Bhagavadgita 14 with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 14.1 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca paraæ bhÆya÷ pravak«yÃmi j¤ÃnÃnÃæ j¤Ãnam uttamam | yaj j¤Ãtvà munaya÷ sarve parÃæ siddhim ito gatÃ÷ ||1|| ÓrÅdhara÷ : puæ-prak­tyo÷ svatantratvaæ vÃrayan guïa-saÇgata÷ | prÃhu÷ saæsÃra-vaicitryaæ vistareïa caturdaÓe || yÃvat sa¤jÃyate ki¤cit sattvaæ sthÃvara-jaÇgamam | k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃt tad viddhi bharatar«abha || ity uktam | sa ca k«etra-k«etraj¤ayo÷ saæyogo nirÅÓvara-sÃÇkhyÃnÃm iva na svÃtantryeïa | kintu ÅÓvarecchayiveti kathana-pÆrvakaæ kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity anenoktaæ sattvÃdi-guïÅk­taæ saæsÃra-vaicitryaæ prapa¤cayi«yan evambhÆtaæ vak«yamÃnam arthaæ stauti bhagavÃn paraæ bhÆya iti dvÃbhyÃm | paraæ paramÃtma-ni«Âham | j¤Ãyate aneneti j¤Ãnam upadeÓa÷ | taj j¤Ãnaæ bhÆyo 'pi tubhyaæ prakar«eïa vak«yÃmi | kathambhÆtam | j¤ÃnÃnÃæ tapa÷-karmÃdi-vi«ayÃïÃæ madhya uttamam | mok«a-hetutvÃt | tad evÃha yaj j¤Ãtvà munayo manana-ÓÅlÃ÷ sarve | ito deha-bandhanÃt | parÃæ siddhiæ mok«am | gatÃ÷ prÃptÃ÷ ||1|| madhusÆdana÷ : pÆrvÃdhyÃye - yÃvat saæjÃyate kiæcit sattvaæ sthÃvara-jaÇgamam | k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃt tad viddhi [GÅtà 13.26] ity uktaæ tatra nirÅÓvara-sÃÇkhyam atinirÃkaraïena k«etra-k«etraj¤a-saæyogasyeÓvarÃdhÅnatvaæ vaktavyam | evaæ kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktaæ tatra kasmin guïa kathaæ saÇga÷ ke và guïÃ÷ kathaæ và te badhnantÅti vaktavyam | tathà bhÆta-prak­ti-mok«aæ ca ye vidur yÃnti te param ity uktaæ tatra bhÆta-prak­ti-Óabditebhyo guïebhya÷ kathaæ mok«aïaæ syÃn muktasya ca kiæ lak«aïam iti vaktavyaæ, tad etat sarvaæ vistareïa vaktuæ caturdaÓo 'dhyÃya Ãrabhyate | tatra vak«yamÃïam arthaæ dvÃbhyÃæ stuvan ÓrotÌïÃæ rucy-utpattaye ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca param iti | j¤Ãyate 'nena j¤Ãnaæ paramÃtma-j¤Ãna-sÃdhanaæ paraæ Óre«Âhaæ para-vastu-vi«ayatvÃt | kÅd­Óaæ tat ? j¤ÃnÃnÃæ j¤Ãna-sÃdhanÃnÃæ bahiraÇgÃïÃæ yaj¤ÃdÅnÃæ madhya uttamam uttama-phalatvÃt | na tvam ÃnitvÃdÅnÃæ te«Ãm antaraÇgatvenottama-phalatvÃt | param ity anenotk­«Âa-vi«ayatvam uktam | uttamam ity anena tÆtk­«Âa-phalatvam iti bheda÷ | Åd­Óaæ j¤Ãnam ahaæ pravak«yÃmi bhÆya÷ puna÷ pÆrve«v adhyÃye«v asak­d uktam api yaj j¤Ãnaæ j¤ÃtvÃnu«ÂhÃya munayo manana-ÓÅlÃ÷ saænyÃsina÷ sarve parÃæ siddhiæ mok«ÃkhyÃm ito deha-bandhanÃd gatÃ÷ prÃptÃ÷ ||1|| viÓvanÃtha÷ : guïÃ÷ syur bandhakÃs te tu phalair j¤eyÃÓ caturdaÓe | guïÃtyaye ciha-tatir hetur bhaktiÓ ca varïità || pÆrvÃdhyÃye kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktam | tatra ke guïÃ÷, kÅd­Óo guïa-saÇga÷, kasya guïasya saÇgÃt kiæ phalaæ syÃt, guïa-yuktasya kiævà lak«aïam | kathaæ và guïebhyo mocanam ity apek«ÃyÃæ vak«yamÃnam arthaæ stuvÃno vaktuæ pratijÃnÅte param iti | j¤Ãyate ‘neneti j¤Ãnam upadeÓa÷ param atyuttamam ||1|| baladeva÷ : guïÃ÷ syur bandhakÃs te tu pariceyÃ÷ phalais traya÷ | mad-bhaktyà tan-niv­tti÷ syÃd iti proktaæ caturdaÓe || pÆrvÃdhyÃye mitha÷-samp­ktÃnÃæ prak­ti-jÅveÓvarÃïÃæ svarÆpÃïi vivicya jÃnann amÃnitvÃdi-dharmair viÓi«Âa÷B prak­ti-bandhÃd vimucyate bandha-hetuÓ ca guïa-saÇga ity uktam | tatra ke guïÃ÷, kasmin guïe kathaæ saÇga÷, kasya guïasya saÇgÃt kiæ phalaæ, guïa-saÇgina÷ kiævà lak«aïaæ kathaæ và guïebhyo mukti÷ ity apek«ÃyÃæ vak«yamÃïam artham Ãtma-rucy-utpattaye bhagavÃn stauti param iti dvÃbhyÃm | paraæ pÆrvoktÃd anyaæ prak­ti-jÅvÃntargatam eva guïa-vi«ayakaæ j¤Ãnaæ bhÆyo vak«yÃmi yaj-j¤ÃnÃnÃæ prak­ti-jÅva-vi«ayakÃïÃm uttamaæ Óre«Âhaæ navanÅtavad uddh­tatvÃt | yaj j¤Ãtvopalabhya sarve munayas tan-manana-ÓÅlà ito loke param Ãtma-yÃthÃtmyopalabdhi-lak«aïÃæ siddhiæ gatÃ÷ | yad và j¤Ãyate 'neneti j¤Ãnam upadeÓam, tac ca prÃg uktam api bhÆya÷ punar vidhÃntareïa vak«yÃmi | tac ca j¤ÃnÃnÃæ tapa÷-prabh­tÅnÃæ j¤Ãna-sÃdhanÃnÃæ madhye param uttamam atyuttamaæ tad-antaraÇga-sÃdhanatvÃt | yaj j¤Ãtvà sarve munaya ito lokÃt parÃæ mok«a-lak«aïÃæ siddhiæ gatÃ÷ ||1|| __________________________________________________________ BhG 14.2 idaæ j¤Ãnam upÃÓritya mama sÃdharmyam ÃgatÃ÷ | sarge 'pi nopajÃyante pralaye na vyathanti ca ||2|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca idam iti | idaæ vak«yamÃïaæ j¤Ãnam upÃÓrityedaæ j¤Ãna-sÃdhanam anu«ÂhÃya mama sÃdharmyaæ mad-rÆpatvaæ prÃptÃ÷ santa÷ sarge 'pi brahmÃdi«u utpÃdyamÃne«v api notpadyante | tathà pralaye 'pi na vyathanti | pralaye du÷khaæ nÃnubhavanti | punar nÃvartanta ity artha÷ ||2|| madhusÆdana÷ : tasyÃ÷ siddhair aikÃntikatvaæ darÓayati idaæ iti | idaæ yathoktam j¤Ãnaæ j¤Ãna-sÃdhanam upÃÓrityÃnu«ÂhÃya mama parameÓvarasya sÃdharmyaæ mad-rÆpatÃm atyantÃbhedenÃgatÃ÷ prÃptÃ÷ santa÷ sarge 'pi hiraïyagarbhÃdi«ÆtpadyamÃne«v api nopajÃyante | pralaye brahmaïo 'pi vinÃÓa-kÃle na vyathanti ca vyathante na ca lÅyanta ity artha÷ ||14.2|| viÓvanÃtha÷ : sÃdharmyaæ sÃrÆpya-lak«aïÃæ muktiæ | na vyathanti na vyathante ||2|| baladeva÷ : idam iti | gurÆpÃsanayedaæ vak«yamÃïaæ j¤Ãnam upÃÓritya prÃpya janÃ÷ sarveÓasya mama nityÃvirbhÆta-guïëÂakasya sÃdharmyaæ sÃdhanÃvirbhÃvitena tad-a«Âakena sÃmyam ÃgatÃ÷ santa÷ sarge nopajÃyante s­ji-karmatÃæ nÃpnuvanti pralaye na vyathante m­ti-karmatÃæ ca na yÃntÅti janma-m­tyubhyÃæ rahità muktà bhavantÅti mok«e jÅva-bahutvam uktam | tad vi«ïo÷ paramaæ padaæ sadà paÓyanti sÆraya÷ ity Ãdi-ÓrutibhyaÓ caitad avagatam ||2|| __________________________________________________________ BhG 14.3 mama yonir mahad brahma tasmin garbhaæ dadhÃmy aham | saæbhava÷ sarva-bhÆtÃnÃæ tato bhavati bhÃrata ||3|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ praÓaæsayà ÓrotÃram abhimukhÅk­tyedaæ parameÓvarÃdhÅnayo÷ prak­ti-puru«ayo÷ sarva-bhÆtotpattiæ prati hetutvaæ na tu svatantrayor itÅmaæ vivak«itam arthaæ kathayati mameti | deÓata÷ kÃlataÓ cÃparicchinnatvÃn mahat | b­æhitatvÃt svakÃryÃïÃæ v­ddhi-hetutvÃd và brahma | prak­tir ity artha÷ | tan mahad brahma mama parameÓvarasya yonir garbhÃdhÃna-sthÃnam | tasminn ahaæ garbhaæ jagad-vistÃra-hetuæ cid-ÃbhÃsaæ dadhÃmi nik«ipÃmi | pralaye mayi lÅnaæ santam avidyÃ-kÃma-karmÃnuÓaya-vantaæ k«etraj¤aæ s­«Âi-samaye bhoga-yogyena k«etreïa saæyojayÃmÅty artha÷ | tato garbhÃdhÃnÃt sarva-bhÆtÃnÃæ brahmÃdÅnÃæ sambhava utpattir bhavati ||3|| madhusÆdana÷ : tad evaæ praÓaæÓayà ÓrotÃram abhimukhÅk­tya parameÓvarÃdhÅnayo÷ prak­ti-puru«ayo÷ sarva-bhÆtotpattiæ prati hetutvaæ na tu sÃÇkhya-siddhÃntavat svatantrayor itÅmaæ vivak«itam artham Ãha mama yonir iti dvÃbhyÃm | sarva-kÃryÃpek«ayÃdhikatvÃt kÃraïaæ mahat | sarva-kÃryÃïÃæ v­ddhi-hetutva-rÆpÃd b­æhaïatvÃd brahma | avyÃk­taæ prak­tis triguïÃtmkikà mÃyà mahad brahma | tac ca mameÓvarasya yonir garbhÃdhÃna-sthÃnaæ tasmin mahati brahmaïi yonau garbhaæ sarva-bhÆta-janma-kÃraïam ahaæ bahu syÃæ prajÃyeya itÅk«aïa-rÆpaæ saækalpaæ dadhÃmi dhÃrayÃmi tat-saÇkalpa-vi«ayÅkaromÅty artha÷ | yathà hi | kaÓcit pità putram anuÓayinaæ vrÅhy-Ãdy-ÃhÃra-rÆpeïa svasmin lÅnaæ ÓarÅreïa yojayituæ yonau reta÷-seka-pÆrvakaæ garbham Ãdhatte | tasmÃc ca garbhÃdhÃnÃt sa putra÷ ÓarÅreïa yujyate | tad arthaæ ca madhye kalalÃdy-avasthà bhavanti | tathà pralaye mayi lÅnam avidiyÃ-kÃma-karmÃnuÓayavantaæ k«etraj¤aæ s­«Âi-samaye bhogyena k«etreïa kÃrya-kÃra¸ea-saæghÃtena yojayituæ cid-ÃbhÃsaÃkhya-reta÷-seka-pÆrvakaæ mÃyÃ-v­tti-rÆpaæ garbham aham ÃdadhÃmi | tad-arthaæ hiraïyagarbhÃdÅnÃæ bhavati he bhÃrata na tv ÅÓvara-k­ta-garbhÃdhÃnaæ vinety artha÷ ||14.3|| viÓvanÃtha÷ : atha anÃdy-avidyÃ-k­tasya guïa-saÇgasya bandha-hetutÃ-prakÃraæ vaktuæ k«etra-k«etraj¤ayo÷ sambhava-prakÃram Ãha mama parameÓvarasya yonir garbhÃdhÃna-sthÃnaæ mahad brahma deÓa-kÃlÃnavacchinnatvÃt