Bhagavadgita 16
with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________



BhG 16.1

÷rã-bhagavàn uvàca 
abhayaü sattva-saü÷uddhir j¤àna-yoga-vyavasthitiþ |
dànaü dama÷ ca yaj¤a÷ ca svàdhyàyas tapa àrjavam ||1||
ahiüsà satyam akrodhas tyàgaþ ÷àntir apai÷unam |
dayà bhåteùv aloluptvaü màrdavaü hrãr acàpalam ||2||
tejaþ kùamà dhçtiþ ÷aucam adroho nàtimànità |
bhavanti saüpadaü daivãm abhijàtasya bhàrata ||3||

÷rãdharaþ : 
àsurãü sampadaü tyaktvà daivãm evà÷rità naràþ |
mucyanta iti nirõetuü tad-viveko 'tha ùoóa÷e ||

pårvàdhyàyàs tu etad-buddhvà buddhimàn syàt kçta-kçtya÷ ca bhàratety uktam | tatra ka etat tattvaü budhyate | ko và na budhyate | ity apekùàyàü tattva-j¤àne 'dhikàriõo 'nadhikàriõa÷ ca vivekàrthaü ùoóa÷àdhyàyasyàrambhaþ | niråpite hi kàryàrthe 'dhikàri-jij¤àsà bhavati | tad uktaü bhaññaiþ --

bhàro yo yena voóhavyaþ sa pràg àndolità yadà |
tadà kaõóasya voóheti ÷akyaü kartuü niråpaõam || iti |

tatràdhikàri-vi÷eùaõa-bhåtàü daivãü sampadam àha abharam iti tribhiþ | abhayaü bhayàbhàvaþ | sattvasya cittasya saü÷uddhiþ suprasannatà | j¤àna-yoga àtma-j¤ànopàye vyavasthitiþ pariniùñhà | dànaü svabhojyasya annàder yathocitaü saüvibhàgaþ | damo bàhyendriya-saüyamaþ | yaj¤o yathàdhikàraü dar÷a-paurõamàsàdiþ | svàdhyàyo brahma-yaj¤àdiþ | japa-yaj¤o và | tapa uttaràdhyàye vakùyamàõaü ÷àrãràdi | àrjavam avakratà ||1||

kiü càhiüseti | ahiüsà para-pãóàvarjanam | satyaü yathà-dçùñàrtha-bhàùaõam | akrodhas tàóitasyàpi citte kùobhànutpattiþ | tyàga audàryam | ÷ànti÷ cittoparatiþ | pai÷unaü parokùe para-doùa-prakà÷anam | tad-varjanam apai÷unam | bhåteùu dãneùu dayà | alolupatam alolupatvaü lobhàbhàvaþ | avarõa-lopa àrùaþ | màrdavaü mçdutvam akråratà | hrãr akàrya-pravçttau loka-lajjà | acàpalaü vyartha-kriyà-ràhityam ||2||

kiü ca teja iti | tejaþ pràgalbhyam | kùamà paribhavàdiùu utpadyamàneùu krodha-pratibandhaþ | dhçtir duþkhàdibhir avasãdata÷ cittasya sthirãkaraõam | ÷aucaü bàhyàbhyantara-÷uddhiþ | adroho jighàüsà-ràhityam | àtimànità  àtmany atipåjyatvàbhimànaþ | tad-abhàvo nàtimànità | etàny abhayàdãni ùaó-viü÷ati-prakàràõi daivãü sampadam abhijàtasya bhavanti | deva-yogyàü sàttvikãü sampadam abhilakùya tad-àbhimukhyena jàtasya | bhàvi-kalyàõasya puüso bhavantãty arthaþ ||3||

madhusådanaþ : anantàràdhyàye adha÷ ca målàny anusantatàni karmànubandhãni manuùya-loke [Gãtà 15.2] ity atra manuùya-dehe pràg-bhavãya-karmànusàreõa vyajyamànà vàsanàþ saüsàrasyàvàntara-målatvenoktàs tà÷ ca daivyàsurã ràkùasã ceti pràõinàü prakçtayo navame 'dhyàye såcitàþ | tatra veda-bodhita-karmàtma-j¤ànopàyaànuùñhàna-pravçtti-hetuþ sàttvikã ÷ubha-vàsanà daivã prakçtir ity ucyate | evaü vaidika-niùedhàtikrameõa svabhàva-siddha-ràga-dveùànusàri-sarvànartha-hetu-pravçtti-hetu-bhåtà ràjasã tàmasã cà÷ubha-vàsanàsurã ràkùasã ca prakçtir ucyate | tatra ca viùaya-bhoga-pràdhànyena ràga-pràbalyàd àsurãtvaü hiüsà-pràdhànyena dveùa-pràbalyàd
ràkùasãtvam iti vivekaþ | samprati tu ÷àstrànusàreõa tad-vihita-pravçtti-hetu-bhåtà sàttvikã ÷ubha-vàsanà daivã sampat | ÷àstràtikrameõa tan-niùiddha-viùaya-pravçtti-hetu-bhåtà ràjasã tàmasã cà÷ubha-vàsanà ràkùasy àsuryor ekãkaraõenàsurã sampad iti dvairà÷yena÷ubhà÷ubha-vàsanàbhedaü dvayà ha pràjàpatyà devà÷ càsurà÷ ca ity àdi-÷ruti-prasiddhaü ÷ubhànàm àdànàyà÷ubhànàü hànàya ca pratipàdayituü ùoóa÷o 'dhyàya àrabhyate | tatràdau ÷loka-trayenõàdeyàü daivãü sampadam |

÷àstropadiùñe 'rthe sandehaü vinànuùñàna-niùñhatvam ekàkã sarva-parigraha-÷ånyaþ kathaü jãviùyàmãti bhaya-ràhityaü vàbhayam | sattvasyàntaþ-karaõasya ÷uddhir nirmalatà tasyàþ samyaktà bhagavat-tattva-sphårti-yogyatà sattva-saü÷uddhiþ para-va¤cana-màyànçtàdi-parivarjanaü và | parasya vyàjena va÷ãkaraõaü para-va¤canam | hçdaye 'nyathà kçtvà bahir anyathà vyavaharaõaü màyà, anyathàdçùña-kathanam ançtam ity àdi | j¤ànaü ÷àstràd àtma-tattvasyàvagamaþ | cittaikàgratayà tasya svànubhavàråóhatvaü yogaþ | tayor vyàvasthitiþ sarvadà tan-niùñhatà j¤àna-yoga-vyavasthitiþ | yadà
tv abhayaü sarva-bhåtàbhaya-dàna-saïkalpa-pàlanam | etac cànyeùàm api paramahaüsa-dharmàõàm upalakùaõam | sattva-saü÷uddhiþ ÷ravaõàdi-paripàkeõàntaþ-karaõasyàsambhàvanà-viparãta-bhàvanàdi-mala-ràhityam | j¤ànam àtma-sàkùàtkàraþ | yogo mano-nà÷a-vàsanà-kùayànukålaþ puruùa-prayatnas tàbhyàü vi÷iùñà saüsàri-vilakùaõàvasthitir jãvan-muktir j¤àna-yoga-vyavasthitir ity evaü vyàkhyàyate tadà phala-mårtaiva daivã sampad iyaü draùñavyà | bhagavad-bhaktiü vinàntaþ-karaõa-saü÷uddher ayogàt tayà sàpi kathità |

mahàtmànas tu màü pàrtha daivãü prakçtim à÷ritàþ |
bhajanty ananya-manaso j¤àtvà bhåtàdim avyayam ||13||

iti navame daivyàü sampadi bhagavad-bhakter uktatvàc ca | bhagavad-bhakter ati÷reùñhatvàd abhayàdibhiþ saha pàñho na kçta iti draùñavyam |

mahà-bhàgyànàü paramahaüsànàü phala-bhåtàü daivãü sampadam uktvà tato nyånànàü gçhasthàdãnàü sàdhana-bhåtàm àha dànaü sva-svatvàspadànàm annàdãnàü yathà-÷akti ÷àstroktaþ saüvibhàgaþ | damo bàhyendriya-saüyama çtu-kàlàdy-atirikta-kàle maithunàdy-abhàvaþ | ca-kàro 'nuktànàü nivçtti-lakùaõa-dharmàõàü samuccayàrthaþ | yaj¤a÷ ca ÷rauto 'gnihotra-dar÷apaurõamàsàdiþ | smàrto deva-yaj¤aþ pitç-yaj¤o bhåta-yaj¤o manuùya-yaj¤a iti caturvidhaþ | brahma-yaj¤asya svàdhyàya-padena pçthag-ukteþ | ca-kàro 'nuktànàü pravçtti-lakùaõa-dharmàõàü
samuccayàrthaþ | etat trayaü gçhasthasya | svàdhyàyo brahma-yaj¤o 'dçùñàrtham çg-vedàdyadhyayana-råpaþ | yaj¤a-÷abdena pa¤ca-vidha-mahà-yaj¤okti-sambhave 'py asàdhàraõyena bramacàri-dharmatva-kathanàrthaü pçthag-uktiþ | tapas tri-vidhaü ÷àrãràdi saptada÷e vakùyamàõaü vànaprasthasyàsàdhàraõo dharmaþ | evaü caturõàm à÷ramàõàm asàdhàraõàn dharmàn uktvà caturõàü varõànàm asàdhàraõa-dharmàn àha àrjavam avakratvaü ÷raddadhàneùu ÷rotçùu sva-j¤àtàrthàsaügopanam ||1|| 

pràõi-vçtti-cchedo hiüsà tad-ahetutvam ahiüsà | satyam anarthànanubandhi yathàbhåtàrtha-vacanam | parair àkro÷e tàóane và kçte sati pràpto yaþ krodhas tasya tat-kàlam upa÷amanam akrodhaþ | dànasya pràg-uktes tyàgaþ saünyàsaþ | damasya pràg-ukteþ ÷àntir antaþkaraõasyopa÷amaþ | parasmai parokùe para-doùa-prakà÷anaü pai÷unam, tad-abhàvo 'pai÷unam | dayà bhåteùu duþkhiteùv anukampà | aloluptvam alolupatvam indriyàõàü viùaya-saünidhàne 'py avikriyatvam | màrdavaü akråratvam vçthàpårvapakùàdi-kàriùv api ÷iùyàdiùv apriya-bhàùaõàdi-vyatirekeõa
yodhayitçtvam | hrãr akàrya-pravçtty-àrambhe tat-pratibandhikà loka-lajjà | acàpalam prayojanaü vinàpi vàk-pàõy-àdi-vyàpàrayitçtvaü càpalaü tad-abhàvaþ | àrjavàdayo 'càpalàntà bràhmaõasyàsàdharaõà dharmàþ ||2|| 

tejaþ pràgalbhyaü strã-bàlakàdibhir måóhair anabhibhàvyatvam | kùamà saty api sàmarthye paribhava-hetuü prati krodhasyànutpattiþ | dhçtir dehendriyeùv avasàdaü pràpteùv api tad-uttambhakaþ prayana-vi÷eùaþ | yenottambhitàni karaõàni ÷arãraü ca nàvasãdanti | etat trayaü kùatriyasyàsàdhàraõam | ÷aucam àbhyantaram artha-prayogàdau màyànçtàdi-ràhityaü na tu mçjjalàdi-janitam bàhyam atra gràhyaü tasya ÷arãra-÷uddhi-råpatayà bàhyatvenàntaþkaraõa-vàsanàtvàbhàvàt | tad-vàsanànàm eva sàttvikàdi-bheda-bhinnànàü daivy-àsuryàdi-sampad-råpatvenàtra pratipipàdàyiùitatvàt | svàdhyàyàdivat kenacid råpeõa vàsanà-råpatve tad apy àdeyam
eva | drohaþ para-jighàüsayà ÷astra-grahaõàdi tad-abhàvo 'drohaþ | etad dvayaü vai÷yasyàsàdhàraõam | asty arthaü mànitàtmani påjyatvàti÷aya-bhàvanàtimiànità | tad-abhàvo nàtimànità påjyeùu namratà | ayaü ÷ådrasyàsàdhàraõo dharmaþ | tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena [BAU 4.4.22] ity àdi ÷rutyà vividiùaupayikatayà viniyuktà asàdhàraõàþ sàdhàraõà÷ ca varõà÷rama-dharmà ihopalakùyante | ete dharmà bhavanti niùpadyante daivãü ÷uddha-sattva-mayãü sampadaü vàsanà-santatiü ÷arãràrambha-kàle puõya-karmabhir abhivyaktàm abhilakùya jàtasya puruùasya taü
vidyà-karmaõã samanvàrabhete pårva-praj¤à ca [BAU 4.4.2], puõyaþ puõyena karmaõà bhavati pàpaþ pàpena [BAU 4.4.5] ity àdi ÷rutibhyaþ | he bhàrateti sambhodayn ÷uddha-vaü÷odbhavatvena påtatvàt tvam etàdç÷a-dharma-yogyo 'sãti såcayati ||3||

vi÷vanàthaþ :

ùoóa÷e sampadaü daivãm àsurãm apy avarõayat |
sargaü ca dvividhaü daivam àsuraü prabhur akùayàt ||

anantaràdhyàye årdhva-målam adhaþ-÷àkham ity àdinà varõitasya saüsàrà÷vattha-vçkùasya phalàni na varõitànãty anusmçtyàsminn adhyàye tasya dvividhàni mokacàni bandhakàni ca phalàni varõayiùyan prathamü mokaàny àha abhayam iti tribhiþ | tyakta-putra-kalatràdika ekàkã nirjane vane kathaü jãviùyàmãti bhaya-ràhityam abhayam | sattva-saü÷uddhi÷ citta-prasàdaþ | j¤àna-yoge j¤ànopàye 'mànitvàdau vyavasthitiþ pariniùñhà | dànaü svabhojyànnàder yathocitaü saüvibhàgaþ | damo bàhyendriya-saüyamaþ | yaj¤o deva-påjà | svàdhyàyo veda-pàñhþ | àdãni spaùñàni | tyàgaþ putra-kalatràdiùu yamatà-tyàgaþ
| aloluptvaü lobhàbhàvaþ | etàni ùaó-viü÷atir abhayàdãni daivãü sàttvikãü samapdam abhilakùya jàtasya sàttvikyàþ sampadaþ pràpt-vya¤jake kùaõe janma labdhavataþ puüso bhavanti ||1-3||

baladevaþ :

daivãü tathàsurãü kçùõaþ sampadaü ùoóa÷e 'bravãt |
pàdeyatva-heyatve bodhayan kramatas tayoþ ||

pårvatra a÷vattha-målàny anusantatàni ity àdinà pràcãna-karma-nimittàþ ÷ubhà÷ubha-vàsanàþ saüsàra-taror avàntara-målatvenoktàþ | età eva navame daivy àsurã ràkùasã cetei pràõinàü prakçtayo nigaditàþ | tatra vaidikàrthànuùñhàn ahetuþ sàttvikã ÷ubha-vàsanà mokùopàyoginã daivã prakçtiþ | saiveha daivã sampat taror upàdeyaü phalam | svàbhàvika-ràga-dveùànusàriõã sarvànartha-hetå ràjasã tàmasã cà÷ubha-vàsanà àsurã ràkùasã ca prakçti-niraya-nipàtopayoginã sà | sà càsura-sampattayor heyaü phalam ity etad bodhayituü ùoóa÷asyàrambhaþ |

atra daivãü sampadaü bhagavàn uvàca abhayam ity àdinà trikeõa | caturõàm à÷ramàõàü varõànàü ca dharmàþ kramàd iha kathyante | sannyàsinàü tàvad àha abhayaü nirudyamaþ katham ekàkã jiviùyàmãti bhaya-÷ånyatvam | sattva-saü÷uddhiþ svà÷rama-dharmànuùñhànena mano-nairmalyam | j¤àna-yoge ÷ravaõàdau j¤ànopàye | vyavasthitiþ pariniùñheti trayam ||

atha brahmacàriõàm àha svàdhyàyo brahma-yaj¤aþ ÷aktimato bhagavataþ prati-pàdako 'yam apauruùeyo 'kùara-rà÷ir ity anusandhàya vedàbhyàsa-niùñhatety ekam |

atha vànaprasthànàm àha tapa iti | tac ca ÷arãràdi-tribhedam ity aùñàda÷e vakùyamàõaü bodhyam ity ekam | 

atha varõeùu vipràõàm àha àrjavaü sàralyam | tac ca ÷raddhàlu-÷rotçùu sva-j¤àtàrthàgopanaü j¤eyam | ahiüsà pràõi-jãvikànucchedakatà | satyam anrthàn anubhandi-yathàdçùñàrtha-viùayaü vàkyam | akrodho durjana-kçte sva-tiraskàre 'bhyuditasya kopasya nirodhaþ | tyàgo durukter api tatràprakà÷aþ | ÷àntir manasaþ saüyamaþ | apai÷unaü parokùe parànartha-kàri-vàkyàprakà÷anam | bhåteùu dayà tad-duþkhàsahiùõutà | aloluptvaü nirlobhatà | pa-lopa÷ chàndasaþ | màrdavaü komalatvam sat-pàtra-saïga-vicchedàsahanam | hrãr vikarmaõi lajjà | acàpalaü vyartha-kriyà-viraha iti dvàda÷a |

atha kùatriyàõàm àha tejas tuccha-janànabhibhàvyatvam | kùamà saty api sàmarthey svàsamànaü paribhàvakaü prati kopànudayaþ | dhçtiþ ÷arãrendriyeùv api tad-uttambhakaþ prayatno yena teùàü nàvasàdaþ syàd iti trayam | 

atha vai÷yànàm àha ÷aucaü vyàpàre vàõijye màyànñràdi-ràhityam | adrohaþ para-jighàüsayà khaógàdya-grahaõam iti dvayam | 

atha ÷ådrànàm àha nàtimànità àtmani påjyatva-bhàvanà-÷ånyatà vipràdiùu triùu namratety ekam iti ùaó-viü÷atiþ |

ete tatra tatra pradhàna-bhåtà bodhyà anuktànàm apy upalakùaõàrthàþ | dehàrambha-kàlonmukhaiþ sukçtair vyaktàü daivãü ÷ubha-vàsanàm abhilakùãkçtya jàtasya puruùasya bhavanti udayante --puõyaþ puõye karmaõà bhavati pàpaþ pàpena iti ÷ruteþ | devàh khalu pare÷ànu-vçtti-÷ãlàs teùàm iyaü sampad anayà tat-pràpaka-j¤àna-bhakti-sambhavàt saüsàra-taror upàdeyaü phalam etat ||1-3||

__________________________________________________________

BhG 16.4

dambho darpo 'timàna÷ ca krodhaþ pàruùyam eva ca |
aj¤ànaü càbhijàtasya pàrtha saüpadam àsurãm ||4||

÷rãdharaþ : àsurãü sampadam àha dambha iti | dambho dharma-dhvajitvam | darpo dhana-vidyàdi-nimitta÷ cittasyotsekaþ | abhimànaþ pårvoktaþ | krodha÷ ca | pàruùyam eva ca paruùa-vacanam | yathà kàõaü cakùuùmàn viråpaü råpavàn hãnàbhijanam uttamàbhijana ity àdi | aj¤ànaü ca aviveka-j¤ànaü mithyà-pratyayaþ kartavyàkartavyàdi-viùayaþ | abhijàtasya pàrtha kim abhijàtasyeti | àha àsurànàü sampad àsurã | tàm abhijàtasyety arthaþ ||4||

madhusådanaþ : àdeyatvena daivãü sampadam uktvedànãü heyatvenàsurãü saüpadam ekena ÷lokena saükùipyàha dambha iti | dambho dàarmikatayàtmanaþ khyàpanaü tad eva dharma-dhvajitvam | darpo dhana-svajanàdi-nimitto mahad-avadhãraõà-hetur garva-vi÷eùaþ | atimàna àtmany atyanta-påjyatvàti÷ayàdhyàropaþ | devà÷ ca và asurà÷ cobhaye pràjàpatyàþ paspçdhire tato 'surà atimànenaiva kasmin nu vayaü juhuyàmeti sveùv evàsyeùu juhvata÷ cerus te 'timànenaiva paràvabhåvus tasmàn nàtimanyeta paràbhavasya hy etan-mukhaü yad atimànaþ iti ÷atapatha-÷ruty-uktaþ | krodha÷ ca sva-paràpakàra-vçtti-hetur abhijvalanàtmako
'ntaþkaraõa-vçtti-vi÷eùaþ | pàruùyam pratyakùa-råkùa-vadana-÷ãlatvam | ca-kàro 'nuktànàü bhàva-bhåtànàü càpalàdi-doùàõàü samuccayàrthaþ | aj¤ànaü kartavyàkartavyàdi-viùaya-vivekàbhàvaþ | ca-÷abdo 'nuktànàm abhàva-bhåtànàm adhçty-àdi-doùàõàü samuccayàrthaþ | àsurãm asura-ramaõa-hetu-bhåtàü rajas-tamo-mayãü sampadam a÷ubha-vàsanà-santatiü ÷arãràrambha-kàle pàpa-karmabhir abhivyaktàm abhilakùya jàtasya kupuruùasya dambhàdyà aj¤ànàntà doùà eva bhavanti na tv abhayàdyà guõà ity arthaþ | he pàrtheti sambodhayan vi÷uddha-màtçkatvena tad-ayogyatvaü
såcayati ||4|| 

vi÷vanàthaþ : bandhakàni phalàny àha dambhaþ svasyàdharmikatve 'pi dhàrmikatva-prakhyàpanam | darpo dhana-vidyàdi-hetuko garvo 'bhimàno 'nya-kçta-sammànanàkàïkùitatvaü kalatra-putràdiùv àsaktir và | krodhaþ prasiddhaþ | pàruùyaü niùñhuratà | aj¤ànam avivekaþ | àsurãm ity upalakùaõaü ràkùasãm api sampadam abhijàtasya ràjasyàstàmasasya÷ ca sampadaþ pràpti-såcaka-kùaõe janma labdhavataþ puüsa etàni dambhàdãni bhavantãty arthaþ ||4||

baladevaþ : atha naraka-hetum àsurãü sampadam àha dambha ity ekena | dambho dhàrmikatva-khyàtaye dharmànuùñhànam | darpo vidyàbhijana-janyo garvaþ | svasminn abhyarcatva-buddhiþ | krodhaþ prasiddhaþ | pàruùyam pratyakùaü rukùa-bhàùitam | ca-kàra÷ càpalàdeþ samuccàyakaþ | aj¤ànaü kàryàkàrya-viveka-dhã-÷ånyatvam | cakàro 'dhçtyàdeþ samuccàyakaþ | ete dehàrambha-kàlonmukhair duùkçtair vyaktàm àsurãm a÷ubha-vàsanàm abhilakùya jàtasya puruùasya bhavanti | pàpaþ pàpena iti ÷rutiþ ||4||

