Bhagavadgita 18 with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 18.1 arjuna uvÃca saænyÃsasya mahÃbÃho tattvam icchÃmi veditum | tyÃgasya ca h­«ÅkeÓa p­thak keÓini«Ædana ||1|| ÁrÅdhara : nyÃsa-tyÃga-vibhÃgena sarva-gÅtÃrtha-saÇgraham | spa«Âam a«ÂÃdaÓe prÃha paramÃrtha-vinirïaye || atra ca - sarva-karmÃïi manasà sannyasyÃste sukhaæ vaÓÅ | (GÅtà 5.13) sannyÃsa-yoga-yuktÃtmà (GÅtà 9.28) ity Ãdi«u karma-sannyÃsa upadi«Âa÷ | tathà - tyaktvà karma-phalÃsaÇgaæ nitya-t­pto nirÃÓraya÷ | sarva-karma-phala-tyÃgaæ tata÷ kuru yatÃtmavÃn || (GÅtà 4.20) ity Ãdi«u ca phala-mÃtra-tyÃgena karmÃnu«ÂhÃnam upadi«Âam | na ca paraspara-viruddhaæ sarvaj¤a÷ parama-kÃruïiko bhagavÃn upadiÓet | ata÷ karma-sannyÃsasya tad-anu«ÂhÃnasya cÃvirodha-prakÃraæ bubhutsur arjuna uvÃca sannyÃsasyeti | bho h­«ÅkeÓa sarvendriya-niyÃmaka | he keÓÅ-nisÆdana keÓÅ-nÃmno mahato hayÃk­te÷ daityasya yuddhe mukhaæ vyÃdÃya bhak«ayitum Ãgacchato atyantaæ vyÃtte mukhe vÃma-bÃhuæ praveÓya tat-k«aïam eva viv­ddhena tenaiva bÃhunà karkaÂikÃ-phalavat taæ vidÃrya nisÆditavÃn | ataeva he mahÃbÃho iti sambodhanam | sannyÃsasya tyÃgasya ca tattvaæ p­thag vivekena veditum icchÃmi ||1|| ViÓvanÃtha : sannyÃsa-j¤Ãna-karmÃdes traividhyaæ mukti-nirïaya÷ | guhya-sÃratamà bhaktir ity a«ÂÃdaÓa ucyate || anantarÃdhyÃye - tad ity anabhisandhÃya phalaæ yaj¤a-tapa÷-kriyÃ÷ | dÃna-kriyÃÓ ca vividhÃ÷ kriyante mok«a-kÃÇk«ibhi÷ || (GÅtà 17.25) ity atra bhagavad-vÃkye mok«a-kÃÇk«i-Óabdena sannyÃsina eva ucyante | anye và yady anya eva te, tarhi - sarva-karma-phala-tyÃgaæ tata÷ kuru yatÃtmavÃn iti (GÅtà 12.11) tvad-uktÃnÃæ sarva-karma-phala-tyÃginÃæ te«Ãæ sa tyÃga÷ ka÷ | sannyÃsinÃæ ca ko sa sannyÃsa iti vivekato jij¤Ãsur Ãha sannyÃsasyeti | p­thag iti yadi sannyÃsa-tyÃga-Óabdau bhinnÃrthau tadà sannyÃsasya tyÃgasya ca tattvaæ p­thag veditum icchÃmi | yadi tv ekÃrthau tÃv api tvan-mate anya-mate và tayor aikyÃrtham arthÃd ekÃrthatvam iti p­thag veditum icchÃmi | he h­«ÅkeÓeti mad-buddhe÷ pravartakatvÃt tvam eva imaæ sandeha-mukhÃpayasi | keÓi-nisÆdana iti taæ ca sandehaæ tvam eva keÓinam iva vidÃrayasÅti bhÃva÷ | mahÃbÃho iti tvaæ mahÃ-bÃhu-balÃnvito 'haæ ki¤cid bÃhubalÃnvita ity etad aæÓenaiva mayà saha sakhyaæ tava | na tu sÃrvaj¤yÃdibhir aæÓair atas tvad-datta-ki¤cit-sakhya-bhÃvÃd eva praÓne mama ni÷ÓaÇkateti bhÃva÷ ||1|| Baladeva : gÅtÃrthÃn iha saÇg­hïan harir a«ÂÃdaÓe 'khilÃn | bhaktes tatra prapatteÓ ca so 'bravÅd atigopyatÃm || sarva-karmÃïi manasà sannyasyÃste sukhaæ vaÓÅ | (GÅtà 5.13) ity Ãdau sannyÃsa-Óabdena kim uktam -- tyaktvà karma-phalÃsaÇgaæ (GÅtà 4.20) ityÃdau tyÃga-Óabdena ca kim uktaæ bhagavatà tatra sandihÃno 'rjuna÷ p­cchati sannyÃsasyeti | sannyÃsa-tyÃga-Óabdau Óaila-taru-ÓabdÃv iva vijÃtÅyÃrthau kiæ và kuru-pÃï¬ava-ÓabdÃv iva sajÃtÅyÃrthau | yady Ãdyas tarhi sannyÃsasya tyÃgasya ca tattvaæ p­thag-veditum icchÃmi | yadyantas tarhi tatrÃvÃntaropÃdhi-mÃtraæ bhedakaæ bhÃvi, tac ca veditum icchÃmi | he mahÃbÃho k­«ïa h­«ÅkeÓeti dhÅ-v­tti-prerakatvÃt tvam eva mat-sandeham utpÃdayasi | keÓi-nisÆdaneti tvaæ mat-sandehaæ keÓinam iva vinÃÓayeti ||1|| __________________________________________________________ BhG 18.2 ÓrÅbhagavÃn uvÃca kÃmyÃnÃæ karmaïÃæ nyÃsaæ saænyÃsaæ kavayo vidu÷ | sarvakarmaphalatyÃgaæ prÃhus tyÃgaæ vicak«aïÃ÷ ||2|| ÁrÅdhara : tatrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca - kÃmyÃnÃm iti | kÃmyÃnÃæ putra-kÃmo yajeta svarga-kÃmo yajetety evam Ãdi kÃmopabandhena vihitÃnÃæ karmaïÃæ nyÃsaæ parityÃgaæ sannyÃsaæ kavayo vidu÷ | samyak-phalai÷saha sarva-karmaïÃm api nyÃsaæ sannyÃsaæ paï¬ità vidur jÃnantÅty artha÷ | sarve«Ãæ kÃmyÃnÃæ nitya-naimittikÃnÃæ ca karmaïÃæ phala-mÃtra-tyÃgaæ prÃhus tyÃgaæ prÃhus tyÃgaæ vicak«aïà nipuïÃ÷ | na tu svarÆpata÷ karma-tyÃgam | nanu nitya-naimittikÃnÃæ phalÃÓravaïÃd avidyamÃnasya phalasya kathaæ tyÃga÷ syÃt | nahi bandhyÃyÃ÷ putra-tyÃga÷ sambhavanti | ucyate yadyapi svarga-kÃma÷ paÓukÃma ity Ãdivad aharaha÷ sandhyÃm upÃsÅta yÃvaj-jÅvam agnihotraæ juhotÅty Ãdi«u phala-viÓe«o na ÓrÆyate tathÃpy apuru«Ãrthe vyÃpÃre prek«Ãvantaæ pravartayitum aÓaknuvan vidhir viÓvajità yajetety Ãdi«v iva sÃmÃnyata÷ kim api phalam Ãk«ipaty eva | na cÃtÅva-gurum ata÷ Óraddhayà sva-siddhir eva vidhe÷ prayojanam iti mantavyam | puru«a-prav­tty-anupapatter du«paraharatvÃt | ÓrÆyate ca nityÃdi«v api phalam - sarva ete puïya-lokà bhavatÅti | karmaïà pit­-loka iti | dharmeïa pÃpam apanudanti ity evam Ãdi«u | tasmÃd yuktam uktaæ sarva-karma-phala-tyÃgaæ prÃhus tyÃgaæ vicak«aïà iti | nanu phala-tyÃgena punar pai ni«phale«u karmasu prav­ttir eva na syÃt | tan na, sarve«Ãm api karmaïÃæ saæyoga-p­thaktvena vividi«Ãrthatayà viniyogÃt | tathà ca Óruti÷ - tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakeneti | tataÓ ca Óruti-padoktaæ sarvaæ phalaæ bandhakatvena tyaktvà vividi«Ãrthaæ sarva-karmÃnu«ÂhÃnaæ ghaÂata eva | vividi«Ã ca nityÃnitya-vastu-vivekena niv­tta-dehÃdy-abhimÃnatayà buddhe÷ pratyak-pravaïatà | tÃvat paryantaæ ca sattva-Óuddhy-arthaæ j¤ÃnÃviruddhaæ yathocitam avaÓyakaæ karma kurvatas tat-phala-tyÃga eva karma-tyÃgo nÃma | na svarÆpeïa | tathà ca Óruti÷ kurvann eveha karmÃïi jijÅvi«ec chatÃæ samÃ÷ (ýÓo 2) iti | tata÷ parantu sarva-karma-niv­tti÷ svata eva bhavati | tad uktaæ nai«karmya-siddhau - pratyak-pravaïatÃæ buddhe÷ karmÃïi utpÃdya Óuddhita÷ | k­tÃrthÃnyastam ÃyÃnti prÃv­¬aste ghanà iva || uktaæ ca bhagavatà - yas tv Ãtma-ratir eva syÃd ity Ãdi | vaÓi«Âhena coktam - na karmÃïi tyajed yogÅ karmabhis tyajyate hy asau | karmaïo mÆla-bhÆtasya saÇkalpasyaiva nÃÓata÷ || iti | j¤Ãna-ni«ÂhÃ-vik«epakatvam Ãlak«ya tyajed và | tad uktaæ ÓrÅ-bhÃgavate - tÃvat karmÃïi kurvÅta na nirvidyeta yÃvatà | mat-kathÃ-ÓravaïÃdau và Óraddhà yÃvan na jÃyate || (BhP 11.20.9) j¤Ãna-ni«Âho virakto và mad-bhakto vÃnapek«aka÷ | saliÇgÃnÃÓramÃæs tyaktvà cared avidhi-gocara÷ || (BhP 11.18.28) ity Ãdi | alam atiprasaÇgena prak­tam anusarÃma÷ ||2|| ViÓvanÃtha : prathamaæ prÃcyaæ matam ÃÓritya sannyÃsa-tyÃga-Óabdayor bhinna-jÃtÅyÃrthatvam Ãha kÃmyÃnÃm iti | putra-kÃmo yajeta svarga-kÃmo yajeta ity evaæ kÃmopabandhena vihitÃnÃæ kÃmyÃnÃæ karmaïÃæ nyÃsaæ svarÆpeïaiva tyÃgaæ sannyÃsaæ vidur na tu nityÃnÃm api sandhyopÃstÃdÅnÃm iti bhÃva÷ | sarve«Ãæ kÃmyÃnÃæ nityÃnÃm api karmaïÃæ phalaæ karmaïà pit­loka÷ iti | dharmeïa pÃpam upanudati ity ÃdyÃ÷ Órutaya÷ pratipÃdayanty eva ity atas tyÃge phalÃbhisandhi-rahitaæ sarva-karma-karaïam | sannyÃse tu phalÃbhisandhi-rahitaæ nitya-karma-karaïam | kÃmya-karmaïÃæ tu svarÆpeïaiva tyÃga iti bhedo j¤eya÷ ||2|| Baladeva : evaæ p­«Âo bhagavÃn uvÃca kÃmyÃnÃm iti | putra-kÃmo yajeta svarga-kÃmo yajeta ity evaæ kÃmopanibandhena vihitÃnÃæ putre«Âi-jyoti«ÂomÃdÅnÃæ karmaïÃæ nyÃsaæ svarÆpeïatyÃgaæ kavaya÷ paï¬itÃ÷ sannyÃsaæ vidur na tu nityÃnÃm agnihotrÃdÅnÃm ity artha÷ | te«u vicak«aïÃs tu sarve«Ãæ kÃmyÃnÃæ nityÃnÃæ ca karmaïÃæ phala-tyÃgam eva, na tu svarÆpatas tyÃgaæ sannyÃsa-lak«aïaæ tyÃgaæ prÃhu÷ | nitya-karmaïÃæ ca phalam asti - karmaïÃæ pit­-loko dharmeïa pÃpam apanudati ity Ãdi ÓravaïÃt | yadyapi aharaha÷ sandhyÃm upÃsÅta, yÃvaj-jÅvanam agnihotraæ juhoti ity Ãdau, putra-kÃmo yajeta ity ÃdÃv iva phala-viÓe«o na Órutayas tathÃpi viÓvajità yajeta ity ÃdÃv iva vidhi÷ ki¤cit phalam Ãk«iped eva | itarathà puru«a-prav­tty-anupapatter du«pariharatÃpatti÷ | tathà ca kÃmya-karmaïÃæ svarÆpatas tyÃgo, nitya-karmaïÃæ tu phala-tyÃga÷ sannyÃsa-ÓabdÃrtha÷ | sarve«Ãæ karmaïÃæ phalecchÃæ tyaktvÃnu«ÂhÃnaæ khalu tyÃga-ÓabdÃrtha÷ | pÆrvokta-rÅtyà j¤Ãnodaya-phalasya sattvÃd aprav­tter du«pariharatvaæ pratyuktam ||2|| __________________________________________________________ BhG 18.3 tyÃjyaæ do«avad ity eke karma prÃhur manÅ«iïa÷ | yaj¤adÃnatapa÷karma na tyÃjyam iti cÃpare ||3|| ÁrÅdhara : avidu«a÷ phala-tyÃga-mÃtram eva tyÃga-ÓabdÃrtha÷ | na karma-tyÃga iti | etad eva matÃntara-nirÃsena d­¬hÅkartuæ mata-bhedaæ darÓayati tyÃjyam iti | do«avad dhiæsÃdi-do«akatvena kevalaæ bandhakam iti heto÷ sarve«Ãm api karma tyÃjyam iti eke sÃÇkhyÃ÷ prÃhur manÅ«iïa iti | asyÃyaæ bhÃva÷ - mà hiæsyÃt sarva-bhÆtÃnÅti ni«edha÷ puru«asyÃnartha-hetur hiæsà ity Ãha | agnÅ«omÅyaæ paÓum Ãlabhetety Ãdi-prÃkaraïiko vidhis tu hiæsÃyÃ÷ kratÆpakÃrakatvam Ãha | ato bhinna-vi«ayakatvena sÃmÃnya-viÓe«a-nyÃyÃgocaratvÃd vÃdhyavÃdhakatà nÃsti | dravya-sÃdhye«u ca sarve«v api karmasu hiæsÃde÷ sambhavÃt sarvam api karma tyÃjyam eveti | tad uktaæ - d­«Âavad ÃnuÓravika÷ sa hy aviÓuddhi-k«ayÃtiÓaya-yukta iti | asyÃrtha÷ guru-pÃÂhÃd anuÓrÆyata iti anuÓravo veda÷ | tad bodhita upÃyo jyoti«ÂhomÃdir ÃnuÓravika÷ | tatrÃviÓuddhir hiæsà | tathà k«ayo vinÃÓa÷ | agnihotra-jyoti«ÂhomÃdi-janye«u svarge«u tÃratamyaæ ca vartate | parotkar«as tu sarvÃn du÷khÅkaroti | apare tu mÅmÃæsakà yaj¤Ãdikaæ karma na tyÃjyam iti prÃhu÷ | ayaæ bhÃva÷ kratv-arthÃpi satÅyaæ hiæsà puru«eïa kartavyà | sà cÃnyoddeÓenÃpi k­tà puru«asya pratyavÃya-hetur eva | yathà hi vidhir vidheyasya tad-uddeÓyenÃnu«ÂhÃnaæ vidhatte | tÃdarthya-lak«aïatvÃc che«atvasya | na tv evaæ ni«edho ni«edhasya tÃdarthyam apek«ate prÃpti-mÃtrÃpek«itatvÃt | anyathÃj¤Ãna-pramÃdÃdi-k­te do«ÃbhÃva-prasaÇgÃt | tad evaæ samÃna-vi«ayakatvena sÃmÃnya-ÓÃstrasya viÓe«eïa bÃdhÃn nÃsti do«avattvam | ato nityaæ yaj¤Ãdi-karma na tyÃjyam iti | anena vidhi-ni«edhayo÷ samÃna-balatà bÃdhyate sÃmÃnya-viÓe«a-nyÃyaæ sampÃdayitum ||3|| ViÓvanÃtha : tyÃge punar api mata-bhedam upak«ipati tyÃjyam iti | do«avat hiæsÃdi-do«avattvÃt karma svarÆpata eva tyÃjyÃm ity eke sÃÇkhyÃ÷ | pare mÅmÃæsakà yaj¤Ãdikaæ karma ÓÃstre vihitatvÃn na tyÃjyam ity Ãhu÷ ||3|| Baladeva : tyÃge punar api mata-bhedam Ãha tyÃjyam iti | eke manÅ«iïo do«avat na hiæsyÃt sarva-bhÆtÃnÅti Óruti-nidarÓina÷ kÃpilÃ÷ karma-do«avat paÓu-hiæsÃdi-do«a-yuktaæ bhavaty atas tyÃjyaæ svarÆpato heyam ity Ãhu÷ | agnÅ«omÅyaæ paÓum Ãlabheteti Órutis tu hiæsÃyÃ÷ kratv-aÇgatvam Ãha tv anartha-hetutvaæ tasyà nivÃrayati | tathà ca dravya-sÃdhyatvena hiæsÃyÃ÷ sambhavÃt | sarvaæ karma tyÃjyam iti | apare jaiminÅyÃs tu yaj¤Ãdikarma na tyÃjyaæ tasya veda-vihitatvena nirdo«atvÃd ity Ãhu÷ - yadyapi hiæsÃnugrahÃtmakaæ karma tathÃpi tasya vedena dharmatvÃbhidhÃnÃn na do«avattvam ata÷ kÃryam evety artha÷ | na hiæsyÃt iti sÃmÃnyato ni«edhas tu krator anyatra tasyÃ÷ pÃpatÃm Ãheti na ki¤cid avadyam ||3|| __________________________________________________________ BhG 18.4 niÓcayaæ Ó­ïu me tatra tyÃge bharatasattama | tyÃgo hi puru«avyÃghra trividha÷ saæprakÅrtita÷ ||4|| ÁrÅdhara : evaæ mata-bhedam upanyasya svamataæ kathayitum Ãha niÓcayam iti | tatraivaæ vipratipanne tyÃge niÓcayaæ ye vacanÃt Ó­ïu | tyÃgasya loka-prasiddhatvÃt kim atra Órotavym iti mÃvamaæsthà ity Ãha he puru«a-vyÃghra puru«a-Óre«Âha | tyÃgo 'yaæ durbodha÷ | hi yasmÃd ayaæ karma-tyÃgas tattvavidhbis tÃmasÃdi-bhedena trividha÷ samyag-vivekena prakÅrtita÷ | traividhyaæ ca niyatasya tu sannyÃsa÷ karmaïa ity Ãdinà vak«yati ||4|| ViÓvanÃtha : svamatam Ãha niÓcayam iti | trividha÷ sÃttviko rÃjasas tÃmasaÓ ceti | atra tyÃgasya traividhyam uktramya niyatasya tu sannyÃsa÷ karmaïo nopapadyate | mohÃt tasya parityÃgas tÃmasa÷ parikÅrtita÷ || iti tasya eva tÃmasa-bhedai÷ sannyÃsa-Óabda-prayogÃd bhagavan-mate tyÃga-sannyÃsa-Óabdayor aikyÃrtham evety avagamyate ||4|| Baladeva : evaæ mata-bhedam upavarïya svamatam Ãha niÓcayam iti | mata-bheda-graste tyÃge me parameÓvarasya sarvaj¤asya niÓcayaæ Ó­ïu | nanu tyÃgasya khyÃtatvÃt tatra Órotavyaæ kim asti | tatrÃha tyÃgo hÅti | hi yatas tyÃgas tÃmasÃdi-bhedena vij¤ais trividha÷ samprakÅrtito vivicyokta÷ | tathà ca durbodho 'sau Órotavya iti tyÃga-traividhyam | niyatasya tu ity Ãdibhir agre vÃcyam ||4|| __________________________________________________________ BhG 18.5 yaj¤adÃnatapa÷karma na tyÃjyaæ kÃryam eva tat | yaj¤o dÃnaæ tapaÓ caiva pÃvanÃni manÅ«iïÃm ||5|| ÁrÅdhara : prathamaæ tÃvan niÓcayam Ãha yaj¤eti dvÃbhyÃm | manÅ«iïÃæ vivekinÃæ pÃvanÃni citta-Óuddhi-karÃïi ||5|| ViÓvanÃtha : kÃmyÃnÃm api madhye bhagavan-mate sÃttvikÃni yaj¤a-dÃna-tapÃæsi phalÃkÃÇk«Ã-rahitai÷ kartavyÃnÅty Ãha yaj¤Ãdikaæ kartavyam eva | tatra hetu÷ pÃvanÃnÅti citta-ÓuddhikaratvÃd ity artha÷ ||5|| Baladeva : prathamaæ tasmin svaniÓcayam Ãha yaj¤eti dvÃbhyÃm | yaj¤ÃdÅni manÅ«iïÃæ kÃryÃïy eva na tyÃjyÃni yad amÆni vi«a-tantuvad antarabhyudita-j¤Ãna-dvÃrà pÃvanÃni saæs­ti-do«a-vinÃÓakÃni bhavanti ||5|| __________________________________________________________ BhG 18.6 etÃny api tu karmÃïi saÇgaæ tyaktvà phalÃni ca | kartavyÃnÅti me pÃrtha niÓcitaæ matam uttamam ||6|| ÁrÅdhara : yena prakÃreïa k­tÃny etÃni pÃvanÃni bhavanti taæ prakÃraæ darÓayann Ãha etÃnÅti | yÃni yaj¤ÃdÅni karmÃïi mayà pÃvanÃnÅty uktam etÃny apy eva kartavyÃni | katham? saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ tyaktvà kevalam ÅÓvarÃrÃdhantayà kartavyÃnÅti | phalÃni ca tyaktvà kartavyÃni iti ca me mataæ niÓcitam | ata evottamam ||6|| ViÓvanÃtha : yena prakÃreïa k­tÃny etÃni pÃvanÃni bhavanti taæ prakÃraæ darÓayati etÃny apÅti | saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ phalÃbhisandhiæ ca | phalÃbhisandhi-kart­tvÃbhiniveÓayos tyÃga eva tyÃga÷ sannyÃsaÓ cocyata ity bhÃva÷ ||6|| Baladeva : yaj¤ÃdÅnÃæ pÃvanatÃ-prakÃram Ãha etÃny apÅti | saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ phalÃni ca pratipaoktÃni pit­-lokÃdÅni ca sarvÃïi tyaktvà kevalam ÅÓvarÃrcana-dhiyà kartavyÃnÅti me mayà niÓcitam ata uttamam idaæ matam | kart­tvÃbhiniveÓa-tyÃgasyÃpi praveÓÃt pÃrtha-sÃrather mataæ varÅya÷ ||6|| __________________________________________________________ BhG 18.7 niyatasya tu saænyÃsa÷ karmaïo nopapadyate | mohÃt tasya parityÃgas tÃmasa÷ parikÅrtita÷ ||7|| ÁrÅdhara : pratij¤Ãtaæ tyÃgasya traividhyam idÃnÅæ darÓayati niyatasyeti tribhi÷ | kÃmyasya karmaïo bandhakatvÃt sannyÃso yuktam | niyatasya tu nityasya puna÷ karmaïa÷ sannyÃsas tyÃgo nopapadyate | sattva-Óuddhi-dvÃrà mok«a-hetutvÃt | atas tasya parityÃga upÃdeyatve 'pi tyÃjyam ity evaæ lak«aïÃn mohÃd eva bhavet | sa ca mohasya tÃmasatvÃt tÃmasa÷ parikÅrtita÷ ||7|| ViÓvanÃtha : prakrÃntasya trividha-tyÃgasya tÃmasaæ bhedam Ãha niyatasya nityasya | mohÃt ÓÃstra-tÃtparyÃj¤ÃnÃt | sannyÃsÅ kÃmya-karmaïy ÃvaÓyakatvÃbhÃvÃt parityajatu nÃma, nityasya tu karmaïas tyÃgo nopapadyate iti tu ÓabdÃrtha÷ | mohÃd aj¤ÃnÃt | tÃmasa iti tÃmasa-tyÃgasya phalam aj¤Ãna-prÃptir eva | na tv abhÅpsita-j¤Ãna-prÃptir iti bhÃva÷ ||7|| Baladeva : pratij¤Ãtaæ tyÃga-traividhyam Ãha niyatasyeti tribhi÷ | kÃmyasya karmaïo bandhakatvÃt tyÃgo yukta÷ | niyatasya nitya-naimittikasya mahÃ-yaj¤Ãde÷ karmaïa÷ sannyÃsas tyÃgo nopapadyate | ÃtmoddeÓÃd viÓÅrïÃdivad antargata-j¤Ãnasya tasya mocakatvÃd dehayÃtrÃ-sÃdhakatvÃc ca tat-tyÃgo na yukta÷ | tena hi devatÃ-bhagavad-vibhÆtir arcatÃæ tac-che«ai÷ pÆtai÷ siddhà deha-yÃtrà tattva-j¤ÃnÃya sampadyate | vaiparÅtye pÆrvam abhihitaæ nityataæ kuru karma tvam ity Ãdibhis t­tÅyae tasyÃpi mohÃd bandhakam idam ity aj¤ÃnÃt parita÷ svarÆpeïa tyÃgas tÃmaso bhavati - mohasya tamo-dharmatvÃt ||7|| __________________________________________________________ BhG 18.8 du÷kham ity eva yat karma