mahat, b­æhaïÃt kÃrya-rÆpeïa v­ddher hetor brahma prak­tir ity artha÷ | ÓrutÃv api kvacit prak­tir brahmeti nirdiÓyate | tasminn ahaæ garbhaæ dadhÃmy ÃdadhÃmi | itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃæ jÅva-bhÆtÃm ity anena cetana-pu¤ja-rÆpà yà jÅva-prak­tis taÂastha-Óakti-rÆpà nirdi«Âà sà sakala-prÃïi-jÅvatayà garbha-Óabdenocyate | tato mat-k­tÃt garbhÃdhÃnÃt sarva-bhÆtÃnÃæ brahmÃdÅnÃæ sambhava utpatti÷ ||3|| baladeva÷ : tad evaæ vaktavyÃrtha-stutyà tasmin ruciæ Órotur utpÃdya bhÆmir Ãpa÷ ity Ãdi-dvayÃrthÃnusÃrÃt yÃvat sa¤jÃyate ki¤cit ity Ãdau prak­ti-jÅva-saæyogaæ pareÓa-hetukam abhimatam iha sphuÂayati mameti | mahat sarvasya prapa¤casya kÃraïaæ brahmÃbhivyakta-sattvÃdi-guïakaæ pradhÃnaæ mama sarveÓvarsyÃï¬a-koÂi-sra«Âur yonir garbha-dhÃraïa-sthÃnaæ bhavati | pradhÃne brahma-ÓabdaÓ ca tasmÃd etad brahma nÃma-rÆpam annaæ ca jÃyate | iti Órute÷ | tasmin mahati brahmaïi yoni-bhÆte garbhaæ paramÃïu-caitanya-rÃÓim ahaæ dadhÃmy arpayÃmi bhÆmir Ãpa÷ ity Ãdinà yà ja¬Ã prak­tir uktà | seha mahad brahmety ucyate | itas tv anyÃm ity Ãdinà yà cetanà prak­tir uktà seha sarva-prÃïi-bÅjatvÃd garbha-Óabdeneti bhoga-k«etra-bhÆtayà ja¬ayà prak­tyà saha cetana-bhokt­-vargaæ saæyojayÃmÅty artha÷ | tato mahad-dhetukÃt prak­ti-dvaya-saæyogÃd garbhÃdhÃnÃd và sarva-bhÆtÃnÃæ brahmÃdi-stambÃntÃnÃæ sambhavo janir bhavati ||3|| __________________________________________________________ BhG 14.4 sarva-yoni«u kaunteya mÆrtaya÷ saæbhavanti yÃ÷ | tÃsÃæ brahma mahad yonir ahaæ bÅja-prada÷ pità ||4|| ÓrÅdhara÷ : na kevalaæ s­«Ây-upakrama eva mad-adhi«ÂhÃnenÃbhyÃæ prak­ti-puru«ÃbhyÃm ayaæ bhÆtotpatti-prakÃra÷ | api tu sarvadaivety Ãha sarveti | sarvÃsu yoni«u manu«yÃdyÃsu yà mÆrtaya÷ sthÃvara-jaÇgamÃtmikà utpadyante tÃsÃæ mÆrtÅnÃæ mahad brahma prak­tir yonir mÃt­-sthÃnÅyà | ahaæ ca bÅja-prada÷ pità garbhÃdhÃna-kartà pità ||4|| madhusÆdana÷ : nanu kathaæ sarva-bhÆtÃnÃæ tata÷ sambhavo devÃdi-deha-viÓe«ÃïÃæ kÃraïÃntara-sambhavÃd ity ÃÓaÇkyÃha sarva-yoni«v iti | deva-pit­-manu«ya-paÓu-m­gÃdi-sarva-yoni«u yà mÆrtayo jarÃyujÃï¬odbhijjÃdi-bhedena vilak«aïà vividha-saæsthÃnÃs tanava÷ saæbhavanti he kaunteya! tÃsÃæ mÆrtÅnÃæ tat-tat-kÃraïa-bhÃvÃpannaæ mahad brahmaiva yonir mÃt­-sthÃnÅyà | ahaæ parameÓvaro bÅja-prado garbhÃdhÃnasya kartà pità | tena mahato brahmaïa evÃvasthÃ-viÓe«Ã÷ kÃraïÃntarÃïÅti yuktam uktaæ sambhava÷ sarva-bhÆtÃnÃæ tato bhavati [GÅtà 14.3] iti ||4|| viÓvanÃtha÷ : na kevalaæ s­«Ây-utpatti-samaya eva sarva-bhÆtÃnÃæ prak­tir mÃtà ahaæ pità api tu sarvadaivety Ãha sarvÃsu yoni«u devÃdyÃsu stamba-paryantÃsu yà mÆrtayo jaÇgama-sthÃvarÃtmikà utpadyante tÃsÃæ mÆrtÅnÃæ mahad brahma prak­ti÷ | yonir utpatti-sthÃnaæ mÃtà | ahaæ bÅja-prada÷ garbhÃdhÃna-kartà pità ||4|| baladeva÷ : sarveti | he kaunteya sarva-yoni«u devÃdi-sthÃvarÃntÃsu yoni«u yà mÆrtayas tanava÷ sambhavanti tÃsÃæ mahad brahma pradhÃnaæ yonir utpatti-hetur mÃtety artha÷ | jÅva-pradas tat-karmÃnuguïyena paramÃïu-caitanya-rÃÓi-saæyojaka÷ pareÓo 'haæ pità bhavÃmi ||4|| __________________________________________________________ BhG 14.5 sattvaæ rajas tama iti guïÃ÷ prak­ti-saæbhavÃ÷ | nibadhnanti mahÃ-bÃho dehe dehinam avyayam ||5|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ parameÓvarÃdhÅnÃbhyÃæ prak­ti-puru«ÃbhyÃæ sarva-bhÆtotpattiæ nirÆpyedÃnÅæ prak­ti-saæyogena puru«asya saæsÃraæ prapa¤cayati | sattvam ity Ãdi caturdaÓabhi÷ | sattvaæ rajas tama ity evaæ saæj¤akÃs trayo guïÃ÷ prak­ti-sambhavÃ÷ | prak­te÷ sambhava udbhavo ye«Ãæ te tathoktÃ÷ | gÆna-sÃmyaæ prak­ti÷ | tasyÃ÷ sakÃÓÃt p­thaktveÃbhivyaktÃ÷ santa÷ prak­ti-kÃrye dehe tÃdÃtmyena sthitaæ dehinaæ cid-aæÓaæ vastuto 'vyayaæ nirvikÃram eva santaæ nibadhnanti sva-kÃryai÷ sukha-du÷kha-mohÃdibhi÷ saæyojayantÅty artha÷ ||5|| madhusÆdana÷ : tad evaæ nirÅÓvara-sÃÇkhya-nirÃkaraïena k«etra-k«etraj¤a-saæyogasyeÓvarÃdhÅnatvam uktam | idÃnÅæ kasmin guïe saÇga÷ ? ke và guïÃ÷ ? kathaæ và te badhnanti ? ity ucyate sattvam ity ÃdinÃnyam ity ata÷ prÃk caturdaÓabhi÷ | sattvaæ rajas tama ity evaæ-nÃmÃno guïà nitya-paratantrÃ÷ puru«aæ prati sarve«Ãm acetanÃnÃæ cetanÃrthatvÃt | na tu vaiÓe«ikÃïÃæ rÆpÃdivad dravyÃÓritÃ÷ | na ca guïa-guïinor anyatvam atra vivak«itam guïa-trayÃtmakatvÃt prak­te÷ | tarhi kathaæ prak­ti-sambhavÃ÷ ? ity ucyate - trayÃïÃæ guïÃnÃæ sÃmyÃvasthà prak­tir mÃyà bhagavats tasyÃ÷ sakÃÓÃt parasparÃÇgÃÇgi-bhÃvena vai«amyeïa pariïatÃ÷ prak­ti-sambhavà ity ucyante | te ca dehe prak­ti-kÃrye ÓarÅrendriya-saæghÃte dehinaæ deha-tÃdÃtmyÃdhyÃsÃpannaæ jÅvaæ paramÃrthata÷ sarva-vikÃra-ÓÆnyatvenÃvyayaæ nibadhnanti nirvikÃram eva santaæ sva-vikÃravattayopadarÓayantÅva bhrÃntyà jala-pÃtrÃïÅva divi sthitam Ãdityaæ pratibimbÃdhyÃsena sva-kampÃdimattayà | yathà ca pÃramarthiko bandho nÃsti tathà vyÃkhyÃtaæ prÃk - ÓarÅrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate [GÅtà 13.32] iti ||5|| viÓvanÃtha÷ : tad eva prak­ti-puru«ÃbhyÃæ sarva-bhÆtotpattiæ nirÆpeydÃnÅæ ke guïà ucyante | te«u saÇgÃt jÅvasya kÅd­Óo bandha ity apek«ÃyÃm Ãha sattvam iti | dehe prak­ti-kÃrye tÃdÃtmyena sthitaæ dehinaæ jÅvaæ vastuto 'vyayaæ nirvikÃram asaÇginam apy anÃdy-avidyayà k­tÃd guïa-saÇgÃd eva hetor guïà nibadhnanti ||5|| baladeva÷ : atha ke guïÃ÷ kathaæ te«u puru«asya saÇga÷ kathaæ và te taæ nibadhnanti ity Ãha sattvam iti caturbhi÷ | sattvÃdi-saæj¤akÃs trayo guïÃ÷ prak­ti-sambhavÃ÷ prak­ter abhivyaktÃs te sva-kÃrye dehe sthitaæ puru«am avyayaæ vastuto nirvikÃram api nibadhnanty aviveka-g­hÅtai÷ sukha-du÷kha-mohai÷ svadharmais taæ yojayantÅti ||5|| __________________________________________________________ BhG 14.6 tatra sattvaæ nirmalatvÃt prakÃÓakam anÃmayam | sukha-saÇgena badhnÃti j¤Ãna-saÇgena cÃnagha ||6|| ÓrÅdhara÷ : tatra sattvasya bandhakatva-prakÃraæ cÃha tatreti | tatra te«Ãæ guïÃnÃæ madhye sattvaæ nirmalatvÃt svacchatvÃt sphaÂika-maïir iva prakÃÓakaæ bhÃsvaram anÃmayaæ ca nirupadravam | ÓÃntam ity artha÷ | ata÷ ÓÃntatvÃt sva-kÃryeïa sukhena ya÷ saÇgas tena badhnÃti | prakÃÓakatvÃc ca svakÃryeïa j¤Ãnena ya÷ saÇgas tena ca badhnÃti | he anagha ni«pÃpa, ahaæ sukhÅ j¤ÃnÅ ceti manodharmÃæs tad-abhimÃnini k«etraj¤e saæyojayatÅty artha÷ ||6|| madhusÆdana÷ : tatra ko guïa÷ kena saÇgena badhnÃti ? ity ucyate tatreti | tatra te«u guïe«u madhye sattvaæ prakÃÓakam caitanyasya tamo-guïa-k­tÃvaraïa-tirodhÃyakaæ nirmalatvÃt svacchatvÃc cid-bimba-grahaïa-yogyatvÃd iti yÃvat | na kevalaæ caitanyÃbhivya¤jakaæ kintu anÃmayaæ | Ãmayo du÷khaæ tad-virodhi sukhasyÃpi vya¤jakam ity artha÷ | tad badhnÃti sukha-saÇgena ca dehinaæ ! he anagha avyasana ! sarvatra sambodhanÃnÃm abhiprÃya÷ prÃg ukta÷ smartavya÷ | atra sukha-j¤Ãna-ÓabdÃbhyÃm anta÷-karaïa-pariïÃmau tad-vya¤jakÃv ucyete | icchà dve«a÷ sukhaæ du÷khaæ saæghÃtaÓ cetanà dh­ti÷ [GÅtà 13.7] iti sukha-cetanayor apÅcchÃdivat k«etra-dharmatvena pÃÂhÃt | tatrÃnta÷-karaïa-dharmasya sukhasya j¤Ãnasya cÃtmany adhyÃsa÷ saÇgo 'haæ jÃna iti ca | na hi vi«aya-dharmo vi«ayiïo bhavati | tasmÃd avidyÃ-mÃtram etad iti ÓataÓa uktaæ prÃk ||6|| viÓvanÃtha÷ : tatra sattvasya lak«aïaæ bandhakatva-prakÃraæ cÃha tatreti | anÃmayaæ nirupadravaæ ÓÃntam ity artha÷ | | ÓÃntatvÃt svakÃryeïa sukhena ya÷ saÇga÷ prakÃÓakatvÃt svakÃryeïa j¤Ãnena ca ya÷ saÇga÷ ahaæ sukhÅ j¤ÃnÅ cety upÃdhi-dharmayor avidyayaiva jÅvasyÃbhimÃnas tena taæ badhnÃti | he anagheti tvaæ tu ahaæ sukhÅ ahaæ j¤ÃnÅty abhimÃna-lak«aïam aghaæ mà svÅkur iti bhÃva÷ ||6|| baladeva÷ : atha sattvÃdÅnÃæ trayÃïÃæ lak«aïÃni bandhakatva-prakÃrÃæÓ cÃha tatreti tribhi÷ | tatra te«u tri«u madhye prakÃÓakaæ j¤Ãna-vya¤jakam anÃmayam arogaæ du÷kha-virodhi-sukha-vya¤jakam iti yÃvat | kuta÷ | nirmalatvÃt svacchatvÃt | tathà ca prakÃÓa-sukha-kÃraïaæ sattvam iti | tac ca sattvaæ sva-kÃrye j¤Ãne sukhe ca ya÷ saæyogo j¤Ãny ahaæ sukhy aham ity abhimÃnas tena puru«aæ nibadhnÃti | j¤Ãnaæ cedaæ laukika-vastu -yÃthÃtmya-vi«ayaæ sukhaæ ca dehendriya-prasada-rÆpaæ bodhyam | tatra tatra saÇge sati tad-upÃye«u karmasu prav­ttis tat-phalÃnubhavopÃye«u dehe«Ætpatti÷ | punaÓ ca tatra tatra saÇga iti na sattvÃd vimukti÷ ||6|| __________________________________________________________ BhG 14.7 rajo rÃgÃtmakaæ viddhi t­«ïÃsaÇga-samudbhavam | tan nibadhnÃti kaunteya karma-saÇgena dehinam ||7|| ÓrÅdhara÷ : rajaso lak«aïaæ bandhakatvaæ cÃha raja iti | raja÷-saæj¤akaæ guïaæ rÃgÃtmakam anura¤jana-rÆpaæ viddhi | ataeva t­«ïÃsaÇga-samudbhavam | t­«ïÃprÃpter 'rthe 'bhilëa÷ | sagaga÷ prÃPte 'rthe prÅtir viÓe«eïÃsakti÷ | tayos t­«ïÃsaÇgayo÷ samudbhavo yasmÃt tad-rajo dehinaæ d­«ÂÃd­«ÂÃrthe«u karmasu saÇgenÃsaktyà nitarÃæ badhnÃti | t­«ïÃsaÇgÃbhyÃæ hi karmasu Ãsaktir bhavatÅty artha÷ ||7|| madhusÆdana÷ : rajyate vi«aye«u puru«o 'neneti rÃga÷ kÃmo gardha÷ sa evÃtmà svarÆpaæ yasya dharma-dharmitïos tÃdÃtmyÃt tad rÃgÃtmakaæ rajo viddhi | ata evÃprÃptÃbhilëas t­«ïà | prÃptasyopasthite 'pi vinÃÓe saærak«aïÃbhilëa ÃsaÇgas tayos t­«ïÃsaÇgayo÷ sambhavo yasmÃt tad rajo nibadhnÃti | he kaunteya ! karma-saÇgena karmasu d­«ÂÃd­«ÂÃrthe«u aham ikdaæ karomy etat phalaæ bhok«ya ity abhiniveÓa-viÓe«eïa dehinaæ vastuto 'kartÃram eva kart­tvÃbhimÃninaæ rajasa÷ prav­tti-hetutvÃt ||7|| viÓvanÃtha÷ : rajo-guïaæ rÃgÃtmakam anura¤jana-rÆpaæ viddhi | t­«ïà aprÃpte 'rthe abhilëa÷ | saÇga÷ prÃpte 'rthe Ãsakti÷ | tayo÷ samudbhavo yasmÃt tad raja÷ dehinaæ d­«ÂÃd­«ÂÃrthe«u karmasu saÇgenÃsaktyà badhnÃti t­«ïÃ-saÇgÃbhyÃæ karmasv Ãsaktir bhavati ||7|| baladeva÷ : raja iti rÃga÷ strÅ-puru«ayor mitho 'bhilÃsas tad-Ãtmakaæ rajo-v­ddhi-hetu-kÃryayos tÃdÃtmyÃt | tac ca t­«ïÃdi-samudbhavaæ ÓabdÃdi-vi«ayÃbhilëas t­«ïà | putra-mitrÃdi-saæyogo 'bhilëa÷ saÇgas tayo÷ sambhavo yasmÃt tat | tathà ca rÃga-t­«ïÃsaÇga-kÃraïaæ raja÷ iti | tad raja÷ strÅ-vi«aya-putrÃdi-prÃpake«u karmasu saÇgenÃbhilëeïa dehinaæ puru«aæ nibadhnÃti | stry-Ãdi-sp­hayà karmÃïi karoti | tÃni tat-phalÃnubhavopÃya-bhÆtÃn stry-ÃdÅn prÃpayanti | punar apy evam iti rajaso na vimukti÷ ||7|| __________________________________________________________ BhG 14.8 tamas tv aj¤Ãna-jaæ viddhi mohanaæ sarva-dehinÃm | pramÃdÃlasya-nidrÃbhis tan nibadhnÃti bhÃrata ||8|| ÓrÅdhara÷ : tamaso lak«aïaæ bandhakatvaæ cÃha tama iti | tamas tv aj¤ÃnÃj jÃtam Ãvaraïa-Óakti-pradhÃnÃt prak­ty-aæÓÃd udbhutaæ viddhÅty artha÷ | ata÷ sarve«Ãæ dehinÃæ mohanaæ bhrÃnti-janakam | ataeva pramÃdenÃlasyena nidrayà ca tat tamo dehinaæ nibadhnÃti | tatra pramÃdo 'navadhÃnam | Ãlasyam anudyama÷ | nidrà cittasyÃvasÃdÃl laya÷ ||8|| madhusÆdana÷ : tu-Óabda÷ sattva-rajopek«ayà viÓe«a-dyotanÃrtha÷ | aj¤ÃnÃd Ãvaraïa-Óakti-rÆpÃd udbhÆtam aj¤Ãna-jaæ tamo viddhi | ata÷ sarve«Ãæ dehinÃæ mohanam aviveka-rÆpatvena bhrÃnti-janakam | pramÃdenÃlasyena nidrayà ca tat tamo nibadhnÃti | dehinam ity anu«ajyate | he bhÃrata | pramÃdo vastu-vivekÃsÃmarthyaæ sattva-kÃrya-prakÃÓa-virodhÅ | Ãlasyaæ prav­tty-asÃmarthyaæ raja÷-kÃrya-prav­tti-virodhi | ubhaya-virodhinÅ tamo-guïÃlambanà v­ttir nidreti viveka÷ ||8|| viÓvanÃtha÷ : aj¤Ãnam aj¤ÃnÃt svÅya-phalÃt jÃtaæ pratÅtam anumitaæ bhavatÅty aj¤Ãnajam aj¤Ãna-janakam ity artha÷ | mohanaæ bhrÃnti-janakam | pramÃdo 'navadhÃnam | Ãlasyam anudyama÷ | nidrà cittasyÃvasÃdÃl laya÷ ||8|| baladeva÷ : tamas tv iti | tu-Óabda÷ pÆrva-dvitÅyÃd viÓe«a-dyotaka÷ | vastu-yÃthÃtmyÃvagamo j¤Ãnaæ tad-virodhy-ÃvarakatÃ-pradhÃnaæ prak­ty-aæÓo 'j¤Ãnam | tasmÃj jÃtaæ tamo ‘ta÷ sarva-dehinÃæ mohanaæ viparyaya-j¤Ãna-janakam | tathà ca vastu-yÃthÃtmya-j¤ÃnÃvarakaæ viparyaya-j¤Ãna-janakaæ tama÷ iti | tat tama÷ pramÃdÃdibhi÷ svakÃryai÷ puru«aæ nibadhnÃti | tatra pramÃdo 'navadhÃnam akÃrye karmaïi prav­tti-rÆpaæ sattva-kÃrya-prakÃÓa-virodhÅ | Ãlasyam anudyama÷, raja÷-kÃrya-prav­tti-virodhi | tad-ubhaya-virodhinÅ tu nidrà cittasyÃvasÃdÃtmeti ||8|| __________________________________________________________ BhG 14.9 sattvaæ sukhe saæjayati raja÷ karmaïi bhÃrata | j¤Ãnam Ãv­tya tu tama÷ pramÃde saæjayaty uta ||9|| ÓrÅdhara÷ : sattvÃdÅnÃm evaæ sva-sva-kÃrya-karaïe sÃmarthyÃtiÓayam Ãha sattvam iti | sattvaæ sukhe sa¤jayati saæÓle«ayati | du÷kha-ÓokÃdi-kÃraïe sabhÃpi sukhÃbhimukham eva dehinaæ karotiÅty artha÷ | evaæ sukhÃdi-kÃraïe saty api raja÷ karmaïy eva sa¤jayati | tamas tu mahat-saÇgena utpÃdyamÃnam api j¤Ãnam Ãv­tyaÃcchÃdya pramÃde sa¤jayati | mahadbhir upadiÓyamÃnasyÃrthasyÃnavadhÃne yojayati utÃpi | ÃlasyÃdÃv api saæyojayatÅty artha÷ ||9|| madhusÆdana÷ : viÓvanÃtha÷ : uktam evÃrthaæ saÇk«epeïa punar darÓayati | sattvaæ kart­ sukhe svÅya-phale Ãsaktaæ jÅvaæ sa¤jayati vaÓÅkaroti nibadhnÃtÅty artha÷ | raja÷ kart­ karmÃïi Ãsaktaæ jÅvaæ badhnÃti | tama÷ kart­ pramÃde 'bhirataæ taæ j¤Ãnam Ãv­tya aj¤Ãnam utpÃdyety artha÷ ||9|| baladeva÷ : guïÃ÷ svÃny advayotk­«ÂÃ÷ santa÷ svakÃrye tanvantÅty Ãha sattvam iti dvÃbhyÃm | sattvam utk­«Âaæ sat sva-kÃrye sukhe puru«aæ sa¤jayaty Ãsaktaæ karoti | rajo utk­«Âaæ sat karmÃïi taæ sa¤jayati | tama utk­«Âaæ sat pramÃde taæ sa¤jayati j¤Ãnam Ãv­tyÃcchÃdyÃj¤Ãnam utpÃdyety artha÷ ||9|| __________________________________________________________ BhG 14.10 rajas tamaÓ cÃbhibhÆya sattvaæ bhavati bhÃrata | raja÷ sattvaæ tamaÓ caiva tama÷ sattvaæ rajas tathà ||10|| ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha raja iti | rajas-tamaÓ ceti guïa-dvayam abhibhÆya tirask­tya sattvaæ bhavati | ad­«Âa-vaÓÃd udbhavati | tata÷ svakÃrye sukha-j¤ÃnÃdau sa¤jayatÅty artha÷ | evaæ rajo 'pi sattvaæ tamaÓ ceti guïa-dvayam abhibhÆyodbhavati | tata÷ svakÃrye t­«ïÃkarmÃdau sa¤jayati | evaæ tamo 'pi sattvaæ rajaÓ cobhÃv api guïÃv abhibhÆyodbhavati | tataÓ ca sva-kÃrye pramÃdÃlasyÃdau sa¤jayatÅty artha÷ ||10|| madhusÆdana÷ : uktaæ kÃryaæ kadà kurvanti guïÃ÷ ? ity ucyate raja iti | rajas tamaÓ ca yugapad ubhÃv api guïÃv abhibhÆya sattvaæ bhavati udbhavati vardhate yadÃ, tadà sva-kÃryaæ prÃg-uktam asÃdhÃraïyena karotÅti Óe«a÷ | evaæ rajo 'pi sattvaæ tamaÓ ceti guïa-dvayam abhibhÆyodbhavati yadÃ, tadà sva-kÃryam prÃg-uktaæ karoti | tathà tadvad eva tamo 'pi sattvaæ rajaÓ cety ubhÃv api guïÃv abhibhÆyodbhavati yadÃ, tadà sva-kÃryam prÃg-uktaæ karotÅty artha÷ ||10|| viÓvanÃtha÷ : uktaæ sva-sva-kÃryaæ sukhÃdikaæ prati guïÃ÷ kathaæ prabhavantÅty apek«ÃyÃm Ãha rajas tamaÓ ceti guïa-dvayam abhibhÆya tirask­tya sattvaæ bhavati ad­«Âa-vaÓÃd udbhavati | evaæ rajo 'pi sattvaæ tamaÓ ceti guïa-dvayÃbhibhÆya tÃd­ÓÃd­«Âa-vaÓÃd udbhavati | tamo 'pi sattvaæ rajaÓ cobhÃv api guïÃv abhibhÆyodbhavati ||10|| baladeva÷ : same«u tri«u katham akasmÃd ekasyotkar«a iti cet prÃcÅna-tÃd­Óa-karmodayÃt tÃd­ÓÃhÃrÃc ca svabhavatÅti bhavavÃn Ãha raja iti | sattvaæ kart­ rajas tamaÓ cÃbhibhÆyo tirask­tyotk­«Âaæ bhavati | raja÷ kart­ sattvaæ tamaÓ cÃbhibhÆyotk­«Âaæ bhavati | tama÷ kart­ sattvaæ rajaÓ cÃbhibhÆyotk­«Âaæ bhavati | yadotk­«Âaæ bhavati, tadà pÆrvoktam asÃdhÃraïaæ kÃryaæ karotÅti Óe«a÷ ||10|| __________________________________________________________ BhG 14.11 sarva-dvÃre«u dehe 'smin prakÃÓa upajÃyate | j¤Ãnaæ yadà tadà vidyÃd viv­ddhaæ sattvam ity uta ||11|| ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ sattvÃdÅnÃæ viv­ddhÃnÃæ liÇgÃny Ãha sarva-dvÃre«v iti tribhi÷ | asminn Ãtmano bhogÃyatane dehe sarve«v api dvÃre«u ÓrotrÃdi«u yadà ÓabdÃdi-j¤ÃnÃtmaka÷ prakÃÓa upajÃyate utpadyate tadÃnena prakÃÓaliÇgena sattvaæ viv­ddhaæ vidyÃj jÃnÅyÃt | uta ÓabdÃt sukhÃdi-liÇgenÃpi jÃnÅyÃd ity uktam ||11|| madhusÆdana÷ : idÃnÅm udbhÆtÃnÃæ te«Ãæ liÇgÃny Ãha tribhi÷ sarva-dvÃre«v iti | asminn Ãtmano