Bhagavadgita 14
with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)

___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





BhG 14.1

÷rã-bhagavàn uvàca
paraü bhåyaþ pravakùyàmi j¤ànànàü j¤ànam uttamam |
yaj j¤àtvà munayaþ sarve paràü siddhim ito gatàþ ||1||

÷rãdharaþ : 

puü-prakçtyoþ svatantratvaü vàrayan guõa-saïgataþ |
pràhuþ saüsàra-vaicitryaü vistareõa caturda÷e ||

yàvat sa¤jàyate ki¤cit sattvaü sthàvara-jaïgamam | kùetra-kùetraj¤a-saüyogàt tad viddhi bharatarùabha || ity uktam | sa ca kùetra-kùetraj¤ayoþ saüyogo nirã÷vara-sàïkhyànàm iva na svàtantryeõa | kintu ã÷varecchayiveti kathana-pårvakaü kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity anenoktaü sattvàdi-guõãkçtaü saüsàra-vaicitryaü prapa¤cayiùyan evambhåtaü vakùyamànam arthaü stauti bhagavàn paraü bhåya iti dvàbhyàm | paraü paramàtma-niùñham | j¤àyate aneneti j¤ànam upade÷aþ | taj j¤ànaü bhåyo 'pi tubhyaü prakarùeõa vakùyàmi
| kathambhåtam | j¤ànànàü tapaþ-karmàdi-viùayàõàü madhya uttamam | mokùa-hetutvàt | tad evàha yaj j¤àtvà munayo manana-÷ãlàþ sarve | ito deha-bandhanàt | paràü siddhiü mokùam | gatàþ pràptàþ ||1||

madhusådanaþ : pårvàdhyàye - yàvat saüjàyate kiücit sattvaü sthàvara-jaïgamam | kùetra-kùetraj¤a-saüyogàt tad viddhi [Gãtà 13.26] ity uktaü tatra nirã÷vara-sàïkhyam atiniràkaraõena kùetra-kùetraj¤a-saüyogasye÷varàdhãnatvaü vaktavyam | evaü kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktaü tatra kasmin guõa kathaü saïgaþ ke và guõàþ kathaü và te badhnantãti vaktavyam | tathà bhåta-prakçti-mokùaü ca ye vidur yànti te param ity uktaü tatra bhåta-prakçti-÷abditebhyo guõebhyaþ kathaü mokùaõaü syàn muktasya ca kiü
lakùaõam iti vaktavyaü, tad etat sarvaü vistareõa vaktuü caturda÷o 'dhyàya àrabhyate | tatra vakùyamàõam arthaü dvàbhyàü stuvan ÷rotéõàü rucy-utpattaye ÷rã-bhagavàn uvàca param iti | j¤àyate 'nena j¤ànaü paramàtma-j¤àna-sàdhanaü paraü ÷reùñhaü para-vastu-viùayatvàt | kãdç÷aü tat ? j¤ànànàü j¤àna-sàdhanànàü bahiraïgàõàü yaj¤àdãnàü madhya uttamam uttama-phalatvàt | na tvam ànitvàdãnàü teùàm antaraïgatvenottama-phalatvàt | param ity anenotkçùña-viùayatvam uktam | uttamam ity anena tåtkçùña-phalatvam iti bhedaþ | ãdç÷aü
j¤ànam ahaü pravakùyàmi bhåyaþ punaþ pårveùv adhyàyeùv asakçd uktam api yaj j¤ànaü j¤àtvànuùñhàya munayo manana-÷ãlàþ saünyàsinaþ sarve paràü siddhiü mokùàkhyàm ito deha-bandhanàd gatàþ pràptàþ ||1||

vi÷vanàthaþ : 

guõàþ syur bandhakàs te tu phalair j¤eyà÷ caturda÷e |
guõàtyaye ciha-tatir hetur bhakti÷ ca varõità ||

pårvàdhyàye kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktam | tatra ke guõàþ, kãdç÷o guõa-saïgaþ, kasya guõasya saïgàt kiü phalaü syàt, guõa-yuktasya kiüvà lakùaõam | kathaü và guõebhyo mocanam ity apekùàyàü vakùyamànam arthaü stuvàno vaktuü pratijànãte param iti | j¤àyate ‘neneti j¤ànam upade÷aþ param atyuttamam ||1||

baladevaþ : 
guõàþ syur bandhakàs te tu pariceyàþ phalais trayaþ |
mad-bhaktyà tan-nivçttiþ syàd iti proktaü caturda÷e ||

pårvàdhyàye mithaþ-sampçktànàü prakçti-jãve÷varàõàü svaråpàõi vivicya jànann amànitvàdi-dharmair vi÷iùñaþB prakçti-bandhàd vimucyate bandha-hetu÷ ca guõa-saïga ity uktam | tatra ke guõàþ, kasmin guõe kathaü saïgaþ, kasya guõasya saïgàt kiü phalaü, guõa-saïginaþ kiüvà lakùaõaü kathaü và guõebhyo muktiþ ity apekùàyàü vakùyamàõam artham àtma-rucy-utpattaye bhagavàn stauti param iti dvàbhyàm |  

paraü pårvoktàd anyaü prakçti-jãvàntargatam eva guõa-viùayakaü j¤ànaü bhåyo vakùyàmi yaj-j¤ànànàü prakçti-jãva-viùayakàõàm uttamaü ÷reùñhaü navanãtavad uddhçtatvàt | yaj j¤àtvopalabhya sarve munayas tan-manana-÷ãlà ito loke param àtma-yàthàtmyopalabdhi-lakùaõàü siddhiü gatàþ | yad và j¤àyate 'neneti j¤ànam upade÷am, tac ca pràg uktam api bhåyaþ punar vidhàntareõa vakùyàmi | tac ca j¤ànànàü tapaþ-prabhçtãnàü j¤àna-sàdhanànàü madhye param uttamam atyuttamaü tad-antaraïga-sàdhanatvàt | yaj j¤àtvà sarve munaya ito lokàt paràü mokùa-lakùaõàü
siddhiü gatàþ ||1||

__________________________________________________________

BhG 14.2

idaü j¤ànam upà÷ritya mama sàdharmyam àgatàþ |
sarge 'pi nopajàyante pralaye na vyathanti ca ||2||

÷rãdharaþ : kiü ca idam iti | idaü vakùyamàõaü j¤ànam upà÷rityedaü j¤àna-sàdhanam anuùñhàya mama sàdharmyaü mad-råpatvaü pràptàþ santaþ sarge 'pi brahmàdiùu utpàdyamàneùv api notpadyante | tathà pralaye 'pi na vyathanti | pralaye duþkhaü nànubhavanti | punar nàvartanta ity arthaþ ||2||

madhusådanaþ : tasyàþ siddhair aikàntikatvaü dar÷ayati idaü iti | idaü yathoktam j¤ànaü j¤àna-sàdhanam upà÷rityànuùñhàya mama parame÷varasya sàdharmyaü mad-råpatàm atyantàbhedenàgatàþ pràptàþ santaþ sarge 'pi hiraõyagarbhàdiùåtpadyamàneùv api nopajàyante | pralaye brahmaõo 'pi vinà÷a-kàle na vyathanti ca vyathante na ca lãyanta ity arthaþ ||14.2|| 

vi÷vanàthaþ : sàdharmyaü sàråpya-lakùaõàü muktiü | na vyathanti na vyathante ||2||

baladevaþ : idam iti | guråpàsanayedaü vakùyamàõaü j¤ànam upà÷ritya pràpya janàþ sarve÷asya mama nityàvirbhåta-guõàùñakasya sàdharmyaü sàdhanàvirbhàvitena tad-aùñakena sàmyam àgatàþ santaþ sarge nopajàyante sçji-karmatàü nàpnuvanti pralaye na vyathante mçti-karmatàü ca na yàntãti janma-mçtyubhyàü rahità muktà bhavantãti mokùe jãva-bahutvam uktam | tad viùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ ity àdi-÷rutibhya÷ caitad avagatam ||2||

__________________________________________________________

BhG 14.3

mama yonir mahad brahma tasmin garbhaü dadhàmy aham |
saübhavaþ sarva-bhåtànàü tato bhavati bhàrata ||3||

÷rãdharaþ : tad evaü pra÷aüsayà ÷rotàram abhimukhãkçtyedaü parame÷varàdhãnayoþ prakçti-puruùayoþ sarva-bhåtotpattiü prati hetutvaü na tu svatantrayor itãmaü vivakùitam arthaü kathayati mameti | de÷ataþ kàlata÷ càparicchinnatvàn mahat | bçühitatvàt svakàryàõàü vçddhi-hetutvàd và brahma | prakçtir ity arthaþ | tan mahad brahma mama parame÷varasya yonir garbhàdhàna-sthànam | tasminn ahaü garbhaü jagad-vistàra-hetuü cid-àbhàsaü dadhàmi nikùipàmi | pralaye mayi lãnaü santam avidyà-kàma-karmànu÷aya-vantaü kùetraj¤aü sçùñi-samaye
bhoga-yogyena kùetreõa saüyojayàmãty arthaþ | tato garbhàdhànàt sarva-bhåtànàü brahmàdãnàü sambhava utpattir bhavati ||3||

madhusådanaþ : tad evaü pra÷aü÷ayà ÷rotàram abhimukhãkçtya parame÷varàdhãnayoþ prakçti-puruùayoþ sarva-bhåtotpattiü prati hetutvaü na tu sàïkhya-siddhàntavat svatantrayor itãmaü vivakùitam artham àha mama yonir iti dvàbhyàm |

sarva-kàryàpekùayàdhikatvàt kàraõaü mahat | sarva-kàryàõàü vçddhi-hetutva-råpàd bçühaõatvàd brahma | avyàkçtaü prakçtis triguõàtmkikà màyà mahad brahma | tac ca mame÷varasya yonir garbhàdhàna-sthànaü tasmin mahati brahmaõi yonau garbhaü sarva-bhåta-janma-kàraõam ahaü bahu syàü prajàyeya itãkùaõa-råpaü saükalpaü dadhàmi dhàrayàmi tat-saïkalpa-viùayãkaromãty arthaþ | yathà hi | ka÷cit pità putram anu÷ayinaü vrãhy-àdy-àhàra-råpeõa svasmin lãnaü ÷arãreõa yojayituü yonau retaþ-seka-pårvakaü garbham àdhatte | tasmàc ca garbhàdhànàt sa putraþ ÷arãreõa yujyate | tad arthaü
ca madhye kalalàdy-avasthà bhavanti | tathà pralaye mayi lãnam avidiyà-kàma-karmànu÷ayavantaü kùetraj¤aü sçùñi-samaye bhogyena kùetreõa kàrya-kàra¸ea-saüghàtena yojayituü cid-àbhàsaàkhya-retaþ-seka-pårvakaü màyà-vçtti-råpaü garbham aham àdadhàmi | tad-arthaü hiraõyagarbhàdãnàü bhavati he bhàrata na tv ã÷vara-kçta-garbhàdhànaü vinety arthaþ ||14.3|| 

