Bhagavadgita 16 with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 16.1 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca abhayaæ sattva-saæÓuddhir j¤Ãna-yoga-vyavasthiti÷ | dÃnaæ damaÓ ca yaj¤aÓ ca svÃdhyÃyas tapa Ãrjavam ||1|| ahiæsà satyam akrodhas tyÃga÷ ÓÃntir apaiÓunam | dayà bhÆte«v aloluptvaæ mÃrdavaæ hrÅr acÃpalam ||2|| teja÷ k«amà dh­ti÷ Óaucam adroho nÃtimÃnità | bhavanti saæpadaæ daivÅm abhijÃtasya bhÃrata ||3|| ÓrÅdhara÷ : ÃsurÅæ sampadaæ tyaktvà daivÅm evÃÓrità narÃ÷ | mucyanta iti nirïetuæ tad-viveko 'tha «o¬aÓe || pÆrvÃdhyÃyÃs tu etad-buddhvà buddhimÃn syÃt k­ta-k­tyaÓ ca bhÃratety uktam | tatra ka etat tattvaæ budhyate | ko và na budhyate | ity apek«ÃyÃæ tattva-j¤Ãne 'dhikÃriïo 'nadhikÃriïaÓ ca vivekÃrthaæ «o¬aÓÃdhyÃyasyÃrambha÷ | nirÆpite hi kÃryÃrthe 'dhikÃri-jij¤Ãsà bhavati | tad uktaæ bhaÂÂai÷ -- bhÃro yo yena vo¬havya÷ sa prÃg Ãndolità yadà | tadà kaï¬asya vo¬heti Óakyaæ kartuæ nirÆpaïam || iti | tatrÃdhikÃri-viÓe«aïa-bhÆtÃæ daivÅæ sampadam Ãha abharam iti tribhi÷ | abhayaæ bhayÃbhÃva÷ | sattvasya cittasya saæÓuddhi÷ suprasannatà | j¤Ãna-yoga Ãtma-j¤ÃnopÃye vyavasthiti÷ parini«Âhà | dÃnaæ svabhojyasya annÃder yathocitaæ saævibhÃga÷ | damo bÃhyendriya-saæyama÷ | yaj¤o yathÃdhikÃraæ darÓa-paurïamÃsÃdi÷ | svÃdhyÃyo brahma-yaj¤Ãdi÷ | japa-yaj¤o và | tapa uttarÃdhyÃye vak«yamÃïaæ ÓÃrÅrÃdi | Ãrjavam avakratà ||1|| kiæ cÃhiæseti | ahiæsà para-pŬÃvarjanam | satyaæ yathÃ-d­«ÂÃrtha-bhëaïam | akrodhas tìitasyÃpi citte k«obhÃnutpatti÷ | tyÃga audÃryam | ÓÃntiÓ cittoparati÷ | paiÓunaæ parok«e para-do«a-prakÃÓanam | tad-varjanam apaiÓunam | bhÆte«u dÅne«u dayà | alolupatam alolupatvaæ lobhÃbhÃva÷ | avarïa-lopa Ãr«a÷ | mÃrdavaæ m­dutvam akrÆratà | hrÅr akÃrya-prav­ttau loka-lajjà | acÃpalaæ vyartha-kriyÃ-rÃhityam ||2|| kiæ ca teja iti | teja÷ prÃgalbhyam | k«amà paribhavÃdi«u utpadyamÃne«u krodha-pratibandha÷ | dh­tir du÷khÃdibhir avasÅdataÓ cittasya sthirÅkaraïam | Óaucaæ bÃhyÃbhyantara-Óuddhi÷ | adroho jighÃæsÃ-rÃhityam | ÃtimÃnità Ãtmany atipÆjyatvÃbhimÃna÷ | tad-abhÃvo nÃtimÃnità | etÃny abhayÃdÅni «a¬-viæÓati-prakÃrÃïi daivÅæ sampadam abhijÃtasya bhavanti | deva-yogyÃæ sÃttvikÅæ sampadam abhilak«ya tad-Ãbhimukhyena jÃtasya | bhÃvi-kalyÃïasya puæso bhavantÅty artha÷ ||3|| madhusÆdana÷ : anantÃrÃdhyÃye adhaÓ ca mÆlÃny anusantatÃni karmÃnubandhÅni manu«ya-loke [GÅtà 15.2] ity atra manu«ya-dehe prÃg-bhavÅya-karmÃnusÃreïa vyajyamÃnà vÃsanÃ÷ saæsÃrasyÃvÃntara-mÆlatvenoktÃs tÃÓ ca daivyÃsurÅ rÃk«asÅ ceti prÃïinÃæ prak­tayo navame 'dhyÃye sÆcitÃ÷ | tatra veda-bodhita-karmÃtma-j¤ÃnopÃyaÃnu«ÂhÃna-prav­tti-hetu÷ sÃttvikÅ Óubha-vÃsanà daivÅ prak­tir ity ucyate | evaæ vaidika-ni«edhÃtikrameïa svabhÃva-siddha-rÃga-dve«ÃnusÃri-sarvÃnartha-hetu-prav­tti-hetu-bhÆtà rÃjasÅ tÃmasÅ cÃÓubha-vÃsanÃsurÅ rÃk«asÅ ca prak­tir ucyate | tatra ca vi«aya-bhoga-prÃdhÃnyena rÃga-prÃbalyÃd ÃsurÅtvaæ hiæsÃ-prÃdhÃnyena dve«a-prÃbalyÃd rÃk«asÅtvam iti viveka÷ | samprati tu ÓÃstrÃnusÃreïa tad-vihita-prav­tti-hetu-bhÆtà sÃttvikÅ Óubha-vÃsanà daivÅ sampat | ÓÃstrÃtikrameïa tan-ni«iddha-vi«aya-prav­tti-hetu-bhÆtà rÃjasÅ tÃmasÅ cÃÓubha-vÃsanà rÃk«asy Ãsuryor ekÅkaraïenÃsurÅ sampad iti dvairÃÓyenaÓubhÃÓubha-vÃsanÃbhedaæ dvayà ha prÃjÃpatyà devÃÓ cÃsurÃÓ ca ity Ãdi-Óruti-prasiddhaæ ÓubhÃnÃm ÃdÃnÃyÃÓubhÃnÃæ hÃnÃya ca pratipÃdayituæ «o¬aÓo 'dhyÃya Ãrabhyate | tatrÃdau Óloka-trayenïÃdeyÃæ daivÅæ sampadam | ÓÃstropadi«Âe 'rthe sandehaæ vinÃnu«ÂÃna-ni«Âhatvam ekÃkÅ sarva-parigraha-ÓÆnya÷ kathaæ jÅvi«yÃmÅti bhaya-rÃhityaæ vÃbhayam | sattvasyÃnta÷-karaïasya Óuddhir nirmalatà tasyÃ÷ samyaktà bhagavat-tattva-sphÆrti-yogyatà sattva-saæÓuddhi÷ para-va¤cana-mÃyÃn­tÃdi-parivarjanaæ và | parasya vyÃjena vaÓÅkaraïaæ para-va¤canam | h­daye 'nyathà k­tvà bahir anyathà vyavaharaïaæ mÃyÃ, anyathÃd­«Âa-kathanam an­tam ity Ãdi | j¤Ãnaæ ÓÃstrÃd Ãtma-tattvasyÃvagama÷ | cittaikÃgratayà tasya svÃnubhavÃrƬhatvaæ yoga÷ | tayor vyÃvasthiti÷ sarvadà tan-ni«Âhatà j¤Ãna-yoga-vyavasthiti÷ | yadà tv abhayaæ sarva-bhÆtÃbhaya-dÃna-saÇkalpa-pÃlanam | etac cÃnye«Ãm api paramahaæsa-dharmÃïÃm upalak«aïam | sattva-saæÓuddhi÷ ÓravaïÃdi-paripÃkeïÃnta÷-karaïasyÃsambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃdi-mala-rÃhityam | j¤Ãnam Ãtma-sÃk«ÃtkÃra÷ | yogo mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayÃnukÆla÷ puru«a-prayatnas tÃbhyÃæ viÓi«Âà saæsÃri-vilak«aïÃvasthitir jÅvan-muktir j¤Ãna-yoga-vyavasthitir ity evaæ vyÃkhyÃyate tadà phala-mÆrtaiva daivÅ sampad iyaæ dra«Âavyà | bhagavad-bhaktiæ vinÃnta÷-karaïa-saæÓuddher ayogÃt tayà sÃpi kathità | mahÃtmÃnas tu mÃæ pÃrtha daivÅæ prak­tim ÃÓritÃ÷ | bhajanty ananya-manaso j¤Ãtvà bhÆtÃdim avyayam ||13|| iti navame daivyÃæ sampadi bhagavad-bhakter uktatvÃc ca | bhagavad-bhakter atiÓre«ÂhatvÃd abhayÃdibhi÷ saha pÃÂho na k­ta iti dra«Âavyam | mahÃ-bhÃgyÃnÃæ paramahaæsÃnÃæ phala-bhÆtÃæ daivÅæ sampadam uktvà tato nyÆnÃnÃæ g­hasthÃdÅnÃæ sÃdhana-bhÆtÃm Ãha dÃnaæ sva-svatvÃspadÃnÃm annÃdÅnÃæ yathÃ-Óakti ÓÃstrokta÷ saævibhÃga÷ | damo bÃhyendriya-saæyama ­tu-kÃlÃdy-atirikta-kÃle maithunÃdy-abhÃva÷ | ca-kÃro 'nuktÃnÃæ niv­tti-lak«aïa-dharmÃïÃæ samuccayÃrtha÷ | yaj¤aÓ ca Órauto 'gnihotra-darÓapaurïamÃsÃdi÷ | smÃrto deva-yaj¤a÷ pit­-yaj¤o bhÆta-yaj¤o manu«ya-yaj¤a iti caturvidha÷ | brahma-yaj¤asya svÃdhyÃya-padena p­thag-ukte÷ | ca-kÃro 'nuktÃnÃæ prav­tti-lak«aïa-dharmÃïÃæ samuccayÃrtha÷ | etat trayaæ g­hasthasya | svÃdhyÃyo brahma-yaj¤o 'd­«ÂÃrtham ­g-vedÃdyadhyayana-rÆpa÷ | yaj¤a-Óabdena pa¤ca-vidha-mahÃ-yaj¤okti-sambhave 'py asÃdhÃraïyena bramacÃri-dharmatva-kathanÃrthaæ p­thag-ukti÷ | tapas tri-vidhaæ ÓÃrÅrÃdi saptadaÓe vak«yamÃïaæ vÃnaprasthasyÃsÃdhÃraïo dharma÷ | evaæ caturïÃm ÃÓramÃïÃm asÃdhÃraïÃn dharmÃn uktvà caturïÃæ varïÃnÃm asÃdhÃraïa-dharmÃn Ãha Ãrjavam avakratvaæ ÓraddadhÃne«u Órot­«u sva-j¤ÃtÃrthÃsaægopanam ||1|| prÃïi-v­tti-cchedo hiæsà tad-ahetutvam ahiæsà | satyam anarthÃnanubandhi yathÃbhÆtÃrtha-vacanam | parair ÃkroÓe tìane và k­te sati prÃpto ya÷ krodhas tasya tat-kÃlam upaÓamanam akrodha÷ | dÃnasya prÃg-uktes tyÃga÷ saænyÃsa÷ | damasya prÃg-ukte÷ ÓÃntir anta÷karaïasyopaÓama÷ | parasmai parok«e para-do«a-prakÃÓanaæ paiÓunam, tad-abhÃvo 'paiÓunam | dayà bhÆte«u du÷khite«v anukampà | aloluptvam alolupatvam indriyÃïÃæ vi«aya-saænidhÃne 'py avikriyatvam | mÃrdavaæ akrÆratvam v­thÃpÆrvapak«Ãdi-kÃri«v api Ói«yÃdi«v apriya-bhëaïÃdi-vyatirekeïa yodhayit­tvam | hrÅr akÃrya-prav­tty-Ãrambhe tat-pratibandhikà loka-lajjà | acÃpalam prayojanaæ vinÃpi vÃk-pÃïy-Ãdi-vyÃpÃrayit­tvaæ cÃpalaæ tad-abhÃva÷ | ÃrjavÃdayo 'cÃpalÃntà brÃhmaïasyÃsÃdharaïà dharmÃ÷ ||2|| teja÷ prÃgalbhyaæ strÅ-bÃlakÃdibhir mƬhair anabhibhÃvyatvam | k«amà saty api sÃmarthye paribhava-hetuæ prati krodhasyÃnutpatti÷ | dh­tir dehendriye«v avasÃdaæ prÃpte«v api tad-uttambhaka÷ prayana-viÓe«a÷ | yenottambhitÃni karaïÃni ÓarÅraæ ca nÃvasÅdanti | etat trayaæ k«atriyasyÃsÃdhÃraïam | Óaucam Ãbhyantaram artha-prayogÃdau mÃyÃn­tÃdi-rÃhityaæ na tu m­jjalÃdi-janitam bÃhyam atra grÃhyaæ tasya ÓarÅra-Óuddhi-rÆpatayà bÃhyatvenÃnta÷karaïa-vÃsanÃtvÃbhÃvÃt | tad-vÃsanÃnÃm eva sÃttvikÃdi-bheda-bhinnÃnÃæ daivy-ÃsuryÃdi-sampad-rÆpatvenÃtra pratipipÃdÃyi«itatvÃt | svÃdhyÃyÃdivat kenacid rÆpeïa vÃsanÃ-rÆpatve tad apy Ãdeyam eva | droha÷ para-jighÃæsayà Óastra-grahaïÃdi tad-abhÃvo 'droha÷ | etad dvayaæ vaiÓyasyÃsÃdhÃraïam | asty arthaæ mÃnitÃtmani pÆjyatvÃtiÓaya-bhÃvanÃtimiÃnità | tad-abhÃvo nÃtimÃnità pÆjye«u namratà | ayaæ ÓÆdrasyÃsÃdhÃraïo dharma÷ | tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena [BAU 4.4.22] ity Ãdi Órutyà vividi«aupayikatayà viniyuktà asÃdhÃraïÃ÷ sÃdhÃraïÃÓ ca varïÃÓrama-dharmà ihopalak«yante | ete dharmà bhavanti ni«padyante daivÅæ Óuddha-sattva-mayÅæ sampadaæ vÃsanÃ-santatiæ ÓarÅrÃrambha-kÃle puïya-karmabhir abhivyaktÃm abhilak«ya jÃtasya puru«asya taæ vidyÃ-karmaïÅ samanvÃrabhete pÆrva-praj¤Ã ca [BAU 4.4.2], puïya÷ puïyena karmaïà bhavati pÃpa÷ pÃpena [BAU 4.4.5] ity Ãdi Órutibhya÷ | he bhÃrateti sambhodayn Óuddha-vaæÓodbhavatvena pÆtatvÃt tvam etÃd­Óa-dharma-yogyo 'sÅti sÆcayati ||3|| viÓvanÃtha÷ : «o¬aÓe sampadaæ daivÅm ÃsurÅm apy avarïayat | sargaæ ca dvividhaæ daivam Ãsuraæ prabhur ak«ayÃt || anantarÃdhyÃye Ærdhva-mÆlam adha÷-ÓÃkham ity Ãdinà varïitasya saæsÃrÃÓvattha-v­k«asya phalÃni na varïitÃnÅty anusm­tyÃsminn adhyÃye tasya dvividhÃni mokacÃni bandhakÃni ca phalÃni varïayi«yan prathamæ mokaÃny Ãha abhayam iti tribhi÷ | tyakta-putra-kalatrÃdika ekÃkÅ nirjane vane kathaæ jÅvi«yÃmÅti bhaya-rÃhityam abhayam | sattva-saæÓuddhiÓ citta-prasÃda÷ | j¤Ãna-yoge j¤ÃnopÃye 'mÃnitvÃdau vyavasthiti÷ parini«Âhà | dÃnaæ svabhojyÃnnÃder yathocitaæ saævibhÃga÷ | damo bÃhyendriya-saæyama÷ | yaj¤o deva-pÆjà | svÃdhyÃyo veda-pÃÂh÷ | ÃdÅni spa«ÂÃni | tyÃga÷ putra-kalatrÃdi«u yamatÃ-tyÃga÷ | aloluptvaæ lobhÃbhÃva÷ | etÃni «a¬-viæÓatir abhayÃdÅni daivÅæ sÃttvikÅæ samapdam abhilak«ya jÃtasya sÃttvikyÃ÷ sampada÷ prÃpt-vya¤jake k«aïe janma labdhavata÷ puæso bhavanti ||1-3|| baladeva÷ : daivÅæ tathÃsurÅæ k­«ïa÷ sampadaæ «o¬aÓe 'bravÅt | pÃdeyatva-heyatve bodhayan kramatas tayo÷ || pÆrvatra aÓvattha-mÆlÃny anusantatÃni ity Ãdinà prÃcÅna-karma-nimittÃ÷ ÓubhÃÓubha-vÃsanÃ÷ saæsÃra-taror avÃntara-mÆlatvenoktÃ÷ | età eva navame daivy ÃsurÅ rÃk«asÅ cetei prÃïinÃæ prak­tayo nigaditÃ÷ | tatra vaidikÃrthÃnu«ÂhÃn ahetu÷ sÃttvikÅ Óubha-vÃsanà mok«opÃyoginÅ daivÅ prak­ti÷ | saiveha daivÅ sampat taror upÃdeyaæ phalam | svÃbhÃvika-rÃga-dve«ÃnusÃriïÅ sarvÃnartha-hetÆ rÃjasÅ tÃmasÅ cÃÓubha-vÃsanà ÃsurÅ rÃk«asÅ ca prak­ti-niraya-nipÃtopayoginÅ sà | sà cÃsura-sampattayor heyaæ phalam ity etad bodhayituæ «o¬aÓasyÃrambha÷ | atra daivÅæ sampadaæ bhagavÃn uvÃca abhayam ity Ãdinà trikeïa | caturïÃm ÃÓramÃïÃæ varïÃnÃæ ca dharmÃ÷ kramÃd iha kathyante | sannyÃsinÃæ tÃvad Ãha abhayaæ nirudyama÷ katham ekÃkÅ jivi«yÃmÅti bhaya-ÓÆnyatvam | sattva-saæÓuddhi÷ svÃÓrama-dharmÃnu«ÂhÃnena mano-nairmalyam | j¤Ãna-yoge ÓravaïÃdau j¤ÃnopÃye | vyavasthiti÷ parini«Âheti trayam || atha brahmacÃriïÃm Ãha svÃdhyÃyo brahma-yaj¤a÷ Óaktimato bhagavata÷ prati-pÃdako 'yam apauru«eyo 'k«ara-rÃÓir ity anusandhÃya vedÃbhyÃsa-ni«Âhatety ekam | atha vÃnaprasthÃnÃm Ãha tapa iti | tac ca ÓarÅrÃdi-tribhedam ity a«ÂÃdaÓe vak«yamÃïaæ bodhyam ity ekam | atha varïe«u viprÃïÃm Ãha Ãrjavaæ sÃralyam | tac ca ÓraddhÃlu-Órot­«u sva-j¤ÃtÃrthÃgopanaæ j¤eyam | ahiæsà prÃïi-jÅvikÃnucchedakatà | satyam anrthÃn anubhandi-yathÃd­«ÂÃrtha-vi«ayaæ vÃkyam | akrodho durjana-k­te sva-tiraskÃre 'bhyuditasya kopasya nirodha÷ | tyÃgo durukter api tatrÃprakÃÓa÷ | ÓÃntir manasa÷ saæyama÷ | apaiÓunaæ parok«e parÃnartha-kÃri-vÃkyÃprakÃÓanam | bhÆte«u dayà tad-du÷khÃsahi«ïutà | aloluptvaæ nirlobhatà | pa-lopaÓ chÃndasa÷ | mÃrdavaæ komalatvam sat-pÃtra-saÇga-vicchedÃsahanam | hrÅr vikarmaïi lajjà | acÃpalaæ vyartha-kriyÃ-viraha iti dvÃdaÓa | atha k«atriyÃïÃm Ãha tejas tuccha-janÃnabhibhÃvyatvam | k«amà saty api sÃmarthey svÃsamÃnaæ paribhÃvakaæ prati kopÃnudaya÷ | dh­ti÷ ÓarÅrendriye«v api tad-uttambhaka÷ prayatno yena te«Ãæ nÃvasÃda÷ syÃd iti trayam | atha vaiÓyÃnÃm Ãha Óaucaæ vyÃpÃre vÃïijye mÃyÃnÂrÃdi-rÃhityam | adroha÷ para-jighÃæsayà kha¬gÃdya-grahaïam iti dvayam | atha ÓÆdrÃnÃm Ãha nÃtimÃnità Ãtmani pÆjyatva-bhÃvanÃ-ÓÆnyatà viprÃdi«u tri«u namratety ekam iti «a¬-viæÓati÷ | ete tatra tatra pradhÃna-bhÆtà bodhyà anuktÃnÃm apy upalak«aïÃrthÃ÷ | dehÃrambha-kÃlonmukhai÷ suk­tair vyaktÃæ daivÅæ Óubha-vÃsanÃm abhilak«Åk­tya jÃtasya puru«asya bhavanti udayante --puïya÷ puïye karmaïà bhavati pÃpa÷ pÃpena iti Órute÷ | devÃh khalu pareÓÃnu-v­tti-ÓÅlÃs te«Ãm iyaæ sampad anayà tat-prÃpaka-j¤Ãna-bhakti-sambhavÃt saæsÃra-taror upÃdeyaæ phalam etat ||1-3|| __________________________________________________________ BhG 16.4 dambho darpo 'timÃnaÓ ca krodha÷ pÃru«yam eva ca | aj¤Ãnaæ cÃbhijÃtasya pÃrtha saæpadam ÃsurÅm ||4|| ÓrÅdhara÷ : ÃsurÅæ sampadam Ãha dambha iti | dambho dharma-dhvajitvam | darpo dhana-vidyÃdi-nimittaÓ cittasyotseka÷ | abhimÃna÷ pÆrvokta÷ | krodhaÓ ca | pÃru«yam eva ca paru«a-vacanam | yathà kÃïaæ cak«u«mÃn virÆpaæ rÆpavÃn hÅnÃbhijanam uttamÃbhijana ity Ãdi | aj¤Ãnaæ ca aviveka-j¤Ãnaæ mithyÃ-pratyaya÷ kartavyÃkartavyÃdi-vi«aya÷ | abhijÃtasya pÃrtha kim abhijÃtasyeti | Ãha ÃsurÃnÃæ sampad ÃsurÅ | tÃm abhijÃtasyety artha÷ ||4|| madhusÆdana÷ : Ãdeyatvena daivÅæ sampadam uktvedÃnÅæ heyatvenÃsurÅæ saæpadam ekena Ólokena saæk«ipyÃha dambha iti | dambho dÃarmikatayÃtmana÷ khyÃpanaæ tad eva dharma-dhvajitvam | darpo dhana-svajanÃdi-nimitto mahad-avadhÅraïÃ-hetur garva-viÓe«a÷ | atimÃna Ãtmany atyanta-pÆjyatvÃtiÓayÃdhyÃropa÷ | devÃÓ ca và asurÃÓ cobhaye prÃjÃpatyÃ÷ pasp­dhire tato 'surà atimÃnenaiva kasmin nu vayaæ juhuyÃmeti sve«v evÃsye«u juhvataÓ cerus te 'timÃnenaiva parÃvabhÆvus tasmÃn nÃtimanyeta parÃbhavasya hy etan-mukhaæ yad atimÃna÷ iti Óatapatha-Óruty-ukta÷ | krodhaÓ ca sva-parÃpakÃra-v­tti-hetur abhijvalanÃtmako 'nta÷karaïa-v­tti-viÓe«a÷ | pÃru«yam pratyak«a-rÆk«a-vadana-ÓÅlatvam | ca-kÃro 'nuktÃnÃæ bhÃva-bhÆtÃnÃæ cÃpalÃdi-do«ÃïÃæ samuccayÃrtha÷ | aj¤Ãnaæ kartavyÃkartavyÃdi-vi«aya-vivekÃbhÃva÷ | ca-Óabdo 'nuktÃnÃm abhÃva-bhÆtÃnÃm adh­ty-Ãdi-do«ÃïÃæ samuccayÃrtha÷ | ÃsurÅm asura-ramaïa-hetu-bhÆtÃæ rajas-tamo-mayÅæ sampadam aÓubha-vÃsanÃ-santatiæ ÓarÅrÃrambha-kÃle pÃpa-karmabhir abhivyaktÃm abhilak«ya jÃtasya kupuru«asya dambhÃdyà aj¤ÃnÃntà do«Ã eva bhavanti na tv abhayÃdyà guïà ity artha÷ | he pÃrtheti sambodhayan viÓuddha-mÃt­katvena tad-ayogyatvaæ sÆcayati ||4|| viÓvanÃtha÷ : bandhakÃni phalÃny Ãha dambha÷ svasyÃdharmikatve 'pi dhÃrmikatva-prakhyÃpanam | darpo dhana-vidyÃdi-hetuko garvo 'bhimÃno 'nya-k­ta-sammÃnanÃkÃÇk«itatvaæ kalatra-putrÃdi«v Ãsaktir và | krodha÷ prasiddha÷ | pÃru«yaæ ni«Âhuratà | aj¤Ãnam aviveka÷ | ÃsurÅm ity upalak«aïaæ rÃk«asÅm api sampadam abhijÃtasya rÃjasyÃstÃmasasyaÓ ca sampada÷ prÃpti-sÆcaka-k«aïe janma labdhavata÷ puæsa etÃni dambhÃdÅni bhavantÅty artha÷ ||4|| baladeva÷ : atha naraka-hetum ÃsurÅæ sampadam Ãha dambha ity ekena | dambho dhÃrmikatva-khyÃtaye dharmÃnu«ÂhÃnam | darpo vidyÃbhijana-janyo garva÷ | svasminn abhyarcatva-buddhi÷ | krodha÷ prasiddha÷ | pÃru«yam pratyak«aæ ruk«a-bhëitam | ca-kÃraÓ cÃpalÃde÷ samuccÃyaka÷ | aj¤Ãnaæ kÃryÃkÃrya-viveka-dhÅ-ÓÆnyatvam | cakÃro 'dh­tyÃde÷ samuccÃyaka÷ | ete dehÃrambha-kÃlonmukhair du«k­tair vyaktÃm ÃsurÅm aÓubha-vÃsanÃm abhilak«ya jÃtasya puru«asya bhavanti | pÃpa÷ pÃpena iti Óruti÷ ||4|| __________________________________________________________ BhG 16.5 daivÅ saæpad vimok«Ãya nibandhÃyÃsurÅ matà | mà Óuca÷ saæpadaæ daivÅm abhijÃto 'si pÃï¬ava ||5|| ÓrÅdhara÷ : etayo÷ sampado÷ kÃryaæ darÓayann Ãha daivÅti | daivÅ và sampat tayà yukto mayopadi«Âe tattva-j¤Ãne 'dhikÃrÅ | Ãsuryà sampadà yuktas tu nityaæ saæsÃrÅty artha÷ | etac chrutvà kim aham atrÃdhikÃrÅ na veti sandeh-vvyÃkula-cittam arjunam ÃÓvÃsayati he pÃï¬ava mà Óuca÷ Óokaæ mà kÃr«Å÷ | yatas tvaæ daivÅæ sampad abhijÃto 'si ||5|| madhusÆdana÷ : anayo÷ sampado÷ phala-vibhÃgo 'bhidhÅyate daivÅti | yasya varïasya yasyÃÓramasya ca yà vihità sÃttvikÅ phalÃbhisandhi-rahità kriyà sà tasya daivÅ sampat sà sattva-Óuddhi-bhagavad-bhakti-j¤Ãna-yoga-sthiti-paryantà satÅ saæsÃra-bandhanÃd vimok«Ãya kaivalyÃya bhavati | ata÷ saivopÃdeyà Óreyo 'rthibhi÷ | yà tu yasya ÓÃstra-ni«iddhà phalÃbhisandhi-pÆrvà sÃhaÇkÃrà ca rÃjasÅ tÃmasÅ kriyà tasya sà sarvÃpy ÃsurÅ sampat | ato rÃk«asÅ api tad-antar-bhÆtaiva | sà nibandhÃya niyatÃya saæsÃra-bandhÃya matà saæmatà ÓÃstrÃïÃæ tad-anusÃriïÃæ ca | ata÷ sà heyaiva Óreyo 'rthibhir ity artha÷ | tatraivaæ saty ahaæ kayà sampadà yukta iti sandihÃnam arjunam ÃÓvÃsayati bhagavÃn | mà Óuca÷ | aham ÃsuryÃæ sampadà yukta iti ÓaÇkayà Óokam anutÃpaæ mà kÃr«Å÷ | daivÅæ sampadam abhilak«ya jÃto 'si prÃg-arjita-kalyÃïo bhÃvi-kalyÃïaÓ ca tvam asi he pÃï¬ava pÃï¬u-putre«v anye«v api daivÅ sampat prasiddhà kiæ punas tvayÅti bhÃva÷ ||5|| viÓvanÃtha÷ : etayo÷ sampado÷ kÃryaæ darÓayati daivÅti | hanta hanta Óar-prahÃrair bandhÆn jighaæso÷ pÃru«ya-krodhÃdi-mato mamaiveyam ÃsurÅ-sampat saæsÃra-bandha-prÃpikà d­Óyata iti khidyantam arjunam ÃÓvÃsayati mà Óuca÷ iti | pÃï¬aveti tava k«atriya-kulotpannasya saÇgrÃme pÃru«ya-krodhÃdyà dharma-ÓÃstre vihità eva | tad-anyatraiva te hiæsÃdyà ÃsurÅ sampad iti bhÃva÷ ||5|| baladeva÷ : etayo÷ sampado÷ phala-bhedam Ãha daivÅty ardhakena sphuÂam | bÃïa-v­«Âyà pÆjyà droïÃdÅn jighaæso÷ krodha- pÃru«yavato mameyam ÃsurÅ sampat narakaæ janayed iti Óocayantaæ pÃrtham Ãlak«Ãha mà Óuca iti | he pÃï¬aveti k«atriyasya te yuddhe bÃïa-nik«epa-pÃru«yÃdikaæ vihitatvÃt diavy eva sampat tato 'nyatra tv ÃsurÅti mà Óuca÷ Óokaæ mà kuru || 5|| __________________________________________________________ BhG 16.6 dvau bhÆta-sargau loke 'smin daiva Ãsura eva ca | daivo vistaraÓa÷ prokta Ãsuraæ pÃrtha me Ó­ïu ||6|| ÓrÅdhara÷ : ÃsurÅ sampat sarvÃtmanà varjayitavyety etad artham ÃsurÅæ sampadaæ prapa¤cayitum Ãha dvÃv iti | dvau dvi-prakÃrau bhÆtÃnÃæ sargau me sad-vacanÃt Ó­ïu | Ãsura rÃk«asa-prak­tyor ekÅ-karaïena dvÃv ity uktam | ato rÃk«asÅm ÃsurÅæ caiva prak­tiæ mohinÅæ Órità ity Ãdinà navÃdhyÃyokta-prak­ti-traividhyenÃvirodha÷ | spa«Âam anyat ||6|| madhusÆdana÷ : nanu bhavatu rÃk«asÅ prak­tir ÃsuryÃm antar-bhÆtà ÓÃstra-ni«iddha-kriyonmukhatvena sÃmÃnyÃt kÃmopabhoga-prÃdhÃnya-prÃïi-hiæsÃ-prÃdhÃnyÃbhyÃæ kvacid bhedena vyapadeÓopapatte÷, mÃnu«Å tu prak­tis t­tÅyà p­thag asti trayÃ÷ prÃjÃpatyÃ÷ prajÃpatau pitari brahmacaryam Æ«ur devà manu«yà asurÃ÷ [BAU 5.2.1] iti Órute÷ | ata÷ sÃpi heya-koÂÃv upÃdeya-koÂau và vaktavyety atrÃha dvÃv iti | asmin loke sarvasminn api saæsÃra-mÃrge dvau dvi-prakÃrÃv eva bhÆta-sargau manu«ya-sargau bhavata÷ | kau tau daiva ÃsuraÓ ca, na tu rÃk«aso mÃnu«o vÃdhika÷ sargo 'stÅty artha÷ | yo yadà manu«ya÷ ÓÃstra-saæskÃra-prÃbalyena svabhÃva-siddhau rÃga-dve«Ãv abhibhÆya dharma-parÃyaïo bhavati sa tadà deva÷ | yadà tu svabhÃva-siddha-rÃga-dve«a-prÃbalyena ÓÃstra-saæskÃram abhibhÆyÃdharma-parÃyaïo bhavati sa tadÃsura iti dvaividhyopapatte÷ | na hi dharmÃdharmÃbhyÃæ t­tÅyà koÂir asti | tathà ca ÓrÆyate -- dvayà ha prÃjÃpatyà devÃÓ cÃsurÃÓ ca | tata÷ kÃnÅyasà eva devà jyÃyasà asurÃs ta e«u loke«v aspardhanta | te ha devà Æcur hantÃsurÃn yaj¤a udgÅthenÃtyayÃm eti [BAU 1.3.1] iti | dama-dÃna-dayÃ-vidhi-pare tu vÃkye trayÃ÷ prÃjÃpatyà ity Ãdau dama-dÃna-dayÃ-rahità manu«yà asurà eva santa÷ kenacit sÃdharmyeïa devà manu«yà asurà ity upacaryanta iti nÃdhikyÃvakÃÓa÷ | ekenaiva da ity ak«areïa prajÃpatinà dama-rahitÃn manu«yÃn prati damopadeÓa÷ k­ta÷ | dÃna-rahitÃn prati dÃnopadeÓa÷, dayÃ-rahitÃn prati dayopadeÓa÷, na tu vijÃtÅyà eva devÃsura-manu«yà iha vivak«ità mau«yÃdhikÃratvÃc chÃstrasya | tathà cÃnta upasaæharati -- tad etad evai«Ã daivÅ vÃg anuvadati stanayitnur da da da iti dÃmyata datta dayadhvamiti | tad etat trayaæ Óik«ed damaæ dÃnaæ dayÃm [BAU 5.2.3] iti | tasmÃd rÃk«asÅ mÃnu«Å ca prak­tir ÃsuryÃm evÃntarbhavatÅti yuktam uktaæ dvau bhÆta-sargÃv iti | tatra daivo bhÆta-sargo mayà tvÃæ prati visataraÓo vistara-prakÃrai÷ prokta÷ sthita-praj¤a-lak«aïe dvitÅye bhakta-lak«aïe dvÃdaÓe j¤Ãna-lak«aïe trayodaÓe guïÃtÅta-lak«aïe caturdaÓa iha cÃbhayam ity Ãdinà | idÃnÅm Ãsuraæ bhÆta-sargaæ me mad-vacanair vistaraÓa÷ pratipÃdyamÃnaæ tvaæ Ó­ïu hÃnÃrtham avadhÃraya samyaktayà j¤Ãtasya hi parivarjanaæ Óakyate kartum iti | he pÃrtheti sambandha-sÆcanenÃnupek«aïÅyatÃæ darÓayati ||6|| viÓvanÃtha÷ : tad api vi«aïïam arjunaæ praty ÃsurÅæ sampadaæ prapa¤cayitum Ãha dvÃv iti | vistaraÓa÷ prokta ity abhaya÷ sattva-saæÓuddhir ity Ãdi ||6|| baladeva÷ : tathÃpy aniv­tta-Óokaæ tam Ãlak«ya ÃsurÅæ sampadaæ prapa¤cayati dvÃv iti | asmin karmÃdhikÃriïi manu«ya-loke dvivdhau bhÆta-sargau manu«ya-s­«ÂÅ bhavata÷ | yadÃyaæ manu«ya-loke ÓÃstrÃt svÃbhÃvikau rÃga-dve«au vinirdhÆya ÓÃstrÅyÃrthÃnu«ÂhÃyÅ tadà daiva÷ | yadà ÓÃstram uts­jya svÃbhÃvika-rÃga-dve«ÃdhÅno 'ÓÃstrÅyÃn dharmÃn Ãcarati, tadà tv Ãsura÷ | na hi dharmÃdharmÃbhyÃm anyà koÂi-s­tÅyÃsti | ÓrutiÓ caivam Ãha - dvayà ha prÃjapatyà devÃÓ cÃsurÃÓ ca ity [BAU 1.3.1] Ãdinà | tatra daivo vistaraÓa÷ prokta÷ abhayam ity Ãdinà | athÃsuraæ Ó­ïu vistaraÓo vak«yÃmi ||6|| __________________________________________________________ BhG 16.7 prav­ttiæ ca niv­ttiæ ca janà na vidur ÃsurÃ÷ | na Óaucaæ nÃpi cÃcÃro na satyaæ te«u vidyate ||7|| ÓrÅdhara÷ : ÃsurÅæ vistaraÓo nirÆpayati prav­ttiæ cety Ãdi-dvÃdaÓabhi÷ | dharme prav­ttim adharmÃn niv­ttiæ cÃsura-svabhÃvà janà na jÃnanti | ata÷ Óaucam ÃcÃra÷ satyaæ ca te«u nÃsty eva ||7|| madhusÆdana÷ : varjanÅyÃm ÃsurÅæ sampadaæ prÃïi-viÓe«aïatayà tÃn aham ity ata÷ prÃktanair dvÃdaÓabhi÷ Ólokair viv­ïoti prav­ttim iti | prav­ttiæ prav­tti-vi«ayaæ dharmaæ ca-kÃrÃt tat-pratipÃdakaæ ni«edha-vÃkyaæ cÃsura-svabhÃvà janà na jÃnanti | atas te«u na Óaucaæ dvividhaæ nÃpy ÃcÃro manv-Ãdibhir ukta÷ | na satyaæ ca priya-hita-yathÃrtha-bhëaïaæ vidyate | Óauca-satyayor ÃcÃrÃntarbhÃve 'pi brÃhmaïa-parivrÃjaka-nyÃyena p­thag-upÃdÃnam | aÓaucà anÃcÃrà an­ta-vÃdino hy Ãsurà mÃyÃvina÷ prasiddhÃ÷ ||7|| viÓvanÃtha÷ : dharme prav­ttim adharmÃn niv­ttim ||7|| baladeva÷ : Ãsuraæ sargam Ãha prav­ttiæ ceti dvÃdaÓabhi÷ | Ãsurà janà dharme prav­ttim adharmÃn niv­ttim ca na jÃnanti | ca-kÃrÃbhyÃæ tayo÷ pratipÃdake vidhi-ni«edha-vÃkye ca na jÃnanti | vede«v ÃsthÃbhÃvÃd ity uktam | te«u Óaucaæ bÃhyÃbhyantaraæ tat-prav­tty-upayogi na vidyate | nÃpy ÃcÃro manvÃdibhir ukta÷ | na ca satyaæ prÃïihitÃnubandhi yathÃ-d­«ÂÃrtha-vi«aya-vÃkyam iti g­dhra-gomÃyuvat te«Ãm upadeÓÃdi ||7|| __________________________________________________________ BhG 16.8 asatyam aprati«Âhaæ te jagad Ãhur anÅÓvaram | aparaspara-saæbhÆtaæ kim anyat kÃma-haitukam ||8|| ÓrÅdhara÷ : nanu vedoktayor dharmÃdharmayo÷ prav­ttiæ niv­ttiæ ca kathaæ na vidu÷ | kuto và dharmÃdharmayor anaÇgÅkÃre jagata÷ sukha-du÷khÃdi-vyavasthà syÃt | kathaæ và ÓaucÃcÃrÃdi-vi«ayÃn ÅÓvarÃj¤Ãn ativarteran | ÅÓvarÃnaÇgÅkÃre ca kuto jagad-utpatti÷ syÃt | ata Ãha asatyam iti | nÃsti satyaæ veda-purÃïÃdi-pramÃïaæ yasmin tÃd­Óaæ jagad Ãhu÷ | vedÃdÅnÃæ prÃmÃïyaæ na manyanta ity artha÷ | tad uktaæ trayo vedasya kartÃro bhaï¬a-dhÆrta-niÓÃcarà ity Ãdi || ataeva nÃsti dharmÃdharma-rÆpà prati«Âhà vyavasthÃ-hetur yasya tat | svÃbhÃvikaæ jagad-vaicitryam Ãhur ity artha÷ | ataeva nÃsti ÅÓvara÷ kartà vyavasthÃpakaÓ ca yasya tÃd­Óaæ jagad Ãhu÷ | tarhi kuto 'sya jagata utpattiæ vadantÅti | ata Ãha aparaspara-sambhÆtam iti | aparaÓ cety aparasparam | aparasparato 'nonyata÷ strÅ-puru«ayor mithunÃt sambhÆtaæ jagat | kim anyat | kÃraïam asya nÃsti anyat ki¤cit | kintu kÃma-haitukam eva | strÅ-puru«ayor ubhayo÷ kÃma eva pravÃha-rÆpeïa hetur asyety Ãhur ity artha÷ ||8|| madhusÆdana÷ : nanu dharmÃdharmayo÷ prav­tti-niv­tti-vi«ayayo÷ pratipÃdakaæ vedÃkhyaæ pramÃïam asti nirdo«aæ bhagavad-Ãj¤Ã-rÆpaæ sarva-loka-prasiddhaæ tad-upajÅvÅni ca sm­ti-purÃïetihÃsÃdÅni santi, tat kathaæ prav­tti-niv­tti-tat-pramÃïÃdy aj¤Ãnam | j¤Ãne vÃj¤ollaÇghinÃæ ÓÃsitari bhagavati sati kathaæ tad-ananu«ÂhÃnena ÓaucÃcÃrÃdi-rahitatvaæ du«ÂÃnÃæ ÓÃsitur bhagavato 'pi loka-veda-prasiddhatvÃd ata Ãha asatyam iti | satyam abÃdhita-tÃtparya-vi«ayaæ tattvÃvedakaæ vedÃkhyaæ pramÃïaæ tad-upajÅvi purÃïÃdi ca nÃsti yatra tad asatyaæ veda-svarÆpasya pratyak«a-siddhatve 'pi tat-prÃmÃïyÃnabhyupagamÃd viÓi«ÂÃbhÃva÷ | ata eva nÃsti dharmÃdharma-rÆpà prati«Âhità vyavasthÃ-hetur yasya tad aprati«Âham | tathà nÃsti ÓubhÃÓubhayo÷ karmaïo÷ phala-dÃneÓvaro niyantà yasya tad anÅÓvaraæ ta Ãsurà jagad Ãhu÷ | balavat pÃpa-pratibandhÃd vedasya prÃmÃïyaæ te na manyante | tataÓ ca tad bodhitayor dharmÃdharmayor ÅÓvarasya cÃnaÇgÅkÃrÃd yathe«ÂÃcaraïena te puru«Ãrtha-bhra«Âà ity artha÷ | ÓÃstraika-samadhigamya-dharmÃdharma-sahÃyena prak­ty-adhi«ÂhÃtrà parameÓvareïa rahitaæ jagad i«yate cet kÃraïÃbhÃvÃt kathaæ tad utpattir ity ÃÓaÇkyÃha aparaspara-saæbhÆtaæ kÃma-prayuktayo÷ strÅ-puru«ayor anyonya-saæyogÃt saæbhÆtam jagat kÃma-haitukaæ kÃma-hetukam eva kÃma-haitukaæ kÃmÃtiriktaa-kÃraïa-ÓÆnyam | nanu dharmÃdy apy asti kÃraïam ? nety Ãha kim anyat, anyad ad­«Âaæ kÃraïaæ kim asti ? nÃsty evety artha÷ | ad­«ÂÃÇgÅkÃre 'pi kvacid gatvà svabhÃve paryavasÃnÃt svÃbhÃvikam eva jagad-vaicitryam astu d­«Âe sambhavaty ad­«Âa-kalpanÃnavakÃÓÃt | ata÷ kÃma eva prÃïinÃæ kÃraïaæ nÃnyad ad­«ÂeÓvarÃdÅty Ãhur iti lokÃyatika-d­«Âir iyam ||8|| viÓvanÃtha÷ : asurÃïÃæ matam Ãha asatyaæ mithyÃ-bhÆtaæ bhramopalabdham eva jagat te vadnait | aprati«Âhaæ prati«ÂhÃÓrayas tad-rahitam | na hi kha-pu«pasya ki¤cid adhi«ÂhÃnam astÅti bhÃva÷ | anÅÓvaraæ mithyÃbhÆtatvÃd eva ÅÓvara-kart­kam etan na bhavati | svedajÃdÅnÃm akasmÃd eva jÃtatvÃt aparaspara-sambhÆtam | anyat kiæ vaktavyam | kÃma-haitukam kÃmo vÃdinÃm icchaiva hetur yasya tat | mithyÃbhÆtatvÃd eva ye yathà kalpayituæ Óaknuvanti tathiavaitad iti | kecit punar evaæ vyÃcak«ate asatyaæ nÃsti satyaæ veda-purÃïÃdikaæ pramÃïaæ yatra tat | tad uktaæ trayo vedasya kartÃro bhaï¬a-dhÆrta-niÓÃcarà ity Ãdi | aprati«Âhaæ nÃsti dharmÃdharma-rÆpà prati«Âhà vyavasthà yatra tat | dharmÃdharmÃv api bhramopalabdhÃv iti bhÃva÷ | anÅÓvaram ÅÓvaro 'pi bhrameïopalabhyata iti bhÃva÷ | nanu strÅ-puæsayo÷ paraspara-prayatna-viÓe«Ãd jagad etad utpannaæ d­Óyata ity api bhrama eva kulÃlasya ghaÂotpÃdane j¤Ãnam iva mÃtÃpitros tÃd­Óa-bÃlotpÃdane kila nÃsti j¤Ãnm iti bhÃva÷ | kim anyat kim anyat vaktavyam iti bhÃva÷ | tasmÃd idaæ jagat kÃma-hetukaæ kÃmena svecchayaiva hetukà hetu-kalpakà yatra tat | yukti-balena ye yat paramÃïu-mÃyeÓvarÃdikaæ jalpayituæ Óaknuvanti te tad eva tasya hetuæ vadantÅty artha÷ ||8|| baladeva÷ : te«Ãæ siddhÃntÃn darÓayati tatraika-jÅva-vÃdinÃm Ãha asatyam iti | idaæ jagad asatyaæ Óukti-rajatÃdivad bhrÃnti-vij­mbhitam | aprati«Âhaæ kha-pu«pavan nirÃÓrayam | nÃsty eveÓvaro janmÃdi-hetur yasya tat | so 'pi tadvad bhrÃnti-racita eva | pÃramÃrthike tasmin sthite tan nirmita-jagat tadvad d­«Âa-na«Âa-prÃyaæ na syÃt | tasmÃd asatyaæ jagat ta eva manyante | ekaiva nirviÓe«o sarva-pramÃïÃvedyà cid-bhramÃd eko jÅvas tato 'nyaj ja¬a-jÅveÓvarÃtmakaæ tad-aj¤ÃnÃt pratibhëate | Ã-svarÆpa-sÃk«Ãt-kÃrÃd avisaævÃdi svÃpnikam iva hasty-aÓva-rathÃdikam Ã-jÃgarÃt | sati ca svarÆpa-sÃk«ÃtkÃre tad-aj¤Ãna-kalpitaæ taj-jÅvatvena saha nivarteta svÃpnika-rathÃÓÃdÅva su«uptÃv iti | atha svabhÃva-vÃdinÃæ bauddhÃnÃm Ãha aparaspara-sambhÆtam iti strÅ-puru«a-sambhoga-janyaæ jagan na bhavati ghaÂotpÃdane kulÃlasyeva bÃlotpÃdane pitrÃder j¤ÃnÃbhÃvÃt saty apy asak­t sambhoge santÃnÃn utpatteÓ ca svedajÃdÅnÃm akasmÃd utpatteÓ ca | tasmÃt svabhÃvÃd evedaæ bhavatÅti | atha lokÃyatikÃnÃm Ãha kÃma-hetukam iti | kim anyad vÃcym | strÅ-puru«ayo÷ kÃma eva pravÃhÃtmanà hetur asyeti svÃrthe Âha¤ | athavà jainÃnÃm Ãha kÃma÷ svecchayaiva hetur asyeti | yukti-balena yo yat kalpayituæ ÓaknuyÃt sa tad eva tasya hetuæ vadatÅty artha÷ ||8|| etÃæ d­«Âim ava«Âabhya na«ÂÃtmÃno 'lpa-buddhaya÷ | prabhavanty ugra-karmÃïa÷ k«ayÃya jagato 'hitÃ÷ ||9|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca etÃm iti | etÃæ lokÃyatikÃnÃæ d­«Âiæ darÓanam ÃÓritya na«ÂÃtmano malÅmasa-cittÃ÷ santo 'lpa-buddhayo du«ÂÃrtha-mÃtra-mataya÷ | ateva ugraæ hiæsraæ karma ye«Ãæ te ahità vairiïo bhÆtvà jagata÷ k«ayÃya prabhavanti udbhavantÅty artha÷ ||9|| madhusÆdana÷ : iyaæ d­«Âi÷ ÓÃstrÅya-d­«Âivad i«Âaivety ÃÓaÇkyÃha etÃm iti | etÃæ prÃg-uktÃæ lokÃyatika-d­«Âim ava«ÂabhyÃlambya na«ÂatmÃno bhra«Âa-para-loka-sÃdhanà alpa-buddhayo d­«Âa-mÃtroddeÓa-prav­tta-mataya ugra-karmÃïo hiæsà ahitÃ÷ Óatravo jagata÷ prÃïi-jÃtasya k«ayÃya vyÃghra-sarpÃdi-rÆpeïa prabhavanti utpadyante | tasmÃd iyaæ d­«Âir atyantÃdho-gati-hetutayà sarvÃtmanà Óreyo 'rthibhir avaheyaivety artha÷ ||9|| viÓvanÃtha÷ : evaæ vÃdino 'surÃ÷ kecin na«ÂÃtmÃna÷ kecid alpaj¤ÃnÃ÷ kecid ugra-karmÃïa÷ svacchandÃcÃrà mahÃ-nÃrakino bhavantÅty Ãha | etÃm ity ekÃdaÓabhi÷ | ava«Âabhya Ãlambya ||9|| baladeva÷ : sva-sva-mata-nirïÃyakÃni darÓanÃni ca tai÷ k­tÃni yÃny ÃsthÃya jagad-vinaÓyatÅty Ãha etÃm iti jÃtyaika-vacanam | etÃni darÓanÃny ava«ÂabhyÃlambyÃlpa-buddhayo na«ÂÃtmÃno 'd­«Âa-dehÃdi-viviktÃtma-tattvà ugra-karmÃïo hiæsÃ-paiÓunya-pÃru«yÃdi-karma-ni«Âhà jagato 'hitÃ÷ ÓatravaÓ ca santasya k«ayÃya prabhavanti parmÃrthÃj jagad-bhraæÓayantÅty artha÷ ||9|| __________________________________________________________ BhG 16.10 kÃmam ÃÓritya du«pÆraæ dambha-mÃna-madÃnvitÃ÷ | mohÃd g­hÅtvÃsad-grÃhÃn pravartante 'Óuci-vratÃ÷ ||10|| ÓrÅdhara÷ : api ca kÃmam ÃÓrityeti | du«pÆraæ purayitum aÓakyaæ kÃmam ÃÓritya dambhÃdibhir yuktÃ÷ santa÷ k«udra-devatÃrÃdhanÃdau pravartante | katham | asad-grÃhÃn g­hÅtvà anena