__________________________________________________________

BhG 16.5

daivã saüpad vimokùàya nibandhàyàsurã matà |
mà ÷ucaþ saüpadaü daivãm abhijàto 'si pàõóava ||5||

÷rãdharaþ : etayoþ sampadoþ kàryaü dar÷ayann àha daivãti | daivã và sampat tayà yukto mayopadiùñe tattva-j¤àne 'dhikàrã | àsuryà sampadà yuktas tu nityaü saüsàrãty arthaþ | etac chrutvà kim aham atràdhikàrã na veti sandeh-vvyàkula-cittam arjunam à÷vàsayati he pàõóava mà ÷ucaþ ÷okaü mà kàrùãþ | yatas tvaü daivãü sampad abhijàto 'si ||5||

madhusådanaþ : anayoþ sampadoþ phala-vibhàgo 'bhidhãyate daivãti | yasya varõasya yasyà÷ramasya ca yà vihità sàttvikã phalàbhisandhi-rahità kriyà sà tasya daivã sampat sà sattva-÷uddhi-bhagavad-bhakti-j¤àna-yoga-sthiti-paryantà satã saüsàra-bandhanàd vimokùàya kaivalyàya bhavati | ataþ saivopàdeyà ÷reyo 'rthibhiþ | yà tu yasya ÷àstra-niùiddhà phalàbhisandhi-pårvà sàhaïkàrà ca ràjasã tàmasã kriyà tasya sà sarvàpy àsurã sampat | ato ràkùasã api tad-antar-bhåtaiva | sà nibandhàya niyatàya saüsàra-bandhàya matà saümatà ÷àstràõàü tad-anusàriõàü ca | ataþ sà heyaiva ÷reyo 'rthibhir ity arthaþ | tatraivaü saty ahaü kayà sampadà yukta iti sandihànam arjunam à÷vàsayati
bhagavàn | mà ÷ucaþ | aham àsuryàü sampadà yukta iti ÷aïkayà ÷okam anutàpaü mà kàrùãþ | daivãü sampadam abhilakùya jàto 'si pràg-arjita-kalyàõo bhàvi-kalyàõa÷ ca tvam asi he pàõóava pàõóu-putreùv anyeùv api daivã sampat prasiddhà kiü punas tvayãti bhàvaþ ||5||

vi÷vanàthaþ : etayoþ sampadoþ kàryaü dar÷ayati daivãti | hanta hanta ÷ar-prahàrair bandhån jighaüsoþ pàruùya-krodhàdi-mato mamaiveyam àsurã-sampat saüsàra-bandha-pràpikà dç÷yata iti khidyantam arjunam à÷vàsayati mà ÷ucaþ iti | pàõóaveti tava kùatriya-kulotpannasya saïgràme pàruùya-krodhàdyà dharma-÷àstre vihità eva | tad-anyatraiva te hiüsàdyà àsurã sampad iti bhàvaþ ||5||

baladevaþ : etayoþ sampadoþ phala-bhedam àha daivãty ardhakena sphuñam | bàõa-vçùñyà påjyà droõàdãn jighaüsoþ krodha- pàruùyavato mameyam àsurã sampat narakaü janayed iti ÷ocayantaü pàrtham àlakùàha mà ÷uca iti | he pàõóaveti kùatriyasya te yuddhe bàõa-nikùepa-pàruùyàdikaü vihitatvàt diavy eva sampat tato 'nyatra tv àsurãti mà ÷ucaþ ÷okaü mà kuru || 5||

__________________________________________________________

BhG 16.6

dvau bhåta-sargau loke 'smin daiva àsura eva ca |
daivo vistara÷aþ prokta àsuraü pàrtha me ÷çõu ||6||

÷rãdharaþ : àsurã sampat sarvàtmanà varjayitavyety etad artham àsurãü sampadaü prapa¤cayitum àha dvàv iti | dvau dvi-prakàrau bhåtànàü sargau me sad-vacanàt ÷çõu | àsura ràkùasa-prakçtyor ekã-karaõena dvàv ity uktam | ato ràkùasãm àsurãü caiva prakçtiü mohinãü ÷rità ity àdinà navàdhyàyokta-prakçti-traividhyenàvirodhaþ | spaùñam anyat ||6||

madhusådanaþ : nanu bhavatu ràkùasã prakçtir àsuryàm antar-bhåtà ÷àstra-niùiddha-kriyonmukhatvena sàmànyàt kàmopabhoga-pràdhànya-pràõi-hiüsà-pràdhànyàbhyàü kvacid bhedena vyapade÷opapatteþ, mànuùã tu prakçtis tçtãyà pçthag asti trayàþ pràjàpatyàþ prajàpatau pitari brahmacaryam åùur devà manuùyà asuràþ [BAU 5.2.1] iti ÷ruteþ | ataþ sàpi heya-koñàv upàdeya-koñau và vaktavyety atràha dvàv iti |

asmin loke sarvasminn api saüsàra-màrge dvau dvi-prakàràv eva bhåta-sargau manuùya-sargau bhavataþ | kau tau daiva àsura÷ ca, na tu ràkùaso mànuùo vàdhikaþ sargo 'stãty arthaþ | yo yadà manuùyaþ ÷àstra-saüskàra-pràbalyena svabhàva-siddhau ràga-dveùàv abhibhåya dharma-paràyaõo bhavati sa tadà devaþ | yadà tu svabhàva-siddha-ràga-dveùa-pràbalyena ÷àstra-saüskàram abhibhåyàdharma-paràyaõo bhavati sa tadàsura iti dvaividhyopapatteþ | na hi dharmàdharmàbhyàü tçtãyà koñir asti | tathà ca ÷råyate -- dvayà ha pràjàpatyà devà÷ càsurà÷ ca | tataþ kànãyasà eva devà jyàyasà asuràs ta eùu lokeùv aspardhanta | te ha devà åcur hantàsuràn
yaj¤a udgãthenàtyayàm eti [BAU 1.3.1] iti | dama-dàna-dayà-vidhi-pare tu vàkye trayàþ pràjàpatyà ity àdau dama-dàna-dayà-rahità manuùyà asurà eva santaþ kenacit sàdharmyeõa devà manuùyà asurà ity upacaryanta iti nàdhikyàvakà÷aþ | ekenaiva da ity akùareõa prajàpatinà dama-rahitàn manuùyàn prati damopade÷aþ kçtaþ | dàna-rahitàn prati dànopade÷aþ, dayà-rahitàn prati dayopade÷aþ, na tu vijàtãyà eva devàsura-manuùyà iha vivakùità mauùyàdhikàratvàc chàstrasya | tathà cànta upasaüharati -- tad etad evaiùà daivã vàg anuvadati stanayitnur da da da iti dàmyata datta dayadhvamiti | tad etat trayaü ÷ikùed damaü dànaü
dayàm [BAU 5.2.3] iti | tasmàd ràkùasã mànuùã ca prakçtir àsuryàm evàntarbhavatãti yuktam uktaü dvau bhåta-sargàv iti |

tatra daivo bhåta-sargo mayà tvàü prati visatara÷o vistara-prakàraiþ proktaþ sthita-praj¤a-lakùaõe dvitãye bhakta-lakùaõe dvàda÷e j¤àna-lakùaõe trayoda÷e guõàtãta-lakùaõe caturda÷a iha càbhayam ity àdinà | idànãm àsuraü bhåta-sargaü me mad-vacanair vistara÷aþ pratipàdyamànaü tvaü ÷çõu hànàrtham avadhàraya samyaktayà j¤àtasya hi parivarjanaü ÷akyate kartum iti | he pàrtheti sambandha-såcanenànupekùaõãyatàü dar÷ayati ||6||

vi÷vanàthaþ : tad api viùaõõam arjunaü praty àsurãü sampadaü prapa¤cayitum àha dvàv iti | vistara÷aþ prokta ity abhayaþ sattva-saü÷uddhir ity àdi ||6||

baladevaþ : tathàpy anivçtta-÷okaü tam àlakùya àsurãü sampadaü prapa¤cayati dvàv iti | asmin karmàdhikàriõi manuùya-loke dvivdhau bhåta-sargau manuùya-sçùñã bhavataþ | yadàyaü manuùya-loke ÷àstràt svàbhàvikau ràga-dveùau vinirdhåya ÷àstrãyàrthànuùñhàyã tadà daivaþ | yadà ÷àstram utsçjya svàbhàvika-ràga-dveùàdhãno '÷àstrãyàn dharmàn àcarati, tadà tv àsuraþ | na hi dharmàdharmàbhyàm anyà koñi-sçtãyàsti | ÷ruti÷ caivam àha - dvayà ha pràjapatyà devà÷ càsurà÷ ca ity [BAU 1.3.1] àdinà | tatra daivo vistara÷aþ proktaþ abhayam ity àdinà | athàsuraü ÷çõu vistara÷o vakùyàmi ||6||

__________________________________________________________

BhG 16.7

pravçttiü ca nivçttiü ca janà na vidur àsuràþ |
na ÷aucaü nàpi càcàro na satyaü teùu vidyate ||7||

