ||15||

baladevaþ : nanu yadi vi÷uddhasya jãvasya tàdç÷a-karma-kartçtvàdi nàstãti bråùe, tarhi kautukàkràntaþ paramàtmà pradhànaü tad-gale nipàtya tat-pariõàma-dehendriyàdi-matas tasya tad-racitavàn ity àpadyate | yuktaü caitat | anyathà eùa u hy eva sàdhu karma kàrayati taü yam ebhyo lokebhya unninãùate | eùa u evàsàdhu karma kàrayati taü yam adho ninãùate iti ÷rutiþ | 

aj¤o jantur anã÷o 'yam àtmanaþ sukha-duþkhayoþ |
ã÷vara-prerito gacchet svargaü và÷v abhram eva ca ||

iti smçti÷ ca vyàkupyet | tathà ca pàpa-puõya-mayãm avasthàü nayati | prayojake tasmin vaiùamyàdikaü pàpàdi-bhàgitvaü ca syàd iti cet tatràha nàdatta iti |

vibhur aparimita-vij¤ànànando 'nanta-÷akti-pårõaþ svànandaika-rasikas tato 'nyatrodàsãnaþ paramàtmànàdi-pradhàna-vàsanà-nibandhaü bubhukùuü sva-sannidhi-màtra-pariõata-pradhàna-maya-dehàdimantaü jãvaü tad-vàsanànusàreõa karmàõi kàrayan kasyacij jãvasya pàpaü sukçtaü ca nàdatte na gçhõàti | evam uktaü ÷rã-vaiùõave -

yathà sannidhi-màtreõa gandhaþ kùobhàya jàyate |
manaso nopakartçtvàt tathàsau parame÷varaþ || 
sannidhànàd yathàkà÷a-kàlàdyàþ kàraõaü taroþ |
tathaivàpariõàmena vi÷vasya bhagavàn hariþ || [ViP 1.2.30-1] iti |

audàsãnya-màtre 'yaü gandhàdi-dçùñànto na tv icchàyà abhàve tasyàþ | so 'kàmayata iti ÷rutatvàt | tarhi jãvàs taü viùamaü kuto vadanti, tatràha aj¤àneneti | anàdi-tad-vaimukhyenàj¤ànena jãvànàü nityam api j¤ànam àvçtaü tirohitam | tena hetunà jantavo jãvà muhyanti | samam api taü vimåóhà viùamaü vadanti na vij¤à ity arthaþ | àha caivaü såtrakàraþ - vaiùamya-nairghçõye na sàpekùatvàt tathà hi dar÷ayati [Vs 2.1.35], na karmàvibhàgàd iti cen nànàditvàt [Vs 2.1.36] iti ||15||

__________________________________________________________

BhG 5.16

j¤ànena tu tad aj¤ànaü yeùàü nà÷itam àtmanaþ |
teùàm àdityavaj j¤ànaü prakà÷ayati tatparam ||16||

÷rãdharaþ : j¤àninas tu na muhyantãty àha j¤àneneti | bhagavato j¤ànena yeùàü tad-vaiùamyopalambhakam aj¤ànaü nà÷itam taj j¤ànaü teùàm aj¤ànaü nà÷ayitvà tat paraü paripårõam ã÷vara-svaråpaü prakà÷ayati | yathàdityas tamo nirasya samastaü vastu-jàtaü prakà÷ayati tadvat ||16||

madhusådanaþ : tarhi sarveùàm andàdy-aj¤ànàvçtatvàt kathaü saüsàra-nivçttiþ syàd ? ata àha j¤àneneti | tad-àvaraõa-vikùepa-÷akti-madanàdy-anirvàcyam ançtam anarthavàta-målam aj¤ànam àtmà÷raya-viùayam avidyà-màyàdi-÷abda-vàcyam àtmano j¤ànena guråpadiùña-vedànta-mahà-vàkya-janyena ÷ravana-manana-nididhyàsana-paripàka-nirmalàntaþkaraõa-vçtti-råpeõa nirvikalpaka-sàkùàtkàreõa ÷odhita-tat-tvaü-padàrthàbheda-råpa-÷uddha-sac-cid-ànandàkhaõóaika-rasa-vastu-màtra-viùayeõa nà÷itaü bàdhitaü kàla-traye 'py asad evàsattayà j¤àtam adhiùñhàna-caitanya-màtratàü pràpitaü ÷uktàv iva rajataü ÷ukti-j¤ànena
÷ravana-manana-nididhyàsanàdi-sàdhana-sampannànàü bhagavad-anugçhãtànàü mumukùåõàü teùàü taj j¤ànaü kartç | àdityavad yathàdityaþ svodaya-màtreõaiva tamo nirava÷eùaü nivartayati na tu kaücit sahàyam apekùate tathà brahma-j¤ànam api ÷uddha-sattva-pariõàmatvàd vyàpaka-prakà÷a-råpaü svotpatti-màtreõaiva sahakàryantara-nirapekùatayà sa-kàryam aj¤ànaü nivartayat param satya-j¤ànaànantànanda-råpam ekam evàdvitãyaü paramàtma-tattvaü prakà÷ayati praticchàyà-grahaõa-màtreõaiva karmatàm antareõàbhivyanakti |

atràj¤ànenàvçtaü j¤ànena nà÷itam ity aj¤ànansyàvaraõatva-j¤àna-nà÷yatvàbhyàü j¤ànàbhàva-råpatvaü vyàvartitam | nahy abhàvaþ kiücid àvçõoti na và j¤ànàbhàvo j¤ànena nà÷yate svabhàvato nà÷a-råpatvàt tasya | tasmàd aham aj¤o màm anyaü ca na jànàmãty àdi-sàkùi-pratyakùa-siddhaü bhàva-råpam evàj¤ànam iti bhagavato matam | vistaras tv advaita-siddhau draùñavyaþ |

yeùàm iti bahu-vacanenàniyamo dar÷itaþ | tathà ca ÷rutiþ - tad yo yo devànàü pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha rùãõàü tathà manuùyàõàü tad idam apy etarhi ya evaü vedàhaü brahmàsmãti sa idaü sarvaü bhavati ity àdir yad viùayaü yad-à÷rayam aj¤ànaü tad-viùaya-tad-à÷raya-pramàõa-j¤ànàt tan-nivçttir iti nyàya-pràptam aniyamaü dar÷ayati | tatràj¤àna-gatam àvaraõaü dvividham - ekaü sato 'py asattvàpàdakam anyat tu bhàto 'py abhànàpàdakam | tatràdyaü parokùàparokùa-sàdhàraõa-pramàõa-j¤àna-màtràn nivartate | anumite 'pi vahny-àdau parvate vahnir nàstãty àdi-bhramàdar÷anàt | tathà
satyaü j¤ànam anantaü brahmàsti iti vàkyàt parokùa-ni÷caye 'pi brahma nàstãti bhramo nivartata eva | asty eva brahma kintu mama na bhàtãty ekaü bhrama-janakaü dvitãyam abhànàvaraõaü sàkùàtkàràd eva nivartate | sa ca sàkùàtkàro vedànta-vàkyenaiva janyate nirvikalpaka ity àdy advaita-siddhàv anusandheyam ||16||

vi÷vanàthaþ : yathàvidyà tasya j¤ànam àvçõoti, tathaivàparà tasya vidyà-÷aktir avidyàü vinà÷ya j¤ànaü prakà÷ayatãty arthaþ | j¤ànena vidyà-÷aktyà | aj¤ànam avidyàm | teùàü jãvànàü j¤ànam eva kartç àdityavad ity-àditya-prabhà yathàndhakàraü vinà÷ya ghaña-pañàdikaü prakà÷ayati, tathaiva vidyayaivàvidyàü vinà÷ya taj-jãva-niùñhaü j¤ànaü param apràkçtaü prakà÷ayati | tena parame÷varo na kam api badhnàti, nàpi kam api mocayati | kintv aj¤àna-j¤àne prakçter eva dharmaþ krameõa badhnàti mocayati ca | kartçtva-bhoktçtva-tat-prayojakatvàdayor bandhakàþ | anàsakti-÷àntyàdayo mocakà÷ ca prakçter eva dharmàþ | kintu parame÷varasyàntaryàmitva eva prakçtes
te te dharmà udbudhyanta ity etad-aü÷enaiva tasya prayojakatvam iti na tasya vaiùamya-nairghçõye ||16||

baladevaþ : vij¤à na muhyantãty etad àha j¤àneneti | sarvaü j¤àna-plavenaiva [Gãtà 4.36] iti | j¤ànàgniþ sarva-karmàõi [Gãtà 4.37], na hi j¤ànena sadç÷aü [Gãtà 4.38] iti cokta-mahimnà sad-guru-prasàda-labdhena sva-paràtma-viùayakena j¤ànena yeùàü sat-prasaïginàü tad-vaimukhyam aj¤ànaü nà÷itaü pradhvaüsitaü teùàü taj-j¤ànaü kartç paraü prakà÷ayati | dehàdeþ paraü jãvaü vaiùamyàdi-doùàt param ã÷varaü ca bodhayati | àdityavat yathà ravir udita eva tamo nirasyan yathàvad vastu pradar÷ayati, tathà sad-guråpade÷a-labdham àtma-j¤ànaü yathàvad àtma-vastv iti | atra vinaùñàj¤ànànàü
jãvànàü bahutvaü nigadatà pàrtha-sàrathinà mokùe teùàü tad-dar÷itaü aupàdhikatvaü tasya praty uktaü neme janàdhipàþ ity upakramoktaü ca tat sopapattikam abhåt ||16||

__________________________________________________________

BhG 5.17

tad-buddhayas tad-àtmànas tan-niùñhàs tat-paràyaõàþ |
gacchanty apunar-àvçttiü j¤àna-nirdhåta-kalmaùàþ ||17||

÷rãdharaþ : evaübhåte÷varopàsakànàü phalam àha tad-buddhaya iti | tasminn eva buddhir ni÷cayàtmikà yeùàm | tasminn etàtmà mano yeùàm | tasminn eva niùñhà tàtparyaü yeùàm | tad eva param ayamam à÷rayo yeùàm | tata÷ ca tat-prasàda-labdhenàtma-j¤ànena nirdhåtaü nirastaü kalmaùaü yeùàm | te 'punar-àvçttiü muktiü yànti ||17||

madhusådanaþ : j¤ànena paramàtma-tattva-prakà÷e sati tad-buddhaya iti | tasmin j¤àna-prakà÷ite paramàtma-tattve sac-cid-ànanda-ghana eva bàhya-sarva-viùaya-parityàgena sàdhana-paripàkàt paryavasità buddhir antaþkaraõa-vçttiþ sàkùàtkàra-lakùaõà yeùàü te tad-buddhayaþ sarvadà nirbãja-samàdhi-bhàja ity arthaþ | tat kiü boddhàro jãvà boddhavyaü brahma-tattvam iti boddhç-boddhavya-bhàvo hi màyà-vijçmbhito na vàstavàbheda-virodhãti bhàvaþ |

nanu tad-àtmàna iti vi÷eùaõaü vyartham | avidvad-vyavartakaü hi vidvad-vi÷eùaõam | aj¤à api hi vastu-gatyà tad-àtmàna iti kathaü tad-vyàvçttir iti cet, na | itaràtmatva-vyàvçttau tàtparyàt | aj¤à hi anàtma-bhåte dehàdàv àtmàbhimànina iti na tad-àtmàna iti vyapadi÷yante | vij¤às tu nivçtta-dehàdy-abhimànà iti virodhi-nivçttyà tad-àtmàna iti vyapadi÷yanta iti yuktaü vi÷eùaõam |

nanu karmànuùñhàna-vikùepe sati kathaü dehàdy-abhimàna-nivçttir iti tatràha tan-niùñhà iti | tasminn eva brahmaõi sarva-karmànuùñhàna-vikùepa-nivçttyà niùñhà sthitir yeùàü te tan-niùñhàþ | sarva-karma-saünyàsena tad-eka-vicàra-parà ity arthaþ | phala-ràge sati kathaü tat-sàdhana-bhåta-karma-tyàga iti tatràha tat-paràyaõàþ | tad eva param ayanaü pràptavyaü yeùàü te tat-paràyaõàþ | sarvato viraktà ity arthaþ |

atra tad-buddhaya ity anena sàkùàtkàra uktaþ | tad-àtmàna ity anàtmàbhimà-råpa-viparãta-bhàva-nivçtti-phalako vedànta-vicàraþ ÷ravaõa-manana-paripàka-råpaþ | tat-paràyaõà ity anena vairàgya-prakarùaü ity uttarottarasya pårva-pårva-hetutvaü draùñavyam | ukta-vi÷eùaõà yatayo gacchanty apunar-àvçttiü punar-deha-sambandhàbhàva-råpàü muktiü pràpnuvanti | sakçn muktànàm api punar deha-sambandhaþ kuto na syàd iti tatràha j¤àna-nirdhåta-kalmaùàþ j¤ànena nirdhåtaü samålam unmålitaü punar-deha-sambandha-kàraõaü kalmaùaü puõya-pàpàtmakaü karma yeùàü te tathà | j¤ànenànàdy-aj¤àna-nivçttyà
tat-kàrya-karma-kùaye tan-målakaü punar deha-grahaõaü kathaü bhaved iti bhàvaþ ||17||

vi÷vanàthaþ : kintu vidyà jãvàtma-j¤ànam eva prakà÷ayati, na tu paramàtma-j¤ànaü bhaktyàham ekayà gràhyaþ iti bhagavad-ukteþ | tasmàt paramàtma-j¤ànàrthaü j¤ànibhir api punar vi÷eùato bhaktiþ kàryà ity ata àha tad-buddhaya iti | tat-padena pårvam upakrànto vibhuþ paràmç÷yate | tasmin parame÷vara eva buddhir yeùàm te tam-manana-parà ity arthaþ | tad-àtmànas tan-manaskàs tam eva dhyàyanta ity arthaþ | tan-niùñhàþ j¤ànaü mayi saünyaset iti bhagavad-ukteþ | dehàdy-atiriktàtmma-j¤àne 'pi sàttvike niùñhàü parityajya tad-eka-niùñhàþ | tat-paràyaõàs tadãya-÷ravaõa-kãrtana-paràþ | yad vakùyate -


bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ |
tato màü tattvato j¤àtvà vi÷ate tad-anantaram || [Gãtà 18.55] iti |

j¤àna-nirdhåta-kalmaùà j¤ànena vidyàyaiva pårvam eva dhvasta-samastàvidyàþ ||17||

baladevaþ : paramàtmany avaiùamyàdi-dhyàyatàü phalam àha tad iti | tasmiüs tad-avaiùamyàdike guõa-gaõe buddhir ni÷cayàtmikà yeùàü te | tad-àtmànas tasmin niviùña-manasaþ tan-niùñhàs tat-tàtparyavantas tat-paràyaõàs tat-samà÷rayàþ | evam abhyastena tad-vaiùamyàdi-guõa-j¤ànena nirdhåta-kalmaùà vinaùña-tad-vaimukhyàþ santa apunar-àvçttiü muktiü gacchantãti ||17||

__________________________________________________________

BhG 5.18

vidyà-vinaya-saüpanne bràhmaõe gavi hastini |
÷uni caiva ÷vapàke ca paõóitàþ sama-dar÷inaþ ||18||

÷rãdharaþ : kãdç÷às te j¤ànino ye 'punar-àvçttiü gacchantãty apekùàyàm àha vidyà-vinaya-saüpanna iti | viùameùv api samaü brahmaiva draùñuü ÷ãlaü yeùàü te paõóitàþ | j¤ànina ity arthaþ | atra vidyà-vinayàbhyàü yukte bràhmaõe ca | ÷uno yaþ pacati tasmin ÷vapàke ca iti karmaõà vaiùamyam | gavi hastini ÷uni ceti jàtito vaiùamyaü dar÷itam ||18|| 

madhusådanaþ : deha-pàtàd årdhvaü videha-kaivalya-råpaü j¤àna-phalam uktvà pràrabdha-karma-va÷àt saty api dehe jãvan-mukti-råpaü tat-phalam àha vidyeti | vidyà vedàrtha-parij¤ànaü brahma-vidyà và | vinayo nirahaïkàratvam anauddhatyam iti yàvat | tàbhyàü saüpanne brahma-vidi vinãte ca bràhmaõe sàttvike sarvottame | tathà gavi saüskàra-hãnàyàü ràjasyàü madhyamàyàü | tathà hastini ÷uni ÷vapàke càtyanta tàmase sarvàdhame 'pi | sattvàdi-guõais taj-jai÷ ca saüskàrair aspçùñam eva samaü brahma draùñuü ÷ãlaü yeùàü te sama-dar÷inaþ | paõóità j¤àninaþ | yathà gaïgà-toye taóàge suràyàü
måtre và pratibimbitasyàdityasya na tad-guõa-doùa-sambandhas tathà brahmaõo 'pi cid-àbhàsa-dvàrà pratibimbitasya nopàdhi-gata-guõa-doùa-sambandha iti pratisandadhànàþ sarvatra sama-dçùñyaiva ràga-dveùa-ràhityena paramànanda-sphårtyà jãvan-muktim anubhavantãty arthaþ ||18|| 

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca guõàtãtànàü teùàü guõa-maye vastu-màtra eva tàratamya-mayaü vi÷eùam ajighçkùåõàü sama-buddhir eva syàd ity àha vidyeti | bràhmaõe gavãti sàttvika-jàtitvàt | hastini madhyame | ÷uni ca ÷vapàke ceti tàmas-jàtitvàd adhame 'pi tat-tad-vi÷eùàgrahaõàt sama-dar÷inaþ paõóità guõàtãtàþ | vi÷eùàgrahaõam eva samaü guõàtãtaü brahma | tad draùñuü ÷ãlaü yeùàü te ||18|| 

baladevaþ : tàn stauti vidyeti | tàdç÷e bràhmaõe ÷vapàke ceti karmaõaitau viùamau gavi hastini ÷uni ceti jàtyaite viùamàþ | evaü viùamatayà sçùñeùu bràhmaõàdiùu ye paramàtmànaü samaü pa÷yanti, ta eva paõóitàþ | tat-karmànusàriõã tena teùàü tathà tathà sçùñiþ, na tu ràga-dveùànusàriõãti parjanyavat sarvatra samaþ paramàtmeti ||18|| 

__________________________________________________________

BhG 5.19

ihaiva tair jitaþ sargo yeùàü sàmye sthitaü manaþ |
nirdoùaü hi samaü brahma tasmàd brahmaõi te sthitàþ ||19||

÷rãdharaþ : nanu viùamesu sama-dar÷anaü niùiddhaü kurvanto 'pi kathaü te paõóitàþ ? yathàha gautamaþ samàsam àbhyàü viùama-same påjàtaþ iti | asyàrthaþ samàya påjayà viùame prakàre kçte sati viùamàya ca same prakàre kçte sati sa påjaka iha lokàt para-lokàc ca hãyata iti | tatràha ihaiveti | ihaiva jãvadbhir eva taiþ | sçjyate iti sargaþ saüsàraþ | jito nirastaþ | kaiþ ? yeùàü manaþ sàmye samatve sthitaü | tatra hetuþ -- hi yasmàd brahma samaü nirdoùaü ca tasmàt te sama-dar÷ino brahmaõy eva sthitàþ
| brahma-bhàvaü pràptà ity arthaþ | gautamoktas tu doùo brahma-bhàva-pràpteþ pårvam eva | påjàta iti påjakàvasthà÷ravaõàt ||19|| 

madhusådanaþ : nanu sàttvika-ràjasa-tàmaseùu svabhàva-viùameùu pràõiùu samatva-dar÷anaü dharma-÷àstra-niùiddham | tathà ca tasyànnam abhojyam ity upakramya gautamaþ smarati samàsam àbhyàü viùama-same påjàta iti | samàsam àbhyàm iti caturthã-dvi-vacanam | viùama-sama iti dvandvaikavad bhàvena saptamy-eka-vacanam | catur-veda-pàragàõàm atyanta-sadàcàràõàü yàdç÷o vastràlaïkàrànnàdi-dàna-puraþsaraþ påjà-vi÷esaþ kriyate tat-samàyaivànyasmai caturveda-pàragàya sad-àcàràya viùame tad-apekùayà nyåne påjà-prakàre kçte | tathàlpa-vedànàü hãnàcàràõàü yàdç÷o hãna-sàdhanaþ påjà-prakàraþ
kriyate tàdç÷àyaivàsamàya pårvokta-veda-pàraga-sad-àcàra-bràhmaõàpekùayà hãnàya tàdç÷a-hãna-påjàdhike mukhya-påjà-same påjà-prakàre kçte, uttamasya hãnatayà hãnasyottamatayà påjàto hetos tasya påjayitur annam abhojyaü bhavatãty arthaþ | påjayità pratipatti-vi÷esam akurvan dhanàd dharmàc ca hãyata iti ca doùàntaram | yadyapi yatãnàü niùparigrahàõàü pàkàbhàvàd dhanàbhàvàc càbhojyànnatvaü dhana-hãnatvaü ca svata eva vidyate tathàpi dharma-hànir doso bhavaty eva | abhojyànnatvaü cà÷ucitvena pàptpatty-upalakùaõam | tapo-dhanànàü ca tapa eva dhanam iti tad-dhànir api dåùaõaü bhavaty eveti kathaü sama-dar÷inaþ paõóità jãvan-muktà iti pràpte pariharati ihaiveti
| 

taiþ sama-dar÷ibhiþ paõóitair ihaiva jãvana-da÷àyàm eva jito 'tikràntaþ sargaþ sçjyata iti vyutpattyà dvaita-prapa¤caþ | deha-pàtàd årdhvam atikramitavya iti kim u vaktavyam ? kaiþ ? yeùàü sàmye sarva-bhåteùu viùameùv api vartamànasya brahmaõaþ sama-bhàve sthitaü ni÷calaü manaþ | hi yasmàn nirdoùaü samaü sarva-vikàra-÷ånyaü kåñastha-nityam ekaü ca brahma tasmàt te brahmaõy eva sthitàþ | 

ayaü bhàvaþ | duùñatvam hi dvedhà bhavati aduùñasyàpi duùña-sambandhàt svato duùñatvàd và | yathà gaïgodakasya måtra-garta-pàtàt | svata eva và yathà måtràdeþ | tatra doùavatsu ÷vapàkàdiùu sthitaü doùair duùyati brahmeti måóhair vibhàvyamànam api sarva-doùàsaüsçùñam eva brahma vyomavad asaïgatvàt | asaïgo hy ayaü puruùaþ |

     såryo yathà sarva-lokasya cakùur 
na lipyate càkùuùair bàhya-doùaiþ |
ekas tathà sarva-bhåtàntaràtmà
na lipyate loka-duþkhena bàhyaþ || iti ÷ruteþ |

nàpi kàmàdi-dharmavattayà svata eva kaluùitaü kàmàder antaþkaraõa-dharmatvasya ÷ruti-smçti-siddhatvàt | tasmàn nirdoùa-brahma-råpà yatayo jãvan-muktà abhojyànnàdi-doùa-duùñà÷ ceti vyàhçtam | smçtis tv avidvad-gçhastha-viùayaiva | tasyànna-bhojyam ity upakramàt | påjàta iti madhye nirde÷àt | dhanàd dharmàc ca hãyata ity upasaühàràc ceti draùñavyam ||19||

vi÷vanàthaþ : sama-dçùñitvaü stauti | ihaiva iha loka eva sçjyata iti sargaþ saüsàro jitaþ paràbhåtaþ ||19||

baladevaþ : iheti | iha sàdhana-da÷àyàm eva taiþ sargaþ saüsàro jitaþ paràbhåtaþ | kaiþ ? yeùàü manaþ sàmye 'vaiùamyàkhye brahma-dharme sthitaü niviùñam | kuto brahmàviùamam ? tatràha nirdoùaü hãti | hi yato brahmaõy avaiùamyàdikaü ni÷cikyus tasmàt prapa¤ce tiùñhanto 'pi te brahmaõy eva sthitàþ muktis teùàü sulabhety arthaþ ||19||

__________________________________________________________

BhG 5.20

na prahçùyet priyaü pràpya nodvijet pràpya càpriyam |
sthira-buddhir asaümåóho brahmavid brahmaõi sthitaþ ||20||

÷rãdharaþ : brahma-pràptasya lakùaõam àha na prahçùyed iti | brahma-vid bhåtvà brahmaõy eva yaþ sthitaþ sa priyaü pràpya na prahçùyet prakçùña-harùavàn syàt | apriyam pràpya ca nodvijet na viùãdatãty arthaþ | yataþ sthira-buddhir sthirà ni÷calà buddhir yasya | tat kutaþ ? yato 'saümåóho nivçtta-mohaþ ||20||

madhusådanaþ : yasmàn nirdoùaü samaü brahma tasmàt tad-råpam àtmànaü sàkùàtkurvann àha na prahçùyed iti | duþkheùv anudvigna-manàþ sukheùu vigata-spçhaþ ity atra vyàkhyàtaü pårvàrdham | jãvan-muktànàü svàbhàvikaü caritam eva mumukùubhiþ prayatna-pårvakam anuùñheyam iti vadituü liïga-pratyayau | advitãyàtma-dar÷ana-÷ãlasya vyatirikta-priyàpriya-pràpty-ayogyàc ca tan-nimittau harùa-viùàdàv ity arthaþ | 

advitãyàtma-dar÷anam eva vivçõoti - sthira-buddhiþ sthirà ni÷calà saünyàsa-pårvaka-vedànta-vàkya-vicàra-paripàkeõa sarva-saü÷aya-÷ånyatvena nirvicikitsà ni÷cità brahmaõi buddhir yasya sa tathà labdha-÷ravaõa-manana-phala iti yàvat | etàdç÷asya sarvàsaübhàvanà-÷ånyatve 'pi viparãta-bhàva-pratibandhàt sàkùàtkàro nodetãti nididhyàsanam àha - asaümåóhaþ | nididhyàsanasya vijàtãya-pratyayànantarita-sajàtãya-pratyaya-pravàhasya paripàkeõa viparãta-bhàvanàkhya-saümoha-rahitaþ | tataþ sarva-pratibandhàpagamàd brahmavid brahma-sàkùàtkàravàn | tata÷ ca samàdhi-paripàkeõa nirdoùe same brahmaõy eva sthito nànyatreti brahmaõi sthito jãvan-muktaþ sthita-praj¤a ity arthaþ | etàdç÷asya dvaita-dar÷anàbhàvàt
praharùodvegau na bhavata ity ucitam eva | sàdhakena tu dvaita-dar÷ane vidyamàne 'pi viùaya-doùa-dar÷anàdinà praharùa-viùàdau tyàjyàv ity abhipràyaþ ||20||

vi÷vanàthaþ : evaü laukika-priyàpriyàdiùv api teùàü sàmyam àha na prahçùyed iti | na prahçùyet na prahçùyati | nodvijet nodvijate | sàdhana-da÷àyàm evam abhyased iti vivakùayà và liï | asaümåóho harùa-÷okàdãnàm abhimàna-nibandhanatvena saümoha-màtratvàt ||20||

baladevaþ : brahmaõi sthitasya lakùaõam àha neti | vartamàne dehe sthitaþ pràrabdhàkçùñaü priyam apriyaü ca pràpya na prahçùyen na codvijet | kutaþ ? sthirà svàtmani buddhir yasya saþ | asaümåóho 'nityena dehena nityam àtmànam ekãkçtya mohaü na labdhaþ | brahmavit tàdç÷aü brahmànubhavan | evaülakùaõo brahmaõi sthito bodhyaþ ||20||

__________________________________________________________

BhG 5.21

bàhya-spar÷eùv asaktàtmà vindaty àtmani yat sukham |
sa brahma-yoga-yuktàtmà sukham akùayam a÷nute ||21||

÷rãdharaþ : moha-nivçttyà buddhi-sthairye hetum àha bàhya-spar÷eùv iti | indriyaiþ spç÷yanta iti spar÷à viùayàþ | bàhyendriya-viùayeùv asaktàtmànàsakta-cittaþ | àtmani antaþ-karaõe yad upa÷amàtmakaü sàttvikaü sukham tad vindati labhate | sa copa÷amaü sukhaü labdhvà brahmaõi yogena samàdhinà yuktas tadaikyaü pràpta àtmà yasya so 'kùayaü sukham a÷nute pràpnoti ||21||

madhusådanaþ : nanu bàhya-viùaya-prãter aneka-janmànubhåtatvenàtipracalatvàt tad-àsakta-cittasya katham alaukike brahmaõi dçùña-sarva-sukha-rahite sthitiþ syàt | paramànanda-råpatvàd iti cet, na | tad-ànandasyànanubhåta-caratvena citta-sthiti-hetutvàbhàvàt | tad uktaü vàrttike -

     apy ànandaþ ÷rutaþ sàkùàn mànenàviùayãkçtaþ |
     dçùñànandàbhilàùaü sa na mandãkartum apy alam || iti |

tatràha bàhyeti | indriyaiþ spç÷yanta iti spar÷àþ ÷abdàdayaþ | te ca bàhyà anàtma-dharmatvàt | teùv asaktàtmànàsakta-cittas tçùõà-÷ånyatayà viraktaþ sann àtmani antaþ-karaõa eva bàhya-viùaya-nirapekùaü yad upa÷amàtmakaü sukhaü tad vindati labhate nirmala-sattva-vçttyà | tad uktaü bhàrate -

     yac ca kàma-sukhaü loke yac ca divyaü mahat sukham |
     tçùõàkùaya-sukhasyaite nàrhataþ ùoóa÷ãü kalàm || iti |

athavà pratyag-àtmani tvaü-padàrthe yat sukhaü svaråpa-bhåtaü suùuptàv anubhåyamànaü bàhya-viùayàsakti-pratibandhàd alambhamànaü tad eva tad-abhàvàl labhate |

na kevalaü tvaü-padàrtha-sukham eva labhate kintu tat-padàrthaikyànubhavena pårõa-sukham apãty àha sa tçùõà-÷ånyo brahmaõi paramàtmani yogaþ samàdhis tena yuktas tasmin vyàpçta àtmàntaþ-karaõaü yasya sa brahma-yoga-yuktàtmà | athavà brahmaõi tat-padàrthe yogena vàkyàrthànubhava-råpeõa samàdhinà yukta aikyaü pràpta àtmà tvaü-padàrtha-svaråpaü yasya sa tathà | sukham akùayam anantaü sva-svaråpa-bhåtam a÷nute vyàpnoti sukhànubhava-råpa eva sarvadà bhavatãty arthaþ | nitye 'pi vastuny avidyànivçtty-abhipràyeõa dhàtv-artha-yoga aupacàrikaþ | tasmàd àtmany akùaya-sukhànubhavàrthã san bàhya-viùaya-prãteþ kùaõikàyà mahà-narakànubandhinyàþ
sakà÷àd indriyàõi nivartayet tàvataiva ca brahmaõi sthitir bhavatãty abhipràyaþ ||21||

vi÷vanàthaþ : sa ca bàhya-spar÷eùu viùaya-sukheùv asaktàtmà anàsakta-manàþ | tatra hetur àtmani jãvàtmani paramàtmànaü vindati sati pràpte yat sukhaü tad akùayaü sukham | sa evà÷nute pràpnoti, na hi nirantaram amçtàsvàdine mçttikà rocata iti bhàvaþ ||21||

baladevaþ : paurvauttaryeõa sva-paràtmànàv anubhavatãty àha bàhyeti | bàhya-spar÷eùu ÷abdàdi-viùayànubhaveùu asaktàtmà san yadàtmani sva-svaråpe 'nubhåyamàne sukham tadàdau vindati, tad uttaraü brahmaõi paramàtmani yogaþ samàdhis tad-yuktàtmà san yad akùayaü mahad-anubhava-lakùaõaü sukham tad a÷nute labhate ||21||

__________________________________________________________

BhG 5.22

ye hi saüspar÷ajà bhogà duþkha-yonaya eva te |
àdy-anta-vantaþ kaunteya na teùu ramate budhaþ ||22||

÷rãdharaþ : nanu priya-viùaya-bhogànàm api nivçtteþ kathaü mokùaþ puruùàrthaþ syàt | tatràha ye hãti | saüspar÷à viùayàs tebhyo jàtà ye bhogàþ sukhàni | te hi vartamàna-kàle 'pi spardhàsåyàdi-vyàptatvàd duþkhasyaiva yonayaþ kàraõa-bhåtàþ | tathàdimanto 'ntavanta÷ ca | ato vivekã teùu na ramate ||22||

madhusådanaþ : nanu bàhya-viùaya-prãti-nivçttàv àtmany akùaya-sukhànubhavas tasmiü÷ ca sati tat-prasàdàd eva bàhya-viùaya-prãti-nivçttir itãtaretarà÷raya-va÷àn naikam api sidhyed ity à÷aïkya viùaya-doùa-dar÷anàbhyàsenaiva tat-prãti-nivçttir bhavatãti parihàram àha ye hãti | hi yasmàd ye saüspar÷ajà viùayendriya-sambandha-jà bhogàþ kùudra-sukha-lavànubhavà iha và paratra và ràga-dveùàdi-vyàptatvena duþkha-yonaya eva te | te sarve 'pi brahma-loka-paryantaü duþkha-hetava eva | tad uktaü viùõu-puràõe -

     yàvataþ kurute jantuþ saübandhàn manasaþ priyàn |
     tàvanto 'sya nisvanyante hçdaye ÷oka-÷aïkavaþ || iti |

etàdç÷à aî na sthiràþ kintu àdy-anta-vantaþ | àdir viùayendriya-saüyogo 'nta÷ ca tad-viyoga evaü tau vidyete yeùàü te pårvàparayor asattvàn madhye svapnavad àvirbhåtàþ kùaõikà mithyà-bhåtàþ | tad uktaü gauóapàdàcàryaiþ - àdàv ante ca yat tv asti vartamàne 'pi tat tathà iti |

yasmàd evaü tasmàt teùu budho vivekã na ramate pratikåla-vedanãyatvàc ca prãtim anubhavati | tad uktaü bhagavatà pata¤jalinà pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkhair guõa-vçtti-virodhàc ca duþkham eva sarvaü vivekinaþ [YogS 2.15] iti | sarvam api viùaya-sukhaü dçùñam ànu÷ravikaü ca duþkham eva pratikåla-vedanãyatvàt | vivekinaþ parij¤àta-kle÷àdi-svaråpasya na tv avivekinaþ | akùi-pàtra-kalpo hi vidvàn atyalpa-duþkha-le÷enàpy udvijate yathorõa-tantur atisukumàro 'py akùi-pàtre nyastaþ spar÷ena duþkhayati netareùv aïgeùu tadvad vivekina eva madhu-viùa-saüpçktànna-bhojanavat
sarvam api bhoga-sàdhanaü kàla-traye 'pi kle÷ànubiddhatvàd duþkhaü na måóhasya bahuvidha-duþkha-sahiùõor ity arthaþ | tatra pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkhair iti bhåta-vartamàna-bhaviùyt-kàle 'pi duþkhànubiddhatvàd aupàdhikaü duþkhatvaü viùaya-sukhasyoktaü, guõa-vçtti-virodhàc cety anena svaråpato 'pi duþkhatvam | tatra pariõàma÷ ca tàpa÷ ca saüskàra÷ ca ta eva duþkhàni tair ity arthaþ | itthaü-bhåta-lakùaõe tçtãyà | tathà hi - ràgànubiddha eva sarvo 'pi sukhànubhavaþ | na hi tatra na rajyati tena sukhã ceti sambhavati | ràga eva ca pårvam udbhåtaþ san viùaya-pràptyà
sukha-råpeõa pariõamate | tasya ca pratikùaõaü vardhamànatvena sva-viùayàpràpti-nibandhana-duþkhasyàparihàryatvàd duþkha-råpataiva | yà hi bhogeùv indriyàõàm upa÷àntiþ paritçptatvàt tat sukham | yà laulyàd anupa÷àntis tad duþkham | na cendriyàõàü bhogàbhyàsena vaitçùõyaü kartuü ÷akyam | yato bhogàbhyàsam anu vivardhante ràgàþ kau÷alàni cendriyàõàü | smçti÷ ca -

     na jàtu kàmaþ kàmànàm upabhogena ÷àmyati |
     haviùà kçùõa-vartmaiva bhåya evàbhivardhate || iti |

tasmàd duþkhàtmaka-ràga-pariõàmatvàd viùaya-sukham api duþkham eva kàrya-kàraõayor abhedàd iti pariõàma-duþkhatvam |

tathà sukhànubhava-kàle tat-pratikålàni duþkha-sàdhanàni dveùñi | nànupahatya bhåtàny upabhogaþ sambhavatãti bhåtàni ca hinasti | dveùa÷ ca sarvàõi duþkha-sàdhanàni me mà bhåvann iti saïkalpa-vi÷eùaþ | na ca tàni sarvàõi ka÷cid api parihartuü ÷aknoti | ataþ sukhànubhava-kàle 'pi tat-paripanthinaü prati dveùasya sarvadaivàvasthitatvàt tàpa-duþkhaü duùparihàram eva | tàpo hi dveùaþ | evaü duþkha-sàdhanàni parihartum a÷akto muhyati ceti moha-duþkhatàpi vyàkhyeyà | tathà coktaü yoga-bhàùya-kàraiþ - sarvasya dveùànubiddha÷ cetanàcetana-sàdhanàdhãnas tàpànubhava iti
| tatràsti dveùajaþ karmà÷ayaþ | sukha-sàdhanàni ca pràrthayamànaþ kàyena vàcà manasà ca parispandate | tataþ param anugçõàty upahanti ceti parànuraha-pãóàbhyàü dharmàdharmàv upacinoti | na karmà÷ayo lobhàn mohàc ca bhavati ity eùà tàpa-duþkhatocyate | tathà vartamànaþ sukhànubhavaþ sva-vinà÷a-kàle saüskàram àdhatte | sa ca sukha-smaraõaü, tac ca ràgaü, sa ca manaþ-kàya-vacana-ceùñàü, sà ca puõyàpuõya-karmà÷ayau, tau ca janmàdãti saüskàra-duþkhatà | evaü tàpa-mohayor api saüskàrau vyàkhyeyau |

evaü kàla-traye 'pi duþkhànuvedhàd viùaya-sukhaü duþkham evety uktvà svaråpato 'pi duþkhatàm àha guõa-vçtti-virodhàc ca | guõàþ sattva-rajas-tamàüsi sukha-duþkha-mohàtmakàþ paraspara-viruddha-svabhàvà api taila-varty-agnaya iva dãpaü puruùa-bhogopayuktatvena try-àtmakam ekaü kàryam àrabhante tatraikasya pràdhànye dvayor guõa-bhàvàt pradhàna-màtra-vyapade÷ena sàttvikaü ràjasaü tàmasam iti triguõam api kàryam ekena guõena vyapadi÷yate | tatra sukhopabhoga-råpo 'pi pratyaya udbhåta-sattva-kàryatve 'py anudbhåta-rajas-tamaþ-kàryatvàt triguõàtmaka eva | tathà ca sukhàtmakatvavad duþkhàtmakatvaü viùàdàtmakatvaü
ca tasya dhruvam iti duþkham eva sarvaü vivekinaþ | na caitàdç÷o 'pi pratyayaþ sthiraþ | yasmàc calaü ca guõa-vçttam iti kùipra-pariõàmi cittam uktam |

nanv ekaþ pratyayaþ kathaü paraspara-viruddha-sukha-duþkha-mohatvàny ekadà pratipadyata iti cet, na | udbhåtànudbhåtayor virodhàbhàvàt | sama-vçttikànàm eva hi guõànàü yugapad virodho na viùama-vçttikànàm | yathà dharma-j¤àna-vairàgyai÷varyàõi labdha-vçttikàni labdha-vçttikair evàdharmàj¤ànàvairàgyànai÷varyaiþ saha virudhyante na tu svaråpa-sadbhiþ | pradhànasya pradhànena saha virodho na tu durbaleneti hi nyàyaþ | evaü sattva-rajas-tamàüsy api parasparaü pràdhànya-màtraü yugapan na sahante na tu sad-bhàvam api |

etena pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkheùv api ràga-dveùa-mohànàü yugapat sad-bhàvo vyàkhyàtaþ prasupta-tanu-vicchinnodàra-råpeõa kle÷ànàü catur-avasthatvàt | tathà hi - avidyàsmità-ràga-dveùàbhinive÷àþ pa¤ca-kle÷àþ | avidyà kùetram uttareùàü prasupta-tanu-vicchinnodàràõàm | anityà÷uci-duþkhànàtmasu nitya-÷uci-sukhàtma-khyàtir avidyà | dçg-dar÷ana-÷aktyor ekàtmataivàsmità | sukhanu÷ayã ràgaþ | duþkhànu÷ayã dveùaþ | svarasa-vàhã viduùo 'pi tathàråóho 'bhinive÷aþ | te pratiprasava-heyàþ såkùmàþ | dhyàna-heyàs tad-vçttayaþ | kle÷a-målaþ
karmà÷ayo dçùñàdçùña-janma-vedanãyaþ | sati måle tad-vipàko jàtyàyur bhogàþ [YogS 2.3-13] iti pàta¤jalàni såtràõi | tatràtasmiüs tad-buddhir viparyayo mithyà-j¤ànam avidyeti paryàyàþ | tasyà vi÷eùaþ saüsàra-nidànam | tatrànitye nitya-buddhir yathà - dhruvà pçthivã dhruvà sa-candra-tàrakà dyaur amçtà divaukasa iti | a÷ucau parama-bãbhatse kàye ÷uci-buddhir yathà naveva ÷a÷àïkalekhà kamanãyeyaü kanyà madhv-amçtàvayava-nirmiteva candraü bhittvà niþsçteva j¤àyate nãlotpala-patràyatàkùã hàvagarbhàbhyàü locanàbhyàü jãva-lokam à÷vàsayatãveti kasya kena sambandhaþ |

     sthànàd bãjàd upaùñambhàn 
niùyandàn nidhanàd api |
     kàyam àdheya-÷aucatvàt 
paõóità hy a÷uciü viduþ || iti ca vaiyàsaki-÷lokaþ |

etenàpuõye puõya-pratyayo 'narthe càrtha-pratyayo vyàkhyàtaþ | duþkhe sukha-khyàtir udàhçtà pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkhair guõa-vçtti-virodhàc ca duþkham eva sarvaü vivekina iti | anàtmany àtma-khyàtir yathà ÷arãre manuùyo 'ham ity àdiþ | iyaü càvidyà sarva-kle÷a-måla-bhåtà tama ity ucyate | buddhi-puruùayor abhedàbhimàno 'smità mohaþ | sàdhana-rahitasyàpi sarvaü sukha-jàtãyaü me bhåyàd iti viparyaya-vi÷eùo ràgaþ | sa eva mahà-mohaþ | duþkha-sàdhane vidyamàne 'pi kim api duþkham me mà bhåd iti viparyaya-vi÷eùo dveùaþ | sa tàmisraþ | àyur-abhàve 'py etaiþ ÷arãrendriyàdibhir
anityair api viyogo me mà bhåd ity àvidvad-aïganà-bàlaü svàbhàvikaþ sarva-pràõi-sàdhàraõo maraõa-tràsa-råpo viparyaya-vi÷eùo 'bhinive÷aþ | so 'ndha-tàmisraþ | tad uktaü puràõe-

     tamo moho mahà-mohas tàmisro hy andha-saüj¤itaþ |
     avidyà pa¤ca-parvaiùà pràdurbhåtà mahàtmanaþ || iti |

ete ca kle÷à÷ catur avasthà bhavanti | tatràsato 'nutpatter anabhivyakta-råpeõàvasthànaü suptàvasthà | abhivyaktasyàpi saha-kàrya-làbhàt kàryàjanakatvaü tanv-avasthà | abhivyaktasya janita-kàryasyàpi kenacid balavatàbhibhavo vicchedàvasthà | abhivyaktasya pràpta-sahakàri-sampatter apratibandhena sva-kàrya-karatvam udàràvasthà | etàdçg avasthà-catuùñaya-vi÷iùñànàm asmitàdãnàü caturõàü viparyaya-råpàõàü kle÷ànàm avidyaiva sàmànya-råpà kùetraü prasava-bhåmiþ | sarveùàm api viparyaya-råpatvasya dar÷itatvàt | tenàvidyà-nivçttyaiva kle÷ànàü nivçttir ity arthaþ | te ca kle÷àþ prasuptà yathà prakçti-lãnànàü, tanavaþ pratipakùa-bhàvanayà tanåkçtà yathà yoginàm
| ta ubhaye 'pi såkùmàþ pratiprasavena mano-nirodhenaiva nirbãja-samàdhinà heyàþ | ye tu såkùma-vçttayas tat-kàrya-bhåtàþ sthålà vicchinnà udàhàrà÷ ca vicchidya vicchidya tena tenàtmanà punaþ pràdurbhavantãti vicchinnàþ | yathà ràga-kàle krodho vidyamàno 'pi na pràdurbhåta iti vicchinna ucyate | evam ekasyàü striyàü caitro rakta iti nànyàsu viraktaþ kintv ekasyàü ràgo labdha-vçttir anyàsu ca bhaviùyad-vçttir iti sa tadà vicchinna ucyate, ye yadà viùayeùu labdha-vçttayas te tadà sarvàtmanà pràdurbhåtà udàrà ucyante, ta ubhaye 'py atisthålatvàc chuddha-sattva-bhavena bhagavad-dhyànena heyà na mano-niodham apekùante | nirodha-heyàs tu såkùmà eva | tathà ca
pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkheùu prasupta-tanu-vicchinna-råpeõa sarve kle÷àþ sarvadà santi | udàratà tu kadàcit kasyacid iti vi÷eùaþ | ete ca bàdhanà-lakùaõaü duþkham upajanayantaþ kle÷a-÷abda-vàcyà bhavanti | yataþ karmà÷ayo dharmàdharmàkhyaþ kle÷a-målaka eva | sati ca måla-bhåte kle÷e tasya karmà÷ayasya vipàkaþ phalaü janmàyur bhoga÷ ceti | sa ca karmà÷aya iha paratra ca sva-vipàkàrambhakatvena dçùñàdçùña-janma-vedanãyaþ | evaü kle÷a-santatir ghañã-yantravad ani÷am àvartate | ataþ samãcãnam uktaü ye hi saüspar÷ajà bhogà duþkha-yonaya eva te àdyantavanta iti | duþkha-yonitvaü
pariõàmàdibhir guõa-vçtti-virodhàc ca àdyantavattvaü guõa-vçttasya calatvàd iti yoga-mate vyàkhyà |

aupaniùadànàü tu anàdi bhàva-råpam aj¤ànam avidyà | ahaükàra-dharmy-adhyàso 'smità | ràga-dveùàbhinive÷às tad-vçtti-vi÷eùà ity avidyà-målatvàt sarve 'py avidyàtmakatvena mithyà-bhåtà rajju-bhujaïgàdhyàsavan mithyàtve 'pi duþkha-yonayaþ svapnàdivad dçùñi-sçùñi-màtratvenàdyantavanta÷ ceti budho 'dhiùñhàna-sàkùàtkàreõa nivçtta-bhramas teùu na ramate, mçga-tçùõikà-svaråpa-j¤ànavàn iva tatrodakàrthã na pravartate | na saüsàre sukhasya gandha-màtram apy astãti buddhvà tataþ sarvàõãndriyàõi nivartayed ity arthaþ ||22||

vi÷vanàthaþ : vivekavàn eva vastuto viùaya-sukhenaiva sajjatãty àha ye hãti ||22||

baladevaþ : adçùñàkçùñeùu viùaya-bhogeùv anityatva-vini÷cayàn na sajjatãty àha ye hãti | saüspar÷ajà viùaya-janyà bhogàþ sukhàni | sphuñam anyat ||22||

__________________________________________________________

BhG 5.23

÷aknotãhaiva yaþ soóhuü pràk ÷arãra-vimokùaõàt |
kàma-krodhodbhavaü vegaü sa yuktaþ sa sukhã naraþ ||23||

÷rãdharaþ : yasmàn mokùa eva paramaþ puruùàrthaþ | tasya ca kàma-krodha-vego 'tipratipakùaþ | atas tat-sahana-samartha eva mokùa-bhàg ity àha ÷aknotãti | kàmàt kordhàc codbhavati yo vego mano-netràdi-kùobhàdi-lakùaõaþ | tam ihaiva tad-uttara-samaya eva yo naraþ soóhuü pratiroddhuü ÷aknoti, tad api na kùaõa-màtram | kintu ÷arãra-vimokùaõàt pràk, yàvad-deha-pàtam ity arthaþ | ya evaübhåtaþ sa eva yuktaþ samàhitaþ sukhã ca bhavati | nànyaþ | yad và maraõàd årdhvaü vilapantãbhir yuvatãbhir àliïgyamàno 'pi putràdibhir dahyamàno 'pi yathà pràõa-÷ånyaþ
kàma-krodha-vegaü sahate tathà maraõàt pràg api jãvann eva yaþ sahate sa eva yuktaþ sukhã cety arthaþ | tad uktaü va÷iùñhena -

     pràõe gate yathà dehaþ sukhaü duþkhaü na vindati |
     tathà cet pràõa-yukto 'pi sa kaivalyà÷rayo bhavet || iti ||23||

madhusådanaþ : sarvànartha-pràpti-hetur durnivàro 'yaü ÷reyo-màrga-pratipakùaþ kaùñatamo doùo mahatà yatnena mumukùuõà nivàraõãya iti yatnàdhikya-vidhànàya punar àha ÷aknotãti | àtmano 'nukåleùu sukha-hetuùu dç÷yamàneùu smaryamàõeùu và tad-guõànusandhànàbhyàsena yo raty-àtmako gardho 'bhilàùas tçùõà lobhaþ sa kàmaþ | strã-puüsayoþ paraspara-vyatikaràbhilàùe tv atyanta-niråóhaþ kàma-÷abdaþ | etad-abhilàùeõa kàmaþ krodhas tathà lobha ity atra dhana-tçùõà lobhaþ strã-vyatikara-tçùõà kàma iti kàma-lobhau pçthag uktau | iha tu
tçùõà-sàmànyàbhipràyeõa kàma-÷abdaþ prayukta iti lobhaþ pçthaï noktaþ | evam àtmanaþ pratikåleùu duþkha-hetuùu dç÷yamàneùu ÷råyamàõeùu và tad-doùànusandhànàbhyàsena yaþprajvalanàtmako dveùo manyuþ sa krodhaþ | tayor utkañàvasthà loka-veda-virodha-pratisandhàna-pratibandhakatayà loka-veda-viruddha-pravçtty-unmukhatva-råpà nadã-vega-sàmyena vega ity ucyate | yathà hi nadyà vego varùàsv atiprabalatayà loka-veda-virodha-pratisandhànenànicchantam api garte pàtayitvà majjayati càdho nayati ca, tathà kàma-krodhayor vego viùayàbhidhyànàbhyàsena varùà-kàla-sthànãyenàtiprabalo loka-veda-virodha-pratisandhànenànicchantam api
viùaya-garte pàtayitvà saüsàra-samudre majjayati càdho mahà-narakàn nayati ceti vega-pada-prayogeõa såcitam | etac càtha kena prayukto 'yam ity atra nivçttam |

tam etàdç÷aü kàma-krodhodbhavaü vegam antaþkaraõa-prakùobha-råpaü stambha-svedàdy-aneka-bàhya-vikàra-liïgam à-÷arãra-vimokùaõàc charãra-vimokùaõa-paryantam aneka-nimitta-va÷àt sarvadà sambhàvyamànatvenàvisrambhaõãyam antar utpanna-doùa-dar÷anàbhyàsajena va÷ãkàra-saüj¤aka-vairàgyeõa soóhuü tad-anuråpa-kàryàsampàdanenànarthakaü kartuü ÷aknoti samartho bhavati, sa eva yukto yogã, sa eva sukhã, sa eva naraþ pumàn puruùàrtha-sampàdanàt | tad-itaras tv àhàra-nidrà-bhaya-maithunàdi-pa÷u-dharma-màtra-ratatvena manuùyàkàraþ pa÷ur eveti bhàvaþ |

à-÷arãra-vimokùaõàd ity atrànyad vyàkhyànam - yathà maraõàd årdhvaü vilapantãbhir yuvatãbhir àliïgyamàno 'pi putràdibhir dahyamàno 'pi pràõa-÷ånyatvàt kàma-krodha-vegaü sahate, tathà maraõàt pràg api jãvann eva yaþ sahate sa yukta ity àdi | atra yadi maraõavaj jãvane 'pi kàma-krodhànutpatti-màtraü bråyàt tadaitad yujyate | yathoktaü va÷iùñhena -

     pràõe gate yathà dehaþ sukhaü duþkhaü na vindati |
     tathà cet pràõa-yukto 'pi sa kaivalyà÷rame vaset || iti |

iha tåpannayoþ kàma-krodhayor vega-sahane prastute tayor anutpatti-màtraü na dàrùñànta iti kim atinirbandhena ||23||

vi÷vanàthaþ : saüsàra-sindhau patito 'py eùa eva yogã eùa eva sukhãty àha ÷aknotãti ||23||

baladevaþ : ÷aknotãhaiva yaþ soóhuü pràk ÷arãra-vimokùaõàt | kàma-krodhodbhavaü vegaü sa yuktaþ sa sukhã naraþ ||23||


__________________________________________________________

BhG 5.24

yo 'ntaþ-sukho 'ntaràràmas tathàntar-jyotir eva yaþ |
sa yogã brahma-nirvàõaü brahma-bhåto 'dhigacchati ||24||

÷rãdhara : na kevalaü kàma-krodha-vega-saüharaõa-màtreõa mokùaü pràpnoti | api tu yo 'ntaþ-sukha iti | antaràtmany eva sukhaü yasya | na viùayeùu | antar evàràma àkrãóà yasya na bahiþ | antar eva jyotir dçùñir yasya | na gãta-nçtyàdiùu | sa evaü brahmaõi bhåtaþ sthitaþ san brahmaõi nirvàõaü layam adhigacchati pràpnoti ||24||

madhusådanaþ : kàma-krodha-vega-sahana-màtreõaiva mucyante iti na, kintu yo 'ntar iti | 
antar-bàhya-viùaya-nirapekùam eva svaråpa-bhåtaü sukhaü yasya so 'ntaþ-sukho bàhya-viùaya-janita-sukha-÷ånya ity arthaþ | kuto bàhya-sukhàbhàvas tatràha antar àtmany eva na tu stry-àdi-viùaye bàhya-sukha-sàdhana àràma àramaõaü krãóà yasya so 'ntar-àràmas tyakta-sarva-parigrahatvena bàhya-sukha-sàdhana-÷ånya ity arthaþ | 

nanu tyakta-sarva-parigrahasyàpi yater yadçcchopanataiþ kokilàdi-madhura-÷abda-÷ravaõa-manda-pavana-spar÷ana-candrodaya-mayåra-nçtyàdi-dar÷anàti-madhura-÷ãtala-gaïgodaka-pàna-ketakã-kusuma-saurabhàdy-avaghràõàdibhir gràmyaiþ sukhotpatti-sambhavàt kathaü bàhya-sukha-tat-sàdhana-÷ånyatvam iti tatràha tathàntar-jyotir eva yaþ | yathàntar eva sukhaü na bàhyair viùayais tathàntar evàtmani jyotir vij¤ànaü na bàhyair indriyair yasya so 'ntar-jyotiþ ÷rotràdi-janya-÷abdàdi-viùaya-vij¤àna-rahitaþ | eva-kàro vi÷eùaõa-traye 'pi sambadhyate | samàdhi-kàle ÷abdàdi-pratibhàsàbhàvàd vyutthàna-kàle tat-pratibhàse 'pi mithyàtva-ni÷cayàn na bàhya-viùayais tasya sukhotpatti-sambhava ity arthaþ |

ya evaü yathokta-vi÷eùaõa-sampannaþ sa yogã samàhito brahma-nirvàõaü brahma paramànanda-råpaü kalpita-dvaitopa÷ama-råpatvena nirvàõaü tad eva, kalpita-bhàvasyàdhiùñhànàtmakatvàt | avidyàvaraõa-nivçttyàdhigacchati nitya-pràptam eva pràpnoti | yataþ sarvadaiva brahma-bhåto nànyaþ | brahmaiva san brahmàpy eti iti ÷ruteþ | avasthiter iti kà÷a-kçtsnaþ iti nyàyàc ca ||24||

vi÷vanàtha - yas tu saüsàràtãtas tasya tu brahmànubhava eva sukham ity àha ya iti | antaràtmany eva sukhaü yasya saþ | yato 'ntaràtmany eva ramate, ato 'ntaràtmany eva jyotir dçùñir yasya saþ ||24||

baladeva - yat prãtyà taü soóhuü ÷aktas tad àha yo 'ntar iti | antarvartinànubhåtenàtmanà sukhaü yasya saþ, tenaivàràmaþ krãóà yasya saþ | tasminn eva jyotir dçùñir yasya saþ | ãdç÷o yogã niùkàma-karmã brahma-bhåto labdha-÷uddha-jaiva-svaråpo brahmàdhigacchati paramàtmànaü labhate | nirvàõaü mokùa-råpaü tenaiva tal-làbhàt ||24||

__________________________________________________________

BhG 5.25

labhante brahma-nirvàõam çùayaþ kùãõa-kalmaùàþ |
chinna-dvaidhà yatàtmànaþ sarva-bhåta-hite ratàþ ||25||

÷rãdharaþ : kiü ca labhanta iti | çùayaþ samyag-dar÷inaþ | kùãõaü kalmaùaü yeùàm | sarveùàü bhåtànàü hite ratàþ kçpalavaþ | te brahma-nirvàõaü mokùaü labhante ||25||

madhusådanaþ : mukti-hetor j¤ànasya sàdhanàntaràõi vivçõvann àha labhanta iti | prathamaü yaj¤àdibhiþ kùãõa-kalmaùàþ | tato 'ntaþkaraõa-÷uddhayà çùayaþ såkùma-vastu-vivecana-samarthàþ saünyàsinaþ | tataþ ÷ravaõàdi-paripàkeõa cchinna-dvaidhà nivçtta-sarva-saü÷ayàþ | tato nididhyàsana-paripàkeõa saüyatàtmànaþ paramàtmany evaikàgra-cittàþ | etàdç÷à÷ ca dvaitàdar÷itvena sarva-bhåta-hite ratà hiüsà-÷ånyà brahma-vido brahma-nirvàõaü labhante |

     yasmin sarvàõi bhåtàni àtmaivàbhåd vijànataþ |
     tatra ko mohaþ kaþ ÷oka ekatvam anupa÷yataþ || iti ÷ruteþ |

bahu-vacanam, tad yo devànàü ity àdi-÷ruty-uktàniyama-pradar÷anàrtham ||25||

vi÷vanàthaþ : evaü bahava eva sàdhana-siddhà bhavantãty àha labhanta iti ||25||

baladevaþ : evaü sàdhana-siddhà bahava bhavantãty àha labhanta iti | çùayas tattva-draùñàraþ | chinna-dvaidhà vinaùñ-saü÷ayàþ | sphuñam anyat ||25||


__________________________________________________________

BhG 5.26

kàma-krodha-viyuktànàü yatãnàü yata-cetasàm |
abhito brahma-nirvàõaü vartate viditàtmanàm ||26||

÷rãdharaþ : kiü ca kàmety àdi | kàma-krodhàbhyàü viyuktànàm | yatãnàü saünyàsinàm | saüyata-cittànàü j¤àtàtma-tattvànàm abhita ubhayato jãvatàü mçtànàü ca | na dehànta eva teùàü brahmaõi layaþ, api tu jãvatàm api vartata ity arthaþ ||26||

madhusådanaþ : pårvaü kàma-krodhayor utpannayor api vegaþ soóhavya ity uktam adhunà tu tayor utpatti-pratibandha eva kartavya ity àha kàmeti | kàma-krodhayor viyogas tad-anutpattir eva tad-yuktànàü kàma-krodha-viyuktànàm | ataeva yata-cetasàü saüyata-cittànàü yatãnàü yatna-÷ãlànàü saünyàsinàü viditàtmanàü sàkùàt-kçta-paramàtmanàm abhita ubhayato jãvatàü mçtànàü ca teùàü brahma-nirvàõaü mokùo vartate nityatvàt, na tu bhaviùyati sàdhyatvàbhàvàt ||26||

vi÷vanàthaþ : j¤àtas tvaü-padàrtha-nàma-pràpta-paramàtma-j¤ànànàü kiyatà kàlena brahma-nirvàõa-sukhaü syàd ity apekùàyàm àha kàmeti | yata-cetasàm uparata-manasàü kùãõa-liïga-÷arãràõàm iti yàvat, abhitaþ sarvato-bhàvenaiva vartata eveti brahma-nirvàõe tasya naivàtivilambam iti bhàvaþ ||26||

baladevaþ : ãdç÷àn paramàtmàpy anuvartata ity àha kàmeti | yatãnàü prayatnavatàü tàn abhito brahma vartata ity arthaþ | yad uktaü -

     dar÷ana-dhyàna-saüspar÷air matsya-kårma-vihaïgamàþ |
     svàny apatyàni puùõanti tathàham api padmaja || iti ||26||

__________________________________________________________

BhG 5.27-28

spar÷àn kçtvà bahir bàhyàü÷ cakùu÷ caivàntare bhruvoþ |
pràõàpànau samau kçtvà nàsàbhyantara-càriõau ||27||
yatendriya-mano-buddhir munir mokùa-paràyaõaþ |
vigatecchà-bhaya-krodho yaþ sadà mukta eva saþ ||28||

÷rãdharaþ : sa yogã brahma-nirvàõam ity àdiùu yogã mokùam avàpnotãty uktam | tam eva yogaü saïkùepeõàha spar÷àn iti dvàbhyàm | bàhyà eva spar÷à råpa-rasàdayo viùayà÷ cintitàþ santo 'ntaþ pravi÷anti | tàüs tac-cintà-tyàgena bahir eva kçtvà | cakùur bhruvor antare bhrå-madhya eva kçtvàtyantaü netrayor nimãlane hi nidrayà mano lãyate | unmãlane ca bahiþ prasarati | tad-ubhaya-doùa-parihàràrtham ardha-nimãlanena bhrå-madhye dçùñiü nidhàyety arthaþ | ucchvàsa-niþ÷vàsa-råpeõa nàsikayor abhyantare carantau pràõàpànàv årdhvàdho-gati-rodhena samau kçtvà, kumbhakaü kçtvety arthaþ | yad và pràõo 'yaü yathà na
bhair niryàti yathà càpàno 'ntar na pravi÷ati, kintu nàsà-madhya eva dvàv api yathà caratas tathà mandàbhyàm ucchvàsa-niþ÷vàsàbhyàü samau kçtveti ||27||

yateti | anenopàyena yatàþ saüyatà indriya-mano-buddhayo yasya | mokùa eva param ayanaü pràpyaü yasya | ataeva vigatà icchà-bhaya-krodhà yasya | evaübhåto yo muniþ sa sadà jãvann api mukta evety arthaþ ||27-28||

madhusådanaþ : pårvam ã÷varàrpita-sarva-bhàvasya karma-yogenàntaþ-karaõa-÷uddhis tataþ sarva-karma-saünyàsas tataþ ÷ravaõàdi-parasya tattva-j¤ànaü mokùa-sàdhanam udetãty uktam | adhunà sa yogã brahma-nirvàõam ity atra såcitaü dhyàna-yogaü samyag-dar÷ana-syàntaraïga-sàdhanaü vistareõa vaktuü såtra-sthànãyàüs trãn ÷lokàn àha bhagavàn | eteùàm eva vçtti-sthànãyaþ kçtsnaþ ùaùñho 'dhyàyo bhaviùyati | tatràpi dvàbhyàü saïkùepeõa yoga ucyate | tçtãyena tu tat-phalaü paramàtma-j¤ànam iti vivekaþ |

spar÷àn ÷abdàdãn bàhyàn bahir bhavàn api ÷rotràdi-dvàrà tat-tad-àkàràntaþ-karaõa-vçttibhir antaþ-praviùñàn punar bahir eva kçtvà para-vairàgya-va÷ena tat-tad-àkàràü vçttim anutpàdyety arthaþ | yady eta àntarà bhaveyus tadopàya-sahasreõàpi bahir na syuþ svabhàva-bhaïga-prasaïgàt | bàhyànàü tu ràga-va÷àd antaþ-praviùñànàü vairàgyeõa bahir gamanaü sambhavatãti vadituü bàhyàn iti vi÷eùaõam | tad anena vairàgyam uktvàbhyàsam àha cakùu÷ caivàntare bhruvoþ kçtvety anuùajyate | atyanta-nimãlane hi nidràkhyà layàtmikà vçttir ekà bhavet | prasàreõa tu pramàõa-viparyaya-viveka-vikalpa-smçtaya÷ catasro vikùepàtmikà vçttayo bhaveyuþ | pa¤càpi
tu vçttayo niroddhavyà iti ardha-nimãlanena bhrå-madhye cakùuùo nidhànam | tathà pràõàpànau samau tulyàv årdhvàdho-gati-vicchedena nàsàbhyantara-càriõau kumbhakeõa kçtvà, anenopàyena yatàþ saüyatà indriya-mano-buddhayo yasya sa tathà | mokùa-paràyaõaþ sarva-viùaya-virakto munir manana-÷ãlo bhavet | vigatecchà-bhaya-krodha iti vãrta-ràga-bhaya-krodha ity atra vyàkhyàtam | etàdç÷o yaþ saünyàsã sadà bhavati mukta eva saþ | na tu tasya mokùaþ kartavyo 'sti | athavà ya etàdç÷aþ sa sadà jãvann api mukta eva ||27-28||

vi÷vanàthaþ : tad evam ã÷varàrpita-niùkàma-karma-yogenàntaþ-karaõa-÷uddhiþ | tato j¤ànaü tvaü-padàrtha-viùayakam | tatas tat-padàrtha-j¤ànàrthaü bhaktiþ | tad-uttha-j¤ànena guõàtãtena brahmànubhava ity uktam | idànãü niùkàma-karma-yogena ÷uddhàntaþkaraõasyàùñàïga-yogaü brahmànubhava-sàdhanaü j¤àna-yogàd apy utkçùñatvena ùaùñhàdhyàye vaktuü tat-såtra-råpaü ÷loka-trayam àha spar÷àn iti | bàhyà eva ÷abda-spar÷a-råpa-rasa-gandhàþ spar÷a-÷abda-vàcyàþ | manasi pravi÷ya ye vartante tàn, tasmàn manasaþ sakà÷àd bahiùkçtya viùayebhyo
manaþ pratyàhçtyety arthaþ | cakùuùã ca bhruvor antare madhye kñvà netrayoþ sampårõa-nimãlane nidrayà mano lãyata unmãlanena bahiþ prasarati | tad-ubhaya-doùa-parihàràrtham ardha-nimãlanena bhrå-madhye dçùñiü nidhàyocchvàsa-ni÷vàsa-råpeõa nàsikayor abhyantare carantau pràõàpànàv årdhvàdho-gati-nirodhena samau kçtvà | yatà va÷ãkçtà indriyàdayo yena saþ ||27-28||

baladevaþ : atha karmaõà niùkàmeõa vi÷uddha-manàþ samuditàtma-j¤ànas tad-dar÷anàya samàdhiü kuryàd iti sàïgaü yogaü såcayann àha spar÷àn iti | spar÷à ÷abdàdayo viùayàs te bàhyà eva smçtàþ santo manasi pravi÷anti | tàüs tat-smçti-parityàgena bahiùkçtya viùayebhyo manaþ pratyàhçtyety arthaþ | bhruvor antare madhye cakùu÷ ca kñvà netrayoþ saünimãlane nidrayà manaso layaþ | pronmãlane ca bahis tasya prasàraþ syàt | tad-ubhaya-vinivçttaye 'rdha-nimãlanena bhrå-madhye dçùñiü nidhàyety arthaþ | tathà nàsàbhyantara-càriõau pràõàpànàv årdhvàdho-gati-nirodhena samau tulyau kçtvà kumbhayitvety arthaþ
| etenopàyena yatà àtmàvalokanàya sthàpità indriyàdayo yena saþ | munir àtma-manana-÷ãlaþ | mokùa-paràyaõo mokùaika-prayojanaþ | ato vigatecchàdiþ | ãdç÷o yaþ sarvadà phala-kàlavat sàdhana-kàle 'pi mukta eva ||27-28||

__________________________________________________________

BhG 5.29

bhoktàraü yaj¤a-tapasàü sarva-loka-mahe÷varam |
suhçdaü sarva-bhåtànàü j¤àtvà màü ÷àntim çcchati ||29||

÷rãdharaþ : nanv evam indriyàdi-saüyamana-màtreõa kathaü muktiþ syàt ? na tan-màtreõa, kintu j¤àna-dvàreõety àha bhoktàram iti | yaj¤ànàü tapasàü caiva mama bhaktaiþ samarpitànàü yadçcchayà bhoktàraü pàlakam iti và | sarveùàü lokànàü mahàntam ã÷varam | sarva-bhåtànàü suhçdaü nirapekùopakàriõam | antaryàmiõaü màü j¤àtvà mat-prasàdena ÷àntiü mokùam çcchati pràpnoti ||29||

vikalpa-÷aïkàpohena yenaivaü sàïkhya-yogayoþ |
samuccayaþ krameõoktaþ sarvaj¤aü naumi taü harim ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
saünyàsa-yogo nàma pa¤camo 'dhyàyaþ 
||5||

madhusådanaþ : evaü yoga-yuktaþ kiü j¤àtvà mucyata iti tadàha bhoktàram iti | sarveùàü yaj¤ànàü tapasàü ca kartç-råpeõa devatà-råpeõa ca bhoktàraü bhoga-kartàraü pàlakam iti và | bhuja pàlanàbhyavahàrayoþ iti dhàtuþ | sarveùàü lokànàü mahàntam ã÷varaü hiraõyagarbhàdãnàm api niyantàram | sarveùàü pràõinàü suhçdaü pratyupakàra-nirapekùatayopakàriõaü sarvàntgaryàmiõaü sarva-bhàsakaü paripårõa-sac-cid-ànanadaika-rasaü paramàrtha-satyaü sarvàtmànaü nàràyaõaü màü j¤àtvàtmatvena
sàkùàtkçtya ÷àntiü sarva-saüsàroparatiü muktim çcchati pràpnotãty arthaþ | tvàü pa÷yann api kathaü nàhaü mukta ity à÷aïkyàniràkaraõàya vi÷eùaõàni | ukta-råpeõaiva mama j¤ànaü mukti-kàraõam iti bhàvaþ ||29||

aneka-sàdhanàbhyàsa-niùpannaü hariõeritam |
sva-svaråpa-parij¤ànaü sarveùàü mukti-sàdhanam ||5||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm sva-svaråpa-parij¤ànaü nàma 
pa¤camo 'dhyàyaþ ||5||

vi÷vanàthaþ : evambhåtasya yogino 'pi j¤ànina iva bhakty-utthena paramàtma-j¤ànenaiva mokùa ity àha bhoktàram iti | yaj¤ànàü karmi-kçtànàü tapasàü ca j¤àni-kçtànàü bhoktàraü pàlayitàram iti karmiõàü j¤àninàü copàsyam | sarva-lokànàü mahe÷varaü mahà-niyantàram antaryàminaü yoginàm upàsyam | sarva-bhåtànàü suhçdaü kçpayà sva-bhakta-dvàrà sva-bhakty-upade÷ena hita-kàriõam iti bhaktànàm upàsyaü màü j¤àtveti sattva-guõa-maya-j¤ànena nirguõasya mamànubhavàsambhavàt bhaktyàham ekayà gràhyaþ iti mad-ukteþ | nirguõayà bhaktyaiva yogã svopàsyaü paramàtmànaü màm aparokùànubhava-gocarãkçtya
÷àntiü mokùam çcchati pràpnoti ||29||

niùkàma-karmaõà j¤ànã yogã càtra vimucyate |
j¤àtvàtma-paramàtmànàv ity adhyàyàrtha ãritaþ ||
iti sàràrtha-dar÷inyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu pa¤camo 'dhyàyaþ saügataþ saïgataþ satàm ||5||

baladevaþ : evaü samàdhi-sthaþ kçta-svàtmàvalokanaþ paramàtmànam upàsyam ucyata ity àha bhoktàram iti | yaj¤ànàü tapasàü ca bhoktàraü pàlakam | sarveùàü lokànàü vidhi-rudràdãnàm api mahe÷varam | tam ã÷varàõàü paramaü mahe÷varaü [øvetU 6.7] ity àdi ÷ravaõàt | sarva-bhåtànàü suhçdaü nirapekùopakàrakam | ãdç÷aü màü j¤àtvà svàràdhyatayànubhåya ÷àntiü saüsàra-nivçttim çcchati labhate | sarve÷varasya suhçda÷ ca samàràdhanaü khalu sukhàvahaü sukha-sàdhanam iti ||29||

niùkàma-karmaõà yoga-÷iraskena vimucyate |
sa-niùñho j¤àna-garbheõety eùa pa¤cama-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye pa¤camo 'dhyàyaþ 
||5||


pa¤camo 'dhyàyaþ sannyàsa-yogaþ 



**********************************************************


Bhagavadgita 6

BhG 6.1

anà÷ritaþ karma-phalaü kàryaü karma karoti yaþ |
sa saünyàsã ca yogã ca na niragnir na càkriyaþ ||1||

÷rãdharaþ :
citte ÷uddhe 'pi na dhyànaü vinà saünyàsa-màtrataþ |
muktiþ syàd iti ùaùñhe 'smin dhyàna-yogo vitanvate ||

pårvàdhyàye saükùepeõoktaü yogaü prapa¤cayituü ùaùñhàdhyàyàrambhaþ | tatra tàvat sarva-karmàõi manasà saünyasya [Gãtà 5.13] ity àrabhya saünyàsa-pårvikàyà j¤àna-niùñhàyàs tàtparyenàbhidhànàd duþkha-råpatvàc ca karmaõaþ sahasà saünyàsàtiprasaïgaü pràptaü vàrayituü saünyàsàd api ÷reùñhatvena karma-yogaü stauti anà÷rita iti dvàbhyàm | karma-phalam anà÷rito 'napekùamàõaþ sann ava÷ya-kàryatayà vihitaü karma yaþ karoti, sa eva saünyàsã yogã ca na tu niragnir agni-sàdhyeùñàkhya-karma-tyàgã | na càkriyo 'nagni-sàdhya-pårtàkhya-karma-tyàgã ||1||

madhusådanaþ :
yoga-såtraü tribhiþ ÷lokaiþ pa¤camànte yad ãritam |
ùaùñhas tv àrabhyate 'dhyàyas tad-vyàkhyànàya vistaràt ||

tatra sarva-karma-tyàgena yogaü vidhàsyaüs tyàjyatvena hãnatvam à÷aïkya karma-yogaü stauti anà÷rita iti dvàbhyàm | karmaõàü phalam à÷rito 'napekùamàõaþ phalàbhisaüdhi-rahitaþ san kàryaü kartavyatayà ÷àstreõa vihitaü nityam agnihotràdi karma karoti yaþ sa karmy api san saünyàsã ca yogã ceti ståyate | 

sannyàso hi thyàgaþ | citta-gata-vikùepàbhàva÷ ca yogaþ | tau càsya vidyete phala-tyàgàt phala-tçùõà-råpa-citta-vikùepàbhàvàc ca | karma-phala-tçùõà-tyàga evàtra gauõyà vçttyà saünyàsa-yoga-÷abdàbhyàm abhidhãyate sakàmànapekùya prà÷astya-kathanàya | ava÷yambhàvinau hi niùkàma-karmànuùñhàtur mukhyau saünyàsa-yogau | tasmàd ayaü yadyapi na niragnir agni-sàdhya-÷rauta-karma-tyàgã na bhavati, na càkriyo 'gni-nirapekùa-smàrta-kriyà-tyàgã ca na bhavati | tathàpi saünyàsã yogã ceti mantavyaþ |

athavà na niragnir na càkriyaþ saünyàsã yogã ceti mantavyaþ | kintu sàgniþ sakriya÷ ca niùkàma-karmànuùñhàyã saünyàsã yogã ceti mantavya iti ståyate | apa÷avo và anye go-a÷vebhyaþ pa÷avo go-a÷vàn ity atreva pra÷aüsà-lakùaõayà na¤-anvayopapattiþ | atra càkriya ity anenaiva sarva-karma-saünyàsini labdhe niragnir iti vyarthaü syàd ity agni-÷abdena sarvàõi karmàõy upalakùya niragnir iti saünyàsã kriyà-÷abdena citta-vçttãr upalakùyàkriya iti niruddha-citta-vçttir yogã ca kathyate | tena na niragniþ saünyàsã mantavyo na càkriyo yogã mantavya iti yathà-saïkhyam ubhaya-vyatireko dar÷anãyaþ | evaü sati na¤-dvayam apy upapannam
iti draùñavyam ||1||

vi÷vanàthaþ :
ùaùñheùu yogino yoga-prakàra-vijitàtmanaþ |
manasa÷ ca¤calasyàpi nai÷calyopàya ucyate ||

aùñàïga-yogàbhyàse pravçttenàpi citta-÷odhakaü niùkàma-karma na tyàjyam ity àha karma-phalam à÷rito 'napekùamàõaþ kàryam ava÷ya-kartavyatvena ÷àstra-vihitaü karma yaþ karoti, sa eva karma-phala-saünyàsàt saünyàsã, sa eva viùaya-bhogeùu cittàbhàvàd yogã cocyate | na ca niragnir agnihotràdi-karma-màtra-tyàgavàn eva sannyàsy ucyate | na càkriyo na daihika-ceùñà-÷ånyo 'rdha-nimãlita-netra eva yogã cocyate ||1||

baladevaþ :
ùaùñhe yoga-vidhiþ karma-÷uddhasya vijitàtmanaþ |
sthairyopàya÷ ca manaso 'sthirasyàpãti kãrtyate ||

proktaü karma-yogam aùñàïga-yoga-÷iraskam upadekùyann àdau tau tad-upàyatvàt taü karma-yogam stauti bhagavàn anà÷rita iti dvàbhyàm | karma-phalam pa÷v-anna-putra-svargàdi-kàmanà÷rito 'nicchan kàryam ava÷ya-kartavyatayà vihitaü karma yaþ karoti, sa saünyàsã j¤àna-yoga-niùñhaþ, yogã càùñàïga-yoga-niùñhaþ sa eva | karma-yogenaiva tayoþ siddhir iti bhàvaþ | na niragnir agnihotràdi-karma-tyàgã yati-ve÷aþ sannyàsã na càkriyaþ ÷arãra-karma-tyàgã ardha-mudrita-netro yogã | atra yogam aùñàïgaü cikãrùåõàü sahasà karma na tyàjyam iti matam ||1||

__________________________________________________________

BhG 6.2

yaü saünyàsam iti pràhur yogaü taü viddhi pàõóava |
na hy asaünyasta-saükalpo yogã bhavati ka÷cana ||2||

÷rãdharaþ : kuta ity apekùàyàü karma-yogasyaiva saünyàsatvaü pratipàdayann àha yam iti | saünyàsam iti pràhuþ prakarùeõa ÷reùñhatvenàhuþ | nyàsa evàty arecayat ity àdi ÷ruteþ | kevalàt phala-saünyasanàd dhetor yogam eva taü jànãhi | kuta ity apekùàyàm iti ÷abdokto hetur yoge 'py astãty àha na hãti | na saünyastaþ phala-saükalpo yena sa karma-niùñho j¤àna-niùñho và ka÷cid api na hi yogã bhavati | ataþ phala-saïkalpa-tyàga-sàmyàt saünyàsã ca phala-saïkalpa-tyàgàd eva citta-vikùepàbhàvàd yogã ca bhavaty eva sa ity arthaþ ||2||

madhusådanaþ : asaünyàse 'pi saünyàsa-÷abda-prayoge nimitta-bhåtaü guõa-yogaü dar÷ayitum àha yaü saünyàsam iti | yaü sarva-karma-tat-phala-parityàgaü saünyàsam iti pràhuþ ÷rutayaþ nyàsa evàty arecayat, bràhmaõàþ puatraiùaõàyà÷ ca vittaiùaõàyà÷ ca lokaiùaõàyà÷ ca vyutthàyàtha bhikùà-caryaü caranti ity àdyàþ | yogaü phala-tçùõà-kartçtvàbhimànayoþ parityàgena vihita-karmànuùñhànaü taü saünyàsaü viddhi he pàõóava | abrahma-dattaü brahma-dattam ity àha taü vayaü manyàmahe
brahma-datta-sadç÷o 'yam iti nyàyàt para-÷abdaþ paratra prayujyamànaþ sàdç÷yaü bodhayati gauõyà vçttyà tad-bhàvàropeõa và | prakçte tu kiü sàdç÷yam ? iti tad àha nahãti | hi yasmàd asaünyasta-saükalpo 'tyakta-phala-saïkalpaþ ka÷cana ka÷cid api yogã na bhavati | api tu sarvo yogã tyakta-phala-saïkalpa eva bhavatãti phala-tyàga-sàmyàt tçùõà-råpa-vitta-vçtti-nirodha-sàmyàc ca gauõyà vçttyà karmy eva saünyàsã ca yogã ca bhavatãty arthaþ | tathà hi - yoga÷ citta-vçtti-nirodhaþ [YogaS 1.2] pramàõa-viparyaya-vikalpa-nidrà-smçtaya [YogaS 1.6] iti vçttayaþ pa¤ca-vidhàþ | tatra pratyakùànumàna-÷àstropamànàrthàpatty-abhàvàkhyàni pramàõàni ùaó iti vaidikàþ | pratyakùànumànàgamàþ
pramàõàni [YogaS 1.7] trãõãti yogàþ | antarbhàva-bahir-bhàvàbhyàü saïkoca-vikàsau draùñavyau | ataeva tàrkikàdãnàü mata-bhedàþ | viparyayo mithyà-j¤ànam tasya pa¤ca bhedà avidyàsmità-ràga-dveùàbhinive÷aþ [YogaS 2.3] ta eva ca kle÷àþ | ÷abda-j¤ànànupàtã vastu-÷ånyo vikalpaþ [YogaS 1.9] pramà-bhrama-vilakùaõo 'sad-artha-vyavahàraþ ÷a÷a-viùàõam asat-puruùasya catanyam ity àdiþ | abhàva-pratyayàlambanà vçttir nidrà [YogaS 1.10] na tu j¤ànàdy-abhàva-màtram ity arthaþ | anubhåta-viùayàsaüpramoùaþ smçtiþ [YogaS 1.11] pårvànubhava-saüskàrajaü j¤ànam ity arthaþ | sarva-vçtti-janyatvàd
ante kathanam | lajjàdi-vçttãnàm api à¤casv evàntarbhàvo draùñavyaþ | etàdç÷àü sarvàsàü citta-vçttãnàü norodho yoga iti ca samàdhir iti ca kathyate | phala-saïkalpas tu ràgàkhyas tçtãyo viparyaya-bhedas tan-nirodha-màtram api gauõyà vçttyà yoga iti saünyàsa iti cocyata iti na virodhaþ ||2||

vi÷vanàthaþ : karma-phala-tyàga eva saünyàsa-÷abdàrthaþ | vastutas tathà viùayebhya÷ citta-nai÷calyam eva yoga-÷abdàrthaþ | tasmàt saünyàsa-yoga-÷abdayor aikyàrtham evàgatam ity àha yam iti | asaünyasto na saünyastas tyaktaþ saïkalpaþ phalàkàïkùà viùaya-bhoga-spçhà yena saþ ||2||

baladevaþ : nanu sarvendriya-vçtti-virati-råpàyàü j¤àna-niùñhàyàü saünyàsa-÷abda÷ citta-vçtti-nirodhe yoga-÷abda÷ ca pañhyate | sa ca sarvendriya-vyàpàràtmake karma-yoge sa saünyàsã ca yogã ceti bruvatà bhavatà kayà vçttyà nãyata iti cet tatràha yam iti | yaü karma-yogam artha-tàtparya-j¤àþ saünyàsü pràhus tam eva taü yogam aùñàïgaü viddhi | he pàõóava !

nanu siüho mànavakaþ ity àdau ÷auryàdi-guõa-sàdç÷yena tathà prayogaþ | prakçteþ kiü sàdç÷yam iti cet tatràha na hãti | asaünyasta-saükalpaþ ka÷cana ka÷cid j¤àna-yogy aùñàïga-yogã ca na bhavaty api tu saünyasta-saükalpa eva bhavatãty arthaþ | saünyastaþ parityaktaþ saïkalpaþ phalecchà ca yena saþ | tathà phala-tyàga-sàdç÷yàt tçùõà-råpa-citta-vçtti-nirodha-sàdç÷yàc ca karma-yoginas tad-ubhayatvena prayogo gauõa-vçttyeti ||2||

__________________________________________________________

BhG 6.3

àrurukùor muner yogaü karma kàraõam ucyate |
yogàråóhasya tasyaiva ÷amaþ kàraõam ucyate ||3||

÷rãdharaþ : tarhi yàvaj-jãvaü karma-yoga eva pràpta ity à÷aïkya tasyàvadhim àha àrurukùor iti | j¤àna-yogam àroóhuü pràtum icchoþ puüsas tad-àrohe kàraõaü karmocyate | citta-÷uddhi-karatvàt | j¤àna-yogam àråóhasya tu tasyaiva dhyàna-niùñhasya ÷amaþ samàdhi÷ citta-vikùepaka-karmoparamo j¤àna-paripàke kàraõam ucyate ||3||

madhusådanaþ : tat kiü pra÷astatvàt karma-yoga eva yàvaj-jãvam anuùñheya iti nety àha àrurukùor iti | yogam antaþ-karaõa-÷uddhi-råpaü vairàgyam àrurukùor àroóhum icchor na tvàråóhasya muner bhaviùyataþ karma-phala-tçùõà-tyàginaþ karma ÷àstra-vihitam agnihotràdi nityaü bhagavad-arpaõa-buddhyà kçtaü kàraõaü yogàrohaõe sàdhanam anuùñheyam ucyate veda-mukhena mayà | yogàråóhasya yogam antaþ-karaõa-÷uddhi-råpaü vairàgyaü pràptavatas tu tasyaiva pårvaü karmiõo 'pi sataþ ÷amaþ sarva-karma-saünyàsa eva kàraõam anuùñheyatayà j¤àna-paripàka-sàdhanam ucyate
||3||

vi÷vanàthaþ : nanu tarhy aùñàïga-yogino yàvaj-jãvam eva niùkàma-karma-yogaþ pràpta ity à÷aïkya tasyàvadhim àha àrurukùor iti | muner yogàbhyàsino yogaü ni÷cala-dhyàna-yogam àroóhuü icchos tad-àrohe kàraõaü karma cocyate citta-÷uddhi-karatvàt | tatas tasya yogaü dhyàna-yogam àråóhasya dhyàna-niùñhà-pràptaþ ÷amaþ vikùepaka-sarva-karmoparamaþ kàraõam | tad evaü samyak-citta-÷uddhi-rahito yogàrurukùuþ ||3||

baladevaþ : nanv evam aùñàïga-yogino yàvaj jãvaü karmànuùñhànaü pràptam iti cet tatràha àrurukùor iti | muner yogàbhyàsino yogaü dhyàna-niùñhàm àrurukùos tad-àrohe karma kàraõaü hçd-vi÷uddhi-kçttvàt | tasyaiva yogàråóhasya dhyàna-niùñhasya tad-dàóhye ÷amo vikùepaka-karmoparatiþ kàraõam ||3||

__________________________________________________________

BhG 6.4

yadà hi nendriyàrtheùu na karmasv anuùajjate |
sarva-saükalpa-saünyàsã yogàråóhas tadocyate ||4||

÷rãdharaþ : kãdç÷o 'yaü yogàråóho yasya ÷amaþ kàraõam ucyata iti ? atràha yadeti | indriyàrtheùv indriya-bhogyeùu ÷abdàdi÷u tat-sàdhaneùu ca karmasu yadà nànuùajjate àsaktiü na karoti | tatra hetuþ àsakti-måla-bhåtàn sarvà bhoga-viùayàn karma-viùayàü÷ ca saïkalpàn saünyasituü tyaktuü ÷ãlaü yasya saþ | tadà yogàråóha ucyate ||4||

madhusådanaþ : kadà yogàråóho bhavatãty ucyate yadeti | yadà yasmiü÷ citta-samàdhàna-kàla indriyàrtheùu ÷abdàdi÷u karmasu ca nitya-naimittika-kàmya-laukika-pratiùiddheùu nànuùajjate teùàü mithyàtva-dar÷anenàtmano 'kartr-abhoktç-paramànanadàdvaya-svaråpa-dar÷anena ca prayojanàbhàva-buddhyàham eteùàü kartà mamaite bhogyà ity abhinive÷a-råpam anuùaïgaü na karoti | hi yasmàt tasmàt sarva-saïkalpa-saünyàsã sarveùàü saïkalpànàm idaü mayà kartavyam etat phalaü bhoktavyam ity evaü råpàõàü mano-vçtti-vi÷eùàõàü tad-viùayàõàü ca kàmànàü tat-sàdhanànàü
ca karmaõàü tyàga-÷ãlaþ | tadà ÷abdàdiùu karmasu cànuùaïgasya tad-dheto÷ ca saïkalpasya yogàrohaõa-pratibandhakasyàbhàvàd yogaü samàdhim àråóho yogàråóha ity ucyate ||4||


vi÷vanàthaþ : samyak-÷uddha-cittas tu yogàråóhas taj-j¤àpakaü lakùaõam àha yadeti | indriyàrtheùu ÷abdàdiùu karmasu tat-sàdhaneùu ||4||

baladevaþ : yogàråóhatva-j¤àpakaü cihnam àha yadeti | indriyàrtheùu ÷abdàdiùu tat-sàdhaneùu karmasu ca yadàtmànanda-rasikaþ san na sajjate | tatra hetuþ sarveti | sarvàn bhoga-viùayàn karma-viùayà÷ ca saïkalpànàsattimåla-bhåtàn saünyasituü parityaktuü ÷ãlaü yasya saþ ||4||

__________________________________________________________

BhG 6.5

uddhared àtmanàtmànaü nàtmànam avasàdayet |
àtmaiva hy àtmano bandhur àtmaiva ripur àtmanaþ ||5||

÷rãdharaþ : ato viùayàsakti-tyàge mokùaü tad-àsaktau ca bandhaü paryàlocya ràgàdi-svabhàvaü tyajed ity àha uddhared iti | àtmanà viveka-yuktenàtmànaü saüsàràd uddharet | na tv avasàdayed adho na nayet | hi yata àtmaiva manaþ-saïgàdy-uparata àtmanaþ svasya bandhur upakàrakaþ | ripur apakàraka÷ ca ||5||

madhusådanaþ : yo yadaivaü yogàråóho bhavati tadà tenàtmanaivàtmoddhçto bhavati saüsàrànartha-vràtàt | ata uddhared iti | àtmanà viveka-yuktena manasàtmànaü svaü jãvaü saüsàra-samudre nimagnaü tata uddharet | ut årdhvaü haret | viùayàsaïga-parityàgena yogàråóhatàm àpàdayed ity arthaþ | na tu viùayàsaïgenàtmànam avasàdayet saüsàra-samudre majjayet | hi yasmàd àtmaivàtmano bandhur hitakàrã saüsàra-bandhanàn mocana-hetur nànyaþ ka÷cil laukikasya bandhor api snehànubandhena bandha-hetutvàt | àtmaiva nànyaþ | ka÷cit ripuþ ÷atru-rahita-kàri-viùaya-bandhanàgàra-prave÷àt ko÷akàra ivàtmanaþ svasya | bàhyasyàpi ripor
àtma-prayuktatvàd yuktam avadhàraõam àtmaivaa ripur àtmana iti ||5||

vi÷vanàthaþ : yasmàd indriyàrthàsaktyaivàtmà saüsàra-kåpe patitas taü yatnenoddhared iti | àtmanà viùayàsakti-rahitena manasàtmànaü jãvam uddharet | viùayàsakti-sahitena manasà tv àtmànaü nàvasàdayet na saüsàra-kåpe pàtayet | tasmàd àtmà mana eva bandhur mana eva ripuþ ||5||

baladevaþ : indriyàrthàdy-anàsaktau hetu-bhàvenàha uddhared iti | viùayàdy-àsakta-manaskatayà saüsàra-kåpe nimagnam àtmànaü jãvam àtmanà viùayàsakti-rahitena manasà tasmàd uddhared årdhvaü haret | viùayàsaktena manasàtmànaü nàvasàdayet tatra na nimajjayet | hi ni÷caye naivam àtmaiva mana evàtmanaþ svasya bandhus tad eva ripuþ | smçti÷ ca -

     mana eva manuùyàõàü kàraõaü bandha-mokùayoþ |
     bandhàya viùayàsaïgo muktyai nirviùayaü manaþ || iti ||5||

__________________________________________________________

BhG 6.6

bandhur àtmàtmanas tasya yenàtmaivàtmanà jitaþ |
anàtmanas tu ÷atrutve vartetàtmaiva ÷atruvat ||6||

÷rãdharaþ : katham-bhåtasyàtmaiva bandhuþ ? katham-bhåtasya càtmaiva ripur ity apekùàyàm àha bandhur iti | yenàtmanaivàtmà kàrya-kàraõa-saïghàta-råpo jito va÷ãkçtasya tathàbhåtasyàtmana àtmaiva bandhuþ | anàtmano 'jitàtmanas tv àtmaivàtmanaþ ÷atrutve ÷atruvad apakàra-kàritve varteta ||6||

madhusådanaþ : idànãü kiü-lakùaõa àtmàtmano bandhuþ kiü-lakùaõo vàtmano ripur ity ucyate bandhur iti | àtmà kàrya-karaõa-saüghàto yena jitaþ sva-va÷ãkçta àtmanaiva viveka-yuktena manasaiva na tu ÷astràdinà | tasyàtmà svaråpam àtmano bandhur ucchçïkhala-sva-pravçtty-abhàvena sva-hita-karaõàt | anàtmanas tv ajitàtmana ity etat | ÷atrutve ÷atru-bhàve vartetàtmaiva ÷atruvat | bàhya-÷atrur ivocchçïkhala-pravçttyà svasya svenàniùñàcaraõàt ||6||

vi÷vanàthaþ : kasya sa bandhuþ ? kasya sa ripur ity apekùàyàm àha bandhur iti | yenàtmanà jãvenàtmà mano jitas tasya jãvasya sa àtmà mano bandhuþ | anàtmano 'jita-manasas tv àtmaiva mana eva ÷atruvat ÷atrutve 'pakàrakatve varteta ||6||

baladevaþ : kãdç÷asya sa bandhuþ ? kãdç÷asya sa ripur ity apekùàyàm àha bandhur iti | yenàtmanà jãvenàtmà mana eva jitas tasya jãvasya sa àtmà mano bandhus tad-upakàrã | anàtmano 'jita-manasas tu jãvasyàtmaiva mana eva ÷atruvat ÷atrutve 'pakàrakatve varteta ||6||

__________________________________________________________

BhG 6.7

jitàtmanaþ pra÷àntasya paramàtmà samàhitaþ |
÷ãtoùõa-sukha-duþkheùu tathà mànàpamànayoþ ||7||

÷rãdharaþ : jitàtmanaþ svasmin bandhutvaü sphuñayati jitàtmana iti | jita àtmà yena tasya pra÷àntasya ràgàdi-rahitasyaiva | paraü kevalam àtmà ÷ãtoùõàdiùu satsv api samàhitaþ svàtma-niùñho bhavati nànyasya | yad và tasya hçdi paramàtmà samàhitaþ sthito bhavati ||7|| 

madhusådanaþ : jitàtmanaþ sva-bandhutvaü vivçõoti jitàtmana iti | ÷ãtoùõa-sukha-duþkheùu citta-vikùepa-kareùu satsv api tathà mànàpamànayoþ påjà-paribhavayo÷ citta-vikùepa-hetvoþ sator iti teùu samatveneti và | jitàtmanaþ pràg-uktasya jitendriyasya pra÷àntasya sarvatra sama-buddhayà ràga-dveùa-÷ånyasya paramàtmà sva-prakà÷a-j¤àna-svabhàva àtmà samàhitaþ samàdhi-viùayo yogàråóho bhavati | param iti và cchedaþ | jitàtmanaþ pra÷àntasyaiva paraü kevalam àtmà samàhito bhavati nànyasya | tasmàj jitàtmà pra÷ànta÷ ca bhaved ity arthaþ ||7|| 

vi÷vanàthaþ : atha yogàråóhasya cihnàni dar÷ayati tribhiþ | jitàtmano jita-manasaþ pra÷àntasya ràgàdi-rahitasya yoginaþ param ati÷ayena samàhitaþ samàdhi-stha àtmà bhavet | ÷ãtàdiùu satsv api mànàpamànayoþ pràptayor api ||7|| 

baladevaþ : yogàrambha-yogyàm avasthàm àha jiteti tribhiþ | ÷ãtoùõàdiùu mànàpamànayo÷ ca jitàtmano 'vikçta-manasaþ pra÷àntasya ràgàdi-÷ånyasyàtmà param atyarthaü samàhitaþ samàdhistho bhavati ||7|| 


__________________________________________________________

BhG 6.8

j¤àna-vij¤àna-tçptàtmà kåñastho vijitendriyaþ |
yukta ity ucyate yogã sama-loùñà÷ma-kà¤canaþ ||8||

÷rãdharaþ : yogàråóhasya lakùaõaü ÷raiùñhyaü coktam upapàdya upasaüharati j¤àneti | j¤ànam aupade÷ikaü vij¤ànam aparokùànubhavaþ tàbhyàü tçpto niràkàïkùa àtmà cittaü yasya | ataþ kåñastho nirvikàraþ | ataeva vijitànãndriyàõi yena | ataeva samàni loùñàdãni yasya | mçt-piõóa-pàùàõa-suvarõeùu heyopàdeya-buddhi-÷ånyaþ | sa yukto yogàråóha ity ucyate ||8||

madhusådanaþ : kiü ca j¤àneti | j¤ànaü ÷àstroktànàü padàrthànàm aupade÷ikaü j¤ànaü vij¤ànaü tad-apràmàõya-÷aïkà-niràkaraõa-phalena vicàreõa tathaiva teùàü svànubhavenàparokùãkaraõaü tàbhyàþ tçptaþ saüjàtàlaü-pratyaya àtmà cittaü yasya sa tathà | kåñàstho viùaya-saünidhàv api vikàra-÷ånyaþ | ataeva vijitàni ràga-dveùa-pårvakàd viùaya-grahaõàdvayàvartitànãndriyàõi yena saþ | ataeva heyopàdeya-buddhi-÷ånyatvena samàni mçt-piõóa-pàùàõa-kà¤canàni yasya saþ | yogã paramahaüsa-parivràjakaþ para-vairàgya-yukto yogàråóha ity
ucyate ||8|| 

vi÷vanàthaþ : j¤ànam aupade÷ikaü vij¤ànam aparokùànubhavas tàbhyàü tçpto niràkàïkùa àtmà cittaü yasya saþ | kåñastha ekenaiva svabhàvena sarva-kàlaü vyàpya sthitaþ sarva-vastuùv anàsaktatvàt | samàni loùñàdãni yasya saþ | loùñaü mçt-piõóaþ ||8||

baladevaþ : j¤àneti | j¤ànam ÷àstrajaü vij¤ànam viviktàtmànubhavas tàbhyàü tçptàtmà pårõa-manàþ | kåñastha eka-svabhàvatayà sarva-kàlaü sthitaþ | ato vijitendriyaþ prakçti-viviktàtma-màtra-niùñhatvàt | pràkçteùu loùñràdiùu | loùñaü mçt-piõóaþ | ãdç÷o yogã niùkàma-karmã yukta àtma-dar÷ana-råpa-yogàbhyàsa-yogya ucyate ||8||

__________________________________________________________

BhG 6.9

suhçn-mitràry-udàsãna-madhyastha-dveùya-bandhuùu |
sàdhuùv api ca pàpeùu sama-buddhir vi÷iùyate ||9||

÷rãdharaþ : suhçn-mitràdiùu sama-buddhi-yuktas tu tato 'pi ÷reùñha ity àha suhçd iti | suhçt svabhàvenaiva hità÷aüsã | mitraü sneha-va÷enopakàrakaþ | arir ghàtakaþ | udàsãno vivadamànayor apy upekùakaþ | madhya-stho vivadamànayor ubhayor api hità÷aüsã | dveùyo dveùa-viùayaþ | bandhuþ saübandhã | sàdhavaþ sad-àcàràþ | pàpà duràcàràþ | eteùu samà ràga-dveùàdi-÷ånyà buddhir yasya sa tu vi÷iùñaþ ||9|| 

madhusådanaþ : suhçn-mitràdiùu sama-buddhis tu sarva-yogi-÷reùñha ity àha suhçd iti | suhçt pratyupakàram anapekùya pårva-snehaü sambandhaü ca vinaivopakartà | mitraü snehenopakàrakaþ | ariþ svakçtàpakàram anapekùya svabhàva-krauryeõàpakartà | udàsãno vivadamànayor ubhayor apy upekùakaþ | madhya-stho vivadamànayor ubhayor api hitaiùã | dveùyaþ sva-kçtàpakàram apekùyàpakartà | bandhuþ saübandhenopakartà | eteùu sàdhuùu ÷àstra-vihita-kàriùu pàpeùu ÷àstra-pratiùiddha-kàriùv api | ca-kàràd anyeùu ca sarveùu sama-buddhiþ
kaþ kãdçk-karmety avyàpçta-buddhiþ sarvatra ràga-dveùa-÷ånyao vi÷iùyate sarvatra utkçùño bhavati | vimucyate iti và pàñhaþ ||9|| 

vi÷vanàthaþ : suhçt svabhàvenaiva hità÷aüsã | mitraü kenàpi snehena hita-kàrã | arir ghàtakaþ | udàsãno vivadamànayor upekùakaþ | madhya-stho vivadamànayor vivàdàpahàràrthã | dveùyo 'pakàrakatvàt dveùàrhaþ | bandhuþ saübandhã | sàdhavo dhàrmikàþ | pàpà adhàrmikàþ | eteùu sama-buddhis tu vi÷iùyate | sama-loùñà÷ma-kà¤canàt sakà÷àd api ÷reùñhaþ ||9|| 

baladevaþ : suhçd iti | yaþ suhçd-àdiùu sama-buddhiþ, sa sama-loùñà÷ma-kà¤canàd api yoginaþ sakà÷àd vi÷iùyate ÷reùñho bhavati | tatra suhçt svabhàvena hitecchuþ | mitraü kenàpi snehena hita-kçt | arir nirmitrato 'narthecchuþ | udàsãno vivadamànayor anapekùakaþ | madhya-sthas tayor vivàdàpahàràrthã | dveùo 'pakàrikatvàt dveùàrhaþ | bandhuþ saübandhena hitecchuþ | sàdhavo dhàrmikàþ | pàpà adhàrmikàþ ||9|| 

__________________________________________________________

BhG 6.10

yogã yu¤jãta satatam àtmànaü rahasi sthitaþ |
ekàkã yata-cittàtmà nirà÷ãr aparigrahaþ ||10||

÷rãdharaþ : evaü yogàråóhasya lakùaõam uktvedànãü tasya sàïgaü yogaü vidhatte yogãty àdinà sa yogã paramo mata ity antena granthena yogãti | yogã yogàråóhaþ | àtmànaü manaþ | yu¤jãta samàhitaü kuryàt | satataü nirantaram | rahasy ekànte sthitaþ san | ekàkã saïga-÷ånyaþ | yataü saüyataü cittam àtmà deha÷ ca yasya | nirà÷ãr niràkàïkùaþ | aparigrahaþ parigraha-÷ånya÷ ca ||10||

madhusådanaþ : evaü yogàråóhasya lakùaõaü phalaü coktvà tasya sàïgaü yogaü vidhatte yogãty àdibhiþ sa yogã paramo mata ity antais trayoviü÷atyà ÷lokaiþ | tatraivam uttama-phala-pràptaye yogãti | yogã yogàråóha àtmànaü cittaü satataü nirantaraü yu¤jãta kùiptam åóha-vikùipta-bhåmi-parityàgenaikàgra-nirodha-bhåmibhyàü samàhitaü kuryàt | rahasi giri-guhàdau yoga-pratibandhaka-durjanàdi-varjite de÷e sthita ekàkã tyakta-sarva-gçha-parijanaþ saünyàsã | cittam antaþ-karaõam àtmà deha÷ ca saüyatau yoga-pratibandhaka-vyàpàra-÷ånyau yasya sa yata-cittàtmà | yato nirà÷ãr vairàgya-dàróhyena
vigata-tçùõaþ | ataeva càparigrahaþ ÷àstràbhyanuj¤àtenàpi yoga-pratibandhakena parigraheõa ÷ånyaþ ||10||

vi÷vanàthaþ : atha sàïgaü yogaü vidhatte yogãty àdinà sa yogã paramo mata ity atas tena | yogã yogàråóha àtmànaü mano yu¤jãta samàdhi-yuktaü kuryàt ||10||

baladevaþ : atha tasya sàïgaü yogam upadi÷ati yogãty àdi trayoviü÷atyà | yogã niùkàma-karmã | àtmànaü manaþ satatam aharahar yu¤jãta samàdhi-yuktaü kuryàt | rahasi nirjane niþ÷abde de÷e sthitaþ | tatràpy ekàkã dvitãya-÷ånyas tatràpi yata-cittàtmà yatau yoga-pratikåla-vyàpàra-varjitau citta-dehau yasya saþ | yato nirà÷ãr dçóha-vairàgyatayetaratra nispçhaþ | aparigraho niràhàraþ ||10||

__________________________________________________________

BhG 6.11-12

÷ucau de÷e pratiùñhàpya sthiram àsanam àtmanaþ |
nàtyucchritaü nàtinãcaü cailàjinaku÷ottaram ||11||
tatraikàgraü manaþ kçtvà yata-cittendriya-kriyaþ |
upavi÷yàsane yu¤jyàd yogam àtma-vi÷uddhaye ||12||

÷rãdharaþ : àsana-niyamaü dar÷ayann àha ÷ucàv iti dvàbhyàm | ÷uddhe sthàne àtmanaþ svasya àsanaü sthàpayitvà | kãdç÷am ? sthiram acalam | nàtyucchritaü nàtãvonnatam | na càtinãcam | celaü vastram | ajinaü vyàghràdi-carma | celàjine ku÷ebhya uttare yasya | ku÷ànàm upari carma tad upari vastram àstãryetety arthaþ ||11||

tatreti | tatra tasminn àsana upavi÷yaikàgraü vikùepa-rahitaü manaþ kçtvà yogaü yu¤jyàd abhyaset | yatàþ saüyatà÷ cittasyendriyàõàü ca kriyà yasya saþ | àtmano manaso vi÷uddhaya upa÷àntaye ||12||

madhusådanaþ : tatràsana-niyamaü dar÷ayann àha ÷ucau de÷a iti dvàbhyàm | ÷ucau svabhàvataþ saüskàrato và ÷uddhe jana-samudàya-rahite nirbhaye gaïgà-taña-guhàdau de÷e sthàne pratiùñhàpya sthiram ni÷calam nàtyucchritaü nàtyuccaü nàpy atinãcam cailàjina-ku÷ottaraü cailaü mçdu-vastram ajinaü mçdu-vyàghràdi-carma te ku÷ebhya uttare uparitane yasmiüs tat | àsyate 'sminn ity àsanaü ku÷amaya-vçùy-upari mçdu-carma tad-upari mçdu-vastra-råpam ity arthaþ | tathà càha bhagavàn pata¤jaliþ sthira-sukham àsanam iti | àtmana iti paràsana-vyàvçtty-arthaü tasyàpi parecchà-niyamàbhàvena yoga-vikùepa-paratvàt ||11||

evam àsanaü pratiùñhàpya kim kuryàd iti tatràha tatraikàgram iti | tatra tasminn àsana upavi÷yaiva na tu ÷ayànas tiùñhan và | àsãnaþ sambhavàt iti nyàyena | yatàþ saüyatà uparatà÷ cittasyendriyàõàü ca kriyà vçttayo yena sa yata-cittendriya-kriyaþ san yogaü samàdhiü yu¤jãtàbhyaset | kim-artham ? àtma-vi÷uddhaya àtmano 'ntaþ-karaõasya sarva-vikùepa-÷ånyatvenàtisåkùmatayà brahma-sàkùàtkàra-yogyatàyai | dç÷yate tv agryayà buddhyà såkùmayà såkùma-dar÷ibhiþ [KañhU 1.3.12] iti ÷ruteþ |

kiü kçtvà yogam abhyased iti tatràha ekàgraü ràjasatàmasa-vyutthànàkhya-pràg-ukta-bhåmi-traya-parityàgenaika-viùayaka-dhàràvàhikàneka-vçtti-yuktam udrikta-sattvaü manaþ kçtvà dçóha-bhåmikena prayatnena sampàdyaikàgratà-vivçddhy-arthaü yogaü sampraj¤àta-samàdhim abhyaset | sa ca brahmàkàra-mano-vçtti-pravàha eva nididhyàsanàkhyaþ | tad uktam -

     brahmàkàra-mano-vçtti-pravàho 'haïkçtiü vinà |
     saüpraj¤àta-samàdhiþ syàd dhyànàbhyàsa-prakarùataþ || iti |

etad evàbhipretya dhyànàbhyàsa-prakarùaü vidadhe bhagavàn - yogã yu¤jãta satataü [Gãtà 6.10] yu¤jyàd yogam àtma-vi÷uddhaye [Gãtà 6.12] | yukta àsãta mat-para [Gãtà 6.14]ity àdi bahu-kçtvaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : pratiùñhàpya stthàpayitvà | celàjina-ku÷ottaram iti ku÷àsanopari mçga-carmàsanam | tad upari vastràsanaü nidhàyety arthaþ | àtmano 'ntaþ-karaõasya vi÷uddhatve vikùepa-÷ånyatvenàtisåkùmatayà brahma-sàkùàtkàra-yogyatàyai dç÷yate tv agryayà buddhyà [KañhU 1.3.12] iti ÷ruteþ ||11-12||

baladevaþ : àsanam àha ÷ucàv iti dvàbhyàm | ÷ucau svataþ saüskàrata÷ ca ÷uddhe gaïgà-taña-giri-guhàdau de÷e sthiraü ni÷calam | nàtyucchritaü nàtyuccam | nàtinãcam dàrvàdi-nirmitam àsanaü pratiùñhàpya saüsthàpya | cailàjine ku÷ebhya uttare yatra tat | cailaü mçdu-vastram | ajinaü mçdu-mçgàdi-carma | ku÷opari vastram àstãryetety arthaþ | àtmana iti paràsanasya vyàvçttaye parecchàyau aniyatatvena tasya yoga-pratikålatvàt | tatreti tasmin pratiùñhàpite àsane upavi÷ya, na tu tiùñhan ÷ayàno vety arthaþ | evam àha såtrakàraþ -- àsãnaþ sambhavàt [Vs 4.1.7] iti | yatà niruddhà÷ cittàdi-kriyà yasya saþ mana ekàgram avyàkulaü kçtvà yogaü yu¤jãta
samàdhim abhyaset | àtmano 'ntaþkaraõasya vi÷uddhaye atinairmalyena saukùmyeõàtma-dar÷ana-yogyatàyai dç÷yate tv agryayà buddhyà såkùmayà såkùma-dar÷ibhiþ [KañhU 1.3.12] iti ÷ravaõàt ||11-12||

__________________________________________________________

BhG 6.13-14

samaü kàya-÷iro-grãvaü dhàrayann acalaü sthiraþ |
saüprekùya nàsikàgraü svaü di÷a÷ cànavalokayan ||13||
pra÷àntàtmà vigata-bhãr brahmacàri-vrate sthitaþ |
manaþ saüyamya mac-citto yukta àsãta mat-paraþ ||14||

÷rãdharaþ : cittaikàgryàpayoginãü dehàdhikàriõàü dar÷ayann àha samam iti dvàbhyàm | kàya iti dehasya madhya-bhàgo vivakùitaþ | kàya÷ ca ÷ira÷ ca grãvà ca kàya-÷iro-grãvam | målàdhàràd àrabhya mårdhàgra-paryantaü samam avakram | acalaü ni÷calam | dhàrayan | sthiro dçóha-prayatno bhåtvety arthaþ | svãyaü nàsikàgraü samprekùya ity ardha-nimãlita-netra ity arthaþ | itas tato di÷a÷ cànavalokayan àsãta ity uttareõànvayaþ ||13||

pra÷ànteti | pra÷ànta àtmà cittaü yasya | vigatà bhãr bhayaü yasya | brahmacàri-vrate brahmacarye sthitaþ san | manaþ saüyamya pratyàhçtya | mayy eva cittaü yasya | aham eva paraü puruùàrtho yasya sa mat-paraþ | evaü yukto bhåtvàsãta tiùñhet ||14||

madhusådanaþ : tad-arthaü bàhyam àsanam uktvàdhunà tatra kathaü ÷arãra-dhàraõam ity ucyate samam iti | kàyaþ ÷arãra-madhyaü sa ca ÷ira÷ ca grãvà ca kàya-÷iro-grãvaü målàdhàràd àrabhya mårdhànta-paryantaü samam avakram acalam akampaü dhàrayann eka-tattvàbhyàsena vikùepa-saha-bhàvya-aïgam ekayattvàbhàvaü sampàdayan sthiro dçóha-prayatno bhåtvà | kiü ca svaü svãyaü nàsikàgraü saüprekùyaiva laya-vikùepa-ràhityàya viùaya-pravçtti-rahito 'nimãlita-netra ity arthaþ | di÷a÷ cànavalokayann antaràntarà di÷àü càvalokanam akurvan yoga-pratibandhakatvàt tasya | evambhåtaþ sann àsãnety uttareõa
sambandhaþ ||13||

kiü ca pra÷àntàtmeti | nidàna-nivçtti-råpeõa prakarùeõa ÷ànto ràgàdi-doùa-rahita àtmàntaþkaraõaü yasya sa pra÷àntàtmà ÷àstrãya-ni÷caya-dàróhyàd vigatà bhãþ | sarva-karma-parityàgena yuktavàyuktatva-÷aïkà yasya sa vigata-bhãþ | brahmacàri-vrate brahmacarya-guru-÷u÷råùà-bhikùànna-bhojanàdau sthitaþ san | manaþ saüyamya viùayàkàra-vçtti-÷ånyaü kçtvà | mayi parame÷vare pratyak-citi sa-guõe nirguõe và cittaü yasya sa mac-citto mad-viùayaka-dhàràvàhika-citta-vçttimàn | putràdau priye cintanãye sati katham evaü syàd ata àha mat-paraþ | aham eva paramànanda-råpatvàt paraþ puruùàrthaþ priyo yasya sa
tathà | tad etat preyaþ putràt preyo vittàt preyo 'nyasmàt sarvasmàd antarataraü yad ayam àtmà [BAU 1.4.8] iti ÷ruteþ | evaü viùayàkàra-sarva-vçtti-nirodhena bhagavad-ekàkàra-citta-vçtti-yuktaþ sampraj¤àta-samàdhimàn àsãtopavi÷ed yathà-÷akti, na tu svecchayà vyuttiùñhed ity arthaþ | 

bhavati ka÷cid ràgã strã-citto na tu striyam eva paratvenàràdhyatvena gçhõàti | kiü tarhi ? ràjànaü và devaü và | ayaü tu mac-citto mat-para÷ ca sarvàràdhyatvena màm eva manyata iti bhàùya-kçtàü vyàkhyà | 

     vyàkhyàtçtve 'pi me nàtra bhàùya-kàreõa tulyatà |
     gu¤jàyàþ kiü nu hemnaika-tulàrohe 'pi tulyatà ||14||

vi÷vanàthaþ : kàyo deha-madhya-bhàgaþ samam avakram acalaü ni÷calaü dhàrayan kurvan manaþ saüyamya pratyàhçtya mac-citto màü caturbhujaü sundaràkàraü cintayan | mat-paro mad-bhakti-paràyaõaþ ||13-14||

baladevaþ : àsane tasminn upaviùñasya ÷arãra-dhàraõa-vidhim àha samam iti | kàyo deha-madhya-bhàgaþ | kàya÷ ca ÷ira÷ ca grãvà ca teùàü samàhàraþ pràõy-aïgatvàt | samam avakram | acalam akampam dhàrayan kurvan | sthiro dçóha-prayatno bhåtvà sva-nàsikàgraü samprekùya sampa÷yan mano-laya-vikùepa-nivçttaye bhrå-madhya-dçùñiþ sann ity arthaþ | antaràntarà di÷a÷ cànavalokayan | evambhåtaþ sann àsãtety uttareõa sambandhaþ | pra÷àntàtmà akùubdha-manàþ | vigatà bhãr nirbhayaþ | brahmacàri-vrate brahmacarye sthitaþ | manaþ saüyamya viùayebhyaþ pratyàhçtya | mac-citta÷ caturbhujaü
sundaràïgaü màü cintayan | mat-paro mad-eka-puruùàrthaþ | yukto yogã ||13-14||

__________________________________________________________

BhG 6.15

yu¤jann evaü sadàtmànaü yogã niyata-mànasaþ |
÷àntiü nirvàõa-paramàü mat-saüsthàm adhigacchati ||15||

÷rãdharaþ : yogàbhyàsa-phalam àha yu¤jann evam iti | evam ukta-prakàreõa sadàtmànaü mano yu¤jan samàhitaü kurvan | niyataü niruddhaü mànasaü cittaü yasya saþ | ÷àntiü saüsàroparamaü pràpnoti | kathambhåtam ? nirvàõaü paramaü pràpyaü yasyàü tàm | mat-saüsthàü mad-råpeõàvasthitàm ||15||

madhusådanaþ : evaü saüpraj¤àta-samàdhinàsãnasya kiü syàd ity ucyate yu¤jann iti | evaü raho 'vasthànàdi-pårvokta-niyamenàtmànaü mano yu¤jann abhyàsa-vairàgyàbhyàü samàhitaü kurvan yogã sadà yogàbhyàsa-paro 'bhàysàti÷ayena niyataü niruddhaü mànasaü mano yena niyatà niruddhà mànasà mano-vçtti-råpà vikàrà yeneti và niyata-mànasaþ san, ÷àntiü sarva-vçtty-uparati-råpàü pra÷àntavàhitàü nirvàõa-paramàü tattva-sàkùàtkàrotpatti-dvàreõa sakàryàvidyàn-nivçtti-råpa-mukti-paryavasàyinãü mat-saüsthàü mat-svaråpa-paramànanda-råpàü niùñhàm adhigacchati, na tu sàüsàrikàõy
ai÷varyàõi anàtma-viùaya-samàdhi-phalàny adhigacchati, teùàm apavargopayogi-samàdhy-upasargatvàt | 

tathà ca tat-tat-samàdhi-phalàny uktvàha bhagavàn pata¤jaliþ -- te samàdhàv upasargà vyutthàne siddhayaþ [YogaS 3.37] iti, sthàny-upanimantraõe saïga-smayàkaraõaü punaþ aniùña-prasaïgàt [YogaS 3.51] iti ca | sthànino devàþ | tathà coddàlako devair àmantrito 'pi tatra saïgam àdaraü smayaü garvaü càkçtvà devàn avaj¤àya punar aniùña-prasaïga-nivàraõàya nirvikalpakam eva samàdhim akarod iti vasiùñhenopàkhyàyate |

mumukùubhir heya÷ ca samàdhiþ såtritaþ pata¤jalinà -- vitarka-vicàrànandàsmità-råpànugamàt saüpraj¤àtaþ [YogaS 1.17] | samyak saü÷aya-viparyayànadhyavasàya-rahitatvena praj¤àyate prakarùeõa vi÷eùa-råpeõa j¤àyate bhàvyasya råpaü yena sa sampraj¤àtaþ samàdhir bhàvanà-vi÷eùaþ | bhàvanà hi bhàvyasya viùayàntara-parihàreõa cetasi punaþ punar nive÷anam | bhàvyaü ca trividhaü gràhya-grahaõa-grahãtç-bhedàt | gràhyam api dvividhaü sthåla-såkùma-bhedàt | tad uktaü -- kùãõa-vçtter abhijàtasyeva maõer grahãtç-grahaõa-gràhyeùu tat-stha-tad-a¤janatà-samàpattiþ [YogaS 1.41] | kùãõà
ràjasa-tàmasa-vçttayo yasya tasya cittasya grahãtç-grahaõa-gràhyeùv àtmendriya-viùayeùu tat-sthatà tatraivaikàgratà | tad-a¤janatà tan-mayatà nyag-bhåte citte bhàvyamànasya evotkarùaü iti yàvat | tathà-vidhà-samàpattis tad-råpaþ pariõàmo bhavati | yathàbhijàtasya nirmalasya sphañika-maões tat-tad-upà÷raya-va÷àt tat-tad-råpàpattir evaü nirmalasya cittasya tat-tad-bhàvanãya-vaståparàgàt tat-tad-råpàpattiþ samàpattiþ samàdhir iti ca paryàyaþ | yadyapi garhãtç-grahaõa-gràhyeùv ity uktaü tathàpi bhåmikà-krama-va÷àd gràhya-grahaõa-grahãtçùv iti boddhavyam | yataþ prathamaü gràhya-niùñha eva samàdhir bhavati tato grahaõa-niùñhas tato grahãtç-niùñha iti |
grahãtràdi-kramo 'py agre vyàkhyàsyate | 

tatra yadà sthålaü mahà-bhåtendriyàtmaka-ùoóa÷a-vikàra-råpaü viùayam àdàya pårvàparànusandhànena ÷abdàrthollekhena ca bhàvanà kriyate tadà sa-vitarkaþ samàdhiþ | asminn evàlambate pårvàparànusandhàna-÷abdàrthollekha-÷ånyatvena yadà bhàvanà pravartate tadà nirvitarkaþ | etàv ubhàv apy atra vitarka-÷abdenoktau | tan-màtràntaþ-karaõa-lakùaõaü såkùmaü viùayam àlambya tasya | de÷a-kàla-dharmàvacchedena yadà bhàvanà pravartate tadà sa-vicàraþ | asminn evàlambane de÷a-kàla-dharmàvacchedaü vinà dharmi-màtràvabhàsitvena yadà bhàvanà pravartate tadà nirvicàraþ | etàv uabhàv apy atra vicàra-÷abdenoktau | tathà ca bhàùyaü vitarka÷
cittasya sthåla àlambana àbhogaþ såkùme vicàra iti | iyaü gràhya-samàpattir iti vyapadi÷yate | yadà rajas-tamo-le÷ànubiddham antaþ-karaõa-sattvaü bhàvyate tadà guõa-bhàvàc cic-chakteþ sukha-prakà÷amayasya sattvasya bhàvayamànasyodrekàtmànanadaþ samàdhir bhavati | asminn eva samàdhau ye baddha-dhçtayas tattvàntaraü pradhàna-puruùa-råpaü na pa÷yanti te vigata-dehàhaïkàratvàd videha-÷abdenocyate | iyaü grahaõa-sampattiþ | tataþ paraü rajas-tamo-le÷ànabhibhåtaü ÷uddhaü sattvam àlambanãkçtya yà bhàvanà pravartate tasyàü gràhyasya sattvasya nyag-bhàvàc citi-÷akter udrekàt sattà-màtràva÷eùatvena samàdhiþ sàsmita ity ucyate
| na càhaïkàràsmitayor abhedaþ ÷aïkanãyaþ | yato yatràntaþkaraõam ahim ity ullekhena viùayàn vedayate so 'haïkàraþ | yatra tv antarmukhatayà pratiloma-pariõàmena prakçti-lãne cetasi sattà-màtram avabhàti so 'smità | asminn eva samàdhau ye kçta-paritoùàs te paraü puruùam apa÷yanta÷ cetasaþ prakçtau lãnatvàt prakçti-layà ity ucyante | seyaü grahãtç-samàpattir asmità-màtra-råpa-grahãtç-niùñhatvàt | ye tu paraü puruùaü vivicya bhàvanàyàü pravartante teùàm api kevala-puruùa-viùayà viveka-khyàtir grahãtç-samàpattir api na sàsmitaþ samàdhir vivekenàsmitàyàs tyàgàt |

tatra grahãtç-bhàna-pårvakam eva grahaõa-bhànaü tat-pårvakaü ca såkùma-gràhya-bhànaü tat-pårvakaü ca sthåla-gràhya-bhànam iti sthåla-viùayo dvi-vidho 'pi vitarka÷ catuùñayànugataþ | dvitãyo vitarka-vikalas tritayànugataþ | tçtãyo vitarka-vicàràbhyàü vikalo dvitayànugataþ | caturtho vitarka-vicàrànandair vikalo 'smità-màtra iti caturavastho 'yaü sampraj¤àta iti | evaü sa-vitarkaþ sa-vicàraþ sànandaþ sàsmita÷ ca samàdhir antardhànàdi-siddhi-hetutayà mukti-hetu-samàdhi-virodhitvàd dheya eva mumukùubhiþ | grahãtç-grahaõayor api citta-vçtti-viùayatà-da÷àyàü gràhya-koñau nikùepàd dheyopàdeya-vibhàga-kathanàya
gràhya-samàpattir eva vivçtà såtra-kàreõa | catur-vidhà hi gràhya-samàpattiþ sthåla-gràhya-gocarà dvividhà sa-vitarkà nirvitarkà ca | såkùma-gràhya-gocaràpi dvivdihà sa-vicàrà nirvikàrà ca | tatra ÷abdàrtha-j¤àna-vikalpaiþ saükãrõà savitarkà samàpattiþ [YogaS 1.42] ÷abdàrtha-j¤àna-vikalpa-sambhinnà sthålàrthàvabhàsa-råpà savitarkà samàpattiþ sthåla-gocarà savikalpaka-vçttir ity arthaþ |

smçti-pari÷uddhau svaråpa-÷ånyevàrtha-màtra-nirbhàsà nirvitarkà [YogaS 1.43] tasminn eva sthåla àlambane ÷abdàrtha-smçti-pravilaye pratyudita-spaùña-gràhyàkàra-pratibhàsitayà nyag-bhåta-j¤ànàü÷atvena svaråpa-÷ånyeva nirvitarkà samàpattiþ sthåla-gocarà nirvikalpaka-vçttir ity arthaþ | etayaiva savicàrà nirvicàrà ca såkùma-viùayà vyàkhyàtà [YogaS 1.44] såkùmas tan-màtràdir viùayo yasyàþ sà såkùma-viùayà samàpattir dvividhà sa-vicàrà nirvicàrà ca savikalpaka-nirvikalpaka-bhedena | etayaiva savitarkayà nirvitarkayà ca sthåla-viùayayà samàpattyà vyàkhyàtà | ÷abdàrtha-j¤àna-vikalpa-sahitatvena de÷a-kàla-dharmàdy-avacchinnaþ såkùmo 'rthaþ pratibhàti yasyàü sà sa-vicàrà | sa-vicàra-nirvicàrayoþ
såkùma-viùayatva-vi÷eùaõàt savitarka-nirvitarkayoþ sthåla-viùayatvam arthàd vyàkhyàtam | såkùma-viùayatvaü càliïga-paryavasànam [YogaS 1.45] sa-vicàràyà nirvicàràyà÷ ca samàpatter yat såkùma-viùayatvam uktaü tad-aliïga-paryantaü draùñavyam | tena sànanda-sàsmitayor grahitç-grahaõa-samàpattyor api gràhya-samàpattàv evàntar-bhàva ity arthaþ | tathà hi - pàrthivasyàõor gandha-tanmàtraü såkùmo viùayaþ | àpasyàpi rasa-tanmàtraü, taijasasya råpa-tanmàtram, vàyavãyasya spar÷a-tanmàtraü, nabhasaþ ÷abda-tanmàtraü, teùàm ahaïkàras tasya liïga-màtraü mahat-tattvaü
tasyàpy aliïgaü pradhànaü såkùmo viùayaþ | saptànàm api prakçtãnàü pradhàna eva såkùmatà-vi÷ràntes tat-paryantam eva såkùma-viùayatvam uktam | yadyapi pradhànàd api puruùaþ såkùmo 'sti tathàpy anvayi-kàraõatvàbhàvàt tasya sarvànvayi-kàraõe pradhàna eva nirati÷ayaü saukùmyaü vyàkhyàtam | puruùas tu nimitta-kàraõaü sad api nànanvayi-kàraõatvena såkùmatàm arhati | anvayi-kàraõatva-vivakùàyàü tu puruùo 'pi såkùmo bhavaty eveti draùñavyam | tà eva sa-bãjaþ samàdhiþ [YogaS 1.46] tà÷ catasraþ samàpattayo gràhyeõa bãjena saha
vartanta iti sa-bãjaþ samàdhir vitarka-vicàrànandàsmitànugamàt sampraj¤àta iti pràg uktaþ | sthåle 'rthe sa-vitarko nirvitarkaþ | såkùme 'rthe sa-vicàro nirvicàra iti |

tatràntimasya phalam ucyate -- nirvicàra-vai÷àradye 'dhyàtma-prasàdaþ [YogaS 1.47] sthåla-viùayatve tulye 'pi sa-vitarkaü ÷abdàrtha-j¤àna-vikalpa-saïkãrõam apekùya tad-rahitasya nirvikalpaka-råpasya nirvitarkasya pràdhànyam | tataþ såkùma-viùayasya sa-vikalpaka-pratibhàsa-råpasya sa-vicàrasya | tato 'pi såkùma-viùayasya nirvikalpaka-pratibhàsa-råpasya nirvicàrasya pràdhànyam | tatra pårveùàü trayàõàü nirvicàràrthatvàn nirvicàra-phalenaiva phalavattvam | nirvicàrasya tu prakçùñàbhyàsa-balàd vai÷àradye rajas-tamo-nabhibhåta-sattvodreke saty adhyàtma-prasàdaþ kle÷a-vàsanà-rahitasya cittasya bhåtàrtha-viùayaþ kramànanurodhã sphuñaþ praj¤àlokaþ pràdurbhavati
| tathà ca bhàùyam -

     praj¤à-prasàdam àruhya a÷ocyaþ ÷ocato janàn | 
     bhåmiùñhàn iva ÷ailasthaþ sarvàn pràj¤o 'nupa÷yati || iti |

çtaübharà tatra praj¤à [YogaS 1.48] tatra tasmin praj¤à-prasàde sati samàhita-cittasya yogino yà praj¤à jàyate sà çtam-bharà | çtaü satyam eva bibharti na tatra viparyàsa-gandho 'py astãti yogikyeveyaü samàkhyà | sà cottamo yogaþ | tathà ca bhàùyam -

àgamenànumànena dhyànàbhyàsa-rasena ca |
tridhà prakalpayan praj¤àü labhate yogam uttamam || iti | 

sà tu ÷rutànumàna-praj¤àbhyàm anya-viùayà vi÷eùàrthatvàt [YogaS 1.49] | ÷rutam àgama-vij¤ànànaü tat-sàmànya-viùayam eva | na hi vi÷eùeõa saha kasyacic chabdasya saïgatir grahãtuü ÷akyate | tathànumànaü sàmànya-viùayam eva | na hi vi÷eùeõa saha kasyacid vyàptir grahãtuü ÷akyate | tasmàc chrutànumàna-viùayo na vi÷eùaþ ka÷cid asti | na càsya såkùma-vyavahita-viprakçùñasya vastuno loka-pratyakùeõa grahaõam asti | kiü tu samàdhi-praj¤à-nirgràhya eva sa vi÷eùo bhavati bhåta-såkùma-gato và puruùa-gato và | tasmàn nirvicàra-vai÷àradya-samudbhavàyàü ÷rutànumàna-vilakùaõàyàü
såkùma-vyavahita-prakçùña-sarva-vi÷eùa-viùayàyàmçtaübharàyàm eva praj¤àyàü yoginà mahàn prayatna àstheya ity arthaþ |

nanu kùipta-måóha-vikùiptàkhya-vyutthàna-saüskàràõàm ekàgratàyàm api sa-vitarka-nirvitarka-sa-vicàra-janànàü saüskàràõàü sad-bhàvàt tai÷ càlyamànasya cittasya kathaü nirvicàra-vai÷àradya-pårvakàdhyàtma-prasàda-labhya-rtambharà praj¤à pratiùñhità syàd ata àha -- taj-jaþ saüskàro 'nya-saüskàra-pratibandhã [YogaS 1.50] tayà çtambharayà praj¤ayà janito yaþ saüskàraþ sa tattva-viùayayà praj¤ayà janitatvena balavattvàd anyàn vyutthànajàn samàdhijàü÷ ca saüskàràn atattva-viùaya-praj¤à-janitatvena durbalàn pratibadhnàti sva-kàryàkùamàn karoti nà÷yatãti và | teùàü saüskàràõàm abhibhavàt
tat-prabhavàþ pratyayà na bhavanti | tataþ samàdhir upatiùñhate | tataþ samàdhijà praj¤à | tataþ praj¤à-kçtàþ saüskàrà iti navo navaþ saüskàrà÷ayo vardhate | tata÷ ca praj¤à | taata÷ ca saüskàrà iti |

nanu bhavatu vyutthàna-saüskàràõàm atattva-viùaya-praj¤à-janitànàü tattva-màtra-viùaya-sampraj¤àta-samàdhi-praj¤à-prabhavaiþ saüskàraiþ pratibandhas teùàü tu saüskàràõàü pratibandhakàbhàvàd ekàgra-bhåmàv eva sa-bãjaþ samàdhiþ syàn na tu nirbãjo nirodha-bhåmàv iti tatràha -- tasyàpi nirodhe sarva-nirodhàn nirbãjaþ samàdhiþ [YogaS 1.51] tasya sampraj¤àtasya samàdher ekàgra-bhåmijasya | api-÷abdàt kùipta-måóha-vikùiptànàm api nirodhe yogi-prayatna-vi÷eùeõa vilaye sati sarva-nirodhàt samàdheþ samàdhijasya saüskàrasyàpi nirodhàn nirbãjo niràlambano 'saüpraj¤àta-samàdhir bhavati | sa ca sopàyaþ
pràk såtritaþ -- viràma-pratyayàbhyàsa-pårvaþ saüskàra-÷eùo 'nyaþ [YogaS 1.18] iti | viramyate 'neneti viràmo vitarka-vicàrànandàsmitàdi-råpa-cintà-tyàgaþ | tasya pratyayaþ kàraõaü paraü vairàgyam iti yàvat | viràma÷ càsau pratyaya÷ citta-vçtti-vi÷eùa iti và | tasyàbhyàsaþ paunaþpunyena cetasi nive÷anaü tad eva pårvaü kàraõaü yasya sa tathà saüskàra-màtra-÷eùaþ sarvathà nivçttiko 'nyaþ pårvoktàt sa-bãjàd vilakùaõo nirbãjo 'saüpraj¤àta-samàdhir ity arthaþ | asampraj¤àtasya hi samàdher dvàv upàyàv uktàv abhyàso vairàgyaü ca | tatra sàlambanatvàd abhyàsasya na niràlambana-samàdhi-hetutvaü
ghañata iti niràlambanaü paraü vairàgyam eva hetutvenocyate | 

abhyàsas tu sampraj¤àta-samàdhi-dvàrà praõàóyopayujyate | tad uktaü -- trayam antaraïgaü pårvebhyaþ [YogaS 3.7] | dhàraõà-dhyàna-samàdhi-råpaü sàdhana-trayaü yama-niyamàsana-pràõàyàma-pratyàhàra-råpa-sàdhana-pa¤cakàpekùayà sa-bãjasya samàdher antaraïgaü sàdhanam | sàdhana-koñau ca samàdhi-÷abdenàbhyàsa evocyate | mukhyasya samàdheþ sàdhyatvàt | tad api bahiraïgaü nirbãjasya [YogaS 3.8] | nirbãjasya tu samàdhes tad api trayaü bahiraïgaü paramparayopakàri tasya tu paraü vairàgyam evàntaraïgam ity arthaþ |

ayam api dvividho bhava-pratyaya upàya-pratyaya÷ ca | bhava-pratyayo videha-prakçti-layànàm [YogaS 1.19] | videhànàü sànandànàü prakçti-layànàü ca sàsmitànàü daivànàü pràg-vyàkhyàtànàü janma-vi÷eùàd auùadhi-vi÷eùàn mantra-vi÷eùàt tapo-vi÷eùàd và yaþ samàdhiþ sa bhava-pratyayaþ | bhavaþ saüsàra àtmànàtma-vivekàbhàva-råpaþ pratyayaþ kàraõaü yasya sa tathà | janma-màtra-hetuko và pakùiõàm àkà÷a-gamanavat | punaþ saüsàra-hetutvàn mumukùubhir heya ity arthaþ | ÷raddhà-vãrya-smçti-samàdhi-praj¤à-pårvaka itareùàm [YogaS 1.20] |
janmauùadhi-mantra-tapaþ-siddha-vyatiriktànàm àtmànàtma-viveka-dar÷inàü tu yaþ samàdhiþ sa ÷raddhà-pårvakaþ | ÷raddhàdayaþ pårva upàyà yasya sa tathà | upàya-pratyaya ity arthaþ | 

teùu ÷raddhà yoga-viùaye cetasaþ prasàdaþ | sà hi jananãva yoginaü pàti | tataþ ÷raddadhànasya vivekàrthino vãryam utsàha upajàyate | samupajàta-vãryasya pà÷càtyàsu bhåmiùu smçtir utpadyate | tat-smaraõàc ca cittam anàkulaü sat samàdhãyate | samàdhir atraikàgratà | samàhita-cittasya praj¤à bhàvya-gocarà vivekena jàyate | tad-abhyàsàt paràc ca vairàgyàd bhavaty asampraj¤àtaþ samàdhir mumukùåõàm ity arthaþ | pratikùaõa-pariõàmino hi bhàvà çte citi-÷akteþ iti nyàyena tasyàm api sarva-vçtti-nirodhàvasthàyàü citta-pariõàma-pravàhas taj-janya-saüskàra-pravàha÷ ca bhavaty evety abhipretya saüskàra-vi÷eùa ity uktam | 

tasya ca saüskàrasya prayojanam uktam -- tataþ pra÷ànta-vàhità saüskàràt [YogaS 3.10] iti | pra÷ànta-vàhità nàmàvçttikasya cittasya nirindhanàgnivat pratiloma-pariõàmenopa÷amaþ | yathà samid-àjyàdy-àhuti-prakùepe vahnir uttarottara-vçddhyà prajvalati, samid-àdi-kùaye tu prathama-kùaõe kiücic chàmyati | uttarottara-kùaõeùu tv adhikam adhikaü ÷àmyatãti krameõa ÷àntir vardhate | tathà niruddha-cittasyottarottaràdhikaþ pra÷amaþ pravahati | tatra pårva-pra÷ama-janitaþ saüskàra evottarottara-pra÷amasya kàraõam | tadà ca nirindhanàgnivac cittaü krameõopa÷àmyad-vyutthàna-samàdhi-nirodha-saüskàraiþ saha svasyàü prakçtau lãyate | tadà ca
samàdhi-paripàka-prabhavena vedànta-vàkyajena samyag-dar÷anenàvidyàyàü nivçttàyàü tad-dhetuka-dçg-dç÷ya-saüyogàbhàvàd vçttau pa¤ca-vidhàyàm api nivçttàyàü svaråpa-pratiùñhaþ puruùaþ ÷uddhaþ kevalo mukta ity ucyate | 

tad uktaü -- tadà draùñuþ svaråpe 'vasthànam [YogaS 1.3] iti | tadà sarva-vçtti-nirodhe | vçtti-da÷àyàü tu nityàpariõàmi-caitanya-råpatvena tasya sarvadàm ÷uddhatve 'py anàdinà dç÷ya-saüyogenàvidyakenàntaþkaraõa-tàdàtmyàdhyàsàd antaþkaraõa-vçtti-sàråpyaü pràpnuvan nabhoktàpi bhokteva duþkhànàü bhavati | 

tad uktaü -- vçtti-sàråpyam itaratra [YogaS 4] | itaratra vçtti-pràdurbhàve | etad eva vivçttaü draùñç-dç÷yoparaktaü cittaü sarvàrtham [YogaS 4.23] cittam eva draùñç-dç÷yoparaktaü viùayi-viùaya-nirbhàsaü cetanàcetana-svaråpàpannaü viùayàtmakam apy aviùayàtmakam ivàcetanam api cetanam iva sphañika-maõi-kalpaü sarvàrtham ity ucyate | tad anena citta-sàråpyeõa bhràntàþ kecit tad eva cetanam ity àhuþ | tad asaükhyeya-vàsanà-citram api paràrthaü saühatya-kàritvàt [YogaS 4.24] | yasya bhogàpavargàrthaü tat sa eva para÷ cetano 'saühataþ puruùo na tu ghañàdivat saühatya-kàri
cittaü cetanam ity arthaþ | evaü ca vi÷eùa-dar÷ina àtma-bhàva-bhàvanà-vinivçttiþ [YogaS 4.25] | evaü yo 'ntaþ-karaõa-puruùayor vi÷eùa-dar÷ã tasya yàntaþ-karaõe pràg-aviveka-va÷àd àtma-bhàva-bhàvanàsãt sà nivartate | bheda-dar÷ane saty abheda-bhramànupapatteþ |

sattva-puruùayor vi÷eùa-dar÷anaü ca bhagavad-arpita-niùkàma-karma-sàdhyam | tal-liïgaü ca yoga-bhàùye dar÷itam | yathà pràvçùi tçõàïkurasyodbhedena tad-bãja-sattànumãyate thatà mokùa-màrga-÷ravaõena siddhànta-ruci-va÷àd yasya lomaharùà÷ru-pàtau dç÷yete tatràpy asti vi÷eùa-dar÷ana-bãjam apavarga-màrgãyaü karmàbhinirvartitam ity anumãyate | yasya tu tàdç÷aü karma-bãjaü nàsti tasya mokùa-màrga-÷ravaõe pårva-pakùa-yuktiùu rucir bhavaty aruci÷ ca siddhànta-yuktiùu | tasya ko 'ham àsaü katham aham àsam ity àdir àtma-bhàva-bhàvanà svàbhàvikã pravartate | sà tu vi÷eùa-dar÷ino nivartata iti | 

evaü sati kiü syàd iti tad àha -- tadà viveka-nimnaü kaivalya-pràg-bhàraü cittam [YogaS 4.26] | nimnaü jala-pravahaõa-yogyo nãca-de÷aþ | pràg-bhàras tad-ayogya ucca-prade÷aþ | cittaü ca sarvadà pravartamàna-vçtti-pravàheõa pravahaj-jala-tulyaü tat pràg-àtmànàtmàviveka-råpa-vimàrga-vàhi-viùaya-bhoga-paryantam asyàsãt | adhunà tv àtmànàtma-viveka-màrga-vàhi-kaivalya-paryantaü sampadyata iti | asmiü÷ ca viveka-vàhini citte ye 'ntaràyàs te sa-hetukà nivartanãyà ity àha såtràbhyàm -- tac-chidreùu pratyayàntaràõi saüskàrebhyaþ | hànam eùàü kle÷avad uktam [YogaS 4.27-8] | tasmin viveka-vàhini citte chidreùv antaràleùu pratyayàntaràõi vyutthàna-råpàõy
ahaü mamety evaüråpàõi vyutthànànubhavajebhyaþ saüskàrebhyaþ kùãyamàõbhyo 'pi pràdurbhavanti | eùàü ca saüskàràõàü kle÷ànàm iva hànam uktam | yathà kle÷à avidyàdayo j¤ànàgninà dagdha-bãja-bhàvà ca puna÷ citta-bhåmau prarohaü pràpnuvanti tathà j¤ànàgninà dagdha-bãja-bhàvàþ saüskàràþ pratyayàntaràõi na praroóhum arhanti | j¤ànàgni-saüskàràs tu yàvac cittam anu÷erata iti | 

evaü ca pratyayàntarànudayena viveka-vàhini citte sthirãbhåte sati prasaükhyàne 'py akusãdasya sarvathàviveka-khyàter dharma-meghaþ samàdhiþ [YogaS 4.29] prasaïkhyànaü sattva-puruùànyatà-khyàtiþ ÷uddhàtma-j¤ànam iti yàvat | tatra buddheþ sàttvike pariõàme kçta-saüyamasya sarveùàü guõa-pariõàmànàü svàmivad àkramaõaü sarvàdhiùñhàtçtvaü teùàm eva ca ÷àntoditàvyapade÷ya-dharmitvena sthitànàü yathàvad viveka-j¤ànaü sarva-j¤àtçtvaü ca vi÷okà nàma siddhiþ phalaü tad-vairàgyàc ca kaivalyam uktaü -- sattva-puruùànyatà-khyàti-màtrasya sarva-bhàvàdhiùñhàtçtvaü
sarva-j¤àtçtvaü ca [YogaS 3.49] sattva-puruùayoþ ÷uddhi-sàmye kaivalyam [YogaS 3.55] iti såtràbhyàm | tad etad ucyate tasmin prasaïkhyàne saty apy akusãdasya phalam alipsoþ pratyayàntaràõàm anudaye sarva-prakàrair viveka-khyàteþ paripoùàd dharma-meghaþ samàdhir bhavati |

     ijyàcàra-damàhiüsà-dàna-svàdhyàya-karmaõàm |
     ayaü tu paramo dharmo yad yogenàtma-dar÷anam || iti smçteþ || 

dharmaü pratyag-brahmaikya-sàkùàtkàraü mehati si¤catãti dharma-meghas tattva-sàkùàtkàra-hetur ity arthaþ | tataþ kle÷a-karma-nivçttiþ | tato dharma-meghàt samàdher dharmàd và kle÷ànàü pa¤ca-vidhànàm avidyàsmità-ràga-dveùàbhinive÷ànàü karmaõàü ca kçùõa-÷uklakçùõa-÷ukla-bhedena trividhànàm avidyà-målànàm avidyà-kùaye bãja-kùayàd àtyantikã nivçttiþ kaivalyaü bhavati | kàraõa-nivçttyà kàrya-nivçtter àtyantikyà ucitatvàd ity arthaþ |

evaü sthite yu¤jann eva sadàtmànam ity anena sampraj¤àtaþ samàdhir ekàgra-bhåmàv uktaþ | niyata-mànasa ity anena tat-phala-bhåto 'sampraj¤àta-samàdhir nirodha-bhåmàv uktaþ | ÷àntim iti nirodha-samàdhija-saüskàra-phala-bhåtà pra÷ànta-vàhità | nirvàõa-paramam iti dharma-meghasya samàdhes tattva-j¤àna-dvàrà kaivalya-hetutvaü, mat-saüsthàm ity anenaupaniùadàbhimataü kaivalyaü dar÷itam | yasmàd evaü mahà-phalo yogas tasmàt taü mahatà prayatnena sampàdayed ity abhipràyaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : àtmànaü mano yu¤jan dhyàna-yoga-yuktaü kurvan | yato niyata-mànaso viùayoparata-cittaþ | nirvàõo mokùa eva paramaþ pràpyo yasyàü mayy eva nirvi÷eùa-brahmaõi samyak sthà sthitir yasyàü tàü ÷àntiü saüsàroparatiü pràpnoti ||15||

baladevaþ : evam àsãnasya kiü syàt tad àha yu¤jann iti | yogã sadà pratidinam àtmànaü yu¤jann arpayan | niyata-mànasaþ mat-spar÷a-pari÷uddhatayà niyataü ni÷calaü mànasaü cittaü yasya sa, mat-saüsthàü mad-adhãnàü nirvàõa-paramàü ÷àntim adhigacchati labhate | tam eva viditvàtimçtyum eti [øvetU 3.8] ity àdi ÷ravaõàt | nirvàõa-paramàü mokùàvadhikàm iti siddhayo 'pi yoga-phalànãty uktam ||15||

__________________________________________________________

BhG 6.16

nàtya÷natas tu yogo 'sti na caikàntam ana÷nataþ |
na càtisvapna-÷ãlasya jàgrato naiva càrjuna ||16||

÷rãdharaþ : yogàbhyàsa-niùñhasyàhàràdi-niyamam àha nàtya÷anata iti dvyàbhyàm | atyantam adhikaü bhu¤jànasya ekàntam atyantam abhu¤jànasyàpi yogaþ samàdhir na bhavati | tathàtinidrà-÷ãlasyàtijàgrata÷ ca yogo naivàsti ||16||

madhusådanaþ : evaü yogàbhyàsa-niùñhasyàhàràdi-niyamam àha nàtya÷anata iti dvyàbhyàm | yad bhuktaü sajjãryati ÷arãrasya ca kàrya-kùamatàü sampàdayati tad-àtma-saümitam annaü tad atikramya lobhenàdhikam a÷nato na yogo 'sti ajãrõa-doùeõa vyàdhi-pãóitatvàt | na caikàntam ana÷nato yogo 'sti | anàhàràd atyalpàhàràd và rasa-poùaõàbhàvena ÷arãrasya kàryàkùamatvàt | yad u ha và àtma-saümitam annaü tad avati tan na hinasti yad bhåyo hinasti tad yat kanãyo 'nnaü na tad avati [øatapathaB 9.2.1.2] iti ÷atapatha-÷ruteþ | tasmàd yogã nàtma-saümitàd annàd adhikaü nyånaü và÷nãyàd ity arthaþ | 

athavà -
     pårayed a÷anenàrdhaü tçtãyam udakena tu |
     vàyoþ saïcaraõàrthaü tu caturtham ava÷eùayet ||

ity àdi yoga-÷àstrokta-parimàõàd adhikaü nyånaü và÷nato yogo na sampadyata ity arthaþ | tathàtinidrà-÷ãlasyàtijàgrata÷ ca yogo naivàsti he 'rjuna sàvadhào bhavety abhipràyaþ | yathà màrkaõóeya-puràõe -

     nàdhmàtaþ kùudhitaþ ÷rànto na ca vyàkula-cetanaþ |
     yu¤jãta yogaü ràjendra yogã siddhy-artham àtmanaþ ||
     nàtã÷ãte na caivoùõe na dvandve nànilànvite |
     kàleùv eteùu yu¤jãta na yogaü dhyàna-tat-paraþ || ity àdi ||16||

vi÷vanàthaþ : yogàbhyàsa-niùñhasya niyamam àha nàtya÷anata iti dvyàbhyàm | atya÷nato 'dhikaü bhu¤jànasya | yad uktaü -

     pårayed a÷anenàrdhaü tçtãyam udakena tu |
     vàyoþ saïcaraõàrthaü tu caturtham ava÷eùayet || iti ||16||

baladevaþ : yogam abhyasyato bhojanàdi-niyamam àha nàtãti dvyàbhyàm | atya÷anam anatya÷anaü ca, atisvàpo 'tijàgara÷ ca, yoga-virodhy-ativihàràdi cottaràt ||16||

__________________________________________________________

BhG 6.17

yuktàhàra-vihàrasya yukta-ceùñasya karmasu |
yukta-svapnàvabodhasya yogo bhavati duþkha-hà ||17||

÷rãdharaþ : tarhi kathambhåtasya yogo bhavatãti ? ata àha - yuktàhàreti | yukto niyata àhàro vihàra÷ ca gatir yasya | karmasu kàryeùu yuktà niyatà ceùñà yasya | yuktau niyatau svapnàvabodhau nidrà-jàgarau yasya | tasya duþkha-nivartako yogo bhavati sidhyati ||17||

madhusådanaþ : evam àhàràdi-niyama-virahiõo yoga-vyatirekam uktvà tan-niyamavato yogànvayam àha yuktàhàra iti | àhriyata ity àhàro 'nnam | viharaõaü vihàraþ pàda-kramaþ | tau yuktau niyata-parimàõau yasya | tathànyeùv api praõava-japopaniùad-àvartanàdiùu karmasu yuktà niyata-kàlà ceùñà yasya | tathà svapno nidrà avabodho jàgaraõaü tau yuktau niyata-kàlau yasya tasya yogo bhavati | sàdhana-pàñavàd àtma-samàdhiþ sidhyati nànyasya | evaü prayanta-vi÷eùeõa sampàdito yogaþ kiü-phala iti tatràha duþkhaheti | sarva-saüsàra-duþkha-kàraõàvidyonmålana-hetu-brahma-vidyotpàdakatvàt sa-måla-sarva-duþkha-nivçtti-hetur ity arthaþ
| atràhàrasya niyatatvam |

     ardham a÷anasya sa-vya¤janasya tçtãyam udakasya tu |
     vàyoþ saücàraõàrthaü tu caturtham ava÷eùayet ||

ity àdi pràg uktam | vihàrasya niyatatvaü yoganàn na paraü gacched ity àdi | karmasu ceùñàyà niyatatvaü vàg-àdi-càpala-parityàgaþ | ràtrer vibhàga-trayaü kçtvà prathamànyayor jàgaraõaü madhye svapanam iti svapnàvabodhayor niyata-kàlatvam | evam anye 'pi yoga-÷àstroktà niyamà draùñavyàþ ||17||

vi÷vanàthaþ : yukto niyata evàhàro bhojanaü vihàro gamanaü ca yasya tasya karmasu vyavahàrika-pàramàrthika-kçtyeùu yuktà niyatà eva ceùñà vàg-vyàpàràdyà yasya tasya ||17|| 

baladevaþ : yukteti | mitàhàra-vihàrasya karmasu laukika-pàramàrthika-kçtyeùu mita-vàgàdi-vyàpàrasya mita-svàpa-jàgarasya ca sarva-duþkha-nà÷ako yogo bhavati tasmàd yogã tathà tathà vartate ||17||

__________________________________________________________

BhG 6.18

yadà viniyataü cittam àtmany evàvatiùñhate |
niþspçhaþ sarva-kàmebhyo yukta ity ucyate tadà ||18||

÷rãdharaþ : kadà niùpanna-yogaþ puruùo bhavatãty apekùàyàm àha yadeti | viniyataü vi÷eùeõa niruddhaü sac-cittam àtmany eva yadà ni÷calaü tiùñhati | kiü ca sarva-kàmebhya aihikàmuùmika-bhogebhyo niþspçho vigata-tçùõo bhavati | tadà muktaþ pràpta-yoga ity ucyate ||18||

madhusådanaþ : evam ekàgra-bhåmau sampraj¤àtaü samàdhim abhidhàya nirodha-bhåmàv asampraj¤àtaü samàdhiü vaktum upakramate yadeti | yadà yasmin kàle para-vairàgya-va÷àd viniyataü vi÷eùeõa niyataü sarva-vçtti-÷ånyatàm àpàditaü cittaü vigata-rajas-tamaskam antaþkaraõa-sattvaü svacchatvàt sarva-viùayàkàra-grahaõa-samartham api sarvato-niruddha-vçttikatvàd àtmany eva pratyak citi anàtmànuparakte vçtti-ràhitye 'pi svataþ-siddhasyàtmàkàrasya vàrayitum a÷akyatvàc citer eva pràdhànyàn nyag-bhåtaü sad avatiùñhate ni÷calaü bhavati | tadà tasmin sarva-vçtti-nirodha-kàle yuktaþ samàhita ity ucyate | kaþ ? yaþ sarva-kàmebhyo niþspçhaþ
| nirgatà doùa-dar÷anena sarvebhyo dçùñàdçùña-viùayebhyaþ kàmebhyaþ spçhà tçùõà yasyeti paraü vairàgyam asampraj¤àta-samàdher antaraïgaü sàdhanam uktam | tathà ca vyàkhyàtaü pràk ||18||

vi÷vanàthaþ :yogã niùpanna-yogaþ kadà bhaved ity àkàïkùàyàm àha yadeti | viniyataü niruddhaü cittam àtmani svasminn evàvatiùñhate ni÷calã-bhavatãty arthaþ ||18||

baladevaþ : yogã niùpanna-yogaþ kadà syàd ity apekùàyàm àha yadeti | yogam abhyasyato yogina÷ cittam yadà viniyataü niruddhaü sadàtmany eva svasminn evàvasthitaü sthiraü bhavati, tad-àtmetara-sarva-spçhà-÷ånyo yukto niùpanna-yogaþ kathyate ||18||

__________________________________________________________

BhG 6.19

yathà dãpo nivàta-stho neïgate sopamà smçtà |
yogino yata- cittasya yu¤jato yogam àtmanaþ ||19||

÷rãdharaþ : àtmaikyàkàratayàvasthitasya cittasyopamànam àha yatheti | vàta-÷ånye de÷e sthito dãpo yathà neïgate na vicalati | sopamà dçùñàntaþ | kasya ? àtma-viùayaü yogaü yu¤jato 'bhyasyato yoginaþ | yataü niyataü cittaü yasya tasya niùkampatayà prakà÷akatayà càca¤calaü tac cittaü tadvat tiùñhatãty arthaþ ||19||

madhusådanaþ : samàdhau nivçttikasya cittasyopamànam àha yatheti | dãpa-calana-hetunà vàtena rahite de÷e sthito dãpo yathà calana-hetv-abhàvàn neïgate na calati, sopamà smçtà sa dçùñànta÷ cintito yogaj¤aiþ | kasya ? yogina ekàgra-bhåmau sampraj¤àta-samàdhi-mato 'bhyàsa-pàñavàd yata-cittasya niruddha-sarva-citta-vçtter asampraj¤àta-samàdhi-råpaü yogaü nirodha-bhåmau yu¤jato 'nutiùñhato ya àtmàntaþkaraõaü tasya ni÷calatayà sattvodrekeõa prakà÷akatayà ca ni÷calo dãpo dçùñànta ity arthaþ |

àtmano yogaü yu¤jata iti vyàkhyàne dàrùñàntikàlàbhaþ sarvàvasthasyàpi cittasya sarvadàtmàkàratayàtma-pada-vaiyarthyaü ca | na hi yogenàtmàkàratà cittasya sampàdyate, kintu svata evàtmàkàrasya sato 'nàtmàkàratà nivartyata iti | tasmàd dàrùñàntika-pratipàdanàrtham evàtma-padam | yata-cittasyeti bhàva-paro nirde÷aþ karma-dhàrayo và yatasya cittasyety arthaþ ||19||

vi÷vanàthaþ : nivàta-stho nirvàta-de÷a-sthito dãpo neïgate na calati yaþ sa eva dãpa upamà yathà yathàvad ity arthaþ | so 'ci lope cet pàda-påraõam [Pàõ 6.1.134] iti sandhiþ | kasyopamà ity ata àha yogina iti |

baladevaþ : tadà yogã kãdç÷o bhavatãty apekùàyàm àha yatheti | nirvàta-de÷a-stho dãpo neïgate na calati ni÷calaþ sa-prabhas tiùñhati sa dãpo yathà yathàvad upamà yogaj¤aiþ smçtà cintità | sopamety atra so 'ci lope cet pàda-påraõam [Pàõ 6.1.134] iti såtràt sandhiþ | upamà-÷abdenopamànaü bodhyam | kasyety àha yogina iti | yata-cittasya niruddha-sarva-citta-vçtter àtmano yogaü dhyànaü yu¤jato 'nutiùñhataþ | nivçtta-sakaletara-citta-vçttir abhyudita-j¤àna-yogã ni÷cala-sa-pradãpa-sadç÷o bhavatãti ||19||

__________________________________________________________

BhG 6.20-23

yatroparamate cittaü niruddhaü yoga-sevayà |
yatra caivàtmanàtmànaü pa÷yann àtmani tuùyati ||20|
sukham àtyantikaü yat tad buddhi-gràhyam atãndriyam |
vetti yatra na caivàyaü sthita÷ calati tattvataþ ||21||
yaü labdhvà càparaü làbhaü manyate nàdhikaü tataþ |
yasmin sthito na duþkhena guruõàpi vicàlyate ||22||
taü vidyàd duþkha-saüyoga-viyogaü yoga-saüj¤itam |
sa ni÷cayena yoktavyo yogo 'nirviõõa-cetasà ||23||

÷rãdharaþ : yaü saünyàsam iti pràhur yogaü taü viddhi pàõóava [Gãtà 6.2] ity àdau karmaiva yoga-÷abdenoktam | nàtya÷natas tu yogo 'sti [Gãtà 6.16] ity àdau tu samàdhir yoga-÷abdenoktaþ | tatra mukhyo yogaþ ka ity apekùàyàü samàdhim eva svaråpataþ phalata÷ ca lakùayan sa eva mukhyo yoga ity àha yatreti sàrdhais tribhiþ | yatra yasmin avasthà-vi÷eùe yogàbhyàsena niruddhaü cittam uparataü bhavatãti yogasya svaråpa-lakùaõam uktam | tathà ca pàta¤jalaü såtram yoga÷ citta-vçtti-nirodhaþ [YogaS 1.2] iti | iùña-pràpti-lakùaõena phalena tam eva lakùayati | yatra ca yasminn avasthà-vi÷eùe | àtmanà ÷uddhena
manasà àtmànam eva pa÷yati na tu dehàdi | pa÷yaü÷ càtmany eva tuùyati | na tu viùayeùu | yatrety àdãnàü yac-chandànàü taü yoga-saüj¤itaü vidyàd iti caturthena ÷lokenànvayaþ ||20|

àtmany eva toùe hetum àha sukham iti | yatra yasminn avasthà-vi÷eùe yat tat kim api nirati÷ayam àtyantikaü nityaü sukhaü vetti | nanu tadà viùayendriya-sambandhàbhàvàt kutaþ sukhaü syàt ? tatràha atãndriyaü viùayendriya-sambandhàtãtam | kevalaü buddhyaivàtmàkàratayà gràhyam | ataeva ca yatra sthitaþ saüs tattvata àtma-svaråpàn naiva calati ||21||

acalatvam evopapàdayati yam iti | yam àtma-sukha-råpaü làbhaü labdhvà tato 'dhikam aparaü làbhaü na manyate | tasyaiva nirati÷aya-sukhatvàt | yasmiü÷ ca sthito mahatàpi ÷ãtoùõàdi-duþkhena na vicàlyate nàbhibhåyate | etenàniùña-nivçtti-phalenàpi yogasya lakùaõam uktaü draùñavyam ||22||

tam iti | ya evaü-bhåto 'vasthà-vi÷eùas taü duþkha-saüyoga-viyogaü yoga-saüj¤itaü vidyàt | duþkha-÷abdena duþkha-mi÷ritaü vaiùayikaü sukham api gçhyate | duþkhasya saüyogena saüspar÷a-màtreõàpi viyogo yasmin tam avasthà-vi÷eùaü yoga-saüj¤itaü yoga-÷abda-vàcyaü jànãyàt | paramàtmànà kùetraj¤asya yojanaü yogaþ | yad và duþkha-saüyogena viyoga eva ÷åre kàtara-÷abda-vad viruddha-lakùaõayà yoga ucyate | karmaõi tu yoga-÷abdas tad-upàyatvàd aupacàrika eveti bhàvaþ | 

yasmàd evaü mahà-phalo yogas tasmàt sa eva yatnato 'bhyasanãya ity àha tam iti sàrdhena | sa yogo ni÷cayena ÷àstràcàryopade÷a-janitena nirveda-rahitena cetasà yoktavyaþ | duþkha-buddhyà prayatna-÷aithilyaü nirvedaþ ||23||

madhusådanaþ : evaü sàmànyena samàdhim uktvà nirodha-samàdhiü vistareõa vivarãtum àrambhate yatreti | yatra yasmin pariõàma-vi÷eùe yoga-sevayà yogàbhyàsa-pàñavena jàte sati niruddham eka-viùayaka-vçtti-pravàha-råpàm ekàgratàü tyaktvà nirindhanàgnivad upa÷àmyan nirvçttikatayà sarva-vçtti-nirodha-råpeõa pariõataü bhavati | yatra ca yasmiü÷ ca pariõàme sati àtmanà rajas-tamo 'nabhibhåta-÷uddha-sattva-màtreõàntaþ-karaõenàtmànaü pratyak-caitanyaü paramàtmàbhinnaü sac-cid-ànanda-ghanam anantam advitãyaü pa÷yan vedànta-pramàõajayà vçttyà sàkùàtkurvann àtmany eva paramànanda-ghane tuùyati, na dehendriya-saüghàte, na và tad-bhogye 'nyatra | paramàtma-dar÷ane
saty atuùñi-hetv-abhàvàt tuùyaty eveti và | tam antaþ-karaõa-pariõàmaü sarva-citta-vçtti-nirodha-råpaü yogaü vidyàd iti pareõànvayaþ | yatra kàla iti tu vyàkhyànam asàdhu tac-chabdànanvayàt ||20||

àtmany eva toùe hetum àha sukham iti | yatra yasminn avasthà-vi÷eùa àtyantikam anantaü nirati÷ayaü brahma-svaråpam atãndriyaü viùayendriya-saüyogànabhivyaïgyaü buddhi-gràhyaü buddhyaiva rajas-tamo-mala-rahitayà sattva-màtra-vàhinyà gràhyaü sukhaü yogã vetti anubhavati | yatra ca sthito 'yaü vidvàüs tattvata àtma-svaråpàn naiva calati | taü yoga-saüj¤itaü vidyàd iti pareõànvayaþ samànaþ |

atràtyantikam iti brahma-sukha-svaråpa-kathanam | atãndriyam iti viùaya-sukha-vyàvçttiþ | tasya viùayendriya-saüyoga-sàpekùatvàt | buddhi-gràhyam iti sauùupta-sukha-vyàvçttiþ suùuptau buddher lãnatvàt | samàdhau nirvçttikàyàs tasyàþ sattvàt | tad uktaü gauóa-pàdaiþ - lãyate tu suùuptau tan nigçhãtaü na lãyate iti | tathà ca ÷råyate -

     samàdhi-nirdhåta-malasya cetaso
     nive÷itasyàtmani yat sukhaü bhavet |
     na ÷akyate varõayituü girà tadà
     yad etad antaþ-karaõena gçhyate || iti |

antaþkaraõena niruddha-sarva-vçttikenety arthaþ | vçttyà tu sukhàsvàdanaü gauóàcàryais tatra pratiùiddham - nàsvàdayet sukhaü tatra niþsaïgaü praj¤ayà bhavet iti | mahad idaü samàdhau sukham anubhavàmãti sa-vikalpa-vçtti-råpà praj¤à sukhàsvàdaþ | taü vyutthàna-råpatvena samàdhi-virodhitvàd yogã na kuryàt | ataevaitàdç÷yà praj¤ayà saha saïgaü parityajet tàü nirundhyàd ity arthaþ | nirvçttikena tu cittena svaråpa-sukhànubhavas taiþ pratipàditaþ | svasthaü ÷àntaü sa-nirvàõa-kathyaü sukham uttamam iti spaùñaü caitad upariùñhàt kariùyate ||21||

yatra na caivàyaü sthita÷ calati tattvata ity uktam upapàdayati yaü labdhveti | yaü ca nirati÷ayàtmaka-sukha-vya¤jakaü nirvçttika-cittàvasthà-vi÷eùaü labdhvà santatàbhyàsa-paripàkena sampàdyàparaü làbhaü tato 'dhikaü na manyate | kçtaü kçtyaü pràptaü pràpaõãyam ity àtma-làbhàc ca paraü vidyate iti smçteþ | evaü viùaya-bhoga-vàsanayà samàdher vicalanaü nàstãty uktvà ÷ãta-vàta-ma÷akàdy-upadrava-nivàraõàrtham api tan nàstãty àha yasmin paramàtma-sukha-maye nirvçttika-cittàvasthà-vi÷eùe sthito yogã guruõà mahatà ÷astra-nipàtàdi-nimittena mahatàpi duþkhena na vicàlyate kim uta kùudreõety arthaþ ||22||

yatroparamata ity àrabhya bahubhir vi÷eùaõair yo nivçttikaþ paramànandàbhivya¤jaka÷ cittàvasthà-vi÷eùa uktas taü citta-vçtti-nirodhaü citta-vçtti-maya-sarva-duþkha-virodhitvena duþkha-viyogam eva santaü yoga-saüj¤itaü viyoga-÷abdàrtham api virodhi-lakùaõayà yoga-÷abda-vàcyaü vidyàj jànãyàc ca tu yoga-÷abdànurodhàt kaücit sambandhaü pratipadyetety arthaþ | tathà ca bhagavàn pata¤jalir asåtrayat yoga÷ citta-vçtti-nirodhaþ [YogaS 1.2] iti | yogo bhavati duþkhahà [6.17] iti yat pràg uktaü tad etad upasaühçtam |

evaü-bhåte yoge ni÷cayànirvedayoþ sàdhanatva-vidhànàyàha sa ni÷cayeneti | sa 

yathokta-phalo yogo ni÷cayena ÷àstràcàrya-vacana-tàtparya-viùayo 'rthaþ satya evety adhvayasàyena yoktavyo 'bhyasanãyaþ | anirviõõa-cetasà etàvatàpi kàlena yogo na siddhaþ kim ataþ paraü kaùñam ity anutàpo nirvedas tad-rahitena cetasà | iha janmani janmàntare và setsyati kiü tvarayety evaü dhairyam uktena manasety arthaþ | tad etad gauóa-pàdà udàjahruþ -

utseka udadher yadvat ku÷àgreàika-bindunà |
manaso nigrahas tadvad bhaved aparikhedataþ || iti |

utseka utsecanaü ÷oùaõàdhvasyàyena jaloddharaõam iti yàvat | atra sampradàya-vida àkhyàyikàm àcakùate | kasyacit kila pakùiõo 'õóàni tãra-sthàni taraïga-vegena sumudro 'pajahàra | sa ca samudraü ÷oùayiùàmy eveti pravçttaþ sva-mukhàgreõaikaikaü jala-bindum upari pracikùepa | tadà ca bahubhiþ pakùibhir bandhu-vargair vàryamàõo 'pi naivopararàma | yadçcchayà ca tatràgatena nàradena nivàrito 'py asmin janmani janmàntare và yena kenàpy upàyena samudraü ÷oùayiùyàmy eveti pratijaj¤e | tata÷ ca daivànukålyàt kçpàlur nàrado garuóaü tat-sàhàyyàya preùayàmàsa | samudras tvaj-j¤àti-droheõa tvàm avamanyata iti vacanena | tato garuóa-pakùa-vàtena
÷uùyan samudro bhãtas tàny aõóàni tasmai pakùiõe pradadàv iti | evam akhedena mano-nirodhe parama-dharme pravartamànaü yoginam ã÷varo 'nugçhõàti | tata÷ ca pakùiõa iva tasyàbhimataü sidhyatãti bhàvaþ ||23||

vi÷vanàthaþ : nàtya÷natas tu yogo 'stãty àdau yoga-÷abdena samàdhir uktaþ | sa ca saüpraj¤àto 'saüpraj¤àta÷ ca | sa-vitarka-sa-vicàra-bhedàt saüpraj¤àto bahu-vidhaþ | asaüpraj¤àta-samàdhi-råpo yogaþ kãdç÷a ity apekùàyàm àha yatrety-àdi-sàrdhais tribhiþ | yatra samàdhau sati cittam uparamate vastu-màtram eva na spç÷atãty arthaþ | tatra hetuþ niruddham iti | tathà ca pàta¤jala-såtram - yoga÷ citta-vçtti-nirodhaþ [YogaS 1.2] iti | yatrety-àdi-padànàü yoga-saüj¤itaü vidyàd iti caturthenànvayaþ | àtmanà paramàtmàkàràntaþkaraõenàtmànaü pa÷yan tasmin tuùyati | tatratyaü sukhaü pràpnoti | yad àtyantikaü
sukhaü prasiddham | atãndriyaü viùayendriya-samparka-rahitam | ataeva yatra sthitaþ san tattvata àtma-svaråpàn naiva calati, ataeva yaü làbhaü labdhvà tataþ sakà÷àd aparaü làbham adhikaü na manyate | duþkhasya saüyogena spar÷a-màtreõàpi viyogo yasmin taü yoga-saüj¤taü yoga-saüj¤àü pràptaü samàdhiü vidyàt | yadyapi ÷ãghraü na sidhyati tad apy ayaü me yogaþ saüsetsyaty eveti yo ni÷cayas tena | anirviõõa-cetasaitàvatàpi kàlena yogo na siddhaþ | kim ataþ paraü kaùñenety anutàpo nirvedas tad-rahitena cetasà | iha janmani janmàntare và sidhyatu,
kiü me tvarayeti dhairya-yuktena manasety arthaþ | tad etad gauóa-pàdà udàjahruþ -

utseka udadher yadvat ku÷àgreàika-bindunà |
manaso nigrahas tadvad bhaved aparikhedataþ || iti |

utseka utsecanam | ÷oùaõàdhyavasàyena jaloddharaõam iti yàvat | atra kàcid àkhyàyikàsti | kasyacit kila pakùiõo 'õóàni tãra-sthitàni taraïga-vegena sumudro jahàra | sa ca samudraü ÷oùayiùàmãty eveti pratij¤àya sva-mukhàgreõaikaikaü jala-bindum upari pracikùepa | taü ca bahubhiþ pakùibhir bandhubhir yuktyà vàryamàõo 'pi naivopararàma | yadçcchayà ca tatràgatena nàradena nivàrito 'py asmin janmani janmàntare và samudraü ÷oùayiùyàmy eveti tad-agre 'pi punaþ pratijaj¤e | tata÷ ca daivànukålyàt kçpàlur nàrado garuóaü tat-sàhàyyàya preùayàmàsa | samudras tvadãya-j¤àti-droheõa tvàm avamanyata iti vàkyena | tato garuóa-pakùa-vàtena ÷uùyan samudro
'tibhãtas tàny aõóàni tasmai pakùiõe dadàv iti |

evam eva ÷àstra-vacanàstikyena yoge j¤àne bhaktau và pravartamànam utsàhavantam adhyavasàyinaü janaü bhagavàn evànugçhõàtãti ni÷cetavyam ||20-23||
 
baladevaþ : nàtya÷nata ity àdau yoga-÷abdenoktaü samàdhiü svaråpataþ phalata÷ ca lakùayati yatrety-àdi-sàrdha-trayeõa | yac-chabdànàü taü vidyàd yoga-saüj¤itam ity uttareõànvayaþ | yogaysa sevayàbhyàsena niruddhaü nivçttetara-vçttikaü cittaü yatroparamate mahat sukham etad iti sajjati | na tu dehàdi pa÷yan viùayeùv iti citta-vçtti-nirodhena svaråpeõeùña-pràpti-lakùaõena phalena ca yogo dar÷itaþ | sukham iti | yatra samàdhau yat tat prasiddham àtyantikaü nityaü sukhaü vetty anubhavati | atãndriyaü viùayendriya-sambandha-rahitaü, buddhyàtmàkàrayà gràhyam | ataeva yatra sthitas tattvata
àtma-svaråpàn naiva calati, yaü yogaü labdhvaiva tato 'paraü làbham adhikaü na manyate | guruõà guõavat putra-vicchedàdinà na vicàyate tam iti | duþkha-saüyogasya viyogaþ pradhvaüso yatra taü yoga-saüj¤taü samàdhim ||20-23||

__________________________________________________________

BhG 6.24

saükalpa-prabhavàn kàmàüs tyaktvà sarvàn a÷eùataþ |
manasaivendriya-gràmaü viniyamya samantataþ ||24||

÷rãdharaþ : kiü ca saïkalpeti | saükalpàt prabhavo yeùàü tàn yoga-pratikålàn sarvàn kàmàn a÷eùataþ sa-vàsanàüs tyaktvà manasaiva viùaya-doùa-dar÷inà sarvataþ prasarantam indriya-samåhaü vi÷eùeõa niyamya | yogo yoktavya iti pårveõànvayaþ ||24||

madhusådanaþ : kiü ca kçtvà yogo 'bhyasnãyaþ ? saïkalpo duùñeùv api viùayeùv a÷obhanatvàdar÷anena ÷obhanàdhyàsaþ | tasmàc ca saïkalpàd idaü me syàd idaü me syàd ity evaü-råpàþ kàmàþ prabhavanti | tàn ÷obhanàdhyàsa-prabhavàn viùayàbhilàùàn vicàra-janyà÷obhanatva-ni÷cayena ÷obhanàdhyàsa-bàdhàd dçùñeùu srak-candana-vanitàdiùv adçùñeùu cendra-loka-pàrijàtàpsaraþ-prabhçtiùu ÷va-vànta-pàyasavat svata eva sarvàn brahma-loka-paryantàn a÷eùato nirava÷eùàn savàsanàüs tyaktvà, ataeva kàma-pårvakatvàd indirya-pravçttes tad-apàye sati viveka-yuktena
manasaivendriya-pràptaü cakùur-àdi-karaõa-samåhaü viniyamya samantataþ sarvebhyo viùayebhyaþ pratyàhçtya ÷anaiþ ÷anair uparamed ity anvayaþ ||24||

vi÷vanàthaþ : etàdç÷a-yogàbhyàse pravçttasya pràthamikaü kçtyam antyaü ca kçtyam àha saïkalpeti dvàbhyàm | kàmàüs tyaktveti pràthamikaü kçtyam | na kiücid api cintayed ity antyaü kçtyam ||24-25||

baladevaþ : sa yogaþ pràrambha-da÷àyàü ni÷cayena prayatne kçte saüsetsyaty evety adhyavasàyena yoktavyo 'nuùñheyaþ | àtmany ayogatva-mananaü nirvedas tad-rahitena cetasà hçtàõóàrõava-÷oùakat-pakùivat sotsàhenety arthaþ | etàdç÷aü yogam àrabhamàõasya pràthamikaü kçtyam àha saïkalpeti | saïkalpàt prabhavo yeùàü tàn yoga-virodhinaþ kàmàn viùayàn a÷eùataþ sa-vàsanàüs tyaktvà | sphuñam anyat | manasà viùaya-doùa-dar÷inà ||24||

__________________________________________________________

BhG 6.25

÷anaiþ ÷anair uparamed buddhyà dhçti-gçhãtayà |
àtma-saüsthaü manaþ kçtvà na kiücid api cintayet ||25||
÷rãdharaþ : yadi tu pràktana-karma-saüskàreõa mano vicalet tarhi dhàraõayà sthirãkuryàd ity àha ÷anair iti | dhçtir dhàraõà | tayà gçhãtayà va÷ãkçtayà buddhyà | àtma-saüstham àtmany eva samyak sthitaü ni÷calaü manaþ kçtvoparamet | tac ca ÷anaiþ ÷anair abhyàsa-krameõa | na tu sahasà | uparama-svaråpam àha na kiücid api cintayet | ni÷cale manasi svayam eva prakà÷amàna-paramànanda-svaråpo bhåtvàtma-dhyànàd api nivartetety arthaþ ||25||

madhusådanaþ : bhåmikà-jaya-krameõa ÷anaiþ ÷anair uparamet | dhçti-dhairyam akhinnatà tayà gçhãtà yà buddhir ava÷ya-kartavyatà-ni÷caya-råpà tayà yadà kadàcid ava÷yaü bhaviùyaty eva yogaþ kiü tvarayety evaü-råpayà ÷anaiþ ÷anair guråpadiùña-màrgeõa mano nirundhyàt | etenànirveda-ni÷cayau pràg uktau dar÷itau | tathà ca ÷rutiþ -

yacched vàï-manasã pràj¤as 
tad yacchej j¤àna àtmani |
j¤ànam àtmani mahati niyacchet 
tad yacchec chànta àtmani || [KañhU 1.3.13] iti |

vàg iti vàcaü laukikãü vaidikãü ca manasi vyàpàravati niyacchet | nànudhyàyàd bahån ÷abdàn vàco viglàpanaü hi tat [BAU 4.4.21] iti ÷ruteþ | vàg-vçtti-nirodhena mano-vçtti-màtra-÷eùo bhaved ity arthaþ | cakùur-àdi-nirodho 'py etasyàü bhåmau draùñavyaþ | manasãti cchàndasaü dairghyam | tan manaþ karmedriya-j¤ànendriya-sahakàri nana-vidha-vikalpa-sàdhanaü karaõaü j¤àne jànàtãti j¤ànam iti vyutpattyà j¤àtary àtmani j¤àtçtvopàdhàv ahaïkàre niyacchet | mano-vyàpàràn parityajyàhaïkàra-màtraü pari÷eùayet | tac ca j¤ànaü j¤àtçtvopàdhim ahaïkàram àtmani mahati mahat-tattve sarva-vyàpake niyacchet | dvividho hy ahaïkàro vi÷eùa-råpaþ
sàmànya-råpa÷ ceti | ayam aham etasya putra ity evaü vyaktam abhimanyamàno vi÷eùa-råpo vyaùñy-ahaïkàraþ | asmãty etàvan-màtram abhimanyamànaþ sàmànya-råpaþ samaùñy-ahaïkàraþ | sa ca hiraõyagarbho mahàn àtmeti ca sarvànusyåtatvàd ucyate | tàbhyàm ahaïkàràbhyàü vivikto nirupàdhikaþ ÷àntàtmà sarvànta÷ cid-eka-rasas tasmin mahàntam àtmànaü samaùñi-buddhiü niyacchet | evaü tat-kàraõam avyaktam api niyacchet | tato nirupàdhikas tvaü-pada-lakùyaþ ÷uddha àtmà sàkùàtkçtau bhavati |

÷uddhe hi cid-eka-rase pratyag-àtmani jaóa-÷akti-råpam anirvàcyam avyaktaü prakçtir upàdhiþ | sà ca prathamaü sàmànyàhaïkàra-råpaü mahat tattvaü nàma dhçtvà vyaktãbhavati | tato bahir vi÷eùàhaïkàra-råpeõa | tato bahir mano-råpeõa | tato bahir vàg-àdãn indriya-råpeõa | tad etac chrutyàbhihitam -

indriyebhyaþ parà hy arthà arthebhya÷ ca paraü manaþ |
manasas tu parà buddhir buddher àtmà mahàn paraþ ||
mahataþ parama-vyaktam avyaktàt puruùaþ paraþ |
puruùàn na paraü kiücit sà kàùñhà sà parà gatiþ || [KañhU 1.3.10-1] iti |

tatra gavàdiùv iva vàï-nirodhaþ prathamà bhåmiþ | bàla-mugdhàdiùv iva nirmanastvaü dvitãyà | tandryàm ivàhaïkàra-ràhityaü tçtãyà | suùuptàv iva mahat-tattva-÷àntàtmanor madhye mahat-tattvopàdànam avyàkçtàkhyaü tattvaü ÷rutyodàhàri, tathàpi tatra mahat-tattvasya niyamanaü nàbhyadhàyi | suùuptàv iva svaråpa-laya-prasaïgàt | tasya ca karma-kùaye sati puruùa-prayatnam antareõa svata eva siddhatvàt tattva-dar÷anànupayogitvàc ca | dç÷yate tvam agrayà buddhyà såkùmayà såkùma-dar÷ibhiþ iti pårvam abhidhàya såkùmatva-siddhaye nirodha-samàdher abhidhànàt | sa ca tattva-didçkùor dar÷ana-sàdhanatvena dçùña-tattvasya ca
jãvan-mukti-råpa-kle÷a-kùayàyàpekùitaþ |

nanu ÷àntàtmany avaruddhasya cittasya vçtti-rahitatvena suùuptivan na dar÷ana-hetutvam iti cet, na | svataþ-siddhasya dar÷anasya nivàrayitum a÷akyatvàt | tad uktaü -

     àtmànàtmàkàraü svabhàvato 'sthitaü sadà cittam |
     àtmaikàkàratayà tiraskçtànàtma-dçùñiü vidadhãta ||

yathà ghaña utpadyamànaþ svato viyat-pårõaü evotpadyate | jala-taõóulàdi-påraõaü tåtpanne ghañe pa÷càt puruùa-prayatnena bhavati | tatra jalàdau niþsàrite 'pi viyan-niþsàrayituü na ÷akyate | mukha-pidhàne 'py antarviyad avatiùñhata eva tathà cittam utpadyamànaü caitanya-pårõam evotpadyate | utpanne tu tasmin måùàniùikta-druta-tàmravad ghaña-duþkhàdi-råpatvaü bhoga-hetu-dharmàdharma-sahakçta-sàmagrã-va÷àd bhavati | tatra ghaña-duþkhàdy-anàtmàkàre viràma-pratyayàbhyàsena nivàrite 'pi nirnimitta÷ cid-àkàro vàrayituü na ÷akyate | tato nirodha-samàdhinà nirvçttikena cittena saüskàra-màtra-÷eùatayàtisåkùmatvena nirupàdhika-cid-àtma-màtràbhimukhatvàd
vçttiü vinaiva nirvighnam àtmànubhåyate | tad etad àha àtma-saüsthaü manaþ kçtvà na kiücid api cintayed iti | àtmani nirupàdhike pratãci saüsthà samàptir yasya tad-àtma-saüsthaü sarva-prakàra-vçtti-÷ånyaü svabhàva-siddhàtmàkàra-màtra-vi÷iùñaü manaþ kçtvà dhçti-gçhãtayà viveka-buddhyà sampàdyàsaüpraj¤àta-samàdhi-sthaþ san kiücid api anàtmànam àtmànaü và na cintayet, na vçttyà viùayãkuryàt | anàtmàkàra-vçttau hi vyutthànam eva syàt | àtmàkàra-vçttau ca sampraj¤àtaþ samàdhir ity asampraj¤àta-samàdhi-sthairyàya kàm api citta-vçttiü notpàdayed ity arthaþ ||25||
vi÷vanàthaþ : See BhG 6.24.

baladevaþ : antimaü kçtyam àha dhçti-gçhãtayà dhàraõàva÷ãkçtyà buddhyà mana àtma-saüsthaü kçtvàtmànaü dhyàtvà samàdhàv uparameta tiùñhet | àtmano 'nyat kiücid api na cintayet | etac ca ÷anaiþ ÷anair abhyàsa-krameõa, na tu hañhena ||25||

__________________________________________________________

BhG 6.26

yato yato ni÷carati mana÷ ca¤calam asthiram |
tatas tato niyamyaitad àtmany eva va÷aü nayet ||26||

÷rãdharaþ : evam api rajo-guõa-va÷àd yadi manaþ pracalet tarhi punaþ pratyàhàreõa va÷ãkuryàd ity àha yato yata iti | svabhàvata÷ ca¤calaü dhàryamàõam apy asthiraü mano yaü yaü viùayaü prati nirgacchati, tatas tataþ pratyàhçtyàtmany eva sthiraü kuryàt ||26||

madhusådanaþ : evaü nirodha-samàdhiü kurvan yogã ÷abdàdãnàü citta-vikùepa-hetånàü madhye yato yato yasmàd yasmàn nimittàc chabdàder viùayàd ràga-dveùàde÷ ca ca¤calaü vikùepàbhimukhaü san mano ni÷carati vikùiptaü sad viùayàbhimukhãü pramàõa-viparyaya-vikalpa-smçtãnàm anyatamàm api samàdhi-virodhinãü vçttim utpàdayati, tathà laya-hetånàü nidrà÷eùa-bahv-a÷ana-÷ramàdãnàü madhye yato yato nimittàd asthiraü layàbhimukhaü san mano ni÷carati lãnaü sat samàdhi-virodhinãü nidràkhyàü vçttim utpàdayati, tatas tato vikùepa-nimittàl laya-nimittàc
ca niyamyaitan mano nirvçttikaü kçtvàtmany eva sva-prakà÷a-paramànanda-ghane va÷aü nayen nirundhyàt | yathà na vikùipyeta na và lãyeteti | eva-kàro 'nàtma-gocaratvaü samàdher vàrayati | etac ca vivçtaü gauóàcàrya-pàdaiþ-

     upàyena nigçhõãyàd vikùiptaü kàma-bhogayoþ |
     suprasannaü laye caiva yathà kàmo layas tathà ||
     duþkhaü sarvam anusmçtya kàma-bhogàn nivartayet |
     ajaü sarvam anusmçtya jàtaü naiva tu pa÷yati ||
     laye sambodhayec cittaü vikùiptaü ÷amayet punaþ |
     sakaùàyaü vijànãyàt sama-pràptaü na càlayet ||
     nàsvàdayet sukhaü tatra niþsaïgaþ praj¤ayà bhavet |
     ni÷calaü nic÷arac cittam ekãkuryàt prayatnataþ ||
     yadà na lãyate cittaü na ca vikùipyate punaþ |
     aniïganam anàbhàsaü niùpannaü brahma tat tadà || iti pa¤cabhiþ ÷lokaiþ |

upàyena vakùyamàõena vairàgyàbhyàsena kàma-bhogayor vikùiptaü pramàõa-viparyaya-vikalpa-smçtãnàm anyatamayàpi vçttyà pariõataü mano nigçhõãyàn nirundhyàd àtmany evety arthaþ | kàma-bhogayor iti cintyamànàvasthà-bhujyamànàvasthà-bhedena dvi-vacanam | tathà lãyate 'sminn iti layaþ suùuptaü tasmin suprasannam àyàsa-varjitam api mano nigçhõãyàd eva | suprasannaü cet kuto nigçhyate ? tatràha - yathà kàmo viùaya-gocara-pramàõàdi-vçtty-utpàdanena samàdhi-virodhã tathà layo 'pi nidràkhya-vçtty-utpàdanena samàdhi-virodhã | sarva-vçtti-nirodho hi samàdhiþ | ataþ kàmàdi-kçta-vikùepàd iva ÷ramàdi-kçta-layàd api mano niroddhavyam ity arthaþ | 

upàyena nigçhõãyàt kena ? ity ucyate sarvaü dvaitam avidyà-vijçmbhitam alpaü duþkham evety anusmçtya -- yo vai bhåmà tat sukhaü, nàlpe sukham asti | [ChàU 7.23.1] atha yad alpaü tan martyaü [ChàU 7.23.1] tad duþkham iti ÷ruty-arthaü guråpade÷àd anu pa÷càt paryàlocya kàmàü÷ cintyamànàvasthàn viùayàn bhogàn bhujyamànàvasthàü÷ ca viùayàn nivartayet | manasaþ sakà÷àd iti ÷eùaþ | kàma÷ ca bhoga÷ ca kàma-bhogaü tasmàn mano nivartayed iti và | evaü dvaita-smaraõa-kàle vairàgya-bhàvanopàya ity arthaþ | dvaita-vismaraõaü tu paramopàya ity àha ajaü brahma sarvaü na tato 'tiriktaü kiücid
astãti ÷àstràcàryopade÷àd anantaram anusmçtya tad-viparãtaü dvaita-jàtaü na pa÷yaty eva | adhiùñhàne j¤àne kalpitasyàbhàvàt | pårvopàyàpekùayà vailakùaõya-såcanàrthas tu-÷abdaþ | 

evaü vairàgya-bhàvanà-tattva-dar÷anàbhyàü viùayebhyo nivartyamànaü cittaü yadi dainandina-layàbhyàsa-va÷àl layàbhimukhaü bhavet tadà nidrà-÷eùàjãrõa-bahv-a÷ana-÷ramàõàü laya-kàraõànàü nirodhena cittaü samyak prabodhayed utthàna-prayatnena | yadi punar evaü prabodhyamànaü dainandina-prabodhàbhyàsa-va÷àt kàma-bhogayor vikùiptaü syàt tadà vairàgya-bhàvanayà tattva-sàkùàtkàreõa ca punaþ ÷amayet | evaü punaþ punar abhyasyato layàt sambodhitaü viùayebhya÷ ca vyàvartitam | nàpi samapràptam antaràlàvasthaü cittaü stabdhãbhåtaü, sa-kaùàyaü
ràga-dveùàdi-prabala-vàsanà-va÷ena stabdhãbhàvàkhyena kaùàyeõa doùeõa yuktaü vijànãyàt samàhitàc cittàd vivekena jànãyàt | 

tata÷ ca nedaü samàhitam ity avagamya laya-vikùepàbhyàm iva kaùàyàd api cittaü nirundhyàt | tata÷ ca laya-vikùepa-kaùàyeùu parihçteùu pari÷eùàc cittena samaü brahma pràpyate | tac ca samapràptaü cittaü kaùàya-laya-bhràntyà na càlayet, viùayàbhimukhaü na kuryàt | kintu dhçti-gçhãtayà buddhyà laya-kaùàya-pràpter vivicya tasyàm eva sama-pràptàv atiyatnena sthàpayet | tatra samàdhau parama-sukha-vya¤jake 'pi sukhaü nàsvàdayet | etàvantaü kàlam ahaü sukhãti sukhàsvàda-råpàü vçttiü na kuryàt samàdhi-bhaïga-prasaïgàt iti pràg eva kçta-vyàkhyànam | praj¤ayà yad upalabhyate sukhaü tad apy
avidyà-parikalpitaü mçùaivety evaü-bhàvanayà niþsaïgo nispçhaþ sarva-sukheùu bhavet | 

athavà praj¤ayà sa-vikalpa-sukhàkàra-vçtti-råpayà saha saïgaü parityajet | na tu svaråpa-sukham api nirvçttikena cittena nànubhavet svabhàva-pràptasya tasya vàrayitum a÷akyatvàt | evaü sarvato nivartya ni÷calaü prayatna-va÷ena kçtaü cittaü svabhàva-cà¤calyàd viùayàbhimukhatayà ni÷carad bahir nirgacchad ekãkuryàt prayatnataþ, nirodha-prayatnena same brahmaõy ekatàü nayet | 

sama-pràptaü cittaü kãdç÷am ? ity ucyate yadà na lãyate nàpi stabdhãbhavati tàmasatva-sàmyena laya-÷abdenaiva stabdhãbhàvasyopalakùaõàt | na ca vikùipyate punaþ, na ÷abdàdy-àkàra-vçttim anubhavati | nàpi sukham àsvàdayati, ràjasatva-sàmyena sukhàsvàdasyàpi vikùepa-÷abdenopalakùaõàt | pårvaü bheda-nirde÷as tu pçthak-prayatna-karaõàya | evaü laya-kaùàyàbhyàü vikùepa-sukhàsvàdàbhyàü ca rahitam aniïganam iïganaü calanaü sa-vàta-pradãpaval layàbhimukhya-råpaü tad-rahitaü nivàta-pradãpa-kalpam | anàbhàsaü na kenacid viùayàkàreõàbhàsata ity etat | kaùàya-sukhàsvàdayor ubhayàntarbhàva ukta eva | yadaivaü
doùa-catuùñaya-rahitaü cittaü bhavati tadà tac cittaü brahma niùpannaü samaü brahma pràptaü bhavatãty arthaþ | 

etàdç÷a÷ ca yogaþ ÷rutyà pratipàditaþ -

yadà pa¤càvatiùñhante j¤ànàni manasà saha |
buddhi÷ ca na viceùñeta tàm àhuþ paramàü gatim ||
tàü yogam iti manyante sthiràm indriya-dhàraõàm |
apramattas tadà bhavati yogo hi prabhavàpyayau || [KañhU 2.3.11-2] iti |

etan-målakam eva ca yoga÷ citta-vçtti-nirodhaþ [YogaS 1.2] iti såtram | tasmàd yuktaü tatas tato niyamyaitad àtmany evaü va÷aü nayed iti ||27||

vi÷vanàthaþ : yadi ca pràktana-doùodgama-va÷àd rajo-guõa-spçùñaü mana÷ ca¤calaü syàt, tadà punar yogam abhyased ity àha yato yata iti ||26||

baladevaþ : yadi kadàcit pràktana-såkùma-doùàn manaþ pracalet tadà tat pratyàhared ity àha yata iti | yaü yaü viùayaü prati mano nirgacchati, tatas tata etan mano niyamya pratyàhçtyàtmany eva nirati÷aya-sukhatva-bhàvanayà va÷aü kuryàt ||26||

__________________________________________________________

BhG 6.27

pra÷ànta-manasaü hy enaü yoginaü sukham uttamam |
upaiti ÷ànta-rajasaü brahma-bhåtam akalmaùam ||27||

÷rãdharaþ : evaü pratyàhàràdibhiþ punaþ punar mano va÷ãkurvan rajo-guõa-kùaye sati yoga-sukhaü pràpnotãty àha pra÷ànteti | evam ukta-prakàreõa ÷àntaü rajo yasya tam | ataeva pra÷àntaü mano yasya tam enaü niùkalmaùam brahmatvaü pràptaü yoginaü uttamam sukhaü samàdhi-sukhaü svayam evopaiti pràpnoti ||27||

madhusådanaþ : evaü yogàbhyàsa-balàd àtmany eva yoginaþ pra÷àmyati manaþ | tata÷ ca pra÷ànteti | prakarùeõa ÷àntaü nirvçttikatayà niruddhaü saüskàra-màtra-÷eùaü mano yasya taü pra÷ànta-manasaü vçtti-÷ånyatayà nirmanaskam | nirmanaskatve hetu-garbhaü vi÷eùaõa-dvayaü ÷ànta-rajasaü akalmaùam iti | ÷àntaü vikùepakaü rajo yasya taü vikùepa-÷ånyam | tathà na vidyate kalmaùam laya-hetus tamo yasya tam akalmaùam laya-÷ånyam | ÷ànta-rajasam ity anenaiva tamo-guõopalakùaõe ' kalmaùam saüsàra-hetu-dharmàdharmàdi-varjitam
iti và | brahma-bhåtaü brahmaiva sarvam iti ni÷cayena samaü brahma pràptaü jãvan-muktam enaü yoginam | evam uktena prakàreõeti ÷rãdharaþ | uttamaü nirati÷ayaü sukham upaity upagacchati | manas tad-vçttyor abhàve suùuptau svaråpa-sukhàvirbhàva-prasiddhiü dyotayati hi-÷abdaþ | tathà ca pràg-vyàkhyàtaü sukham àtyantikaü yat tad ity atra ||27||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca pårvavad eva tasya samàdhisukhaü syàd ity àha pra÷ànteti | sukhaü kartç yoginam upaiti pràpnoti |

baladevaþ : evaü prayatamànasya pårvavad eva samàdhi-sukhaü syàd ity àha pra÷ànteti | pra÷àntam àtmany acalaü mano yasya tam | ataevàkalmaùaü dagdha-pràktana-såkùma-doùam | ataeva ÷ànta-rajasam | brahma-bhåtaü sàkùàt-kçta-viviktàvirbhàvitàùña-guõakàtma-svaråpaü yoginaü praty uttamam àtmànubhava-råpaü mahat sukhaü kartà svayam evopaiti ||27||

__________________________________________________________

BhG 6.28

yu¤jann evaü sadàtmànaü yogã vigata-kalmaùaþ |
sukhena brahma-saüspar÷am atyantaü sukham a÷nute ||28||

÷rãdharaþ : tata÷ ca kçtàrtho bhavatãty àha yu¤jann iti | evam anena prakàreõa sarvadàtmànaü mano yu¤jan va÷ãkurvan | vi÷eùeõa sarvàtmanà | vigataü kalmaùaü yasya saþ | yogã sukhenànàyàsena brahmaõaþ saüspar÷o 'vidyà-nivartakaþ sàkùàtkàras tad evàtyantaü sukham a÷nute | jãvanmukto bhavatãty arthaþ ||28||

madhusådanaþ : uktaü sukhaü yoginaþ sphuñãkaroti yu¤jann iti | evam manasaivendriya-gràmam ity àdy-ukta-krameõàtmànaü manaþ sadà yu¤jan samàdadhad yogã yogena nitya-sambandhã vigata-kalmaùo vigata-malaþ saüsàra-hetu-dharmàdharma-rahitaþ sukhenànàyàsene÷vara-praõidhànàt sarvàntaràya-nivçttyà brahma-saüspar÷aü samyaktvena viùayàspar÷ena saha brahmaõaþ spar÷as tàdàtmyaü yasmiüs tad-viùayàsaüspar÷i brahma-svaråpam ity etat | atyantaü sarvànantàn paricchedàn atikràntaü nirati÷ayaü sukham ànandam a÷nute vyàpnoti, sarvato-nirvçttikena cittena laya-vikùepa-vilakùaõam
anubhavati, vikùepe vçtti-sattvàt, laye ca manaso 'pi svaråpeõàsattvàt | sarva-vçtti-÷ånyena såkùmeõa manasà sukhànubhavaþ samàdhàv evety arthaþ | 

atra cànàyàsenety antaràya-nivçttir uktà | te càntaràyà dar÷ità yoga-såtreõa - vyàdhi-styàna-saü÷aya-pramàdàlasyàvirati-bhrànti-dar÷anàlabdha-bhåmikatvànavasthitatvàni citta-vikùepàs te 'ntaràyàþ [YogaS 1.30] | cittaü vikùipanti yogàd apanayantãti citta-vikùepà yoga-pratipakùàþ | saü÷aya-bhrànti-dar÷ane tàvad vçtti-råpatayà vçtti-nirodhasya sàkùàt-pratipakùau | vyàdhy-àdayas tu sapta vçtti-sahacaritatayà tat-pratipakùà ity arthaþ | vyàdhir dhàtu-vaiùamya-nimitto vikàro jvaràdiþ | styànam akarmaõyatà guruõà ÷ikùyamàõasyàpy àsanàdi-karmànarhateti yàvat | yogaþ sàdhanãyo na vety ubhaya-koñi-spçg-vij¤ànaü saü÷ayaþ | sa
càtad-råpa-pratiùñhatvena viparyayàntargato 'pi sann ubhaya-koñi-spar÷itvaika-koñi-spar÷itva-råpàvàntara-vi÷eùa-vivakùayàtra viparyayàd bhedenoktaþ | pramàdaþ samàdhi-sàdhanànàm anuùñhàna-sàmarthye 'py ananuùñhàna-÷ãlatà viùayàntara vyàpratatayà yoga-sàdhaneùv audàsãnyam iti yàvat | àlasyaü satyàm apy audàsãnya-pracyutau kaphàdinà tamasà ca kàya-cittayor gurutvam | tac ca vyàdhitvenàprasiddham api yoga-viùaye pravçtti-virodhi | avirati÷ cittasya viùaya-vi÷eùa aikàntiko 'bhilàùaþ | bhrànti-dar÷anaü yogàsàdhane 'pi tat-sàdhanatva-buddhis tathà tat-sàdhane 'piy asàdhanatva-buddhiþ | alabdha-bhåmikatvaü samàdhi-bhåmer ekàgratàyà alàbhaþ
| kùipta-måóha-vikùipta-råpatvam iti yàvat | anavasthitatvaü labdhàyàm api samàdhi-bhåmau prayatna-÷aithilyàc cittasya tatràpratiùñhitatvam | ta ete citta-vikùepà nava yogamalà yoga-pratipakùà yogàntaràyà iti càbhidhãyante |

duþkha-daurmanasyàïgam ejayatva-÷vàsa-pra÷vàsà vikùepa-saha-bhuvaþ [YogaS 1.31] duþkhaü cittasya ràjasaþ pariõàmo bàdhanàlakùaõaþ | tac càdhyàtmikaü ÷àrãraü mànasaü ca vyàdhi-va÷àt kàmàdi-va÷àc ca bhavati | àdhibhautikaü graha-pãóàdi-janitaü dveùàkhya-viparyaya-hetutvàt samàdhi-virodhi | daurmanasyam icchà-vighàtàdi-balavad duþkhànubhava-janita÷ cittasya tàmasaþ pariõàma-vi÷eùaþ kùobhà-para-paryàyaþ stabdhãbhàvaþ | sa tu kaùàyatvàl laya-vat samàdhi-virodhã | aïgam ejayatvam aïga-kampanam àsana-sthairya-virodhi | pràõena bàhyasya vàyor antaþ-prave÷anaü
÷vàsaþ samàdhy-aïga-recaka-virodhã | pràõana koùñhyasya vàyor bahir niþsaraõaü pra÷vàsaþ samàdhy-aïga-påraka-virodhã | samàhita-cittasyaite na bhavanti vikùipta-cittasyaiva bhavantãti vikùepa-sahabhuvo 'ntaràyà eva | ete 'bhyàsa-vairàgyàbhyàü niroddhavyàþ | ã÷vara-praõidhànena và | tãvra-saüvegànàm àsanne [YogaS 1.21] samàdhi-làbhe prastuta ã÷vara-praõidhànàd và [YogaS 1.23] iti pakùàntaram uktvà praõidheyam ã÷varaü kle÷a-karma-vipàkà÷ayair aparàmçùñaþ puruùa-vi÷eùa ã÷varaþ | tatra nirati÷ayaü sarvaj¤atva-bãjam | sa pårveùàm api guruþ kàlenànavacchedàt [YogaS 1.24-6] iti tribhiþ såtraiþ
pratipàdya tat-praõidhànaü dvàbhyàm asåtrayat -- tasya vàcakaþ praõavaþ | taj-japas tad-artha-bhàvanam [YogaS 1.27-8] iti | tataþ pratyak-cetanàdhigamo 'py antaràyàbhàva÷ ca [YogaS 1.29] tataþ praõava-japa-råpàt tad-artha-dhyàna-råpàc ce÷vara-praõidhànàt pratyak-cetanasya puruùasya prakçti-vivekenàdhigamaþ sàkùàtkàro bhavati | uktànàm antaràyàõàm abhàvo 'pi bhavatãty arthaþ |

abhyàsa-vairàgyàbhyàm antaràya-nivçttau kartavyàyàm abhyàsa-dàróhyàrtham àha -- tat-pratiùedhàrtham eka-tattvàbhyàsaþ [YogaS 1.32] | teùàm antaràyàõàü pratiùedhàrtahm ekasmin kasmiü÷cid abhimate tattve 'bhyàsa÷ cetasaþ punaþ punar nive÷anaü kàryam | tathà -- maitrã-karuõà-muditopekùaõàü sukha-duþkha-puõyàpuõya-viùayàõàü bhàvanàta÷ citta-prasàdanam [YogaS 1.33] | maitrã sauhàrdaü, karuõà kçpà, mudità harùaþ, upekùaudàsãnyam, sukhàdi-÷abdais tadvantaþ pratipàdyante | sarva-pràõiùu sukha-sambhogàpanneùu sàdhv etan mama mitràõàü sukhitvam iti maitrãü bhàvayet
| na tv ãrùyàm | duþkhiteùu kathaü nu nàmaiùà duþkha-nivçttiþ syàd iti kçpàm eva bhàvayet | nopekùàü na và harùam | puõyavatsu puõyànumodanena harùaü kuryàn na tu vidveùaü na copekùàm | apuõyavatsu caudàsãnyam eva bhàvayen nànumodanaü na và dveùam | evam asya bhàvayataþ ÷uklo dharma upajàyate | tata÷ ca vigata-ràga-dveùàdi-malaü cittaü prasannaü sad ekàgratà-yogyaü bhavati | maitry-àdi-catuùñayaü copalakùaõam abhayaü sattva-saü÷uddhir ity àdãnàm amànitvam adambhitvam ity àdãnàü
ca dharmàõàm, sarveùàm eteùàü ÷ubha-vàsanà-råpatvena malina-vàsanà-nivartakatvàt | ràga-dveùau mahà-÷atrå sarva-puruùàrtha-pratibandhakau mahatà prayatnena parihartavyàv ity etat-såtràrthaþ | 

evam anye 'pi pràõàyàmàdaya upàyà÷ citta-prasàdanàya dar÷itàþ | tad etac citta-prasàdanaü bhagavad-anugraheõa yasya jàtaü taü praty evaitad vacanam - sukheneti | anyathà manaþ-pra÷amànupapatteþ ||28||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca kçtàrtha eva bhavatãty àha yu¤jann iti | sukham a÷nute jãvan-mukta eva bhavatãty arthaþ ||28||

baladevaþ : evaü svàtma-sàkùàtkàrànantaraü paramàtma-sàkùàtkàra÷ ca labhata ity àha yu¤jann iti | evam ukta-prakàreõa àtmànaü svaü yu¤jan yogenànubhavata tenaiva vigata-kalmaùo dagdha-sarva-doùo yogã sukhenànàyàsena brahma-saüspar÷aü paramàtmànubhavam atyantam aparimitaü sukham a÷nute pràpnoti ||28||

__________________________________________________________

BhG 6.29

sarva-bhåta-stham àtmànaü sarva-bhåtàni càtmani |
ãkùate yoga-yuktàtmà sarvatra sama-dar÷anaþ ||29||

÷rãdharaþ : brahma-sàkùàtkàram eva dar÷ayati sarva-bhåta-stham iti | yogenàbhyasyamànena yuktàtmà samàhita-cittaþ | sarvatra samaü brahmaiva pa÷yatãti sama-dar÷anaþ | tathà sa svam àtmànam avidyàkçta-dehàdi-pariccheda-÷ånyaü sarva-bhåteùu brahmàdi-sthàvarànteùv avasthitaü pa÷yati | tàni càtmany abhedena pa÷yati ||29||

madhusådanaþ : tad evaü nirodha-samàdhinà tvaü-pada-lakùye tat-pada-lakùye ca ÷uddhe sàkùàtkçte tadaikya-gocarà tattvam asãti vedànta-vàkya-janyà nirvikalpaka-sàkùàtkàra-råpà vçttir brahma-vidyàbhidhànà jàyate | tata÷ ca kçtsnàvidyà-tat-kàrya-nivçttyà brahma-sukham atyantam a÷nuta ity upapàdayati tribhiþ ÷lokaiþ | tatra prathamaü tva-pada-lakùyopasthitim àha sarveti |

sarveùu bhåteùu sthàvara-jaïgameùu ÷arãreùu bhoktçtayà sthitam ekam eva vibhum àtmànaü pratyak-cetanaü sàkùiõaü paramàrtha-satyam ànanda-ghanaü sàkùyebhyo 'nçta-jaóa-paricchinna-duþkha-råpebhyo vivekenekùate sàkùàtkaroti | tasmiü÷ càtmani sàkùiõi sarvàõi bhåtàni sàkùyàõy àdhyàsikena sambandhena bhogyatayà kalpitàni sàkùi-sàkùyayoþ sambandhàntarànupapatter mithyà-bhåtàni paricchinnàni jaóàni duþkhàtmakàni sàkùiõo vivekenekùate | 

kaþ ? yoga-yuktàtmà yogena nirvikcàra-vai÷àradya-råpeõa yuktaü prasàdaü pràpta àtmàntaþkaraõaü yasya sa tathà | tathà ca pràg evoktaü - nirvicàra-vai÷àradye 'dhyàtma-prasàdaþ [YogaS 1.47] çtaübharà tatra praj¤à [YogaS 1.48] ÷rutànumàna-praj¤àbhyàm anya-viùayà vi÷eùàrthatvàt [YogaS 1.49] iti | tathà ca ÷abdànumànàgocara-yathàrtha-vi÷eùa-vastu-gocara-yoga-pratyakùeõa çtaübhara-saüj¤ena yugapat såkùmaü vyavahitaü viprakçùñaü ca sarvaü tulyam eva pa÷yatãti sarvatra samaü dar÷anaü yasyeti sarvatra sama-dar÷anaþ sann àtmànam anàtmànaü ca yoga-yuktàtmà yathà-sthitam
ãkùata iti yuktam |

athavà yo yoga-yuktàtmà yo và sarvatra-sama-dar÷anaþ sa àtmànam ãkùata iti yogi-sama-dar÷inàv àtmekùaõàdhikàriõàv uktau | yathà hi citta-vçtti-nirodhaþ sàkùi-sàkùàtkàra-hetus tathà jaóa-vivekena sarvànusyåta-caitanya-pçthak-karaõam api | nàva÷yaü yoga evàpekùitaþ | ata evàha vasiùñhaþ -
 
     dvau kramau citta-nà÷asya yogo j¤ànaü ca ràghava |
     yogo vçtti-nirodho hi j¤ànaü samyag-avekùaõam ||
     asàdhyaþ kasyacid yogaþ kasyacit tattva-ni÷cayaþ |
     prakàrau dvau tato devo jagàda paramaþ ÷ivaþ || iti |

citta-nà÷asya sàkùiõaþ sakà÷àt tad-upàdhi-bhåta-cittasya pçthak-karaõàt tad-adar÷anasya | tasyopàya-dvayam - eko 'sampraj¤àta-samàdhiþ | sampraj¤àta-samàdhau hi àtmaikàkàra-vçtti-pravàha-yuktam antaþ-karaõa-sattvaü sàkùiõànubhåyate niruddha-sarva-vçttikaü tåpa÷àntatvàn nànubhåyata iti vi÷eùaþ | dvitãyas tu sàkùiõi kalpitaü sàkùyam ançtatvàn nàsty eva sàkùy eva tu paramàrtha-satyaþ kevalo vidyata iti vicàraþ | tatra pratamam upàyaü prapa¤ca-paramàrthatà-vàdino hairaõyagarbhàdayaþ prapedire | teùàü paramàrthasya cittasyàdar÷anena sàkùi-dar÷ane nirodhàtiriktopàya-sambhavàt | ÷rãmac-chaïkara-bhagavat-påjya-pàda-matopajãvinas
tv aupaniùadàþ prapa¤cànçtatva-vàdino dvitãyam evopàyam upeyuþ | teùàü hy adhiùñhàna-j¤àna-dàróhye sati tatra kalpitasya bàdhitasya cittasya tad-dç÷yasya càdar÷anam anàyàsenaivopapadyate | ataeva bhagavat-påjya-pàdàþ kutràpi brahma-vidàü yogàpekùàü na vyutpàdayàü babhåva | ataeva caupaniùadàþ paramahaüsàþ ÷raute vedànta-vàkya-vicàra eva gurum upasçtya pravartante brahma-sàkùàtkàràya na tu yoge | vicàreõaiva citta-doùa-niràkaraõena tasyànyathà-siddhatvàd iti kçtam adhikena ||29||

vi÷vanàthaþ : jãvan-muktasya tasya brahma-sàkùàtkàraü dar÷ayati sarva-bhåta-stham àtmànam iti | paramàtmanaþ sarva-bhåtàdhiùñhàtçtvam àtmanãti paramàtmanaþ sarva-bhåtàdhiùñhànaü ca | ãkùate aparokùatayànubhavati | yoga-yuktàtmà brahmàkàràntaþkaraõaþ | samaü brahmaiva pa÷yatãti sama-dar÷anaþ ||29||

baladevaþ : evaü niùpaõõa-samàdhiþ pratyakùita-sva-paràtma-yogã paràtmanaþ sarvagatatvaü tad anyàtmanàü druhiõàdãnàü sarveùàü tad-à÷rayatvaü tasyàviùayamatvaü cànubhavatãty àha sarveti | yoga-yuktàtmà siddha-samàdhis tad àtmànaü àtatatvàc ca màtçtvàd àtmà hi paramo hariþ iti smçteþ | yo màm iti vivaraõàc ca paramàtmànaü sarva-bhåta-stham nikhilaü jãvàntaryàmiõam ãkùate | àtmani tasminn à÷raya-bhåte sarva-bhåtàni ca tam eva sarva-jãvà÷rayaü cekùate | sa ity àha sarvatreti | tat tat-karmànuguõyenoccàvacatayà sçùñeùu sarveùu jãveùu
samam vaiùamya-÷ånyaü paràtmànaü pa÷yatãti tathà ||29||

__________________________________________________________

BhG 6.30

yo màü pa÷yati sarvatra sarvaü ca mayi pa÷yati |
tasyàhaü na praõa÷yàmi sa ca me na praõa÷yati ||30||

÷rãdharaþ : evambhåtàtma-j¤àne ca sarva-bhåtàtmayà mad-upàsanaü mukhyaü kàraõam ity àha yo màm iti | màü parame÷varaü sarvatra bhåta-màtre yaþ pa÷yati | sarvaü ca pràõi-màtraü mayi yaþ pa÷yati | tasyàhaü na praõa÷yàmy adç÷yo na bhavàmi | sa ca mamàdç÷yo na bhavati | pratyakùo bhåtvà kçpà-dçùñyà taü vilokyànugçhõàmãty arthaþ ||30||

madhusådanaþ : evaü ÷uddhaü tva-padàrthaü niråpya ÷uddhaü tat-padàrthaü niråpayati yo màm iti | yo yogã màm ã÷varaü tat-padàrtham a÷eùa-prapa¤ca-kàraõa-màyopàdhikam upàdhi-vivekena sarvatra prapa¤ce sad-råpeõa sphuraõa-råpeõa cànusyåtaü sarvopàdhi-vinirmuktaü paramàrtha-satyaam ànanda-ghanam anantaü pa÷yati yoga-jena pratyakùeõàparokùãkaroti | tathà sarvaü ca prapa¤ca-jàtaü màyayà mayy àropitaü mad-bhinnatayà mçùàtvenaiva pa÷yati | tasyaivaü-viveka-dar÷ino 'haü tat-padàrtho bhagavàn na praõa÷yàmi | ã÷varaþ ka÷cin mad-bhinno 'stãti parokùa-j¤àna-viùayo na bhavàmi, kintu
yogajàparokùa-j¤àna-viùayo bhavàmi | yadyappi vàkyajàparokùa-j¤àna-viùayatvaü tvaü-padàrthàbhedenaiva tathàpi kevalasyàpi tat-padàrthasya yogajàparokùa-j¤àna-viùayatvam upapadyata eva | evaü yogajena pratyakùeõa màm aparokùãkurvan sa ca me na praõa÷yati parokùo na bhavati | svàtmà hi mama sa vidvàn atipriyatvàt sarvadà mad-aparokùa-j¤àna-gocaro bhavati | ye yathà màü prapadyante tàüs tathaiva bhajàmy aham [Gãtà 4.11] ity ukteþ | tathiava ÷ara-÷ayyà-stha-bhãùma-dhyànasya yudhiùñhiraü prati bhagavatokteþ | avidvàüs tu svàtmànam api santaü bhagavantaü na par÷yati
| ato bhagavàn pa÷yann api taü na pa÷yati | sa enam avidito na bhunakti [BAU 1.4.15] iti ÷ruteþ | vidvàüs tu sadaiva saünihito bhagavato 'nugraha-bhàjanam ity arthaþ ||30||

vi÷vanàthaþ : evam aparokùànubhavinaþ phalam àha yo màm iti | tasyàhaü brahma na praõa÷yàmi nàpratyakùãbhavàmi | tathà mat-pratyakùatàyàü ÷à÷vatikyàü satyàü sa yogã me mad-upàsako na praõa÷yati na kadàcid api bhra÷yati ||30||

baladevaþ : etad vivçõvan tathàtva-dar÷inaþ phalam àha yo màm iti | tasya tàdç÷asya yogino 'haü paramàtmà na praõa÷yàmi nàdç÷yo bhavàmi | sa ca yogã me na praõa÷yati nàdç÷yo bhavati | àvayor mithaþ-sàkùàtkçtiþ sarvadà bhavatãty arthaþ ||30||

__________________________________________________________

BhG 6.31

sarva-bhåta-sthitaü yo màü bhajaty ekatvam àsthitaþ |
sarvathà vartamàno 'pi sa yogã mayi vartate ||31||

÷rãdharaþ : na caivaü-bhåto vidhi-kiïkaraþ syàd ity àha sarva-bhåta-sthitam iti | sarva-bhåteùu sthitaü màm abhedam àsthita à÷rito yo bhajati sa yogã j¤ànã sarvathà karma-parityàgenàpi vartamàno mayy eva vartate mucyate | na tu bhra÷yatãty arthaþ ||31||

madhusådanaþ : evaü tvaü-padàrthaü tat-padàrthaü ca ÷uddhaü niråpya tattvam asãti vàkyàrthaü niråpayati sarva-bhåtam iti | sarveùu bhåteùv adhiùñhànatayà sthitaü sarvànusyåta-san-màtraü màm ã÷varaü tat-pada-lakùyaü svena tvaü-pada-lakùyeõa sahaikatvam atyantàbhedam àsthito ghañàkà÷o mahàkà÷a ity atrevopàdhi-bheda-niràkaraõena ni÷cinvan yo bhajati ahaü brahmàsmãti vedànta-vàkyajena sàkùàtkàreõàparokùãkaroti so 'vidyà-tat-kàrya-nivçttyà jãvanmuktaþ kçta-kçtya eva bhavati | yàvat tu tasya bàdhitànuvçttyà ÷arãràdi-dar÷anam anuvartate tàvat pràrabhda-karma-pràbalyàt sarva-karma-tyàgena và yàj¤avalkyàdivat
| vihitena karmaõà và janakàdivat, pratiùiddhena karmaõà và dattàtreyàdivat | sarvathà yena kenàpi råpeõa vartamàno 'pi vyavaharann aî sa yogã brahmàham asamãti vidvàn mayi paramàtmany evàbhedena vartate | sarvathà tasya mokùaü prati nàsti pratibandha-÷aïkà tasya ha na devà÷ canàbhåtyà ã÷ata àtmà hy eùàü sa bhavati [BAU 1.4.10] iti ÷ruteþ | devà mahà-prabhàvà api tasya mokùàbhavanàya ne÷ate kim utànye kùudrà ity arthaþ | brahma-vido niùiddha-karmaõi pravartakayo ràga-dveùayor asambhavena niùiddha-karmàsambhave 'pi tad aïgãkçtya j¤àna-stuty-artham idam uktaü sarvathà vartamàno 'pãti hatvàpi sa imàn lokàn na hanti na nibadhyate [Gãtà 18.17] itivat ||31|| 

vi÷vanàthaþ : evaü mad-aparokùànubhavàt pårva-da÷àyàm api sarvatra paràtma-bhàvanayà bhajato yogino na vidhi-kaiïkaryam ity àha sarveti | paramàtmaiva sarva-karaõatvàd eko 'stãty ekatvam àsthitaþ san yo bhajati, ÷ravaõa-smaraõàdi-bhajana-yukto bhavati, sa sarvathà ÷àstroktaü karma kurvann akurvan và vartamàno mayi vartate, na tu saüsàre ||31||

baladevaþ : sa yogã mamàcintya-svaråpa-÷aktim anubhavann atipriyo bhavatãty à÷ayavàn àha sarveti | sarveùàü jãvànàü hçdayeùu pràde÷a-màtra÷ caturbàhur atasã-puùpa-prabha÷ cakràdidharo 'haü pçthak pçthaï nivasàmi | teùu bahånàü mad-vigrahàõàm ekatvam abhedam à÷rito yo màü bhajati dhyàyati, so yogã sarvathà vartamàno vyutthàna-kàle sva-vihitaü karma kurvann akurvan và mayi vartate mamàcintya-÷aktikatva-dharmànubhava-mahimnà nirdagdha-kàma-càra-doùo mat-sàmãpya-lakùaõaü mokùaü vindati, na tu saüsàram ity arthaþ | ÷ruti÷ ca harer acintya-÷atkikatàm àha eko 'pi san bahudhà yo 'vabhàti iti | smçti÷ ca - 

eka eva paro viùõuþ sarva-vyàpã na saü÷ayaþ |
ai÷varyàd råpam ekaü ca såryavad bahudheyate || iti ||31||