vi÷vanàthaþ : atha anàdy-avidyà-kçtasya guõa-saïgasya bandha-hetutà-prakàraü vaktuü kùetra-kùetraj¤ayoþ sambhava-prakàram àha mama parame÷varasya yonir garbhàdhàna-sthànaü mahad brahma de÷a-kàlànavacchinnatvàt mahat, bçühaõàt kàrya-råpeõa vçddher hetor brahma prakçtir ity arthaþ | ÷rutàv api kvacit prakçtir brahmeti nirdi÷yate | tasminn ahaü garbhaü dadhàmy àdadhàmi | itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràü jãva-bhåtàm ity anena cetana-pu¤ja-råpà yà jãva-prakçtis tañastha-÷akti-råpà nirdiùñà sà sakala-pràõi-jãvatayà garbha-÷abdenocyate | tato mat-kçtàt garbhàdhànàt sarva-bhåtànàü brahmàdãnàü sambhava utpattiþ ||3||

baladevaþ : tad evaü vaktavyàrtha-stutyà tasmin ruciü ÷rotur utpàdya bhåmir àpaþ ity àdi-dvayàrthànusàràt yàvat sa¤jàyate ki¤cit ity àdau prakçti-jãva-saüyogaü pare÷a-hetukam abhimatam iha sphuñayati mameti | mahat sarvasya prapa¤casya kàraõaü brahmàbhivyakta-sattvàdi-guõakaü pradhànaü mama sarve÷varsyàõóa-koñi-sraùñur yonir garbha-dhàraõa-sthànaü bhavati | pradhàne brahma-÷abda÷ ca tasmàd etad brahma nàma-råpam annaü ca jàyate | iti ÷ruteþ | tasmin mahati brahmaõi yoni-bhåte garbhaü paramàõu-caitanya-rà÷im ahaü dadhàmy arpayàmi bhåmir àpaþ ity àdinà yà jaóà prakçtir uktà | seha mahad brahmety ucyate | itas tv anyàm ity àdinà yà cetanà prakçtir uktà seha
sarva-pràõi-bãjatvàd garbha-÷abdeneti bhoga-kùetra-bhåtayà jaóayà prakçtyà saha cetana-bhoktç-vargaü saüyojayàmãty arthaþ | tato mahad-dhetukàt prakçti-dvaya-saüyogàd garbhàdhànàd và sarva-bhåtànàü brahmàdi-stambàntànàü sambhavo janir bhavati ||3||

__________________________________________________________

BhG 14.4

sarva-yoniùu kaunteya mårtayaþ saübhavanti yàþ |
tàsàü brahma mahad yonir ahaü bãja-pradaþ pità ||4||

÷rãdharaþ : na kevalaü sçùñy-upakrama eva mad-adhiùñhànenàbhyàü prakçti-puruùàbhyàm ayaü bhåtotpatti-prakàraþ | api tu sarvadaivety àha sarveti | sarvàsu yoniùu manuùyàdyàsu yà mårtayaþ sthàvara-jaïgamàtmikà utpadyante tàsàü mårtãnàü mahad brahma prakçtir yonir màtç-sthànãyà | ahaü ca bãja-pradaþ pità garbhàdhàna-kartà pità ||4||

madhusådanaþ : nanu kathaü sarva-bhåtànàü tataþ sambhavo devàdi-deha-vi÷eùàõàü kàraõàntara-sambhavàd ity à÷aïkyàha sarva-yoniùv iti | deva-pitç-manuùya-pa÷u-mçgàdi-sarva-yoniùu yà mårtayo jaràyujàõóodbhijjàdi-bhedena vilakùaõà vividha-saüsthànàs tanavaþ saübhavanti he kaunteya! tàsàü mårtãnàü tat-tat-kàraõa-bhàvàpannaü mahad brahmaiva yonir màtç-sthànãyà | ahaü parame÷varo bãja-prado garbhàdhànasya kartà pità | tena mahato brahmaõa evàvasthà-vi÷eùàþ kàraõàntaràõãti yuktam uktaü sambhavaþ sarva-bhåtànàü tato bhavati [Gãtà 14.3] iti ||4||

vi÷vanàthaþ : na kevalaü sçùñy-utpatti-samaya eva sarva-bhåtànàü prakçtir màtà ahaü pità api tu sarvadaivety àha sarvàsu yoniùu devàdyàsu stamba-paryantàsu yà mårtayo jaïgama-sthàvaràtmikà utpadyante tàsàü mårtãnàü mahad brahma prakçtiþ | yonir utpatti-sthànaü màtà | ahaü bãja-pradaþ garbhàdhàna-kartà pità ||4||

baladevaþ : sarveti | he kaunteya sarva-yoniùu devàdi-sthàvaràntàsu yoniùu yà mårtayas tanavaþ sambhavanti tàsàü mahad brahma pradhànaü yonir utpatti-hetur màtety arthaþ | jãva-pradas tat-karmànuguõyena paramàõu-caitanya-rà÷i-saüyojakaþ pare÷o 'haü pità bhavàmi ||4||

__________________________________________________________

BhG 14.5

sattvaü rajas tama iti guõàþ prakçti-saübhavàþ |
nibadhnanti mahà-bàho dehe dehinam avyayam ||5||

÷rãdharaþ : tad evaü parame÷varàdhãnàbhyàü prakçti-puruùàbhyàü sarva-bhåtotpattiü niråpyedànãü prakçti-saüyogena puruùasya saüsàraü prapa¤cayati | sattvam ity àdi caturda÷abhiþ | sattvaü rajas tama ity evaü saüj¤akàs trayo guõàþ prakçti-sambhavàþ | prakçteþ sambhava udbhavo yeùàü te tathoktàþ | gåna-sàmyaü  prakçtiþ | tasyàþ sakà÷àt pçthaktveàbhivyaktàþ santaþ prakçti-kàrye dehe tàdàtmyena sthitaü dehinaü cid-aü÷aü vastuto 'vyayaü nirvikàram eva santaü
nibadhnanti sva-kàryaiþ sukha-duþkha-mohàdibhiþ saüyojayantãty arthaþ ||5||

madhusådanaþ : tad evaü nirã÷vara-sàïkhya-niràkaraõena kùetra-kùetraj¤a-saüyogasye÷varàdhãnatvam uktam | idànãü kasmin guõe saïgaþ ? ke và guõàþ ? kathaü và te badhnanti ? ity ucyate sattvam ity àdinànyam ity ataþ pràk caturda÷abhiþ | sattvaü rajas tama ity evaü-nàmàno guõà nitya-paratantràþ puruùaü prati sarveùàm acetanànàü cetanàrthatvàt | na tu vai÷eùikàõàü råpàdivad dravyà÷ritàþ | na ca guõa-guõinor anyatvam atra vivakùitam guõa-trayàtmakatvàt prakçteþ | tarhi kathaü prakçti-sambhavàþ ? ity ucyate - trayàõàü guõànàü
sàmyàvasthà prakçtir màyà bhagavats tasyàþ sakà÷àt parasparàïgàïgi-bhàvena vaiùamyeõa pariõatàþ prakçti-sambhavà ity ucyante | te ca dehe prakçti-kàrye ÷arãrendriya-saüghàte dehinaü deha-tàdàtmyàdhyàsàpannaü jãvaü paramàrthataþ sarva-vikàra-÷ånyatvenàvyayaü nibadhnanti nirvikàram eva santaü sva-vikàravattayopadar÷ayantãva bhràntyà jala-pàtràõãva divi sthitam àdityaü pratibimbàdhyàsena sva-kampàdimattayà | yathà ca pàramarthiko bandho nàsti tathà vyàkhyàtaü pràk - ÷arãrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate [Gãtà 13.32] iti ||5|| 

vi÷vanàthaþ : tad eva prakçti-puruùàbhyàü sarva-bhåtotpattiü niråpeydànãü ke guõà ucyante | teùu saïgàt jãvasya kãdç÷o bandha ity apekùàyàm àha sattvam iti | dehe prakçti-kàrye tàdàtmyena sthitaü dehinaü jãvaü vastuto 'vyayaü nirvikàram asaïginam apy anàdy-avidyayà kçtàd guõa-saïgàd eva hetor guõà nibadhnanti ||5||

baladevaþ : atha ke guõàþ kathaü teùu puruùasya saïgaþ kathaü và te taü nibadhnanti ity àha sattvam iti caturbhiþ | sattvàdi-saüj¤akàs trayo guõàþ prakçti-sambhavàþ prakçter abhivyaktàs te sva-kàrye dehe sthitaü puruùam avyayaü vastuto nirvikàram api nibadhnanty aviveka-gçhãtaiþ sukha-duþkha-mohaiþ svadharmais taü yojayantãti ||5||

__________________________________________________________

BhG 14.6

tatra sattvaü nirmalatvàt prakà÷akam anàmayam |
sukha-saïgena badhnàti j¤àna-saïgena cànagha ||6||

÷rãdharaþ : tatra sattvasya bandhakatva-prakàraü càha tatreti | tatra teùàü guõànàü madhye sattvaü nirmalatvàt svacchatvàt sphañika-maõir iva prakà÷akaü bhàsvaram anàmayaü ca nirupadravam | ÷àntam ity arthaþ | ataþ ÷àntatvàt sva-kàryeõa sukhena yaþ saïgas tena badhnàti | prakà÷akatvàc ca svakàryeõa j¤ànena yaþ saïgas tena ca badhnàti | he anagha niùpàpa, ahaü sukhã j¤ànã ceti manodharmàüs tad-abhimànini kùetraj¤e saüyojayatãty arthaþ ||6||

madhusådanaþ : tatra ko guõaþ kena saïgena badhnàti ? ity ucyate tatreti | tatra teùu guõeùu madhye sattvaü prakà÷akam caitanyasya tamo-guõa-kçtàvaraõa-tirodhàyakaü 
nirmalatvàt svacchatvàc cid-bimba-grahaõa-yogyatvàd iti yàvat | na kevalaü caitanyàbhivya¤jakaü kintu anàmayaü | àmayo duþkhaü tad-virodhi sukhasyàpi vya¤jakam ity arthaþ | tad badhnàti sukha-saïgena ca dehinaü ! he anagha avyasana ! sarvatra sambodhanànàm abhipràyaþ pràg uktaþ smartavyaþ | atra sukha-j¤àna-÷abdàbhyàm antaþ-karaõa-pariõàmau tad-vya¤jakàv ucyete | icchà dveùaþ sukhaü duþkhaü saüghàta÷ cetanà dhçtiþ [Gãtà 13.7] iti sukha-cetanayor apãcchàdivat kùetra-dharmatvena pàñhàt | tatràntaþ-karaõa-dharmasya sukhasya j¤ànasya càtmany adhyàsaþ saïgo 'haü jàna iti ca | na hi
viùaya-dharmo viùayiõo bhavati | tasmàd avidyà-màtram etad iti ÷ata÷a uktaü pràk ||6||

vi÷vanàthaþ : tatra sattvasya lakùaõaü bandhakatva-prakàraü càha tatreti | anàmayaü nirupadravaü ÷àntam ity arthaþ | | ÷àntatvàt svakàryeõa sukhena yaþ saïgaþ  prakà÷akatvàt svakàryeõa j¤ànena ca yaþ saïgaþ ahaü sukhã j¤ànã cety upàdhi-dharmayor avidyayaiva jãvasyàbhimànas tena taü badhnàti | he anagheti tvaü tu ahaü sukhã ahaü j¤ànãty abhimàna-lakùaõam aghaü mà svãkur iti bhàvaþ ||6||

baladevaþ : atha sattvàdãnàü trayàõàü lakùaõàni bandhakatva-prakàràü÷ càha tatreti tribhiþ | tatra teùu triùu madhye prakà÷akaü j¤àna-vya¤jakam anàmayam arogaü duþkha-virodhi-sukha-vya¤jakam iti yàvat | kutaþ | nirmalatvàt svacchatvàt | tathà ca prakà÷a-sukha-kàraõaü sattvam iti | tac ca sattvaü sva-kàrye j¤àne sukhe ca yaþ saüyogo j¤àny ahaü sukhy aham ity abhimànas tena puruùaü nibadhnàti | j¤ànaü cedaü laukika-vastu -yàthàtmya-viùayaü sukhaü ca dehendriya-prasada-råpaü bodhyam | tatra tatra saïge sati tad-upàyeùu karmasu pravçttis
tat-phalànubhavopàyeùu deheùåtpattiþ | puna÷ ca tatra tatra saïga iti na sattvàd vimuktiþ ||6||

__________________________________________________________

BhG 14.7

rajo ràgàtmakaü viddhi tçùõàsaïga-samudbhavam |
tan nibadhnàti kaunteya karma-saïgena dehinam ||7||

÷rãdharaþ : rajaso lakùaõaü bandhakatvaü càha raja iti | rajaþ-saüj¤akaü guõaü ràgàtmakam anura¤jana-råpaü viddhi | ataeva tçùõàsaïga-samudbhavam | tçùõàpràpter 'rthe 'bhilàùaþ | sagagaþ pràPte 'rthe prãtir vi÷eùeõàsaktiþ | tayos tçùõàsaïgayoþ samudbhavo yasmàt tad-rajo dehinaü dçùñàdçùñàrtheùu karmasu saïgenàsaktyà nitaràü badhnàti | tçùõàsaïgàbhyàü hi karmasu àsaktir bhavatãty arthaþ ||7||

madhusådanaþ : rajyate viùayeùu puruùo 'neneti ràgaþ kàmo gardhaþ sa evàtmà svaråpaü yasya dharma-dharmitõos tàdàtmyàt tad ràgàtmakaü rajo viddhi | ata evàpràptàbhilàùas tçùõà | pràptasyopasthite 'pi vinà÷e saürakùaõàbhilàùa àsaïgas tayos tçùõàsaïgayoþ sambhavo yasmàt tad rajo nibadhnàti | he kaunteya ! karma-saïgena karmasu dçùñàdçùñàrtheùu aham ikdaü karomy etat phalaü bhokùya ity abhinive÷a-vi÷eùeõa dehinaü vastuto 'kartàram eva kartçtvàbhimàninaü rajasaþ pravçtti-hetutvàt ||7|| 

vi÷vanàthaþ : rajo-guõaü ràgàtmakam anura¤jana-råpaü viddhi | tçùõà apràpte 'rthe abhilàùaþ | saïgaþ pràpte 'rthe àsaktiþ | tayoþ samudbhavo yasmàt tad rajaþ dehinaü dçùñàdçùñàrtheùu karmasu saïgenàsaktyà badhnàti tçùõà-saïgàbhyàü karmasv àsaktir bhavati ||7||

baladevaþ : raja iti ràgaþ strã-puruùayor mitho 'bhilàsas tad-àtmakaü rajo-vçddhi-hetu-kàryayos tàdàtmyàt | tac ca tçùõàdi-samudbhavaü ÷abdàdi-viùayàbhilàùas tçùõà | putra-mitràdi-saüyogo 'bhilàùaþ saïgas tayoþ sambhavo yasmàt tat | tathà ca ràga-tçùõàsaïga-kàraõaü rajaþ iti | tad rajaþ strã-viùaya-putràdi-pràpakeùu karmasu saïgenàbhilàùeõa dehinaü puruùaü nibadhnàti | stry-àdi-spçhayà karmàõi karoti | tàni tat-phalànubhavopàya-bhåtàn stry-àdãn pràpayanti | punar apy evam iti rajaso na vimuktiþ ||7||

__________________________________________________________

BhG 14.8

tamas tv aj¤àna-jaü viddhi mohanaü sarva-dehinàm |
pramàdàlasya-nidràbhis tan nibadhnàti bhàrata ||8||

÷rãdharaþ : tamaso lakùaõaü bandhakatvaü càha tama iti | tamas tv aj¤ànàj jàtam àvaraõa-÷akti-pradhànàt prakçty-aü÷àd udbhutaü viddhãty arthaþ | ataþ sarveùàü dehinàü mohanaü bhrànti-janakam | ataeva pramàdenàlasyena nidrayà ca tat tamo dehinaü nibadhnàti | tatra pramàdo 'navadhànam | àlasyam anudyamaþ | nidrà cittasyàvasàdàl layaþ ||8||

madhusådanaþ : tu-÷abdaþ sattva-rajopekùayà vi÷eùa-dyotanàrthaþ | aj¤ànàd àvaraõa-÷akti-råpàd udbhåtam aj¤àna-jaü tamo viddhi | ataþ sarveùàü dehinàü mohanam aviveka-råpatvena  bhrànti-janakam | pramàdenàlasyena nidrayà ca tat tamo nibadhnàti | dehinam ity anuùajyate | he bhàrata | pramàdo vastu-vivekàsàmarthyaü sattva-kàrya-prakà÷a-virodhã | àlasyaü pravçtty-asàmarthyaü rajaþ-kàrya-pravçtti-virodhi | ubhaya-virodhinã tamo-guõàlambanà vçttir nidreti vivekaþ ||8|| 

vi÷vanàthaþ : aj¤ànam aj¤ànàt svãya-phalàt jàtaü pratãtam anumitaü bhavatãty aj¤ànajam aj¤àna-janakam ity arthaþ | mohanaü bhrànti-janakam | pramàdo 'navadhànam | àlasyam anudyamaþ | nidrà cittasyàvasàdàl layaþ ||8||

baladevaþ : tamas tv iti | tu-÷abdaþ pårva-dvitãyàd vi÷eùa-dyotakaþ | vastu-yàthàtmyàvagamo j¤ànaü tad-virodhy-àvarakatà-pradhànaü prakçty-aü÷o 'j¤ànam | tasmàj jàtaü tamo ‘taþ sarva-dehinàü mohanaü viparyaya-j¤àna-janakam | tathà ca vastu-yàthàtmya-j¤ànàvarakaü viparyaya-j¤àna-janakaü tamaþ iti | tat tamaþ pramàdàdibhiþ svakàryaiþ puruùaü nibadhnàti | tatra pramàdo 'navadhànam akàrye karmaõi pravçtti-råpaü sattva-kàrya-prakà÷a-virodhã | àlasyam anudyamaþ, rajaþ-kàrya-pravçtti-virodhi | tad-ubhaya-virodhinã tu nidrà cittasyàvasàdàtmeti ||8||     

__________________________________________________________

BhG 14.9 

sattvaü sukhe saüjayati rajaþ karmaõi bhàrata |
j¤ànam àvçtya tu tamaþ pramàde saüjayaty uta ||9||

÷rãdharaþ : sattvàdãnàm evaü sva-sva-kàrya-karaõe sàmarthyàti÷ayam àha sattvam iti | sattvaü sukhe sa¤jayati saü÷leùayati | duþkha-÷okàdi-kàraõe sabhàpi sukhàbhimukham eva dehinaü karotiãty arthaþ | evaü sukhàdi-kàraõe saty api rajaþ karmaõy eva sa¤jayati | tamas tu mahat-saïgena utpàdyamànam api j¤ànam àvçtyaàcchàdya pramàde sa¤jayati | mahadbhir upadi÷yamànasyàrthasyànavadhàne yojayati utàpi | àlasyàdàv api saüyojayatãty arthaþ ||9||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : uktam evàrthaü saïkùepeõa punar dar÷ayati | sattvaü kartç sukhe svãya-phale àsaktaü jãvaü sa¤jayati va÷ãkaroti nibadhnàtãty arthaþ | rajaþ kartç karmàõi àsaktaü jãvaü badhnàti | tamaþ kartç pramàde 'bhirataü taü j¤ànam àvçtya aj¤ànam utpàdyety arthaþ ||9||

baladevaþ : guõàþ svàny advayotkçùñàþ santaþ svakàrye tanvantãty àha sattvam iti dvàbhyàm | sattvam utkçùñaü sat sva-kàrye sukhe puruùaü sa¤jayaty àsaktaü karoti | rajo utkçùñaü sat karmàõi taü sa¤jayati | tama utkçùñaü sat pramàde taü sa¤jayati j¤ànam àvçtyàcchàdyàj¤ànam utpàdyety arthaþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 14.10

rajas tama÷ càbhibhåya sattvaü bhavati bhàrata |
rajaþ sattvaü tama÷ caiva tamaþ sattvaü rajas tathà ||10||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha raja iti | rajas-tama÷ ceti guõa-dvayam abhibhåya tiraskçtya sattvaü bhavati | adçùña-va÷àd udbhavati | tataþ svakàrye sukha-j¤ànàdau sa¤jayatãty arthaþ | evaü rajo 'pi sattvaü tama÷ ceti guõa-dvayam abhibhåyodbhavati | tataþ svakàrye tçùõàkarmàdau sa¤jayati | evaü tamo 'pi sattvaü raja÷ cobhàv api guõàv abhibhåyodbhavati | tata÷ ca sva-kàrye pramàdàlasyàdau sa¤jayatãty arthaþ ||10||

madhusådanaþ : uktaü kàryaü kadà kurvanti guõàþ ?  ity ucyate raja iti | rajas tama÷ ca yugapad ubhàv api guõàv abhibhåya sattvaü bhavati udbhavati vardhate yadà, tadà sva-kàryaü pràg-uktam asàdhàraõyena karotãti ÷eùaþ | evaü rajo 'pi sattvaü tama÷ ceti guõa-dvayam abhibhåyodbhavati yadà, tadà sva-kàryam pràg-uktaü karoti | tathà tadvad eva tamo 'pi sattvaü raja÷ cety ubhàv api guõàv abhibhåyodbhavati yadà, tadà sva-kàryam pràg-uktaü karotãty arthaþ ||10|| 

vi÷vanàthaþ : uktaü sva-sva-kàryaü sukhàdikaü prati guõàþ kathaü prabhavantãty apekùàyàm àha rajas tama÷ ceti guõa-dvayam abhibhåya tiraskçtya sattvaü bhavati adçùña-va÷àd udbhavati | evaü rajo 'pi sattvaü tama÷ ceti guõa-dvayàbhibhåya tàdç÷àdçùña-va÷àd udbhavati | tamo 'pi sattvaü raja÷ cobhàv api guõàv abhibhåyodbhavati ||10||

baladevaþ : sameùu triùu katham akasmàd ekasyotkarùa iti cet pràcãna-tàdç÷a-karmodayàt tàdç÷àhàràc ca svabhavatãti bhavavàn àha raja iti | sattvaü kartç rajas tama÷ càbhibhåyo tiraskçtyotkçùñaü bhavati | rajaþ kartç sattvaü tama÷ càbhibhåyotkçùñaü bhavati | tamaþ kartç sattvaü raja÷ càbhibhåyotkçùñaü bhavati |  yadotkçùñaü bhavati, tadà pårvoktam asàdhàraõaü kàryaü karotãti ÷eùaþ ||10||

__________________________________________________________

BhG 14.11

sarva-dvàreùu dehe 'smin prakà÷a upajàyate |
j¤ànaü yadà tadà vidyàd vivçddhaü sattvam ity uta ||11||