÷rãdharaþ : àsurãü vistara÷o niråpayati pravçttiü cety àdi-dvàda÷abhiþ | dharme pravçttim adharmàn nivçttiü càsura-svabhàvà janà na jànanti | ataþ ÷aucam àcàraþ satyaü ca teùu nàsty eva ||7||

madhusådanaþ : varjanãyàm àsurãü sampadaü pràõi-vi÷eùaõatayà tàn aham ity ataþ pràktanair dvàda÷abhiþ ÷lokair vivçõoti pravçttim iti | pravçttiü pravçtti-viùayaü dharmaü ca-kàràt tat-pratipàdakaü niùedha-vàkyaü càsura-svabhàvà janà na jànanti | atas teùu na ÷aucaü dvividhaü nàpy àcàro manv-àdibhir uktaþ | na satyaü ca priya-hita-yathàrtha-bhàùaõaü vidyate | ÷auca-satyayor àcàràntarbhàve 'pi bràhmaõa-parivràjaka-nyàyena pçthag-upàdànam | a÷aucà anàcàrà ançta-vàdino hy àsurà màyàvinaþ prasiddhàþ ||7|| 

vi÷vanàthaþ : dharme pravçttim adharmàn nivçttim ||7||

baladevaþ : àsuraü sargam àha pravçttiü ceti dvàda÷abhiþ | àsurà janà dharme pravçttim adharmàn nivçttim ca na jànanti | ca-kàràbhyàü tayoþ pratipàdake vidhi-niùedha-vàkye ca na jànanti | vedeùv àsthàbhàvàd ity uktam | teùu ÷aucaü bàhyàbhyantaraü tat-pravçtty-upayogi na vidyate | nàpy àcàro manvàdibhir uktaþ | na ca satyaü pràõihitànubandhi yathà-dçùñàrtha-viùaya-vàkyam iti gçdhra-gomàyuvat teùàm upade÷àdi ||7||

__________________________________________________________

BhG 16.8

asatyam apratiùñhaü te jagad àhur anã÷varam |
aparaspara-saübhåtaü kim anyat kàma-haitukam ||8||

÷rãdharaþ : nanu vedoktayor dharmàdharmayoþ pravçttiü nivçttiü ca kathaü na viduþ | kuto và dharmàdharmayor anaïgãkàre jagataþ sukha-duþkhàdi-vyavasthà syàt | kathaü và ÷aucàcàràdi-viùayàn ã÷varàj¤àn ativarteran | ã÷varànaïgãkàre ca kuto jagad-utpattiþ syàt | ata àha asatyam iti | nàsti satyaü veda-puràõàdi-pramàõaü yasmin tàdç÷aü jagad àhuþ | vedàdãnàü pràmàõyaü na manyanta ity arthaþ | tad uktaü trayo vedasya kartàro bhaõóa-dhårta-ni÷àcarà ity àdi || ataeva nàsti dharmàdharma-råpà pratiùñhà vyavasthà-hetur yasya tat | svàbhàvikaü jagad-vaicitryam àhur ity arthaþ | ataeva nàsti
ã÷varaþ kartà vyavasthàpaka÷ ca yasya tàdç÷aü jagad àhuþ | tarhi kuto 'sya jagata utpattiü vadantãti | ata àha aparaspara-sambhåtam iti | apara÷ cety aparasparam | aparasparato 'nonyataþ strã-puruùayor mithunàt sambhåtaü jagat | kim anyat | kàraõam asya nàsti anyat ki¤cit | kintu kàma-haitukam eva | strã-puruùayor ubhayoþ kàma eva pravàha-råpeõa hetur asyety àhur ity arthaþ ||8||

madhusådanaþ : nanu dharmàdharmayoþ pravçtti-nivçtti-viùayayoþ pratipàdakaü vedàkhyaü pramàõam asti nirdoùaü bhagavad-àj¤à-råpaü sarva-loka-prasiddhaü tad-upajãvãni ca smçti-puràõetihàsàdãni santi, tat kathaü pravçtti-nivçtti-tat-pramàõàdy aj¤ànam | j¤àne vàj¤ollaïghinàü ÷àsitari bhagavati sati kathaü tad-ananuùñhànena ÷aucàcàràdi-rahitatvaü duùñànàü ÷àsitur bhagavato 'pi loka-veda-prasiddhatvàd ata àha asatyam iti | satyam abàdhita-tàtparya-viùayaü tattvàvedakaü vedàkhyaü pramàõaü tad-upajãvi puràõàdi ca nàsti yatra tad asatyaü veda-svaråpasya pratyakùa-siddhatve
'pi tat-pràmàõyànabhyupagamàd vi÷iùñàbhàvaþ | ata eva nàsti dharmàdharma-råpà pratiùñhità vyavasthà-hetur yasya tad apratiùñham | tathà nàsti ÷ubhà÷ubhayoþ karmaõoþ phala-dàne÷varo niyantà yasya tad anã÷varaü ta àsurà jagad àhuþ | balavat pàpa-pratibandhàd vedasya pràmàõyaü te na manyante | tata÷ ca tad bodhitayor dharmàdharmayor ã÷varasya cànaïgãkàràd yatheùñàcaraõena te puruùàrtha-bhraùñà ity arthaþ |

÷àstraika-samadhigamya-dharmàdharma-sahàyena prakçty-adhiùñhàtrà parame÷vareõa rahitaü jagad iùyate cet kàraõàbhàvàt kathaü tad utpattir ity à÷aïkyàha aparaspara-saübhåtaü kàma-prayuktayoþ strã-puruùayor anyonya-saüyogàt saübhåtam jagat kàma-haitukaü kàma-hetukam eva kàma-haitukaü kàmàtiriktaa-kàraõa-÷ånyam |

nanu dharmàdy apy asti kàraõam ? nety àha kim anyat, anyad adçùñaü kàraõaü kim asti ? nàsty evety arthaþ | adçùñàïgãkàre 'pi kvacid gatvà svabhàve paryavasànàt svàbhàvikam eva jagad-vaicitryam astu dçùñe sambhavaty adçùña-kalpanànavakà÷àt | ataþ kàma eva pràõinàü kàraõaü nànyad adçùñe÷varàdãty àhur iti lokàyatika-dçùñir iyam ||8||

vi÷vanàthaþ : asuràõàü matam àha asatyaü mithyà-bhåtaü bhramopalabdham eva jagat te vadnait | apratiùñhaü pratiùñhà÷rayas tad-rahitam | na hi kha-puùpasya ki¤cid adhiùñhànam astãti bhàvaþ | anã÷varaü mithyàbhåtatvàd eva ã÷vara-kartçkam etan na bhavati | svedajàdãnàm akasmàd eva jàtatvàt aparaspara-sambhåtam | anyat kiü vaktavyam |  kàma-haitukam kàmo vàdinàm icchaiva hetur yasya tat | mithyàbhåtatvàd eva ye yathà kalpayituü ÷aknuvanti tathiavaitad iti | 

kecit punar evaü vyàcakùate asatyaü nàsti satyaü veda-puràõàdikaü pramàõaü yatra tat | tad uktaü trayo vedasya kartàro bhaõóa-dhårta-ni÷àcarà ity àdi | apratiùñhaü nàsti dharmàdharma-råpà pratiùñhà vyavasthà yatra tat | dharmàdharmàv api bhramopalabdhàv iti bhàvaþ | anã÷varam ã÷varo 'pi bhrameõopalabhyata iti bhàvaþ | 

nanu strã-puüsayoþ paraspara-prayatna-vi÷eùàd jagad etad utpannaü dç÷yata ity api bhrama eva kulàlasya ghañotpàdane j¤ànam iva màtàpitros tàdç÷a-bàlotpàdane kila nàsti j¤ànm iti bhàvaþ | kim anyat kim anyat vaktavyam iti bhàvaþ | tasmàd idaü jagat kàma-hetukaü kàmena svecchayaiva hetukà hetu-kalpakà yatra tat | yukti-balena ye yat paramàõu-màye÷varàdikaü jalpayituü ÷aknuvanti te tad eva tasya hetuü vadantãty arthaþ ||8||

baladevaþ : teùàü siddhàntàn dar÷ayati tatraika-jãva-vàdinàm àha asatyam iti | idaü jagad asatyaü ÷ukti-rajatàdivad bhrànti-vijçmbhitam | apratiùñhaü kha-puùpavan nirà÷rayam | nàsty eve÷varo janmàdi-hetur yasya tat | so 'pi tadvad bhrànti-racita eva | pàramàrthike tasmin sthite tan nirmita-jagat tadvad dçùña-naùña-pràyaü na syàt | tasmàd asatyaü jagat ta eva manyante | ekaiva nirvi÷eùo sarva-pramàõàvedyà cid-bhramàd eko jãvas tato 'nyaj jaóa-jãve÷varàtmakaü tad-aj¤ànàt pratibhàùate | à-svaråpa-sàkùàt-kàràd avisaüvàdi svàpnikam iva hasty-a÷va-rathàdikam à-jàgaràt | sati ca svaråpa-sàkùàtkàre tad-aj¤àna-kalpitaü taj-jãvatvena  saha nivarteta
svàpnika-rathà÷àdãva suùuptàv iti | 

atha svabhàva-vàdinàü bauddhànàm àha aparaspara-sambhåtam iti strã-puruùa-sambhoga-janyaü jagan na bhavati ghañotpàdane kulàlasyeva bàlotpàdane pitràder j¤ànàbhàvàt saty apy asakçt sambhoge santànàn utpatte÷ ca svedajàdãnàm akasmàd utpatte÷ ca | tasmàt svabhàvàd evedaü bhavatãti | 

atha lokàyatikànàm àha kàma-hetukam iti | kim anyad vàcym | strã-puruùayoþ kàma eva pravàhàtmanà hetur asyeti svàrthe ñha¤ | athavà jainànàm àha kàmaþ svecchayaiva hetur asyeti | yukti-balena yo yat kalpayituü ÷aknuyàt sa tad eva tasya hetuü vadatãty arthaþ ||8||


etàü dçùñim avaùñabhya naùñàtmàno 'lpa-buddhayaþ |
prabhavanty ugra-karmàõaþ kùayàya jagato 'hitàþ ||9||

÷rãdharaþ : kiü ca etàm iti | etàü lokàyatikànàü dçùñiü dar÷anam à÷ritya naùñàtmano malãmasa-cittàþ santo 'lpa-buddhayo duùñàrtha-màtra-matayaþ | ateva ugraü hiüsraü karma yeùàü te ahità vairiõo bhåtvà jagataþ kùayàya prabhavanti udbhavantãty arthaþ ||9||

madhusådanaþ : iyaü dçùñiþ ÷àstrãya-dçùñivad iùñaivety à÷aïkyàha etàm iti | etàü pràg-uktàü lokàyatika-dçùñim avaùñabhyàlambya naùñatmàno bhraùña-para-loka-sàdhanà alpa-buddhayo dçùña-màtrodde÷a-pravçtta-mataya ugra-karmàõo hiüsà ahitàþ ÷atravo jagataþ pràõi-jàtasya kùayàya vyàghra-sarpàdi-råpeõa prabhavanti utpadyante | tasmàd iyaü dçùñir atyantàdho-gati-hetutayà sarvàtmanà ÷reyo 'rthibhir avaheyaivety arthaþ ||9|| 

vi÷vanàthaþ : evaü vàdino 'suràþ kecin naùñàtmànaþ kecid alpaj¤ànàþ kecid ugra-karmàõaþ svacchandàcàrà mahà-nàrakino bhavantãty àha | etàm ity ekàda÷abhiþ | avaùñabhya àlambya ||9||

baladevaþ : sva-sva-mata-nirõàyakàni dar÷anàni ca taiþ kçtàni yàny àsthàya jagad-vina÷yatãty àha etàm iti jàtyaika-vacanam | etàni dar÷anàny avaùñabhyàlambyàlpa-buddhayo naùñàtmàno 'dçùña-dehàdi-viviktàtma-tattvà ugra-karmàõo hiüsà-pai÷unya-pàruùyàdi-karma-niùñhà jagato 'hitàþ ÷atrava÷ ca santasya kùayàya prabhavanti parmàrthàj jagad-bhraü÷ayantãty arthaþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 16.10

kàmam à÷ritya duùpåraü dambha-màna-madànvitàþ |
mohàd gçhãtvàsad-gràhàn pravartante '÷uci-vratàþ ||10||