__________________________________________________________

BhG 6.32

àtmaupamyena sarvatra samaü pa÷yati yo 'rjuna |
sukhaü và yadi và duþkhaü sa yogã paramo mataþ ||32||

÷rãdharaþ : evaü ca màü bhajatàü yoginàü madhye sarva-bhåtànukampã ÷reùñha ity àha àtmaupamyeneti | àtmaupamyena sva-sàdç÷yena | yathà mama sukhaü priyaü duþkhaü càpriyaü tathànyeùàü apãti sarvatra samaü pa÷yan sukham eva sarveùàü yo và¤chati | na tu kasyàpi duþkham | sa yogã ÷reùñho mamàbhimata ity arthaþ ||32||

madhusådanaþ : evam utpanne 'pi tatva-bodhe ka÷cin mano-nà÷a-vàsanà-kùayayor abhàvàj jãvanmukti-sukhaü nànubhavati citta-vikùepeõa ca dçùña-duþkham anubhavati so 'paramo yogã deha-pàte kaivalya-bhàgitvàt | deha-sad-bhàva-paryantaü ca dçùña-duþkhànubhavàt | tattva-j¤àna-mano-nà÷a-vàsanà-kùayàõàü tu yugapad abhyàsàd dçùña-duþkha-nivçtti-pårvakaü jãvanmukti-sukham anubhavan pràrabdha-karma-va÷àt samàdher vyutthàna-kàle kiü syàt ? ity ucyata àtmaupamyeneti |

àtmaivaupamyam upamà tenàtma-dçùñàntena sarvatra pràõi-jàte sukhaü và yadi và duþkhaü samaü tulyaü yaþ pa÷yati svasyàniùñaü yathà na sampàdayati evaü parasyàpy aniùñaü yo na sampàdayati pradveùa-÷ånyatvàt, sa nirvàsanatayopa÷ànta-manà yogã brahmavit paramaþ ÷reùñho mataþ pårvasmàt, he arjuna | atas tattva-j¤àna-mano-nà÷a-vàsanà-kùayàõàm akramam abhyàsàya mahàn prayatna àstheya ity arthaþ |

tatredaü sarvaü dvaita-jàtam advitãye cid-ànandàtmani màyayà kalpitatvàn mçùaivàtmaivaikaþ paramàrtha-satyaþ sac-cid-ànandàdvayo 'ham asmãti j¤ànaü tattva-j¤ànaü pradãpa-jvàlà-santànavad vçtti-santàna-råpeõa pariõamamànam antaþ-karaõa-dravyaü mananàtmakatvàn mana ity ucyate | tasya nà÷e nàma vçtti-råpa-pariõàmaü parityajya sarva-vçtti-nirodhinà nirodhàkàreõa pariõàmaþ | pårvàpara-paràmar÷am antareõa sahasotpadyamànasya krodhàdi-vçtti-vi÷eùasya hetu÷ citta-gataþ saüskàra-vi÷eùo vàsanà pårva-pårvàbhyàsena citte vàsyamànatvàt | tasyàþ kùayo nàma viveka-janyàyàü citta-pra÷ama-vàsanàyàü dçóhàyàü saty
api bàhye nimitte krodhàdy-anutpattiþ | tatra tattva-j¤àne sati mithyà-bhåte jagati nara-viùàõàdàv iva dhã-vçtty-anudayàd àtmana÷ ca dçùñatvena punar-vçtty-anupayogàn nirandhanàgnivan mano na÷yati | naùñe ca manasi saüskàrodbodhakasya bàhyasya nimittasyàpratãtau vàsanà kùãyate | kùãõàyàü vàsanàyàü hetv-abhàvena krodhàdi-vçtty-anudayàn mano na÷yati | naùñe ca manasi ÷ama-damàdi-sampattyà tattva-j¤ànam udeti | evam utpanne tattva-j¤àne ràga-dveùàdi-råpà vàsanà kùãyate | kùãõàyàü ca vàsanàyàü pratibandhàbhàvàt tattva-j¤ànodaya iti paraspara-kàraõatvaü dar÷anãyam |

ataeva bhagavàn vasiùñha àha -

tattva-j¤ànaü mano-nà÷o vàsanà-kùaya eva ca |
mithaþ kàraõatàü gatvà duþsàdhyàni sthitàni hi || 
tasmàd ràghava yatnena pauruùeõa vivekinà |
bhogecchàü dåratas tyaktvà trayam etat samà÷raya || iti |
pauruùo yatnaþ kenàpy upàyenàva÷yaü sampàdayiùyàmãty evaü-vidhotsàha-råpo nirbandhaþ | viveko nàma vivicya ni÷cayaþ | tattva-j¤ànasya ÷ravaõàdikaü sàdhanaü mano-nà÷asya yogaþ vàsanà-kùayasya pratikåla-vàsanotpàdanam iti | etàdç÷a-viveka-yuktena pauruùeõa prayatnena bhogecchàyàþ svalpàyà api haviùà kçùõa-vartmeveti nyàyena vàsanà-vçddhi-hetutvàd dårata ity uktam |

dvividho hi vidyàdhikàrã kçtopàstir akçtopàsti÷ ca | tatra ya upàsya-sàkùàtkàra-paryantàm upàstiü kçtvà tattva-j¤ànàya pravçttas tasya vàsanà-kùaya-mano-nà÷aayor dçóhataratvena j¤ànàd årdhvaü jãvan-muktiþ svata eva sidhyati | idànãütanas tu pràyeõàkçtopàstir eva mumukùur autsukya-màtràt sahasà vidyàyàü pravartate | yogaü vinà cij-jaóa-viveka-màtreõaiva ca mano-nà÷a-vàsanà-kùayau tàtkàlikau sampàdya ÷ama-damàdi-sampattyà ÷ravana-manana-nididhyàsanàni sampàdayati | tai÷ ca dçóhàbhyastaiþ sarva-bandha-vicchedi tattva-j¤ànam udeti | avidyà-granthi-brahmatvaü hçdaya-granthiþ saü÷ayàþ karmàõy asarva-kàmatvaü mçtyuþ punar janma cety aneka-vidho bandho
j¤ànàn nivartate | tathà ca ÷råyate - yo veda nihitaü guhàyàü so 'vidyà-granthiü vikiratãha somya [] brahma veda brahmaiva bhavati [] 

     bhidyate hçdaya-granthi÷ chidyante sarva-saü÷ayàþ |
     kùãyante càsya karmàõi tasmin dçùñe paràvare || [MuõóU 2.2.8]

satyaü j¤ànam anantaü brahma | yo veda nihitaü guhàyàü parame vyoman | so '÷nute sarvàn kàmàn saha [TaittU 1.1] tam eva viditvàtimçtyum eti [øvetU 3.8] 

     yas tu vij¤ànavàn bhavati sa-manaskaþ sadà ÷uciþ |
     sa tu tat-padam àpnoti yasmàd bhåyo na jàyate || [KañhU 1.3.8]

ya evaü vedàhaü brahmàsmãti sa idaü sarvaü bhavati [BAU 1.4.10] ity asarvatva-nivçtti-phalam udàhàryam | seyaü videha-muktiþ saty api dehe j¤ànotpatti-sama-kàlãnà j¤eyà | brahmaõy avidyàdhyàropitànàm eteùàü bandhànàm avidyà-nà÷e sati nivçttau punar utpatty-asambhavàt | ataþ ÷aithilya-hetv-abhàvàt tattva-j¤ànaü tasyànuvartate | mano-nà÷a-vàsanà-kùayautu dçóhàbhyàsàbhàvàd bhoga-pradena pràrabdhena karmaõà bàdhyamànatvàc ca savàta-prade÷a-pradãpavat sahasà nivartete | ata idànãütanasya tattva-j¤àninaþ pràk-siddhe tattva-j¤àne na prayatnàpekùà | kiü tu mano-nà÷a-vàsanà-kùayau prayatna-sàdhyàv iti | tatra mano-nà÷ao 'sampraj¤àta-samàdhi-niråpaõena niråpitaþ
pràk | vàsanà-kùayas tv idànãü niråpyate |

tatra vàsanà-svaråpaü vasiùñha àha -

     dçóha-bhàvanayà tyakta-pårvàpara-vicàraõam |
     yad àdànaü padàrthasya vàsanà sà prakãrtità ||

atra ca sva-sva-de÷àcàra-kula-dharma-svabhàva-bheda-tad-gatàpa÷abda-su-÷abdàdiùu pràõinàm abhinive÷aþ sàmànyenodàharaõam | sà ca vàsanà dvividhà malinà ÷uddhà ca | ÷uddhà daivã sampat | ÷àstra-saüskàra-pràbalyàt tattva-j¤àna-sàdhanatvenaika-råpaiva | malinà tu trividhà loka-vàsanà ÷àstra-vàsanà deha-vàsanà ceti | sarve janà yathà na nindanti tathaivàcariùyàmãty a÷akyàrthàbhinive÷o loka-vàsanà | tasyà÷ ca ko lokam àràdhayituü samartha iti nyàyena sampàdayitum a÷akyatvàt puruùàrthànupayogitvàc ca malinatvam | ÷àstra-vàsanà tu trividhà pàñha-vyasanaü bahu-÷àstra-vyasanam anuùñhàna-vyasanaü ceti krameõa bharadvàjasya durvàsaso nidàghasya ca prasiddhà | malinatvaü càsyàþ kle÷àvahatvàt puruùàrthànupayogitvàd
darpa-hetutvàj janma-hetutvàc ca | deha-vàsanàpi trividhà àtmatva-bhràntir guõàdhàna-bhràntir guõàdhàna-bhràntir doùàpanayana-bhrànti÷ ceti | tatràtmatva-bhràntir virocanàdiùu prasiddhà sàrvalaukikã | guõàdhànaü dvividhaü laukikaü ÷àstrãyaü ca | samãcãna-÷abdàdi-viùaya-sampàdanaü laukikaü, gaïgà-snàna-÷àlagràma-tãrthàdi-sampàdanaü ÷àstrãyam | doùàpanayanam api dvividhaü laukikaü ÷àstrãyaü ca | cikitsakoktair auùadhair vyàdhy-àdy-apanayanaü laukikaü, vaidika-snànàcamanàdibhir a÷aucàdy-apanayanaü vaidikam | etasyà÷ ca sarva-prakàràyà malinatvam apràmàõikatvàd a÷akyatvàt puruùàrthànupayogitvàt punar-janma-hetutvàc
ca | tad etal-loka-÷àstra-deha-vàsanà-trayam avivekanàm upàdeyatvena pratibhàsamànam api vividiùor vedanotpatti-virodhitvàd viduùo j¤àna-niùñhà-virodhitvàc ca vivekibhir heyam |

tad evaü bàhya-viùaya-vàsanà trividhà niråpità | àbhyantara-vàsanà tu kàma-krodha-dambha-darpàdy-àsura-sampad-råpà sarvànartha-målaü mànasã vàsanety ucyate | tad evaü bàhyàbhyantara-vàsanà-catuùñayasya ÷uddha-vàsanayà kùayaþ sampàdanãyaþ | tad uktaü vasiùñhena -

     mànasãr vàsanàþ pårvaü tyaktvà viùaya-vàsanàþ |
maitryàdi-vàsanà ràma gçhàõàmala-vàsanàþ || iti |

tatra viùaya-vàsanà-÷abdena pårvoktàs tisro loka-÷àstra-veda-vàsanà vivakùitàþ | mànasa-vàsanà-÷abdena kàma-krodha-dambha-darpàdy-àsura-sampad-vivakùità | yad và ÷abda-spar÷a-råpa-rasa-gandhà viùayàþ | teùàü bhujyamànatva-da÷à-janyaþ saüskàro viùaya-vàsanà | kàmyamànatva-da÷à-janyaþ saüskàro mànasa-vàsanà | asmin pakùe pårvoktànàü catasçõàm anayor evàntarbhàvaþ | bàhyàbhyanara-vyatirekeõa vàsanàntaràsambhavàt | tàsàü vàsanànàü parityàgo nàma tad-viruddha-maitry-àdi-vàsanotpàdanam | tà÷ ca maitry-àdi-vàsanà bhagavatà pata¤jalinà såtritàþ pràk saükùepeõa vyàkhyàtà api punar vyàkhyàyante
|

cittaü hi ràga-dveùa-puõya-pàpaiþ kaluùãkriyate | tatra sukhànu÷ayã ràgaþ [YogaS 2.7] | mohàd anubhåyamànaü sukham anu÷ete ka÷cid dhã-vçtti-vi÷eùo ràjasaþ sarvaü sukha-jàtãyaü me bhåyàd iti | tac ca dçùñàdçùña-sàmagry-abhàvàt sampàdayitum a÷akyam | ataþ sa ràga÷ cittaü kaluùãkaroti | yadà tu sukhiu pràõiùv ayaü maitrãü bhàvayet sarve 'py ete sukhino madãyà iti tadà tat sukhaü svakãyam eva sampannam iti bhàvayatas tatra ràgo nivartate | yathà svasya ràjya-nivçttàv api putràdi-ràjyam eva svakãyaü ràjyaü tadvat | nivçtte ca ràge varùàvyapàye jalam iva cittaü prasãdati | tathà
duþkhànu÷ayã dveùaþ [YogaS 2.8] duþkham anu÷ete ka÷cd dhã-vçtti-vi÷eùas tamo 'nugata-rajaþ-pariõàma ãdç÷aü sarvaü duþkhaü sarvadà me mà bhåd iti | tac ca ÷atru-vyàghràdiùu satsya na nivàrayituü ÷akyam | na ca sarve te duþkha-hetavo hantuü ÷akyante | ataþ sa dveùaþ sadà hçdayaü dahati | yadà tu svasyeva pareùàü sarveùàm api duþkham mà bhåd iti karuõàü duþkhiùu bhàvayet tadà vairyàdi-dveùa-nivçttau cittaü prasãdati | tathà ca smaryate -

pràõà yathàtmano 'bhãùñà bhåtànàm api te tathà |
àtmaupamyena bhåteùu dayàü kurvanti sàdhavaþ || iti |

etad evehàpy uktam - àtmaupamyena sarvatrety àdi | tathà pràõinaþ svabhàvata eva puõyaü nànutiùñhanti pàpaü tv anutiùñhanti | tad àhuþ -

     puõyasya phalam icchanti puõyaü necchanti mànavàþ |
     na pàpa-phalam icchanti pàpaü kurvanti yatnataþ || iti |

te ca puõya-pàpe akriyamàõa-kriyamàõe pa÷càt-tàpaü janayataþ | sa ca ÷rutyànåditaþ - kim ahaü sàdhu nàkaravaü kim ahaü pàpam akaravam iti | yady asau puõya-puruùeùu muditàü bhàvayet tadà tad-vàsanàvàn svayam evàpramatto '÷ukla-kçùõe puõye pravartate | tad uktaü karmà÷ukla-kçùõaü yoginas trividham itareùàm ayoginàü trividhaü ÷uklaü ÷ubhaü kçùõam a÷ubhaü ÷ukla-kçùõaü ÷ubhà÷ubham iti | tathà pàpa-puruùeùåpekùàü bhàvayan svayam api tad-vàsanàvàn pàpàn nivartate | 

tata÷ ca puõyàkaraõa-pàpa-karaõa-nimittasya pa÷càt-tàpasyàbhàve cittaü prasãdati | evaü sukhiùu maitrãü bhàvayato na kevalaü ràgo nivartate kiütv asåyerùyàdayo 'pi nivartante | para-guõeùu doùàviùkaraõam asåyà | para-guõànàm asahanam ãrùyà | yadà maitrã-va÷àt para-sukhaü svãyam eva sampannaü tadà para-guõeùu katham asåyàdikaü sambhavet | tathà duþkhiùu karuõàü bhàvayataþ ÷atru-vadhàdikaro dveùo yadà nivartate tadà duþkhitva-pratiyogika-svasukhitva-prayukta-darpo 'pi nivartate | evaü doùàntara-nivçttir apy åhanãyà vàsiùñha-ràmàyaõàdiùu
|

tad evaü tattva-j¤ànaü mano-nà÷o vàsanà-kùaya÷ ceti trayam abhyasanãyam | tatra kenàpi dvàreõa punaþ punas tattvànusmaraõaü tattva-j¤ànàbhyàsaþ | tad uktam -

     tac-cintanaü tat-kathanam anyonyaü tat-prabodhanam |
     etad eka-paratvaü ca brahmàbhyàsaü vidur budhàþ ||
     sargàdàv eva notpannaü dç÷yaü nàsty eva tat sadà |
     idaü jagad ahaü ceti bodhàbhyàsaü viduþ param || iti |

dç÷yàvabhàsa-virodhi-yogàbhyàso mano-nirodhàbhyàsaþ | tad uktam -

atyantàbhàva-sampattau j¤àtur j¤eyasya vastunaþ |
yuktyà ÷àstrair yatante ye te 'py atràbhyàsinaþ sthitàþ || iti |
     
j¤àtç-j¤eyor mithyàtva-dhãra-bhàva-sampattiþ | svaråpeõàpy apratãtir atyantàbhàva-sampattis tad-artham | yuktyà yogena |

dç÷yàsambhava-bodhena ràga-dveùàdi-tànave |
ratir ghanodità yàsau brahmàbhyàsaþ sa ucyate ||

iti ràga-dveùàdi-kùãõatà-råpa-vàsanà-kùayàbhyàsa uktaþ | tasmàd upapannam etat tattva-j¤ànàbhyàsena mano-nà÷àbhyàsena vàsanà-kùayàbhyàsena ca ràga-dveùa-÷ånyatayà yaþ sva-para-sukha-duþkhàdiùu sama-dçùñiþ sa paramo yogã mato yas tu viùama-dçùñiþ sa tattva-j¤ànavàn apy aparamo yogãti ||32||

vi÷vanàthaþ : kiü ca, sàdhana-da÷àyàü yogã sarvatra samaþ syàd ity uktam | tatra mukhyaü sàmyaü vyacaùñe àtmaupamyeneti | sukhaü và duþkhaü veti yathà mama sukhaü priyaü duþkham apriyaü, tathaivànyeùàm apãti sarvatra samaü pa÷yan sukham eva sarveùàü yo và¤chati, na tu kasyàpi duþkham, sa yogã ÷reùñho mamàbhimataþ ||32||

baladevaþ : sarva-bhåta-hite rataþ iti yat pràg uktaü, tad vi÷adayati àtmaupamyeneti | vyutthàna-da÷àyàm àtmaupamyena sva-sàdç÷yena sukhaü duþkhaü ca yaþ sarvatra samaü pa÷yati | svasyeva parasya sukham evecchati, na tu duþkham, sa sva-para-sukha-duþkha-sama-dçùñiþ sarvànukampã yogã mama paramaþ ÷reùñho 'bhimataþ | tad-viùama-dçùñis tu tattva-j¤o 'py aparama-yogãti bhàvaþ ||32||

__________________________________________________________

BhG 6.33

arjuna uvàca
yo 'yaü yogas tvayà proktaþ sàmyena madhusådana |
etasyàhaü na pa÷yàmi ca¤calatvàt sthitiü sthiràm ||33||

÷rãdharaþ : ukta-lakùaõasya yogasyàsambhavaü manvàno 'rjuna uvàca yo 'yam iti | sàmyena manaso laya-vikùepa-÷ånyatayà kevalàtmàkàràvasthànena | yo 'yaü yogas tvayà proktaþ | etasya sthiràü dãrgha-kàlàü sthitiü na pa÷yàmi | manasa÷ ca¤calatvàt ||33||

madhusådanaþ : uktam artham àkùipan arjuna uvàca yo 'yam iti | yo 'yaü sarvatra samaùñi-lakùaõaþ paramo yogaþ sàmyena samatvena citta-gatànàü ràga-dveùàdãnàü viùama-dçùñi-hetånàü niràkaraõena tvayà sarvaj¤ene÷vareõoktaþ | he madhusådana ! sarva-vaidika-sampradàya-pravartaka ! etasya tvad-uktasya sarva-mano-vçtti-nirodha-lakùaõasya yogasya sthitiü vidyamànatàü sthiràü dãrgha-kàlànuvartinãü na pa÷yàmi na sambhàvayàmi aham asmad-vidho 'nyo và yogàbhyàsa-nipuõaþ | kasmàn na sambhàvayasi tatràha ca¤calatvàt, manasa iti ÷eùaþ ||33||

vi÷vanàthaþ : bhagavad-ukta-lakùaõasya sàmyasya duùkaratvam àlakùyovàca yo 'yam iti | etasya sàmyena pràptasya yogasya sthiràü sàrvadikãü sthitiü na pa÷yàmi | eùa yogaþ sarvadà na tiùñhati kintu tri-catura-dinàny evety arthaþ | kutaþ ? ca¤calatvàt | tathà hy àtma-duþkha-sukha-samam eva sarva-jagad-varti-janànàü sukha-duþkhaü pa÷yed iti sàmyam uktam | tatra ye bandhavas tañasthà÷ ca teùu sàmyaü bhaved api, ye ripavo ghàtakà dveùñàro nindakà÷ ca teùu na sambhaved eva | na hi mayà svasya yudhiùñhirasya duryodhanasya ca sukha-duþkhe sarvathà tulye draùñuü
÷akyete | yadi ca svasya sva-ripåõàü ca jãvàtma-paramàtma-pràõendriya-daihika-bhåtàni samàny eveti vivekena prabalasyàtica¤calasya manaso nigrahaõà÷akyatvàt | pratyuta viùayàsaktena tena manasaiva vivekasya grasyamànatva-dar÷anàd iti ||33||

baladevaþ : uktam àkùipann arjuna uvàca yo 'yam iti | sàmyena sva-para-sukha-duþkha-taulyena yo 'yaü yogas tvayà sarvaj¤ena proktas tasya sthiràü sàrvadikãü sthitiü niùñhàm apy ahaü na pa÷yàmi, kintu dvi-tràõy eva dinànãty arthaþ | kutaþ ? ca¤calatvàt | ayam arthaþ - bandhuùu udàsãneùu ca tat sàmyaü kadàcit syàt | na ca ÷atruùu nindakeùu ca kadàcid api | yadi paramàtmàdhiùñhànatvaü sarvatràvi÷eùam iti vivekena tad gràhyaü, tarhi na tat sàrvadikaü aticapalasya baliùñhasya ca manasas tena vivekena nigrahãtum a÷akyatvàd iti ||33||


__________________________________________________________

BhG 6.34

ca¤calaü hi manaþ kçùõa pramàthi balavad dçóham |
tasyàhaü nigrahaü manye vàyor iva suduùkaram ||34||

÷rãdharaþ : etaü sphuñayati ca¤calam iti | ca¤calaü svabhàvenaiva capalam | kiü ca pramàthi pramathana-÷ãlam | dehendriya-kùobha-karam ity arthaþ | kiü ca balavad vicàreõàpi jetum a÷akyam | kiü ca dçóhaü viùaya-vàsanànubaddhatayà durbhedam | ato yathàkà÷e dodhåyamànasya vàyoþ kumbhàdiùu nirodhanam a÷akyaü tathàhaü tasya manaso nigrahaü nirodhaü suduùkaraü sarvathà kartum a÷akyaü manye ||34||

madhusådanaþ : sarva-loka-prasiddhatvena tad eva ca¤calatvam upapàdayati ca¤calaü hãti | ca¤calam atyarthaü calaü sadà calana-svabhàvaü manaþ | hi prasiddham evaitat | bhaktànàü pàpàdi-doùàn sarvathà nivàrayitum a÷akyàn api kçùati nivàrayati teùàm eva sarvathà pràptum a÷ayàn api puruùàrthàn àkarùati pràpayatãti và kçùõaþ | tena råpeõa sambodhayan durnivàram api citta-cà¤calyaü nivàrya duùpràpam api samàdhi-sukhaü tvam eva pràpayituü ÷aknoùãti såcayati | na kevalam atyarthaü ca¤calaü kintu pramàthi ÷arãram indriyàõi ca pramathituü kùobhayituü ÷ãlaü
yasya tat | kùobhakatayà ÷arãrendriya-saüghàtasya viva÷atà-hetur ity arthaþ | kiü ca balavat, abhipretàd viùayàt kenàpy upàyena nivàrayitum a÷akyam | kiü ca, dçóhaü viùaya-vàsanà-sahasrànusyåtatayà bhettum a÷akyam, tantu-nàga-vad acchedyam iti bhàùye | tantu-nàgo nàga-pà÷aþ | tàntanãti gurjaràdau prasiddho mahà-hrada-nivàsã jantu-vi÷eùo và | tasyàtidçóhatayà balavato balavattayà pramàthinaþ pramàthitayàtica¤calasya mahà-matta-vana-gajasya nigrahaü nirodhaü nirvçttikatayàvasthànaü suduùkaraü sarvathà kartum a÷akyam ahaü manye | vàyor iva | yathàkà÷e dodhåyamànasya vàyor ni÷calatvaü sampàdya nirodhanam a÷akyaü
tadvad ity arthaþ |

ayaü bhàvaþ |jàte 'pi tattva-j¤àne pràrabdha-karma-bhogàya jãvataþ puruùasya kartçtva-bhoktçtva-sukha-duþkha-ràga-dveùàdi-lakùaõa÷ citta-dharmaþ kle÷a-hetutvàd bàdhitànuvçttyàpi bandho bhavati | citta-vçtti-nirodha-råpeõa tu yogena tasya nivàraõaü jãvanmuktir ity ucyate | yasyàþ sampàdanena sa yogã paramo mata ity uktam | tatredam ucyate | bandhaþ kiü sàkùiõo nivàryate kiü và cittàt | nàdyas tattva-j¤ànenaiva sàkùiõo bandhasya nivàritatvàt | na dvitãyaþ svabhàva-viparyayàyogàt | virodhi-sad-bhàvàc ca | na hi jalàd àrdratvam agner voùõatvaü nivàrayituü ÷akyate pratikùaõa-pariõamino hi bhàvà çte citi-÷akteþ
iti nyàyena pratikùaõa-pariõama-svabhàvatvàc cittasya pràrabdha-bhogena ca karmaõà kçtsnàvidyà-tat-kàrya-nà÷ane pravçttasya tattva-j¤ànasyàpi pratibandhaü kçtvà sva-phala-dànàya dehendriyàdikam avasthàpitam | na ca karmaõà sva-phala-sukha-duþkhàdi-bhoga÷ citta-vçttibhir vinà sampàdayituü ÷akyate | tasmàd yadyapi svàbhàvikànàm api citta-pariõàmànàü kathaücid yogenàbhibhavaþ ÷akyeta kartuü tathàpi tattva-j¤ànàd iva yogàd api pràrabdha-phalasya karmaõaþ pràbalyàd ava÷yambhàvini cittasya cà¤calye yogena tan-nivàraõam a÷akyam ahaü sva-bodhàd eva manye | tasmàd anupapannam etad àtmaupamyena sarvatra sama-dar÷ã paramo yogã mata ity arjunasyàkùepaþ |34||

vi÷vanàthaþ : etad evàha ca¤calam iti | nanu àtmànaü rathinaü viddhi ÷arãraü ratham eva ca [KañhU 1.3.3] ity àdi ÷ruteþ, 

àhuþ ÷arãraü ratham indriyàõi 
hayàn abhãùån mana indriye÷am |
vartmàni màtrà dhiùaõaü ca såtam [BhP 7.15.41] iti smçte÷ ca

buddher mano niyantçtva-dar÷anàd vivekavatyà buddhyà mano va÷ãkartuü ÷aktyam eveti ced ata àha balavat | sva-pra÷amakam auùudham api balavàn rogo yathà na gaõayati, tathaiva svabhàvàd eva baliùñhaü mano vivekavatãm api buddhim | kiü ca dçóham atisåkùma-buddhi-såcyàpi loham iva sahasà bhettum a÷akyam | vàyor ity àkà÷e dodhåyamànasya vàyor nigrahaü kumbhakàdinà nirodham iva yogenàùñàïgena manaso 'pi nirodhaü duùkaraü manye ||34||

baladevaþ : tad evàha ca¤calaü hãti | manaþ svabhàvena ca¤calam | nanu 

àtmànaü rathinaü viddhi ÷arãraü ratham eva ca |
buddhiü tu sàrathiü viddhi manaþ pragraham eva ca ||
indriyàõi hayàn àhur viùayàüs teùu gocaràn |
àtmendriya-mano-yukto bhoktety àhur manãùiõaþ || [KañhU 1.3.3] 

iti ÷ruter buddhi-niyamyaü manaþ ÷råyate tato vivekinyàü buddhyàü ÷akyaü tad va÷ãkartum iti cet tatràha pramàthãti | tàdç÷ãm api buddhiü pramathati | kutaþ ? balavat sva-pra÷amakam apy auùadhaü yathà balavàn rogo na gaõayati, tadvat | kiü ca dçóham såcyà lauham iva tàdç÷yàpi buddhyà bhettum a÷akyam ato yogenàpi tasya nigraham ahaü vàyor iva suduùkaraü manye | na hi vàyor muùñinà dhartuü ÷akyate atas tatropàyaü bråhãti ||34||

__________________________________________________________

BhG 6.35

÷rã-bhagavàn uvàca
asaü÷ayaü mahàbàho mano durõigrahaü calam |
abhyàsena tu kaunteya vairàgyeõa ca gçhyate ||35||

÷rãdharaþ : tad uktaü ca¤calatvàdikam aïgãkçtyaiva mano-nigrahopàyaü ÷rã-bhagavàn uvàca asaü÷ayam iti | ca¤calatvàdinà mano niroddhum a÷akyam iti yad vadasi etan niþsaü÷ayam eva | tathàpi tv abhyàsena paramàtmàkàra-pratyayà vçttyà viùaya-vaitçùõyena ca gçhyate | abhyàsena laya-pratibandhàd vairàgyeõa ca vikùepa-pratibandhàd uparata-vçttikaü sat paramàtmàkàreõa tiùñhatãty arthaþ | tad uktaü yoga-÷àstre -

     manaso vçtti-÷ånyasya brahmàkàratayà sthitiþ |
     yàsampraj¤àta-nàmàsau samàdhir abhidhãyate || iti ||35||

madhusådanaþ : tam imam àkùepaü pariharan ÷rã-bhagavàn uvàca asaü÷ayam iti | samyag viditaü te citta-ceùñitaü mano nigrahãtuü ÷akùyasãti santoùeõa sambodhayati he mahàbàho mahàntau sàkùàn mahàdevenàpi saha kçta-praharaõau bàhå yasyeti nirati÷ayam utkarùaü såcayati | pràrabdha-karma-pràbalyàd asaüyatàtmanà durnigrahaü duþkhenàpi nigrahãtum a÷akyam | pramàthi balavad dçóham iti vi÷eùaõa-trayaü piõóãkçtyaitad uktam | calaü svabhàva-ca¤calaü mana ity asaü÷ayaü nàsty eva saü÷ayo 'tra satyam evaitad bravãùãty arthaþ | evaü
saty api saüyatàtmanà samàdhi-màtropàyena yoginàbhyàsena vairàgyeõa ca gçhyate nigçhyate sarva-vçtti-÷ånyaü kriyate tan mana ity arthaþ | anigrahãtur asaüyatàtmanaþ sakà÷àt saüyatàtmano nigrahãtur vi÷eùa-dyotanàya tu-÷abdaþ | mano-nigrahe 'bhyàsa-vairàgyayoþ samuccaya-bodhanàya ca-÷abdaþ | he kaunteyeti pitç-ùvasç-putras tvam ava÷yaü mayà sukhã kartavya iti sneha-sambandha-såcanenà÷vàsayati | atra prathamàrdhena cittasya hañha-nigraho na sambhavatãti dvitãyàrdhena tu krama-nigrahaþ sambhavatãty uktam |

dvividho hi manaso nigrahaþ | hañhena krameõa ca | tatra cakùuþ-÷rotràdãni j¤ànendriyàõi vàk-pàõy-àdãni karmendriyàõi ca tad-golaka-màtroparodhena hañhàn nigçhyante | tad-dçùñàntena mano 'pi hañhena nigrahãùyàmãti måóhasya bhràntir bhavati | na ca tathà nigrahãtuü ÷akyate tad-golakasya hçdaya-kamalasya niroddhum a÷akyatvàt | ataeva ca krama-nigraha eva yuktas tad etad bhagavàn vasiùñha àha -

upavi÷yopavi÷yaiva cittaj¤ena muhur muhuþ |
na ÷akyate mano jetuü vinà yuktim aninditàm ||
aïku÷ena vinà matto yathà duùña-mataïgajaþ |
adhyàtma-vidyàdhigamaþ sàdhu-saïgama eva ca ||
vàsanà-samparityàgaþ pràõa-spanda-nirodhanam |
etàs tà yuktayaþ puùñàþ santi citta-jaye kila ||
satãùu yuktiùv etàsu hañhàn niyamayanti ye |
cetas te dãpam utsçjya vinighnanti tamo '¤janaiþ || iti |

krama-nigrahe càdhyàtma-vidyàdhigama eka upàyaþ | sà hi dç÷yasya mithyàtvaü dçg-vastuna÷ ca paramàrtha-satya-paramànanda-svaprakà÷atavaü bodhayati | tathà ca saty etan manaþ sva-gocareùu buddhvà nirindhanàgnivat svayam evopa÷àmyati | yas tu bodhitam api tattvaü na samyag budhyate yo và vismarati tayoþ sàdhu-saïgama evopàyaþ | sàdhavo hi punaþ punar bodhayanti smàrayanti ca | yas tu vidyà-madàdi-durvàsanayà pãóyamàno na sàdhån anuvartitum utsahate tasya pårvokta-vivekena vàsanà-parityàga evopàyaþ | yas tu vàsanànàm atipràbalyàt tàs tyaktuü na ÷aknoti tasya pràõa-spanda-nirodha eva upàyaþ | pràõa-spanda-vàsanayo÷ citta-prerakatvàt tayor nirodhe citta-÷àntir upapadyate | tad etad àha sa eva -

dve bãje citta-vçkùasya pràõa-spandana-vàsane |
ekasmiü÷ ca tayoþ kùãõe kùipraü dve api na÷yataþ ||
pràõàyàma-dçóhàbhyàsair yuktyà ca guru-dattayà |
àsanà÷ana-yogena pràõa-spando nirudhyate ||
asaïga-vyavahàritvàd bhava-bhàvana-varjanàt |
÷arãra-nà÷a-dar÷itvàd vàsanà na pravartate ||
vàsanà-samparityàgàc cittaü gacchaty acittatàm |
pràõa-spanda-nirodhàc ca yathecchasi tathà kuru ||
etàvan màtrakaü manye råpaü cittasya ràghava | 
yad bhàvanaü vastuno 'ntarvastutvena rasena ca ||
yadà na bhàvyate kiücid dheyopàdeya-råpi yat |
sthãyate sakalaü tyaktvà tadà cittaü na jàyate ||
avàsanatvàt satataü yadà na manute manaþ |
amanastà tadodeti paramàtma-pada-pradà || iti |

atra dvàv evopàyau paryavasitau pràõa-spanda-nirodhàrtham abhyàsaþ | vàsanà-parityàgàrthaü ca vairàgyam iti | sàdhu-saïgamàdhyàtma-vidyàdhigamau tv abhyàsa-vairàgyopapàdakatayànyathà-siddhau tayor evàntarbhavataþ | ata eva bhagavatàbhyàsena vairàgyeõa ceti dvayam evoktam | ataeva bhagavàn pata¤jalir asåtrayat abhyàsa-vairàgyàbhyàü tan-nirodhaþ [YogaS 1.12] iti | tàsàü pràg-uktànàü pramàõa-viparyaya-vikalpa-nidrà-smçti-råpeõa pa¤ca-vidhànàm anantànàm àsuratvena kliùñànàü daivatvenàkliùñànàm api vçttãnàü sarvàssàm api nirodho nirindhanàgnivad upa÷amàkhyaþ pariõàmo 'bhyàsena vairàgyeõa ca samuccitena bhavati | tad uktaü yoga-bhàùye - citta-nadã nàmobhayato-vàhinã vahati kalyàõàya
vahati pàpàya ca | tatra yà kaivalya-pràg-bhàrà viveka-nimnà sà kalyàõa-vahà | yà tv aviveka-nimnà saüsàra-pràg-bhàrà sà pàpa-vahà | tatra vairàgyeõa viùaya-srotaþ khilãkriyate | viveka-dar÷anàbhyàsena ca kalyàõa-srota udghàñyate ity ubhayàdhãna÷ citta-vçtti-nirodha iti | pràg-bhàra-nimna-pade tadà viveka-nimnaü kaivalya-pràg-bhàraü cittam ity atra vyàkhyàyate | yathà tãvra-vegopetaü nadã-pravàhaü setu-bandhanena nivàrya kulyà-praõayena kùetràbhimukhaü tiryak-pravàhàntaram utpàdyate tathà vairàgyeõa citta-nadyà viùaya-pravàhaü nivàrya samàdhy-abhyàsena pra÷ànta-vàhità sampàdyata iti dvàra-bhedàt samuccaya eva | eka-dvàratve hi brãhi-yava-dvi-kalpaþ syàd iti |

mantra-japa-devatà-dhyànàdãnàü kriyà-råpàõàm àvçtti-lakùaõo 'bhyàsaþ sambhavàt | sarva-vyàpàroparamasya tu samàdheþ ko nàmàbhyàsa iti ÷aïkàü nivàrayitum abhyàsaü såtrayati sma tatra sthitau yatno 'bhyàsaþ [YogaS 1.13] iti | tatra svaråpàvasthite draùñari ÷uddhe cid-àtmani cittasyàvçttikasya pra÷ànta-vàhità-råpà ni÷calatàsthitis tad-arthaü yatno mànasa utsàhaþ svabhàva-cà¤calyàd bahiùpravàha-÷ãlaü cittaü sarvathà nirotsyàmãty evaü vidhaþ | sa àvartyamàno 'bhyàsa ucyate | sa tu dãrgha-kàla-nairantarya-satkàràsevito dçóha-bhåmiþ [YogaS 1.14] anirvedena dãrgha-kàla-sevito vicchedàbhàvena nirantaràsevitaþ sat-kàreõa ÷raddhàti÷ayena càsevitaþ |
so 'bhyàso dçóha-bhåmir viùaya-sukha-vàsanayà càlayitum a÷akyo bhavati | adãrgha-kàlatve dãrghakàlatve 'pi vicchidya vicchidya sevane ÷raddhàti÷ayàbhàve ca laya-vikùepa-kaùàya-sukhàsvàdànàm aparihàre vyutthàna-saüskàra-pràbalyàd adçóha-bhåmir abhyàsaþ phalàya na syàd iti trayam upàttam |

vairàgyaü tu dvividham aparaü paraü ca | yatmàna-saüj¤à-vyatireka-saüj¤aikendriya-saüj¤à-va÷ãkàra-saüj¤à-bhedair aparaü caturdhà | tatra pårva-bhåmi-jayenottara-bhåmi-sampàdana-vivakùayà caturtham evàsåtrayat -- dçùñànu÷ravika-viùaya-vitçùõasya va÷ãkàra-saüj¤à vairàgyam [YogaS 1.15] iti | striyo 'nnaü pànam ai÷varyam ity àdayo dçùñà viùayàþ | svargo videhatà prakçti-laya ity àdayo vaidikatvenànu÷ravikà viùayàs teùåbhaya-vidheùv api satyàm eva tçùõàyàü viveka-tàratamyena yatamànàdi-trayaü bhavati | atra jagati kiü sàraü kim asàram iti guru-÷àstràbhyàü
j¤àsàmãty udyogo yatamànam | sva-citte pårva-vidyamàna-doùàõàü madhye 'bhyasyamàna-vivekenaite pakvà ete 'va÷iùñà iti cikitsakavad vivecanaü vyatirekaþ | dçùñànu÷ravika-viùaya-pravçtter duþkhàtmatva-bodhena bhair indriya-pravçttim ajanayantyà api tçùõàyà autsukya-màtreõa manasy avasthànam ekendriyam | manasy api tçùõà-÷ånyatvena sarvathà vaitçùõyaü tçùõà-virodhinã citta-vçttir j¤àna-prasàda-råpà va÷ãkàra-saüj¤à vairàgyaü sampraj¤àtasya samàdher antaraïgaü sàdhanam asaüpraj¤àtasya tu bahiraïgam | tasya tv antaraïga-sàdhanaü param evaü vairàgyam | tac càsåtrayat -- tat-paraü puruùa-khyàter
guõa-vaitçùõyam [YogaS 1.16] iti | sampraj¤àta-samàdhi-pàñavena guõa-trayàtmakàt pradhànàd viviktasya puruùasya khyàtiþ sàkùàtkàra utpadyate | tata÷ cà÷eùa-guõa-traya-vyavahàreùu vaitçùõyaü yad bhavati tat-paraü ÷reùñhaü phala-bhåtaü vairàgyam | tat-paripàka-nimittàc ca cittopa÷ama-paripàkàd avilambena kaivalyam iti ||35||

vi÷vanàthaþ : uktam artham aïgãkçtya samadadhàti a÷aü÷ayam iti | tvayoktaü satyam eva, kintu balavàn api rogas tat-pra÷amakauùadha-sevayà sad-vaidya-prayukta-prakàrayà muhur abhyastayà yathà cira-kàlena ÷àmyaty eva, tathà durnigraham api mano 'bhyàsena sad-guråpadiùña-prakàreõa parame÷vara-dhyàna-yogasya muhur anu÷ãlanena vairàgyeõa viùayeùv anàsaïgena ca gçhyate sva-hasta-va÷ãkartuü ÷akyata ity arthaþ | tathà ca pàta¤jala-såtram - abhyàsa-vairàgyàbhyàü tan-nirodhaþ [YogaS 1.12] iti | mahàbàho iti saïgràme tvayà yan mahàvãrà api vijãyante, sa ca pinàka-pàõir api va÷ãkçtas tenàpi kim ? yadi mahà-vãra-÷iro-maõir mano nàmà pràdhàniko bhaño mahà-yogàstra-prayogeõa jetuü ÷akyate, tadaiva mahà-bàhuteti bhàvaþ
| he kaunteyeti tatra tvaü mà bhaiùãþ | mat-pituþ svasuþ kuntyàþ putre tvayi mayà sàhàyyaü vidheyam iti bhàvaþ ||35||

baladevaþ : uktam artham svãkçtya bhagavàn uvàca a÷aü÷ayam iti | tathàpi sva-prakà÷a-sukhaikatànatvàtma-guõàbhimukhyàbhyàsenàtma-vyatirikteùu viùayeùu doùa-dçùñi-janitena vairàgyeõa ca mano nigrahãtuü ÷akyate | tathà càtmànandàsvàdhàbhyàsena laya-pratibandhàd viùaya-vaitçùõyena ca vikùepa-pratibandhàn nivçtta-càpalyaü manaþ sugrahaü yathà sad-auùadha-sevayà sad-vaidya-prayukta-prakàrayà muhur abhyastayà yathà cira-kàlena ÷àmyaty eva, tathà durnigraham api mano 'bhyàsena sad-guråpadiùña-prakàreõa parame÷vara-dhyàna-yogasya muhur anu÷ãlanena vairàgyeõa viùayeùv anàsaïgena ca gçhyate sva-hasta-va÷ãkartuü ÷akyata
ity arthaþ | tathà ca pàta¤jala-såtram - abhyàsa-vairàgyàbhyàü tan-nirodhaþ [YogaS 1.12] iti | mahàbàho iti saïgràme tvayà yan mahàvãrà api vijãyante, sa ca pinàka-pàõir api va÷ãkçtas tenàpi kim ? yadi mahà-vãra-÷iro-maõir mano nàmà pràdhàniko bhaño mahà-yogàstra-prayogeõa jetuü ÷akyate, tadaiva mahà-bàhuteti bhàvaþ | he kaunteyeti tatra tvaü mà bhaiùãþ | mat-pituþ svasuþ kuntyàþ putre tvayi mayà sàhàyyaü vidheyam iti bhàvaþ ||35||

__________________________________________________________

BhG 6.36

asaüyatàtmanà yogo duùpràpa iti me matiþ |
va÷yàtmanà tu yatatà ÷akyo 'vàptum upàyataþ ||36||

÷rãdharaþ : etàvàüs tv iha ni÷caya ity àha asaüyateti | ukta-prakàreõàbhyàsa-vairàgyàbhyàm asaüyata àtmà cittaü yasya tena yogo duùpràpa pràptum a÷akyaþ | abhyàsa-vairàgyàbhyàü va÷yo va÷avartã àtmà cittaü yasya tena puruùeõa puna÷ cànenaivopàyena prayatnaü kurvatà yogaþ pràptuü ÷akyaþ ||36||

madhusådanaþ :  yat tu tvam avocaþ pràrabdha-bhogena karmaõà tattva-j¤ànàd api prabalena sva-phala-dànàya manaso vçttiùåtpàdyamànàsu kathaü tàsàü nirodhaþ kartuü ÷akyaü iti tatrocyate asaü÷ayàtmaneti | HERE

tathà càha bhagavàn vasiùñhaþ -

     sarvam eveha hi sadà saüsàre raghunandana |
     samyak prayuktàt sarveõa pauruùàt samavàpyate ||
     ucchàstraü ÷àstritaü ceti pauruùaü dvividhaü smçtam |
     tatrocchàstram anarthàya paramàrthàya ÷àstritam ||
     
ucchàstraü ÷àstra-pratiùiddham anarthàya narakàya | ÷àstritaü ÷àstra-vihitam antaþ-karaõa-÷uddhi-dvàrà paramàrthàya caturùv artheùu paramàya mokùàya |

     ÷ubhà÷ubhàbhyàü màrgàbhyàü vahantã vàsanà sarit |
     pauruùeõa prayatnena yojanãyà ÷ubhe pathi ||
     a÷ubheùu samàviùñaü ÷ubheùv evàvatàraya |
     sva-manaþ puruùàrthena balena balinàü vara ||
     dràg-abhyàsa-va÷àd yàti yadà te vàsanodayam |
     tadàbhyàsasya sàphalyaü viddhi tvam ari-mardana ||

vàsanà ÷ubhedti ÷eùaþ |

sandigdhàyàm api bhç÷aü ÷ubhàm eva samàhara |
÷ubhàyàü vàsanà-vçddhau tàta doùo na ka÷cana ||
avyutpanna-manà yàvad bhavàn aj¤àta-tatpadaþ |
guru-÷àstra-pramàõais tvaü nirõãtaü tàvad àcara ||
tataþ pakva-kaùàyeõa nånaü vij¤àta-vastunà | 
÷ubho 'py asau tvayà tyàjyo vàsanaugho nirodhinà || iti |

tasmàt sàkùi-gatasya saüsàrasyàviveka-nibandhanasya viveka-sàkùàtkàràd apanaye 'pi pràrabdha-karma-paryavasthàpitasya cittasya svàbhàvikãnàm api vçttãnàü yogàbhyàsa-prayatnenàpanaye sati jãvanmuktaþ paramo yogã | citta-vçtti-nirodhàbhàve tu tattva-j¤ànavàn apy aparamo yogãti siddham | ava÷iùñaü jãvanmukti-viveke sa-vistaram anusandheyam ||36||

vi÷vanàthaþ : atràyaü paràmar÷a ity ata àha saüyatàtmanàbhyàsa-vairàgyàbhyàü na saüyataü mano yasya tena | tàbhyàü tu va÷yàtmanà va÷ãbhåta-manasàpi puüsà yatatà ciraü yatnavataiva yogo mano-nirodha-lakùaõaþ samàdhir upàyataþ sàdhana-bhåyastvàt pràptuü ÷akyaþ ||36||

baladevaþ : asaüyateti | uktàbhyàm abhyàsa-vairàgyàbhyàü na saüyata àtmà mano yasya tena vij¤enàpi puüsà citta-vçtti-nirodha-lakùaõo yogo duùpràpaþ pràptum a÷akyaþ | tàbhyàü va÷yo 'dhãna àtmà mano yasya tena puüsà, tathàpi yatatà tàdç÷a-prayatnavatà sa yogaþ pràptuü ÷akyaþ | upàyato mad-àràdhana-lakùaõàj j¤ànàkàràn niùkàma-karma-yogàc ceti me matiþ ||36||

__________________________________________________________

BhG 6.37

arjuna uvàca
ayatiþ ÷raddhayopeto yogàc calita-mànasaþ |
apràpya yoga-saüsiddhiü kàü gatiü kçùõa gacchati ||37||

÷rãdharaþ : abhyàsa-vairàgyàbhàvena katha¤cid apràpta-samyag-j¤ànaþ kiü phalaü pràpnotãty arjuna uvàca ayatir it | prathamaü ÷raddhayopeta eva yoge pravçttaþ, na tu mithyàcàratayà | tataþ paraü tv ayatiþ samyaï na yatate | ÷ithilàbhyàsa ity arthaþ | evam abhyàsa-vairàgya-÷aithilyàd yogasya saüsiddhiü phalaü j¤ànam apràpya kàü gatiü pràpnoti ? ||37||

madhusådanaþ : evaü pràktanena granthenotpanna-tattva-j¤àno 'nutpanna-jãvan-mukti-paramo yogã mataþ | utpanna-tattva-j¤àna utpanna-jãvan-muktis tu paramo yogã mata ity uktam | tayor ubhayor api j¤ànàd j¤àna-nà÷e 'pi yàvat pràrabdha-bhogaü karma dehendriya-saïghàtàvasthànàt pràrabdha-bhoga-karmàpàye ca vartamàna-dehendriya-saïghàtàpàyàt punar-utpàdakàbhàvàd videha-kaivalyaü prati kàpi nàsty à÷aïkà | yas tu pràk-kçta-karmabhir labdha-vividiùà-paryanta-citta-÷uddhiþ kçta-kàryatvàt sarvàõi karmàõi parityajya pràpta-paramahaüsa-parivràjaka-bhàvaþ paramahaüsa-parivràjakam àtma-sàkùàtkàreõa jãvan-muktaü para-prabodhana-dakùaü gurum upasçtya tato vedànta-mahà-vàkyopade÷aü
pràpya tatràsambhàvanà-viparãta-bhàvanàkhya-pratibandha-niràsàya athàto brahma-jij¤àsà [Vs 1.1.1] ity àdy anàvçttiþ ÷abdàt [Vs 4.4.23] ity antayà catur-lakùaõa-mãmàüsayà ÷ravaõa-manana-nididhyàsanàni guru-prasàdàt kartum àrabhate sa ÷raddadhàno 'pi sann àyuùo 'lpatvenàlpa-prayatnatvàd alabdha-j¤àna-paripàkaþ ÷ravaõa-manana-nididhyàsaneùu kriyamàõeùv eva madhye vyàpadyate | sa j¤àna-paripàka-÷ånyatvenànaùñàj¤àno na mucyate | nàpy upàsanà-sahita-karma-phalaü devalokam anubhavaty arcir-àdi-màrgeõa | nàpi kevala-karma-phalaü pitç-lokam anubhavati dhåmàdi-màrgeõa | karmaõàm upàsanànàü ca tyaktatvàt | ata etàdç÷o yoga-bhraùñaþ kãñàdi-bhàvena kaùñàü gatim iyàd aj¤atve
sati deva-yàna-pitç-yàna-màrgàsambandhitvàd varõà÷ramàcàra-bhraùñavad athavà kaùñàü gatiü neyàt | ÷àstra-ninidta-karma-÷ånyatvàd vàmadevavad iti saü÷aya-paryàkula-manà arjuna uvàca ayatir iti | 

yatir yatna-÷ãlaþ alpàrthe na¤ alavaõà yavàgår ity-àdivat | ayatir alpa-yatnaþ | ÷raddhayà guru-vedànta-vàkyeùu vi÷vàsa-buddhi-råpayopeto yuktaþ | ÷raddhà ca sva-sahacaritànàü ÷amàdãnàm upalakùaõaü ÷ànto dànta uparatas titikùuþ ÷raddhànvito bhåtvàtmany evàtmànaü pa÷yati iti ÷ruteþ | tena nityànitya-vastu-viveka ihàmutra-bhoga-viràgaþ ÷ama-damoparati-titikùà-÷raddhàdi-sampan-mumukùutà ceti sàdhana-catuùñaya-sampanno gurum upasçtya vedànta-vàkya-÷ravaõàdi kurvann api paramàyuùo 'lpatvena maraõa-kàle cendriyàõàü vyàkulatvena sàdhanànuùñhànàsambhavàd yogàc calita-mànaso yogàc chravaõàdi-paripàka-labdha-janmanas tattva-sàkùàtkàràc
calitaü tat-phalam apràptaü mànasaü yasya sa yogàniùpattyaivàpràpya yoga-saüsiddhiü tattva-j¤àna-nimittàm aj¤àna-tat-kàrya-nivçttim apunar-àvçtti-sahitàm apràpyàtattva-j¤a eva mçtaþ san kàü gatiü he kçùõa gacchati sugatiü durgatiü và ? karmaõàü parityàgàj j¤ànasya cànutpatteþ ÷àstrokta-mokùa-sàdhanànuùñhàyitvàc chàstra-garhita-karma-÷ånyatvàc ca ||37||

vi÷vanàthaþ : nanv abhyàsa-vairàgyàbhyàü prayatnavataiva puüsà yogo labhyata iti tvayocyate | yasyaitat tritayam api na dç÷yate, tasya kà gatir iti pçcchati | ayatir alpa-yatnaþ anavarõàya vàgur itivad alpàrthe na¤ | atha ca ÷raddhayopeto yoga-÷àstràstikyena tatra ÷raddhayopeto yogàbhyàsa pravçtta eva, na tu loka-va¤cakatvena mithyàcàraþ | kintv abhyàsa-vairàgyayor abhàvena yogàc calitaü viùaya-pravaõã-bhåtaü mànasaü yasya saþ | ataeva yogasya saüsiddhiü samyak siddhim apràpyeti yat ki¤cit siddhiü tu pràpta eveti yogàrurukùà-bhåmikàto 'grimàü yogàroha-bhåmikàyàþ prathamàü kakùàü gata iti bhàvaþ ||37||

baladevaþ : j¤àna-garbho niùkàma-karma-yogo 'ùñàïga-yoga-÷irasko nikhilopasarga-vimardanaþ sva-paramàtmàvalokanopàyo bhavatãty asakçd uktam | tasya ca tàdç÷asya nehàbhikrama-nà÷o 'stãti pårvokta-mahimnas tan-mahimànaü ÷rotum arjunaþ pçcchati ayatir iti | abhyàsa-vairàgyàbhyàü prayatnena ca yogaü pumàn labhetaiva | yas tu prathamaü ÷raddhayà tàdç÷a-yoga-niråpaka-÷ruti-vi÷vàsenopetaþ | kintv ayatir alpa-svadharmànuùñhàna-yatnavàn anudàrà yuvatiþ itivad alpàrthe 'tra na¤ | ÷ithila-prayatnatvàd eva yogàd aùñàïgàc calitaü viùaya-pravaõaü mànasaü yasya saþ | evaü ca svadharmànuùñhànàbhyàsa-vairàgya-÷aithilyàd
vividhasya yogasya samyak siddhiü hçd-vi÷uddh-lakùaõàm àtmàvalokana-lakùaõàü càpràptaþ kiücit siddhiü tu pràpta eva | ÷raddhàluþ kiücid anuùñhita-svadharmaþ pràrabdha-yogo 'pràpta-yoga-phalo dehànte kàü gatiü gacchati ? he kçùõa ||37||
__________________________________________________________

BhG 6.38

kaccin nobhaya-vibhraùña÷ chinnàbhram iva na÷yati |
apratiùñho mahàbàho vimåóho brahmaõaþ pathi ||38||

÷rãdharaþ : pra÷nàbhipràyaü vivçõoti kaccid iti | karmaõàm ã÷vare 'rpitatvàd ananuùñhànàc ca tàvat karma-phalaü svargàdikaü na pràpnoti | yogàniùpatte÷ ca mokùaü na pràpnoti | evam ubhayasmàd bhraùño 'pratiùñho nirà÷rayaþ | ataeva brahmaõaþ pràpty-upàye pathi màrge vimåóhaþ san kaccit kiü na÷yati ? kiü và na na÷yatãty arthaþ | nà÷e dçùñàntaþ - yathà cchinnam abhraü pårvasmàd abhràd vi÷liùñam abhràntaraü càpràptaü san madhya eva vilãyate tadvad ity arthaþ ||38||

madhusådanaþ : etad eva saü÷aya-bãjaü vivçõoti kaccid iti | kaccid iti sàbhilàùa-pra÷ne | he mahàbàho mahàntaþ sarveùàü bhaktànàü sarvopadrava-nivàraõa-samarthàþ puruùàrtah-catuùñaya-dàna-samarthà và catvàro bàhavo yasyeti pra÷na-nimitta-krodhàbhàvas tad-uttara-dàna-sahiùõutvaü ca såcitam | brahmaõaþ pathi brahma-pràpti-màrge j¤àne vimåóho vicittaþ, anutpanna-brahmàtmaikya-sàkùàtkàra iti yàvat | apratiùñho deva-yàna-pitç-yàna-màrga-gamana-hetubhyàm upàsanà-karmabhyàü pratiùñhàbhyàü sàdhanàbhyàü rahitaþ sopàsanànàü sarveùàü
karmaõàü parityàgàt | etàdç÷a ubhaya-vibhraùñaþ karma-màrgàj j¤àna-màrgàc ca vibhraùña÷ chinnàbhram iva vàyunà chinnaü vi÷akalitaü pårvasmàn meghàd bhraùñam uttaraü megham apràptam abhraü yathà vçùñy-ayogyaü sad-antaràla eva na÷yati tathà yoga-bhraùño 'pi pårvasmàt karma-màrgàd vicchinna uttaraü ca j¤àna-màrgam apràpto 'ntaràla eva na÷yati karma-phalaü j¤àna-phalaü ca labdhum ayogyo na kim iti pra÷nàrthaþ | etena j¤àna-karma-samuccayo niràkçtaþ | etasmin hi pakùe j¤àna-phala-làbhe 'pi karma-phala-làbha-sambhavenobhaya-vibhraùñatvàsambhavàt | na ca tasya karma-sambhave 'pi phala-kàmanà-tyàgàt phala-bhraü÷a-vacanam
avakalpata iti vàcyaü niùkàmànàm api karmaõàü phala-sad-bhàvasyàpastamba-vacanàndy-udàharaõena bahu÷aþ pratipàditatvàt | tasmàt sarva-karma-tyàginaü praty evàyaü pra÷naþ | anartha-pràpti-÷aïkàyàs tatraiva sambhavàt ||38||

vi÷vanàthaþ : kaccid iti pra÷ne | ubhaya-vibhraùñaþ karma-màrgàc cyuto yoga-màrgaü ca samyag apràpta ity arthaþ | chinnàbhram iveti yathà chinnam abhraü meghaþ pårvasmàd abhràd vi÷liùñam abhràntaraü càpràptaü sat madhye vilãyate tenàsya iha loke yoga-màrge prave÷àd viùaya-bhoga-tyàgecchà samyag-vairàgyàbhàvàd viùaya-bhogecchà ceti kaùñam | para-loke ca svarga-sàdhanasya karmaõo 'bhàvàt | mokùa-sàdhanasya yogasyàpy aparipàkàn na svarga-mokùàv ity ubhaya-loka evàsya vinà÷a iti dyotitam | ato brahma-pràpty-upàye pathi màrge vimåóho 'yam apratiùñhaþ pratiùñhàm àspadam apràptaþ san kaccit kiü na÷yati
na na÷yati tvaü pçcchyase ||38||

baladevaþ : pra÷nà÷ayaü vi÷adayati kaccid iti pra÷ne | niùkàmatayà karmaõo 'nuùñhànàn na svargàdi-phalaü yogàsiddher nàtmàvalokanaü ca tasyàbhåt | evam ubhayasmàd vibhraùño 'pratiùñho niràlambaþ san kiü na÷yati kiü và na na÷yati ? ity arthaþ | chinnàbhram iveti abhraü megho yathà pårvasmàd abhràd vicchinnaü param abhraü càpràptam antaràle vilãyate, tadvad eveti nà÷e dçùñàntaþ | katham evaü ÷aïkà ? tatràha - brahmaõaþ pathi pràpty-upàye yad asau vimåóhaþ ||38||

__________________________________________________________

BhG 6.39

etan me saü÷ayaü kçùõa chettum arhasy a÷eùataþ |
tvad-anyaþ saü÷ayasyàsya chettà na hy upapadyate ||39||

÷rãdharaþ : tvayaiva sarvaj¤enàyaü mama sandeho nirasanãyaþ | tvatto 'nyas tv etat sandeha-nivartako nàsti ity àha etad iti etad enam | chettvà nivartakaþ spaùñam anyat ||39||

madhusådanaþ : yathopadar÷ita-saü÷ayàpàkaraõàya bhagavantam antaryàmiõam arthayate pàrthaþ etan ma iti | etad evaü pårvopadar÷itaü me mama saü÷ayaü he kçùõa cchettum apanetum arhasy a÷eùataþ saü÷aya-målàdharmàdy-ucchedena | mad-anyaþ ka÷cid çùir và devo và tvadãyam imaü saü÷ayam ucchetsyatãty à÷aïkyàha tvad-anya iti | tvat parame÷varàt sarvaj¤àc chàstra-kçtaþ parama-guroþ kàruõikàd anyo 'nã÷varatvena asarvaj¤aþ ka÷cid çùir và devo vàsya yoga-bhraùña-para-loka-gati-viùayasya saü÷ayasya cchettà samyag-uttara-dànena nà÷ayità hi yasm¨n nopapadyate na sambhavati tasmàt tvam
eva pratyakùa-dar÷ã sarvasya parama-guruþ saü÷ayam etaü mama cchettum arhasãty arthaþ ||39||

vi÷vanàthaþ : etad etam ||39||

baladevaþ : etad iti klãbtvam àrùam | tvad iti sarve÷varàt sarvaj¤atvatto 'nyo 'nã÷varo 'lpaj¤aþ ka÷cid çùiþ ||39||

__________________________________________________________

BhG 6.40

÷rã-bhagavàn uvàca
pàrtha naiveha nàmutra vinà÷as tasya vidyate |
na hi kalyàõa-kçt ka÷cid durgatiü tàta gacchati ||40||

÷rãdharaþ : tatrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca pàrtheti sàrdhai÷ caturbhiþ | iha-loke nà÷a ubhaya-bhraùñàt pàtityam | amutra para-loke nà÷o naraka-pràptiþ | tad ubhayaü tasya nàsty eva | yataþ kalyàõa-kçc cubha-kàrã ka÷cid api durgatiü na gacchati | ayaü ca ÷ubhakàrã ÷raddayà yoge pravçttatvàt | tàteti loka-rãtyopalàlayan sambodhayati ||40||

madhusådanaþ : evam arjunasya yoginaü prati nà÷à÷aïkàü pariharann uttaraü ÷rã-bhagavàn uvàca pàrtheti | ubhaya-vibhraùño yogã na÷yatãti ko 'rthaþ | kim iha loke ÷iùña-garhaõãyo bhavati veda-vihita-karma-tyàgàt | yathà ka÷cid ucchçïkhalaþ | kiü và paratra nikçùñàü gatiü pràpnoti | yathoktaü ÷rutyà - athaitayoþ pathor na katareõacana te kãñàþ pataïgà yadi danda÷åkam iti | tathà coktaü manunà -- vàntà÷y ulkà-mukhaþ preto vipro dharmàt svakàc cyutaþ [Manu 12.71] ity àdi | tad ubhayam api nety àha he pàrtha pàrtha naiveha nàmutra vinà÷as tasya yathà-÷àstraü kçta-sarva-karma-saünyàsasya sarvato viraktasya gurum upasçtya
vedànta-÷ravaõàdi kurvato 'ntaràle mçtasya yoga-bhraùñasya vidyate |

ubhayatràpi tasya vinà÷o nàstãty atra hetum àha hi yasmàt kalyàõa-kçc chàstra-vihita-kàrã ka÷cid api durgatim ihàkãrtiü paratra ca kãñàdi-råpatàü na gacchati | ayaü tu sarvotkçùña eva san durgatiü na gacchatãti kim u vaktavyam ity arthaþ | tanoty àtmànaü putra-råpeõeti pità tata ucyate | svàrthike 'õi tata eva tàto ràkùasa-vàyasàdivat | pitaiva ca putra-råpeõa bhajatãti putra-sthànãyasya ÷iùyasya tàteti sambodhanaü kçpàti÷aya-såcanàrtham | yad uktaü yoga-bhraùñaþ kaùñàü gatiü gacchati aj¤atve sati deva-yàna-pitç-yàna-màrgànyataràsambandhitvàt svadharma-bhraùñavad iti | tad ayuktam | etasya devayàna-màrga-sambandhitvena hetor asiddhatvàt | pa¤càgni-vidyàyàü
ya itthaü vidur ye càmã araõye ÷raddhàü satyam upàsate te 'rcir abhisambhavantãty avi÷eùeõa pa¤càgni-vidàm ivàtaskratånàü ÷raddhà-satyavatàü mumukùåõàm api deva-yàna-màrgeõa brahma-loka-pràpti-kathanàt | ÷ravaõàdi-paràyaõasya ca yoga-bhraùñasya ÷raddhànvito bhåtvety anena ÷raddhàyàþ pràptatvàt | ÷ànto dànta ity anena cànçta-bhàùaõa-råpa-vàg-vyàpàra-nirodha-råpasya satyasya labdhatvàt | bahir indiryàõàm ucchçïkhala-vyàpàra-nirodho hi damaþ | yoga-÷àstre ca ahiüsà-satyàsteya-brahmacaryàparigrahà yamàþ [YogaS 2.30] iti yogàïga-svenoktatvàt | yadi tu satya-÷abdena brahmaivocyate tadàpi na kùatiþ | vedànta-÷ravaõàder api satya-brahma-cintana-råpatvàt | atat-kratutve 'pi ca pa¤càgni-vidàm
iva brahma-loka-pràpti-sambhavàt | tathà ca smçtiþ saünyàsàd brahmaõaþ sthànam iti | tathà pràtyahika-vedànta-vàkya-vicàrasyàpi brahma-loka-pràpti-sàdhanatvàt samuditànàü teùàü tat-sàdhanatvaü kiü citram | ataeva sarva-sukçta-råpatvaü yogi-caritasya taittirãyà àmananti tasyaivaü viduùo yaj¤asya ity àdinà | smaryate ca -
snàtaü tena samasta-tãrtha-salile sarvà 'pi dattàvanir 
yaj¤ànàü ca kçtaü sahasram akhilà devà÷ ca sampåjitàþ |
saüsàràc ca samuddhçtàþ sva-pitaras trailokya-påjyo 'py asau
yasya brahma-vicàraõe kùaõam api sthairyaü manaþ pràpnuyàt || iti ||40||

vi÷vanàthaþ : iha loke amutra para-loke 'pi kalyàõaü kalyàõa-pràpakaü yogaü karotãti saþ ||40||

baladevaþ : evaü pçùño bhagavàn uvàca pàrtheti | tasyokta-lakùaõasya yogina iha pràkçtike loke 'mutràpràkçtike ca loke vinà÷aþ svargàdi-sukha-vibhraü÷a-lakùaõaþ paramàtmàvalokana-vibhraü÷a-lakùaõa÷ ca na vidyate na bhavati | kiü cottaratra tat-pràptir bhaved eve | hi yataþ | kalyàõa-kçt niþ÷reyasopàya-bhåta-sad-dharma-yogàrambhã durgatiü tad-ubhayàbhàva-råpàü daridratàü na gacchati | he tàtety ativàtsalyàt saübodhanam | tenàtyàtmànaü putra-råpeõa iti vyutpattes | tataþ pità svàrthike 'õi | tata eva tàtaþ putraü ÷iùyaü càtikçpayà jyeùñas tathà sambodhayati ||40||

__________________________________________________________

BhG 6.41

pràpya puõya-kçtàü lokàn uùitvà ÷à÷vatãþ samàþ |
÷ucãnàü ÷rãmatàü gehe yoga-bhraùño 'bhijàyate ||41||

÷rãdharaþ : tarhi kim asau pràpnotãty apekùàyàm àha pràpyeti | puõya-kçtàü puõya-kàriõàm a÷vamedhàdi-yàjinàü lokàn pràpya tatra ÷à÷vatãþ samàþ bahån saüvatsaràn uùitvà vàsa-sukham anubhåya ÷ucãnàü sad-àcàràõàü ÷rãmatàü dhaninàm | gehe sa yoga-bhraùño 'bhijàyate janma pràpnoti ||41||

madhusådanaþ : tad evaü yoga-bhraùñasya ÷ubha-kçttvena loka-dvaye 'pi nà÷àbhàve kiü bhavatãty ucyate pràpyeti | yoga-màrga-pravçttaþ sarva-karma-saünyàsã vedànta-÷ravaõàdi kurvann antaràle mriyamàõaþ ka÷cit pårvopacita-bhoga-vàsanà-pràdurbhàvàd viùayebhyaþ spçhayati | ka÷cit tu vairàgya-bhàvanà-dàóhyàn na spçhayati | tayoþ prathamaþ pràpya puõya-kçtàm a÷vamedha-yàjinàü lokàn arcir-àdi-màrgeõa brahma-lokàn | ekasminn api bhoga-bhåmi-bhedàpekùayà bahu-vacanam | tatra coùitvà vàsam anubhåya ÷à÷vatãr brahma-parimàõenàkùàyàþ samàþ saüvatsaràn, tad-ante ÷ucãnàü ÷uddhànàü ÷rãmatàü
vibhåtimatàü mahàràja-cakravartinàü gehe kule bhoga-vàsanà÷oùa-sad-bhàvàd ajàta÷atru-janakàdivad yoga-bhraùño 'bhijàyate | bhoga-vàsanà-pràbalyàd brahma-lokànte sarva-karma-saünyàsàyogyo mahàràjo bhavatãty arthaþ ||41||

vi÷vanàthaþ : tarhi kàü gatim asau pràpnotãty ata àha pràpyeti | puõya-kçtàm a÷vamedhàdi-yàjinàü lokàn iti yogasya phalaü mokùo bhoga÷ ca bhavati | tatràpakva-yogino bhogecchàyàü satyàü yoga-bhraü÷e sati bhoga eva | paripakva-yoginas tu bhogecchàyà asambhavàn mokùa eva | kecit tu paripakva-yogino 'pi daivàd bhogecchàyàü satyàü kardama-saubharyàdi-dçùñyà bhoagam apy àhur iti | ÷ucãnàü sad-àcàràõàü ÷rãmatàü dhanika-vaõig-àdãnàü ràj¤àü và ||41||

baladevaþ : aihikãü sukha-sampattiü tàvad àha pràpyeti | yàdç÷a-viùaya-spçhayà sva-dharme ÷ithilo yogàc ca vicyuto 'yaü tàdç÷àn viùayàn àtmodde÷yaka-niùkàma-svadharma-yogàrambha-màhàtmyena puõya-kçtàm a÷vamedhàdi-yàjinàü lokàn pàpya bhuïkte tàn bhu¤jàno yàvatãbhis tad-bhoga-tçùõà-vinivçttis tàvatãþ ÷à÷vatãþ bahvãþ samàþ saüvatsaràüs teùu lokeùåùitvà sthitvà tad-bhoga-vitçùõas tebhyo lokebhyaþ ÷ucãnàü sad-dharma-niratànàü yogàrhàõàü ÷rãmatàü dhaninàü gehe pårvàrabdha-yoga-màhàtmyàt sa yoga-÷reùñho 'bhijàyata
ity alpa-kàlàrabdha-yogàd bhraùñasya gatir iyaü dar÷ità ||41||

__________________________________________________________

BhG 6.42

atha và yoginàm eva kule bhavati dhãmatàm |
etad dhi durlabhataraü loke janma yad ãdç÷am ||42||

÷rãdharaþ : alpa-kàlàbhyasta-yoga-bhraü÷e gatir iyam uktà | ciràbhyasta-yoga-bhraü÷e tu pakùàntaram àha athaveti | yoga-niùñhànàü dhãmatàü j¤àninàm eva kule jàyate | na tu pårvoktànàm àråóha-yogànàü kule | etaj janma stauti ãdç÷aü yaj janma etad dhi loke durlabhataraü mokùa-hetutvàt ||42||

madhusådanaþ : dvitãyaü prati pakùàntaram àha athaveti | ÷raddhà-vairàgyàdi-kalyàõa-guõàdhikye tu bhoga-vàsanà-virahàt puõya-kçtàü lokàn apràpyaiva yoginàm eva daridràõàü bràhmaõànàü na tu ÷rãmatàü ràj¤àü gçhe yoga-bhraùña-janma tad api durlabham aneka-sukçta-sàdhyatvàn mokùa-paryavasàyitvàc ca | yat tu ÷ucãnàü daridràõàü bràhmaõànàü brahma-vidyàvatàü kule janma | etad dhi prasiddhaü ÷ukàdivat | durlabhataraü durlabhàd api durlabhaü loke yad ãdç÷aü sarva-pramàda-kàraõa-÷ånyaü janmeti dvitãyaþ ståyate bhoga-vàsanà-÷ånyatvena sarva-karma-saünyàsàrhatvàt ||42||

vi÷vanàthaþ : alpa-kàlàbhyasta-yoga-bhraü÷e gatir iyam uktà | cira-kàlàbhyasta-yoga-bhraü÷e tu pakùàntaram àha athaveti | yoginàü nimi-prabhçtãnàm ity arthaþ ||42||

baladevaþ : ciràràbdhàd yogàd bhraùñasya gatim àha athaveti | yoginàü yogam abhyasatàü dhãmatàü yoga-de÷ikànàü kule bhavaty utpadyate | dvividhaü janma stauti etad iti | yogàrhàõàü yogam abhyasatàü ca kule pårva-yoga-saüskàra-bala-kçtam etaj janma pràkçtànàm atidurlabham ||42||

__________________________________________________________

BhG 6.43

tatra taü buddhi-saüyogaü labhate paurvadehikam
yatate ca tato bhåyaþ saüsiddhau kurunandana ||43||

÷rãdharaþ : tataþ kiü ? ata àha tatreti sàrdhena | sa tatra dvi-prakàre 'pi janmani pårva-dehe bhavaü paurvadehikam | tam eva brahma-viùayayà buddhyà saüyogaü labhate | tata÷ ca bhåyo 'dhikaü saüsiddhau mokùe prayatnaü karoti ||43||

madhusådanaþ : etàdç÷a-janma-dvayasya durlabhatvaü kasmàt ? yasmàt tatra tam iti | tatra dvi-prakàre 'pi janmani pårva-dehe bhavaü paurvadehikam sarva-karma-saünyàsa-guråpasadana-÷ravaõa-manana-nididhyàsanànàü madhye yàvat-paryantam anuùñhitaü tàvat paryantam eva taü brahmàtmaikya-viùayayà buddhyà saüyogaü tat-sàdhana-kalàpam iti yàvat | labhate pràpnoti | na kevalaü labhata eva kintu tatas tal-làbhànantaraü bhåyo 'dhikaü labdhàyà bhåmer agrimàü bhåmiü sampàdayituü saüsiddhau saüsiddhir mokùas tan-nimittaü yatate ca prayatnaü karoti ca | yàvan mokùaü
bhåmikàþ sampàdayatãty arthaþ | he kuru-nandana tavàpi ÷ucãnàü ÷rãmatàü kule yoga-bhraùña-janama jàtam iti pårva-vàsanà-va÷àd anàyàsenaiva j¤àna-làbho bhaviùyatãti såcayituü mahà-prabhàvasya kuroþ kãrtanam |

ayam artho bhagavad-va÷iùñha-vacane vyaktaþ | yathà ÷rã-ràmaþ -

     ekàm atha dvitãyàü và tçtãyàü bhåmikàm uta |
     àråóhasya mçtakasyàtha kãdç÷ã bhagavan gatiþ ||

pårvaü hi sapta bhåmayo vyàkhyàtàþ | tatra nityànitya-vastu-viveka-pårvakàd ihàmutràrtha-bhoga-vairàgyàc chama-dama-÷raddhà-titikùà-sarva-karma-saünyàsàdi-puraþsarà mumukùà ÷ubhecchàkhyà prathamà bhåmikà | sàdhana-catuùñaya-sampad iti tàvat | tataþ ÷ravaõa-manana-pariniùpannasya tattva-j¤ànasya nirvicikitsanà-råpà tanu-mànasà nàma tçtãyà bhåmikà | nididhyàsana-sampad iti yàvat | caturthã bhåmikà tu tattva-sàkùàtkàra eva | pa¤cama-ùaùñha-saptama-bhåmayas tu jãvanmukter avàntara-bhedà iti tçtãye pràg-vyàkhyàtam | tatra caturthãü bhåmiü pràptasya mçtasya jãvan-mukty-abhàve 'pi videha-kaivalyaü prati nàsty eva saü÷ayaþ | tad-uttara-bhåmi-trayaü
pràptas tu jãvann api muktaþ kim u videha iti nàsty eva bhåmikà-catuùñaye ÷aïkà | sàdhana-bhåta-bhåmikà-traye tu karma-tyàgàj j¤ànàlàbhàc ca bhavati ÷aïketi tatraiva pra÷naþ |

÷rã-va÷iùñhaþ -

     yoga-bhåmikayotkrànta-jãvitasya ÷arãriõaþ |
     bhåmikàü÷ànusàreõa kùãyate pårva-duùkçtam ||
     tataþ sura-vimàneùu loka-pàla-pureùu ca |
     meråpavana-ku¤jeùu ramate ramaõã-sakhaþ ||
     tataþ sukçta-saübhàre duùkçte ca puràkçte |
     bhoga-kùayàt parikùãõe jàyante yogino bhuvi ||
     ÷ucãnàü ÷rãmatàü gehe gupte guõavatàü satàm |
     janitvà yogam evaite sevante yoga-vàsitàþ ||
     tatra pàg-bhavanàbhyastaü yoga-bhåmi-kramaü budhàþ |
     dçùñvà paripatanty uccair uttaraü bhåmikà-kramam || iti |

atra pràg-upacita-bhoga-vàsanà-pràbalyàd alpa-kàlàbhyasta-vairàgya-vàsanà-daurbalyena pràõotkrànti-samaye pràdurbhåta-bhoga-spçhaþ sarva-karma-saünyàsã yaþ sa evoktaþ | yas tu vairàgya-vàsanà-pràbalyàt prakçùña-puõya-prakañita-parame÷vara-prasàda-va÷ena pràõotkrànti-samaye 'nudbhåta-bhoga-spçhaþ saünyàsã bhoga-vyavadhànaü vinaiva bràhmaõànàm eva brahma-vidàü sarva-pramàda-kàraõa-÷ånye kule samutpannas tasya pràktana-saüskàràbhivyaktenàyàsenaiva sambhavàn nàsti pårvasyaiva mokùaü praty à÷aïketi sa vasiùñhena nokto bhagavatà tu parama-kàruõikenàthaveti pakùàntaraü kçtvokta eva | spaùñam anyat ||43||

vi÷vanàthaþ : tatra dvividhe 'pi janmani buddhyà paramàtma-niùñhayà saha saüyogaü paurvadaihikaü pårva-janma-bhavam ||43||

baladevaþ : àmutrikãü sukha-sampattiü vaktuü pårva-saüskàra-hetukaü sàdhanam àha tatreti | tatra dvividhe janmani paurvadaihikaü pårva-dehe bhavam | buddhyà svadharma-svàtma-paramàtma-viùayà saüyogaü sambandhaü labhate | tata÷ ca hçd-vi÷uddhi-sva-paramàtmàvaloka-råpàyàü saüsiddhau nimitte svàpotthitavad bhåyo bahutaraü yatate | yathà punar vighna-hato na syàt ||43||

__________________________________________________________

BhG 6.44

pårvàbhyàsena tenaiva hriyate hy ava÷o 'pi saþ |
jij¤àsur api yogasya ÷abda-brahmàtivartate ||44||

÷rãdharaþ : tatra hetuþ pårveti | tenaiva pårva-deha-kçtàbhyàsenàva÷o 'pi kuta÷cid ambharàyàd anicchann api saühriyate viùayebhyaþ puràvçtya brahma-niùñhaþ kriyate | tad evaü pårvàbhyàsa-balena prayatnaü kurvan ÷anair mucyata itãmam arthaü kaimutya-nyàyena sphuñayati jij¤àsur iti sàrdhena | yogasya svaråpaü jij¤àsur eva kevalaü na tu pràpta-yogaþ | evambhåto yoge praviùña-màtro 'pi pàpa-va÷àd yoga-bhraùño 'pi ÷abda-brahma vedam ativartate | vedokta-karma-phalàny atikràmati | tebhyo 'dhikaü phalaü pràpya mucyata ity arthaþ ||44||

madhusådanaþ : nanu yo brahma-vidàü bràhmaõànàü sarva-pramàda-kàraõa-÷ånye kule samutpannas tasya madhye viùaya-bhoga-vyavadhànàbhàvàd avyavahita-pràg-bhavãya-saüskàrodbodhàt punar api sarva-karma-saünyàsa-pårvako j¤àna-sàdhana-làbho bhavatu nàma | yas tu ÷rãmatàü mahàràja-cakravartinàü kule bahuvidha-viùaya-bhoga-vyavadhànenotpannas tasya viùaya-bhoga-vàsanà-pràbalyàt pramàda-kàraõa-sambhavàc ca katham ativyavahita-j¤àna-saüskàrodbodhaþ kùatriyatvena sarva-karma-saünyàsànarhasya kathaü và j¤àna-sàdhana-làbha iti | tathocyate pårvàbhyàseneti | aticira-vyavahita-janmopacitenàpi tenaiva pårvàbhyàsena pràg-arjita-j¤àna-saüskàreõàva÷o 'pi
mokùa-sàdhanàyàprayatamàno 'pi hriyate svava÷ãkriyate | akasmàd eva bhoga-vàsanàbhyo vyutthàpya mokùa-sàdhanonmukhaþ kriyate, j¤àna-vàsanàyà evàlpa-kàlàbhyastàyà api vastu-viùayatvenàvastu-viùayàbhyo bhoga-vàsanàbhyaþ pràbalyàt | pa÷ya yathà tvam eva yuddhe pravçtto j¤ànàyàpratayamàno 'pi pårva-saüskàra-pràbalyàd akasmàd eva raõa-bhåmau j¤ànonmukho 'bhår iti | ataeva pràg uktaü nehàbhikrama-nà÷o 'sti [Gãtà 2.40] iti | aneka-janma-sahasra-vyavahito 'pi j¤àna-saüskàraþ sva-kàryaü karoty eva sarva-virodhy-upamardenety abhipràyaþ |

sarva-karma-saünyàsàbhàve 'pi hi kùatriyasya j¤ànàdhikàraþ sthita eva | yathà pàñac-careõa bahånàü rakùiõàü madhye vidyamànam api a÷vàdi-dravyaü svayam anicchad api tàn sarvàn abhibhåya sva-sàmarthya-vi÷eùàd evàpahriyate | pa÷càt tu kadàpahçtam iti vimar÷o bhavati | evaü bahånàü j¤àna-pratibandhakànàü madhye vidyamàno 'pi yoga-bhraùñaþ svayam anicchann api j¤àna-saüskàreõa balavatà svasàmarthaya-vi÷eùàd eva sarvàn pratibandhakàn abhibhåyàtma-va÷ã kriyata iti hç¤aþ prayogena såcitam | ataeva saüskàra-pràbalyàj jij¤àsur j¤àtum icchur api yogasya mokùa-sàdhana-j¤ànasya viùayaü brahma, prathama-bhåmikàyàü
sthitaþ saünyàsãti yàvat | so 'pi tasyàm eva bhåmikàyàü mçto 'ntaràle bahån viùayàn bhuktvà mahàràja-cakravartinàü kule samutpanno 'pi yoga-bhraùñaþ pràg-upacita-j¤àna-saüskàra-pràbalyàt tasmin janmani ÷abda-brahma vedaü karma-pratipàdakam ativartate 'tikramya tiùñhati karmàdhikàràtikrameõa j¤ànàdhikàrã bhavatãty arthaþ | etenàpi j¤àna-karma-samuccayo niràkçta iti draùñavyam | samuccaye hi j¤ànino 'pi karma-kàõóàtikramàbhàvàt ||44||

vi÷vanàthaþ : hriyata àkçùyate | yogasya yogaü jij¤àsur api bhavati | ataþ ÷abda-brahma veda-÷àstram ativartate vedokta-karma-màrgam atikramya vartate | kintu yoga-màrga eva tiùñhatãty arthaþ ||44||

baladevaþ : tatra hetuþ | tenaiva yoga-viùayakeõa pårvàbhyàsena sa yogã hriyate àkçùyate ava÷o 'pi kenacid vighnenànicchann apãty arthaþ | hãti prasiddho 'yaü yoga-mahimà | yogasya jij¤àsur api tu yogam abhyasituü pravçttaþ ÷abda-brahma sa-kàma-karma-niråpakaü vedam ativartate | taü na ÷abda-ghàtãty arthaþ ||44||

__________________________________________________________

BhG 6.45

prayatnàd yat tu yogã saü÷uddha-kilbiùaþ |
aneka-janma-saüsiddhas tato yàti paràü gatim ||45||

÷rãdharaþ : prayatnàd iti | yadaivaü manda-prayatno 'pi yogã paràü gaitü yàti tadà yas tu yogã prayatnàd uttarottaram adhikaü yoge yatamàno yatnaü kurvan yogenaiva saü÷uddha-kilbiùo vidhåta-pàpaþ so 'nekeùu janmasåcitena yogena saüsiddhaþ samyag j¤ànã bhåtvà tataþ ÷reùñhàü gatiü yàtãti kiü vaktavyam ity arthaþ ||45||

madhusådanaþ : yadà caivaü prathama-bhåmikàyàü mçto 'pi aneka-bhoga-vàsanà-vyavahitam api vividha-pramàda-kàraõavati mahàràja-kule 'pi janma labdhvàpi yoga-bhraùñaþ pårvopacita-j¤àna-saüskàra-pràbalyena karmàdhikàram atikramya j¤ànàdhikàrã bhavati tadà kim u vaktavyaü dvitãyàyàü tçtãyàyàü và bhåmikàyàü mçto viùaya-bhogànte labdha-mahàràja-kula-janmà yadi và bhogam akçtvaiva labdha-brahma-vid bràhmaõa-kula-janmà yoga-bhraùñaþ karmàdhikàràtikrameõa j¤ànàdhikàrã bhåtvà tat-sàdhanàni sampàdya tat-phala-làbhena saüsàra-bandhanàn mucyata iti | tad etad àh prayatnàd iti | prayatnàt pårva-kçtàd apy adhikam adhikaü yatamànaþ prayatnàtirekaü
kurvan yogã pårvopacita-saüskàravàüs tenaiva yoga-prayatna-puõyena saü÷uddha-kilbiùo dhauta-j¤àna-pratibandhaka-pàpa-malaþ | ataeva saüskàropacayàt puõyopacayàc cànekair janmabhiþ saüsiddhaþ saüskàràtirekeõa puõyàtirekeõa ca pràpta-carama-janmà tataþ sàdhana-paripàkàd yàti paràü prakçùñàü gatiü muktim | nàsty evàtra ka÷cit saü÷aya ity arthaþ ||45||

vi÷vanàthaþ : evaü yoga-bhraü÷e kàraõaü yatna-÷aithilyam eva ayatiþ ÷raddhayopetaþ ity uktaþ | tasya ca yatna-÷aithilyavato yoga-bhraùñasya janmàntare punar yoga-pràptir evoktà, na tu saüsiddhiþ | saüsiddhis tu yàvadbhir janmabhis tasya yogasya paripàkaþ syàt | tàvadbhir evety avasãyate | yas tu na kadàcid api yoge ÷aithilya-prayatnaþ | sa na yoga-bhraùña-÷abda-vàcyaþ | kintu -

bahu-janma-vipakvena samyag-yoga-samàdhinà |
draùñuü yatante yatayaþ ÷ånyàgàreùu yat-padam || [BhP 3.24.28] 

iti kardamokteþ so 'pi naikena janmanà sidhyatãty àha prayatnàd yatamànaþ prakçùña-yatnàd api yatnavàn ity arthaþ | tu-kàraþ pårvoktàd yoga-bhraùñàd asya bhedaü bodhayati | saü÷uddha-kilbiùaþ samyag-paripakva-kaùàyaþ | so 'pi naikena janmanà sidhyatãti saþ | paràü gatiü mokùam ||45||

baladevaþ : athàmutrikãü sukha-sampattim àha prayatnàd iti | pårva-kçtàd api prayatnàd adhikam adhikaü yatamànaþ pårva-vighna-bhayàt prayatnàdhikyaü kurvan yogã tenopacitena prayatnena saü÷uddha-kilbiùo nidhauta-nikhilànya-vàsanaþ | evam anekair janmabhiþ saüsiddhaþ paripakva-yogo yoga-paripàkàd eva hetoþ paràü sva-paràtmàvaloka-lakùaõàü gatiü muktiü yàti ||45||

__________________________________________________________

BhG 6.46

tapasvibhyo 'dhiko yogã j¤ànibhyo 'pi mato 'dhikaþ |
karmibhya÷ càdhiko yogã tasmàd yogã bhavàrjuna ||46||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàt tapasvibhya iti | tapasvibhyaþ kçcchra-càndràyaõàdi-tapo-niùñhebhyaþ | j¤ànibhyaþ ÷àstra-j¤àna-vidbhyo 'pi | karmibhya iùña-pårtàdi-karma-kàribhyo 'pi | yogã ÷reùñho mamàbhimataþ | tasmàt tvaü yogã bhava ||46||

madhusådanaþ : idànãü yogã ståyate 'rjunaü prati ÷raddhàti÷ayotpàdana-pårvakaü yogaü vidhàtuü tapasvibhya iti | tapasvibhyaþ kçcchra-càndràyaõàdi-tapaþ-paràyaõebhyo 'pi adhika utkçùño yogã tattva-j¤ànotpatty-anantaraü mano-nà÷a-vàsanàkùaya-kàrã | 

vidyayà ta àrohanti yatra kàmàþ paràgatàþ |
na tatra dakùiõà yànti nàvadvàüsas tapasvinaþ || iti ÷ruteþ |

ataeva karmibhyo dakùiõà-sahita-jyotiùñomàdi-karmànuùñhànebhya÷ càdhiko yogã | karmiõàü tapasvinàü càj¤atvena mokùànarhatvàt | 

j¤ànibhyo 'pi parokùa-j¤ànavadbhyo 'pi aparokùa-j¤ànavàn adhiko mato yogã | evam aparokùa-j¤ànavadbhyo 'pi mano-nà÷a-vàsanàkùayàbhàvàd ajãvan-muktebhyo mano-nà÷a-vàsanàkùaya-vattvena jãvan-mukto yogy adhiko mato mama saüyataþ | yasmàd evaü tasmàd adhikàdhika-prayatna-balàttvaü yoga-bhraùña idànãü tattva-j¤àna-mano-nà÷a-vàsanàkùayair yugapat-saüpàditair yogã jãva-mukto yaþ sa yogã paramo mata iti pràg-uktaþ sa tàdç÷o bhava sàdhana-paripàkàt | he 'rjuneti ÷uddheti sabodhanàrthaþ ||46|| 

vi÷vanàthaþ : karma-j¤àna-taop-yogavatàü madhye kaþ ÷reùñha ity apekùàyàm àha tapasvibhyaþ kçcchra-càndràyaõàdi-tapo-niùñhebhyaþ | j¤ànibhyaþ brahmopàsakebhyo 'pi yogã paramàtmopàsako 'dhiko mata iti mamedam eva matam iti bhàvaþ | yadi j¤ànibhyo 'py adhikas tadà kim uta karmibhya ity àha karmibhya÷ ceti ||46||

baladevaþ : evaü j¤àna-garbho niùkàma-karma-yogo 'ùñàïga-yoga-÷irasko mokùa-hetus tàdç÷àd yogàd vibhraùñsyàntatas tat-phalaü bhaved ity abhidhàya yoginaü stauti tapasvibhya iti | tapasvibhyaþ kçcchràdi-tapaþ-parebhyaþ j¤ànibhyo 'rtha-÷àstra-vidbhyaþ karmibhyaþ sakàmeùñà-pårty-àdikçdbhya÷ ca yogã mad-ukta-yogànuùñhàtàdhikaþ ÷reùñho mataþ | àtma-j¤àna-vaidhuryeõa mokùànarhebhyas tapasvy-àdibhyo mad-ukto yogã samuditàtma-j¤ànatvena mokùàrhatvàt ÷reùñhaþ ||46||

__________________________________________________________

BhG 6.47

yoginàm api sarveùàü mad-gatenàntaràtmanà |
÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ ||47||

÷rãdharaþ : yoginàm api yama-niyamàdi-paràõàü madhye mad-bhaktaþ ÷reùñha ity àha yoginàm apãti | mad-gatena mayy àsaktena | antaràtmanà manasà | yo màü parame÷varaü vàsudevam | ÷raddà-yuktaþ san bhajate | sa yoga-yukteùu ÷reùñho mama saümataþ | ato mad-bhakto bhava iti bhàvaþ ||47||

àtma-yogam avocad yo bhakti-yoga-÷iromaõim |
taü vande paramànandaü màdhavaü bhakta-sevadhim ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
dhyàna-yogo nàma ùaùñho 'dhyàyaþ 
||6||

madhusådanaþ : idànãü sarva-yogi-÷reùñhaü yoginaü vadann adhyàyam upasaüharati yoginàm iti | yoginàü vasu-rudràdityàdi-kùudra-devatà-bhaktànàü sarveùàm api madhye mayi bhagavati vàsudeve puõya-paripàka-vi÷eùàd gatena prãti-va÷àn niviùñena mad-gatenàntaràtmanàntaþ-karaõena pràg-bhavãya-saüskàra-pàñavàt sàdhu-saïgàc ca mad-bhajana evaü ÷raddhàvàn ati÷ayena ÷raddadhànaþ sambhajante sevata satataü cintayati yo màü nàràyaõam ã÷vare÷varaü sa-guõaü nirguõaü và manuùyo 'yam ã÷varàntara-sàdhàraõo 'yam ity àdi-bhramaü hitvà sa eva mad-bhakto yogã yuktatamaþ
sarvebhyaþ samàhita-cittebhyo yuktebhyaþ ÷reùñho me mama parame÷varasya sarvaj¤asya mato ni÷citaþ | samàne 'pi yogàbhyàsa-kle÷e samàne 'pi bhajanàyàse mad-bhakti-÷ånyebhyo mad-bhaktasyaiva ÷reùñhatvàt tvaü mad-bhaktaþ paramo yuktatamo 'nàyàsena bhavituü ÷akùyasãti bhàvaþ |

tad anenàdhyàyena karma-yogasya buddhi-÷uddhi-hetor maryàdàü dar÷ayatà tata÷ ca kçta-sarva-karma-saünyàsasya sàïgaü yogaü vivçõvatà mano-nigrahopàyaü càkùepa-niràsa-pårvakam upadi÷atà yoga-bhraùñasya puruùàrtha-÷ånyatà÷aïkàü ca ÷ithilatayà karma-kàõóaü bhajanãyaü ca bhagavantaü vàsudevaü tat-padàrthaü niråpayitum agrima-madhyàya-ùañkam àrabhyata iti ÷ivam ||47||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm adhyàtma-yogo nàma ùaùñho 'dhyàyaþ 
||6||


vi÷vanàthaþ : tarhi yoginaþ sakà÷àn nàsty adhikaþ ko 'pãty avasãyate | tatra maivaü vàcyam ity àha yoginàm api | pa¤camy-arthe ùaùñhã nirdhàraõa-yogàt | tapasvibhyo j¤ànibhyo 'py adhika iti pa¤camy-artha-kramàc ca yogibhyaþ sakà÷àd apãty arthaþ | na kevalaü yogibhya eka-vidhebhyaþ sakà÷àt | api tu yogibhyaþ sarvebhyo nànà-vidhebhyo yogàråóhebhyaþ sampraj¤àta-samàdhy-asampraj¤àta-samàdhimadbhyo 'pãti | yad và yogà upàyàþ karma-j¤àna-tapo-yoga-bhakty-àdayas tadvatàü madhye yo màü bhajeta | mad-bhakto bhavati sa yuktatama upàyavattamaþ | karmã tapasvã j¤ànã ca yogã mataþ | aùñàïga-yogã yogitaraþ | ÷ravaõa-kãrtanàdi-bhaktimàüs
tu yogitama ity arthaþ | yad uktaü ÷rã-bhàgavate-

muktànàm api siddhànàü nàràyaõa-paràyaõaþ |
sudurlabhaþ pra÷àntàtmà koñiùv api mahàmune || iti |

agrimàdhyàya-ùañkaü yad bhakti-yoga-niråpakam |
tasya såtramayaü ÷lokà bhakta-kaõñha-vibhåùaõam ||
prathamena kathà-såtraü gãtà-÷àstra-÷iromaõiþ |
dvitãyena tçtãyena tåryeõàkàma-karma ca ||
j¤ànaü ca pa¤camenoktaü yogaþ ùaùñhena kãrtitaþ |
pràdhànyena tad apy etaü ùañkaü karma-niråpakam ||
iti sàràrtha-dar÷inyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu ùaùñho 'dhyàyo 'yaü saïgataþ saïgataþ satàm ||
||6||

baladevaþ : tad ittham àdyena ùañkena saniùñhasya sàdhanàni j¤àna-garbhàni niùkàma-karmàõi yoga-÷iraskàny abhidhàya madhyena pariniùñhitàder bhagavac-charaõàdãni sàdhanàny abhidhàsyan tasmàt tasya ÷raiùñhyàvedakaü tat-såtram abhidhatte yoginàm iti | pa¤camy-arthe ùaùñhãyaü tapasvibhya iti pårvopakramàt | na ca nirdhàraõe ùaùñhãyam astu vakùyamàõasya yoginas tapasvy-àdi-vilakùaõa-kriyatvena teùv anantar-bhàvàt | yadyapi tapasvy-àdãnàü mitho nyånàdhikatàbhàvo 'sti | tathàpy avaratvaü tasmàt samànam | svarõa-girer iva tad anyeùàm uccàvacànàü girãõàm iti | yaþ ÷raddhàvàn mad-bhakti-niråpakeùu
÷ruty-àdi-vàkyeùu dçóha-vi÷vàsaþ san màü nãlotpala-÷yàmalam àjànu-pãvara-bàhuü savitç-kara-vikasitàravindekùaõaü vidyud-ujjvala-vàsasaü kirãña-kuõóala-kañaka-keyåra-hàra-kaustubha-nåpuraiþ vanamàlayà ca vibhràjamànaü sva-prabhayà di÷o vitamisràþ kurvàõaü nitya-siddha-nçsiüha-raghu-varyàdi-råpaü sarve÷varaü svayaü bhagavantaü manuùya-saünive÷i-vibhu-vij¤ànanda-mayaü ya÷odà-stanandhayaü kçùõàdi-÷abdair abhidhãyamànaü sàrvaj¤a-sarvai÷varya-satya-saïkalpà÷rita-vàtsalyàdibhiþ saundarya-màdhurya-làvaõyàdibhi÷ ca guõa-ratnaiþ pårõaü
bhajate ÷ravaõàdibhiþ sevate | mad-gatena mad-ekàsaktenàntaràtmanà manasà vi÷iùñas tila-màtram api mad-viyogàsahaþ sann ity arthaþ | mad-bhaktaþ sarvebhyas tapasvy-àdibhyo yogibhyo mad-eka-bhakto yuktatama ity arthaþ | 

atra vyàcaùñe - nanu yoginaþ sakà÷àn na ko 'py adhiko 'stãti cet tatràha yoginàm iti | yogàroha-tàratamyàt karma-yogino bahavas tebhyaþ sarvebhyo 'pãti dhyànàråóho yuktaþ samàdhy-àråóho yuktataraþ ÷ravaõàdi-bhaktimàüs tu yuktatama iti | bhakti-÷abdaþ sevàbhidhàyã | 
bhaja ity eùa vai dhàtuþ sevàyàü parikãrtitaþ |
tasmàt sevà budhaiþ proktà bhakti-÷abdena bhåyasã || iti smçteþ | 

etàü bhaktiü ÷rutir àha ÷raddhà-bhakti-dhyàna-yogàd avehi iti | 

yasya deve parà bhaktir yathà deve tathà gurau |
tasyaite kathità hy arthàþ prakà÷ante mahàtmanaþ || [øvetU 6.23] iti |

bhaktir asya bhajanaü tad-ihàmutropàdhi-nairàsyenàmuùmin manaþ-kalpanam etad eva naiùkarmyam [GTU 1.14] iti | 

àtmànam eva lokam upàsãta [BAU 1.4.8] iti |

àtmà và are draùñavyaþ ÷rotavyo mantavyo nididhyàsitavyo maitreyi [BAU 2.4.5, 4.5.6] iti caivam àdyàþ |

sà ca bhaktir bhagavat-svaråpa-÷akti-vçtti-bhåtà bodhyà-

vij¤àna-ghanànanda-ghanà sac-cid-ànandaika-rase bhakti-yoge tiùñhati [GTU 2.79] iti ÷ruteþ |

tasyàþ ÷ravaõàdi-kriyà-råpatvaü tu cit-sukha-mårteþ sarve÷varasya kuntalàdi-pratãkatvavat pratyetavyam | ÷ravaõàdi-råpàyà bhakte÷ cid-ànandatvaü tv anuvçttyànubhàvyaü sitànusevayà pitta-vinà÷e tan-màdhuryam iveti ||47||

gãtà-kathà-såtram avocad àdye 
karma dvitãyàdiùu kàma-÷ånyam |
tat pa¤came vedana-garbham àkhyan 
ùaùñhe tu yogojjvalitaü mukundaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye ùaùñho 'dhyàyaþ 
||6||

ùaùñho 'dhyàyaþ - dhyàna-yogaþ



**********************************************************


Bhagavadgita 7

BhG 7.1

÷rã-bhagavàn uvàca
mayy àsakta-manàþ pàrtha yogaü yu¤jan mad-à÷rayaþ |
asaü÷ayaü samagraü màü yathà j¤àsyasi tac chçõu ||1||

÷rãdharaþ - 
vij¤eyam àtmanas tattvaü saüyogaü samudãritam |
bhajanãyam athedànãm ai÷varaü råpam ãryate ||

pårvàdhyàyànte mad-gatenàntaràtmanà yo màü bhajate sa me yuktatamo mataþ ity uktam | atra kãdç÷as tvaü yasya bhaktiþ kartavyety apekùàyàü sva-svaråpaü nirupayiùyan ÷rã-bhagavàn uvàca mayãti | mayi parame÷vara àsaktam abhiniviùñaü mano yasya saþ | mad-à÷rayo 'ham evà÷rayo yasya | ananya-÷araõaþ san | yogaü yu¤jann abhyasan asaü÷ayaü yathà bhavaty evam | màü samagraü vibhåti-balai÷varyàdi-sahitaü yathà j¤àsyasi tad idaü mayà vakùyamàõaü ÷çõu ||1||

madhusådanaþ - 

yad-bhaktiü na vinà muktir yaþ sevyaþ sarva-yoginàm |
taü vande paramànanda-ghanaü ÷rã-nanda-nandanam || 

evaü karma-saünyàsàtmaka-sàdhana-pradhànena prathama-ùañkena j¤eyaü tvaü-pada-lakùyaü sa-yogaü vyàkhyàyàdhunà dhyeya-brahma-pratipàdana-pradhànena madhyamena ùañkena tat-padàrtho vyàkhyàtavyaþ | tatràpi --

yoginàm api sarveùàü madgatenàntaràtmanà |
÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.47]

iti pràg-uktasya bhagavad-bhajanasya vyàkhyànàya saptamo 'dhyàya àrabhyate | tatra kãdç÷aü bhagavato råpaü bhajanãyaü kathaü và tad-gato 'ntaràtmà syàd ity etad-dvayaü praùñavyam arjunenàpçùñam api parama-kàruõikatayà svayam eva vivakùuþ ÷rã-bhagavàn uvàca mayãti |

mayi parame÷vare sakala-jagad-àyatanatvàdivividha-vibhåti-bhàgini àsaktaü viùayàntara-parihàreõa sarvadà niviùñaü mano yasya tava sa tvam | ataeva mad-à÷rayo mad-eka-÷araõaþ | ràjà÷rayo bhàryàdy-àsakta-manà÷ ca ràja-bhçtyaþ prasiddho mumukùus tu mad-à÷rayo mad-àsakta-manà÷ ca | tvaü tvad-vidho và yogaü yu¤jan manaþ-samàdhànaü ùaùñhokta-prakàreõa kurvan | asaü÷ayaü yathà bhavaty evaü samagraü sarva-vibhåti-bala-÷aktyai÷varyàdi-sampannaü màü yathà yena prakàreõa j¤àsyasi tac chçõåcyamànaü mayà ||1||

vi÷vanàthaþ -
kadà sad-ànanda-bhuvo mahàprabhoþ
kçpàmçtàbdhe÷ caraõau ÷rayàmahe |
yathà tathà projjhita-mukti-tat-pathà
bhakty-adhvanà prema-sudhàm ayàmahe ||

saptame bhajanãyasya ÷rã-kçùõai÷varyam ucyate |
na bhajante bhajante ye te càpy uktà÷ caturvidhàþ ||

prathamenàdhyàya-ùañkenàntaþ-karaõa-÷uddhy-artha-kaniùkàm akarma-sàpekùau mokùa-phala-sàdhakau j¤àna-yogàv uktau | idànãm anena dvitãyàdhyàya-ùañkena karma-j¤ànàdi-vimi÷ra-÷ravaõàn niùkàmatva-sakàmatvàbhyàü ca sàlokyàdi-sàdhakas tathà sarva-mukhyaþ karma-j¤ànàdi-nirapekùa eva premavat pàrùadatva-lakùaõa-mukti-phala-sàdhakas tathà yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat ity àdau, sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà, svargàpavargaü mad-dhàma [BhP 1.20.32-33] ity àdy-ukter vinàpi sàdhanànantaraü svargàpavargàdi-nikhila-sàdhaka÷ ca paramaþ svatantraþ sarva-sukaro 'pi sarva-duùkaraþ
÷rãmad-bhakti-yoga ucyate | 

nanu tam eva viditvà atimçtyum eti [øvetU 6.15] iti ÷ruteþ | j¤ànaü vinà kevalayà bhaktyaiva kathaü mokùaþ bråùe ? maivaü, tvam eva tat padàrthaü paramàtmànam eva viditvà sàkùàd anubhåya, na tu tvaü-padàrthaü àtmànaü nàpi prakçtiü nàpi vastu-màtraü viditvà mçtyum atyeti ity asyàþ ÷ruter arthaþ | tatra sita-÷arkarà-rasa-grahaõe yathà rasanaiva kàraõaü na tu cakùuþ-÷rotràdikaü tathaiva guõàtãtasya brahmaõe grahaõaü sambhavet, na tu dehàdy-atiriktàtma-j¤ànena sàttvikena | bhaktyàham ekayà gràhyaþ [BhP 11.14.11] iti bhagavad-ukter iti | bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ
[Gãtà 18.55] ity atra sa-vi÷eùaü pratipàdayiùyàmaþ | j¤àna-yogayor mukti-sàdhanatva-prasiddhis tu tatrastha-guõã-bhåta-bhakti-prabhàvàd eva | tayà vinà tayor aki¤citkaratvasya bahu÷aþ ÷ravaõàt | 

kiü ca, asyàü ÷rutau viditvà ity anantaram eva-kàrasyàprayogàd eva | yoga-vyavacchedàbhàve j¤àpite sati, tasmàd eva paramàtmano viditàt kvacid aviditàd api mokùa ity artho labhyate | tata÷ ca bhakty-utthena nirguõena paramàtma-j¤ànena mokùaþ | kvacit tu bhakty-utthaü taj-j¤ànaü vinàpi kevalena bhakti-màtreõa mokùa ity arthaþ paryavasyati | yathà matsyaõóikà-piõóàd rasanà-doùeõàlabdha-svàdàd api bhuktàt tad-eka-nà÷yo vyàdhir na÷yaty evàtra na sandehaþ | matsyaõóikàni te khaõóa-vikàrà ÷arkaràsite ity amaraþ | ÷rãmad-uddhavenoktam -

nanv ã÷varo  'nubhajato  'viduùo  'pi sàkùàc
chreyas tanoty agada-ràja ivopayuktaþ [BhP 10.47.56] iti |

ekàda÷e 'py uktaü - yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat ity àdau sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate  '¤jasà [BhP 11.20.31-32] iti | ataeva yan-nàma-sakçc-chravaõàt pukkaso 'pi vimucyate saüsàràt ity àdau bahu÷o vàkyair bhaktyaiva mokùaþ pratipàdyata iti |

atha prakçtam anusaràmaþ | 

yoginàm api sarveùàü madgatenàntaràtmanà |
÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.47]

iti tvad-vàkyena tvan-manaskatve sati tvaj-jana-viùayaka-÷raddhàvattvam iti tvayà sva-bhakta-vi÷eùa-lakùaõam eva kçtam ity avagamyate | kintu sa ca kãdç÷o bhaktas tadãya-j¤àna-vij¤ànayor adhikàrã bhavatãty apekùàyàm àha mayy àsakteti dvàbhyàm | yadyapi -

bhaktiþ pare÷ànubhavo viraktir
anyatra caiùa trika eka-kàlaþ |
prapadyamànasya yathà÷nataþ syus
tuùñiþ puùñiþ kùud-apàyo  'nu-ghàsam || [BhP 11.2.42]

ity ukter bhajan-prakramata eva mad-anubhava-kramo 'pi bhavati, tad apy eka-gràsa-màtra-bhojinas tathà tuùñi-puùñã na spaùñe bhavataþ, kintu bahutara-gràsa-bhojina eva | tathaiva mayi ÷yàmasundare pãtàmbare àsaktam àsakti-bhåmikàråóhaü mano yasya tathàbhåta eva tvaü màü j¤àsyasi | yathà spaùñam anubhaviùyasi, tat ÷çõu kãdç÷aü yogaü mayà saha saüyogaü yu¤jan ÷anaiþ ÷anaiþ pràpnuvan mad-à÷rayaþ | màm eva, na tu j¤àna-karmàdikam à÷rayamàõo 'nanya-bhakta ity arthaþ | 

atràsaü÷ayaü samagram iti padàbhyàü madãya-nirvi÷eùa-brahma-svaråpa-j¤ànaü 

kle÷o 'dhikataras teùàm avyaktàsaktacetasàm |
avyaktà hi gatir duþkhaü dehavadbhir avàpyate || [Gãtà 12.5]

ity agrimokteþ sa-saü÷ayam eva | tathà j¤àninàm upàsyaü yad brahma parama-mahato mama mahima-svaråpam eva | yad uktaü mayaiva satyavrataü prati matsya-råpeõa -

madãyaü mahimànaü ca paraü brahmeti ÷abditam |
vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || [BhP 8.24.38] iti |

atràpi brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] iti | ato maj-j¤ànam asamagram iti dyotitam ||1||

baladevaþ -
saptame bhajanãyasya svasyai÷varyaü prakãrtyate |
càturvidhyaü ca bhajatàü tathaivàbhajatàm api ||

àdyena ùañkenopàsakasya jãvasya svaråpaü tat-pràpti-sàdhanaü ca pràdhànyenoktam | madhyena tåpàsyasya svasya tat tac ca tathocyate | tatra ùaùñhànta-nirdiùñaü tava bhajanãyaü råpaü kãdç÷aü, kathaü và bhajato 'ntaràtmà tad-gataþ syàd ity etat pàrthenàpçùñam api kçpàlutvena svayam eva vivakùur bhagavàn uvàca mayãti | vyàkhyàta-lakùaõe svopàsye mayy àsaktam atimàtra-nirataü mano yasya sa tvam anyo và tàdç÷o mad-à÷rayo mad-dàsya-sakhy-àdy-ekatamena bhàvena màü ÷araõaü gato yogaü mac-charaõàdi-lakùaõaü yu¤jan kartuü pravçttaþ | asaü÷ayaü
yathà syàt tathà | kçùõa eva paraü tattvam ato 'nyad veti sandeha-÷ånyo mat-pàramya-ni÷cayavàn ity arthaþ | samagraü sàdhiùñhànaü savibhåtiü saparikaraü ca màü sarve÷varaü yena j¤ànena j¤àsyasi tan mayocyamànam avahita-manàþ ÷çõu | he pàrtha ! na ca samagram iti kàrtsnyena sa j¤ànam àdi÷atãti vàcyam anantasya tasya tathàj¤ànàsambhavàt | smçti÷ ca kàrtsnyena nàjo 'py abhidhàtum ã÷aþ iti | 

_________________________________________________________

BhG 7.2

j¤ànaü te 'haü sa-vij¤ànam idaü vakùyàmy a÷eùataþ |
yaj j¤àtvà neha bhåyo 'nyaj j¤àtavyam ava÷iùyate ||2||

÷rãdharaþ - vakùyamàõaü j¤ànaü stauti j¤ànam iti | j¤ànaü ÷àstrãyaü vij¤ànam anubhavaþ | tat-sahitam idaü mad-viùayam a÷eùataþ sàkalyena vakùyàmi | yaj j¤àtveha ÷reyo-màrge vartamànasya punar anyaj j¤àtavyam ava÷iùñaü na bhavati | tenaiva kçtàrtho bhavatãty arthaþ ||2||

madhusådanaþ - j¤àsyasãty ukte parokùam eva taj j¤ànaü syàd iti ÷aïkàü vyàvartayan stauti ÷rotur àbhimukhyàya j¤ànam iti | idaü mad-viùayaü svato 'parokùa-j¤ànam | asambhàvanàdi-pratibandhena phalam ajanayat parokùam ity upacaryate asambhàvanàdi-niràse tu vicàra-paripàkànte tenaiva pramàõena janitaü j¤ànaü pratibandhàbhàvàt phalaü janayad-aparokùam ity ucyate | vicàra-paripàka-niùpannatvàc ca tad eva vij¤ànaü, tena vij¤ànena sahitam idam aparokùam eva j¤ànaü ÷àstra-janyaü te tubhyam ahaü param àpto vakùyàmy a÷eùataþ sàdhana-phalàdi-sahitatvena nirava÷eùaü
kathayiùyàmi | ÷rautãm eka-vij¤ànena sarva-vij¤àna-pratij¤àm anusarann àha yaj-j¤ànaü nitya-caitanya-råpaü j¤àtvà vedànta-janya-mano-vçtti-viùayãkçtyeha vyavahàra-bhåmau bhåyaþ punar api anyat kiücid api j¤àtavyaü nàva÷iùyate | sarvàdhiùñhàna-san-màtra-j¤ànena kalpitànàü sarveùàü bàdhe san-màtra-pari÷eùàt tan-màtra-j¤ànenaiva tvaü kçtàrtho bhaviùyasãty abhipràyaþ ||2||

vi÷vanàthaþ - tatra mad-bhakter àsakti-bhåmikàtaþ pårvam api me j¤ànam ai÷varya-mayaü bhavet | tad-uttaraü vij¤ànaü màdhuryànubhava-mayaü bhavet | tad-ubhayam api tvaü ÷çõv ity àha j¤ànam iti | anyaj j¤àtavyaü nàvi÷iùyate iti man-nirvi÷eùa-brahma-j¤àna-vij¤àne 'py etad-antarbhåta evety arthaþ ||2||

baladevaþ -- vakùyamàõaü j¤ànaü stauti j¤ànam iti | idaü cid-acic-chaktimat-svaråpa-viùayakaü j¤ànaü | tac ca sa-vij¤ànam vakùyàmi | tac-chakti-dvaya-vivikta-svaråpa-viùayakaü j¤ànaü vij¤ànaü tena sahitaü te tubhyaü prapannàyà÷eùataþ sàmagryeõopadekùyàmãty arthaþ | yat svaråpaü sarva-kàraõaü yac ca dhyeyaü tad ubhaya-viùayakaü j¤ànam atra vaktuü pratij¤àtaü yaj j¤ànaü j¤àtveha ÷reyo-vartmani niviùñasya jij¤àsos tavànyaj j¤àtavyaü nàva÷iùyate | sarvasya tad-antarbhàvàt ||2||

_________________________________________________________

BhG 7.3

manuùyàõàü sahasreùu ka÷ cid yatati siddhaye |
yatatàm api siddhànàü ka÷ cin màü vetti tattvataþ ||3||

÷rãdharaþ - mad-bhaktiü vinà tu yaj j¤ànaü durlabham ity àha manuùyàõàm iti | asaïkhyàtànàü jãvànàü madhye manuùya-vyatiriktànàü ÷reyasi pravçttir eva nàsti | manuùyàõàü tu sahasreùu madhye ka÷cid eva puõya-va÷àt siddhaya àtma-j¤ànàya prayatate | prayatnaü kurvatàm api sahasreùu ka÷cid eva prakçùña-puõya-va÷àd àtmànaü vetti | tàdç÷ànàü càtma-j¤ànàü sahasreùu ka÷cid eva màü paramàtmànaü mat-prasàdena tattvato vetti | tad evam atidurlabham api yaj j¤ànaü tubhyam ahaü vakùyàmãty arthaþ ||3|| 

madhusådanaþ - atidurlabhaü caitan-mad-anugraham antareõa mahà-phalaü j¤ànam | yato manuùyàõàm iti | manuùyàõàü ÷àstrãya-j¤àna-karma-yogyànàü sahasreùu madhye ka÷cid eko 'neka-janma-kçta-sukçta-samàsàdita-nityànitya-vastu-vivekaþ san yatati yatate siddhaye sattva-÷uddhi-dvàrà j¤ànotpattaye | yatatàü yatamànànàü j¤ànàya siddhànàü pràg-arjita-sukçtànàü sàdhakànàm api madhye ka÷cid ekaþ ÷ravaõa-manana-nididhyàsana-paripàkànte màm ã÷varaü vetti sàkùàtkaroti tattvataþ pratyag-abhedena tattvam asãty àdi-guråpadiùña-mahà-vàkyebhyaþ | anekeùu manuùyeùv àtma-j¤àna-sàdhanànuùñhàyã
parama-durlabhaþ | sàdhanànuùñhàyiùv api madhye phala-bhàgã parama-durlabha iti kiü vaktavyam asya j¤ànasya màhàtmyam ity abhipràyaþ ||3||

vi÷vanàthaþ - etac ca sa-vij¤ànaü maj-j¤ànaü pårvam adhyàya-ùañke prokta-lakùaõair j¤ànibhir yogibhir api durlabham iti vadana prathamaü vij¤ànam àha manuùyàõàm iti | asaïkhyàtànàü jãvànàü madhye ka÷cid eve manuùyo bhavati | manuùyàõàü sahasreùu madhye ka÷cid eva ÷reyase yatate | tàdç÷ànàm api manuùyàõàü sahasreùu ka÷cid eva màü ÷yàmasundaràkàraü tattvato vetti sàkùàd anubhavatãti nirvi÷eùa-brahmànubhavànandàt sahasra-guõàdhikaü sa-vi÷eùa-brahmànubhavànandaþ syàd iti bhàvaþ ||3||

baladevaþ - sva-j¤ànasya daurlabhyam àha manuùyàõàm iti | uccàvaca-dheàtma-asaïkhyàtà jãvàs teùu katicid eva manuùyàs teùàü ÷àstràdhikàra-yogyànàü sahasreùu madhye ka÷cid eva sat-prasaïga-va÷àt siddhaye sva-paràtmàvalokanàya yatate, na tu sarvaþ | tàdç÷ànàü yatatàü yatamànànàü siddhànàü labdha-sva-paràtmàvalokanànàü sahasreùu madhye ka÷cid evaiko màü kçùõaü tattvato vetti | ayam arthaþ - ÷àstrãyàrthànuùñhàyino bahavo manuùyàþ paramàõu-caitanyaü svàtmànaü pràde÷a-màtraü mat-svàü÷aü paramàtmànaü
cànubhåya vimucyante | màü tu ya÷odà-stanandhayaü kçùõam adhunà tvat-sàrathiü ka÷cid eva tàdç÷a-sat-prasaïgàvàpta-mad-bhaktis tattvato yàthàtmyena vetti | avicintyànanta-÷aktikatvena nikhila-kàraõatvena sàrvaj¤ya-sàrvai÷varya-svabhakta-vàtsalyàdy-asaïkhyeya-kalyàõa-guõa-ratnàkaratvena pårõa-brahmatvena cànubhavatãty arthaþ | vakùyati ca sa mahàtmà sudurlabhaþ [Gãtà 7.19], màü tu veda na ka÷cana [Gãtà 7.26] iti ||3|| 

_________________________________________________________

BhG 7.4

bhåmir àpo 'nalo vàyuþ khaü mano buddhir eva ca |
ahaükàra itãyaü me bhinnà prakçtir aùñadhà ||4||

÷rãdharaþ - evaü ÷rotàram abhimukhãkçtyedànãü prakçti-dvàrà sçùñy-àdi-kartçtvene÷vara-tattvaü pratij¤àtaü niråpayiùyan paràpara-bhedena prakçti-dvayam àha bhåmir iti dvyàbhyàm | bhåmy-àdi-÷abdaiþ pa¤ca-gandhàdi-tan-màtràõy ucyante | manaþ-÷abdena tat-kàraõa-bhåto 'haïkàraþ | buddhi-÷abdena tat-kàraõaü mahat-tattvam ahaïkàra-÷abdena tat-kàraõam avidyà | ity evam aùñadhà bhinnà | yad và bhåmy-àdi-÷abdaiþ pa¤ca-mahà-bhåtàni såkùmaiþ sahikãkçtya gçhyante | ahaïkàra-÷abdenaivàhaïkàras tenaiva tat-kàryàõãndriyàõy api gçhyante | buddhir iti mahat-tattvam | manaþ-÷abdena tu manasaivonneyam avyakta-råpaü pradhànam iti | anena prakàreõa me
pakçtir màyàkhyà ÷aktir aùñadhà bhinnà vibhàgaü pràptà | caturviü÷ati-bheda-bhinnàpy aùña-svaivàntarbhàva-vivakùayàùñadhà bhinnety uktam | tathà ca kùetràdhyàya imàm eva prakçtiü caturviü÷ati-tattvàtmanà prapa¤cayiùyati - 

mahàbhåtàny ahaïkàro buddhir avyaktam eva ca | 
indriyàõi da÷aikaü ca pa¤ca cendriya-gocaràþ || [Gãtà 13.5] iti ||4||

madhusådanaþ - evaü prarocanena ÷rotàram abhimukhãkçtyàtmanaþ sarvàtmakatvena paripårõatvam avatàrayann àdàv aparàü prakçtim upanyasyati bhåmir iti | sàïkhyair hi pa¤ca tan-màtràõy ahaïkàro mahàn avyaktam ity aùñau prakçtayaþ pa¤ca mahà-bhåtàni pa¤ca karmendriyàõi pa¤ca j¤ànendriyàõi ubhaya-sàdhàraõaü mana÷ ceti ùoóa÷a vikàrà ucyante | etàny eva caturviü÷atis tattvàni | tatra bhåmir àpo 'nalo vàyuþ kham iti pçthvy-ap-tejo-vàyv-àkà÷àkhya-pa¤ca-mahàbhåta-såkùmàvasthà-råpàõi gandha-rasa-råpa-spar÷a-÷abdàtmakàni pa¤ca-tan-màtràõi lakùyante | buddhy-ahaïkàra-÷abdau tu svàrthàv eva | manaþ-÷abdena ca pari÷iùñam avyaktaü lakùyante prakçti-÷abda-sàmànàdhikaraõyena
svàrtha-hàner àva÷yakatvàt |

manaþ-÷abdena và sva-kàraõam ahaïkàro lakùyate pa¤ca-tanmàtra-saünikarùàt | buddhi-÷abdas tv ahaïkàra-kàraõe mahat-tattve mukhya-vçttir eva | ahaïkàra-÷abdena ca sarva-vàsanà-vàsitam avidyàtmakam avyaktaü lakùyante pravartakatvàdy-asàdhàraõa-dharma-yogàc ca | iti ukta-prakàreõeyam aparokùà sàkùi-bhàsyatvàt prakçtir màyàkhyà pàrame÷varã ÷aktir anirvacanãya-svabhàvà triguõàtmikàùñadhà bhinno 'ùñabhiþ prakàrair bhedam àgatà | sarvo 'pi jaóa-vargo 'traivàntarbhavatãty arthaþ | sva-siddhànte cekùaõa-saïkalpàtmakau màyà-pariõàmàv eva buddhy-ahaïkàrau | pa¤ca-tan-màtràõi càpa¤cãkçta-pa¤ca-mahà-bhåtànãty asakçd avocàm ||4||

vi÷vanàthaþ -atha bhakti-mate j¤ànaü nàma bhagavad-ai÷varya-j¤ànam eva, na tu dehàdy-atiriktàtma-j¤ànam eveti | ataþ svãyai÷varya-j¤ànaü niråpayan paràpara-bhedena svãya-prakçti-dvayam àha bhåmir iti dvàbhyàm | bhåmy-àdi-÷abdaiþ pa¤ca-mahà-bhåtàni såkùma-bhåtair gandhàdibhiþ sahaikãkçtya saïgçhyante, ahaïkàra-÷abdena tat-kàrya-bhåtànãndriyàõi tat-kàraõa-bhåta-mahat-tattvam api gçhyate | buddhi-manasoþ pçthag-uktis tattveùu tayoþ pràdhànyàt ||4||

baladevaþ - evaü ÷rotàraü pàrtham abhimukhãkçtya svasya kàraõa-svaråpaü cid-acic-chaktimad vaktuü te ÷aktã pràha bhåmir iti dvàbhyàm | caturviü÷atidhà prakçtir bhåmy-àdy-àtmanàùñadhà bhinnà me madãyà bodhyà tan-màtràdãnàü bhåmy-àdiùv antarbhàvàd ihàpi caturviü÷atidhaivàvaseyà | tatra bhåmy-àdiùu pa¤casu bhåteùu tat-kàraõànàü gandhànàü pa¤cànàü tan-màtràõàm antar-bhàvaþ | ahaïkàre tat-kàryàõàm ekàda÷ànàm indriyàõàm | buddhi-÷abdo mahat-tattvam àha | manaþ-÷abdas tu mano-gamyam avyakta-råpaü pradhànam iti | ÷ruti÷ caivam àha-caturviü÷ati-saïkhyànàm avyaktaü vyaktam ucyate iti | svayaü
ca kùetràdhyàye vakùyati mahàbhåtàny ahaïkàraþ [Gãtà 13.5] ity àdinà ||4||

_________________________________________________________

BhG 7.5

apareyam itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràm |
jãva-bhåtàü mahà-bàho yayedaü dhàryate jagat ||5||

÷rãdharaþ - aparàm imàü prakçtim upasaüharan paràü prakçtim àha apareyam iti | aùñadhà yà prakçtir ukteyam aparà nikçùñà jaóatvàt paràrthatvàc ca | itaþ sakà÷àt paràü prakçùñàm anyàü jãva-bhåtàü jãva-svaråpàü me prakçtiü viddhi jànãhi | paratve hetuþ yayà cetanayà kùetraj¤a-råpayà svakarma-dvàreõedaü jagad dhàryate ||5||

madhusådanaþ - evaü kùetra-lakùaõàyàþ prakçter aparatvaü vadan kùetraj¤a-lakùaõàü paràü prakçtim àha apareyam iti | yà pràg aùñadhoktà prakçtiþ sarvàcetana-varga-råpà seyam aparà nikçùñà jaóatvàt paràrthatvàt saüsàra-bandha-råpatvàc ca | itas tv acetana-varga-råpàyàþ kùetra-lakùaõàyàþ prakçter anyàü vilakùaõàü tu-÷abdàd yathà-kathaücid apy abhedàyogyàü jãva-bhåtàü cetanàtmikàü kùetraj¤a-lakùaõàü me mamàtma-bhåtàü vi÷uddhàü paràü prakçùñàü
prakçtiü viddhi he mahàbàho, yayà kùetraj¤a-lakùaõayà jãva-bhåtayàntar-anupraviùñayà prakçtyedaü jagad-acetana-jàtaü dhàryate svato vi÷ãrya uttamyate anena jãvenàtmanànupravi÷a nàma-råpe vyàkaravàõi iti ÷ruteþ | na hi jãva-rahitaü dhàrayituü ÷akyam ity abhipràyaþ ||5|| 

vi÷vanàthaþ - iyaü prakçtir variyaïgàkhyà ÷aktir aparànutkçùñà jaóatvàt | ito 'nyàü prakçtiü tañasthàü ÷aktiü jãva-bhåtàü paràm utkçùñàü viddhi caitanyatvàt | asyà utkçùñatve hetuþ yayà cetanayedaü jagad acetanaü svabhogàrthaü gçhyate ||5||

baladevaþ - eùà prakçtir aparà nikçùñà jaóatvàd bhogyatvàc ceto jaóàyàþ prakçter anyàü paràü cetanatvàd bhoktçtvàc cotkçùñàü jãva-bhåtàü me madãyàü prakçtiü viddhi | he mahàbàho pàrtha ! paratve hetuþ yayeti | yayà cetanayà idaü jagat sva-karma-dvàrà dhàryate ÷ayyàsanàdivat sva-bhogàya gçhyate | ÷ruti÷ ca harer eveyaü ÷aktis tvayãty àha pradhàna-kùetraj¤a-patir guõe÷aþ [øvetU 6.16] iti |

_________________________________________________________

BhG 7.6

etad-yonãni bhåtàni sarvàõãty upadhàraya |
ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà ||6||

÷rãdharaþ - anayoþ prakçtitvaü dar÷ayan svasya tad-dvàrà sçùñy-àdi-kàraõatvam àha etad iti | ete kùetra-kùetraj¤a-råpe prakçtã yonã kàraõa-bhåte yeùàü tàny etad-yonãni | sthàvara-jaïgamàtmakàni sarvàõi bhåtànãty upadhàraya budhyasva | tatra jaóà prakçtir deha-råpeõa pariõamate | cetanà tu mad-aü÷a-bhåtà bhoktçtvena deheùu pravi÷ya svakarmaõà tàni dhàrayati | te ca madãye prakçtã mattaþ sambhåte | ato 'ham eva kçtsnasya sa-prakçtikasya jagataþ prabhavaþ | prakarùeõa bhavaty asmàd iti prabhavaþ | paraü kàraõam aham ity arthaþ | tathà pralãyate 'neneti pralayaþ | saühartàpy aham evety arthaþ ||6||

madhusådanaþ - ukta-prakçti-dvaye kàrya-liïgakam anumànaü pramàõayan svasya tad-dvàrà jaga-sçùñy-àdi-kàraõatvaü dar÷ayati etad-yonãnãti | ete aparatvena paratvena ca pràg-ukte kùetra-kùetraj¤a-lakùaõe prakçtã yonir yeùàü tàny etad-yonãni bhåtàni bhavana-dharmakàõi sarvàõi cetanàcetanàtmakàni janimanti nikhilànãty evam upadhàraya jànãhi | kàryàõàü cid-acid-granthi-råpatvàt kàraõam api cid-acid-granthi-råpam anuminv ity arthaþ | evaü kùetra-kùetraj¤a-lakùaõe mamopàdhi-bhåte yataþ prakçtã bhavatas tatas tad-dvàràhaü sarvaj¤aþ sarve÷varo 'nanta-÷akti-màyopàdhiþ kçtsnasya caràcaràtmakasya jagataþ sarvasya kàrya-vargasya
prabhava utpatti-kàraõaü pralayas tathà vinà÷a-kàraõam | svàpnikasyeva prapa¤casya màyikasya màyà÷arayatva-viùayatvàbhyàü màyàvy aham evopàdànaü draùñà cety arthaþ ||6||

vi÷vanàthaþ - etac chakti-dvaya-dvàraiva svasya jagat-kàraõatvam àha etad iti | ete màyà-÷akti-jãva-÷aktã kùetra-kùetraj¤a-råpe yonã kàraõa-bhåte yeùàü tàni sthàvara-jaïgamàtmakàni bhåtàni jànãhi | ataþ kçtsnasya sarvasyàsya jagataþ prabhavo mac-chakti-dvaya-prabhåtatvàd aham eva sraùñà | pralayas tac-chaktimati mayy eva pralãna-bhàvitvàd aham evàsya saühartà ||6||

baladevaþ -- etac chakti-dvaya-dvàraiva sarva-jagat-kàraõatàü svasyàha etad iti | sarvàõi sthira-caràõi bhåtàny etad-yonãni upadhàraya viddhi | ete 'para-pare kùetra-kùetraj¤a-÷abda-vàcye mac-chaktã yonã kàraõa-bhåte yeùàü tànãty arthaþ | te ca prakçtã madãye matta eva sambhåte | ataþ kçtsnasya sa-prakçtikasya jagato 'ham eva prabhava utpatti-hetuþ | prabhavaty asmàt iti vyutpatteþ | tasya pralaya-saühartàpy aham eva pralãyate 'nena iti vyutpatteþ ||6||

_________________________________________________________

BhG 7.7

mattaþ parataraü nànyat ki¤cid asti dhana¤jaya |
mayi sarvam idaü protaü såtre maõi-gaõà iva ||7||

÷rãdharaþ - yasmàd evaü tasmàt matta iti | mattaþ sakà÷àt parataraü ÷reùñhaü jagataþ sçùñi-saühàrayoþ svatantraü kàraõaü ki¤cid api nàsti | sthiti-hetur apy aham evety àha mayãti | mayi sarvam idaü jagat protaü grathitam à÷ritam ity arthaþ | dçùñàntaþ spaùñaþ ||7|| 

madhusådanaþ - yasmàd aham eva màyayà sarvasya jagato janma-sthiti-bhaïga-hetus tasmàt paramàrthataþ matta iti | nikhila-dç÷yàkàra-pariõata-màyàdhiùñhànàt sarva-bhàsakàn mattaþ sad-råpeõa sphuraõa-råpeõa ca sarvànusyåtàn sva-prakà÷a-paramànanda-caitanya-ghanàt paramàrtha-satyàt svapna-dç÷a iva svàpnikaü màyàvina iva màyikaü ÷ukti-÷akalàvacchinna-caitanyàdivat-tad-aj¤àna-kalpitaü rajataü parataraü paramàrtha-satyam anyat kiücid api nàsti he dhana¤jaya | mayi kalpitaü paramàrthato na matto bhidyata ity arthaþ tad ananyatvam àrambhaõa-÷abdàdibhyaþ [Vs 2.1.14] iti nyàyàt | vyavahàra-dçùñyà tu mayi sad-råpe sphuraõa-råpe ca sarvam idaü jaóa-jàtaü protaü
grathitaü mat-sattayà sad iva mat-sphuraõena ca sphurad iva vyavahàràya màyà-mayàya kalpate | sarvasya caitanya-grathitatva-màtre dçùñàntaþ - såtre maõi-gaõà iveti | athavà såtre taijasàtmani hiraõyagarbhe svapna-dç÷i svapna-protà maõi-gaõà iveti sarvàü÷e dçùñànto vyàkhyeyaþ |

anye tu param ataþ setån màna-sambandha-bheda-vyapade÷ebhyaþ [Vs 3.2.31] iti såtroktasya pårva-pakùasyottaratvena ÷lokam imaü vyàcakùate | mattaþ sarvaj¤àt sarva-÷akteþ sarva-kàraõàt parataraü pra÷asyataraü sarvasya jagataþ sçùñi-saühàrayoþ svatantraü kàraõam anyan nàsti he dhana¤jaya ! yasmàd evaü tasmàn mayi sarva-kàraõe sarvam idaü kàrya-jàtaü protaü grathitaü nànyan na | såtre maõi-gaõà iveti dçùñàntas tu grathitatva-màtre na tu kàraõatve | kanake kuõóalàdivad iti tu yogyo dçùñàntaþ ||7||

vi÷vanàthaþ -- yasmàd evaü tasmàd aham eva sarvam ity àha mattaþ parataram anyat ki¤cid apii nàsti | kàrya-kàraõayor aikyàt ÷akti-÷aktimator aikyàc ca | tathà ca ÷rutiþ ekam evàdvitãyaü brahma, neha nànàsti ki¤cana iti | evaü svasya sarvàtmakatvam uktvà sarvàntaryàmitvaü càha mayãti | sarvam idaü cij-jaóàtmakaü jagat mat-kàryatvàn mad-àtmakam api punar mayy antaryàmiõi protaü grathitaü yathà såtre maõi-gaõàþ protàþ | madhusådana-sarasvatã-pàdàs tu såtre maõi-gaõà iveti dçùñàntas tu grathitatva-màtre, na tu kàraõatve kanake kuõóalàdivad iti tu yogyo dçùñànta ity àhuþ ||7||
 
baladevaþ - nanu sthira-carayor apara-parayoþ prakçtyor api tvam eva tac-chaktimàn yonir ity ukter nikhila-jagad-bãjatvaü tava pratãtaü, na tu sarva-paratvam | tac ca tad-bãjàt tvatto 'nyasyaiva -

tato yad uttarataraü tad aråpam anàmayam |
ya etad vidur amçtàs te bhavanti athetare 
duþkham evàpi yanti || [øvetU 3.10] iti ÷ravaõàd iti cet tatràha matta iti |

mattas tvat-sakhàt kçùõàt parataraþ ÷reùñham anyat ki¤cid api nàsty aham eva sarva-÷reùñhaü vastv ity arthaþ | nanu tato yad uttarataram ity àdàv anyathà ÷rutim iti cen mandam etat kùodàkùamatvàt | tathà hi 

vedàham etaü puruùaü mahàntam 
àdity-varõaü tamasaþ parastàt |
tam eva vidvàn amçta iha bhavati 
nànyaþ panthà vidyate 'nayanàya || iti [øvetU 3.8]

÷vetà÷vataraiþ sarva-jagad-bãjasya mahà-puruùasya viùõor j¤ànam amçtasya panthàs tato nàstãty upadi÷ya tad-upapàdanàya 

yasmàt paraü nàparam asti ki¤cid
yasmàn nàõãyona jyàyo 'sti ki¤cit

iti tasyaiva paramatvaü tad-itarasya tad-asambhavaü ca pratipàdya | tato yad uttarotaraü ity àdinà pårvoktam eva nigamitam | na tu tato 'nyac-chreùñham astãti uktam | tathà sati teùàü mçùàvàditvàpatteþ | evam àha såtrakàraþ-tathànya-pratiùedhàt [Vs 3.2.36] iti | mad-anyasya kasyacid api ÷raiùñhyàbhàvàd aham eva mad-anya-sarvà÷raya ity àha mayãti | protaü grathitaü sphuñam anyat | etena vi÷vapàlakatvaü svasyoktam ||7||

_________________________________________________________

BhG 7.8

raso 'ham apsu kaunteya prabhàsmi ÷a÷i-såryayoþ |
praõavaþ sarva-vedeùu ÷abdaþ khe pauruùaü nçùu ||8||

÷rãdharaþ - jagataþ sthiti-hetutvam eva prapa¤cati raso 'ham iti pa¤cabhiþ | apsu raso 'haü rasa-tan-màtra-råpayà vibhåtyà tad-à÷rayatenàpsu-sthito 'ham ity arthaþ | tathà ÷a÷i-såryayoþ prabhàsmi | candre sårye ca prakà÷a-råpayà vibhåtyà tad-à÷rayatvena sthito 'ham ity arthaþ | uttaràtràpy evaü draùñavyam | sarveùu vedeùu vaikharã-råpeùu tan-måla-bhåtaþ praõava oïkàro 'smi | kha àkà÷e ÷abda-tan-màtra-råpo 'smi | nçùu puruùeùu pauruùam udyamam asmi | udyame hi puruùàs tiùñhanti ||8||

madhusådanaþ - avàdãnàü rasàdiùu protatva-pratãteþ kathaü tvayi sarvam idaü protam iti ca na ÷aïkyaü rasàdi-råpeõa mamaiva sthitatvàd ity àha raso 'ham iti pa¤cabhiþ | rasaþ puõyo madhuras tan-màtra-råpaþ sarvàsàm apàü sàraþ kàraõa-bhåto yo 'psu sarvàsvanugataþ so 'haü he kaunteya tad-råpe mayi sarvà àpaþ protà ity arthaþ | evaü sarveùu paryàyeùu vyàkhyàtavyam | iyaü vibhåtir àdhyànàyopadi÷yata iti nàtãvàbhiniveùñavyam | tathà porabhà prakà÷aþ ÷a÷i-såryayor aham asmi | prakà÷a-sàmànya-råpe mayi ÷a÷i-såryau protàv ity arthaþ | tathà praõaya oïkàraþ
sarva-vedeùv anusyåto 'haü tad yathà ÷aïkunà sarvàõi parõàni saütçõõàny evam oïkàreõa sarvà vàk iti ÷ruteþ | saütçõõàni grathitàni | sarvà vàk sarvo veda ity arthaþ | ÷abdaþ puõyas tan-màtra-råpaþ kha àkà÷e 'nusyåto 'ham | pauruùaü puruùatva-sàmànyaü nçùu puruùeùu yad anusyåtaü tad aham | sàmànya-råpe mayi sarve vi÷eùàþ protàþ ÷rautair dundubhy-àdi-dçùñàntair iti sarvatra draùñavyam ||8||

vi÷vanàthaþ - sva-kàrye jagaty atra yathàham antaryàmi-råpeõa praviùño varte, tathà kvacit kàraõa-råpeõa kvacit kàryeùu manuùyàdiùu sàra-råpeõàpy ahaü varta ity àha raso 'ham iti caturbhiþ | apsu rasa tat-kàraõa-bhåto mad-vibhåtir ity arthaþ | evaü sarvatràgre 'pi | prabhà prabhà-råpaþ | praõava oïkàraþ sarva-veda-kàraõam | àkà÷e ÷abdas tat-kàraõam | nçùu pauruùam sakala udyama-vi÷eùa eva manuùya-sàraþ ||8||

baladevaþ - tattvaü dar÷ayati raso 'ham iti pa¤cabhiþ | apsu raso 'haü rasa-tan-màtrayà vibhåtyà tàþ pàlayan tàsv ahaü vartate | tàü vinà tàsàm asthiteþ | ÷a÷ini sårye càhaü prabhàsmi prabhayà vibhåtyà tau pàlayan tayor ahaü varte | evaü paratra draùñavyam | vaikharã-råpeùu sarva-vedeùu tan-måla-bhåtaþ praõavo 'ham | khe nabhasi ÷abdas tan-màtra-lakùaõo 'ham | nçùu pauruùaü phalavàn udyamo 'ham | tenaiva teùàü sthiteþ ||8||

_________________________________________________________

BhG 7.9

puõyo gandhaþ pçthivyàü ca teja÷ càsmi vibhàvasau |
jãvanaü sarva-bhåteùu tapa÷ càsmi tapasviùu ||9||

÷rãdharaþ - kiü ca puõya iti | puõyo 'vikçto gandho gandha-tan-màtram | pçthivyà à÷raya-bhåto 'ham ity arthaþ | yad và vibhåti-råpeõà÷rayatvasya vivakùitatvàt surabhi-gandhasyaivotkçùñatayà vibhåtitvàt puõyo gandha ity uktam | tathà vibhàvasàgnau yat tejo duþsahà sahajà dãptis tad aham | sarva-bhåteùu jãvanaü pràõa-dhàraõa-vàyur aham ity arthaþ | tapasviùu vànaprasthàdiùu dvandva-sahana-råpaü tapo 'smi ||9||

madhusådanaþ - puõyaþ surabhir avikçto gandhaþ sarva-pçthivã-sàmànya-råpas tan-màtràkhyaþ pçthivyàm anusyåto 'ham | ca-kàro rasàdãnàm api puõyatva-samuccayàrthaþ | ÷abda-spar÷a-råpa-rasa-gandhànàü hi svabhàvata eva puõyatvam avikçtatvaü pràõinàm adharma-vi÷eùàt tu teùàm apuõyatvaü na tu svabhàvata iti draùñavyam | tathà vibhàvasàv agnau yat tejaþ sarva-dahana-prakà÷ana-sàmarthya-råpam uùõa-spar÷a-sahitaü sita-bhàsvaraü råpaü puõyaü tad aham asmi | ca-kàràdyo vàyau puõya uùõa-spar÷àturàõàm àpyàyakaþ ÷ãta-spar÷aþ so 'py aham iti draùñavyam |
sarva-bhåteùu sarveùu pràõiùu jãvanaü pràõa-dhàraõam àyur aham asmi | tad-råpe mayi sarve pràõinaþ protà ity arthaþ | tapasviùu nityaü tapo-yukteùu vànaprasthàdiùu yat tapaþ ÷ãtoùõa-kùut-pipàsàdi-dvandva-sahana-sàmarthya-råpaü tad aham asmi | tad-råpe mayi tapasvinaþ protà vi÷eùaõàbhàve vi÷iùñàbhàvàt | tapa÷ ceti ca-kàreõa cittaikàgryam àntaraü jihvopasthàdi-nigraha-lakùaõaü bàhyaü ca sarvaü tapaþ samuccãyate ||9||

vi÷vanàthaþ -- puõyo 'vikçto gandhaþ puõyas tu càrv api ity amaraþ | ca-kàro rasàdãnàm api puõyatva-samuccayàrthaþ | tejaþ sarva-vastu-pàcana-prakà÷ana-÷ãta-tràõàdi-sàmarthya-råpaþ sàraþ | jãvanam àyur eva sàraþ | tapo dvandva-sahanàdikam eva sàraþ ||9||
 
baladevaþ -- puõyo 'vikçto gandhas tan-màtra-lakùaõaþ | ca-kàro rasàdãnàm aham api puõyatva-samuccàyakaþ | vibhàvasau vahnau tejaþ sarva-vastu-pacana-prakà÷anàdi-sàmarthya-råpaü ca ÷adàd vàyau yaþ puõyaþ spar÷a uùõa-spar÷a-vyàkulànàm àpàyakaþ so 'ham iti bodhyam | jãvanam àyus tapo dvandva-sahanam ||9||

_________________________________________________________

BhG 7.10

bãjaü màü sarva-bhåtànàü viddhi pàrtha sanàtanam |
buddhir buddhimatàm asmi tejas tejasvinàm aham ||10||

÷rãdharaþ - kiü ca bãjam iti | sarveùàü caràcaràõàü bhåtànàü bãjaü sajàtãya-kàryotpàdana-sàmarthyam | sanàtanaü nityam uttarottara-sarva-kàryeùv anusyåtam | tad eva bãjaü mad-vibhåtiü viddhi | na tu prativyakti vina÷yam | tathà buddhimatàü buddhiþ praj¤àham asmi | tejasvinàü pragalbhànàü tejaþ pragalbhatàm ||10||

madhusådanaþ - sarvàõi bhåtàni sva-sva-bãjeùu protàni na tu svayãti cen nety àha bãjam iti | yat sarva-bhåtànàü sthàvara-jaïgamànàm ekaü bãjaü kàraõaü | sanàtanaü nityaü bãjàntarànapekùaü na tu prativyakti-bhinnam anityaü và tad-avyàkçtàkhyaü sarva-bãjaü màm eva viddhi na tu mad-bhinnaü he pàrtha | ato yuktam ekasminn eva mayi sarva-bãje protatvaü sarveùàm ity arthaþ | kiü ca buddhis tattvàtattva-viveka-sàmarthyaü tàdç÷a-buddhimatàm aham asmi | buddhi-råpe mayi buddhimantaþ protà vi÷eùaõàbhàve vi÷iùñàbhàvasyoktatvàt | tathà tejaþ pràgalbhyaü
paràbhibhava-sàmarthyaü pari÷ cànabhibhàvyatvaü tejasvinàü tathàvidha-pràgalbhya-yuktànàü yat tad aham asmi, tejo-råpe mayi tejasvinaþ protà ity arthaþ ||10||
vi÷vanàthaþ - bãjam avikçtaü kàraõaü pradhànàkhyam ity arthaþ | sanàtanaü nityaü buddhimatàü buddhir eva sàraþ ||10||

baladevaþ - sarva-bhåtànàü caràcaràõàü yad eka-bãjaü sanàtanaü nityaü, na tu prativyakti-bhinnam anityaü và tat pradhànàkhyaü sarva-bãjaü màm eva viddhi tad-råpayà vibhåtyà tàny ahaü pàlayàmi tat-pareõa hi tàni puùyante | buddhiþ sàràsàra-vivekavatã | tejaþ pràgalbhyaü paràbhibhava-sàmarthyaü paràn abhibhàvyatvaü ca ||10||

_________________________________________________________

BhG 7.11

balaü balavatàü càhaü kàma-ràga-vivarjitam |
dharmàviruddho bhåteùu kàmo 'smi bharatarùabha ||11||

÷rãdharaþ - kiü ca balam iti | kàmo 'pràpte vastuny abhilàùo ràjasaþ | ràgaþ punar abhilaùite 'rthe pràpte 'pi punar adhike 'rthe citta-ra¤janàtmakas tçùõàpara-paryàyas tàmasaþ | tàbhyàü vivarjitaü balavatàü balam aham asmi | sàttvikaü sva-dharmànuùñhàna-sàmarthyam aham ity arthaþ | dharmeõàviruddhaþ sva-dàreùu putrotpàdana-màtropayogã kàmo 'ham iti ||11||

madhusådanaþ - apràpto viùayaþ pràpti-kàraõàbhàve 'pi pràpyatàm ity àkàra÷ citta-vçtti-vi÷eùaþ kàmaþ | pràpto viùayaþ kùaya-kàraõe saty api na kùãyatàm ity evam-àkàra÷ citta-vçtti-vi÷eùo ra¤janàtmà ràgas tàbhyàü vi÷eùeõa varjitaü sarvathà tad-akàraõaü rajas-tamo-virahitaü yat svadharmànuùñhànàya dehendriyàdi-dhàraõa-sàmarthyaü sàttvikaü balam balavatàü tàdç÷a-sàttvika-bala-yuktànàü saüsàra-paràïmukhànàü tad aham asmi | tad-råpe mayi balavantaþ protà ity arthaþ | ca-÷abdas tu-÷abdàrtho bhinna-kramaþ | kàma-ràga-vivarjitam
eva balaü mad-råpatvena dhyeyaü na tu saüsàriõàü kàma-ràga-kàraõaü balam ity arthaþ |

krodhàrtho và ràga-÷abdo vyàkhyeyaþ | dharmo dharma-÷àstraü tenàviruddho  'pratiùiddho dharmànukålo và yo bhåteùu pràõiùu kàmaþ ÷àstrànumata-jàyà-putra-vittàdi-viùayo 'bhilàùaþ so 'ham asmi | he bharatarùabha ! ÷àstràviruddha-kàma-bhåte mayi tathàvidha-kàma-yuktànàü bhåtànàü protatvam ity arthaþ ||11||

vi÷vanàthaþ - kàmaþ sva-jãvikàdy-abhilàùaþ | ràgaþ krodhas tad-vivarjitam | na tad-dvayotthitam ity arthaþ | dharmàviruddhaþ sva-bhàryàyàü putrotpatti-màtropayogã ||11||

baladevaþ -- kàmaþ sva-jãvikàdy-abhilàùaþ | ràgas tu pràpte 'py abhilaùite 'rthe punas tato 'py adhike 'rthe citta-ra¤janàtmako 'titçùõàpara-nàmà, tàbhyàü vivarjitaü balaü sva-dharmànuùñhàna-sàmarthyam ity arthaþ | dharmàviruddhaþ svapatnyàü putrotpatti-màtra-hetuþ ||11||

_________________________________________________________

BhG 7.12

ye caiva sàttvikà bhàvà ràjasàs tàmasà÷ ca ye |
matta eveti tàn viddhi na tv ahaü teùu te mayi ||12||

÷rãdharaþ - kiü ca ye caiveti | ye cànye 'pi sàttvika-bhàvàþ ÷ama-damàdayaþ | ràjasà÷ ca harùa-darpàdayaþ | tàmasà÷ ca ÷oka-mohàdayaþ | pràõinàü sva-karma-va÷àj jàyante tàn matta eva jàtàn iti viddhi | madãya-prakçti-guõa-kàryatvàt | evam api teùv ahaü na varte | jãvavat tad-adhãno 'haü na bhavàmãty arthaþ | te tu mad-adhãnàþ santo mayi vartanta ity arthaþ ||12||

madhusådanaþ - kim evaü parigaõanena ye caiveti | ye cànye 'pi bhàvà÷ citta-pariõàmàþ sàttvikàþ ÷ama-damàdayaþ | ye ca ràjasà harùa-darpàdayaþ | ye ca tàmasàþ ÷oka-mohàdayaþ pràõinàm avidyà-karmàdi-va÷àj jàyante tàn matta eva jàyamànàn iti ahaü kçtsnasya jagataþ prabhava ity àdy-ukta-prakàreõa viddhi samastàn eva | athavà sàttvikà ràjasàs tàmasà÷ ca bhàvàþ sarve 'pi jaóa-vargà vyàkhyeyà vi÷eùa-hetv-abhàvàt | eva-kàra÷ ca samastàvadhàraõàrthaþ | evam api na tv ahaü teùu, matto jàtatve 'pi tad-va÷as tad-vikàra-råùito rajju-khaõóa iva kalpita-sarva-vikàra-råùito 'haü na bhavàmi saüsàrãva | te tu bhàvà mayi rajjvàm
iva sarpàdayaþ kalpità mad-adhãna-sattà-sphårtikà mad-adhãnà ity arthaþ ||12||

vi÷vanàthaþ - evaü vastu-kàraõa-bhåtà vastu-sàra-bhåtà÷ ca ràkùasàdyà÷ ca vibhåtayaþ kà÷cid uktàþ | kintv alam ativistareõa | mad-adhãnaü vastu-màtram eva mad-vibhåtir ity àha ye caiveti | sàttva-bhàvàþ ÷ama-damàdayo devàdyà÷ ca | ràjasà harùa-darpàdayo 'suràdyà÷ ca | tàmasàþ ÷oka-mohàdayo ràkùasàdyà÷ ca | tàn matta eveti madãya-prakçti-guõa-kàryatvàt | teùv ahaü na varte | jãvavat tad-adhãno 'haü na bhavàmãty arthaþ | te tu mayi mad-adhãnàþ santa eva vartante ||12||

baladevaþ -- evaü kàü÷cid vibhåtir abhidhàya samàsena sarvàs tàþ pràha ye caiveti | ye mitho vilakùaõa-svabhàvàþ sàttvikàdayo bhàvàþ pràõinàü ÷arãrendriya-viùayàtmanà ta-kàraõatvena càvasthitàs tàn sarvàn tat-tac-chakty-upetàn matta evopapannàn viddhi | na tv ahaü teùu varte naivàhaü tad-adhãna-sthitiþ | te mayi mad-adhãna-sthitaya ity arthaþ ||12||

_________________________________________________________

BhG 7.13

tribhir guõa-mayair bhàvair ebhiþ sarvam idaü jagat |
mohitaü nàbhijànàti màm ebhyaþ param avyayam ||13||

÷rãdharaþ - evambhåtam ã÷varaü tvàm ayaü janaþ kim iti na jànàtãti ? ata àha tribhir iti | tribhis trividhair ebhiþ pårvoktair guõa-mayaiþ kàma-lobhàdibhir guõa-vikàrair bhàvaiþ svabhàvair mohitam idaü jagat | ato màma nàbhijànàti | kathambhåtam ? ebhyo bhàvebhyaþ param | ebhir aspçùñam eteùàü niyantàram | ataevàvyayaü nirvikàram ity arthaþ ||13|| 

madhusådanaþ - tava parame÷varasya svàtantrye nitya-÷uddha-buddham ukta-svabhàvatve ca sati kuto jagatas tvad-àtmakasya saüsàritvam | evaüvidha-matsvaråpàparij¤ànàd iti cet, tad eva kuta ity ata àha tribhir iti | ebhiþ pràg-uktais tribhis trividhair guõa-mayaiþ sattva-rajas-tamo-guõa-vikàrair bhàvaiþ sarvair api bhavana-dharmabhir sarvam idaü jagat pràõi-jàtaü mohitam vivekàyogyatvam àpàditaü sad ebhyo guõamayebhyo bhàvebhyaþ param eùàü kalpanàdhiùñhànam atyanta-vilakùaõam avyayaü sarva-vikriyà-÷ånyam aprapa¤cam ànanda-ghanam àtma-prakà÷am avyavahitam api màü nàbhijànàti | tata÷ ca svaråpàparicayàt saüsaratãvety aho daurbhàgyam aviveki-janasyety
anukro÷aü dar÷ayati bhagavàn ||13|| 

vi÷vanàthaþ - nanv evambhåtaü tvà parame÷varaü katham ayaü jano na jànàtãty ata àha tribhir iti | guõamayaiþ ÷ama-damàdi-harùàdi-÷okàdyair bhàvaiþ svàbhàvãbhåtair jagaj jagaj-jàta-jãva-vçndaü mohitaü sat màü nirguõatvàd ebhyaþ param avyayaü nirvikàram ||13||

baladevaþ - atha ÷akti-dvaya-viviktaü svasya dhyeya-svaråpaü dar÷ayan tasyàj¤àne tad-àsaktim eva hetum àha tribhir iti | ebhiþ pårvoditair guõamayair man-màyà-guõa-kàryais trividhaiþ sàttvikàdibhir bhàvair bhavana-dharmibhiþ kùaõa-pariõàmibhis tat-tat-karmànuguõa-÷arãrendriya-viùayàtmanàvasthitair mohitam avivekitàü nãtaü sat sarvam idaü jagat suràsura-manuùyàdy-àtmanàvasthitaü jãva-vçndaü kartç ebhyaþ sàttvikàdibhyo bhàvebhyaþ paraü tair aspçùñam ananta-kalyàõa-guõa-ratnàkaraü vij¤ànànanda-ghanaü sarve÷varam avyayam apracyuta-svabhàvaü màü kçùõaü
nàbhijànàti pratyàsåyati ||13|| 

_________________________________________________________

BhG 7.14

daivã hy eùà guõa-mayã mama màyà duratyayà |
màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te ||14||

÷rãdharaþ - ke tarhi tvàü jànantãti ? ata àha daivãti | daivy alaukikã | atyadbhutety arthaþ | guõa-mayã sattvàdi-guõa-vikàràtmikà | mama parame÷varasya ÷aktir màyà duratyayà dustarà hi | prasiddhim etam | tathàpi màm eva ity eva-kàreõàvyabhicàriõyà bhaktyà ye prapadyante bhajanti màyàm etàü sudustaràm api te taranti | tato màü jànantãti bhàvaþ ||14||

madhusådanaþ - nanu yathoktànàdi-siddha-màyà-guõa-traya-baddhasya jagataþ svàtntryàbhàvena tat-parivarjanàsàmàrthyàn na kadàcid api màyàtikramaþ syàd vastu-vivekàsàmàrthya-hetoþ sadàtanatvàdityà÷aïkya bhagavad-eka-÷araõatayà tattva-j¤àna-dvàreõa màyàtikramaþ sambhavatãty àha daivãti | daivã eko devo sarva-bhåteùu gåóhaþ [øvetU 6.11] ity-àdi-÷ruti-pratipàdite svatodyotanavati deve sva-prakà÷a-caitanyànande nirvibhàge tad-à÷rayatayà tad-viùayatayà ca kalpità à÷rayatva-viùayatva-bhàginã nirvibhàga-citir eva kevalà [Saü.øàrã 1.319] ity ukteþ | eùà sàkùi-pratyakùatvenàpalàpànarhà | hi-÷abdàd bhramopàdànatvàd arthàpatti-siddhà ca | guõa-mayã sattva-rajas-tamo-guõa-trayàtmikà | triguõa-rajjur
ivàtidçdhatvena bandhana-hetuþ | mama màyàvinaþ parame÷varasya sarva-jagat-kàraõasya sarvaj¤asya sarva-÷akteþ sva-bhåtà svàdhãnatvena jagat-sçùñy-àdi-nirvàhikà | màyà tattva-pratibhàsi-pratibandhenàtattva-pratibhàsa-hetur àvaraõa-vikùepa-÷akti-dvayavaty avidyà sarva-prapa¤ca-prakçtiþ màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varam [øvetU 4.19] iti ÷ruteþ |

atraivaü prakriyà | jãve÷vara-jagad-vibhàga-÷ånye caitanye 'dhyastànàdir avidyà sattva-pràdhànyena svacchà darpaõa iva mukha-bhàsaü cid-àbhàsam àgçhõàti | tata÷ ca bimba-sthànãyaþ parame÷vara upàdhi-doùànàskanditaþ pratibimba-sthànãya÷ ca jãva upàdhi-doùàskanditaþ | ã÷varàc ca jãva-bhogàyàkà÷àdi-krameõa ÷arãrendriya-saïghàtas tad-bhogya÷ ca kçtsnaþ prapa¤co jàyata iti kalpanà bhavati | bimba-pratibimba-mukhànugata-mukhavac ce÷a-jãvànugataü màyopàdhi caitanyaü sàkùãti kalpyate | tenaiva ca svàdhyastà màyà tat-kàryaü ca kçtsnaü prakà÷yate | ataþ sàkùy-abhipràyeõa daivãti bimbe÷varàbhipràyeõa tu memeti bhagavtoktam | yadyapy avidyà-pratibimba eka eva jãvas tathàpy avidyà-gatànàm
antaþ-karaõa-saüskàràõàü bhinnatvàt tad-bhedenàntaþ-karaõopàdhes tasyàtra bheda-vyapade÷o màm eva ye prapadyante duùkçtino måóhà na prapadyante, caturvidhà bhajante màm ity àdiþ | ÷rutau ca tad yo devànàü pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha rùãõàü tathà manuùyàõàm [BAU 1.4.10] ity àdiþ | 

antaþ-karaõopàdhi-bhedàparyàlocane tu jãvatva-prayojakopàdher ekatvàd ekatvenaivàtra vyapade÷aþ | kùetraj¤aü càpi màü viddhi sarva-kùetreùu [Gãtà 13.2], prakçtiü puruùaü caiva viddhy anàdã ubhàv api [Gãtà 13.19], mamaivàü÷o jãva-loke jãva-bhåtaþ sanàtanaþ [Gãtà 15.7] ity àdi | ÷rutau ca brahma và idam agra àsãt tad àtmànam evàvedahaü brahmàsmãti tasmàt tat sarvam abhavat [BAU 1.4.10], eko devaþ sarva-bhåteùu gåóhaþ [øvetU 6.11], anena jãvenà ' 'tmanà ' ' nupravi÷ya [ChàU 6.3.2]

bàlàgra-÷ata-bhàgasya ÷atadhà kalpitasya ca |
bhàgo jãvaþ sa vij¤eyaþ sa cànantyàya kalpate || [øvetU 5.9] ity àdiþ |

yadyapi darpaõa-gata÷ caitra-pratibimbaþ svaü paraü ca na jànàty acetanàü÷asyaiva tatra pratibimbitatvàt tathàpi cit-pratibimba÷ cittvàd eva svaü paraü ca jànàti | pratibimba-pakùe bimba-caitanya evopàdhisthatva-màtrasya kalpitatvàt | àbhàsa-pakùe tasyànirvacanãyatve 'pi jaóa-vilakùaõatvàt | sa ca yàvat sva-bimbaikyam àtmano na jànàti tàvaj jala-sårya iva jala-gata-kampàdikam upàdhi-gataü vikàra-sahasram anubhavati | tad etad àha duratyayeti | bimba-bhåte÷varaikya-sàkùàtkàram antareõàtyetuü taritum a÷akyeti duratyayà | ataeva jãvo 'ntaþkaraõàvacchinnatvàt tat-sambaddham evàkùyàdi-dvàrà bhàsayan kiücij j¤o bhavati | tata÷ ca jànàmi karomi bhu¤je cety anartha-÷ata-bhàjanaü bhavati
| sa ced bimba-bhåtaü bhagavantam ananta-÷aktiü màyà-niyantàraü sarva-vidaü sarva-phala-dàtàram ani÷am ànanda-ghana-mårtim anekaànavatàràn bhaktànugrahàya vidadhatam àràdhayati samarpaõena tadà bimba-samarpitasya pratibimbe pratiphalanàt sarvàn api puruùàrthàn àsàdayati | etad evàbhipretya prahlàdenoktaü -

naivàtmanaþ prabhur ayaü nija-làbha-pårõo
mànaü janàd aviduùaþ karuõo vçõãte |
yad yaj jano bhagavate vidadhãta mànaü
tac càtmane prati-mukhasya yathà mukha-÷rãþ || [BhP 7.9.11] iti |

darpaõa-pratibimbitasya mukhasya tilakàdi-÷rãr apekùità ced bimba-bhåte mukhe samarpaõãyà | sà svayam eva tatra pratiphalati nànyaþ ka÷cit tat-pràptàv upàyo 'sti yathà tathà bimba-bhåte÷vare samarpitam eva tat-pratibimba-bhåto jãvo labhate nànyaþ ka÷cit tasya puruùàrtha-làbhe 'sty upàya iti dçùñànta-dàrùñànikayor arthaþ |

tasya yadà bhagavantam anantam anavaratam àràdhayato 'ntaþkaraõaü j¤àna-pratibandhaka-pàpena rahitaü j¤ànànukåla-puõyena copacitaü bhavati tadàtinirmale mukura-maõóala iva mukham atisvacche 'ntaþkaraõe sarva-karma-tyàga-÷ama-damàdi-pårvaka-guråpasadana-vedànta-vàkya-÷ravaõa-manana-nididhyàsanaiþ saüskçte tattvam asãti-guråpadiùña-vedànnta-vàkya-karaõikàhaü brahmàsãmty anàtmàkàra-÷ånyà nirupàdhi-caitanyàkàrà sàkùàtkàràtmikà vçttir udeti | tasyàü ca pratiphalaitaü caitanyaü sadya eva sva-viùayà÷rayàm avidyàm unmålayati dãpa iva tamaþ | tatas tasyà nà÷àt tayà vçttyà sahàkhilasya kàrya-prapa¤casya nà÷aþ | upàdàna-nà÷àd upàdeya-nà÷asya sarva-tantra-siddhànta-siddhatvàt
| tad etad àha bhagavàn màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te iti | àtmety evopàsãta [BAU 1.4.7], tad àtmànam evàvet [BAU 1.4.10], tam eva dhãro vij¤àya [BAU 4.4.23], tam eva viditvàtimçtyum eti [øvetU 6.15] ity àdi-÷rutiùv ivehàpi màm evety eva-kàro 'py anuparaktatà-pratipatty-arthaþ | màm eva sarvopàdhi-virahitaü vidànanda-sadàtmànam akhaõóaü ye prapadyante vedànta-vàkya-janyayà nirvikalpa-sàkùàtkàra-råpayà nirvacanànarha-÷uddha-cid-àkàratva-dharma-vi÷iùñayà sarva-sukçta-phala-bhåtayà nididhyàsana-paripàka-prasåtayà ceto-vçttyà sarvàj¤àna-tat-kàrya-virodhinyà viùayãkurvanti te ye kecid etàü duratikramaõãyàm api màyàm akhilànartha-janma-bhuvam anàyàsenaiva taranti atikràmanti tasya ha na devà÷ canàbhåtyà ã÷ata àtmà hy eùà sa bhavati
[BAU 1.4.10] iti ÷ruteþ | sarovàdhi-nivçttyà saccidànanda-ghana-råpeõaiva tiùñhantãty artaþ | bahu-vacana-prayogo dehendriyàdi-saüghàta-bheda-nbandhanàtma-bheda-bhrànty-anuvàdàrthaþ | 

prapa÷yantãti vaktavye prapadyanta ity ukte 'rthe mad-eka-÷araõàþ santo màm eva bhagavantaü vàsudevam ãdç÷am ananta-saundarya-sàra-sarvasvam akhila-kalà-kalàpa-nilayam abhinava-païkaja-÷obhàdhika-caraõa-kamala-yugala-prabham anavarata-veõu-vàdana-nirata-vçndàvana-krãóàsakta-mànasa-heloddhçta-govardhanàkhya-mahãdharaü gopàlaü niùådita-÷i÷upàla-kaüsàdi-duùña-saïgham abhinava-jalada-÷obhà-sarvasva-haraõa-caraõaü paramànanda-ghana-maya-mårtimati-vairi¤ca-prapa¤cam anavaratam anucintayanto divasàn ativàhayanti te mat-prema-mahànanda-samudra-magna-manasas tathà samasta-màyà-guõa-vikàrair nàbhibhåyante | kintu mad-vilàsa-vinoda-ku÷alà ete mad-unmålana-samarthà iti ÷aïkamàneva màyà tebhyo 'pasarati vàravilàsinãva krodhanebhyas tapodhanebhyas tasmàn màyà-taraõàrthã
màm ãdç÷am eva santatam anucintayed ity apy abhipretaü bhagavataþ | ÷rutayaþ smçtaya÷ càtràrthe pramàõãkartavyàþ ||14||

vi÷vanàthaþ - nanu tarhi triguõa-maya-mohàt katham uttãrõà bhavanti ? tatràha daivãti | daivã viùayànandena dãvyantãti devà jãvàs tadãyà teùàü mohayitrãty arthaþ | guõa-mayã ÷leùeõa triveùñana-mahà-pà÷a-råpà | mama parame÷varasya màyà bahiraïgà ÷aktir duratyayà duratikramà | pà÷a-pakùe, chettum udgranthayituü và kenàpy a÷aktyety arthaþ | kintu mad-vàci vi÷vasihi iti sva-vakùaþ spçùñvàha màü ÷yàmasundaràkàram eva ||14||

baladevaþ -- nanu triguõàyas-tan-màyàyà nityatvàt tad-dhetukasya mohasya vinivçttir durghañeti cet tatràha daivãti | mama sarve÷varasyàvitarkyàtivicitrànanta-vi÷va-sraùñur eùà màyà daivã | alaukiky atyadbhutety arthaþ | tàdçk vi÷va-sargopakaraõatvàt | ÷ruti÷ caivam àha - màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varam [øvetU 4.10] ity àdyà | guõamayã sattvàdi-guõa-trayàtmikà, ÷leùeõa triguõità rajjur ivàti-dçóhatayà jãvànàü bandhu-hetuþ | ato duratyayà teùàü duratikramà | rajju-pakùe chettum udgrathituü ca tair a÷aktyety arthaþ | yadyapy etàdç÷ã tathàpi mad-bhaktyà tad-vinivçttiþ syàd ity àha màm iti | màü sarve÷varaü màyà-niyantàraü
sva-prapanna-vàtsalya-nãradhiü kçùõaü ye tàdç÷a-sat-prasaðgàt prapadyate ÷araõaü gacchanti te etàm arõavam ivàpàràü màyàü goùpadodakà¤jalim ivà÷rameõa taranti | tàü tãrtvànadaika-rasaü prasàdàbhimukhaü sva-svàminaü màü pràpnuvantãti | màm evety eva-kàro mad-anyeùàü vidhi-rudràdãnàü prapattyà tasyàs taraõaü nety àha ÷ruti÷ caivam àha tam eva viditvety àdyà mucukundaü prati devà÷ ca -

varaü vçõãùva bhadraü te çte kaivalyam adya naþ |
eka eve÷varas tasya bhagavàn viùõur avyayaþ || [BhP 10.51.20] iti | 

ghaõñàkarõaü prati ÷iva÷ ca - mukti-pradàtà sarveùàü viùõur eva na saü÷ayaþ iti ||14||

_________________________________________________________

BhG 7.15

na màü duùkçtino måóhàþ prapadyante naràdhamàþ |
màyayàpahçta-j¤ànà àsuraü bhàvam à÷ritàþ ||15||

÷rãdharaþ - yady evaü tarhi sarve tvàm eva kim iti na bhajanti ? tatràha na màm iti | nareùu ye 'dhamàs te màü na prapadyante na bhajanti | adhamatve hetuþ -måóhà viveka-÷ånyàþ | tat kutaþ ? duùkçtinaþ pàpa-÷ãlàþ | ato màyayàpahçtaü nirastaü ÷àstràcàryopade÷àbhyàü jàtam api j¤ànaü yeùàü te tathà | ataeva dambho darpo 'bhimàna÷ ca krodhaþ pàruùyam eva cety àdinà vakùyamàõam àsuraü bhàvam svabhàvaü pràptàþ santo na màü bhajanti ||15||

madhusådanaþ - yady evaü tarhi kim iti nikhilànartha-måla-màyonmålanàya bhagavantaü bhavantam eva sarve na pratipadyante cira-saücita-durita-pratibandhàd ity àha bhagavàn na màm iti | duùkçtino duùkçtena pàpena saha nitya-yoginaþ | ataeva nareùu madhye 'dhamà iha sàdhubhir garhaõãyàþ paratra cànartha-sahasra-bhàjaþ | kuto duùkçtam anartha-hetum eva sadà kurvanti yato måóhà idam artha-sàdhanam idam anartha-sàdhanam iti viveka-÷ånyàþ | sati pramàõe kuto na vivi¤canti yato màyayàpahçta-j¤ànàþ ÷arãrendriya-saüghàta-tàdàmtya-bhrànti-råpeõa pariõatayà màyayà pårvoktayàpahçtaü pratibaddhaü j¤ànaü viveka-sàmarthyaü yeùàü
te tathà | ataeva te dambho darpo 'bhimàna÷ ca krodhaþ pàruùyam eva ca [Gãtà 16.4] ity àdinàgre vakùyamànam àsuraü bhàvaü hiüsànçtàdi-svabhàvam à÷rità mat-pratipatty-ayogyàþ santo na màü sarve÷varaü prapadyante na bhajante | aho daurbhàgyaü teùàm ity abhipràyaþ ||15||

vi÷vanàthaþ - nanu tarhi paõóità api kecit kim iti tvàü na prapadyante ? tatra ye paõóitàs te màü prapadyanta eva | paõóita-mànina eva na màü prapadyanta ity àha na màm iti | duùkçtino duùñà÷ ca te kçtinaþ paõóità÷ ceti te kupaõóità ity arthaþ | te ca caturvidhàþ | eke måóhàþ pa÷u-tulyàþ karmiõaþ | yad uktaü -

nånaü daivena nihatà ye càcyuta-kathà-sudhàm |
hitvà ÷çõvanty asad-gàthàþ purãùam iva vió-bhujaþ || [BhP 3.32.19] iti |

mukundaü ko vai na seveta vinà naretaraþ iti ca |

apare naràdhamàþ ka¤cit kàlaü bhaktimattvena pràpta-naratvà apy ante phala-pràptau na sàdhanopayoga iti matvà svecchayaiva bhakti-tyàginaþ | svakartçka-bhakti-tyàga-lakùaõam eva teùàm adhamatvam iti bhàvaþ | apare ÷àstràdhyàpanàdi-mattve 'pi màyayàpahçtaü j¤ànam eùàü te vaikuõñha-viràjinã nàràyaõa-mårtir eva sàrvakàlikã-bhakti-pràpyà, na tu kçùõa-ràmàdi-mårtir mànuùãti manyamànà ity arthaþ | yad vakùyate avajànanti màü måóhà mànuùãü tanum à÷ritam [Gãtà 9.11] iti | te khalu màü prapadyamànà api na màü prapadyanta iti bhàvaþ | apare àsuraü bhàvam à÷ritàþ | asurà jaràsandhàdayo mad-vigrahaü
lakùãkçtya ÷arair vidhyanti | tathaiva dç÷yatàdi-hetu-mat-kutarkair mad-vigrahaü vaikuõñha-stham api khaõóayanty eva | na tu prapadyanta ity arthaþ ||15||

baladevaþ - nanu cet tvàm eva prapannà vimucyante tarhi paõóità api kecit kim iti tvàü na prapadyante tatràha na màm iti | duùñà÷ ca te kçtinaþ ÷àstràrtha-ku÷alà÷ ceti duùkçtinaþ kupaõóitàs te màü na prapadyante | ÷ruti÷ caivam àha -

avidyàyàm antare vartamànàþ
svayaü dhãràþ paõóitaümanyamànàþ |
dandramyamàõàþ pariyanti måóhà
andhenaiva nãyamànà yathàndhàþ || [KañhU 1.2.5]

te catur-vidhàþ - eke màyayà måóhàþ karma-jaóà indràdivan màm api viùõuü karmàïgaü jãvavat karmàdhãnaü manyamànàþ | apare màyayà naràdhamà vipràdi-kula-janmanà narottamatàü pràpyàpy asat kàvyàrthàsattyà pàmaratà-bhàjaþ | yad uktam -

     nånaü daivena nihatà ye càcyuta-kathà-sudhàm |
     hitvà ÷çõvanty asad-gàthà purãùam iva vió-bhujaþ || [BhP 3.32.19] iti | 

anye màyayàpahçta-j¤ànàþ sàïkhyàdayaþ | te hi sàrvaj¤a-sàrvai÷varya-sarva-sraùñçtva-muktidatvàdi dharmaiþ ÷ruti-sahasra-prasiddham api màm ã÷varam apalapantaþ prakçtim eva sarva-sraùñrãü mokùa-dàtrãü ca kalpayanti | tatra tàdç÷a-kuñila-kuyukti-÷atàny udbhàvayantã màyayaiva hetuþ | kecit tu màyayaivàsuraü bhàvam à÷rità nirvi÷eùa-cin-màtra-vàdinaþ | asurà yathà nikhilànanda-karaü mad-vigrahaü ÷arair vidhyanti tathàdç÷yatvàdi-hetubhis te nitya-caitanyàtmatayà ÷ruti-prasiddham api taü khaõóayantãti tatràpi tàdç÷a-buddhy-utpàdanã màyaiva hetur iti ||15||

_________________________________________________________

BhG 7.16

catur-vidhà bhajante màü janàþ sukçtino 'rjuna |
àrto jij¤àsur arthàrthã j¤ànã ca bharatarùabha ||16||

÷rãdharaþ - sukçtinas tu màü bhajanty eva | te sukçti-tàratamyena catur-vidhà ity àha catur-vidhà iti | pårva-janmasu ye kçta-puõyàs te màü bhajanti | te caturvidhàþ | àrto vegàdy-abhibhåtaþ sa yadi pårvaü kçta-puõyas tarhi màü bhajati | anyathà kùudra-devatà-bhajanena saüsarati | evam uttaratràpi draùñavyam | jij¤àsur àtma-j¤ànecchuþ | arthàrthã atra và paratra và bhoga-sàdhana-bhåto 'rtha-lipsuþ | j¤ànã càtma-vit ||16||

madhusådanaþ - ye tv àsura-bhàva-rahitàþ puõya-karmàõo vivekinas te puõya-karma-tàratamyena catur-vidhàþ santo màü bhajante krameõa ca kàmanà-ràhityena mat-prasàdàn màyàü tarantãty àha catur-vidhà iti | ye sukçtinaþ pårva-janma-kçta-puõya-saücayà janàþ saphala-janmànas ta eva nànye te màü bhajante sevante | he arjuna ! te ca trayaþ sa-kàmà eko 'kàma ity evaü caturvidhàþ | àrta àrtyà ÷atru-vyàdhy-àdy-àpadà grastas tan-nivçttim icchan | yathà makha-bhaïgena kupita indre varùati vraja-vàsã janaþ | yathà và jaràsandha-kàràgàravartã ràja-nicayaþ | dyåta-sabhàyàü vastràkarùaõe draupadã ca | gràha-grasto gajendra÷ ca | jij¤àsur àtma-j¤ànàrthã mumukùuþ
| yathà mucukundaþ, yathà và maithilo janakaþ ÷rutadeva÷ ca, nivçtte mausale yathà coddhavaþ | arthàrthã iha và paratra và yad bhogopakaraõaü tal-lipsuþ | tatreha yathà sugrãvo vibhãùaõa÷ ca, yathà copamanyuþ paratra yathà dhruvaþ | ete trayo 'pi bhagavad-bhajanena màyàü taranti | tatra jij¤àsur j¤ànotpattyà sàkùàd eva màyàü tarati àrto 'rthàrthã ca jij¤àsutvaü pràpyeti vi÷eùaþ | àrtasyàrthàrthina÷ ca jij¤àsutva-sambhavàj jij¤àso÷ càrtatva-j¤ànopakaraõàrthàrthitva-sambhavàd ubhayor madhye jij¤àsur uddiùñaþ |

tad ete trayaþ sa-kàmà vyàkhyàtàþ niùkàma÷ caturtha idànãm ucyate j¤ànã ca | j¤ànaü bhagavat-tattva-sàkùàtkàras tena nitya-yukto j¤ànã tãrõa-màyo nivçtta-sarva-kàmaþ | ca-kàro yasya kasyàpi niùkàma-prema-bhaktasya j¤àniny-antar-bhàvàrthaþ | he bharatarùabha tvam api jij¤àsur và j¤ànã veti katamo 'haü bhakta iti mà ÷aïkiùñhà ity arthaþ | tatra niùkàma-bhakto j¤ànã yathà sanakàdir yathà nàrado yathà prahlàdo yathà pçthur yathà và ÷ukaþ | niùkàmaþ ÷uddha-prema-bhakto yathà gopikàdir yathà vàkråra-yudhiùñhiràdiþ | kaüsa-÷i÷upàlàdayas tu bhayàd dveùàc ca santata-bhagavac-cintà-parà api na bhaktà bhagavad-anurakter
abhàvàt | bhagavad-anurakti-råpàyàs tu bhakteþ svaråpaü sàdhanaü bhedàs tathà bhaktànàm api bhagavad-bhakti-rasàyane 'smàbhiþ sa-vi÷eùaü prapa¤cità itãhoparamyate ||16||

vi÷vanàthaþ - tarhi ke tvàü bhajanta ity ata àha caturvidhà iti | sukçtaü varõà÷ramàcàra-lakùaõo dharmas tadvantaþ santo màü bhajante | tatra àrto rogàdy-àpad-grastas tan-nivçtti-kàmaþ | jij¤àsuþ àtma-j¤ànàrthã vyàkaraõàdi-÷àstra-j¤ànàrthã và | arthàrthã kùiti-gaja-turaga-kàminã-kanakàdyaihika-pàratrika-bhogàrthãti | ete trayaþ sakàmà gçhasthàþ | j¤ànã vi÷uddhàntaþ-karaõaþ sannyàsãti caturtho 'yaü niùkàmaþ | ity ete pradhànãbhåta-bhakty-adhikàriõa÷ catvàro niråpitàþ | tatràdimeùu triùu karma-mi÷rà bhaktiþ | antime caturthe j¤àna-mi÷rà | sarva-dvàràõi saünyasya [Gãtà 8.12] ity agrima-granthe yoga-mi÷ràpi
vakùyate | j¤àna-karmàdy-ami÷rà kevalà bhaktir yà sà tu saptamàdhyàyàrambha eva mayy àsakta-manaþ pàrtha [Gãtà 7.1] ity anena uktà | puna÷ càùñame 'py adhyàye ananya-cetàþ satatam [Gãtà 8.14] ity anena, navame mahàtmànas tu màü pàrtha [Gãtà 9.13] iti ÷loka-dvayena ananyà÷ cintayanto màm [Gãtà 9.22] ity anena ca niråpayitavyeti | 

pradhànãbhåtà kevalà iti dvividhaiva bhaktir madhyame 'sminn adhyàya-ùañke bhagavatoktà | yà tu tçtãyà guõãbhåtà bhaktiþ karmaõi j¤ànini yogini ca karmàdi-phala-siddhy-arthà dç÷yate | tasyàþ pràdhànyàbhàvàt na bhaktitva-vyapade÷aþ | kintu tatra tatra karmàdãnàm eva pràdhànyàt | pràdhànyena vyapade÷à bhavanti iti nyàyena karmatva-j¤ànatva-yogatva-vyapade÷aþ | tadvatàm api karmitva-j¤ànitva-yogitva-vyapade÷aþ | na tu bhaktatva-vyapade÷aþ | phalaü ca sakàma-karmaõaþ svargo niùkàma-karmaõo j¤àna-yogo j¤àna-yogayor nirvàõa-mokùa iti | 

atha dvidhàyà bhakteþ phalam ucyate | tatra pradhànãbhåtàsu bhaktiùu madhye àrtàdiùu triùu yàþ karma-mi÷ràs tisraþ sa-kàmà bhaktayas tàsàü phalaü tat-tat-kàma-pràptiþ | viùaya-sàdguõyàt tad-ante sukhai÷varya-pradhàna-sàlokya-mokùa-pràpti÷ ca, na tu karma-phala-svarga-bhogànta iva pàtaþ | yad vakùyate yànti mad-yàjino 'pi màm [Gãtà 9.25] iti | caturthyà j¤àna-mi÷ràyàs tata utkçùñàyàs tu phalaü ÷ànta-ratiþ sanakàdiùv iva | bhakta-bhagavat-kàruõyàdhikya-va÷àt kasyà÷cit tasyàþ phalaü premotkarùa÷ ca ÷rã-÷ukàdiùv iva | karma-mi÷rà bhaktir yadi niùkàmà syàt tadà tasyàþ
phalaü j¤àna-mi÷rà bhaktiþ | tasyàþ phalam uktam eva | kvacic ca svabhàvàd eva d¨sàdi-bhakta-saïgottha-vàsanà va÷àd và j¤àna-karmàdi-mi÷ra-bhaktimatàm api dàsyàdi-premà syàt, kintu ai÷varya-pradhànam eveti | 

atha j¤àna-karmàdy-ami÷ràyàþ ÷uddhàyà ananyàki¤canottamàdi-paryàyàþ bhakter bahu-prabhedàyà dàsya-sakhyàdi-premavat-pàrùadatvam eva phalam ity àdikaü ÷rã-bhàgavata-ñãkàyàü bahu÷aþ pratipàditam | atràpi prasaïga-va÷àt sàdhya-bhakti-vivekaþ saükùipya dar÷itaþ ||16||

baladevaþ -- tarhi tvàü ke prapadyante tatràha catur-vidhà iti | sukçtinaþ supaõóitàþ sva-varõà÷ramocita-karmaõà mad-ekànti-bhàvena ca sampannà janà màü bhajante | te ca catur-vidhàþ | tatràrtaþ ÷atru-kle÷àdyàpad-grastas tad-vinà÷ecchur gajendràdiþ | jij¤àsur viviktàtma-svaråpa-j¤ànecchuþ ÷aunakàdiþ | arthàrthã ràjyàdi-sampad-icchur dhruvàdiþ | j¤ànã ÷eùatvena svàmtànaü ÷eùitvena paràtmànaü ca màü j¤àtavàn ÷ukàdiþ | eùv àrtàdayaþ sa-kàmàþ, j¤ànã tu niùkàmaþ | àrtàrthàrthinoþ paratra jij¤àsutà-sampattaye tayor antaràle jij¤àsor upanyàsaþ ||16||

_________________________________________________________

BhG 7.17

teùàü j¤ànã nitya-yukta eka-bhaktir vi÷iùyate |
priyo hi j¤ànino 'tyartham ahaü sa ca mama priyaþ ||17||

÷rãdharaþ - teùàü madhye j¤ànã ÷reùñha ity àha teùàm iti | teùàü madhye j¤ànã vi÷iùñaþ | atra hetavaþ -- nitya-yuktaþ sadà man-niùñhaþ | ekasmin mayy eva bhaktir yasya saþ | j¤ànino dehàdy-abhimànàbhàvena citta-vikùepàbhàvàn nitya-yuktatvam ekànta-bhaktitvaü ca sambhavati | nànyasya | ataeva hi tasyàhaü atyantaü priyaþ | sa ca mama | tasmàd etair nitya-yuktatvàdibhi÷ caturbhir hetubhiþ sa uttama ity arthaþ ||17||

madhusådanaþ - nanu na màü duùkçtino måóhàþ prapadyante naràdhamà ity anena tad-vilakùaõàþ sukçtino màü bhajanta ity arthàt pràpte 'pi teùàü càturvidhyaü catur-vidhà bhajante màm ity anena dar÷itàþ tatas te sarve sukçtina eva nirvi÷eùàd iti cet tatràha ca | caturvidhànàm api sukçtitve niyate 'pi sukçtàdhikyena niùkàmatayà premàdhikyàt tata iti | 

caturvidhànàü teùàü madhye j¤ànã tattva-j¤ànavàn nivçtta-sarva-kàmo vi÷iùyate sarvato 'tiricyate sarvotkçùña ity arthaþ | yato nitya-yukto bhagavati pratyag-abhinne sadà samàhita-cetà vikùepakàbhàvàt | ataevaika-bhaktir ekasmin bhagavaty eva bhaktir anuraktir yasya sa tathà, tasyànurakti-viùayàntaràbhàvàt | hi yasmàt | priyo nirupàdhi-premàspadam atyartham atyantàti÷ayena j¤ànino 'haü pratyag-abhinnaþ paramàtmà ca tasmàd ayarthaü sa mama parame÷varasya priyaþ | àtmà priyo 'ti÷ayena bhavatãti ÷ruti-lokayoþ prasiddham evety arthaþ ||17||

vi÷vanàthaþ - caturõàü bhakty-adhikàriõàü madhye kaþ ÷reùñhaþ ity apekùàyàm àha | teùàü madhye j¤ànã vi÷iùyate ÷reùñhaþ | nitya-yukto nityaü mayi yujyata iti saþ | j¤ànàbhyàsa-va÷ãkçta-cittatvàn manasy aikàgra-citta ity arthaþ | àrtàdyàs trayas tu naivambhåtà iti bhàvaþ | 

nanu sarvo 'pi j¤ànã j¤àna-vaiyarthya-bhayàt tvàü bhajata eva ? tatràha ekà mukhyà pradhànãbhåtaü yasya saþ | yad và, ekà bhaktir eva tathaivàsaktimattvàt yasya sa nàma-màtreõaiva j¤ànãti bhàvaþ | evambhåtasya j¤ànino 'haü ÷yàmasundaràkàro  'tyartham ati÷ayena priyaþ sàdhana-sàdhya-da÷ayoþ parihàtum a÷akyaþ | ye yathà màü prapadyante [Gãtà 4.11] iti nyàyena mamàpi sa priyaþ ||17||

baladevaþ - caturùu j¤àninaþ ÷raiùñhyam àha teùàm iti | j¤ànã vi÷iùyate ÷reùñho bhavati | yad asau nitya-yukta eka-bhakti÷ ca | àrta-vinà÷àdi-kàmanà-virahàn nityaü mayà yogavàn | àrtàde÷a tu yàvat-kàmita-pràptir mad-yoga ekasmin mayy eva j¤ànino bhaktir àrtàdes tu sva-kàmite tat-pradàtçtvena mayi càto j¤ànã tataþ ÷reùñhaþ |

atçpyann àha priyo hãti | j¤ànino hy aham atyarthaü priyaþ premàspadam | sa hi mat-priyatà-sudhà-sindhu-nimagno nànyat ki¤cid anusandhatte tasya mat-priyatà-parimiteti bodhayitum atyartha-÷abdaþ | sarvaj¤o 'nanta-÷akti÷ càhaü yàü vaktuü na ÷aknotãty arthaþ | sa ca j¤ànã ye yathà màm [Gãtà 4.11] ity àdi-nyàyena tathaiva mama priyaþ | mamàpi tat-priyatà tadvad parimitety arthaþ ||17||

_________________________________________________________

BhG 7.18

udàràþ sarva evaite j¤ànã tv àtmaiva me matam |
àsthitaþ sa hi yuktàtmà màm evànuttamàü gatim ||18||

÷rãdharaþ - tarhi kim itare trayas tad-bhaktàþ saüsaranti ? na hi na hãty àha udàrà iti | sarve 'py eta udàrà mahànto mokùa-bhàja evety arthaþ | j¤ànã tu punar àtmaiveti me mataü ni÷cayaþ | hi yasmàt sa j¤ànã yuktàtmà mad-eka-cittaþ san na vidyata uttamà yasyàs tàm anuttamàü gatiü màm evàsthita à÷ritavàn mad-vyatiriktam anyat phalaü na manyata ity arthaþ ||18||

madhusådanaþ - tat-kim àrtàdayas tava na priyàþ ? na, atyartham iti vi÷eùaõàd ity àha udàrà iti | eta àrtàdayaþ sa-kàmà api mad-bhaktàþ sarve trayo 'py udàrà evotkçùñà eva pårva-janmàrjitàneka-sukçta-rà÷itvàt | anyathà hi màü na bhajeyur eva | àrtasya jij¤àsor arthàrthina÷ ca mad-vimukhasya kùudra-devatà-bhaktasyàpi bahulam upalambhàt | ato mama priyà eva te | na hi j¤ànavàn aj¤o và ka÷cid api bhakto mamàpriyo bhavati | kintu yasya yàdç÷ã mayi prãtir mamàpi tatra tàdç÷ã prãtir iti svabhàva-siddham etat | tatra sa-kàmànàü trayàõàü kàmyamànam api priyam aham api priyaþ | j¤àninas tu priyàntara-÷ånyasyàham eva nirati÷aya-prãti-viùayaþ | ataþ so 'pi mama nirati÷aya-prãti-viùaya iti
vi÷eùaþ | anyathà hi mama kçtaj¤atà na syàt kçtaghnatà ca syàt | ataevàtyartham iti vi÷eùaõam upàttaü pràk | yathà hi yad eva vidyayà karoti ÷raddhayopaniùadà tad eva vãryavattaraü bhavati ity atra tarab-arthasya vivakùitatvàd vidyà-divyàtirekena kçtam api karma vãryavad bhavaty eva | tathàtyarthaü j¤ànã bhakto mama priya ity ukter yo j¤àna-vyatirekeõa bhaktaþ so 'pi priya iti paryavasyaty eva | atyartham iti vi÷eùaõasya vivakùitatvàt | uktaü hi -- ye yathà màü prapadyante tàüs tathaiva bhajàmy aham [Gãtà 4.11] iti | ato màm àtmatvena j¤ànavàn j¤ànã | àtmaiva na matto bhinnaþ tv aham eva sa iti mama mataü ni÷cayaþ | tu-÷abdaþ sa-kàma-bheda-dar÷i-tritayàpekùayà
niùkàmatva-bhedàdar÷itva-vi÷eùa-dyotanàrthaþ | hi yasmàt | sa j¤ànã yuktàtmà sadà mayi samàhita-cittaþ san màü bhagavantam anantam ànanda-ghanam àtmànam evànuttamàü sarvotkçùñàü gatiü gantavyaü paramaü phalam àsthito 'ïgãkçtavàn, na tu mad-bhinnaü kim api phalaü sa manyata ity arthaþ ||18||

vi÷vanàthaþ -- tarhi kim àrtàdyàs trayas tava na priyàs tatra na hi na hãty àha udàrà iti | ye màü bhajante, mattaþ kiücit kàmitaü mayàpi ditsitaü gçhõanti te bhakta-vatsalàya mahyaü bahu-pradàyinaþ priyà eveti bhàvaþ | j¤ànã tv àtmaiveti sa hi bhajann atha ca mattaþ kim api svargàpavargàdikaü nàkaïkùata iti | atas tad-adhãnasya mama sa àtmaiveti mama mataü matiþ | yataþ sa màü ÷yàmasundaràkàram evànuttamàü sarvottamàü gatiü pràpyàsthitaþ ni÷citavàn | na tu mama nirvi÷eùa-svaråpa-brahma-nirvàõam iti bhàvaþ | evaü ca niùkàma-pradhànãbhåta-bhaktimàn j¤ànã
bhakta-vatsalena bhagavatà svàtmatvenàbhimanyate | kevala-bhaktimàn ananyas tu àtmano 'py àdhikyena | yad uktaü -
na tathà me priyatama àtma-yonir na ÷aïkaraþ |
na ca saïkarùaõo na ÷rãr naivàtmà ca yathà bhavàn || [BhP 11.14.15] iti | 
nàham àtmànam à÷àse mad-bhaktaiþ sàdhubhir vinà [BhP 9.4.64] iti |
àtmàràmo 'py arãramat [BhP 10.29.42] ity àdi ||18||

baladevaþ - nanv àrtàdayas tava priyà na bhavanti maivam atyartham iti vi÷eùaõàd ity àha udàrà iti | sarva evaite àrtàdaya udàrà vadànyàþ | udàro dàtç-mahator ity amaraþ | ye màü bhajanto mayà ditsitaü kiücit svàbhãùñaü matto gçhõanti te bhakta-vàtsalyaü mahyaü prayacchanto mama bahu-pradàþ priyà eveti bhàvaþ | j¤ànã tu mamàtmaiveti matam | hi yasmàt sa j¸iànã yuktàtmà mad-arpita-manà matto 'nyat kiücid apy anicchann atipriyeõa mayà vinà lavam api sthàtum asamartho màm eva sarvottamàü matiü pràpyam àsthitaþ ni÷citavàn atas tena tàdç÷ena vinà lavam api sthàtum asamarthasya mamàtmaiva saþ | na ca j¤àni-jãvasya hariþ
svenàbhedam àheti vàcyam | j¤àna-bhajatvàsiddher bhajatàü càturvidhyàsiddher mokùe bheda-vàkya-vyàkopàc ca | tasmàd atipriyatvàd eva tatràtmety uktir mamàtmà bhadrasena itivat | àtmaiva mana eva matam ity apare ||18||

_________________________________________________________

BhG 7.19

bahånàü janmanàm ante j¤ànavàn màü prapadyate |
vàsudevaþ sarvam iti sa mahàtmà sudurlabhaþ ||19||

÷rãdharaþ - evambhåto mad-bhakto 'tidurlabha ity àha bahånàm iti | bahånàü janmanàm kiücit kiücit puõyopacayenànte carame janmani j¤ànavàn san sarvam idaü caràcaraü vàsudeva eveti sarvàtma-dçùñyà màü prapadyate bhajati | ataþ sa mahàtmàparicchinna-dçùñiþ sudurlabhaþ ||19||

madhusådanaþ - yasmàd evaü tasmàt bahånàm iti | bahånàü janmanàü kiücit kiücit puõyopacaya-hetånàm ante carame janmani sarva-sukçta-vipàka-råpe vàsudevaþ sarvam iti j¤ànavàn san màü nirupàdhi-premàspadaü prapadyate sarvadà samasta-prema-viùayatvena bhajate | sakalam idam ahaü ca vàsudeva iti dçùñyà sarva-premõàü mayy eva paryavasàyitvàt | ataþ sa evaü-j¤àna-pårvaka-mad-bhaktimàn mahàtmàtyanta-÷uddhàntaþkaraõatvàj jãvanmuktaþ sarvotkçùño na tat-samo 'nyo 'sti adhikas tu nàsty eva | ataþ sudurlabho manuùyàõàü sahasreùu duþkhenàpi labdhum a÷akyaþ
| ataþ sa nirati÷aya-mat-prãti-viùaya iti yuktam evety arthaþ ||19||

vi÷vanàthaþ - nanu màm evànuttamàü gatim àsthita iti bråùe ataþ sa j¤àni-bhaktas tvàm eva pràpnoti | kintu kiyataþ samayàd anantaraü sa j¤ànã bhakty-adhikàrã bhavatãty ata àha bahånàm iti | vàsudevaþ sarvam iti sarvatra vàsudeva-dar÷ã j¤ànavàn bahånàü janmanàm ante màü prapadyate | tàdç÷a-sàdhu-yàdçcchika-saïga-va÷àt mat-prapattiü pràpnoti | sa ca j¤ànã bhakto mahàtmà susthira-cittaþ sudurlabhaþ | manuùyàõàü sahasreùu iti mad-ukteþ | aikàntika-bhaktas tu kim uteti sa tv atisudurlabha eveti bhàvaþ ||19||

baladevaþ - nanv àrtàdãnàm ante kà niùñheti cet tatràha bahånàm iti | àrtàdis trividho mad-bhaktaþ kçta-mad-bhakti-mahimnà bahåni janmàny uttamàn viùayànandàn anubhåya teùu vitçùõo 'nte janmani mat-svaråpa-j¤a-sat-prasaïgàt j¤ànavàn pràpta-mat-svaråpa-j¤ànaþ san màü prapadyante | tato vindatãy arthaþ | j¤ànàkàram àha vàsudeva iti | vasudeva-sutaþ kçùõa eva sarvam | kçùõàyatta-svaråpa-sthiti-pravçttikaü sarvaü vastv ity arthaþ | yad dhi yad adhãna-svaråpa-sthitikatvàt pràõa-råpaü vàg-àdi-vyapadiùñaü chàndogye na vai vàco na cakùåüùi na ÷rotràõi na manàüsãty àcakùate
pràõà ity evàcakùate pràõo hy evaitàni sarvàõi bhavati || [ChàU 5.1.15] iti tatràhuþ sarvaü vastu vàsudevena vyàpyam ataþ sarvaü vàsudeva ity arthaþ | sarvaü samàpnoùi tato 'si sarvam [Gãtà 11.40] iti pàrtho vakùyatãti | sa hi nikhila-spçhà-nivçtti-pårvakaü mat-spçho mad-àtmàty-udàra-manà man-niveditàtmà j¤àni-koñiùv api sudurlabhaþ | eùa j¤ànavàn priyo hi j¤ànino 'tyartham [Gãtà 7.17] ity àdy-ukta-lakùaõo bodhyaþ ||19||

_________________________________________________________

BhG 7.20

kàmais tais tair hçta-j¤ànàþ prapadyante 'nya-devatàþ |
taü taü niyamam àsthàya prakçtyà niyatàþ svayà ||20||

÷rãdharaþ -tad evaü kàmino 'pi santaþ kàma-pràptaye parame÷varam eva ye bhajanti te kàmàn pràpya ÷anair mucyanta ity uktam | ye tv atyantaü ràjasàs tàmasà÷ ca kàmàbhibhåtàþ kùudra-devatàþ sevante te saüsarantãty àha kàmair iti caturbhiþ | ye tu tais taiþ putra-kãrti-÷atru-jayàdi-viùayaiþ kàmair apahçta-vivekà santo 'nyàþ kùudrà bhåta-preta-yakùàdyà devatà bhajanti | kiü kçtvà ? tat-tad-devatàràdhane yo yo niyama upavàsàdi-lakùaõas taü taü niyamaü svãkçtya | tatràpi svayà svãyayà prakçtyà pårvàbhyàsa-vàsanayà niyatà va÷ãkçtàþ santaþ ||20||

madhusådanaþ - mohana-stambhanàkarùaõa-va÷ãkaraõa-màraõoccàñanàdi-viùayair bhagavat-sevayà labdhum a÷akyatvenàbhimatais tais taiþ kùudraiþ kàmair abhilàùair hçtam apahçtaü bhagavato vàsudevàd vimukhãkçtya tat-tat-phala-dàtçtvàbhimata-kùudra-devatàbhimukhyaü nãtaü j¤ànam antaþ-karaõaü yeùàü te 'nya-devatà bhagavato vàsudevàd anyàþ kùudra-devatàs taü taü niyamaü japopavàsa-pradakùiõà-namaskàràdi-råpaü tat-tad-devatàràdhane prasiddhaü niyamam àsthàyà÷ritya prapadyante bhajante tat-tat-kùudra-phala-pràptãcchayà | kùudra-devatà-madhye
'pi kecit kàücid eva bhajante svayà prakçtyà niyatà asàdhàraõayà pårvàbhyàsa-vàsanayà va÷ãkçtà santaþ ||20||
 
vi÷vanàthaþ - nanu àrtàdayaþ sa-kàmà api bhagavantaü tvàü bhajantaþ kçtàrthà iva ity avagatam | ye tu àrtàdayaþ àrti-hànàdi-kàmanayà devatàntaraü bhajante | teùàü kà gatir ity apekùàyàm àha kàmair iti caturbhiþ | hçta-j¤ànà iti rogàdy-àrti-haràþ ÷ãghraü yathà såryàdayas tathà na viùõur iti naùña-buddhayaþ | prakçtyeti svayà prakçtyà niyatà va÷ãkçtàþ santas teùàü duùñà prakçtir eva mat-prapattau paràïmukhãti bhàvaþ ||20||

baladevaþ - tad itthaü kàmanayàpi màü bhajanto mad-bhakti-mahimnà te vimucyanta ity uktam | ye tu ÷ãghra-sukha-kàmà devatàntara-bhaktàs te saüsaranty evety àha kàmair ity àdibhi÷ caturbhiþ | tais tair àrti-vinà÷àdi-viùayakaiþ kàmair hçta-j¤ànà yathàdityàdayaþ ÷ãghram eva roga-vinà÷àdikaràs tathà na viùõur iti naùña-dhiya ity arthaþ | taü tam asàdhàraõaü svayà prakçtyà vàsanayà niyatà niyantritàs teùàü prakçtir eva tàdç÷ã yà mat-prapattau vaimukhyaü karotãti bhàvaþ ||20||

_________________________________________________________

BhG 7.21

yo yo yàü yàü tanuü bhaktaþ ÷raddhayàrcitum icchati |
tasya tasyàcalàü ÷raddhàü tàm eva vidadhàmy aham ||21||

÷rãdharaþ - devatà-vi÷eùaü ye bhajanti teùàü madhye yo ya iti | yo yo bhakto yàü yàü tanuü devatà-råpàü madãyàm eva mårtiü ÷raddhayàrcitum icchati pravartate tasya tasya bhaktasya tat-tan-mårti-viùayàü tàm eva ÷raddhàm acalàü dçóhàm aham antaryàmã vidadhàmi karomi ||21||

madhusådanaþ - tat tad devatà-prasàdàt teùàm api sarve÷vare bhagavati vàsudeve bhaktir bhaviùyatãti na ÷aïkanãyaü, yato yo ya iti | teùàü madhye yo yaþ kàmã yàü yàü tanuü devatà-mårtiü ÷raddhayà janmàntara-vàsanàbala-pràdurbhåtayà bhaktyà saüyuktaþ sann arcitum arcayitum icchati pravartate | cauràdikasyàrcayater õij-abhàva-pakùe råpam idam | tasya tasya kàminas tàm eva devatà-tanuü prati ÷raddhàü pårva-vàsanàva÷àt pràptàü bhaktim acalàü sthiràü viddadhàmi karomy aham antaryàmã, na tu mad-viùayàü ÷raddhàü tasya tasya karomãty arthaþ | tàm eva ÷raddhàm iti vyàkhyàne
yac-chabdànanvayaþ spaùñas tasmàt prati÷abdam adhyàhçtya vyàkhyàtam ||21||

vi÷vanàthaþ - te te devàþ påjàü pràpya prasannàs teùàü sva-sva-påjakànàü hitàrthaü tvad-bhaktau ÷raddhàm utpàdayiùyantãti mà vàdãþ | yatas te devàþ sva-bhaktàv api ÷raddhàm utpàdayitum a÷aktàþ | kiü punar mad-bhaktàv ity àha yo ya iti | yàü yàü tanuü såryàdi-deva-råpàü madãyàü mårtiü vibhåtim arcitum påjayituü tàm eva tat-tad-devatà-viùayàm eva, na tu sva-viùayàü ÷raddhàm aham antaryàmy eva vidadhàmi, na tu sà devatà ||21||

baladevaþ - sarvàntaryàmã mahà-vibhåtiþ sarva-hitecchur aham eva tat-tad-devatàsu ÷raddhàm utpàdya tàþ påjayitvà tat-tad-anuråpàõi phalàni prayacchàmi, na tu tàsàü tatra tatra ÷aktir astãty à÷ayavàn àha ya iti dvàbhyàm | yo ya àrtàdi-bhakto yàü yàm àdiyàdi-råpàü mat-tanuü ÷raddhayàrcituü và¤chati | tasya tasya tàm eva tat-tad-devatà-viùayàm eva, na tu mad-viùayàm | acalàü sthiràm | vidadhàmy utpàdayàmy aham eva, na tu sà sà devatà | ÷ruti÷ ca tat-tad-devatànàü mat-tanutvam àha ya àditye tiùñhaty àdityàd antaro yamàdityo na veda yasyàdityaþ ÷arãram [BAU 3.7.9] ity àdyà ||21||

_________________________________________________________

BhG 7.22

sa tayà ÷raddhayà yuktas tasyà ràdhanam ãhate |
labhate ca tataþ kàmàn mayaiva vihitàn hi tàn ||22||

÷rãdharaþ - tata÷ ca tayeti | sa bhaktas tayà dçóhayà ÷raddhayà tasyàs tano ràdhanm àràdhanam ãhate karoti | tata÷ ca ye saïkalpitàþ kàmàs tàn kàmàüs tato devatà-vi÷eùàl labhate | kintu mayaiva tat-tad-devatàntaryàminà vihitàn nirmitàn hi | sphuñam etat tat-tad-devatànàm api mad-adhãnatvàn man-mårtitvàc cety arthaþ ||22||

madhusådanaþ - sa kàmã tayà mad-vihitayà sthirayà ÷raddhayà yuktas tasyà devatà-tanvà ràdhanam àràdhanaü pårajam ãhate nirvartayati | upasarga-rahito 'pi ràdhayatiþ påjàrthaþ | sopasargatve hy àkàraþ ÷råyate | labhate ca tatas tasyà devatà-tanvàþ sakà÷àt kàmànãpsitàüs tàn pårva-saïkalpitàn hi prasiddham | mayaiva sarvaj¤ena sarva-karma-phala-dàyinà tat-tad-devatàntaryàmiõà vihitàüs tat-tat-phala-vipàka-samaye nirmitàn | hitàn manaþ-priyànityaika-padyaü và | ahitatve 'pi hitatayà pratãyamànànityàrthaþ ||22||

vi÷vanàthaþ - ãhate karoti | sa tat-tad-devatàràdhanàt kàmànàràdhana-phalàni labhate | na ca te te kàmà api tais tair devaiþ pårõàþ kartuü ÷akyanta ity àha mayaiva vihitàn pårõãkçtàn ||22||

baladevaþ - sa tayeti | ãhate karoti | tato mat-tanu-bhåta-tat-tad-devatàràdhanàt | kàmàn phalàni tatra tatroktàni | mayaiveti vihitàn racitàn | yadyapi tasya tasyàràdhakasya tathà j¤ànaü nàsti tathàpi mat-tanu-viùayeyaü ÷raddhety anusandhàyàhaü phalàny arpayàmãti bhàvaþ ||22||

_________________________________________________________

BhG 7.23

antavat tu phalaü teùàü tad bhavaty alpa-medhasàm |
devàn deva-yajo yànti mad-bhaktà yànti màm api ||23||

÷rãdharaþ - tad evaü yadyapi sarvà api devatàþ sarvàtmano mamaiva tanavaþ | atas tad-àràdhanam api vastuto mad-àràdhanam eva | tatra phala-dàtàpi càham eva | tathàpi sàkùàn-mad-bhaktànàü teùàü ca phala-vaiùamyaü bhavatãty àha antavad iti | alpa-medhasàü paricchanna-dçùñãnàü mayà dattam api tat-phalam antavad vinà÷i bhavati | tad evàha devàn yajantãti deva-yajaþ | te devàn antavato yànti | mad-bhaktàs tu màm anàdy-anantaü paramànandaü pràpnuvanti ||23||

madhusådanaþ - yadyapi sarvà api devatàþ sarvàtmano mamaiva tanavas tad-àràdhanam api vastuto mad-àràdhanam eva sarvatràpi ca phala-dàtàntaryàmy aham eva, tathàpi sàkùàn-mad-bhaktànàü ca teùàü ca vastu-vivekàviveka-kçtaü phala-vaiùamyaü bhavatãty àha antavad iti | alpa-medhasàü manda-praj¤atvena vastu-vivekàsamarthànàü teùàü tat-tad-devatà-bhaktànàü tan mayà vihitam api tat-tad-devatàràdhanajaü phalam antavad eva vinà÷y eva na tu mad-bhaktànàü vivekinàm ivànantaü phalaü teùàm ity arthaþ | kutaþ ? evaü yato devàn indràdãn antavata eva deva-yajo mad-anya-devatàràdhana-parà
yànti pràpnuvanti | mad-bhaktàs tu trayaþ sa-kàmàþ prathamaü mat-prasàdàd abhãùñàn kàmàn pràpnuvanti | api-÷abda-prayogàt tato mad-upàsanà-paripàkàn màm anantam ànanda-ghanam ã÷varam api yànti pràpnuvanti | ataþ samàne 'pi sakàmatve mad-bhaktànàm anya-devatà-bhaktànàü ca mahad-antaram | tasmàt sàdhåktam udàràþ sarva evaita iti ||23||

vi÷vanàthaþ - kintu teùàü devatàntara-bhaktànàm phalaü tat-tad-devatàràdhana-janyam antavat na÷varaü kai¤citkàlikaü bhavati | nanu àràdhane ÷rame tulyo 'pi devatàntara-bhaktànàü phalaü na÷varaü karoùi, sva-bhaktànàü tv ana÷varaü karoùãti tvayi parame÷vare 'yam anyàyas tatra nàyam anyàya ity àha deva-yajo deva-påjakà devàn eva yànti pràpnuvanti | mat-påjakà api màm | ayam arthaþ | ye hi yat-påjakàs te tàn pràpnuvanty eveti nyàya eva | tatra yadi devà api na÷varàs tadà tad-bhaktàþ katham ana÷varà bhavantu | kathantaràü yà tad bhajana-phalaü và na na÷yatu | ataeva tad-bhaktà alpa-medhasa uktàþ | bhagavàüs tu nityas tad-bhaktà
api nityàs tad-bhakti-bhakti-phalaü ca sarvaü nityam eveti ||23||

baladevaþ - nanu devà÷ cet tvat-tanavas tarhi deva-bhaktànàü tad-bhaktànàü ca samànaü phalaü syàd iti cet tatràha antavad iti | teùàm alpa-medhasàm àdityàdi-màtra-buddhyà, na tu mat-tanuvudbhyàràdhayatàü tat-tat-phalam alpam antavad vinà÷i ca bhavati, mat-tanuvudbhyàràdhayatàü tu phalam anantam avinà÷i ceti bhàvaþ | yasmàd àdityàdi-deva-yàjinas tàn svejyàn mita-bhogàn mitàyuùo yàntãti, mad-bhaktàs tu màm eva nityàparimita-svaråpa-guõa-vibhåti-mad-àràdhana-phalam anantam avinà÷i ceit mahad-antaram ity arthaþ ||23||

_________________________________________________________

BhG 7.24

avyaktaü vyaktim àpannaü manyante màm abuddhayaþ |
paraü bhàvam ajànanto mamàvyayam anuttamam ||24||

÷rãdharaþ - nau ca samàne prayàse mahati ca phala-vi÷eùe sati sarve 'pi kim iti devatàntaraü hitvà tvàm eva na bhajanti ? tatràha avyaktam iti | avyaktaü prapa¤càtãtaü màü vyaktiü manuùya-matsya-kårmàdi-bhàvaü pràptam alpa-buddhayo manyante | tatra hetuþ -- mama paraü bhàvaü svaråpam ajànantaþ | katham-bhåtam ? avyayaü nityam | na vidyata uttamo bhàvo yasmàt tat mad-bhàvam | ato jagad-rakùaõàrthaü lãlayàviùkçta-nànà-vi÷uddhorjita-sattva-mårtiü màü parame÷varaü ca sva-karma-nirmita-bhautika-dehaü ca devatàntaraü samaü pa÷yanto manda-matayo màü
nàtãvàdriyante | pratyuta kùipra-phaladaü devatàntaram eva bhajanti | te cokta-prakàreõàntavat phalaü pràpunvantãty arthaþ ||24||

madhusådanaþ - evaü bhagavad-bhajanasya sarvottama-phalatve 'pi kathaü pràyeõa pràõino bhagavad-vimukhyà ity atra hetum àha bhagavàn avyaktam iti | avyaktaü deha-grahaõàt pràk-kàryàkùamatvena sthitam idànãü vasudeva-gçhe vyaktiü bhautika-dehàvacchedena kàrya-kùamatàü pràptaü kaücij jãvam eva manyante màm ã÷varam apy abuddhayo viveka-÷ånyàþ | avyaktaü sarva-kàraõam api màü vyaktiü kàrya-råpatàü matsya-kårmàdy-anekàvatàra-råpeõa pràptam iti và |

kathaü te jãvàs tvàü na vivi¤canti ? tatràbuddhaya ity uktaü hetuü vivçõoti | paraü sarva-kàraõa-råpam avyayaü nityaü mama bhàvaü svaråpaü sopàdhikam ajànantas tathà nirupàdhikam apy anuttamaü sarvotkçùñam anati÷ayàdvitãya-paramànanda-ghanam anantaü mama svaråpam ajànanto jãvànukàri-kàrya-dar÷anàj jãvam eva kaücin màü manyante | tato màm anã÷varatvenàbhimataü vihàya prasiddhaü devatàntaram eva bhajante | tata÷ càntavad eva phalaü pràpnuvantãty arthaþ | agre ca vakùyate avajànanti màü måóhà mànuùãü tanum à÷ritam [Gãtà 9.11] iti ||24||

vi÷vanàthaþ - devatàntara-bhaktànàm alpa-medhasàü vàrtà dåre tàvad àstàm | vedàdi-samasta-÷àstra-dar÷ino 'pi mat-tattvaü na jànanti | 

athàpi te deva padàmbuja-dvaya-
prasàda-le÷ànugçhãta eva hi |
jànàti tattvaü bhagavan mahimno 
na cànya eko 'pi ciraü vicinvan || [BhP 10.14.29] 

iti brahmaõàpi màü pratyuktam | ato mad-bhaktàn vinà mat-tattva-j¤àne sarvatra vàlpa-buddhaya ity àha avyaktaü prapa¤càtãtaü niràkàraü brahmaiva màü màyikàkàratvenaiva vyaktiü vasudeva-gçhe janma pràptaü nirbuddhayo manyante màyikàkàyasyaiva dç÷yatvàd iti bhàvaþ | yato mama paraü bhàvaü màyàtãtaü svaråpaü janma-karma-lãlàdikam ajànantaþ | bhàvaü kãdç÷am ? avyayaü nityam anuttamaü sarvotkçùñam | bhàvaþ sattà svabhàvàbhipràya-ceùñàtma-janmasu | kriyà-lãlà-padàrtheùu iti medinã | bhagavat-svaråpa-guõa-janma-karma-lãlànàm anàdy-antatvena nityatvaü ÷rã-råpa-gosvàmi-caraõair bhàgavatàmçta-granthe
pratipàditam | mama paraü bhàvaü svaråpam avyayaü nityam vi÷uddhorjita-sattva-mårtü iti svàmi-caraõai÷ coktam ||24||

baladevaþ - atha kà vàrtà mad-anya-deva-yàjinàm alpa-medhasàm upaniùan-niùõàtànàm api mad-bhakti-riktànàü mat-tattva-dhãr na syàd ity à÷ayenàha avyaktam iti | abuddhayo mat-tattva-yàthàtmya-buddhi-÷ånyà janà avyaktaü sva-prakà÷àtma-vigrahatvàd indriyàviùayaü màü vyaktim àpannaü tad-viùayàü manyante | devakyàü vasudevàt sattvotkçùñena karmaõà sa¤jàtam itara-ràja-putra-tulyaü màü vadanti | yatas te mad-abhij¤a-sat-prasaïgàbhàvàn mama bhàvaü param avyayam anuttamam ajànantaþ -

bhàvaþ sattà svabhàvàbhipràya-ceùñàtma-janmasu | 
kriyà-lãlà-padàrtheùu vibhåti-budha-jantuùu || iti medinã-kàraþ |

mad-bhakti-hãnàs te mama svaråpa-guõa-janma-lãlàdi-lakùaõa-bhàvaü màyàditaþ paramato 'vyayaü nityam anuttamaü sarvottamaü na, kintv anyavan màyikam anityaü sàdhàraõaü ca gçhõanta ity arthaþ | svaråpaü harer vij¤ànànandaika-rasaü vij¤ànam ànandaü brahma ity àdeþ | sàrvaj¤àdi-guõa-gaõas tasya svaråpànubandhã ananta-kalyàõa-guõàtmako 'sau ity àdeþ | abhivyakti-màtraü janma ajo 'pi san ity àdeþ | parantu avyaktasyaiva bhajatsu prasàdenaivàbhivyakti-÷ãlaü [MBh 12.323.18] -

na ÷akyaþ sa tvayà draùñum asmàbhir và bçhaspate |
yasya prasàdaü kurute sa vai taü draùñum arhati || ity àdeþ ||24||

_________________________________________________________

BhG 7.25

nàhaü prakà÷aþ sarvasya yoga-màyà-samàvçtaþ |
måóho 'yaü nàbhijànàti loko màm ajam avyayam ||25||