mantreïaitÃæ devatÃm ÃrÃdhya mahÃ-nidhÅn sÃdhayi«yÃma ity ÃdÅn durÃgrahÃn moha-mÃtreïa svÅk­tya pravartante | aÓuci-vratÃ÷ aÓucÅni madya-mÃæsÃdi-vi«ayÅïi vratÃni ye«Ãæ te ||10|| madhusÆdana÷ : te ca yadà kenacit karmaïà manu«ya-yonim Ãpadyante, tadà kÃmaæ tat tad d­«Âa-vi«ayÃbhilëaæ du«pÆraæ pÆrayitum aÓakyaæ dambhenÃdhÃrmikatve 'pi dhÃrmikatva-khyÃpanena mÃnenÃpÆjyatve 'pi pÆjyatva-khyÃpanena madenotkar«a-rahitatve 'py utkar«a-viÓe«ÃdhyÃropeïa mahad-avadhÅraïÃ-hetunÃnvità asad-grÃhÃn aÓubha-niÓcayÃn anena mantreïemÃæ devatÃm ÃrÃdhya kÃminÅnÃm Ãkar«aïaæ kari«yÃma÷, anena mantreïemÃæ devatÃm ÃrÃdhya mahÃnidhÅn sÃdhayi«yÃma ity Ãdi-durÃgraha-rÆpÃn mohÃd avivekÃd g­hÅtvà na tu ÓÃstrÃt, aÓuci-vratÃ÷ pravartante yatra kutrÃpy avaidike d­«Âa-phale k«udra-devatÃrÃdhanÃdÃv iti Óe«a÷ | etÃd­ÓÃ÷ patanti narake 'ÓucÃv ity agrimeïÃnvaya÷ ||10|| viÓvanÃtha÷ : asad-grÃhÃn pravartante kumate eva prav­ttà bhavanti | aÓucÅni ÓaucÃcÃra-varjitÃni vratÃni ye«Ãæ te ||10|| baladeva÷ : atha te«Ãæ durv­ttatÃæ durÃcÃratÃæ cÃha kÃmam iti | du«pÆraæ kÃmaæ vi«aya-t­«ïÃm ÃÓritya mohÃn na tu ÓÃstrÃd asad-grÃhÃn g­hÅtvÃÓuci-vratÃ÷ santa÷ pravartante | asad-grÃhÃn du«Âa-nakravad Ãtma-vinÃÓakÃn kalpita-devatÃ-tan-mantra-tad-ÃrÃdhana-nimittaka-kÃminÅ-pÃrthiva-nidhy-Ãkar«aïa-rÆpÃn durÃgrahÃn ity artha÷ | aÓucÅni ÓmaÓÃna-ni«evaïa-madya-mÃæsa-vi«ayÃïi vratÃni ye«Ãæ te | dambhenÃdhari«Âhatve 'pi dharmi«Âhatva-khyÃpanena mÃnenÃpÆjyatve 'pi pÆjyatvaæ khyÃpanena madenaÃnutk­«Âatve 'py utk­«ÂatvÃropaïena cÃnvitÃ÷ ||10|| __________________________________________________________ BhG 16.11 cintÃm aparimeyÃæ ca pralayÃntÃm upÃÓritÃ÷ | kÃmopabhoga-paramà etÃvad iti niÓcitÃ÷ ||11|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca cintÃm iti | pralayo maraïam evÃnto yasyÃstÃm aparimeyÃæ parimÃtum aÓakyÃæ cintÃm ÃÓritÃ÷ | nityaæ cintÃparà ity artha÷ | kÃmopabhoga eva paramo ye«Ãæ te | etÃvad iti kÃmopabhoga eva parama÷ puru«Ãrtho nÃnyad astÅti k­ta-niÓcayÃ÷ | artha-sa¤cayÃn Åhantu ity uttareïÃnvaya÷ | tathà ca bÃrhaspatyaæ sÆtraæ - kÃma evaika÷ puru«Ãrtha iti | caitanya-viÓi«Âa÷ kÃma÷ puru«a iti ca ||11|| madhusÆdana÷ : tÃn eva punar viÓina«Âi cintÃm iti | cintÃm ÃtmÅya-yoga-k«emopÃyÃlocanÃtmikÃm aparimeyÃm aparimeya-vi«ayatv}at parm}atum aÓakyÃæ pralayo maraïam evÃnto yasyÃs tÃæ pralayÃntÃæ yÃvaj-jÅvam anuvartamÃnÃm iti yÃvat | na kevalam aÓuci-vratÃ÷ pravartante kiæ tv etÃd­ÓÅæ cintÃæ copÃÓrità iti samuccayÃrthaÓ ca-kÃra÷ | sadÃnanta-cintÃ-parà api na kadÃcit pÃralaukika-cintÃyutÃ÷ kiæ tu kÃmopabhoga-paramÃ÷ kÃmyanta iti kÃmà d­«ÂÃ÷ ÓabdÃdayo vi«ayÃs tad-upabhoga eva parama÷ puru«Ãrtho na dharmÃdir ye«Ãæ te tathà | pÃralaukikam uttamaæ sukhaæ kuto na kÃmayante tatrÃha etÃvad d­«Âam eva sukhaæ nÃnyad etac charÅra-viyoge bhogyaæ sukham asti etat kÃyÃtiriktasya bhoktur abhÃvÃd iti niÓcità evaæ-niÓcayavanta÷ | tathà ca bÃrhaspatyaæ sÆtraæ caitanya-viÓi«Âa÷ kÃya÷ puru«a÷, kÃma evaika÷ puru«Ãrtha÷ iti ca ||11|| viÓvanÃtha÷ : pralayÃntÃæ pralayo maraïaæ tat-paryantÃm | etÃvad iti indriyÃïi vi«aya-sukhe majjantu nÃma kà cintà ity etÃvad eva ÓÃstrÃrtha-tÃtparyam iti niÓcitaæ ye«Ãæ te ||11-15|| baladeva÷ : aparimeyÃm aparà pralayÃntÃæ ca maraïa-kÃlÃvadhi-sÃdhya-vastu-vi«ayÃæ cintÃm upÃÓrita÷ kÃmopabhoga÷ samyag-vi«aya-sevaiva parama÷ pumartho ye«Ãæ te | etÃvad eva kÃmopabhoga-mÃtram evaihikam | na tvato 'nyat pÃralaukikaæ sukham astÅti k­ta-niÓcayÃ÷ ||11|| __________________________________________________________ BhG 16.12 ÃÓÃ-pÃÓa-Óatair baddhÃ÷ kÃma-krodha-parÃyaïÃ÷ | Åhante kÃma-bhogÃrtham anyÃyenÃrtha-saæcayÃn ||12|| ÓrÅdhara÷ : ataeva ÃÓeti | ÃÓà eva pÃÓÃ÷ | te«Ãæ Óatair baddhà itas tata Ãk­«yamÃïÃ÷ | kÃma-krodha-parÃyaïÃ÷ kÃma-krodhau param-ayanÃÓrayo ye«Ãæ te | kÃma-bhogÃrtham anyÃyena cauryÃdinÃrthÃnÃæ sa¤cayÃn rÃÓÅn Åhanta icchanti ||12|| madhusÆdana÷ : ta Åd­Óà asurÃ÷ aÓakyopÃyÃrtha-vi«ayà anavagatopÃyÃrtha-vi«ayà và prÃrthanà ÃÓÃstà eva pÃÓà iva bandhana-hetutvÃt pÃÓÃs te«Ãæ Óatai÷ samÆhair baddhà iva Óreyasa÷ pacyÃvyetas tata Ãk­«ya nÅyamÃnÃ÷ kÃma-krodhau param ayanam ÃÓrayo yesÃæ te kÃma-krodha-parÃyaïÃ÷ strÅ-vyatikarÃbhilëa-parÃni«ÂÃbhilëÃbhyÃæ sadà parig­hÅtà iti yÃvat | Åhante kartuæ ce«Âante kÃma-bhogÃrthaæ na tu dharmÃrtham anyÃyena parasva-haraïÃdinÃrtha-saæcayÃn dhana-rÃÓÅn | saæcayÃn iti bahu-vacanena dhana-prÃptÃv api tat-t­«ïÃnuv­tter vi«aya-prÃpti-vardhamÃna-t­«ïatva-rÆpo lobho darÓita÷ ||12|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : ÃÓeti spa«Âam | Åhante kartuæ ce«Âante anyÃyena kÆÂa-sÃk«yeïa cauryeïa ca ||12|| idam adya mayà labdham idaæ prÃpsye manoratham | idam astÅdam api me bhavi«yati punar dhanam ||13|| ÓrÅdhara÷ : te«Ãæ manorathaæ kathayan naraka-prÃptim Ãha idam adya mayeti caturbhi÷ | prÃpsye prÃpsyÃmi | manorathaæ manasa÷ priyam | spa«Âam anyat | ete«Ãæ ca trayÃïÃæ ÓlokÃnÃm ity aj¤Ãna-vimohitÃ÷ santo narake patantÅti caturthenÃnvaya÷ ||13|| madhusÆdana÷ : te«Ãm Åd­ÓÅæ dhana-t­«ïÃnuv­ttiæ manorÃjya-kathanena viv­ïoti idam iti | idaæ dhanam adyedÃnÅæ anenopÃyena mayà labdham | idaæ tad anya-manorathaæ manas-tu«Âi-karaæ ÓÅghram eva prÃpsye | idaæ puraiva saæcitaæ mama g­he 'sti | idam api bahutaraæ bhavi«yaty ÃgÃmini saævatsare punar dhanam | evaæ dhana-t­«ïÃkulÃ÷ patanti narake 'ÓucÃv ity agrimeïÃnvaya÷ ||13|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : te«Ãæ dhanÃÓÃnuv­ttiæ manorÃjyoktyà viv­ïvan naraka-nipÃtam Ãha idam iti caturbhi÷ | idaæ k«etraæ paÓu-putrÃdi mayaivÃdya sva-dhÅ-balena labdham | imaæ manorathaæ mana÷-priyam artham aham eva sva-balena prÃpsyÃmi, svabalenaiva labdham idaæ dhanaæ mama sampraty asti | idam i«yamÃïaæ dhanam ÃgÃmi-var«e mad-balenaiva me bhavi«yati | na tv ad­«Âa-balena ÅÓvara-prasÃdena vety artha÷ | evaæ dhana-t­«ïÃæ prapa¤cya du«Âaæ bhÃvaæ prapa¤cayati asÃv iti | yaj¤a-dattÃkhyo 'sau Óatrur mayÃtibalinà hata÷ | aparÃn api ÓatrÆn aham eva hani«yÃmi | te«Ãæ dÃra-dhanÃdi ca ne«yÃmÅti ca-ÓabdÃt matto na ko 'pi jÅved iti bhÃva÷ | nanv ÅÓvarecchÃm ad­«Âaæ ca kecij jaya-hetum Ãhus tatrÃhaaham eveÓvara÷ svatantro yad ahaæ bhogÅ svato nikhila-bhoga-sampanna÷ siddho 'smÅti | yadi kaÓcid ÅÓvaraæ kalpayati | tarhi sa mÃm eveÓvaraæ kalpayatu na tu matto 'nyam anupalabdher iti bhÃva÷ ||13|| __________________________________________________________ BhG 16.14 asau mayà hata÷ Óatrur hani«ye cÃparÃn api | ÅÓvaro 'ham ahaæ bhogÅ siddho 'haæ balavÃn sukhÅ ||14|| ÓrÅdhara÷ : asÃv iti | siddha÷ k­ta-k­tya÷ | spa«Âam anyat ||14|| madhusÆdana÷ : evaæ lobhaæ prapa¤cya tad-abhiprÃya-kathanenaiva te«Ãæ krodhaæ prapa¤cayati asÃv iti | asau devadatta-nÃmà mayà hata÷ Óatrur atidurjaya÷ | ata idÃnÅm anÃyÃsena hani«ye ca hani«yÃmi aparÃn sarvÃn api ÓatrÆn | na ko 'pi mat-sakÃÓÃj jÅvi«yatÅty aper artha÷ | ca-kÃrÃn na kevalaæ hani«yÃmi tÃn kiæ tu te«Ãæ dÃra-dhanÃdikam api grahÅ«yÃmÅty abhiprÃya÷ | kutas tavaitÃd­Óaæ sÃmarthyaæ tvat-tulyÃnÃæ tvad-adhikÃnÃæ và ÓatrÆïÃæ sambhavÃd ity ata Ãha - ÅÓvaro 'haæ na kevalaæ mÃnu«o yena mat-tulyo 'dhiko và kaÓcit syÃt | kim ete kari«yanti varÃkÃ÷ sarvathà nÃsti mat-tulya÷ kaÓcid ity anenÃbhiprÃyeïÓvaratvaæ viv­ïoti | yasmÃd ahaæ bhogÅ sarvair bhogopakaraïair upeta÷ siddho 'haæ putra-bh­tyÃdibhi÷ sahÃyai÷ saæpanna÷ svato 'pi balavÃn atyojasvÅ sukhÅ sarvathà nÅroga÷ ||14|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : Nothing. __________________________________________________________ BhG 16.15 ìhyo 'bhijanavÃn asmi ko 'nyo 'sti sad­Óo mayà | yak«ye dÃsyÃmi modi«ya ity aj¤Ãna-vimohitÃ÷ ||15|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca ìhya iti | ìhyo dhanÃdi-sampanna÷ | abhijanavÃn kulÅna÷ | yak«ye yÃgÃdy-anu«ÂhÃnenÃpi dÅk«itÃntarebhya÷ sakÃÓÃn mahatÅæ prati«ÂhÃæ prÃpsyÃmi | dÃsyÃmis tÃvakebhya÷ | modi«ye har«aæ prÃpsyÃmi ity evam aj¤Ãnena vimohità mithyÃbhiniveÓaæ prÃpitÃ÷ ||15|| madhusÆdana÷ : nanu dhanena kulena và kaÓcit tat-tulya÷ syÃd ity ata Ãha ìhya iti | ìhyo dhanÅ, abhijanavÃn kulÅno 'py aham evÃsmi | ata÷ ko 'nyo 'sti sad­Óo mayà na ko 'pÅty artha÷ | yogena dÃnena và kaÓcit tat-tulya÷ syÃd ity ata Ãha -- yak«ye yÃgenÃpy anyÃn abhibhavi«yÃmi, dÃsyÃmi dhanaæ stÃvakebhyo naÂÃdibhyaÓ ca | tataÓ ca modi«ye har«aæ lapsye nartakyÃdibhi÷ sahety evam aj¤ÃnenÃvivekena vimohità vividhaæ mohaæ bhrama-paramparÃæ prÃpitÃ÷ ||15|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : nanu sampadà kulena cÃnye tvat-samà vÅk«yante tat katham ÅÓvaras tvam iti ced Ãha ìhya÷ sampanna÷ svato 'ham asmy abhijanavÃn kulÅnaÓ ca | na tu kenacin nimittenÃto mat-sad­Óo 'nya÷ ko 'sti | na ko 'pÅty aham eveÓvara÷ | ato 'haæ tv abalenaiva yak«ye divyÃÇganÃnÃæ saÇgati÷ kari«ye | dÃsyÃmi | tÃsÃm adharÃdi khaï¬ayi«Ãmy eva mohi«a ity aj¤Ãna-vimohitÃ÷ santo narake patantÅty agrimeïÃnvaya÷ | aneke«u cira-prayÃsa-sÃdhye«u vastu« yac cittaæ tena vibhrÃntà vik«iptà moha-mayena jÃlena samÃv­tà matsyà iva tato nirgantu-k«amÃ÷ | kÃma-bhoge«u prasaktà madhye m­tÃ÷ santo narake patanty aÓucau vaitaraïyÃdau ||15-16|| __________________________________________________________ BhG 16.16 aneka-citta-vibhrÃntà moha-jÃla-samÃv­tÃ÷ | prasaktÃ÷ kÃma-bhoge«u patanti narake 'Óucau ||16|| ÓrÅdhara÷ : evambhÆtà yat prÃpnuvanti tac ch­ïu aneketi | aneke«u manorathe«u prav­ttaæ cittam anke-cittam | tena vibhrÃntà vik«iptÃ÷ | tenaiva mohamayena jÃlena samÃv­tÃ÷ | matsyà iva sÆtramayena jÃlena yantritÃ÷ | evaæ kÃma-bhoge«u prasaktà abhinivi«Âà santo 'Óucau kalma«e narake patanti ||16|| madhusÆdana÷ : ukta-prakÃrair anekaiÓ cittais tat-tad-du«Âa-saÇkalpair vividhaæ bhrÃntÃ÷, yato moha-jÃla-samÃv­tÃ÷ moho hitÃhita-vastu-vivekÃsÃmarthyaæ tad eva jÃlam ivÃvaraïÃtmakatvena bandha-hetutvÃt | tena samyag-Ãv­tÃ÷ sarvato ve«Âità matsyà iva sÆtramayena jÃlena para-vaÓÅ-k­tà ity artha÷ | ata eva svÃni«Âa-sÃdhanesv api kÃma-bhoge«u prasaktÃ÷ sarvathà tad-eka-parÃ÷ pratik«aïam upacÅyamÃna-kalma«Ã÷ patanti narake vaitaraïyÃdÃv aÓucau viï-mÆtra-Óle«mÃdi-pÆrïe ||16|| viÓvanÃtha÷ : aÓucau narake vaitarïyÃdau ||16|| baladeva÷ : Nothing. __________________________________________________________ BhG 16.17 Ãtma-saæbhÃvitÃ÷ stabdhà dhana-mÃna-madÃnvitÃ÷ | yajante nÃma-yaj¤ais te dambhenÃvidhi-pÆrvakam ||17|| ÓrÅdhara÷ : yaksya iti ca yas te«Ãæ manoratha ukta÷ sa kevalaæ dambhÃhaÇkÃrÃdi-pradhÃna eva na tu sÃttvika ity abhiprÃyeïÃha Ãtmeti dvÃbhyÃm | Ãtmanaiva sambhÃvitÃ÷ pÆjyatÃæ nÅtÃ÷ | na tu sÃdhubhi÷ kaiÓcit | ataeva stabdhà anamrÃ÷ | dhanena yo manomadaÓ ca tÃbhyÃæ samanvitÃ÷ santas te | nÃma-mÃtreïa ye yaj¤Ãs te nÃma-yaj¤Ã÷ | yad và dÅk«ita÷ soma-yÃjÅty evam Ãdi nÃma-mÃtra-prasiddhaye ye yaj¤Ãs tair yajante | katham | dambhena | na tu Óraddhayà | avidhi-pÆrvakaæ ca yathà bhavati tathà ||17|| madhusÆdana÷ : nanu te«Ãm api ke«Ãæcid vaidike karmaïi yÃga-dÃnÃdau prav­tti-darÓanÃd ayuktaæ narake patanam iti nety Ãha Ãtma-sambhÃvità iti | sarva-guïa-viÓi«Âatà vayam ity Ãtmanaiva saæbhÃvitÃ÷ pÆjyatÃæ prÃpità na tu sÃdhubhi÷ kaiÓcit | stabdhà anamrÃ÷ | yato dhana-mÃna-madÃnvità dhana-nimitto yo mÃna Ãtmani pÆjyatvÃtiÓayÃdhyÃsas tan-nimittaÓ ca yo mada÷ parasmin gurvÃdÃv apy apÆjyatvÃbhimÃnas tÃbhyÃm anvitÃs te nÃma-yaj¤ai÷ nÃma-mÃtrair yaj¤air na tÃttvikair dÅk«itÃ÷ soma-yÃjÅty ÃdinÃm amÃtra-sampÃdakair và yaj¤air avidhi-pÆrvakaæ vihitÃÇgeti-kartavyatÃ-rahitair dambhena dharma-dhvajitayà na tu Óraddhayà yajante | atas tat-phala-bhÃjo na bhavantÅty artha÷ ||17|| viÓvanÃtha÷ : Ãtmanaiva sambhÃvitÃ÷ pÆjyatÃæ nÅtà na tu sÃdhubhi÷ kaiÓcid ity artha÷ | ataeva stabdhà anamrÃ÷ | nÃma-mÃtreïaiva ye yaj¤Ãs te nÃma-yaj¤Ãs tai÷ ||17|| baladeva÷ : Ãtmanaiva sambhÃvitÃ÷ Órai«Âhyaæ nÅtÃ÷ | na tu ÓÃstraj¤ai÷ sadbhi÷ | stabdhÃ÷ anamrÃ÷ | dhanena sampadà mÃnena ca paramahaæso mahÃ-Óramaïa÷ ÓrÅ-pÆjya-pÃdo mahÃ-pÆjÃvid ity evaæ lak«aïena ssat-kÃreïa yo mado garvas tenÃnvitÃ÷ | nÃma-yaj¤air nÃma-mÃtreïa yaj¤ai÷ pÆjÃ-vidhibhi÷ sva-kalpità devatà yajante sva-svakÃnÃæ g­hiïÃm abhyudayÃya dambhena dharma-dhvajitvena viÓi«Âà virakta-veÓÃ÷ santa ity artha÷ | avidhi-pÆrvakam aveda-vihitaæ yathà bhavati tathà ||17|| __________________________________________________________ BhG 16.18 ahaækÃraæ balaæ darpaæ kÃmaæ krodhaæ ca saæÓritÃ÷ | mÃm Ãtma-para-dehe«u pradvi«anto 'bhyasÆyakÃ÷ ||18|| ÓrÅdhara÷ : avidhi-pÆrvakatvam eva prapa¤cayati ahaÇkÃram iti | ahaÇkÃrÃdÅn saæÓritÃ÷ santa÷ Ãtma-para-dehe«v Ãtma-dehe«u para-dehe«u ca cid-aæÓena sthitaæ mÃæ pradvi«anto yajante | dambha-yaj¤e«u ÓraddhÃyà abhÃvÃd Ãtmano v­thaiva pŬà bhavati | tathà paÓv-ÃdÅnÃm apy avidhinà hiæsÃyÃæ caitanya-droha evÃvaÓi«yata iti pradvi«anta ity uktam | abhyasÆyakÃ÷ san-mÃrga-vartinÃæ guïe«u do«ÃropakÃ÷ ||18|| madhusÆdana÷ : yak«ye dÃsyÃmÅty Ãdi-saÇkalpena dambhÃhaÇkÃrÃdi-pradhÃnena prav­ttÃnÃm ÃsurÃïÃæ bahiraÇga-sÃdhanam api yÃga-dÃnÃdikaæ karma na sidhyati, antaraÇga-sÃdhanaæ tu j¤Ãna-vairÃgya-bhagavad-bhajanÃdi te«Ãæ durÃpÃs tam evety Ãha ahaÇkÃram iti | aham abhimÃna-rÆpo yo 'haÇkÃra÷ sa sarva-sÃdhÃraïa÷ | etais tv Ãropitair guïair Ãtmano mahattvÃbhimÃnam ahaÇkÃraæ tathà balaæ para-paribhava-nimittaæ ÓarÅra-gata-sÃmarthya-viÓe«aæ darpaæ parÃvadhÅraïÃ-rÆpaæ guru-n­pÃdy-atikrama-kÃraïaæ citta-do«a-viÓe«aæ kÃmam i«Âa-vi«ayÃbhilëaæ krodham ani«Âa-vi«aya-dve«am | ca-kÃrÃt para-guïÃsahi«ïutva-rÆpaæ mÃtsaryam | evam anyÃæÓ ca mahato do«Ãn saæÓritÃ÷ | etÃd­Óà api patitÃs tava bhaktyà pÆtÃ÷ santo narake na pati«yantÅti cen nety Ãha mÃm ÅÓvaraæ bhagavantam apara-dehe«u ÃtmanÃæ te«Ãm ÃsurÃïÃæ pare«Ãæ ca tat-putra-bhÃryÃdÅnÃæ dehe«u premÃspade«u tat-tad-buddhi-karma-sÃk«itayà santam atipremÃspadam api durdaiva-paripÃkÃt pradvi«anta ÅÓvarasya mama ÓÃsanaæ Óruti-sm­ti-rÆpaæ tad-uktÃrthÃnu«ÂhÃna-parÃÇmukhatayà tad-ativartanaæ me pradve«as taæ kurvanta÷ | n­pÃdy-Ãj¤Ã-laÇghanam eva hi tat-pradve«a iti prasiddhaæ loke | nanu gurvÃdaya÷ kathaæ tÃn nÃnuÓÃsati tatrÃha abhyasÆyakà gurv-ÃdÅnÃæ vaidika-mÃrga-sthÃnÃæ kÃruïyÃdi-guïe«u pratÃraïÃdi-do«ÃropakÃ÷ | atas te sarva-sÃdhana-ÓÆnyà naraka eva patantÅty artha÷ | mÃm Ãtma-para-dehe«v ity asyÃparà vyÃkhyà sva-dehe«u para-dehe«u ca cid-aæÓena sthitaæ mÃæ pradvi«antÃæ yajante dambha-yaj¤e«u ÓraddhÃyà abhÃvÃd dÅk«ÃdinÃtmano v­tahiva pŬà bhavati | tathà paÓv-ÃdÅnÃm apy avidhinà hiæsayà caitanya-droha-mÃtram avaÓi«yata iti | aparà vyÃkhyà Ãtma-dehe jÅvÃn