÷rãdharaþ : api ca kàmam à÷rityeti | duùpåraü purayitum a÷akyaü kàmam à÷ritya dambhàdibhir yuktàþ santaþ kùudra-devatàràdhanàdau pravartante | katham | asad-gràhàn gçhãtvà anena mantreõaitàü devatàm àràdhya mahà-nidhãn sàdhayiùyàma ity àdãn duràgrahàn moha-màtreõa svãkçtya pravartante | a÷uci-vratàþ a÷ucãni madya-màüsàdi-viùayãõi vratàni yeùàü te ||10||

madhusådanaþ :  te ca yadà kenacit karmaõà manuùya-yonim àpadyante, tadà kàmaü tat tad dçùña-viùayàbhilàùaü duùpåraü pårayitum a÷akyaü dambhenàdhàrmikatve 'pi dhàrmikatva-khyàpanena mànenàpåjyatve 'pi påjyatva-khyàpanena madenotkarùa-rahitatve 'py utkarùa-vi÷eùàdhyàropeõa mahad-avadhãraõà-hetunànvità asad-gràhàn a÷ubha-ni÷cayàn anena mantreõemàü devatàm àràdhya kàminãnàm àkarùaõaü kariùyàmaþ, anena mantreõemàü devatàm àràdhya mahànidhãn sàdhayiùyàma ity àdi-duràgraha-råpàn mohàd avivekàd gçhãtvà na tu ÷àstràt, a÷uci-vratàþ pravartante yatra kutràpy avaidike dçùña-phale
kùudra-devatàràdhanàdàv iti ÷eùaþ | etàdç÷àþ patanti narake '÷ucàv ity agrimeõànvayaþ ||10||

vi÷vanàthaþ : asad-gràhàn pravartante kumate eva pravçttà bhavanti | a÷ucãni ÷aucàcàra-varjitàni vratàni yeùàü te ||10||

baladevaþ : atha teùàü durvçttatàü duràcàratàü càha kàmam iti | duùpåraü kàmaü viùaya-tçùõàm à÷ritya mohàn na tu ÷àstràd asad-gràhàn gçhãtvà÷uci-vratàþ santaþ pravartante | asad-gràhàn duùña-nakravad àtma-vinà÷akàn kalpita-devatà-tan-mantra-tad-àràdhana-nimittaka-kàminã-pàrthiva-nidhy-àkarùaõa-råpàn duràgrahàn ity arthaþ | a÷ucãni ÷ma÷àna-niùevaõa-madya-màüsa-viùayàõi vratàni yeùàü te | dambhenàdhariùñhatve 'pi dharmiùñhatva-khyàpanena mànenàpåjyatve 'pi påjyatvaü khyàpanena madenaànutkçùñatve 'py utkçùñatvàropaõena cànvitàþ
||10||

__________________________________________________________

BhG 16.11

cintàm aparimeyàü ca pralayàntàm upà÷ritàþ |
kàmopabhoga-paramà etàvad iti ni÷citàþ ||11||

÷rãdharaþ : kiü ca cintàm iti | pralayo maraõam evànto yasyàstàm aparimeyàü parimàtum a÷akyàü cintàm à÷ritàþ | nityaü cintàparà ity arthaþ | kàmopabhoga eva paramo yeùàü te | etàvad iti kàmopabhoga eva paramaþ puruùàrtho nànyad astãti kçta-ni÷cayàþ | artha-sa¤cayàn ãhantu ity uttareõànvayaþ | tathà ca bàrhaspatyaü såtraü - kàma evaikaþ puruùàrtha iti | caitanya-vi÷iùñaþ kàmaþ puruùa iti ca ||11||

madhusådanaþ :  tàn eva punar vi÷inaùñi cintàm iti | cintàm àtmãya-yoga-kùemopàyàlocanàtmikàm aparimeyàm aparimeya-viùayatv}at parm}atum a÷akyàü pralayo maraõam evànto yasyàs tàü pralayàntàü yàvaj-jãvam anuvartamànàm iti yàvat | na kevalam a÷uci-vratàþ pravartante kiü tv etàdç÷ãü cintàü copà÷rità iti samuccayàrtha÷ ca-kàraþ |

sadànanta-cintà-parà api na kadàcit pàralaukika-cintàyutàþ kiü tu kàmopabhoga-paramàþ kàmyanta iti kàmà dçùñàþ ÷abdàdayo viùayàs tad-upabhoga eva paramaþ puruùàrtho na dharmàdir yeùàü te tathà | pàralaukikam uttamaü sukhaü kuto na kàmayante tatràha etàvad dçùñam eva sukhaü nànyad etac charãra-viyoge bhogyaü sukham asti etat kàyàtiriktasya bhoktur abhàvàd iti ni÷cità evaü-ni÷cayavantaþ | tathà ca bàrhaspatyaü såtraü caitanya-vi÷iùñaþ kàyaþ puruùaþ, kàma evaikaþ puruùàrthaþ iti ca ||11||

vi÷vanàthaþ : pralayàntàü pralayo maraõaü tat-paryantàm | etàvad iti indriyàõi viùaya-sukhe majjantu nàma kà cintà ity etàvad eva ÷àstràrtha-tàtparyam iti ni÷citaü yeùàü te ||11-15||

baladevaþ : aparimeyàm aparà pralayàntàü ca maraõa-kàlàvadhi-sàdhya-vastu-viùayàü cintàm upà÷ritaþ kàmopabhogaþ samyag-viùaya-sevaiva paramaþ pumartho yeùàü te | etàvad eva kàmopabhoga-màtram evaihikam | na tvato 'nyat pàralaukikaü sukham astãti kçta-ni÷cayàþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 16.12

à÷à-pà÷a-÷atair baddhàþ kàma-krodha-paràyaõàþ |
ãhante kàma-bhogàrtham anyàyenàrtha-saücayàn ||12||

÷rãdharaþ : ataeva à÷eti | à÷à eva pà÷àþ | teùàü ÷atair baddhà itas tata àkçùyamàõàþ | kàma-krodha-paràyaõàþ kàma-krodhau param-ayanà÷rayo yeùàü te | kàma-bhogàrtham anyàyena cauryàdinàrthànàü sa¤cayàn rà÷ãn ãhanta icchanti ||12||

madhusådanaþ :  ta ãdç÷à asuràþ  a÷akyopàyàrtha-viùayà anavagatopàyàrtha-viùayà và pràrthanà à÷àstà eva pà÷à iva bandhana-hetutvàt pà÷às teùàü ÷ataiþ samåhair baddhà iva ÷reyasaþ pacyàvyetas tata àkçùya nãyamànàþ kàma-krodhau param ayanam à÷rayo yesàü te kàma-krodha-paràyaõàþ strã-vyatikaràbhilàùa-paràniùñàbhilàùàbhyàü sadà parigçhãtà iti yàvat | ãhante kartuü ceùñante kàma-bhogàrthaü na tu dharmàrtham anyàyena parasva-haraõàdinàrtha-saücayàn dhana-rà÷ãn | saücayàn iti bahu-vacanena dhana-pràptàv api tat-tçùõànuvçtter viùaya-pràpti-vardhamàna-tçùõatva-råpo
lobho dar÷itaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : à÷eti spaùñam | ãhante kartuü ceùñante anyàyena kåña-sàkùyeõa cauryeõa ca ||12||

idam adya mayà labdham idaü pràpsye manoratham |
idam astãdam api me bhaviùyati punar dhanam ||13||

÷rãdharaþ : teùàü manorathaü kathayan naraka-pràptim àha idam adya mayeti caturbhiþ | pràpsye pràpsyàmi | manorathaü manasaþ priyam | spaùñam anyat | eteùàü ca trayàõàü ÷lokànàm ity aj¤àna-vimohitàþ santo narake patantãti caturthenànvayaþ ||13||

madhusådanaþ :  teùàm ãdç÷ãü dhana-tçùõànuvçttiü manoràjya-kathanena vivçõoti idam iti | idaü dhanam adyedànãü anenopàyena mayà labdham | idaü tad anya-manorathaü manas-tuùñi-karaü ÷ãghram eva pràpsye | idaü puraiva saücitaü mama gçhe 'sti | idam api bahutaraü bhaviùyaty àgàmini saüvatsare punar dhanam | evaü dhana-tçùõàkulàþ patanti narake '÷ucàv ity agrimeõànvayaþ ||13||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : teùàü dhanà÷ànuvçttiü manoràjyoktyà vivçõvan naraka-nipàtam àha idam iti caturbhiþ | idaü kùetraü pa÷u-putràdi mayaivàdya sva-dhã-balena labdham | imaü manorathaü manaþ-priyam artham aham eva sva-balena pràpsyàmi, svabalenaiva labdham idaü dhanaü mama sampraty asti | idam iùyamàõaü dhanam àgàmi-varùe mad-balenaiva me bhaviùyati | na tv adçùña-balena ã÷vara-prasàdena vety arthaþ | evaü dhana-tçùõàü prapa¤cya duùñaü bhàvaü prapa¤cayati asàv iti | yaj¤a-dattàkhyo 'sau ÷atrur mayàtibalinà hataþ | aparàn api ÷atrån
aham eva haniùyàmi | teùàü dàra-dhanàdi ca neùyàmãti ca-÷abdàt matto na ko 'pi jãved iti bhàvaþ | nanv ã÷varecchàm adçùñaü ca kecij jaya-hetum àhus tatràhaaham eve÷varaþ svatantro yad ahaü bhogã svato nikhila-bhoga-sampannaþ siddho 'smãti | yadi ka÷cid ã÷varaü kalpayati | tarhi sa màm eve÷varaü kalpayatu na tu matto 'nyam anupalabdher iti bhàvaþ ||13||

__________________________________________________________

BhG 16.14

asau mayà hataþ ÷atrur haniùye càparàn api |
ã÷varo 'ham ahaü bhogã siddho 'haü balavàn sukhã ||14||

÷rãdharaþ : asàv iti | siddhaþ kçta-kçtyaþ | spaùñam anyat ||14||

madhusådanaþ :  
evaü lobhaü prapa¤cya tad-abhipràya-kathanenaiva teùàü krodhaü prapa¤cayati asàv iti | asau devadatta-nàmà mayà hataþ ÷atrur atidurjayaþ | ata idànãm anàyàsena haniùye ca haniùyàmi aparàn sarvàn api ÷atrån | na ko 'pi mat-sakà÷àj jãviùyatãty aper arthaþ | ca-kàràn na kevalaü haniùyàmi tàn kiü tu teùàü dàra-dhanàdikam api grahãùyàmãty abhipràyaþ | kutas tavaitàdç÷aü sàmarthyaü tvat-tulyànàü tvad-adhikànàü và ÷atråõàü sambhavàd ity ata àha - ã÷varo 'haü na kevalaü mànuùo yena mat-tulyo 'dhiko và ka÷cit syàt | kim ete kariùyanti
varàkàþ sarvathà nàsti mat-tulyaþ ka÷cid ity anenàbhipràyeõ÷varatvaü vivçõoti | yasmàd ahaü bhogã sarvair bhogopakaraõair upetaþ siddho 'haü putra-bhçtyàdibhiþ sahàyaiþ saüpannaþ svato 'pi balavàn atyojasvã sukhã sarvathà nãrogaþ ||14||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : Nothing.