÷rãdharaþ - teùàü svàj¤àne hetum àha nàham iti | sarvasya lokasya nàhaü prakà÷aþ prakaño na bhavàmi | kintu mad-bhaktànàm eva | yato yoga-màyayà samàvçtaþ | yogo yuktir madãyaþ ko 'py acintyaþ praj¤à-vilàsaþ | sa eva màyàghañana-ghañanàpañãyastvàt | tayà saücchannaþ ataeva mat-svaråpa-j¤àne måóhaþ sann ayaü loko 'jam avyayaü ca màü na jànàtãti ||25||

madhusådanaþ - nanu janma-kàle 'pi sarva-yogi-dhyeyaü ÷rã-vaikuõñha-stham ai÷varam eva råpam àvirbhàvitavati samprati ca ÷rãvatsa-kaustubha-vanamàlà-kirãña-kuõóalàdi-divyopakaraõa-÷àlini kambu-kamala-kaumodakã-cakra-vara-dhàri-catur-bhuje ÷rãmad-vainateya-vàhane nikhila-sura-loka-sampàdita-ràja-ràje÷varàbhiùekàdi-mahà-vaibhave sarva-suràsura-jetari vividha-divya-lãlà-vilàsa-÷ãle sarvàvatàra-÷iromaõau sàkùàd-vaikuõñha-nàyake nikhila-loka-duþkha-nistàràya bhuvam avatãrõe viri¤ci-prapa¤càsambhavi-nirati÷aya-saundarya-sàra-sarvasva-mårtau bàla-lãlà-vimohita-vidhàtari taraõi-kiraõojjvala-divya-pãtàmbare nirupama-÷yàmasundare kara-dãkçta-pàrijàtàrtha-paràjita-purandare bàõa-yuddha-vijita-÷a÷àïka-÷ekhare samasta-suràsura-vijayi-naraka-prabhçti-mahà-daiteya-prakara-pràõa-paryanta-sarvasva-hàriõi ÷rãdàmàdi-parama-raïka-mahà-vaibhava-kàriõi
ùoóa÷a-sahasra-divya-råpa-dhàriõy aparimeya-guõa-garimaõi mahà-mahimani nàrad-màrkaõóeyàdi-mahà-muni-gaõa-stute tvayi katham avivekino 'pi manuùa-buddhir jãva-buddhir vety arjunà÷aïkàm apaninãùur àha bhagavàn nàham iti |

ahaü sarvasya lokasya na prakà÷aþ svena råpeõa prakaño na bhavàmi | kintu keùàücin mad-bhaktànàm prakaño bhavàmãty abhipràyaþ | kathaü sarvasya lokasya na prakaña ity atra hetum àha yoga-màyà-samàvçtaþ | yogo mama saïkalpas tad-va÷a-vartinã màyà yoga-màyà tathàyam abhakto jano màü svaråpeõa na jànàtv iti saïkalpànuvidhàyinyà màyayà samyag àvçtaþ saty api j¤àna-kàraõe j¤àna-viùayatvàyogyaþ kçtaþ | ato yad uktaü paraü bhàvam ajànanta iti tatra mama saïkalpa eva kàraõam ity uktaü bhavati | ato mama màyayà måóha àvçta-j¤ànaþ sann ayaü caturvidha-bhakta-vilakùaõo lokaþ saty api j¤àna-kàraõe màm ajam avyayam
anàdy-anantaü parame÷varaü nàbhijànàti, kintu viparãta-dçùñyà manuùyam eva kaücin manyata ity arthaþ | vidyamànaü vastu-svaråpam àvçõoty avidyamànaü ca kiücid dar÷ayatãti laukika-màyàm api prasiddham etat ||25||

vi÷vanàthaþ - nanu yadi tvaü nitya-råpa-guõa-lãlo 'si, tadà te tathàbhåtà sàrvakàlikã sthitiþ kathaü na dç÷yate? tatràha nàham iti | ahaü sarvasya sarva-de÷a-kàla-vartino janasya na prakà÷o na prakañaþ | yathà guõa-lãlà-parikaravattvena sadaiva viràjamàno 'pi dadàcid eva keùucid eva bhramàõóeùu | kiü ca såryo yathà sumeru-÷ailàvaraõa-va÷àt sarvadà loka-dç÷yo na bhavati, kintu kadàcid eva, tathaivàham api yogamàyà-samàvçtaþ | na ca jyoti÷cakravartamànànàü pràõinàü jyoti÷cakrastho jyoti÷cakra-madhye sàmastyena sadaiva viràjamàno 'pi såryaþ sarva-kàla-de÷a-varti-janasya na prakañaþ | kintu kàdàcitkeùu ca bhàratàdiùu khaõóeùu vartamànasya janasyaiva tathaivàham
api | 

sva-dhàmasu svaråpa-såryo yathà sadaiva dç÷yas tathaiva ÷rã-kçùõa-dhàmani mathurà-dvàrakàdau sthitànàm idànãntanànàü janànàü tatrasthaþ kçùõaþ kathaü na dç÷yo bhavati ? ucyate yadi jyoti÷cakra-madhye sumerur abhaviùyat tadà tad-àvçtaþ såryo dç÷yo nàbhaviùyat | tatra tu mathuràdi-kçùõa-dyumaõi-dhàmani sumeru-sthànãyà yoga-màyaiva sadà vartata ity atas tad-àvçtaþ kçùõàrkaþ sadà na dç÷yate | kintu kadàcid eveti sarvam anavadyam | ato måóho loko màü ÷yàmasundaràkàraü vasudevàtmajam avyayaü màyika-janmàdi-÷ånyaü nàbhijànàti | ataeva kalyàõa-guõa-vàridhiü màm apy antatas tyaktvà man-nirvi÷eù-svaråpaü
brahmaiva upàsata iti ||25||

baladevaþ - nanu bhaktà ivàbhaktà÷ ca tvàü pratyakùãkurvanti prasàdàd eva bhajatsv abhivyaktir iti katham ? tatràha nàham iti | bhaktànàm evàhaü nitya-vij¤àm asukha-ghano 'nanta-kalyàõa-guõa-karmà prakà÷o 'bhivyakto, na tu sarveùàm abhaktànàm api | yad ahaü yogamàyayà samàvçto mad-vimukha-vyàmohakatva-yoga-yuktayà màyayà samàcchanna-parisara ity arthaþ | yad uktaü -màyà-javanikàcchanna-mahimne brahmaõe namaþ iti | màyà-måóho 'yaü loko 'timànuùa-daivata-prabhàvaü vidhi-rudràdi-vanditam api màü nàbhijànàti | kãdç÷am ? ajaü janma-÷ånyaü yato 'vyayam apracyuta-svaråpa-sàmarthya-sàrvaj¤yàdikam ity arthaþ ||25||

_________________________________________________________

BhG 7.26

vedàhaü samatãtàni vartamànàni càrjuna |
bhaviùyàõi ca bhåtàni màü tu veda na ka÷cana ||26||

÷rãdharaþ -sarvottamaü mat-svaråpam ajànanta ity uktam | tad eva svasya sarvottamatvam anàvçta-j¤àna-÷aktitvena dar÷ayann anyeùàm aj¤ànam àha vedàham iti | samàtãtàni vinaùñàni vartamànàni ca bhaviùyàõi bhàvini ca trikàla-vartãni bhåtàni sthàvara-jaïgamàni sarvàny ahaü veda jànàmi | màyà÷rayatvàn mama | tasyàþ svà÷raya-vyàmohakatvàbhàvàd iti prasiddham | màü tu ke 'pi na vetti man-màyà-mohitatvàt | prasiddhaü hi loke màyàyàþ svà÷rayàdhãnatvam anya-mohakatvaü ceti ||26||

madhusådanaþ - ato màyayà svàdhãnayà sarva-vyàmohakatvàt svayaü càpratibaddha-j¤ànatvàd àha vedàham iti | aham apratibaddha-sarva-vij¤àto màyayà sarvàn lokàn mohayann api samàtãtàni cira-vinaùñàni vartamànàni ca bhaviùyàõi ca | evaü kàla-traya-vartãni bhåtàni sthàvara-jaïgamàni sarvàny veda jànàmi | he 'rjuna ! ato 'haü sarva-j¤aþ parame÷vara ity atra nàsti saü÷aya ity arthaþ | màü tu | tu-÷abdo j¤àna-pratibandha-dyotanàrthaþ | màü sarva-dar÷inam api màyàvinam iva tan-màyà-mohitaþ ka÷cana ko 'pi mad-anugraha-bhàjanaü mad-bhaktaü vinà na veda man-màyà-mohitatvàt | ato mat-tattva-vedanàbhàvàd eva pràyeõa pràõino màü na bhajanta ity abhipràyaþ
||26||

vi÷vanàthaþ - kiü ca màyàyàþ svà÷raya-vyàmohakatvàbhàvàd bahiraïgà màyà | antaraïgà yoga-màyà ca mama j¤ànaü nàvçõotãty àha vedàham iti | màü tu ka÷cana pràkçto 'pràkçta÷ ca loko mahà-rudràdir mahà-sarvaj¤o 'pi na kàrtsnyena veda, yathàyogaü màyayà yoga-màyayà ca j¤ànàvaraõàd iti bhàvaþ || ||26||

baladevaþ - nanu màyàvçtatvàt tava jãvavad aj¤atàpattir iti cet tatràha vedàham iti | na hi mad-adhãnayà mat-tejasàbhibhåtayà dårato javanikayaiva màü sevamànayà màyayà mama kàcid vikçtir ity arthaþ | màü tu vedeti maj-j¤ànã koñiùv api sudurlabha ity arthaþ ||26||

_________________________________________________________

BhG 7.27

icchà-dveùa-samutthena dvandva-mohena bhàrata |
sarva-bhåtàni saümohaü sarge yànti parantapa ||27||

÷rãdharaþ - tad evaü màyà-viùayatvena jãvànàü parame÷varàj¤ànam uktam | tasyaivàj¤ànasya dçóhatve kàraõam àha iccheti | sçjyata iti sargaþ | sarge sthåla-dehotpattau satyàü tad-anukåla icchà | tat-pratikåle ca dveùaþ | tàbhyàü samutthaþ samudbhåto yaþ ÷ãtoùõa-sukha-duþkhàdi-dvandva-nimitto moho viveka-bhraü÷aþ | tena sarvàõi bhåtàni saümohaü yànti | aham eva sukhã duþkhã ceti gàóhataram abhinive÷aü pràpnuvanti | atas tàni maj-j¤ànàbhàvàn màü na bhajantãti bhàvaþ ||27||

madhusådanaþ - yoga-màyàü bhagavat-tattva-vij¤àna-pratibandhe dehendriya-saüghàtàbhimànàti÷aya-pårvakaü bhogàbhinive÷aü hetv-antaram àha iccheti | icchà-dveùàbhyàm anukåla-pratikåla-viùayàbhyàü samutthitena ÷ãtoùõa-sukha-duþkhàdi-dvandva-nimittena mohenàhaü sukhy ahaü duþkhãty àdi-viparyayeõa sarvàõy api bhåtàni saümohaü vivekàyogyatvaü sarge sthåla-dehotpattau satyàü yànti | he bhàrata ! he parantapa ! iti sambodhana-dvayasya kula-mahimnà svaråpa-÷aktyà ca tvàü dvandva-mohàkhyaþ ÷atrur nàbhibhavitum alam iti bhàvaþ | na hãcchà-dveùa-rahitaü kiücid api
bhåtam asti | na ca tàbhyàm àviùñasya bahir viùayam api j¤ànaü sambhavati, kiü punar àtma-viùayam | ato ràga-dveùa-vyàkulàntaþ-karaõatvàt sarvàõy api bhåtàni màü parame÷varam àtma-bhåtaü na jànanti | ato na bhajante bhajanãyam api ||27||

vi÷vanàthaþ - tan-màyayà jãvàþ kadàrabhya muhyantãty apekùàyàm àha iccheti | sarge jagat-sçùñy-àrambha-kàle sarva-bhåtàni sarve jãvàþ sammohayanti | kena ? pràcãna-karmodbuddhau yàv icchà-dveùau indriyàõàm anukåle viùaye icchàbhilàùaþ pratikåle dveùaþ tàbhyàü samutthaþ samudbhåto yo dvandvo mànàpamànayoþ ÷ãtoùõàdyàþ sukha-duþkhayoþ strã-puüsayor mohaþ - ahaü sammànitaþ sukhã, aham avamànito duþkhã | mameyaü strã, mamàyaü purusaþ ity àdyàkàraka àvidyako yo mohas tena saümohaü
strã-putràdiùv atyantàsaktiü pràpnuvanti | ataevàtyantàsaktànàü na mad-bhaktàv adhikàraþ | yad uddhavaü prati mayaiva vakùyate -

yadçcchayà mat-kathàdau jàta-÷raddhas tu yaþ pumàn |
na nirviõõo nàti-sakto bhakti-yogo  'sya siddhi-daþ || [BhP 11.20.8] iti |

baladevaþ - tvaj-j¤ànã kutaþ sudurlabhas tatràha iccheti | sarge svotpatti-kàle eva sarva-bhåtàni saümohaü yànti | kenety àha dvandva-moheneti | mànàpamànayoþ sukha-duþkhayoþ strã-puruùayor dvandvair yo mohaþ sat-kçto 'haü sukhã syàm asat-kçtas tu duþkhã mameyaü patnã mamàyaü patir ity evam abhinive÷a-lakùaõas tenety arthaþ | kãdç÷enety àha iccheti pårva-janmani yatra yatra yàv icchà-dveùàv abhåtàü tàbhyàü saüskàràtmanà sthitàbhyàü samuttiùñhati para-janmani tatra tatrotpadyata ity arthaþ | icchà ràgaþ | evaü sarveùàü bhåtànàü
saümåóhatvàn maj-j¤ànã sudurlabhaþ ||27|| 

_________________________________________________________

BhG 7.28

yeùàü tv anta-gataü pàpaü janànàü puõya-karmaõàm |
te dvandva-moha-nirmuktà bhajante màü dçóha-vratàþ ||28||

÷rãdharaþ - kutas tarhi kecana tvàü bhajanto dç÷yante ? tatràha yeùàm iti | yeùàü tu puõya-caraõa-÷ãlànàü sarva-pratibandhakaü pàpam anta-gataü naùñaü te dvandva-nimittena mohena nirmuktà dçóha-vratà ekàntinaþ santo bhajante ||28||

madhusådanaþ - yadi sarva-bhåtàni saümohaü yànti, kathaü tarhi catur-vidhà bhajante màm ity uktam ? satyaü, sukçtàti÷ayena teùàü kùãõa-pàpatvàd ity àha yeùàm iti | yeùàü tv itara-loka-vilakùaõànàü janànàü saphala-janmanàü puõya-karmaõàm aneka-janmasu puõyàcaraõa-÷ãlànàü tais taiþ puõyaiþ karmabhir j¤àna-pratibandhakaü pàpam antagatam antam avasànaü pràptaü te pàpàbhàvena tan-nimittena dvandva-mohena ràga-dveùàdi-nibandhana-viparyàsena svata eva nirmuktàþ punar àvçtty-ayogyatvena tyaktà dçóha-vratà acàlya-saükalpàþ sarvathà bhagavàn
eva bhajnãyaþ sa caivaü-råpa eveti pramàõa-janitàpràmàõya-÷aïkà-÷ånya-vij¤ànàþ santo màü paramàtmànaü bhajante 'nanya-÷araõàþ santaþ sevante etàdç÷à eva catur-vidhà bhajante màü ity atra sukçti-÷abdenoktàþ | ataþ sarva-bhåtàni saümohaü yàntãty utsargaþ | teùàü madhye ye sukçtinas te saümoha-÷ånyà màü bhajanta ity apavàda iti na virodhaþ | ayam evotsargaþ pràg api pratipàditas tribhir guõamayair bhàvair ity atra | tasmàt sarttva-÷odhaka-puõya-karma-saücàya sarvadà yatanãyam iti bhàvaþ ||28||

vi÷vanàthaþ -- tarhi keùàü bhaktàv adhikàra ity ata àha yeùàü puõya-karmaõàü pàpaü tvaü tu gatam anta-kàlaü pràntaü na÷yad-avasthaü, na tu samyak naùñam ity arthaþ | teùàü sattva-guõodreke sati tamo-guõa-hràsaþ | tasmin sati tat-kàryo moho 'pi hrasati | moha-hràse sati te khalu atyàsakti-rahità yàdçcchika-mad-bhakta-saïgena bhajante màtram | ye tu bhajanàdy-abhyàsataþ samyak naùña-pàpàs te mohena niþ÷eùeõa muktà dçóha-vratàþ pràpta-niùñhàþ santo màü bhajante | na caivaü puõya-karmaiva sarva-vidhayoþ bhakteþ
kàraõam iti mantavyam |
 
yaü na yogena sàïkhyena dàna-vrata-tapo- 'dhvaraiþ |
vyàkhyà-svàdhyàya-sannyàsaiþ pràpnuyàd yatnavàn api || [BhP 11.12.9]

iti bhagavad-ukteþ | kevala-bhakti-yogasya puõyàdi-karmà÷rayaü naiva kàraõam iti bahu÷aþ pratipàdanàt ||28||

baladevaþ - nanu keùàücit tvad-bhaktiþ pratãyate sà na syàt | sarva-bhåtàni sarge saümohaü yàntãty ukter iti cet tatràha yeùàü pràõinàü yàdçcchika-mahattama-dçùñi-pàtàt pàpam anta-gataü nà÷aü pràptam abhåt viùõor bhåtàni bhåtànàü pàvanàya caranti hi [BhP 11.2.28] iti smçteþ | kãdç÷ànàm ity àha puõyeti | puõyaü manoj¤aü karma mahattama-vãkùaõa-råpaü yeùàü puõyaü tu càrv api ity amaraþ | te dçóha-vratà mahat-prasaïga-pràpta-niùñhà dvandva-mohena nirmuktà mat-tattva-j¤àþ santo màü bhajante ||28||

_________________________________________________________

BhG 7.29

jarà-maraõa-mokùàya màm à÷ritya yatanti ye |
te brahma tad viduþ kçtsnam adhyàtmaü karma càkhilam ||29||

÷rãdharaþ - evaü ca màü bhajantaþ sarvaü vij¤eyaü vij¤àya kçtàrthàþ bhavantãty àha jareti | jaràmaraõayor mokùàya nirasanàrthaü màm à÷ritya ye prayatante te tat paraü brahma viduþ | kçtsnam adhyàtmaü ca viduþ | yena tat pràptavyaü taü dehàdi-vyatiriktaü ÷uddham àtmànaü ca jànantãty arthaþ | tat-sàdhana-bhåtam akhilaü sa-rahasyaü karma ca jànantãty arthaþ ||29||

madhusådanaþ - athedànãm arjunasya pra÷yan utthàpayituü såtra-bhåtau ÷lokàv ucyete | anayor eva vçtti-sthànãya uttaro 'dhyàyo bhaviùyati jareti | ye saüsàra-duþkhàn nirviõõà jarà-maraõayor mokùàya jarà-maraõàdi-vividha-duþsaha-saüsàra-duþkha-niràsàya tad-eka-hetuü màü sa-guõaü bhagavantam à÷rityetara-sarva-vaimukhyena ÷araõaü gatvà yatanti yatante mad-arpitàni phalàbhisandhi-÷ånyàni vihitàni karmàõi kurvanti te krameõa ÷uddhàntaþ-karaõàþ santas taj-jagat-kàraõaü màyàdhiùñhànaü ÷uddhaü paraü brahma nirguõaü tat-pada-lakùyaü màü viduþ
| karma ca tad-ubhaya-vedana-sàdhanaü guråpasadana-÷ravaõa-mananaàdy-akhilaü nirava÷eùü phalàvyabhicàri vidur jànantãty arthaþ ||29||
 
vi÷vanàthaþ - tad evam àrtàdyàs trayaþ sakàmà màü bhajantaþ kçtàrthà bhavantãti | devatàntaraü bhajantas tu cyavanta ity uktvà svasyàbhajane 'py adhikàriõa÷ coktà bhagavatà | idànãm anyaþ sa-kàmaþ caturtho 'pi mad-bhakto 'stãty àha jareti | jaràmaraõayor mokùàya nà÷àya ye yogino yatanti yatante | ye mokùa-kàmà màü bhajantãti phalito 'rthaþ | te taü prasiddhaü brahma tathà kçtsnam àtmànaü deham adhikçtya bhoktçtayà vartamànam adhyàtmaü jãvàtmànam akhilaü karma ca nànà-vidha-karma-janyaü jãvasya saüsàraü ca mad-bhakti-prabhàvàd eva vidur jànanti ||29||

baladevaþ -- tad evam àrtàdayaþ sa-kàmà mad-bhaktàþ kàmàn anubhåyànte màü prapadya vindanti mad-anya-deva-bhaktàs tu saüsarantãty uktam | atha tebhyo 'nyo 'pi sa-kàmo mad-bhakto 'stãty ucyate jareti | ye jarà-maraõàbhyàü vimokùàya tan-màtra-kàmàþ santo màm à÷ritya mad-arcàü sevitvà yatante | tat-praõàmàdi kurvanti | te tat prasiddhaü brahma kçtsnaü sa-parikaraü vidur adhyàtmaü càkhilaü karma ca viduþ | brahmàdi-÷abdànàm adhibhåtàdi-÷abdànàü càrthàþ parasminn adhyàye bhagavataiva vyàkhyàsyante | mad-arcà-sevayà vij¤eyaü vij¤àya muktiü labhante, na tu mad-va÷yatà-karãü mat-priyatàm ity arthaþ
| smçti÷ caivam àha sakçd yad aïga pratmànta-rahità mona-mayãü bhàgavatãü dadau gatim ity àdyà ||29|| 

_________________________________________________________

BhG 7.30

sàdhibhåtàdhidaivaü màü sàdhiyaj¤aü ca ye viduþ |
prayàõa-kàle 'pi ca màü te vidur yukta-cetasaþ ||30||

÷rãdharaþ - na caivaü-bhåtànàü yoga-bhraü÷a-÷aïkàpãty àha sàdhibhåteti | adhibhåtàdi-÷abdànàm arthaü ÷rã-bhagavàn evottaràdhyàye vyàkhyàsyati | adhibhåtenàdhidaivena ca sahàdhiyaj¤ena ca saha màü ye jànanti te yukta-cetaso mayy àsakta-manasaþ prayàõa-kàle 'pi maraõa-samaye 'pi màü vidur jànanti | na tu tad api vyàkulãbhåya màü vismaranti | ato mad-bhaktànàü na yoga-bhraü÷a-÷aïketi bhàvaþ ||30||
 
kçùõa-bhaktair ayatnena brahma-j¤ànam avàpyate |
iti vij¤àna-yogàrthaü saptame saüprakà÷itam ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmikçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
vij¤àna-yogo nàma saptamo 'dhyàyaþ 
||7||

madhusådanaþ - na caivaü-bhåtànàü mad-bhaktànàü mçtyu-kàle 'pi viva÷a-karaõatayà mad-vismaraõaü ÷aïkanãyaü, yataþ sàdhibhåtàdhidaivam adhibhåtàdidaivàbhyàü sahitaü tathà sàdhiyaj¤aü càdhiyaj¤ena ca sahitaü màü ye vidu÷ cintayanti te yukta-cetasaþ sarvadà mayi samàhita-cetasaþ santas tat-saüskàra-pàñavàt prayàõa-kàle pràõotkramaõa-kàle karaõa-gràmasyàtyanta-vyagratàyàm api | ca-kàràd ayatnenaiva mat-kçpayà màü sarvàtmànaü vidur jànanti | teùàü mçti-kàle 'pi mad-àkàraiva citta-vçttiþ pårvopacita-saüskàra-pàñavàd bhavati | tathà ca te mad-bhakti-yogàt kçtàrthà eveti bhàvaþ |

adhibhåtàdhidaivàdhiyaj¤a-÷abdànuttare 'dhyàye 'rjuna-pra÷na-pårvakaü vyàkhyàsyati bhagavàn iti sarvam anàvilam | tad atrottamàdhikàriõaü prati j¤eyaü madhyamàdhikàriõaü prati ca dhyeyaü lakùaõayà mukhyayà ca vçttyà tat-pada-pratipàdyaü brahma niråpitam ||30||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm adhikàri-bhedena j¤eya-dhyeya-pratipàdya-tattva-brahma-niråpaõaü nàma 
saptamo 'dhyàyaþ ||7||

vi÷vanàthaþ --- mad-bhakti-prabhàvàd yeùàm ãdç÷aü maj-j¤ànaü syàt teùàm anta-kàle 'pi tad eva j¤ànaü syàt | na tv anyeùàm iva karmopasthàpità bhàvi-deha-pràpty-anuråpà matir ity àha sàdhibhåteti | adhibhåtàdayo 'grimàdhyàye vyàkhyàsyante | bhaktà eva hares tattva-vido màyàü taranti, te coktàþ ùaó-vidhà atrety adhyàyàrtho niråpitaþ ||30||

iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu saptamo 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||7||

baladevaþ - na ca tat-sevayà pràptaü taj-j¤ànaü kadàcid api bhraü÷ety àha sàdhãti | adhibhåtenàdhidaivenàdhiyaj¤ena ca sahitaü màü ye viduþ sat-prasaïgàj jànanti, te prayàõa-kàle mçtyu-samaye 'pi màü vidur na tu tad-anyavad vyagràþ santo màü vismarantãty arthaþ ||30||

màü vidus tattvato bhaktà man-màyàm uttaranti te |
te punaþ pa¤cadhety eùa saptamasya vinirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye saptamo 'dhyàyaþ |
||7||



**********************************************************


Bhagavadgita 8

BhG 8.1

arjuna uvàca
kiü tad brahma kim adhyàtmaü kiü karma puruùottama |
adhibhåtaü ca kiü proktam adhidaivaü kim ucyate ||1||

÷rãdharaþ - 
brahma-karmàdhibhåtàdi viduþ kçùõaika-cetasaþ |
ity uktaü brahma-karmàdi spaùñam aùñama ucyate ||

pårvàdhyàyànte bhagavatopakùiptànàü brahmàdhyàtmàdi-saptànàü padarthànàü tattvaü jij¤àsur arjuna uvàca kiü tad brahmeti dvàbhyàm | spaùño 'rthaþ ||1||

madhusådanaþ - pårvàdhyàyànte te brahma tad viduþ kçtsnam adhyàtmaü karma càkhilam ity àdinà sàrdha-÷lokena sapta-padàrthà j¤eyatvena bhagavatà såtritàs teùàü vçtti-sthànãyo 'yam aùñamo 'dhyàya àrabhyate | tatra såtritàni sapta-vaståni vi÷eùato bubhutsamànaþ ÷lokàbhyàm | taj-j¤eyatvenoktaü brahma kiü sopàdhikaü nirupàdhikaü và | evam àtmànaü deham adhikçtya tasminn adhiùñhàne tiùñhatãty adhyàtmaü kiü ÷rotràdikaraõa-gràmo và pratyak-caitanyaü và | tathà karma càkhilam ity atra kiü karma yaj¤a-råpam anyad và vij¤àntaü yaj¤aü tanute karmàõi tanute 'pi ca iti ÷rutau dvaividhya-÷ravaõàt |

tava mama ca samatvàt kathaü tvaü màü pçcchasãti ÷aïkàm apanudan sarva-puruùebhya uttamasya sarvaj¤asya tava na kiücid aj¤eyam iti saübodhanena såcayati he puruùottameti | adhibhåtaü ca kiü proktaü pçthivyàdibhåtam adhikçtya yat kiücit kàryam adhibhåta-padena vivakùitaü kiü và samastam eva kàrya-jàtam | ca-kàraþ sarveùàü pra÷nànàü samuccayàrthaþ | adhidaivaü kim ucyate devatà-viùayam anudhyànaü và sarvadaivateùv àdiyta-maõóalàdiùv anusyåtaü caitanyaü và ||1||

vi÷vanàthaþ --- 

pàrtha-pra÷nottaraü yogaü mi÷ràü bhaktiü prasaïgataþ |
÷uddhàü ca bhaktiü provàca dve gatã api càsñame ||

pårvàdhyàyànte brahmàdi-sapta-padàrthànàü j¤ànaü bhagavatoktam | atra teùàü tattvaü jij¤àsuþ pçcchati dvàbhyàm | atra dehe ko 'dhiyaj¤o yaj¤àdhiùñhàtà, sa càsmin dehe kathaü j¤eya ity uttarasyànusaïgã ||1-2||

baladevaþ -
utkàn pçùñaþ kramàd vyàkhyad brahmàdãn harir aùñame |
yoga-mi÷ràü ca ÷uddhàü ca bhakti-màrga-dvayaü tathà ||

pårvàdhyàyànte mumukùàõàü j¤eyatayoddiùñàn brahmàdãn saptàrthàn viboddhum arjunaþ pçcchati | kiü tad brahmeti kiü paramàtma-caitanyaü và | kiü jãvàtma-caitanyaü và tad brahmety arthaþ | kim adhyàtmam iti àtmànaü deham adhikçtyeti nirukteþ | ÷rotràdãndriya-vçndaü và såkùma-bhåta-vçndaü và tad iti | àvayos taulyàt kim iti màü pçcchasãti ÷aïkàü nivartayituü sambodhanaü he puruùottameti | pare÷atvàt tava sarvaü suviditaü na tu memeti bhàvaþ | adhibhåtaü ca kim iti bhåtàny adhikçtyeti nirukter ghañyàdi-kàryaü và sthåla-÷arãraü
và tad iti | adhidaivaü kim iti devatà-viùayakam anudhyànaü và samaùñir viràñ và tad iti ||1||

__________________________________________________________

BhG 8.2

adhiyaj¤aþ kathaü ko 'tra dehe 'smin madhusådana |
prayàõakàle ca kathaü j¤eyo 'si niyatàtmabhiþ ||2||

÷rãdharaþ - kiü ca - adhiyaj¤a iti | atra dehe you yaj¤o nivartate tasmin ko 'dhiyaj¤o 'dhiùñhàtà | prayojakaþ phala-dàtà ca ka ity arthaþ | svaråpaü pçùñvàdhiùñhàna-prakàraü pçcchati - kathaü kena prakàreõàsàv asmin dehe sthito yaj¤am adhitiùñhantãty arthaþ | yaj¤a-grahaõaü sarva-karmaõàm upalakùaõàrtham | anta-kàle ca niyata-cittaiþ puruùaiþ kathaü kenopàyena j¤eyo 'si ||2||

madhusådanaþ - adhiyaj¤o yaj¤am adhigato devatàtmà và para-brahma và | sa ca kathaü kena prakàreõa cintanãyaþ | kiü tàdàtmyena kiü vàtyantàbhedena | sarvathàpi sa kim asmin dehe vartate tato bahir và | dehe cet sa ko 'tra buddhyàdis tad-vyatirikto và | adhiyaj¤aþ kathaü ko 'treti na pra÷na-dvayam | kintu saprakàra eka eva pra÷na iti draùñavyam | parama-kàruõikatvàd àyàsenàpi sarvopadrava-nivàrakasya bhagavato 'nàyàsena mat-sanehopadrava-nivàraõam ãùatkaram ucitam eveti såcayan sambodhayati he madhusådaneti |

prayàõa-kàle ca sarva-karaõa-gràma-vaiyàgryàc citta-samàdhànànupapatteþ kathaü kena prakàreõa niyatàtmabhiþ samàhita-cittairj¤eyo 'sãty ukta-÷aïkà-såcanàrtha÷ cakàraþ | etat sarvaü sarvaj¤atvàt parama-kàruõikatvàc ca ÷araõàgataü màü prati kathayety abhipràyaþ ||2||

vi÷vanàthaþ --- nothing.

baladevaþ - adhiyaj¤aþ ka iti yaj¤am adhigata indràdir và viùõur và sa iti | katham iti tasyàdhiyaj¤a-bhàvaþ katham ity arthaþ | etat sarvaü mat-sandeha-nivàraõaü taveùatkaram iti bodhayituü sambodhanaü - he madhusådaneti | prayàõeti tadà sarvendriya-vyagratayà citta-samàdhànàsmabhavàd iti bhàvaþ ||2||


__________________________________________________________

BhG 8.3

÷rãbhagavàn uvàca--
akùaraü brahma paramaü svabhàvo 'dhyàtmam ucyate |
bhåtabhàvodbhavakaro visargaþ karmasaüj¤itaþ ||3||

÷rãdharaþ - pra÷na-krameõaivottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca akùaram iti tribhiþ | na kùarati na calatãty akùaram | nanu jãvo 'py akùaraþ | paramaü yad akùaraü jagato måla-kàraõaü tad braham | etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadantãti ÷ruteþ | svasyaiva brahmaõa evàü÷atayà jãva-råpeõa bhavanaü svabhàvaþ | sa evàtmànaü deham adhikçtya bhoktçtvena vartamàno 'dhyàtma-÷abdenocyate ity arthaþ | bhåtànàü jaràyujàdãnàü bhàva utpattiþ | udbhava÷ ca utkçùñatvena bhavanam udbhavaþ  |

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajà || 

iti krameõa vçddhiþ | tau bhåta-bhàvodbhavau karoti  yo visargo devatodde÷ena dravya-tyàga-råpo yaj¤aþ | sarva-karmaõàm upalakùaõam etat sa ca karma-÷abda-vàcyaþ ||3||

madhusådanaþ - evaü saptànàü pra÷nànàü krameõottaraü tribhiþ ÷lokaiþ | pra÷na-krameõa hi nirõaye praùñur abhãùña-siddhir anàyàsena syàdity abhipràyavàn bhagavàn atra ÷loke pra÷na-trayaü krameõa nirdhàritavàn | evaü dvitãya-÷loke 'pi pra÷na-trayaü tçtãya-÷loke tv ekam iti vibhàgaþ | nirupàdhikam eva brahmàtra vivakùitaü brahma-÷abdena na tu sopàdhikam iti prathama-pra÷nasyottaram àha - akùaraü na kùaratãty avinà÷i a÷nute và sarvam iti sarva-vyàpakam | etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadanty asthålam anaõu ity àdy upakramya etasya và akùarasya pra÷àsane gàrgi såryà-candramasau vidhçtau
tiùñhataþ nànyad ato 'sti draùñç ÷rutir ityàdi madhye paràmç÷ya etasmin tu khalv akùarae gàrgy àkà÷a ota÷ ca prota÷ ca ity upasaühçtaü ÷rutyà | sarvopàdhi-÷ånyaü sarvasya pra÷àsitç, avyàkçtàkà÷àntasya kçtsnasya prapa¤casya dhàrayitç | asmiü÷ ca ÷arãrendriya-saüghàte vij¤àtç | nirupàdhikaü caitanyaü tad iha brahmeti vivakùitam | etad eva vivçõoti paramam iti | paramaü sva-prakà÷a-paramànanda-råpaü pra÷àsanasya kçtsna-jaóa-varga-dhàraõasya ca liïgasya tatraivopapatteþ | akùaram ambarànta-dhçteþ (Vs 1.3.10) iti nyàyàt |

na tv ihàkùara-÷abdasya varõa-màtre råóhatvàc chruti-liïgàdhikaraõa-nyàya-målakena råóhir yogam apaharati iti nyàyena rathakàra-÷abdena jàti-vi÷eùavat-praõavàkhyam akùaram eva gràhyaü tatrokta-liïga-sambhavàt | om ity ekàkùaraü brahmeti ca pareõa vi÷eùaõàt ànaarthakya-pratihatànàü viparãtaü balàbalam iti nyàyàt | varùàsu rathakàra àdadhãta ity atra tu jàti-vi÷eùe nàsty asambhava iti vi÷eùaþ | ananyathà-siddhena tu liïgena ÷ruter bàdhaþ àkà÷as tal-liïgàt ity àdau vivçtaþ | etàvàüs tv iha vi÷eùaþ | ananyathà-siddhena liïgena ÷ruter bàdhe yatra yogaþ sambhavati tatra sa eva gçhyate mukhyatvàt | yathàjyaiþ stuvate pçùñaiþ
stuvata ity àdau | yathà càtraivàkùara-÷abde | yatra tu yogo 'pi na sambhavati tatra gauõã vçttir yathàkà÷a-pràõàdi-÷abdeùu | àkà÷a-÷abdasyàpi brahmaõi à samantàt kà÷ata iti yogaþ sambhavatãti cet | sa eva gçhyatàm iti pa¤capàdãkçtaþ | tathà ca paràmarùaü såtraü prasiddhe÷ ca (Vs 1.3.17) iti | kçtam atra vistareõa | 

tad evaü kiü tad brahmeti nirõãtam | adhunà kim adhyàtmam iti nirõãyate | yad akùaraü brahmety uktaü tasyaiva svabhàvaþ svo bhàvaþ svaråpaü pratyak-caitanyaü na tu svasya bhàva iti ùaùñhã-samàsaþ | lakùaõàprasaïgàt, ùaùñhã-tatpuruùa-bàdhena karma-dhàraya-parigrahasya ÷ruta-padàrthànvayena viùàda-sthapaty-adhikaraõa-siddhatvàt | tasmàn na brahmaõaþ saübandhi kintu brahma-svaråpam eva | àtmànaü deham adhikçtya bhoktçtayà vartamànam adhyàtmam ucyate 'dhyàtma-÷abdenàbhidhãyate na karaõa-gràma ity arthaþ |

yàga-dàna-homàtmakaü vaidikaü karmaivàtra karma-÷abdena vivikùitam iti tçtãya-pra÷nottaram àha bhåtànàü bhavana-dharmakàõàü sarveùàü sthàvara-jaïgamànàü bhàvam utpattim udbhavaü vçddhiü ca karoti yo visargas tyàgasta-tac-chàstra-vihito yàga-dàna-homàtmakaþ sa iha karma-saüj¤itaþ | karma-÷abdenokta iti yàvat | tatra devatodde÷ena dravya-tyàgo yàga uttiùñhad dhomo vaùañ-kàra-prayogàntaþ | sa evopaviùña-homaþ svàhà-kàra-prayogànta àsecana-paryanto homaþ | para-svatvàpatti-paryantaþ svatva-tyàgo dànam | sarvatra ca tyàgàü÷o 'nugataþ | tasya ca bh¨ta-bhàvodbhava-karatvam-

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajàþ || iti smçteþ |

te và ete àhutã hute utkràmataþ ity àdi ÷rute÷ ca ||3||

vi÷vanàthaþ --- uttaram àha akùaram iti | na kùaratãti akùaraü nityaü yat paramaü tad brahma-- etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadantãti ÷ruteþ | svabhàvaþ svàtmànaü dehàdhyàsa-va÷àd bhàvayati janayatãti svabhàvaþ jãvaþ | yad và svaü bhàvayati paramàtmànaü pràpayatãti svabhàvaþ ÷uddha-jãvo 'dhyàtmam ucyate | adhyàtma-÷abda-vàcya ity arthaþ | bhåtair eva bhàvànàü manuùyàdi-dehànàm udbhavaü karotãti sa visargo jãvasya saüsàraþ karma-janyatvàt karma-saüj¤aþ | karma-÷abdena jãvasya saüsàra ucyata ity arthaþ ||3||

baladevaþ - evaü pçùño bhagavàn krameõa saptànàm uttaram àha akùaram iti | na kùaratãti nirkter akùaraü yat paramaü dehàdi-viviktaü jãvàtma-caitanyaü tan mayà brahmety ucyate | tasyàkùara-÷abdatvaü brahma-÷abdatvaü ca-avyaktam akùare lãyate 'kùaraü tamasi lãyate tama ekãbhavati parasminn iti vij¤ànaü brahma ced veda iti ÷ruteþ | 

svabhàva iti | svasya jãvàtmanaþ sambandhã yo bhàvo bhåta-såkùma-tad-vàsanà-lakùaõa-padàrthaþ | pa¤càgni-vidyàyàü pañhitas tad-àtmani saübadhyamànatvàn mayàdhyàtmam ucyate | 

bhåteti teùàü såkùmàõàü bhåtànàü sthålais taiþ saüpçktànàü bhàvo manuùyàdi-lakùaõas tad-udbhava-karas tad-utpàdako yo visargaþ sa karma saüj¤itaþ | jyotiùñomàdi-karmaõà svargam àsàdya tasmin deva-dehena tat-karmopabhujya-bhàõóa-saükrànta-ghçta-÷eùavad-bhogorvarito yaþ karma-÷eùo bhuvi manuùyàdi-deha-làbhàya visçùñas tan mayà karmocyate | chàndogye dyu-parjanya-pçthivã-puruùa-yoùitsu pa¤casv agniùu ÷raddhà-soma-vçùñy-anna-retàüsi kramàt pa¤càhutayaþ pañhyante | tatràyam arthaþ - vaidiko jãva iha loke
'smayàni dadhy-àdãni ÷raddhayà juhoti | tà dadhy-àdimayyaþ pa¤cãkçtatvàt pa¤ca-bhåta-råpà àpaþ ÷raddhayà hutatvàt ÷raddhàkhyàhuti-svaråpeõa tasmin jãve saübaddhàs tiùñhanti | atha tasmin mçte tad-indriyàdhiùñhàtàro devàs tà dyulokàgnau juhvati | tadvantaü jãvaü divaü nayantãty arthaþ | hutàstàþ soma-ràjàkhya-divya-dehatayà pariõamante tena dehena sa tatra karma-phalàni bhuïkte | tad-bhogàvasàne 'smayo jãvavàn dehais tair devaiþ parjanyàgnau huto vçùñir bhavati | vçùñi-bhåtàs tàþ sajãvàþ pçthivy-agnau tair hutà brãhy-àdy-anna-bhàvaü labhante | anna-bhåtàþ sajãvàs tàþ puruùàgnau hutà reto-bhàvaü bhajante
| reto-bhåtàþ sa-jãvàs tà yoùid-agnau tair hutà garbhàtmanà sthità manuùya-bhàvaü prayàntãti tad-bhàva-hetur anu÷aya-÷abda-vàcyaþ karma-÷eùaþ karmeti | evam evoktaü såtrakçtà tad-antara-pratipattau ity àdibhiþ ||3||


__________________________________________________________

BhG 8.4

adhibhåtaü kùaro bhàvaþ puruùa÷ càdhidaivatam |
adhiyaj¤o 'ham evàtra dehe dehabhçtàü vara ||4||

÷rãdharaþ - kiü ca adhibhåtam iti | kùaro vina÷varo bhàvo dehàdi-padàrthaþ | bhåtaü pràõi-màtram adhikçtya bhavatãty adhibhåtam ucyate | puruùo vairàjaþ sårya-maõóala-madhyavartã svàü÷a-bhåta-sarva-devatànàm adhipatir adhidaivatam ucyate | adhidaivatam adhiùñhàtrã devatà |
sa vai ÷arãrã prathamaþ sa vai puruùa ucyate | 
àdikartà sa bhåtànàü brahmàgre samavartata || iti ÷ruteþ |

atràsmin dehe 'ntaryàmitvena sthito 'ham evàdhiyaj¤o yaj¤àdi-karma-pravartakas tat-phala-dàtà ca | katham ity asyàpy uttaram anenaivoktaü bhraùñavyam | antaryàmiõo 'saïgatvàdibhir guõair jãva-vailakùaõyena dehàntarvartitvasya prasiddhatvàt | tathà ca ÷rutiþ-
  
dvà suparõà sayujà sakhàyà
samànaü vçkùaü pariùasvajàte |
tayor anyaþ pippalaü svàdv atty
ana÷nann anyo  'bhicàka÷ãti || [MuõóU 7.1.1]

deha-bhçtàü madhye ÷reùñheti sambodhayaüs tvam apy evambhåtam antaryàmiõaü paràdhãna-sva-pravçtti-nivçtty-anvaya-vyatirekàbhyàü boddhum arhasãti såcayati ||4||

madhusådanaþ - sampraty agrima-pra÷na-trayasyottaram àha adhibhåtam iti | kùaratãti kùaro vinà÷ã bhàvo yat kiücij janimad vastu bhåtaü pràõi-jàtam adhikçtya bhavatãty adhibhåtam ity ucyate | puruùo hiraõyagarbhaþ samaùñi-liïgàtmà vyaùñi-sarva-karaõànugràhakaþ àtmaivedam agra àsãt puruùavidhaþ ity upakramya sa yat pårvo 'smàt sarvasvmàt sarvàn pàpmana auùattasmàt puruùaþ ity àdi-÷rutyà pratipàditaþ | ca-kàràt-

sa vai ÷arãrã prathamaþ sa vai puruùa ucyate |
àdikartà sa bhåtànàü brahmàgre samavartata ||

ity àdi-smçtyà ca pratipàditaþ | adhidaivataü daivatàny àdityàdãn adhikçtya cakùur-àdi-karaõàny anugçhõàtãti | tathocyate adhiyaj¤aþ sarva-yaj¤àdhiùñhàtà sarva-yaj¤a-phala-dàyaka÷ ca | sarva-yaj¤àbhimàninã viùõv-àkhyà devatà yaj¤o vai viùõuþ iti ÷ruteþ | sa ca viùõur adhiyaj¤o 'haü vàsudeva eva na mad-bhinnaþ  ka÷cit | ataeva para-brahmaõaþ sakà÷àd atyantàbhedenaiva pratipattavya iti katham iti vyàkhyàtam | sa càtràsmin manuùya-dehe yaj¤a-råpeõa vartate buddhyàdi-vyatirikto viùõu-råpatvàt | etena sa kim asmin dehe tato bahir và dehe cet ko 'tra buddhyàdis tad vyatirikto veti sandeho nirastaþ | manuùya-dehe ca yaj¤asyàvasthànaü yaj¤asya
manuùya-deha-nirvartyatvàt | puruùo vai yaj¤aþ puruùas tena yaj¤o yad enaü puruùas tanute ity àdi ÷ruteþ | 

he deha-bhçtàü vara sarva-pràõinàü ÷reùñheti sambodhayan pratikùaõaü mat-sambhàùaõàt kçtakçtyas tvam etad-bodha-yogyo 'sãti protsàhayaty arjunaü bhagavàn | arjunasya sarva-pràõi-÷reùñhatvaü bhagavad-anugrahàti÷aya-bhàjanatvàt prasiddham eva ||4||

vi÷vanàthaþ ---  kùaro na÷varo bhàvaþ padàrtho ghaña-pañàdir adhibhåtam adhibhåta-÷abda-vàcyaþ puruùaþ samaùñi-viràó-adhidaivata-÷abda-vàcyaþ | adhikçtya vartamànàni såryàdi-daivatàni yatra iti tan-nirukteþ | atra dehe 'dhiyaj¤o yaj¤àdi-karma-pravartako 'ntaryàmy ahaü mad-aü÷akatvàd aham evety eva-kàreõa kathaü j¤eya ity asyottaram antaryàmitve 'ham eva mad-abhinnatve naiva j¤eyo na tu adhyàtmàdir ive mad-bhinnatvenety arthaþ | dehe deha-bhçtàü vareti tvaü tu sàkùàn mat-sakhatvàt sarva-÷reùñha eva bhavasãti bhàvaþ ||4||

baladevaþ - adhãti | kùaraþ pratikùaõa-pariõàmã bhàvaþ sthålo dehaþ sa mayàdhibhåtam it ucyate | bhåtaü pràõinam adhikçtya bhavatãti vyutpatteþ | puruùaþ samaùñi-viràñ sa mayàdhidaivam ity ucyate adhikçtya vartamànàny àdityàdãni daivatàny atreti vyutpatteþ | atra dehe 'dhiyaj¤o yaj¤am adhikçtya vartata iti vyutpattes tat-pravartakas tat-phala-prada÷ càham eva | pratyàkhyeyàni tu svayam evohyàni | eva-kàreõa svasmàt tasya bhedo niràkçtaþ | anena katham ity asyàpy uttaram uktaü pràde÷a-màtra-vapustvenàntar-niyamayann ahaü yaj¤àdi-pravartaka ity arthaþ | tathà ca mad-arcà-sevanàd etàn brahmàdãn saptàrthàn svaråpato ' ÷rameõa vindatãti | tatra brahmàdhiyaj¤au pràpyatayàdhyàtmàdãni
tu heyatayeti ||4||

__________________________________________________________

BhG 8.5

anta-kàle ca màm eva smaran muktvà kalevaram |
yaþ prayàti sa madbhàvaü yàti nàsty atra saü÷ayaþ ||5||


÷rãdharaþ - prayàõa-kàle ca j¤àyo 'sãty anena pçùñam anta-kàle j¤ànopàyaü tat-phalaü ca dar÷ayati anta-kàla iti | màm evokta-lakùaõam antaryàmi-råpaü parame÷varaü smaran dehaü tyaktvà yaþ prakarùeõàrcir-àdi-màrgeõottaràyaõa-pathà yàti sa mad-bhàvaü mad-råpatàü yàti | atra saü÷ayo nàsti | smaraõaü j¤ànopàyaþ | mad-bhàvàpatti÷ ca phalam ity arthaþ ||5||

madhusådanaþ - idànãü prayàõa-kàle ca kathaü j¤eyo 'sãti saptamasya pra÷nasyottaram àha anta-kàle ceti | màm eva bhagavantaü vàsudevam adhiyaj¤aü sa-guõaü nirguõaü và paramam akùaraü brahma na tv adhyàtmàdikaü smaran sadà cintayaüs tat-saüskàra-pàñavàt samasta-karaõa-gràma-vaiyagryavaty anta-kàle 'pi smaran kalevaraü muktvà ÷arãre 'haü-mamàbhimànaü tyaktvà pràõa-viyoga-kàle yaþ prayàti sa-guõa-dhyàna-pakùe 'gnijyotir-ahaþ-÷ukla ity àdi-vacyamàõena deva-yàna-màrgeõa pitç-yàna-màrgàt prakarùeõa yàti sa upàsako mad-bhàvaü mad-råpatàü nirguõa-brahma-bhàvaü hiraõya-garbha-loka-bhogànte
yàti pràpnoti | nirguõa-brahma-smaraõa-pakùe tu kalevaraü tyaktvà prayàtãti loka-dçùñy-abhipràyaü na tasya pràõà utkràmanty atraiva samavanãyante iti ÷rutes tasya pràõotkramaõàbhàvena gaty-abhàvàt | sa mad-bhàvaü sàkùàd eva yàti brahmaiva san brahmàpy eti (BAU 4.4.6) iti ÷ruteþ | nàsty atra deha-vyatirikta àtmani mad-bhàva-pràptau và saü÷ayaþ | àtmà dehàdy-atirikto na và, deha-vyatireke 'pi ã÷varàd bhinno na veti sandeho na vidyate chidyante sarva-saü÷ayàþ (MuõóU 2.2.8) iti ÷ruteþ | atra ca kalevaraü muktvà prayàtãti dehàd bhinnatvaü mad-bhàvaü yàtãti ce÷varàd abhinnatvaü jãvasyoktam iti draùñavyam ||5||

vi÷vanàthaþ --- prayàõa-kàle kathaü j¤eyo 'sãty asyottaram àha-anta-kàle ceti | màm eva smarann iti mat-smaraõam eva maj-j¤ànam | na tu ghaña-pañàdir ivàhaü kenàpi tattvato j¤àtuü ÷akya iti bhàvaþ | smaraõa-råpa-j¤ànasya prakàras tu caturda÷a-÷loke vakùyate ||5||

baladevaþ -- prayàõa-kàle kathaü j¤eyo 'sãty asyottaram àha-anteti | atra smaraõàtmakena j¤ànena j¤eyo bhavan-mad-bhàvopalambhanaü ca tat phalaü prayacchàmãty uktam | tatra mad-bhàvaü mat-svabhàvam ity arthaþ | yathàham apahata-pàpmatvàdi-guõàùñaka-vi÷iùña-svabhàvas tàdç÷aþ sa mat-smartà bhavatãti ||5||


__________________________________________________________

BhG 8.6

yaü yaü vàpi smaran bhàvaü tyajaty ante kalevaram |
taü tam evaiti kaunteya sadà tadbhàvabhàvitaþ ||6||

÷rãdharaþ - na kevalaü màü smaran mad-bhàvaü pràpnotãti niyamaþ | kiü tarhi? yaü yam iti | yaü yaü bhàvaü devatàntaraü vànyam api vànta-kàle smaran dehaü tyajati taü tam eva smaryamàõaü bhàvaü pràpnoti | anta-kàle bhàva-vi÷eùa-smaraõe hetuþ | sadà tad-bhàva-bhàvita iti sarvadà tasya bhàvo bhàvanà anucintanam | tena bhàvito vàsita-cittaþ ||6||

madhusådanaþ - anta-kàle bhagavantam anudhyàyato bhagavat-pràptir niyateti vaditum anyad api yatkiücid api yat kiücit tat-kàle dhyàyato dehaü tyajatas tat-pràptir ava÷yambhàvinãti dar÷ayati yaü yam iti | na kevalaü màü smaran mad-bhàvaü yàtãti niyamaþ kiü tarhi yaü yaü càpi bhàvaü devatà-vi÷eùaü ca-kàràd anyad api yat kiücid và smaraü÷ cintayann ante pràõa-viyoga-kàle kalevaraü tyajati sa taü tam eva smaryamàõaü bhàvam eva nànyam eti pràpnoti | he kaunteyeti pitç-ùvasç-putratvena snehàti÷ayaü såcayati | tena càva÷yànugràhyatvaü tena ca pratàraõà÷aïkà-÷ånyatvam iti |

anta-kàle smaraõodyamàsambhave 'pi pårvàbhyàsa-janità vàsanaiva smçti-hetur ity àha - sadà sarvadà tasmin devatà-vi÷eùàdau bhàvo bhàvanà vàsanà tad-bhàvaþ sa bhàvitaþ sampàdito yena sa tathà bhàvita-tad-bhàva ity arthaþ | àdhitàgny-àder àkçti-gaõatvàd bhàvita-padasya para-nipàtaþ | tad-bhàvena tac-cintanena bhàvito vàsita-citta iti và ||6||

vi÷vanàthaþ --- màm eva smaran màü pràpnotãtivan mad-anyam api smaran mad-anyam eva pràpnotãty àha yaü yam iti | tasya bhàvena bhàvanenànucintanena bhàvito vàsitas tan-mayã-bhåtaþ ||6||

baladevaþ - na ca mat-smarteiva mad-bhàvaü yàtãti niyamaþ | kintv anya-smartàpy anya-bhàvaü yàtãty àha yaü yam iti | bhàvaü padàrtham | taü tam eva bhàva-deha-tyàgottaram evaiti | yathà bharato dehànte mçgaü cintayan mçgo 'bhåt | antima-smçti÷ ca pårva-smçti-viùayaiva bhavatãty àha sadeti | tad-bhàva-bhàvitas tat-smçti-vàsita-cittaþ ||6|| 

__________________________________________________________

BhG 8.7

tasmàt sarveùu kàleùu màm anusmara yudhya ca |
mayy arpitamanobuddhir màm evaiùyasy asaü÷ayaþ ||7||

÷rãdharaþ - yasmàt pårva-vàsanaivànta-kàle smçti-hetuþ, na tu tadà viva÷asya smaraõodyamo sambhavati tasmàd iti | tasmàt sarvadà màm anusmara cintaya | satataü smaraõaü ca citta-÷uddhiü vinà na bhavati | ato yudhya ca yudhyasva | citta-÷uddhy-arthaü yuddhàdikaü svadharmam anutiùñhety arthaþ | evaü mayy arpitaü manaþ saïkalpàtmakaü buddhi÷ ca vyavasàyàtmikàyena tvayà sa tvaü màme va pràpsyasi | asaü÷ayaþ saü÷ayo 'tra nàsti ||7||

madhusådanaþ - yasmàd evaü pårva-smaraõàbhyàsa-janitàntyà bhàvanaiva tadànãü parava÷asya dehàntara-pràptau kàraõaü tasmàd iti | tasmàn mad-viùayakàntya-bhàvanotpatty-arthaü sarveùu kàleùu pårvam evàdareõa màü saguõam ã÷varam anusmara cintaya | yady antaþkaraõà÷uddhi-va÷àn na ÷aknoùi satatam anusmartuü tato 'ntaþkaraõa-÷uddhaye yudhya ca | antaþkaraõa-÷uddhy-arthaü yuddhàdikaü svadharmaü kuru | yudhyeti yudhyasvety arthaþ | evaü ca nitya-naimittika-karmànuùñhànenà÷uddhi-kùayàn mayi bhagavati vàsudeve 'rpite saïkalpàdhyavasàya-lakùaõe mano-buddhã yena tvayà sa
tvam ãdç÷aþ sarvadà mac-cintana-paraþ san màm evaiùyasi pràpsyasi | asaü÷ayo nàtra saü÷ayo vidyate | idaü ca saguõa-brahma-cintanam upàsakànàm uktaü teùàm antya-bhàvanà-sàpekùatvàt | nirguõa-brahma-j¤àninàü tu j¤àna-sama-kàlam evàj¤àna-nivçtti-lakùaõàyà mukteþ siddhatvàn nàsty antya-bhàvanàpekùeti draùñavyam ||7||

vi÷vanàthaþ --- manaþ saïkalpakàtmakam | buddhir vyavasàyàtmikà ||7||

baladevaþ - yasmàt pårva-smçtir evàntima-smçti-hetus tasmàt tvaü sarveùu kàleùu pratikùaõaü màm anusmara yudhyasva ca loka-saïgrahàya yuddhàdãni svocitàni karmàõi kuru | evaü mayy arpitamanobuddhis tvaü màm evaiùyasi, na tv anyad iy atra sandehas te màbhåt ||7||


__________________________________________________________

BhG 8.8

abhyàsa-yoga-yuktena cetasà nànya-gàminà |
paramaü puruùaü divyaü yàti pàrthànucintayan ||8||

÷rãdharaþ -  santata-smaraõasya càbhyàso 'ntaraïga-sàdhanam iti dar÷ayann àha abhyàsa-yogeneti | abhyàsaþ sajàtãya-pratyaya-pravàhaþ | sa eva yoga upàyaþ | tena yuktenaikàgreõa | ataeva nànyaü viùayaü gantuü ÷ãlaü yasya | tena cetasà | divyaü dyotanàtmakaü paramaü puruùaü parame÷varam anucintayan he pàrtha tam eva yàtãti ||8||

madhusådanaþ - tad evaü saptànàm api pra÷nànàm uttaram uktvà prayàõa-kàle bhagavad-anusmaraõasya bhagavat-pràpti-lakùaõaü phalaü vivarãtum àrabhate abhyàseti | abhyàsaþ sajàtãya-pratyaya-pravàho mayi vijàtãya-pratyayànantaritaþ ùaùñhe pràg vyàkhyàtaþ | sa eva yogaþ samàdhis tena yuktaü tatraiva vyàpçtam àtmàkàra-vçtti-÷ånyaü yac cetas tena cetasàbhyàsa-pàñavena nànya-gàminà nànyatra viùayàntare nirodha-prayatnaü vinàpi gantuü ÷ãlam asyeti tena paramaü nirati÷ayaü puruùaü pårõaü divyaü divi dyotanàtmany àditye bhavaü ya÷ càsàv àditye iti ÷ruteþ |
yàti gacchati | he pàrtha | anucintayan ÷àstràcàryopade÷am anudhyàyan ||8||

vi÷vanàthaþ ---  tasmàt smaraõàbhyàsina evànta-kàle svata eva mat-smaraõaü bhavati | tena ca màü pràpnotãty ata÷ cetaso mat-smaraõam eva paramo yoga ity àha abhyàsa-yoga iti | abhyàso mat-smaraõasya punaþ punar àvçttir eva yogas tad-yuktena cetasà, ataeva nànyaü viùayaü gantuü ÷ãlaü yasya tena | smaraõàbhyàsena cittasya svabhàva-vijayo 'pi bhavatãti bhàvaþ ||8||

baladevaþ - sàrvadikã smçtir evàntima-smçtikarãty evaü draóhayati abhyàsenti | abhyàsaþ smaraõàvçttir eva yogas tad-yuktenàtaevànanya-gàminà | tato 'nyatràcalatà tad ekàgreõa cetasà divyaü puruùaü paramaü sa-÷rãkaü nàràyaõaü vàsudevam anucintayan tam eva kãña-bhçïga-nyàyena tat-tulàþ san yàti labhate ||8||


__________________________________________________________

BhG 8.9

kaviü puràõam anu÷àsitàram
aõor aõãyàüsam anusmared yaþ |
sarvasya dhàtàram acintya-råpam
àditya-varõaü tamasaþ parastàt ||9||

÷rãdharaþ - punar apy anucintanãyaü puruùaü vi÷inaùñi kavim iti dvàbhyàm | kaviü sarvaj¤aü sarva-vidyà-nirmàtàraü puràõaü manàdi-siddham | anu÷àsitàraü niyantàram | aõoþ såkùmàd apy aõãyàüsaü atisåkùmam àkà÷a-kàla-digbhyo 'py atisåkùmataram | sarvasya dhàtàraü poùakam | aparimita-mahimatvàd acintya-råpaü malãmasayor mano-buddhyor agocaram | vedàham etaü puruùaü mahàntam àditya-varõaü tamasaþ parastàt iti ÷ruteþ ||9||

madhusådanaþ - punar api tam evànucintayitavyaü gantavyaü ca puruùaü vi÷inaùñi kavim iti | kaviü krànta-dar÷inaü tenàtãtànàgatàdy-a÷eùa-vastu-dar÷itvena sarvaj¤am | puràõaü cirantanaü sarva-kàraõatvàd anàdim iti yàvat | anu÷àsitàraü sarvasya jagato niyantàram | aõor aõãyàüsaü såkùàd apy àkà÷àdeþ såkùmataraü tad-upàdànatvàt | sarvasya karma-phala-jàtasya dhàtàraü vicitratayà pràõibhyo vibhaktàraü phalam ata upapatteþ iti nyàyàt | na cintayituü ÷akyam aparimitam ahimatvena råpaü yasya tam | àdityasyeva sakala-jagad-avabhàsako varõaþ prakà÷o yasya taü
sarvasya jagato 'vabhàsakam iti yàvat | ataeva tamasaþ parastàt tamaso mohàndhakàràd aj¤àna-lakùaõàt parastàt prakà÷a-råpatvena tamo-virodhinam iti yàvat | anusmarec cintayed yaþ ka÷cid api sa taü yàtãti pårveõaiva sambandhaþ | sa taü paraü puruùam upaiti divyam iti pareõa và sambandhaþ ||9||

vi÷vanàthaþ --- yogàbhyàsaü vinà manaso viùaya-gràmàn nivçttir durghañà | yac ca vinà sàtatyena bhagavat-smaraõam api durghañam iti yuktam | kenacit yogàbhyàsena sahitaiva bhaktiþ kriyata iti tàü yoga-mi÷ràü bhaktim àha kavim iti pa¤cabhiþ | kaviü sarvaj¤aü sarvaj¤o 'py anyaþ sanakàdiþ sàrvakàliko na bhavaty ata àha puràõam anàdiü sarvaj¤o 'nàdir apy antaryàmã sa bhakty-upadeùñà na bhavaty ata àha anu÷àsitàram | kçpayà svabhakti-÷ikùakaü kçùõa-ràmàdi-svaråpam ity arthaþ | tàdç÷a-kçpàlur api sudurvij¤eya-tattva eva ity àha aõoþ sakà÷àd apy aõãyàüsam | tarhi sa kiü jãva iva paramàõu-pramàõas tatràha sarvasya
dhàtàraü sarva-vastu-màtra-dhàrakatvena sarva-vyàpakatvàt paraü mahà-parimàõam apãty arthaþ | ataevàcintya-råpam | puruùa-vidhatvena madhyama-parimàõam api tasyànanya-prakà÷yatvam àha àditya-varõam àdityavat sva-para-prakà÷ako varõaþ svaråpaü yasya | tathà tamasaþ prakçteþ parastàt vartamànaü màyà-÷aktimantam api màyàtãta-svaråpam ity arthaþ ||9||

baladevaþ - yogàd çte cetaso 'nanya-gàmità duùkareti yoga-mi÷ràü bhaktim àha kavim ity àdibhiþ pa¤cabhiþ | kaviü sarvaj¤aü | anu÷àsitàram raghunàthàdi-råpeõa hitopadeùñàram | aõor aõãyàüsaü tena càõum api jãvam antaþ pravi÷atãti siddham | àha caivaü ÷rutiþ antaþ praviùñaþ ÷àstà janànàm iti | aõãyaso 'pi tasya vyàptim àha sarvasyeti | kçtsnasya jagato dhàtàraü dhàrakam | 

nanu katham evaü saïgacchate tatràha acintya-råpaü avitarkya-svaråpaü ekam eva brahma puruùa-vidhatvena madhyama-parimàõam aõor aõãyàüsam ity ukteþ | paramàõu-parimàõaü sarvasya dhàtàram ity ukteþ | paraü mahà-parimàõaü ceti | nàtra yukter avakà÷aþ | sva-parakà÷atàm àha àdityeti såryavat sva-para-prakà÷akam ity arthaþ | màyà-gandhàspar÷am àha tamasa iti | tamaso màyàyàþ parastàt sthitaü | màyinam api màyàtãtam ity arthaþ | etàdç÷aü puruùaü yo 'nukùaõaü smaret sa taü paraü puruùam upaiti iti pareõànvayaþ ||9||



__________________________________________________________

BhG 8.10

prayàõa-kàle manasàcalena
bhaktyà yukto yoga-balena caiva |
bhruvor madhye pràõam àve÷ya samyak
sa taü paraü puruùam upaiti divyam ||10||

÷rãdharaþ - prayàõa-kàla iti | sa-prapa¤ca-prakçtiü bhittvà yas tiùñhàti | evaübhåtaü puruùam anta-kàle bhakti-yukto ni÷calena vikùepa-rahitena manasà yo 'nusmaret | mano-nai÷calye hetuþ | yoga-balena samyak suùumõà màrgeõa bhruvor madhye pràõam àve÷yeti | sa taü paraü puruùaü paramàtma-svaråpaü divyaü dyotanàtmakaü pràpnoti ||10||

madhusådanaþ - kadà tad-anusmaraõe pratràtireko 'bhyavartate tad àha prayàneti | prayàõa-kàle 'nta-kàle 'calenaikàgreõa manasà taü puruùaü yo 'nusmared ity anuvartate | kãdç÷aþ bhaktyà parame÷vara-viùayeõa parameõa premõà yuktaþ | yogasya samàdher balena taj-janita-saüskàra-samåhena vyutthàna-saüskàra-virodhinà ca yuktaþ | evaü prathamaü hçdaya-puõóarãke va÷ãkçtya tata årdhva-gàminyà suùumõayà nàóyà guråpadiùña-màrgeõa bhåmi-jaya-krameõa bhruvor madhye àj¤à-cakre pràõam àve÷ya sthàpayitvà samyag apramatto brahma-randhràd utkràmya sa evam upàsakas taü kaviü puràõam anu÷àsitàram ity-àdi-lakùaõaü paraü
puruùaü divyaü dyotanàtmakam upaiti pratipadyate ||10||

vi÷vanàthaþ --- prayàõa-kàle 'nta-kàle 'calena ni÷calena manasà yà satata-smaraõa-mayã bhaktis tayà yuktaþ | kathaü manaso nai÷calyam | ata àha yogasya yogàbhyàsasya balena | yoga-prakàraü dar÷ayati bhruvor madhye àj¤à-cakre ||10||

baladevaþ -- yo jano bhaktyà paramàtma-premõà yoga-balena samàdhi-janita-saüskàra-nicayena ca yuktaþ prayàõa-kàle maraõa-samaye 'calenaikàgreõa manasà taü puruùam anusmaret | yoga-prakàram àha bhruvor iti | bhruvor madhye àj¤à-cakre pràõam àve÷ya saüsthàpya samyak sàvadhànaþ san sa taü puruùam upaiti ||10||


__________________________________________________________

BhG 8.11
yad akùaraü vedavido vadanti
vi÷anti yad yatayo vãtaràgàþ |
yad icchanto brahmacaryaü caranti
tat te padaü saügraheõa pravakùye ||11||


÷rãdharaþ - kevalàd abhyàsa-yogàd api praõav¨bhyàsam antaraïgaü vidhitsuþ pratijànãte-yad akùaram iti | yad akùaraü vedàrthaj¤à vadanti | etasya và akùarasya pra÷àsane gàrgi såryàcandramasau vidhçtau tiùñhata iti ÷ruteþ | vãto ràgo yebhyas te vãta-ràgàþ | yatayaþ prayatnavanto yad vi÷anti | yac ca j¤àtum icchanto gurukule brahmacaryaü caranti | tat te tubhyaü padaü padyate gamyata iti padaü pràpyam | saïgraheõa saükùepeõa pravakùye | tat-pràpty-upàyaü kathayiùyàmãty arthaþ ||11||

madhusådanaþ - idànãü yena kenacid abhidhànena dhyàna-kàle bhagavad-anusmaraõe pràpte-

sarve vedà yatpadamàmananti
    tapàüsi sarvàõi ca yadvadanti |
yadicchanto brahmacaryaü caranti
    tatte padaü saügraheõa bravãmy om ity etat || (KañhaU 1.2.15)

ity àdi-÷ruti-pratipàditatvena praõavenaivàbhidhànena tad-anusmaraõaü kartavyaü nànyena mantràdineti niyantum upakramate yad akùaram iti |  yad akùaram avinà÷i oïkàràkhyaü brahma veda-vido vadanti etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadanty asthålam aõv ahrasvam adãrgham ity àdi-vacanaiþ sarva-vi÷eùa-nivartanena pratipàdayanti | pramàõa-ku÷alair eva pratipannaü kiü tu muktopasçpyatayà tair apy anubhåtam ity àha-vi÷anti svaråpatayà samyag-dar÷anena yad akùaraü yatayo yatna-÷ãlàþ saünyàsino vãta-ràgà niþspçhàþ | na kevalaü siddhair anubhåtaü sàdhakànàm api sarvo 'pi prayàsas tad-artha ity àha yad-icchanto j¤àtuü
naiùñhikà brahmacàriõo brahmacaryaü gurukula-vàsàdi-tapa÷ caranti yàvaj-jãvaü tad akùaràkhyaü padaü padanãyaü te tubhyaü saïgraheõa saïkùepeõàhaü pravakùye prakarùeõa kathayiùyàmi yathà tava bodho bhavati tathà | atas tad akùaraü kathaü mayà j¤eyam ity àkulo mà bhår ity abhipràyaþ |

atra ca parasya brahmaõo vàcaka-råpeõa pratimàvat-pratãka-råpeõa ca yaþ punar etaü trimàtreõom ity aneaivàkùareõa paraü puruùam abhidhyàyãta sa tam adhigacchati ity àdi-vacanair manda-madhyama-buddhãnàü krama-mukti-phalakam upàsanam uktaü tad evehàpi vivakùitaü bhagavatà | ato yoga-dhàraõà-sahitam oïkàropàsanaü tat phalaü sva-svaråpaü tato 'punar-àvçttis tan-màrga÷ cety artha-jàtam ucyate yàvad adhyàya-samàpti ||11||

vi÷vanàthaþ --- nanu bhruvor madhye pràõam àve÷ya ity etàvan màtroktyà yogo na j¤àyate, tasmàt tatra yoge prakàraþ kaþ, kiü japyaü, kiü và dhyeyam, kiü và pràpyam ity api saïkùepeõa bråhãty apekùàyàm àha yad iti tribhiþ | yad evàkùaram om ity ekàkùara-vàcyaü brahma yatayo vi÷anti tat padaü padyate gamyata iti padaü pràpyam | samyaktayà gçhayte 'neneti saïgrahas tad-upàyas tena saha pravakùye ÷çõu ||11||

baladevaþ -- nanu bhruvor madhye pràõam àve÷yaitàvatà yogo nàvagamyate, tasmàt tasya prakàraü tatra japyaü pràpyaü bråhãty apekùàyàm àha yad akùaram iti tribhiþ | ekam eva brahma akùaram om iti vàcakaü vadanti | vãta-ràgà vinaùñàvidyà yatayo yad brahma tad-vàcya-bhåtaü vij¤ànaika-rasaü vi÷anti pràpnuvanti | tad-ubhaya-rûpaü brahma j¤àtum icchanto naiùñhikà gurukula-vasàdi-lakùaõaü brahmacaryaü caranti | tat padaü pràpyaü saïgraheõopàyena saha pravakùye vakùyàmi yathànàyasena tvaü tad-vidyàü pràpnuyàþ | samyag gçhyate tattvam anena iti nirukteþ
saïgraha upàyaþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 8.12-13

sarva-dvàràõi saüyamya mano hçdi nirudhya ca |
mårdhny àdhàyàtmanaþ pràõam àsthito yoga-dhàraõàm ||12||
om ity ekàkùaraü brahma vyàharan màm anusmaran |
yaþ prayàti tyajan dehaü sa yàti paramàü gatim ||13||

÷rãdharaþ - pratij¤àtam upàyaü sàïgam àha dvàbhyàü sarveti | sarvàõi indriya-dvàràõi saüyamya pratyàhçtya | cakùur-àdibhiþ bàhya-viùaya-grahaõaü akurvan ity arthaþ | mana÷ ca hçdi nirudhya | bàhya-viùaya-smaraõam akurvan ity arthaþ | mårdhni bhruvor madhye pràõam àdhàya yogasya dhàraõàü sthairyam àsthitaþ à÷ritavàn san ||12||

om iti | om ity ekaü yad akùaraü tad eva brahma-vàcakatvàd và pratimàdivad brahma-pratãkatvàd và brahma | tad-vyàharan uccàrayaüs tad-vàcyaü ca màm anusmarann eva dehaü tyajan yaþ prakarùeõa yàti arciràdi-màrgeõa sa paramàü ÷reùñhàü gatiü mad-gatiü yàti pràpnoti ||13||

madhusådanaþ - tatra pravakùya iti pratij¤àtam arthaü sopakaraõam àhaa dvàbhyàm sarva-dvàràõãti | sarvàõãndriya-dvàràõi saüyamya sva-sva-viùayebhyaþ pratyàhçtya viùaya-doùa-dar÷anàbhyàsàt tad-vimukhatàm àpàditaiþ ÷rotràdibhiþ ÷abdàdi-viùaya-grahaõam akurvan | bàheyndriya-nirodhe 'pi manasaþ pracàraþ syàd ity ata àha mano hçdi nirudhya ca, abhyàsa-vairàgyàbhyàü ùaùñhe vyàkhyàtàbhyàü hçdaya-de÷e mano nirudhya nirvçttikatàm àpàdya ca, antar api viùaya-cintàm akurvann ity arthaþ | evaü bahir antar upalabdhi-dvàràõi sarvàõi saünirudhya kriyà-dvàraü pràõam api sarvato nigçhya
bhåmi-jaya-krameõa mårdhny àdhàya bhruvor madhye tad-upari ca guråpadiùña-màrgeõàve÷yàtmano yoga-dhàraõàm àtma-viùaya-samàdhi-råpàü dhàraõàm àsthitaþ | àtmana iti devatà-divya-vçtty-artham ||12||

om ity ekam akùaraü brahma-vàcakatvàt pratimà-baddha-brahma-pratãkatvàd và brahma vyàharann uccaran | om iti vyàharann ity etàvataiva nirvàha ekàkùaram ity anàyàsa-kathanena stuty-artham | om iti vyàharann ekàkùaram ekam advitãyam akùaram avinà÷i sarva-vyàpakaü brahma màm om ity asyàrthaü smarann iti và | tena praõavaü japaüs tad-abhidheya-bhåtaü ca màü cintayan mårdhanyayà nàóyà dehaü tyajanyaþ prayàti sa yàti deva-yàna-màrgeõa brahma-lokaü gatvà tad-bhogànte paramàü prakçùñàü gatiü mad-råpàm |

atra pata¤jalinà tãvra-saüvegànàm àsannaþ (Ys 1.21) samàdhi-làbhaþ ity uktvà ã÷vara-praõidhànàd và (1.23) ity uktam | praõidhànaü ca vyàkhyàtaü tasya vàcakaþ praõavaþ (1.27), taj-japas tad-artha-bhàvanam (1.28) iti | samàdhi-siddhir ã÷vara-praõidhànàt (2.45) iti ca | iha tu sàkùàd eva tataþ parama-gati-làbha ity uktam | tasmàd avirodhayom ity ekàkùaraü brahma vyàharan màm anusmarann àtmano yoga-dhàraõàm àsthita iti vyàkhyeyam | vicitra-phalatvopapatter và na nirodhyaþ ||13||

vi÷vanàthaþ --- uktam arthaü vadan yoge prakàram àha sarvàõi cakùur-àdãndriya-dvàràõi saüyamya bàhya-viùayebhyaþ pratyàhçtya mana÷ ca hçdy eva nirudhya viùayàntareùv asaïkalpya mårdhni bhruvor madhye eva pràõam àdhàya yoga-dhàraõàm ànakha-÷ikha-man-mårti-bhàvanàm à÷ritaþ san om ity ekàkùaraü brahma-svaråpaü vyàharan uccàrayan tad-vàcyaü màm anusmarann anudhyàyan paramàü gatiü mat-sàlokyam ||12-13||
 
baladevaþ - yoga-prakàram àha sarveti | sarvàõi bahir j¤àna-dvàràõi ÷rotràdãni saüyamya ÷abdàdibhyo viùayebhyaþ pratyàhçtya doùa-dar÷anàbhyàsena tad-vimukhais tais tàn gçhõan ÷rotràdi-saüyame 'pi manaþ pracared ity ata àha hçdi sthite mayi antar-j¤àna-dvàraü mano nirudhya nive÷ya manasàpi tàn smaran | atha kriyà-dvàraü pràõaü ca mårdhnàdhàyàdau hçt-padme va÷ãkçtya tasmàd årdhva-gatayà suùumõayà guråpadiùña-vartmanà bhåmi-jaya-krameõa bhruvor madhye tad-upari brahma-randhre ca saüsthàpya àtmano mama yoga-dhàraõàm ààda-÷ikhaü mad-bhàvanam àsthitaþ kurvan | 

om iti vàcakaü brahma tatra vyàharan antar uccàrayan tat stauti ekàkùaram iti ekaü pradhànaü ca tad-akùaram avinà÷i ceti tathà tad vàcyaü màü parmàtmànam anusmaran dhyàyan yo dehaü tyajan prayàti sa paramàü gatiü mat-sàlokyatàü yàti ||12-13||

__________________________________________________________

BhG 8.14

ananya-cetàþ satataü yo màü smarati nitya÷aþ |
tasyàhaü sulabhaþ pàrtha nitya-yuktasya yoginaþ ||14||

÷rãdharaþ - evaü cànta-kàle dhàraõayà mat-pràptir nityàbhyàsavata eva bhavati | nànyasyeti pårvoktam evànusmàrayati ananyeti | nàsty anyasmiü÷ ceto yasya | tathàbhåtaþ san | yo màü satataü nirantaraü nitya÷aþ pratidinaü smarati | tasya nitya-yuktasya samàhitasyàhaü sukhena labhyo 'smi nànyasya ||14||

madhusådanaþ - ya evaü vàyu-nirodha-vaidhuryeõa pràõam àve÷ya mårdhanyayà nàóyà dehaü tyaktuü svecchayà na ÷aknoti kiü tu karma-kùayeõaiva parava÷o dehaü tyajati tasya kiü syàd iti  tad àha ananya-cetà iti | na vidyate mad-anya-viùaye ceto yasya so 'nanya-cetàþ satataü nirantaraü nitya÷o yàvaj-jãvaü yo màü smarati tasya sva-va÷atayà và dehaü tyajato 'pi nitya-yuktasya satata-samàhita-cittasya yoginaþ sulabhaþ sukhena labhyo 'haü parame÷vara itareùàm atidurlabho 'pi he pàrtha tavàham atisulabho mà bhaiùãr ity abhipràyaþ |

atra tasyeti ùaùñh.-÷eùe sambandha-sàmànye | kartari na lokety àdinà niùedhàt | atra cànanya-cetastvena sat-kàro 'tyàdaram | satatam iti nairantaryaü nitya÷a iti dãrgha-kàlatvaü smaraõasyoktam | tena sa tu dãrgha-kàla-nairantarya-satkàràsevito dçóha-bhåmiþ (Ys 1.14) iti pàta¤jalaü matam anusçtaü bhavati | tatra sa ity abhyàsa ukto 'pi smaraõa-paryavasàyã | tena yàvaj-jãvaü pratikùaõaü vikùepàntara-÷ånyatayà bhagavad-anucintanam eva parama-gati-hetur mårdhanyayà nàóyà tu svecchayà pràõotkramaõaü bhavatu na veti nàtãvàgrahaþ ||14||

vi÷vanàthaþ --- tad evam àrtaþ ity àdinà karma-mi÷ràm, jaarà-maraõa-mokùàya ity anenàpi karma-mi÷ràm, kaviü puràõaü ity àdibhir yoga-mi÷ràü ca saparikaràü pradhànãbhåtàü bhaktim uktvà sarva-÷reùñhàü nirguõàü kevalàü bhaktim àha-ananya-cetà iti | na vidyate 'nyasmin karmaõi j¤àna-yoge vànuùñheyatvena | tathà devatàntare vàràdhyatvena | tathà svargàpargàdàv api pràpyatvena ceto yasya | satataü sadeti kàla-de÷a-pàtra-÷uddhy-àdy-anapekùatayaiva nitya÷aþ pratidinam eva yo màü smarati, yasya tena bhaktenàhaü sulabhaþ sukhena labhyaþ | yoga-j¤ànàbhyàsàdi-duþkha-mi÷raõàbhàvàd iti bhàvaþ
| nitya-yuktasya nitya-mad-yogàkàïkùiõa à÷aüsàyàü bhåtavac ceti bhàviny api yoga à÷àüsite kta-pratyayaþ | yogino bhakti-yogavataþ | yad và yoga-sambandho dàsya-sakhyàdis tadvataþ ||14||

baladevaþ - evaü mokùa-màtra-kàïkùiõàü yoga-mi÷ràü bhaktim upadi÷ya sva-j¤àninàü svam evàkàïkùatàm eka-bhaktir ity uktàü ÷uddhàü bhaktiü upadi÷ati ananyeti | yo jano 'nanya-cetà na matto 'nyasmin karma-yogàdike sàdhane svarga-mokùàdike sàdhye và ceto yasya sa mad-ekàbhilàùavàn satataü sarvadà de÷a-kàlàdi-vi÷uddhi-nairapekùeõa nitya÷aþ pratyahaü màü ya÷odà-stanandhayaü nçsiüha-raghunàthàdi-råpeõa bahudhàvirbhåtaü sarve÷varam atimàtra-priyaü smaraty arcana-japàdiùv anusandhatte tasyàhaü tat-prãtij¤aþ sulabhaþ sukhena
labhyaþ karmànuùñhàna-yogàbhyàsàdi-duþkha-samparkàbhàvàt | tasyeti sambandha-sàmànye ùaùñhã, na lokàvyaya ity àdinà kartari tasyàþ pratiùedhàt | tàdç÷asya tasya viyogam asahiùõur aham eva tam àtmànaü dar÷ayàmi tat-sàdhana-paripàkaü tat-pratikåla-niràsaü ca kurvan | ÷ruti÷ caivam àha - yam evaiùa vçnute tena labhyas tasyaiùa àtmà viviçõute tanåü svàm iti | svayaü ca vakùyati - dadàmi buddhi-yogaü taü yena màm upayànti te ity àdinà | kãdç÷asyety àha nityeti | sarvadà mad-yogaü và¤chataþ à÷aüsàyàü bhåtavac ca iti såtràd à÷àüsite yoge bhaviùyaty api kta-pratyayaþ
| yogino mad-dàsya-sakhyàdi-sambandhavataþ ||14||


__________________________________________________________

BhG 8.15

màm upetya punar janma duþkhàlayam a÷à÷vatam |
nàpnuvanti mahàtmànaþ saüsiddhiü paramàü gatàþ ||15||

÷rãdharaþ -  yady evaü tvaü sulabho 'si tataþ kiü ? ata àha màm iti | ukta-lakùaõà mahàtmàno mad-bhaktà màü pràpya punar duþkhà÷rayam antiyaü ca janma na pràpnuvanti | yatas te paramàü samyak siddhiü mokùam eva pràptàþ | punar janmano duþkhànàü càlayaü sthànaü te màm upetya na pràpnuvantãti và ||15||

madhusådanaþ - bhagavantaü pràptàþ punar àvartante na veti sandehe nàvartanta ity àha màm iti | màm ã÷varaü pràpya punar janma manuùyàdi-deha-sambandhaü kãdç÷aü duþkhàlayaü garbha-vàsa-yoni-dvàra-nirgamanàdy-aneka-duþkha-sthànam | a÷à÷vatam asthiraü dçùña-naùña-pràyaü nàpnuvanti punar nàvartanta ity arthaþ | yato mahàtmnàno rajas-tamo-mala-rahitàntaþ-karaõà ÷uddha-sattvàþ samutpanna-samyag-dar÷anà mal-loka-bhogànte paramàü sarvotkçùñàü saüsiddhiü muktiü gatàs te | atra màü pràpya siddhiü gatà iti vadatopàsakànàü
krama-muktir dar÷ità ||15||

vi÷vanàthaþ --- tvàü pràptavatas tasya kiü syàd ity àha màm iti | duþkhàlayaü duþkha-pårõam | a÷à÷vatam anityaü ca janma nàpnuvanti kintu sukha-pårõaü janma maj-janma-tulyaü pràpnuvanti | ÷à÷vatas tu dhruvo nityaþ sadànanaþ sanàtanaþ ity amaraþ | yadà vasudeva-gçhe sukha-pårõaü nitya-bhåtam apràkçtaü maj-janma bhavet tad eva teùàü mad-bhaktànàm api man-nitya-saïginàü janma syàn nànyadà iti bhàvaþ | paramàm iti anye bhaktàþ saüsiddhiü pràpnuvanti ananya-cetasas tu paramàü saüsiddhiü mal-lãlà-parikaratàm ity arthaþ |
tenokta-lakùaõebhyaþ sarva-bhaktebhyo dç÷ya-÷raiùñhyaü dyotitam ||15|| 

baladevaþ -- tàü labdhavataþ kiü phalaü syàd ity apekùàyàm àha màm iti | màm ukta-lakùaõam upetya pràpya punaþ prapa¤ce janma nàpnuvanti nàvartanta ity arthaþ | kãdç÷aü janmety àha duþkhàlayaü garbha-vàsàdi-bahu-kle÷a-pårõam | a÷à÷vatam anityaü dçùña-naùña-pràyam ÷à÷vatas tu dhruvo nityaþ ity amaraþ | yatas te paramàü sarvotkçùñàü saüsiddhiü gatiü màm eva gatà labdhavantaþ avyakto 'kùara ity uktas tam àhuþ paramàü gatim iti vakùyati | kãdç÷às te mahàtmàno 'tyudàra-mnanasaþ
vij¤ànànanda-nidhiü bhakta-prasàdàbhimukhaü bhaktàyatta-sarvasvaü màü vinànyat sàrùñyàdikam agaõayanto made-eka-jãvàtavo bhavanty atas te màm eva saüsiddhiü gatàþ | atrànanya-cetaso 'sya svaikàntinaþ sva-niùñhebhyaþ sva-bhaktebhyaþ ÷raiùñhyaü ucyate ||15|| 

__________________________________________________________

BhG 8.16

à brahma-bhuvanàl lokàþ punar-àvartino 'rjuna |
màm upetya tu kaunteya punar-janma na vidyate ||16||

÷rãdharaþ -  sarva eva jãvà mahà-sukçtino 'pi jàyante | mad-bhaktàs tu tadvan na jàyanta ity àha à-brahmeti | brahmaõo bhuvanaü satya-lokaþ tam abhivyàpya ||16||

madhusådanaþ - bhagavantam upàgatànàü samyag-dar÷inàm apunar-àvçttau kathitàyàü tato vimukhànàm asamyag-dar÷inàü punar-àvçttir artha-siddhety àha àbrahmeti | àbrahma-bhuvanàt bhavanty atra bhåtànãti bhuvanaü lokaþ | abhividhàv à-kàraþ | brahma-lokena saha sarve 'pi lokà mad-vimukhànàm asamyag-dar÷inàü bhoga-bhåtayaþ punar-àvartinaþ punar-àvartana-÷ãlàþ | brahma-bhavanàd iti pàñhe bhavanaü vàsa-sthànam iti sa evàrthaþ | he 'rjuna svataþ-prasiddha-mahà-puruùa | 

kiü tadvad eva tvàü pràptànàm api punar àvçttir nety àha màm ã÷varam ekam upetya tu | tur lokàntara-vailakùaõya-dyotanàrtho 'vadhàraõàrtho và | màm eva pràpya nirvçttànàü he kaunteya màtçto 'pi prasiddha-mahànubhàva punar-janma na vidyate punar-àvçttir nàstãty arthaþ | atràrjuna kaunteyeti sambodhana-dvayena svaråpataþ kàraõata÷ ca ÷uddhir j¤àna-saüpattaye såcità | 

atreyaü vyavasthà | ye krama-mukti-phalàbhirupàsanàbhir brahma-lokaü pràptàs teùàm eva tatrotpanna-samyag-dar÷anànàü brahmaõà saha mokùaþ | ye tu pa¤càgni-vidyàdibhir atat-kratavo 'pi tatra gatàs teùàm ava÷yambhàvi punar-janma | ataeva krama-mukty-abhipràyeõa brahma-lokam abhisampadyate na ca punar àvartate, anàvçttiþ ÷abdàt iti ÷ruti-såtrayor upapattiþ | itaratra teùàm iha na punar àvçttiþ imaü mànavam àvartaü nàvartante itãhemam iti ca vi÷eùaõàd gamanàdhikaraõa-kalpàd anyatra punar àvçttiþ pratãyate ||16||

vi÷vanàthaþ --- sarva eva jãvà mahà-sukçtino 'pi jàyante mad-bhaktàs tu tavan na jàyanta ity àha àbrahmeti | brahmaõo bhuvanaü satya-lokas tam abhivyàpya ||16||

baladevaþ - mad-vimukhàs tu karma-vi÷eùaiþ svargàdi-lokàn pràptà api tebhyaþ patantãty àha àbrahmeti | abhividhàvàkàraþ brahma bhuvanaü vyàpyety arthaþ | brahma-lokena saha sarve svargàdayo lokàs tat-tad-vartino jãvàs tat-tat-karma-kùaye sati punar àvartino bhåmau punar janma labhante | màm upetyeti punaþ kathanaü dçóhãkaraõàrtham | atredaü bodhyaü pa¤càgni-vidyayà mahàhava-maraõàdinà ye brahma-lokaü gatàs teùàü bhogànte pàtaþ syàt | ye tu sa-niùñhàþ pare÷a-bhaktàþ svargàdi-lokàn krameõànubhavantas tatra gatàs teùàü tu na tasmàt pàtaþ | kintu tal-loka-vinà÷e tat-patinà saha
pare÷a-loka-pràptir eva -

brahmaõà saha te sarve sampràpte pratisa¤care | 
parasyànte kçtàtmànaþ pravi÷anti paraü padam || iti smaraõàd iti ||16||


__________________________________________________________

BhG 8.17

sahasra-yuga-paryantam ahar yad brahmaõo viduþ |
ràtriü yuga-sahasràntàü te 'horàtra-vido janàþ ||17||

÷rãdharaþ - nanu ca tapasvino dàna-÷ãlà vãta-ràgàs titikùavaþ | trailokya-sopari-sthànaü labhante loka-varjitam | ity àdi puràõa-vàkyais trailokyasya sakà÷àn maharlokàdãnàm utkçùñatvaü gamyate | vinà÷itve ca sarveùàm ava÷iùñe katham asau vi÷eùaþ syàd ity à÷aïkya bahv-alpa-kàla-sthàyitva-nimitto 'sau vi÷eùa ity à÷ayena sva-mànena ÷ata-varùàyuùo brahmaõo 'hany ahani trilokya utpattiþ ni÷i ni÷i ca pralayo bhavatãti dar÷ayiùyan brahmaõo 'horàtrayoþ pramàõam àha sahasreti | 

sahasraü yugàni paryanto 'vasànaü ysya tad brahmaõo yad ahas tad ye viduþ yuga-sahasram anto yasyàs tàü ràtriü ca yoga-balena ye vidus ta eva sarvaj¤à janà aho-ràtra-vidaþ | yeùàü tu kevalaü candràditya-gatyaiva j¤ànaü te tathàhoràtra-vido na bhavanti | alpa-dar÷itvàt | yuga-÷abdena atra caturyugam abhipretaü caturyuga-sahasraü tu brahmaõo dinam ucyate iti viùõu-puràõokteþ | brahmaõa iti ca mahar-lokàdi-vàsinàm upalakùaõàrtham | tatràyaü kàla-gaõanà-prakàraþ | manuùyàõàü yad varùaü tad devànàm aho-ràtram | tàdç÷air aho-ràtraiþ pakùa-màsàdi-kalpanayà dvàda÷abhir varùa-sahasrai÷
catur-yugaü bhavati | catur-yuga-sahasraü tu brahmaõo dinam | tàvat parimàõaiva ràtris tàdç÷air aho-ràtraiþ pakùa-màsàdi-krameõa varùa-÷ataüa brahmaõaþ paramàyur iti ||17||

madhusådanaþ - brahma-loka-sahitàþ sarve lokàþ punar àvartinaþ | kasmàt ? kàla-paricchinnatvàd ity àha sahasreti | manuùya-parimàõena sahasra-yuga-paryantaü sahasraü yugàni catur-yugàni paryanto 'vasànaü yasya tat | caturyuga-sahasraü tu brahmaõo dinam ucyate iti hi pauràõikaü vacanam | tàdç÷aü brahmaõaþ prajàpater ahar-dinaü yad ye viduþ tathà ràtriü yuga-sahasràntàü caturyuga-sahasra-paryantàü ye vidur ity anuvartate te 'horàtra-vidas ta evàho-ràtra-vido yogino janàþ | ye tu candràrka-gatyaiva vidus te nàhoràtra-vidaþ svalpa-dar÷itvàd ity abhipràyaþ ||17||

vi÷vanàthaþ ---  nanu amçtaü kùemam abhayaü trimårdhno 'dhàyi mårdhasu (BhP 2.6.19) iti dvitãya-skandhoktyà keùàücin mate brahma-lokasya abhayatva-÷ravaõàt | sannyàsibhir api jagamiùitatvàt tatratyànàü pàto na sambhàvyate ? maivaü | tal-loka-svàmino brahmaõo 'pi pàtaþ syàt kim utànyeùàm iti vya¤jayann àha sahasra iti | sahasraü yugàni paryanto 'vasànaü yasya tad brahmaõo 'har dinaü yad ye ÷àstràbhij¤à vidur jànanti te 'ho-ràtra-vido janà ràtrim api tasya yuga-sahasràntàü viduþ | tena tàdç÷àho-ràtraiþ pakùam àsàdi-krameõa varùa-÷ataü brahmaõaþ paramàyur iti | etad-ante tasyàpi pàto na kasyacid vaiùõavasya
tasya brahmaõo mokùa÷ ceti vya¤jitam ||17||

baladevaþ - svargàdayaþ satyàntàþ sarve lokàþ kàla-paricchinnatvàd vina÷yantãti bhàvenàha sahasreti | yad ye brahmaõa÷ caturmukhasyàhar dinaü nç-màõena sahasra-yuga-paryantaü viduþ catur-yuga-sahasraü tu brahmaõo dinam ucyate iti smçteþ | sahasraü caturyugàni paryanto 'vasànaü yasya tat | tasya ràtriü ca caturyuga-sahasràntàü vidus ta eva yogino janà aho-ràtra-vido bhavanti | na tv anye candràrka-gati-vido mahar-lokàdi-sthitànàm upalakùaõam etat | ayam arthaþ néõàü varùaü devànàm aho-ràtraü tàdç÷air aho-ràtraiþ pakùam àsàdi-gaõanayà dvàda÷abhri varùa-sahasrai÷ catur-yugaü
catur-yugànàü sahasraü tu brahmaõo dinaü ràtri÷ ca tàvaty eva tàdç÷ai÷ càho-ràtraiþ pakùàdi-gaõanayà varùa-÷ataü tasya paramàyur iti | tad-ante tal-lokasya tad-vartinàü ca vinà÷àd àvçttiþ siddheti ||17||


__________________________________________________________

BhG 8.18

avyaktàd vyaktayaþ sarvàþ prabhavanty aharàgame |
ràtryàgame pralãyante tatraivàvyaktasaüj¤ake ||18||

÷rãdharaþ - tatra kim ? ata àha avyaktàd iti | kàryasyàvyaktaü råpaü kàraõàtmakam | tasmàd avyaktàt kàraõa-råpàd vyajyanta iti vyaktaya÷ caràcaràõi bhåtàni pràdurbhavanti | kadà ? ahar-àgame brahmaõo dinasyopakrame | tathà ràtrer àgame brahma-÷ayane | tasminn evàvyakta-saüj¤ake kàraõa-råpe pralayaü yànti | yad và te 'horàtra-vida ity etan na vidhãyante | kintu te prasiddhà ahoràtra-vido janà brahmaõo yad ahar vidus tasyàhna àgame 'vyaktàd vyaktayaþ prabhavanti | yàü ca ràtriü vidus tasyà ràtrer àgame pralãyante iti dvayor anvayaþ ||18||

madhusådanaþ - yathoktair aho-ràtraiþ pakùam àsàdi-gaõanayà pårõaü varùa-÷ataü prajàpateþ paramàyur iti kàla-paricchinnatvenànityo 'sau | tena tal-lokàt punar-àvçtti-yuktaiva | ye tu tato 'rvàcãnàs teùàü tad ahar-màtra-paricchinnatvàt tat-tal-lokebhyaþ punar-àvçttir iti kim u vaktavyam ity àha avyaktàd iti |  atra dainandina-sçùñi-pralayor eva vaktum upakràntatvàt tatra càkà÷àdãnàü sattvàd avyakta-÷abdenàkhyàkçtàvasthà nocyate | kintu prajàpateþ svàpàvasthaiva | svàpàvasthaþ prajàpatir iti yàvat | ahar-àgame prajàpateþ prabodha-samaye 'vyaktàt tat-svàpàvasthà-råpàd vyaktayaþ ÷arãra-viùayàdi-råpà bhoga-bhåtayaþ prabhavanti vyavahàra-kùamatayà
'bhivyajyante | ràtry-àgame tasya svàpa-kàle pårvoktàþ sarvà api vyaktayaþ pralãyante tiro-bhavanti yata àvirbhåtàs tatraivàvyakta-saüj¤ake kàraõe pràg-ukte svàpàvasthe prajàpatau ||18||

vi÷vanàthaþ --- ye tu tato 'rvàcãnàs triloka-sthàs teùàü tu tasyàhany ahany api pàta ity àha avyaktàd iti | atra dainandina-sçùñi-pralayayor àkà÷àdãnàü sattvàd avyakta-÷abdena svàpàvasthaþ prajàpatir evocyate iti madhusådana-sarasvatã-pàdàþ | tata÷ ca avyaktàt svàpàvasthàt prajàpateþ sakà÷àd vyaktayaþ ÷arãra-viùayàdi-råpà bhoga-bhåmayo bhavanti vyavahàra-kùamàþ syuþ | ràtry-àgame tasya svàpa-kàle pralãyante tasminn eva tirobhavanti ||18||

baladevaþ -- ye tu tasmàd arvàcãnàs trilokã-vartinas teùàü brahmaõo dine pàtaþ syàd ity àha avyaktàd iti | ahar-àgame brahmaõo jàgara-samaye avyaktàt svàpàvasthàt tasmàt sarvà ÷arãrendriya-bhogya-bhoga-sthàna-råpà vyaktayaþ prabhavanty utpadyante | ràtry-àgame tasya svàpa-samaye tatraiva brahmaõy avyakta-saüj¤ake svàpàvasthe kàraõe tàþ pralãyante tirobhavanti | atràvyakta-÷abdena pradhànaü nàbhidheyaü dainandina-sçùñi-pralayayor upakramàt | tadà viyad-àdãnàü sthitatvàc ca | kintu svàpàvastho brahmaiva tasyàrthaþ ||18||

__________________________________________________________

BhG 8.19

bhåta-gràmaþ sa evàyaü bhåtvà bhåtvà pralãyate |
ràtry-àgame 'va÷aþ pàrtha prabhavaty aharàgame ||19||


÷rãdharaþ - atra ca kçta-nà÷àkçtàbhyàgama-÷aïkàü vàrayan vairàgyàrthaü sçùñi-praylaya-pravàhasyàvicchedaü dar÷ayati bhåta-gràma iti | bhåtànàü caràcara-pràõinàm | gràmaþ samåhaþ | yaþ pràg àsãt sa evàyam ahar-àgame bhåtvà bhåtvà ràtrer àgame pralãyante pralãya pralãya punar apy ahar-àgame 'va÷aþ karmàdi-paratantraþ san prabhavati nànya ity arthaþ ||19||

madhusådanaþ - evam à÷u-vinà÷itve 'pi saüsàra-stha na nivçttiþ kle÷a-karmàdibhir ava÷atayà punaþ punaþ pràdurbhàvàt pràdurbhåtasya ca punaþ kle÷àdi-va÷enaiva tirobhàvàt | saüsàre viparivartamànànàü sarveùàm api pràõinàm asvàtantryàd ava÷ànàm eva janma-maraõàdi-duþkha-prabandha-sambandhàd alam anena saüsàreõeti-vairàgyotpatty-arthaü samàna-nàma-råpatvena ca punaþ punaþ pràdurbhàvàt kçta-nà÷àkçtàbhyàgama-parihàràrthaü càha bhåta-gràma iti | bhåta-gràmo bhåta-samudàyaþ sthàvara-jaïgama-lakùaõo yaþ pårvasmin kalpe sthitaþ sa evàyam etasmin kalpe jàyamàno 'pi na tu pratikalpam anyo 'nyac ca | asat-kàrya-vàdànabhyupagamàt
| 

     såryà-candramasau dhàtà yathà-pårvam akalpayat |
divaü ca pçthivãü càntarikùam atho suvaþ || iti ÷ruteþ | (MahànàràyaõaU 1.65)

samàna-nàma-råpatvàd àvçttàv apy avirodhau dar÷anàt smçte÷ ca (Vs 1.3.30)  iti nyàyàc ca | ava÷a ity avidyà-kàma-karmàdi-paratantraþ | he pàrtha spaùñam itarat ||19||

vi÷vanàthaþ --- evam eva bhåtànàü caràcara-pràõinàü gràmaþ samåhaþ ||19||

baladevaþ - ye pralãnàs te punar na bhaviùyantãti kçta-hànyàkçtàbhyàgama-÷aïkà syàt tàü nirasyann àha bhåteti | bhåta-gràmaþ sthira-cara-pràõi-samåho 'va÷aþ karmàdhãnaþ san tathà cedç÷a-janma-mçtyu-pravàha-saïkule prapa¤ce 'smin vivekinàü vairàgyaü yuktam ity uktam ||19||


__________________________________________________________

BhG 8.20

paras tasmàt tu bhàvo 'nyo 'vyakto 'vyaktàt sanàtanaþ |
yaþ sa sarveùu bhåteùu na÷yatsu na vina÷yati ||20||

÷rãdharaþ - lokànàm anityatvaü prapa¤cya parame÷vara-svaråpasya nityatvaü prapa¤cayati - para iti dvàbhyàm | tasmàc caràcara-kàraõa-bhåtàd avyaktàt paras tasyàpi kàraõa-bhåto yo 'nyas tad-vilakùaõo 'vyakta÷ cakùur-àdy-agocaro bhàvaþ sanàtano 'nàdiþ | sa tu sarveùu kàrya-kàraõa-lakùaõeùu bhåteùu na÷yatv api na vina÷yati ||20||

madhusådanaþ - eam ava÷ànàm utpatti-vinà÷a-pradar÷anenàbrahma-bhuvanàl lokàþ punar àvartina ity etad vyàkhyàtam adhunà màm upetya punar janma na vidyata ity etad vyàcaùñe dvàbhyàü paras tasmàd iti | tasmàc caràcara-sthåla-prapa¤ca-kàraõa-bhåtàd dhiraõyagarbhàkhyàd avyaktàt paro vyatiriktaþ ÷reùñho và tasyàpi kàraõa-bhåtaþ | vyatireke 'pi sàlakùaõyaü syàd iti nety àha-anyo 'tyanta-vilakùaõaþ na tasya pratimà asti iti ÷ruteþ | avyakto råpàdi-hãnatayà cakùur-àdy-agocaro bhàvaþ kalpiteùu sarveùu kàryeùu sad-råpeõànugataþ | ataeva sanàtano nityaþ | tu-÷abdo heyàd anityàd avyaktàd upàdeyatvaü  ntiyasyàvyaktasya
vailakùaõyaü såcayati | etàdç÷o yo bhàvaþ sa hiraõyagarbha iva sarveùu bhåteùu na÷yatsv api na vina÷yati utpadyamàneùv api notpadyata ity arthaþ | hiraõyagarbhasya tu kàryasya bhåtàbhimànitvàt tad-utpatti-vinà÷àbhyàü yuktàv evotpatti-vinà÷au na tu tad-anabhimànino 'kàryasya parame÷varasyeti bhàvaþ ||20||

vi÷vanàthaþ --- tasmàd ukta-lakùaõàd avyaktàt prajàpater hiraõyagarbhàt sakà÷àt paraþ ÷reùñaþ | hiraõyagarbhasyàpi kàraõabhåto yo 'nyaþ khalv avyakto bhàvaþ sanàtano 'nàdiþ ||20||

baladevaþ - tad evaü karma-tantràõàü janma-vinà÷a-dar÷anena àbrahma-bhuvanàt ity etad vivçtam | atha màm upetyaitad vivçõoti paras tasmàd iti | tasmàd utka-råpàd avyaktàd brahmaõo hiraõyagarbhàd anyo yo bhàvaþ padàrthaþ paraþ ÷reùñhas tato 'tyanta-vilakùaõas tasyopàsya ity arthaþ | ativailakùaõyam àha avyakta iti | àtam-vigrahatvàt pratyak ity arthaþ | prasàditas tu pratyakùo 'pi bhavatãty uktaü pràk | sanàtano 'nàdiþ | sa khalu hiraõyagarbha-paryanteùu sarveùu bhåteùu na vina÷yati ||20||


__________________________________________________________

BhG 8.21

avyakto 'kùara ity uktas tam àhuþ paramàü gatim |
yaü pràpya na nivartante tad dhàma paramaü mama ||21||

÷rãdharaþ - avinà÷e pramàõaü dar÷ayann àha avyakta iti | yo bhàvo 'vyakto 'tãndriyaþ | akùaraþ prave÷a-nà÷a-÷ånya iti | tathàkùaràt saübhavatãha vi÷vaü ity àdi-÷rutiùv akùara ity uktaþ | taü paramàü gatiü gamyaü puruùàrtham àhuþ | puruùàn na paraü kiücit sà kàùñhà sà parà gatiþ ity-àdi-÷rutayaþ | parama-gatitvam evàha yaü pràpya na nivartanta iti | tac ca mamaiva dhàma svaråpam | mamety upacàre ùaùñhã | ràhoþ ÷ira itivat | ato 'ham eva paramà gatir ity arthaþ ||21||

madhusådanaþ - yo bhàva ihàvyakta ity akùara iti cokto 'nyatràpi ÷rutiùu smçtiùu ca taü bhàvam àhuþ ÷rutayaþ smçtaya÷ ca puruùàn na paraü kiücit sà kàùñhà paramà gatiþ ity àdyàþ | paramàm utpatti-vinà÷a-÷ånya-sva-prakà÷a-paramànanda-råpàü gatiü puruùàrtha-vi÷ràntim | yaü bhàvaü pràpya na punar nivartante saüsàràya tad-dhàma svaråpaü mama viùõoþ paramaü sarvotkçùñam | mama dhàmeti ràhoþ ÷ira itivad bheda-kalpanayà ùaùñhã | ato 'ham eva paramà gatir ity arthaþ ||21||

vi÷vanàthaþ --- pårvokta-÷lokoktam avyakta-÷abdaü vyàcaùñe avyakta iti | na kùaratãty akùaro nàràyaõaþ eko nàràyaõa àsãn na brahmà na ca ÷aïkaraþ iti ÷ruteþ | mama paramaü dhàma nityaü svaråpam | yad và akùaraþ paraü dhàma brahmaiva mad-dhàma mat-tejo-råpam ||21||

baladevaþ -- yo bhàvo mayehàvyakta ity akùara iti cocyate taü vedàntàþ paramàü gatim àhuþ puruùàn na paraü kiücit sà kàùñhà paramà gatiþ ity àdau | yaü bhàvaü pràpyopetya janàþ punar na nivartante janma nàpnuvanti sa bhàvo 'ham evety àha tad iti | tan mamaiva dhàma svaråpaü paramaü ÷rãmat ùaùñhãyaü caitanyam àtmanaþ svaråpam itivad avagantavyà ||21||

__________________________________________________________

BhG 8.22

puruùaþ sa paraþ pàrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà |
yasyàntaþ-sthàni bhåtàni yena sarvam idaü tatam ||22||

÷rãdharaþ - tat-pràptau ca bhaktir antaraïgopàya ity uktam evety àha puruùa iti | sa càhaü paraþ puruùo 'nanyayà | na vidyate 'nyaþ ÷araõatvena yasyàü tayaikànta-bhaktyaiva labhyaþ | nànyathà | paratvam evàha yasya kàraõa-bhåtasyàntar-madhye bhåtàni sthitàni | yena ca kàraõa-bhåtenedaü sarvaü jagat tataü vyàptam ||22||

madhusådanaþ - idànãm ananya-cetàþ satataü yo màü smarati nitya÷aþ tasyàhaü sulabhaþ iti pràg uktaü bhakti-yogam eva tat-pràpty-upàyam àha puruùa sa iti | sa paro nirati÷ayaþ puruùaþ paramàtmàham evànanyayà na vidyate 'nyho viùayo yasyàü tayà prema-lakùaõayà bhaktyaiva labhyo nànyathà |sa ka ity apekùàyàm àha yasya purusasyàntaþ-sthàny antarvartãni bhåtàni sarvàõi kàryàõi kàraõàntarvartitvàt kàryasya | ataeva yena puruùeõa sarvam idaü kàrya-jàtaü tataü vyàptam -

yasmàt paraü nàparam asti kiücid yasmàn nàõãyo na jyàyo 'sti ka÷cit |
vçkùa eva stabdho divi tisñhaty ekas tenedaü pårõaü puruùeõa sarvam |
yat kiücit jagat sarvaü dç÷yate ÷råyate 'pi và | 
antar bahi÷ ca tat sarvaü vyàpya nàràyaõaþ sthitaþ ||
sa paryagàc chukram ity-àdi-÷rutibhya÷ ca ||22||

vi÷vanàthaþ --- sa ca mad-aü÷aþ paramaþ puruùaþ | na vidyate 'nyat karma-yoga-kàmanàdikaü yasyàü tayaiva | ataeva pårvaü mayoktaü ananya-cetàþ satatam iti bhàvaþ ||22||

baladevaþ -- at-pràptau bhakteþ såpàyatvam àha puruùaþ sa iti | sa mal-lakùaõaþ puruùo 'nanyayà tad-ekàntayà ananya-cetàþ satatam iti pårvoditayà bhaktyaiva labhyo labdhuü ÷akyo yoga-bhaktyà tu duþ÷akyà tat-pràptir ity arthaþ | tal-lakùaõam àha yasyeti | sarvam idaü jagat yena tataü vyàptam | ÷ruti÷ caivam àha-

eko va÷ã sarvagaþ kçùõa ãóya 
eko 'pi san bahudhà yo 'vabhàti |
vçkùa iva stabdho divi tiùñhaty ekas 
tenedaü pårõaü puruùeõa sarvam || ity àdyà ||22||


__________________________________________________________

BhG 8.23

yatra kàle tv anàvçttim àvçttiü caiva yoginaþ |
prayàtà yànti taü kàlaü vakùyàmi bharatarùabha ||23||


÷rãdharaþ - tad evaü param÷varopàsakàs tat-padaü pràpya na nivartante | anye tv àvartanta ity uktam | tatra kena màrgeõa gatà nàvartante | kena và gatà÷ càvartante | ity apekùàyàm àha yatreti | yatra yasmin kàle prayàtà yogino 'nàvçttiü yànti yasmiü÷ ca kàle prayàtà àvçttiü yànti taü kàlaü vakùyàmãty anvayaþ | atra ca ra÷my-anusàrã ata÷ càyane 'pi dakùiõe iti såcita-nyàyenottaràyaàdi-kàla-vi÷eùa-maraõaü ca tv avivakùitatvàt kàla-÷abdena kàlàbhimàninãbhir àtivàhikãbhir devatàbhiþ pràpyo màrga upalakùyate | ato 'yam arthaþ yasmin kàlàbhimàni-devatopalakùite màrge prayàtà yogina upàsakàþ karmiõa÷ ca yathàkramam
anàvçttim àvçttiü ca yànti | taü kàlàbhimàni-devatopalakùitaü màrgaü kathayiùyàmãti | agni-jyotiùoþ kàlàbhimànitvàbhàve 'pi bhåyasàm aharàdi-÷abdoktànàü kàlàbhimànitvàt tat-sàhacaryàd àmra-vanam ity àdivat kàla-÷abdenopalakùaõam aviruddham ||23||

madhusådanaþ - saguõa-brahmopàsakàs tat-padaü pràpya na nivartante kintu krameõa mucyante | tatra tal-loka-bhogàt pràg-anutpanna-samyag-dar÷anànàü tesàü màrgàpekùà vidyate na tu samyag-dar÷inàm iva tad-anapekùety upàsakànàü tal-loka-pràptaye deva-yàna-màrga upadi÷yate | pitç-yàna-màrgopanyàsas tu tasya stutaye yatreti | 

pràõotkramaõànantaraü yatra yasmin kàle kàlàbhimàni-devatopalakùite màrge prayàtà yogino dhyàyinaþ karmiõa÷ cànàvçttim àvçttiü ca yànti | deva-yàne pathi prayàtà÷ ca karmiõa àvçttiü yànti | yadyapi deva-yàne 'pi pathi prayàtàþ punar àvartante ity uktaü àbrahma-bhuvanà lokàþ punar àvartinaþ  ity atra, tathàpi  pitç-yàne pathi gatà àvartanta eva na ke 'pi tatra krama-mukti-bhàjaþ | deva-yàne pathi gatàs tu yadyapi kecid àvartante pratãkopàsakàs taóil-loka-paryantaü gatà hiraõyagarbha-paryantam amànava-puruùa-nãtà api pa¤càgni-vidyàdy-upàsakà atat-kratavo bhogànte nivartanta eva tathàpi daharàdy-upàsakàþ krameõa mucyante | bhogànta iti na sarva evàvartante | ataeva pitç-yànaþ panthà niyamenàvçtti-phalatvàn
nikçùñaþ | ayaü tu deva-yànaþ panthà anàvçtti-phalatvàd atipra÷asta iti stutir upapadyate keùàücid àvçttàv apy anàvçtti-phalatvasyànapàyàt |

taü deva-yànaü pitç-yànaü ca kàlaü kàlàbhimàni-devatopalakùitaü màrgaü vakùyàmi | he bharatarùabha ! atra kàla-÷abdasya mukhyàrthatve 'gnir-jyotir-dhåma-÷abdànàm upapattir gati-sçti-÷abdayo÷ ceti tad-anurodhenaikasmin kàla-pada eva lakùaõà÷rità kàlàbhimàni-devatànàü màrga-dvaye 'pi bàhulyàt | agni-dhåmayos tad-itarayoþ sator api agnihotra-÷abdavad eka-de÷enàpy upalakùaõaü kàla-÷abdena | anyathà pràtar agni-devatàyà abhàvàt tat-prakhyaü cànya-÷àstram (üã.da 1.4.4) ity anena tasya nàma-dheyatayà na syàt | àmra-vanam iti ca laukiko dçùñàntaþ |
vi÷vanàthaþ --- nanu yaü pràpya na nivartante tad dhàma paramaü mama iti tva-uktyà tvad-bhaktàs tvàü pràptà na punar àvartanta ity uktam | na tatra tva-pràntau ka÷cin màrga-niyama ity  uktaþ |tvad-bhaktànàü ca guõàtãtatvàt tan-màrgo 'pi guõàtãta eva avasãyate, na tu sàttviko 'rcir-àdiþ | yas tu màrgo yogino j¤àninaþ karmiõa÷ càsti tam ahaü jij¤àse ity apekùàyàm àha yatreti | pràõotkramaõànantaraü tatra kàlopalakùite màrge prayàtà anàvçttim àvçttiü ca yànti taü kàlaü màrgaü vakùya ity anvayaþ ||23||

baladevaþ -- sva-bhaktànàm àvçttiþ sva-vimukhànàü tv àvçttir uktà | sà sà ca kena pathà gatànàü bhaved ity apekùàyàm àha yatreti | yogino bhaktàþ kàmya-karmiõa÷ ca | atra kàla-÷abdena kàlàbhimànino devatoktàþ | agni-dhåmayoþ kàlatvàbhàvàt kàla-÷abdenoktis tu bhåyasà mahad-àdi-÷abdànàü ràtry-àdi-÷abdànàü ca kàla-vàcitvàt tathà càrcir-àdibhir dhåmàdibhi÷ ca devaiþ pàlitaþ panthàþ kàla-÷abdenokto bodhyaþ ||23||

__________________________________________________________

BhG 8.24

agnir jyotir ahaþ ÷uklaþ ùaõmàsà uttaràyaõam |
tatra prayàtà gacchanti brahma brahma-vido janàþ ||24||

÷rãdharaþ - tatrànavçtti-màrgam àha agnir iti | agni-jyotiþ-÷abdàbhyàü te 'rcir abhisambhavanti iti ÷ruty-uktàrcir-abhimàninã devatopalakùyate | ahar iti divasàbhimàninã | ÷ukla iti ÷ukla-pakùàbhimàninã | uttaràyaõa-råpàþ ùaõ-màsà ity uttaràyaõàbhimàninã | etac cànyàsàm api ÷ruty-uktànàü saüvatsara devalokàdi-devatànam upalakùaõàrtham | evaü bhåto yo màrgas tatra prayàtà gatà bhagavad-upàsakà janà brahma pràpnuvanti | yatas te brahma-vidaþ | tathà ca ÷rutiþ - te 'rciùam abhi sambhavanti arciùo 'rahna àpåryamàõa-pakùam àpåryamàõa-pakùàd yàn ùaõ-màsànudaïïàditya eti màsebhyo deva-lokam iti | na hi sadyo-mukti-bhàjàü
samyag-dar÷ana-niùñhànàü gatir và kvacid asti, na tasya pràõà utkràmanti ||24||

madhusådanaþ - tatropàsakànàü deva-yànaü panthànam àha agnir iti | agnir-jyotir ity arcir abhimàninã devatà lakùyate | ahar ity ahar-abhimàninã ÷ukla-pakùa iti ÷ukla-pakùàbhimàninã ùaõ-màsà uttaràyaõam iti uttaràyaõa-råpa-ùaõmàsàbhimàninã devataiva lakùyate àtivàhikàs tal-liïgàt (MD 4.3.4) iti nyàyàt | etac cànyàsàm api ÷ruty-uktànàü devatànam upalakùaõàrtham | tathà ca ÷rutiþ - te 'rciùam abhi sambhavanti arciùo 'rahna àpåryamàõa-pakùam àpåryamàõa-pakùàd yàn ùaó-uïïeti màsàüs tàn màsebhyaþ saüvatsaraü saüvatsaràd àdityam àdityàc candramasaü candramaso vidyutaü
tat-puruùo 'mànavaþ sa enàn brahma gamayaty eùa deva-patho brahma-patha etena pratipadyamànà imaü mànavam àvartaü nàvartante iti | 

atra ÷ruty-antarànusàràt saüvatsarànantaraü deva-loka-devatà tato vàyu-devatà tata àditya ity àkare nirõãtam | evaü vidyuto 'nantaraü varuõendra-prajàpatayas tàvatà màrga-parva-pårtiþ | tatràrcir-ahaþ-÷ukla-pakùottaràyaõa-devatà ihoktàþ | saüvatsaro deva-loko vàyur àditya÷ candramà vidyud-varuõa indraþ prajàpati÷ cety anuktà api draùñavyàþ | tatra deva-yàna-màrge prayàtà gacchanti brahma kàryopàdhikaü kàryaü vàdarir asya gaty-upapatteþ (Vs 4.3.7) iti nyàyàt | nirupàdhikaü tu brahma tad-dvàraiva krama-mukti-phalatvàt | brahma-vidaþ saguõa-brahmopàsakà janàþ | atra etena pratipadyamànà imaü mànavam àvartaü nàvartanta
iti ÷rutàv imam iti vi÷eùaõàt kalpàntare kecid àvartanta iti pratãyate | ataevàtra bhagavatodàsitaü ÷rauta-màrga-kathanenaiva vyàkhyànàt ||24||

vi÷vanàthaþ --- atrànavçtti-màrgam àha agnir iti | agni-jyotiþ-÷abdàbhyàü te 'rciùam  abhisambhavanti iti ÷ruty-uktyàrcir-abhimàninã devatopalakùyate | ahar ity ahar-abhimàninã | ÷ukla iti ÷ukla-pakùàbhimàninã | uttaràyaõa-råpàþ ùaõ-màsà ity uttaràyaõàbhimàninã devatà | etad-råpo yo màrgas tatra prayàtà brahma-vido j¤ànino brahma pràpnuvanti | tathà ca ÷rutiþ - te 'rciùam abhi sambhavanti arciùo 'rahna àpåryamàõa-pakùam àpåryamàõa-pakùàd yàn ùaõ-màsànudaïïàditya eti màlebhyo deva-lokam iti ||24||

baladevaþ -- tatrànàvçtti-patham àha agnir iti | agni-jyotiþ-÷abdàbhyàü ÷ruty-ukto 'rcir-abhimànã deva upalakùyate | ahar iti divasàbhimànã ÷ukla iti ÷ukla-pakùàbhimàninã | ùaõ-màsà ity uttaràyaõam iti ùaõmàsàtmakottaràyaõàbhàbhimànã | etac cànyeùàü saüvatsaràdãnàü ÷ruty-uktànàm upalakùaõam | chàndogyàþ pañhanti - atha yad u caivàsmin ÷avyaü kurvanti yadi ca nàrciùam evàbhisaübhavanty arciùo 'haraha àpåryamàõa-pakùam àpåryamàõa-pakùàdyàn ùaó-udaõõeti màsàüs tàn màsebhyaþ saüvatsaraü saüvatsaràd àdityam àdityàc candramasaü
candramaso vidyutaü tat puruùo 'mànavaþ sa enàn brahma gamayaty eùa deva-patho brahma-patha etena pratipadyamànà imaü mànavam àvartaü nàvartanta iti | (4.15.5)

asyàrthaþ - asminn akùi-stha-brahmopàsaka-gaõe mçte sati yadi putra-÷iùyàdayaþ ÷abyaü ÷aba-sambandhi karma dàhàdi kurvanti | yadi ca na kurvanti | ubhayathàpy akùatopàsti-phalàs te tad-upàsakà arcir-àdibhir devais tam upàsyaü prayàntãti sphuñam anyat | atra saüvatsaràdityayor madhye vàyu-loko nive÷yaþ | vidyutaþ paratra kramàd varuõendra- prajàpatayo bodhyàþ | ÷ruty-antaràd ity àkare vistaraþ | amànavo nitya-pàrùadaþ pare÷asya hareþ puruùaþ | ete 'rcir-àdayo devà ity àha såtra-kàraþ - àtivàhikàs tal-liïgàt (Vs 4.3.4) iti | tathàrcir-àdibhir bhagavan-nide÷a-sthair dvàda÷abhir devaiþ sevyamànena pathà bhagavantaü tad-bhaktàþ
prayànti tataþ punar nàvartanta iti | evam uktaü nirõetçbhiþ-

arcir dina-sita-pakùair ihottaràyaõa-÷aran-marud-ravibhiþ |
vidhu-vidyud-varuõndra-druhiõai÷ càgàt padaü harer muktaþ || iti ||24||


__________________________________________________________

BhG 8.25

dhåmo ràtris tathà kçùõaþ ùaõmàsà dakùiõàyanam |
tatra càndramasaü jyotir yogã pràpya nivartate ||25||

÷rãdharaþ - àvçtti-màrgam àha dhåma iti | dhåmo dhåmàbhimàninã devatà | ràtry-àdi-÷abdai÷ ca pårvavad eva ràtri-kçùõa-pakùa-dakùiõàyana-råpa-ùaõ-màsàbhimàninyas tisro devatà upalakùyante | etàbhir devatàbhir upalakùito yo màrgas tatra prayàtaþ karma-yogã càndramasaü jyotis tad-upalakùitaü svarga-lokaü pràpya tatreùñàpårta-karma-phalaü bhuktvà punar àvartate | tatràpi ÷rutiþ-te dhåmam abhi sambhavanti dhåmàd ràtriü ràtrer apakùãyamàõa-pakùam apakùãyamàõa-pakùàd yàn ùaõmàsàn dakùiõàditya eti màsebhyaþ pitç-lokaü pitç-lokàt candraü
te candraü pràpya annaü bhavanti iti | tad evaü nivçtti-karma-sahitopàsanayà krama-muktiþ kàmya-karmabhi÷ ca svarga-bhogànantaram àvçttiþ | niùiddha-karmabhis tu naraka-bhogànàntaram àvçttiþ | kùudra-karmaõàü tu jantånàm atraiva punaþ punar janmeti draùñavyam ||25||

madhusådanaþ - deva-yàna-màrgastuty-arthaü pitç-yàna-màrgam àha dhåma iti | atràpi dhåma iti dhåmàbhimàninã devatà ràtrir iti ràtry-abhimàninã kçùõa iti kçùõa-pakùàbhimàninã | ùaõmàsà dakùiõàyanam iti dakùiõàyanàbhimàninã lakùyate etad apy anyàsàü ÷ruty-uktànàm upalakùaõam | tathà hi ÷rutiþ -- te dhåmam abhi sambhavanti dhåmàd ràtriü ràtrer apara-pakùam apara-kùãyamàõa-pakùàd yàn ùaó-dakùiõaiti màsàüs tàn anite saüvatsaram abhipràpnuvanti màsebhyaþ pitç-lokaü pitç-lokàd àkà÷am àkà÷àc candramasam eùa somo ràjà tad-devànàm annaü
taü devà bhakùayanti tasmin yàvat saüpàtam uùitvàthaitam evàdhvyànaü punar nivartante iti | tatra tasmin pathi prayàtà÷ càndramasaü jyotiþ phalaü yogã karma-yogãùñàpårta-datta-kàrã pràpya yàvat-sampàtam uùitvà nivartate | sampataty aneneti sampàtaþ karma | tasmàd etasmàd àvçtti-màrgàd anàvçtti-màrgaþ ÷reyàn ity arthaþ ||25||

vi÷vanàthaþ --- karmiõàm àvçtti-màrgam àha dhåma iti | dhåmàbhimàninã devatà | ràtry-àdi-÷abdai÷ ca pårvavad eva tat-tad-abhimàninyas tisro devatà lakùyante | etàbhir devatàbhir upalakùito yo màrgas tatra prayàtaþ karma-yogã càndramasaü jyotis tad-upalakùitaü svarga-lokaü pràpya karma-phalaü bhuktvà nivartate ||25||

baladevaþ - athàvçtti-patham àha dhåmo ràtrir  iti | tatràpi pårvavat dhåma-ràtri-kçùõa-pakùa-ùaõmàsàtmaka-dakùiõàyanànàm abhimànino devà lakùyàþ | saüvatsara-pitç-lokàkà÷a-candramasàü ÷ruty-uktànàm upalakùaõam etat | chàndogyàþ pañhanti - atha ya ime gràma iùñà-pårte dattam ity upàsate te dhåmam abhisambhavanti | dhåmàd ràtriü ràtrer apara-pakùam apara-pakùàdyàn ùaó-dakùiõaiti màsàüs tàn naite saüvatsaram abhipràpnuvanti || màsebhyaþ pitç-lokaü pitç-lokàd àkà÷am àkà÷àc candramasam eùa somo ràjà tad devànàm annaü taü devà bhakùayanti
| tasmin yavàt saüpàtam uùitvàthaitam evàdhvànaü punar nivartante (5.10.3-5) iti |

tathà ca  dhåmàdibhiþ pare÷a-nide÷asthair aùñabhir devaiþ pàlitena pathà kàmya-karmiõa÷ candra-lokaü pàpya bhoga-kùaye sati tasmàt punar nivartanta iti ||25||

__________________________________________________________

BhG 8.26

÷ukla-kçùõe gatã hy ete jagataþ ÷à÷vate mate |
ekayà yàty anàvçttim anyayàvartate punaþ ||26||

÷rãdharaþ - uktau màrgàv upasaüharati ÷ukleti | ÷uklàrcir-àdi-gatiþ prakà÷a-mayatvàt kçùõà dhåmàdi-gatis tamo-mayatvàt | ete gatã màrgau j¤àna-karmàdhikàriõo jagataþ ÷à÷vate anàdã saümate saüsàrasyànàditvàt | tayor ekayà ÷uklayà anàvçttiü mokùaü yàti | anyayà kçùõayà tu punar àvartate ||26||

madhusådanaþ - uktau màrgàv upasaüharati ÷ukla-kçùõe iti | ÷uklàrcir-àdi-gatir j¤àna-prakà÷a-mayatvàt | kçùõà dhåmàdi-gatir j¤àna-hãnatvena tamomayatvàt | te ete ÷ukla-kçùõe gatã màrgau hi prasiddhe sa-guõa-vidyà-karmàdhikàriõoþ | jagataþ sarvasyàpi ÷àstra-j¤asya ÷à÷vate anàdã mate saüsàrasyànàditvàt | tayor ekayà ÷uklayà yàty anàvçttiü ka÷cit | anyayà kçùõayà punar àvartate sarvo 'pi ||26||

vi÷vanàthaþ --- uktau màrgàv upasaüharati ÷ukla-kçùõe iti | ÷à÷vate anàdã saümate saüsàrasyànàditvàt | ekayà ÷uklayà anàvçttiü mokùam anyayà kçùõayà tu punaþ punar atra jàyate ||26||

baladevaþ - uktau panthànàv upasaüharati ÷ukleti | arcir-àdir gatiþ ÷uklà prakà÷a-mayatvàt dhåmàdikà gatiþ kçùõà prakà÷a-÷ånyatvàt | gatiþ panthà ete gatà j¤àna-karmàdhikàriõo jagataþ ÷à÷vate anàdã sammate tasyànàditvàt | sphuñam anyat ||26||

__________________________________________________________

BhG 8.27

naite sçtã pàrtha jànan yogã muhyati ka÷cana |
tasmàt sarveùu kàleùu yoga-yukto bhavàrjuna ||27||

÷rãdharaþ - màrga-j¤àna-kalaü dar÷ayan bhakti-yogam upasaüharati naite iti | ete sçtã màrgau mokùa-saüsàra-pràpakau jànan ka÷cid api yogã na muhyati | sukha-buddhyà svargàdi-phalaü na kàmayate | kintu parame÷vara-niùñha eva bhavatãty arthaþ | spaùñam anyat ||27||

madhusådanaþ - gater upàsyatvàya tad-vij¤ànaü stauti naite iti | ete sçtã màrgau he pàrtha jana krama-mokùàyaikà punaþ saüsàràyàpareti ni÷cinvan yogã dhyàna-niùñho na muhyati kevalaü karma dhåmàdi-màrga-pràpakaü kartavyatvena na pratyeti ka÷cana ka÷cid api | tasmàd yogasthàpunar-àvçtti-phalatvàt sarveùu kàleùu yoga-yuktaþ samàhita-citto bhavàpunar-àvçttaye he 'rjuna ||27||

vi÷vanàthaþ --- etan-màrga-dvaya-j¤ànaü vivekotpàdakam atas tadvantaü stauti naite iti | yoga-yuktaþ samàhita-citto bhava ||27||

baladevaþ -- etayoþ pathor bodho viveka-hetur bhavatãti taü stauti naita iti | sçtã panthàno jànan arcir-àdi-mokùàya dhåmàdiþ saüsàràyeti smaran ka÷cid api yogã mad-bhakto na muhyati dhåmàdi-pràpakaü karma kartavyatvena na ni÷cinotãty arthaþ | yoga-yuktaþ samàdhi-niùñho bhavàpunar-àvçttaye ||27||

__________________________________________________________

BhG 8.28

vedeùu yaj¤eùu tapaþsu caiva
dàneùu yat puõyaphalaü |
atyeti tat sarvam idaü viditvà
yogã paraü sthànam upaiti càdyam ||28||

÷rãdharaþ - adhyàyàrtham aùña-pra÷nàrtha-nirõayaü saphalam upasaüharati vedeùv iti | vedeùv adhyayanàdibhþ | yaj¤eùv anuùñhànàdibhiþ | tapaþsu kàya-÷oùaõàdibhiþ | dàneùu sat-pàtre 'rpaõàdibhiþ | yat puõya-phalam upadiùñaü ÷àstreùu tat sarvam atyeti | tato 'pi ÷reùñhaü yogai÷varyaü pràpnoti | kiü kçtvà ? idam aùña-pra÷nàrtha-nirõayenoktaü tattvaü viditvà | tata÷ ca yogã j¤ànã bhåtvà param utkçùñam àdyaü jagan måla-bhåtaü sthànaü viùõoþ paramaü
padaü pràpnoti ||28||

aùñame 'ùña vi÷iùñe 'ùña-saüpçùñàrtha-vinirõayaiþ |
akliùñam iùña-dhàmàptiþ spaùñitotkçùña-vartmanà ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmikçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
tàraka-brahma-yogo nàmàùñamo 'dhyàyaþ ||8||

madhusådanaþ -  punaþ ÷raddhànu-vçddhy-arthaü yogaü stauti vedeùv iti | vedeùu darbha-pavitra-pàõitva-pràï-mukhatva-gurv-adhãnatvàdibhiþ samyag-adhãteùu, yaj¤eùv aïgopàïga-sàhityena ÷raddhayà samyag-anuùñhiteùu | tapaþsu ÷àstrokteùu mano-buddhy-àdyaikàgryeõa ÷raddhayà sutapteùu | dàneùu tulà-puruùàdiùu de÷e kàle pàtre ca ÷raddhayà samyag-dattesu yat-puõya-phalaü puõyasya dharmasya phalaü svarga-svàràjyàdi pradiùñaü ÷àstreõa | atyety atikràmati tat sarvam idaü pårvokta-sapta-pra÷na-niråpaõa-dvàreõoktaü viditvà samyag-anuùñhàna-prayantam avadhàryànuùñhàya
ca yogã dhyàna-niùñhaþ | na kevalaü tad atikràmati paraü sarvotkçùñam ai÷varaü sthànam àdyaü sarva-kàraõam upaiti ca pratipadyate ca sarva-kàraõaü brahmaiva pràpnotãty arthaþ | tad anenàdhyàyena dhyeyatvena tat-padàrtho vyàkhyàtaþ ||28||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm adhikàri-bhedenàkùara-para-brahma-vivaraõaü nàmàùñamo 'dhyàyaþ ||8||

vi÷vanàthaþ --- etad-adhyàyoktàrtha-j¤àna-phalam àha vedeùv iti | tat sarvam atyeti atikramya ca yogã bhaktimàn tato 'pi ÷reùñhaü sthànam àdyam apràkçtaü nityaü pràpnoti ||28||

bhaktànàü sarvataþ ÷raiùñhyaü pårvoktaü teùv api sphuñam |
ananya-bhaktasyety artho 'tràdhyàye vya¤jito 'bhavat ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
÷rã-gãtàsv asñamo 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||8||

baladevaþ - saptamàùñamàdhyàya-dvaya-j¤àna-prakàram àha vedeùv iti | vedeùu brahmacarya-guru-÷u÷råùaõàdi-vidhinà samyag-adhãteùu sarvàïgoaa-saühàreõa samyag-anuùñhiteùu | tapaþsu ÷àstroktena vidhinà samyak cariteùu | dàneùu de÷a-kàla-pàtra-parãkùayà ÷raddhayà ca samyag-datteùu yat puõya-phalaü svarga-ràjyàdi-lakùaõaü pradiùñam uktam | tat sarvam abhyety atikramati | kiü kçtvety àha idam iti | idam adhyàya-dvayoktaü bhagavato mama mad-bhakte÷ ca màhàtmyaü sat-prasaïgena viditvà tad-vedana-sukhàtiriktaü tat sarvaü tçõàya manyata ity arthaþ | tato
yogã mad-bhaktimàn bhåtvàdyam anàdi-parama-màyikaü mat-sthànam upaiti ||28||

kçùõàü÷aþ puruùo yoga-bhaktyà labhyo 'rcir-àdibhiþ |
kçùõas tv ananya-bhaktyaivety aùñamasya vinirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye 'ùñamo 'dhyàyaþ |
||8||



**********************************************************



Bhagavadgita 9

BhG 9.1

÷rã-bhagavàn uvàca
idaü tu te guhyatamaü pravakùyàmy anasåyave |
j¤ànaü vij¤àna-sahitaü yaj j¤àtvà mokùyase '÷ubhàt ||1||

÷rãdharaþ -

pare÷aþ pràpyate ÷uddha-bhaktyeti sthitam aùñame |
navame tu tad-ai÷varyam atyà÷caryaü prapa¤cyate ||

evaü tàvat saptamàùñamayoþ svãyaü pàrame÷varaü tattvaü bhaktyaiva sulabhaü nànyathà ity uktvà idànãm acintyaü svakãyam ai÷varyaü bhakte÷ càsàdhàraõaü prabhàva`aprapa¤cayiùyan bhagavàn uvàca idam iti | vi÷eùeõa j¤àyate 'neneti vij¤ànam upàsanam | tat-sahitaü j¤ànam ã÷vara-viùayam | idaü tv anusåyave punaþ punaþ sva-màhàtmyam evopadi÷atãty evaü parama-kàruõike mayi doùa-dçùñi-rahitàya | tubhyaü vakùyàmi | tu-÷abdo vai÷iùñye ||1||

madhusådanaþ - pårvàdhyàye mårdhany anàóã-dvàrakeõa hçdaya-kaõñha-bhrå-madhyàdi-dhàraõà-sahitena sarvendriya-dvàra-saüyama-guõakena yogena svecchayotkrànta-pràõasyàrcir-àdi-màrgeõa brahma-lokaü prayàtasya tatra samyag-j¤ànodayena kalpànte para-brahma-pràpti-lakùaõà krama-muktir vyàkhyàtà | tatra cànenaiva prakàreõa muktir labhyate nànayathety à÷aïkya- ananya-cetàþ satataü yo màü smarati nitya÷aþ | tasyàhaü sulabhaþ ity àdinà bhagavat-tattva-vij¤ànàt sàkùàn mokùa-pràptir abhihità | tatra cànanyà bhaktir asàdhàraõo hetur ity uktaü puruùaþ sa paraþ pàrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà iti | tatra pårvokta-yoga-dhàraõà-pårva-pràõotkramaõàrcir-àdi-màrga-gamana-kàla-vilambàdi-kle÷am
antareõaiva sàkùàn mokùa-pràptaye bhagavat-tattvasya tad-bhakte÷ ca vistareõa j¤àpanàya navamo 'dhyàya àrabhyate | aùñame dhyeya-brahma-niråpaõena tad-dhyàna-niùñhasya gatir uktà | navame tu j¤eya-brahma-niråpaõena j¤àna-niùñhasya gatir ucyata iti saïkùepaþ | tatra vakùyamàõa-j¤àna-stuty-arthàs trãn ÷lokàn |

idaü pràg bahudhoktam agre ca vakùyamàõam adhunocyamànaü j¤ànaü ÷abda-pramàõakaü brahma-tattva-viùayakaü te tubhyaü pravakùyàmi | tu-÷abdaþ pårvàdhyàyoktàd dhyànàj j¤ànasya vailakùaõyam àha | idam eva samyag-j¤ànaü sàkùàn mokùa-pràpti-sàdhanaü na tu dhyànaü tasyàj¤ànànivartakatvàt | tat tv antaþkaraõa-÷uddhi-dvàredam eva j¤ànaü sampàdya krameõa mokùaü janayatãty uktam |

kãdç÷aü j¤ànaü guhyatamaü gopanãyatamam atirahasyatvàt | yato vij¤àna-sahitaü brahmànubhava-paryantam | ãdç÷am atirahasyam apy ahaü ÷iùya-guõàdhikyàd vakùyàmi tubhyam anasåyave | asåyà guõeùu doùa-dçùñis tad-àviùkaraõàdi-phalà | sarvadàyam àtmai÷varya-khyàpanenàtmànaü pra÷aüsati mat-purastàd ity evaü råpà tad-rahitàya | anenàrjuava-saüyamàv api ÷iùya-guõau vyàkhyàtau | punaþ kãdç÷aü j¤ànaü yaj j¤àtvà pràpya mokùyase sadya eva saüsàra-bandhanàd a÷ubhàt sarva-duþkha-hetoþ ||1||

vi÷vanàthaþ ---

àràdhyatve prabhor dàsair ai÷varyaü yad apekùitam |
tat ÷uddha-bhakter utkarùa÷ cocyate navame sphuñam ||

karma-j¤àna-yogàdibhyaþ sakà÷àt bhakter eve utkarùaþ | sà ca bhaktiþ pradhànãbhåtà kevalà ceti saptamàùñamayor uktam | tatràpi kevalàyà atiprabalàyà j¤ànavad antaþkaraõa-÷uddhy-àdy-anapekùinyà bhakteþ spaùñatayà eva sarvotkarùaþ | tasyàm apekùitam ai÷varyaü ca vaktuü navamo 'dhyàya àrabhyate | sarva-÷àstra-sàra-bhåtasya gãtà-÷àstrasyàpi madhyam adhyàya-ùañkam eva sàram | tasyàpi madhyamau navama-da÷amàv eva sàràv ity ato 'tra niråpayiùyamàõam arthaü stauti idaü tv iti tribhiþ | 

dvitãya-tçtãyàdhyàyàdiùu yad uktaü mokùopayogi-j¤ànaü guhyam | saptamàùñamayor mat-pràpty-upayogi-j¤ànaü j¤àyate 'nena bhagavat-tattvam iti j¤ànaü bhakti-tattvaü guhyataram | atra tu kevala-÷uddha-bhakti-lakùaõaü j¤ànaü guhyatamaü prakarùeõaiva tubhyaü vakùyàmi | atra tu j¤àna-÷abdena bhaktir ava÷yaü vyàkhyeyà, na tu prathama-ùañkoktaü prasiddhaü j¤ànam | para-÷loke 'vyayam ana÷varam iti vi÷eùaõa-dànàd guõàtãtatva-làbhàd guõàtãtà bhaktir eva | na tu j¤ànam, tasya sàttvikatvàt | a÷raddadhànàþ puruùà dharmasyàsya ity agrima-÷loke dharma-÷abdenàpi bhaktir evocyate | anasåyave
'matsaràyety anyo 'pãdam amatsaràyaivopadi÷ed iti vidhir vya¤jitaþ | vij¤àna-sahitaü mad-aparokùànubhava-paryantam ity arthaþ | a÷ubhàt saüsàràd bhakti-pratibandhakàd antaràyàd và ||1||

baladevaþ -

   bhakty-uddãpti-karaü svasya pàramai÷varyam adbhutam |
   sva-bhakte÷ ca mahotkarùaü navame harir åcivàn ||

vij¤ànànanda-ghano 'saïkhyeya-kalyàõa-guõa-ratnàlayaþ sarve÷varo 'haü ÷uddha-bhakti-sulabha iti saptamàdibhyàm abhidhàyedànãü bhakter uddãpakaü nijai÷varyaü tasyàþ prabhàva`acàbhidhàsyann àdau tàü stauti idam iti tribhiþ | idaü j¤ànaü mat-kãrtanàdi-lakùaõa-bhakti-råpam | paratra dharmasyàsya ity ukteþ | kãrtanàde÷ cic-chakti-vçttitvàt | j¤àyate 'nena iti nirukte÷ ca | tat kila guhyatamam | dvitãyàdàv upadiùñaü mad-ai÷varya-j¤ànaü guhyataram ity arthaþ | navamàdàv upade÷yaü tu kevala-bhakti-lakùaõam idaü j¤ànaü guhyatamam ity arthaþ | tac ca vij¤àna-sahitaü mad-anubhavàvasànaü
te vakùyàmi | kãdç÷àyety àha anasåyava iti | mad-guõeùu doùàropa-rahitàya durgamasya sva-rahasyasyànukampayopadeùñari mayi nijai÷varya-prakhyàpanenàtmànaü pra÷aüsasãti doùa-dçùñi-÷ånyàyety arthaþ | tenànyo 'py etad anasåyaü prati bråyàd iti dar÷itam | yaj j¤àtvà tvam a÷ubhàt saüsàràn mokùyase ||1||


__________________________________________________________

BhG 9.2

ràja-vidyà ràja-guhyaü pavitram idam uttamam |
pratyakùàvagamaü dharmyaü susukhaü kartum avyayam ||2||

÷rãdharaþ - kiü ca ràjavidyeti | idaü j¤ànaü ràja-vidyà vidyànàü ràjà | ràja-guhyaü guhyànàü ca ràjà | vidyàsu gopyeùu ca atirahasyaü ÷reùñham ity arthaþ | ràja-dantàditvàd upasarjanasya paratvam | ràj¤àü vidyà ràj¤àü guhyam iti và | uttamaü pavitram idam atyanta-pàvanam | j¤àninàü pratyakùàvagamaü ca | pratyakùaþ spaùño 'vagamo 'vabodho yasya tat pratyakùàvagamam | dçùña-phalam ity arthaþ | dharmyaü dharmàd anapetam | vedokta-sarva-dharma-phalatvàt | kartuü ca susukhaü kartuü ÷akyam ity arthaþ
| avyayaü càkùaya-phalatvàt ||2||

madhusådanaþ - punas tadàbhimukhyàya taj-j¤ànaü stauti ràjeti | ràja-vidyà sarvàsàü vidyànàü ràjà sarvàvidyànà÷akatvàt | vidyàntarasyàvidyaika-de÷a-virodhitvàt | tathà ràja-guhyaü sarveùàü guhyànàü ràjà | aneka-janma-kçta-sukçta-sàdhyatvena bahubhir aj¤àtatvàt | ràja-dantàditvàd upasarjanasya para-nipàtaþ | pavitram idam uttamaü pràya÷cittair hi kiücid ekam eva pàpaü nivartyate | nivçttaü ca tat-sva-kàraõe såkùma-råpeõa tiùñhaty eva | yataþ punas tat-pàpam upacinoti puruùaþ | idaü tv aneka-janma-sahasra-sa¤citànàü sarveùàm api pàpànàü sthåla-såkùmàvasthànàü
tat-kàraõasya càj¤ànasya ca sadya evocchedakam | ataþ sarvottamaü pàvanam idam eva | 

na càtãndriye dharma ivàtra kasyacit sandehaþ svaråpataþ phalata÷ ca pratyakùatàd ity àha pratyakùàvagamam avagamyate,nenety avagamo mànam avagamyate pràpyata ity avagamaþ phalaü pratyakùàvagamo mànam asminn iti svaråpataþ sàkùi-pratyakùatvam | pratyakùo 'vagamo 'syeti phalataþ sàkùi-pratyakùatvam | mayedaü viditvam ato naùñam idànãm atra mamàj¤ànam iti hi sàrvalaukikaþ sàkùy-anubhavaþ |

evaü lokànubhava-siddhatve 'pi taj-j¤ànaü dharmyaü dharmàd anapetam aneka-janma-saücita-niùkàma-dharma-phalam | tarhi duþsampàdaü syàn nety àha | susukhaü kartuü guråpadar÷ita-vicàra-sahakçtena vedànta-vàkyena sukhena kartuü ÷akyaü na de÷a-kàlàdi-vyavadhànam apekùate pramàõa-vastu-paratantratvàj j¤ànasya | evam anàyàsa-sàdhyatve svalpa-phalatvaü syàd atyàyàsa-sàdhyànàm eva karmaõàü mahà-phalatva-dar÷anàd iti nety àha avyayam | evam anàyàsa-sàdhyasyàpy asya phalato vyahto nàstãty avyayam akùaya-phalam ity arthaþ | karmaõà tv atimahatàm api kùayi-phalatvam eva yo và etad akùaraü gàrgy aviditvàsmil loke juhoti
yajate tapas tapyate bahåni varùa-sahasràõy antavad evàsya tad bhavati iti [BAU 3.7.10] ÷ruteþ | tasmàt sarvotkçùñatvàc chraddheyam evàtma-j¤ànam ||2||

vi÷vanàthaþ --- kiü ca | idaü j¤ànaü ràja-vidyà vidyà upàsanà vividhà eva bhaktayaþ tàsàü ràjà | ràja-dantàditvàd para-nipàtaþ | guhyànàü ràjeti bhakti-màtram evàtiguhyaü tasya bahuvidhasyàpi ràjà iti atiguhyatamam | pavitram idam iti sarva-pàpa-pràya÷cittatvàt tvaü padàrtah-j¤ànàc ca sakà÷àd api pàvitrya-karam | aneka-janma-sahasra-sa¤citànàü sarveùàm api pàpànàü sthåla-såkùmàvasthànàü tat-kàraõasya càj¤ànasya ca sadya evocchedakam | ataþ sarvottamaü pàvanam idam eva iti madhusådana sarasvatãpàdàþ | pratyakùa evàvagamo 'nubhavo yasya tat | 

bhaktiþ pare÷ànubhavo viraktir
anyatra caiùa trika eka-kàlaþ |
prapadyamànasya yathà÷nataþ syus
tuùñiþ puùñiþ kùud-apàyo 'nu-ghàsam || [BhP 11.2.42]

ity ekàda÷oketþ pratipadam eva bhajanànuråpa-bhagavad-anubhava-làbhàt | dharmyaü dharmàd anapetaü sarva-dharmàkaraõe 'pi sarva-dharma-siddheþ -

yathà taror måla-niùecanena
tçpyanti tat-skandha-bhujopa÷àkhàþ |
pràõopahàràc ca yathendriyàõàü
tathaiva sarvàrhaõam acyutejyà || [BhP 4.31.14] iti nàradokteþ |

kartuü susukham iti karma-j¤ànàdàv iva nàtra ko 'pi kàra-vàï-mànasa-kle÷àti÷ayaþ ÷ravaõa-kãrtanàdi-bhakteþ ÷rotràdãndriya-vyàpàra-màtratvàt | avyayaü karma-j¤ànàdivan na na÷varaü nirguõatvàt ||2||

baladevaþ - ràja-vidyeti | vidyànàü ÷àõóilya-vai÷vànara-daharàdi-÷abda-pårvàõàü ràjà ràja-vidyà | guhyànàü jãvàtma-yàthàtmyàdi-rahasyànàü ràjà ràja-guhyam idaü bhakti-råpaü j¤ànam | ràja-dantàditvàd upasarjanasya para-nipàtaþ | tathàtve pratipàdayituü vi÷inaùñi - uttamaü pavitraü liïga-deha-paryanta-sarva-pàpa-pra÷amanàt | yad uktaü pàdme-

apràrabdha-phalaü pàpaü kåñaü bãjaü phalonmukham |
krameõaiva pralãyante viùõu-bhakti-ratàtmanàm || iti |

kramo 'tra parõa-÷ataka-vedhavad bodhyaþ | pratyakùàvagamam avagamyata ity avagamo viùayaþ | sa yasmin pratyakùe 'sti ÷ravaõàdike 'bhyastyamàne tasmiüs tad-viùayaþ puruùottamo 'ham àvirbhavàmi | evam àha såtrakàraþ - prakà÷a÷ ca karmaõy abhyàsàt iti | dharmyaü dharmàd anapetaü guru-÷u÷råùàdi-dharmair nityaü puùyamàõam | ÷ruti÷ ca àcàryavàn puruùo veda ity àdyà | 

kartuü susukhaü sukha-sàdhyam | ÷rotràdi-vyàpàra-màtratvàt tulasã-pàtràmbu-culuka-màtropakaraõatvàc ca | avyayam avinà÷i-mokùe 'pi tasyànuvçtteþ | evaü vakùyati bhaktyà màm abhijànàti ity àdinà | karma-yogàdikaü tu nedç÷am ato 'sya ràja-vidyàtvam | tatràhuþ ràj¤àü vidyà, ràj¤àü guhyam iti ràj¤àm ivodàra-cetasàü kàruõikànàm iva divam api tucchãkurvatàm iyaþ vidyà na tu ÷ãghraü putràdi-lipsayà devàn abhyarcatàü dãna-cetasàü karmiõàm | ràjàno hi mahàratnàdi-sampad apy anihnuvànàþ sva-mantraü yathàtiyatnàn nihnåyate tathànyàü vidyàm anihnuvànà mad-bhaktà etàm atiyatnàn nihnuvãrann iti | samànam anyat ||2||

__________________________________________________________

BhG 9.3

a÷raddadhànàþ puruùà dharmasyàsya paraütapa |
apràpya màü nivartante mçtyu-saüsàra-vartmani ||3||

÷rãdharaþ - nanv evam asyàtisukaratve ke nàma saüsàriõaþ syuþ | tatràha a÷raddadhànà iti | asya bhakti-sahita-j¤àna-lakùaõasya | dharmasyeti karmaõi ùaùñhã | imaü dharmam a÷raddadhànà àstikyenàsvãkurvanta upàyàntarair mat-pràptaye kçta-prayatnà api màm apràpya mçtyu-yukte saüsàra-vartmani nimitte nivartante | mçtyu-vyàpte saüsàra-màrge paribhramantãty arthaþ ||3|| 

madhusådanaþ - evam asya sukaratve sarvotkçùñatve ca sarve 'pi kuto 'tra na pravartante, tathà ca na ko 'pi saüsàrã syàd ity ata àha a÷raddadhànà iti | asyàtma-j¤ànàkhyasya dharmasya svaråpe sàdhane phale ca ÷àstra-pratipàdite 'pi a÷raddadhànà veda-virodhi-kuhetu-dar÷ana-dåùitàntaþkaraõatayà pràmàõyam amanyamànàþ pàpa-kàriõo 'sura-sampadam àråóhàþ sva-mati-kalpitenopàyena kathaücid yatamànà api ÷àstra-vihitopàyàbhàvàd apràpya màü mat-pràpti-sàdhanam apy alabdhvà nivartante ni÷cayena vartante | kva mçtyu-yukte saüsàra-vartmani sarvadà janana-maraõa-prabandhena nàraki-tiryag-àdi-yoniùv eva bhramantãty arthaþ ||3||

vi÷vanàthaþ --- nanv evam asyàtisukha-karatve sati ko nàma saüsàrã syàt | tatràha a÷raddadhànà iti | asyeti karmaõi ùaùñhã àrùã | imaü dharmam a÷raddadhànàþ ÷àstra-vàkyaiþ pratipàditaü bhakteþ sarvotkarùaü stuty-artha-vàdam eva manyamànà àstikyena na svãkurvanti ye, ta upàyàntarair mat-pràptaye kçta-prayatnà api màm apràpya mçtyu-vyàpte saüsàra-vartmani nitaràm ati÷ayena vartante ||3|| 

baladevaþ -- nanv evaü sukare dharme sthite na ko 'pi saüsàred iti cet tatràha a÷raddadhànà iti | dharmasyeti karmaõi ùaùñhã | imaü mad-bhakti-lakùaõaü dharmam ÷ruty-àdi-prasiddha-prabhàvam apy a÷raddadhànà dçóha-vi÷vàsena tam agçhõataþ stuti-màtram evaitad iti ye manyante, te mat-pràptaye sàdhanàntaràõy anutiùñhanto 'pi bhakty-avahelanàn màm apràpya mçtyu-yukte saüsàra-vartmani nitaràm vartante ||3|| 


__________________________________________________________

BhG 9.4

mayà tatam idaü sarvaü jagad avyakta-mårtinà |
mat-sthàni sarva-bhåtàni na càhaü teùv avasthitaþ ||4||

÷rãdharaþ - tad evaü vaktavyatayà prastutasya j¤ànasya stutyà ÷rotàram abhimukhãkçtya tad eva j¤ànaü kathayati mayeti dvàbhyàm | avyaktà 'tãndriyà mårtiþ svaråpaü yasya | tàdç÷ena mayà kàraõa-bhåtena sarvam idaü jagat tataü vyàptam | tat sçùñvà tad evànupràvi÷at ity àdi ÷ruteþ | ataeva kàraõa-bhåte mayi tiùñhantãti mat-sthàni sarvàõi bhåtàni caràcaràõi | evam api ghañàdiùu kàryeùu mçttikeva teùu bhåteùu nàham avasthitaþ | àkà÷avad asaïgatvàt ||4||

madhusådanaþ - tad evaü vaktavyatayà pratij¤àtasya j¤ànasya vidhi-mukhenetara-niùedha-mukhena ca stutyàbhimukhãkçtam arjunaü prati tad evàha dvàbhyàm mayeti | idaü jagat sarvaü bhåta-bhautika-tat-kàraõa-råpaü dç÷ya-jàtaü mad-aj¤àna-kalpitaü màyàdhiùñhànena paramàrtha-satà sad-råpeõa sphuraõa-råpeõa ca tataü vyàptaü rajju-khaõóeneva tad-aj¤àna-kalpitaü sarpa-dhàràdi | tvayà vàsudevena paricchinnena sarvaü jagat kathaü vyàptaü pratyakùa-virodhàd iti nety àha avyaktà sarva-karaõàgocarãbhåtà sva-prakà÷àdvaya-caitanya-sad-ànanda-råpà mårtir yasya tena mayà vyàptam idaü sarvaü na tv anena dehenety arthaþ
| ata eva santãva sphurantãva mad-råpeõa sthitàni mat-sthàni sarva-bhåtàni sthàvaràõi jaïgamàni ca | paramàrthatas tu na ca naivàhaü teùu kalpiteùu bhåtesv avasthitaþ kalpitàkalpitayoþ sambandhàyogàt | ataevoktaü yatra yad adhyastaü tat-kçtena guõena doùeõa vàõu-màtreõàpi na sa sambadhyata iti ||4||

vi÷vanàthaþ --- yad dàsya-bhaktàv etan-màtraü mad-ai÷varya-j¤ànaü mad-bhaktair apekùitavyam ity àha saptabhiþ | avyaktà 'tãndriyà mårtiþ svaråpaü yasya tena mayà kàraõa-bhåtena sarvam idaü jagat tataü vyàptam | ataeva mat-sthàni mayi kàraõa-bhåte pårõa-caitanya-svaråpe sthitàni sarvàõi bhåtàni caràcaràõi santi | evam api ghañàdiùu sva-kàryeùu mçgàdivatteùu bhåteùu nàham avasthito 'saïgatvàt ||4||

baladevaþ - atha sva-bhakty-uddãpakam adbhuta-svai÷varyam àha mayeti | avyaktà indriyàgràhyà mårtiþ svaråpaü yasya tena mayà sarvam idaü jagat tataü dhartuü niyantuü ca vyàptam | ataeva sarvàõi caràcaràõi bhåtàni vyàpake dhàrake niyàmake ca mayi sthitàni bhavantãti teùàü sthitis tad-adhãnà nety arthaþ | iha nikhila-jagad-antaryàmiõà svàü÷enàntaþ pravi÷ya niyacchàmi dadhàmi cety uktam | àha caivaü ÷rutiþ yaþ pçthivyàü tiùñhat ity àdinà | ihàpi vakùyati viùñabhyàham idaü kçtsnam ity àdi ||4||


__________________________________________________________

BhG 9.5

na ca mat-sthàni bhåtàni pa÷ya me yogam ai÷varam |
bhåta-bhçn na ca bhåta-stho mamàtmà bhåta-bhàvanaþ ||5||

÷rãdharaþ - kiü ca na ceti | na ca mayi sthitàni bhåtàni | asaïgatvàd eva mama | nanu tarhi vyàpakatvam à÷rayatvaü ca pårvoktaü viruddham ity à÷aïkyàha pa÷yeti | me mama ai÷varyam asàdhàraõaü yogaü yuktim aghañana-ghañanà-càturyaü pa÷ya | madãya-yoga-màyà-vaibhavasyàvirtarkyatvàn na ki¤cid viruddham ity arthaþ | anyad apy à÷caryaü pa÷yety àha bhåteti | bhåtàni bibharti dhàrayatãti bhåta-bhçt | bhåtàni bhàvayati pàlayatãti bhåta-bhàvanaþ | evaü bhåto 'pi mamàtmà paraü svaråpaü bhåtastho na bhavatãti | ayaü bhàvaþ - yathà dehaü bibhrat pàlayaü÷ ca jãvo 'haïkàreõa tat-saü÷liùñas tiùñhaty evam ahaü
bhåtàni dhàrayan pàlayann api teùu na tiùñhàmi | nirahaïkàratvàd iti ||5||

madhusådanaþ - ataeva na ceti | diviùñha ivàditye kalpitàni jala-calanàdãni mayi kalpitàni bhåtàni paramàrthato mayi na santi | tvam arjunaþ pràkçtãü manuùya-buddhiü hitvà pa÷ya paryàlocaya me yogaü prabhàvam ai÷varam aghañana-ghañanà-càturyaü màyàvina iva mamàvalokayety arthaþ | nàhaü kasyacid àdheyo nàpi kaasyacid àdhàras tathàpy ahaü sarveùu bhåteùu mayi ca sarvàõi bhåtànãti mahatãyaü màyà | yato bhåtàni sarvàõi kàryàõy upàdànatayà bibharti dhàrayati poùayatãti ca bhåta-bhçt | bhåtàni sarvàõi kartçtayotpàdayatãti bhåta-bhàvanaþ | evam abhinna-nimittopàdàna-bhåto 'pi mamàtmà mama parmaàrtha-svaråpa-bhåtaþ sac-cid-ànanda-ghano 'saïgàdvitãya-svaråpatvàc
ca bhåtasthaþ paramàrthato na bhåta-sambandhã svapna-dçg iva na paramàrthataþ sva-kalpita-sambandhãty arthaþ | mamàtmeti ràhoþ ÷ira itivat kalpanayà ùaùñhã ||5||

vi÷vanàthaþ --- tata eva mayi sthitàny api bhåtàni na mat-sthàni mamàsaïgatvàd eveti bhàvaþ | nanu tarhi tava jagad-vyàpakatvam jagad-à÷rayatvaü ca pårvoktaü viruddham ity àha pa÷ya me yogam ai÷varam asàdhàraõaü yogai÷varyam aghañita-ghañanà-càturya-mayam | anyad apy à÷caryaü pa÷yety àha bhåtàni bibharti dhàrayatãti bhåta-bhçt | bhåtàni bhàvayati pàlayatãti bhåta-bhàvanaþ | evaü bhåto 'pi mamàtmà bhåta-stho na bhavatãti mameti bhagavati deha-dehi-vibhàgàbhàvàt | ràhoþ ÷iraþ itivad abhede 'pi ùaùñhã | ayaü bhàvaþ - yathà jãvo dehaü dadhat pàlayann api tasmin àsaktyà deha-stha eva bhavati, evam ahaü bhåtàni dadhat pàlayann api màyika-sarva-bhåta-÷arãro 'pi
na tatrastho niþsaïgatvàd iti ||5||

baladevaþ - nanv atiguruü bhàraü vahatas te mahàn khedaþ syàd iti cet tatràha na ceti | ghañàdàv udakàdãnãva bhàra-bhåtàni cabhåtàni saüsçùñàni mayi na santi | tarhi mat-sthàni saarva-bhåtànãty-ukti-viruddheteti mayi na santi | tarhi mat-sthàni sarva-bhåtànãty-uktir viruddheteti cet tatraha pa÷yeti | mamai÷varaü mad-asàdhàraõaü yogaü pa÷ya jànãhi yujyate 'nena durghañeùu kàryeùu iti nirukter yogo 'vicintya-÷akti-vapuþ satya-saïkalpatà-lakùaõo dharamas tam ity arthaþ | etad eva visphuñayati bhåta-bhçd iti bhåta-bhçt bhåtànàü dhàrakaþ pàlaka÷ càhaü bhåtastho bhåta-saüpçkto naiva bhavàmi | yato màm àtmà mana eva bhåta-bhàvanaþ
satya-saïkalpatà -lakùaõenai÷vareõa yogenaivàhaü bhåtànàü dhàraõaü pàlanaü ca karomi, na tu sva-mårti-vyàpàreõety arthaþ | ÷ruti÷ caivam àha - etasya và akùarasya pra÷àsane gàrgi såryàcandram asau vidhçtau tiùñhata etasya và akùarasya pra÷àsane gàrgi dyàv àpçthivyau vidhçte tiùñhataþ [BAU 3.7.9] ity àdinà | yadyapi svaråpàn na mano bhinnaü, tathàpi sattà satãty àdivad vi÷eùàd vàstavaü bheda-kàryam àdàyaiva tathoktaü bodhyam ||5||

__________________________________________________________

BhG 9.6

yathàkà÷a-sthito nityaü vàyuþ sarvatra-go mahàn |
tathà sarvàõi bhåtàni mat-sthànãty upadhàraya ||6||

÷rãdharaþ - asaü÷liùñayor apy àdhàràdheya-bhàvaü dçùñàntenàha yayeti | avakà÷aü vinàvasthànànupapatter nityam àkà÷e sthito vàyuþ sarvatra-go 'pi mahàn api nàkà÷ena saü÷liùyate | niravayavatvena saü÷leùàyogàt | tathà sarvàõi bhåtàni mayi sthitànãti jànãhi ||6||

madhusådanaþ - asaü÷liùñayor apy àdhàràdheya-bhàvaü dçùñàntenàha yatheti | yathaivàsaïga-svabhàva àkà÷e sthito nityaü sarvadotpatti-sthiti-saühàra-kàleùu vàtãti vàyuþ sarvadà calana-svabhàvaþ | ataeva sarvatra gacchatãti sarvatra-gaþ | mahàn parimàõataþ | etàdç÷o 'pi na na kadàpy àkà÷ena saha saüsçjyate | tathaivàsaïga-svabhàve mayi saü÷leùam antareõaiva sarvàõi bhåtàny àkà÷àdãni mahànti sarvatragàni ca sthitàni nàpi sthitànãty upadhàraya vimç÷yàvadhàraya ||6||

vi÷vanàthaþ --- asaïge mayi bhåtàni sthitàny api na sthitàni, teùv apy ahaü sthito 'pi na sthita ity atra dçùñàntam àha yatheti | yathaivàsaïga-svabhàve àkà÷e nityaü vàtãti vàyuþ sarvadà calana-svabhàvaþ | ataeva sarvatra gacchatãti sarvatra-go mahàn parimàõataþ yathà svàkà÷asya asaïgatvàt tatra sthito 'pi na sthitaþ | àkà÷o 'pi vàyau sthito 'pi na sthito 'saïgatvàd eva tathaivàsaïga-svabhàve mayi sarvàõi bhåtàni àkà÷àdãni mahànti sarvatragàni sthitàni nàpi sthitànãty upadhàraya vimç÷ya ni÷cinu | nanu tarhi pa÷ya me yogam ai÷varam iti bhagavad-uktaü yogai÷varyasyàtarkyatvaü kathaü siddham abhåt ? dçùñànta-làbhàt | ucyate - àkà÷asya jaóatvà evàsaïgatvam | cetanasya tv asaïgatvaü
jagad-adhiùñhànàdhiùñhàtçtve parame÷varaü vinà nànyatràstãty atarkyatvaü siddham eva | tad apy àkà÷a-dçùñànto loka-buddhi-prave÷àrtha eva j¤eyaþ ||6||

baladevaþ - caràcaràõàü sarveùàü bhåtànàü mat-saïkalpàyattà sthitir vçtti÷ cety atra dçùñàntam àha yatheti | yathà niràlambe mahaty àkà÷e niràlambo mahàn vàyuþ sthitaþ sarvatra gacchati | tasya tasya ca niràlambatayà sthitir mat-saïkalpàd eva pravçtti÷ cety antaryàmi-bràhmaõàt yad bhãùà vàtaþ pavate iti ÷ruty-antaràc copadhàrayeti, tathà sarvàõi sthira-caràõi bhåtàni mat-sthàni tair ansaütuùñe mayi sthitàni mayaiva saïkalpa-màtreõa dhçtàni nityamitàni cety upadhàraya | anyathà àkà÷àdãni vibhraü÷erann iti ||6||


__________________________________________________________

BhG 9.7

sarva-bhåtàni kaunteya prakçtiü yànti màmikàm |
kalpa-kùaye punas tàni kalpàdau visçjàmy aham ||7||

÷rãdharaþ - tad evam asaïgasyaiva yogamàyayà sthiti-hetutvam uktam | tayaiva sçùñi-prayala-hetutvaü càha sarveti | kalpa-kùaye pralaya-kàle sarvàõi bhåtàni prakçtiü yànti | triguõàtmikàyàü màyàyàü lãyante | punaþ kalpàdau sçùñi-kàle tàni visçjàmi vi÷eùeõa sçjàmi ||7||

madhusådanaþ - evam utpatti-kàle sthiti-kàle ca kalpitena prapa¤cenàsaïgasyàtmano 'saü÷leùam uktvà pralaye 'pi tam àha sarvetei | sarvàõi bhåtàni kalpa-kùaye pralaya-kàle màmikàü mac-chaktitvena kalpitàü prakçtiü triguõàtmikàü màyàü sva-kàraõa-bhåtàü yànti tatraiva såkùma-råpeõa lãyanta ity arthaþ | he kaunteyety uktàrtham | punas tàni kalpàdau sarga-kàle visçjàmi prakçtàv avibhàgàpannàni vyanajmi ahaü sarvaj¤aþ sarva-÷aktir ã÷varaþ ||7||

vi÷vanàthaþ --- nanv adhunà dç÷yamàny etàni bhåtàni tvayi sthitànãty avagamyate | mahà-pralaye kva yàsyantãty apekùàyàm àha sarveti | màmikàü madãyàü mama triguõàtmikàyàü màyà-÷aktau lãyanta ity arthaþ | punaþ kalpa-kùaye pralayànte sçùñi-kàle tàni vi÷eùeõa sçjàmi ||7||

baladevaþ - sva-saïkalpàd eva bhåtànàü sthitir uktà | atha tasmàd eva teùàü sarga-pralayàv àha sarveti | he kaunteya ! kalpa-kùaye caturmukhàvasàna-kàle sarvàõi bhåtàni mat-saïkalpàd eva màmikàü prakçtiü yànit | prakçti-÷aktike mayi vilãyante kalpàdau punas tàny aham eva bahu syàm iti saïkalpa-màtreõa vaividhyena sçjàmi ||7|| 

__________________________________________________________

BhG 9.8

prakçtiü svàm avaùñabhya visçjàmi punaþ punaþ |
bhåta-gràmam imaü kçtsnam ava÷aü prakçter va÷àt ||8||

÷rãdharaþ - nanv asaïgo nirvikàra÷ ca tvaü kathaü sçjasãty apekùàyàm àha - prakçtim iti | svàü svãyàü svàdhãnàü prakçtim avaùñabhyàdhiùñhàya | pralaye lãnaü santaü caturvidham imaü sarvaü bhåta-gràmaü karmàdi-parava÷aü punaþ punar vividhaü sçjàmi | vi÷eùeõa sçjàmi iti và | katham ? prakçter va÷àt pràcãna-karma-nimitta-tat-tat-svabhàva-va÷àt ||8||

madhusådanaþ - kiü-nimittà parame÷vara-stheyaü sçùñir na tàvat sva-bhogàrthà tasya sarva-sàkùi-bhåta-caitanya-màtrasya bhoktçtvàbhàvàt tathàtve và saüsàritvene÷varatva-vyàghàtàt | nàpy anyo bhoktà yad artheyaü sçùñiþ | cetanàntaràbhàvàt | ã÷varasyaiva sarvatra jãva-råpeõa sthitatvàt | acetanasya càbhoktçtvàt | ataeva nàpavargàrthàpi sçùñiþ | bandhàbhàvàd apavarga-virodhitvàc cety àdy-anupapattiþ sçùñer màyà-mayatvaü sàdhayantã nàsmàkaü pratikåleti na parihartavyety abhipretya màyàmayatvàn mithyàtvaü prapa¤casya vaktum àrabhate tribhiþ prakçtim iti | 

prakçtiü màyàkhyàm anirvacanãyàü svàü svasmin kalpitàm avaùñabhya svasattà-sphårtibhyàü dçóhãkçtya tasyàþ prakçter màyàyà va÷àd avidyàsmità-ràga-dveùàbhinive÷a-kàraõàvaraõa-vikùepàtmaka-÷akti-prabhàvàj jàyamànam imaü sarva-pramàõa-saünidhàpitaü bhåta-gràmam àkà÷àdi-bhåta-samudàyam ahaü màyàvãva punaþ punar visçjàmi vividhaü sçjàmi kalpanà-màtreõa svapna-dçg iva ca svapna-prapa¤cam ||8||

vi÷vanàthaþ --- nanv asaïgo nirvikàra÷ ca tvaü kathaü sçjasãty apekùàyàm àha - prakçtim iti | svàü svãyàm avaùñabhyàdhiùñhàya prakçter va÷àt svãya-svabhàva-va÷àt pràcãna-karma-nimittàd iti yàvat | ava÷aü karmàdi-paratantram ||8||

baladevaþ -- prakçtim iti | svàm àtmãyàü tri-guõàü prakçtim avaùñabhyàdhiùñhàya saïkalpa-màtreõa mahad-àdyàn manà pariõamayyemaü caturvidham bhåta-gràmaü visçjàmi punaþ punaþ kàle kàle | kãdç÷am ity àha prakçteþ pràcãna-karma-vàsanàyà va÷àt prabhàvàd ava÷aü paratantraü tathà càcintya-÷akter asaïga-svabhàvasya mama saïkalpa-màtreõa tat tat kurvato na tat-saüsarga-gandho na ca ko 'pi kheda-le÷a iti ||8||


__________________________________________________________

BhG 9.9

na ca màü tàni karmàõi nibadhnanti dhanaüjaya |
udàsãnavad àsãnam asaktaü teùu karmasu ||9||

÷rãdharaþ - nanv evaü nànà-vidhàni karmàõi kurvatas tava jãvavad-bandhaþ kathaü na syàd iti ? ata àha na ca màm iti | tàni vi÷va-sçùñy-àdãni karmàõi màü na nibadhnanti | karmàsaktir hi baddha-hetuþ sà càpta-kàmatvàn mama nàsti | ata udàsãnatvànupapatter udàsãnavat sthitam ity uktam ||9||

madhusådanaþ - ataþ na ceti | na ca naiva sçùñi-sthiti-pralayàkhyàni tàni màyàvineva svapna-dç÷eva ca mayà kriyamàõàni màü nibandhnanti anugraha-nigrahàbhyàü na sukçta-duùkçta-bhàginaü kurvanti mithyà-bhåtatvàt | he dhana¤jaya yudhiùñhira-ràjasåyàrthaü sarvàn ràj¤o jitvà dhanam àhçtavàn iti mahàn prabhàvaþ såcitaþ protsàhanàrtham |

tàni karmàõi kuto na badhnanti tatràha udàsãnavad àsãnam | yathà ka÷cid upekùako dvayor vivadamànayor jaya-paràjayàsaüsargã tat-kçta-harùa-viùàdàbhyàm asaüsçùño nirvikàra àste tadvan nirvikàratayàsãnam | dvayor vivadamànayor ihàbhàvàd upekùakatva-màtra-sàdharmyeõa vati-pratyayaþ | ataeva nirvikàratvàt teùu sçùñy-àdi-karmasv asaktam ahaü karomãty abhimàna-lakùeõa saïgena rahitaü màü na nibadnanti karmàõãti yuktam eva | anyasyàpi hi kartçtvàbhàve phala-saïgàbhàve ca karmàõi na bandha-kàraõànãty uktam anena | tad-ubhaya-sattve tu ko÷a-kàra iva karmabhir badhyate måóha ity abhipràyaþ ||9||

vi÷vanàthaþ --- nanv evaü ca nànà-karmàõi kurvatas tava jãvavad-bandhaþ kathaü na syàd ? ata àha na ceti | tàni sçùñy-àdãni | karmàsaktir hi baddha-hetuþ sà càpta-kàmatvàn mama nàsti | udàsãnavad iti | anya udàsãno yathà vivadamànànàü duþkha-÷okàdi-saüsçùño na bhavati tathaivàham ity arthaþ ||9||
 
baladevaþ -- nanu viùamàõi sçùñi-poàlana-lakùaõàni vaiùamyàdinà tvàü badhnãyur iti cet tatràha na ceti | tàni viùama-sçùñy-àdãni karmàõi na mayi vaiùamyàdi-prasa¤jayanti | tatra hetu-garbha-vi÷eùaõam udàsãnavad iti | jãvànàü deva-mànava-tiryag-àdi-bhàve tat-tad-abhyudaya-tàratamye ca teùàü pårvàrjitàni karmàõy eva kàraõàni | ahaü tu teùu viùameùu karmasv audàãnyena sthito 'sakta iti na mayi vaiùamyàdi-doùa-gandhaþ | evam àha såtrakàraþ vaiùamya-nairghçõye na [Vs. 2.1.35] ity àdinà | udàsãnatve kartçtvaü na siddhyed ata uktam udàsãnavad iti ||9||


__________________________________________________________

BhG 9.10

mayàdhyakùeõa prakçtiþ såyate sa-caràcaram |
hetunànena kaunteya jagad viparivartate ||10||

÷rãdharaþ - tad evopapàdayati mayeti | mayàdhyakùeõàdhiùñhàtrà nimitta-bhåtena prakçtiþ sa-caràcaraü vi÷vaü såyate janayati | anena mad-adhiùñhànena hetunedaü jagad viparivartate punaþ punar jàyate | sannidhi-màtreõàdhiùñhàtçtvàt kartçtvam udàsãnatvaü càviruddham iti bhàvaþ ||10||

madhusådanaþ - bhåta-gràmam imaü visçjàmy udàsãnavad àsãnam iti ca paraspara-viruddham iti ÷aïkà-parihàràrthaü punar màyàmayatvam eva prakañayati mayeti | mayà sarvato-dç÷i-màtra-svaråpeõàvikriyeõàdhyakùeõa niyantrà bhàsakenàvabhàsità prakçtis triguõàtmikà sattvàsattvàdibhir anirvàcyà màyà såyata utpàdayati sa-caràcaraü jagan màyàvinàdhiùñhiteva màyà kalpita-gaja-turagàdikam | na tv ahaü sva-kàrya-màyàbhàsanam antareõa karomi vyàpàràntaram | hetunà nimittenànenàdhyakùatvena he kaunteya ! jagat sa-caràcaraü viparivartate vividhaü parivartate janmàdi-vinà÷àntaü dity-àder iva kartçtvàbhàvàd udàsãnavad àsãnam ity uktam iti na virodhaþ | tad uktam -

asya dvaitendra-jàlasya yad upàdàna-kàraõam |
aj¤ànaü tad upà÷ritya brahma kàraõam ucyate || iti |

÷ruti-smçti-vàdà÷ càtràrthe sahasra÷a udàhàryàþ ||10||


vi÷vanàthaþ --- nanu sçùñy-àdi-kartus tavedam audàsãnyaü na pratyemãty ata àha mayeti | adhyakùeõa mayà nimitta-bhåtena prakçtiþ sa-caràcaraü jagat såyate | prakçtir eva jagat janayati | mamàtràdhyakùatà-màtram | yathà kasyacid ambarãùàder iva bhåpateþ prakçtibhir eva ràjya-kçtyaü nirvàhyate | atrodàsãnasya bhåpateþ sattà-màtram iti yathà tasya ràja-siühàsane sattà-màtreõa vinà prakçtibhiþ kim api na ÷akyate kartum | tathaiva mamàdhiùñhàna-lakùaõam adhyakùatvaü vinà prakçtir api jaóà kim api kartuü na ÷aknotãti bhàvaþ | anena mad-adhiùñhànena hetunedaü jagat viparivartate punaþ punar
jàyate ||10||

baladevaþ - tat pratipàdayati mayeti | satya-saïkalpena prakçty-adhyakùeõa mayà sarve÷vareõa jãva-pårva-pårva-karmànuguõatayà vãkùità prakçtiþ sa-caràcaraü jagat såyate janayati | viùama-guõà satã anena jãva-pårva-karmànuguõena mad-vãkùaõena hetunà taj jagad viparivartate punaþ punar udbhavati | he kaunteya | ÷ruti÷ caivam àha- 
vikàra-jananãm aj¤àm aùña-råpàm ajàü dhruvàm | 
dhyàyate 'dhyàsità tena tanyate prerità punaþ | 
såyate puruùàrthaü ca tenaivàdhiùñhità jagat ||

iti sannidhi-màtreõàdhiùñhàtçtvàt kartçtvam udàsaniü ca na viruddham | yathà sannidhi-màtreõagandhaþ kùobhàya jàyate ity àdi smaraõàc caitad evaü mad-adhiùñhàtç-màtraü khalu prekçter apekùyam | mad-vinà kim api kartuü na sà prabhavet na hy asati ràj¤aþ siühàsanàdhiùñhàtçtve tad-amàtyàþ kàrye prabhavaþ ||10||


__________________________________________________________

BhG 9.11

avajànanti màü måóhà mànuùãü tanum à÷ritam |
paraü bhàvam ajànanto mama bhåta-mahe÷varam ||11||

÷rãdharaþ - nanv evaübhåtaü parame÷varaü tvàü kim iti kecin nàdriyante ? tatràha avajànantãti dvàbhyàm | sarva-bhåta-mahe÷vara-råpaü madãyaü paraü bhàvaü tattvam ajànanto måóhà mårkhà màm avajànanti màm avamanyante | avaj¤àne hetuþ ÷uddha-sattva-mayãm api tanuü bhaktecchà-va÷àn manuùyàkàràm à÷ritavantam iti ||11||

madhusådanaþ - evaü nitya-÷uddha-buddha-mukta-svabhàvaü sarva-jantånàm àtmànam ànanda-ghanam anantam api santam avajànantãti | avajànanti màü sàkùàd ã÷varo 'yam iti nàdriyante nindanti và måóhà avivekino janàþ | teùàm avaj¤à-hetuü bhramaü såcayati mànuùãü tanum à÷ritaü manuùyatayà pratãyamànàü mårtim àtmecchayà bhaktànugrahàrthaü gçhãtavantaü manuùyatayà pratãyamànena dehena vyavaharantam iti yàvat | tata÷ ca manuùyo 'yam iti bhràntyàcchàditàntaþkaraõà mama paraü bhàvaü prakçùñaü paàramarthikaü tattvaü sarva-bhåtànàü
mahàntarm ã÷varam ajànanto yan nàdriyante nindanti và tad-anuråpam eva måóhatvasya ||11||

vi÷vanàthaþ --- nanu ca satyam ananta-koñi-brahmàõóa-vyàpã saccid-ànanda-vigrahaþ kàraõàrõava-÷àyã mahà-puruùaþ sva-prakçtyà jagat sçjatãti yaþ prasiddhaþ | sa eva hi bhavàn | kintu vasudeva-sånos taveyaü mànuùã tanur ity etad-aü÷enaiva kecit tava nikarùaü vadantãty ata àha avajànantãti | mama mànuùyàs tanor asyà paraü bhàvaü kàraõàrõava-÷àyi-mahà-puruùàdibhyo 'py utkçùñaü svaråpam ajànanta eva te | kãdç÷am ? bhåtaü satyaü yad brahma tac ca tan mahe÷varaü ceti | tan mahe÷vara-padaü satyàntara-vyàvartakam atra j¤eyam yukte kùmàdàvçte bhåtam iti amaraþ | 

tam ekaü govindaü sac-cid-ànanda-vigrahaü vçndàvana-sura-bhåruha-bhàvanàsãnaü satataü sa-marud-gaõo 'haü paramayà stutyà toùayàmi iti (GTU 1.33) ÷ruteþ |[*ENDNOTE]

naràkçti para-brahma iti smçte÷ ca |

mamàsyà mànuùyàs tanoþ saccid-ànanda-mayatvaü mad-abhijõa-bhaktair ucyata eva, tathà sarva-brahmàõóa-vyàpitvaü ca bàlye yan-màtrà ÷rã-ya÷odayà dçùñam eva | yad và mànuùãü tanum eva vi÷inaùñi param utkçùñaü bhàvaü sattàü vi÷uddhaü sattvaü saccidànanda-svaråpam ity arthaþ | bhàvaþ sattà svabhàvàbhipràyaþ ity amaraþ | paraü bhàvam api vi÷inaùñi mama bhåta-mahe÷varaü mama sçjyàni bhåtàni ye brahmàdyàs teùàm api mahàntam ã÷varam | tasmàt jãvasyeva mama parame÷varasya tanur na bhinnà | tanur evàham | aham eva tanuþ sàkùàd brahmaiva ÷àbdaü
brahma dadhad vapuþ [BhP 3.21.8] iti mad-abhij¤a-÷ukokter iti bhavàdç÷ais tu vi÷vasyatàm iti bhàvaþ ||11||

baladevaþ - nanv ãdç÷a-mahimànaü tvàü kim iti kecin nàdriyante ? tatràha avajànantãti | bhåta-mahe÷varaü nikhila-jagad-eka-svàminaü satya-saïkalpaü sarvaj¤aü mahà-kàruõikaü ca màü måóhàs te 'vajànanti | atra prakàraü dar÷ayan vi÷inaùñi mànuùãm iti mànuùa-sannive÷inãü mànuùa-ceùñà-bahulàü tanuü ÷rã-mårtim à÷ritaü tàdàtmya-sambandhena nityaü pràptaü màm itara-ràja-kumàra-tulyaþ ka÷cid ugra-puõyo manuùyo 'yam iti buddhyàvamanyanta ity arthaþ | mànuùã tanuþ khalu pà¤cabhautikyena na ca bhagavat-tanus tàdçk sac-cid-ànanda-råpàya
kçùõàya iti, tam ekaü govindaü sac-cid-ànanda-vigraham iti ÷ravaõàt | tathàtve tad-avaj¤àtéõàü mauóhyàndhya-yogàd brahmàdi-vandyatvàyogàc ca | 

evaü buddhis teùàü kuto yayà te måóhà bhaõyante ? tatràha param iti | param asàdhàraõaü bhàvaü svabhàvam ajànantaþ mànuùàkçtes tasya j¤ànànndàtmatva-sarve÷atva-mokùadatvàdi-svabhàvànabhij¤ànàd ity arthaþ | evaü ca sati tanum à÷ritam ity ukti-vi÷eùa-vibhàtaü bheda-kàryam àdàya bodhyà | yat tu vasudeva-sånor dvàrakàdhipateþ såtikà-gçhàvirbhåtam eva svaråpaü naijaü caturbhujatvàt tato vrajaü gacchataþ svaråpaü tu mànuùaü dvibhujatvàd ata uktam babhåva pràkçtaþ ÷i÷uþ itivat | asti tan-niravadhànam mànuùãü tanum à÷ritam iti tad-ukteþ
| tenaiva råpeõa catur-bhujena iti pàrtha-vàkyàc ca tasmàn mànuùya-saünive÷itvam eva tat-tanor manuùyatvam ity uktam yatràvatãrõaü kçùõàkhyaü paraü brahma naràkçti iti ÷rã-vaiùõave | gåóhaü paraü brahma manuùya-liïgam iti ÷rã-bhàgavate ca | manuùya-ceùñà-pràcyuryàc ca tasyàs tattvam | yathà manuùyo 'pi ràjà devavat siühavac ca viceùñanàn nç-devo nç-siüha÷ ca vyapadi÷yate | 

tasmàd dvibhuja÷ caturbhuja÷ ca sa manuùya-bhàvenokta-hetu-dvayàd vyapadi÷yaþ | na khalu bhuja-bhåmnà pare÷atvam | kàrtavãryàdau vyabhicàràt | vibhu-caitanyatvaü jagaj janmàdi-hetutvaü và para÷atvam | tac ca dvibhuje tasminn asty eva tac chrutaü na ca dvibhujatvaü sàdi - 

sat-puõóarãka-nayanaü meghàbhaü vaidyutàmbaram |
dvi-bhujaü mauna-mudràóhyaü vana-màlinam ã÷varam || [GTU 1.9]

iti tasyànàdi-siddhatva-÷ravaõàt pràkçtaþ ÷i÷ur ity atra prakçtyà svaråpeõaiva vyaktaþ ÷i÷ur ity evàrthaþ | tasmàd vaidårya-maõau nànà-råpàõi iva tasmin dvibhujatvàdãni yugapat siddhàny eva yathàrucy-upàsyànãti ÷àntoditatva-nityoditatva-kalpanà dårotsàrità ||11||

__________________________________________________________

BhG 9.12

moghà÷à mogha-karmàõo mogha-j¤ànà vicetasaþ |
ràkùasãm àsurãü caiva prakçtiü mohinãü ÷ritàþ ||12||

÷rãdharaþ - kiü ca moghà÷à iti | matto 'nyad devatàntaraü kùipraü phalaü dàsyatãty evaü bhåtà moghà niùphalaivà÷à yeùàü te | ataeva mad-vimukhatvàn moghàni niùphalàni karmàõi yeùàü te | mogham eva nànà-kutarkà÷ritaü ÷àstra-j¤ànaü yeùàü te | ataeva vicetaso vikùipta-cittàþ | sarvatra hetuþ ràkùasãü tàmasãü hiüsàdi-pracuràm àsurãü ca ràjasãü kàma-darpàdi-bahulàü mohinãü buddhi-bhraü÷a-karãü prakçtiü svabhàvaü ÷rità à÷ritàþ
santaþ | màm avajànantãti pårveõànvayaþ ||12||

madhusådanaþ - te ca bhagavad-avaj¤àna-nindana-janita-mahà-durita-pratibaddha-buddhayo nirantaraü niraya-nivàsàrhà eva moghà÷à iti | ã÷varam antareõa karmàõy eva naþ phalaü dàsyantãty evaüråpà moghà niùphalaivà÷à phala-pràrthanà yeùàü te | ataeve÷vara-vimukhatvàn moghàni ÷rama-màtra-råpàõy agnihotràdãni karmàõi yeùàü te | tathà mogham ã÷varàpratipàdaka-kutarka-÷àstra-janitaü j¤ànaü yeùàü te | kuta evaü yato vicetaso bhagavad-avaj¤àna-janita-durita-pratibaddha-viveka-vij¤àtàþ | kiü ca te bhagavad-avaj¤àna-va÷àd ràkùasãü tàmasãm avihita-hiüsà-hetu-dveùa-pradhànàm àsurãü
ca ràjasãü ÷àstrànabhyanuj¤àta-viùaya-bhoga-hetu-ràga-pradhànàü ca mohinãü ÷àstrãya-j¤àna-bhraü÷a-hetuü prakçtiü svabhàvam à÷rità eva bhavanti | tata÷ ca - trividhaü narakasyedaü dvàraü nà÷anam àtmanaþ | kàmaþ krodhas tathà lobhaþ ity ukta-naraka-dvàra-bhàgitayà naraka-yàtanàm eva te satatam anubhavantãty arthaþ ||12||

vi÷vanàthaþ --- nanu ye mànuùãü màyà-mayãü tanum à÷rito 'yam ã÷vara iti matvà tvàm avajànanti | teùàü kà gatis tatràha moghà÷à iti | yadi bhaktà api syus tad api moghà÷à bhavanti | mat-sàlokyàdim abhivà¤chitaü na pràpnuvanti | yadi te karmiõas tadà mogha-karmàõaþ karma-phalaü svargàdikaü na labhante | yadi te j¤àninas tarhi mogha-j¤ànà j¤àna-phalaü mokùaü na vidanti | tarhi te kiü pràpunvantãty ata àha ràkùasãm iti | te ràkùasãü prakçtiü ràkùasànàü svabhàvaü ÷ritàþ pràptà bhavantãty arthaþ ||12||

baladevaþ -- nanu pà¤cabhautika-mànuùa-tanum ànugra-puõyaþ puru-tejàþ ko 'py ayam iti bhàvena tvàm avajànatàü kà gatiþ syàt tatràha mogheti | yadi te ã÷vara-bhaktà api syus tad api moghà÷à niùphala-mokùa-và¤chàþ syuþ | yadi te 'gni-hotràdi-karma-niùñhàs tadà mogha-karmàõaþ pari÷rama-råpàgnihotràdikàþ syuþ | yadi te j¤ànàya vedàntàdi-÷àstra-pari÷ãlanas tadà mogha-j¤ànà niùphala-tad-bodhàþ syuþ | evaü kutaþ ? yatas te vicetasaþ | nitya-siddha-manuùya-saünive÷i-sàkùàt-para-brahma-mad-avaj¤à-janita-pàpa-pratibaddha-viveka-j¤ànà ity arthaþ | ataevam uktaü
bçhad-vaiùõave-

   yo vetti bhautikaü dehaü kçùõasya paramàtmanaþ |
sa sarvasmàd bahiùkàryaþ ÷rauta-smàrt a-vidhànataþ |
mukhaü tasyàvalokyàpi sa-celaü snànam àcaret || iti |

tarhi te kiü phalaü labhante ? tatràha ràkùasãü hiüsàdi-pracuràm tàmasãm àsurãü kàma-garvàdi-pracuràü ràjasãü mohinãü viveka-vilopinü prakçtiü svabhàvaü ÷rità narake nivàsàrhàs tiùñhanti ||12||

__________________________________________________________

BhG 9.13

mahàtmànas tu màü pàrtha daivãü prakçtim à÷ritàþ |
bhajanty ananya-manaso j¤àtvà bhåtàdim avyayam ||13||

÷rãdharaþ - ke tarhi tvàm àràdhayantãti | ata àha - mahàtmàna iti | mahàtmànaþ kàmàdy-anabhibhåta-cittàþ | ataeva madh-vyatirekena nàsty anyasmin mano yeùàm | te tu bhåtàdiü jagat-kàraõam avyayaü ca màü j¤àtvà bhajanti ||13||

madhusådanaþ - bhagavad-vimukhànàü phala-kàmanàyàs tat-prayuktasya nitya-naimittika-kàmya-karmànuùñhànasya tat-prayuktasya ÷àstrãya-j¤ànasya ca vaiyarthyàt pàralaukika-phala-tat-sàdhana-÷ånyàs te | nàpy aihalaukikaü kiücit phalam asti teùàü viveka-vij¤àna-÷ånyatayà vicetaso hi te | ataþ sarva-puruùàrtha-bàhyàþ ÷ocyà eva sarveùàü te varàkà ity uktam | adhunà ke sarva-puruùàrtha-bhàjo '÷ocyà ye bhagavad-eka-÷araõà ityucyate mahàtmàna iti | 

mahàn aneka-janma-kçta-sukçtaiþ saüskçtaþ kùudra-kàmàdy-anabhibhåta àtmàntaþkaraõaü yeùàü te 'ataeva abhayaü sattva-saü÷uddhiþ ity àdi-vakùyamàõàü daivãü sàttvikãü prakçtim à÷ritàþ | ataevànyasmin mad-vyatirikte nàsti mano yeùàü te bhåtàdiü sarva-jagat-kàraõam avyayam avinà÷inaü ca màm ã÷varaü j¤àtvà bhajanti sevante ||13||

vi÷vanàtha - tasmàd ye mahàtmàno yàdçcchika-mad-bhakta-kçpayà mahàtmatvaü pràptàs te tu mànuùà api daivãü prakçtiü devànàü svabhàvaü pràptàþ satto màü mànuùàkàram eva bhajante | na vidyate 'nyatra j¤àna-karmàõy akàmanàdau mano yeùàü te | màü bhåtàdiü mayà tatam idaü sarvaü ity àdi mad-ai÷varya-j¤ànena bhåtànàü brahmàdi-stamba-paryantànàü kàraõam | avyayaü saccidànanda-vigrahatvàd ana÷varaü j¤àtveti mamàvyayatve mad-bhaktair etàvan-màtraü maj-j¤ànam apekùitavyam | iyam eva tvaü padàrtha-j¤àna-karmàdy-anapekùà bhaktir ananyà sarva-÷reùñhà
ràja-vidyà ràja-guhyam iti draùñavyam ||13||

baladevaþ - tarhi ke tvàm àdiryante ? tatràha mahàtmàna iti | ye naràkçti-para-brahma-mat-tattvavit sat-prasaïgena tàdç÷a-man-niùñhayà vistãrõàgàdha-manaso madãye 'pi sahasra-÷ãrùàdy-àkàre 'rucayas te manuùyà api daivãü prakçtim à÷ritàþ santo naràkçtiü màü madhya-bhåtàdi-vidhi-rudràdi-sarva-kàraõam avyayaü nityaü ca j¤àtvà ni÷citya bhajanti sevante | ananya-manaso naràkàra eva mayi nikhàta-cittàþ ||13||


__________________________________________________________

BhG 9.14

satataü kãrtayanto màü yatanta÷ ca dçóhavratàþ |
namasyanta÷ ca màü bhaktyà nityayuktà upàsate || 14 ||

÷rãdharaþ - teùàü bhajana-prakàram àha satatam iti dvàbhyàm | satataü sarvadà stotra-mantràdibhiþ kãrtayantaþ kecin màm upàsate sevante | dçóhàni vratàni niyamà yeùàü tàdç÷àþ santaþ | yatanta÷ ca ã÷vara-påjàdiùu indiryopasaühàràdiùu prayatnaü kurvantaþ | kecid bhaktyà namasyantaþ praõamanta÷ ca | anye nitya-yuktà anavaratam avahità sevante | bhaktyeti nitya-yuktà iti ca kãrtanàdiùv api draùñavyam ||14||

madhusådanaþ - te kena prakàreõa bhajantãty ucyate dvàbhyàm satatam iti | satataü sarvadà brahma-niùñhaü gurum upasçtya vedànta-vàkya-vicàreõa guråpasadanetara-kàle ca praõava-japopaniùad-àvartanàdibhir màü sarvopaniùat-pratipàdyaü brahma-svaråpaü kãrtayanto vedànta-÷àstràdhyayana-råpa-÷ravaõa-vyàpàra-viùayãkurvanta iti yàvat | tatha dçóha-vratà dçóhàni pratipakùai÷ càlayitum a÷akyàni ahiüsà-satyàsteya-brahmacaryàparigrahàdãni vratàni yeùàü te ÷ama-damàdi-sàdhana-sampannà iti yàvat | tathà coktaü pata¤jalinà ahiüsàstayàsteya-brahmacaryàparigrahà yamàþ [Ys 2.30] te ty jàti-de÷a-kàla-samayànavacchinnàþ sàrvabhaumà mahà-vratam [Ys
2.31] iti | jàtyà bràhmaõatvàdikayà de÷ena tãrtyàdinà kàlena caturda÷yàdinà samayena yaj¤àdy-anyatvenànavacchinnà ahiüsàdayaþ sàrvabhaumàþ kùipta-måóha-vikùipta-bhåmiùv api bhàvyamànàþ kasyàm api jàtau kasminn api de÷e kasminn api kàle yaj¤àdi-prayojane 'pi hiüsàü na kariùyàmãty evaü-råpeõa kiücid apy aparyudasya sàmànyena pravçttà ete mahà-vratam ity ucyante ity arthaþ | 

tathà namasyanta÷ ca màü kàya-vàï-manobhir namaskurvanta÷ ca màü bhagavantaü vàsudevaü sakala-kalyàõa-guõa-nidhànam iùña-devatà-råpeõa guru-råpeõa ca sthitam | ca-kàràt-

÷ravaõaü kãrtanaü viùõoþ smaraõaü pàda-sevanam |
arcanaü vandanaü dàsyaü sakhyam àtma-nivedanam || [BhP 7.5.23]

iti vandana-sahacaritaü ÷ravaõàdy api bodhavyam | arcanaü pàda-sevanam ity api guru-råpe tasmin sukaram eva |

atra màm iti punar vacanaü sa-guõa-råpa-paràmar÷àrtham | anyathà vaiyarthya-prasaïgàt | tathà bhaktyà mad-viùayeõa pareõa premõà nitya-yuktàþ sarvadà saüyuktàþ etena sarva-sàdhana-pauùkalyaü pratibandhakàbhàva÷ ca dar÷itaþ |

yasya deve parà bhaktiþ yathà deve tathà gurau |
tasyaite kathità hy arthàþ prakà÷ante mahàtmanaþ || [øvetU 6.23]

pata¤jalinà coktaü tataþ pratyak-cetanàdhigamo 'py antaràyàbhàva÷ ca [Ys 1.29] iti | tata ã÷vara-praõidhànàt pratyak-cetanasya tvaü-poada-lakùyasyàdhigamaþ sàkùàtkàro bhavati | antaràyàõàü vighnànàü càbhàvo bhavatãti såtrasyàrthaþ | 

tad evaü ÷ama-damàdi-sàdhana-sampannà vedànta-÷ravaõa-manana-paràyaõàþ parame÷vare parama-gurau premõà namaskàràdinà ca vigata-vighnàþ paripårõa-sarva-sàdhanàþ santo màm upàsate vijàtãya-pratyayànantaritena sajàtãya-pratyaya-pravàheõa ÷ravaõa-mananottara-bhàvinà satataü cintayanti mahàtmànaþ | anena nididhyàsanaü carama-sàdhanaü dar÷itam | etàdç÷a-sàdhana-pauùkalye sati yad vedànta-vàkyajam akhaõóa-gocaraü sàkùàtkàra-råpam ahaü brahmàsmãti j¤ànaü tat-sarva-÷aïkà-kalaïkàspaùñaü sarva-sàdhana-phala-bhåtaü svotpatti-màtreõa dãpa iva tamaþ sakalam aj¤ànaü tat-kàryaü ca nà÷ayatãti nirapekùam
eva sàkùàn-mokùa-hetur na tu bhåmi-jaya-krameõa bhrå-madhye pràõa-prave÷anaü mårdhanyayà nàóyà pràõotkramaõam arcir-àdi-màrgeõa brahma-loka-gamanaü tad-bhogànta-kàla-vilambaü và pratãkùate | ato yat-pràk-pratij¤àtam idaü tu te guhyatamaü pravakùyàmy uanasåyave j¤ànam iti tad etad uktam | phalaü càsyà÷ubhàn mokùaõaü pràg uktam evetãha punar noktam | evam atràyaü gambhãro bhagavato 'bhipràyaþ | uttànàrthyas tu prakaña eva ||14||

vi÷vanàthaþ - bhajantãty uktam | tad-bhajanam eva kim ity ata àha satataü sadeti nàtra karma-yoga iva kàla-de÷a-pàtra-÷uddhàdy-apekùà kartavyety arthaþ |

na de÷a-niyamas tatra na kàla-niyamas tatha |
nocchiùñhàdau niùedho ' sti ÷rã-harer nàmni lubdhaka || iti smçteþ |

yatanto yatamànaþ | yathà kuñumba-pàlanàrthaü dãnà gçhasthà dhanika-dvàràdau dhanàrthaü yatante, tathaiva mad-bhaktàþ kãrtanàdi-bhakti-pràpty-arthaü bhakta-sabhàdau yatante. pràpya ca bhaktim adhãyamànam ÷àstram pañhata iva punaþ punar abhyasyanti ca | etàvanti nàma-grahaõàni, etàvatyaþ praõatayaþ, etàvatyaþ paricaryà÷ càva÷ya-kartavyà ity evaü dçóhàni vratàni niyamà yeùàü te. yad và, dçóhàny apatitàny ekàda÷y-àdi-vratàni niyamà yeùàü te.| namasyanta÷ ca ca-kàraþ ÷ravaõa-pàda-sevanàdy-anukta-sarva-bhakti-saïgrahàrthaþ | nitya-yuktà bhàvinaü man-nitya-saüyogam àkàïkùanta à÷aüsàyàü bhåtavac
ceti vartamàne 'pi bhåta-kàlikaþ kta-pratyayaþ | atra màü kãrtayanta eva màm upàsata iti mat-kãrtanàdikam eva mad-upàsanam iti vàkyàrthaþ | ato màm iti na paunruktyam à÷aïkanãyam ||14||

baladevaþ - bhakti-prakàram àha satatam iti dvayena | satataü sarvadà de÷a-kàlàdi-vi÷uddhi-nairapekùeõa màü kãrtayantaþ sudhà-madhuràõi mama kalyàõa-guõa-karmànubandhãni govinda-govardhanoddharaõàdãni nàmàny uccair uccàrayanto màm upàsate | namasyanta÷c a mad-arcanà-niketeùu gatvà dhåli-païkàpteùu bhå-taleùu daõóavat-praõipatanto bhaktyà prãti-bhareõa | kãrtayanto màm upàsata iti mat-kãrtanàdikam eva mad-upàsanam iti vàkyàrthaþ | ato màm iti na paunaruktyam | ca-÷abdo 'nuktànàü ÷ravaõàrcana-vandanàdãnàü samuccàyakaþ | yatantaþ samànà÷ayaiþ sàdhubhiþ sàrdhaü mat-svaråpa-guõàdi-yàthàtmya-nirõayàya yatamànàþ | dçóha-vratà dçóhàny
askhalitàny ekàda÷ã-janmàùñamy-upoùaõàdãni vratàni yeùàü te | nitya-yuktà bhàvinaü man-nitya-saüyogaü và¤chantaþ à÷aüsàyàü bhåtavac ca [Pàõ 3.3.132] iti såtràd vartamàne 'pi bhåta-kàlika-kta-pratyayaþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 9.15

j¤àna-yaj¤ena càpy anye yajanto màm upàsate |
ekatvena pçthaktvena bahudhà vi÷vato-mukham ||15||

÷rãdharaþ - kiü ca j¤àneti | vàsudevaþ sarvam ity evaü sarvàtmatva-dar÷anaü j¤ànam | tad eva yaj¤aþ | tena j¤àna-yaj¤ena màü yajantaü påjayanto 'nye 'py upàsate | tatràpi kecid ekatvenàbheda-bhàvanayà | kecit pçthaktvena pçthag-bhàvanayà dàso 'ham iti | kecit tu vi÷vato-mukhaü sarvàtmakaü màü bahudhà brahma-rudràdi-råpeõopàsate ||15||

madhusådanaþ - idànãü ye evam ukta-÷ravaõa-manana-nididhyàsanàsamarthàs te 'pi vividhà uttamà madhyamà mandà÷ ceti sarve 'pi svànuråpyeõa màm upàsata ity àha j¤àna-yaj¤eneti | anye pårvokta-sàdhanànuùñhànàsamarthà j¤àna-yaj¤ena tvaü và aham asmi bhagavo devate ahaü vai tvam asi ity àdi-÷ruty-uktam ahaïgrahopàsanaü j¤ànaü sa eva parame÷vara-yajana-råpatvàd yaj¤as tena | ca-kàra evàrthe | api-÷abdaþ sàdhanàntara-tyàgàrthaþ | kecit sàdhanàntara-nispçhàþ santa upàsyopàsakàbheda-cintà-råpeõa j¤àna-yaj¤enaikatvena bheda-vyàvçttyà màm evopàsate cintayanty uttamàþ | anye tu kecin madhyamàþ pçthaktvenopàsyopàsakayor bhedena àdityo brahmety àde÷aþ [ChàU 3.19.1] ity àdi-÷ruty-uktena pratãkopàsana-råpeõa
j¤àna-yaj¤ena màm evopàsate | anye tv ahaïgrahopàsane pratãkopàsane vàsamarthàþ kecin mandà kàücid anyàü devatàü copàsãnàþ kànicit karmàõi và kurvàõà bahudhà tais tair bahubhiþ prakàrair vi÷va-råpaü sarvàtmànaü màma evopàsate | tena tena j¤àna-yaj¤eneti uttarottaràõàü krameõa pårva-pårva-bhåmi-làbhaþ ||15||

vi÷vanàthaþ --- tad evam atràdhyàye pårvàdhyàye cànanya-bhakta eva mahàtma-÷abda-vàcya àrtàdi-sarva-bhaktebhyo nyånàþ | ahaïgrahopàsakàþ pratãkopàsakà vi÷varåpopàsakàs tàn dar÷ayati j¤àna-yaj¤eneti | anye na mahàtmanaþ pårvokta-sàdhanànuùñhànàsamarthaþ ity arthaþ | j¤àna-yaj¤ena tvaü và aham asmi bhagavo devatà ahaü vai tvam asi ity àdi ÷ruty-uktam ahaïgrahopàsanaü j¤ànam | sa eva parame÷vara-yajana-råpatvàd yaj¤as tena | ca-kàra evàrthe | api ÷abdaþ sàdhanàntara-tyàgàrthaþ | ekatvena upàsyopàsakayor abheda-cintana-råpeõa | tato 'pi nyånà anye pçthaktvena bheda-cintana-råpeõa àdityo brahmety-àde÷aþ [ChàU 3.19.1] ity àdi ÷ruty-uktena pratãkopàsanena j¤àna-yaj¤ena | anye tato 'pi mandà bahudhà
bahubhiþ prakàrair vi÷vatomukhaü vi÷va-råpaü sarvàtmànaü màma evopàsate iti madhusådana-sarasvatã-pàdànàü vyàkhyà |

atra nàdevo devam arcayet iti tàntrika-dçùñyà gopàlo 'ham iti bhàvanàvattve yà gopàlopàsanà sà ahaïgrahopàsanà | tathà yaþ parame÷varo viùõuþ sa hi sårya eùa nànyaþ | sa hi indra eva nànyaþ | sa hi soma eva nànyaþ ity evaü bhedenaikasyà eva bhagavad-vibhåter yà upàsanà sà pratãkopàsanà | viùõuþ sarva iti samasta-vibhåty-upàsanà vi÷varåpopàsaneti j¤àna-yaj¤asya traividhyam | yad và ekatvena pçthaktvena ity eka eva ahaïgrahopàsanà gopàlo 'haü gopàlasya dàso 'ham ity ubhaya-bhàvanà-mayã samudra-gàminã nadãva samudra-bhinno 'bhinnà ceti | tadà ca j¤àna-yaj¤asya traividhyam ||15||

baladevaþ -- evaü kevala-svaråpa-niùñhàn kãrtanàdi-÷uddha-bhakti-pradhànàn mahàtma-÷abditàn abhidhàya guõã-bhåta-tat-kãrtanàdi-j¤àna-pradhànàn bhaktàn àha j¤àneti | pårvato 'nye kecana bhaktàþ pårvoktena kãrtanàdi-j¤àna-yaj¤ena ca yajanto màm upàsate | tatra prakàram àha bahudhà bahu-prakàreõa pçthaktvena prapa¤càkàreõa pradhàna-mahad-àdyàtmanà vi÷vatomukham indràdi-daivatàtmanà càvasthitaü màm ekatvenopàsate | ayam atra niùkarùaþ - såkùma-cid-acic-chaktimàn satya-saïkalpaþ kçùõo bahu syàm iti svãyena saïkalpena sthåla-cid-acic-chaktimàn eka eva brahmàdi-stambànta-vicitra-jagad-råpatayàvatiùñhata ity anusandhinà tàdç÷asya mama kãrtanàdinà ca màm upàsata iti ||15||

__________________________________________________________

BhG 9.16-19

ahaü kratur ahaü yaj¤aþ svadhàham aham auùadham
mantro 'ham aham evàjyam aham agnir ahaü hutam ||16||
pitàham asya jagato màtà dhàtà pitàmahaþ |
vedyaü pavitram oükàra çk sàma yajur eva ca ||17||
gatir bhartà prabhuþ sàkùã nivàsaþ ÷araõaü suhçt |
prabhavaþ pralayaþ sthànaü nidhànaü bãjam avyayam ||18||
tapàmy aham ahaü varùaü nigçhõàmy utsçjàmi ca |
amçtaü caiva mçtyu÷ ca sad asac càham arjuna ||19||

÷rãdharaþ - sarvàtmatàü prapa¤cayati ahaü kratur iti caturbhiþ | kratuþ ÷rauto 'gniùñomàdiþ | yaj¤aþ smàrtaþ pa¤ca-mahà-yaj¤àdiþ | svadhà pitry-arthaü ÷ràddhàdiþ | auùadham auùadhi-prabhavam annam | bheùajaü và | mantro yàjya-purodho-vàkyàdiþ | àjyaü homàdi-sàdhanam | agnir àhavanãyàdiþ | hutaü homaþ | etat sarvam aham eva ||16||

kiü ca piteti | dhàtà karma-phala-vidhàtà | vedyaü j¤eyaü vastu | pavitraü ÷odhakam | pràya÷cittàtmakaü và | oïkàraþ praõavaþ | çg-àdayo vedà÷ càham eva | spaùñam anyat ||17||

kiü ca gatir iti | gamyata iti gatiþ phalam | bhartà poùaõa-kartà | prabhur niyantà | sàkùã ÷ubhà÷ubha-draùñà | nivàso bhoga-sthànam | ÷araõaü rakùakaþ | suhçd dhita-kartà | prakarùeõa bhavaty aneneti prabhavaþ sraùñà | pralãyate 'neneti pralayaþ saühartà | tiùñhaty asminn iti sthànam àdhàraþ | nidhãyate 'sminn iti nidhànaü laya-sthànam | bãjaü kàraõam | tathàpy avyayam avinà÷i | na tu brãhy-àdi-bãjavan na÷varam ity arthaþ ||18||

kiü ca tapàmy aham iti | àdityàtmanà sthitvà nidàgha-kàle tapàmi jagatas tàpaü karomi | vçùñi-samaye ca varùam utsçjàmi vimu¤càmi | kadàcit tu varùaü nigçhõàmy àkarùàmi | amçtaü jãvanaü mçtyu÷ ca nà÷aþ | sat sthålaü dç÷yam | asac ca såkùma-dç÷yam | etaü sarvam aham eveti | evaü matvà màm eva bahudhopàsata iti pårvenaivànvayaþ ||19||

madhusådanaþ - yadi bahudhopàsate tarhi kathaü tvàm evety à÷aïkyàtmano vi÷varåpatvaü prapa¤cayati caturbhiþ aham iti | sarvasva-råpo 'ham iti vaktavye tat tad eka-de÷a-kathanam avayutyànuvàdena vai÷vànare dvàda÷aka-pàle 'ùñàkapàlatvàdi-kathanavat | kratuþ ÷rauto 'gniùñomàdiþ | yaj¤àþ smàrto vai÷vadevàdir mahà-yaj¤atvena ÷ruti-smçti-prasiddhaþ | svadhà 'nnaü pitçbhyo dãyamànam | auùadham auùadhi-prabhavam annaü sarvaiþ pràõibhir bhujyamànaü bheùajaü và | mantro yàjyàpuronuvàkyàdir yenoddi÷ya havir dãyate devebhyaþ | àjyaü ghçtaü sarva-havir upalakùaõam idam | agnir àhavanãyàdir
haviùprakùepàdhikaraõam | hutaü havanaü haviùprakùepaþ etat sarvam ahaü parame÷vara eva | etad ekaika-j¤ànam api bhagavad-upàsanam iti kathayituü pratyekam ahaü-÷abdaþ | kriyà-kàraka-phala-jàtaü kim api bhagavad atiriktaü nàstãti saumàyàrthaþ ||16||

kiü ca | asya jagataþ sarvasya pràõi-jàtasya pità janayità | màtà janayitrã | dhàtà poùayità tat-tat-karma-phala-vidhàtà và | pitàmahaþ pituþ pità | vedyaü vedayitavyaü vastu | påyate 'neneti pavitraü pàvanaü ÷uddhi-hetur gaïgà-snàna-gàyatrã-japàdi | veditavye brahmaõi vedana-sàdhanam oükàraþ | niyatàkùara-pàdà çk | gãti-vi÷iùñà saiva sàma | sàma-padaü tu gãti-màtrasyaivàbhidhàyakam ity anyat | gãti-rahitam aniyatàkùaraü yajuþ | etat trividhaü mantra-jàtaü karmopayogi | ca-kàràd atharvàïgiraso 'pi gçhyante | eva-kàro 'ham evety avadhàraõàrthaþ ||17||

kiü ca gatir iti | gamyata iti gatiþ karma-phalam | 

brahmà vi÷va-sçjo dharmo mahàn avyaktam eva ca |
uttamàü sàttvikãm etàü gatim àhur manãùiõaþ || ity [Manu 12.50] evaü manvàdy-uktam |

bhartà poùñà sukha-sàdhanasyaiva dàtà | prabhuþ svàmã madãyo 'yam iti svãkartà | sàkùã sarva-pràõinàü ÷ubhà÷ubha-draùñà | nivasanty asminn iti nivàso bhoga-sthànam | ÷ãryate duþkham asminn iti ÷araõaü prapannànàm àrti-hçt | suhçt pratyupakàrànapekùaþ sannupakàrã | prabhava utpattiþ | pralayo vinà÷aþ | sthànaü sthitþ | yad và prakarùeõa bhavanty aneneti prabhavaþ sraùñà | prakarùeõa lãyante 'neneti pralayaþ saühartà | tiùñhanty asminn iti sthànam àdhàraþ | nidhãyate nikùipyate tat-kàla-bhogyatayà kàlàntaropabhogyaü vastv asminn iti nidhànaü
såkùma-råpa-sarva-vastv-adhikaraõaü pralaya-sthànam iti yàvat | ÷aïkha-padmàdi-nidhir và | bãjam utpatti-kàraõam | avyayam avinà÷i na tu brãhy-àdivad vina÷varam | tenànàdy-anantaü yat kàraõaü tad apy aham eveti pårveõaiva sambandhaþ ||18||

kiü ca tapàmy aham iti | tapàmy aham àdityaþ san | tata÷ ca tàpa-va÷àd ahaü varùaü pårva-vçùñi-råpaü rasaü pçthivyà nigçhõàmy àkarùàmi kai÷cid ra÷mibhir aùñasu màseùu | punas tam eva nigçhãtaü rasaü caturùu màseùu kai÷cid ra÷mibhir utsçjàmi ca vçùñi-råpeõa prakùipàmi ca bhåmau | amçtaü ca devànàü sarva-pràõinàü jãvanaü và | eva-kàrasyàham ity anena sambandhaþ | mçtyu÷ ca martyànàü sarva-pràõinàü vinà÷o và | sat yat sambandhitayà yad vidyate tat tatra sat | asac ca yat-sambandhitayà yac ca vidyate tat tatràsat | etaü sarvam aham eva he 'rjuna
| tasmàt sarvàtmànaü màü viditvà sva-svàdhikàrànusàreõa bahubhiþ prakàrair màm evopàsata ity upapannam ||19||

vi÷vanàthaþ --- bahudhopàsate kathaü tvàm evety à÷aïkyàtmano vi÷varåpatvaü prapa¤cayati caturbhiþ | kratuþ ÷rauto 'gniùñomàdiþ yaj¤aþ smàrto vai÷vadevàdiþ | auùadham auùadhi-prabhavam annam | pità vyaùñi-samaùñi-sarva-jagad-utpàdanàt | màtà jagato 'sya svakukùi-madhya eva dhàraõàt | dhàtà jagato 'sya poùaõàt | pitàmahaþ jagat sraùñuþ brahmaõo 'pi janakatvàt | vedyaü j¤eyaü vastu | pavitraü ÷odhakaü vastu | gatiþ phalam | bhartà patiþ | prabhur niyantà | sàkùã ÷ubhà÷ubha-draùñà | nivàsa àspadam | ÷araõaü vipadbhyas
tràtà | suhçn nirupàdhi-hita-kàrã | prabhavàdyàþ sçùñi-saühàra-sthitayaþ kriyà÷ càham | nidhànaü nidhiþ padma-÷aïkhàdiþ | bãjaü kàraõam | avyayam avinà÷i na tu brãhy-àdivan na÷varam ||16-18||

àdityo bhåtvà nidàghe tapàmi pràvçùi varùam utsçjàmi | kadàcic caiva graha-råpeõa varùaü nigçhõàmi ca | amçtaü mokùaü mçtyuþ saüsàraþ | sad asat sthåla-såkùmaþ | etat sarvam aham eveti matvà vi÷vatomukhaü màm upàsata iti pårvenànvayaþ ||19||

baladevaþ - aham eva jaga-råpatayàvasthita ity etat pradar÷ayati aham iti caturbhiþ | kratur jyotiùñomàdiþ ÷rauto, yaj¤o vai÷vadevàdiþ smàrtaþ | svadhà pitr-arthe ÷ràddhàdiþ | auùadham bheùajam auùadhi-prabhavam annaü và | mantro yàjyàpuro nu vàkyàdir yenoddi÷ya havir devebhyo dãyate | àjyaü ghçta-homàdi-sàdhanam | agnir homàdi-kàraõam àhavanãyàdiþ | hutaü homo haviþ-prakùepaþ | etat sarvàtmanàham evàsthitaþ | pitàham iti | asya sthira-carasya jagatas tatra tatra pitçtvena màtçtvena pitàmahatvena càham eva sthitaþ | dhàtà dhàrakatvena poùakatvena ca tatra tatra sthito ràjàdi÷ càham eva cid-acic-chaktimatas tad-antaryàmiõo
mat teùàm anatirekàt vedyaü j¤eyaü vastu pavitraü ÷uddhikaraü gaïgàdi-vàri | j¤eye brahmaõi j¤àna-hetur oïkàraþ sarva-veda-bãja-bhåtaþ | çg-àdis trividho veda÷ ca-÷abdàd atharva ca gràhyam | teùu niyatàkùaraþ pàdà çk, saiva gãti-vi÷iùñà sàma, sàma-padaü tu gãtimàtrasyaiva vàcakam ity anyat | gãti-÷ånyam amitàkùaraü yajuþ | etat trividhaü karmopayogi-mantra-jàtam aham evety arthaþ | 

gatiþ sàdhya-sàdhana-bhåtà gamyata iyam anayà ca iti nirukteþ | bhartà patiþ | prabhur niyantà | sàkùã ÷ubhà÷ubha-draùñà | nivàso bhoga-sthànaü nivasaty atra iti nirukteþ | ÷araõaü prapannàrti-hçta ÷ãrùyate duþkham asmin iti nirukteþ | suhçn nimitta-hita-kçt | prabhavàdyàþ svarga-pralaya-sthitayaþ kriyàþ | nidhànaü nidhir mahà-padmàdir nava-vidhaþ | bãjaü kàraõam avyayam avinà÷i | na tu brãhy-àdivad vinà÷i |

tapàmãti | sårya-råpeõàham eva nidàghe jagat tapàmi | pràvçùi varùam jalaü visçjàmi megha-råpeõa varùaü nigçhõàmi àkarùàmi | amçtaü mokùaü | mçtyuþ saüsàraþ | sat sthålaü | asat såkùmam | etat sarvam aham eva tathà caivaü bahuvidha-nàma-råpàvastha-nikhila-jagad-råpatayà sthita eka eva ÷aktimàn vàsudeva ity ekatvànusandhinà j¤àna-yaj¤ena caike yajanto màm upàsate ||16-19||


__________________________________________________________

BhG 9.20

traividyà màü somapàþ påta-pàpà
yaj¤air iùñvà svar-gatiü pràrthayante |
te puõyam àsàdya surendra-lokam
a÷nanti divyàn divi deva-bhogàn ||20||

