Bhagavadgita 18
with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________



BhG 18.1

arjuna uvàca
saünyàsasya mahàbàho tattvam icchàmi veditum |
tyàgasya ca hçùãke÷a pçthak ke÷iniùådana ||1||


ørãdhara : 

nyàsa-tyàga-vibhàgena sarva-gãtàrtha-saïgraham |
spaùñam aùñàda÷e pràha paramàrtha-vinirõaye ||

atra ca -

sarva-karmàõi manasà 
sannyasyàste sukhaü va÷ã | (Gãtà 5.13)  
sannyàsa-yoga-yuktàtmà (Gãtà 9.28) 

ity àdiùu karma-sannyàsa upadiùñaþ | tathà -

tyaktvà karma-phalàsaïgaü 
nitya-tçpto nirà÷rayaþ | 
sarva-karma-phala-tyàgaü 
tataþ kuru yatàtmavàn || (Gãtà 4.20) 

ity àdiùu ca phala-màtra-tyàgena karmànuùñhànam upadiùñam | na ca paraspara-viruddhaü sarvaj¤aþ parama-kàruõiko bhagavàn upadi÷et | ataþ karma-sannyàsasya tad-anuùñhànasya càvirodha-prakàraü bubhutsur arjuna uvàca sannyàsasyeti | bho hçùãke÷a sarvendriya-niyàmaka | he ke÷ã-nisådana ke÷ã-nàmno mahato hayàkçteþ daityasya yuddhe mukhaü vyàdàya bhakùayitum àgacchato atyantaü vyàtte mukhe vàma-bàhuü prave÷ya tat-kùaõam eva vivçddhena tenaiva bàhunà karkañikà-phalavat taü vidàrya nisåditavàn | ataeva he mahàbàho iti sambodhanam | sannyàsasya tyàgasya ca tattvaü pçthag vivekena veditum icchàmi ||1||

Vi÷vanàtha : 

sannyàsa-j¤àna-karmàdes traividhyaü mukti-nirõayaþ |
guhya-sàratamà bhaktir ity aùñàda÷a ucyate ||

anantaràdhyàye -

tad ity anabhisandhàya 
phalaü yaj¤a-tapaþ-kriyàþ |
dàna-kriyà÷ ca vividhàþ 
kriyante mokùa-kàïkùibhiþ || (Gãtà 17.25)

ity atra bhagavad-vàkye mokùa-kàïkùi-÷abdena sannyàsina eva ucyante | anye và yady anya eva te, tarhi - sarva-karma-phala-tyàgaü tataþ kuru yatàtmavàn iti (Gãtà 12.11) tvad-uktànàü sarva-karma-phala-tyàginàü teùàü sa tyàgaþ kaþ | sannyàsinàü ca ko sa sannyàsa iti vivekato jij¤àsur àha sannyàsasyeti | pçthag iti yadi sannyàsa-tyàga-÷abdau bhinnàrthau tadà sannyàsasya tyàgasya ca tattvaü pçthag veditum icchàmi | yadi tv ekàrthau tàv api tvan-mate anya-mate và tayor aikyàrtham arthàd ekàrthatvam iti pçthag veditum icchàmi | he hçùãke÷eti mad-buddheþ pravartakatvàt tvam eva imaü sandeha-mukhàpayasi | ke÷i-nisådana iti taü ca sandehaü tvam eva ke÷inam iva vidàrayasãti
bhàvaþ | mahàbàho iti tvaü mahà-bàhu-balànvito 'haü ki¤cid bàhubalànvita ity etad aü÷enaiva mayà saha sakhyaü tava | na tu sàrvaj¤yàdibhir aü÷air atas tvad-datta-ki¤cit-sakhya-bhàvàd eva pra÷ne mama niþ÷aïkateti bhàvaþ ||1||

Baladeva :

gãtàrthàn iha saïgçhõan harir aùñàda÷e 'khilàn |
bhaktes tatra prapatte÷ ca so 'bravãd atigopyatàm ||

sarva-karmàõi manasà sannyasyàste sukhaü va÷ã | (Gãtà 5.13) ity àdau sannyàsa-÷abdena kim uktam -- tyaktvà karma-phalàsaïgaü (Gãtà 4.20) ityàdau tyàga-÷abdena ca kim uktaü bhagavatà tatra sandihàno 'rjunaþ pçcchati sannyàsasyeti | sannyàsa-tyàga-÷abdau ÷aila-taru-÷abdàv iva vijàtãyàrthau kiü và kuru-pàõóava-÷abdàv iva sajàtãyàrthau | yady àdyas tarhi sannyàsasya tyàgasya ca tattvaü pçthag-veditum icchàmi | yadyantas tarhi tatràvàntaropàdhi-màtraü bhedakaü bhàvi, tac ca veditum icchàmi | he mahàbàho kçùõa hçùãke÷eti dhã-vçtti-prerakatvàt tvam eva mat-sandeham utpàdayasi | ke÷i-nisådaneti tvaü mat-sandehaü ke÷inam iva vinà÷ayeti ||1||
__________________________________________________________

BhG 18.2

÷rãbhagavàn uvàca
kàmyànàü karmaõàü nyàsaü saünyàsaü kavayo viduþ |
sarvakarmaphalatyàgaü pràhus tyàgaü vicakùaõàþ ||2||


ørãdhara : tatrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca - kàmyànàm iti | kàmyànàü putra-kàmo yajeta svarga-kàmo yajetety evam àdi kàmopabandhena vihitànàü karmaõàü nyàsaü parityàgaü sannyàsaü kavayo viduþ | samyak-phalaiþsaha sarva-karmaõàm api nyàsaü sannyàsaü paõóità vidur jànantãty arthaþ | sarveùàü kàmyànàü nitya-naimittikànàü ca karmaõàü phala-màtra-tyàgaü pràhus tyàgaü pràhus tyàgaü vicakùaõà nipuõàþ | na tu svaråpataþ karma-tyàgam |

nanu nitya-naimittikànàü phalà÷ravaõàd avidyamànasya phalasya kathaü tyàgaþ syàt | nahi bandhyàyàþ putra-tyàgaþ sambhavanti |

ucyate yadyapi svarga-kàmaþ pa÷ukàma ity àdivad aharahaþ sandhyàm upàsãta yàvaj-jãvam agnihotraü juhotãty àdiùu phala-vi÷eùo na ÷råyate tathàpy apuruùàrthe vyàpàre prekùàvantaü pravartayitum a÷aknuvan vidhir vi÷vajità yajetety àdiùv iva sàmànyataþ kim api phalam àkùipaty eva | na càtãva-gurum ataþ ÷raddhayà sva-siddhir eva vidheþ prayojanam iti mantavyam | puruùa-pravçtty-anupapatter duùparaharatvàt | ÷råyate ca nityàdiùv api phalam - sarva ete puõya-lokà bhavatãti | karmaõà pitç-loka iti | dharmeõa pàpam apanudanti ity evam àdiùu | tasmàd yuktam uktaü sarva-karma-phala-tyàgaü pràhus tyàgaü vicakùaõà
iti |

nanu phala-tyàgena punar pai niùphaleùu karmasu pravçttir eva na syàt | tan na, sarveùàm api karmaõàü saüyoga-pçthaktvena vividiùàrthatayà viniyogàt | tathà ca ÷rutiþ - tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akeneti | tata÷ ca ÷ruti-padoktaü sarvaü phalaü bandhakatvena tyaktvà vividiùàrthaü sarva-karmànuùñhànaü ghañata eva | vividiùà ca nityànitya-vastu-vivekena nivçtta-dehàdy-abhimànatayà buddheþ pratyak-pravaõatà | tàvat paryantaü ca sattva-÷uddhy-arthaü j¤ànàviruddhaü yathocitam ava÷yakaü karma kurvatas tat-phala-tyàga eva karma-tyàgo nàma | na svaråpeõa
| tathà ca ÷rutiþ kurvann eveha karmàõi jijãviùec chatàü samàþ (ä÷o 2) iti | tataþ parantu sarva-karma-nivçttiþ svata eva bhavati | tad uktaü naiùkarmya-siddhau -

pratyak-pravaõatàü buddheþ karmàõi utpàdya ÷uddhitaþ |
kçtàrthànyastam àyànti pràvçóaste ghanà iva || 

uktaü ca bhagavatà - yas tv àtma-ratir eva syàd ity àdi | va÷iùñhena coktam -

na karmàõi tyajed yogã 
karmabhis tyajyate hy asau |
karmaõo måla-bhåtasya
saïkalpasyaiva nà÷ataþ || iti |

j¤àna-niùñhà-vikùepakatvam àlakùya tyajed và | tad uktaü ÷rã-bhàgavate -

tàvat karmàõi kurvãta
na nirvidyeta yàvatà |
mat-kathà-÷ravaõàdau và
÷raddhà yàvan na jàyate || (BhP 11.20.9)

j¤àna-niùñho virakto và
mad-bhakto vànapekùakaþ |
saliïgànà÷ramàüs tyaktvà
cared avidhi-gocaraþ || (BhP 11.18.28) ity àdi |

alam atiprasaïgena prakçtam anusaràmaþ ||2||

Vi÷vanàtha : prathamaü pràcyaü matam à÷ritya sannyàsa-tyàga-÷abdayor bhinna-jàtãyàrthatvam àha kàmyànàm iti | putra-kàmo yajeta svarga-kàmo yajeta ity evaü kàmopabandhena vihitànàü kàmyànàü karmaõàü nyàsaü svaråpeõaiva tyàgaü sannyàsaü vidur na tu nityànàm api sandhyopàstàdãnàm iti bhàvaþ | sarveùàü kàmyànàü nityànàm api karmaõàü phalaü  karmaõà pitçlokaþ iti | dharmeõa pàpam upanudati ity àdyàþ ÷rutayaþ pratipàdayanty eva ity atas tyàge phalàbhisandhi-rahitaü sarva-karma-karaõam | sannyàse tu phalàbhisandhi-rahitaü nitya-karma-karaõam | kàmya-karmaõàü tu svaråpeõaiva tyàga
iti bhedo j¤eyaþ ||2||

Baladeva : evaü pçùño bhagavàn uvàca kàmyànàm iti | putra-kàmo yajeta svarga-kàmo yajeta ity evaü kàmopanibandhena vihitànàü putreùñi-jyotiùñomàdãnàü karmaõàü nyàsaü svaråpeõatyàgaü kavayaþ paõóitàþ sannyàsaü vidur na tu nityànàm agnihotràdãnàm ity arthaþ | teùu vicakùaõàs tu sarveùàü kàmyànàü nityànàü ca karmaõàü phala-tyàgam eva, na tu svaråpatas tyàgaü sannyàsa-lakùaõaü tyàgaü pràhuþ | nitya-karmaõàü ca phalam asti - karmaõàü pitç-loko dharmeõa pàpam apanudati ity àdi ÷ravaõàt |
yadyapi aharahaþ sandhyàm upàsãta, yàvaj-jãvanam agnihotraü juhoti ity àdau, putra-kàmo yajeta ity àdàv iva phala-vi÷eùo na ÷rutayas tathàpi vi÷vajità yajeta ity àdàv iva vidhiþ ki¤cit phalam àkùiped eva | itarathà puruùa-pravçtty-anupapatter duùpariharatàpattiþ | tathà ca kàmya-karmaõàü svaråpatas tyàgo, nitya-karmaõàü tu phala-tyàgaþ sannyàsa-÷abdàrthaþ | sarveùàü karmaõàü phalecchàü tyaktvànuùñhànaü khalu tyàga-÷abdàrthaþ | pårvokta-rãtyà j¤ànodaya-phalasya sattvàd apravçtter duùpariharatvaü pratyuktam ||2||
__________________________________________________________

BhG 18.3

tyàjyaü doùavad ity eke karma pràhur manãùiõaþ |
yaj¤adànatapaþkarma na tyàjyam iti càpare ||3||


ørãdhara : aviduùaþ phala-tyàga-màtram eva tyàga-÷abdàrthaþ | na karma-tyàga iti | etad eva matàntara-niràsena dçóhãkartuü mata-bhedaü dar÷ayati tyàjyam iti | doùavad dhiüsàdi-doùakatvena kevalaü bandhakam iti hetoþ sarveùàm api karma tyàjyam iti eke sàïkhyàþ pràhur manãùiõa iti | asyàyaü bhàvaþ - mà hiüsyàt sarva-bhåtànãti niùedhaþ puruùasyànartha-hetur hiüsà ity àha | agnãùomãyaü pa÷um àlabhetety àdi-pràkaraõiko vidhis tu hiüsàyàþ kratåpakàrakatvam àha | ato bhinna-viùayakatvena sàmànya-vi÷eùa-nyàyàgocaratvàd vàdhyavàdhakatà
nàsti | dravya-sàdhyeùu ca sarveùv api  karmasu hiüsàdeþ sambhavàt sarvam api karma tyàjyam eveti | tad uktaü - dçùñavad ànu÷ravikaþ sa hy avi÷uddhi-kùayàti÷aya-yukta iti | asyàrthaþ guru-pàñhàd anu÷råyata iti anu÷ravo vedaþ | tad bodhita upàyo jyotiùñhomàdir ànu÷ravikaþ | tatràvi÷uddhir hiüsà | tathà kùayo vinà÷aþ | agnihotra-jyotiùñhomàdi-janyeùu svargeùu tàratamyaü ca vartate | parotkarùas tu sarvàn duþkhãkaroti |

apare tu mãmàüsakà yaj¤àdikaü karma na tyàjyam iti pràhuþ | ayaü bhàvaþ kratv-arthàpi satãyaü hiüsà puruùeõa kartavyà | sà cànyodde÷enàpi kçtà puruùasya pratyavàya-hetur eva | yathà hi vidhir vidheyasya tad-udde÷yenànuùñhànaü vidhatte | tàdarthya-lakùaõatvàc cheùatvasya | na tv evaü niùedho niùedhasya tàdarthyam apekùate pràpti-màtràpekùitatvàt | anyathàj¤àna-pramàdàdi-kçte doùàbhàva-prasaïgàt | tad evaü samàna-viùayakatvena sàmànya-÷àstrasya vi÷eùeõa bàdhàn nàsti doùavattvam  | ato nityaü yaj¤àdi-karma na tyàjyam iti | anena vidhi-niùedhayoþ
samàna-balatà bàdhyate sàmànya-vi÷eùa-nyàyaü sampàdayitum ||3||

Vi÷vanàtha : tyàge punar api mata-bhedam upakùipati tyàjyam iti | doùavat hiüsàdi-doùavattvàt karma svaråpata eva tyàjyàm ity eke sàïkhyàþ | pare mãmàüsakà yaj¤àdikaü karma ÷àstre vihitatvàn na tyàjyam ity àhuþ ||3||

Baladeva : tyàge punar api mata-bhedam àha tyàjyam iti | eke manãùiõo doùavat na hiüsyàt sarva-bhåtànãti ÷ruti-nidar÷inaþ kàpilàþ karma-doùavat pa÷u-hiüsàdi-doùa-yuktaü bhavaty atas tyàjyaü svaråpato heyam ity àhuþ |  agnãùomãyaü pa÷um àlabheteti ÷rutis tu hiüsàyàþ kratv-aïgatvam àha tv anartha-hetutvaü tasyà nivàrayati | tathà ca dravya-sàdhyatvena hiüsàyàþ sambhavàt | sarvaü karma tyàjyam iti | apare jaiminãyàs tu yaj¤àdikarma na tyàjyaü tasya veda-vihitatvena nirdoùatvàd ity àhuþ - yadyapi hiüsànugrahàtmakaü karma tathàpi tasya vedena dharmatvàbhidhànàn
na doùavattvam ataþ kàryam evety arthaþ | na hiüsyàt iti sàmànyato niùedhas tu krator anyatra tasyàþ pàpatàm àheti na ki¤cid avadyam ||3||
__________________________________________________________

BhG 18.4

ni÷cayaü ÷çõu me tatra tyàge bharatasattama |
tyàgo hi puruùavyàghra trividhaþ saüprakãrtitaþ ||4||


ørãdhara : evaü mata-bhedam upanyasya svamataü kathayitum àha ni÷cayam iti | tatraivaü vipratipanne tyàge ni÷cayaü ye vacanàt ÷çõu | tyàgasya loka-prasiddhatvàt kim atra ÷rotavym iti màvamaüsthà ity àha he puruùa-vyàghra puruùa-÷reùñha | tyàgo 'yaü durbodhaþ | hi yasmàd ayaü karma-tyàgas tattvavidhbis tàmasàdi-bhedena trividhaþ samyag-vivekena prakãrtitaþ | traividhyaü ca niyatasya tu sannyàsaþ karmaõa ity àdinà vakùyati ||4||

Vi÷vanàtha : svamatam àha ni÷cayam iti | trividhaþ sàttviko ràjasas tàmasa÷ ceti | atra tyàgasya traividhyam uktramya niyatasya tu sannyàsaþ karmaõo nopapadyate | mohàt tasya parityàgas tàmasaþ parikãrtitaþ || iti tasya eva tàmasa-bhedaiþ sannyàsa-÷abda-prayogàd bhagavan-mate tyàga-sannyàsa-÷abdayor aikyàrtham evety avagamyate ||4||

Baladeva : evaü mata-bhedam upavarõya svamatam àha ni÷cayam iti | mata-bheda-graste tyàge me parame÷varasya sarvaj¤asya ni÷cayaü ÷çõu | nanu tyàgasya khyàtatvàt tatra ÷rotavyaü kim asti | tatràha tyàgo hãti | hi yatas tyàgas tàmasàdi-bhedena vij¤ais trividhaþ samprakãrtito vivicyoktaþ | tathà ca durbodho 'sau ÷rotavya iti tyàga-traividhyam | niyatasya tu ity àdibhir agre vàcyam ||4||
__________________________________________________________

BhG 18.5

yaj¤adànatapaþkarma na tyàjyaü kàryam eva tat |
yaj¤o dànaü tapa÷ caiva pàvanàni manãùiõàm ||5||


ørãdhara : prathamaü tàvan ni÷cayam àha yaj¤eti dvàbhyàm | manãùiõàü vivekinàü pàvanàni citta-÷uddhi-karàõi ||5||

Vi÷vanàtha : kàmyànàm api madhye bhagavan-mate sàttvikàni yaj¤a-dàna-tapàüsi phalàkàïkùà-rahitaiþ kartavyànãty àha yaj¤àdikaü kartavyam eva | tatra hetuþ pàvanànãti citta-÷uddhikaratvàd ity arthaþ ||5||

Baladeva : prathamaü tasmin svani÷cayam àha yaj¤eti dvàbhyàm | yaj¤àdãni manãùiõàü kàryàõy eva na tyàjyàni yad amåni viùa-tantuvad antarabhyudita-j¤àna-dvàrà pàvanàni saüsçti-doùa-vinà÷akàni bhavanti ||5||
__________________________________________________________

BhG 18.6

etàny api tu karmàõi saïgaü tyaktvà phalàni ca |
kartavyànãti me pàrtha ni÷citaü matam uttamam ||6||


ørãdhara : yena prakàreõa kçtàny etàni pàvanàni bhavanti taü prakàraü dar÷ayann àha etànãti | yàni yaj¤àdãni karmàõi mayà pàvanànãty uktam etàny apy eva kartavyàni | katham? saïgaü kartçtvàbhinive÷aü tyaktvà kevalam ã÷varàràdhantayà kartavyànãti | phalàni ca tyaktvà kartavyàni iti ca me mataü ni÷citam | ata evottamam  ||6||

Vi÷vanàtha : yena prakàreõa kçtàny etàni pàvanàni bhavanti taü prakàraü dar÷ayati etàny apãti | saïgaü kartçtvàbhinive÷aü phalàbhisandhiü ca | phalàbhisandhi-kartçtvàbhinive÷ayos tyàga eva tyàgaþ sannyàsa÷ cocyata ity bhàvaþ ||6||

Baladeva : yaj¤àdãnàü pàvanatà-prakàram àha etàny apãti | saïgaü kartçtvàbhinive÷aü phalàni ca pratipaoktàni pitç-lokàdãni ca sarvàõi tyaktvà kevalam ã÷varàrcana-dhiyà kartavyànãti me mayà ni÷citam ata uttamam idaü matam | kartçtvàbhinive÷a-tyàgasyàpi prave÷àt pàrtha-sàrather mataü varãyaþ ||6||
__________________________________________________________

BhG 18.7

niyatasya tu saünyàsaþ karmaõo nopapadyate |
mohàt tasya parityàgas tàmasaþ parikãrtitaþ ||7||


ørãdhara : pratij¤àtaü tyàgasya traividhyam idànãü dar÷ayati niyatasyeti tribhiþ | kàmyasya karmaõo bandhakatvàt sannyàso yuktam | niyatasya tu nityasya punaþ karmaõaþ sannyàsas tyàgo nopapadyate | sattva-÷uddhi-dvàrà mokùa-hetutvàt | atas tasya parityàga upàdeyatve 'pi tyàjyam ity evaü lakùaõàn mohàd eva bhavet | sa ca mohasya tàmasatvàt tàmasaþ parikãrtitaþ ||7||

Vi÷vanàtha : prakràntasya trividha-tyàgasya tàmasaü bhedam àha niyatasya nityasya | mohàt ÷àstra-tàtparyàj¤ànàt | sannyàsã kàmya-karmaõy àva÷yakatvàbhàvàt parityajatu nàma, nityasya tu karmaõas tyàgo nopapadyate iti tu ÷abdàrthaþ | mohàd aj¤ànàt | tàmasa iti tàmasa-tyàgasya phalam aj¤àna-pràptir eva | na tv abhãpsita-j¤àna-pràptir iti bhàvaþ ||7||

Baladeva : pratij¤àtaü tyàga-traividhyam àha niyatasyeti tribhiþ | kàmyasya karmaõo bandhakatvàt tyàgo yuktaþ | niyatasya nitya-naimittikasya mahà-yaj¤àdeþ karmaõaþ sannyàsas tyàgo nopapadyate | àtmodde÷àd vi÷ãrõàdivad antargata-j¤ànasya tasya mocakatvàd dehayàtrà-sàdhakatvàc ca tat-tyàgo na yuktaþ | tena hi devatà-bhagavad-vibhåtir arcatàü tac-cheùaiþ påtaiþ  siddhà deha-yàtrà tattva-j¤ànàya sampadyate | vaiparãtye pårvam abhihitaü nityataü kuru karma tvam ity àdibhis tçtãyae tasyàpi mohàd bandhakam idam ity aj¤ànàt paritaþ svaråpeõa tyàgas tàmaso bhavati - mohasya tamo-dharmatvàt ||7||
__________________________________________________________