__________________________________________________________

BhG 16.15

àóhyo 'bhijanavàn asmi ko 'nyo 'sti sadç÷o mayà |
yakùye dàsyàmi modiùya ity aj¤àna-vimohitàþ ||15||

÷rãdharaþ : kiü ca àóhya iti | àóhyo dhanàdi-sampannaþ | abhijanavàn kulãnaþ | yakùye yàgàdy-anuùñhànenàpi dãkùitàntarebhyaþ sakà÷àn mahatãü pratiùñhàü pràpsyàmi | dàsyàmis tàvakebhyaþ | modiùye harùaü pràpsyàmi ity evam aj¤ànena vimohità mithyàbhinive÷aü pràpitàþ ||15||

madhusådanaþ :  nanu dhanena kulena và ka÷cit tat-tulyaþ syàd ity ata àha àóhya iti | àóhyo dhanã, abhijanavàn kulãno 'py aham evàsmi | ataþ ko 'nyo 'sti sadç÷o mayà na ko 'pãty arthaþ | yogena dànena và ka÷cit tat-tulyaþ syàd ity ata àha -- yakùye yàgenàpy anyàn abhibhaviùyàmi, dàsyàmi dhanaü stàvakebhyo nañàdibhya÷ ca | tata÷ ca modiùye harùaü lapsye nartakyàdibhiþ sahety evam aj¤ànenàvivekena vimohità vividhaü mohaü bhrama-paramparàü pràpitàþ ||15||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : nanu sampadà kulena cànye tvat-samà vãkùyante tat katham ã÷varas tvam iti ced àha àóhyaþ sampannaþ svato 'ham asmy abhijanavàn kulãna÷ ca | na tu kenacin nimittenàto mat-sadç÷o 'nyaþ ko 'sti  | na ko 'pãty aham eve÷varaþ | ato 'haü tv abalenaiva yakùye divyàïganànàü saïgatiþ kariùye | dàsyàmi | tàsàm adharàdi khaõóayiùàmy eva mohiùa ity aj¤àna-vimohitàþ santo narake patantãty agrimeõànvayaþ | anekeùu cira-prayàsa-sàdhyeùu vastuù yac cittaü tena vibhràntà vikùiptà moha-mayena jàlena samàvçtà matsyà iva tato nirgantu-kùamàþ | kàma-bhogeùu prasaktà madhye
mçtàþ santo narake patanty a÷ucau vaitaraõyàdau ||15-16||

__________________________________________________________

BhG 16.16

aneka-citta-vibhràntà moha-jàla-samàvçtàþ |
prasaktàþ kàma-bhogeùu patanti narake '÷ucau ||16||

÷rãdharaþ : evambhåtà yat pràpnuvanti tac chçõu aneketi | anekeùu manoratheùu pravçttaü cittam anke-cittam | tena vibhràntà vikùiptàþ | tenaiva mohamayena jàlena samàvçtàþ | matsyà iva såtramayena jàlena yantritàþ | evaü kàma-bhogeùu prasaktà abhiniviùñà santo '÷ucau kalmaùe narake patanti ||16||

madhusådanaþ :  ukta-prakàrair anekai÷ cittais tat-tad-duùña-saïkalpair vividhaü bhràntàþ, yato moha-jàla-samàvçtàþ moho hitàhita-vastu-vivekàsàmarthyaü tad eva jàlam ivàvaraõàtmakatvena bandha-hetutvàt | tena samyag-àvçtàþ sarvato veùñità matsyà iva såtramayena jàlena para-va÷ã-kçtà ity arthaþ | ata eva svàniùña-sàdhanesv api kàma-bhogeùu prasaktàþ sarvathà tad-eka-paràþ pratikùaõam upacãyamàna-kalmaùàþ patanti narake vaitaraõyàdàv a÷ucau viõ-måtra-÷leùmàdi-pårõe ||16||

vi÷vanàthaþ : a÷ucau narake vaitarõyàdau ||16||

baladevaþ : Nothing.

__________________________________________________________

BhG 16.17

àtma-saübhàvitàþ stabdhà dhana-màna-madànvitàþ |
yajante nàma-yaj¤ais te dambhenàvidhi-pårvakam ||17||

÷rãdharaþ : yaksya iti ca yas teùàü manoratha uktaþ sa kevalaü dambhàhaïkàràdi-pradhàna eva na tu sàttvika ity abhipràyeõàha àtmeti dvàbhyàm | àtmanaiva sambhàvitàþ påjyatàü nãtàþ | na tu sàdhubhiþ kai÷cit | ataeva stabdhà anamràþ | dhanena yo manomada÷ ca tàbhyàü samanvitàþ santas te | nàma-màtreõa ye yaj¤às te nàma-yaj¤àþ | yad và dãkùitaþ soma-yàjãty evam àdi nàma-màtra-prasiddhaye ye yaj¤às tair yajante | katham | dambhena | na tu ÷raddhayà | avidhi-pårvakaü ca yathà bhavati tathà ||17||

madhusådanaþ :  nanu teùàm api keùàücid vaidike karmaõi yàga-dànàdau pravçtti-dar÷anàd ayuktaü narake patanam iti nety àha àtma-sambhàvità iti | sarva-guõa-vi÷iùñatà vayam ity àtmanaiva saübhàvitàþ påjyatàü pràpità na tu sàdhubhiþ kai÷cit | stabdhà anamràþ | yato dhana-màna-madànvità dhana-nimitto yo màna àtmani påjyatvàti÷ayàdhyàsas tan-nimitta÷ ca yo madaþ parasmin gurvàdàv apy apåjyatvàbhimànas tàbhyàm anvitàs te nàma-yaj¤aiþ nàma-màtrair yaj¤air na tàttvikair dãkùitàþ soma-yàjãty àdinàm amàtra-sampàdakair và yaj¤air avidhi-pårvakaü vihitàïgeti-kartavyatà-rahitair dambhena dharma-dhvajitayà na tu ÷raddhayà yajante | atas tat-phala-bhàjo na bhavantãty
arthaþ ||17||

vi÷vanàthaþ : àtmanaiva sambhàvitàþ påjyatàü nãtà na tu sàdhubhiþ kai÷cid ity arthaþ | ataeva stabdhà anamràþ | nàma-màtreõaiva ye yaj¤às te nàma-yaj¤às taiþ ||17||

baladevaþ : àtmanaiva sambhàvitàþ ÷raiùñhyaü nãtàþ | na tu ÷àstraj¤aiþ sadbhiþ | stabdhàþ anamràþ | dhanena sampadà mànena ca paramahaüso mahà-÷ramaõaþ ÷rã-påjya-pàdo mahà-påjàvid ity evaü lakùaõena ssat-kàreõa yo mado garvas tenànvitàþ | nàma-yaj¤air nàma-màtreõa yaj¤aiþ påjà-vidhibhiþ sva-kalpità devatà yajante sva-svakànàü gçhiõàm abhyudayàya dambhena dharma-dhvajitvena vi÷iùñà virakta-ve÷àþ santa ity arthaþ | avidhi-pårvakam aveda-vihitaü yathà bhavati tathà ||17||

__________________________________________________________

BhG 16.18

ahaükàraü balaü darpaü kàmaü krodhaü ca saü÷ritàþ |
màm àtma-para-deheùu pradviùanto 'bhyasåyakàþ ||18||

÷rãdharaþ : avidhi-pårvakatvam eva prapa¤cayati ahaïkàram iti | ahaïkàràdãn saü÷ritàþ santaþ àtma-para-deheùv àtma-deheùu para-deheùu ca cid-aü÷ena sthitaü màü pradviùanto yajante | dambha-yaj¤eùu ÷raddhàyà abhàvàd àtmano vçthaiva pãóà bhavati | tathà pa÷v-àdãnàm apy avidhinà hiüsàyàü caitanya-droha evàva÷iùyata iti pradviùanta ity uktam | abhyasåyakàþ san-màrga-vartinàü guõeùu doùàropakàþ ||18||

madhusådanaþ : yakùye dàsyàmãty àdi-saïkalpena dambhàhaïkàràdi-pradhànena pravçttànàm àsuràõàü bahiraïga-sàdhanam api yàga-dànàdikaü karma na sidhyati, antaraïga-sàdhanaü tu j¤àna-vairàgya-bhagavad-bhajanàdi teùàü duràpàs tam evety àha ahaïkàram iti | aham abhimàna-råpo yo 'haïkàraþ sa sarva-sàdhàraõaþ | etais tv àropitair guõair àtmano mahattvàbhimànam ahaïkàraü tathà balaü para-paribhava-nimittaü ÷arãra-gata-sàmarthya-vi÷eùaü darpaü paràvadhãraõà-råpaü guru-nçpàdy-atikrama-kàraõaü citta-doùa-vi÷eùaü kàmam iùña-viùayàbhilàùaü
krodham aniùña-viùaya-dveùam | ca-kàràt para-guõàsahiùõutva-råpaü màtsaryam | evam anyàü÷ ca mahato doùàn saü÷ritàþ |

etàdç÷à api patitàs tava bhaktyà påtàþ santo narake na patiùyantãti cen nety àha màm ã÷varaü bhagavantam apara-deheùu àtmanàü teùàm àsuràõàü pareùàü ca tat-putra-bhàryàdãnàü deheùu premàspadeùu tat-tad-buddhi-karma-sàkùitayà santam atipremàspadam api durdaiva-paripàkàt pradviùanta ã÷varasya mama ÷àsanaü ÷ruti-smçti-råpaü tad-uktàrthànuùñhàna-paràïmukhatayà tad-ativartanaü me pradveùas taü kurvantaþ | nçpàdy-àj¤à-laïghanam eva hi tat-pradveùa iti prasiddhaü loke |