÷rãdharaþ - tad evam avajànanti màü måóhà ity àdi ÷loka-dvayena kùipra-phalà÷ayà devatàntaraü yajanto màü nàdriyanta ity abhaktà dar÷itàþ | mahàtmànas tu màü pàrthety àdinà ca mad-bhaktà uktàþ | tatraikatvena pçthaktvena và ye parame÷varaü na bhajanti teùàü janma-mçtyu-pravàho durvàra ity àha traividyà iti dvàbhyàm | çg yajuþ sàma lakùaõàs tisro vidyàyeùàü te trividyàþ | trividyà eva traividyàþ | svàrthe tad-dhitaþ | trisro vidyà adhãyate jànanti và | traividyà veda-trayokta-karma-paràþ ity arthaþ | veda-traya-vihita-yaj¤air màm iùñvà mamaiva råpaü devatànataram ity ajànanto 'pi vastuta
indràdi-råpeõa màm eveùñvà sampåjya | yaj¤a-÷eùaü somaü pibantãti somapàþ | tenaiva påta-pàpàþ ÷odhita-kalmaùàþ santaþ svargatiü svargaü prati gatiü ye pràrthayante te puõya-phala-råpaü surendra-lokaü svargam àsàdya pràpya | divi svarge | divyànuttamàn devànàü bhogàn | a÷nanti bhu¤jate ||20||

madhusådanaþ - evam ekatvena pçthaktvena bahudhà ceti trividhà api niùkàmàþ santo bhagavantam upàsãnàþ sattva-÷uddhi-j¤ànotpatti-dvàreõa krameõa mucyante | ye tu sakàmàþ santo na kenàpi prakàreõa bhagavantam upàsate kintu sva-sva-kàma-sàdhanàni kàmyàny eva karmàõy anutiùñhanti te sattva-÷odhakàbhàvena j¤àna-sàdhanam anadhiråõàþ punaþ punar janma-maraõa-prabandhena sarvadà saüsàra-duþkham evànubhavantãty àha traividyeti dvàbhyàm |

çg-veda-yajur-veda-sàma-veda-lakùaõà hautràdhvarya-vaudgàtra-pratipatti-hetavas tisro vidyà yeùàü te tri-vidyàs tri-vidyà eva svàrthika-tad-dhitena traividyàs tisro vidyà vidantãt và veda-traya-vido yàj¤ikà yaj¤air agniùñomàdibhiþ krameõa savana-traye vasu-rudràd ity aråpiõaü màm ã÷varam iùñvà tad-råpeõa màm ajànanto 'pi vastu-vçttena påjayitvàbhiùutya hutvà ca somaü pibantãti somapàþ santas tenaiva soma-pànena påta-pàpà nirasta-svarga-bhoga-pratibandhaka-pàpàþ sakàmatayà svar-gatiü pràrthayante na tu sattva-÷uddhi-j¤ànotpatty-àdi | te divi svarge loke puõyaü puõya-phalaü sarvotkçùñaü surendra-lokaü ÷ata-kratoþ sthànam àsàdya divyàn manuùyair
alabhyàn deva-bhogàn deva-dehopabhogyàn kàmàn a÷nanti bhu¤jate ||20||

vi÷vanàthaþ --- evaü trividhopàsanàvanto 'pi bhaktà eva màm eva parame÷varaü jànanto mucyante | ye tu karmiõas te na mucyanta evety àha dvàbhyàü traividyà iti | çg-yajuþ-sàma-lakùaõàs tisro vidyà adhãyante jànanti và traividyà veda-trayokta-karma-parà ity arthaþ | yaj¤air màm iùñvendràdayo mamaiva råpàõi ity ajànanto 'pi vastuta indràdi-råpeõa màm eveùñvà yaj¤a-÷eùaü somaü pibantãti somapàs te puõyaü pràpya ||20||

baladevaþ - evaü svabhaktànàü vçttam abhidhàya teùàm eva vi÷eùaü bodhayituü sva-vimukhànàü vçttim àha traividyà iti dvàbhyàm | tiséõàü vidyànàü samàhàras trividyaü | tad ye 'dhãyante vidanti ca te traividyàþ | tad adhãte tad veda iti såtràd aõ | çg-yajuþ-sàmokta-karma-parà ity arthaþ | trayã-vihitair jyotiùñomàdibhir yaj¤air màm iùñvendràdayo mamaiva råpàõy avidvanto 'pi vastutas tat-tad-råpeõàvasthitaü màm evàradhyety arthaþ | somapà yaj¤a-÷eùaü somaü pibantaþ | påta-pàpà vinaùñ-svargàdi-pràpti-virodha-kalmaùàþ santo ye svargatiü
pràrthayante te puõyam ity àdi visphuñàrthaþ | mayaiva dattam iti ÷eùaþ ||20||


__________________________________________________________

BhG 9.21

te taü bhuktvà svarga-lokaü vi÷àlaü
kùãõe puõye martya-lokaü vi÷anti |
evaü trayã-dharmam anuprapannà
gatàgataü kàma-kàmà labhante ||21||

÷rãdharaþ - tata÷ ca te tam iti | te svarga-kàmàs taü pràrthitaü vipulaü svarga-lokaü tat-sukhaü bhuktvà bhoga-pràpake puõye kùãõe sati martya-lokaü vi÷anti | punar apy evam eva veda-traya-vihitaü dharmam anugatàþ kàma-kàmà bhogàn kàmayamànà gatàgataü yàtàyàtaü labhante ||21||

madhusådanaþ - tataþ kim aniùñam iti tadàha te tam iti | te sakàmàs taü kàmyena puõyena pràptaü vi÷àlaü vistãrõaü svarga-lokaü bhuktvà tad-bhoga-janake puõye kùãõe sati tad-deha-nà÷àt punar deha-grahaõàya martya-lokaü vi÷anti punar garbha-vàsàdi-yàtanà anubhavantãty arthaþ | punaþ punar evam ukta-prakàreõa | hiþ prasiddhy-arthaþ | traidharmyaü hautràdhvaryavaudgàtra-dharma-trayàha jyotirùñomàdikaü kàmyaü karma | trayã-dharmam iti pàñhe 'pi trayyà veda-trayeõa pratipàditaü dharmam iti sa evàrthaþ | anupapannà anàdau saüsàre pårva-pratipatty-apekùayànu-÷abdaþ
| pårva-pratipatty-anantaraü manuùya-lokam àgatya punaþ pratipannàþ | kàma-kàmà divyàn bhogàn kàmayamànà evaü gatàgataü labhante karma kçtvà svargaü yànti tata àgatya punaþ karma kurvantãty evaü garbha-vàsàdi-yàtanà-pravàhas teùàm ani÷am anuvartata ity abhipràyaþ ||21||

vi÷vanàthaþ --- gatàgataü punaþ punar mçtyu-janmanã ||21||

baladevaþ - tata÷ ca te tam iti te svarga-pràrthakàþ pràrthitaü taü svarga-lokaü bhuktvà tat-pràpake puõye kùãõe sati martya-lokaü vi÷anti pa¤càgni-vidyokta-rãtyà bhuvi bràhmaõàdi-janmàni labhante punar apy evam eva trayã-vihitaü dharmam anutiùñhantaþ kàma-kàmàþ svarga-bhogecchavo gatàgataü labhante saüsarantãty arthaþ ||21||

__________________________________________________________

BhG 9.22

ananyà÷ cintayanto màü ye janàþ paryupàsate |
teùàü nityàbhiyuktànàü yoga-kùemaü vahàmy aham ||22||

÷rãdharaþ - mad-bhaktàs tu mat-prasàdena kçtàrthà bhavantãty àha ananyàþ iti | ananyà nàsti mad-vyatirekeõànyat kàmayaü yeùàü te | tathàbhåtà ye janà màü cintayantaþ sevante teùàü nityàbhiyuktànàü sarvadà mad-eka-niùñhànàü yogaü dhanàdi-làbhaü kùemaü ca tat-pàlanaü mokùaü và | tair apràrthitam apy aham eva vahàmi pràpayàmi ||22||

madhusådanaþ - niùkàmàþ samyag-dar÷inas tu ananyà iti | anyo bheda-dçùñi-viùayo na vidyate yaùàü te 'nanyàþ sarvàdvaita-dar÷inaþ sarva-bhoga-niþspçhàþ | aham eva bhagavàn vàsudevaþ sarvàtmà na mad-vyatiriktaü kiücid astãti j¤àtvà tam eva pratya¤caü sadà cintayanto màü nàràyaõam àtatvena ye janàþ sàdhana-catuùñaya-sampannàþ saünyàsinaþ pari sarvato 'navacchinnatayà pa÷yanti te mad-ananyatayà kçtakçtyà eveti ÷eùaþ |

advaita-dar÷ana-niùñhànàm atyanta-niùkàmànàü teùàü svayam aprayatamànàü kathaü yoga-kùemau syàtàm ity ata àha teùàü nityàbhiyuktànàü nityam anavaratam àdareõa dhyàne vyàpçtànàü deha-yàtrà-màtràrtham apy aprayatamànànàü yogaü ca kùemaü ca | alabdhasya làbhaü labdhasya parirakùaõaü ca ÷arãra-sthity-arthaü yoga-kùemam akàmayamànànàm api vahàmi pràpayàmy ahaü sarve÷varaþ |

teùàü j¤ànã nitya-yukta eka-bhaktir vi÷iùyate |
priyo hi j¤ànino 'tyartham ahaü sa ca mama priyaþ || [Gãtà 7.17] iti hy uktam |

yadyapi sarveùàm api yoga-kùemaü vahati bhàgavàüs tathàpy anyeùàü prayatnam utpàdya tad-dvàrà vahati j¤àninàü tu tad-arthaü prayatnam utpàdya vahatãti vi÷eùaþ ||22||

vi÷vanàthaþ --- mad-ananya-bhaktànàü sukhaü tu na karma-pràpyaü kintu mad-dattam evety àha ananyà iti | nityam eva sadaivàbhiyuktànàü paõóitànàm iti tad anye nityam apaõóità iti bhàvaþ | yad và nitya-saüyoga-spçhàvatàü yogo dhanàdi-làbhaþ kùemaü tat-pàlanaü ca tair tair anapekùitam apy aham eva vahàmy atra karomãty aprayujya vahàmãti prayogàt teùàü ÷arãra-poùaõa-bhàro mayaivohyate yathà svakalatra-putràdi-poùaõa-bhàro gçhastheneti bhàvaþ | na ca anyeùàm iva teùàm api yoga-kùemaü karma-pràpyam evety ata àtmàràmasya sarvetodàsãnasya parame÷varasya tava kiü
tad-vahaneneti vàcyam | bhaktir asya bhajanaü tad ihàmutropàdhi-nairàsyenàmuùmin manaþ-kalpanam etad eva naiùkarmyam | iti ÷ruter mad-anya-bhaktànàü niùkàmatvena naiùkarmyàt teùu dçùñaü sukhaü mad-dattam eva | tatra mama sarvatrodàsãnasyàpi sva-bhakta-vàtsalyam eva hetur j¤eyaþ | na caivaü tvayi sveùña-deve sva-nirvàha-bhàraü dadànàs te bhaktàþ prema-÷ånyà iti vàcyam | tair mayi sva-bhàrasya sarvathaivànarpaõàt mayaiva svecchayà grahaõàt | na ca saïkalpa-màtreõa vi÷va-sçùñy-àdi kartuü mamàyaü bhàro j¤eyaþ | yad và bhakta-janàsaktasya mama sva-bhogya-kàntàbhàra-vahanam iva tadãya-yoga-kùema-vahanam
atisukha-pradam iti ||22||

baladevaþ - atha sva-bhaktànàü vi÷eùaa niråpayati ananyà iti | ye janà ananyà mad-eka-prayojanà màü cintayanto dhyàyantaþ paritaþ kalyàõa-guõa-ratnà÷rayatayà vicitràdbhuta-lãlà-pãyåùà÷rayatayà divya-vihbåty-à÷rayatayà copàsate bhajanti teùàü nityaü sarvadaiva mayy abhiyuktànàü vismçta-deha-yàtràõàm aham eva yoga-kùemam annàdy-àharaõaü tat-saürakùaõaü ca vahàmi | atra karomãty anuktvà vahàmãty uktis tu tat-poùaõa-bhàro mayaiva voóhavyo gçhasthasyeva kuñumba-poùaõa-bhàra iti vyanakti | evam àha såtrakàraþ svàminaþ phala-÷ruter ity àtreyaþ [Vs 3.4.44] iti | atràhuþ teùàü
nityaü mayà sàrdham abhiyogaü và¤chatàü yogaü mat-pràpti-lakùaõaü kùemaü ca matto 'punar-àvçtti-lakùaõam aham eva vahàmi | teùàü mat-pràpaõa-bhàro mamaiva | na tv arcir-àder deva-gaõasyeti | evam evàbhidhàsyati dvàda÷e - ye tu sarvàõi karmàõi ity àdi-dvayena | såtrakàro 'py evam àha vi÷eùaü ca dar÷ayati [Vs 4.3.16] iti ||22|| 


__________________________________________________________

BhG 9.23

ye 'py anya-devatà-bhaktà yajante ÷raddhayànvitàþ |
te 'pi màm eva kaunteya yajanty avidhi-pårvakam ||23||

÷rãdharaþ - nanu ca tvad-vyatirekeõa vastuto devatàntarasyàbhàvàdindràdi-sevino 'pi tvad-bhaktà eveti kathaü te gatàgataü labheran ? tatràha ye 'pãti | ÷raddhayopetà bhaktàþ santo ye janà anya-devatà indràdi-råpà yajante te 'pi màm eva yajantãti satyaü kintu avidhi-pårvakam | mokùa-pràpakaü vidhiü vinà yajanti | atas te punar àvartante ||23||

madhusådanaþ - nanv anyà api devatàs tvam eva tvad-vyatiriktasya vastv-antarasyàbhàvàt | tathà ca devatàntara-bhaktà api tvàm eva bhajanta iti na ko 'pi vi÷eùaþ syàt | tena gatàgataü kàma-kàmà vasu-rudràdityàdi-bhaktà labhante | ananyà÷ cintayanto màü tu kçta-kçtyà iti katham uktaü tatràha ye 'pãti | yathà mad-bhaktà màm eva yajanti tathà ye 'nya-devatànàü vasv-àdãnàü bhaktà yajante jyotiùñomàdibhiþ ÷raddhayàstikya-buddhyà 'nvitàþ | te 'pi mad-bhaktà iva he kaunteya tat-tad-devatà-råpeõa sthitaü màm eva yajanti påjayanti | avidhi-pårvakam avidhir aj¤ànaü tat-pårvakaü sarvàtmatvena màm aj¤àtvà mad-bhinnatvena vastv-àdãn kalapayitvà yajantãty arthaþ ||23||

vi÷vanàthaþ --- nanu ca j¤àna-yaj¤ena càpy anye ity anena tvayà svasyaivopàsanà trividhoktà | tatra bahudhà vi÷vato-mukham iti tçtãyàyà upàsanàyà j¤àpanàrtham | ahaü kratur ahaü yaj¤aþ ity àdi svasya vi÷va-råpatvaü dar÷itaü | ataþ karma-yogena karmàïga-bhåtendràdi-yàjakàs tathà pràdhànyenaiva devatàntara-bhaktà api tvad-bhaktà eva | kathaü tarhi te na mucyante ? yad uktaü tvayà gatàgataü kàma-kàmà labhante iti | antavat tu phalaü teùàm iti ca | tatràha ye 'pãti satyaü màm eva yajantãti | kintv avidhi-pårvakam mat-pràpakaü vidhiü vinaiva yajanty ataþ punar àvartante ||23||
baladevaþ - nanv indràdi-yàjino 'pi vastutas tvad-yàjina eva teùàü kuto gatàgatam iti cet tatràha ye 'pãti | ye janà anya-devatà-bhaktàþ kevaleùv indràdiùu bhaktimantaþ ÷raddhayà ataeva phala-pradà iti dçóha-vi÷vàsenopetàþ santo yajante yaj¤ais tàn arcayanti | te 'pi màm eva yajanti iti satyam etat | kintv avidhi-pårvakaü te yajanti yena vidhinà gatàgata-nivartakà mat-pràptiþ syàt taü vidhiü vinaiva | atas tat te labhante ||23||

__________________________________________________________

BhG 9.24

ahaü hi sarva-yaj¤ànàü bhoktà ca prabhur eva ca |
na tu màm abhijànanti tattvenàta÷ cyavanti te ||24||

÷rãdharaþ - etad eva vivçõoti aham iti | sarveùàü yaj¤ànàü tat-tad-devatà-råpeõàham eva bhoktà | prabhu÷ ca svàmã | phala-dàtà càpy aham evety arthaþ | evambhåtaü màü te tattvena yathàvan nàbhijànanti | ata÷ cyavanti pracyavante punar àvartante | ye tu sarva-devatàsu màm evàtaryàminaü pa÷yanto yajanti te tu nàvartante ||24||

madhusådanaþ - avidhi-pårvakatvaü vivçõvan phala-pracyutim amãùàm àha aham hãti | ahaü bhagavàn vàsudeva eva sarveùàü yaj¤ànàü ÷rautànàü smàrtànàü ca tat-tad-devatà-råpeõa bhoktà ca svenàntaryàmi-råpeõàdhiyaj¤atvàt prabhu÷ ca phala-dàtà ceti prasiddham etat | devatàntara-yàjinas tu màm ãdç÷aü tattvena bhoktçtvena prabhutvena ca bhagavàn vàsudeva eva vastv-àdi-råpeõa yaj¤ànàü bhoktà svena råpeõa ca phala-dàtà na tad-anyo 'sti ka÷cid àràdhya ity evaü-råpeõa na jànanti | ato mat-svaråpàparij¤ànàn mahatàyàseneùñvàpi mayy anarpita-karmàõas tat-tad-deva-lokaü dhåmàdi-màrgeõa gatvà tad-bhogànte cyavanti pracyavante tad-bhoga-janaka-karma-kùayàt tad-dehàdi-viyuktàþ
punar deha-grahaõàya manuùya-lokaü pratyàvartante | ye tu tat-tad-devatàsu bhagavantam eva sarvàntaryàmiõaü pa÷yanto yajante te bhagavad-arpita-karmàõas tad-vidyà-sahita-karma-va÷àd arcir-àdi-màrgeõa brahma-lokaü gatvà tatrotpanna-samyag-dar÷anàs tad-bhogànte mucyanta iti vivekaþ ||24||

vi÷vanàthaþ --- avidhi-pårvakatvaü evàha aham iti | devatàntara-råpeõàham eva bhoktà prabhuþ svàmã phala-dàtà càham evati | màü tu tattvena na jànanti | yathà såryasyàham upàsakaþ | sårya eva mayi prasãdatu | sårya eva mad-abhãùñaü phalaü dadàtu | sårya eva parame÷vara iti teùàü buddhiþ | na tu parame÷varo nàràyaõa eva såryaþ | sa eva tàdç÷a-÷raddhotpàdakaþ | sa eva mahyaü såryopàsanà-phala-pradaþ | iti buddhi-ratas tattvato mad-abhij¤ànàbhàvàt te cyavante | bhagavàn nàràyaõa eva såryàdi-råpeõàràdhyate iti bhàvanayà vi÷vato-mukhaü màm upàsãnàs tu mucyanta eva | tasmàn mad-vibhåtiùu såryàdiùu påjà mad-vibhåti-j¤àna-pårvikaiva
kartavyà | na tv anyathà iti dyotitam ||24||

baladevaþ - avidhi-pårvakatàü dar÷ayati ahaü hãti | aham evendràdi-råpeõa sarveùàü yaj¤ànàü bhoktà prabhuþ svàmã pàlakaþ phalada÷ cety evaü tattvena màü nàbhijànanti | atas te cyavanti saüsaranti ||24||

__________________________________________________________

BhG 9.25

yànti deva-vratà devàn pitén yànti pitç-vratàþ |
bhåtàni yànti bhåtejyà yànti mad-yàjino 'pi màm ||25||

÷rãdharaþ - tad evopapàdayati yàntãti | deveùv indràdiùu vrataü niyamo yeùàü te antavanto devàn yànti | ataþ punar àvartante | pitéùu vrataü yeùàü ÷ràddhàdi-kriyà-paràõàü te pitén yànti | bhåteùu vinàrakamàtçpaõàdiùu ijyà påjà yeùàü te bhåtejyà bhåtàni yànti | màü yaùñuü ÷ãlaü yeùàü te mad-yàjinaþ | te màm evàkùayaü paramànanda-svaråpaü yànti ||25||

madhusådanaþ - devatàntara-yàjinàm anàvçtti-phalàbhàve 'pi tat-tad-devatàyàm ànuråpa-kùudra-phalàvàptir dhruveti vadan bhagavad-yàjinàü tebhyo vailakùaõyam àha yàntãti | avidhi-pårvaka-yàjino hi trividhà antaþkaraõopàdhi-guõa-traya-bhedàt | tatra sàttvikà deva-vratàþ | devà vasu-rudràdityàdayas tat-sambandhi-vrataü baly-upahàra-pradakùiõa-prahvã-bhàvàdi-råpaü påjanaü yeùàü te tàn eva devàn yànti taü yathà yathopàsate tad eva bhavati iti ÷ruteþ | ràjasàs tu pitç-vratàþ ÷ràddhàdi-kriyàbhir agniùv àttàdãnàü pitéõàm àràdhakàs tàn eva pitén yànti | tathà tàmasà bhåtejyà yakùa-rakùo-vinàyaka-màtç-gaõàdãnàü
bhåtànàü påjakàs tàny eva bhåtàni yànti | atra deva-pitç-bhåta-÷abdànàü tat-sambandhi-lakùaõayoùñra-mukha-nyàyena samàsaþ | madhyama-pada-lopi-samàsànaïgãkàràn prakçti-vikçti-bhàvàbhàvena ca tàdarthya-caturthã-samàsàyogàt | ante ca påjàvàcãjyà÷abda-prayogàt pårva-paryàya-dvaye 'pi vrata-÷abdaþ påjà-para eva | 

evaü devatàntaràràdhanasya tat-tad-devatà-råpatvam antavat phalam uktvà bhagavad-àràdhanasya bhagavad-råpatvam anantaü phalam àha màü bhagavantaü yaùñuü påjayituü ÷ãlaü yeùàü te mad-yàjinaþ sarvàsu devatàsu bhagavad-bhàva-dar÷ino bhagavad-àràdhana-paràyaõà màü bhagavantam eva yànti | samàne 'py àyàse bhagavantam anataryàmiõam ananta-phala-dam anàràdhya devatàntaram àràdhyàntavat-phalaü yàntãty aho durdaiva-vaibhavam aj¤ànàm ity abhipràyaþ ||25||

vi÷vanàthaþ --- nanu ca tat-tad-devatà-påjà-paddhatau yo yo vidhir uktas tenaiva vidhinà sà sà devatà påjyata eva | yathà viùõu-påjà-paddhatau ya eva vidhis tenaiva vaiùõavà viùõuü påjayanti | ato devatàntara-bhaktànàü ko doùa iti cet satyam | tarhi tàü tàü devatàü tad-bhaktàþ pràpnuvanty eva ity ayaü nyàya eva ity àha yàntãti | tena tat-tad-devatànàm api na÷varatvàt tat-tad-devatà-bhaktàþ katham ana÷varo bhavantu ? ahaü tv ana÷varo nityo mad-bhaktà apy ana÷varàþ iti te nityà eveti dyotitam | bhavàn ekaþ ÷iùyate ÷eùa-saüj¤aþ [BhP 10.3.25] iti | eko nàràyaõa evàsãn na brahmà na ca ÷aïkaraþ iti | paràrdhànte
so 'budhyata gopa-råpo me purastàd àvirbabhåva [GTU 1.25] iti | na cyavante ca mad-bhaktà mahati pralaye 'pi [SkandaP Kà÷ã-khaõóe] ity àdi ÷ruti-smçtibhyaþ ||25||

baladevaþ - vastuto mama tat tad devatàdi-råpatayà sthitatve 'pi tad-råpatayà maj-j¤ànàbhàvàd eva temàü nàpnuvantãty àha yàntãti | atràdy-apaaryàye vrata-÷abdaþ påjàbhidhàyã paratrejyà-÷abdàt | deva-vratà deva-påjakàþ sàttvika-dar÷a-paurõamàsy-àdi-karmabhir indràdãn yajantas tàn eva yànti | pitç-vratà ràjasàþ ÷ràddhàdi-karmabhiþ pitén yajantas tàn eva yànti | bhåtejyàs tàmasàs tat-tad-balibhir yakùa-rakùo-vinàyakàn påjayantas tàny eva bhåtàni yànti | mad-yàjinas tu nirguõàþ sulabhair dravyair màm arcayanto màm eva yànti | apir avadhàraõe | ayam arthaþ - indràdãnàü vayam upàsakàs ta evàsmàkam ã÷varàþ påjàbhiþ prasãdantaþ phalàny abhãù¨tàni dadyur iti mad-anya-deva-sevakànàü
bhàvanà | sarva-÷aktiþ sarve÷varo vàsudevas tad-devatàdi-råpeõàvasthito 'smat-svàmã sulabhopacàraiþ karmabhir àràdhitaþ sarvàõy asmad-abhãùñàni dadyàd iti mat-sevakànàü bhàvanà | tata÷ ca samànàny eva karmàõy anutiùñhanto 'pi devàdi-sevino mad-bhàvanà-vaimukhyàt tàn nijeùñàn evàciràyuùo 'lpa-vibhåtãn àsàdya taiþ saha parimitàn bhogàn bhuktvà tad-vinà÷e vina÷yanti | mat-sevinas tu màm anàdi-nidhanaü satya-saïkalpam ananta-vibhåtiü vij¤ànànanda-mayaü bhakta-vatsalaü sarve÷varaü pràpya mattaþ punar na nivartante | mayà sàkam anantàni sukhàni anubhavante mad-dhàmni divye vilasantãti ||25||

__________________________________________________________

BhG 9.26

patraü puùpaü phalaü toyaü yo me bhaktyà prayacchati |
tad ahaü bhakty-upahçtam a÷nàmi prayatàtmanaþ ||26||

÷rãdharaþ - tad evaü sva-bhaktànàm akùaya-phalam uktam | anàyàsatvaü ca sva-bhakter dar÷ayati patram iti | patra-puùpàdi-màtram api mahyaü bhaktyà prãtyà yaþ prayacchati tasy aprayatàtmanaþ ÷uddha-cittasya niùkàma-bhaktasya tat-patra-puùpàdikaü bhaktyà tena upahçtaü samarpitam aham a÷nàmi | na hi mahà-vibhåti-pateþ parame÷varasya mama kùudra-devatànàm iva bahu-vitta-sàdhya-yogàdibhiþ paritoùaþ syàt | kintu bhakti-màtreõa | ato bhaktena samarpitaü yat ki¤cit patràdi-màtram api tad-anugrahàrtham evà÷nàmãti bhàvaþ ||26||

madhusådanaþ - tad evaü devatàntaràõi parityajyànanta-phalatvàd bhagavata evàràdhanaü kartavyam atisukaratvàc cety àha patram iti | patraü puùpaü phalaü toyam anyad vànàyàsa-labhyaü yat kiücid vastu yaþ ka÷cid api naro me mahyam ananta-mahà-vibhåti-pataye parame÷varàya bhaktyà na vàsudevàt param asti kiücit iti buddhi-pårvikayà prãtyà pracchatã÷varàya bhçtyavad upakalpayati mat-svatvànà àspada-dravyàbhàvàt sarvasyàpi jagato mayaivàrjitatvàt | ato madãyam eva sarvaü mahyam arpayati janaþ | tasya prãtyà prayacchataþ prayatàtmanaþ ÷uddha-buddhes tat-patra-puùpàdi-tuccham api vastu ahaü sarve÷varo '÷nàmi a÷anavat prãtyà svãkçtya tçpyàmi | atra vàcasyàtyanta-tiraskàràd
a÷ana-lakùitena svãkàra-vi÷eùeõa prãty-ati÷aya-hetutvaü vyajyate | na ha vai devà a÷nanti na pibanty etad evàmçtaü dçùñvà tçpyanti iti ÷ruteþ | 

kasmàt tuccham api tad a÷nàsi ? yasmàd bhakty-upahçtaü bhaktyà prãtyà samarpitaü tena prãtyà samarpaõaü mat-svãkàra-nimittam ity arthaþ | atra bhaktyà prayacchatãty uktvà punar bhakty-upahçtam iti vadann abhaktasya bràhmaõatva-tapasvitvàdi mat-svãkàra-nimittaü na bhavatãti parisaïkhyàü såcayati | ÷rãdàma-bràhmaõànãta-taõóula-kaõa-bhakùaõavat prãti-vi÷eùa-pratibaddha-bhakùyàbhakùya-vij¤àno bàla iva màtràdy-arpitaü patra-puùpàdi bhaktàrpitaü sàkùàd eva bhakùayàmãti và | tena bhaktir eva mat-paritoùa-nimittaü na tu devatàntaravad baly-upahàràdi bahu-vitta-vyayàyàsa-sàdhyaü kiücid iti devatàntaram apahàya màm eva bhajetety
abhipràyaþ ||26||

vi÷vanàthaþ --- varaü devàntara-bhaktàvàyàsàdhikyaü na tu mad-bhaktàv ity àha patram iti | atra bhaktyeti karaõam | tçtãyàyàü bhakty-upahçtam iti paunaruktaü syàt | ataþ sahàrthe tçtãyà | bhaktyà sahito mad-bhaktà ity arthaþ | tena mad-bhakta-bhinno janas tàtkàlikyà bhaktyà yat prayacchati tat tenopahçtam api patra-puùpàdikaü naivà÷nàmãti dyotitam | tata÷ ca mad-bhakta eva patràdikaü yad dadàti tat tasyàham a÷nàmi yathocitam upayu¤je | kãdç÷am ? bhaktyopahçtam | na tu kasyacid anurodhàdinà dattam ity arthaþ | kiü ca mad-bhaktasyàpy apavitra-÷arãratve sati nà÷nàmãty àha prayatàtmanaþ ÷uddha-÷arãrasyeti rajaþsvalàdayo vyàvçttàþ | yad và prayatàtmanaþ ÷uddhàntaþkaraõasya
mad-bhaktaü vinà nànyaþ ÷uddhàntaþkaraõa iti | dhautàtmà puruùaþ kçùõa-pàda-målaü na mu¤cati [BhP 2.8.5] iti parãkùid-ukter mat-pàda-sevà-tyàgàsàmàrthyam eva ÷uddha-cittatva-cihnam | ataþ kvacit kàma-krodhàdi-sattve 'pi utkhàta-daüùñroraga-daü÷avat tasyàkiücit-karatvaü j¤eyam ||26||

baladevaþ - evam akùayànanta-phalatvàn mad-bhaktiþ kàryety uktvà sukha-sàdhyatvàc ca sà kàryety àha patram iti | patraü và puùpaü vànyad và | yat sulabhaü vastu yo bhaktyà prãti-bhareõa me sarve÷varàya prayacchati, tasya bhakty-upahçtaü prãty-arpitaü tat-tad-ananta-vibhåtiþ pårõa-kàmo 'py aham a÷nàmi yathocitam upabhu¤je | tat-prãty-udita-kùut-tçùõaþ san tad-bhaktyàve÷àt tat sarvam admãti và | tasya kãdç÷asyety àha prayatàtmano vi÷uddha-manaso niùkàmasyety arthaþ | tath¸a ca niùkàmeõa mad-anuraktenàrpitaü tad a÷nàmi | tad-viparãtenàrpitaü tu nà÷nàmãty uktam | bhaktyà ity uktvàpi punar bhakty-upahçtam ity uktir bhaktir eva mat-toùikà
| na tu divjatva-tapasvitvàd iti såcayati | iha satatam ananyaþ patram ity àdibhis tribhir uktà kãrtanàdi-råpa-vi÷uddha-bhaktir arpitaiva kriyeta, na tu kçtvàrpiteti | 

iti puüsàrpità viùõau bhakti÷ cen nava-lakùaõà | 
kriyeta bhagavaty addhà tan manye 'dhãtam uttamam [BhP 7.5.19] 

iti prahlàda-vàkyàt | atas tathàtra nokteþ ||26||

__________________________________________________________

BhG 9.27

yat karoùi yad a÷nàsi yaj juhoùi dadàsi yat |
yat tapasyasi kaunteya tat kuruùva mad-arpaõam ||27||

÷rãdharaþ - na ca patra-puùpàdikam api yaj¤àrtha-pa÷u-somàdi-dravyavan mad-artham evodyamair àpàdya samarpaõãyam | kiü tarhi ? yat karoùãti svabhàvataþ ÷àstrato và yat ki¤cit karma karoùi | tathà yad a÷nàsi | yaj juhoùi | yad dadàsi | yat tapasyasi tapaþ karoùi | tat sarvaü mayy arpitaü yathà bhavaty evaü kuruùva ||27||

madhusådanaþ - kãdç÷aü te bhajanaü tad àha yat karoùãti | yat karoùi ÷àstràd çte 'pi ràgàt pràptaü gamanàdi yad a÷nàsi svayaü tçpty-arthaü karma-siddhy-arthaü và | tathà yaj juhoùi ÷àstra-balàn nityam agnihotràdi-homaü nirvartayasi | ÷rauta-smàrta-sarva-homopalakùaõam etat | tathà yad dadàsi atithi-bràhmaõàdibhyo 'nna-hiraõyàdi | tathà yat tapasyasi pratisaüvatsaram aj¤àta-pràmàdika-pàpa-nivçttaye càndràyaõàdi carasi ucchçïkhala-pravçtti-niràsàya ÷arãrendriya-saüghàtaü saüyamayasãti và | etac ca sarveùàü nitya-naimittika-karmaõàm upalakùaõam | tena yat tava pràõi-svabhàva-va÷àd vinàpi ÷àstram ava÷yambhàvi gamanà÷anàdi, yac ca
÷àstra-va÷àd ava÷yambhàvi homa-dànàdi he kaunteya tat sarvaü laukikaü vaidikaü ca karmànyenaiva nimittena kriyamàõaü mad-arpaõaü mayy arpitaü yathà syàt tathà kuruùva | àtmanepadena samarpaka-niùñham eva samarpaõa-phalaü na tu mayi kiücid iti dar÷ayati | ava÷yambhàvinàü karmaõàü mayi parama-gurau samarpaõam eva mad-bhajanaü na tu tad-arthaü pçthag-vyàpàraþ ka÷cit kartavya ity abhipràyaþ ||27||

vi÷vanàthaþ --- nanu ca àrto jij¤àsur arthàrthã j¤ànã ity àrabhya etàvatãùu tvad-uktàsu bhaktiùu madhye khalv ahaü kàü bhaktiü karavai ? ity apekùàyàü bho arjuna sàmprataü tàvat tava karma-j¤ànàdãnàü tyaktum a÷akyatvàt sarvotkçùñàyàü kevalàyàm ananya-bhaktau nàdhikàro nàpi nikçùñàyàü sakàma-bhaktau | tasmàt tvaü niùkàmàü karma-j¤àna-mi÷ràü pradhànã-bhåtàm eva bhaktiü kurv ity àha yat karoùãti dvàbhyàm | laukikaü vaidikaü và yat karma tvaü karoùi | yad a÷nàsi vyavahàrato bhojana-pànàdikaü yat karoùi tat tapasyasi
tapaþ karoùi tat sarvaü mayy evàpaõaü yasya tad yathà syàt tathà kuru | na càyaü niùkàma-karma-yyoga eva, na tu bhakti-yoga iti vàcyam | niùkàma-karmibhiþ ÷àstra-vihitaü karmaiva bhagavaty arpyate, na tu vyavahàrikaü kim api kçtam | tathaiva sarvatra dçùñeþ | bhaktais tu svàtma-manaþ-pràõendriya-vyàpàra-màtram eva sveùña-deve bhagavaty arpyate | yad uktaü bhakti-prakaraõa eva -

   kàyena vàcà manasendriyair và 
buddhyàtmanà vànusçta-svabhàvàt |
karoti yad yat sakalaü parasmai
nàràyaõàyeti samarpayet tam || [BhP 11.2.34] iti |

nanu ca juhoùãti havanam idam arcana-bhakty-aïga-bhåtaü viùõådde÷ayakam eva | tapasyasãti | tapo 'py etad ekàda÷y-àdi-vrata-råpam eva | ata iyam ananyaiva bhaktiþ kim iti nocyate ? satyam ananyà bhaktir hi kçtvàpi na bhagavaty arpyate, kintu bhagavaty arpitaiva j¤àyate | yad uktaü ÷rã-prahlàdena - ÷ravaõaü kãrtanaü viùõoþ smaraõam ity atra iti puüsàrpità viùõau bhakti÷ cen nava-lakùaõà kriyeta [BhP 7.5.18-19] ity asya vyàkhyà ca ÷rã-svàmi-caraõànàü bhagavati viùõau bhaktiþ kriyate, sà càrpitaivaa satã yadi kriyeta, na tu kçtà satã pa÷càd arpyate ity ataþ padyam idaü na kevalàyàü paryavased iti ||27||

baladevaþ - satatam ity àdibhir nirapekùàõàü bhaktir mayà tvàü praty uktà | tvayà tu pariniùñhitena kãrtanàdikàü bhaktiü kurvatàpi loka-saïgrahàya nikhila-karmàrpaõàn mamàpi bhaktiþ kàryeti bhàvenàh yad iti | yat tvaü deha-yàtrà-sàdhakaü laukikaü karma karoùi, yac ca deha-dhàraõàrtham annàdikam a÷nàsi, tathà yaj juhoùi vaidikam agnihotràdi-homam anutiùñhasi, yac ca sat-pàtrebhyo 'nna-hiraõyàdikaü dadàsi, pratyabdam aj¤àta-durita-kùataye càndràyaõàdy àcarasi, tat sarvaü mad-arpaõaü yathà syàt tathà kuruùva | tena man-nimittasyàsya lokasya saïkgrahàt tvayi mat-prasàdo bhåyàn bhàvãti | na ceyaü sarva-karmàrpaõa-råypà
bhaktiþ sa-niùñhànàm iti vàcyam, tair vaidikànàm eva tatràrpyamàõàt | kintu pariniùñhitànàm eveyam | tair yat karoùi ity àdi svàmi-nirde÷ena sarva-karmaõàü tatràrpaõàt | te hi svàmino loka-saïgrahaü prayàsam apaninãùavas tathà tàny àcarantas taü prasàdayantãti ||27||

__________________________________________________________

BhG 9.28

÷ubhà÷ubha-phalair evaü mokùyase karma-bandhanaiþ |
saünyàsa-yoga-yuktàtmà vimukto màm upaiùyasi ||28||

÷rãdharaþ - evaü ca yat phalaü pràpsyasi tat ÷çõu ÷ubhà÷ubheti | evaü kurvan karma-bandhanaiþ karma-nimittair iùñàniùña-phalairmukto bhaviùyasi karmaõàü mayi samarpitatvena tava tat-phala-sambandhànupapatteþ | tai÷ ca vimuktaþ san | saünyàsa-yoga-yuktàtmà saünyàsaþ karmaõàü mad-arpaõam | sa eva yogaþ | tena yukta àtmà cittaü yasya | tathàbhåtas tvaü màü pràpsyasi ||28||

madhusådanaþ - etàdç÷asya bhajanasya phalam àha ÷ubhà÷ubheti | evam anàyàsa-siddhe 'pi sarva-karma-samarpaõa-råpe mad-bhajane sati ÷ubhà÷ubhe iùñàniùñhe phale yeùàü taiþ karma-bandhanair bandha-råpaiþ karmabhir mokùyase mayi samarpitaatvàt tava tat-sambandhànupapatteþ karmabhis tat-phalai÷ ca na saüsrakùyase | tata÷ ca saünyàsa-yoga-yuktàtmà saünyàsaþ sarva-karmaõàü bhagavati samarpaõaü sa eva yoga iva citta-÷odhakatvàd yogas tena yuktaþ ÷odhita àtmàntaþkaraõaü yasya sa tvaü tyakta-sarva-karmà và karma-bandhanair jãvann eva vimuktaþ san samyag-dar÷anenàj¤ànàvaraõa-nivçttyà màm upaiùyasi
sàkùàt-kariùyasy ahaü brahmàsmãti | tataþ pràrabdha-karma-kùayàt patite 'smin ÷arãre videha-kaivalya-råpaü màm upaiùyasi | idànãm api mad-råpaþ san sarvopàdhi-nivçttyà màyika-bheda-vyavahàra-viùayo na bhaviùyasãty arthaþ ||28||

vi÷vanàthaþ --- ÷ubhà÷ubha-phalair anantaiþ karma-råpair bandhanair vimokùyase | bhaktir asya bhajanam | tad ihàmutropàdhi-nairàsyenaivàmuùmin manaþ-kalpanam | etad eva ca naiùkarmyam [GTU 1.14] iti ÷ruteþ | saünyàsaþ karma-phala-tyàgaþ sa eva yogas tena yukta àtmà mano yasya saþ | na kevalaü mukta eva bhaviùyasy api tu vimukto mukteùv api vi÷iùñaþ san màm upaiùyasi sàkùàt paricarituü man-nikañam eùyasi -

muktànàm api siddhànàü nàràyaõa-paràyaõaþ 
sudurlabhaþ pra÷àntàtmà koñiùv api mahàmune || [BhP 6.14.5] iti smçteþ |

muktiü dadàti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti ÷ukokteþ |

mukteþ sakà÷àd api sàkùàn mat-prema-sevàyà utkarùo 'yam eveti bhàvaþ ||28||

baladevaþ -ãdç÷a-bhakteþ phalam àha ÷ubheti | evaü man-nide÷a-kçtàyàü sarva-karmàrpaõa-lakùaõàyàü bhaktau satyàü karma-råpair bandhanais tvaü mokùyase | kãdç÷air ity àha ÷ubhetãùñàniùña-phalais tat-pràpti-pratãpaiþ pràcãnair ity arthaþ | kãdç÷as tvam ity àha saünyàseti mayi karmàrpaõaü saünyàsaþ | sa eva citta-vi÷odhakatvàd yogas tad-yukta àtmà mano yasya saþ | na kevalaü mukta eva karmabhir bhaviùyasy api tu vimuktaþ san màm upaiùyasi | mukteùu vi÷iùñaþ san màü sàkùàt sevituü mad-antikaü
pràpsyasi ||28||


__________________________________________________________

BhG 9.29

samo 'haü sarvabhåteùu na me dveùyo 'sti na priyaþ |
ye bhajanti tu màü bhaktyà mayi te teùu càpy aham ||29||

÷rãdharaþ - yadi bhaktebhya eva mokùaü dadàsi nàbhaktebhyas tarhi tavàpi kiü ràda-dveùàdi-kçtaü vaiùamyam asti ? nety àha samo 'ham iti | samo 'haü sarveùv api bhåteùu | ato me mama priya÷ ca dveùya÷ ca nàsty eva | evaü saty api ye màü bhajanti te bhaktà mayi vartante | aham api teùv anugràhakatayà varte | ayaü bhàvaþ - yathà agneþ svalevakeùv eva tamaþ-÷ãtàdi-duþkham apàkurvato 'pi na vaiùamyam | yathà và kalpa-vçkùasya | tathaiva bhakta-pakùa-pàtino 'pi mama vaiùamyaü nàsty eva | kintu mad-bhakter evàyaü mahimeti ||29||

madhusådanaþ - yadi bhaktàn evànugçhõàsi nàbhaktàn | tato ràga-dveùavattvena kathaü parame÷varaþ syà iti nety àha samo 'ham iti | sarveùu pràõiùu samas tulyo 'haü sad-råpeõa sphuraõa-råpeõànanda-råpeõa ca svàbhàvikenaupàdhikena càntaryàmitvena | ato namama dveùa-viùayaþ prãti-viùayo và ka÷cid asti sàvitrasyeva gagana-maõóala-vyàpinaþ prakà÷àsya | tarhi kathaü bhaktàbhaktayoþ phala-vaiùamyaü tatràha ye bhajanti tu ye tu bhajanti sevante màü sarva-karma-samarpaõa-råpayà bhaktyà | abhaktàpekùayà bhaktànàü vi÷eùa-dyotanàrthas tu-÷abdaþ | ko 'sau ? mayi te ye mad-arpitair niùkàmaiþ
karmabhiþ ÷odhitàntaþkaraõàs te nirasta-samasta-rajas-tamo-malasya sattvodrekeõàtisvacchasyàntaþkaraõasya sadà mad-àkàrà vçttim upainpan-mànenotpàdayanto mayi vartante | aham apy atisvacchàyàü tadãya-citta-vçttau pratibimbitas teùu varte | ca-kàro 'vadhàraõàrthas ta eva mayi teùv evàham iti | 

svacchasya hi dravyasyàyam eva svabhàvo yena sambadhyate tad-àkàraü gçhõàtãti | svaccha-dravya-sambaddhasya ca vastuna eùa eva svabhàvo yat tatra pratiphalatãti | tathàsvaccha-dravyasyàpy eùa eva svabhàvo yat sva-sambaddhasyàkàraü na gçhõàtãti | asvaccha-dravya-sambaddhasya ca vastuna eùa eva svabhàvo yat tatra na pratiphalatãti | yathà hi sarvatra vidyamàno 'pi sàvitraþ prakà÷aþ svacche darpaõàdàv evàbhivyajyate na tv asvacche ghañàdau | tàvatà na darpaõe rajyati na và dveùñi ghañam | evaü sarvatra samo 'pi svacche bhakta-citte 'bhivyajyamàno 'svacche càbhakti-citte 'nabhivyajya-màno 'haü na rajyàmi kutracit | na và dveùmi kaücit | sàmagrã-maryàdayà jàyamànasya kàraysàparyanuyojyatvàt | vahnivat kalpa-taruvac càvaiùamyaü
vyàkhyeyam ||29||

vi÷vanàtha - nanu bhaktàn eva vimuktãkçtya svaü pràpayasi | na tv abhaktàn iti cet tarhi tavàpi kiü ràga-dveùàdi-kçtaü vaiùamyam asti ? nety àha samo 'ham iti | te bhaktà mayi vartante 'ham api teùu varta iti vyàkhyàne bhagavaty eva sarva-jagad vartata eva | bhagavàn api sarva-jagatsu vartata eveti nàsti vi÷eùaþ | tasmàt ye yathà màü prapadyante tàüs tathaiva bhajàmy aham [Gãtà 4.11] iti nyàyena | mayi te àsaktà bhaktà vartante yathà tathàhamapi teùv àsakta iti vyàkhyeyam | atra kalpa-vçkùàdi-dçùñàntas tv ekàü÷enaiva j¤eyaþ | na hi kalpa-vçkùa-phalàkàïkùayà tad à÷rità àsajjanti | nàpi kalpa-vçkùaþ svà÷riteùv àsaktaþ
| nàpi sa à÷ritasya vairiõo dveùñi | bhagavàüs tu svabhakta-vairiõaü svahastenaiva hinasti | yad uktaü prahràdàya yadà druhyed dhaniùye 'pi varorjitam [BhP 7.4.28] iti kecit tu tu-kàrasya bhinnopakramàrthatvam àkhyàya bhakta-vàtsalya-lakùaõaü tu vaiùamyaü mayi vidyata eveti tac ca bhagavato bhåùaõaü, na tu dåùaõam iti vyàcakùate | tathà hi bhagavato bhakta-vàtsalyam eva prasiddham | na tu j¤àni-vàtsalyaü yogi-vàtsalyaü và, yathà hy anyo janaþ sva-dàseùv eva vatsalo nànya-dàseùu, tathaiva bhagavàn api sva-bhakteùv eva vatsalo na rudra-bhakteùu nàpi devã-bhakteùv iti ||29||

baladevaþ -- nanu bhaktàn eva vimocyàntikaü nayasi | nàbhaktàn iti tavàpi kiü sarve÷varasya ràga-dveùa-kçtaü vaiùamyam asti ? tatràha samo 'ham iti | deva-manuùya-tiryak-sthàvaràdiùu jàtyàkçti-svabhàvair viùameùu sarveùu bhåteùu tat-tat-karmànuguõyena sçùñi-pàlana-kçt sarve÷varo 'haüsamaþ parjanya iva nànà-vidheùu tat-tad-bãjeùu, na teùu me ko 'pi dveùyaþ priyo vety arthaþ | bhaktànàm abhaktebhyo vi÷esaü bodhayitum iha tu-÷abdaþ | ye tu màü bhajanti ÷ravaõàdi-bhaktibhir anukålayanti, te bhaktyànuraktyà mayi vartante | teùv ahaü
ca sarve÷varo 'pi bhaktyà varte, maõi-suvarõa-nyàyena bhagavato 'pi bhakteùu bhaktir asti | bahgavàn bhakta-bhaktimàn ity àdi ÷rã-÷uka-vàkyàd iti premõà mitho vartana-vi÷eùo dar÷itaþ | anyathà tv avi÷eùàpattiþ | tasya pratij¤à tv ãdç÷y evàvagamyate ye yathà màm ity àdinà | kalpa-druma-dçùñànto 'py atràü÷ika eva | tatra mithaþ prãtya-apratãteþ pakùapàtàpratãte÷ ca | tathà ca sarvatràviùame 'pi mayi svà÷rita-vàtsalya-lakùaõaü vaiùamyam astãty uktam | evam àha såtrakàraþ upapadyate càbhyupalabhyate ca [Vs 2.1.37] iti |

nanu bhakter api karmatvànusàreõa teùu tad-vàtsalyàn na tal-lakùaõe tad iti | cen maivam etat | svaråpa-÷akti-vçtter bhakteþ karmànyatvàt | ÷ruti÷ ca sac-cid-ànandaika-rase bhakti-yoge tiùñhati [GTU 2.78] iti | na ca svaråpa-prayuktatvàd dåùaõam etad iti vàcyam | guõa-÷reùñhatvena ståyamànatvàt ||29||

__________________________________________________________

BhG 9.30

api cet suduràcàro bhajate màm ananya-bhàk |
sàdhur eva sa mantavyaþ samyag vyavasito hi saþ ||30||

÷rãdhara: api ca mad-bhakter evàyam avitarkyaü prabhàva iti dar÷ayann àha api ced iti | atyantaü duràcàro 'pi naro yadyap apçthaktvena pçthag-devatàpi vàsudeva eveti buddhyà devatàntara-bhaktim akurvan màm eva parame÷varaü bhajate tarhi sàdhuþ ÷reùñha eva sa mantavyaþ | yato 'sau samyag-vyavasitaþ parame÷vara-bhajanenaiva kçtàrtho bhaviùyàmãti ÷obhanam adhyavasàyaü kçtavàn ||30||

madhusådanaþ -kiü ca mad-bhakter evàyaü mahimà yat same 'pi vaiùamyam àpàdayati ÷çõu tan-mahimànam api ced iti | yaþ ka÷cit suduràcàro 'pi ced ajàmilàdir ivànanya-bhàk san màü bhajate kuta÷cid bhàgyodayàt sevate sa pràg asàdhur api sàdhur eva mantavyaþ | hi yasmàt samyag-vyavasitaþ sàdhu-ni÷cayavàn saþ ||30||

vi÷vanàtha : sva-bhakteùv àsaktir mama svàbhàviky eva bhavati, sà duràcàre 'pi bhakte nàpayàti | tam apy utkçùñam eva karomãty àha api ced iti | suduràcàraþ para-hiüsà para-dàra-para-dravyàdi-grahaõa-paràyaõe 'pi màü bhajate cet, kãdçg-bhajanavàn ity ata àha, ananya-bhàk matto 'nya-devatàntaram | mad-bhakter anyat karma-j¤ànàdikam, mat-kàmanàto 'nyàü ràjyàdi-kàmanàü na bhajate, sa sàdhuþ | 

nanv etàdç÷e kadàcàre dçùñe sati, kathaü sàdhutvam ? tatràha, mantavyo mananãyaþ | sàdhutvenaiva sa j¤eya iti yàvat | mantavyam iti vidhi-vàkyam anyathà pratyavàyaþ syàt | atra mad-àj¤aiva pramàõam iti bhàvaþ | 

nanu tvàü bhajate ity etad-aü÷ena sàdhuþ para-dàràdi-grahaõàü÷enàsàdhu÷ ca sa mantavyas tatràha eveti | sarveõàpy aü÷ena sàdhur eva mantavyaþ | kadàpi tasyàsàdhutvaü na draùñavyam iti bhàvaþ | samyag vyavasitaü ni÷cayo yasya saþ | dustyajena sva-pàpena narakaü tiryag-yonir và yàmi aikàntikaü ÷rã-kçùõa-bhajanaü tu naiva jihàsàmãti sa ÷obhanam adhyavasàyaü kçtavàn ity arthaþ ||30||

baladevaþ - mama ÷uddha-bhakti-va÷yatà-lakùaõaþ svabhàvo dustyaja eva | yad ahaü jugupsita-karmaõy api bhakte 'nurajyaüs tam utkarùayàmãti pårvàrthaü puùõann àha api ced iti | ananya-bhàk jana÷ cet suduràcàro 'tivigarhita-karmàpi san màü bhajate mat-kãrtanàdibhir màü sevate tad api sa sàdhur eva mantavyaþ | matto 'nyàü devatàü na bhajty à÷rayatãti mad-ekàntã màm eva svàminaü parama-pumarthaü ca jànann ity arthaþ | ubhayathà vartamàno 'pi sàdhutvena sa påjya iti bodhayitum eva-kàraþ | tasya tathàtve manane mantavya iti sva-nide÷a-råpo vidhi÷ ca dar÷itaþ | itarathà pratyavàyàd iti bhàvaþ | ubhayathàpi vartamànasya sàdhutvam
evety atroktaü hetuü puùõann àha samyag iti | yad asau samyag-vyavasito mad-ekànta-niùñhà-råpa-÷reùñha-ni÷cayavàn ity arthaþ | evam uktaü nàrasiühe-

bhagavati ca haràv ananya-cetà
bhç÷am alino 'pi viràjate manuùyaþ |
na hi ÷a÷a-kaluùa-cchaviþ kadàcit
timira-paràbhavatàm upaiti candraþ || iti ||30||

__________________________________________________________

BhG 9.31

kùipraü bhavati dharmàtmà ÷a÷vacchàntiü nigacchati |
kaunteya pratijànãhi na me bhaktaþ praõa÷yati ||31||

÷rãdharaþ - nanu kathaü samãcãnàdhyavasàya-màtreõa sàdhur mantavyaþ ? tatràha kùipram iti | suduràcàro 'pi màü bhajan ÷ãghraü dharma-citto bhavati | tata÷ ca ÷a÷vac-chàntiü cittopaplavoparama-råpàü parame÷vara-niùñhàü nitaràü gacchati pràpnoti | kutarka-karka÷a-vàdino naitàtmanyerann iti ÷aïkàkulam arjunaü protsàhayati he kaunteya pañahàdi-mahà-ghoùa-pårvakaü vivadamànànàü sabhàü gatvà bàhum utkùipya niþ÷aïkaü pratijànãhi pratij¤àü kuru | katham ? me parame÷varasya bhaktaþ suduràcàro 'pi na praõa÷yati | api tu kçtàrtha eva bhavatãti | tata÷ ca te taü
prauóhi-vijçmbha-vidhvaüsita-kutarkàþ santo niþsaü÷ayaü tvàm eva gurutvenà÷rayeran ||31||

madhusådanaþ - asmàd eva samyag-vyavasàyàt sa hitvà duràcàratàü kùipram iti | cira-kàlam adharmàtmàpi mad-bhajana-mahimnà kùipraü ÷ãghram eva bhavati dharmàtmà dharmànugat-citto duràcàratvaü jhañity eva tyaktvà sad-àcàro bhavatãty arthaþ | kiü ca ÷a÷van nityaü ÷àntiü viùaya-bhogaspçhà-nivçttiü nigacchati nitaràü pràpnoty atinirvedàt |

ka÷cit tvad-bhaktaþ pràg abhyastaü duràcàratvam atyajan na bhaved api dharmàtmà | tathà ca sa na÷yed eveti nety àha bhaktànukampàparava÷atayà kupita iva bhagavàn | naitad à÷caryaü manvãthà he kaunteya ni÷citam evedç÷aü mad-bhakter màhàtmyam | ato vipratipannànàü purastàd api tvaü pratijànãhi sàvaj¤aü sa-garvaü ca pratij¤àü kuru | na me vàsudevasya bhatko 'tiduràcàro 'pi pràõa-saïkañam àpanno 'pi sudurlabham ayogyaþ san pràrtahaymàno 'pi atimåóho '÷araõo 'pi na praõa÷yati kiü tu kçtàrtha eva bhavatãti | dçùñàntà÷ càjàmila-prahlàda-dhruva-gajendràdayaþ prasiddhà eva | ÷àstraü ca na vàsudeva-bhaktànàm a÷ubhaü vidyate kvacit iti ||31||

vi÷vanàthaþ --- nanu tàdç÷asyàdharmiõaþ kathaü bhajanaü tvaü gçhõàsi ? kàma-krodhàdi-dåùitàntaþkaraõena niveditam anna-pànàdikaü katham a÷nàsãty ata àha kùipraü ÷ãghram eva sa dharmàtmà bhavati | atra kùipraü bhàvã sa dharmàtmà ÷a÷vac-chàntiü gamiùyatãti aprayujya bhavati gacchatãti vartamàna-prayogàt adharma-karaõànantaram eva màm anusmçtya kçtànutàpaþ kùipram eva dharmàtmà bhavati | hanta hanta mat-tulyaþ ko 'pi bhakta-lokaü kalaïkayann adhamo nàsti | tad vidyàm iti ÷a÷vat punaþ punar api ÷àntiü nirvedaü nitaràü gacchati | yad và kiyataþ samayàd anantaraü
tasya bhàvi dharmàtmatvaü tadànãm api såkùma-råpeõa vartata evaü tan manasi bhakteþ preve÷àt yathà pãte mahauùadhi sati tadànãü kiya-kàla-paryantaü na÷yad-avastho jvara-dàho viùa-dàho và vartamàno 'pi na gaõyata iti dhvaniþ |

tata÷ ca tasya bhaktasya duràcàratva-gamakàþ kàma-krodhàdyà utkhàta-daüùñroraga-daü÷avad aki¤citkarà eva j¤eyà iti anudhvaniþ | ataeva ÷a÷vat sarvadaiva ÷àntiü kàma-krodhàdy-upa÷amaü nitaràü gacchaty ati÷ayena pràpnotãti duràcàratva-da÷àyàm api sa ÷uddhàntaþkaraõa eva ucyata iti bhàvaþ |

nanu yadi sa dharmàtmà syàt tadà nàsti ko 'pi vivàdaþ | kintu ka÷cid duràcàra-bhakto maraõa-paryantam api duràcàratvaü na jahàti, tasya kà vàrtà ity ato bhakta-vatsalo bhagavàn sa-prauóhi sa-kopam ivàha kaunteyeti | mama bhakto na praõa÷yati | tad api pràõa-nà÷e adhaþpàtaü na yàti | kutarka-karka÷a-vàdino naitan manyerann iti ÷oka-÷aïkà-vyàkulam arjunaü protsàhayati he kaunteya pañahakàhalàdi-mahà-ghoùa-pårvakaü vivadamànànàü sabhàü gatvà bàhum utkùipya niþ÷aïkaü pratijànãhi pratij¤àü kuru | katham ? me mama parame÷varasya bhakto duràcàro 'pi na praõe÷yety api tu kçtàrtha eva bhavati | tata÷ ca te taü prauóhi-vijçmbhita-vidhvaüsita-kutarkàþ santo
niþsaü÷ayaü tvàm eva gurutvenà÷rayeran iti svàmi-caraõàþ | 

nanu kathaü bhagavàn svayam apratij¤àya pratij¤àtum arjunam evàtidide÷a | yathaivàgre màm evaiùyasi satyaü te pratijàne priyo 'si me iti vakùyate | tathaivàtràpi kaunteya pratijàne 'haü na me bhaktaþ praõa÷yati iti kathaü noktam ? ucyate - bhagavatà tadànãm eva vicàritaü bhakta-vatsalena mayà sva-bhaktàpakarùa-le÷am apy asahiùõunà sva-pratij¤àü khaõóayitvàpi svàpa-karùam aïgãkçtyàpi bhakta-pratij¤aiva rakùità bahutra | yathà tatraiva bhãùma-yuddhe sva-pratij¤àm apy apàkçtya bhãùma-pratij¤aiva rakùiùyate, bahirmukhà vàdino vaitaõóikà mat-pratij¤àü ÷rutvà hasiùyanti arjuna-pratij¤à tu pàùàõa-rekhaiveti te pratiyanti
| ato 'rjunam eva pratij¤àü kàrayàmãti | atra etàdç÷a-duràcàrasyàpi ananya-bhakti-÷ravaõàd ananya-bhaktàbhidhàyaka-vàkyeùu sarvatra na vidyate 'nyat-strã-putràdyàsakti-vidharma-÷oka-moha-kàma-krodhàdikaü yatreti kupaõóita-vyàkhyà na gràhyeti ||31||

baladevaþ -- iti | suduràcàro 'pi màü bhajan ÷ãghraü dharma-citto bhavati | tata÷ ca ÷a÷vac- chàntiü cittopaplavoparama-råpàü parame÷vara-niùñhàü nitaràü gacchati pràpnoti | kutarka-karka÷a-vàdino naitàtmanyerann iti ÷aïkàkulam arjunaü protsàhayati he kaunteya pañahàdi-mahà-ghoùa-pårvakaü vivadamànànàü sabhàü gatvà bàhum utkùipya niþ÷aïkaü pratijànãhi pratij¤àü kuru | katham ? me parame÷varasya bhaktaþ suduràcàro 'pi na praõa÷yati | api tu kçtàrtha eva bhavatãti | tata÷ ca te tvat prauóhi-vijçmbha-vidhvaüsita-kutarkàþ santo niþsaü÷ayaü tvàm eva gurutvenà÷rayeran ||31||

__________________________________________________________

BhG 9.32

màü hi pàrtha vyapà÷ritya ye 'pi syuþ pàpayonayaþ |
striyo vai÷yàs tathà ÷ådràs te 'pi yànti paràü gatim ||32||

÷rãdharaþ - svàcàra-bhraùñaü mad-bhaktiþ pavitrãkarotãti kim atra citram ? yato mad-bhaktir duùkulàn apy anadhikàriõo 'pi saüsàràn mocayatãty àha màü hãti | ye 'pi pàpa-yonayaþ syur nikçùña-janmàno 'ntyajàdayo bhaveyuþ | ye 'pi vai÷yàþ kevalaü kçùyàdi-niratàþ | striyaþ ÷ådrà÷ càpy adhyayanàdi-rahitàþ | te 'pi màü vyàpà÷ritya saüsevya paràü gatiü yànti | hi ni÷citam ||32||

madhusådanaþ - evam àgantuka-doùeõa duùñànàü bhagavad-bhakti-prabhàvàn nistàram uktvà svàbhàvika-doùeõa duùñànàm api tam àha màü hãti | hi ni÷citaü he pàrtha màü vyapà÷citya ÷araõam àgatya ye 'pi syuþ pàpa-yonayo 'ntyajàs tirya¤co và jàti-doùeõa duùñàþ | tath¸a vedàdhyayanàdi-÷ånyatayà nikçùñàþ striyo vai÷yàþ kçùyàdi-màtra-ratàþ | tathà ÷ådrà jàtito 'dhyayanàdy-abhàvena ca parama-gaty-ayogyàs te 'pi yànti paràü gatim | api-÷abdàt pràg-ukta-duràcàrà api ||32||

vi÷vanàthaþ --- evaü karmaõà duràcàràõàm àgantukàn doùàn mad-bhaktir na gaõayati iti kiü citram ? yato jàtyaiva duràcàràõàü svàbhàvikàn api doùàn mad-bhaktir na gaõayatãty àha màm iti | pàpa-yonayo 'ntyajà mlecchà api | yad uktam-

kiràta-håõàndhra-pulinda-pulka÷à 
àbhãra-÷umbhà yavanàþ khasàdayaþ |
ye 'nye ca pàpà yad-apà÷rayà÷rayàþ 
÷udhyanti tasmai prabhaviùõave namaþ || [BhP 2.4.18] iti |

aho bata ÷va-paco 'to garãyàn
yaj-jihvàgre vartate nàma tubhyam |
tepus tapas te juhuvuþ sasnur àryà
brahmànåcur nàma gçõanti ye te || [BhP 3.33.6-7]

kiü punaþ strã-vai÷yàdyà a÷uddhy-alãkàdimantaþ ||32||

baladevaþ - mahà-ghoùa-pårvakaü vivadamànànàü sabhàü gatvà bàhum utkùipya niþ÷aïkaü pratijànãhi pratij¤àü kuru sarve÷varo 'haü mad-ekàntinàü àgantuka-doùàn vidhunomãti kiü citram ? yad atipàpino 'pi mad-bhakta-prasaïgàd vidhåtàvidyà vimucyanta ity àha màühãti | ye pàpa-yonayo 'ntyajàþ sahaja-duràcàràþ syus te 'pi mad-bhakta-prasaïgena màü sarve÷aü vasudeva-sutaü vyapà÷ritya ÷araõam àgatya paràü yogi-durlabhàü gatiü mat-pràptiü yànti hi ni÷citam etat | evam àha ÷rãmàn ÷ukaþ-

kiràta-håõàndhra-pulinda-pulka÷à 
àbhãra-÷umbhà yavanàþ khasàdayaþ |
ye 'nye ca pàpà yad-apà÷rayà÷rayàþ 
÷udhyanti tasmai prabhaviùõave namaþ || [BhP 2.4.18] iti |

atràsya lokasyànityatvaü kaõñhato bruvan harir mithyàtvaü tasya niràsàt ||32||


__________________________________________________________

BhG 9.33

kiü punar bràhmaõàþ puõyà bhaktà ràjarùayas tathà |
anityam asukhaü lokam imaü pràpya bhajasva màm ||33||

÷rãdharaþ - yadaivaü tadà sat-kulàþ sad-àcàrà÷ ca mad-bhaktàþ paràü gatiü yànti iti kiü vaktavyam ity àha kiü punar iti | puõyàþ sukçtino bràhmaõàþ | tathà ràjàna÷ ca ta çùaya÷ ca kùatriyàþ | evaü bhåtàþ paràü gatiü yàntãti kiü punar vaktavyam ity arthaþ | atas tvam imaü ràjarùi-råpaü dehaü pràpya labdhvà màü bhajasva | kiücànityam adhruvam asukhaü sukha-rahitaü cemaü martya-lokaü pràpya anityatvàd vilambam akurvan asukhatvàc ca sukhàrtham udyamaü hitvà màm eva bhajasvety
arthaþ ||33||

madhusådanaþ - evaü cet puõyàþ sadàcàrà uttama-yonaya÷ ca bràhmaõàs tathà ràjarùayaþ såkùma-vastu-vivekinaþ kùatriyà mama bhaktàþ paràü gatiü yàntãti kiü punar vàcyam atra kasyacid api sandehàbhàvàd ity arthaþ | yato mad-bhakter ãdç÷o mahimàto mahatà pratnenemaü lokaü sarva-puruùàrtha-sàdhana-yogyam atidurlabhaü ca mauùya-deham anityam à÷u-vinà÷inam asukhaü garbha-vàsàdy-aneka-duþkha-bahulaü labdhvà yàvad ayaü na na÷yati tàvad ati÷ãghram eva bhajasva màü ÷araõam à÷rayasva | anityatvàd aukhatvàc càsya vilambaü sukhàrtham udyamaü
ca mà kàrùãs tvaü ca ràjarùir ato mad-bhajanenàtmànaü saphalaü kuru | anyathà hy etàdç÷aü janma niùphalam eva te syàd ity arthaþ ||33||

vi÷vanàthaþ --- tato 'pi kiü punar bràhmaõàþ puõyàþ sat-kulàþ sadàcàrà÷ ca ye bhaktàþ | tasmàt tvaü màü bhajasva ||33||

baladevaþ - kim iti | yady evaü tarhi bràhmaõà ràjarùayaþ kùatriyà÷ ca sat-kulàþ puõyàþ sad-àcàriõo bhaktàþ santaþ paràü gatiü yàntãti kiü punar vàcyam ? nàsty atra saü÷aya-le÷o 'pi | tasmàt tvam api ràjarùir imaü lokaü pràpya màü bhajasva anityaü na÷varam asukham ãùat sukhaü vinà÷iny alpa-sukhe 'smin loke ràjya-spçhàü vihàya nityam anantànandaü màm upàsya pràpnuhãti tvaràtra vyajyate | atràsya lokasyànityatvaü kaõñhato bruvan harir mithyàtvaü tasya niràsàt ||33||

__________________________________________________________

BhG 9.34

man-manà bhava mad-bhakto mad-yàjã màü namaskuru |
màm evaiùyasi yuktvaivam àtmànaü mat-paràyaõaþ ||34||

÷rãdharaþ - bhajana-prakàraü da÷rayann upasaüharati man-manà iti | mayy eva mano yasya sa man-manàþ tàdç÷as tvaü bhava | tathà mamaiva bhaktaþ sevako bhava | mad-yàjã mat-påjana-÷ãlo bhava | màm eva ca namaskuru | evam ebhiþ prakàrair mat-paràyaõaþ sann àtmànaü mano mayi yuktvà samàdhàya màm eva paramànanda-råpam eùyasi pràpsyasi ||34||

nijam ai÷varyam à÷caryaü bhakte÷ càdbhuta-vaibhavam | 
navame ràja-guhyàkhye kçpayàvocad acyutaþ ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
ràja-vidyà-ràja-guhya-yogo nàma navamo 'dhyàyaþ 
||9||

madhusådanaþ - bhajana-prakàraü dar÷ayann upasaüharati man-manà bhaveti | ràja-bhaktasyàpi ràja-bhçtyasya putràdau manas tathà sa tan-manà api na tad-bhakta ity ata uktaü man-manà bhava mad-bhakta iti | tathà mad-yàjã mat-påjana-÷ãlo màü namaskuru mano-vàk-kàyaiþ | evam ebhiþ prakàrair mat-paràyaõo mad-eka-÷araõaþ sann àtmànam antaþkaraõaü yuktvà mayi samàdhàya màm eva paramànanda-ghanaü sva-prakà÷aü sarvopadrava-÷ånyam abhayam eùyasi pràpsyasi ||34||

÷rã-govinda-padàravinda-makarandàsvàda-÷uddhà÷ayàþ
saüsàràmbudhim uttaranti sahasà pa÷yanti pårõaü mahaþ |
vedàntair avadhàrayanti paramaü ÷reyas tyajanti bhramaü
dvaitaü svapna-samaü vidanti vimalàü vindanti cànandatàm ||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm adhikàri-bhedena ràja-vidyà-ràja-guhya-yogo nàma navamo 'dhyàyaþ 
||9||



vi÷vanàthaþ --- bhajana-prakàraü dar÷ayann upasaüharati man-manà iti | evam àtmànaü mano dehaü ca yuktvà mayi niyojya ||34||

pàtràpàtra-vicàritvaü sva-spar÷àt sarva-÷odhanam |
bhakter evàtraitad asyàþ ràja-guhyatvam ãkùyate ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu navamo 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||
||9||

baladevaþ - atha pariniùñhitasyàrjunasyàbhãùñàü ÷uddhàü bhaktim upadi÷ann upasaüharati man-manà iti | ràja-bhakto 'pi ràja-bhçtyaþ patnyàdi-manàs tathà sa tan-manà api na tad-bhakto bhavati | tvaü tu tad-vilakùaõa-bhàvena man-manà mad-bhakto bhava | mayi nãlotpala-÷yàmalatvàdi-guõavati vasudeva-sånau sva-svàmitva-sva-pumarthatva-buddhyànavacchinna-madhu-dhàràvat satataü mano yasya saþ | tathà mad-yàjã tàdç÷asyàtimàtra-priyasya mamàrcane nirato bhava | tàdç÷aü màm atipremõà namaskuru daõóavat praõama | evam àtmànaü mano dehaü ca yuktà mayi nivedya mat-paràyaõo mad-ekà÷rayaþ san màm upaiùyasi | eùà bhaktir arpitaiva kriyeteti bodhyam
||34||

pàtràpàtra-dhiyà ÷ånyà spar÷àt sarvàgha-nà÷inã |
gaïgeva bhaktir eveti ràja-guhyam iha smçtà ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye navamo 'dhyàyaþ 
||9||

[*ENDNOTE] tam ekaü govindaü sac-cid-ànanda-vigraham pa¤ca-padaü vçndàvana-sura-bhåruha-talàsãnaü satataü sa-marud-gaõo 'haü paramayà stutyà toùayàmi |




**********************************************************


Bhagavadgita 10

BhG 10.1

÷rã-bhagavàn uvàca
bhåya eva mahàbàho ÷çõu me paramaü vacaþ |
yat te 'haü prãyamàõàya vakùyàmi hitakàmyayà ||1||

÷rãdharaþ : 
uktàþ saïkùepataþ pårvaü saptamàdau vibhåtayaþ |
da÷ame tà vitanyante sarvatre÷vara-dçùñaye ||

evaü tàvat saptamàdibhir adhyàyair bhajanãyaü parame÷vara-tattvaü niråpitam | tad-vibhåtaya÷ ca saptame raso 'ham apsu kaunteya [Gãtà 7.8] ity àdinà saïkùepato dar÷itàþ | aùñame ca adhiyaj¤o 'ham evàtra [Gãtà 8.4] ity àdinà | navame ca ahaü kratur ahaü yaj¤a [Gãtà 9.16] ity àdinà | idànãü tà eva vibhåtãþ prapa¤cayiùyan sva-bhakte÷ càva÷ya-karaõãyatvaü varõayiùyan bhagavàn uvàca bhåya eveti | mahàntau yuddhàdi-svadharmànuùñhàne mahat-paricaryàyàü và ku÷alau bàhå yasya tathà he mahàbàho ! bhåya eva punar api me vacaþ ÷çõu | kathambhåtam ? paramaü paramàtma-niùñham | mad-vacanàmçtenaiva prãtiü pràpunvate te tubhyaü
hita-kàmyayà hitecchayà yad ahaü vakùyàmi ||1||

madhusådanaþ : evaü saptamàùñama-navamais tat-padàrthasya bhagavatas tattvaü sopàdhikaü nirupàdhikaü ca dar÷itam | tasya ca vibhåtayaþ sopàdhikasya dhyàne nirupàdhikasya j¤àne copàya-bhåtà raso 'ham apsu kaunteya [Gãtà 7.8] ity àdinà saptame, ahaü kratur ahaü yaj¤a [Gãtà 9.16] ity àdinà navame ca saïkùepeõoktàþ | athedànãü tàsàü vistaro vaktavyo bhagavato dhyànàya tattvam api durvijõiyatvàt punas tasya vaktavyaü j¤ànàyeti da÷amo 'dhyàya àrabhyate | tatra prathamam arjunaü protsàhayitum bhåya eveti | bhåya eva punar api he mahàbàho ÷çõu me mama paramaü prakçùñaü vacaþ | yat te tubhyaü prãyamàõàya mad-vacanàd
amçta-pànàd iva prãtam anubhavate vakùyàmy ahaü paramàptas tava hita-kàmyayeùña-pràptãcchayà ||1||

vi÷vanàthaþ :
ai÷varaü j¤àpayitvoce bhaktiü yat saptamàdiùu | 
sa-rahasyaü tad evoktaü da÷ame sa-vibhåtikam ||

àràdhyatva-j¤àna-kàraõam ai÷varyaü yad eva pårvatra saptamàdiùåktam | tad eva sa-vi÷eùaü bhakti-matàm ànandàrthaü prapa¤cayiùyan parokùa-vàdà çùayaþ parokùaü ca mama priyam [BhP 11.21.35] iti nyàyena ki¤cid durbodhatayaivàha bhåya iti | punar api ràja-vidyà-ràja-guhyam idam ucyate ity arthaþ | he mahàbàho ! iti yathà bàhu-balaþ sarvàdhikyena tvayà prakà÷itaü, tathaivaitad buddhyà buddhi-balam api savàrdhikyena prakà÷ayitavyam iti bhàvaþ | ÷çõv iti ÷çõvantam api taü vakùyamàõe 'rthe samyag avadhàraõàrtham | paramaü pårvoktàd apy utkçùñam | te tvàm ativismitãkartuü kriyàrthopapadasya ca [Pàõ 2.3.14] iti caturthã
| yataþ prãyamàõàya premavate ||1||

baladevaþ : 
saptamàdau nijai÷varyaü bhakti-hetuü yad ãritam |
vibhåti-kathanenàtra da÷ame tat prapuùyate ||

pårva-pårvatra svai÷varya-niråpaõa-saübhinnà saparikarà sva-bhaktir upadiùñà | idànãü tasyà utpattaye vivçddhaye ca svàsàdharaõãþ pràk saükùipyoktàþ sva-vibhåti-vistareõa varõayiùyan bhagavàn uvàca bhåya iti | he mahàbàho ! bhåya eva punar api me paramaü vacaþ ÷çõu | ÷çõvantaü prati ÷çõv ity uktir upade÷ye 'rthe samavadhànàya | paramaü ÷rãmat mad-divya-vibhåti-viùayakaü yad vacas te tubhyam ahaü hita-kàmyayà vakùyàmi | kriyàrthopapada ity àdi såtràc caturthã | vij¤am api tvàü vismitaü kartum ity arthaþ | hita-kàmyayà mad-bhakty-utpatti-tad-vçddhi-råpa-tvat-kalyàõa-và¤chà | te kãdç÷àyety àha prãyamàõàyeti pãyåùa-pànàd
iva mad-vàkyàt prãtiü vindate ||1||


__________________________________________________________

BhG 10.2

na me viduþ sura-gaõàþ prabhavaü na maharùayaþ
aham àdir hi devànàü maharùãõàü ca sarva÷aþ ||2||

÷rãdharaþ : uktasyàpi punar vacane durj¤eyatvaü hetum àha na me vidur iti | me mama prakçùñaü bhavaü janma-rahitasyàpi nànà-vibhåtibhir àvirbhàvaü sura-gaõà api maharùayo 'pi bhçgv-àdayo na jànanti | tatra hetuþ -- ahaü hi sarva-devànàü maharùãõàü càdiþ kàraõam | sarva÷aþ sarvaiþ prakàraiþ utpàdakatvena buddhy-àdi-pravartakatvena ca | ato mad-anugrahaü vinà màü ke 'pi na jànantãty arthaþ ||2||

madhusådanaþ : pràg-bahudhoktam eva kim arthaü punar vakùyasãty ata àha na me vidur iti | prabhavaü prabhàvaü prabhu-÷akty-ati÷ayaü prabhavanam utpattim aneka-vibhåtibhir àvirbhàvaü và sura-gaõà indràdayo maharùaya÷ ca bhçgv-àdayaþ sarvaj¤à api na me viduþ | teùàü tad-aj¤àne hetum àha ahaü hi yasmàt sarveùàü devànàü maharùãõàü ca sarva÷aþ sarvaiþ prakàrair utpàdakatvena buddhyàdi-pravartakatvena ca nimittatvenopàdànatvena ceti vàdiþ kàraõàt | ato mad-vikàràs te mat-prabhàvaü na jànantãty arthaþ ||2||

vi÷vanàthaþ : etac ca kevalaü mad-anugrahàti÷ayenaiva vedyaü nànyathety àha na me iti | mama prabhavaü prakçùñaü sarvaü vilakùaõaü bhavaü devakyàü janma deva-gaõà na jànanti, te viùayàviùñatvàn na jànantu | çùayas tu jànãyus tatràha na maharùayo 'pi | tatra hetuþ aham àdiþ kàraõaü sarva÷aþ sarvair eva prakàraiþ | na hi pitur janma-tattvaü putrà jànantãti bhàvaþ | na hi te bhagavan vyaktiü vidur devà na dànavà [Gãtà 10.14] ity agrimànuvàdàd atra prabhava-÷abdasyànyàrthatà na kalpyà ||2||

baladevaþ : etac ca mad-bhaktànukampàü vinà durvij¤ànam iti bhàvavàn àha na me iti | sura-gaõà brahmàdayo maharùaya÷ ca sanakàdayaþ me prabhavaü prabhutvena bhavam anàdi-divya-svaråpa-guõa-vibhåti-mattayàvartanam iti yàvat na vidur na jànanti | kuta ity àha aham àdir iti | yad ahaü teùàm àdiþ pårva-kàraõaü sarva÷aþ sarvaiþ prakàrair utpàdakatayà buddhy-àdi-dàtçtayà cety arthaþ | devatvàdikam ai÷varyàdikaü ca mayaiva tebhyas tat-tad-àràdhana-tuùñena datta-mataþ sva-pårva-siddhaü màü mad-ai÷varyaü ca te na viduþ | ÷ruti÷ caivam àha - 

ko addhà veda ka iha pràvocat 
kuta à jàtà kuta iyaü visçùñiþ | 
arvàg-devà asya visarjanàya 
athà ko veda yata àbabhåva [Rv 8.7.17, Taitt.Br. 2.8.9.76] iti, 

naitad devà àpnuvan pårvam ar÷at iti caivam àdyà ||2||

__________________________________________________________

BhG 10.3

yo màm ajam anàdiü ca vetti lokamahe÷varam
asaümåóhaþ sa martyeùu sarvapàpaiþ pramucyate ||3||

÷rãdharaþ : evambhåtàtma-j¤àne phalam àha yo màm iti | sarva-kàraõatvàd eva na vidyata àdiþ kàraõaü yasya tam anàdim | ataevàjaü janma-÷ånyaü lokànàü mahe÷varaü ca màü yo vetti sa manuùyeùv asaümåóhaþ saümoha-rahitaþ san sarva-pàpaiþ pramucyate ||3||

madhusådanaþ : mahàphalatvàc ca ka÷cid eva bhagavataþ prabhàvaü vettãty àha yo màm iti | sarva-kàraõatvàn na vidyata àdiþ kàraõaü yasya tam anàdim anàditvàd ajaü janma-÷ånyaü lokànàü mahàntam ã÷varaü ca màü yo vetti sa martyeùu madhye 'saümåóhaþ saümoha-varjitaþ sarvaiþ pàpair mati-pårva-kçtair api pramucyate prakarùeõa kàraõocchedàt tat-saüskàràbhàva-råpeõa mucyate mukto bhavati ||3||

vi÷vanàthaþ : nanu para-brahmaõaþ sarva-de÷a-kàlàparicchinnasya tavaitad dehasyaiva janma devà çùaya÷ ca jànanty eva | tatra sva-tarjanyà sva-vakùaþ spçùñvàha yo màm iti | yo màm ajaü vetti | kiü parameùñhinaü na anàdiü satyaü tarhi anàditvàd ajam ajanyaü parmàtmànaü tvàü vetty eva  tatràha ceti | ajam ajanyaü vasudeva-janyaü ca màm anàdim eva yo vetti ity arthaþ | màm iti padena vasudeva-janyatvaü budhyate janma karma ca me divyam [Gãtà 4.9] iti mad-ukteþ | mama janmavattvaü paramàtmatvàt sadaivàjatvaü ca ity ubhayam api me paramaü satyaü acintya-÷akti-siddham
eva | yad uktaü ajo 'pi sann avyayàtmà… sambhavàmi [Gãtà 4.6] iti | tathà coddhava-vàkyaü karmàõy anãhasya bhavo 'bhavasya te ity àdy-anantaraü khidyati dhãr vidàm iha [BhP 3.4.16] iti | atra ÷rã-bhàgavatàmçta-kàrikà ca-

tat tan na vàstavaü cet syàd vidàü buddhi-bhramas tadà |
na syàd evety ato 'cintyà ÷aktir lãlàsu kàraõam || [LBhàg 1.5.119]

tasmàd yathà mama bàlye dàmodaratva-lãlàyàm ekadaiva kiïkiõyà bandhanàt paricchinnatvaü dàmnà svàbandhàd aparicchinnatvaü càtarkyam eva tathaiva mamàjatva-janmavattve càtarkye eva | durbodham ai÷varyaü càha loka-mahe÷varaü tava sàrathim api sarveùàü lokànàü mahàntam ã÷varaü yo veda sa eva martyeùu madhye asaümåóhaþ | sarva-pàpair bhakti-virodhibhiþ | yas tu ajatvànàditva-sarve÷varatvàny eva vàstavàni syur janmavattvàdãni tu anukaraõa-màtra-siddhànãti vyàcaùñe | sa saümåóha eva sarva-pàpair na pramucyata ity arthaþ ||3||

baladevaþ : idaü tàdç÷a-mad-viùayakaü j¤ànaü kasyacid eva bhavatãti bhàvenàha yo màm iti | martyeùu yatamàneùv api sahasreùu madhye yo yàdçcchika-mattatvavit sat-prasaïgã ka÷cij jano màm anàdim ajaü loka-mahe÷varaü ca vetti | so 'saümåóhaþ sarva-pàpaiþ pramucyata iti sambandhaþ | atra ajam ity anena pradhànàd acid-vargàt saüsàri-vargàc ca bhedaþ | àdyasya sva-pariõàmenàntasya deha-janmanà ca janmitvàt | anàdim ity anena vi÷esite tu mukta-cid-vargàc ca bhedas tasyàjatvam àdima-deva-deha-sambandhena janmitvasya pårva-vçttitvàt loka-mahe÷varam ity anena nitya-mukta-cid-vargàt prakçti-kàlàbhyàü ca bhedas teùàm anàdy-ajatve saty api loka-mahe÷varatvàbhàvàt
| punar anàdima ity anena vi÷eùite vidhi-rudràdibhyàü ca bhedas tayor loka-mahe÷varatàyàþ sàditvàt sarvai÷vareõaiva tayoþ sety anyatra vistaraþ | itthaü ca sarvadà heya-sambandhàbhàvàn nitya-siddha-sàrvai÷varyàc ca sarvetara-vilakùaõaü yo vetti, sa mad-bhakty-utpatti-pratãpair nikhilaiþ karmabhir vimukto mad-bhaktiü vindati | asaümåóho 'nya-sajàtãyatayà maj-j¤ànaü saamohas tena vivarjitaþ | na ca devakyàü jàtasya te katham ajatvaü tasyàm ajatvam avihàyaiva jàtatvàt ||3||

__________________________________________________________

BhG 10.4-5

buddhir j¤ànam asaümohaþ kùamà satyaü damaþ ÷amaþ
sukhaü duþkhaü bhavo 'bhàvo bhayaü càbhayam eva ca ||4||
ahiüsà samatà tuùñis tapo dànaü ya÷o 'ya÷aþ |
bhavanti bhàvà bhåtànàü matta eva pçthagvidhàþ ||5||

÷rãdharaþ : loka-mahe÷varatàm eva sphuñayati buddhir iti tribhiþ | buddhiþ sàràsàra-viveka-naipuõyam | j¤ànam àtma-viùayam | asaümoho vyàkulatvàbhàvaþ | kùamà sahiùõutvam | satyaü yathàrtha-bhàùaõam | damo bàhyendriya-saüyamaþ | ÷amo 'ntaþkaraõa-saüyamaþ | sukhaü mano 'nukåla-saüvedanãyam | duþkhaü ca tad-viparãtam | bhava udbhavaþ | abhàvas tad-viparãtam | bhayaü tràsaþ | abhayaü tad-viparãtam | asya ÷lokasya matta eva bhavatãty uttareõànvayaþ ||4||

kiü ca ahiüseti |  ahiüsà para-pãóàniviçttiþ | samatà ràga-dveùàdi-ràhityam | tuùñir daiva-labdhena santoùaþ | tapaþ ÷àstrãyàdi-vakùyamàõam | dànaü nyàyàrjitasya dhanàdeþ pàtre 'rpaõam | ya÷aþ sat-kãrtiþ | aya÷o duùkãrtiþ | ete buddhir j¤ànam ity àdayas tad-viparãtà÷ càbuddhy-àdayo nànà-vidhà bhàvàþ pràõinàü matto mat-sakà÷àd eva bhavanti ||5||

madhusådanaþ : àtmano loka-mahe÷varatvaü prapa¤cayati buddhir iti dvàbhyàm | buddhir antaþkaraõasya såkmàrtha-viveka-sàmarthaym | j¤ànam àtmànàtma-sarva-padàrthàvabodhaþ | asaümohaþ pratyutpanneùu bodhavyeùu kartavyeùu vyàkulatayà vivekena pravçttiþ | kùamàkruùñasya tàóitasya và nirvikàra-cittatà | satyaü pramàõenàvabuddhasyàrthasya tathaiva bhàùaõam | damo bàhyendriyàõàü sva-viùayebhyo nivçttiþ | ÷amo 'ntaþkaraõasya ÷amatà | sukhaü dharmàsàdhàraõa-kàraõakam anukåla-vedanãyam | duþkham adharmàsàdhàraõa-kàraõakaü pratikåla-vedanãyam | bhava utpattiþ | bhàvaþ
sattà | abhàvo 'satteti và | bhayaü ca tràsas tad-viparãtam abhayam | eva ca eka÷ ca-kàra ukta-samuccayàrthaþ | aparo 'nuktàbuddhy-aj¤ànàdi-samuccayàrthaþ | evety ete sarva-loka-prasiddhà evety arthaþ | matta eva bhavatãty uttareõànvayaþ ||4||

ahiüsà pràõinàü pãóàyà niviçttiþ | samatà cittasya ràga-dveùàdi-rahitàvasthà | tuùñir bhogyeùv etàvatàlam iti buddhiþ | tapaþ ÷àstrãya-màrgeõa kàyendriya-÷oùaõam | dànaü de÷e kàle ÷raddhayà yathà-÷akty-arthànàü sat-pàtre samarpaõam | ya÷o dharma-nimittà loka-÷làghà-råpà prasiddhiþ | aya÷as tv adharma-nimittà loka-nindà-råpà prasiddhiþ | ete buddhy-àdayo bhàvàþ kàrya-vi÷eùàþ sa-kàraõakàþ pçthag-vidhà dharmàdharmàdi-sàdhana-vaicitryeõa nànà-vidhà bhåtànàü sarveùàü pràõinàü mattaþ parame÷varàd eva bhavanti nànyasmàt tasmàt kiü vàcyaü mama
loka-mahe÷varatvam ity arthaþ ||5||

vi÷vanàthaþ : na ca ÷àstra-j¤àþ sva-buddhy-àdibhir mattatvaü j¤àtuü ÷aknuvanti, yato buddhy-àdãnàü sattvàdivan-màyà-guõa-janyatvàn matta eva jàtànàm api guõàtãte mayi nàsti svataþ prave÷ayogyatety àha buddhiþ såkùmàrtha-ni÷caya-sàmarthyam | j¤ànam àtmànàtma-vivekaþ | asaümoho vaiyagryàbhàvaþ | ete trayo bhàvà mat-tattva-j¤àna-hetutvena sambhàvyamànà iva, na tu hetavaþ | prasaïgàd anyàn api bhàvàn lokeùu dçùñàn na svata evodbhåtàn àha kùamà sahiùõutvam | satyaü yathàrtha-bhàùaõam | damo bàhyendriya-nigrahaþ | ÷amo 'ntarindriya-nigrahaþ | ete sàttvikàþ | sukhaü sàttvikam
| duþkhaü tàmasam | bhavàbhàvau janma-mçtyu-duþkha-vi÷eùau, bhayaü tàmasam abhayaü j¤ànotthaü sàttvikam | ràjasàdy-utthaü ràjasam | samatàtmaupamyena sarvatra sukha-duþkhàdi-dar÷anam ahiüsà samate sàttvikyau | tuùñiþ santuùñiþ | sà nirupàdhiþ sàttvikã | sopàdhis tu ràjasã | tapo-dàne 'pi sopàdhi-nirupàditvàbhyàü sàttvika-ràjase, ya÷o 'ya÷asy api tathà | matta iti ete man-màyàto bhavanto 'pi ÷akti-÷aktimator aikyàt matta eva ||4-5||

baladevaþ : athàtmanaþ sarvàditvaü sarve÷varatvaü ca prapa¤cayati buddhir iti dvàbhyàm | buddhiþ såkùmàrtha-vivecana-sàmarthyam | j¤ànam cid-acid-vastu-vivecanam | asaümoho vyagratvàbhàvaþ | kùamà sahiùõutà | satyaü yathà-dçùñàrtha-viùayaü para-hita-bhàùaõam | damo 'nartha-viùayàc chokàder niyamanam | ÷amas tasmàn manasaþ | sukhaü ànukålyena vedyam | duþkhaü tu pràtikålyena vedyam | bhavo janma | abhàvo mçtyuþ | bhayam àgàmi-duþkha-kàraõa-vãkùaõàd vitràsaþ san nivçttiþ | abhayam ahiüsà parapãóanàjanakatà | samatà
ràga-dveùa-÷ånyatà | tuùñiþ adçùña-labdhena santoùaþ | tapaþ vedokta-kàya-kle÷aþ | dànaü svabhogyasya sat-pàtre 'rpaõam | ya÷aþ sàdguõya-khyàtiþ | tad-viparãtaü aya÷aþ evam àdayo bhàvà bhåtànàü deva-mànavàdãnàü matto mat-saïkalpàd eva bhavantãty aham eva teùàü hetur ity arthaþ | pçthag-vidhà bhinna-lakùaõà ||4-5||

__________________________________________________________

BhG 10.6

maharùayaþ sapta pårve catvàro manavas tathà
mànasà jàtà yeùàü loka imàþ prajàþ ||6||

÷rãdharaþ : kiü ca maharùaya iti | sapta maharùayo bhçgv-àdayaþ sapta brahmàõa ity ete puràõe ni÷cayaü gatàþ [Mbh 12.201.5] ity àdi puràõa-prasiddhàþ | tebhyo 'pi pårve anye catvàro maharùayaþ sanakàdayaþ | tathà manavaþ svàyambhuvàdayaþ | mad-bhàvà madãyo bhàvaþ prabhàvo yeùu te | hiraõyagarbhàtmano mamaiva manasaþ saïkalpa-màtràj jàtàþ | prabhàvam evàha yeùàm iti | yeùàü bhçgv-àdãnàü sanakàdãnàü manånàü cemà bràhmaõàdyà loke vardhamànà yathàyathaü putra-pautràdi-råpàþ ÷iùa-pra÷iùyàdi-råpà÷
ca prajà jàtàþ pravartante ||6||

madhusådanaþ : ita÷ caitad evam maharùaya iti | maharùayo veda-tad-artha-draùñàraþ sarvaj¤à vidyà-sampradàya-pravartakà bhçgv-àdyàþ sapta pårve sargàdya-kàlàvirbhåtàþ | tathà ca puràõe -

     bhçguü marãcim atriü ca pulastyaü pulahaü kratum |
     vasiùñhaü ca mahàtejàþ so 'sçjan manasà sutàn |
     sapta brahmaõa ity ete puràõe ni÷cayaü gatàþ || iti |[*ENDNOTE] [Mbh 12.201.4-5]

tathà catvàro manavaþ sàvarõà iti prasiddhàþ | athavà maharùayaþ sapta bhçgv-àdyàþ | tebhyo 'pi pårve prathamà÷ catvàraþ sanakàdyà maharùayaþ | manavas tathà svàyambhuvàdaya÷ caturda÷a mayi parame÷vare bhàvo bhàvanà yeùàü te mad-bhàvà mac-cintana-parà mad-bhàvanàva÷àd àvãribhåta-madãya-j¤ànai÷varya-÷aktaya ity arthaþ | mànasà manasaþ saïkalpàd evotpannà na tu yonijàþ | ato vi÷uddha-janmatvena sarva-pràõi-÷reùñhà matta eva hiraõyagarbhàtmano jàtàþ sargàdya-kàle pràdurbhåtàþ | yeùàü maharùãõàü saptànàü bhçgv-àdãnàü catårõàü ca sanakàdãnàü
manånàü ca caturda÷ànàm asmin loke janmanà ca vidyayà ca santati-bhåtà imà bràhmaõàdyàþ sarvàþ prajàþ ||6||

vi÷vanàthaþ : buddhi-j¤ànàsaümohàn sva-tattva-j¤àne 'samarthànuktvà tattvato 'pi tatràsamarthàn àha maharùayaþ sapta marãcy-àdayas tebhyo 'pi pårve 'nye catvàraþ sanakàdayo manava÷ caturda÷a svàyambhuvàdayo matta eva hiraõyagarbhàtmanaþ sakà÷àd bhavo janma yeùàü marãcy-àdãnàü sanakàdãnàü cemà bràhmaõàdyà loke vartamànàþ prajàþ putra-pautràdi-råpàþ ÷iùya-pra÷iùya-råpà÷ ca ||6||

baladevaþ : ita÷ caitad evam ity àha maharùaya iti | sapta bhçgv-àdayas tebhyo 'pi pårve prathamà÷ catvàraþ sanakàdaya ekàda÷aite maharùayas tathà manava÷ caturda÷a svàyambhuvàdaya evaü pa¤caviü÷atir ete mànasà hiraõyagarbhàtmano mama manaþ-prabhçtyebhyo jàtà mad-bhàvà mac-cintana-paràs tat-prabhàvenopalabdha-maj-j¤ànai÷varya-÷aktaya ity arthaþ | yeùàü bhçgv-àdãnàü pa¤caviü÷ater imà bràhmaõa-kùatriyàdayaþ prajà janmanà vidyayà ca santati-råpà bhavanti ||6||

__________________________________________________________

BhG 10.7

etàü vibhåtiü yogaü ca mama yo vetti tattvataþ |
so 'vikampena yogena yujyate nàtra saü÷ayaþ ||7||

÷rãdharaþ : yathokta-vibhåty-àdi-tattva-j¤ànasya phalam àha etàm iti | etàü bhçgv-àdi-lakùaõàü mama vibhåtim | yogaü cai÷varya-lakùaõam | tattvato yo vetti, so 'vikalpena niþsaü÷ayena yogena samyag-dar÷anena yukto bhavati nàsty atra saü÷ayaþ ||7||

madhusådanaþ : evaü sopàdhikasya bhagavataþ prabhàvam uktvà taj-j¤àna-phalam àha etàm iti | etàü pràg uktàü buddhy-àdi-maharùy-àdi-råpàü vibhåtiü vividha-bhàvaü tat-tad-råpeõàvasthitiü yogaü ca tat-tad-artha-nirmàõa-sàmarthyaü paramai÷varyam iti yàvat | mama yo vetti tattvato yathàvat so 'vikampenàpracalitena yogena samyag-j¤àna-sthairya-lakùaõena samàdhinà yujyate nàtra saü÷ayaþ pratibandhaþ ka÷cit ||7||

vi÷vanàthaþ : kintu bhaktyàham ekayà gràhyaþ [BhP 11.14.11] iti mad-ukter mad-ananya-bhakta eva mat-prasàdàn mad-vàci dçóham àstikyaü dadhàno mat-tattvaü vettãty àha etàü saïkùepeõaiva vakùyamàõàü vibhåtiü yogaü bhakti-yogaü ca yas tattvato vetti | mat-prabhoþ ÷rã-kçùõasya vàkyatvàd idam eva paramaü tattvam iti dçóhataràstikyavàn eva yo vetti saþ | avikalpena ni÷calena yogena mat-tattva-j¤àna-lakùaõena yujyate yukto bhaved atra nàsti ko 'pi sandehaþ ||7||

baladevaþ : uktàrtha-j¤àna-phalam àha etàm iti | etàü vidhi-rudràdi-devatà-sanakàdi-maharùi-svàyambhuvàdi-manu-pramukhaþ kçtsn-prapa¤co mad-adhãna-sthiti-pravçtti-j¤ànai÷varya-÷aktiko bhavatãty evaü pàramai÷varya-lakùaõàü vibhåtim | yogam anàdy-ajatvàdibhiþ kalyàõa-guõa-ratnair mama sambandhaü ca yo vetti sarve÷vareõa sarvaj¤ena vàsudevenopadiùñam idaü tàttvikaü bhavatãti dçóha-vi÷vàsena yo gçhõàti sa avikalpena sthireõa yogena mad-bhakti-lakùaõena yujyate sampanno bhavati | etàdç÷atayà  maj-j¤ànaü mad-bhakter utpàdakaü vivardhakaü ceti bhàvaþ ||7||

__________________________________________________________

BhG 10.8

ahaü sarvasya prabhavo mattaþ sarvaü pravartate |
matvà bhajante màü budhà bhàva-samanvitàþ ||8||

÷rãdharaþ : yathà ca vibhåti-yogayor j¤ànena samyag-j¤ànàvàptis tad dar÷ayati aham ity àdi-caturbhiþ | ahaü sarvasya jagataþ prabhavo bhçgv-àdi-manv-àdi-råpa-vibhåti-dvàreõotpatti-hetuþ | matta eva ca sarvasya buddhir j¤ànam asaümoha ity àdi sarvaü pravartata iti | evaü matvàvabudhya budhà vivekino bhàva-samanvitàþ prãti-yuktà màü bhajante ||8||

madhusådanaþ : yàdç÷ena vibhåti-yogayor j¤ànenàvikampa-yoga-pràptis tad dar÷ayati aham ity àdi-caturbhiþ | ahaü paraü brahma vàsudevàkhyaü sarvasya jagataþ prabhava utpatti-kàraõam upàdànaü nimittaü ca sthiti-nà÷àdi ca sarvaü satta eva pravartate bhavati | mayaivàntaryàmiõà sarvaj¤ena sarva-÷aktinà preryamàõaü sva-sva-maryàdàm anatikramya sarvaü jagat pravartate ceùñata iti và | ity evaü matvà budhà vivekenàvagata-tattva-bhàvena paramàrtha-tattva-grahaõaa-råpeõa premõà samanvitàþ santo màü bhajante ||8||

vi÷vanàthaþ : tatra mahai÷varya-lakùaõàü vibhåtim àha ahaü sarvasya pràkçtàpràkçta-vastu-màtrasya prabhavaþ utpatti-pràdurbhàvayor hetuþ | matta evàntaryàmi-svaråpàt sarvaü jagat pravartate cesñate | tathà matta eva nàradàdy-avataràtmakàt sarvaü bhakti-j¤àna-tapaþ-karmàdikaü sàdhanaü tat tat sàdhyaü ca pravçttaü bhavati | aikàntika-bhakti-lakùaõaü yogam àha iti matvà àstikyato j¤ànena ni÷citya ity arthaþ | bhàvo dàsya-sakhyàdis tad-yuktàþ ||8||

baladevaþ : atha catuþ÷lokyà paramaikàntinàü bhaktiü bruvan tasyà janakaü poùakaü càtma-yàthàtmyaü tàvad àha aham iti | svayaü bhagavàn kçùõo 'haü sarvasyàsya vidhi-rudra-pramukhasya prapa¤casya prabhavo hetuþ | evam evàtharvasu pañhyate - yo brahmàõaü vidadhàti pårvaü yo vai vedàü÷ ca gàpayati sma kçùõaþ [GTU 1.22] iti | atha puruùo ha vai nàràyaõo 'kàmayata prajàþ sçjaye ity upakramya nàràyaõàd brahmà jàyate nàràyaõàt prajàpatiþ prajàyate nàràyaõàd indro jàyate nàràyaõàd aùñau vasavo jàyante nàràyaõàd ekàda÷a rudrà jàyante nàràyaõàd dvàda÷àdityàþ ity àdi | eùa
nàràyaõaþ kçùõo bodhyaþ brahmaõyo devakã-putraþ ity àdy-uttara-pàñhàt | tad àhuþ - eko vai nàràyaõa àsãn na brahmà na ã÷àno nàpo nàgã samau neme dyàv-àpçthivã na nakùatràõi na såryaþ sa ekàkã na ramate tasya dhyànàntaþsthasya yatra chàndogaiþ kriyamàõàùñakàdi-saüj¤akà stuti-stomaþ stomam ucyate ity àdy upakramya pradhànàdi-sçùñim abhidhàyàtha punar eva nàràyaõaþ so 'nyat kàmo manasà dhyàyata tasya dhyànàtaþsthasya tal-lalàñàttrakùyaþ ÷ålapàõiþ puruùo 'jàyata bibhrac chriyaü satyaü brahmacaryaü tapo-vairàgyam iti | tatra catur-mukho jàyate ity àdi ca | çkùu
ca yaü kàmaye taü tam ugraü kçùõomi taü brahmàõaü tam çùiü taü sumedhasam ity àdi | mokùa-dharme ca -

prajàpatiü ca rudraü càpy aham eva sçjàmi vai |
tau hi màü vijànãto mama màyà-vimohitau || iti |

vàràhe ca -
nàràyaõaþ paro devas tasmàj jàta÷ caturmukhaþ |
tasmàd rudro 'bhavad devaþ sa ca sarvaj¤atàü gataþ || iti |

mad-anya-nikhila-niyantà càham ity uktam | iti matvà mamedç÷atvaü sad-guru-mukhàn ni÷citya bhàvena premõà samanvitàþ santo budhà màü bhajante ||8||

__________________________________________________________

BhG 10.9

mac-città mad-gata-pràõà bodhayantaþ parasparam |
kathayanta÷ ca màü nityaü tuùyanti ca ramanti ca ||9||

÷rãdharaþ : prãti-pårvakaü bhajanam àha mac-città iti | mayy eva cittaü yeùàü te mac-cittàþ | màm eva gatàþ pràptàþ pràõà indriyàõi yeùàü te mad-gata-pràõàþ | mad-arpita-jãvanà iti và | evaübhåtàs te budhà anyonyaü màü nyàyopetaiþ ÷ruty-àdi-pramàõair bodhayanto buddhyà ca màü kathayantaþ saïkãrtayantaþ santas te nityaü tuùyanty anumodanena tuùñiü yànti | ramanti ca nirvçtiü yànti ||9||

madhusådanaþ : prema-pårvakaü bhajanam eva vivçõoti mac-città iti | mayi bhagavati cittaü yeùàü te mac-cittàþ | tathà mad-gatà màü pràptàþ pràõà÷ cakùur-àdayo yeùàü te mad-gata-pràõàþ mad-bhajana-nimitta-cakùur-àdi-vyàpàrà mayy upasaühçta-sarva-karaõà và | athavà mad-gata-pràõà mad-bhajanàrtha-jãvanà mad-bhajanàtirikta-prayojana-÷ånya-jãvanà iti yàvat | vidvad-goùñhãùu parasparam anyonyaü ÷rutibhir yuktibhi÷ ca màm eva bodhayantas tattva-bubhutsu-kathayà j¤àpayantaþ | tathà sva-÷iùyebhya÷ ca màm eva kathayanta upadi÷anta÷ ca | mayi cittàrpaõaü tathà bàhya-karaõàrpaõaü tathà jãvanàrpaõam
evaü samànàm anyonyaü mad-bodhanaü sva-nyånebhya÷ ca mad-upade÷anam ity evaü råpaü yan mad-bhajanaü tenaiva tuùyanti ca | etàvataiva labdha-sarvàthà vayam alam anyena labdhavyenety evaü-pratyaya-råpaü santoùaü pràpnuvanti ca | tena santoùeõa ramanti ca raante ca priya-saügamenevottamaü sukham anubhavanti ca | tad uktaü pata¤jalinà santoùàd anuttamaþ sukha-làbhaþ [Ys 2.42] iti | uktaü ca puràõe -

yac ca kàma-sukhaü loke yac ca divyaü mahat sukham |
tçùõà-kùaya-sukhàyaite nàrhataþ ùoóa÷ãü kalàm || iti ||

tçùõà-kùayaþ santoùaþ ||9||

vi÷vanàthaþ : etàdç÷à ananya-bhaktà eva mat-prasàdàl labdha-buddhi-yogaþ pårvokta-lakùaõaü durbodham api mat-tattva-j¤ànaü pràpnuvantãty àha mac-città mad-råpa-nàma-guõa-lãlà-màdhuryàsvàdeùv eva lubdha-manaso, mad-gata-pràõà màü vinà pràõàn dhartum asamarthà anna-gata-pràõà narà itivat | bodhayantaþ bhakti-svaråpa-prakàràdikaü sauhàrdena j¤àpayantaþ | màü mahà-madhura-råpa-guõa-lãlà-mahodadhiü kathayanto mad-råpàdi-vyàkhyànenot-kãrtanàdikaü kurvanta ity evaü sarva-bhaktiùv ati÷raiùñhyàt smaraõa-÷ravaõa-kãrtanàny uktàni | tuùyanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santoùa÷ ca ramaõaü ceti rahasyam | yad và sàdhana-da÷àyàm
api bhàgya-va÷àt bhajane nirvighne sampadyamàne sati tuùyanti | tadaiva bhàvi-svãya-sàdhya-da÷àm anusmçtya ramanti ca manasà sva-prabhuõà saha ramanti ceti ràgànugà bhaktir dyotità ||9||

baladevaþ : bhaktiþ prakàram àha mac-città iti | mac-città mat-smçti-parà mad-gata-pràõà màü vinà pràõàn dhartum akùamà mãnà vinàmbhaþ | parasparaü mad-råpa-guõa-làvaõyàdi bodhayantas tathà màü sva-bhakta-vàtsalya-nãradhim ativicitra-caritaü kathayanta÷ cety evaü smaraõa-÷ravaõa-kãrtana-lakùaõair bhajanaiþ sudhàpànair iva tuùyanti | tathaiva teùv eva ramante ca yuvati-smita-kañàkùàny uktàni | tuùyanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santoùa÷ ca ramaõaü ceti rahasyam | yad và sàdhana-da÷àyàm api bhàgya-va÷àt bhajane nirvighne sampadyamàne sati tuùyanti | tadaiva bhàvi-svãya-sàdhya-da÷àm anusmçtya ramanti ca manasà sva-prabhuõà saha ramanti
ceti ràgànugà bhaktir dyotità ||9||


__________________________________________________________

BhG 10.10

teùàü satata-yuktànàü bhajatàü prãti-pårvakam |
dadàmi buddhi-yogaü taü yena màm upayànti te ||10||

÷rãdharaþ : evaübhåtànàü ca samyag-j¤ànam ahaü dadàmãty àha teùàm iti | evaü satata-yuktànàü mayy àsakta-cittànàü prãti-pårvakaü bhajatàü teùàü taü buddhi-råpaü yogam upàyaü dadàmi | tam iti kam ? yenopàyena te mad-bhaktà màü pràpnuvanti ||10||

madhusådanaþ : ye yathoktena prakàreõa bhajante màü teùàm iti | satataü sarvadà yuktànàü bhagavaty ekàgra-buddhãnàm | ataeva làbha-påjà-khyàty-àdy anabhisandhàya prãti-pårvakam eva bhajatàü sevamànànàü teùàm avikampena yogeneti yaþ pràg uktas taü buddhi-yogaü mattatva-viùayaü samyag-dar÷anaü dadàmi utpàdayàmi | yena buddhi-yogena màm ã÷varam àtmatvenopayànti ye mac-cittatvàdi-prakàrair màü bhajante te ||10||

vi÷vanàthaþ : nanu tuùyanti ca ramanti ca iti tvad-uktyà tvad-bhaktànàü bhaktyaiva paramànando guõàtãta ity avagataü, kintu teùàü tvat-sàkùàt-pràptau kaþ prakàraþ ? sa ca kutaþ sakà÷àt tair avagantavya ity apekùàyàm àha teùàm iti | satata-yuktànàü nityam eva mat-saüyogàkàïkùaõàü taü buddhi-yogaü dadàmi teùàü hçd-vçttiùv aham eva udbhàvayàmãti | sa buddhi-yogaþ svato 'nyasmàc ca kuta÷cid apy adhigantum a÷akyaþ kintu mad-eka-deyas tad-eka-gràhya iti bhàvaþ | màm upayànti màm upalabhante sàkùàn man-nikañaü pràpnuvanti
||10||

baladevaþ : nanu svaråpeõa guõair vibhåtibhi÷ cànantaü tvàü kathaü guråpade÷a-màtreõa te grahãtuü kùamerann iti cet tatràha teùàm iti | satata-yuktànàü nityaü mad-yogaü và¤chatàü prãti-pårvakaü mama yàthàtmya-j¤ànajena ruci-bhareõa bhajatàü taü buddhi-yogaü sva-bhakti-rasiko dadàmy arpayàmi | yena te màm upayànti tad-buddhiü tathàham udbhàvayàmi yathànanta-guõa-vibhåtiü màm gçhãtvopàsya ca pràpnuvanti ||10||

__________________________________________________________

BhG 10.11

teùàm evànukampàrtham aham aj¤ànajaü tamaþ |
nà÷ayàmy àtma-bhàva-stho j¤àna-dãpena bhàsvatà ||11||

÷rãdharaþ : buddhi-yogaü dattvà ca tasyànubhava-paryantaü tam àviùkçtyàvidyà-kçtaü saüsàraü nà÷ayàmãty àha teùàm iti | teùàm anukampàrtham anugrahàrtham evàj¤ànàj jàtaü tamaþ saüsàràkhyaü nà÷ayàmi | kutra sthitaþ san kena và sàdhanena tamo nà÷ayasi ? ata àha àtma-bhàva-stho buddhi-vçttau sthitaþ san | bhàsvatà visphuratà j¤àna-lakùaõena dãpena nà÷ayàmi ||11||

madhusådanaþ : dãyamànasya buddhi-yogasyàtma-pràptau phalaü madhya-vartinaü vyàpàram àha teùàm iti | teùàm eva kathaü ÷reyaþ syàd ity anugrahàrtham àtma-bhàvasya àtmàkàràntaþ-karaõa-vçttau viùayatvena sthito 'haü sva-prakà÷a-caitanyànandàdvaya-lakùaõa àtmà tenaiva mad-viùayàntaþkaraõa-pariõàma-råpeõa j¤àna-dãpena dãpa-sadç÷ena j¤ànena bhàsvatà cid-àbhàsa-yuktenàpratibaddhena aj¤àna-jam aj¤ànopàdànakaü tamo mithyà-pratyaya-lakùaõaü sva-viùayàvaraõam andhakàraü tad-upàdànàj¤àna-nà÷ena nà÷ayàmi sarva-bhramopàdànasyàj¤ànasya j¤àna-nivartyatvàd upàdàna-nà÷a-nivartyatvàc copàdeyasya |

yathà dãpenàndhakàre nivartanãye dãpotpattim antareõa na karmaõo 'bhyàsasya vàpekùà vidyamànasyaivaa ca vastuno 'bhivyaktis tato nànutpannasya kasyacid utpattis tathà j¤ànenàj¤àne nivartanãye na j¤ànotpattim antareõànyasya karmaõo 'bhyàsasya vàpekùà vidyamànasyaiva ca brahma-bhàvasya mokùasyàbhivyaktis tato nànutpannasyotpattir yena kùayitvaü karmàdi-sàpekùatvaü và bhaved iti råpakàlaïkàreõa såcito 'rthaþ | bhàsvatety anena tãvra-pavanàder ivàsaübhàvanàdeþ pratibandhakasyàbhàvaþ såcitaþ | j¤ànasya ca dãpa-sàdharmyaü sva-viùayàvaraõa-nivartakatvaü sva-vyavahàre sajàtãya-parànapekùatvaü svotpatty-atirikta-sahakàry-anapekùatvam ity
àdi råpaka-bãjaü draùñavyam ||11||

vi÷vanàthaþ : nanu ca vidyàdi-vçttiü vinà kathaü tvad-adhigamaþ ? tasmàt tair api tad-arthaü yatanãyam eva ? tatra nahi nahãty àha teùàm eva na tv anyeùàü yoginàm anukapàrthaü mad-anukampà yena prakàreõa syàt tad-artham ity arthaþ | tair mad-anukampà-pràptau kàpi cintà na kàryà yatas teùàü mad-anukampà-pràpty-artham aham eva yatamàno varta eveti bhàvaþ | àtma-bhàvasthas teùàü buddhi-vçttaau sthitaþ | j¤ànaü mad-eka-prakà÷yatvàn na sàttvikaü nirguõatve 'pi bhakty-uttha-j¤ànato 'pi vilakùaõaü yat tad eva dãpas tena | aham eva nà÷ayàmãti taiþ kathaü tad-arthaü prayatanãyam
? teùàü nityàbhiyuktànàü yoga-kùemaü vahàmy ahaü [Gãtà 9.22] iti mad-uktes teùàü vyavahàrikaþ pàramàrthika÷ ca sarvo 'pi bhàro mayà voóham aïgãkçta eveti bhàvaþ | 

÷rãmad-gãtà sarva-sàra-bhåtà bhåtàpatàpa-hçt |
catuþ-÷lokãyam àkhyàtà khyàtà sarva-ni÷arma-kçt ||11||

baladevaþ : nanu cirantanasyàvidyà-timirasya sattvàt teùàü hçdi kathaü tat-prakà÷aþ syàd iti cet tatràha teùàm eveti | teùàm eva màü vinà pràõàn dhartum asamarthànàü mad-ekàntinàm eva, na tu sa-niùñhànàm anukampàrthaü mat-kçpà-pàtratvàrtham | aham evàtma-bhàvastho 'ravinda-koùe bhçïga iva tad-bhàve sthito divya-svaråpa-guõàüs tatra prakà÷ayaüs tad-viùayaka-j¤àna-råpeõa bhàsvatà dãpena j¤àna-virodhy-anàdi-karma-råpàj¤àna-jaü mad-anya-viùaya-spçhà-råpaü tamo nà÷ayàmi | teùàm ekànta-bhàvena prasàdito 'haü yoga-kùemavad buddhi-vçtter udbhàvanaü tad-varti-tamo-vinà÷aü
ca karomãti tat-sarva-nirvàha-bhàro mamaiveti na taiþ kutràpy arthe prayatitavyam ity uktam | 

navamàdi-dvaye gãtà-garbhe 'smin yat prakãrtitam | 
tad eva gãtà-÷àstràrtha-sàraü bodhyaü vicakùaõaiþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 10.12-13

arjuna uvàca
paraü brahma paraü dhàma pavitraü paramaü bhavàn |
puruùaü ÷à÷vataü divyam àdidevam ajaü vibhum ||12||
àhus tvàm çùayaþ sarve devarùir nàradas tathà |
asito devalo vyàsaþ svayaü caiva bravãùi me ||13||

÷rãdharaþ :saükùepeõoktàü vibhåtiü vistareõa jij¤àsuþ bhagavantaü stuvann arjuna uvàca paraü brahmeti saptabhiþ | paraü dhàma cà÷rayaþ | paramaü ca pavitraü ca bhavàn eva | kuta iti ? ata àha yataþ ÷à÷vataü nityaü puruùam | tathà divyaü dyotanàtmakaü svayaü prakà÷am | àdi÷ càsau deva÷ ceti tam | devànàm àdi-bhåtam ity arthaþ | tathàjam ajanmànam | vibhuü ca vyàpakam | tvàm evàhuþ | ke ta iti ? àha àhur iti | çùayo bhçgv-àdayaþ sarve | devarùi÷ ca nàradaþ | asita÷ ca devala÷ ca vyàsa÷ ca svayaü tvam eva
ca sàkùàn me mahyaü bravãùi ||12-13||

madhusådanaþ : evaü bhagavato vibhåtiü yogaü ca ÷rutvà paramotkaõñhito 'rjuna uvàca paraü brahmeti saptabhiþ | paraü brahma paraü dhàma à÷rayaþ prakà÷o và | paramaü pavitraü pàvanaü ca bhavàn eva | yataþ puruùam paramàtmànaü ÷à÷vataü sadaika-råpaü divi parame vyomni sva-svaråpe bhavaü divyaü sva-prapa¤càtãtam àdiü ca sarva-kàraõaü devaü ca dyotanàtmakaü sva-prakà÷am àdi-devam ata evàjaü vibhuü sarva-gataü tvàm àhur iti sambandhaþ ||12||

àhuþ kathayanti tvàm ananta-mahimànam çùayas tattva-j¤àna-niùñhàþ sarve bhçgu-va÷iùñhàdayaþ | tathà devarùi-nàrado 'sito devala÷ ca dhaumyasya jyeùñho bhràtà | vyàsa÷ ca bhagavàn kçùõa-dvaipàyanaþ | ete 'pi tvàü pårvokta-vi÷eùaõaü me mahyam àhuþ sàkùàt kim anyair vaktçbhiþ svayam eva tvaü ca mahyaü bravãùi | atra çùitve 'pi sàkùàd-vaktéõàü nàradàdãnàm ativi÷iùñatvàt pçthag-grahaõam ||13||

vi÷vanàthaþ : saïkùepeõoktam arthaü vistareõa ÷rotum icchan stuti-pårvakam àha param iti | paraü sarvotkçùñaü dhàma ÷yàmasundaraü vapur eva paraü brahma | gçha-dehatviñ-prabhàvà dhàmàni ity amaraþ | tad dhàmaiva bhavàn bhavati | jãvasyeva tava deha-dehi-vibhàgo nàstãti bhàvaþ | dhàma kãdç÷am ? paraü pavitraü draùñéõàm avidyà-màlinya-haram ataeva çùayo 'pi tvàü ÷à÷vataü puruùam àhuþ puruùàkàrasyàsya nityatvaü vadanti ||12-13||

baladevaþ : saïkùepeõa ÷rutàü vibhåtiü vistareõa ÷rotum icchann arjuna uvàca param iti | bhavàn eva satyaü j¤ànam anantaü brahma iti ÷råyamàõaü paraü brahma | bhavàn eva tasminn evà÷ritàþ sarve tad u nàtyeti ka÷cana iti ÷råyamàõaü paraü dhàma nikhilà÷raya-bhåtaü vastu | bhavàn eva paramaü pavitraü j¤àtvà devaü mucyate sarva-pàpaiþ sarvaü pàpmànaü tarati nainaü pàpmà tarati ity àdi ÷råyamàõaü smartur akhila-pàpa-haraü vastu ity ahaü vedmi | tathà sarve tad-anukampità çùayas teùu pradhàna-bhåtà nàradàdaya÷ ca tasmàt kçùõa eva paro devas
taü dhyàyet taü raset taü bhajet taü yajet [GTU 1.48] iti | oü tat sat iti janma-jaràbhyàü bhinnaþ sthàõur ayam acchedyo 'yaü [GTU 2.22] iti ÷ruty-artha-vidas tvàü divyaü puruùam àdidevam ajaü vibhum àhus [Gãtà 10.12] tat-kathà-saüvàdeùu puràõeùv itihàseùu ca svayaü ca vravãùãti ajo 'pi sann avyayàtmà [Gãtà 4.6] iti yo màm ajam anàdiü ca [Gãtà 10.3] iti ahaü sarvasya prabhavaþ [Gãtà 10.8] ity àdibhiþ ||12-13||

__________________________________________________________

BhG 10.14

sarvam etad çtaü manye yan màü vadasi ke÷ava |
na hi te bhagavan vyaktiü vidur devà na dànavàþ ||14||

÷rãdharaþ : ato mamedànãü tvadãyai÷varyo 'sambhàvanà nivçttety àha sarvam etad iti | etad-bhàvena paraü brahmety àdi sarvam apy çtaü satyaü manye | yan màü prati tvaü kathayasi na me viduþ sura-gaõà ity àdi | tad api satyam eva manya ity àha na hãti | he bhagavan tava vyaktiü  devà na viduþ | asmad-anugrahàrtham iyam abhivyaktir iti na jànanti | dànavà÷ càsmin nigrahàrtham iti na vidur eveti ||14||

madhusådanaþ : sarvam etad uktam çùibhi÷ ca tvayà ca tad-çtaü satyam evàhaü manye yan màü prati vadasi ke÷ava | nahi tvad-vacasi mama kutràpy apràmàõya-÷aïkà | tac ca sarvaj¤atvàt tvaü jànàsãti ke÷au brahma-rudrau sarve÷àv apy anukampyayà vàtyavagacchatãti vyutpattim à÷ritya nirati÷ayai÷varya-pratipàdakena ke÷ava-padena såcitam | ato yad uktaü na me viduþ sura-gaõàþ prabhavaü na maharùayaþ [Gãtà 10.2] ity àdi tat tathaiva | hi yasmàt | he bhagavan samagrai÷varyàdi-sampanna te tava vyaktiü prabhàvaü j¤ànàti÷aya-÷àlino 'pi devà na vidur nàpi dànavà na maharùaya ity api draùñavyam ||14||

vi÷vanàthaþ : nàtra mama ko 'py avi÷vàsa ity àha sarvam iti | kiü ca te çùayaþ paraü brahma-dhàmànaü tvàm ajam àhur eva | na tu te vyaktiü janma viduþ | para-brahma-svaråpasya tavàjatvaü janmavattvaü ca kiü prakàram iti tu na vidur ity arthaþ | ataeva na me viduþ suragaõàþ prabhavaü na maharùayaþ [Gãtà 10.2] iti yat tvayoktaü taü sarvam çtaü satyam eva manye | he ke÷ava ! ko brahmà ã÷o rudra÷ ca tàv api vayase svatattvàj¤ànena badhnàsi, kiü punaþ deva-dànavàdyàs tvàü na vidantãti vàcyam iti bhàvaþ ||14||

baladevaþ : sarvam iti | etat sarvam aham çtaü satyam eva | na tu pra÷aüsà-màtraü manye | he ke÷aveti | ke÷au vidhi-rudrau vayase sva-tattvàparij¤ànena nibadhnàsi prajàpatiü ca rudraü ca ity àdi tvad-uktaþ | he sarve÷vara ! he bhagavan ! niravadhikàti÷aya-ùaó-ai÷varya-nidhe ! te vyaktiü para-brahmatvàdi-guõàü ÷rã-mårtiü deva-dànavà÷ ca na vidur yat te 'nya-svajàtãyatva-buddhyà tvàm avajànanti druhyanti ceti bhàvaþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 10.15

svayam evàtmanàtmànaü vettha tvaü puruùottama |
bhåta-bhàvana bhåte÷a deva-deva jagat-pate ||15||

÷rãdharaþ : kiü tarhi ? svayam iti | svayam eva tvam àtmànaü vettha jànàsi nànyaþ | tad apy àtmanà svenaiva vettha | na sàdhanàntareõa | atyàdareõa bahudhà sambodhayati he puruùottama ! puruùottamatve hetu-garbhàõi vi÷eùaõàni sambodhanàni | he bhåta-bhàvana bhåtotpàdaka | bhåtànàm ã÷a niyantaþ | devànàm àdityàdãnàü deva prakà÷aka | jagat-pate vi÷va-pàlaka ||15||

madhusådanaþ : yatas tvaü teùàü sarveùàm àdir a÷akya-j¤àna÷ càtaþ svayam iti | svayam evànyonyapade÷àdikam antareõaiva tvam evàtmànà svaråpeõàtmànaü nirupàdhikaü sopàdhikaü ca | nirupàdhikaü pratyaktvenàviùayatayà sopàdhikaü ca nirati÷aya-j¤ànai÷varyàdi-÷aktimattvena vettha jànàsi nànyaþ ka÷cit | anyair j¤àtum a÷akyam ahaü kathaü jànãyàm ity à÷aïkàm apanudan premautkaõñhyena bahudhà sambodhayati he puruùottama tvad-apekùayà sarve 'pi puruùà apakçùñà eva | atas teùàm a÷akyaü sarvottamasya tava ÷akyam evety abhipràyaþ | puruùottamatvam eva vivçõoti puna÷
caturbhiþ sambodhanaiþ | bhåtàni sarvàõi bhàvayaty utpàdayatãti he bhåta-bhàvana sarva-bhåta-pitaþ | pitàpi ka÷cin neùñas tatràha he bhåte÷a sarva-bhåta-niyantaþ | niyantàpi ka÷cin nàràdhyas tatràha he deva-deva devànàü sarvàràdhyànàm apy àràdhyaþ | àràdhyo 'pi ka÷cin na pàlayitçtvena patis tatràha he jagat-pate hitàhitopade÷aka-veda-praõatçtvena sarvasya jagataþ pàlayitaþ | etàdç÷a-sarva-vi÷eùaõa-vi÷iùñas tvaü sarveùàü pità sarveùàü guruþ sarveùàü ràjàtaþ sarvaiþ prakàraiþ sarveùàm àràdhya iti kiü vàcyaü puruùottamas tvaü
taveti bhàvaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tvaü svayam evàtmànaü vettha iti eva-kàreõa tavàrjatva-janmavattvàdãnàü durghañànàm api vàstavatvam eva tvad-bhakto vetti tac ca kena prakàreõeti tu so 'pi na vettãty arthaþ | tad apy àtmanà svenaiva vettha na sàdhanàntareõa | ataeva tvaü puruùeùu mahat-sraùñàdiùv api madhya uttamaþ | na kevalam uttama eva, yato bhåta-bhàvanaþ | bhåtà bhåta-bhàvana-råpà ye tad-àdayaþ parameùñhy-antàs teùàm ã÷aþ | na kevalam ã÷a eva, yato devais tair eva devaþ krãóà yasyeti tvat-krãóopakàra-bhåtà eva te ity arthaþ | tad apy apàrakàruõya-va÷àd jagad-vartinà man màdç÷ànàm api tvam eva patir bhavasi iti catårõàü sambodhana-padànàm
arthaþ | yad và puruùottamatvam eva vivçõoti he bhåta-bhàvana sarva-bhåta-pitaþ ! pitàpi ka÷cin neùñe ? tatràha he bhåte÷a ! bhåte÷o 'pi ka÷cin nàràdhyas tatràha he devadeva ! devàràdhyo 'pi ka÷cin na pàlayatãti tatràha he jagat-pate ||15||

baladevaþ : svayam eva tvam àtmànà svenaiva j¤ànenàtmànaü saüvettha idam ittham iti jànàsi | ye deveùu dànaveùu ca tvad-bhaktàs te tàdç÷ãü tvan-mårtiü vastu-bhåtàü jànanty eva tasyàs tathàtve kathaü tàü na jànantãty eva-kàràt | he puruùottama sarva-puruùe÷vara ! puruùottamas tvaü vivçõvan sambodhayati he bhåta-bhàvana ! sarva-pràõi-janaka ! bhåta-bhàvano 'pi ka÷cin neùño, tatràha he bhåte÷a ! sarva-pràõi-niyantaþ ! bhåte÷o 'pi ka÷cin na påjyas tatràha he devadeva ! sarvàràdhyànàm api devànàm àràdhya ! devadevo 'pi ka÷cin na rakùakas tatràha he jagat-pate ! hitàhitopade÷ena jãvikàrpaõena ca vi÷va-pàlaka ! ãdç÷asya te tattvaü susiddham iti ||15|| 

__________________________________________________________

BhG 10.16

vaktum arhasy a÷eùeõa divyà hy àtmavibhåtayaþ
yàbhir vibhåtibhir lokàn imàüs tvaü vyàpya tiùñhasi ||16||

÷rãdharaþ : yasmàt tavàbhivyaktiü tvam eva vetsi na devàdayaþ | tasmàt vaktum iti | yà àtmanas tava divyà atyadbhutà vibhåtayas tà sarvà vaktuü tvam evàrhasi yogyo 'si | yàbhir iti vibhåtãnàü vi÷eùaõaü spaùñàrtham ||16||

madhusådanaþ : yasmàd anyeùàü sarveùàü j¤àtum a÷akyà ava÷yaü j¤àtavyà÷ ca tava vibhåtayas tasmàt vaktum iti | yàbhir vibhåtibhir imàn sarvàn lokàn vyàpya tvaü tiùñhasi tàs tavàsàdhàraõà vibhåtayo divyà asarvaj¤air j¤àtum a÷akyà hi yasmàt tasmàt sarvaj¤as tvam eva tà a÷eùeõa vaktum arhasi ||16||

vi÷vanàthaþ : tava tattvaü durgamaü tava vibhåtiùv eva mama jij¤àsà jàyata iti dyotayann àha vaktum iti | divyà utkçùñà yà àtma-vibhåtayas tàvad vaktum arhasãty anvayaþ | nanv a÷eùeõa mad-vibhåtayaþ sarvà vaktum a÷akyà eva tatràha yàbhir iti ||16||

baladevaþ : tvat-svaråpa-yàthàtmyaü khalu kathaü tathà durgamevàtas tvad-vibhåtiùv eva maj-jij¤àsopajàyata iti såcayann àha vaktum iti | divyà utkçùñàs tad-asàdhàraõãyàtmano vibhåtãr a÷eùeõa vaktum arhasi dvitãyàrthe prathamà | yàbhir vi÷iùñas tvam imàn lokàn vyàpya niyamya tiùñhasi ||16||

__________________________________________________________

BhG 10.17

kathaü vidyàm ahaü yogiüs tvàü sadà paricintayan |
keùu keùu ca bhàveùu cintyo 'si bhagavan mayà ||17||

÷rãdharaþ : kathana-prayojanaü dar÷ayan pràrthayate katham iti dvàbhyàm | he yogin kathaü kair vibhåti-bhedaiþ sadà paricintayann ahaü tvàü vidyàü jànãyàm ? vibhåti-bhedena cintyo 'pi tvaü keùu keùu padàrtheùu mayà cintanãyo 'si ? ||17||

madhusådanaþ : kiü prayojanaü tat-kathanasya tad àha katham iti dvàbhyàm | yogo nirati÷ayai÷varyàdi-÷aktiþ so 'syàstãti he yogin nirati÷ai÷varyàdi-÷akti-÷àlinn aham atisthålamatis tvàü devàdibhir api j¤àtum a÷akyaü kathaü vidyàü jànãyàü sadà paricintayan sarvadà dhyàyan | nanu mad-vibhåtiùu màü dhyàyan j¤àsyasi tatràha keùu keùu ca bhàveùu cetanàcetanàtmakeùu vastuùu tvad-vibhåti-bhåteùu mayà cintyo 'si he bhagavan ||17||

vi÷vanàthaþ : yogo yoga-màyà-÷aktir vartate yasya he yogin vanamàlãtivat | tvàm ahaü kathaü paricintayan san tvàü sadà vidyàü jànãyàm ? bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ [BhP 11.14.11] iti tvad-ukteþ | tathà keùu bhàveùu padàrtheùu tvaü cintyaþ tvac-cintana-bhaktir mayà kartavyety arthaþ ||17||

baladevaþ : nanu kimarthaü tat-kathanü tatràha katham iti | yogo yoga-màyà-÷aktir asty asyeti he yogin ! tvàü sadà paricintayan saüsmarann ahaü kalyàõànanta-guõa-yoginaü kathaü vidyàü jànãyàm ? keùu keùu ca bhàveùu padàrtheùu prakà÷amànas tvaü mayà cintyo dhyeyo 'si ? tad etad ubhayaü vada | tac ca vibhåty-udde÷enaiva setsyatãti tàm upadi÷ety arthaþ ||17||

__________________________________________________________

BhG 10.18

vistareõàtmano yogaü vibhåtiü ca janàrdana |
bhåyaþ kathaya tçptir hi ÷çõvato nàsti me 'mçtam ||18||

÷rãdharaþ : tad evaü bahirmukho 'pi citte tatra tatra vibhåti-bhedena tvac-cintaiva yathà bhavet tathà vistareõa kathayaty àha vistareõeti | àtmanas tava yogaü sarvaj¤atva-sarva-÷aktitvàdi-lakùaõaü yogai÷varyaü vibhåtiü ca vistareõa punaþ kathaya | hi yatas tava vàkyam amçta-råpaü ÷çõvato mama tçptir alaü buddhir nàsti ||18||

madhusådanaþ : ataþ vistareõeti | àtmanas tava yogaü sarvaj¤atva-sarva-÷aktitvàdi-lakùaõam ai÷varyàti÷ayaü vibhåtiü ca dhyànàlambanaü vistareõa saükùepeõa saptame navame coktam api bhåyaþ kathaya sarvair janair abhyudaya-niþ÷reyasa-prayojanaü yàcyasa iti | he janàrdana ! ato mamàpi yàc¤à tvayy ucitaiva | uktasya punaþ kathanaü kuto yàcase tatràha tçptir alaü-pratyayenecchà-vicchittir nàsti hi yasmàc chçõvataþ ÷ravaõena pibatas tvad-vàkyam amçtam amçtavat pade pade svàdu svàdu | atra tvad-vàkyam ity anukter apahnuty-ati÷ayokti-råpaka-saïkaro 'yaü màdhuryàti÷ayànubhavenotkaõñhàti÷ayaü vyanakti ||18||

vi÷vanàthaþ : nana ahaü sarvasya prabhavo mattaþ sarvaü pravartate [Gãtà 10.8] ity anenaiva sarve padàrthà mad-vibhåtayo mad-uktà eva vibhåtayas tathà iti matvà bhajante màm iti bhakti-yoga÷ cokta eva | tatràha vistareõeti | he janàrdaneti màdç÷a-janànàü tvam eva hitopade÷a-màdhuryeõa lobham utpàdyàrdayase yàcayasãti vayaü kiü kurma iti bhàvaþ | tvad-upade÷a-råpam amçtaü ÷çõvataþ ÷ruti-rasanayà svàdayataþ ||18||

baladevaþ : nanu pårva-pårvatra ajo 'pi sann [Gãtà 4.6] ity àdinàjatvàdi-kalyàõa-guõa-yogo raso 'ham [Gãtà 7.8] ity àdinà vibhåtaya÷ càsakçt kathitàþ, kiü punaþ pçcchasãti cet tatràha vistareõeti | sphuñàrthaü padyam | janàrdaneti pràgvat | tvad-vàkyam amçtaü ÷çõvataþ ÷rotra-rasanayàsvàdayato mama tçptir nàsti | atra tvad-vàkyam ity anukter apahnutiþ | prathamàti÷ayoktir và tayoþ saïkaro vàlaïkàraþ ||18||

__________________________________________________________

BhG 10.19

÷rã-bhagavàn uvàca
hanta te kathayiùyàmi divyà hy àtma-vibhåtayaþ |
pràdhànyataþ kuru-÷reùñha nàsty anto vistarasya me ||19||

÷rãdharaþ : evaü pràrthitaþ san bhagavàn uvàca hanteti | hantety anukampya sambodhanam | divyà yà mad-vibhåtayas tàþ pràdhànyena te tubhyaü kathayiùyàmi yato 'vàntarasya vibhåti-vistarasya madãyasyànto nàsti | ataþ pradhàna-bhåtàþ katicid varõayiùyàmi ||19||

madhusådanaþ : atrottaram | hantety anumatau | yat tvayà pràrthitaü tat kariùyàmi mà vyàkulo bhår ity arjunaü samà÷vàsya tad eva kartum àrabhate | kathayiùyàmi pràdhànyatas tà vibhåtãr yà divyà hi prasiddhà àtmano mamàsàdhàraõà vibhåtayo he kuru-÷reùñha ! vistareõa tu kathanam a÷akyaü, yato nàsty antyo vistarasya me vibhåtãnàm | ataþ pradhàna-bhåtàþ kà÷cid eva vibhåtãr vakùyàmãty arthaþ ||19||

vi÷vanàthaþ : hantety anukampàyàü pràdhànyataþ pràdhànyena yatas tàsàü vistarasyànto nàsti | vibhåtayo vibhåtãr divyà uttamà eva na tu tçõeùñakàdyàþ | atra vibhåti-÷abdena pràkçtàpràkçta-vaståny evocyate tàni sarvàõy eva bhagavac-chakti-samudbhåtatvàd bhagavad-råpeõaiva tàratamyena dhyeyatvenàbhimatàni j¤eyàni ||19||

baladevaþ : evaü pçùñaþ ÷rã-bhagavàn uvàca hanteti | hantety anukampàrthakam | divyà utkçùñàþ, na tu tçõeùñakàdyàþ | vibhåtaya iti pràgvat | pràdhànyataþ pràdhànyena yatas tàsàü vistarasyànto nàsti | iha vibhåti-÷abdena niyàmakatva-råpàõy ai÷varyàõi bodhyàni vibhåtir bhåtir ai÷varyam ity amara-koùàt | pràkçtàpràkçtàni ca vaståni bhåtitvena varõyàni | tàni sarvàõi sarve÷a-÷akti-vyaïgatvàt sarve÷àtmnaà tàratamyena bhàvyàni | matàni yàni sàkùàd ã÷vara-råpàõi tattvenoktàni | tàni tu tena råpeõa bhàvanàrthàny eva, na tv anyavat tac-chakty-ekade÷a-råpàõãti bodhyaü saïgater iti ||19||

__________________________________________________________

BhG 10.20

aham àtmà guóàke÷a sarva-bhåtà÷aya-sthitaþ |
aham àdi÷ ca madhyaü ca bhåtànàm anta eva ca ||20||

÷rãdharaþ : tatra prathamam ai÷varaü råpaü kathayati he guóàke÷a ! sarveùàü bhåtànàm à÷ayeùv antaþkaraõeùu sarvaj¤atvàdi-guõair niyantçtvenàvasthitaþ paramàtmàham | àdir janma | madhyaü sthitiþ | antaþ saühàraþ | sarva-bhåtànàü janmàdi-hetu÷ ca aham evety arthaþ ||20||

madhusådanaþ : tatra prathamaü tàvan mukhyaü cintanãyaü ÷çõu aham iti | sarva-bhåtànàm à÷aye hçd-de÷e 'ntaryàmi-råpeõa pratyag-àtma-råpeõa ca sthita àtmà caitanyànanda-ghanas tvayàhaü vàsudeva eveti dhyeyaþ | he guóàke÷a ! jitanidreti dhyàma-sàmarthyaü såcayati | evaü dhyànàsàmarthye tu vakùyamàõàni dhyànàni kàryàõi | tatràpy àdau dhyeyam àha - aham evàdi÷ cotpattir bhåtànàü pràõinàü cetanatvena loke vyavahriyamàõànàü madhyaü ca sthitir anta÷ ca nà÷aþ sarva-cetana-vargàõàm utpatti-sthita-nà÷a-råpeõa tat-kàraõa-råpeõa càham eva dhyeya ity arthaþ ||20||

vi÷vanàthaþ : atra prathamaü màm evaikàü÷ena sarva-vibhåti-kàraõaü tvaü bhàvayety àha aham iti | àtmà prakçty-antaryàmã mahat-sraùñà puruùaþ paramàtmà | he guóàke÷a jita-nidra iti dhyàna-sàmarthyaü såcayati ! sarva-bhåto yo vairàjas tasyà÷aye sthita iti samaùñi-viràó antaryàmã | tathà sarveùàü bhåtànàm à÷aye sthita iti vyaùñi-viràó antaryàmã ca | bhåtànàü àdir janma madhyaü sthitir antaþ saühàraþ | tat-tad-dhetur aham ity arthaþ ||20||

baladevaþ : tatra tàvan màm eva tvaü mahat-sraùñàdi-tri-råpeõa svàü÷ena nikhila-vibhåti-hetuü vicintayety à÷ayenàha aham àtmeti | he guóàke÷eti vijita-nidrasya tad-vicintana-kùamatvaü vyajyate |  àtmà vibhåti-vij¤ànànando mahat-sraùñàdi-tri-råpaþ paramàtmàham asmac-chabdàrthaþ sarva-bhåtà÷aya-sthitas tvayà vicintyaþ | sarva-bhåtà pradhànàdi-pçthivy-anta-tattva-råpà yà måla-prakçtis tasyà  à÷aye 'ntaþ-karaõoda÷aya-råpeõàham eva prakçty-antaryàmã sthitaþ | tathà sarva-bhåtaþ sarva-jãvàbhimànã yo vairàjas tasyà÷aye garbhoda÷aya-råpeõàham eva samaùñi-viràó-antaryàmã sthitaþ | sarveùàü bhåtànàm jãvànàm à÷aye kùãroda-÷aya-råpeõàham
eva vyaùñi-viràó antaryàmã sthita iti tàni trãõi råpàõi mad-vibhåtitvena tvayà vincintyànãty arthaþ | subàlopaniùadi prakçty-àdi-sarva-bhåtàntaryàmã sarva-÷eùã ca nàràyaõaþ pañhyate | sàtvata-tantre trayaþ puruùàvatàràþ smçtàþ -

viùõos tu trãõi råpàõi puruùàkhyàny atho viduþ |
ekaü tu mahataþ sraùñç dvitãyaü tantu-saüsthitam |
tçtãyaü sarva-bhåtasthaü tàni j¤àtvà vimucyate || iti |

te ca vàsudevasya kçùõasyàvatàràþ -

yaþ kàraõàrõava-jale bhajati sma yoga-
nidràm ity àdikà brahma-saühità-padya-trayàt | (5.47)

bhåtànàm àdir utpattir madhyaü pàlanam anta÷ ca saühàras tat-tad-dhetur aham evokta-puruùa-lakùyas tvayà bhàvyaþ ||20||

__________________________________________________________

BhG 10.21

àdityànàm ahaü viùõur jyotiùàü ravir aü÷umàn |
marãcir marutàm asmi nakùatràõàm ahaü ÷a÷ã ||21||

÷rãdharaþ : idànãü vibhåtãþ kathayati àdityànàm ity àdinà yàvad-adhyàya-samàptiþ | àdityànàü dvàda÷ànàü madhye viùõur nàmàdityo 'ham | jyotiùàü prakà÷akànàü madhye 'ü÷umàn vi÷va-vyàpi-ra÷mi-yukto raviþ såryo 'ham | marutàü deva-vi÷eùàõàü madhye marãci-nàmàham asmi | yad và sapta marud-gaõà vàyavaþ | teùàü madhya iti | te ca avahaþ pravaho vivahaþ paràvaha udvahaþ saüvaha parivaha iti spata marud-gaõàþ | nakùatràõàü madhye candro 'ham ||21||

madhusådanaþ : etad-a÷aktena bàhyàni dhyànàni kàryàõãty àha yàvad-adhyàya-samàptiþ | àdityànàü dvàda÷ànàü madhye viùõur visõu-nàmàdityo 'ham vàmanàvatàro và | jyotiùàü prakà÷akànàü madhye 'haü ravir ü÷umàn vi÷va-vyàpã prakà÷akaþ | marutàü sapta-saptakànàü madhye marãci-nàmàham nakùatràõàm adhipatir ahaü ÷a÷ã candramàþ | nirdhàraõe ùaùñhã | atra pràyeõa nirdhàraõe ùaùñhã | kvacit sambandhe 'pi yathà bhåtànàm asmi cetanety àdau | vàmana-ràmàdaya÷ càvatàràþ sarvai÷varya-÷àlino 'py anena råpeõa dhyàna-vivakùayà vibhåtiùu pañhyante | vçùõãnàü
vàsudevo 'smãti tena råpeõa dhyàna-vivakùayà savasyàpi sva-vibhåti-madhye pàñhavat | ataþ paraü ca pràyeõàyam adhyàyaþ spaùñàrtha iti kvacit kvacid vyàkhyàsyàmaþ ||21||

vi÷vanàthaþ : atha nirdhàraõa-ùaùñhyà kvacit sambandha-ùaùñhyà ca vibhutãr àha yàvad-adhyàya-samàptiþ | àdityànàü dvàda÷ànàü madhye viùõur aham iti tan-nàmà såryo mad-vibhåtir ity arthaþ | evaü sarvatra prakà÷akànàü jyotiùàü madhye aü÷umàn mahà-kiraõa-màlã ravir aham | marãciþ pavana-vi÷eùaþ ||21||

baladevaþ : àdityànàü dvàda÷ànàü madhye viùõur vàmano 'ham | jyotiùàü prakà÷ànàü madhye 'ü÷umàn vi÷va-vyàpi-ra÷mã ravir aham | marutàm åna-pa¤cà÷at-saïkhyakànàü madhye marãcir aham | nakùatràõàm adhipatiþ ÷a÷ã sudhà-varùã candro 'ham | atra nirdhàraõe ùaùñhã pràyeõa kvacit sambandhe 'pãti bodhyam ||21||

__________________________________________________________

BhG 10.22

vedànàü sàmavedo 'smi devànàm asmi vàsavaþ |
indriyàõàü mana÷ càsmi bhåtànàm asmi cetanà ||22||

÷rãdharaþ : vedànàm iti | vàsava indraþ | bhåtànàü cetanà j¤àna-÷aktir aham asmi ||22||

madhusådanaþ : catårõàü vedànàü madhye gàna-màdhuryeõàtiramaõãyaþ sàmavedo 'ham asmi | vàsava indraþ sarva-devàdhipatiþ | indriyàõàm ekàda÷ànàü pravartakaü manaþ | bhåtànàü sarva-pràõi-sambandhinàü pariõàmànàü madhye cid-abhivya¤jikà buddher vçtti÷ cetanàham asmi ||22||

vi÷vanàthaþ : vàsava indraþ | bhåtànàü sambandhinã cetanà j¤àna-÷aktiþ ||22||

baladevaþ : vedànàü madhye gãta-màdhuryeõotkarùàt sàmavedo 'ham | devànàü madhye vàsavas teùàü ràjà indro 'ham | indriyàõàü madhye durjayaü teùàü pravartakaü ca mano 'ham | bhåtànàü sambandhinã cetanà j¤àna-÷aktir aham ||22||

__________________________________________________________

BhG 10.23

rudràõàü ÷aükara÷ càsmi vitte÷o yakùa-rakùasàm |
vasånàü pàvaka÷ càsmi meruþ ÷ikhariõàm aham ||23||

÷rãdharaþ : rudràõàm iti | rakùasàm api kråratvàdi-sàmyàd yakùaiþ sahaikãkçtya nirde÷aþ | teùàü madhye vitte÷aþ kuvero 'smi | pàvako 'gniþ | ÷ikhariõàü ÷ikharatàm ucchritànàü madhye meruþ ||23||

madhusådanaþ : rudràõàm ekàda÷ànàü madhye ÷aïkaraþ | vitte÷o dhanàdhyakùaþ kubero yakùa-rakùasàü yakùànàü ràkùasànàü ca | vasånàm aùñànàü pàvako 'smi | meruþ sumeruþ ÷ikhariõàm ÷ikharavatàm atyucchritànàü parvatànàm ||23||

vi÷vanàthaþ : vitte÷aþ kuveraþ ||23||

baladevaþ : rudràõàm ekàda÷ànàü madhye ÷aïkaràkhyo rudro 'ham | yakùa-rakùasàm àdhipo vitte÷aþ kuvero 'ham | vasånàm aùñànàü madhye pàvako 'gnir aham  | ÷ikhariõàm atyucchritànàü madhye meruþ svarõàcalo 'ham ||23||


__________________________________________________________

BhG 10.24

purodhasàü ca mukhyaü màü viddhi pàrtha bçhaspatim |
senànãnàm ahaü skandaþ sarasàm asmi sàgaraþ ||24||

÷rãdharaþ : purodhasàm iti | purodhasàü madhye deva-purohitatvàn mukhyaü bçhaspatim màü viddhi | senànãnàü madhye deva-senàpatiþ skando 'ham asmi | sarasàm sthira-jalà÷ayànàü madhye samudro 'smi ||24||

madhusådanaþ : indrasya sarva-ràja-÷reùñhatvàt tat-purodhasaü bçhaspatiü sarveùàü purodhasàü ràja-purohitànàü madhye mukhyaü ÷reùñhaü màm eva he pàrtha  viddhi jànãhi | senànãnàm senàpatãnàü madhye deva-senàpatiþ skando guho 'ham asmi | sarasàm deva-khàta-jalà÷ayànàü madhye sàgaraþ sagara-putraiþ khàto jalà÷ayo 'ham asmi ||24||

vi÷vanàthaþ : senànãnàm ity àrùam | skandhaþ kàrtikeyaþ ||24||

baladevaþ : indrasya sarva-ràja-mukhyatvàt tat-purohitaü bçhaspatiü sarva-patiü ràja-purohitànàü mukhyaü màü viddhãti so 'ham ity arthaþ | senànãnàm iti nuóàgamanas tv àrùaþ | sarva-ràja-senànàü madhye skandaþ kàrttikeyo 'ham | sarasàm sthira-jalànàü madhye sàgaro 'ham ||24||


__________________________________________________________

BhG 10.25

maharùãõàü bhçgur ahaü giràm asmy ekam akùaram |
yaj¤ànàü japa-yaj¤o 'smi sthàvaràõàü himàlayaþ ||25||

÷rãdharaþ : maharùãõàm iti | giràü vàcàü padàtmikànàü madhye ekam akùaram oïkàràkhyaü padam asmi | yaj¤ànàü ÷rauta-smàrtànàü madhye japa-råpa-yaj¤o 'ham ||25||

madhusådanaþ : maharùãõàü sapta-brahmaõàü madhye bhçgur atitejasvitvàd aham | giràü vàcàü pada-lakùaõànàü madhya ekam akùaram padam oükàro 'ham asmi | yaj¤ànàü madhye japa-yaj¤o hiüsàdi-doùa-÷ånyatvenàtyanta-÷odhako 'ham asmi | sthàvaràõàü sthitimatàü madhye himàlayo 'haü | ÷ikharavatàü madhye hi merur aham ity uktam ataþ sthàvaratvena ÷ikharatvena càrtha-bhedàv adoùaþ ||25||

vi÷vanàthaþ : ekam akùaraü praõavaþ ||25||

baladevaþ : maharùãõàü brahma-putràõàü madhye 'titejasvã bhçgur aham | giràü pada-lakùaõànàü vàcàü madhye ekam akùaram praõavo 'ham asmi | yaj¤ànàü madhye japa- yaj¤o 'smi | tasyàhiüsàtmakatvenotkçùñatvàt sthàvaràõàü sthitimatàü madhye himàcalo 'haü | atyuccatvenàtisthairyeõa càrtha-bhedàn meru-himàlayayor vibhåtyor bhedaþ ||25||


a÷vatthaþ sarva-vçkùàõàü devarùãõàü ca nàradaþ |
gandharvàõàü citrarathaþ siddhànàü kapilo muniþ ||26||


÷rãdharaþ : a÷vattha iti | devà eva santo ye mantra-dar÷anena çùitvaü pràptàs teùàü madhye nàrado 'smi | siddhànàm utpattitaþ eva adhigata-paramàrtha-tattvànàü madhye kapilàkhyo munir asmi ||26||

madhusådanaþ : sarvaeùàü vçkùàõàü vanaspatãnàm anyeùàü ca | devà eva santo ye mantra-dar÷itvena çùitvaü pràptàs te devarùayas teùàü madhye nàrado 'ham asmi | gandharvàõàü gàna-dharmaõàü deva-gàyakànàü madhye citraratho 'ham asmi | siddhànàü janmanaiva vinà prayatnaü dharma-j¤àna-vairàgyai÷varyàti÷ayaü pràptànàm adhigata-paramàrthànàü madhye kapilo munir aham ||26||

vi÷vanàthaþ : Nothing. 

baladevaþ : påjyatvena sarva-vçkùàõàü madhye ÷reùñho '÷vattho 'haü devarùãõàü madhye parama-bhaktatvenotkçùño nàrado 'ham | gandharvàõàü madhye 'tigàyakatvenotkçùñatvàc citraratho 'ham | siddhànàü svàbhàvikàõimàdimatàü kapilaþ kàrdamir munir aham ||26||

__________________________________________________________

BhG 10.27

uccaiþ÷ravasam a÷vànàü viddhi màm amçtodbhavam |
airàvataü gajendràõàü naràõàü ca naràdhipam ||27||

÷rãdharaþ : uccaiþ÷ravasam iti | amçtàrthaü kùãrodadhi-manthanàd udbhåtam uccaiþ÷ravasam nàmà÷vaü mad-vibhåtiü viddhi | amçtodbhavam ity etad airàvate 'pi sambadhyate | naràdhipaü ràjànaü màü mad-vibhåtiü viddhi  ||27||

madhusådanaþ : a÷vànàü madhya uccaiþ÷ravasam amçta-mathanodbhavam a÷vaü màü viddhi | airàvataü gajam amçta-mathanodbhavam gajendràõàü madhye màü viddhi | naràõàü ca madhye naràdhipaü ràjànaü màü viddhãty anuùajyate ||27||

vi÷vanàthaþ : amçtodbhavam amçta-mathanodbhåtam ||27||

baladevaþ : a÷vànàü madhye uccaiþ÷ravasam | gajendràõàü madhye airàvataü ca màü viddhi | amçtodbhavam amçtàrthakàt kùãràbdhi-mathanàj jàtam iti dvayor vi÷eùaõam | naràdhipaü ràjànaü asahya-tejasaü dharmiùñham ||27||


__________________________________________________________

BhG 10.28

àyudhànàm ahaü vajraü dhenånàm asmi kàmadhuk |
prajana÷ càsmi kandarpaþ sarpàõàm asmi vàsukiþ ||28||

÷rãdharaþ : àyudhànàm iti | àyudhànàü madhye vajram asmi | kàmàn dogdhãti kàma-dhuk | prajanaþ prajotpatti-hetuþ kandarpaþ kàmo 'smi | na kevalaü sambhoga-màtra-pradhànaþ kàmo mad-vibhåtir a÷àstrãyatvàt | sarpàõàm savidhànàü ràjà vàsukir asmi ||28||

madhusådanaþ : àyudhànàü astràõàü madhye vajraü dadhãcer asth-sambhavam astram aham asmi | dhenånàü dogdhrãõàü madhye kàmaü dogdhãti kàma-dhuk | samudra-mathanodbhavà vasiùñhasya kàma-dhenur aham asmi | kàmànàü madhye prajanaþ prajanayità putrotpatty-artho yaþ kandarpaþ kàmaþ so 'ham asmi | ca-kàras tv artho rati-màtra-hetu-kàma-vyàvçtty-arthaþ | sarpà÷ ca nàgà÷ ca jàti-bhedàd bhidyante | tatra sarpàõàm madhye teùàü ràjà vàsukir aham asmi ||28||

vi÷vanàthaþ : kàma-dhuk kàma-dhenuþ | kandarpànàü madhye prajanaþ prajotpatti-hetuþ kandarpo 'ham ||28||

baladevaþ : àyudhànàü madhye vajraü pavir aham | kàma-dhuk và¤chita-pårayitrã kàma-dhenur aham | prajanaþ santànotpàdakaþ kandarpaþ kàmo 'ham | rati-sukha-màtra-hetuþ sa nàham iti ca-÷abdàt | sarpàõàm eka-÷irasàü madhye vàsukir aham ||28||


__________________________________________________________

BhG 10.29

ananta÷ càsmi nàgànàü varuõo yàdasàm aham |
pitéõàm aryamà càsmi yamaþ saüyamatàm aham ||29||

÷rãdharaþ : ananta iti | nàgànàü nirviùàõàü ràjànantaþ ÷eùo 'ham | yàdasàm jala-caràõàü ràjà varuõo 'ham | pitéõàm ràjàryamàsmi | saüyamatàm niyamanaü kurvatàü madhye yamo 'smi ||29||

madhusådanaþ : nàgànàü jàti-bhedànàü madhye teùàü ràjànanta÷ ca ÷eùàkhyo 'ham asmi | yàdasàm jala-caràõàü madhye teùàü ràjà varuõo 'ham asmi | pitéõàm madhye 'ryamà nàma pitç-ràja÷ càham asmi | saüyamatàm saüyamaü dharmàdharma-phala-dànenànugrahaü nigrahaü ca kurvatàü madhye yamo 'ham smi ||29||

vi÷vanàthaþ : yàdasàm jala-caràõàü | saüyamatàm daõóayatàm ||29||

baladevaþ : nàgànàm aneka-÷irasàü madhye 'nantaþ ÷eùo 'ham | yàdasàm jala-jantånàm adhipo varuõo 'ham | pitéõàm ràjàryamàkhyaþ pitç-devo 'ham | saüyamatàm daõóayatàü madhye nyàya-daõóa-kçt yamo 'haü chàde÷àbhàva àrùaþ ||29||

__________________________________________________________

BhG 10.30

prahlàda÷ càsmi daityànàü kàlaþ kalayatàm aham |
mçgàõàü ca mçgendro 'haü vainateya÷ ca pakùiõàm ||30||

÷rãdharaþ : prahlàda iti | kalayatàü va÷ãkurvatàü gaõayatàü và madhye kàlo 'ham asmi | mçgendraþ siühaþ | pakùiõàü madhye vainateyo garuóo 'smi ||30||

madhusådanaþ : daityànàü diti-vaü÷yànàü madhye prakarùeõa hlàdayaty ànandayati parama-sàttvikatvena sarvàn iti prahlàda÷ càsmi | kalayatàü saïkhyànaü gaõanaü kurvatàü madhye kàlo 'ham | mçgendraþ siüho mçgàõàü pa÷ånàü madhye 'ham | vainateya÷ ca pakùiõàü vinatà-putro garuóaþ ||30||

vi÷vanàthaþ : kalayatàü va÷ãkurvatàm | mçgendraþ siühaþ | vainateyo garuóaþ ||30||

baladevaþ : daityànàü diti-vaü÷yànàü madhye teùàm adhipatir bhagavan-niùñhàti÷ayàd varãyàn prahlàdo 'ham | kalayatàü va÷ãkurvatàü madhye kàlo 'ham | mçgàõàü pa÷ånàü madhye 'tivikrameõotkçùño mçgendraþ siüho 'ham | pakùiõàü madhye viùõu-rathatvenàti÷reùñho vainateyo garuóo 'ham ||30||

__________________________________________________________

BhG 10.31

pavanaþ pavatàm asmi ràmaþ ÷astrabhçtàm aham |
jhaùàõàü makara÷ càsmi srotasàm asmi jàhnavã ||31||

÷rãdharaþ : pavana iti | pavatàü pàvayitéõàü vegavatàü và madhye vàyur aham asmi | ÷astra-bhçtàm vãràõàü ràmo dà÷arathiþ | yad và ràmaþ para÷uràmaþ | jhaùàõàü matsyànàü madhye makaro nàma matsya-jàti-vi÷eùo 'ham | srotasàü pravàhodakànàü madhye bhàgãrathã ||31||

madhusådanaþ : pavatàü pàvayitéõàü vegavatàü và madhye pavano vàyur aham asmi | ÷astrabhçtàm ÷astra-dhàriõàü yuddha-ku÷alànàü madhye ràmo dà÷arathir akhila-ràkùasa-kula-kùaya-karaþ parama-vãro 'ham asmi | sàkùàt-svaråpasyàpy anena råpeõa cintanàrthaü vçùõãnàü vàsudevo 'smãtivad atra pàñha iti pràg uktam | jhaùàõàü matsyànàü madhye makaro nàma taj-jàti-vi÷eùaþ | srotasàm vegena calaj-jalànàü nadãnàü madhye sarva-nadã-÷reùñhà jàhnavã gaïgàham asmi ||31||

vi÷vanàthaþ : pavatàü vegavatàü pavitrãkurvatàü và madhye ràmaþ para÷uràmas tasyàve÷àvatàratvàd àve÷ànàü ca jãva-vi÷eùatvàd yuktam eva vibhåtitvam | tathà ca bhàgavatàmçta-dhçta-pàdma-vàkyaü-

etat te kathitaü devi jàmadagner mahàtmanaþ |
÷aktyàve÷àvatàrasya caritaü ÷àrïgiõaþ prabhoþ || [LBhàg 1.4.39]

àviùño bhàrgave càbhåt iti ca | 

àve÷àvatàra-lakùaõaü ca tatraiva bhàgavatàmçte yathà-

j¤àna-÷akty-àdi-kalayà yatràviùño janàrdanaþ |
ta àve÷à nigadyante jãvà eva mahattamàþ || [LBhàg 1.1.18] iti |

jhaùàõàü matsyànàü makaro matsya-jàti-vi÷eùaþ | srotasàm srotasvatãnàm ||31||

baladevaþ : pavatàü pàvanànàü vegavatàü ca madhye pavano vàyur aham | ràmaþ para÷uràmaþ | jhaùàõàü matsyànàü madhye makaras taj-jàti-vi÷eùo 'ham | srotasàm pravahaj-jalànàü madhye jàhnavã gaïgàham ||31||

__________________________________________________________

BhG 10.32

sargàõàm àdir anta÷ ca madhyaü caivàham arjuna |
adhyàtma-vidyà vidyànàü vàdaþ pravadatàm aham ||32||

÷rãdharaþ : sargàõàm iti | sçjyanta iti sargà àkà÷àdayaþ | teùàm àdivanta÷ ca madhyaü caivàham | aham àdi÷ ca madhyaü cety atra sçùñy-àdi-kartçtvaü pàramai÷varyam uktam | atra tåtpatti-sthiti-pralayà mad-vibhåtitvena dhyeyà ity ucyate iti vi÷eùaþ | adhyàtma-vidyàtma-vidyà | pravadatàü vàdinàü sambandhinyo vàda-jalpa-vitaõóàkhyàs tisraþ kathàþ prasiddhàþ | tàsàü madhye vàdo 'ham | yatra dvàbhyàm api pramàõatas tarkata÷ ca svapakùaþ sthàpyate para-pakùa÷ ca cchala-jàti-nigraha-sthànais tat-pakùaü dåùayati na tu sva-pakùaü sthàpayati, sà vitaõóà nàma kathà | tatra jalpa-vitaõóe
vijigãùamàõayor vàdinoþ ÷akti-parãkùà-màtra-phale | vàdas tu vãta-ràgayoþ ÷iùyàcàryayor anyayor và tattva-niråpaõa-phalaþ | ato 'sau ÷reùñhatvàn mad-vibhåtir ity arthaþ ||32||

madhusådanaþ : sargàõàm acetana-sçùñãnàm àdir anta÷ ca madhyaü cotpatti-sthiti-layà aham eva | he arjuna | bhåtànàü jãvàviùñànàü cetanatvena prasiddhànàm evàdir anta÷ ca madhyaü cety uktam upakrame, iha tv acetana-sargàõàm iti na paunaruktyam | vidyànàü madhye 'dhyàtma-vidyà mokùa-hetur àtma-tattva-vidyàham | pravadatàü pravadat-sambandhinàü kathà-bhedànàü vàda-jalpa-vitaõóàtmakànàü madhye vàdo 'ham | bhåtànàm asmi cetanety atra yathà bhåta-÷abdena tat-sambandhinaþ pariõàmà lakùitàs tatheha pravadac-chabdena tat-sambandhinaþ kathà-bhedà lakùyante | ato nirdhàraõopapattiþ | yathà ÷rute tåbhayatràpi sambandhe ùaùñhã |
tatra tattva-bubhutsvor vãtaràgayoþ sa-brahmacàriõor guru-÷iùyayor và pramàõena tarkeõa ca sàdhana-dåùaõàtmà sa-pakùa-pratipakùa-parigrahas tattva-nirõaya-paryanto vàdaþ | tad uktaü pramàõa-tarka-sàdhanopàlambhaþ siddhàntàviruddhaþ pa¤càvayavopapannaþ pakùa-pratipakùa-parigraho vàdaþ iti | vàda-phalasaya tattva-nirõayasya durduråóha-vàdi-niràkaraõena saürakùaõàrthaü vijigãùu-kathe jalpa-vitaõóe jaya-paràyaja-màtra-paryante | tad uktam tattvàdhyavasàya-saürakùaõàrthaü jalpa-vitaõóe bãja-praroha-saürakùaõàrthaü kaõñaka-÷àkhà-pràvaraõavat [NyàyaD 4.2.47] iti | chala-jàti-nigraha-sthànaiþ
para-pakùo dåùyata iti jalpe vitaõóàyàü ca samànam | tatra vitaõóàyàm ekena sva-pakùaþ sthàpyata eva, anyena ca sa dåùyata eva | jalpe tåbhàbhyàm api sva-pakùaþ sthàpyata ubhàbhyàm api para-pakùo dåùyata iti vi÷eùaþ | tad uktaü yathoktopapanna-cchala-jàti-nigraha-sthàna-sàdhanopalambho jalpaþ sa pratipakùa-sthàpanà-hãno vitaõóà iti | ato vitaõóà-dvaya-÷arãratvàj jalpo nàma naikà kathà, kintu ÷akty-ati÷aya-j¤ànàrthaü samaya-bandha-màtreõa pravartata iti khaõóana-kàràþ | tattvàdhyvasàya-paryavasàyitvena tu vàdasya ÷reùñhatvam uktam eva ||32||

vi÷vanàthaþ : sçjyanta iti sargà àkà÷àdayas teùàm àdiþ sçùñir antaþ saühàraþ | madhyaü pàlanaü ceti sçùñi-sthiti-pralayà mad-vibhåtitvena dhyeyà ity arthaþ | aham àdi÷ ca madhyaü cety atra sçùñy-àdi-kartà parame÷vara evoktaþ | vidyànàü j¤ànànàü madhye aham àtma-vidyà àtma-j¤ànam | pravadatàü sva-pakùaü sthàpana-para-pakùa-dåùaõàdi-råpa-jalpa-vitaõóàdi-kurvatàü vàdas tattva-nirõayaþ pravçtti-siddhànte yaþ so 'ham ||32||

baladevaþ : sargàõàü mahad-àdãnàü jaóa-sçùñãnàm àdir anto madhyaü càham iti teùàü sarga-saühàra-pàlanàni mad-vibhåtitayà bhàvyànãty arthaþ | aham àdi÷ ca ity àdau mat-svàü÷a-cetanànàü bhåtànàü sargàdi-hetur mad-vibhåtir ity uktamato na punaþ punar-uktiþ |  

aïgàni vedà÷ catvàro mãmàüsà nyàya-vistaraþ |
dharma-÷àstraü puràõaü ca vidyà hy età÷ caturda÷a ||

ity uktànàü vidyànàü madhye 'dhyàtma-vidyà saparikara-paramàtma-nirõetrã caturlakùaõã vedànta-vidyàham evety arthaþ | pravadatàü sambandhã yo vàdaþ so 'ham | teùàü khalu vàda-jalpa-vitaõóàs tisraþ kathàþ prasiddhàþ | tatrobhaya-sàdhanavatã vijigãùu-kathà jalpaþ | yatrobhàbhyàü pramàõena tarkenõa sva-pakùaþ sthàpyate chala-jàti-nigraha-sthànaiþ para-pakùo dåùyate sva-pakùa-sthàpana-hanà para-pakùa-dåùaõàvasànà kathà vitaõóà | ete pravadator vijigãùvoþ ÷akti-màtra-parãkùake niùphale tattva-bubhutsu-kathà vàdaþ
| sa ca tattva-nirõaya-phalakatvenotkçùñatvàn mad-vibhåtir iti ||32||


__________________________________________________________

BhG 10.33

akùaràõàm akàro 'smi dvandvaþ sàmàsikasya ca |
aham evàkùayaþ kàlo dhàtàhaü vi÷vatomukhaþ ||33||

÷rãdharaþ : akùaràõàm iti | akùaràõàü varõànàü madhye akàro 'smi | tasya sarva-vàïmayatvena ÷reùñhatvàt | tathà ca ÷rutiþ akàro vai sarvà vàk saiùà spar÷oùambhir vyajyamànà bahvã nànà-råpà bhavati [Ai.â. 1.3.6] iti | sàmàsikasya samàsa-samåhasya madhye dvandvaþ ràma-kçùõàv ity-àdi-sàmàso 'smi | ubhaya-pada-pradhànatvena ÷reùñhatvàt | akùayaþ pravàha-råpaþ kàlo 'ham eva | kàlaþ kalayatàm aham ity atràyur gaõanàtmakaþ saüvatsara-÷atàdy-àyuþ svaråpaþ kàla uktaþ | sa ca tasminn àyuùi kùãõe sati kùãyate | atra tu pravàhàtmako 'kùayaþ
kàla ucyate iti vi÷eùaþ | karma-phala-vidhàtéõàü madhye vi÷vatomukho dhàtà | sarva-karma-phala-vidhàtàhaü ity arthaþ ||33||

madhusådanaþ : akùaràõàü sarveùàü varõànàü madhye 'kàro 'ham asmi | a-kàro vai sarvà vàk [Ai.â. 1.3.6] iti ÷rutes tasya ÷reùñhatvaü prasiddham | dvandvaþ samàsa ubhaya-padàrtha-pradhànaþ sàmàsikasya samàsa-samåhasya madhye 'ham asmi | pårva-padàrtha-pradhàno 'vyayãbhàva uttara-padàrtha-pradhànas tatpuruùo 'nyapadàrtha-pradhàno bahuvrãhir iti teùàm ubhaya-padàrtha-sàmyàbhàvenàpakçùñatvàt | kùayi-kàlàbhimàny akùayaþ kàlaþ j¤aþ kàla-kàlo guõã sarva-vidyaþ ity àdi-÷ruti-prasiddho 'ham eva | kàlaþ kalayatàm aham ity atra tu kùayã kàla ukta iti bhedaþ | karma-phala-vidhàtéõàü
madhye vi÷vatomukhaþ sarvato mukho dhàtà sarva-karma-phala-dàte÷varo 'ham ity arthaþ ||33||

vi÷vanàthaþ : sàmàsikasya samàsa-samåhasya madhye dvandvaþ ubhaya-padàrtha-pradhànatvena tasya samàseùu ÷raiùñhyàt | akùayaþ kàlaþ saühartéõàü madhye mahàkàlo rudro vi÷vatomukha÷ caturbhyo 'haü dhàtà sraùñéõàü madhye brahmà ||33||

baladevaþ : akùaràõàü varõànàü madhye 'ham a-kàro 'smi | a-kàro vai sarvà vàk [Ai.â. 1.3.6] iti ÷ruti÷ ca | sàmàsikasya samàsa-samåhasya madhye dvandvo 'ham | avyayãbhàva-tatpuruùa-bahuvrãhiùåbhaya-padàrtha-pradhànatà-virahiùu madhye tasyobhaya-padàrtha-pradhànatayotkçùñtatvàt | saühartéõàü madhye 'kùayaþ | kàlaþ saïkarùaõa-mukhotthaþ kàlàgnir aham | sraùñéõàü madhye vi÷vatomukha÷ catur-vaktro dhàtà vidhir aham ||33||


__________________________________________________________

BhG 10.34

mçtyuþ sarvahara÷ càham udbhava÷ ca bhaviùyatàm |
kãrtiþ ÷rãr vàk ca nàrãõàü smçtir medhà dhçtiþ kùamà ||34||

÷rãdharaþ : mçtyur iti | saühàrakànàü madhye sarvaharo mçtyur aham | bhaviùyatàü bhàvi-kalyàõànàü pràõinàm udbhavo 'bhudayo 'ham | nàrãõàü madhye kãrty-àdyàþ spata-devatà-råpàþ striyo 'ham | yàsàm àbhàsa-màtra-yogena pràõinaþ ÷làghyà bhavanti tàþ kãrty-àdyàþ striyo mad-vibhåtayaþ ||34||

madhusådanaþ : saühàra-kàriõàü madhye sarva-haraþ sarva-saühàra-kàrã mçtyur aham | bhaviùyatàü bhàvi-kalyàõànàü ya udbhava utkarùaþ sa càham eva | nàrãõàü madhye kãrtiþ ÷rãr vàk smçtir medhà dhçtiþ kùameti ca sapta dharma-patnyo 'ham eva | tatra kãrtir dhàrmikatva-nimittà pra÷astatvena nànà-dig-de÷ãya-loka-j¤àna-viùayatà-råpà khyàtiþ | ÷rãr dharmàrtha-kàma-sampat ÷arãra-÷obhà và kàntir và | vàk sarasvatã sarvasyàrthasya prakà÷ikà saüskçtà vàõã | ca-kàràn mårtyàdayo 'pi dharma-patnyo gçhyante | smçti÷ cirànubhåtàrtha-smaraõa-÷aktiþ | aneika-granthàrtha-dhàraõà-÷aktir medhà | dhçtir avasàde 'pi ÷arãrendriya-saüghàtottambhana-÷aktiþ
| ucchçïkhala-pravçtti-kàraõena càpala-pràptau tan-nivartana-÷aktir và | kùamà harùa-viùàdayor avikçta-cittatà | yàsàm àbhàsa-màtra-sambandhenàpi janaþ sarva-lokàdaraõãyo bhavati tàsàü sarva-strãùåttamatvam atiprasiddham eva ||34||

vi÷vanàthaþ : pràtikùaõikànàü mçtyånàü madhye sarvaharaþ sarva-smçti-haro mçtyur ahaü yad uktaü mçtyur atyanta-vismçtiþ iti | bhaviùyatàü bhàvinàü pràõi-vikàràõàü madhye udbhavaþ prathama-vikàro jagmàham | nàrãõàü madhye kãrtiþ khyàtiþ | ÷rãþ kàntiþ vàk saüsmçtà vàõãti tisras tathà smçty-àdaya÷ catasraþ ca-kàràt mårtyàdaya÷ cànyà dharma-patnya÷ càham ||34||

baladevaþ : pràtikùaõikànàü mçtyånàü madhye sarva-smçti-haro mçtyur aham | bhaviùyatàü bhàvinàü pràõi-vikàràõàm udbhavo janmàkhyaþ prathama-vikàro 'ham | nàrãõàü madhye kãrty-àdayaþ sapta mad-vibhåtayaþ  | daivatà hy etàþ | yàsàm àbhàsenàpi naràþ ÷làghyà bhavanti | tatra kãrtir dhàrmikatvàdi-sàdguõya-khyàtiþ | ÷rãs tri-varga-sampat kàya-dyutir và | vàk sarvàrtha-vya¤jakà saüskçta-bhàùà | smçtir anubhåtàrtha-smaraõa-÷aktiþ | medhà bahu-÷àstràrthàvadhàraõa-÷aktiþ | dhçti÷ càpalya-pràptau tan-nivartana-÷aktiþ | kùamà harùe viùàde ca pràpte nirvikàra-cittatà  ||34||

__________________________________________________________

BhG 10.35

bçhat-sàma tathà sàmnàü gàyatrã chandasàm aham |
màsànàü màrga÷ãrùo 'ham çtånàü kusumàkaraþ ||35||

÷rãdharaþ : bçhat-sàmeti | tvàm iddhi havàmahe [Rv 6.46.1] ity asyàm çci gãyamànaü bçhat-sàma | tena cendraü sarve÷varatvena sthåyata iti ÷raiùñhyam | chanda-vi÷iùñànàü mantràõàü madhye gàyatrã mantro 'ham | dvijatvàpàdakatvena somàharaõe ca ÷reùñhatvàt | kusumàkaro vasantaþ ||35||

madhusådanaþ : vedànàü sàmavedo 'smãty uktaü tatràyam anyo vi÷eùaþ sàmnàm çg-akùaràråóhànàü gãti-vi÷eùàõàü madhye tvàm iddhi havàmaha [Rv 6.46.1] ity asyàm çci gãti-vi÷eùo bçhat-sàma | tac càtiràtre pçùñha-stotraü sarve÷varatvenendra-stuti-råpam anyataþ ÷reùñhatvàd aham | chandasàü niyatàkùara-pàdatva-råpa-cchando-vi÷iùñànàm çcàü madhye dvijàter dvitãya-janma-hetutvena pràtaþ-savanàdi-savana-traya-vyàpitvena tirùñubh-jagatãbhyàü somàharaõàrthaü gatàbhyàü somo na labdho 'kùaràõi ca hàritàni jagatyà trãõi triùñubhaikam iti catvàri
tair akùaraiþ saha somasyàharaõena ca sarva-÷reùñhà gàyatry-çg aham | catur-akùaràõi ha và agre chandàüsy àsutato jagatã somam acchàtpat sà trãõy akùaràõi hitvà jagàm tatas triùñup somam acchàpatat saikam akùaraü hitvàpatat tato gàyatrã somam acchàpatat sà tàni càkùaràõi haranty àgacchat somaü ca tasmàd aùñàkùarà gàyatrã ity upakramya tadàhur gàyatràõi vai sarvàõi savanàni gàyatrã hy evaitad upasçjamànaiþ iti ÷atapatha-÷ruteþ | gàyatrã và idaü sarvaü bhåtam ity-àdi-chàndogya-÷rute÷ ca |

màsànàü dvàda÷ànàü madhye 'bhiniva÷àli-vàståka-÷àkàdi-÷àlã ÷ãrtàtapa-÷ånyatvena ca sukha-hetur màrga÷ãrùo 'ham | çtånàü ùaõõàü madhye kusumàkaraþ sarva-sugandhi-kusumànàm àkaro 'tiramaõãyo vasantaþ | vasante bràhmaõam upanayãta | vasante bràhmaõo 'gnãnàd adhãta | vasante vasante jyotiùà yajeta | tad vai vasanta evàbhyàrabheta | vasanto vai bràhamasya rtuþ | ity àdi-÷àstra-prasiddho 'ham asmi ||35||

vi÷vanàthaþ : vedànàü sàmavedo 'smãty uktam | tatra sàmnàm api madhye bçhat-sàma tvàm iddhi havàmahe [Rv 6.46.1] ity asyàm çci vigãyamànaü bçhat-sàma | chandasàü madhye gàyatrã nàma chandaþ | kusumàkaro vasantaþ ||35||

baladevaþ : vedànàü sàmavedo 'smãty uktaü pràk | tatrànyaü vi÷eùam àha bçhad iti | sàmnàm çg-akùara-råóhànàü gãti-vi÷eùàõàü madhye tvàm iddhi havàmahe [Rv 6.46.1] ity asyàm çci gãtiü vi÷eùo bçhat-sàma tac càtiràtre pçùñha-stotraü sarve÷varatvendra-stuti-råpam anya-sàmotkçùñatvàd aham | chandasàü niyatàkùara-pàdatva-råpa-cchando-vi÷iùñànàm çcàü madhye gàyatrã çg ahaü dvijàter dvitãya-janma-hetutvena tasyàþ ÷raiùñhyàt | gàyatrã và idaü sarvaü bhåtaü yad idaü kiü ca iti brahmàvatàratva-÷ravaõàc ca | màrga÷ãrùo
'ham ity abhinava-dhànàydi-sampattyà tasyànyebhyaþ ÷raiùñhyàt | kusumàkaro vasanto 'ham iti ÷ãtàtapàbhàvena vividha-sugandhi-puùpamayatvena mad-utsava-hetutvena ca tasyànyebhyaþ ÷raiùñhyàt ||35||


__________________________________________________________

BhG 10.36

dyåtaü chalayatàm asmi tejas tejasvinàm aham |
jayo 'smi vyavasàyo 'smi sattvaü sattvavatàm aham ||36||

÷rãdharaþ : dyåtam iti | chalayatàü anyonya-va¤cana-paràõàü sambandhi dyåtam  asmi | tejasvinàm prabhàvavatàü tejaþ prabhàvo 'smi | jetéõàü jayo 'smi | vyavasàyinàm udyamavatàü vyavasàya udyamo 'smi | sattvavatàü sàttvikànàü sattvam aham ||36||

madhusådanaþ : chalayatàü chalasya para-va¤canasya kartéõàü sambandhi dyåtam akùa-devanàdi-lakùaõaü sarvasvàpahàrakàraõam aham asmi | tejasvinàm atyugra-prabhàvavatàü sambandhi tejo 'pratihatàj¤atvam aham asmi | jetéõàü paràjitàpekùayotkarùa-lakùaõo jayo 'smi | vyavasàyinàü vyavasàyaþ phalàvyabhicàry-udyamo 'ham asmi | sattvavatàü sàttvikànàü dharma-j¤àna-vairàgyai÷varya-lakùaõaü sattva-kàryam evàtra sattvam aham ||36||

vi÷vanàthaþ : chalayatàm anyo 'nya-va¤cana-paràõàü sambandhi dyåtam asmi | jetéõàü jayo 'smi | vyavasàyinàm udyamavatàü vyavasàyo 'smi | sattvavatàm balavatàü sattvaü balam asmi ||36||

baladevaþ : chalatàü mitho va¤canàü kurvatàü sambandhi dyåtaü sarvasva-haram akùadevanàdy aham | tejasvinàm prabhàvatàü sambandhi tejaþ prabhàvo 'ham | asmi | jetéõàü paràjitàpekùayotkarùa-lakùaõo jayo 'smi | jetéõàü sambandhi jayo 'ham | vyavasàyinàm udyaminàü sambandhã vyavasàyaþ | phalavàn udyamo 'ham | sattvavatàm balinàü sambandhã sattvaü balam aham ||36||

__________________________________________________________

BhG 10.37

vçùõãnàü vàsudevo 'smi pàõóavànàü dhanaüjayaþ |
munãnàm apy ahaü vyàsaþ kavãnàm u÷anà kaviþ ||37||

÷rãdharaþ : vçùõãnàm iti | vàsudevo yo 'haü tvàm upadi÷àmi | dhana¤jayas tvam eva yad vibhåtiþ | munãnàü vedàrtha-manana-÷ãlànàü veda-vyàso 'ham | kavãnàü krànta-dar÷inàm u÷anà nàma kaviþ ÷ukraþ ||37||

madhusådanaþ : sàkùàd ã÷varasyàpi vibhåti-madhye pàñhas tena råpeõa cintanàrtha iti pràg evoktam | vçùõãnàü madhye vàsudevo vasudeva-putratvena prasiddhas tvad-upadeùñàyam aham | tathà pàõóavànàü madhye dhana¤jayas tvam evàham | munãnàü manana-÷ãlànàm api madhye veda-vyàso 'ham | kavãnàü krànta-dar÷inàü såkùmàrtha-vivekinàü madhye u÷anà kavir iti khyàtaþ ÷ukro 'ham||37||

vi÷vanàthaþ : vçùõãnàü madhye vàsudevo vasudevo mat-pità mad-vibhåtiþ | praj¤àditvàt svàrthiko 'õ [Pàõ 5.4.38] vçùõãnàm aham evàsmi ity anukter asyànyàrthatà neùñà ||37||

baladevaþ : vçùõãnàü madhye vàsudevo vasudeva-putraþ saïkarùaõo 'ham | na ca vàsudevaþ kçùõo 'ham iti vyàkhyeyaü tasya svayaüråpasya vibhåtitvàyogàt | mahat-sraùñàdãnàü vàmana-kapilàdãnàü ca sàkùàd ã÷varatve 'pi vibhåtitvenoktiþ svàü÷àvatàratvàt tena råpeõa cintyatva-vivakùayà và yujyate | svàü÷atvaü cànabhivya¤jita-sarva-÷aktitvaü bodhyam | pàõóavànàü madhye dhana¤jayas tvam aham asmi | nàvatàratvenànyebhyaþ ÷raiùñhyàt | munãnàü devàrtha-manana-paràõàü madhye vyàso bàdaràyaõo 'ham | mad-avatàratvena tasyànyebhyaþ ÷raiùñhyàt
| kavãnàü såkùmàrtha-vivecakànàü madhye u÷anàþ ÷ukro 'ham | yaþ kavir iti khyàtaþ ||37||

__________________________________________________________

BhG 10.38

daõóo damayatàm asmi nãtir asmi jigãùatàm |
maunaü caivàsmi guhyànàü j¤ànaü j¤ànavatàm aham ||38||

÷rãdharaþ : daõóa iti | damayatàü damana-kartéõàü sambandhã daõóo 'smi | yenàsaüyatà api saüyatà bhavanti sa daõóo mad-vibhåtiþ | jetum icchatàü sambandhinã sàmàd apy upàya-råpà nãtir asmi | guhyànàü gopyànàü gopana-hetu-maunam avacanam aham asmi | na hi tåùõãü sthitasyàbhipràyo j¤àyate | j¤ànavatàü tattva-j¤àninàü yaj j¤ànam tad aham asmi ||38||

madhusådanaþ : damayatàm adàntàn utpathàn pathi pravartayatàm utpatha-pravçttau nigraha-hetur daõóo 'ham asmi | jigãùatàü jetum icchatàü nãtir nyàyo jayopàyasya prakà÷ako 'ham asmi | guhyànàü gopyànàü gopana-hetur maunaü vàcaü-yamatvam aham asmi | nahi tåùõãü sthitasyàbhipràyo j¤àyate | guhyànàü gopyànàü madhye sa-saünyàsa-÷ravaõa-manana-pårvakam àtmano nididhyàsana-lakùaõaü maunaü vàham asmi | j¤ànavatàü j¤àninàü yac-chravaõa-manana-nididhyàsana-paripàka-prabhavam advitãyàtma-sàkùàtkàra-råpaü sarvàj¤àna-virodhi j¤ànaü tad aham asmi ||38||

vi÷vanàthaþ : damana-kartéõàü sambandhã daõóo 'ham ||38||

baladevaþ : damayatàü daõóa-kartéõàü sambandhã daõóo 'ham | yenotpathagàþ sat-pathe caranti sa daõóo mad-vibhåtir ity arthaþ | jigãùatàü jetum icchatàü sambandhinã nãtir nyàyo 'ham | guhyànàü ÷ravaõàdibhyàü tasya ÷raiùñhyàt | j¤ànavatàü paràvarat-tattva-vidàü sambandhã tat-tad-viùayaka-j¤ànam aham ||38||

__________________________________________________________

BhG 10.39

yac càpi sarva-bhåtànàü bãjaü tad aham arjuna |
na tad asti vinà yat syàn mayà bhåtaü caràcaram ||39||

÷rãdharaþ : yac càpãti | yad api ca sarva-bhåtànàü bãjaü praroha-kàraõaü tad aham | tatra hetuþ -mayà vinà yat syàd bhavet tac caram acaraü và bhåtaü nàsty eveti ||39||

madhusådanaþ : yad api ca sarva-bhåtànàü praroha-kàraõaü bãjaü tan-màyopàdhikaü caitanyam aham eva | he arjuna ! mayà vinà yat syàd bhave caram acaraü và bhåtaü vastu tan nàsty eva yataþ sarvaü mat-kàryam evety arthaþ ||39||

vi÷vanàthaþ : bãjaü prarohakàraõaü yat tad aham asmi | tatra hetuþ -- mayà vinà yat syàt caram acaraü và tan naivàsti mithyaivety arthaþ ||39||

baladevaþ : yac ca sarva-bhåtànàü bãjaü praroha-kàraõaü tad apy aham | tatra hetuþ - na tad iti | mayà sarva-÷aktimatàü pare÷ena vinà yac caram acaraü ca bhåtaü tattvaü syàt tan nàsti mçùaivety arthaþ ||39||

__________________________________________________________

BhG 10.40

nànto 'sti mama divyànàü vibhåtãnàü paraütapa |
eùa tådde÷ataþ prokto vibhåter vistaro mayà ||40||

÷rãdharaþ : prakaraõàrtham upasaüharati nànto 'stãti | anantatvàd vibhåtãnàü tàþ sàkalyena vaktuü na ÷akyate | eùa tu vibhåti-vistara udde÷ata saïkùepataþ proktaþ ||40||

madhusådanaþ : prakaraõàrtham upasaüharan vibhåtiü saükùipati nànto 'stãti | he parantapa pareùàü ÷atråõàü kàma-krodhya-lobhàdãnàü tàpa-janaka ! mama divyànàü vibhåtãnàm anta iyattà nàsti | ataþ sarvaj¤enàpi sà na ÷akyate j¤àtuü vaktuü và san-màtra-viùayatvàt sarvaj¤atàyàþ | eùa tu tvàü pratyudde÷ata eka-de÷ena prokto vibhåter vistaro vistàro mayà ||40||

vi÷vanàthaþ : prakaraõam upasaüharati nànto 'stãti eùa tu vistaro bàhulyam udde÷ato nàma-màtrata eva kçtaþ ||40||

baladevaþ : prakaraõam upasaüharati nànto 'stãti | vistaro vistàra udde÷ata eka-de÷ata eka-de÷ena proktaþ ||40||

__________________________________________________________

BhG 10.41

yad yad vibhåtimat sattvaü ÷rãmad årjitam eva và |
tat tad evàvagaccha tvaü mama tejo 'ü÷asaübhavam ||41||

÷rãdharaþ : puna÷ ca sàkaïkùaü prati katha¤cit sàkalyena kathayati yad yad iti | vibhåtimad ai÷varya-yuktam | ÷rãmat sampatti-yuktam | årjitaü kenàpi prabhàva-balàdinà guõenàti÷ayitam | yad yat sattvaü vastu-màtraü bhavet, tat tad eva mama tejasaþ prabhàvasyàü÷ena sambhåtaü jànãhi ||41||

madhusådanaþ : anuktà api bhagavato vibhåtãþ saïgrahãtum upalakùaõam idam ucyate yad yad iti | yad yat sattvaü pràõi-vibhåtimad ai÷varya-yuktam, tathà ÷rãmat ÷rãr lakùmãþ sampat, ÷obhà, kàntir và tayà yuktam | tayorjitaü balàdy-ati÷ayena yuktaü tat tad eva mama tejasaþ ÷akter aü÷ena sambhåtaü tvam avagaccha jànãhi ||41||

vi÷vanàthaþ : anuktà api traikàlikãr vibhåtãþ saïgrahãtum àha yad yad iti | vibhåtimad ai÷varya-yuktam | ÷rãmat sampatti-yuktam årjitaü bala-prabhàvàdy-adhikaü sattvaü vastu-màtram ||41||

baladevaþ : anuktà vibhåtãþ saïgrahãtum àha yad yad iti | vibhåtimad ai÷varya-yuktam | ÷rãmat saundaryeõa sampattyà và yuktam årjitaü balena yuktaü và yad yat sattvaü vastu bhavati, tat tad eva mama tejo 'ü÷ena ÷akti-le÷ena sambhavaü siddham avagaccha pratãhãti svàyattatva-svavyàpyatvàbhyàü sarve 'bheda-nirde÷à nãtà vàmanàdãnàü tan-nirde÷às tu saïgamitàþ santi ||41||

__________________________________________________________

BhG 10.42

atha và bahunaitena kiü j¤àtena tavàrjuna |
viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat ||42|| 

÷rãdharaþ : athavà kim etena paricchinna-vibhåti-dar÷anena ? sarvatra mad-dçùñim eva kurv ity àha athaveti | bahunà pçthak-j¤àtena kiü tava kàryam ? yasmàd idaü sarvaü jagad ekàü÷enaika-de÷a-màtreõa viùñabhya dhçtvà vyàpyeti và aham eva sthitaþ | mad-vyatiriktaü kiücid asti pàdo 'sya vi÷và bhåtàni tripàdayàmçtaü divi [Rv 8.4.17.3] iti ÷ruteþ | tasmàt kim anena paricchinna-dar÷anena sarvatra mad-dçùñim eva kurv ity abhipràyaþ ||42||

indriya-dvàrata÷ citte bahir dhàvati saty api |
ã÷a-dçùñi-vidhànàya vibhåtir da÷ame 'bravãt ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
vibhåti-yogo nàma da÷amo 'dhyàyaþ ||
||10||

madhusådanaþ : evam avayava÷o vibhåtim uktvà sàkalyena tàm àha athaveti | athaveti pakùàntare | bahunaitena sàva÷eùeõa j¤àtena kiü tava syàt | he arjuna ! idaü kçtsnaü sarvaü jagad ekàü÷enaikade÷a-màtreõa viùñabhya vidhçtya vyàpya vàham eva sthito na mad-vyatiriktaü kiücid asti pàdo 'sya vi÷và bhåtàni tripàdayàmçtaü divi iti ÷ruteþ | tasmàt kim anena paricchinna-dar÷anena sarvatra mad-dçùñim eva kurv ity abhipràyaþ ||42||

kurvanti ke 'pi kçtinaþ kvacid apy anante
svàntaü vidhàya viùyàntara-÷àntim eva |
tvat-pàda-padma-vigalan-makaranda-bindum
àsvàdya màdyati muhur madhubhin mano me ||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm adhikàri-bhedena vibhåti-yogo nàma da÷amo 'dhyàyaþ 
||10||


vi÷vanàthaþ : bahunà pçthak-pçthag-j¤àtena kiü phalaü samuditam eva jànãhãty àha viùñabhyeti | ekàü÷enaikenaivàü÷ena prakçty-antaryàminà puruùa-råpeõaivedaü sçùñaü jagad viùñabhyàdhiùñhànatvàd vidhçtyàdhiùñhàtçtvàd adhiùñhàya | niyantçtvàn niyamya vyàpakatvàd vyàpya kàraõatvàt sçùñvà sthito 'smi ||42||

vi÷vaü ÷rã-kçùõa evàtaþ sevas tad-dattayà dhiyà |
sa evàsvàdya-màdhurya ity adhyàyàrtha ãritaþ ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu da÷amo 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||10||

baladevaþ : evam avayava÷o vibhåtãr apavarõya sàmsatyena tàþ pràha athaveti | bahunà pçthak-pçthag-upadi÷yamànena vibhåti-viùayakeõa j¤ànena tava kiü prayojanam | he arjuna ! cid-acid-àtmakaü hara-viri¤ci-pramukhaü kçtsnaü jagad aham ekenaiva prakçtyàdy-antaryàmiõà puruùàkhyenàü÷ena viùñabhya sraùñçtvàt sraùñà dhàrakatvàd dhçtvà vyàpakatvàd vyàpya pàlakatvàt pàlayitvà ca sthito 'smãti sarjanàdãni mad-vibhåtayo mad-vyàpteùu sarveùv ai÷varyàdi-sarvàõi vaståni mad-vibhåtitayà bodhyànãti ||42||

yac chakti-le÷àt såryàdyà bhavanty atyugra-tejasaþ |
yad-aü÷ena dhçtaü vi÷vaü sa kçùõo da÷ame 'rcayet ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye da÷amo 'dhyàyaþ 
||10||

[*ENDNOTE] marãcir atry-aïgirasau pulastyaþ pulahaþ kratuþ | vasiùñha÷ ca mahàbhàgaþ sadç÷à vai svayambhuvà || sapta brahmàõa ity eùa puràõe ni÷cayo gataþ || [Mbh 12.201.4-5 (or 12.335.28-29] 




**********************************************************


Bhagavadgita 11

BhG 11.1

arjuna uvàca
mad-anugrahàya paramaü guhyam adhyàtma-saüj¤itam |
yat tvayoktaü vacas tena moho 'yaü vigato mama ||1||

÷rãdharaþ : 
vibhåti-vaibhavaü procya kçpayà parayà hariþ |
didçkùor arjunasyàtha vi÷va-råpam adar÷ayat ||

pårvàdhyàyànte viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat iti vi÷vàtmakaü pàrame÷varaü råpam utkùiptam | tad-didçkùuþ pårvoktam abhinandann arjuna uvàca mad-anugrahàyeti caturbhiþ | mad-anugrahàya ÷oka-nivçttaye | paramaü paramàtma-niùñhaü guhyaü gopyam api adhyàtma-saüj¤itam àtmànàtma-viveka-viùayam | yat tvayoktaü vacaþ a÷ocyàn anva÷ocas tvam ity àdi ùaùñhàdhyàya-paryantaü yad vàkyam | tena mamàyaü mohaþ - ahaü hantà ete hanyante ity àdi lakùaõo bhramaþ | vigato vinaùñaþ | àtmanaþ
kartçtvàdy-abhàvokteþ ||1||

madhusådanaþ : pårvàdhyàye nànà-vibhåtãr uktvà viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat iti vi÷vàtmakaü pàrame÷varaü råpaü bhagavatàbhihitaü ÷rutvà paramotkaõñhitas tat-sàkùàtkartum icchan pårvoktam abhinandan mad iti | mad-anugrahàya ÷oka-nivçtty-upakàràya paramaü nirati÷aya-puruùàrtha-paryavasàyi guhyaü gopyaü yasmai kasmaicid vaktum anarham api | adhyàtma-saüj¤itam adhyàtmam iti ÷abditam àtmànàtma-viveka-viùayam a÷ocyàn anva÷ocas tvam ity àdi-ùaùñhàdhyàya-paryantaü tv apadàrtha-pradhànaü yat tvayà parama-kàruõikena sarvaj¤enoktaü vaco vàkyaü tena vàkyenàham eùàü
hantà mayaite hanyanta ity àdivividha-viparyàsa-lakùaõo moho 'yam anubhava-sàkùiko vigato vinaùño mama | tatràsakçd àtmanaþ sarva-vikriyà-÷ånyatvokteþ ||1||

vi÷vanàthaþ :

ekàda÷e vi÷varåpaü dçùñvà sambhrànta-dhãþ stuvan |
pàrtha ànandito dar÷ayitvà svaü hariõà punaþ ||

pårvàdhyàyànte viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat iti sarva-vibhåty-à÷rayam àdi-puruùaü sva-priya-sakhasyàü÷aü ÷rutvà paramànanda-nimagnas tad-råpaü didçkùamàõo bhagavad-uktam abhinandati mad-anugrahàyeti tribhiþ | adhyàtmaü iti saptamy-arthe avyayãbhàvàd àtmanãty arthaþ | àtmani yà yà saüj¤à vibhåti-lakùaõà sà saüjàtà yasya tad-vacaþ | mohas tad-ai÷varyàj¤ànam ||1||

baladevaþ :

ekàda÷e vi÷va-råpaü vilokya trasta-dhãþ stuvan |
dar÷ayitvà svakaü råpaü hariõà harùito 'rjunaþ ||

pårvatra aham àtmà guóàke÷a sarva-bhåtà÷aya-sthitaþ iti vibhåti-kathanopakrame viùñabhyàham idaü kçtsnam iti tad-upasaühàre ca nikhila-vibhåty-à÷rayo mahat-sraùñà puruùaþ svasya kçùõasyàvatàraþ, sa tu mahat-sraùñàdi-sarvàvatàrãti tan-mukhàt pratãtya sakhyànanda-sindhu-nimagno 'rjunas tat-puruùa-råpaü didçkùuþ kçùõoktam anuvadati mad iti | mad-anugrahàyàdhyàtma-saüj¤itam vibhåti-viùayakaü yad vacas tvayoktaü tena mama mohaþ kathaü vidyàm ity-àdy-ukto vigato naùñaþ | adhyàtmam àtmani paramàtmani tvayi yà vibhåti-lakùaõà saüj¤à sà
jàtà | yasya tad-vacaþ vibhakty-arthe 'vyayãbhàvaþ | paramaü guhyam atirahasyaü tvad-anyàgamyam ity arthaþ ||1||

__________________________________________________________

BhG 11.2

bhavàpyayau hi bhåtànàü ÷rutau vistara÷o mayà |
tvattaþ kamala-patràkùa màhàtmyam api càvyayam ||2||

÷rãdharaþ : kiü ca bhavàpyayàv iti | bhåtànàü bhavàpyayau sçùñi-pralayau tvattaþ sakà÷àd eva bhavataþ | iti ÷rutaü mayà | ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà ity àdau | vistara÷aþ punaþ punaþ | kamalasya patre iva suprasanne vi÷àle akùiõã yasya tava he kamala-patràkùa ! màhàtmyam api càvyayam akùayaü ÷rutam | vi÷va-sçùñy-àdi-kartçtve 'pi sarva-niyantçtve 'pi ÷ubhà÷ubha-karma-kàrayitçtve 'pi bandha-mokùàdi-vicitra-phala-dàtçtve 'pi avikàràvaidharmyàsaïgaudàsãnyàdi-lakùaõam aparimitaü mahattvaü ca ÷rutam - avyaktaü vyaktim àpannaü manyante màm
abuddhayaþ iti | mayà tatam idaü sarvam iti | na ca màü tàni karmàõi nibadhnanti iti | samo 'haü sarva-bhåteùu ity àdinà | atas tvat-paratantratvàd api jãvànàm ahaü kartety àdir madãyo moho vigata iti bhàvaþ ||2||

madhusådanaþ : tathà saptamàd àrabhya da÷ama-paryantaü tat-padàrtha-nirõaya-pradhànam api bhagavato vacanaü mayà ÷rutam ity àha bhavàpyayàv iti | bhåtànàü bhavàpyayàv utpatti-pralayau tvatta eva bhavantau tvatta eva vistara÷o mayà ÷rutau na tu saükùepeõàsakçd ity arthaþ | kamalasya patre iva dãrghe raktànte parama-manorame akùiõã yasya tava sa tvaü he kamala-patràkùa ! atisaundaryàti÷ayollekho 'yaü premàti÷ayàt | na kevalaü bhavàpyayau tvattaþ ÷rutau mahàtmanas tava bhàvo màhàtmyam ati÷ayai÷varyaü vi÷va-sçùñy-àdi-kartçtve 'py avikàre tvaü ÷ubhà÷ubha-karma-kàrayitçtve 'py avaiùamyaü bandha-mokùàdi-vicitra-phala-dàtçtve
'py asaïgaudàsãnyam anyad api sarvàtmatvàdi sopàdhikaü nirupàdhikam api càvyayam akùayaü mayà ÷rutam iti pariõatam anuvartate ca-kàràt ||2|| 

vi÷vanàthaþ : asmin ùañke tu bhavàpyayau sçùñi-saühàrau tvatta iti ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà ity àdinàvyayaü màhàtmyaü sçùñy-àdi-kartçtve 'py adhikàràsaïgàdi-lakùaõaü mayà tatam idaü sarvam iti na ca màü tàni karmàõi nibadhnanti ity àdinà ||2||

baladevaþ : kiü ca bhaveti | he kamala-patràkùa ! kamala-patre ivàtiramye dãrgha-raktànte càkùiõã yasyeti premàti÷ayàt saundaryàti÷ayollekhaþ | tvattas tvad-dhetukau bhåtànàü bhavàpyayau sarga-pralayau mayà tvattaþ sakà÷àd vistara÷o 'sakçt ÷rutau ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà ity àdinàvyayaü nityaü màhàtmyam ai÷varyaü ca tava sarva-kartçtve 'pi nirvikàratvaü sarva-niyantçte 'py asaïgatvam ity evam àdi tvatta eva mayà vistara÷aþ ÷rutam mayà tatam idaü sarvam ity àdibhiþ ||2||

__________________________________________________________

BhG 11.3

evam etad yathàttha tvam àtmànaü parame÷vara |
draùñum icchàmi te råpam ai÷varaü puruùottama ||3||

÷rãdharaþ : kiü ca evam etad iti | bhavàpyayau hi bhåtànàm ity àdi mayà ÷rutam | yathà cedànãm àtmànaü tvam àttha viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat ity evaü kathayasi he parame÷vara | evam eva tat | atràpy avi÷vàso mama nàsti | tathàpi he puruùottama tavai÷varya-÷akti-vãrya-tejobhiþ sampannaü tad-råpaü kautåhalàd ahaü draùñum icchàmi ||3||

madhusådanaþ : he parame÷vara yathà yena prakàreõa sopàdhikena nirupàdhikena ca nirati÷ai÷varyeõàtmànaü tvam àttha kathayasi tvam evam etan nànyathà | tvad-vacasi kutràpi mamàvi÷vàsa-÷aïkà nàsty evety arthaþ | yadyapy evaü tathàpi kçtàrthã-bubhåùayà draùñum icchàmi te tava råpam ai÷varaü j¤ànai÷varya-÷akti-bala-vãrya-tejobhiþ sampannam adbhutaü he puruùottama | sambodhanena tvad-vacasy avi÷vàso mama nàsti didçkùà ca mahatã vartata iti sarvaj¤atvàt tvaü jànàsi sarvàntaryàmitvàc ceti såcayati ||3||

vi÷vanàthaþ : idànãm àtmànaü tvam yathàttha viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat iti, tac caivam eva mama nàtra ko 'py avi÷vàso 'stãti bhàvaþ | kintu tad api saühçtàrtho bubhåùayà tavai÷varaü tad-råpaü draùñum icchàmi yenaikàü÷ene÷vara-råpeõa tvaü jagat viùñabhya vartase | tasyaiva te råpam aham idànãü cakùurbhyàü draùñum icchàmãty arthaþ ||3||

baladevaþ : evam iti viùñabhyàham idaü ity àdinà yathà tam àtmànaü svam àttha bravãùi, tad etad evam eva na tava me saü÷aya-le÷o 'pi tathàpi tavai÷varaü sarva-pra÷àstç tad-råpam ahaü kautukàd draùñum icchàmi | he parame÷vara he puruùottameti sambodhayan mama tad-didçkùàü jànàsy eva | tàü pårayeti vya¤jayati | madhura-rasàsvàdinaþ kañu-rasa-jighçkùàvat-tvan-màdhuryànubhavino me tvad-ai÷varyànu-bubh¸uùàbhyudetãti bhàvaþ ||3||

__________________________________________________________

BhG 11.4

manyase yadi tac chakyaü mayà draùñum iti prabho |
yoge÷vara tato me tvaü dar÷ayàtmànam avyayam ||4||

÷rãdharaþ : na càhaü draùñum icchàmãty etàvataiva tvayà tad-råpaü dar÷ayitavyam | kiü tarhi ? manyasa iti | yogina eva yogàþ | teùàm ã÷varaþ | mayàrjunena tad-råpaü draùñuü ÷aktyam iti yadi manyase | tatas tarhi tad-råpavantam àtmànam avyayaü nityaü mama dar÷aya ||4||

madhusådanaþ : draùñum ayogye kutas te didçkùety àsaïkayàha manyasa iti | prabhavati sçùñi-sthiti-saühàra-prave÷a-pra÷àsaneùv iti prabhuþ | he prabho sarva-svàmin ! tat tavai÷varaü råpaü mayàrjunena draùñum ÷akyam iti yadi manyase jànàsãcchasi và | he yoge÷vara sarveùàm aõimàdi-siddhi-÷àlinàü yogànàü yoginàm ã÷vara tatas tvad-icchà-va÷àd eva me mahyam atyartham arthite tvaü parama-kàruõiko dar÷aya càkùuùa-j¤àna-viùayã-kàraya àtmànam ai÷vara-råpa-vi÷iùñam avyayam akùayam ||4||

vi÷vanàthaþ : yoge÷vareti ayogyasyàpi mama tad-dar÷ana-yogyatàyàü tava yogai÷varyam eva kàraõam iti bhàvaþ ||4||

baladevaþ : ai÷varya-dar÷ane bhagavan-saümatiü gçhõàti manyase yadãti | jànàsãcchasi vety arthaþ | he prabho sarva-svàmin ! yoge÷vareti sambodhayann ayogyasya me tvad-dar÷ane tvac-chaktir eva hetur iti vya¤jayati ||4||

__________________________________________________________

BhG 11.5

÷rã-bhagavàn uvàca
pa÷ya me pàrtha råpàõi ÷ata÷o 'tha sahasra÷aþ |
nànà-vidhàni divyàni nànà-varõàkçtãni ca ||5||

÷rãdharaþ : evaü pràrthitaþ sann atyadbhutaü råpaü dar÷ayiyan sàvadhàno bhavety evam arjunam abhimukhãkaroti ÷rã-bhagavàn uvàca pa÷yeti caturbhiþ | råpasyaikatve 'pi nànà-vidhatvàt råpàõãti bahu-vacanam | aparimitàny aneka-prakàràõi | divyàny alaukikàni mama råpàõi pa÷ya | varõàþ ÷ukla-kçùõàdayaþ | àkçtayo 'vayava-vi÷eùàþ | nànà aneke varõà àkçtaya÷ ca yeùàü tàni nànà-varõàkçtãni ||5||

madhusådanaþ : evam atyanta-bhaktenàrjunena pràrthitaþ san ÷rã-bhagavàn uvàca pa÷yeti | atra krameõa ÷loka-catuùñaye 'pi pa÷yety àvçttyàtyadbhuta-råpàõi dar÷ayiùyàmi tvaü sàvadhàno bhavety arjunam abhimukhãkaroti bhagavàn | ÷ata÷o 'tha sahasra÷a ity aparimitàni tàni ca nànà-vidhàny aneka-prakàràõi divyàny atyadbhutàni nànà vilakùaõà varõà nãla-pãta-divya-prakàràs tathàkçtaya÷ càvayava-saüsthàna-vi÷eùà yeùàü tàni nànà-varõàkçtãni ca me mama råpàõi pa÷ya | arhe loñ | draùñum arho bhava he pàrtha ||5||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca svàü÷asya prakçty-antaryàmiõaþ prathama-puruùasya sahasra-÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt iti puruùa-såkta-proktaü råpaü prathamam idaü dar÷ayàmi | pa÷càt prastutopayogitvena tasyaiva kàla-råpatvam api j¤àpayiùyàmãti manasi vimçùyàrjunaü prati sàvadhàno bhava ity abhimukhãkaroti | pa÷ya iti råpàõãti | ekasminn api mat-svaråpe ÷ata÷o mat-svaråpàõi mad-vibhåtãþ ||5||

baladevaþ : evam abhyarthito bhagavàn prakçty-antaryàmiõaü sahasra-÷irasaü pra÷àstçtva-pradhànaü devàkàraü svàü÷aü pradar÷ayituü prakçtopayogitvàt tatraiva kàlàtmakatàü ca bodhayitum arjunam avadhàpayatãty àha pa÷yeti caturùu | pa÷yeti padàvçttir dar÷anãyànàü råpàõàm atyadbhutatva-dyotanàrthà ca bodhyà | me mama sahasra-÷ãrùàkàreõa bhàsamànasyaikasyaiva ÷atàni sahasràõi ca vibhåti-bhåtàni råpàõi pa÷ya arhe loñ tàni praùñum arho bhavety arthaþ ||5||

__________________________________________________________

BhG 11.6

pa÷yàdityàn vasån rudràn a÷vinau marutas tathà |
bahåny adçùña-pårvàõi pa÷yà÷caryàõi bhàrata ||6||

÷rãdharaþ : tàny eva pa÷yeti | àdityàdãn mama dehe pa÷ya | maruta ekonapa¤cà÷ad-devatà-vi÷eùàn | adçùña-pårvàõi tvayà vànyena và pårvam adçùñàni råpàõi | à÷caryàõy adbhutàni ||6||

madhusådanaþ : divyàni råpàõi pa÷yety uktvà tàny eva le÷ato 'nukràmati dvàbhyàm pa÷yeti | pa÷yàdityàn dvàda÷a vasån aùñau rudràn ekàda÷a a÷vinau dvau marutaþ sapta-saptakàn ekonapa¤cà÷at | tathànyàn api devàn ity arthaþ | bahåny anyàny adçùña-pårvàõi pårvam adçùñàni manuùya-loke tvayà tvatto 'nyena và kenacit | pa÷yà÷caryàõy adbhutàni he bhàrata ! atra ÷ata÷o 'tha sahasra÷aþ nànà-vidhànãty asya vivaraõaü bahånãti àdityany ity àdi ca | adçùña-pårvàõãti divyànãty asya à÷caryàõãti nànà-varõàkçtãnãty asyeti draùñavyam ||6||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : kiü cedha mama dehe ekastham eka-de÷a-sthitaü sa-caràcaraü kçtsnaü jagattvam adyàdhunaiva pa÷ya | yat tatra tatra paribhramatà tvayà varùàyutair api draùñum a÷akyam | tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahàd avalokasvety arthaþ | yac ca jagad-à÷raya-bhåtaü pradhàna-mahad-àdi-kàraõa-svaråpaü sva-jaya-paràjayàdikaü cànyad draùñum icchàmi tad api pa÷ya ||6||

__________________________________________________________

BhG 11.7

ihaikasthaü jagat kçtsnaü pa÷yàdya sa-caràcaram |
mama dehe guóàke÷a yac cànyad draùñum icchasi ||7||

÷rãdharaþ : kiü ca ihaikastham iti | tatra tatra paribhramatà varùa-koñibhir api draùñum a÷akyaü kçtsnam api caràcara-sahitaü jagad ihàsmin mama dehe 'vayava-råpeõaikatraiva svitamadyàdhunaiva pa÷ya | yac cànyaj jagad-à÷raya-bhåtaü kàraõa-svaråpaü jagata÷ càvasthà-vi÷eùàdikaü jaya-paràjayàdikaü ca yad apy anyad draùñum icchasi tat sarvaü pa÷ya ||7||

madhusådanaþ : na kevalam etàvad eva | samastaü jagad api mad-deha-sthaü draùñum arhasãty àha ihaikastham iti | ihàsmin mama dehe eka-stham ekasminn evàvayava-råpeõa sthitaü jagat kçtsnaü samastaü sa-caràcaram jaïgama-sthàvara-sahitaü tatra tatra pari÷ramatà varùa-koñi-sahasreõàpi draùñum a÷akyam adyàdhunaiva pa÷ya he guóàke÷a ! yac cànyaj jaya-paràjayàdikaü draùñum icchasi tad api sandehocchedàya pa÷ya ||7||

vi÷vanàthaþ : paribhramatà tvayà varùa-koñibhir api draùñum a÷akyaü kçtsnam api jagat | iha prastàva ekasminn api mad-dehàvayave tiùñhaty ekastham | yac cànyat sva-jaya-paràjayàdikaü ca mamàsmin dehe jagad-à÷raya-bhåta-kàraõa-råpe ||7||

baladevaþ : kiü ceha mama dehe eka-stham eka-de÷a-sthitaü sa-caràcaraü kçtsnaü jagat tvam adyàdhunaiva pa÷ya | yat tatra tatra paribhramatà tvayà varùàyutair api draùñum a÷akyaü tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahàd avalokas tvety arthaþ | yac ca jagad-à÷raya-bhåtaü pradhàna-mahad-àdi-kàraõa-svaråpaü sva-jaya-paràjayàdikaü cànyad draùñum icchasi tad api pa÷ya ||7||

__________________________________________________________

BhG 11.8

na tu màü ÷akyase draùñum anenaiva sva-cakùuùà |
divyaü dadàmi te cakùuþ pa÷ya me yogam ai÷varam ||8||

÷rãdharaþ : yad uktam arjunena manyase yadi tac chakyam iti tatràha na tu màm iti | anenaiva tu svãyena carma-cakùuùà màü draùñum na ÷akyase ÷akto na bhaviùyasi | ato 'haü divyam alaukikaü j¤ànàtmakaü cakùus tubhyaü dadàmi | mama ai÷varam asàdhàraõaü yogam yuktim aghañana-ghañanà-sàmarthyaü pa÷ya ||8||

madhusådanaþ : yat tåktaü manyase yadi tac chakyaü mayà draùñum iti vi÷eùaõam àha na tu màm iti | anenaiva pràkçtena sva-cakùuùà svabhàva-siddhena cakùuùà màü divya-råpaü draùñum na tu ÷akyase na ÷aknoùi tu eva | ÷akyasa iti pàñhe ÷akto na bhaviùyasãty arthaþ | sauvàdikasyàpi ÷aknoter daivàdikaþ ÷yaü÷ chàndas iti và | divàdau pàñho vety eva sàpradàyikam |

tarhi tvàü draùñuü kathaü ÷aknuyàm ata àha divyam apràkçtaü mama divya-råpa-dar÷ana-kùamaü dadàmi te tubhyaü cakùus tena divyena cakùuùà pa÷ya me yogam aghañana-ghañanà-sàmarthyàti÷ayam ai÷varam ã÷varasya mamàsàdharaõam ||8||

vi÷vanàthaþ : indram indrajàlaü màyà-mayaü và råpam ity arjuna mà manyatàü, kintu sac-cid-ànanda-mayam eva svaråpam antarbhåta-sarva-jagatkam atãndriyatvenaiva vi÷vasitum ity etad artham àha na tv iti | anenaiva pràkçtena sva-cakùuùà màü cid-ghanàkàraü draùñuü na ÷akyase na ÷aknoùãty atas tubhyaü divyam apràkçtaü cakùur dadàmi | tenaiva pa÷yete pràkçta-nara-màninam arjunaü kam api camatkàraü pràpayitum eva | yato hy arjuno bhagavat-pàrùada-mukhyatvàn naràvatàratvàc ca pràkçta-nara iva na carma-cakùukaþ | kiü ca sàkùàd-bhagavan-màdhuryam eva sa sva-cakùuùà
sàkùàd anubhavati so 'rjuno bhagavad-aü÷aü draùñuü tena a÷aknuvan divyaü cakùur gçhõãyàd iti kaþ khalu nyàyaþ ? eke tv evam àcakùate bhagavato nara-lãlàtva-mahàmàdhuryaika-gràhi sarvotkçùñaü yad bhavati | tac cakùur ananya-bhakta iva bhagavato deva-lãlàtva-sampadaü naiva gçhõàti na hi sitopala-rasàsvàdinã rasanà khaõóaü guóaü và svàdayituü ÷aknoti | tasmàd arjunàya tat pràrthita-camatkàra-vi÷eùaü dàtuü deva-lãlatvam ai÷varyaü jigràhayiùur bhagavàn prema-rasàn anukålaü divyam amànuùam eva cakùur dadàv iti | tathà divya-cakùur
dànàbhipràyo 'dhyàyànte vyaktãbhaviùyatãti ||8||

baladevaþ : manyase yadi tac chakyam ity arjuna-pràrthitaü sampàdayan nirataü, vismitaü kartuü tasmai sva-devàkàra-gràhi divyaü cakùur bhagavàn dadàv ity àha na tu màm iti | anenaiva man-màdhuryaikàntena sva-cakùuùà yugapad-vibhàta-sahasra-sårya-prakhyaü sahasra-÷iraskaü màü draùñuü na ÷akyase na ÷aknoùi | atas te divyaü cakùur dadàmi | yathàham àtmànam atipravàhàkràntaü vyanadmi tathà tvac-cakùu÷ ceti bhàvaþ | tena mamai÷varaü yogaü råpaü pa÷ya yujyate 'nena iti vyutpatter yogo råpaü paramaü råpam ai÷varam ity agrimàc ca | atra divyaü
cakùur eva dattaü na tu divyaü mano 'pãti bodhyam | tàdç÷e manasi datte, tasya tad-råpe ruci-prasaïgàd iha divya-dçùñi-dànena liïgena pàrtha-sàrathi-råpàt sahasra-÷iraso vi÷va-råpasyàdhikyam iti yad vadanti tat tv agre nirasyam ||8||

__________________________________________________________

BhG 11.9

saüjaya uvàca
evam uktvà tato ràjan mahà-yoge÷varo hariþ |
dar÷ayàm àsa pàrthàya paramaü råpam ai÷varam ||9||

÷rãdharaþ : evam uktvà bhagavàn arjunàya svaråpaü dar÷itavàn | tac ca råpaü dçùñvàrjunaþ ÷rã-kçùõaü vij¤àpitavàn itãmam arthaü ùaóbhiþ ÷lokair dhçtaràùñraü prati sa¤jaya uvàca evam uktveti | he ràjan dhçtaràùñra ! mahàn càsau yoge÷vara÷ ca hariþ paramam ai÷varaü råpam dar÷itavàn ||9||

madhusådanaþ : bhagavàn arjunàya divyaü råpaü dar÷itavàn | sa ca tad dçùñvà vismayàviùño bhagavantaü vij¤àpitavàn itãmaü vçttàntam evam uktvety àdibhiþ ùaóbhiþ ÷lokair dhçtaràùñraü prati saüjaya uvàceti | evam na tu màü ÷akyase draùñum anena cakùuùà divyaü dadàmi te cakùur ity uktvà tato divya-cakùuþ-pradànàd anantaraü he ràjan dhçtaràùñra sthiro bhava ÷ravaõàya | mahàn sarvotkçùña÷ càsau yoge÷vara÷ ceti mahà-yoge÷varo harir bhaktànàü sarva-kle÷àpahàrã bhagavàn dar÷anàyogyaü api dar÷ayàmàsa pàrthàyaikànta-bhaktàya
paramaü divyaü råpam ai÷varam ||9||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evam uktvà hariþ pàrthàya vi÷va-råpaü dar÷itavàn | tac ca råpaü vãkùya pàrtho harim evaü vij¤àpitavàn itãmam arthaü sa¤jayaþ pràha evam ùaóbhiþ | tato divya-cakùur dànànantaraü he ràjan dhçtaràùñra ! mahàü÷ càsau yoge÷vara÷ ca hariþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 11.10-11

aneka-vaktra-nayanam anekàdbhuta-dar÷anam |
aneka-divyàbharaõaü divyànekodyatàyudham ||10||
divya-màlyàmbara-dharaü divya-gandhànulepanam |
sarvà÷carya-mayaü devam anantaü vi÷vato-mukham ||11||

