Bhagavadgita 15 with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 15.1 ÷rã-bhagavàn uvàca årdhva-målam adhaþ-÷àkham a÷vatthaü pràhur avyayam | chandàüsi yasya parõàni yas taü veda sa veda-vit ||1|| ÷rãdharaþ : vairàgyeõa vinà j¤ànaü na ca bhaktir ataþ sphuñam | vairàgyopaskçtaü j¤ànam ã÷aþ pa¤cada÷e 'di÷at || pårvàdhyànte màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate [Gãtà 14.26] ity àdinà parame÷varam ekànta-bhaktyà bhajatas tat-prasàda-labdha-j¤ànena brahma-bhàvo bhavatãty uktam | na caikànta-bhaktiþ j¤ànaü càviraktasya sambhavatãti vairàgya-pårvakaü j¤ànam upadeùñu-kàmaþ prathamaü tàvat sàrdha-÷lokàbhyàü saüsàra-svaråpaü vçkùa-råpakàlaïkàreõa varõayan bhagavàn uvàca årdhva-målam iti | årdhvam uttamaþ kùaràkùaràbhyàm utkçùñaþ puruùottamo målaü yasya tam | adha iti tato 'rvàcãnàü kàryopàdhayo hiraõyagarbhàdayo gçhyante | te tu ÷àkhà iva ÷àkhà yasya tam | vina÷varatvena ÷vaþ prabhàta-paryantam api na sthàsyatãti vi÷vàsànarhatvàd a÷vatthaü pràhuþ | pravàha-råpeõàvicchedàd avyayaü ca pràhuþ | årdhva-målo 'vàk-÷àkha eùo '÷vatthaþ sanàtana [KañhU 2.3.1] ity àdyàþ ÷rutayaþ | chandàüsi vedà yasya parõàni dharmàdharma-pratipàdana-dvàreõa cchàyà-sthànãyaiþ karma-phalaiþ saüsàra-vçkùasya sarva-jãvà÷rayaõãyatva-pratipàdanàt parõa-sthànãyà vedàþ | yas tam evambhåtam a÷vatthaü veda sa eva vedàrtha-vit | saüsàra-prapa¤ca-vçkùasya målam ã÷varaþ | brahmàdayas tad-aü÷àþ ÷àkhà-sthànãyàþ | sa ca saüsàra-vçkso vina÷varaþ | pravàha-råpeõa nitya÷ ca | vedoktaiþ karmabhiþ sevyatàm àpàdita÷ ca ity etàvàn eva hi vedàrthaþ | ata evaü vidvàn vedavid iti ståyate ||1|| madhusådanaþ : pårvàdhyàye bhagavtà saüsàra-bandha-hetån guõàn vyàkhyàya teùàm atyayena brahma-bhàvo mokùo mad-bhajanena labhyata ity uktam -- màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate | sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 14.26] iti | tatra manuùyasya tava bhakti-yogena kathaü brahma-bhàva ity à÷aïkàyàü svasya brahma-råpatà-j¤àpanàya såtra-bhåto 'yaü ÷loko bhagavatoktaþ - brahmaõo hi pratiùñhàham amçtasyàvyayasya ca | ÷à÷vatasya ca dharmasya sukhasyaikàntikasya ca ||[Gãtà 14.27] iti | asya såtrasya vçtti-sthànãyo 'yaü pa¤cada÷o 'dhyàya àrabhyate | bhagavataþ ÷rã-kçùõasya hi tattvaü j¤àtvà tat-prema-bhajanena guõàtãtaþ san brahma-bhàvaü katham àpnuyàl loka iti | tatra brahmaõo hi pratiùñhàham ity àdi bhagavad-vacanam àkarõya mama tulyo manuùyo 'yaü katham evaü vadatãti vismayàviùñam apratibhayà lajjayà ca kiücid api praùñum a÷aknuvan tam arjunam àlakùya kçpayà sva-svaråpaü vivakùuþ ÷rã-bhagavàn uvàca årdhveti | tatra viraktasyaiva saüsàràd bhagavat-tattva-j¤àne 'dhikàro nànyatheti pårvàdhyàyoktaü parame÷varàdhãna-prakçti-puruùa-saüyoga-kàryaü saüsàraü vçkùa-råpa-kalpanayà varõayati vairàgyàya prastuta-guõàtãtatvopàyatvàt tasya | årdhvam utkçùñaü målaü kàraõaü sva-prakà÷a-paramànanda-råpatvena nityatvena ca brahma | atahvordhvaü sarva-saüsàra-bàdhe 'py abàdhitaü sarva-saüsàra-bhramàdhiùñhànaü brahma tad eva màyayà målam asyety årdhva-målam | adha ity arvàcãnàþ kàryopàdhayo hiraõyagrabhàdyà gçhyante | te nànà-dik-prasçtatvàc chàkhà iva ÷àkhà asyety adhaþ-÷àkham | à÷u-vinà÷itvena na ÷vo 'pi sthàteti vi÷vàsànarham a÷vattham màyà-mayaü saüsàra-vçkùam avyayam anàdy-ananta-dehàdi-santànà÷rayam àtma-j¤ànam antareõànucchedyam anantam avyayam àhuþ ÷rutayaþ smçtaya÷ ca | ÷rutayas tàvat -- årdhva-målo 'vàk-÷àkha eùo '÷vatthaþ sanàtanaþ [KañhU 2.3.1] ity àdyaþ kañha-vallãùu pañhitàþ | arvà¤co nikçùñàþ kàryopàdhayo mahad-ahaïkàra-tanmàtràdayo và ÷àkhà asyety arvàk-÷àkha ity adhaþ-÷àkha-pada-samànàrthaþ | sanàtana tiy avyaya-pada-samànàrtham | smçtaya÷ ca- avyakta-måla-prabhavas tasyaivànugrahotthitaþ | buddhi-skandha-maya÷ caiva indriyàntara-koñaraþ || mahà-bhåta-vi÷àkha÷ ca viùayaiþ patravàüs tathà | dharmàdharma-supuùpa÷ ca sukha-duþkha-phalodayaþ || àjãvyaþ sarva-bhåtànàü brahma-vçkùaþ sanàtanaþ | etad brahma-vanaü càsya brahmàcarati sàkùivat || etac chittvà ca bhittvà ca j¤ànena paramàsinà | tata÷ càtma-gatiü pràpya tasmàn nàvartate punaþ || [Mbh 14.35.20-22] ity àdayaþ | avyaktam avyàkçtaü màyopàdhikaü brahma tad eva målaü kàraõaü tasmàt prabhavo yasya sa tathà | tasyaiva målasyàvyaktasyànugrahàd atidçóhatvàd utthitaþ saüvardhitaþ | vçkùasya hi ÷àkhàþ skandhàd udbhavanti | saüsàrasya ca buddheþ sakà÷àn nànà-vidhàþ pariõàmà bhavanti | tena sàdharmyeõa buddhir eva skandhas tan-mayas tat-pracuro 'yam | indriyàõàm antaràõi cchidràõy eva koñaràõi yasya sa tathà | mahànti bhåtàny àkà÷àdãni pçthivy-antàni vividhàþ ÷àkhà yasya vi÷àkhaþ stambho yasyeti và | àjãvya upajãvyaþ | brahmaõà paramàtmanàdhiùñhito vçkùo brahma-vçkùaþ | àtma-j¤ànaü vinà chettum a÷akyatayà sanàtanaþ | etad brahma-vanam asya brahmaõo jãva-råpasya bhogyaü vananãyaü sambhajanãyam iti vanaü brahma sàkùivad àcarati na tv etat kçtena lipyata ity arthaþ | etad brahma-vanaü saüsàra-vçkùàtmakaü chittvà ca bhittvà càhaü, brahmàsmãty atidçóha-j¤àna-khaógena sa-målaü nikçtyety arthaþ àtma-råpàü gatiü pràpya tasmàd àtma-råpàn mokùàn nàvartata ity arthaþ | spaùñam itarat | atra ca gaïgà-taraïga-nudyamànottuïga-tat-tãra-tiryaï-nipatitam ardhonmålitaü màrutena mahàntam a÷vattham upamànãkçtya jãvantam iyaü råpaka-kalpaneti draùñavyam | tena nordhva-målatvàdhaþ-÷àkhatvàdy-anupapattiþ | yasya màyà-mayasyà÷vatthasya cchandàüsi cchàdanàt tattva-vastu-pràvaraõàt saüsàra-vçkùa-rakùaõàd và karma-kàõóàni çg-yajuþ-sàma-lakùaõàni parõànãva parõàni | yathà vçkùasya parirakùaõàthàni parõàni bhavanti tathà saüsàra-vçkùasya parirakùaõàthàni karma-kàõóàni dharmàdharmaa-tad-dhetu-phala-prakà÷anàrthatvàt teùàm | yas taü yathà-vyàkhyàtaü sa-målaü saüsàra-vçkùaü màyà-mayam a÷vatthaü veda jànàti sa veda-vit karma-brahmàkhya-vedàrtha-vit sa evety arthaþ | saüsàra-vçkùasya hi målaü brahma hiraõyagarbhàdaya÷ ca jãvàþ ÷àkhà-sthànãyàþ | sa ca saüsàra-vçkùaþ svaråpeõa vina÷varaþ pravàha-råpeõa cànantaþ | sa ca vedoktaiþ karmabhiþ sicyate brahma-j¤ànena ca cchidyata ity etàvàn eva hi vedàrthaþ | ya÷ ca vedàrthavit sa eva sarva-vid iti sa-måla-vçkùa-j¤ànaü stauti sa vedavid iti ||1|| vi÷vanàthaþ : saüsàra-cchedako 'saïga àtme÷àü÷aþ kùaràkùaràt | uttamaþ puruùaþ kçùõaþ iti pa¤cada÷e kathà || pårvàdhyàye -- màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate | sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 14.26] ity uktam | tatra tava manuùyasya bhakti-yogena kathaü brahma-bhàva iti cet, satyam ahaü manuùya eva kintu brahmaõo 'pi tasya pratiùñhà paramà÷raya ity asya såtra-råpasya vçtti-sthànãyo 'yaü pa¤cada÷àdhyàya àrabhyate | tatra sa guõàn samatãtya ity uktam iti guõamyo 'yaü saüsàraþ kaþ, kuto vàyaü pravçttas tad-bhaktyà saüsàram atikràmyan jãvo và kaþ | brahma-bhåyàya kalpate ity uktaü brahma và kiü | brahmaõaþ pratiùñhà tvaü và ka ity-àdy-apekùàyàü prathamam ati÷ayokty-alaïkàreõa saüsàro 'yam adbhuto '÷vattha-vçkùa iti varõayati | årdhve sarva-lokopari-tale satya-loke prakçti-bãjottha-prathama-praroha-råpa-mahat-tattvàtmaka÷ caturmukha eka eva målaü yasya tam | adhaþ svar-bhuvor-bhålokeùu anantà deva-gandharva-kinnaràsura-ràkùasa-preta-bhåta-manuùya-gavà÷vàdi-pa÷u-pakùi-kçmi-kãña-pataïga-sthàvaràs tàþ ÷àkhà yasya tam a÷vatthaü dharmàdi-caturvarga-sàdhakatvàd a÷vattham uttamaü vçkùam | ÷leùeõa bhaktimatàü na ÷vaþ sthàsyatãty a÷vatthaü naùña-pràyam ity arthaþ | abhaktànàü tv avyayam ana÷varam | chandàüsi vàyavyaü ÷vetam àlabheta bhåmikàm aindram ekàda÷aka-pàlaü nirvapet prajàkàmaþ ity àdyàþ karma-pratipàdakà vedàþ saüsàra-vardhakatvàt parõàni | vçkùo hi parõaiþ ÷obhate | yas taü jànàti sa vedaj¤aþ | tathà ca årdhva-målo 'vàk-÷àkha eùo '÷vatthaþ sanàtanaþ [KañhU 2.3.1] iti kañha-vallã-÷rutiþ ||1|| baladevaþ : saüsàra-cchedi vairàgyaü jãvo me 'ü÷aþ sanàtanaþ | ahaü