bhogÃyatane dehe sarve«v api dvÃre«Æpalabdhi-sÃdhane«u ÓrotrÃdi-karaïe«u yadà prakÃÓo buddhi-pariïÃma-viÓe«o vi«ayÃkÃra÷ sva-vi«ayÃvaraïa-virodhÅ dÅpavat, tad eva j¤Ãnaæ ÓabdÃdi-vi«aya upajÃyate tadÃnena ÓabdÃdi-vi«aya-j¤ÃnÃkhya-prakÃÓena liÇgena prakÃÓÃtmakaæ sattvaæ viv­ddham udbhÆtam iti vidyÃj jÃnÅyÃt | utÃpi sukhÃdi-liÇgenÃpi jÃnÅyÃd ity artha÷ ||11|| viÓvanÃtha÷ : vardhamÃno guïa eva svÃpek«ayà k«ÅïÃv itarau guïÃv abhivaatÅty uktam | atas te«Ãæ v­ddhi-liÇgÃny Ãha sarveti tribhi÷ | sarva-dvÃre«u ÓrotrÃdi«u yadà prakÃÓa÷ syÃt | kÅd­Óa÷ | j¤Ãnaæ vaidika-ÓabdÃdi-yathÃrtha-j¤ÃnÃtmakaæ tadà tÃd­Óa-j¤Ãna-liÇgenaiva sattvaæ viv­ddham iti jÃnÅyÃt | ut-ÓabdÃd Ãtmottha-sukhÃÂtmaka÷ prakÃÓaÓ ca yadeti ||11|| baladeva÷ : utk­«ÂÃnÃæ sattvÃdÅnÃæ liÇgÃny Ãha sarveti tribhi÷ | yadà sarve«u j¤Ãna-dvÃre«u ÓrotrÃdi«u ÓabdÃdi-yÃthÃtmya-prakÃÓa-rÆpæ j¤Ãnam upajÃyate | tadà tÃd­Óa-j¤Ãna-liÇgenÃsmin dehe sattvaæ viv­ddhaæ vidyÃt | utety apy arthe | sukha-liÇgenÃpi tad vidyÃd ity artha÷ ||11|| __________________________________________________________ BhG 14.12 lobha÷ prav­ttir Ãrambha÷ karmaïÃm aÓama÷ sp­hà | rajasy etÃni jÃyante viv­ddhe bharatar«abha ||12|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca lobha iti | lobho dhanÃdy-Ãgame jÃyamÃne 'pi puna÷ punar vardhamÃno 'bhilëa÷ | prav­ttir nityaæ kurvad-rÆpatà | karmaïÃm Ãrambho mahÃ-g­hÃdi-nirmÃïodyama÷ | aÓama idaæ k­tvà idaæ kari«yÃmi ity Ãdi saÇkalpa-vikalpÃnuparama÷ | sp­hà uccÃvace«u d­«Âa-mÃtre«u vastu«u itas tato jigh­k«Ã | rajasi viv­ddhe saty etÃni liÇgÃni jÃyante | etais tamaso viv­ddhir jÃÃnÅyÃd ity artha÷ ||12|| madhusÆdana÷ : mahati dhanÃgame jÃyamÃne 'py anuk«aïaæ vardhamÃnas tad-abhilëo lobha÷ sva-vi«aya-prÃpsya-nivartya icchÃ-viÓe«a iti yÃvat | prav­ttir nirantaraæ prayata-mÃnasà | Ãrambha÷ karmaïÃæ bahu-vitta-vyayÃyÃsa-karÃïÃæ kÃmya-ni«iddha-laukika-mahÃ-g­hÃdi-vi«ayÃïÃæ vyÃpÃrÃïÃm udyama÷ | aÓama idaæ k­tvedaæ kari«yÃmÅti saÇkalpa-pravÃhÃnuparama÷ | sp­hoccÃvace«u para-dhane«u d­«Âa-mÃtre«u yena kenÃpy upÃyenopÃditsà | rajasi rÃgÃtmake viv­ddha etÃni rÃgÃtmakÃni liÇgÃni jÃyante | he bharatar«abha ! etair liÇgair viv­ddhaæ rajo jÃnÅyÃd ity artha÷ ||12|| viÓvanÃtha÷ : prav­ttir nÃnà prayatna-paratà karmaïÃm Ãrambho g­hÃdi-nirmÃïodyama÷ | aÓamo vi«aya-bhogÃnuparati÷ ||12|| baladeva÷ : lobha÷ sva-dravyÃtyÃga-paratà | prav­ttis tad-v­ddhi-yatnaa-paratà | karmaïÃæ g­ha-nirmÃïÃdÅnÃm Ãrambha÷ | aÓamo vi«aya-bhogÃd indriyÃïÃm anuparati÷ | sp­hà vi«aya-lipsà | etair liÇgai rajo viv­ddhaæ vidyÃt ||12|| __________________________________________________________ BhG 14.13 aprakÃÓo 'prav­ttiÓ ca pramÃdo moha eva ca | tamasy etÃni jÃyante viv­ddhe kuru-nandana ||13|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca aprakÃÓa iti | aprakÃÓo viveka-bhraæÓa÷ | aprav­ttir anudyama÷ | pramÃda÷ kartavyÃrthÃnusandhÃna-rÃhityam | moho mithyÃbhiniveÓa÷ | tamasi viv­ddhe saty etÃni liÇgÃni jÃyante | etais tamaso viv­ddhiæ jÃnÅyÃd ity artha÷ ||13|| madhusÆdana÷ : aprakÃÓa÷ saty apy upadeÓÃdau bodha-kÃraïe sarvathà bodhÃyogyatvam | aprav­ttiÓ ca saty apy agnihotraæ juhuyÃd ity Ãdau prav­tti-kÃraïaæ janita-bodhe 'pi ÓÃstre sarvathà tat-prav­tty-ayogyatvam | pramÃdas tat-kÃla-kartavyatvena prÃptasya arthasyÃnusandhÃnÃbhÃva÷ | moha eva ca moho nidrà viparyayo và | cau samuccaye | eva-kÃro vyabhicÃra-vÃraïÃrtha÷ | tamasy eva viv­ddha etÃni liÇgÃni jÃyante he kuru-nandana ! ata etair liÇgair avayabhicÃribhir viv­ddhaæ tamo jÃnÅyÃd ity artha÷ ||13|| viÓvanÃtha÷ : aprakÃÓo vivekÃbhÃva÷ | ÓÃstrÃvihita-ÓabdÃdi-grahaïam | aprav­tti÷ prayatna-mÃtra-rÃhityam | pramÃda÷ kaïÂhÃdi-dh­te 'pi vastuni nÃstÅti pratyaya÷ | moho mithyÃbhiniveÓa÷ ||13|| baladeva÷ : aprakÃÓo j¤ÃnÃbhÃva÷ | ÓÃstrÃvihita-vi«aya-graha-rÆpo 'prav­tti÷ kriyÃ-vimukhatà | pramÃda÷ karÃdisthe 'py arthe nÃstÅti pratyayo moho mithyÃbhiniveÓa÷ | etair liÇgais tamo viv­dhaæ vidyÃt ||13|| __________________________________________________________ BhG 14.14 yadà sattve prav­ddhe tu pralayaæ yÃti deha-bh­t | tadottama-vidÃæ lokÃn amalÃn pratipadyate ||14|| ÓrÅdhara÷ : maraïa-samaya eva viv­ddhÃnÃæ sattvÃdÅnÃæ phala-viÓe«am Ãha yadeti dvÃbhyÃm | sattva prav­ddhe sati yadà jÅvo m­tyuæ prÃpnoti tadà uttamÃn hiraïyagarbhÃdÅn vidanti upÃsata ity uttama-vida÷ te«Ãæ ye amalÃ÷ prakÃÓamayà lokÃ÷ sukhopabhoga-sthÃna-viÓe«Ãs tÃn pratipadyate prÃpnoti ||14|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ maraïa-samaye viv­ddhÃnÃæ sattvÃdÅnÃæ phala-viÓe«am Ãha yadeti dvÃbhyÃm | sattve prav­ddhe sati yadà pralayaæ m­tyuæ yÃti prÃpnoti deha-bh­d dehÃbhimÃnÅ jÅva÷, tadottamà ye hiraïyagarbhÃdayas tad-vidÃæ tad-upÃsakÃnÃæ lokÃn deva-sukhopabhoga-sthÃna-viÓe«Ãn amalÃn rajas-tamo-mala-rahitÃn pratipadyate prÃpnoti ||14|| viÓvanÃtha÷ : pralayaæ yÃti m­tyuæ prÃpnoti | tadà uttamaæ vindanti labhanta ity uttama-vido hiraïya-garbhÃdy-upÃsakÃs te«Ãæ lokÃn amalÃn sukha-pradÃn ||14|| baladeva÷ : m­ti-kÃle viv­ddhÃnÃæ guïÃnÃæ phala-viÓe«Ãn Ãha yad eti dvÃbhyÃm | sattve prav­ddhe sati yadà deha-bh­j jÅva÷ pralayaæ yÃti mriyate, tadottama-vidÃæ hiraïya-garbhÃdy-upÃsakÃnÃæ lokÃn divya-bhogopetÃn pratipadyate labhate | amalÃn rajas-tamo-mala-hÅnÃn ||14|| __________________________________________________________ BhG 14.15 rajasi pralayaæ gatvà karmasaÇgi«u jÃyate | tathà pralÅnastam asi mƬha-yoni«u jÃyata ||15|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca rajasÅti | rajasi prav­ddhe sati m­tyuæ prÃpya karmÃsakte«u manu«ye«u jÃyate | tathà tamasi prav­ddhe sati pralÅno m­to mƬha-yoni«u jÃyate ||15|| madhusÆdana÷ : rajasi prav­ddhe sati pralayaæ m­tyuæ gatvà prÃpya karma-saÇgi«u Óruti-sm­ti-vihita-prati«iddha-karma-phalÃdhikÃri«u manu«ye«u jÃyate | tathà tadvad eva tamasi prav­ddhe pralÅno m­to mƬha-yoni«u paÓv-Ãdi«u jÃyate ||15|| viÓvanÃtha÷ : karma-saÇgi«u karmÃsakta-manu«ye«u ||15|| baladeva÷ : rajasi prav­ddhe pralayæ maraïaæ gatvà jana÷ karma-saÇgi«u kÃmya-karmÃsakte«u n­«u madhye jÃyate | tathà tamasi prav­ddhe pralÅno m­to jano mƬha-yoni«u paÓv-Ãdi«u ||15|| __________________________________________________________ BhG 14.16 karmaïa÷ suk­tasyÃhu÷ sÃttvikaæ nirmalaæ phalam | rajasas tu phalaæ du÷kham aj¤Ãnaæ tamasa÷ phalam ||16|| ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ sattvÃdÅnÃæ svÃnurÆpa karma-dvÃreïa vicitra-phala-hetutvam Ãha karmaïa iti | suk­tasya sÃttvikasya karmaïa÷ sÃttvikaæ sattva-pradhÃnaæ nirmalaæ prakÃÓa-bahulaæ sukhaæ phalam Ãhu÷ kapilÃdaya÷ | rajasa iti rÃjasasya karmaïa ity artha÷ | karma-phala-kathanasya prak­tatvÃt | tasya du÷khaæ phalam Ãhu÷ | tamasa iti tÃmasasya karmaïa ity artha÷ | tasyÃj¤Ãnaæ mƬhatvaæ phalam Ãhu÷ | sÃttvikÃdi-karma-lak«aïaæ ca niyataæ saÇga-rahitam ity Ãdinà a«ÂÃdaÓe 'dhyÃye vak«yati ||16|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ svÃnurÆpa-karma-dvÃrà sattvÃdÅnÃæ vicitra-phalatÃæ saæk«ipyÃha karmaïa iti | suk­tasya sÃttvikasya karmaïo dharmasya sÃttvikaæ sattvena nirv­ttaæ nirmalaæ rajas-tamo-malÃmiÓritaæ sukhaæ phalam Ãhu÷ paramar«ayau | rajaso rÃjasasya tu karmaïa÷ pÃpa-miÓrasya puïyasya phalaæ rÃjasaæ du÷khaæ du÷kha-bahulam alpaæ sukhaæ kÃraïÃnurÆpyÃt kÃryasya | aj¤Ãnam aviveka-prÃyaæ du÷khaæ tÃmasaæ tamasas tÃmasasya karmaïo 'dharmasya phalam | Ãhur ity anu«ajyate | sÃttvikÃdi-karma-lak«aïaæ ca niyataæ saÇga-rahitam ity ÃdinëÂÃdaÓe vak«yati | atra rajas-tama÷-Óabdau tat-kÃrye prayuktau kÃrya-kÃraïayor abhedopacÃrÃt gobhi÷ ÓrÅïÅta matsaram ity atra yathà go-Óabdas tat-prabhave payasi, yathà và dhÃnyam asi dhinuhi devÃn ity atra dhÃnya-Óabdas tat-prabhave taï¬ule | tatra payas taï¬ulayor ivÃtrÃpi karmaïa÷ prak­tatvÃt ||16|| viÓvanÃtha÷ : suk­tasya