÷rãdharaþ : idànãü sattvàdãnàü vivçddhànàü liïgàny àha sarva-dvàreùv iti tribhiþ | asminn àtmano bhogàyatane dehe sarveùv api dvàreùu ÷rotràdiùu yadà ÷abdàdi-j¤ànàtmakaþ prakà÷a upajàyate utpadyate tadànena prakà÷aliïgena sattvaü vivçddhaü vidyàj jànãyàt | uta ÷abdàt sukhàdi-liïgenàpi jànãyàd ity uktam ||11||

madhusådanaþ : idànãm udbhåtànàü teùàü liïgàny àha tribhiþ sarva-dvàreùv iti | asminn àtmano bhogàyatane dehe sarveùv api dvàreùåpalabdhi-sàdhaneùu ÷rotràdi-karaõeùu yadà prakà÷o buddhi-pariõàma-vi÷eùo viùayàkàraþ sva-viùayàvaraõa-virodhã dãpavat, tad eva j¤ànaü ÷abdàdi-viùaya upajàyate tadànena ÷abdàdi-viùaya-j¤ànàkhya-prakà÷ena liïgena prakà÷àtmakaü sattvaü vivçddham udbhåtam iti vidyàj jànãyàt | utàpi sukhàdi-liïgenàpi jànãyàd ity arthaþ ||11|| 

vi÷vanàthaþ : vardhamàno guõa eva svàpekùayà kùãõàv itarau guõàv abhivaatãty uktam | atas teùàü vçddhi-liïgàny àha sarveti tribhiþ | sarva-dvàreùu ÷rotràdiùu yadà prakà÷aþ syàt | kãdç÷aþ | j¤ànaü vaidika-÷abdàdi-yathàrtha-j¤ànàtmakaü tadà tàdç÷a-j¤àna-liïgenaiva sattvaü vivçddham iti jànãyàt | ut-÷abdàd àtmottha-sukhàñtmakaþ prakà÷a÷ ca yadeti ||11||

baladevaþ : utkçùñànàü sattvàdãnàü liïgàny àha sarveti tribhiþ | yadà sarveùu j¤àna-dvàreùu ÷rotràdiùu ÷abdàdi-yàthàtmya-prakà÷a-råpü j¤ànam upajàyate | tadà tàdç÷a-j¤àna-liïgenàsmin dehe sattvaü vivçddhaü vidyàt | utety apy arthe | sukha-liïgenàpi tad vidyàd ity arthaþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 14.12

lobhaþ pravçttir àrambhaþ karmaõàm a÷amaþ spçhà |
rajasy etàni jàyante vivçddhe bharatarùabha ||12||

÷rãdharaþ : kiü ca lobha iti | lobho dhanàdy-àgame jàyamàne 'pi punaþ punar vardhamàno 'bhilàùaþ | pravçttir nityaü kurvad-råpatà | karmaõàm àrambho mahà-gçhàdi-nirmàõodyamaþ | a÷ama idaü kçtvà idaü kariùyàmi ity àdi saïkalpa-vikalpànuparamaþ | spçhà uccàvaceùu dçùña-màtreùu vastuùu itas tato jighçkùà | rajasi vivçddhe saty etàni liïgàni jàyante | etais tamaso vivçddhir jàànãyàd ity arthaþ ||12||

madhusådanaþ : mahati dhanàgame jàyamàne 'py anukùaõaü vardhamànas tad-abhilàùo lobhaþ sva-viùaya-pràpsya-nivartya icchà-vi÷eùa iti yàvat | pravçttir nirantaraü prayata-mànasà | àrambhaþ karmaõàü bahu-vitta-vyayàyàsa-karàõàü kàmya-niùiddha-laukika-mahà-gçhàdi-viùayàõàü vyàpàràõàm udyamaþ | a÷ama idaü kçtvedaü kariùyàmãti saïkalpa-pravàhànuparamaþ | spçhoccàvaceùu para-dhaneùu dçùña-màtreùu yena kenàpy upàyenopàditsà | rajasi ràgàtmake vivçddha etàni ràgàtmakàni liïgàni jàyante | he bharatarùabha ! etair liïgair vivçddhaü
rajo jànãyàd ity arthaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : pravçttir nànà prayatna-paratà karmaõàm àrambho gçhàdi-nirmàõodyamaþ | a÷amo viùaya-bhogànuparatiþ ||12||

baladevaþ : lobhaþ sva-dravyàtyàga-paratà | pravçttis tad-vçddhi-yatnaa-paratà | karmaõàü gçha-nirmàõàdãnàm àrambhaþ | a÷amo viùaya-bhogàd indriyàõàm anuparatiþ | spçhà viùaya-lipsà | etair liïgai rajo vivçddhaü vidyàt ||12||

__________________________________________________________

BhG 14.13

aprakà÷o 'pravçtti÷ ca pramàdo moha eva ca |
tamasy etàni jàyante vivçddhe kuru-nandana ||13||

÷rãdharaþ : kiü ca aprakà÷a iti | aprakà÷o viveka-bhraü÷aþ | apravçttir anudyamaþ | pramàdaþ kartavyàrthànusandhàna-ràhityam | moho mithyàbhinive÷aþ | tamasi vivçddhe saty etàni liïgàni jàyante | etais tamaso vivçddhiü jànãyàd ity arthaþ ||13||

madhusådanaþ : aprakà÷aþ saty apy upade÷àdau bodha-kàraõe sarvathà bodhàyogyatvam | apravçtti÷ ca saty apy agnihotraü juhuyàd ity àdau pravçtti-kàraõaü janita-bodhe 'pi ÷àstre sarvathà tat-pravçtty-ayogyatvam | pramàdas tat-kàla-kartavyatvena pràptasya arthasyànusandhànàbhàvaþ | moha eva ca moho nidrà viparyayo và | cau samuccaye | eva-kàro vyabhicàra-vàraõàrthaþ | tamasy eva vivçddha etàni liïgàni jàyante he kuru-nandana ! ata etair liïgair avayabhicàribhir vivçddhaü tamo jànãyàd ity arthaþ ||13||

vi÷vanàthaþ : aprakà÷o vivekàbhàvaþ | ÷àstràvihita-÷abdàdi-grahaõam | apravçttiþ prayatna-màtra-ràhityam | pramàdaþ kaõñhàdi-dhçte 'pi vastuni nàstãti pratyayaþ | moho mithyàbhinive÷aþ ||13||

baladevaþ : aprakà÷o j¤ànàbhàvaþ | ÷àstràvihita-viùaya-graha-råpo 'pravçttiþ kriyà-vimukhatà | pramàdaþ karàdisthe 'py arthe nàstãti pratyayo moho mithyàbhinive÷aþ | etair liïgais tamo vivçdhaü vidyàt ||13||

__________________________________________________________

BhG 14.14

yadà sattve pravçddhe tu pralayaü yàti deha-bhçt |
tadottama-vidàü lokàn amalàn pratipadyate ||14||

÷rãdharaþ : maraõa-samaya eva vivçddhànàü sattvàdãnàü phala-vi÷eùam àha yadeti dvàbhyàm | sattva pravçddhe sati yadà jãvo mçtyuü pràpnoti tadà uttamàn hiraõyagarbhàdãn vidanti upàsata ity uttama-vidaþ teùàü ye amalàþ prakà÷amayà lokàþ sukhopabhoga-sthàna-vi÷eùàs tàn pratipadyate pràpnoti ||14||

madhusådanaþ : idànãü maraõa-samaye vivçddhànàü sattvàdãnàü phala-vi÷eùam àha yadeti dvàbhyàm | sattve pravçddhe sati yadà pralayaü mçtyuü yàti pràpnoti deha-bhçd dehàbhimànã jãvaþ, tadottamà ye hiraõyagarbhàdayas tad-vidàü tad-upàsakànàü lokàn deva-sukhopabhoga-sthàna-vi÷eùàn amalàn rajas-tamo-mala-rahitàn pratipadyate pràpnoti ||14||

vi÷vanàthaþ : pralayaü yàti mçtyuü pràpnoti | tadà uttamaü vindanti labhanta ity uttama-vido hiraõya-garbhàdy-upàsakàs teùàü lokàn amalàn sukha-pradàn ||14||

baladevaþ : mçti-kàle vivçddhànàü guõànàü phala-vi÷eùàn àha yad eti dvàbhyàm | sattve pravçddhe sati yadà deha-bhçj jãvaþ pralayaü yàti mriyate, tadottama-vidàü hiraõya-garbhàdy-upàsakànàü lokàn divya-bhogopetàn pratipadyate labhate | amalàn rajas-tamo-mala-hãnàn ||14||

__________________________________________________________

BhG 14.15


rajasi pralayaü gatvà karmasaïgiùu jàyate |
tathà pralãnastam asi måóha-yoniùu jàyata ||15||

÷rãdharaþ : kiü ca rajasãti | rajasi pravçddhe sati mçtyuü pràpya karmàsakteùu manuùyeùu jàyate | tathà tamasi pravçddhe sati pralãno mçto måóha-yoniùu jàyate ||15||

madhusådanaþ : rajasi pravçddhe sati pralayaü mçtyuü gatvà pràpya karma-saïgiùu ÷ruti-smçti-vihita-pratiùiddha-karma-phalàdhikàriùu manuùyeùu jàyate | tathà tadvad eva tamasi pravçddhe pralãno mçto måóha-yoniùu pa÷v-àdiùu jàyate ||15||

vi÷vanàthaþ : karma-saïgiùu karmàsakta-manuùyeùu ||15||

baladevaþ : rajasi pravçddhe pralayü maraõaü gatvà janaþ karma-saïgiùu kàmya-karmàsakteùu nçùu madhye jàyate | tathà tamasi pravçddhe pralãno mçto jano måóha-yoniùu pa÷v-àdiùu ||15||



__________________________________________________________

BhG 14.16

karmaõaþ sukçtasyàhuþ sàttvikaü nirmalaü phalam |
rajasas tu phalaü duþkham aj¤ànaü tamasaþ phalam ||16||

÷rãdharaþ : idànãü sattvàdãnàü svànuråpa karma-dvàreõa vicitra-phala-hetutvam àha karmaõa iti | sukçtasya sàttvikasya karmaõaþ sàttvikaü sattva-pradhànaü nirmalaü prakà÷a-bahulaü sukhaü phalam àhuþ kapilàdayaþ | rajasa iti ràjasasya karmaõa ity arthaþ | karma-phala-kathanasya prakçtatvàt | tasya duþkhaü phalam àhuþ | tamasa iti tàmasasya karmaõa ity arthaþ | tasyàj¤ànaü måóhatvaü phalam àhuþ | sàttvikàdi-karma-lakùaõaü ca niyataü saïga-rahitam ity àdinà aùñàda÷e 'dhyàye vakùyati ||16||

madhusådanaþ : idànãü svànuråpa-karma-dvàrà sattvàdãnàü vicitra-phalatàü saükùipyàha karmaõa iti | sukçtasya sàttvikasya karmaõo dharmasya sàttvikaü sattvena nirvçttaü nirmalaü rajas-tamo-malàmi÷ritaü sukhaü phalam àhuþ paramarùayau | rajaso ràjasasya tu karmaõaþ pàpa-mi÷rasya puõyasya phalaü ràjasaü duþkhaü duþkha-bahulam alpaü sukhaü kàraõànuråpyàt kàryasya | aj¤ànam aviveka-pràyaü duþkhaü tàmasaü tamasas tàmasasya karmaõo 'dharmasya phalam | àhur ity anuùajyate | sàttvikàdi-karma-lakùaõaü
ca niyataü saïga-rahitam ity àdinàùñàda÷e vakùyati | atra rajas-tamaþ-÷abdau tat-kàrye prayuktau kàrya-kàraõayor abhedopacàràt gobhiþ ÷rãõãta matsaram ity atra yathà go-÷abdas tat-prabhave payasi, yathà và dhànyam asi dhinuhi devàn ity atra dhànya-÷abdas tat-prabhave taõóule | tatra payas taõóulayor ivàtràpi karmaõaþ prakçtatvàt ||16||

vi÷vanàthaþ : sukçtasya sàttvikasya karmaõaþ sàttvikam eva nirmalaü nirupadravam | aj¤ànam acetanatà ||16||

baladevaþ : atha guõànàü svànuråpakarmadvàrà vicitra-phala-hjetutvam àha karmaõa iti | sukçtasya sàttvikasya karmaõo nirmalaü phalam àhur guõa-svabhàva-vido munayo mala-duþkha-moha-råpa-rajas-tamaþ-phala-lakùaõàn nirgataü sukham ity arthaþ | tac ca sàttvikaü sattvena nirvçttam | rajaso ràjasasya karmaõaþ phalaü duþkhaü kàryasya kàraõànuråpyàd duþkha-pracuraü ki¤cit sukham ity arthaþ | tamas tàmasasya karmaõo hiüsàdeþ phalam aj¤àna-caitanya-pràyaü duþkham evety arthaþ | tatra rajas-tamah-÷abdàbhyàü ràjasa-tàmasa-karmaõã lakùye gobhiþ prãõita-matsaram
ity atra yathà go-÷abdena go-payo lakùyate | sàttvikàdi-karmaõàü lakùaõàny aùñàda÷e vakùyante niyataü saïga-rahitam ity àdibhiþ ||16||