sarvottamaþ ÷rãmàn iti pa¤cada÷e smçtam || pårvatra vij¤ànànandasyautpattika-guõàùñakasyàpi jãvasya karma-råpànàdi-vàsanànuguõena bhagavat-saïkalpena prakçti-guõa-saïgaþ | sa ca bahuvidhas tad-atyaya÷ ca bhagavad-bhakti-÷iraskena viveka-j¤ànena bhavet tasmiü÷ ca sati sampràpta-nija-svaråpo jãvo bhagavantam à÷ritya prmodo sarvadà tasmiüs tiùñhatãty uktam | atha tad-viveka-j¤àna-sthairya-karaü vairàgyaü jãvasya bhajanãya-bhagavad-aü÷atvaü bhagavataþ svetara-sarvottamatvaü cokteùv artheùåpayogàya pa¤cada÷e 'smin varõyate | tatra tàvad guõa-viracitasya saüsàrasya vairàgya-vaiccedyatvàt saüsàraü vçkùatvena vairàgyaü ca ÷astratvena råpayan varõayati bhagavàn -- årdhvamålam ity àdibhis tribhiþ | saüsàra-råpam a÷vattham årdhva-målam adhaþ-÷àkhaü pràhuþ | årdhvaü sarvopari-satya-loke pradhàna-bãjottha-prathama-praroha-råpa-mahat-tattvàtmaka-caturmukha-råpaü målaü yasya saþ | adhaþ satya-lokàd arvàcãneùu svar-bhuvar-bhår-lokeùu deva-gandharva-kinnaràsura-yakùa-ràkùasa-manuùya-pa÷u-pakùi-kãña-pataïga-sthàvaràntà nànàdik-prasçtatvàc chàkhà yasya tam | caturvarga-phalà÷rayatvàd a÷vattham uttama-vçkùam | tàdç÷ena viveka-j¤ànena vinà nivçtter abhàvàd avyayaü pravàha-råpeõa nityaü ca | tam àhuþ ÷rutaya÷ càtra -- årdhva-målo 'vàk-÷àkha eùo '÷vatthaþ sanàtanaþ | årdhva-målam arvàk-÷àkhaü vçkùaü yo veda samprati || [KañhU 2.3.1] ity àdikàþ | yasya saüsàrà÷vatthasya chandàüsi karmàkarma-pratipàdakàni ÷ruti-vàkyàni vàsanàà-råpa-tan-nidàna-vardhakatvàt parõàni pràhus tàni cchandàüsi vàyavyaü ÷vetam àlabheta bhåti-kàma aindram ekàda÷aka-pàlaü nirvapet prajà-kàmaþ ity àdãni bodhyàni | patrais tarur vardhate ÷obhate ca tam a÷vatthaü yo veda yathoktaü jànàti sa eva veda-vit | vedaþ khalu saüsàrasya vçkùatvaü chedyatvàbhipràyeõàha tad-chedanopàyaj¤o vedàrthavid iti bhàvaþ | __________________________________________________________ BhG 15.2 adha÷ cordhvaü prasçtàs tasya ÷àkhà guõa-pravçddhà viùaya-pravàlàþ | adha÷ ca målàny anusaütatàni karmànubandhãni manuùya-loke ||2|| ÷rãdharaþ : kiü ca adha÷ ceti | hiraõyagarbhàdayaþ kàryopàdhayo jãvàþ ÷àkhà-sthànãyatvenoktàþ | teùu ca ye duùkçtinas te 'dhaþ pa÷v-àdi-yoniùu prasçtàs tasya saüsàra-vçkùasya ÷àkhàþ | kiü ca, guõaiþ sattvàdi-vçttibhir jala-secanair iva yathàyathaü pravçddhà vçddhiü pràptàþ | kiü ca, viùayà råpàdayaþ pravàlàþ pallava-sthànãyà yàsàü tàþ | ÷àkhàgra-sthànãyàbhir indriya-vçttibhiþ saüyuktatvàt | kiü ca, adha÷ ca ca-÷abdàd årdhvaü ca | målàny anusantatàni viråóhàni | mukhyaü målam ã÷vara eva | imàni tv antaràlàni målàni tat-tad-bhoga-vàsanà-lakùaõàni | teùàü kàryam àha manuùya-loke karmànubandhãnãti | karmaivànubandhy uttara-kàla-bhàvi yeùàü tàni | årdhvàdho-lokeùåpabhukta-tat-tad-bhoga-vàsanàdibhir hi karma-kùaye manuùya-lokaü pràptànàü tat-tad-anuråpeùu karmasu pravçttir bhavati | tasminn eva hi karmàdhikàro nànyeùu lokeùu | ato manuùya-loka ity uktam ||2|| madhusådanaþ : tasyaiva saüsàra-vçkùasyàvayava-sambandhiny aparà kalpanocyate adha÷ ceti | pårvaü hiraõyagarbhàdayaþ kàryopàdhayo jãvàþ ÷àkhà-sthànãyatvenoktàþ | idànãü tu tad-gato vi÷eùa ucyate | teùu ye kapåya-caraõà duùkçtinas te 'dhaþ pa÷v-àdi-yoniùu prasçtà vistàraü gatàþ | ye tu ramaõãya-caraõàþ sukçtinas ta årdhvaü devàdi-yoniùu prasçtà ato 'dha÷ ca manuùyatvàd àrabhya viri¤ci-paryantam årdhvaü ca tasmàd evàrabhya satya-loka-paryantaü prasçtàs tasya saüsàra-vçkùasya ÷àkhàþ | kãdç÷as tàþ ? guõaiþ sattva-rajas-tamo bhir dehendriya-viùayàkàra-pariõatair jala-secanair iva pravçddhàþ sthålãbhåtàþ | kiü ca, viùayàþ ÷abdàdayaþ pravàlàþ pallavà iva yàsàü saüsàra-vçkùa-÷àkhànàü tàs tathà ÷àkhàgra-sthànãyàbhir indriya-vçttibhiþ sambandhàd ràgàdhiùñhànatvàc ca |saüyuktatvàt | kiü ca, adha÷ ca ca-÷abdàd årdhvaü ca målàny avàntaràõi tat-tad-bhoga-janita-ràga-dveùàdi-vàsanà-lakùaõàni målànãva dharmàdharma-pravçtti-kàrakàõi tasya saüsàra-vçkùasyànusantatàni anusyåtàni | mukhyaü ca målaü brahmaiveti na doùaþ | kãdç÷àny avàntara-målàni ? karma dharmàdharma-lakùaõam anubandhuü pa÷càj janayituü ÷ãlaü yeùàü tàni karmànubandhãni | kutra ? manuùya-loke manuùya÷ càsau lokaa÷ cety adhikçto bràhmaõyàdi-vi÷iùño deho manuùya-lokas tasmin bàhulyena karmànubandhãni | manuùyàõàü hi karmàdhikàraþ prasiddhaþ ||2|| vi÷vanàthaþ : adhaþ pa÷v-àdi-yoniùu årdhve devàdi-yoniùu prasçtàs tasya saüsàra-vçkùasya guõaiþ sattvàdi-vçttibhir jala-sekair iva pravçddhàþ | viùayà ÷abdàdayaþ pravàlàþ pallava-sthànãyà yàsàü tàþ | kiü ca tasya måle sarva-lokair alakùito mahà-nidhiþ ka÷cid astãty anumãyate yam eva måla-jañàbhir avalambya sthitasya tasyà÷vattha-vçkùasyàpi baña-vçkùasyeva ÷àkhàsv api bàhyà jañàþ santãty àha adha÷ ceti | brahma-loka-målasyàpi tasyàdha÷ ca manuùya-loke karmànubandhãni karmànulambãni målàny anusantatàni nirantaraü vistçtàni bhavanti | karma-phalànàü yatas tato bhogànte punar manuùya-janmany eva karmasu pravçttàni bhavantãty arthaþ ||2|| baladevaþ : kiü càdha iti | tasyokta-lakùaõasya saüsàrà÷vatthasya ÷àkhà adha årdhvaü ca prasçtàþ | adho manuùya-pa÷v-àdi-yoniùu duùkçtair årdhvaü ca deva-gandharvàdi-yoniùu sukçtair vistçtàþ | guõaiþ sattvàdi-vçttibhir ambu-niùekair iva pravçddhàþ sthaulya-bhàjaþ | viùayàþ ÷abda-spar÷àdayaþ pravàlàþ pallavà yàsàü tàþ | ÷àkhàgra-sthànãyàbhiþ ÷rotràdi-vçttibhir yogàd ràgàdhiùñhànatvàc ca ÷abdàdãnàü pallava-sthànãyatvam | tasyà÷vatthasyàdha÷ ca ÷abdàd årdhvaü càvàntaràõi målàny anusantatàni vistçtàni santi | tàni ca tat-tad-bhoga-janita-ràga-dveùàdi-vàsanà-råpàõi dharmàdharma-pravçtti-kàritvàn måla-tulyàny ucyante | mukhyaü målaü tàdçk caturmukhas tat-tad-vàsanàs tv avàntara-målàni nyagrodhasyaiva jañopajañàvçndànãti bhàvaþ | tàni kãdç÷ànãty àha manuùya-loke karmànubandhãni yatas tataþ karma-phala-bhogàvasàne sati punar manuùya-loke karma-hetu-bhåtàni bhavantãty arthaþ | sa lokaþ khalu karma-bhåmir iti prasiddham ||2|| __________________________________________________________ BhG 15.3-4 na råpam asyeha tathopalabhyate nànto na càdir na ca saüpratiùñhà | a÷vattham enaü su-viråóha-målam asaïga-÷astreõa dçóhena chittvà ||3|| tataþ padaü tat-parimàrgitavyaü yasmin gatà na nivartanti bhåyaþ | tam eva càdyaü puruùaü prapadye yataþ pravçttiþ prasçtà puràõã ||4|| ÷rãdharaþ : kiü ca, na råpam iti | iha saüsàre sthitaiþ pràõibhir asya saüsàra-vçkùasya tathordhva-målatvàdi-prakàreõa råpaü nopalabhyate | na cànto 'vasànam aparyaptatvàt | na càdir anàditvàt | na ca sampratiùñhà sthitiþ | kathaü tiùñhatãti nopalabhyate | yasmàd evambhåto 'yaü saüsàra-vçkùo durucchedo 'narthakara÷ ca tasmàd enaü dçóhena vairàgyena ÷astreõa cchitvà tattva-j¤àne yatetety àha a÷vattham enam iti sàrdhena | enam a÷vatthaü suviråóha-målam atyanta-baddha-målaü santam | asaïgaþ saïga-ràhityam ahaü-mamatà-tyàgaþ | tena ÷astreõa dçóhena samyag-vicàreõa cchittvà pçthak-kçtya ||3|| tata iti | tata÷ tasya måla-bhåtaü tat padaü vastu parimàrgitavyam anveùñavyaü | kãdç÷aü, yasmin gatà yat padaü pràptàþ santo bhåyo na nivartanti nàvartanta ity arthaþ | anveùaõa-prakàram evàha tam eveti | yata eùà puràõã cirantanã saüsàra-pravçttiþ prasçtà vistçtà | tam eva càdyaü puruùaü prapadye ÷araõaü vrajàmi | ity evam ekànta-bhaktyànveùñavyam ity arthaþ ||4|| madhusådanaþ : yas tv ayaü saüsàra-vçkùo varõita iha saüsàre sthitaiþ pràõibhir asya saüsàra-vçkùasya tathordhva-målatvàdi tathà tena prakàreõa råpaü nopalabhyate svapna-marãcy-udaka-màyà-gandharva-nagaravan mçùàtvena dçùña-naùña-svaråpatvàt tasya | ata eva tasyànto 'vasànam nopalabhyate | etàvatà kàlena samàptiü gamiùyatãti aparyaptatvàt | na càsyàdir upalabhyate | ita àrabhya pravçtta ity anàditvàt | na ca sampratiùñhà sthitir madhyama-sthopalabhyate | àdy-anta-pratiyogikatvàt tasya | yasmàd evaü-bhåto 'yaü saüsàra-vçkùo durucchedaþ sarvànartha-kara÷ ca tasmàd anàdy-aj¤ànena