BhG 18.8

duþkham ity eva yat karma kàyakle÷abhayàt tyajet |
sa kçtvà ràjasaü tyàgaü naiva tyàgaphalaü labhet ||8||


ørãdhara : ràjasaü tyàgam àha duþkham iti | yaþ kartà àtma-bodhaü vinà kevalaü duþkham ity evaü matvà ÷arãràyàsa-bhayàt nityaü karma tyajet iti yat tàdç÷as tyàgo ràjaso duþkhasya ràjasatvàt | atas taü ràjasaü tyàgaü kçtvà sa ràjasaþ puruùas tyàgasya phalaü j¤àna-niùñhà-lakùaõaü naiva labhata ity arthaþ ||8||

Vi÷vanàtha : duþkham ity eveti | yadyapi nitya-karmaõàm àva÷yakam eva tat-karaõe guõa eva na tu doùa iti jànàmy eva | tad apii taiþ ÷arãraü mayà kathaü vçthà kle÷ayitavyam iti bhàvaþ | tyàga-phalaü j¤ànaü na labheta ||8||

Baladeva : niùkàmatayànuùñhitaü vihitaü karma muktihetur iti jànann api dravopyàrjana-pràtaþ-snànàdinà duþkha-råpam iti kàya-kle÷a-bhayàc caitan mumukùur api tyajet | sa tyàgo ràjasaþ duþkhasya rajo-dharmatvàt | taü tyàgaü kçtvàpi janas tasya phalaü j¤àna-niùñhàü na labheta ||8||
__________________________________________________________

BhG 18.9

kàryam ity eva yat karma niyataü kriyaterjuna |
saïgaü tyaktvà phalaü caiva sa tyàgaþ sàttviko mataþ ||9||


ørãdhara : sàttvikaü tyàgam àha kàryam iti | kàryam ity evaü niyatam ava÷ya-kartavyatayà vihitaü karma saïgaü phalaü ca tyaktvà kriyate iti yat tàdç÷as tyàgaþ sàttviko mataþ ||9||

Vi÷vanàtha : kàryam ava÷ya-kartavyam iti buddhyà niyataü nityaü karma, sàttvika iti tyàgàt tyàga-phalaü j¤ànaü sa labhetaiveti bhàvaþ ||9||

Baladeva : kàryam ava÷ya-kartavyatayà vihitaü karma niyataü yathà bhavati, tathà saïgaü kartçtvàbhinive÷aü phalaü ca nikhilaü tyaktvà kriyata iti yat sa tyàgaþ sàttvikas tàdç÷a-j¤ànasya sattva-dharmatvàt ||9||
__________________________________________________________

BhG 18.10

na dveùñy aku÷alaü karma ku÷ale nànuùajjate |
tyàgã sattvasamàviùño medhàvã chinnasaü÷ayaþ ||10||


ørãdhara : evambhåta-sàttvika-tyàga-pariniùñhitasya lakùaõam àha na dveùñãty àdi | sattva-samàviùñaþ sattvena saüvyàptaþ sàttvika-tyàgã | aku÷alaü duþkhàvahaü ÷i÷ire pràtaþ-snànàdikaü karma na dveùñi | ku÷ale ca sukha-kare karmaõi nidàghe madhyàhna-snànàdau nànuùajjate prãtiü na karoti | tatra hetuþ medhàvã sthira-buddhiþ | yatra para-paribhavàdi mahad api duþkhaü sahate svargàdi-sukhaü ca tyajati tatra kiyad etat tàtkàlikaü sukhaü duþkhaü ca ity evam anusandhànavàn ity arthaþ | ataeva chinnaþ saü÷ayo mithyà-j¤ànaü
daihika-sukha-duþkhayor upàditsà-parijihãrùà-lakùaõaü yasya saþ ||10||

Vi÷vanàtha : evambhåta-sàttvika-tyàga-pariniùñhitasya lakùaõam àha na dveùñãty àdi | aku÷alaü asukhadaü ÷ãte pràtaþ-snànàdikaü na dveùñi | ku÷ale sukha-grãùma-snànàdau ||10||

Baladeva : sàttvika-tyàgino lakùaõam àha dveùñãti | aku÷alaü duþkhadaü hemanta-pràtaþ-snànàdi na dveùñi | ku÷ale sukhade nidàgha-madhyàhne snànàdau na sajjate | yataþ sattva-samàviùño 'tidhàro medhàvã sthiradhã÷ chinno vihitàni karmàõi kle÷ànuùñhitàni j¤ànaü janayeyur na vety evaü lakùaõaþ saü÷ayo yena saþ || ãdç÷aþ sàttvika-tyàgã bodhyaþ ||10||
__________________________________________________________

BhG 18.11
na hi dehabhçtà ÷akyaü tyaktuü karmàõy a÷eùataþ |
yas tu karmaphalatyàgã sa tyàgãty abhidhãyate ||11||


ørãdhara : nanv evambhutàt karma-phala-tyàgàd varaü sarva-karma-tyàgaþ | tathà sati karma-vikùepàbhàvena j¤àna-niùñhà sukhaü sampadyate tatràha na hãti | deha-bhçtà dehàtmàbhimànavatà niþ÷eùeõa sarvàõi karmàõi tyaktuü na hi càkyam | tad uktaü na hi ka÷cit kùaõam api jàtu tiùñhaty akarma-kçd ity àdinà | tasmàd yas tu karmàõi kurvann api karma-phala-tyàgã sa eva mukhas tyàgãty abhidhãyate ||11||

Vi÷vanàtha : ito 'pi ÷àstrãyaü karma na tyàjyam ity àha na hãti | tyaktuü na ÷akyaü na ÷akyàni | tad uktaü na hi ka÷cit kùaõam api jàtu tiùñhaty akarma-kçd iti ||11||

Baladeva : nanv ãdç÷àt phala-tyàgàt svaråpataþ karma-tyàgo varãyàn vikùepàbhàvena j¤àna-niùñhà  sàdhakatvàd iti cet tatràha na hãti | deha-bhçtà karmàõy a÷eùatas tyaktuü na hi ÷akyaü na ÷akyàni | yad uktaü na hi ka÷cit kùaõam apãtyàdi | tasmàd yaþ karmàõi kurvann eva tat-phala-tyàgo, sa eva tyàgãty ucyate | tathà ca saniùñho 'dhikàrã kartçtvàbhinive÷a-phalecchà-÷ånyo yathà-÷akti sarvàõi karmàõi j¤ànàrthã san kuryàd iti pàrtha-sàrather matam ||11||
__________________________________________________________

BhG 18.12

aniùñam iùñaü mi÷raü ca trividhaü karmaõaþ phalam |
bhavaty atyàginàü pretya na tu saünyàsinàü kvacit ||12||


ørãdhara : evambhåtasya karma-phala-tyàgasya phalam àha aniùñam iti | aniùñam nàrakitvam | iùñaü devatvam | mi÷raü manuùyatvam | evaü trividhaü pàpasya puõyasya cobhaya-mi÷rasya ca karmaõo yat phalaü prasiddham | tat sarvam atyàginàü sakàmànàm eva pretya paratra bhavati |  teùàü trividha-karma-sambhavàt | na tu sannyàsinàü kvacid api bhavati | sannyàsi-÷abdenàtra phala-tyàga-sàmyàt prakçtàþ karma-phala-tyàgino 'pi gçhyante | anà÷ritaþ karma-phalaü kàryaü karma karoti yaþ | sa sannyàsã ca yogã cety evam àdau ca karma-phala-tyàgiùu sannyàsi-÷abda-yoga-dar÷anàt | teùàü sàttvikànàü
pàpàsambhavàd ã÷varàrpaõena ca puõya-phalasya tyaktatvàt trividham api karma-phalaü na bhavatãty arthaþ ||12||

Vi÷vanàtha : evambhåta-tyàgàbhàve doùam àha - aniùñaü naraka-duþkhaü iùñaü svarga-sukhaü mi÷raü manuùya-janmani sukha-duþkham atyàginàü evambhåta-tyàga-rahitànàm eva bhavati pretya paraloke ||12||
 
Baladeva : ãdç÷a-tyàgàbhàve doùam àha aniùñam iti | aniùñaü nàrakitvam | iùñaü svargitvaü mi÷raü manuùyatvam | duþkha-sukha-yogãti trividhaü karma-phalam | atyàginàm ukta-tyàga-rahitànàü pretya para-kàle bhavati | na tu sannyàsinàm ukta-tyàgavatàm | teùàü tu karmàntargatena j¤ànena mokùo bhavatãti tyàga-phalam uktam ||12||
__________________________________________________________

BhG 18.13
pa¤caitàni mahàbàho kàraõàni nibodha me |
sàükhye kçtànte proktàni siddhaye sarvakarmaõàm ||13||


ørãdhara : nanu karma kurvataþ karma-phalaü kathaü na bhaved ity à÷aïkya saïga-tyàgino nirahaïkàrasya sataþ karma-phalena lepo nàstãty upapàdayitum àha pa¤ceti pa¤cabhiþ | sarva-karmaõàü siddhaye niùpattaya imàni vakùyamàõàni pa¤ca-kàraõàni me vacanàn nibodha jànãhi | àtmanaþ kartçtvàbhimàna-nivçtty-artham ava÷yam etàni j¤àtavyànãty evam | teùàü stuty-artham evàha sàïkhya iti | samyak khyàyate j¤àyate paramàtmà 'neneti sàïkhyaü tattva-j¤ànam | prakà÷amàna àtma-bodhaþ sàïkhyam | tasmin kçtaü karma tasyàntaþ samàptir asminn iti sàïkhyam  | kçto 'nto nirõaye 'sminn iti kçtàntaü sàïkhya-÷àstram eva | tasmin proktàni | ataþ samyaï nibodha
ity arthaþ |

Vi÷vanàtha : nanu karmakurvataþ karma-phalaü kathaü na bhaved ity à÷aïkya nirahaïkàratve sati karma-lepo nàstãty upapàdayitum àha pa¤camànãti pa¤cabhiþ | sarva-karmaõàü siddhaye niùpattaya imàni pa¤ca-kàraõàni me mama vacanàn nibodha jànãhi | samyak paramàtmànaü khyàti kathayati iti saïkhyam eva sàïkhyaü vedànta-÷àstraü tasmin | kãdç÷e kçtaü karma tasyànto nà÷o yasmàt tasmin proktàni |

Baladeva : nanu karmàõi kurvatàü tat-phalàni kuto na syur iti cet svasmin kartçtvàbhinive÷a-tyàgena parame÷vare mukha-kartçtva-ni÷cayena bhavatãty à÷ayenàha pa¤caitànãti pa¤cabhiþ | he mahàbàho sarva-karmaõàü siddhaye niùpattaye etàni pa¤ca-kàraõàni me matto nibodha jànãhi | pramàõam àha sàïkhya iti | sàïkhyaü j¤ànaü tat-pratipàdakaü vedànta-÷àstram sàïkhyaü tasmin | kãdç÷ãty àha kçtànte kçta-nirõaye sarveùàü karma-hetånàü pravartakaþ paramàtmeti nirõaya-kàriõãty arthaþ | antaryàmi-brahmaõe viditam etat | ihàpi sarvasya càhaü hçdi (Gãtà 15.15) ity àdy uktaü | vakùyate ca ã÷varaþ sarva-bhåtànàm (Gãtà 18.61) ity àdi ||
__________________________________________________________

BhG 18.14

adhiùñhànaü tathà kartà karaõaü ca pçthagvidham |
vividhà÷ ca pçthakceùñà daivaü caivàtra pa¤camam ||14||


ørãdhara : tàny evàha adhiùñhànam iti |  adhiùñhànaü ÷arãram | kartà cid-acid-granthir ahaïkàraþ | pçthag-vidham aneka-prakàram | karaõaü cakùuþ-÷rotràdi | vividhàþ kàryataþ svaråpata÷ ca | pçthag-bhåta-ceùñà pràõàpànàdãnàü vyàpàràþ | atraitad eva pa¤camaü kàraõaü daivam | cakùur-àdy-anugràhakam àdityàdi-sarva-prerako 'ntaryàmã và ||14||

Vi÷vanàtha : tàny eva gaõayati adhãti | adhiùñhànaü ÷arãraü | kartà cij-jaóa-granthir ahaïkàraþ, karaõaü cakùuþ-÷rotràdi | pçthag-vidham aneka-prakàram | pçthak-ceùñà pràõàpànàdãnàü pçthag-vyàpàràþ | daivaü sarva-prerako 'ntaryàmã ca ||14||

Baladeva : tàny eva gaõayati adhãti | adhiùñhãyate jãvenety adhiùñhànaü ÷arãraü kartà jãvaþ asya j¤àtçtva-kartçtve ÷rutir àha eùa hi draùñà sraùñà ity (Pra÷naU 4.9) àdinà | såtrakàra÷ ca j¤o 'ta eva (Vs 2.3.18) iti kartà ÷àstràrthavattvàt (Vs 2.3.26) ity àdi ca | karaõaü ÷rotràdisamanaskam | pçthag-vidhaü karma-niùpattau pçthag-vyàpàram | vividhà ca pçthak-ceùñà pràõàpànàdãnàü nànà-vidhà pçthag-vyàpàràþ | daivaü cety atra karma-niùpàdake hetu-pracaye daivaü sarvàràdhyaü paraü brahma pa¤camam | karma-niùpattàv antaryàmã harir mukhyo hetur ity arthaþ | dehendriya-pràõa-jãvopakaraõo 'sau karma-pravartaka
iti ni÷cayavatàü karma tat-phaleùu kartçtvàbhinive÷a-spçhà-virahitànàü karmàõi na bandhakànãti bhàvaþ | 

nanu jãvasya kartçtve pare÷àyatte sati tasya karma sva-niyojyatvàpattiþ, kàùñhàdi-tulyatvàt | vidhi-niùedha-÷àstràõi ca vyarthàni syuþ | svadhiyà pravartituü na ÷akto niyojyo dçùñaþ  | ucyate -- pare÷ena dattair dehendriyàdibhis tenaivàhita-÷aktibhis tad-àdhàra-bhåto jãvas tad-àhita-÷aktibhis tad-àdhàra-bhåto jãvas tad-àhita-÷aktikaþ san karma-siddhaye svecchayaiva dehendriyàdikam adhitiùñhati | pare÷as tu tat-sarvàntaþ-sthas tasminn anumatiü dadànas taü prerayatãti jãvasya sva-dhiyà pravçtti-nivçttimattvam astãti na ki¤cic codyam | evam eva såtrakàro niçõãtavàn paràt tat tac chakteþ (? paràt tac-chruteþ, 2.3.40) ity àdinà | nanu muktasya jãvasya kartçtvaü na syàt, tasya dehendriya-pràõànàü
vigamàd iti cen na, tadà saïkalpa-siddhànàü divyànàü teùàü sattvàt ||14||
__________________________________________________________

BhG 18.15

÷arãravàïmanobhir yat karma pràrabhate naraþ |
nyàyyaü và viparãtaü và pa¤caite tasya hetavaþ ||15||


ørãdhara: eteùàm eva sarva-karma-hetutvam àha ÷arãreti | yathoktaiþ pa¤cabhiþ pràrabhyamànaü karma triùv evàntarbhàvyam | ÷arãra-vàï-manobhir ity uktaü ÷àrãraü vàcikaü mànasaü ca trividhaü karmeti prasiddheþ  | ÷arãràdibhiþ yat karma dharmyam adharmyaü và karoti naras tasya karmaõa ete pa¤ca hetavaþ |
 
Vi÷vanàtha : ÷arãràdibhir iti ÷àrãraü vàcikaü mànasaü ceti karma trividham | tac ca sarvaü dvividham | nyàyyaü dharmyaü viparãtam anyàyyam adharmyaü | tasya sarvasyàpi karmaõa ete pa¤ca-hetavaþ |

Baladeva : ÷arãreti -- nyàyyaü ÷àstrãyam, viparãtam a÷àstrãyam || 15 ||
__________________________________________________________

BhG 18.16

tatraivaü sati kartàram àtmànaü kevalaü tu yaþ |
pa÷yaty akçtabuddhitvàn na sa pa÷yati durmatiþ ||16||


ørãdhara: tataþ kiü ? ata àha tatreti | tatra sarvasmin karmaõi ete pa¤ca hetava iti | evaü sati kevalaü nirupàdhim asaïgam àtmànaü tu yaþ kartàraü pa÷yati ÷àstràcàryopade÷àbhyàm asaüskçta-buddhitvàd durmatir asau samyak na pa÷yati |
 
Vi÷vanàtha : tataþ kiü ? ata àha tatreti | tatra sarvasmin karmaõi ete pa¤caiva hetava ity evaü sati kevalaü vastutaþ niþsaïgam evàtmànaü jãvaü yaþ kartàraü pa÷yati, so 'haïkçta-buddhitvàd asaüskçta-buddhitvàd durmatir naiva pa÷yati | so 'j¤ànã anda evocyata iti bhàvaþ |

Baladeva : tataþ kiü ? ata àha tatreti | tatreti | evaü sati jãvasya kartçtve pare÷ànumati-pårvake tad-datta-dehàdi-sàpekùe ca sati, tatra karmaõi kevalam evàtmànaü jãvam eva yaþ kartàraü pa÷yati | sa durmatir akçta-buddhitvàd alabdha-j¤ànatvàn na pa÷yati yathàndhaþ  
__________________________________________________________

BhG 18.17

yasya nàhaükçto bhàvo buddhir yasya na lipyate |
hatvà.api sa imàül lokàn na hanti na nibadhyate ||17||


ørãdhara: kas tarhi sumatir yasya karma-lepo nàstãty uktam ity apekùàyàm àha - yasyeti | aham iti kçto 'haü kartà ity evambhåto bhàvaþ | yad và ahaïkçto 'haïkàrasya bhàvaþ svabhàvaþ | kartçtvàbhinive÷o yasya nàsti | ÷arãràdãnàm eva karma-kartçtvàlocanàd ity arthaþ | ataeva yasya buddhir na lipyate iùñàniùña-buddhyà karmasu na sajjate | na evambhåto dehàdi-vyatiriktàtma-dar÷ã imàn lokàn sarvàn api pràõino loka-dçùñyà hatvàpi viviktatayà sva-dçùñyà na hanti, na tat-phalair nibadhyate bandhaü na pràpnoti | kiü punaþ sattva-÷uddhi-dvàrà parokùa-j¤ànotpatti-hetubhiþ karmabhis tasya baddha-÷aïkety arthaþ | tad uktaü - brahmaõy àdhàya karmàõi saïgaü
tyaktvà karoti yaþ | lipyate na sa pàpena padma-patram ivàmbhasà || (Gãtà 5.10)
 
Vi÷vanàtha : kas tarhi sumati÷ cakùuùmàn ity ata àha yasyeti | ahaïkçto ahaïkàrasya bhàvaþ svabhàvaþ kartçtvàbhinive÷o yasya nàsti ataeva yasya buddhir na lipyate iùñàniùña-buddhyà karmasu nàsajjati, sa hi karma-phalaü na pràpnotãti kiü kartavyam | sa hi karma bhadràbhadraü kurvann api naiva karotãty àha hatvàpãti, sa imàn sarvàn api pràõino loka-dçùñyà hatvàpi sva-dçùñyà naiva hanti | nirabhisandhitvàd iti bhàvaþ | ato na badhyate karma-phalaü na pràpnotãti |

Baladeva : kas tarhi cakùuùmàn sumatis tatràha yasyeti | yasya puruùasya manovçtti-lakùaõo bhàvo nàhaïkçtaþ sva-kartçtve pare÷àyatte 'nusandhite sati karmàõy aham eva karomãty abhimàna-kçto na bhavet | yasya ca buddhir na lipyate karma-phala-spçhayà, sa imàïl lokàn na kevalaü bhãùmàdãn hatvàpi na hanti, na ca tena sarva-loka-hananena karmaõà nibadhyate lipyate || 17 ||
__________________________________________________________

BhG 18.18

j¤ànaü j¤eyaü parij¤àtà trividhà karmacodanà |
karaõaü karma karteti trividhaþ karmasaügrahaþ ||18||


ørãdhara: hatvàpi na hanti na nibadhyate ity etad evopapàdayituü karma-codanàyàþ karmà÷rayasya ca karma-phalàdãnàü ca triguõàtmakatvàn nirguõasyàtmanas tat-sambandho nàstãty abhipràyeõa karma-codanàü karmà÷rayaü càha - j¤ànam iti | j¤ànam iùña-sàdhanam etad iti bodhaþ | j¤eyam iùña-sàdhanaü karma | parij¤àtà evambhåta-j¤ànà÷rayaþ | evaü trividhà karma-codanà | codyate pravartyate 'nayà iti codanà | j¤ànàdi-trayaü karma-pravçtti-hetur ity arthaþ | yad và codaneti vidhir ucyate | tad uktaü bhaññaiþ - codanà copade÷a÷ ca vidhi÷ caikàrtha-vàcina iti | tata÷ càyam arthaþ ukta-lakùaõaü triguõàtmakaü j¤ànàdi-trayam avalambhya
karma-vidhiþ pravartate iti | tad uktaü traiguõya-viùayà vedà iti | tathà ca karaõaü sàdhakatamam | karma ca kartur ãpsitatamam | kartà kriyà-nirvartakaþ | karma saïgçhyate 'sminn iti karma-saïgrahaþ | karaõàdi trividhaü kàrakam | kriyà÷raya ity arthaþ | sampradànàdi kàraka-trayaü tu parasparayà kriyà-pravartakam eva kevalam | na tu sàkùàt kriyàyàü à÷rayaþ | ataþ karaõàdi-trayam eva kriyà÷raya ity uktam || 
 
Vi÷vanàtha : tad evaü bhagavan-mata ukta-lakùaõaþ sàttvikas tyàga eva sannyàso j¤àninàm, bhaktànàü tu karma-yogasya svaråpeõaiva tyàgo 'vagamyate | yad uktam ekàda÷e bhagavataiva 

àj¤àyaiva guõàn doùàn
mayàdiùñàn api svakàn |
dharmàn santyajya yaþ sarvàn 
màü bhajet sa ca sattamaþ || (BhP 11.11.37) iti |

asyàrthaþ svàmi-caraõair vyàkhyàto yathà - mayà veda-råpeõàdiùñàn api svadharmàn santyajya yo màü bhajet sa ca sattama iti | kim aj¤ànato nàstikyàd và ? na dharmàcaraõe sattva-÷uddhyàdãn guõàn vipakùe doùàn pratyavàyàü÷ càj¤àya j¤àtvàpi mad-dhyàna-vikùepatayà mad-bhaktyaiva sarvaü bhaviùyatãti dçóha-ni÷cayenaiva dharmàn santyajya ity
atra dharmàn dharma-phalàni santyajyeti tu vyàkhyà na ghañate | na hi dharma-phala-tyàge ka÷cid atra pratyavàyo bhaved ity avadheyam | ayaü bhàvo bhagavad-vàkyànàü tad-vyàkhyàtéõàü ca - j¤ànaü hi citta-÷uddhim ava÷yam evàpekùate, niùkàma-karmabhi÷ citta-÷uddhi-tàratamye vçtte eva j¤ànodaya-tàratamyaü bhaven nànyathà | ataeva samyag j¤ànodaya-siddhy-arthaü sannyàsibhir api niùkàma-karma na kartavyam eva | yad uktam -