__________________________________________________________

BhG 14.17

sattvàt saüjàyate j¤ànaü rajaso lobha eva ca |
pramàda-mohau tamaso bhavato 'j¤ànam eva ca ||17||

÷rãdharaþ : tatraiva hetum àha sattvàd iti | sattvàj j¤ànaü sa¤jàyate | ataþ sàttvikasya karmaõaþ prakà÷a-bahulaü sukhaü phalaü bhavati | rajaso lobho jàyate | tasya ca duþkha-hetutvàt tat-pårvakasya karmaõo duþkhaü phalaü bhavati | tamasas tu pramàda-mohàj¤ànàni bhavanti | tatas tàmasasya karmaõo 'j¤àna-pràpakaü phalaü bhavatãti yuktam evety arthaþ ||17||

madhusådanaþ : etàdç÷a-phala-vaicitrye pårvoktam eva hetum àha sattvàd iti | sarva-karaõa-dvàrakaü prakà÷a-råpaü j¤ànaü sattvàt saüjàyate | atas tad-anuråpaü sàttvikasya karmaõaþ prakà÷a-bahulaü sukhaü phalaü bhavati | rajaso lobho viùaya-koñi-pràptyàpi nivartayitum a÷akyo 'bhilàùa-vi÷eùo jàyate | tasya ca nirantaram upacãyamànasya pårayitum a÷akyasya sarvadà duþkha-hetutvàt tat-pårvakasya ràjasasya karmaõo duþkhaü phalaü bhavati | evaü pramàda-mohau tamasaþ sakà÷àd bhavato jàyete | aj¤ànam eva ca bhavati | eva-kàraþ prakà÷a-pravçtti-vyàvçtty-arthaþ | atas tàmasasya karmaõas tàmasam aj¤ànàdi-pràyam
eva phalaü bhavatãti yuktam evety arthaþ | atra càj¤ànam aprakà÷aþ | pramàdo moha÷ càprakà÷o 'pravçtti÷ cety atra vyàkhyàtau ||17||

vi÷vanàthaþ : Nothing.
 
baladevaþ : ãdçk-phala-vaicitrye pràg uktam eva hetum àha sattvàd iti | sattvàt prakà÷a-lakùaõaü j¤ànaü jàyate | ataþ sàttvikasya karmaõaþ prakà÷a-pracuraü sukhaü phalam | rajaso lobhas tçùõà-vi÷eùo yo viùayakoñibhir apy abhisevitair duùpåras tasya ca duþkha-hetutvàt tat-pårvakasya karmaõo duþkha-pracuraü ki¤cit sukhaü phalam | tamasas tu pramàdàdãni bhavanty atas tat-pårvakasya karmaõo 'caitanya-pracuraü duþkham eva phalam ||17||

__________________________________________________________

BhG 14.18

årdhvaü gacchanti sattvasthà madhye tiùñhanti ràjasàþ |
jaghanya-guõa-vçttasthà adho gacchanti tàmasàþ ||18||

÷rãdharaþ : idànãü sattvàdi-vçtti-÷ãlànàü phala-bhedam àha årdhvam iti | sattva-sthàþ sattva-vçtti-pradhànàþ | årdhvaü gacchanti sattvotkarùa-tàratamyàd uttarottaraõataguõànandàn manuùya-gandharva-pitçdevàdi-lokàn satya-loka-paryantàn pràpnuvantãty arthaþ | ràjasàs tu tçùõàdy-àkulà madhye tiùñhanti | manuùya-loka eva utpadyante | jaghanyo nikçùñas tamo-guõaþ | tasya vçttiþ pramàda-mohàdiþ | atra sthità adhogacchanti | tamaso vçtti-tàratamyàt tàmisràdiùu nirayeùu utpadyante ||18||

madhusådanaþ : idànãü sattvàdi-vçtta-sthànàü pràg-uktam eva phalam årdhva-madhyàdho-bhàvenàha årdhvam iti | atra tçtãye guõe vçtta-÷abda-yogàd àdyayor api vçttam eva vivakùitam | tena sattvasthàþ sattva-vçtte ÷àstrãye j¤àne karmaõi ca niratà årdhvaü satya-loka-paryantaü deva-lokaü gacchanti te deveùåtpadyante j¤àna-karma-tàratamyena | tathà madhye manuùya-loke puõya-pàpa-mi÷re tiùñhanti na tårdhvaü gacchanty adho và manuùyeùåtpadyante ràjasà rajo-guõa-vçtte lobhàdi-pårvake ràjase karmaõi niratàþ | jaghanya-guõa-vçttasthà jaghanyasya guõa-dvayàpekùayà pa÷càd-bhàvino nikçùñasya tamaso guõasya vçtte nidràlasyàdau sthità adho gacchanti pa÷càdiùåtpadyante
| kadàcij jaghanya-guõa-vçtta-sthàþ sàttvikà ràjasà÷ ca bhavanty ata àha tàmasàþ sarvadà tamaþ-pradhànàþ | itareùàü kadàcit tad-vçtta-sthatve 'pi na tat-pradhànateti bhàvaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : sattva-sthàþ sattv-tàratamyenordhvaü satya-loka-paryantam | madhye manusya-loka eva | jaghanya÷ càsau guõa÷ ceti tasya vçttiþ pramàdàlasyàdis tatra sthità adho gacchanti narakaü yànti ||18||

baladevaþ : atha sattvàdi-vçtti-niùñhànàü tàny eva phalàny årdhva-madhyàdho-bhàvenàha årdhvam iti | tamasi vçtti-÷abdàd itarayo÷ ca vçttir vivakùità | sattvasthàþ sattva-vçtti-niùñhàþ sattva-tàratamyenordhvaü satyaloka-paryantaü gacchanti | ràjasà rajo-vçtti-niùñhà madhye puõya-pàpa-mi÷rite manuùya-loke tiùñhanti | manuùyà eva bhavanti rajas-tàratamyena | jaghanyaþ sattva-rajo 'pekùayà nikçùño yo guõas tamaþ-saüj¤as tad-vçttau pramàdàdau sthitàs tv adho gacchanti tamas-tàratamyena pa÷u-pakùi-sthàvaràdi-yoniü labhante | tàmasà ity uktis teùàü sarvadà tamasi sthitiü vyanakti ||18||

__________________________________________________________

BhG 14.19

nànyaü guõebhyaþ kartàraü yadà drùñànupa÷yati |
guõebhya÷ ca paraü vetti mad-bhàvaü so 'dhigacchati ||19||

÷rãdharaþ : tad evaü prakçti-guõa-saïga-kçtaü saüsàra-prapa¤cam uktvà idànãü tad-vivekato mokùaü dar÷ayati nànyam iti | yadà tu draùñà vivekã bhåtvà buddhyàdyàkàra-pariõatebhyo guõebhyo 'nyaü kartàraü nànupa÷yati | api tu guõa eva karmàõi kurvantãti pa÷yati | guõebhya÷ ca paraü vyatiriktaü tat-sàkùiõam àtmànaü vetti | sa tu mad-bhàvaü brahmatvam adhigacchati pràpnoti ||19||

madhusådanaþ : asminn adhyàye vaktavyatvena prastutam artha-trayam | tatra kùetra-kùetraj¤a-saüyogasye÷varàdhãnatvaü ke và guõàþ kathaü và te badhnantãty artha-dvayam uktam | adhunà tu guõebhyaþ kathaü mokùaõaü muktasya ca kiü lakùaõam iti vaktavyam ava÷iùyate | tatra mithyà-j¤ànàtmakatvàd guõànàü samyag-j¤ànàt tebhyo mokùaõam ity àha nànyam iti | guõebhyaþ kàrya-kàraõa-viùayàkàra-pariõatebhyo 'nyaü kartàraü yadà draùñà vicàra-ku÷alaþ sann anupa÷yati vicàram anu na pa÷yati guõà evàntaþ-karaõa-bahiùkaraõa-÷arãra-viùaya-bhàvàpannàþ
sarva-karmaõàü kartàra iti pa÷yati | guõebhya÷ ca tat-tad-avasthà-vi÷eùeõa pariõatebhyaþ paraü guõa-tat-kàryàsaüspçùñaü tad-bhàsakam àdityam iva jala-tat-kampàdy-asaüspçùñaü nirvikàraü sarva-sàkùiõaü sarvatra samaü kùetraj¤am ekaü vetti | mad-bhàvaü mad-råpatàü sa draùñàdhigacchati ||19||

vã÷vàõañþaþ : guõa-kçtaü saüsàraü dar÷ayitvà guõàtãtaü mokùaü dar÷ayati nànyam iti dvàbhyàm | guõebhyaþ kartç-karaõ-viùayàkàreõa pariõatebhyo 'nyaü kartàraü draùñà jãvo yadà nànupa÷yati, kintu guõà eva sadaiva kartàra ity evam anupa÷yati anubhavatãty arthaþ | guõebhyaþ paraü vyatirikam evàtmànaü vetti tadà sa draùñà mad-bhàvaü mayi sàyujyam adhigacchati pràpnoti | tatra tàdç÷a-j¤ànànantaram api mayi paràü bhaktiü kçtvaiva ity upànta-÷lokàrtha-dçùñyà j¤eyam ||19||

baladevaþ : evaü guõa-vivekàt saüsàram uktvà tad-vivekàn mokùam àha nànyam iti dvàbhyàm | draùñà tattva-yàthàtmya-dar÷ã jãvo yadà dehendriyàtmanà pariõatebhyo guõebhyo 'nyaü kartàraü nànupa÷yati guõàn kartän pa÷yaty àtmànaü guõebhyaþ parama-kartàraü vetti | tadà sa mad-bhàvam adhigacchati | ayam à÷ayaþ -- na khalu vij¤ànànando vi÷uddho jãvo yuddha-yaj¤àdi-duþkhamaya-karmaõàü kartà, kintu guõamaya-dehendriyavàn eva saüstatheti guõa-hetukatvàd guõa-niùñhaü tat-karma-kartçtvaü na tu vi÷uddhàtma-niùñham iti yadànupa÷yati, tadà mad-bhàvam asaüsàritvaü mat-para-bhaktiü và | labhata
iti puràpy etad abhàùi | iha guõa-hetukaü kartçtvaü ÷uddhasya niùiddhaü, na tu ÷uddha-niùñham iti | tasya draùñà ity àdinoktam ||19||