suviråóha-målam atyanta-baddha-målaü pràg-uktam a÷vatthaü asaïga-÷astreõa saïgaþ spçhàsaïgaþ saïga-virodhi vairàgyaü putra-vitta-lokaiùaõà-tyàga-råpaü tad eva ÷astraü ràga-dveùa-maya-saüsàra-virodhitvàt, tenàsaïga-÷astreõa dçóhena paramàtma-j¤ànautsukhya-dçóhãkçtena punaþ punar vivekàbhyàsa-ni÷itena cchittvà sa-målam uddhçtya vairàgya-÷ama-damàdi-sampattyà sarva-karma-saünyàsaü kçtvety etat ||3|| tato gurum upasçtya tato '÷vatthàd årdhvaü vyavasthitaü tad vaiùõavaü padaü vedànta-vàkya-vicàreõa parimàrgitavyaü màrgayitavyam anveùñavyaü so 'nveùñabhyaþ sa vijij¤àsitavya iti ÷ruteþ | tat padaü ÷ravaõàdinà j¤àtavyam ity arthaþ | kiü tat padaü yasmin pade gatàþ praviùñà j¤ànena na nivartanti nàvartante bhåyaþ punaþ saüsàràya | kathaü tat parimàrgitavyam ? ity àha - yaþ pada-÷abdenoktas tam eva càdyam àdau bhavaü puruùaü yenedaü sarvaü pårõaü taü puruùu pårùu và ÷ayànaü prapadye ÷araõaü gato 'smãty evaü tad-eka-÷araõatayà tad anveùñavyam ity arthaþ | taü kaü puruùaü ? yato yasmàt puruùàt pravçttir màyà-maya-saüsàra-vçkùa-pravçttiþ puràõã cirantany anàdir eùà prasçtà niþsçtaindrajàlikàd iva màyà-hasty-àdi taü puruùaü prapadya ity anvayaþ ||4|| vi÷vanàthaþ : kiü ceha manuùya-loke 'sya råpaü svaråpaü tathà sa-ni÷cayaü nopalabhyate satyo 'yaü mithyàyaü nityo 'yam iti vàdi-mata-vaividhyàd iti bhàvaþ | na cànto 'paryantatvàn na càdir anàditvàn na ca sampratiùñhà÷rayaþ | kiü vàdhàraþ ko 'yam ity api nopalabhyate tattva-j¤ànàbhàvàd iti bhàvaþ | yathà tathàyaü bhavatu jãva-màtra-duþkhaika-nidànasyàsya chedakaü ÷astram asaïgaü j¤àtvà tenaitaü chittvaivàsya måla-tala-stho mahànidhir anveùñavya ity àha a÷vattham iti | asaïgo 'nàsaktiþ sarvatra vairàgyam iti yàvat tena ÷astreõa kuñhàreõa cchitvà svataþ pçthak-kçtya tatas tasya måla-bhåtaü tat-padaü vastu mahà-nidhi-råpaü brahma parimàrgitavyam | kãdç÷aü tad ata àha yasmin gatà yat padaü pràptàþ santo bhåyo na nivartante na càvartanta ity arthaþ | anveùaõa-prakàram àha yata eùà puràõã cirantanã saüsàra-pravçttiþ prasçtà vistçtà tam evàdyaü puruùaü prapadye bhajàmãti bhaktyà anveùñavyam ity arthaþ ||3-4|| baladevaþ : na råpam iti asyà÷vatthasya råpam iha manuùya-loke tathà nopalabhyate yathordhva-målatvàdi-dharmakatayà mayopavarõitam | na càsyànto nà÷a upalalabhyate | katham ayaü anartha-vràta-jañilo vina÷yed iti na j¤àyate | na càsyàdi-kàraõam upalabhyate | kuto 'yam ãdç÷o jàto 'stãti | na càsya sampratiùñhà samà÷rayo 'py upalabhyate | kiü samà÷rayo 'yaü satiùñhat iti | kintu manusyoo 'haü putro yaj¤a-dattasya,, pità ca deva-dattasya, tad-anuråpa-karma-kàrã sukhã duþkhã, sàsmin de÷e 'smin gràme nivasàmãty etàvad eva vij¤àyata ity arthaþ | yasmàd evaü durbodho 'nartha-vrate hetu÷ càyam a÷vatthas tasmàt sat-prasaïga-labdha-vastu-yàthàtmya-j¤ànenainam asaïga-÷astreõa vairàgya-kuñhàreõa dçóhena vivekàbhyàsa-ni÷itena cchitvà svataþ pçthak-kçtya tat padaü parimàrgitavyam iti pareõànvayaþ | saïgo viùayàbhilàùas tad-virodhy asaïgo vairàgyaü, tad eva ÷astraü tad-abhilàùa-nà÷akatvàt suviråóha-målaü pårvokta-rãtyàtyantaü baddha-målam | tataþ saüsàrà÷vattha-målàd uparisthitaü tat padaü parimàrgitavyaü mat-prasaïga-labdhaiþ ÷ravaõàdibhiþ sàdhanair anveùñavyam | tat padaü kãdç÷aü tatràha yasminn iti | yasmin gatàs taiþ sàdhanair yat pràptà janàs tato na nivartante svargàd iva na patanti | màrgaõa-vidhim àha tam eveti | yataþ puràõã cirantanãyaü jagat-pravçttiþ prasçtà vistçtà | tam eva càdyaü puruùaü prapadye ÷araõaü vrajàmãti prapatti-pårvakaiþ ÷ravaõàdibhis tan-màrgaõam uktam | yo jagad-dhetur yat-porapattyà saüsàra-nivçttiþ sa khalu kçùõa eva ahaü sarvasya prabhavaþ ity àdeþ | daivã hy eùà guõamayã ity àde÷ ca tad-ukteþ | na tad bhàsayata ity àdinà vyaktãbhàvitvàc ca ||3-4|| __________________________________________________________ BhG 15.5 nirmàna-mohà jita-saïga-doùà adhyàtma-nityà vinivçtta-kàmàþ | dvandvair vimuktàþ sukha-duþkha-saüj¤air gacchanty amåóhàþ padam avyayaü tat ||5|| ÷rãdharaþ : tat-pràptau sàdhanàntaràõi dar÷ayann àha nirmàneti | nirgatau màna-mohau ahaïkàra-mithyàtisive÷au yebhyas te | jitaþ putràdi-saïga-råpo doùo yais te | adhyàtma àtma-j¤àne nityàþ pariniùñhitàþ | vi÷eùeõa nivçttaþ kàmo yebhyas te | sukha-duþkha-hetutvàt sukha-duþkha-saüj¤àni ÷ãtoùõàdãni dvandvàni | tair vimuktàþ | ata evàmåóhà nivçtàvidyàþ santaþ | tad avyayaü padaü gacchanti ||5|| madhusådanaþ : parimàrgaõa-pårvakaü vaiùõavaü padaü gacchatàm aïgàntaràõy àha nirmàõeti | màno 'haïkàro garvaþ | mohas tv aviveko viparyayo và | tàbhyàü niùkràntà nirmàna-mohàþ | tau nirgatau yebhyas te và | tathàhaïkàràvivekàbhyàü rahità iti yàvat | jita-saïga-doùàþ priyàpriya-saüvidhàv api ràga-dveùa-varjità iti yàvat | adhyàtma-nityàþ paramàtma-svaråpa-lokcana-tat-paràþ | vinivçtta-kàmà vi÷eùeto nirava÷eùeõa nivçttàþ kàmà viùaya-bhogà yeùàü te | viveka-vairàgya-dvàrà tyakta-sarva-karmàõa ity arthaþ | dvandvaiþ ÷ãtoùõàdi-kùut-pipàsàdibhiþ sukha-duþkha-saüj¤aiþ sukha-duþkha-hetutvàt sukha-duþkha-nàmakaiþ sukha-duþkha-saïgair iti pàñhàntare sukha-duþkhàbhyàü saïgaþ sambandho yeùàü taiþ sukha-duþkha-saïgair dvandvair vimuktàþ parityaktàþ | amåóhà vedànta-pramàõa-saüjàta-samyag-j¤àna-nivàritàtmaàj¤ànàs tad avyayaü yathoktaü padaü gacchanti ||5|| vi÷vanàthaþ : tad-bhaktau satyàü janàþ kãdç÷à bhåtvà taü padaü pràpnuvantãty apekùàyàm àha nirmàneti | adhyàtma-nityà adhyàtma-vicàro nity nitya-kartavyo yeùàü te paramàtmàlocana-tat-paràþ ||5|| baladevaþ : tat-prapattau satyàü kãdç÷àþ santas tat padaü pràpnuvantãty àha nirmàneti | mànaþ sat-kàra-janyo garvaþ | moho mithyàbhinive÷as tàbhyàü nirgatàþ | jitaþ saïga-doùaþ priya-bhàryàdi-sneha-lakùaõo yais te | adhyàtmaü sva-paràtma-viùayako vimar÷aþ sa nityo nitya-kartavyo yeùàü te | sukhàdi-hetutvàt tat-saüj¤air dvandvaiþ ÷ãtoùõàdibhir vimuktàs tat-sahiùõavaþ | amåóhàþ prapatti-vidhij¤àþ ||5|| na tad bhàsayate såryo na ÷a÷àïko na pàvakaþ | yad gatvà na nivartante tad dhàma paramaü mama ||6|| ÷rãdharaþ : tad eva gantavyaü padaü vi÷inaùñi na tad iti | tat padaü såryàdayo na prakà÷ayanti | yat pràpya na nivartante yoginaþ | tad dhàma svaråpaü paramaü mama | anena såryàdi-prakà÷a-viùayatvena jaóatva-÷ãtoùõàdi-doùa-prasaïgo nirastaþ ||6|| madhusådanaþ : tad eva gantavyaü padaü vi÷inaùñi na tad iti | yad vaiùõavaü padaü gatvà yogino na nivartante tat padaü sarvàvabhàsana-÷aktimàn api såryo na bhàsayate | såryàsta-maye 'pi candro bhàsako dçùña ity à÷aïkyàha na ÷a÷àïkaþ | såryàcandramasor ubhayor apy asta-maye 'gniþ prakà÷ako dçùña ity à÷aïkyàha na pàvakaþ | bhàsayata ity ubhayatràpy anuùajyate | kutaþ såryàdãnàü tatra prakà÷anàsàmarthyam ity ata àha tad dhàma jyotiþ svayaü-prakà÷am àdiyàdi-sakala-jaóa-jyotir-avabhàsakaü paramaü prakçùñaü mama viùõoþ svaråpàtmakaü padam | na hi yo yad-bhàsyaþ sa svabhàsakaü taü bhàsayitum ãùñe | tathà ca ÷rutiþ - na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ | tam eva bhàntam anubhàti sarvaü tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || [KañhU 2.2.15] iti | etena tat padaü vedyaü na và, àdye vedya-bhinna-veditç-sàpekùatvena dvaitàpattir dvitãye sva-puruùàrthatvàpattir ity apàstam | avedyatve saty api svayam aparokùatvàt tatràvedyatvaü såryàdy-abhàsyatvenàtroktaü, sarva-bhàsakatvena tu svayam aparokùatvaü yad àditya-gataü teja ity atra vakùyati | evam ubhàbhyàü ÷lokàbhyàü ÷ruter dalad-vacaü vyàkhyàtam iti draùñavyam ||6|| vi÷vanàthaþ : tat padam eva kãdç÷am ity apekùàyàm àha na tad iti | auùõya-÷aityàdi-duþkha-rahitaü tat sva-prakà÷am iti bhàvaþ | tan mama paramaü dhàma sarvotkçùñam ajaóam atãndriyaü tejaþ sarva-prakà÷akam | yad uktaü hari-vaü÷e -- tat paraü paramaü brahma sarvaü vibhajate jagat | mamaiva tad ghanaü tejo j¤àtum arhasi bhàrata || [HV 2.114.12] iti | na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ | tam eva bhàntam anubhàti sarvaü tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || iti [KañhU 2.2.15] ÷rutibhya÷ ca ||6|| baladevaþ : gantavyaü padaü vi÷iùyan paricàyayati na tad iti | prapannà yad gatvà yato na nivartante | tan mamaiva dhàma svaråpaü paramaü ÷rãmat | sarvàvabhàsakà api såryàdayas tan na bhàsayanti prakà÷ayanti | na tatra såryo bhàti ity àdi-÷rute÷ ca | såryàdibhir aprakà÷yas teùàü prakà÷akaþ sva-prakà÷aka-cid-vigraho lakùmãpatir aham eva pada-÷abda-bodhyaþ prapannair labhya ity arthaþ ||6|| __________________________________________________________ BhG 15.7 mamaivàü÷o jãva-loke jãva-bhåtaþ sanàtanaþ | manaþ-ùaùñhànãndriyàõi prakçti-sthàni karùati ||7|| ÷rãdharaþ : nanu ca tvadãyaü dhàma pràptàþ santo yadi na nivartante tarhi sati sampadya na viduþ sati sampadyàmahe ity àdi ÷ruteþ suùupti-pralaya-samaye tattva-pràptiþ sarveùàm astãti ko nàma saüsàrã syàd ity à÷aïkya saüsàriõaü dar÷ayati mamaiveti pa¤cabhiþ | mamaivàü÷o yo 'yam avidyayà jãva-bhåtaþ sanàtanaþ sarvadà saüsàritvena prasiddhaþ | asau suùupti-pralayayoþ prakçtau lãnatayà sthitàni manaþ ùaùñhaü yeùàü tànãndriyàõi punar jãva-loke saüsàropabhogàrtham àkarùati | etac ca karmendriyàõàü pràõasya copalakùaõàrtham | ayaü bhàvaþ saatyaü suùupti-pralayayor api mad-aü÷atvàt sarvasàpi jãva-màtrasya mayi layàd asty eva mat-pràptiþ | tathàpy avidyàyàvçtasya sànu÷ayasya sa-prakçtike mayi layaþ | na tu ÷uddhe | tad uktam -- avyaktàd vyaktayaþ sarve prabhantãty àdinà | ata÷ ca punaþ saüsàràya nirgacchan avidvàn prakçtau lãnatayà sthitàni svopàdhi-bhåtànãndriyàõi àkarùati | viduùàü tu ÷uddha-svaråpa-pràpter nàvçttir iti ||7|| madhusådanaþ : jãvasya tu pàramàrthikaü svaråpaü brahmaivety asakçd àveditam | tad etat sarvaü pratipàdyata uttareõa granthena | tatra jãvasya brahma-råpatvàd aj¤àna-nivçttyà tat-svaråpaü pràptasya tato na pracyutir iti pratipàdyate mamaivàü÷a [Gãtà 15.7a] iti ÷lokàrdhena | suùuptau tu sarva-kàrya-saüskàra-sahitàj¤àna-sattvàt tataþ punaþ saüsàro jãvasyeti manaþ-ùaùñhàni [Gãtà 15.7b] iti ÷lokàrdhena pratipàdyate | tatas tasya vastuto 'saüsàriõo 'pi màyayà saüsàraü pràptasya manda-matibhir deha-tàdàtmyaü pràpitasya dehàd vyatirekaþ pratipàdyate ÷arãram [Gãtà 15.8] ity àdinà ÷lokàrdhena | ÷rotraü cakùur [Gãtà 15.9] ity àdinà tu yathàyathaü sva-viùayeùv indriyàõàü pravartakasya tasya tebhyo vyatirekaþ pratipàdyate | evaü dehendriyàdi-vilakùaõam utkrànty-àdi-samaye svàtma-råpatvàt kim iti sarve na pa÷yantãty à÷aïkàyàü viùaya-vikùipta-città dar÷ana-yogyam api taü na pa÷yantãty uttaram ucyate utkràmantam [Gãtà 15.10a] ity àdinà ÷lokena | taü j¤àna-cakùuùaþ pa÷yantãti vivçtaü yatanto yoginaþ [Gãtà 15.11a] iti ÷lokàrdhena | vimåóhà nànupa÷yanti [Gãtà 15.10b] ity etad vivçtaü yatanto 'pi [Gãtà 15.11b] iti ÷lokàrdheneti pa¤cànàü ÷lokànàü saïgatiþ | idànãü akùaràõi vyàkhyàsyàmo mameti | mamaiva paramàtmano 'ü÷o niraü÷asyàpi màyayà kalpitaþ såryasyeva jale nabhasa iva ca ghañe mçùàbhedavàn aü÷a ivàü÷o jãva-loke saüsàre, sa ca pràõa-dhàraõopàdhinà jãva-bhåtaþ kartà bhoktà saüsaratãti mçùaiva prasiddhim upàgataþ sanàtano nitya upàdhi-paricchede 'pi vastutaþ paramàtmatva-råpatvàt | ato j¤ànàdi-j¤àna-nivçttyà sva-svaråpaü brahma pràpya tato na nivartanta iti yuktam | evam-bhåto 'pi suùuptàt katham àvartata ity àha - manaþ ùaùñhaü yeùàü tàni ÷rotra-tvak-cakùå-rasana-ghràõàkhyàni pa¤cendriyàãndrasyàtmano viùayopalabdhi-karaõatayà liïgàni jàgrat-svapna-bhoga-janaka-karma-kùaye prakçti-sthàni prakçtàvaj¤àne såkùma-råpeõa sthitàni punar-jàgrad-bhoga-janaka-karmodaye bhogàrthaü karùati kårmo 'ïgànãva prakçter aj¤ànàd àkarùati viùaya-grahaõa-yogyatayàvirbhàvayatãty arthaþ | ato j¤ànàd anàvçttàv apy aj¤ànàd àvçttir nànupapanneti bhàvaþ ||7|| vi÷vanàthaþ : tvad-bhaktyà saüsàram atikràmyan ta-pada-gàmã jãvaþ ka ity apekùàyàm àha mamaivàü÷a iti | yad uktaü vàràhe svàü÷a÷ càtha vibhinnàü÷a iti dvedhàyam iùyate | vibhinnàü÷as tu jãvaþ syàt iti | sanàtano nityaþ sa ca baddha-da÷àyàü manaþ eva ùaùñhaü yeùàü tànãndriyàõi prakçtàv upàdhau sthitàni karùati | mamaiva etànãti svãyatvàbhimànena gçhãtàü pàdàrgala-÷çïkhalàm iva karùati ||7|| baladevaþ : nanu tvat-prapattyà yas tat-padaü yàti, sa jãvaþ ka ity apekùàyàm àha mamaiveti | jãvaþ sarve÷varasya mamaivàü÷o, na tu brahma-rudràder ã÷varasya, sa ca sanàtano nityo, na tu ghañàkà÷àdivat kalpitaþ | sa ca jãva-loke prapa¤ce sthito manaþ-ùaùñhànãndriyàõi ÷rotràdãni karùati pàdàdi-÷çïkhalà iva vahati | tàni kãdçü÷ãty àha prakçti-sthàni prakçti-vikàra-bhåtàhaïkàra-kàryàõãty arthaþ | tatra manaþ sàttvikàhaïkàrasya ÷rotràdikaü tu ràjasàhaïkàrasya kàryam iti bodhyam | bhagavat-prapattyà pràkçta-karaõa-hãno bhagaval-lokaü gatas tu bhàgavatair deha-karaõair vibhåùaõair iva vi÷iùño bhagavantaü saü÷rayan nivasatãti såcyate -- sa và eùa brahma-niùñha idaü ÷arãraü martyam atisçjya brahmàbhisampadya brahmaõà pa÷yati brahmaõà ÷çõoti brahmaõaivedaü sarvam anubhavati iti màdhyandinàyana-÷ruteþ | vasanti yatra puruùàþ sarve vaikuõñha-mårtayaþ [BhP 3.15.14] ity àdi smçte÷ ca | bhagavat-saïkalpa-siddha-cid-vigrahas tatra bhavatãti | yat tu ghañàkà÷avaj jalàkà÷avad và jãve brahmaõo 'ü÷o 'ntaþ-karaõenàvacchedàt tasmin pratibimba-nà÷àd và ghaña-jala-nà÷e tat-tad-àkà÷asya ÷uddhàkà÷atvavad antaþ-karaõa-nà÷e jãvàü÷asya ÷uddha-brahmatvam iti vadanti, na tat sàram, jãva-bhåtaþ, mamàü÷aþ, sanàtanaþ ity ukti-vyàkopàt | paricchedàdi-vàda-dvayasya dehino 'smin yathà [Gãtà 2.12] ity atra pratyàkhyànàc ca | pratibimba-sàdç÷yàt tu tattvaü mantavyam ambuvad adhikaraõa-vinirõayàt | tasmàt brahmopasarjanatvaü jãvasya brahmàü÷atvaü vidhu-maõóalasya ÷atàü÷aþ ÷ukra-maõóalam ity àdau dçùñaü cedam eka-vastv-eka-de÷atvaü càü÷atvam àhuþ | brahma khalu ÷aktimad ekaü vastu brahma-÷aktiþ, itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràü jãva-bhåtàm [Gãtà 7.5] iti pårvokter atas tad eka-de÷àt tad-aü÷o jãvaþ ||7|| __________________________________________________________ BhG 15.8 ÷arãraü yad avàpnoti yac càpy utkràmatã÷varaþ | gçhãtvaitàni saüyàti vàyur gandhàn ivà÷ayàt ||8|| ÷rãdharaþ : tàny àkçùya kiü karotãti | atràha ÷arãram iti | yad yadà ÷arãràntaraü karma-va÷àd avàpnoti yata÷ ca ÷arãràd utkràmatã÷varo dehàdãnàü svàmã tadà pårvasmàt ÷arãràd etàni gçhãtvà tac-charãràntaraü samyag yàti | ÷arãre saty api indriya-grahaõe dçùñàntaþ | à÷ayàt sva-sthànàt kusumàdeþ sakà÷àt gandhàn gandhavataþ såkùmàn aü÷àn gçhãtvà vàyur yathà gacchati tadvat ||8|| madhusådanaþ : asmin kàle karùatãty ucyate ÷arãram iti | yad yadotkràmati bahir nirgacchatã÷varo dehendriya-saüghàtasya svàmã jãvas tadà yato dehàd utkràmati tato manaþ-ùaùñhànãndriyàõi karùatãti dvitãya-pàdasya prathamam anvaya utkramaõottara-bhàvitvàd gamanasya | na kevalaü karùaty eva, kintu yad yadà ca pårvasmàc charãràntaram avàpnoti tadaitàni manaþ-ùaùñhàãndriyàõi gçhãtvà saüyàty api samyak punar àgamana-ràhityena gacchaty api | ÷arãre saty evendriya-grahaõe dçùñàntaþ - à÷ayàt kusumàdeþ sthànàd gandhàn gandhàtmakàn såkùmàn aü÷àn gçhãtvà yathà vàyur vàti tadvat ||8|| vi÷vanàthaþ : tàny akçùya kiü karotãty apekùàyàm àha ÷arãram iti | yat sthåla-÷arãraü karma-va÷àd avàpnoti, yac ca yasmàc ca ÷arãràd utkràmati niùkràmati, ã÷varo dehendriyàdi-svàmã jãvaþ tasmàt tatra etànãndriyàõi bhåta-såkùmaiþ saha gçhãtvaiva saüyàti vàyur gandhàni iveti vàyur yathà÷ayàd gandhà÷rayàt srak-candanàdeþ sakà÷àt såkùmàvayavaiþ saha gandhàn gçhãtvànyatra yàti tadvad ity arthaþ | baladevaþ : jãva-loke sthita indriyàõi karùati ity uktam | tat pratipàdayati ÷arãram iti | ã÷varaþ ÷arãrendriyàõaü svàmã jãvo yad yadà pårva-÷arãràd anyac charãram avàpnoti, yadà càptàc charãràd utkràmati, tadaitànãndriyàõi bhåta-såkùmaiþ saha gçhñivà yàty à÷ayàt puùpa-ko÷àd gandhàn gçhãtvà vàyur iva sa yathànyatra