àrurukùor muner yogaü
karma kàraõam ucyate |
yogàråóhasya tasaiva
÷amaþ kàraõam ucyate || (Gãtà 6.2) iti |

yas tv àtma-ratir eva syàd
àtma-tçpta÷ ca mànavaþ |
àtmany eva ca santuùñas
tasya kàryaü na vidyate || (Gãtà 3.17) iti |

bhaktis tu paramà svatantrà mahà-prabalà citta-÷uddhiü naivàpekùate, yad uktam - 

vikrãóitaü vraja-vadhåbhir idaü ca viùõoþ 
÷raddhànvito yaþ ÷çõuyàd ity àdau 
bhaktiü paràü bhagavati parilabhya kàmaü 
hçd-rogam à÷v apahinoty acireõa dhãraþ || (BhP 10.33.42) iti |

atra tv àtma-pratyayeõa hçd-rogavattve vàdhikàriõi paramàyà bhakter api prathamam eva prave÷as tatas tatraiva kàmàdãnàm apagama÷ ca | tathà -

praviùñaþ karõa-randhreõa
svànàü bhàva-saroruham |
dhunoti ÷amalaü kçùõaþ
salilasya yathà ÷arat || (BhP 2.8.5)

iti ca ity ato bhaktyaiva yadi tàdç÷ã citta-÷uddhiþ syàt, tadà bhaktaiþ kathaü karma kartavyam iti | 

atha prakçam anusaràmaþ - kiü ca na kevalaü dehàdi-vyàtiriktasyàtmanaþ j¤ànam eva j¤ànam, tathàtma-tattvam api j¤eyam, tàdç÷a-j¤ànà÷raya eva j¤ànã, kintv etat trike karma-sambandho vartate | tad api sannyàsibhir j¤eyam ity àha j¤ànam iti | atra codanà ÷abdena vidhir ucyate, yad uktaü bhaññaiþ - codanà copade÷a÷ ca vidhi÷ caikàrtha-vàcina iti | uktaü ÷lokàrdhaü svayam eva vyàcaùñe karaõam iti yaj j¤ànaü tat karaõa-kàrakam | j¤àyate 'neneti j¤ànam iti vyutpatteþ | yaj j¤eyaü jãvàtma-tattvaü, tad eva karma-kàrakam | yas tasya parij¤àtà sa kartà iti trividhaþ karaõaü karma kartà iti trividhaü kàrakam ity arthaþ | 

karma-saïgrahaþ karmaõà niùkàma-karmànuùñhànenaiva saïgçhyata iti karma-codanà pada-vyàkhyà | j¤ànatvaü j¤eyatvaü j¤àtçtvaü caitat trayaü niùkàma-karmànuùñhàna-målakam iti bhàvaþ ||18-19||

Baladeva : j¤àna-kàõóavat karma-kàõóe 'pi j¤ànàdi-trayam asti | tac ca saniùñhena karmañhena bodhyam iti upadi÷ati j¤ànam iti | j¤ànaü j¤eyam parij¤àtety evaü trika-yuktà karma-codanà jyotiùñomàdi-karma-vidhiþ codanà copade÷a÷ ca vidhi÷ caikàrtha-vàcina ity abhiyuktokteþ | tat trikaü svayam eva vyàkhyàti karaõam iti | yaj j¤ànaü tat karaõaü j¤àyate 'nena iti nirukteþ karaõa-kàrakam ity arthaþ | yaj-j¤eyaü kartavyaü jyotiùñomàdi tat karma-kàrakam | yas tu tasya parito 'nuùñhànena j¤àtà, sa karteti kartç-kàrakam | evaü karma-saïgraho jyotiùñomàdi karma-vidhis trividhaþ karaõàdi-kàraka-traya-sàdhya÷ codanà-saïgraha-÷abdayor aikyàrthaþ
|| 18 ||
__________________________________________________________

BhG 18.19

j¤ànaü karma ca kartà ca tridhaiva guõabhedataþ |
procyate guõasaükhyàne yathàvac chçõu tàny api ||19||


ørãdharaþ - tataþ kiü ? ata àha j¤ànam iti | guõàþ samyak kàrya-bhedena khyàyate pratipàdyante 'sminn iti guõa-saïkhyànaü sàïkhya-÷àstram | tasmin j¤ànaü ca karma ca kartà ca pratyekaü sattvàdi-guõa-bhedena tridhaivocyate | tàny api j¤ànàdãni vakùyamàõàni yathàvat ÷çõu | tridhaivety eva-kàro guõa-trayopàdhi-vyatirekeõàtmanaþ svataþ karmàõi pratiùedhàrthaþ | caturde÷e 'dhyàye tatra sattvaü nirmalatvàd ity àdinà guõànàü bandhakatva-prakàro niråpitaþ | saptada÷e 'dhyàye yajante sàttvikà devàn ity àdinà guõa-kçta-trividha-svabhàva-niråpaõena rajas-tamaþ-svabhàvaü parityajya sàttvikàhàràdi-sevayà sàttvikaþ svabhàvaþ sampàdanãya
ity uktam | iha tu kriyà-kàraka-phalàdãnàm àtma-sambandho nàstãti dar÷ayituü sarveùàü triguõàtmakatvam ucyate iti vi÷eùo j¤àtavyaþ ||19||

Baladevaþ - j¤ànam iti guõa-saïkhyàne guõa-niråpake ÷àstre caturda÷e tatra sattvaü nirmalatvàd ity àdinà guõànàü bandhakatà-prakàraþ | saptada÷e yajante sàttvikà devàn ity àdinà guõa-kçta-svabhàva-bheda÷ coktaþ | iha tu guõa-saüj¤ànàü j¤ànàdãnàü traividhyam ucyata iti bodhyam ||19||
__________________________________________________________

BhG 18.20

sarvabhåteùu yenaikaü bhàvam avyayam ãkùate |
avibhaktaü vibhakteùu taj j¤ànaü viddhi sàttvikam ||20||


ørãdharaþ - tatra j¤ànasya sàttvikàdi-traividhyam àha sarva-bhåteùv iti tribhiþ | sarveùu bhåteùu brahmàdi-sthàvaràs teùu vibhakteùu parasparaü vyavçtteùv avibhaktam anusyutam ekam avyayaü nirvikàraü bhàvaü paramàtma-tattvaü yena j¤ànenekùata àlocayati taj j¤ànaü sàttvikaü viddhi || 20||

Vi÷vanàthaþ - sàttvikaü j¤ànam àha -- sarva-bhåteùv iti | ekaü bhàvam ekam eva jãvàtmànaü nànà-vidha-phala-bhogàrthaü krameõa sarva-bhåteùu manuùya-deva-tiryag-àdiùu vartamànam avyayaü na÷vareùv api teùv ana÷varaü vibhakteùu parasparaü vibhinneùv apy avibhaktam eka-råpaü yena karma-sambandhinà j¤ànenekùate tat sàttvikaü j¤ànam ||20||

Baladevaþ - sàttvika-j¤ànam àha -- sarveti | sarva-bhåteùu deva-manuùyàdiùu deheùu nànà-karma-phala-bhogàt krameõa vartamàna-bhàvaü jãvàtmànaü yenaikaü vãkùyate | avyayaü na÷vareùu teùv ana÷varaü vibhakteùu mitho-bhinneùu teùv avibhaktam eka-råpaü ca yena taü vãkùyate taj j¤ànaü sàttvikam aupaniùad-aviviktàtma-j¤ànaü tad ity arthaþ ||20||
__________________________________________________________

BhG 18.21

pçthaktvena tu yaj j¤ànaü nànàbhàvàn pçthagvidhàn |
vetti sarveùu bhåteùu taj j¤ànaü viddhi ràjasam ||21||


ørãdhara : ràjasa-j¤ànam àha pçthaktveneti |  pçthaktvena tu yaj j¤ànam ity asyaiva vivaraõam | sarveùu bhåteùu nànà-bhàvàn vastuta evànekàn kùetraj¤àn pçthag-vidhàn sukhitva-duþkhitvàdi-råpeõa vilakùaõàn yena j¤ànena vetti taj j¤ànaü ràjasaü viddhi ||21||

Vi÷vanàtha : ràjasaü j¤ànam àha sarva-bhåteùu jãvàtmanaþ pçthaktvena yaj j¤ànam iti | deha-nà÷a evàtmano nà÷a ity asuràõàü matam | ataeva pçthak pçthag deheùu pçthak pçthag evàtmeti tathà ÷àstra-karaõàt pçthag-vidhàn nànàbhàvàn nànàbhipràyàn | àtmà sukha-duþkhà÷raya iti | sukha-duþkhàdyanà÷raya itii jaóa iti cetana iti vyàpaka iti | aåu-svaråpa iti | aneka iti ityàdi kalpàn yena eka ityàdi veda tad ràjasam ||21||

Baladeva : ràjasa-j¤ànam àha pçthaktveneti |  sarveùu bhåteùu deva-manuùyàdi-deheùu jãvàtmanaþ pçthaktvena yaj j¤ànaü deha-vinà÷a evàtma-vinà÷a iti yaj j¤ànam ity arthaþ | yena ca nànà-vidhàn bhàvàn abhipràyàn vetti | deha evàtmeti dehàd anyo deha-parimàõa àtmeti | kùaõika-vij¤ànam àtmeti nityàvaj¤àna-màtra-vibhur àtmeti | dehàd anyo nava-vi÷eùa-guõà÷rayo 'jaóo vibhur àtmety evaü lokàyatika-jaina-bauddha-màyi-tàrkikàdi-vàdàn yena jànàti tad ràjasaü j¤ànam ||21||
__________________________________________________________

BhG 18.22

yat tu kçtsnavad ekasmin kàrye saktam ahetukam |
atattvàrthavad alpaü ca tat tàmasam udàhçtam ||22||


ørãdhara : tàmasaü j¤ànam àha yad iti | ekasmin kàrye dehe pratimàdau yà kçtsnavat paripårõavat sattama etàvàn eva àtme÷varo yà ity abhinive÷a-yuktam ahaitukaü nirupapattikaü | atattvàrthavat paramàrthàvalambana-÷ånyam | ataevàlpaü tuccham | alpa-viùayatvàt | alpa-phalatvàc ca | yad evambhåtaü j¤ànaü tat tàmasam udàhçtam ||22||

Vi÷vanàtha : tàmasaü j¤ànam àha yat tu j¤ànam ahaitukam autpattikam eva ataeva ekasmin kàrye laukika eva snàna-bhojana-pàna-strã-sambhoge tat-sàdhane ca karmaõi saktam | na tu vaidike karmaõi yaj¤a-dànàdau | ataevàtattvàrthavat tatra tattva-råpo 'rthaþ ko 'pi nàstãty arthaþ | alpaü pa÷ånàm iva yat kùudraü tat tàmasaü j¤ànam | dehàdy-atiriktatvena tat-padàrtha-j¤ànaü sàttvikam | nànàvàda-pratipàdakaü nyàyàdi-÷àstra-j¤ànaü ràjasam | snàna-bhojanàdi-vyavahàrika-j¤ànaü tàmasam  iti saïkùepaþ ||22||

Baladeva : tàmasaü j¤ànam àha yat tv iti | yat tu j¤ànam ahaitukaü svàbhàvikaü na tu ÷àstràd dhetor j¤ànam | ataevaikasmin laukike snànaa-bhojana-yoùita-prasaïgàdau kàrye | na tu vaidike yàga-dànàdau saktaü kçtsnavat pårõaü nàto 'dhikam astãty arthaþ | ataevàtattvàrthavad yatra tattva-råpo 'rtho nàsti | alpaü pa÷v-àdi-sàdhàraõyàt tucchaü tal laukika-snàna-bhojanàdi-j¤ànaü tàmasam ||22||
__________________________________________________________

BhG 18.23

niyataü saïgarahitam aràgadveùataþ kçtam |
aphalaprepsunà karma yat tat sàttvikam ucyate ||23||


ørãdhara: idànãü trividhaü karmàha - niyatam  iti tribhiþ | niyataü nityatayà vihitam | saïga-rahitam abhinive÷a-÷ånyam | aràga-dveùataþ putràdi-prãtyà và÷atru-dveùeõa và yat kçtaü na bhavati | phalaü pràptum icchatãti phala-prepsuþ | tad-vilakùaõena niùkàmeõa kartrà yat kçtaü karma tat sàttvikam ucyate ||23||

Vi÷vanàtha: trividhaü j¤ànam uktvà trividhaü karmàha - niyataü nityatayà vihitaü saïga-rahitam abhinive÷a-÷ånyam ataevàràga-dveùato ràga-dveùàbhyàü vinaiva kçtam aphalepsunà phalàkàïkùà-rahitenaiva kartrà kçtaü karma yat sàttvikam ||23||

Baladevaþ: atha karma-traividhyam àha - niyatam iti tribhiþ | niyataü sva-varõà÷rama-vihitam | saïga-rahitam kartçtvàbhinive÷a-varjitam | aràga-dveùataþ kçtaü kãrtau ràgàd akãrtau dveùàc ca yan na kçtaü, kintv ã÷varàrcanatayivàphala-prepsunà phalecchà-÷ånyena yat karma kçtaü tat sàttvikam ||23||
__________________________________________________________

BhG 18.24

yat tu kàmepsunà karma sàhaükàreõa và punaþ |
kriyate bahulàyàsaü tad ràjasam udàhçtam ||24||


ørãdhara: ràjasaü karmàha yad iti | yat tu karma kàmepsunà phalaü pràptum icchatà sàhaïkàreõa mat-samaþ[*ENDNOTE] ko 'nyaþ ÷rotriyo 'stãty evaü niråóhàhaïkàra-yuktena ca kriyate | yac ca punar bahulàyàsam atikle÷a-yuktaü tat karma ràjasam udàhçtam ||24||

Vi÷vanàtha: kàmepsunàlpàhaïkàravatety arthaþ | sàhaïkàreõàtyahaïkàravatety arthaþ ||24||

Baladevaþ: yat kàmepsunà phalàkàïkùiõà sàhaïkàreõa kartçtvàbhinive÷inà janena bahulàyàsam atikle÷a-yuktaü karma kriyate tad ràjasam ||24||

__________________________________________________________

BhG 18.25

anubandhaü kùayaü hiüsàm anapekùya ca pauruùam |
mohàd àrabhyate karma yat tat tàmasam ucyate ||25||


ørãdhara: tàmasaü karmàha anubandham iti | anubadhyata iti anubandhaþ pa÷càd-bhàvi ÷ubhà÷ubham | kùayaü vitta-vyayam | hiüsàü para-pãóàm | pauruùaü ca sva-sàmarthyam anapekùyàparyàlocya kevalaü mohàd eva yat karmàrabhyate tat tàmasam ucyate ||25||
 
Vi÷vanàtha: anu karmànuùñhànànantaram àyatyàü bhàvinaü bandhaü ràja-dasyu-yama-dåtàdibhir bandhanaü | kùayaü dharma-j¤ànàdy-apacayam | hiüsàü svasya nà÷aü ca anapekùyàparyàlocya pauruùaü vyavahàrika-puruùa-màtra-kartavyaü karma mohàd aj¤ànàd eva yad àrabhyate tat tàmasam ||25||

Baladevaþ: anu karmànuùñhànànantaram bandhaü ràja-dåta-yama-dåta-kçtam |  kùayaü dharmàdi-vinà÷am | hiüsàü pràõi-pãóàm | pauruùaü sabalaü cànavekùya yat karma mohàd àrabhyate tat tàmasam ||25||
__________________________________________________________

BhG 18.26

muktasaïgonahaüvàdã dhçtyutsàhasamanvitaþ |
siddhyasiddhyor nirvikàraþ kartà sàttvika ucyate ||26||


ørãdhara: kartàraü trividham àha mukta-saïga iti tribhiþ | mukta-saïgas tyaktàbhinive÷aþ | anahaüvàdã garvokti-rahitaþ | dhçtir dhairyam | utsàha udyamaþ | tàbhyàü samanvitaþ saüyuktaþ | àrabdhasya karmaõaþ siddhàv asiddhau ca nirvikàro harùa-viùàda-÷ånyaþ | evambhåtaþ kartà sàttvika ucyate ||26||

Vi÷vanàtha: trividhaü karmoktam | trividhaü kartàram àha mukta-saïga iti ||26||
 
Baladevaþ: atha kartç-traividhyam àha mukteti tribhiþ | mukta-saïgaþ kartçtvàbhinive÷a-phalecchà-÷ånyaþ | anahaüvàdã garvokti- ÷ånyaþ | dhçtir àrabdha-karma-pårti-paryantàvarjanãya-duþkha-sahiùõutà | utsàhas tad-anuùñhànodyata-cittatà tàbhyàü samanvitaþ | ànuùaïgika-phalasya siddhàv asiddhau ca nirvikàro sukhena duþkhena ca rahitaþ | ãdç÷aþ kartà sàttvikaþ ||26|| 
__________________________________________________________

BhG 18.27

ràgã karmaphalaprepsur lubdho hiüsàtmako÷uciþ |
harùa÷okànvitaþ kartà ràjasaþ parikãrtitaþ ||27||


ørãdhara: ràjasaü kartàram àha ràgãti | ràgã putràdiùu prãtimàn | karma-phala-prepsuþ karma-phala-kàmã | lubdhaþ parasvàbhilàùã | hiüsàtmako màraka-svabhàvaþ | làbhàlàbhayor harùa-÷okàbhyàm anvitaþ saüyuktaþ kartà ràjasaþ parikãrtitaþ ||27|| 

Vi÷vanàtha: ràgã karmaõy àsaktaþ | lubdho viùayàsaktaþ ||27||
 
Baladevaþ: ràgã strã-putràdiùv àsaktaþ |  karma-phala-prepsuþ pa÷u-putrànna-svargàdiùv atispçhayàluþ | lubdhaþ karmàpekùita-dravya-vyayàkùamaþ | hiüsàtmakaþ paràn prapãóya karma kurvàõaþ | a÷uciþ karmàpekùita-vihita-÷uddhi-÷ånyaþ karma-phala-siddhi-tad-asiddhyor harùa-÷okàbhyàm anvitaþ | ãdç÷aþ kartà ràjasaþ ||27|| 
__________________________________________________________

BhG 18.28

ayuktaþ pràkçtaþ stabdhaþ ÷añho naiùkçtikolasaþ |
viùàdã dãrghasåtrã ca kartà tàmasa ucyate ||28||


ørãdhara: tàmasaü kartàram àha ayukta iti | ayukto 'navahitaþ | pràkçto viveka-÷ånyaþ | stabdho 'namraþ | ÷añhaþ ÷akti-gåhana-kàrã | naikçtikaþ para-vçtti-chedana-paraþ | alaso 'pravçtti-÷ãlaþ [viùàdã] kartavyeùv api sarvadà 'vasanna-svabhàvaþ | dãrgha-såtrã ca kartavyànàü dãrgha-prasàraõaþ sarvadà manda-svabhàvaþ | yad adya ÷vo và kartavyaü tan màsenàpi na karoti | ya÷ caivambhåtaþ sa kartà tàmasa ucyate ||28|| 

kartç-traividhyenaiva j¤àtur api traividhyam uktaü bhavati | karma-traividhyena ca j¤eyasyàpi traividhyam uktaü j¤àtavyam | buddhes traividhyena karaõasyàpi traividhyam uktaü bhaviùyati ||28||

Vi÷vanàthaþ - ayukto 'naucitya-kàrã pràkçtaþ prakçtau sva-svabhàva eva vartamànaþ, yad eva sva-manasi àyàti tad evànutiùñhati, na tu guror api vacaþ pramàõayatãty arthaþ | naikçtikaþ paràpamàna-kartà | 

tad evaü j¤ànibhir ukta-lakùaõaþ sàttvika eva tyàgaþ kartavyaþ sàttvikam eva karma-niùñhaü j¤ànam à÷rayaõãyaü sàttvikam eva karma kartavyaü sàttvikenaiva kartrà bhavitavyaü | eùa eva sannyàso j¤àninàm iti me j¤ànaü prakaraõàrtha-niùkarùaþ | bhaktànàü tu triguõàtãtam eva j¤ànaü triguõàtãtaü me karma bhakti-yogàkhyaü triguõàtãtà eva kartàraþ | yad uktaü bhagavataiva ÷rãmad-bhàgavate -

kaivalyaü sàttvikaü j¤ànaü
rajo vaikalpikaü tu yat |
pràkçtaü tàmasaü j¤ànaü
man-niùñhaü nirguõaü smçtam || (BhP 11.25.24) iti |

lakùaõaü bhakti-yogasya
nirguõasya hy udàhçtam || (BhP 3.29.11) iti |

sàttvikaþ kàrako 'saïgã
ràgàndho ràjasaþ smçtaþ |
tàmasaþ smçti-vibhraùño
nirguõo mad-apà÷rayaþ || (BhP 11.25.26) iti |

kiü ca na kevalam etat trikam eva bhakti-mate guõàtãtam api tu bhakti-sambandhi sarvam eva guõàtãtam | yad uktaü tatraiva -

sàttvikyàdhyàtmikã ÷raddhà
karma-÷raddhà tu ràjasã |
tàmasy adharme yà ÷raddhà
mat-sevàyàü tu nirguõà || (BhP 11.25.27) iti |

vanaü tu sàttviko vàso
gràmo ràjasa ucyate |
tàmasaü dyuta-sadanaü
man-niketaü tu nirguõam || (BhP 11.25.25) iti |

sàttvikaü sukham àtmotthaü
viùayotthaü tu ràjasam |
tàmasaü moha-dainyotthaü
nirguõaü mad-apà÷rayam || (BhP 11.25.29) iti |

tad evaü guõàtãtànàü bhaktànàü bhakti-sambandhãni j¤àna-karma-÷raddhàdau sva-sukhàdãni sarvàõy eva guõàtãtàni | sàttvikànàü j¤àninàü j¤àna-sambandhãni tàni sarvàõi sàttvikàny eva | ràjasànàü karmiõàü tàni sarvàõi ràjasàny eva | tàmasànàm ucchçïkhalànàü tàni sarvàõi tàmasàny eveti ÷rã-gãtà-bhàgavatàrtha-dçùñyà j¤eyam | j¤àninàm api punar antima-da÷àyàü j¤àna-sannyàsànantaram urvaritayà kevalayà bhaktyaiva guõàtãtatvaü caturda÷àdhyàya uktam ||28||