__________________________________________________________

BhG 14.20

guõàn etàn atãtya trãn dehã deha-samudbhavàn |
janma-mçtyu-jarà-duþkhair vimukto 'mçtam a÷nute ||20||

÷rãdharaþ : tata÷ ca guõa-kçta-sarvànartha-nivçttyà kçtàrtho bhavatãty àha guõàn iti | dehàdyàkàraþ samudbhavaþ pariõàmo yeùàü te deha-samudbhavàþ | tàn etàü trãn api guõàn atãtyàtikramya tat-kçtair janmàdibhir vimuktaþ sann amçtam a÷nute paramànandaü pràpnoti ||20||

madhusådanaþ : katham adhigacchatãty ucyate - guõàn iti | guõàn etàn màyàtmakàs trãn sattva-rajas-tamo-nàmno deha-samudbhavàn dehotpatti-bãja-bhåtàn atãtya jãvann eva tattva-j¤ànena bàdhitvà janma-mçtyu-jarà-duþkhair janmanà mçtyunà jarayà duþkhai÷ càdhyàtmikàdibhir màyà-mayair vimukto jãvann eva tat-sambandha-÷ånyaþ san vidvàn amçtaü mokùam a÷nute pràpnoti ||20|| 

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca so 'pi guõàtãta evocyata ity àha guõàn iti ||20||

baladevaþ : mad-bhàva-padenoktam arthaü sphuñayati guõàn iti | dehã deha-madhya-stho 'pi jãvo guõa-puruùa-viveka-balenaitàn deha-samudbhavàn dehotpàdaàüs trãn guõàn atãtyollaïghya janmàdibhir vimukto 'mçtam àtmànam a÷nute 'nubhavati | so 'yam asaüsàritva-lakùaõo mad-bhàvo mat-para-bhakti-pàtratà-lakùaõo và | evaü vakùyati brahma-bhåtaþ prasannàtmà ity àdi ||20||

__________________________________________________________

BhG 14.21

kair liïgais trãn guõàn etàn atãto bhavati prabho |
kim-àcàraþ kathaü caitàüs trãn guõàn ativartate ||21||

÷rãdharaþ : guõàn etàn atãtyàmçtam a÷nuta ity etat ÷rutvà guõàtãtasya lakùaõam àcàraü guõàtyayopàyaü ca samyag bubhutsur arjuna uvàca kair iti | he prabho kair liïgaiþ kãdç÷air àtma-vyutpannai÷ cihnair guõàtãto dehã bhavatãti lakùaõa-pra÷naþ | ka àcàro 'syeti kim-àcàraþ | kathaü vartata ity arthaþ | kathaü ca kenopàyena etàüs trãn api guõàn atãtya vartate | tat kathayety arthaþ ||21||

madhusådanaþ : guõàn etàn atãtya jãvann evàmçtam a÷nuta ity etac chrutvà guõàtãtasya lakùaõam càcàraü ca guõàtyayopàyaü ca samyag bubhutsur arjuna uvàca kair iti | etàn guõàn atãto yaþ sa kair liïgair vi÷iùño bhavati | yair liïgaiþ sa j¤àtuü ÷akyas tàni me bråhãty ekaþ pra÷naþ | prabhutvàd bhçtya-duþkhaü bhagavataiva nivàraõãyam iti såcayan sambodhayati prabho iti | ka àcàro 'syeti kim-àcàraþ | kiü yatheùña-ceùñaþ kiü và niyantrita iti dvitãyaþ pra÷naþ | kathaü và kena ca prakàreõaitàüs trãn guõàn ativartate 'tikràmatãti guõàtãtatvopàyaþ ka iti tçtãyaþ pra÷naþ
||21||

vi÷vanàthaþ : sthita-praj¤asya kà bhàùà ity àdinà dvitãyàdhyàye pçùñam apy arthaü punas tato 'pi vi÷eùa-bubhåtsayà pçcchati kair liïgaiþ ity ekaþ pra÷naþ | kai÷ cihnais triguõàtãtaþ sa j¤eya ity arthaþ | kim àcàra iti dvitãyaþ | kathaü caitàn iti tçtãyaþ | guõàtãtatva-pràpteþ kiü sàdhanam ity arthaþ | sthita-praj¤asya kà bhàùà ity àdau sthita-praj¤o guõàtãtaþ kathaü syàd iti tadànãü na pçùñam idànãü tu pçùñam iti vi÷eùaþ ||21||

baladevaþ : guõàtãtasya lakùaõam àcàraü ca guõàtyaya-sàdhanaü càrjunaþ pçcchati kair ity ardhakena | prathamaþ pra÷naþ kai÷ cihnair guõàtãto j¤àtuü ÷akya ity arthaþ | kim àcàra iti dvitãyaþ sa kiü yatheùñàcàro niyatàcàro vety arthaþ | kathaü caitàn iti tçtãyaþ kena sàdhanena guõàn atyetãty arthaþ ||21||

__________________________________________________________

BhG 14.22

prakà÷aü ca pravçttiü ca moham eva ca pàõóava |
na dveùñi saüpravçttàni na nivçttàni kàïkùati ||22||

÷rãdharaþ : sthita-praj¤asya kà bhàùà [Gãtà 2.54] ity àdinà dvitãye 'dhyàye pçùñam api dattottaram api punar vi÷eùa-bubhåtsayà pçcchatãti j¤àtvà prakàràntareõa tasya lakùaõàdikaü ÷rã-bhagavàn uvàca prakà÷aü cety àdi ùaóbhiþ | tatraikena lakùaõam àha prakà÷am iti | prakà÷aü ca sarva-dvàreùu dehe 'sminn iti pårvoktaü sattva-kàryam | pravçttiü ca rajaþ-kàryam | mohaü ca tamaþ-kàryam | upalakùaõam etat sattvàdãnàm | sarvàõy api yathàyathaü sampravçttàni svataþ-pràptàni santi duþkha-buddhyà yo na dveùñi | nivçttàni ca santi sukha-buddhyà yo na kàïkùati, guõàtãtaþ
sa ucyate iti caturthenànvayaþ ||22||

madhusådanaþ : sthita-praj¤asya kà bhàùà [Gãtà 2.54] ity àdinà pçùñam api prajahàti yadà kàmàn [Gãtà 2.55] ity àdinà dattottaram api punaþ prakàràntareõa bubhåtsamànaþ pçcchatãty avadhàya prakàràntareõa tasya lakùaõàdikaü ÷rã-bhagavàn uvàca prakà÷aü cety àdi pa¤cabhiþ ÷lokaiþ | yas tàvat kair liïgair yukto guõàtãto bhavatãti pra÷nas tasyottaraü ÷çõu | prakà÷aü ca sarva-kàryaü | pravçttiü ca rajaþ-kàryam | mohaü ca tamaþ-kàryam | upalakùaõam etat | sarvàõy api guõa-kàryàõi yathàyathaü sampravçttàni sva-sàmagrã-va÷àd udbhåtàni santi duþkha-råpàõy api duþkha-buddhyà yo na dveùñi
| tathà vinà÷a-sàmagrã-va÷àn nivçttàni tàni sukha-råpàõy api santi sukha-buddhyà yo na kàïkùati na kàmayate svapnavan mithyàtva-ni÷cayàt | etàdç÷a-dveùa-ràga-÷ånyo yaþ sa guõàtãta ucyata iti caturtha-÷loka-gatenànvayaþ | idaü ca svàtma-pratyakùaü lakùaõaü svàrtham eva na paràrtham | na hi svà÷ritau dveùa-tad-abhàvau ràga-tad-abhàvau  ca paraþ pratyetum arhati ||22||

vi÷vanàthaþ : tatra kair liïgair guõàtãto bhavatãti prathama-pra÷nasyottaram àha prakà÷aü ca sarva-dvàreùu dehe 'smin prakà÷a upajàyate iti sattva-kàryam | pravçttiü ca rajaþ-kàryam | mohaü ca tamaþ-kàryam | upalakùaõam etat sattvàdãnàm | sarvàõy api yathàyathaü sampravçttàni svataþ-pràptàni duþkha-buddhyà yo na dveùñi | guõa-kàryàõy etàni nivçttàni ca sukha-buddhyà yo na kàïkùati, sa guõàtãta ucyate iti caturthenànvayaþ | sampravçttànãti klãb-antam àrùam ||22||

baladevaþ : yadyapi sthita-praj¤asya kà bhàùà ity àdinà pçùñam idaü prajahàti yadà kàmàn ity àdinottaritaü ca, tathàpi vi÷eùa-jij¤àsayà pçcchatãti vidhàntareõa tasya lakùàõàdãny àha bhagavàn prakà÷aü cety àdi pa¤cabhiþ | tatraikena lakùaõaü sva-saüvedyam àha prakà÷aü sattva-kàryaü pravçttiü rajaþ-kàryaü mohaü tamaþ-kàryaü etàni trãõi sampravçttàny utpàdaka-sàmagrã-va÷àt pràptàni duþkha-råpàõy api duþkha-buddhyà yo na dveùñi, vinà÷aka-sàmagrã-va÷àn nivçttàni vinaùñàni tàni sukha-råpàny api sukha-buddhyà yo nàkàïkùati, etàdç÷a-dveùa-ràga-÷ånyo
guõàtãtaþ sa ucyate iti caturthenànvayaþ | svagatau dveùa-tad-abhàvau ràga-tad-abhàvau ca paro na veditum arhatãti sva-saüvedyam idaü lakùaõam ||22||

__________________________________________________________

BhG 14.23

udàsãnavad àsãno guõair yo na vicàlyate |
guõà vartanta ity eva yo 'vatiùñhati neïgate ||23||

÷rãdharaþ : tad evaü sva-saüvedyaü guõàtãtasya lakùaõam uktvà para-saüvedyaü tasya lakùaõaü vaktuü dvitãya-pra÷nasya kim àcàra ity asyottaram àha udàsãnavad iti tribhiþ | udàsãnavat sàkùitayàsãnaþ sthitaþ san guõair guõa-kàryaiþ sukha-duþkhàdibhir na yo vicàlyate svaråpàn na pracyavate api tu guõà eva svakàryeùu vartante | etair mama sambandha eva nàstãti viveka-j¤ànena yas tuùõãm avatiùñhati | parasmaipadam àrùam | neïgate na calati ||23||

madhusådanaþ : evaü lakù HERE

vi÷vanàthaþ : kim àcàraþ iti dvitãya-pra÷nasyottaram àha udàsãnavad iti tribhiþ | guõa-kàryaiþ sukha-duþkhàdibhir yo na vicàlyate svaråpàvasthàn na cyavate, api tu guõa eva sva-sva-kàryeùu vartanta ity eveti ebhir mama sambandha eva nàstãti viveka-j¤ànena yas tåùõãm avatiùñhati parasmaipadam àrùam | neïgate na kvàpi daihika-kçtye yatate | guõàtãtaþ sa ucyate iti guõàtãtasya etàni cihnàni etàn àcàràü÷ ca dçùñvaiva guõàtãto vaktavyo na tu guõàtãtatvopapatti-vàvadåko guõàtãto vaktavya iti bhàvaþ ||23-25||

baladevaþ : atha para-saüvedya-lakùaõaü vaktuü kim àcàraþ iti dvitãya-pra÷nasyottaram àha udàsãneti tribhiþ | udàsãno madhyastho yathà vivàdinoþ pakùagrahaiþ sva-màdhyasthyàn na vicàlyate, tayà sukha-duþkhàdi-bhàvena parõatair guõair yo nàtmàvasthitair vicàlyate, kintu guõàþ sva-kàryeùu prakà÷àdiùu vartante | mama tair na sambandha iti ni÷citya tåùõãm avatiùñhate | neïgate guõa-kàryànuråpeõa na ceùñate | guõàtãtaþ sa ucyate iti tçtãyenànvayaþ ||23||