yàti tadvat ||8|| ÷rotraü cakùuþ spar÷anaü ca rasanaü ghràõam eva ca | adhiùñhàya mana÷ càyaü viùayàn upasevate ||9|| ÷rãdharaþ : tàny evendriyàõi dar÷ayan yad arthaü gçhãtvà gacchati tad àha ÷rotram iti | ÷rotràdãni bàhyendriyàõi mana÷ càntaþkaraõaü, tàny adhiùñàyà÷ritya ÷abdàdãn viùayàn ayaü jãva upabhuïkte ||9|| madhusådanaþ : tàny evendriyàõi dar÷ayan yad arthaü gçhãtvà gacchati tad àha ÷rotram iti | ÷rotraü cakùuþ spar÷anaü ca rasanaü ghràõam eva ca | ca-kàràt karmendriyàõi pràõaü ca mana÷ ca ùaùñham adhiùñhàyaivà÷rityaiva viùayàn ÷abdàdãn ayaü jãva upasevate bhuïkte ||9|| vi÷vanàthaþ : tatra gatvà kiü karotãty ata àha ÷rotram iti | ÷rotràdãnãndriyàõi mana÷ càdhiùñhàyà÷ritya viùayàn ÷abdàdãn upabhuïkte ||9|| baladevaþ : tàni gçhãtvà kim arthaü yàti | tatràha ÷rotram iti | ÷rotràdãni samanaskàny adhiùñhàyà÷rityàyaü jãvo viùayàn ÷abdàdãn upabhuïkte | tad arthaü tad-grahaõam ity arthaþ | ca-÷abdàt karmendriyàõi ca pa¤ca pràõàü÷ càdhiùñhàye ty avagamyam ||9|| __________________________________________________________ BhG 15.10 utkràmantaü sthitaü vàpi bhu¤jànaü và guõànvitam | vimåóhà nànupa÷yanti pa÷yanti j¤àna-cakùuùaþ ||10|| ÷rãdharaþ : nanu kàrya-kàraõa-saïghàta-vyatirekeõa evambhåtam àtmànaü sarve 'pi kiü na pa÷yanti | tatràha utkràmantam iti | utkràmantaü dehàd dehàntaraü gacchantaü tasminn eva dehe sthitaü và viùayàn bhu¤jànaü và guõànvitam indriyàdi-yuktaü jãvaü vimåóhà nànupa÷yanti nàlokayanti | j¤ànam eva cakùur yeùàü te vivekinaþ pa÷yanti ||10|| madhusådanaþ : evaü deha-gataü dar÷ana-yogayam api dehàt utkràmantam iti | utkràmantaü dehàntaraü gacchantaü pårvasmàt, sthitaü vàpi tasminn eva dehe, bhu¤jànaü và ÷abdàdãn viùayàn | guõànvitam sukha-duþkha-mohàtmakair guõair anvitam | evaü sarvàsv avasthàsu dar÷ana-yogyam apy enaü vimåóhà dçùñàdçùña-viùaya-bhoga-vàsanàkçùña-cetastayàtmànàtma-vivekàyogyà nànupa÷yanti | aho kaùñaü vartata ity aj¤àn anukro÷ati bhagavàn | ye tu pramàõa-janita-j¤àna-cakùuùo vivekinas ta eva pa÷yanti ||10|| vi÷vanàthaþ : nanu yamàd dehàn niùkràmati yasmin dehe và tiùñhati tatra sthitvà và yathà bhogàn bhuïkte ity evaü vi÷eùaü nopalabhàmahe | tatràha utkràmantaü dehànn niùkràmantaü, sthitaü dehàntare vartamànaü ca viùayàn bhu¤jànaü ca guõànvitam indiryàdi-sahitaü vimåóhà avivekinaþ j¤àna-cakùuùo vivekinaþ ||10|| baladevaþ : evaü ÷arãrasthatvenànubhavayogyam avivekinas tam àtmànaü nànubhavantãty àha ud iti | ÷arãràd utkràmantaü tatraiva sthitaü và sthitvà viùayàn bhu¤jànaü và guõànvitaü sukha-duþkha-mohair indiryàdibhir vànvitaü yuktam anubhava-yogyam apy àtmànaü vimåóhà÷ cirantana-j¤àna-cakùuùo viveka-j¤àna-netràs tu taü pa÷yanti | ÷arãràdi-viviktam anubhavanti ||10|| __________________________________________________________ BhG 15.11 yatanto yogina÷ cainaü pa÷yanty àtmany avasthitam | yatanto 'py akçtàtmàno nainaü pa÷yanty acetasaþ ||11|| ÷rãdharaþ : durj¤eya÷ càyaü yato vivekiùv api kecit pa÷yanti kecin na pa÷yantãty àha yatanta iti | yatanto dhyànàdibhiþ prayatamànà yoginaþ kecid enam àtmànam àtmani dehe 'vasthitaü viviktaü pa÷yanti | ÷àstràbhyàsàdibhiþ prayatnaü kurvàõà apy akçtàtmàno 'vi÷uddha-città ata evàcetaso manda-mataya enaü na pa÷yanti ||11|| madhusådanaþ : pa÷yanti j¤àna-cakùuùa ity etad vivçõoti yatanta iti | àtmani sva-buddhàv avasthitaü pratiphalitam enam àtmànam yatanto dhyànàdibhiþ prayatamànà yogina eva pa÷yanti | co 'vadhàraõe | yatamànà apy akçtàtmàno yaj¤àdibhir a÷odhitàntaþ-karaõà ata evàcetaso viveka-÷ånyà nainaü pa÷yantãti vimåóhà nànupa÷yantãty etad vivaraõam ||11|| vi÷vanàthaþ : te ca vivekino yatamànà yogina evety àha yatanta iti | akçtàtmàno '÷uddha-cittàþ ||11|| baladevaþ : j¤àna-cakùuùaþ pa÷yanti ity etad vivçõvan durj¤ànatàü tasyàh yatanta iti | kecid yogino yatamànàþ ÷ravaõàdy-upàyàn anutiùñhanta àtmani ÷arãre 'vasthitam enam àtmànaü pa÷yanti | kecid yatamànà apy akçtàtmàno 'nirmala-città ato 'vacetaso 'nudita-viveka-j¤ànà enaü na pa÷yantãti durj¤eyam àtma-tattvam ity arthaþ ||11|| __________________________________________________________ BhG 15.12 yad àditya-gataü tejo jagad bhàsayate 'khilam | yac candramasi yac càgnau tat tejo viddhi màmakam ||12|| ÷rãdharaþ : tad evaü na tad bhàsayate sårya ity àdinà pàrame÷varaü paraü dhàmoktam | tat-pràptànàü càpunar-àvçttir uktà | tatra ca saüsàriõo 'bhàvam à÷aïkya saüsàri-svaråpaü dehàdi-vyatiriktaü dar÷itam | idànãü tad eva pàrame÷varaü råpam ananta-÷aktitvena niråpayati yad ity àdi-caturbhiþ | àdiyàdiùu sthitaü yad aneka-prakàraü tejo vi÷vaü prakà÷ayati tat sarvaü tejo madãyam eva jànãhi ||12|| madhusådanaþ : idànãü yat padaü sarvàvabhàsana-kùamà apy àdityàdayo bhàsayituü na kùamante yat-pràptà÷ ca mumukùavaþ punaþ saüsàràya nàvartante yasya ca padasyopàdi-bhedam anu vidhãyamànà jãvà ghañàkà÷àdaya ivàkà÷asya kalpitàü÷à mçùaiva saüsàram anubhavanti tasya padasya sarvàtmatva-sarva-vyavahàràspadatva-pradar÷anena brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] iti pràg uktaü vivarãtuü caturbhiþ ÷lokair àtmano vibhåti-saükùepam àha bhagavàn yad iti | na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ [KañhU 2.2.15] ity àdinà | tam eva bhàntam anubhàti sarvaü tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti [KañhU 2.2.15] iti ÷ruty-artham anena vyàkhyàyate | yad àditya-gataü teja÷ caitnyàtmakaü jyotir yac candramasi yac càgnau sthitaü tejo jagad akhilam avabhàsayate tat tejo màmakaü madãyaü viddhi | yadyapi sthàvara-jaïgameùu samànaü caitanyàtmakaü jyotis tathàpi sattvotkarùeõàdityàdãnàm utkarùàt tatraivàvistaràü caitanya-jyotir iti tair vi÷eùyate yad àditya-gatam ity àdi | yathà tulye 'pi mukha-saünidhàne kàùñha-kuóyàdau na mukham àvirbhavati | àdar÷àdau ca svacche svacchatare ca tàratamyenàvirbhavati tadvad yad àditya-gataü teja ity uktvà punas tat tejo viddhi màmakam iti tejo-grahaõàd yad àdityàdi-gataü tejaþ prakà÷aþ para-prakà÷a-samarthaü sita-bhàsvaraü råpaü jagad akhilaü råpavad vastu avabhàsayate | evaü yac candramasi yac càgnau jagad-avabhàsakaü tejas tan màmàkaü viddhãti vibhåti-kathanàya dvitãyo 'py artho draùñavyaþ | anyathà tan màmakaü viddhãty etàvad bråyàt tejo-grahaõam antareõaiveti bhàvaþ ||12|| vi÷vanàthaþ : tad evaü jãvasya baddhàvasthàyàü yat yat pràpya-vastu tatràham eva sårya-candràdy-àtmakaþ sann upakaromãty àha yad iti tribhiþ | àditya-sthitaü teja eva udaya-parvate pràtar uditya jãvasya dçùñàdçùña-bhoga-sàdhana-karma-pravartanàrthaü jagad bhàsayata evaü ca yac candramasi aganau ca tat tad akhilaü màmakam eva | såryàdi-saüj¤o 'ham eva bhavàmãty arthaþ | tat tejasa eva tat-tad-vibhåtir iti bhàvaþ ||12|| baladevaþ : atha mad-aü÷asya jãvasya saüsàra-raktasya mumukùo÷ ca bhoga-mokùa-sàdhanam aham eveti bhàvenàha yad iti caturbhiþ | àditye sthitaü yat tejo yac candre 'gnau ca sthitaü sat sarvaü jagat prakà÷ayati, tat tejo màmakaü madãyaü viddhi | uditena såryeõa jvalitena ca vahninàdçùña-bhoga-sàdhanàni karmàõi niùpadyante | timira-jàóya-nà÷àdaya÷ ca sukha-hetavo bhavanti | uditena candreõa cauùadhi-poùa-tàpa-÷ànti-jyotsnàvihàràs tathàbhåtà bhavantãti teùàü tat-tat-sàdhakaü tejo mat-tejo-vibhåtir ity arthaþ ||12|| gàm àvi÷ya ca bhåtàni dhàrayàmy aham ojasà | puùõàmi cauùadhãþ sarvàþ somo bhåtvà rasàtmakaþ ||13|| ÷rãdharaþ : kiü ca gàm iti | gàü pçthvãm ojasà balenàdhiùñhàyàham eva caràcaràõi bhåtàni dhàrayàmi | aham eva rasamayaþ somo bhåtvà brãhy-àdy-auùadhãþ sarvàþ saüvardhayàmi ||13|| madhusådanaþ : kiü ca, gàü pçthivãm pçthivã-devatà-råpeõàvi÷yaujasà nijena balena pçthivãü dhåli-muùñi-tulyàü dçóhãkçtya bhåtàni pçthivyàdheyàni vaståny aham eva dhàrayàmi | anyathà pçthivã sikatà-muùñivad vi÷ãryatàdho nimajjed và | yena dyaur ugrà pçthivã ca dçóhà [YajuþK 1.8.5, TaittS 4.1.8] iti mantra-varõàt | sa dàdhàra pçthivãm [èk 8.7.3.1] iti ca