÷rãdharaþ : kathambhåtaü tad iti ? ata àha aneka-vaktra-nayanam iti | anekàni vaktràõi nayanàni ca yasmiüs tat | anekànàm adbhutànàü dar÷anam yasmiüs tat | anekàni divyàbharaõàni yasmiüs tat | divyàny anekàny udyatàny àyudhàni yasmiüs tat ||10||

kiü ca divyeti | divyàni màlyàni ambaràõi ca dhàrayatãti tat | tathà divyo gandho yasya tàdç÷aü anulepanaü yasya tat | sarvà÷carya-mayam anekà÷carya-pràyam | devam dyotanàtmakam | anantam aparicchinnam | vi÷vataþ sarvato mukhàni yasmiüs tat ||11||

madhusådanaþ : tad eva råpaü vi÷inaùñi aneketi | anekàni vaktràõi nayanàni ca yasmin råpe | anekànàm adbhutànàü vismaya-hetånàü dar÷anam yasmin | anekàni divyàny àbharaõàni bhåùaõàni yasmin | divyàny anekàny udyatàny àyudhàni astràõi yasmiüs tat tathàråpam | divyàni màlyàni puùpa-mayàni ratnamayàni ca tathà divyàmbaràõi vastràõi ca dhriyante yena tad-divya-màlyàmbara-dharaü | divyo gandho 'syeti divya-gandhas tad-anulepanam yasya tat | sarvà÷carya-mayam anekàdbhuta-pracuraü | devam dyotanàtmakam | anantam aparicchinnaü vi÷vataþ sarvato mukhàni yasmiüs tad-råpaü dar÷ayàmàseti pårveõa sambandhaþ | arjuno dadar÷ety adhyàhàro và ||10-11||

vi÷vanàthaþ : vi÷vataþ sarvato mukhàni yasya tat ||11||

baladevaþ : aneketi anekàni sahasràõi vaktràõi nayanàni ca yasya tad-råpaü sahasra-bàho bhava vi÷va-mårte ity agrima-vàkyàt | ihàneka-bahu-sahasra-÷abdà asaïkhyeyàrtha-vàcinaþ | vi÷vata÷ cakùur uta vi÷vatomukhaþ ity àdi-j¤àpakàt | anekànàm adbhutànàü dar÷anam yatra tat divyo gandho yatra tàdçg anulepanaü yasya tat | devaü dyotamànam anantam apàraü vi÷vataþ sarvato mukhàni yasya tat ||10-11||

__________________________________________________________

BhG 11.12

divi sårya-sahasrasya bhaved yugapad utthità |
yadi bhàþ sadç÷ã sà syàd bhàsas tasya mahàtmanaþ ||12||

÷rãdharaþ : vi÷va-råpa-dãpter nirupamatvam àha divãti | divyàkà÷e | sårya-sahasrasya yugapad utthitasya yadi yugapad utthità bhàþ prabhà bhavet tarhi sà tadà mahàtmano vi÷varåpasya bhàsaþ prabhàyà katha¤cit sadç÷ã syàt | anyopamà nàsty evety arthaþ | tathàdbhutaü råpaü dar÷ayàmàseti pårveõaivànvayaþ ||12||

madhusådanaþ : devam ity uktaü vivçõoti divãti | divi antarikùe såryàõàü sahasrasyàparimita-sårya-samåhasya yugapad uditasya yugapad utthità bhàþ prabhà yadi bhavet tadà sà tasya mahàtmano vi÷varåpasya bhàso dãpteþ sadç÷ã tulyà yadi syàd yadi và na syàt tato 'pi nånaü vi÷varåpasyaiva bhà atiricyetety ahaü manye | anyà tåpamà nàsty evety arthaþ | atràvidyamànàdhyavasàyàt tad-abhàvenopamàbhàva-paràdbhåtopamà-råpam àråpeyam ati÷ayoktir utprekùà vya¤jayantã sarvathà nirupamatvam eva vyanakti ubhau yadi vyomni pçthak-pravàhàv ity àdivat ||12||

vi÷vanàthaþ : ekadaiva yadi bhàþ kàntir utthità bhavet tadà tasya mahàtmano vi÷varåpa-puruùasya bhàsaþ prabhàyàþ kànteþ katha¤cit sadç÷ã bhavet ||12||

baladevaþ : tad-dãpter nairupamyam àha divãti | divi àkà÷e yugapad utthitasya sårya-sahasrasya bhàþ kànti÷ ced yugapad utthità bhavet tarhi sà tasya mahàtmano vi÷va-råpasya harer bhàsa ekasyàþ kànteþ sadç÷ã syàt tadeti | sambhàvanàyàü lañ | adbhåtopameyam ucyate tayotprekùà | vyaïgà satã sarvathà tat-kànter nairupamyaü vya¤jayati | tàdçg-råpaü dar÷ayàmàseti pårveõànvayaþ ||12||

__________________________________________________________

BhG 11.13

tatraikasthaü jagat kçtsnaü pravibhaktam anekadhà |
apa÷yad deva-devasya ÷arãre pàõóavas tadà ||13||

÷rãdharaþ : tataþ kiü vçttam ity apekùàyàm àha saüjayaþ tatreti | anekadhà pravibhaktaü nànà-vibhàgenàvasthitaü kçtsnaü jagad devadevasya ÷arãre tad-avayavatvenaikatraivaa pçthag-avasthitaü tadà pàõóavo 'rjuno 'pa÷yat ||13||

madhusådanaþ : ihaikasthaü jagat kçtsnaü pa÷yàdya sa-caràcaram iti bhagavad-àj¤aptam apy anubhåtavàn arjuna ity àha tatraikastham iti | ekastham ekatra sthitaü jagat kçtsnaü pravibhaktam anekadhà | deva-pitç-manuùyàdi-nànà-prakàrair apa÷yad devadevasya bhagavataþ tatra vi÷varåpe ÷arãre pàõóavo 'rjunas tadà vi÷varåpà÷carya-dar÷ana-da÷àyàm ||13||

vi÷vanàthaþ : tatra tasmin yuddha-bhumàv eva devadevasya ÷arãre jagat brahmàõóaü kçtsnaü sarvam eva gaõayitum a÷akyam ity arthaþ | pravibhaktaü pçthak pçthaktayà sthitam ekastham ekade÷asthaü pratiromakåpasthaü pratikukùisthaü vety arthaþ | anekadhà mçnmayaü hiraõmayaü maõimayaü và pa¤cà÷at-koñi-yojana-pramàõaü ÷ata-koñi-yojana-pramàõaü lakùa-koñy-àdi-yojana-pramàõaü vety arthaþ ||13||

baladevaþ : tataþ kim abhåd ity apekùàyàm àha tatreti | tatra yuddha-bhåmau devadevasya kçùõasya vya¤jita-sahasra-÷iraske ÷arãre ÷rã-vigrahe kçtsnaü nikhilaü jagad brahmàõóaü tadà pàõóavo 'pa÷yat | pravibhaktaü pçthak-pçthag-bhåtam ekastham iti pràgvat | anekadheti mçõmayaü svarõa-mayaü ratna-mayaü và laghu-madhye bçhad-bhåtaü vety arthaþ ||13||

__________________________________________________________

BhG 11.14

tataþ sa vismayàviùño hçùña-romà dhanaüjayaþ |
praõamya ÷irasà devaü kçtà¤jalir abhàùata ||14||

÷rãdharaþ : evaü dçùñvà kiü kçtavàn iti ? tatràha tata iti | tato dar÷anàntaram | visamyenàviùño vyàptaþ san hçùñàny utpulakitàni romàõi yasya sa dhana¤jayaþ | tam eva devaü ÷irasà praõamya kçtà¤jaliþ sampuñàkçta-hasto bhåtvà | abhàùatoktavàn ||14||
madhusådanaþ : evam adbhuta-dar÷ane 'py arjuno na vibhayàücakàra nàpi netre saücacàra, nàpi saübhramàt kartavyaü visasmàra, nàpi tasmàd de÷àd apasasàra, kintv atidhãratvàt tat-kàlocitam eva vyavajahàra, mahati citta-kùobhe 'pãty àha tata iti | tatas tad-dar÷anàd anantaraü vismayenàdbhuta-dar÷ana-prabhàvenàlaukika-citta-camatkàra-vi÷eùeõàviùño vyàptaþ | ataeva hçùña-romà pulakitaþ san sa prakhyàta-mahàdeva-saïgràmàdi-prabhàvo dhanaüjayo yudhiùñhira-ràjasåya uttara-go-grahe ca sarvàtràj¤o jitvà dhanam àhçtavàn iti prathita-mahà-paràkramo 'tidhãraþ sàkùàd agnir iti và mahà-tejasvitvàt | devaü tam eva vi÷varåpa-dharaü nàràyaõaü
÷irasà bhåmi-lagnena praõamya prakarùeõa bhakti-÷raddhàti÷ayena natvà namaskçtya kçtà¤jaliþ sampuñãkçta-hasta-yugaþ sann abhàùatoktavàn | 

atra vismayàkhya-sthàyi-bhàvasyàrjuna-gatasyàlambana-vibhàvena bhagavatà vi÷varåpeõoddãpana-vibhàvenàsakçt-tad-dar÷anenànubhàvena sàttvika-romaharùeõa namaskàreõà¤jali-kareõa ca vyabhicàriõà cànubhàvàkùiptena và dhçti-mati-harùa-vitarkàdinà paripoùàt sa-vàsanànàü ÷rotéõàü tàdç÷a÷ citta-camatkàro 'pi tad-bhedànadhyavasàyàt paripoùaü gataþ paramànandàsvàda-råpeõàdbhuta-raso bhavatãti såcitam ||14||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evaü kçùõa-tattvavid arjunas tasmin sattvena j¤àtaü sahasra-÷ãrùatvam adhunà vãkùyàdbhutaü rasam anvabhåd ity àha tata iti | taü vya¤jalita-tad-råpaü kçùõaü vilokyety arthaþ | dhanaüjayeti dhãro 'pi vismayenàviùño hçùña-romà pulakito devaü ÷irasà bhå-lagnena praõamya kçtà¤jaliþ sann abhàùata | atra bhaya-netra-saüvaraõàdikaü tasya nàbhåt kintv adbhuto raso 'bhyudaid iti vya¤jate | iha tàdç÷o harir àlambano muhur muhus tad-vãkùaõam uddãpanaü praõati-pàõi-yogàv anubhàvau, romà¤caþ sàttvikas tair àkùiptà matir dhçti-harùàdayaþ
sa¤càriõaþ | etair àlambanàdyaiþ puùño vismaya-sthàyi-bhàvo 'dbhuta-rasaþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 11.15

arjuna uvàca
pa÷yàmi devàüs tava deva dehe
sarvàüs tathà bhåta-vi÷eùa-saüghàn |
brahmàõam ã÷aü kamalàsana-stham
çùãü÷ ca sarvàn uragàü÷ ca divyàn ||15||

÷rãdharaþ : bhàùaõam evàha pa÷yàmãti saptada÷abhiþ | he deva ! tava dehe devànàm àdityàdãn pa÷yàmi | tathà sarvàn bhåta-vi÷eùàõàü sthàvaràõàü jaïgamànàü ca nànà-saüsthànànàü saüghàn samåhàn | tathà brahmàõam caturmukham ã÷am ã÷itàraü sarveùàü kamalàsana-stham pçthvã-padma-madhye meru-karõikàsana-sthaü bhagavan-nàbhi-kamalàsanastham iti và | tathà çùãü÷ ca sarvàn va÷iùñàdãn brahma-putràn | uragàü÷ ca divyàn pràkçtàn vàsuki-prabhçtãn pa÷yàmãti sarvatrànvayaþ ||15||

madhusådanaþ : yad bhagavatà dar÷itaü vi÷varåpaü tad bhagavad-dattena divyena cakùuùà sarva-lokàdç÷yam api pa÷yàmy aho mama bhàgya-prakarùa iti svànubhavam àviùkurvan arjuna uvàca pa÷yàmãti | pa÷yàmi càkùuùa-j¤àna-viùayãkaromi he deva tava dehe vi÷varåpe devàn vasv-àdãn sarvàn | tathà bhåta-vi÷eùàõàü sthàvaràõàü jaïgamànàü ca nànà-saüsthànànàü saüghàn samåhàn | tathà brahmàõam caturmukham ã÷am ã÷itàraü sarveùàü kamalàsana-stham pçthvã-padma-madhye meru-karõikàsana-sthaü bhagavan-nàbhi-kamalàsanastham iti và | tathà çùãü÷ ca sarvàn va÷iùñàdãn
brahma-putràn | uragàü÷ ca divyàn pràkçtàn vàsuki-prabhçtãn pa÷yàmãti sarvatrànvayaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : bhåta-vi÷eùàõàü jaràyujàdãnàü saïghàn | kamalàsana-sthaü pçthvã-padma-karõikàyàü sumerau sthitaü brahmàõam ||15||

baladevaþ : kim abhàùata tad àha pa÷yàmãti saptada÷abhiþ | tathà bhåta-vi÷eùàõàü jaràyujàdãnàü saüghàn pa÷yàmi | brahmàõam caturmukham kamalàsane caturmukhe sthitam tad-antaryàmiõam ã÷am garbhodaka-÷ayam urugàn vàsuky-àdãn sarpàn ||15||

__________________________________________________________

BhG 11.16

aneka-bàhådara-vaktra-netraü
pa÷yàmi tvà sarvato 'nanta-råpam |
nàntaü na madhyaü na punas tavàdiü
pa÷yàmi vi÷ve÷vara vi÷varåpa ||16||

÷rãdharaþ : kiü ca aneketi | anekàni bàhv-àdãni yasya tàdç÷aü tvàü pa÷yàmi | anantàni råpàõi yasya taü tvàü sarvataþ pa÷yàmi | tava tvaü taü madhyamàdiü ca na pa÷yàmi ||16||

madhusådanaþ : yatra bhagavad-dehe sarvam idaü dçùñavàn, tam eva vi÷inaùñi aneketi | bàhava udaràõi vaktràõi netràõi cànekàni yasya tam aneka-bàhådara-vaktra-netraü pa÷yàmi | tvà tvàü sarvataþ sarvatrànantàni råpàõi yasyeti taü | tava tu punar nàntam avasànaü na madhyaü nàpy àdiü pa÷yàmi sarva-gatatvàt | he vi÷ve÷vara ! he vi÷va-råpa ! sambodhana-dvayam atisambhramàt ||16||

vi÷vanàthaþ : he vi÷ve÷vara àdi-puruùa ||16||

baladevaþ : yatra dehe devàdãn dçùñavàüs taü vi÷inaùñi aneketi | he vi÷varåpa prathama-puruùa ! ||16||

__________________________________________________________

BhG 11.17

kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca
tejorà÷iü sarvato dãptimantam |
pa÷yàmi tvàü durnirãkùyaü samantàd
dãptànalàrka-dyutim aprameyam ||17||

÷rãdharaþ : kiü ca kirãñinam iti | kirãñinaü mukuñavantam | gadinaü gadàvantaü | cakriõaü cakravantaü ca | sarvato dãptimantam tejaþ-pu¤ja-råpaü tathà durnirãkùyaü draùñum a÷akyam | tatra hetuþ - dãptayor analàrkayor dyutir iva dyutis tejo yasya tam | ataevàprameyam evaübhåta iti ni÷cetum a÷akyaü tvàü samantataþ pa÷yàmi ||17||

madhusådanaþ : tam eva vi÷varåpaü bhagavantaü prakàrànantaraü vi÷inaùñi kirãñinam iti | kirãña-gadà-cakra-dhàriõaü ca sarvato dãptimantam tejo-rà÷iü ca | ataeva durnirãkùyaü divyena cakùuùà vinà nirãkùitum a÷akyam | sayakàra-pàñhe duþ÷abdo 'pahnava-vacanaþ | anirãkùyam iti yàvat | dãptayor analàrkayor dyutir iva dyutir yasya tam aprameyam iti paricchettum a÷akyaü samantàt sarvataþ pa÷yàmi divyena cakùuùà | ato 'dhikàri-bhedàd durnirãkùaü pa÷yàmãti na virodhaþ ||17||

vi÷vanàthaþ : Nothing. 

baladevaþ : vidhàntareõa tam eva vi÷inaùñi kirãñinam iti | durnirãkùyam api tvàm ahaü pa÷yàmi tat-prasàdàd divya-cakùur-làbhàt | durnirãkùyàyàü hetuþ - samantàd dãptànaleti | aprameyam idam ittham iti pramàtum a÷akyam ||17||

__________________________________________________________

BhG 11.18

tvam akùaraü paramaü veditavyaü
tvam asya vi÷vasya paraü nidhànam |
tvam avyayaþ ÷à÷vata-dharma-goptà
sanàtanas tvaü puruùo mato me ||18||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tavàtakai÷varyaü tasmàt tvam iti | tvam evàkùaraü paramaü brahma | kathambhåtam ? veditavyaü mumukùubhir j¤àtavyam | tvam evàsya vi÷vasya paraü nidhànam | nidhãyate 'sminn iti nidhànaü prakçùñà÷rayaþ | ataeva tvam avyayo nityaþ | ÷à÷vatasya nityasya dharmasya goptà pàlakaþ | sanàtana÷ cirantanaþ puruùaþ | mato me saümato 'si mama ||18||

madhusådanaþ : evaü tavàtarkya-nirati÷ayi÷varya-dar÷anàd anuminomi tvam iti | tvam evàkùaraü paramaü brahma veditavyaü mumukùubhir vedànta-÷ravaõàdinà | tvam evàsya vi÷vasya paraü prakçùñaü nidhãyate 'sminn iti nidhànam à÷rayaþ | ataeva tvam avyayo nityaþ | ÷à÷vatasya nitya-veda-pratipàdyatayàsya dharmasya goptà pàlayità | ÷à÷vateti sambodhanaü và | tasmin pakùe 'vyayo vinà÷a-rahitaþ | ataeva sanàtana÷ cirantanaþ puruùo yaþ paramàtmà sa eva tvaü me mato vidito 'si ||18||

vi÷vanàthaþ : veditavyaü muktair j¤eyam yad akùaraü brahma-tattvam | nidhànaü laya-sthànam ||18||

baladevaþ : acintya-mahai÷varya-vãkùaõàt tvam aham evaü ni÷cinomãty àha tvam iti | atha parà yayà tad akùaram adhigamyate, yat tad adç÷yam [MuõóU 1.5-6] ity àdi-vedànta-vàkyair veditavyaü yat paramaü sa-÷rãkam akùaraü tattvam eva nidhànam à÷rayo 'vyayas tvam avinà÷ã ÷à÷vata-dharma-goptà vedokta-dharma-pàlakas tvam | sa kàraõaü kàraõàdhipàdhipo na càsya ka÷cij janità na càdhipaþ [øvetU 6.9] iti mantra-varõoktaþ sanàtanaþ puràõaþ puruùas tvam eva ||18||

__________________________________________________________

BhG 11.19

anàdi-madhyàntam ananta-vãryam
ananta-bàhuü ÷a÷i-sårya-netram |
pa÷yàmi tvàü dãpta-hutà÷a-vaktraü
sva-tejasà vi÷vam idaü tapantam ||19||

÷rãdharaþ : kiü ca anàdãti | anàdi-madhyàntam utpatti-sthiti-laya-rahitam | ananta-vãryam anantaü vãryaü prabhàvo yasya tam | anantà vãryavanto bàhavo yasya tam | ÷a÷i-såryau netre yasya tàdç÷aü tvàü pa÷yàmi | tathà dãpto hutà÷o 'gnir vaktreùu yasya tam | svatejasedaü vi÷vaü vi÷vam santapantam pa÷yàmi ||19||

madhusådanaþ : kiü ca anàdãti | àdir utpattir madhyaü sthitir anto vinà÷as tad-rahitam anàdi-madhyàntam | anantaü vãryaü prabhàvo yasya tam | anantà bàhavo yasya tam | upalakùaõam etan mukhàdãnàm api | ÷a÷i-såryau netre yasya tam | dãpto hutà÷o vaktraü yasya vaktreùu yasyeti và tam | svatejasà vi÷vaü idaü tapantam santàpayantaü tvà tvàü pa÷yàmi ||19||

vi÷vanàthaþ : kiü ca anàdãty atra mahà-vismaya-rasa-sindhu-nimagnasyàrjunasya vacasi paunaruktyaü na doùàya | yad uktaü prasàde vismaye harùe dvi-trir-uktaü na duùyati ||19||

baladevaþ : anàdãti | àdi-madhyàvasàna-÷ånyam anantàni vãryàõi tad-upalakùaõàni samagràõy ai÷varyàõi ùañ yasya tam ananta-bàhuü sahasra-bhujaü ÷a÷i-såryopamàni netràõi yasya taü | devàdiùu praõateùu prasanna-netraü tad-viparãteùu asuràdiùu kråra-netram ity arthaþ | dãpta-hutà÷opamàni saühàrànuguõàni vaktràõi yasya tam | arjunasya vàkye kvacit punar-uktis tasya vismayàviùñatvàn na doùàya | yad uktaü prasàde vismaye harùe dvi-trir-uktaü na duùyati iti ||19||

__________________________________________________________

BhG 11.20


dyàv-àpçthivyor idam antaraü hi
vyàptaü tvayaikena di÷a÷ ca sarvàþ |
dçùñvàdbhutaü råpam idaü tavograü
loka-trayaü pravyathitaü mahàtman ||20||

÷rãdharaþ : kiü ca dyàv-àpçthivyor iti | dyàv-àpçthivyor idam antaram antarãkùaü tvayaivaikena vyàptam | di÷a÷ ca sarvà vyàptàþ | adbhutaü adçùña-pårvam | tvadãyam idam ugraü ghoraü råpaü dçùñvà loka-trayaü pravyathitam atibhãtam | pa÷yàmãti pårvasyaivànuùaïgaþ ||20||

madhusådanaþ : prakçtasya bhagavad-råpasya vyàptim àha dyàv-àpçthivyor iti | dyàv-àpçthivyor idam antaram antarãkùaü hi tvayaivaikena vyàptam | di÷a÷ ca sarvà vyàptàþ | dçùñvàdbhutam atyanta-vismaya-karam idam ugraü duradhigamaü mahàtejasvitvàt tava råpam upalabhya loka-trayaü pravyathitam atyanta-bhãtaü jàtaü he mahàtman sàdhånàm abhaya-dàyaka | itaþ param idam upasaüharety abhipràyaþ ||20||

vi÷vanàthaþ : atha prastopayogitvàt tasyaiva råpasya kàla-råpatvaü dar÷ayàmàsa dyàvety àdi da÷abhiþ ||20||

baladevaþ : atha tasyaiva råpasya prakçtyopayogitvena kàla-råpatàü dar÷itavàn ity àha dyàveti da÷abhiþ | dyàv-àpçthivyor antaram antarãkùaü tathà sarvà di÷a÷ caikena tvayà vyàptam | tavedam aparimitam adbhutam ugraü ca råpaü dçùñvà loka-trayaü pravyathitam bhãtaü saücalanaü ca bhavati | he mahàtman sarvà÷raya ! atredam avagamyate tadà yuddha-dar÷anàya ye trailokyasthà mitrodàsãnà devàsurà gandharva-kinnaràdayþ samàgatàs tair api bhaktimadbhir bhagavad-datta-divya-netrais tad-råpaü dçùñaü na tv ekenaivàrjunena svapateva svàpnika-rathàdãni nijai÷varyasya bahu-sàkùikatàrtham etat ||20||

__________________________________________________________

BhG 11.21

amã hi tvà sura-saüghà vi÷anti
kecid bhãtàþ prà¤jalayo gçõanti |
svastãty uktvà maharùi-siddha-saüghàþ
stuvanti tvàü stutibhiþ puùkalàbhiþ ||21||

÷rãdharaþ : kiü ca amã hãti | amã sura-saüghà bhãtàþ santas tvàü vi÷anti ÷araõaü pravi÷anti | teùàm madhye kecid atibhãtà dårata eva sthitvà kçta-sampuña-kara-yugalàþ santo gçõanti jaya jaya rakùa rakùeti pràrthayante | spaùñam anyat ||21||

madhusådanaþ : adhunà bhå-bhàra-saühara-kàritvam àtmanaþ prakañayantaü bhagavantaü pa÷yann àha amãti | amã hi sura-saüghà vasv-àdi-deva-gaõà bhå-bhàràvatàràrthaü manuùya-råpeõàvatãrõà yudhyamànàþ santas tvà tvàü vi÷anti pravi÷anto dç÷yante | evam asura-saïghà iti pada-cchedena bhå-bhàra-bhåtà duryodhanàdayas tvàü vi÷antãty api vaktavyam | evam ubhayor api senayoþ kecid bhãtàþ palàyane 'py a÷aktàþ santaþ prà¤jalayo gçõanti stuvanti tvàm | evaü pratyupasthite yuddha utpàtàdi-nimittàny upalakùya svasty astu sarvasya jagata ity uktvà maharùi-siddha-saïghà nàrada-prabhçtayo yuddha-dar÷anàrtham àgatà vi÷va-vinà÷a-parihàràya stuvanti
tvàü stutibhir guõotkarùa-pratipàdikàbhir vàgbhiþ puùkalàbhiþ paripårõàrthàbhiþ ||21|| 

vi÷vanàthaþ : tvà tvàm ||21||

baladevaþ : amã sura-saïghàs tvàü ÷araõaü vi÷anti | teùu kecid bhãtà dårataþ sthitvà prà¤jalayaþ santo gçõanti pàhi pàhi prabho asmàn iti pràrthayante | mahatãü bhãtim àlakùya maharùi-saïghàþ siddha-saïghà÷ ca vi÷vasya svasty astu ity uktvà stuvanti ||21||

__________________________________________________________

BhG 11.22

rudràdityà vasavo ye ca sàdhyà
vi÷ve '÷vinau maruta÷ coùmapà÷ ca |
gandharva-yakùàsura-siddha-saüghà
vãkùante tvàü vismità÷ caiva sarve ||22||

÷rãdharaþ : kiü cànyat rudreti | rudràdityà vasavo ye ca sàdhyàþ | rudràdayao gaõàþ | vi÷ve '÷vinau | vi÷ve devàþ | a÷vinau ca devau | maruta÷ ca vàyavaþ | åùmapà÷ ca pitaraþ | uùmabhàgà hi pitaraþ iti ÷ruteþ | smçte÷ ca yàvad uùõaü bhaved annaü tàvad a÷nanti vàgvatàþ | tàvad a÷nanti pitaro yàvan noktà havir guõàþ || iti | gandharvà÷ ca yakùà÷ ca asurà÷ ca virocanàdayaþ | siddha-saïghàþ siddhànàü saïghà÷ ca | sarva eva vismitàþ santa tvàü vãkùanta ity anvayaþ ||22||

madhusådanaþ : kiü cànyat rudreti | rudrà÷ càdityà÷ ca vasavo ye ca sàdhyà nàma deva-gaõà vi÷ve tulya-vibhaktika-vi÷vadeva-÷abdàbhyàm ucyamànà deva-gaõà a÷vinau nàsatya-damrau maruta ekonapa¤cà÷ad-deva-gaõà åùmapà÷ ca pitaro gandharvàõàü yakùàõàü asuràõàü siddhànàü ca saüghàþ samåhà vãkùante pa÷yanti tvà tvàü tàdç÷àdbhuta-dar÷anàt te sarva eva vismità÷ ca vismayam alaukika-camatkàra-vi÷eùam àpadyante ca ||22||

vi÷vanàthaþ : uùmàõaü pibantãti uùmapàþ pitaraþ | uùmabhàgà hi pitaraþ iti ÷ruteþ ||22||

baladevaþ : rudreti sphuñam | uùmapàþ pitaraþ uùmàõaü pibanti iti nirukteþ | uùmabhàgà hi pitaraþ iti ÷rute÷ ca ||22||

__________________________________________________________

BhG 11.23

råpaü mahat te bahu-vaktra-netraü
mahàbàho bahu-bàhåru-pàdam |
bahådaraü bahu-daüùñrà-karàlaü
dçùñvà lokàþ pravyathitàs tathàham ||23||

÷rãdharaþ : kiü ca råpam iti | he mahà-bàho mahad atyårjitaü tava råpaü dçùñvà lokàþ sarve pravyathità atibhãtàþ | tathàhaü ca pravyathito 'smi | kãdç÷aü råpaü dçùñvà | bahåni vaktràõi netràõi ca yasmiüs tat | bahavo bàhava åravaþ pàdà÷ ca yasmiüs tat | bahåny udaràõi yasmiüs tat | bahvãbhir daüùñràbhiþ karàlaü vikçtam | raudram ity arthaþ ||23||

madhusådanaþ : loka-trayaü pravyathitam ity uktam upasaüharati råpam iti | he mahà-bàho te tava råpaü dçùñvà lokàþ sarve 'pi pràõinaþ pravyathitàs tathàhaü pravyathito bhayena | kãdç÷aü te råpaü ? mahad atipramàõam | bahåni vaktràõi netràõi ca yasmiüs tat | bahavo bàhava åravaþ pàdà÷ ca yasmiüs tat | bahåny udaràõi yasmiüs tat | bahubhir daüùñràbhiþ karàlam atibhayànakaü dçùñvaiva mat-sahitàþ sarve lokà bhayena pãóità ity arthaþ ||23||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : loka-trayaü pravyathitam ity uktam upasaüharati råpaü mahad iti | bahubhir daüùñràbhiþ karàlam raudram | sphuñam anyat | tathàham ity asyottareõa sambandhaþ ||23||


__________________________________________________________

BhG 11.24


nabhaþ-spç÷aü dãptam aneka-varõaü
vyàttànanaü dãpta-vi÷àla-netram |
dçùñvà hi tvàü pravyathitàntaràtmà
dhçtiü na vindàmi ÷amaü ca viùõo ||24||

÷rãdharaþ : na kevalaü bhãto 'ham ity etàvad eva | api tu nabhaþ-spç÷am iti | nabhaþ spç÷atãti nabhaþ-spçk tam antarãkùa-vyàpinam ity arthaþ | dãptaü tejo-yuktam | aneke varõà yasya tam | vyaktàni vivçtàni ànanàni yasya tam | dãptàni vi÷àlàni netràõi yasya tam | evambhåtaü hi tvàü dçùñvà pravyathitàntaràtmà mano yasya so 'haü dhçtiü dhairyam upa÷amaü na labhe ||24||

madhusådanaþ : bhayànakatvam eva prapa¤cayati nabha iti | na kevalaü pravyathita evàhaü tvàü dçùñvà kintu pravyathito 'ntaràtmà mano yasya so 'haü dhçtiü dhairyaü dehendriyàdi-dhàraõa-sàmarthyaü ÷amaü ca manaþ-prasàdaü na vindàmi na labhe | he viùõo ! tvàü kãdç÷aü ? nabhaþ-spç÷am antarãkùa-vyàpinam | dãptaü prajvalitam aneka-varõaü bhayaïkara-nànà-saüsthàna-yuktaü vyàttànanaü vivçtta-mukhaü dãpta-vi÷àla-netraü prajvalita-vistãrõa-cakùuùaü tvàü dçùñvà pravyathitàntaràtmàhaü
dhçtiü ÷amaü ca na vvindàmãty anvayaþ ||24||

vi÷vanàthaþ : ÷amam upa÷amam ||24||

baladevaþ : tathaitad-råpopasaühàra-phalakaü dainyaü prakà÷ayann àha nabhaþ-spç÷am iti dvàbhyàm | ahaü ca tvàü dçùñvà pravyathitàntaràtmà bhãtodvigna-manàþ san dhçtim upa÷amaü ca na vindàmi na labhe | he viùõo ! kãdç÷aü ? nabhaþ-spç÷am antarãkùa-vyàpinam vyàttànanaü visçtàsyam | vyaktàrtham anyat | atra kàla-råpatva-dar÷ana-hetuko bhayànaka-rasaþ svasyoktaþ ||24||

__________________________________________________________

BhG 11.25

daüùñrà-karàlàni ca te mukhàni
dçùñvaiva kàlànala-saünibhàni |
di÷o na jàne na labhe ca ÷arma
prasãda deve÷a jagan-nivàsa ||25||

÷rãdharaþ : daüùñreti | he deve÷a tava mukhàni dçùñvà bhayàve÷ena di÷o na jànàmi | ÷arma sukhaü ca na labhe | bho jagan-nivàsa prasanno bhava | kãdç÷àni mukhàni dçùñvà ? daüùñràbhiþ karàlàni kàlànalaþ vikçtatvena pralayàgniþ | tat-sadç÷àni ||25||

madhusådanaþ : daüùñràbhiþ karàlàni vikçtatvena bhayaïkaràõi pralaya-kàlànala-sadç÷àni ca te mukhàni dçùñvaiva na tu tàni pràpya bhaya-va÷ena di÷aþ pårvàparàdi-vivekena na jàne | ato na labhe ca ÷arma sukhaü tvad-råpa-dar÷ane 'pi | ato he deve÷a he jagannivàsa prasãda prasanno bhava màü prati | yathà bhavàbhàvena tvad-dar÷anajaü sukhaü pràpnuyàm iti ÷eùaþ ||25||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : daüùñreti | kàlànalaþ pralayàgnis tat-sannibhàni tat-tulyàni | ÷arma sukham ||25||

__________________________________________________________

BhG 11.26-27

amã ca tvàü dhçtaràùñrasya putràþ
sarve sahaivàvani-pàla-saüghaiþ |
bhãùmo droõaþ såta-putras tathàsau
sahàsmadãyair api yodha-mukhyaiþ ||26||

vaktràõi te tvaramàõà vi÷anti
daüùñràkaràlàni bhayànakàni |
kecid vilagnà da÷anàntareùu
saüdç÷yante cårõitair uttamàïgaiþ ||27||

÷rãdharaþ : yac cànyad draùñum icchasãty anenàsmin saïgràme bhàvi-jaya-paràjayàdikaü ca mama dehe pa÷yeti yad bhagavatoktaü tad idànãü pa÷yann àha amã ceti pa¤cabhiþ | amã dhçtaràùñrasya putrà duryodhanàdayaþ sarve | avani-pàlànàü jayadrathàdãnàü ràj¤àü saïghaiþ samåhaiþ sahaiva | tava vaktràõi vi÷antãty uttareõànvayaþ | tathà bhãùma÷ ca droõa÷ càsau såta-putraþ karõa÷ ca | na kevalaü ta eva vi÷anti | api tu pratiyoddhàro 'smadãyà ye yodha-mukhyàþ ÷ikhaõói-dhçùñadyumnàdayas taiþ saha ||26||

vakràõãti ye ete sarve tvaramàõà dhàvantas tava daüùñràbhiþ karàlàni vikçtàni bhayïkaràõi vaktràõi vi÷anti teùàü madhye kecic cårõãkçtair uttamàïgaiþ ÷irobhir upalakùità danta-sandhiùu saü÷liùñàþ saüdç÷yante ||27||

madhusådanaþ : asmàkaü jayaü pareùàü paràjayaü ca sarvadà draùñum iùñaü pa÷ya mama dehe guóàke÷a yac cànyad draùñum icchasãti bhagavad-àdiùñam adhunà pa÷yàmãty àha amãti pa¤cabhiþ | amã ca dhçtaràùñrasya putrà duryodhana-prabhçtayaþ ÷ataü sodarà yuyutsuü vinà sarve tvàü tvaramàõà vi÷antãty agretanenànvayaþ | atibhaya-såcakatvena kriyà-pada-nyånatvam atra guõa eva | sahaivàvanipàlànàü khalv àdãnàü ràj¤àü saüghais tvàü vi÷anti | na kevalaü duryodhanàdaya eva vi÷anti kintu ajayatvena sarvaiþ sambhàvito 'pi bhãùmo
droõaþ såta-putraþ karõas tathàsau sarvadà mama vidveùñà sahàsmadãyair api parakãyair iva dhçùñadyumna-prabhçtibhir yodha-mukhyais tvàü vi÷antãti sambandhaþ ||26||

amã dhçtaràùñra-putra-prabhçtayaþ sarve 'pi te tava daüùñrà-karàlàni bhayànakàni vaktràõi te tvaramàõà vi÷anti | tatra ca kecic cårõitair uttamàïgaiþ ÷irobhir vi÷iùñà da÷anàntareùu vilagnà vi÷eùeõa saülagnà dç÷yante mayà samyag asandehena ||27||

vi÷vanàthaþ : Nothing. 

baladevaþ : yac cànyad draùñum icchasi ity anenàsmin yuddhe bhaviùyaj-jaya-paràjayàdikaü ca mad-dehe pa÷yeti yad bhagavatoktaü tad adhunà pa÷yann àha amã ceti pa¤cabhiþ | amã dhçtaràùñrasya putrà duryodhanàdayaþ sarve 'vanipàla-saüghaiþ ÷alya-jayadrathàdi-bhåpa-vçndaiþ saha tvaramàõàþ santas te vaktràõi vi÷antãty uttareõànvayaþ | ajeyatvena khyàtà ye bhãùmàdayas te 'pi | asàv iti sarvadaiva mad-vidveùãty arthaþ | såta-putraþ karõaþ | na kevalaü ta eva kintv asmadãyà ye yodha-mukhyà dhçùñadyumnàdayaþ taiþ saheti te 'pi pravi÷antãti sahoktir alaïkàraþ | kecid iti teùàü
madhye kecic cårõitair uttamàïgair mastakaiþ sahità da÷anàntareùu danta-sandhiùu vilagnàþ saüdç÷yante mayà ||26-27||

__________________________________________________________

BhG 11.28

yathà nadãnàü bahavo 'mbuvegàþ
samudram evàbhimukhà dravanti |
tathà tavàmã naralokavãrà
vi÷anti vaktràõy abhivijvalanti ||28||

÷rãdharaþ : prave÷am eva dçùñàntenàha yatheti | nadãnàm aneka-màrga-pravçttànàü bahavo 'mbånàü vàrãõàü vegàþ pravàhàþ samudràbhimukhàþ santo yathà samudram eva dravanti vi÷anti | tathàmã ye nara-loka-vãràs te vi÷anti tathaiva lokà ete janà api tava mukhàni pravi÷anti ||28||

madhusådanaþ : ràj¤àü bhagavan-mukha-prave÷ane nidar÷anam àha yatheti | yathà nadãnàm aneka-màrga-pravçttànàü bahavo 'mbånàü jalànàü vegàþ vegavantaþ pravàhàþ samudràbhimukhàþ santaþ samudram eva dravanti vi÷anti tathà tavàmã nara-loka-vãrà vi÷anti vaktràõy abhitaþ sarvato jvalanti abhivijvalantãti và pàñhaþ ||28||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : prave÷e dçùñàntàv àha yatheti dvyàbhyàm | tatra prathamo 'dhã-pårvake prave÷e | dvitãyas tu dhã-pårvake bodhyaþ ||28||

__________________________________________________________

BhG 11.29

yathà pradãptaü jvalanaü pataügà
vi÷anti nà÷àya samçddha-vegàþ |
tathaiva nà÷àya vi÷anti lokàs
tavàpi vaktràõi samçddha-vegàþ ||29||

÷rãdharaþ : ava÷atvena prave÷e nadã-vego dçùñànta uktaþ | buddhi-pårvaka-prave÷e dçùñàntam àha yatheti | pradãptaü jvalanam agniü pataïgàþ ÷alabhà buddhi-pårvakaü samçddho vego yeùàü te yathà nà÷àya maraõàyaiva vi÷anti tathaiva lokà ete janà api tava mukhàni pravi÷anti ||29||

madhusådanaþ : abuddhi-pårvaka-prave÷e nadã-vegaü dçùñàntam uktvà buddhi-pårvaka-prave÷e dçùñàntam àha yatheti | yathà pataïgàþ ÷alabhàþ samçddha-vegàþ santo buddhi-pårvaü pradãptaü jvalanaü vi÷anti nà÷àya maraõàyaiva tathaiva nà÷àya vi÷anti lokà ete duryodhana-prabhçtayaþ sarve 'pi tava vaktràõi samçddha-vegàþ buddhi-pårvam anàyatyà ||29||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : jvalanaü vahnim ||29||

__________________________________________________________

BhG 11.30

lelihyase grasamànaþ samantàl
lokàn samagràn vadanair jvaladbhiþ |
tejobhir àpårya jagat samagraü
bhàsas tavogràþ pratapanti viùõo ||30||

÷rãdharaþ : tataþ samantàt kim ? ata àha lelihyasa iti | grasamàno gilam | samagràn lokàn sarvàn etàn vãràn | samantàt sarvataþ | lelihyase 'ti÷ayena bhakùayasi | kaiþ ? jvaladbhir vadanaiþ | kiü ca he viùõo tava bhàso dãptayas tejobhir visphåraõaiþ samagraü jagad vyàpya tãvràþ satyaþ pratapanti santàpayanti ||30||

madhusådanaþ : yoddhu-kàmànàü ràj¤àü bhagavan-mukha-prave÷a-prakàram uktvà tadà bhagavatas tad-bhàsàü ca pravçtti-prakàram àha lelihyasa iti | evaü vegena pravi÷ato lokàn duryodhanàdãn samagràn sarvàn grasamàno 'ntaþ prave÷ayaj jvaladbhir vadanaiþ samantàt sarvatas tvaü lelihyasa àsvàdayasi tejobhir bhàbhir àpårya jagat samagraü yasmàt tvaü bhàbhir jagad àpårayasi tasmàt tavogràs tãvrà bhàso dãptayaþ prajvalato jvalanasyeva pratapanti santàpaü janayanti | viùõo vyàpana-÷ãla ||30||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : yoddhéõàü tan-mukha-prave÷e prakàram uktvà tasya tad-bhàsàü ca tatra pravçtti-prakàram àha lelihyasa iti | vegena pravi÷ataþ samagràn lokàn duryodhanàdãn jvaladbhir vadanair grasamàno gilan samantàd roùàve÷ena lelihasye tad-rudhirokùitam oùñhàdikaü muhur muhur lekùi | tavogrà bhàso dãptayo 'sahyais tejobhiþ samagraü jagad àpårya pratapanti | he viùõo ! vi÷va-vyàpin ! tvattaþ palàyanaü durghañam ity arthaþ ||30||

__________________________________________________________

BhG 11.31

àkhyàhi me ko bhavàn ugra-råpo
namo 'stu te devavara prasãda |
vij¤àtum icchàmi bhavantam àdyaü
na hi prajànàmi tava pravçttim ||31||

÷rãdharaþ : yata evaü tasmàd àkhyàhãti | bhavàn ugra-råpaþ kaþ ? ity àkhyàhi àkhyàhi kathaya | te tubhyaü namo 'stu | he deva-vara prasãda prasanno bhava | bhavantam àdyaü puruùaü vi÷eùeõa j¤àtum icchàmi | yatas tava pravçttim ceùñàü kim artham evaü pravçtto 'sãti na jànàmi | evaü bhåtasya tava pravçttiü vàrtàm api na jànàmãti ||31||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàd àkhyàhãti | evam ugra-råpaþ kråràkàraþ ko bhavàn ity àkhyàhi kathaya me mahyam atyantànugràhyàya | ataeva namo 'stu te tubhyaü sarva-gurave he deva-vara prasãda prasàdaü kraurya-tyàgaü kuru | vij¤àtum vi÷eùeõa j¤àtum icchàmi bhavantam àdyaü sarva-kàraõaü, na hi yasmàt tava sakhàpi san prajànàmi tava pravçttim ceùñàm ||31||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evaü vi÷va-råpaü vya¤jita-kàla-÷aktiü bhagavantam upavarõya tat-tattva-vid apy arjunaþ sva-j¤àna-dàróhyàya pçcchati àkhyàhãti | dar÷ayàtmànam avyayam iti sahasra-÷ãrùàdi-lakùaõam ai÷varaü råpaü dar÷ayitum arthitena bhagavatà tad-råpaü pradar÷ya tasya punar atighorà saühartçtà pradar÷yate | tatrogra-råpo bhavàn ka ity àkhyàhi kathaya | he deva-vara ! te namo 'stu | prasãda tyajogra-råpatàm | àdyaü bhavantam ahaü vi÷eùeõa j¤àtum icchàmi | tava pravçttiü ceùñàü ca na hi prajànàmi | kim artham evaü pravçtto 'sãti tat-prayojanaü càkhyàhãti ||31||

__________________________________________________________

BhG 11.32

÷rã-bhagavàn uvàca
kàlo 'smi loka-kùaya-kçt pravçddho
lokàn samàhartum iha pravçttaþ |
çte 'pi tvà na bhaviùyanti sarve
ye 'vasthitàþ pratyanãkeùu yodhàþ ||32||

÷rãdharaþ : evam pràrthitaþ san bhagavàn uvàca kàla iti tribhiþ | lokànàü kùaya-kartà pravçddho 'tyutkañaþ kàlo 'smi | lokàn pràõinaþ saühartum iha loke pravçtto 'smi | ata çte 'pi tvàü hantàraü vinàpi na bhaviùyanti na jãviùyanti | yadyapi tvayà na hantavyà ete tathàpi mayà kàlàtmanà grastàþ santo mariùyanty eva | ke te ? pratyanãkeùu anãkàni anãkàni prati | bhãùma-droõàdãnàü sarvàsu senàsu ye yodhàro 'vasthitàs te sarve 'pi ||32||

madhusådanaþ : evam arjunena pràrthito yaþ svayaü yad-arthà ca sva-pravçttis tat sarvaü tribhir ÷lokaiþ kàlo 'smãti | kàlaþ kriyà-÷akty-upahitaþ sarvasya saühartà parame÷varo 'smi bhavàmãdànãü pravçddho vçddhiü gataþ | yad-arthaü pravçttas tac chçõu lokàn samàhartum bhakùayituü pravçtto 'ham ihàsmin kàle | mat-pravçttiü vinà katham evaü syàd iti cen nety àha | çte 'pi tvà tvàm arjunaü yoddhàraü vinàpi tvad-vyàpàraü vinàpi mad-vyàpàreõaiva na bhaviùyanti vinaïkùyanti sarve bhãùma-droõa-karõa-prabhçtayo yoddhum anarhatvena sambhàvità anye 'pi ye 'vasthitàþ pratyanãkeùu
pratipakùa-sainyeùu yodhà yodhàraþ sarve 'pi mayà hatatvàd eva na bhaviùyanti | tatra tava vyàpàro 'kiücitkara ity arthaþ ||32||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evam arthito bhagavàn uvàca kàlo 'smãti | pravçddho vyàpã | 

yasya brahma ca kùatraü ca ubhe bhavata odanaþ |
mçtyur yasyopasecanaü ka itthà veda yatra saþ || [KañhU 1.2.25] 

iti ÷rutyà yaþ kãrtyate sa kàlo 'ham ity arthaþ | iha samaye lokàn duryodhanàdãn samàhartuü grasituü pravçttaü màü mat-pravçtti-phalaü ca jànãhi | tvàm api yudhiùñhiràdãü÷ ca çte sarve na bhaviùyanti na jãviùyanti | yad và, nanu raõàn nivçtte mayi teùàü kathaü kùayaþ syàd iti cet tatràha çte 'pãti | tvàü yodhàram çte tvad-yuddha-vyàpàraü vinàpi sarve na bhaviùyanti mariùyanty eva kàlàtmanà mayà teùàü àyur-haraõàt | ke te sarve ity àha pratyanãkeùu paramparayor ye bhãùmàdayo 'vasthitàþ | yuddhàn nivçttasya tava tu svadharma-cyutir eva bhaved iti
||32||

__________________________________________________________

BhG 11.33

tasmàt tvam uttiùñha ya÷o labhasva
jitvà ÷atrån bhuïkùva ràjyaü samçddham |
mayaivaite nihatàþ pårvam eva
nimitta-màtraü bhava savyasàcin ||33||

÷rãdharaþ : tasmàd iti | yasmàd evaü tasmàt tvaü yuddhàyottiùñha | devair api durjayà bhãùmàdayo 'rjunena nirjità ity evaü bhåtaü ya÷o labhasva pràpnuhi | ayatnata÷ ca ÷atrån jitvà samçddhaü ràjyam bhuïkùva | ete ca tava ÷atravas tvadãya-yuddhàt pårvam eva mayaiva kàlàtmanà nihata-pràyàþ | tathàpi tvaü nimitta-màtram bhava | he savyasàcin ! savyena hastena sàcituü ÷aràn saüdhàtuü ÷ãlaü yasyeti vyutpattyà vàmenàpi vàõa-kùepàt savyasàcãty ucyate ||33||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | tasmàt tvad-vyàpàram antareõàpi yasmàd ete vinaïkùanty eva tasmàt tvam uttiùñhodyukto bhava yuddhàya devair api durjayà bhãùma-droõàdayo 'tirathà jhañity evàrjunena nirjità ity evambhåtaü ya÷o labhasva | mahadbhiþ puõyair eva hi ya÷o labhyate | ayatnata÷ ca jitvà ÷atrån duryodhanàdãn bhuïkùva ràjyaü svopasarjanatvena bhogyatàü pràpaya samçddhaü ràjyam akaõñakam | ete ca tava ÷atravo mayaiva kàlàtmanà nihatàþ saühçtàyuùas tvadãya-yuddhàt pårvam eva kevalaü tava ya÷o-làbhàya rathàn na pàtitàþ | atas tvaü nimitta-màtram arjunenaite nirjità iti sàrvalaukika-kavy-apade÷àspadaü bhava he savyasàcin
savyena vàmena hastenàpi ÷aràn sacituü saüdhàtuü ÷ãlaü yasya tàdç÷asya tava bhãùma-droõàdi-jayo nàsambhàvitas tasmàt tvad-vyàpàrànantaraü mayà rathàt pàtyamàneùv eteùu tavaiva kartçtvaü lokàþ kalpayiùyantãty abhipràyaþ ||33||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : yasmàd evaü tasmàt tvam uttiùñha svadharmàya yuddhàya ya÷o labhasva sura-durjayà bhãùmàdayo 'rjunena helayaiva nirjità iti durlabhàü kãrtiü pràpnuhi | pårvaü draupadyàm aparàdha-samaya eva mayaite nihatàs tvad-ya÷ase yantra-pratimàvat pravartante | tasmàt tvaü nimitta-màtram bhava | he savyasàcin ! savyenàpi hastena bàõàn sacituü saüdhàtuü ÷ãlaü asyeti yuddha-nirbhare pràpte hastàbhyàm iùu-varùinn ity arthaþ ||33||

__________________________________________________________

BhG 11.34

droõaü ca bhãùmaü ca jayadrathaü ca
karõaü tathànyàn api yodhavãràn |
mayà hatàüs tvaü jahi mà vyathiùñhà
yudhyasva jetàsi raõe sapatnàn ||34||

÷rãdharaþ : na caite vidmaþ kataran no garãyo yad và jayema yadi và no jayeyuþ ity à÷aïkà sàpi na kàryety àha droõam iti | yebhyas tvaü ÷aïkase tàn droõàdãn mayaiva hatàüs tvaü jahi ghàtaya | mà vyathiùñhà bhayaü mà kàrùãþ | sapatnàn ÷atrån raõe yuddhe ni÷citaü jetàsi jeùyasi ||34||

madhusådanaþ : nanu droõo bràhmaõottamo dhanurvedàcàryo mama guru vi÷eùeõa ca divyàstra-sampannas tathà bhãùmaþ svacchanda-mçtyur divyàstra-sampanna÷ ca parà÷uràmeõa dvandva-yuddham upagamyàpi na paràjitas tathà yasya pità vçddha-kùatras tapa÷ carati mama putrasya ÷iro yo bhåmau pàtayiùyati tasyàpi ÷iras tat-kàlaü bhåmau patiùyatãti sa jayadratho 'pi jetum a÷akyaþ svayam api mahàdevàràdhana-paro divyàstra-sampanna÷ ca tathà karõo 'pi svayaü sårya-samas tad-àràdhanena divyàstra-sampanna÷ ca vàsava-dattayà caika-puruùa-ghàtinyà moghãkartum a÷akyayà ÷aktyà ÷aktyà vi÷iùñas tathà kçpà÷vatthàma-bhåri÷ravaþ-prabhçtayo mahànubhàvàþ sarvathà durjayà evaiteùu satsu kathaü
jitvà ÷atrån ràjyaü bhokùye kathaü và ya÷o lapsya ity à÷aïkàm arjunasyàpanetum àha tad à÷aïkà-viùayàn nàmabhiþ kathayan droõam iti | 

droõàdãüs tvad-à÷aïkà-viùayã-bhåtàn sarvàn eva yodha-vãràn kàlàtmanà mayà hatàn eva tvaü jahi | hatànàü hanane ko và pari÷ramaþ | ato mà vyathiùñhàþ katham evaü ÷akùyàmãti vyathàü bhaya-nimittàü pãóàü mà gà bhayaü tyaktvà yudhyasva | jetàsi jeùyasy acireõaiva raõe saïgràme sapatnàn sarvàn api ÷atrån |

atra droõaü ca bhãùmaü ca jayadrathaü ceti ca-kàra-trayeõa pårvoktàjeyatva-÷aïkànådyate | tathà-÷abdena karõe 'pi | anyàn api yodha-vãràn ity atràpi-÷abdena | tasmàt kuto 'pi svasya paràjayaü vadha-nimittaü pàpaü ca mà ÷aïkiùñhà ity abhipràyaþ |

kathaü bhãùmam ahaü saïkhye droõaü ca madhusådana | iùubhiþ pratiyotsyàmi påjàrhau ity atrevàtràpi samudàyànvayàn antaraü pratyekànvayo draùñavyaþ ||34||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : yad và jayema yadi và no jayeyuþ iti sva-vijaye saü÷ayam àkàrùãr ity à÷ayenàha droõaü ceti | mayà hatàn hatàyuùo droõàdãüs tvaü jahi màraya | mà vyatiùñhàþ | katham etàn divyàstra-sampannàn ekaþ ÷aknomy ahaü vijetum iti bhayaü mà gàþ | mçtànàü màraõe kaþ ÷rama ity arthaþ | bhayaü hitvà yudhyasva raõa sapatnàn ripån jetàsi jeùyasi ||34||

__________________________________________________________

BhG 11.35

saüjaya uvàca
etac chrutvà vacanaü ke÷avasya
kçtà¤jalir vepamànaþ kirãñã |
namaskçtvà bhåya evàha kçùõaü
sa-gadgadaü bhãta-bhãtaþ praõamya ||35||

÷rãdharaþ : tato yad vçttaü tad eva dhçtaràùñraü prati saüjaya uvàca etad iti | etat pårva-÷loka-trayàtmakaü ke÷avasya vacanaü ÷rutvà vepamànaþ kampamànaþ kirãñy arjunaþ kçtà¤jaliþ sampuñãkçta-hastaþ kçùõaü namaskçtya punar apy àhoktavàn | katham àha ? harùa-bhayàdy-àve÷a-va÷àt gadgadena kaõñha-kampanena saha vartate iti sa-gadgadaü yathà syàt tathà | kiü ca bhãtàd api bhãtaþ san praõamyàvanato bhåtvà ||35||

madhusådanaþ : droõa-bhãùma-jayadratha-karõeùu jayà÷à-viùayeùu hateùu nirà÷rayo duryodhano hata evety anusandhàya jayà÷àü parityajya yadi dhçtaràùñraþ sandhiü kuryàt tadà ÷àntir ubhayeùàü bhaved ity abhipràyavàüs tataþ kiü vçttam ity apekùàyàü saüjaya uvàca etad iti | etat pårvoktaü ke÷avasya vacanaü ÷rutvà kçtà¤jaliþ kirãñãndra-datta-kirãñaþ parama-vãratvena prasiddho vepamànaþ paramà÷carya-dar÷ana-janitena sambhrameõa kampamàno 'rjunaþ kçùõaü bhaktàgha-karùaõaü bhagavantaü
namaskçtvà namaskçtya bhåyaþ punar apy àhoktavàn sa-gadgadaü bhayena harùeõa cà÷ru-pårõa-netratve sati kapha-ruddha-kaõñhatayà vàco mandatva-sakampatvàdir vikàraþ sa-gadgadas tad-yuktaü yathà syàt | bhãta-bhãto 'ti÷ayena bhãtaþ san pårvaü namaskçtya punar api  praõamyàtyanta-namro bhåtvàheti sambandhaþ ||35||

vi÷vanàthaþ : namaskçtvety àrùam ||35||

baladevaþ : tato yad abhåt tat saüjaya uvàca etad iti | ke÷avasyaitat padya-trayàtmakaü vacanaü ÷rutvà kirãñã pàrthaþ vepamàno 'tyadbhutàtyugra-råpa-dar÷anajena sambhrameõa sakampaþ | namakùñvety àrùam | kçùõaü namaskçtya, punaþ praõamya, bhãta-bhãto 'tibhayàkulaþ san bhåyaþ punaar apy àha sa-gadgadaü gadgadena kaõñha-kampena sahitaü yathà syàt tathà ||35||

__________________________________________________________

BhG 11.36

arjuna uvàca
sthàne hçùãke÷a tava prakãrtyà
jagat prahçùyaty anurajyate ca |
rakùàüsi bhãtàni di÷o dravanti
sarve namasyanti ca siddha-saüghàþ ||36||

÷rãdharaþ : sthàne ity ekàda÷abhir arjunasyoktiþ | sthàne ity avyayaü yuktam ity asminn arthe | he hçùãke÷a yata evaü tvam adbhuta-prabhàvo bhakta-vatsala÷ ca | atas tava prakãrtyà màhàtmya-saïkãrtanena na kevalam aham eva prahçùyàmãti, kintu jagat sarvaü prahçùyaty prakarùeõa harùaü pràpnoti | etat tu sthàne yuktam ity arthaþ | tathà jagad anurajyate cànuràgam upaitãti yat | tathà rakùàüsi bhãtàni santi | di÷aþ prati dravanti palàyante iti yat | sarve yoga-tapo-mantràdi-siddhànàü saïghà namasyanti praõamanti iti yat | etac ca sthàne yuktam eva | na citram ity arthaþ ||36||

madhusådanaþ : ekàda÷abhir arjuna uvàca sthàna iti | sthàna ity avyayaü yuktam ity arthe | he hçùãke÷a ! sarvendriya-pravartaka yatas tvam evam atyantàdbhuta-prabhàvo bhakta-vatsala÷ ca tatas tava prakãrtyà prakçùñayà kãrtyà nirati÷aya-prà÷astyasya kãrtanena ÷ravaõena ca na kevalam aham eva prahçùyàmi kintu sarvam eva jagac cetana-màtraü rakùo-virodhi prahçùyati prakçùñaü harùam àpnotãti yat tat sthàne yuktam evety arthaþ | tathà sarvaü jagad anurajyate ca tad-viùayam anuràgam upaitãti ca yat tad api yuktam eva | tathà rakùàüsi bhãtàni bhayàviùñàni santi di÷o dravanti gacchanti sarvàsu dikùu palàyanta iti yat tad api yuktam eva | tathà sarve siddhànàü
kapilàdãnàü saüghà namasyanti ceti yat tad api yuktam eva | sarvatra tava prakãrtyety asyànvayaþ sthàna ity asya ca | ayaü ÷loko rakùoghna-mantratvena mantra-÷àstre prasiddhaþ | sa ca nàràyaõàùñàkùara-sudar÷anàstra-mantràbhyàü sampuñito j¤eya iti rahasyam ||36||

vi÷vanàthaþ : bhagavad-vigrahasyàtiprasannatvam atighoratvaü cedam unmukha-vimukha-viùayakam iti sahaseva j¤àtvà tad eva tattvaü vyàcakùaõaþ stauti sthàna iti | sthàna ity avyayaü yuktam ity arthaþ | he hçùãke÷a ! sva-bhaktendriyànàü ca svàbhimukhye sva-mukhye ca pravartaka ! tava prakãrtyà prakçùñayà tvan-màhàtmya-saïkãrtanena jagad idaü prahçùyay anurajyate anuraktam bhavatãti yuktam eva jagato 'sya tvad-aunmukhyàd iti bhàvaþ | tathà rakùàüsi rakùo 'sura-dànava-pi÷àcàdãni bhãtàni bhåtvà di÷o dravanti di÷aþ prati palàyanta ity etad api sthàne yuktam eva | teùàü tvad-vaimukhyàd iti bhàvaþ | tathà
tvad-bhaktyà ye siddhàs teùàü saïghàþ sarve namasyanti cety api yuktam eva | teùàü tvad-bhaktatvàd iti bhàvaþ | ÷loko 'yaü rakùoghna-mantratvena mantra-÷àstre prasiddhaþ ||36||

baladevaþ : pare÷asya sakhyuþ kçùõasyàtiramyatvam atyugratvaü ca tatra raïgavad yugapad eva vãkùya tad-ubhayaü sva-saümukha-sva-vimukha-viùayam iti vidvàn arjunas tad-anuråpaü stauti sthàna ity ekàda÷abhiþ | yuktam ity arthakaü sthàna ity ed-antam avyayam | he hçùãke÷eti saümukha-vimukhendriyàõàü sàümukhye vaimukhye capravarakety arthaþ | yuddha-dar÷anàyàgataü deva-gandharva-siddha-vidyàdhara-pramukhaü tvat-saümukhaü jagat tava duùña-saühartatva-råpayà prakãrtyà prahçùyaty anurajyate ceti yuktam etat | duùña-svabhàvàni tvad-vimukhàni rakùàüsi
ràkùasàsura-dànavàdãni devàdy-udgãtayà tat-prakãrtyà bhãtàni bhåtvà di÷aþ prati dravanti palàyanta iti ca yuktam | tava pràõi-bhàvànusàri-råpa-prakà÷itvàd iti bhàvaþ | tad itthaü ÷iùñà÷iùñànugraha-kàritàü tava vãkùya tvad-bhaktàþ siddha-saïghàþ sarve sanakàdayo namasyanti jaya jaya bhagavàn ity udãrayantaþ praõamanti ca yuktaü tava bhakta-mano-hàritvàt ||36||

__________________________________________________________

BhG 11.37

kasmàc ca te na nameran mahàtman
garãyase brahmaõo 'py àdi-kartre |
ananta deve÷a jagannivàsa
tvam akùaraü sad asat tatparaü yat ||37||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha kasmàd iti | he mahàtman ! he ananta ! he deve÷a ! he jagannivàsa ! kasmàd dhetos te tubhyaü na nameran na namaskàraü kuryuþ ? kathambhåtàya brahmaõo 'py garãyase gurutaràya | àdi-kartre ca brahmaõo 'pi janakàya | kiü ca sad vyaktam asad-vyaktaü tàbhyàü paraü måla-kàraõaü yad akùaraü brahma | tac ca tvam eva | etair navabhir hetubhis tvàü sarve namasyantãti na citram ity arthaþ ||37||

madhusådanaþ : bhagavato harùàdi-viùayatve hetum àha kasmàc ceti | kasmàc ca hetos te tubhyaü na nameran na namaskuryuþ siddha-saïghàþ sarve 'pi | he mahàtman paramodàra-citta ! he 'nanta sarva-pariccheda-÷ånya ! he deve÷a hiraõyagarbhàdãnàm api devànàü niyantaþ ! he jagan-nivàsa sarvà÷raya ! tubhyaü kãdç÷àya brahmaõo 'pi garãyase gurutaràyàdi-kartre tvam brahmaõo 'pi janakàya | niyantçtvam upadeùñçtvaü janakatvam ity àdir ekaiko 'pi hetur namaskàryatà-prayojakaþ kiü punar mahàtmatvànantatva-jagan-nivàsatvàdi-nànà-kalyàõa-guõa-samuccita ity anà÷caryatà-såcanàrthaü namaskàrasya kasmàc ceti và-÷abdàrtha÷ ca-kàraþ | kiü ca sat ? vidhi-mukhena pratãyamànam
astãit | asan niùedha-mukhena pratãyamànaü nàstãti | athavà sad-vyaktam asad-vyaktaü tvam eva | tathà tat-paraü tàbhyàü sad-asadbhyàü paraü måla-kàraõaü yad akùaraü brahma tad api tvam eva tvad-bhinnaü kim api nàstãty arthaþ | tat-paraü yad ity atra yac-chabdàt pràk-ca-kàram api kecit pañhanti | etair hetubhis tvàü sarve namasyantãti na kim api citram ity arthaþ ||37||

vi÷vanàthaþ : te kasmàn na nameran, api tu namerann eva | àtmanepadam àrùam | sat-kàryam asat-kàraõaü ca tàbhyàü paraü yad akùaraü brahma tat tvam ||37||

baladevaþ : atha bhagavataþ sarva-namasyatvam abhidadhat sarva-vyàpitvàt sarvàtmakatàü pratipàdayati kasmàc ceti caturbhiþ | he mahàtman udàra-mate ! he ananta sarva-vyàpin ! he deve÷a sarva-deva-niyantaþ ! he jagannivàsa sarvà÷raya ! te siddha-saïghàs te tubhyaü kasmàd dhetor na nameran ? àtmanepadaü chàndasam | api tu praõameyur eva te | kãdç÷àyety àha | brahmaõo 'py garãyase gurutaràya yasmàd àdi-kartre tattva-sçùñi-karàyeti namasyatve 'neke hetavaþ santãti samuccayàlaïkàraþ | kiü ca yad akùaraü prakçti-tattvaü tat-paraü yad iti | tasmàt prakçti-saüsçùñàj jãvàtma-tattvàt prakçti-tattvàc cokta-råpàt param utkçùñaü bhinnaü
ca yan-mukta-jãvàtma-tattvaü tac ca tvam eva sarva-råpa ity arthaþ ||37||

__________________________________________________________

BhG 11.38

tvam àdi-devaþ puruùaþ puràõas
tvam asya vi÷vasya paraü nidhànam |
vettàsi vedyaü ca paraü ca dhàma
tvayà tataü vi÷vam ananta-råpa ||38||

÷rãdharaþ : kiü ca tvam àdi-deva iti | tvam àdi-devo devànàm àdiþ | yataþ puràõo 'nàdiþ puruùas tvam | ataeva tvam asya paraü nidhànam laya-sthànam | tathà vi÷vasya j¤àtà tvam | yac ca vedyaü vastu-jàtaü paraü ca dhàma vaiùõavaü padaü tad api tvam evàsi | ataeva he ananta-råpa tvayaivedaü vi÷vaü tataü vyàptam | etai÷ ca saptabhir hetubhis tvam eva namaskàrya ity arthaþ ||38||

madhusådanaþ : bhakty-udrekàt punar api stauti tvam iti | tvam àdi-devo jagataþ sarga-hetutvàt | puruùaþ pårayità | puràõo 'nàdiþ | tvam asya vi÷vasya paraü nidhànam laya-sthànatvàn nidhãyate sarvam asminn iti | evaü sçùñi-pralaya-sthànatvenopàdànatvam uktvà sarvaj¤atvena pradhànaü vyàvartayan nimittatàm àha vettà vedità sarvasyàsi | dvaitàpattiü vàrayati yac ca vedyaü tad api tvam evàsi vedana-råpe veditari paramàrtha-sambandhàbhàvena sarvasya vedyasya kalpitatvàt | ataeva paraü ca dhàma yat sac-cid-ànanda-ghanam avidyà-tat-kàrya-nirmuktaü viùõoþ paramaü padaü tad api tvam evàsi | tvayà sad-råpeõa sphåraõa-råpeõa ca kàraõena tataü vyàptam
idaü svataþ-sattà-sphårti-÷ånyaü vi÷vam kàryaü màyika-sambandhenaiva sthiti-kàla he 'nantaråpàparicchinna-svaråpa ||38||

vi÷vanàthaþ : nidhànaü laya-sthànaü paraü dhàma guõàtãtaü svaråpam ||38||

baladevaþ : tvam iti | paraü nidhànam paramà÷rayo nidhãyate 'smin iti nirukteþ | jagati yo vettà yac ca vedyaü tad ubhayaü tvam eva | kuta evam iti cet tatràha yat tvayà vi÷vam idaü tataü tad-vyàpitvàd ity arthaþ | yac ca paraü dhàma parama-vyomàkhyaü pràpya-sthànam tad api tvam eva paràkhya-tvac-chakti-vaibhavatvàt tasya dhàmnaþ ||38||

__________________________________________________________

BhG 11.39

vàyur yamo 'gnir varuõaþ ÷a÷àïkaþ
prajàpatis tvaü prapitàmaha÷ ca |
namo namas te 'stu sahasra-kçtvaþ
puna÷ ca bhåyo 'pi namo namas te ||39||

÷rãdharaþ : ita÷ ca sarvais tvam eva namaskàryaþ sarva-devàtmakatvàd iti stuvan svayam api namaskaroti vàyur iti | vàyv-àdi-råpas tvam iti sarva-devàtmakatvopalakùaõàrtham uktam | prajàpatiþ pitàmahaþ | tasyàpi janakatvàt prapitàmahas tvam | atas te tubhyaü sahasra÷o namo 'stu | punaþ sahasra-kçtvo namo 'stu | bhåyo 'pi punar api sahasra-kçtvo namo nama iti ||39||

madhusådanaþ : vàyur yamo 'gnir varuõaþ ÷a÷àïkaþ såryàdãnàm apy upalakùaõam etat | prajàpatir viràó hiraõyagarbha÷ ca | prapitàmaha÷ pitàmahasya hiraõya-garbhasyàpi pità ca tvam | yasmàd evaü sarva-devàtmakatvàt tvam eva sarvair namaskàryo 'si tasmàn mamàpi varàkasya namo namo namas te tubhyam astu sahasrakçtvaþ | puna÷ ca bhåyo 'pi punar api ca namo namas te | bhakti-÷raddhàti÷ayena namaskàreùv alaü-pratyayàbhàvo 'nayà namaskàràvçttyà såcyate ||39||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : ataþ sarva-÷abda-vàcyas tvam ity àha vàyur iti | sarva-devopalakùaõaü vàyv-àdi-sarva-deva-råpas tvaü prajàpati÷ caturàsyaþ pitàmahas tvaü tat-pitçtvàt prapitàmahas tvaü bhavasi kaïkaõàdiùu kanakasyeva cid-acic-chaktimatas tava kàraõasya vàyv-àdiùu vyàptes tat tat sarva-råpas tvam ataþ sarva-namasyo 'sãti mayà tvaü namasyase ity àha namo namaþ ||39||

__________________________________________________________

BhG 11.40

namaþ purastàd atha pçùñhatas te
namo 'stu te sarvata eva sarva
ananta-vãryàmita-vikramas tvaü
sarvaü samàpnoùi tato 'si sarvaþ ||40||

÷rãdharaþ : bhakti-÷raddhàbhayàti÷ayena namaskàreùu tçptim anadhigacchan punar api bahu÷aþ praõamati nama iti | he sarva sarvàtman sarvàsu dikùu tubhyaü namo 'stu | sarvàtmakam upapàdayann àha anantaü vãryaü sàmarthyaü yasya tathà | amito vikramaþ paràkramo yasya saþ | evaü bhåtas tvaü sarvaü vi÷vaü samyag antar bahi÷ ca samàpnoùi vyàpnoùi | suvarõam iva kañaka-kuõóalàdi sva-kàryaü vyàpya vartase tataþ sarva-svaråpo 'si ||40||

madhusådanaþ : tubhyaü purastàd agra-bhàge namo 'stu tubhyaü puro namaþ syàd iti và | atha-÷abdaþ samuccaye | pçùñhato 'pi tubhyaü namaþ syàt | namo 'stu te tubhyaü sarvata eva sarvàsu dikùu sthitàya he sarva ! vãryaü ÷arãra-balaü vikramaþ ÷ikùà ÷astra-prayoga-kau÷alam | ekaü vãryàdhikaü manya uttaikaü ÷ikùayàdhikam ity ukter bhãma-duryodhanayor anyeùu caikaikaü vyavasthitam | tvaü tu ananta-vãrya÷ càmita-vikrama÷ ceti samastam ekaü padam | ananta-vãryeti sambodhanaü và | sarvaü samastaü jagat samàpnoùi samyag ekenaa sad-råpeõàpnoùi
sarvàtmanà vyàpnoùi tatas tasmàt sarvo 'si tvad-atiriktaü kim api nàstãty arthaþ ||40|| 

vi÷vanàthaþ : sarvaü sva-kàryaü jagad àpnoùi vyàpnoùi svarõam iva kañaka-kuõóalàdikam atas tvam eva sarvaþ ||40||

baladevaþ : bhakty-ati÷ayena namaskàreùv alaü bhàvam avidan bahukçtvaþ praõamati namaþ purastàd iti | he sarva ! purastàt pçùñhataþ sarvata÷ ca sthitàya te namo namo 'stu | ananteti karma-dhàrayaþ | vãryaü deha-balaü vikramas tu dhã-balaü ÷astra-prayogàdi-pràvãõya-råpam | ekaü vãryàdhikaü manyataikaü ÷ikùayàdhikam iti bhãma-duryodhanàv uddi÷yokteþ | sarva-råpatvehe tum àha sarvaü samàpnoùãti | evam evoktaü ÷rã-vaiùõave -

yo 'yaü tavàgato deva samãpaü devatà-gaõaþ | 
sa tvam eva jagat-sraùñà yataþ sarva-gato bhavàn || iti ||40|| 

__________________________________________________________

BhG 11.41-42

sakheti matvà prasabhaü yad uktaü 
he kçùõa he yàdava he sakheti |
ajànatà mahimànaü tavedaü 
mayà pramàdàt praõayena vàpi ||41||

yac càvahàsàrtham asatkçto 'si 
vihàra÷ayyàsanabhojaneùu |
eko 'tha vàpy acyuta tatsamakùaü 
tat kùàmaye tvàm aham aprameyam ||42||

÷rãdharaþ : idànãü bhagavantaü kùamàpayati sakhetãti dvyàbhyàm | tvaü pràkçteþ sakhety evaü matvà prasabhaü hañhàt tiraskàreõa yad uktaü tat kùàmaye tvàm ity uttareõànvayaþ | kiü tat ? he kçùõa he yàdava he sakheti ca | sandhir àrùam | prasabhoktau hetuþ - tava mahimànaü idaü ca vi÷va-råpam ajànatà ca mayà pramàdàt praõayena snehena yad uktam iti ||41||

kiü ca yac ceti | he acyuta ! yac ca parihàsàrthaü krãóàdiùu tiraskçto 'si | ekatra ekalaþ | sakhãn vinà rahasi sthita ity arthaþ | athavà tat-samakùaü teùàü parihasatàü sakhãnàü samakùaü purato 'pi | tat sarvam aparàdha-jàtaü tvàm aprameyam acintya-prabhàvaü kùàmaye kùamàü kàrayàmi ||42||
madhusådanaþ : yato 'haü tvan-màhàtmyàparij¤ànàd aparàdhàn ajasràm akàrùaü tataþ parama-kàruõikaü tvàü praõamyàparàdha-kùamàü kàryàmãtyàha sakhetãti dvàbhyàm | tvaü mama sakhà samàna-vayà iti matvà prasabhaü svotkarùa-khyàpana-råpeõàbhibhavena yad uktaü mayà tavedaü vi÷va-råpaü tathà mahimànam ai÷varyàti÷ayam ajànatà | puü-liïga-pàñha imaü vi÷va-råpàtmakaü mahimànaü ajànatà | pramàdàc citta-vikùepàt praõayena snehena vàpi kim uktam ity àha he kçùõa he yàdava he sakheti ||41||

yac càvahàsàrtham parihàsàrthaü vihàra-÷ayyàsana-bhojaneùu vihàraþ krãóà vyàyàmo và, ÷ayyà tålikàdyàstaraõa-vi÷eùaþ, àsanaü siühàsanàdi | bhojanaü bahånàü païkàva÷anaü teùu viùaya-bhåteùu asatkçto 'si mayà paribhåto 'si ekaþ sakhãn vihàya rahasi sthito và tvam | athavà tat-samakùaü teùàü sakhãnàü samakùaü và, he 'cyuta ! sarvadà nirvikàra ! tat sarvaü vacana-råpam asat-karaõa-råpaü càparàdha-jàtaü kùàmaye kùàmayàmi tvàm aprameyam acintya-prabhàveõa nirvikàreõa ca parama-kàruõikena bhagavatà tvan-màhàtmyànabhij¤asya
mamàparàdhàþ kùantavyà ity arthaþ ||42||

vi÷vanàthaþ : hanta hantaitàdç÷a-mahà-mahai÷varyamat tvayy ahaü kçta-mahàparàdha-pu¤jo 'smãty anutàpam àviùkurvann àha sakhetãti | he kçùõeti | tvaü vasudeva-nàmno narasyàrdharathatvenàpy aprasiddhasya putraþ kçùõa iti prasiddhaþ |  he yàdaveti | yadu-vaü÷asya tava nàsti ràjatvaü, mama tu puru-vaü÷asyàsty eva ràjatvam | he sakheti | sandhir àrùaþ | tad api tvayà saha mama yat sakhyaü tatra tava paitrika-prabhàvo na hetuþ | nàpi kaulikaþ | kintu tàvaka evety abhipràyato yeat prasabhaü sa-tiraskàram uktaü mayà tat kùàmaye kùamayàmãty uttareõànvayaþ | tavedaü vi÷va-råpàtmakaü
svaråpam eva mahimànaü pramàdàd và praõayena snehena và parihàsàrthaü vihàràdiùv asatkçto 'si tvaü satyavàdã niùkapañaþ parama-sarala ity-àdi-vakroktyà tiraskçto 'si | tvam ekaþ sakhãn vinaiva rahasi | athavà tat samakùaü teùàü parihasatàü sakhãnàü samakùaü purato 'si yadà sthitas tadà jàtaü tat sarvam aparàdha-sahasraü kùàmaye | he prabho ! kùamasvety anunayàmãty arthaþ ||41-42||

baladevaþ : evam arjunaþ sahasra-÷ãrùàdi-lakùaõaü sva-sakhaü kçùõaü vilokya saüstutya praõamya ca sva-sakhyasyai÷varya-j¤àna-saümi÷ratvàt tad-anuråpam anunayati sakheti dvàbhyàm | kçùõo bhagavàn me sakhà mitram iti matvà ni÷citya tavedaü sahasra-÷ãrùatvàdi-lakùaõaü mahimànam ajànatànanubhavatà mayà pramàdàd anavadhànataþ praõayena sakhya-premõà và yat tvàü prati prasabhaü hañhàd uktam | tad idànãü kùàmaye kùamayàmi | kiü tad iti cet tatràha he kçùõety àdi | sakhetãty atra sandhi÷ chàndasaþ | etàni trãõi sambodhanàny anàdara-garbhàõi he kçùõety
atra ÷rã-pårvakatvàbhàvàt | he yàdavety atra ràjya-vaü÷yatvàbhàvàvedanàt | he sakhety atra savayastva-màtra-såcanàt | kiü ca, yac ca vihàràdiùv avahàsàrthaü parihàsàyàsatkçto 'si satya-vàk saralo niùkapañas tvam ity evaü vya¤jaka-÷abdair avaj¤àto 'si | ekaþ sakhãn vinà vijane sthitas tat samakùaü và teùàü parihasatàü sakhãnàü purato và sthita ity arthaþ | tat sarva-vacana-råpam asatkàra-råpaü vàparàdha-jàtaü kùàmaye kùamasva prabho bhagavann ity anunayàmi | he acyuteti saty apy aparàdhe 'vicyuta-sakhety arthaþ | aprameyam atarkya-prabhàvam ||41-42||
 
__________________________________________________________

BhG 11.43

pitàsi lokasya caràcarasya 
tvam asya påjya÷ ca gurur garãyàn |
na tvat-samo 'sty abhyadhikaþ kuto 'nyo 
loka-traye 'py apratima-prabhàva ||43||

÷rãdharaþ : acintya-prabhàvatvam evàha piteti | na vidyate pratimà upamà yasya so 'pratimaþ | tathàvidhaþ prabhàvo yasya tava he apratima-prabhàva | tvam asya caràcarasya lokasya pità janako 'si | ataeva påjya÷ ca guru÷ ca guror api garãyàn gurutaraþ | ato loka-traye 'pi na tvat-sama eva tàvad-anyo nàsti | parame÷varasyànyasyàbhàvàt | tvatto 'bhyadhikaþ punaþ kutaþ syàt ? ||43||

madhusådanaþ : acintya-prabhàvatàm eva prapa¤cayati pitàsãti | asya caràcarasya lokasya pità janakas tvam asi | påjya÷ càsi sarve÷varatvàt | guru÷ càsi ÷àstropadeùñà | ataþ sarvaiþ prakàrair garãyàn gurutaro 'si | ataeva na tvat-samo 'sty abhyadhikaþ kuto 'nyo loka-traye 'pi | he apratima-prabhàva ! yasya samo 'pi nàsti dvitãyasya parame÷varasyàbhàvàt tasyàdhiko 'nyaþ kutaþ syàt sarvathà na sambhàvyata evety arthaþ ||43||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : aprameyatàm àha pitàsãti | asya lokasya pità påjyo guruþ ÷àstropadeùñà ca tvam asi | ataþ sarvaiþ prakàrair garãyàn gurutaras tvam | he 'pratima-prabhàva ! ato 'smin loka-traye nikhile 'pi jagati tvat-sama eva nàsti | dvitãyasya pare÷asyàbhàvàd eva tvad-adhiko 'nyaþ kutaþ syàt ? ÷ruti÷ caivam àha na tat-sama÷ càbhyadhika÷ ca dç÷yate iti ||43|| 

__________________________________________________________

BhG 11.44

tasmàt praõamya praõidhàya kàyaü 
prasàdaye tvàm aham ã÷am ãóyam |
piteva putrasya sakheva sakhyuþ 
priyaþ priyàyàrhasi deva soóhum ||44||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | tasmàt tvàm ã÷aü jagataþ svàminam | ãóyaü tubhyam | prasàdaye prasàdayàmi | kathaü kàyaü praõidhàya dantavan nipàtya | praõamya prakarùeõa natvà | atas tvaü mahàparàdhaü soóhuü kùantum arhati | kasya kva iva ? putrasyàparàdhaü kçpayà pità yathà sahate | sakhur mitrasyàparàdhaü sakhà nirupàdhi-bandhuþ sahate | priya÷ ca priyàyà aparàdhaü tat-priyàrthaü yathà sahate tadvat ||44||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | tasmàt praõamya namaskçtya tvàü praõidhàya prakarùeõa nãcair dhçtvà kàyaü daõóavad bhåmau patitveti yàvat | prasàdaye tvàm ã÷am ãóyam sarva-stutyam aham aparàdhã | ato he deva ! piteva putrasyàparàdhaü sakheva sakhyur aparàdhaü priyaþ priyàyàþ pativratàyà aparàdhaü mamàparàdhaü tvaü soóhum kùantum arhasi ananya-÷araõatvàn mama | priyàyàrhasãty atreva-÷abda-lopaþ sandhi÷ ca chàndasaþ ||44||

vi÷vanàthaþ : kàyaü praõidhàya bhåmau daõóavan nipàtya priyàyàrhasãti sandhir àrùaþ ||44||

baladevaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | kàyaü bhåmau praõidhàya praõamyeti sàùñàïgaü praõatiü kçtvà | he deva ! mamàparàdhaü soóhum arhasi | kaþ kasyevety àha piteveti | sakheva sakhyur iti tu tadà mahai÷varyaü vãkùya svasmin dàsatva-mananàt | priyàyàrhasãti visarga-lopaþ sandhi÷ càrùaþ ||44|| 

__________________________________________________________

BhG 11.45

adçùña-pårvaü hçùito 'smi dçùñvà 
bhayena ca pravyathitaü mano me |
tad eva me dar÷aya deva råpaü 
prasãda deve÷a jagan-nivàsa ||45||

÷rãdharaþ : evaü kùamàpayitvà pràrthayate adçùña-pårvam iti dvàbhyàm | he deva pårvam adçùñaü tava råpaü dçùñvà hçùito hçùño 'smi | tathà bhayena ca me manaþ pravyathitaü pracalitam | tasmàn mama vyathà-nivçntaye tad eva råpaü dar÷aya |  he deva÷a he jagannivàsa prasanno bhava ||45||

madhusådanaþ : evam aparàdha-kùamàü pràrthya punaþ pràg-råpa-dar÷anaü vi÷varåpopasaühareõa pràrthayate adçùña-pårvam iti dvàbhyàm | kadàpy adçùña-pårvaü pårvam adçùñaü vi÷va-råpaü dçùñvà hçùito hçùño 'smi | tad-vikçta-råpa-dar÷anajena bhayena ca pravyathitaü vyàkulãkçtaü mano me | atas tad eva pràcãnam eva mama pràõàpekùayàpi priyaü råpaü me dar÷aya he deva he deve÷a he jagan-nivàsa prasãda pràg-råpa-dar÷ana-råpaü prasàdaü me kuru ||45||

vi÷vanàthaþ : yadyapy adçùña-pårvam idaü te vi÷va-råpàtmakaü vapur dçùñvà hçùito 'smi tad apy asya ghoratvàd bhayena manaþ pravyathitam abhåt | tasmàt tad eva mànuùaü råpaü mat-pràõa-koñy-adhika-priyaü màdhurya-pàràvàraü vasudeva-nandanàkàraü me dar÷aya prasãdety alaü tavaitàdç÷ai÷varyasya dar÷anàyeti bhàvaþ | deve÷eti tvaü sarvedvànàm ã÷varaþ sarva-jagan-nivàso bhavasy eveti mayà pratãtam iti bhàvaþ | atra vi÷va-råpa-dar÷ana-kàle sarva-svaråpa-måla-bhåtaü naràkàraü kçùõa-vapus tatraiva sthitam api yogamàyàcchàditatvàd arjunena na dçùñam iti gamyate ||45||

baladevaþ : atha kiü vakùi kiü cecchasãti cet tatràha adçùñeti | tvayi kçùõe sattvena j¤àtam apãdam ai÷varaü råpaü dçùñvàhaü harùito 'smi mat-sakhasyedam asàdhàraõaü råpam iti mudito 'smi mana÷ ca mama tad-ghoratva-dar÷ana-jena bhayena pravyathitaü bhavati | ata idaü pràrthayed evety àdi sarva-deva-niyantà tat-sarvàdhàraþ pare÷as tvam asãti mayà pratyakùãkçtam ataþparaü tad-antarbhàvya tad eva mad-abhãùñaü kçùõa-råpaü dar÷aya pràdurbhàvayety arthaþ ||45||

__________________________________________________________

BhG 11.46

kirãñinaü gadinaü cakra-hastam 
icchàmi tvàü draùñum ahaü tathaiva |
tenaiva råpeõa catur-bhujena 
sahasra-bàho bhava vi÷va-mårte ||46||

÷rãdharaþ : tad eva råpaü vi÷eùayann àha kirãñinam iti | kirãñavantam gadàvantaü cakra-hastaü ca tvàü draùñum icchàmi | pårvaü yathà dçùño 'si tathaiva | ataeva he sahasra-bàho | he vi÷va-mårte ! idaü vi÷va-råpam upasaühçtya tenaiva kirãñàdi-yuktena caturbhujena bhavàvirbhava | tad anena ÷rã-kçùõam arjunaþ pårvam api kirãñàdi-yuktam eva pa÷yatãti gamyate | yat tu pårvam uktaü vi÷va-råpa-dar÷ane kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca pa÷yàmãti | tad-bahu-kirãñàdy-abhipràyeõa | yad và etàvantaü kàlaü yaü tvàü kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca suprasannam apa÷yaü
tam evedànãü tejo-rà÷iü durnirãkùyaü pa÷yàmãbhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodhaþ ||46||

madhusådanaþ : tad eva råpaü vivçõoti kirãñinam iti | kirãñavantam gadàvantaü cakra-hastaü ca tvàü draùñum icchàmy ahaü tathaiva pårvavad eva | atas tenaiva råpeõa catur-bhujena vasudevàtmajatvena bhava he idànãü sahasra-bàho he vi÷va-mårte | upasaühçtya vi÷varåpaü pårva-råpeõaiva prakaño bhavety arthaþ | etena sarvadà caturbhujàdi-råpam arjunena bhagavato dç÷yata ity uktam ||46||

vi÷vanàthaþ : vi÷eùayann àha kirãñinam iti | kirãñavantam gadàvantaü cakra-hastaü ca tvàü draùñum icchàmi | pårvaü yathà dçùño 'si tathaiva | ataeva he sahasra-bàho | he vi÷va-mårte ! idaü vi÷va-råpam upasaühçtya tenaiva kirãñàdi-yuktena caturbhujena bhavàvirbhava | tad anena ÷rã-kçùõam arjunaþ pårvam api kirãñàdi-yuktam eva pa÷yatãti gamyate | yat tu pårvam uktaü vi÷va-råpa-dar÷ane kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca pa÷yàmãti | tad-bahu-kirãñàdy-abhipràyeõa | yad và etàvantaü kàlaü yaü tvàü kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca suprasannam apa÷yaü tam evedànãü
tejo-rà÷iü durnirãkùyaü pa÷yàmãbhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodhaþ ||46||
 
baladevaþ : tat kãdçg ity àha kirãñinam iti | he samprati sahasra-bàho ! he vi÷va-mårte ! idaü råpam antarbhàvya divyàbhinetç-nañavat tenaiva caturbhujena råpeõa vi÷iùñaþ san pràdurbhava ||46||

__________________________________________________________

BhG 11.47

÷rã-bhagavàn uvàca
mayà prasannena tavàrjunedaü 
råpaü paraü dar÷itam àtma-yogàt |
tejo-mayaü vi÷vam anantam 
àdyaü yan me tvad-anyena na dçùña-pårvam ||47||

÷rãdharaþ : evaü pràrthitas tam à÷vàsayan bhagavàn uvàca mayeti tribhiþ | he arjuna kim iti tvaü bibheùi ? yato mayà prasannena kçpayà tavedaü param uttamaü råpaü dar÷itam | àtmano mama yogàd yoga-màyà-sàmàrthyàt | paratvam evàha tejo-mayam |  vi÷vam vi÷vàtmakam | anantam àdyaü ca | yan mama råpaü tvad-anyena tvàdç÷àd bhaktàd anyena pårvaü na dçùñaü tat ||47||

madhusådanaþ : evam arjunena prasàdito bhaya-vàdhitam arjunam upalabhyopasaühçtya vi÷va-råpam ucitena vacanena tam à÷vàsayan ÷rã-bhagavàn uvàca mayeti tribhiþ | he 'rjuna mà bhaiùãþ | yato mayà prasannena tvad-viùaya-kçpàti÷ayavatedaü vi÷va-råpàtmakaü paraü ÷reùñhaü råpaü tava dar÷itam àtma-yogàd asàdhàraõàn nija-sàmarthyàt | paratvaü vivçõoti tejo-mayaü tejaþ-pracuraü vi÷vam samastam anantam àdyaü ca yan mama råpaü tvad-anyena kenàpi na dçùña-pårvam pårvaü na dçùñam ||47||

vi÷vanàthaþ : bho arjuna ! draùñum icchàmi te råpam ai÷varaü puruùottama iti tvat-pràrthanayaivedaü mayà mad-aü÷asya vi÷va-råpa-puruùasya råpaü dar÷itam | katham atra te manaþ pravyathitam abhåt ? yataþ prasãda prasãdety uktyà tan-mànuùam eva råpaü me didçkùase, tasmàt kim idam à÷caryaü bråùe ity àha mayeti | prasannenaiva mayà tava tubhyam evedaü råpaü dar÷itam | nànyasmai, yatas tvatto 'nyena kenàpi etan na pårvaü dçùñam | tad api tvam etan na spçhayasi kim iti bhàvaþ ||47||
 
baladevaþ : evaü pràrthito bhagavàn uvàca mayeti | he arjuna ! draùñum icchàmi te råpam ity àdi tvat-pràrthitaü prasannena mayedaü tejo-mayaü paramai÷varaü råpaü vaidåryavad abhinetç-nañavac ca tvad-abhãùñe kçùõe mayi sthitam eva tava dar÷itam | àtma-yogàn nijàcintya-÷aktyà me mama yad råpaü tvad-anyena janena pårvaü na dçùñam | tat-prasaïgàd idànãü tv anyair api devàdibhir dçùñaü bhakti-dç÷yaü mama tat-svaråpaü bhaktaü tvàü prati pradar÷ayatà mayà tvad-dçùñasya bahu-sàkùikatvàya devàdibhyo 'pi bhaktimadbhyaþ pradar÷itam | yat tu gaja-sàhvaye duryodhanàdibhir
api vi÷varåpaü dçùñaü tan nedçgvidham iti tvad-anyena na dçùña-pårvam ity uktam ||47||


__________________________________________________________

BhG 11.48

na veda-yaj¤àdhyayanair na dànair
na ca kriyàbhir na tapobhir ugraiþ |
evaü-råpaþ ÷akya ahaü nçloke 
draùñuü tvad-anyena kuru-pravãra ||48||

÷rãdharaþ : etad-dar÷anam atidurlabhaü labdhvà tvaü kçtàrtho 'sãty àha na vedeti | vedàdhyayanam avyatirekeõa yaj¤àdhyayanasyàbhàvàd yaj¤a-÷abdena yaj¤a-vidyàþ kalpa-såtràdyà lakùyante | vedànàü yaj¤a-vidyànàü càdhyayanair ity arthaþ | na ca dànaiþ | na ca kriyàbhir agnihotràdibhiþ | na cograis tapobhi÷ càndràyaõàdibhiþ | evaü-råpo 'haü tvatto 'nyena manuùya-loke draùñuü ÷akyaþ | api tu tvam eva kevalaü mat-prasàdena dçùñvà kçtàrtho 'si ||48||

madhusådanaþ : etad-råpa-dar÷anàtmakam atidurlabhaü mat-prasàdaü labdhvà kçtàrtha evàsi tvam ity àha na vedeti | vedànàü caturõàm api adhyayanair akùara-grahaõa-råpaiþ, tathà mãmàüsàkalpa-såtràdi-dvàrà yaj¤ànàü veda-bodhita-karmaõàm adhayayanair artha-vicàra-råpair veda-yaj¤àdhyayanaiþ | dànais tulã-puruùàdibhiþ | kriyàbhir agnihotràdi-÷rauta-karmabhiþ | tapobhiþ kçcchra-càndràyaõàdibhir ugraiþ kàyendriya-÷oùakatvena duùkarair evaü-råpo 'haü na ÷akyo nç-loke manuùya-loke draùñuü tvad-anyena mad-anugraha-hãnena he kuru-pravãra ! ÷akyo 'ham iti vaktavye visarga-lopa÷ chàndasaþ
| pratyekaü na-kàràbhyàso niùedha-dàóhyàya | na ca kriyàbhir ity atra ca-kàràd anukta-sàdhanàntara-samuccayaþ ||48||

vi÷vanàthaþ : tubhyaü dar÷itam idaü råpaü tu vedàdi-sàdhanair api durlabham ity àha na vedeti | tvatto 'nyena na kenàpy aham evaüråpo draùñuü ÷akyaþ | ÷akyo 'ham iti | yad-dvaya-lopàv àrùau | tasmàd alabhya-làbham àtmano matvà tvam asminn eve÷vare, sarva-durlabhe råpe mano-niùñhàü kuru | etad-råpaü dçùñvàpy alaü te punar me mànuùa-råpeõa didçkùiteneti bhàvaþ ||48||

baladevaþ : atha sahasra-÷ãrùàdi-lakùaõasyai÷vara-råpasya pumarthatàm àha na vedeti | vedànàm adhyayanair akùara-grahaõaiþ | yaj¤ànàm adhayayanair mãmàü÷à-kalpa-såtrebhyo 'rpaõaiþ | kriyàbhir agnihotràdi-karmabhiþ | tapobhiþ kçcchràdibhir ugrair deha-÷oùakatvena duùkaraiþ | ebhiþ kevalair vedàdhyayanàdibhir bhakti-yuktàt tvatto 'nyena bhakti-riktena kenàpi puüsà evaü-råpo 'haü draùñuü na ÷akyo, bhaktiü vinà bhåtàni vedàdhyayanàdãni mad-dar÷ana-sàdhanàni na bhavantãti | yad uktaü -

dharmaþ satyàdayopeto vidyà và tapasànvità |
mad-bhaktyàpetam àtmànaü na samyak prapunàti hi || iti |

tvayà tu bhaktimatà dçùña evàham anyai÷ ca bhaktimadbhir devàdibhiþ | ÷akyo 'ham iti vaktavye visarga-lopa÷ chàndasaþ | na-kàràbhyàso niùedhàóhyàrthaþ | nç-loke ity uktes tal-loke tad-bhaktà devà bahavas tad draùñuü ÷aknuvantãty uktam ||48||

__________________________________________________________

BhG 11.49

mà te vyathà mà ca vimåóha-bhàvo 
dçùñvà råpaü ghoram ãdçï mamedam |
vyapeta-bhãþ prãta-manàþ punas tvaü 
tad eva me råpam idaü prapa÷ya ||49||

÷rãdharaþ : evam api cet tavedaü ghoraü råpaü dçùñvà vyathà bhavati tarhi tad eva råpaü dar÷ayàmãty àha mà ta iti | ãdçg ãdç÷aü ghoraü madãyaü råpaü dçùñvà te à te vyathà màstu | vimåóha-bhàvo vimåóhatvaü ca màstu | vigata-bhayaþ prãta-manà÷ ca san punas tvaü tad evedaü mama råpaü prakarùeõa pa÷ya ||49||

madhusådanaþ : evaü ghoram ãdçg aneka-bàhv-àdi-yuktatvena bhayaïkaraü mama råpaü dçùñvà sthitasya te tava yà vyathà bhaya-nimittà pãóà sà mà bhåt | tathà mad-råpa-dar÷ane 'pi yo vimåóha-bhàvo vyàkula-cittatvam aparitoùaþ so 'pi mà bhåt | kintu vyapeta-bhãr apagata-bhayaþ prãta-manà÷ ca san punas tvaü tad eva caturbhujaü vàsudevatvàdi-vi÷iùñaü tvayà sadà pårva-dçùñaü råpam idaü vi÷va-råpopasaühàreõa prakañãkriyamàõaü prapa÷ya prakarùeõa bhaya-ràhityena santoùeõa ca pa÷ya ||49||

vi÷vanàthaþ : bhoþ parame÷vara ! màü tvaü kiü na gçhõàsi ? yad anicchate 'pi mahyaü punar idam eva balàd ditsasi | dçùñvedaü tavai÷varyaü mama gàtràõi vyathante, mano me vyàkulãbhavati | muhur ahaü mårcchàmi | tavàsmai paramai÷varyàya dårata eva mama namo namo 'stu, na kadàpy ahaü evaü draùñuü pràrthayiùye | kùamasva kùamasva | tad eva mànuùàkàraü vapur apårva-màdhurya-dhurya-smita-hasita-sudhà-sàra-varùi-mukha-candraü me dar÷aya dar÷ayeti vyàkulam arjunaü prati sà÷vàsam àha mà te iti ||49||

baladevaþ : yac ca tasminn eva mad-råpe saühartçtvaü mayà pradar÷itaü tat khalu drapadã-pragharùaõaü vãkùyàpi tuùõãü sthità bhãùmàdayaþ sarve tat-pragharùaõa-kupitena mayaiva nihantavyà na tu tan-nihanana-bhàras taveti bodhayitum atas tena tvaü vyathito màbhår ity àha mà te vyatheti | tad eva caturbhujaü pràrthita-råpam ||49||

__________________________________________________________

BhG 11.50

saüjaya uvàca
ity arjunaü vàsudevas tathoktvà 
svakaü råpaü dar÷ayàm àsa bhåyaþ |
à÷vàsayàm àsa ca bhãtam enaü 
bhåtvà punaþ saumyavapur mahàtmà ||50||

÷rãdharaþ : evam uktvà pràktanam eva råpaü mat-sakhaü prasannaü tava saumyaü janàrdana idànãm adhunàsmi saüvçttaþ saüjàtaþ | kim ? sa-cetàþ prasanna-cittaþ | prakçtiü svabhàvaü gata÷ càsmi ||50||

madhusådanaþ : vàsudevo 'rjunam iti pràg-uktam uktvà yathà pårvam àsãt tathà svakaü råpaü kirãña-makara-kuõóala-gadà-cakràdi-yuktaü caturbhujaü ÷rãvatsa-kaustubha-vanamàlà-pãtàmbaràdi-÷obhitaü dar÷ayàmàsa bhåyaþ punar à÷vàsayàmàsa ca bhãtam enam arjunaü bhåtvà punaþ pårvavat saumya-vapur anugra-÷arãro mahàtmà parama-kàruõikaþ sarve÷varaþ sarvaj¤a ity àdi-kalyàõa-guõàkaraþ ||50||

vi÷vanàthaþ : yathà svàü÷asya mahogra-råpaü dar÷ayàmàsa | tathà mahà-madhuraü svakaü råpaü caturbhujaü kirãña-gadà-cakràdi-yuktaü tat-pràrthitaü madhurai÷varya-mayaü bhåyo dar÷ayàmàsa | tataþ punaþ sa mahàtmà somya-vapuþ kañaka-kuõóaloùõãùa-pãtàmbara-dharo dvibhujo bhåtvà bhãtam enam à÷vàsayàmàsa ||50||

baladevaþ : tato yad abhåt tat saüjaya uvàca ity arjunam iti | vàsudevo 'rjunaü prati pårvoktam uktvà yathà saïkalpenaiva sahasra-÷iraskaü råpaü dar÷itavàn tathaiva svakaü nãlotpala-÷yàmalatvàdi-guõakaü devakã-putra-lakùaõaü caturbhujaü råpaü dar÷ayàmàsa evaü saumya-vapuþ sundara-vigraho bhåtvà bhãtam enam arjunaü punar à÷vàsayàmàsa | mahàtmà udàra-manà ||50||

__________________________________________________________

BhG 11.51


arjuna uvàca
dçùñvedaü mànuùaü råpaü tava saumyaü janàrdana |
idànãm asmi saüvçttaþ sacetàþ prakçtiü gataþ ||51||

÷rãdharaþ : tato nirbhayaþ sann arjuna uvàca dçùñvedam iti | sa-cetàþ prasanna-cittaþ | idànãü saüvçtto jàto 'smi | prakçtiü svàsthyaü ca pràpto 'smi | ÷eùaü spaùñam ||51||

madhusådanaþ : tato nirbhayaþ san arjuna uvàca dçùñvedam iti | idànãü sacetà bhaya-kçta-vyàmohàbhàvenàvyàkula-cittaþ saüvçtto 'smi tathà prakçtiü bhaya-kçta-vyathà-ràhityena svàsthyaü gato 'smi | spaùñam anyat ||51||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca mahà-madhura-mårtiü kçùõam àlokyànanda-sindhu-snàtaþ sann àha idànãm evàhaü sa-cetàþ saüvçttaþ sa-ceto abhuvaü prakçtiü gataþ svàsthyaü pràpto 'smi ||51||

baladevaþ : tato nirvyathaþ prasanna-manàþ sann arjuna uvàca dçùñvedam iti | he janàrdana tavedaü saumyaü manoj¤aü caturbhujaü råpaü dçùñvàham idànãü sa-cetàþ prasanna-cittaþ prakçtiü vyathàdy-abhàvena svàsthyaü ca gataþ saüvçtto jàto 'smi | kãdç÷aü råpam ity àha mànuùam iti | caitanyànanda-vigrahaþ kçùõo vakùyamàõa-÷ruti-smçtibhyaþ | sa hi yaduùu | pàõóaveùu dvibhujaþ kadàcic caturbhuja÷ ca krãóati | tad-ubhaya-råpasyàsya mànuùavat saüsthànàc ceùñitàc ca | mànuùa-bhàvenaiva
vyapade÷a iti pràg abhàùi ||51||

__________________________________________________________

BhG 11.52

÷rã-bhagavàn uvàca
sudurdar÷am idaü råpaü dçùñavàn asi yan mama |
devà apy asya råpasya nityaü dar÷ana-kàïkùiõaþ ||52||

÷rãdharaþ : svakçtasyànugrahasyàtidurlabhatvaü dar÷ayana bhagavàn uvàca sudurdar÷am iti | yan mama vi÷va-råpaü tvaü dçùñavàn asi | idaü sudurdar÷am atyantaü draùñum a÷akyam | yato devà apy asya råpasya nityaü sarvadà dar÷anam icchanti kevalam | na punar idaü pa÷yanti ||52||

madhusådanaþ : sva-kçtasyànugrahasyàtidurlabhatvaü dar÷ayan ÷rã-bhagavàn uvàca sudurdar÷am iti caturbhiþ | mama yad råpam idànãü tvaü dçùñavàn asi, idaü vi÷va-råpaü sudurdar÷am atyantaü draùñum a÷akyam | yato devà apy asya råpasya nityaü sarvadà dar÷ana-kàïkùiõo na tu tvam iva pårvaü dçùñavanto na vàgre drakùyantãty abhipràyaþ | dar÷anàkàïkùàyà nityatvokteþ ||52||

vi÷vanàthaþ : dar÷itasya svaråpasya màhàtmyam àha sudurdar÷am iti tribhiþ | devatà api asya dar÷anàkàïkùiõa eva na tu dar÷anaü labhante | tvaü tu naivedam api spçhayasi | man-måla-svaråpa-naràkàra-mahà-màdhurya-nityàsvàdine tvac-cakùuse katham etad coratàm ? ataeva mayà divyaü dadàmi te cakùuþ iti divyaü cakùur dattam | kintu divya-cakùur iva divyaü mano na dattam ataeva divya-cakùuùàpi tvayà na samyaktayà rocitaü man-mànuùa-råpa-mahà-màdhuryaika-gràhi-manaskatvàt | yadi divyaü mano 'pi tubhyam adàsyaü tadà deva-loka iva bhavàn apy etad vi÷varåpa påruùa-svaråpam arocayiùyad eveti bhàvaþ
||52||

baladevaþ : mayà pradar÷itaü na veda-yaj¤àdhyayaniþ ity àdinà ÷làghitaü ca sahasra-÷iraskaü mad-råpaü ÷raddadhàno mat-priya-sakho 'rjuno manuùya-bhàva-bhàvite ÷rã-kçùõe mayi kadàcid vi÷latha-bhàvo màbhåd iti bhàvena svaka-råpasya parama-puruùàrthatàm upadi÷ati sudurdar÷am iti | sahasra-÷iraskaü mad-råpaü durdar÷am eva | idaü ca mama kçùõa-råpaü sudurdar÷am | nàhaü prakà÷aþ sarvasya ity ukteþ | yat tvaü suciràd dçùñavàn asi katham evaü praty emãti cet tatràha devà apy asyeti | etac ca da÷amàdau garbha-stuty-àdinà prasiddham eva ||52||

__________________________________________________________

BhG 11.53

nàhaü vedair na tapasà na dànena na cejyayà |
÷akya evaü-vidho draùñuü dçùñavàn asi màü yathà ||53||

÷rãdharaþ : atra hetum àha nàham iti | spaùño 'rthaþ ||53||

madhusådanaþ : kasmàd devà etad-råpaü na dçùñavanto na và drakùyanti mad-bhakti-÷ånyatvàd ity àha nàham iti | na veda-yaj¤àdhyayanair ity àdinà gatàrthaþ ÷lokaþ parama-durlabhatva-khyàpanàyàbhyastaþ ||53||

vi÷vanàthaþ : kiü ca yuùmad-aspçhaõãyam apy etat svaråpam anye puruùàrtha-sàratvena ye spçhayanti, tair vedàdhyayanàdibhir api sàdhanair etaj j¤àtuü draùñuü cà÷akyam eveti pratãhãty àha nàham iti ||53||

baladevaþ : sudurlabhatàm àha nàham iti | evaüvidho devakã-sånu÷ caturbhujas tvat-sakho 'haü vedàdibhir api sàdhanaiþ kenàpi puüsà bhakti-÷ånyena draùñuü na ÷akyo yathà tvaü màü dçùñavàn asi ||53||

__________________________________________________________

BhG 11.54

bhaktyà tv ananyayà ÷akya aham evaü-vidho 'rjuna |
j¤àtuü draùñuü ca tattvena praveùñuü ca paraütapa ||54||

÷rãdharaþ : tarhi kenopàyena tvaü draùñuü ÷akya iti | tatràha bhaktyà tv iti | ananyayà mad-eka-niùñhayà bhaktyà tv evambhåto vi÷varåpo 'haü tattvena paramàrthato j¤àtuü ÷akyaþ ÷àstrataþ draùñuü pratyakùataþ praveùñuü ca tàdàtmyena ÷akyaþ | nànyair upàyaiþ ||54||

madhusådanaþ : yadi veda-tapo-dànejyàbhir draùñum a÷akyas tvaü tarhi kenopàyena draùñuü ÷akyo 'sãty ata àha bhaktyeti | sàdhanànantara-vyàvçttya-arthas tu-÷abdaþ | bhaktyaivànanyayà mad-eka-niùñhayà nirati÷aya-prãtyaivaüvidho divya-råpa-dharo 'haü j¤àtuü ÷akyo 'nanyayà bhaktyà kintu tattvena draùñuü ca svaråpeõa sàkùàtkartuü ca ÷akyo vedànta-vàkya-÷ravaõa-manana-nididhyàsana-paripàkeõa | tata÷ ca svaråpa-sàkùàtkàràd avidyà-tat-kàrya-nivçttau tattvena praveùñuü ca mad-råpatayaivàsuü càhaü ÷akyaþ | he parantapa ! aj¤àna-÷atru-damaneti prave÷a-yogyatà såcayati ||54||

vi÷vanàthaþ : tarhi kena sàdhanenaivaü pràpyata ity ata àha bhaktyà tv iti | ÷akyo 'ham iti ca | yad vayalopàvàrya | yadi nirvàõa-mokùecchà bhavet, tadà tattvena brahma-svaråpatvena praveùñum apy ananyayà bhaktyaiva ÷akyo nànyathà | j¤àninàü guõãbhåtàpi bhaktir antima-samaye j¤àna-saünyàsànàntaram urvaritàllãyasy ananyaiva bhavet tayaiva teùàü sàyujyaü bhaved iti tato màü tattvato j¤àtvà vi÷ate tad-anantaram ity atra pratipàdayiùyàmaþ ||54||

baladevaþ : abhimatàü para-bhaktaika-dç÷yatàü sphuñayann àha bhaktyeti | evaüvidho devakã-sånu÷ caturbhujo 'ham ananyayà mad-ekàntayà bhaktyà tu vedàdibhis tattvato j¤àtuü ÷akyaþ | draùñuü pratyakùaü kartuü tattvataþ praveùñuü saüyoktuü ca ÷akyaþ | puraü pravi÷atãty atra pura-saüyoga eva pratãyate | tatra vedo gopàlopaniùat | tapo maj-janmàùñamy-ekàda÷y-àdy-upoùaõam | dànaü mad-bhakta-sampradànakaü sva-bhogyànàm arpaõam | ijyà man-mårti-påjà | ÷ruti÷ caivam àha yasya deve parà bhaktiþ ity àdyà | 

tu-÷abdo 'tra bhinnopakramàrthaþ | na ca sudurdar÷am ity àdi-trayaü sahasra-÷ãrùa-råpa-param iti vàcyam | ity arjunaü ity àdi-dvayasya naràkçti-caturbhuja-svaråpa-parasyàvyavahita-pårvatvàt | tad-dvayena sahasra-÷ãrùa-råpasya vyavadhànàc ca | tatra yasya tad-eka-vàkyatàyàü nàhaü vedaiþ ity àdeþ paunarukty-àpatte÷ ca | 

yat tu divya-dçùñi-dànena liïgena naràkàràc caturbhujàt sahasra-÷ãrùõo devàkàrasyotkarùam àha tad-avicàritàbhidhànam eva devàkàrasya tasya caturbhuja-naràkàràdhãnatvàt | tattvaü ca tasya yuktam eva yaþ kàraõàrõava-jale bhajati sma yoga-nidràm iti smaraõàt | idaü naràkçti-kçùõa-råpaü saccidànandaü sarva-vedànta-vedyaü vibhuü sarvàvatàrãti pratyetavyaü -

sac-cid-ànanda-råpàya kçùõàyàkliùña-kàriõe |
namo vedànta-vedyàya gurave buddhi-sàkùiõe || [GTU 1.1]

kçùõo vai paramaü daivatam [GTU 1.3] | eko va÷ã sarvagaþ kçùõa ãóyaþ  [GTU 1.19] | eko 'pi san bahudhà yo 'vabhàti [GTU 1.19] ity àdi ÷ravaõàt | 

ã÷varaþ paramaþ kçùõaþ  saccidànanda-vigrahaþ |
anàdir àdir govindaþ sarva-kàraõa-kàraõam || [Bs 5.1]

yatràvatãrõaü kçùõàkhyaü paraü brahma naràkçti | ete càü÷a-kalàþ puüsaþ kçùõas tu bhagavàn svayaü ity àdi smaraõàc ca | 

atràpi svayam evoktaü mattaþ parataraü nànyat iti, aham àdir hi devànàü ity àdi ca | arjunena ca - paraü brahma paraü dhàma ity àdi | tasmàd atiprabhàveõa saükrànte sahasra-÷ãrùõi råpe tena saükràntaiva dçùñir gràhiõã yuktà, na tv atisaundarya-làvaõya-nidhi-naràkçti-kçùõa-råpànbhàvinã dçùñis tatra gràhiõãti bhàvena kçùõa-råpe sahasra-÷ãrùatvavad arjuna-cakùuùi tàdçg-råpa-gràhi tejastvam eva saükramitam iti mantavyam | na tu yuktyàbhàsa-làbhena haitukatvaü svãkàryam, na càrjuno 'py anya-manuùyavac carma-cakùuùkaþ | tasya bhàratàdiùu nara-bhagavad-avatàratvenàsakçd-ukteþ
| karmodbhåtayà vidyayà sa-niùñhaiþ sahasra-÷iraskaü råpaü labhyam iti durdar÷aü tat naràkçti-kçùõa-råpaü tv ananyayà bhaktyaiveti sudurdar÷aü tad uktam ||54||

__________________________________________________________
BhG 11.55

mat-karma-kçn mat-paramo mad-bhaktaþ saïga-varjitaþ |
nirvairaþ sarva-bhåteùu yaþ sa màm eti pàõóava ||55||

÷rãdharaþ : ataþ sarva-÷àstra-sàraü paramaü rahasyaü ÷çõv ity àha mat-karma-kçd iti | mad-arthaü karma karotãti mat-karma-kçt | aham eva paramaþ puruùàrtho yasya saþ | mamaiva bhakta à÷ritaþ | putràdiùu saïga-varjitaþ | nirvaira÷ ca sarva-bhåteùu | evaü bhåto yaþ sa màü pràpnoti | nànya iti ||55||

devair api sudurdar÷aü tapo-yaj¤àdi-koñibhiþ |
bhaktàya bhagavàn evaü vi÷va-råpam adar÷ayat ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
vi÷va-råpa-dar÷aü nàma ekàda÷o 'dhyàyaþ ||
||11||

madhusådanaþ : adhunà sarvasya gãtà-÷àstrasya sàra-bhåto 'rtho niþ÷reyasàrthinàm anuùñhànàya pu¤jãkçtyocyate mad iti | mad-arthaü karma veda-vihitaü karotãti mat-karma-kçt | svargàdi-kàmanàyàü satyàü katham evam iti nety àha mat-paramaþ | aham eva paramaþ pràptavyatvena ni÷cito na tu svargàdir yasya saþ | ataeva mat-pràpty-à÷ayà mad-bhaktaþ sarvaiþ prakàrair mama bhajana-paraþ | putràdiùu snehe sati katham evaü syàd iti nety àha saïga-varjitaþ | bàhya-vastu-spçhà-÷ånyaþ | ÷atruùu dveùe sati katham evaü syàd iti nety àha nivairaþ sarva-bhåteùu | apakàriùv api dveùa-÷ånyo
yaþ sa màm ety abhedena | he pàõóava ! ayam arthas tvayà j¤àtum iùño mayopadiùño nàtaþ paraü kiücit kartavyam astãty arthaþ ||55||

÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm vi÷va-råpa-dar÷ana-niråpaõaü nàma ekàda÷o 'dhyàyaþ ||
||11||

vi÷vanàthaþ : atha bhakti-prakaraõopasaühàràrthaü saptamàdhyàyàdiùu ye ye bhaktà uktàs teùàü sàmànya-lakùaõam àha mat-karma-kçd iti | saïga-varjitaþ saïga-rahitaþ ||55||

kçùõasyaiva mahai÷varyaü mamaivàsmin raõe jayaþ |
ity arjuno ni÷cikàyety-adhyàyàrtho niråpitaþ ||

iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsv ekàda÷o 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||11||

baladevaþ : atha sva-pràpti-karãm ananyàü bhaktim upadi÷ann upasaüharati mad iti | mat-sambandhinã man-mandira-nirmàõa-tad-vimàrjana-mat-puùpa-bàñã-tulasã-kànana-saüskàra-tat-sevanàdãni karmàdãni karotãti mat-karma-kçt | mat-paramo màm eva na tu svargàdikaü sva-pumarthaü jànan | mad-bhakto mac-chravaõàdi-nava-vidha-bhakti-rasa-nirataþ | saïga-varjito mad-vimukha-saüsargam asahamànaþ | sarva-bhåteùu nirvairaþ | teùv api mad-vimukheùu pratikåleùu satsu vaira-÷ånyaþ | sva-kle÷asya sva-pårvakarma-nimittakatva-vimar÷ena teùu vaira-nimittàbhàvàt | evambhåto yo màü naràkàraü kçùõam eti labhate, nànyaþ
||55||

pårõaþ kçùõo 'vatàritvàt tad-bhaktànàü jayo raõe |
bhàrate pàõóu-putràõàm ity ekàda÷a-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye ekàda÷o 'dhyàyaþ 
||11||


**********************************************************


Bhagavadgita 12

BhG 12.1

arjuna uvàca
evaü satata-yuktà ye bhaktàs tvàü paryupàsate |
ye càpy akùaram avyaktaü teùàü ke yoga-vittamàþ ||1||

÷rãdharaþ -
nirguõopàsanasyaivaü sa-guõopàsanasya ca |
÷reyaþ katarad ity etan nirõetuü dvàda÷odyamaþ ||

pårvàdhyàyànte mat-karma-kçn mat-parama [Gãtà 11.55] ity evaü bhakti-niùñhasya ÷reùñhatvam uktam | kaunteya pratijànãhãty [Gãtà 9.31] àdinà ca tatra tatra tasyaiva ÷reùñhatvaü nirõãtam | tathà teùàü j¤ànã nitya-yukta eka-bhaktir vi÷iùyata [Gãtà 7.17] ity àdinà sarvaü j¤àna-plavenaiva vçjinaü santariùyasi [Gãtà 4.36] ity àdinà ca j¤àna-niùñhasya ÷reùñhatvam uktam | evam ubhayoþ ÷raiùñhye 'pi vi÷eùa-jij¤àsayà ÷rã-bhagavantaü praty arjuna uvàca evam iti | evaü sarva-karmàrpaõàdinà satata-yuktàs tvan-niùñhàþ santo ye bhaktàs tvàü vi÷va-råpaü sarvaj¤aü sarva-÷aktiü
paryupàsate dhyàyanti | ye càpy akùaraü brahmàvyaktaü nirvi÷eùam upàsate | teùàm ubhayeùàü madhye ke 'ti÷ayena yoga-vido 'ti÷reùñhà ity arthaþ ||1||

madhusådanaþ - pårvàdhyàyànte -

mat-karma-kçn mat-paramo mad-bhaktaþ saïga-varjitaþ |
nirvairaþ sarva-bhåteùu yaþ sa màm eti pàõóava || [Gãtà 11.55] ity uktam |

tatra mac-chabdàrthe sandehaþ kiü niràkàram eva sarva-svaråpaü vastu mad-chabdenoktaü bhagavatà kiü và sàkàram iti | ubhayatràpi prayoga-dar÷anàt | 

bahånàü janmanàm ante j¤ànavàn màü prapadyate |
vàsudevaþ sarvam iti sa mahàtmà sudurlabhaþ || [Gãtà 7.19] 

ity àdau niràkàraü vastu vyapadiùñam | vi÷va-råpa-dar÷anànantaraü ca -

nàhaü vedair na tapasà na dànena na cejyayà |
÷akya evaü-vidho draùñuü dçùñavàn asi màü yathà || [Gãtà 11.53]

iti sàkàraü vastu | ubhayo÷ ca bhagavad-upade÷ayor adhikàri-bhedenaiva vyavasthayà bhavitavyam anyathà virodhàt | tatraivaü sati mayà mumukùuõà kiü niràkàram eva vastu cintanãyaü kiü và sàkàram iti svàdhikàra-ni÷cayàya sa-guõa-nirguõa-vidyayor vi÷eùa-bubhutsayà arjuna uvàca evam iti | 

evaü mat-karma-kçd [Gãtà 11.55] ity-àdy-anantarokta-prakàreõa satata-yuktà nairantaryeõa bhagavat-karmàdau sàvadhànatayà pravçttà bhaktàþ sàkàra-vastv-eka-÷araõàþ santas tvàm evaü-vidhaü sàkàraü ye paryupàsate satataü cintayanti | ye càpi sarvato viraktàs tyakta-sarva-karmàõo 'kùaraü na kùaraty a÷nute vety akùaram etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadanty asthålam anaõv ahrasvam adãrgham [BAU 3.8.9] ity àdi-÷ruti-pratiùiddha-sarvopàdhi nirguõaü brahma | ataevàvyaktaü sarva-karaõàgocaraü niràkàraü tvàü paryupàsate teùàm ubhayeùàü madhye ke yoga-vittamàþ ati÷ayena
yoga-vidaþ | yogaü samàdhiü vindanti vidantãti và yoga-vida ubhaye 'pi | teùàü madhye ke ÷reùñhà yoginaþ keùàü j¤ànaü mayànusaraõãyam ity arthaþ ||1||

vi÷vanàthaþ ---
dvàda÷e sarva-bhaktànàü j¤ànibhyaþ ÷raiùñhyam ucyate |
bhakteùv api pra÷asyante ye 'dveùàdi-guõànvitàþ ||

bhakti-prakaraõasyopakrame -

yoginàm api sarveùàü mad-gatenàntaràtmanà |
÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.47]

iti bhakteþ sarvotkarùo yathà ÷ruteþ | tathaivopasaühàre 'pi tasyà evaü sarvotkarùaü ÷rotu-kàmaþ pçcchati | evaü satata-yuktà mat-karma-kçn mat-paramaþ [Gãtà 11.55] iti tvad-ukta-lakùaõà bhaktàs tvàü ÷yàmasundaràkàraü ye ca avyaktaü nirvi÷eùam akùaraü etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadanty asthålam anaõv ahrasvam [BAU 3.8.9] ity àdi-÷ruty-uktaü brahma upàsate | teùàm ubhayeùàü yoga-vidàü madhye ke 'ti÷ayena yogavida÷ ca tva-pràntau ÷reùñham upàyaü jànanti na labhante và | te yoga-vittarà iti vaktavye yoga-vittamà ity uktir
yoga-vittaràõàm api bahånàü madhye ke yogavittamà ity arthaü bodhayati ||1||

baladevaþ -
upàyeùu samasteùu ÷uddhà bhaktir mahà-balà |
pràpayet tvarayà yan màm ity àha dvàda÷e hariþ ||

jãvàtmànaü yathàvaj j¤àtvà vij¤àya ca tad-aü÷ã harir dhyeya iti avinà÷i tu tad viddhi [Gãtà 2.17] ity àdibhir dvitãyàdiùv ekaþ panthà varõitaþ | jãvàtmànaü harer aü÷aü j¤àtvaiva tad-aü÷ã haris tac-chravaõàdi-bhaktibhir dhyeya iti mayy àsakta-manàþ pàrtha [Gãtà 7.1] ity àdibhiþ saptamàdiùu dvitãya-panthàþ pradar÷itaþ | teùv eva prayàõa-kàle [Gãtà 8.10] ity àdinà yogopasçùñà | j¤àna-yaj¤ena càpy anye [Gãtà 9.15] ity anena j¤ànopasçùñà ca bhaktir uktà | bhakti-ùañkàt pràk ùaùñhànte kevalàü bhaktim upadekùyatà yoginàm api sarveùàü [Gãtà 6.47] ity àdi-padyena svaikàntinàm
yuktatamatàü càbhihità | tatràrjunaþ pçcchati evam iti | evaü mayy àsakta-manàþ pàrtha [Gãtà 7.1] ity àdi-tvad-ukta-vidhayà satata-yuktà ye tvàü ÷yàmasundaraü kçùõaü paritaþ kàyàdi-vyàpàrair upàsate, ye càkùaraü jãva-svaråpaü cakùur-àdibhir avyaktaü paryupàsate dhàraõàdhyàna-samàdhibhiþ sàkùàt-kartum ãhante paramàtma-kàmàs teùàm ubhayeùàü madhye yoga-vittamàþ ÷ãghropàyinaþ ke bhavanti ? ayaü bhàvaþ | svànubhava-pårvakasya hari-dhyànasya bandha-målatvàt tena nirvighnà tat-pràptir ity eke | nãråpasyàtisåkùmasya jãvàtmano durdhyànatvàt kiü
tad-dhyànena ? kintu hari-bhaktir eva sarva-vighna-vimardinã hari-pràpaõãty eke | tasyàm eva niratàs teùàm ubhayeùàm upàyeùu kaþ ÷reyàn upàya iti taü bhaõeti ||1||

__________________________________________________________

BhG 12.2

÷rã-bhagavàn uvàca
mayy àve÷ya mano ye màü nitya-yuktà upàsate |
÷raddhayà parayopetàs te me yuktatamà matàþ ||2||

÷rãdharaþ -  tatra prathamàþ ÷reùñhà ity uttaraü ÷rã-bhagavàn uvàca mayãti | mayi parame÷vare sarvaj¤àdi-guõa-vi÷iùñe | mana àve÷yaikàgraü kçtvà | nitya-yuktà mad-artha-karmànuùñhànàdinà man-niùñhàþ santaþ ÷reùñhayà ÷raddhayà yuktà ye màm àràdhayanti te yuktatamà mamàbhimatàþ ||2||

madhusådanaþ - 

vi÷vanàthaþ --- tatra mad-bhaktàþ ÷reùñhà ity àha mayi ÷yàmasundaràkàre mama àve÷yàviùñaü kçtvà nitya-yuktà man-nitya-yoga-kàïkùiõaþ parayà guõàtãtayà ÷raddhayà | yad uktaü -

sàttviky àdhyàtmikã ÷raddhà karma-÷raddhà tu ràjasã |
tàmasy adharme yà ÷raddhà mat-sevàyàü tu nirguõà || [BhP 11.25.27] iti |

te me madãyà ananya-bhaktà yuktatamà yoga-vittamà ity arthaþ | tenànanya-bhaktebhyo nyånà anye j¤àna-karmàdi-mi÷ra-bhaktimanto yoga-vittarà ity artho 'bhivya¤jito bhavati | tata÷ ca j¤ànàd bhaktiþ ÷reùñhà bhaktàv apy ananya-bhaktiþ ÷reùñhety upapàditam ||2||

baladevaþ - evaü pçùñho bhagavàn uvàca mayãti | ye bhaktà mayi nãlotpala-÷yàmalatvàdi-dharmiõi svayaü bhagavati devakã-sånau mana àve÷ya nirataü kçtvà parayà dçóhayà ÷raddhayopetàþ santo màm ukta-lakùaõam upàsate | ÷ravaõàdi-lakùaõàm upàsanàü mama kurvanti | nitya-yuktà nityaü mad-yogam icchantas te mama matena yuktatamà matàþ | ÷ãghra-mat-pràpakopàyinas te ||2||

__________________________________________________________

BhG 12.3-4

ye tv akùaram anirde÷yam avyaktaü paryupàsate |
sarvatra-gam acintyaü ca kåñastham acalaü dhruvam ||3||
saüniyamyendriya-gràmaü sarvatra sama-buddhayaþ |
te pràpnuvanti màm eva sarva-bhåta-hite ratàþ ||4||

÷rãdharaþ - tarhãtare kiü na ÷reùñhà iti ? ata àha ye tv iti dvàbhyàm | ye tv akùaram paryupàsate dhyàyanti te 'pi màm eva pràpnuvantãti dvayor anvayaþ | akùarasya lakùaõam anirde÷yam ity àdi | anirde÷yaü ÷abdena nirdeùñum a÷akyam | yato 'vyaktaü råpàdi-hãnam | sarvatra-gaü sarva-vyàpi | avyaktatvàd evàcintyam | kåñasthaü kåñe màyà-prapa¤ce 'dhiùñhànatvenàvasthitam | acalaü spandana-rahitam | ataeva dhruvaü nityaü vçddhy-àdi-rahitam | spaùñam anyat ||3-4||

madhusådanaþ - nirguõa-brahma-vid-apekùayà saguõa-brahma-vidàü ko 'ti÷ayo yena ta eva yuktatmàs tavàbhimatà ity apekùàyàü tam ati÷ayaü vaktuü tan niråpakàn nirguõa-brahma-vidaþ prastauti ye tv iti dvàbhyàm | ye 'kùaram màm upàsate te 'pi màm eva pràpnuvantãti dvitãya-gatenànvayaþ | pårvebhyo vailakùaõya-dyotanàya tu-÷abdaþ | akùaraü nirvi÷eùaü brahma vàcaknavã-bràhmaõe prasiddhaü tasya samarpaõàya sapta vi÷eùaõàni | anirde÷yaü ÷abdena vyapadeùñum a÷akyaü yato 'vyaktaü ÷abda-pravçtter nirvi÷eùe pravçtty-ayogàt | kuto jàtyàdi-ràhityam ata àha sarvatra-gaü
sarva-vyàpi sarva-kàraõam | ato jàtyàdi-÷ånyaü paricchinnasya kàryasyaiva jàtyàdi-yoga-dar÷anàt | àkà÷àdãnàm api kàryatvàbhyupagamàc ca | ataevàcintyaü ÷abda-vçtter iva mano-vçtter api na viùayaþ | tasyà api paricchinna-viùayatvàt | yato vàco nivartante | apràpya manasà saha iti ÷ruteþ |

tarhi kathaü taü tv aupaniùadaü puruùaü pçcchàmi iti | dç÷yate tv agryayà buddhyà iti ca ÷rutiþ | ÷àstra-yonitvàt iti såtraü ca | ucyate, avidyà-kalpita-sambandhena ÷abda-janyàyàü buddhi-vçttau caramàyàü paramànanda-bodha-råpe ÷uddhe vastuni pratibimbite 'vidyà-tat-kàryayoþ kalpitayor nivçtty-upapatter upacàreõa viùayatvàbhidhànàt | atas tatra kalpitam aivdyà-sambandhaü pratipàdayitum àha kåñasthaü, yan mithyà-bhåtaü satyatayà pratãyate tat-kåñam iti lokair ucyate | yathà kåña-kàrùà-paõaþ kåña-sàkùitvam ity àdau | aj¤ànam api màyàkhyaü saha kàrya-prapa¤cena mithyà-bhåtam api laukikaiþ satyatayà pratãyamànaü
kåñaü tasminn àdhyàsikena sambandhenàdhiùñhànatayà tiùñhatãti kåñastham aj¤àna-tat-kàryàdhiùñhànam ity arthaþ | etena sarvànupapatti-parihàraþ kçtaþ | ataeva sarva-vikàràõàm avidyà-kalpitatvàt tad-adhiùñhànam sàkùi-caitanyaü nirvikàram ity àha acalaü calanaü vikàraþ | acalatvàd eva dhruvam apariõàmi nityam | etàdç÷aü ÷uddhaü brahma màü paryupàsate ÷ravaõena pramàõa-gatàm asambhàvanàm apohya mananena ca prameya-gatàm anantaraü viparãta-bhàvanà-nivçttaye dhyàyanti vijàtãya-pratyaya-tiraskàreõa taila-dhàràvad avicchinna-samàna-pratyaya-tiraskàreõa taila-dhàràvad avicchinna-samàna-pratyaya-pravàheõa nididhyàsana-saüj¤akena
dhyànena viùayãkurvantity arthaþ ||3||

kathaü punar viùayendriya-saüyoge sati vijàtãya-pratyaya-tiraskàro 'ta àha saüniyamya sva-viùayebhya upasaühçtyendriya-gràmaü karaõa-samudàyam | etena ÷ama-damàdi-sampattir uktà | 

viùaya-bhoga-vàsanàyàü satyàü kuta indriyàõàü tato nivçttis tatràha sarvatra viùaye samà tulyà harùa-viùàdàbhyàü ràga-dveùàbhyàü ca rahità matir yeùàü samyag-j¤ànena tat-kàraõasyàj¤ànasyàpanãtatvàd viùayeùu doùa-dar÷anàbhyàsena spçhàyà nirasanàc ca te sarvatra sama-buddhayaþ | etena va÷ãkàra-saüj¤à vairàgyam uktam | ataeva sarvatràtma-dçùñyà hiüsà-kàraõa-dveùa-rahitatvàt sarva-bhåta-hite ratàþ abhayaü sarva-bhåtebhyo mattaþ svahà iti mantreõa datta-sarva-bhåtàbhaya-dakùiõàþ kçta-saünyàsà iti yàvat abhayaü sarva-bhåtebhyo
dattvà saünyàsam àcaret iti smçteþ | evaüvidhàþ sarva-sàdhana-sampannàþ santaþ svayaü brahma-bhåtà nirvicikitsena sàkùàtkàreõa sarva-sàdhana-phala-bhåtena màm akùaraü brahmaiva te pràpnuvanti | pårvam api mad-råpà eva santo 'vidyà-nivçttyà mad-råpà eva tiùñhantãty arthaþ | brahmaiva san brahmàpy eti, brahma veda brahmaiva bhavati ity-àdi-÷rutibhyaþ | ihàpi ca j¤ànã tv àtmaiva me matam [Gãtà 7.14] ity uktam ||3-4||

vi÷vanàthaþ --- madãya-nirvi÷eùa-brahma-svaråpopàsakàs tu duþkhitatvàt tato nyånà ity àha ye tv iti dvàbhyàm | akùaraü brahma anirde÷ya-÷abdena vyapadeùñum a÷akyam | yato 'vyaktaü råpàdi-hãnam | sarvatra-gaü sarva-de÷a-vyàpi | acintyaü tarkàgamyam | kåñasthaü sarva-kàla-vyàpi | eka-råpatayà tu yaþ kàla-vyàpi sa kåñasthaþ ity amaraþ | acalaü vçddhy-àdi-rahitam | dhruvaü nityam | màm evety akùarasya tasya matto bhedàbhàvàt ||3-4||

baladevaþ - ye tu sva-sàkùàt-kçti-pårvikàü mad-upàsanàü na kurvanti, teùàm api mat-pràptiþ syàd eva kintv atikle÷enàticireõaivàntas tebhyo 'pakçùñàs ta ity àha ye tv iti tribhiþ | ye tv akùara-svàtma-caitanyam eva pårvam upàsate | teùàm adhikataraþ kle÷a iti sambandhaþ | akùaraü vi÷inaùñi anirde÷yaü dehàd bhinnatvena dehàbhidhàyibhir deva-mànavàdi-÷abdair nirdeùñum a÷akyam | avyaktaü cakùur-àdy-agocaraü pratyak sarvatra-gaü dehendriya-pràõa-vyàpi | acintyaü tarkàgamyaü ÷ruti-màtra-vedyam j¤àna-svaråpam eva j¤àtç-svaråpam acalaü j¤ànatvàd api calana-rahitam
| dhruvaü paramàtmaika-÷eùatàyàü sarvadà sthiram | akùaropàsane vidhim àha saüniyamyeti | karaõa-gràmaü ÷rotràdãndriya-vçndaü saüniyamya ÷abdàdi-saücàrebhyas tad-vyàpàrebhyaþ pratyàhçtya sarvatra suhçn-mitràry-udàsãnàdiùu sama-buddhayas tulya-dçùñayaþ | yad và, sarveùu cetanàcetaneùu vastuùu sthite same brahmaõi buddhir yeùàü bhåtànàü hite upakàre ratàþ sarveùàü ÷aü bhåyàd iti yathàyathaü yatamànàþ evaü svàtma-sàkùàtkçti-pårvikàyàü mad-bhaktau mad-arpita-karma-lakùaõàyàü
ye pravartante, te 'pi màm eva pàramai÷varya-pradhànaü pràpunuvantãti nàsti saü÷ayaþ ||3-4||

__________________________________________________________

BhG 12.5

kle÷o 'dhikataras teùàm avyaktàsakta-cetasàm |
avyaktà hi gatir duþkhaü dehavadbhir avàpyate ||5||

÷rãdharaþ - nanu ca te 'pi cet tvàm eva pràpnuvanti tarhãtareùàü yuktatamatvaü kuta ity apekùàyàü kle÷àkle÷a-kçtaü vi÷eùam àha kle÷a iti tribhiþ | avyakte nirvi÷eùe 'kùara àsaktaü ceto yeùàü teùàü kle÷o 'dhikataraþ | hi yasmàd avyakta-viùayà gatir niùñhà dehàbhimànibhir duþkhaü yathà bhavaty evam avàpyate | dehàbhimàninàü nityaü pratyak-pravaõatvasya durghañatvàd iti ||5||

madhusådanaþ - idànãm etebhyaþ pårveùàm ati÷ayaü dar÷ayann àha kle÷a iti | pårveùàm api viùayebhya àhçtya saguõe mana-àve÷e satataü tat-karma-paràyaõatve ca para-÷raddhopetatve ca kle÷o 'dhiko bhavaty eva | kintu avyaktàsakta-cetasàü nirguõa-brahma-cintana-paràõàü teùàü pårvokta-sàdhanavatàü kle÷a  àyàso  'dhikataro  'ti÷ayenàdhikaþ | 

atra svayam eva hetum àha bhagavàn -- avyaktà hi gatiþ | hi yasmàd akùaràtmakaü gantavyaü phala-bhåtaü brahma duþkhaü yathà syàt tathà kçcchreõa dehavadbhir deha-mànibhir avàpyate | sarva-karma-saünyàsaü kçtvà gurum upasçtya vedànta-vàkyànàü tena tena vicàreõa tat-tad-bhrama-niràkaraõe mahàn prayàsaþ | pratyakùa-siddhas tataþ kle÷o 'dhikataras teùàm ity uktam | yadyapy ekam eva phalaü tathàpi ye duùkareõopàyena pràpnuvanto bhavanti ÷reùñhà ity abhipràyaþ ||5||

vi÷vanàthaþ --- tarhi kenàü÷ena teùàm apakarùas tatràha kle÷a iti | na kenàpi vyajyata ity avyaktaü brahma tatraivàsakta-cetasàü tad evànububhåùåõàü teùàü tat-pràntau kle÷o 'dhikataraþ | hi yasmàd avyaktà gatiþ kenàpi prakàreõa vyaktãbhavatisà gatir dehavadbhir jãvair duþkhaü yathà bhavaty evam avàpyate | tathà hãndriyàõàü ÷abdàdi-j¤àna-vi÷eùa eva ÷aktiþ | na tu vi÷eùatara-j¤ànam iti | ata indriya-nirodhas teùàü nirvi÷eùa-j¤ànam icchatàm ava÷ya-kartavya eva | indriyàõàü nirodhas tu srotasvatãnàm iva sroto-nirodho duùkara eva | yad uktaü sanatkumàreõa -

yat-pàda-païkaja-palà÷a-vilàsa-bhaktyà
karmà÷ayaü grathitam udgrathayanti santaþ |
tadvan na rikta-matayo yatayo |pi ruddha-
sroto-gaõàs tam araõaü bhaja vàsudevam || [BhP 4.22.39]

kle÷o mahàn iha bhavàrõavam aplave÷àü
ùaó-varga-nakram asukhena titãrùanti |
tat tvaü harer bhagavato bhajanãyam aïghriü
kçtvoóupaü vyasanam uttara dustaràrõam || [BhP 4.22.40] iti | 

tàvatà kle÷enàpi sà gatir yadyapy avàpyate | tad api bhakti-mi÷reõaiva | bhagavati bhaktiü vinà kevala-brahmopàsakànàü tu kevala-kle÷a eva làbho na tu brahma-pràptiþ | yad uktaü brahmaõà -

teùàm asau kle÷ala eva ÷iùyate
nànyad yathà sthåla-tuùàvaghàtinàm | [BhP 10.14.4] iti ||5||

baladevaþ - nanu te 'pi cet tvàm eva pràpnuyus tarhi pårveùàü yuktatamatvaü kiü nibandhanam ? tatràha kle÷o 'dhiketi | avyaktàsakta-cetasàm atisåkùma-nãråpa-jãvàtma-samàdhi-nirata-manasàü teùàm adhikataraþ kle÷aþ | yadyapi pårveùàm api tat-tan-mad-bhakty-asaïga-samàcàro mad-anya-viùayebhyaþ karaõànàü pratyàhàra÷ ca kle÷o 'sty eva, tathài tatrànanda-mårter mama sphuraõàn na kle÷atayà vibhàti | kuto 'dhikataratvaü suduràpàstam ?  hi yasmàd avyaktà gatir avyaktàkùara-viùayà mano-vçttir dehavadbhir dehàbhimànibhir janair duþkhaü yathà syàt tathàvàpyate | dehavantaþ khalu sthåla-deham eva suciràd àtmatvenànu÷ãlitavantaþ
katham aõu-caitanyaü sucirojjhita-vimar÷am àtmatvenànu÷ãlituü prabhaveyur iti bhàvaþ | 

yat tv atra vyàcakùate | sa-guõaü nirguõaü ceti dviråpaü brahma | tatra saguõopàsanam àkàravad-viùayatvàt sukaram apramàdaü ca | nirguõopàsanaü tu tattvàbhàvàd duþkha-karaü sa-pramàdaü ca | tac ca nirguõaü brahmàkùara-÷abdenocyate | nairguõya-pratipattaye sapta vi÷eùaõàni anirde÷yaü vedàgocaraü, yato 'vyaktaü jàtyàdi-÷ånyam | sarvatra-gaü vyàpi | acintyaü manasàpy agamyam | ÷ruti÷ ca - yato vàco nivartante apràpya manasà saha [TaittU 2.4.1] ity àdyà | kåñasthaü mithà-bhåtam api satyavat pratãtaü jagat kåñam ucyate | yathà kåtakàrùàpaõàdi | tasminn àdhyàsika-sambandhenàdhiùñhànatayà
sthitam | acaram avikàram ato dhruvaü nityam iti | tad-vidàü khalu guråpasatti-pårvakopaniùad-vicàra-tad-artha-manana-tan-nididhyàsanair mahàn kle÷aþ | 

pårveùàü tu tair vinaiva guråkta-bhagavat-prasàdàvirbhåtenàj¤àna-tat-kàrya-vimardinà vij¤ànena bhagavat-svaråpa-bhåta-nirguõàkùaràtmaikya-lakùaõà muktir iti phalaikye 'pi kle÷àkle÷àbhyàm apakarùotkarùàv iti | tad idaü mandaü gati-sàmànyàt iti såtre brahmaõo dvairåpya-niràsàt | yathà tad akùaram adhigamyate iti tasya veda-vedyatva-÷ravaõàt | yato vàcaþ ity àde kàrtsnyàgocaratvàrthatvàt | pravçtti-nimittàbhàvena nirguõasyàpramàõatvàt taucchyàc ca lakùyatvaü tu na, sarva-÷abda-vàcyatva-svãkàràt | sadaikàvasthasya vastunaþ kåñasthatvenàbhidhànàn na ca jagat kåñam | 

     kavir manãùã paribhåþ svayambhur 
yàthàtathyato 'rthàn vyadadhàc chà÷vatãbhyaþ samàbhyaþ [ä÷opaniùad 8]

ity àdau tasya satyatva-÷ravaõàt | ya÷odà-stanandhaya-vibhu-cid-vigrahasya para-brahmatva-÷ravaõena tad-anta-stha-nirguõàkùara-kalpanasya ÷raddhà-jàóya-kçtatvàt ||5||

__________________________________________________________

Verses6-7

ye tu sarvàõi karmàõi mayi saünyasya mat-paràþ |
ananyenaiva yogena màü dhyàyanta upàsate ||6||
teùàm ahaü samuddhartà mçtyu-saüsàra-sàgaràt |
bhavàmi na ciràt pàrtha mayy àve÷ita-cetasàm ||7||

÷rãdharaþ - mad-bhaktànàü tu mat-prasàdàd anàyàsenaiva siddhir bhavatãty àha ye tv iti dvàbhyàm | ye mayi parame÷vare sarvàõi karmàõi saünyasya samarpya mat-parà bhåtvà | màü dhyàyantaþ | ananyena na vidyate 'nyo bhajanãyo yasmiüs tenaiva | ekànta-bhakti-yogenopàsata ity arthaþ ||6||

teùàm iti | evaü mayy àve÷itaü ceto yais teùàm | mçtyu-yuktàt saüsàra-sàgaràd ahaü samyag uddhartàcireõa bhavàmi ||7||

madhusådanaþ - nanu phalaikye kle÷àlpatvàdhikyàbhyàsam utkarùa-nikarùau syàtàü, tad eva tu nàsti nirguõa-brahma-vidàü hi phalam avidyà-tat-kàrya-nivçttyà nirvi÷eùa-paramànanda-bodha-brahma-råpatà | saguõa-brahma-vidàü tv adhiùñhàna-pramàyà abhàvenàvidyà-nivçtty-abhàvàd ai÷varya-vi÷eùaþ kàrya-brahma-loka-gatànàü phalam | ataþ phalàdhikyàrtham àyàsàdhikyaü na nyånatàm àpàdayatãit cet, na suguõopàsanayà nirasta-sarva-pratibandhànàü vinà guråpade÷aü vinà ca ÷ravaõa-manana-nididhyàsanàdy-àvçtti-kle÷aü svayam àvirbhåtena vedànta-vàkyene÷vara-prasàda-sahakçtena tattva-j¤ànodayàd avidyà-tat-kàrya-nivçttyà brahma-loka evai÷varya-bhogànte
nirguõa-brahma-vidyà-phala-parama-kaivalyopapatteþ | sa etasmàj jãva-ghanàt paràtparaü puri÷ayaü puruùam ãkùate iti ÷ruteþ sa pràpta-hiraõyagarbhai÷varyo bhogànta etasmàj jãva-ghanàt sarva-jãva-samaùñi-råpàt paràc chreùñhàd dhiraõyagarbhàt paraü vilakùaõaü ÷reùñhaü ca puri÷ayaü sva-hçdaya-guhà-niviùñaü puruùaü pårõaü pratyag-abhinnam advitãyaü paramàtmànam ãkùate svayam àvirbhåtena vedànta-pramàõena sàkùàtkaroti, tàvatà ca mukto bhavatãty arthaþ | tathà ca vinàpi pràg-ukta-kle÷ena saguõa-brahma-vidàm ã÷vara-prasàdena nirguõa-brahma-vidyà-phala-pràptir itãmam
artham àha ye tv iti dvyàbhyàm |

tu-÷abda uktà÷aïkà-nivçtty-arthaþ | ye sarvàõi karmàõi mayi saünyasya saguõe vàsudeve samarpya mat-parà ahaü bhagavàn vàsudeva eva paraþ prakçùñaþ prãti-viùayo yeùàü te tathà santo 'nanyenaiva yogena na vidyate màü bhagavantaü muktvànyad-àlambanaü yasya tàdç÷enaiva yogena samàdhinaikànta-bhakti-yogàpara-nàmnà màü bhagavantaü vàsudevaü sakala-saundarya-sàra-nidhànam ànanda-ghana-vigrahaü dvibhujaü caturbhujaü và samasta-jana-mano-mohinãü muralãm antimanoharaiþ saptabhiþ svarair àpårayantaü và dara-kamala-kaumodakã-rathàïga-saïgi-pàõi-pallavaü và
narasiüha-ràghavàdi-råpaü và yathà-dar÷ita-vi÷va-råpaü và dhyàyanta upàsate samànàkàram avicchinnaü citta-vçtti-pravàhaü saütanvate samãpa-vartitayà 'sate tisñhanti và tesàü mayy àve÷ita-cetasàü mayi yathokta àve÷itam ekàgratayà prave÷itaü ceto yais teùàm ahaü satatopàsito bhagavàn mçtyu-saüsàra-sàgaràm mçtyu-yukto yaþ saüsàro mithyà-j¤àna-tat-kàrya-prapa¤caþ sa eva sàgarà iva duruttaras tasmàt samuddhartà samyag anàyasenordhve sarva-bàdhàv adhibhåte ÷uddhe brahmaõi dhartà dhàrayità j¤ànàvaùñambha-dànena bhavàmi na ciràt kùipram eva tasminn eva janmani | he pàrtheti sambodhanam à÷vàsàrtham ||6-7||

vi÷vanàthaþ --- bhaktànàü tu j¤ànaü vinaiva kevalayà bhaktyaiva sukhena saüsàràn muktir ity àha ye tv iti | mayi yat prànty arthaü saünyasya tyaktvà saünyàsa-÷abdasya tyàgàrthatvàt | ananyenaiva j¤àna-karma-tapasyàdi-rahitenaiva yogena bhakti-yogena yad uktaü yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat [BhP 11.20.32] ity anantaram |

sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà |
svargàpavargaü mad-dhàma katha¤cid yadi và¤chati || [BhP 11.20.33] iti |

nanu tad api teùàü saüsàra-taraõe kaþ prakàra iti cet ? satyaü | teùàü saüsàra-taraõa-prakàre jij¤àsà naiva j¤àyate | yatas tat-prakàraü vinaivàham eva tàüs tàrayiùyàmãty àha teùàm iti | tena bhagavato bhakteùv eva vàtsalyaü na tu j¤àniùv iti dhvaniþ ||6-7||

baladevaþ - tathàtma-yàthàtmyaü ÷rutvaivàtmàü÷ino mama kevalàü bhaktiü ye kurvanti, na tv àtma-sàkùàtkçtaye prayatante, teùàü tu kevalayà mad-bhaktyaiva mat-pràptir acireõaiva syàd ity àha ye tv iti dvàbhyàm | ye mad-ekàntino mayi mat-pràpty-arthaü sarvàõi sva-vihitàny api karmàõi saünyasya bhakti-vikùepakatva-buddhyà parityajya mat-parà mad-eka-puruùàrthàþ santo 'nanyena kevalena mac-chravaõàdi-lakùaõena yogenopàyena màü kçùõam upàsate | tal-lakùaõàü mad-upàsanàü kurvanti dhyàyantaþ ÷ravaõàdi-kàle 'pi man-niviùña-manasaþ | teùàü mayy àve÷ita-cetasàü
mad-ekànurakta-manasàü bhaktànàm aham eva mçtyu-yuktàt saüsàràt sàgaravad dustaràt samuddhartà bhavàmi | na ciràt tvarayà tat-pràpti-vilambàsahamànas tàn ahaü garuóa-skandham àropya sva-dhàma pràpayàmãty arcir-àdi-nirapekùà teùàü mad-dhàma-pràptiþ -

     nayàmi paramaü sthànam arcir àdi-gatiü vinà |
     garuóa-skandham àropya yatheccham anivàritaþ || iti vàràha-vacanàt |

karmàdi-nirapekùàpi bhaktir abhãùña-sàdhikà-

     yà vai sàdhana-sampattiþ puruùàrtha-catuùñaye |
tayà vinà tad àpnoti naro nàràyaõà÷rayaþ || iti nàràyaõãyàt |

     sarva-dharmojjhità viùõor nàma-màtraika-jalpakàþ | 
     sukhena yàü gatiü yànti na tàü sarve 'pi dhàrmikàþ || iti pàdmàc ca ||6-7||

__________________________________________________________

BhG 12.8

mayy eva mana àdhatsva mayi buddhiü nive÷aya | 
nivasiùyasi mayy eva ata årdhvaü na saü÷ayaþ ||8||

÷rãdharaþ - yasmàd evaü tasmàt mayy eveti | mayy eva saïkalpa-vikalpàtmakaü mana àdhatsva sthirãkuru | buddhim api vyavasàyàtmikàü mayy eva nive÷aya | evaü kurvan mat-prasàdena labdha-j¤ànaþ san ata ata årdhvaü dehànte mayy eva nivasiùyasi nivatsyasi | yad àtmanà vàsaü kariùyasi | nàtra saü÷ayaþ | yathà ca ÷rutiþ dehànte devaþ paraü brahmà tàrakaü vyacaùñe iti ||8||

madhusådanaþ - tad evam iyatà prabandhena saguõopàsanàü stutvedànãü vidhatte mayy eveti | mayy eva saguõe brahmaõi manaþ saïkalpa-vikalpàtmakam àdhatsva sthàpaya sarvà manovçttãr mad-viùayà eva kuru | eva-kàrànuùaïgena mayy eva buddhim adhyavasàya-lakùaõàü nive÷aya | sarvà buddhi-vçttãr mad-viùayà eva kuru, viùayàntara-parityàgena sarvadà màü cintayety arthaþ | tataþ kiü syàd ity ata àha nivasiùyasi nivatsyasi labdha-j¤ànaþ san mad-àtmanà mayy eva ÷uddha ata årdhvam etad-dehànte na saü÷ayo nàtra pratibandha-÷aïkà kartavyety arthaþ | eva ata årdhvam ity atra sandhy-abhàvaþ ÷loka-påraõàrthaþ ||8||

vi÷vanàthaþ --- yasmàn mad-bhaktir eva ÷reùñhà tasmàt tvaü bhaktim eva kurv iti tàm upadi÷ati mayy eveti tribhiþ | eva-kàreõa nirvi÷eùa-vyàvçttiþ | mayi ÷yàmasundare pãtàmbare vanamàlini mana àdhatsva mat-smaraõaü kurv ity arthaþ | tathà buddhiü vivekavatãü nive÷aya man-mananaü kurv ity arthaþ | tac ca mananaü dhyàna-pratipàdaka-÷àstra-vàkyànu÷ãlanam | tata÷ ca mayy eva nivasiùyasãti chàndasam | mat-samãpa eva nivàsaü pràpnoùãty arthaþ ||8||

baladevaþ -- yasmàd evaü tasmàt tvaü mayy eva na tu svàtmani mana àdhatsva samàhitaü kuru | buddhiü mayi nive÷ayàrpaya | evaü kurvàõas tvaü mayy eva mama kçùõasya sannidhàv eva nivatsyasi, na tu sa-niùñhavat sargàdikam anubhavann ai÷varya-pradhànaü màü pràpsyasãty arthaþ ||8||


__________________________________________________________

BhG 12.9

atha cittaü samàdhàtuü na ÷aknoùi mayi sthiram |
abhyàsa-yogena tato màm icchàptuü dhanaüjaya ||9||

÷rãdharaþ - atrà÷aktaü prati sugamopàyam àha atheti | sthiraü yathà bhavaty evaü mayi cittaü dhàrayituü yadi ÷akto na bhavasi tarhi vikùiptaü cittaü punaþ punaþ pratyàhçtya mad-anusmaraõa-lakùaõo yo 'bhyàsa-yogas tena màü pràptum iccha | prayatnaü kuru ||9||

madhusådanaþ - idànãü saguõa-brahma-dhyànà÷aktànàm a÷akti-tàratàmyena prathamaü pratimàdau bàhye bhagavad-dhyànàbhyàsas tad-a÷aktau bhàgavata-dharmànuùñhànaü tad-a÷aktau sarva-karma-phala-tyàga iti trãõi sàdhanàni tribhiþ ÷lokair vidhatte atheti | atha pakùàntare sthiraü yathà syàt tathà cittaü samàdhàtuü sthàpayituü mayi na ÷aknoùi cet tata ekasmin pratimàdàv àlambane sarvataþ samàhçtya cetasaþ punaþ punaþ sthàpanam abhyàsas tat-pårvako yogaþ samàdhis tenàbhyàsa-yogena màm àptum iccha yatasva | he dhana¤jaya ! bahån ÷atrån jitvà dhanam àhçtavàn asi ràjasåyàdy-artham ekaü manaþ-÷atruü jitvà
tatva-j¤àna-dhanam àhariùyasãti na tavà÷caryam iti sambodhanàrthaþ ||9||

vi÷vanàthaþ --- sàkùàt smaraõàsamarthaü prati tat-pràpty-upàyam àha atheti | abhyàsa-yogenànyatrànyatra gatam api manaþ punaþ pratyàhçtya mad-råpa eva sthàpanam abhyàsaþ | sa eva yogas tena  | pràkçtatvàd iti kutsita-råpa-rasàdiùu calantyà manonadyàs teùu calanaü nirudhya atisubhadreùu madãya-råpa-rasàdiùu tac-calanaü ÷anaiþ ÷anaiþ sampàdayety arthaþ | he dhana¤jayeti bahån ÷atrån jitvà dhanam àhçtavatà tvayà mano 'pi jitvà dhyàna-dhanaü grahãtuü ÷akyam eveti bhàvaþ ||9||

baladevaþ - nanu gaïgeva yeùàü mano-vçtti-rodhavatã teùàü tvat-pràptis tvarayà syàn mama tu tàdç÷ã na tad-vçttis tataþ kathaü seti cet tatràha atheti | sthiraü yathà syàt tathà mayi cittaü samyag anàyàsenàdhàtum arpayituü na ÷aknoùi cet tato 'bhyàsa-yogena màm àptum iccha yatasva | tato 'nyatra gatasya manasaþ pratyàhçtya ÷anaiþ ÷anair mayi sthàpanam abhyàsas tena manasi mat-pravaõe sati mat-pràptiþ sulabhà syàd iti bhàvaþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 12.10

abhyàse 'py asamartho 'si mat-karma-paramo bhava |
mad-artham api karmàõi kurvan siddhim avàpsyasi ||10||

÷rãdharaþ - yadi punar naivaü tatràha abhyàsa iti | yadi punar abhyàse 'py a÷akto 'si tarhi mat-prãty-arthàni yàni karmàõi ekàda÷y-upavàsa-vrata-caryà-påjà-nàma-saïkãrtanàdãni tad-anuùñhànam eva paramaü yasya tàdç÷o bhava | evaü-bhåtàni karmàõy api mad-arthaü kurvan mokùaü pràpsyasi ||10||

madhusådanaþ - mat-prãõanàrthaü karma mat-karma ÷ravaõa-kãrtanàdi-bhàgavata-dharmas tat-paramas tad-eka-niùñho bhava | abhyàsàsamarthye mad-arthaü bhàgavata-dharma-saüj¤akàni karmàõy api kurvan siddhiü brahma-bhàva-lakùaõàü sattva-÷uddhi-j¤ànotpatti-dvàreõàvàpsyasi ||10||

vi÷vanàthaþ --- abhyàse 'pãti yathà pitta-dåùità rasanà matsyaõóikàü necchati | tathaivàvidyà-dåùitaü manas tad-råpàdikaü madhuram api na gçhõàtãty atas tena durgraheõa mahà-prabalena manasà saha yoddhuü mayà naiva ÷akyata iti manyase ced iti bhàvaþ | mat-karmàõi paramàõi yasya saþ | karmàõi madãya-÷ravaõa-kãrtana-vandanàrcana-man-mandira-màrjanàbhyukùaõa-puùpàharaõàdi-paricaraõàdi kurvan vinàpi mat-smaraõaü siddhiü premavat-pàrùadatva-lakùaõàü pràpsyatãti ||10||
baladevaþ - nanu vàyor iva manaso 'ticàpalyàt tasya pratyàhàre mama na ÷aktir iti cet tatràha abhyàse 'pãti | ukta-lakùaõe 'bhyàse 'pi cet tvam asamarthas tarhi mat-karmàõi paramàõi pumartha-bhåtàni yasya tàdç÷o bhava | tàni ca man-niketa-nirmàõa-mat-puùpa-bàñã-secanàdãni pårvam uktàni | evaü sukaràõi mad-arthàni karmàõi kurvàõas tvaü tatra taràti-manoj¤a-man-mårty-udde÷a-mahimnà tàdç÷e mayi nirata-manàþ saüsiddhiü mat-sàmãpya-lakùaõàm avàpsyasãty atisugamo 'yam upàyaþ ||10||

__________________________________________________________

BhG 12.11

athaitad apy a÷akto 'si kartuü mad-yogam à÷ritaþ |
sarva-karma-phala-tyàgaü tataþ kuru yatàtmavàn ||11||

÷rãdharaþ - atyantaü bhagavad-dharma-pariniùñhàyàm a÷aktasya pakùàntaram àha atheti | yady etad api kartuü na ÷aknoùi tarhi mad-ayogaü mad-eka-÷araõatvam à÷ritaþ san sarveùàü dçùñàdçùñàrthànàm àva÷yakànàü càgnihotràdi-karmaõàü phalàni niyata-cittaü bhås tvà parityaja | etad uktaü bhavati mayà tàvad ã÷varàj¤ayà yathà-÷akti karmàõi kartavyàni | phalaü tàvad dçùñam adçùñaü và parame÷varàdhãnam ity evaü mayi bhàram àropya phalàsaktiü parityajya vartamàno mat-prasàdena kçtàrtho bhaviùyasãti ||11||

madhusådanaþ - atha bahir-viùayàkçùña-cetastvàd etan-mat-karma-paratvam api kartuü na ÷aknoùi, tato mad-yogaü mad-eka-÷araõatvam à÷rito mayi sarva-karma-samarpaõaü mad-yogas taü và÷ritaþ san yatàtmavàn yataþ saüyata-sarvendriya àtmavàn vivekã ca san sarva-karma-phala-tyàgaü kuru phalàbhisandhiü tyajety arthaþ ||11||
vi÷vanàthaþ --- etad api kartum a÷akta÷ cet tarhi mad-yogam à÷rito mayi sarva-karma-samarpaõam | mad-yogas tam à÷ritaþ san sarva-karma-phala-tyàgaü prathama-ùañkoktaü kuru | ayam arthaþ -- prathama-ùañke bhagavad-arpita-niùkàma-karma-yoga eva mokùopàya uktaþ | dvitãya-ùañke 'smin bhakti-yoga eva bhagavat-pràpty-upàya uktaþ | sa ca bhakti-yogo dvividhaþ - bhagavan-niùñho 'ntaþ-karaõa-vyàpàro, bahiùkaraõa-vyàpàra÷ ca | tatra prathamas trividhaþ - smaraõàtmako, mananàtmaka÷ càkhaõóa-smaraõàsàmarthye tad-anuràginàü tad-abhyàsa-råpaü ceti trika evàyaü manda-dhiyàü durgamaþ
| sudhiyàü niraparàdhànàü tu sugama eva | dvitãyaþ ÷ravaõa-kãrtanàtmakaü tu sarveùàü sugama evopàyaþ | evam ubhayopàya-vanto 'dhikàriõaþ sarvataþ prakçùñà dvitãya-ùañke 'sminn uktàþ | etat-kçtya-samarthà indriyàõàü bhagavan-niùñhãkçtàv a÷raddhàlava÷ ca bhagavad-arpita-niùkàma-karmiõaþ prathama-ùañkotàdhikàriõo 'smàn nikçùñà eveti ||11||

baladevaþ - atha mahàkulãnatva-loka-mukhyatvàdinà pratibandhena bàdhitas tvam anyo vai tan-man-niketa-vimàrjanàdi-mat-prãtikara-mati-sukaram api karma cet kartum a÷akto 'si tato mad-yogaü mac-charaõatàm à÷ritaþ san sarveùàm anuùñhãyamànànàü karmaõàü phala-tyàgaü kuru yatàtmavàn vijita-manà bhåtvà, tathà ca phalàbhisandhi-÷ånyair agnihotra-dar÷a-paurõamàsy-àdibhir mad-àràdhana-råpaiþ karmabhir viùa-tantuvad-antar-abhyuditena j¤ànena sva-paràtmanoþ ÷eùa-÷eùi-bhàve 'bhyudite sva-÷eùiõi sarvottamatvena vidite ÷anaiþ ÷anaiþ paràpi bhaktiþ syàd iti | evam eva vakùyati yataþ pravçttir bhåtànàü ity àdinà
mad-bhaktiü labhate paràm ity anena ||11||

__________________________________________________________

BhG 12.12

÷reyo hi j¤ànam abhyàsàj j¤ànàd dhyànaü vi÷iùyate |
dhyànàt karma-phala-tyàgas tyàgàc chàntir anantaram ||12||

÷rãdharaþ - tam imaü phala-tyàgaü stauti ÷reya iti | samyag-j¤àna-rahitàd abhyàsàt yukti-sahitopade÷a-pårvakaü j¤ànaü ÷reùñham | tasmàd api tat-pårvaü dhyànaü vi÷iùñam | tatas tu taü pa÷yati niùkalaü dhyàyamàna iti ÷ruteþ | tasmàd apy ukta-lakùaõaþ karma-phala-tyàgaþ ÷reùñhaþ | tasmàd evaübhåtàt karma-phala-tyàgàt karmasu tat-phaleùu càsakti-nivçttyà mat-prasàdena ca samanantaram eva saüsàra-÷àntir bhavati ||12||

madhusådanaþ - idànãm atraiva sàdhana-vidhàna-prayavasànàd imaü sarva-phala-tyàgaü stauti ÷reya iti | ÷reyaþ pra÷asyataraü hi eva j¤ànaü ÷abda-yuktibhyàm àtma-ni÷cayo 'bhyàsà j¤ànàrtha-÷ravaõàbhyàsàt | j¤ànàc chravaõa-manana-pariniùpannàd api dhyànaü nididhyàsana-saüj¤aü vi÷iùyate 'ti÷ayitaü bhavati sàkùàtkàràvyavahita-hetutvàt | tad evaü sarva-sàdhana-÷reùñhaü dhyànaü tato 'py ati÷ayitatvenàj¤a-kçtaþ karma-phala-tyàgaþ ståyate | 

dhyànàt karma-phala-tyàgo vi÷iùyata ity anuùajyate | tyàgàn niyata-cittena puüsà kçtàt sarva-karma-phala-tyàgàc chàntir upa÷amaþ sa-hetukasya saüsàrasyànantaram apy avadhànena na tu kàlàntaram apekùate | atra -

yadà sarve pramucyante kàmà ye 'sya hçdi sthitàþ |
atha martyo 'mçto bhavaty atra brahma sama÷nute ||

ity àdi ÷rutiùu prajahàti yadà kàmàn sarvàn ity àdi-sthita-praj¤a-lakùaõeùu ca sarva-kàma-tyàgasyàmçtatva-sàdhanatvam avagatam | karma-phalàni ca kàmàs tat-tyàgo 'pi kàma-tyàgatva-sàmànyàt sarva-kàma-tyàga-phalena ståyate | yathàgastyena bràhmaõena samudraþ pãta iti, yathà và jàmadagnyena bràhmaõena niþkùatrà pçthivã kçteti bàhmaõatva-sàmànyàd idànãntanà api bràhmaõà aparimeya-paràkramatvena ståyante tadvat ||12||

vi÷vanàthaþ --- athoktànàü smaraõa-mananàbhyàsànàü yathà-pårvaü ÷raiùñhyaü spaùñãkçyàha ÷reyo hãti | abhyàsàj j¤ànaü mayi buddhiü nive÷ayety uktaü man-mananaü ÷reyaþ ÷reùñham | abhyàse saty àyàsata eva dhyànaü syàt | manane sati tv anàyàsata eva dhyànam iti vi÷eùàt tasmàt j¤ànàd api dhyànaü vi÷iùyate ÷reùñham ity arthaþ | kuta ity ata àha - dhyànàt karma-phalànàü svargàdi-sukhànàü niùkàma-karma-phalasya mokùasya ca tyàgas tat-spçhà-ràhityaü syàt | svataþ pràptasyàpi tasyopekùà | ni÷cala-dhyànàt pårvaü
tu bhaktànàm ajàta-ratãnàü mokùa-tyàgecchaiva bhavet | ni÷cala-dhyànavatàü tu mokùopekùà | saiva mokùa-laghutà-kàriõã | yad uktaü bhakti-rasàmçta-sindhau - kle÷a-ghnã ÷ubhadà [BRS 1.1.7] ity atra ùaóbhiþ padair etan-màhàtmyaü kãrtitam iti | yad uktaü -

na pàrameùñhyaü na mahendra-dhiùõyaü
na sàrvabhaumaü na rasàdhipatyam |
na yoga-siddhãr apunar-bhavaü và
mayy arpitàtmecchati mad vinànyat || [BhP 11.14.14] iti |

mayy arpitàtmà mad-dhyàna-niùñhaþ | tyàgàd vaitçùõyàd anantaram eva ÷àntir mad-råpa-guõàdikaü vinà sarva-viùayeùv evendriyàõàm uparatiþ | atra pårvàrdhe ÷reyaþ iti vi÷iùyate iti pada-dvayenànvayàd uttaràrdhe tu anantaram ity anenaivànvayàd eùaiva vyàkhyà samyag upapadyate nànyety avadheyam ||12||

baladevaþ - sukaratvàd apramàdatvàj j¤àna-garbhatvàc cànibhisaühitaü phalaü karma-yogaü stauti ÷reyo hãti | abhyàsàn mat-smçti-sàtatya-råpàd aniùpannàj j¤ànaü svàtma-sàkùàtkçti-råpaü ÷reyaþ pra÷astataram | paramàtmopalabdhi-dvàratvàt j¤ànàc ca tasmàd aniùpannàt sàdhana-bhåtaü dhyànaü svàtma-cintana-lakùaõaü vi÷iùyate sva-hitatve ÷reyo bhavati | dhyànàc ca tasmàd aniùpannàt karma-phala-tyàgàd anantaraü ÷àntis tyakta-phalàd anuùñhità karmaõo 'nantaraü manaþ-÷uddhir ity arthaþ | tathà ca ÷uddhe manasi dhyànaü niùpadyate | niùpanne dhyàne
sva-sàkùàtkçti-råpaü j¤ànaü | j¤àne niùpanne tat-phala-bhåtaü paramàtma-j¤ànam | tena parà bhaktis tayi÷varya-pradhànasya mama pràptir iti durgamo 'yam upàya iti bhàvaþ |  na càyam arjunaü praty upade÷as tasyaikàntitvàt | san-niùñhà niùkàma-karma-ratà hari-dhyàyina÷ ca svàtmànam anubhåya tato 'bhyuditayà hari-viùayakatyà pàramai÷varya-guõayà parayà bhaktyà hariü premàspadam anubhavanto vimucyanta iti gãtà-÷àstràrtha-paddhatiþ | kintv ekàntitvàsaktaü pratãti-bodhyam ||12||

__________________________________________________________

BhG 12.13-14

adveùñà sarva-bhåtànàü maitraþ karuõa eva ca |
nirmamo nirahaükàraþ sama-duþkha-sukhaþ kùamã ||13||
saütuùñaþ satataü yogã yatàtmà dçóha-ni÷cayaþ |
mayy arpita-mano-buddhir yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||14||

÷rãdharaþ - evaü-bhåtasya bhaktasya kùipram eva parame÷vara-prasàda-hetån dharmàn àha adveùñety aùñabhiþ | sarva-bhåtànàü yathàyatham adveùñà maitraþ karuõa÷ ca | uttameùu dveùa-÷ånyaþ | sameùu mitratayà vartata iti maitraþ | hãneùu kçpàlur ity arthaþ |  nirmamo nirahaükàra÷ ca kçpàlutvàd eva anyaiþ saha same duþkha-sukhe yasya saþ | kùamã kùamà÷ãlaþ ||13||

saütuùña iti | satataü làbhe 'làbhe ca saütuùñaþ suprasanna-cittaþ | yogã apramattaþ yatàtmà saüyata-svabhàvaþ | dçóho mad-viùayo yasya | mayy arpite mano-buddhã yena | evaübhåto yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||14||

madhusådanaþ -  tad evaü mandam adhikàriõaü pratyatiduùkaratvenàkùaropàsana-nindayà sukaraü saguõopàsanaü vidhàyà÷akti-tàratamyànuvàdenànyàny api sàdhanàni vidadhau bhagavàn vàsudevaþ kathaü nu nàma sarva-pratibandha-rahitaþ sann uttamàdhikàritayà phala-bhåtàyàm akùara-vidyàyàm avatared ity abhipràyeõa sàdhana-vidhànasya phalàrthatvàt | tad uktam -

nirvi÷eùaü paraü brahma sàkùàtkartum anã÷varàþ |
ye mandàs te 'nukampyante savi÷eùa-niråpaõaiþ ||
va÷ãkçte manasy eùàü saguõa-brahma-÷ãlanàt |
tad evàvirbhavet sàkùàd apetopàdhi-kalpanam || iti |

bhagavatà pata¤jalinà coktaü samàdhi-siddhir ã÷vara-praõidhànàt iti | tataþ pratyak-cetanàdhigamo 'py antaràyàbhàva÷ ca iti ca | tata itã÷vara-praõidhànàd ity arthaþ | tad evam akùaropàsana-nindà saguõopàsana-stutaye na tu heyatayà, udita-homa-vidhàvanudita-homa-nindàvat | na hi nindà nindyaü nindituü pravartate 'pi tu vidheyaü stotum iti nyàyàt | tasmàd akùaropàsakà eva paramàrthato yoga-vittamàþ |

priyo hi j¤ànino 'tyartham ahaü sa ca mama priyaþ |
udàràþ sarva evaite j¤ànã tv àtmaiva me matam || [Gãtà 7.17-18]

ity àdinà punaþ punaþ pra÷astatamatayoktàs teùàm eva j¤ànaü dharma-jàtaü cànusaraõãyam adhikàram àsàdya tvayety arjunaü bubodhayiùuþ parama-hitaiùã bhagavàn abheda-dar÷inaþ kçta-kçtyànakùaropàsakàn prastauti adveùñeti saptabhiþ |

sarvàõi bhåtàny àtmatvena pa÷yann àtmano duþkha-hetàv api pratikåla-buddhy-abhàvàn na dveùñà sarva-bhåtànàü kintu maitrã snigdhatà tadvàn | yataþ karuõaþ karuõà duþkhiteùu dayà tadvàn sarva-bhåtàbhaya-dàtà paramahaüsa-parivràjaka ity arthaþ | nirmamo dehe 'pi mameti pratyaya-rahitaþ | nirahaïkàro vçtta-svàdhyàyàdi-kçtàhaïkàràn niùkràntaþ | dveùa-ràgayor apravartakatvena same duþkha-sukhe yasya saþ | ataeva kùamã àkro÷ana-tàóanàdinàpi na vikriyàm àpadyate ||13||

tasyaiva vi÷eùaõàntaràõi santuùña iti | satataü ÷arãra-sthiti-kàraõasya làbhe 'làbhe ca saütuùñaþ utpannàlaü-pratyayaþ | tathà guõaval-làbhe viparyaye ca | satatam iti sarvatra sambadhyate | yogã samàhita-cittaþ | yatàtmà saüyata-÷arãrendriyàdi-saüghàtaþ | dçóhaþ kutàrkikair abhibhavitum a÷akyatayà sthiro ni÷cayo 'ham asmy akaartra-bhloktç-saccidànandàdvitãyaü brahmety adhyavasàyo yasya sa dçóha-ni÷cayaþ sthita-praj¤a ity arthaþ | mayi bhagavati vàsudeve ÷uddhe brahmaõi arpita-mano-buddhiþ samarpitàntaþ-karaõaþ | ãdç÷o yo mad-bhaktaþ ÷uddhàkùara-brahmavit sa me priyaþ, mad-àtmatvàt ||14||

vi÷vanàthaþ --- etàdç÷yàþ ÷àntyà bhaktaþ kãdç÷o bhavatãty apekùàyàü bahuvidha-bhaktànàü svabhàva-bhedàn àha adveùñety aùñabhiþ | adveùñà dviùatsv api dveùaü na karoti pratyuta mitro mitratayà vartate | karuõa eùàm asad-gatir mà bhavatv iti buddhyà teùu kçpàluþ | nanu kãdç÷ena vivekena dviùatsv api maitrã-kàruõye syàtàm | tatra vivekaü vinaivety àha nirmamo nirahaükàra iti putra-kalatràdiùu mamatvàbhàvàd dehe càhaïkàràbhàvàt tasya mad-bhaktasya kvàpi dveùa eva naiva phalati | kutaþ punar dveùa-janita-duþkha-÷ànty-arthaü tena vivekaþ
svãkartavya iti bhàvaþ | 

nanu tad apy anya-kçta-pàduka-muùñi-prahàràdibhir deha-vyathàdãnaü duþkhaü kiücid bhavaty eva ? tatràha sama-duþkha-sukham | yad uktaü bhagavatà candràrdha-÷ekhareõa -

nàràyaõa-paràþ sarve na kuta÷cana bibhyati |
svargàpavarga-narakeùv api tulyàrtha-dar÷inaþ || [BhP 6.17.28] iti |

sukha-duþkhayoþ sàmyaü sama-dar÷itvam | tac ca mama pràrabdha-phalam idam av÷ya-bhogyam iti bhàvanà-mayam | sàmye 'pi sahiùõuvaiva duþkhaü sahyata ity àha kùamã kùamavàn | kùam sahane dhàtuþ | 

nanv etàdç÷asya bhaktasya jãvikà kathaü sidhyet ? tatràha santuùñaþ | yadçcchopasthite kiücid yatnopasthite và bhakùya-vastuni santuùñaþ | 

nanu sama-duþkha-sukham ity uktam | tat kathaü svabhakùam àlakùya santuùña iti tatràha satataü yogã bhakti-yoga-yukto bhakti-siddhàrtham iti bhàvaþ | yad uktaü-

     àhàràrthaü yatataiva yuktaü tat-pràõa-dhàraõam |
     tattvaü vimç÷yate tena tad vij¤àya paraü vrajet || iti |

kiü ca deivàd apràpta-bhaikùyo 'pi yatàtmà saüyata-cittaþ kùobha-rahita ity arthaþ | daivàc citta-kùobhe saty api tad-upa÷amàrtham aùñàïga-yogàbhyàsàdikaü naiva karotãty àha dçóha-ni÷cayo 'nanya-bhaktir eva me kartavyeti ni÷cayas tasya na ÷ithilãbhavatãty arthaþ | sarvatra hetuþ mayy arpita-mano-buddhir mat-smaraõa-manana-paràyaõa ity arthaþ | ãdç÷o bhaktas tu me priyo màm atiprãõayatãty arthaþ ||13-14||

baladevaþ - evam ekànti-bhaktàn pariniùñhitàdãn anekànti-bhaktàn saniùñhàü÷ ca tat-tat-sàdhana-bhedair upavarõya teùàü sarvopara¤jakàn guõàn vidadhàti adveùñeti saptabhiþ | sarva-bhåtànàm adveùñà dveùaü kurvatsv api teùu mat-pràrabhdànuguõa-pare÷a-preritàny amåni mahyaü dviùantãti dveùa-÷ånyaþ | pare÷àdhiùñhànàny amånãti teùu maitraþ snigdhaþ | kenacin nimittena khinneùu màbhåd eùàü kheda iti karuõaþ | dehàdiùu nirmamaþ prakçter amã vikàrà na mameti teùu mamatà-÷ånyaþ | nirahaïkàras
teùv àtmàbhimàna-rahitaþ | sama-duþkha-sukhaþ sukhe sati harùeõa duþkhe sati udvegena càvyàkulaþ | yataþ kùamã tat-tat-sahiùõuþ | satataü santuùño làbhe 'làbhe ca prasanna-cittaþ | yato yogã guråpadiùñopàya-niùñhaþ | yatàtmà vijitendriya-vargaþ | dçóha-ni÷cayo dçóhaþ kutarkair abhibhavitum a÷akyatayà sthiro ni÷cayo hareþ kiïkaro 'smãti adhyavasàyo yasya saþ | ato mayy arpita-mano-buddhiþ | evaü-bhåto yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ prãti-kartà ||13-14||

__________________________________________________________

BhG 12.15

yasmàn nodvijate loko lokàn nodvijate ca yaþ |
harùàmarùa-bhayodvegair mukto yaþ sa ca me priyaþ ||15||

÷rãdharaþ - kiü ca yasmàd iti | yasmàt sakà÷àl loko jano nodvijate bhaya-÷aïkayà saükùobhaü na pràpnoti | ya÷ ca lokàn nodvijate | ya÷ ca svàbhàvikair harùàdibhir yuktaþ | tatra harùaþ svasyeùña-làbha utsàhaþ | amarùaþ parasya làbhe 'sahanam | bhayaü tràsaþ | udvego bhayàdi-nimitta÷ citta-kùobhaþ | etair vimukto yo mad-bhaktaþ sa ca me priyaþ ||15||

madhusådanaþ -  punas tasyaiva vi÷eùaõàni yasmàd iti | yasmàt sarva-bhåtàbhaya-dàyinaþ saünyàsino hetor nodvijate na santapyate loko yaþ ka÷cid api janaþ | tathà lokàn niraparàdhodvejanaika-vratàt khala-janàn nodvijate ca yaþ | advaita-dar÷itvàt parama-kàruõikatvena kùamà-÷ãlatvàc ca | kiü ca harùaþ svasya priya-làbhe romà¤cà÷ru-pàtàdi-hetur ànandàbhivya¤jaka÷ citta-vçtti-vi÷eùaþ | amarùaþ parotkarùàsahana-råpa÷ citta-vçtti-vi÷eùaþ | bhayaü vyàghràdi-dar÷anàdhãna÷ citta-vçtti-vi÷eùas tràsaþ | udvega ekàkã kathaü vijane sarva-parigraha-÷ånyo jãviùyàmãty evaüvidho
vyàkulatà-råpa÷ citta-vçtti-vi÷eùas tair harùàmarùa-bhayodvegair mukto yaþ | advaita-dar÷itayà tad-ayogyatvena tair eva svayaü parityakto na tu teùàü tyàgàya svayaü vyàpçta iti yàvat | tena mad-bhakta ity anukçùyate | ãdç÷o mad-bhakto yaþ sa me priya iti pårvavat ||15||

vi÷vanàthaþ --- kiü ca yasyàsti bhaktir bhagavaty akiücanà sarvair guõais tatra samàsate suràþ [BhP 5.18.12] ity-àdy-ukter mat-prãti-janakà anye 'pi guõà mad-bhaktyà muhur abhyastayà svata evotpadyante, tàn api tvaü ÷çõv ity àha | yasmàd iti pa¤cabhiþ | harùàdibhIþ pràkçtair harùàmarùa-bhayodvegair mukta ity àdinoktàn api kàü÷cid guõàn durlabhatva-j¤àpanàrthaü punar àha yo na hçùyatãti ||15||

baladevaþ - yasmàl lokaþ ko 'pi jano nodvijate bhaya-÷aïkayà kùobhaü na labhate | yaþ kàruõikatvàj janodvejakaü karma na karoti | lokàc ca yo nodvijate sarvàvirodhitva-vini÷cayàd yad-udvejakaü karma loko na karoti | ya÷ ca harùàdibhiþ kartçbhir mukto, na tu teùàü mocane svayaü vyàpàrã | atigambhãràtma-rati-nimagnatvàt tat-spar÷enàpi rahita ity arthaþ | tatra sva-bhogyàgamotsàho harùaþ, para-bhogyàgamàsahanam amarùaþ | duùña-sattva-dar÷anàdhãno vitràsaþ bhayam | kathaü nirudyamasya mama jãvanam iti vikùobhas tådvegaþ | età÷ catasra÷ citta-vçttayaþ ||15||

__________________________________________________________

BhG 12.16

anapekùaþ ÷ucir dakùa udàsãno gata-vyathaþ |
sarvàrambha-parityàgã yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||16||

÷rãdharaþ - kiü ca anapekùa iti | anapekùo yadçcchayopasthite 'py arthe nispçhaþ | ÷ucir bàhyàbhyantara-÷auca-sampannaþ | dakùo 'nalasaþ | udàsãnaþ pakùapàta-rahitaþ | gata-vyatha àdhi-÷ånyaþ | sarvàn dçùñàdçùñàrthàn àrambhànudyamàn parityaktuü ÷ãlaü yasya saþ | evaü-bhåtaþ san yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||16||

madhusådanaþ - kiü ca anapekùa iti | nirapekùaþ sarveùu bhogopakaraõeùu yadçcchopanãteùv api niþspçhaþ | ÷uci-bàhyàbhyantara-÷auca-sampannaþ | dakùa upasthiteùu j¤àtavyeùu kartavyeùu ca sadya eva j¤àtuü kartuü ca samarthaþ | udàsãno na kasyacin mitràdeþ pakùaü bhajate yaþ | gata-vyathaþ parais tàóyamànasyàpi gatà notpannà vyathà pãóà yasya saþ | utpannàyàm api vyathàyàm apakarçùv anapakartçtvaü kùamitvam | vyathà-kàraõeùu satsv apy anutpanna-vyathatvaü gata-gata-vyathatvam iti bhedaþ
| aihikàmuùmika-phalàni sarvàõi karmàõi sarvàrambhàs tàn parityaktuü ÷ãlaü yasya sa sarvàrambha-parityàgã sannyàsã yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||16||

vi÷vanàthaþ --- anapekùo vyavahàrika-kàryàpekùà-rahita udàsãno vyavahàrika-lokeùv anàsaktaþ | sarvàn vyavahàrikàn dçùñàdçùñàrthàüs tathà pàramàrthikàn api kàü÷cit ÷àstràdhyàpanàdãn àrambhàn udyamàn parihartuü ÷ãlaü yasya saþ ||16||

baladevaþ - anapekùaþ svayam àgate 'pi bhogye nispçhaþ | ÷ucir bàhyàbhyantara-pàvitryavàn | dakùaþ sva-÷àstràrtha-vimar÷a-samarthaþ | udàsãnaüu para-pakùàgràhã | gata-vyatho 'pakçto 'py àdhi-÷ånyaþ | sarvàrambha-parityàgã sva-bhakti-pratãpàkhilodyama-rahitaþ ||16||

__________________________________________________________

BhG 12.17

yo na hçùyati na dveùñi na ÷ocati na kàïkùati |
÷ubhà÷ubha-parityàgã bhaktimàn yaþ sa me priyaþ ||17||

÷rãdharaþ - kiü ca ya iti | priyaü pràpya yo na hçùyati | apriyaü pràpya yo na dveùñi | iùñàrtha-nà÷e sati yo na ÷ocati | apràptam arthaü yo na kàïkùati | ÷ubhà÷ubhe puõya-pàpe parityaktuü ÷ãlaü yasya saþ | evaü-bhåto bhåtvà yo mad-bhaktimàn sa me priyaþ ||17||

madhusådanaþ - kiü ca ya iti | sama-duþkha-sukha ity etad vivçõoti | yo na hçùyatãùña-pràptau, na dveùñi aniùña-pràptau na ÷ocati pràpteùña-viyoge | na kàïkùati apràpteùña-yoge | sarvàrambha-parityàgãty etad vivçõoti ÷ubhà÷ubhe sukha-sàdhana-duþkha-sàdhane karmaõã parityaktuü ÷ãlam asyeti ÷ubhà÷ubha-parityàgã bhaktimàn yaþ sa me priyaþ ||17||

vi÷vanàthaþ --- Nothing.

baladevaþ - yaþ priyaü putra-÷iùyàdi pràpya na hçùyati | apriyaü tat pràpya tatra na dveùñi | priye tasmin vinaùñe na ÷ocati | apràptam tan nàkàïkùati | ÷ubhaü puõyam a÷ubhaü pàpaü tad-ubhayaü pratibandhakatva-sàmyàt parityaktuü ÷ãlaü yasya saþ ||17||

__________________________________________________________

BhG 12.18-19

samaþ ÷atrau ca mitre ca tathà mànàpamànayoþ |
÷ãtoùõa-sukha-duþkheùu samaþ saïga-vivarjitaþ ||18||
tulya-nindà-stutir maunã saütuùño yena kenacit |
aniketaþ sthira-matir bhaktimàn me priyo naraþ ||19||

÷rãdharaþ - kiü ca sama iti | ÷atrau ca mitre ca sama eka-råpaþ | mànàpamànayor api tathà sama eva | harùa-viùàda-÷ånya ity arthaþ | ÷ãtoùõayoþ sukha-duþkhayo÷ ca samaþ | saïga-vivarjitaþ kvacid apy anàsaktaþ ||18||

kiü ca tulya-nindà-stutir iti | tulyà nindà-stuti÷ ca yasya saþ | maunã saüyata-vàk | yena kenacit yathà-labdhena saütuùñaþ | aniketo niyatàvàsa-÷ånyaþ | sthira-matir vyavasthita-cittaþ | evaü-bhåto bhaktimàn yaþ sa naro mama priyaþ ||19||

madhusådanaþ -  kiü ca sama iti | pårvasyaiva prapa¤caþ | saïga-vivarjita÷ cetanàcetana-sarva-viùaya-÷obhanàdhyàsa-rahitaþ | sarvadà harùa-viùàda-÷ånya ity arthaþ | spaùñam ||18||

kiü ca tulya-nindà-stutir iti | nindà doùa-kathanam | stutir guõa-kathanam | te duþkha-sukhàjanakatayà tulye yasya sa tathà | maunã saüyata-vàk | nanu ÷arãra-yàtrà-nirvàhàya vàg-vyàpàro 'pekùita eva nety àha saütuùño nivçtta-spçhaþ | kiü ca -- aniketo niyata-nivàsa-rahitaþ | sthirà paramàrtha-vastu-viùayà matir yasya sa sthira-matiþ | ãdç÷o yo bhaktimàn sa me priyo naraþ | atra punaþ punar bhakter upàdànaü bhaktir evàpavargasya puùkalaü kàraõam iti draóhayitum ||19||

vi÷vanàthaþ --- aniketaþ pràkçta-svàspadàsakti-÷ånyaþ ||18-19||

baladevaþ - samaþ ÷atrau ceti sphuñàrthaþ | saïga-varjitaþ kusaïga-÷ånyaþ | tulyeti nindayà duþkhaü stutyà sukhaü ca yo na vindati | maunã yata-vàk sveùña-manana-÷ãlo và | yena kenacid adçùñàkçùñena rukùeõa snigdhena vànnàdinà santuùñaþ | aniketo niyata-nivàsa-rahito niketa-moha-÷ånyo và | sthira-matir ni÷cita-j¤ànaþ | eùv adveùñety àdiùu saptasu yeùu guõànàü punar apy abhidhànaü tat teùàm atidaurlabhya-j¤àpanàrtham ity adoùaþ | san-niùñhàdãnàü tri-vidhànàü bhaktànàü sambhåya sthità ete 'dveùñçtvàdayo
dharmà yathà-sambhava-tàratamyenaiva sudhãbhiþ saïgamanãyàþ ||18-19||

__________________________________________________________

BhG 12.20

ye tu dharmyàmçtam idaü yathoktaü paryupàsate |
÷raddadhànà mat-paramà bhaktàs te 'tãva me priyàþ ||20||

÷rãdharaþ : uktaü dharma-jàtaü sapahalam upasaüharati ye tv iti | yathoktam ukta-prakàram | dharma evàmçtam | amçtatva-sàdhanatvàt | dharmyàmçtam iti kecit pañhanti | ye tad upàsate 'nutiùñhanti ÷raddhàü kurvantaþ | mat-parà÷ ca santaþ | mad-bhaktàs te 'tãva me priyà iti ||20||

duþkham avyakta-vartmaiva tad-bahu-vighnam ato budhaþ |
sukhaü kçùõa-padàmbhojaü bhakti-sat-pathavàn bhajet ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
bhakti-yogo nàma dvàda÷o 'dhyàyaþ ||
||12||

madhusådanaþ : adveùñety àdinàkùaropàsakàdãnàü jãvanmuktànàü saünyàsinàü lakùaõa-bhåtaü svabhàva-siddhaü dharma-jàta-muktam | yathoktaü vàrtike -

utpannàtmàvabodhasya hy adveùñçtvàdayo guõàþ |
ayatnato bhavanty eva na tu sàdhana-råpiõaþ || iti |

etad eva ca purà sthita-praj¤a-lakùaõa-råpeõàbhihitam | tad idaü dharma-jàtaü prayatnena sampàdyamànaü mumukùor mokùa-sàdhanaü bhavatãti pratipàdayann upasaüharati ye tv iti | ye tu saünyàsino mumukùavo dharmàmçtaü dharma-råpam amçta-sàdhanatvàd amçtavad àsvàdyatvàd vedaü yathoktam adveùñà sarva-bhåtànàm ity àdinà pratipàditaü paryupàsate 'nutiùñhanti prayatnena ÷raddadhànàþ santo mat-paramà ahaü bhagavàn akùaràtmà vàsudeva eva paramaþ pràptavyo nirati÷ayà gatir yeùàü te mat-paramà bhaktà màü nirupàdhikaü brahma bhajamànàs te 'tãva me priyàþ
| priyo hi j¤ànino 'tyartham ahaü sa ca mama priyaþ iti pårva-såcitasyàyam upasaühàraþ |

yasmàd dharmàmçtam idaü ÷raddhayànutiùñhan bhagavato viùõoþ parame÷varasyàtãva priyo bhavati tasmàd idaü j¤ànavataþ svabhàva-siddhatayà lakùaõam api mumukùuõàtma-tattva-jij¤àsunàtma-j¤ànopàyatvena yatnàd anuùñheyaü viùõoþ paramaü padaü jigamiùuõeti vàkyàrthaþ | tad evaü sopàdhika-brahmàbhidhyàna-paripàkàn nirupàdhikaü brahmànusandadhànasyàdveùñçtvàdi-dharma-vi÷iùñasya mukhyasyàdhikàriõaþ ÷ravaõa-manana-nididhyàsanàny àvartayato vedànta-vàkyàrtha-tattva-sàkùàtkàra-sambhavàt tato mukty-upapater mukti-hetu-vedànta-mahàvàkyàrthànvaya-yogyas tat-padàrtho
'nusandheya iti madhyamena ùañkena siddham ||20||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-
÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm bhakti-yogo nàma dvàda÷o 'dhyàyaþ ||
||12||

vi÷vanàthaþ : uktavàn bahuvidha-svabhakta-niùñhàn dharmàn upasaüharan kàrtsnyenaital-lipsånàü tac-chravaõa-vicàraõàdi-phalam àha ye tv iti | ete bhakty-uttha-÷ànty-uttha-dharmà na pràkçtà guõàþ bhaktyà tuùyati kçùõo na guõaiþ ity ukta-koñitaþ | tu bhinnopakrame ukta-lakùaõà bhaktà ekaika-susvabhàva-niùñhàþ | ete tu tat-tat-sarva-sal-lakùaõepsavaþ sàdhakà api tebhyaþ siddhebhyo 'pi ÷reùñhàþ | ataevàteti padam ||20||

sarva-÷reùñhà sukha-mayã sarva-sàdhya-susàdhikà |
bhaktir evàdbhuta-guõety adhyàyàrtho niråpitaþ ||
nimba-dràkùe iva j¤àna-bhaktã yadyapi dar÷ite |
àdãyete tad apy ete tat-tad-àsvàda-lobhibhiþ ||

iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu dvàda÷o 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||12||

baladevaþ : ukta-bhakti-yogam upasaüharan tasmin niùñhà-phalam àha ye tv iti | ye bhaktà yathoktaü mayy àve÷ya mano ye màm ity àdibhir yathà-gatam idaü dharmàmçtaü paryupàsate | pràpyaü màm iva pràpakaü tat samà÷rayanti | ÷raddadhànà bhakti-÷raddhà-lavo mat-paramà man-niratàs te mamàtãva priyà bhavanti ||20||

va÷aþ svaika-juùàü kçùõaþ sva-bhakty-eka-juùàü tu saþ |
prãtyaivàtiva÷aþ ÷rãmàn iti dvàda÷a-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye ekàda÷o 'dhyàyaþ 
||12||



**********************************************************


Bhagavadgita 13

BhG 13.1

÷rã-bhagavàn uvàca
idaü ÷arãraü kaunteya kùetram ity abhidhãyate |
etad yo vetti taü pràhuþ kùetraj¤a iti tadvidaþ ||1||

÷rãdharaþ : 
bhaktànàm aham uddhartà saüsàràd ity avàdi yat |
trado÷e 'tha tat-siddhyai tattva-j¤ànam udãryate ||

teùàm ahaü samuddhartà mçtyu-saüsàra-sàgaràt, bhavàmi na ciràt pàrtha [Gãtà 12.7] iti pårvaü pratij¤àtam | na càtma-j¤ànaü vinà saüsàràd uddharaõaü sambhavatãti tattva-j¤ànopade÷àrthaü prakçti-puruùa-vivekàdhyàya àrabhyate | tatra yat saptame 'dhyàye aparà parà ceti prakçti-dvayam uktaü tayor avivekàj jãva-bhàvam àpannasya cid-aü÷asyàyaü saüsàraþ | yàbhyàü ca jãvopabhogàrtham ã÷varasya sçùñy-àdiùu pravçttiþ | tad eva prakçti-dvayaü kùetra-kùetraj¤a-÷abda-vàcyaü parasparaü viviktaü tattvato niråpayiùyan bhagavàn uvàca idam iti | idaü
bhogàyatanaü ÷arãraü kùetram ity abhidhãyate | saüsàrasya praroha-bhåmitvàt | etad yo vetti ahaü mameti manyate taü kùetraj¤a iti pràhuþ | kçùãbalavat tat-phala-bhoktçtvàt | tad-vidaþ kùetra-kùetraj¤ayor vivekaj¤àþ ||1||

madhusådanaþ : 
dhyànàbhyàsa-va÷ãkçtena manasà tan nirguõaü niùkriyaü
jyotiþ kiücana yogino yadi paraü pa÷yanti pa÷yantu te |
asmàkaü tu tad eva locana-camatkàràya bhåyàc ciraü
kàlindã-pulineùu yat kim api tan nãlaü maho dhàvati ||

prathama-madhyama-ùañkayos tat-tvaü-padàrthàv uktàv uttaras tu ùañko vàkyàrtha-niùñhaþ samyag-dhã-pradhàno 'dhunàrabhyate | tatra - teùàm ahaü samuddhartà mçtyu-saüsàra-sàgaràd bhavàmi [Gãtà 12.7] iti pràg uktam | na càtma-j¤àna-lakùaõàn mçtyor àtma-j¤ànaü vinoddharaõaü sambhavati | ato yàdç÷enàtma-j¤ànena mçtyu-saüsàra-nivçttir yena ca tattva-j¤ànena yuktà adveùñçtvàdi-guõa-÷àlinaþ saünyàsinaþ pràgvyàkhyàtàs tadàtma-tattva-j¤ànaü vaktavyam | tac càdvitãyena paramàtmanà saha jãvasyàbhedam eva viùayãkaroti | tad-bheda-bhrama-hetukatvàt sarvànarthasya |

tatra jãvànàü saüsàriõàü pratikùetraü bhinnànàm asaüsàriõaikena paramàtmanà katham abhedaþ syàd ity à÷aïkàyàü saüsàrasya bhinnatvasya càvidyà-kalpitànàtma-dharmatvàn na jãvasya saüsàritvaü bhinnatvaü ceti vacanãyam | tad arthaü dehendriyàntaþ-karaõebhyaþ kùetrebhyo vivekena kùetraj¤aþ puruùo jãvaþ pratikùetram eka eva nirvikàra iti pratipàdanàya kùetra-kùetraj¤a-vivekaþ kriyate 'sminn adhyàye | tatra ye dve prakçtã bhåmy-àdi-kùetra-råpatayà jãva-råpa-kùetraj¤atayà càpara-para-÷abda-vàcye såcite tad-vivekena tattvaü
niråpayiùyan ÷rã-bhagavàn uvàca idaü ÷arãram iti |

idam indriyàntaþ-karaõa-sahitaü bhogàyatanaü ÷arãraü he kaunteya ! kùetram ity abhidhãyate | sasyasyevàsminn asakçt karmaõaþ phalasya nirvçtteþ | etad yo vetti ahaü mamety abhimanyate taü kùetraj¤a iti pràhuþ kçùãbalavat tat-phala-bhoktçtvàt | tad-vidaþ kùetra-kùetraj¤ayor viveka-vidaþ | atra càbhidhãyata iti karmaõi prayogeõa kùetrasya jaóatvàt karmatvaü kùetraj¤a-÷abde ca dvityàü vinaveti-÷abdam àharan svaprakà÷atvàt karmatvàbhàvam avivekina evàhuþ sthåla-dç÷àm agocaratvàd iti kathayituü vilakùaõa-vacana-vyaktyaikatra kartç-padopàdànena ca nirdi÷ati bhagavàn ||1|| 

vi÷vanàthaþ : 
namo 'stu bhagavad-bhaktyai kçpayà svàü÷a-le÷ataþ |
j¤ànàdiùv api tiùñhet tat sàrthakã-karaõà yayà ||
ùañke tçtãye 'tra bhakt--mi÷raü j¤ànaü niråpyate |
tan-madhye kevalà bhaktir api bhaïgyà prakçùyate ||
trayoda÷e ÷arãraü ca jãvàtma-paramàtmanoþ |
j¤ànasya sàdhanaü jãvaþ prakçti÷ ca vi÷iùyate ||

tad evaü dvitãyena ùañkena kevalayà bhaktyà bhagavat-pràptiþ | tato 'nyà ahaügrahopàsanàdyàs tisra upàsanà÷ coktàþ | atha prathama-ùatkoditànàü niùkàmakarma-yoginàü bhakti-mi÷ra-j¤àõàd eva mokùas tac ca j¤ànaü saïkùepàd uktam api punaþ kùetra-kùetraj¤àdi-vivecanena vivarituü tçitãyaü ùañkam àrabhate ||

tatra kiü kùetraü kaþ kùetraj¤a ity apekùàyàm àha idam iti | idaü sendriyaü bhogàyatanaü ÷arãraü kùetraü saüsàrasya praroha-bhåmitvàt | tad yo vetti bandha-da÷àyàm ahaü-mamety abhimanyamànaü sva-sambandhitvenaiva jànàti, mokùa-da÷àyàm ahaü-mamety-abhimàna-rahitaþ sva-sambandha-rahitam evayo jànàti, tam ubhayàvasthaü jãvaü kùetraj¤am iti pràhuþ | kçùãbalavat sa eva kùetraj¤as tat-phala-bhoktà ca | yad uktaü bhagavatà --

adanti caikaü phalam asya gçdhnà 
gràmecarà ekam araõya-vàsàþ | 
haüsà ya ekaü bahuråpam ijyair 
màyàmayaü veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23]

asyàrthaþ gçdhnantãti gçdhrà gràmecarà baddha-jãvà asya vçkùasyakaü phalaü duþkham adanti, pariõàmataþ svargàder api duþkha-råpatvàt | araõya-vàsà haüsà mukta-jãvà eka-phalaü sukham adanti, sarvathà sukha-råpasyàpavargasyàpy etaj-janyatvàt | evam ekam api saüsàra-vçkùaü bahuvidha-naraka-svargàpavarga-pràpakatvàd bahu-råpaü màyà-÷akti-samudbhåtatvàn màyàmayam | ijyaiþ påjyair gurubhiþ kçtvà yo vedeti tad-vidaþ kùetra-kùetraj¤ayor veditàraþ ||1||

baladevaþ : 

kathitàþ pårva-ùañkàbhyàm arthàj jãvàdayo 'tra ye |
svaråpàõi vi÷odhyante teùàü ùañke 'ntime sphuñam ||
bhaktau pårvopadiùñàyàü j¤ànaü dvàraü bhavaty ataþ |
deha-jãve÷a-vij¤ànaü tad vaktavyaü trayoda÷e ||

àdya-ùañke niùkàma-karma-sàdhyaü j-j¤ànopayogitayà dar÷itam | madhya-ùatke tu bhakti-÷abditaü paramàtmopàsanaü tan-mahima-nigada-pårvakam upadiùñam | tac ca kevalaü tad-va÷yatàkaraü sat tat-pràpakam | àrtàdãnàü tu tam upàsãnànàm àrti-vinà÷àdi-karaü tad-ekànti-prasaïgena kevalaü sat tat-pràpakaü ca |

yogena j¤ànena copasçùñaü tv ai÷varya-pradhàna-tad-råpopalambhakaü mocakaü cety uktam | tathàsminn antya-ùatke prakçti-puruùa-tat-saüyoga-hetuka-jagat tad-ã÷vara-svaråpàõi karma-j¤àna-bhakti-svaråpàõi ca vivicyante | j¤àna-vai÷adyàya etàvat trayoga÷e 'sminn adhyàye deha-jãva-pare÷a-svaråpàõi vivecanãyàni | dehàdi-viviktasyàpi jãvàtmano deha-sambandha-hetus tad-vivekànusandhi-prakàra÷ ca vimar÷anãyaþ | tad idam arthajàtam abhidhàtuü bhagavàn uvàca idam iti | he kaunteya idaü sendriya-pràõaü ÷arãraü bhoktur jãvasya bhogya-sukha-duþkhàdi-prarohakatvàt kùetram ity abhidhãyate tattva-j¤aiþ | etac charãraü devo 'haü mànavo 'haü sthålo 'ham
ity aj¤air àtma-bhedena pratãyamànam api yaþ ÷ayyàsanàdivad-àtmano bhannam àtma-bhoga-mokùa-sàdhanaü ca vetti, taü vedyàc charãràt tad-veditçtayà bhinnaü tad-vidaþ kùetra-kùetraj¤a-svaråpa-j¤àþ kùetraj¤am iti pràhuþ | bhoga-mokùa-sàdhanatvaü ÷arãrasyoktaü ÷rã-bhagavate -

adanti caikaü phalam asya gçdhnà 
gràmecarà ekam araõya-vàsàþ | 
haüsà ya ekaü bahu-råpam ijyair 
màyà-mayaü veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23]

÷arãràtmavàdã tu kùetraj¤o na, kùetratvema taj-j¤ànàbhàvàt ||1||
__________________________________________________________

BhG 13.2

kùetraj¤aü càpi màü viddhi sarva-kùetreùu bhàrata |
kùetra-kùetraj¤ayor j¤ànaü yat taj j¤ànaü mataü mama ||2||

÷rãdharaþ : tad evaü saüsàriõaþ svaråpam uktam | idànãü tasyaiva pàramàrthikam asaüsàri-svaråpam àha kùetraj¤am iti | ta ca kùetraj¤aü saüsàriõaü jãvaü vastutaþ sarva-kùetreùv anugataü màm eva viddhi | tattvam asi iti ÷rutyà lakùitena cid-aü÷ena mad-råpasyoktatvàt àdaràrtham eva taj-j¤ànaü stauti | kùetra-kùetraj¤ayor yad evaü vailakùaõeyan j¤ànaü tad eva mokùa-hetutvàn mama j¤anaü matam | anyat tu vçthà-pàõóityam | bandha-hetutvàd ity arthaþ | tad uktaü -- 

tat karma yan na bandhàya
sà vidyà yà vimuktaye |
àyàsàyàparaü karma
vidyànyà ÷ilpa-naipuõam || iti |

madhusådanaþ : evaü dehendriyàdi-vilakùaõaü sva-prakà÷aü kùetraj¤am abhidhàya tasya pàramàrthikaü tattvam asaüsàri-paramàtmanaikyam àha kùetraj¤am apãti | 

sarva-kùetreùu ya ekaþ kùetraj¤aþ svaprakà÷a-caitanya-råpo nityo vibhu÷ ca tam avidyàdhyàropita-kartçtva-bhoktçtvàdi-saüsàra-dharmaü kùetraj¤am avidyaka-råpa-parityàgena màm ã÷varam asaüsàriõam advitãya-brahmànanda-råpaü viddhi jànãhi | he bhàrata !  evaü ca kùetraü màyà-kalpitaü mithyà | kùetraj¤a÷ ca paramàrtha-satyas tad-bhramàdhiùñhànam iti kùetra-kùetraj¤ayor yaj j¤ànaü tad eva mokùa-sàdhanatvàj j¤ànam avidyà-virodhi-prakà÷a-råpaü mama matam anyat tv aj¤ànam eva tad-virodhitvàd ity abhipràyaþ |

atra jãve÷varayor àvidyako bhedaþ pàramàrthikas tv abheda ity atra yuktayo bhàùya-kçdbhir varõitàþ | asmàbhis tu grantha-vistara-bhayàt pràg eva bahudhoktatvàc ca nopanyastàþ ||2||

vi÷vanàthaþ : evaü kùetra-j¤ànàt jãvàtmanaþ kùetraj¤atvam uktam, paramàtmanas tu tato 'pi kàrtsnyena sarva-kùetraj¤atvàt kùetraj¤atvam àha kùetraj¤am iti | sarva-kùetreùu niyantçtvena sthitaü màü paramàtmànaü kùetraj¤aü viddhi | jãvànàü pratyekam akaika-kùetra-j¤nànàü tad api na kçtsnam | mama tv ekasyaiva sarva-kùetraj¤atvaü kçtsnam eveti vi÷eùo j¤eyaþ | kiü j¤ànam ity apekùàyàm àha kùetreõa saha kùetraj¤ayor jãvàtma-paramàtanor yaj j¤ànaü kùetra-jãvàtma-paramàtmanàü yaj j¤ànam
ity arthaþ | tad eva j¤ànaü mama mataü sammataü ca | tatra -grantha-virodhàd vyàkhyàntareõa ekàtmavàda-pakùo nànukartavyaþ ||2||

baladevaþ : kùetra-j¤ànàj jãvàtmanaþ kùetraj¤atvam uktam | atha paramàtmanas tad àha kùetraj¤aü càpi màm iti | he bhàrat sarva-kùetreùu màü ca kùetraj¤aü viddhi | apir avadhàraõe | jãvàþ svaü svaü kùetraü svabhoga-mokùa-sàdhanaü jànantaþ kùetraj¤àþ prajàvat | ahaü tu sarve÷vara eka eva sarvàõi tàni bhartavyàni ca jànan tat-sarva-kùetraj¤o ràjavad ity arthaþ | sarve÷varsyàpi kùetre÷varasyàpi kùetraj¤atvaü --

kùetràõi hi ÷arãràõi 
bãjaü càpi ÷ubhà÷ubhe |
tàni vetti sa yogàtmà 
tataþ kùetraj¤a ucyate || ity àdi smçtibhyaþ |

kiü j¤ànam ity apekùàyàm àha kùetreti | kùetreõa sahitau kùetraj¤au jãva-parau kùetra-kùetraj¤au | tat-sahitayos tayor mitho vivekena yaj-j¤ànaü tad eva j¤ànaü mama matam | tato 'nyathà tv aj¤ànam ity arthaþ | 

idam atra bodhyam --prakçti-jãve÷varàõàü bhogyatva-bhoktçtva-niyantçtva-dharmakatvàn mithaþ-sampçktànàm api teùàü na tat tad-dharma-sàïkaryaü citràmbara-råpavad ity evam àha såtrakàraþ -- na tu dçùñànta-bhàvàt iti | ÷rutaya÷ ca prakçty-àdãnàü vivikta-tad-dharmakatàm àhuþ[*ENDNOTE] --

pçthag àtmànaü preritàraü ca matvà 
juùñas tatas tenàmçtatvam eti | [øvetU 1.6]

j¤àj¤au dvàv ajàv ã÷ànã÷ànàv ajà 
hy ekà bhoktç-bhogàrtha-yuktau | [øvetU 1.9]

kùaraü pradhànam amçtàkùaraü haraþ 
kùaràtmànàv ã÷ate deva ekaþ | [øvetU 1.10]

bhoktà bhogyaü preritàraü ca matvà 
sarvaü proktaü trividhaü brahmam etat | [øvetU 1.12]

ajàm ekàm lohita-÷ukla-kçùõàü 
bahvãþ prajàþ sçjamànàü saråpàþ | 
ajo hy eko juùamàõo 'nu÷ete 
jahàty enàü bhukta-bhogàü ajo 'nyaþ || [øvetU 4.5]

pradhàna-kùetraj¤a-patir guõe÷aþ | [øvetU 6.16] ity àdayaþ |

atràpi kùaràkùara-÷abda-bodhyàt kùetra-kùetraj¤a-råpàd yugalàt svasya puruùottamasyànyatvaü vakùyati dvàv imau puruùau ity àdibhis tasmàn mithaþ sampçktànàm api prakçty-àdãnàü viviktatayà j¤ànaü tàttvikam iti | 

yat tv ekàtma-vàdinaþ kùetraj¤aü càpi màü viddhi ity atra sàmànàdhikaraõya-pratãtyà sarve÷varasyaiva sato 'syà vidyayaiva kùetraj¤a-bhàvo rajjor iva bhujaïgamatvam | tan-nivçttaye harer àptatamasyedaü vàkyaü kùetraj¤aü càpi màm iti rajjur iyaü na bhujaïga ity àpta-vàkyàd bhujaïgatva-bhràntir iva kùetraj¤atva-bhràntir asmàd vàkyàd vina÷yatãty àhus tat kilopade÷yàsambhavàd eva nirastam iti dehino 'smin ity asya bhàùye draùñavyam | evaü tu vyàkhyàtaü yujyate | ca-÷abdaþ kùetra-samuccayàrthaþ | kùetraü kùetraj¤aü ca màm eva viddhi | mad-adhãna-sthiti-pravçttikatvàn mad-vyàpyatvàc ca mad-àtmakaü
jànãhãti | evam evoktaü kùetra-ksetraj¤ayor iti | tayor mad-adhãna-pravçttikatvàdibhir mad-àtmakatayà yaj-j¤ànaü taj j¤ànaü mama matam ito 'nyathà tv amatam iti |

__________________________________________________________

BhG 13.3

tat kùetraü yac ca yàdçk ca yad-vikàri yata÷ ca yat |
sa ca yo yat-prabhàva÷ ca tat samàsena me ÷çõu ||3||

÷rãdharaþ : tatra yady api caturviü÷atyà bhedair bhinnà prakçtiþ kùetram ity àbhipretaü tathàpi deha-råpeõa pariõatàyàm eva tasyàm ahaü-bhàvena avivekaþ sphuña iti | tad-vivekàrtham idaü ÷arãraü kùetram ity àdy uktam | tad etat prapa¤cayiùyan pratijànãte tad iti | yad uktaü mayà kùetraü tat kùetraü yat svaråpato jaóaü dç÷yàdi-svabhàvàm | yàdçg yàdç÷aü ca icchàdi-dharmakam | yad-vikàri yair indriyàdi-vikàrair yuktam | yata÷ ca prakçti-puruùa-saüyogàd bhavati | yad iti yaiþ prakàraiþ sthàvara-jaïgamàdi-bhedaiþ, bhinnam ity arthaþ | sa ca kùetraj¤o yat-svaråpo
yat-prabhàva÷ ca acintyai÷varya-yogena yaiþ prabhàvaiþ sampannaþ taü sarvaü saïkùepeto mattaþ ÷çõu ||3||

madhusådanaþ : saükùepeõoktam arthaü vivarãtum àrabhate tat kùetram iti | tad idaü ÷arãram iti pràg uktaü jaóa-varga-råpaü kùetraü yac ca svaråpeõa jaóa-dç÷ya-paricchinnàdi-svabhàvaü yàdçk cecchàdi-dharmakaü yad-vikàri yair indriyàdi-vikàrair yuktam | yata÷ ca kàraõàd yat kàryam utpadyata iti ÷eùaþ | athavà yataþ prakçti-puruùa-saüyogàd bhavati | yad iti yaiþ sthàvara-jaïgamàdi-bhedair bhinnam ity arthaþ | atràniyamena ca-kàra-prayogàt sarva-samuccayo draùñavyaþ | sa ca kùetraj¤ayor yaþ svaråpataþ sva-prakà÷a-caitanyànanda-svabhàvaþ | yat-prabhàva÷
ca ye prabhàvà upàdhi-kçtàþ ÷aktayo yasya tat-kùetra-kùetraj¤a-yàthàtmyaü sarva-vi÷eùaõa-vi÷iùñaü samàsena saükùepeõa me mama vacanàc chçõu | ÷rutvàvadhàrayety arthaþ ||13.3|| 

vi÷vanàthaþ : saïkùepeõoktam arthaü vivaritum àrabhate tat kùetraü ÷arãraü yac ca mahàbhåta-pràõendriyàdi-saïghàta-råpam | yàdçk yàdç÷ecchàdi-dharmakam | yad vikàri vairi-priyàdi-vikàrair yuktam | yata÷ ca prakçti-puruùa-saüyogàd udbhåtam | yad iti yaiþ sthàvara-jaïgamàdi-bhedair bhinnam ity arthaþ | sa kùetraj¤o jãvàtmà paramàtmà ca | yat tad iti napuüsakam anapuüsakennaikavac ceti eka-÷eùaþ | samàsena saïkùepeõa ||3||

baladevaþ : saïkùepeõoktam arthaü vi÷adayitum àha tad iti | tat kùetraü ÷arãraü yac ca yad dravyaü yàdçk yad-à÷raya-bhåtaü yad-vikàri yair vikàrair upetaü | yata÷ ca hetor udbhåtaü yat prayojanakaü ca | yad iti yat svaråpaü | sa ca kùetraj¤o jãva-lakùaõaþ pare÷a-lakùaõa÷ ca yo yat svaråpo ya-prabhàvo yac-chaktika÷ ca | napuüsakam anapuüsakenaikav càsyànyatrasyàm iti såtràt ||3||

__________________________________________________________

BhG 13.4

çùibhir bahudhà gãtaü chandobhir vividhaiþ pçthak |
brahma-såtra-padai÷ caiva hetumadbhir vini÷citaiþ ||4||

÷rãdharaþ : kair vistareõoktasyàyaü saïkùepa ity apekùàyàm àha çùibhir iti | çùibhir va÷iùñhàdibhiþ | yoga-÷àstreùu dhyàna-dhàraõàdi-viùayatvena viràjàdiråpeõa bahudhà gãtaü niråpitam | vividhair vicitrair nitya-naimittaika-kàmya-karmàdi-viùayaiþ | chandobhir vedaiþ | nànà-yajanãya-devatàdi-råpeõa bahudhà gãtam | brahmaõaþ såtraiþ padai÷ ca | brahma såtryate såcyate ebhir iti brahma-såtràõi | yato và imàni bhåtàni jàyante [TaittU 3.1.1] ity àdãni tañastha-lakùaõa-paràõy upaniùad-vàkyàni | tathà ca brahma padyate gamyate sàkùàj j¤àyata ebhir iti padàni svaråpa-lakùaõa-paràõi satyaü j¤ànam anantaü
brahma ity àdãni | tai÷ ca bahudhà gãtam | kiü ca hetumadbhiþ sad eva saumyedam agra àsãt katham asataþ saj jàyeta [Chà 6.2.1] iti | tathà ko hy evànyàt kaþ pràõyàt yad eùa àkà÷a ànando na syàt eùa hy evànandayati [TaittU 2.7.1] ity àdi yuktimadbhiþ | anyàd apàna-ceùñàü kaþ kuryàt | pràõyàt pràõa-vyàpàraü và kaþ kuryàt iti ÷ruti-padayor arthaþ | vini÷citair upakramopasaühàraika-vàkyatayà 'sandigdhàrtha-pratipàdakair ity arthaþ | tad evam etair vistareõoktaü duþsaïgrahaü saïkùepatas tubhyaü kathayiùyàmi | tac chçõv ity arthaþ | yad và athàto brahma-jij¤àsà [Vs. 1.1.1] ity àdãni brahma-såtràõi
gçhyante | tàny eva brahma padyate ni÷cãyate ebhir iti padàni | tair hetumadbhiþ ãkùater nà÷abdam [Vs. 1.1.5], ànandamayo 'bhyàsàt [Vs 1.1.13] ity àdibhir yuktimadbhir vini÷citair ity arthaþ | ÷eùaü samànam ||4||

madhusådanaþ : kair vistareõoktasyàyaü saükùepa ity apekùàyàü ÷rotç-buddhi-prarocanàrthaü stuvann àha çùibhir iti | çùibhir vasiùñhàdibhir yoga-÷àstreùu dhàraõà-dhyàna-viùayatvena bahudhà gãtaü niråpitam | etena yoga-÷àstra-pratipàdyatvam uktam | vividhair nitya-naimittika-kàmya-karmàdi-viùayai÷ chandobhir çg-àdi-mantrair bràhmaõai÷ ca pçthag vivekato gãtam | etena karma-kàõóa-pratipàdyatvam uktam | brahma-såtra-padai÷ ca brahma såtryate såcyate kiücid vyavadhànena pratipàdyata ebhir iti brahma-såtràõi -- yato và imàni bhåtàni jàyante | yena jàtàni jãvanti | yat prayanty abhisaüvi÷anti | [TaittU 3.1.1] ity àdãni tañastha-lakùaõa-paràõy upaniùad-vàkyàni
tathà padyate brahma sàkùàt pratipàdyata ebhir iti padàni svaråpa-lakùaõa-paràõi satyaü j¤ànam anantaü brahma ity àdãni tair brahma-såtraiþ padai÷ ca | hetumadbhiþ -- sad eva saumyedam agra àsãd.. ekam evàdvitãyam [Chà 6.2.1] ity upakramya tad dhaika àhur asad evedam agra àsãd ekam evàdvitãyaü tasmàd asataþ saj jàyate iti nàstika-matam upanyasya kutas tu khalu somyaivaü syàd iti hovàca katham asataþ saj jàyate ity àdi-yuktãþ pratipàdayadbhir vini÷citair upakramopasaühàraika-vàkyatayà sandeha-÷ånyàrtha-pratipàdakair bahudhà gãtaü ca | etena j¤àna-kàõóa-pratipàdyatvam uktam | evam etair ativastareõoktaü kùetra-kùetraj¤a-yàthàtmyaü saükùepeõa
tubhyaü kathayiùyàmi tac chçõv ity arthaþ | athavà brahma-såtràõi tàni padàni ceti karma-dhàrayaþ | tatra vidyà-såtràõi àtmety evopàsãta ity àdãni avidyà-såtràõi na sa veda yathà pa÷uþ ity àdãni tair gãtam iti ||4||

vi÷vanàthaþ : kair vistareõoktasyàyaü saïkùepa ity apekùàyàm àha çùibhir va÷iùñhàdibhir yoga-÷àstreùu | chandobhir vedaiþ | brahma-såtràõi athàto brahma-jij¤àsà [Vs. 1.1.1] ity àdãni tàny eva såtràõi | brahma padyate j¤àyate ebhir iti tàni | tathà taiþ kãdç÷air hetumadbhiþ | ãkùater nà÷abdam [Vs. 1.1.5], ànandamayo 'bhyàsàt [Vs. 1.1.13] iti yuktimadbhir vini÷citair vi÷eùato ni÷citàrthaiþ |
     
baladevaþ : idaü kùetra-kùetraj¤a-yàthàtmyaü kair vistareõoktaü yat samàsena bråùa ity apekùàyàm àha çùibhir iti | çùibhiþ parà÷aràdibhir etat kùetràdi-svaråpaü bahudhà gãtam -

ahaü tvaü ca tathànye bhåtair uhyàma pàrthiva |
guõa-pravàha-patito bhåta-vargo 'pi yàty ayam ||
karma-va÷yà guõà hy ete sattvàdyàþ pçthivã-pate |
avidyà-sa¤citaü karma tac cà÷eùeùu jantuùu ||
àtmà ÷uddho 'kùaraþ ÷ànto nirguõaþ prakçteþ paraþ |
pravçddhy-apacayau nàsya ekasyàkhila-jantuùu || [ViP 2.13.69]

ity àdibhiþ | tathà chandobhir vedair vividhair sarvair bahudhà tad gãtaü yajuþ-÷àkhàyàü tasmàd và etasmàd àtmana àkà÷aþ sambhåtaþ [TaittU 2.1.3] ity àdinà brahma pucchaü pratiùñhà [TaittU 2.5.1] ity antenànnamaya-pràõa-maya-mano-maya-vij¤àna-mayànanda-mayàþ pa¤ca puruùàþ pañhitàs teùv anna-mayàdi-trayaü jaóaü kùetra-svaråpaü, tato bhinno vij¤àna-mayo jãvas tasya bhokteti jãva-kùetraj¤a-svaråpaü | tasmàc ca bhinnaþ sarvàntara ànanda-maya itã÷vara-kùetraj¤a-svaråpam uktam | evaü vedàntareùu mçgyam | brahma-såtra-råpaiþ padair vàkyai÷ ca tad-yàthàtmyaü
gãtam | teùu na viyad a÷ruteþ [Vs. 2.3.1] ity àdinà kùetra-svaråpaü, nàtmà ÷ruteþ [Vs. 2.3.18] ity àdinà jãva-svaråpaü, paràt tu tac chruteþ [Vs. 2.3.39] ity àdine÷vara-svaråpam | sphuñam anyat ||
__________________________________________________________