kÃyakleÓabhayÃt tyajet | sa k­tvà rÃjasaæ tyÃgaæ naiva tyÃgaphalaæ labhet ||8|| ÁrÅdhara : rÃjasaæ tyÃgam Ãha du÷kham iti | ya÷ kartà Ãtma-bodhaæ vinà kevalaæ du÷kham ity evaæ matvà ÓarÅrÃyÃsa-bhayÃt nityaæ karma tyajet iti yat tÃd­Óas tyÃgo rÃjaso du÷khasya rÃjasatvÃt | atas taæ rÃjasaæ tyÃgaæ k­tvà sa rÃjasa÷ puru«as tyÃgasya phalaæ j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïaæ naiva labhata ity artha÷ ||8|| ViÓvanÃtha : du÷kham ity eveti | yadyapi nitya-karmaïÃm ÃvaÓyakam eva tat-karaïe guïa eva na tu do«a iti jÃnÃmy eva | tad apii tai÷ ÓarÅraæ mayà kathaæ v­thà kleÓayitavyam iti bhÃva÷ | tyÃga-phalaæ j¤Ãnaæ na labheta ||8|| Baladeva : ni«kÃmatayÃnu«Âhitaæ vihitaæ karma muktihetur iti jÃnann api dravopyÃrjana-prÃta÷-snÃnÃdinà du÷kha-rÆpam iti kÃya-kleÓa-bhayÃc caitan mumuk«ur api tyajet | sa tyÃgo rÃjasa÷ du÷khasya rajo-dharmatvÃt | taæ tyÃgaæ k­tvÃpi janas tasya phalaæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ na labheta ||8|| __________________________________________________________ BhG 18.9 kÃryam ity eva yat karma niyataæ kriyaterjuna | saÇgaæ tyaktvà phalaæ caiva sa tyÃga÷ sÃttviko mata÷ ||9|| ÁrÅdhara : sÃttvikaæ tyÃgam Ãha kÃryam iti | kÃryam ity evaæ niyatam avaÓya-kartavyatayà vihitaæ karma saÇgaæ phalaæ ca tyaktvà kriyate iti yat tÃd­Óas tyÃga÷ sÃttviko mata÷ ||9|| ViÓvanÃtha : kÃryam avaÓya-kartavyam iti buddhyà niyataæ nityaæ karma, sÃttvika iti tyÃgÃt tyÃga-phalaæ j¤Ãnaæ sa labhetaiveti bhÃva÷ ||9|| Baladeva : kÃryam avaÓya-kartavyatayà vihitaæ karma niyataæ yathà bhavati, tathà saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ phalaæ ca nikhilaæ tyaktvà kriyata iti yat sa tyÃga÷ sÃttvikas tÃd­Óa-j¤Ãnasya sattva-dharmatvÃt ||9|| __________________________________________________________ BhG 18.10 na dve«Ây akuÓalaæ karma kuÓale nÃnu«ajjate | tyÃgÅ sattvasamÃvi«Âo medhÃvÅ chinnasaæÓaya÷ ||10|| ÁrÅdhara : evambhÆta-sÃttvika-tyÃga-parini«Âhitasya lak«aïam Ãha na dve«ÂÅty Ãdi | sattva-samÃvi«Âa÷ sattvena saævyÃpta÷ sÃttvika-tyÃgÅ | akuÓalaæ du÷khÃvahaæ ÓiÓire prÃta÷-snÃnÃdikaæ karma na dve«Âi | kuÓale ca sukha-kare karmaïi nidÃghe madhyÃhna-snÃnÃdau nÃnu«ajjate prÅtiæ na karoti | tatra hetu÷ medhÃvÅ sthira-buddhi÷ | yatra para-paribhavÃdi mahad api du÷khaæ sahate svargÃdi-sukhaæ ca tyajati tatra kiyad etat tÃtkÃlikaæ sukhaæ du÷khaæ ca ity evam anusandhÃnavÃn ity artha÷ | ataeva chinna÷ saæÓayo mithyÃ-j¤Ãnaæ daihika-sukha-du÷khayor upÃditsÃ-parijihÅr«Ã-lak«aïaæ yasya sa÷ ||10|| ViÓvanÃtha : evambhÆta-sÃttvika-tyÃga-parini«Âhitasya lak«aïam Ãha na dve«ÂÅty Ãdi | akuÓalaæ asukhadaæ ÓÅte prÃta÷-snÃnÃdikaæ na dve«Âi | kuÓale sukha-grÅ«ma-snÃnÃdau ||10|| Baladeva : sÃttvika-tyÃgino lak«aïam Ãha dve«ÂÅti | akuÓalaæ du÷khadaæ hemanta-prÃta÷-snÃnÃdi na dve«Âi | kuÓale sukhade nidÃgha-madhyÃhne snÃnÃdau na sajjate | yata÷ sattva-samÃvi«Âo 'tidhÃro medhÃvÅ sthiradhÅÓ chinno vihitÃni karmÃïi kleÓÃnu«ÂhitÃni j¤Ãnaæ janayeyur na vety evaæ lak«aïa÷ saæÓayo yena sa÷ || Åd­Óa÷ sÃttvika-tyÃgÅ bodhya÷ ||10|| __________________________________________________________ BhG 18.11 na hi dehabh­tà Óakyaæ tyaktuæ karmÃïy aÓe«ata÷ | yas tu karmaphalatyÃgÅ sa tyÃgÅty abhidhÅyate ||11|| ÁrÅdhara : nanv evambhutÃt karma-phala-tyÃgÃd varaæ sarva-karma-tyÃga÷ | tathà sati karma-vik«epÃbhÃvena j¤Ãna-ni«Âhà sukhaæ sampadyate tatrÃha na hÅti | deha-bh­tà dehÃtmÃbhimÃnavatà ni÷Óe«eïa sarvÃïi karmÃïi tyaktuæ na hi cÃkyam | tad uktaæ na hi kaÓcit k«aïam api jÃtu ti«Âhaty akarma-k­d ity Ãdinà | tasmÃd yas tu karmÃïi kurvann api karma-phala-tyÃgÅ sa eva mukhas tyÃgÅty abhidhÅyate ||11|| ViÓvanÃtha : ito 'pi ÓÃstrÅyaæ karma na tyÃjyam ity Ãha na hÅti | tyaktuæ na Óakyaæ na ÓakyÃni | tad uktaæ na hi kaÓcit k«aïam api jÃtu ti«Âhaty akarma-k­d iti ||11|| Baladeva : nanv Åd­ÓÃt phala-tyÃgÃt svarÆpata÷ karma-tyÃgo varÅyÃn vik«epÃbhÃvena j¤Ãna-ni«Âhà sÃdhakatvÃd iti cet tatrÃha na hÅti | deha-bh­tà karmÃïy aÓe«atas tyaktuæ na hi Óakyaæ na ÓakyÃni | yad uktaæ na hi kaÓcit k«aïam apÅtyÃdi | tasmÃd ya÷ karmÃïi kurvann eva tat-phala-tyÃgo, sa eva tyÃgÅty ucyate | tathà ca sani«Âho 'dhikÃrÅ kart­tvÃbhiniveÓa-phalecchÃ-ÓÆnyo yathÃ-Óakti sarvÃïi karmÃïi j¤ÃnÃrthÅ san kuryÃd iti pÃrtha-sÃrather matam ||11|| __________________________________________________________ BhG 18.12 ani«Âam i«Âaæ miÓraæ ca trividhaæ karmaïa÷ phalam | bhavaty atyÃginÃæ pretya na tu saænyÃsinÃæ kvacit ||12|| ÁrÅdhara : evambhÆtasya karma-phala-tyÃgasya phalam Ãha ani«Âam iti | ani«Âam nÃrakitvam | i«Âaæ devatvam | miÓraæ manu«yatvam | evaæ trividhaæ pÃpasya puïyasya cobhaya-miÓrasya ca karmaïo yat phalaæ prasiddham | tat sarvam atyÃginÃæ sakÃmÃnÃm eva pretya paratra bhavati | te«Ãæ trividha-karma-sambhavÃt | na tu sannyÃsinÃæ kvacid api bhavati | sannyÃsi-ÓabdenÃtra phala-tyÃga-sÃmyÃt prak­tÃ÷ karma-phala-tyÃgino 'pi g­hyante | anÃÓrita÷ karma-phalaæ kÃryaæ karma karoti ya÷ | sa sannyÃsÅ ca yogÅ cety evam Ãdau ca karma-phala-tyÃgi«u sannyÃsi-Óabda-yoga-darÓanÃt | te«Ãæ sÃttvikÃnÃæ pÃpÃsambhavÃd ÅÓvarÃrpaïena ca puïya-phalasya tyaktatvÃt trividham api karma-phalaæ na bhavatÅty artha÷ ||12|| ViÓvanÃtha : evambhÆta-tyÃgÃbhÃve do«am Ãha - ani«Âaæ naraka-du÷khaæ i«Âaæ svarga-sukhaæ miÓraæ manu«ya-janmani sukha-du÷kham atyÃginÃæ evambhÆta-tyÃga-rahitÃnÃm eva bhavati pretya paraloke ||12|| Baladeva : Åd­Óa-tyÃgÃbhÃve do«am Ãha ani«Âam iti | ani«Âaæ nÃrakitvam | i«Âaæ svargitvaæ miÓraæ manu«yatvam | du÷kha-sukha-yogÅti trividhaæ karma-phalam | atyÃginÃm ukta-tyÃga-rahitÃnÃæ pretya para-kÃle bhavati | na tu sannyÃsinÃm ukta-tyÃgavatÃm | te«Ãæ tu karmÃntargatena j¤Ãnena mok«o bhavatÅti tyÃga-phalam uktam ||12|| __________________________________________________________ BhG 18.13 pa¤caitÃni mahÃbÃho kÃraïÃni nibodha me | sÃækhye k­tÃnte proktÃni siddhaye sarvakarmaïÃm ||13|| ÁrÅdhara : nanu karma kurvata÷ karma-phalaæ kathaæ na bhaved ity ÃÓaÇkya saÇga-tyÃgino nirahaÇkÃrasya sata÷ karma-phalena lepo nÃstÅty upapÃdayitum Ãha pa¤ceti pa¤cabhi÷ | sarva-karmaïÃæ siddhaye ni«pattaya imÃni vak«yamÃïÃni pa¤ca-kÃraïÃni me vacanÃn nibodha jÃnÅhi | Ãtmana÷ kart­tvÃbhimÃna-niv­tty-artham avaÓyam etÃni j¤ÃtavyÃnÅty evam | te«Ãæ stuty-artham evÃha sÃÇkhya iti | samyak khyÃyate j¤Ãyate paramÃtmà 'neneti sÃÇkhyaæ tattva-j¤Ãnam | prakÃÓamÃna Ãtma-bodha÷ sÃÇkhyam | tasmin k­taæ karma tasyÃnta÷ samÃptir asminn iti sÃÇkhyam | k­to 'nto nirïaye 'sminn iti k­tÃntaæ sÃÇkhya-ÓÃstram eva | tasmin proktÃni | ata÷ samyaÇ nibodha ity artha÷ | ViÓvanÃtha : nanu karmakurvata÷ karma-phalaæ kathaæ na bhaved ity ÃÓaÇkya nirahaÇkÃratve sati karma-lepo nÃstÅty upapÃdayitum Ãha pa¤camÃnÅti pa¤cabhi÷ | sarva-karmaïÃæ siddhaye ni«pattaya imÃni pa¤ca-kÃraïÃni me mama vacanÃn nibodha jÃnÅhi | samyak paramÃtmÃnaæ khyÃti kathayati iti saÇkhyam eva sÃÇkhyaæ vedÃnta-ÓÃstraæ tasmin | kÅd­Óe k­taæ karma tasyÃnto nÃÓo yasmÃt tasmin proktÃni | Baladeva : nanu karmÃïi kurvatÃæ tat-phalÃni kuto na syur iti cet svasmin kart­tvÃbhiniveÓa-tyÃgena parameÓvare mukha-kart­tva-niÓcayena bhavatÅty ÃÓayenÃha pa¤caitÃnÅti pa¤cabhi÷ | he mahÃbÃho sarva-karmaïÃæ siddhaye ni«pattaye etÃni pa¤ca-kÃraïÃni me matto nibodha jÃnÅhi | pramÃïam Ãha sÃÇkhya iti | sÃÇkhyaæ j¤Ãnaæ tat-pratipÃdakaæ vedÃnta-ÓÃstram sÃÇkhyaæ tasmin | kÅd­ÓÅty Ãha k­tÃnte k­ta-nirïaye sarve«Ãæ karma-hetÆnÃæ pravartaka÷ paramÃtmeti nirïaya-kÃriïÅty artha÷ | antaryÃmi-brahmaïe viditam etat | ihÃpi sarvasya cÃhaæ h­di (GÅtà 15.15) ity Ãdy uktaæ | vak«yate ca ÅÓvara÷ sarva-bhÆtÃnÃm (GÅtà 18.61) ity Ãdi || __________________________________________________________ BhG 18.14 adhi«ÂhÃnaæ tathà kartà karaïaæ ca p­thagvidham | vividhÃÓ ca p­thakce«Âà daivaæ caivÃtra pa¤camam ||14|| ÁrÅdhara : tÃny evÃha adhi«ÂhÃnam iti | adhi«ÂhÃnaæ ÓarÅram | kartà cid-acid-granthir ahaÇkÃra÷ | p­thag-vidham aneka-prakÃram | karaïaæ cak«u÷-ÓrotrÃdi | vividhÃ÷ kÃryata÷ svarÆpataÓ ca | p­thag-bhÆta-ce«Âà prÃïÃpÃnÃdÅnÃæ vyÃpÃrÃ÷ | atraitad eva pa¤camaæ kÃraïaæ daivam | cak«ur-Ãdy-anugrÃhakam ÃdityÃdi-sarva-prerako 'ntaryÃmÅ và ||14|| ViÓvanÃtha : tÃny eva gaïayati adhÅti | adhi«ÂhÃnaæ ÓarÅraæ | kartà cij-ja¬a-granthir ahaÇkÃra÷, karaïaæ cak«u÷-ÓrotrÃdi | p­thag-vidham aneka-prakÃram | p­thak-ce«Âà prÃïÃpÃnÃdÅnÃæ p­thag-vyÃpÃrÃ÷ | daivaæ sarva-prerako 'ntaryÃmÅ ca ||14|| Baladeva : tÃny eva gaïayati adhÅti | adhi«ÂhÅyate jÅvenety adhi«ÂhÃnaæ ÓarÅraæ kartà jÅva÷ asya j¤Ãt­tva-kart­tve Órutir Ãha e«a hi dra«Âà sra«Âà ity (PraÓnaU 4.9) Ãdinà | sÆtrakÃraÓ ca j¤o 'ta eva (Vs 2.3.18) iti kartà ÓÃstrÃrthavattvÃt (Vs 2.3.26) ity Ãdi ca | karaïaæ ÓrotrÃdisamanaskam | p­thag-vidhaæ karma-ni«pattau p­thag-vyÃpÃram | vividhà ca p­thak-ce«Âà prÃïÃpÃnÃdÅnÃæ nÃnÃ-vidhà p­thag-vyÃpÃrÃ÷ | daivaæ cety atra karma-ni«pÃdake hetu-pracaye daivaæ sarvÃrÃdhyaæ paraæ brahma pa¤camam | karma-ni«pattÃv antaryÃmÅ harir mukhyo hetur ity artha÷ | dehendriya-prÃïa-jÅvopakaraïo 'sau karma-pravartaka iti niÓcayavatÃæ karma tat-phale«u kart­tvÃbhiniveÓa-sp­hÃ-virahitÃnÃæ karmÃïi na bandhakÃnÅti bhÃva÷ | nanu jÅvasya kart­tve pareÓÃyatte sati tasya karma sva-niyojyatvÃpatti÷, këÂhÃdi-tulyatvÃt | vidhi-ni«edha-ÓÃstrÃïi ca vyarthÃni syu÷ | svadhiyà pravartituæ na Óakto niyojyo d­«Âa÷ | ucyate -- pareÓena dattair dehendriyÃdibhis tenaivÃhita-Óaktibhis tad-ÃdhÃra-bhÆto jÅvas tad-Ãhita-Óaktibhis tad-ÃdhÃra-bhÆto jÅvas tad-Ãhita-Óaktika÷ san karma-siddhaye svecchayaiva dehendriyÃdikam adhiti«Âhati | pareÓas tu tat-sarvÃnta÷-sthas tasminn anumatiæ dadÃnas taæ prerayatÅti jÅvasya sva-dhiyà prav­tti-niv­ttimattvam astÅti na ki¤cic codyam | evam eva sÆtrakÃro ni­ïÅtavÃn parÃt tat tac chakte÷ (? parÃt tac-chrute÷, 2.3.40) ity Ãdinà | nanu muktasya jÅvasya kart­tvaæ na syÃt, tasya dehendriya-prÃïÃnÃæ vigamÃd iti cen na, tadà saÇkalpa-siddhÃnÃæ divyÃnÃæ te«Ãæ sattvÃt ||14|| __________________________________________________________ BhG 18.15 ÓarÅravÃÇmanobhir yat karma prÃrabhate nara÷ | nyÃyyaæ và viparÅtaæ và pa¤caite tasya hetava÷ ||15|| ÁrÅdhara: ete«Ãm eva sarva-karma-hetutvam Ãha ÓarÅreti | yathoktai÷ pa¤cabhi÷ prÃrabhyamÃnaæ karma tri«v evÃntarbhÃvyam | ÓarÅra-vÃÇ-manobhir ity uktaæ ÓÃrÅraæ vÃcikaæ mÃnasaæ ca trividhaæ karmeti prasiddhe÷ | ÓarÅrÃdibhi÷ yat karma dharmyam adharmyaæ và karoti naras tasya karmaïa ete pa¤ca hetava÷ | ViÓvanÃtha : ÓarÅrÃdibhir iti ÓÃrÅraæ vÃcikaæ mÃnasaæ ceti karma trividham | tac ca sarvaæ dvividham | nyÃyyaæ dharmyaæ viparÅtam anyÃyyam adharmyaæ | tasya sarvasyÃpi karmaïa ete pa¤ca-hetava÷ | Baladeva : ÓarÅreti -- nyÃyyaæ ÓÃstrÅyam, viparÅtam aÓÃstrÅyam || 15 || __________________________________________________________ BhG 18.16 tatraivaæ sati kartÃram ÃtmÃnaæ kevalaæ tu ya÷ | paÓyaty ak­tabuddhitvÃn na sa paÓyati durmati÷ ||16|| ÁrÅdhara: tata÷ kiæ ? ata Ãha tatreti | tatra sarvasmin karmaïi ete pa¤ca hetava iti | evaæ sati kevalaæ nirupÃdhim asaÇgam ÃtmÃnaæ tu ya÷ kartÃraæ paÓyati ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃm asaæsk­ta-buddhitvÃd durmatir asau samyak na paÓyati | ViÓvanÃtha : tata÷ kiæ ? ata Ãha tatreti | tatra sarvasmin karmaïi ete pa¤caiva hetava ity evaæ sati kevalaæ vastuta÷ ni÷saÇgam evÃtmÃnaæ jÅvaæ ya÷ kartÃraæ paÓyati, so 'haÇk­ta-buddhitvÃd asaæsk­ta-buddhitvÃd durmatir naiva paÓyati | so 'j¤ÃnÅ anda evocyata iti bhÃva÷ | Baladeva : tata÷ kiæ ? ata Ãha tatreti | tatreti | evaæ sati jÅvasya kart­tve pareÓÃnumati-pÆrvake tad-datta-dehÃdi-sÃpek«e ca sati, tatra karmaïi kevalam evÃtmÃnaæ jÅvam eva ya÷ kartÃraæ paÓyati | sa durmatir ak­ta-buddhitvÃd alabdha-j¤ÃnatvÃn na paÓyati yathÃndha÷ __________________________________________________________ BhG 18.17 yasya nÃhaæk­to bhÃvo buddhir yasya na lipyate | hatvÃ.api sa imÃæl lokÃn na hanti na nibadhyate ||17|| ÁrÅdhara: kas tarhi sumatir yasya karma-lepo nÃstÅty uktam ity apek«ÃyÃm Ãha - yasyeti | aham iti k­to 'haæ kartà ity evambhÆto bhÃva÷ | yad và ahaÇk­to 'haÇkÃrasya bhÃva÷ svabhÃva÷ | kart­tvÃbhiniveÓo yasya nÃsti | ÓarÅrÃdÅnÃm eva karma-kart­tvÃlocanÃd ity artha÷ | ataeva yasya buddhir na lipyate i«ÂÃni«Âa-buddhyà karmasu na sajjate | na evambhÆto dehÃdi-vyatiriktÃtma-darÓÅ imÃn lokÃn sarvÃn api prÃïino loka-d­«Âyà hatvÃpi viviktatayà sva-d­«Âyà na hanti, na tat-phalair nibadhyate bandhaæ na prÃpnoti | kiæ puna÷ sattva-Óuddhi-dvÃrà parok«a-j¤Ãnotpatti-hetubhi÷ karmabhis tasya baddha-ÓaÇkety artha÷ | tad uktaæ - brahmaïy ÃdhÃya karmÃïi saÇgaæ tyaktvà karoti ya÷ | lipyate na sa pÃpena padma-patram ivÃmbhasà || (GÅtà 5.10) ViÓvanÃtha : kas tarhi sumatiÓ cak«u«mÃn ity ata Ãha yasyeti | ahaÇk­to ahaÇkÃrasya bhÃva÷ svabhÃva÷ kart­tvÃbhiniveÓo yasya nÃsti ataeva yasya buddhir na lipyate i«ÂÃni«Âa-buddhyà karmasu nÃsajjati, sa hi karma-phalaæ na prÃpnotÅti kiæ kartavyam | sa hi karma bhadrÃbhadraæ kurvann api naiva karotÅty Ãha hatvÃpÅti, sa imÃn sarvÃn api prÃïino loka-d­«Âyà hatvÃpi sva-d­«Âyà naiva hanti | nirabhisandhitvÃd iti bhÃva÷ | ato na badhyate karma-phalaæ na prÃpnotÅti | Baladeva : kas tarhi cak«u«mÃn sumatis tatrÃha yasyeti | yasya puru«asya manov­tti-lak«aïo bhÃvo nÃhaÇk­ta÷ sva-kart­tve pareÓÃyatte 'nusandhite sati karmÃïy aham eva karomÅty abhimÃna-k­to na bhavet | yasya ca buddhir na lipyate karma-phala-sp­hayÃ, sa imÃÇl lokÃn na kevalaæ bhÅ«mÃdÅn hatvÃpi na hanti, na ca tena sarva-loka-hananena karmaïà nibadhyate lipyate || 17 || __________________________________________________________ BhG 18.18 j¤Ãnaæ j¤eyaæ parij¤Ãtà trividhà karmacodanà | karaïaæ karma karteti trividha÷ karmasaægraha÷ ||18|| ÁrÅdhara: hatvÃpi na hanti na nibadhyate ity etad evopapÃdayituæ karma-codanÃyÃ÷ karmÃÓrayasya ca karma-phalÃdÅnÃæ ca triguïÃtmakatvÃn nirguïasyÃtmanas tat-sambandho nÃstÅty abhiprÃyeïa karma-codanÃæ karmÃÓrayaæ cÃha - j¤Ãnam iti | j¤Ãnam i«Âa-sÃdhanam etad iti bodha÷ | j¤eyam i«Âa-sÃdhanaæ karma | parij¤Ãtà evambhÆta-j¤ÃnÃÓraya÷ | evaæ trividhà karma-codanà | codyate pravartyate 'nayà iti codanà | j¤ÃnÃdi-trayaæ karma-prav­tti-hetur ity artha÷ | yad và codaneti vidhir ucyate | tad uktaæ bhaÂÂai÷ - codanà copadeÓaÓ ca vidhiÓ caikÃrtha-vÃcina iti | tataÓ cÃyam artha÷ ukta-lak«aïaæ triguïÃtmakaæ j¤ÃnÃdi-trayam avalambhya karma-vidhi÷ pravartate iti | tad uktaæ traiguïya-vi«ayà vedà iti | tathà ca karaïaæ sÃdhakatamam | karma ca kartur Åpsitatamam | kartà kriyÃ-nirvartaka÷ | karma saÇg­hyate 'sminn iti karma-saÇgraha÷ | karaïÃdi trividhaæ kÃrakam | kriyÃÓraya ity artha÷ | sampradÃnÃdi kÃraka-trayaæ tu parasparayà kriyÃ-pravartakam eva kevalam | na tu sÃk«Ãt kriyÃyÃæ ÃÓraya÷ | ata÷ karaïÃdi-trayam eva kriyÃÓraya ity uktam || ViÓvanÃtha : tad evaæ bhagavan-mata ukta-lak«aïa÷ sÃttvikas tyÃga eva sannyÃso j¤ÃninÃm, bhaktÃnÃæ tu karma-yogasya svarÆpeïaiva tyÃgo 'vagamyate | yad uktam ekÃdaÓe bhagavataiva Ãj¤Ãyaiva guïÃn do«Ãn mayÃdi«ÂÃn api svakÃn | dharmÃn santyajya ya÷ sarvÃn mÃæ bhajet sa ca sattama÷ || (BhP 11.11.37) iti | asyÃrtha÷ svÃmi-caraïair vyÃkhyÃto yathà - mayà veda-rÆpeïÃdi«ÂÃn api svadharmÃn santyajya yo mÃæ bhajet sa ca sattama iti | kim aj¤Ãnato nÃstikyÃd và ? na dharmÃcaraïe sattva-ÓuddhyÃdÅn guïÃn vipak«e do«Ãn pratyavÃyÃæÓ cÃj¤Ãya j¤ÃtvÃpi mad-dhyÃna-vik«epatayà mad-bhaktyaiva sarvaæ bhavi«yatÅti d­¬ha-niÓcayenaiva dharmÃn santyajya ity atra dharmÃn dharma-phalÃni santyajyeti tu vyÃkhyà na ghaÂate | na hi dharma-phala-tyÃge kaÓcid atra pratyavÃyo bhaved ity avadheyam | ayaæ bhÃvo bhagavad-vÃkyÃnÃæ tad-vyÃkhyÃtÌïÃæ ca - j¤Ãnaæ hi citta-Óuddhim avaÓyam evÃpek«ate, ni«kÃma-karmabhiÓ citta-Óuddhi-tÃratamye v­tte eva j¤Ãnodaya-tÃratamyaæ bhaven nÃnyathà | ataeva samyag j¤Ãnodaya-siddhy-arthaæ sannyÃsibhir api ni«kÃma-karma na kartavyam eva | yad uktam - Ãruruk«or muner yogaæ karma kÃraïam ucyate | yogÃrƬhasya tasaiva Óama÷ kÃraïam ucyate || (GÅtà 6.2) iti | yas tv Ãtma-ratir eva syÃd Ãtma-t­ptaÓ ca mÃnava÷ | Ãtmany eva ca santu«Âas tasya kÃryaæ na vidyate || (GÅtà 3.17) iti | bhaktis tu paramà svatantrà mahÃ-prabalà citta-Óuddhiæ naivÃpek«ate, yad uktam - vikrŬitaæ vraja-vadhÆbhir idaæ ca vi«ïo÷ ÓraddhÃnvito ya÷ Ó­ïuyÃd ity Ãdau bhaktiæ parÃæ bhagavati parilabhya kÃmaæ h­d-rogam ÃÓv apahinoty acireïa dhÅra÷ || (BhP 10.33.42) iti | atra tv Ãtma-pratyayeïa h­d-rogavattve vÃdhikÃriïi paramÃyà bhakter api prathamam eva praveÓas tatas tatraiva kÃmÃdÅnÃm apagamaÓ ca | tathà - pravi«Âa÷ karïa-randhreïa svÃnÃæ bhÃva-saroruham | dhunoti Óamalaæ k­«ïa÷ salilasya yathà Óarat || (BhP 2.8.5) iti ca ity ato bhaktyaiva yadi tÃd­ÓÅ citta-Óuddhi÷ syÃt, tadà bhaktai÷ kathaæ karma kartavyam iti | atha prak­am anusarÃma÷ - kiæ ca na kevalaæ dehÃdi-vyÃtiriktasyÃtmana÷ j¤Ãnam eva j¤Ãnam, tathÃtma-tattvam api j¤eyam, tÃd­Óa-j¤ÃnÃÓraya eva j¤ÃnÅ, kintv etat trike karma-sambandho vartate | tad api sannyÃsibhir j¤eyam ity Ãha j¤Ãnam iti | atra codanà Óabdena vidhir ucyate, yad uktaæ bhaÂÂai÷ - codanà copadeÓaÓ ca vidhiÓ caikÃrtha-vÃcina iti | uktaæ ÓlokÃrdhaæ svayam eva vyÃca«Âe karaïam iti yaj j¤Ãnaæ tat karaïa-kÃrakam | j¤Ãyate 'neneti j¤Ãnam iti vyutpatte÷ | yaj j¤eyaæ jÅvÃtma-tattvaæ, tad eva karma-kÃrakam | yas tasya parij¤Ãtà sa kartà iti trividha÷ karaïaæ karma kartà iti trividhaæ kÃrakam ity artha÷ | karma-saÇgraha÷ karmaïà ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃnenaiva saÇg­hyata iti karma-codanà pada-vyÃkhyà | j¤Ãnatvaæ j¤eyatvaæ j¤Ãt­tvaæ caitat trayaæ ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃna-mÆlakam iti bhÃva÷ ||18-19|| Baladeva : j¤Ãna-kÃï¬avat karma-kÃï¬e 'pi j¤ÃnÃdi-trayam asti | tac ca sani«Âhena karmaÂhena bodhyam iti upadiÓati j¤Ãnam iti | j¤Ãnaæ j¤eyam parij¤Ãtety evaæ trika-yuktà karma-codanà jyoti«ÂomÃdi-karma-vidhi÷ codanà copadeÓaÓ ca vidhiÓ caikÃrtha-vÃcina ity abhiyuktokte÷ | tat trikaæ svayam eva vyÃkhyÃti karaïam iti | yaj j¤Ãnaæ tat karaïaæ j¤Ãyate 'nena iti nirukte÷ karaïa-kÃrakam ity artha÷ | yaj-j¤eyaæ kartavyaæ jyoti«ÂomÃdi tat karma-kÃrakam | yas tu tasya parito 'nu«ÂhÃnena j¤ÃtÃ, sa karteti kart­-kÃrakam | evaæ karma-saÇgraho jyoti«ÂomÃdi karma-vidhis trividha÷ karaïÃdi-kÃraka-traya-sÃdhyaÓ codanÃ-saÇgraha-Óabdayor aikyÃrtha÷ || 18 || __________________________________________________________ BhG 18.19 j¤Ãnaæ karma ca kartà ca tridhaiva guïabhedata÷ | procyate guïasaækhyÃne yathÃvac ch­ïu tÃny api ||19|| ÁrÅdhara÷ - tata÷ kiæ ? ata Ãha j¤Ãnam iti | guïÃ÷ samyak kÃrya-bhedena khyÃyate pratipÃdyante 'sminn iti guïa-saÇkhyÃnaæ sÃÇkhya-ÓÃstram | tasmin j¤Ãnaæ ca karma ca kartà ca pratyekaæ sattvÃdi-guïa-bhedena tridhaivocyate | tÃny api j¤ÃnÃdÅni vak«yamÃïÃni yathÃvat Ó­ïu | tridhaivety eva-kÃro guïa-trayopÃdhi-vyatirekeïÃtmana÷ svata÷ karmÃïi prati«edhÃrtha÷ | caturdeÓe 'dhyÃye tatra sattvaæ nirmalatvÃd ity Ãdinà guïÃnÃæ bandhakatva-prakÃro nirÆpita÷ | saptadaÓe 'dhyÃye yajante sÃttvikà devÃn ity Ãdinà guïa-k­ta-trividha-svabhÃva-nirÆpaïena rajas-tama÷-svabhÃvaæ parityajya sÃttvikÃhÃrÃdi-sevayà sÃttvika÷ svabhÃva÷ sampÃdanÅya ity uktam | iha tu kriyÃ-kÃraka-phalÃdÅnÃm Ãtma-sambandho nÃstÅti darÓayituæ sarve«Ãæ triguïÃtmakatvam ucyate iti viÓe«o j¤Ãtavya÷ ||19|| Baladeva÷ - j¤Ãnam iti guïa-saÇkhyÃne guïa-nirÆpake ÓÃstre caturdaÓe tatra sattvaæ nirmalatvÃd ity Ãdinà guïÃnÃæ bandhakatÃ-prakÃra÷ | saptadaÓe yajante sÃttvikà devÃn ity Ãdinà guïa-k­ta-svabhÃva-bhedaÓ cokta÷ | iha tu guïa-saæj¤ÃnÃæ j¤ÃnÃdÅnÃæ traividhyam ucyata iti bodhyam ||19|| __________________________________________________________ BhG 18.20 sarvabhÆte«u yenaikaæ bhÃvam avyayam Åk«ate | avibhaktaæ vibhakte«u taj j¤Ãnaæ viddhi sÃttvikam ||20|| ÁrÅdhara÷ - tatra j¤Ãnasya sÃttvikÃdi-traividhyam Ãha sarva-bhÆte«v iti tribhi÷ | sarve«u bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃs te«u vibhakte«u parasparaæ vyav­tte«v avibhaktam anusyutam ekam avyayaæ nirvikÃraæ bhÃvaæ paramÃtma-tattvaæ yena j¤Ãnenek«ata Ãlocayati taj j¤Ãnaæ sÃttvikaæ viddhi || 20|| ViÓvanÃtha÷ - sÃttvikaæ j¤Ãnam Ãha -- sarva-bhÆte«v iti | ekaæ bhÃvam ekam eva jÅvÃtmÃnaæ nÃnÃ-vidha-phala-bhogÃrthaæ krameïa sarva-bhÆte«u manu«ya-deva-tiryag-Ãdi«u vartamÃnam avyayaæ naÓvare«v api te«v anaÓvaraæ vibhakte«u parasparaæ vibhinne«v apy avibhaktam eka-rÆpaæ yena karma-sambandhinà j¤Ãnenek«ate tat sÃttvikaæ j¤Ãnam ||20|| Baladeva÷ - sÃttvika-j¤Ãnam Ãha -- sarveti | sarva-bhÆte«u deva-manu«yÃdi«u dehe«u nÃnÃ-karma-phala-bhogÃt krameïa vartamÃna-bhÃvaæ jÅvÃtmÃnaæ yenaikaæ vÅk«yate | avyayaæ naÓvare«u te«v anaÓvaraæ vibhakte«u mitho-bhinne«u te«v avibhaktam eka-rÆpaæ ca yena taæ vÅk«yate taj j¤Ãnaæ sÃttvikam aupani«ad-aviviktÃtma-j¤Ãnaæ tad ity artha÷ ||20|| __________________________________________________________ BhG 18.21 p­thaktvena tu yaj j¤Ãnaæ nÃnÃbhÃvÃn p­thagvidhÃn | vetti sarve«u bhÆte«u taj j¤Ãnaæ viddhi rÃjasam ||21|| ÁrÅdhara : rÃjasa-j¤Ãnam Ãha p­thaktveneti | p­thaktvena tu yaj j¤Ãnam ity asyaiva vivaraïam | sarve«u bhÆte«u nÃnÃ-bhÃvÃn vastuta evÃnekÃn k«etraj¤Ãn p­thag-vidhÃn sukhitva-du÷khitvÃdi-rÆpeïa vilak«aïÃn yena j¤Ãnena vetti taj j¤Ãnaæ rÃjasaæ viddhi ||21|| ViÓvanÃtha : rÃjasaæ j¤Ãnam Ãha sarva-bhÆte«u jÅvÃtmana÷ p­thaktvena yaj j¤Ãnam iti | deha-nÃÓa evÃtmano nÃÓa ity asurÃïÃæ matam | ataeva p­thak p­thag dehe«u p­thak p­thag evÃtmeti tathà ÓÃstra-karaïÃt p­thag-vidhÃn nÃnÃbhÃvÃn nÃnÃbhiprÃyÃn | Ãtmà sukha-du÷khÃÓraya iti | sukha-du÷khÃdyanÃÓraya itii ja¬a iti cetana iti vyÃpaka iti | aÆu-svarÆpa iti | aneka iti ityÃdi kalpÃn yena eka ityÃdi veda tad rÃjasam ||21|| Baladeva : rÃjasa-j¤Ãnam Ãha p­thaktveneti | sarve«u bhÆte«u deva-manu«yÃdi-dehe«u jÅvÃtmana÷ p­thaktvena yaj j¤Ãnaæ deha-vinÃÓa evÃtma-vinÃÓa iti yaj j¤Ãnam ity artha÷ | yena ca nÃnÃ-vidhÃn bhÃvÃn abhiprÃyÃn vetti | deha evÃtmeti dehÃd anyo deha-parimÃïa Ãtmeti | k«aïika-vij¤Ãnam Ãtmeti nityÃvaj¤Ãna-mÃtra-vibhur Ãtmeti | dehÃd anyo nava-viÓe«a-guïÃÓrayo 'ja¬o vibhur Ãtmety evaæ lokÃyatika-jaina-bauddha-mÃyi-tÃrkikÃdi-vÃdÃn yena jÃnÃti tad rÃjasaæ j¤Ãnam ||21|| __________________________________________________________ BhG 18.22 yat tu k­tsnavad ekasmin kÃrye saktam ahetukam | atattvÃrthavad alpaæ ca tat tÃmasam udÃh­tam ||22|| ÁrÅdhara : tÃmasaæ j¤Ãnam Ãha yad iti | ekasmin kÃrye dehe pratimÃdau yà k­tsnavat paripÆrïavat sattama etÃvÃn eva ÃtmeÓvaro yà ity abhiniveÓa-yuktam ahaitukaæ nirupapattikaæ | atattvÃrthavat paramÃrthÃvalambana-ÓÆnyam | ataevÃlpaæ tuccham | alpa-vi«ayatvÃt | alpa-phalatvÃc ca | yad evambhÆtaæ j¤Ãnaæ tat tÃmasam udÃh­tam ||22|| ViÓvanÃtha : tÃmasaæ j¤Ãnam Ãha yat tu j¤Ãnam ahaitukam autpattikam eva ataeva ekasmin kÃrye laukika eva snÃna-bhojana-pÃna-strÅ-sambhoge tat-sÃdhane ca karmaïi saktam | na tu vaidike karmaïi yaj¤a-dÃnÃdau | ataevÃtattvÃrthavat tatra tattva-rÆpo 'rtha÷ ko 'pi nÃstÅty artha÷ | alpaæ paÓÆnÃm iva yat k«udraæ tat tÃmasaæ j¤Ãnam | dehÃdy-atiriktatvena tat-padÃrtha-j¤Ãnaæ sÃttvikam | nÃnÃvÃda-pratipÃdakaæ nyÃyÃdi-ÓÃstra-j¤Ãnaæ rÃjasam | snÃna-bhojanÃdi-vyavahÃrika-j¤Ãnaæ tÃmasam iti saÇk«epa÷ ||22|| Baladeva : tÃmasaæ j¤Ãnam Ãha yat tv iti | yat tu j¤Ãnam ahaitukaæ svÃbhÃvikaæ na tu ÓÃstrÃd dhetor j¤Ãnam | ataevaikasmin laukike snÃnaa-bhojana-yo«ita-prasaÇgÃdau kÃrye | na tu vaidike yÃga-dÃnÃdau saktaæ k­tsnavat pÆrïaæ nÃto 'dhikam astÅty artha÷ | ataevÃtattvÃrthavad yatra tattva-rÆpo 'rtho nÃsti | alpaæ paÓv-Ãdi-sÃdhÃraïyÃt tucchaæ tal laukika-snÃna-bhojanÃdi-j¤Ãnaæ tÃmasam ||22|| __________________________________________________________ BhG 18.23 niyataæ saÇgarahitam arÃgadve«ata÷ k­tam | aphalaprepsunà karma yat tat sÃttvikam ucyate ||23|| ÁrÅdhara: idÃnÅæ trividhaæ karmÃha - niyatam iti tribhi÷ | niyataæ nityatayà vihitam | saÇga-rahitam abhiniveÓa-ÓÆnyam | arÃga-dve«ata÷ putrÃdi-prÅtyà vÃÓatru-dve«eïa và yat k­taæ na bhavati | phalaæ prÃptum icchatÅti phala-prepsu÷ | tad-vilak«aïena ni«kÃmeïa kartrà yat k­taæ karma tat sÃttvikam ucyate ||23|| ViÓvanÃtha: trividhaæ j¤Ãnam uktvà trividhaæ karmÃha - niyataæ nityatayà vihitaæ saÇga-rahitam abhiniveÓa-ÓÆnyam ataevÃrÃga-dve«ato rÃga-dve«ÃbhyÃæ vinaiva k­tam aphalepsunà phalÃkÃÇk«Ã-rahitenaiva kartrà k­taæ karma yat sÃttvikam ||23|| Baladeva÷: atha karma-traividhyam Ãha - niyatam iti tribhi÷ | niyataæ sva-varïÃÓrama-vihitam | saÇga-rahitam kart­tvÃbhiniveÓa-varjitam | arÃga-dve«ata÷ k­taæ kÅrtau rÃgÃd akÅrtau dve«Ãc ca yan na k­taæ, kintv ÅÓvarÃrcanatayivÃphala-prepsunà phalecchÃ-ÓÆnyena yat karma k­taæ tat sÃttvikam ||23|| __________________________________________________________ BhG 18.24 yat tu kÃmepsunà karma sÃhaækÃreïa và puna÷ | kriyate bahulÃyÃsaæ tad rÃjasam udÃh­tam ||24|| ÁrÅdhara: rÃjasaæ karmÃha yad iti | yat tu karma kÃmepsunà phalaæ prÃptum icchatà sÃhaÇkÃreïa mat-sama÷[*ENDNOTE] ko 'nya÷ Órotriyo 'stÅty evaæ nirƬhÃhaÇkÃra-yuktena ca kriyate | yac ca punar bahulÃyÃsam atikleÓa-yuktaæ tat karma rÃjasam udÃh­tam ||24|| ViÓvanÃtha: kÃmepsunÃlpÃhaÇkÃravatety artha÷ | sÃhaÇkÃreïÃtyahaÇkÃravatety artha÷ ||24|| Baladeva÷: yat kÃmepsunà phalÃkÃÇk«iïà sÃhaÇkÃreïa kart­tvÃbhiniveÓinà janena bahulÃyÃsam atikleÓa-yuktaæ karma kriyate tad rÃjasam ||24|| __________________________________________________________ BhG 18.25 anubandhaæ k«ayaæ hiæsÃm anapek«ya ca pauru«am | mohÃd Ãrabhyate karma yat tat tÃmasam ucyate ||25|| ÁrÅdhara: tÃmasaæ karmÃha anubandham iti | anubadhyata iti anubandha÷ paÓcÃd-bhÃvi ÓubhÃÓubham | k«ayaæ vitta-vyayam | hiæsÃæ para-pŬÃm | pauru«aæ ca sva-sÃmarthyam anapek«yÃparyÃlocya kevalaæ mohÃd eva yat karmÃrabhyate tat tÃmasam ucyate ||25|| ViÓvanÃtha: anu karmÃnu«ÂhÃnÃnantaram ÃyatyÃæ bhÃvinaæ bandhaæ rÃja-dasyu-yama-dÆtÃdibhir bandhanaæ | k«ayaæ dharma-j¤ÃnÃdy-apacayam | hiæsÃæ svasya nÃÓaæ ca anapek«yÃparyÃlocya pauru«aæ vyavahÃrika-puru«a-mÃtra-kartavyaæ karma mohÃd aj¤ÃnÃd eva yad Ãrabhyate tat tÃmasam ||25|| Baladeva÷: anu karmÃnu«ÂhÃnÃnantaram bandhaæ rÃja-dÆta-yama-dÆta-k­tam | k«ayaæ dharmÃdi-vinÃÓam | hiæsÃæ prÃïi-pŬÃm | pauru«aæ sabalaæ cÃnavek«ya yat karma mohÃd Ãrabhyate tat tÃmasam ||25|| __________________________________________________________ BhG 18.26 muktasaÇgonahaævÃdÅ dh­tyutsÃhasamanvita÷ | siddhyasiddhyor nirvikÃra÷ kartà sÃttvika ucyate ||26|| ÁrÅdhara: kartÃraæ trividham Ãha mukta-saÇga iti tribhi÷ | mukta-saÇgas tyaktÃbhiniveÓa÷ | anahaævÃdÅ garvokti-rahita÷ | dh­tir dhairyam | utsÃha udyama÷ | tÃbhyÃæ samanvita÷ saæyukta÷ | Ãrabdhasya karmaïa÷ siddhÃv asiddhau ca nirvikÃro har«a-vi«Ãda-ÓÆnya÷ | evambhÆta÷ kartà sÃttvika ucyate ||26|| ViÓvanÃtha: trividhaæ karmoktam | trividhaæ kartÃram Ãha mukta-saÇga iti ||26|| Baladeva÷: atha kart­-traividhyam Ãha mukteti tribhi÷ | mukta-saÇga÷ kart­tvÃbhiniveÓa-phalecchÃ-ÓÆnya÷ | anahaævÃdÅ garvokti- ÓÆnya÷ | dh­tir Ãrabdha-karma-pÆrti-paryantÃvarjanÅya-du÷kha-sahi«ïutà | utsÃhas tad-anu«ÂhÃnodyata-cittatà tÃbhyÃæ samanvita÷ | Ãnu«aÇgika-phalasya siddhÃv asiddhau ca nirvikÃro sukhena du÷khena ca rahita÷ | Åd­Óa÷ kartà sÃttvika÷ ||26|| __________________________________________________________ BhG 18.27 rÃgÅ karmaphalaprepsur lubdho hiæsÃtmakoÓuci÷ | har«aÓokÃnvita÷ kartà rÃjasa÷ parikÅrtita÷ ||27|| ÁrÅdhara: rÃjasaæ kartÃram Ãha rÃgÅti | rÃgÅ putrÃdi«u prÅtimÃn | karma-phala-prepsu÷ karma-phala-kÃmÅ | lubdha÷ parasvÃbhilëŠ| hiæsÃtmako mÃraka-svabhÃva÷ | lÃbhÃlÃbhayor har«a-ÓokÃbhyÃm anvita÷ saæyukta÷ kartà rÃjasa÷ parikÅrtita÷ ||27|| ViÓvanÃtha: rÃgÅ karmaïy Ãsakta÷ | lubdho vi«ayÃsakta÷ ||27|| Baladeva÷: rÃgÅ strÅ-putrÃdi«v Ãsakta÷ | karma-phala-prepsu÷ paÓu-putrÃnna-svargÃdi«v atisp­hayÃlu÷ | lubdha÷ karmÃpek«ita-dravya-vyayÃk«ama÷ | hiæsÃtmaka÷ parÃn prapŬya karma kurvÃïa÷ | aÓuci÷ karmÃpek«ita-vihita-Óuddhi-ÓÆnya÷ karma-phala-siddhi-tad-asiddhyor har«a-ÓokÃbhyÃm anvita÷ | Åd­Óa÷ kartà rÃjasa÷ ||27|| __________________________________________________________ BhG 18.28 ayukta÷ prÃk­ta÷ stabdha÷ ÓaÂho nai«k­tikolasa÷ | vi«ÃdÅ dÅrghasÆtrÅ ca kartà tÃmasa ucyate ||28|| ÁrÅdhara: tÃmasaæ kartÃram Ãha ayukta iti | ayukto 'navahita÷ | prÃk­to viveka-ÓÆnya÷ | stabdho 'namra÷ | ÓaÂha÷ Óakti-gÆhana-kÃrÅ | naik­tika÷ para-v­tti-chedana-para÷ | alaso 'prav­tti-ÓÅla÷ [vi«ÃdÅ] kartavye«v api sarvadà 'vasanna-svabhÃva÷ | dÅrgha-sÆtrÅ ca kartavyÃnÃæ dÅrgha-prasÃraïa÷ sarvadà manda-svabhÃva÷ | yad adya Óvo và kartavyaæ tan mÃsenÃpi na karoti | yaÓ caivambhÆta÷ sa kartà tÃmasa ucyate ||28|| kart­-traividhyenaiva j¤Ãtur api traividhyam uktaæ bhavati | karma-traividhyena ca j¤eyasyÃpi traividhyam uktaæ j¤Ãtavyam | buddhes traividhyena karaïasyÃpi traividhyam uktaæ bhavi«yati ||28|| ViÓvanÃtha÷ - ayukto 'naucitya-kÃrÅ prÃk­ta÷ prak­tau sva-svabhÃva eva vartamÃna÷, yad eva sva-manasi ÃyÃti tad evÃnuti«Âhati, na tu guror api vaca÷ pramÃïayatÅty artha÷ | naik­tika÷ parÃpamÃna-kartà | tad evaæ j¤Ãnibhir ukta-lak«aïa÷ sÃttvika eva tyÃga÷ kartavya÷ sÃttvikam eva karma-ni«Âhaæ j¤Ãnam ÃÓrayaïÅyaæ sÃttvikam eva karma kartavyaæ sÃttvikenaiva kartrà bhavitavyaæ | e«a eva sannyÃso j¤ÃninÃm iti me j¤Ãnaæ prakaraïÃrtha-ni«kar«a÷ | bhaktÃnÃæ tu triguïÃtÅtam eva j¤Ãnaæ triguïÃtÅtaæ me karma bhakti-yogÃkhyaæ triguïÃtÅtà eva kartÃra÷ | yad uktaæ bhagavataiva ÓrÅmad-bhÃgavate - kaivalyaæ sÃttvikaæ j¤Ãnaæ rajo vaikalpikaæ tu yat | prÃk­taæ tÃmasaæ j¤Ãnaæ man-ni«Âhaæ nirguïaæ sm­tam || (BhP 11.25.24) iti | lak«aïaæ bhakti-yogasya nirguïasya hy udÃh­tam || (BhP 3.29.11) iti | sÃttvika÷ kÃrako 'saÇgÅ rÃgÃndho rÃjasa÷ sm­ta÷ | tÃmasa÷ sm­ti-vibhra«Âo nirguïo mad-apÃÓraya÷ || (BhP 11.25.26) iti | kiæ ca na kevalam etat trikam eva bhakti-mate guïÃtÅtam api tu bhakti-sambandhi sarvam eva guïÃtÅtam | yad uktaæ tatraiva - sÃttvikyÃdhyÃtmikÅ Óraddhà karma-Óraddhà tu rÃjasÅ | tÃmasy adharme yà Óraddhà mat-sevÃyÃæ tu nirguïà || (BhP 11.25.27) iti | vanaæ tu sÃttviko vÃso grÃmo rÃjasa ucyate | tÃmasaæ dyuta-sadanaæ man-niketaæ tu nirguïam || (BhP 11.25.25) iti | sÃttvikaæ sukham Ãtmotthaæ vi«ayotthaæ tu rÃjasam | tÃmasaæ moha-dainyotthaæ nirguïaæ mad-apÃÓrayam || (BhP 11.25.29) iti | tad evaæ guïÃtÅtÃnÃæ bhaktÃnÃæ bhakti-sambandhÅni j¤Ãna-karma-ÓraddhÃdau sva-sukhÃdÅni sarvÃïy eva guïÃtÅtÃni | sÃttvikÃnÃæ j¤ÃninÃæ j¤Ãna-sambandhÅni tÃni sarvÃïi sÃttvikÃny eva | rÃjasÃnÃæ karmiïÃæ tÃni sarvÃïi rÃjasÃny eva | tÃmasÃnÃm ucch­ÇkhalÃnÃæ tÃni sarvÃïi tÃmasÃny eveti ÓrÅ-gÅtÃ-bhÃgavatÃrtha-d­«Âyà