__________________________________________________________

BhG 14.24

sama-duþkha-sukhaþ svasthaþ sama-loùñà÷ma-kà¤canaþ |
tulya-priyàpriyo dhãras tulya-nindàtma-saüstutiþ ||24||

÷rãdharaþ : api ca sameti | same sukha-duþkhe yasya | yataþ svasthaþ svaråpa eva sthitaþ | ataeva samàni loùñà÷ma-kàjcanàni yasya | tulye piryàpriye sukha-duþkha-hetu-bhåte yasya | dhãro dhãmàn | tulyo nindà càtmanaþ saüstuti÷ ca yasya ||24||

madhusådanaþ : same duþkha-sukhe dveùa-ràga-÷ånyatayànàtma-dharmatayànçtatayà ca yasya sa sama-duþkha-sukhaþ | kasmàd evaü yasmàt svasthaþ svasminn àtmany eva sthito dvaita-dar÷ana-÷ånyatvàt | ata eva samàni heyopàdeya-bhàva-rahitàni loùñà÷ma-kà¤canàni yasya sa tathà | loùñaþ pàüsu-piõóaþ | ata eva tulye priyàpriye sukha-duþkha-sàdhane yasya hita-sàdhanatva-buddhi-viùayatvàbhàvenopekùaõãyatvàt | dhãro dhãmàn dhçtimàn và | ata eva tulye | nindàtma-saüstutã doùa-kãrtana-guõa-kãrtane yasya sa guõàtãta ucyata iti dvitãya-gatenànvayaþ ||24||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : kiü ca sameti | yato 'yaü svasthaþ svaråpa-niùñho 'taeva sama-duþkha-sukhaþï same anàtma-dharmatvàt tulye sukha-duþkhe yasya saþ | samàny anupàdeyatayà tulyàni losñràdãni yasya saþ | loùñra-mçt-piõóa-tulye priyàpriye sukha-duþkha-sàdhane vastunã yasya saþ | dhãraþ prakçti-puruùa-viveka-ku÷alaþ | tulye nindàtma-saüstutã yasya saþ | tat-prayojakayor doùa-guõayor àtma-gatatvàbhàvàd ity arthaþ | ya ãdç÷o guõatãtaþ sa ucyata iti dvitãyenànvayaþ ||24||

__________________________________________________________

BhG 14.25

mànàpamànayos tulyas tulyo mitràri-pakùayoþ |
sarvàrambha-parityàgã guõàtãtaþ sa ucyate ||25||

÷rãdharaþ : api ca màneti | màne 'pamàne ca tulyaþ | mitra-pakùe 'ripakùe ca tulyaþ | sarvàn dçùñàdçùñàrthàn àrambhàn udyamàn parityaktuü ÷ãlaü yasya saþ | evambhåtàcàra-yukto guõàtãta ucyate ||25||

madhusådanaþ : mànaþ sat-kàra àdaràpara-paryàyaþ | apamànas tiraskàro 'nàdaràpara-paryàyaþ | tayos tulyo harùa-viùàda-÷ånyaþ | nindà-stutã ÷abda-råpe mànàpamànau tu ÷abdam antareõàpi kàya-mano-vyàpàra-vi÷eùàv iti bhedaþ | atra pa-kàra-va-kàrayoþ pàñha-vikalpe 'py arthaþ sa eva | tulyo mitràri-pakùayoþ | mitra-pakùasyevàri-pakùasyàpi dveùàviùayaþ svayaü tayor anugraha-nigraha-÷ånya iti và | sarvàrambha-parityàgã | àrabhyanta ity àrambhàþ karmàõi tàn sarvàn parityaktuü ÷ãlaü yasya sa tathà | deha-yàtrà-màtra-vyatirekeõa sarva-karma-parityàgãty arthaþ | udàsãnavad
àsãna ity àdy-ukta-prakàràcàro guõàtãtaþ sa ucyate | yad uktam upekùakatvàdi tad-vidyodayàt pårvaü yatna-sàdhyaü vidyàdhikàriõà sàdhanatvenànuùñheyam utpannàyàü tu vidyàyàü jãvan-muktasya guõàtãtasyoktaü dharma-jàtam ayatna-siddhaü lakùaõatvena tiùñhaty arthaþ ||25|| 

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : màneti sphuñàrthaþ | nindàstutã vàg-vyàpàreõa sàdhye | mànàpamànau tu kàyamanovyàpàreõàpi syàtàm iti bhedaþ | sarveti deha-yàtrà-màtràd anyat sarva-karma gràhyam | ya ãdç÷o guõàtãtaþ undàsãnavat ity àdy uktà yasyàcàrþ parair api saüvedyàþ sa guõàtãto bodhyo na tu tad-upapatti-vàvadåka iti bhàvaþ ||25||

__________________________________________________________

BhG 14.26

màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate |
sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate ||26||

÷rãdharaþ : kathaü caitàn trãn guõàn ativartate iti | asya pra÷nasyottaram àha màü ceti | ca-÷abdo 'vadhàraõàrthaþ | màm eva parame÷varam avyabhicàreõa ekàntena bhakti-yogena yaþ sevate sa etàn guõàn samatãtya samyag atikramya brahma-bhåyàya brahma-bhàvàya mokùàya kalpate samartho bhavati ||26||

madhusådanaþ : adhunà katham etàn guõàn ativartata iti tçtãya-pra÷nasya prativacanam àha màü ceti | cas tv-arthaþ | màm eve÷varaü nàràyaõaü sarva-bhåtàntaryàmiõaü màyayà kùetraj¤atàm àgataü paramànanda-ghanaü bhagavantaü vàsudevam avyabhicàreõa parama-prema-lakùaõena bhakti-yogena dvàda÷àdhyàyoktena yaþ sevate sadà cintayati sa mad-bhakta etàn pràg-uktàn guõàn samatãtya samyag-atikramyàdvaita-dar÷anena bàdhitvà brahma-bhåyàya brahma-bhavanàya mokùàya kalpate samartho bhavati | sarvadà bhagavac-cintanam eva guõàtãtatvopàya ity arthaþ ||26||

vi÷vanàthaþ : kathaü caitàn trãn guõàn ativartate iti tçtãyapra÷nasyottaram àha màü ceti | ca evàrthe | màm eva ÷yàmasundaràkàraü parame÷varaü bhakti-yogena yaþ sevate sa eva brahma-bhåyàya brahmatvàya brahmànubhavàya yàvat bhaktyàham ekayà gràhyaþ iti mad-vàkye ekayeti vi÷eùaõopanyàsàt màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te ity atràpi eva-kàra-prayogàt bhaktyà vinà prakàràntareõa brahmànubhavo na bhavatãti ni÷cayàt | bhakti-yogena kãdç÷ena | avyabhicàreõa karma-j¤ànàdy-ami÷reõa niùkàma-karmaõo nyàsa-÷ravaõàt | j¤ànaü ca mayi sannyaset iti j¤àninàü carama-da÷àyàü j¤ànasyàpi nyàsa-÷ravaõàt | bhakti-yogasya tu kvàpi nyàsà÷ravaõàt bhakti-yoga eva so 'vyabhicàraþ | tena karma-yogam
iva j¤àna-yogam api parityàjya yady avyabhicàreõa kevalenaiva bhaktiyogena sevate, tarhi j¤ànã api guõàtãto bhavati, nànyathà | ananya-bhaktas tu nirguõo mad-apà÷rayaþ ity ekàda÷okter guõàtãto bhavaty eva | atra idaü tattvaü VEçùE ity atràsaïginaþ karmiõo j¤ànino và sàttvikatvenaiva sàdhakatvàvagates tat-sàhacaryàt nirguõo mad-apà÷rayaþ iti bhaktaþ sàdhaka evàvagamyate | tata÷ ca j¤ànã j¤àna-siddhaþ sann eva sàttvikatvaü parityajya guõàtãto bhavati | bhaktas tu sàdhaka-da÷àm àrabhyaiva guõàtãto bhavatãty artho labhyate | atra ca-kàro 'vadhàraõàrthaþ iti svàmi-caraõàþ | màm eve÷varaü nàràyaõam avyabhicàreõa bhakti-yogena dvàda÷àdyàyoktena yaþ sevata iti madhusådana-sarasvatã-pàdà÷ ca vyàcakùate
||26||

baladevaþ : kathaü caitàüs trãn guõàn ativartata iti tçtãya-pra÷nasyottaram àha màü ceti | co 'vadhàraõe | nànyaü guõebhyaþ karàram ity àdy-uktyà yo guõa-puruùa-viveka-khyàtim avàpa tayaiva tasyà guõàtyayo na saüsidhyati, kintu tadvàn api yo màü kçùõam eva màyà-guõàspçùñaü màyà-niyantàraü nàyàyaõàdi-råpeõa bahudhàvirbhåtaü cid-ànanda-ghanaü sàrvaj¤y-àdi-guõa-ratnàlayam avyabhicàreõaikàntikena bhakti-yogena sevate ÷rayati sa etàn duratyayàn api guõàn atãtyàkramya brahma-bhåyàya kalpate guõàùña-vi÷iùñatvàya[*ENDNOTE] nija-dharmàya yogyo bhavati | taü dharmaü labhata ity arthaþ | jãve brahma-÷abdas
tåkta eva prk, tathà ca bhakti-÷iraskayaiva tad-viveka-khyàtyà jãvasya svaråpa-làbho, na tu kevalayà tayety uktam | yat tu brahma-bhåyàya ity anena mad-råpatàü sa yàtãti pàrtha-sàrathinopadiùñam iti vyàcaùñe | tan-niravadhànam eva tenaivedaü j¤ànam ity àdinà mokùe 'pi | svaråpa-bhedasyàbhihitatvàt nira¤janaþ paramaü sàmyam upaiti ity àdi ÷rutiùv api tatra tasya dçùñatvàd aõutva-vibhutvàdi-nitya-dharma-kçtatvena nityatvàc ca tad-bhedasya tasmàd guõàùñaka-vi÷iùñatvam eva brahaiva san brahmàpy eti iti ÷rutyau tu brahma-sadç÷aþ san bramàpy eti pràpnotãty arthaþ | evaupamye 'vadhàraõe iti vi÷va-prakà÷àt | vavà yathà tathaivevaü sàmye ity amara-koùàc ca | anyathà brahma-bhàvottaro brahmàpyayo
na saïgaccheta | ||26||