nanu gurvàdayaþ kathaü tàn nànu÷àsati tatràha abhyasåyakà gurv-àdãnàü vaidika-màrga-sthànàü kàruõyàdi-guõeùu pratàraõàdi-doùàropakàþ | atas te sarva-sàdhana-÷ånyà naraka eva patantãty arthaþ |

màm àtma-para-deheùv ity asyàparà vyàkhyà sva-deheùu para-deheùu ca cid-aü÷ena sthitaü màü pradviùantàü yajante dambha-yaj¤eùu ÷raddhàyà abhàvàd dãkùàdinàtmano vçtahiva pãóà bhavati | tathà pa÷v-àdãnàm apy avidhinà hiüsayà caitanya-droha-màtram ava÷iùyata iti |

aparà vyàkhyà àtma-dehe jãvàn àviùñe bhagaval-lãlà-vigrahe vàsudevàdi-samàkhye manuùyatvàdi-bhramàn màü pradviùantaþ | tathà para-deheùu bhakta-deheùu prahlàdàdi-samàkhyeùu sarvadàvirbhåtaü màü pradviùanta iti yojanà | uktaü hi navame -

avajànanti màü måóhà mànuùãü tanum à÷ritam |
paraü bhàvam ajànanto mama bhåta-mahe÷varam ||
moghà÷à mogha-karmàõo mogha-j¤ànà vicetasaþ |
ràkùasãm àsurãü caiva prakçtiü mohinãü ÷ritàþ || [Gãtà 9.11-12]

avyaktaü vyaktim àpannaü manyante màm abuddhayaþ [Gãtà 8.23] iti cànyatra | tathà ca bhajanãye dveùàn na bhaktyà påtanà teùàü sambhavatãty arthaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : màü paramàtmànam amànayanta eva pradviùantaþ | yad và àtma-paràþ paramàtma-paràyaõàþ sàdhavas teùàü deheùu sthitaü màü pradviùantaþ sàdhu-deha-dveùàd eva mad-dveùa iti bhàvaþ | abhyasåyakàþ sàdhånàü guõeùu doùàropakàþ ||18||

baladevaþ : sarvathà veda-tat-pratipàdye÷varàvamantaràc ta ity àha ahaïkàram iti | ahaïkàràdãn saü÷ritàs te àtmanaþ pareùàü ca deheùu niyàmakatayà bhartçtayà càvasthitaü màü sarve÷varaü mad-viùayakaü vedaü ca pradviùanto 'vaj¤ayàkurvanto bhavanti | abhyasåyakàþ kuñila-yuktibhir mama vedasya ca guõeùu doùàn àropayantaþ | aham eva svatantraþ karomãty ahaïkàraþ | aham eva paràkramãti balam | mat-tulyo na ko 'py astãti darpaþ | mad-icchaiva sarva-sàdhiketi kàmaþ | mat-pratãpam aham eva haniùyàmãti krodha÷ ca ||18||

__________________________________________________________

BhG 16.19

tàn ahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu naràdhamàn |
kùipàmy ajasram a÷ubhàn àsurãùv eva yoniùu ||19||

÷rãdharaþ : teùàü ca kadàcid api àsura-svabhàva-pracyutir na bhavatãty àha tàn iti dvàbhyàm | tàn ahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu janma-mçtyu-màrgeùu tatràpy àsurãùv evàtikråràsu vyàghra-sarpàdi-yoniùu ajasram anavarataü kùipàmi | teùàü pàpa-karmaõàü tàdç÷aü phalaü dadàmãty arthaþ ||19||

madhusådanaþ :  teùàü tvat-kçpayà kadàcin nistàraþ syàd iti nety àha tàn iti | tàn san-màrga-pratipakùa-bhåtàn dviùataþ sàdhån mà ca kråràn hiüsà-paràn ato naràdhamàn atininidtàn ajasraü santatam a÷ubhàn a÷ubha-karma-kàriõo 'haü sarva-karma-phala-dàte÷varaþ saüsàreùv eva naraka-saüsaraõa-màrgeùu kùipàmi pàtayàmi | naraka-gatà÷ càsurãùv evàtikråràsu vyàghra-sarpàdi-yoniùu tat-tat-karma-vàsanànusàreõa kùipàmãty anuùajyate | etàdç÷eùu drohiùu nàsti mame÷varasya kçpety arthaþ | tathà ca ÷rutiþ - atha ya iha kapåya-caraõà abhyà÷o ha yat te kapåyàü
yonim àpadyera¤ ÷va-yoniü và såkara-yoniü và caõóàla-yoniü và [ChàU 5.10.7] iti | kapåya-caraõàþ kutsita-karmàõo 'bhyà÷o ha ÷ãghram eva kapåyàü kutsitàüyonim àpadyanta iti ÷ruter arthaþ | ata eva pårva-pårva-karmànusàritvàn ne÷varasya vaiùamyaü nairghçõyaü và | tathà ca pàramarùaü såtraü - vaiùamya-nairghçõye na sàpekùatvàt tathà hi dar÷ayati [Vs 2.1.34] iti | evaü ca pàpa-karmàõy eva teùàü kàrayati bhagavàüs teùu tad-bãja-sattvàt | kàruõikatve 'pi tàni na nà÷ayati tan-nà÷aka-puõyopacayàbhàvàt purõyopacayaü na kàrayati teùàm ayogyatvàt | na hã÷varaþ pàùàõeùu
yavàïkuràn karoti | ã÷varatvàd ayogyasyàpi yogyatàü sampàdayituü ÷aknotãti cet, ÷aknoty eva satya-saïkalpatvàt yadi saïkalpayet | na tu saïkalpayati àj¤à-laïghiùu svabhakta-drohiùu duràtma-sva-prasannatvàt | ata eva ÷råyate - eùa u hy eva sàdhu karma kàrayati taü yam unninãùate, eùa u evàsàdhu karma kàrayati taü yam adho ninãùate iti | yeùu prasàda-kàraõam asty àj¤à-pàlanàdi teùu prasãdati | yeùu tu tad-vaiparãtyaü teùu na prasãdati sati kàraõe kàryaü kàraõàbhàve kàryàbhàva iti kim atra vaiùamyam | paràt tu tac chruteþ [Vs. 2.3.39] iti nyàyàc ca | antato gatvà kiücid vaiùamyàpàdane mahà-màyatvàd adoùaþ
||19||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : eùàm àsura-svabhàvàn kvacid api vimokùo na bhavatãty àha tàn iti dvàbhyàm | àsurãùv eva hiüsà-tçùõàdi-yuktàsu mleccha-vyàdha-yoniùu tat-tat-karmànu-guõa-phaladaþ sarve÷varo 'ham ajasraü punaþ punaþ kùipàmi ||19||


__________________________________________________________

BhG 16.20

àsurãü yonim àpannà måóhà janmani janmani |
màm apràpyaiva kaunteya tato yànty adhamàü gatim ||20||

÷rãdharaþ : kiü ca àsurãm iti | te ca màm apràpyaiva iti eva-kàreõa mat-pràpti-÷aïkàpi kutas teùàm | mat-pràpty-upàyaü san-màrgam apràpya tato 'py adhamàü kçmi-kãñàdi-yoniü yàntãty uktam | ÷eùaü spaùñam ||20||

madhusådanaþ : nanu teùàm api krameõa bahånàü janmanàm ante [Gãtà 7.19] ÷reyo bhaviùyati nety àha àsurãm iti | ye kadàcid àsurãü yonim àpannàs te janmani janmani prati janma måóhàs tamo-bahulatvenàvivekinas tatas tasmàd api yànty adhamàü gatiü nikçùñatamàü gatim | màm apràpyeti na mat-pràptau kàcid à÷aïkàpy asti | ato mad-upadiùñaü veda-màrgam apràpyety arthaþ | eva-kàras tiryak-sthàvaràdiùu veda-màrga-pràpti-svaråpàyogyatàü dar÷ayati | tenàtyantatamo-bahulatvena veda-màrga-pràpti-svaråpàyogyà bhåtvà pårva-pårva-nikçùña-yonito nikçùñatamàm adhamàü yonim uttarottaraü gacchantãty arthaþ | he kaunteyeti nija-sambandha-kathanena
tvam ito nistãrõa iti såcayati | yasmàd ekadàsurãü yonim àpannànàm uttarottaraü nikçùñatara-nikçùñatama-yoni-làbho na tu tat-pratãkàra-sàmarthyam atyanta-tamo-bahulatvàt, tasmàd yàvan manuùya-deha-làbho 'sti tàvan mahatàpi prayatnenàsuryàþ sampadaþ parama-kaùñatamàyàþ parihàràya tvarayaiva yathà-÷akti daivã sampad anuùñheyà ÷reyo 'rthibhir anyathà tiryag-àdi-deha-pràptau sàdhanànuùñhànàyogyatvàn na kadàpi nistàro 'stãti mahat saïkañam àpadyeteti samudàyàrthaþ | tad uktaü -

ihaiva naraka-vyàdhe÷ cikitsàü na karoti yaþ |
gatvà nirauùadhaü sthànaü sa-rujaþ kiü kariùyati || iti ||20||

vi÷vanàthaþ : màm apràpyaiveti na tu màü pràpyeti | vaivasvata-manvantararãyàùñàviü÷a-caturvyuga-dvàparànte 'vatãrõaü màü kçùõaü kaüsàdi-råpàs te pràpya pradviùanto 'pi muktim eva pràpnuvantãti bhakti-j¤àna-paripàkato labhyàm api muktiü tàdç÷a-pàpibhyo 'py aham apàra-kçpà-sindhur dadàmi | nibhçta-marun-mano 'kùa dçóha-yoga-yujo hçdi yan munaya upàsate tad-arayo 'pi yayuþ smaraõàt [BhP 10.87.23] iti ÷rutayo 'py àhuþ |  ataþ pårvoktà mamaiva sarvotkarùo varãvartãti bhàgavatàmçta-kàrikà yathà -

màü kçùõa-råpiõaü yàvan nàpnuvanti mama dviùaþ |
tàvad evàdhamaü yoniü pràpnuvantãti hi sphuñam || iti | [LBhàg 1.5.83]

baladevaþ : nanu bahu-janmànte teùàü kadàcit tvad-anukampayàsurayoner vimuktiþ syàd iti cet tatràha àsurãm iti | te måóhà janmany àsurãü yonim àpannà màm apràpyaiva tato 'py adhamàm atinikçùñàü ÷vàdi-yoniü yànti | màm apràpyaiva atra eva-kàreõa mad-anukampàyàþ sambhàvanàpi nàsti | tal-làbhopàya-yogyà saj-jàtir api durlabheti | ÷ruti÷ caivam àha - atha kapåya-caraõà abhyàso ha yat te kapåyàü yonim àpadyeran ÷va-yoniü và ÷åkara-yoniü và caõóàla-yoniü và [ChàU 5.10.7] ity àdikà | 

nanv ã÷varaþ satya-saïkalpatvàday ayogyasyàpi yogyatàü ÷aknuvàt kartum iti cet, ÷aknuyàd eva | yadi saïkalpayet bãjàbhàvàn na saïkalpayatãty atas tasyà vaiùamyam àha såtrakàraþ - vaiùyamya-niarghçõye na [Vs 2.1.35] ity àdinà | tata÷ ca tàn aham ity àdi-dvayaü såpapannam | ete nàstikàþ sarvadà nàrakino dar÷itàþ | ye tu ÷àpàd asuràs tad-anuyàyina÷ ca ràjanyàþ pratyakùe upendra-nçhari-varàhàdau viùõau sva-÷atru-pakùatvena vidveùiõo 'pi veda-vaidika-karma-paràþ sarva-niyantàraü kàla-÷aktikam apratyakùaü sarve÷varaü manyante | te tåpendràdibhir nihatàþ kramàt tyajanty àsurã-yonim | kçùõena nihatàs tu vimucyante
ceti | na te veda bàhyàþ ||20||

__________________________________________________________

BhG 16.21

trividhaü narakasyedaü dvàraü nà÷anam àtmanaþ |
kàmaþ krodhas tathà lobhas tasmàd etat trayaü tyajet ||21||

÷rãdharaþ : uktànàm àsura-doùàõàü madhye sakala-doùa-måla-bhåtaü doùa-trayaü sarvathà varjanãyam ity àha trividham iti | kàmaþ krodho lobha÷ ceti idaü trividhaü narakasya dvàram | ata evàtmano nà÷anaü nãcayoni-pràpakam | tasmàd etat trayaü sarvàtmanà tyajet ||21||

madhusådanaþ : nanv àsurã sampad ananta-bhedavatã kathaü puruùàyuùeõàpi parihartuü ÷akyaitetvà÷aïkya tàü saïkùipyàha trividham iti | idaü trividhaü tri-prakàraü narakasya pràptau dvàraü sàdhanaü sarvasyà àsuryàþ sampado måla-bhåtam àtmano nà÷anaü sarva-puruùàrthàyogyatà-sampàdanenàtyantàdhama-yoni-pràpakam | kiü tat ? ity ata àha kàmaþ krodhas tathà lobha iti | pràg vyàkhyàtam | yasmàd etat trayam eva sarvànartha-målaü tasmàd etat trayaü tyajet | etat-traya-tyàgenaiva sarvàpy àsurã sampat tyaktà bhavati | etat-traya-tyàga÷ cotpannasya vivekena kàrya-pratibandhaþ | tataþ paraü
cànutpattir iti draùñavyam ||21||

vi÷vanàthaþ : tad evam àsurãþ samapttãr vistàrya proktà itas tataþ sàdhåktam mà ÷ucaþ sampadaü daivãm abhijàto 'si bhàrata iti | kiü vàsuràõàm etat trikam eva svàbhàvikam ity àha trividham iti ||21||

baladevaþ : nanv àsurãü prakçtiü naraka-hetuü ÷rutvà ye manuùyàs tàü parihartum icchanti | taiþ kim anuùñheyam iti cet tatràha trividham iti | etat-traya-parihàre tasyàþ parihàraþ syàd ity arthaþ ||21||

__________________________________________________________

BhG 16.22

etair vimuktaþ kaunteya tamo-dvàrais tribhir naraþ |
àcaraty àtmanaþ ÷reyas tato yàti paràü gatim ||22||

÷rãdharaþ : tyàge ca vi÷iùñaü phalam àha etair iti | tamaso narakasya dvàra-bhåtair etais tribhiþ kàmàdibhir vimukto nara àtmanaþ ÷reyaþ sàdhanaü tapo-yogàdikam àcarati | tata÷ ca mokùaü pràpnoti ||22||

madhusådanaþ : etat trayaü tyajataþ kiü syàd iti tatràha etair iti | etaiþ kàma-krodha-lobhais tribhir tamo-dvàrair naraka-sàdhanair vimukto virahitaþ puruùa àcaraty àtmanaþ ÷reyo yad dhitaü veda-bodhitaü he kaunteya pårvaü hi kàmàdi-pratibaddhaþ ÷reyo nàcarati yena puruùàrthaþ sidhyet | a÷reya÷ càcarati yena nirapayàtaþ syàt | adhunà tat-pratibandha-rahitaþ sann a÷reyo nàcarati ÷reya÷ càcarati tata aihikaü sukham anubhåya samyag-dhã-dvàrà yàti paràü gatiü mokùam ||16.22|| 

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : tat-tyàge phalam àha etair iti | ÷reyaþ svà÷rama-karmàdi-÷reyaþ-sàdhanam | paràü gatiü muktim ||22||


__________________________________________________________

BhG 16.23

yaþ ÷àstra-vidhim utsçjya vartate kàma-kàrataþ |
na sa siddhim avàpnoti na sukhaü na paràü gatim ||23||

÷rãdharaþ : kàmàdi-tyàga÷ ca sva-dharmàcaraõaü vinà na sambhavatãty àha ya iti | ÷àstra-vidhiü veda-vihitaü dharmam utsçjya yaþ kàma-càrato  yathecchaü vartate sa siddhiü tattva-j¤ànaü na pràpnoti | na ca paràü gatiü mokùaü pràpnoti ||23||

madhusådanaþ : yasmàd a÷reyo nàcaraõasya ÷reya-àcaraõasya ca ÷àstram eva nimittaü tayoþ ÷àstraika-gamyatvàt tasmàt ya iti | ÷iùyate 'nu÷iùyate 'pårvo 'rtho bodhyate 'neneti ÷àstraü vedas tad-upajãvi-smçti-puràõàdi ca | tat-sambandhã vidhi-liï-àdi-÷abdaþ kuryàn na kuryàd ity evaü-pravartanànvartanàtmakaþ kartavyàkartavya-j¤àna-hetur vidhi-niùedhàkhyas taü ÷àstra-vidhim vidhi-niùedhàtiriktam api brahma-pratipàdakaü ÷àstram astãti såcayituü vidhi-÷abdaþ | utsçjyà÷raddhayà parityajya kàma-kàrataþ svecchà-màtreõa vartate vihitam api nàcarati niùiddham apy àcarati yaþ sa siddhim puruùàrtha-pràpti-yogyatàm antaþ-karaõa-÷uddhiü
karmàõi kurvann api nàpnoti, na sukham aihikaü, nàpi paràü gatim svargaü mokùaü và ||23|| 

vi÷vanàthaþ : àstikyavata eva ÷reya ity àha ya iti kàma-càrataþ ||23||

baladevaþ : kàmàdi-tyàgaþ sva-dharmàd vinà na bhavet | sva-dharma÷ ca ÷àstràd vinà na sidhyed ataþ ÷àstram evàstheyaü sudhiyety àha ya iti | kàma-càrataþ svàcchandyena yo vartate vihitam api na karoti | niùiddham api karotãty arthaþ | sa siddhiü pumarthopàya-bhåtàü hçd-vi÷uddhiü naivàpnoti | sukham upa÷amàtmakaü ca paràü gatiü muktiü kuto vàpnuyàt ||23||

__________________________________________________________

BhG 16.24

tasmàc chàstraü pramàõaü te kàryàkàrya-vyavasthitau |
j¤àtvà ÷àstra-vidhànoktaü karma kartum ihàrhasi ||24||

÷rãdharaþ : phalitam àha tasmàd iti | idaü kàryam idam akàryam ity asyàü vyavasthàyàü te tava ÷àstraü ÷ruti-smçti-puràõàdikam eva pramàõam | ataþ ÷àstra-vidhànoktaü karma j¤àtvà iha karmàdhikàre vartmàno yathà 'dhikàraü karma kartum arhasi tan-målatvàt sattva-÷uddhi-samyag j¤àna-muktãnàm ity arthaþ ||24||

deva-daiteya-sampatti-saüvibhàgena ùoóa÷e |
tattva-j¤àne 'dhikàras tu sàttvikasyeti dar÷itam ||

iti ÷rã÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
daivàsura-sampad-vibhàga-yogo nàma ùoóa÷o 'dhyàyaþ 
||16||

madhusådanaþ : yasmàd evam tasmàd iti | yasmàc chàstra-vimukhatayà kàmàdhãna-pravçttir aihika-pàratrika-sarva-puruùàrtha-yogyas tasmàt te tava ÷reyo 'rthinaþ kàryàkàrya-vyavasthitau kiü kàryaü kim akàryam iti viùaye ÷àstraü veda-tad-upajãvi-smçti-puràõàdikam eva pramàõaü bodhakaü nànyat svotprekùà-buddha-vàkyàdãty abhipràyaþ | evaü ceha karmàdhikàra-bhåmau ÷àstra-vidhànena kuryàn na kuryàd ity evaü-pravartanànivartanà-råpeõa vaidika-liï-àdi-padenoktaü karma-vihitaü pratiùiddhaü ca j¤àtvà niùiddhaü varjayan vihitaü kùatriyasya yuddhàdi-karma tvaü kartum arhasi sattva-÷uddhi-paryantam
ity arthaþ | tad evam asminn adhyàye sarvasyà àsuryàþ sampado måla-bhåtàn sarvà÷reyaþ-pràpakàn sarva-÷reyaþ-pratibandhakàn mahà-doùàn kàma-krodha-lobhàn apahàya ÷reyo 'rthinà ÷raddadhànatayà ÷àstra-pravaõena tad-upadiùñàrthànuùñhàna-pareõa bhavativyam iti saüpad-dvaya-vibhàga-pradar÷ana-mukhena nirdhàritam ||24||
 
iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm daivàsura-sampad-vibhàga-yogo nàma ùoóa÷o 'dhyàyaþ 
||16||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

àstikà eva vindanti sad-gatiü santa eva te |
nàstikà narakaü yàntãty adhyàyàrtho niråpitaþ ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu  ùoóa÷o 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm |
||16|||

baladevaþ : yasmàc chàstra-vimukhatayà kàmàdy-adhãnà pravçttiþ pumarthàd vibhraü÷ayati | tasmàt tava kàryàkàrya-vyavasthitau kiü kartavyaü kim akartavyam ity asmin viùaye nirdoùam apauruùeyaü veda-råpaü ÷àstram eva pramàõam | na tu bhramàdi-doùavatà puruùeõotprekùitaü vàkyam | ataþ ÷àstra-vidhànena kuryàn na kuryàd iti pravartanà-nivartanàtmakena liï-tavyàdi-padenoktam | karma vihitaü niùiddhaü ca j¤àtvà niùiddhaü tat parityajan iha karma-bhåmau vihita-karmàgni-hotràdi yuddhàdi ca kartum arhasi loka-saïgrahàya ||24||

vedàrtha-naiùñhikà yànti svargaü mokùaü ca ÷à÷vatam |
veda-bàhyàs tu narakàn iti ùoóa÷a-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye ùoóa÷o 'dhyàyaþ ||16||