Bhagavadgita 13 with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 13.1 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca idaæ ÓarÅraæ kaunteya k«etram ity abhidhÅyate | etad yo vetti taæ prÃhu÷ k«etraj¤a iti tadvida÷ ||1|| ÓrÅdhara÷ : bhaktÃnÃm aham uddhartà saæsÃrÃd ity avÃdi yat | tradoÓe 'tha tat-siddhyai tattva-j¤Ãnam udÅryate || te«Ãm ahaæ samuddhartà m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃt, bhavÃmi na cirÃt pÃrtha [GÅtà 12.7] iti pÆrvaæ pratij¤Ãtam | na cÃtma-j¤Ãnaæ vinà saæsÃrÃd uddharaïaæ sambhavatÅti tattva-j¤ÃnopadeÓÃrthaæ prak­ti-puru«a-vivekÃdhyÃya Ãrabhyate | tatra yat saptame 'dhyÃye aparà parà ceti prak­ti-dvayam uktaæ tayor avivekÃj jÅva-bhÃvam Ãpannasya cid-aæÓasyÃyaæ saæsÃra÷ | yÃbhyÃæ ca jÅvopabhogÃrtham ÅÓvarasya s­«Ây-Ãdi«u prav­tti÷ | tad eva prak­ti-dvayaæ k«etra-k«etraj¤a-Óabda-vÃcyaæ parasparaæ viviktaæ tattvato nirÆpayi«yan bhagavÃn uvÃca idam iti | idaæ bhogÃyatanaæ ÓarÅraæ k«etram ity abhidhÅyate | saæsÃrasya praroha-bhÆmitvÃt | etad yo vetti ahaæ mameti manyate taæ k«etraj¤a iti prÃhu÷ | k­«Åbalavat tat-phala-bhokt­tvÃt | tad-vida÷ k«etra-k«etraj¤ayor vivekaj¤Ã÷ ||1|| madhusÆdana÷ : dhyÃnÃbhyÃsa-vaÓÅk­tena manasà tan nirguïaæ ni«kriyaæ jyoti÷ kiæcana yogino yadi paraæ paÓyanti paÓyantu te | asmÃkaæ tu tad eva locana-camatkÃrÃya bhÆyÃc ciraæ kÃlindÅ-puline«u yat kim api tan nÅlaæ maho dhÃvati || prathama-madhyama-«aÂkayos tat-tvaæ-padÃrthÃv uktÃv uttaras tu «aÂko vÃkyÃrtha-ni«Âha÷ samyag-dhÅ-pradhÃno 'dhunÃrabhyate | tatra - te«Ãm ahaæ samuddhartà m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃd bhavÃmi [GÅtà 12.7] iti prÃg uktam | na cÃtma-j¤Ãna-lak«aïÃn m­tyor Ãtma-j¤Ãnaæ vinoddharaïaæ sambhavati | ato yÃd­ÓenÃtma-j¤Ãnena m­tyu-saæsÃra-niv­ttir yena ca tattva-j¤Ãnena yuktà adve«Â­tvÃdi-guïa-ÓÃlina÷ saænyÃsina÷ prÃgvyÃkhyÃtÃs tadÃtma-tattva-j¤Ãnaæ vaktavyam | tac cÃdvitÅyena paramÃtmanà saha jÅvasyÃbhedam eva vi«ayÅkaroti | tad-bheda-bhrama-hetukatvÃt sarvÃnarthasya | tatra jÅvÃnÃæ saæsÃriïÃæ pratik«etraæ bhinnÃnÃm asaæsÃriïaikena paramÃtmanà katham abheda÷ syÃd ity ÃÓaÇkÃyÃæ saæsÃrasya bhinnatvasya cÃvidyÃ-kalpitÃnÃtma-dharmatvÃn na jÅvasya saæsÃritvaæ bhinnatvaæ ceti vacanÅyam | tad arthaæ dehendriyÃnta÷-karaïebhya÷ k«etrebhyo vivekena k«etraj¤a÷ puru«o jÅva÷ pratik«etram eka eva nirvikÃra iti pratipÃdanÃya k«etra-k«etraj¤a-viveka÷ kriyate 'sminn adhyÃye | tatra ye dve prak­tÅ bhÆmy-Ãdi-k«etra-rÆpatayà jÅva-rÆpa-k«etraj¤atayà cÃpara-para-Óabda-vÃcye sÆcite tad-vivekena tattvaæ nirÆpayi«yan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca idaæ ÓarÅram iti | idam indriyÃnta÷-karaïa-sahitaæ bhogÃyatanaæ ÓarÅraæ he kaunteya ! k«etram ity abhidhÅyate | sasyasyevÃsminn asak­t karmaïa÷ phalasya nirv­tte÷ | etad yo vetti ahaæ mamety abhimanyate taæ k«etraj¤a iti prÃhu÷ k­«Åbalavat tat-phala-bhokt­tvÃt | tad-vida÷ k«etra-k«etraj¤ayor viveka-vida÷ | atra cÃbhidhÅyata iti karmaïi prayogeïa k«etrasya ja¬atvÃt karmatvaæ k«etraj¤a-Óabde ca dvityÃæ vinaveti-Óabdam Ãharan svaprakÃÓatvÃt karmatvÃbhÃvam avivekina evÃhu÷ sthÆla-d­ÓÃm agocaratvÃd iti kathayituæ vilak«aïa-vacana-vyaktyaikatra kart­-padopÃdÃnena ca nirdiÓati bhagavÃn ||1|| viÓvanÃtha÷ : namo 'stu bhagavad-bhaktyai k­payà svÃæÓa-leÓata÷ | j¤ÃnÃdi«v api ti«Âhet tat sÃrthakÅ-karaïà yayà || «aÂke t­tÅye 'tra bhakt--miÓraæ j¤Ãnaæ nirÆpyate | tan-madhye kevalà bhaktir api bhaÇgyà prak­«yate || trayodaÓe ÓarÅraæ ca jÅvÃtma-paramÃtmano÷ | j¤Ãnasya sÃdhanaæ jÅva÷ prak­tiÓ ca viÓi«yate || tad evaæ dvitÅyena «aÂkena kevalayà bhaktyà bhagavat-prÃpti÷ | tato 'nyà ahaægrahopÃsanÃdyÃs tisra upÃsanÃÓ coktÃ÷ | atha prathama-«atkoditÃnÃæ ni«kÃmakarma-yoginÃæ bhakti-miÓra-j¤ÃïÃd eva mok«as tac ca j¤Ãnaæ saÇk«epÃd uktam api puna÷ k«etra-k«etraj¤Ãdi-vivecanena vivarituæ t­itÅyaæ «aÂkam Ãrabhate || tatra kiæ k«etraæ ka÷ k«etraj¤a ity apek«ÃyÃm Ãha idam iti | idaæ sendriyaæ bhogÃyatanaæ ÓarÅraæ k«etraæ saæsÃrasya praroha-bhÆmitvÃt | tad yo vetti bandha-daÓÃyÃm ahaæ-mamety abhimanyamÃnaæ sva-sambandhitvenaiva jÃnÃti, mok«a-daÓÃyÃm ahaæ-mamety-abhimÃna-rahita÷ sva-sambandha-rahitam evayo jÃnÃti, tam ubhayÃvasthaæ jÅvaæ k«etraj¤am iti prÃhu÷ | k­«Åbalavat sa eva k«etraj¤as tat-phala-bhoktà ca | yad uktaæ bhagavatà -- adanti caikaæ phalam asya g­dhnà grÃmecarà ekam araïya-vÃsÃ÷ | haæsà ya ekaæ bahurÆpam ijyair mÃyÃmayaæ veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23] asyÃrtha÷ g­dhnantÅti g­dhrà grÃmecarà baddha-jÅvà asya v­k«asyakaæ phalaæ du÷kham adanti, pariïÃmata÷ svargÃder api du÷kha-rÆpatvÃt | araïya-vÃsà haæsà mukta-jÅvà eka-phalaæ sukham adanti, sarvathà sukha-rÆpasyÃpavargasyÃpy etaj-janyatvÃt | evam ekam api saæsÃra-v­k«aæ bahuvidha-naraka-svargÃpavarga-prÃpakatvÃd bahu-rÆpaæ mÃyÃ-Óakti-samudbhÆtatvÃn mÃyÃmayam | ijyai÷ pÆjyair gurubhi÷ k­tvà yo vedeti tad-vida÷ k«etra-k«etraj¤ayor veditÃra÷ ||1|| baladeva÷ : kathitÃ÷ pÆrva-«aÂkÃbhyÃm arthÃj jÅvÃdayo 'tra ye | svarÆpÃïi viÓodhyante te«Ãæ «aÂke 'ntime sphuÂam || bhaktau pÆrvopadi«ÂÃyÃæ j¤Ãnaæ dvÃraæ bhavaty ata÷ | deha-jÅveÓa-vij¤Ãnaæ tad vaktavyaæ trayodaÓe || Ãdya-«aÂke ni«kÃma-karma-sÃdhyaæ j-j¤Ãnopayogitayà darÓitam | madhya-«atke tu bhakti-Óabditaæ paramÃtmopÃsanaæ tan-mahima-nigada-pÆrvakam upadi«Âam | tac ca kevalaæ tad-vaÓyatÃkaraæ sat tat-prÃpakam | ÃrtÃdÅnÃæ tu tam upÃsÅnÃnÃm Ãrti-vinÃÓÃdi-karaæ tad-ekÃnti-prasaÇgena kevalaæ sat tat-prÃpakaæ ca | yogena j¤Ãnena copas­«Âaæ tv aiÓvarya-pradhÃna-tad-rÆpopalambhakaæ mocakaæ cety uktam | tathÃsminn antya-«atke prak­ti-puru«a-tat-saæyoga-hetuka-jagat tad-ÅÓvara-svarÆpÃïi karma-j¤Ãna-bhakti-svarÆpÃïi ca vivicyante | j¤Ãna-vaiÓadyÃya etÃvat trayogaÓe 'sminn adhyÃye deha-jÅva-pareÓa-svarÆpÃïi vivecanÅyÃni | dehÃdi-viviktasyÃpi jÅvÃtmano deha-sambandha-hetus tad-vivekÃnusandhi-prakÃraÓ ca vimarÓanÅya÷ | tad idam arthajÃtam abhidhÃtuæ bhagavÃn uvÃca idam iti | he kaunteya idaæ sendriya-prÃïaæ ÓarÅraæ bhoktur jÅvasya bhogya-sukha-du÷khÃdi-prarohakatvÃt k«etram ity abhidhÅyate tattva-j¤ai÷ | etac charÅraæ devo 'haæ mÃnavo 'haæ sthÆlo 'ham ity aj¤air Ãtma-bhedena pratÅyamÃnam api ya÷ ÓayyÃsanÃdivad-Ãtmano bhannam Ãtma-bhoga-mok«a-sÃdhanaæ ca vetti, taæ vedyÃc charÅrÃt tad-vedit­tayà bhinnaæ tad-vida÷ k«etra-k«etraj¤a-svarÆpa-j¤Ã÷ k«etraj¤am iti prÃhu÷ | bhoga-mok«a-sÃdhanatvaæ ÓarÅrasyoktaæ ÓrÅ-bhagavate - adanti caikaæ phalam asya g­dhnà grÃmecarà ekam araïya-vÃsÃ÷ | haæsà ya ekaæ bahu-rÆpam ijyair mÃyÃ-mayaæ veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23] ÓarÅrÃtmavÃdÅ tu k«etraj¤o na, k«etratvema taj-j¤ÃnÃbhÃvÃt ||1|| __________________________________________________________ BhG 13.2 k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi sarva-k«etre«u bhÃrata | k«etra-k«etraj¤ayor j¤Ãnaæ yat taj j¤Ãnaæ mataæ mama ||2|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ saæsÃriïa÷ svarÆpam uktam | idÃnÅæ tasyaiva pÃramÃrthikam asaæsÃri-svarÆpam Ãha k«etraj¤am iti | ta ca k«etraj¤aæ saæsÃriïaæ jÅvaæ vastuta÷ sarva-k«etre«v anugataæ mÃm eva viddhi | tattvam asi iti Órutyà lak«itena cid-aæÓena mad-rÆpasyoktatvÃt ÃdarÃrtham eva taj-j¤Ãnaæ stauti | k«etra-k«etraj¤ayor yad evaæ vailak«aïeyan j¤Ãnaæ tad eva mok«a-hetutvÃn mama j¤anaæ matam | anyat tu v­thÃ-pÃï¬ityam | bandha-hetutvÃd ity artha÷ | tad uktaæ -- tat karma yan na bandhÃya sà vidyà yà vimuktaye | ÃyÃsÃyÃparaæ karma vidyÃnyà Óilpa-naipuïam || iti | madhusÆdana÷ : evaæ dehendriyÃdi-vilak«aïaæ sva-prakÃÓaæ k«etraj¤am abhidhÃya tasya pÃramÃrthikaæ tattvam asaæsÃri-paramÃtmanaikyam Ãha k«etraj¤am apÅti | sarva-k«etre«u ya eka÷ k«etraj¤a÷ svaprakÃÓa-caitanya-rÆpo nityo vibhuÓ ca tam avidyÃdhyÃropita-kart­tva-bhokt­tvÃdi-saæsÃra-dharmaæ k«etraj¤am avidyaka-rÆpa-parityÃgena mÃm ÅÓvaram asaæsÃriïam advitÅya-brahmÃnanda-rÆpaæ viddhi jÃnÅhi | he bhÃrata ! evaæ ca k«etraæ mÃyÃ-kalpitaæ mithyà | k«etraj¤aÓ ca paramÃrtha-satyas tad-bhramÃdhi«ÂhÃnam iti k«etra-k«etraj¤ayor yaj j¤Ãnaæ tad eva mok«a-sÃdhanatvÃj j¤Ãnam avidyÃ-virodhi-prakÃÓa-rÆpaæ mama matam anyat tv aj¤Ãnam eva tad-virodhitvÃd ity abhiprÃya÷ | atra jÅveÓvarayor Ãvidyako bheda÷ pÃramÃrthikas tv abheda ity atra yuktayo bhëya-k­dbhir varïitÃ÷ | asmÃbhis tu grantha-vistara-bhayÃt prÃg eva bahudhoktatvÃc ca nopanyastÃ÷ ||2|| viÓvanÃtha÷ : evaæ k«etra-j¤ÃnÃt jÅvÃtmana÷ k«etraj¤atvam uktam, paramÃtmanas tu tato 'pi kÃrtsnyena sarva-k«etraj¤atvÃt k«etraj¤atvam Ãha k«etraj¤am iti | sarva-k«etre«u niyant­tvena sthitaæ mÃæ paramÃtmÃnaæ k«etraj¤aæ viddhi | jÅvÃnÃæ pratyekam akaika-k«etra-j¤nÃnÃæ tad api na k­tsnam | mama tv ekasyaiva sarva-k«etraj¤atvaæ k­tsnam eveti viÓe«o j¤eya÷ | kiæ j¤Ãnam ity apek«ÃyÃm Ãha k«etreïa saha k«etraj¤ayor jÅvÃtma-paramÃtanor yaj j¤Ãnaæ k«etra-jÅvÃtma-paramÃtmanÃæ yaj j¤Ãnam ity artha÷ | tad eva j¤Ãnaæ mama mataæ sammataæ ca | tatra -grantha-virodhÃd vyÃkhyÃntareïa ekÃtmavÃda-pak«o nÃnukartavya÷ ||2|| baladeva÷ : k«etra-j¤ÃnÃj jÅvÃtmana÷ k«etraj¤atvam uktam | atha paramÃtmanas tad Ãha k«etraj¤aæ cÃpi mÃm iti | he bhÃrat sarva-k«etre«u mÃæ ca k«etraj¤aæ viddhi | apir avadhÃraïe | jÅvÃ÷ svaæ svaæ k«etraæ svabhoga-mok«a-sÃdhanaæ jÃnanta÷ k«etraj¤Ã÷ prajÃvat | ahaæ tu sarveÓvara eka eva sarvÃïi tÃni bhartavyÃni ca jÃnan tat-sarva-k«etraj¤o rÃjavad ity artha÷ | sarveÓvarsyÃpi k«etreÓvarasyÃpi k«etraj¤atvaæ -- k«etrÃïi hi ÓarÅrÃïi bÅjaæ cÃpi ÓubhÃÓubhe | tÃni vetti sa yogÃtmà tata÷ k«etraj¤a ucyate || ity Ãdi sm­tibhya÷ | kiæ j¤Ãnam ity apek«ÃyÃm Ãha k«etreti | k«etreïa sahitau k«etraj¤au jÅva-parau k«etra-k«etraj¤au | tat-sahitayos tayor mitho vivekena yaj-j¤Ãnaæ tad eva j¤Ãnaæ mama matam | tato 'nyathà tv aj¤Ãnam ity artha÷ | idam atra bodhyam --prak­ti-jÅveÓvarÃïÃæ bhogyatva-bhokt­tva-niyant­tva-dharmakatvÃn mitha÷-samp­ktÃnÃm api te«Ãæ na tat tad-dharma-sÃÇkaryaæ citrÃmbara-rÆpavad ity evam Ãha sÆtrakÃra÷ -- na tu d­«ÂÃnta-bhÃvÃt iti | ÓrutayaÓ ca prak­ty-ÃdÅnÃæ vivikta-tad-dharmakatÃm Ãhu÷[*ENDNOTE] -- p­thag ÃtmÃnaæ preritÃraæ ca matvà ju«Âas tatas tenÃm­tatvam eti | [ÁvetU 1.6] j¤Ãj¤au dvÃv ajÃv ÅÓÃnÅÓÃnÃv ajà hy ekà bhokt­-bhogÃrtha-yuktau | [ÁvetU 1.9] k«araæ pradhÃnam am­tÃk«araæ hara÷ k«arÃtmÃnÃv ÅÓate deva eka÷ | [ÁvetU 1.10] bhoktà bhogyaæ preritÃraæ ca matvà sarvaæ proktaæ trividhaæ brahmam etat | [ÁvetU 1.12] ajÃm ekÃm lohita-Óukla-k­«ïÃæ bahvÅ÷ prajÃ÷ s­jamÃnÃæ sarÆpÃ÷ | ajo hy eko ju«amÃïo 'nuÓete jahÃty enÃæ bhukta-bhogÃæ ajo 'nya÷ || [ÁvetU 4.5] pradhÃna-k«etraj¤a-patir guïeÓa÷ | [ÁvetU 6.16] ity Ãdaya÷ | atrÃpi k«arÃk«ara-Óabda-bodhyÃt k«etra-k«etraj¤a-rÆpÃd yugalÃt svasya puru«ottamasyÃnyatvaæ vak«yati dvÃv imau puru«au ity Ãdibhis tasmÃn mitha÷ samp­ktÃnÃm api prak­ty-ÃdÅnÃæ viviktatayà j¤Ãnaæ tÃttvikam iti | yat tv ekÃtma-vÃdina÷ k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi ity atra sÃmÃnÃdhikaraïya-pratÅtyà sarveÓvarasyaiva sato 'syà vidyayaiva k«etraj¤a-bhÃvo rajjor iva bhujaÇgamatvam | tan-niv­ttaye harer Ãptatamasyedaæ vÃkyaæ k«etraj¤aæ cÃpi mÃm iti rajjur iyaæ na bhujaÇga ity Ãpta-vÃkyÃd bhujaÇgatva-bhrÃntir iva k«etraj¤atva-bhrÃntir asmÃd vÃkyÃd vinaÓyatÅty Ãhus