Baladevaþ : ayukto 'naucitya-kçt | pràkçtaþ prakçtau svabhàve vartamànaþ sva-prakçty-anusàreõaiva, na tu ÷àstrànusàreõa karma-kçd ity arthaþ | stabdho 'namraþ ÷añhaþ sva-÷akti-gopana-kçt | naikçtikaþ paràpamàna-kçt | alasaþ pràrabdhe karmaõi ÷ithilaþ | viùàdã ÷okàkulaþ | dãrgha-såtrã divasaika-kartavyaü varùeõàpi yo na karoti | ãdç÷aþ kartà tàmasa ||28|| 
__________________________________________________________

BhG 18.29

buddher bhedaü dhçte÷ caiva guõatas trividhaü ÷çõu |
procyamànam a÷eùeõa pçthaktvena dhanaüjaya ||29||


ørãdhara: idànãü buddher dhçte÷ ca traividhyaü pratijànãte buddher bhedam iti | spaùño 'rthaþ ||29||

Vi÷vanàtha: j¤ànibhiþ sarvam api vastu sàttvikam evopàdeyam iti j¤àpayituü buddhy-àdãnàm api traividhyam àha buddher iti ||29||

Baladeva: evaü j¤àna-j¤eya-parij¤àtéõàü traividhyam uktvà buddhi-dhçtyos tad vaktuü pratijànãte buddher iti | sphuñàrtham ||29||
__________________________________________________________

BhG 18.30

pravçttiü ca nivçttiü ca kàryàkàrye bhayàbhaye |
bandhaü mokùaü ca yà vetti buddhiþ sà pàrtha sàttvikã ||30||


ørãdhara: atra buddhes traividhyam àha pravçttiü ceti tribhiþ | pravçttiü dharme | nivçttim adharme | yasmin de÷e kàle ca yat kàryam akàryaü ca | bhayàbhaye kàryàkàrya-nimittau arthànarthau | kathaü bandhaþ kathaü và mokùe iti yà buddhir antaükaraõaü vetti sà sàttvikã | yayà pumàn vettãti vaktavye karaõe kartçtvopacàraþ kàùñhàni pacantãtivat ||30||

Vi÷vanàtha: bhayàbhaye saüsàràsaüsàra-hetuke ||30|| 

Baladeva: tatra buddhes traividhyam àha pravçttiü ceti tribhiþ | yà buddhir dharme pravçttim adharmàn nivçttiü ca vetti, yayà vettãti vaktavya yà vettãti karaõe kartçtvam upacaritam | kuñhàra÷ chinattãtivat | niùkàmaü karma kàryaü sa-kàmaü tv akàryam iti kàryàkàrye yà vetti a÷àstrãya-pravçttito bhayaü ÷àstrãya-pravçttitas tv abhayam iti bhayàbhaye yà vetti, bandhaü saüsàra-yàthàtmyaü mokùaü tac-cheda-yàthàmyaü ca yà vetti sà buddhiþ sàttvikã ||30||
__________________________________________________________

BhG 18.31

yayà dharmam adharmaü ca kàryaü càkàryam eva ca |
ayathàvat prajànàti buddhiþ sà pàrtha ràjasã ||31||


ørãdhara: ràjasãü buddhim àha yayeti | ayathàvat sandehàspadatvenety arthaþ | spaùñam anyat ||31||

Vi÷vanàtha: ayathàvat asmayaktayety arthaþ ||31||

Baladeva: ràjasãü buddhim àha yayeti | ayathàvad asamyatvena ||31||
__________________________________________________________

BhG 18.32

adharmaü dharmam iti yà manyate tamasàvçtà |
sarvàrthàn viparãtà¤÷ ca buddhiþ sà pàrtha tàmasã ||32||


ørãdhara: tàmasãü buddhim àha adharmam iti | viparãta-gràhiõã buddhis tàmasãty arthaþ | buddhir antaþkaraõaü pårvoktam | j¤ànaü tu tad-vçttiþ | dhçtir api tad-vçttir eva | yad và antaþkaraõasya dharmiõo buddhir apy adhyavasàya-lakùaõà vçttir eva | icchà-dveùàdãnàü tad-vçttãnàü bahutve 'pi dharmàdharma-bhayàbhaya-sàdhanatvena pràdhànyàd etàsàü traividhyam  uktam | upalakùaõaü caitad anyàsàm ||32||

Vi÷vanàtha: yà manyata iti | kuñhàra÷ chinattãtivat yayà manyata ity arthaþ ||32||

Baladevaþ : tàmasãü buddhim àha adharmam iti | viparãta-gràhiõã buddhis tàmasãty arthaþ | sarvàrthàn viparãtàni sàdhum asàdhum asàdhuü ca sàdhuü, paraü tattvam aparam aparaü ca tattvaü param ity evaü sarvàn arthàn viparãtàn manyata ity arthaþ ||32||
__________________________________________________________

BhG 18.33

dhçtyà yayà dhàrayate manaþpràõendriyakriyàþ |
yogenàvyabhicàriõyà dhçtiþ sà pàrtha sàttvikã ||33||


ørãdhara: idànãü dhçtes traividhyam àha dhçtyeti tribhiþ | yogena cittaigàgreõa hetunà 'vyabhicàriõyà viùayàntaram adhàrayantyà yayà dhçtyà manasaþ pràõànàm indriyàõàü ca kriyà dhàrayate niyacchati sà dhçtiþ sàttvikã ||33||

Vi÷vanàtha: dhçtes traividhyam àha dhçtyeti ||33||

Baladevaþ : dhçtes traividhyam àha dhçtyeti tribhiþ | yayà manaþ-pràõendriyàõàü yogopàya-bhåtàþ kriyàþ puruùo dhàrayate, sà dhçtiþ sàttvikã | kãdç÷ety àha yogeneti | yogaþ paràtma-cintanaü tenàvyabhicàriõyà tad anyaü viùayam agçhõantyety arthaþ ||33||
__________________________________________________________

BhG 18.34

yayà tu dharmakàmàrthàn dhçtyà dhàrayaterjuna |
prasaïgena phalàkàïkùã dhçtiþ sà pàrtha ràjasã ||34||


ørãdhara: ràjasãü dhçtim àha yayà tv iti | yayà tu dhçtyà dharmàrtha-kàmàn pràdhànyena dhàrayate na vimu¤cati | tat-saïgena phalàkàïkùã ca bhavati sà ràjasã dhçtiþ |

Vi÷vanàtha - no comment

Baladevaþ : sa-kàma-vidvat-prasaïgena phalàkàïkùã puruùaþ | yayà dharmàdãn tat-sàdhana-bhåtà manaþ-pràõendriya-kriyà dhàrayatee, sà dhçtiþ ràjasã |
__________________________________________________________

BhG 18.35

yayà svapnaü bhayaü ÷okaü viùàdaü madam eva ca |
na vimu¤cati durmedhà dhçtiþ sà pàrtha tàmasã ||35||


ørãdhara : tàmasãü dhçtim àha yayeti duùñàviveka-bahulà medhà yasya sa durmedhàþ puruùo yayà dhçtyà svapnàdãn na vimu¤cati punaþ punar àvartayati | svapno 'tra nidrà sà dhçtis tàmasã ||35||

Vi÷vanàtha - no comment

Baladevaþ : yayà svapnàdãn na vimu¤cati durmedhàs tàn dhàrayaty eva, sà dhçtis tàmasã |  svapno nidrà, mado viùaya-bhoga-jo garvaþ | svapnàdi-÷abdais tad-dhetu-bhåtà manaþ-pràõendriya-kriyà yayà dhàrayate sà tàmasã dhçtir ity arthaþ ||35||
__________________________________________________________

BhG 18.36-37

sukhaü tv idànãü trividhaü ÷çõu me bharatarùabha |
abhyàsàd ramate yatra duþkhàntaü ca nigacchhati ||36||
yat tadagre viùam iva pariõàmemçtopamam |
tat sukhaü sàttvikaü proktam àtmabuddhiprasàdajam ||37||

ørãdhara: idànãü sukhasya traividhyaü pratijànãte 'rdhena sukham iti | spaùño 'rthaþ ||36|| tatra sàttvikaü sukham àha abhyàsàd iti sàrdhena | yatra yasmiü÷ ca sukhe 'bhyàsàd atiparicayàd ramate | na tu viùaya-sukha iva sahasà ratiü pràpnoti | yasmin ramamàõa÷ ca duþkhasyàntam avasànaü nitaràü gacchati pràpnoti | kãdç÷aü tat ? yat tat kim apy agre prathamaü viùam iva manaþ-saüyamàdhãnatvàd duþkhàvaham iva bhavati | pariõàme tv amçta-sadç÷am | àtma-viùayà buddhir àtma-buddhiþ | tasyàþ prasàdo rajas-tamo-mala-tyàgena svacchatayàvasthànam | tato jàtaü yat sukhaü tat sàttvikaü
proktaü yogibhiþ ||37||

Vi÷vanàtha - sàttvikaü sukham àha sàrdhena abhyàsàt punar anu÷ãlanàd eva ramate, na tu viùayeùv ivotpattyaiva ramata ity arthaþ | duþkhàntaü nigacchati yasmin ramamàõaþ saüsàra-duþkhaü taratãty arthaþ ||36|| viùam iveti indriya-mano-nirodho hi prathamaü duþkhada eva bhavatãti bhàvaþ ||37||

Baladevaþ : atha sukha-traividhyaü pratãjànãte sukhaü tv ity ardhakena | tatra sàttvikaü sukham àha abhyàsàd iti sàrdhakena | abhyàsàt punaþ punaþ pari÷ãlanàd yatra ramate, na tu viùayeùv ivotpattyà | yasmin ramamàõo duþkhàntaü nigacchati saüsàraü tarati ||36|| yac càgre prathamaü viùam iva manaþ-saüyama-kle÷a-sattvàd viviktàtma-prakà÷àc càtiduþkhàvaham iva bhavati | pariõàme samàdhi-paripàke saty amçtopamaü vivikàtma-prakà÷àt pãyåùa-pravàha-nipàtavad bhavati | yac càtma-sambandhinyà buddheþ prasàdàj jàyate tat sàttvikaü sukham | tat-prasàda÷ ca viùaya-sambaandha-màlinya-vinivçttiþ
||37||
__________________________________________________________

BhG 18.38

viùayendriyasa¤yogàd yat tad agremçtopamam |
pariõàme viùam iva tat sukhaü ràjasaü smçtam ||38||


ørãdhara : ràjasaü sukham àha viùayeti  viùayàõàm indriyàõàü ca saüyogàd yat tat prasiddhaü strã-saüsargàdi-sukham amçtam upamà yasya tàdç÷aü bhavaty agre prathamam | pariõàme tu viùa-tulyam ihàmutra ca duþkha-hetutvàt | tat sukhaü ràjasaü smçtam ||38||

Vi÷vanàtha : yad amçtopamaü para-strã-sambhogàdikam ||38||

Baladeva : viùayair yuvati-råpa-spar÷àdibhiþ sahendriyàõàü cakùus tv agàdãnàü saüyogàt sambandhàt yad agre pårvam amçtopamam atisvàdu-pariõàme 'vasàne tu niraya-hetutvàd viùopamam atiduþkhàvahaü bhavati tad ràjasaü sukham ||38||
__________________________________________________________

BhG 18.39

yad agre cànubandhe ca sukhaü mohanam àtmanaþ |
nidràlasyapramàdotthaü tat tàmasam udàhçtam ||39||


ørãdhara : tàmasaü sukham àha yad iti | agre ca prathama-kùaõe 'nubandhe ca pa÷càd api yat sukham àtmano moha-karam | tad evàha nidrà àlasyaü ca pramàda÷ ca kartavyàrthàvadhàraõa-ràhityena mano-gràhyam etebhya uttiùñhati yat sukhaü tat tàmasam udàhçtam ||39||

Vi÷vanàtha : no comment

Baladeva : yad-agre 'nubhava-kàle anubandhe pa÷càd vipàka-kàle càtmano mohanaü vastu-yàthàtmyàvarakaü, yac ca nidràdibhya uttiùñhati jàyate tat tàmasaü sukham | àlasyam inidriya-vyàpàram àndyam | pramàdaþ kàryàkàryàvadhànàbhàvaþ ||39||
__________________________________________________________

BhG 18.40

na tad asti pçthivyàü và divi deveùu và punaþ |
sattvaü prakçtijair muktaü yad ebhiþ syàt tribhir guõaiþ ||40||


ørãdhara : anuktam api saïgçhõan prakaraõàrtham upasaüharati na tad iti | ebhiþ prakçti-sambhavaiþ sattvàdibhis tribhir guõair muktaü pràõi-jàtam | anyad và yat syàt tat | pçthivyàü manuùya-lokàdiùudivi deveùu ca kvàpi nàstãty arthaþ ||40||

Vi÷vanàtha : anuktam api saïgçhõan prakaraõàrtham upasaüharati neti tat sattvaü pràõi-jàtam anyac ca vastu-màtraü kvàpi nàsti yad ebhiþ prakçtijais tribhir guõair muktaü rahitaü syàd ataþ sarvam eva vastu-jàtaü triguõàtmakaü | tatra sàttvikam evopàdeyaü ràjasa-tàmase tu nopàdeya iti prakaraõa-tàtparyam ||40||

Baladevaþ : prakaraõàrtham upasaühann anuktam api saïgçhõàti na tad iti | pçthivyàü manuùyàdiùu divi svargàdau deveùu ca prakçtiü saüsçùñeùu brahmàdi-stambànteùv ity arthaþ | tat sattvaü pràõi-jàtam anyac ca vastu nàsti | yad ebhiþ prakçtijais tribhir guõair muktaü virahitaü syàt | tathà ca triguõàtmakeùu vastuùu sàttvikasyaivopayogitvàt tad eva gràhyam anyat tu tyàjyam iti prakaraõàrthaþ ||40||
__________________________________________________________

BhG 18.41

bràhmaõakùatriyavi÷àü ÷ådràõàü ca paraütapa |
karmàõi pravibhaktàni svabhàvaprabhavair guõaiþ ||41||


ørãdhara : nanu ca yady evaü sarvam api kriyà-kàraka-phalàdikaü pràõi-jàtaü ca triguõàtmakam eva tarhi katham asya mokùa ity apekùàyàü sva-svàdhikàra-vihitaiþ karmabhiþ parame÷varàràdhanàt tat-prasàda-labdha-j¤ànenety evaü sarva-gãtàrtha-sàraü saïgçhya pradar÷ayituü prakaraõàntaram àrabhate | bràhmaõety àdi yàvad adhyàya-samàpti | he parantapa he ÷atru-tàpana | bràhmaõànàü kùatriyàõàü vi÷àü ca ÷ådràõàü ca karmàõi pravibhaktàni prakarùeõa vibhàgato vihitàni | ÷ådràõàü samàsàt pçthak-karaõaü dvijatvàbhàvena vailakùaõyàt | vibhàgopalakùaõam àha  svabhàvaþ sàttvikàdiþ
prabhavati pràdurbhavati yebhyas tair guõair upakakùaõa-bhåtaiþ | yad và svabhàvaþ pårva-janma-saüskàraþ | tasmàt pràdurbhåtair ity arthaþ | sattvopasarjana-rajaþ-pradhànàþ kùatriyàþ | tama-upasarjana-rajaþ-pradhànà vai÷yàþ | raja-upasarjana-tamaþ-pradhànàþ ÷ådràþ ||41||

Vi÷vanàtha : kiü ca triguõàtmakam api pràõi-jàtaü svàdhikàra-pràptena vihita-karmaõà parame÷varam àràdhya kçtàrthãbhivatãtyàha bràhmaõeti ùaóbhiþ | sva-bhàvenotpattyaiva prabhavanti pràdurbhavanti ye guõàþ sattvàdayas taiþ prakarùeõa vibhaktàni pçthak-kçtàni karmàõi bràhmaõàdãnàü vihitàni  santãty arthaþ ||41||

Baladeva : yadyapi sarvàõi vaståni triguõàtmakàni tathàpi bràhmaõàdaya÷ cet sva-vihitàni karmàõi bhagavad-àràdhana-bhàvenànutiùñheyus tadà tàni j¤àna-niùñhàm utpàdya mocakàni bhavantiãti vaktuü prakaraõam àrabhate bràhmaõeti ùañkena | ÷ådràõaü samàsàt pçthak-karaõaü dvijatvàbhàvàt | bràhmaõàdãnàü caturõàü karmàõi svabhàv-prabhavair guõaiþ saha ÷àstreõa pravibhaktàni, svabhàvaþ pràktana-saüskàras tasmàt prabhavanti ye guõàþ sattvàdyàs taiþ saha ÷àstreõa teùàü karmàõi vibhajyoktàni | evaü guõaka-bràhmaõàdayas teùàm etàni karmàõãti tatra sattva-pradhàno bràhmaõaþ pra÷àntatvàt sattvopasarjan-rajaþ-pradhànaþ
kùatriya ã÷vara-svabhàvatvàt, tama-upasarjana-rajaþ-pradhàno viñ ihàpradhànatvàt rajaupasarjanatamaþpradhànaþ ÷ådro måóha-svabhàvatvàt | karmàõi tv agre vàcyàni ||41||
__________________________________________________________

BhG 18.42

÷amo damas tapaþ ÷aucaü kùàntir àrjavam eva ca |
j¤ànaü vij¤ànam àstikyaü brahmakarma svabhàvajam ||42||


ørãdhara : tatra bràhmaõasya svàbhàvikàni karmàõy àha ÷ama iti | ÷ama÷ cittoparamaþ | damo bàhyendriyoparamaþ | tapaþ pårvoktaü ÷àrãtàdi | ÷aucaü bàhyàbhyantaram | kùàntiþ kùamà | àrjavam çjutaiva ca | j¤ànaü vij¤ànaü | àstikyam àstika-bhàvaþ ÷raddadhàntàgamàrtheùu | bràhmyaü karma bràhmaõa-jàte karma svabhàvajam | yad uktaü svabhàva-prabhavair guõaiþ pravibhaktànãti tad evoktaü svabhàvajam iti ||42||

Vi÷vanàtha : tatra sattva-pradhànànàü bràhmaõànàü svabhàvikàni karmàõy àha ÷ama iti | ÷amo 'ntarindirya-nigrahaþ | damo bàhyendriya-nigrahas tapaþ ÷arãràdi j¤àna-vij¤àne ÷àstrànubhavotthe àstikyaü ÷àstràrthe dçóha-vi÷vàsa evam àdi brahma-karma bràhmaõasya karma svabhàvajaü svàbhàvikam ||42||

Baladeva : bràhmaõasya svàbhàvikaü karmàha ÷ama iti | ÷amo 'ntaþ-karaõasya saüyamaþ | damo bahiþ-karaõasya tapaþ ÷àstrãya-kàya-kle÷aþ | ÷aucaü dvividham uktam  | kùàntiþ sahiùõutà àrjavam avakratvam | j¤ànaü ÷àstràt paràvara-tattvàvagamaþ | vij¤ànaü tasmàd eva tad-ekànta-dharmàdhigamaþ | àstikyaü sarvaveda-vedyo harir nikhilaika-karaõaü sva-vvihitaiþ karmabhir àràdhitaþ kevalayà bhaktyà ca santoùitaþ sva-paryantaü sarvam arpayatãti ÷àstràdhigate 'rthe satyatva-vini÷cayaþ | etat svàbhàvikaü brahma-karma | tathàpi sattva-pràdhànyàd bràhmaõasyeti bhaõitiþ
| evam uktaü viùõunà - 

kùamà satyaü damaþ ÷aucaü
dànam indriya-saüyamaþ  |
ahiüsà guru-÷u÷råùà 
tãrthànusaraõaü dayà ||

àrjavaü lobha-÷ånyatvaü 
deva-bràhmaõa-påjanam |
anabhyasåyà ca tathà
dharma-sàmànya ucyate || iti ||42||
__________________________________________________________

BhG 18.43

÷auryaü tejo dhçtir dàkùyaü yuddhe càpy apalàyanam |
dànam ã÷varabhàva÷ ca kùàtraü karma svabhàvajam ||43||


ørãdhara: kùatriyasya svàbhàvikàni karmàõy àha ÷auryam iti | ÷auryaü paràkramaþ | tejaþ pràgalbhyam | dhçtir dhairyam | dàkùyaü kau÷alam | yuddhe càpy apalàyanam aparàïmukhatà | dànam audàryam | ã÷vara-bhàvo niyamana-÷aktiþ | etat kùatriyasya svàbhàvikaü karma ||43||

Vi÷vanàtha: sattvopasarjana-rajaþ-pradhànànàü kùatriyàõàü karmàha - ÷auryaü paràkramaþ tejaþ pràgalbhyaü dhçtir dhairyaü ã÷vara-bhàvo loka-niyantçtvam ||43||

Baladevaþ: kùatriyasyàha ÷auryam iti | ÷auryaü yuddhe nirbhayà pravçttiþ | tejaþ parair adhçùyatvam | dhçtir mahaty api saïkañe dehendriyànàvasàdaþ | dàkùyaü kriyà-siddh-kau÷alam | yuddhe sva-mçtyu-ni÷caye 'py apalàyanam tatràvaimukhyam | dànam asaïkocaena sva-vitta-tyàgaþ | ã÷vara-bhàvaþ prajà-pàlanàrtha ã÷itavyeùu ÷àsanàtigeùu prabhutva-÷akti-prakà÷aþ | etat kùatriyasya svàbhàvikaü karma ||43||
__________________________________________________________

BhG 18.44

kçùigaurakùyavàõijyaü vai÷yakarma svabhàvajam |
paricaryàtmakaü karma ÷ådrasyàpi svabhàvajam ||44||


ørãdhara: vai÷ya-÷ådrayoþ karmàõy àha kçùãti | kçùiþ karùaõam | gà rakùatãti gau-rakùaþ | tasya bhàvo gaurakùyam | pà÷upàlyam ity arthaþ | vàõijyaü kraya-vikrayàdi | etad vai÷yasya svabhàvajaü karma | travarõika-paricaryàtmakaü ÷ådrasyàpi svabhàvajam ||44||

Vi÷vanàtha: tama-upasarjana-rajaþ-pradhànànàü karmàha kçùãti | gà raksatãti go-rakùas tasya bhàvo gaurakùyam | raja-upasarjana-tamaþ-pradhànànàü ÷ådràõàü karmàha paricaryàtmakaü bràhmaõa-kùatriya-vi÷àü paricaryà-råpam ||44||

Baladevaþ: vai÷yasyàha kçùãti | annàdy-utpattaye halàdinà bhåmer vilekhanaü kçùiþ | pà÷upàlyaü gorakùyam | vaõik-karma vàõijyaü kraya-vikraya-laksaõam | vçddhau dhana-prayogaþ ku÷ãdam apy atràntargatam etat svabhàva-siddhaü vai÷ya-karma | atha ÷ådrasyàha parãti | bràhmaõàdãnàü dvijanmanàü paricaryà ÷ådrasya svàbhàvikaü karma | etàni càturà÷ramya-karmaõàm upalakùaõàni ||44||
__________________________________________________________

BhG 18.45

sve sve karmaõy abhirataþ saüsiddhiü labhate naraþ |
svakarmanirataþ siddhiü yathà vindati tac chçõu ||45||


ørãdhara: evambhåtasya bràhmaõàdi-karmaõo j¤àna-hetutvam àha sve sve iti | sva-svàdhikàra-vihite karmaõy abhirataþ pariniùñhito naraþ saüsiddhiü j¤àna-yogyatàü labhate | karmaõàü j¤àna-pràpti-prakàram àha sva-karmeti-sàrdhena | sva-karma-pariniùñhito yathà yena prakàreõa tattva-j¤ànaü labhate tat prakàraü ÷çõu ||45||

Vi÷vanàtha: no comment 

Baladevaþ: uktànàü karmaõàü j¤àna-hetutàm àha sve sve iti | sva-sva-varõà÷rama-vihite karmaõy abhiratas tad-anuùñhàtà naraþ saüsiddhiü vi÷a-tantuvat karmàntargataü j¤àna-niùñhàü labhate | nanu bandhakena karmaõàü vimocikà j¤àna-niùñhà katham iti ced buddhi-vi÷eùàd ity àha sva-karmeti ||45||
__________________________________________________________

BhG 18.46

yataþ pravçttir bhåtànàü yena sarvam idaü tatam |
svakarmaõà tam abhyarcya siddhiü vindati mànavaþ ||46||


ørãdhara: tam evàha yata iti | yato 'ntathàmiõaþ parame÷varàd bhåtànàü pràõinàü pravçtti÷ ceùñà bhavati | yena ca kàraõàtmanà sarvam idaü vi÷vaü tataü vyàptam | tam ã÷varaü sva-karmaõàbhyarcya påjayitvà siddhiü labhate manuùyaþ ||46||

Vi÷vanàtha: yataþ parame÷varàt | tam evàbhyarcya ity anena karmaõà parame÷aras tuùyatv iti manasà tad-arpaõam eva tad-abhyarcanam ||46||

Baladevaþ: yata iti | yataþ parame÷varàd bhåtànàü janmàdi-lakùaõà pravçttir bhavati , yena cedaü sarvaü jagat taü vyàptaü tam indràdi-devatàtmanàvasthitaü sva-vihitena karmaõàbhyarcya etena karmaõà sva-prabhus tuùyatu iti manasà tasmiüs tat samarpya mànavaþ siddhiü j¤àna-niùñhàü vindati ||46||
__________________________________________________________

BhG 18.47

÷reyàn svadharmo viguõaþ paradharmot svanuùñhitàt |
svabhàvaniyataü karma kurvan nàpnoti kilbiùam ||47||


ørãdhara: svakarmeti vi÷eùaõasya phalam àha ÷reyàn iti | viguõo 'pi sva-dharmaþ samyag-anuùñhitàd api para-dharmàt ÷reyàn ÷reùñhaþ | na ca bandhu-vadhàdi-muktàd yuddhàdeþ svadharmàd bhikùàñanàdi para-dharmaþ ÷reùñha iti mantavyam | yataþ svabhàvena pårvoktena niyataü niyamenoktaü karma kurvan kilbiùaü nàpnoti ||47||

Vi÷vanàtha: na ca kriyàdibhiþ sva-dharmaü ràjasaü ca vãkùya tatra anabhirucyà sàttvikaü karma kartavyam ity àha ÷reyàn iti | para-dharmàt ÷reùñhàd api svanuùñhitàt samyag anuùñhitàd  api svadharmo viguõo nikçùño 'pi samyag-anuùñhàtum a÷akyo 'pi ÷reùñhaþ | tena bandhu-vadhàdi-doùavattàt sva-dharmaü yuddhaü tyaktvà bhikùàñanàdi-råpa-para-dharmas tvayà nànusñheya iti bhàvaþ ||47|| 

Baladevaþ: nanu kùatriyàdi-dharmàõàü ràjasàditvàt teùu ruci-÷ånyaiþ kùatriyàdibhiþ sàttviko brahma-dharma evànuùñheya iti cet tatràha ÷reyàn iti | sva-dharmo viguõaþ nikçùño 'pi samyag-anuùñhito 'pi và para-dharmàd utkçùñàt svanuùñhitàc ca ÷reyàn atipra÷asto vihitatvàt |
__________________________________________________________

BhG 18.48

sahajaü karma kaunteya sadoùam api na tyajet |
sarvàrambhà hi doùeõa dhåmenàgnir ivàvçtàþ ||48||


ørãdhara: yadi punaþ sàïkhya-dçùñya sva-dharme hiüsà-lakùaõaü doùaü matvà para-dharmaü ÷reùñhaü manyase tarhi sadoùatvaü para-dharme 'pi tulyam ity à÷ayenàha sahajam iti | sahajaü svabhàva-vihitaü karma sa-doùam api na tyajet | hi yasmàt sarve 'py àrambhàþ dçùñàdçùñàrthàni sarvàõy api karmàõi doùeõa kenacid àvçtà vyàptà eva | yathà sahajena dhåmenàgnir àvçta itivat | ato yathàgner dhåma-råpaü doùam apàkçtya pratàpa eva tamaþ-÷ãtàdi-nivçttaye sevyate tathà karmaõo 'pi doùàü÷aü vihàya guõàü÷a eva sattva-÷uddhaye sevyata
ity arthaþ ||48||

Vi÷vanàtha: na ca sva-dharme eva kevalaü doùo 'stãti mantavyam, yataþ para-dharmeùv api doùaþ ka÷cid asty evety àha sahajam iti | sahajaü svabhàva-vihitaü hi yataþ sarve 'py àrambhàþ dçùñàdçùña-sàdhanàni karmàõi doùeõàvçtà eva | yathà dhåmena doùeõàvçta eva vahnir dç÷yate | ato dhåma-råpaü doùam apàkçtya tasya tàpa eva tamaþ-÷ãtàdi-nivçttaye yathà sevyate tathà karmaõo 'pi doùàü÷aü vihàya guõàü÷a eva sattva-÷uddhaye sevya ity bhàvaþ ||48||

Baladevaþ: na khalu kùatriyàdi-dharmà eva yuddhàdayaþ sa-doùàþ | brahma-dharmà÷ ca tathety àha sahajam iti | sahajaü svabhàva-pràptaü karma sadoùam api hiüsàdi-mi÷ram api na tyajed api tu vihitatvàt kuryàd eva | nirdoùatva-buddhyà brahma-karmaõà cared ity arthaþ yataþ sarveti | sarveùàü bràhmaõàdi-varõànàm àrambhàþ karmàõi triguõàtmakatvàd dravya-sàdhyatvàc ca sàmànyataþ kenacid doùeõàvçtà vyàptà eva bhavanti | dhåmenevàgnir iti yathàgner dhåmàü÷am apàkçtya ÷ãtàdi-nivçttaye tàpaþ sevyate | tathà karmaõàü bhagavad-arpaõena doùàü÷aü nirdhåyàtma-dar÷anàya
j¤àna-janakatvàü÷aþ sevya iti bhàvaþ ||48||
__________________________________________________________

BhG 18.49

asaktabuddhiþ sarvatra jitàtmà vigataspçhaþ |
naiùkarmyasiddhiü paramàü saünyàsenàdhigacchati ||49||


ørãdhara: nanu karmaõi kriyamàõe kathaü doùàü÷a-prahàõena guõàü÷a eva sampadyata ity apekùàyàm àha asakta-buddhir iti | asaktà saïga-÷ånyà buddhir yasya | jitàtmà nirahaïkàraþ | vigata-spçhaþ vigatà spçhà phala-viùayecchà yasmàt saþ | evambhåtena saïgaü tyaktvà phalaü caiva sa tyàgaþ sàttviko mataþ (Gãtà 18.9) | ity evaü pårvoktena karmàsakti-tat-phalayos tyàga-lakùaõena sannyàsena naiùkarmyasiddhiü sarva-karma-nivçtti-lakùaõàü sattva-÷uddhim adhigacchati | yadyapi saïga-phalayos tyàgena karmànuùñhànam api naiùkarmyam eva kartçtvàbhinive÷àbhàvàt ( yad uktam - naiva ki¤cit karomãti yukto
manyeta tattvavit (Gãtà 5.8) ity àdi ÷loka-catuùñayena ), tathàpy anenokta-lakùaõena sannyàsena paramàü naiùkarmya-siddhiü sarva-karmàõi manasà sannyasyàste sukhaü va÷ã (Gãtà 5.13) ity evaü-lakùaõa-pàramahaüsyàpara-paryàyàm àpnoti ||49|| 

Vi÷vanàtha: evaü sati karmaõi doùàüsàn kartçtvàbhinive÷a-phalàbhisandhi-lakùaõàn tyaktavataþ prathama-sannyàsinas tasya kàlena sàdhana-paripàkato yogàråóhatva-da÷àyàü karmaõàü svaråpeõàpi tyàga-råpaü dvitãya-sannyàsam àha asakta-buddhiþ sarvatràpi pràkçta-vastuùu na saktà àsakti-÷ånyà buddhir yasya saþ | ato jitàtmà va÷ãkçta-citto vigatà brahma-loka-paryanteùv api sukheùu spçhà yasya saþ | tata÷ ca sannyàsena karmaõàü svaråpeõàpi tyàgena naiùkarmyasya paramàü ÷reùñhàü siddhim adhigacchati pràpnoti | yogàråóha-da÷àyàü tasya naiùkarmyam ati÷ayena siddhir bhavatãty arthaþ ||49||

Baladeva: evam àrurukùuþ san-niùñho j¤àna-garbhayà karma-niùñhayànubhåta-svaråpas tataþ karma-niùñhàü svaråpatas tyajed ity àha asakteti | sarvatràtmàtirikteùu vastuùv asakta-buddhir yato jitàtmà svàtmànandàsvàdena va÷ãkçta-manà ataeva vigata-spçha àtmàtirikta-vastu-sàdhyeùu nànà-vidheùv ànandeùu spçhà-÷ånyaþ | svàtmànandàsvàda-vikùepakànàü karmaõàü sannyàsena svaråpatas tyàgena paramàü naiùkarmya-lakùaõàü siddhim adhigacchati yogàråóhaþ san | evam evoktaü tçtãye yas tv àtma-ratir eva syàd (Gãtà 3.17) ity àdinà ||49|| 
__________________________________________________________

BhG 18.50

siddhiü pràpto yathà brahma tathàpnoti nibodha me |
samàsenaiva kaunteya niùñhà j¤ànasya yà parà ||50||


ørãdhara: evambhåtasya paramahaüsasya j¤àna-niùñhàyà brahma-bhàva-prakàram àha siddhiü pràpta iti ùaóbhiþ | naiùkarmya-siddhiü pràptaþ san yathà yena prakàreõa brahma pràpnoti tathà taü prakàraü saïkùepeõaiva me vacanàn nibodha | pratiùñhità yà brahma-pràptiþ tàm imàü tathà dar÷ayitum àha niùñhà j¤ànasya yà pareti | niùñhà paryavasànaü parisamàptir ity arthaþ ||50||

Vi÷vanàtha: tata÷ ca yathà yena prakàreõa brahma pràpnoti brahmànubhavatãty arthaþ | saiva j¤ànasya niùñhà parà paramo 'nta ity arthaþ | niùñhà niùpatti-nà÷àntàþ ity amaraþ | avidyàyàm uparata-pràyàyàü vidyàyà apy uparamàrambhe yena prakàreõa j¤àna-sannyàsaü kçtvà brahmànubhavet taü budhyasvety arthaþ ||50||

Baladeva: siddhim iti | vihitena karmaõà harim àràdhya tat-prasàda-jàü sarva-karma-tyàgàntàü àtma-dhyàna-niùñhàü pràpto yathà yena prakàreõa sthito brahma pràpnoti àvirbhàvita-guõàùñakaü svaråpam anubhavati | tathà taü prakàraü samàsena gadato me matto nibodha | j¤ànasya yà parà niùñhà pare÷a-viùayà j¤àna-niùñhà tvàü prati mayocyate tàü ca ÷çõu ||50||
__________________________________________________________

BhG 18.51-53

buddhyà vi÷uddhayà yukto dhçtyàtmànaü niyamya ca |
÷abdàdãn viùayàüs tyaktvà ràgadveùau vyudasya ca ||51||
viviktasevã laghvà÷ã yatavàkkàyamànasaþ |
dhyànayogaparo nityaü vairàgyaü samupà÷ritaþ ||52||
ahaükàraü balaü darpaü kàmaü krodhaü parigraham |
vimucya nirmamaþ ÷ànto brahmabhåyàya kalpate ||53||


ørãdhara: tad evam àha buddhyeti | uktena prakàreõa vi÷uddhayà pårvoktayà sàttvikyà buddhyà yukto dhçtyà sàttvikyà àtmànaü tàm eva buddhiü niyamya ni÷calàü kçtvà ÷abdàdãn viùayàüs tyaktvà tad-viùayau ràga-dveùau vyudasya buddhyà vi÷uddhayà yukta ity àdãnàü brahma-bhåyàya kalpata iti tçtãyenànvayaþ ||51|| kiü ca vivikteti | vivikta-sevã ÷uci-de÷àvasthàyã laghvà÷ã mita-bhojã etair upàyair yata-vàk-kàya-mànasaþ saüyata-vàg-deha-citto bhåtvà nityaü sarvadà dhyànena yo yogo brahma-saüspar÷as tat-paraþ san dhyànàvicchedàrthaü punaþ punar dçóhaü vairàgyaü samyag upà÷rito bhåtvà ||52|| tata÷ càhaükàram iti |
virakto 'ham ity àdy ahaükàraü balaü duràgrahaü darpaü yoga-balàd unmàrga-pravçtti-lakùaõaü pràrabdha-va÷àt pràpyamàneùv api viùayeùu kàmaü krodhaü parigrahaü ca vimucya vi÷eùeõa tyaktvà balàd àpanneùu nirma
maþ san ÷àntaþ paramàm upa÷àntiü pràpto brahma-bhåyàya brahmàham iti nai÷calyenàvasthànàya kalpate yogya÷ ca bhavati ||53||

Vi÷vanàtha: buddhyà vi÷uddhayà sàttvikyà dhçtyàpi sàttvikyàtmànaü mano niyamya | dhyànena bhagavac-cintanenaiva yaþ paro yogas tat-paràyaõaþ | balaü kàma-ràga-yuktaü na tu sàmarthyam | ahaïkàràdãn vimucyety avidyoparamaþ | ÷àntaþ sattva-guõasyàpy upa÷àntimàn iti kçta-j¤àna-sannyàsa ity arthaþ | j¤ànaü ca mayi sannyaset (BhP 11.19.1) ity ekàda÷okteþ |  aj¤àna-j¤ànayor uparamaü vinà brahmànubhavànupattir iti bhàvaþ | brahma-bhåyàya brahmànubhavàya kalpate samartho bhavati ||51-53||

Baladeva: taü prakàram àha buddhyeti | vi÷uddhayà sàttvikyà buddhyà yuktas tàdç÷yà dhçtyà càtmànaü mano niyamya samàdhi-yogyaü kçtvà ÷abdàdãn viùayàüs tyaktvà tàn sannihitàn vidhàya ràga-dveùau ca tad-dhetukau vyudasya dårataþ parihçtya | vivikta-sevã nirjana-sthaþ laghvà÷ã mita-bhuk yatàni dhyeyàbhimukhãkçtàni vàgàdãni yena saþ | nityaü dhyàna-yoga-paro hari-cintana-nirataþ | vairàgyam àtmetara-vastu-màtra-viùayakam | aham iti | ahaükàro dehàtmàbhimànaþ | balaü tad-vardhakaü vàsanà-råpam | darpas tad-dhetukaþ pràrabdha-÷eùa-va÷àd upàgateùu bhogyeùu kàmo 'bhilàùaþ,
teùv anyair apahçteùu krodhaþ | parigraha÷ ca tat-karmakaþ | tan etàn ahaïkàràdãn vimucya nirmamaþ san brahma-bhåyàya guõàùñaka-vi÷iùña-svàtma-råpatvàya kalpate tad anubhavati | ÷ànto nistaraïga-sindhur iva sthitaþ ||51-53||
__________________________________________________________

BhG 18.54

brahmabhåtaþ prasannàtmà na ÷ocati na kàïkùati |
samaþ sarveùu bhåteùu madbhaktiü labhate paràm ||54||


ørãdhara: brahmàham iti nai÷calyenàvasthànasya phalam àha brahmeti | brahma-bhåto brahmaõy avasthitaþ prasanna-cittaþ naùñaü na ÷ocati na càpràptaü kàïkùati dehàdya-abhimànàbhàvàt | ataeva sarveùv api bhåteùu samaþ san ràga-dveùam àdikçta-vikùepàbhàvàt sarva-bhåteùu mad-bhàvanà-lakùaõüü paràü bhaktiü labhate ||54||

Vi÷vanàtha: tata÷ copàdhy-apagame sati brahma-bhåto 'nàvçtta-caitanyatvena brahma-råpa ity arthaþ | guõa-màlinyàpagamàt | prasanna÷ càsàv àtmà ceti saþ | tata÷ ca pårva-da÷àyàm iva naùñaü na ÷ocati na càpràptaü kàïkùati dehàdy-abhimànàbhàvàd iti bhàvaþ | sarveùu bhåteùu bhadràbhadreùu bàlaka iva samaþ bàhyànusandhànàbhàvàd iti bhàvaþ | 

tata÷ ca nirindhanàgnàv iva j¤àne ÷ànte 'py ana÷varàü j¤ànàntarbhåtàü mad-bhaktiü ÷ravaõa-kãrtanàdi-råpàü labhate | tasyà mat-svaråpa-÷akti-vçttitvena màyà-÷akti-bhinnatvàd avidyàvidyayor apagame 'py anapagamàt | ataeva paràü j¤ànàd anyàü ÷reùñhàü niùkàma-karma-j¤ànàdy-urvaritatvena kevalàm ity arthaþ | labhata iti pårvaü j¤àna-vairàgyàdiùu mokùa-siddhy-arthaü kalayà vartamànàyà api sarva-bhåteùv antaryàmina iva tasyàþ spaùñopalabdhir nàsãd iti bhàvaþ | ataeva kuruta ity anuktvà labhata iti prayuktam | màùam udgàdiùu militàü teùu naùñeùv apy ana÷varàü
kà¤cana-maõikàm iva tebhyaþ pçthaktayà kevalàü labhata itivat | sampårõàyàþ prema-bhaktes tu pràyas tadànãü làbha-sambhavo 'sti nàpi tasyàþ phalaü sàyujyam ity ataþ parà-÷abdena prema-lakùaõeti vyàkhyeyam ||54||

Baladeva: tasya brahma-bhåyottara-bhàvinaü làbham àha brahmeti | brahma-bhåtaþ sàkùàt-kçtàùña-guõaka-sva-svaråpaþ | prasannàtmà kle÷a-karma-vipàkà÷ayànàü vigamàd atisvacchaþ - nadyaþ prasanna-salilàþ ity àdàv ativaimalyaü prasnna-÷abdàrthaþ | sa evambhåto mad-anyàt kàü÷cit prati na ÷ocati na ca tàn kàïkùati | sarveùu mad-anyeùåccàvaceùu bhåteùu samaþ  heyatvàvi÷eùàlloùñra-kàùñhavattvàni manyamànaþ ãdç÷aþ san paràü mad-bhaktiü niùñhàü j¤ànasya yà parà ity (Gãtà 18.50) uktàü
mad-anubhava-lakùaõàü mad-vãkùaõa-samànàkàràü sàdhyàü bhaktiü vindatãty arthaþ ||54||
__________________________________________________________

BhG 18.55

bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ |
tato màü tattvato j¤àtvà vi÷ate tadanantaram ||55||


ørãdhara: tata÷ ca bhaktyeti | tathà ca parayà bhaktyà tattvato màm abhijànàti | kathambhåtam, yàvàn sarva-vyàpã ya÷ càsmi sac-cid-ànanda-ghanas tathàbhutaü |  tata÷ ca màm evaü tattvato j¤àtvà tad-anantaraü tasya j¤ànasya uparame sati màü vi÷ate paramànanda-råpo bhavatãty arthaþ ||55||