BhG 13.5-6

mahà-bhåtàny ahaükàro buddhir avyaktam eva ca |
indriyàõi da÷aikaü ca pa¤ca cendriya-gocaràþ ||5||
icchà dveùaþ sukhaü duþkhaü saüghàta÷ cetanà dhçtiþ |
etat kùetraü samàsena sa-vikàram udàhçtam ||6||

÷rãdharaþ : tatra kùetra-svaråpam àha mahàbhåtànãti dvàbhyàm | mahà-bhåtàni bhåmy-àdãni pa¤ca | ahaïkàras tat-kàraõa-bhåtaþ | buddhir vij¤ànàtmakaü mahat-tattvam | avyaktaü måla-prakçtiþ | indriyàõi da÷a bàhyàni j¤àna-karmendriyàõi | ekaü ca manaþ | indriya-goccarà÷ ca pa¤ca tan-màtra-råpà eva ÷abdàdaya àkà÷àdi-vi÷eùa-guõatayà vyaktàþ santa indriya-viùayàþ pa¤ca tad evaü caturviü÷ati-tattvàni uktàni ||5||

iccheti | icchàdayaþ prasiddhàþ | saïghàtaþ ÷arãram | cetanà j¤ànàtmikà mano-vçttiþ | dhçtir dhairyam | ete ceddhàdayo dç÷yatvàn nàtma-dharmàþ, api tu mano-dharmà eva | ataþ kùetràntaþpàtina eva | upalakùaõaü caitat saïkalpàdãnàm | tathà ca ÷rutiþ -- kàmaþ saïkalpo vicikitsà ÷raddhà÷raddhà dhçtir adhçtir hrãr dhãr bhãr ity etat sarvaü mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena ca yàdçg iti pratij¤àtàþ kùetra-dharmà dar÷itàþ | etat kùetraü savikàram indriyàdi-vikàra-sahitaü saïkùepeõa tubhyaü mayoktam iti kùetropasaühàraþ ||6||

madhusådanaþ : evaü prarocitàyàrjunàya kùetra-svaråpaü tàvad àha dvàbhyàm | mahànti bhåtàni bhåmy-àdãni pa¤ca | ahaïkàras tat-kàraõa-bhåto 'bhimàna-lakùaõaþ | buddhir ahaïkàra-kàraõaü mahat-tattvam adhyavasàya-lakùaõam | avyaktaü tat-kàraõaü sattva-rajas-tamo-guõàtmakaü pradhànaü sarva-kàraõaü na kasyàpi kàryam | eva-kàraþ prakçty-avadhàraõàrthaþ | etàvaty evàùñadhà prakçtiþ | ca-÷abdo bheda-samuccayàrthaþ |  tad evaü sàïkhya-matena vyàkhyàtam | aupaniùadànàü tu avyaktam avyàkçtam anirvacanãyaü màyàkhyà pàrame÷varã ÷aktiþ | mama màyà duratyayà
ity uktam | buddhiþ sargàdau tad-viùayam ãkùaõam | ahaïkàra ãkùaõànantaram ahaü bahu syàm iti saïkalpaþ |  tata àkà÷àdi-krameõa pa¤ca-bhåtotpattir iti | na hy avyakta-mahad-ahaïkàràþ sàïkhya-siddhà aupaniùadair upagamyante '÷abdatvàdi-hetubhir iti sthitam | màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varam [øvetU 4.10] te dhyàna-yogànugatà apa÷yan devàtma-÷aktiü sva-guõair nigåóhàm [øvetU 1.3] iti ÷ruti-pratipàditam avyaktam | tad aikùata itãkùaõa-råpà buddhiþ | bahu syàü prajàyeya [ChàU 6.2.3] iti bahu-bhavana-saïkalpa-råpo 'haïkàraþ | tasmàd và etasmàd àtmana àkà÷aþ sambhåtaþ | àkà÷àd vàyuþ | vàyor
agniþ | agner àpaþ | adbhyaþ pçthivã [TaittU 1.1] iti pa¤ca bhåtàni ÷rautàni | ayam eva pakùaþ sàdhãyàn |

indriyàõi da÷aikaü ca ÷rotra-tvak-cakùå-rasana-ghràõàkhyàni pa¤ca buddhãndriyàõi vàk-pàõi-pàda-pàyåpasthàkhyàni pa¤ca karmendriyàõãti tàni | ekaü ca manaþ saïkalpa-vikalpàtmakam | pa¤ca cendriya-goccaràþ ÷abda-spar÷a-råpa-rasa-gandhàs te buddhãndriyàõàü j¤àpyatvena viùayàþ karmendriyàõàü tu kàryatvena | tàny etàni sàïkhyà÷ caturviü÷ati-tattvàny àcakùante ||5||

icchà sukhe tat-sàdhane cedaü me bhåyàd iti spçhàtmà citta-vçttiþ kàma iti ràga iti cocyate | dveùo duþkhe tat-sàdhane cedaü me mà bhåd iti spçhà-virodhinã citta-vçttiþ krodha itãrùyeti cocyate | sukhaü nirupàdhãcchà-viùayãbhåtà dharmàsàdhàraõa-kàraõikà citta-vçttiþ paramàtma-sukha-vya¤jikà | duþkhaü nirupàdhi-dveùa-viùayãbhåtà citta-vçttir adharmàsàdhàraõa-kàraõikà | saüghàtaþ pa¤ca-mahà-bhåta-pariõàmaþ sendriyaü ÷arãram | cetanà svaråpa-j¤àna-vya¤jikà pramàõa-sàdhàraõa-kàraõikà citta-vçttir j¤ànàkhyà | dhçtir avasannànàü dehendriyàõàm avaùñambha-hetuþ prayatnaþ | upalakùaõam
etad icchàdi-grahaõam sarvàntaþ-karaõa-dharmàõàm | tathà ca ÷rutiþ - kàmaþ saïkalpo vicikitsà ÷raddhà dhçtir hrãr dhãr bhãr ity etat sarvaü mana eva [BAU 1.5.3] iti mçd-ghaña itivad upàdànàbhedena kàryàõàü kàmàdãnàü mano-dharmatvam àha | etat paridç÷yamànaü sarvaü mahà-bhåtàdi-dhçty-antaü jaóaü kùetraj¤ena sàkùiõàvabhàsyamànatvàt tad-anàtmakaü kùetraü bhàsyam acetanaü samàsenodàhçtam uktam |

nanu ÷arãrendriya-saüghàta eva cetanaþ kùetraj¤a iti lokàyatikàþ | cetanà kùaõikaü j¤ànam evàtmeti sugatàþ | icchà-dveùa-prayatna-sukha-duþkha-j¤ànàny àtmano liïgam iti naiyàyikàþ | tat kathaü kùetram evaitat sarvam iti ? tatràha sa-vikàram iti | vikàro janmàdir nà÷àntaþ pariõàmo nairuktaiþ pañhitaþ | tat-sahitaü sa-vikàram idaü mahà-bhåtàdi-dhçty-antam ato na vikàra-sàkùi svotpatti-vinà÷ayoþ svena draùñum a÷akyatvàt | anyeùàm api sva-dharmàõàü sva-dar÷anam antareõa dar÷anànupapatteþ svenaiva sva-dar÷ane ca kartç-karma-virodhàn nirvikàra eva sarva-vikàra-sàkùã
| tad uktaü -

     na rte syàd vikriyàü duþkhã sàkùità kà vikàriõaþ |
dhã-vikriyà-sahasràõàü sàkùyato 'ham avikriyaþ || iti | 

tena vikàritvam eva kùetra-cihnaü na tu parigaõanam ity arthaþ ||6||

vi÷vanàthaþ : tatra kùetrasya svaråpam àha mahàbhåtàny àkà÷àdãny ahaïkàras tat-kàraõam | buddhir vij¤ànàtmakaü mahat-tattva, ahaïkàra-kàraõam | avyaktaü prakçtir mahat-tattva-kàraõam | indriyàõi ÷rotràdãni da÷aikaü ca manaþ | indriya-gocaràþ pa¤ca ÷abdàdayo viùayàs tad evaü caturviü÷ati-tattvàtmakam iti | icchàdayaþ prasiddhàþ | saïghàtaþ pa¤ca-mahàbhåta-pariõàmo dehaþ | cetanà j¤ànàtmikà mano-vçttir dhçtir dhairyam icchàdaya÷ caite mano-dharmà eva na tv àtma-dharmàþ | ataþ kùetràntaþpàtina eva | upalakùaõaü caitat saïkalpàdãnàm | tathà ca ÷rutiþ -- kàmaþ saïkalpo vicikitsà
÷raddhà dhçtir hrãr dhãr bhãr ity etat sarvaü mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena yàdçg iti pratij¤àtàþ kùetra-dharmà dar÷itàþ | etat kùetraü sa-vikàraü janmàdi-ùaó-vikàra-sahitam ||5-6||

baladevaþ : tat kùetraü yac ca ity àdyàrdhakena vaktuü pratij¤àtaü kùetra-svaråpam àha -- mahàbhåtànãti dvàbhyàm | mahàbhåtàni pa¤ca khàdãny ahaïkàras tad-dhetus tàmaso bhåtàdi-saüj¤o buddhis tad-dheutr j¤àna-pradhàno mahàn avyaktaü tad-dhetuþ | triguõàvasthaü pradhànam indriyàõi ÷rotràdãni pa¤ca vàg-àdãni ca pa¤ceti bhåtàdi-khàdy-antaràlikàþ såkùmàþ ÷abdàdi-tanmàtràþ khàdi-vi÷eùa-guõatayà vyaktàþ santaþ sthålàþ ÷rotràdi-pa¤caka-gràhyà viùayà ity arthaþ | evaü caturviü÷ati-tattvàtmakaü kùetraü j¤eyam | icchàdaya÷ catvàraþ
prasiddhàþ saïkalpàdãnàm upalakùaõam etat | ete manodharmàþ kàmaþ saïkalpo vicikitsà ÷raddhà dhçtir hrãr dhãr bhãr iti ÷ruteþ | yadyapy àtma-dharmà icchàdayo ya àtmà ity àdau satya-kàmaþ satya-saïkalpaþ iti ÷ravaõàt, pañhed ya icchet puruùaþ iti sahasranàma-stotràt, puruùaþ sukha-duþkhànàü bhoktçtve hetur uchyate iti vakùyamàõàc ca, tathàpi mano-dvàràbhivyakter manodharmatvam | ataþ kùetràntaþpàtaþ | saïghàto bhåta-pariõàmo dehaþ | sa ca cetanà dhçitr bhogàya mokùàya ca yatamànasya cetanasya jãvasyàdhàratayotpanna ity arthaþ | atra pradhànàdi-dravyàõi kùetràrambhakàõiti,
ya cety asya ÷rotràdãndiriyàõi ÷rotrà÷ritànãti yàdçg ity asyencchàdãni kùetra-kàryàõãti | yad-vikàrãty asya cetanà dhçtir iti | yata÷ cety asya saïghàta iti | yad ity asottaram uktam | etat kùetraü savikàraü janmàdi-ùaó-vikàropetam udàhçtam uktam ||5-6||

__________________________________________________________

BhG 13.7-11

amànitvam adambhitvam ahiüsà kùàntir àrjavam |
àcàryopàsanaü ÷aucaü sthairyam àtma-vinigrahaþ ||7||
indriyàrtheùu vairàgyam anahaükàra eva ca |
janma-mçtyu-jarà-vyàdhi-duþkha-doùànudar÷anam ||8||
asaktir anabhiùvaïgaþ putra-dàra-gçhàdiùu |
nityaü ca sama-cittatvam iùñàniùñopapattiùu ||9||
mayi cànanya-yogena bhaktir avyabhicàriõã |
vivikta-de÷a-sevitvam aratir jana-saüsadi ||10||
adhyàtma-j¤àna-nityatvaü tattva-j¤ànàrtha-dar÷anam |
etaj j¤ànam iti proktam aj¤ànaü yad ato 'nyathà ||11||

÷rãdharaþ : idànãm ukta-lakùaõàt kùetràt atiriktatayà j¤eyaü ÷uddhaü kùetraj¤aü vistareõa varõayiùyan ÷uddha-j¤àna-sàdhanàny àha amànitvam iti pa¤cabhiþ | amànitvaü sva-guõa-÷làghà-ràhityam | adambhitvaü dambha-ràhityam | ahiüsà para-pãóà-varjanam | kùàntiþ sahiùõutvam | àrjavam avakratà | àcàryopàsanaü sad-guru-sevà | ÷aucaü bàhma àbhyantaraü ca | tatra bàhyaü mçj-jalàdinà, àbhyantaraü ca ràgàdi-mala-kùàlanam | tathà ca ÷rutiþ -- 

÷aucaü ca dvividhaü proktaü 
bàhyam abhyantaraü tathà | 
mçj-jalàbhyàü smçtaü bàhyaü 
bhàva-÷uddhis tathàntaram || iti | 

dhairyaü san-màrge pravçttasya tad-eka-niùñhatà | àtma-vinigrahaþ ÷arãra-saüyamaþ | etaj j¤ànam iti proktam iti pa¤camenànvayaþ || kiü ca mayãti | mayi parame÷vare | ananya-yogena sarvàtma-dçùñyà | avyàbhicàriõy ekàntà bhaktiþ | viviktaþ ÷uddha-citta-prasàda-karaþ | taü de÷aü sevituü ÷ãlaü yasya tasya bhàvas tattvam | pràkçtànàü janànàü saüsadi sabhàyàm aratã raty-abhàvaþ | kiü ca adhyàtmeti | àtmànam adhikçtya vartamànaü j¤ànam adhyàtma-j¤ànam | tasmin nityatvaü nitya-bhàvaþ | tattvaü padàrtha-buddhi-niùñhatvam ity arthaþ | tattva-j¤ànasyàrthaþ
prayojanaü mokùas tasya dar÷anaü mokùasya sarvotkçùñatvàlocanam ity arthaþ | etad amànitvam adambhitvam ity àdi viü÷ati-saïkhyakaü yad uktam etaj j¤ànam iti proktaü va÷iùñhàdibhiþ j¤àna-sàdhanatvàt |ato 'nyathàsmàd viparãtaü mànitvàdi yat tad aj¤ànam iti proktam | j¤àna-virodhitvàt ataþ sarvathà tyàjyam ity arthaþ ||7-11||

madhusådanaþ : evaü kùetraü pratipàdya tat-sàkùiõaü kùetraj¤aü kùetràd vivekena vistaràt pratipàdayituü taj-j¤àna-yogyatvàyàmànitvàdi-sàdhanàny àha j¤eyaü yat tad ity ataþ pràktanaiþ pa¤cabhiþ amànitvam iti | vidyamànair avidyamànair và guõair àtmanaþ ÷làghanaü mànitvaü, làbha-påjàkhyàtyarthaü svadharma-prakañã-karaõaü dàmbhitvaü, kàya-vàï-manobhiþ pràõinàü pãóanaü hiüsà, teùàü varjanam amànitvam adambhitvam ahiüsety uktam | paràparàdhe citta-vikàra-hetau pràpte 'pi nirvikàra-cittatayà tad-aparàdha-sahanaü
kùàntiþ | àrjavam akauñilyaü yathà-hçdayaü vyavaharaõaü para-pratàraõà-ràhityam iti yàvat | àcàryo mokùa-sàdhanasyopadeùñàtra vivakùito na tu manåkta upanãyàdhyàpakaþ | tasya ÷u÷råùànamaskàràdi-prayogeõa sevanam àcàryopàsanam | ÷aucaü bàhyaü kàya-malànàü mçj-jalàbhyàü kùàlanam àbhyantaraü ca mano-malànàü ràgàdãnàü viùaya-doùa-dar÷ana-råpa-pratipakùa-bhàvanayàpanayanam | sthairyaü mokùa-sàdhane pravçttasyàneka-vidha-vighna-pràptàv api tad-aparityàgena punaþ punar yatràdhikyam | àtma-vinigraha àtmano dehendriya-saüghàtasya
svabhàva-pràptàü mokùa-pratikåle pravçttiü nirudhya mokùa-sàdhana eva vyavasthàpanam ||7||
kiü ca - indriyàrtheùu ÷abdàdiùu dçùñeùv ànu÷ravikeùu và bhogeùu ràga-virodhiny aspçhàtmikà citta-vçttir vairàgyam | àtma-÷làghanàbhàve 'pi manasi pràdurbhåto 'haü sarvotkçùña iti garvo 'haïkàras tad-abhàvo 'nahaïkàraþ | ayoga-vyavacchedàrtham eva-kàraþ | samuccayàrtha÷ ca-kàraþ | tenàmànitvàdãnàü viü÷ati-saïkhyàkànàü samucito yoga eva j¤ànam iti proktaü na tv ekasyàpy abhàva ity arthaþ | janmano garbha-vàsa-yoni-dvàra-niþsaraõa-råpasya mçtyoþ sarva-marma-cchedana-råpasya jaràyàþ praj¤à-÷akti-tejo-nirodha-para-paribhavàdi-råpàyà vyàdhãnàü jvaràtisàràdi-råpàõàü duþkhànàm
iùña-viyogàniùña-saüyogàniùña-saüyogàniùña-saüyoga-jànàm adhyàtmàdhibhåtàdhidaiva-nimittànàü doùasya vàta-pitta-÷leùma-mala-måtràdi-paripårõatvena kàya-jugupsitatvasya cànudar÷anaü punaþ punar àlocanaü janmàdi-duþkhànteùu doùasyànudar÷anaü janmàdi-vyàdhy-anteùu duþkha-råpa-doùasyànudar÷anam iti và | idaü ca viùaya-vairàgya-hetutvenàtma-dar÷anasyopakaroti ||8||

kiü ca | saktir mamedam ity etàvan-màtreõa prãtiþ | abhiùvaïgas tv aham evàyam ity ananyatva-bhàvanayà prãty-ati÷ayo 'nyasmin sukhini duþkhini vàham eva sukhã duþkhã ceti | tad-ràhityam asaktir anabhiùvaïga iti coktam | kutra sakty-abhiùvaïgau varjanãyàv ata àha putra-dàra-gçhàdiùu putreùu dàreùu gçheùu | àdi-grahaõàd anyeùv api bhçtyàdiùu sarveùu sneha-viùayeùv ity arthaþ | nityaü ca sarvadà ca sama-cittatvaü harùa-viùàda-÷ånya-manastvam iùñàniùñopapattiùu | upapattiþ pràptiþ | iùñopapattiùu harùàbhàvo 
'niùñopapattiùu viùàdàbhàva ity arthaþ | caþ samuccaye ||9||

kiü ca | mayi ca bhagavati vàsudeve parame÷vare bhaktiþ sarvotkçùñatva-j¤àna-pårvikà prãtiþ | ananya-yogena nànyo bhagavato vàsudevàt paro 'sty ataþ sa eva no gatir ity evaü ni÷cayenàpy avyabhicàriõã kenàpi pratikålena hetunà nivàrayitum a÷akyà | sàpi j¤àna-hetuþ prãtir na yàvan mayi vàsudeva na mucyate deha-yogena tàvat [BhP 5.5.6] ity ukteþ |

viviktaþ svabhàvataþ saüskàrato và ÷uddho '÷ucibhiþ sarpa-vyàghràdibhi÷ ca rahitaþ suradhunã-pulinàdi-÷rita-prasàda-karo de÷as tat-sevana-÷ãlatvaü vivikta-de÷a-sevitvam | tathà ca ÷rutiþ -

same ÷ucau ÷arkarà-vahni-bàlukà-
vivarjite ÷abda-jalà÷rayàdibhiþ |
mano 'nukåle na tu cakùu-pãóane
guhà-nivàtà÷rayaõe prayojayet || [øvetU 2.10] iti |

janànàm àtma-j¤àna-vimukhànàü viùaya-bhoga-lampañatopade÷akànàü saüsadi samavàye tattva-j¤àna-pratikålàyàm aratir aramaõaü sàdhånàü tu saüsadi tattva-j¤ànànukålàyàü ratir ucitaiva | tathà coktam -

     saïgaþ sarvàtmanà heyaþ sa cety uktaü na ÷akyate |
     sa sadbhiþ saha kartavyaþ sataþ saïgo hi bheùajam || iti ||10||

kiü ca | adhyàtma-j¤ànam àtmànam adhikçtya pravçttam àtmànàtma-viveka-j¤ànam adhyàtma-j¤ànaü tasmin nityatvaü tatraiva niùñhàvattvam | viveka-niùñho hi vàkyàrtha-j¤àna-samartho bhavati | tattva-j¤ànasyàhaü brahmàsmãti sàkùàtkàrasya vedànta-vàkya-karaõakasyàmànityatvàdi-sarva-sàdhana-paripàka-phalasyàrthaþ prayojanam avidyà-tat-kàryàtmaka-nikhila-duþkha-nivçtti-råpaþ paramànandàtmàvàpti-råpa÷ ca mokùas tasya dar÷anam àlocanam | tattva-j¤àna-phalàlocane hi tat-sàdhane pravçttiþ syàt | etad amànitvàdi-tattva-j¤ànàrtha-dar÷anàntaü viü÷ati-saïkhyàkaü j¤ànam iti proktaü j¤ànàrthatvàt | ato 'nyathàsmàd viparãtaü mànitvàdi yat tad aj¤ànam iti proktaü
j¤àna-virodhitvàt | tasmàd aj¤àna-parityàgena j¤ànam evopàdeyam iti bhàvaþ ||11||

vi÷vanàthaþ : ukta-lakùaõàt kùetràd viviktatayà j¤eyau jãvàtma-paramàtmànau kùetraj¤au vistareõa varõayiùyan taj-j¤ànasya sàdhanàny amànitvàdãni viü÷atim àha pa¤cabhiþ | atràùñada÷a bhaktànàü j¤àninàü ca sàdhàraõàni kintu bhaktaiþ mayi cànanya-yogena bhaktir avyabhicàriõã ity ekam eva bhagavad-anubhava-sàdhanatvena yatnataþ kriyate | anyàni spatada÷oktàbhyàsavatàü teùàü svata evotpadyante na tu teùu yatna iti sàmpradàyikàþ | antime dve tu j¤àninàm asàdhàraõa eva | 

atràmànitvàdãni vispaùñàrthàni | ÷aucaü bàhyam abhyantaraü ca tathà ca smçtiþ --

÷aucaü ca dvividhaü proktaü 
bàhyam abhyantaraü tathà |
mçj-jalàbhyàü smçtaü bàhyaü 
bhàva-÷uddhis tathàntaram || iti |

àtma-vinigrahaþ ÷arãra-saüyamaþ | janmàdiùu duþkha-råpasya doùasyànudar÷anaü punaþ punaþ paryàlocanam | asaktiþ putràdiùu prãt-tyàgo 'nabhiùvaïgaþ putràdãnàü sukhe duþkhe càham eva sukhã duþkhãty adhyàsàbhàva iùñàniùñayor vyavahàrikayor upapattiùu pràptiùu nityaü sarvadà samacittatvam | mayi ÷yàmasundaràkàre 'nanya-yogena j¤àna-karma-tapo-yogàdy-ami÷raõena bhakti÷ ca-kàràd j¤ànàdi-mi÷raõa-pràdhànyena ca | àdyà bhaktair anuùñheyà dvitãyà j¤ànibhir iti kecid, anye tv ananyà bhaktir yathà-premõaþ sàdhanaü tathà paramàtmànubhavasyàpãti
j¤àpanàrtham atra ùañke 'py uktir iti bhaktà vyàcakùate | j¤àninas tv ananyenaiva yogena sarvàtma-dçùñyeti | avyabhicàriõã pratidinam eva kartavyà | kenàpi nivàrayitum a÷akyà iti madhusådana-sarasvatã-pàdàþ | àtmànam adhikçtya vartamàõaü j¤ànam adhyàtma-j¤ànam | tasya nityatvaü nityànuùñheyatvaü padàrtha-÷uddhi-niùñhatvam ity arthaþ | tattva-j¤ànasyàrthaþ prayojanaü mokùas tasya dar÷anaü svàbhãùñatvenàlocanam ity arthaþ | etad viü÷atikaü j¤ànaü sàdhàraõyena jãvàtma-paramàtmanor j¤ànasya sàdhanam | asàdhàraõaü paramàtma-j¤ànaü tv agre vaktavyam | tato 'nyathàsmàd viparãtaü
mànitvàdikam ||7-11||

baladevaþ : athoktàt kùetràd vibhinnatvena j¤eyaü kùetraj¤a-dvayaü vistareõa niråpayiùyan taj-j¤àna-sàdhanàny amànitvàdãni viü÷atim àha pa¤cabhiþ | amànitvaü sva-satkàrànapekùatvam | adambhitvaü dhàrmikatva-khàti-phalaka-dharmàcaraõa-virahaþ | ahiüsà paràpãóanam | kùàntir apamàna-sahiùõutà | àrjavam cchadmiùv api sàralyam | àcàryopàsanaü j¤àna-pradasya guror akaitavena saüsevanam | ÷aucaü bàhyàbhyantara-pàvitryam | 

÷aucaü ca dvividhaü proktaü 
bàhyam abhyantaraü tathà |
mçj-jalàbhyàü smçtaü bàhyaü 
bhàva-÷uddhis tathàntaram || iti smçteþ |

sthairyaü sad-vartmaika-niùñhatvam | àtma-vinigrahaþ àtmànusandhi-pratãpàd viùayàn manaso niyamanam | indriyàrtheùu ÷abdàdi-viùayeùu pratãpeùu vairàgyaü rucy-abhàvaþ | anahaïkàro dehàdiùv àtmàbhimàna-tyàgaþ | janmàdiùu duþkha-råpasya doùasyànudar÷anaü punaþ puna÷ cintanam | putràdiùu paramàrtha-pratãpeùv asaktiþ pãti-tyàgaþ | anabhiùvaïgas teùu sukhiùu duþkhiùu ca satsu tat-sukha-duþkhànabhinive÷aþ | iùñàniùñànàm anukåla-pratikålànàm arthànàm upapattiùu
pràptiùu samacittatvaü harùa-viùàda-virahaþ | nityaü sarvadà |

mayi parame÷e 'vyàbhicàriõã sthirà bhaktiþ ÷ravaõàdyà | ananya-yogenaikàntitvena mad-bhakta-sevà | tathà vivikta-de÷a-sevitvaü nirjana-sthàna-priyatà janànàü gràmyàõàü saüsadi rati-tyàgaþ | adhyàtmam àtmani yaj j¤ànaü tasya nityatvaü sarvadà vimç÷yatvam | tattvaü tv ahaü paraü brahma vadanti tattva-vidas tattvaü yaj j¤ànam advayam ity àdi smçteþ | taj j¤ànasya yo 'rthas tat-pràpti-lakùaõas tasya dar÷anaü hçdi smaraõam | etad amànitvàdikaü j¤ànaü paramparayà sàkùàc ca tad-upalabdhi-sàdhanaü proktam | j¤àyate upalabhyate 'nena iti vyutpatteþ | yat tato 'nyathà viparãtaü mànitvàdi tad aj¤ànaü
tad-upalabdhi-virodhãti ||7-11||

__________________________________________________________

BhG 13.12

j¤eyaü yat tat pravakùyàmi yaj j¤àtvàmçtam a÷nute |
anàdimat paraü brahma na sat tan nàsad ucyate ||12||

÷rãdharaþ : ebhiþ sàdhanair yaj j¤eyaü tad àha j¤eyam iti ùaóbhiþ | yaj j¤eyaü tat pravakùyàmi | ÷rotur àdara-siddhaye j¤àna-phalaü dar÷ayati | yad vakùyamàõaü j¤àtvàmçtaü mokùaü pràpnoti | kiü tat anàdimat | àdiman na bhavati iti anàdimat | paraü nirati÷ayaü brahma | anàdi ity etàvataiva bahuvrãhiõànàdimattve siddhe 'pi punar matupaþ prayoga÷ chàndasaþ | yad và anàdãti mat-param iti ca pada-dvayam | mam viùõoþ paraü nirvi÷eùaü råpaü brahmety arthaþ | tad evàha na san tan nàsad ucyate | vidhi-mukhena pramàõasya viùayaþ
sac-chabdenocyate | niùedhaysa viùayas tv asac-chabdenocyate | idaü tu tad-ubhaya-vilakùaõam | aviùayatvàd ity arthaþ ||12||

madhusådanaþ : ebhiþ sàdhanair j¤àna-÷abditaiþ kiü j¤eyam ity apekùàyàm àha j¤eyaü yat tad ity àdi ùaóbhiþ | yaj j¤eyaü mumukùuõà tat pravakùyàmi prakarùeõa spaùñatayà vakùyàmi | ÷rotur abhimukhãkaraõàya phalena stuvann àha yad vakùyamàõaü j¤eyaü j¤àtvàmçtam amçtatvam a÷nute saüsàràn mucyata ity arthaþ | kiü tat ? anàdimat àdiman na bhavatãty anàdimat | paraü nirati÷ayaü brahma sarvato 'navacchinnaü paramàtma-vastu | atrànàdãty etàvataiva bahu-vrãhiõàrtha-làbhe 'py ati÷àyane nitya-yoge và matupaþ prayogaþ | anàdãti ca mat-param
iti ca padaü kecid icchanti | mat saguõàd brahmaõaþ paraü nirvi÷eùa-råpaü brahmety arthaþ | ahaü vàsudevàkhyà parà ÷aktir yasyeti tv apavyàkhyànam | nirvi÷eùasya brahmaõaþ pratipàdyatvena tatra ÷aktimattvasya avaktavyatvàt | 

nirvi÷eùatvam evàha na sat tan nàsad ucyate | vidhi-mukhena pramàõasya viùayaþ sac-chabdenocyate | niùedha-mukhena pramàõasya viùayas tv asac-chabdena | idaü tu tad-ubhaya-vilakùaõaü nirvi÷eùatvàt sva-prakà÷a-caitanya-råpatvàc ca yato vàco nivartante apràpya manasà saha [TaittU 2.4.1] ity àdi ÷ruteþ | yasmàt tad brahma na sad-bhàvatvà÷rayaþ | ato nocyate kenàpi ÷abdena mukhyayà vçttyà ÷abda-pravçtti-hetånàü tatràsambhavàt | tad yathà gaura÷ ca iti và jàtitaþ | pacati pañhatãti và kriyàtaþ | ÷uklaþ kçùõa iti và guõataþ, dhanã gomàn iti và saübandhato 'rthaü pratyàyati ÷abdaþ | atra kriyà-guõa-sambandhebhyo vilakùaõaþ
sarvo 'pi dharmo jàti-råpa upàdhi-råpo và jàti-padena saügçhãtaþ | yadçcchà-÷abdo 'pi óittha-óapitthàdir yaü kaücid dharmaü svàtmànaü và pravçttiü nimittãkçtya pravartata iti so 'pi jàti-÷abdaþ | evam àkà÷a-÷abdo 'pi tàrkikàõàü ÷abdà÷rayatvàdi-råpaü yaü kaücid dharmaü puraskçtya pravartate | sva-mate tu pçthivyàdivad àkà÷a-vyaktãnàü janyànàm anekatvàd àkà÷atvam api jàtir eveti so 'pi jàti-÷abdaþ | àkà÷àtiriktà ca diï nàsty eva | kàla÷ ca ne÷varàd atiricyate | atireke và dik-kàla-÷abdàv apy upàdhi-vi÷eùa-pravçtti-nimittakàv iti jàti-÷abdàv eva | tasmàt pravçtti-nimitta-càturvidhyàc caturvidha eva ÷abdaþ | tatra na sat tan nàsat iti jàti-niùedhaþ
kriyà-guõa-sambandhànàm api niùedhopalakùaõàrthaþ | ekam evàdvitãyam iti jàti-niùedhas tasyà aneka-vyakti-vçtter ekasminn asambhavàt | nirguõaü niùkriyaü ÷àntam [øvetU 6.19] iti guõa-kriyà-sambandhànàü krameõa niùedhaþ | asaïgo hy ayaü puruùaþ [BAU 4.3.15] iti ca | athàto àde÷o neti neti [BAU 2.3.6] iti ca sarva-niùedhaþ | tasmàd brahma na kenacic chabdenocyata iti yuktam | tarhi kathaü pravakùyàmãty uktaü kathaü và ÷àstra-yonitvàt iti såtram [Vs 1.1.3] | yathà kathaücil lakùaõayà ÷abdena pratipàdanàd ii gçhàõa | pratipàdana-prakàra÷ ca à÷caryavat pa÷yati ka÷cid enam [Gãtà 2.28] ity atra vyàkhyàtaþ
| vistaras tu bhàùye draùñavyaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : evaü sàdhanair j¤eyo jãvàtmà paramàtmà ca | tatra paramàtmaiva sarvagato brahma-÷abdenocyate | tac ca brahma nirvi÷eùaü savi÷eùaü ca krameõa j¤àni-bhaktayor upàsyam | deha-gato 'pi caturbhujatvena dhyeyaþ paramàtma-÷abdenocyate | tatra prathamaü brahmàha j¤eyam iti | anàdi na vidyate àdir yasya mat-svaråpatvàn nityam ity arthaþ | mat-param aham eva para utkçùña à÷rayo yasya tat | brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] iti mad-agrimokteþ | tad eva kim ity apekùàyàm àha | tad brahma na sat nàpy asat, kàrya-kàraõàtãtam ity arthaþ ||12||

baladevaþ : evaü j¤àna-sàdhanàny upadi÷ya tair j¤eyam upadi÷ati j¤eyaü yat tad iti | uktaiþ sàdhanair yaj j¤eyam upalabhyaü jãvàtmavastu ca tad ahaü prakarùeõa subodhatayà vakùyàmi yaj j¤àtvà jano 'mçtaü mokùam a÷nute labhate | tatra jãvàtma-vaståpadi÷ati anàdãty-ardhakena | nàsty àdir yasya tat jãvasyàdy-utpattir nàsty ato 'not 'pi neti nityàsàv ity arthaþ | evam àha ÷rutiþ -- na jàyate mriyate và vipa÷cit [KañhU 1.2.18] ity àdyà | aham eva paraþ svàmã yasya tat pradhàna-kùetraj¤a-patir guõe÷aþ [øvetU 6.16] iti ÷ruteþ | dàsabhåto harer eva nànyasyaiva kadàcana iti smçte÷ ca | apahata-pàpmatvàdinà brahma bçhatà guõàùñakena vi÷iùñam | ÷ruti÷ caivam
àha ya àtmàpahata-pàpmà vijaro vimçtyur vi÷oko vijghitso 'pipàsaþ satya-saïkalpaþ so 'nveùñavyaþ sa vijij¤àsitavyaþ iti | jãve brahma-÷abdas tu vij¤ànaü brahma ced veda [TaittU 2.5.1] ity àdi ÷ruteþ | sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate [Gãtà 14.26] | brahma-bhåtaþ prasannàtmà na ÷ocati na kàïkùati [Gãtà 18.55] iti vakùyamàõàc ca | na sad iti tad vi÷uddhaü jãvàtma-vastu kàrya-kàraõàtmakàvasthà-dvaya-virahàt sac càsac ca nocyate | kintu paramàõu-caitanyaü guõàùñaka-vi÷iùñam ucyate - vibhakta-nàma-råpaü kàryàvasthaü sad-upamçdita-nàma-råpaü kàraõàvasthaü tv asad ity arthaþ ||12||

     __________________________________________________________

BhG 13.13

sarvataþ pàõi-pàdaü tat sarvato 'kùi-÷iro-mukham |
sarvataþ ÷rutimal loke sarvam àvçtya tiùñhati ||13||

÷rãdharaþ : nanv evaü brahmaõaþ sad-asad-vilakùaõatve sati -- sarvaü khalv idaü brahma brahmaivedaü sarvam ity àdi-÷rutibhir virudhyeta ity à÷aïkya paràsya ÷aktir vividhaiva ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca ity àdi ÷ruti-prasiddhayàcintya-÷aktyà sarvàtmatàü tasya dar÷ayann àha sarvata iti pa¤cabhiþ | sarvataþ sarvatra pàõayaþ pàdà÷ ca yasya tat | sarvato 'kùãõi ÷iràüsi mukhàni ca yasya tat | sarvataþ ÷rutimat ÷ravaõendriyair yuktaü sal-loke sarvam àvçtya vyàpya tiùñhati | sarva-pràõi-vçttibhiþ pàõy-àdibhir upàdhibhiþ sarva-vyavahàràspadatvena tiùñhatãty arthaþ ||13||

madhusådanaþ : evaü nirupàdhikasya brahmaõaþ sac-chabda-pratyayàviùayatvàd asattvà÷aïkàyàü nàsad ity anenàpàstàyàm api vistareõa tad-à÷aïkà-nivçtty-arthaü sarva-pràõi-karaõopàdhi-dvàreõa cetana-kùetraj¤a-råpatayà tad-astitvaü pratipàdayann àha sarvata iti | 

sarvataþ sarveùu deheùu pàõayaþ pàdà÷ càcetanàþ sva-sva-vyàpàreùu pravartanãyà ysays cetanasya kùetrajõasya tat sarvataþ pàõi-pàdaü j¤eyaü brahma | sarvàcetana-pravçttãnàü cetanàdhiùñhàna-pårvakatvàt tasmin kùetraj¤e cetane brahmaõi j¤eye sarvàcetana-varga-pravçtti-hetau nàsti nàstità÷aïkety arthaþ | evaü sarvato 'kùãõi ÷iràüsi mukhàni ca yasya pravartanãyàni santi tat sarvato 'kùi-÷iro-mukhaü | evaü sarvataþ ÷rutayaþ ÷ravaõendriyàõi yasya pravartanãyatvena santa tat sarvataþ ÷rutimat | loke sarva-pràõi-nikàye | ekam eva nityaü vibhu ca sarvam  acetanavargam àvçtya
sva-sattayà sphårtyà càdhyàsikena sambandhena vyàpya tiùñhati nirvikàram eva sthitiü labhate, na tu svàdhyastasya jaóa-prapa¤casya doùeõa guõena vàõu-màtreõàpi sambadhyata ity arthaþ | yathà ca sarveùu deheùv ekam eva cetanaü nityaü vibhu ca na pratidehaü bhinnaü tathà prapa¤citaü pràk ||13|| 

vi÷vanàthaþ : nanv evaü brahmaõaþ sad-asad-vilakùaõatve sati -- sarvaü khalv idaü brahma brahmaivedaü sarvam ity àdi-÷rutir virudhyeta ity à÷aïkya svaråpataþ kàrya-kàraõàtãtatve 'pi ÷akti-÷aktimator abhedàt kàrya-kàraõàtmakam api tad ity àha sarvata eva pàõayaþ pàdà÷ ca yasya tat | brahmàdi-pipãlikàntànàü pàõi-pàda-vçndaiþ sarvatra dçùñair eva tad brahmaivàsaïkhya-pàõi-pàdair yuktm ity arthaþ | evam eva sarvato 'kùãty àdi |13||

baladevaþ : atha paramàtma-vaståpadi÷ati sarvataþ pàõãti | tat paramàtmavastu | sarvataþ pàõi-pàdam ity àdi visphuñàrtham ||13||

__________________________________________________________

BhG 13.14

sarvendriya-guõàbhàsaü sarvendriya-vivarjitam |
asaktaü sarva-bhçc caiva nirguõaü guõa-bhoktç ca ||14||

÷rãdharaþ : kiü casarvendriyeti | sarveùàü cakùur-àdãnàü guõeùu råpàdy-àkàràsu vçttiùu tat-tad-àkàreõa bhàsate iti tathà | sarvendriyàõi guõàü÷ ca tat-tad-viùayàn àbhàsayatãti và | sarvaiþ indriyair vivarjitaü ca | tathà ca ÷rutiþ -- apàõi-pàdo javano grahãtà pa÷yaty acakùuþ sa ÷çõoty akarõaþ ity àdiþ | asaktaü saïga-÷ånyam | tathàpi sarvaü bibhartãti sarvasyàdhàrabhåtam | tad eva nirguõaü sattvàdi-guõa-rahitaü | guõa-bhoktç ca guõànàü sattvàdãnàü bhoktç pàlakam ||14||

madhusådanaþ : adhyàropàpavàdàbhyàü niùprapa¤caü prapa¤cyate iti nyàyam anusçtya sarva-prapa¤càdhyàropeõànàdi-mat paraü brahmeti vyàkhyàtam adhunà tad-apavàdena na sat tan nàsad ucyate iti vyàkhyàtum àrabhate nirupàdhi-svaråpa-j¤ànàya sarvendriyeti | 
paramàrthataþ sarvendriya-vivarjitaü tan-màyayà sarvendriya-guõàbhàsaü sarveùàü bahiùkaraõànàü ÷rotràdãnàm antaþkaraõayo÷ ca buddhi-manasor guõair adhyavasàya-saïkalpa-÷ravaõa-vacanàdibhis tat-tad-viùaya-råpatayàvabhàsata iva sarvendriya-vyàpàrair vyàpçtam iva taj j¤eyaü brahma dhyàyatãva lelàyatãva [BAU 4.3.7] iti ÷ruteþ | atra dhyànaü buddhãndriya-vyàpàropalakùaõam | lelàyanaü calanaü karmendriya-vyàpàropalakùaõàrtham |

tathà paramàrthato 'saktaü sarva-sambandha-÷ånyam eva, màyayà sarva-bhçc ca sadàtmanà sarvaü kalpitaü dhàrayatãva poùayatãti ca sarva-bhçt, niradhiùñhàna-bhramàyogàt | tathà paramàrthato nirguõaü sattva-rajas-tamo-guõa-rahitam eva | guõa-bhoktç ca guõànàü sattva-rajas-tamasàü ÷abdàdi-dvàrà sukha-duþkha-mohàkàreõa pariõatànàü bhoktç upalabdhç ca taj j¤eyaü brahmety arthaþ ||14||

vi÷vanàthaþ : kiü ca sarvàõi indriyàõi guõàn indriya-viùayàü÷ ca àbhàsayatãti tac cakùuùa÷ cakùuþ ity àdi ÷ruteþ | yad và sarvendriyair guõaiþ ÷abdàdibhi÷ càbhàsate viràjatãti tat | tad api sarvendriya-vivarjitaü pràkçtendriyàdi-rahitam | tathà ca ÷rutiþ - apàõi-pàdo javano grahãtà pa÷yaty acakùuþ sa ÷çõoty akarõaþ ity àdi | paràsya ÷aktir bahudhaiva ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca iti ÷ruti-prasiddha-svaråpa-÷aktyàspadatvàd iti bhàvaþ | asaktaü àsakti-÷ånyaü sarvabhçt ÷rã-viùõu-svaråpeõa sarva-pàlakam | nirguõaü sattvàdi-guõa-rahitàkàram | kiü ca guõa-bhoktç triguõàtãta-bhaga-÷abda-vàcà ùaó-guõàsvàdakam
||14||

baladevaþ : kiü ca sarveti sarvair indriyair guõai÷ ca tad-vçttibhir àbhàsate dãpyata iti tathà sarvair indriyair jãvendriyavat svaråpa-bhinnair vivarjitaü santyaktaü pràkçtaiþ karaõaiþ ÷ånyaþ svaråpànubandhibhis tair vi÷iùño harir iti svãkàryam | apàõi-pàdo javano grahãtà pa÷yaty acakùuþ sa ÷çõoty akarõaþ | yad àtmako bhagavàüs tad-àtmikà vyaktiþ kim àtmako bhagavàn j¤ànàtmaka ai÷varyàtmakaþ ÷aktyàtmaka÷ ceti buddhimano 'ïga-pratyaïgavattàü bhagavato lakùayàmahe buddhimàn mano-bàõaïga-pratyaïgavàn iti ÷ruteþ | sarvabhçt sarva-tattva-dhàrakam apy asaktaü saïkalpenaiva tad-dhàraõàt tat-spar÷a-rahitaü nirguõaü
sàkùã cetàþ kevalo nirguõa÷ ca iti ÷ruter màyà-guõa-spçùñam eva sad-guõa-bhoktç-niyamyatayà guõanubhavi-vikàra-jananãm aj¤àm ity àrabhya 

ekas tu pibate devaþ 
svacchando 'tra va÷ànugàm | 
dhyàna-kriyàbhyàü bhagavàn 
bhuïkte 'sau prasabhaü vibhuþ || iti ÷ravaõàt ||14||

     __________________________________________________________

BhG 13.15

bahir anta÷ ca bhåtànàm acaraü caram eva ca |
såkùmatvàt tad avij¤eyaü dåra-sthaü càntike ca tat ||15||

÷rãdharaþ : kiü ca bahir iti | bhåtànàü caràcaràõàü svakàryàõàü bahi÷ cànta÷ ca tad eva suvarõam iva kañaka-kuntalàdãnàm | jala-taraïgàõàm antar-bahi÷ ca jalam iva | acaraü sthàvaraü caraü jaïgamaü ca bhåta-jàtaü tad eva | kàraõàtmatvàt kàryasya | evam api såkùmatvàd råpàdi-hãnatvàd tad avij¤eyam idaü tad iti spaùñaü j¤ànàrhaü na bhavati | ataevàviduùàü yojana-lakùàntaritam iva dårasthaü ca | savikàràyàþ prakçteþ paratvàt | viduùàü punaþ pratyag-àtmatvàd antike ca tan nityaü sannihitam | tathà ca mantraþ --

tad ejati tan naijati
tad-dåre tad vàntike |
tad-antarasya sarvasya
tad u sarvasyàsya bàhyataþ || [ä÷opaniùad 5] iti |

ejati calati naijati na calati | tad u antike iti cchedaþ ||15||

madhusådanaþ : bhåtànàü bhavana-dharmàõàü sarveùàü kàryàõàü kalpitànàm akalpitam adhiùñhànam ekam eva bahir anta÷ ca rajjur iva sva-kalpitànàü sarpa-dhàràdãnàü sarvàtmanà vyàpakam ity arthaþ | ata evàcaraü sthàvaraü caraü ca ja¤gamaü bhåta-jàtaü tad evàdhiùñhànàtmakatvàt | kalpitànàü na tataþ kiücid vyatiricyata ity arthaþ | evaü sarvàtmaktve 'pi såkùmtvàd råpàdi-hãnatvàt tad-avij¤eyam idam evam iti spaùña-j¤ànàrhaü na bhavati | ata evàtma-j¤àna-sàdhana-÷ånyànàü varùa-sahasra-koñyàpy apràpyatvàd dårasthaü
ca yojana-lakùa-koñy-antaritam iva tat | j¤àna-sàdhana-sampannànàü tu antike ca tad atyavyavahitam evàtmatvàt | dåràt sudåre tad ihàntike pa÷atsv ihaiva nihitaü guhàyàm [MuõóU 3.1.7] ity àdi ÷rutibhyaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : bhåtànàü svakàryàõàü bahi÷ cànta÷ ca yathà dehànàm àkà÷àdikam | acaraü sthàvaraü caraü jaïgamaü ca bhåta-jàtaü tad eva | kàryasya kàraõàtmakatvàt | evam api råpàdibhinnatvàt tad-avij¤eyam idaü tad iti spaùñaü j¤ànàrhaü na bhavatãty ata evàviduùàü yojana-koñy-antaram iva dårasthaü viduùàü punaþ sva-gçha-sthitam evàntike ca tat svadeha evàntaryàmitvàt dåràt sudåre tad ihàntike ca pa÷yatsv ihaiva nihitaü guhàyàm [MuõóU 3.1.7] ity àdi ÷rutibhyaþ ||15||

baladevaþ : bahir iti | bhåtànàü cij-jaóàtmakànàü tattvànàü bahir anta÷ ca sthitam | antar bahi÷ ca tat sarvaü vyàpya nàràyaõaþ sthitaþ [MNàU 13.5] iti ÷ravaõàt | acaram acalaü caraü calaü ca àsãno dåraü vrajati ÷ayàno yàti sarvataþ [KañhU 1.2.21] iti ÷ruteþ | såkùmatvàt pratyaktvàc cit-sukha-mårtitvàd avij¤eyaü devatàntaravaj j¤àtum a÷akyam | ato dårasthaü ceti yan manasà na manute na cakùuùà pa÷yati ka÷canainam [øvetU 4.20] iti ÷ruteþ | gàndharva-vàsitena ÷rotreõa ùaó-jàdivad bhakti-bhàvitena karaõena tu ÷akyaü taj j¤àtum ity àha antike ca tad iti | manasãvànudraùñavyam, ka÷cid dhãraþ
pratyag-àtmànam aikùata | bhakti-yoge hi tiùñhati [GTU 2.78] ity àdi ÷ravaõàt | bhaktyà tv ananyayà ÷akyaþ [Gãtà 11.55] ity àdi smçte÷ ca ||15||

     __________________________________________________________

BhG 13.16

avibhaktaü ca bhåteùu vibhaktam iva ca sthitam |
bhåta-bhartç ca taj j¤eyaü grasiùõu prabhaviùõu ca ||16||

÷rãdharaþ : kiü ca -- avibhaktam iti | bhåteùu sthàvara-jaïgamàtmakeùu avibhaktaü kàraõàtmanàbhinnaü kàryàtmanà vibhaktaü bhinnam ivàvasthitaü ca samudràj jàtaü phenàdi samudràd anyan na bhavati | tat-svaråpam evoktaü j¤eyaü bhåtànàü bhartç ca poùakaü sthiti-kàle | pralaya-kàle ca grasiùõu grasana-÷ãlaü sçùñi-kàle ca prabhaviùõu nànà-kàryàtmanà prabhavana-÷ãlam ||16||

madhusådanaþ : yad uktam ekam eva sarvam àvçtya tiùñhatãti tad vivçõoti pratideham àtma-bheda-vàdinàü niràsàya avibhaktam iti | bhåteùu sarva-pràõiùu avibhaktam abhinnam ekam eva tat | na tu pratidehaü bhinnaü vyomavat sarva-vyàpakatvàt | tathàpi deha-tàdàtmyena pratãyamànatvàt pratidehaü vibhaktam iva ca sthitam | aupàdikatvenàpàramàrthiko vyomnãva tatra bhedàvabhàsa ity arthaþ | 

nanu bhavatu kùetraj¤aþ sarva-vyàpaka ekaþ, brahma tu jagat-kàraõaü tato bhinnam eveti | nety àha bhåta-bhartç ca bhåtàni sarvàõi sthiti-kàle bibhartãti tathà pralaya-kàle grasiùõu grasana-÷ãlam utpatti-kàle prabhaviùõu ca prabhavana-÷ãlaü sarvasya | yathà rajjv-àdiþ sarpàder màyà-kalpitasya | tasmàd yaj jagataþ sthiti-layotpatti-kàraõaü brahma tad eva kùetraj¤aü pratideham ekaü j¤eyaü na tato 'nyad ity arthaþ ||16||

vi÷vanàthaþ : bhåteùu sthàvara-jaïgamàtmakeùu avibhaktaü kàraõàtmanà abhinnaü kàryàtmanà vibhaktaü bhinnam ivà sthitaü | tad eva ÷rã-nàràyaõa-svaråpaü sat | bhåtànàü bhartç sthiti-kàle pàlakaü | pralaya-kàle grasiùõu saühàrakam | sçùñikàle prabhaviùõu ca nànà-kàryàtmanà prabhavana-÷ãlam ||16||

baladevaþ : avibhaktam iti | vibhakteùu mitho bhinneùu jãveùv avibhaktam ekaü tad brahma vibhaktam iva prati-jãvaü bhinnam iva sthitam | ekaü santaü bahudhà dç÷yamànam iti ÷ruteþ | 

eka eva paro viùõuþ 
sarvatràpi na saü÷ayaþ | 
ai÷varyàd råpam ekaü ca 
såryavad bahudheyate || iti smçte÷ ca |

tac ca bhåta-bhartç-sthitau bhåtànàü pàlakaü pralaye teùàü grasiùõu kàla-÷aktyà saühàrakaü, sarge prabhaviùõu pradhàna-jãva-÷aktibhyàü nànà-kàryàtmanà prabhavana-÷ãlaü | ÷ruti÷ ca yato và imàni bhåtàni jàyante yena jàtàni jãvanti yat prayanty abhisaüvi÷anti tad brahma tad vijij¤àsasva [TaittU 3.1.1] iti ||16||

     __________________________________________________________

BhG 13.17

jyotiùàm api taj jyotis tamasaþ param ucyate |
j¤ànaü j¤eyaü j¤àna-gamyaü hçdi sarvasya viùñhitam ||17||

÷rãdharaþ : kiü ca jyotiùàm apãti | jyotiùàü såryàdãnàm api jyotiþ prakà÷akaü tat | yena såryas tapati tejasendhaþ | 

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü 
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ | 
tad eva bhàntam anubhàti sarvaü 
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || [KañhU 2.5.15] ity àdi-÷ruteþ | 

ataeva tamaso 'j¤ànàt paraü tenàsaüsçùñam ucyate | àditya-varõaü tamsasaþ parastàt ity àdi-÷ruteþ | j¤ànaü ca tad eva buddhi-vçttau abhivyaktam | tad eva råpàdy-àkàreõa j¤eyaü ca j¤àna-gamyaü ca | amànitvàdi-lakùaõena pårvokta-j¤àna-sàdhanena pràpyam ity arthaþ | j¤àna-gamyaü vi÷inaùñi sarvasya pràõimàtrasya hçdi viùñhitaü vi÷eùeõàpracyuta-svaråpeõa niyantçtayà sthitam | dhiùñhitam iti pàñhe adhiùñàya sthitim ity arthaþ |

madhusådanaþ : nanu sarvatra vidyamànam api tan nopalabhyate cet tarhi jaóam eva syàt, na syàt svayaüjyotiùo 'pi tasya råpàdi-hãnatvenendriyàdy-agràhyatvopapatter ity àha jyotiùàm iti | taj j¤eyaü brahma jyotiùàm avabhàsakànàm àdityàdãnàü buddhy-àdãnàü ca bàhyànàm àntaràõàm api jyotir avabhàsakaü caityanya-jyotiùo jaóa-jyotir-avabhàsakatvopapatteþ | yena såryas tapati tejasendhaþ |  tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti [KañhU 2.5.15] ity àdi-÷rute÷ ca | vakùyati ca  yad àditya-gataü tejaþ [Gãtà 15.8] ity àdi | 

svayaü jaóatvàbhàve 'pi jaóa-saüsçùñaü syàd iti nety àha tamaso jaóa-vargàt param avidyà-tat-kàryàbhyàm apàramàrthikàbhyàm asaüspçùñaü pàramàrthikaü tad brahma sad-asatoþ sambandhàyogàt | ucyate akùaràt parataþ paraþ ity àdi-÷rutibhir brahma-vàdibhi÷ ca | tad uktam -

niþsaïgasya sa-saïgena kåñasthasya vikàriõà |
àtmano 'nàtmanà yogo vàstavo nopapadyate ||

àditya-varõaü tamasaþ parastàt iti ÷rute÷ ca | àditya-varõam iti sva-bhàne prakà÷àntarànapekùaü sarvasya prakà÷akam ity arthaþ | yasmàt tat svayaü jyotir jaóàsaüspçùñam ata eva taj j¤ànaü pramàõa-janya-ceto-vçtty-abhivyakta-saüvid-råpam | ata eva tad eva j¤eyaü jàtum arham aj¤àtatvàj jaóasyàj¤àtatvàbhàvena j¤àtum anarhatvàt | kathaü tarhi sarvair na j¤àyate tatràha j¤àna-gamyaü pårvoktenàmànitvàdinà tattva-j¤ànàrtha-dar÷anàntena sàdhana-kalàpena j¤àna-hetutayà j¤àna-÷abditena gamyaü pràpyaü na tu tad vinety arthaþ | 

nanu sàdhanena gamyaü cet tat kiü de÷àntara-vyavahitam ? nety àha hçdi sarvasya viùñhitaü sarvasya pràõi-jàtasya hçdi buddhau viùñhitaü sarvatra sàmànyena sthitam api vi÷eùa-råpeõa tatra sthitam abhivyaktaü jãva-råpeõàntaryàmi-råpeõa ca | sauraü teja ivàdar÷a-sårya-kàntàdau | avyavahitam eva vastuto bhràntyà vyavahitam iva sarva-bhrama-kàraõàj¤àna-nivçttyà pràpyata ivety arthaþ ||17||

vi÷vanàthaþ : jyotiùàü candràdityànàm api taj jyotiþ prakà÷akaü | yena såryas tapati tejasendhaþ | 

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü 
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ | 
tad eva bhàntam anubhàti sarvaü 
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || [KañhU 2.5.15] ity àdi-÷ruteþ | 

ata eva tamaso 'j¤ànàt paraü tenàsaüsçùñam ucyate | àditya-varõaü tamsasaþ parastàt ity àdi-÷ruteþ | j¤ànaü tad eva buddhi-vçttau abhivyaktaü sat j¤ànam ucyate | tad eva råpàdy-àkàreõa pariõataü j¤eyaü ca | tad eva j¤àna-gamyaü pårvoktenàmànitvàdi-j¤àna-sàdhanena pràpyam ity arthaþ | tad eva paramàtma-svaråpaü sat sarvasya pràõimàtrasya hçdi dhiùñhitaü niyantçtayàdhbiùñhàya sthitam ity arthaþ ||17||

baladevaþ : jyotiùàü sårydãnàm api tad brahma jyotiþ prakà÷akaü | 

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü 
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ | 
tad eva bhàntam anubhàti sarvaü 
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || [KañhU 2.5.15]

ity àdi-÷rutes tad brahma | tad brahma tamasaþ prakçteþ paraü tenàspçùñam ucyate àditya-varõaü tamasaþ parastàt [øvetU 3.8] ity ÷rutyà | j¤ànaü cid-eka-rasam ucyate vij¤ànam ànanda-ghanaü brahma [GTU 2.79?] iti ÷rutyà | j¤ànaü mumukùoþ ÷araõatvena j¤àtum arham ucyate taü ha devam àtma-buddhi-prakà÷aü mumukùur vai ÷araõam ahaü prapadye [GTU 1.25] iti ÷rutyà | j¤àna-gamyam ucyate tam eva viditvàtimçtyum eti [øvetU 3.8] iti ÷rutyà | sarvasya pràõi-màtrasya hçdi dhiùñhitaü niyantçtayàdhiùñhàya sthitam ity ucyate antaþ-praviùñaþ ÷àstà janànàm [Taittâ 3.11.10] iti ÷rutyà | na ca sarvataþ
pàõãty àdi pa¤cakaü jãva-paratayaiva neyaü tat-prakaraõatvàdi-vàcyaü jãvavad ã÷varasyàpi kùetraj¤atvena prakçtatvàt | sarvataþ pàõãty àdi-sàrdhakasya brahmaivopakramya ÷vetà÷vataraiþ pañhitvàt prakaraõa-÷àvalyasyopaniùatsu vãkùaõàc ca ||17||

__________________________________________________________

BhG 13.18

iti kùetraü tathà j¤ànaü j¤eyaü coktaü samàsataþ |
mad-bhakta etad vij¤àya mad-bhàvàyopapadyate ||18||

÷rãdharaþ : uktaü kùetràdikam adhikàri-phala-sahitam upasaüharati itãti | ity enaü kùetraü mahà-bhåtàdi-dhçty-antam | tathà j¤ànaü càmànitvàdi-tattva-j¤ànàrtha-dar÷anàntam | j¤eyaü cànàdimat paraü brahmety àdi viùñhitam ity antam | vasiùñhàdibhir vistareõoktaü sarvam api mayà saïkùepeõoktam | etac ca katham | pårvàdhyàyokta-lakùaõo mad-bhakto vij¤àya mad-bhàvàya brahmatvàyopapadyate yogyo bhavati ||18||

madhusådanaþ : uktaü kùetràdikam adhikàriõaü phalaü ca vadann upasaüharati itãti | iti anena pårvoktena prakàreõa kùetraü mahà-bhåtàdi-dhçty-antaü, tathà j¤ànam amànitvàdi tattva-j¤ànàrtha-dar÷ana-paryantaü, j¤eyaü cànàdimat paraü brahma viùñhitam ity antaü ÷rutibhyaþ smçtibhya÷ càkçùya trayam api manda-buddhy-anugrahàya mayà saükùepenoktam | etàvàn eva hi sarvo vedàrtho gãtàrtha÷ ca | asmiü÷ ca pårvàdhyàyokta-lakùaõo mad-bhakta evàdhikàrãty àha -- mad-bhakto mayi bhagavati vàsudeve parama-gurau samarpita-sarvàtma-bhàvo mad-eka-÷araõaþ sa etad yathoktaü kùetraü
j¤ànaü ca j¤eyaü ca vij¤àya vivekena viditvà mad-bhàvàya sarvànartha-÷ånya-paramànanda-bhàvàya mokùàyopapadyate mokùaü pràptuü yogyo bhavati | 

yasya deve parà bhaktiþ yathà deve tathà gurau |
tasyaite kathità hy arthàþ prakà÷ante mahàtmanaþ || [øvetU 6.23] iti ÷ruteþ |

tasmàt sarvadà mad-eka-÷araõaþ sann àtma-j¤àna-sàdhanàny eva parama-puruùàrtha-lipsur anuvartate tuccha-viùaya-bhoga-spçhàü hitvety abhipràyaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : uktaü kùetràdikam adhikàri-phala-sahitam upasaüharati itãti | kùetraü mahà-bhåtàdi dhçty-antam | j¤ànam amànitvàdi-tattva-j¤ànàrtha-dar÷anàntam | j¤eyaü j¤àna-gamyaü ca anàdãty àdi dhiùñhitam ity antam | ekam eva tattvaü brahma bhagavat-paramàtma-÷abda-vàcyaü ca saïkùepeõoktam | mad-bhakto bhaktimaj j¤ànã mad-bhàvàya mat-sàyujyàya | yad và mad-bhakto mamaikàntiko dàsa etad vij¤àya mat-prabhor etàvad ai÷varyam iti j¤àtvà mayi bhàvàya premõa upapadyata upapanno bhavati ||18||

baladevaþ : uktaü kùetràdikaü taj-j¤àna-phala-sahitam upasaüharati iti kùetram iti | mahà-bhåtàni ity àdinà cetanà dhçtir ity antena kùetra-svaråpam uktam | amànitvam ity àdinà tattva-j¤ànàrtha-dar÷anam ity antena j¤eyasya kùetra-dvayasya j¤ànaü tat-sàdhanam uktam | anàdi mat-param ity àdinà hçdi sarvasya viùñhitam ity antena j¤eyaü kùetraj¤a-dvayaü coktaü mayà | etat trayaü vij¤àya mitho vivekenàvagatya mad-bhàvàya mat-premõe mat-svabhàvàya vàsaüsàritvàya kalpate yogye bhavati mad-bhaktaþ ||18||

__________________________________________________________

BhG 13.19

prakçtiü puruùaü caiva viddhy anàdã ubhàv api |
vikàràü÷ ca guõàü÷ caiva viddhi prakçti-saübhavàn ||19||

÷rãdharaþ : tad evaü tat kùetraü yac ca yàdçk cety etàvat prapa¤citam | idànãü tu yad vikàri yata÷ ca yat sa ca yo yat-prabhàva÷ cety etat pårvaü pratij¤àtam eva prakçti-puruùayoþ saüsàra-hetukatva-kathanena prapa¤cayati prakçtim iti pa¤cabhiþ | tatra prakçti-puruùayor àdimatve tayor api prakçty-antareõa bhàvyam ity anavasthàpattiþ syàt | atas tàv ubhàv anàdã viddhi | anàder ã÷varasya ÷aktitvàt prakçter anàditvam | puruùe 'pi tad-aü÷atvàd anàdir eva | atra ca parame÷varasya tac-chaktãnàm anàditvaü nityatvaü ca ÷rãmac-chaïkara-bhagavad-bhàùya-kçdbhir atiprabandhenopapàditam iti grantha-bàhulyàn nàsmàbhiþ pratanyate | vikàràü÷ ca dehendriyàdãn
guõàü÷ ca guõa-pariõàmàn sukha-duþkha-mohàdãn prakçteþ sambhåtàn viddhi ||19||

madhusådanaþ : tad anena granthena tat kùetraü yac ca yàdçk ca ity etad vyàkhyàtam | idànãü yad-vikàri yata÷ ca yat sa ca yo yat-prabhàva÷ ca ity etàvad vyàkhyàtavyam | tatra prakçti-puruùayoþ saüsàra-hetutva-kathanena yad-vikàri yata÷ ca yad iti prakçtim ity àdi dvàbhyàü prapa¤cyate | sa ca yo yat prabhàva÷ ca iti tu puruùa ity àdi dvyàbhyàm iti vivekaþ | tatra saptama ã÷varasya dve prakçtã paràpare kùetra-kùetraj¤a-lakùaõe upanyasya etad-yonãni bhåtàni [Gãtà 7.7] ity uktam | tatràparà prakçtiþ kùetra-lakùaõà parà tu jãva-lakùaõeti tayor anàditvam uktvà tad-ubhaya-yonitvaü bhåtànàm ucyate prakçtim iti |

prakçtir màyàkhyà triguõàtmikà pàrame÷varã ÷aktiþ kùetra-lakùaõà yà pràg aparà prakçtir ity uktà | yà tu parà prakçtir jãvàkhyà pràg uktà sa iha puruùa ity ukta iti na pårvàpara-virodhaþ | prakçtiü puruùaü cobhàv api anàdã eva viddhi | na vidyate àdiþ kàraõaü yayos tau | tathà prakçter anàditvaü sarva-jagat-kàraõatvàt | tasyà api kàraõa-sàpekùatve 'navasthà-prasaïgàt | puruùasyànàditvaü tad-dharmàdharma-prayuktatvàt kçtsnasya jagataþ jàtasya harùa-÷oka-bhaya-sampratipatteþ | anyathà kçta-hànya-kçtàbhyàgama-prasaïgàt | yataþ prakçtir anàdir atas tasyà bhåta-yonitvam uktaü pràg upapadyata ity àha vikàràü÷ ca ùoóa÷a
pa¤ca mahà-bhåtàny ekàda÷endriyàõi ca guõàü÷  ca sattva-rajas-tamo-råpàn sukha-duþkha-mohàn prakçti-saübhavàn eva prakçti-kàraõakàn eva viddhi jànãhi ||19||

vi÷vanàthaþ : paramàtmànam uktvà kùetra-j¤a-÷abda-vàcyaü jãvàtmànaü vaktuü kutas tasya màyà-saüsleùaþ, kadà tad-àrambho 'bhåd ity apekùàyàm àha prakçtiü màyàü puruùaü jãvaü cobhàv apy anàdã na vidyate àdi kàraõaü yayos tathàbhåtau viddhi anàder ã÷varasya mama ÷aktitvàt | 
bhåmir àpo 'nalo vàyuþ khaü mano buddhir eva ca | 
ahaïkàra itãyaü me bhinnà prakçtir aùñadhà || 
apareyam itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràm | 
jãva-bhåtàü mahàbàho yayedaü dhàryate jagat || [Gãtà 7.4-5]

iti mad-ukter màyà-jãvayor api mac-chaktitvena anàditvàt tayoþ saü÷leùo 'pi anàdir iti bhàvaþ | tatra mithaþ saü÷liùñayor api tayor vastutaþ pàrthakyam asti eva ity àha vikàràü÷ ca dehendriyàdãn guõàü÷ ca guõa-pariõàmàn sukha-duþkha-÷oka-mohàdãn prakçti-sambhåtàn prakçty-udbhåtàn viddhãti kùetràkàra-pariõatàyàþ prakçteþ sakà÷àd bhinnam eva jãvaü viddhãti bhàvaþ ||19||

baladevaþ : evaü mitho vivikta-svabhàvayor anàdyoþ prakçti-jãvayoþ saüsargasyànàdi-kàlikatvaü saüsçùñayos tayoþ kàrya-bhedas tat-saüsargasyànàdi-kàlikasya hetu÷ ca niråpyate prakçtim ity àdibhiþ | apir avadhçtau | mithaþ sampçktau prakçti-puruùàv ubhàv anàdyeva viddhi madãya-÷aktitvàn nityàv eva jànãhi | tayor mac-chaktitvaü tu puraivoktaü bhåmir àpaþ ity àdinà | anàdi-saüsçùñayor api tayoþ svaråpa-bhedo 'stãty à÷ayenàh vikàràn dehendriyàdãn | guõàü÷ sukha-duþkhàni prakçti-sambhavàn pràkçtàn na tu jaivàn viddhãti kùetràtmanà pariõatàyàþ prakçter anyo jãva iti dar÷itam
||19||

__________________________________________________________

BhG 13.20

kàrya-kàraõa-kartçtve hetuþ prakçtir ucyate |
puruùaþ sukha-duþkhànàü bhoktçtve hetur ucyate ||20||

÷rãdharaþ : vikàràõàü prakçti-sambhavatvaü dar÷ayan puruùasya saüsàra-hetutvaü dar÷ayati kàryeti | kàryaü ÷arãram | kàraõàni sukha-duþkha-sàdhanànãndriyàõi | teùàü kartçtve tad-àkàra-pariõàme prakçtir hetur ucyate kapilàdibhiþ | puruùo jãvas tu tat-kçta-sukha-duþkhànàü bhoktçtve hetur ucyate | ayaü bhàvaþ yadyapi acetanàyàþ prakçteþ svataþ-kartçtvaü na sambhavati tathà puruùasyàpy avikàriõo bhoktçtvaü na sambhavati | tathàpi kartçtvaü nàma kriyà-nirvartakatvam | tac càcetanasyàpi cetanàdçùña-va÷àt caitanyàdhiùñhitatvàt sambhavati yathà vahner
årdhva-jvalanaü vayos tiryag gamanaü vatsàdçùña-va÷àt gostanya-payasaþ kùaraõam ity àdi | ataþ puruùa-sannidhànàt prakçteþ kartçtvam ucyate bhoktçtvaü ca sukha-duþkha-saüvedanaü, tac ca cetana-dharma eveti prakçti-sannidhànàt puruùasya bhoktçtvam ucyate iti ||20||

madhusådanaþ : vikàràõàü prakçti-sambhavattvaü vivecayan puruùasya saüsàra-hetutvaü dar÷ayati kàryeti | kàryaü ÷arãraü karaõànãndriyàõi tat-sthàni trayoda÷a dehàrambhakàõi bhåtàni viùayà÷ ceha kàrya-grahaõena gçhyante | guõà÷ ca sukha-duþkha-mohàtmakàþ karaõà÷rayatvàt karaõa-grahaõena gçhyante | teùàü kàrya-karaõànàü kartçtve tad-àkàra-pariõàme hetuþ kàraõam prakçtir ucyate maharùibhiþ | kàrya-karaõeti dãrgha-pàñhe 'pi sa evàrthaþ | evaü prakçteþ saüsàra-kàraõatvaü vyàkhyàya puruùasyàpi yàdç÷aü tat tad àha puruùo kùetraj¤aþ
parà prakçtir iti pràg vyàkhyàtaþ | sa sukha-duþkhànàü sukha-duþkha-mohànàü bhogyànàü sarveùàm api bhoktçtve vçtty-uparaktopalambhe hetur ucyate ||20|| 

vi÷vanàthaþ : tasya màyà-saü÷leùaü dar÷ayati | kàryaü ÷arãram | kàraõàni sukha-duþkha-sàdhanànãndriyàõi | kartàra indriyàdhiùñhàtàro devàs tatra tathàdhyàsena puruùa-saüsargàt kàryàdi-råpeõa pariõatà syàd avidyàkhyayà sva-vçttyà tad-adhyàsa-pradà ca syàd ity arthaþ | tat-kçta-sukha-duþkhànàü bhoktçtve puruùo jãva eva hetuþ | ayaü bhàvaþ yadyapi kàryatva-kàraõatva-kartçtva-bhoktçtvàni prakçti-dharmà eva syus tad api kàryatvàdiùu jaóàü÷a-pràdhànyàt, sukha-duþkha-saüvedana-råpe bhoge tu caitanyàü÷a-pràdhànyàt | pràdhànyena vyapade÷à bhavantãti nyàyàt kàryatvàdiùu prakçtir hetuþ
| bhoktçtve puruùo hetur ity ucyate iti ||20||
     
baladevaþ : atha saüsçùñayos tayoþ kàrya-bhedam àha kàryeti ÷arãraü kàryaü j¤àna-karma-sàdhakatvàd indriyàõi kàraõàni teùàü kartçtve tat-tad-àkàra-sva-pariõàme prakçtir hetuþ | puruùaþ prakçtistho hi ity agrimàt sva-saüsargeõa sacetanàü prakçtiü puruùo 'dhitiùñhati | tad-adhiùñhità tu sà tat-karmàõu-guõyena pariõamamànà tat-tad-dehàdãnàü sraùñrãti prakçtyàrpitànàü sukhàdãnàü bhoktçtve puruùo hetus teùàü bhoge sa eva kartey arthaþ | prakçty-adhiùñhàtçtvaü sukhàdi-bhoktçtvaü ca puruùasya
kàryam | tac ca ÷arãràdi-kartçtvaü tu tad-adhiùñhàtàyàþ prakçter iti puruùasyaiva kartçtvaü mukhyam | evam àha såtrakàraþ kartà ÷àstràrthavattvàt ity àdibhiþ | pare÷asya harer adhiùñhàtçtvaü tu sarvatràvarjanãyam ity uktaü vakùyate ca ||20||

__________________________________________________________

BhG 13.21

puruùaþ prakçti-stho hi bhuïkte prakçtijàn guõàn |
kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ||21||

÷rãdharaþ : tathàpy avikàriõo janma-rahitasya ca bhoktçtvaü katham iti | ata àha puruùa iti | hi yasmàt | prakçti-sthas tat-kàrye dehe tàdàtmyena sthitaþ puruùaþ | atas taj-janitàn sukha-duþkhàdãn bhuïkte | asya ca puruùasya satãùu devàdi-yoniùu asatãùu tiryag-àdi-yoniùu yàni janmàni teùu guõa-saïgo guõaiþ ÷ubhà÷ubha-karma-kàribhir indriyaiþ saïgaþ kàraõam ity arthaþ ||21||

madhusådanaþ : yat puruùasya sukha-duþkha-bhoktçtvaü tàdàtmyenopagataþ prakçti-stho hy eva puruùo bhuïkte upalabhate prakçti-jàn guõàn | ataþ prakçti-ja-guõopalambha-hetuùu sad-asad-yoni-janmasu sad-yonayo devàdyàs teùu hi sàttvikam iùataü phalaü bhujyate | asad-yonayaþ pa÷v-àdyàs teùu hi tàmasam aniùñaü phalaü bhujyate | atas tan nàsya puruùasya guõa-saïgaþ sattva-rajas-tamo-guõàtmaka-prakçti-tàdàtmyàbhimàna eva kàraõam | na tv asaïgasya tasya svataþ saüsàra ity arthaþ | athavà guõa-saïgo guõeùu ÷abdàdiùu sukha-duþkha-mohàtmakeùu
saïgo 'bhilàùaþ kàma iti yàvat | sa evàsya sad-asad-yoni-janmasu kàraõam sa yathà-kàmo bhavati tat kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute yat karma kurute tad abhisampadyate [BAU 4.4.5] iti ÷ruteþ | asminn api pakùe måla-kàraõatvena prakçti-tàdàtmyàbhimàno draùñavyaþ ||21||

vi÷vanàthaþ : kintu tatra anàdy-avidyà-kçtenàdhyàsena eva karñrva-bhoktçtvàdikaü tadãyam api dharmaü svãyaü manyate | tata evàsya saüsàra ity àha puruùa iti | prakçtisthaþ prakçti-kàrya-dehe tàdàtmyena hi sthitaþ | prakçtijàn antaþkaraõa-dharmàn ÷oka-moha-sukha-duþkhàdãn guõàn svãyàn eva abhimanyamàno bhuïkte | tatra kàraõaü guõa-saïgaþ | guõamaya-deheùu asyàsaïgasyàpy àtmanaþ saïgo 'vidyà-kalpitaþ | kva bhuïkte ity apekùàyàm àha satãùu devàdi-yoniùu asatãùu tiryag-àdi-yoniùu ÷ubhà÷ubha-karma-kçtàsu yàni janmàni teùu ||21||

baladevaþ : prakçty-adhiùñhàne sikhàdibhoge ca puruùasyaiva kartçtvam ity etat sphuñayati tasya prakçti-saüsarge hetuü ca dar÷ayati puruùa iti | cit-sukhaika-raso 'pi puruùo 'nàdikarma-vàsanayà prakçtisthas tàm adhiùñhita-tat-kçta-dehendriyaþ pràna-vi÷iùñaþ sann eva tat-kçtàn guõàn sukhàdãn bhuïkte 'nubhavati kvety àha sad iti | satãùu deva-mànavàdiùv asatãùu pa÷u-pakùy-àdiùu ca sàdhv-asàdhu-racitàsu yoniùu yàni janmàdãni teùv iti tatra tatra puruùasyaiva kartçtvam | 

tat-saüsarge hetum àha kàraõam iti | guõo 'saïgo 'nàdi-guõa-maya-visaya-spçhà | ayam arthaþ anàdir jãvaþ karma-råpàõàdivàsanàraktaþ | sa ca bhoktçtvàd bhogyàn viùayàn spçhayaüs tad-arpita-kàmanàdi-sannihitàü prakçtim à÷rayiùyati yàvat sat-prasaïgàt tat-tad-vàsanà kùãyate | tat-kùaye tu paràtma-dhàma-sukhàni bhuïkte so '÷nute sarvàn kàmàn saha brahmaõà vipa÷cità ity àdi ÷rutibhya iti | yat tu prakçter ity àdeþ kàrya-kàraõety àdeþ prakçtyaiva cety àder nànyaü guõebhyaþ ity àde÷ càpàtatàrtha-gràhibhiþ sàïkhyaiþ prakçter eva kartçtvam uktaü, tat kila rabhasàbhidhànam eva loùñra-kàùñhavad acetanàyàs tasyàs tattva-sambhàvàt
| upàdànàparokùa-cikãrùàkçtimattvaü khalu kartçtvaü, tac ca cetanasyaiveti ÷rutir àha - vij¤ànaü yaj¤aü tanute karmàõi tanute 'pi ca | eùa hi draùñà spraùñà ÷rotà rasayità ghràtà mantà boddhà kartà nij¤ànàtmà puruùaþ ity àdikam |

yac ca puruùa-sannidhànàc caitanyàdhyàsàt tasyàs tattvam ity àhus tan na | yat sannidhyadhasta-caitanyàt tasyàþ kartçtvaü tat tasyaiva sannihitasyeti suvacatvàt | na khalu tapàyaso dagdhçtvam ayo-hetukam api tu vahni-hetukam eva dçùñam | na ca calati jalaü phalati tarur itivaj jaóàyàs tasyàs tattva-siddhir jalàdiùv antaryàmy-adhiùñhitatveneùñàsiddher vidhàyaka-÷ruti-vyàkopàc caited evam | na hi jaóa-prakçtim uddi÷ya svargàdi-phalakaü jyotiùñomàdi-mokùa-phalakaü dhyànaü ca smçtir vidhatte 'pi tu cetanam eva bhoktàram uddi÷yeti puruùasyaiva kartçtvam | tac ca prakçter iti yad uktaü tat tu tad-vçtti-pràcuryàd eva yathà kareõa bibhrati puruùe karo bibhartãti vyapade÷as tathà prakçtyà
kurvati puruùe prakçtiþ karotãti sa bhaved ity eke, pràkçtair dehàdibhir yuktasyaiva puruùasya yaj¤a-yuddhàdi-karma-kartçtvaü, na tu tair viyuktasya ÷uddhasyety ataþ prakçtes tad ity apare ||21|

__________________________________________________________

BhG 13.22

upadraùñànumantà ca bhartà bhoktà mahe÷varaþ |
paramàtmeti càpy ukto dehe 'smin puruùaþ paraþ ||22||

÷rãdharaþ : tad anena prakàreõa prakçty-avivekàd eva puruùasya saüsàraþ | na tu svaråpataþ | ity à÷ayena tasya svaråpam àha upadraùñeti | asmin prakçti-kàrye dehe vartamàno 'pi puruùaþ paro bhinna eva | na tad-guõair yujyata ity arthaþ | tatra hetavaþ yasmàd upadraùñà pçthag-bhåta eva samãpe sthitvà draùñà sàkùãty arthaþ | tathà anumantà anumoditaiva sannidhi-màtreõànugràhakaþ | sàkùã cetàþ kevalo nirguõa÷ ca [GTU 2.96, Puruùa-bodhinã] ity àdi ÷ruteþ | tathà ai÷varyeõa råpeõa bhartà vidhàyaka iti coktaþ | bhoktà pàlaka iti ca | mahàü÷ càsau ã÷vara÷ ca sa brahmàdãnàm api patir iti ca paramàtmà vàntaryàmãti
coktaþ ÷rutyà | tathà ca ÷rutiþ eùa sarve÷vara evsa bhåtàdhipatir loka-pàlaþ ity àdi ||22||

madhusådanaþ : tad evaü prakçti-mithyà-tàdàtmyàt puruùasya saüsàro na svaråpeõety uktam | kãdç÷aü punas tasya svaråpaü yatra na sambhavati saüsàraþ ? ity àkàïkùàyàü tasya svaråpaü sàkùàn nirdi÷ann àha upadraùñeti | asmin prakçti-pariõàme dehe jãva-råpeõa vartamàno 'pi puruùaþ paraþ prakçti-guõàsaüsçùñaþ paramàrthato 'saüsàrã svena råpeõety artahþ | yata upadraùñà yatha çtvig-yajamàneùu yaj¤a-karma-vyàpçteùu tat-samãpastho 'nyaþ svayam avyàpçto yaj¤a-vidyà-ku÷alatvàd çtvig-yajamàna-vyàpàra-guõa-doùàõàm ãkùità,
tadvat kàrya-karaõa-vyàpàreùu svayam avyàpçto vilakùaõas teùàü kàrya-karaõànàü sa-vyàparàõàü samãpastho draùñà na tu kartà puruùaþ | sa yat tatra kiücit pa÷yaty ananvàg atas tena bhavaty asaïgo hy ayaü puruùaþ [BAU 4.3.15] iti ÷ruteþ |

athavà, deha-cakùur-mano-buddhy-àtmàno draùñçùu madhye bàhyàn dehàdãn apekùyàtyavyavahito draùñàtmà puruùa upadraùñà | upa-÷abdasya sàmãpyàrthatvàt tasya càvyavadhàna-råpasya pratyag-àtmany eva paryavasànàt | 

anumantà ca kàrya-karaõa-pravçttiùu svayam apravçtto 'pi pravçtta iva saünidhi-màtreõa tad-anukålatvàd anumantà | athavà, sva-vyàpàreùu pravçttàn dehendriyàdãn na nivàrayati kadàcid api tat-sàkùi-bhåtaþ puruùa ity anumantà | sàkùã cetà [GTU 2.96, Puruùa-bodhinã] iti ÷ruteþ | bhartà 

bhartà dehendriya-mano-buddhãnàü saühatànàü caitanyàbhàsa-vi÷iùñànàü sva-sattayà sphuraõena ca dhàrayità poùayità ca | bhoktà buddheþ sukha-duþkha-mohàtmakàn pratyayàn svaråpa-caitanyena prakà÷ayatãti nirvikàra evopalabdhà | mahe÷varaþ  sarvàtmatvàt svatantratvàc ca mahàn ã÷vara÷ ceti mahe÷varaþ | paramàtmà dehàdi-buddhy-antànàü avidyayàtmatvena kalpitànàm paramaþ prakçùña upadraùñçtvàdi-pårvokta-vi÷eùaõa-vi÷iùña àtmà paramàtmà | ity anena ÷abdenàpi uktaþ kathitaþ ÷rutau | ca-kàràd upadraùñety-àdi-÷abdair api sa eva puruùaþ paraþ | uttamaþ puruùas
tv anyaþ paramàtmety udàhçtaþ [Gãtà 15.17] ity agre vakùyate ||22|| 

vi÷vanàthaþ : jãvàtmànam uktvà paramàtmànam àha upadraùñeti | yadyapi anàdi mat-paraü brahma ity àdinà hçdi sarvasya viùñhitam ity anena ca sàmànyataþ pa÷eùata÷ ca paramàtmà prokta eva, tad api tasya jãvàtma-sàhityenàpi pçthag eva spaùñatayà dehasthatva-j¤àpanàrtham iyam uktir j¤eyà | asmin dehe paro 'nyaþ puruùo yo mahe÷varþ sa paramàtmeti càpy uktaþ | paramàtmeti ca nàmnàpy ukto bhavatãty arthaþ | tatra parama-÷abda ekàtmavàda-pakùe svàü÷a iti dyotanàrtho jãvasya upa samãpe pçthak-sthita eva draùñà sàkùã | anumantànumodana-kartà sannidhi-màtreõànugràhakaþ | sàkùã cetàþ kevalo nirguõa÷ ca [GTU 2.96, Puruùa-bodhinã]
iti ÷ruteþ | tathà bhartà dhàrako bhoktà pàlakaþ |

baladevaþ : dehe sukhàdibhokñrayàvasthitaü jãvam uktvà niyantçtayà tatràvasthitam ã÷varam àha upadraùñeti | asmin dehe paro jãvàd anyaþ puruùo 'sti yo mahe÷varaþ paramàtmeti proktaþ | upadraùñà sannidhau pçthak-sthita eva sàkùã | anumantànumati-dàtà tad-anumatiü vinà jãvaþ ki¤cid api kartuü na kùama ity arthaþ | bhartà dhàrakaþ | bhoktà pàlakaþ | sarvataþ pàõi ity àdibhir uktasyàpã÷asya jãvena saha sthitiü vaktuü punar uktiþ ||22||
__________________________________________________________

BhG 13.23

ya evaü vetti puruùaü prakçtiü ca guõaiþ saha |
sarvathà vartamàno 'pi na sa bhåyo 'bhijàyate ||23||

÷rãdharaþ : evaü prakçti-puruùa-viveka-j¤àninaü stauti ya evam iti | evam upadraùñçtvàdi-råpeõa puruùaü yo vetti prakçtiü ca guõaiþ saha sukha-duþkhàdi-pariõàmaiþ sahitàü yo vetti sa puruùaþ sarvathà vidhim atilaïghyeha vartamàno 'pi punar nàbhijàyate | mucyate evety arthaþ ||23||

madhusådanaþ : tad evaü sa ca yo yat prabhàva÷ ca [Gãtà 13.4] iti vyàkhyàtam idànãü yaj j¤àtvàmçtam a÷nute ity uktam upasaüharati ya evam iti | ya evam uktena prakàreõa vetti puruùam ayam aham asmãti sàkùàtkaroti prakçtiü càvidyàü guõaiþ sva-vikàraiþ saha mithyà-bhåtàm àtma-vidyayà bàdhitàü vetti nivçtte mamàj¤àna-tàt-kàrye iti, sa sarvathà pràrabdha-karma-va÷àd indravad vidhim atikramya vartamàno 'pi bhåyo na jàyate patite 'smin vidvac-charãre punar deha-grahaõaü na karoti | avidyàyàü vidyayà nà÷itàyàü tat-kàryàsaübhavasya bahudhoktatvàt tad-adhigama uttara-pårvàrdhayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àt [Vs 4.1.13] iti nyàyàt | api-÷abdàd vidhim anatikramya vartamànaþ
sva-vçttastho bhåyo na jàyata iti kim u vaktavyam ity abhipràyaþ ||23||

vi÷vanàthaþ : etaj-j¤àna-phalam àha ya iti | puruùaü paramàtmànaü prakçtiü màyà-÷aktiü | ca-kàràj jãva-÷aktiü ca | sarvathà vartamàno 'pi laya-vikùepàdi-paràbhåto 'pi ||23||

baladevaþ : etaj-j¤àna-phalam àha ya iti | evaü mad-ukta-vidhayà mitho viviktatayà yaþ puruùaü mahe÷vara-prakçtiü ca jãvaü ca vetti ! sarvathà vyavahàra-samparkeõa vartamàno 'pi bhåyo nàbhijàyate dehànte vimucyata ity arthaþ ||23||

__________________________________________________________

BhG 13.24

dhyànenàtmani pa÷yanti ke cid àtmànam àtmanà |
anye sàükhyena yogena karma-yogena càpare ||24||

÷rãdharaþ : evambhåta-viviktàtma-j¤àna-sàdhana-vikalpàn àha dhyàneneti dvàbhyàm | dhyànenàtmàkàrapratyayàvçttyà | àtmani deha eva àtmanà manasà evam àtmànaü kecit pa÷yanti | anye tu sàïkhyena prakçti-puruùa-vailakùaõyàlocanena yogenàùñàïgena | apare ca karma-yogena | pa÷yantãti sarvatrànuùaïgaþ | eteùàü ca dhyànàdãnàü yathà-yogyaü krama-samuccaye saty api tat-tan-niùñhà-bhedàbhipràyeõa vikalpoktiþ ||24||

madhusådanaþ : atràtma-dar÷ane sàdhana-vikalpà ime kathyante dhyàneneti | iha hi caturvidhà janàþ, kecid uttamàþ kecin madhyamàþ kecin mandàþ kecin mandatarà iti | tatrottamànàm àtma-j¤àna-sàdhanam àha | dhyànena vijàtãya-pratyayànantaritena sajàtãya-pratyaya-pravàheõa ÷ravaõa-manana-phala-bhåtenàtma-cintanena nididhyàsana-÷abdenoditenàtmani buddhau pa÷yanti sàkùàtkurvanti àtmànaü pratyak-cetanam àtmanà dhyàna-saüskçtenàntaþ-karaõena kecid uttamà yoginaþ | 

madhyamànàm àtma-j¤àna-sàdhanam àha -- anye madhyamàþ sàükhyena yogena nididhyàsana-pårva-bhàvinà ÷ravaõa-manana-råpeõa nityànitya-vivekàdi-pårvakeõeme guõa-traya-pariõàmà anàtmanaþ sarve mithyà-bhåtàs tat-sàkùi-bhåto nityo vibhur nirvikàraþ satyaþ samasta-jaóa-sambandha-÷ånya àtmàham ity evaü vedànta-vàkya-vicàra-janyena cintanena pa÷yanti àtmànam àtmaniti vartate | dhyànenotpatti-dvàreõety arthaþ |

mandànàm j¤àna-sàdhanam àha -- karma-yogene÷varàrpaõa-buddhyà kriyamàõena phalàbhisandhi-rahitena tat-tad-varõà÷ramocitena veda-vihitena karma-kalàpena càpare mandàþ pa÷yanti àtmànam àtmaniti vartate | sattva-÷uddhyà ÷ravaõa-manana-dhyànotpatti-dvàreõety arthaþ ||24|| 

vi÷vanàthaþ : atra sàdhana-vikalpam àha dhyàneti dvàbhyàm | kecid bhaktà dhyànena bhagavac-cintanenaiva | bhaktyà màm abhijànàti [Gãtà 18.55] ity agrimokter àtmani mansy àtmanà svayam eva na tv anyena kenàpy upakàrekeõety arthaþ | anye j¤àninaþ sàïkhyam àtmànàtma-vivekas tena | apare yogino yogenàùñàïgena karma-yogena niùkàma-karmaõà ca | atra sàïkhyàùñàïga-yoga-niùkàma-karma-yogàþ paramàtma-dar÷ane parasparayaiva hetavo na tu sàkùàd dhetavas teùàü sàttvikatvàt paramàtmanas tu guõàtãtatvàt | kiü ca j¤ànaü ca mayi sannyaset [BhP 11.19.1] iti bhagavad-ukter j¤ànàdi-sannyàsànantaram eva bhaktyàham ekayà gràhyaþ [BhP 11.14.11] ity ukter j¤ànaü vimucya tayà bhaktyaiva
pa÷yanti ||24||

baladevaþ : mahe÷varasya pràptau sàdhana-vikalpàn àha dhyàneneti dvàbhyàm | kecid vi÷uddha-città àtmani manasi sthitam àtmànaü mahe÷varaü màü dhyànenopasarjanã-bhåta-j¤ànena pa÷yanti sàkùàt kurvanty àtmanà svayam eva, na tv anyenopakàrakeõa | anye sàïkhyenopasarjanã-bhåta-dhyànena j¤ànena pa÷yanti | anya-yogenopasarjanã-bhåta-j¤ànenàùñàïgena pa÷yanti | apare tu karma-yogenàntargata-dhyàna-j¤ànena niùkàmeõa karmaõà ||24||
__________________________________________________________

BhG 13.25

anye tv evam ajànantaþ ÷rutvànyebhya upàsate |
te 'pi càtitaranty eva mçtyuü ÷ruti-paràyaõàþ ||25||

÷rãdharaþ : ati-mandàdhikàriõàü nistàropàyam àha anya iti | anye tu sàïkhya-yogàdi-màrgeõa evambhåtam upadraùñçtvàdi-lakùaõam àtmànam sàkùàtkartum ajànanto 'nyebhya àcàryebhya upade÷ataþ ÷rutvà upàsante dhyàyanti | te 'pi ca ÷raddhayopade÷a-÷ravaõa-paràyaõàþ santo mçtyuü saüsàraü ÷anair atitaranty eva ||25||

madhusådanaþ : mandataràõàü j¤àna-sàdhanam àha anya iti | anye tu mandataràþ | tu-÷abdaþ pårva-÷lokokta-trividhàdhikàri-vailakùaõya-dyotanàrthaþ | eùåpàyeùv anyatareõàpy evaü yathoktam àtmànam ajànanto 'nyebhyaþ kàruõikebhya àcàryebhyaþ ÷rutvà "idam eva cintayata" ity uktà upàsate ÷raddadhànàþ santa÷ cintayanti | te 'pi càtitaranty eva mçtyum saüsàram ÷ruti-paràyaõàþ svayaü vicàràsamarthà api ÷raddadhànatayà guråpade÷a-÷ravaõa-màtra-paràyaõàþ | te 'pãty api-÷abdàdye svayaü vicàra-samarthàs te mçtyum atitarantãti kim u vaktavyam ity abhipràyaþ ||25|| 

vi÷vanàthaþ : anye itas tataþ kathà-÷rotàraþ ||25||

baladevaþ : anye tv evam ãdç÷ànupàyàn ajànantaþ ÷ruti-paràyaõàs tat-tat-kathà-÷ravaõàdi-niùñhàþ sàmpratikà anyebhyas tad-vaktçbhyas tàn upàyàn ÷rutvà taü mahe÷varam upàsate | te 'pi càt ta-saïgina÷ ca krameõa tàn upalabhyànuùñhàya ca mçtyum atitaranty eveti tat-kathà-÷ruti-mahimàti÷ayo dar÷itaþ ||25||
__________________________________________________________

BhG 13.26

yàvat saüjàyate kiücit sattvaü sthàvara-jaïgamam |
kùetra-kùetraj¤a-saüyogàt tad viddhi bharatarùabha ||26||

÷rãdharaþ : atha karma-yogasya tçtãya-caturtha-pa¤cameùu prapa¤citatvàd dhyàna-yogasya ca ùaùñhàùñhamayoþ prapa¤citatvàd dhyànàde÷ ca sàïkhya-viviktàtma-viùayatvàt sàïkhyam eva prapa¤cayann àha yàvad ity àdi yàvad adhyàyàntam | yàvat ki¤cit vastu-màtraü sattvam utpadyate tat sarvaü kùetra-kùetraj¤ayor yogàd aviveka-kçta-tàdàtmyàdhyàsàd bhavatãti jànãhi ||26||

madhusådanaþ : saüsàrasyàvidyakatvàd vidyayà mokùa upapadyata ity etasyàrthasyàvadhàraõàya saüsàra-tan-nivartaka-j¤ànayoþ prapa¤caþ kriyate yàvad adhyàya-samàpti | tatra kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasv [Gãtà 13.21] ity etat pràg uktaü vivçõoti yàvad iti | yàvat kim api sattvaü vastu saüjàyate sthàvaraü jaïgamaü và tat sarvaü kùetra-kùetraj¤a-saüyogàd avidyà-tat-kàryàtmakaü jaóam anirvacanãyaü sad-asattvaü dç÷ya-jàtaü kùetraü tad-vilakùaõaü tad-bhàsakaü sva-prakà÷a-paramàrtha-sac-caitanyam asaïgodàsãnaü nirdharmakam
advitãyaü kùetraj¤aü tayoþ saüyogo màyà-va÷à itaretaràviveka-nimitto mithyà-tàdàtmyàdhyàsaþ satyànçta-mithunãkaraõàtmakaþ | tasmàd eva saüjàyate tat sarvaü kàrya-jàtam iti viddhi he bharatarùabha | ataþ svaråpàj¤àna-nibandhanaþ saüsàraþ svaråpa-j¤ànàd vinaüùñum arhati svapnàdivad ity abhipràyaþ ||26||

vi÷vanàthaþ : uktam evàrthaü prapa¤cayati yàvad adhyàya-samàpti | yàvad iti yat-pramàõakaü nikçùñam utkçùñaü và | sattvaü pràõi-màtram ||26||

baladevaþ : athànàdi-saüyuktayoþ prakçti-jãvayor yogànusandhànàya tayoþ saüyogena sçùñiü tàvad àha yàvad iti | sthàvara-jaïgamaü ki¤cit sattvaü pràõi-jàtaü yàvad yat-pramàõakam utkçùñam apakçùñaü ca sa¤jàyate tat kùetra-kùetraj¤a-saüyogàd viddhi | kùetreõa prakçtyà saha kùetraj¤ayoþ sambandhàj jànãhãty arthaþ | ã÷varaþ prakçti-jãvau niyamayan pravartayati, tau tu mithaþ sambadhnãta | tato dehotpatti-dvàrà pràõi-sçùñir ity arthaþ ||26||
__________________________________________________________

BhG 13.27

samaü sarveùu bhåteùu tiùñhantaü parame÷varam |
vina÷yatsv avina÷yantaü yaþ pa÷yati sa pa÷yati ||27||

÷rãdharaþ : aviveka-kçtaü saüsàrodbhavam uktvà tan-nivçttaye vivktàtma-viùayaü samyag-dar÷anam àha samam iti | sthàvara-jaïgamàtmakeùu bhåteùu nirvi÷eùaü sad-råpeõa samaü yathà bhavaty evaü tiùñhantaü paramàtmànaü yaþ pa÷yati ataeva teùu vina÷yatsv api avina÷yantaü yaþ pa÷yati sa eva samyak pa÷yati ||27||

madhusådanaþ : evaü saüsàram avidyàtmakam uktvà tan nivartaka-vidyà-kathanàya ya evaü vetti puruùam iti pràg uktaü vivçõoti samam iti | sarveùu bhåteùu bhavana-dharmakeùu sthàvara-jaïgamàtmakeùu pràõiùu aneka-vidha-janmàdi-pariõàma-÷ãlatayà guõa-pradhàna-bhàvàpattyà ca viùameùu ataeva ca¤caleùu pratikùaõa-pariõàmino hi bhàvà nàpariõamya kùaõam api sthàtum ã÷ate | ata eva paraspara-bàdhya-bàdhaka-bhàvàpanneùu evam api vina÷yatsu dçùña-naùña-svabhàveùu màyà-gandharva-nagaràdi-pràyeùu samaü sarvatraika-råpaü pratideham ekaü janmàdi-pariõàma-÷ånyatayà
ca tiùñhantam apariõamamànaü parame÷varaü sarva-jaóa-varga-sattà-sphårti-pradatvena bàdhya-bàdhaka-bhàva-÷ånyaü sarvadopànàskanditam avina÷yantaü dçùña-naùña-pràya-sarva-dvaita-bàdhe 'py abàdhitam | evaü sarva-prakàreõa jaóa-prapa¤ca-vilakùaõam àtmànaü vivekena yaþ ÷àstra-cakùuùà pa÷yati sa eva pa÷yaty àtmànaü jàgrad-bodhena svapna-bhramaü bàdhamàna iva | 

aj¤as tu svapna-dar÷ãva bhràntyà viparãtaü pa÷yan na pa÷yaty eva | adar÷anàtmakatvàd bhramasya | na hi rajjuü sarpatayà pa÷yan pa÷yatãti vyapadi÷yate | rajjv-adar÷anàtmakatvàt sarpa-dar÷anasya | evam-bhåtàny ànuparakta-÷uddhàtma-dar÷anàt tad-dar÷arnàtmikàyà avidyàyà nivçttis tatas tat-kàrya-saüsàra-nivçttir ity abhipràyaþ | atràtmànam iti vi÷eùya-làbho vi÷eùaõa-maryàdayà | parame÷varam ity eva và vi÷eùya-padam | viùamatva-ca¤calatva-bàdhya-bàdhaka-råpatva-lakùaõaü jaóa-gataü vaidharmyaü samatva-tiùñhattva-parame÷varatva-råpàtma-vi÷eùaõa-va÷àd arthàt pràptam anyat kaõñhoktam iti vivekaþ ||27||

vi÷vanàthaþ : paramàtmànaü tv evaü jànãyàd ity àha samam iti | vina÷yatsv api deheùu yaþ pa÷yati, sa eva j¤ànãty arthaþ ||27||

baladevaþ : atha prakçtau tat-saüyukteùu ca jãveùu sthitam apã÷varaü tebhyo viviktaü pa÷yed ity àha samam iti | yas tv atattvavit prasaïgã sarveùu sthàvara-jaïgama-dehavatsu bhåteùu jãveùu samam ekarasaü yathà syàt tathà tiùñhantaü parame÷varaü vina÷yatsu tat-tad-deha-vimardena vinà÷aü gacchatsu teùv avina÷yantaü tad-vaikùaõaü pa÷yati sa eva pa÷yati tad-yàthàtmya-dar÷ã bhavati | tathà ca vaividhya-vinà÷a-dharmibhyaþ prakçti-saüyogibhyo jãvebhya aikarasyàvinà÷a-dharmà pare÷o vivikta iti ||27||
__________________________________________________________

BhG 13.28

samaü pa÷yan hi sarvatra samavasthitam ã÷varam |
na hinasty àtmanàtmànaü tato yàti paràü gatim ||28||

÷rãdharaþ : kuta iti | ata àha samam iti | sarvatra bhåtamàtre samaü samyag apracyuta-svaråpeõàvasthitaü paramàtmànaü pa÷yan | hi yasmàd àtmanà svenaivàtmànaü na hinasti | avidyayà sac-cid-ànanda-råpam àtmànaü tiraskçtya na vinà÷ayati | tata÷ ca paràü gatiü mokùaü pràpnoti | yat tv evaü na pa÷yati sa hi dehàtma-dar÷ã dehena sahàtmànaü hinasti | tathà ca ÷rutiþ - 

asåryà nàma te lokà andhena tamasàvçtàþ | 
tàüs te pretyàbhigacchanti ye ke càtma-hano janàþ || [ä÷aU 3] iti ||28|

madhusådanaþ : tad etad àtma-dar÷anaü phalena stauti rucy-utpattaye samam iti | samavasthitaü janmàdi-vinà÷ànta-bhàva-vikàra-÷ånyatayà samyaktayàvasthita-vinà÷itva-làbhaþ | anyat pràg vyàkhyàtam | evaü pårvokta-vi÷eùaõam àtmànaü pa÷yann ayam aham asmãti ÷àstra-dçùñyà sàkùàtkurvan na hinasty àtmanàtmànam | sarvo hy aj¤aþ paramàrtha-santam ekam akartr-abhoktç-paramànanda-råpam àtmànam avidyayà sati bhàty api vastuni nàsti na bhàtãti pratãti-janana-samarthayà svayam eva tiraskurvann asantam iva karotãti hinasty eva tam | tathàvidyayàtmatvena paritgçhãtaü dehendriya-saüghàtam àtmànaü puràtanaü hatvà navam àdatte karma-va÷àd iti hinasty eva tam | ata ubhayathàpy àtmahaiva sarvo 'py
aj¤aþ | yam adhikçtyeyaü ÷akuntalà-vacana-råpà smçtiþ -

     kiü tena na kçtaü pàpaü coreõàtmàpahàriõà |
     yo 'nyathà santam àtmànam anyathà pratipadyate || iti |

÷ruti÷ ca -

asåryà nàma te lokà andhena tamasàvçtàþ | 
tàüs te pretyàbhigacchanti ye ke càtma-hano janàþ || [ä÷aU 3] iti 

asåryà asurasya sva-bhåtà àsuryà saüpadà bhogyà ity arthaþ | àtma-hana ity anàtmany àtmàbhimànina ity arthaþ | ato ya àtmaj¤aþ so 'nàtmany àtmàbhimànaü ÷uddhàtma-dar÷anena bàdhate | ataþ svaråpa-làbhàc ca hinasty àtmanàtmànaü tato yàti paràü gatim | tata àtma-hananàbhàvàd avidyà-tat-kàrya-nivçtti-lakùaõàü muktim adhigacchatãty arthaþ ||28|

vi÷vanàthaþ : àtmanà manasà kupatha-gàminà àtmànaü jãvaü na hinasti nàdhaþ-pàtayati ||28||

baladevaþ : athokta-viùayà tebhyo viviktam ã÷varaü pa÷yan tad-dar÷ana-mahimnà ca prakçti-vikàrebhyaþ sva-vivekaü ca labhata ity à÷ayenàha samaü pa÷yan hãti | sarvatra bhåteùu samaü yathà bhavaty evaü samyag-apracyuta-svaråpa-guõatayàvasthitam ã÷varaü pa÷yann àtmànaü svam àtmanà prakçti-vikàra-viveka-gràhiõà viùaya-rasa-gçdhnunà manasà na hinasti nàdhaþpàtayati, sa tad-rasa-viraktena tena paràm utkçùñàü gatiü tad-vikàrebhyaþ svaiveka-khyàtiü yàti ||28||

__________________________________________________________

BhG 13.29 

prakçtyaiva ca karmàõi kriyamàõàni sarva÷aþ |
yaþ pa÷yati tathàtmànam akartàraü sa pa÷yati ||29||

÷rãdharaþ : nanu ÷ubhà÷ubha-karma-kartçtvena vaiùamye dç÷yamàne katham àtmanaþ samatvam ity à÷aïkyàha prakçtyaiveti | prakçtyaiva dehendriyàkàreõa pariõatayà | sarva÷aþ prakàraiþ | kriyamàõàni karmàõi yaþ pa÷yati | tathàtmànaü càkartàraü dehàbhimànenaiva àtmanaþ kartçtvaü na svataþ | ity evaü yaþ pa÷yati sa eva samyak pa÷yati | nànya ity arthaþ |

madhusådanaþ : nanu ÷ubhà÷ubha-karma-kartàraþ pratidehaü bhinnà àtmano viùamà÷ ca tat-tad-vicitra-phala-bhoktçtveneti kathaü sarva-bhåta-stham ekam àtmànaü samaü pa÷yan na hinasty àtmanàtmànam ity uktam ata àha prakçtyaiveti | karmàõi vàï-manaþ-kàyàrabhyàõi sarva÷aþ sarvaiþ prakàraiþ prakçtyaiva dehendriya-saïghàtàkàra-pariõatayà sarva-vikàra-kàraõa-bhåtayà triguõàtmikayà bhagavan-màyayaiva kriyamàõàni na tu puruùeõa sarva-vikàra-÷ånyena yo vivekã pa÷yati, evaü kùetreõa kriyamàõeùv api karmasu àtmànaü kùetraj¤am akartàraü sarvopàdhi-vivarjitam asaïgam ekaü sarvatra samaü yaþ
pa÷yati, tathà-÷abdaþ pa÷yatãti-kriyà-karùaõàrthaþ, sa pa÷yati sa paramàrtha-dar÷ãti pårvavat | sa-vikàrasya kùetrasya tat-tad-vicitra-karma-kartçtvena prati-dehaü bhede 'pi vaiùamye 'pi na nirvi÷eùasyàkartur àkà÷asyeva na bhede pramàõaü kiücid àtmana ity upapàditaü pràk ||29||

vi÷vanàthaþ : prakçtyaiva dehendriyàdyàkàreõa pariõatayà sarva÷aþ sarvàõy àtmànaü jãvaü dehàbhimànenaiva àtmanaþ kartçtvam, na tu svataþ | ity evaü yaþ pa÷yatãty arthaþ ||29||

baladevaþ : prakçteþ sva-vivekaü kathaü yàtãty apekùàyàü tatra prakàram àha - prakçtyaiveti dvàbhyàm | yaþ sarvàõi karmàõi prakçtyaiva càn mad-adhiùñhitaye÷vara-preritayà kriyamàõàni pa÷yati, tathàtmànaü teùàü karmaõàm akartàraü pa÷yati, sa eva pa÷yati sva-yàthàñmya-dar÷ã bhavati | ayam arthaþ na khalu vij¤ànànanda-svabhàvo 'haü yuddha-yaj¤àdãni duþkha-mayàni karmàõi karomi, kintv anàdibhogavàsanenàvivekinà mayàdhiùñhità mad-bhoga-siddhaye mad-dehàdi-dvàrà tàni karotãti tad-dhetukatvàt saiva tat-kartçãti karam-kàriõyàþ prakçtes tad-akartà ÷uddho jãvo viviktaþ | ÷uddhasyàpi kartçtvaü tu pa÷yatãty anena vyaktam
iti ||

__________________________________________________________

BhG 13.30

yadà bhåta-pçthag-bhàvam ekastham anupa÷yati |
tata eva ca vistàraü brahma saüpadyate tadà ||30||

÷rãdharaþ : idànãü tu bhåtànàm api prakçtis tàvan-màtratvenàbhedàd bhåta-bheda-kçtam apy àtmano bhedam apa÷yan brahmatvam upaitãty àha yadeti | yadà bhåtànàü sthàvara-jaïgamànàü pçthag-bhàvaü bhedaü pçthaktvam ekastham ekasyàm eve÷ra-÷akti-råpàyàü prakçtau pralaye sthitam anupa÷yati àlocayati | ataeva tasyà eva prakçteþ sakà÷àd bhåtànàü vistàraü sçùñi-samaye 'nupa÷yati | tadà prakçti-tàvan-màtratvena bhåtànàm apy abhedaü pa÷yan paripårõaü brahma sampadyate | brahmaiva bhavatãty arthaþ ||30||

madhusådanaþ : tad evam àpàtataþ kùetra-bheda-dar÷anam anabhyanuj¤àya kùetra-bheda-dar÷anam apàkçtam idànãü tu kùetra-bheda-dar÷anam api màyikatvenàpàkaroti yadeti | yadà yasmin kàle bhåtànàü sthàvara-jaïgamànàü sarveùàm api jaóa-vargàõàü pçthag-bhàvaü pçthaktvam paraspara-bhinnatvam eka-stham ekasminn evàtmani sad-råpe sthitaü kalpitaü kalpitasyàdhiùñhànàd anatirekàt sad-råpàtma-svaråpàd anatiriktam anupa÷yati ÷àstràcàryopade÷am anu svayam àlocayati àtmaivedaü sarvam [ChàU 7.25.2] iti | evam api màyàv-va÷àt tata ekasmàd àtmana eva vistàraü bhåtànàü pçthag-bhàvaü ca svapna-màyàvad anupa÷yati brahma saüpadyate
tadà sajàtãya-vijàtãya-bheda-dar÷anàbhàvàd brahmaiva sarvànartha-÷ånyaü bhavati tasmin kàle |

yasmin sarvàõi bhåtàni àtmaivàbhåd vijànataþ |
tatra ko mohaþ kaþ ÷oka ekatvam anupa÷yataþ || [ä÷aU 7] iti ÷ruteþ |

prakçtyaiva cety atràtma-bhedo niràkçtaþ | yadà bhåta-pçthag-bhàvam ity atra tv anàtma-bhedo 'pãti vi÷eùaþ ||30||

vi÷vanàthaþ : yadà bhåtànàü sthàvara-jaïgamànàü pçthag-bhàvaü tat-tad-àkàra-gataü pàrthakyam ekastham ekasyàü prakçtàv eva sthitaü pralaya-kàle anupa÷yaty àlocayati | tataþ prakçteþ sakà÷àd eva bhåtànàü vistàraü sçùñi-samaye 'nupa÷yati tadà brahma sampadyate brahmaiva bhavatãty arthaþ ||30||

baladevaþ : yadeti | ayaü jãvo yadà bhåtànàü deva-mànavàdãnàü pçthag-bhàvaü tat-tad-àkàra-gataü devatva-mànavatva-dãrghatva-hrasvatvàdi-råpa-pàrthakyam ekasthaü prakçti-gatam eva pralaye 'nupa÷yati tataþ prakçtita eva sarge teùàü devatvàdãnàü vistàraü ca pa÷yati, na tv àtmasthaü tat pçthag-bhàvaü na càñmanas tad-vistàraü ca pa÷yati | sva-prakçti-viviktàtma-dar÷ã | tadà tad brahma sampadyate tad-viviktam abhivyaktàpahata-pàpmatvàdi-bçhad-guõàùñakam svam anubhavatãty arthaþ ||30||

__________________________________________________________

BhG 13.31

anàditvàn nirguõatvàt paramàtmàyam avyayaþ |
÷arãra-stho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||31||

÷rãdharaþ : tathàpi parame÷varasya saüsàràvasthàyàü deha-sambandha-nimittaiþ karmabhis tat-phalai÷ ca sukha-duþkhàdibhir vaiùamyaü duùpariharam iti kutaþ sama-dar÷anaü | tatràha anàditvàd iti | yad utpattimat tad eva hi vyeti vinà÷am eti | yac ca guõavad vastu tasya hi guõa-nà÷e vyayo bhavati | ayaü tu paramàtmà anàdi nirguõa÷ ca | ato 'vyayo 'vikàrãty arthaþ | tasmàt ÷arãre sthito 'pi na ki¤cit karoti | na ca karma-phalair lipyate ||31||

madhusådanaþ : àtmanaþ svato 'kartçtve 'pi ÷arãra-sambandhopàdhikaü kartçtvaü syàd ity à÷aïkàm apanudan yaþ pa÷yati tathàtmànam akartàraü sa pa÷yatãty etad vivçõoti anàdirvàd iti | ayam aparokùaþ paramàtmà parame÷varàbhinnaþ pratyag-àtmàvyayo na vyetãty avyayaþ sarva-vikàra-÷ånya ity arthaþ | tatra vyayo dvedhà dharmi-svaråpasyaivotpattimattayà và dharmi-svaråpasyànutpàdyatve 'pi dharmàõàm evotpatty-àdimattayà và | tatràdyam apàkaroti anàditvàd iti | àdiþ pràg asattvàvasthà | sà ca nàsti sarvadà sata àtmanaþ | atas tasya kàraõàbhàvàj janmàbhàvaþ | na hy anàder janma sambhavati | tad-abhàve ca tad-uttara-bhàvino bhàva-vikàrà na sambhavanty eva | ato na svaråpeõa vyetãty arthaþ
|

dvitãyaü niràkaroti nirguõatvàd iti | nirdharmakatvàd ity arthaþ | na hi dharmiõam avikçtya ka÷cid dharma upaity apaiti và dharma-dharmiõos tàdàtmyàd ayaü tu nirdharmako 'to na dharma-dvàràpi vyetãty arthaþ | avinà÷ã và are 'yam àtmànucchitti-dharmà [BAU 4.5.14] iti ÷ruteþ | yasmàd eùa jàyate 'sti vardhate vipariõamate 'pakùãyate vina÷yatãty evaü ùaó-bhàva-vikàra-÷ånya àdhyàsikena sambandhena ÷arãra-stho 'pi tasmin kurvaty ayam àtmà na karoti | yathàdhyàsikena sambandhena jala-sthaþ savità tasmiü÷ calaty api na calaty eva tadvat | yato na lipyate na tv ayam akartçtvàd ity arthaþ | icchà dveùaþ sukhaü duþkham ity àdãnàü kùetra-dharmatva-kathanàt
| prakçtyaiva ca karmàõi kriyamàõànãti màyà-kàryatva-vyapade÷àc ca | ataeva paramàrtha-dar÷inàü sarva-karmàdhikàra-nivçttir iti pràg-vyàkhyàtam | etenàtmano nirdharmakatva-kathanàt svagata-bhedo 'pi nirastaþ | prakçtyaiva ca karmàõi [Gãtà 13.29] ity atra sajàtãya-bhedo nivàritaþ | yadà bhåta-pçthag-bhàvam [Gãtà 13.30] ity atra vijàtãya-bhedaþ | anàditvàn nirguõatvàd [Gãtà 13.31] ity atra svagato bheda ity advitãyaü brahmaivàtmeti siddham ||31||

vi÷vanàthaþ : nanu kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktam | tatra deha-gatatvena tulyatve 'pi jãvàtmaiva guõa-liptaþ saüsarati na tu paramàtmeti | kuta ity ata àha anàditvàd iti | na vidyate àdiþ kàraõaü yataþ sa anàdiþ | yathà pa¤camy-anta-padàrthenànuttama-÷abdena paramottama ucyate tathaiva anàdi-÷abdena parama-kàraõam ucyate | tata÷ cànàditvàt parama-kàraõatvàt nirguõatvàn nirgatà guõaþ sçùñyàdayo yatas tasya bhàvas tattvaü tasmàc ca jãvàtmano vilakùaõo 'yaü paramàtmà | avyayaþ sarvadaiva sarvathaiva svãya-j¤ànànandàdi-vyaya-rahitaþ | ÷arãra-stho 'pi tad-dharmàgrahaõàt na karoti jãvavat na kartà, na bhoktà bhavati, na ca lipyate ÷arãra-guõa-lipta÷ ca na bhavati ||31||

baladevaþ : nanu pare÷am àtmànaü ca viviktaü pa÷yati kçtàrtho bhavatãty uktir ayuktà etebhya eva bhåtebhyaþ samutthàya tàny evànu vina÷yati na prety asaüj¤àsti iti jãvasya dehena sahotpatti-vinà÷a-÷ravaõàd iti cet tatràha anàditvàd iti | ayam àtmà jãvaþ ÷arãrastho 'py anàditvàt param-avyayo 'vyayatva-pradhàna-dharmatvàd vinà÷a-÷ånyo nirguõatvàd vi÷uddha-j¤ànànandatvàn na yuddha-yaj¤àdi-karma karoti | ataþ ÷arãrendriya-svabhàvenotpatti-vinà÷a-lakùaõena na lipyate | ÷ruty-arthas tv aupacàrikatayà neyaþ ||31||

__________________________________________________________

BhG 13.32

yathà sarva-gataü saukùmyàd àkà÷aü nopalipyate |
sarvatràvasthito dehe tathàtmà nopalipyate ||32||

÷rãdharaþ : tatra hetuü sa-dçùñàntam àha yatheti | yathà sarva-gataü païkàdiùv api sthitam àkà÷aü saukùmyàd asaïgatvàt païkàdibhir nopalipyate tathà sarvatra uttame madhyame adhame và dehe 'vasthito 'pi àtmà nopalipyate ||32||

madhusådanaþ : ÷arãra-stho 'pi tat-karmaõà na lipyate svayam asaïgatvàd ity atra dçùñàntam àha yatheti | saukùmyàd asaïga-svabhàvatvàd àkà÷aü sarva-gatam api nopalipyate païkàdibhir yatheti dçùñàntàrthaþ | spaùñam itarat ||32|| 

vi÷vanàthaþ : atha dçùñàntam àha yathà sarvatra païkàdiùv api sthitam apy àkà÷aü saukùmyàd asaïgatvàt païkàdibhir na lipyate, tathaiva paramàtmà daihikair guõair doùai÷ ca na yujyata ity arthaþ ||32||

baladevaþ : nanu ÷arãre sthitas tad-dharmaiþ kuto na lipyate ity atràha yatheti | yathà sarvatra païkàdau gataü praviùñam apy àkà÷aü saukùmyàt tat-tad-dharmair na lipyate, tathàtmà jãvaþ sarvatra deva-mànavàdàv uccàvace dehe sthito 'pi tad-dharmair na lipyate saukùmyàd eva ||32||

__________________________________________________________

BhG 13.33

yathà prakà÷ayaty ekaþ kçtsnaü lokam imaü raviþ |
kùetraü kùetrã tathà kçtsnaü prakà÷ayati bhàrata ||33||

÷rãdharaþ : asaïgatvàl lepo nàstãty àkà÷a-dçùñàntena dar÷itam | prakà÷akatvàc ca prakà÷ya-dharmair na yujyata iti ravi-dçùñàntenàha yathà prakà÷ayatãti | spaùño 'rthaþ ||

madhusådanaþ : na kevalam asaïga-svabhàvàd àtmà nopalipyate prakà÷akatvàd api parkà÷ya-dharmair na lipyate iti sa-dçùñàntam àha yatheti | yathà ravir eka eva kçtsnaü sarvam imaü lokaü dehendriya-saüghàtaü råpavad vastu-màtram iti yàvat prakà÷ayati na ca prakà÷ya-dharmair lipyate na và prakà÷ya-bhedàd bhidyate tathà kùetrã kùetraj¤a eka eva kçtsnaü kùetraü prakà÷ayati | he bhàrata ! ataeva na prakà÷ya-dharmair lipyate na và prakà÷ya-bhedàd bhidyata ity arthaþ |

såryo yathà sarva-lokasya cakùuþ
na lipyate càkùuùair bàhya-doùaiþ |
ekas tathà sarva-bhåtàntaràtmà
na lipyate loka-duþkhena bàhyaþ || iti [KañhU 2.2.11] ÷ruteþ ||

vi÷vanàthaþ : prakà÷akatvàt prakà÷ya-dharmair na yujyata iti sa-dçùñàntam àha yatheti | ravir yathà prakà÷akaþ prakà÷ya-dharmair na yujyate, tathà kùetrã paramàtmà |

såryo yathà sarva-lokasya cakùur 
na lipyate càkùuùair bàhya-doùaiþ | 
ekas tathà sarva-bhåtàntaràtmà 
na lipyate ÷oka-duþkhena bàhyaþ || iti [KañhU 2.2.11] ÷ruteþ ||

baladevaþ : deha-dharmeõàlipta evàtmà sva-dharmeõa dehaü puùõàtãty àha yatheti | yathaiko ravir imaü kçtsnaü lokaü prakà÷ayati prabhayà tathaikaþ kùetrã jãvaþ kçtsnam àpàda-mastakam idaü kùetraü dehaü prakà÷ayati cetayati cetanayety evam àha  guõàd và lokavad [Vs 2.3.26] iti ||

__________________________________________________________

BhG 13.34

kùetra-kùetraj¤ayor evam antaraü j¤àna-cakùuùà |
bhåta-prakçti-mokùaü ca ye vidur yànti te param ||34||

÷rãdharaþ : adhyàyàrtham upasaüharati kùetra-kùetraj¤ayor iti | evam ukta-prakàreõa kùetra-ksetraj¤ayor antaraü bhedaü viveka-j¤àna-lakùaõena cakùuùà ye viduþ tathà xexam uktà bhåtànàü prakçtis tasyàþ sakà÷àn mokùaü mokùopàyaü dhyànàdikaü ca ye viduþ te paraü padaü yànti ||34||

viviktau yena tattvena mi÷rau prakçti-puruùau |
taü vande paramànandaü nanda-nandanam ã÷varam ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
prakçti-puruùa-viveka-yogo nàma trayoda÷o 'dhyàyaþ ||13||

madhusådanaþ : idànãm adhyàyàrthaü saphalam upasaüharati kùetreti | kùetra-kùetraj¤ayor pràg-vyàkhyàtayor evam uktena prakàreõàntaram paraspara-vailakùaõyaü jàóya-caitanya-vikàritva-nirvikàritvàdi-råpaü j¤àna-cakùuùà ÷àstràcàryopade÷a-janitàtma-j¤àna-råpeõa cakùuùà ye vidur bhåta-prakçti-mokùaü ca bhåtànàü sarveùàü prakçtir avidyà màyàkhyà tasyàþ paramàrthàtma-vidyayà mokùam abhàva-gamanaü ca ye vidur jànanti yànti te paraü paramàrthàtma-vastu-svaråpaü kaivalyaü, na punar dehaü àdadata ity arthaþ | tad evam
amànitvàdi-sàdhana-niùñhasya kùetra-kùetraj¤a-viveka-vij¤ànavataþ sarvànartha-nivçttyà parama-puruùàrtha-siddhir iti siddham ||34|| 

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm kùetra-kùetraj¤a-viveko nàma trayoda÷o 'dhyàyaþ 
||13||

vi÷vanàthaþ : adhyàyam upasaüharati kùetreõa saha kùetraj¤ayor jãvàtma-paramàtmanor antaraü bhedaü tathà bhåtànàü pràõinàü prakçteþ sakà÷àn mokùaü mokùopàyaü dhyànàdikaü ca ye vidus te paraü padaü yànti ||34||

dvayoþ kùetraj¤ayor madhye jãvàtmà kùetra-dharma-bhàk |
badhyate mucyate j¤ànàd ity adhyàyàrtha ãritaþ ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
trayoda÷o 'yaü gãtàsu saïgataþ saïgataþ satàm ||
||13||

baladevaþ : adhyàyàrtham upasaüharan taj-j¤àna-phalam àha kùetreti | kùetreõa sahitayoþ kùetraj¤ayor jãve÷ayor evaü mad-ukti-vidhayàntaraü bhedaü j¤àna-cakùuùà vaidharmya-viùayaka-praj¤à-netreõa ye vidus tathàbhåtànàü prakçteþ sakà÷àn mokùaü ca tat-sàdhanam amànitvàdikaü ye vidus te prakçteþ paraü sarvotkçùñaü para-vyomàkhyaü mat-padaü yàntãti ||34||
 
jãve÷au deha-madhyasthau tatràdyo deha-dharma-yuk |
badhyate mucyate bodhàd iti j¤ànaü trayoda÷àt ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye trayoda÷o 'dhyàyaþ ||13||

____________________________

[*ENDNOTE] All the verses quoted here are found in Ràmànuja 's commentary.



**********************************************************


Bhagavadgita 14

BhG 14.1

÷rã-bhagavàn uvàca
paraü bhåyaþ pravakùyàmi j¤ànànàü j¤ànam uttamam |
yaj j¤àtvà munayaþ sarve paràü siddhim ito gatàþ ||1||

÷rãdharaþ : 

puü-prakçtyoþ svatantratvaü vàrayan guõa-saïgataþ |
pràhuþ saüsàra-vaicitryaü vistareõa caturda÷e ||

yàvat sa¤jàyate ki¤cit sattvaü sthàvara-jaïgamam | kùetra-kùetraj¤a-saüyogàt tad viddhi bharatarùabha || ity uktam | sa ca kùetra-kùetraj¤ayoþ saüyogo nirã÷vara-sàïkhyànàm iva na svàtantryeõa | kintu ã÷varecchayiveti kathana-pårvakaü kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity anenoktaü sattvàdi-guõãkçtaü saüsàra-vaicitryaü prapa¤cayiùyan evambhåtaü vakùyamànam arthaü stauti bhagavàn paraü bhåya iti dvàbhyàm | paraü paramàtma-niùñham | j¤àyate aneneti j¤ànam upade÷aþ | taj j¤ànaü bhåyo 'pi tubhyaü prakarùeõa vakùyàmi
| kathambhåtam | j¤ànànàü tapaþ-karmàdi-viùayàõàü madhya uttamam | mokùa-hetutvàt | tad evàha yaj j¤àtvà munayo manana-÷ãlàþ sarve | ito deha-bandhanàt | paràü siddhiü mokùam | gatàþ pràptàþ ||1||

madhusådanaþ : pårvàdhyàye - yàvat saüjàyate kiücit sattvaü sthàvara-jaïgamam | kùetra-kùetraj¤a-saüyogàt tad viddhi [Gãtà 13.26] ity uktaü tatra nirã÷vara-sàïkhyam atiniràkaraõena kùetra-kùetraj¤a-saüyogasye÷varàdhãnatvaü vaktavyam | evaü kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktaü tatra kasmin guõa kathaü saïgaþ ke và guõàþ kathaü và te badhnantãti vaktavyam | tathà bhåta-prakçti-mokùaü ca ye vidur yànti te param ity uktaü tatra bhåta-prakçti-÷abditebhyo guõebhyaþ kathaü mokùaõaü syàn muktasya ca kiü
lakùaõam iti vaktavyaü, tad etat sarvaü vistareõa vaktuü caturda÷o 'dhyàya àrabhyate | tatra vakùyamàõam arthaü dvàbhyàü stuvan ÷rotéõàü rucy-utpattaye ÷rã-bhagavàn uvàca param iti | j¤àyate 'nena j¤ànaü paramàtma-j¤àna-sàdhanaü paraü ÷reùñhaü para-vastu-viùayatvàt | kãdç÷aü tat ? j¤ànànàü j¤àna-sàdhanànàü bahiraïgàõàü yaj¤àdãnàü madhya uttamam uttama-phalatvàt | na tvam ànitvàdãnàü teùàm antaraïgatvenottama-phalatvàt | param ity anenotkçùña-viùayatvam uktam | uttamam ity anena tåtkçùña-phalatvam iti bhedaþ | ãdç÷aü
j¤ànam ahaü pravakùyàmi bhåyaþ punaþ pårveùv adhyàyeùv asakçd uktam api yaj j¤ànaü j¤àtvànuùñhàya munayo manana-÷ãlàþ saünyàsinaþ sarve paràü siddhiü mokùàkhyàm ito deha-bandhanàd gatàþ pràptàþ ||1||

vi÷vanàthaþ : 

guõàþ syur bandhakàs te tu phalair j¤eyà÷ caturda÷e |
guõàtyaye ciha-tatir hetur bhakti÷ ca varõità ||

pårvàdhyàye kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktam | tatra ke guõàþ, kãdç÷o guõa-saïgaþ, kasya guõasya saïgàt kiü phalaü syàt, guõa-yuktasya kiüvà lakùaõam | kathaü và guõebhyo mocanam ity apekùàyàü vakùyamànam arthaü stuvàno vaktuü pratijànãte param iti | j¤àyate ‘neneti j¤ànam upade÷aþ param atyuttamam ||1||

baladevaþ : 
guõàþ syur bandhakàs te tu pariceyàþ phalais trayaþ |
mad-bhaktyà tan-nivçttiþ syàd iti proktaü caturda÷e ||

pårvàdhyàye mithaþ-sampçktànàü prakçti-jãve÷varàõàü svaråpàõi vivicya jànann amànitvàdi-dharmair vi÷iùñaþB prakçti-bandhàd vimucyate bandha-hetu÷ ca guõa-saïga ity uktam | tatra ke guõàþ, kasmin guõe kathaü saïgaþ, kasya guõasya saïgàt kiü phalaü, guõa-saïginaþ kiüvà lakùaõaü kathaü và guõebhyo muktiþ ity apekùàyàü vakùyamàõam artham àtma-rucy-utpattaye bhagavàn stauti param iti dvàbhyàm |  

paraü pårvoktàd anyaü prakçti-jãvàntargatam eva guõa-viùayakaü j¤ànaü bhåyo vakùyàmi yaj-j¤ànànàü prakçti-jãva-viùayakàõàm uttamaü ÷reùñhaü navanãtavad uddhçtatvàt | yaj j¤àtvopalabhya sarve munayas tan-manana-÷ãlà ito loke param àtma-yàthàtmyopalabdhi-lakùaõàü siddhiü gatàþ | yad và j¤àyate 'neneti j¤ànam upade÷am, tac ca pràg uktam api bhåyaþ punar vidhàntareõa vakùyàmi | tac ca j¤ànànàü tapaþ-prabhçtãnàü j¤àna-sàdhanànàü madhye param uttamam atyuttamaü tad-antaraïga-sàdhanatvàt | yaj j¤àtvà sarve munaya ito lokàt paràü mokùa-lakùaõàü
siddhiü gatàþ ||1||

__________________________________________________________

BhG 14.2

idaü j¤ànam upà÷ritya mama sàdharmyam àgatàþ |
sarge 'pi nopajàyante pralaye na vyathanti ca ||2||

÷rãdharaþ : kiü ca idam iti | idaü vakùyamàõaü j¤ànam upà÷rityedaü j¤àna-sàdhanam anuùñhàya mama sàdharmyaü mad-råpatvaü pràptàþ santaþ sarge 'pi brahmàdiùu utpàdyamàneùv api notpadyante | tathà pralaye 'pi na vyathanti | pralaye duþkhaü nànubhavanti | punar nàvartanta ity arthaþ ||2||

madhusådanaþ : tasyàþ siddhair aikàntikatvaü dar÷ayati idaü iti | idaü yathoktam j¤ànaü j¤àna-sàdhanam upà÷rityànuùñhàya mama parame÷varasya sàdharmyaü mad-råpatàm atyantàbhedenàgatàþ pràptàþ santaþ sarge 'pi hiraõyagarbhàdiùåtpadyamàneùv api nopajàyante | pralaye brahmaõo 'pi vinà÷a-kàle na vyathanti ca vyathante na ca lãyanta ity arthaþ ||14.2|| 

vi÷vanàthaþ : sàdharmyaü sàråpya-lakùaõàü muktiü | na vyathanti na vyathante ||2||

baladevaþ : idam iti | guråpàsanayedaü vakùyamàõaü j¤ànam upà÷ritya pràpya janàþ sarve÷asya mama nityàvirbhåta-guõàùñakasya sàdharmyaü sàdhanàvirbhàvitena tad-aùñakena sàmyam àgatàþ santaþ sarge nopajàyante sçji-karmatàü nàpnuvanti pralaye na vyathante mçti-karmatàü ca na yàntãti janma-mçtyubhyàü rahità muktà bhavantãti mokùe jãva-bahutvam uktam | tad viùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ ity àdi-÷rutibhya÷ caitad avagatam ||2||

__________________________________________________________

BhG 14.3

mama yonir mahad brahma tasmin garbhaü dadhàmy aham |
saübhavaþ sarva-bhåtànàü tato bhavati bhàrata ||3||

÷rãdharaþ : tad evaü pra÷aüsayà ÷rotàram abhimukhãkçtyedaü parame÷varàdhãnayoþ prakçti-puruùayoþ sarva-bhåtotpattiü prati hetutvaü na tu svatantrayor itãmaü vivakùitam arthaü kathayati mameti | de÷ataþ kàlata÷ càparicchinnatvàn mahat | bçühitatvàt svakàryàõàü vçddhi-hetutvàd và brahma | prakçtir ity arthaþ | tan mahad brahma mama parame÷varasya yonir garbhàdhàna-sthànam | tasminn ahaü garbhaü jagad-vistàra-hetuü cid-àbhàsaü dadhàmi nikùipàmi | pralaye mayi lãnaü santam avidyà-kàma-karmànu÷aya-vantaü kùetraj¤aü sçùñi-samaye
bhoga-yogyena kùetreõa saüyojayàmãty arthaþ | tato garbhàdhànàt sarva-bhåtànàü brahmàdãnàü sambhava utpattir bhavati ||3||

madhusådanaþ : tad evaü pra÷aü÷ayà ÷rotàram abhimukhãkçtya parame÷varàdhãnayoþ prakçti-puruùayoþ sarva-bhåtotpattiü prati hetutvaü na tu sàïkhya-siddhàntavat svatantrayor itãmaü vivakùitam artham àha mama yonir iti dvàbhyàm |

sarva-kàryàpekùayàdhikatvàt kàraõaü mahat | sarva-kàryàõàü vçddhi-hetutva-råpàd bçühaõatvàd brahma | avyàkçtaü prakçtis triguõàtmkikà màyà mahad brahma | tac ca mame÷varasya yonir garbhàdhàna-sthànaü tasmin mahati brahmaõi yonau garbhaü sarva-bhåta-janma-kàraõam ahaü bahu syàü prajàyeya itãkùaõa-råpaü saükalpaü dadhàmi dhàrayàmi tat-saïkalpa-viùayãkaromãty arthaþ | yathà hi | ka÷cit pità putram anu÷ayinaü vrãhy-àdy-àhàra-råpeõa svasmin lãnaü ÷arãreõa yojayituü yonau retaþ-seka-pårvakaü garbham àdhatte | tasmàc ca garbhàdhànàt sa putraþ ÷arãreõa yujyate | tad arthaü
ca madhye kalalàdy-avasthà bhavanti | tathà pralaye mayi lãnam avidiyà-kàma-karmànu÷ayavantaü kùetraj¤aü sçùñi-samaye bhogyena kùetreõa kàrya-kàra¸ea-saüghàtena yojayituü cid-àbhàsaàkhya-retaþ-seka-pårvakaü màyà-vçtti-råpaü garbham aham àdadhàmi | tad-arthaü hiraõyagarbhàdãnàü bhavati he bhàrata na tv ã÷vara-kçta-garbhàdhànaü vinety arthaþ ||14.3|| 

vi÷vanàthaþ : atha anàdy-avidyà-kçtasya guõa-saïgasya bandha-hetutà-prakàraü vaktuü kùetra-kùetraj¤ayoþ sambhava-prakàram àha mama parame÷varasya yonir garbhàdhàna-sthànaü mahad brahma de÷a-kàlànavacchinnatvàt mahat, bçühaõàt kàrya-råpeõa vçddher hetor brahma prakçtir ity arthaþ | ÷rutàv api kvacit prakçtir brahmeti nirdi÷yate | tasminn ahaü garbhaü dadhàmy àdadhàmi | itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràü jãva-bhåtàm ity anena cetana-pu¤ja-råpà yà jãva-prakçtis tañastha-÷akti-råpà nirdiùñà sà sakala-pràõi-jãvatayà garbha-÷abdenocyate | tato mat-kçtàt garbhàdhànàt sarva-bhåtànàü brahmàdãnàü sambhava utpattiþ ||3||

baladevaþ : tad evaü vaktavyàrtha-stutyà tasmin ruciü ÷rotur utpàdya bhåmir àpaþ ity àdi-dvayàrthànusàràt yàvat sa¤jàyate ki¤cit ity àdau prakçti-jãva-saüyogaü pare÷a-hetukam abhimatam iha sphuñayati mameti | mahat sarvasya prapa¤casya kàraõaü brahmàbhivyakta-sattvàdi-guõakaü pradhànaü mama sarve÷varsyàõóa-koñi-sraùñur yonir garbha-dhàraõa-sthànaü bhavati | pradhàne brahma-÷abda÷ ca tasmàd etad brahma nàma-råpam annaü ca jàyate | iti ÷ruteþ | tasmin mahati brahmaõi yoni-bhåte garbhaü paramàõu-caitanya-rà÷im ahaü dadhàmy arpayàmi bhåmir àpaþ ity àdinà yà jaóà prakçtir uktà | seha mahad brahmety ucyate | itas tv anyàm ity àdinà yà cetanà prakçtir uktà seha
sarva-pràõi-bãjatvàd garbha-÷abdeneti bhoga-kùetra-bhåtayà jaóayà prakçtyà saha cetana-bhoktç-vargaü saüyojayàmãty arthaþ | tato mahad-dhetukàt prakçti-dvaya-saüyogàd garbhàdhànàd và sarva-bhåtànàü brahmàdi-stambàntànàü sambhavo janir bhavati ||3||

__________________________________________________________

BhG 14.4

sarva-yoniùu kaunteya mårtayaþ saübhavanti yàþ |
tàsàü brahma mahad yonir ahaü bãja-pradaþ pità ||4||

÷rãdharaþ : na kevalaü sçùñy-upakrama eva mad-adhiùñhànenàbhyàü prakçti-puruùàbhyàm ayaü bhåtotpatti-prakàraþ | api tu sarvadaivety àha sarveti | sarvàsu yoniùu manuùyàdyàsu yà mårtayaþ sthàvara-jaïgamàtmikà utpadyante tàsàü mårtãnàü mahad brahma prakçtir yonir màtç-sthànãyà | ahaü ca bãja-pradaþ pità garbhàdhàna-kartà pità ||4||

madhusådanaþ : nanu kathaü sarva-bhåtànàü tataþ sambhavo devàdi-deha-vi÷eùàõàü kàraõàntara-sambhavàd ity à÷aïkyàha sarva-yoniùv iti | deva-pitç-manuùya-pa÷u-mçgàdi-sarva-yoniùu yà mårtayo jaràyujàõóodbhijjàdi-bhedena vilakùaõà vividha-saüsthànàs tanavaþ saübhavanti he kaunteya! tàsàü mårtãnàü tat-tat-kàraõa-bhàvàpannaü mahad brahmaiva yonir màtç-sthànãyà | ahaü parame÷varo bãja-prado garbhàdhànasya kartà pità | tena mahato brahmaõa evàvasthà-vi÷eùàþ kàraõàntaràõãti yuktam uktaü sambhavaþ sarva-bhåtànàü tato bhavati [Gãtà 14.3] iti ||4||

vi÷vanàthaþ : na kevalaü sçùñy-utpatti-samaya eva sarva-bhåtànàü prakçtir màtà ahaü pità api tu sarvadaivety àha sarvàsu yoniùu devàdyàsu stamba-paryantàsu yà mårtayo jaïgama-sthàvaràtmikà utpadyante tàsàü mårtãnàü mahad brahma prakçtiþ | yonir utpatti-sthànaü màtà | ahaü bãja-pradaþ garbhàdhàna-kartà pità ||4||

baladevaþ : sarveti | he kaunteya sarva-yoniùu devàdi-sthàvaràntàsu yoniùu yà mårtayas tanavaþ sambhavanti tàsàü mahad brahma pradhànaü yonir utpatti-hetur màtety arthaþ | jãva-pradas tat-karmànuguõyena paramàõu-caitanya-rà÷i-saüyojakaþ pare÷o 'haü pità bhavàmi ||4||

__________________________________________________________

BhG 14.5

sattvaü rajas tama iti guõàþ prakçti-saübhavàþ |
nibadhnanti mahà-bàho dehe dehinam avyayam ||5||

÷rãdharaþ : tad evaü parame÷varàdhãnàbhyàü prakçti-puruùàbhyàü sarva-bhåtotpattiü niråpyedànãü prakçti-saüyogena puruùasya saüsàraü prapa¤cayati | sattvam ity àdi caturda÷abhiþ | sattvaü rajas tama ity evaü saüj¤akàs trayo guõàþ prakçti-sambhavàþ | prakçteþ sambhava udbhavo yeùàü te tathoktàþ | gåna-sàmyaü  prakçtiþ | tasyàþ sakà÷àt pçthaktveàbhivyaktàþ santaþ prakçti-kàrye dehe tàdàtmyena sthitaü dehinaü cid-aü÷aü vastuto 'vyayaü nirvikàram eva santaü
nibadhnanti sva-kàryaiþ sukha-duþkha-mohàdibhiþ saüyojayantãty arthaþ ||5||

madhusådanaþ : tad evaü nirã÷vara-sàïkhya-niràkaraõena kùetra-kùetraj¤a-saüyogasye÷varàdhãnatvam uktam | idànãü kasmin guõe saïgaþ ? ke và guõàþ ? kathaü và te badhnanti ? ity ucyate sattvam ity àdinànyam ity ataþ pràk caturda÷abhiþ | sattvaü rajas tama ity evaü-nàmàno guõà nitya-paratantràþ puruùaü prati sarveùàm acetanànàü cetanàrthatvàt | na tu vai÷eùikàõàü råpàdivad dravyà÷ritàþ | na ca guõa-guõinor anyatvam atra vivakùitam guõa-trayàtmakatvàt prakçteþ | tarhi kathaü prakçti-sambhavàþ ? ity ucyate - trayàõàü guõànàü
sàmyàvasthà prakçtir màyà bhagavats tasyàþ sakà÷àt parasparàïgàïgi-bhàvena vaiùamyeõa pariõatàþ prakçti-sambhavà ity ucyante | te ca dehe prakçti-kàrye ÷arãrendriya-saüghàte dehinaü deha-tàdàtmyàdhyàsàpannaü jãvaü paramàrthataþ sarva-vikàra-÷ånyatvenàvyayaü nibadhnanti nirvikàram eva santaü sva-vikàravattayopadar÷ayantãva bhràntyà jala-pàtràõãva divi sthitam àdityaü pratibimbàdhyàsena sva-kampàdimattayà | yathà ca pàramarthiko bandho nàsti tathà vyàkhyàtaü pràk - ÷arãrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate [Gãtà 13.32] iti ||5|| 

vi÷vanàthaþ : tad eva prakçti-puruùàbhyàü sarva-bhåtotpattiü niråpeydànãü ke guõà ucyante | teùu saïgàt jãvasya kãdç÷o bandha ity apekùàyàm àha sattvam iti | dehe prakçti-kàrye tàdàtmyena sthitaü dehinaü jãvaü vastuto 'vyayaü nirvikàram asaïginam apy anàdy-avidyayà kçtàd guõa-saïgàd eva hetor guõà nibadhnanti ||5||

baladevaþ : atha ke guõàþ kathaü teùu puruùasya saïgaþ kathaü và te taü nibadhnanti ity àha sattvam iti caturbhiþ | sattvàdi-saüj¤akàs trayo guõàþ prakçti-sambhavàþ prakçter abhivyaktàs te sva-kàrye dehe sthitaü puruùam avyayaü vastuto nirvikàram api nibadhnanty aviveka-gçhãtaiþ sukha-duþkha-mohaiþ svadharmais taü yojayantãti ||5||

__________________________________________________________

BhG 14.6

tatra sattvaü nirmalatvàt prakà÷akam anàmayam |
sukha-saïgena badhnàti j¤àna-saïgena cànagha ||6||

÷rãdharaþ : tatra sattvasya bandhakatva-prakàraü càha tatreti | tatra teùàü guõànàü madhye sattvaü nirmalatvàt svacchatvàt sphañika-maõir iva prakà÷akaü bhàsvaram anàmayaü ca nirupadravam | ÷àntam ity arthaþ | ataþ ÷àntatvàt sva-kàryeõa sukhena yaþ saïgas tena badhnàti | prakà÷akatvàc ca svakàryeõa j¤ànena yaþ saïgas tena ca badhnàti | he anagha niùpàpa, ahaü sukhã j¤ànã ceti manodharmàüs tad-abhimànini kùetraj¤e saüyojayatãty arthaþ ||6||

madhusådanaþ : tatra ko guõaþ kena saïgena badhnàti ? ity ucyate tatreti | tatra teùu guõeùu madhye sattvaü prakà÷akam caitanyasya tamo-guõa-kçtàvaraõa-tirodhàyakaü 
nirmalatvàt svacchatvàc cid-bimba-grahaõa-yogyatvàd iti yàvat | na kevalaü caitanyàbhivya¤jakaü kintu anàmayaü | àmayo duþkhaü tad-virodhi sukhasyàpi vya¤jakam ity arthaþ | tad badhnàti sukha-saïgena ca dehinaü ! he anagha avyasana ! sarvatra sambodhanànàm abhipràyaþ pràg uktaþ smartavyaþ | atra sukha-j¤àna-÷abdàbhyàm antaþ-karaõa-pariõàmau tad-vya¤jakàv ucyete | icchà dveùaþ sukhaü duþkhaü saüghàta÷ cetanà dhçtiþ [Gãtà 13.7] iti sukha-cetanayor apãcchàdivat kùetra-dharmatvena pàñhàt | tatràntaþ-karaõa-dharmasya sukhasya j¤ànasya càtmany adhyàsaþ saïgo 'haü jàna iti ca | na hi
viùaya-dharmo viùayiõo bhavati | tasmàd avidyà-màtram etad iti ÷ata÷a uktaü pràk ||6||

vi÷vanàthaþ : tatra sattvasya lakùaõaü bandhakatva-prakàraü càha tatreti | anàmayaü nirupadravaü ÷àntam ity arthaþ | | ÷àntatvàt svakàryeõa sukhena yaþ saïgaþ  prakà÷akatvàt svakàryeõa j¤ànena ca yaþ saïgaþ ahaü sukhã j¤ànã cety upàdhi-dharmayor avidyayaiva jãvasyàbhimànas tena taü badhnàti | he anagheti tvaü tu ahaü sukhã ahaü j¤ànãty abhimàna-lakùaõam aghaü mà svãkur iti bhàvaþ ||6||

baladevaþ : atha sattvàdãnàü trayàõàü lakùaõàni bandhakatva-prakàràü÷ càha tatreti tribhiþ | tatra teùu triùu madhye prakà÷akaü j¤àna-vya¤jakam anàmayam arogaü duþkha-virodhi-sukha-vya¤jakam iti yàvat | kutaþ | nirmalatvàt svacchatvàt | tathà ca prakà÷a-sukha-kàraõaü sattvam iti | tac ca sattvaü sva-kàrye j¤àne sukhe ca yaþ saüyogo j¤àny ahaü sukhy aham ity abhimànas tena puruùaü nibadhnàti | j¤ànaü cedaü laukika-vastu -yàthàtmya-viùayaü sukhaü ca dehendriya-prasada-råpaü bodhyam | tatra tatra saïge sati tad-upàyeùu karmasu pravçttis
tat-phalànubhavopàyeùu deheùåtpattiþ | puna÷ ca tatra tatra saïga iti na sattvàd vimuktiþ ||6||

__________________________________________________________

BhG 14.7

rajo ràgàtmakaü viddhi tçùõàsaïga-samudbhavam |
tan nibadhnàti kaunteya karma-saïgena dehinam ||7||

÷rãdharaþ : rajaso lakùaõaü bandhakatvaü càha raja iti | rajaþ-saüj¤akaü guõaü ràgàtmakam anura¤jana-råpaü viddhi | ataeva tçùõàsaïga-samudbhavam | tçùõàpràpter 'rthe 'bhilàùaþ | sagagaþ pràPte 'rthe prãtir vi÷eùeõàsaktiþ | tayos tçùõàsaïgayoþ samudbhavo yasmàt tad-rajo dehinaü dçùñàdçùñàrtheùu karmasu saïgenàsaktyà nitaràü badhnàti | tçùõàsaïgàbhyàü hi karmasu àsaktir bhavatãty arthaþ ||7||

madhusådanaþ : rajyate viùayeùu puruùo 'neneti ràgaþ kàmo gardhaþ sa evàtmà svaråpaü yasya dharma-dharmitõos tàdàtmyàt tad ràgàtmakaü rajo viddhi | ata evàpràptàbhilàùas tçùõà | pràptasyopasthite 'pi vinà÷e saürakùaõàbhilàùa àsaïgas tayos tçùõàsaïgayoþ sambhavo yasmàt tad rajo nibadhnàti | he kaunteya ! karma-saïgena karmasu dçùñàdçùñàrtheùu aham ikdaü karomy etat phalaü bhokùya ity abhinive÷a-vi÷eùeõa dehinaü vastuto 'kartàram eva kartçtvàbhimàninaü rajasaþ pravçtti-hetutvàt ||7|| 

vi÷vanàthaþ : rajo-guõaü ràgàtmakam anura¤jana-råpaü viddhi | tçùõà apràpte 'rthe abhilàùaþ | saïgaþ pràpte 'rthe àsaktiþ | tayoþ samudbhavo yasmàt tad rajaþ dehinaü dçùñàdçùñàrtheùu karmasu saïgenàsaktyà badhnàti tçùõà-saïgàbhyàü karmasv àsaktir bhavati ||7||

baladevaþ : raja iti ràgaþ strã-puruùayor mitho 'bhilàsas tad-àtmakaü rajo-vçddhi-hetu-kàryayos tàdàtmyàt | tac ca tçùõàdi-samudbhavaü ÷abdàdi-viùayàbhilàùas tçùõà | putra-mitràdi-saüyogo 'bhilàùaþ saïgas tayoþ sambhavo yasmàt tat | tathà ca ràga-tçùõàsaïga-kàraõaü rajaþ iti | tad rajaþ strã-viùaya-putràdi-pràpakeùu karmasu saïgenàbhilàùeõa dehinaü puruùaü nibadhnàti | stry-àdi-spçhayà karmàõi karoti | tàni tat-phalànubhavopàya-bhåtàn stry-àdãn pràpayanti | punar apy evam iti rajaso na vimuktiþ ||7||

__________________________________________________________

BhG 14.8

tamas tv aj¤àna-jaü viddhi mohanaü sarva-dehinàm |
pramàdàlasya-nidràbhis tan nibadhnàti bhàrata ||8||

÷rãdharaþ : tamaso lakùaõaü bandhakatvaü càha tama iti | tamas tv aj¤ànàj jàtam àvaraõa-÷akti-pradhànàt prakçty-aü÷àd udbhutaü viddhãty arthaþ | ataþ sarveùàü dehinàü mohanaü bhrànti-janakam | ataeva pramàdenàlasyena nidrayà ca tat tamo dehinaü nibadhnàti | tatra pramàdo 'navadhànam | àlasyam anudyamaþ | nidrà cittasyàvasàdàl layaþ ||8||

madhusådanaþ : tu-÷abdaþ sattva-rajopekùayà vi÷eùa-dyotanàrthaþ | aj¤ànàd àvaraõa-÷akti-råpàd udbhåtam aj¤àna-jaü tamo viddhi | ataþ sarveùàü dehinàü mohanam aviveka-råpatvena  bhrànti-janakam | pramàdenàlasyena nidrayà ca tat tamo nibadhnàti | dehinam ity anuùajyate | he bhàrata | pramàdo vastu-vivekàsàmarthyaü sattva-kàrya-prakà÷a-virodhã | àlasyaü pravçtty-asàmarthyaü rajaþ-kàrya-pravçtti-virodhi | ubhaya-virodhinã tamo-guõàlambanà vçttir nidreti vivekaþ ||8|| 

vi÷vanàthaþ : aj¤ànam aj¤ànàt svãya-phalàt jàtaü pratãtam anumitaü bhavatãty aj¤ànajam aj¤àna-janakam ity arthaþ | mohanaü bhrànti-janakam | pramàdo 'navadhànam | àlasyam anudyamaþ | nidrà cittasyàvasàdàl layaþ ||8||

baladevaþ : tamas tv iti | tu-÷abdaþ pårva-dvitãyàd vi÷eùa-dyotakaþ | vastu-yàthàtmyàvagamo j¤ànaü tad-virodhy-àvarakatà-pradhànaü prakçty-aü÷o 'j¤ànam | tasmàj jàtaü tamo ‘taþ sarva-dehinàü mohanaü viparyaya-j¤àna-janakam | tathà ca vastu-yàthàtmya-j¤ànàvarakaü viparyaya-j¤àna-janakaü tamaþ iti | tat tamaþ pramàdàdibhiþ svakàryaiþ puruùaü nibadhnàti | tatra pramàdo 'navadhànam akàrye karmaõi pravçtti-råpaü sattva-kàrya-prakà÷a-virodhã | àlasyam anudyamaþ, rajaþ-kàrya-pravçtti-virodhi | tad-ubhaya-virodhinã tu nidrà cittasyàvasàdàtmeti ||8||     

__________________________________________________________

BhG 14.9 

sattvaü sukhe saüjayati rajaþ karmaõi bhàrata |
j¤ànam àvçtya tu tamaþ pramàde saüjayaty uta ||9||

÷rãdharaþ : sattvàdãnàm evaü sva-sva-kàrya-karaõe sàmarthyàti÷ayam àha sattvam iti | sattvaü sukhe sa¤jayati saü÷leùayati | duþkha-÷okàdi-kàraõe sabhàpi sukhàbhimukham eva dehinaü karotiãty arthaþ | evaü sukhàdi-kàraõe saty api rajaþ karmaõy eva sa¤jayati | tamas tu mahat-saïgena utpàdyamànam api j¤ànam àvçtyaàcchàdya pramàde sa¤jayati | mahadbhir upadi÷yamànasyàrthasyànavadhàne yojayati utàpi | àlasyàdàv api saüyojayatãty arthaþ ||9||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : uktam evàrthaü saïkùepeõa punar dar÷ayati | sattvaü kartç sukhe svãya-phale àsaktaü jãvaü sa¤jayati va÷ãkaroti nibadhnàtãty arthaþ | rajaþ kartç karmàõi àsaktaü jãvaü badhnàti | tamaþ kartç pramàde 'bhirataü taü j¤ànam àvçtya aj¤ànam utpàdyety arthaþ ||9||

baladevaþ : guõàþ svàny advayotkçùñàþ santaþ svakàrye tanvantãty àha sattvam iti dvàbhyàm | sattvam utkçùñaü sat sva-kàrye sukhe puruùaü sa¤jayaty àsaktaü karoti | rajo utkçùñaü sat karmàõi taü sa¤jayati | tama utkçùñaü sat pramàde taü sa¤jayati j¤ànam àvçtyàcchàdyàj¤ànam utpàdyety arthaþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 14.10

rajas tama÷ càbhibhåya sattvaü bhavati bhàrata |
rajaþ sattvaü tama÷ caiva tamaþ sattvaü rajas tathà ||10||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha raja iti | rajas-tama÷ ceti guõa-dvayam abhibhåya tiraskçtya sattvaü bhavati | adçùña-va÷àd udbhavati | tataþ svakàrye sukha-j¤ànàdau sa¤jayatãty arthaþ | evaü rajo 'pi sattvaü tama÷ ceti guõa-dvayam abhibhåyodbhavati | tataþ svakàrye tçùõàkarmàdau sa¤jayati | evaü tamo 'pi sattvaü raja÷ cobhàv api guõàv abhibhåyodbhavati | tata÷ ca sva-kàrye pramàdàlasyàdau sa¤jayatãty arthaþ ||10||

madhusådanaþ : uktaü kàryaü kadà kurvanti guõàþ ?  ity ucyate raja iti | rajas tama÷ ca yugapad ubhàv api guõàv abhibhåya sattvaü bhavati udbhavati vardhate yadà, tadà sva-kàryaü pràg-uktam asàdhàraõyena karotãti ÷eùaþ | evaü rajo 'pi sattvaü tama÷ ceti guõa-dvayam abhibhåyodbhavati yadà, tadà sva-kàryam pràg-uktaü karoti | tathà tadvad eva tamo 'pi sattvaü raja÷ cety ubhàv api guõàv abhibhåyodbhavati yadà, tadà sva-kàryam pràg-uktaü karotãty arthaþ ||10|| 

vi÷vanàthaþ : uktaü sva-sva-kàryaü sukhàdikaü prati guõàþ kathaü prabhavantãty apekùàyàm àha rajas tama÷ ceti guõa-dvayam abhibhåya tiraskçtya sattvaü bhavati adçùña-va÷àd udbhavati | evaü rajo 'pi sattvaü tama÷ ceti guõa-dvayàbhibhåya tàdç÷àdçùña-va÷àd udbhavati | tamo 'pi sattvaü raja÷ cobhàv api guõàv abhibhåyodbhavati ||10||

baladevaþ : sameùu triùu katham akasmàd ekasyotkarùa iti cet pràcãna-tàdç÷a-karmodayàt tàdç÷àhàràc ca svabhavatãti bhavavàn àha raja iti | sattvaü kartç rajas tama÷ càbhibhåyo tiraskçtyotkçùñaü bhavati | rajaþ kartç sattvaü tama÷ càbhibhåyotkçùñaü bhavati | tamaþ kartç sattvaü raja÷ càbhibhåyotkçùñaü bhavati |  yadotkçùñaü bhavati, tadà pårvoktam asàdhàraõaü kàryaü karotãti ÷eùaþ ||10||

__________________________________________________________

BhG 14.11

sarva-dvàreùu dehe 'smin prakà÷a upajàyate |
j¤ànaü yadà tadà vidyàd vivçddhaü sattvam ity uta ||11||

÷rãdharaþ : idànãü sattvàdãnàü vivçddhànàü liïgàny àha sarva-dvàreùv iti tribhiþ | asminn àtmano bhogàyatane dehe sarveùv api dvàreùu ÷rotràdiùu yadà ÷abdàdi-j¤ànàtmakaþ prakà÷a upajàyate utpadyate tadànena prakà÷aliïgena sattvaü vivçddhaü vidyàj jànãyàt | uta ÷abdàt sukhàdi-liïgenàpi jànãyàd ity uktam ||11||

madhusådanaþ : idànãm udbhåtànàü teùàü liïgàny àha tribhiþ sarva-dvàreùv iti | asminn àtmano bhogàyatane dehe sarveùv api dvàreùåpalabdhi-sàdhaneùu ÷rotràdi-karaõeùu yadà prakà÷o buddhi-pariõàma-vi÷eùo viùayàkàraþ sva-viùayàvaraõa-virodhã dãpavat, tad eva j¤ànaü ÷abdàdi-viùaya upajàyate tadànena ÷abdàdi-viùaya-j¤ànàkhya-prakà÷ena liïgena prakà÷àtmakaü sattvaü vivçddham udbhåtam iti vidyàj jànãyàt | utàpi sukhàdi-liïgenàpi jànãyàd ity arthaþ ||11|| 

vi÷vanàthaþ : vardhamàno guõa eva svàpekùayà kùãõàv itarau guõàv abhivaatãty uktam | atas teùàü vçddhi-liïgàny àha sarveti tribhiþ | sarva-dvàreùu ÷rotràdiùu yadà prakà÷aþ syàt | kãdç÷aþ | j¤ànaü vaidika-÷abdàdi-yathàrtha-j¤ànàtmakaü tadà tàdç÷a-j¤àna-liïgenaiva sattvaü vivçddham iti jànãyàt | ut-÷abdàd àtmottha-sukhàñtmakaþ prakà÷a÷ ca yadeti ||11||

baladevaþ : utkçùñànàü sattvàdãnàü liïgàny àha sarveti tribhiþ | yadà sarveùu j¤àna-dvàreùu ÷rotràdiùu ÷abdàdi-yàthàtmya-prakà÷a-råpü j¤ànam upajàyate | tadà tàdç÷a-j¤àna-liïgenàsmin dehe sattvaü vivçddhaü vidyàt | utety apy arthe | sukha-liïgenàpi tad vidyàd ity arthaþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 14.12

lobhaþ pravçttir àrambhaþ karmaõàm a÷amaþ spçhà |
rajasy etàni jàyante vivçddhe bharatarùabha ||12||

÷rãdharaþ : kiü ca lobha iti | lobho dhanàdy-àgame jàyamàne 'pi punaþ punar vardhamàno 'bhilàùaþ | pravçttir nityaü kurvad-råpatà | karmaõàm àrambho mahà-gçhàdi-nirmàõodyamaþ | a÷ama idaü kçtvà idaü kariùyàmi ity àdi saïkalpa-vikalpànuparamaþ | spçhà uccàvaceùu dçùña-màtreùu vastuùu itas tato jighçkùà | rajasi vivçddhe saty etàni liïgàni jàyante | etais tamaso vivçddhir jàànãyàd ity arthaþ ||12||

madhusådanaþ : mahati dhanàgame jàyamàne 'py anukùaõaü vardhamànas tad-abhilàùo lobhaþ sva-viùaya-pràpsya-nivartya icchà-vi÷eùa iti yàvat | pravçttir nirantaraü prayata-mànasà | àrambhaþ karmaõàü bahu-vitta-vyayàyàsa-karàõàü kàmya-niùiddha-laukika-mahà-gçhàdi-viùayàõàü vyàpàràõàm udyamaþ | a÷ama idaü kçtvedaü kariùyàmãti saïkalpa-pravàhànuparamaþ | spçhoccàvaceùu para-dhaneùu dçùña-màtreùu yena kenàpy upàyenopàditsà | rajasi ràgàtmake vivçddha etàni ràgàtmakàni liïgàni jàyante | he bharatarùabha ! etair liïgair vivçddhaü
rajo jànãyàd ity arthaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : pravçttir nànà prayatna-paratà karmaõàm àrambho gçhàdi-nirmàõodyamaþ | a÷amo viùaya-bhogànuparatiþ ||12||

baladevaþ : lobhaþ sva-dravyàtyàga-paratà | pravçttis tad-vçddhi-yatnaa-paratà | karmaõàü gçha-nirmàõàdãnàm àrambhaþ | a÷amo viùaya-bhogàd indriyàõàm anuparatiþ | spçhà viùaya-lipsà | etair liïgai rajo vivçddhaü vidyàt ||12||

__________________________________________________________

BhG 14.13

aprakà÷o 'pravçtti÷ ca pramàdo moha eva ca |
tamasy etàni jàyante vivçddhe kuru-nandana ||13||

÷rãdharaþ : kiü ca aprakà÷a iti | aprakà÷o viveka-bhraü÷aþ | apravçttir anudyamaþ | pramàdaþ kartavyàrthànusandhàna-ràhityam | moho mithyàbhinive÷aþ | tamasi vivçddhe saty etàni liïgàni jàyante | etais tamaso vivçddhiü jànãyàd ity arthaþ ||13||

madhusådanaþ : aprakà÷aþ saty apy upade÷àdau bodha-kàraõe sarvathà bodhàyogyatvam | apravçtti÷ ca saty apy agnihotraü juhuyàd ity àdau pravçtti-kàraõaü janita-bodhe 'pi ÷àstre sarvathà tat-pravçtty-ayogyatvam | pramàdas tat-kàla-kartavyatvena pràptasya arthasyànusandhànàbhàvaþ | moha eva ca moho nidrà viparyayo và | cau samuccaye | eva-kàro vyabhicàra-vàraõàrthaþ | tamasy eva vivçddha etàni liïgàni jàyante he kuru-nandana ! ata etair liïgair avayabhicàribhir vivçddhaü tamo jànãyàd ity arthaþ ||13||

vi÷vanàthaþ : aprakà÷o vivekàbhàvaþ | ÷àstràvihita-÷abdàdi-grahaõam | apravçttiþ prayatna-màtra-ràhityam | pramàdaþ kaõñhàdi-dhçte 'pi vastuni nàstãti pratyayaþ | moho mithyàbhinive÷aþ ||13||

baladevaþ : aprakà÷o j¤ànàbhàvaþ | ÷àstràvihita-viùaya-graha-råpo 'pravçttiþ kriyà-vimukhatà | pramàdaþ karàdisthe 'py arthe nàstãti pratyayo moho mithyàbhinive÷aþ | etair liïgais tamo vivçdhaü vidyàt ||13||

__________________________________________________________

BhG 14.14

yadà sattve pravçddhe tu pralayaü yàti deha-bhçt |
tadottama-vidàü lokàn amalàn pratipadyate ||14||

÷rãdharaþ : maraõa-samaya eva vivçddhànàü sattvàdãnàü phala-vi÷eùam àha yadeti dvàbhyàm | sattva pravçddhe sati yadà jãvo mçtyuü pràpnoti tadà uttamàn hiraõyagarbhàdãn vidanti upàsata ity uttama-vidaþ teùàü ye amalàþ prakà÷amayà lokàþ sukhopabhoga-sthàna-vi÷eùàs tàn pratipadyate pràpnoti ||14||

madhusådanaþ : idànãü maraõa-samaye vivçddhànàü sattvàdãnàü phala-vi÷eùam àha yadeti dvàbhyàm | sattve pravçddhe sati yadà pralayaü mçtyuü yàti pràpnoti deha-bhçd dehàbhimànã jãvaþ, tadottamà ye hiraõyagarbhàdayas tad-vidàü tad-upàsakànàü lokàn deva-sukhopabhoga-sthàna-vi÷eùàn amalàn rajas-tamo-mala-rahitàn pratipadyate pràpnoti ||14||

vi÷vanàthaþ : pralayaü yàti mçtyuü pràpnoti | tadà uttamaü vindanti labhanta ity uttama-vido hiraõya-garbhàdy-upàsakàs teùàü lokàn amalàn sukha-pradàn ||14||

baladevaþ : mçti-kàle vivçddhànàü guõànàü phala-vi÷eùàn àha yad eti dvàbhyàm | sattve pravçddhe sati yadà deha-bhçj jãvaþ pralayaü yàti mriyate, tadottama-vidàü hiraõya-garbhàdy-upàsakànàü lokàn divya-bhogopetàn pratipadyate labhate | amalàn rajas-tamo-mala-hãnàn ||14||

__________________________________________________________

BhG 14.15


rajasi pralayaü gatvà karmasaïgiùu jàyate |
tathà pralãnastam asi måóha-yoniùu jàyata ||15||

÷rãdharaþ : kiü ca rajasãti | rajasi pravçddhe sati mçtyuü pràpya karmàsakteùu manuùyeùu jàyate | tathà tamasi pravçddhe sati pralãno mçto måóha-yoniùu jàyate ||15||

madhusådanaþ : rajasi pravçddhe sati pralayaü mçtyuü gatvà pràpya karma-saïgiùu ÷ruti-smçti-vihita-pratiùiddha-karma-phalàdhikàriùu manuùyeùu jàyate | tathà tadvad eva tamasi pravçddhe pralãno mçto måóha-yoniùu pa÷v-àdiùu jàyate ||15||

vi÷vanàthaþ : karma-saïgiùu karmàsakta-manuùyeùu ||15||

baladevaþ : rajasi pravçddhe pralayü maraõaü gatvà janaþ karma-saïgiùu kàmya-karmàsakteùu nçùu madhye jàyate | tathà tamasi pravçddhe pralãno mçto jano måóha-yoniùu pa÷v-àdiùu ||15||



__________________________________________________________

BhG 14.16

karmaõaþ sukçtasyàhuþ sàttvikaü nirmalaü phalam |
rajasas tu phalaü duþkham aj¤ànaü tamasaþ phalam ||16||

÷rãdharaþ : idànãü sattvàdãnàü svànuråpa karma-dvàreõa vicitra-phala-hetutvam àha karmaõa iti | sukçtasya sàttvikasya karmaõaþ sàttvikaü sattva-pradhànaü nirmalaü prakà÷a-bahulaü sukhaü phalam àhuþ kapilàdayaþ | rajasa iti ràjasasya karmaõa ity arthaþ | karma-phala-kathanasya prakçtatvàt | tasya duþkhaü phalam àhuþ | tamasa iti tàmasasya karmaõa ity arthaþ | tasyàj¤ànaü måóhatvaü phalam àhuþ | sàttvikàdi-karma-lakùaõaü ca niyataü saïga-rahitam ity àdinà aùñàda÷e 'dhyàye vakùyati ||16||

madhusådanaþ : idànãü svànuråpa-karma-dvàrà sattvàdãnàü vicitra-phalatàü saükùipyàha karmaõa iti | sukçtasya sàttvikasya karmaõo dharmasya sàttvikaü sattvena nirvçttaü nirmalaü rajas-tamo-malàmi÷ritaü sukhaü phalam àhuþ paramarùayau | rajaso ràjasasya tu karmaõaþ pàpa-mi÷rasya puõyasya phalaü ràjasaü duþkhaü duþkha-bahulam alpaü sukhaü kàraõànuråpyàt kàryasya | aj¤ànam aviveka-pràyaü duþkhaü tàmasaü tamasas tàmasasya karmaõo 'dharmasya phalam | àhur ity anuùajyate | sàttvikàdi-karma-lakùaõaü
ca niyataü saïga-rahitam ity àdinàùñàda÷e vakùyati | atra rajas-tamaþ-÷abdau tat-kàrye prayuktau kàrya-kàraõayor abhedopacàràt gobhiþ ÷rãõãta matsaram ity atra yathà go-÷abdas tat-prabhave payasi, yathà và dhànyam asi dhinuhi devàn ity atra dhànya-÷abdas tat-prabhave taõóule | tatra payas taõóulayor ivàtràpi karmaõaþ prakçtatvàt ||16||

vi÷vanàthaþ : sukçtasya sàttvikasya karmaõaþ sàttvikam eva nirmalaü nirupadravam | aj¤ànam acetanatà ||16||

baladevaþ : atha guõànàü svànuråpakarmadvàrà vicitra-phala-hjetutvam àha karmaõa iti | sukçtasya sàttvikasya karmaõo nirmalaü phalam àhur guõa-svabhàva-vido munayo mala-duþkha-moha-råpa-rajas-tamaþ-phala-lakùaõàn nirgataü sukham ity arthaþ | tac ca sàttvikaü sattvena nirvçttam | rajaso ràjasasya karmaõaþ phalaü duþkhaü kàryasya kàraõànuråpyàd duþkha-pracuraü ki¤cit sukham ity arthaþ | tamas tàmasasya karmaõo hiüsàdeþ phalam aj¤àna-caitanya-pràyaü duþkham evety arthaþ | tatra rajas-tamah-÷abdàbhyàü ràjasa-tàmasa-karmaõã lakùye gobhiþ prãõita-matsaram
ity atra yathà go-÷abdena go-payo lakùyate | sàttvikàdi-karmaõàü lakùaõàny aùñàda÷e vakùyante niyataü saïga-rahitam ity àdibhiþ ||16||

__________________________________________________________

BhG 14.17

sattvàt saüjàyate j¤ànaü rajaso lobha eva ca |
pramàda-mohau tamaso bhavato 'j¤ànam eva ca ||17||

÷rãdharaþ : tatraiva hetum àha sattvàd iti | sattvàj j¤ànaü sa¤jàyate | ataþ sàttvikasya karmaõaþ prakà÷a-bahulaü sukhaü phalaü bhavati | rajaso lobho jàyate | tasya ca duþkha-hetutvàt tat-pårvakasya karmaõo duþkhaü phalaü bhavati | tamasas tu pramàda-mohàj¤ànàni bhavanti | tatas tàmasasya karmaõo 'j¤àna-pràpakaü phalaü bhavatãti yuktam evety arthaþ ||17||

madhusådanaþ : etàdç÷a-phala-vaicitrye pårvoktam eva hetum àha sattvàd iti | sarva-karaõa-dvàrakaü prakà÷a-råpaü j¤ànaü sattvàt saüjàyate | atas tad-anuråpaü sàttvikasya karmaõaþ prakà÷a-bahulaü sukhaü phalaü bhavati | rajaso lobho viùaya-koñi-pràptyàpi nivartayitum a÷akyo 'bhilàùa-vi÷eùo jàyate | tasya ca nirantaram upacãyamànasya pårayitum a÷akyasya sarvadà duþkha-hetutvàt tat-pårvakasya ràjasasya karmaõo duþkhaü phalaü bhavati | evaü pramàda-mohau tamasaþ sakà÷àd bhavato jàyete | aj¤ànam eva ca bhavati | eva-kàraþ prakà÷a-pravçtti-vyàvçtty-arthaþ | atas tàmasasya karmaõas tàmasam aj¤ànàdi-pràyam
eva phalaü bhavatãti yuktam evety arthaþ | atra càj¤ànam aprakà÷aþ | pramàdo moha÷ càprakà÷o 'pravçtti÷ cety atra vyàkhyàtau ||17||

vi÷vanàthaþ : Nothing.
 
baladevaþ : ãdçk-phala-vaicitrye pràg uktam eva hetum àha sattvàd iti | sattvàt prakà÷a-lakùaõaü j¤ànaü jàyate | ataþ sàttvikasya karmaõaþ prakà÷a-pracuraü sukhaü phalam | rajaso lobhas tçùõà-vi÷eùo yo viùayakoñibhir apy abhisevitair duùpåras tasya ca duþkha-hetutvàt tat-pårvakasya karmaõo duþkha-pracuraü ki¤cit sukhaü phalam | tamasas tu pramàdàdãni bhavanty atas tat-pårvakasya karmaõo 'caitanya-pracuraü duþkham eva phalam ||17||

__________________________________________________________

BhG 14.18

årdhvaü gacchanti sattvasthà madhye tiùñhanti ràjasàþ |
jaghanya-guõa-vçttasthà adho gacchanti tàmasàþ ||18||

÷rãdharaþ : idànãü sattvàdi-vçtti-÷ãlànàü phala-bhedam àha årdhvam iti | sattva-sthàþ sattva-vçtti-pradhànàþ | årdhvaü gacchanti sattvotkarùa-tàratamyàd uttarottaraõataguõànandàn manuùya-gandharva-pitçdevàdi-lokàn satya-loka-paryantàn pràpnuvantãty arthaþ | ràjasàs tu tçùõàdy-àkulà madhye tiùñhanti | manuùya-loka eva utpadyante | jaghanyo nikçùñas tamo-guõaþ | tasya vçttiþ pramàda-mohàdiþ | atra sthità adhogacchanti | tamaso vçtti-tàratamyàt tàmisràdiùu nirayeùu utpadyante ||18||

madhusådanaþ : idànãü sattvàdi-vçtta-sthànàü pràg-uktam eva phalam årdhva-madhyàdho-bhàvenàha årdhvam iti | atra tçtãye guõe vçtta-÷abda-yogàd àdyayor api vçttam eva vivakùitam | tena sattvasthàþ sattva-vçtte ÷àstrãye j¤àne karmaõi ca niratà årdhvaü satya-loka-paryantaü deva-lokaü gacchanti te deveùåtpadyante j¤àna-karma-tàratamyena | tathà madhye manuùya-loke puõya-pàpa-mi÷re tiùñhanti na tårdhvaü gacchanty adho và manuùyeùåtpadyante ràjasà rajo-guõa-vçtte lobhàdi-pårvake ràjase karmaõi niratàþ | jaghanya-guõa-vçttasthà jaghanyasya guõa-dvayàpekùayà pa÷càd-bhàvino nikçùñasya tamaso guõasya vçtte nidràlasyàdau sthità adho gacchanti pa÷càdiùåtpadyante
| kadàcij jaghanya-guõa-vçtta-sthàþ sàttvikà ràjasà÷ ca bhavanty ata àha tàmasàþ sarvadà tamaþ-pradhànàþ | itareùàü kadàcit tad-vçtta-sthatve 'pi na tat-pradhànateti bhàvaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : sattva-sthàþ sattv-tàratamyenordhvaü satya-loka-paryantam | madhye manusya-loka eva | jaghanya÷ càsau guõa÷ ceti tasya vçttiþ pramàdàlasyàdis tatra sthità adho gacchanti narakaü yànti ||18||

baladevaþ : atha sattvàdi-vçtti-niùñhànàü tàny eva phalàny årdhva-madhyàdho-bhàvenàha årdhvam iti | tamasi vçtti-÷abdàd itarayo÷ ca vçttir vivakùità | sattvasthàþ sattva-vçtti-niùñhàþ sattva-tàratamyenordhvaü satyaloka-paryantaü gacchanti | ràjasà rajo-vçtti-niùñhà madhye puõya-pàpa-mi÷rite manuùya-loke tiùñhanti | manuùyà eva bhavanti rajas-tàratamyena | jaghanyaþ sattva-rajo 'pekùayà nikçùño yo guõas tamaþ-saüj¤as tad-vçttau pramàdàdau sthitàs tv adho gacchanti tamas-tàratamyena pa÷u-pakùi-sthàvaràdi-yoniü labhante | tàmasà ity uktis teùàü sarvadà tamasi sthitiü vyanakti ||18||

__________________________________________________________

BhG 14.19

nànyaü guõebhyaþ kartàraü yadà drùñànupa÷yati |
guõebhya÷ ca paraü vetti mad-bhàvaü so 'dhigacchati ||19||

÷rãdharaþ : tad evaü prakçti-guõa-saïga-kçtaü saüsàra-prapa¤cam uktvà idànãü tad-vivekato mokùaü dar÷ayati nànyam iti | yadà tu draùñà vivekã bhåtvà buddhyàdyàkàra-pariõatebhyo guõebhyo 'nyaü kartàraü nànupa÷yati | api tu guõa eva karmàõi kurvantãti pa÷yati | guõebhya÷ ca paraü vyatiriktaü tat-sàkùiõam àtmànaü vetti | sa tu mad-bhàvaü brahmatvam adhigacchati pràpnoti ||19||

madhusådanaþ : asminn adhyàye vaktavyatvena prastutam artha-trayam | tatra kùetra-kùetraj¤a-saüyogasye÷varàdhãnatvaü ke và guõàþ kathaü và te badhnantãty artha-dvayam uktam | adhunà tu guõebhyaþ kathaü mokùaõaü muktasya ca kiü lakùaõam iti vaktavyam ava÷iùyate | tatra mithyà-j¤ànàtmakatvàd guõànàü samyag-j¤ànàt tebhyo mokùaõam ity àha nànyam iti | guõebhyaþ kàrya-kàraõa-viùayàkàra-pariõatebhyo 'nyaü kartàraü yadà draùñà vicàra-ku÷alaþ sann anupa÷yati vicàram anu na pa÷yati guõà evàntaþ-karaõa-bahiùkaraõa-÷arãra-viùaya-bhàvàpannàþ
sarva-karmaõàü kartàra iti pa÷yati | guõebhya÷ ca tat-tad-avasthà-vi÷eùeõa pariõatebhyaþ paraü guõa-tat-kàryàsaüspçùñaü tad-bhàsakam àdityam iva jala-tat-kampàdy-asaüspçùñaü nirvikàraü sarva-sàkùiõaü sarvatra samaü kùetraj¤am ekaü vetti | mad-bhàvaü mad-råpatàü sa draùñàdhigacchati ||19||

vã÷vàõañþaþ : guõa-kçtaü saüsàraü dar÷ayitvà guõàtãtaü mokùaü dar÷ayati nànyam iti dvàbhyàm | guõebhyaþ kartç-karaõ-viùayàkàreõa pariõatebhyo 'nyaü kartàraü draùñà jãvo yadà nànupa÷yati, kintu guõà eva sadaiva kartàra ity evam anupa÷yati anubhavatãty arthaþ | guõebhyaþ paraü vyatirikam evàtmànaü vetti tadà sa draùñà mad-bhàvaü mayi sàyujyam adhigacchati pràpnoti | tatra tàdç÷a-j¤ànànantaram api mayi paràü bhaktiü kçtvaiva ity upànta-÷lokàrtha-dçùñyà j¤eyam ||19||

baladevaþ : evaü guõa-vivekàt saüsàram uktvà tad-vivekàn mokùam àha nànyam iti dvàbhyàm | draùñà tattva-yàthàtmya-dar÷ã jãvo yadà dehendriyàtmanà pariõatebhyo guõebhyo 'nyaü kartàraü nànupa÷yati guõàn kartän pa÷yaty àtmànaü guõebhyaþ parama-kartàraü vetti | tadà sa mad-bhàvam adhigacchati | ayam à÷ayaþ -- na khalu vij¤ànànando vi÷uddho jãvo yuddha-yaj¤àdi-duþkhamaya-karmaõàü kartà, kintu guõamaya-dehendriyavàn eva saüstatheti guõa-hetukatvàd guõa-niùñhaü tat-karma-kartçtvaü na tu vi÷uddhàtma-niùñham iti yadànupa÷yati, tadà mad-bhàvam asaüsàritvaü mat-para-bhaktiü và | labhata
iti puràpy etad abhàùi | iha guõa-hetukaü kartçtvaü ÷uddhasya niùiddhaü, na tu ÷uddha-niùñham iti | tasya draùñà ity àdinoktam ||19||

__________________________________________________________

BhG 14.20

guõàn etàn atãtya trãn dehã deha-samudbhavàn |
janma-mçtyu-jarà-duþkhair vimukto 'mçtam a÷nute ||20||

÷rãdharaþ : tata÷ ca guõa-kçta-sarvànartha-nivçttyà kçtàrtho bhavatãty àha guõàn iti | dehàdyàkàraþ samudbhavaþ pariõàmo yeùàü te deha-samudbhavàþ | tàn etàü trãn api guõàn atãtyàtikramya tat-kçtair janmàdibhir vimuktaþ sann amçtam a÷nute paramànandaü pràpnoti ||20||

madhusådanaþ : katham adhigacchatãty ucyate - guõàn iti | guõàn etàn màyàtmakàs trãn sattva-rajas-tamo-nàmno deha-samudbhavàn dehotpatti-bãja-bhåtàn atãtya jãvann eva tattva-j¤ànena bàdhitvà janma-mçtyu-jarà-duþkhair janmanà mçtyunà jarayà duþkhai÷ càdhyàtmikàdibhir màyà-mayair vimukto jãvann eva tat-sambandha-÷ånyaþ san vidvàn amçtaü mokùam a÷nute pràpnoti ||20|| 

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca so 'pi guõàtãta evocyata ity àha guõàn iti ||20||

baladevaþ : mad-bhàva-padenoktam arthaü sphuñayati guõàn iti | dehã deha-madhya-stho 'pi jãvo guõa-puruùa-viveka-balenaitàn deha-samudbhavàn dehotpàdaàüs trãn guõàn atãtyollaïghya janmàdibhir vimukto 'mçtam àtmànam a÷nute 'nubhavati | so 'yam asaüsàritva-lakùaõo mad-bhàvo mat-para-bhakti-pàtratà-lakùaõo và | evaü vakùyati brahma-bhåtaþ prasannàtmà ity àdi ||20||

__________________________________________________________

BhG 14.21

kair liïgais trãn guõàn etàn atãto bhavati prabho |
kim-àcàraþ kathaü caitàüs trãn guõàn ativartate ||21||

÷rãdharaþ : guõàn etàn atãtyàmçtam a÷nuta ity etat ÷rutvà guõàtãtasya lakùaõam àcàraü guõàtyayopàyaü ca samyag bubhutsur arjuna uvàca kair iti | he prabho kair liïgaiþ kãdç÷air àtma-vyutpannai÷ cihnair guõàtãto dehã bhavatãti lakùaõa-pra÷naþ | ka àcàro 'syeti kim-àcàraþ | kathaü vartata ity arthaþ | kathaü ca kenopàyena etàüs trãn api guõàn atãtya vartate | tat kathayety arthaþ ||21||

madhusådanaþ : guõàn etàn atãtya jãvann evàmçtam a÷nuta ity etac chrutvà guõàtãtasya lakùaõam càcàraü ca guõàtyayopàyaü ca samyag bubhutsur arjuna uvàca kair iti | etàn guõàn atãto yaþ sa kair liïgair vi÷iùño bhavati | yair liïgaiþ sa j¤àtuü ÷akyas tàni me bråhãty ekaþ pra÷naþ | prabhutvàd bhçtya-duþkhaü bhagavataiva nivàraõãyam iti såcayan sambodhayati prabho iti | ka àcàro 'syeti kim-àcàraþ | kiü yatheùña-ceùñaþ kiü và niyantrita iti dvitãyaþ pra÷naþ | kathaü và kena ca prakàreõaitàüs trãn guõàn ativartate 'tikràmatãti guõàtãtatvopàyaþ ka iti tçtãyaþ pra÷naþ
||21||

vi÷vanàthaþ : sthita-praj¤asya kà bhàùà ity àdinà dvitãyàdhyàye pçùñam apy arthaü punas tato 'pi vi÷eùa-bubhåtsayà pçcchati kair liïgaiþ ity ekaþ pra÷naþ | kai÷ cihnais triguõàtãtaþ sa j¤eya ity arthaþ | kim àcàra iti dvitãyaþ | kathaü caitàn iti tçtãyaþ | guõàtãtatva-pràpteþ kiü sàdhanam ity arthaþ | sthita-praj¤asya kà bhàùà ity àdau sthita-praj¤o guõàtãtaþ kathaü syàd iti tadànãü na pçùñam idànãü tu pçùñam iti vi÷eùaþ ||21||

baladevaþ : guõàtãtasya lakùaõam àcàraü ca guõàtyaya-sàdhanaü càrjunaþ pçcchati kair ity ardhakena | prathamaþ pra÷naþ kai÷ cihnair guõàtãto j¤àtuü ÷akya ity arthaþ | kim àcàra iti dvitãyaþ sa kiü yatheùñàcàro niyatàcàro vety arthaþ | kathaü caitàn iti tçtãyaþ kena sàdhanena guõàn atyetãty arthaþ ||21||

__________________________________________________________

BhG 14.22

prakà÷aü ca pravçttiü ca moham eva ca pàõóava |
na dveùñi saüpravçttàni na nivçttàni kàïkùati ||22||

÷rãdharaþ : sthita-praj¤asya kà bhàùà [Gãtà 2.54] ity àdinà dvitãye 'dhyàye pçùñam api dattottaram api punar vi÷eùa-bubhåtsayà pçcchatãti j¤àtvà prakàràntareõa tasya lakùaõàdikaü ÷rã-bhagavàn uvàca prakà÷aü cety àdi ùaóbhiþ | tatraikena lakùaõam àha prakà÷am iti | prakà÷aü ca sarva-dvàreùu dehe 'sminn iti pårvoktaü sattva-kàryam | pravçttiü ca rajaþ-kàryam | mohaü ca tamaþ-kàryam | upalakùaõam etat sattvàdãnàm | sarvàõy api yathàyathaü sampravçttàni svataþ-pràptàni santi duþkha-buddhyà yo na dveùñi | nivçttàni ca santi sukha-buddhyà yo na kàïkùati, guõàtãtaþ
sa ucyate iti caturthenànvayaþ ||22||

madhusådanaþ : sthita-praj¤asya kà bhàùà [Gãtà 2.54] ity àdinà pçùñam api prajahàti yadà kàmàn [Gãtà 2.55] ity àdinà dattottaram api punaþ prakàràntareõa bubhåtsamànaþ pçcchatãty avadhàya prakàràntareõa tasya lakùaõàdikaü ÷rã-bhagavàn uvàca prakà÷aü cety àdi pa¤cabhiþ ÷lokaiþ | yas tàvat kair liïgair yukto guõàtãto bhavatãti pra÷nas tasyottaraü ÷çõu | prakà÷aü ca sarva-kàryaü | pravçttiü ca rajaþ-kàryam | mohaü ca tamaþ-kàryam | upalakùaõam etat | sarvàõy api guõa-kàryàõi yathàyathaü sampravçttàni sva-sàmagrã-va÷àd udbhåtàni santi duþkha-råpàõy api duþkha-buddhyà yo na dveùñi
| tathà vinà÷a-sàmagrã-va÷àn nivçttàni tàni sukha-råpàõy api santi sukha-buddhyà yo na kàïkùati na kàmayate svapnavan mithyàtva-ni÷cayàt | etàdç÷a-dveùa-ràga-÷ånyo yaþ sa guõàtãta ucyata iti caturtha-÷loka-gatenànvayaþ | idaü ca svàtma-pratyakùaü lakùaõaü svàrtham eva na paràrtham | na hi svà÷ritau dveùa-tad-abhàvau ràga-tad-abhàvau  ca paraþ pratyetum arhati ||22||

vi÷vanàthaþ : tatra kair liïgair guõàtãto bhavatãti prathama-pra÷nasyottaram àha prakà÷aü ca sarva-dvàreùu dehe 'smin prakà÷a upajàyate iti sattva-kàryam | pravçttiü ca rajaþ-kàryam | mohaü ca tamaþ-kàryam | upalakùaõam etat sattvàdãnàm | sarvàõy api yathàyathaü sampravçttàni svataþ-pràptàni duþkha-buddhyà yo na dveùñi | guõa-kàryàõy etàni nivçttàni ca sukha-buddhyà yo na kàïkùati, sa guõàtãta ucyate iti caturthenànvayaþ | sampravçttànãti klãb-antam àrùam ||22||

baladevaþ : yadyapi sthita-praj¤asya kà bhàùà ity àdinà pçùñam idaü prajahàti yadà kàmàn ity àdinottaritaü ca, tathàpi vi÷eùa-jij¤àsayà pçcchatãti vidhàntareõa tasya lakùàõàdãny àha bhagavàn prakà÷aü cety àdi pa¤cabhiþ | tatraikena lakùaõaü sva-saüvedyam àha prakà÷aü sattva-kàryaü pravçttiü rajaþ-kàryaü mohaü tamaþ-kàryaü etàni trãõi sampravçttàny utpàdaka-sàmagrã-va÷àt pràptàni duþkha-råpàõy api duþkha-buddhyà yo na dveùñi, vinà÷aka-sàmagrã-va÷àn nivçttàni vinaùñàni tàni sukha-råpàny api sukha-buddhyà yo nàkàïkùati, etàdç÷a-dveùa-ràga-÷ånyo
guõàtãtaþ sa ucyate iti caturthenànvayaþ | svagatau dveùa-tad-abhàvau ràga-tad-abhàvau ca paro na veditum arhatãti sva-saüvedyam idaü lakùaõam ||22||

__________________________________________________________

BhG 14.23

udàsãnavad àsãno guõair yo na vicàlyate |
guõà vartanta ity eva yo 'vatiùñhati neïgate ||23||

÷rãdharaþ : tad evaü sva-saüvedyaü guõàtãtasya lakùaõam uktvà para-saüvedyaü tasya lakùaõaü vaktuü dvitãya-pra÷nasya kim àcàra ity asyottaram àha udàsãnavad iti tribhiþ | udàsãnavat sàkùitayàsãnaþ sthitaþ san guõair guõa-kàryaiþ sukha-duþkhàdibhir na yo vicàlyate svaråpàn na pracyavate api tu guõà eva svakàryeùu vartante | etair mama sambandha eva nàstãti viveka-j¤ànena yas tuùõãm avatiùñhati | parasmaipadam àrùam | neïgate na calati ||23||

madhusådanaþ : evaü lakù HERE

vi÷vanàthaþ : kim àcàraþ iti dvitãya-pra÷nasyottaram àha udàsãnavad iti tribhiþ | guõa-kàryaiþ sukha-duþkhàdibhir yo na vicàlyate svaråpàvasthàn na cyavate, api tu guõa eva sva-sva-kàryeùu vartanta ity eveti ebhir mama sambandha eva nàstãti viveka-j¤ànena yas tåùõãm avatiùñhati parasmaipadam àrùam | neïgate na kvàpi daihika-kçtye yatate | guõàtãtaþ sa ucyate iti guõàtãtasya etàni cihnàni etàn àcàràü÷ ca dçùñvaiva guõàtãto vaktavyo na tu guõàtãtatvopapatti-vàvadåko guõàtãto vaktavya iti bhàvaþ ||23-25||

baladevaþ : atha para-saüvedya-lakùaõaü vaktuü kim àcàraþ iti dvitãya-pra÷nasyottaram àha udàsãneti tribhiþ | udàsãno madhyastho yathà vivàdinoþ pakùagrahaiþ sva-màdhyasthyàn na vicàlyate, tayà sukha-duþkhàdi-bhàvena parõatair guõair yo nàtmàvasthitair vicàlyate, kintu guõàþ sva-kàryeùu prakà÷àdiùu vartante | mama tair na sambandha iti ni÷citya tåùõãm avatiùñhate | neïgate guõa-kàryànuråpeõa na ceùñate | guõàtãtaþ sa ucyate iti tçtãyenànvayaþ ||23||

__________________________________________________________

BhG 14.24

sama-duþkha-sukhaþ svasthaþ sama-loùñà÷ma-kà¤canaþ |
tulya-priyàpriyo dhãras tulya-nindàtma-saüstutiþ ||24||

÷rãdharaþ : api ca sameti | same sukha-duþkhe yasya | yataþ svasthaþ svaråpa eva sthitaþ | ataeva samàni loùñà÷ma-kàjcanàni yasya | tulye piryàpriye sukha-duþkha-hetu-bhåte yasya | dhãro dhãmàn | tulyo nindà càtmanaþ saüstuti÷ ca yasya ||24||

madhusådanaþ : same duþkha-sukhe dveùa-ràga-÷ånyatayànàtma-dharmatayànçtatayà ca yasya sa sama-duþkha-sukhaþ | kasmàd evaü yasmàt svasthaþ svasminn àtmany eva sthito dvaita-dar÷ana-÷ånyatvàt | ata eva samàni heyopàdeya-bhàva-rahitàni loùñà÷ma-kà¤canàni yasya sa tathà | loùñaþ pàüsu-piõóaþ | ata eva tulye priyàpriye sukha-duþkha-sàdhane yasya hita-sàdhanatva-buddhi-viùayatvàbhàvenopekùaõãyatvàt | dhãro dhãmàn dhçtimàn và | ata eva tulye | nindàtma-saüstutã doùa-kãrtana-guõa-kãrtane yasya sa guõàtãta ucyata iti dvitãya-gatenànvayaþ ||24||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : kiü ca sameti | yato 'yaü svasthaþ svaråpa-niùñho 'taeva sama-duþkha-sukhaþï same anàtma-dharmatvàt tulye sukha-duþkhe yasya saþ | samàny anupàdeyatayà tulyàni losñràdãni yasya saþ | loùñra-mçt-piõóa-tulye priyàpriye sukha-duþkha-sàdhane vastunã yasya saþ | dhãraþ prakçti-puruùa-viveka-ku÷alaþ | tulye nindàtma-saüstutã yasya saþ | tat-prayojakayor doùa-guõayor àtma-gatatvàbhàvàd ity arthaþ | ya ãdç÷o guõatãtaþ sa ucyata iti dvitãyenànvayaþ ||24||

__________________________________________________________

BhG 14.25

mànàpamànayos tulyas tulyo mitràri-pakùayoþ |
sarvàrambha-parityàgã guõàtãtaþ sa ucyate ||25||

÷rãdharaþ : api ca màneti | màne 'pamàne ca tulyaþ | mitra-pakùe 'ripakùe ca tulyaþ | sarvàn dçùñàdçùñàrthàn àrambhàn udyamàn parityaktuü ÷ãlaü yasya saþ | evambhåtàcàra-yukto guõàtãta ucyate ||25||

madhusådanaþ : mànaþ sat-kàra àdaràpara-paryàyaþ | apamànas tiraskàro 'nàdaràpara-paryàyaþ | tayos tulyo harùa-viùàda-÷ånyaþ | nindà-stutã ÷abda-råpe mànàpamànau tu ÷abdam antareõàpi kàya-mano-vyàpàra-vi÷eùàv iti bhedaþ | atra pa-kàra-va-kàrayoþ pàñha-vikalpe 'py arthaþ sa eva | tulyo mitràri-pakùayoþ | mitra-pakùasyevàri-pakùasyàpi dveùàviùayaþ svayaü tayor anugraha-nigraha-÷ånya iti và | sarvàrambha-parityàgã | àrabhyanta ity àrambhàþ karmàõi tàn sarvàn parityaktuü ÷ãlaü yasya sa tathà | deha-yàtrà-màtra-vyatirekeõa sarva-karma-parityàgãty arthaþ | udàsãnavad
àsãna ity àdy-ukta-prakàràcàro guõàtãtaþ sa ucyate | yad uktam upekùakatvàdi tad-vidyodayàt pårvaü yatna-sàdhyaü vidyàdhikàriõà sàdhanatvenànuùñheyam utpannàyàü tu vidyàyàü jãvan-muktasya guõàtãtasyoktaü dharma-jàtam ayatna-siddhaü lakùaõatvena tiùñhaty arthaþ ||25|| 

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : màneti sphuñàrthaþ | nindàstutã vàg-vyàpàreõa sàdhye | mànàpamànau tu kàyamanovyàpàreõàpi syàtàm iti bhedaþ | sarveti deha-yàtrà-màtràd anyat sarva-karma gràhyam | ya ãdç÷o guõàtãtaþ undàsãnavat ity àdy uktà yasyàcàrþ parair api saüvedyàþ sa guõàtãto bodhyo na tu tad-upapatti-vàvadåka iti bhàvaþ ||25||

__________________________________________________________

BhG 14.26

màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate |
sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate ||26||

÷rãdharaþ : kathaü caitàn trãn guõàn ativartate iti | asya pra÷nasyottaram àha màü ceti | ca-÷abdo 'vadhàraõàrthaþ | màm eva parame÷varam avyabhicàreõa ekàntena bhakti-yogena yaþ sevate sa etàn guõàn samatãtya samyag atikramya brahma-bhåyàya brahma-bhàvàya mokùàya kalpate samartho bhavati ||26||

madhusådanaþ : adhunà katham etàn guõàn ativartata iti tçtãya-pra÷nasya prativacanam àha màü ceti | cas tv-arthaþ | màm eve÷varaü nàràyaõaü sarva-bhåtàntaryàmiõaü màyayà kùetraj¤atàm àgataü paramànanda-ghanaü bhagavantaü vàsudevam avyabhicàreõa parama-prema-lakùaõena bhakti-yogena dvàda÷àdhyàyoktena yaþ sevate sadà cintayati sa mad-bhakta etàn pràg-uktàn guõàn samatãtya samyag-atikramyàdvaita-dar÷anena bàdhitvà brahma-bhåyàya brahma-bhavanàya mokùàya kalpate samartho bhavati | sarvadà bhagavac-cintanam eva guõàtãtatvopàya ity arthaþ ||26||

vi÷vanàthaþ : kathaü caitàn trãn guõàn ativartate iti tçtãyapra÷nasyottaram àha màü ceti | ca evàrthe | màm eva ÷yàmasundaràkàraü parame÷varaü bhakti-yogena yaþ sevate sa eva brahma-bhåyàya brahmatvàya brahmànubhavàya yàvat bhaktyàham ekayà gràhyaþ iti mad-vàkye ekayeti vi÷eùaõopanyàsàt màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te ity atràpi eva-kàra-prayogàt bhaktyà vinà prakàràntareõa brahmànubhavo na bhavatãti ni÷cayàt | bhakti-yogena kãdç÷ena | avyabhicàreõa karma-j¤ànàdy-ami÷reõa niùkàma-karmaõo nyàsa-÷ravaõàt | j¤ànaü ca mayi sannyaset iti j¤àninàü carama-da÷àyàü j¤ànasyàpi nyàsa-÷ravaõàt | bhakti-yogasya tu kvàpi nyàsà÷ravaõàt bhakti-yoga eva so 'vyabhicàraþ | tena karma-yogam
iva j¤àna-yogam api parityàjya yady avyabhicàreõa kevalenaiva bhaktiyogena sevate, tarhi j¤ànã api guõàtãto bhavati, nànyathà | ananya-bhaktas tu nirguõo mad-apà÷rayaþ ity ekàda÷okter guõàtãto bhavaty eva | atra idaü tattvaü VEçùE ity atràsaïginaþ karmiõo j¤ànino và sàttvikatvenaiva sàdhakatvàvagates tat-sàhacaryàt nirguõo mad-apà÷rayaþ iti bhaktaþ sàdhaka evàvagamyate | tata÷ ca j¤ànã j¤àna-siddhaþ sann eva sàttvikatvaü parityajya guõàtãto bhavati | bhaktas tu sàdhaka-da÷àm àrabhyaiva guõàtãto bhavatãty artho labhyate | atra ca-kàro 'vadhàraõàrthaþ iti svàmi-caraõàþ | màm eve÷varaü nàràyaõam avyabhicàreõa bhakti-yogena dvàda÷àdyàyoktena yaþ sevata iti madhusådana-sarasvatã-pàdà÷ ca vyàcakùate
||26||

baladevaþ : kathaü caitàüs trãn guõàn ativartata iti tçtãya-pra÷nasyottaram àha màü ceti | co 'vadhàraõe | nànyaü guõebhyaþ karàram ity àdy-uktyà yo guõa-puruùa-viveka-khyàtim avàpa tayaiva tasyà guõàtyayo na saüsidhyati, kintu tadvàn api yo màü kçùõam eva màyà-guõàspçùñaü màyà-niyantàraü nàyàyaõàdi-råpeõa bahudhàvirbhåtaü cid-ànanda-ghanaü sàrvaj¤y-àdi-guõa-ratnàlayam avyabhicàreõaikàntikena bhakti-yogena sevate ÷rayati sa etàn duratyayàn api guõàn atãtyàkramya brahma-bhåyàya kalpate guõàùña-vi÷iùñatvàya[*ENDNOTE] nija-dharmàya yogyo bhavati | taü dharmaü labhata ity arthaþ | jãve brahma-÷abdas
tåkta eva prk, tathà ca bhakti-÷iraskayaiva tad-viveka-khyàtyà jãvasya svaråpa-làbho, na tu kevalayà tayety uktam | yat tu brahma-bhåyàya ity anena mad-råpatàü sa yàtãti pàrtha-sàrathinopadiùñam iti vyàcaùñe | tan-niravadhànam eva tenaivedaü j¤ànam ity àdinà mokùe 'pi | svaråpa-bhedasyàbhihitatvàt nira¤janaþ paramaü sàmyam upaiti ity àdi ÷rutiùv api tatra tasya dçùñatvàd aõutva-vibhutvàdi-nitya-dharma-kçtatvena nityatvàc ca tad-bhedasya tasmàd guõàùñaka-vi÷iùñatvam eva brahaiva san brahmàpy eti iti ÷rutyau tu brahma-sadç÷aþ san bramàpy eti pràpnotãty arthaþ | evaupamye 'vadhàraõe iti vi÷va-prakà÷àt | vavà yathà tathaivevaü sàmye ity amara-koùàc ca | anyathà brahma-bhàvottaro brahmàpyayo
na saïgaccheta | ||26||

__________________________________________________________

BhG 14.27

brahmaõo hi pratiùñhàham amçtasyàvyayasya ca |
÷à÷vatasya ca dharmasya sukhasyaikàntikasya ca ||27||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha brahmaõo hãti | hi yasmàd brahmaõo 'haü pratiùñhà pratimà | ghanãbhåtaü brahmaivàham | yathà ghanãbhåtaþ prakà÷a eva sårya-maõóalaü tadvad ity arthaþ | tathàvyayasya nityasya | amçtasya mokùasya ca nitya-muktatvàt | tathà tat-sàdhanasya ÷à÷vatasya dharmasya ca ÷iddja-sattvàtmakatvàt | tathaikàntikasya akhaõóitasya sukhasya ca pratiùñhàham | paramànandaik-råpatvàt | ato mat-sevino mad-bhàvasyàva÷yambhàvitvàd yuktam evoktaü brahma-bhåyàya kalpata iti ||

kçùõàdhãna-guõàsaïga-prasa¤jita-bhavàmbudhim |
sukhaü tarati mad-bhakta ity abhàùi caturda÷e ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
guõa-traya-vibhàga-yogo nàma 
caturda÷o 'dhyàyaþ 
||14||

madhusådanaþ : atra hetum àha brahmaõa iti | brahmaõas tat-pada-vàcyasya sopàdhikasya jagad-utpatti-sthiti-laya-hetoþ pratiùñhà pàramàrthikaü nirvikalpalpakaü sac-cid-ànandàtmakaü nirupàdhikaü tat-pada-lakùyam ahaü nivikalpako vàsudevaþ pratitiùñhaty atreti pratiùñhà kalpita-råpa-rahitam akalpitaü råpam | ato yo màm upàdhikaü brahma sevate sa brahma-bhåyàya kalpata iti yuktam eva |

kãdç÷asya brahmaõaþ pratiùñhàham ity àkàïkùàyàü vi÷eùaõàni amçtasya vinà÷a-rahitasya, avyayasya vipariõàma-rahitasya ca, ÷à÷vatasyàpakùaya-rahitasya ca, dharmasya j¤àna-niùñhà-lakùaõa-dharma-pràpyasya, sukhasya paramànanda-råpasya | sukhasya viùayendriya-saüyogajatvaü vàrayati aikàntikasyàvyabhicàriõaþ sarvasmin de÷e kàle ca vidyamànasyaikàntika-sukha-råpasyety arthaþ | etàdç÷asya brahmaõo yasmàd ahaü vàstavaü svaråpaü tasmàn mad-bhaktaþ saüsàràn mucyata iti bhàvaþ | tathà coktaü brahmaõà bhagavantaü ÷rã-kçùõaü prati -

ekas tvam àtmà puruùaþ puràõaþ 
satyaþ svayaü jyotir ananta àdyaþ |
nityo 'kùaro 'jasra-sukho nira¤janaþ 
pårõo 'dvayo mukta upàdhito 'mçtaþ || [10.14.23] iti |

atra sarvopàdhi-÷ånya àtmà brahma tvam ity arthaþ | ÷ukenàpi stutim antareõaivoktam -

sarveùàm api vastånàü bhàvàrtho bhavati sthitaþ |
tasyàpi bhagavàn kçùõaþ kim atad vastu råpyatàm || [BhP 10.14.57] iti |

sarveùàm eva kàrya-vastånàü bhàvàrthaþ sattà-råpaþ paramàrtho bhavati kàryàkàreõa jàyamàne sopàdhike brahmaõi sthitaþ kàraõa-sattàtiriktàyàþ kàrya-sattàyà anabhyupagamàt | tasyàpi bhavataþ kàraõasya sopàdhikasya brahmaõo bhàvàrthaþ sattà-råpo 'rtho bhagavàn kçùõaþ sopàdhikasya nirupàdhike kalpitatvàt kalpitasya càdhiùñhànàn atirekàt, bhagavataþ kçùõasya ca sarva-kalpanàdhiùñhànatvena paramàrtha-satya-nirupàdhi-brahma-råpatvàt | ataþ kim atad-vastu tasmàc chrã-kçùõàd anyad vastu paramàrthikaü kiü niråpyatàü tad evaikaü paramàrthikaü nànyat kim apãty arthaþ | tad etad ihàpy
uktaü brahmaõo hi pratiùñhàham iti | 

athavà tvad-bhaktas tvad-bhàvam àpnotu nàma kathaü nu brahma-bhàvàya kalpyate brahmaõaþ sakà÷àt tavànyatvàd ity à÷aïkyàha brahmaõo hãti | brahmaõaþ paramàtmanaþ pratiùñhà paryàptir aham eva na tu mad-bhinnaü brahmety arthaþ | tathàmçtasya amçtatvasya mokùasya càvyayasya sarvathànucchedyasya ca ca pratiùñhàham eva | mayy eva mokùaþ paryavastio mat-pràptir eva mokùa ity arthaþ | tathà ÷à÷vatasya nitya-mokùa-phalasya dharmasya j¤àna-niùñhà-lakùaõasya ca paryàptir aham eva | j¤àna-niùñhà-lakùaõo dharmo mayy eva paryavasito na tena mad-bhinnaü kiücit pràpyam ity arthaþ | tathaikàntikasya
sukhasya ca paryàptir aham eva parmànanda-råpatvàn na mad-bhinnaü kiücit sukhaü pràpyam astãty arthaþ | tasmàd yuktam evoktaü mad-bhakto brahma-bhåyàya kalpata iti ||27||

paràkçtana-mad-bandhaü paraü brahma naràkçti |
saundarya-sàra-sarvasvaü vande nandàtmajaü mahaþ ||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm guõa-traya-vibhàga-yogo nàma caturda÷o 'dhyàyaþ 
||14||

vi÷vanàthaþ : nanu mad-bhaktànàü kathaü nirguõa-brahmatva-pràptiþ ? sà tu advitãya-tad-ekànubhavenaiva sambhavet | tatràha brahmaõo hãti | hi yasmàt parama-pratiùñhàtvena prasiddhaü yad brahma tasyàpy ahaü pratiùñhà pratiùñhãyate 'sminn iti pratiùñhà à÷rayo 'nna-mayàdiùu ÷rutiùu sarvatraiva pratiùñhà-padasya tathàrthatvàt |  tathàmçtasya pratiùñhà kiü svargãya-sudhàyàþ ? na | avyayasya nà÷a-rahitasya mokùasyety arthaþ | tathà ÷à÷vatasya dharmasya sàdhana-phala-da÷ayor api nitya-sthitasya bhakty-àkhyasya parama-dharmasyàhaü pratiùñhà, tathà tat-pràpyasyaikàntika-bhakta-sambandhinaþ sukhasya premõa÷
càhaü pratiùñhà | ataþ sarvasyàpi mad-adhãnatvàt kaivalya-kàmanayà kçtena mad-bhajanena brahmaõi lãyamàno brahmatvam api pràpnoti | 

atra brahmaõo 'haü pratiùñhà ghanãbhåtaü brahmaivàhaü yathà ghanãbhåta-prakà÷a eva sårya-maõóalaü tadvad ity arthaþ iti svàmi-caraõàþ | såryasya tejo-råpatve 'pi yathà tejasa à÷rayatvam apy ucyate | evaü me kçùõasya brahma-råpatve 'pi brahmaõaþ pratiùñhàtvam api | atra ÷rã-viùõu-puràõam api pramàõam  -- ÷ubhà÷rayaþ sa cittasya sarvagasya tathàtmanaþ [ViP 6.7.76] iti vyàkhyàtaü ca tatràpi svàmi-caraõaiþ | sarvagasyàtmanaþ para-brahmaõo 'pi à÷rayaþ pratiùñhà | tad uktaü bhagavatà brahmaõo hi pratiùñhàham iti | tathà viùõu-dharme 'pi naraka-dvàda÷ã-prasaïge -

prakçtau puruùe caiva brahmaõy api sa prabhuþ |
yathaika eva puruùo vàsudevo vyavasthitaþ || iti |

tatraiva màsarkùa-påjà-prasaïe --

yathàcyutas tvaü parataþ parasmàt
sa brahma-bhåtàt parataþ paràtmà | iti |

tathà hari-vaü÷e 'pi vipra-kumàrànayana-prasaïge arjunaü prati ÷rã-bhagavad-vàkyaü --

tat-paraü paramaü brahma sarvaü vibhajate jagat |
mamaiva tad ghanaü tejo j¤àtum arhasi bhàrata || (HV 2.114.11-12)

brahma-saühitàyàm api (5.40) --

yasya prabhà prabhavato jagad-aõóa-koñi-
koñãùv a÷eùa-vasudhàdi-vibhåti-bhinnam |
tad brahma niùkalam anantam a÷eùa-bhåtaü
govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || iti |

aùñama-skandhe ca (8.24.38) --

madãyaü mahimànaüc ca para-brahmeti ÷abditam |
vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || iti bhagavad-ukti÷ ca |

madhusådana-sarasvatã-pàdà÷ ca vyàcakùate sma yathà -- nanu tvad-bhaktas tvad-bhàvam àpnotu nàma kathaü brahma-bhåyàya kalpate brahmaõaþ sakà÷àt tavànyatvàd ity à÷aïkyàha brahmaõo hãti | pratiùñhà paryàptir aham eveti | paryàptiþ paripårõatà ity amaraþ | 

paràkçta-mano-dvandvaü 
paraü brahma naràkçti | 
saundarya-sàra-sarvasvaü
vande nandàtmajaü mahaþ || ity upa÷lokayàmàsu÷ ca ||27||

anartha eva traiguõyaü nistraiguõyaü kçtàrthatà |
tac ca bhaktyaiva bhavatãty adhyàyàrtho niråpitaþ ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
caturda÷o 'yaü gãtàsu saïgataþ saïgataþ satàm ||14||

baladevaþ : nanu tad-viveka-khyàtyà tvad-eka-bhaktyà ca guõàtãto labdha-svaråpo brahma-÷abdito muktaþ kathaü tiùñhed iti cet tatràha brahmaõo hãti | hir ni÷caye | brahmaõas tat-pårvakayà tayà sattvàdyàvaraõàtyayàd àvirbhàvita-svaguõàùñakasyàmçtasya mçitir nirgatasyàvyayasya tàdråpyaõaikarasasya muktasya mad-atipriyasyàham eva vij¤ànànanda-mårtir ananta-guõo niravadyaþ suhçtatamaþ sarve÷varaþ | pratiùñhà pratiùñhãyate 'tra iti nirukteþ paramà÷rayo 'tipriyo bhavàmãti tàdç÷aü màü parayà bhaktyànubhavaüs tiùñhatãti | na matto vi÷leùa-le÷o na ca punar àvartate, yad gatvà na nivartante muktànàü paramà gatiþ iti smçtibhyaþ | 

nanu muktas tvàü kathaü ÷rayeta ÷ravaõa-phalasya mukter làbhàd iti ced asty ati÷ayitaü phalam iti bhàvenàha ÷à÷vatasya sàdhàraõasya sukhasya ca vicitra-lãlà-rasasyàham eva pratiùñheti | tãvrànanda-råpa-tad-vibhåti-mal-lãlànubhavàya màm eva samà÷rayatãty evam àha ÷rutiþ raso vai saþ, rasaü hy evàyaü labdhvànandã bhavati [TaittU 2.7.1] iti ||27||

saüsàro guõa-yogaþ syàd vimokùas tu guõàtyayaþ |
tat-siddhir hari-bhaktyaivety etad buddhaü caturda÷àt ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye caturda÷o 'dhyàyaþ 
||14||


[*ENDNOTE] The eight qualities are listed in the ChAndogya UpaniSad: AtmApahata-pApmA vijaro vimRtyur vizoko vijighatso 'pipAsaH satya-kAmaH satya-saGkalpaH so 'nveSTavyaH |



**********************************************************


Bhagavadgita 15

BhG 15.1

÷rã-bhagavàn uvàca
årdhva-målam adhaþ-÷àkham a÷vatthaü pràhur avyayam |
chandàüsi yasya parõàni yas taü veda sa veda-vit ||1||