tat kilopadeÓyÃsambhavÃd eva nirastam iti dehino 'smin ity asya bhëye dra«Âavyam | evaæ tu vyÃkhyÃtaæ yujyate | ca-Óabda÷ k«etra-samuccayÃrtha÷ | k«etraæ k«etraj¤aæ ca mÃm eva viddhi | mad-adhÅna-sthiti-prav­ttikatvÃn mad-vyÃpyatvÃc ca mad-Ãtmakaæ jÃnÅhÅti | evam evoktaæ k«etra-ksetraj¤ayor iti | tayor mad-adhÅna-prav­ttikatvÃdibhir mad-Ãtmakatayà yaj-j¤Ãnaæ taj j¤Ãnaæ mama matam ito 'nyathà tv amatam iti | __________________________________________________________ BhG 13.3 tat k«etraæ yac ca yÃd­k ca yad-vikÃri yataÓ ca yat | sa ca yo yat-prabhÃvaÓ ca tat samÃsena me Ó­ïu ||3|| ÓrÅdhara÷ : tatra yady api caturviæÓatyà bhedair bhinnà prak­ti÷ k«etram ity Ãbhipretaæ tathÃpi deha-rÆpeïa pariïatÃyÃm eva tasyÃm ahaæ-bhÃvena aviveka÷ sphuÂa iti | tad-vivekÃrtham idaæ ÓarÅraæ k«etram ity Ãdy uktam | tad etat prapa¤cayi«yan pratijÃnÅte tad iti | yad uktaæ mayà k«etraæ tat k«etraæ yat svarÆpato ja¬aæ d­ÓyÃdi-svabhÃvÃm | yÃd­g yÃd­Óaæ ca icchÃdi-dharmakam | yad-vikÃri yair indriyÃdi-vikÃrair yuktam | yataÓ ca prak­ti-puru«a-saæyogÃd bhavati | yad iti yai÷ prakÃrai÷ sthÃvara-jaÇgamÃdi-bhedai÷, bhinnam ity artha÷ | sa ca k«etraj¤o yat-svarÆpo yat-prabhÃvaÓ ca acintyaiÓvarya-yogena yai÷ prabhÃvai÷ sampanna÷ taæ sarvaæ saÇk«epeto matta÷ Ó­ïu ||3|| madhusÆdana÷ : saæk«epeïoktam arthaæ vivarÅtum Ãrabhate tat k«etram iti | tad idaæ ÓarÅram iti prÃg uktaæ ja¬a-varga-rÆpaæ k«etraæ yac ca svarÆpeïa ja¬a-d­Óya-paricchinnÃdi-svabhÃvaæ yÃd­k cecchÃdi-dharmakaæ yad-vikÃri yair indriyÃdi-vikÃrair yuktam | yataÓ ca kÃraïÃd yat kÃryam utpadyata iti Óe«a÷ | athavà yata÷ prak­ti-puru«a-saæyogÃd bhavati | yad iti yai÷ sthÃvara-jaÇgamÃdi-bhedair bhinnam ity artha÷ | atrÃniyamena ca-kÃra-prayogÃt sarva-samuccayo dra«Âavya÷ | sa ca k«etraj¤ayor ya÷ svarÆpata÷ sva-prakÃÓa-caitanyÃnanda-svabhÃva÷ | yat-prabhÃvaÓ ca ye prabhÃvà upÃdhi-k­tÃ÷ Óaktayo yasya tat-k«etra-k«etraj¤a-yÃthÃtmyaæ sarva-viÓe«aïa-viÓi«Âaæ samÃsena saæk«epeïa me mama vacanÃc ch­ïu | ÓrutvÃvadhÃrayety artha÷ ||13.3|| viÓvanÃtha÷ : saÇk«epeïoktam arthaæ vivaritum Ãrabhate tat k«etraæ ÓarÅraæ yac ca mahÃbhÆta-prÃïendriyÃdi-saÇghÃta-rÆpam | yÃd­k yÃd­ÓecchÃdi-dharmakam | yad vikÃri vairi-priyÃdi-vikