Bhagavadgita 15 with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 15.1 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca Ærdhva-mÆlam adha÷-ÓÃkham aÓvatthaæ prÃhur avyayam | chandÃæsi yasya parïÃni yas taæ veda sa veda-vit ||1|| ÓrÅdhara÷ : vairÃgyeïa vinà j¤Ãnaæ na ca bhaktir ata÷ sphuÂam | vairÃgyopask­taæ j¤Ãnam ÅÓa÷ pa¤cadaÓe 'diÓat || pÆrvÃdhyÃnte mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate [GÅtà 14.26] ity Ãdinà parameÓvaram ekÃnta-bhaktyà bhajatas tat-prasÃda-labdha-j¤Ãnena brahma-bhÃvo bhavatÅty uktam | na caikÃnta-bhakti÷ j¤Ãnaæ cÃviraktasya sambhavatÅti vairÃgya-pÆrvakaæ j¤Ãnam upade«Âu-kÃma÷ prathamaæ tÃvat sÃrdha-ÓlokÃbhyÃæ saæsÃra-svarÆpaæ v­k«a-rÆpakÃlaÇkÃreïa varïayan bhagavÃn uvÃca Ærdhva-mÆlam iti | Ærdhvam uttama÷ k«arÃk«arÃbhyÃm utk­«Âa÷ puru«ottamo mÆlaæ yasya tam | adha iti tato 'rvÃcÅnÃæ kÃryopÃdhayo hiraïyagarbhÃdayo g­hyante | te tu ÓÃkhà iva ÓÃkhà yasya tam | vinaÓvaratvena Óva÷ prabhÃta-paryantam api na sthÃsyatÅti viÓvÃsÃnarhatvÃd aÓvatthaæ prÃhu÷ | pravÃha-rÆpeïÃvicchedÃd avyayaæ ca prÃhu÷ | Ærdhva-mÆlo 'vÃk-ÓÃkha e«o 'Óvattha÷ sanÃtana [KaÂhU 2.3.1] ity ÃdyÃ÷ Órutaya÷ | chandÃæsi vedà yasya parïÃni dharmÃdharma-pratipÃdana-dvÃreïa cchÃyÃ-sthÃnÅyai÷ karma-phalai÷ saæsÃra-v­k«asya sarva-jÅvÃÓrayaïÅyatva-pratipÃdanÃt parïa-sthÃnÅyà vedÃ÷ | yas tam evambhÆtam aÓvatthaæ veda sa eva vedÃrtha-vit | saæsÃra-prapa¤ca-v­k«asya mÆlam ÅÓvara÷ | brahmÃdayas tad-aæÓÃ÷ ÓÃkhÃ-sthÃnÅyÃ÷ | sa ca saæsÃra-v­kso vinaÓvara÷ | pravÃha-rÆpeïa nityaÓ ca | vedoktai÷ karmabhi÷ sevyatÃm ÃpÃditaÓ ca ity etÃvÃn eva hi vedÃrtha÷ | ata evaæ vidvÃn vedavid iti stÆyate ||1|| madhusÆdana÷ : pÆrvÃdhyÃye bhagavtà saæsÃra-bandha-hetÆn guïÃn vyÃkhyÃya te«Ãm atyayena brahma-bhÃvo mok«o mad-bhajanena labhyata ity uktam -- mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate | sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtà 14.26] iti | tatra manu«yasya tava bhakti-yogena kathaæ brahma-bhÃva ity ÃÓaÇkÃyÃæ svasya brahma-rÆpatÃ-j¤ÃpanÃya sÆtra-bhÆto 'yaæ Óloko bhagavatokta÷ - brahmaïo hi prati«ÂhÃham am­tasyÃvyayasya ca | ÓÃÓvatasya ca dharmasya sukhasyaikÃntikasya ca ||[GÅtà 14.27] iti | asya sÆtrasya v­tti-sthÃnÅyo 'yaæ pa¤cadaÓo 'dhyÃya Ãrabhyate | bhagavata÷ ÓrÅ-k­«ïasya hi tattvaæ j¤Ãtvà tat-prema-bhajanena guïÃtÅta÷ san brahma-bhÃvaæ katham ÃpnuyÃl loka iti | tatra brahmaïo hi prati«ÂhÃham ity Ãdi bhagavad-vacanam Ãkarïya mama tulyo manu«yo 'yaæ katham evaæ vadatÅti vismayÃvi«Âam apratibhayà lajjayà ca kiæcid api pra«Âum aÓaknuvan tam arjunam Ãlak«ya k­payà sva-svarÆpaæ vivak«u÷ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca Ærdhveti | tatra viraktasyaiva saæsÃrÃd bhagavat-tattva-j¤Ãne 'dhikÃro nÃnyatheti pÆrvÃdhyÃyoktaæ parameÓvarÃdhÅna-prak­ti-puru«a-saæyoga-kÃryaæ saæsÃraæ v­k«a-rÆpa-kalpanayà varïayati vairÃgyÃya prastuta-guïÃtÅtatvopÃyatvÃt tasya | Ærdhvam utk­«Âaæ mÆlaæ kÃraïaæ sva-prakÃÓa-paramÃnanda-rÆpatvena nityatvena ca brahma | atahvordhvaæ sarva-saæsÃra-bÃdhe 'py abÃdhitaæ sarva-saæsÃra-bhramÃdhi«ÂhÃnaæ brahma tad eva mÃyayà mÆlam asyety Ærdhva-mÆlam | adha ity arvÃcÅnÃ÷ kÃryopÃdhayo hiraïyagrabhÃdyà g­hyante | te nÃnÃ-dik-pras­tatvÃc chÃkhà iva ÓÃkhà asyety adha÷-ÓÃkham | ÃÓu-vinÃÓitvena na Óvo 'pi sthÃteti viÓvÃsÃnarham aÓvattham mÃyÃ-mayaæ saæsÃra-v­k«am avyayam anÃdy-ananta-dehÃdi-santÃnÃÓrayam Ãtma-j¤Ãnam antareïÃnucchedyam anantam avyayam Ãhu÷ Órutaya÷ sm­tayaÓ ca | Órutayas tÃvat -- Ærdhva-mÆlo 'vÃk-ÓÃkha e«o 'Óvattha÷ sanÃtana÷ [KaÂhU 2.3.1] ity Ãdya÷ kaÂha-vallÅ«u paÂhitÃ÷ | arväco nik­«ÂÃ÷ kÃryopÃdhayo mahad-ahaÇkÃra-tanmÃtrÃdayo và ÓÃkhà asyety arvÃk-ÓÃkha ity adha÷-ÓÃkha-pada-samÃnÃrtha÷ | sanÃtana tiy avyaya-pada-samÃnÃrtham | sm­tayaÓ ca- avyakta-mÆla-prabhavas tasyaivÃnugrahotthita÷ | buddhi-skandha-mayaÓ caiva indriyÃntara-koÂara÷ || mahÃ-bhÆta-viÓÃkhaÓ ca vi«ayai÷ patravÃæs tathà | dharmÃdharma-supu«paÓ ca sukha-du÷kha-phalodaya÷ || ÃjÅvya÷ sarva-bhÆtÃnÃæ brahma-v­k«a÷ sanÃtana÷ | etad brahma-vanaæ cÃsya brahmÃcarati sÃk«ivat || etac chittvà ca bhittvà ca j¤Ãnena paramÃsinà | tataÓ cÃtma-gatiæ prÃpya tasmÃn nÃvartate puna÷ || [Mbh 14.35.20-22] ity Ãdaya÷ | avyaktam avyÃk­taæ mÃyopÃdhikaæ brahma tad eva mÆlaæ kÃraïaæ tasmÃt prabhavo yasya sa tathà | tasyaiva mÆlasyÃvyaktasyÃnugrahÃd atid­¬hatvÃd utthita÷ saævardhita÷ | v­k«asya hi ÓÃkhÃ÷ skandhÃd udbhavanti | saæsÃrasya ca buddhe÷ sakÃÓÃn nÃnÃ-vidhÃ÷ pariïÃmà bhavanti | tena sÃdharmyeïa buddhir eva skandhas tan-mayas tat-pracuro 'yam | indriyÃïÃm antarÃïi cchidrÃïy eva koÂarÃïi yasya sa tathà | mahÃnti bhÆtÃny ÃkÃÓÃdÅni p­thivy-antÃni vividhÃ÷ ÓÃkhà yasya viÓÃkha÷ stambho yasyeti và | ÃjÅvya upajÅvya÷ | brahmaïà paramÃtmanÃdhi«Âhito v­k«o brahma-v­k«a÷ | Ãtma-j¤Ãnaæ vinà chettum aÓakyatayà sanÃtana÷ | etad brahma-vanam asya brahmaïo jÅva-rÆpasya bhogyaæ vananÅyaæ sambhajanÅyam iti vanaæ brahma sÃk«ivad Ãcarati na tv etat k­tena lipyata ity artha÷ | etad brahma-vanaæ saæsÃra-v­k«Ãtmakaæ chittvà ca bhittvà cÃhaæ, brahmÃsmÅty atid­¬ha-j¤Ãna-kha¬gena sa-mÆlaæ nik­tyety artha÷ Ãtma-rÆpÃæ gatiæ prÃpya tasmÃd Ãtma-rÆpÃn mok«Ãn nÃvartata ity artha÷ | spa«Âam itarat | atra ca gaÇgÃ-taraÇga-nudyamÃnottuÇga-tat-tÅra-tiryaÇ-nipatitam ardhonmÆlitaæ mÃrutena mahÃntam aÓvattham upamÃnÅk­tya jÅvantam iyaæ rÆpaka-kalpaneti dra«Âavyam | tena nordhva-mÆlatvÃdha÷-ÓÃkhatvÃdy-anupapatti÷ | yasya mÃyÃ-mayasyÃÓvatthasya cchandÃæsi cchÃdanÃt tattva-vastu-prÃvaraïÃt saæsÃra-v­k«a-rak«aïÃd và karma-kÃï¬Ãni ­g-yaju÷-sÃma-lak«aïÃni parïÃnÅva parïÃni | yathà v­k«asya parirak«aïÃthÃni parïÃni bhavanti tathà saæsÃra-v­k«asya parirak«aïÃthÃni karma-kÃï¬Ãni dharmÃdharmaa-tad-dhetu-phala-prakÃÓanÃrthatvÃt te«Ãm | yas taæ yathÃ-vyÃkhyÃtaæ sa-mÆlaæ saæsÃra-v­k«aæ mÃyÃ-mayam aÓvatthaæ veda jÃnÃti sa veda-vit karma-brahmÃkhya-vedÃrtha-vit sa evety artha÷ | saæsÃra-v­k«asya hi mÆlaæ brahma hiraïyagarbhÃdayaÓ ca jÅvÃ÷ ÓÃkhÃ-sthÃnÅyÃ÷ | sa ca saæsÃra-v­k«a÷ svarÆpeïa vinaÓvara÷ pravÃha-rÆpeïa cÃnanta÷ | sa ca vedoktai÷ karmabhi÷ sicyate brahma-j¤Ãnena ca cchidyata ity etÃvÃn eva hi vedÃrtha÷ | yaÓ ca vedÃrthavit sa eva sarva-vid iti sa-mÆla-v­k«a-j¤Ãnaæ stauti sa vedavid iti ||1|| viÓvanÃtha÷ : saæsÃra-cchedako 'saÇga ÃtmeÓÃæÓa÷ k«arÃk«arÃt | uttama÷ puru«a÷ k­«ïa÷ iti pa¤cadaÓe kathà || pÆrvÃdhyÃye -- mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate | sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtà 14.26] ity uktam | tatra tava manu«yasya bhakti-yogena kathaæ brahma-bhÃva iti cet, satyam ahaæ manu«ya eva kintu brahmaïo 'pi tasya prati«Âhà paramÃÓraya ity asya sÆtra-rÆpasya v­tti-sthÃnÅyo 'yaæ pa¤cadaÓÃdhyÃya Ãrabhyate | tatra sa guïÃn samatÅtya ity uktam iti guïamyo 'yaæ saæsÃra÷ ka÷, kuto vÃyaæ prav­ttas tad-bhaktyà saæsÃram atikrÃmyan jÅvo và ka÷ | brahma-bhÆyÃya kalpate ity uktaæ brahma và kiæ | brahmaïa÷ prati«Âhà tvaæ và ka ity-Ãdy-apek«ÃyÃæ prathamam atiÓayokty-alaÇkÃreïa saæsÃro 'yam adbhuto 'Óvattha-v­k«a iti varïayati | Ærdhve sarva-lokopari-tale satya-loke prak­ti-bÅjottha-prathama-praroha-rÆpa-mahat-tattvÃtmakaÓ caturmukha eka eva mÆlaæ yasya tam | adha÷ svar-bhuvor-bhÆloke«u anantà deva-gandharva-kinnarÃsura-rÃk«asa-preta-bhÆta-manu«ya-gavÃÓvÃdi-paÓu-pak«i-k­mi-kÅÂa-pataÇga-sthÃvarÃs tÃ÷ ÓÃkhà yasya tam aÓvatthaæ dharmÃdi-caturvarga-sÃdhakatvÃd aÓvattham uttamaæ v­k«am | Óle«eïa bhaktimatÃæ na Óva÷ sthÃsyatÅty aÓvatthaæ na«Âa-prÃyam ity artha÷ | abhaktÃnÃæ tv avyayam anaÓvaram | chandÃæsi vÃyavyaæ Óvetam Ãlabheta bhÆmikÃm aindram ekÃdaÓaka-pÃlaæ nirvapet prajÃkÃma÷ ity ÃdyÃ÷ karma-pratipÃdakà vedÃ÷ saæsÃra-vardhakatvÃt parïÃni | v­k«o hi parïai÷ Óobhate | yas taæ jÃnÃti sa vedaj¤a÷ | tathà ca Ærdhva-mÆlo 'vÃk-ÓÃkha e«o 'Óvattha÷ sanÃtana÷ [KaÂhU 2.3.1] iti kaÂha-vallÅ-Óruti÷ ||1|| baladeva÷ : saæsÃra-cchedi vairÃgyaæ jÅvo me 'æÓa÷ sanÃtana÷ | ahaæ sarvottama÷ ÓrÅmÃn iti pa¤cadaÓe sm­tam || pÆrvatra vij¤ÃnÃnandasyautpattika-guïëÂakasyÃpi jÅvasya karma-rÆpÃnÃdi-vÃsanÃnuguïena bhagavat-saÇkalpena prak­ti-guïa-saÇga÷ | sa ca bahuvidhas tad-atyayaÓ ca bhagavad-bhakti-Óiraskena viveka-j¤Ãnena bhavet tasmiæÓ ca sati samprÃpta-nija-svarÆpo jÅvo bhagavantam ÃÓritya prmodo sarvadà tasmiæs ti«ÂhatÅty uktam | atha tad-viveka-j¤Ãna-sthairya-karaæ vairÃgyaæ jÅvasya bhajanÅya-bhagavad-aæÓatvaæ bhagavata÷ svetara-sarvottamatvaæ cokte«v arthe«ÆpayogÃya pa¤cadaÓe 'smin varïyate | tatra tÃvad guïa-viracitasya saæsÃrasya vairÃgya-vaiccedyatvÃt saæsÃraæ v­k«atvena vairÃgyaæ ca Óastratvena rÆpayan varïayati bhagavÃn -- ÆrdhvamÆlam ity Ãdibhis tribhi÷ | saæsÃra-rÆpam aÓvattham Ærdhva-mÆlam adha÷-ÓÃkhaæ prÃhu÷ | Ærdhvaæ sarvopari-satya-loke pradhÃna-bÅjottha-prathama-praroha-rÆpa-mahat-tattvÃtmaka-caturmukha-rÆpaæ mÆlaæ yasya sa÷ | adha÷ satya-lokÃd arvÃcÅne«u svar-bhuvar-bhÆr-loke«u deva-gandharva-kinnarÃsura-yak«a-rÃk«asa-manu«ya-paÓu-pak«i-kÅÂa-pataÇga-sthÃvarÃntà nÃnÃdik-pras­tatvÃc chÃkhà yasya tam | caturvarga-phalÃÓrayatvÃd aÓvattham uttama-v­k«am | tÃd­Óena viveka-j¤Ãnena vinà niv­tter abhÃvÃd avyayaæ pravÃha-rÆpeïa nityaæ ca | tam Ãhu÷ ÓrutayaÓ cÃtra -- Ærdhva-mÆlo 'vÃk-ÓÃkha e«o 'Óvattha÷ sanÃtana÷ | Ærdhva-mÆlam arvÃk-ÓÃkhaæ v­k«aæ yo veda samprati || [KaÂhU 2.3.1] ity ÃdikÃ÷ | yasya saæsÃrÃÓvatthasya chandÃæsi karmÃkarma-pratipÃdakÃni Óruti-vÃkyÃni vÃsanÃÃ-rÆpa-tan-nidÃna-vardhakatvÃt parïÃni prÃhus tÃni cchandÃæsi vÃyavyaæ Óvetam Ãlabheta bhÆti-kÃma aindram ekÃdaÓaka-pÃlaæ nirvapet prajÃ-kÃma÷ ity ÃdÅni bodhyÃni | patrais tarur vardhate Óobhate ca tam aÓvatthaæ yo veda yathoktaæ jÃnÃti sa eva veda-vit | veda÷ khalu saæsÃrasya v­k«atvaæ chedyatvÃbhiprÃyeïÃha tad-chedanopÃyaj¤o vedÃrthavid iti bhÃva÷ | __________________________________________________________ BhG 15.2 adhaÓ cordhvaæ pras­tÃs tasya ÓÃkhà guïa-prav­ddhà vi«aya-pravÃlÃ÷ | adhaÓ ca mÆlÃny anusaætatÃni karmÃnubandhÅni manu«ya-loke ||2|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca adhaÓ ceti | hiraïyagarbhÃdaya÷ kÃryopÃdhayo jÅvÃ÷ ÓÃkhÃ-sthÃnÅyatvenoktÃ÷ | te«u ca ye du«k­tinas te 'dha÷ paÓv-Ãdi-yoni«u pras­tÃs tasya saæsÃra-v­k«asya ÓÃkhÃ÷ | kiæ ca, guïai÷ sattvÃdi-v­ttibhir jala-secanair iva yathÃyathaæ prav­ddhà v­ddhiæ prÃptÃ÷ | kiæ ca, vi«ayà rÆpÃdaya÷ pravÃlÃ÷ pallava-sthÃnÅyà yÃsÃæ tÃ÷ | ÓÃkhÃgra-sthÃnÅyÃbhir indriya-v­ttibhi÷ saæyuktatvÃt | kiæ ca, adhaÓ ca ca-ÓabdÃd Ærdhvaæ ca | mÆlÃny anusantatÃni virƬhÃni | mukhyaæ mÆlam ÅÓvara eva | imÃni tv antarÃlÃni mÆlÃni tat-tad-bhoga-vÃsanÃ-lak«aïÃni | te«Ãæ kÃryam Ãha manu«ya-loke karmÃnubandhÅnÅti | karmaivÃnubandhy uttara-kÃla-bhÃvi ye«Ãæ tÃni | ÆrdhvÃdho-loke«Æpabhukta-tat-tad-bhoga-vÃsanÃdibhir hi karma-k«aye manu«ya-lokaæ prÃptÃnÃæ tat-tad-anurÆpe«u karmasu prav­ttir bhavati | tasminn eva hi karmÃdhikÃro nÃnye«u loke«u | ato manu«ya-loka ity uktam ||2|| madhusÆdana÷ : tasyaiva saæsÃra-v­k«asyÃvayava-sambandhiny aparà kalpanocyate adhaÓ ceti | pÆrvaæ hiraïyagarbhÃdaya÷ kÃryopÃdhayo jÅvÃ÷ ÓÃkhÃ-sthÃnÅyatvenoktÃ÷ | idÃnÅæ tu tad-gato viÓe«a ucyate | te«u ye kapÆya-caraïà du«k­tinas te 'dha÷ paÓv-Ãdi-yoni«u pras­tà vistÃraæ gatÃ÷ | ye tu ramaïÅya-caraïÃ÷ suk­tinas ta Ærdhvaæ devÃdi-yoni«u pras­tà ato 'dhaÓ ca manu«yatvÃd Ãrabhya viri¤ci-paryantam Ærdhvaæ ca tasmÃd evÃrabhya satya-loka-paryantaæ pras­tÃs tasya saæsÃra-v­k«asya ÓÃkhÃ÷ | kÅd­Óas tÃ÷ ? guïai÷ sattva-rajas-tamo bhir dehendriya-vi«ayÃkÃra-pariïatair jala-secanair iva prav­ddhÃ÷ sthÆlÅbhÆtÃ÷ | kiæ ca, vi«ayÃ÷ ÓabdÃdaya÷ pravÃlÃ÷ pallavà iva yÃsÃæ saæsÃra-v­k«a-ÓÃkhÃnÃæ tÃs tathà ÓÃkhÃgra-sthÃnÅyÃbhir indriya-v­ttibhi÷ sambandhÃd rÃgÃdhi«ÂhÃnatvÃc ca |saæyuktatvÃt | kiæ ca, adhaÓ ca ca-ÓabdÃd Ærdhvaæ ca mÆlÃny avÃntarÃïi tat-tad-bhoga-janita-rÃga-dve«Ãdi-vÃsanÃ-lak«aïÃni mÆlÃnÅva dharmÃdharma-prav­tti-kÃrakÃïi tasya saæsÃra-v­k«asyÃnusantatÃni anusyÆtÃni | mukhyaæ ca mÆlaæ brahmaiveti na do«a÷ | kÅd­ÓÃny avÃntara-mÆlÃni ? karma dharmÃdharma-lak«aïam anubandhuæ paÓcÃj janayituæ ÓÅlaæ ye«Ãæ tÃni karmÃnubandhÅni | kutra ? manu«ya-loke manu«yaÓ cÃsau lokaaÓ cety adhik­to brÃhmaïyÃdi-viÓi«Âo deho manu«ya-lokas tasmin bÃhulyena karmÃnubandhÅni | manu«yÃïÃæ hi karmÃdhikÃra÷ prasiddha÷ ||2|| viÓvanÃtha÷ : adha÷ paÓv-Ãdi-yoni«u Ærdhve devÃdi-yoni«u pras­tÃs tasya saæsÃra-v­k«asya guïai÷ sattvÃdi-v­ttibhir jala-sekair iva prav­ddhÃ÷ | vi«ayà ÓabdÃdaya÷ pravÃlÃ÷ pallava-sthÃnÅyà yÃsÃæ tÃ÷ | kiæ ca tasya mÆle sarva-lokair alak«ito mahÃ-nidhi÷ kaÓcid astÅty anumÅyate yam eva mÆla-jaÂÃbhir avalambya sthitasya tasyÃÓvattha-v­k«asyÃpi baÂa-v­k«asyeva ÓÃkhÃsv api bÃhyà jaÂÃ÷ santÅty Ãha adhaÓ ceti | brahma-loka-mÆlasyÃpi tasyÃdhaÓ ca manu«ya-loke karmÃnubandhÅni karmÃnulambÅni mÆlÃny anusantatÃni nirantaraæ vist­tÃni bhavanti | karma-phalÃnÃæ yatas tato bhogÃnte punar manu«ya-janmany eva karmasu prav­ttÃni bhavantÅty artha÷ ||2|| baladeva÷ : kiæ cÃdha iti | tasyokta-lak«aïasya saæsÃrÃÓvatthasya ÓÃkhà adha Ærdhvaæ ca pras­tÃ÷ | adho manu«ya-paÓv-Ãdi-yoni«u du«k­tair Ærdhvaæ ca deva-gandharvÃdi-yoni«u suk­tair vist­tÃ÷ | guïai÷ sattvÃdi-v­ttibhir ambu-ni«ekair iva prav­ddhÃ÷ sthaulya-bhÃja÷ | vi«ayÃ÷ Óabda-sparÓÃdaya÷ pravÃlÃ÷ pallavà yÃsÃæ tÃ÷ | ÓÃkhÃgra-sthÃnÅyÃbhi÷ ÓrotrÃdi-v­ttibhir yogÃd rÃgÃdhi«ÂhÃnatvÃc ca ÓabdÃdÅnÃæ pallava-sthÃnÅyatvam | tasyÃÓvatthasyÃdhaÓ ca ÓabdÃd Ærdhvaæ cÃvÃntarÃïi mÆlÃny anusantatÃni vist­tÃni santi | tÃni ca tat-tad-bhoga-janita-rÃga-dve«Ãdi-vÃsanÃ-rÆpÃïi dharmÃdharma-prav­tti-kÃritvÃn mÆla-tulyÃny ucyante | mukhyaæ mÆlaæ tÃd­k caturmukhas tat-tad-vÃsanÃs tv avÃntara-mÆlÃni nyagrodhasyaiva jaÂopajaÂÃv­ndÃnÅti bhÃva÷ | tÃni kÅd­ÓÃnÅty Ãha manu«ya-loke karmÃnubandhÅni yatas tata÷ karma-phala-bhogÃvasÃne sati punar manu«ya-loke karma-hetu-bhÆtÃni bhavantÅty artha÷ | sa loka÷ khalu karma-bhÆmir iti prasiddham ||2|| __________________________________________________________ BhG 15.3-4 na rÆpam asyeha tathopalabhyate nÃnto na cÃdir na ca saæprati«Âhà | aÓvattham enaæ su-virƬha-mÆlam asaÇga-Óastreïa d­¬hena chittvà ||3|| tata÷ padaæ tat-parimÃrgitavyaæ yasmin gatà na nivartanti bhÆya÷ | tam eva cÃdyaæ puru«aæ prapadye yata÷ prav­tti÷ pras­tà purÃïÅ ||4|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca, na rÆpam iti | iha saæsÃre sthitai÷ prÃïibhir asya saæsÃra-v­k«asya tathordhva-mÆlatvÃdi-prakÃreïa rÆpaæ nopalabhyate | na cÃnto 'vasÃnam aparyaptatvÃt | na cÃdir anÃditvÃt | na ca samprati«Âhà sthiti÷ | kathaæ ti«ÂhatÅti nopalabhyate | yasmÃd evambhÆto 'yaæ saæsÃra-v­k«o durucchedo 'narthakaraÓ ca tasmÃd enaæ d­¬hena vairÃgyena Óastreïa cchitvà tattva-j¤Ãne yatetety Ãha aÓvattham enam iti sÃrdhena | enam aÓvatthaæ suvirƬha-mÆlam atyanta-baddha-mÆlaæ santam | asaÇga÷ saÇga-rÃhityam ahaæ-mamatÃ-tyÃga÷ | tena Óastreïa d­¬hena samyag-vicÃreïa cchittvà p­thak-k­tya ||3|| tata iti | tataÓ tasya mÆla-bhÆtaæ tat padaæ vastu parimÃrgitavyam anve«Âavyaæ | kÅd­Óaæ, yasmin gatà yat padaæ prÃptÃ÷ santo bhÆyo na nivartanti nÃvartanta ity artha÷ | anve«aïa-prakÃram evÃha tam eveti | yata e«Ã purÃïÅ cirantanÅ saæsÃra-prav­tti÷ pras­tà vist­tà | tam eva cÃdyaæ puru«aæ prapadye Óaraïaæ vrajÃmi | ity evam ekÃnta-bhaktyÃnve«Âavyam ity artha÷ ||4|| madhusÆdana÷ : yas tv ayaæ saæsÃra-v­k«o varïita iha saæsÃre sthitai÷ prÃïibhir asya saæsÃra-v­k«asya tathordhva-mÆlatvÃdi tathà tena prakÃreïa rÆpaæ nopalabhyate svapna-marÅcy-udaka-mÃyÃ-gandharva-nagaravan m­«Ãtvena d­«Âa-na«Âa-svarÆpatvÃt tasya | ata eva tasyÃnto 'vasÃnam nopalabhyate | etÃvatà kÃlena samÃptiæ gami«yatÅti aparyaptatvÃt | na cÃsyÃdir upalabhyate | ita Ãrabhya prav­tta ity anÃditvÃt | na ca samprati«Âhà sthitir madhyama-sthopalabhyate | Ãdy-anta-pratiyogikatvÃt tasya | yasmÃd evaæ-bhÆto 'yaæ saæsÃra-v­k«o duruccheda÷ sarvÃnartha-karaÓ ca tasmÃd anÃdy-aj¤Ãnena suvirƬha-mÆlam atyanta-baddha-mÆlaæ prÃg-uktam aÓvatthaæ asaÇga-Óastreïa saÇga÷ sp­hÃsaÇga÷ saÇga-virodhi vairÃgyaæ putra-vitta-lokai«aïÃ-tyÃga-rÆpaæ tad eva Óastraæ rÃga-dve«a-maya-saæsÃra-virodhitvÃt, tenÃsaÇga-Óastreïa d­¬hena paramÃtma-j¤Ãnautsukhya-d­¬hÅk­tena puna÷ punar vivekÃbhyÃsa-niÓitena cchittvà sa-mÆlam uddh­tya vairÃgya-Óama-damÃdi-sampattyà sarva-karma-saænyÃsaæ k­tvety etat ||3|| tato gurum upas­tya tato 'ÓvatthÃd Ærdhvaæ vyavasthitaæ tad vai«ïavaæ padaæ vedÃnta-vÃkya-vicÃreïa parimÃrgitavyaæ mÃrgayitavyam anve«Âavyaæ so 'nve«Âabhya÷ sa vijij¤Ãsitavya iti Órute÷ | tat padaæ ÓravaïÃdinà j¤Ãtavyam ity artha÷ | kiæ tat padaæ yasmin pade gatÃ÷ pravi«Âà j¤Ãnena na nivartanti nÃvartante bhÆya÷ puna÷ saæsÃrÃya | kathaæ tat parimÃrgitavyam ? ity Ãha - ya÷ pada-Óabdenoktas tam eva cÃdyam Ãdau bhavaæ puru«aæ yenedaæ sarvaæ pÆrïaæ taæ puru«u pÆr«u và ÓayÃnaæ prapadye Óaraïaæ gato 'smÅty evaæ tad-eka-Óaraïatayà tad anve«Âavyam ity artha÷ | taæ kaæ puru«aæ ? yato yasmÃt puru«Ãt prav­ttir mÃyÃ-maya-saæsÃra-v­k«a-prav­tti÷ purÃïÅ cirantany anÃdir e«Ã pras­tà ni÷s­taindrajÃlikÃd iva mÃyÃ-hasty-Ãdi taæ puru«aæ prapadya ity anvaya÷ ||4|| viÓvanÃtha÷ : kiæ ceha manu«ya-loke 'sya rÆpaæ svarÆpaæ tathà sa-niÓcayaæ nopalabhyate satyo 'yaæ mithyÃyaæ nityo 'yam iti vÃdi-mata-vaividhyÃd iti bhÃva÷ | na cÃnto 'paryantatvÃn na cÃdir anÃditvÃn na ca samprati«ÂhÃÓraya÷ | kiæ vÃdhÃra÷ ko 'yam ity api nopalabhyate tattva-j¤ÃnÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | yathà tathÃyaæ bhavatu jÅva-mÃtra-du÷khaika-nidÃnasyÃsya chedakaæ Óastram asaÇgaæ j¤Ãtvà tenaitaæ chittvaivÃsya mÆla-tala-stho mahÃnidhir anve«Âavya ity Ãha aÓvattham iti | asaÇgo 'nÃsakti÷ sarvatra vairÃgyam iti yÃvat tena Óastreïa kuÂhÃreïa cchitvà svata÷ p­thak-k­tya tatas tasya mÆla-bhÆtaæ tat-padaæ vastu mahÃ-nidhi-rÆpaæ brahma parimÃrgitavyam | kÅd­Óaæ tad ata Ãha yasmin gatà yat padaæ prÃptÃ÷ santo bhÆyo na nivartante na cÃvartanta ity artha÷ | anve«aïa-prakÃram Ãha yata e«Ã purÃïÅ cirantanÅ saæsÃra-prav­tti÷ pras­tà vist­tà tam evÃdyaæ puru«aæ prapadye bhajÃmÅti bhaktyà anve«Âavyam ity artha÷ ||3-4|| baladeva÷ : na rÆpam iti asyÃÓvatthasya rÆpam iha manu«ya-loke tathà nopalabhyate yathordhva-mÆlatvÃdi-dharmakatayà mayopavarïitam | na cÃsyÃnto nÃÓa upalalabhyate | katham ayaæ anartha-vrÃta-jaÂilo vinaÓyed iti na j¤Ãyate | na cÃsyÃdi-kÃraïam upalabhyate | kuto 'yam Åd­Óo jÃto 'stÅti | na cÃsya samprati«Âhà samÃÓrayo 'py upalabhyate | kiæ samÃÓrayo 'yaæ sati«Âhat iti | kintu manusyoo 'haæ putro yaj¤a-dattasya,, pità ca deva-dattasya, tad-anurÆpa-karma-kÃrÅ sukhÅ du÷khÅ, sÃsmin deÓe 'smin grÃme nivasÃmÅty etÃvad eva vij¤Ãyata ity artha÷ | yasmÃd evaæ durbodho 'nartha-vrate hetuÓ cÃyam aÓvatthas tasmÃt sat-prasaÇga-labdha-vastu-yÃthÃtmya-j¤Ãnenainam asaÇga-Óastreïa vairÃgya-kuÂhÃreïa d­¬hena vivekÃbhyÃsa-niÓitena cchitvà svata÷ p­thak-k­tya tat padaæ parimÃrgitavyam iti pareïÃnvaya÷ | saÇgo vi«ayÃbhilëas tad-virodhy asaÇgo vairÃgyaæ, tad eva Óastraæ tad-abhilëa-nÃÓakatvÃt suvirƬha-mÆlaæ pÆrvokta-rÅtyÃtyantaæ baddha-mÆlam | tata÷ saæsÃrÃÓvattha-mÆlÃd uparisthitaæ tat padaæ parimÃrgitavyaæ mat-prasaÇga-labdhai÷ ÓravaïÃdibhi÷ sÃdhanair anve«Âavyam | tat padaæ kÅd­Óaæ tatrÃha yasminn iti | yasmin gatÃs tai÷ sÃdhanair yat prÃptà janÃs tato na nivartante svargÃd iva na patanti | mÃrgaïa-vidhim Ãha tam eveti | yata÷ purÃïÅ cirantanÅyaæ jagat-prav­tti÷ pras­tà vist­tà | tam eva cÃdyaæ puru«aæ prapadye Óaraïaæ vrajÃmÅti prapatti-pÆrvakai÷ ÓravaïÃdibhis tan-mÃrgaïam uktam | yo jagad-dhetur yat-porapattyà saæsÃra-niv­tti÷ sa khalu k­«ïa eva ahaæ sarvasya prabhava÷ ity Ãde÷ | daivÅ hy e«Ã guïamayÅ ity ÃdeÓ ca tad-ukte÷ | na tad bhÃsayata ity Ãdinà vyaktÅbhÃvitvÃc ca ||3-4|| __________________________________________________________ BhG 15.5 nirmÃna-mohà jita-saÇga-do«Ã adhyÃtma-nityà viniv­tta-kÃmÃ÷ | dvandvair vimuktÃ÷ sukha-du÷kha-saæj¤air gacchanty amƬhÃ÷ padam avyayaæ tat ||5|| ÓrÅdhara÷ : tat-prÃptau sÃdhanÃntarÃïi darÓayann Ãha nirmÃneti | nirgatau mÃna-mohau ahaÇkÃra-mithyÃtisiveÓau yebhyas te | jita÷ putrÃdi-saÇga-rÆpo do«o yais te | adhyÃtma Ãtma-j¤Ãne nityÃ÷ parini«ÂhitÃ÷ | viÓe«eïa niv­tta÷ kÃmo yebhyas te | sukha-du÷kha-hetutvÃt sukha-du÷kha-saæj¤Ãni ÓÅto«ïÃdÅni dvandvÃni | tair vimuktÃ÷ | ata evÃmƬhà niv­tÃvidyÃ÷ santa÷ | tad avyayaæ padaæ gacchanti ||5|| madhusÆdana÷ : parimÃrgaïa-pÆrvakaæ vai«ïavaæ padaæ gacchatÃm aÇgÃntarÃïy Ãha nirmÃïeti | mÃno 'haÇkÃro garva÷ | mohas tv aviveko viparyayo và | tÃbhyÃæ ni«krÃntà nirmÃna-mohÃ÷ | tau nirgatau yebhyas te và | tathÃhaÇkÃrÃvivekÃbhyÃæ rahità iti yÃvat | jita-saÇga-do«Ã÷ priyÃpriya-saævidhÃv api rÃga-dve«a-varjità iti yÃvat | adhyÃtma-nityÃ÷ paramÃtma-svarÆpa-lokcana-tat-parÃ÷ | viniv­tta-kÃmà viÓe«eto niravaÓe«eïa niv­ttÃ÷ kÃmà vi«aya-bhogà ye«Ãæ te | viveka-vairÃgya-dvÃrà tyakta-sarva-karmÃïa ity artha÷ | dvandvai÷ ÓÅto«ïÃdi-k«ut-pipÃsÃdibhi÷ sukha-du÷kha-saæj¤ai÷ sukha-du÷kha-hetutvÃt sukha-du÷kha-nÃmakai÷ sukha-du÷kha-saÇgair iti pÃÂhÃntare sukha-du÷khÃbhyÃæ saÇga÷ sambandho ye«Ãæ tai÷ sukha-du÷kha-saÇgair dvandvair vimuktÃ÷ parityaktÃ÷ | amƬhà vedÃnta-pramÃïa-saæjÃta-samyag-j¤Ãna-nivÃritÃtmaÃj¤ÃnÃs tad avyayaæ yathoktaæ padaæ gacchanti ||5|| viÓvanÃtha÷ : tad-bhaktau satyÃæ janÃ÷ kÅd­Óà bhÆtvà taæ padaæ prÃpnuvantÅty apek«ÃyÃm Ãha nirmÃneti | adhyÃtma-nityà adhyÃtma-vicÃro nity nitya-kartavyo ye«Ãæ te paramÃtmÃlocana-tat-parÃ÷ ||5|| baladeva÷ : tat-prapattau satyÃæ kÅd­ÓÃ÷ santas tat padaæ prÃpnuvantÅty Ãha nirmÃneti | mÃna÷ sat-kÃra-janyo garva÷ | moho mithyÃbhiniveÓas tÃbhyÃæ nirgatÃ÷ | jita÷ saÇga-do«a÷ priya-bhÃryÃdi-sneha-lak«aïo yais te | adhyÃtmaæ sva-parÃtma-vi«ayako vimarÓa÷ sa nityo nitya-kartavyo ye«Ãæ te | sukhÃdi-hetutvÃt tat-saæj¤air dvandvai÷ ÓÅto«ïÃdibhir vimuktÃs tat-sahi«ïava÷ | amƬhÃ÷ prapatti-vidhij¤Ã÷ ||5|| na tad bhÃsayate sÆryo na ÓaÓÃÇko na pÃvaka÷ | yad gatvà na nivartante tad dhÃma paramaæ mama ||6|| ÓrÅdhara÷ : tad eva gantavyaæ padaæ viÓina«Âi na tad iti | tat padaæ sÆryÃdayo na prakÃÓayanti | yat prÃpya na nivartante yogina÷ | tad dhÃma svarÆpaæ paramaæ mama | anena sÆryÃdi-prakÃÓa-vi«ayatvena ja¬atva-ÓÅto«ïÃdi-do«a-prasaÇgo nirasta÷ ||6|| madhusÆdana÷ : tad eva gantavyaæ padaæ viÓina«Âi na tad iti | yad vai«ïavaæ padaæ gatvà yogino na nivartante tat padaæ sarvÃvabhÃsana-ÓaktimÃn api sÆryo na bhÃsayate | sÆryÃsta-maye 'pi candro bhÃsako d­«Âa ity ÃÓaÇkyÃha na ÓaÓÃÇka÷ | sÆryÃcandramasor ubhayor apy asta-maye 'gni÷ prakÃÓako d­«Âa ity ÃÓaÇkyÃha na pÃvaka÷ | bhÃsayata ity ubhayatrÃpy anu«ajyate | kuta÷ sÆryÃdÅnÃæ tatra prakÃÓanÃsÃmarthyam ity ata Ãha tad dhÃma jyoti÷ svayaæ-prakÃÓam ÃdiyÃdi-sakala-ja¬a-jyotir-avabhÃsakaæ paramaæ prak­«Âaæ mama vi«ïo÷ svarÆpÃtmakaæ padam | na hi yo yad-bhÃsya÷ sa svabhÃsakaæ taæ bhÃsayitum Å«Âe | tathà ca Óruti÷ - na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ nemà vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ | tam eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti || [KaÂhU 2.2.15] iti | etena tat padaæ vedyaæ na vÃ, Ãdye vedya-bhinna-vedit­-sÃpek«atvena dvaitÃpattir dvitÅye sva-puru«ÃrthatvÃpattir ity apÃstam | avedyatve saty api svayam aparok«atvÃt tatrÃvedyatvaæ sÆryÃdy-abhÃsyatvenÃtroktaæ, sarva-bhÃsakatvena tu svayam aparok«atvaæ yad Ãditya-gataæ teja ity atra vak«yati | evam ubhÃbhyÃæ ÓlokÃbhyÃæ Óruter dalad-vacaæ vyÃkhyÃtam iti dra«Âavyam ||6|| viÓvanÃtha÷ : tat padam eva kÅd­Óam ity apek«ÃyÃm Ãha na tad iti | au«ïya-ÓaityÃdi-du÷kha-rahitaæ tat sva-prakÃÓam iti bhÃva÷ | tan mama paramaæ dhÃma sarvotk­«Âam aja¬am atÅndriyaæ teja÷ sarva-prakÃÓakam | yad uktaæ hari-vaæÓe -- tat paraæ paramaæ brahma sarvaæ vibhajate jagat | mamaiva tad ghanaæ tejo j¤Ãtum arhasi bhÃrata || [HV 2.114.12] iti | na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ nemà vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ | tam eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti || iti [KaÂhU 2.2.15] ÓrutibhyaÓ ca ||6|| baladeva÷ : gantavyaæ padaæ viÓi«yan paricÃyayati na tad iti | prapannà yad gatvà yato na nivartante | tan mamaiva dhÃma svarÆpaæ paramaæ ÓrÅmat | sarvÃvabhÃsakà api sÆryÃdayas tan na bhÃsayanti prakÃÓayanti | na tatra sÆryo bhÃti ity Ãdi-ÓruteÓ ca | sÆryÃdibhir aprakÃÓyas te«Ãæ prakÃÓaka÷ sva-prakÃÓaka-cid-vigraho lak«mÅpatir aham eva pada-Óabda-bodhya÷ prapannair labhya ity artha÷ ||6|| __________________________________________________________ BhG 15.7 mamaivÃæÓo jÅva-loke jÅva-bhÆta÷ sanÃtana÷ | mana÷-«a«ÂhÃnÅndriyÃïi prak­ti-sthÃni kar«ati ||7|| ÓrÅdhara÷ : nanu ca tvadÅyaæ dhÃma prÃptÃ÷ santo yadi na nivartante tarhi sati sampadya na vidu÷ sati sampadyÃmahe ity Ãdi Órute÷ su«upti-pralaya-samaye tattva-prÃpti÷ sarve«Ãm astÅti ko nÃma saæsÃrÅ syÃd ity ÃÓaÇkya saæsÃriïaæ darÓayati mamaiveti pa¤cabhi÷ | mamaivÃæÓo yo 'yam avidyayà jÅva-bhÆta÷ sanÃtana÷ sarvadà saæsÃritvena prasiddha÷ | asau su«upti-pralayayo÷ prak­tau lÅnatayà sthitÃni mana÷ «a«Âhaæ ye«Ãæ tÃnÅndriyÃïi punar jÅva-loke saæsÃropabhogÃrtham Ãkar«ati | etac ca karmendriyÃïÃæ prÃïasya copalak«aïÃrtham | ayaæ bhÃva÷ saatyaæ su«upti-pralayayor api mad-aæÓatvÃt sarvasÃpi jÅva-mÃtrasya mayi layÃd asty eva mat-prÃpti÷ | tathÃpy avidyÃyÃv­tasya sÃnuÓayasya sa-prak­tike mayi laya÷ | na tu Óuddhe | tad uktam -- avyaktÃd vyaktaya÷ sarve prabhantÅty Ãdinà | ataÓ ca puna÷ saæsÃrÃya nirgacchan avidvÃn prak­tau lÅnatayà sthitÃni svopÃdhi-bhÆtÃnÅndriyÃïi Ãkar«ati | vidu«Ãæ tu Óuddha-svarÆpa-prÃpter nÃv­ttir iti ||7|| madhusÆdana÷ : jÅvasya tu pÃramÃrthikaæ svarÆpaæ brahmaivety asak­d Ãveditam | tad etat sarvaæ pratipÃdyata uttareïa granthena | tatra jÅvasya brahma-rÆpatvÃd aj¤Ãna-niv­ttyà tat-svarÆpaæ prÃptasya tato na pracyutir iti pratipÃdyate mamaivÃæÓa [GÅtà 15.7a] iti ÓlokÃrdhena | su«uptau tu sarva-kÃrya-saæskÃra-sahitÃj¤Ãna-sattvÃt tata÷ puna÷ saæsÃro jÅvasyeti mana÷-«a«ÂhÃni [GÅtà 15.7b] iti ÓlokÃrdhena pratipÃdyate | tatas tasya vastuto 'saæsÃriïo 'pi mÃyayà saæsÃraæ prÃptasya manda-matibhir deha-tÃdÃtmyaæ prÃpitasya dehÃd vyatireka÷ pratipÃdyate ÓarÅram [GÅtà 15.8] ity Ãdinà ÓlokÃrdhena | Órotraæ cak«ur [GÅtà 15.9] ity Ãdinà tu yathÃyathaæ sva-vi«aye«v indriyÃïÃæ pravartakasya tasya tebhyo vyatireka÷ pratipÃdyate | evaæ dehendriyÃdi-vilak«aïam utkrÃnty-Ãdi-samaye svÃtma-rÆpatvÃt kim iti sarve na paÓyantÅty ÃÓaÇkÃyÃæ vi«aya-vik«ipta-città darÓana-yogyam api taæ na paÓyantÅty uttaram ucyate utkrÃmantam [GÅtà 15.10a] ity Ãdinà Ólokena | taæ j¤Ãna-cak«u«a÷ paÓyantÅti viv­taæ yatanto yogina÷ [GÅtà 15.11a] iti ÓlokÃrdhena | vimƬhà nÃnupaÓyanti [GÅtà 15.10b] ity etad viv­taæ yatanto 'pi [GÅtà 15.11b] iti ÓlokÃrdheneti pa¤cÃnÃæ ÓlokÃnÃæ saÇgati÷ | idÃnÅæ ak«arÃïi vyÃkhyÃsyÃmo mameti | mamaiva paramÃtmano 'æÓo niraæÓasyÃpi mÃyayà kalpita÷ sÆryasyeva jale nabhasa iva ca ghaÂe m­«ÃbhedavÃn aæÓa ivÃæÓo jÅva-loke saæsÃre, sa ca prÃïa-dhÃraïopÃdhinà jÅva-bhÆta÷ kartà bhoktà saæsaratÅti m­«aiva prasiddhim upÃgata÷ sanÃtano nitya upÃdhi-paricchede 'pi vastuta÷ paramÃtmatva-rÆpatvÃt | ato j¤ÃnÃdi-j¤Ãna-niv­ttyà sva-svarÆpaæ brahma prÃpya tato na nivartanta iti yuktam | evam-bhÆto 'pi su«uptÃt katham Ãvartata ity Ãha - mana÷ «a«Âhaæ ye«Ãæ tÃni Órotra-tvak-cak«Æ-rasana-ghrÃïÃkhyÃni pa¤cendriyÃÅndrasyÃtmano vi«ayopalabdhi-karaïatayà liÇgÃni jÃgrat-svapna-bhoga-janaka-karma-k«aye prak­ti-sthÃni prak­tÃvaj¤Ãne sÆk«ma-rÆpeïa sthitÃni punar-jÃgrad-bhoga-janaka-karmodaye bhogÃrthaæ kar«ati kÆrmo 'ÇgÃnÅva prak­ter aj¤ÃnÃd Ãkar«ati vi«aya-grahaïa-yogyatayÃvirbhÃvayatÅty artha÷ | ato j¤ÃnÃd anÃv­ttÃv apy aj¤ÃnÃd Ãv­ttir nÃnupapanneti bhÃva÷ ||7|| viÓvanÃtha÷ : tvad-bhaktyà saæsÃram atikrÃmyan ta-pada-gÃmÅ jÅva÷ ka ity apek«ÃyÃm Ãha mamaivÃæÓa iti | yad uktaæ vÃrÃhe svÃæÓaÓ cÃtha vibhinnÃæÓa iti dvedhÃyam i«yate | vibhinnÃæÓas tu jÅva÷ syÃt iti | sanÃtano nitya÷ sa ca baddha-daÓÃyÃæ mana÷ eva «a«Âhaæ ye«Ãæ tÃnÅndriyÃïi prak­tÃv upÃdhau sthitÃni kar«ati | mamaiva etÃnÅti svÅyatvÃbhimÃnena g­hÅtÃæ pÃdÃrgala-Ó­ÇkhalÃm iva kar«ati ||7|| baladeva÷ : nanu tvat-prapattyà yas tat-padaæ yÃti, sa jÅva÷ ka ity apek«ÃyÃm Ãha mamaiveti | jÅva÷ sarveÓvarasya mamaivÃæÓo, na tu brahma-rudrÃder ÅÓvarasya, sa ca sanÃtano nityo, na tu ghaÂÃkÃÓÃdivat kalpita÷ | sa ca jÅva-loke prapa¤ce sthito mana÷-«a«ÂhÃnÅndriyÃïi ÓrotrÃdÅni kar«ati pÃdÃdi-Ó­Çkhalà iva vahati | tÃni kÅd­æÓÅty Ãha prak­ti-sthÃni prak­ti-vikÃra-bhÆtÃhaÇkÃra-kÃryÃïÅty artha÷ | tatra mana÷ sÃttvikÃhaÇkÃrasya ÓrotrÃdikaæ tu rÃjasÃhaÇkÃrasya kÃryam iti bodhyam | bhagavat-prapattyà prÃk­ta-karaïa-hÅno bhagaval-lokaæ gatas tu bhÃgavatair deha-karaïair vibhÆ«aïair iva viÓi«Âo bhagavantaæ saæÓrayan nivasatÅti sÆcyate -- sa và e«a brahma-ni«Âha idaæ ÓarÅraæ martyam atis­jya brahmÃbhisampadya brahmaïà paÓyati brahmaïà ӭïoti brahmaïaivedaæ sarvam anubhavati iti mÃdhyandinÃyana-Órute÷ | vasanti yatra puru«Ã÷ sarve vaikuïÂha-mÆrtaya÷ [BhP 3.15.14] ity Ãdi sm­teÓ ca | bhagavat-saÇkalpa-siddha-cid-vigrahas tatra bhavatÅti | yat tu ghaÂÃkÃÓavaj jalÃkÃÓavad và jÅve brahmaïo 'æÓo 'nta÷-karaïenÃvacchedÃt tasmin pratibimba-nÃÓÃd và ghaÂa-jala-nÃÓe tat-tad-ÃkÃÓasya ÓuddhÃkÃÓatvavad anta÷-karaïa-nÃÓe jÅvÃæÓasya Óuddha-brahmatvam iti vadanti, na tat sÃram, jÅva-bhÆta÷, mamÃæÓa÷, sanÃtana÷ ity ukti-vyÃkopÃt | paricchedÃdi-vÃda-dvayasya dehino 'smin yathà [GÅtà 2.12] ity atra pratyÃkhyÃnÃc ca | pratibimba-sÃd­ÓyÃt tu tattvaæ mantavyam ambuvad adhikaraïa-vinirïayÃt | tasmÃt brahmopasarjanatvaæ jÅvasya brahmÃæÓatvaæ vidhu-maï¬alasya ÓatÃæÓa÷ Óukra-maï¬alam ity Ãdau d­«Âaæ cedam eka-vastv-eka-deÓatvaæ cÃæÓatvam Ãhu÷ | brahma khalu Óaktimad ekaæ vastu brahma-Óakti÷, itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃæ jÅva-bhÆtÃm [GÅtà 7.5] iti pÆrvokter atas tad eka-deÓÃt tad-aæÓo jÅva÷ ||7|| __________________________________________________________ BhG 15.8 ÓarÅraæ yad avÃpnoti yac cÃpy utkrÃmatÅÓvara÷ | g­hÅtvaitÃni saæyÃti vÃyur gandhÃn ivÃÓayÃt ||8|| ÓrÅdhara÷ : tÃny Ãk­«ya kiæ karotÅti | atrÃha ÓarÅram iti | yad yadà ÓarÅrÃntaraæ karma-vaÓÃd avÃpnoti yataÓ ca ÓarÅrÃd utkrÃmatÅÓvaro dehÃdÅnÃæ svÃmÅ tadà pÆrvasmÃt ÓarÅrÃd etÃni g­hÅtvà tac-charÅrÃntaraæ samyag yÃti | ÓarÅre saty api indriya-grahaïe d­«ÂÃnta÷ | ÃÓayÃt sva-sthÃnÃt kusumÃde÷ sakÃÓÃt gandhÃn gandhavata÷ sÆk«mÃn aæÓÃn g­hÅtvà vÃyur yathà gacchati tadvat ||8|| madhusÆdana÷ : asmin kÃle kar«atÅty ucyate ÓarÅram iti | yad yadotkrÃmati bahir nirgacchatÅÓvaro dehendriya-saæghÃtasya svÃmÅ jÅvas tadà yato dehÃd utkrÃmati tato mana÷-«a«ÂhÃnÅndriyÃïi kar«atÅti dvitÅya-pÃdasya prathamam anvaya utkramaïottara-bhÃvitvÃd gamanasya | na kevalaæ kar«aty eva, kintu yad yadà ca pÆrvasmÃc charÅrÃntaram avÃpnoti tadaitÃni mana÷-«a«ÂhÃÅndriyÃïi g­hÅtvà saæyÃty api samyak punar Ãgamana-rÃhityena gacchaty api | ÓarÅre saty evendriya-grahaïe d­«ÂÃnta÷ - ÃÓayÃt kusumÃde÷ sthÃnÃd gandhÃn gandhÃtmakÃn sÆk«mÃn aæÓÃn g­hÅtvà yathà vÃyur vÃti tadvat ||8|| viÓvanÃtha÷ : tÃny ak­«ya kiæ karotÅty apek«ÃyÃm Ãha ÓarÅram iti | yat sthÆla-ÓarÅraæ karma-vaÓÃd avÃpnoti, yac ca yasmÃc ca ÓarÅrÃd utkrÃmati ni«krÃmati, ÅÓvaro dehendriyÃdi-svÃmÅ jÅva÷ tasmÃt tatra etÃnÅndriyÃïi bhÆta-sÆk«mai÷ saha g­hÅtvaiva saæyÃti vÃyur gandhÃni iveti vÃyur yathÃÓayÃd gandhÃÓrayÃt srak-candanÃde÷ sakÃÓÃt sÆk«mÃvayavai÷ saha gandhÃn g­hÅtvÃnyatra yÃti tadvad ity artha÷ | baladeva÷ : jÅva-loke sthita indriyÃïi kar«ati ity uktam | tat pratipÃdayati ÓarÅram iti | ÅÓvara÷ ÓarÅrendriyÃïaæ svÃmÅ jÅvo yad yadà pÆrva-ÓarÅrÃd anyac charÅram avÃpnoti, yadà cÃptÃc charÅrÃd utkrÃmati, tadaitÃnÅndriyÃïi bhÆta-sÆk«mai÷ saha g­hÂivà yÃty ÃÓayÃt pu«pa-koÓÃd gandhÃn g­hÅtvà vÃyur iva sa yathÃnyatra yÃti tadvat ||8|| Órotraæ cak«u÷ sparÓanaæ ca rasanaæ ghrÃïam eva ca | adhi«ÂhÃya manaÓ cÃyaæ vi«ayÃn upasevate ||9|| ÓrÅdhara÷ : tÃny evendriyÃïi darÓayan yad arthaæ g­hÅtvà gacchati tad Ãha Órotram iti | ÓrotrÃdÅni bÃhyendriyÃïi manaÓ cÃnta÷karaïaæ, tÃny adhi«ÂÃyÃÓritya ÓabdÃdÅn vi«ayÃn ayaæ jÅva upabhuÇkte ||9|| madhusÆdana÷ : tÃny evendriyÃïi darÓayan yad arthaæ g­hÅtvà gacchati tad Ãha Órotram iti | Órotraæ cak«u÷ sparÓanaæ ca rasanaæ ghrÃïam eva ca | ca-kÃrÃt karmendriyÃïi prÃïaæ ca manaÓ ca «a«Âham adhi«ÂhÃyaivÃÓrityaiva vi«ayÃn ÓabdÃdÅn ayaæ jÅva upasevate bhuÇkte ||9|| viÓvanÃtha÷ : tatra gatvà kiæ karotÅty ata Ãha Órotram iti | ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïi manaÓ cÃdhi«ÂhÃyÃÓritya vi«ayÃn ÓabdÃdÅn upabhuÇkte ||9|| baladeva÷ : tÃni g­hÅtvà kim arthaæ yÃti | tatrÃha Órotram iti | ÓrotrÃdÅni samanaskÃny adhi«ÂhÃyÃÓrityÃyaæ jÅvo vi«ayÃn ÓabdÃdÅn upabhuÇkte | tad arthaæ tad-grahaïam ity artha÷ | ca-ÓabdÃt karmendriyÃïi ca pa¤ca prÃïÃæÓ cÃdhi«ÂhÃye ty avagamyam ||9|| __________________________________________________________ BhG 15.10 utkrÃmantaæ sthitaæ vÃpi bhu¤jÃnaæ và guïÃnvitam | vimƬhà nÃnupaÓyanti paÓyanti j¤Ãna-cak«u«a÷ ||10|| ÓrÅdhara÷ : nanu kÃrya-kÃraïa-saÇghÃta-vyatirekeïa evambhÆtam ÃtmÃnaæ sarve 'pi kiæ na paÓyanti | tatrÃha utkrÃmantam iti | utkrÃmantaæ dehÃd dehÃntaraæ gacchantaæ tasminn eva dehe sthitaæ và vi«ayÃn bhu¤jÃnaæ và guïÃnvitam indriyÃdi-yuktaæ jÅvaæ vimƬhà nÃnupaÓyanti nÃlokayanti | j¤Ãnam eva cak«ur ye«Ãæ te vivekina÷ paÓyanti ||10|| madhusÆdana÷ : evaæ deha-gataæ darÓana-yogayam api dehÃt utkrÃmantam iti | utkrÃmantaæ dehÃntaraæ gacchantaæ pÆrvasmÃt, sthitaæ vÃpi tasminn eva dehe, bhu¤jÃnaæ và ÓabdÃdÅn vi«ayÃn | guïÃnvitam sukha-du÷kha-mohÃtmakair guïair anvitam | evaæ sarvÃsv avasthÃsu darÓana-yogyam apy enaæ vimƬhà d­«ÂÃd­«Âa-vi«aya-bhoga-vÃsanÃk­«Âa-cetastayÃtmÃnÃtma-vivekÃyogyà nÃnupaÓyanti | aho ka«Âaæ vartata ity aj¤Ãn anukroÓati bhagavÃn | ye tu pramÃïa-janita-j¤Ãna-cak«u«o vivekinas ta eva paÓyanti ||10|| viÓvanÃtha÷ : nanu yamÃd dehÃn ni«krÃmati yasmin dehe và ti«Âhati tatra sthitvà và yathà bhogÃn bhuÇkte ity evaæ viÓe«aæ nopalabhÃmahe | tatrÃha utkrÃmantaæ dehÃnn ni«krÃmantaæ, sthitaæ dehÃntare vartamÃnaæ ca vi«ayÃn bhu¤jÃnaæ ca guïÃnvitam indiryÃdi-sahitaæ vimƬhà avivekina÷ j¤Ãna-cak«u«o vivekina÷ ||10|| baladeva÷ : evaæ ÓarÅrasthatvenÃnubhavayogyam avivekinas tam ÃtmÃnaæ nÃnubhavantÅty Ãha ud iti | ÓarÅrÃd utkrÃmantaæ tatraiva sthitaæ và sthitvà vi«ayÃn bhu¤jÃnaæ và guïÃnvitaæ sukha-du÷kha-mohair indiryÃdibhir vÃnvitaæ yuktam anubhava-yogyam apy ÃtmÃnaæ vimƬhÃÓ cirantana-j¤Ãna-cak«u«o viveka-j¤Ãna-netrÃs tu taæ paÓyanti | ÓarÅrÃdi-viviktam anubhavanti ||10|| __________________________________________________________ BhG 15.11 yatanto yoginaÓ cainaæ paÓyanty Ãtmany avasthitam | yatanto 'py ak­tÃtmÃno nainaæ paÓyanty acetasa÷ ||11|| ÓrÅdhara÷ : durj¤eyaÓ cÃyaæ yato viveki«v api kecit paÓyanti kecin na paÓyantÅty Ãha yatanta iti | yatanto dhyÃnÃdibhi÷ prayatamÃnà yogina÷ kecid enam ÃtmÃnam Ãtmani dehe 'vasthitaæ viviktaæ paÓyanti | ÓÃstrÃbhyÃsÃdibhi÷ prayatnaæ kurvÃïà apy ak­tÃtmÃno 'viÓuddha-città ata evÃcetaso manda-mataya enaæ na paÓyanti ||11|| madhusÆdana÷ : paÓyanti j¤Ãna-cak«u«a ity etad viv­ïoti yatanta iti | Ãtmani sva-buddhÃv avasthitaæ pratiphalitam enam ÃtmÃnam yatanto dhyÃnÃdibhi÷ prayatamÃnà yogina eva paÓyanti | co 'vadhÃraïe | yatamÃnà apy ak­tÃtmÃno yaj¤Ãdibhir aÓodhitÃnta÷-karaïà ata evÃcetaso viveka-ÓÆnyà nainaæ paÓyantÅti vimƬhà nÃnupaÓyantÅty etad vivaraïam ||11|| viÓvanÃtha÷ : te ca vivekino yatamÃnà yogina evety Ãha yatanta iti | ak­tÃtmÃno 'Óuddha-cittÃ÷ ||11|| baladeva÷ : j¤Ãna-cak«u«a÷ paÓyanti ity etad viv­ïvan durj¤ÃnatÃæ tasyÃh yatanta iti | kecid yogino yatamÃnÃ÷ ÓravaïÃdy-upÃyÃn anuti«Âhanta Ãtmani ÓarÅre 'vasthitam enam ÃtmÃnaæ paÓyanti | kecid yatamÃnà apy ak­tÃtmÃno 'nirmala-città ato 'vacetaso 'nudita-viveka-j¤Ãnà enaæ na paÓyantÅti durj¤eyam Ãtma-tattvam ity artha÷ ||11|| __________________________________________________________ BhG 15.12 yad Ãditya-gataæ tejo jagad bhÃsayate 'khilam | yac candramasi yac cÃgnau tat tejo viddhi mÃmakam ||12|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ na tad bhÃsayate sÆrya ity Ãdinà pÃrameÓvaraæ paraæ dhÃmoktam | tat-prÃptÃnÃæ cÃpunar-Ãv­ttir uktà | tatra ca saæsÃriïo 'bhÃvam ÃÓaÇkya saæsÃri-svarÆpaæ dehÃdi-vyatiriktaæ darÓitam | idÃnÅæ tad eva pÃrameÓvaraæ rÆpam ananta-Óaktitvena nirÆpayati yad ity Ãdi-caturbhi÷ | ÃdiyÃdi«u sthitaæ yad aneka-prakÃraæ tejo viÓvaæ prakÃÓayati tat sarvaæ tejo madÅyam eva jÃnÅhi ||12|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ yat padaæ sarvÃvabhÃsana-k«amà apy ÃdityÃdayo bhÃsayituæ na k«amante yat-prÃptÃÓ ca mumuk«ava÷ puna÷ saæsÃrÃya nÃvartante yasya ca padasyopÃdi-bhedam anu vidhÅyamÃnà jÅvà ghaÂÃkÃÓÃdaya ivÃkÃÓasya kalpitÃæÓà m­«aiva saæsÃram anubhavanti tasya padasya sarvÃtmatva-sarva-vyavahÃrÃspadatva-pradarÓanena brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtà 14.27] iti prÃg uktaæ vivarÅtuæ caturbhi÷ Ólokair Ãtmano vibhÆti-saæk«epam Ãha bhagavÃn yad iti | na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ nemà vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ [KaÂhU 2.2.15] ity Ãdinà | tam eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti [KaÂhU 2.2.15] iti Óruty-artham anena vyÃkhyÃyate | yad Ãditya-gataæ tejaÓ caitnyÃtmakaæ jyotir yac candramasi yac cÃgnau sthitaæ tejo jagad akhilam avabhÃsayate tat tejo mÃmakaæ madÅyaæ viddhi | yadyapi sthÃvara-jaÇgame«u samÃnaæ caitanyÃtmakaæ jyotis tathÃpi sattvotkar«eïÃdityÃdÅnÃm utkar«Ãt tatraivÃvistarÃæ caitanya-jyotir iti tair viÓe«yate yad Ãditya-gatam ity Ãdi | yathà tulye 'pi mukha-saænidhÃne këÂha-ku¬yÃdau na mukham Ãvirbhavati | ÃdarÓÃdau ca svacche svacchatare ca tÃratamyenÃvirbhavati tadvad yad Ãditya-gataæ teja ity uktvà punas tat tejo viddhi mÃmakam iti tejo-grahaïÃd yad ÃdityÃdi-gataæ teja÷ prakÃÓa÷ para-prakÃÓa-samarthaæ sita-bhÃsvaraæ rÆpaæ jagad akhilaæ rÆpavad vastu avabhÃsayate | evaæ yac candramasi yac cÃgnau jagad-avabhÃsakaæ tejas tan mÃmÃkaæ viddhÅti vibhÆti-kathanÃya dvitÅyo 'py artho dra«Âavya÷ | anyathà tan mÃmakaæ viddhÅty etÃvad brÆyÃt tejo-grahaïam antareïaiveti bhÃva÷ ||12|| viÓvanÃtha÷ : tad evaæ jÅvasya baddhÃvasthÃyÃæ yat yat prÃpya-vastu tatrÃham eva sÆrya-candrÃdy-Ãtmaka÷ sann upakaromÅty Ãha yad iti tribhi÷ | Ãditya-sthitaæ teja eva udaya-parvate prÃtar uditya jÅvasya d­«ÂÃd­«Âa-bhoga-sÃdhana-karma-pravartanÃrthaæ jagad bhÃsayata evaæ ca yac candramasi aganau ca tat tad akhilaæ mÃmakam eva | sÆryÃdi-saæj¤o 'ham eva bhavÃmÅty artha÷ | tat tejasa eva tat-tad-vibhÆtir iti bhÃva÷ ||12|| baladeva÷ : atha mad-aæÓasya jÅvasya saæsÃra-raktasya mumuk«oÓ ca bhoga-mok«a-sÃdhanam aham eveti bhÃvenÃha yad iti caturbhi÷ | Ãditye sthitaæ yat tejo yac candre 'gnau ca sthitaæ sat sarvaæ jagat prakÃÓayati, tat tejo mÃmakaæ madÅyaæ viddhi | uditena sÆryeïa jvalitena ca vahninÃd­«Âa-bhoga-sÃdhanÃni karmÃïi ni«padyante | timira-jìya-nÃÓÃdayaÓ ca sukha-hetavo bhavanti | uditena candreïa cau«adhi-po«a-tÃpa-ÓÃnti-jyotsnÃvihÃrÃs tathÃbhÆtà bhavantÅti te«Ãæ tat-tat-sÃdhakaæ tejo mat-tejo-vibhÆtir ity artha÷ ||12|| gÃm ÃviÓya ca bhÆtÃni dhÃrayÃmy aham ojasà | pu«ïÃmi cau«adhÅ÷ sarvÃ÷ somo bhÆtvà rasÃtmaka÷ ||13|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca gÃm iti | gÃæ p­thvÅm ojasà balenÃdhi«ÂhÃyÃham eva carÃcarÃïi bhÆtÃni dhÃrayÃmi | aham eva rasamaya÷ somo bhÆtvà brÅhy-Ãdy-au«adhÅ÷ sarvÃ÷ saævardhayÃmi ||13|| madhusÆdana÷ : kiæ ca, gÃæ p­thivÅm p­thivÅ-devatÃ-rÆpeïÃviÓyaujasà nijena balena p­thivÅæ dhÆli-mu«Âi-tulyÃæ d­¬hÅk­tya bhÆtÃni p­thivyÃdheyÃni vastÆny aham eva dhÃrayÃmi | anyathà p­thivÅ sikatÃ-mu«Âivad viÓÅryatÃdho nimajjed và | yena dyaur ugrà p­thivÅ ca d­¬hà [Yaju÷K 1.8.5, TaittS 4.1.8] iti mantra-varïÃt | sa dÃdhÃra p­thivÅm [ãk 