Ãvi«Âe bhagaval-lÅlÃ-vigrahe vÃsudevÃdi-samÃkhye manu«yatvÃdi-bhramÃn mÃæ pradvi«anta÷ | tathà para-dehe«u bhakta-dehe«u prahlÃdÃdi-samÃkhye«u sarvadÃvirbhÆtaæ mÃæ pradvi«anta iti yojanà | uktaæ hi navame - avajÃnanti mÃæ mƬhà mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam | paraæ bhÃvam ajÃnanto mama bhÆta-maheÓvaram || moghÃÓà mogha-karmÃïo mogha-j¤Ãnà vicetasa÷ | rÃk«asÅm ÃsurÅæ caiva prak­tiæ mohinÅæ ÓritÃ÷ || [GÅtà 9.11-12] avyaktaæ vyaktim Ãpannaæ manyante mÃm abuddhaya÷ [GÅtà 8.23] iti cÃnyatra | tathà ca bhajanÅye dve«Ãn na bhaktyà pÆtanà te«Ãæ sambhavatÅty artha÷ ||18|| viÓvanÃtha÷ : mÃæ paramÃtmÃnam amÃnayanta eva pradvi«anta÷ | yad và Ãtma-parÃ÷ paramÃtma-parÃyaïÃ÷ sÃdhavas te«Ãæ dehe«u sthitaæ mÃæ pradvi«anta÷ sÃdhu-deha-dve«Ãd eva mad-dve«a iti bhÃva÷ | abhyasÆyakÃ÷ sÃdhÆnÃæ guïe«u do«ÃropakÃ÷ ||18|| baladeva÷ : sarvathà veda-tat-pratipÃdyeÓvarÃvamantarÃc ta ity Ãha ahaÇkÃram iti | ahaÇkÃrÃdÅn saæÓritÃs te Ãtmana÷ pare«Ãæ ca dehe«u niyÃmakatayà bhart­tayà cÃvasthitaæ mÃæ sarveÓvaraæ mad-vi«ayakaæ vedaæ ca pradvi«anto 'vaj¤ayÃkurvanto bhavanti | abhyasÆyakÃ÷ kuÂila-yuktibhir mama vedasya ca guïe«u do«Ãn Ãropayanta÷ | aham eva svatantra÷ karomÅty ahaÇkÃra÷ | aham eva parÃkramÅti balam | mat-tulyo na ko 'py astÅti darpa÷ | mad-icchaiva sarva-sÃdhiketi kÃma÷ | mat-pratÅpam aham eva hani«yÃmÅti krodhaÓ ca ||18|| __________________________________________________________ BhG 16.19 tÃn ahaæ dvi«ata÷ krÆrÃn saæsÃre«u narÃdhamÃn | k«ipÃmy ajasram aÓubhÃn ÃsurÅ«v eva yoni«u ||19|| ÓrÅdhara÷ : te«Ãæ ca kadÃcid api Ãsura-svabhÃva-pracyutir na bhavatÅty Ãha tÃn iti dvÃbhyÃm | tÃn ahaæ dvi«ata÷ krÆrÃn saæsÃre«u janma-m­tyu-mÃrge«u tatrÃpy ÃsurÅ«v evÃtikrÆrÃsu vyÃghra-sarpÃdi-yoni«u ajasram anavarataæ k«ipÃmi | te«Ãæ pÃpa-karmaïÃæ tÃd­Óaæ phalaæ dadÃmÅty artha÷ ||19|| madhusÆdana÷ : te«Ãæ tvat-k­payà kadÃcin nistÃra÷ syÃd iti nety Ãha tÃn iti | tÃn san-mÃrga-pratipak«a-bhÆtÃn dvi«ata÷ sÃdhÆn mà ca krÆrÃn hiæsÃ-parÃn ato narÃdhamÃn atininidtÃn ajasraæ santatam aÓubhÃn aÓubha-karma-kÃriïo 'haæ sarva-karma-phala-dÃteÓvara÷ saæsÃre«v eva naraka-saæsaraïa-mÃrge«u k«ipÃmi pÃtayÃmi | naraka-gatÃÓ cÃsurÅ«v evÃtikrÆrÃsu vyÃghra-sarpÃdi-yoni«u tat-tat-karma-vÃsanÃnusÃreïa k«ipÃmÅty anu«ajyate | etÃd­Óe«u drohi«u nÃsti mameÓvarasya k­pety artha÷ | tathà ca Óruti÷ - atha ya iha kapÆya-caraïà abhyÃÓo ha yat te kapÆyÃæ yonim Ãpadyera¤ Óva-yoniæ và sÆkara-yoniæ và caï¬Ãla-yoniæ và [ChÃU 5.10.7] iti | kapÆya-caraïÃ÷ kutsita-karmÃïo 'bhyÃÓo ha ÓÅghram eva kapÆyÃæ kutsitÃæyonim Ãpadyanta iti Óruter artha÷ | ata eva pÆrva-pÆrva-karmÃnusÃritvÃn neÓvarasya vai«amyaæ nairgh­ïyaæ và | tathà ca pÃramar«aæ sÆtraæ - vai«amya-nairgh­ïye na sÃpek«atvÃt tathà hi darÓayati [Vs 2.1.34] iti | evaæ ca pÃpa-karmÃïy eva te«Ãæ kÃrayati bhagavÃæs te«u tad-bÅja-sattvÃt | kÃruïikatve 'pi tÃni na nÃÓayati tan-nÃÓaka-puïyopacayÃbhÃvÃt purïyopacayaæ na kÃrayati te«Ãm ayogyatvÃt | na hÅÓvara÷ pëÃïe«u yavÃÇkurÃn karoti | ÅÓvaratvÃd ayogyasyÃpi yogyatÃæ sampÃdayituæ ÓaknotÅti cet, Óaknoty eva satya-saÇkalpatvÃt yadi saÇkalpayet | na tu saÇkalpayati Ãj¤Ã-laÇghi«u svabhakta-drohi«u durÃtma-sva-prasannatvÃt | ata eva ÓrÆyate - e«a u hy eva sÃdhu karma kÃrayati taæ yam unninÅ«ate, e«a u evÃsÃdhu karma kÃrayati taæ yam adho ninÅ«ate iti | ye«u prasÃda-kÃraïam asty Ãj¤Ã-pÃlanÃdi te«u prasÅdati | ye«u tu tad-vaiparÅtyaæ te«u na prasÅdati sati kÃraïe kÃryaæ kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃva iti kim atra vai«amyam | parÃt tu tac chrute÷ [Vs. 2.3.39] iti nyÃyÃc ca | antato gatvà kiæcid vai«amyÃpÃdane mahÃ-mÃyatvÃd ado«a÷ ||19|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : e«Ãm Ãsura-svabhÃvÃn kvacid api vimok«o na bhavatÅty Ãha tÃn iti dvÃbhyÃm | ÃsurÅ«v eva hiæsÃ-t­«ïÃdi-yuktÃsu mleccha-vyÃdha-yoni«u tat-tat-karmÃnu-guïa-phalada÷ sarveÓvaro 'ham ajasraæ puna÷ puna÷ k«ipÃmi ||19|| __________________________________________________________ BhG 16.20 ÃsurÅæ yonim Ãpannà mƬhà janmani janmani | mÃm aprÃpyaiva kaunteya tato yÃnty adhamÃæ gatim ||20|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca ÃsurÅm iti | te ca mÃm aprÃpyaiva iti eva-kÃreïa mat-prÃpti-ÓaÇkÃpi kutas te«Ãm | mat-prÃpty-upÃyaæ san-mÃrgam aprÃpya tato 'py adhamÃæ k­mi-kÅÂÃdi-yoniæ yÃntÅty uktam | Óe«aæ spa«Âam ||20|| madhusÆdana÷ : nanu te«Ãm api krameïa bahÆnÃæ janmanÃm ante [GÅtà 7.19] Óreyo bhavi«yati nety Ãha ÃsurÅm iti | ye kadÃcid ÃsurÅæ yonim ÃpannÃs te janmani janmani prati janma mƬhÃs tamo-bahulatvenÃvivekinas tatas tasmÃd api yÃnty adhamÃæ gatiæ nik­«ÂatamÃæ gatim | mÃm aprÃpyeti na mat-prÃptau kÃcid ÃÓaÇkÃpy asti | ato mad-upadi«Âaæ veda-mÃrgam aprÃpyety artha÷ | eva-kÃras tiryak-sthÃvarÃdi«u veda-mÃrga-prÃpti-svarÆpÃyogyatÃæ darÓayati | tenÃtyantatamo-bahulatvena veda-mÃrga-prÃpti-svarÆpÃyogyà bhÆtvà pÆrva-pÆrva-nik­«Âa-yonito nik­«ÂatamÃm adhamÃæ yonim uttarottaraæ gacchantÅty artha÷ | he kaunteyeti nija-sambandha-kathanena tvam ito nistÅrïa iti sÆcayati | yasmÃd ekadÃsurÅæ yonim ÃpannÃnÃm uttarottaraæ nik­«Âatara-nik­«Âatama-yoni-lÃbho na tu tat-pratÅkÃra-sÃmarthyam atyanta-tamo-bahulatvÃt, tasmÃd yÃvan manu«ya-deha-lÃbho 'sti tÃvan mahatÃpi prayatnenÃsuryÃ÷ sampada÷ parama-ka«ÂatamÃyÃ÷ parihÃrÃya tvarayaiva yathÃ-Óakti daivÅ sampad anu«Âheyà Óreyo 'rthibhir anyathà tiryag-Ãdi-deha-prÃptau sÃdhanÃnu«ÂhÃnÃyogyatvÃn na kadÃpi nistÃro 'stÅti mahat saÇkaÂam Ãpadyeteti samudÃyÃrtha÷ | tad uktaæ - ihaiva naraka-vyÃdheÓ cikitsÃæ na karoti ya÷ | gatvà nirau«adhaæ sthÃnaæ sa-ruja÷ kiæ kari«yati || iti ||20|| viÓvanÃtha÷ : mÃm aprÃpyaiveti na tu mÃæ prÃpyeti | vaivasvata-manvantararÅyëÂÃviæÓa-caturvyuga-dvÃparÃnte 'vatÅrïaæ mÃæ k­«ïaæ kaæsÃdi-rÆpÃs te prÃpya pradvi«anto 'pi muktim eva prÃpnuvantÅti bhakti-j¤Ãna-paripÃkato labhyÃm api muktiæ tÃd­Óa-pÃpibhyo 'py aham apÃra-k­pÃ-sindhur dadÃmi | nibh­ta-marun-mano 'k«a d­¬ha-yoga-yujo h­di yan munaya upÃsate tad-arayo 'pi yayu÷ smaraïÃt [BhP 10.87.23] iti Órutayo 'py Ãhu÷ | ata÷ pÆrvoktà mamaiva sarvotkar«o varÅvartÅti bhÃgavatÃm­ta-kÃrikà yathà - mÃæ k­«ïa-rÆpiïaæ yÃvan nÃpnuvanti mama dvi«a÷ | tÃvad evÃdhamaæ yoniæ prÃpnuvantÅti hi sphuÂam || iti | [LBhÃg 1.5.83] baladeva÷ : nanu bahu-janmÃnte te«Ãæ kadÃcit tvad-anukampayÃsurayoner vimukti÷ syÃd iti cet tatrÃha ÃsurÅm iti | te mƬhà janmany ÃsurÅæ yonim Ãpannà mÃm aprÃpyaiva tato 'py adhamÃm atinik­«ÂÃæ ÓvÃdi-yoniæ yÃnti | mÃm aprÃpyaiva atra eva-kÃreïa mad-anukampÃyÃ÷ sambhÃvanÃpi nÃsti | tal-lÃbhopÃya-yogyà saj-jÃtir api durlabheti | ÓrutiÓ caivam Ãha - atha kapÆya-caraïà abhyÃso ha yat te kapÆyÃæ yonim Ãpadyeran Óva-yoniæ và ÓÆkara-yoniæ và caï¬Ãla-yoniæ và [ChÃU 5.10.7] ity Ãdikà | nanv ÅÓvara÷ satya-saÇkalpatvÃday ayogyasyÃpi yogyatÃæ ÓaknuvÃt kartum iti cet, ÓaknuyÃd eva | yadi saÇkalpayet bÅjÃbhÃvÃn na saÇkalpayatÅty atas tasyà vai«amyam Ãha sÆtrakÃra÷ - vai«yamya-niargh­ïye na [Vs 2.1.35] ity Ãdinà | tataÓ ca tÃn aham ity Ãdi-dvayaæ sÆpapannam | ete nÃstikÃ÷ sarvadà nÃrakino darÓitÃ÷ | ye tu ÓÃpÃd asurÃs tad-anuyÃyinaÓ ca rÃjanyÃ÷ pratyak«e upendra-n­hari-varÃhÃdau vi«ïau sva-Óatru-pak«atvena vidve«iïo 'pi veda-vaidika-karma-parÃ÷ sarva-niyantÃraæ kÃla-Óaktikam apratyak«aæ sarveÓvaraæ manyante | te tÆpendrÃdibhir nihatÃ÷ kramÃt tyajanty ÃsurÅ-yonim | k­«ïena nihatÃs tu vimucyante ceti | na te veda bÃhyÃ÷ ||20|| __________________________________________________________ BhG 16.21 trividhaæ narakasyedaæ dvÃraæ nÃÓanam Ãtmana÷ | kÃma÷ krodhas tathà lobhas tasmÃd etat trayaæ tyajet ||21|| ÓrÅdhara÷ : uktÃnÃm Ãsura-do«ÃïÃæ madhye sakala-do«a-mÆla-bhÆtaæ do«a-trayaæ sarvathà varjanÅyam ity Ãha trividham iti | kÃma÷ krodho lobhaÓ ceti idaæ trividhaæ narakasya dvÃram | ata evÃtmano nÃÓanaæ nÅcayoni-prÃpakam | tasmÃd etat trayaæ sarvÃtmanà tyajet ||21|| madhusÆdana÷ : nanv ÃsurÅ sampad ananta-bhedavatÅ kathaæ puru«Ãyu«eïÃpi parihartuæ ÓakyaitetvÃÓaÇkya tÃæ saÇk«ipyÃha trividham iti | idaæ trividhaæ tri-prakÃraæ narakasya prÃptau dvÃraæ sÃdhanaæ sarvasyà ÃsuryÃ÷ sampado mÆla-bhÆtam Ãtmano nÃÓanaæ sarva-puru«ÃrthÃyogyatÃ-sampÃdanenÃtyantÃdhama-yoni-prÃpakam | kiæ tat ? ity ata Ãha kÃma÷ krodhas tathà lobha iti | prÃg vyÃkhyÃtam | yasmÃd etat trayam eva sarvÃnartha-mÆlaæ tasmÃd etat trayaæ tyajet | etat-traya-tyÃgenaiva sarvÃpy ÃsurÅ sampat tyaktà bhavati | etat-traya-tyÃgaÓ cotpannasya vivekena kÃrya-pratibandha÷ | tata÷ paraæ cÃnutpattir iti dra«Âavyam ||21|| viÓvanÃtha÷ : tad evam ÃsurÅ÷ samapttÅr vistÃrya proktà itas tata÷ sÃdhÆktam mà Óuca÷ sampadaæ daivÅm abhijÃto 'si bhÃrata iti | kiæ vÃsurÃïÃm etat trikam eva svÃbhÃvikam ity Ãha trividham iti ||21|| baladeva÷ : nanv ÃsurÅæ prak­tiæ naraka-hetuæ Órutvà ye manu«yÃs tÃæ parihartum icchanti | tai÷ kim anu«Âheyam iti cet tatrÃha trividham iti | etat-traya-parihÃre tasyÃ÷ parihÃra÷ syÃd ity artha÷ ||21|| __________________________________________________________ BhG 16.22 etair vimukta÷ kaunteya tamo-dvÃrais tribhir nara÷ | Ãcaraty Ãtmana÷ Óreyas tato yÃti parÃæ gatim ||22|| ÓrÅdhara÷ : tyÃge ca viÓi«Âaæ phalam Ãha etair iti | tamaso narakasya dvÃra-bhÆtair etais tribhi÷ kÃmÃdibhir vimukto nara Ãtmana÷ Óreya÷ sÃdhanaæ tapo-yogÃdikam Ãcarati | tataÓ ca mok«aæ prÃpnoti ||22|| madhusÆdana÷ : etat trayaæ tyajata÷ kiæ syÃd iti tatrÃha etair iti | etai÷ kÃma-krodha-lobhais tribhir tamo-dvÃrair naraka-sÃdhanair vimukto virahita÷ puru«a Ãcaraty Ãtmana÷ Óreyo yad dhitaæ veda-bodhitaæ he kaunteya pÆrvaæ hi kÃmÃdi-pratibaddha÷ Óreyo nÃcarati yena puru«Ãrtha÷ sidhyet | aÓreyaÓ cÃcarati yena nirapayÃta÷ syÃt | adhunà tat-pratibandha-rahita÷ sann aÓreyo nÃcarati ÓreyaÓ cÃcarati tata aihikaæ sukham anubhÆya samyag-dhÅ-dvÃrà yÃti parÃæ gatiæ mok«am ||16.22|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : tat-tyÃge phalam Ãha etair iti | Óreya÷ svÃÓrama-karmÃdi-Óreya÷-sÃdhanam | parÃæ gatiæ muktim ||22|| __________________________________________________________ BhG 16.23 ya÷ ÓÃstra-vidhim uts­jya vartate kÃma-kÃrata÷ | na sa siddhim avÃpnoti na sukhaæ na parÃæ gatim ||23|| ÓrÅdhara÷ : kÃmÃdi-tyÃgaÓ ca sva-dharmÃcaraïaæ vinà na sambhavatÅty Ãha ya iti | ÓÃstra-vidhiæ veda-vihitaæ dharmam uts­jya ya÷ kÃma-cÃrato yathecchaæ vartate sa siddhiæ tattva-j¤Ãnaæ na prÃpnoti | na ca parÃæ gatiæ mok«aæ prÃpnoti ||23|| madhusÆdana÷ : yasmÃd aÓreyo nÃcaraïasya Óreya-Ãcaraïasya ca ÓÃstram eva nimittaæ tayo÷ ÓÃstraika-gamyatvÃt tasmÃt ya iti | Ói«yate 'nuÓi«yate 'pÆrvo 'rtho bodhyate 'neneti ÓÃstraæ vedas tad-upajÅvi-sm­ti-purÃïÃdi ca | tat-sambandhÅ vidhi-liÇ-Ãdi-Óabda÷ kuryÃn na kuryÃd ity evaæ-pravartanÃnvartanÃtmaka÷ kartavyÃkartavya-j¤Ãna-hetur vidhi-ni«edhÃkhyas taæ ÓÃstra-vidhim vidhi-ni«edhÃtiriktam api brahma-pratipÃdakaæ ÓÃstram astÅti sÆcayituæ vidhi-Óabda÷ | uts­jyÃÓraddhayà parityajya kÃma-kÃrata÷ svecchÃ-mÃtreïa vartate vihitam api nÃcarati ni«iddham apy Ãcarati ya÷ sa siddhim puru«Ãrtha-prÃpti-yogyatÃm anta÷-karaïa-Óuddhiæ karmÃïi kurvann api nÃpnoti, na sukham aihikaæ, nÃpi parÃæ gatim svargaæ mok«aæ và ||23|| viÓvanÃtha÷ : Ãstikyavata eva Óreya ity Ãha ya iti kÃma-cÃrata÷ ||23|| baladeva÷ : kÃmÃdi-tyÃga÷ sva-dharmÃd vinà na bhavet | sva-dharmaÓ ca ÓÃstrÃd vinà na sidhyed ata÷ ÓÃstram evÃstheyaæ sudhiyety Ãha ya iti | kÃma-cÃrata÷ svÃcchandyena yo vartate vihitam api na karoti | ni«iddham api karotÅty artha÷ | sa siddhiæ pumarthopÃya-bhÆtÃæ h­d-viÓuddhiæ naivÃpnoti | sukham upaÓamÃtmakaæ ca parÃæ gatiæ muktiæ kuto vÃpnuyÃt ||23|| __________________________________________________________ BhG 16.24 tasmÃc chÃstraæ pramÃïaæ te kÃryÃkÃrya-vyavasthitau | j¤Ãtvà ÓÃstra-vidhÃnoktaæ karma kartum ihÃrhasi ||24|| ÓrÅdhara÷ : phalitam Ãha tasmÃd iti | idaæ kÃryam idam akÃryam ity asyÃæ vyavasthÃyÃæ te tava ÓÃstraæ Óruti-sm­ti-purÃïÃdikam eva pramÃïam | ata÷ ÓÃstra-vidhÃnoktaæ karma j¤Ãtvà iha karmÃdhikÃre vartmÃno yathà 'dhikÃraæ karma kartum arhasi tan-mÆlatvÃt sattva-Óuddhi-samyag j¤Ãna-muktÅnÃm ity artha÷ ||24|| deva-daiteya-sampatti-saævibhÃgena «o¬aÓe | tattva-j¤Ãne 'dhikÃras tu sÃttvikasyeti darÓitam || iti ÓrÅÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ daivÃsura-sampad-vibhÃga-yogo nÃma «o¬aÓo 'dhyÃya÷ ||16|| madhusÆdana÷ : yasmÃd evam tasmÃd iti | yasmÃc chÃstra-vimukhatayà kÃmÃdhÅna-prav­ttir aihika-pÃratrika-sarva-puru«Ãrtha-yogyas tasmÃt te tava Óreyo 'rthina÷ kÃryÃkÃrya-vyavasthitau kiæ kÃryaæ kim akÃryam iti vi«aye ÓÃstraæ veda-tad-upajÅvi-sm­ti-purÃïÃdikam eva pramÃïaæ bodhakaæ nÃnyat svotprek«Ã-buddha-vÃkyÃdÅty abhiprÃya÷ | evaæ ceha karmÃdhikÃra-bhÆmau ÓÃstra-vidhÃnena kuryÃn na kuryÃd ity evaæ-pravartanÃnivartanÃ-rÆpeïa vaidika-liÇ-Ãdi-padenoktaæ karma-vihitaæ prati«iddhaæ ca j¤Ãtvà ni«iddhaæ varjayan vihitaæ k«atriyasya yuddhÃdi-karma tvaæ kartum arhasi sattva-Óuddhi-paryantam ity artha÷ | tad evam asminn adhyÃye sarvasyà ÃsuryÃ÷ sampado mÆla-bhÆtÃn sarvÃÓreya÷-prÃpakÃn sarva-Óreya÷-pratibandhakÃn mahÃ-do«Ãn kÃma-krodha-lobhÃn apahÃya Óreyo 'rthinà ÓraddadhÃnatayà ÓÃstra-pravaïena tad-upadi«ÂÃrthÃnu«ÂhÃna-pareïa bhavativyam iti saæpad-dvaya-vibhÃga-pradarÓana-mukhena nirdhÃritam ||24|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm daivÃsura-sampad-vibhÃga-yogo nÃma «o¬aÓo 'dhyÃya÷ ||16|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. Ãstikà eva vindanti sad-gatiæ santa eva te | nÃstikà narakaæ yÃntÅty adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ || iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | gÅtÃsu «o¬aÓo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm | ||16||| baladeva÷ : yasmÃc chÃstra-vimukhatayà kÃmÃdy-adhÅnà prav­tti÷ pumarthÃd vibhraæÓayati | tasmÃt tava kÃryÃkÃrya-vyavasthitau kiæ kartavyaæ kim akartavyam ity asmin vi«aye nirdo«am apauru«eyaæ veda-rÆpaæ ÓÃstram eva pramÃïam | na tu bhramÃdi-do«avatà puru«eïotprek«itaæ vÃkyam | ata÷ ÓÃstra-vidhÃnena kuryÃn na kuryÃd iti pravartanÃ-nivartanÃtmakena liÇ-tavyÃdi-padenoktam | karma vihitaæ ni«iddhaæ ca j¤Ãtvà ni«iddhaæ tat parityajan iha karma-bhÆmau vihita-karmÃgni-hotrÃdi yuddhÃdi ca kartum arhasi loka-saÇgrahÃya ||24|| vedÃrtha-nai«Âhikà yÃnti svargaæ mok«aæ ca ÓÃÓvatam | veda-bÃhyÃs tu narakÃn iti «o¬aÓa-nirïaya÷ || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye «o¬aÓo 'dhyÃya÷ ||16||