÷rãdharaþ : 

vairàgyeõa vinà j¤ànaü na ca bhaktir ataþ sphuñam |
vairàgyopaskçtaü j¤ànam ã÷aþ pa¤cada÷e 'di÷at ||

pårvàdhyànte màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate [Gãtà 14.26] ity àdinà parame÷varam ekànta-bhaktyà bhajatas tat-prasàda-labdha-j¤ànena brahma-bhàvo bhavatãty uktam | na caikànta-bhaktiþ j¤ànaü càviraktasya sambhavatãti vairàgya-pårvakaü j¤ànam upadeùñu-kàmaþ prathamaü tàvat sàrdha-÷lokàbhyàü saüsàra-svaråpaü vçkùa-råpakàlaïkàreõa varõayan bhagavàn uvàca årdhva-målam iti | årdhvam uttamaþ kùaràkùaràbhyàm utkçùñaþ puruùottamo målaü yasya tam | adha iti tato 'rvàcãnàü kàryopàdhayo hiraõyagarbhàdayo gçhyante | te tu ÷àkhà iva ÷àkhà yasya tam | vina÷varatvena ÷vaþ prabhàta-paryantam
api na sthàsyatãti vi÷vàsànarhatvàd a÷vatthaü pràhuþ | pravàha-råpeõàvicchedàd avyayaü ca pràhuþ | årdhva-målo 'vàk-÷àkha eùo '÷vatthaþ sanàtana [KañhU 2.3.1] ity àdyàþ ÷rutayaþ | chandàüsi vedà yasya parõàni dharmàdharma-pratipàdana-dvàreõa cchàyà-sthànãyaiþ karma-phalaiþ saüsàra-vçkùasya sarva-jãvà÷rayaõãyatva-pratipàdanàt parõa-sthànãyà vedàþ | yas tam evambhåtam a÷vatthaü veda sa eva vedàrtha-vit | saüsàra-prapa¤ca-vçkùasya målam ã÷varaþ | brahmàdayas tad-aü÷àþ ÷àkhà-sthànãyàþ | sa ca saüsàra-vçkso vina÷varaþ | pravàha-råpeõa nitya÷ ca | vedoktaiþ
karmabhiþ sevyatàm àpàdita÷ ca ity etàvàn eva hi vedàrthaþ | ata evaü vidvàn vedavid iti ståyate ||1|| 

madhusådanaþ : pårvàdhyàye bhagavtà saüsàra-bandha-hetån guõàn vyàkhyàya teùàm atyayena brahma-bhàvo mokùo mad-bhajanena labhyata ity uktam --

màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate |
sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 14.26] iti |

tatra manuùyasya tava bhakti-yogena kathaü brahma-bhàva ity à÷aïkàyàü svasya brahma-råpatà-j¤àpanàya såtra-bhåto 'yaü ÷loko bhagavatoktaþ -

brahmaõo hi pratiùñhàham amçtasyàvyayasya ca |
÷à÷vatasya ca dharmasya sukhasyaikàntikasya ca ||[Gãtà 14.27] iti |

asya såtrasya vçtti-sthànãyo 'yaü pa¤cada÷o 'dhyàya àrabhyate | bhagavataþ ÷rã-kçùõasya hi tattvaü j¤àtvà tat-prema-bhajanena guõàtãtaþ san brahma-bhàvaü katham àpnuyàl loka iti | tatra brahmaõo hi pratiùñhàham ity àdi bhagavad-vacanam àkarõya mama tulyo manuùyo 'yaü katham evaü vadatãti vismayàviùñam apratibhayà lajjayà ca kiücid api praùñum a÷aknuvan tam arjunam àlakùya kçpayà sva-svaråpaü vivakùuþ ÷rã-bhagavàn uvàca årdhveti |

tatra viraktasyaiva saüsàràd bhagavat-tattva-j¤àne 'dhikàro nànyatheti pårvàdhyàyoktaü parame÷varàdhãna-prakçti-puruùa-saüyoga-kàryaü saüsàraü vçkùa-råpa-kalpanayà varõayati vairàgyàya prastuta-guõàtãtatvopàyatvàt tasya | årdhvam utkçùñaü målaü kàraõaü sva-prakà÷a-paramànanda-råpatvena nityatvena ca brahma | atahvordhvaü sarva-saüsàra-bàdhe 'py abàdhitaü sarva-saüsàra-bhramàdhiùñhànaü brahma tad eva màyayà målam asyety årdhva-målam | adha ity arvàcãnàþ kàryopàdhayo hiraõyagrabhàdyà gçhyante | te nànà-dik-prasçtatvàc chàkhà iva ÷àkhà asyety adhaþ-÷àkham | à÷u-vinà÷itvena na ÷vo 'pi sthàteti vi÷vàsànarham
a÷vattham màyà-mayaü saüsàra-vçkùam avyayam anàdy-ananta-dehàdi-santànà÷rayam àtma-j¤ànam antareõànucchedyam anantam avyayam àhuþ ÷rutayaþ smçtaya÷ ca | ÷rutayas tàvat -- årdhva-målo 'vàk-÷àkha eùo '÷vatthaþ sanàtanaþ [KañhU 2.3.1] ity àdyaþ kañha-vallãùu pañhitàþ | arvà¤co nikçùñàþ kàryopàdhayo mahad-ahaïkàra-tanmàtràdayo và ÷àkhà asyety arvàk-÷àkha ity adhaþ-÷àkha-pada-samànàrthaþ | sanàtana tiy avyaya-pada-samànàrtham |

smçtaya÷ ca-
     avyakta-måla-prabhavas tasyaivànugrahotthitaþ |
     buddhi-skandha-maya÷ caiva indriyàntara-koñaraþ ||
     mahà-bhåta-vi÷àkha÷ ca viùayaiþ patravàüs tathà |
     dharmàdharma-supuùpa÷ ca sukha-duþkha-phalodayaþ ||
     àjãvyaþ sarva-bhåtànàü brahma-vçkùaþ sanàtanaþ |
     etad brahma-vanaü càsya brahmàcarati sàkùivat ||
     etac chittvà ca bhittvà ca j¤ànena paramàsinà |
     tata÷ càtma-gatiü pràpya tasmàn nàvartate punaþ || [Mbh 14.35.20-22] ity àdayaþ |

avyaktam avyàkçtaü màyopàdhikaü brahma tad eva målaü kàraõaü tasmàt prabhavo yasya sa tathà | tasyaiva målasyàvyaktasyànugrahàd atidçóhatvàd utthitaþ saüvardhitaþ | vçkùasya hi ÷àkhàþ skandhàd udbhavanti | saüsàrasya ca buddheþ sakà÷àn nànà-vidhàþ pariõàmà bhavanti | tena sàdharmyeõa buddhir eva skandhas tan-mayas tat-pracuro 'yam | indriyàõàm antaràõi cchidràõy eva koñaràõi yasya sa tathà | mahànti bhåtàny àkà÷àdãni pçthivy-antàni vividhàþ ÷àkhà yasya vi÷àkhaþ stambho yasyeti và | àjãvya upajãvyaþ | brahmaõà paramàtmanàdhiùñhito vçkùo brahma-vçkùaþ | àtma-j¤ànaü vinà chettum a÷akyatayà sanàtanaþ
| etad brahma-vanam asya brahmaõo jãva-råpasya bhogyaü vananãyaü sambhajanãyam iti vanaü brahma sàkùivad àcarati na tv etat kçtena lipyata ity arthaþ | etad brahma-vanaü saüsàra-vçkùàtmakaü chittvà ca bhittvà càhaü, brahmàsmãty atidçóha-j¤àna-khaógena sa-målaü nikçtyety arthaþ àtma-råpàü gatiü pràpya tasmàd àtma-råpàn mokùàn nàvartata ity arthaþ | spaùñam itarat |

atra ca gaïgà-taraïga-nudyamànottuïga-tat-tãra-tiryaï-nipatitam ardhonmålitaü màrutena mahàntam a÷vattham upamànãkçtya jãvantam iyaü råpaka-kalpaneti draùñavyam | tena nordhva-målatvàdhaþ-÷àkhatvàdy-anupapattiþ | yasya màyà-mayasyà÷vatthasya cchandàüsi cchàdanàt tattva-vastu-pràvaraõàt saüsàra-vçkùa-rakùaõàd và karma-kàõóàni çg-yajuþ-sàma-lakùaõàni parõànãva parõàni | yathà vçkùasya parirakùaõàthàni parõàni bhavanti tathà saüsàra-vçkùasya parirakùaõàthàni karma-kàõóàni dharmàdharmaa-tad-dhetu-phala-prakà÷anàrthatvàt teùàm | yas taü yathà-vyàkhyàtaü sa-målaü saüsàra-vçkùaü
màyà-mayam a÷vatthaü veda jànàti sa veda-vit karma-brahmàkhya-vedàrtha-vit sa evety arthaþ | saüsàra-vçkùasya hi målaü brahma hiraõyagarbhàdaya÷ ca jãvàþ ÷àkhà-sthànãyàþ | sa ca saüsàra-vçkùaþ svaråpeõa vina÷varaþ pravàha-råpeõa cànantaþ | sa ca vedoktaiþ karmabhiþ sicyate brahma-j¤ànena ca cchidyata ity etàvàn eva hi vedàrthaþ | ya÷ ca vedàrthavit sa eva sarva-vid iti sa-måla-vçkùa-j¤ànaü stauti sa vedavid iti ||1||

vi÷vanàthaþ : 
saüsàra-cchedako 'saïga àtme÷àü÷aþ kùaràkùaràt |
uttamaþ puruùaþ kçùõaþ iti pa¤cada÷e kathà ||
pårvàdhyàye --

màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate |
sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 14.26] ity uktam |

tatra tava manuùyasya bhakti-yogena kathaü brahma-bhàva iti cet, satyam ahaü manuùya eva kintu brahmaõo 'pi tasya pratiùñhà paramà÷raya ity asya såtra-råpasya vçtti-sthànãyo 'yaü pa¤cada÷àdhyàya àrabhyate | tatra sa guõàn samatãtya ity uktam iti guõamyo 'yaü saüsàraþ kaþ, kuto vàyaü pravçttas tad-bhaktyà saüsàram atikràmyan jãvo và kaþ | brahma-bhåyàya kalpate ity uktaü brahma và kiü | brahmaõaþ pratiùñhà tvaü và ka ity-àdy-apekùàyàü prathamam ati÷ayokty-alaïkàreõa saüsàro 'yam adbhuto '÷vattha-vçkùa iti varõayati | årdhve sarva-lokopari-tale satya-loke prakçti-bãjottha-prathama-praroha-råpa-mahat-tattvàtmaka÷
caturmukha eka eva målaü yasya tam | adhaþ svar-bhuvor-bhålokeùu anantà deva-gandharva-kinnaràsura-ràkùasa-preta-bhåta-manuùya-gavà÷vàdi-pa÷u-pakùi-kçmi-kãña-pataïga-sthàvaràs tàþ ÷àkhà yasya tam a÷vatthaü dharmàdi-caturvarga-sàdhakatvàd a÷vattham uttamaü vçkùam | ÷leùeõa bhaktimatàü na ÷vaþ sthàsyatãty a÷vatthaü naùña-pràyam ity arthaþ | abhaktànàü tv avyayam ana÷varam | chandàüsi vàyavyaü ÷vetam àlabheta bhåmikàm aindram ekàda÷aka-pàlaü nirvapet prajàkàmaþ ity àdyàþ karma-pratipàdakà vedàþ saüsàra-vardhakatvàt parõàni | vçkùo
hi parõaiþ ÷obhate | yas taü jànàti sa vedaj¤aþ | tathà ca årdhva-målo 'vàk-÷àkha eùo '÷vatthaþ sanàtanaþ [KañhU 2.3.1] iti kañha-vallã-÷rutiþ ||1||

baladevaþ : 
saüsàra-cchedi vairàgyaü jãvo me 'ü÷aþ sanàtanaþ |
ahaü sarvottamaþ ÷rãmàn iti pa¤cada÷e smçtam ||

pårvatra vij¤ànànandasyautpattika-guõàùñakasyàpi jãvasya karma-råpànàdi-vàsanànuguõena bhagavat-saïkalpena prakçti-guõa-saïgaþ | sa ca bahuvidhas tad-atyaya÷ ca bhagavad-bhakti-÷iraskena viveka-j¤ànena bhavet tasmiü÷ ca sati sampràpta-nija-svaråpo jãvo bhagavantam à÷ritya prmodo sarvadà tasmiüs tiùñhatãty uktam | atha tad-viveka-j¤àna-sthairya-karaü vairàgyaü jãvasya bhajanãya-bhagavad-aü÷atvaü bhagavataþ svetara-sarvottamatvaü cokteùv artheùåpayogàya pa¤cada÷e 'smin varõyate | tatra tàvad guõa-viracitasya saüsàrasya vairàgya-vaiccedyatvàt saüsàraü vçkùatvena vairàgyaü ca ÷astratvena råpayan varõayati bhagavàn -- årdhvamålam ity àdibhis
tribhiþ |

saüsàra-råpam a÷vattham årdhva-målam adhaþ-÷àkhaü pràhuþ |  årdhvaü sarvopari-satya-loke pradhàna-bãjottha-prathama-praroha-råpa-mahat-tattvàtmaka-caturmukha-råpaü målaü yasya saþ | adhaþ satya-lokàd arvàcãneùu svar-bhuvar-bhår-lokeùu deva-gandharva-kinnaràsura-yakùa-ràkùasa-manuùya-pa÷u-pakùi-kãña-pataïga-sthàvaràntà nànàdik-prasçtatvàc chàkhà yasya tam | caturvarga-phalà÷rayatvàd a÷vattham uttama-vçkùam | tàdç÷ena viveka-j¤ànena vinà nivçtter abhàvàd avyayaü pravàha-råpeõa nityaü ca | tam àhuþ ÷rutaya÷ càtra --

årdhva-målo 'vàk-÷àkha 
eùo '÷vatthaþ sanàtanaþ |
årdhva-målam arvàk-÷àkhaü
vçkùaü yo veda samprati || [KañhU 2.3.1] ity àdikàþ |

yasya saüsàrà÷vatthasya chandàüsi karmàkarma-pratipàdakàni ÷ruti-vàkyàni vàsanàà-råpa-tan-nidàna-vardhakatvàt parõàni pràhus tàni cchandàüsi vàyavyaü ÷vetam àlabheta bhåti-kàma aindram ekàda÷aka-pàlaü nirvapet prajà-kàmaþ ity àdãni bodhyàni | patrais tarur vardhate ÷obhate ca tam a÷vatthaü yo veda yathoktaü jànàti sa eva veda-vit | vedaþ khalu saüsàrasya vçkùatvaü chedyatvàbhipràyeõàha tad-chedanopàyaj¤o vedàrthavid iti bhàvaþ |

__________________________________________________________

BhG 15.2

adha÷ cordhvaü prasçtàs tasya ÷àkhà
guõa-pravçddhà viùaya-pravàlàþ |
adha÷ ca målàny anusaütatàni
karmànubandhãni manuùya-loke ||2||

÷rãdharaþ : kiü ca adha÷ ceti | hiraõyagarbhàdayaþ kàryopàdhayo jãvàþ ÷àkhà-sthànãyatvenoktàþ | teùu ca ye duùkçtinas te 'dhaþ pa÷v-àdi-yoniùu prasçtàs tasya saüsàra-vçkùasya ÷àkhàþ | kiü ca, guõaiþ  sattvàdi-vçttibhir jala-secanair iva yathàyathaü pravçddhà vçddhiü pràptàþ | kiü ca, viùayà råpàdayaþ pravàlàþ pallava-sthànãyà yàsàü tàþ | ÷àkhàgra-sthànãyàbhir indriya-vçttibhiþ saüyuktatvàt | kiü ca, adha÷ ca ca-÷abdàd årdhvaü ca | målàny anusantatàni viråóhàni | mukhyaü målam ã÷vara eva | imàni tv antaràlàni
målàni tat-tad-bhoga-vàsanà-lakùaõàni | teùàü kàryam àha manuùya-loke karmànubandhãnãti | karmaivànubandhy uttara-kàla-bhàvi yeùàü tàni | årdhvàdho-lokeùåpabhukta-tat-tad-bhoga-vàsanàdibhir hi karma-kùaye manuùya-lokaü pràptànàü tat-tad-anuråpeùu karmasu pravçttir bhavati | tasminn eva hi karmàdhikàro nànyeùu lokeùu | ato manuùya-loka ity uktam ||2||

madhusådanaþ : tasyaiva saüsàra-vçkùasyàvayava-sambandhiny aparà kalpanocyate adha÷ ceti | pårvaü hiraõyagarbhàdayaþ kàryopàdhayo jãvàþ ÷àkhà-sthànãyatvenoktàþ | idànãü tu tad-gato vi÷eùa ucyate | teùu ye kapåya-caraõà duùkçtinas te 'dhaþ pa÷v-àdi-yoniùu prasçtà vistàraü gatàþ | ye tu ramaõãya-caraõàþ sukçtinas ta årdhvaü devàdi-yoniùu prasçtà ato 'dha÷ ca manuùyatvàd àrabhya viri¤ci-paryantam årdhvaü ca tasmàd evàrabhya satya-loka-paryantaü prasçtàs tasya saüsàra-vçkùasya ÷àkhàþ | kãdç÷as tàþ ? guõaiþ  sattva-rajas-tamo bhir
dehendriya-viùayàkàra-pariõatair jala-secanair iva pravçddhàþ sthålãbhåtàþ | kiü ca, viùayàþ ÷abdàdayaþ pravàlàþ pallavà iva yàsàü saüsàra-vçkùa-÷àkhànàü tàs tathà ÷àkhàgra-sthànãyàbhir indriya-vçttibhiþ sambandhàd ràgàdhiùñhànatvàc ca |saüyuktatvàt | kiü ca, adha÷ ca ca-÷abdàd årdhvaü ca målàny avàntaràõi tat-tad-bhoga-janita-ràga-dveùàdi-vàsanà-lakùaõàni målànãva dharmàdharma-pravçtti-kàrakàõi tasya saüsàra-vçkùasyànusantatàni anusyåtàni | mukhyaü ca målaü brahmaiveti na doùaþ | kãdç÷àny avàntara-målàni ? karma dharmàdharma-lakùaõam
anubandhuü pa÷càj janayituü ÷ãlaü yeùàü tàni karmànubandhãni | kutra ? manuùya-loke manuùya÷ càsau lokaa÷ cety adhikçto bràhmaõyàdi-vi÷iùño deho manuùya-lokas tasmin bàhulyena karmànubandhãni | manuùyàõàü hi karmàdhikàraþ prasiddhaþ ||2||

vi÷vanàthaþ : adhaþ pa÷v-àdi-yoniùu årdhve devàdi-yoniùu prasçtàs tasya saüsàra-vçkùasya guõaiþ sattvàdi-vçttibhir jala-sekair iva pravçddhàþ | viùayà ÷abdàdayaþ pravàlàþ pallava-sthànãyà yàsàü tàþ | kiü ca tasya måle sarva-lokair alakùito mahà-nidhiþ ka÷cid astãty anumãyate yam eva måla-jañàbhir avalambya sthitasya tasyà÷vattha-vçkùasyàpi baña-vçkùasyeva ÷àkhàsv api bàhyà jañàþ santãty àha adha÷ ceti | brahma-loka-målasyàpi tasyàdha÷ ca manuùya-loke karmànubandhãni karmànulambãni målàny anusantatàni nirantaraü vistçtàni bhavanti | karma-phalànàü yatas tato bhogànte punar manuùya-janmany
eva karmasu pravçttàni bhavantãty arthaþ ||2||

baladevaþ : kiü càdha iti | tasyokta-lakùaõasya saüsàrà÷vatthasya ÷àkhà adha årdhvaü ca prasçtàþ | adho manuùya-pa÷v-àdi-yoniùu duùkçtair årdhvaü ca deva-gandharvàdi-yoniùu sukçtair vistçtàþ | guõaiþ sattvàdi-vçttibhir ambu-niùekair iva pravçddhàþ sthaulya-bhàjaþ | viùayàþ ÷abda-spar÷àdayaþ pravàlàþ pallavà yàsàü tàþ | ÷àkhàgra-sthànãyàbhiþ ÷rotràdi-vçttibhir yogàd ràgàdhiùñhànatvàc ca ÷abdàdãnàü pallava-sthànãyatvam | 

tasyà÷vatthasyàdha÷ ca ÷abdàd årdhvaü càvàntaràõi målàny anusantatàni vistçtàni santi | tàni ca tat-tad-bhoga-janita-ràga-dveùàdi-vàsanà-råpàõi dharmàdharma-pravçtti-kàritvàn måla-tulyàny ucyante | mukhyaü målaü tàdçk caturmukhas tat-tad-vàsanàs tv avàntara-målàni nyagrodhasyaiva jañopajañàvçndànãti bhàvaþ | tàni kãdç÷ànãty àha manuùya-loke karmànubandhãni yatas tataþ karma-phala-bhogàvasàne sati punar manuùya-loke karma-hetu-bhåtàni bhavantãty arthaþ | sa lokaþ khalu karma-bhåmir iti prasiddham ||2||


__________________________________________________________

BhG 15.3-4

na råpam asyeha tathopalabhyate
nànto na càdir na ca saüpratiùñhà |
a÷vattham enaü su-viråóha-målam
asaïga-÷astreõa dçóhena chittvà ||3||

tataþ padaü tat-parimàrgitavyaü
yasmin gatà na nivartanti bhåyaþ |
tam eva càdyaü puruùaü prapadye
yataþ pravçttiþ prasçtà puràõã ||4||

÷rãdharaþ : kiü ca, na råpam iti | iha saüsàre sthitaiþ pràõibhir asya saüsàra-vçkùasya tathordhva-målatvàdi-prakàreõa råpaü nopalabhyate | na cànto 'vasànam aparyaptatvàt | na càdir anàditvàt | na ca sampratiùñhà sthitiþ | kathaü tiùñhatãti nopalabhyate | yasmàd evambhåto 'yaü saüsàra-vçkùo durucchedo 'narthakara÷ ca tasmàd enaü dçóhena vairàgyena ÷astreõa cchitvà tattva-j¤àne yatetety àha a÷vattham enam iti sàrdhena | enam a÷vatthaü suviråóha-målam atyanta-baddha-målaü santam | asaïgaþ saïga-ràhityam ahaü-mamatà-tyàgaþ | tena ÷astreõa dçóhena samyag-vicàreõa cchittvà pçthak-kçtya ||3||

tata iti | tata÷ tasya måla-bhåtaü tat padaü vastu parimàrgitavyam anveùñavyaü | kãdç÷aü, yasmin gatà yat padaü pràptàþ santo bhåyo na nivartanti nàvartanta ity arthaþ | anveùaõa-prakàram evàha tam eveti | yata eùà puràõã cirantanã saüsàra-pravçttiþ prasçtà vistçtà | tam eva càdyaü puruùaü prapadye ÷araõaü vrajàmi | ity evam ekànta-bhaktyànveùñavyam ity arthaþ ||4||

madhusådanaþ : yas tv ayaü saüsàra-vçkùo varõita iha saüsàre sthitaiþ pràõibhir asya saüsàra-vçkùasya tathordhva-målatvàdi tathà tena prakàreõa råpaü nopalabhyate svapna-marãcy-udaka-màyà-gandharva-nagaravan mçùàtvena dçùña-naùña-svaråpatvàt tasya | ata eva tasyànto 'vasànam nopalabhyate | etàvatà kàlena samàptiü gamiùyatãti aparyaptatvàt | na càsyàdir upalabhyate | ita àrabhya pravçtta ity anàditvàt | na ca sampratiùñhà sthitir madhyama-sthopalabhyate | àdy-anta-pratiyogikatvàt tasya | yasmàd evaü-bhåto 'yaü saüsàra-vçkùo durucchedaþ sarvànartha-kara÷ ca tasmàd anàdy-aj¤ànena suviråóha-målam atyanta-baddha-målaü
pràg-uktam a÷vatthaü asaïga-÷astreõa saïgaþ spçhàsaïgaþ saïga-virodhi vairàgyaü putra-vitta-lokaiùaõà-tyàga-råpaü tad eva ÷astraü ràga-dveùa-maya-saüsàra-virodhitvàt, tenàsaïga-÷astreõa dçóhena paramàtma-j¤ànautsukhya-dçóhãkçtena punaþ punar vivekàbhyàsa-ni÷itena cchittvà sa-målam uddhçtya vairàgya-÷ama-damàdi-sampattyà sarva-karma-saünyàsaü kçtvety etat ||3||

tato gurum upasçtya tato '÷vatthàd årdhvaü vyavasthitaü tad vaiùõavaü padaü vedànta-vàkya-vicàreõa parimàrgitavyaü màrgayitavyam anveùñavyaü so 'nveùñabhyaþ sa vijij¤àsitavya iti ÷ruteþ | tat padaü ÷ravaõàdinà j¤àtavyam ity arthaþ | kiü tat padaü yasmin pade gatàþ praviùñà j¤ànena na nivartanti nàvartante bhåyaþ punaþ saüsàràya | kathaü tat parimàrgitavyam ? ity àha - yaþ pada-÷abdenoktas tam eva càdyam àdau bhavaü puruùaü yenedaü sarvaü pårõaü taü puruùu pårùu
và ÷ayànaü prapadye ÷araõaü gato 'smãty evaü tad-eka-÷araõatayà tad anveùñavyam ity arthaþ | taü kaü puruùaü ? yato yasmàt puruùàt pravçttir màyà-maya-saüsàra-vçkùa-pravçttiþ puràõã cirantany anàdir eùà prasçtà niþsçtaindrajàlikàd iva màyà-hasty-àdi taü puruùaü prapadya ity anvayaþ ||4||

vi÷vanàthaþ : kiü ceha manuùya-loke 'sya råpaü svaråpaü tathà sa-ni÷cayaü nopalabhyate satyo 'yaü mithyàyaü nityo 'yam iti vàdi-mata-vaividhyàd iti bhàvaþ | na cànto 'paryantatvàn na càdir anàditvàn  na ca sampratiùñhà÷rayaþ | kiü vàdhàraþ ko 'yam ity api nopalabhyate tattva-j¤ànàbhàvàd iti bhàvaþ | yathà tathàyaü bhavatu jãva-màtra-duþkhaika-nidànasyàsya chedakaü ÷astram asaïgaü j¤àtvà tenaitaü chittvaivàsya måla-tala-stho mahànidhir anveùñavya ity àha a÷vattham iti | asaïgo 'nàsaktiþ sarvatra vairàgyam iti yàvat tena ÷astreõa kuñhàreõa cchitvà svataþ pçthak-kçtya tatas tasya måla-bhåtaü
tat-padaü vastu mahà-nidhi-råpaü brahma parimàrgitavyam | kãdç÷aü tad ata àha yasmin gatà yat padaü pràptàþ santo bhåyo na nivartante na càvartanta ity arthaþ | anveùaõa-prakàram àha yata eùà puràõã cirantanã saüsàra-pravçttiþ prasçtà vistçtà tam evàdyaü puruùaü prapadye bhajàmãti bhaktyà anveùñavyam ity arthaþ ||3-4||

baladevaþ : na råpam iti asyà÷vatthasya råpam iha manuùya-loke tathà nopalabhyate yathordhva-målatvàdi-dharmakatayà mayopavarõitam | na càsyànto nà÷a upalalabhyate | katham ayaü anartha-vràta-jañilo vina÷yed iti na j¤àyate | na càsyàdi-kàraõam upalabhyate | kuto 'yam ãdç÷o jàto 'stãti | na càsya sampratiùñhà samà÷rayo 'py upalabhyate | kiü samà÷rayo 'yaü satiùñhat iti |

kintu manusyoo 'haü putro yaj¤a-dattasya,, pità ca deva-dattasya, tad-anuråpa-karma-kàrã sukhã duþkhã, sàsmin de÷e 'smin gràme nivasàmãty etàvad eva vij¤àyata ity arthaþ | yasmàd evaü durbodho 'nartha-vrate hetu÷ càyam a÷vatthas tasmàt sat-prasaïga-labdha-vastu-yàthàtmya-j¤ànenainam asaïga-÷astreõa vairàgya-kuñhàreõa dçóhena  vivekàbhyàsa-ni÷itena cchitvà svataþ pçthak-kçtya tat padaü parimàrgitavyam iti pareõànvayaþ | saïgo viùayàbhilàùas tad-virodhy asaïgo vairàgyaü, tad eva ÷astraü tad-abhilàùa-nà÷akatvàt suviråóha-målaü pårvokta-rãtyàtyantaü baddha-målam | tataþ saüsàrà÷vattha-målàd uparisthitaü tat padaü parimàrgitavyaü
mat-prasaïga-labdhaiþ ÷ravaõàdibhiþ sàdhanair anveùñavyam |

tat padaü kãdç÷aü tatràha yasminn iti | yasmin gatàs taiþ sàdhanair yat pràptà janàs tato na nivartante svargàd iva na patanti | màrgaõa-vidhim àha tam eveti | yataþ puràõã cirantanãyaü jagat-pravçttiþ prasçtà vistçtà | tam eva càdyaü puruùaü prapadye ÷araõaü vrajàmãti prapatti-pårvakaiþ ÷ravaõàdibhis tan-màrgaõam uktam | yo jagad-dhetur yat-porapattyà saüsàra-nivçttiþ sa khalu kçùõa eva ahaü sarvasya prabhavaþ ity àdeþ | daivã hy eùà guõamayã ity àde÷ ca tad-ukteþ | na tad bhàsayata ity àdinà vyaktãbhàvitvàc ca ||3-4||

__________________________________________________________

BhG 15.5

nirmàna-mohà jita-saïga-doùà
adhyàtma-nityà vinivçtta-kàmàþ |
dvandvair vimuktàþ sukha-duþkha-saüj¤air
gacchanty amåóhàþ padam avyayaü tat ||5||

÷rãdharaþ : tat-pràptau sàdhanàntaràõi dar÷ayann àha nirmàneti | nirgatau màna-mohau ahaïkàra-mithyàtisive÷au yebhyas te | jitaþ putràdi-saïga-råpo doùo yais te | adhyàtma àtma-j¤àne nityàþ pariniùñhitàþ | vi÷eùeõa nivçttaþ kàmo yebhyas te | sukha-duþkha-hetutvàt sukha-duþkha-saüj¤àni ÷ãtoùõàdãni dvandvàni | tair vimuktàþ | ata evàmåóhà nivçtàvidyàþ santaþ | tad avyayaü padaü gacchanti ||5||

madhusådanaþ : parimàrgaõa-pårvakaü vaiùõavaü padaü gacchatàm aïgàntaràõy àha nirmàõeti | màno 'haïkàro garvaþ | mohas tv aviveko viparyayo và | tàbhyàü niùkràntà nirmàna-mohàþ | tau nirgatau yebhyas te và | tathàhaïkàràvivekàbhyàü rahità iti yàvat | jita-saïga-doùàþ priyàpriya-saüvidhàv api ràga-dveùa-varjità iti yàvat | adhyàtma-nityàþ paramàtma-svaråpa-lokcana-tat-paràþ | vinivçtta-kàmà vi÷eùeto nirava÷eùeõa nivçttàþ kàmà viùaya-bhogà yeùàü te | viveka-vairàgya-dvàrà tyakta-sarva-karmàõa ity arthaþ | dvandvaiþ
÷ãtoùõàdi-kùut-pipàsàdibhiþ sukha-duþkha-saüj¤aiþ sukha-duþkha-hetutvàt sukha-duþkha-nàmakaiþ sukha-duþkha-saïgair iti pàñhàntare sukha-duþkhàbhyàü saïgaþ sambandho yeùàü taiþ sukha-duþkha-saïgair dvandvair vimuktàþ parityaktàþ | amåóhà vedànta-pramàõa-saüjàta-samyag-j¤àna-nivàritàtmaàj¤ànàs tad avyayaü yathoktaü padaü gacchanti ||5||

vi÷vanàthaþ : tad-bhaktau satyàü janàþ kãdç÷à bhåtvà taü padaü pràpnuvantãty apekùàyàm àha nirmàneti | adhyàtma-nityà adhyàtma-vicàro nity nitya-kartavyo yeùàü te paramàtmàlocana-tat-paràþ ||5||

baladevaþ : tat-prapattau satyàü kãdç÷àþ santas tat padaü pràpnuvantãty àha nirmàneti | mànaþ sat-kàra-janyo garvaþ | moho mithyàbhinive÷as tàbhyàü nirgatàþ | jitaþ saïga-doùaþ priya-bhàryàdi-sneha-lakùaõo yais te | adhyàtmaü sva-paràtma-viùayako vimar÷aþ sa nityo nitya-kartavyo yeùàü te | sukhàdi-hetutvàt tat-saüj¤air dvandvaiþ ÷ãtoùõàdibhir vimuktàs tat-sahiùõavaþ | amåóhàþ prapatti-vidhij¤àþ ||5||

na tad bhàsayate såryo na ÷a÷àïko na pàvakaþ |
yad gatvà na nivartante tad dhàma paramaü mama ||6||

÷rãdharaþ : tad eva gantavyaü padaü vi÷inaùñi na tad iti | tat padaü såryàdayo na prakà÷ayanti | yat pràpya na nivartante yoginaþ | tad dhàma svaråpaü paramaü mama | anena såryàdi-prakà÷a-viùayatvena jaóatva-÷ãtoùõàdi-doùa-prasaïgo nirastaþ ||6||

madhusådanaþ :  tad eva gantavyaü padaü vi÷inaùñi na tad iti | yad vaiùõavaü padaü gatvà yogino na nivartante tat padaü sarvàvabhàsana-÷aktimàn api såryo na bhàsayate | såryàsta-maye 'pi candro bhàsako dçùña ity à÷aïkyàha na ÷a÷àïkaþ | såryàcandramasor ubhayor apy asta-maye 'gniþ prakà÷ako dçùña ity à÷aïkyàha na pàvakaþ  | bhàsayata ity ubhayatràpy anuùajyate | kutaþ såryàdãnàü tatra prakà÷anàsàmarthyam ity ata àha tad dhàma jyotiþ svayaü-prakà÷am àdiyàdi-sakala-jaóa-jyotir-avabhàsakaü paramaü prakçùñaü mama viùõoþ svaråpàtmakaü padam
| na hi yo yad-bhàsyaþ sa svabhàsakaü taü bhàsayitum ãùñe | tathà ca ÷rutiþ -

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ |
tam eva bhàntam anubhàti sarvaü
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || [KañhU 2.2.15] iti |

etena tat padaü vedyaü na và, àdye vedya-bhinna-veditç-sàpekùatvena dvaitàpattir dvitãye sva-puruùàrthatvàpattir ity apàstam | avedyatve saty api svayam aparokùatvàt tatràvedyatvaü såryàdy-abhàsyatvenàtroktaü, sarva-bhàsakatvena tu svayam aparokùatvaü yad àditya-gataü teja ity atra vakùyati | evam ubhàbhyàü ÷lokàbhyàü ÷ruter dalad-vacaü vyàkhyàtam iti draùñavyam ||6||

vi÷vanàthaþ : tat padam eva kãdç÷am ity apekùàyàm àha na tad iti | auùõya-÷aityàdi-duþkha-rahitaü tat sva-prakà÷am iti bhàvaþ | tan mama paramaü dhàma sarvotkçùñam ajaóam atãndriyaü tejaþ sarva-prakà÷akam | yad uktaü hari-vaü÷e --

tat paraü paramaü brahma sarvaü vibhajate jagat |
mamaiva tad ghanaü tejo j¤àtum arhasi bhàrata || [HV 2.114.12] iti |

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ |
tam eva bhàntam anubhàti sarvaü
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || iti [KañhU 2.2.15] ÷rutibhya÷ ca ||6||

baladevaþ : gantavyaü padaü vi÷iùyan paricàyayati na tad iti | prapannà yad gatvà yato na nivartante | tan mamaiva dhàma svaråpaü paramaü ÷rãmat | sarvàvabhàsakà api såryàdayas tan na bhàsayanti prakà÷ayanti | na tatra såryo bhàti ity àdi-÷rute÷ ca | såryàdibhir aprakà÷yas teùàü prakà÷akaþ sva-prakà÷aka-cid-vigraho lakùmãpatir aham eva pada-÷abda-bodhyaþ prapannair labhya ity arthaþ ||6||


__________________________________________________________

BhG 15.7

mamaivàü÷o jãva-loke jãva-bhåtaþ sanàtanaþ |
manaþ-ùaùñhànãndriyàõi prakçti-sthàni karùati ||7||

÷rãdharaþ : nanu ca tvadãyaü dhàma pràptàþ santo yadi na nivartante tarhi sati sampadya na viduþ sati sampadyàmahe ity àdi ÷ruteþ suùupti-pralaya-samaye tattva-pràptiþ sarveùàm astãti ko nàma saüsàrã syàd ity à÷aïkya saüsàriõaü dar÷ayati mamaiveti pa¤cabhiþ | mamaivàü÷o yo 'yam avidyayà jãva-bhåtaþ sanàtanaþ sarvadà saüsàritvena prasiddhaþ | asau suùupti-pralayayoþ prakçtau lãnatayà sthitàni manaþ ùaùñhaü yeùàü tànãndriyàõi punar jãva-loke saüsàropabhogàrtham àkarùati | etac ca karmendriyàõàü pràõasya
copalakùaõàrtham | ayaü bhàvaþ saatyaü suùupti-pralayayor api mad-aü÷atvàt sarvasàpi jãva-màtrasya mayi layàd asty eva mat-pràptiþ | tathàpy avidyàyàvçtasya sànu÷ayasya sa-prakçtike mayi layaþ | na tu ÷uddhe | tad uktam -- avyaktàd vyaktayaþ sarve prabhantãty àdinà | ata÷ ca punaþ saüsàràya nirgacchan avidvàn prakçtau lãnatayà sthitàni svopàdhi-bhåtànãndriyàõi àkarùati | viduùàü tu ÷uddha-svaråpa-pràpter nàvçttir iti ||7||

madhusådanaþ : jãvasya tu pàramàrthikaü svaråpaü brahmaivety asakçd àveditam | tad etat sarvaü pratipàdyata uttareõa granthena | tatra jãvasya brahma-råpatvàd aj¤àna-nivçttyà tat-svaråpaü pràptasya tato na pracyutir iti pratipàdyate mamaivàü÷a [Gãtà 15.7a] iti ÷lokàrdhena | suùuptau tu sarva-kàrya-saüskàra-sahitàj¤àna-sattvàt tataþ punaþ saüsàro jãvasyeti manaþ-ùaùñhàni [Gãtà 15.7b] iti ÷lokàrdhena pratipàdyate | tatas tasya vastuto 'saüsàriõo 'pi màyayà saüsàraü pràptasya manda-matibhir deha-tàdàtmyaü pràpitasya dehàd vyatirekaþ pratipàdyate ÷arãram [Gãtà 15.8] ity àdinà ÷lokàrdhena | ÷rotraü cakùur [Gãtà
15.9] ity àdinà tu yathàyathaü sva-viùayeùv indriyàõàü pravartakasya tasya tebhyo vyatirekaþ pratipàdyate | evaü dehendriyàdi-vilakùaõam utkrànty-àdi-samaye svàtma-råpatvàt kim iti sarve na pa÷yantãty à÷aïkàyàü viùaya-vikùipta-città dar÷ana-yogyam api taü na pa÷yantãty uttaram ucyate utkràmantam [Gãtà 15.10a] ity àdinà ÷lokena | taü j¤àna-cakùuùaþ pa÷yantãti vivçtaü yatanto yoginaþ [Gãtà 15.11a] iti ÷lokàrdhena | vimåóhà nànupa÷yanti [Gãtà 15.10b] ity etad vivçtaü yatanto 'pi [Gãtà 15.11b] iti ÷lokàrdheneti pa¤cànàü ÷lokànàü saïgatiþ | idànãü akùaràõi vyàkhyàsyàmo mameti | 
 
mamaiva paramàtmano 'ü÷o niraü÷asyàpi màyayà kalpitaþ såryasyeva jale nabhasa iva ca ghañe mçùàbhedavàn aü÷a ivàü÷o jãva-loke saüsàre, sa ca pràõa-dhàraõopàdhinà jãva-bhåtaþ kartà bhoktà saüsaratãti mçùaiva prasiddhim upàgataþ sanàtano nitya upàdhi-paricchede 'pi vastutaþ paramàtmatva-råpatvàt | ato j¤ànàdi-j¤àna-nivçttyà sva-svaråpaü brahma pràpya tato na nivartanta iti yuktam |

evam-bhåto 'pi suùuptàt katham àvartata ity àha - manaþ ùaùñhaü yeùàü tàni ÷rotra-tvak-cakùå-rasana-ghràõàkhyàni pa¤cendriyàãndrasyàtmano viùayopalabdhi-karaõatayà liïgàni jàgrat-svapna-bhoga-janaka-karma-kùaye prakçti-sthàni prakçtàvaj¤àne såkùma-råpeõa sthitàni punar-jàgrad-bhoga-janaka-karmodaye bhogàrthaü karùati kårmo 'ïgànãva prakçter aj¤ànàd àkarùati viùaya-grahaõa-yogyatayàvirbhàvayatãty arthaþ | ato j¤ànàd anàvçttàv apy aj¤ànàd àvçttir nànupapanneti bhàvaþ ||7||

vi÷vanàthaþ : tvad-bhaktyà saüsàram atikràmyan ta-pada-gàmã jãvaþ ka ity apekùàyàm àha mamaivàü÷a iti | yad uktaü vàràhe svàü÷a÷ càtha vibhinnàü÷a iti dvedhàyam iùyate | vibhinnàü÷as tu jãvaþ syàt iti | sanàtano nityaþ sa ca baddha-da÷àyàü manaþ eva ùaùñhaü yeùàü tànãndriyàõi prakçtàv upàdhau sthitàni karùati | mamaiva etànãti svãyatvàbhimànena gçhãtàü pàdàrgala-÷çïkhalàm iva karùati ||7||

baladevaþ : nanu tvat-prapattyà yas tat-padaü yàti, sa jãvaþ ka ity apekùàyàm àha mamaiveti | jãvaþ sarve÷varasya mamaivàü÷o, na tu brahma-rudràder ã÷varasya, sa ca sanàtano nityo, na tu ghañàkà÷àdivat kalpitaþ | sa ca jãva-loke prapa¤ce sthito manaþ-ùaùñhànãndriyàõi ÷rotràdãni karùati pàdàdi-÷çïkhalà iva vahati | tàni kãdçü÷ãty àha prakçti-sthàni prakçti-vikàra-bhåtàhaïkàra-kàryàõãty arthaþ | tatra manaþ sàttvikàhaïkàrasya ÷rotràdikaü tu ràjasàhaïkàrasya kàryam iti bodhyam | bhagavat-prapattyà pràkçta-karaõa-hãno bhagaval-lokaü gatas tu bhàgavatair deha-karaõair vibhåùaõair iva vi÷iùño bhagavantaü saü÷rayan
nivasatãti såcyate -- sa và eùa brahma-niùñha idaü ÷arãraü martyam atisçjya brahmàbhisampadya brahmaõà pa÷yati brahmaõà ÷çõoti brahmaõaivedaü sarvam anubhavati iti màdhyandinàyana-÷ruteþ | vasanti yatra puruùàþ sarve vaikuõñha-mårtayaþ [BhP 3.15.14] ity àdi smçte÷ ca | bhagavat-saïkalpa-siddha-cid-vigrahas tatra bhavatãti | 

yat tu ghañàkà÷avaj jalàkà÷avad và jãve brahmaõo 'ü÷o 'ntaþ-karaõenàvacchedàt tasmin pratibimba-nà÷àd và ghaña-jala-nà÷e tat-tad-àkà÷asya ÷uddhàkà÷atvavad antaþ-karaõa-nà÷e jãvàü÷asya ÷uddha-brahmatvam iti vadanti, na tat sàram, jãva-bhåtaþ, mamàü÷aþ, sanàtanaþ ity ukti-vyàkopàt | paricchedàdi-vàda-dvayasya dehino 'smin yathà [Gãtà 2.12] ity atra pratyàkhyànàc ca | pratibimba-sàdç÷yàt tu tattvaü mantavyam ambuvad adhikaraõa-vinirõayàt | tasmàt brahmopasarjanatvaü jãvasya brahmàü÷atvaü vidhu-maõóalasya ÷atàü÷aþ ÷ukra-maõóalam ity àdau dçùñaü cedam eka-vastv-eka-de÷atvaü càü÷atvam àhuþ | brahma khalu ÷aktimad
ekaü vastu brahma-÷aktiþ, itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràü jãva-bhåtàm [Gãtà 7.5] iti pårvokter atas tad eka-de÷àt tad-aü÷o jãvaþ ||7||


__________________________________________________________

BhG 15.8

÷arãraü yad avàpnoti yac càpy utkràmatã÷varaþ |
gçhãtvaitàni saüyàti vàyur gandhàn ivà÷ayàt ||8||

÷rãdharaþ : tàny àkçùya kiü karotãti | atràha ÷arãram iti | yad yadà ÷arãràntaraü karma-va÷àd avàpnoti yata÷ ca ÷arãràd utkràmatã÷varo dehàdãnàü svàmã tadà pårvasmàt ÷arãràd etàni gçhãtvà tac-charãràntaraü samyag yàti | ÷arãre saty api indriya-grahaõe dçùñàntaþ | à÷ayàt sva-sthànàt kusumàdeþ sakà÷àt gandhàn gandhavataþ såkùmàn aü÷àn gçhãtvà vàyur yathà gacchati tadvat ||8||

madhusådanaþ : asmin kàle karùatãty ucyate ÷arãram iti | yad yadotkràmati bahir nirgacchatã÷varo dehendriya-saüghàtasya svàmã jãvas tadà yato dehàd utkràmati tato manaþ-ùaùñhànãndriyàõi  karùatãti dvitãya-pàdasya prathamam anvaya utkramaõottara-bhàvitvàd gamanasya | na kevalaü karùaty eva, kintu yad yadà ca pårvasmàc charãràntaram avàpnoti tadaitàni manaþ-ùaùñhàãndriyàõi gçhãtvà saüyàty api samyak punar àgamana-ràhityena gacchaty api | ÷arãre saty evendriya-grahaõe dçùñàntaþ - à÷ayàt kusumàdeþ sthànàd gandhàn gandhàtmakàn såkùmàn aü÷àn gçhãtvà yathà vàyur vàti tadvat ||8||

vi÷vanàthaþ : tàny akçùya kiü karotãty apekùàyàm àha ÷arãram iti | yat sthåla-÷arãraü karma-va÷àd avàpnoti, yac ca yasmàc ca ÷arãràd utkràmati niùkràmati, ã÷varo dehendriyàdi-svàmã jãvaþ tasmàt tatra etànãndriyàõi bhåta-såkùmaiþ saha gçhãtvaiva saüyàti vàyur gandhàni iveti vàyur yathà÷ayàd gandhà÷rayàt srak-candanàdeþ sakà÷àt såkùmàvayavaiþ saha gandhàn gçhãtvànyatra yàti tadvad ity arthaþ |

baladevaþ : jãva-loke sthita indriyàõi karùati ity uktam | tat pratipàdayati ÷arãram iti | ã÷varaþ ÷arãrendriyàõaü svàmã jãvo yad yadà pårva-÷arãràd anyac charãram avàpnoti, yadà càptàc charãràd utkràmati, tadaitànãndriyàõi bhåta-såkùmaiþ saha gçhñivà yàty à÷ayàt puùpa-ko÷àd gandhàn gçhãtvà vàyur iva sa yathànyatra yàti tadvat ||8||


÷rotraü cakùuþ spar÷anaü ca rasanaü ghràõam eva ca |
adhiùñhàya mana÷ càyaü viùayàn upasevate ||9||

÷rãdharaþ : tàny evendriyàõi dar÷ayan yad arthaü gçhãtvà gacchati tad àha ÷rotram iti | ÷rotràdãni bàhyendriyàõi mana÷ càntaþkaraõaü, tàny adhiùñàyà÷ritya ÷abdàdãn viùayàn ayaü jãva upabhuïkte ||9||

madhusådanaþ : tàny evendriyàõi dar÷ayan yad arthaü gçhãtvà gacchati tad àha ÷rotram iti | ÷rotraü cakùuþ spar÷anaü ca rasanaü ghràõam eva ca | ca-kàràt karmendriyàõi pràõaü ca mana÷ ca ùaùñham adhiùñhàyaivà÷rityaiva viùayàn ÷abdàdãn ayaü jãva upasevate bhuïkte ||9|| 

vi÷vanàthaþ : tatra gatvà kiü karotãty ata àha ÷rotram iti | ÷rotràdãnãndriyàõi mana÷ càdhiùñhàyà÷ritya viùayàn ÷abdàdãn upabhuïkte ||9||

baladevaþ : tàni gçhãtvà kim arthaü yàti | tatràha ÷rotram iti | ÷rotràdãni samanaskàny adhiùñhàyà÷rityàyaü jãvo viùayàn ÷abdàdãn upabhuïkte | tad arthaü tad-grahaõam ity arthaþ | ca-÷abdàt karmendriyàõi ca pa¤ca pràõàü÷ càdhiùñhàye ty avagamyam ||9||

__________________________________________________________

BhG 15.10

utkràmantaü sthitaü vàpi bhu¤jànaü và guõànvitam |
vimåóhà nànupa÷yanti pa÷yanti j¤àna-cakùuùaþ ||10||

÷rãdharaþ : nanu kàrya-kàraõa-saïghàta-vyatirekeõa evambhåtam àtmànaü sarve 'pi kiü na pa÷yanti | tatràha utkràmantam iti | utkràmantaü dehàd dehàntaraü gacchantaü tasminn eva dehe sthitaü và viùayàn bhu¤jànaü và guõànvitam indriyàdi-yuktaü jãvaü vimåóhà nànupa÷yanti nàlokayanti | j¤ànam eva cakùur yeùàü te vivekinaþ pa÷yanti ||10||

madhusådanaþ :  evaü deha-gataü dar÷ana-yogayam api dehàt utkràmantam iti | utkràmantaü dehàntaraü gacchantaü pårvasmàt, sthitaü vàpi tasminn eva dehe, bhu¤jànaü và ÷abdàdãn viùayàn | guõànvitam sukha-duþkha-mohàtmakair guõair anvitam | evaü sarvàsv avasthàsu dar÷ana-yogyam apy enaü vimåóhà dçùñàdçùña-viùaya-bhoga-vàsanàkçùña-cetastayàtmànàtma-vivekàyogyà nànupa÷yanti | aho kaùñaü vartata ity aj¤àn anukro÷ati bhagavàn | ye tu pramàõa-janita-j¤àna-cakùuùo vivekinas ta eva pa÷yanti ||10||

vi÷vanàthaþ : nanu yamàd dehàn niùkràmati yasmin dehe và tiùñhati tatra sthitvà và yathà bhogàn bhuïkte ity evaü vi÷eùaü nopalabhàmahe | tatràha utkràmantaü dehànn niùkràmantaü, sthitaü dehàntare vartamànaü ca viùayàn bhu¤jànaü ca guõànvitam indiryàdi-sahitaü vimåóhà avivekinaþ j¤àna-cakùuùo vivekinaþ ||10||

baladevaþ : evaü ÷arãrasthatvenànubhavayogyam avivekinas tam àtmànaü nànubhavantãty àha ud iti | ÷arãràd utkràmantaü tatraiva sthitaü và sthitvà viùayàn bhu¤jànaü và guõànvitaü sukha-duþkha-mohair indiryàdibhir vànvitaü yuktam anubhava-yogyam apy àtmànaü vimåóhà÷ cirantana-j¤àna-cakùuùo viveka-j¤àna-netràs tu taü pa÷yanti | ÷arãràdi-viviktam anubhavanti ||10||


__________________________________________________________

BhG 15.11

yatanto yogina÷ cainaü pa÷yanty àtmany avasthitam |
yatanto 'py akçtàtmàno nainaü pa÷yanty acetasaþ ||11||

÷rãdharaþ : durj¤eya÷ càyaü yato vivekiùv api kecit pa÷yanti kecin na pa÷yantãty àha yatanta iti | yatanto dhyànàdibhiþ prayatamànà yoginaþ kecid enam àtmànam àtmani dehe 'vasthitaü viviktaü pa÷yanti | ÷àstràbhyàsàdibhiþ prayatnaü kurvàõà apy akçtàtmàno 'vi÷uddha-città ata evàcetaso manda-mataya enaü na pa÷yanti ||11||

madhusådanaþ : pa÷yanti j¤àna-cakùuùa ity etad vivçõoti yatanta iti | àtmani sva-buddhàv avasthitaü pratiphalitam enam àtmànam yatanto dhyànàdibhiþ prayatamànà yogina eva pa÷yanti | co 'vadhàraõe | yatamànà apy akçtàtmàno yaj¤àdibhir a÷odhitàntaþ-karaõà ata evàcetaso viveka-÷ånyà nainaü pa÷yantãti vimåóhà nànupa÷yantãty etad vivaraõam ||11||

vi÷vanàthaþ : te ca vivekino yatamànà yogina evety àha yatanta iti | akçtàtmàno '÷uddha-cittàþ ||11||

baladevaþ : j¤àna-cakùuùaþ pa÷yanti ity etad vivçõvan durj¤ànatàü tasyàh yatanta iti | kecid yogino yatamànàþ ÷ravaõàdy-upàyàn anutiùñhanta àtmani ÷arãre 'vasthitam enam àtmànaü pa÷yanti | kecid yatamànà apy akçtàtmàno 'nirmala-città ato 'vacetaso 'nudita-viveka-j¤ànà enaü na pa÷yantãti durj¤eyam àtma-tattvam ity arthaþ ||11||


__________________________________________________________

BhG 15.12

yad àditya-gataü tejo jagad bhàsayate 'khilam |
yac candramasi yac càgnau tat tejo viddhi màmakam ||12||

÷rãdharaþ : tad evaü na tad bhàsayate sårya ity àdinà pàrame÷varaü paraü dhàmoktam | tat-pràptànàü càpunar-àvçttir uktà | tatra ca saüsàriõo 'bhàvam à÷aïkya saüsàri-svaråpaü dehàdi-vyatiriktaü dar÷itam | idànãü tad eva pàrame÷varaü råpam ananta-÷aktitvena niråpayati yad ity àdi-caturbhiþ | àdiyàdiùu sthitaü yad aneka-prakàraü tejo vi÷vaü prakà÷ayati tat sarvaü tejo madãyam eva jànãhi ||12||

madhusådanaþ : idànãü yat padaü sarvàvabhàsana-kùamà apy àdityàdayo bhàsayituü na kùamante yat-pràptà÷ ca mumukùavaþ punaþ saüsàràya nàvartante yasya ca padasyopàdi-bhedam anu vidhãyamànà jãvà ghañàkà÷àdaya ivàkà÷asya kalpitàü÷à mçùaiva saüsàram anubhavanti tasya padasya sarvàtmatva-sarva-vyavahàràspadatva-pradar÷anena brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] iti pràg uktaü vivarãtuü caturbhiþ ÷lokair àtmano vibhåti-saükùepam àha bhagavàn yad iti | na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ [KañhU 2.2.15] ity àdinà | tam eva bhàntam anubhàti sarvaü
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti [KañhU 2.2.15] iti ÷ruty-artham anena vyàkhyàyate | yad àditya-gataü teja÷ caitnyàtmakaü jyotir yac candramasi yac càgnau sthitaü tejo jagad akhilam avabhàsayate tat tejo màmakaü madãyaü viddhi | yadyapi sthàvara-jaïgameùu samànaü caitanyàtmakaü jyotis tathàpi sattvotkarùeõàdityàdãnàm utkarùàt tatraivàvistaràü caitanya-jyotir iti tair vi÷eùyate yad àditya-gatam ity àdi | yathà tulye 'pi mukha-saünidhàne kàùñha-kuóyàdau na mukham àvirbhavati | àdar÷àdau ca svacche svacchatare ca tàratamyenàvirbhavati tadvad yad àditya-gataü teja ity uktvà punas tat tejo viddhi màmakam iti tejo-grahaõàd yad àdityàdi-gataü tejaþ prakà÷aþ
para-prakà÷a-samarthaü sita-bhàsvaraü råpaü jagad akhilaü råpavad vastu avabhàsayate | evaü yac candramasi yac càgnau jagad-avabhàsakaü tejas tan màmàkaü viddhãti vibhåti-kathanàya dvitãyo 'py artho draùñavyaþ | anyathà tan màmakaü viddhãty etàvad bråyàt tejo-grahaõam antareõaiveti bhàvaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : tad evaü jãvasya baddhàvasthàyàü yat yat pràpya-vastu tatràham eva sårya-candràdy-àtmakaþ sann upakaromãty àha yad iti tribhiþ | àditya-sthitaü teja eva udaya-parvate pràtar uditya jãvasya dçùñàdçùña-bhoga-sàdhana-karma-pravartanàrthaü jagad bhàsayata evaü ca yac candramasi aganau ca tat tad akhilaü màmakam eva | såryàdi-saüj¤o 'ham eva bhavàmãty arthaþ | tat tejasa eva tat-tad-vibhåtir iti bhàvaþ ||12||

baladevaþ : atha mad-aü÷asya jãvasya saüsàra-raktasya mumukùo÷ ca bhoga-mokùa-sàdhanam aham eveti bhàvenàha yad iti caturbhiþ | àditye sthitaü yat tejo yac candre 'gnau ca sthitaü sat sarvaü jagat prakà÷ayati, tat tejo màmakaü madãyaü viddhi | uditena såryeõa jvalitena ca vahninàdçùña-bhoga-sàdhanàni karmàõi niùpadyante | timira-jàóya-nà÷àdaya÷ ca sukha-hetavo bhavanti | uditena candreõa cauùadhi-poùa-tàpa-÷ànti-jyotsnàvihàràs tathàbhåtà bhavantãti teùàü tat-tat-sàdhakaü tejo mat-tejo-vibhåtir ity arthaþ ||12||

gàm àvi÷ya ca bhåtàni dhàrayàmy aham ojasà |
puùõàmi cauùadhãþ sarvàþ somo bhåtvà rasàtmakaþ ||13||

÷rãdharaþ : kiü ca gàm iti | gàü pçthvãm ojasà balenàdhiùñhàyàham eva caràcaràõi bhåtàni dhàrayàmi | aham eva rasamayaþ somo bhåtvà brãhy-àdy-auùadhãþ sarvàþ saüvardhayàmi ||13||

madhusådanaþ : kiü ca, gàü pçthivãm pçthivã-devatà-råpeõàvi÷yaujasà nijena balena pçthivãü dhåli-muùñi-tulyàü dçóhãkçtya bhåtàni pçthivyàdheyàni vaståny aham eva  dhàrayàmi | anyathà pçthivã sikatà-muùñivad vi÷ãryatàdho nimajjed và | yena dyaur ugrà pçthivã ca dçóhà [YajuþK 1.8.5, TaittS 4.1.8] iti mantra-varõàt | sa dàdhàra pçthivãm [èk 8.7.3.1] iti ca hiraõyagarbha-bhàvàpannaü bhagavantam evàha | kiü ca, rasàtmakaþ  sarva-rasa-svabhàvaþ somo bhåtvauùadhãþ sarvà brãhi-yavàdyàþ pçthivyàü jàtà aham eva puùõàmi puùñimatã rasa-svàdumatã÷ ca karomi ||13||

vi÷vanàthaþ : gàü pçthvãm ojasà sva-÷aktyàvi÷yàdhiùñhàyàham eva caràcaràõi bhåtàni dhàrayàmi | tathàham evàmçta-rasamayaþ somo bhåtvà brãhy-àdy-auùadhãþ sarvàþ saüvardhayàmi ||13||

baladevaþ : gàm iti pàü÷u-muùñi-tulyàü gàü pçthivãm ojasà sva-÷aktyàvi÷ya dçóhãkçtya bhåtàni sthira-caràõi dhàrayàmi | mantra-varõa÷ caivam àha -- yena dyaur ugrà pçthivã ca dçóhà [èk 8.7.3.1] iti | anyathàsau sikatà-muùñivad-vi÷ãryeõa nimajjed veti bhàvaþ | tathàham eva rasàtmakaþ somo 'mçtamaya÷ candro bhåtvà sarvà auùadhãr nikhilà brãhy-àdyàþ puùõàmi | svàdu-vividha-rasa-pårõàþ karomi | tathà ca bhåmiloke sthitasya jãvasya vividha-pràsàda-bàñikà-taóàgàdi-krãóà-sthànàni nirmàya nànà-rasàn bhu¤jànasya tat-tat-sàdhanam aham eveti ||13||

__________________________________________________________

BhG 15.14

ahaü vai÷vànaro bhåtvà pràõinàü deham à÷ritaþ |
pràõàpàna-samàyuktaþ pacàmy annaü catur-vidham ||14||

÷rãdharaþ : kiü ca aham iti | aham ã÷vara eva vai÷vànaro jañharàgnir bhåtvà pràõinàü dehasyàntaþ pravi÷ya prànàpànàbhyàü ca tad-uddãpakàbhyàü sahitaþ pràõibhir bhuktaü bhakùyaü bhojyaü lehyaü coùyaü ceti caturvidham annaü pacàmi | tatra yad dantair avakhaõóyàvakhaõóya bhakùyate påpàdi tad bhakùyam | yat tu kevalaü jihvayà viloóya nigãryate pàyasàdi tad bhojyam | yaj jihvàyàü nikùipya rasàsvàdena krama÷o nigãryate dravãbhåtaü guóàdi tal lehyam | yat tu daüùñràdibhir niùpãóya sàràü÷aü nigãryàva÷iùñaü
tyajyata ikùu-daõóàdi tac coùyam iti caturvidho 'sya bhedaþ ||14||

madhusådanaþ : kiü ca aham iti | aham ã÷vara eva vai÷vànaro jañharo 'gnir bhåtvà ayam agnir vai÷vànaro yo 'yam antaþ puruùe yenedam annaü pacyate yad idam adyate [BAU 5.9.1] ity àdi ÷ruti-pratipàditaþ san pràõinàü sarveùàü deham à÷rito 'ntaþ praviùñaþ prànàpànàbhyàü tad-uddãpakàbhyàü saüyuktaþ saüdhukùitaþ san pacàmi pràõibhir bhuktam annaü caturvidham bhakùyaü bhojyaü lehyaü coùyaü ceti | tatra yad dantair avakhaõóyàvakhaõóya bhakùyate påpàdi tad bhakùyam | yat tu kevalaü jihvayà
viloóya nigãryate såpaudanàdi tad bhojyam | yaj jihvàyàü nikùipya rasàsvàdena nigãryate kiücid dravãbhåtaü guóa-rasàlà-÷ikhariõy-àdi tal lehyam | yat tu dantair niùpãóya rasàü÷aü nigãryàva÷iùñaü tyajyate yathekùu-daõóàdi tac coùyam iti bhedaþ | bhoktà yaþ so 'gnri vai÷vànaro yad bhojyam annaü sa somas tad etad ubhayam agnãùomau sarvam iti dhyàyato 'nna-doùa-lepo na bhavatãty api draùñavyam ||14||

vi÷vanàthaþ : vai÷vànaro jañharànalaþ pràõàpànàbhyàü tad uddãpakàbhyàü sahita÷ caturvidhaü bhakùyaü bhojyaü lehyaü coùyam | bhakùyaü danta-cchedyaü bhçùña-canakàdi bhojyaü modakàdi | lehyaü guóàdi | coùyam ikùu-daõóàdi ||14||

baladevaþ : bhogyànàm annàdãnàü pàka-hetu÷ càham evety àha aham iti | vai÷vànaro jañharàgnis tac-charãrako bhåtvà pràõinàü sarveùàü deham udaram à÷ritaþ prànàpànàbhyàü tad-uddãpakàbhyàü samàyukta÷ ca sann ahaü tair bhuktaü caturvidham annaü pacàmi pàkaü nayàmi | ÷ruti÷ caivam àha ayam agnir vai÷vànaro yo 'yam antaþ puruùe yenedaü annaü pacyate ity àdinà | tathà càham eva jàñharàgni-÷arãras tad-upakàrãty evam àha såtrakàraþ -- ÷abdàdibhyo 'ntaþ pratiùñhànàc ca ity àdinà | annasya càturvidhyaü ca bhakùyaü bhojyaü lehyaü cåùyaü
ceti bhedàt | danta-cchedyaü caõaka-påpàdi | bhakùyaü carvyam iti cocyate | modakaudana-såpàdi bhojyaü | pàyasa-guóa-madhv-àdi lehyaü | pakvàmrekùu-daõóàdi cåùyaü | soma-vai÷vànarayoþ svàbhedenoktiþ sva-vyàpyatvàd iti bodhyam ||14||


__________________________________________________________

BhG 15.15

sarvasya càhaü hçdi saüniviùño
mattaþ smçtir j¤ànam apohanaü ca |
vedai÷ ca sarvair aham eva vedyo
vedànta-kçd veda-vid eva càham ||15||

÷rãdharaþ : kiü ca sarvasya pràni-jàtasya hçdi samyag-antaryàmi-råpeõa praviùño 'ham | ata÷ ca matta eva hetoþ pràõi-màtrasya pårvànbhåtàrtha-viùayà smçtir bhavati | j¤ànaü ca viùayendndriya-saüyogajaü bhavati | àpohanaü ca tayoþ pramoùo bhavati | vedai÷ ca sarvais tat-tad-devatàdi-råpeõàham eva vedyaþ | vedànta-kçt tat-sampradàya-pravartaka÷ ca | j¤ànado gurur aham ity arthaþ | veda-vid eva ca vedàrtha-vid apy aham eva ||15||

madhusådanaþ : kiü ca, sarvasya brahmàdi-sthàvaràntasya pràõi-jàtasyàham àtmà san hçdi buddhau saüniviùtaþ sa eùa iha praviùñaþ [BAU 1.4.7] iti ÷ruteþ | anena jãvenàtmanànupravi÷ya nàma-råpe vyàkaravàõi [ChàU 6.3.2] iti ca | ato matta àtmana eva hetoþ pràõi-jàtasya yathànuråpaü smçtir etaj janmani pårvànubhåtàrtha-viùayà vçttir yoginàü ca janmàntarànubhåtàrtha-viùayàpi | tathà matta eva j¤ànaü viùayendriya-saüyogajaü bhavati | yoginàü ca de÷a-kàla-viprakçùña-viùayam api | evaü kàma-krodha-÷okàdi-vyàkula-cetasàm apohanaü ca smçti-j¤ànayor apàya÷ ca matta eva bhavati
| 

evaü svasya jãva-råpatàm uktvà brahma-råpatàm àha - vedai÷ ca sarvair indràdi-devatà-prakà÷akair api aham eva vedyaþ sarvàtmatvàt | 

     indraü mitraü varuõam agnim àhur 
     atho divyaþ sa suparõo garutmàn |
     ekaü sad viprà bahudhà vadanti 
     agniü      yamaü màtari÷vànam àhuþ || [èk 2.3.22.6] iti mantra-varõàt |

eùa u hy eva sarve devàþ iti ca ÷ruteþ | vedànta-kçd vedàntàrtha-sampradàya-pravartako veda-vyàsàdi-råpeõa | na kevalam etàvad eva veda-vid eva càhaü karma-kàõóopàsanà-kàõóa-j¤àna-kàõóàtmaka-mantra-bràhmaõa-råpa-sarva-vedàrtha-vic càham eva | ataþ sàdhåktaü brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] ity àdi ||15||

vi÷vanàthaþ : yathaiva jañhare jañharàgnir ahaü tathaiva sarvasya caràcarasya hçdi sanniviùño buddhi-tattva-råpo 'ham eva | yato matto buddhi-tattvàd eva pårvànubhåtàrtha-viùayànusmçtir bhavati | tathà viùayendriya-yogajaü j¤ànaü ca apohanaü smçti-j¤ànayor apagama÷ ca bhavatãti | jãvasya bandhàvasthàyàü svasyopakàrakatvam uktvà mokùàvasthàyàü yat pràpyaü tatràpy upakàratvam àha vedair iti | veda-vyàsa-dvàrà vedànta-kçd aham eva yato vedavid vedàrtha-tattva-j¤o 'ham eva matto 'nyo vedàrthaü na jànàtãty arthaþ ||15||

baladevaþ : pràõinàü j¤ànàj¤àna-hetu÷ càham evety àha sarvasya ceti | tayoþ soma-vai÷vànarayoþ sarvasya ca pràõi-vçndasya hçdi nikhila-pravçtti-hetu-j¤ànodaya-dehe 'ham eva niyàmakatvena sanniviùñaþ | antaþ-praviùñaþ ÷àstà janànàm [TaittA 3.11] | ity àdi-÷ravaõàt | ato matta eva sarvasya smçtiþ påçvànubhåta-vastu-viùayànusandhi-j¤ànaü ca viùayendriya-sannikarùa-janyaü jàyate | tayor apohanaü pramoùa÷ ca matto bhavati | evam uktaü uddhavena tvatto j¤ànaü hi jãvànàü pramoùas tatra ÷aktitaþ iti | 

evaü sàüsàrika-bhoga-sàdhanatàü svasyoktvà mokùa-sàdhanatàm àha vedai÷ ceti | sarvair nikhilair vedair aham eva sarve÷varaþ sarva-÷aktimàn kçùõo vedyaþ | yo 'sau sarvair vedair gãyate iti ÷ruteþ | atra karma-kàõóena paramparayà j¤àna-kàõóena tu sàkùàd iti bodhyam | katham evaü pratyetavyam iti cet tatràha vedànta-kçd aham eveti | vedànàm anto 'rtha-nirõayas tat-kçd aham eva bàdaràyaõàtmanà | evam àha såtra-kàraþ -- ta tu samanvayàt [Vs 1.1.4] ity àdibhiþ | nanv anye vedàrtham anyathà vyàcakùyate | tatràha vedavid eva càham ity aham eva vedavid iti | bàdaràyaõaþ san yam artham ahaü niraõaiùaü sa eva vedàrthas tato 'nyathà tu bhrànti-vijçmbhita iti | tathà
ca mokùa-pradasya sarve÷vara-tattvasya vedair abodhanàd aham eva mokùa-sàdhanam ||15||


dvàv imau puruùau loke kùara÷ càkùara eva ca |
kùaraþ sarvàõi bhåtàni kåñastho 'kùara ucyate ||16||

÷rãdharaþ : idànãü tad dhàma paramaü mameti yad uktaü svakãyaü sarvottama-svaråpaü tad dar÷ayati dvàv iti tribhiþ | kùara÷ càkùara÷ ceti dvàv imau puruùau loke prasiddhau | tàv evàha tatra kùaraþ puruùo nàma sarvàõi bhåtàni brahmàdi-sthàvaràntàni ÷arãràõi | aviveki-lokasya ÷arãreùv eva puruùatva-prasiddheþ | kuño rà÷iþ ÷ilà-rà÷iþ | parvata iva deheùu na÷yatsv api nirvikàratayà tiùñhatãti kåñashta÷ cetano bhoktà | sa tv akùaraþ puruùa ity ucyate vivekibhiþ ||16||

madhusådanaþ : evaü sopàdhikam àtmànam uktvà kùaràkùara-÷abda-vàcya-kàrya-kàraõopàdhi-dvaya-viyogena nirupàdhikaü ÷uddham àtmànaü pratipàdayati kçpayà bhagavàn arjunàya dvàv imàv iti tribhiþ ÷lokaiþ | dvàv imau pçthag-rà÷ã-kçtau puruùau puruùopàdhitvena puruùa-÷abda-vyapade÷yau loke saüsàre | kau tau ? ity àha kùaràkùara eva ca kùaratãti kùaro vinà÷ã kàrya-rà÷ir ekaþ puruùaþ | na kùaratãty akùaro vinà÷a-rahitaþ kùaràkhyasya puruùasyotpatti-bãjaü bhagavato màyà-÷aktir dvitãyaþ puruùaþ
| tau puruùau vyàcaùñe svayam eva bhagavàn kùaraþ sarvàõi bhåtàni samastaü kàrya-jàtam ity arthaþ | kåñasthaþ kåño yathàrtha-vastv-àcchàdanenàyathàrth-vastu-prakà÷anaü va¤canaü màyety anarthàntaram | tenàvaraõa-vikùepa-÷akti-dvaya-råpeõa sthitaþ kåñastho bhagavàn màyà-÷akti-råpaþ kàraõopàdhiþ saüsàra-bãjatvenànantyàd akùara ucyate | 

kecit tu kùara-÷abdenàcetana-vargam uktvà kåñastho 'kùara ucyata ity anena jãvam àhuþ | tan na samyak | kùetraj¤asyaiveha puruùottamatvena pratipàdyatvàt | tasmàt kùaràkùara-÷abdàbhyàü kàrya-kàraõopàdhã ubhàv api jaóàv evocyete ity eva yuktam ||16||

vi÷vanàthaþ : yasmàd aham eva vedavit tasmàt sarva-vedàrtha-niùkarùaü saïkùepeõa bravãmi ÷çõu ity àha dvàv imàv iti tribhiþ | loke caturda÷a-bhuvanàtmake jaóa-prapa¤ce imau dvau puruùau cetanau staþ | kau tàv ata àha kùaraü sva-svaråpàt kùarati vicyuto bhavatãti kùaro jãvaþ | sva-svaråpàn na kùaratãty akùara brahmaiva | etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà vividiùanti | iti ÷ruteþ | akùaraü brahma paramam iti smçte÷ ca akùara-÷abdo brahma-vàcaka eva dçùñaþ | kùaràkùarayor arthaü punar vi÷adayati sarvàõi bhåtàni eko
jãva eva anàdy-avidyayà svaråpa-vicyutaþ san karma-paratantraþ samaùñy-àtmako brahmàdi-sthàvaràntàni bhåtàni bhavatãty arthaþ | jàtyà và ekavacanam | dvitãya-puruùo 'kùaras tu kåñastha ekenaiva svaråpeõavicyutimatà sarva-kàla-vyàpã | ekaråpatayà tu yaþ kàla-vyàpã sa kåñasthaþ ity amaraþ ||16||

baladevaþ : bàdaràyaõàtmanà nirõãtaü vedàrthaü saïkùipyàha dvàv iti | lokyate tattvam anena iti vyutpatter loke vede | dvau puruùau prathitau imàv iti pramàõa-siddhatà såcyate | tau kàv ity àha kùara÷ ceti | ÷arãra-kùaraõàt kùaro 'nekàvastho baddho 'cit-saüsargaika-dharma-sambandhàd ekatvena nirdiùñaþ | akùaras tad-abhàvàd ekàvastho mukto 'cid-viyogaika-dharma-sambandhàd ekatvena nirdiùñaþ | kùaràkùarau sphuñayati sarvàõi brahmàdi-stambàntàni bhåtàni kùaraþ | kåtasthaþ sadiakàvastho muktas tv akùaraþ | ekatva-nirde÷aþ pràg-ukta-yukter bodhyaþ | bahavo j¤àna-tapasà
ity àdeþ | idaü j¤ànam upà÷ritya ity àde÷ ca bahutva-saïkhyàkaþ saþ ||16||


__________________________________________________________

BhG 15.17

uttamaþ puruùas tv anyaþ paramàtmety udàhçtaþ |
yo loka-trayam àvi÷ya bibharty avyaya ã÷varaþ ||17||

÷rãdharaþ : yad artham etau lakùitau tam àha uttama iti | etàbhyàü kùaràksaràbhyàm anyo vilakùaõas tu uttamaþ puruùaþ | vailakùaõyam evàha parama÷ càsàv àtmà cety udàhçtaþ uktaþ ÷rutibhiþ | àtmatvena kùaràd acetanàd vilakùaõaþ | paramatvenàkùaràc cetanàd bhoktur vilakùaõa ity arthaþ | paramàtmatvaü dar÷ayati yo loka-trayam iti | ya ã÷vara ã÷ana-÷ãlo 'vyaya÷ ca nirvikàra eva san loka-trayaü kçsnam àvi÷ya bibharti pàlayati ||17||

madhusådanaþ : àbhyàü kùaràkùaràbhyàü vilakùaõaþ kùaràkùaropàdhi-dvaya-doùeõàspçùño nitya-÷uddha-buddha-mukta-svabhàvaþ uttama iti | uttama utkçùñatamaþ puruùas tv anyonya evàtyanta-vilakùaõa àbhyàü kùaràkùaràbhyàü jaóa-rà÷ibhyàm ubhaya-bhàsakas tçtãya÷ cetana-rà÷ir ity arthaþ | paramàtmety udàhçto 'nna-maya-pràõa-maya-mano-maya-j¤àna-mayànanda-mayebhyaþ pa¤cabhyo 'vidyà-kalpitàtmabhyaþ paramaþ prakçùño 'kalpito brahma pucchaü pratiùñhety ukta àtmà ca sarva-bhåtànàü pratyak-cetana
ity ataþ paramàtmety uktao vedànteùu | yaþ paramàtmà loka-trayam bhår-bhuvaþ-svar-àkhyaü sarvaü jagad iti yàvat | àvi÷ya svakãyayà màyà-÷aktyàdhiùñhàya bibharti sattà-sphårti-pradànena dhàrayati poùayati ca | kãdç÷aþ ? avyayaþ sarva-vikàra-÷ånya ã÷varaþ sarvasya niyantà nàràyaõaþ sa uttamaþ puruùaþ paramàtmety udàhçta ity anvayaþ | sa uttamaþ puruùa iti ÷ruteþ ||17||

vi÷vanàthaþ : j¤ànibhir upàsyaü brahmoktvà yogibhir upàsyaü paramàtmànam àha uttama iti | tu-÷abdaþ pårva-vai÷iùñhyàd dyotakaþ | j¤ànibhya÷ càdhiko yogãty upàsaka-vai÷iùñyàd evopàsya-vai÷iùñyaü ca labhyate | paramàtma-tattvam eva dar÷ayati ya ã÷vara ãsana-÷ãlo 'vyayo nirvikàra eva san loka-trayaü kçtsnam àvi÷ya bibharti dhàrayati pàlayati ca ||17||

baladevaþ : yad arthaü dvau puruùau niråpitau tam àha uttama iti | anyaþ kùaràkùaràbhyàü na tu tayor evaikaþ saïkalpa iti bhàvaþ | tatra ÷ruti-sammatim àha paramàtmeti | uttamatà-prayojakaü dharmam àha yo loketi | na caitaj jagad-vidhàraõa-pàlana-råpam ã÷anaü baddhasya jãvasya karmàsambhavàt | na ca muktasya jagad-vyàpàra-varjam iti pratiùedhàc ca ||17||


__________________________________________________________

BhG 15.18

yasmàt kùaram atãto 'ham akùaràd api cottamaþ |
ato 'smi loke vede ca prathitaþ puruùottamaþ ||18||

÷rãdharaþ : evam uktaü puruùottamatvam àtmano nàma-nirvacanena dar÷ayati yasmàdi it | yasmàt kùaraü jaóa-vargam atikrànto 'haü nityam uktatvàt | akùaràc cetana-vargàd apy uttama÷ ca niyantçtvàt | ato loke vede ca puruùottama iti prathitaþ prakhyàto 'smi | tathà ca ÷rutiþ - sa eva sarvasye÷ànaþ sarvasyàdhipatiþ sarvam idaü pra÷àstãty àdi ||18||

madhusådanaþ : idànãü yathà-vyàkhyàte÷varasya kùaràkùara-vilakùaõasya puruùottama ity etat prasiddha-nàma-nirvacanenedç÷aþ parame÷varo 'ham evety àtmànaü dar÷ayati bhagavàn brahmaõo hi pratiùñhàhaü [Gãtà 14.27] tad dhàma paramaü mama [Gãtà 15.6] ityàdi pràg-ukta-nija-mahima-nirdhàraõàya yasmàd iti | yasmàt kùaraü kàryatvena vinà÷inaü màyàmayaü saüsàra-vçklùam a÷vatthàkhyam atãto 'tikrànto 'haü parame÷varo 'kùaràd api màyàkhyàd avyàkçtàd akùaràt parataþ para iti pa¤camy-antàkùara-padena pratipàditàt saüsàra-vçkùa-bãja-bhåtàt sarva-kàraõàd
api cottama utkçùñatamaþ | ataþ kùaràkùaràbhyàü puruùotpàdhibhyàm adhyàsena puruùa-pada-vyapad÷yàbhyàm uttamatvàd asmi bhavàmi loke vede ca prathitaþ prakhyàtaþ puruùottama iti sa uttamaþ puruùa iti veda udàhçta eva loke ca kavi-kàvyàdau harir yathaikaþ puruùottamaþ smçtaþ ity àdi prasiddham | 

kàruõyato naravad àcarataþ paràrthàn 
pàrthàya bodhitavato nijam ã÷varatvam |
sac-cit-ukhaika-vapuùaþ puruùottamasya
nàràyaõasya mahimà na hi mànam eti ||

kecin nigçhya karaõàni visçjya bhogam 
àsthàya yogam amalàtma-dhiyo yatante |
nàràyaõasya mahimànam ananta-pàram
àsvàdayann amçta-sàram ahaü tu muktaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : yogibhir upàsyaü paramàtmànam uktvà bhaktair upàsyaü bhagavantaü vadan bhagavattve 'pi svasya kçùõa-svaråpasya puruùottama iti nàma vyàcakùàõaþ sarvotkarùam àha yasmàd iti | kùaraü puruùaü jãvàtmànam atãtaþ akùaràt puruùàt brahmata uttamàd avikàràt paramàtmanaþ puruùàd apy uttamaþ | 

yoginàm api sarveùàü 
mad-gatenàntaràtmanà | 
÷raddhàvàn bhajate yo màü 
sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.47] iti |

upàsaka-vai÷iùñyàd evopàsya-vai÷iùñya-làbhàt | ca-kàràd bhagavato vaikuõñha-nàthàdeþ sakà÷àd api ete càü÷a-kalàþ puüsaþ kçùõas tu bhagavàn svayam iti såtokter aham uttamaþ | 

atra yadyapy ekam eva sac-cid-ànanda-svaråpaü vastu brahma-paramàtma-bhagavat-÷abdair ucyate na tu vastutaþ svaråpataþ ko 'pi bhedo 'sti svaråpa-dvayàbhàvàt (BhP 6.9.35) iti ùaùñha-skandhokteþ | tad api tat-tad-upàsakànàü sàdhanataþ phalata÷ ca bheda-dar÷anàt bheda iva vyavahriyate | tathà hi brahma-paramàtma-bhagavad-upàsakànàü krameõa tat-tat-pràpti-sàdhanaü j¤ànaü yogo bhakti÷ ca | phalaü ca j¤àna-yogayor vastuto mokùa eva, bhaktes tu premavat-pàrùadatvaü ca | tatra bhaktyà vinà j¤àna-yogàbhyàü naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitaü na ÷obhate [BhP 1.5.12] iti | pureha bhåman bahavo 'pi yoginaþ [BhP 10.14.5] ity àdi-dar÷anàt
na mokùa iti | 

brahmopàsakaiþ paramàtmopàsakaiþ sva-sàdhya-phala-siddhy-arthaü bhagavato bhaktir ava÷yaü kartavyaiva | bhagavad-upàsakas tu sva-sàdhya-phala-siddhy-arthaü na brahmopàsanàpi paramàtmopàsanà kriyate | na j¤ànaü na ca vairàgyaü pràyaþ ÷reyo bhaved iha [BhP 11.20.31] iti, yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat [BhP 11.20.32] ity àdau -

sarvaü mad-bhakti-yogena
mad-bhakto labhate '¤jasà |
svargàpavargaü mad-dhàma
katha¤cid yadi và¤chati || iti [BhP 11.20.33] |

yà vai sàdhana-sampattiþ 
puruùàrtha-catuùñaye |
tayà vinà tad àpnoti
naro nàràyaõà÷rayaþ || ity àdi vacanebhyaþ ||

ataeva bhagavad-upàsanayà svargàpavarga-premàdãni sarva-phalàny eva labdhuü ÷akyante | brahma-paramàtmopàsanayà tu na premàdãnãty ata eva brahma-paramàtmàbhyàü bhagavad-utkarùaþ khalu abhede 'py ucyate | yathà tejastvenàbhede 'pi jyotir dãpàgni-pu¤jeùu madhye ÷ãtàdy-àrti-kùayàd dhetor agni-pu¤ja eva ÷reùñha ucyate | tatràpi bhagavataþ ÷rã-kçùõasya tu parama evotkarùaþ | yathà agni-pu¤jàd api såryasya, yena brahmopàsanà-paripàkato labhyo nirvàõa-mokùaþ sva-dveùñçbhyo 'py agha-bak-jaràsandhàdibhyo mahà-pàpibhyo datta iti | ataeva brahmaõo hi pratiùñhàham ity atra yathàvad eva vyàkhyàtaü ÷rã-svàmi-caraõaiþ | 

÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdair api --

cid-ànandàkàraü jalada-ruci-sàraü ÷ruti-giràü
vraja-strãõàü hàraü bhava-jaladhi-pàraü kçta-dhiyàm |
vihantuü bhåbhàraü vidadhad-avatàraü muhur aho
tato vàraü vàraü bhajata ku÷alàrambha-kçtinaþ || iti |

vaü÷ã-vvibhåùita-karàn nava-nãradàbhàt
pãtàmbaràd aruõa-bimba-phalàdharauùñhàt |
pårõendu-sundara-mukhàd aravinda-netràt
kçùõàt paraü kim api tattvam ahaü na jàne || iti |

pramàõato 'pi nirõãyaü 
kçùõa-màhàtmyam adbhutam |
na ÷aknuvanti ye soóhuü
te måóhà nirayaü gatàþ || 

ity uktavadbhiþ kçùõe sarvotkarùa eva vyavasthàpita ity ataþ dvàv imau ity àdi ÷loka-trayasyàsya vyàkhyàyàm asyàm abhyasåyà nàviùkartavyà | namo 'stu kevala-vidbhyaþ ||18||

baladevaþ : atha puruùottama-nàma-nirvacanaü svasya tattvam àha yasmàd iti uttama utkçùñatamaþ | loke pauruùeyàgame lokyate vedàrtho 'nena iti nirukteþ | vede tàvad eùa samprasàdo 'smàc charãràt samutthàya paraü jyotãråpaü sampadya svena råpeõàbhiniùpadyate, sa uttamaþ puruùaþ ity àdau prathitaþ yat paraü jyotiþ samprasàdenopasampannaü sa uttamaþ puruùaþ paramàtmetiy arthaþ | loke ca -

tair vij¤àpita-kàryas tu 
bhagavàn puruùottamaþ |
avatãrõo mahà-yogã
satyavatyàü parà÷aràt || [SkandaP] ity àdau prathitaþ ||18||
 

__________________________________________________________

BhG 15.19

yo màm evam asaümåóho jànàti puruùottamam |
sa sarva-vid bhajati màü sarva-bhàvena bhàrata ||19||

÷rãdharaþ : evambhåte÷varasya j¤àtuþ phalam àha ya iti | evam ukta-prakàreõàsammåóho ni÷cita-matiþ san yo màü puruùottamaü jànàti sa sarva-bhàvena sarva-prakàreõa màm eva bhajati | tata÷ ca sarvavit sarvaj¤o bhavati ||19||

madhusådanaþ :  evaü nàma-nirvacana-j¤àne phalam àha yo màm iti | yo màm ã÷varam evaü yathokta-nàma-nirvacanenàsaümåóho manuùya evàyaü ka÷cit kçùõa iti saümoha-varjito jànàty ayam ã÷vara eveti puruùottamaü pràg vyàkhyàtaü sa màü bhajati sevate sarvavin màü sarvàtmànaü vettãti sa eva sarvaj¤aþ sarva-bhàvena prema-lakùaõena bhakti-yogena he bhàrata | ato yad uktam -

màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate |
sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 14.26] iti tad upapannam |

yathoktaü brahmaõo hi pratiùñhàham iti tad apy upapannataram | 

cid-ànandàkàraü jalada-ruci-sàraü ÷ruti-giràü
vraja-strãõàü hàraü bhava-jaladhi-pàraü kçta-dhiyàm |
vihantuü bhåbhàraü vidadhad-avatàraü muhur aho
tato vàraü vàraü bhajata ku÷alàrambha-kçtinaþ ||19||

vi÷vanàthaþ : nanv etasmiüs tvayà vyavasthàpite 'py arthe vàdino vivadanta eva, tatra vivadantàü te man-màyà-mohitàþ sàdhus tu na muhyatãty àha yo màm iti | asammåóho vàdinàü vàdiar apràpta-saümohaþ | sa eva sarvavid anadhãta-÷àstre 'pi sa sarva-÷àstràrtha-tattva-j¤aþ | tad-anyaþ kilàdhãtàdhyà÷ita-sarva-÷àstre 'pi saümåóhaþ samyaï-mårkha eveti bhàvaþ | tathà ya evaü jànàti sa eva màü sarvato-bhàvena bhajati | tad anye bhajann api na màü bhajatãty arthaþ ||19||

baladevaþ : tàtparya-dyotanàya puruùottamatva-vettuþ phalam àha yo màm iti | evaü mad-ukta-niruktyà na tv a÷va-karõàdivat saüj¤à-màtratvena | yo màü puruùottamaü jànàty asaümåóhaþ | prokte puruùottamatve saü÷aya-÷ånyaþ san, sa ÷loka-trayasyaivàrthaü jànan sarva-vit | nikhilasya vedasya tatraiva tàtparyàt | puruùottamatvaj¤o màü sarva-bhàvena sarva-prakàreõa bhajaty upàste | sarva-vedàrtha-vettari sarva-bhakty-aïgànuùñhàtari ca yo me prasàdaþ sa tasmin bhaved iti me puruùottamatve sandihànas tv adhãta-sarva-vedo 'py aj¤aþ | sarvathà bhajann apy abhakta iti bhàvaþ ||19||


__________________________________________________________

BhG 15.20

iti guhyatamaü ÷àstram idam uktaü mayànagha |
etad buddhvà buddhimàn syàt kçta-kçtya÷ ca bhàrata ||20||

÷rãdharaþ : adhyàyàrtham upasaüharati itãti | ity anena saükùepa-prakàreõa guhyatamam atirahasyaü sampårõaü ÷àstram eva mayoktam | na tu punar viü÷ati-÷lokam adhyàya-màtraü he anagha vyasana-÷ånya | ata etan mad-uktaü ÷àstraü buddhyà buddhimàn samyag j¤ànã syaàt | çta-kçtya÷ ca syàt | yo 'pi ko 'pi he bhàrata tvaü kçta-kçtyo 'sãti kiü vaktavyam iti bhàvaþ ||20||

saüsàra-÷àkhinaü chittvà spaùñaü pa¤cada÷e vibhuþ |
puruùottama-yogàkhye paraü padam upàdi÷at ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
puruùottama-yogo nàma pa¤cada÷o 'dhyàyaþ 
||15||

madhusådanaþ :  idànãm adhyàyàrthaü stuvann upasaüharati itãti | iti anena prakàreõa guhyatamaü rahasyatamaü sampårõaü ÷àstram eva saükùepeõedam asminn adhyàye mayoktaü he 'naghàvyasana | etad buddhvànyo 'pi yaþ ka÷cid buddhimàn àtma-j¤ànavàn syàt kçtaü sarvaü kçtyaü yena na punaþ kçtyàntaraü yasyàsti sa kçtakçtya÷ ca syàt | vi÷iùña-janma-prasåtena bràhmaõena yat kartavyaü tat sarvaü bhagavat-tattve vidite kçtaü bhavet na tv anyathà kartavyaü parisamàpyate kasyacid ity abhipràyaþ | he bhàrata tvaü tu mahàkula-prasåtaþ svayaü ca vyasana-rahita iti kula-guõena
sva-guõena caitad buddhvà kçta-kçtyo bhaviùyasãti kim u vaktavyam ity abhipràyaþ ||20||

vaü÷ã-vibhåùita-karàn nava-nãradàbhàt
pãtàmbaràd aruõa-bimba-phalàdharoùñhàt |
pårõendu-sundara-mukhàd aravinda-netràt
kçùõàt paraü kim api tattvam ahaü na jàne ||1||

sadà sadànanda-pade nimagnaü mano manobhàvam apàkaroti |
gatàgatàyàsam apàsya sadyaþ paràparàtãtam upaiti tattvam ||2||
÷aivàþ saurà÷ ca gàõe÷à vaiùõavàþ ÷akti-påjakàþ |
bhavanti yan-mayàþ sarve so 'ham asmi paraþ ÷ivaþ ||3||
pramàõato 'pi nirõãyaü kçùõa-màhàtmyam adbhutam |
na ÷aknuvanti ye soóhuü te måóhà nirayaü gatàþ ||4||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm puruùottam-yogo nàma ùoóa÷o 'dhyàyaþ 
||15||

vi÷vanàthaþ : adhyàyàrtham upasaüharati itãti | viü÷atyà ÷lokair ebhir atirahasyaü ÷àstram eva sampårõaü mayoktam ||20||

jaóa-caitanya-vargàõàü vivçtaü kurvatà kçtam |
kçùõa eva mahotkarùa ity adhyàyàrtha ãritaþ ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsv ayaü pa¤cada÷aþ saïgataþ saïgataþ satàm ||
||15||

baladevaþ : athaitad apàtreùv aprakà÷yam iti bhàvenàha itãti | ity evaü saükùepa-råpaü puruùottamatva-niråpakam idaü tri÷lokã-÷àstraü tubhyaü parama-bhaktàya mayoktam | he anagha, tvaàpy apàtreùu naitat prakà÷yam iti bhàvaþ | etad buddhvà buddhimàn parokùa-j¤ànã syàt | kçtakçtyo 'parokùa-j¤ànã ceti puruùottamatva-j¤ànam abhyarcyate ||20||

baddhàn muktàc ca yaþ puüso bhinnas tad-bhçt tad-uttamaþ |
sa pumàn harir eveti pràptaü pa¤cada÷àd ataþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye pa¤cada÷o 'dhyàyaþ 
||15||



**********************************************************



Bhagavadgita 16

BhG 16.1

÷rã-bhagavàn uvàca 
abhayaü sattva-saü÷uddhir j¤àna-yoga-vyavasthitiþ |
dànaü dama÷ ca yaj¤a÷ ca svàdhyàyas tapa àrjavam ||1||
ahiüsà satyam akrodhas tyàgaþ ÷àntir apai÷unam |
dayà bhåteùv aloluptvaü màrdavaü hrãr acàpalam ||2||
tejaþ kùamà dhçtiþ ÷aucam adroho nàtimànità |
bhavanti saüpadaü daivãm abhijàtasya bhàrata ||3||

÷rãdharaþ : 
àsurãü sampadaü tyaktvà daivãm evà÷rità naràþ |
mucyanta iti nirõetuü tad-viveko 'tha ùoóa÷e ||

pårvàdhyàyàs tu etad-buddhvà buddhimàn syàt kçta-kçtya÷ ca bhàratety uktam | tatra ka etat tattvaü budhyate | ko và na budhyate | ity apekùàyàü tattva-j¤àne 'dhikàriõo 'nadhikàriõa÷ ca vivekàrthaü ùoóa÷àdhyàyasyàrambhaþ | niråpite hi kàryàrthe 'dhikàri-jij¤àsà bhavati | tad uktaü bhaññaiþ --

bhàro yo yena voóhavyaþ sa pràg àndolità yadà |
tadà kaõóasya voóheti ÷akyaü kartuü niråpaõam || iti |

tatràdhikàri-vi÷eùaõa-bhåtàü daivãü sampadam àha abharam iti tribhiþ | abhayaü bhayàbhàvaþ | sattvasya cittasya saü÷uddhiþ suprasannatà | j¤àna-yoga àtma-j¤ànopàye vyavasthitiþ pariniùñhà | dànaü svabhojyasya annàder yathocitaü saüvibhàgaþ | damo bàhyendriya-saüyamaþ | yaj¤o yathàdhikàraü dar÷a-paurõamàsàdiþ | svàdhyàyo brahma-yaj¤àdiþ | japa-yaj¤o và | tapa uttaràdhyàye vakùyamàõaü ÷àrãràdi | àrjavam avakratà ||1||

kiü càhiüseti | ahiüsà para-pãóàvarjanam | satyaü yathà-dçùñàrtha-bhàùaõam | akrodhas tàóitasyàpi citte kùobhànutpattiþ | tyàga audàryam | ÷ànti÷ cittoparatiþ | pai÷unaü parokùe para-doùa-prakà÷anam | tad-varjanam apai÷unam | bhåteùu dãneùu dayà | alolupatam alolupatvaü lobhàbhàvaþ | avarõa-lopa àrùaþ | màrdavaü mçdutvam akråratà | hrãr akàrya-pravçttau loka-lajjà | acàpalaü vyartha-kriyà-ràhityam ||2||

kiü ca teja iti | tejaþ pràgalbhyam | kùamà paribhavàdiùu utpadyamàneùu krodha-pratibandhaþ | dhçtir duþkhàdibhir avasãdata÷ cittasya sthirãkaraõam | ÷aucaü bàhyàbhyantara-÷uddhiþ | adroho jighàüsà-ràhityam | àtimànità  àtmany atipåjyatvàbhimànaþ | tad-abhàvo nàtimànità | etàny abhayàdãni ùaó-viü÷ati-prakàràõi daivãü sampadam abhijàtasya bhavanti | deva-yogyàü sàttvikãü sampadam abhilakùya tad-àbhimukhyena jàtasya | bhàvi-kalyàõasya puüso bhavantãty arthaþ ||3||

madhusådanaþ : anantàràdhyàye adha÷ ca målàny anusantatàni karmànubandhãni manuùya-loke [Gãtà 15.2] ity atra manuùya-dehe pràg-bhavãya-karmànusàreõa vyajyamànà vàsanàþ saüsàrasyàvàntara-målatvenoktàs tà÷ ca daivyàsurã ràkùasã ceti pràõinàü prakçtayo navame 'dhyàye såcitàþ | tatra veda-bodhita-karmàtma-j¤ànopàyaànuùñhàna-pravçtti-hetuþ sàttvikã ÷ubha-vàsanà daivã prakçtir ity ucyate | evaü vaidika-niùedhàtikrameõa svabhàva-siddha-ràga-dveùànusàri-sarvànartha-hetu-pravçtti-hetu-bhåtà ràjasã tàmasã cà÷ubha-vàsanàsurã ràkùasã ca prakçtir ucyate | tatra ca viùaya-bhoga-pràdhànyena ràga-pràbalyàd àsurãtvaü hiüsà-pràdhànyena dveùa-pràbalyàd
ràkùasãtvam iti vivekaþ | samprati tu ÷àstrànusàreõa tad-vihita-pravçtti-hetu-bhåtà sàttvikã ÷ubha-vàsanà daivã sampat | ÷àstràtikrameõa tan-niùiddha-viùaya-pravçtti-hetu-bhåtà ràjasã tàmasã cà÷ubha-vàsanà ràkùasy àsuryor ekãkaraõenàsurã sampad iti dvairà÷yena÷ubhà÷ubha-vàsanàbhedaü dvayà ha pràjàpatyà devà÷ càsurà÷ ca ity àdi-÷ruti-prasiddhaü ÷ubhànàm àdànàyà÷ubhànàü hànàya ca pratipàdayituü ùoóa÷o 'dhyàya àrabhyate | tatràdau ÷loka-trayenõàdeyàü daivãü sampadam |

÷àstropadiùñe 'rthe sandehaü vinànuùñàna-niùñhatvam ekàkã sarva-parigraha-÷ånyaþ kathaü jãviùyàmãti bhaya-ràhityaü vàbhayam | sattvasyàntaþ-karaõasya ÷uddhir nirmalatà tasyàþ samyaktà bhagavat-tattva-sphårti-yogyatà sattva-saü÷uddhiþ para-va¤cana-màyànçtàdi-parivarjanaü và | parasya vyàjena va÷ãkaraõaü para-va¤canam | hçdaye 'nyathà kçtvà bahir anyathà vyavaharaõaü màyà, anyathàdçùña-kathanam ançtam ity àdi | j¤ànaü ÷àstràd àtma-tattvasyàvagamaþ | cittaikàgratayà tasya svànubhavàråóhatvaü yogaþ | tayor vyàvasthitiþ sarvadà tan-niùñhatà j¤àna-yoga-vyavasthitiþ | yadà
tv abhayaü sarva-bhåtàbhaya-dàna-saïkalpa-pàlanam | etac cànyeùàm api paramahaüsa-dharmàõàm upalakùaõam | sattva-saü÷uddhiþ ÷ravaõàdi-paripàkeõàntaþ-karaõasyàsambhàvanà-viparãta-bhàvanàdi-mala-ràhityam | j¤ànam àtma-sàkùàtkàraþ | yogo mano-nà÷a-vàsanà-kùayànukålaþ puruùa-prayatnas tàbhyàü vi÷iùñà saüsàri-vilakùaõàvasthitir jãvan-muktir j¤àna-yoga-vyavasthitir ity evaü vyàkhyàyate tadà phala-mårtaiva daivã sampad iyaü draùñavyà | bhagavad-bhaktiü vinàntaþ-karaõa-saü÷uddher ayogàt tayà sàpi kathità |

mahàtmànas tu màü pàrtha daivãü prakçtim à÷ritàþ |
bhajanty ananya-manaso j¤àtvà bhåtàdim avyayam ||13||

iti navame daivyàü sampadi bhagavad-bhakter uktatvàc ca | bhagavad-bhakter ati÷reùñhatvàd abhayàdibhiþ saha pàñho na kçta iti draùñavyam |

mahà-bhàgyànàü paramahaüsànàü phala-bhåtàü daivãü sampadam uktvà tato nyånànàü gçhasthàdãnàü sàdhana-bhåtàm àha dànaü sva-svatvàspadànàm annàdãnàü yathà-÷akti ÷àstroktaþ saüvibhàgaþ | damo bàhyendriya-saüyama çtu-kàlàdy-atirikta-kàle maithunàdy-abhàvaþ | ca-kàro 'nuktànàü nivçtti-lakùaõa-dharmàõàü samuccayàrthaþ | yaj¤a÷ ca ÷rauto 'gnihotra-dar÷apaurõamàsàdiþ | smàrto deva-yaj¤aþ pitç-yaj¤o bhåta-yaj¤o manuùya-yaj¤a iti caturvidhaþ | brahma-yaj¤asya svàdhyàya-padena pçthag-ukteþ | ca-kàro 'nuktànàü pravçtti-lakùaõa-dharmàõàü
samuccayàrthaþ | etat trayaü gçhasthasya | svàdhyàyo brahma-yaj¤o 'dçùñàrtham çg-vedàdyadhyayana-råpaþ | yaj¤a-÷abdena pa¤ca-vidha-mahà-yaj¤okti-sambhave 'py asàdhàraõyena bramacàri-dharmatva-kathanàrthaü pçthag-uktiþ | tapas tri-vidhaü ÷àrãràdi saptada÷e vakùyamàõaü vànaprasthasyàsàdhàraõo dharmaþ | evaü caturõàm à÷ramàõàm asàdhàraõàn dharmàn uktvà caturõàü varõànàm asàdhàraõa-dharmàn àha àrjavam avakratvaü ÷raddadhàneùu ÷rotçùu sva-j¤àtàrthàsaügopanam ||1|| 

pràõi-vçtti-cchedo hiüsà tad-ahetutvam ahiüsà | satyam anarthànanubandhi yathàbhåtàrtha-vacanam | parair àkro÷e tàóane và kçte sati pràpto yaþ krodhas tasya tat-kàlam upa÷amanam akrodhaþ | dànasya pràg-uktes tyàgaþ saünyàsaþ | damasya pràg-ukteþ ÷àntir antaþkaraõasyopa÷amaþ | parasmai parokùe para-doùa-prakà÷anaü pai÷unam, tad-abhàvo 'pai÷unam | dayà bhåteùu duþkhiteùv anukampà | aloluptvam alolupatvam indriyàõàü viùaya-saünidhàne 'py avikriyatvam | màrdavaü akråratvam vçthàpårvapakùàdi-kàriùv api ÷iùyàdiùv apriya-bhàùaõàdi-vyatirekeõa
yodhayitçtvam | hrãr akàrya-pravçtty-àrambhe tat-pratibandhikà loka-lajjà | acàpalam prayojanaü vinàpi vàk-pàõy-àdi-vyàpàrayitçtvaü càpalaü tad-abhàvaþ | àrjavàdayo 'càpalàntà bràhmaõasyàsàdharaõà dharmàþ ||2|| 

tejaþ pràgalbhyaü strã-bàlakàdibhir måóhair anabhibhàvyatvam | kùamà saty api sàmarthye paribhava-hetuü prati krodhasyànutpattiþ | dhçtir dehendriyeùv avasàdaü pràpteùv api tad-uttambhakaþ prayana-vi÷eùaþ | yenottambhitàni karaõàni ÷arãraü ca nàvasãdanti | etat trayaü kùatriyasyàsàdhàraõam | ÷aucam àbhyantaram artha-prayogàdau màyànçtàdi-ràhityaü na tu mçjjalàdi-janitam bàhyam atra gràhyaü tasya ÷arãra-÷uddhi-råpatayà bàhyatvenàntaþkaraõa-vàsanàtvàbhàvàt | tad-vàsanànàm eva sàttvikàdi-bheda-bhinnànàü daivy-àsuryàdi-sampad-råpatvenàtra pratipipàdàyiùitatvàt | svàdhyàyàdivat kenacid råpeõa vàsanà-råpatve tad apy àdeyam
eva | drohaþ para-jighàüsayà ÷astra-grahaõàdi tad-abhàvo 'drohaþ | etad dvayaü vai÷yasyàsàdhàraõam | asty arthaü mànitàtmani påjyatvàti÷aya-bhàvanàtimiànità | tad-abhàvo nàtimànità påjyeùu namratà | ayaü ÷ådrasyàsàdhàraõo dharmaþ | tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena [BAU 4.4.22] ity àdi ÷rutyà vividiùaupayikatayà viniyuktà asàdhàraõàþ sàdhàraõà÷ ca varõà÷rama-dharmà ihopalakùyante | ete dharmà bhavanti niùpadyante daivãü ÷uddha-sattva-mayãü sampadaü vàsanà-santatiü ÷arãràrambha-kàle puõya-karmabhir abhivyaktàm abhilakùya jàtasya puruùasya taü
vidyà-karmaõã samanvàrabhete pårva-praj¤à ca [BAU 4.4.2], puõyaþ puõyena karmaõà bhavati pàpaþ pàpena [BAU 4.4.5] ity àdi ÷rutibhyaþ | he bhàrateti sambhodayn ÷uddha-vaü÷odbhavatvena påtatvàt tvam etàdç÷a-dharma-yogyo 'sãti såcayati ||3||

vi÷vanàthaþ :

ùoóa÷e sampadaü daivãm àsurãm apy avarõayat |
sargaü ca dvividhaü daivam àsuraü prabhur akùayàt ||

anantaràdhyàye årdhva-målam adhaþ-÷àkham ity àdinà varõitasya saüsàrà÷vattha-vçkùasya phalàni na varõitànãty anusmçtyàsminn adhyàye tasya dvividhàni mokacàni bandhakàni ca phalàni varõayiùyan prathamü mokaàny àha abhayam iti tribhiþ | tyakta-putra-kalatràdika ekàkã nirjane vane kathaü jãviùyàmãti bhaya-ràhityam abhayam | sattva-saü÷uddhi÷ citta-prasàdaþ | j¤àna-yoge j¤ànopàye 'mànitvàdau vyavasthitiþ pariniùñhà | dànaü svabhojyànnàder yathocitaü saüvibhàgaþ | damo bàhyendriya-saüyamaþ | yaj¤o deva-påjà | svàdhyàyo veda-pàñhþ | àdãni spaùñàni | tyàgaþ putra-kalatràdiùu yamatà-tyàgaþ
| aloluptvaü lobhàbhàvaþ | etàni ùaó-viü÷atir abhayàdãni daivãü sàttvikãü samapdam abhilakùya jàtasya sàttvikyàþ sampadaþ pràpt-vya¤jake kùaõe janma labdhavataþ puüso bhavanti ||1-3||

baladevaþ :

daivãü tathàsurãü kçùõaþ sampadaü ùoóa÷e 'bravãt |
pàdeyatva-heyatve bodhayan kramatas tayoþ ||

pårvatra a÷vattha-målàny anusantatàni ity àdinà pràcãna-karma-nimittàþ ÷ubhà÷ubha-vàsanàþ saüsàra-taror avàntara-målatvenoktàþ | età eva navame daivy àsurã ràkùasã cetei pràõinàü prakçtayo nigaditàþ | tatra vaidikàrthànuùñhàn ahetuþ sàttvikã ÷ubha-vàsanà mokùopàyoginã daivã prakçtiþ | saiveha daivã sampat taror upàdeyaü phalam | svàbhàvika-ràga-dveùànusàriõã sarvànartha-hetå ràjasã tàmasã cà÷ubha-vàsanà àsurã ràkùasã ca prakçti-niraya-nipàtopayoginã sà | sà càsura-sampattayor heyaü phalam ity etad bodhayituü ùoóa÷asyàrambhaþ |

atra daivãü sampadaü bhagavàn uvàca abhayam ity àdinà trikeõa | caturõàm à÷ramàõàü varõànàü ca dharmàþ kramàd iha kathyante | sannyàsinàü tàvad àha abhayaü nirudyamaþ katham ekàkã jiviùyàmãti bhaya-÷ånyatvam | sattva-saü÷uddhiþ svà÷rama-dharmànuùñhànena mano-nairmalyam | j¤àna-yoge ÷ravaõàdau j¤ànopàye | vyavasthitiþ pariniùñheti trayam ||

atha brahmacàriõàm àha svàdhyàyo brahma-yaj¤aþ ÷aktimato bhagavataþ prati-pàdako 'yam apauruùeyo 'kùara-rà÷ir ity anusandhàya vedàbhyàsa-niùñhatety ekam |

atha vànaprasthànàm àha tapa iti | tac ca ÷arãràdi-tribhedam ity aùñàda÷e vakùyamàõaü bodhyam ity ekam | 

atha varõeùu vipràõàm àha àrjavaü sàralyam | tac ca ÷raddhàlu-÷rotçùu sva-j¤àtàrthàgopanaü j¤eyam | ahiüsà pràõi-jãvikànucchedakatà | satyam anrthàn anubhandi-yathàdçùñàrtha-viùayaü vàkyam | akrodho durjana-kçte sva-tiraskàre 'bhyuditasya kopasya nirodhaþ | tyàgo durukter api tatràprakà÷aþ | ÷àntir manasaþ saüyamaþ | apai÷unaü parokùe parànartha-kàri-vàkyàprakà÷anam | bhåteùu dayà tad-duþkhàsahiùõutà | aloluptvaü nirlobhatà | pa-lopa÷ chàndasaþ | màrdavaü komalatvam sat-pàtra-saïga-vicchedàsahanam | hrãr vikarmaõi lajjà | acàpalaü vyartha-kriyà-viraha iti dvàda÷a |

atha kùatriyàõàm àha tejas tuccha-janànabhibhàvyatvam | kùamà saty api sàmarthey svàsamànaü paribhàvakaü prati kopànudayaþ | dhçtiþ ÷arãrendriyeùv api tad-uttambhakaþ prayatno yena teùàü nàvasàdaþ syàd iti trayam | 

atha vai÷yànàm àha ÷aucaü vyàpàre vàõijye màyànñràdi-ràhityam | adrohaþ para-jighàüsayà khaógàdya-grahaõam iti dvayam | 

atha ÷ådrànàm àha nàtimànità àtmani påjyatva-bhàvanà-÷ånyatà vipràdiùu triùu namratety ekam iti ùaó-viü÷atiþ |

ete tatra tatra pradhàna-bhåtà bodhyà anuktànàm apy upalakùaõàrthàþ | dehàrambha-kàlonmukhaiþ sukçtair vyaktàü daivãü ÷ubha-vàsanàm abhilakùãkçtya jàtasya puruùasya bhavanti udayante --puõyaþ puõye karmaõà bhavati pàpaþ pàpena iti ÷ruteþ | devàh khalu pare÷ànu-vçtti-÷ãlàs teùàm iyaü sampad anayà tat-pràpaka-j¤àna-bhakti-sambhavàt saüsàra-taror upàdeyaü phalam etat ||1-3||

__________________________________________________________

BhG 16.4

dambho darpo 'timàna÷ ca krodhaþ pàruùyam eva ca |
aj¤ànaü càbhijàtasya pàrtha saüpadam àsurãm ||4||

÷rãdharaþ : àsurãü sampadam àha dambha iti | dambho dharma-dhvajitvam | darpo dhana-vidyàdi-nimitta÷ cittasyotsekaþ | abhimànaþ pårvoktaþ | krodha÷ ca | pàruùyam eva ca paruùa-vacanam | yathà kàõaü cakùuùmàn viråpaü råpavàn hãnàbhijanam uttamàbhijana ity àdi | aj¤ànaü ca aviveka-j¤ànaü mithyà-pratyayaþ kartavyàkartavyàdi-viùayaþ | abhijàtasya pàrtha kim abhijàtasyeti | àha àsurànàü sampad àsurã | tàm abhijàtasyety arthaþ ||4||

madhusådanaþ : àdeyatvena daivãü sampadam uktvedànãü heyatvenàsurãü saüpadam ekena ÷lokena saükùipyàha dambha iti | dambho dàarmikatayàtmanaþ khyàpanaü tad eva dharma-dhvajitvam | darpo dhana-svajanàdi-nimitto mahad-avadhãraõà-hetur garva-vi÷eùaþ | atimàna àtmany atyanta-påjyatvàti÷ayàdhyàropaþ | devà÷ ca và asurà÷ cobhaye pràjàpatyàþ paspçdhire tato 'surà atimànenaiva kasmin nu vayaü juhuyàmeti sveùv evàsyeùu juhvata÷ cerus te 'timànenaiva paràvabhåvus tasmàn nàtimanyeta paràbhavasya hy etan-mukhaü yad atimànaþ iti ÷atapatha-÷ruty-uktaþ | krodha÷ ca sva-paràpakàra-vçtti-hetur abhijvalanàtmako
'ntaþkaraõa-vçtti-vi÷eùaþ | pàruùyam pratyakùa-råkùa-vadana-÷ãlatvam | ca-kàro 'nuktànàü bhàva-bhåtànàü càpalàdi-doùàõàü samuccayàrthaþ | aj¤ànaü kartavyàkartavyàdi-viùaya-vivekàbhàvaþ | ca-÷abdo 'nuktànàm abhàva-bhåtànàm adhçty-àdi-doùàõàü samuccayàrthaþ | àsurãm asura-ramaõa-hetu-bhåtàü rajas-tamo-mayãü sampadam a÷ubha-vàsanà-santatiü ÷arãràrambha-kàle pàpa-karmabhir abhivyaktàm abhilakùya jàtasya kupuruùasya dambhàdyà aj¤ànàntà doùà eva bhavanti na tv abhayàdyà guõà ity arthaþ | he pàrtheti sambodhayan vi÷uddha-màtçkatvena tad-ayogyatvaü
såcayati ||4|| 

vi÷vanàthaþ : bandhakàni phalàny àha dambhaþ svasyàdharmikatve 'pi dhàrmikatva-prakhyàpanam | darpo dhana-vidyàdi-hetuko garvo 'bhimàno 'nya-kçta-sammànanàkàïkùitatvaü kalatra-putràdiùv àsaktir và | krodhaþ prasiddhaþ | pàruùyaü niùñhuratà | aj¤ànam avivekaþ | àsurãm ity upalakùaõaü ràkùasãm api sampadam abhijàtasya ràjasyàstàmasasya÷ ca sampadaþ pràpti-såcaka-kùaõe janma labdhavataþ puüsa etàni dambhàdãni bhavantãty arthaþ ||4||

baladevaþ : atha naraka-hetum àsurãü sampadam àha dambha ity ekena | dambho dhàrmikatva-khyàtaye dharmànuùñhànam | darpo vidyàbhijana-janyo garvaþ | svasminn abhyarcatva-buddhiþ | krodhaþ prasiddhaþ | pàruùyam pratyakùaü rukùa-bhàùitam | ca-kàra÷ càpalàdeþ samuccàyakaþ | aj¤ànaü kàryàkàrya-viveka-dhã-÷ånyatvam | cakàro 'dhçtyàdeþ samuccàyakaþ | ete dehàrambha-kàlonmukhair duùkçtair vyaktàm àsurãm a÷ubha-vàsanàm abhilakùya jàtasya puruùasya bhavanti | pàpaþ pàpena iti ÷rutiþ ||4||

__________________________________________________________

BhG 16.5

daivã saüpad vimokùàya nibandhàyàsurã matà |
mà ÷ucaþ saüpadaü daivãm abhijàto 'si pàõóava ||5||

÷rãdharaþ : etayoþ sampadoþ kàryaü dar÷ayann àha daivãti | daivã và sampat tayà yukto mayopadiùñe tattva-j¤àne 'dhikàrã | àsuryà sampadà yuktas tu nityaü saüsàrãty arthaþ | etac chrutvà kim aham atràdhikàrã na veti sandeh-vvyàkula-cittam arjunam à÷vàsayati he pàõóava mà ÷ucaþ ÷okaü mà kàrùãþ | yatas tvaü daivãü sampad abhijàto 'si ||5||

madhusådanaþ : anayoþ sampadoþ phala-vibhàgo 'bhidhãyate daivãti | yasya varõasya yasyà÷ramasya ca yà vihità sàttvikã phalàbhisandhi-rahità kriyà sà tasya daivã sampat sà sattva-÷uddhi-bhagavad-bhakti-j¤àna-yoga-sthiti-paryantà satã saüsàra-bandhanàd vimokùàya kaivalyàya bhavati | ataþ saivopàdeyà ÷reyo 'rthibhiþ | yà tu yasya ÷àstra-niùiddhà phalàbhisandhi-pårvà sàhaïkàrà ca ràjasã tàmasã kriyà tasya sà sarvàpy àsurã sampat | ato ràkùasã api tad-antar-bhåtaiva | sà nibandhàya niyatàya saüsàra-bandhàya matà saümatà ÷àstràõàü tad-anusàriõàü ca | ataþ sà heyaiva ÷reyo 'rthibhir ity arthaþ | tatraivaü saty ahaü kayà sampadà yukta iti sandihànam arjunam à÷vàsayati
bhagavàn | mà ÷ucaþ | aham àsuryàü sampadà yukta iti ÷aïkayà ÷okam anutàpaü mà kàrùãþ | daivãü sampadam abhilakùya jàto 'si pràg-arjita-kalyàõo bhàvi-kalyàõa÷ ca tvam asi he pàõóava pàõóu-putreùv anyeùv api daivã sampat prasiddhà kiü punas tvayãti bhàvaþ ||5||

vi÷vanàthaþ : etayoþ sampadoþ kàryaü dar÷ayati daivãti | hanta hanta ÷ar-prahàrair bandhån jighaüsoþ pàruùya-krodhàdi-mato mamaiveyam àsurã-sampat saüsàra-bandha-pràpikà dç÷yata iti khidyantam arjunam à÷vàsayati mà ÷ucaþ iti | pàõóaveti tava kùatriya-kulotpannasya saïgràme pàruùya-krodhàdyà dharma-÷àstre vihità eva | tad-anyatraiva te hiüsàdyà àsurã sampad iti bhàvaþ ||5||

baladevaþ : etayoþ sampadoþ phala-bhedam àha daivãty ardhakena sphuñam | bàõa-vçùñyà påjyà droõàdãn jighaüsoþ krodha- pàruùyavato mameyam àsurã sampat narakaü janayed iti ÷ocayantaü pàrtham àlakùàha mà ÷uca iti | he pàõóaveti kùatriyasya te yuddhe bàõa-nikùepa-pàruùyàdikaü vihitatvàt diavy eva sampat tato 'nyatra tv àsurãti mà ÷ucaþ ÷okaü mà kuru || 5||

__________________________________________________________

BhG 16.6

dvau bhåta-sargau loke 'smin daiva àsura eva ca |
daivo vistara÷aþ prokta àsuraü pàrtha me ÷çõu ||6||

÷rãdharaþ : àsurã sampat sarvàtmanà varjayitavyety etad artham àsurãü sampadaü prapa¤cayitum àha dvàv iti | dvau dvi-prakàrau bhåtànàü sargau me sad-vacanàt ÷çõu | àsura ràkùasa-prakçtyor ekã-karaõena dvàv ity uktam | ato ràkùasãm àsurãü caiva prakçtiü mohinãü ÷rità ity àdinà navàdhyàyokta-prakçti-traividhyenàvirodhaþ | spaùñam anyat ||6||

madhusådanaþ : nanu bhavatu ràkùasã prakçtir àsuryàm antar-bhåtà ÷àstra-niùiddha-kriyonmukhatvena sàmànyàt kàmopabhoga-pràdhànya-pràõi-hiüsà-pràdhànyàbhyàü kvacid bhedena vyapade÷opapatteþ, mànuùã tu prakçtis tçtãyà pçthag asti trayàþ pràjàpatyàþ prajàpatau pitari brahmacaryam åùur devà manuùyà asuràþ [BAU 5.2.1] iti ÷ruteþ | ataþ sàpi heya-koñàv upàdeya-koñau và vaktavyety atràha dvàv iti |

asmin loke sarvasminn api saüsàra-màrge dvau dvi-prakàràv eva bhåta-sargau manuùya-sargau bhavataþ | kau tau daiva àsura÷ ca, na tu ràkùaso mànuùo vàdhikaþ sargo 'stãty arthaþ | yo yadà manuùyaþ ÷àstra-saüskàra-pràbalyena svabhàva-siddhau ràga-dveùàv abhibhåya dharma-paràyaõo bhavati sa tadà devaþ | yadà tu svabhàva-siddha-ràga-dveùa-pràbalyena ÷àstra-saüskàram abhibhåyàdharma-paràyaõo bhavati sa tadàsura iti dvaividhyopapatteþ | na hi dharmàdharmàbhyàü tçtãyà koñir asti | tathà ca ÷råyate -- dvayà ha pràjàpatyà devà÷ càsurà÷ ca | tataþ kànãyasà eva devà jyàyasà asuràs ta eùu lokeùv aspardhanta | te ha devà åcur hantàsuràn
yaj¤a udgãthenàtyayàm eti [BAU 1.3.1] iti | dama-dàna-dayà-vidhi-pare tu vàkye trayàþ pràjàpatyà ity àdau dama-dàna-dayà-rahità manuùyà asurà eva santaþ kenacit sàdharmyeõa devà manuùyà asurà ity upacaryanta iti nàdhikyàvakà÷aþ | ekenaiva da ity akùareõa prajàpatinà dama-rahitàn manuùyàn prati damopade÷aþ kçtaþ | dàna-rahitàn prati dànopade÷aþ, dayà-rahitàn prati dayopade÷aþ, na tu vijàtãyà eva devàsura-manuùyà iha vivakùità mauùyàdhikàratvàc chàstrasya | tathà cànta upasaüharati -- tad etad evaiùà daivã vàg anuvadati stanayitnur da da da iti dàmyata datta dayadhvamiti | tad etat trayaü ÷ikùed damaü dànaü
dayàm [BAU 5.2.3] iti | tasmàd ràkùasã mànuùã ca prakçtir àsuryàm evàntarbhavatãti yuktam uktaü dvau bhåta-sargàv iti |

tatra daivo bhåta-sargo mayà tvàü prati visatara÷o vistara-prakàraiþ proktaþ sthita-praj¤a-lakùaõe dvitãye bhakta-lakùaõe dvàda÷e j¤àna-lakùaõe trayoda÷e guõàtãta-lakùaõe caturda÷a iha càbhayam ity àdinà | idànãm àsuraü bhåta-sargaü me mad-vacanair vistara÷aþ pratipàdyamànaü tvaü ÷çõu hànàrtham avadhàraya samyaktayà j¤àtasya hi parivarjanaü ÷akyate kartum iti | he pàrtheti sambandha-såcanenànupekùaõãyatàü dar÷ayati ||6||

vi÷vanàthaþ : tad api viùaõõam arjunaü praty àsurãü sampadaü prapa¤cayitum àha dvàv iti | vistara÷aþ prokta ity abhayaþ sattva-saü÷uddhir ity àdi ||6||

baladevaþ : tathàpy anivçtta-÷okaü tam àlakùya àsurãü sampadaü prapa¤cayati dvàv iti | asmin karmàdhikàriõi manuùya-loke dvivdhau bhåta-sargau manuùya-sçùñã bhavataþ | yadàyaü manuùya-loke ÷àstràt svàbhàvikau ràga-dveùau vinirdhåya ÷àstrãyàrthànuùñhàyã tadà daivaþ | yadà ÷àstram utsçjya svàbhàvika-ràga-dveùàdhãno '÷àstrãyàn dharmàn àcarati, tadà tv àsuraþ | na hi dharmàdharmàbhyàm anyà koñi-sçtãyàsti | ÷ruti÷ caivam àha - dvayà ha pràjapatyà devà÷ càsurà÷ ca ity [BAU 1.3.1] àdinà | tatra daivo vistara÷aþ proktaþ abhayam ity àdinà | athàsuraü ÷çõu vistara÷o vakùyàmi ||6||

__________________________________________________________

BhG 16.7

pravçttiü ca nivçttiü ca janà na vidur àsuràþ |
na ÷aucaü nàpi càcàro na satyaü teùu vidyate ||7||

÷rãdharaþ : àsurãü vistara÷o niråpayati pravçttiü cety àdi-dvàda÷abhiþ | dharme pravçttim adharmàn nivçttiü càsura-svabhàvà janà na jànanti | ataþ ÷aucam àcàraþ satyaü ca teùu nàsty eva ||7||

madhusådanaþ : varjanãyàm àsurãü sampadaü pràõi-vi÷eùaõatayà tàn aham ity ataþ pràktanair dvàda÷abhiþ ÷lokair vivçõoti pravçttim iti | pravçttiü pravçtti-viùayaü dharmaü ca-kàràt tat-pratipàdakaü niùedha-vàkyaü càsura-svabhàvà janà na jànanti | atas teùu na ÷aucaü dvividhaü nàpy àcàro manv-àdibhir uktaþ | na satyaü ca priya-hita-yathàrtha-bhàùaõaü vidyate | ÷auca-satyayor àcàràntarbhàve 'pi bràhmaõa-parivràjaka-nyàyena pçthag-upàdànam | a÷aucà anàcàrà ançta-vàdino hy àsurà màyàvinaþ prasiddhàþ ||7|| 

vi÷vanàthaþ : dharme pravçttim adharmàn nivçttim ||7||

baladevaþ : àsuraü sargam àha pravçttiü ceti dvàda÷abhiþ | àsurà janà dharme pravçttim adharmàn nivçttim ca na jànanti | ca-kàràbhyàü tayoþ pratipàdake vidhi-niùedha-vàkye ca na jànanti | vedeùv àsthàbhàvàd ity uktam | teùu ÷aucaü bàhyàbhyantaraü tat-pravçtty-upayogi na vidyate | nàpy àcàro manvàdibhir uktaþ | na ca satyaü pràõihitànubandhi yathà-dçùñàrtha-viùaya-vàkyam iti gçdhra-gomàyuvat teùàm upade÷àdi ||7||

__________________________________________________________

BhG 16.8

asatyam apratiùñhaü te jagad àhur anã÷varam |
aparaspara-saübhåtaü kim anyat kàma-haitukam ||8||

÷rãdharaþ : nanu vedoktayor dharmàdharmayoþ pravçttiü nivçttiü ca kathaü na viduþ | kuto và dharmàdharmayor anaïgãkàre jagataþ sukha-duþkhàdi-vyavasthà syàt | kathaü và ÷aucàcàràdi-viùayàn ã÷varàj¤àn ativarteran | ã÷varànaïgãkàre ca kuto jagad-utpattiþ syàt | ata àha asatyam iti | nàsti satyaü veda-puràõàdi-pramàõaü yasmin tàdç÷aü jagad àhuþ | vedàdãnàü pràmàõyaü na manyanta ity arthaþ | tad uktaü trayo vedasya kartàro bhaõóa-dhårta-ni÷àcarà ity àdi || ataeva nàsti dharmàdharma-råpà pratiùñhà vyavasthà-hetur yasya tat | svàbhàvikaü jagad-vaicitryam àhur ity arthaþ | ataeva nàsti
ã÷varaþ kartà vyavasthàpaka÷ ca yasya tàdç÷aü jagad àhuþ | tarhi kuto 'sya jagata utpattiü vadantãti | ata àha aparaspara-sambhåtam iti | apara÷ cety aparasparam | aparasparato 'nonyataþ strã-puruùayor mithunàt sambhåtaü jagat | kim anyat | kàraõam asya nàsti anyat ki¤cit | kintu kàma-haitukam eva | strã-puruùayor ubhayoþ kàma eva pravàha-råpeõa hetur asyety àhur ity arthaþ ||8||

madhusådanaþ : nanu dharmàdharmayoþ pravçtti-nivçtti-viùayayoþ pratipàdakaü vedàkhyaü pramàõam asti nirdoùaü bhagavad-àj¤à-råpaü sarva-loka-prasiddhaü tad-upajãvãni ca smçti-puràõetihàsàdãni santi, tat kathaü pravçtti-nivçtti-tat-pramàõàdy aj¤ànam | j¤àne vàj¤ollaïghinàü ÷àsitari bhagavati sati kathaü tad-ananuùñhànena ÷aucàcàràdi-rahitatvaü duùñànàü ÷àsitur bhagavato 'pi loka-veda-prasiddhatvàd ata àha asatyam iti | satyam abàdhita-tàtparya-viùayaü tattvàvedakaü vedàkhyaü pramàõaü tad-upajãvi puràõàdi ca nàsti yatra tad asatyaü veda-svaråpasya pratyakùa-siddhatve
'pi tat-pràmàõyànabhyupagamàd vi÷iùñàbhàvaþ | ata eva nàsti dharmàdharma-råpà pratiùñhità vyavasthà-hetur yasya tad apratiùñham | tathà nàsti ÷ubhà÷ubhayoþ karmaõoþ phala-dàne÷varo niyantà yasya tad anã÷varaü ta àsurà jagad àhuþ | balavat pàpa-pratibandhàd vedasya pràmàõyaü te na manyante | tata÷ ca tad bodhitayor dharmàdharmayor ã÷varasya cànaïgãkàràd yatheùñàcaraõena te puruùàrtha-bhraùñà ity arthaþ |

÷àstraika-samadhigamya-dharmàdharma-sahàyena prakçty-adhiùñhàtrà parame÷vareõa rahitaü jagad iùyate cet kàraõàbhàvàt kathaü tad utpattir ity à÷aïkyàha aparaspara-saübhåtaü kàma-prayuktayoþ strã-puruùayor anyonya-saüyogàt saübhåtam jagat kàma-haitukaü kàma-hetukam eva kàma-haitukaü kàmàtiriktaa-kàraõa-÷ånyam |

nanu dharmàdy apy asti kàraõam ? nety àha kim anyat, anyad adçùñaü kàraõaü kim asti ? nàsty evety arthaþ | adçùñàïgãkàre 'pi kvacid gatvà svabhàve paryavasànàt svàbhàvikam eva jagad-vaicitryam astu dçùñe sambhavaty adçùña-kalpanànavakà÷àt | ataþ kàma eva pràõinàü kàraõaü nànyad adçùñe÷varàdãty àhur iti lokàyatika-dçùñir iyam ||8||

vi÷vanàthaþ : asuràõàü matam àha asatyaü mithyà-bhåtaü bhramopalabdham eva jagat te vadnait | apratiùñhaü pratiùñhà÷rayas tad-rahitam | na hi kha-puùpasya ki¤cid adhiùñhànam astãti bhàvaþ | anã÷varaü mithyàbhåtatvàd eva ã÷vara-kartçkam etan na bhavati | svedajàdãnàm akasmàd eva jàtatvàt aparaspara-sambhåtam | anyat kiü vaktavyam |  kàma-haitukam kàmo vàdinàm icchaiva hetur yasya tat | mithyàbhåtatvàd eva ye yathà kalpayituü ÷aknuvanti tathiavaitad iti | 

kecit punar evaü vyàcakùate asatyaü nàsti satyaü veda-puràõàdikaü pramàõaü yatra tat | tad uktaü trayo vedasya kartàro bhaõóa-dhårta-ni÷àcarà ity àdi | apratiùñhaü nàsti dharmàdharma-råpà pratiùñhà vyavasthà yatra tat | dharmàdharmàv api bhramopalabdhàv iti bhàvaþ | anã÷varam ã÷varo 'pi bhrameõopalabhyata iti bhàvaþ | 

nanu strã-puüsayoþ paraspara-prayatna-vi÷eùàd jagad etad utpannaü dç÷yata ity api bhrama eva kulàlasya ghañotpàdane j¤ànam iva màtàpitros tàdç÷a-bàlotpàdane kila nàsti j¤ànm iti bhàvaþ | kim anyat kim anyat vaktavyam iti bhàvaþ | tasmàd idaü jagat kàma-hetukaü kàmena svecchayaiva hetukà hetu-kalpakà yatra tat | yukti-balena ye yat paramàõu-màye÷varàdikaü jalpayituü ÷aknuvanti te tad eva tasya hetuü vadantãty arthaþ ||8||

baladevaþ : teùàü siddhàntàn dar÷ayati tatraika-jãva-vàdinàm àha asatyam iti | idaü jagad asatyaü ÷ukti-rajatàdivad bhrànti-vijçmbhitam | apratiùñhaü kha-puùpavan nirà÷rayam | nàsty eve÷varo janmàdi-hetur yasya tat | so 'pi tadvad bhrànti-racita eva | pàramàrthike tasmin sthite tan nirmita-jagat tadvad dçùña-naùña-pràyaü na syàt | tasmàd asatyaü jagat ta eva manyante | ekaiva nirvi÷eùo sarva-pramàõàvedyà cid-bhramàd eko jãvas tato 'nyaj jaóa-jãve÷varàtmakaü tad-aj¤ànàt pratibhàùate | à-svaråpa-sàkùàt-kàràd avisaüvàdi svàpnikam iva hasty-a÷va-rathàdikam à-jàgaràt | sati ca svaråpa-sàkùàtkàre tad-aj¤àna-kalpitaü taj-jãvatvena  saha nivarteta
svàpnika-rathà÷àdãva suùuptàv iti | 

atha svabhàva-vàdinàü bauddhànàm àha aparaspara-sambhåtam iti strã-puruùa-sambhoga-janyaü jagan na bhavati ghañotpàdane kulàlasyeva bàlotpàdane pitràder j¤ànàbhàvàt saty apy asakçt sambhoge santànàn utpatte÷ ca svedajàdãnàm akasmàd utpatte÷ ca | tasmàt svabhàvàd evedaü bhavatãti | 

atha lokàyatikànàm àha kàma-hetukam iti | kim anyad vàcym | strã-puruùayoþ kàma eva pravàhàtmanà hetur asyeti svàrthe ñha¤ | athavà jainànàm àha kàmaþ svecchayaiva hetur asyeti | yukti-balena yo yat kalpayituü ÷aknuyàt sa tad eva tasya hetuü vadatãty arthaþ ||8||


etàü dçùñim avaùñabhya naùñàtmàno 'lpa-buddhayaþ |
prabhavanty ugra-karmàõaþ kùayàya jagato 'hitàþ ||9||

÷rãdharaþ : kiü ca etàm iti | etàü lokàyatikànàü dçùñiü dar÷anam à÷ritya naùñàtmano malãmasa-cittàþ santo 'lpa-buddhayo duùñàrtha-màtra-matayaþ | ateva ugraü hiüsraü karma yeùàü te ahità vairiõo bhåtvà jagataþ kùayàya prabhavanti udbhavantãty arthaþ ||9||

madhusådanaþ : iyaü dçùñiþ ÷àstrãya-dçùñivad iùñaivety à÷aïkyàha etàm iti | etàü pràg-uktàü lokàyatika-dçùñim avaùñabhyàlambya naùñatmàno bhraùña-para-loka-sàdhanà alpa-buddhayo dçùña-màtrodde÷a-pravçtta-mataya ugra-karmàõo hiüsà ahitàþ ÷atravo jagataþ pràõi-jàtasya kùayàya vyàghra-sarpàdi-råpeõa prabhavanti utpadyante | tasmàd iyaü dçùñir atyantàdho-gati-hetutayà sarvàtmanà ÷reyo 'rthibhir avaheyaivety arthaþ ||9|| 

vi÷vanàthaþ : evaü vàdino 'suràþ kecin naùñàtmànaþ kecid alpaj¤ànàþ kecid ugra-karmàõaþ svacchandàcàrà mahà-nàrakino bhavantãty àha | etàm ity ekàda÷abhiþ | avaùñabhya àlambya ||9||

baladevaþ : sva-sva-mata-nirõàyakàni dar÷anàni ca taiþ kçtàni yàny àsthàya jagad-vina÷yatãty àha etàm iti jàtyaika-vacanam | etàni dar÷anàny avaùñabhyàlambyàlpa-buddhayo naùñàtmàno 'dçùña-dehàdi-viviktàtma-tattvà ugra-karmàõo hiüsà-pai÷unya-pàruùyàdi-karma-niùñhà jagato 'hitàþ ÷atrava÷ ca santasya kùayàya prabhavanti parmàrthàj jagad-bhraü÷ayantãty arthaþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 16.10

kàmam à÷ritya duùpåraü dambha-màna-madànvitàþ |
mohàd gçhãtvàsad-gràhàn pravartante '÷uci-vratàþ ||10||

÷rãdharaþ : api ca kàmam à÷rityeti | duùpåraü purayitum a÷akyaü kàmam à÷ritya dambhàdibhir yuktàþ santaþ kùudra-devatàràdhanàdau pravartante | katham | asad-gràhàn gçhãtvà anena mantreõaitàü devatàm àràdhya mahà-nidhãn sàdhayiùyàma ity àdãn duràgrahàn moha-màtreõa svãkçtya pravartante | a÷uci-vratàþ a÷ucãni madya-màüsàdi-viùayãõi vratàni yeùàü te ||10||

madhusådanaþ :  te ca yadà kenacit karmaõà manuùya-yonim àpadyante, tadà kàmaü tat tad dçùña-viùayàbhilàùaü duùpåraü pårayitum a÷akyaü dambhenàdhàrmikatve 'pi dhàrmikatva-khyàpanena mànenàpåjyatve 'pi påjyatva-khyàpanena madenotkarùa-rahitatve 'py utkarùa-vi÷eùàdhyàropeõa mahad-avadhãraõà-hetunànvità asad-gràhàn a÷ubha-ni÷cayàn anena mantreõemàü devatàm àràdhya kàminãnàm àkarùaõaü kariùyàmaþ, anena mantreõemàü devatàm àràdhya mahànidhãn sàdhayiùyàma ity àdi-duràgraha-råpàn mohàd avivekàd gçhãtvà na tu ÷àstràt, a÷uci-vratàþ pravartante yatra kutràpy avaidike dçùña-phale
kùudra-devatàràdhanàdàv iti ÷eùaþ | etàdç÷àþ patanti narake '÷ucàv ity agrimeõànvayaþ ||10||

vi÷vanàthaþ : asad-gràhàn pravartante kumate eva pravçttà bhavanti | a÷ucãni ÷aucàcàra-varjitàni vratàni yeùàü te ||10||

baladevaþ : atha teùàü durvçttatàü duràcàratàü càha kàmam iti | duùpåraü kàmaü viùaya-tçùõàm à÷ritya mohàn na tu ÷àstràd asad-gràhàn gçhãtvà÷uci-vratàþ santaþ pravartante | asad-gràhàn duùña-nakravad àtma-vinà÷akàn kalpita-devatà-tan-mantra-tad-àràdhana-nimittaka-kàminã-pàrthiva-nidhy-àkarùaõa-råpàn duràgrahàn ity arthaþ | a÷ucãni ÷ma÷àna-niùevaõa-madya-màüsa-viùayàõi vratàni yeùàü te | dambhenàdhariùñhatve 'pi dharmiùñhatva-khyàpanena mànenàpåjyatve 'pi påjyatvaü khyàpanena madenaànutkçùñatve 'py utkçùñatvàropaõena cànvitàþ
||10||

__________________________________________________________

BhG 16.11

cintàm aparimeyàü ca pralayàntàm upà÷ritàþ |
kàmopabhoga-paramà etàvad iti ni÷citàþ ||11||

÷rãdharaþ : kiü ca cintàm iti | pralayo maraõam evànto yasyàstàm aparimeyàü parimàtum a÷akyàü cintàm à÷ritàþ | nityaü cintàparà ity arthaþ | kàmopabhoga eva paramo yeùàü te | etàvad iti kàmopabhoga eva paramaþ puruùàrtho nànyad astãti kçta-ni÷cayàþ | artha-sa¤cayàn ãhantu ity uttareõànvayaþ | tathà ca bàrhaspatyaü såtraü - kàma evaikaþ puruùàrtha iti | caitanya-vi÷iùñaþ kàmaþ puruùa iti ca ||11||

madhusådanaþ :  tàn eva punar vi÷inaùñi cintàm iti | cintàm àtmãya-yoga-kùemopàyàlocanàtmikàm aparimeyàm aparimeya-viùayatv}at parm}atum a÷akyàü pralayo maraõam evànto yasyàs tàü pralayàntàü yàvaj-jãvam anuvartamànàm iti yàvat | na kevalam a÷uci-vratàþ pravartante kiü tv etàdç÷ãü cintàü copà÷rità iti samuccayàrtha÷ ca-kàraþ |

sadànanta-cintà-parà api na kadàcit pàralaukika-cintàyutàþ kiü tu kàmopabhoga-paramàþ kàmyanta iti kàmà dçùñàþ ÷abdàdayo viùayàs tad-upabhoga eva paramaþ puruùàrtho na dharmàdir yeùàü te tathà | pàralaukikam uttamaü sukhaü kuto na kàmayante tatràha etàvad dçùñam eva sukhaü nànyad etac charãra-viyoge bhogyaü sukham asti etat kàyàtiriktasya bhoktur abhàvàd iti ni÷cità evaü-ni÷cayavantaþ | tathà ca bàrhaspatyaü såtraü caitanya-vi÷iùñaþ kàyaþ puruùaþ, kàma evaikaþ puruùàrthaþ iti ca ||11||

vi÷vanàthaþ : pralayàntàü pralayo maraõaü tat-paryantàm | etàvad iti indriyàõi viùaya-sukhe majjantu nàma kà cintà ity etàvad eva ÷àstràrtha-tàtparyam iti ni÷citaü yeùàü te ||11-15||

baladevaþ : aparimeyàm aparà pralayàntàü ca maraõa-kàlàvadhi-sàdhya-vastu-viùayàü cintàm upà÷ritaþ kàmopabhogaþ samyag-viùaya-sevaiva paramaþ pumartho yeùàü te | etàvad eva kàmopabhoga-màtram evaihikam | na tvato 'nyat pàralaukikaü sukham astãti kçta-ni÷cayàþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 16.12

à÷à-pà÷a-÷atair baddhàþ kàma-krodha-paràyaõàþ |
ãhante kàma-bhogàrtham anyàyenàrtha-saücayàn ||12||

÷rãdharaþ : ataeva à÷eti | à÷à eva pà÷àþ | teùàü ÷atair baddhà itas tata àkçùyamàõàþ | kàma-krodha-paràyaõàþ kàma-krodhau param-ayanà÷rayo yeùàü te | kàma-bhogàrtham anyàyena cauryàdinàrthànàü sa¤cayàn rà÷ãn ãhanta icchanti ||12||

madhusådanaþ :  ta ãdç÷à asuràþ  a÷akyopàyàrtha-viùayà anavagatopàyàrtha-viùayà và pràrthanà à÷àstà eva pà÷à iva bandhana-hetutvàt pà÷às teùàü ÷ataiþ samåhair baddhà iva ÷reyasaþ pacyàvyetas tata àkçùya nãyamànàþ kàma-krodhau param ayanam à÷rayo yesàü te kàma-krodha-paràyaõàþ strã-vyatikaràbhilàùa-paràniùñàbhilàùàbhyàü sadà parigçhãtà iti yàvat | ãhante kartuü ceùñante kàma-bhogàrthaü na tu dharmàrtham anyàyena parasva-haraõàdinàrtha-saücayàn dhana-rà÷ãn | saücayàn iti bahu-vacanena dhana-pràptàv api tat-tçùõànuvçtter viùaya-pràpti-vardhamàna-tçùõatva-råpo
lobho dar÷itaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : à÷eti spaùñam | ãhante kartuü ceùñante anyàyena kåña-sàkùyeõa cauryeõa ca ||12||

idam adya mayà labdham idaü pràpsye manoratham |
idam astãdam api me bhaviùyati punar dhanam ||13||

÷rãdharaþ : teùàü manorathaü kathayan naraka-pràptim àha idam adya mayeti caturbhiþ | pràpsye pràpsyàmi | manorathaü manasaþ priyam | spaùñam anyat | eteùàü ca trayàõàü ÷lokànàm ity aj¤àna-vimohitàþ santo narake patantãti caturthenànvayaþ ||13||

madhusådanaþ :  teùàm ãdç÷ãü dhana-tçùõànuvçttiü manoràjya-kathanena vivçõoti idam iti | idaü dhanam adyedànãü anenopàyena mayà labdham | idaü tad anya-manorathaü manas-tuùñi-karaü ÷ãghram eva pràpsye | idaü puraiva saücitaü mama gçhe 'sti | idam api bahutaraü bhaviùyaty àgàmini saüvatsare punar dhanam | evaü dhana-tçùõàkulàþ patanti narake '÷ucàv ity agrimeõànvayaþ ||13||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : teùàü dhanà÷ànuvçttiü manoràjyoktyà vivçõvan naraka-nipàtam àha idam iti caturbhiþ | idaü kùetraü pa÷u-putràdi mayaivàdya sva-dhã-balena labdham | imaü manorathaü manaþ-priyam artham aham eva sva-balena pràpsyàmi, svabalenaiva labdham idaü dhanaü mama sampraty asti | idam iùyamàõaü dhanam àgàmi-varùe mad-balenaiva me bhaviùyati | na tv adçùña-balena ã÷vara-prasàdena vety arthaþ | evaü dhana-tçùõàü prapa¤cya duùñaü bhàvaü prapa¤cayati asàv iti | yaj¤a-dattàkhyo 'sau ÷atrur mayàtibalinà hataþ | aparàn api ÷atrån
aham eva haniùyàmi | teùàü dàra-dhanàdi ca neùyàmãti ca-÷abdàt matto na ko 'pi jãved iti bhàvaþ | nanv ã÷varecchàm adçùñaü ca kecij jaya-hetum àhus tatràhaaham eve÷varaþ svatantro yad ahaü bhogã svato nikhila-bhoga-sampannaþ siddho 'smãti | yadi ka÷cid ã÷varaü kalpayati | tarhi sa màm eve÷varaü kalpayatu na tu matto 'nyam anupalabdher iti bhàvaþ ||13||

__________________________________________________________

BhG 16.14

asau mayà hataþ ÷atrur haniùye càparàn api |
ã÷varo 'ham ahaü bhogã siddho 'haü balavàn sukhã ||14||

÷rãdharaþ : asàv iti | siddhaþ kçta-kçtyaþ | spaùñam anyat ||14||

madhusådanaþ :  
evaü lobhaü prapa¤cya tad-abhipràya-kathanenaiva teùàü krodhaü prapa¤cayati asàv iti | asau devadatta-nàmà mayà hataþ ÷atrur atidurjayaþ | ata idànãm anàyàsena haniùye ca haniùyàmi aparàn sarvàn api ÷atrån | na ko 'pi mat-sakà÷àj jãviùyatãty aper arthaþ | ca-kàràn na kevalaü haniùyàmi tàn kiü tu teùàü dàra-dhanàdikam api grahãùyàmãty abhipràyaþ | kutas tavaitàdç÷aü sàmarthyaü tvat-tulyànàü tvad-adhikànàü và ÷atråõàü sambhavàd ity ata àha - ã÷varo 'haü na kevalaü mànuùo yena mat-tulyo 'dhiko và ka÷cit syàt | kim ete kariùyanti
varàkàþ sarvathà nàsti mat-tulyaþ ka÷cid ity anenàbhipràyeõ÷varatvaü vivçõoti | yasmàd ahaü bhogã sarvair bhogopakaraõair upetaþ siddho 'haü putra-bhçtyàdibhiþ sahàyaiþ saüpannaþ svato 'pi balavàn atyojasvã sukhã sarvathà nãrogaþ ||14||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : Nothing.

__________________________________________________________

BhG 16.15

àóhyo 'bhijanavàn asmi ko 'nyo 'sti sadç÷o mayà |
yakùye dàsyàmi modiùya ity aj¤àna-vimohitàþ ||15||

÷rãdharaþ : kiü ca àóhya iti | àóhyo dhanàdi-sampannaþ | abhijanavàn kulãnaþ | yakùye yàgàdy-anuùñhànenàpi dãkùitàntarebhyaþ sakà÷àn mahatãü pratiùñhàü pràpsyàmi | dàsyàmis tàvakebhyaþ | modiùye harùaü pràpsyàmi ity evam aj¤ànena vimohità mithyàbhinive÷aü pràpitàþ ||15||

madhusådanaþ :  nanu dhanena kulena và ka÷cit tat-tulyaþ syàd ity ata àha àóhya iti | àóhyo dhanã, abhijanavàn kulãno 'py aham evàsmi | ataþ ko 'nyo 'sti sadç÷o mayà na ko 'pãty arthaþ | yogena dànena và ka÷cit tat-tulyaþ syàd ity ata àha -- yakùye yàgenàpy anyàn abhibhaviùyàmi, dàsyàmi dhanaü stàvakebhyo nañàdibhya÷ ca | tata÷ ca modiùye harùaü lapsye nartakyàdibhiþ sahety evam aj¤ànenàvivekena vimohità vividhaü mohaü bhrama-paramparàü pràpitàþ ||15||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : nanu sampadà kulena cànye tvat-samà vãkùyante tat katham ã÷varas tvam iti ced àha àóhyaþ sampannaþ svato 'ham asmy abhijanavàn kulãna÷ ca | na tu kenacin nimittenàto mat-sadç÷o 'nyaþ ko 'sti  | na ko 'pãty aham eve÷varaþ | ato 'haü tv abalenaiva yakùye divyàïganànàü saïgatiþ kariùye | dàsyàmi | tàsàm adharàdi khaõóayiùàmy eva mohiùa ity aj¤àna-vimohitàþ santo narake patantãty agrimeõànvayaþ | anekeùu cira-prayàsa-sàdhyeùu vastuù yac cittaü tena vibhràntà vikùiptà moha-mayena jàlena samàvçtà matsyà iva tato nirgantu-kùamàþ | kàma-bhogeùu prasaktà madhye
mçtàþ santo narake patanty a÷ucau vaitaraõyàdau ||15-16||

__________________________________________________________

BhG 16.16

aneka-citta-vibhràntà moha-jàla-samàvçtàþ |
prasaktàþ kàma-bhogeùu patanti narake '÷ucau ||16||

÷rãdharaþ : evambhåtà yat pràpnuvanti tac chçõu aneketi | anekeùu manoratheùu pravçttaü cittam anke-cittam | tena vibhràntà vikùiptàþ | tenaiva mohamayena jàlena samàvçtàþ | matsyà iva såtramayena jàlena yantritàþ | evaü kàma-bhogeùu prasaktà abhiniviùñà santo '÷ucau kalmaùe narake patanti ||16||

madhusådanaþ :  ukta-prakàrair anekai÷ cittais tat-tad-duùña-saïkalpair vividhaü bhràntàþ, yato moha-jàla-samàvçtàþ moho hitàhita-vastu-vivekàsàmarthyaü tad eva jàlam ivàvaraõàtmakatvena bandha-hetutvàt | tena samyag-àvçtàþ sarvato veùñità matsyà iva såtramayena jàlena para-va÷ã-kçtà ity arthaþ | ata eva svàniùña-sàdhanesv api kàma-bhogeùu prasaktàþ sarvathà tad-eka-paràþ pratikùaõam upacãyamàna-kalmaùàþ patanti narake vaitaraõyàdàv a÷ucau viõ-måtra-÷leùmàdi-pårõe ||16||

vi÷vanàthaþ : a÷ucau narake vaitarõyàdau ||16||

baladevaþ : Nothing.

__________________________________________________________

BhG 16.17

àtma-saübhàvitàþ stabdhà dhana-màna-madànvitàþ |
yajante nàma-yaj¤ais te dambhenàvidhi-pårvakam ||17||

÷rãdharaþ : yaksya iti ca yas teùàü manoratha uktaþ sa kevalaü dambhàhaïkàràdi-pradhàna eva na tu sàttvika ity abhipràyeõàha àtmeti dvàbhyàm | àtmanaiva sambhàvitàþ påjyatàü nãtàþ | na tu sàdhubhiþ kai÷cit | ataeva stabdhà anamràþ | dhanena yo manomada÷ ca tàbhyàü samanvitàþ santas te | nàma-màtreõa ye yaj¤às te nàma-yaj¤àþ | yad và dãkùitaþ soma-yàjãty evam àdi nàma-màtra-prasiddhaye ye yaj¤às tair yajante | katham | dambhena | na tu ÷raddhayà | avidhi-pårvakaü ca yathà bhavati tathà ||17||

madhusådanaþ :  nanu teùàm api keùàücid vaidike karmaõi yàga-dànàdau pravçtti-dar÷anàd ayuktaü narake patanam iti nety àha àtma-sambhàvità iti | sarva-guõa-vi÷iùñatà vayam ity àtmanaiva saübhàvitàþ påjyatàü pràpità na tu sàdhubhiþ kai÷cit | stabdhà anamràþ | yato dhana-màna-madànvità dhana-nimitto yo màna àtmani påjyatvàti÷ayàdhyàsas tan-nimitta÷ ca yo madaþ parasmin gurvàdàv apy apåjyatvàbhimànas tàbhyàm anvitàs te nàma-yaj¤aiþ nàma-màtrair yaj¤air na tàttvikair dãkùitàþ soma-yàjãty àdinàm amàtra-sampàdakair và yaj¤air avidhi-pårvakaü vihitàïgeti-kartavyatà-rahitair dambhena dharma-dhvajitayà na tu ÷raddhayà yajante | atas tat-phala-bhàjo na bhavantãty
arthaþ ||17||

vi÷vanàthaþ : àtmanaiva sambhàvitàþ påjyatàü nãtà na tu sàdhubhiþ kai÷cid ity arthaþ | ataeva stabdhà anamràþ | nàma-màtreõaiva ye yaj¤às te nàma-yaj¤às taiþ ||17||

baladevaþ : àtmanaiva sambhàvitàþ ÷raiùñhyaü nãtàþ | na tu ÷àstraj¤aiþ sadbhiþ | stabdhàþ anamràþ | dhanena sampadà mànena ca paramahaüso mahà-÷ramaõaþ ÷rã-påjya-pàdo mahà-påjàvid ity evaü lakùaõena ssat-kàreõa yo mado garvas tenànvitàþ | nàma-yaj¤air nàma-màtreõa yaj¤aiþ påjà-vidhibhiþ sva-kalpità devatà yajante sva-svakànàü gçhiõàm abhyudayàya dambhena dharma-dhvajitvena vi÷iùñà virakta-ve÷àþ santa ity arthaþ | avidhi-pårvakam aveda-vihitaü yathà bhavati tathà ||17||

__________________________________________________________

BhG 16.18

ahaükàraü balaü darpaü kàmaü krodhaü ca saü÷ritàþ |
màm àtma-para-deheùu pradviùanto 'bhyasåyakàþ ||18||

÷rãdharaþ : avidhi-pårvakatvam eva prapa¤cayati ahaïkàram iti | ahaïkàràdãn saü÷ritàþ santaþ àtma-para-deheùv àtma-deheùu para-deheùu ca cid-aü÷ena sthitaü màü pradviùanto yajante | dambha-yaj¤eùu ÷raddhàyà abhàvàd àtmano vçthaiva pãóà bhavati | tathà pa÷v-àdãnàm apy avidhinà hiüsàyàü caitanya-droha evàva÷iùyata iti pradviùanta ity uktam | abhyasåyakàþ san-màrga-vartinàü guõeùu doùàropakàþ ||18||

madhusådanaþ : yakùye dàsyàmãty àdi-saïkalpena dambhàhaïkàràdi-pradhànena pravçttànàm àsuràõàü bahiraïga-sàdhanam api yàga-dànàdikaü karma na sidhyati, antaraïga-sàdhanaü tu j¤àna-vairàgya-bhagavad-bhajanàdi teùàü duràpàs tam evety àha ahaïkàram iti | aham abhimàna-råpo yo 'haïkàraþ sa sarva-sàdhàraõaþ | etais tv àropitair guõair àtmano mahattvàbhimànam ahaïkàraü tathà balaü para-paribhava-nimittaü ÷arãra-gata-sàmarthya-vi÷eùaü darpaü paràvadhãraõà-råpaü guru-nçpàdy-atikrama-kàraõaü citta-doùa-vi÷eùaü kàmam iùña-viùayàbhilàùaü
krodham aniùña-viùaya-dveùam | ca-kàràt para-guõàsahiùõutva-råpaü màtsaryam | evam anyàü÷ ca mahato doùàn saü÷ritàþ |

etàdç÷à api patitàs tava bhaktyà påtàþ santo narake na patiùyantãti cen nety àha màm ã÷varaü bhagavantam apara-deheùu àtmanàü teùàm àsuràõàü pareùàü ca tat-putra-bhàryàdãnàü deheùu premàspadeùu tat-tad-buddhi-karma-sàkùitayà santam atipremàspadam api durdaiva-paripàkàt pradviùanta ã÷varasya mama ÷àsanaü ÷ruti-smçti-råpaü tad-uktàrthànuùñhàna-paràïmukhatayà tad-ativartanaü me pradveùas taü kurvantaþ | nçpàdy-àj¤à-laïghanam eva hi tat-pradveùa iti prasiddhaü loke |

nanu gurvàdayaþ kathaü tàn nànu÷àsati tatràha abhyasåyakà gurv-àdãnàü vaidika-màrga-sthànàü kàruõyàdi-guõeùu pratàraõàdi-doùàropakàþ | atas te sarva-sàdhana-÷ånyà naraka eva patantãty arthaþ |

màm àtma-para-deheùv ity asyàparà vyàkhyà sva-deheùu para-deheùu ca cid-aü÷ena sthitaü màü pradviùantàü yajante dambha-yaj¤eùu ÷raddhàyà abhàvàd dãkùàdinàtmano vçtahiva pãóà bhavati | tathà pa÷v-àdãnàm apy avidhinà hiüsayà caitanya-droha-màtram ava÷iùyata iti |

aparà vyàkhyà àtma-dehe jãvàn àviùñe bhagaval-lãlà-vigrahe vàsudevàdi-samàkhye manuùyatvàdi-bhramàn màü pradviùantaþ | tathà para-deheùu bhakta-deheùu prahlàdàdi-samàkhyeùu sarvadàvirbhåtaü màü pradviùanta iti yojanà | uktaü hi navame -

avajànanti màü måóhà mànuùãü tanum à÷ritam |
paraü bhàvam ajànanto mama bhåta-mahe÷varam ||
moghà÷à mogha-karmàõo mogha-j¤ànà vicetasaþ |
ràkùasãm àsurãü caiva prakçtiü mohinãü ÷ritàþ || [Gãtà 9.11-12]

avyaktaü vyaktim àpannaü manyante màm abuddhayaþ [Gãtà 8.23] iti cànyatra | tathà ca bhajanãye dveùàn na bhaktyà påtanà teùàü sambhavatãty arthaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : màü paramàtmànam amànayanta eva pradviùantaþ | yad và àtma-paràþ paramàtma-paràyaõàþ sàdhavas teùàü deheùu sthitaü màü pradviùantaþ sàdhu-deha-dveùàd eva mad-dveùa iti bhàvaþ | abhyasåyakàþ sàdhånàü guõeùu doùàropakàþ ||18||

baladevaþ : sarvathà veda-tat-pratipàdye÷varàvamantaràc ta ity àha ahaïkàram iti | ahaïkàràdãn saü÷ritàs te àtmanaþ pareùàü ca deheùu niyàmakatayà bhartçtayà càvasthitaü màü sarve÷varaü mad-viùayakaü vedaü ca pradviùanto 'vaj¤ayàkurvanto bhavanti | abhyasåyakàþ kuñila-yuktibhir mama vedasya ca guõeùu doùàn àropayantaþ | aham eva svatantraþ karomãty ahaïkàraþ | aham eva paràkramãti balam | mat-tulyo na ko 'py astãti darpaþ | mad-icchaiva sarva-sàdhiketi kàmaþ | mat-pratãpam aham eva haniùyàmãti krodha÷ ca ||18||

__________________________________________________________

BhG 16.19

tàn ahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu naràdhamàn |
kùipàmy ajasram a÷ubhàn àsurãùv eva yoniùu ||19||

÷rãdharaþ : teùàü ca kadàcid api àsura-svabhàva-pracyutir na bhavatãty àha tàn iti dvàbhyàm | tàn ahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu janma-mçtyu-màrgeùu tatràpy àsurãùv evàtikråràsu vyàghra-sarpàdi-yoniùu ajasram anavarataü kùipàmi | teùàü pàpa-karmaõàü tàdç÷aü phalaü dadàmãty arthaþ ||19||

madhusådanaþ :  teùàü tvat-kçpayà kadàcin nistàraþ syàd iti nety àha tàn iti | tàn san-màrga-pratipakùa-bhåtàn dviùataþ sàdhån mà ca kråràn hiüsà-paràn ato naràdhamàn atininidtàn ajasraü santatam a÷ubhàn a÷ubha-karma-kàriõo 'haü sarva-karma-phala-dàte÷varaþ saüsàreùv eva naraka-saüsaraõa-màrgeùu kùipàmi pàtayàmi | naraka-gatà÷ càsurãùv evàtikråràsu vyàghra-sarpàdi-yoniùu tat-tat-karma-vàsanànusàreõa kùipàmãty anuùajyate | etàdç÷eùu drohiùu nàsti mame÷varasya kçpety arthaþ | tathà ca ÷rutiþ - atha ya iha kapåya-caraõà abhyà÷o ha yat te kapåyàü
yonim àpadyera¤ ÷va-yoniü và såkara-yoniü và caõóàla-yoniü và [ChàU 5.10.7] iti | kapåya-caraõàþ kutsita-karmàõo 'bhyà÷o ha ÷ãghram eva kapåyàü kutsitàüyonim àpadyanta iti ÷ruter arthaþ | ata eva pårva-pårva-karmànusàritvàn ne÷varasya vaiùamyaü nairghçõyaü và | tathà ca pàramarùaü såtraü - vaiùamya-nairghçõye na sàpekùatvàt tathà hi dar÷ayati [Vs 2.1.34] iti | evaü ca pàpa-karmàõy eva teùàü kàrayati bhagavàüs teùu tad-bãja-sattvàt | kàruõikatve 'pi tàni na nà÷ayati tan-nà÷aka-puõyopacayàbhàvàt purõyopacayaü na kàrayati teùàm ayogyatvàt | na hã÷varaþ pàùàõeùu
yavàïkuràn karoti | ã÷varatvàd ayogyasyàpi yogyatàü sampàdayituü ÷aknotãti cet, ÷aknoty eva satya-saïkalpatvàt yadi saïkalpayet | na tu saïkalpayati àj¤à-laïghiùu svabhakta-drohiùu duràtma-sva-prasannatvàt | ata eva ÷råyate - eùa u hy eva sàdhu karma kàrayati taü yam unninãùate, eùa u evàsàdhu karma kàrayati taü yam adho ninãùate iti | yeùu prasàda-kàraõam asty àj¤à-pàlanàdi teùu prasãdati | yeùu tu tad-vaiparãtyaü teùu na prasãdati sati kàraõe kàryaü kàraõàbhàve kàryàbhàva iti kim atra vaiùamyam | paràt tu tac chruteþ [Vs. 2.3.39] iti nyàyàc ca | antato gatvà kiücid vaiùamyàpàdane mahà-màyatvàd adoùaþ
||19||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : eùàm àsura-svabhàvàn kvacid api vimokùo na bhavatãty àha tàn iti dvàbhyàm | àsurãùv eva hiüsà-tçùõàdi-yuktàsu mleccha-vyàdha-yoniùu tat-tat-karmànu-guõa-phaladaþ sarve÷varo 'ham ajasraü punaþ punaþ kùipàmi ||19||


__________________________________________________________

BhG 16.20

àsurãü yonim àpannà måóhà janmani janmani |
màm apràpyaiva kaunteya tato yànty adhamàü gatim ||20||

÷rãdharaþ : kiü ca àsurãm iti | te ca màm apràpyaiva iti eva-kàreõa mat-pràpti-÷aïkàpi kutas teùàm | mat-pràpty-upàyaü san-màrgam apràpya tato 'py adhamàü kçmi-kãñàdi-yoniü yàntãty uktam | ÷eùaü spaùñam ||20||

madhusådanaþ : nanu teùàm api krameõa bahånàü janmanàm ante [Gãtà 7.19] ÷reyo bhaviùyati nety àha àsurãm iti | ye kadàcid àsurãü yonim àpannàs te janmani janmani prati janma måóhàs tamo-bahulatvenàvivekinas tatas tasmàd api yànty adhamàü gatiü nikçùñatamàü gatim | màm apràpyeti na mat-pràptau kàcid à÷aïkàpy asti | ato mad-upadiùñaü veda-màrgam apràpyety arthaþ | eva-kàras tiryak-sthàvaràdiùu veda-màrga-pràpti-svaråpàyogyatàü dar÷ayati | tenàtyantatamo-bahulatvena veda-màrga-pràpti-svaråpàyogyà bhåtvà pårva-pårva-nikçùña-yonito nikçùñatamàm adhamàü yonim uttarottaraü gacchantãty arthaþ | he kaunteyeti nija-sambandha-kathanena
tvam ito nistãrõa iti såcayati | yasmàd ekadàsurãü yonim àpannànàm uttarottaraü nikçùñatara-nikçùñatama-yoni-làbho na tu tat-pratãkàra-sàmarthyam atyanta-tamo-bahulatvàt, tasmàd yàvan manuùya-deha-làbho 'sti tàvan mahatàpi prayatnenàsuryàþ sampadaþ parama-kaùñatamàyàþ parihàràya tvarayaiva yathà-÷akti daivã sampad anuùñheyà ÷reyo 'rthibhir anyathà tiryag-àdi-deha-pràptau sàdhanànuùñhànàyogyatvàn na kadàpi nistàro 'stãti mahat saïkañam àpadyeteti samudàyàrthaþ | tad uktaü -

ihaiva naraka-vyàdhe÷ cikitsàü na karoti yaþ |
gatvà nirauùadhaü sthànaü sa-rujaþ kiü kariùyati || iti ||20||

vi÷vanàthaþ : màm apràpyaiveti na tu màü pràpyeti | vaivasvata-manvantararãyàùñàviü÷a-caturvyuga-dvàparànte 'vatãrõaü màü kçùõaü kaüsàdi-råpàs te pràpya pradviùanto 'pi muktim eva pràpnuvantãti bhakti-j¤àna-paripàkato labhyàm api muktiü tàdç÷a-pàpibhyo 'py aham apàra-kçpà-sindhur dadàmi | nibhçta-marun-mano 'kùa dçóha-yoga-yujo hçdi yan munaya upàsate tad-arayo 'pi yayuþ smaraõàt [BhP 10.87.23] iti ÷rutayo 'py àhuþ |  ataþ pårvoktà mamaiva sarvotkarùo varãvartãti bhàgavatàmçta-kàrikà yathà -

màü kçùõa-råpiõaü yàvan nàpnuvanti mama dviùaþ |
tàvad evàdhamaü yoniü pràpnuvantãti hi sphuñam || iti | [LBhàg 1.5.83]

baladevaþ : nanu bahu-janmànte teùàü kadàcit tvad-anukampayàsurayoner vimuktiþ syàd iti cet tatràha àsurãm iti | te måóhà janmany àsurãü yonim àpannà màm apràpyaiva tato 'py adhamàm atinikçùñàü ÷vàdi-yoniü yànti | màm apràpyaiva atra eva-kàreõa mad-anukampàyàþ sambhàvanàpi nàsti | tal-làbhopàya-yogyà saj-jàtir api durlabheti | ÷ruti÷ caivam àha - atha kapåya-caraõà abhyàso ha yat te kapåyàü yonim àpadyeran ÷va-yoniü và ÷åkara-yoniü và caõóàla-yoniü và [ChàU 5.10.7] ity àdikà | 

nanv ã÷varaþ satya-saïkalpatvàday ayogyasyàpi yogyatàü ÷aknuvàt kartum iti cet, ÷aknuyàd eva | yadi saïkalpayet bãjàbhàvàn na saïkalpayatãty atas tasyà vaiùamyam àha såtrakàraþ - vaiùyamya-niarghçõye na [Vs 2.1.35] ity àdinà | tata÷ ca tàn aham ity àdi-dvayaü såpapannam | ete nàstikàþ sarvadà nàrakino dar÷itàþ | ye tu ÷àpàd asuràs tad-anuyàyina÷ ca ràjanyàþ pratyakùe upendra-nçhari-varàhàdau viùõau sva-÷atru-pakùatvena vidveùiõo 'pi veda-vaidika-karma-paràþ sarva-niyantàraü kàla-÷aktikam apratyakùaü sarve÷varaü manyante | te tåpendràdibhir nihatàþ kramàt tyajanty àsurã-yonim | kçùõena nihatàs tu vimucyante
ceti | na te veda bàhyàþ ||20||

__________________________________________________________

BhG 16.21

trividhaü narakasyedaü dvàraü nà÷anam àtmanaþ |
kàmaþ krodhas tathà lobhas tasmàd etat trayaü tyajet ||21||

÷rãdharaþ : uktànàm àsura-doùàõàü madhye sakala-doùa-måla-bhåtaü doùa-trayaü sarvathà varjanãyam ity àha trividham iti | kàmaþ krodho lobha÷ ceti idaü trividhaü narakasya dvàram | ata evàtmano nà÷anaü nãcayoni-pràpakam | tasmàd etat trayaü sarvàtmanà tyajet ||21||

madhusådanaþ : nanv àsurã sampad ananta-bhedavatã kathaü puruùàyuùeõàpi parihartuü ÷akyaitetvà÷aïkya tàü saïkùipyàha trividham iti | idaü trividhaü tri-prakàraü narakasya pràptau dvàraü sàdhanaü sarvasyà àsuryàþ sampado måla-bhåtam àtmano nà÷anaü sarva-puruùàrthàyogyatà-sampàdanenàtyantàdhama-yoni-pràpakam | kiü tat ? ity ata àha kàmaþ krodhas tathà lobha iti | pràg vyàkhyàtam | yasmàd etat trayam eva sarvànartha-målaü tasmàd etat trayaü tyajet | etat-traya-tyàgenaiva sarvàpy àsurã sampat tyaktà bhavati | etat-traya-tyàga÷ cotpannasya vivekena kàrya-pratibandhaþ | tataþ paraü
cànutpattir iti draùñavyam ||21||

vi÷vanàthaþ : tad evam àsurãþ samapttãr vistàrya proktà itas tataþ sàdhåktam mà ÷ucaþ sampadaü daivãm abhijàto 'si bhàrata iti | kiü vàsuràõàm etat trikam eva svàbhàvikam ity àha trividham iti ||21||

baladevaþ : nanv àsurãü prakçtiü naraka-hetuü ÷rutvà ye manuùyàs tàü parihartum icchanti | taiþ kim anuùñheyam iti cet tatràha trividham iti | etat-traya-parihàre tasyàþ parihàraþ syàd ity arthaþ ||21||

__________________________________________________________

BhG 16.22

etair vimuktaþ kaunteya tamo-dvàrais tribhir naraþ |
àcaraty àtmanaþ ÷reyas tato yàti paràü gatim ||22||

÷rãdharaþ : tyàge ca vi÷iùñaü phalam àha etair iti | tamaso narakasya dvàra-bhåtair etais tribhiþ kàmàdibhir vimukto nara àtmanaþ ÷reyaþ sàdhanaü tapo-yogàdikam àcarati | tata÷ ca mokùaü pràpnoti ||22||

madhusådanaþ : etat trayaü tyajataþ kiü syàd iti tatràha etair iti | etaiþ kàma-krodha-lobhais tribhir tamo-dvàrair naraka-sàdhanair vimukto virahitaþ puruùa àcaraty àtmanaþ ÷reyo yad dhitaü veda-bodhitaü he kaunteya pårvaü hi kàmàdi-pratibaddhaþ ÷reyo nàcarati yena puruùàrthaþ sidhyet | a÷reya÷ càcarati yena nirapayàtaþ syàt | adhunà tat-pratibandha-rahitaþ sann a÷reyo nàcarati ÷reya÷ càcarati tata aihikaü sukham anubhåya samyag-dhã-dvàrà yàti paràü gatiü mokùam ||16.22|| 

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : tat-tyàge phalam àha etair iti | ÷reyaþ svà÷rama-karmàdi-÷reyaþ-sàdhanam | paràü gatiü muktim ||22||


__________________________________________________________

BhG 16.23

yaþ ÷àstra-vidhim utsçjya vartate kàma-kàrataþ |
na sa siddhim avàpnoti na sukhaü na paràü gatim ||23||

÷rãdharaþ : kàmàdi-tyàga÷ ca sva-dharmàcaraõaü vinà na sambhavatãty àha ya iti | ÷àstra-vidhiü veda-vihitaü dharmam utsçjya yaþ kàma-càrato  yathecchaü vartate sa siddhiü tattva-j¤ànaü na pràpnoti | na ca paràü gatiü mokùaü pràpnoti ||23||

madhusådanaþ : yasmàd a÷reyo nàcaraõasya ÷reya-àcaraõasya ca ÷àstram eva nimittaü tayoþ ÷àstraika-gamyatvàt tasmàt ya iti | ÷iùyate 'nu÷iùyate 'pårvo 'rtho bodhyate 'neneti ÷àstraü vedas tad-upajãvi-smçti-puràõàdi ca | tat-sambandhã vidhi-liï-àdi-÷abdaþ kuryàn na kuryàd ity evaü-pravartanànvartanàtmakaþ kartavyàkartavya-j¤àna-hetur vidhi-niùedhàkhyas taü ÷àstra-vidhim vidhi-niùedhàtiriktam api brahma-pratipàdakaü ÷àstram astãti såcayituü vidhi-÷abdaþ | utsçjyà÷raddhayà parityajya kàma-kàrataþ svecchà-màtreõa vartate vihitam api nàcarati niùiddham apy àcarati yaþ sa siddhim puruùàrtha-pràpti-yogyatàm antaþ-karaõa-÷uddhiü
karmàõi kurvann api nàpnoti, na sukham aihikaü, nàpi paràü gatim svargaü mokùaü và ||23|| 

vi÷vanàthaþ : àstikyavata eva ÷reya ity àha ya iti kàma-càrataþ ||23||

baladevaþ : kàmàdi-tyàgaþ sva-dharmàd vinà na bhavet | sva-dharma÷ ca ÷àstràd vinà na sidhyed ataþ ÷àstram evàstheyaü sudhiyety àha ya iti | kàma-càrataþ svàcchandyena yo vartate vihitam api na karoti | niùiddham api karotãty arthaþ | sa siddhiü pumarthopàya-bhåtàü hçd-vi÷uddhiü naivàpnoti | sukham upa÷amàtmakaü ca paràü gatiü muktiü kuto vàpnuyàt ||23||

__________________________________________________________

BhG 16.24

tasmàc chàstraü pramàõaü te kàryàkàrya-vyavasthitau |
j¤àtvà ÷àstra-vidhànoktaü karma kartum ihàrhasi ||24||

÷rãdharaþ : phalitam àha tasmàd iti | idaü kàryam idam akàryam ity asyàü vyavasthàyàü te tava ÷àstraü ÷ruti-smçti-puràõàdikam eva pramàõam | ataþ ÷àstra-vidhànoktaü karma j¤àtvà iha karmàdhikàre vartmàno yathà 'dhikàraü karma kartum arhasi tan-målatvàt sattva-÷uddhi-samyag j¤àna-muktãnàm ity arthaþ ||24||

deva-daiteya-sampatti-saüvibhàgena ùoóa÷e |
tattva-j¤àne 'dhikàras tu sàttvikasyeti dar÷itam ||

iti ÷rã÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
daivàsura-sampad-vibhàga-yogo nàma ùoóa÷o 'dhyàyaþ 
||16||

madhusådanaþ : yasmàd evam tasmàd iti | yasmàc chàstra-vimukhatayà kàmàdhãna-pravçttir aihika-pàratrika-sarva-puruùàrtha-yogyas tasmàt te tava ÷reyo 'rthinaþ kàryàkàrya-vyavasthitau kiü kàryaü kim akàryam iti viùaye ÷àstraü veda-tad-upajãvi-smçti-puràõàdikam eva pramàõaü bodhakaü nànyat svotprekùà-buddha-vàkyàdãty abhipràyaþ | evaü ceha karmàdhikàra-bhåmau ÷àstra-vidhànena kuryàn na kuryàd ity evaü-pravartanànivartanà-råpeõa vaidika-liï-àdi-padenoktaü karma-vihitaü pratiùiddhaü ca j¤àtvà niùiddhaü varjayan vihitaü kùatriyasya yuddhàdi-karma tvaü kartum arhasi sattva-÷uddhi-paryantam
ity arthaþ | tad evam asminn adhyàye sarvasyà àsuryàþ sampado måla-bhåtàn sarvà÷reyaþ-pràpakàn sarva-÷reyaþ-pratibandhakàn mahà-doùàn kàma-krodha-lobhàn apahàya ÷reyo 'rthinà ÷raddadhànatayà ÷àstra-pravaõena tad-upadiùñàrthànuùñhàna-pareõa bhavativyam iti saüpad-dvaya-vibhàga-pradar÷ana-mukhena nirdhàritam ||24||
 
iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm daivàsura-sampad-vibhàga-yogo nàma ùoóa÷o 'dhyàyaþ 
||16||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

àstikà eva vindanti sad-gatiü santa eva te |
nàstikà narakaü yàntãty adhyàyàrtho niråpitaþ ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu  ùoóa÷o 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm |
||16|||

baladevaþ : yasmàc chàstra-vimukhatayà kàmàdy-adhãnà pravçttiþ pumarthàd vibhraü÷ayati | tasmàt tava kàryàkàrya-vyavasthitau kiü kartavyaü kim akartavyam ity asmin viùaye nirdoùam apauruùeyaü veda-råpaü ÷àstram eva pramàõam | na tu bhramàdi-doùavatà puruùeõotprekùitaü vàkyam | ataþ ÷àstra-vidhànena kuryàn na kuryàd iti pravartanà-nivartanàtmakena liï-tavyàdi-padenoktam | karma vihitaü niùiddhaü ca j¤àtvà niùiddhaü tat parityajan iha karma-bhåmau vihita-karmàgni-hotràdi yuddhàdi ca kartum arhasi loka-saïgrahàya ||24||

vedàrtha-naiùñhikà yànti svargaü mokùaü ca ÷à÷vatam |
veda-bàhyàs tu narakàn iti ùoóa÷a-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye ùoóa÷o 'dhyàyaþ ||16||
 


**********************************************************


Bhagavadgita 17

BhG 17.1

ye ÷àstra-vidhim utsçjya yajante ÷raddhayànvitàþ |
teùàü niùñhà tu kà kçùõa sattvam àho rajas tamaþ ||1||

÷rãdharaþ : 
uktàdhikàra-hetånàü ÷raddhà mukhyà tu sàttvikã |
iti saptada÷e gauõa-÷raddhà-bhedas tridhocyate ||

pårvàdhyàyànte yaþ ÷àstra-vidhim utsçjya vartate kàma-càrataþ | na sa siddhim avàpnoti [Gãtà 16.24] ity anena ÷àstrokta-vidhim utsçjya kàma-càreõa vartamànasya j¤àne 'dhikàro nàstãty uktam | tatra ÷àstram utsçjya kàma-càraü vinà ÷raddayà vartamànànàü kim adhikàro 'sti nàsti veti bubhutsayà 'rjuna uvàca ya iti | atra ca ÷àstra-vidhim utsçjya yajanta ity anena ÷àstràrthaü buddhyà tam ullaïghya vartamàno na gçhyate | teùàü ÷raddhayà yajanànupatteþ | àstikya-buddhir hi ÷raddhà | na càsau ÷àstra-viruddhe 'rthe ÷àstra-j¤ànavatàü sambhavati | tàn evàdhikçtya trividhà bhavati ÷raddheti | yajante sàttvikà devàn ity àdy uttarànupapatte÷ ca | ato nàtra ÷àstrollaïghino gçhyante | api tu kle÷a-buddhy-àlasyàd và ÷àstràrtha-j¤àne prayatnam akçtvà kevalam àcàra-paramparà-va÷ena ÷raddhayà
kvacid devatàràdhanàdau pravartamànà gçhyante | ato 'yam arthaþ ye ÷àstra-vidhim utsçjya duþkha-buddhyàlasya-dvàrà anàdçtya kevalam àcàra-pràmàõyena ÷raddhayà 'nvitàþ santo yajante teùàü kà niùñhà | kà sthitiþ | ka à÷rayaþ | tàm eva vi÷eùeõa pçcchati kiü sattvam | àho kiü và rajaþ | athavà tama iti | teùàü tàdç÷ã deva-påjàdi-pravçttiþ kiü sattva-saü÷rità | rajaþ-saü÷rità và | tamaþ-saü÷rità vety arthaþ | ÷raddhàyàþ sattva-saü÷rità tarhi teùàm api sàttvikatvàd yathoktàtma-j¤àne 'dhikàraþ syàt | anyathà neti pra÷na-tàtparyàrthaþ
||1||

madhusådanaþ : trividhàþ karmànuùñhàtàro bhavanti | kecic chàstra-vidhiü j¤àtvàpy a÷raddhayà tam utsçjya kàma-kàra-màtreõa yat kiücid anutiùñhanti te sarva-puruùàrthàyogyatvàd asuràþ | kecit tu ÷àstra-vidhiü j¤àtvà ÷raddadhànatayà tad-anusàreõaiva niùiddhaü varjayanto vihitam anutiùñhanti te sarva-puruùàrtha-yogyatvàd devà iti pårvàdhyàyànte siddham | ye tu ÷àstrãyaü vidhim àlasyàdi-va÷àd upekùya ÷raddadhànatayaiva vçddha-vyavahàra-màtreõa niùiddhaü varjayanto vihitam anutiùñhanti | te ÷àstrãya-vidhy-upekùà-lakùaõenànsura-sàdharmyeõa ÷raddhà-pårvakànuùñhàna-lakùaõena
ca deva-sàdharmyeõànvitàþ kim asureùv antarbhavanti kiü và deveùv ity ubhaya-dharma-dar÷anàd eka-koñi-ni÷càyakàdar÷anàc ca sandihàno 'rjuna uvàca ya iti |

ye pårvàdhyàye ta nirõãtà na devavac chàstrànusàriõaþ kintu ÷àstra-vidhiü ÷ruti-smçti-codanàm utsçjyàlasyàdi-va÷àd anàdçtya nàsuravad a÷raddadhànàþ kiü tu vçddha-vyavahàrànusàreõa ÷raddhayànvità yajante deva-påjàdikaü kurvanti teùàü tu ÷àstra-vidhy-upekùà-÷raddhàbhyàü pårva-ni÷cita-devàsura-vilakùaõànàü niùñhà kà kãdç÷ã teùàü ÷àstra-vidhy-anapekùà ÷raddhà-pårvikà ca sà yajanàdi-kriyà-vyavasthitiþ | he kçùõa bhaktàvakarùaõa ! kiü sattvaü sàttvikã | tathà sati sàttvikatvàt te devàþ | àho iti pakùàntare | kiü rajas tamo ràjasã tàmsã ca | tathà sati ràjasa-tàmasatvàd asuràs
te sattvam ity ekà koñiþ | rajas tama ity aparà koñir iti vibhàga-j¤àpanàyàho-÷abdaþ ||17.1||

vi÷vanàthaþ :
atha saptada÷e vastu sàttvikaü ràjasaü tathà |
tàmasaü ca vivicyoktaü pàrtha-pra÷nottaraü yathà ||

nanv àsura-sargam uktvà tad-upasaühàre -

yaþ ÷àstra-vidhim utsçjya vartate kàmacàrataþ | 
na sa siddhim avàpnoti na sukhaü na paràü gatim ||[Gãtà 16.24]

iti tvayoktam | tatràham idaü jij¤àsa ity àha ya iti | ye ÷àstra-vidhim utsçjya kàma-càrato vartante kintu kàma-bhoga-rahità eva ÷raddhayànvitàþ santo yajante taop-yaj¤a-j¤àna-yaj¤a-japa-yaj¤àdikaü kurvanti | teùàü kà niùñhà sthitiþ kim àlambanam ity arthaþ | tat kiü sattvam | àho svit rajaþ | athavà tamas tad bråhãty arthaþ ||1||

baladevaþ :
sàttvikaü ràjasaü vastu tàmasaü ca vivekataþ |
kçùõaþ saptada÷e 'vàdãt pàrtha-pra÷nànusàrataþ ||

vedam adhãtya tad-vidhinà tad-arthànutiùñhantaþ ÷àstrãya-÷raddhà-yuktà devàþ | vedam avaj¤àya yathecchà-càriõo veda-bàhyàs tv àsurà iti pårvasminn adhyàye tvayoktam | atheyaü me jij¤àsà ye ÷àstreti | ye janàþ pàñhato 'rthata÷ ca durgamaü vedaü viditvàlasyàdinà tad-vidhim utsçjya lokàcàra-jàtayà ÷raddhayànvitàþ santo devàdãn yajante, teùàü ÷àstra-vidhy-upekùà-÷raddhàbhyàü pårva-nirõãta-daivàsura-vilakùaõànàü kà niùñhà | sattvaü saü÷rayà teùàü sthitir athavà rajas tamaþ saü÷rayeti koñi-dvayàvabodhàyàho-÷abdo madhye nive÷itaþ ||1||

__________________________________________________________

BhG 17.2

trividhà bhavati ÷raddhà dehinàü sà svabhàvajà |
sàttvikã ràjasã caiva tàmasã ceti tàü ÷çõu ||2||

÷rãdharaþ : atrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca trividheti | ayam arthaþ ÷àstra-tattva-j¤ànataþ pravartamànànàü parame÷vara-påjà-viùayà sàttvikã ekavidhaiva bhavati ÷raddhà | lokàcàra-màtreõa tu pravartamànànàü dehinàü yà ÷raddhà sà tu sàttvikã ràjasã tàmasã ceti trividhà bhavati | tatra hetuþ svabhàvajà | svabhàvaþ pårva-karma-saüskàraþ | tasmàj jàtà | svabhàvam anyathà kartuü samarthaü ÷àstrotthaü viveka-j¤ànam | tat tu teùàü nàsti | ataþ kevalaü pårva-svabhàvena bhavantã ÷raddhà trividhà bhavati | tàm imàü trividhàü ÷raddhàü ÷çõv iti | tad uktaü vyavasàyàtmikà buddhir
ekeha kurunandana ity àdinà ||2||

madhusådanaþ : ye ÷àstra-vidhim utsçjya ÷raddhayà yajante te ÷raddhà-bhedàd bhidyante | tatra ye sàttvikyà ÷raddhayànvitàs te devàþ ÷àstrokta-sàdhane 'dhikriyante tat-phalena cayujyante | ye tu ràjasyà tàmasyà ca ÷raddhayànvitàs te 'surà na ÷àstrãya-sàdhane 'dhikriyante na và tat-phalena yujyanta iti vivekenàrjunasya sandeham apaninãùuþ ÷raddhà-bhedaü ÷rã-bhagavàn uvàca tri-vidheti | yathà ÷raddhayànvitàþ ÷àstra-vidhim utsçjya yajante sà dehinàü svabhàvajà, janmàntara-kçto dharmàdharmàdi-÷ubhà÷ubha-saüskàra idànãntana-janmàrambhakaþ svabhàvaþ | sa tri-vidhaþ sàttviko ràjasas tàmasa÷ ceti | tena janità ÷raddhà tri-vidhà bhavati sàttvikã ràjasã tàmasã ca | kàraõànuråpatvàt kàryasya | yà tv àrabdhe janmani ÷àstra-saüskàra-màtrajà
viduùàü sà kàraõaika-råpatvàd eka-råpà sàttviky eva | na ràjasã tàmasã ceti prathama-ca-kàràrthaþ | ÷àstra-nirapekùà tu pràõi-màtra-sàdhàraõã svabhàva-jà | saiva svabhàva-traividhyàt trividhety eva-kàràrthaþ | ukta-vidhà-traya-samuccayàrtha÷ carama÷ ca-kàraþ | yataþ pràg-bhavãya-vàsanàkhya-svabhàvasyàbhibhàvakaü ÷àstrãyaü viveka-vij¤ànam anàdçta-÷àstràõàü dehinàü nàsti atas teùàü svabhàva-va÷àt tridhà bhavantãü tàü ÷raddhàü ÷çõu | ÷rutvà ca devàsura-bhàvaü svayam evàvadhàrayety arthaþ ||2||

vi÷vanàthaþ : bho arjuna prathamaü ÷àstra-vidhim utsçjya yajatàü niùñhàü ÷çõu | pa÷càt ÷àstra-vidhi-tyàginàü niùñhàü te vakùyàmãty àha trividheti | svabhàvaþ pràcãna-saüskàra-vi÷eùas tasmàj jàtà ÷raddhà | sà ca trividhà ||2||

baladevaþ : evaü pçùño bhagavàn uvàca trividheti | àlasyàt kle÷àc ca ÷àstra-vidhim utsçjya ye ÷raddhayà devàdãn yajante dehinaþ | sà teùàü svabhàvajà bodhyà pràktanaþ ÷ubhà÷ubha-saüskàraþ svabhàvas tasmàj jàtety arthaþ | anàdi-triguõa-prakçti-saüsçùñànàü dehinàm anàdito 'nàvçttasya saüsàrasya sàttvikatvàdinà traividhyàt taj-jàta-÷raddhàpi trividhety àha sàttvikãtyàdi | svabhàvam anyathayituü samarthà khalu sad-upadiùña-÷àstra-janyà viveka-saüvit sà teùàü nàsty ataþ svabhàvajà ÷raddhà trividhà bhavati | tàdçk-÷àstra-janyà ÷raddhà tv anyaiva yathà tad-ukti-vidhinaiva tad-arthànuùñhànam ||2||

__________________________________________________________

BhG 17.3

sattvànuråpà sarvasya ÷raddhà bhavati bhàrata |
÷raddhà-mayo 'yaü puruùo yo yac-chraddhaþ sa eva saþ ||3||

÷rãdharaþ : nanu ca ÷raddhà sàttviky eva sattva-kàryatvena tvayaiva ÷rã-bhàgavate uddhavaü prati nirdiùñatvàt | yathoktaü -

÷amo damas titikùejyà tapaþ satyaü dayà smçtiþ |
tuùñis tyàgo 'spçhà ÷raddhà hrãr dayà nirvçttir dhçtiþ ||[BhP 11.25.2]

ity etàþ sattvasya vçttayaþ | iti |

atha kathaü tasyàs traividhyam ucyate | satyam | tathàpi rajas-tamo-yukta-puruùà÷rayatvena rajas-tamo-mi÷ritatvena sattvasya traividhyàc chraddhàyàpi traividhyaü ghañate ity àhasattvànuråpeti | sattvànuråpà sattva-tàratamyànusàriõã sarvasya vivekino 'vivekino lokasya ÷raddhà vikriata ity arthaþ | tad evàha yo yac chraddhaþ yàdç÷ã ÷raddhà yasya | sa eva saþ | tàdç÷a-÷raddhà-yukta eva saþ | yaþ pårvaü sattvotkarùeõa sàttvika-÷raddhayà yuktaþ puruùaþ sa punas tàdç÷a-sva-saüskàreõa sàttvika-÷raddhayàyukta eva bhavati | yas tu rajasa utkarùeõa ràjasa-÷raddhayà yuktaþ sa punas tàdç÷a eva bhavati | yas tu tamasa utkarùeõa tàmasa-÷raddhayà yuktaþ sa punas
tàdç÷a eva bhavati | lokàcàra-màtreõa pravartamàneùv evaü sàttvika-ràjasa-tàmasa-÷raddhà-vyavasthà | ÷àstra-janita-viveka-j¤àna-yuktànàü tu svabhàva-vijayena sàttvikã ekaiva ÷raddheti prakaraõàrthaþ ||3||

madhusådanaþ : pràg-bhavãyàntaþ-karaõa-gata-vàsanà-råpa-nimitta-kàraõa-vaicitryeõa ÷raddhà-vaicitryam uktvà tad-upàdàna-kàraõàntaþ-karaõa-vaicitryeõàpi tad-vaicitryam àha sattveti | sattvaü prakà÷a-÷ãlatvàt sattva-pradhàna-triguõàpa¤cãkçta-pa¤ca-mahà-bhåtàrabdham antaþ-karaõam | tac ca kvacid udrikta-sattvam eva yathà devànàm | kvacid rajasàbhibhåta-sattvaü yathà yakùàdãnàm | kvacit tamasàbhibhåta-sattvaü yathà preta-bhåtàdãnàm | manuùyàõàü tu pràyeõa vyàmi÷ram eva | tac ca ÷àstrãya-viveka-j¤ànenodbhåta-sattvaü rajas-tamasã abhibhåya kriyate | ÷àstrãya-viveka-vij¤àna-÷ånyasya tu sarvasya pràõi-jàtasya sattvànuråpà ÷raddhà sattva-vaicitryàd vicitrà bhavati, sattva-pradhàne 'ntaþ-karaõe sàttvikã | rajaþ-pradhàne
tasmin ràjasã tamaþ-pradhàne tu tasmiüs tàmasãti | he bhàrata mahà-kula-prasåta j¤àna-nirateti và ÷uddha-sàttvikatvaü dyotayati | yat tvayà pçùñaü teùàü niùñà keti tatrottaraü ÷çõu | ayaü ÷àstrãya-j¤àna-÷ånyaþ karmàdhikçtaþ puruùas triguõàntaþ-karaõa-sampiõóitaþ ÷raddhà-mayaþ pràcuryeõàsmin ÷raddhà prakçteti tat-prastuta-vacane mayañ | ananya-mayo yaj¤a itivat | ato yo yac-chradho yà sàttvikã ràjasã tàmasã và ÷raddhà yasya sa eva ÷raddhànuråpa eva sa sàttviko ràjasas tàmaso và | ÷raddhayaiva niùñhà vyàkhyàtety abhipràyaþ ||3||

vi÷vanàthaþ : sattvam antaþkaraõaü trividhaü sàttvikaü ràjasaü tàmasaü ca | tad-anuråpà sàttvikàntaþkaraõànàü sàttviky eva ÷raddhà | ràjasàntaþkaraõànàü ràjasy eva | tàmasàntaþkaraõànàü tàmasy evety arthaþ | yac-chraddho yasmin yajanãye deve 'sure ràkùase và ÷raddhàvàn yo bhavati | sa sa eva bhavati tat tac chabdenaiva vyapadi÷yata ity arthaþ ||3||

baladevaþ : yadyapi ÷raddhà sattva-guõa-vçttis tathàpy antaþ-karaõa-dharmasya svabhàvasyàntaþ-karaõasya ca dharmiõas traividhyàt tad-uditàyàs tasyàs traividhyaü siddhyed iti bhàvenàha sattvànuråpeti | sattvam antaþkaraõaü triguõàtmakaü tad-anuråpà sarvasya pràõijàtasya ÷raddhà bhavati | sattva-pradhànàntaþkaraõasya ÷raddhà sàttvikã | rajaþ-pradhànàntaþkaraõasya tu ràjasã | tamaþpradhànàntaþkaraõasya tu ÷raddhà tàmasãti | ato 'yaü påjya-påjaka-råpo laukikaþ puruùaþ ÷raddhàmayas trividha-÷raddhà-pracuro yaþ puruùo yac-chraddho yasmin påjye devàdau yakùàdau pretàdau ca ÷raddhàvàn bhavati | sa påjako 'pi sa eva tat-tac-chabdena
vyapade÷ya påjya-guõavàn påjaka ity arthaþ ||3||

yajante sàttvikà devàn yakùarakùàüsi ràjasàþ |
pretàn bhåtagaõàü÷ cànye yajante tàmasà janàþ ||4||

÷rãdharaþ : sàttvikàdi-bhedam eva kàrya-bhedena prapa¤cayati yajanta iti | sàttvikà janàþ sattva-prakçtãn devàn eva yajante påjayanti | ràjasàs tu rajaþ-prakçtãn yakùàn rakùasàü÷ ca yajante | etebhyo 'nye vilakùaõàs tàmasà janàs tàmasàn eva pretàn bhåta-gaõàü÷ ca yajante | sattvàdi-prakçtãnàü tat-tad-devàdãnàü påjà-rucibhis tat-tat-påjakànàü sàttvikàditvaü j¤àtavyam ity arthaþ ||4||

madhusådanaþ : ÷raddhà j¤àtà satã niùñhàü j¤àpayiùyati | kenopàyena sà j¤àyatàm ity apekùite deva-påjàdikàrya-liïgenànumeyety àha yajanta iti | janàþ ÷àstrãya-viveka-hãnà ye svàbhàvikyà ÷raddhayà devàn vasu-rudràdãn sàttvikàn yajante te 'nye sàttvikà j¤eyàþ | ye ca yakùàn kuveràdãn rakùàüsi ca ràkùasàn nirçti-prabhçtãn ràjasàn yajante te 'nye ràjasà j¤eyàþ | ye ca pretàn vipràdayaþ svadharmàt pracyutà deha-pàtàd årdhvaü vàyavãyaü deham àpannà ulkàmukha-kaña-påtanàdi-saüj¤àþ pretà bhavantãti manåktàn pi÷àca-vi÷eùàn và bhåta-gaõàü÷ ca sapta-màtçkàdãü÷ ca tàmasàn yajante te 'nye tàmasà j¤eyàþ
| anya iti padaü triùv api vailakùaõya-dyotanàya sambadhyate ||4||

vi÷vanàthaþ : uktam arthaü spaùñayati sàttvikàntaþ-karaõàþ sàttvikyà ÷raddhayà sàttvika-÷àstra-vidhinà sàttvikàn devàn eva yajante | deveùv eva ÷raddhàvattvàd devà evocyante | evaü ràjasà ràjasàntaþ-karaõà ity àdi vivaritavyam ||4||

baladevaþ : kàrya-bhedena sàttvikàdi-bhedaü prapa¤cayati yajanta iti | ÷àstrãya-viveka-saüvid-vihãnà ye janàþ svabhàva-jayà ÷raddhayà devàn sàttvikàn vasu-rudràdãn yajante te 'nye ràjasàþ | ye pretàn bhåta-gaõàü÷ ca tàmasà yajante te 'nye tàmasàþ | dvijàþ svadharma-vibhraùñà deha-pàtottara-labdha-vàyavãya-dehà ulkàmukha-kaña-påtanàdi-saüj¤àþ pretà manåktàþ pi÷àca-vi÷eùà veti vyàkhyàtàra÷ càt sapta-màtçkàdayaþ | evam àlasyàt tyakta-veda-vidhãnàü svabhàvàn sàttvikàdyà niråpitàþ | ete ca balavad vaidika-sat-prasaïgàt svabhàvàn vijitya kadàcid vede 'py adhikçto bhavantãti bodhyam ||4||

__________________________________________________________

BhG 17.5-6

a÷àstra-vihitaü ghoraü tapyante ye tapo janàþ |
dambhàhaükàra-saüyuktàþ kàma-ràga-balànvitàþ ||5||
kar÷ayantaþ ÷arãra-sthaü bhåta-gràmam acetasaþ |
màü caivàntaþ-÷arãra-sthaü tàn viddhy àsura-ni÷cayàn ||6||

÷rãdharaþ : ràjasa-tàmaseùv api punar vi÷eùàntaram àha a÷àstra-vihitam iti dvàbhyàm | ÷àstra-vidhim ajànanto 'pi kecit pràcãna-puõya-saüskàreõa uttamàþ sàttvikà eva bhavanti | kecin madhyamà ràjasà bhavanti | adhamàs tu tàmasà bhavanti | ye punar atyantaü manda-bhàgyàs te gatànugatyà pàùaõóa-saïgena ca tad-àcàrànuvartinaþ santo '÷àstra-vihitaü ghoraü bhåta-bhayaïkaraü tapas tapyante kurvanti | tatra hetavaþ dambhàhaïkàràbhyàü saüyuktàþ | tathà kàmo 'bhilàùaþ | ràga àsaktiþ | balam àgrahaþ | etair anvitàþ santaþ | tàn àsura-ni÷cayàn vidvãty uttareõànvayaþ ||5||

kiü ca kar÷ayanta iti | ÷arãra-sthaü pràrambhakatvena dehe sthitaü bhåtànàü pçthivy-àdãnàü gràmaü samåhaü kar÷ayanto vçthaiva upavàsàdibhiþ kç÷aü kurvanto 'cetaso 'vivekinaþ | màü càntaryàmitayàntaþ-÷arãra-sthaü deha-madhye sthitaü mad-àj¤à-laïghanenaiva kar÷ayantaþ | evaü ye tapa÷ caranti tàn àsura-ni÷cayàn | àsuro 'tikråro ni÷cayo yeùàü tàn viddhi ||6||

madhusådanaþ :  evam anàdçta-÷àstràõàü sattvàdi-niùñhà kàryato nirõãtà | tatra kecid ràjasa-tàmasà api pràg-bhavãya-puõya-paripàkàt sàttvikà bhåtvà ÷àstrãya-sàdhane 'dhikriyante | ye tu duràgraheõa durdaiva-paripàka-pràpta-durjana-saïgàdi-doùeõa ca ràjasa-tàmasatàü na mu¤canti te ÷àstrãya-màrgàd bhraùñà asan-màrgànusaraõeneha loke paratra ca duþkha-bhàgina evety àha dvàbhyàm |

a÷àstra-vihitaü ÷àstreõa vedena pratyakùeõànumitena và na vihitam a÷àstreõa buddhàdy-àgamena bodhitaü và ghoraü parasyàtmanaþ pãóà-karaü tapas tapta-÷ilà-rohaõàdi tapyante kurvanti ye janàþ | dambho dhàrmikatva-khyàpanam ahaükàro 'ham eva ÷reùñha iti durabhimànas tàbhyàü samyag yuktàþ, yogasya samyaktvam anàyàsena viyoga-jananà-sàmarthyaü kàme kàmyamàna-viùaye yo ràtgas tan-nimittaü balam atygra-duþkha-sahana-sàmarthyaü tenànvitàþ | kàmo viùaye 'bhilàùaþ | ràgaþ sadà-tad-abhiniviùñatva-råpo 'bhiùvaïgaþ | balam ava÷yam idaü
sàdhayiùyàmãty àgrahaþ | tair anvità iti và | ata eva balad-duþkha-dar÷ane 'py anivartamànàþ, kar÷ayantaþ kç÷ã-kurvanto vçthopavàsàdinà  ÷arãra-sthaü bhåta-gràmaü dehendriya-saüghàtàkàreõa pariõataü pçthivyàdi-bhåta-samudàyam acetaso viveka-÷ånyà màü càntaþ-÷arãra-sthaü bhoktç-råpeõa sthitaü bhogyasya ÷arãrasya kç÷ãkaraõena kç÷ãkurvanta eva | màma antaryàmitvena ÷arãràntaþ-sthitaü buddhi-tad-vçtti-sàkùi-bhåtam ã÷varam àj¤à-laïghanena kar÷ayanta iti và | tàn aihika-sarva-bhoga-vimukhàn paratra càdhama-gati-bhàginaþ sarva-puruùàrtha-bhraùñàn àsura-ni÷cayàn àsuro viparyàsa-råpo vedàrtha-virodhã ni÷cayo yeùàü
tàn manuùyatvena pratãyamànàn apy asura-kàrya-kàritvàd asuràn viddhi jànãhi pariharaõàya | ni÷cayasyàsuratvàt tat-pårvikàõàü sarvàsàm antaþ-karaõa-vçttãnàm àsuratvam | asuratva-jàti-rahitànàü ca manuùyàõàü karmaõaivàsuratvàt tàn asuràn viddhãti sàkùàn noktam iti ca draùñavyam ||5-6||

vi÷vanàthaþ : yas tvayà pçùñhaü ye ÷àstra-vidhim utsçjya kàma-bhoga-rahitàþ ÷raddhayà yajante teùàü kà niùñhà iti | tasyottaram adhunà ÷çõv ity àha a÷àstreti dvàbhyàm | ghoraü pràõi-bhayaïkaraü tapas tapyante kurvantãty-upalakùaõam idaü japa-yàgàdikam apy a÷àstrãyaü kurvanti | kàmàcaraõa-ràhityaü ÷raddhànvitatvaü ca svata eva labhyate | dambhàhaïkàra-saüyuktà iti | dambhàhaïkàràbhyàü vinà ÷àstra-vidhy-ullaïghanànupapatteþ | kàmaþ svasyàjaràmaratva-ràjyàdy-abhilàùo ràgas tapasy àsaktir balaü hiraõyaka÷ipu-prabhçtãnàm iva tapaþ-karaõa-sàmarthyam | tair anvitàþ ÷arãra-stham
ayambhakatvena deha-sthitam | bhåtànàü pçthivyàdãnàü gràmaü samåhaü kar÷ayantaþ kç÷ã-kurvanto màü ca mad-aü÷a-bhåtaü jãvaü ca duþkhayantaþ | àsåya-ni÷cayàn asuràõàm eva niùñhàyàü sthitàm ity arthaþ ||5-6||

baladevaþ : veda-bàhyànàü kadàcid api durgater nistàro neti pårvàdhyàyoktaü dçóhayann àha a÷àstreti dvàbhyàm | a÷àstreõa veda-viruddhena svàgamena vihitaü ghoraü para-pãóakaü tapo ye tapyante kurvanti kàma-ràgo viùaya-spçhà balaü ca mayà ÷akyam etat siddhaiþ kartum iti duràgrahaþ ÷arãrastham àrambhakatayà ÷arãraü sthitaü bhåta-gràmaü pçthivyàdi-saïghàtaü karùayanto vçthopavàsàdinà kç÷aü kurvanto 'ntaþ-÷arãra-sthaü ÷arãra-madhya-gatàntaryàmiõaü màü càvaj¤ayà karùayanto 'cetasaþ ÷àstrãya-viveka-saüvid-vihãnàs tàn veda-bàhyàn àsura-ni÷cayàn ni÷cayenàsuràn
viddhãti pårvoktànàü teùàü durgatir avarjanãyaiveti bhàvaþ | svabhàvajayà ÷raddhayà yakùa-rakùaþ-pretàdãn yajatàü balavad-vaidika-sad-anugrahe sati ÷àstrãya-÷raddhayàsura-bhàva-vinà÷aþ syàd eva | devàn yajatàü tu vastutaþ sàttvikatvàt tad-anugrahe sati ÷àstrãyà sulabheti sthitam ||5-6||

__________________________________________________________

BhG 17.7

àhàras tv api sarvasya trividho bhavati priyaþ |
yaj¤as tapas tathà dànaü teùàü bhedam imaü ÷çõu ||7||

÷rãdharaþ : àhàràdi-bhedàd api sàttvikàdi-bhedaü dar÷ayitum àha àhàras tv ity àdi-trayoda÷abhiþ | sarvasyàpi janasya ya àhàro 'nnàdi sa tu yathàyathaü trividhaþ priyo bhavati | tathà yaj¤a-tapo-dànàni ca trividhàni bhavanti teùàü vakùyamànaü bhedam imaü ÷çõu | etac ca ràjasa-tàmasàhàra-yaj¤àdi-parityàgena sàttvikàhàra-yaj¤àdi-sevayà sattva-vçddhau yatna-kartavya ity etad arthaü kathyate ||7||

madhusådanaþ :  ye sàttvikàs te devà ye tu ràjasàs tàmasà÷ ca te viparyastatvàd asurà iti sthite sàttvikànàm àdànàya ràjasa-tàmasànàü hànàya càhàra-yaj¤a-tapo-dànànàü traividhyam àha àhàra iti | na kevalaü ÷raddhaiva trividhà | àhàro 'pi sarvasya priyas trividha eva bhavati sarvasya triguõàtmakatvena caturthyàü vidhàyà asaübhavàt | yathà dçùñàrtha àhàras trividhas tathà yaj¤a-tapo-dànànya-dçùñàrthàny api trividhàni | tatra yaj¤aü vyàkhyàsyàmo dravya-devatà-tyàgaþ iti kalpa-kàrair devatodde÷ena dravya-tyàgo yaj¤a iti niruktaþ | sa ca yajatinà juhotinà ca coditatvena yàgo homa÷ ceti dvividha uttiùñhad-dhomà vaùañ-kàra-prayogàntà yàjyàpuro 'nuvàkyàvanto yajataya upaviùña-homaþ svàhà-kàra-prayogàntà
yàjyàpuro 'nuvàkyàrahità juhotaya iti kalpa-kàrair vyàkhyàto yaj¤a-÷abdenoktaþ | tapaþ kàyendriya-÷oùaõaü kçcchra-càndràyaõàdi | dànaü parasvatvàpatti-phalakaþ sva-svatva-tyàgaþ | teùàm àhàra-yaj¤a-tapo-dànànàü sàttvika-ràjasa-tàmasa-bhedaü mayà vyàkhyàyamànam imaü ÷çõu ||7||

vi÷vanàthaþ : tad evaü ye ÷àstra-vidhi-tyàginaþ kàma-càreõa vartante pårvàdhyàyoktà ye càsminn adhyàye àsura-÷àstra-vidhinà yakùa-rakùaþ-pretàdãn yajante, ye cà÷àstrãyaü tapa-àdikaü kurvanti te sarve àsura-sarga-madhya-gatà eva bhavantãti prakaraõàrthaþ | tathàpy àhàràdãnàü vakùyamàõànàü traividhyàt tadvatàü yathà-yogaü daivam àsuraü ca sargaü svayam eva vivicya jànãty àha àhàras tv ity àdi trayoda÷abhiþ ||7||

baladevaþ : evaü sthite tad-àhàràdãnàm api traividhyam àha àhàras tv iti | ÷raddhàvat sarvasya priyo 'nnàdir àhàro 'pi trividho bhavati | evaü yaj¤àdãni ca trividhàni | teùàm àhàràdãnàü caturõàm ||7||

__________________________________________________________

BhG 17.8

àyuþ-sattva-balàrogya-sukha-prãti-vivardhanàþ |
rasyàþ snigdhàþ sthirà hçdyà àhàràþ sàttvika-priyàþ ||8||

÷rãdharaþ : tatràhàra-traividhyam àha àyur iti tribhiþ | àyur jãvitam | sattvam utsàhaþ | balaü ÷aktiþ | àrogyaü roga-ràhityam | sukhaü citta-prasàdaþ | prãtir abhiruciþ | àyur-àdãnàü vivardhanàþ vi÷eùeõa vçddhi-karàþ | te ca rasyà rasavantaþ | snigdhàþ sneha-yuktàþ | sthirà dehe sàràü÷ena cira-kàlyàvasthàyinaþ | hçdyà dçùñi-màtràd eva hçdayaïgamàþ | evambhåtà àhàrà bhakùya-bhojyàdayaþ sàttvika-priyàþ ||8||

madhusådanaþ : àhàra-yaj¤a-tapo-dànànàü bhedaþ pa¤cada÷abhir vyàkhyàyate | tatràhàra-bheda àyur iti tribhiþ | àyu÷ cira¤jãvanaü sattvaü citta-dhairyaü balavati duþkhe 'pi nirvikàratvàpàdakaü, balaü ÷arãra-sàmarthyaü svocite kàrye ÷ramàbhàva-prayojakam | àrogyaü vyàdhy-abhàvaþ | sukhaü bhojanànantaràhlàdas tçptiþ | prãtir bhojana-kàle 'nabhiruci-ràhityam icchautkañyaü teùàü vivardhanà | vi÷eùeõa vçddhi-hetavaþ | rasyà àsvàdyà madhura-rasa-pradhànàþ | snigdhàþ sahajenàgantukena và snehena yuktàþ | sthirà rasàdy-aü÷ena ÷arãre cira-kàla-sthàyinaþ
| hçdyà hçdayaïgamà durgandhà÷ucitvàdi-dçùñàdçùña-doùa-÷ånyàþ | àhàrà÷ carvya-coùya-lehya-peyàþ sàttvikànàü priyàþ | etair liïgaiþ sàttvika j¤eyàþ sàttvikatvam abhilaùadbhi÷ caita àdeyà ity arthaþ ||8||

vi÷vanàthaþ : sàttvikàhàravatàm àyur vardhata iti prasiddhaþ | sattvam utsàhaþ | rasyà iti kevala guóàdãnàü rasyatve 'pi råkùatvam ata àha snigdhà iti | dugdha-phenàdãnàü rasyatva-snigdhatve 'pi asthairyam ata àha sthirà iti | panasa-phalàdãnàü rasyatve snigdhatva-sthiratve 'pi hçd-udaràdy-ahitatvam ata àha hçdyà hçd-udara-hità iti | tena sa-gavya-÷arkarà-÷àli-godhåmànnàdaya eva rasyatvàdi-catuùñaya-guõavattvàt sàttvika-loka-priyà j¤eyàs teùàü priyatve saty eva sàttvikatvaü ca j¤eyam | kiü ca guõa-catuùñayavattve 'pi apàvitrye sati sàttvika-priyatàdar÷anàd atra pavitrà ity api vi÷eùaõaü deyam | tàmasa-priyeùv amedhya-pada-dar÷anàt ||8||

baladevaþ : tatra sàttvikàhàram àha àyuri iti | àyu÷ cira-jãvitam | sattvam citta-dhairyam | balaü deha-sàmarthyaü | sukhaü tçptiþ | prãtir abhiruciþ | etàsàü vivardhanàþ ramyatvàdi-guõavantaþ sa-gavya-÷arkaràþ ÷àli-godhåmàdayaþ sàttvikànàü priyàs tair upàdeyà ity arthaþ | ramyà iti nãrasànàü caõakàdãnàü | snigdhà iti rukùàõàü guóàdãnàü | sthirà ity asthiràõàü dugdha-phenàdãnàü | hçdyety ahçdyànàü panasa-phalàdãnàü ca vyàvçttiþ | kùud-udaràdy-ahitatvam ahçdyatvam | atra pavitrà iti j¤eyam | tàmasa-priyeùv amedhya-pada-dar÷anàt ||8||

__________________________________________________________

BhG 17.9

kañv-amla-lavaõàtyuùõa-tãkùõa-råkùa-vidàhinaþ |
àhàrà ràjasasyeùñà duþkha-÷okàmaya-pradàþ ||9||

÷rãdharaþ : tathà kañv iti | ati-÷abdaþ kañv-àdiùu saptasv api sambadhyate | tenàti-kañur nimbàdiþ | atyamlo 'tilavaõo 'tyuùõa÷ ca prasiddhaþ | ati-tãkùõo maricàdiþ | atiråkùaþ kaïgu-kodravàdiþ | atividàhã saçùapàdiþ | atikañv-àdaya àhàrà ràjasasyeùñàþ priyàþ | duþkhaü tàt-kàlikaü hçdaya-santàpàdi | ÷okaþ pa÷càd-bhàvi-daurmanasyam | àmayo rogaþ | etàn pradadàti prayacchantãti tathà ||9||

madhusådanaþ : ati-÷abdaþ kañv-àdiùu saptasv api yojanãyaþ | kañus tiktaþ | kañu-rasasya tãkùõa-÷abdenoktatvàt | tatràtikañur nimbàdiþ | atyamlàtilavaõàtyuùõàþ prasiddhaþ | ati-tãkùõo maricàdiþ | atiråkùaþ sneha-÷ånyaþ kaïgu-kodravàdiþ | atividàhã santàpako ràjikàdiþ | duþkhaü tàt-kàlikãü pãóàm | ÷okaü pa÷càd-bhàvi-daurmanasyam | àmayaü rogaü ca dhàtu-vaiùamya-dvàrà pradadatãti tathà-vidhà àhàrà ràjasasyeùñàþ | etair liïgaiþ ràjasà j¤eyàþ sàttvikai÷ caita upekùaõãyà ity arthaþ
||9||

vi÷vanàthaþ : ati-÷abdaþ kañv-àdiùu saptasv api sambadhyate | ati-kañur nimbàdiþ | aty-amlavaõoùõaþ prasiddha eva | atitãkùõo målikà-viùàdir marãcy-àdyà và | atiråkùo hiïgu-kodravàdiþ | vidàhã dàhakaro bhçùña-caõakàdiþ | ete duþkhàdi-pradàþ | tatra duþkhaü tàtkàliko rasanàkaõñhàdi-santàpaþ | ÷okaþ pa÷càd-bhàvi-daurmanasyam | àmayo rogaþ ||9||

baladevaþ : ràjasàhàram àha kañv iti | saptasv ati-÷abdo yojyaþ | ati-kañur iti tikto nimbàdir na ca maricàdis tasya tãkùõa-÷abdenokter atyamlo 'tilavaõo 'tyuùõa÷ ca | khyàto 'titãkùõo marãcy-àdir atirukùaþ kaïgukàdir atidàhã ràjikàdiþ | ete ràjasasyeùñàþ, sàttvikànàü tu heyàþ | duþkhaü tàtkàlikaü jihvà kaõñhàdi-÷oùaõajam | ÷oko daurmanasyaü pà÷càtyam àmayo rudhira-kopaþ | 

__________________________________________________________

BhG 17.10

yàta-yàmaü gata-rasaü påti paryuùitaü ca yat |
ucchiùñam api càmedhyaü bhojanaü tàmasa-priyam ||10||

÷rãdharaþ : tathà yàta-yàmam iti | yàto yàmaþ praharo yasya pakvasyaudanàdes tad yàta-yàmam | ÷aityàvasthàü pràptam ity arthaþ | gatarasaü niùpãóita-sàram | påti durgandham | paryåùitaü dinàntara-pakvam | ucchiùñam anya-bhuktàva÷iùñam | amedhyam abhakùyaü kala¤jy-àdi | evambhåtaü bhojanaü tàmasasya priyam ||10||

madhusådanaþ : yàtayàmam ardha-pakvaü nirvãryasya gata-rasa-padenoktatvàd iti bhàùyam | gata-rasaü virasatàü pràptaü ÷uùkam | yàta-yàmaü pakvaü sat praharàdi-vyavahita-modanàdi ÷aityaü pràptam | gata-rasaü uddhçta-sàram mathita-dugdhàdãty anye | påti durgandham | paryåùitaü pakvaü sad ràtry-antaritam | cena tat-kàlonmàda-karaü dhattåràdi samuccãyate | yad atiprasiddhaü duùñatvenocchiùñam bhuktàva÷iùñam | amedhyam ayaj¤àrham a÷uci màüsàdi | api ceti vaidyaka-÷àstroktam apathyaü samuccãyate | etàdç÷aü yad bhojanaü bhojyaü tat tàmasasya priyaü
sàttvikair atidåràd upekùaõãyam ity arthaþ | etàdç÷a-bhojanasya duþkha-÷okàmaya-pradatvam atiprasiddham iti kaõñhato noktam |

atra ca krameõa rasyàdi-vargaþ sàttvikaþ | kañv-àdi-vargo ràjasaþ | yàta-yàmàdi-vargas tàmasa ity uktam àhàra-varga-trayam | tatra sàttvika-varga-virodhitvam itara-varga-dvaye draùñavyam | tathà hy atikañutvàdikaü rasyatva-virodhitvàt sthiratva-virodhinã | atyuùõatvàdikaü hçdyatva-virodhi | àmaya-pradatvam àyuþ-sattva-balàrogya-virodhi | duþkha-÷okaa-pradatvaü sukha-prãti-virodhi | evaü sàttvika-varga-virodhitvaü ràjasa-varge spaùñam | tathà tàmasa-varge 'pi gata-rasatva-yàtayàmatva-paryuùitatvàni yathà-sambhavaü rasyatva-snighdhatva-sthiratva-virodhãni | påtitvocchiùñatvàmedhyatvàni hçdyatva-virodhãni | àyuþ-sattvàdi-virodhitvaü tu spaùñam
eva | ràjasa-varge dçùña-virodha-màtraü tàmasa-varge tu dçùñàdçùña-virodha ity ati÷ayaþ ||10||

vi÷vanàthaþ : yàto yàmaþ praharo yasya pakvasyaudanàdes tad yàta-yàmaü ÷aityàvasthàü pràptam ity arthaþ | gata-rasaü gata-svàbhàvika-rasaü niùpãóita-rasam pakvàmratva-gaùñy-àdikaü và | påti durgandham | paryåùitaü dinàntara-pakvam | ucchiùñam gurvàdibhyo 'nyeùàü bhuktàva÷iùñam | amedhyam abhakùyaü kalaj¤àdi | tata÷ caivaü paryàlocya sva-hitaiùibhiþ sàttvika àhàraþ sevya iti bhàvaþ | vaiùõavais tu so 'pi bhagavad-aniveditas tyàjya eva | bhagavan-niveditam annàdikaü tu nirguõa-bhakta-loka-priyam iti ÷rã-bhàgavatàj j¤eyam ||10||

baladevaþ : tàmasàhàram àha yàteti | yàto 'tikrànto yàmaþ praharo yasya ràddhasyànnàdes tad yàtayàmam | gata-rasaü vairasyavat | påtiþ durgandham | paryuùitaü pårve 'hni ràddham ucchiùñaü guror anyeùàü bhuktàva÷iùñam amedhyam apavitraü kala¤jàdi | ãdçg-bhojanaü tàmasànàü priyaü sàttvikànàü tv atidårato heyam ||10||

__________________________________________________________

BhG 17.11

aphalàkàïkùibhir yaj¤o vidhi-dçùño ya ijyate |
yaùñavyam eveti manaþ samàdhàya sa sàttvikaþ ||11||

÷rãdharaþ : yaj¤o 'pi trividhaþ | tatra sàttvikaü yaj¤am àha aphalàkàïkùibhir iti | phalàkàïkùà-rahitaiþ puruùair vidhinàdiùña àva÷yakatayà vihito yo yaj¤a ijyate 'nuùñhãyate sa sàttviko yaj¤aþ | katham ijyate | yaùñavyam eveti | yaj¤ànuùñhànam eva kàryam | nànyat phalaü sàdhanãyam ity evaü manaþ samàdhàyaikàgraü kçtvety arthaþ ||11||

madhusådanaþ : idànãü krama-pràptaü trividhaü yaj¤am àha aphaleti tribhiþ | agnihotra-dar÷apårõamàsa-càturmàsya-pa÷u-bandha-jyotiùñomàdir yaj¤o dvividhaþ kàmyo nitya÷ ca | phala-saüyogena coditaþ kàmyaþ sarvàïgopasaühàreõaiva mukhya-kalpenànuùñheyaþ | phala-saüyogaü vinà jãvanàdi-nimitta-saüyogena coditaþ sarvàïgopasaühàràsambhave pratinidhy-àdy-upàdànenàmukhya-kalpenàpy anuùñheyo nityaþ | tatra sarvàïgopasaühàràsambhave 'pi pratinidhim upàdàyàva÷yaü yaùñavyam eva pratyavàya-parihàràyàyàva÷yaka-jãvanàdi-nimittena coditatvàd iti manaþ
samàdhàya ni÷cityàphalàkàïkùibhir antaþ-karaõa-÷uddhy-arthitayà kàmya-prayoga-vimukhair vidhi-dçùño yathà-÷àstraü ni÷cito yo yaj¤a ijyate 'nuùñhãyate sa yathà-÷àstram antaþ-karaõa-÷uddhy-artham anuùñhãyamàno nitya-prayogaþ sàttviko j¤eyaþ ||11||

vi÷vanàthaþ : atha yaj¤asya traividhyam àha aphalàkàïkùibhir iti | phalàkàïkùà-ràhitye kathaü yaj¤e pravçttir ata àha -- yaùñavyam eveti | svànuùñheyatvena ÷àstroktatvàd ava÷ya-kartavyam etad iti manaþ samàdhàya ||11||

baladevaþ : atha yaj¤a-traividhyam àha aphaleti tribhiþ | aphalàkàïkùibhiþ phalecchà-÷ånyair yo yaj¤a ijyate kriyate vidhi-dçùño vidhi-vàkyàj jàtaþ sa sàttvikaþ | nanu phalecchàü vinà tatra kathaü pravçttis tatràha yaùñavyam eveti | màü prati vedenoktatvàt tat yajanam eva kàryaü, na tu tena phalaü sàdhyam iti manaþ samàdhàyaikàgraü kçtvety arthaþ ||11||