hiraõyagarbha-bhàvàpannaü bhagavantam evàha | kiü ca, rasàtmakaþ sarva-rasa-svabhàvaþ somo bhåtvauùadhãþ sarvà brãhi-yavàdyàþ pçthivyàü jàtà aham eva puùõàmi puùñimatã rasa-svàdumatã÷ ca karomi ||13|| vi÷vanàthaþ : gàü pçthvãm ojasà sva-÷aktyàvi÷yàdhiùñhàyàham eva caràcaràõi bhåtàni dhàrayàmi | tathàham evàmçta-rasamayaþ somo bhåtvà brãhy-àdy-auùadhãþ sarvàþ saüvardhayàmi ||13|| baladevaþ : gàm iti pàü÷u-muùñi-tulyàü gàü pçthivãm ojasà sva-÷aktyàvi÷ya dçóhãkçtya bhåtàni sthira-caràõi dhàrayàmi | mantra-varõa÷ caivam àha -- yena dyaur ugrà pçthivã ca dçóhà [èk 8.7.3.1] iti | anyathàsau sikatà-muùñivad-vi÷ãryeõa nimajjed veti bhàvaþ | tathàham eva rasàtmakaþ somo 'mçtamaya÷ candro bhåtvà sarvà auùadhãr nikhilà brãhy-àdyàþ puùõàmi | svàdu-vividha-rasa-pårõàþ karomi | tathà ca bhåmiloke sthitasya jãvasya vividha-pràsàda-bàñikà-taóàgàdi-krãóà-sthànàni nirmàya nànà-rasàn bhu¤jànasya tat-tat-sàdhanam aham eveti ||13|| __________________________________________________________ BhG 15.14 ahaü vai÷vànaro bhåtvà pràõinàü deham à÷ritaþ | pràõàpàna-samàyuktaþ pacàmy annaü catur-vidham ||14|| ÷rãdharaþ : kiü ca aham iti | aham ã÷vara eva vai÷vànaro jañharàgnir bhåtvà pràõinàü dehasyàntaþ pravi÷ya prànàpànàbhyàü ca tad-uddãpakàbhyàü sahitaþ pràõibhir bhuktaü bhakùyaü bhojyaü lehyaü coùyaü ceti caturvidham annaü pacàmi | tatra yad dantair avakhaõóyàvakhaõóya bhakùyate påpàdi tad bhakùyam | yat tu kevalaü jihvayà viloóya nigãryate pàyasàdi tad bhojyam | yaj jihvàyàü nikùipya rasàsvàdena krama÷o nigãryate dravãbhåtaü guóàdi tal lehyam | yat tu daüùñràdibhir niùpãóya sàràü÷aü nigãryàva÷iùñaü tyajyata ikùu-daõóàdi tac coùyam iti caturvidho 'sya bhedaþ ||14|| madhusådanaþ : kiü ca aham iti | aham ã÷vara eva vai÷vànaro jañharo 'gnir bhåtvà ayam agnir vai÷vànaro yo 'yam antaþ puruùe yenedam annaü pacyate yad idam adyate [BAU 5.9.1] ity àdi ÷ruti-pratipàditaþ san pràõinàü sarveùàü deham à÷rito 'ntaþ praviùñaþ prànàpànàbhyàü tad-uddãpakàbhyàü saüyuktaþ saüdhukùitaþ san pacàmi pràõibhir bhuktam annaü caturvidham bhakùyaü bhojyaü lehyaü coùyaü ceti | tatra yad dantair avakhaõóyàvakhaõóya bhakùyate påpàdi tad bhakùyam | yat tu kevalaü jihvayà viloóya nigãryate såpaudanàdi tad bhojyam | yaj jihvàyàü nikùipya rasàsvàdena nigãryate kiücid dravãbhåtaü guóa-rasàlà-÷ikhariõy-àdi tal lehyam | yat tu dantair niùpãóya rasàü÷aü nigãryàva÷iùñaü tyajyate yathekùu-daõóàdi tac coùyam iti bhedaþ | bhoktà yaþ so 'gnri vai÷vànaro yad bhojyam annaü sa somas tad etad ubhayam agnãùomau sarvam iti dhyàyato 'nna-doùa-lepo na bhavatãty api draùñavyam ||14|| vi÷vanàthaþ : vai÷vànaro jañharànalaþ pràõàpànàbhyàü tad uddãpakàbhyàü sahita÷ caturvidhaü bhakùyaü bhojyaü lehyaü coùyam | bhakùyaü danta-cchedyaü bhçùña-canakàdi bhojyaü modakàdi | lehyaü guóàdi | coùyam ikùu-daõóàdi ||14|| baladevaþ : bhogyànàm annàdãnàü pàka-hetu÷ càham evety àha aham iti | vai÷vànaro jañharàgnis tac-charãrako bhåtvà pràõinàü sarveùàü deham udaram à÷ritaþ prànàpànàbhyàü tad-uddãpakàbhyàü samàyukta÷ ca sann ahaü tair bhuktaü caturvidham annaü pacàmi pàkaü nayàmi | ÷ruti÷ caivam àha ayam agnir vai÷vànaro yo 'yam antaþ puruùe yenedaü annaü pacyate ity àdinà | tathà càham eva jàñharàgni-÷arãras tad-upakàrãty evam àha såtrakàraþ -- ÷abdàdibhyo 'ntaþ pratiùñhànàc ca ity àdinà | annasya càturvidhyaü ca bhakùyaü bhojyaü lehyaü cåùyaü ceti bhedàt | danta-cchedyaü caõaka-påpàdi | bhakùyaü carvyam iti cocyate | modakaudana-såpàdi bhojyaü | pàyasa-guóa-madhv-àdi lehyaü | pakvàmrekùu-daõóàdi cåùyaü | soma-vai÷vànarayoþ svàbhedenoktiþ sva-vyàpyatvàd iti bodhyam ||14|| __________________________________________________________ BhG 15.15 sarvasya càhaü hçdi saüniviùño mattaþ smçtir j¤ànam apohanaü ca | vedai÷ ca sarvair aham eva vedyo vedànta-kçd veda-vid eva càham ||15|| ÷rãdharaþ : kiü ca sarvasya pràni-jàtasya hçdi samyag-antaryàmi-råpeõa praviùño 'ham | ata÷ ca matta eva hetoþ pràõi-màtrasya pårvànbhåtàrtha-viùayà smçtir bhavati | j¤ànaü ca viùayendndriya-saüyogajaü bhavati | àpohanaü ca tayoþ pramoùo bhavati | vedai÷ ca sarvais tat-tad-devatàdi-råpeõàham eva vedyaþ | vedànta-kçt tat-sampradàya-pravartaka÷ ca | j¤ànado gurur aham ity arthaþ | veda-vid eva ca vedàrtha-vid apy aham eva ||15|| madhusådanaþ : kiü ca, sarvasya brahmàdi-sthàvaràntasya pràõi-jàtasyàham àtmà san hçdi buddhau saüniviùtaþ sa eùa iha praviùñaþ [BAU 1.4.7] iti ÷ruteþ | anena jãvenàtmanànupravi÷ya nàma-råpe vyàkaravàõi [ChàU 6.3.2] iti ca | ato matta àtmana eva hetoþ pràõi-jàtasya yathànuråpaü smçtir etaj janmani pårvànubhåtàrtha-viùayà vçttir yoginàü ca janmàntarànubhåtàrtha-viùayàpi | tathà matta eva j¤ànaü viùayendriya-saüyogajaü bhavati | yoginàü ca de÷a-kàla-viprakçùña-viùayam api | evaü kàma-krodha-÷okàdi-vyàkula-cetasàm apohanaü ca smçti-j¤ànayor apàya÷ ca matta eva bhavati | evaü svasya jãva-råpatàm uktvà brahma-råpatàm àha - vedai÷ ca sarvair indràdi-devatà-prakà÷akair api aham eva vedyaþ sarvàtmatvàt | indraü mitraü varuõam agnim àhur atho divyaþ sa suparõo garutmàn | ekaü sad viprà bahudhà vadanti agniü yamaü màtari÷vànam àhuþ || [èk 2.3.22.6] iti mantra-varõàt | eùa u hy eva sarve devàþ iti ca ÷ruteþ | vedànta-kçd vedàntàrtha-sampradàya-pravartako veda-vyàsàdi-råpeõa | na kevalam etàvad eva veda-vid eva càhaü karma-kàõóopàsanà-kàõóa-j¤àna-kàõóàtmaka-mantra-bràhmaõa-råpa-sarva-vedàrtha-vic càham eva | ataþ sàdhåktaü brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] ity àdi ||15|| vi÷vanàthaþ : yathaiva jañhare jañharàgnir ahaü tathaiva sarvasya caràcarasya hçdi sanniviùño buddhi-tattva-råpo 'ham eva | yato matto buddhi-tattvàd eva pårvànubhåtàrtha-viùayànusmçtir bhavati | tathà viùayendriya-yogajaü j¤ànaü ca apohanaü smçti-j¤ànayor apagama÷ ca bhavatãti | jãvasya bandhàvasthàyàü svasyopakàrakatvam uktvà mokùàvasthàyàü yat pràpyaü tatràpy upakàratvam àha vedair iti | veda-vyàsa-dvàrà vedànta-kçd aham eva yato vedavid vedàrtha-tattva-j¤o 'ham eva matto 'nyo vedàrthaü na jànàtãty arthaþ ||15|| baladevaþ : pràõinàü j¤ànàj¤àna-hetu÷ càham evety àha sarvasya ceti | tayoþ soma-vai÷vànarayoþ sarvasya ca pràõi-vçndasya hçdi nikhila-pravçtti-hetu-j¤ànodaya-dehe 'ham eva niyàmakatvena sanniviùñaþ | antaþ-praviùñaþ ÷àstà janànàm [TaittA 3.11] | ity àdi-÷ravaõàt | ato matta eva sarvasya smçtiþ påçvànubhåta-vastu-viùayànusandhi-j¤ànaü ca viùayendriya-sannikarùa-janyaü jàyate | tayor apohanaü pramoùa÷ ca matto bhavati | evam uktaü uddhavena tvatto j¤ànaü hi jãvànàü pramoùas tatra ÷aktitaþ iti | evaü sàüsàrika-bhoga-sàdhanatàü svasyoktvà mokùa-sàdhanatàm àha vedai÷ ceti | sarvair nikhilair vedair aham eva sarve÷varaþ sarva-÷aktimàn kçùõo vedyaþ | yo 'sau sarvair vedair gãyate iti ÷ruteþ | atra karma-kàõóena paramparayà j¤àna-kàõóena tu sàkùàd iti bodhyam | katham evaü pratyetavyam iti cet tatràha vedànta-kçd aham eveti | vedànàm anto 'rtha-nirõayas tat-kçd aham eva bàdaràyaõàtmanà | evam àha såtra-kàraþ -- ta tu samanvayàt [Vs 1.1.4] ity àdibhiþ | nanv anye vedàrtham anyathà vyàcakùyate | tatràha vedavid eva càham ity aham eva vedavid iti | bàdaràyaõaþ san yam artham ahaü niraõaiùaü sa eva vedàrthas tato 'nyathà tu bhrànti-vijçmbhita iti | tathà ca mokùa-pradasya sarve÷vara-tattvasya vedair abodhanàd aham eva mokùa-sàdhanam ||15|| dvàv imau puruùau loke kùara÷ càkùara eva ca | kùaraþ sarvàõi bhåtàni kåñastho 'kùara ucyate ||16|| ÷rãdharaþ : idànãü tad dhàma paramaü mameti yad uktaü svakãyaü sarvottama-svaråpaü tad dar÷ayati dvàv iti tribhiþ | kùara÷ càkùara÷ ceti dvàv imau puruùau loke prasiddhau | tàv evàha tatra kùaraþ puruùo nàma sarvàõi bhåtàni brahmàdi-sthàvaràntàni ÷arãràõi | aviveki-lokasya ÷arãreùv eva puruùatva-prasiddheþ | kuño rà÷iþ ÷ilà-rà÷iþ | parvata iva deheùu na÷yatsv api nirvikàratayà tiùñhatãti kåñashta÷ cetano bhoktà | sa tv akùaraþ puruùa ity ucyate vivekibhiþ ||16|| madhusådanaþ : evaü sopàdhikam àtmànam uktvà kùaràkùara-÷abda-vàcya-kàrya-kàraõopàdhi-dvaya-viyogena nirupàdhikaü ÷uddham àtmànaü pratipàdayati kçpayà bhagavàn arjunàya dvàv imàv iti tribhiþ ÷lokaiþ | dvàv imau pçthag-rà÷ã-kçtau puruùau puruùopàdhitvena puruùa-÷abda-vyapade÷yau loke saüsàre | kau tau ? ity àha kùaràkùara eva ca kùaratãti kùaro vinà÷ã kàrya-rà÷ir ekaþ puruùaþ | na kùaratãty akùaro vinà÷a-rahitaþ kùaràkhyasya puruùasyotpatti-bãjaü bhagavato màyà-÷aktir dvitãyaþ puruùaþ | tau puruùau vyàcaùñe svayam eva bhagavàn kùaraþ sarvàõi bhåtàni samastaü kàrya-jàtam ity arthaþ | kåñasthaþ kåño yathàrtha-vastv-àcchàdanenàyathàrth-vastu-prakà÷anaü va¤canaü màyety anarthàntaram | tenàvaraõa-vikùepa-÷akti-dvaya-råpeõa sthitaþ kåñastho bhagavàn màyà-÷akti-råpaþ kàraõopàdhiþ saüsàra-bãjatvenànantyàd akùara ucyate | kecit tu kùara-÷abdenàcetana-vargam uktvà kåñastho 'kùara ucyata ity anena jãvam àhuþ | tan na samyak | kùetraj¤asyaiveha puruùottamatvena pratipàdyatvàt | tasmàt kùaràkùara-÷abdàbhyàü kàrya-kàraõopàdhã ubhàv api jaóàv evocyete ity eva yuktam ||16|| vi÷vanàthaþ : yasmàd aham eva vedavit tasmàt sarva-vedàrtha-niùkarùaü saïkùepeõa bravãmi ÷çõu ity àha dvàv imàv iti tribhiþ | loke caturda÷a-bhuvanàtmake jaóa-prapa¤ce imau dvau puruùau cetanau staþ | kau tàv ata àha kùaraü sva-svaråpàt kùarati vicyuto bhavatãti kùaro jãvaþ | sva-svaråpàn na kùaratãty akùara brahmaiva | etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà vividiùanti | iti ÷ruteþ | akùaraü brahma paramam iti smçte÷ ca akùara-÷abdo brahma-vàcaka eva dçùñaþ | kùaràkùarayor arthaü punar vi÷adayati sarvàõi bhåtàni eko jãva eva anàdy-avidyayà svaråpa-vicyutaþ san karma-paratantraþ samaùñy-àtmako brahmàdi-sthàvaràntàni bhåtàni bhavatãty arthaþ | jàtyà và ekavacanam | dvitãya-puruùo 'kùaras tu kåñastha ekenaiva svaråpeõavicyutimatà sarva-kàla-vyàpã | ekaråpatayà tu yaþ kàla-vyàpã sa kåñasthaþ ity amaraþ ||16|| baladevaþ : bàdaràyaõàtmanà nirõãtaü vedàrthaü saïkùipyàha dvàv iti | lokyate tattvam anena iti vyutpatter loke vede | dvau puruùau prathitau imàv iti pramàõa-siddhatà såcyate | tau kàv ity àha kùara÷ ceti | ÷arãra-kùaraõàt kùaro 'nekàvastho baddho 'cit-saüsargaika-dharma-sambandhàd ekatvena nirdiùñaþ | akùaras tad-abhàvàd ekàvastho mukto 'cid-viyogaika-dharma-sambandhàd ekatvena nirdiùñaþ | kùaràkùarau sphuñayati sarvàõi brahmàdi-stambàntàni bhåtàni kùaraþ | kåtasthaþ sadiakàvastho muktas tv akùaraþ | ekatva-nirde÷aþ pràg-ukta-yukter bodhyaþ | bahavo j¤àna-tapasà ity àdeþ | idaü j¤ànam upà÷ritya ity àde÷ ca bahutva-saïkhyàkaþ saþ ||16|| __________________________________________________________ BhG 15.17 uttamaþ puruùas tv anyaþ paramàtmety udàhçtaþ | yo loka-trayam àvi÷ya bibharty avyaya ã÷varaþ ||17|| ÷rãdharaþ : yad artham etau lakùitau tam àha uttama iti | etàbhyàü kùaràksaràbhyàm anyo vilakùaõas tu uttamaþ puruùaþ | vailakùaõyam evàha parama÷ càsàv àtmà cety udàhçtaþ uktaþ ÷rutibhiþ | àtmatvena kùaràd acetanàd vilakùaõaþ | paramatvenàkùaràc cetanàd bhoktur vilakùaõa ity arthaþ | paramàtmatvaü dar÷ayati yo loka-trayam iti | ya ã÷vara ã÷ana-÷ãlo 'vyaya÷ ca nirvikàra eva san loka-trayaü kçsnam àvi÷ya bibharti pàlayati ||17|| madhusådanaþ : àbhyàü kùaràkùaràbhyàü vilakùaõaþ kùaràkùaropàdhi-dvaya-doùeõàspçùño nitya-÷uddha-buddha-mukta-svabhàvaþ uttama iti | uttama utkçùñatamaþ puruùas tv anyonya evàtyanta-vilakùaõa àbhyàü kùaràkùaràbhyàü jaóa-rà÷ibhyàm ubhaya-bhàsakas tçtãya÷ cetana-rà÷ir ity arthaþ | paramàtmety udàhçto 'nna-maya-pràõa-maya-mano-maya-j¤àna-mayànanda-mayebhyaþ pa¤cabhyo 'vidyà-kalpitàtmabhyaþ paramaþ prakçùño 'kalpito brahma pucchaü pratiùñhety ukta àtmà ca sarva-bhåtànàü pratyak-cetana ity ataþ paramàtmety uktao vedànteùu | yaþ paramàtmà loka-trayam bhår-bhuvaþ-svar-àkhyaü sarvaü jagad iti yàvat | àvi÷ya svakãyayà màyà-÷aktyàdhiùñhàya bibharti sattà-sphårti-pradànena dhàrayati poùayati ca | kãdç÷aþ ? avyayaþ sarva-vikàra-÷ånya ã÷varaþ sarvasya niyantà nàràyaõaþ sa uttamaþ puruùaþ paramàtmety udàhçta ity anvayaþ | sa uttamaþ puruùa iti ÷ruteþ ||17|| vi÷vanàthaþ : j¤ànibhir upàsyaü brahmoktvà yogibhir upàsyaü paramàtmànam àha uttama iti | tu-÷abdaþ pårva-vai÷iùñhyàd dyotakaþ | j¤ànibhya÷ càdhiko yogãty upàsaka-vai÷iùñyàd evopàsya-vai÷iùñyaü ca labhyate | paramàtma-tattvam eva dar÷ayati ya ã÷vara ãsana-÷ãlo 'vyayo nirvikàra eva san loka-trayaü kçtsnam àvi÷ya bibharti dhàrayati pàlayati ca ||17|| baladevaþ : yad arthaü dvau puruùau niråpitau tam àha uttama iti | anyaþ kùaràkùaràbhyàü na tu tayor evaikaþ saïkalpa iti bhàvaþ | tatra ÷ruti-sammatim àha paramàtmeti | uttamatà-prayojakaü dharmam àha yo loketi | na caitaj jagad-vidhàraõa-pàlana-råpam ã÷anaü baddhasya jãvasya karmàsambhavàt | na ca muktasya jagad-vyàpàra-varjam iti pratiùedhàc ca ||17|| __________________________________________________________ BhG 15.18 yasmàt kùaram atãto 'ham akùaràd api cottamaþ | ato 'smi loke vede ca prathitaþ puruùottamaþ ||18|| ÷rãdharaþ : evam uktaü puruùottamatvam àtmano nàma-nirvacanena dar÷ayati yasmàdi it | yasmàt kùaraü jaóa-vargam atikrànto 'haü nityam uktatvàt | akùaràc cetana-vargàd apy uttama÷ ca niyantçtvàt | ato loke vede ca puruùottama iti prathitaþ prakhyàto 'smi | tathà ca ÷rutiþ - sa eva sarvasye÷ànaþ sarvasyàdhipatiþ sarvam idaü pra÷àstãty àdi ||18|| madhusådanaþ : idànãü yathà-vyàkhyàte÷varasya kùaràkùara-vilakùaõasya puruùottama ity etat prasiddha-nàma-nirvacanenedç÷aþ parame÷varo 'ham evety àtmànaü dar÷ayati bhagavàn brahmaõo hi pratiùñhàhaü [Gãtà 14.27] tad dhàma paramaü mama [Gãtà 15.6] ityàdi pràg-ukta-nija-mahima-nirdhàraõàya yasmàd iti | yasmàt kùaraü kàryatvena vinà÷inaü màyàmayaü saüsàra-vçklùam a÷vatthàkhyam atãto 'tikrànto 'haü parame÷varo 'kùaràd api màyàkhyàd avyàkçtàd akùaràt parataþ para iti pa¤camy-antàkùara-padena pratipàditàt saüsàra-vçkùa-bãja-bhåtàt sarva-kàraõàd api cottama utkçùñatamaþ | ataþ kùaràkùaràbhyàü puruùotpàdhibhyàm adhyàsena puruùa-pada-vyapad÷yàbhyàm uttamatvàd asmi bhavàmi loke vede ca prathitaþ prakhyàtaþ puruùottama iti sa uttamaþ puruùa iti veda udàhçta eva loke ca kavi-kàvyàdau harir yathaikaþ puruùottamaþ smçtaþ ity àdi prasiddham | kàruõyato naravad àcarataþ paràrthàn pàrthàya bodhitavato nijam ã÷varatvam | sac-cit-ukhaika-vapuùaþ puruùottamasya nàràyaõasya mahimà na hi mànam eti || kecin nigçhya karaõàni visçjya bhogam àsthàya yogam amalàtma-dhiyo yatante | nàràyaõasya mahimànam ananta-pàram àsvàdayann amçta-sàram ahaü tu muktaþ ||18|| vi÷vanàthaþ : yogibhir upàsyaü paramàtmànam uktvà bhaktair upàsyaü bhagavantaü vadan bhagavattve 'pi svasya kçùõa-svaråpasya puruùottama iti nàma vyàcakùàõaþ sarvotkarùam àha yasmàd iti | kùaraü puruùaü jãvàtmànam atãtaþ akùaràt puruùàt brahmata uttamàd avikàràt paramàtmanaþ puruùàd apy uttamaþ | yoginàm api sarveùàü mad-gatenàntaràtmanà | ÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.47] iti | upàsaka-vai÷iùñyàd evopàsya-vai÷iùñya-làbhàt | ca-kàràd bhagavato vaikuõñha-nàthàdeþ sakà÷àd api ete càü÷a-kalàþ puüsaþ kçùõas tu bhagavàn svayam iti såtokter aham uttamaþ | atra yadyapy ekam eva sac-cid-ànanda-svaråpaü vastu brahma-paramàtma-bhagavat-÷abdair ucyate na tu vastutaþ svaråpataþ ko 'pi bhedo 'sti svaråpa-dvayàbhàvàt (BhP 6.9.35) iti ùaùñha-skandhokteþ | tad api tat-tad-upàsakànàü sàdhanataþ phalata÷ ca bheda-dar÷anàt bheda iva vyavahriyate | tathà hi brahma-paramàtma-bhagavad-upàsakànàü krameõa tat-tat-pràpti-sàdhanaü j¤ànaü yogo bhakti÷ ca | phalaü ca j¤àna-yogayor vastuto mokùa eva, bhaktes tu premavat-pàrùadatvaü ca | tatra bhaktyà vinà j¤àna-yogàbhyàü naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitaü na ÷obhate [BhP 1.5.12] iti | pureha bhåman bahavo 'pi yoginaþ [BhP 10.14.5] ity àdi-dar÷anàt na mokùa iti | brahmopàsakaiþ paramàtmopàsakaiþ sva-sàdhya-phala-siddhy-arthaü bhagavato bhaktir ava÷yaü kartavyaiva | bhagavad-upàsakas tu sva-sàdhya-phala-siddhy-arthaü na brahmopàsanàpi paramàtmopàsanà kriyate | na j¤ànaü na ca vairàgyaü pràyaþ ÷reyo bhaved iha [BhP 11.20.31] iti, yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat [BhP 11.20.32] ity àdau - sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà | svargàpavargaü mad-dhàma katha¤cid yadi và¤chati || iti [BhP 11.20.33] | yà vai sàdhana-sampattiþ puruùàrtha-catuùñaye | tayà vinà tad àpnoti naro nàràyaõà÷rayaþ || ity àdi vacanebhyaþ || ataeva bhagavad-upàsanayà svargàpavarga-premàdãni sarva-phalàny eva labdhuü ÷akyante | brahma-paramàtmopàsanayà tu na premàdãnãty ata eva brahma-paramàtmàbhyàü bhagavad-utkarùaþ khalu abhede 'py ucyate | yathà tejastvenàbhede 'pi jyotir dãpàgni-pu¤jeùu madhye ÷ãtàdy-àrti-kùayàd dhetor agni-pu¤ja eva ÷reùñha ucyate | tatràpi bhagavataþ ÷rã-kçùõasya tu parama evotkarùaþ | yathà agni-pu¤jàd api såryasya, yena brahmopàsanà-paripàkato labhyo nirvàõa-mokùaþ sva-dveùñçbhyo 'py agha-bak-jaràsandhàdibhyo mahà-pàpibhyo datta iti | ataeva brahmaõo hi pratiùñhàham ity atra yathàvad eva vyàkhyàtaü ÷rã-svàmi-caraõaiþ | ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdair api -- cid-ànandàkàraü jalada-ruci-sàraü ÷ruti-giràü vraja-strãõàü hàraü bhava-jaladhi-pàraü kçta-dhiyàm | vihantuü bhåbhàraü vidadhad-avatàraü muhur aho tato vàraü vàraü bhajata ku÷alàrambha-kçtinaþ || iti | vaü÷ã-vvibhåùita-karàn nava-nãradàbhàt pãtàmbaràd aruõa-bimba-phalàdharauùñhàt | pårõendu-sundara-mukhàd aravinda-netràt kçùõàt paraü kim api tattvam ahaü na jàne || iti | pramàõato 'pi nirõãyaü kçùõa-màhàtmyam adbhutam | na ÷aknuvanti ye soóhuü te måóhà nirayaü gatàþ || ity uktavadbhiþ kçùõe sarvotkarùa eva vyavasthàpita ity ataþ dvàv imau ity àdi ÷loka-trayasyàsya vyàkhyàyàm asyàm abhyasåyà nàviùkartavyà | namo 'stu kevala-vidbhyaþ ||18|| baladevaþ : atha puruùottama-nàma-nirvacanaü svasya tattvam àha yasmàd iti uttama utkçùñatamaþ | loke pauruùeyàgame lokyate vedàrtho 'nena iti nirukteþ | vede tàvad eùa samprasàdo 'smàc charãràt samutthàya paraü jyotãråpaü sampadya svena råpeõàbhiniùpadyate, sa uttamaþ puruùaþ ity àdau prathitaþ yat paraü jyotiþ samprasàdenopasampannaü sa uttamaþ puruùaþ paramàtmetiy arthaþ | loke ca - tair vij¤àpita-kàryas tu bhagavàn puruùottamaþ | avatãrõo mahà-yogã satyavatyàü parà÷aràt || [SkandaP] ity àdau prathitaþ ||18|| __________________________________________________________ BhG 15.19 yo màm evam asaümåóho jànàti puruùottamam | sa sarva-vid bhajati màü sarva-bhàvena bhàrata ||19|| ÷rãdharaþ : evambhåte÷varasya j¤àtuþ phalam àha ya iti | evam ukta-prakàreõàsammåóho ni÷cita-matiþ san yo màü puruùottamaü jànàti sa sarva-bhàvena sarva-prakàreõa màm eva bhajati | tata÷ ca sarvavit sarvaj¤o bhavati ||19|| madhusådanaþ : evaü nàma-nirvacana-j¤àne phalam àha yo màm iti | yo màm ã÷varam evaü yathokta-nàma-nirvacanenàsaümåóho manuùya evàyaü ka÷cit kçùõa iti saümoha-varjito jànàty ayam ã÷vara eveti puruùottamaü pràg vyàkhyàtaü sa màü bhajati sevate sarvavin màü sarvàtmànaü vettãti sa eva sarvaj¤aþ sarva-bhàvena prema-lakùaõena bhakti-yogena he bhàrata | ato yad uktam - màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate | sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 14.26] iti tad upapannam | yathoktaü brahmaõo hi pratiùñhàham iti tad apy upapannataram | cid-ànandàkàraü jalada-ruci-sàraü ÷ruti-giràü vraja-strãõàü hàraü bhava-jaladhi-pàraü kçta-dhiyàm | vihantuü bhåbhàraü vidadhad-avatàraü muhur aho tato vàraü vàraü bhajata ku÷alàrambha-kçtinaþ ||19|| vi÷vanàthaþ : nanv etasmiüs tvayà vyavasthàpite 'py arthe vàdino vivadanta eva, tatra vivadantàü te man-màyà-mohitàþ sàdhus tu na muhyatãty àha yo màm iti | asammåóho vàdinàü vàdiar apràpta-saümohaþ | sa eva sarvavid anadhãta-÷àstre 'pi sa sarva-÷àstràrtha-tattva-j¤aþ | tad-anyaþ kilàdhãtàdhyà÷ita-sarva-÷àstre 'pi saümåóhaþ samyaï-mårkha eveti bhàvaþ | tathà ya evaü jànàti sa eva màü sarvato-bhàvena bhajati | tad anye bhajann api na màü bhajatãty arthaþ ||19|| baladevaþ : tàtparya-dyotanàya puruùottamatva-vettuþ phalam àha yo màm iti | evaü mad-ukta-niruktyà na tv a÷va-karõàdivat saüj¤à-màtratvena | yo màü puruùottamaü jànàty asaümåóhaþ | prokte puruùottamatve saü÷aya-÷ånyaþ san, sa ÷loka-trayasyaivàrthaü jànan sarva-vit | nikhilasya vedasya tatraiva tàtparyàt | puruùottamatvaj¤o màü sarva-bhàvena sarva-prakàreõa bhajaty upàste | sarva-vedàrtha-vettari sarva-bhakty-aïgànuùñhàtari ca yo me prasàdaþ sa tasmin bhaved iti me puruùottamatve sandihànas tv adhãta-sarva-vedo 'py aj¤aþ | sarvathà bhajann apy abhakta iti bhàvaþ ||19|| __________________________________________________________ BhG 15.20 iti guhyatamaü ÷àstram idam uktaü mayànagha | etad buddhvà buddhimàn syàt kçta-kçtya÷ ca bhàrata ||20|| ÷rãdharaþ : adhyàyàrtham upasaüharati itãti | ity anena saükùepa-prakàreõa guhyatamam atirahasyaü sampårõaü ÷àstram eva mayoktam | na tu punar viü÷ati-÷lokam adhyàya-màtraü he anagha vyasana-÷ånya | ata etan mad-uktaü ÷àstraü buddhyà buddhimàn samyag j¤ànã syaàt | çta-kçtya÷ ca syàt | yo 'pi ko 'pi he bhàrata tvaü kçta-kçtyo 'sãti kiü vaktavyam iti bhàvaþ ||20|| saüsàra-÷àkhinaü chittvà spaùñaü pa¤cada÷e vibhuþ | puruùottama-yogàkhye paraü padam upàdi÷at || iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü puruùottama-yogo nàma pa¤cada÷o 'dhyàyaþ ||15|| madhusådanaþ : idànãm adhyàyàrthaü stuvann upasaüharati itãti | iti anena prakàreõa guhyatamaü rahasyatamaü sampårõaü ÷àstram eva saükùepeõedam asminn adhyàye mayoktaü he 'naghàvyasana | etad buddhvànyo 'pi yaþ ka÷cid buddhimàn àtma-j¤ànavàn syàt kçtaü sarvaü kçtyaü yena na punaþ kçtyàntaraü yasyàsti sa kçtakçtya÷ ca syàt | vi÷iùña-janma-prasåtena bràhmaõena yat kartavyaü tat sarvaü bhagavat-tattve vidite kçtaü bhavet na tv anyathà kartavyaü parisamàpyate kasyacid ity abhipràyaþ | he bhàrata tvaü tu mahàkula-prasåtaþ svayaü ca vyasana-rahita iti kula-guõena sva-guõena caitad buddhvà kçta-kçtyo bhaviùyasãti kim u vaktavyam ity abhipràyaþ ||20|| vaü÷ã-vibhåùita-karàn nava-nãradàbhàt pãtàmbaràd aruõa-bimba-phalàdharoùñhàt | pårõendu-sundara-mukhàd aravinda-netràt kçùõàt paraü kim api tattvam ahaü na jàne ||1|| sadà sadànanda-pade nimagnaü mano manobhàvam apàkaroti | gatàgatàyàsam apàsya sadyaþ paràparàtãtam upaiti tattvam ||2|| ÷aivàþ saurà÷ ca gàõe÷à vaiùõavàþ ÷akti-påjakàþ | bhavanti yan-mayàþ sarve so 'ham asmi paraþ ÷ivaþ ||3|| pramàõato 'pi nirõãyaü kçùõa-màhàtmyam adbhutam | na ÷aknuvanti ye soóhuü te måóhà nirayaü gatàþ ||4|| iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm puruùottam-yogo nàma ùoóa÷o 'dhyàyaþ ||15|| vi÷vanàthaþ : adhyàyàrtham upasaüharati itãti | viü÷atyà ÷lokair ebhir atirahasyaü ÷àstram eva sampårõaü mayoktam ||20|| jaóa-caitanya-vargàõàü vivçtaü kurvatà kçtam | kçùõa eva mahotkarùa ity adhyàyàrtha ãritaþ || iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm | gãtàsv ayaü pa¤cada÷aþ saïgataþ saïgataþ satàm || ||15|| baladevaþ : athaitad apàtreùv aprakà÷yam iti bhàvenàha itãti | ity evaü saükùepa-råpaü puruùottamatva-niråpakam idaü tri÷lokã-÷àstraü tubhyaü parama-bhaktàya mayoktam | he anagha, tvaàpy apàtreùu naitat prakà÷yam iti bhàvaþ | etad buddhvà buddhimàn parokùa-j¤ànã syàt | kçtakçtyo 'parokùa-j¤ànã ceti puruùottamatva-j¤ànam abhyarcyate ||20|| baddhàn muktàc ca yaþ puüso bhinnas tad-bhçt tad-uttamaþ | sa pumàn harir eveti pràptaü pa¤cada÷àd ataþ || iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye pa¤cada÷o 'dhyàyaþ ||15|| Bhagavad-gãtà - pa¤cada÷o 'dhyàyaþ