sÃttvikasya karmaïa÷ sÃttvikam eva nirmalaæ nirupadravam | aj¤Ãnam acetanatà ||16|| baladeva÷ : atha guïÃnÃæ svÃnurÆpakarmadvÃrà vicitra-phala-hjetutvam Ãha karmaïa iti | suk­tasya sÃttvikasya karmaïo nirmalaæ phalam Ãhur guïa-svabhÃva-vido munayo mala-du÷kha-moha-rÆpa-rajas-tama÷-phala-lak«aïÃn nirgataæ sukham ity artha÷ | tac ca sÃttvikaæ sattvena nirv­ttam | rajaso rÃjasasya karmaïa÷ phalaæ du÷khaæ kÃryasya kÃraïÃnurÆpyÃd du÷kha-pracuraæ ki¤cit sukham ity artha÷ | tamas tÃmasasya karmaïo hiæsÃde÷ phalam aj¤Ãna-caitanya-prÃyaæ du÷kham evety artha÷ | tatra rajas-tamah-ÓabdÃbhyÃæ rÃjasa-tÃmasa-karmaïÅ lak«ye gobhi÷ prÅïita-matsaram ity atra yathà go-Óabdena go-payo lak«yate | sÃttvikÃdi-karmaïÃæ lak«aïÃny a«ÂÃdaÓe vak«yante niyataæ saÇga-rahitam ity Ãdibhi÷ ||16|| __________________________________________________________ BhG 14.17 sattvÃt saæjÃyate j¤Ãnaæ rajaso lobha eva ca | pramÃda-mohau tamaso bhavato 'j¤Ãnam eva ca ||17|| ÓrÅdhara÷ : tatraiva hetum Ãha sattvÃd iti | sattvÃj j¤Ãnaæ sa¤jÃyate | ata÷ sÃttvikasya karmaïa÷ prakÃÓa-bahulaæ sukhaæ phalaæ bhavati | rajaso lobho jÃyate | tasya ca du÷kha-hetutvÃt tat-pÆrvakasya karmaïo du÷khaæ phalaæ bhavati | tamasas tu pramÃda-mohÃj¤ÃnÃni bhavanti | tatas tÃmasasya karmaïo 'j¤Ãna-prÃpakaæ phalaæ bhavatÅti yuktam evety artha÷ ||17|| madhusÆdana÷ : etÃd­Óa-phala-vaicitrye pÆrvoktam eva hetum Ãha sattvÃd iti | sarva-karaïa-dvÃrakaæ prakÃÓa-rÆpaæ j¤Ãnaæ sattvÃt saæjÃyate | atas tad-anurÆpaæ sÃttvikasya karmaïa÷ prakÃÓa-bahulaæ sukhaæ phalaæ bhavati | rajaso lobho vi«aya-koÂi-prÃptyÃpi nivartayitum aÓakyo 'bhilëa-viÓe«o jÃyate | tasya ca nirantaram upacÅyamÃnasya pÆrayitum aÓakyasya sarvadà du÷kha-hetutvÃt tat-pÆrvakasya rÃjasasya karmaïo du÷khaæ phalaæ bhavati | evaæ pramÃda-mohau tamasa÷ sakÃÓÃd bhavato jÃyete | aj¤Ãnam eva ca bhavati | eva-kÃra÷ prakÃÓa-prav­tti-vyÃv­tty-artha÷ | atas tÃmasasya karmaïas tÃmasam aj¤ÃnÃdi-prÃyam eva phalaæ bhavatÅti yuktam evety artha÷ | atra cÃj¤Ãnam aprakÃÓa÷ | pramÃdo mohaÓ cÃprakÃÓo 'prav­ttiÓ cety atra vyÃkhyÃtau ||17|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : Åd­k-phala-vaicitrye prÃg uktam eva hetum Ãha sattvÃd iti | sattvÃt prakÃÓa-lak«aïaæ j¤Ãnaæ jÃyate | ata÷ sÃttvikasya karmaïa÷ prakÃÓa-pracuraæ sukhaæ phalam | rajaso lobhas t­«ïÃ-viÓe«o yo vi«ayakoÂibhir apy abhisevitair du«pÆras tasya ca du÷kha-hetutvÃt tat-pÆrvakasya karmaïo du÷kha-pracuraæ ki¤cit sukhaæ phalam | tamasas tu pramÃdÃdÅni bhavanty atas tat-pÆrvakasya karmaïo 'caitanya-pracuraæ du÷kham eva phalam ||17|| __________________________________________________________ BhG 14.18 Ærdhvaæ gacchanti sattvasthà madhye ti«Âhanti rÃjasÃ÷ | jaghanya-guïa-v­ttasthà adho gacchanti tÃmasÃ÷ ||18|| ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ sattvÃdi-v­tti-ÓÅlÃnÃæ phala-bhedam Ãha Ærdhvam iti | sattva-sthÃ÷ sattva-v­tti-pradhÃnÃ÷ | Ærdhvaæ gacchanti sattvotkar«a-tÃratamyÃd uttarottaraïataguïÃnandÃn manu«ya-gandharva-pit­devÃdi-lokÃn satya-loka-paryantÃn prÃpnuvantÅty artha÷ | rÃjasÃs tu t­«ïÃdy-Ãkulà madhye ti«Âhanti | manu«ya-loka eva utpadyante | jaghanyo nik­«Âas tamo-guïa÷ | tasya v­tti÷ pramÃda-mohÃdi÷ | atra sthità adhogacchanti | tamaso v­tti-tÃratamyÃt tÃmisrÃdi«u niraye«u utpadyante ||18|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ sattvÃdi-v­tta-sthÃnÃæ prÃg-uktam eva phalam Ærdhva-madhyÃdho-bhÃvenÃha Ærdhvam iti | atra t­tÅye guïe v­tta-Óabda-yogÃd Ãdyayor api v­ttam eva vivak«itam | tena sattvasthÃ÷ sattva-v­tte ÓÃstrÅye j¤Ãne karmaïi ca niratà Ærdhvaæ satya-loka-paryantaæ deva-lokaæ gacchanti te deve«Ætpadyante j¤Ãna-karma-tÃratamyena | tathà madhye manu«ya-loke puïya-pÃpa-miÓre ti«Âhanti na tÆrdhvaæ gacchanty adho và manu«ye«Ætpadyante rÃjasà rajo-guïa-v­tte lobhÃdi-pÆrvake rÃjase karmaïi niratÃ÷ | jaghanya-guïa-v­ttasthà jaghanyasya guïa-dvayÃpek«ayà paÓcÃd-bhÃvino nik­«Âasya tamaso guïasya v­tte nidrÃlasyÃdau sthità adho gacchanti paÓcÃdi«Ætpadyante | kadÃcij jaghanya-guïa-v­tta-sthÃ÷ sÃttvikà rÃjasÃÓ ca bhavanty ata Ãha tÃmasÃ÷ sarvadà tama÷-pradhÃnÃ÷ | itare«Ãæ kadÃcit tad-v­tta-sthatve 'pi na tat-pradhÃnateti bhÃva÷ ||18|| viÓvanÃtha÷ : sattva-sthÃ÷ sattv-tÃratamyenordhvaæ satya-loka-paryantam | madhye manusya-loka eva | jaghanyaÓ cÃsau guïaÓ ceti tasya v­tti÷ pramÃdÃlasyÃdis tatra sthità adho gacchanti narakaæ yÃnti ||18|| baladeva÷ : atha sattvÃdi-v­tti-ni«ÂhÃnÃæ tÃny eva phalÃny Ærdhva-madhyÃdho-bhÃvenÃha Ærdhvam iti | tamasi v­tti-ÓabdÃd itarayoÓ ca v­ttir vivak«ità | sattvasthÃ÷ sattva-v­tti-ni«ÂhÃ÷ sattva-tÃratamyenordhvaæ satyaloka-paryantaæ gacchanti | rÃjasà rajo-v­tti-ni«Âhà madhye puïya-pÃpa-miÓrite manu«ya-loke ti«Âhanti | manu«yà eva bhavanti rajas-tÃratamyena | jaghanya÷ sattva-rajo 'pek«ayà nik­«Âo yo guïas tama÷-saæj¤as tad-v­ttau pramÃdÃdau sthitÃs tv adho gacchanti tamas-tÃratamyena paÓu-pak«i-sthÃvarÃdi-yoniæ labhante | tÃmasà ity uktis te«Ãæ sarvadà tamasi sthitiæ vyanakti ||18|| __________________________________________________________ BhG 14.19 nÃnyaæ guïebhya÷ kartÃraæ yadà dr«ÂÃnupaÓyati | guïebhyaÓ ca paraæ vetti mad-bhÃvaæ so 'dhigacchati ||19|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ prak­ti-guïa-saÇga-k­taæ saæsÃra-prapa¤cam uktvà idÃnÅæ tad-vivekato mok«aæ darÓayati nÃnyam iti | yadà tu dra«Âà vivekÅ bhÆtvà buddhyÃdyÃkÃra-pariïatebhyo guïebhyo 'nyaæ kartÃraæ nÃnupaÓyati | api tu guïa eva karmÃïi kurvantÅti paÓyati | guïebhyaÓ ca paraæ vyatiriktaæ tat-sÃk«iïam ÃtmÃnaæ vetti | sa tu mad-bhÃvaæ brahmatvam adhigacchati prÃpnoti ||19|| madhusÆdana÷ : asminn adhyÃye vaktavyatvena prastutam artha-trayam | tatra k«etra-k«etraj¤a-saæyogasyeÓvarÃdhÅnatvaæ ke và guïÃ÷ kathaæ và te badhnantÅty artha-dvayam uktam | adhunà tu guïebhya÷ kathaæ mok«aïaæ muktasya ca kiæ lak«aïam iti vaktavyam avaÓi«yate | tatra mithyÃ-j¤ÃnÃtmakatvÃd guïÃnÃæ samyag-j¤ÃnÃt tebhyo mok«aïam ity Ãha nÃnyam iti | guïebhya÷ kÃrya-kÃraïa-vi«ayÃkÃra-pariïatebhyo 'nyaæ kartÃraæ yadà dra«Âà vicÃra-kuÓala÷ sann anupaÓyati vicÃram anu na paÓyati guïà evÃnta÷-karaïa-bahi«karaïa-ÓarÅra-vi«aya-bhÃvÃpannÃ÷ sarva-karmaïÃæ kartÃra iti paÓyati | guïebhyaÓ ca tat-tad-avasthÃ-viÓe«eïa pariïatebhya÷ paraæ guïa-tat-kÃryÃsaæsp­«Âaæ tad-bhÃsakam Ãdityam iva jala-tat-kampÃdy-asaæsp­«Âaæ nirvikÃraæ sarva-sÃk«iïaæ sarvatra samaæ k«etraj¤am ekaæ vetti | mad-bhÃvaæ mad-rÆpatÃæ sa dra«ÂÃdhigacchati ||19|| vÅÓvÃïaÂ÷a÷ : guïa-k­taæ saæsÃraæ darÓayitvà guïÃtÅtaæ mok«aæ darÓayati nÃnyam iti dvÃbhyÃm | guïebhya÷ kart­-karaï-vi«ayÃkÃreïa pariïatebhyo 'nyaæ kartÃraæ dra«Âà jÅvo yadà nÃnupaÓyati, kintu guïà eva sadaiva kartÃra ity evam anupaÓyati anubhavatÅty artha÷ | guïebhya÷ paraæ vyatirikam evÃtmÃnaæ vetti tadà sa dra«Âà mad-bhÃvaæ mayi sÃyujyam adhigacchati prÃpnoti | tatra tÃd­Óa-j¤ÃnÃnantaram api mayi parÃæ bhaktiæ k­tvaiva ity upÃnta-ÓlokÃrtha-d­«Âyà j¤eyam ||19|| baladeva÷ : evaæ guïa-vivekÃt saæsÃram uktvà tad-vivekÃn mok«am Ãha nÃnyam iti dvÃbhyÃm | dra«Âà tattva-yÃthÃtmya-darÓÅ jÅvo yadà dehendriyÃtmanà pariïatebhyo guïebhyo 'nyaæ kartÃraæ nÃnupaÓyati guïÃn kartýn paÓyaty ÃtmÃnaæ guïebhya÷ parama-kartÃraæ vetti | tadà sa mad-bhÃvam adhigacchati | ayam ÃÓaya÷ -- na khalu vij¤ÃnÃnando viÓuddho jÅvo yuddha-yaj¤Ãdi-du÷khamaya-karmaïÃæ kartÃ, kintu guïamaya-dehendriyavÃn eva saæstatheti guïa-hetukatvÃd guïa-ni«Âhaæ tat-karma-kart­tvaæ na tu viÓuddhÃtma-ni«Âham iti yadÃnupaÓyati, tadà mad-bhÃvam asaæsÃritvaæ mat-para-bhaktiæ và | labhata iti purÃpy etad abhëi | iha guïa-hetukaæ kart­tvaæ Óuddhasya ni«iddhaæ, na tu Óuddha-ni«Âham iti | tasya dra«Âà ity Ãdinoktam ||19|| __________________________________________________________ BhG 