8.7.3.1] iti ca hiraïyagarbha-bhÃvÃpannaæ bhagavantam evÃha | kiæ ca, rasÃtmaka÷ sarva-rasa-svabhÃva÷ somo bhÆtvau«adhÅ÷ sarvà brÅhi-yavÃdyÃ÷ p­thivyÃæ jÃtà aham eva pu«ïÃmi pu«ÂimatÅ rasa-svÃdumatÅÓ ca karomi ||13|| viÓvanÃtha÷ : gÃæ p­thvÅm ojasà sva-ÓaktyÃviÓyÃdhi«ÂhÃyÃham eva carÃcarÃïi bhÆtÃni dhÃrayÃmi | tathÃham evÃm­ta-rasamaya÷ somo bhÆtvà brÅhy-Ãdy-au«adhÅ÷ sarvÃ÷ saævardhayÃmi ||13|| baladeva÷ : gÃm iti pÃæÓu-mu«Âi-tulyÃæ gÃæ p­thivÅm ojasà sva-ÓaktyÃviÓya d­¬hÅk­tya bhÆtÃni sthira-carÃïi dhÃrayÃmi | mantra-varïaÓ caivam Ãha -- yena dyaur ugrà p­thivÅ ca d­¬hà [ãk 8.7.3.1] iti | anyathÃsau sikatÃ-mu«Âivad-viÓÅryeïa nimajjed veti bhÃva÷ | tathÃham eva rasÃtmaka÷ somo 'm­tamayaÓ candro bhÆtvà sarvà au«adhÅr nikhilà brÅhy-ÃdyÃ÷ pu«ïÃmi | svÃdu-vividha-rasa-pÆrïÃ÷ karomi | tathà ca bhÆmiloke sthitasya jÅvasya vividha-prÃsÃda-bÃÂikÃ-ta¬ÃgÃdi-krŬÃ-sthÃnÃni nirmÃya nÃnÃ-rasÃn bhu¤jÃnasya tat-tat-sÃdhanam aham eveti ||13|| __________________________________________________________ BhG 15.14 ahaæ vaiÓvÃnaro bhÆtvà prÃïinÃæ deham ÃÓrita÷ | prÃïÃpÃna-samÃyukta÷ pacÃmy annaæ catur-vidham ||14|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca aham iti | aham ÅÓvara eva vaiÓvÃnaro jaÂharÃgnir bhÆtvà prÃïinÃæ dehasyÃnta÷ praviÓya prÃnÃpÃnÃbhyÃæ ca tad-uddÅpakÃbhyÃæ sahita÷ prÃïibhir bhuktaæ bhak«yaæ bhojyaæ lehyaæ co«yaæ ceti caturvidham annaæ pacÃmi | tatra yad dantair avakhaï¬yÃvakhaï¬ya bhak«yate pÆpÃdi tad bhak«yam | yat tu kevalaæ jihvayà vilo¬ya nigÅryate pÃyasÃdi tad bhojyam | yaj jihvÃyÃæ nik«ipya rasÃsvÃdena kramaÓo nigÅryate dravÅbhÆtaæ gu¬Ãdi tal lehyam | yat tu daæ«ÂrÃdibhir ni«pŬya sÃrÃæÓaæ nigÅryÃvaÓi«Âaæ tyajyata ik«u-daï¬Ãdi tac co«yam iti caturvidho 'sya bheda÷ ||14|| madhusÆdana÷ : kiæ ca aham iti | aham ÅÓvara eva vaiÓvÃnaro jaÂharo 'gnir bhÆtvà ayam agnir vaiÓvÃnaro yo 'yam anta÷ puru«e yenedam annaæ pacyate yad idam adyate [BAU 5.9.1] ity Ãdi Óruti-pratipÃdita÷ san prÃïinÃæ sarve«Ãæ deham ÃÓrito 'nta÷ pravi«Âa÷ prÃnÃpÃnÃbhyÃæ tad-uddÅpakÃbhyÃæ saæyukta÷ saædhuk«ita÷ san pacÃmi prÃïibhir bhuktam annaæ caturvidham bhak«yaæ bhojyaæ lehyaæ co«yaæ ceti | tatra yad dantair avakhaï¬yÃvakhaï¬ya bhak«yate pÆpÃdi tad bhak«yam | yat tu kevalaæ jihvayà vilo¬ya nigÅryate sÆpaudanÃdi tad bhojyam | yaj jihvÃyÃæ nik«ipya rasÃsvÃdena nigÅryate kiæcid dravÅbhÆtaæ gu¬a-rasÃlÃ-Óikhariïy-Ãdi tal lehyam | yat tu dantair ni«pŬya rasÃæÓaæ nigÅryÃvaÓi«Âaæ tyajyate yathek«u-daï¬Ãdi tac co«yam iti bheda÷ | bhoktà ya÷ so 'gnri vaiÓvÃnaro yad bhojyam annaæ sa somas tad etad ubhayam agnÅ«omau sarvam iti dhyÃyato 'nna-do«a-lepo na bhavatÅty api dra«Âavyam ||14|| viÓvanÃtha÷ : vaiÓvÃnaro jaÂharÃnala÷ prÃïÃpÃnÃbhyÃæ tad uddÅpakÃbhyÃæ sahitaÓ caturvidhaæ bhak«yaæ bhojyaæ lehyaæ co«yam | bhak«yaæ danta-cchedyaæ bh­«Âa-canakÃdi bhojyaæ modakÃdi | lehyaæ gu¬Ãdi | co«yam ik«u-daï¬Ãdi ||14|| baladeva÷ : bhogyÃnÃm annÃdÅnÃæ pÃka-hetuÓ cÃham evety Ãha aham iti | vaiÓvÃnaro jaÂharÃgnis tac-charÅrako bhÆtvà prÃïinÃæ sarve«Ãæ deham udaram ÃÓrita÷ prÃnÃpÃnÃbhyÃæ tad-uddÅpakÃbhyÃæ samÃyuktaÓ ca sann ahaæ tair bhuktaæ caturvidham annaæ pacÃmi pÃkaæ nayÃmi | ÓrutiÓ caivam Ãha ayam agnir vaiÓvÃnaro yo 'yam anta÷ puru«e yenedaæ annaæ pacyate ity Ãdinà | tathà cÃham eva jÃÂharÃgni-ÓarÅras tad-upakÃrÅty evam Ãha sÆtrakÃra÷ -- ÓabdÃdibhyo 'nta÷ prati«ÂhÃnÃc ca ity Ãdinà | annasya cÃturvidhyaæ ca bhak«yaæ bhojyaæ lehyaæ cÆ«yaæ ceti bhedÃt | danta-cchedyaæ caïaka-pÆpÃdi | bhak«yaæ carvyam iti cocyate | modakaudana-sÆpÃdi bhojyaæ | pÃyasa-gu¬a-madhv-Ãdi lehyaæ | pakvÃmrek«u-daï¬Ãdi cÆ«yaæ | soma-vaiÓvÃnarayo÷ svÃbhedenokti÷ sva-vyÃpyatvÃd iti bodhyam ||14|| __________________________________________________________ BhG 15.15 sarvasya cÃhaæ h­di saænivi«Âo matta÷ sm­tir j¤Ãnam apohanaæ ca | vedaiÓ ca sarvair aham eva vedyo vedÃnta-k­d veda-vid eva cÃham ||15|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca sarvasya prÃni-jÃtasya h­di samyag-antaryÃmi-rÆpeïa pravi«Âo 'ham | ataÓ ca matta eva heto÷ prÃïi-mÃtrasya pÆrvÃnbhÆtÃrtha-vi«ayà sm­tir bhavati | j¤Ãnaæ ca vi«ayendndriya-saæyogajaæ bhavati | Ãpohanaæ ca tayo÷ pramo«o bhavati | vedaiÓ ca sarvais tat-tad-devatÃdi-rÆpeïÃham eva vedya÷ | vedÃnta-k­t tat-sampradÃya-pravartakaÓ ca | j¤Ãnado gurur aham ity artha÷ | veda-vid eva ca vedÃrtha-vid apy aham eva ||15|| madhusÆdana÷ : kiæ ca, sarvasya brahmÃdi-sthÃvarÃntasya prÃïi-jÃtasyÃham Ãtmà san h­di buddhau saænivi«ta÷ sa e«a iha pravi«Âa÷ [BAU 1.4.7] iti Órute÷ | anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓya nÃma-rÆpe vyÃkaravÃïi [ChÃU 6.3.2] iti ca | ato matta Ãtmana eva heto÷ prÃïi-jÃtasya yathÃnurÆpaæ sm­tir etaj janmani pÆrvÃnubhÆtÃrtha-vi«ayà v­ttir yoginÃæ ca janmÃntarÃnubhÆtÃrtha-vi«ayÃpi | tathà matta eva j¤Ãnaæ vi«ayendriya-saæyogajaæ bhavati | yoginÃæ ca deÓa-kÃla-viprak­«Âa-vi«ayam api | evaæ kÃma-krodha-ÓokÃdi-vyÃkula-cetasÃm apohanaæ ca sm­ti-j¤Ãnayor apÃyaÓ ca matta eva bhavati | evaæ svasya jÅva-rÆpatÃm uktvà brahma-rÆpatÃm Ãha - vedaiÓ ca sarvair indrÃdi-devatÃ-prakÃÓakair api aham eva vedya÷ sarvÃtmatvÃt | indraæ mitraæ varuïam agnim Ãhur atho divya÷ sa suparïo garutmÃn | ekaæ sad viprà bahudhà vadanti agniæ yamaæ mÃtariÓvÃnam Ãhu÷ || [ãk 2.3.22.6] iti mantra-varïÃt | e«a u hy eva sarve devÃ÷ iti ca Órute÷ | vedÃnta-k­d vedÃntÃrtha-sampradÃya-pravartako veda-vyÃsÃdi-rÆpeïa | na kevalam etÃvad eva veda-vid eva cÃhaæ karma-kÃï¬opÃsanÃ-kÃï¬a-j¤Ãna-kÃï¬Ãtmaka-mantra-brÃhmaïa-rÆpa-sarva-vedÃrtha-vic cÃham eva | ata÷ sÃdhÆktaæ brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtà 14.27] ity Ãdi ||15|| viÓvanÃtha÷ : yathaiva jaÂhare jaÂharÃgnir ahaæ tathaiva sarvasya carÃcarasya h­di sannivi«Âo buddhi-tattva-rÆpo 'ham eva | yato matto buddhi-tattvÃd eva pÆrvÃnubhÆtÃrtha-vi«ayÃnusm­tir bhavati | tathà vi«ayendriya-yogajaæ j¤Ãnaæ ca apohanaæ sm­ti-j¤Ãnayor apagamaÓ ca bhavatÅti | jÅvasya bandhÃvasthÃyÃæ svasyopakÃrakatvam uktvà mok«ÃvasthÃyÃæ yat prÃpyaæ tatrÃpy upakÃratvam Ãha vedair iti | veda-vyÃsa-dvÃrà vedÃnta-k­d aham eva yato vedavid vedÃrtha-tattva-j¤o 'ham eva matto 'nyo vedÃrthaæ na jÃnÃtÅty artha÷ ||15|| baladeva÷ : prÃïinÃæ j¤ÃnÃj¤Ãna-hetuÓ cÃham evety Ãha sarvasya ceti | tayo÷ soma-vaiÓvÃnarayo÷ sarvasya ca prÃïi-v­ndasya h­di nikhila-prav­tti-hetu-j¤Ãnodaya-dehe 'ham eva niyÃmakatvena sannivi«Âa÷ | anta÷-pravi«Âa÷ ÓÃstà janÃnÃm [TaittA 3.11] | ity Ãdi-ÓravaïÃt | ato matta eva sarvasya sm­ti÷ pÆ­vÃnubhÆta-vastu-vi«ayÃnusandhi-j¤Ãnaæ ca vi«ayendriya-sannikar«a-janyaæ jÃyate | tayor apohanaæ pramo«aÓ ca matto bhavati | evam uktaæ uddhavena tvatto j¤Ãnaæ hi jÅvÃnÃæ pramo«as tatra Óaktita÷ iti | evaæ sÃæsÃrika-bhoga-sÃdhanatÃæ svasyoktvà mok«a-sÃdhanatÃm Ãha vedaiÓ ceti | sarvair nikhilair vedair aham eva sarveÓvara÷ sarva-ÓaktimÃn k­«ïo vedya÷ | yo 'sau sarvair vedair gÅyate iti Órute÷ | atra karma-kÃï¬ena paramparayà j¤Ãna-kÃï¬ena tu sÃk«Ãd iti bodhyam | katham evaæ pratyetavyam iti cet tatrÃha vedÃnta-k­d aham eveti | vedÃnÃm anto 'rtha-nirïayas tat-k­d aham eva bÃdarÃyaïÃtmanà | evam Ãha sÆtra-kÃra÷ -- ta tu samanvayÃt [Vs 1.1.4] ity Ãdibhi÷ | nanv anye vedÃrtham anyathà vyÃcak«yate | tatrÃha vedavid eva cÃham ity aham eva vedavid iti | bÃdarÃyaïa÷ san yam artham ahaæ niraïai«aæ sa eva vedÃrthas tato 'nyathà tu bhrÃnti-vij­mbhita iti | tathà ca mok«a-pradasya sarveÓvara-tattvasya vedair abodhanÃd aham eva mok«a-sÃdhanam ||15|| dvÃv imau puru«au loke k«araÓ cÃk«ara eva ca | k«ara÷ sarvÃïi bhÆtÃni kÆÂastho 'k«ara ucyate ||16|| ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ tad dhÃma paramaæ mameti yad uktaæ svakÅyaæ sarvottama-svarÆpaæ tad darÓayati dvÃv iti tribhi÷ | k«araÓ cÃk«araÓ ceti dvÃv imau puru«au loke prasiddhau | tÃv evÃha tatra k«ara÷ puru«o nÃma sarvÃïi bhÆtÃni brahmÃdi-sthÃvarÃntÃni ÓarÅrÃïi | aviveki-lokasya ÓarÅre«v eva puru«atva-prasiddhe÷ | kuÂo rÃÓi÷ ÓilÃ-rÃÓi÷ | parvata iva dehe«u naÓyatsv api nirvikÃratayà ti«ÂhatÅti kÆÂashtaÓ cetano bhoktà | sa tv ak«ara÷ puru«a ity ucyate vivekibhi÷ ||16|| madhusÆdana÷ : evaæ sopÃdhikam ÃtmÃnam uktvà k«arÃk«ara-Óabda-vÃcya-kÃrya-kÃraïopÃdhi-dvaya-viyogena nirupÃdhikaæ Óuddham ÃtmÃnaæ pratipÃdayati k­payà bhagavÃn arjunÃya dvÃv imÃv iti tribhi÷ Ólokai÷ | dvÃv imau p­thag-rÃÓÅ-k­tau puru«au puru«opÃdhitvena puru«a-Óabda-vyapadeÓyau loke saæsÃre | kau tau ? ity Ãha k«arÃk«ara eva ca k«aratÅti k«aro vinÃÓÅ kÃrya-rÃÓir eka÷ puru«a÷ | na k«aratÅty ak«aro vinÃÓa-rahita÷ k«arÃkhyasya puru«asyotpatti-bÅjaæ bhagavato mÃyÃ-Óaktir dvitÅya÷ puru«a÷ | tau puru«au vyÃca«Âe svayam eva bhagavÃn k«ara÷ sarvÃïi bhÆtÃni samastaæ kÃrya-jÃtam ity artha÷ | kÆÂastha÷ kÆÂo yathÃrtha-vastv-ÃcchÃdanenÃyathÃrth-vastu-prakÃÓanaæ va¤canaæ mÃyety anarthÃntaram | tenÃvaraïa-vik«epa-Óakti-dvaya-rÆpeïa sthita÷ kÆÂastho bhagavÃn mÃyÃ-Óakti-rÆpa÷ kÃraïopÃdhi÷ saæsÃra-bÅjatvenÃnantyÃd ak«ara ucyate | kecit tu k«ara-ÓabdenÃcetana-vargam uktvà kÆÂastho 'k«ara ucyata ity anena jÅvam Ãhu÷ | tan na samyak | k«etraj¤asyaiveha puru«ottamatvena pratipÃdyatvÃt | tasmÃt k«arÃk«ara-ÓabdÃbhyÃæ kÃrya-kÃraïopÃdhÅ ubhÃv api ja¬Ãv evocyete ity eva yuktam ||16|| viÓvanÃtha÷ : yasmÃd aham eva vedavit tasmÃt sarva-vedÃrtha-ni«kar«aæ saÇk«epeïa bravÅmi Ó­ïu ity Ãha dvÃv imÃv iti tribhi÷ | loke caturdaÓa-bhuvanÃtmake ja¬a-prapa¤ce imau dvau puru«au cetanau sta÷ | kau tÃv ata Ãha k«araæ sva-svarÆpÃt k«arati vicyuto bhavatÅti k«aro jÅva÷ | sva-svarÆpÃn na k«aratÅty ak«ara brahmaiva | etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïà vividi«anti | iti Órute÷ | ak«araæ brahma paramam iti sm­teÓ ca ak«ara-Óabdo brahma-vÃcaka eva d­«Âa÷ | k«arÃk«arayor arthaæ punar viÓadayati sarvÃïi bhÆtÃni eko jÅva eva anÃdy-avidyayà svarÆpa-vicyuta÷ san karma-paratantra÷ sama«Ây-Ãtmako brahmÃdi-sthÃvarÃntÃni bhÆtÃni bhavatÅty artha÷ | jÃtyà và ekavacanam | dvitÅya-puru«o 'k«aras tu kÆÂastha ekenaiva svarÆpeïavicyutimatà sarva-kÃla-vyÃpÅ | ekarÆpatayà tu ya÷ kÃla-vyÃpÅ sa kÆÂastha÷ ity amara÷ ||16|| baladeva÷ : bÃdarÃyaïÃtmanà nirïÅtaæ vedÃrthaæ saÇk«ipyÃha dvÃv iti | lokyate tattvam anena iti vyutpatter loke vede | dvau puru«au prathitau imÃv iti pramÃïa-siddhatà sÆcyate | tau kÃv ity Ãha k«araÓ ceti | ÓarÅra-k«araïÃt k«aro 'nekÃvastho baddho 'cit-saæsargaika-dharma-sambandhÃd ekatvena nirdi«Âa÷ | ak«aras tad-abhÃvÃd ekÃvastho mukto 'cid-viyogaika-dharma-sambandhÃd ekatvena nirdi«Âa÷ | k«arÃk«arau sphuÂayati sarvÃïi brahmÃdi-stambÃntÃni bhÆtÃni k«ara÷ | kÆtastha÷ sadiakÃvastho muktas tv ak«ara÷ | ekatva-nirdeÓa÷ prÃg-ukta-yukter bodhya÷ | bahavo j¤Ãna-tapasà ity Ãde÷ | idaæ j¤Ãnam upÃÓritya ity ÃdeÓ ca bahutva-saÇkhyÃka÷ sa÷ ||16|| __________________________________________________________ BhG 15.17 uttama÷ puru«as tv anya÷ paramÃtmety udÃh­ta÷ | yo loka-trayam ÃviÓya bibharty avyaya ÅÓvara÷ ||17|| ÓrÅdhara÷ : yad artham etau lak«itau tam Ãha uttama iti | etÃbhyÃæ k«arÃksarÃbhyÃm anyo vilak«aïas tu uttama÷ puru«a÷ | vailak«aïyam evÃha paramaÓ cÃsÃv Ãtmà cety udÃh­ta÷ ukta÷ Órutibhi÷ | Ãtmatvena k«arÃd acetanÃd vilak«aïa÷ | paramatvenÃk«arÃc cetanÃd bhoktur vilak«aïa ity artha÷ | paramÃtmatvaæ darÓayati yo loka-trayam iti | ya ÅÓvara ÅÓana-ÓÅlo 'vyayaÓ ca nirvikÃra eva san loka-trayaæ k­snam ÃviÓya bibharti pÃlayati ||17|| madhusÆdana÷ : ÃbhyÃæ k«arÃk«arÃbhyÃæ vilak«aïa÷ k«arÃk«aropÃdhi-dvaya-do«eïÃsp­«Âo nitya-Óuddha-buddha-mukta-svabhÃva÷ uttama iti | uttama utk­«Âatama÷ puru«as tv anyonya evÃtyanta-vilak«aïa ÃbhyÃæ k«arÃk«arÃbhyÃæ ja¬a-rÃÓibhyÃm ubhaya-bhÃsakas t­tÅyaÓ cetana-rÃÓir ity artha÷ | paramÃtmety udÃh­to 'nna-maya-prÃïa-maya-mano-maya-j¤Ãna-mayÃnanda-mayebhya÷ pa¤cabhyo 'vidyÃ-kalpitÃtmabhya÷ parama÷ prak­«Âo 'kalpito brahma pucchaæ prati«Âhety ukta Ãtmà ca sarva-bhÆtÃnÃæ pratyak-cetana ity ata÷ paramÃtmety uktao vedÃnte«u | ya÷ paramÃtmà loka-trayam bhÆr-bhuva÷-svar-Ãkhyaæ sarvaæ jagad iti yÃvat | ÃviÓya svakÅyayà mÃyÃ-ÓaktyÃdhi«ÂhÃya bibharti sattÃ-sphÆrti-pradÃnena dhÃrayati po«ayati ca | kÅd­Óa÷ ? avyaya÷ sarva-vikÃra-ÓÆnya ÅÓvara÷ sarvasya niyantà nÃrÃyaïa÷ sa uttama÷ puru«a÷ paramÃtmety udÃh­ta ity anvaya÷ | sa uttama÷ puru«a iti Órute÷ ||17|| viÓvanÃtha÷ : j¤Ãnibhir upÃsyaæ brahmoktvà yogibhir upÃsyaæ paramÃtmÃnam Ãha uttama iti | tu-Óabda÷ pÆrva-vaiÓi«ÂhyÃd dyotaka÷ | j¤ÃnibhyaÓ cÃdhiko yogÅty upÃsaka-vaiÓi«ÂyÃd evopÃsya-vaiÓi«Âyaæ ca labhyate | paramÃtma-tattvam eva darÓayati ya ÅÓvara Åsana-ÓÅlo 'vyayo nirvikÃra eva san loka-trayaæ k­tsnam ÃviÓya bibharti dhÃrayati pÃlayati ca ||17|| baladeva÷ : yad arthaæ dvau puru«au nirÆpitau tam Ãha uttama iti | anya÷ k«arÃk«arÃbhyÃæ na tu tayor evaika÷ saÇkalpa iti bhÃva÷ | tatra Óruti-sammatim Ãha paramÃtmeti | uttamatÃ-prayojakaæ dharmam Ãha yo loketi | na caitaj jagad-vidhÃraïa-pÃlana-rÆpam ÅÓanaæ baddhasya jÅvasya karmÃsambhavÃt | na ca muktasya jagad-vyÃpÃra-varjam iti prati«edhÃc ca ||17|| __________________________________________________________ BhG 15.18 yasmÃt k«aram atÅto 'ham ak«arÃd api cottama÷ | ato 'smi loke vede ca prathita÷ puru«ottama÷ ||18|| ÓrÅdhara÷ : evam uktaæ puru«ottamatvam Ãtmano nÃma-nirvacanena darÓayati yasmÃdi it | yasmÃt k«araæ ja¬a-vargam atikrÃnto 'haæ nityam uktatvÃt | ak«arÃc cetana-vargÃd apy uttamaÓ ca niyant­tvÃt | ato loke vede ca puru«ottama iti prathita÷ prakhyÃto 'smi | tathà ca Óruti÷ - sa eva sarvasyeÓÃna÷ sarvasyÃdhipati÷ sarvam idaæ praÓÃstÅty Ãdi ||18|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ yathÃ-vyÃkhyÃteÓvarasya k«arÃk«ara-vilak«aïasya puru«ottama ity etat prasiddha-nÃma-nirvacanened­Óa÷ parameÓvaro 'ham evety ÃtmÃnaæ darÓayati bhagavÃn brahmaïo hi prati«ÂhÃhaæ [GÅtà 14.27] tad dhÃma paramaæ mama [GÅtà 15.6] ityÃdi prÃg-ukta-nija-mahima-nirdhÃraïÃya yasmÃd iti | yasmÃt k«araæ kÃryatvena vinÃÓinaæ mÃyÃmayaæ saæsÃra-v­kl«am aÓvatthÃkhyam atÅto 'tikrÃnto 'haæ parameÓvaro 'k«arÃd api mÃyÃkhyÃd avyÃk­tÃd ak«arÃt parata÷ para iti pa¤camy-antÃk«ara-padena pratipÃditÃt saæsÃra-v­k«a-bÅja-bhÆtÃt sarva-kÃraïÃd api cottama utk­«Âatama÷ | ata÷ k«arÃk«arÃbhyÃæ puru«otpÃdhibhyÃm adhyÃsena puru«a-pada-vyapadÓyÃbhyÃm uttamatvÃd asmi bhavÃmi loke vede ca prathita÷ prakhyÃta÷ puru«ottama iti sa uttama÷ puru«a iti veda udÃh­ta eva loke ca kavi-kÃvyÃdau harir yathaika÷ puru«ottama÷ sm­ta÷ ity Ãdi prasiddham | kÃruïyato naravad Ãcarata÷ parÃrthÃn pÃrthÃya bodhitavato nijam ÅÓvaratvam | sac-cit-ukhaika-vapu«a÷ puru«ottamasya nÃrÃyaïasya mahimà na hi mÃnam eti || kecin nig­hya karaïÃni vis­jya bhogam ÃsthÃya yogam amalÃtma-dhiyo yatante | nÃrÃyaïasya mahimÃnam ananta-pÃram ÃsvÃdayann am­ta-sÃram ahaæ tu mukta÷ ||18|| viÓvanÃtha÷ : yogibhir upÃsyaæ paramÃtmÃnam uktvà bhaktair upÃsyaæ bhagavantaæ vadan bhagavattve 'pi svasya k­«ïa-svarÆpasya puru«ottama iti nÃma vyÃcak«Ãïa÷ sarvotkar«am Ãha yasmÃd iti | k«araæ puru«aæ jÅvÃtmÃnam atÅta÷ ak«arÃt puru«Ãt brahmata uttamÃd avikÃrÃt paramÃtmana÷ puru«Ãd apy uttama÷ | yoginÃm api sarve«Ãæ mad-gatenÃntarÃtmanà | ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtà 6.47] iti | upÃsaka-vaiÓi«ÂyÃd evopÃsya-vaiÓi«Âya-lÃbhÃt | ca-kÃrÃd bhagavato vaikuïÂha-nÃthÃde÷ sakÃÓÃd api ete cÃæÓa-kalÃ÷ puæsa÷ k­«ïas tu bhagavÃn svayam iti sÆtokter aham uttama÷ | atra yadyapy ekam eva sac-cid-Ãnanda-svarÆpaæ vastu brahma-paramÃtma-bhagavat-Óabdair ucyate na tu vastuta÷ svarÆpata÷ ko 'pi bhedo 'sti svarÆpa-dvayÃbhÃvÃt (BhP 6.9.35) iti «a«Âha-skandhokte÷ | tad api tat-tad-upÃsakÃnÃæ sÃdhanata÷ phalataÓ ca bheda-darÓanÃt bheda iva vyavahriyate | tathà hi brahma-paramÃtma-bhagavad-upÃsakÃnÃæ krameïa tat-tat-prÃpti-sÃdhanaæ j¤Ãnaæ yogo bhaktiÓ ca | phalaæ ca j¤Ãna-yogayor vastuto mok«a eva, bhaktes tu premavat-pÃr«adatvaæ ca | tatra bhaktyà vinà j¤Ãna-yogÃbhyÃæ nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitaæ na Óobhate [BhP 1.5.12] iti | pureha bhÆman bahavo 'pi yogina÷ [BhP 10.14.5] ity Ãdi-darÓanÃt na mok«a iti | brahmopÃsakai÷ paramÃtmopÃsakai÷ sva-sÃdhya-phala-siddhy-arthaæ bhagavato bhaktir avaÓyaæ kartavyaiva | bhagavad-upÃsakas tu sva-sÃdhya-phala-siddhy-arthaæ na brahmopÃsanÃpi paramÃtmopÃsanà kriyate | na j¤Ãnaæ na ca vairÃgyaæ prÃya÷ Óreyo bhaved iha [BhP 11.20.31] iti, yat karmabhir yat tapasà j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat [BhP 11.20.32] ity Ãdau - sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà | svargÃpavargaæ mad-dhÃma katha¤cid yadi vächati || iti [BhP 11.20.33] | yà vai sÃdhana-sampatti÷ puru«Ãrtha-catu«Âaye | tayà vinà tad Ãpnoti naro nÃrÃyaïÃÓraya÷ || ity Ãdi vacanebhya÷ || ataeva bhagavad-upÃsanayà svargÃpavarga-premÃdÅni sarva-phalÃny eva labdhuæ Óakyante | brahma-paramÃtmopÃsanayà tu na premÃdÅnÅty ata eva brahma-paramÃtmÃbhyÃæ bhagavad-utkar«a÷ khalu abhede 'py ucyate | yathà tejastvenÃbhede 'pi jyotir dÅpÃgni-pu¤je«u madhye ÓÅtÃdy-Ãrti-k«ayÃd dhetor agni-pu¤ja eva Óre«Âha ucyate | tatrÃpi bhagavata÷ ÓrÅ-k­«ïasya tu parama evotkar«a÷ | yathà agni-pu¤jÃd api sÆryasya, yena brahmopÃsanÃ-paripÃkato labhyo nirvÃïa-mok«a÷ sva-dve«Â­bhyo 'py agha-bak-jarÃsandhÃdibhyo mahÃ-pÃpibhyo datta iti | ataeva brahmaïo hi prati«ÂhÃham ity atra yathÃvad eva vyÃkhyÃtaæ ÓrÅ-svÃmi-caraïai÷ | ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdair api -- cid-ÃnandÃkÃraæ jalada-ruci-sÃraæ Óruti-girÃæ vraja-strÅïÃæ hÃraæ bhava-jaladhi-pÃraæ k­ta-dhiyÃm | vihantuæ bhÆbhÃraæ vidadhad-avatÃraæ muhur aho tato vÃraæ vÃraæ bhajata kuÓalÃrambha-k­tina÷ || iti | vaæÓÅ-vvibhÆ«ita-karÃn nava-nÅradÃbhÃt pÅtÃmbarÃd aruïa-bimba-phalÃdharau«ÂhÃt | pÆrïendu-sundara-mukhÃd aravinda-netrÃt k­«ïÃt paraæ kim api tattvam ahaæ na jÃne || iti | pramÃïato 'pi nirïÅyaæ k­«ïa-mÃhÃtmyam adbhutam | na Óaknuvanti ye so¬huæ te mƬhà nirayaæ gatÃ÷ || ity uktavadbhi÷ k­«ïe sarvotkar«a eva vyavasthÃpita ity ata÷ dvÃv imau ity Ãdi Óloka-trayasyÃsya vyÃkhyÃyÃm asyÃm abhyasÆyà nÃvi«kartavyà | namo 'stu kevala-vidbhya÷ ||18|| baladeva÷ : atha puru«ottama-nÃma-nirvacanaæ svasya tattvam Ãha yasmÃd iti uttama utk­«Âatama÷ | loke pauru«eyÃgame lokyate vedÃrtho 'nena iti nirukte÷ | vede tÃvad e«a samprasÃdo 'smÃc charÅrÃt samutthÃya paraæ jyotÅrÆpaæ sampadya svena rÆpeïÃbhini«padyate, sa uttama÷ puru«a÷ ity Ãdau prathita÷ yat paraæ jyoti÷ samprasÃdenopasampannaæ sa uttama÷ puru«a÷ paramÃtmetiy artha÷ | loke ca - tair vij¤Ãpita-kÃryas tu bhagavÃn puru«ottama÷ | avatÅrïo mahÃ-yogÅ satyavatyÃæ parÃÓarÃt || [SkandaP] ity Ãdau prathita÷ ||18|| __________________________________________________________ BhG 15.19 yo mÃm evam asaæmƬho jÃnÃti puru«ottamam | sa sarva-vid bhajati mÃæ sarva-bhÃvena bhÃrata ||19|| ÓrÅdhara÷ : evambhÆteÓvarasya j¤Ãtu÷ phalam Ãha ya iti | evam ukta-prakÃreïÃsammƬho niÓcita-mati÷ san yo mÃæ puru«ottamaæ jÃnÃti sa sarva-bhÃvena sarva-prakÃreïa mÃm eva bhajati | tataÓ ca sarvavit sarvaj¤o bhavati ||19|| madhusÆdana÷ : evaæ nÃma-nirvacana-j¤Ãne phalam Ãha yo mÃm iti | yo mÃm ÅÓvaram evaæ yathokta-nÃma-nirvacanenÃsaæmƬho manu«ya evÃyaæ kaÓcit k­«ïa iti saæmoha-varjito jÃnÃty ayam ÅÓvara eveti puru«ottamaæ prÃg vyÃkhyÃtaæ sa mÃæ bhajati sevate sarvavin mÃæ sarvÃtmÃnaæ vettÅti sa eva sarvaj¤a÷ sarva-bhÃvena prema-lak«aïena bhakti-yogena he bhÃrata | ato yad uktam - mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate | sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtà 14.26] iti tad upapannam | yathoktaæ brahmaïo hi prati«ÂhÃham iti tad apy upapannataram | cid-ÃnandÃkÃraæ jalada-ruci-sÃraæ Óruti-girÃæ vraja-strÅïÃæ hÃraæ bhava-jaladhi-pÃraæ k­ta-dhiyÃm | vihantuæ bhÆbhÃraæ vidadhad-avatÃraæ muhur aho tato vÃraæ vÃraæ bhajata kuÓalÃrambha-k­tina÷ ||19|| viÓvanÃtha÷ : nanv etasmiæs tvayà vyavasthÃpite 'py arthe vÃdino vivadanta eva, tatra vivadantÃæ te man-mÃyÃ-mohitÃ÷ sÃdhus tu na muhyatÅty Ãha yo mÃm iti | asammƬho vÃdinÃæ vÃdiar aprÃpta-saæmoha÷ | sa eva sarvavid anadhÅta-ÓÃstre 'pi sa sarva-ÓÃstrÃrtha-tattva-j¤a÷ | tad-anya÷ kilÃdhÅtÃdhyÃÓita-sarva-ÓÃstre 'pi saæmƬha÷ samyaÇ-mÆrkha eveti bhÃva÷ | tathà ya evaæ jÃnÃti sa eva mÃæ sarvato-bhÃvena bhajati | tad anye bhajann api na mÃæ bhajatÅty artha÷ ||19|| baladeva÷ : tÃtparya-dyotanÃya puru«ottamatva-vettu÷ phalam Ãha yo mÃm iti | evaæ mad-ukta-niruktyà na tv aÓva-karïÃdivat saæj¤Ã-mÃtratvena | yo mÃæ puru«ottamaæ jÃnÃty asaæmƬha÷ | prokte puru«ottamatve saæÓaya-ÓÆnya÷ san, sa Óloka-trayasyaivÃrthaæ jÃnan sarva-vit | nikhilasya vedasya tatraiva tÃtparyÃt | puru«ottamatvaj¤o mÃæ sarva-bhÃvena sarva-prakÃreïa bhajaty upÃste | sarva-vedÃrtha-vettari sarva-bhakty-aÇgÃnu«ÂhÃtari ca yo me prasÃda÷ sa tasmin bhaved iti me puru«ottamatve sandihÃnas tv adhÅta-sarva-vedo 'py aj¤a÷ | sarvathà bhajann apy abhakta iti bhÃva÷ ||19|| __________________________________________________________ BhG 15.20 iti guhyatamaæ ÓÃstram idam uktaæ mayÃnagha | etad buddhvà buddhimÃn syÃt k­ta-k­tyaÓ ca bhÃrata ||20|| ÓrÅdhara÷ : adhyÃyÃrtham upasaæharati itÅti | ity anena saæk«epa-prakÃreïa guhyatamam atirahasyaæ sampÆrïaæ ÓÃstram eva mayoktam | na tu punar viæÓati-Ólokam adhyÃya-mÃtraæ he anagha vyasana-ÓÆnya | ata etan mad-uktaæ ÓÃstraæ buddhyà buddhimÃn samyag j¤ÃnÅ syaÃt | ­ta-k­tyaÓ ca syÃt | yo 'pi ko 'pi he bhÃrata tvaæ k­ta-k­tyo 'sÅti kiæ vaktavyam iti bhÃva÷ ||20|| saæsÃra-ÓÃkhinaæ chittvà spa«Âaæ pa¤cadaÓe vibhu÷ | puru«ottama-yogÃkhye paraæ padam upÃdiÓat || iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ puru«ottama-yogo nÃma pa¤cadaÓo 'dhyÃya÷ ||15|| madhusÆdana÷ : idÃnÅm adhyÃyÃrthaæ stuvann upasaæharati itÅti | iti anena prakÃreïa guhyatamaæ rahasyatamaæ sampÆrïaæ ÓÃstram eva saæk«epeïedam asminn adhyÃye mayoktaæ he 'naghÃvyasana | etad buddhvÃnyo 'pi ya÷ kaÓcid buddhimÃn Ãtma-j¤ÃnavÃn syÃt k­taæ sarvaæ k­tyaæ yena na puna÷ k­tyÃntaraæ yasyÃsti sa k­tak­tyaÓ ca syÃt | viÓi«Âa-janma-prasÆtena brÃhmaïena yat kartavyaæ tat sarvaæ bhagavat-tattve vidite k­taæ bhavet na tv anyathà kartavyaæ parisamÃpyate kasyacid ity abhiprÃya÷ | he bhÃrata tvaæ tu mahÃkula-prasÆta÷ svayaæ ca vyasana-rahita iti kula-guïena sva-guïena caitad buddhvà k­ta-k­tyo bhavi«yasÅti kim u vaktavyam ity abhiprÃya÷ ||20|| vaæÓÅ-vibhÆ«ita-karÃn nava-nÅradÃbhÃt pÅtÃmbarÃd aruïa-bimba-phalÃdharo«ÂhÃt | pÆrïendu-sundara-mukhÃd aravinda-netrÃt k­«ïÃt paraæ kim api tattvam ahaæ na jÃne ||1|| sadà sadÃnanda-pade nimagnaæ mano manobhÃvam apÃkaroti | gatÃgatÃyÃsam apÃsya sadya÷ parÃparÃtÅtam upaiti tattvam ||2|| ÓaivÃ÷ saurÃÓ ca gÃïeÓà vai«ïavÃ÷ Óakti-pÆjakÃ÷ | bhavanti yan-mayÃ÷ sarve so 'ham asmi para÷ Óiva÷ ||3|| pramÃïato 'pi nirïÅyaæ k­«ïa-mÃhÃtmyam adbhutam | na Óaknuvanti ye so¬huæ te mƬhà nirayaæ gatÃ÷ ||4|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm puru«ottam-yogo nÃma «o¬aÓo 'dhyÃya÷ ||15|| viÓvanÃtha÷ : adhyÃyÃrtham upasaæharati itÅti | viæÓatyà Ólokair ebhir atirahasyaæ ÓÃstram eva sampÆrïaæ mayoktam ||20|| ja¬a-caitanya-vargÃïÃæ viv­taæ kurvatà k­tam | k­«ïa eva mahotkar«a ity adhyÃyÃrtha Årita÷ || iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | gÅtÃsv ayaæ pa¤cadaÓa÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm || ||15|| baladeva÷ : athaitad apÃtre«v aprakÃÓyam iti bhÃvenÃha itÅti | ity evaæ saæk«epa-rÆpaæ puru«ottamatva-nirÆpakam idaæ triÓlokÅ-ÓÃstraæ tubhyaæ parama-bhaktÃya mayoktam | he anagha, tvaÃpy apÃtre«u naitat prakÃÓyam iti bhÃva÷ | etad buddhvà buddhimÃn parok«a-j¤ÃnÅ syÃt | k­tak­tyo 'parok«a-j¤ÃnÅ ceti puru«ottamatva-j¤Ãnam abhyarcyate ||20|| baddhÃn muktÃc ca ya÷ puæso bhinnas tad-bh­t tad-uttama÷ | sa pumÃn harir eveti prÃptaæ pa¤cadaÓÃd ata÷ || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye pa¤cadaÓo 'dhyÃya÷ ||15|| Bhagavad-gÅtà - pa¤cadaÓo 'dhyÃya÷