j¤eyam | j¤ÃninÃm api punar antima-daÓÃyÃæ j¤Ãna-sannyÃsÃnantaram urvaritayà kevalayà bhaktyaiva guïÃtÅtatvaæ caturdaÓÃdhyÃya uktam ||28|| Baladeva÷ : ayukto 'naucitya-k­t | prÃk­ta÷ prak­tau svabhÃve vartamÃna÷ sva-prak­ty-anusÃreïaiva, na tu ÓÃstrÃnusÃreïa karma-k­d ity artha÷ | stabdho 'namra÷ ÓaÂha÷ sva-Óakti-gopana-k­t | naik­tika÷ parÃpamÃna-k­t | alasa÷ prÃrabdhe karmaïi Óithila÷ | vi«ÃdÅ ÓokÃkula÷ | dÅrgha-sÆtrÅ divasaika-kartavyaæ var«eïÃpi yo na karoti | Åd­Óa÷ kartà tÃmasa ||28|| __________________________________________________________ BhG 18.29 buddher bhedaæ dh­teÓ caiva guïatas trividhaæ Ó­ïu | procyamÃnam aÓe«eïa p­thaktvena dhanaæjaya ||29|| ÁrÅdhara: idÃnÅæ buddher dh­teÓ ca traividhyaæ pratijÃnÅte buddher bhedam iti | spa«Âo 'rtha÷ ||29|| ViÓvanÃtha: j¤Ãnibhi÷ sarvam api vastu sÃttvikam evopÃdeyam iti j¤Ãpayituæ buddhy-ÃdÅnÃm api traividhyam Ãha buddher iti ||29|| Baladeva: evaæ j¤Ãna-j¤eya-parij¤ÃtÌïÃæ traividhyam uktvà buddhi-dh­tyos tad vaktuæ pratijÃnÅte buddher iti | sphuÂÃrtham ||29|| __________________________________________________________ BhG 18.30 prav­ttiæ ca niv­ttiæ ca kÃryÃkÃrye bhayÃbhaye | bandhaæ mok«aæ ca yà vetti buddhi÷ sà pÃrtha sÃttvikÅ ||30|| ÁrÅdhara: atra buddhes traividhyam Ãha prav­ttiæ ceti tribhi÷ | prav­ttiæ dharme | niv­ttim adharme | yasmin deÓe kÃle ca yat kÃryam akÃryaæ ca | bhayÃbhaye kÃryÃkÃrya-nimittau arthÃnarthau | kathaæ bandha÷ kathaæ và mok«e iti yà buddhir antaækaraïaæ vetti sà sÃttvikÅ | yayà pumÃn vettÅti vaktavye karaïe kart­tvopacÃra÷ këÂhÃni pacantÅtivat ||30|| ViÓvanÃtha: bhayÃbhaye saæsÃrÃsaæsÃra-hetuke ||30|| Baladeva: tatra buddhes traividhyam Ãha prav­ttiæ ceti tribhi÷ | yà buddhir dharme prav­ttim adharmÃn niv­ttiæ ca vetti, yayà vettÅti vaktavya yà vettÅti karaïe kart­tvam upacaritam | kuÂhÃraÓ chinattÅtivat | ni«kÃmaæ karma kÃryaæ sa-kÃmaæ tv akÃryam iti kÃryÃkÃrye yà vetti aÓÃstrÅya-prav­ttito bhayaæ ÓÃstrÅya-prav­ttitas tv abhayam iti bhayÃbhaye yà vetti, bandhaæ saæsÃra-yÃthÃtmyaæ mok«aæ tac-cheda-yÃthÃmyaæ ca yà vetti sà buddhi÷ sÃttvikÅ ||30|| __________________________________________________________ BhG 18.31 yayà dharmam adharmaæ ca kÃryaæ cÃkÃryam eva ca | ayathÃvat prajÃnÃti buddhi÷ sà pÃrtha rÃjasÅ ||31|| ÁrÅdhara: rÃjasÅæ buddhim Ãha yayeti | ayathÃvat sandehÃspadatvenety artha÷ | spa«Âam anyat ||31|| ViÓvanÃtha: ayathÃvat asmayaktayety artha÷ ||31|| Baladeva: rÃjasÅæ buddhim Ãha yayeti | ayathÃvad asamyatvena ||31|| __________________________________________________________ BhG 18.32 adharmaæ dharmam iti yà manyate tamasÃv­tà | sarvÃrthÃn viparÅtÃ¤Ó ca buddhi÷ sà pÃrtha tÃmasÅ ||32|| ÁrÅdhara: tÃmasÅæ buddhim Ãha adharmam iti | viparÅta-grÃhiïÅ buddhis tÃmasÅty artha÷ | buddhir anta÷karaïaæ pÆrvoktam | j¤Ãnaæ tu tad-v­tti÷ | dh­tir api tad-v­ttir eva | yad và anta÷karaïasya dharmiïo buddhir apy adhyavasÃya-lak«aïà v­ttir eva | icchÃ-dve«ÃdÅnÃæ tad-v­ttÅnÃæ bahutve 'pi dharmÃdharma-bhayÃbhaya-sÃdhanatvena prÃdhÃnyÃd etÃsÃæ traividhyam uktam | upalak«aïaæ caitad anyÃsÃm ||32|| ViÓvanÃtha: yà manyata iti | kuÂhÃraÓ chinattÅtivat yayà manyata ity artha÷ ||32|| Baladeva÷ : tÃmasÅæ buddhim Ãha adharmam iti | viparÅta-grÃhiïÅ buddhis tÃmasÅty artha÷ | sarvÃrthÃn viparÅtÃni sÃdhum asÃdhum asÃdhuæ ca sÃdhuæ, paraæ tattvam aparam aparaæ ca tattvaæ param ity evaæ sarvÃn arthÃn viparÅtÃn manyata ity artha÷ ||32|| __________________________________________________________ BhG 18.33 dh­tyà yayà dhÃrayate mana÷prÃïendriyakriyÃ÷ | yogenÃvyabhicÃriïyà dh­ti÷ sà pÃrtha sÃttvikÅ ||33|| ÁrÅdhara: idÃnÅæ dh­tes traividhyam Ãha dh­tyeti tribhi÷ | yogena cittaigÃgreïa hetunà 'vyabhicÃriïyà vi«ayÃntaram adhÃrayantyà yayà dh­tyà manasa÷ prÃïÃnÃm indriyÃïÃæ ca kriyà dhÃrayate niyacchati sà dh­ti÷ sÃttvikÅ ||33|| ViÓvanÃtha: dh­tes traividhyam Ãha dh­tyeti ||33|| Baladeva÷ : dh­tes traividhyam Ãha dh­tyeti tribhi÷ | yayà mana÷-prÃïendriyÃïÃæ yogopÃya-bhÆtÃ÷ kriyÃ÷ puru«o dhÃrayate, sà dh­ti÷ sÃttvikÅ | kÅd­Óety Ãha yogeneti | yoga÷ parÃtma-cintanaæ tenÃvyabhicÃriïyà tad anyaæ vi«ayam ag­hïantyety artha÷ ||33|| __________________________________________________________ BhG 18.34 yayà tu dharmakÃmÃrthÃn dh­tyà dhÃrayaterjuna | prasaÇgena phalÃkÃÇk«Å dh­ti÷ sà pÃrtha rÃjasÅ ||34|| ÁrÅdhara: rÃjasÅæ dh­tim Ãha yayà tv iti | yayà tu dh­tyà dharmÃrtha-kÃmÃn prÃdhÃnyena dhÃrayate na vimu¤cati | tat-saÇgena phalÃkÃÇk«Å ca bhavati sà rÃjasÅ dh­ti÷ | ViÓvanÃtha - no comment Baladeva÷ : sa-kÃma-vidvat-prasaÇgena phalÃkÃÇk«Å puru«a÷ | yayà dharmÃdÅn tat-sÃdhana-bhÆtà mana÷-prÃïendriya-kriyà dhÃrayatee, sà dh­ti÷ rÃjasÅ | __________________________________________________________ BhG 18.35 yayà svapnaæ bhayaæ Óokaæ vi«Ãdaæ madam eva ca | na vimu¤cati durmedhà dh­ti÷ sà pÃrtha tÃmasÅ ||35|| ÁrÅdhara : tÃmasÅæ dh­tim Ãha yayeti du«ÂÃviveka-bahulà medhà yasya sa durmedhÃ÷ puru«o yayà dh­tyà svapnÃdÅn na vimu¤cati puna÷ punar Ãvartayati | svapno 'tra nidrà sà dh­tis tÃmasÅ ||35|| ViÓvanÃtha - no comment Baladeva÷ : yayà svapnÃdÅn na vimu¤cati durmedhÃs tÃn dhÃrayaty eva, sà dh­tis tÃmasÅ | svapno nidrÃ, mado vi«aya-bhoga-jo garva÷ | svapnÃdi-Óabdais tad-dhetu-bhÆtà mana÷-prÃïendriya-kriyà yayà dhÃrayate sà tÃmasÅ dh­tir ity artha÷ ||35|| __________________________________________________________ BhG 18.36-37 sukhaæ tv idÃnÅæ trividhaæ Ó­ïu me bharatar«abha | abhyÃsÃd ramate yatra du÷khÃntaæ ca nigacchhati ||36|| yat tadagre vi«am iva pariïÃmem­topamam | tat sukhaæ sÃttvikaæ proktam ÃtmabuddhiprasÃdajam ||37|| ÁrÅdhara: idÃnÅæ sukhasya traividhyaæ pratijÃnÅte 'rdhena sukham iti | spa«Âo 'rtha÷ ||36|| tatra sÃttvikaæ sukham Ãha abhyÃsÃd iti sÃrdhena | yatra yasmiæÓ ca sukhe 'bhyÃsÃd atiparicayÃd ramate | na tu vi«aya-sukha iva sahasà ratiæ prÃpnoti | yasmin ramamÃïaÓ ca du÷khasyÃntam avasÃnaæ nitarÃæ gacchati prÃpnoti | kÅd­Óaæ tat ? yat tat kim apy agre prathamaæ vi«am iva mana÷-saæyamÃdhÅnatvÃd du÷khÃvaham iva bhavati | pariïÃme tv am­ta-sad­Óam | Ãtma-vi«ayà buddhir Ãtma-buddhi÷ | tasyÃ÷ prasÃdo rajas-tamo-mala-tyÃgena svacchatayÃvasthÃnam | tato jÃtaæ yat sukhaæ tat sÃttvikaæ proktaæ yogibhi÷ ||37|| ViÓvanÃtha - sÃttvikaæ sukham Ãha sÃrdhena abhyÃsÃt punar anuÓÅlanÃd eva ramate, na tu vi«aye«v ivotpattyaiva ramata ity artha÷ | du÷khÃntaæ nigacchati yasmin ramamÃïa÷ saæsÃra-du÷khaæ taratÅty artha÷ ||36|| vi«am iveti indriya-mano-nirodho hi prathamaæ du÷khada eva bhavatÅti bhÃva÷ ||37|| Baladeva÷ : atha sukha-traividhyaæ pratÅjÃnÅte sukhaæ tv ity ardhakena | tatra sÃttvikaæ sukham Ãha abhyÃsÃd iti sÃrdhakena | abhyÃsÃt puna÷ puna÷ pariÓÅlanÃd yatra ramate, na tu vi«aye«v ivotpattyà | yasmin ramamÃïo du÷khÃntaæ nigacchati saæsÃraæ tarati ||36|| yac cÃgre prathamaæ vi«am iva mana÷-saæyama-kleÓa-sattvÃd viviktÃtma-prakÃÓÃc cÃtidu÷khÃvaham iva bhavati | pariïÃme samÃdhi-paripÃke saty am­topamaæ vivikÃtma-prakÃÓÃt pÅyÆ«a-pravÃha-nipÃtavad bhavati | yac cÃtma-sambandhinyà buddhe÷ prasÃdÃj jÃyate tat sÃttvikaæ sukham | tat-prasÃdaÓ ca vi«aya-sambaandha-mÃlinya-viniv­tti÷ ||37|| __________________________________________________________ BhG 18.38 vi«ayendriyasa¤yogÃd yat tad agrem­topamam | pariïÃme vi«am iva tat sukhaæ rÃjasaæ sm­tam ||38|| ÁrÅdhara : rÃjasaæ sukham Ãha vi«ayeti vi«ayÃïÃm indriyÃïÃæ ca saæyogÃd yat tat prasiddhaæ strÅ-saæsargÃdi-sukham am­tam upamà yasya tÃd­Óaæ bhavaty agre prathamam | pariïÃme tu vi«a-tulyam ihÃmutra ca du÷kha-hetutvÃt | tat sukhaæ rÃjasaæ sm­tam ||38|| ViÓvanÃtha : yad am­topamaæ para-strÅ-sambhogÃdikam ||38|| Baladeva : vi«ayair yuvati-rÆpa-sparÓÃdibhi÷ sahendriyÃïÃæ cak«us tv agÃdÅnÃæ saæyogÃt sambandhÃt yad agre pÆrvam am­topamam atisvÃdu-pariïÃme 'vasÃne tu niraya-hetutvÃd vi«opamam atidu÷khÃvahaæ bhavati tad rÃjasaæ sukham ||38|| __________________________________________________________ BhG 18.39 yad agre cÃnubandhe ca sukhaæ mohanam Ãtmana÷ | nidrÃlasyapramÃdotthaæ tat tÃmasam udÃh­tam ||39|| ÁrÅdhara : tÃmasaæ sukham Ãha yad iti | agre ca prathama-k«aïe 'nubandhe ca paÓcÃd api yat sukham Ãtmano moha-karam | tad evÃha nidrà Ãlasyaæ ca pramÃdaÓ ca kartavyÃrthÃvadhÃraïa-rÃhityena mano-grÃhyam etebhya utti«Âhati yat sukhaæ tat tÃmasam udÃh­tam ||39|| ViÓvanÃtha : no comment Baladeva : yad-agre 'nubhava-kÃle anubandhe paÓcÃd vipÃka-kÃle cÃtmano mohanaæ vastu-yÃthÃtmyÃvarakaæ, yac ca nidrÃdibhya utti«Âhati jÃyate tat tÃmasaæ sukham | Ãlasyam inidriya-vyÃpÃram Ãndyam | pramÃda÷ kÃryÃkÃryÃvadhÃnÃbhÃva÷ ||39|| __________________________________________________________ BhG 18.40 na tad asti p­thivyÃæ và divi deve«u và puna÷ | sattvaæ prak­tijair muktaæ yad ebhi÷ syÃt tribhir guïai÷ ||40|| ÁrÅdhara : anuktam api saÇg­hïan prakaraïÃrtham upasaæharati na tad iti | ebhi÷ prak­ti-sambhavai÷ sattvÃdibhis tribhir guïair muktaæ prÃïi-jÃtam | anyad và yat syÃt tat | p­thivyÃæ manu«ya-lokÃdi«udivi deve«u ca kvÃpi nÃstÅty artha÷ ||40|| ViÓvanÃtha : anuktam api saÇg­hïan prakaraïÃrtham upasaæharati neti tat sattvaæ prÃïi-jÃtam anyac ca vastu-mÃtraæ kvÃpi nÃsti yad ebhi÷ prak­tijais tribhir guïair muktaæ rahitaæ syÃd ata÷ sarvam eva vastu-jÃtaæ triguïÃtmakaæ | tatra sÃttvikam evopÃdeyaæ rÃjasa-tÃmase tu nopÃdeya iti prakaraïa-tÃtparyam ||40|| Baladeva÷ : prakaraïÃrtham upasaæhann anuktam api saÇg­hïÃti na tad iti | p­thivyÃæ manu«yÃdi«u divi svargÃdau deve«u ca prak­tiæ saæs­«Âe«u brahmÃdi-stambÃnte«v ity artha÷ | tat sattvaæ prÃïi-jÃtam anyac ca vastu nÃsti | yad ebhi÷ prak­tijais tribhir guïair muktaæ virahitaæ syÃt | tathà ca triguïÃtmake«u vastu«u sÃttvikasyaivopayogitvÃt tad eva grÃhyam anyat tu tyÃjyam iti prakaraïÃrtha÷ ||40|| __________________________________________________________ BhG 18.41 brÃhmaïak«atriyaviÓÃæ ÓÆdrÃïÃæ ca paraætapa | karmÃïi pravibhaktÃni svabhÃvaprabhavair guïai÷ ||41|| ÁrÅdhara : nanu ca yady evaæ sarvam api kriyÃ-kÃraka-phalÃdikaæ prÃïi-jÃtaæ ca triguïÃtmakam eva tarhi katham asya mok«a ity apek«ÃyÃæ sva-svÃdhikÃra-vihitai÷ karmabhi÷ parameÓvarÃrÃdhanÃt tat-prasÃda-labdha-j¤Ãnenety evaæ sarva-gÅtÃrtha-sÃraæ saÇg­hya pradarÓayituæ prakaraïÃntaram Ãrabhate | brÃhmaïety Ãdi yÃvad adhyÃya-samÃpti | he parantapa he Óatru-tÃpana | brÃhmaïÃnÃæ k«atriyÃïÃæ viÓÃæ ca ÓÆdrÃïÃæ ca karmÃïi pravibhaktÃni prakar«eïa vibhÃgato vihitÃni | ÓÆdrÃïÃæ samÃsÃt p­thak-karaïaæ dvijatvÃbhÃvena vailak«aïyÃt | vibhÃgopalak«aïam Ãha svabhÃva÷ sÃttvikÃdi÷ prabhavati prÃdurbhavati yebhyas tair guïair upakak«aïa-bhÆtai÷ | yad và svabhÃva÷ pÆrva-janma-saæskÃra÷ | tasmÃt prÃdurbhÆtair ity artha÷ | sattvopasarjana-raja÷-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃ÷ | tama-upasarjana-raja÷-pradhÃnà vaiÓyÃ÷ | raja-upasarjana-tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃ÷ ||41|| ViÓvanÃtha : kiæ ca triguïÃtmakam api prÃïi-jÃtaæ svÃdhikÃra-prÃptena vihita-karmaïà parameÓvaram ÃrÃdhya k­tÃrthÅbhivatÅtyÃha brÃhmaïeti «a¬bhi÷ | sva-bhÃvenotpattyaiva prabhavanti prÃdurbhavanti ye guïÃ÷ sattvÃdayas tai÷ prakar«eïa vibhaktÃni p­thak-k­tÃni karmÃïi brÃhmaïÃdÅnÃæ vihitÃni santÅty artha÷ ||41|| Baladeva : yadyapi sarvÃïi vastÆni triguïÃtmakÃni tathÃpi brÃhmaïÃdayaÓ cet sva-vihitÃni karmÃïi bhagavad-ÃrÃdhana-bhÃvenÃnuti«Âheyus tadà tÃni j¤Ãna-ni«ÂhÃm utpÃdya mocakÃni bhavantiÅti vaktuæ prakaraïam Ãrabhate brÃhmaïeti «aÂkena | ÓÆdrÃïaæ samÃsÃt p­thak-karaïaæ dvijatvÃbhÃvÃt | brÃhmaïÃdÅnÃæ caturïÃæ karmÃïi svabhÃv-prabhavair guïai÷ saha ÓÃstreïa pravibhaktÃni, svabhÃva÷ prÃktana-saæskÃras tasmÃt prabhavanti ye guïÃ÷ sattvÃdyÃs tai÷ saha ÓÃstreïa te«Ãæ karmÃïi vibhajyoktÃni | evaæ guïaka-brÃhmaïÃdayas te«Ãm etÃni karmÃïÅti tatra sattva-pradhÃno brÃhmaïa÷ praÓÃntatvÃt sattvopasarjan-raja÷-pradhÃna÷ k«atriya ÅÓvara-svabhÃvatvÃt, tama-upasarjana-raja÷-pradhÃno vi ihÃpradhÃnatvÃt rajaupasarjanatama÷pradhÃna÷ ÓÆdro mƬha-svabhÃvatvÃt | karmÃïi tv agre vÃcyÃni ||41|| __________________________________________________________ BhG 18.42 Óamo damas tapa÷ Óaucaæ k«Ãntir Ãrjavam eva ca | j¤Ãnaæ vij¤Ãnam Ãstikyaæ brahmakarma svabhÃvajam ||42|| ÁrÅdhara : tatra brÃhmaïasya svÃbhÃvikÃni karmÃïy Ãha Óama iti | ÓamaÓ cittoparama÷ | damo bÃhyendriyoparama÷ | tapa÷ pÆrvoktaæ ÓÃrÅtÃdi | Óaucaæ bÃhyÃbhyantaram | k«Ãnti÷ k«amà | Ãrjavam ­jutaiva ca | j¤Ãnaæ vij¤Ãnaæ | Ãstikyam Ãstika-bhÃva÷ ÓraddadhÃntÃgamÃrthe«u | brÃhmyaæ karma brÃhmaïa-jÃte karma svabhÃvajam | yad uktaæ svabhÃva-prabhavair guïai÷ pravibhaktÃnÅti tad evoktaæ svabhÃvajam iti ||42|| ViÓvanÃtha : tatra sattva-pradhÃnÃnÃæ brÃhmaïÃnÃæ svabhÃvikÃni karmÃïy Ãha Óama iti | Óamo 'ntarindirya-nigraha÷ | damo bÃhyendriya-nigrahas tapa÷ ÓarÅrÃdi j¤Ãna-vij¤Ãne ÓÃstrÃnubhavotthe Ãstikyaæ ÓÃstrÃrthe d­¬ha-viÓvÃsa evam Ãdi brahma-karma brÃhmaïasya karma svabhÃvajaæ svÃbhÃvikam ||42|| Baladeva : brÃhmaïasya svÃbhÃvikaæ karmÃha Óama iti | Óamo 'nta÷-karaïasya saæyama÷ | damo bahi÷-karaïasya tapa÷ ÓÃstrÅya-kÃya-kleÓa÷ | Óaucaæ dvividham uktam | k«Ãnti÷ sahi«ïutà Ãrjavam avakratvam | j¤Ãnaæ ÓÃstrÃt parÃvara-tattvÃvagama÷ | vij¤Ãnaæ tasmÃd eva tad-ekÃnta-dharmÃdhigama÷ | Ãstikyaæ sarvaveda-vedyo harir nikhilaika-karaïaæ sva-vvihitai÷ karmabhir ÃrÃdhita÷ kevalayà bhaktyà ca santo«ita÷ sva-paryantaæ sarvam arpayatÅti ÓÃstrÃdhigate 'rthe satyatva-viniÓcaya÷ | etat svÃbhÃvikaæ brahma-karma | tathÃpi sattva-prÃdhÃnyÃd brÃhmaïasyeti bhaïiti÷ | evam uktaæ vi«ïunà - k«amà satyaæ dama÷ Óaucaæ dÃnam indriya-saæyama÷ | ahiæsà guru-ÓuÓrÆ«Ã tÅrthÃnusaraïaæ dayà || Ãrjavaæ lobha-ÓÆnyatvaæ deva-brÃhmaïa-pÆjanam | anabhyasÆyà ca tathà dharma-sÃmÃnya ucyate || iti ||42|| __________________________________________________________ BhG 18.43 Óauryaæ tejo dh­tir dÃk«yaæ yuddhe cÃpy apalÃyanam | dÃnam ÅÓvarabhÃvaÓ ca k«Ãtraæ karma svabhÃvajam ||43|| ÁrÅdhara: k«atriyasya svÃbhÃvikÃni karmÃïy Ãha Óauryam iti | Óauryaæ parÃkrama÷ | teja÷ prÃgalbhyam | dh­tir dhairyam | dÃk«yaæ kauÓalam | yuddhe cÃpy apalÃyanam aparÃÇmukhatà | dÃnam audÃryam | ÅÓvara-bhÃvo niyamana-Óakti÷ | etat k«atriyasya svÃbhÃvikaæ karma ||43|| ViÓvanÃtha: sattvopasarjana-raja÷-pradhÃnÃnÃæ k«atriyÃïÃæ karmÃha - Óauryaæ parÃkrama÷ teja÷ prÃgalbhyaæ dh­tir dhairyaæ ÅÓvara-bhÃvo loka-niyant­tvam ||43|| Baladeva÷: k«atriyasyÃha Óauryam iti | Óauryaæ yuddhe nirbhayà prav­tti÷ | teja÷ parair adh­«yatvam | dh­tir mahaty api saÇkaÂe dehendriyÃnÃvasÃda÷ | dÃk«yaæ kriyÃ-siddh-kauÓalam | yuddhe sva-m­tyu-niÓcaye 'py apalÃyanam tatrÃvaimukhyam | dÃnam asaÇkocaena sva-vitta-tyÃga÷ | ÅÓvara-bhÃva÷ prajÃ-pÃlanÃrtha ÅÓitavye«u ÓÃsanÃtige«u prabhutva-Óakti-prakÃÓa÷ | etat k«atriyasya svÃbhÃvikaæ karma ||43|| __________________________________________________________ BhG 18.44 k­«igaurak«yavÃïijyaæ vaiÓyakarma svabhÃvajam | paricaryÃtmakaæ karma ÓÆdrasyÃpi svabhÃvajam ||44|| ÁrÅdhara: vaiÓya-ÓÆdrayo÷ karmÃïy Ãha k­«Åti | k­«i÷ kar«aïam | gà rak«atÅti gau-rak«a÷ | tasya bhÃvo gaurak«yam | pÃÓupÃlyam ity artha÷ | vÃïijyaæ kraya-vikrayÃdi | etad vaiÓyasya svabhÃvajaæ karma | travarïika-paricaryÃtmakaæ ÓÆdrasyÃpi svabhÃvajam ||44|| ViÓvanÃtha: tama-upasarjana-raja÷-pradhÃnÃnÃæ karmÃha k­«Åti | gà raksatÅti go-rak«as tasya bhÃvo gaurak«yam | raja-upasarjana-tama÷-pradhÃnÃnÃæ ÓÆdrÃïÃæ karmÃha paricaryÃtmakaæ brÃhmaïa-k«atriya-viÓÃæ paricaryÃ-rÆpam ||44|| Baladeva÷: vaiÓyasyÃha k­«Åti | annÃdy-utpattaye halÃdinà bhÆmer vilekhanaæ k­«i÷ | pÃÓupÃlyaæ gorak«yam | vaïik-karma vÃïijyaæ kraya-vikraya-laksaïam | v­ddhau dhana-prayoga÷ kuÓÅdam apy atrÃntargatam etat svabhÃva-siddhaæ vaiÓya-karma | atha ÓÆdrasyÃha parÅti | brÃhmaïÃdÅnÃæ dvijanmanÃæ paricaryà ÓÆdrasya svÃbhÃvikaæ karma | etÃni cÃturÃÓramya-karmaïÃm upalak«aïÃni ||44|| __________________________________________________________ BhG 18.45 sve sve karmaïy abhirata÷ saæsiddhiæ labhate nara÷ | svakarmanirata÷ siddhiæ yathà vindati tac ch­ïu ||45|| ÁrÅdhara: evambhÆtasya brÃhmaïÃdi-karmaïo j¤Ãna-hetutvam Ãha sve sve iti | sva-svÃdhikÃra-vihite karmaïy abhirata÷ parini«Âhito nara÷ saæsiddhiæ j¤Ãna-yogyatÃæ labhate | karmaïÃæ j¤Ãna-prÃpti-prakÃram Ãha sva-karmeti-sÃrdhena | sva-karma-parini«Âhito yathà yena prakÃreïa tattva-j¤Ãnaæ labhate tat prakÃraæ Ó­ïu ||45|| ViÓvanÃtha: no comment Baladeva÷: uktÃnÃæ karmaïÃæ j¤Ãna-hetutÃm Ãha sve sve iti | sva-sva-varïÃÓrama-vihite karmaïy abhiratas tad-anu«ÂhÃtà nara÷ saæsiddhiæ viÓa-tantuvat karmÃntargataæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ labhate | nanu bandhakena karmaïÃæ vimocikà j¤Ãna-ni«Âhà katham iti ced buddhi-viÓe«Ãd ity Ãha sva-karmeti ||45|| __________________________________________________________ BhG 18.46 yata÷ prav­ttir bhÆtÃnÃæ yena sarvam idaæ tatam | svakarmaïà tam abhyarcya siddhiæ vindati mÃnava÷ ||46|| ÁrÅdhara: tam evÃha yata iti | yato 'ntathÃmiïa÷ parameÓvarÃd bhÆtÃnÃæ prÃïinÃæ prav­ttiÓ ce«Âà bhavati | yena ca kÃraïÃtmanà sarvam idaæ viÓvaæ tataæ vyÃptam | tam ÅÓvaraæ sva-karmaïÃbhyarcya pÆjayitvà siddhiæ labhate manu«ya÷ ||46|| ViÓvanÃtha: yata÷ parameÓvarÃt | tam evÃbhyarcya ity anena karmaïà parameÓaras tu«yatv iti manasà tad-arpaïam eva tad-abhyarcanam ||46|| Baladeva÷: yata iti | yata÷ parameÓvarÃd bhÆtÃnÃæ janmÃdi-lak«aïà prav­ttir bhavati , yena cedaæ sarvaæ jagat taæ vyÃptaæ tam indrÃdi-devatÃtmanÃvasthitaæ sva-vihitena karmaïÃbhyarcya etena karmaïà sva-prabhus tu«yatu iti manasà tasmiæs tat samarpya mÃnava÷ siddhiæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ vindati ||46|| __________________________________________________________ BhG 18.47 ÓreyÃn svadharmo viguïa÷ paradharmot svanu«ÂhitÃt | svabhÃvaniyataæ karma kurvan nÃpnoti kilbi«am ||47|| ÁrÅdhara: svakarmeti viÓe«aïasya phalam Ãha ÓreyÃn iti | viguïo 'pi sva-dharma÷ samyag-anu«ÂhitÃd api para-dharmÃt ÓreyÃn Óre«Âha÷ | na ca bandhu-vadhÃdi-muktÃd yuddhÃde÷ svadharmÃd bhik«ÃÂanÃdi para-dharma÷ Óre«Âha iti mantavyam | yata÷ svabhÃvena pÆrvoktena niyataæ niyamenoktaæ karma kurvan kilbi«aæ nÃpnoti ||47|| ViÓvanÃtha: na ca kriyÃdibhi÷ sva-dharmaæ rÃjasaæ ca vÅk«ya tatra anabhirucyà sÃttvikaæ karma kartavyam ity Ãha ÓreyÃn iti | para-dharmÃt Óre«ÂhÃd api svanu«ÂhitÃt samyag anu«ÂhitÃd api svadharmo viguïo nik­«Âo 'pi samyag-anu«ÂhÃtum aÓakyo 'pi Óre«Âha÷ | tena bandhu-vadhÃdi-do«avattÃt sva-dharmaæ yuddhaæ tyaktvà bhik«ÃÂanÃdi-rÆpa-para-dharmas tvayà nÃnusÂheya iti bhÃva÷ ||47|| Baladeva÷: nanu k«atriyÃdi-dharmÃïÃæ rÃjasÃditvÃt te«u ruci-ÓÆnyai÷ k«atriyÃdibhi÷ sÃttviko brahma-dharma evÃnu«Âheya iti cet tatrÃha ÓreyÃn iti | sva-dharmo viguïa÷ nik­«Âo 'pi samyag-anu«Âhito 'pi và para-dharmÃd utk­«ÂÃt svanu«ÂhitÃc ca ÓreyÃn atipraÓasto vihitatvÃt | __________________________________________________________ BhG 18.48 sahajaæ karma kaunteya sado«am api na tyajet | sarvÃrambhà hi do«eïa dhÆmenÃgnir ivÃv­tÃ÷ ||48|| ÁrÅdhara: yadi puna÷ sÃÇkhya-d­«Âya sva-dharme hiæsÃ-lak«aïaæ do«aæ matvà para-dharmaæ Óre«Âhaæ manyase tarhi sado«atvaæ para-dharme 'pi tulyam ity ÃÓayenÃha sahajam iti | sahajaæ svabhÃva-vihitaæ karma sa-do«am api na tyajet | hi yasmÃt sarve 'py ÃrambhÃ÷ d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃni sarvÃïy api karmÃïi do«eïa kenacid Ãv­tà vyÃptà eva | yathà sahajena dhÆmenÃgnir Ãv­ta itivat | ato yathÃgner dhÆma-rÆpaæ do«am apÃk­tya pratÃpa eva tama÷-ÓÅtÃdi-niv­ttaye sevyate tathà karmaïo 'pi do«ÃæÓaæ vihÃya guïÃæÓa eva sattva-Óuddhaye sevyata ity artha÷ ||48|| ViÓvanÃtha: na ca sva-dharme eva kevalaæ do«o 'stÅti mantavyam, yata÷ para-dharme«v api do«a÷ kaÓcid asty evety Ãha sahajam iti | sahajaæ svabhÃva-vihitaæ hi yata÷ sarve 'py ÃrambhÃ÷ d­«ÂÃd­«Âa-sÃdhanÃni karmÃïi do«eïÃv­tà eva | yathà dhÆmena do«eïÃv­ta eva vahnir d­Óyate | ato dhÆma-rÆpaæ do«am apÃk­tya tasya tÃpa eva tama÷-ÓÅtÃdi-niv­ttaye yathà sevyate tathà karmaïo 'pi do«ÃæÓaæ vihÃya guïÃæÓa eva sattva-Óuddhaye sevya ity bhÃva÷ ||48|| Baladeva÷: na khalu k«atriyÃdi-dharmà eva yuddhÃdaya÷ sa-do«Ã÷ | brahma-dharmÃÓ ca tathety Ãha sahajam iti | sahajaæ svabhÃva-prÃptaæ karma sado«am api hiæsÃdi-miÓram api na tyajed api tu vihitatvÃt kuryÃd eva | nirdo«atva-buddhyà brahma-karmaïà cared ity artha÷ yata÷ sarveti | sarve«Ãæ brÃhmaïÃdi-varïÃnÃm ÃrambhÃ÷ karmÃïi triguïÃtmakatvÃd dravya-sÃdhyatvÃc ca sÃmÃnyata÷ kenacid do«eïÃv­tà vyÃptà eva bhavanti | dhÆmenevÃgnir iti yathÃgner dhÆmÃæÓam apÃk­tya ÓÅtÃdi-niv­ttaye tÃpa÷ sevyate | tathà karmaïÃæ bhagavad-arpaïena do«ÃæÓaæ nirdhÆyÃtma-darÓanÃya j¤Ãna-janakatvÃæÓa÷ sevya iti bhÃva÷ ||48|| __________________________________________________________ BhG 18.49 asaktabuddhi÷ sarvatra jitÃtmà vigatasp­ha÷ | nai«karmyasiddhiæ paramÃæ saænyÃsenÃdhigacchati ||49|| ÁrÅdhara: nanu karmaïi kriyamÃïe kathaæ do«ÃæÓa-prahÃïena guïÃæÓa eva sampadyata ity apek«ÃyÃm Ãha asakta-buddhir iti | asaktà saÇga-ÓÆnyà buddhir yasya | jitÃtmà nirahaÇkÃra÷ | vigata-sp­ha÷ vigatà sp­hà phala-vi«ayecchà yasmÃt sa÷ | evambhÆtena saÇgaæ tyaktvà phalaæ caiva sa tyÃga÷ sÃttviko mata÷ (GÅtà 18.9) | ity evaæ pÆrvoktena karmÃsakti-tat-phalayos tyÃga-lak«aïena sannyÃsena nai«karmyasiddhiæ sarva-karma-niv­tti-lak«aïÃæ sattva-Óuddhim adhigacchati | yadyapi saÇga-phalayos tyÃgena karmÃnu«ÂhÃnam api nai«karmyam eva kart­tvÃbhiniveÓÃbhÃvÃt ( yad uktam - naiva ki¤cit karomÅti yukto manyeta tattvavit (GÅtà 5.8) ity Ãdi Óloka-catu«Âayena ), tathÃpy anenokta-lak«aïena sannyÃsena paramÃæ nai«karmya-siddhiæ sarva-karmÃïi manasà sannyasyÃste sukhaæ vaÓÅ (GÅtà 5.13) ity evaæ-lak«aïa-pÃramahaæsyÃpara-paryÃyÃm Ãpnoti ||49|| ViÓvanÃtha: evaæ sati karmaïi do«ÃæsÃn kart­tvÃbhiniveÓa-phalÃbhisandhi-lak«aïÃn tyaktavata÷ prathama-sannyÃsinas tasya kÃlena sÃdhana-paripÃkato yogÃrƬhatva-daÓÃyÃæ karmaïÃæ svarÆpeïÃpi tyÃga-rÆpaæ dvitÅya-sannyÃsam Ãha asakta-buddhi÷ sarvatrÃpi prÃk­ta-vastu«u na saktà Ãsakti-ÓÆnyà buddhir yasya sa÷ | ato jitÃtmà vaÓÅk­ta-citto vigatà brahma-loka-paryante«v api sukhe«u sp­hà yasya sa÷ | tataÓ ca sannyÃsena karmaïÃæ svarÆpeïÃpi tyÃgena nai«karmyasya paramÃæ Óre«ÂhÃæ siddhim adhigacchati prÃpnoti | yogÃrƬha-daÓÃyÃæ tasya nai«karmyam atiÓayena siddhir bhavatÅty artha÷ ||49|| Baladeva: evam Ãruruk«u÷ san-ni«Âho j¤Ãna-garbhayà karma-ni«ÂhayÃnubhÆta-svarÆpas tata÷ karma-ni«ÂhÃæ svarÆpatas tyajed ity Ãha asakteti | sarvatrÃtmÃtirikte«u vastu«v asakta-buddhir yato jitÃtmà svÃtmÃnandÃsvÃdena vaÓÅk­ta-manà ataeva vigata-sp­ha ÃtmÃtirikta-vastu-sÃdhye«u nÃnÃ-vidhe«v Ãnande«u sp­hÃ-ÓÆnya÷ | svÃtmÃnandÃsvÃda-vik«epakÃnÃæ karmaïÃæ sannyÃsena svarÆpatas tyÃgena paramÃæ nai«karmya-lak«aïÃæ siddhim adhigacchati yogÃrƬha÷ san | evam evoktaæ t­tÅye yas tv Ãtma-ratir eva syÃd (GÅtà 3.17) ity Ãdinà ||49|| __________________________________________________________ BhG 18.50 siddhiæ prÃpto yathà brahma tathÃpnoti nibodha me | samÃsenaiva kaunteya ni«Âhà j¤Ãnasya yà parà ||50|| ÁrÅdhara: evambhÆtasya paramahaæsasya j¤Ãna-ni«ÂhÃyà brahma-bhÃva-prakÃram Ãha siddhiæ prÃpta iti «a¬bhi÷ | nai«karmya-siddhiæ prÃpta÷ san yathà yena prakÃreïa brahma prÃpnoti tathà taæ prakÃraæ saÇk«epeïaiva me vacanÃn nibodha | prati«Âhità yà brahma-prÃpti÷ tÃm imÃæ tathà darÓayitum Ãha ni«Âhà j¤Ãnasya yà pareti | ni«Âhà paryavasÃnaæ parisamÃptir ity artha÷ ||50|| ViÓvanÃtha: tataÓ ca yathà yena prakÃreïa brahma prÃpnoti brahmÃnubhavatÅty artha÷ | saiva j¤Ãnasya ni«Âhà parà paramo 'nta ity artha÷ | ni«Âhà ni«patti-nÃÓÃntÃ÷ ity amara÷ | avidyÃyÃm uparata-prÃyÃyÃæ vidyÃyà apy uparamÃrambhe yena prakÃreïa j¤Ãna-sannyÃsaæ k­tvà brahmÃnubhavet taæ budhyasvety artha÷ ||50|| Baladeva: siddhim iti | vihitena karmaïà harim ÃrÃdhya tat-prasÃda-jÃæ sarva-karma-tyÃgÃntÃæ Ãtma-dhyÃna-ni«ÂhÃæ prÃpto yathà yena prakÃreïa sthito brahma prÃpnoti ÃvirbhÃvita-guïëÂakaæ svarÆpam anubhavati | tathà taæ prakÃraæ samÃsena gadato me matto nibodha | j¤Ãnasya yà parà ni«Âhà pareÓa-vi«ayà j¤Ãna-ni«Âhà tvÃæ prati mayocyate tÃæ ca Ó­ïu ||50|| __________________________________________________________ BhG 18.51-53 buddhyà viÓuddhayà yukto dh­tyÃtmÃnaæ niyamya ca | ÓabdÃdÅn vi«ayÃæs tyaktvà rÃgadve«au vyudasya ca ||51|| viviktasevÅ laghvÃÓÅ yatavÃkkÃyamÃnasa÷ | dhyÃnayogaparo nityaæ vairÃgyaæ samupÃÓrita÷ ||52|| ahaækÃraæ balaæ darpaæ kÃmaæ krodhaæ parigraham | vimucya nirmama÷ ÓÃnto brahmabhÆyÃya kalpate ||53|| ÁrÅdhara: tad evam Ãha buddhyeti | uktena prakÃreïa viÓuddhayà pÆrvoktayà sÃttvikyà buddhyà yukto dh­tyà sÃttvikyà ÃtmÃnaæ tÃm eva buddhiæ niyamya niÓcalÃæ k­tvà ÓabdÃdÅn vi«ayÃæs tyaktvà tad-vi«ayau rÃga-dve«au vyudasya buddhyà viÓuddhayà yukta ity ÃdÅnÃæ brahma-bhÆyÃya kalpata iti t­tÅyenÃnvaya÷ ||51|| kiæ ca vivikteti | vivikta-sevÅ Óuci-deÓÃvasthÃyÅ laghvÃÓÅ mita-bhojÅ etair upÃyair yata-vÃk-kÃya-mÃnasa÷ saæyata-vÃg-deha-citto bhÆtvà nityaæ sarvadà dhyÃnena yo yogo brahma-saæsparÓas tat-para÷ san dhyÃnÃvicchedÃrthaæ puna÷ punar d­¬haæ vairÃgyaæ samyag upÃÓrito bhÆtvà ||52|| tataÓ cÃhaækÃram iti | virakto 'ham ity Ãdy ahaækÃraæ balaæ durÃgrahaæ darpaæ yoga-balÃd unmÃrga-prav­tti-lak«aïaæ prÃrabdha-vaÓÃt prÃpyamÃne«v api vi«aye«u kÃmaæ krodhaæ parigrahaæ ca vimucya viÓe«eïa tyaktvà balÃd Ãpanne«u nirma ma÷ san ÓÃnta÷ paramÃm upaÓÃntiæ prÃpto brahma-bhÆyÃya brahmÃham iti naiÓcalyenÃvasthÃnÃya kalpate yogyaÓ ca bhavati ||53|| ViÓvanÃtha: buddhyà viÓuddhayà sÃttvikyà dh­tyÃpi sÃttvikyÃtmÃnaæ mano niyamya | dhyÃnena bhagavac-cintanenaiva ya÷ paro yogas tat-parÃyaïa÷ | balaæ kÃma-rÃga-yuktaæ na tu sÃmarthyam | ahaÇkÃrÃdÅn vimucyety avidyoparama÷ | ÓÃnta÷ sattva-guïasyÃpy upaÓÃntimÃn iti k­ta-j¤Ãna-sannyÃsa ity artha÷ | j¤Ãnaæ ca mayi sannyaset (BhP 11.19.1) ity ekÃdaÓokte÷ | aj¤Ãna-j¤Ãnayor uparamaæ vinà brahmÃnubhavÃnupattir iti bhÃva÷ | brahma-bhÆyÃya brahmÃnubhavÃya kalpate samartho bhavati ||51-53|| Baladeva: taæ prakÃram Ãha buddhyeti | viÓuddhayà sÃttvikyà buddhyà yuktas tÃd­Óyà dh­tyà cÃtmÃnaæ mano niyamya samÃdhi-yogyaæ k­tvà ÓabdÃdÅn vi«ayÃæs tyaktvà tÃn sannihitÃn vidhÃya rÃga-dve«au ca tad-dhetukau vyudasya dÆrata÷ parih­tya | vivikta-sevÅ nirjana-stha÷ laghvÃÓÅ mita-bhuk yatÃni dhyeyÃbhimukhÅk­tÃni vÃgÃdÅni yena sa÷ | nityaæ dhyÃna-yoga-paro hari-cintana-nirata÷ | vairÃgyam Ãtmetara-vastu-mÃtra-vi«ayakam | aham iti | ahaækÃro dehÃtmÃbhimÃna÷ | balaæ tad-vardhakaæ vÃsanÃ-rÆpam | darpas tad-dhetuka÷ prÃrabdha-Óe«a-vaÓÃd upÃgate«u bhogye«u kÃmo 'bhilëa÷, te«v anyair apah­te«u krodha÷ | parigrahaÓ ca tat-karmaka÷ | tan etÃn ahaÇkÃrÃdÅn vimucya nirmama÷ san brahma-bhÆyÃya guïëÂaka-viÓi«Âa-svÃtma-rÆpatvÃya kalpate tad anubhavati | ÓÃnto nistaraÇga-sindhur iva sthita÷ ||51-53|| __________________________________________________________ BhG 18.54 brahmabhÆta÷ prasannÃtmà na Óocati na kÃÇk«ati | sama÷ sarve«u bhÆte«u madbhaktiæ labhate parÃm ||54|| ÁrÅdhara: brahmÃham iti naiÓcalyenÃvasthÃnasya phalam Ãha brahmeti | brahma-bhÆto brahmaïy avasthita÷ prasanna-citta÷ na«Âaæ na Óocati na cÃprÃptaæ kÃÇk«ati dehÃdya-abhimÃnÃbhÃvÃt | ataeva sarve«v api bhÆte«u sama÷ san rÃga-dve«am Ãdik­ta-vik«epÃbhÃvÃt sarva-bhÆte«u mad-bhÃvanÃ-lak«aïææ parÃæ bhaktiæ labhate ||54|| ViÓvanÃtha: tataÓ copÃdhy-apagame sati brahma-bhÆto 'nÃv­tta-caitanyatvena brahma-rÆpa ity artha÷ | guïa-mÃlinyÃpagamÃt | prasannaÓ cÃsÃv Ãtmà ceti sa÷ | tataÓ ca pÆrva-daÓÃyÃm iva na«Âaæ na Óocati na cÃprÃptaæ kÃÇk«ati dehÃdy-abhimÃnÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | sarve«u bhÆte«u bhadrÃbhadre«u bÃlaka iva sama÷ bÃhyÃnusandhÃnÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | tataÓ ca nirindhanÃgnÃv iva j¤Ãne ÓÃnte 'py anaÓvarÃæ j¤ÃnÃntarbhÆtÃæ mad-bhaktiæ Óravaïa-kÅrtanÃdi-rÆpÃæ labhate | tasyà mat-svarÆpa-Óakti-v­ttitvena mÃyÃ-Óakti-bhinnatvÃd avidyÃvidyayor apagame 'py anapagamÃt | ataeva parÃæ j¤ÃnÃd anyÃæ Óre«ÂhÃæ ni«kÃma-karma-j¤ÃnÃdy-urvaritatvena kevalÃm ity artha÷ | labhata iti pÆrvaæ j¤Ãna-vairÃgyÃdi«u mok«a-siddhy-arthaæ kalayà vartamÃnÃyà api sarva-bhÆte«v antaryÃmina iva tasyÃ÷ spa«Âopalabdhir nÃsÅd iti bhÃva÷ | ataeva kuruta ity anuktvà labhata iti prayuktam | mëam udgÃdi«u militÃæ te«u na«Âe«v apy anaÓvarÃæ käcana-maïikÃm iva tebhya÷ p­thaktayà kevalÃæ labhata itivat | sampÆrïÃyÃ÷ prema-bhaktes tu prÃyas tadÃnÅæ lÃbha-sambhavo 'sti nÃpi tasyÃ÷ phalaæ sÃyujyam ity ata÷ parÃ-Óabdena prema-lak«aïeti vyÃkhyeyam ||54|| Baladeva: tasya brahma-bhÆyottara-bhÃvinaæ lÃbham Ãha brahmeti | brahma-bhÆta÷ sÃk«Ãt-k­tëÂa-guïaka-sva-svarÆpa÷ | prasannÃtmà kleÓa-karma-vipÃkÃÓayÃnÃæ vigamÃd atisvaccha÷ - nadya÷ prasanna-salilÃ÷ ity ÃdÃv ativaimalyaæ prasnna-ÓabdÃrtha÷ | sa evambhÆto mad-anyÃt kÃæÓcit prati na Óocati na ca tÃn kÃÇk«ati | sarve«u mad-anye«ÆccÃvace«u bhÆte«u sama÷ heyatvÃviÓe«Ãllo«Âra-këÂhavattvÃni manyamÃna÷ Åd­Óa÷ san parÃæ mad-bhaktiæ ni«ÂhÃæ j¤Ãnasya yà parà ity (GÅtà 18.50) uktÃæ mad-anubhava-lak«aïÃæ mad-vÅk«aïa-samÃnÃkÃrÃæ sÃdhyÃæ bhaktiæ vindatÅty artha÷ ||54|| __________________________________________________________ BhG 18.55 bhaktyà mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷ | tato mÃæ tattvato j¤Ãtvà viÓate tadanantaram ||55|| ÁrÅdhara: tataÓ ca bhaktyeti | tathà ca parayà bhaktyà tattvato mÃm abhijÃnÃti | kathambhÆtam, yÃvÃn sarva-vyÃpÅ yaÓ cÃsmi sac-cid-Ãnanda-ghanas tathÃbhutaæ | tataÓ ca mÃm evaæ tattvato j¤Ãtvà tad-anantaraæ tasya j¤Ãnasya uparame sati mÃæ viÓate paramÃnanda-rÆpo bhavatÅty artha÷ ||55|| ViÓvanÃtha: nanu tayà labdhayà bhaktyà tadÃnÅæ tasya kiæ syÃd ity ato 'rthÃntra-nyÃsenÃha bhaktyeti | ahaæ yÃvÃn yaÓ cÃsmi taæ mÃæ tat-padÃrthaæ j¤ÃnÅ và nÃnÃvidho bhakto và bhaktyaiva tattvato 'bhijÃnÃti | bhaktyÃham ekayà grÃhya÷ iti mad-ukte÷ (BhP 11.14.11) | yasmÃd evaæ tasmÃt prastuta÷ sa j¤ÃnÅ tatas tayà bhaktyaiva tad-anantaraæ vidyoparamÃd uttara-kÃla eva mÃæ j¤Ãtvà mÃæ viÓati mat-sÃyujya-sukham anubhavati | mama mÃyÃtÅtatvÃd avidyÃyÃÓ ca mÃyÃtvÃd vidyayÃpy aham avagamya[*ENDNOTE] iti bhÃva÷ | yat tu sÃÇkhya-yogau ca vairÃgyaæ tapo bhaktiÓ ca keÓave | pa¤ca-parvaiva vidyà iti nÃrada-pa¤carÃtre vidyÃ-v­ttitvena bhakti÷ ÓrÆyate | tat khalu hlÃdinÅ-Óakti-v­tter bhakter eva kalà kÃcid vidyÃ-sÃphalyÃrthaæ vidyÃyÃæ pravi«Âà | karma-sÃphalyÃrthaæ karma-yoge 'pi praviÓati | tayà vinà karma-j¤Ãna-yogÃdÅnÃæ Órama-mÃtratvokte÷ | yato nirguïà bhakti÷ sad-guïamayyà vidyÃyà v­ttir vastuto na bhavati, ato hy aj¤Ãna-nivartakatvenaiva