Vi÷vanàtha: nanu tayà labdhayà bhaktyà tadànãü tasya kiü syàd ity ato 'rthàntra-nyàsenàha bhaktyeti | ahaü yàvàn ya÷ càsmi taü màü tat-padàrthaü j¤ànã và nànàvidho bhakto và bhaktyaiva tattvato 'bhijànàti  | bhaktyàham ekayà gràhyaþ iti mad-ukteþ (BhP 11.14.11) | yasmàd evaü tasmàt prastutaþ sa j¤ànã tatas tayà bhaktyaiva tad-anantaraü vidyoparamàd uttara-kàla eva màü j¤àtvà màü vi÷ati mat-sàyujya-sukham anubhavati | mama màyàtãtatvàd avidyàyà÷ ca màyàtvàd vidyayàpy aham avagamya[*ENDNOTE] iti bhàvaþ | 

yat tu sàïkhya-yogau ca vairàgyaü tapo bhakti÷ ca ke÷ave | pa¤ca-parvaiva vidyà iti nàrada-pa¤caràtre vidyà-vçttitvena bhaktiþ ÷råyate | tat khalu hlàdinã-÷akti-vçtter bhakter eva kalà kàcid vidyà-sàphalyàrthaü vidyàyàü praviùñà | karma-sàphalyàrthaü karma-yoge 'pi pravi÷ati | tayà vinà karma-j¤àna-yogàdãnàü ÷rama-màtratvokteþ | yato nirguõà bhaktiþ sad-guõamayyà vidyàyà vçttir vastuto na bhavati, ato hy aj¤àna-nivartakatvenaiva vidyàyàþ kàraõatvaü tat-padàrtha-j¤àne tu bhakter eva | 

kiü ca - sattvàt sa¤jàyate j¤ànam iti smçteþ (Gãtà 14.17) sattvajaü j¤ànaü sattvam eva | tac ca sattvaü vidyà-÷abdenocyate yathà tathà bhakty-utthaü j¤ànaü bhaktir eva saiva kvacit bhakti-÷abdena kvacit j¤àna-÷abdena cocyata iti j¤ànam api dvividhaü draùñavyam | tatra prathamaü j¤ànaü saünyasya dvitãyena j¤ànena brahma-sàyujyam àpnuyàd ity ekàda÷a-skandha-pa¤caviü÷aty-adhyàya-dçùñyàpi[*ENDNOTE] j¤eyam | atra kecid bhaktyà vinaiva kevalenaiva j¤ànena sàyujyàrthinas te j¤àni-màninaþ kle÷a-màtra-phalà ativigãtà eva | anye tu bhaktyà vinà kevalena j¤ànena na muktir iti j¤àtvà bhakti-mi÷ram eva j¤ànam abhasyanto bhagavàüs tu màyopàdhir eveti bhagavad-vapur guõa-mayaü
manyamànà yogàråóhatva-da÷àm api pràptàs te 'pi j¤ànino vimukta-mànino vigãtà eva | yad uktam -

mukha-bàhåru-pàdebhyaþ
puruùasyà÷ramaiþ saha |
catvàro jaj¤ire varõà
guõair vipràdayaþ pçthak || (BhP 11.5.2)

ya evaü puruùaü sàkùàd
àtma-prabhavam ã÷varam |
na bhajanty avajànanti 
sthànàd bhraùñàþ patanty adhaþ || (BhP 11.5.3) iti |

asyàrthaþ ye na bhajanti ye ca bhajanto 'py avajànanti te sannyàsino 'pi vinaùña-vidyà apy adhaþ patanti | tathà ca hy uktam -

ye 'nye 'ravindàkùa vimukta-màninas
tvayy asta-bhàvàd avi÷uddha-buddhayaþ |
àruhya kçcchreõa paraü padaü tataþ
patanty adho 'nàdçta-yuùmad-aïghrayaþ || (BhP 10.2.32) iti |

atra àïghri-padaü bhaktyaiva prayuktaü vivakùitam | anàdçta-yuùmad-aïghraya iti tanor guõa-mayatva-buddhir eva tanor anàdaraþ | yad uktaü -

avajànanti màü måóhà 
mànuùãü tanum à÷ritam | (Gãtà 9.11) iti |

vastutas tu mànuùã sà tanuþ saccidànandam apy eva | tasyàþ dç÷yatvaü tu dustarkya-tadãya-kçpà-÷akti-prabhàvàd eva | yad uktam nàràyaõàdhyàtma-vacanam -

nityàvyakto 'pi bhagavàn 
ãkù(y)ate nija-÷aktitaþ |
tàm çte paramànandaü 
kaþ pa÷yet tam imaü prabhum || iti |

evaü ca bhagavat-tanoþ saccidànandamayatve k ptaü sac-cid-ànanda-vigraham ÷rã-vçndàvana-sura-bhåruha-talàsãnam iti (GTU 1.33) | ÷àbdaü brahma vapur dadhat ity àdi ÷rutiþ-smçti-para-sahasra-vacaneùu pramàõeùu satsv api - màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varam iti (øvetU 4.2) iti ÷ruti-dçùñyaiva bhagavàn api màyopàdhir iti manyante kintu svaråpa-bhåtayà nitya-÷aktyà màyàkhyayà yutaþ | ato màya-mayaü viùõuü pravadanti sanàtanam iti màdhva-bhàùya-pramàõita-÷ruteþ | màyàü tv ity atra màyà-÷abdena svaråpa-bhåtà cic-chaktir evàbhidhãyate na tv asvaråpa-bhåtà triguõa-mayy eva ÷aktir iti tasyàþ ÷ruter arthaü
na manyante | yad và prakçtiü durgàü màyinaü tu mahe÷varaü ÷ambhuü vidyàd ity artham api naiva manyante | 

ato bhagavad-aparàdhena jãvan-muktva-da÷àü pràptà api te 'dhaþ patanti | yad uktaü vàsanà-bhàùya-dhçtaü pari÷iùña-vacanam | 

jãvan-muktà api punar 
yànti saüsàra-vàsanàm | 
yady acintya-mahà-÷aktau 
bhagavaty aparàdhinaþ || iti |

te ca phala-pràptau satyàm arthàt nàsti sàdhanopayoga iti matvà j¤àna-sannyàsa-kàle j¤ànaü tatra guõã-bhåtàü bhaktim api santyajya, mithyaivàparokùànubhavaü tv asya manyante | ÷rã-vigrahàparàdhena bhaktyà api j¤ànena sàrdham antardhànàd bhaktiü te punar naiva labhante | bhaktyà vinà ca tat-padàrthànanubhàvàn mçùà-samàdhayo jãvan-mukta-mànina eva te j¤eyàþ | yad uktam - ye 'nye 'ravindàkùa vimukta-màninaþ iti | 

ye tu bhakti-mi÷raü j¤ànam abhyasyanto bhagavan-mårtiü sac-cid-ànandamayãm eva mànayànàþ krameõàvidyàvidyayor uparàme paràü bhaktiü labhante | te jãvan-muktà dvividhàþ | eke sàyujyàrthaü bhaktiü kurvantas tayaiva tat padàrtham aparokùãkçtya tasmin sàyujyaü labhante te saïgãtà eva | apare bhåribhàgà yàdçcchika-÷ànta-mahà-bhàgavata-saïga-prabhàvena tyakta-mumukùàþ ÷ukàdivad bhakti-rasa-màdhuryàsvàda eva nimajjanti, te tu parama-saïgãtà eva | yad uktam -

àtmàràmà÷ ca munayo
nirgranthà apy urukrame
kurvanty ahaitukãü bhaktim
itthambhåta-guõo hariþ || (BhP 1.7.10) iti | 

tad evaü caturvidhà j¤ànino dvaye vigãtàþ patanti, dvaye saïgãtàs taranti saüsàram iti ||55||

Baladeva: tataþ kiü tad àha bhaktyeti | svaråpato guõata÷ ca yo 'haü vibhåtita÷ ca yàvàn aham asmi taü màm parayà mad-bhaktyà tat tv abhijànàty anubhavati | tato mat-parama-bhaktito hetor ukta-lakùaõaü màü tattvato yàthàtmyena j¤àtvànubhåya tad-anantaraü tata eva hetor màü vi÷ate mayà saha yujyate | puraü pravi÷ati ity atra pura-saüyoga eva pratãyate na tu puràtmakatvam | 

atra tattvato 'bhij¤àne prave÷e ca bhaktir eva hetur ukto bodhyaþ | bhaktyà tv ananyayà ÷akyaþ ity (Gãtà 11.54) àdi pårvokteþ | tad-anantaram iti mat-svaråpa-guõa-vibhåti-tàttvikànubhavàd uttarasmin kàle ity arthaþ | yad và, parayà bhaktyà màü tattvato j¤àtvà tatas tàü bhaktim àdàyaiva màü vi÷ate | lyab-lope karmaõi pa¤camã | mokùe 'pi bhaktir astãty àha såtra-kçt àpràyaõàt tatràpi hi dçùñam iti (Vs 4.1.12) àpràyaõàd àmokùàt tatràpi ca mokse bhaktir anuvartate iti ÷rutau dçùñam iti såtràrthaþ | bhaktyà vinaùñàvidyànàü bhaktyàþ svàdo vivardhate sitayà naùña-pittànàü sitàsvàdavad iti rahasya-vidaþ | itthaü ca sa-niùñhànàü
sàdhana-sàdhya-paddhatir uktà ||55||
__________________________________________________________

BhG 18.56

sarvakarmàõy api sadà kurvàõo madvyapà÷rayaþ |
matprasàdàd avàpnoti ÷à÷vataü padam avyayam ||56||


ørãdhara: sva-karmabhiþ parame÷varàràdhanàd uktaü mokùa-prakàram upasaüharati sarva-karmàõãti | sarvàõi nityàni naimittikàni ca karmàõi purvokta-krameõa sarvadà kurvàõaþ mad-vyapà÷rayaþ aham eva vyàpà÷rayaþ à÷rayaõãyo na tu svargàdi-phalaü yasya sa mat-prasàdàd ÷à÷vatam anàdi sarvotkçùñaü padam pràpnoti ||56||

Vi÷vanàtha: tad evaü j¤ànã yathà-krameõaiva karma-phala-sannyàsa-karma-sannyàsair mat-sàyujyaü pràpnotãty uktam | mad-bhaktas tu màü yathà pràpnoti tad api ÷çõv ity àha sarveti | mad-vyapà÷rayo màü vi÷eùato 'pakarùeõa sakàmatayàpi ya à÷rayate so 'pi kiü punar niùkàma-bhakta ity arthaþ | sarva-karmàõy api nitya-naimittika-kàmyàni putra-kalatràdi-poùaõa-lakùaõàni vyavahàrikàõy api sarvàõi kurvàõaþ kiü punas tyakta-karma-yoga-j¤àna-devatàntaropàsanànya-kàmàny abhakta ity arthaþ | 

atrà÷rayate samyag sevata iti àó-upasargena sevàyàþ pradhànãbhåtatvam | karmàõy apãty api-÷abdenàpakarùa-bodhakena karmaõàü guõãbhåtatvam | ato 'yaü karma-mi÷ra-bhaktimàn, na tu bhakti-mi÷ra-karmavàn iti prathama-ùañkokte karmaõi nàtivyàptiþ | ÷à÷vataü mahat-padaü mad-dhàma vaikuõñha-mathurà-dvàrakàyodhyàdikam àpnoti |

nanu mahà-pralaye tat tad dhàma kathaü sthàsyati | tatràha - avyayaü mahà-pralaye mad-dhàmnaþ kim api na vyayati mad-atarkya-prabhàvàd iti bhàvaþ |

nanu j¤ànã khalv anekair janmabhir aneka-tapa-àdi-kle÷aiþ sarva-viùayendriyoparàmeõaiva naiùkarmye saty eva yat sàyujyaü pràpnoti | tasya te nityaü dhàma sakarmakatve sakàmakatve 'pi tvad-à÷rayaõa-màtreõaiva kathaü pràpnoti | tatràha mat-prasàdàd iti mat-prasàdasyàtarkyam eva prabhàvatvaü jànãhãti bhàvaþ ||56||

Baladeva: atha pariniùñhitànàm àha sarveti sàrdha-dvayàbhyàm | mad-vyapà÷rayo mad-ekàntã sarvàõi sva-vihitàni karmàõi yathà-yogaü kurvàõaþ | api-÷abdàd gauõa-kàle mad-ekàntinas tasya mukhya-kàlàbhàvàt | evam àha såtrakàraþ - sarvathàpi tatra vobhaya-liïgàt (Vs 3.4.34) iti | ãdç÷aþ sa mat-prasàdàn mad-atyanugrahàt ÷à÷vataü nityam avyayam apariõàmi-j¤ànànandàtmakaü padaü param-vyomàkhyam avàpnoti labhate ||56||
__________________________________________________________

BhG 18.57
 
cetasà sarvakarmàõi mayi saünyasya matparaþ |
buddhiyogam upà÷ritya maccittaþ satataü bhava ||57||


ørãdhara: yasmàd evaü tasmàt cetaseti | sarvàõi karmàõi | cetasà mayi saünyasya samarpya mat-paraþ aham eva paraþ pràpyaþ puruùàrtho yasya sa vyavasàyàtmikayà buddhyà yogam upà÷ritya satataü karmànuùñhàna-kàle 'pi brahmàrpaõaü brahma-havir iti (Gãtà 4.24) nyàyena mayy eva cittaü yasya tathàbhåto bhava ||57||

Vi÷vanàtha: nanu tarhi màü prati tvaü ni÷cayena kim àj¤àpayasi | kim aham ananya-bhakto bhavàmi, kiü vànantarokta-lakùaõaþ sakàma-bhakta eva | tatra sarva-prakçùño 'nanya-bhakto bhavituü na prabhaviùyasi | nàpi sarva-bhakteùv apakçùñaþ sakàma-bhakto bhava | kintu tvaü madhyama-bhakto bhavety àha cetaseti | sarva-karmàõi svà÷rama-dharmàn vyavahàrika-karmàõi ca mayi sannyasya samarpya, mat-paro 'ham eva paraþ pràpyaþ puruùàrtho yasya sa niùkàma ity arthaþ | yad uktaü pårvam eva 

yat karoùi yad a÷nàsi 
yaj juhoùi dadàsi yat | 
yat tapasyasi kaunteya 
tat kuruùva mad-arpaõam || iti | (Gãtà 9.27)

buddhi-yogaü vyavasàyàtmikayà buddhyà yogaü satataü mac-cittaþ karmànuùñhàna-kàle 'nyadàpi màü smaran bhava ||57||

Baladeva: tàdç÷atvàd eva tvaü sarvàõi sva-vihitàni karmàõi kartçtvàbhimànàdi-÷ånyenacetasà svàmini mayi sannyasyàrpayitvà mat-paro mad-eka-puruùàrtho màm eva buddhi-yogam upà÷ritya satataü karmànuùñhàna-kàle mac-citto bhava | etac ca tvàü prati pràg apy uktaü yat karoùãty àdinà arpayitvaiva karmàõi kuru, na tu kçtvàrpayeti ||57||
__________________________________________________________

BhG 18.58

maccittaþ sarvadurgàõi matprasàdat tariùyasi |
atha cet tvam ahaükàràn na ÷roùyasi vinaïkùyasi ||58||


ørãdhara: tato yad bhaviùyati tac chçõu - mac-citta iti | mac-cittaþ san mat-prasàdàt sarvàõy api durgàõi dustaràõi sàüsàrika-duþkhàni tariùyasi | vipakùe doùam àha -- atha cet yadi punas tvam ahaükàràn j¤àtçtvàbhimànàt mad uktam evaü na ÷roùyasi tarhi vinaïkùyasi puruùàrthàd bhraùño bhaviùyasi ||58||

Vi÷vanàtha : tataþ kim ata àha mac-citta iti ||58||

Baladeva : evaü mac-cittas tvaü mat-prasàdàd eva sarvàõi durgàõi dustaràõi saüsàra-duþkhàni tariùyasi | tatra te na cintà | tàny ahaü bhakta-bandhur apaneùyami dàsyàmi càtmànam iti pariniùñhitànàü sàdhana-sàdhya-paddhatir uktà | atha ced ahaïkàràt kçtyàkçtya-viùayaka-j¤ànàbhimànàt tvaü mad-uktaü na ÷roùyasi tarhi vinaïkùyasi svàrthàt vibhraùño bhaviùyasi | na hi ka÷cit pràõinàü kçtyàkçtyor vij¤àtà pra÷àstà và matto 'nyo vartate ||58||
__________________________________________________________

BhG 18.59

yad ahaükàram à÷ritya na yotsya iti manyase |
mithyaiùa vyavasàyas te prakçtis tvàü niyokùyati ||59||


ørãdhara: kàmaü vinaïkùyasi na tu bandhubhir yuddhaü kariùyàmãti cet tatràha 
yad ahaükàram iti | mad-uktam anàdçtya kevalam ahaïkàram avalambya yuddhaü na kariùyàmãti yan manyase tvam adhyavasyasi eùa tava vyavasàyo mithyaiva asvatantratvàt tava | tad evàha prakçtis tvàü rajo-guõa-råpeõa pariõatà satã niyokùyati pravartayiùyatãti ||59||

Vi÷vanàtha: nanu kùatriyasya mama[*ENDNOTE] yuddham eva paro dharmas tatra bandhu-vadha-pàpàd bhãta eva pravartituü necchàmãti tatra sa-tarjanam àha yad aham iti | prakçtiþ svabhàvaþ | adhunà tvaü mad-vacanaü na mànayasi, yadà tu mahàvãrasya tava svàbhàviko yuddhotsàho durvàra evodbhaviùyati tadà yudhyamànaþ svayam eva bhãùmàdãn gurån haniùyan mayà hasiùyasa iti bhàvaþ ||59|| 

Baladeva: yadyapi kùatriyasya yuddham eva dharmas tathàpi guru-vipràdi-vadha-hetukàt pàpàd bhãtasya me na tatra pravçttir iti kçtyàkçtya-vij¤àtçtvàbhimànam ahaïkàram à÷ritya nàhaü yotsye iti yadi tvaü manyase, tarhi tavaiùa vyavasàyo ni÷cayo mithyà niùphalo bhàvã, prakçtir man-màyà rajo-guõàtmanà pariõatà mad-vàkyàvahelinaü tvàü gurv-àdi-vadhe nimitte yuddhe niyokùyati pravartayiùyaty eva ||59||
__________________________________________________________

BhG 18.60

svabhàvajena kaunteya nibaddhaþ svena karmaõà |
kartuü necchasi yan mohàt kariùyasy ava÷opi tat ||60||


ørãdhara: kiü ca svabhàvajeneti | svabhàvaþ kùatriyatva-hetuþ pårva-janma-saüskàras tasmàj jàtena svãyena karmaõà ÷auryàdinà pårvoktena nibaddhaþ yantritas tvaü mohàt yat karma yuddha-lakùaõaü kartuü necchasi ava÷aþ san tat karma kariùyasy eva ||60||

Vi÷vanàtha: uktam evàrthaü vivçõoti svabhàvaþ kùatriyatve hetuþ pårva-saüskàras tasmàj jàtena svãyena karmaõà nibaddho yantritaþ ||60||
 
Baladeva: uktam upapàdayati svabhàveti | yadi tvaü mohàd aj¤ànàn mad-uktam api yuddhaü kartuü necchasi, tadà svabhàvajena svena karmaõà ÷auryeõa man-màyodbhàsitena nibaddho 'va÷as tat kariùyasi ||60||
__________________________________________________________

BhG 18.61

ã÷varaþ sarvabhåtànàü hçdde÷erjuna tiùñhati |
bhràmayan sarvabhåtàni yantràråóhàni màyayà ||61||
[*ENDNOTE]

ørãdhara: tad evaü ÷loka-dvayena sàïkhyàdi-mate prakçti-pàratantryaü svabhàva-pàratantryaü coktam | idànãü svamatam àha ã÷vara iti dvàbhyàm | sarva-bhåtànàü hçn-madhye ã÷varo 'ntaryàmã tiùñhati | kiü kurvan, sarvàõi bhåtàni màyayà nija-÷aktyà bhràmayaüs tat-tat-karmasu pravartayan, yathà dàru-yantram àråóhàni kçtrimàni bhåtàni såtradhàro loke bhràmayati tadvad ity arthaþ | yad và yantràõi ÷arãràõi àråóhàni bhåtàni dehàbhimànino jãvàn bhramayann ity arthaþ | tathà ca ÷vetà÷vatàràõàü mantraþ -- 

eko devaþ sarvabhåteùu gåóhaþ
sarvavyàpã sarvabhåtàntaràtmà |
karmàdhyakùaþ sarvabhåtàdhivàsaþ
sàkùã cetà kevalo nirguõa÷ ca || iti || (øvetU 6.11)

antaryàmi-bràhmaõaü[*ENDNOTE] ca -- ya àtmani tiùñhan àtmànam antaro yamayati yam àtmà na veda yasya àtmà ÷arãram eva te àtmàntaryàmy amçtaþ || ity àdi ||61||

Vi÷vanàtha: ÷loka-dvayena svabhàva-vàdinàü matam uktvà sva-matam àha ã÷varo nàràyaõaþ sarvàntaryàmã | yaþ pçthivyàü tiùñhan pçthivyà antaro, yaü pçthivã na veda, yasya pçthivã ÷arãraü, yaþ pçthivãm antaro yamayati (BAU 3.6.3) iti | 

yac ca ki¤cij jagaty asmin[*ENDNOTE] 
dç÷yate ÷råyate 'pi và | 
antar-bahi÷ ca tat sarvaü 
vyàpya nàràyaõaþ sthitaþ || (Mahànàràyaõa Upaniùad 13.5) 

ity àdi ÷ruti-pratipàdita ã÷varo 'ntaryàmã hçdi tiùñhati | kiü kurvan? sarvàõi 
bhåtàni màyayà nija-÷aktyà bhràmayan bhramayan[*ENDNOTE] tat-tat-karmàõi pravartayan, yathà såtra-sa¤càràdi-yantram àråóhàni kçtrimàõi pà¤càlikà-råpàõi sarva-bhåtàni màyà vibhramayati tadvad ity arthaþ | yad và yantràråóhàni ÷arãràråóhàn sarva-jãvàn ity arthaþ ||61||

Baladeva: vij¤àtçtvàbhimànam ivàlakùyàrjunam atyàjyatvàd vidhànterõopadi÷ati  ã÷vara iti dvàbhyàm | he arjuna tvaü cet svaü vijõaü manyase, tarhy antaryàmi-bràhmaõàt tvayà j¤àto ya ã÷varaþ sarva-bhåtànàü brahmàdi-sthàvaràntànàü hçdde÷e tiùñhati màyayà sva-÷aktyà tàni bhràmayan san | sarva-bhåtàni vi÷inaùñi yantreti | yat karmànuguõaü màyà-nirmitaü dehendriya-pràõa-lakùaõaü yantraü tad-àråóhàni | råpakeõopamàtra vyajyate - yathà såtra-dhàro dàru-yantràråóhàni kçtrimàõi bhåtàni bhràmayati tadvat ||61||
__________________________________________________________

BhG 18.62

tam eva ÷araõaü gaccha sarvabhàvena bhàrata |
tatprasàdàt paràü ÷àntiü sthànaü pràpsyasi ÷à÷vatam ||62||


ørãdhara: tam iti | yasmàd evaü sarve jãvàþ parame÷vara-paratantràþ tasmàd ahaïkàraü parityajya sarva-bhàvena sarvàtmanà tam ã÷varam eva ÷araõaü gaccha | tata÷ ca tasyaiva prasàdàt paràü uttamàü ÷àntiü sthànaü ca pàrame÷varaü ÷à÷vataü nityaü pràpsyasi ||62||

Vi÷vanàtha: etaj-j¤àpana-prayojanam àha tam eveti | paràm avidyàvidyayor nivçttim | tata÷ ca ÷à÷vataü sthànaü vaikuõñham | iyam antaryàmi-÷araõàpattiþ antaryàmy-upàsakànàm eva | bhagavad-upàsakànàü tu bhagavac-charaõàpattiþ | agre vakùyata eveti kecid àhuþ | anyas tu yo mad-iùña-devaþ ÷rã-kçùõaþ sa eva mad-gurur màü bhakti-yogam anukålaü hitaü copade÷am upadi÷ati ca | tam ahaü ÷araõaü prapadye ity ani÷aü bhàvayeti | yad uktam uddhavena -

naivopayanty apacitiü kavayas tave÷a
brahmayusàpi kçtam çddha-mudaþ smarantaþ |
yo 'ntar-bahis tanu-bhçtàm a÷ubhaü vidhunvan
àcàrya-caittya-vapuùà sva-gatiü vyanakti || (BhP 11.29.6) iti ||62||