__________________________________________________________

BhG 17.12

abhisaüdhàya tu phalaü dambhàrtham api caiva yat |
ijyate bharata-÷reùñha taü yaj¤aü viddhi ràjasam ||12||

÷rãdharaþ : ràjasaü yaj¤am àha abhisandhàyeti | phalam abhisandhàyoddi÷ya tu yad ijyate yaj¤aþ kriyate | dambhàrthaü ca sva-mahattva-khyàpanàrthaü ca | taü yaj¤aü ràjasaü viddhi ||12||

madhusådanaþ : phalaü kàmyaü svargàdi abhisandhàyoddi÷ya na tv antaþkaraõa-÷uddhiþ | tur nitya-prayoga-vailakùaõya-såcanàrthaþ | dambho loke dhàrmikatva-khyàpanaü tad-artham | api caiveti vikalpa-samuccayàbhyàü traividhya-såcanàrtham | pàralaukikaü phalam abhisandhàyaivàdambhàrthatve 'pi pàralaukika-phalànabhisandhàne 'pi dambhàrtham eveti vikalpena dvau pakùau | pàralaukika-phalàrtham apy aihalaukika-dambhàrtham apãti samuccayenaikaþ pakùaþ | evaü dçùñàdçùña-phalàbhisandhinàntaþ-karaõa-÷uddhim anuddi÷ya yad ijyate yathà-÷àstraü yo yaj¤o 'nuùñhãyate taü yaj¤aü ràjasaü
viddhi hànàya | he bharata-÷reùñheti yogyatva-såcanam ||12||

vi÷vanàthaþ : Nothing ||12||

baladevaþ : phalaü svargàdikam abhisandhàya yad ijyate dambhàrhtaü và svamahima-khyàpanàya, taü yaj¤aü ràjasaü viddhi ||12||


__________________________________________________________

BhG 17.13

vidhi-hãnam asçùñànnaü mantra-hãnam adakùiõam |
÷raddhà-virahitaü yaj¤aü tàmasaü paricakùate ||13||

÷rãdharaþ : tàmasaü yaj¤am àha vidhi-hãnam iti | vidhi-hãnaü ÷àstrokta-vidhi-÷ånyam asçùñànnaü bràhmaõàdibhyo na sçùñaü na niùpàditam annaü yasmiüs tam | mantrair hãnaü | yathokta-dakùiõà-rahitaü ÷raddhà-÷ånyaü ca yaj¤aü tàmasaü paricakùate kathayanti ÷iùñàþ ||13||

madhusådanaþ : yathà-÷àstra-bodhita-viparãtam anna-dàna-hãnaü svarato varõata÷ ca mantra-hãnaü yathokta-dakùiõà-hãnam çtvig-dveùàdinà ÷raddhà-rahitaü tàmasaü yaj¤aü paricakùate ÷iùñàþ | vidhi-hãnatvàdy-ekaika-vi÷eùaõaþ pa¤ca-vidhaþ sarva-vi÷eùaõa-samuccayena caika-vidha iti ùañ | dvi-tri-catur-vi÷eùaõa-samuccayena ca bahavo bhedàs tàmasa-yaj¤asya j¤eyàþ | ràjase yaj¤e 'ntaþ-karaõa-÷uddhy-abhàve 'pi phalotpàdakam apårvam asti yathà-÷àstram anuùñhànàt | tàmase tv ayathà-÷àstrànuùñhànàn na kim apy apårvam astãty ati÷ayaþ ||13||

vi÷vanàthaþ : asçùñànnam anna-dàna-rahitam ||13||

baladevaþ : vidhãti asçùñànnam anna-dàna-rahitaü mantra-hãnaü svarato varõata÷ ca hãnena mantraõopetaü ÷raddhà-virahitaü çtvig-vidveùàt ||13||

deva-dvija-guru-pràj¤a-påjanaü ÷aucam àrjavam |
brahmacaryam ahiüsà ca ÷àrãraü tapa ucyate ||14||

÷rãdharaþ : tapasaþ sàttvikàdi-bhedaü dar÷ayituü prathamaü tàvat ÷àrãràdi-bhedena tasya traividhyam àha devety àdi tribhiþ | tatra ÷àrãram àha deveti | pràj¤à guru-vyaktiriktà anye 'pi tattva-vidaþ | deva-bràhmaõàdi-påjanaü ÷aucàdikaü ca ÷àrãraü ÷arãra-nirvartyaü tapa ucyate ||14||

madhusådanaþ : krama-pràptasya tapasaþ sàttvikàdi-bhedaü kathayituü ÷àrãra-vàcika-mànasa-bhedena tasya travidhyam àha tribhiþ deveti | devà brahma-viùõu-÷iva-såryàgni-durgàdayaþ | dvijà dvijottamà bràhmaõàþ | guravaþ pitç-màtr-àcàryàdayaþ | pràj¤àþ paõóitàþ vidita-veda-tad-upakaraõàrthàþ | teùàü påjanaü praõàma-÷u÷råùàdi yathà-÷àstraü | ÷aucaü mçj-jalàbhyàü ÷arãra-÷odhanam | àrjavam akauñilyaü bhàva-saü÷uddhi-÷abdena mànase tapasi vakùyati | ÷àrãraü tv àrjavaü vihita-pratiùiddhayor eka-råpa-pravçtti-nivçtti-÷àlitvam | brahmacaryaü
niùiddha-maithuna-nivçttiþ | ahiüsà-÷àstrãya-pràõi-pãóanàbhàvaþ | ca-kàràd asteyàparigrahàv api | ÷àrãraü ÷arãra-pradhànaiþ kartràdibhiþ sàdhyaü na tu kevalena ÷arãreõa | pa¤caite tasya hetava iti hi vakùyati | itthaü ÷àrãraü tapa ucyate ||14||
vi÷vanàthaþ : tapasas traividhyaü vadana prathamaü sàttvikasya tapasas traividhyam àha devety àdi tribhiþ ||14||

baladevaþ : krama-pràptasya tapasaþ sàttvikàdi-bhedaü vaktuü tasyàdau ÷àrãràdi-bhàvena traividhyam àha deveti tribhiþ | devà vasu-rudràdayo dvijà bràhmaõa-÷reùñhà guravo màtç-pitç-de÷ikàþ pràj¤à vidita-veda-vedàïgàþ pare 'tra teùàü påjanam | ÷aucaü dvividham uktam | àrjavaü vihita-niùiddhayor aikya-råpyeõa pravçtti-nivçttatvam | brahmacaryaü vihita-maithunaü ca | etac chàrãraü ÷arãra-nirvartyaü tapaþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 17.15

anudvega-karaü vàkyaü satyaü priya-hitaü ca yat |
svàdhyàyàbhyasanaü caiva vàï-mayaü tapa ucyate ||15||

÷rãdharaþ : vàcikaü tapa àha anudvegakaram iti | udvegaü bhayaü na karotãty anudvegakaraü vàkyam | satyaü ÷rotuþ priyam | hitaü ca pariõàme sukha-karam | svàdhyàyàbhyasanaü vedàbhyàsa÷ ca vàï-mayaü vàcà nirvartyaü tapaþ ||15||

madhusådanaþ : anudvega-karaü na kasyacid duþkha-karaü, satyaü pramàõa-målam abàdhitàrtham | priyaü ÷rotus tat-kàla-÷ruti-sukhaü hitaü pariõàme sukha-karam | ca-kàro vi÷eùaõànàü samucchayàrthaþ | anudvega-karatvàdi-vi÷eùaõa-catuùñayena vi÷iùñaü na tv ekenàpi vi÷eùaõena nyånam | yad vàkyaü yathà ÷ànto bhava vatsa svàdhyàyaü yogaü cànutiùñha tathà te ÷reyo bhaviùyatãty àdi tad vàï-mayaü vàcikaü tapaþ ÷àrãravat | svàdhyàyàbhyasanaü ca yathà-vidhi vedàbhyàsa÷ ca vàï-mayaü tapa ucyate | eva-kàraþ
pràg-vi÷eùaõa-samuccayàvadhàraõe vyàkhyàtavyaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : anudvega-karaü sambodhya-bhinnànàm apy unudvejakam ||15||

baladevaþ : anudvegakaram udvegaü bhayaü kasyàpi yan na karoti | satyaü pramàõikam | ÷rotuþ priyam | pariõàme hitaü ca | etad-vi÷eùaõa-catuùñayavad-vàkyaü tathà svàdhyàyasya vedàbhyasanaü ca vàï-mayaü vàcà nirvartyaü tapaþ ||15||

__________________________________________________________

BhG 17.16

manaþ-prasàdaþ saumyatvaü maunam àtma-vinigrahaþ |
bhàva-saü÷uddhir ity etat tapo mànasam ucyate ||16||

÷rãdharaþ : mànasaü tapa àha manaþ-prasàda iti | manasaþ prasàdaþ svacchatà | saumatvam akråratà | maunaü muner bhàvaþ | mananam ity arthaþ | àtmano manaso vinigraho viùayebhyaþ pratyàhàraþ | bhàva-saü÷uddhir vyavahàre màyà-ràhityam | ity etan mànasaü tapaþ ||16||

madhusådanaþ : manasaþ prasàdaþ svacchatà viùaya-cintà-vyàkulatva-ràhityam | saumyatvaü saumasyaü sarva-loka-hitaiùitvaü pratiùiddhàcintanaü ca | maunaü muni-bhàva ekàgratayàtma-cintanaü nididhyàsanàkhyaü vàk-saüyama-hetur manaþ-saüyamo maunam iti bhàùyam | àtma-vinigraha àtmano manaso vi÷eùeõa sarva-vçtti-nigraho nirodha-samàdhir asampraj¤àtaþ | bhàvasya hçdayasya ÷uddhiþ kàma-krodha-lobhàdi-mala-nivçttiþ | punar a÷uddhy-utpàda-ràhityena samyaktvena vi÷iùñà sà bhàva-÷uddhiþ | paraiþ saha vyavahàra-kàle màyà-ràhityaü seti bhàùyam
| ity etad evaü-prakàraü tapo mànasam ucyate ||16||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : manasaþ prasàdaþ vaimalyaü viùaya-smçty-avaiyagryam | saumatvam akrauryam sarva-sukhecchrutvam | maunam àtma- mananam | àtmano manaso vinigraho viùayebhyaþ pratyàhàraþ | bhàva-saü÷uddhir vyavahàre niùkapañatà | ity etan mànasà nirvartyaü tapaþ ||16||

__________________________________________________________

BhG 17.17

÷raddhayà parayà taptaü tapas tat trividhaü naraiþ |
aphalàkàïkùibhir yuktaiþ sàttvikaü paricakùate ||17||

÷rãdharaþ : tad evaü ÷arãra-vàï-manobhir nirvartyaü trividhaü tapo dar÷itam | tasya trividhasyàpi tapasaþ sàttvikàdi-bhedena traividhyam àha ÷raddhayetyàdi-tribhiþ | tat trividham api tapaþ parayà ÷reùñhayà ÷raddhayà phalàkàïkùà-÷ånyair yuktair ekàgra-cittair narais taptaü sàttvikaü kathayanti ||17||

madhusådanaþ : ÷àrãra-vàcika-mànasa-bhedena trividhasyoktasya tapasaþ sàttvikàdi-bhedena traividhyam idànãü dar÷ayati ÷raddhayeti tribhiþ | tat-pårvoktaü trividhaü ÷àrãraü vàcikaü mànasaü ca tapaþ ÷raddhayàstikya-buddhyà parayà prakçùñayàpràmàõya-÷aïkàkalaïka-÷ånyayà phalàbhisandhi-÷ånyair yuktaiþ samàhitaiþ siddhy-asiddhyor nirvikàrair narair adhikàribhis taptam anuùñhitaü sàttvikaü paricakùate ÷iùñàþ ||17||

vi÷vanàthaþ : trividham ukta-lakùaõaü kàyika-vàcika-mànasam ||17||

baladevaþ : uktasya tapasaþ sàttvikàditayà traividhyam àha ÷raddhayeti-tribhiþ | tad uktaü trividhaü tapaþ phalàkàïkùà-÷ånyair yuktair ekàgra-cittair narair parayà ÷raddhayà taptam anuùñhitaü sàttvikam ||17||

__________________________________________________________

BhG 17.18

satkàra-màna-påjàrthaü tapo dambhena caiva yat |
kriyate tad iha proktaü ràjasaü calam adhruvam ||18||

÷rãdharaþ : ràjasam àha sat-kàreti | sat-kàraþ sàdhur ayam iti tàpaso 'yam ity àdi vàk-påjà | mànaþ pratutthànàbhivàdanàdir daihikã påjà | påjàrtha-làbhàdiþ | etad-arthaü dambhena ca yat tapaþ kriyate | ataeva calam aniyatam | adhruvaü ca kùaõikam | yad evambhåtaü tapas tad iha ràjasaü proktam ||18||

madhusådanaþ : satkàraþ sàdhur ayaü tapasvã bràhmaõa ity evam avivekibhiþ kriyamàõà stutiþ | mànaþ pratyutthànàbhivàdanàdiþ | påjà pàda-prakùàlanàrcana-dhana-dànàdiþ | tad-arthaü dambhenaiva ca kevalaü dharma-dhvajitvenaiva ca na tv àstikya-buddhyà yat tapaþ kriyate tad ràjasaü proktaü ÷iùñaiþ | ihàsminn eva loke phaladaü na pàralaukikaü calam atyalpa-kàla-sthàyi-phalam | adhruvaü phala-janakatà-niyama-÷ånyam ||18||

vi÷vanàthaþ : sat-kàraþ sàdhur ayam ity anyaþ kartavyà vàk-påjà | mànaþ pratutthànàbhivàdanàdibhir anyaiþ kartavyà daihikã påjà | påjà anyair dãyamànair dhanàdibhir bhàvinã và mànasã påjà tad artham | dambhena ca yat kriyate tad ràjasaü tapaþ | calam ki¤cit-kàlikam |  adhruvam aniyata-satkàràdi-phalakam ||18||

baladevaþ : sat-kàraþ sàdhur ayaü tapasvãti stutiþ | mànaþ pratutthànàdir àdaraþ | påjà caraõa-prakùàlana-dhan-dànadis tad-arthaü yat tapo dambhena ca kriyate tad ràjasaü proktam | calaü ki¤cit-kàlikam |  adhruvam aniyata-satkàràdi-phalakam ||18||

__________________________________________________________

BhG 17.19

måóha-gràheõàtmano yat pãóayà kriyate tapaþ |
parasyotsàdanàrthaü và tat tàmasam udàhçtam ||19||

÷rãdharaþ : tàmasaü tapa àha måóheti | måóha-gràheõàviveka-kçtena duràgraheõàtmanà pãóayà yat tapaþ kriyate | parasyotsàdanàrthaü và anyasya vinà÷àrtham abhicàra-råpaü tat tàmasam udàhçtaü kathitam ||19||

madhusådanaþ : måóha-gràheõàvivekàti÷aya-kçtena duràgraheõàtmano dehendriya-saüghàtasya pãóayà yat tapaþ kriyate parasyotsàdanàrthaü vànyasya vinà÷àrtham abhicàra-råpaü và tat tàmasam udàhçtaü ÷iùñaiþ ||19||

vi÷vanàthaþ : måóha-gràheõa mauóhya-grahaõena | parasyotsàdanàrthaü vinà÷àrtham ||19||

baladevaþ : måóha-gràheõàvivekajena duràgraheõàtmanà dehendriyàdeþ pãóayà ca yat tapaþ parasyotsàdanàrthaü vinà÷àya và kriyate tat tàmasam ||19||

__________________________________________________________

BhG 17.20

dàtavyam iti yad dànaü dãyate 'nupakàriõe |
de÷e kàle ca pàtre ca tad dànaü sàttvikaü smçtam ||20||

÷rãdharaþ : pårvaü pratij¤àtam eva dànasya traividhyam àha dàtavyam iti | dàtavyam evety evaü ni÷cayena yad dànaü dãyate 'nupakàriõe pratyupakàra-samarthàya | de÷e kurukùetràdau kàle grahaõàdau | pàtre ceti de÷a-kàla-sàhacaryàt saptamã prayuktà | pàtre pàtra-bhåtàya tapaþ-÷rutàdi-sampannàya bràhmaõàyety arthaþ | yad và pàtra iti tçj-antam | rakùakàyety arthaþ | caturthy evaiùà | sa hi sarvasmàd àpad-gaõàd dàtàraü pàtãti pàtà | tasmai yad evambhåtaü dànaü tat sàttvikam ||20||

madhusådanaþ : idànãü krama-pràptasya dànasya traividhyaü dar÷ayati dàtavyam iti tribhiþ | dàtavyam eva ÷àstra-condanà-va÷àd ity evaü ni÷cayena na tu phalàbhisandhinà yad dànaü tulà-puruùàdi dãyate 'nupakàriõe pratyupakàràjanakàya | de÷e puõye kurukùetràdau kàle ca puõye såryoparàgàdau | pàtre ceti caturthy-arthe saptamã | kãdç÷àyànupakàriõe dãyate pàtràya ca vidyà-tapo-yuktàya | pàtra rakùakàyeti và | vidyà-tapobhyàm àtmano dàtu÷ ca pàlana-kùama eva pratigçhõãyàd iti ÷àstràt | tad evaü-bhåtaü dànaü sàttvikaü smçtam ||20||

vi÷vanàthaþ : dàtavyam ity evaü ni÷cayena | na tu phalàbhisandhinà yad dànam ||20||

baladevaþ : atha dànasya traividhyam àha dàtavyam iti | ni÷cayena yad dànam  anupakàriõe pàtre vidyà-tapobhyàü dàtå rakùakàya bràhmaõàya yad dãyate tad dànaü sàttvikam | anupakàriõe pratyupakàram anuddi÷yety arthaþ | de÷e tãrthe kàle ca saïkrànty-àdau ||20||

__________________________________________________________

BhG 17.21

yat tu pratyupakàràrthaü phalam uddi÷ya và punaþ |
dãyate ca parikliùñaü tad dànaü ràjasaü smçtam ||21||

÷rãdharaþ : ràjasaü dànam àha yad iti | kàlàntare 'yaü màü pratyupakariùyatãty evam arthaü phalaü và svargàdikam uddi÷ya yat punar dànaü dãyate parikliùñaü citta-kle÷a-yuktaü yathà bhavati evambhåtaü tad dànaü ràjasam udàhçtam ||21||

madhusådanaþ : pratyupakàràrthaü kàlàntare màm ayaü upakariùyatãty evam dçùñàrthaü phalaü và svargàdikam uddi÷ya yat punar dànaü sàttvika-vilakùaõaü dãyate parikliùñaü ca katham etàvad vyayitam iti pa÷càt tàpa-yuktaü yathà bhavaty evaü ca  yad dãyate tad dànaü ràjasam udàhçtam ||21||

vi÷vanàthaþ : para-kliùñaü katham etàvad vyayitam iti pa÷càt-tàpa-yuktam | yad và ditsàyàü abhàve 'pi gurv-àdyàj¤ànrodha-va÷àd eva dattam | parikliùñam akalyàõa-dravya-karmakam ||21||

baladevaþ : yat tu pratupakàràrthaü dçùña-phalàrthaü phalaü và svargàdikam adçùñam uddi÷yànusandhàya dãyate tad dànaü ràjasam | parikliùñaü katham etàvad vyayitavyam iti pa÷càt-tàpa-yuktaü yathà syàt tathà guru-vàkyànurodhàd và yad dãyate tad ràjasam ||21||

__________________________________________________________

BhG 17.22

ade÷akàle yad dànam apàtrebhya÷ ca dãyate |
asatkçtam avaj¤àtaü tat tàmasam udàhçtam ||22||

÷rãdharaþ : tàmasaü dànam àha ade÷eti | ade÷e '÷uci-sthàne | akàle a÷aucàdi-samaye | apàtrebhyo viña-naña-nartakàdibhyaþ | yad dànaü dãyate de÷a-kàla-pàtra-sampattàv apy asat-kçtaü pàda-prakùàlanàdi-satkàra-÷ånyam | avaj¤àtaü pàtra-tiraskàra-yuktam | evambhåtaü dànaü tàmasam udàhçtam ||22||

madhusådanaþ : ade÷e svato durjana-saüsargàd và pàpa-hetàv a÷uci-sthàne | akàle puõya-hetutvenàprasiddhe yasmin kasmiü÷cit | a÷auca-kàle và | apàtrebhya÷ ca vidyà-tapo-rahitebhyo naña-viñàdibhyo yad dànaü dãyate de÷a-kàla-pàtra-sampattàv api asat-kçtaü priya-bhàùaõa-pàda-prakùàlana-påjàdi-satkàra-÷ånyam avaj¤ànaü pàtra-paribhava-yuktaü ca tad dànaü tàmasam udàhçtam ||22||

vi÷vanàthaþ : asatkàro 'vaj¤àyàþ phalam ||22||

baladevaþ : ade÷e '÷uci-sthàne | akàle '÷uci-samaye | yad apàtrebhyo nañàdibhyo dãyate, de÷àdi-sampattàv api yad asatkçtaü caraõa-prakùàlanàdi-satkàra-÷ånyam avaj¤àtaü tåïkàràdy-anàdara-bhàùaõopetaü ca yad dànaü tat tàmasam ||22||

__________________________________________________________

BhG 17.23-24

oü tat sad iti nirde÷o brahmaõas trividhaþ smçtaþ |
bràhmaõàs tena vedà÷ ca yaj¤à÷ ca vihitàþ purà ||23||
tasmàd om ity udàhçtya yaj¤a-dàna-tapaþ-kriyàþ |
pravartante vidhànoktàþ satataü brahma-vàdinàm ||24||

÷rãdharaþ : nanv evaü vicàryamàõe sarvam api yaj¤a-tapo-dànàdi ràjasa-tàmasa-pràyam eveti vyartho yaj¤àdi-prayàsa ity à÷aïkya tathàvidhasyàpi sàttvikatvopapàdanàt prakàraü dar÷ayitum àha om iti | oü tat sad iti trividho brahmaõaþ paramàtmano nirde÷o nàma-vyapade÷aþ smçtaþ ÷iùñaiþ |  tatra tàvad om iti brahma ity àdi ÷ruti-prasiddher om iti brahmaõo nàma | jagat-kàraõatvenàti-prasiddhatvàd aviduùàü parokùatvàc ca tac-chabdo 'pi brahmaõo nàma | paramàrtha-sattva-sàdhutva-pra÷astatvàdibhiþ sac-chabdo 'pi brahmaõo nàma | sad eva saumyedam agra àsãt ity àdi ÷ruteþ | ayaü trividho 'pi nàma nirde÷ena bràhmaõà÷ ca vedà÷ ca yaj¤à÷ purà sçùñy-àdau vihità vidhàtrà nirmitàþ
| saguõã-kçtà iti và | yathà yasyàyaü trividho nirde÷as tena paramàtmanà bràhmaõàdayaþ pavitratamàþ sçùñàþ | tasmàt tasyàyaü trividho nirde÷o 'tipra÷asta ity arthaþ ||23||

idànãü pratyekam oïkàràdãnàü prà÷astyaü dar÷ayiùyann oïkàrasya tad evàha tasmàd iti | yasmàd evaü brahmaõo nirde÷aþ pra÷astas tasmàd om ity udàhçtya uccàrya kçtà veda-vàdinàü yaj¤àdyàþ ÷àstroktàþ kriyàþ satataü sarvadà aïga-vaikalye 'pi prakarùeõa vartante | saguõà bhavantãty arthaþ ||24||

madhusådanaþ : tad evam àhàra-yaj¤a-tapo-dànànàü traividhya-kathanena sàttvikàni tàny àdeyàni ràjasa-tàmasàni tu parihartavyànãty uktam | tatràhàrasya dçùñàrthatvena nàsty aïga-vaiguõyena phalàbhàva-÷aïkà | yaj¤a-tapo-dànànàü tv adçùñàrthànàm aïga-vaiguõyàd apårvànutpattau phalàbhàvaþ syàd iti sàttvikàn¸am api teùàm ànarthakyaü pràptaü pramàda-bahulatvàd anuùñhàtéõàm atas tad-vaiguõya-parihàràrya oü tat sad iti bhagavan-nàmoccàraõa-råpaü sàmànya-pràya÷cittaü parama-kàruõikatayopadi÷ati bhagavàn om iti | oü tat sad ity evaü-råpo brahmaõaþ paramàtmano nirde÷o nirdi÷yate 'neneti nirde÷aþ pratipàdaka-÷abdo nàmeti yàvat | trividhas tisro
vidhà avayavà yasya sa trividhaþ smçto vedànta-vidbhiþ | eka-vacanàt try-avayavam ekaü nàma praõavavat | yasmàt pårvair maharùibhir ayaü brahmaõo nirde÷aþ smçtas tasmàd idànãntanair api smartavya iti vidhir atra kalpyate | vaùañ-kartuþ prathama-bhakùa ity àdiùv iva vacanàni tv apårvatvàd iti nyàyàt | yaj¤a-dàna-tapaþ-kriyà-saüyogàc càsya tad avaiguõyam eva phalaü  ##ùñà÷va-dagdha-ratha-vat-parasparàkàïkùayà kalpyate |

pramàdàt kurvatàü karma pracyavetàdhvareùu yat |
smaraõàd eva tad viùõoþ sampårõaü syàd iti ÷rutiþ ||

iti smçtes tathaiva ÷iùñàcàràc ca | brahmaõo nirde÷aþ ståyate karma-vaiguõya-parihàra-sàmarthya-kathanàya | bràhmaõà iti traivarõikopalakùaõam | bràhmaõàdyàþ kartàro vedàþ karaõàni yaj¤àþ karmàõi tena brahmaõo nirde÷ena karaõa-bhåtena purà vihitàþ prajàpatinà | tasmàd yaj¤àdi-sçùñi-hetutvena tad-vaiguõya-parihàra-samartho mahà-prabhàvo 'yaü nirde÷a ity arthaþ ||23||

idànãm a-kàra-u-kàra-ma-kàra-vyàkhyànena  tat-samudàyoükàra-vyàkhyànavad oükàra-tac-chabda-sac-chabda-vyàkhyànena tat-samudàya-råpaü brahmaõo nirde÷aü stuty-ati÷ayàya vyàkhyàtum àrabhate caturbhiþ | tatra prathamam oükàraü vyàcaùñe tasmàd iti | yasmàd om iti brahma ity àdiùu ÷rutiùv om iti brahmaõo nàma prasiddhaü tasmàd om ity udàhçtyoükàroccàraõànantaraü vidhànoktà vidhi-÷àstra-bodhità brahma-vàdinàü veda-vàdinàü yaj¤a-dàna-tapaþ-kriyàþ satataü pravartante prakçùñatayà vaiguõya-ràhityena vartante | yasyaikàvayavoccàraõàd apy avaiguõyaü kiü punas tasya sarvasyoccàraõàd iti stuty-ati÷ayaþ
||24||
 
vi÷vanàthaþ : tad evaü tapo-yaj¤àdãnàü traividhyaü sàmànyato manuùya-màtram adhikçtyoktam | tatra ye sàttvikeùv api madhye brahma-vàdinas teùàü tu brahma-nirde÷a-pårvakà eva yaj¤àdayo bhavantãty àha oü tat sad ity evaü brahmaõo nirde÷o nàmnà vyapade÷aþ smçtaþ | ÷iùñair de÷itaþ | tatra om iti sarva-÷rutiùu prasiddham eva brahmaõo nàma | jagat-kàraõatvenàtiprasiddher atan-nirasanena ca prasiddhes tad iti ca | sad eva saumyedam agra àsãt iti ÷ruteþ sad iti ca | yasmàt oü tat sat ÷abda-vàcyena brahmaõaiva bràhmaõà vedà yaj¤à÷ ca vihitàþ kçtàs tasmàt om iti brahmaõo nàmodàhçtyoccàrya vartamànànàü brahma-vàdinàü
yaj¤àdayaþ pravartante ||23-24||

baladevaþ : tad evaü tapo-yaj¤a-tapo-dànànàü traividhya-kathanena sàttvikànàü teùàm upadeyatvaü, ràjasàdãnàü heyatvaü ca dar÷itam | atha sàttvikàdhikàriõàü yaj¤àdãni viùõu-nàma-pårvakàõy evabhavantãty ucyate om iti | om ity àdikas trividho brahmaõo viùõor nirde÷o nàma-dheyaü ÷iùñaiþ smçtaþ | om ity etad brahmaõo nediùñaü nàma iti ÷ruteþ | om ity ekaü nàma | tat tvam asi iti ÷ruteþ tad iti dvitãyaü nàma | sad eva saumya iti ÷ruteþ sad iti tçtãyaü nàma | upalakùaõam idam | viùõv-àdi-nàmnàü tena trividhena nirde÷ena bràhmaõà
vedà yaj¤à÷ ca purà caturmukhena vihitàþ prakañitàs tasmàn mahà-prabhàvo 'yaü nirde÷as tat-pårvakàõàü yaj¤àdãnàü nàïga-vaiguõyam | tena phala-vaiguõyaü ca neti ||23||

yasmàd evaü tasmàd om iti nirde÷am udàhçtyoccàryànuùñhità brahma-vàdinàü sàttvikànàü trai-varõikànàü yaj¤àdyàþ kriyàþ pravartante | aïga-vaikalye 'pi sàïgatàü bhajantãti ||24||

__________________________________________________________

BhG 17.25

tad ity anabhisaüdhàya phalaü yaj¤a-tapaþ-kriyàþ |
dàna-kriyà÷ ca vividhàþ kriyante mokùa-kàïkùibhiþ ||25||

÷rãdharaþ : dvitãyaü nàma prastautãti tad iti  tad ity udàhçtya iti pårvasyànuùaïgaþ | tad ity udàhçtyoccàrya ÷uddha-cittair mokùa-kàïkùibhiþ puruùaiþ phalàbhisandhim akçtvà yaj¤àdyàþ kriyàþ kriyante | ata÷ citta-÷odhana-dvàreõa phala-saïkalpa-tyajanena mumukùutva-sampàdakatvàt tac-chabda-nirde÷aþ pra÷asta ity arthaþ ||25||

madhusådanaþ : dvitãyaü tac-chabdaü vyàcaùñe tad iti | tattvam asi ity àdi-÷ruti-prasiddhaü tad iti brahmaõo nàmodàhçtya phalam anabhisandhàyàntaþ-karaõa-÷uddhy-arthaü yaj¤a-tapaþ-kriyà dàna-kriyà÷ ca vividhà mokùa-kàïkùibhiþ kriyante tasmàd atipra÷astam etat ||25||

vi÷vanàthaþ : tad ity udàhçtyeti pårvasyànuùaïgaþ | anabhisandhàya phalàbhisandhim akçtvà ||25||

baladevaþ : tad iti nirde÷am udàhçtya phalam anabhisandhàya yaj¤àdã-kriyà mokùa-kàïkùibhis taiþ kriyante anuùñhãyante | niùkàmatayà mumukùà-sampàdanàn mahà-prabhàvas tac-chabdaþ ||26||

__________________________________________________________

BhG 17.26-27

sad-bhàve sàdhu-bhàve ca sad ity etat prayujyate |
pra÷aste karmaõi tathà sac-chabdaþ pàrtha yujyate ||26||
yaj¤e tapasi dàne ca sthitiþ sad iti cocyate |
karma caiva tad-arthãyaü sad ity evàbhidhãyate ||27||

÷rãdharaþ : sac-chabdasya prà÷astyam àha sad-bhàva iti dvàbhyàm | sad-bhàve 'stitve | deva-dattasya putràdikam astãty asminn arthe | sàdhu-bhàve ca sàdhutve | deva-dattasya putràdi ÷reù¸oham ity asminn arthe | sad ity etat padaü prayujyate | pra÷aste màïgalike vivàhàdi-karmaõi ca sad idaü karmeti sac-chabdo yujyate prayujyate | saïgacchata iti và ||26||

kiü ca yaj¤a iti | yaj¤àdiùu ca yà sthitis tàtparyenàvasthànaü tad api sad ity ucyate | yasya cedaü nàma-trayaü sa eva paramàtmà arthaþ phalaü yasya tat-tad-arthaü karma-påjopahàra-gçhàïgana-parimàrjanopalepana-raïga-màïgalikàdi-kriyà tat-siddhaye yad anyat karma kriyata udyàna-÷àli-kùetra-dhanàrjanàdi-viùayaü tat karma tad-arthãyam |  tac càtivyavahitam api sad ity evàbhidhãyate | yasmàd evam ati-pra÷astam etan nàma-trayaü tasmàd etat sarva-karma-sàdguõyàrthaü kãrayed iti tàtparyàrthaþ | atra càrthavàdànupapattyà vidhiþ kalpyate | vidheyaü ståyate vastv iti nyàyàt | apare tu pravartante vidhinoktàþ kriyante mokùa-kàïkùibhiþ
ity àdi vartamànopade÷aþ samidhà yajatãty àdivad vidhitayà pariõamanãya ity àhuþ | tat tu sad-bhàve sàdhu-bhàve cety àdiùu pràptàrthatvàn na saïgacchata iti pårvokta-krameõa vidhi-kalpanaiva jyàyasã ||27||

madhusådanaþ : tçtãyaü sac-cabdaü vyàcaùñe sad-bhàva iti dvàbhyàm | sad eva somyedam agra àsãt ity àdi-÷ruti-prasiddhaü sad ity etad brahmaõo nàma sad-bhàve 'vidyamànatva-÷aïkàyàü vidyamànatve sàdhu-bhàve càsàdhutva-÷aïkàyàü sàdhutve caprayujyate ÷iùñaiþ | tasmàd vaiguõya-parihàreõa yaj¤àdeþ sàdhutvaü tat-phalasya ca vidyamànatvaü kartuü kùamam etad ity arthaþ | tathà sad-bhàva-sàdhu-bhàvayor iva pra÷aste 'pratibandhenà÷u-sukha-janake màïgalike karmaõi vivàhàdau sac-chabdo he pàrtha yujyate prayujyate | tasmàd apratibandhenà÷u-phala-janakatvaü vaiguõya-parihàreõa yaj¤àdeþ samartham etan nàmeti pra÷astataram etad ity arthaþ
||26||

yaj¤e tapasi dàne ca yà sthitis tat-paratayàvasthitir niùñhà sàpi sad ity ucyate vidvadbhiþ | karma caiva tad-arthãyaü teùu yaj¤a-dàna-tapo-råpeùv artheùu bhavaü tad-anukålam eva ca karma tad-arthãyaü bhagavad-arpaõa-buddhyà kriyamàõaü karma và tad-arthãyaü sad ity evàbhidhãyate | tasmàt sad iti nàma karma-vaiguõyàpanodana-samarthaü pra÷astataram | yasyaikaiko 'vayavo 'py etàdç÷aþ kiü vaktavyaü tat-samudàyasya oü tat sad iti nirde÷asya màhàtmyam iti saüpiõóitàrthaþ ||27||

vi÷vanàthaþ : brahma-vàcakaþ sac-chabdaþ pra÷asteùv api vartate | tasmàt pra÷asta-màtre  karmaõi pràkçte 'pràkçte 'pi sac-chabdaþ prayoktavya ity à÷ayenàha sad-bhàva iti dvàbhyàm | sad-bhàve brahmatve sàdhu-bhàve brahma-vàditve prayujyate saïgacchata ity arthaþ | yaj¤àdau sthitir yaj¤àdi-tàtparyeõàvasthànam ity arthaþ | tad-arthãyaü karma brahmacaryopayogi yat karma bhagavan-mandira-màrjanàdikam tad api ||26-27||

baladevaþ : sad iti nirde÷aþ pra÷asteùv arthàntareùu vartate tasmàt pra÷aste karma-màtre sa prayojya iti bhàvenàha sad-bhàva iti dvàbhyàm | sad-bhàve brahma-bhàve sàdhu-bhàve ca brahma-j¤atve 'bhidhàyakatayà sac-chabdaþ prayujyate sad eva saumya ity àdau | satàü prasaïgàt ity àdau ca | tathà pra÷aste  upanayana-vivàhàdike ca màïgalike karmaõi sac-chabdo yujyate saïgacchate | yaj¤àdau yà teùàü sthitis tàtparyeõàvasthitis tad api sad ity ucyate | yasyedaü nàma-trayaü tad-arthãyaü karma ca tan-mandira-nirmàõa-tad-vimàrjanàdi sad ity abhidhãyate | atra trividho 'yaü nirde÷aþ smartavya iti vidhiþ kalpyate | vaùañ-kartuþ prathamaü bhakùyaþ
ity àdàv iva vacanàni tv apårvatvàd iti nyàyàd yaj¤a-dànàdi-saüyogàc càsya tad-vaiguõyam eva phalam | 

pramàdàt kurvatàü karma pracyavetàdhvareùu yat | 
smaraõàd eva tad viùõoþ sampårõaü syàd iti ÷rutiþ || iti smaraõàc ca ||26-27||

__________________________________________________________

BhG 17.28

a÷raddhayà hutaü dattaü tapas taptaü kçtaü ca yat |
asad ity ucyate pàrtha na ca tat pretya no iha ||28||

÷rãdharaþ : idànãü sarva-karmasu ÷raddhayaiva praçtty-artham a÷raddhayà kçtaü sarvaü nindati a÷raddhayeti | a÷raddhayà hutaü havanam | dattaü dànam | tapas taptaü nirvartitam | yac cànyad api kçtaü karma | tat sarvam asad ity ucyate yatas tat pretya lokàntare na phalati viguõatvàt | no iha na ca asmin loke phalati aya÷askatvàt |

rajas-tamo-mayãü tyaktvà ÷raddhàü sattva-mayãü ÷ritaþ |
tattva-j¤àne 'dhikàrã syàd iti saptada÷e sthitam ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü
÷raddhà-traya-vibhàga-yogo nàma saptada÷o 'dhyàyaþ ||17||

madhusådanaþ : yady àlasyàdinà ÷àstrãyaü vidhim utsçjya ÷raddadhànatayaiva vçddha-vyavahàra-màtreõa yaj¤a-tapo-dànàdi kurvatàü pramàdàd vaiguõyaü pràpta oü tat sad iti brahma-nirde÷ena tat-parihàras tarhy a÷raddadhànatayà ÷àstrãyaü vidhim utsçjya kàma-kàreõa yat kiücid yaj¤àdi kurvatàm asuràõàm api tenaiva vaiguõya-parihàraþ syàd iti kçtaü ÷raddhayà sàttvikatva-hetu-bhåtayety ata àha a÷raddhayeti | a÷raddhayà yad dhutaü havanaü kçtam agnau dattaü yad bràhmaõebhyo yat tapas taptaü yac cànyat karma kçtaü stuti-namaskàràdi tat sarvam a÷raddhayà kçtam asad asàdhv ity ucyate | ata eva oü tat sad iti nirde÷ena na tasya sàdhu-bhàvaþ ÷akyate kartuü sarvathà
tad-ayogyatvàc chilàyà ivàïkuraþ |

tat kasmàd asad ity ucyate ÷çõu he pàrtha | co hetau | yasmàt tad-a÷raddhàkçtaü na pretya para-loke phalati viguõatvenàpårvàjanakatvàt | no iha nàpãha loke ya÷aþ sàdhubhir ninditatvàt | ata aihikàmuùmika-phala-vikalatvàd a÷raddhà-kçtasya sàttvikyà ÷raddhayaiva sàttvikaü yaj¤àdi kuryàd antaþ-karaõa-÷uddhaye | tàdç÷asyaiva ÷raddhà-pårvakasya sàttvikasya yaj¤àder daivàd vaiguõya-÷aïkàyàü brahmaõo nàma-nirde÷ena sàdguõyaü sampàdanãyam iti paramàrthaþ | ÷raddhà-pårvakam asàttvikam api yaj¤àdi viguõaü brahmaõo nàma-nirde÷ena sàttvikaü sa-guõaü ca sampàditaü bhavatãti bhàùyam |

tad evam asminn adhyàya àlasyàdinànàdçta-÷àstràõàü ÷raddhà-pårvakaü vçddha-vyavahàra-màtreõa pravartamànànàü ÷àstrànàdareõàsura-sàdharmyeõa ÷raddhà-pårvakànuùñhànena ca deva-sàdharmyeõa kim asurà amã devà vety arjuna-saü÷aya-viùayàõàü ràjasa-tàmasa-÷raddhà-pårvakaü ràjasa-tàmasa-yaj¤àdi-kàriõo 'suràþ ÷àstrãya-j¤àna-sàdhanàn adhikàriõaþ sàttvika-÷raddhà-pårvakaü sàttvika-yaj¤àdi-kàriõas tu devàþ ÷àstrãya-j¤àna-sàdhanàdhikàriõa iti ÷raddhà-traividhya-pradar÷ana-mukhenàhàràdi-traividhya-pradar÷anena bhagavatà nirõayaþ kçta iti siddham ||28||


iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm ÷raddhà-traya-vibhàga-yogo nàma saptada÷o 'dhyàyaþ 
||17||


vi÷vanàthaþ : sat karma ÷rutam | tathàsat karma kim ity apekùàyàm àha a÷raddayeti | hutaü havanam | dattaü dànam | tapas taptaü kçtam | yad anyac càpi karma kçtaü tat sarvam asad iti hutam apy ahutam eva | dattam apy adattam eva | tapo 'py ataptam eva kçtam apy akçtam eva | yatas tat na pretya na para-loke phalati nàpãha-loke phalati ||28||

ukteùu vividheùv eva sàttvikaü ÷raddhayà kçtam |
yat syàt tad eva mokùàrham ity adhyàyàrtha ãritaþ ||

iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsv ayaü saptada÷aþ saïgataþ saïgataþ satàm ||
||17||

baladevaþ : atha sàttvikyà ÷raddhayà sarveùu karmasu pravartitavyam | tayà vinà sarvaü vyartham iti nindati a÷raddhayeti | hutaü homo | dattaü dànam | taptam anuùñhitaü yac cànyad api stuti-praõaty-àdi-karma kçtaü, tat sarvam asan nindyam ity ucyate | kuta ity atràha na ceti | hetau ca-÷abdo yato '÷raddhayà kçtaü, tat pretya para-loke na phalati viguõàt tasmàt pårvànutpatter nàpãha loke kãrtiþ sadbhir ninditatvàt ||28||

÷raddhàü svabhàvajàü hitvà ÷àstrajàü tàü samà÷ritaþ |
niþ÷reyasàdhikàrã syàd iti saptada÷ã sthitiþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye saptada÷o 'dhyàyaþ 
||17||



**********************************************************


Bhagavadgita 18

BhG 18.1

arjuna uvàca
saünyàsasya mahàbàho tattvam icchàmi veditum |
tyàgasya ca hçùãke÷a pçthak ke÷iniùådana ||1||


ørãdhara : 

nyàsa-tyàga-vibhàgena sarva-gãtàrtha-saïgraham |
spaùñam aùñàda÷e pràha paramàrtha-vinirõaye ||

atra ca -

sarva-karmàõi manasà 
sannyasyàste sukhaü va÷ã | (Gãtà 5.13)  
sannyàsa-yoga-yuktàtmà (Gãtà 9.28) 

ity àdiùu karma-sannyàsa upadiùñaþ | tathà -

tyaktvà karma-phalàsaïgaü 
nitya-tçpto nirà÷rayaþ | 
sarva-karma-phala-tyàgaü 
tataþ kuru yatàtmavàn || (Gãtà 4.20) 

ity àdiùu ca phala-màtra-tyàgena karmànuùñhànam upadiùñam | na ca paraspara-viruddhaü sarvaj¤aþ parama-kàruõiko bhagavàn upadi÷et | ataþ karma-sannyàsasya tad-anuùñhànasya càvirodha-prakàraü bubhutsur arjuna uvàca sannyàsasyeti | bho hçùãke÷a sarvendriya-niyàmaka | he ke÷ã-nisådana ke÷ã-nàmno mahato hayàkçteþ daityasya yuddhe mukhaü vyàdàya bhakùayitum àgacchato atyantaü vyàtte mukhe vàma-bàhuü prave÷ya tat-kùaõam eva vivçddhena tenaiva bàhunà karkañikà-phalavat taü vidàrya nisåditavàn | ataeva he mahàbàho iti sambodhanam | sannyàsasya tyàgasya ca tattvaü pçthag vivekena veditum icchàmi ||1||

Vi÷vanàtha : 

sannyàsa-j¤àna-karmàdes traividhyaü mukti-nirõayaþ |
guhya-sàratamà bhaktir ity aùñàda÷a ucyate ||

anantaràdhyàye -

tad ity anabhisandhàya 
phalaü yaj¤a-tapaþ-kriyàþ |
dàna-kriyà÷ ca vividhàþ 
kriyante mokùa-kàïkùibhiþ || (Gãtà 17.25)

ity atra bhagavad-vàkye mokùa-kàïkùi-÷abdena sannyàsina eva ucyante | anye và yady anya eva te, tarhi - sarva-karma-phala-tyàgaü tataþ kuru yatàtmavàn iti (Gãtà 12.11) tvad-uktànàü sarva-karma-phala-tyàginàü teùàü sa tyàgaþ kaþ | sannyàsinàü ca ko sa sannyàsa iti vivekato jij¤àsur àha sannyàsasyeti | pçthag iti yadi sannyàsa-tyàga-÷abdau bhinnàrthau tadà sannyàsasya tyàgasya ca tattvaü pçthag veditum icchàmi | yadi tv ekàrthau tàv api tvan-mate anya-mate và tayor aikyàrtham arthàd ekàrthatvam iti pçthag veditum icchàmi | he hçùãke÷eti mad-buddheþ pravartakatvàt tvam eva imaü sandeha-mukhàpayasi | ke÷i-nisådana iti taü ca sandehaü tvam eva ke÷inam iva vidàrayasãti
bhàvaþ | mahàbàho iti tvaü mahà-bàhu-balànvito 'haü ki¤cid bàhubalànvita ity etad aü÷enaiva mayà saha sakhyaü tava | na tu sàrvaj¤yàdibhir aü÷air atas tvad-datta-ki¤cit-sakhya-bhàvàd eva pra÷ne mama niþ÷aïkateti bhàvaþ ||1||

Baladeva :

gãtàrthàn iha saïgçhõan harir aùñàda÷e 'khilàn |
bhaktes tatra prapatte÷ ca so 'bravãd atigopyatàm ||

sarva-karmàõi manasà sannyasyàste sukhaü va÷ã | (Gãtà 5.13) ity àdau sannyàsa-÷abdena kim uktam -- tyaktvà karma-phalàsaïgaü (Gãtà 4.20) ityàdau tyàga-÷abdena ca kim uktaü bhagavatà tatra sandihàno 'rjunaþ pçcchati sannyàsasyeti | sannyàsa-tyàga-÷abdau ÷aila-taru-÷abdàv iva vijàtãyàrthau kiü và kuru-pàõóava-÷abdàv iva sajàtãyàrthau | yady àdyas tarhi sannyàsasya tyàgasya ca tattvaü pçthag-veditum icchàmi | yadyantas tarhi tatràvàntaropàdhi-màtraü bhedakaü bhàvi, tac ca veditum icchàmi | he mahàbàho kçùõa hçùãke÷eti dhã-vçtti-prerakatvàt tvam eva mat-sandeham utpàdayasi | ke÷i-nisådaneti tvaü mat-sandehaü ke÷inam iva vinà÷ayeti ||1||
__________________________________________________________

BhG 18.2

÷rãbhagavàn uvàca
kàmyànàü karmaõàü nyàsaü saünyàsaü kavayo viduþ |
sarvakarmaphalatyàgaü pràhus tyàgaü vicakùaõàþ ||2||


ørãdhara : tatrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca - kàmyànàm iti | kàmyànàü putra-kàmo yajeta svarga-kàmo yajetety evam àdi kàmopabandhena vihitànàü karmaõàü nyàsaü parityàgaü sannyàsaü kavayo viduþ | samyak-phalaiþsaha sarva-karmaõàm api nyàsaü sannyàsaü paõóità vidur jànantãty arthaþ | sarveùàü kàmyànàü nitya-naimittikànàü ca karmaõàü phala-màtra-tyàgaü pràhus tyàgaü pràhus tyàgaü vicakùaõà nipuõàþ | na tu svaråpataþ karma-tyàgam |

nanu nitya-naimittikànàü phalà÷ravaõàd avidyamànasya phalasya kathaü tyàgaþ syàt | nahi bandhyàyàþ putra-tyàgaþ sambhavanti |

ucyate yadyapi svarga-kàmaþ pa÷ukàma ity àdivad aharahaþ sandhyàm upàsãta yàvaj-jãvam agnihotraü juhotãty àdiùu phala-vi÷eùo na ÷råyate tathàpy apuruùàrthe vyàpàre prekùàvantaü pravartayitum a÷aknuvan vidhir vi÷vajità yajetety àdiùv iva sàmànyataþ kim api phalam àkùipaty eva | na càtãva-gurum ataþ ÷raddhayà sva-siddhir eva vidheþ prayojanam iti mantavyam | puruùa-pravçtty-anupapatter duùparaharatvàt | ÷råyate ca nityàdiùv api phalam - sarva ete puõya-lokà bhavatãti | karmaõà pitç-loka iti | dharmeõa pàpam apanudanti ity evam àdiùu | tasmàd yuktam uktaü sarva-karma-phala-tyàgaü pràhus tyàgaü vicakùaõà
iti |

nanu phala-tyàgena punar pai niùphaleùu karmasu pravçttir eva na syàt | tan na, sarveùàm api karmaõàü saüyoga-pçthaktvena vividiùàrthatayà viniyogàt | tathà ca ÷rutiþ - tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akeneti | tata÷ ca ÷ruti-padoktaü sarvaü phalaü bandhakatvena tyaktvà vividiùàrthaü sarva-karmànuùñhànaü ghañata eva | vividiùà ca nityànitya-vastu-vivekena nivçtta-dehàdy-abhimànatayà buddheþ pratyak-pravaõatà | tàvat paryantaü ca sattva-÷uddhy-arthaü j¤ànàviruddhaü yathocitam ava÷yakaü karma kurvatas tat-phala-tyàga eva karma-tyàgo nàma | na svaråpeõa
| tathà ca ÷rutiþ kurvann eveha karmàõi jijãviùec chatàü samàþ (ä÷o 2) iti | tataþ parantu sarva-karma-nivçttiþ svata eva bhavati | tad uktaü naiùkarmya-siddhau -

pratyak-pravaõatàü buddheþ karmàõi utpàdya ÷uddhitaþ |
kçtàrthànyastam àyànti pràvçóaste ghanà iva || 

uktaü ca bhagavatà - yas tv àtma-ratir eva syàd ity àdi | va÷iùñhena coktam -

na karmàõi tyajed yogã 
karmabhis tyajyate hy asau |
karmaõo måla-bhåtasya
saïkalpasyaiva nà÷ataþ || iti |

j¤àna-niùñhà-vikùepakatvam àlakùya tyajed và | tad uktaü ÷rã-bhàgavate -

tàvat karmàõi kurvãta
na nirvidyeta yàvatà |
mat-kathà-÷ravaõàdau và
÷raddhà yàvan na jàyate || (BhP 11.20.9)

j¤àna-niùñho virakto và
mad-bhakto vànapekùakaþ |
saliïgànà÷ramàüs tyaktvà
cared avidhi-gocaraþ || (BhP 11.18.28) ity àdi |

alam atiprasaïgena prakçtam anusaràmaþ ||2||

Vi÷vanàtha : prathamaü pràcyaü matam à÷ritya sannyàsa-tyàga-÷abdayor bhinna-jàtãyàrthatvam àha kàmyànàm iti | putra-kàmo yajeta svarga-kàmo yajeta ity evaü kàmopabandhena vihitànàü kàmyànàü karmaõàü nyàsaü svaråpeõaiva tyàgaü sannyàsaü vidur na tu nityànàm api sandhyopàstàdãnàm iti bhàvaþ | sarveùàü kàmyànàü nityànàm api karmaõàü phalaü  karmaõà pitçlokaþ iti | dharmeõa pàpam upanudati ity àdyàþ ÷rutayaþ pratipàdayanty eva ity atas tyàge phalàbhisandhi-rahitaü sarva-karma-karaõam | sannyàse tu phalàbhisandhi-rahitaü nitya-karma-karaõam | kàmya-karmaõàü tu svaråpeõaiva tyàga
iti bhedo j¤eyaþ ||2||

Baladeva : evaü pçùño bhagavàn uvàca kàmyànàm iti | putra-kàmo yajeta svarga-kàmo yajeta ity evaü kàmopanibandhena vihitànàü putreùñi-jyotiùñomàdãnàü karmaõàü nyàsaü svaråpeõatyàgaü kavayaþ paõóitàþ sannyàsaü vidur na tu nityànàm agnihotràdãnàm ity arthaþ | teùu vicakùaõàs tu sarveùàü kàmyànàü nityànàü ca karmaõàü phala-tyàgam eva, na tu svaråpatas tyàgaü sannyàsa-lakùaõaü tyàgaü pràhuþ | nitya-karmaõàü ca phalam asti - karmaõàü pitç-loko dharmeõa pàpam apanudati ity àdi ÷ravaõàt |
yadyapi aharahaþ sandhyàm upàsãta, yàvaj-jãvanam agnihotraü juhoti ity àdau, putra-kàmo yajeta ity àdàv iva phala-vi÷eùo na ÷rutayas tathàpi vi÷vajità yajeta ity àdàv iva vidhiþ ki¤cit phalam àkùiped eva | itarathà puruùa-pravçtty-anupapatter duùpariharatàpattiþ | tathà ca kàmya-karmaõàü svaråpatas tyàgo, nitya-karmaõàü tu phala-tyàgaþ sannyàsa-÷abdàrthaþ | sarveùàü karmaõàü phalecchàü tyaktvànuùñhànaü khalu tyàga-÷abdàrthaþ | pårvokta-rãtyà j¤ànodaya-phalasya sattvàd apravçtter duùpariharatvaü pratyuktam ||2||
__________________________________________________________

BhG 18.3

tyàjyaü doùavad ity eke karma pràhur manãùiõaþ |
yaj¤adànatapaþkarma na tyàjyam iti càpare ||3||


ørãdhara : aviduùaþ phala-tyàga-màtram eva tyàga-÷abdàrthaþ | na karma-tyàga iti | etad eva matàntara-niràsena dçóhãkartuü mata-bhedaü dar÷ayati tyàjyam iti | doùavad dhiüsàdi-doùakatvena kevalaü bandhakam iti hetoþ sarveùàm api karma tyàjyam iti eke sàïkhyàþ pràhur manãùiõa iti | asyàyaü bhàvaþ - mà hiüsyàt sarva-bhåtànãti niùedhaþ puruùasyànartha-hetur hiüsà ity àha | agnãùomãyaü pa÷um àlabhetety àdi-pràkaraõiko vidhis tu hiüsàyàþ kratåpakàrakatvam àha | ato bhinna-viùayakatvena sàmànya-vi÷eùa-nyàyàgocaratvàd vàdhyavàdhakatà
nàsti | dravya-sàdhyeùu ca sarveùv api  karmasu hiüsàdeþ sambhavàt sarvam api karma tyàjyam eveti | tad uktaü - dçùñavad ànu÷ravikaþ sa hy avi÷uddhi-kùayàti÷aya-yukta iti | asyàrthaþ guru-pàñhàd anu÷råyata iti anu÷ravo vedaþ | tad bodhita upàyo jyotiùñhomàdir ànu÷ravikaþ | tatràvi÷uddhir hiüsà | tathà kùayo vinà÷aþ | agnihotra-jyotiùñhomàdi-janyeùu svargeùu tàratamyaü ca vartate | parotkarùas tu sarvàn duþkhãkaroti |

apare tu mãmàüsakà yaj¤àdikaü karma na tyàjyam iti pràhuþ | ayaü bhàvaþ kratv-arthàpi satãyaü hiüsà puruùeõa kartavyà | sà cànyodde÷enàpi kçtà puruùasya pratyavàya-hetur eva | yathà hi vidhir vidheyasya tad-udde÷yenànuùñhànaü vidhatte | tàdarthya-lakùaõatvàc cheùatvasya | na tv evaü niùedho niùedhasya tàdarthyam apekùate pràpti-màtràpekùitatvàt | anyathàj¤àna-pramàdàdi-kçte doùàbhàva-prasaïgàt | tad evaü samàna-viùayakatvena sàmànya-÷àstrasya vi÷eùeõa bàdhàn nàsti doùavattvam  | ato nityaü yaj¤àdi-karma na tyàjyam iti | anena vidhi-niùedhayoþ
samàna-balatà bàdhyate sàmànya-vi÷eùa-nyàyaü sampàdayitum ||3||

Vi÷vanàtha : tyàge punar api mata-bhedam upakùipati tyàjyam iti | doùavat hiüsàdi-doùavattvàt karma svaråpata eva tyàjyàm ity eke sàïkhyàþ | pare mãmàüsakà yaj¤àdikaü karma ÷àstre vihitatvàn na tyàjyam ity àhuþ ||3||

Baladeva : tyàge punar api mata-bhedam àha tyàjyam iti | eke manãùiõo doùavat na hiüsyàt sarva-bhåtànãti ÷ruti-nidar÷inaþ kàpilàþ karma-doùavat pa÷u-hiüsàdi-doùa-yuktaü bhavaty atas tyàjyaü svaråpato heyam ity àhuþ |  agnãùomãyaü pa÷um àlabheteti ÷rutis tu hiüsàyàþ kratv-aïgatvam àha tv anartha-hetutvaü tasyà nivàrayati | tathà ca dravya-sàdhyatvena hiüsàyàþ sambhavàt | sarvaü karma tyàjyam iti | apare jaiminãyàs tu yaj¤àdikarma na tyàjyaü tasya veda-vihitatvena nirdoùatvàd ity àhuþ - yadyapi hiüsànugrahàtmakaü karma tathàpi tasya vedena dharmatvàbhidhànàn
na doùavattvam ataþ kàryam evety arthaþ | na hiüsyàt iti sàmànyato niùedhas tu krator anyatra tasyàþ pàpatàm àheti na ki¤cid avadyam ||3||
__________________________________________________________

BhG 18.4

ni÷cayaü ÷çõu me tatra tyàge bharatasattama |
tyàgo hi puruùavyàghra trividhaþ saüprakãrtitaþ ||4||


ørãdhara : evaü mata-bhedam upanyasya svamataü kathayitum àha ni÷cayam iti | tatraivaü vipratipanne tyàge ni÷cayaü ye vacanàt ÷çõu | tyàgasya loka-prasiddhatvàt kim atra ÷rotavym iti màvamaüsthà ity àha he puruùa-vyàghra puruùa-÷reùñha | tyàgo 'yaü durbodhaþ | hi yasmàd ayaü karma-tyàgas tattvavidhbis tàmasàdi-bhedena trividhaþ samyag-vivekena prakãrtitaþ | traividhyaü ca niyatasya tu sannyàsaþ karmaõa ity àdinà vakùyati ||4||

Vi÷vanàtha : svamatam àha ni÷cayam iti | trividhaþ sàttviko ràjasas tàmasa÷ ceti | atra tyàgasya traividhyam uktramya niyatasya tu sannyàsaþ karmaõo nopapadyate | mohàt tasya parityàgas tàmasaþ parikãrtitaþ || iti tasya eva tàmasa-bhedaiþ sannyàsa-÷abda-prayogàd bhagavan-mate tyàga-sannyàsa-÷abdayor aikyàrtham evety avagamyate ||4||

Baladeva : evaü mata-bhedam upavarõya svamatam àha ni÷cayam iti | mata-bheda-graste tyàge me parame÷varasya sarvaj¤asya ni÷cayaü ÷çõu | nanu tyàgasya khyàtatvàt tatra ÷rotavyaü kim asti | tatràha tyàgo hãti | hi yatas tyàgas tàmasàdi-bhedena vij¤ais trividhaþ samprakãrtito vivicyoktaþ | tathà ca durbodho 'sau ÷rotavya iti tyàga-traividhyam | niyatasya tu ity àdibhir agre vàcyam ||4||
__________________________________________________________

BhG 18.5

yaj¤adànatapaþkarma na tyàjyaü kàryam eva tat |
yaj¤o dànaü tapa÷ caiva pàvanàni manãùiõàm ||5||


ørãdhara : prathamaü tàvan ni÷cayam àha yaj¤eti dvàbhyàm | manãùiõàü vivekinàü pàvanàni citta-÷uddhi-karàõi ||5||

Vi÷vanàtha : kàmyànàm api madhye bhagavan-mate sàttvikàni yaj¤a-dàna-tapàüsi phalàkàïkùà-rahitaiþ kartavyànãty àha yaj¤àdikaü kartavyam eva | tatra hetuþ pàvanànãti citta-÷uddhikaratvàd ity arthaþ ||5||

Baladeva : prathamaü tasmin svani÷cayam àha yaj¤eti dvàbhyàm | yaj¤àdãni manãùiõàü kàryàõy eva na tyàjyàni yad amåni viùa-tantuvad antarabhyudita-j¤àna-dvàrà pàvanàni saüsçti-doùa-vinà÷akàni bhavanti ||5||
__________________________________________________________

BhG 18.6

etàny api tu karmàõi saïgaü tyaktvà phalàni ca |
kartavyànãti me pàrtha ni÷citaü matam uttamam ||6||


ørãdhara : yena prakàreõa kçtàny etàni pàvanàni bhavanti taü prakàraü dar÷ayann àha etànãti | yàni yaj¤àdãni karmàõi mayà pàvanànãty uktam etàny apy eva kartavyàni | katham? saïgaü kartçtvàbhinive÷aü tyaktvà kevalam ã÷varàràdhantayà kartavyànãti | phalàni ca tyaktvà kartavyàni iti ca me mataü ni÷citam | ata evottamam  ||6||

Vi÷vanàtha : yena prakàreõa kçtàny etàni pàvanàni bhavanti taü prakàraü dar÷ayati etàny apãti | saïgaü kartçtvàbhinive÷aü phalàbhisandhiü ca | phalàbhisandhi-kartçtvàbhinive÷ayos tyàga eva tyàgaþ sannyàsa÷ cocyata ity bhàvaþ ||6||

Baladeva : yaj¤àdãnàü pàvanatà-prakàram àha etàny apãti | saïgaü kartçtvàbhinive÷aü phalàni ca pratipaoktàni pitç-lokàdãni ca sarvàõi tyaktvà kevalam ã÷varàrcana-dhiyà kartavyànãti me mayà ni÷citam ata uttamam idaü matam | kartçtvàbhinive÷a-tyàgasyàpi prave÷àt pàrtha-sàrather mataü varãyaþ ||6||
__________________________________________________________

BhG 18.7

niyatasya tu saünyàsaþ karmaõo nopapadyate |
mohàt tasya parityàgas tàmasaþ parikãrtitaþ ||7||


ørãdhara : pratij¤àtaü tyàgasya traividhyam idànãü dar÷ayati niyatasyeti tribhiþ | kàmyasya karmaõo bandhakatvàt sannyàso yuktam | niyatasya tu nityasya punaþ karmaõaþ sannyàsas tyàgo nopapadyate | sattva-÷uddhi-dvàrà mokùa-hetutvàt | atas tasya parityàga upàdeyatve 'pi tyàjyam ity evaü lakùaõàn mohàd eva bhavet | sa ca mohasya tàmasatvàt tàmasaþ parikãrtitaþ ||7||

Vi÷vanàtha : prakràntasya trividha-tyàgasya tàmasaü bhedam àha niyatasya nityasya | mohàt ÷àstra-tàtparyàj¤ànàt | sannyàsã kàmya-karmaõy àva÷yakatvàbhàvàt parityajatu nàma, nityasya tu karmaõas tyàgo nopapadyate iti tu ÷abdàrthaþ | mohàd aj¤ànàt | tàmasa iti tàmasa-tyàgasya phalam aj¤àna-pràptir eva | na tv abhãpsita-j¤àna-pràptir iti bhàvaþ ||7||

Baladeva : pratij¤àtaü tyàga-traividhyam àha niyatasyeti tribhiþ | kàmyasya karmaõo bandhakatvàt tyàgo yuktaþ | niyatasya nitya-naimittikasya mahà-yaj¤àdeþ karmaõaþ sannyàsas tyàgo nopapadyate | àtmodde÷àd vi÷ãrõàdivad antargata-j¤ànasya tasya mocakatvàd dehayàtrà-sàdhakatvàc ca tat-tyàgo na yuktaþ | tena hi devatà-bhagavad-vibhåtir arcatàü tac-cheùaiþ påtaiþ  siddhà deha-yàtrà tattva-j¤ànàya sampadyate | vaiparãtye pårvam abhihitaü nityataü kuru karma tvam ity àdibhis tçtãyae tasyàpi mohàd bandhakam idam ity aj¤ànàt paritaþ svaråpeõa tyàgas tàmaso bhavati - mohasya tamo-dharmatvàt ||7||
__________________________________________________________

BhG 18.8

duþkham ity eva yat karma kàyakle÷abhayàt tyajet |
sa kçtvà ràjasaü tyàgaü naiva tyàgaphalaü labhet ||8||


ørãdhara : ràjasaü tyàgam àha duþkham iti | yaþ kartà àtma-bodhaü vinà kevalaü duþkham ity evaü matvà ÷arãràyàsa-bhayàt nityaü karma tyajet iti yat tàdç÷as tyàgo ràjaso duþkhasya ràjasatvàt | atas taü ràjasaü tyàgaü kçtvà sa ràjasaþ puruùas tyàgasya phalaü j¤àna-niùñhà-lakùaõaü naiva labhata ity arthaþ ||8||

Vi÷vanàtha : duþkham ity eveti | yadyapi nitya-karmaõàm àva÷yakam eva tat-karaõe guõa eva na tu doùa iti jànàmy eva | tad apii taiþ ÷arãraü mayà kathaü vçthà kle÷ayitavyam iti bhàvaþ | tyàga-phalaü j¤ànaü na labheta ||8||

Baladeva : niùkàmatayànuùñhitaü vihitaü karma muktihetur iti jànann api dravopyàrjana-pràtaþ-snànàdinà duþkha-råpam iti kàya-kle÷a-bhayàc caitan mumukùur api tyajet | sa tyàgo ràjasaþ duþkhasya rajo-dharmatvàt | taü tyàgaü kçtvàpi janas tasya phalaü j¤àna-niùñhàü na labheta ||8||
__________________________________________________________

BhG 18.9

kàryam ity eva yat karma niyataü kriyaterjuna |
saïgaü tyaktvà phalaü caiva sa tyàgaþ sàttviko mataþ ||9||


ørãdhara : sàttvikaü tyàgam àha kàryam iti | kàryam ity evaü niyatam ava÷ya-kartavyatayà vihitaü karma saïgaü phalaü ca tyaktvà kriyate iti yat tàdç÷as tyàgaþ sàttviko mataþ ||9||

Vi÷vanàtha : kàryam ava÷ya-kartavyam iti buddhyà niyataü nityaü karma, sàttvika iti tyàgàt tyàga-phalaü j¤ànaü sa labhetaiveti bhàvaþ ||9||

Baladeva : kàryam ava÷ya-kartavyatayà vihitaü karma niyataü yathà bhavati, tathà saïgaü kartçtvàbhinive÷aü phalaü ca nikhilaü tyaktvà kriyata iti yat sa tyàgaþ sàttvikas tàdç÷a-j¤ànasya sattva-dharmatvàt ||9||
__________________________________________________________

BhG 18.10

na dveùñy aku÷alaü karma ku÷ale nànuùajjate |
tyàgã sattvasamàviùño medhàvã chinnasaü÷ayaþ ||10||


ørãdhara : evambhåta-sàttvika-tyàga-pariniùñhitasya lakùaõam àha na dveùñãty àdi | sattva-samàviùñaþ sattvena saüvyàptaþ sàttvika-tyàgã | aku÷alaü duþkhàvahaü ÷i÷ire pràtaþ-snànàdikaü karma na dveùñi | ku÷ale ca sukha-kare karmaõi nidàghe madhyàhna-snànàdau nànuùajjate prãtiü na karoti | tatra hetuþ medhàvã sthira-buddhiþ | yatra para-paribhavàdi mahad api duþkhaü sahate svargàdi-sukhaü ca tyajati tatra kiyad etat tàtkàlikaü sukhaü duþkhaü ca ity evam anusandhànavàn ity arthaþ | ataeva chinnaþ saü÷ayo mithyà-j¤ànaü
daihika-sukha-duþkhayor upàditsà-parijihãrùà-lakùaõaü yasya saþ ||10||

Vi÷vanàtha : evambhåta-sàttvika-tyàga-pariniùñhitasya lakùaõam àha na dveùñãty àdi | aku÷alaü asukhadaü ÷ãte pràtaþ-snànàdikaü na dveùñi | ku÷ale sukha-grãùma-snànàdau ||10||

Baladeva : sàttvika-tyàgino lakùaõam àha dveùñãti | aku÷alaü duþkhadaü hemanta-pràtaþ-snànàdi na dveùñi | ku÷ale sukhade nidàgha-madhyàhne snànàdau na sajjate | yataþ sattva-samàviùño 'tidhàro medhàvã sthiradhã÷ chinno vihitàni karmàõi kle÷ànuùñhitàni j¤ànaü janayeyur na vety evaü lakùaõaþ saü÷ayo yena saþ || ãdç÷aþ sàttvika-tyàgã bodhyaþ ||10||
__________________________________________________________

BhG 18.11
na hi dehabhçtà ÷akyaü tyaktuü karmàõy a÷eùataþ |
yas tu karmaphalatyàgã sa tyàgãty abhidhãyate ||11||


ørãdhara : nanv evambhutàt karma-phala-tyàgàd varaü sarva-karma-tyàgaþ | tathà sati karma-vikùepàbhàvena j¤àna-niùñhà sukhaü sampadyate tatràha na hãti | deha-bhçtà dehàtmàbhimànavatà niþ÷eùeõa sarvàõi karmàõi tyaktuü na hi càkyam | tad uktaü na hi ka÷cit kùaõam api jàtu tiùñhaty akarma-kçd ity àdinà | tasmàd yas tu karmàõi kurvann api karma-phala-tyàgã sa eva mukhas tyàgãty abhidhãyate ||11||

Vi÷vanàtha : ito 'pi ÷àstrãyaü karma na tyàjyam ity àha na hãti | tyaktuü na ÷akyaü na ÷akyàni | tad uktaü na hi ka÷cit kùaõam api jàtu tiùñhaty akarma-kçd iti ||11||

Baladeva : nanv ãdç÷àt phala-tyàgàt svaråpataþ karma-tyàgo varãyàn vikùepàbhàvena j¤àna-niùñhà  sàdhakatvàd iti cet tatràha na hãti | deha-bhçtà karmàõy a÷eùatas tyaktuü na hi ÷akyaü na ÷akyàni | yad uktaü na hi ka÷cit kùaõam apãtyàdi | tasmàd yaþ karmàõi kurvann eva tat-phala-tyàgo, sa eva tyàgãty ucyate | tathà ca saniùñho 'dhikàrã kartçtvàbhinive÷a-phalecchà-÷ånyo yathà-÷akti sarvàõi karmàõi j¤ànàrthã san kuryàd iti pàrtha-sàrather matam ||11||
__________________________________________________________

BhG 18.12

aniùñam iùñaü mi÷raü ca trividhaü karmaõaþ phalam |
bhavaty atyàginàü pretya na tu saünyàsinàü kvacit ||12||


ørãdhara : evambhåtasya karma-phala-tyàgasya phalam àha aniùñam iti | aniùñam nàrakitvam | iùñaü devatvam | mi÷raü manuùyatvam | evaü trividhaü pàpasya puõyasya cobhaya-mi÷rasya ca karmaõo yat phalaü prasiddham | tat sarvam atyàginàü sakàmànàm eva pretya paratra bhavati |  teùàü trividha-karma-sambhavàt | na tu sannyàsinàü kvacid api bhavati | sannyàsi-÷abdenàtra phala-tyàga-sàmyàt prakçtàþ karma-phala-tyàgino 'pi gçhyante | anà÷ritaþ karma-phalaü kàryaü karma karoti yaþ | sa sannyàsã ca yogã cety evam àdau ca karma-phala-tyàgiùu sannyàsi-÷abda-yoga-dar÷anàt | teùàü sàttvikànàü
pàpàsambhavàd ã÷varàrpaõena ca puõya-phalasya tyaktatvàt trividham api karma-phalaü na bhavatãty arthaþ ||12||

Vi÷vanàtha : evambhåta-tyàgàbhàve doùam àha - aniùñaü naraka-duþkhaü iùñaü svarga-sukhaü mi÷raü manuùya-janmani sukha-duþkham atyàginàü evambhåta-tyàga-rahitànàm eva bhavati pretya paraloke ||12||
 
Baladeva : ãdç÷a-tyàgàbhàve doùam àha aniùñam iti | aniùñaü nàrakitvam | iùñaü svargitvaü mi÷raü manuùyatvam | duþkha-sukha-yogãti trividhaü karma-phalam | atyàginàm ukta-tyàga-rahitànàü pretya para-kàle bhavati | na tu sannyàsinàm ukta-tyàgavatàm | teùàü tu karmàntargatena j¤ànena mokùo bhavatãti tyàga-phalam uktam ||12||
__________________________________________________________

BhG 18.13
pa¤caitàni mahàbàho kàraõàni nibodha me |
sàükhye kçtànte proktàni siddhaye sarvakarmaõàm ||13||


ørãdhara : nanu karma kurvataþ karma-phalaü kathaü na bhaved ity à÷aïkya saïga-tyàgino nirahaïkàrasya sataþ karma-phalena lepo nàstãty upapàdayitum àha pa¤ceti pa¤cabhiþ | sarva-karmaõàü siddhaye niùpattaya imàni vakùyamàõàni pa¤ca-kàraõàni me vacanàn nibodha jànãhi | àtmanaþ kartçtvàbhimàna-nivçtty-artham ava÷yam etàni j¤àtavyànãty evam | teùàü stuty-artham evàha sàïkhya iti | samyak khyàyate j¤àyate paramàtmà 'neneti sàïkhyaü tattva-j¤ànam | prakà÷amàna àtma-bodhaþ sàïkhyam | tasmin kçtaü karma tasyàntaþ samàptir asminn iti sàïkhyam  | kçto 'nto nirõaye 'sminn iti kçtàntaü sàïkhya-÷àstram eva | tasmin proktàni | ataþ samyaï nibodha
ity arthaþ |

Vi÷vanàtha : nanu karmakurvataþ karma-phalaü kathaü na bhaved ity à÷aïkya nirahaïkàratve sati karma-lepo nàstãty upapàdayitum àha pa¤camànãti pa¤cabhiþ | sarva-karmaõàü siddhaye niùpattaya imàni pa¤ca-kàraõàni me mama vacanàn nibodha jànãhi | samyak paramàtmànaü khyàti kathayati iti saïkhyam eva sàïkhyaü vedànta-÷àstraü tasmin | kãdç÷e kçtaü karma tasyànto nà÷o yasmàt tasmin proktàni |

Baladeva : nanu karmàõi kurvatàü tat-phalàni kuto na syur iti cet svasmin kartçtvàbhinive÷a-tyàgena parame÷vare mukha-kartçtva-ni÷cayena bhavatãty à÷ayenàha pa¤caitànãti pa¤cabhiþ | he mahàbàho sarva-karmaõàü siddhaye niùpattaye etàni pa¤ca-kàraõàni me matto nibodha jànãhi | pramàõam àha sàïkhya iti | sàïkhyaü j¤ànaü tat-pratipàdakaü vedànta-÷àstram sàïkhyaü tasmin | kãdç÷ãty àha kçtànte kçta-nirõaye sarveùàü karma-hetånàü pravartakaþ paramàtmeti nirõaya-kàriõãty arthaþ | antaryàmi-brahmaõe viditam etat | ihàpi sarvasya càhaü hçdi (Gãtà 15.15) ity àdy uktaü | vakùyate ca ã÷varaþ sarva-bhåtànàm (Gãtà 18.61) ity àdi ||
__________________________________________________________

BhG 18.14

adhiùñhànaü tathà kartà karaõaü ca pçthagvidham |
vividhà÷ ca pçthakceùñà daivaü caivàtra pa¤camam ||14||


ørãdhara : tàny evàha adhiùñhànam iti |  adhiùñhànaü ÷arãram | kartà cid-acid-granthir ahaïkàraþ | pçthag-vidham aneka-prakàram | karaõaü cakùuþ-÷rotràdi | vividhàþ kàryataþ svaråpata÷ ca | pçthag-bhåta-ceùñà pràõàpànàdãnàü vyàpàràþ | atraitad eva pa¤camaü kàraõaü daivam | cakùur-àdy-anugràhakam àdityàdi-sarva-prerako 'ntaryàmã và ||14||

Vi÷vanàtha : tàny eva gaõayati adhãti | adhiùñhànaü ÷arãraü | kartà cij-jaóa-granthir ahaïkàraþ, karaõaü cakùuþ-÷rotràdi | pçthag-vidham aneka-prakàram | pçthak-ceùñà pràõàpànàdãnàü pçthag-vyàpàràþ | daivaü sarva-prerako 'ntaryàmã ca ||14||

Baladeva : tàny eva gaõayati adhãti | adhiùñhãyate jãvenety adhiùñhànaü ÷arãraü kartà jãvaþ asya j¤àtçtva-kartçtve ÷rutir àha eùa hi draùñà sraùñà ity (Pra÷naU 4.9) àdinà | såtrakàra÷ ca j¤o 'ta eva (Vs 2.3.18) iti kartà ÷àstràrthavattvàt (Vs 2.3.26) ity àdi ca | karaõaü ÷rotràdisamanaskam | pçthag-vidhaü karma-niùpattau pçthag-vyàpàram | vividhà ca pçthak-ceùñà pràõàpànàdãnàü nànà-vidhà pçthag-vyàpàràþ | daivaü cety atra karma-niùpàdake hetu-pracaye daivaü sarvàràdhyaü paraü brahma pa¤camam | karma-niùpattàv antaryàmã harir mukhyo hetur ity arthaþ | dehendriya-pràõa-jãvopakaraõo 'sau karma-pravartaka
iti ni÷cayavatàü karma tat-phaleùu kartçtvàbhinive÷a-spçhà-virahitànàü karmàõi na bandhakànãti bhàvaþ | 

nanu jãvasya kartçtve pare÷àyatte sati tasya karma sva-niyojyatvàpattiþ, kàùñhàdi-tulyatvàt | vidhi-niùedha-÷àstràõi ca vyarthàni syuþ | svadhiyà pravartituü na ÷akto niyojyo dçùñaþ  | ucyate -- pare÷ena dattair dehendriyàdibhis tenaivàhita-÷aktibhis tad-àdhàra-bhåto jãvas tad-àhita-÷aktibhis tad-àdhàra-bhåto jãvas tad-àhita-÷aktikaþ san karma-siddhaye svecchayaiva dehendriyàdikam adhitiùñhati | pare÷as tu tat-sarvàntaþ-sthas tasminn anumatiü dadànas taü prerayatãti jãvasya sva-dhiyà pravçtti-nivçttimattvam astãti na ki¤cic codyam | evam eva såtrakàro niçõãtavàn paràt tat tac chakteþ (? paràt tac-chruteþ, 2.3.40) ity àdinà | nanu muktasya jãvasya kartçtvaü na syàt, tasya dehendriya-pràõànàü
vigamàd iti cen na, tadà saïkalpa-siddhànàü divyànàü teùàü sattvàt ||14||
__________________________________________________________

BhG 18.15

÷arãravàïmanobhir yat karma pràrabhate naraþ |
nyàyyaü và viparãtaü và pa¤caite tasya hetavaþ ||15||


ørãdhara: eteùàm eva sarva-karma-hetutvam àha ÷arãreti | yathoktaiþ pa¤cabhiþ pràrabhyamànaü karma triùv evàntarbhàvyam | ÷arãra-vàï-manobhir ity uktaü ÷àrãraü vàcikaü mànasaü ca trividhaü karmeti prasiddheþ  | ÷arãràdibhiþ yat karma dharmyam adharmyaü và karoti naras tasya karmaõa ete pa¤ca hetavaþ |
 
Vi÷vanàtha : ÷arãràdibhir iti ÷àrãraü vàcikaü mànasaü ceti karma trividham | tac ca sarvaü dvividham | nyàyyaü dharmyaü viparãtam anyàyyam adharmyaü | tasya sarvasyàpi karmaõa ete pa¤ca-hetavaþ |

Baladeva : ÷arãreti -- nyàyyaü ÷àstrãyam, viparãtam a÷àstrãyam || 15 ||
__________________________________________________________

BhG 18.16

tatraivaü sati kartàram àtmànaü kevalaü tu yaþ |
pa÷yaty akçtabuddhitvàn na sa pa÷yati durmatiþ ||16||


ørãdhara: tataþ kiü ? ata àha tatreti | tatra sarvasmin karmaõi ete pa¤ca hetava iti | evaü sati kevalaü nirupàdhim asaïgam àtmànaü tu yaþ kartàraü pa÷yati ÷àstràcàryopade÷àbhyàm asaüskçta-buddhitvàd durmatir asau samyak na pa÷yati |
 
Vi÷vanàtha : tataþ kiü ? ata àha tatreti | tatra sarvasmin karmaõi ete pa¤caiva hetava ity evaü sati kevalaü vastutaþ niþsaïgam evàtmànaü jãvaü yaþ kartàraü pa÷yati, so 'haïkçta-buddhitvàd asaüskçta-buddhitvàd durmatir naiva pa÷yati | so 'j¤ànã anda evocyata iti bhàvaþ |

Baladeva : tataþ kiü ? ata àha tatreti | tatreti | evaü sati jãvasya kartçtve pare÷ànumati-pårvake tad-datta-dehàdi-sàpekùe ca sati, tatra karmaõi kevalam evàtmànaü jãvam eva yaþ kartàraü pa÷yati | sa durmatir akçta-buddhitvàd alabdha-j¤ànatvàn na pa÷yati yathàndhaþ  
__________________________________________________________

BhG 18.17

yasya nàhaükçto bhàvo buddhir yasya na lipyate |
hatvà.api sa imàül lokàn na hanti na nibadhyate ||17||


ørãdhara: kas tarhi sumatir yasya karma-lepo nàstãty uktam ity apekùàyàm àha - yasyeti | aham iti kçto 'haü kartà ity evambhåto bhàvaþ | yad và ahaïkçto 'haïkàrasya bhàvaþ svabhàvaþ | kartçtvàbhinive÷o yasya nàsti | ÷arãràdãnàm eva karma-kartçtvàlocanàd ity arthaþ | ataeva yasya buddhir na lipyate iùñàniùña-buddhyà karmasu na sajjate | na evambhåto dehàdi-vyatiriktàtma-dar÷ã imàn lokàn sarvàn api pràõino loka-dçùñyà hatvàpi viviktatayà sva-dçùñyà na hanti, na tat-phalair nibadhyate bandhaü na pràpnoti | kiü punaþ sattva-÷uddhi-dvàrà parokùa-j¤ànotpatti-hetubhiþ karmabhis tasya baddha-÷aïkety arthaþ | tad uktaü - brahmaõy àdhàya karmàõi saïgaü
tyaktvà karoti yaþ | lipyate na sa pàpena padma-patram ivàmbhasà || (Gãtà 5.10)
 
Vi÷vanàtha : kas tarhi sumati÷ cakùuùmàn ity ata àha yasyeti | ahaïkçto ahaïkàrasya bhàvaþ svabhàvaþ kartçtvàbhinive÷o yasya nàsti ataeva yasya buddhir na lipyate iùñàniùña-buddhyà karmasu nàsajjati, sa hi karma-phalaü na pràpnotãti kiü kartavyam | sa hi karma bhadràbhadraü kurvann api naiva karotãty àha hatvàpãti, sa imàn sarvàn api pràõino loka-dçùñyà hatvàpi sva-dçùñyà naiva hanti | nirabhisandhitvàd iti bhàvaþ | ato na badhyate karma-phalaü na pràpnotãti |

Baladeva : kas tarhi cakùuùmàn sumatis tatràha yasyeti | yasya puruùasya manovçtti-lakùaõo bhàvo nàhaïkçtaþ sva-kartçtve pare÷àyatte 'nusandhite sati karmàõy aham eva karomãty abhimàna-kçto na bhavet | yasya ca buddhir na lipyate karma-phala-spçhayà, sa imàïl lokàn na kevalaü bhãùmàdãn hatvàpi na hanti, na ca tena sarva-loka-hananena karmaõà nibadhyate lipyate || 17 ||
__________________________________________________________

BhG 18.18

j¤ànaü j¤eyaü parij¤àtà trividhà karmacodanà |
karaõaü karma karteti trividhaþ karmasaügrahaþ ||18||


ørãdhara: hatvàpi na hanti na nibadhyate ity etad evopapàdayituü karma-codanàyàþ karmà÷rayasya ca karma-phalàdãnàü ca triguõàtmakatvàn nirguõasyàtmanas tat-sambandho nàstãty abhipràyeõa karma-codanàü karmà÷rayaü càha - j¤ànam iti | j¤ànam iùña-sàdhanam etad iti bodhaþ | j¤eyam iùña-sàdhanaü karma | parij¤àtà evambhåta-j¤ànà÷rayaþ | evaü trividhà karma-codanà | codyate pravartyate 'nayà iti codanà | j¤ànàdi-trayaü karma-pravçtti-hetur ity arthaþ | yad và codaneti vidhir ucyate | tad uktaü bhaññaiþ - codanà copade÷a÷ ca vidhi÷ caikàrtha-vàcina iti | tata÷ càyam arthaþ ukta-lakùaõaü triguõàtmakaü j¤ànàdi-trayam avalambhya
karma-vidhiþ pravartate iti | tad uktaü traiguõya-viùayà vedà iti | tathà ca karaõaü sàdhakatamam | karma ca kartur ãpsitatamam | kartà kriyà-nirvartakaþ | karma saïgçhyate 'sminn iti karma-saïgrahaþ | karaõàdi trividhaü kàrakam | kriyà÷raya ity arthaþ | sampradànàdi kàraka-trayaü tu parasparayà kriyà-pravartakam eva kevalam | na tu sàkùàt kriyàyàü à÷rayaþ | ataþ karaõàdi-trayam eva kriyà÷raya ity uktam || 
 
Vi÷vanàtha : tad evaü bhagavan-mata ukta-lakùaõaþ sàttvikas tyàga eva sannyàso j¤àninàm, bhaktànàü tu karma-yogasya svaråpeõaiva tyàgo 'vagamyate | yad uktam ekàda÷e bhagavataiva 

àj¤àyaiva guõàn doùàn
mayàdiùñàn api svakàn |
dharmàn santyajya yaþ sarvàn 
màü bhajet sa ca sattamaþ || (BhP 11.11.37) iti |

asyàrthaþ svàmi-caraõair vyàkhyàto yathà - mayà veda-råpeõàdiùñàn api svadharmàn santyajya yo màü bhajet sa ca sattama iti | kim aj¤ànato nàstikyàd và ? na dharmàcaraõe sattva-÷uddhyàdãn guõàn vipakùe doùàn pratyavàyàü÷ càj¤àya j¤àtvàpi mad-dhyàna-vikùepatayà mad-bhaktyaiva sarvaü bhaviùyatãti dçóha-ni÷cayenaiva dharmàn santyajya ity
atra dharmàn dharma-phalàni santyajyeti tu vyàkhyà na ghañate | na hi dharma-phala-tyàge ka÷cid atra pratyavàyo bhaved ity avadheyam | ayaü bhàvo bhagavad-vàkyànàü tad-vyàkhyàtéõàü ca - j¤ànaü hi citta-÷uddhim ava÷yam evàpekùate, niùkàma-karmabhi÷ citta-÷uddhi-tàratamye vçtte eva j¤ànodaya-tàratamyaü bhaven nànyathà | ataeva samyag j¤ànodaya-siddhy-arthaü sannyàsibhir api niùkàma-karma na kartavyam eva | yad uktam -

àrurukùor muner yogaü
karma kàraõam ucyate |
yogàråóhasya tasaiva
÷amaþ kàraõam ucyate || (Gãtà 6.2) iti |

yas tv àtma-ratir eva syàd
àtma-tçpta÷ ca mànavaþ |
àtmany eva ca santuùñas
tasya kàryaü na vidyate || (Gãtà 3.17) iti |

bhaktis tu paramà svatantrà mahà-prabalà citta-÷uddhiü naivàpekùate, yad uktam - 

vikrãóitaü vraja-vadhåbhir idaü ca viùõoþ 
÷raddhànvito yaþ ÷çõuyàd ity àdau 
bhaktiü paràü bhagavati parilabhya kàmaü 
hçd-rogam à÷v apahinoty acireõa dhãraþ || (BhP 10.33.42) iti |

atra tv àtma-pratyayeõa hçd-rogavattve vàdhikàriõi paramàyà bhakter api prathamam eva prave÷as tatas tatraiva kàmàdãnàm apagama÷ ca | tathà -

praviùñaþ karõa-randhreõa
svànàü bhàva-saroruham |
dhunoti ÷amalaü kçùõaþ
salilasya yathà ÷arat || (BhP 2.8.5)

iti ca ity ato bhaktyaiva yadi tàdç÷ã citta-÷uddhiþ syàt, tadà bhaktaiþ kathaü karma kartavyam iti | 

atha prakçam anusaràmaþ - kiü ca na kevalaü dehàdi-vyàtiriktasyàtmanaþ j¤ànam eva j¤ànam, tathàtma-tattvam api j¤eyam, tàdç÷a-j¤ànà÷raya eva j¤ànã, kintv etat trike karma-sambandho vartate | tad api sannyàsibhir j¤eyam ity àha j¤ànam iti | atra codanà ÷abdena vidhir ucyate, yad uktaü bhaññaiþ - codanà copade÷a÷ ca vidhi÷ caikàrtha-vàcina iti | uktaü ÷lokàrdhaü svayam eva vyàcaùñe karaõam iti yaj j¤ànaü tat karaõa-kàrakam | j¤àyate 'neneti j¤ànam iti vyutpatteþ | yaj j¤eyaü jãvàtma-tattvaü, tad eva karma-kàrakam | yas tasya parij¤àtà sa kartà iti trividhaþ karaõaü karma kartà iti trividhaü kàrakam ity arthaþ | 

karma-saïgrahaþ karmaõà niùkàma-karmànuùñhànenaiva saïgçhyata iti karma-codanà pada-vyàkhyà | j¤ànatvaü j¤eyatvaü j¤àtçtvaü caitat trayaü niùkàma-karmànuùñhàna-målakam iti bhàvaþ ||18-19||

Baladeva : j¤àna-kàõóavat karma-kàõóe 'pi j¤ànàdi-trayam asti | tac ca saniùñhena karmañhena bodhyam iti upadi÷ati j¤ànam iti | j¤ànaü j¤eyam parij¤àtety evaü trika-yuktà karma-codanà jyotiùñomàdi-karma-vidhiþ codanà copade÷a÷ ca vidhi÷ caikàrtha-vàcina ity abhiyuktokteþ | tat trikaü svayam eva vyàkhyàti karaõam iti | yaj j¤ànaü tat karaõaü j¤àyate 'nena iti nirukteþ karaõa-kàrakam ity arthaþ | yaj-j¤eyaü kartavyaü jyotiùñomàdi tat karma-kàrakam | yas tu tasya parito 'nuùñhànena j¤àtà, sa karteti kartç-kàrakam | evaü karma-saïgraho jyotiùñomàdi karma-vidhis trividhaþ karaõàdi-kàraka-traya-sàdhya÷ codanà-saïgraha-÷abdayor aikyàrthaþ
|| 18 ||
__________________________________________________________

BhG 18.19

j¤ànaü karma ca kartà ca tridhaiva guõabhedataþ |
procyate guõasaükhyàne yathàvac chçõu tàny api ||19||


ørãdharaþ - tataþ kiü ? ata àha j¤ànam iti | guõàþ samyak kàrya-bhedena khyàyate pratipàdyante 'sminn iti guõa-saïkhyànaü sàïkhya-÷àstram | tasmin j¤ànaü ca karma ca kartà ca pratyekaü sattvàdi-guõa-bhedena tridhaivocyate | tàny api j¤ànàdãni vakùyamàõàni yathàvat ÷çõu | tridhaivety eva-kàro guõa-trayopàdhi-vyatirekeõàtmanaþ svataþ karmàõi pratiùedhàrthaþ | caturde÷e 'dhyàye tatra sattvaü nirmalatvàd ity àdinà guõànàü bandhakatva-prakàro niråpitaþ | saptada÷e 'dhyàye yajante sàttvikà devàn ity àdinà guõa-kçta-trividha-svabhàva-niråpaõena rajas-tamaþ-svabhàvaü parityajya sàttvikàhàràdi-sevayà sàttvikaþ svabhàvaþ sampàdanãya
ity uktam | iha tu kriyà-kàraka-phalàdãnàm àtma-sambandho nàstãti dar÷ayituü sarveùàü triguõàtmakatvam ucyate iti vi÷eùo j¤àtavyaþ ||19||

Baladevaþ - j¤ànam iti guõa-saïkhyàne guõa-niråpake ÷àstre caturda÷e tatra sattvaü nirmalatvàd ity àdinà guõànàü bandhakatà-prakàraþ | saptada÷e yajante sàttvikà devàn ity àdinà guõa-kçta-svabhàva-bheda÷ coktaþ | iha tu guõa-saüj¤ànàü j¤ànàdãnàü traividhyam ucyata iti bodhyam ||19||
__________________________________________________________

BhG 18.20

sarvabhåteùu yenaikaü bhàvam avyayam ãkùate |
avibhaktaü vibhakteùu taj j¤ànaü viddhi sàttvikam ||20||


ørãdharaþ - tatra j¤ànasya sàttvikàdi-traividhyam àha sarva-bhåteùv iti tribhiþ | sarveùu bhåteùu brahmàdi-sthàvaràs teùu vibhakteùu parasparaü vyavçtteùv avibhaktam anusyutam ekam avyayaü nirvikàraü bhàvaü paramàtma-tattvaü yena j¤ànenekùata àlocayati taj j¤ànaü sàttvikaü viddhi || 20||

Vi÷vanàthaþ - sàttvikaü j¤ànam àha -- sarva-bhåteùv iti | ekaü bhàvam ekam eva jãvàtmànaü nànà-vidha-phala-bhogàrthaü krameõa sarva-bhåteùu manuùya-deva-tiryag-àdiùu vartamànam avyayaü na÷vareùv api teùv ana÷varaü vibhakteùu parasparaü vibhinneùv apy avibhaktam eka-råpaü yena karma-sambandhinà j¤ànenekùate tat sàttvikaü j¤ànam ||20||

Baladevaþ - sàttvika-j¤ànam àha -- sarveti | sarva-bhåteùu deva-manuùyàdiùu deheùu nànà-karma-phala-bhogàt krameõa vartamàna-bhàvaü jãvàtmànaü yenaikaü vãkùyate | avyayaü na÷vareùu teùv ana÷varaü vibhakteùu mitho-bhinneùu teùv avibhaktam eka-råpaü ca yena taü vãkùyate taj j¤ànaü sàttvikam aupaniùad-aviviktàtma-j¤ànaü tad ity arthaþ ||20||
__________________________________________________________

BhG 18.21

pçthaktvena tu yaj j¤ànaü nànàbhàvàn pçthagvidhàn |
vetti sarveùu bhåteùu taj j¤ànaü viddhi ràjasam ||21||


ørãdhara : ràjasa-j¤ànam àha pçthaktveneti |  pçthaktvena tu yaj j¤ànam ity asyaiva vivaraõam | sarveùu bhåteùu nànà-bhàvàn vastuta evànekàn kùetraj¤àn pçthag-vidhàn sukhitva-duþkhitvàdi-råpeõa vilakùaõàn yena j¤ànena vetti taj j¤ànaü ràjasaü viddhi ||21||

Vi÷vanàtha : ràjasaü j¤ànam àha sarva-bhåteùu jãvàtmanaþ pçthaktvena yaj j¤ànam iti | deha-nà÷a evàtmano nà÷a ity asuràõàü matam | ataeva pçthak pçthag deheùu pçthak pçthag evàtmeti tathà ÷àstra-karaõàt pçthag-vidhàn nànàbhàvàn nànàbhipràyàn | àtmà sukha-duþkhà÷raya iti | sukha-duþkhàdyanà÷raya itii jaóa iti cetana iti vyàpaka iti | aåu-svaråpa iti | aneka iti ityàdi kalpàn yena eka ityàdi veda tad ràjasam ||21||

Baladeva : ràjasa-j¤ànam àha pçthaktveneti |  sarveùu bhåteùu deva-manuùyàdi-deheùu jãvàtmanaþ pçthaktvena yaj j¤ànaü deha-vinà÷a evàtma-vinà÷a iti yaj j¤ànam ity arthaþ | yena ca nànà-vidhàn bhàvàn abhipràyàn vetti | deha evàtmeti dehàd anyo deha-parimàõa àtmeti | kùaõika-vij¤ànam àtmeti nityàvaj¤àna-màtra-vibhur àtmeti | dehàd anyo nava-vi÷eùa-guõà÷rayo 'jaóo vibhur àtmety evaü lokàyatika-jaina-bauddha-màyi-tàrkikàdi-vàdàn yena jànàti tad ràjasaü j¤ànam ||21||
__________________________________________________________

BhG 18.22

yat tu kçtsnavad ekasmin kàrye saktam ahetukam |
atattvàrthavad alpaü ca tat tàmasam udàhçtam ||22||


ørãdhara : tàmasaü j¤ànam àha yad iti | ekasmin kàrye dehe pratimàdau yà kçtsnavat paripårõavat sattama etàvàn eva àtme÷varo yà ity abhinive÷a-yuktam ahaitukaü nirupapattikaü | atattvàrthavat paramàrthàvalambana-÷ånyam | ataevàlpaü tuccham | alpa-viùayatvàt | alpa-phalatvàc ca | yad evambhåtaü j¤ànaü tat tàmasam udàhçtam ||22||

Vi÷vanàtha : tàmasaü j¤ànam àha yat tu j¤ànam ahaitukam autpattikam eva ataeva ekasmin kàrye laukika eva snàna-bhojana-pàna-strã-sambhoge tat-sàdhane ca karmaõi saktam | na tu vaidike karmaõi yaj¤a-dànàdau | ataevàtattvàrthavat tatra tattva-råpo 'rthaþ ko 'pi nàstãty arthaþ | alpaü pa÷ånàm iva yat kùudraü tat tàmasaü j¤ànam | dehàdy-atiriktatvena tat-padàrtha-j¤ànaü sàttvikam | nànàvàda-pratipàdakaü nyàyàdi-÷àstra-j¤ànaü ràjasam | snàna-bhojanàdi-vyavahàrika-j¤ànaü tàmasam  iti saïkùepaþ ||22||

Baladeva : tàmasaü j¤ànam àha yat tv iti | yat tu j¤ànam ahaitukaü svàbhàvikaü na tu ÷àstràd dhetor j¤ànam | ataevaikasmin laukike snànaa-bhojana-yoùita-prasaïgàdau kàrye | na tu vaidike yàga-dànàdau saktaü kçtsnavat pårõaü nàto 'dhikam astãty arthaþ | ataevàtattvàrthavad yatra tattva-råpo 'rtho nàsti | alpaü pa÷v-àdi-sàdhàraõyàt tucchaü tal laukika-snàna-bhojanàdi-j¤ànaü tàmasam ||22||
__________________________________________________________

BhG 18.23

niyataü saïgarahitam aràgadveùataþ kçtam |
aphalaprepsunà karma yat tat sàttvikam ucyate ||23||


ørãdhara: idànãü trividhaü karmàha - niyatam  iti tribhiþ | niyataü nityatayà vihitam | saïga-rahitam abhinive÷a-÷ånyam | aràga-dveùataþ putràdi-prãtyà và÷atru-dveùeõa và yat kçtaü na bhavati | phalaü pràptum icchatãti phala-prepsuþ | tad-vilakùaõena niùkàmeõa kartrà yat kçtaü karma tat sàttvikam ucyate ||23||

Vi÷vanàtha: trividhaü j¤ànam uktvà trividhaü karmàha - niyataü nityatayà vihitaü saïga-rahitam abhinive÷a-÷ånyam ataevàràga-dveùato ràga-dveùàbhyàü vinaiva kçtam aphalepsunà phalàkàïkùà-rahitenaiva kartrà kçtaü karma yat sàttvikam ||23||

Baladevaþ: atha karma-traividhyam àha - niyatam iti tribhiþ | niyataü sva-varõà÷rama-vihitam | saïga-rahitam kartçtvàbhinive÷a-varjitam | aràga-dveùataþ kçtaü kãrtau ràgàd akãrtau dveùàc ca yan na kçtaü, kintv ã÷varàrcanatayivàphala-prepsunà phalecchà-÷ånyena yat karma kçtaü tat sàttvikam ||23||
__________________________________________________________

BhG 18.24

yat tu kàmepsunà karma sàhaükàreõa và punaþ |
kriyate bahulàyàsaü tad ràjasam udàhçtam ||24||


ørãdhara: ràjasaü karmàha yad iti | yat tu karma kàmepsunà phalaü pràptum icchatà sàhaïkàreõa mat-samaþ[*ENDNOTE] ko 'nyaþ ÷rotriyo 'stãty evaü niråóhàhaïkàra-yuktena ca kriyate | yac ca punar bahulàyàsam atikle÷a-yuktaü tat karma ràjasam udàhçtam ||24||

Vi÷vanàtha: kàmepsunàlpàhaïkàravatety arthaþ | sàhaïkàreõàtyahaïkàravatety arthaþ ||24||

Baladevaþ: yat kàmepsunà phalàkàïkùiõà sàhaïkàreõa kartçtvàbhinive÷inà janena bahulàyàsam atikle÷a-yuktaü karma kriyate tad ràjasam ||24||

__________________________________________________________

BhG 18.25

anubandhaü kùayaü hiüsàm anapekùya ca pauruùam |
mohàd àrabhyate karma yat tat tàmasam ucyate ||25||


ørãdhara: tàmasaü karmàha anubandham iti | anubadhyata iti anubandhaþ pa÷càd-bhàvi ÷ubhà÷ubham | kùayaü vitta-vyayam | hiüsàü para-pãóàm | pauruùaü ca sva-sàmarthyam anapekùyàparyàlocya kevalaü mohàd eva yat karmàrabhyate tat tàmasam ucyate ||25||
 
Vi÷vanàtha: anu karmànuùñhànànantaram àyatyàü bhàvinaü bandhaü ràja-dasyu-yama-dåtàdibhir bandhanaü | kùayaü dharma-j¤ànàdy-apacayam | hiüsàü svasya nà÷aü ca anapekùyàparyàlocya pauruùaü vyavahàrika-puruùa-màtra-kartavyaü karma mohàd aj¤ànàd eva yad àrabhyate tat tàmasam ||25||

Baladevaþ: anu karmànuùñhànànantaram bandhaü ràja-dåta-yama-dåta-kçtam |  kùayaü dharmàdi-vinà÷am | hiüsàü pràõi-pãóàm | pauruùaü sabalaü cànavekùya yat karma mohàd àrabhyate tat tàmasam ||25||
__________________________________________________________

BhG 18.26

muktasaïgonahaüvàdã dhçtyutsàhasamanvitaþ |
siddhyasiddhyor nirvikàraþ kartà sàttvika ucyate ||26||


ørãdhara: kartàraü trividham àha mukta-saïga iti tribhiþ | mukta-saïgas tyaktàbhinive÷aþ | anahaüvàdã garvokti-rahitaþ | dhçtir dhairyam | utsàha udyamaþ | tàbhyàü samanvitaþ saüyuktaþ | àrabdhasya karmaõaþ siddhàv asiddhau ca nirvikàro harùa-viùàda-÷ånyaþ | evambhåtaþ kartà sàttvika ucyate ||26||

Vi÷vanàtha: trividhaü karmoktam | trividhaü kartàram àha mukta-saïga iti ||26||
 
Baladevaþ: atha kartç-traividhyam àha mukteti tribhiþ | mukta-saïgaþ kartçtvàbhinive÷a-phalecchà-÷ånyaþ | anahaüvàdã garvokti- ÷ånyaþ | dhçtir àrabdha-karma-pårti-paryantàvarjanãya-duþkha-sahiùõutà | utsàhas tad-anuùñhànodyata-cittatà tàbhyàü samanvitaþ | ànuùaïgika-phalasya siddhàv asiddhau ca nirvikàro sukhena duþkhena ca rahitaþ | ãdç÷aþ kartà sàttvikaþ ||26|| 
__________________________________________________________

BhG 18.27

ràgã karmaphalaprepsur lubdho hiüsàtmako÷uciþ |
harùa÷okànvitaþ kartà ràjasaþ parikãrtitaþ ||27||


ørãdhara: ràjasaü kartàram àha ràgãti | ràgã putràdiùu prãtimàn | karma-phala-prepsuþ karma-phala-kàmã | lubdhaþ parasvàbhilàùã | hiüsàtmako màraka-svabhàvaþ | làbhàlàbhayor harùa-÷okàbhyàm anvitaþ saüyuktaþ kartà ràjasaþ parikãrtitaþ ||27|| 

Vi÷vanàtha: ràgã karmaõy àsaktaþ | lubdho viùayàsaktaþ ||27||
 
Baladevaþ: ràgã strã-putràdiùv àsaktaþ |  karma-phala-prepsuþ pa÷u-putrànna-svargàdiùv atispçhayàluþ | lubdhaþ karmàpekùita-dravya-vyayàkùamaþ | hiüsàtmakaþ paràn prapãóya karma kurvàõaþ | a÷uciþ karmàpekùita-vihita-÷uddhi-÷ånyaþ karma-phala-siddhi-tad-asiddhyor harùa-÷okàbhyàm anvitaþ | ãdç÷aþ kartà ràjasaþ ||27|| 
__________________________________________________________

BhG 18.28

ayuktaþ pràkçtaþ stabdhaþ ÷añho naiùkçtikolasaþ |
viùàdã dãrghasåtrã ca kartà tàmasa ucyate ||28||


ørãdhara: tàmasaü kartàram àha ayukta iti | ayukto 'navahitaþ | pràkçto viveka-÷ånyaþ | stabdho 'namraþ | ÷añhaþ ÷akti-gåhana-kàrã | naikçtikaþ para-vçtti-chedana-paraþ | alaso 'pravçtti-÷ãlaþ [viùàdã] kartavyeùv api sarvadà 'vasanna-svabhàvaþ | dãrgha-såtrã ca kartavyànàü dãrgha-prasàraõaþ sarvadà manda-svabhàvaþ | yad adya ÷vo và kartavyaü tan màsenàpi na karoti | ya÷ caivambhåtaþ sa kartà tàmasa ucyate ||28|| 

kartç-traividhyenaiva j¤àtur api traividhyam uktaü bhavati | karma-traividhyena ca j¤eyasyàpi traividhyam uktaü j¤àtavyam | buddhes traividhyena karaõasyàpi traividhyam uktaü bhaviùyati ||28||

Vi÷vanàthaþ - ayukto 'naucitya-kàrã pràkçtaþ prakçtau sva-svabhàva eva vartamànaþ, yad eva sva-manasi àyàti tad evànutiùñhati, na tu guror api vacaþ pramàõayatãty arthaþ | naikçtikaþ paràpamàna-kartà | 

tad evaü j¤ànibhir ukta-lakùaõaþ sàttvika eva tyàgaþ kartavyaþ sàttvikam eva karma-niùñhaü j¤ànam à÷rayaõãyaü sàttvikam eva karma kartavyaü sàttvikenaiva kartrà bhavitavyaü | eùa eva sannyàso j¤àninàm iti me j¤ànaü prakaraõàrtha-niùkarùaþ | bhaktànàü tu triguõàtãtam eva j¤ànaü triguõàtãtaü me karma bhakti-yogàkhyaü triguõàtãtà eva kartàraþ | yad uktaü bhagavataiva ÷rãmad-bhàgavate -

kaivalyaü sàttvikaü j¤ànaü
rajo vaikalpikaü tu yat |
pràkçtaü tàmasaü j¤ànaü
man-niùñhaü nirguõaü smçtam || (BhP 11.25.24) iti |

lakùaõaü bhakti-yogasya
nirguõasya hy udàhçtam || (BhP 3.29.11) iti |

sàttvikaþ kàrako 'saïgã
ràgàndho ràjasaþ smçtaþ |
tàmasaþ smçti-vibhraùño
nirguõo mad-apà÷rayaþ || (BhP 11.25.26) iti |

kiü ca na kevalam etat trikam eva bhakti-mate guõàtãtam api tu bhakti-sambandhi sarvam eva guõàtãtam | yad uktaü tatraiva -

sàttvikyàdhyàtmikã ÷raddhà
karma-÷raddhà tu ràjasã |
tàmasy adharme yà ÷raddhà
mat-sevàyàü tu nirguõà || (BhP 11.25.27) iti |

vanaü tu sàttviko vàso
gràmo ràjasa ucyate |
tàmasaü dyuta-sadanaü
man-niketaü tu nirguõam || (BhP 11.25.25) iti |

sàttvikaü sukham àtmotthaü
viùayotthaü tu ràjasam |
tàmasaü moha-dainyotthaü
nirguõaü mad-apà÷rayam || (BhP 11.25.29) iti |

tad evaü guõàtãtànàü bhaktànàü bhakti-sambandhãni j¤àna-karma-÷raddhàdau sva-sukhàdãni sarvàõy eva guõàtãtàni | sàttvikànàü j¤àninàü j¤àna-sambandhãni tàni sarvàõi sàttvikàny eva | ràjasànàü karmiõàü tàni sarvàõi ràjasàny eva | tàmasànàm ucchçïkhalànàü tàni sarvàõi tàmasàny eveti ÷rã-gãtà-bhàgavatàrtha-dçùñyà j¤eyam | j¤àninàm api punar antima-da÷àyàü j¤àna-sannyàsànantaram urvaritayà kevalayà bhaktyaiva guõàtãtatvaü caturda÷àdhyàya uktam ||28||

Baladevaþ : ayukto 'naucitya-kçt | pràkçtaþ prakçtau svabhàve vartamànaþ sva-prakçty-anusàreõaiva, na tu ÷àstrànusàreõa karma-kçd ity arthaþ | stabdho 'namraþ ÷añhaþ sva-÷akti-gopana-kçt | naikçtikaþ paràpamàna-kçt | alasaþ pràrabdhe karmaõi ÷ithilaþ | viùàdã ÷okàkulaþ | dãrgha-såtrã divasaika-kartavyaü varùeõàpi yo na karoti | ãdç÷aþ kartà tàmasa ||28|| 
__________________________________________________________

BhG 18.29

buddher bhedaü dhçte÷ caiva guõatas trividhaü ÷çõu |
procyamànam a÷eùeõa pçthaktvena dhanaüjaya ||29||


ørãdhara: idànãü buddher dhçte÷ ca traividhyaü pratijànãte buddher bhedam iti | spaùño 'rthaþ ||29||

Vi÷vanàtha: j¤ànibhiþ sarvam api vastu sàttvikam evopàdeyam iti j¤àpayituü buddhy-àdãnàm api traividhyam àha buddher iti ||29||

Baladeva: evaü j¤àna-j¤eya-parij¤àtéõàü traividhyam uktvà buddhi-dhçtyos tad vaktuü pratijànãte buddher iti | sphuñàrtham ||29||
__________________________________________________________

BhG 18.30

pravçttiü ca nivçttiü ca kàryàkàrye bhayàbhaye |
bandhaü mokùaü ca yà vetti buddhiþ sà pàrtha sàttvikã ||30||


ørãdhara: atra buddhes traividhyam àha pravçttiü ceti tribhiþ | pravçttiü dharme | nivçttim adharme | yasmin de÷e kàle ca yat kàryam akàryaü ca | bhayàbhaye kàryàkàrya-nimittau arthànarthau | kathaü bandhaþ kathaü và mokùe iti yà buddhir antaükaraõaü vetti sà sàttvikã | yayà pumàn vettãti vaktavye karaõe kartçtvopacàraþ kàùñhàni pacantãtivat ||30||

Vi÷vanàtha: bhayàbhaye saüsàràsaüsàra-hetuke ||30|| 

Baladeva: tatra buddhes traividhyam àha pravçttiü ceti tribhiþ | yà buddhir dharme pravçttim adharmàn nivçttiü ca vetti, yayà vettãti vaktavya yà vettãti karaõe kartçtvam upacaritam | kuñhàra÷ chinattãtivat | niùkàmaü karma kàryaü sa-kàmaü tv akàryam iti kàryàkàrye yà vetti a÷àstrãya-pravçttito bhayaü ÷àstrãya-pravçttitas tv abhayam iti bhayàbhaye yà vetti, bandhaü saüsàra-yàthàtmyaü mokùaü tac-cheda-yàthàmyaü ca yà vetti sà buddhiþ sàttvikã ||30||
__________________________________________________________

BhG 18.31

yayà dharmam adharmaü ca kàryaü càkàryam eva ca |
ayathàvat prajànàti buddhiþ sà pàrtha ràjasã ||31||


ørãdhara: ràjasãü buddhim àha yayeti | ayathàvat sandehàspadatvenety arthaþ | spaùñam anyat ||31||

Vi÷vanàtha: ayathàvat asmayaktayety arthaþ ||31||

Baladeva: ràjasãü buddhim àha yayeti | ayathàvad asamyatvena ||31||
__________________________________________________________

BhG 18.32

adharmaü dharmam iti yà manyate tamasàvçtà |
sarvàrthàn viparãtà¤÷ ca buddhiþ sà pàrtha tàmasã ||32||


ørãdhara: tàmasãü buddhim àha adharmam iti | viparãta-gràhiõã buddhis tàmasãty arthaþ | buddhir antaþkaraõaü pårvoktam | j¤ànaü tu tad-vçttiþ | dhçtir api tad-vçttir eva | yad và antaþkaraõasya dharmiõo buddhir apy adhyavasàya-lakùaõà vçttir eva | icchà-dveùàdãnàü tad-vçttãnàü bahutve 'pi dharmàdharma-bhayàbhaya-sàdhanatvena pràdhànyàd etàsàü traividhyam  uktam | upalakùaõaü caitad anyàsàm ||32||

Vi÷vanàtha: yà manyata iti | kuñhàra÷ chinattãtivat yayà manyata ity arthaþ ||32||

Baladevaþ : tàmasãü buddhim àha adharmam iti | viparãta-gràhiõã buddhis tàmasãty arthaþ | sarvàrthàn viparãtàni sàdhum asàdhum asàdhuü ca sàdhuü, paraü tattvam aparam aparaü ca tattvaü param ity evaü sarvàn arthàn viparãtàn manyata ity arthaþ ||32||
__________________________________________________________

BhG 18.33

dhçtyà yayà dhàrayate manaþpràõendriyakriyàþ |
yogenàvyabhicàriõyà dhçtiþ sà pàrtha sàttvikã ||33||


ørãdhara: idànãü dhçtes traividhyam àha dhçtyeti tribhiþ | yogena cittaigàgreõa hetunà 'vyabhicàriõyà viùayàntaram adhàrayantyà yayà dhçtyà manasaþ pràõànàm indriyàõàü ca kriyà dhàrayate niyacchati sà dhçtiþ sàttvikã ||33||

Vi÷vanàtha: dhçtes traividhyam àha dhçtyeti ||33||

Baladevaþ : dhçtes traividhyam àha dhçtyeti tribhiþ | yayà manaþ-pràõendriyàõàü yogopàya-bhåtàþ kriyàþ puruùo dhàrayate, sà dhçtiþ sàttvikã | kãdç÷ety àha yogeneti | yogaþ paràtma-cintanaü tenàvyabhicàriõyà tad anyaü viùayam agçhõantyety arthaþ ||33||
__________________________________________________________

BhG 18.34

yayà tu dharmakàmàrthàn dhçtyà dhàrayaterjuna |
prasaïgena phalàkàïkùã dhçtiþ sà pàrtha ràjasã ||34||


ørãdhara: ràjasãü dhçtim àha yayà tv iti | yayà tu dhçtyà dharmàrtha-kàmàn pràdhànyena dhàrayate na vimu¤cati | tat-saïgena phalàkàïkùã ca bhavati sà ràjasã dhçtiþ |

Vi÷vanàtha - no comment

Baladevaþ : sa-kàma-vidvat-prasaïgena phalàkàïkùã puruùaþ | yayà dharmàdãn tat-sàdhana-bhåtà manaþ-pràõendriya-kriyà dhàrayatee, sà dhçtiþ ràjasã |
__________________________________________________________

BhG 18.35

yayà svapnaü bhayaü ÷okaü viùàdaü madam eva ca |
na vimu¤cati durmedhà dhçtiþ sà pàrtha tàmasã ||35||


ørãdhara : tàmasãü dhçtim àha yayeti duùñàviveka-bahulà medhà yasya sa durmedhàþ puruùo yayà dhçtyà svapnàdãn na vimu¤cati punaþ punar àvartayati | svapno 'tra nidrà sà dhçtis tàmasã ||35||

Vi÷vanàtha - no comment

Baladevaþ : yayà svapnàdãn na vimu¤cati durmedhàs tàn dhàrayaty eva, sà dhçtis tàmasã |  svapno nidrà, mado viùaya-bhoga-jo garvaþ | svapnàdi-÷abdais tad-dhetu-bhåtà manaþ-pràõendriya-kriyà yayà dhàrayate sà tàmasã dhçtir ity arthaþ ||35||
__________________________________________________________

BhG 18.36-37

sukhaü tv idànãü trividhaü ÷çõu me bharatarùabha |
abhyàsàd ramate yatra duþkhàntaü ca nigacchhati ||36||
yat tadagre viùam iva pariõàmemçtopamam |
tat sukhaü sàttvikaü proktam àtmabuddhiprasàdajam ||37||

ørãdhara: idànãü sukhasya traividhyaü pratijànãte 'rdhena sukham iti | spaùño 'rthaþ ||36|| tatra sàttvikaü sukham àha abhyàsàd iti sàrdhena | yatra yasmiü÷ ca sukhe 'bhyàsàd atiparicayàd ramate | na tu viùaya-sukha iva sahasà ratiü pràpnoti | yasmin ramamàõa÷ ca duþkhasyàntam avasànaü nitaràü gacchati pràpnoti | kãdç÷aü tat ? yat tat kim apy agre prathamaü viùam iva manaþ-saüyamàdhãnatvàd duþkhàvaham iva bhavati | pariõàme tv amçta-sadç÷am | àtma-viùayà buddhir àtma-buddhiþ | tasyàþ prasàdo rajas-tamo-mala-tyàgena svacchatayàvasthànam | tato jàtaü yat sukhaü tat sàttvikaü
proktaü yogibhiþ ||37||

Vi÷vanàtha - sàttvikaü sukham àha sàrdhena abhyàsàt punar anu÷ãlanàd eva ramate, na tu viùayeùv ivotpattyaiva ramata ity arthaþ | duþkhàntaü nigacchati yasmin ramamàõaþ saüsàra-duþkhaü taratãty arthaþ ||36|| viùam iveti indriya-mano-nirodho hi prathamaü duþkhada eva bhavatãti bhàvaþ ||37||

Baladevaþ : atha sukha-traividhyaü pratãjànãte sukhaü tv ity ardhakena | tatra sàttvikaü sukham àha abhyàsàd iti sàrdhakena | abhyàsàt punaþ punaþ pari÷ãlanàd yatra ramate, na tu viùayeùv ivotpattyà | yasmin ramamàõo duþkhàntaü nigacchati saüsàraü tarati ||36|| yac càgre prathamaü viùam iva manaþ-saüyama-kle÷a-sattvàd viviktàtma-prakà÷àc càtiduþkhàvaham iva bhavati | pariõàme samàdhi-paripàke saty amçtopamaü vivikàtma-prakà÷àt pãyåùa-pravàha-nipàtavad bhavati | yac càtma-sambandhinyà buddheþ prasàdàj jàyate tat sàttvikaü sukham | tat-prasàda÷ ca viùaya-sambaandha-màlinya-vinivçttiþ
||37||
__________________________________________________________

BhG 18.38

viùayendriyasa¤yogàd yat tad agremçtopamam |
pariõàme viùam iva tat sukhaü ràjasaü smçtam ||38||


ørãdhara : ràjasaü sukham àha viùayeti  viùayàõàm indriyàõàü ca saüyogàd yat tat prasiddhaü strã-saüsargàdi-sukham amçtam upamà yasya tàdç÷aü bhavaty agre prathamam | pariõàme tu viùa-tulyam ihàmutra ca duþkha-hetutvàt | tat sukhaü ràjasaü smçtam ||38||

Vi÷vanàtha : yad amçtopamaü para-strã-sambhogàdikam ||38||

Baladeva : viùayair yuvati-råpa-spar÷àdibhiþ sahendriyàõàü cakùus tv agàdãnàü saüyogàt sambandhàt yad agre pårvam amçtopamam atisvàdu-pariõàme 'vasàne tu niraya-hetutvàd viùopamam atiduþkhàvahaü bhavati tad ràjasaü sukham ||38||
__________________________________________________________

BhG 18.39

yad agre cànubandhe ca sukhaü mohanam àtmanaþ |
nidràlasyapramàdotthaü tat tàmasam udàhçtam ||39||


ørãdhara : tàmasaü sukham àha yad iti | agre ca prathama-kùaõe 'nubandhe ca pa÷càd api yat sukham àtmano moha-karam | tad evàha nidrà àlasyaü ca pramàda÷ ca kartavyàrthàvadhàraõa-ràhityena mano-gràhyam etebhya uttiùñhati yat sukhaü tat tàmasam udàhçtam ||39||

Vi÷vanàtha : no comment

Baladeva : yad-agre 'nubhava-kàle anubandhe pa÷càd vipàka-kàle càtmano mohanaü vastu-yàthàtmyàvarakaü, yac ca nidràdibhya uttiùñhati jàyate tat tàmasaü sukham | àlasyam inidriya-vyàpàram àndyam | pramàdaþ kàryàkàryàvadhànàbhàvaþ ||39||
__________________________________________________________

BhG 18.40

na tad asti pçthivyàü và divi deveùu và punaþ |
sattvaü prakçtijair muktaü yad ebhiþ syàt tribhir guõaiþ ||40||


ørãdhara : anuktam api saïgçhõan prakaraõàrtham upasaüharati na tad iti | ebhiþ prakçti-sambhavaiþ sattvàdibhis tribhir guõair muktaü pràõi-jàtam | anyad và yat syàt tat | pçthivyàü manuùya-lokàdiùudivi deveùu ca kvàpi nàstãty arthaþ ||40||

Vi÷vanàtha : anuktam api saïgçhõan prakaraõàrtham upasaüharati neti tat sattvaü pràõi-jàtam anyac ca vastu-màtraü kvàpi nàsti yad ebhiþ prakçtijais tribhir guõair muktaü rahitaü syàd ataþ sarvam eva vastu-jàtaü triguõàtmakaü | tatra sàttvikam evopàdeyaü ràjasa-tàmase tu nopàdeya iti prakaraõa-tàtparyam ||40||

Baladevaþ : prakaraõàrtham upasaühann anuktam api saïgçhõàti na tad iti | pçthivyàü manuùyàdiùu divi svargàdau deveùu ca prakçtiü saüsçùñeùu brahmàdi-stambànteùv ity arthaþ | tat sattvaü pràõi-jàtam anyac ca vastu nàsti | yad ebhiþ prakçtijais tribhir guõair muktaü virahitaü syàt | tathà ca triguõàtmakeùu vastuùu sàttvikasyaivopayogitvàt tad eva gràhyam anyat tu tyàjyam iti prakaraõàrthaþ ||40||
__________________________________________________________

BhG 18.41

bràhmaõakùatriyavi÷àü ÷ådràõàü ca paraütapa |
karmàõi pravibhaktàni svabhàvaprabhavair guõaiþ ||41||


ørãdhara : nanu ca yady evaü sarvam api kriyà-kàraka-phalàdikaü pràõi-jàtaü ca triguõàtmakam eva tarhi katham asya mokùa ity apekùàyàü sva-svàdhikàra-vihitaiþ karmabhiþ parame÷varàràdhanàt tat-prasàda-labdha-j¤ànenety evaü sarva-gãtàrtha-sàraü saïgçhya pradar÷ayituü prakaraõàntaram àrabhate | bràhmaõety àdi yàvad adhyàya-samàpti | he parantapa he ÷atru-tàpana | bràhmaõànàü kùatriyàõàü vi÷àü ca ÷ådràõàü ca karmàõi pravibhaktàni prakarùeõa vibhàgato vihitàni | ÷ådràõàü samàsàt pçthak-karaõaü dvijatvàbhàvena vailakùaõyàt | vibhàgopalakùaõam àha  svabhàvaþ sàttvikàdiþ
prabhavati pràdurbhavati yebhyas tair guõair upakakùaõa-bhåtaiþ | yad và svabhàvaþ pårva-janma-saüskàraþ | tasmàt pràdurbhåtair ity arthaþ | sattvopasarjana-rajaþ-pradhànàþ kùatriyàþ | tama-upasarjana-rajaþ-pradhànà vai÷yàþ | raja-upasarjana-tamaþ-pradhànàþ ÷ådràþ ||41||

Vi÷vanàtha : kiü ca triguõàtmakam api pràõi-jàtaü svàdhikàra-pràptena vihita-karmaõà parame÷varam àràdhya kçtàrthãbhivatãtyàha bràhmaõeti ùaóbhiþ | sva-bhàvenotpattyaiva prabhavanti pràdurbhavanti ye guõàþ sattvàdayas taiþ prakarùeõa vibhaktàni pçthak-kçtàni karmàõi bràhmaõàdãnàü vihitàni  santãty arthaþ ||41||

Baladeva : yadyapi sarvàõi vaståni triguõàtmakàni tathàpi bràhmaõàdaya÷ cet sva-vihitàni karmàõi bhagavad-àràdhana-bhàvenànutiùñheyus tadà tàni j¤àna-niùñhàm utpàdya mocakàni bhavantiãti vaktuü prakaraõam àrabhate bràhmaõeti ùañkena | ÷ådràõaü samàsàt pçthak-karaõaü dvijatvàbhàvàt | bràhmaõàdãnàü caturõàü karmàõi svabhàv-prabhavair guõaiþ saha ÷àstreõa pravibhaktàni, svabhàvaþ pràktana-saüskàras tasmàt prabhavanti ye guõàþ sattvàdyàs taiþ saha ÷àstreõa teùàü karmàõi vibhajyoktàni | evaü guõaka-bràhmaõàdayas teùàm etàni karmàõãti tatra sattva-pradhàno bràhmaõaþ pra÷àntatvàt sattvopasarjan-rajaþ-pradhànaþ
kùatriya ã÷vara-svabhàvatvàt, tama-upasarjana-rajaþ-pradhàno viñ ihàpradhànatvàt rajaupasarjanatamaþpradhànaþ ÷ådro måóha-svabhàvatvàt | karmàõi tv agre vàcyàni ||41||
__________________________________________________________

BhG 18.42

÷amo damas tapaþ ÷aucaü kùàntir àrjavam eva ca |
j¤ànaü vij¤ànam àstikyaü brahmakarma svabhàvajam ||42||


ørãdhara : tatra bràhmaõasya svàbhàvikàni karmàõy àha ÷ama iti | ÷ama÷ cittoparamaþ | damo bàhyendriyoparamaþ | tapaþ pårvoktaü ÷àrãtàdi | ÷aucaü bàhyàbhyantaram | kùàntiþ kùamà | àrjavam çjutaiva ca | j¤ànaü vij¤ànaü | àstikyam àstika-bhàvaþ ÷raddadhàntàgamàrtheùu | bràhmyaü karma bràhmaõa-jàte karma svabhàvajam | yad uktaü svabhàva-prabhavair guõaiþ pravibhaktànãti tad evoktaü svabhàvajam iti ||42||

Vi÷vanàtha : tatra sattva-pradhànànàü bràhmaõànàü svabhàvikàni karmàõy àha ÷ama iti | ÷amo 'ntarindirya-nigrahaþ | damo bàhyendriya-nigrahas tapaþ ÷arãràdi j¤àna-vij¤àne ÷àstrànubhavotthe àstikyaü ÷àstràrthe dçóha-vi÷vàsa evam àdi brahma-karma bràhmaõasya karma svabhàvajaü svàbhàvikam ||42||

Baladeva : bràhmaõasya svàbhàvikaü karmàha ÷ama iti | ÷amo 'ntaþ-karaõasya saüyamaþ | damo bahiþ-karaõasya tapaþ ÷àstrãya-kàya-kle÷aþ | ÷aucaü dvividham uktam  | kùàntiþ sahiùõutà àrjavam avakratvam | j¤ànaü ÷àstràt paràvara-tattvàvagamaþ | vij¤ànaü tasmàd eva tad-ekànta-dharmàdhigamaþ | àstikyaü sarvaveda-vedyo harir nikhilaika-karaõaü sva-vvihitaiþ karmabhir àràdhitaþ kevalayà bhaktyà ca santoùitaþ sva-paryantaü sarvam arpayatãti ÷àstràdhigate 'rthe satyatva-vini÷cayaþ | etat svàbhàvikaü brahma-karma | tathàpi sattva-pràdhànyàd bràhmaõasyeti bhaõitiþ
| evam uktaü viùõunà - 

kùamà satyaü damaþ ÷aucaü
dànam indriya-saüyamaþ  |
ahiüsà guru-÷u÷råùà 
tãrthànusaraõaü dayà ||

àrjavaü lobha-÷ånyatvaü 
deva-bràhmaõa-påjanam |
anabhyasåyà ca tathà
dharma-sàmànya ucyate || iti ||42||
__________________________________________________________

BhG 18.43

÷auryaü tejo dhçtir dàkùyaü yuddhe càpy apalàyanam |
dànam ã÷varabhàva÷ ca kùàtraü karma svabhàvajam ||43||


ørãdhara: kùatriyasya svàbhàvikàni karmàõy àha ÷auryam iti | ÷auryaü paràkramaþ | tejaþ pràgalbhyam | dhçtir dhairyam | dàkùyaü kau÷alam | yuddhe càpy apalàyanam aparàïmukhatà | dànam audàryam | ã÷vara-bhàvo niyamana-÷aktiþ | etat kùatriyasya svàbhàvikaü karma ||43||

Vi÷vanàtha: sattvopasarjana-rajaþ-pradhànànàü kùatriyàõàü karmàha - ÷auryaü paràkramaþ tejaþ pràgalbhyaü dhçtir dhairyaü ã÷vara-bhàvo loka-niyantçtvam ||43||

Baladevaþ: kùatriyasyàha ÷auryam iti | ÷auryaü yuddhe nirbhayà pravçttiþ | tejaþ parair adhçùyatvam | dhçtir mahaty api saïkañe dehendriyànàvasàdaþ | dàkùyaü kriyà-siddh-kau÷alam | yuddhe sva-mçtyu-ni÷caye 'py apalàyanam tatràvaimukhyam | dànam asaïkocaena sva-vitta-tyàgaþ | ã÷vara-bhàvaþ prajà-pàlanàrtha ã÷itavyeùu ÷àsanàtigeùu prabhutva-÷akti-prakà÷aþ | etat kùatriyasya svàbhàvikaü karma ||43||
__________________________________________________________

BhG 18.44

kçùigaurakùyavàõijyaü vai÷yakarma svabhàvajam |
paricaryàtmakaü karma ÷ådrasyàpi svabhàvajam ||44||


ørãdhara: vai÷ya-÷ådrayoþ karmàõy àha kçùãti | kçùiþ karùaõam | gà rakùatãti gau-rakùaþ | tasya bhàvo gaurakùyam | pà÷upàlyam ity arthaþ | vàõijyaü kraya-vikrayàdi | etad vai÷yasya svabhàvajaü karma | travarõika-paricaryàtmakaü ÷ådrasyàpi svabhàvajam ||44||

Vi÷vanàtha: tama-upasarjana-rajaþ-pradhànànàü karmàha kçùãti | gà raksatãti go-rakùas tasya bhàvo gaurakùyam | raja-upasarjana-tamaþ-pradhànànàü ÷ådràõàü karmàha paricaryàtmakaü bràhmaõa-kùatriya-vi÷àü paricaryà-råpam ||44||

Baladevaþ: vai÷yasyàha kçùãti | annàdy-utpattaye halàdinà bhåmer vilekhanaü kçùiþ | pà÷upàlyaü gorakùyam | vaõik-karma vàõijyaü kraya-vikraya-laksaõam | vçddhau dhana-prayogaþ ku÷ãdam apy atràntargatam etat svabhàva-siddhaü vai÷ya-karma | atha ÷ådrasyàha parãti | bràhmaõàdãnàü dvijanmanàü paricaryà ÷ådrasya svàbhàvikaü karma | etàni càturà÷ramya-karmaõàm upalakùaõàni ||44||
__________________________________________________________

BhG 18.45

sve sve karmaõy abhirataþ saüsiddhiü labhate naraþ |
svakarmanirataþ siddhiü yathà vindati tac chçõu ||45||


ørãdhara: evambhåtasya bràhmaõàdi-karmaõo j¤àna-hetutvam àha sve sve iti | sva-svàdhikàra-vihite karmaõy abhirataþ pariniùñhito naraþ saüsiddhiü j¤àna-yogyatàü labhate | karmaõàü j¤àna-pràpti-prakàram àha sva-karmeti-sàrdhena | sva-karma-pariniùñhito yathà yena prakàreõa tattva-j¤ànaü labhate tat prakàraü ÷çõu ||45||

Vi÷vanàtha: no comment 

Baladevaþ: uktànàü karmaõàü j¤àna-hetutàm àha sve sve iti | sva-sva-varõà÷rama-vihite karmaõy abhiratas tad-anuùñhàtà naraþ saüsiddhiü vi÷a-tantuvat karmàntargataü j¤àna-niùñhàü labhate | nanu bandhakena karmaõàü vimocikà j¤àna-niùñhà katham iti ced buddhi-vi÷eùàd ity àha sva-karmeti ||45||
__________________________________________________________

BhG 18.46

yataþ pravçttir bhåtànàü yena sarvam idaü tatam |
svakarmaõà tam abhyarcya siddhiü vindati mànavaþ ||46||


ørãdhara: tam evàha yata iti | yato 'ntathàmiõaþ parame÷varàd bhåtànàü pràõinàü pravçtti÷ ceùñà bhavati | yena ca kàraõàtmanà sarvam idaü vi÷vaü tataü vyàptam | tam ã÷varaü sva-karmaõàbhyarcya påjayitvà siddhiü labhate manuùyaþ ||46||

Vi÷vanàtha: yataþ parame÷varàt | tam evàbhyarcya ity anena karmaõà parame÷aras tuùyatv iti manasà tad-arpaõam eva tad-abhyarcanam ||46||

Baladevaþ: yata iti | yataþ parame÷varàd bhåtànàü janmàdi-lakùaõà pravçttir bhavati , yena cedaü sarvaü jagat taü vyàptaü tam indràdi-devatàtmanàvasthitaü sva-vihitena karmaõàbhyarcya etena karmaõà sva-prabhus tuùyatu iti manasà tasmiüs tat samarpya mànavaþ siddhiü j¤àna-niùñhàü vindati ||46||
__________________________________________________________

BhG 18.47

÷reyàn svadharmo viguõaþ paradharmot svanuùñhitàt |
svabhàvaniyataü karma kurvan nàpnoti kilbiùam ||47||


ørãdhara: svakarmeti vi÷eùaõasya phalam àha ÷reyàn iti | viguõo 'pi sva-dharmaþ samyag-anuùñhitàd api para-dharmàt ÷reyàn ÷reùñhaþ | na ca bandhu-vadhàdi-muktàd yuddhàdeþ svadharmàd bhikùàñanàdi para-dharmaþ ÷reùñha iti mantavyam | yataþ svabhàvena pårvoktena niyataü niyamenoktaü karma kurvan kilbiùaü nàpnoti ||47||

Vi÷vanàtha: na ca kriyàdibhiþ sva-dharmaü ràjasaü ca vãkùya tatra anabhirucyà sàttvikaü karma kartavyam ity àha ÷reyàn iti | para-dharmàt ÷reùñhàd api svanuùñhitàt samyag anuùñhitàd  api svadharmo viguõo nikçùño 'pi samyag-anuùñhàtum a÷akyo 'pi ÷reùñhaþ | tena bandhu-vadhàdi-doùavattàt sva-dharmaü yuddhaü tyaktvà bhikùàñanàdi-råpa-para-dharmas tvayà nànusñheya iti bhàvaþ ||47|| 

Baladevaþ: nanu kùatriyàdi-dharmàõàü ràjasàditvàt teùu ruci-÷ånyaiþ kùatriyàdibhiþ sàttviko brahma-dharma evànuùñheya iti cet tatràha ÷reyàn iti | sva-dharmo viguõaþ nikçùño 'pi samyag-anuùñhito 'pi và para-dharmàd utkçùñàt svanuùñhitàc ca ÷reyàn atipra÷asto vihitatvàt |
__________________________________________________________

BhG 18.48

sahajaü karma kaunteya sadoùam api na tyajet |
sarvàrambhà hi doùeõa dhåmenàgnir ivàvçtàþ ||48||


ørãdhara: yadi punaþ sàïkhya-dçùñya sva-dharme hiüsà-lakùaõaü doùaü matvà para-dharmaü ÷reùñhaü manyase tarhi sadoùatvaü para-dharme 'pi tulyam ity à÷ayenàha sahajam iti | sahajaü svabhàva-vihitaü karma sa-doùam api na tyajet | hi yasmàt sarve 'py àrambhàþ dçùñàdçùñàrthàni sarvàõy api karmàõi doùeõa kenacid àvçtà vyàptà eva | yathà sahajena dhåmenàgnir àvçta itivat | ato yathàgner dhåma-råpaü doùam apàkçtya pratàpa eva tamaþ-÷ãtàdi-nivçttaye sevyate tathà karmaõo 'pi doùàü÷aü vihàya guõàü÷a eva sattva-÷uddhaye sevyata
ity arthaþ ||48||

Vi÷vanàtha: na ca sva-dharme eva kevalaü doùo 'stãti mantavyam, yataþ para-dharmeùv api doùaþ ka÷cid asty evety àha sahajam iti | sahajaü svabhàva-vihitaü hi yataþ sarve 'py àrambhàþ dçùñàdçùña-sàdhanàni karmàõi doùeõàvçtà eva | yathà dhåmena doùeõàvçta eva vahnir dç÷yate | ato dhåma-råpaü doùam apàkçtya tasya tàpa eva tamaþ-÷ãtàdi-nivçttaye yathà sevyate tathà karmaõo 'pi doùàü÷aü vihàya guõàü÷a eva sattva-÷uddhaye sevya ity bhàvaþ ||48||

Baladevaþ: na khalu kùatriyàdi-dharmà eva yuddhàdayaþ sa-doùàþ | brahma-dharmà÷ ca tathety àha sahajam iti | sahajaü svabhàva-pràptaü karma sadoùam api hiüsàdi-mi÷ram api na tyajed api tu vihitatvàt kuryàd eva | nirdoùatva-buddhyà brahma-karmaõà cared ity arthaþ yataþ sarveti | sarveùàü bràhmaõàdi-varõànàm àrambhàþ karmàõi triguõàtmakatvàd dravya-sàdhyatvàc ca sàmànyataþ kenacid doùeõàvçtà vyàptà eva bhavanti | dhåmenevàgnir iti yathàgner dhåmàü÷am apàkçtya ÷ãtàdi-nivçttaye tàpaþ sevyate | tathà karmaõàü bhagavad-arpaõena doùàü÷aü nirdhåyàtma-dar÷anàya
j¤àna-janakatvàü÷aþ sevya iti bhàvaþ ||48||
__________________________________________________________

BhG 18.49

asaktabuddhiþ sarvatra jitàtmà vigataspçhaþ |
naiùkarmyasiddhiü paramàü saünyàsenàdhigacchati ||49||


ørãdhara: nanu karmaõi kriyamàõe kathaü doùàü÷a-prahàõena guõàü÷a eva sampadyata ity apekùàyàm àha asakta-buddhir iti | asaktà saïga-÷ånyà buddhir yasya | jitàtmà nirahaïkàraþ | vigata-spçhaþ vigatà spçhà phala-viùayecchà yasmàt saþ | evambhåtena saïgaü tyaktvà phalaü caiva sa tyàgaþ sàttviko mataþ (Gãtà 18.9) | ity evaü pårvoktena karmàsakti-tat-phalayos tyàga-lakùaõena sannyàsena naiùkarmyasiddhiü sarva-karma-nivçtti-lakùaõàü sattva-÷uddhim adhigacchati | yadyapi saïga-phalayos tyàgena karmànuùñhànam api naiùkarmyam eva kartçtvàbhinive÷àbhàvàt ( yad uktam - naiva ki¤cit karomãti yukto
manyeta tattvavit (Gãtà 5.8) ity àdi ÷loka-catuùñayena ), tathàpy anenokta-lakùaõena sannyàsena paramàü naiùkarmya-siddhiü sarva-karmàõi manasà sannyasyàste sukhaü va÷ã (Gãtà 5.13) ity evaü-lakùaõa-pàramahaüsyàpara-paryàyàm àpnoti ||49|| 

Vi÷vanàtha: evaü sati karmaõi doùàüsàn kartçtvàbhinive÷a-phalàbhisandhi-lakùaõàn tyaktavataþ prathama-sannyàsinas tasya kàlena sàdhana-paripàkato yogàråóhatva-da÷àyàü karmaõàü svaråpeõàpi tyàga-råpaü dvitãya-sannyàsam àha asakta-buddhiþ sarvatràpi pràkçta-vastuùu na saktà àsakti-÷ånyà buddhir yasya saþ | ato jitàtmà va÷ãkçta-citto vigatà brahma-loka-paryanteùv api sukheùu spçhà yasya saþ | tata÷ ca sannyàsena karmaõàü svaråpeõàpi tyàgena naiùkarmyasya paramàü ÷reùñhàü siddhim adhigacchati pràpnoti | yogàråóha-da÷àyàü tasya naiùkarmyam ati÷ayena siddhir bhavatãty arthaþ ||49||

Baladeva: evam àrurukùuþ san-niùñho j¤àna-garbhayà karma-niùñhayànubhåta-svaråpas tataþ karma-niùñhàü svaråpatas tyajed ity àha asakteti | sarvatràtmàtirikteùu vastuùv asakta-buddhir yato jitàtmà svàtmànandàsvàdena va÷ãkçta-manà ataeva vigata-spçha àtmàtirikta-vastu-sàdhyeùu nànà-vidheùv ànandeùu spçhà-÷ånyaþ | svàtmànandàsvàda-vikùepakànàü karmaõàü sannyàsena svaråpatas tyàgena paramàü naiùkarmya-lakùaõàü siddhim adhigacchati yogàråóhaþ san | evam evoktaü tçtãye yas tv àtma-ratir eva syàd (Gãtà 3.17) ity àdinà ||49|| 
__________________________________________________________

BhG 18.50

siddhiü pràpto yathà brahma tathàpnoti nibodha me |
samàsenaiva kaunteya niùñhà j¤ànasya yà parà ||50||


ørãdhara: evambhåtasya paramahaüsasya j¤àna-niùñhàyà brahma-bhàva-prakàram àha siddhiü pràpta iti ùaóbhiþ | naiùkarmya-siddhiü pràptaþ san yathà yena prakàreõa brahma pràpnoti tathà taü prakàraü saïkùepeõaiva me vacanàn nibodha | pratiùñhità yà brahma-pràptiþ tàm imàü tathà dar÷ayitum àha niùñhà j¤ànasya yà pareti | niùñhà paryavasànaü parisamàptir ity arthaþ ||50||

Vi÷vanàtha: tata÷ ca yathà yena prakàreõa brahma pràpnoti brahmànubhavatãty arthaþ | saiva j¤ànasya niùñhà parà paramo 'nta ity arthaþ | niùñhà niùpatti-nà÷àntàþ ity amaraþ | avidyàyàm uparata-pràyàyàü vidyàyà apy uparamàrambhe yena prakàreõa j¤àna-sannyàsaü kçtvà brahmànubhavet taü budhyasvety arthaþ ||50||

Baladeva: siddhim iti | vihitena karmaõà harim àràdhya tat-prasàda-jàü sarva-karma-tyàgàntàü àtma-dhyàna-niùñhàü pràpto yathà yena prakàreõa sthito brahma pràpnoti àvirbhàvita-guõàùñakaü svaråpam anubhavati | tathà taü prakàraü samàsena gadato me matto nibodha | j¤ànasya yà parà niùñhà pare÷a-viùayà j¤àna-niùñhà tvàü prati mayocyate tàü ca ÷çõu ||50||
__________________________________________________________

BhG 18.51-53

buddhyà vi÷uddhayà yukto dhçtyàtmànaü niyamya ca |
÷abdàdãn viùayàüs tyaktvà ràgadveùau vyudasya ca ||51||
viviktasevã laghvà÷ã yatavàkkàyamànasaþ |
dhyànayogaparo nityaü vairàgyaü samupà÷ritaþ ||52||
ahaükàraü balaü darpaü kàmaü krodhaü parigraham |
vimucya nirmamaþ ÷ànto brahmabhåyàya kalpate ||53||


ørãdhara: tad evam àha buddhyeti | uktena prakàreõa vi÷uddhayà pårvoktayà sàttvikyà buddhyà yukto dhçtyà sàttvikyà àtmànaü tàm eva buddhiü niyamya ni÷calàü kçtvà ÷abdàdãn viùayàüs tyaktvà tad-viùayau ràga-dveùau vyudasya buddhyà vi÷uddhayà yukta ity àdãnàü brahma-bhåyàya kalpata iti tçtãyenànvayaþ ||51|| kiü ca vivikteti | vivikta-sevã ÷uci-de÷àvasthàyã laghvà÷ã mita-bhojã etair upàyair yata-vàk-kàya-mànasaþ saüyata-vàg-deha-citto bhåtvà nityaü sarvadà dhyànena yo yogo brahma-saüspar÷as tat-paraþ san dhyànàvicchedàrthaü punaþ punar dçóhaü vairàgyaü samyag upà÷rito bhåtvà ||52|| tata÷ càhaükàram iti |
virakto 'ham ity àdy ahaükàraü balaü duràgrahaü darpaü yoga-balàd unmàrga-pravçtti-lakùaõaü pràrabdha-va÷àt pràpyamàneùv api viùayeùu kàmaü krodhaü parigrahaü ca vimucya vi÷eùeõa tyaktvà balàd àpanneùu nirma
maþ san ÷àntaþ paramàm upa÷àntiü pràpto brahma-bhåyàya brahmàham iti nai÷calyenàvasthànàya kalpate yogya÷ ca bhavati ||53||

Vi÷vanàtha: buddhyà vi÷uddhayà sàttvikyà dhçtyàpi sàttvikyàtmànaü mano niyamya | dhyànena bhagavac-cintanenaiva yaþ paro yogas tat-paràyaõaþ | balaü kàma-ràga-yuktaü na tu sàmarthyam | ahaïkàràdãn vimucyety avidyoparamaþ | ÷àntaþ sattva-guõasyàpy upa÷àntimàn iti kçta-j¤àna-sannyàsa ity arthaþ | j¤ànaü ca mayi sannyaset (BhP 11.19.1) ity ekàda÷okteþ |  aj¤àna-j¤ànayor uparamaü vinà brahmànubhavànupattir iti bhàvaþ | brahma-bhåyàya brahmànubhavàya kalpate samartho bhavati ||51-53||

Baladeva: taü prakàram àha buddhyeti | vi÷uddhayà sàttvikyà buddhyà yuktas tàdç÷yà dhçtyà càtmànaü mano niyamya samàdhi-yogyaü kçtvà ÷abdàdãn viùayàüs tyaktvà tàn sannihitàn vidhàya ràga-dveùau ca tad-dhetukau vyudasya dårataþ parihçtya | vivikta-sevã nirjana-sthaþ laghvà÷ã mita-bhuk yatàni dhyeyàbhimukhãkçtàni vàgàdãni yena saþ | nityaü dhyàna-yoga-paro hari-cintana-nirataþ | vairàgyam àtmetara-vastu-màtra-viùayakam | aham iti | ahaükàro dehàtmàbhimànaþ | balaü tad-vardhakaü vàsanà-råpam | darpas tad-dhetukaþ pràrabdha-÷eùa-va÷àd upàgateùu bhogyeùu kàmo 'bhilàùaþ,
teùv anyair apahçteùu krodhaþ | parigraha÷ ca tat-karmakaþ | tan etàn ahaïkàràdãn vimucya nirmamaþ san brahma-bhåyàya guõàùñaka-vi÷iùña-svàtma-råpatvàya kalpate tad anubhavati | ÷ànto nistaraïga-sindhur iva sthitaþ ||51-53||
__________________________________________________________

BhG 18.54

brahmabhåtaþ prasannàtmà na ÷ocati na kàïkùati |
samaþ sarveùu bhåteùu madbhaktiü labhate paràm ||54||


ørãdhara: brahmàham iti nai÷calyenàvasthànasya phalam àha brahmeti | brahma-bhåto brahmaõy avasthitaþ prasanna-cittaþ naùñaü na ÷ocati na càpràptaü kàïkùati dehàdya-abhimànàbhàvàt | ataeva sarveùv api bhåteùu samaþ san ràga-dveùam àdikçta-vikùepàbhàvàt sarva-bhåteùu mad-bhàvanà-lakùaõüü paràü bhaktiü labhate ||54||

Vi÷vanàtha: tata÷ copàdhy-apagame sati brahma-bhåto 'nàvçtta-caitanyatvena brahma-råpa ity arthaþ | guõa-màlinyàpagamàt | prasanna÷ càsàv àtmà ceti saþ | tata÷ ca pårva-da÷àyàm iva naùñaü na ÷ocati na càpràptaü kàïkùati dehàdy-abhimànàbhàvàd iti bhàvaþ | sarveùu bhåteùu bhadràbhadreùu bàlaka iva samaþ bàhyànusandhànàbhàvàd iti bhàvaþ | 

tata÷ ca nirindhanàgnàv iva j¤àne ÷ànte 'py ana÷varàü j¤ànàntarbhåtàü mad-bhaktiü ÷ravaõa-kãrtanàdi-råpàü labhate | tasyà mat-svaråpa-÷akti-vçttitvena màyà-÷akti-bhinnatvàd avidyàvidyayor apagame 'py anapagamàt | ataeva paràü j¤ànàd anyàü ÷reùñhàü niùkàma-karma-j¤ànàdy-urvaritatvena kevalàm ity arthaþ | labhata iti pårvaü j¤àna-vairàgyàdiùu mokùa-siddhy-arthaü kalayà vartamànàyà api sarva-bhåteùv antaryàmina iva tasyàþ spaùñopalabdhir nàsãd iti bhàvaþ | ataeva kuruta ity anuktvà labhata iti prayuktam | màùam udgàdiùu militàü teùu naùñeùv apy ana÷varàü
kà¤cana-maõikàm iva tebhyaþ pçthaktayà kevalàü labhata itivat | sampårõàyàþ prema-bhaktes tu pràyas tadànãü làbha-sambhavo 'sti nàpi tasyàþ phalaü sàyujyam ity ataþ parà-÷abdena prema-lakùaõeti vyàkhyeyam ||54||

Baladeva: tasya brahma-bhåyottara-bhàvinaü làbham àha brahmeti | brahma-bhåtaþ sàkùàt-kçtàùña-guõaka-sva-svaråpaþ | prasannàtmà kle÷a-karma-vipàkà÷ayànàü vigamàd atisvacchaþ - nadyaþ prasanna-salilàþ ity àdàv ativaimalyaü prasnna-÷abdàrthaþ | sa evambhåto mad-anyàt kàü÷cit prati na ÷ocati na ca tàn kàïkùati | sarveùu mad-anyeùåccàvaceùu bhåteùu samaþ  heyatvàvi÷eùàlloùñra-kàùñhavattvàni manyamànaþ ãdç÷aþ san paràü mad-bhaktiü niùñhàü j¤ànasya yà parà ity (Gãtà 18.50) uktàü
mad-anubhava-lakùaõàü mad-vãkùaõa-samànàkàràü sàdhyàü bhaktiü vindatãty arthaþ ||54||
__________________________________________________________

BhG 18.55

bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ |
tato màü tattvato j¤àtvà vi÷ate tadanantaram ||55||


ørãdhara: tata÷ ca bhaktyeti | tathà ca parayà bhaktyà tattvato màm abhijànàti | kathambhåtam, yàvàn sarva-vyàpã ya÷ càsmi sac-cid-ànanda-ghanas tathàbhutaü |  tata÷ ca màm evaü tattvato j¤àtvà tad-anantaraü tasya j¤ànasya uparame sati màü vi÷ate paramànanda-råpo bhavatãty arthaþ ||55||

Vi÷vanàtha: nanu tayà labdhayà bhaktyà tadànãü tasya kiü syàd ity ato 'rthàntra-nyàsenàha bhaktyeti | ahaü yàvàn ya÷ càsmi taü màü tat-padàrthaü j¤ànã và nànàvidho bhakto và bhaktyaiva tattvato 'bhijànàti  | bhaktyàham ekayà gràhyaþ iti mad-ukteþ (BhP 11.14.11) | yasmàd evaü tasmàt prastutaþ sa j¤ànã tatas tayà bhaktyaiva tad-anantaraü vidyoparamàd uttara-kàla eva màü j¤àtvà màü vi÷ati mat-sàyujya-sukham anubhavati | mama màyàtãtatvàd avidyàyà÷ ca màyàtvàd vidyayàpy aham avagamya[*ENDNOTE] iti bhàvaþ | 

yat tu sàïkhya-yogau ca vairàgyaü tapo bhakti÷ ca ke÷ave | pa¤ca-parvaiva vidyà iti nàrada-pa¤caràtre vidyà-vçttitvena bhaktiþ ÷råyate | tat khalu hlàdinã-÷akti-vçtter bhakter eva kalà kàcid vidyà-sàphalyàrthaü vidyàyàü praviùñà | karma-sàphalyàrthaü karma-yoge 'pi pravi÷ati | tayà vinà karma-j¤àna-yogàdãnàü ÷rama-màtratvokteþ | yato nirguõà bhaktiþ sad-guõamayyà vidyàyà vçttir vastuto na bhavati, ato hy aj¤àna-nivartakatvenaiva vidyàyàþ kàraõatvaü tat-padàrtha-j¤àne tu bhakter eva | 

kiü ca - sattvàt sa¤jàyate j¤ànam iti smçteþ (Gãtà 14.17) sattvajaü j¤ànaü sattvam eva | tac ca sattvaü vidyà-÷abdenocyate yathà tathà bhakty-utthaü j¤ànaü bhaktir eva saiva kvacit bhakti-÷abdena kvacit j¤àna-÷abdena cocyata iti j¤ànam api dvividhaü draùñavyam | tatra prathamaü j¤ànaü saünyasya dvitãyena j¤ànena brahma-sàyujyam àpnuyàd ity ekàda÷a-skandha-pa¤caviü÷aty-adhyàya-dçùñyàpi[*ENDNOTE] j¤eyam | atra kecid bhaktyà vinaiva kevalenaiva j¤ànena sàyujyàrthinas te j¤àni-màninaþ kle÷a-màtra-phalà ativigãtà eva | anye tu bhaktyà vinà kevalena j¤ànena na muktir iti j¤àtvà bhakti-mi÷ram eva j¤ànam abhasyanto bhagavàüs tu màyopàdhir eveti bhagavad-vapur guõa-mayaü
manyamànà yogàråóhatva-da÷àm api pràptàs te 'pi j¤ànino vimukta-mànino vigãtà eva | yad uktam -

mukha-bàhåru-pàdebhyaþ
puruùasyà÷ramaiþ saha |
catvàro jaj¤ire varõà
guõair vipràdayaþ pçthak || (BhP 11.5.2)

ya evaü puruùaü sàkùàd
àtma-prabhavam ã÷varam |
na bhajanty avajànanti 
sthànàd bhraùñàþ patanty adhaþ || (BhP 11.5.3) iti |

asyàrthaþ ye na bhajanti ye ca bhajanto 'py avajànanti te sannyàsino 'pi vinaùña-vidyà apy adhaþ patanti | tathà ca hy uktam -

ye 'nye 'ravindàkùa vimukta-màninas
tvayy asta-bhàvàd avi÷uddha-buddhayaþ |
àruhya kçcchreõa paraü padaü tataþ
patanty adho 'nàdçta-yuùmad-aïghrayaþ || (BhP 10.2.32) iti |

atra àïghri-padaü bhaktyaiva prayuktaü vivakùitam | anàdçta-yuùmad-aïghraya iti tanor guõa-mayatva-buddhir eva tanor anàdaraþ | yad uktaü -

avajànanti màü måóhà 
mànuùãü tanum à÷ritam | (Gãtà 9.11) iti |

vastutas tu mànuùã sà tanuþ saccidànandam apy eva | tasyàþ dç÷yatvaü tu dustarkya-tadãya-kçpà-÷akti-prabhàvàd eva | yad uktam nàràyaõàdhyàtma-vacanam -

nityàvyakto 'pi bhagavàn 
ãkù(y)ate nija-÷aktitaþ |
tàm çte paramànandaü 
kaþ pa÷yet tam imaü prabhum || iti |

evaü ca bhagavat-tanoþ saccidànandamayatve k ptaü sac-cid-ànanda-vigraham ÷rã-vçndàvana-sura-bhåruha-talàsãnam iti (GTU 1.33) | ÷àbdaü brahma vapur dadhat ity àdi ÷rutiþ-smçti-para-sahasra-vacaneùu pramàõeùu satsv api - màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varam iti (øvetU 4.2) iti ÷ruti-dçùñyaiva bhagavàn api màyopàdhir iti manyante kintu svaråpa-bhåtayà nitya-÷aktyà màyàkhyayà yutaþ | ato màya-mayaü viùõuü pravadanti sanàtanam iti màdhva-bhàùya-pramàõita-÷ruteþ | màyàü tv ity atra màyà-÷abdena svaråpa-bhåtà cic-chaktir evàbhidhãyate na tv asvaråpa-bhåtà triguõa-mayy eva ÷aktir iti tasyàþ ÷ruter arthaü
na manyante | yad và prakçtiü durgàü màyinaü tu mahe÷varaü ÷ambhuü vidyàd ity artham api naiva manyante | 

ato bhagavad-aparàdhena jãvan-muktva-da÷àü pràptà api te 'dhaþ patanti | yad uktaü vàsanà-bhàùya-dhçtaü pari÷iùña-vacanam | 

jãvan-muktà api punar 
yànti saüsàra-vàsanàm | 
yady acintya-mahà-÷aktau 
bhagavaty aparàdhinaþ || iti |

te ca phala-pràptau satyàm arthàt nàsti sàdhanopayoga iti matvà j¤àna-sannyàsa-kàle j¤ànaü tatra guõã-bhåtàü bhaktim api santyajya, mithyaivàparokùànubhavaü tv asya manyante | ÷rã-vigrahàparàdhena bhaktyà api j¤ànena sàrdham antardhànàd bhaktiü te punar naiva labhante | bhaktyà vinà ca tat-padàrthànanubhàvàn mçùà-samàdhayo jãvan-mukta-mànina eva te j¤eyàþ | yad uktam - ye 'nye 'ravindàkùa vimukta-màninaþ iti | 

ye tu bhakti-mi÷raü j¤ànam abhyasyanto bhagavan-mårtiü sac-cid-ànandamayãm eva mànayànàþ krameõàvidyàvidyayor uparàme paràü bhaktiü labhante | te jãvan-muktà dvividhàþ | eke sàyujyàrthaü bhaktiü kurvantas tayaiva tat padàrtham aparokùãkçtya tasmin sàyujyaü labhante te saïgãtà eva | apare bhåribhàgà yàdçcchika-÷ànta-mahà-bhàgavata-saïga-prabhàvena tyakta-mumukùàþ ÷ukàdivad bhakti-rasa-màdhuryàsvàda eva nimajjanti, te tu parama-saïgãtà eva | yad uktam -

àtmàràmà÷ ca munayo
nirgranthà apy urukrame
kurvanty ahaitukãü bhaktim
itthambhåta-guõo hariþ || (BhP 1.7.10) iti | 

tad evaü caturvidhà j¤ànino dvaye vigãtàþ patanti, dvaye saïgãtàs taranti saüsàram iti ||55||

Baladeva: tataþ kiü tad àha bhaktyeti | svaråpato guõata÷ ca yo 'haü vibhåtita÷ ca yàvàn aham asmi taü màm parayà mad-bhaktyà tat tv abhijànàty anubhavati | tato mat-parama-bhaktito hetor ukta-lakùaõaü màü tattvato yàthàtmyena j¤àtvànubhåya tad-anantaraü tata eva hetor màü vi÷ate mayà saha yujyate | puraü pravi÷ati ity atra pura-saüyoga eva pratãyate na tu puràtmakatvam | 

atra tattvato 'bhij¤àne prave÷e ca bhaktir eva hetur ukto bodhyaþ | bhaktyà tv ananyayà ÷akyaþ ity (Gãtà 11.54) àdi pårvokteþ | tad-anantaram iti mat-svaråpa-guõa-vibhåti-tàttvikànubhavàd uttarasmin kàle ity arthaþ | yad và, parayà bhaktyà màü tattvato j¤àtvà tatas tàü bhaktim àdàyaiva màü vi÷ate | lyab-lope karmaõi pa¤camã | mokùe 'pi bhaktir astãty àha såtra-kçt àpràyaõàt tatràpi hi dçùñam iti (Vs 4.1.12) àpràyaõàd àmokùàt tatràpi ca mokse bhaktir anuvartate iti ÷rutau dçùñam iti såtràrthaþ | bhaktyà vinaùñàvidyànàü bhaktyàþ svàdo vivardhate sitayà naùña-pittànàü sitàsvàdavad iti rahasya-vidaþ | itthaü ca sa-niùñhànàü
sàdhana-sàdhya-paddhatir uktà ||55||
__________________________________________________________

BhG 18.56

sarvakarmàõy api sadà kurvàõo madvyapà÷rayaþ |
matprasàdàd avàpnoti ÷à÷vataü padam avyayam ||56||


ørãdhara: sva-karmabhiþ parame÷varàràdhanàd uktaü mokùa-prakàram upasaüharati sarva-karmàõãti | sarvàõi nityàni naimittikàni ca karmàõi purvokta-krameõa sarvadà kurvàõaþ mad-vyapà÷rayaþ aham eva vyàpà÷rayaþ à÷rayaõãyo na tu svargàdi-phalaü yasya sa mat-prasàdàd ÷à÷vatam anàdi sarvotkçùñaü padam pràpnoti ||56||

Vi÷vanàtha: tad evaü j¤ànã yathà-krameõaiva karma-phala-sannyàsa-karma-sannyàsair mat-sàyujyaü pràpnotãty uktam | mad-bhaktas tu màü yathà pràpnoti tad api ÷çõv ity àha sarveti | mad-vyapà÷rayo màü vi÷eùato 'pakarùeõa sakàmatayàpi ya à÷rayate so 'pi kiü punar niùkàma-bhakta ity arthaþ | sarva-karmàõy api nitya-naimittika-kàmyàni putra-kalatràdi-poùaõa-lakùaõàni vyavahàrikàõy api sarvàõi kurvàõaþ kiü punas tyakta-karma-yoga-j¤àna-devatàntaropàsanànya-kàmàny abhakta ity arthaþ | 

atrà÷rayate samyag sevata iti àó-upasargena sevàyàþ pradhànãbhåtatvam | karmàõy apãty api-÷abdenàpakarùa-bodhakena karmaõàü guõãbhåtatvam | ato 'yaü karma-mi÷ra-bhaktimàn, na tu bhakti-mi÷ra-karmavàn iti prathama-ùañkokte karmaõi nàtivyàptiþ | ÷à÷vataü mahat-padaü mad-dhàma vaikuõñha-mathurà-dvàrakàyodhyàdikam àpnoti |

nanu mahà-pralaye tat tad dhàma kathaü sthàsyati | tatràha - avyayaü mahà-pralaye mad-dhàmnaþ kim api na vyayati mad-atarkya-prabhàvàd iti bhàvaþ |

nanu j¤ànã khalv anekair janmabhir aneka-tapa-àdi-kle÷aiþ sarva-viùayendriyoparàmeõaiva naiùkarmye saty eva yat sàyujyaü pràpnoti | tasya te nityaü dhàma sakarmakatve sakàmakatve 'pi tvad-à÷rayaõa-màtreõaiva kathaü pràpnoti | tatràha mat-prasàdàd iti mat-prasàdasyàtarkyam eva prabhàvatvaü jànãhãti bhàvaþ ||56||

Baladeva: atha pariniùñhitànàm àha sarveti sàrdha-dvayàbhyàm | mad-vyapà÷rayo mad-ekàntã sarvàõi sva-vihitàni karmàõi yathà-yogaü kurvàõaþ | api-÷abdàd gauõa-kàle mad-ekàntinas tasya mukhya-kàlàbhàvàt | evam àha såtrakàraþ - sarvathàpi tatra vobhaya-liïgàt (Vs 3.4.34) iti | ãdç÷aþ sa mat-prasàdàn mad-atyanugrahàt ÷à÷vataü nityam avyayam apariõàmi-j¤ànànandàtmakaü padaü param-vyomàkhyam avàpnoti labhate ||56||
__________________________________________________________

BhG 18.57
 
cetasà sarvakarmàõi mayi saünyasya matparaþ |
buddhiyogam upà÷ritya maccittaþ satataü bhava ||57||


ørãdhara: yasmàd evaü tasmàt cetaseti | sarvàõi karmàõi | cetasà mayi saünyasya samarpya mat-paraþ aham eva paraþ pràpyaþ puruùàrtho yasya sa vyavasàyàtmikayà buddhyà yogam upà÷ritya satataü karmànuùñhàna-kàle 'pi brahmàrpaõaü brahma-havir iti (Gãtà 4.24) nyàyena mayy eva cittaü yasya tathàbhåto bhava ||57||

Vi÷vanàtha: nanu tarhi màü prati tvaü ni÷cayena kim àj¤àpayasi | kim aham ananya-bhakto bhavàmi, kiü vànantarokta-lakùaõaþ sakàma-bhakta eva | tatra sarva-prakçùño 'nanya-bhakto bhavituü na prabhaviùyasi | nàpi sarva-bhakteùv apakçùñaþ sakàma-bhakto bhava | kintu tvaü madhyama-bhakto bhavety àha cetaseti | sarva-karmàõi svà÷rama-dharmàn vyavahàrika-karmàõi ca mayi sannyasya samarpya, mat-paro 'ham eva paraþ pràpyaþ puruùàrtho yasya sa niùkàma ity arthaþ | yad uktaü pårvam eva 

yat karoùi yad a÷nàsi 
yaj juhoùi dadàsi yat | 
yat tapasyasi kaunteya 
tat kuruùva mad-arpaõam || iti | (Gãtà 9.27)

buddhi-yogaü vyavasàyàtmikayà buddhyà yogaü satataü mac-cittaþ karmànuùñhàna-kàle 'nyadàpi màü smaran bhava ||57||

Baladeva: tàdç÷atvàd eva tvaü sarvàõi sva-vihitàni karmàõi kartçtvàbhimànàdi-÷ånyenacetasà svàmini mayi sannyasyàrpayitvà mat-paro mad-eka-puruùàrtho màm eva buddhi-yogam upà÷ritya satataü karmànuùñhàna-kàle mac-citto bhava | etac ca tvàü prati pràg apy uktaü yat karoùãty àdinà arpayitvaiva karmàõi kuru, na tu kçtvàrpayeti ||57||
__________________________________________________________

BhG 18.58

maccittaþ sarvadurgàõi matprasàdat tariùyasi |
atha cet tvam ahaükàràn na ÷roùyasi vinaïkùyasi ||58||


ørãdhara: tato yad bhaviùyati tac chçõu - mac-citta iti | mac-cittaþ san mat-prasàdàt sarvàõy api durgàõi dustaràõi sàüsàrika-duþkhàni tariùyasi | vipakùe doùam àha -- atha cet yadi punas tvam ahaükàràn j¤àtçtvàbhimànàt mad uktam evaü na ÷roùyasi tarhi vinaïkùyasi puruùàrthàd bhraùño bhaviùyasi ||58||

Vi÷vanàtha : tataþ kim ata àha mac-citta iti ||58||

Baladeva : evaü mac-cittas tvaü mat-prasàdàd eva sarvàõi durgàõi dustaràõi saüsàra-duþkhàni tariùyasi | tatra te na cintà | tàny ahaü bhakta-bandhur apaneùyami dàsyàmi càtmànam iti pariniùñhitànàü sàdhana-sàdhya-paddhatir uktà | atha ced ahaïkàràt kçtyàkçtya-viùayaka-j¤ànàbhimànàt tvaü mad-uktaü na ÷roùyasi tarhi vinaïkùyasi svàrthàt vibhraùño bhaviùyasi | na hi ka÷cit pràõinàü kçtyàkçtyor vij¤àtà pra÷àstà và matto 'nyo vartate ||58||
__________________________________________________________

BhG 18.59

yad ahaükàram à÷ritya na yotsya iti manyase |
mithyaiùa vyavasàyas te prakçtis tvàü niyokùyati ||59||


ørãdhara: kàmaü vinaïkùyasi na tu bandhubhir yuddhaü kariùyàmãti cet tatràha 
yad ahaükàram iti | mad-uktam anàdçtya kevalam ahaïkàram avalambya yuddhaü na kariùyàmãti yan manyase tvam adhyavasyasi eùa tava vyavasàyo mithyaiva asvatantratvàt tava | tad evàha prakçtis tvàü rajo-guõa-råpeõa pariõatà satã niyokùyati pravartayiùyatãti ||59||

Vi÷vanàtha: nanu kùatriyasya mama[*ENDNOTE] yuddham eva paro dharmas tatra bandhu-vadha-pàpàd bhãta eva pravartituü necchàmãti tatra sa-tarjanam àha yad aham iti | prakçtiþ svabhàvaþ | adhunà tvaü mad-vacanaü na mànayasi, yadà tu mahàvãrasya tava svàbhàviko yuddhotsàho durvàra evodbhaviùyati tadà yudhyamànaþ svayam eva bhãùmàdãn gurån haniùyan mayà hasiùyasa iti bhàvaþ ||59|| 

Baladeva: yadyapi kùatriyasya yuddham eva dharmas tathàpi guru-vipràdi-vadha-hetukàt pàpàd bhãtasya me na tatra pravçttir iti kçtyàkçtya-vij¤àtçtvàbhimànam ahaïkàram à÷ritya nàhaü yotsye iti yadi tvaü manyase, tarhi tavaiùa vyavasàyo ni÷cayo mithyà niùphalo bhàvã, prakçtir man-màyà rajo-guõàtmanà pariõatà mad-vàkyàvahelinaü tvàü gurv-àdi-vadhe nimitte yuddhe niyokùyati pravartayiùyaty eva ||59||
__________________________________________________________

BhG 18.60

svabhàvajena kaunteya nibaddhaþ svena karmaõà |
kartuü necchasi yan mohàt kariùyasy ava÷opi tat ||60||


ørãdhara: kiü ca svabhàvajeneti | svabhàvaþ kùatriyatva-hetuþ pårva-janma-saüskàras tasmàj jàtena svãyena karmaõà ÷auryàdinà pårvoktena nibaddhaþ yantritas tvaü mohàt yat karma yuddha-lakùaõaü kartuü necchasi ava÷aþ san tat karma kariùyasy eva ||60||

Vi÷vanàtha: uktam evàrthaü vivçõoti svabhàvaþ kùatriyatve hetuþ pårva-saüskàras tasmàj jàtena svãyena karmaõà nibaddho yantritaþ ||60||
 
Baladeva: uktam upapàdayati svabhàveti | yadi tvaü mohàd aj¤ànàn mad-uktam api yuddhaü kartuü necchasi, tadà svabhàvajena svena karmaõà ÷auryeõa man-màyodbhàsitena nibaddho 'va÷as tat kariùyasi ||60||
__________________________________________________________

BhG 18.61

ã÷varaþ sarvabhåtànàü hçdde÷erjuna tiùñhati |
bhràmayan sarvabhåtàni yantràråóhàni màyayà ||61||
[*ENDNOTE]

ørãdhara: tad evaü ÷loka-dvayena sàïkhyàdi-mate prakçti-pàratantryaü svabhàva-pàratantryaü coktam | idànãü svamatam àha ã÷vara iti dvàbhyàm | sarva-bhåtànàü hçn-madhye ã÷varo 'ntaryàmã tiùñhati | kiü kurvan, sarvàõi bhåtàni màyayà nija-÷aktyà bhràmayaüs tat-tat-karmasu pravartayan, yathà dàru-yantram àråóhàni kçtrimàni bhåtàni såtradhàro loke bhràmayati tadvad ity arthaþ | yad và yantràõi ÷arãràõi àråóhàni bhåtàni dehàbhimànino jãvàn bhramayann ity arthaþ | tathà ca ÷vetà÷vatàràõàü mantraþ -- 

eko devaþ sarvabhåteùu gåóhaþ
sarvavyàpã sarvabhåtàntaràtmà |
karmàdhyakùaþ sarvabhåtàdhivàsaþ
sàkùã cetà kevalo nirguõa÷ ca || iti || (øvetU 6.11)

antaryàmi-bràhmaõaü[*ENDNOTE] ca -- ya àtmani tiùñhan àtmànam antaro yamayati yam àtmà na veda yasya àtmà ÷arãram eva te àtmàntaryàmy amçtaþ || ity àdi ||61||

Vi÷vanàtha: ÷loka-dvayena svabhàva-vàdinàü matam uktvà sva-matam àha ã÷varo nàràyaõaþ sarvàntaryàmã | yaþ pçthivyàü tiùñhan pçthivyà antaro, yaü pçthivã na veda, yasya pçthivã ÷arãraü, yaþ pçthivãm antaro yamayati (BAU 3.6.3) iti | 

yac ca ki¤cij jagaty asmin[*ENDNOTE] 
dç÷yate ÷råyate 'pi và | 
antar-bahi÷ ca tat sarvaü 
vyàpya nàràyaõaþ sthitaþ || (Mahànàràyaõa Upaniùad 13.5) 

ity àdi ÷ruti-pratipàdita ã÷varo 'ntaryàmã hçdi tiùñhati | kiü kurvan? sarvàõi 
bhåtàni màyayà nija-÷aktyà bhràmayan bhramayan[*ENDNOTE] tat-tat-karmàõi pravartayan, yathà såtra-sa¤càràdi-yantram àråóhàni kçtrimàõi pà¤càlikà-råpàõi sarva-bhåtàni màyà vibhramayati tadvad ity arthaþ | yad và yantràråóhàni ÷arãràråóhàn sarva-jãvàn ity arthaþ ||61||

Baladeva: vij¤àtçtvàbhimànam ivàlakùyàrjunam atyàjyatvàd vidhànterõopadi÷ati  ã÷vara iti dvàbhyàm | he arjuna tvaü cet svaü vijõaü manyase, tarhy antaryàmi-bràhmaõàt tvayà j¤àto ya ã÷varaþ sarva-bhåtànàü brahmàdi-sthàvaràntànàü hçdde÷e tiùñhati màyayà sva-÷aktyà tàni bhràmayan san | sarva-bhåtàni vi÷inaùñi yantreti | yat karmànuguõaü màyà-nirmitaü dehendriya-pràõa-lakùaõaü yantraü tad-àråóhàni | råpakeõopamàtra vyajyate - yathà såtra-dhàro dàru-yantràråóhàni kçtrimàõi bhåtàni bhràmayati tadvat ||61||
__________________________________________________________

BhG 18.62

tam eva ÷araõaü gaccha sarvabhàvena bhàrata |
tatprasàdàt paràü ÷àntiü sthànaü pràpsyasi ÷à÷vatam ||62||


ørãdhara: tam iti | yasmàd evaü sarve jãvàþ parame÷vara-paratantràþ tasmàd ahaïkàraü parityajya sarva-bhàvena sarvàtmanà tam ã÷varam eva ÷araõaü gaccha | tata÷ ca tasyaiva prasàdàt paràü uttamàü ÷àntiü sthànaü ca pàrame÷varaü ÷à÷vataü nityaü pràpsyasi ||62||

Vi÷vanàtha: etaj-j¤àpana-prayojanam àha tam eveti | paràm avidyàvidyayor nivçttim | tata÷ ca ÷à÷vataü sthànaü vaikuõñham | iyam antaryàmi-÷araõàpattiþ antaryàmy-upàsakànàm eva | bhagavad-upàsakànàü tu bhagavac-charaõàpattiþ | agre vakùyata eveti kecid àhuþ | anyas tu yo mad-iùña-devaþ ÷rã-kçùõaþ sa eva mad-gurur màü bhakti-yogam anukålaü hitaü copade÷am upadi÷ati ca | tam ahaü ÷araõaü prapadye ity ani÷aü bhàvayeti | yad uktam uddhavena -

naivopayanty apacitiü kavayas tave÷a
brahmayusàpi kçtam çddha-mudaþ smarantaþ |
yo 'ntar-bahis tanu-bhçtàm a÷ubhaü vidhunvan
àcàrya-caittya-vapuùà sva-gatiü vyanakti || (BhP 11.29.6) iti ||62||

Baladeva: tarhi tam eve÷varaü sarva-bhàvena kàyàdi-vyàpàreõa ÷araõaü gaccha | tataþ kim iti cet tatràha tad iti |  paràü ÷àntiü nikhila-kle÷a-vi÷leùa-lakùaõàü | ÷à÷vataü nityaü sthànaü ca, tad viùõoþ paramaü padam ity àdi ÷ruti-gãtaü tad dhàma pràpsyasi | sa ce÷varo 'ham eva tvat-sakhaþ sarvasya càhaü hçdi sanniviùñaþ ity (Gãtà 15.15) àdi mat-pårvokter deva-rùy-àdi-sammati-gràhiõà tvayàpi paraü brahma paraü dhàma (Gãtà 10.12) ity-àdinà svãkçtatvàc ca | vi÷va-råpa-dar÷ane pratyakùitatvàc ca | tasmàn mad-upade÷e tiùñheti ||62||
__________________________________________________________

BhG 18.63

iti te j¤ànam àkhyàtaü guhyàd guhyataraü mayà |
vimç÷yaitad a÷eùeõa yathecchasi tathà kuru ||63||


ørãdhara: sarva-gãtàrtham upasaüharann àha itãti | ity anena prakàreõa te tubhyaü sarvaj¤ena parama-kàruõikena mayà j¤ànam àkhyàtam upadiùñam | kathambhåtam | guhyàd gopyàd rahasya-mantra-yogàdi-j¤ànàd api guhyataraü | etan mayopadiùñaü gãtà-÷àstram a÷eùato paryàlocya pa÷càd yathecchasi tathà kuru | etasmin paryàlocite sati tava moho nivartiùyata iti bhàvaþ ||63||

Vi÷vanàtha: sarva-gãtàrtham upasaüharati itãti | karma-yogasyàùñàïga-yogasya j¤àna-yogasya ca j¤ànaü j¤àyate 'neneti j¤ànaü j¤àna-÷àstraü guhyàd guhyataram ity atirahasyatvàt kair api va÷iùña-bàdaràyaõa-nàradàdyair api sva-sva-kçta-÷àstreõàprakà÷itam[*ENDNOTE] | yad và, teùàü sàrvaj¤yam àpekùikaü mama tu àtyantikam ity atas te tu etad atiguhyatvàn na jànanti | mayàpi atiguhyatvàd eva te sarvathaiva naitad upadiùñà iti bhàvaþ | etad a÷eùeõa niþ÷eùataþ eva vimç÷ya, yathà yena prakàreõa svàbhirucitaü, yat[*ENDNOTE] kartum icchasi tathà tat kuru, ity antyaü j¤àna-ùañkaü sampårõam | ùañka-trikam
idaü sarva-vidyà-÷iro-ratnaü ÷rã-gãtà-÷àstraü mahànarghya-rahasyatama-bhakti-sampuñaü bhavati | prathamaü karma-ùañkaü yasyàdhàra-pidhànaü kànakaü bhavati | antyaü j¤àna-ùañkaü yasyottara-pidhànaü maõi-jañitaü kànakaü bhavati | tayor madhyavarti-ùañka-gatà bhaktis trijagad-anarghyà ÷rã-kçùõa-va÷ãkàriõã mahàmaõi-matallikà viràjate, yasyàþ paricàrikà tad-uttara-pidhànàrdha-gatà man-manà bhava ity àdi padya-dvayã catuþ-ùaùñhy-akùarà ÷uddhà bhavatãti budhyate ||63||

Baladeva: ÷àstram upasaüharann àha itãti | iti pårvokta-prakàrakaü j¤ànaü gãtà-÷àstram j¤àyante karma-bhakti-j¤ànàny anena iti nirukteþ | tan-mayà te tubhyam àkhyàtaü samproktam | guhyàd rahasya-mantràdi-÷àstràd guhyataram iti gopyam | etac chàstra-÷eùeõa sàmastyena vimç÷ya pa÷càd yathecchasi tathà kuru | etasmin paryàlocite tava moha-vinà÷o mad-vacasi sthiti÷ ca bhaviùyatãti ||63||
__________________________________________________________

BhG 18.64

sarvaguhyatamaü bhåyaþ ÷çõu me paramaü vacaþ |
iùñosi me dçóham iti tato vakùyàmi te hitam ||64||


ørãdhara: ati-gambhãraü gãtà-÷àstram a÷eùataþ paryàlocayitum a÷aknuvataþ kçpayà svayam eva tasya sàraü saïgçhya kathayati sarva-guhyatamam iti tribhiþ | sarvebhyo 'pu guhyebhyo guhyatamaü me vacas tatra tatroktam api bhåyaþ punar api vakùyamaõaü ÷çõu | punaþ punaþ kathane hetum àha dçóham atyantaü me mama tvam iùñaþ priyo 'sãti matvà tata eva hetos te hitaü vakùyàmi | yad và tvaü mameùño 'si mayà vakùyamàõaü ca dçóhaü sarva-pramàõopetam iti ni÷citya tatas te vakùyàmãty arthaþ | dçóha-matir iti kecit pañhanti ||64||

Vi÷vanàtha: tata÷ ca atigambhãràrthaü gãtà-÷àstraü paryàlocayitum pravartamànaü tuùõãmbhåyaiva sthitaü sva-priya-sakham arjunam àlakùya kçpà-dravac-citta-nava-nãto bhagavàn bhoþ priyavayasya arjuna sarva-÷àstra-sàram aham eva ÷lokàùñakena bravãmi | alaü te tat-tat-paryàlocana-kle÷enety àha sarveti | bhåya iti ràja-vidyà-ràja-guhyàdhyàyànte pårvam uktam |

man-manà bhava mad-bhakto 
mad-yàjã màü namaskuru |
màm evaiùyasi yuktvaivam
àtmànaü mat-paràyaõaþ || (Gãtà 9.34) iti 

yat tad eva paramaü sarva-÷àstràrtha-sàrasya gãtà-÷àstrasyàpi sàraü guhyatamam iti nàtaþ paraü ki¤cana guhyam asti kvacit kuta÷cit katham api akhaõóam iti bhàvaþ | punaþ kathane hetum àha | iùño 'si me dçóham ati÷ayena eva priyo me sakhà bhavasãti tata eva hetor hitaü te iti sakhàyaü vinàtirahasyaü na kam api ka÷cid api bråta iti bhàvaþ | dçóha-matir iti ca pàñhaþ ||64||

Baladeva: atha nirapekùàõàü sàdhana-sàdhya-paddhatim upadeksyann àdau tàü stauti sarveti | sarveùu guhyeùu madhye 'ti÷ayitaü guhyam iti sarva-guhyatamam |  bhåya iti ràja-vidyàdhyàye man-manà bhava ity àdinà pårvam api mamàtipriyatvàd ante punar ucyamànaü ÷çõu paramaü sarva-sàrasyàpi gãtà-÷àstrasya sàrabhåtam | punaþ kathanena hetuþ iùño  'sãti | tvaü mameùñaþ priyatamo 'si | mad-vàkyaü dçóhaü nikhila-pramàõopetam iti ni÷cinoùy atas te hitaü vakùyàmi | tathàpy etad evànuùñheyam iti bhàvaþ ||64|| __________________________________________________________

__________________________________________________________

BhG 18.65

manmanà bhava madbhakto madyàjã màü namaskuru |
màm evaiùyasi satyaü te pratijàne priyosi me ||65||


ørãdhara: tad evam àha man-manà iti | man-manà mac-citto bhava | mad-bhakto mad-bhajana-÷ãlo bhava | mad-yàjã mad-yajana-÷ãlo bhava | màm eva namaskuru evaü vartamànas tvaü mat-prasàdàt labdha-j¤ànena màm evaiùyasi pràpsyasi | atra ca saü÷ayaü mà kàrùãþ | tvaü hi me priyo  'si | atha satyaü yathà bhavaty evaü tubhyam ahaü pratijàne pratij¤àü karomi ||65||

Vi÷vanàtha: manmanà bhava iti mad-bhaktaþ sann eva màü cintaya | na tu j¤ànã yogã và bhåtvà mad-dhyànaü kurv ity arthaþ | yad và man-manà bhava mahyaü ÷yàmasundaràya susnigdhàku¤cita-kuntalakàya-sundara-bhrå-valli-madhura-kçpà-kañàkùàmçta-varùi-vadana-candràya svãyaü deyatvena mano yasya tathàbhåto bhava | athavà ÷rotràdãndriyàõi dehãty àha mad-bhakto bhava | ÷ravaõa-kãrtana-man-mårti-dar÷ana-man-mandira-màrjana-lepana-puspàharaõa-man-màlàlaïkàra-cchatra-càmaràdibhiþ sarvendriya-karaõakaü mad-bhajanaü kuru | athavà mahyaü gandha-puùpa-dhåpa-dãpa-naivedyàni dehãty àha mad-yàjã bhava | mat-påjanaü kuru | athavà mahyaü namaskàra-màtraü
dehãty àha màü namaskuru bhåmau nipatya aùñàïgaü và praõàmaü kuru | eùàü caturõàü mac-cintana-sevana-påjana-praõàmàõàü samuccayam ekataraü và tvaü kuru | màm evaiùyasi pràpsyasi manaþ-pradànaü ÷rotràdãndriya-pradànaü gandha-puùpàdi-pradànaü và tvaü kuru | tubhyam aham àtmànam eva dàsyàmãti satyaü | te tavaiva | nàtra saü÷ayiùñhà iti bhàvaþ | satyaü ÷apatha-tathyayoþ ity amaraþ | 

nanu màthura-de÷odbhåtà lokàþ prativàkyam eva ÷apathaü kurvanti satyaü tarhi pratijàne pratij¤àü kçtvà bravãmi | tvaü me priyo 'si nahi priyaü ko 'pi va¤cayait iti bhàvaþ ||65||

Baladeva: etad-vacaþ pràha manmanà bhaveti | vyàkhyàtaü pràk man-manastvàd vi÷iùño màm eva nãlotpala-÷yàmalatvàdi-guõakaü tvad-atipriyam devakã-nandanaü kçùõam eva manuùya-sannive÷itam eùyasi | na tu mama råpàntaraü sahasra-÷ãrùatvàdi-lakùaõam aïguùñha-màtram antaryàmiõaü và nçsiüha-varàhàdi-lakùaõaü vety arthaþ |  tubhyam aham àtmànam eva tvat-sakhaü dàsyàmãti te tava satyaü ÷apathaþ satyaü ÷apatha-tathyayoþ iti nànàrthavargaþ | atra na saü÷ayiùñhà iti bhàvaþ |

nanu màthuratvàt tava ÷apatha-karaõàd api me na saü÷aya-vinà÷as tatràha pratijàne pratij¤àü kçtvàham abruvam | yat tvaü me priyo 'si snigdha-manasà hi màthuràþ priyaü na pratàrayanti | kiü punaþ preùñham iti bhàvaþ | yasya mayy atiprãtas tasmin mamàpi tathà | tad-viyogaü soóhum ahaü na ÷aknomãti pårvam eva mayoktaü priyo hi ityàdinà | tasmàn mad-vàci vi÷vasihi màm eva pràpsyasi ||65||

__________________________________________________________

BhG 18.66

sarvadharmàn parityajya màm ekaü ÷araõaü vraja |
ahaü tvà sarvapàpebhyo mokùyayiùyàmi mà ÷ucaþ ||66||


ørãdhara: tato 'pi guhyatamam àha sarveti | mad-bhaktyaiva sarvaü bhaviùyatãti dçóha-vi÷vàsena vidhi-kaiïkaryaü tyaktvà mad-eka-÷araõaü bhava | evaü vartamànaþ karma-tyàga-nimittaü pàpaü syàd iti mà ÷ucaþ mokùaü mà kàrùãþ | yatas tvaü mad-eka-÷araõaü sarva-pàpebhyo 'haü mokùayiùyàmi ||66||

Vi÷vanàtha: nanu tad-dhyànàdikaü yat karomi tat kiü svà÷rama-dharmànuùñhàna-pårvakaü và, kevalaü và ? tatràha sarva-dharmàn varõà÷rama-dharmàn sarvàn eva parityajya ekaü màm eva ÷araõaü vraja | parityajya sannyasyeti na vyàkhyeyam arjunasya kùatriyatvena sannyàsàdhikàràt na càrjunaü lakùãkçtyànya-jana-samudàyam evopadide÷a bhagavàn iti vàcyam | lakùyabhåtam arjunaü prati upade÷aü yojayitum aucitye saty evànyasyàpi upadeùñavyatvaü sambhaven na, tv anyathà na ca parityjyety asya phala-tyàga eva tàtparyam iti vyàkhyeyam asya vàkyasya -

devarùi-bhåtàpta-néõàü pitéõàü
nàyaü kiïkaro nàyam çõã ca ràjan |
sarvàtmanà yaþ ÷araõaü ÷araõyaü
gato mukundaü parihçtya kartam || (BhP 11.5.41) 

martyo yadà tyakta-samasta-karmà
niveditàtmà vicikãrùito me |
tadàmçtatvaü pratipadyamàno
mayàtma-bhåyàya ca kalpate vai || (BhP 11.29.32)

tàvat karmàõi kurvãta
na nirvidyeta yàvatà |
mat-kathà-÷ravaõàdau và
÷raddhà yàvan na jàyate || (BhP 11.20.9)

àj¤àyaiva guõàn doùàn
mayàdiùñàn api svakàn |
dharmàn santyajya yaþ sarvàn 
màü bhajet sa ca sattamaþ || (BhP 11.11.37) 

ity àdibhir bhagavad-vàkyaiþsahaikàrthasyàva÷ya-vyàkhyeyatvàt | atra ca pari-÷abda-prayogàc ca | ata ekaü màü ÷araõaü vraja, na tu dharma-j¤àna-yoga-devatàntaràdikam ity arthaþ | pårvaü hi mad-anya-bhaktau sarva-÷reùñhàyàü tavàdhikàro nàstãty atas tvaü yat karoùi yad a÷nàsãtyàdi-bruvàõena mayà karma-mi÷ràyàü bhaktau tavàdhikàra uktaþ | samprati tv atikçpayà tubhyam ananya-bhaktau evàdhikàras tasyà ananya-bhakter yàdçcchika-mad-aikàntika-bhakta-kçpaika-labhyatva-lakùaõaü niyamaü sva-kçtam api bhãùma-yuddhe sva-pratij¤àm ivàpanãya datta iti bhàvaþ | na ca mad-àj¤ayà nitya-naimittika-karma-tyàge tava prayavàya-÷aïkà sambhavet | veda-råpeõa mayaiva
nitya-karmànuùñhànam àdiùñam adhunà tu svaråpeõaiva tat-tyàga àdi÷yate ity ataþ kathaü te nitya-karmàkaraõe pàpàni sambhavanti ? pratyuta ataþ paraü nitya-karmaõi kçta eva pàpàni bhaviùyanti sàkùàn mad-àj¤à-laïghanàd ity avadheyam | 

nanu yo hi yac-charaõo bhavati, sa hi målya-krãtaþ pa÷ur iva tad-adhãnaþ | sa taü yat kàrayati, tad eva karoti | yatra sthàpayati tatraiva tiùñhati | yad bhojayati, tad eva bhuïkte iti ÷araõàpatti-lakùaõasya dharmasya tattvam | yad uktaü vàyu-puràõe -

ànukålyasya saïkalpaþ pràtikålyasya varjanaü |
rakùiùyatãti vi÷vàso goptçtve[*ENDNOTE] varaõaü tathà |
niþkùepanam akàrpaõyaü[*ENDNOTE] ùaó-vidhà ÷araõàgatiþ || iti |

bhakti-÷àstra-vihità svàbhãùña-devàya rocamànà pravçttir ànukålyaü tad-viparãtaü pràtikålyam | goptçtve iti sa eva mama rakùako nànya iti yat | rakùiùyatãti sva-rakùaõa-pràtikålya-vastuùåpasthiteùv api sa màü rakùiùyaty eveti draupadã-gajendràdãnàm iva vi÷vàsaþ | niþkùepanaü svãya-sthåla-såkùma-deha-sahitasya eva svasya ÷rã-kçùõàrtha eva viniyogaþ | akàrpaõyaü nànyatra kvàpi sva-dainya-j¤àpanam iti ùaõõàü vastånàü vidhàtr-anuùñhànaü yasyàü sà ÷araõàgatir iti | 

tad adyàrabhya yady ahaü tvàü ÷araõaü gata eva varte tarhi tva-uktaü bhadram abhadraü và yad bhavet tad eva mama kartavyam | tatra yadi tvaü màü dharmam eva kàrayasi tadà na kàcic cintà | yadi tv ã÷varatvàt svairàcàras tvaü màm adharmam eva kàrayasi, tadà kà gatis tatràha aham iti | pràcãnàrvàcãnàni yàvanti vartante yàvanti và ahaü kàrayiùyàmi tebhyaþ sarvebhya eva pàpebhyo mokùayiùyàmi | nàham anya-÷araõya iva tatràsamartha iti bhàvaþ |

tvàm alambyaiva ÷àstram idaü loka-màtram evopadiùñavàn asmi | mà ÷ucaþ svàrthaü paràrthaü và ÷okaü mà kàrùãþ | yuùmad-àdikaü sarva eva lokaþ sva-para-dharmàn sarvàn eva parityajya mac-cintanàdi-paro màü ÷araõam àpadya sukhenaiva vartatàm | tasya pàpa-mocana-bhàraþ saüsàra-mocana-bhàro 'pi mayàïgãkçta eva | 

ananyà÷ cintayanto màü 
ye janàþ paryupàsate | 
teùàü nityàbhiyuktànàü 
yoga-kùemaü vahàmy aham ||  (Gãtà 9.22) iti |

hanta etàvàn bhàro mayà sva-prabhau nikùipta ity api ÷okaü màkàrùãr bhakta-vatsalasya mama na tatràyàsa-le÷o 'pãti nàtaþ param adhikam upadeùñavyam astãti ÷àstraü samàptãkçtam ||66||

Baladeva: nanu yajana-praõaty-àdis tava ÷uddhà bhaktiþ pràktana-karma-råpànanta-pàpa-malina-hçdà puüsà kathaþ ÷akyà kartuü yàvat tvad-bhakti-virodhãni tàny anantàni pàpàni kçcchràdi-pràya÷cittaiþ savihitai÷ ca dharmair na vina÷yeyur iti cet tatràha - sarveti | pràktana-pàpa-pràya÷citta-bhåtàn kçcchràdãn sa-vihitàü÷ ca sarvàn dharmàn parityajya svaråpatas tyaktvà màü sarve÷varaü kçùõaü nçsiüha-dà÷arathy-àdi-råpeõa bahudhàvirbhåtaü vi÷uddha-bhakti-gocaraü santam avidyà-paryanta-sarva-kàma-vinà÷am ekaü, na tu matto 'nyaü ÷iti-kaõñhàdiü ÷araõaü vraja prapadyasva | ÷araõyaþ sarve÷varo 'haü sarva-pàpebhyo pràktana-karmabhyas
tvàü ÷araõàgataü mokùayiùyàmãti mithaþ-kartavyatà dar÷ità | tvaü mà ÷ucaþ | aciràyuùà mayà hçd-vi÷uddham icchatàticira-sàdhyà duùkarà÷ ca te kçcchràdayaþ katham anuùñheyà iti ÷okaü mà kàrùãr ity arthaþ | 

atra mat-prapattur na bhaved ity uktam | ÷ruti÷ caivam àha - na karmaõà na prajayà dhanena tyàgenaivke 'mçtatvam àna÷uþ iti | ÷raddhà-bhakti-dhyàna-yogàd avaitãti caivam àdyà | saniùñhànàü hçd-vi÷uddhaye pariniùñhitànàü ca loka-saïgrahàya yathàyathaü kàryàs te dharmaþ | tam etam ity àdibhyaþ satyena labhyas tapasà hy eùa àtmà ity àdibhya÷ ca ÷rutibhyaþ |

na ca vihita-tyàge pratyavàya-lakùaõaü pàpaü syàd iti ÷okaü mà kurv iti vyàkhyeyam | veda-nide÷enàgni-hotràdi-tyàge yater iva pare÷ànide÷ena tat-tyàge tat-prapattus tad-ayogàt | pratyuta tan-nide÷àtikrame doùàpattiþ syàt | na ca svaråpato vihita-tyàge pratyavàyàpatteþ | sarvàõi dharma-phalànãti vyàkhyeyam | phala-tyàge tad-anàpatteþ | tasmàt prapannasya svaråpato dharma-tyàgaþ | na ca na hi kvacit ity àdi nyàyena svadharmànuùñhànàpattis tad-yajanàdi-niratasya tena nyàyena tad-anàpatteþ | tathà ca sanniùñhasyàtmànubhavàntaþpariniùñhitasya ca paràtmànubhavànto yathà dharmàcàras tathà prapattuþ ÷uddhàntaþ sa iti evam evoktam ekàda÷e -

tàvat karmàõi kurvãta
na nirvidyeta yàvatà |
mat-kathà-÷ravaõàdau và
÷raddhà yàvan na jàyate || (BhP 11.20.9) iti |

eùà ÷araõàgatiþ ÷abdità prapattiþ ùaó-aïgikà --

ànukålyasya saïkalpaþ pràtikålyasya varjanaü |
rakùiùyatãti vi÷vàso goptçtve varaõaü tathà |
àtma-nikùepa-kàrpaõye ùaó-vidhà ÷araõàgatiþ || iti vàyu-puràõàt |

bhakti-÷àstra-vihità haraye rocamànà pravçttir ànukålyam | tad-viparãtaü tu pràtikålyam | àtma-nikùepaþ ÷araõye tasmin sva-bhara-nyàsaþ | kàrpaõyam anugharùaþ | nikùepaõam akàrpaõyam iti kvacit pàñhaþ | tatra kàrpaõyaü tato 'nyasmin svadainya-prakà÷aþ | sphuñam anyat ||66||
__________________________________________________________

BhG 18.67

idaü te nàtapaskàya nàbhaktàya kadàcana |
na cà÷u÷råùave vàcyaü na ca màü yobhyasåyati ||67||


ørãdhara: evaü gãtàrtha-tattvam upadi÷ya tat-sampradàya-pravartane niyamam àha idam iti | idaü gãtàrtha-tattvaü te tvayà atapaskàya dharmànuùñhàna-hãnàya na vàcyam | na ca abhaktàya guràv ã÷vare ca bhakti-÷ånyàya kadàcid api na vàcyaü na cà÷u÷råùave paricaryàm akurvate vàcyam | màü parame÷varaü yo 'bhyasåyati manuùya-dçùñyà doùàropeõa nindati tasmai na ca vàcyam ||67||

Vi÷vanàtha: evaü gãtà-÷àstram upadi÷ya sampradàya-pravartane niyamam àha idam iti  | atapaskàya asaüyatendriyàya mana÷ cendriyàõàü ca aikàgryaü paramaü tapaþ iti smçteþ | saüyatendriye saty api abhaktàya na vàcyam | saüyatendriyatvàdi-dharma-traya-vattve 'pi yo màm abhyasåyati mayi nirupàdhi-pårõa-brahmaõi màyà-sàvarõya-doùam àropayati tasmai sarvathaiva na vàcyam ||67||

Baladeva: atha svopadiùñaü gãtà-÷àstraü pàtrebhyaþ eva na tv apàtrebhyo deyam iti upadi÷ati idam iti | idaü ÷àstraü te tvayàtapaskàya ajitendriyàya na vàcyam | tapasvine 'py abhaktàya ÷àstropadeùñari tvayi ÷àstra-pratipàdye mayi ca sarve÷a-bhakti-÷ånyàya na vàcyam | tapasvine 'pi bhaktàyà÷u÷råùave ÷rotum anicchave na vàcyam | yo màü sarve÷varaü nitya-guõa-vigraham abhyasåyati mayi màyika-guõa-vigrahatàm àropayati, tasmai tu naiva vàcyam ity ato bhinnayà vibhaktyà tasya nirde÷aþ | evam àha såtrakàraþ anàviùkurvann anvayàt iti (Vs 3.4.50) ||67||
__________________________________________________________

BhG 18.68
ya idaü paramaü guhyaü madbhakteùv abhidhàsyati |
bhaktiü mayi paràü kçtvà màm evaiùyaty asaü÷ayaþ ||68||


ørãdhara: etair doùair virahitebhyo gãtà-÷àstropadeùñuþ phalam àha ya iti | mad-bhakteùv abhidhàsyati mad-bhaktebhyo ya vakùyati | sa mayi paràü bhaktiü karoti tato niþsaü÷ayaþ san màm eva pràpnotãty arthaþ ||68||
 
Vi÷vanàtha: etad upadeùñuþ phalam àha ya iti dvàbhyàm | paràü bhaktiü kçtveti prathamaü parama-bhakti-pràptiþ | tato mat-pràptiþ | etad upadeùñur bhavati ||68||
 
Baladeva: ÷àstropadeùñuþ phalam àha ya iti | etad upadeùñur àdau mat-para-bhakti-làbhas tato mat-pada-làbho bhavati ||68|| 
__________________________________________________________

BhG 18.69

na ca tasmàn manuùyeùu ka÷cin me priyakçttamaþ |
bhavità na ca me tasmàd anyaþ priyataro bhuvi ||69||


ørãdhara: kiü ca na ceti | tasmàn mad-bhaktebhyo gãtà-÷àstra-vyàkhyàtuþ sakà÷àd anyo manuùyeùu madhye ka÷cid api mama priya-kçttamo 'tyantaü paritoùa-kartà nàsti | na ca kàlàntare bhavità bhaviùyati mamàpi tasmàd anyaþ priyataro 'dhunà bhuvi tàvan nàsti | na ca kàlàntare 'pi bhaviùyatãty arthaþ ||69||

Vi÷vanàtha: tasmàd upadeùñuþ sakà÷àt anyo 'tipriyaïkaro 'tipriya÷ ca nàsti ||69||

Baladeva: na ceti | tasmàd gãtopadeùñuþ sakà÷àd anyo manuùyeùu madhye mama priya-kçttamaþ paritoùa-kartà pårvaü nàbhån na ca bhaviùyati | mama tasmàd anyaþ priyataro bhuvi nàbhån na ca bhaviùyati ||69||
__________________________________________________________

BhG 18.70

adhyeùyate ca ya imaü dharmyaü saüvàdam àvayoþ |
j¤ànayaj¤ena tenàham iùñaþ syàm iti me matiþ ||70||


ørãdhara : pañhataþ phalam àha adhyeùyata iti | àvayoþ ÷rã-kçùõàrjunayor imaü dharmyaü dharmàd anapetaü saüvàdaü yo 'dhyeùyate japa-råpeõa pañhiùyati tena puüsà sarva-yaj¤ebhyaþ ÷reùñhena j¤àna-yaj¤ena aham iùñaþ syàü bhaveyam iti me matiþ | yady apy asau gãtàrtham abudhyamàna eva kevalaü japati | tathàpi mama tac chçõvato màm evàsau prakà÷ayatãti buddhir bhavati | yathà loke yaçcchayàpi yadà ka÷cit kadàcit kasyacit nàma gçhõàti tadàsau màm evàyam àhavayatãti matvà tat-pàr÷vam àgacchati | tathàham apitasya sannihito bhaveyam | ataeva ajàmila-kùatra-bandhu-pramukhànàü katha¤cin nàmoccàraõa-màtreõa
prasanno 'smi | tathaiva asyàpi prasanno bhaveyam iti bhàvaþ ||70||

Vi÷vanàtha : etad adhayana-phalam àha adhyeùyata iti ||70||

Baladeva : atha ÷àstràdhyetuþ phalam àha adhyeùyate ceti | atra yo j¤àna-yaj¤o varõitas tenàham etat-pàñha-màtreõaiveùño 'bhyarcitaþ syàm iti me matirs tasyàhaü sulabha ity arthaþ | __________________________________________________________

__________________________________________________________

BhG 18.71

÷raddhàvàn anasåya÷ ca ÷çõuyàd api yo naraþ |
sopi muktaþ ÷ubhàül lokàn pràpnuyàt puõyakarmaõàm ||71||


ørãdhara : anyasya japato yo 'nyaþ ka÷cit ÷çõoti tasyàpi phalam àha ÷raddhàvàn iti | yo naraþ ÷raddhà-yuktaþ kevalaü ÷çõuyàd api ÷raddhàvàn api yaþ ka÷cit kim artham uccair japati abaddhaþ và japatãti và doùa-dçùñiü karoti tad-vyàvçtty-artham àha anasåya÷ càsåya-rahito yaþ ÷çõuyàt so 'pi sarvaiþ pàpair muktaþ sann a÷vamedhàdi-puõya-kçtàü lokàn pràpnuyàt ||71||

Vi÷vanàtha : etac-chravaõa-phalam àha ÷raddhàvàn iti ||71||

Baladeva : ÷rotuþ phalam àha ÷raddheti | yaþ kevalaü ÷raddhayà ÷çõoti anasåyaþ kim artham uccair a÷uddhaü và pañhatãti doùa-dçùñim akurvan so 'pi nikhilaiþ pàpair muktaþ puõya-karmaõàm a÷vamedhàdi-yàjinàü lokàn pràpnuyàt | yad và puõya-karmaõàü bhaktimatàü lokàn dhruva-lokàdãn vaikuõñha-bhedàn ity arthaþ ||71||
__________________________________________________________

BhG 18.72

kaccid etac chrutaü pàrtha tvayaikàgreõa cetasà |
kaccid aj¤ànasaümohaþ pranaùñas te dhanaüjaya ||72||


ørãdhara : samyag bodhànupapattau punar upadekùyàmãty à÷ayenàha kaccid iti | kaccid it pra÷nàrthaþ | kaccid aj¤àna-saümohas tattvàj¤àna-kçto viparyayaþ | spaùñam anyat ||72 ||

Vi÷vanàtha : samyag bodhànupapattau punar upadekùyàmãty à÷ayenàha kaccid iti ||72||

Baladeva : evaü ÷àstraü tad-vàcanàdi-màhàtmyaü coktam | atha ÷àstràrthàvadhàna-tad-anubhavo pçcchati kaccid iti | pra÷nàrthe 'vyayam | samyag-anubhavànudaye punar apy etad upadekùyàmãti bhàvaþ ||72||
__________________________________________________________

BhG 18.73

arjuna uvàca
naùño mohaþ smçtir labdhà tvatprasàdàn mayàcyuta |
sthitosmi gatasaüdehaþ kariùye vacanaü tava ||73||


ørãdhara : kçtàrthaþ sann arjuna uvàca naùña iti | àtma-viùaye moho naùñaþ yato 'yam aham asmãti svaråpànusandhàna-råpà smçtis tvat-prasàdàn mayà labdhà | ataþ sthito 'smi yuddhàyotthito 'smi, gataþ dharma-viùayaþ sandeho yasya so 'haü tava àj¤àü kariùye iti ||73||

Vi÷vanàtha : kim ataþ paraü pçcchàmy ahaü tu sarva-dharmàn parityajya tvàü ÷araõaü gato ni÷cinta eva tvayi vi÷rambhavàn asmãty àha naùña iti | kariùya ity ataþ paraü ÷araõasya tavàj¤àyàü sthitir eva ÷araõàpannasya mama dharmaþ | na tu svà÷rama-dharmo na tu j¤àna-yogàdaraþ | te tv adyàrabhya tyaktvà eva | tata÷ ca bhoþ priyasakha arjuna mama bhå-bhàra-haraõe ki¤cid ava÷iùñaü kçtyam asti | tat tu tad-dvàraiva cikãrùàmãti bhagavatokte gati gàõóãva-pàõir arjuno yoddhum udatiùñhàd iti ||73|| 

Baladeva : evaü pçùñaþ pàrthaþ ÷àstrànubhavaü phala-dvàreõàha naùña iti | moho viparãta-j¤àna-lakùaõaþ mama naùñas tvat-prasàdàd eva smçti÷ ca yathàvasthita-vastu-niùñhayà mayà labdhà | ahaü gata-sandeha÷ chinna-saü÷ayaþ sthito 'dhunàsmi | tava vacanaü kariùye | etad uktaü bhavati - deva-mànavàdayo nikhilàþ pràõinaþ sarve sva-sva-karmasu svatantrà dehàbhimànino màna-vairarcità devàs tebhyo 'bhãùña-pradàþ | yas tv ã÷varaþ ko 'py asti | sa hi nirguõo niràkçtir udàsãnas tat-sannidhànàt prakçtir jagad-dhetur ity evaü viparãta-j¤àna-lakùaõo yo mohaþ pårvaü
mamàbhåt | sa tvad-upalabdhàd upade÷àd vinaùñaþ | paràkhya-svaråpa-÷aktimàn vij¤ànànanda-mårtiþ sàrvaj¤ya-sàrvai÷varya-satya-saïkalpàdi-guõa-ratnàkaro bhakta-suhçt sarve÷varaþ prakçti-jãva-kàlàkhya-÷aktibhiþ saïkalpa-màtreõa jãva-karmànuguõo vicitra-sarga-kçt sva-bhaktebhyaþ sva-paryanta-sarva-prado 'ki¤cana-bhakta-vittaþ | sa ca tvam eva mat-sakho vasudeva-sånur iti tàttvikaü j¤ànaü mamàbhåt | ataþ paraü tvàm ahaü prapannaþ sthito 'smi | tvaü màü kadàcid api na tyakùyasãti sandeha÷ ca me chinnaþ | atha bhåbhàra-haraõaü sva-prayojanaü cet prapannena mayà cikãrùitaü tarhi tad-vacanaü
tava kariùyàmãty arjuno dhanuþ-pàõir udatiùñhad iti ||73|| __________________________________________________________

__________________________________________________________

BhG 18.74

sa¤jaya uvàca
ity ahaü vàsudevasya pàrthasya ca mahàtmanaþ |
saüvàdam imam a÷rauùam adbhutaü romaharùaõam ||74||


ørãdhara : tad evaü dhçtaràùñraü prati ÷rã-kçùõàrjuna-saüvàdaü kathayitvà prastutàü kathàm anusandadhànaþ sa¤jaya uvàca itãti | lomaharùaõaü lomà¤ca-karaü saüvàdam a÷rauùaü ÷rutavàn ahaü | spaùñam anyat ||74||
 
Vi÷vanàtha : ataþ paraü pa¤ca-÷loka-vyàkhyà sarva-gãtàrtha-tàtparya-niùkarùe 'ntima-÷lokà yatra vartante tàü patra-dvayãü vinàyakaþ sva-vàhanenàdhunà hçtavàn ity ataþ punar nàlikham | tàü tan-màtra-vàdàm | sa prasãdatu tasmai namaþ | iti ÷rãmad-bhagavad-gãtà-ñãkà sàràrtha-dar÷inã samàptã-bhåtà satàü prãtaye 'stàd iti 

sàràrthavarùiõã vi÷va-janãnà bhakta-càtakàn |
màdhurã dhinutàd asyà màdhurã bhàtu me hçdi ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsv aùñàda÷o 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||

iti ÷rãla-Vi÷vanàtha-cakravarti-ñhakkura-kçtà sàràrthavarùiõã ñãkà samàptà ||74-78||

Baladeva : samàptaþ ÷àstràrthaþ | atha kathà-sambandham anusandadhànaþ sa¤jayo dhçtaràùñram uvàca ity aham iti | adbhutaü cetaso vimaya-karaü lokeùv asambhàvyamànatvàt | romaharùaõam dehe pulaka-janakam ||74|| 
__________________________________________________________

BhG 18.75

vyàsaprasàdàc chrutavàn etad guhyam ahaü param |
yogaü yoge÷varàt kçùõàt sàkùàt kathayataþ svayam ||75||


ørãdhara : àtmanas tac-chravaõe sambhàvanàm àha vyàsa-prasàdàd iti | bhagavatà vyàsena divyaü cakùuþ ÷rotràdi machyaü dattam ato vyàsasya prasàdàt etat ahaü ÷rutavàn asmi | kiü tad ity apekùàyàm àha paraü yogaü | paratvaü àviùkaroti yoge÷varàt ÷rã-kçùõàt svayam eva sàkùàt kathayataþ ÷rutavàn iti ||75||

Baladeva : vyavahita-tat-saüvàda-÷ravaõe sva-yogyatàm àha vyàseti | vyàsa-prasàdàt tad-datta-divya-cakùuþ-÷rotràdi-làbha-råpàd etad guhyaü ÷rutavàn | kim etad ity àha param yogam iti | karma-yogaü j¤àna-yogaü bhakti-yogaü cety arthaþ | paratvaü sampàdayati yoge÷varàd iti | deva-mànavàdi-nikhila-pràõinàü svabhàvya-sambandho yogaþ | teùàm adhã÷àn niyantuþ svayaü-råpàt kçùõàt sva-mukhenaiva, na tu paramparayà kathayataþ | ÷rutavàn asmãti sva-bhàgyaü ÷làghyate ||75||
__________________________________________________________

BhG 18.76

ràjan saüsmçtya saüsmçtya saüvàdam imam adbhutam |
ke÷avàrjunayoþ puõyaü hçùyàmi ca muhur muhuþ ||76||


ørãdhara : kiü ca ràjann iti | hçùyàmi romà¤cito bhavàmi harùaü pràpnomãti và | spaùñam anyat ||76||

Baladeva : ràjan dhçtaràùñra puõyaü ÷rotur avidyà-paryanta-sarva-doùa-haram | muhur muhuþ prati-kùaõaü hçùyàmi romà¤cito 'smi ||76||
__________________________________________________________

BhG 18.77

tac ca saüsmçtya saüsmçtya råpam atyadbhutaü hareþ |
vismayo me mahàn ràjan hçùyàmi ca punaþ punaþ ||77||


ørãdhara : kiü ca tac ceti | vi÷va-råpaü niridi÷ati | spaùñam anyat ||77|| 

Baladeva : tac ca vi÷va-råpaü yad arjunàyopadiùñam ||77|| 
__________________________________________________________

BhG 18.78

yatra yoge÷varaþ kçùõo yatra pàrtho dhanurdharaþ |
tatra ÷rãr vijayo bhåtir dhruvà nãtir matir mama ||78||


ørãdhara : atas tvaü putràõàü ràjyàdi-÷aïkà parityajety à÷ayenàha yatreti | yatra yeùàü pàõóavànàü pakùe yoge÷varaþ ÷rã-kçùõo vartate, yatra ca pàrthaþ gàõóãva-dhanur-dharas tatraiva ca ÷rã ràja-lakùmãs tatraiva ni÷citeti sambadhyate iti mama matir ni÷cayaþ | ata idànãm api tàvat saputras tvaü ÷rã-kçùõaü ÷araõam upetya pàõóavàn prasàdya sarvaü ca tebhyo nivedya putra-pràõa-rakùàü kuru iti bhàvaþ | 

bhagavad-bhakti-yuktasya 
tat-prasàdàtma-bodhataþ |
sukhaü bandha-vimuktiþ syàd 
iti gãtàrtha-saïgrahaþ ||

tathà hi,

puruùaþ sa paraþ pàrtha 
bhaktyà labhyas tv ananyayà | (Gãtà 8.22)

bhaktyà tv ananyayà ÷akyas
tv aham evaüvidho 'rjuna | (Gãtà 11.54)

ity àdau bhagavad-bhakter mokùaü prati sàdhakatamatva-÷ravaõàt tad-ekànta-bhaktir eva tat-prasàdottha-j¤ànàvàntara-vyàpàra-màtra-yukto mokùa-hetur iti sphuñaü pratãyate | j¤ànasya ca bhakty-avàntara-vyàpàratvam eva yuktam -
teùàü satata-yuktànàü
bhajatàü prãti-pårvakam |
dadàmi buddhi-yogaü taü 
yena màm upayànti te || (Gãtà 10.10)

mad-bhakta etad vij¤àya 
mad-bhàvàyopapadyate |
prakçtiü puruùaü caiva 
viddhy anàdã ubhàv api || (Gãtà 13.19)

na ca j¤ànam eva bhaktir iti yuktam |  samaþ sarveùu bhåteùu mad-bhaktiü labhate paràm (Gãtà 18.54) | bhaktyà màm abhijànàti  yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ || (Gãtà 18.55) ity àdau bheda-dar÷anàt | na caivaü sati tam eva viditvàtimçtyum eti nànyaþ panthà vidyate 'yanàya iti ÷ruti-virodhaþ ÷aïkanãyaþ  bhakty-avàntara-vyàpàratvàt j¤ànasya | na hi kàùñhaiþ pacati ity ukte jvàlànàm asàdhyanatvam uktaü bhavati | kiü ca

yasya deve parà bhaktir
yathà deve tathà gurau |
tasyaite kathità hy arthàþ
prakà÷ante mahàtmanaþ || (øvetU 6.23)

dehànte devaþ paraü brahma
tàrakaü vyacaùñe | 

yam evaiùa vçõute tena labhya ity àdi-÷ruti-smçti-puràõa-vacanàny evaü sati sama¤jasàni bhavanti | tasmàt bhagavad-bhaktir eva mokùa-hetur iti siddham ||

tenaiva dattayà matyà tad-gãtà-vivçtiþ kçtà |
sa eva paramànandas tayà prãõàtu màdhavaþ ||
paramànanda-pàdàbja-rajaþ-÷rãdhàriõàdhunà |
ørãdhara-svàmi-yatinà kçtà gãtà-subodhinã ||

sva-pràgalbhya-balàd vilobhya bhagavad-gãtàü tad-antar-gatam 
tattvaü prepsur upaiti kiü guru-kçpà-pãyåùa-dçùñiü vinà |
ambu svà¤jalinà nirasya jaladher àditsur antarmaõã
nàvarteùu na kiü nimajjati janaþ sat-karõa-dhàraü vinà ||

iti ÷rã-ørãdhara-svàmi-kçtàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü paramàrtha-nirõayo nàma aùñàda÷o 'dhyàyaþ ||78||

Baladeva: evaü ca sati sva-putra-vijayàdi-spçhàü parityajety àha yatreti | yatra yoge÷varaþ pårvaü vyàkhyàtaþ sva-saïkalpàyatta-svetara-sarva-pràõi-svaråpa-sthiti-pravçttikaþ kçùõo vasudeva-sånuþ sàrathya-paryanta-sàhàyya-kàritayà vartate | yatra pàrthas tvat-pitç-svasç-putro naràvatàraþ kçùõaikàntã dhanurdharo 'cchedya-gàõóãva-pàõir vartate | tatraiva ÷rã-kçùõàrjunàdhiùñhite yudhiùñhira-pakùe ÷rã-ràja-lakùmãþ vijayaþ ÷atru-paribhava-hetukaþ paramotkarùaþ | bhåtir uttarottarà ràja-lakùmã-vivçddhiþ | nãtir nyàya-pravçttir dhruvà sthireti sarvatra sambadhyate | yat tu yuddha-param etac chàstram iti ÷aïkyate
| tan na - man-manà bhava mad-bhakta ity àdeþ, sarva-dharmàn parityajya ity àde÷ copade÷as tasmàc catårõàü varõànàm à÷ramàõàü ca dharmà hçd-vi÷uddhi-hetutayà loka-saïgrahàrthatayà ceha niråpità ity eva suùñhu ||78||

upàyà bahavas teùu prapattir dàsya-pårvikà |
kùipraü prasàdanã viùõor ity aùñàda÷ato matam ||
pãtaü yena ya÷odà-stanyaü nãtaü pàrtha-sàrathyam |
sphãtaü sad-guõa-vçndais tad atra gãtaü paraü tattvam ||

yad icchà-tariü pràpya gãtàpayodhau 
nyamajjaü gçhãtàti-citràrtha-ratnam |
na cottàtum asmi prabhur harùa-yogàt
sa me kautukã nanda-sånuþ priyastàt ||

÷rãmad-gãtà-bhåùaõaü nàma bhàùyaü
yatnàd vidyà-bhåùaõenopacãrõam |
÷rã-govinda-prema-màdhurya-lubdhàþ
kàruõyàrdràþ sàdhavaþ ÷odhayadhvam ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye 'ùñàda÷o 'dhyàyaþ ||
[*ENDNOTE] Text reads mà yat samaþ.
[*ENDNOTE] Bishwas has agamya.
[*ENDNOTE] Quoted above in Vi÷vanàtha's commentaries to 
[*ENDNOTE] mama not in Bishwas edition, who also reads necchasãti.
[*ENDNOTE] BhG 18.61-66 are commented on extensively in Kçùõa-sandarbha, para. 82 and Sarva-saüvàdinã.
[*ENDNOTE] This reference to the Bçhad-àraõyaka Upaniùad. This exact text is not found there.
[*ENDNOTE] jagat sarvam in the text.
[*ENDNOTE] bhramayan not in Krishnadas edition.
[*ENDNOTE] Bishwas - ÷àstreõa prakà÷itam
[*ENDNOTE] Both texts read svàbhirucitas tat, but this readings seems grammatically problematic.
[*ENDNOTE] Krishnadas gives bhartçtve as an alternative reading both here and further down.
[*ENDNOTE] The usual reading is àtma-nikùepa-kàrpaõye.


**********************************************************