14.20 guïÃn etÃn atÅtya trÅn dehÅ deha-samudbhavÃn | janma-m­tyu-jarÃ-du÷khair vimukto 'm­tam aÓnute ||20|| ÓrÅdhara÷ : tataÓ ca guïa-k­ta-sarvÃnartha-niv­ttyà k­tÃrtho bhavatÅty Ãha guïÃn iti | dehÃdyÃkÃra÷ samudbhava÷ pariïÃmo ye«Ãæ te deha-samudbhavÃ÷ | tÃn etÃæ trÅn api guïÃn atÅtyÃtikramya tat-k­tair janmÃdibhir vimukta÷ sann am­tam aÓnute paramÃnandaæ prÃpnoti ||20|| madhusÆdana÷ : katham adhigacchatÅty ucyate - guïÃn iti | guïÃn etÃn mÃyÃtmakÃs trÅn sattva-rajas-tamo-nÃmno deha-samudbhavÃn dehotpatti-bÅja-bhÆtÃn atÅtya jÅvann eva tattva-j¤Ãnena bÃdhitvà janma-m­tyu-jarÃ-du÷khair janmanà m­tyunà jarayà du÷khaiÓ cÃdhyÃtmikÃdibhir mÃyÃ-mayair vimukto jÅvann eva tat-sambandha-ÓÆnya÷ san vidvÃn am­taæ mok«am aÓnute prÃpnoti ||20|| viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca so 'pi guïÃtÅta evocyata ity Ãha guïÃn iti ||20|| baladeva÷ : mad-bhÃva-padenoktam arthaæ sphuÂayati guïÃn iti | dehÅ deha-madhya-stho 'pi jÅvo guïa-puru«a-viveka-balenaitÃn deha-samudbhavÃn dehotpÃdaÃæs trÅn guïÃn atÅtyollaÇghya janmÃdibhir vimukto 'm­tam ÃtmÃnam aÓnute 'nubhavati | so 'yam asaæsÃritva-lak«aïo mad-bhÃvo mat-para-bhakti-pÃtratÃ-lak«aïo và | evaæ vak«yati brahma-bhÆta÷ prasannÃtmà ity Ãdi ||20|| __________________________________________________________ BhG 14.21 kair liÇgais trÅn guïÃn etÃn atÅto bhavati prabho | kim-ÃcÃra÷ kathaæ caitÃæs trÅn guïÃn ativartate ||21|| ÓrÅdhara÷ : guïÃn etÃn atÅtyÃm­tam aÓnuta ity etat Órutvà guïÃtÅtasya lak«aïam ÃcÃraæ guïÃtyayopÃyaæ ca samyag bubhutsur arjuna uvÃca kair iti | he prabho kair liÇgai÷ kÅd­Óair Ãtma-vyutpannaiÓ cihnair guïÃtÅto dehÅ bhavatÅti lak«aïa-praÓna÷ | ka ÃcÃro 'syeti kim-ÃcÃra÷ | kathaæ vartata ity artha÷ | kathaæ ca kenopÃyena etÃæs trÅn api guïÃn atÅtya vartate | tat kathayety artha÷ ||21|| madhusÆdana÷ : guïÃn etÃn atÅtya jÅvann evÃm­tam aÓnuta ity etac chrutvà guïÃtÅtasya lak«aïam cÃcÃraæ ca guïÃtyayopÃyaæ ca samyag bubhutsur arjuna uvÃca kair iti | etÃn guïÃn atÅto ya÷ sa kair liÇgair viÓi«Âo bhavati | yair liÇgai÷ sa j¤Ãtuæ Óakyas tÃni me brÆhÅty eka÷ praÓna÷ | prabhutvÃd bh­tya-du÷khaæ bhagavataiva nivÃraïÅyam iti sÆcayan sambodhayati prabho iti | ka ÃcÃro 'syeti kim-ÃcÃra÷ | kiæ yathe«Âa-ce«Âa÷ kiæ và niyantrita iti dvitÅya÷ praÓna÷ | kathaæ và kena ca prakÃreïaitÃæs trÅn guïÃn ativartate 'tikrÃmatÅti guïÃtÅtatvopÃya÷ ka iti t­tÅya÷ praÓna÷ ||21|| viÓvanÃtha÷ : sthita-praj¤asya kà bhëà ity Ãdinà dvitÅyÃdhyÃye p­«Âam apy arthaæ punas tato 'pi viÓe«a-bubhÆtsayà p­cchati kair liÇgai÷ ity eka÷ praÓna÷ | kaiÓ cihnais triguïÃtÅta÷ sa j¤eya ity artha÷ | kim ÃcÃra iti dvitÅya÷ | kathaæ caitÃn iti t­tÅya÷ | guïÃtÅtatva-prÃpte÷ kiæ sÃdhanam ity artha÷ | sthita-praj¤asya kà bhëà ity Ãdau sthita-praj¤o guïÃtÅta÷ kathaæ syÃd iti tadÃnÅæ na p­«Âam idÃnÅæ tu p­«Âam iti viÓe«a÷ ||21|| baladeva÷ : guïÃtÅtasya lak«aïam ÃcÃraæ ca guïÃtyaya-sÃdhanaæ cÃrjuna÷ p­cchati kair ity ardhakena | prathama÷ praÓna÷ kaiÓ cihnair guïÃtÅto j¤Ãtuæ Óakya ity artha÷ | kim ÃcÃra iti dvitÅya÷ sa kiæ yathe«ÂÃcÃro niyatÃcÃro vety artha÷ | kathaæ caitÃn iti t­tÅya÷ kena sÃdhanena guïÃn atyetÅty artha÷ ||21|| __________________________________________________________ BhG 14.22 prakÃÓaæ ca prav­ttiæ ca moham eva ca pÃï¬ava | na dve«Âi saæprav­ttÃni na niv­ttÃni kÃÇk«ati ||22|| ÓrÅdhara÷ : sthita-praj¤asya kà bhëà [GÅtà 2.54] ity Ãdinà dvitÅye 'dhyÃye p­«Âam api dattottaram api punar viÓe«a-bubhÆtsayà p­cchatÅti j¤Ãtvà prakÃrÃntareïa tasya lak«aïÃdikaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca prakÃÓaæ cety Ãdi «a¬bhi÷ | tatraikena lak«aïam Ãha prakÃÓam iti | prakÃÓaæ ca sarva-dvÃre«u dehe 'sminn iti pÆrvoktaæ sattva-kÃryam | prav­ttiæ ca raja÷-kÃryam | mohaæ ca tama÷-kÃryam | upalak«aïam etat sattvÃdÅnÃm | sarvÃïy api yathÃyathaæ samprav­ttÃni svata÷-prÃptÃni santi du÷kha-buddhyà yo na dve«Âi | niv­ttÃni ca santi sukha-buddhyà yo na kÃÇk«ati, guïÃtÅta÷ sa ucyate iti caturthenÃnvaya÷ ||22|| madhusÆdana÷ : sthita-praj¤asya kà bhëà [GÅtà 2.54] ity Ãdinà p­«Âam api prajahÃti yadà kÃmÃn [GÅtà 2.55] ity Ãdinà dattottaram api puna÷ prakÃrÃntareïa bubhÆtsamÃna÷ p­cchatÅty avadhÃya prakÃrÃntareïa tasya lak«aïÃdikaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca prakÃÓaæ cety Ãdi pa¤cabhi÷ Ólokai÷ | yas tÃvat kair liÇgair yukto guïÃtÅto bhavatÅti praÓnas tasyottaraæ Ó­ïu | prakÃÓaæ ca sarva-kÃryaæ | prav­ttiæ ca raja÷-kÃryam | mohaæ ca tama÷-kÃryam | upalak«aïam etat | sarvÃïy api guïa-kÃryÃïi yathÃyathaæ samprav­ttÃni sva-sÃmagrÅ-vaÓÃd udbhÆtÃni santi du÷kha-rÆpÃïy api du÷kha-buddhyà yo na dve«Âi | tathà vinÃÓa-sÃmagrÅ-vaÓÃn niv­ttÃni tÃni sukha-rÆpÃïy api santi sukha-buddhyà yo na kÃÇk«ati na kÃmayate svapnavan mithyÃtva-niÓcayÃt | etÃd­Óa-dve«a-rÃga-ÓÆnyo ya÷ sa guïÃtÅta ucyata iti caturtha-Óloka-gatenÃnvaya÷ | idaæ ca svÃtma-pratyak«aæ lak«aïaæ svÃrtham eva na parÃrtham | na hi svÃÓritau dve«a-tad-abhÃvau rÃga-tad-abhÃvau ca para÷ pratyetum arhati ||22|| viÓvanÃtha÷ : tatra kair liÇgair guïÃtÅto bhavatÅti prathama-praÓnasyottaram Ãha prakÃÓaæ ca sarva-dvÃre«u dehe 'smin prakÃÓa upajÃyate iti sattva-kÃryam | prav­ttiæ ca raja÷-kÃryam | mohaæ ca tama÷-kÃryam | upalak«aïam etat sattvÃdÅnÃm | sarvÃïy api yathÃyathaæ samprav­ttÃni svata÷-prÃptÃni du÷kha-buddhyà yo na dve«Âi | guïa-kÃryÃïy etÃni niv­ttÃni ca sukha-buddhyà yo na kÃÇk«ati, sa guïÃtÅta ucyate iti caturthenÃnvaya÷ | samprav­ttÃnÅti klÅb-antam Ãr«am ||22|| baladeva÷ : yadyapi sthita-praj¤asya kà bhëà ity Ãdinà p­«Âam idaæ prajahÃti yadà kÃmÃn ity Ãdinottaritaæ ca, tathÃpi viÓe«a-jij¤Ãsayà p­cchatÅti vidhÃntareïa tasya lak«ÃïÃdÅny Ãha bhagavÃn prakÃÓaæ cety Ãdi pa¤cabhi÷ | tatraikena lak«aïaæ sva-saævedyam Ãha prakÃÓaæ sattva-kÃryaæ prav­ttiæ raja÷-kÃryaæ mohaæ tama÷-kÃryaæ etÃni trÅïi samprav­ttÃny utpÃdaka-sÃmagrÅ-vaÓÃt prÃptÃni du÷kha-rÆpÃïy api du÷kha-buddhyà yo na dve«Âi, vinÃÓaka-sÃmagrÅ-vaÓÃn niv­ttÃni vina«ÂÃni tÃni sukha-rÆpÃny api sukha-buddhyà yo nÃkÃÇk«ati, etÃd­Óa-dve«a-rÃga-ÓÆnyo guïÃtÅta÷ sa ucyate iti caturthenÃnvaya÷ | svagatau dve«a-tad-abhÃvau rÃga-tad-abhÃvau ca paro na veditum arhatÅti sva-saævedyam idaæ lak«aïam ||22|| __________________________________________________________ BhG 14.23 udÃsÅnavad ÃsÅno guïair yo na vicÃlyate | guïà vartanta ity eva yo 'vati«Âhati neÇgate ||23|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ sva-saævedyaæ guïÃtÅtasya lak«aïam uktvà para-saævedyaæ tasya lak«aïaæ vaktuæ dvitÅya-praÓnasya kim ÃcÃra ity asyottaram Ãha udÃsÅnavad iti tribhi÷ | udÃsÅnavat sÃk«itayÃsÅna÷ sthita÷ san guïair guïa-kÃryai÷ sukha-du÷khÃdibhir na yo vicÃlyate svarÆpÃn na pracyavate api tu guïà eva svakÃrye«u vartante | etair mama sambandha eva nÃstÅti viveka-j¤Ãnena yas tu«ïÅm avati«Âhati | parasmaipadam Ãr«am | neÇgate na calati ||23|| madhusÆdana÷ : evaæ lak« HERE viÓvanÃtha÷ : kim ÃcÃra÷ iti dvitÅya-praÓnasyottaram Ãha udÃsÅnavad iti tribhi÷ | guïa-kÃryai÷ sukha-du÷khÃdibhir yo na vicÃlyate svarÆpÃvasthÃn na cyavate, api tu guïa eva sva-sva-kÃrye«u vartanta ity eveti ebhir mama sambandha eva nÃstÅti viveka-j¤Ãnena yas tÆ«ïÅm avati«Âhati parasmaipadam Ãr«am | neÇgate na kvÃpi daihika-k­tye yatate | guïÃtÅta÷ sa ucyate iti guïÃtÅtasya etÃni cihnÃni etÃn ÃcÃrÃæÓ ca d­«Âvaiva guïÃtÅto vaktavyo na tu guïÃtÅtatvopapatti-vÃvadÆko guïÃtÅto vaktavya iti bhÃva÷ ||23-25|| baladeva÷ : atha para-saævedya-lak«aïaæ vaktuæ kim ÃcÃra÷ iti dvitÅya-praÓnasyottaram Ãha udÃsÅneti tribhi÷ | udÃsÅno madhyastho yathà vivÃdino÷ pak«agrahai÷ sva-mÃdhyasthyÃn na vicÃlyate, tayà sukha-du÷khÃdi-bhÃvena parïatair guïair yo nÃtmÃvasthitair vicÃlyate, kintu guïÃ÷ sva-kÃrye«u prakÃÓÃdi«u vartante | mama tair na sambandha iti niÓcitya tÆ«ïÅm avati«Âhate | neÇgate guïa-kÃryÃnurÆpeïa na ce«Âate | guïÃtÅta÷ sa ucyate iti t­tÅyenÃnvaya÷ ||23|| __________________________________________________________ BhG 14.24 sama-du÷kha-sukha÷ svastha÷ sama-lo«ÂÃÓma-käcana÷ | tulya-priyÃpriyo dhÅras tulya-nindÃtma-saæstuti÷ ||24|| ÓrÅdhara÷ : api ca sameti | same sukha-du÷khe yasya | yata÷ svastha÷ svarÆpa eva sthita÷ | ataeva samÃni lo«ÂÃÓma-kÃjcanÃni yasya | tulye piryÃpriye sukha-du÷kha-hetu-bhÆte yasya | dhÅro dhÅmÃn | tulyo nindà cÃtmana÷ saæstutiÓ ca yasya ||24|| madhusÆdana÷ : same du÷kha-sukhe dve«a-rÃga-ÓÆnyatayÃnÃtma-dharmatayÃn­tatayà ca yasya sa sama-du÷kha-sukha÷ | kasmÃd evaæ yasmÃt svastha÷ svasminn Ãtmany eva sthito dvaita-darÓana-ÓÆnyatvÃt | ata eva samÃni heyopÃdeya-bhÃva-rahitÃni lo«ÂÃÓma-käcanÃni yasya sa tathà | lo«Âa÷ pÃæsu-piï¬a÷ | ata eva tulye priyÃpriye sukha-du÷kha-sÃdhane yasya hita-sÃdhanatva-buddhi-vi«ayatvÃbhÃvenopek«aïÅyatvÃt | dhÅro dhÅmÃn dh­timÃn và | ata eva tulye | nindÃtma-saæstutÅ do«a-kÅrtana-guïa-kÅrtane yasya sa guïÃtÅta ucyata iti dvitÅya-gatenÃnvaya÷ ||24|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : kiæ ca sameti | yato 'yaæ svastha÷ svarÆpa-ni«Âho 'taeva sama-du÷kha-sukha÷Ç same anÃtma-dharmatvÃt tulye sukha-du÷khe yasya sa÷ | samÃny anupÃdeyatayà tulyÃni losÂrÃdÅni yasya sa÷ | lo«Âra-m­t-piï¬a-tulye priyÃpriye sukha-du÷kha-sÃdhane vastunÅ yasya sa÷ | dhÅra÷ prak­ti-puru«a-viveka-kuÓala÷ | tulye nindÃtma-saæstutÅ yasya sa÷ | tat-prayojakayor do«a-guïayor Ãtma-gatatvÃbhÃvÃd ity artha÷ | ya Åd­Óo guïatÅta÷ sa ucyata iti dvitÅyenÃnvaya÷ ||24|| __________________________________________________________ BhG 14.25 mÃnÃpamÃnayos tulyas tulyo mitrÃri-pak«ayo÷ | sarvÃrambha-parityÃgÅ guïÃtÅta÷ sa ucyate ||25|| ÓrÅdhara÷ : api ca mÃneti | mÃne 'pamÃne ca tulya÷ | mitra-pak«e 'ripak«e ca tulya÷ | sarvÃn d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃn ÃrambhÃn udyamÃn parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ | evambhÆtÃcÃra-yukto guïÃtÅta ucyate ||25|| madhusÆdana÷ : mÃna÷ sat-kÃra ÃdarÃpara-paryÃya÷ | apamÃnas tiraskÃro 'nÃdarÃpara-paryÃya÷ | tayos tulyo har«a-vi«Ãda-ÓÆnya÷ | nindÃ-stutÅ Óabda-rÆpe mÃnÃpamÃnau tu Óabdam antareïÃpi kÃya-mano-vyÃpÃra-viÓe«Ãv iti bheda÷ | atra pa-kÃra-va-kÃrayo÷ pÃÂha-vikalpe 'py artha÷ sa eva | tulyo mitrÃri-pak«ayo÷ | mitra-pak«asyevÃri-pak«asyÃpi dve«Ãvi«aya÷ svayaæ tayor anugraha-nigraha-ÓÆnya iti và | sarvÃrambha-parityÃgÅ | Ãrabhyanta ity ÃrambhÃ÷ karmÃïi tÃn sarvÃn parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa tathà | deha-yÃtrÃ-mÃtra-vyatirekeïa sarva-karma-parityÃgÅty artha÷ | udÃsÅnavad ÃsÅna ity Ãdy-ukta-prakÃrÃcÃro guïÃtÅta÷ sa ucyate | yad uktam upek«akatvÃdi tad-vidyodayÃt pÆrvaæ yatna-sÃdhyaæ vidyÃdhikÃriïà sÃdhanatvenÃnu«Âheyam utpannÃyÃæ tu vidyÃyÃæ jÅvan-muktasya guïÃtÅtasyoktaæ dharma-jÃtam ayatna-siddhaæ lak«aïatvena ti«Âhaty artha÷ ||25|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : mÃneti sphuÂÃrtha÷ | nindÃstutÅ vÃg-vyÃpÃreïa sÃdhye | mÃnÃpamÃnau tu kÃyamanovyÃpÃreïÃpi syÃtÃm iti bheda÷ | sarveti deha-yÃtrÃ-mÃtrÃd anyat sarva-karma grÃhyam | ya Åd­Óo guïÃtÅta÷ undÃsÅnavat ity Ãdy uktà yasyÃcÃr÷ parair api saævedyÃ÷ sa guïÃtÅto bodhyo na tu tad-upapatti-vÃvadÆka iti bhÃva÷ ||25|| __________________________________________________________ BhG 14.26 mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate | sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate ||26|| ÓrÅdhara÷ : kathaæ caitÃn trÅn guïÃn ativartate iti | asya praÓnasyottaram Ãha mÃæ ceti | ca-Óabdo 'vadhÃraïÃrtha÷ | mÃm eva parameÓvaram avyabhicÃreïa ekÃntena bhakti-yogena ya÷ sevate sa etÃn guïÃn samatÅtya samyag atikramya brahma-bhÆyÃya brahma-bhÃvÃya mok«Ãya kalpate samartho bhavati ||26|| madhusÆdana÷ : adhunà katham etÃn guïÃn ativartata iti t­tÅya-praÓnasya prativacanam Ãha mÃæ ceti | cas tv-artha÷ | mÃm eveÓvaraæ nÃrÃyaïaæ sarva-bhÆtÃntaryÃmiïaæ mÃyayà k«etraj¤atÃm Ãgataæ paramÃnanda-ghanaæ bhagavantaæ vÃsudevam avyabhicÃreïa parama-prema-lak«aïena bhakti-yogena dvÃdaÓÃdhyÃyoktena ya÷ sevate sadà cintayati sa mad-bhakta etÃn prÃg-uktÃn guïÃn samatÅtya samyag-atikramyÃdvaita-darÓanena bÃdhitvà brahma-bhÆyÃya brahma-bhavanÃya mok«Ãya kalpate samartho bhavati | sarvadà bhagavac-cintanam eva guïÃtÅtatvopÃya ity artha÷ ||26|| viÓvanÃtha÷ : kathaæ caitÃn trÅn guïÃn ativartate iti t­tÅyapraÓnasyottaram Ãha mÃæ ceti | ca evÃrthe | mÃm eva ÓyÃmasundarÃkÃraæ parameÓvaraæ bhakti-yogena ya÷ sevate sa eva brahma-bhÆyÃya brahmatvÃya brahmÃnubhavÃya yÃvat bhaktyÃham ekayà grÃhya÷ iti mad-vÃkye ekayeti viÓe«aïopanyÃsÃt mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te ity atrÃpi eva-kÃra-prayogÃt bhaktyà vinà prakÃrÃntareïa brahmÃnubhavo na bhavatÅti niÓcayÃt | bhakti-yogena kÅd­Óena | avyabhicÃreïa karma-j¤ÃnÃdy-amiÓreïa ni«kÃma-karmaïo nyÃsa-ÓravaïÃt | j¤Ãnaæ ca mayi sannyaset iti j¤ÃninÃæ carama-daÓÃyÃæ j¤ÃnasyÃpi nyÃsa-ÓravaïÃt | bhakti-yogasya tu kvÃpi nyÃsÃÓravaïÃt bhakti-yoga eva so 'vyabhicÃra÷ | tena karma-yogam iva j¤Ãna-yogam api parityÃjya yady avyabhicÃreïa kevalenaiva bhaktiyogena sevate, tarhi j¤ÃnÅ api guïÃtÅto bhavati, nÃnyathà | ananya-bhaktas tu nirguïo mad-apÃÓraya÷ ity ekÃdaÓokter guïÃtÅto bhavaty eva | atra idaæ tattvaæ VE­«E ity atrÃsaÇgina÷ karmiïo j¤Ãnino và sÃttvikatvenaiva sÃdhakatvÃvagates tat-sÃhacaryÃt nirguïo mad-apÃÓraya÷ iti bhakta÷ sÃdhaka evÃvagamyate | tataÓ ca j¤ÃnÅ j¤Ãna-siddha÷ sann eva sÃttvikatvaæ parityajya guïÃtÅto bhavati | bhaktas tu sÃdhaka-daÓÃm Ãrabhyaiva guïÃtÅto bhavatÅty artho labhyate | atra ca-kÃro 'vadhÃraïÃrtha÷ iti svÃmi-caraïÃ÷ | mÃm eveÓvaraæ nÃrÃyaïam avyabhicÃreïa bhakti-yogena dvÃdaÓÃdyÃyoktena ya÷ sevata iti madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃÓ ca vyÃcak«ate ||26|| baladeva÷ : kathaæ caitÃæs trÅn guïÃn ativartata iti t­tÅya-praÓnasyottaram Ãha mÃæ ceti | co 'vadhÃraïe | nÃnyaæ guïebhya÷ karÃram ity Ãdy-uktyà yo guïa-puru«a-viveka-khyÃtim avÃpa tayaiva tasyà guïÃtyayo na saæsidhyati, kintu tadvÃn api yo mÃæ k­«ïam eva mÃyÃ-guïÃsp­«Âaæ mÃyÃ-niyantÃraæ nÃyÃyaïÃdi-rÆpeïa bahudhÃvirbhÆtaæ cid-Ãnanda-ghanaæ sÃrvaj¤y-Ãdi-guïa-ratnÃlayam avyabhicÃreïaikÃntikena bhakti-yogena sevate Órayati sa etÃn duratyayÃn api guïÃn atÅtyÃkramya brahma-bhÆyÃya kalpate guïëÂa-viÓi«ÂatvÃya[*ENDNOTE] nija-dharmÃya yogyo bhavati | taæ dharmaæ labhata ity artha÷ | jÅve brahma-Óabdas tÆkta eva prk, tathà ca bhakti-Óiraskayaiva tad-viveka-khyÃtyà jÅvasya svarÆpa-lÃbho, na tu kevalayà tayety uktam | yat tu brahma-bhÆyÃya ity anena mad-rÆpatÃæ sa yÃtÅti pÃrtha-sÃrathinopadi«Âam iti vyÃca«Âe | tan-niravadhÃnam eva tenaivedaæ j¤Ãnam ity Ãdinà mok«e 'pi | svarÆpa-bhedasyÃbhihitatvÃt nira¤jana÷ paramaæ sÃmyam upaiti ity Ãdi Óruti«v api tatra tasya d­«ÂatvÃd aïutva-vibhutvÃdi-nitya-dharma-k­tatvena nityatvÃc ca tad-bhedasya tasmÃd guïëÂaka-viÓi«Âatvam eva brahaiva san brahmÃpy eti iti Órutyau tu brahma-sad­Óa÷ san bramÃpy eti prÃpnotÅty artha÷ | evaupamye 'vadhÃraïe iti viÓva-prakÃÓÃt | vavà yathà tathaivevaæ sÃmye ity amara-ko«Ãc ca | anyathà brahma-bhÃvottaro brahmÃpyayo na saÇgaccheta | ||26|| __________________________________________________________ BhG 14.27 brahmaïo hi prati«ÂhÃham am­tasyÃvyayasya ca | ÓÃÓvatasya ca dharmasya sukhasyaikÃntikasya ca ||27|| ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha brahmaïo hÅti | hi yasmÃd brahmaïo 'haæ prati«Âhà pratimà | ghanÅbhÆtaæ brahmaivÃham | yathà ghanÅbhÆta÷ prakÃÓa eva sÆrya-maï¬alaæ tadvad ity artha÷ | tathÃvyayasya nityasya | am­tasya mok«asya ca nitya-muktatvÃt | tathà tat-sÃdhanasya ÓÃÓvatasya dharmasya ca Óiddja-sattvÃtmakatvÃt | tathaikÃntikasya akhaï¬itasya sukhasya ca prati«ÂhÃham | paramÃnandaik-rÆpatvÃt | ato mat-sevino mad-bhÃvasyÃvaÓyambhÃvitvÃd yuktam evoktaæ brahma-bhÆyÃya kalpata iti || k­«ïÃdhÅna-guïÃsaÇga-prasa¤jita-bhavÃmbudhim | sukhaæ tarati mad-bhakta ity abhëi caturdaÓe || iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ guïa-traya-vibhÃga-yogo nÃma caturdaÓo 'dhyÃya÷ ||14|| madhusÆdana÷ : atra hetum Ãha brahmaïa iti | brahmaïas tat-pada-vÃcyasya sopÃdhikasya jagad-utpatti-sthiti-laya-heto÷ prati«Âhà pÃramÃrthikaæ nirvikalpalpakaæ sac-cid-ÃnandÃtmakaæ nirupÃdhikaæ tat-pada-lak«yam ahaæ nivikalpako vÃsudeva÷ pratiti«Âhaty atreti prati«Âhà kalpita-rÆpa-rahitam akalpitaæ rÆpam | ato yo mÃm upÃdhikaæ brahma sevate sa brahma-bhÆyÃya kalpata iti yuktam eva | kÅd­Óasya brahmaïa÷ prati«ÂhÃham ity ÃkÃÇk«ÃyÃæ viÓe«aïÃni am­tasya vinÃÓa-rahitasya, avyayasya vipariïÃma-rahitasya ca, ÓÃÓvatasyÃpak«aya-rahitasya ca, dharmasya j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïa-dharma-prÃpyasya, sukhasya paramÃnanda-rÆpasya | sukhasya vi«ayendriya-saæyogajatvaæ vÃrayati aikÃntikasyÃvyabhicÃriïa÷ sarvasmin deÓe kÃle ca vidyamÃnasyaikÃntika-sukha-rÆpasyety artha÷ | etÃd­Óasya brahmaïo yasmÃd ahaæ vÃstavaæ svarÆpaæ tasmÃn mad-bhakta÷ saæsÃrÃn mucyata iti bhÃva÷ | tathà coktaæ brahmaïà bhagavantaæ ÓrÅ-k­«ïaæ prati - ekas tvam Ãtmà puru«a÷ purÃïa÷ satya÷ svayaæ jyotir ananta Ãdya÷ | nityo 'k«aro 'jasra-sukho nira¤jana÷ pÆrïo 'dvayo mukta upÃdhito 'm­ta÷ || [10.14.23] iti | atra sarvopÃdhi-ÓÆnya Ãtmà brahma tvam ity artha÷ | ÓukenÃpi stutim antareïaivoktam - sarve«Ãm api vastÆnÃæ bhÃvÃrtho bhavati sthita÷ | tasyÃpi bhagavÃn k­«ïa÷ kim atad vastu rÆpyatÃm || [BhP 10.14.57] iti | sarve«Ãm eva kÃrya-vastÆnÃæ bhÃvÃrtha÷ sattÃ-rÆpa÷ paramÃrtho bhavati kÃryÃkÃreïa jÃyamÃne sopÃdhike brahmaïi sthita÷ kÃraïa-sattÃtiriktÃyÃ÷ kÃrya-sattÃyà anabhyupagamÃt | tasyÃpi bhavata÷ kÃraïasya sopÃdhikasya brahmaïo bhÃvÃrtha÷ sattÃ-rÆpo 'rtho bhagavÃn k­«ïa÷ sopÃdhikasya nirupÃdhike kalpitatvÃt kalpitasya cÃdhi«ÂhÃnÃn atirekÃt, bhagavata÷ k­«ïasya ca sarva-kalpanÃdhi«ÂhÃnatvena paramÃrtha-satya-nirupÃdhi-brahma-rÆpatvÃt | ata÷ kim atad-vastu tasmÃc chrÅ-k­«ïÃd anyad vastu paramÃrthikaæ kiæ nirÆpyatÃæ tad evaikaæ paramÃrthikaæ nÃnyat kim apÅty artha÷ | tad etad ihÃpy uktaæ brahmaïo hi prati«ÂhÃham iti | athavà tvad-bhaktas tvad-bhÃvam Ãpnotu nÃma kathaæ nu brahma-bhÃvÃya kalpyate brahmaïa÷ sakÃÓÃt tavÃnyatvÃd ity ÃÓaÇkyÃha brahmaïo hÅti | brahmaïa÷ paramÃtmana÷ prati«Âhà paryÃptir aham eva na tu mad-bhinnaæ brahmety artha÷ | tathÃm­tasya am­tatvasya mok«asya cÃvyayasya sarvathÃnucchedyasya ca ca prati«ÂhÃham eva | mayy eva mok«a÷ paryavastio mat-prÃptir eva mok«a ity artha÷ | tathà ÓÃÓvatasya nitya-mok«a-phalasya dharmasya j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïasya ca paryÃptir aham eva | j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïo dharmo mayy eva paryavasito na tena mad-bhinnaæ kiæcit prÃpyam ity artha÷ | tathaikÃntikasya sukhasya ca paryÃptir aham eva parmÃnanda-rÆpatvÃn na mad-bhinnaæ kiæcit sukhaæ prÃpyam astÅty artha÷ | tasmÃd yuktam evoktaæ mad-bhakto brahma-bhÆyÃya kalpata iti ||27|| parÃk­tana-mad-bandhaæ paraæ brahma narÃk­ti | saundarya-sÃra-sarvasvaæ vande nandÃtmajaæ maha÷ || iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm guïa-traya-vibhÃga-yogo nÃma caturdaÓo 'dhyÃya÷ ||14|| viÓvanÃtha÷ : nanu mad-bhaktÃnÃæ kathaæ nirguïa-brahmatva-prÃpti÷ ? sà tu advitÅya-tad-ekÃnubhavenaiva sambhavet | tatrÃha brahmaïo hÅti | hi yasmÃt parama-prati«ÂhÃtvena prasiddhaæ yad brahma tasyÃpy ahaæ prati«Âhà prati«ÂhÅyate 'sminn iti prati«Âhà ÃÓrayo 'nna-mayÃdi«u Óruti«u sarvatraiva prati«ÂhÃ-padasya tathÃrthatvÃt | tathÃm­tasya prati«Âhà kiæ svargÅya-sudhÃyÃ÷ ? na | avyayasya nÃÓa-rahitasya mok«asyety artha÷ | tathà ÓÃÓvatasya dharmasya sÃdhana-phala-daÓayor api nitya-sthitasya bhakty-Ãkhyasya parama-dharmasyÃhaæ prati«ÂhÃ, tathà tat-prÃpyasyaikÃntika-bhakta-sambandhina÷ sukhasya premïaÓ cÃhaæ prati«Âhà | ata÷ sarvasyÃpi mad-adhÅnatvÃt kaivalya-kÃmanayà k­tena mad-bhajanena brahmaïi lÅyamÃno brahmatvam api prÃpnoti | atra brahmaïo 'haæ prati«Âhà ghanÅbhÆtaæ brahmaivÃhaæ yathà ghanÅbhÆta-prakÃÓa eva sÆrya-maï¬alaæ tadvad ity artha÷ iti svÃmi-caraïÃ÷ | sÆryasya tejo-rÆpatve 'pi yathà tejasa ÃÓrayatvam apy ucyate | evaæ me k­«ïasya brahma-rÆpatve 'pi brahmaïa÷ prati«ÂhÃtvam api | atra ÓrÅ-vi«ïu-purÃïam api pramÃïam -- ÓubhÃÓraya÷ sa cittasya sarvagasya tathÃtmana÷ [ViP 6.7.76] iti vyÃkhyÃtaæ ca tatrÃpi svÃmi-caraïai÷ | sarvagasyÃtmana÷ para-brahmaïo 'pi ÃÓraya÷ prati«Âhà | tad uktaæ bhagavatà brahmaïo hi prati«ÂhÃham iti | tathà vi«ïu-dharme 'pi naraka-dvÃdaÓÅ-prasaÇge - prak­tau puru«e caiva brahmaïy api sa prabhu÷ | yathaika eva puru«o vÃsudevo vyavasthita÷ || iti | tatraiva mÃsark«a-pÆjÃ-prasaÇe -- yathÃcyutas tvaæ parata÷ parasmÃt sa brahma-bhÆtÃt parata÷ parÃtmà | iti | tathà hari-vaæÓe 'pi vipra-kumÃrÃnayana-prasaÇge arjunaæ prati ÓrÅ-bhagavad-vÃkyaæ -- tat-paraæ paramaæ brahma sarvaæ vibhajate jagat | mamaiva tad ghanaæ tejo j¤Ãtum arhasi bhÃrata || (HV 2.114.11-12) brahma-saæhitÃyÃm api (5.40) -- yasya prabhà prabhavato jagad-aï¬a-koÂi- koÂÅ«v aÓe«a-vasudhÃdi-vibhÆti-bhinnam | tad brahma ni«kalam anantam aÓe«a-bhÆtaæ govindam Ãdi-puru«aæ tam ahaæ bhajÃmi || iti | a«Âama-skandhe ca (8.24.38) -- madÅyaæ mahimÃnaæc ca para-brahmeti Óabditam | vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || iti bhagavad-uktiÓ ca | madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃÓ ca vyÃcak«ate sma yathà -- nanu tvad-bhaktas tvad-bhÃvam Ãpnotu nÃma kathaæ brahma-bhÆyÃya kalpate brahmaïa÷ sakÃÓÃt tavÃnyatvÃd ity ÃÓaÇkyÃha brahmaïo hÅti | prati«Âhà paryÃptir aham eveti | paryÃpti÷ paripÆrïatà ity amara÷ | parÃk­ta-mano-dvandvaæ paraæ brahma narÃk­ti | saundarya-sÃra-sarvasvaæ vande nandÃtmajaæ maha÷ || ity upaÓlokayÃmÃsuÓ ca ||27|| anartha eva traiguïyaæ nistraiguïyaæ k­tÃrthatà | tac ca bhaktyaiva bhavatÅty adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ || iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | caturdaÓo 'yaæ gÅtÃsu saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||14|| baladeva÷ : nanu tad-viveka-khyÃtyà tvad-eka-bhaktyà ca guïÃtÅto labdha-svarÆpo brahma-Óabdito mukta÷ kathaæ ti«Âhed iti cet tatrÃha brahmaïo hÅti | hir niÓcaye | brahmaïas tat-pÆrvakayà tayà sattvÃdyÃvaraïÃtyayÃd ÃvirbhÃvita-svaguïëÂakasyÃm­tasya m­itir nirgatasyÃvyayasya tÃdrÆpyaïaikarasasya muktasya mad-atipriyasyÃham eva vij¤ÃnÃnanda-mÆrtir ananta-guïo niravadya÷ suh­tatama÷ sarveÓvara÷ | prati«Âhà prati«ÂhÅyate 'tra iti nirukte÷ paramÃÓrayo 'tipriyo bhavÃmÅti tÃd­Óaæ mÃæ parayà bhaktyÃnubhavaæs ti«ÂhatÅti | na matto viÓle«a-leÓo na ca punar Ãvartate, yad gatvà na nivartante muktÃnÃæ paramà gati÷ iti sm­tibhya÷ | nanu muktas tvÃæ kathaæ Órayeta Óravaïa-phalasya mukter lÃbhÃd iti ced asty atiÓayitaæ phalam iti bhÃvenÃha ÓÃÓvatasya sÃdhÃraïasya sukhasya ca vicitra-lÅlÃ-rasasyÃham eva prati«Âheti | tÅvrÃnanda-rÆpa-tad-vibhÆti-mal-lÅlÃnubhavÃya mÃm eva samÃÓrayatÅty evam Ãha Óruti÷ raso vai sa÷, rasaæ hy evÃyaæ labdhvÃnandÅ bhavati [TaittU 2.7.1] iti ||27|| saæsÃro guïa-yoga÷ syÃd vimok«as tu guïÃtyaya÷ | tat-siddhir hari-bhaktyaivety etad buddhaæ caturdaÓÃt || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye caturdaÓo 'dhyÃya÷ ||14|| [*ENDNOTE] The eight qualities are listed in the ChAndogya UpaniSad: AtmApahata-pApmA vijaro vimRtyur vizoko vijighatso 'pipAsaH satya-kAmaH satya-saGkalpaH so 'nveSTavyaH | Bhagavad-gÅtà - caturdaÓo 'dhyÃya÷