Baladeva: tarhi tam eve÷varaü sarva-bhàvena kàyàdi-vyàpàreõa ÷araõaü gaccha | tataþ kim iti cet tatràha tad iti |  paràü ÷àntiü nikhila-kle÷a-vi÷leùa-lakùaõàü | ÷à÷vataü nityaü sthànaü ca, tad viùõoþ paramaü padam ity àdi ÷ruti-gãtaü tad dhàma pràpsyasi | sa ce÷varo 'ham eva tvat-sakhaþ sarvasya càhaü hçdi sanniviùñaþ ity (Gãtà 15.15) àdi mat-pårvokter deva-rùy-àdi-sammati-gràhiõà tvayàpi paraü brahma paraü dhàma (Gãtà 10.12) ity-àdinà svãkçtatvàc ca | vi÷va-råpa-dar÷ane pratyakùitatvàc ca | tasmàn mad-upade÷e tiùñheti ||62||
__________________________________________________________

BhG 18.63

iti te j¤ànam àkhyàtaü guhyàd guhyataraü mayà |
vimç÷yaitad a÷eùeõa yathecchasi tathà kuru ||63||


ørãdhara: sarva-gãtàrtham upasaüharann àha itãti | ity anena prakàreõa te tubhyaü sarvaj¤ena parama-kàruõikena mayà j¤ànam àkhyàtam upadiùñam | kathambhåtam | guhyàd gopyàd rahasya-mantra-yogàdi-j¤ànàd api guhyataraü | etan mayopadiùñaü gãtà-÷àstram a÷eùato paryàlocya pa÷càd yathecchasi tathà kuru | etasmin paryàlocite sati tava moho nivartiùyata iti bhàvaþ ||63||

Vi÷vanàtha: sarva-gãtàrtham upasaüharati itãti | karma-yogasyàùñàïga-yogasya j¤àna-yogasya ca j¤ànaü j¤àyate 'neneti j¤ànaü j¤àna-÷àstraü guhyàd guhyataram ity atirahasyatvàt kair api va÷iùña-bàdaràyaõa-nàradàdyair api sva-sva-kçta-÷àstreõàprakà÷itam[*ENDNOTE] | yad và, teùàü sàrvaj¤yam àpekùikaü mama tu àtyantikam ity atas te tu etad atiguhyatvàn na jànanti | mayàpi atiguhyatvàd eva te sarvathaiva naitad upadiùñà iti bhàvaþ | etad a÷eùeõa niþ÷eùataþ eva vimç÷ya, yathà yena prakàreõa svàbhirucitaü, yat[*ENDNOTE] kartum icchasi tathà tat kuru, ity antyaü j¤àna-ùañkaü sampårõam | ùañka-trikam
idaü sarva-vidyà-÷iro-ratnaü ÷rã-gãtà-÷àstraü mahànarghya-rahasyatama-bhakti-sampuñaü bhavati | prathamaü karma-ùañkaü yasyàdhàra-pidhànaü kànakaü bhavati | antyaü j¤àna-ùañkaü yasyottara-pidhànaü maõi-jañitaü kànakaü bhavati | tayor madhyavarti-ùañka-gatà bhaktis trijagad-anarghyà ÷rã-kçùõa-va÷ãkàriõã mahàmaõi-matallikà viràjate, yasyàþ paricàrikà tad-uttara-pidhànàrdha-gatà man-manà bhava ity àdi padya-dvayã catuþ-ùaùñhy-akùarà ÷uddhà bhavatãti budhyate ||63||

Baladeva: ÷àstram upasaüharann àha itãti | iti pårvokta-prakàrakaü j¤ànaü gãtà-÷àstram j¤àyante karma-bhakti-j¤ànàny anena iti nirukteþ | tan-mayà te tubhyam àkhyàtaü samproktam | guhyàd rahasya-mantràdi-÷àstràd guhyataram iti gopyam | etac chàstra-÷eùeõa sàmastyena vimç÷ya pa÷càd yathecchasi tathà kuru | etasmin paryàlocite tava moha-vinà÷o mad-vacasi sthiti÷ ca bhaviùyatãti ||63||
__________________________________________________________

BhG 18.64

sarvaguhyatamaü bhåyaþ ÷çõu me paramaü vacaþ |
iùñosi me dçóham iti tato vakùyàmi te hitam ||64||


ørãdhara: ati-gambhãraü gãtà-÷àstram a÷eùataþ paryàlocayitum a÷aknuvataþ kçpayà svayam eva tasya sàraü saïgçhya kathayati sarva-guhyatamam iti tribhiþ | sarvebhyo 'pu guhyebhyo guhyatamaü me vacas tatra tatroktam api bhåyaþ punar api vakùyamaõaü ÷çõu | punaþ punaþ kathane hetum àha dçóham atyantaü me mama tvam iùñaþ priyo 'sãti matvà tata eva hetos te hitaü vakùyàmi | yad và tvaü mameùño 'si mayà vakùyamàõaü ca dçóhaü sarva-pramàõopetam iti ni÷citya tatas te vakùyàmãty arthaþ | dçóha-matir iti kecit pañhanti ||64||

Vi÷vanàtha: tata÷ ca atigambhãràrthaü gãtà-÷àstraü paryàlocayitum pravartamànaü tuùõãmbhåyaiva sthitaü sva-priya-sakham arjunam àlakùya kçpà-dravac-citta-nava-nãto bhagavàn bhoþ priyavayasya arjuna sarva-÷àstra-sàram aham eva ÷lokàùñakena bravãmi | alaü te tat-tat-paryàlocana-kle÷enety àha sarveti | bhåya iti ràja-vidyà-ràja-guhyàdhyàyànte pårvam uktam |

man-manà bhava mad-bhakto 
mad-yàjã màü namaskuru |
màm evaiùyasi yuktvaivam
àtmànaü mat-paràyaõaþ || (Gãtà 9.34) iti 

yat tad eva paramaü sarva-÷àstràrtha-sàrasya gãtà-÷àstrasyàpi sàraü guhyatamam iti nàtaþ paraü ki¤cana guhyam asti kvacit kuta÷cit katham api akhaõóam iti bhàvaþ | punaþ kathane hetum àha | iùño 'si me dçóham ati÷ayena eva priyo me sakhà bhavasãti tata eva hetor hitaü te iti sakhàyaü vinàtirahasyaü na kam api ka÷cid api bråta iti bhàvaþ | dçóha-matir iti ca pàñhaþ ||64||

Baladeva: atha nirapekùàõàü sàdhana-sàdhya-paddhatim upadeksyann àdau tàü stauti sarveti | sarveùu guhyeùu madhye 'ti÷ayitaü guhyam iti sarva-guhyatamam |  bhåya iti ràja-vidyàdhyàye man-manà bhava ity àdinà pårvam api mamàtipriyatvàd ante punar ucyamànaü ÷çõu paramaü sarva-sàrasyàpi gãtà-÷àstrasya sàrabhåtam | punaþ kathanena hetuþ iùño  'sãti | tvaü mameùñaþ priyatamo 'si | mad-vàkyaü dçóhaü nikhila-pramàõopetam iti ni÷cinoùy atas te hitaü vakùyàmi | tathàpy etad evànuùñheyam iti bhàvaþ ||64|| __________________________________________________________

__________________________________________________________

BhG 18.65

manmanà bhava madbhakto madyàjã màü namaskuru |
màm evaiùyasi satyaü te pratijàne priyosi me ||65||


ørãdhara: tad evam àha man-manà iti | man-manà mac-citto bhava | mad-bhakto mad-bhajana-÷ãlo bhava | mad-yàjã mad-yajana-÷ãlo bhava | màm eva namaskuru evaü vartamànas tvaü mat-prasàdàt labdha-j¤ànena màm evaiùyasi pràpsyasi | atra ca saü÷ayaü mà kàrùãþ | tvaü hi me priyo  'si | atha satyaü yathà bhavaty evaü tubhyam ahaü pratijàne pratij¤àü karomi ||65||

Vi÷vanàtha: manmanà bhava iti mad-bhaktaþ sann eva màü cintaya | na tu j¤ànã yogã và bhåtvà mad-dhyànaü kurv ity arthaþ | yad và man-manà bhava mahyaü ÷yàmasundaràya susnigdhàku¤cita-kuntalakàya-sundara-bhrå-valli-madhura-kçpà-kañàkùàmçta-varùi-vadana-candràya svãyaü deyatvena mano yasya tathàbhåto bhava | athavà ÷rotràdãndriyàõi dehãty àha mad-bhakto bhava | ÷ravaõa-kãrtana-man-mårti-dar÷ana-man-mandira-màrjana-lepana-puspàharaõa-man-màlàlaïkàra-cchatra-càmaràdibhiþ sarvendriya-karaõakaü mad-bhajanaü kuru | athavà mahyaü gandha-puùpa-dhåpa-dãpa-naivedyàni dehãty àha mad-yàjã bhava | mat-påjanaü kuru | athavà mahyaü namaskàra-màtraü
dehãty àha màü namaskuru bhåmau nipatya aùñàïgaü và praõàmaü kuru | eùàü caturõàü mac-cintana-sevana-påjana-praõàmàõàü samuccayam ekataraü và tvaü kuru | màm evaiùyasi pràpsyasi manaþ-pradànaü ÷rotràdãndriya-pradànaü gandha-puùpàdi-pradànaü và tvaü kuru | tubhyam aham àtmànam eva dàsyàmãti satyaü | te tavaiva | nàtra saü÷ayiùñhà iti bhàvaþ | satyaü ÷apatha-tathyayoþ ity amaraþ | 

nanu màthura-de÷odbhåtà lokàþ prativàkyam eva ÷apathaü kurvanti satyaü tarhi pratijàne pratij¤àü kçtvà bravãmi | tvaü me priyo 'si nahi priyaü ko 'pi va¤cayait iti bhàvaþ ||65||

Baladeva: etad-vacaþ pràha manmanà bhaveti | vyàkhyàtaü pràk man-manastvàd vi÷iùño màm eva nãlotpala-÷yàmalatvàdi-guõakaü tvad-atipriyam devakã-nandanaü kçùõam eva manuùya-sannive÷itam eùyasi | na tu mama råpàntaraü sahasra-÷ãrùatvàdi-lakùaõam aïguùñha-màtram antaryàmiõaü và nçsiüha-varàhàdi-lakùaõaü vety arthaþ |  tubhyam aham àtmànam eva tvat-sakhaü dàsyàmãti te tava satyaü ÷apathaþ satyaü ÷apatha-tathyayoþ iti nànàrthavargaþ | atra na saü÷ayiùñhà iti bhàvaþ |

nanu màthuratvàt tava ÷apatha-karaõàd api me na saü÷aya-vinà÷as tatràha pratijàne pratij¤àü kçtvàham abruvam | yat tvaü me priyo 'si snigdha-manasà hi màthuràþ priyaü na pratàrayanti | kiü punaþ preùñham iti bhàvaþ | yasya mayy atiprãtas tasmin mamàpi tathà | tad-viyogaü soóhum ahaü na ÷aknomãti pårvam eva mayoktaü priyo hi ityàdinà | tasmàn mad-vàci vi÷vasihi màm eva pràpsyasi ||65||

__________________________________________________________

BhG 18.66

sarvadharmàn parityajya màm ekaü ÷araõaü vraja |
ahaü tvà sarvapàpebhyo mokùyayiùyàmi mà ÷ucaþ ||66||


ørãdhara: tato 'pi guhyatamam àha sarveti | mad-bhaktyaiva sarvaü bhaviùyatãti dçóha-vi÷vàsena vidhi-kaiïkaryaü tyaktvà mad-eka-÷araõaü bhava | evaü vartamànaþ karma-tyàga-nimittaü pàpaü syàd iti mà ÷ucaþ mokùaü mà kàrùãþ | yatas tvaü mad-eka-÷araõaü sarva-pàpebhyo 'haü mokùayiùyàmi ||66||

Vi÷vanàtha: nanu tad-dhyànàdikaü yat karomi tat kiü svà÷rama-dharmànuùñhàna-pårvakaü và, kevalaü và ? tatràha sarva-dharmàn varõà÷rama-dharmàn sarvàn eva parityajya ekaü màm eva ÷araõaü vraja | parityajya sannyasyeti na vyàkhyeyam arjunasya kùatriyatvena sannyàsàdhikàràt na càrjunaü lakùãkçtyànya-jana-samudàyam evopadide÷a bhagavàn iti vàcyam | lakùyabhåtam arjunaü prati upade÷aü yojayitum aucitye saty evànyasyàpi upadeùñavyatvaü sambhaven na, tv anyathà na ca parityjyety asya phala-tyàga eva tàtparyam iti vyàkhyeyam asya vàkyasya -

devarùi-bhåtàpta-néõàü pitéõàü
nàyaü kiïkaro nàyam çõã ca ràjan |
sarvàtmanà yaþ ÷araõaü ÷araõyaü
gato mukundaü parihçtya kartam || (BhP 11.5.41) 

martyo yadà tyakta-samasta-karmà
niveditàtmà vicikãrùito me |
tadàmçtatvaü pratipadyamàno
mayàtma-bhåyàya ca kalpate vai || (BhP 11.29.32)

tàvat karmàõi kurvãta
na nirvidyeta yàvatà |
mat-kathà-÷ravaõàdau và
÷raddhà yàvan na jàyate || (BhP 11.20.9)

àj¤àyaiva guõàn doùàn
mayàdiùñàn api svakàn |
dharmàn santyajya yaþ sarvàn 
màü bhajet sa ca sattamaþ || (BhP 11.11.37) 

ity àdibhir bhagavad-vàkyaiþsahaikàrthasyàva÷ya-vyàkhyeyatvàt | atra ca pari-÷abda-prayogàc ca | ata ekaü màü ÷araõaü vraja, na tu dharma-j¤àna-yoga-devatàntaràdikam ity arthaþ | pårvaü hi mad-anya-bhaktau sarva-÷reùñhàyàü tavàdhikàro nàstãty atas tvaü yat karoùi yad a÷nàsãtyàdi-bruvàõena mayà karma-mi÷ràyàü bhaktau tavàdhikàra uktaþ | samprati tv atikçpayà tubhyam ananya-bhaktau evàdhikàras tasyà ananya-bhakter yàdçcchika-mad-aikàntika-bhakta-kçpaika-labhyatva-lakùaõaü niyamaü sva-kçtam api bhãùma-yuddhe sva-pratij¤àm ivàpanãya datta iti bhàvaþ | na ca mad-àj¤ayà nitya-naimittika-karma-tyàge tava prayavàya-÷aïkà sambhavet | veda-råpeõa mayaiva
nitya-karmànuùñhànam àdiùñam adhunà tu svaråpeõaiva tat-tyàga àdi÷yate ity ataþ kathaü te nitya-karmàkaraõe pàpàni sambhavanti ? pratyuta ataþ paraü nitya-karmaõi kçta eva pàpàni bhaviùyanti sàkùàn mad-àj¤à-laïghanàd ity avadheyam | 

nanu yo hi yac-charaõo bhavati, sa hi målya-krãtaþ pa÷ur iva tad-adhãnaþ | sa taü yat kàrayati, tad eva karoti | yatra sthàpayati tatraiva tiùñhati | yad bhojayati, tad eva bhuïkte iti ÷araõàpatti-lakùaõasya dharmasya tattvam | yad uktaü vàyu-puràõe -

ànukålyasya saïkalpaþ pràtikålyasya varjanaü |
rakùiùyatãti vi÷vàso goptçtve[*ENDNOTE] varaõaü tathà |
niþkùepanam akàrpaõyaü[*ENDNOTE] ùaó-vidhà ÷araõàgatiþ || iti |

bhakti-÷àstra-vihità svàbhãùña-devàya rocamànà pravçttir ànukålyaü tad-viparãtaü pràtikålyam | goptçtve iti sa eva mama rakùako nànya iti yat | rakùiùyatãti sva-rakùaõa-pràtikålya-vastuùåpasthiteùv api sa màü rakùiùyaty eveti draupadã-gajendràdãnàm iva vi÷vàsaþ | niþkùepanaü svãya-sthåla-såkùma-deha-sahitasya eva svasya ÷rã-kçùõàrtha eva viniyogaþ | akàrpaõyaü nànyatra kvàpi sva-dainya-j¤àpanam iti ùaõõàü vastånàü vidhàtr-anuùñhànaü yasyàü sà ÷araõàgatir iti | 

tad adyàrabhya yady ahaü tvàü ÷araõaü gata eva varte tarhi tva-uktaü bhadram abhadraü và yad bhavet tad eva mama kartavyam | tatra yadi tvaü màü dharmam eva kàrayasi tadà na kàcic cintà | yadi tv ã÷varatvàt svairàcàras tvaü màm adharmam eva kàrayasi, tadà kà gatis tatràha aham iti | pràcãnàrvàcãnàni yàvanti vartante yàvanti và ahaü kàrayiùyàmi tebhyaþ sarvebhya eva pàpebhyo mokùayiùyàmi | nàham anya-÷araõya iva tatràsamartha iti bhàvaþ |

tvàm alambyaiva ÷àstram idaü loka-màtram evopadiùñavàn asmi | mà ÷ucaþ svàrthaü paràrthaü và ÷okaü mà kàrùãþ | yuùmad-àdikaü sarva eva lokaþ sva-para-dharmàn sarvàn eva parityajya mac-cintanàdi-paro màü ÷araõam àpadya sukhenaiva vartatàm | tasya pàpa-mocana-bhàraþ saüsàra-mocana-bhàro 'pi mayàïgãkçta eva | 

ananyà÷ cintayanto màü 
ye janàþ paryupàsate | 
teùàü nityàbhiyuktànàü 
yoga-kùemaü vahàmy aham ||  (Gãtà 9.22) iti |

hanta etàvàn bhàro mayà sva-prabhau nikùipta ity api ÷okaü màkàrùãr bhakta-vatsalasya mama na tatràyàsa-le÷o 'pãti nàtaþ param adhikam upadeùñavyam astãti ÷àstraü samàptãkçtam ||66||

Baladeva: nanu yajana-praõaty-àdis tava ÷uddhà bhaktiþ pràktana-karma-råpànanta-pàpa-malina-hçdà puüsà kathaþ ÷akyà kartuü yàvat tvad-bhakti-virodhãni tàny anantàni pàpàni kçcchràdi-pràya÷cittaiþ savihitai÷ ca dharmair na vina÷yeyur iti cet tatràha - sarveti | pràktana-pàpa-pràya÷citta-bhåtàn kçcchràdãn sa-vihitàü÷ ca sarvàn dharmàn parityajya svaråpatas tyaktvà màü sarve÷varaü kçùõaü nçsiüha-dà÷arathy-àdi-råpeõa bahudhàvirbhåtaü vi÷uddha-bhakti-gocaraü santam avidyà-paryanta-sarva-kàma-vinà÷am ekaü, na tu matto 'nyaü ÷iti-kaõñhàdiü ÷araõaü vraja prapadyasva | ÷araõyaþ sarve÷varo 'haü sarva-pàpebhyo pràktana-karmabhyas
tvàü ÷araõàgataü mokùayiùyàmãti mithaþ-kartavyatà dar÷ità | tvaü mà ÷ucaþ | aciràyuùà mayà hçd-vi÷uddham icchatàticira-sàdhyà duùkarà÷ ca te kçcchràdayaþ katham anuùñheyà iti ÷okaü mà kàrùãr ity arthaþ | 

atra mat-prapattur na bhaved ity uktam | ÷ruti÷ caivam àha - na karmaõà na prajayà dhanena tyàgenaivke 'mçtatvam àna÷uþ iti | ÷raddhà-bhakti-dhyàna-yogàd avaitãti caivam àdyà | saniùñhànàü hçd-vi÷uddhaye pariniùñhitànàü ca loka-saïgrahàya yathàyathaü kàryàs te dharmaþ | tam etam ity àdibhyaþ satyena labhyas tapasà hy eùa àtmà ity àdibhya÷ ca ÷rutibhyaþ |

na ca vihita-tyàge pratyavàya-lakùaõaü pàpaü syàd iti ÷okaü mà kurv iti vyàkhyeyam | veda-nide÷enàgni-hotràdi-tyàge yater iva pare÷ànide÷ena tat-tyàge tat-prapattus tad-ayogàt | pratyuta tan-nide÷àtikrame doùàpattiþ syàt | na ca svaråpato vihita-tyàge pratyavàyàpatteþ | sarvàõi dharma-phalànãti vyàkhyeyam | phala-tyàge tad-anàpatteþ | tasmàt prapannasya svaråpato dharma-tyàgaþ | na ca na hi kvacit ity àdi nyàyena svadharmànuùñhànàpattis tad-yajanàdi-niratasya tena nyàyena tad-anàpatteþ | tathà ca sanniùñhasyàtmànubhavàntaþpariniùñhitasya ca paràtmànubhavànto yathà dharmàcàras tathà prapattuþ ÷uddhàntaþ sa iti evam evoktam ekàda÷e -

tàvat karmàõi kurvãta
na nirvidyeta yàvatà |
mat-kathà-÷ravaõàdau và
÷raddhà yàvan na jàyate || (BhP 11.20.9) iti |

eùà ÷araõàgatiþ ÷abdità prapattiþ ùaó-aïgikà --

ànukålyasya saïkalpaþ pràtikålyasya varjanaü |
rakùiùyatãti vi÷vàso goptçtve varaõaü tathà |
àtma-nikùepa-kàrpaõye ùaó-vidhà ÷araõàgatiþ || iti vàyu-puràõàt |

bhakti-÷àstra-vihità haraye rocamànà pravçttir ànukålyam | tad-viparãtaü tu pràtikålyam | àtma-nikùepaþ ÷araõye tasmin sva-bhara-nyàsaþ | kàrpaõyam anugharùaþ | nikùepaõam akàrpaõyam iti kvacit pàñhaþ | tatra kàrpaõyaü tato 'nyasmin svadainya-prakà÷aþ | sphuñam anyat ||66||
__________________________________________________________

BhG 18.67

idaü te nàtapaskàya nàbhaktàya kadàcana |
na cà÷u÷råùave vàcyaü na ca màü yobhyasåyati ||67||


ørãdhara: evaü gãtàrtha-tattvam upadi÷ya tat-sampradàya-pravartane niyamam àha idam iti | idaü gãtàrtha-tattvaü te tvayà atapaskàya dharmànuùñhàna-hãnàya na vàcyam | na ca abhaktàya guràv ã÷vare ca bhakti-÷ånyàya kadàcid api na vàcyaü na cà÷u÷råùave paricaryàm akurvate vàcyam | màü parame÷varaü yo 'bhyasåyati manuùya-dçùñyà doùàropeõa nindati tasmai na ca vàcyam ||67||