__________________________________________________________

BhG 14.27

brahmaõo hi pratiùñhàham amçtasyàvyayasya ca |
÷à÷vatasya ca dharmasya sukhasyaikàntikasya ca ||27||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha brahmaõo hãti | hi yasmàd brahmaõo 'haü pratiùñhà pratimà | ghanãbhåtaü brahmaivàham | yathà ghanãbhåtaþ prakà÷a eva sårya-maõóalaü tadvad ity arthaþ | tathàvyayasya nityasya | amçtasya mokùasya ca nitya-muktatvàt | tathà tat-sàdhanasya ÷à÷vatasya dharmasya ca ÷iddja-sattvàtmakatvàt | tathaikàntikasya akhaõóitasya sukhasya ca pratiùñhàham | paramànandaik-råpatvàt | ato mat-sevino mad-bhàvasyàva÷yambhàvitvàd yuktam evoktaü brahma-bhåyàya kalpata iti ||

kçùõàdhãna-guõàsaïga-prasa¤jita-bhavàmbudhim |
sukhaü tarati mad-bhakta ity abhàùi caturda÷e ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
guõa-traya-vibhàga-yogo nàma 
caturda÷o 'dhyàyaþ 
||14||

madhusådanaþ : atra hetum àha brahmaõa iti | brahmaõas tat-pada-vàcyasya sopàdhikasya jagad-utpatti-sthiti-laya-hetoþ pratiùñhà pàramàrthikaü nirvikalpalpakaü sac-cid-ànandàtmakaü nirupàdhikaü tat-pada-lakùyam ahaü nivikalpako vàsudevaþ pratitiùñhaty atreti pratiùñhà kalpita-råpa-rahitam akalpitaü råpam | ato yo màm upàdhikaü brahma sevate sa brahma-bhåyàya kalpata iti yuktam eva |

kãdç÷asya brahmaõaþ pratiùñhàham ity àkàïkùàyàü vi÷eùaõàni amçtasya vinà÷a-rahitasya, avyayasya vipariõàma-rahitasya ca, ÷à÷vatasyàpakùaya-rahitasya ca, dharmasya j¤àna-niùñhà-lakùaõa-dharma-pràpyasya, sukhasya paramànanda-råpasya | sukhasya viùayendriya-saüyogajatvaü vàrayati aikàntikasyàvyabhicàriõaþ sarvasmin de÷e kàle ca vidyamànasyaikàntika-sukha-råpasyety arthaþ | etàdç÷asya brahmaõo yasmàd ahaü vàstavaü svaråpaü tasmàn mad-bhaktaþ saüsàràn mucyata iti bhàvaþ | tathà coktaü brahmaõà bhagavantaü ÷rã-kçùõaü prati -

ekas tvam àtmà puruùaþ puràõaþ 
satyaþ svayaü jyotir ananta àdyaþ |
nityo 'kùaro 'jasra-sukho nira¤janaþ 
pårõo 'dvayo mukta upàdhito 'mçtaþ || [10.14.23] iti |

atra sarvopàdhi-÷ånya àtmà brahma tvam ity arthaþ | ÷ukenàpi stutim antareõaivoktam -

sarveùàm api vastånàü bhàvàrtho bhavati sthitaþ |
tasyàpi bhagavàn kçùõaþ kim atad vastu råpyatàm || [BhP 10.14.57] iti |

sarveùàm eva kàrya-vastånàü bhàvàrthaþ sattà-råpaþ paramàrtho bhavati kàryàkàreõa jàyamàne sopàdhike brahmaõi sthitaþ kàraõa-sattàtiriktàyàþ kàrya-sattàyà anabhyupagamàt | tasyàpi bhavataþ kàraõasya sopàdhikasya brahmaõo bhàvàrthaþ sattà-råpo 'rtho bhagavàn kçùõaþ sopàdhikasya nirupàdhike kalpitatvàt kalpitasya càdhiùñhànàn atirekàt, bhagavataþ kçùõasya ca sarva-kalpanàdhiùñhànatvena paramàrtha-satya-nirupàdhi-brahma-råpatvàt | ataþ kim atad-vastu tasmàc chrã-kçùõàd anyad vastu paramàrthikaü kiü niråpyatàü tad evaikaü paramàrthikaü nànyat kim apãty arthaþ | tad etad ihàpy
uktaü brahmaõo hi pratiùñhàham iti | 

athavà tvad-bhaktas tvad-bhàvam àpnotu nàma kathaü nu brahma-bhàvàya kalpyate brahmaõaþ sakà÷àt tavànyatvàd ity à÷aïkyàha brahmaõo hãti | brahmaõaþ paramàtmanaþ pratiùñhà paryàptir aham eva na tu mad-bhinnaü brahmety arthaþ | tathàmçtasya amçtatvasya mokùasya càvyayasya sarvathànucchedyasya ca ca pratiùñhàham eva | mayy eva mokùaþ paryavastio mat-pràptir eva mokùa ity arthaþ | tathà ÷à÷vatasya nitya-mokùa-phalasya dharmasya j¤àna-niùñhà-lakùaõasya ca paryàptir aham eva | j¤àna-niùñhà-lakùaõo dharmo mayy eva paryavasito na tena mad-bhinnaü kiücit pràpyam ity arthaþ | tathaikàntikasya
sukhasya ca paryàptir aham eva parmànanda-råpatvàn na mad-bhinnaü kiücit sukhaü pràpyam astãty arthaþ | tasmàd yuktam evoktaü mad-bhakto brahma-bhåyàya kalpata iti ||27||

paràkçtana-mad-bandhaü paraü brahma naràkçti |
saundarya-sàra-sarvasvaü vande nandàtmajaü mahaþ ||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm guõa-traya-vibhàga-yogo nàma caturda÷o 'dhyàyaþ 
||14||

vi÷vanàthaþ : nanu mad-bhaktànàü kathaü nirguõa-brahmatva-pràptiþ ? sà tu advitãya-tad-ekànubhavenaiva sambhavet | tatràha brahmaõo hãti | hi yasmàt parama-pratiùñhàtvena prasiddhaü yad brahma tasyàpy ahaü pratiùñhà pratiùñhãyate 'sminn iti pratiùñhà à÷rayo 'nna-mayàdiùu ÷rutiùu sarvatraiva pratiùñhà-padasya tathàrthatvàt |  tathàmçtasya pratiùñhà kiü svargãya-sudhàyàþ ? na | avyayasya nà÷a-rahitasya mokùasyety arthaþ | tathà ÷à÷vatasya dharmasya sàdhana-phala-da÷ayor api nitya-sthitasya bhakty-àkhyasya parama-dharmasyàhaü pratiùñhà, tathà tat-pràpyasyaikàntika-bhakta-sambandhinaþ sukhasya premõa÷
càhaü pratiùñhà | ataþ sarvasyàpi mad-adhãnatvàt kaivalya-kàmanayà kçtena mad-bhajanena brahmaõi lãyamàno brahmatvam api pràpnoti | 

atra brahmaõo 'haü pratiùñhà ghanãbhåtaü brahmaivàhaü yathà ghanãbhåta-prakà÷a eva sårya-maõóalaü tadvad ity arthaþ iti svàmi-caraõàþ | såryasya tejo-råpatve 'pi yathà tejasa à÷rayatvam apy ucyate | evaü me kçùõasya brahma-råpatve 'pi brahmaõaþ pratiùñhàtvam api | atra ÷rã-viùõu-puràõam api pramàõam  -- ÷ubhà÷rayaþ sa cittasya sarvagasya tathàtmanaþ [ViP 6.7.76] iti vyàkhyàtaü ca tatràpi svàmi-caraõaiþ | sarvagasyàtmanaþ para-brahmaõo 'pi à÷rayaþ pratiùñhà | tad uktaü bhagavatà brahmaõo hi pratiùñhàham iti | tathà viùõu-dharme 'pi naraka-dvàda÷ã-prasaïge -

prakçtau puruùe caiva brahmaõy api sa prabhuþ |
yathaika eva puruùo vàsudevo vyavasthitaþ || iti |

tatraiva màsarkùa-påjà-prasaïe --

yathàcyutas tvaü parataþ parasmàt
sa brahma-bhåtàt parataþ paràtmà | iti |

tathà hari-vaü÷e 'pi vipra-kumàrànayana-prasaïge arjunaü prati ÷rã-bhagavad-vàkyaü --

tat-paraü paramaü brahma sarvaü vibhajate jagat |
mamaiva tad ghanaü tejo j¤àtum arhasi bhàrata || (HV 2.114.11-12)

brahma-saühitàyàm api (5.40) --

yasya prabhà prabhavato jagad-aõóa-koñi-
koñãùv a÷eùa-vasudhàdi-vibhåti-bhinnam |
tad brahma niùkalam anantam a÷eùa-bhåtaü
govindam àdi-puruùaü tam ahaü bhajàmi || iti |

aùñama-skandhe ca (8.24.38) --

madãyaü mahimànaüc ca para-brahmeti ÷abditam |
vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || iti bhagavad-ukti÷ ca |

madhusådana-sarasvatã-pàdà÷ ca vyàcakùate sma yathà -- nanu tvad-bhaktas tvad-bhàvam àpnotu nàma kathaü brahma-bhåyàya kalpate brahmaõaþ sakà÷àt tavànyatvàd ity à÷aïkyàha brahmaõo hãti | pratiùñhà paryàptir aham eveti | paryàptiþ paripårõatà ity amaraþ | 

paràkçta-mano-dvandvaü 
paraü brahma naràkçti | 
saundarya-sàra-sarvasvaü
vande nandàtmajaü mahaþ || ity upa÷lokayàmàsu÷ ca ||27||

anartha eva traiguõyaü nistraiguõyaü kçtàrthatà |
tac ca bhaktyaiva bhavatãty adhyàyàrtho niråpitaþ ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
caturda÷o 'yaü gãtàsu saïgataþ saïgataþ satàm ||14||

baladevaþ : nanu tad-viveka-khyàtyà tvad-eka-bhaktyà ca guõàtãto labdha-svaråpo brahma-÷abdito muktaþ kathaü tiùñhed iti cet tatràha brahmaõo hãti | hir ni÷caye | brahmaõas tat-pårvakayà tayà sattvàdyàvaraõàtyayàd àvirbhàvita-svaguõàùñakasyàmçtasya mçitir nirgatasyàvyayasya tàdråpyaõaikarasasya muktasya mad-atipriyasyàham eva vij¤ànànanda-mårtir ananta-guõo niravadyaþ suhçtatamaþ sarve÷varaþ | pratiùñhà pratiùñhãyate 'tra iti nirukteþ paramà÷rayo 'tipriyo bhavàmãti tàdç÷aü màü parayà bhaktyànubhavaüs tiùñhatãti | na matto vi÷leùa-le÷o na ca punar àvartate, yad gatvà na nivartante muktànàü paramà gatiþ iti smçtibhyaþ | 

nanu muktas tvàü kathaü ÷rayeta ÷ravaõa-phalasya mukter làbhàd iti ced asty ati÷ayitaü phalam iti bhàvenàha ÷à÷vatasya sàdhàraõasya sukhasya ca vicitra-lãlà-rasasyàham eva pratiùñheti | tãvrànanda-råpa-tad-vibhåti-mal-lãlànubhavàya màm eva samà÷rayatãty evam àha ÷rutiþ raso vai saþ, rasaü hy evàyaü labdhvànandã bhavati [TaittU 2.7.1] iti ||27||

saüsàro guõa-yogaþ syàd vimokùas tu guõàtyayaþ |
tat-siddhir hari-bhaktyaivety etad buddhaü caturda÷àt ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye caturda÷o 'dhyàyaþ 
||14||


[*ENDNOTE] The eight qualities are listed in the ChAndogya UpaniSad: AtmApahata-pApmA vijaro vimRtyur vizoko vijighatso 'pipAsaH satya-kAmaH satya-saGkalpaH so 'nveSTavyaH |

Bhagavad-gãtà - caturda÷o 'dhyàyaþ