vidyÃyÃ÷ kÃraïatvaæ tat-padÃrtha-j¤Ãne tu bhakter eva | kiæ ca - sattvÃt sa¤jÃyate j¤Ãnam iti sm­te÷ (GÅtà 14.17) sattvajaæ j¤Ãnaæ sattvam eva | tac ca sattvaæ vidyÃ-Óabdenocyate yathà tathà bhakty-utthaæ j¤Ãnaæ bhaktir eva saiva kvacit bhakti-Óabdena kvacit j¤Ãna-Óabdena cocyata iti j¤Ãnam api dvividhaæ dra«Âavyam | tatra prathamaæ j¤Ãnaæ saænyasya dvitÅyena j¤Ãnena brahma-sÃyujyam ÃpnuyÃd ity ekÃdaÓa-skandha-pa¤caviæÓaty-adhyÃya-d­«ÂyÃpi[*ENDNOTE] j¤eyam | atra kecid bhaktyà vinaiva kevalenaiva j¤Ãnena sÃyujyÃrthinas te j¤Ãni-mÃnina÷ kleÓa-mÃtra-phalà ativigÅtà eva | anye tu bhaktyà vinà kevalena j¤Ãnena na muktir iti j¤Ãtvà bhakti-miÓram eva j¤Ãnam abhasyanto bhagavÃæs tu mÃyopÃdhir eveti bhagavad-vapur guïa-mayaæ manyamÃnà yogÃrƬhatva-daÓÃm api prÃptÃs te 'pi j¤Ãnino vimukta-mÃnino vigÅtà eva | yad uktam - mukha-bÃhÆru-pÃdebhya÷ puru«asyÃÓramai÷ saha | catvÃro jaj¤ire varïà guïair viprÃdaya÷ p­thak || (BhP 11.5.2) ya evaæ puru«aæ sÃk«Ãd Ãtma-prabhavam ÅÓvaram | na bhajanty avajÃnanti sthÃnÃd bhra«ÂÃ÷ patanty adha÷ || (BhP 11.5.3) iti | asyÃrtha÷ ye na bhajanti ye ca bhajanto 'py avajÃnanti te sannyÃsino 'pi vina«Âa-vidyà apy adha÷ patanti | tathà ca hy uktam - ye 'nye 'ravindÃk«a vimukta-mÃninas tvayy asta-bhÃvÃd aviÓuddha-buddhaya÷ | Ãruhya k­cchreïa paraæ padaæ tata÷ patanty adho 'nÃd­ta-yu«mad-aÇghraya÷ || (BhP 10.2.32) iti | atra ÃÇghri-padaæ bhaktyaiva prayuktaæ vivak«itam | anÃd­ta-yu«mad-aÇghraya iti tanor guïa-mayatva-buddhir eva tanor anÃdara÷ | yad uktaæ - avajÃnanti mÃæ mƬhà mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam | (GÅtà 9.11) iti | vastutas tu mÃnu«Å sà tanu÷ saccidÃnandam apy eva | tasyÃ÷ d­Óyatvaæ tu dustarkya-tadÅya-k­pÃ-Óakti-prabhÃvÃd eva | yad uktam nÃrÃyaïÃdhyÃtma-vacanam - nityÃvyakto 'pi bhagavÃn Åk«(y)ate nija-Óaktita÷ | tÃm ­te paramÃnandaæ ka÷ paÓyet tam imaæ prabhum || iti | evaæ ca bhagavat-tano÷ saccidÃnandamayatve k ptaæ sac-cid-Ãnanda-vigraham ÓrÅ-v­ndÃvana-sura-bhÆruha-talÃsÅnam iti (GTU 1.33) | ÓÃbdaæ brahma vapur dadhat ity Ãdi Óruti÷-sm­ti-para-sahasra-vacane«u pramÃïe«u satsv api - mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram iti (ÁvetU 4.2) iti Óruti-d­«Âyaiva bhagavÃn api mÃyopÃdhir iti manyante kintu svarÆpa-bhÆtayà nitya-Óaktyà mÃyÃkhyayà yuta÷ | ato mÃya-mayaæ vi«ïuæ pravadanti sanÃtanam iti mÃdhva-bhëya-pramÃïita-Órute÷ | mÃyÃæ tv ity atra mÃyÃ-Óabdena svarÆpa-bhÆtà cic-chaktir evÃbhidhÅyate na tv asvarÆpa-bhÆtà triguïa-mayy eva Óaktir iti tasyÃ÷ Óruter arthaæ na manyante | yad và prak­tiæ durgÃæ mÃyinaæ tu maheÓvaraæ Óambhuæ vidyÃd ity artham api naiva manyante | ato bhagavad-aparÃdhena jÅvan-muktva-daÓÃæ prÃptà api te 'dha÷ patanti | yad uktaæ vÃsanÃ-bhëya-dh­taæ pariÓi«Âa-vacanam | jÅvan-muktà api punar yÃnti saæsÃra-vÃsanÃm | yady acintya-mahÃ-Óaktau bhagavaty aparÃdhina÷ || iti | te ca phala-prÃptau satyÃm arthÃt nÃsti sÃdhanopayoga iti matvà j¤Ãna-sannyÃsa-kÃle j¤Ãnaæ tatra guïÅ-bhÆtÃæ bhaktim api santyajya, mithyaivÃparok«Ãnubhavaæ tv asya manyante | ÓrÅ-vigrahÃparÃdhena bhaktyà api j¤Ãnena sÃrdham antardhÃnÃd bhaktiæ te punar naiva labhante | bhaktyà vinà ca tat-padÃrthÃnanubhÃvÃn m­«Ã-samÃdhayo jÅvan-mukta-mÃnina eva te j¤eyÃ÷ | yad uktam - ye 'nye 'ravindÃk«a vimukta-mÃnina÷ iti | ye tu bhakti-miÓraæ j¤Ãnam abhyasyanto bhagavan-mÆrtiæ sac-cid-ÃnandamayÅm eva mÃnayÃnÃ÷ krameïÃvidyÃvidyayor uparÃme parÃæ bhaktiæ labhante | te jÅvan-muktà dvividhÃ÷ | eke sÃyujyÃrthaæ bhaktiæ kurvantas tayaiva tat padÃrtham aparok«Åk­tya tasmin sÃyujyaæ labhante te saÇgÅtà eva | apare bhÆribhÃgà yÃd­cchika-ÓÃnta-mahÃ-bhÃgavata-saÇga-prabhÃvena tyakta-mumuk«Ã÷ ÓukÃdivad bhakti-rasa-mÃdhuryÃsvÃda eva nimajjanti, te tu parama-saÇgÅtà eva | yad uktam - ÃtmÃrÃmÃÓ ca munayo nirgranthà apy urukrame kurvanty ahaitukÅæ bhaktim itthambhÆta-guïo hari÷ || (BhP 1.7.10) iti | tad evaæ caturvidhà j¤Ãnino dvaye vigÅtÃ÷ patanti, dvaye saÇgÅtÃs taranti saæsÃram iti ||55|| Baladeva: tata÷ kiæ tad Ãha bhaktyeti | svarÆpato guïataÓ ca yo 'haæ vibhÆtitaÓ ca yÃvÃn aham asmi taæ mÃm parayà mad-bhaktyà tat tv abhijÃnÃty anubhavati | tato mat-parama-bhaktito hetor ukta-lak«aïaæ mÃæ tattvato yÃthÃtmyena j¤ÃtvÃnubhÆya tad-anantaraæ tata eva hetor mÃæ viÓate mayà saha yujyate | puraæ praviÓati ity atra pura-saæyoga eva pratÅyate na tu purÃtmakatvam | atra tattvato 'bhij¤Ãne praveÓe ca bhaktir eva hetur ukto bodhya÷ | bhaktyà tv ananyayà Óakya÷ ity (GÅtà 11.54) Ãdi pÆrvokte÷ | tad-anantaram iti mat-svarÆpa-guïa-vibhÆti-tÃttvikÃnubhavÃd uttarasmin kÃle ity artha÷ | yad vÃ, parayà bhaktyà mÃæ tattvato j¤Ãtvà tatas tÃæ bhaktim ÃdÃyaiva mÃæ viÓate | lyab-lope karmaïi pa¤camÅ | mok«e 'pi bhaktir astÅty Ãha sÆtra-k­t ÃprÃyaïÃt tatrÃpi hi d­«Âam iti (Vs 4.1.12) ÃprÃyaïÃd Ãmok«Ãt tatrÃpi ca mokse bhaktir anuvartate iti Órutau d­«Âam iti sÆtrÃrtha÷ | bhaktyà vina«ÂÃvidyÃnÃæ bhaktyÃ÷ svÃdo vivardhate sitayà na«Âa-pittÃnÃæ sitÃsvÃdavad iti rahasya-vida÷ | itthaæ ca sa-ni«ÂhÃnÃæ sÃdhana-sÃdhya-paddhatir uktà ||55|| __________________________________________________________ BhG 18.56 sarvakarmÃïy api sadà kurvÃïo madvyapÃÓraya÷ | matprasÃdÃd avÃpnoti ÓÃÓvataæ padam avyayam ||56|| ÁrÅdhara: sva-karmabhi÷ parameÓvarÃrÃdhanÃd uktaæ mok«a-prakÃram upasaæharati sarva-karmÃïÅti | sarvÃïi nityÃni naimittikÃni ca karmÃïi purvokta-krameïa sarvadà kurvÃïa÷ mad-vyapÃÓraya÷ aham eva vyÃpÃÓraya÷ ÃÓrayaïÅyo na tu svargÃdi-phalaæ yasya sa mat-prasÃdÃd ÓÃÓvatam anÃdi sarvotk­«Âaæ padam prÃpnoti ||56|| ViÓvanÃtha: tad evaæ j¤ÃnÅ yathÃ-krameïaiva karma-phala-sannyÃsa-karma-sannyÃsair mat-sÃyujyaæ prÃpnotÅty uktam | mad-bhaktas tu mÃæ yathà prÃpnoti tad api Ó­ïv ity Ãha sarveti | mad-vyapÃÓrayo mÃæ viÓe«ato 'pakar«eïa sakÃmatayÃpi ya ÃÓrayate so 'pi kiæ punar ni«kÃma-bhakta ity artha÷ | sarva-karmÃïy api nitya-naimittika-kÃmyÃni putra-kalatrÃdi-po«aïa-lak«aïÃni vyavahÃrikÃïy api sarvÃïi kurvÃïa÷ kiæ punas tyakta-karma-yoga-j¤Ãna-devatÃntaropÃsanÃnya-kÃmÃny abhakta ity artha÷ | atrÃÓrayate samyag sevata iti ì-upasargena sevÃyÃ÷ pradhÃnÅbhÆtatvam | karmÃïy apÅty api-ÓabdenÃpakar«a-bodhakena karmaïÃæ guïÅbhÆtatvam | ato 'yaæ karma-miÓra-bhaktimÃn, na tu bhakti-miÓra-karmavÃn iti prathama-«aÂkokte karmaïi nÃtivyÃpti÷ | ÓÃÓvataæ mahat-padaæ mad-dhÃma vaikuïÂha-mathurÃ-dvÃrakÃyodhyÃdikam Ãpnoti | nanu mahÃ-pralaye tat tad dhÃma kathaæ sthÃsyati | tatrÃha - avyayaæ mahÃ-pralaye mad-dhÃmna÷ kim api na vyayati mad-atarkya-prabhÃvÃd iti bhÃva÷ | nanu j¤ÃnÅ khalv anekair janmabhir aneka-tapa-Ãdi-kleÓai÷ sarva-vi«ayendriyoparÃmeïaiva nai«karmye saty eva yat sÃyujyaæ prÃpnoti | tasya te nityaæ dhÃma sakarmakatve sakÃmakatve 'pi tvad-ÃÓrayaïa-mÃtreïaiva kathaæ prÃpnoti | tatrÃha mat-prasÃdÃd iti mat-prasÃdasyÃtarkyam eva prabhÃvatvaæ jÃnÅhÅti bhÃva÷ ||56|| Baladeva: atha parini«ÂhitÃnÃm Ãha sarveti sÃrdha-dvayÃbhyÃm | mad-vyapÃÓrayo mad-ekÃntÅ sarvÃïi sva-vihitÃni karmÃïi yathÃ-yogaæ kurvÃïa÷ | api-ÓabdÃd gauïa-kÃle mad-ekÃntinas tasya mukhya-kÃlÃbhÃvÃt | evam Ãha sÆtrakÃra÷ - sarvathÃpi tatra vobhaya-liÇgÃt (Vs 3.4.34) iti | Åd­Óa÷ sa mat-prasÃdÃn mad-atyanugrahÃt ÓÃÓvataæ nityam avyayam apariïÃmi-j¤ÃnÃnandÃtmakaæ padaæ param-vyomÃkhyam avÃpnoti labhate ||56|| __________________________________________________________ BhG 18.57 cetasà sarvakarmÃïi mayi saænyasya matpara÷ | buddhiyogam upÃÓritya maccitta÷ satataæ bhava ||57|| ÁrÅdhara: yasmÃd evaæ tasmÃt cetaseti | sarvÃïi karmÃïi | cetasà mayi saænyasya samarpya mat-para÷ aham eva para÷ prÃpya÷ puru«Ãrtho yasya sa vyavasÃyÃtmikayà buddhyà yogam upÃÓritya satataæ karmÃnu«ÂhÃna-kÃle 'pi brahmÃrpaïaæ brahma-havir iti (GÅtà 4.24) nyÃyena mayy eva cittaæ yasya tathÃbhÆto bhava ||57|| ViÓvanÃtha: nanu tarhi mÃæ prati tvaæ niÓcayena kim Ãj¤Ãpayasi | kim aham ananya-bhakto bhavÃmi, kiæ vÃnantarokta-lak«aïa÷ sakÃma-bhakta eva | tatra sarva-prak­«Âo 'nanya-bhakto bhavituæ na prabhavi«yasi | nÃpi sarva-bhakte«v apak­«Âa÷ sakÃma-bhakto bhava | kintu tvaæ madhyama-bhakto bhavety Ãha cetaseti | sarva-karmÃïi svÃÓrama-dharmÃn vyavahÃrika-karmÃïi ca mayi sannyasya samarpya, mat-paro 'ham eva para÷ prÃpya÷ puru«Ãrtho yasya sa ni«kÃma ity artha÷ | yad uktaæ pÆrvam eva yat karo«i yad aÓnÃsi yaj juho«i dadÃsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuru«va mad-arpaïam || iti | (GÅtà 9.27) buddhi-yogaæ vyavasÃyÃtmikayà buddhyà yogaæ satataæ mac-citta÷ karmÃnu«ÂhÃna-kÃle 'nyadÃpi mÃæ smaran bhava ||57|| Baladeva: tÃd­ÓatvÃd eva tvaæ sarvÃïi sva-vihitÃni karmÃïi kart­tvÃbhimÃnÃdi-ÓÆnyenacetasà svÃmini mayi sannyasyÃrpayitvà mat-paro mad-eka-puru«Ãrtho mÃm eva buddhi-yogam upÃÓritya satataæ karmÃnu«ÂhÃna-kÃle mac-citto bhava | etac ca tvÃæ prati prÃg apy uktaæ yat karo«Åty Ãdinà arpayitvaiva karmÃïi kuru, na tu k­tvÃrpayeti ||57|| __________________________________________________________ BhG 18.58 maccitta÷ sarvadurgÃïi matprasÃdat tari«yasi | atha cet tvam ahaækÃrÃn na Óro«yasi vinaÇk«yasi ||58|| ÁrÅdhara: tato yad bhavi«yati tac ch­ïu - mac-citta iti | mac-citta÷ san mat-prasÃdÃt sarvÃïy api durgÃïi dustarÃïi sÃæsÃrika-du÷khÃni tari«yasi | vipak«e do«am Ãha -- atha cet yadi punas tvam ahaækÃrÃn j¤Ãt­tvÃbhimÃnÃt mad uktam evaæ na Óro«yasi tarhi vinaÇk«yasi puru«ÃrthÃd bhra«Âo bhavi«yasi ||58|| ViÓvanÃtha : tata÷ kim ata Ãha mac-citta iti ||58|| Baladeva : evaæ mac-cittas tvaæ mat-prasÃdÃd eva sarvÃïi durgÃïi dustarÃïi saæsÃra-du÷khÃni tari«yasi | tatra te na cintà | tÃny ahaæ bhakta-bandhur apane«yami dÃsyÃmi cÃtmÃnam iti parini«ÂhitÃnÃæ sÃdhana-sÃdhya-paddhatir uktà | atha ced ahaÇkÃrÃt k­tyÃk­tya-vi«ayaka-j¤ÃnÃbhimÃnÃt tvaæ mad-uktaæ na Óro«yasi tarhi vinaÇk«yasi svÃrthÃt vibhra«Âo bhavi«yasi | na hi kaÓcit prÃïinÃæ k­tyÃk­tyor vij¤Ãtà praÓÃstà và matto 'nyo vartate ||58|| __________________________________________________________ BhG 18.59 yad ahaækÃram ÃÓritya na yotsya iti manyase | mithyai«a vyavasÃyas te prak­tis tvÃæ niyok«yati ||59|| ÁrÅdhara: kÃmaæ vinaÇk«yasi na tu bandhubhir yuddhaæ kari«yÃmÅti cet tatrÃha yad ahaækÃram iti | mad-uktam anÃd­tya kevalam ahaÇkÃram avalambya yuddhaæ na kari«yÃmÅti yan manyase tvam adhyavasyasi e«a tava vyavasÃyo mithyaiva asvatantratvÃt tava | tad evÃha prak­tis tvÃæ rajo-guïa-rÆpeïa pariïatà satÅ niyok«yati pravartayi«yatÅti ||59|| ViÓvanÃtha: nanu k«atriyasya mama[*ENDNOTE] yuddham eva paro dharmas tatra bandhu-vadha-pÃpÃd bhÅta eva pravartituæ necchÃmÅti tatra sa-tarjanam Ãha yad aham iti | prak­ti÷ svabhÃva÷ | adhunà tvaæ mad-vacanaæ na mÃnayasi, yadà tu mahÃvÅrasya tava svÃbhÃviko yuddhotsÃho durvÃra evodbhavi«yati tadà yudhyamÃna÷ svayam eva bhÅ«mÃdÅn gurÆn hani«yan mayà hasi«yasa iti bhÃva÷ ||59|| Baladeva: yadyapi k«atriyasya yuddham eva dharmas tathÃpi guru-viprÃdi-vadha-hetukÃt pÃpÃd bhÅtasya me na tatra prav­ttir iti k­tyÃk­tya-vij¤Ãt­tvÃbhimÃnam ahaÇkÃram ÃÓritya nÃhaæ yotsye iti yadi tvaæ manyase, tarhi tavai«a vyavasÃyo niÓcayo mithyà ni«phalo bhÃvÅ, prak­tir man-mÃyà rajo-guïÃtmanà pariïatà mad-vÃkyÃvahelinaæ tvÃæ gurv-Ãdi-vadhe nimitte yuddhe niyok«yati pravartayi«yaty eva ||59|| __________________________________________________________ BhG 18.60 svabhÃvajena kaunteya nibaddha÷ svena karmaïà | kartuæ necchasi yan mohÃt kari«yasy avaÓopi tat ||60|| ÁrÅdhara: kiæ ca svabhÃvajeneti | svabhÃva÷ k«atriyatva-hetu÷ pÆrva-janma-saæskÃras tasmÃj jÃtena svÅyena karmaïà ÓauryÃdinà pÆrvoktena nibaddha÷ yantritas tvaæ mohÃt yat karma yuddha-lak«aïaæ kartuæ necchasi avaÓa÷ san tat karma kari«yasy eva ||60|| ViÓvanÃtha: uktam evÃrthaæ viv­ïoti svabhÃva÷ k«atriyatve hetu÷ pÆrva-saæskÃras tasmÃj jÃtena svÅyena karmaïà nibaddho yantrita÷ ||60|| Baladeva: uktam upapÃdayati svabhÃveti | yadi tvaæ mohÃd aj¤ÃnÃn mad-uktam api yuddhaæ kartuæ necchasi, tadà svabhÃvajena svena karmaïà Óauryeïa man-mÃyodbhÃsitena nibaddho 'vaÓas tat kari«yasi ||60|| __________________________________________________________ BhG 18.61 ÅÓvara÷ sarvabhÆtÃnÃæ h­ddeÓerjuna ti«Âhati | bhrÃmayan sarvabhÆtÃni yantrÃrƬhÃni mÃyayà ||61|| [*ENDNOTE] ÁrÅdhara: tad evaæ Óloka-dvayena sÃÇkhyÃdi-mate prak­ti-pÃratantryaæ svabhÃva-pÃratantryaæ coktam | idÃnÅæ svamatam Ãha ÅÓvara iti dvÃbhyÃm | sarva-bhÆtÃnÃæ h­n-madhye ÅÓvaro 'ntaryÃmÅ ti«Âhati | kiæ kurvan, sarvÃïi bhÆtÃni mÃyayà nija-Óaktyà bhrÃmayaæs tat-tat-karmasu pravartayan, yathà dÃru-yantram ÃrƬhÃni k­trimÃni bhÆtÃni sÆtradhÃro loke bhrÃmayati tadvad ity artha÷ | yad và yantrÃïi ÓarÅrÃïi ÃrƬhÃni bhÆtÃni dehÃbhimÃnino jÅvÃn bhramayann ity artha÷ | tathà ca ÓvetÃÓvatÃrÃïÃæ mantra÷ -- eko deva÷ sarvabhÆte«u gƬha÷ sarvavyÃpÅ sarvabhÆtÃntarÃtmà | karmÃdhyak«a÷ sarvabhÆtÃdhivÃsa÷ sÃk«Å cetà kevalo nirguïaÓ ca || iti || (ÁvetU 6.11) antaryÃmi-brÃhmaïaæ[*ENDNOTE] ca -- ya Ãtmani ti«Âhan ÃtmÃnam antaro yamayati yam Ãtmà na veda yasya Ãtmà ÓarÅram eva te ÃtmÃntaryÃmy am­ta÷ || ity Ãdi ||61|| ViÓvanÃtha: Óloka-dvayena svabhÃva-vÃdinÃæ matam uktvà sva-matam Ãha ÅÓvaro nÃrÃyaïa÷ sarvÃntaryÃmÅ | ya÷ p­thivyÃæ ti«Âhan p­thivyà antaro, yaæ p­thivÅ na veda, yasya p­thivÅ ÓarÅraæ, ya÷ p­thivÅm antaro yamayati (BAU 3.6.3) iti | yac ca ki¤cij jagaty asmin[*ENDNOTE] d­Óyate ÓrÆyate 'pi và | antar-bahiÓ ca tat sarvaæ vyÃpya nÃrÃyaïa÷ sthita÷ || (MahÃnÃrÃyaïa Upani«ad 13.5) ity Ãdi Óruti-pratipÃdita ÅÓvaro 'ntaryÃmÅ h­di ti«Âhati | kiæ kurvan? sarvÃïi bhÆtÃni mÃyayà nija-Óaktyà bhrÃmayan bhramayan[*ENDNOTE] tat-tat-karmÃïi pravartayan, yathà sÆtra-sa¤cÃrÃdi-yantram ÃrƬhÃni k­trimÃïi päcÃlikÃ-rÆpÃïi sarva-bhÆtÃni mÃyà vibhramayati tadvad ity artha÷ | yad và yantrÃrƬhÃni ÓarÅrÃrƬhÃn sarva-jÅvÃn ity artha÷ ||61|| Baladeva: vij¤Ãt­tvÃbhimÃnam ivÃlak«yÃrjunam atyÃjyatvÃd vidhÃnterïopadiÓati ÅÓvara iti dvÃbhyÃm | he arjuna tvaæ cet svaæ vijïaæ manyase, tarhy antaryÃmi-brÃhmaïÃt tvayà j¤Ãto ya ÅÓvara÷ sarva-bhÆtÃnÃæ brahmÃdi-sthÃvarÃntÃnÃæ h­ddeÓe ti«Âhati mÃyayà sva-Óaktyà tÃni bhrÃmayan san | sarva-bhÆtÃni viÓina«Âi yantreti | yat karmÃnuguïaæ mÃyÃ-nirmitaæ dehendriya-prÃïa-lak«aïaæ yantraæ tad-ÃrƬhÃni | rÆpakeïopamÃtra vyajyate - yathà sÆtra-dhÃro dÃru-yantrÃrƬhÃni k­trimÃïi bhÆtÃni bhrÃmayati tadvat ||61|| __________________________________________________________ BhG 18.62 tam eva Óaraïaæ gaccha sarvabhÃvena bhÃrata | tatprasÃdÃt parÃæ ÓÃntiæ sthÃnaæ prÃpsyasi ÓÃÓvatam ||62|| ÁrÅdhara: tam iti | yasmÃd evaæ sarve jÅvÃ÷ parameÓvara-paratantrÃ÷ tasmÃd ahaÇkÃraæ parityajya sarva-bhÃvena sarvÃtmanà tam ÅÓvaram eva Óaraïaæ gaccha | tataÓ ca tasyaiva prasÃdÃt parÃæ uttamÃæ ÓÃntiæ sthÃnaæ ca pÃrameÓvaraæ ÓÃÓvataæ nityaæ prÃpsyasi ||62|| ViÓvanÃtha: etaj-j¤Ãpana-prayojanam Ãha tam eveti | parÃm avidyÃvidyayor niv­ttim | tataÓ ca ÓÃÓvataæ sthÃnaæ vaikuïÂham | iyam antaryÃmi-ÓaraïÃpatti÷ antaryÃmy-upÃsakÃnÃm eva | bhagavad-upÃsakÃnÃæ tu bhagavac-charaïÃpatti÷ | agre vak«yata eveti kecid Ãhu÷ | anyas tu yo mad-i«Âa-deva÷ ÓrÅ-k­«ïa÷ sa eva mad-gurur mÃæ bhakti-yogam anukÆlaæ hitaæ copadeÓam upadiÓati ca | tam ahaæ Óaraïaæ prapadye ity aniÓaæ bhÃvayeti | yad uktam uddhavena - naivopayanty apacitiæ kavayas taveÓa brahmayusÃpi