Vi÷vanàtha: evaü gãtà-÷àstram upadi÷ya sampradàya-pravartane niyamam àha idam iti  | atapaskàya asaüyatendriyàya mana÷ cendriyàõàü ca aikàgryaü paramaü tapaþ iti smçteþ | saüyatendriye saty api abhaktàya na vàcyam | saüyatendriyatvàdi-dharma-traya-vattve 'pi yo màm abhyasåyati mayi nirupàdhi-pårõa-brahmaõi màyà-sàvarõya-doùam àropayati tasmai sarvathaiva na vàcyam ||67||

Baladeva: atha svopadiùñaü gãtà-÷àstraü pàtrebhyaþ eva na tv apàtrebhyo deyam iti upadi÷ati idam iti | idaü ÷àstraü te tvayàtapaskàya ajitendriyàya na vàcyam | tapasvine 'py abhaktàya ÷àstropadeùñari tvayi ÷àstra-pratipàdye mayi ca sarve÷a-bhakti-÷ånyàya na vàcyam | tapasvine 'pi bhaktàyà÷u÷råùave ÷rotum anicchave na vàcyam | yo màü sarve÷varaü nitya-guõa-vigraham abhyasåyati mayi màyika-guõa-vigrahatàm àropayati, tasmai tu naiva vàcyam ity ato bhinnayà vibhaktyà tasya nirde÷aþ | evam àha såtrakàraþ anàviùkurvann anvayàt iti (Vs 3.4.50) ||67||
__________________________________________________________

BhG 18.68
ya idaü paramaü guhyaü madbhakteùv abhidhàsyati |
bhaktiü mayi paràü kçtvà màm evaiùyaty asaü÷ayaþ ||68||


ørãdhara: etair doùair virahitebhyo gãtà-÷àstropadeùñuþ phalam àha ya iti | mad-bhakteùv abhidhàsyati mad-bhaktebhyo ya vakùyati | sa mayi paràü bhaktiü karoti tato niþsaü÷ayaþ san màm eva pràpnotãty arthaþ ||68||
 
Vi÷vanàtha: etad upadeùñuþ phalam àha ya iti dvàbhyàm | paràü bhaktiü kçtveti prathamaü parama-bhakti-pràptiþ | tato mat-pràptiþ | etad upadeùñur bhavati ||68||
 
Baladeva: ÷àstropadeùñuþ phalam àha ya iti | etad upadeùñur àdau mat-para-bhakti-làbhas tato mat-pada-làbho bhavati ||68|| 
__________________________________________________________

BhG 18.69

na ca tasmàn manuùyeùu ka÷cin me priyakçttamaþ |
bhavità na ca me tasmàd anyaþ priyataro bhuvi ||69||


ørãdhara: kiü ca na ceti | tasmàn mad-bhaktebhyo gãtà-÷àstra-vyàkhyàtuþ sakà÷àd anyo manuùyeùu madhye ka÷cid api mama priya-kçttamo 'tyantaü paritoùa-kartà nàsti | na ca kàlàntare bhavità bhaviùyati mamàpi tasmàd anyaþ priyataro 'dhunà bhuvi tàvan nàsti | na ca kàlàntare 'pi bhaviùyatãty arthaþ ||69||

Vi÷vanàtha: tasmàd upadeùñuþ sakà÷àt anyo 'tipriyaïkaro 'tipriya÷ ca nàsti ||69||

Baladeva: na ceti | tasmàd gãtopadeùñuþ sakà÷àd anyo manuùyeùu madhye mama priya-kçttamaþ paritoùa-kartà pårvaü nàbhån na ca bhaviùyati | mama tasmàd anyaþ priyataro bhuvi nàbhån na ca bhaviùyati ||69||
__________________________________________________________

BhG 18.70

adhyeùyate ca ya imaü dharmyaü saüvàdam àvayoþ |
j¤ànayaj¤ena tenàham iùñaþ syàm iti me matiþ ||70||


ørãdhara : pañhataþ phalam àha adhyeùyata iti | àvayoþ ÷rã-kçùõàrjunayor imaü dharmyaü dharmàd anapetaü saüvàdaü yo 'dhyeùyate japa-råpeõa pañhiùyati tena puüsà sarva-yaj¤ebhyaþ ÷reùñhena j¤àna-yaj¤ena aham iùñaþ syàü bhaveyam iti me matiþ | yady apy asau gãtàrtham abudhyamàna eva kevalaü japati | tathàpi mama tac chçõvato màm evàsau prakà÷ayatãti buddhir bhavati | yathà loke yaçcchayàpi yadà ka÷cit kadàcit kasyacit nàma gçhõàti tadàsau màm evàyam àhavayatãti matvà tat-pàr÷vam àgacchati | tathàham apitasya sannihito bhaveyam | ataeva ajàmila-kùatra-bandhu-pramukhànàü katha¤cin nàmoccàraõa-màtreõa
prasanno 'smi | tathaiva asyàpi prasanno bhaveyam iti bhàvaþ ||70||

Vi÷vanàtha : etad adhayana-phalam àha adhyeùyata iti ||70||

Baladeva : atha ÷àstràdhyetuþ phalam àha adhyeùyate ceti | atra yo j¤àna-yaj¤o varõitas tenàham etat-pàñha-màtreõaiveùño 'bhyarcitaþ syàm iti me matirs tasyàhaü sulabha ity arthaþ | __________________________________________________________

__________________________________________________________

BhG 18.71

÷raddhàvàn anasåya÷ ca ÷çõuyàd api yo naraþ |
sopi muktaþ ÷ubhàül lokàn pràpnuyàt puõyakarmaõàm ||71||


ørãdhara : anyasya japato yo 'nyaþ ka÷cit ÷çõoti tasyàpi phalam àha ÷raddhàvàn iti | yo naraþ ÷raddhà-yuktaþ kevalaü ÷çõuyàd api ÷raddhàvàn api yaþ ka÷cit kim artham uccair japati abaddhaþ và japatãti và doùa-dçùñiü karoti tad-vyàvçtty-artham àha anasåya÷ càsåya-rahito yaþ ÷çõuyàt so 'pi sarvaiþ pàpair muktaþ sann a÷vamedhàdi-puõya-kçtàü lokàn pràpnuyàt ||71||

Vi÷vanàtha : etac-chravaõa-phalam àha ÷raddhàvàn iti ||71||

Baladeva : ÷rotuþ phalam àha ÷raddheti | yaþ kevalaü ÷raddhayà ÷çõoti anasåyaþ kim artham uccair a÷uddhaü và pañhatãti doùa-dçùñim akurvan so 'pi nikhilaiþ pàpair muktaþ puõya-karmaõàm a÷vamedhàdi-yàjinàü lokàn pràpnuyàt | yad và puõya-karmaõàü bhaktimatàü lokàn dhruva-lokàdãn vaikuõñha-bhedàn ity arthaþ ||71||
__________________________________________________________

BhG 18.72

kaccid etac chrutaü pàrtha tvayaikàgreõa cetasà |
kaccid aj¤ànasaümohaþ pranaùñas te dhanaüjaya ||72||


ørãdhara : samyag bodhànupapattau punar upadekùyàmãty à÷ayenàha kaccid iti | kaccid it pra÷nàrthaþ | kaccid aj¤àna-saümohas tattvàj¤àna-kçto viparyayaþ | spaùñam anyat ||72 ||

Vi÷vanàtha : samyag bodhànupapattau punar upadekùyàmãty à÷ayenàha kaccid iti ||72||

Baladeva : evaü ÷àstraü tad-vàcanàdi-màhàtmyaü coktam | atha ÷àstràrthàvadhàna-tad-anubhavo pçcchati kaccid iti | pra÷nàrthe 'vyayam | samyag-anubhavànudaye punar apy etad upadekùyàmãti bhàvaþ ||72||
__________________________________________________________

BhG 18.73

arjuna uvàca
naùño mohaþ smçtir labdhà tvatprasàdàn mayàcyuta |
sthitosmi gatasaüdehaþ kariùye vacanaü tava ||73||


ørãdhara : kçtàrthaþ sann arjuna uvàca naùña iti | àtma-viùaye moho naùñaþ yato 'yam aham asmãti svaråpànusandhàna-råpà smçtis tvat-prasàdàn mayà labdhà | ataþ sthito 'smi yuddhàyotthito 'smi, gataþ dharma-viùayaþ sandeho yasya so 'haü tava àj¤àü kariùye iti ||73||

Vi÷vanàtha : kim ataþ paraü pçcchàmy ahaü tu sarva-dharmàn parityajya tvàü ÷araõaü gato ni÷cinta eva tvayi vi÷rambhavàn asmãty àha naùña iti | kariùya ity ataþ paraü ÷araõasya tavàj¤àyàü sthitir eva ÷araõàpannasya mama dharmaþ | na tu svà÷rama-dharmo na tu j¤àna-yogàdaraþ | te tv adyàrabhya tyaktvà eva | tata÷ ca bhoþ priyasakha arjuna mama bhå-bhàra-haraõe ki¤cid ava÷iùñaü kçtyam asti | tat tu tad-dvàraiva cikãrùàmãti bhagavatokte gati gàõóãva-pàõir arjuno yoddhum udatiùñhàd iti ||73|| 

Baladeva : evaü pçùñaþ pàrthaþ ÷àstrànubhavaü phala-dvàreõàha naùña iti | moho viparãta-j¤àna-lakùaõaþ mama naùñas tvat-prasàdàd eva smçti÷ ca yathàvasthita-vastu-niùñhayà mayà labdhà | ahaü gata-sandeha÷ chinna-saü÷ayaþ sthito 'dhunàsmi | tava vacanaü kariùye | etad uktaü bhavati - deva-mànavàdayo nikhilàþ pràõinaþ sarve sva-sva-karmasu svatantrà dehàbhimànino màna-vairarcità devàs tebhyo 'bhãùña-pradàþ | yas tv ã÷varaþ ko 'py asti | sa hi nirguõo niràkçtir udàsãnas tat-sannidhànàt prakçtir jagad-dhetur ity evaü viparãta-j¤àna-lakùaõo yo mohaþ pårvaü
mamàbhåt | sa tvad-upalabdhàd upade÷àd vinaùñaþ | paràkhya-svaråpa-÷aktimàn vij¤ànànanda-mårtiþ sàrvaj¤ya-sàrvai÷varya-satya-saïkalpàdi-guõa-ratnàkaro bhakta-suhçt sarve÷varaþ prakçti-jãva-kàlàkhya-÷aktibhiþ saïkalpa-màtreõa jãva-karmànuguõo vicitra-sarga-kçt sva-bhaktebhyaþ sva-paryanta-sarva-prado 'ki¤cana-bhakta-vittaþ | sa ca tvam eva mat-sakho vasudeva-sånur iti tàttvikaü j¤ànaü mamàbhåt | ataþ paraü tvàm ahaü prapannaþ sthito 'smi | tvaü màü kadàcid api na tyakùyasãti sandeha÷ ca me chinnaþ | atha bhåbhàra-haraõaü sva-prayojanaü cet prapannena mayà cikãrùitaü tarhi tad-vacanaü
tava kariùyàmãty arjuno dhanuþ-pàõir udatiùñhad iti ||73|| __________________________________________________________

__________________________________________________________

BhG 18.74

sa¤jaya uvàca
ity ahaü vàsudevasya pàrthasya ca mahàtmanaþ |
saüvàdam imam a÷rauùam adbhutaü romaharùaõam ||74||


ørãdhara : tad evaü dhçtaràùñraü prati ÷rã-kçùõàrjuna-saüvàdaü kathayitvà prastutàü kathàm anusandadhànaþ sa¤jaya uvàca itãti | lomaharùaõaü lomà¤ca-karaü saüvàdam a÷rauùaü ÷rutavàn ahaü | spaùñam anyat ||74||
 
Vi÷vanàtha : ataþ paraü pa¤ca-÷loka-vyàkhyà sarva-gãtàrtha-tàtparya-niùkarùe 'ntima-÷lokà yatra vartante tàü patra-dvayãü vinàyakaþ sva-vàhanenàdhunà hçtavàn ity ataþ punar nàlikham | tàü tan-màtra-vàdàm | sa prasãdatu tasmai namaþ | iti ÷rãmad-bhagavad-gãtà-ñãkà sàràrtha-dar÷inã samàptã-bhåtà satàü prãtaye 'stàd iti 

sàràrthavarùiõã vi÷va-janãnà bhakta-càtakàn |
màdhurã dhinutàd asyà màdhurã bhàtu me hçdi ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsv aùñàda÷o 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||

iti ÷rãla-Vi÷vanàtha-cakravarti-ñhakkura-kçtà sàràrthavarùiõã ñãkà samàptà ||74-78||

Baladeva : samàptaþ ÷àstràrthaþ | atha kathà-sambandham anusandadhànaþ sa¤jayo dhçtaràùñram uvàca ity aham iti | adbhutaü cetaso vimaya-karaü lokeùv asambhàvyamànatvàt | romaharùaõam dehe pulaka-janakam ||74|| 
__________________________________________________________

BhG 18.75

vyàsaprasàdàc chrutavàn etad guhyam ahaü param |
yogaü yoge÷varàt kçùõàt sàkùàt kathayataþ svayam ||75||


ørãdhara : àtmanas tac-chravaõe sambhàvanàm àha vyàsa-prasàdàd iti | bhagavatà vyàsena divyaü cakùuþ ÷rotràdi machyaü dattam ato vyàsasya prasàdàt etat ahaü ÷rutavàn asmi | kiü tad ity apekùàyàm àha paraü yogaü | paratvaü àviùkaroti yoge÷varàt ÷rã-kçùõàt svayam eva sàkùàt kathayataþ ÷rutavàn iti ||75||

Baladeva : vyavahita-tat-saüvàda-÷ravaõe sva-yogyatàm àha vyàseti | vyàsa-prasàdàt tad-datta-divya-cakùuþ-÷rotràdi-làbha-råpàd etad guhyaü ÷rutavàn | kim etad ity àha param yogam iti | karma-yogaü j¤àna-yogaü bhakti-yogaü cety arthaþ | paratvaü sampàdayati yoge÷varàd iti | deva-mànavàdi-nikhila-pràõinàü svabhàvya-sambandho yogaþ | teùàm adhã÷àn niyantuþ svayaü-råpàt kçùõàt sva-mukhenaiva, na tu paramparayà kathayataþ | ÷rutavàn asmãti sva-bhàgyaü ÷làghyate ||75||
__________________________________________________________

BhG 18.76

ràjan saüsmçtya saüsmçtya saüvàdam imam adbhutam |
ke÷avàrjunayoþ puõyaü hçùyàmi ca muhur muhuþ ||76||


ørãdhara : kiü ca ràjann iti | hçùyàmi romà¤cito bhavàmi harùaü pràpnomãti và | spaùñam anyat ||76||

Baladeva : ràjan dhçtaràùñra puõyaü ÷rotur avidyà-paryanta-sarva-doùa-haram | muhur muhuþ prati-kùaõaü hçùyàmi romà¤cito 'smi ||76||
__________________________________________________________

BhG 18.77

tac ca saüsmçtya saüsmçtya råpam atyadbhutaü hareþ |
vismayo me mahàn ràjan hçùyàmi ca punaþ punaþ ||77||


ørãdhara : kiü ca tac ceti | vi÷va-råpaü niridi÷ati | spaùñam anyat ||77|| 

Baladeva : tac ca vi÷va-råpaü yad arjunàyopadiùñam ||77|| 
__________________________________________________________

BhG 18.78

yatra yoge÷varaþ kçùõo yatra pàrtho dhanurdharaþ |
tatra ÷rãr vijayo bhåtir dhruvà nãtir matir mama ||78||


ørãdhara : atas tvaü putràõàü ràjyàdi-÷aïkà parityajety à÷ayenàha yatreti | yatra yeùàü pàõóavànàü pakùe yoge÷varaþ ÷rã-kçùõo vartate, yatra ca pàrthaþ gàõóãva-dhanur-dharas tatraiva ca ÷rã ràja-lakùmãs tatraiva ni÷citeti sambadhyate iti mama matir ni÷cayaþ | ata idànãm api tàvat saputras tvaü ÷rã-kçùõaü ÷araõam upetya pàõóavàn prasàdya sarvaü ca tebhyo nivedya putra-pràõa-rakùàü kuru iti bhàvaþ | 

bhagavad-bhakti-yuktasya 
tat-prasàdàtma-bodhataþ |
sukhaü bandha-vimuktiþ syàd 
iti gãtàrtha-saïgrahaþ ||

tathà hi,

puruùaþ sa paraþ pàrtha 
bhaktyà labhyas tv ananyayà | (Gãtà 8.22)

bhaktyà tv ananyayà ÷akyas
tv aham evaüvidho 'rjuna | (Gãtà 11.54)

ity àdau bhagavad-bhakter mokùaü prati sàdhakatamatva-÷ravaõàt tad-ekànta-bhaktir eva tat-prasàdottha-j¤ànàvàntara-vyàpàra-màtra-yukto mokùa-hetur iti sphuñaü pratãyate | j¤ànasya ca bhakty-avàntara-vyàpàratvam eva yuktam -
teùàü satata-yuktànàü
bhajatàü prãti-pårvakam |
dadàmi buddhi-yogaü taü 
yena màm upayànti te || (Gãtà 10.10)

mad-bhakta etad vij¤àya 
mad-bhàvàyopapadyate |
prakçtiü puruùaü caiva 
viddhy anàdã ubhàv api || (Gãtà 13.19)

na ca j¤ànam eva bhaktir iti yuktam |  samaþ sarveùu bhåteùu mad-bhaktiü labhate paràm (Gãtà 18.54) | bhaktyà màm abhijànàti  yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ || (Gãtà 18.55) ity àdau bheda-dar÷anàt | na caivaü sati tam eva viditvàtimçtyum eti nànyaþ panthà vidyate 'yanàya iti ÷ruti-virodhaþ ÷aïkanãyaþ  bhakty-avàntara-vyàpàratvàt j¤ànasya | na hi kàùñhaiþ pacati ity ukte jvàlànàm asàdhyanatvam uktaü bhavati | kiü ca

yasya deve parà bhaktir
yathà deve tathà gurau |
tasyaite kathità hy arthàþ
prakà÷ante mahàtmanaþ || (øvetU 6.23)

dehànte devaþ paraü brahma
tàrakaü vyacaùñe | 

yam evaiùa vçõute tena labhya ity àdi-÷ruti-smçti-puràõa-vacanàny evaü sati sama¤jasàni bhavanti | tasmàt bhagavad-bhaktir eva mokùa-hetur iti siddham ||

tenaiva dattayà matyà tad-gãtà-vivçtiþ kçtà |
sa eva paramànandas tayà prãõàtu màdhavaþ ||
paramànanda-pàdàbja-rajaþ-÷rãdhàriõàdhunà |
ørãdhara-svàmi-yatinà kçtà gãtà-subodhinã ||

sva-pràgalbhya-balàd vilobhya bhagavad-gãtàü tad-antar-gatam 
tattvaü prepsur upaiti kiü guru-kçpà-pãyåùa-dçùñiü vinà |
ambu svà¤jalinà nirasya jaladher àditsur antarmaõã
nàvarteùu na kiü nimajjati janaþ sat-karõa-dhàraü vinà ||

iti ÷rã-ørãdhara-svàmi-kçtàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü paramàrtha-nirõayo nàma aùñàda÷o 'dhyàyaþ ||78||

Baladeva: evaü ca sati sva-putra-vijayàdi-spçhàü parityajety àha yatreti | yatra yoge÷varaþ pårvaü vyàkhyàtaþ sva-saïkalpàyatta-svetara-sarva-pràõi-svaråpa-sthiti-pravçttikaþ kçùõo vasudeva-sånuþ sàrathya-paryanta-sàhàyya-kàritayà vartate | yatra pàrthas tvat-pitç-svasç-putro naràvatàraþ kçùõaikàntã dhanurdharo 'cchedya-gàõóãva-pàõir vartate | tatraiva ÷rã-kçùõàrjunàdhiùñhite yudhiùñhira-pakùe ÷rã-ràja-lakùmãþ vijayaþ ÷atru-paribhava-hetukaþ paramotkarùaþ | bhåtir uttarottarà ràja-lakùmã-vivçddhiþ | nãtir nyàya-pravçttir dhruvà sthireti sarvatra sambadhyate | yat tu yuddha-param etac chàstram iti ÷aïkyate
| tan na - man-manà bhava mad-bhakta ity àdeþ, sarva-dharmàn parityajya ity àde÷ copade÷as tasmàc catårõàü varõànàm à÷ramàõàü ca dharmà hçd-vi÷uddhi-hetutayà loka-saïgrahàrthatayà ceha niråpità ity eva suùñhu ||78||

upàyà bahavas teùu prapattir dàsya-pårvikà |
kùipraü prasàdanã viùõor ity aùñàda÷ato matam ||
pãtaü yena ya÷odà-stanyaü nãtaü pàrtha-sàrathyam |
sphãtaü sad-guõa-vçndais tad atra gãtaü paraü tattvam ||

yad icchà-tariü pràpya gãtàpayodhau 
nyamajjaü gçhãtàti-citràrtha-ratnam |
na cottàtum asmi prabhur harùa-yogàt
sa me kautukã nanda-sånuþ priyastàt ||

÷rãmad-gãtà-bhåùaõaü nàma bhàùyaü
yatnàd vidyà-bhåùaõenopacãrõam |
÷rã-govinda-prema-màdhurya-lubdhàþ
kàruõyàrdràþ sàdhavaþ ÷odhayadhvam ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye 'ùñàda÷o 'dhyàyaþ ||
[*ENDNOTE] Text reads mà yat samaþ.
[*ENDNOTE] Bishwas has agamya.
[*ENDNOTE] Quoted above in Vi÷vanàtha's commentaries to 
[*ENDNOTE] mama not in Bishwas edition, who also reads necchasãti.
[*ENDNOTE] BhG 18.61-66 are commented on extensively in Kçùõa-sandarbha, para. 82 and Sarva-saüvàdinã.
[*ENDNOTE] This reference to the Bçhad-àraõyaka Upaniùad. This exact text is not found there.
[*ENDNOTE] jagat sarvam in the text.
[*ENDNOTE] bhramayan not in Krishnadas edition.
[*ENDNOTE] Bishwas - ÷àstreõa prakà÷itam
[*ENDNOTE] Both texts read svàbhirucitas tat, but this readings seems grammatically problematic.
[*ENDNOTE] Krishnadas gives bhartçtve as an alternative reading both here and further down.
[*ENDNOTE] The usual reading is àtma-nikùepa-kàrpaõye.

Bhagavad-gãtà - chapter 18