k­tam ­ddha-muda÷ smaranta÷ | yo 'ntar-bahis tanu-bh­tÃm aÓubhaæ vidhunvan ÃcÃrya-caittya-vapu«Ã sva-gatiæ vyanakti || (BhP 11.29.6) iti ||62|| Baladeva: tarhi tam eveÓvaraæ sarva-bhÃvena kÃyÃdi-vyÃpÃreïa Óaraïaæ gaccha | tata÷ kim iti cet tatrÃha tad iti | parÃæ ÓÃntiæ nikhila-kleÓa-viÓle«a-lak«aïÃæ | ÓÃÓvataæ nityaæ sthÃnaæ ca, tad vi«ïo÷ paramaæ padam ity Ãdi Óruti-gÅtaæ tad dhÃma prÃpsyasi | sa ceÓvaro 'ham eva tvat-sakha÷ sarvasya cÃhaæ h­di sannivi«Âa÷ ity (GÅtà 15.15) Ãdi mat-pÆrvokter deva-r«y-Ãdi-sammati-grÃhiïà tvayÃpi paraæ brahma paraæ dhÃma (GÅtà 10.12) ity-Ãdinà svÅk­tatvÃc ca | viÓva-rÆpa-darÓane pratyak«itatvÃc ca | tasmÃn mad-upadeÓe ti«Âheti ||62|| __________________________________________________________ BhG 18.63 iti te j¤Ãnam ÃkhyÃtaæ guhyÃd guhyataraæ mayà | vim­Óyaitad aÓe«eïa yathecchasi tathà kuru ||63|| ÁrÅdhara: sarva-gÅtÃrtham upasaæharann Ãha itÅti | ity anena prakÃreïa te tubhyaæ sarvaj¤ena parama-kÃruïikena mayà j¤Ãnam ÃkhyÃtam upadi«Âam | kathambhÆtam | guhyÃd gopyÃd rahasya-mantra-yogÃdi-j¤ÃnÃd api guhyataraæ | etan mayopadi«Âaæ gÅtÃ-ÓÃstram aÓe«ato paryÃlocya paÓcÃd yathecchasi tathà kuru | etasmin paryÃlocite sati tava moho nivarti«yata iti bhÃva÷ ||63|| ViÓvanÃtha: sarva-gÅtÃrtham upasaæharati itÅti | karma-yogasyëÂÃÇga-yogasya j¤Ãna-yogasya ca j¤Ãnaæ j¤Ãyate 'neneti j¤Ãnaæ j¤Ãna-ÓÃstraæ guhyÃd guhyataram ity atirahasyatvÃt kair api vaÓi«Âa-bÃdarÃyaïa-nÃradÃdyair api sva-sva-k­ta-ÓÃstreïÃprakÃÓitam[*ENDNOTE] | yad vÃ, te«Ãæ sÃrvaj¤yam Ãpek«ikaæ mama tu Ãtyantikam ity atas te tu etad atiguhyatvÃn na jÃnanti | mayÃpi atiguhyatvÃd eva te sarvathaiva naitad upadi«Âà iti bhÃva÷ | etad aÓe«eïa ni÷Óe«ata÷ eva vim­Óya, yathà yena prakÃreïa svÃbhirucitaæ, yat[*ENDNOTE] kartum icchasi tathà tat kuru, ity antyaæ j¤Ãna-«aÂkaæ sampÆrïam | «aÂka-trikam idaæ sarva-vidyÃ-Óiro-ratnaæ ÓrÅ-gÅtÃ-ÓÃstraæ mahÃnarghya-rahasyatama-bhakti-sampuÂaæ bhavati | prathamaæ karma-«aÂkaæ yasyÃdhÃra-pidhÃnaæ kÃnakaæ bhavati | antyaæ j¤Ãna-«aÂkaæ yasyottara-pidhÃnaæ maïi-jaÂitaæ kÃnakaæ bhavati | tayor madhyavarti-«aÂka-gatà bhaktis trijagad-anarghyà ÓrÅ-k­«ïa-vaÓÅkÃriïÅ mahÃmaïi-matallikà virÃjate, yasyÃ÷ paricÃrikà tad-uttara-pidhÃnÃrdha-gatà man-manà bhava ity Ãdi padya-dvayÅ catu÷-«a«Âhy-ak«arà Óuddhà bhavatÅti budhyate ||63|| Baladeva: ÓÃstram upasaæharann Ãha itÅti | iti pÆrvokta-prakÃrakaæ j¤Ãnaæ gÅtÃ-ÓÃstram j¤Ãyante karma-bhakti-j¤ÃnÃny anena iti nirukte÷ | tan-mayà te tubhyam ÃkhyÃtaæ samproktam | guhyÃd rahasya-mantrÃdi-ÓÃstrÃd guhyataram iti gopyam | etac chÃstra-Óe«eïa sÃmastyena vim­Óya paÓcÃd yathecchasi tathà kuru | etasmin paryÃlocite tava moha-vinÃÓo mad-vacasi sthitiÓ ca bhavi«yatÅti ||63|| __________________________________________________________ BhG 18.64 sarvaguhyatamaæ bhÆya÷ Ó­ïu me paramaæ vaca÷ | i«Âosi me d­¬ham iti tato vak«yÃmi te hitam ||64|| ÁrÅdhara: ati-gambhÅraæ gÅtÃ-ÓÃstram aÓe«ata÷ paryÃlocayitum aÓaknuvata÷ k­payà svayam eva tasya sÃraæ saÇg­hya kathayati sarva-guhyatamam iti tribhi÷ | sarvebhyo 'pu guhyebhyo guhyatamaæ me vacas tatra tatroktam api bhÆya÷ punar api vak«yamaïaæ Ó­ïu | puna÷ puna÷ kathane hetum Ãha d­¬ham atyantaæ me mama tvam i«Âa÷ priyo 'sÅti matvà tata eva hetos te hitaæ vak«yÃmi | yad và tvaæ mame«Âo 'si mayà vak«yamÃïaæ ca d­¬haæ sarva-pramÃïopetam iti niÓcitya tatas te vak«yÃmÅty artha÷ | d­¬ha-matir iti kecit paÂhanti ||64|| ViÓvanÃtha: tataÓ ca atigambhÅrÃrthaæ gÅtÃ-ÓÃstraæ paryÃlocayitum pravartamÃnaæ tu«ïÅmbhÆyaiva sthitaæ sva-priya-sakham arjunam Ãlak«ya k­pÃ-dravac-citta-nava-nÅto bhagavÃn bho÷ priyavayasya arjuna sarva-ÓÃstra-sÃram aham eva ÓlokëÂakena bravÅmi | alaæ te tat-tat-paryÃlocana-kleÓenety Ãha sarveti | bhÆya iti rÃja-vidyÃ-rÃja-guhyÃdhyÃyÃnte pÆrvam uktam | man-manà bhava mad-bhakto mad-yÃjÅ mÃæ namaskuru | mÃm evai«yasi yuktvaivam ÃtmÃnaæ mat-parÃyaïa÷ || (GÅtà 9.34) iti yat tad eva paramaæ sarva-ÓÃstrÃrtha-sÃrasya gÅtÃ-ÓÃstrasyÃpi sÃraæ guhyatamam iti nÃta÷ paraæ ki¤cana guhyam asti kvacit kutaÓcit katham api akhaï¬am iti bhÃva÷ | puna÷ kathane hetum Ãha | i«Âo 'si me d­¬ham atiÓayena eva priyo me sakhà bhavasÅti tata eva hetor hitaæ te iti sakhÃyaæ vinÃtirahasyaæ na kam api kaÓcid api brÆta iti bhÃva÷ | d­¬ha-matir iti ca pÃÂha÷ ||64|| Baladeva: atha nirapek«ÃïÃæ sÃdhana-sÃdhya-paddhatim upadeksyann Ãdau tÃæ stauti sarveti | sarve«u guhye«u madhye 'tiÓayitaæ guhyam iti sarva-guhyatamam | bhÆya iti rÃja-vidyÃdhyÃye man-manà bhava ity Ãdinà pÆrvam api mamÃtipriyatvÃd ante punar ucyamÃnaæ Ó­ïu paramaæ sarva-sÃrasyÃpi gÅtÃ-ÓÃstrasya sÃrabhÆtam | puna÷ kathanena hetu÷ i«Âo 'sÅti | tvaæ mame«Âa÷ priyatamo 'si | mad-vÃkyaæ d­¬haæ nikhila-pramÃïopetam iti niÓcino«y atas te hitaæ vak«yÃmi | tathÃpy etad evÃnu«Âheyam iti bhÃva÷ ||64|| __________________________________________________________ __________________________________________________________ BhG 18.65 manmanà bhava madbhakto madyÃjÅ mÃæ namaskuru | mÃm evai«yasi satyaæ te pratijÃne priyosi me ||65|| ÁrÅdhara: tad evam Ãha man-manà iti | man-manà mac-citto bhava | mad-bhakto mad-bhajana-ÓÅlo bhava | mad-yÃjÅ mad-yajana-ÓÅlo bhava | mÃm eva namaskuru evaæ vartamÃnas tvaæ mat-prasÃdÃt labdha-j¤Ãnena mÃm evai«yasi prÃpsyasi | atra ca saæÓayaæ mà kÃr«Å÷ | tvaæ hi me priyo 'si | atha satyaæ yathà bhavaty evaæ tubhyam ahaæ pratijÃne pratij¤Ãæ karomi ||65|| ViÓvanÃtha: manmanà bhava iti mad-bhakta÷ sann eva mÃæ cintaya | na tu j¤ÃnÅ yogÅ và bhÆtvà mad-dhyÃnaæ kurv ity artha÷ | yad và man-manà bhava mahyaæ ÓyÃmasundarÃya susnigdhÃku¤cita-kuntalakÃya-sundara-bhrÆ-valli-madhura-k­pÃ-kaÂÃk«Ãm­ta-var«i-vadana-candrÃya svÅyaæ deyatvena mano yasya tathÃbhÆto bhava | athavà ÓrotrÃdÅndriyÃïi dehÅty Ãha mad-bhakto bhava | Óravaïa-kÅrtana-man-mÆrti-darÓana-man-mandira-mÃrjana-lepana-puspÃharaïa-man-mÃlÃlaÇkÃra-cchatra-cÃmarÃdibhi÷ sarvendriya-karaïakaæ mad-bhajanaæ kuru | athavà mahyaæ gandha-pu«pa-dhÆpa-dÅpa-naivedyÃni dehÅty Ãha mad-yÃjÅ bhava | mat-pÆjanaæ kuru | athavà mahyaæ namaskÃra-mÃtraæ dehÅty Ãha mÃæ namaskuru bhÆmau nipatya a«ÂÃÇgaæ và praïÃmaæ kuru | e«Ãæ caturïÃæ mac-cintana-sevana-pÆjana-praïÃmÃïÃæ samuccayam ekataraæ và tvaæ kuru | mÃm evai«yasi prÃpsyasi mana÷-pradÃnaæ ÓrotrÃdÅndriya-pradÃnaæ gandha-pu«pÃdi-pradÃnaæ và tvaæ kuru | tubhyam aham ÃtmÃnam eva dÃsyÃmÅti satyaæ | te tavaiva | nÃtra saæÓayi«Âhà iti bhÃva÷ | satyaæ Óapatha-tathyayo÷ ity amara÷ | nanu mÃthura-deÓodbhÆtà lokÃ÷ prativÃkyam eva Óapathaæ kurvanti satyaæ tarhi pratijÃne pratij¤Ãæ k­tvà bravÅmi | tvaæ me priyo 'si nahi priyaæ ko 'pi va¤cayait iti bhÃva÷ ||65|| Baladeva: etad-vaca÷ prÃha manmanà bhaveti | vyÃkhyÃtaæ prÃk man-manastvÃd viÓi«Âo mÃm eva nÅlotpala-ÓyÃmalatvÃdi-guïakaæ tvad-atipriyam devakÅ-nandanaæ k­«ïam eva manu«ya-sanniveÓitam e«yasi | na tu mama rÆpÃntaraæ sahasra-ÓÅr«atvÃdi-lak«aïam aÇgu«Âha-mÃtram antaryÃmiïaæ và n­siæha-varÃhÃdi-lak«aïaæ vety artha÷ | tubhyam aham ÃtmÃnam eva tvat-sakhaæ dÃsyÃmÅti te tava satyaæ Óapatha÷ satyaæ Óapatha-tathyayo÷ iti nÃnÃrthavarga÷ | atra na saæÓayi«Âhà iti bhÃva÷ | nanu mÃthuratvÃt tava Óapatha-karaïÃd api me na saæÓaya-vinÃÓas tatrÃha pratijÃne pratij¤Ãæ k­tvÃham abruvam | yat tvaæ me priyo 'si snigdha-manasà hi mÃthurÃ÷ priyaæ na pratÃrayanti | kiæ puna÷ pre«Âham iti bhÃva÷ | yasya mayy atiprÅtas tasmin mamÃpi tathà | tad-viyogaæ so¬hum ahaæ na ÓaknomÅti pÆrvam eva mayoktaæ priyo hi ityÃdinà | tasmÃn mad-vÃci viÓvasihi mÃm eva prÃpsyasi ||65|| __________________________________________________________ BhG 18.66 sarvadharmÃn parityajya mÃm ekaæ Óaraïaæ vraja | ahaæ tvà sarvapÃpebhyo mok«yayi«yÃmi mà Óuca÷ ||66|| ÁrÅdhara: tato 'pi guhyatamam Ãha sarveti | mad-bhaktyaiva sarvaæ bhavi«yatÅti d­¬ha-viÓvÃsena vidhi-kaiÇkaryaæ tyaktvà mad-eka-Óaraïaæ bhava | evaæ vartamÃna÷ karma-tyÃga-nimittaæ pÃpaæ syÃd iti mà Óuca÷ mok«aæ mà kÃr«Å÷ | yatas tvaæ mad-eka-Óaraïaæ sarva-pÃpebhyo 'haæ mok«ayi«yÃmi ||66|| ViÓvanÃtha: nanu tad-dhyÃnÃdikaæ yat karomi tat kiæ svÃÓrama-dharmÃnu«ÂhÃna-pÆrvakaæ vÃ, kevalaæ và ? tatrÃha sarva-dharmÃn varïÃÓrama-dharmÃn sarvÃn eva parityajya ekaæ mÃm eva Óaraïaæ vraja | parityajya sannyasyeti na vyÃkhyeyam arjunasya k«atriyatvena sannyÃsÃdhikÃrÃt na cÃrjunaæ lak«Åk­tyÃnya-jana-samudÃyam evopadideÓa bhagavÃn iti vÃcyam | lak«yabhÆtam arjunaæ prati upadeÓaæ yojayitum aucitye saty evÃnyasyÃpi upade«Âavyatvaæ sambhaven na, tv anyathà na ca parityjyety asya phala-tyÃga eva tÃtparyam iti vyÃkhyeyam asya vÃkyasya - devar«i-bhÆtÃpta-nÌïÃæ pitÌïÃæ nÃyaæ kiÇkaro nÃyam ­ïÅ ca rÃjan | sarvÃtmanà ya÷ Óaraïaæ Óaraïyaæ gato mukundaæ parih­tya kartam || (BhP 11.5.41) martyo yadà tyakta-samasta-karmà niveditÃtmà vicikÅr«ito me | tadÃm­tatvaæ pratipadyamÃno mayÃtma-bhÆyÃya ca kalpate vai || (BhP 11.29.32) tÃvat karmÃïi kurvÅta na nirvidyeta yÃvatà | mat-kathÃ-ÓravaïÃdau và Óraddhà yÃvan na jÃyate || (BhP 11.20.9) Ãj¤Ãyaiva guïÃn do«Ãn mayÃdi«ÂÃn api svakÃn | dharmÃn santyajya ya÷ sarvÃn mÃæ bhajet sa ca sattama÷ || (BhP 11.11.37) ity Ãdibhir bhagavad-vÃkyai÷sahaikÃrthasyÃvaÓya-vyÃkhyeyatvÃt | atra ca pari-Óabda-prayogÃc ca | ata ekaæ mÃæ Óaraïaæ vraja, na tu dharma-j¤Ãna-yoga-devatÃntarÃdikam ity artha÷ | pÆrvaæ hi mad-anya-bhaktau sarva-Óre«ÂhÃyÃæ tavÃdhikÃro nÃstÅty atas tvaæ yat karo«i yad aÓnÃsÅtyÃdi-bruvÃïena mayà karma-miÓrÃyÃæ bhaktau tavÃdhikÃra ukta÷ | samprati tv atik­payà tubhyam ananya-bhaktau evÃdhikÃras tasyà ananya-bhakter yÃd­cchika-mad-aikÃntika-bhakta-k­paika-labhyatva-lak«aïaæ niyamaæ sva-k­tam api bhÅ«ma-yuddhe sva-pratij¤Ãm ivÃpanÅya datta iti bhÃva÷ | na ca mad-Ãj¤ayà nitya-naimittika-karma-tyÃge tava prayavÃya-ÓaÇkà sambhavet | veda-rÆpeïa mayaiva nitya-karmÃnu«ÂhÃnam Ãdi«Âam adhunà tu svarÆpeïaiva tat-tyÃga ÃdiÓyate ity ata÷ kathaæ te nitya-karmÃkaraïe pÃpÃni sambhavanti ? pratyuta ata÷ paraæ nitya-karmaïi k­ta eva pÃpÃni bhavi«yanti sÃk«Ãn mad-Ãj¤Ã-laÇghanÃd ity avadheyam | nanu yo hi yac-charaïo bhavati, sa hi mÆlya-krÅta÷ paÓur iva tad-adhÅna÷ | sa taæ yat kÃrayati, tad eva karoti | yatra sthÃpayati tatraiva ti«Âhati | yad bhojayati, tad eva bhuÇkte iti ÓaraïÃpatti-lak«aïasya dharmasya tattvam | yad uktaæ vÃyu-purÃïe - ÃnukÆlyasya saÇkalpa÷ prÃtikÆlyasya varjanaæ | rak«i«yatÅti viÓvÃso gopt­tve[*ENDNOTE] varaïaæ tathà | ni÷k«epanam akÃrpaïyaæ[*ENDNOTE] «a¬-vidhà ÓaraïÃgati÷ || iti | bhakti-ÓÃstra-vihità svÃbhÅ«Âa-devÃya rocamÃnà prav­ttir ÃnukÆlyaæ tad-viparÅtaæ prÃtikÆlyam | gopt­tve iti sa eva mama rak«ako nÃnya iti yat | rak«i«yatÅti sva-rak«aïa-prÃtikÆlya-vastu«Æpasthite«v api sa mÃæ rak«i«yaty eveti draupadÅ-gajendrÃdÅnÃm iva viÓvÃsa÷ | ni÷k«epanaæ svÅya-sthÆla-sÆk«ma-deha-sahitasya eva svasya ÓrÅ-k­«ïÃrtha eva viniyoga÷ | akÃrpaïyaæ nÃnyatra kvÃpi sva-dainya-j¤Ãpanam iti «aïïÃæ vastÆnÃæ vidhÃtr-anu«ÂhÃnaæ yasyÃæ sà ÓaraïÃgatir iti | tad adyÃrabhya yady ahaæ tvÃæ Óaraïaæ gata eva varte tarhi tva-uktaæ bhadram abhadraæ và yad bhavet tad eva mama kartavyam | tatra yadi tvaæ mÃæ dharmam eva kÃrayasi tadà na kÃcic cintà | yadi tv ÅÓvaratvÃt svairÃcÃras tvaæ mÃm adharmam eva kÃrayasi, tadà kà gatis tatrÃha aham iti | prÃcÅnÃrvÃcÅnÃni yÃvanti vartante yÃvanti và ahaæ kÃrayi«yÃmi tebhya÷ sarvebhya eva pÃpebhyo mok«ayi«yÃmi | nÃham anya-Óaraïya iva tatrÃsamartha iti bhÃva÷ | tvÃm alambyaiva ÓÃstram idaæ loka-mÃtram evopadi«ÂavÃn asmi | mà Óuca÷ svÃrthaæ parÃrthaæ và Óokaæ mà kÃr«Å÷ | yu«mad-Ãdikaæ sarva eva loka÷ sva-para-dharmÃn sarvÃn eva parityajya mac-cintanÃdi-paro mÃæ Óaraïam Ãpadya sukhenaiva vartatÃm | tasya pÃpa-mocana-bhÃra÷ saæsÃra-mocana-bhÃro 'pi mayÃÇgÅk­ta eva | ananyÃÓ cintayanto mÃæ ye janÃ÷ paryupÃsate | te«Ãæ nityÃbhiyuktÃnÃæ yoga-k«emaæ vahÃmy aham || (GÅtà 9.22) iti | hanta etÃvÃn bhÃro mayà sva-prabhau nik«ipta ity api Óokaæ mÃkÃr«År bhakta-vatsalasya mama na tatrÃyÃsa-leÓo 'pÅti nÃta÷ param adhikam upade«Âavyam astÅti ÓÃstraæ samÃptÅk­tam ||66|| Baladeva: nanu yajana-praïaty-Ãdis tava Óuddhà bhakti÷ prÃktana-karma-rÆpÃnanta-pÃpa-malina-h­dà puæsà katha÷ Óakyà kartuæ yÃvat tvad-bhakti-virodhÅni tÃny anantÃni pÃpÃni k­cchrÃdi-prÃyaÓcittai÷ savihitaiÓ ca dharmair na vinaÓyeyur iti cet tatrÃha - sarveti | prÃktana-pÃpa-prÃyaÓcitta-bhÆtÃn k­cchrÃdÅn sa-vihitÃæÓ ca sarvÃn dharmÃn parityajya svarÆpatas tyaktvà mÃæ sarveÓvaraæ k­«ïaæ n­siæha-dÃÓarathy-Ãdi-rÆpeïa bahudhÃvirbhÆtaæ viÓuddha-bhakti-gocaraæ santam avidyÃ-paryanta-sarva-kÃma-vinÃÓam ekaæ, na tu matto 'nyaæ Óiti-kaïÂhÃdiæ Óaraïaæ vraja prapadyasva | Óaraïya÷ sarveÓvaro 'haæ sarva-pÃpebhyo prÃktana-karmabhyas tvÃæ ÓaraïÃgataæ mok«ayi«yÃmÅti mitha÷-kartavyatà darÓità | tvaæ mà Óuca÷ | acirÃyu«Ã mayà h­d-viÓuddham icchatÃticira-sÃdhyà du«karÃÓ ca te k­cchrÃdaya÷ katham anu«Âheyà iti Óokaæ mà kÃr«År ity artha÷ | atra mat-prapattur na bhaved ity uktam | ÓrutiÓ caivam Ãha - na karmaïà na prajayà dhanena tyÃgenaivke 'm­tatvam ÃnaÓu÷ iti | ÓraddhÃ-bhakti-dhyÃna-yogÃd avaitÅti caivam Ãdyà | sani«ÂhÃnÃæ h­d-viÓuddhaye parini«ÂhitÃnÃæ ca loka-saÇgrahÃya yathÃyathaæ kÃryÃs te dharma÷ | tam etam ity Ãdibhya÷ satyena labhyas tapasà hy e«a Ãtmà ity ÃdibhyaÓ ca Órutibhya÷ | na ca vihita-tyÃge pratyavÃya-lak«aïaæ pÃpaæ syÃd iti Óokaæ mà kurv iti vyÃkhyeyam | veda-nideÓenÃgni-hotrÃdi-tyÃge yater iva pareÓÃnideÓena tat-tyÃge tat-prapattus tad-ayogÃt | pratyuta tan-nideÓÃtikrame do«Ãpatti÷ syÃt | na ca svarÆpato vihita-tyÃge pratyavÃyÃpatte÷ | sarvÃïi dharma-phalÃnÅti vyÃkhyeyam | phala-tyÃge tad-anÃpatte÷ | tasmÃt prapannasya svarÆpato dharma-tyÃga÷ | na ca na hi kvacit ity Ãdi nyÃyena svadharmÃnu«ÂhÃnÃpattis tad-yajanÃdi-niratasya tena nyÃyena tad-anÃpatte÷ | tathà ca sanni«ÂhasyÃtmÃnubhavÃnta÷parini«Âhitasya ca parÃtmÃnubhavÃnto yathà dharmÃcÃras tathà prapattu÷ ÓuddhÃnta÷ sa iti evam evoktam ekÃdaÓe - tÃvat karmÃïi kurvÅta na nirvidyeta yÃvatà | mat-kathÃ-ÓravaïÃdau và Óraddhà yÃvan na jÃyate || (BhP 11.20.9) iti | e«Ã ÓaraïÃgati÷ Óabdità prapatti÷ «a¬-aÇgikà -- ÃnukÆlyasya saÇkalpa÷ prÃtikÆlyasya varjanaæ | rak«i«yatÅti viÓvÃso gopt­tve varaïaæ tathà | Ãtma-nik«epa-kÃrpaïye «a¬-vidhà ÓaraïÃgati÷ || iti vÃyu-purÃïÃt | bhakti-ÓÃstra-vihità haraye rocamÃnà prav­ttir ÃnukÆlyam | tad-viparÅtaæ tu prÃtikÆlyam | Ãtma-nik«epa÷ Óaraïye tasmin sva-bhara-nyÃsa÷ | kÃrpaïyam anughar«a÷ | nik«epaïam akÃrpaïyam iti kvacit pÃÂha÷ | tatra kÃrpaïyaæ tato 'nyasmin svadainya-prakÃÓa÷ | sphuÂam anyat ||66|| __________________________________________________________ BhG 18.67 idaæ te nÃtapaskÃya nÃbhaktÃya kadÃcana | na cÃÓuÓrÆ«ave vÃcyaæ na ca mÃæ yobhyasÆyati ||67|| ÁrÅdhara: evaæ gÅtÃrtha-tattvam upadiÓya tat-sampradÃya-pravartane niyamam Ãha idam iti | idaæ gÅtÃrtha-tattvaæ te tvayà atapaskÃya dharmÃnu«ÂhÃna-hÅnÃya na vÃcyam | na ca abhaktÃya gurÃv ÅÓvare ca bhakti-ÓÆnyÃya kadÃcid api na vÃcyaæ na cÃÓuÓrÆ«ave paricaryÃm akurvate vÃcyam | mÃæ parameÓvaraæ yo 'bhyasÆyati manu«ya-d­«Âyà do«Ãropeïa nindati tasmai na ca vÃcyam ||67|| ViÓvanÃtha: evaæ gÅtÃ-ÓÃstram upadiÓya sampradÃya-pravartane niyamam Ãha idam iti | atapaskÃya asaæyatendriyÃya manaÓ cendriyÃïÃæ ca aikÃgryaæ paramaæ tapa÷ iti sm­te÷ | saæyatendriye saty api abhaktÃya na vÃcyam | saæyatendriyatvÃdi-dharma-traya-vattve 'pi yo mÃm abhyasÆyati mayi nirupÃdhi-pÆrïa-brahmaïi mÃyÃ-sÃvarïya-do«am Ãropayati tasmai sarvathaiva na vÃcyam ||67|| Baladeva: atha svopadi«Âaæ gÅtÃ-ÓÃstraæ pÃtrebhya÷ eva na tv apÃtrebhyo deyam iti upadiÓati idam iti | idaæ ÓÃstraæ te tvayÃtapaskÃya ajitendriyÃya na vÃcyam | tapasvine 'py abhaktÃya ÓÃstropade«Âari tvayi ÓÃstra-pratipÃdye mayi ca sarveÓa-bhakti-ÓÆnyÃya na vÃcyam | tapasvine 'pi bhaktÃyÃÓuÓrÆ«ave Órotum anicchave na vÃcyam | yo mÃæ sarveÓvaraæ nitya-guïa-vigraham abhyasÆyati mayi mÃyika-guïa-vigrahatÃm Ãropayati, tasmai tu naiva vÃcyam ity ato bhinnayà vibhaktyà tasya nirdeÓa÷ | evam Ãha sÆtrakÃra÷ anÃvi«kurvann anvayÃt iti (Vs 3.4.50) ||67|| __________________________________________________________ BhG 18.68 ya idaæ paramaæ guhyaæ madbhakte«v abhidhÃsyati | bhaktiæ mayi parÃæ k­tvà mÃm evai«yaty asaæÓaya÷ ||68|| ÁrÅdhara: etair do«air virahitebhyo gÅtÃ-ÓÃstropade«Âu÷ phalam Ãha ya iti | mad-bhakte«v abhidhÃsyati mad-bhaktebhyo ya vak«yati | sa mayi parÃæ bhaktiæ karoti tato ni÷saæÓaya÷ san mÃm eva prÃpnotÅty artha÷ ||68|| ViÓvanÃtha: etad upade«Âu÷ phalam Ãha ya iti dvÃbhyÃm | parÃæ bhaktiæ k­tveti prathamaæ parama-bhakti-prÃpti÷ | tato mat-prÃpti÷ | etad upade«Âur bhavati ||68|| Baladeva: ÓÃstropade«Âu÷ phalam Ãha ya iti | etad upade«Âur Ãdau mat-para-bhakti-lÃbhas tato mat-pada-lÃbho bhavati ||68|| __________________________________________________________ BhG 18.69 na ca tasmÃn manu«ye«u kaÓcin me priyak­ttama÷ | bhavità na ca me tasmÃd anya÷ priyataro bhuvi ||69|| ÁrÅdhara: kiæ ca na ceti | tasmÃn mad-bhaktebhyo gÅtÃ-ÓÃstra-vyÃkhyÃtu÷ sakÃÓÃd anyo manu«ye«u madhye kaÓcid api mama priya-k­ttamo 'tyantaæ parito«a-kartà nÃsti | na ca kÃlÃntare bhavità bhavi«yati mamÃpi tasmÃd anya÷ priyataro 'dhunà bhuvi tÃvan nÃsti | na ca kÃlÃntare 'pi bhavi«yatÅty artha÷ ||69|| ViÓvanÃtha: tasmÃd upade«Âu÷ sakÃÓÃt anyo 'tipriyaÇkaro 'tipriyaÓ ca nÃsti ||69|| Baladeva: na ceti | tasmÃd gÅtopade«Âu÷ sakÃÓÃd anyo manu«ye«u madhye mama priya-k­ttama÷ parito«a-kartà pÆrvaæ nÃbhÆn na ca bhavi«yati | mama tasmÃd anya÷ priyataro bhuvi nÃbhÆn na ca bhavi«yati ||69|| __________________________________________________________ BhG 18.70 adhye«yate ca ya imaæ dharmyaæ saævÃdam Ãvayo÷ | j¤Ãnayaj¤ena tenÃham i«Âa÷ syÃm iti me mati÷ ||70|| ÁrÅdhara : paÂhata÷ phalam Ãha adhye«yata iti | Ãvayo÷ ÓrÅ-k­«ïÃrjunayor imaæ dharmyaæ dharmÃd anapetaæ saævÃdaæ yo 'dhye«yate japa-rÆpeïa paÂhi«yati tena puæsà sarva-yaj¤ebhya÷ Óre«Âhena j¤Ãna-yaj¤ena aham i«Âa÷ syÃæ bhaveyam iti me mati÷ | yady apy asau gÅtÃrtham abudhyamÃna eva kevalaæ japati | tathÃpi mama tac ch­ïvato mÃm evÃsau prakÃÓayatÅti buddhir bhavati | yathà loke ya­cchayÃpi yadà kaÓcit kadÃcit kasyacit nÃma g­hïÃti tadÃsau mÃm evÃyam ÃhavayatÅti matvà tat-pÃrÓvam Ãgacchati | tathÃham apitasya sannihito bhaveyam | ataeva ajÃmila-k«atra-bandhu-pramukhÃnÃæ katha¤cin nÃmoccÃraïa-mÃtreïa prasanno 'smi | tathaiva asyÃpi prasanno bhaveyam iti bhÃva÷ ||70|| ViÓvanÃtha : etad adhayana-phalam Ãha adhye«yata iti ||70|| Baladeva : atha ÓÃstrÃdhyetu÷ phalam Ãha adhye«yate ceti | atra yo j¤Ãna-yaj¤o varïitas tenÃham etat-pÃÂha-mÃtreïaive«Âo 'bhyarcita÷ syÃm iti me matirs tasyÃhaæ sulabha ity artha÷ | __________________________________________________________ __________________________________________________________ BhG 18.71 ÓraddhÃvÃn anasÆyaÓ ca Ó­ïuyÃd api yo nara÷ | sopi mukta÷ ÓubhÃæl lokÃn prÃpnuyÃt puïyakarmaïÃm ||71|| ÁrÅdhara : anyasya japato yo 'nya÷ kaÓcit Ó­ïoti tasyÃpi phalam Ãha ÓraddhÃvÃn iti | yo nara÷ ÓraddhÃ-yukta÷ kevalaæ Ó­ïuyÃd api ÓraddhÃvÃn api ya÷ kaÓcit kim artham uccair japati abaddha÷ và japatÅti và do«a-d­«Âiæ karoti tad-vyÃv­tty-artham Ãha anasÆyaÓ cÃsÆya-rahito ya÷ Ó­ïuyÃt so 'pi sarvai÷ pÃpair mukta÷ sann aÓvamedhÃdi-puïya-k­tÃæ lokÃn prÃpnuyÃt ||71|| ViÓvanÃtha : etac-chravaïa-phalam Ãha ÓraddhÃvÃn iti ||71|| Baladeva : Órotu÷ phalam Ãha Óraddheti | ya÷ kevalaæ Óraddhayà ӭïoti anasÆya÷ kim artham uccair aÓuddhaæ và paÂhatÅti do«a-d­«Âim akurvan so 'pi nikhilai÷ pÃpair mukta÷ puïya-karmaïÃm aÓvamedhÃdi-yÃjinÃæ lokÃn prÃpnuyÃt | yad và puïya-karmaïÃæ bhaktimatÃæ lokÃn dhruva-lokÃdÅn vaikuïÂha-bhedÃn ity artha÷ ||71|| __________________________________________________________ BhG 18.72 kaccid etac chrutaæ pÃrtha tvayaikÃgreïa cetasà | kaccid aj¤Ãnasaæmoha÷ prana«Âas te dhanaæjaya ||72|| ÁrÅdhara : samyag bodhÃnupapattau punar upadek«yÃmÅty ÃÓayenÃha kaccid iti | kaccid it praÓnÃrtha÷ | kaccid aj¤Ãna-saæmohas tattvÃj¤Ãna-k­to viparyaya÷ | spa«Âam anyat ||72 || ViÓvanÃtha : samyag bodhÃnupapattau punar upadek«yÃmÅty ÃÓayenÃha kaccid iti ||72|| Baladeva : evaæ ÓÃstraæ tad-vÃcanÃdi-mÃhÃtmyaæ coktam | atha ÓÃstrÃrthÃvadhÃna-tad-anubhavo p­cchati kaccid iti | praÓnÃrthe 'vyayam | samyag-anubhavÃnudaye punar apy etad upadek«yÃmÅti bhÃva÷ ||72|| __________________________________________________________ BhG 18.73 arjuna uvÃca na«Âo moha÷ sm­tir labdhà tvatprasÃdÃn mayÃcyuta | sthitosmi gatasaædeha÷ kari«ye vacanaæ tava ||73|| ÁrÅdhara : k­tÃrtha÷ sann arjuna uvÃca na«Âa iti | Ãtma-vi«aye moho na«Âa÷ yato 'yam aham asmÅti svarÆpÃnusandhÃna-rÆpà sm­tis tvat-prasÃdÃn mayà labdhà | ata÷ sthito 'smi yuddhÃyotthito 'smi, gata÷ dharma-vi«aya÷ sandeho yasya so 'haæ tava Ãj¤Ãæ kari«ye iti ||73|| ViÓvanÃtha : kim ata÷ paraæ p­cchÃmy ahaæ tu sarva-dharmÃn parityajya tvÃæ Óaraïaæ gato niÓcinta eva tvayi viÓrambhavÃn asmÅty Ãha na«Âa iti | kari«ya ity ata÷ paraæ Óaraïasya tavÃj¤ÃyÃæ sthitir eva ÓaraïÃpannasya mama dharma÷ | na tu svÃÓrama-dharmo na tu j¤Ãna-yogÃdara÷ | te tv adyÃrabhya tyaktvà eva | tataÓ ca bho÷ priyasakha arjuna mama bhÆ-bhÃra-haraïe ki¤cid avaÓi«Âaæ k­tyam asti | tat tu tad-dvÃraiva cikÅr«ÃmÅti bhagavatokte gati gÃï¬Åva-pÃïir arjuno yoddhum udati«ÂhÃd iti ||73|| Baladeva : evaæ p­«Âa÷ pÃrtha÷ ÓÃstrÃnubhavaæ phala-dvÃreïÃha na«Âa iti | moho viparÅta-j¤Ãna-lak«aïa÷ mama na«Âas tvat-prasÃdÃd eva sm­tiÓ ca yathÃvasthita-vastu-ni«Âhayà mayà labdhà | ahaæ gata-sandehaÓ chinna-saæÓaya÷ sthito 'dhunÃsmi | tava vacanaæ kari«ye | etad uktaæ bhavati - deva-mÃnavÃdayo nikhilÃ÷ prÃïina÷ sarve sva-sva-karmasu svatantrà dehÃbhimÃnino mÃna-vairarcità devÃs tebhyo 'bhÅ«Âa-pradÃ÷ | yas tv ÅÓvara÷ ko 'py asti | sa hi nirguïo nirÃk­tir udÃsÅnas tat-sannidhÃnÃt prak­tir jagad-dhetur ity evaæ viparÅta-j¤Ãna-lak«aïo yo moha÷ pÆrvaæ mamÃbhÆt | sa tvad-upalabdhÃd upadeÓÃd vina«Âa÷ | parÃkhya-svarÆpa-ÓaktimÃn vij¤ÃnÃnanda-mÆrti÷ sÃrvaj¤ya-sÃrvaiÓvarya-satya-saÇkalpÃdi-guïa-ratnÃkaro bhakta-suh­t sarveÓvara÷ prak­ti-jÅva-kÃlÃkhya-Óaktibhi÷ saÇkalpa-mÃtreïa jÅva-karmÃnuguïo vicitra-sarga-k­t sva-bhaktebhya÷ sva-paryanta-sarva-prado 'ki¤cana-bhakta-vitta÷ | sa ca tvam eva mat-sakho vasudeva-sÆnur iti tÃttvikaæ j¤Ãnaæ mamÃbhÆt | ata÷ paraæ tvÃm ahaæ prapanna÷ sthito 'smi | tvaæ mÃæ kadÃcid api na tyak«yasÅti sandehaÓ ca me chinna÷ | atha bhÆbhÃra-haraïaæ sva-prayojanaæ cet prapannena mayà cikÅr«itaæ tarhi tad-vacanaæ tava kari«yÃmÅty arjuno dhanu÷-pÃïir udati«Âhad iti ||73|| __________________________________________________________ __________________________________________________________ BhG 18.74 sa¤jaya uvÃca ity ahaæ vÃsudevasya pÃrthasya ca mahÃtmana÷ | saævÃdam imam aÓrau«am adbhutaæ romahar«aïam ||74|| ÁrÅdhara : tad evaæ dh­tarëÂraæ prati ÓrÅ-k­«ïÃrjuna-saævÃdaæ kathayitvà prastutÃæ kathÃm anusandadhÃna÷ sa¤jaya uvÃca itÅti | lomahar«aïaæ lomäca-karaæ saævÃdam aÓrau«aæ ÓrutavÃn ahaæ | spa«Âam anyat ||74|| ViÓvanÃtha : ata÷ paraæ pa¤ca-Óloka-vyÃkhyà sarva-gÅtÃrtha-tÃtparya-ni«kar«e 'ntima-Ólokà yatra vartante tÃæ patra-dvayÅæ vinÃyaka÷ sva-vÃhanenÃdhunà h­tavÃn ity ata÷ punar nÃlikham | tÃæ tan-mÃtra-vÃdÃm | sa prasÅdatu tasmai nama÷ | iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkà sÃrÃrtha-darÓinÅ samÃptÅ-bhÆtà satÃæ prÅtaye 'stÃd iti sÃrÃrthavar«iïÅ viÓva-janÅnà bhakta-cÃtakÃn | mÃdhurÅ dhinutÃd asyà mÃdhurÅ bhÃtu me h­di || iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | gÅtÃsv a«ÂÃdaÓo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm || iti ÓrÅla-ViÓvanÃtha-cakravarti-Âhakkura-k­tà sÃrÃrthavar«iïÅ ÂÅkà samÃptà ||74-78|| Baladeva : samÃpta÷ ÓÃstrÃrtha÷ | atha kathÃ-sambandham anusandadhÃna÷ sa¤jayo dh­tarëÂram uvÃca ity aham iti | adbhutaæ cetaso vimaya-karaæ loke«v asambhÃvyamÃnatvÃt | romahar«aïam dehe pulaka-janakam ||74|| __________________________________________________________ BhG 18.75 vyÃsaprasÃdÃc chrutavÃn etad guhyam ahaæ param | yogaæ yogeÓvarÃt k­«ïÃt sÃk«Ãt kathayata÷ svayam ||75|| ÁrÅdhara : Ãtmanas tac-chravaïe sambhÃvanÃm Ãha vyÃsa-prasÃdÃd iti | bhagavatà vyÃsena divyaæ cak«u÷ ÓrotrÃdi machyaæ dattam ato vyÃsasya prasÃdÃt etat ahaæ ÓrutavÃn asmi | kiæ tad ity apek«ÃyÃm Ãha paraæ yogaæ | paratvaæ Ãvi«karoti yogeÓvarÃt ÓrÅ-k­«ïÃt svayam eva sÃk«Ãt kathayata÷ ÓrutavÃn iti ||75|| Baladeva : vyavahita-tat-saævÃda-Óravaïe sva-yogyatÃm Ãha vyÃseti | vyÃsa-prasÃdÃt tad-datta-divya-cak«u÷-ÓrotrÃdi-lÃbha-rÆpÃd etad guhyaæ ÓrutavÃn | kim etad ity Ãha param yogam iti | karma-yogaæ j¤Ãna-yogaæ bhakti-yogaæ cety artha÷ | paratvaæ sampÃdayati yogeÓvarÃd iti | deva-mÃnavÃdi-nikhila-prÃïinÃæ svabhÃvya-sambandho yoga÷ | te«Ãm adhÅÓÃn niyantu÷ svayaæ-rÆpÃt k­«ïÃt sva-mukhenaiva, na tu paramparayà kathayata÷ | ÓrutavÃn asmÅti sva-bhÃgyaæ ÓlÃghyate ||75|| __________________________________________________________ BhG 18.76 rÃjan saæsm­tya saæsm­tya saævÃdam imam adbhutam | keÓavÃrjunayo÷ puïyaæ h­«yÃmi ca muhur muhu÷ ||76|| ÁrÅdhara : kiæ ca rÃjann iti | h­«yÃmi romäcito bhavÃmi har«aæ prÃpnomÅti và | spa«Âam anyat ||76|| Baladeva : rÃjan dh­tarëÂra puïyaæ Órotur avidyÃ-paryanta-sarva-do«a-haram | muhur muhu÷ prati-k«aïaæ h­«yÃmi romäcito 'smi ||76|| __________________________________________________________ BhG 18.77 tac ca saæsm­tya saæsm­tya rÆpam atyadbhutaæ hare÷ | vismayo me mahÃn rÃjan h­«yÃmi ca puna÷ puna÷ ||77|| ÁrÅdhara : kiæ ca tac ceti | viÓva-rÆpaæ niridiÓati | spa«Âam anyat ||77|| Baladeva : tac ca viÓva-rÆpaæ yad arjunÃyopadi«Âam ||77|| __________________________________________________________ BhG 18.78 yatra yogeÓvara÷ k­«ïo yatra pÃrtho dhanurdhara÷ | tatra ÓrÅr vijayo bhÆtir dhruvà nÅtir matir mama ||78|| ÁrÅdhara : atas tvaæ putrÃïÃæ rÃjyÃdi-ÓaÇkà parityajety ÃÓayenÃha yatreti | yatra ye«Ãæ pÃï¬avÃnÃæ pak«e yogeÓvara÷ ÓrÅ-k­«ïo vartate, yatra ca pÃrtha÷ gÃï¬Åva-dhanur-dharas tatraiva ca ÓrÅ rÃja-lak«mÅs tatraiva niÓciteti sambadhyate iti mama matir niÓcaya÷ | ata idÃnÅm api tÃvat saputras tvaæ ÓrÅ-k­«ïaæ Óaraïam upetya pÃï¬avÃn prasÃdya sarvaæ ca tebhyo nivedya putra-prÃïa-rak«Ãæ kuru iti bhÃva÷ | bhagavad-bhakti-yuktasya tat-prasÃdÃtma-bodhata÷ | sukhaæ bandha-vimukti÷ syÃd iti gÅtÃrtha-saÇgraha÷ || tathà hi, puru«a÷ sa para÷ pÃrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà | (GÅtà 8.22) bhaktyà tv ananyayà Óakyas tv aham evaævidho 'rjuna | (GÅtà 11.54) ity Ãdau bhagavad-bhakter mok«aæ prati sÃdhakatamatva-ÓravaïÃt tad-ekÃnta-bhaktir eva tat-prasÃdottha-j¤ÃnÃvÃntara-vyÃpÃra-mÃtra-yukto mok«a-hetur iti sphuÂaæ pratÅyate | j¤Ãnasya ca bhakty-avÃntara-vyÃpÃratvam eva yuktam - te«Ãæ satata-yuktÃnÃæ bhajatÃæ prÅti-pÆrvakam | dadÃmi buddhi-yogaæ taæ yena mÃm upayÃnti te || (GÅtà 10.10) mad-bhakta etad vij¤Ãya mad-bhÃvÃyopapadyate | prak­tiæ puru«aæ caiva viddhy anÃdÅ ubhÃv api || (GÅtà 13.19) na ca j¤Ãnam eva bhaktir iti yuktam | sama÷ sarve«u bhÆte«u mad-bhaktiæ labhate parÃm (GÅtà 18.54) | bhaktyà mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷ || (GÅtà 18.55) ity Ãdau bheda-darÓanÃt | na caivaæ sati tam eva viditvÃtim­tyum eti nÃnya÷ panthà vidyate 'yanÃya iti Óruti-virodha÷ ÓaÇkanÅya÷ bhakty-avÃntara-vyÃpÃratvÃt j¤Ãnasya | na hi këÂhai÷ pacati ity ukte jvÃlÃnÃm asÃdhyanatvam uktaæ bhavati | kiæ ca yasya deve parà bhaktir yathà deve tathà gurau | tasyaite kathità hy arthÃ÷ prakÃÓante mahÃtmana÷ || (ÁvetU 6.23) dehÃnte deva÷ paraæ brahma tÃrakaæ vyaca«Âe | yam evai«a v­ïute tena labhya ity Ãdi-Óruti-sm­ti-purÃïa-vacanÃny evaæ sati sama¤jasÃni bhavanti | tasmÃt bhagavad-bhaktir eva mok«a-hetur iti siddham || tenaiva dattayà matyà tad-gÅtÃ-viv­ti÷ k­tà | sa eva paramÃnandas tayà prÅïÃtu mÃdhava÷ || paramÃnanda-pÃdÃbja-raja÷-ÓrÅdhÃriïÃdhunà | ÁrÅdhara-svÃmi-yatinà k­tà gÅtÃ-subodhinÅ || sva-prÃgalbhya-balÃd vilobhya bhagavad-gÅtÃæ tad-antar-gatam tattvaæ prepsur upaiti kiæ guru-k­pÃ-pÅyÆ«a-d­«Âiæ vinà | ambu sväjalinà nirasya jaladher Ãditsur antarmaïÅ nÃvarte«u na kiæ nimajjati jana÷ sat-karïa-dhÃraæ vinà || iti ÓrÅ-ÁrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ paramÃrtha-nirïayo nÃma a«ÂÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||78|| Baladeva: evaæ ca sati sva-putra-vijayÃdi-sp­hÃæ parityajety Ãha yatreti | yatra yogeÓvara÷ pÆrvaæ vyÃkhyÃta÷ sva-saÇkalpÃyatta-svetara-sarva-prÃïi-svarÆpa-sthiti-prav­ttika÷ k­«ïo vasudeva-sÆnu÷ sÃrathya-paryanta-sÃhÃyya-kÃritayà vartate | yatra pÃrthas tvat-pit­-svas­-putro narÃvatÃra÷ k­«ïaikÃntÅ dhanurdharo 'cchedya-gÃï¬Åva-pÃïir vartate | tatraiva ÓrÅ-k­«ïÃrjunÃdhi«Âhite yudhi«Âhira-pak«e ÓrÅ-rÃja-lak«mÅ÷ vijaya÷ Óatru-paribhava-hetuka÷ paramotkar«a÷ | bhÆtir uttarottarà rÃja-lak«mÅ-viv­ddhi÷ | nÅtir nyÃya-prav­ttir dhruvà sthireti sarvatra sambadhyate | yat tu yuddha-param etac chÃstram iti ÓaÇkyate | tan na - man-manà bhava mad-bhakta ity Ãde÷, sarva-dharmÃn parityajya ity ÃdeÓ copadeÓas tasmÃc catÆrïÃæ varïÃnÃm ÃÓramÃïÃæ ca dharmà h­d-viÓuddhi-hetutayà loka-saÇgrahÃrthatayà ceha nirÆpità ity eva su«Âhu ||78|| upÃyà bahavas te«u prapattir dÃsya-pÆrvikà | k«ipraæ prasÃdanÅ vi«ïor ity a«ÂÃdaÓato matam || pÅtaæ yena yaÓodÃ-stanyaæ nÅtaæ pÃrtha-sÃrathyam | sphÅtaæ sad-guïa-v­ndais tad atra gÅtaæ paraæ tattvam || yad icchÃ-tariæ prÃpya gÅtÃpayodhau nyamajjaæ g­hÅtÃti-citrÃrtha-ratnam | na cottÃtum asmi prabhur har«a-yogÃt sa me kautukÅ nanda-sÆnu÷ priyastÃt || ÓrÅmad-gÅtÃ-bhÆ«aïaæ nÃma bhëyaæ yatnÃd vidyÃ-bhÆ«aïenopacÅrïam | ÓrÅ-govinda-prema-mÃdhurya-lubdhÃ÷ kÃruïyÃrdrÃ÷ sÃdhava÷ Óodhayadhvam || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye '«ÂÃdaÓo 'dhyÃya÷ || [*ENDNOTE] Text reads mà yat sama÷. [*ENDNOTE] Bishwas has agamya. [*ENDNOTE] Quoted above in ViÓvanÃtha's commentaries to [*ENDNOTE] mama not in Bishwas edition, who also reads necchasÅti. [*ENDNOTE] BhG 18.61-66 are commented on extensively in K­«ïa-sandarbha, para. 82 and Sarva-saævÃdinÅ. [*ENDNOTE] This reference to the B­had-Ãraïyaka Upani«ad. This exact text is not found there. [*ENDNOTE] jagat sarvam in the text. [*ENDNOTE] bhramayan not in Krishnadas edition. [*ENDNOTE] Bishwas - ÓÃstreïa prakÃÓitam [*ENDNOTE] Both texts read svÃbhirucitas tat, but this readings seems grammatically problematic. [*ENDNOTE] Krishnadas gives bhart­tve as an alternative reading both here and further down. [*ENDNOTE] The usual reading is Ãtma-nik«epa-kÃrpaïye. Bhagavad-gÅtà - chapter 18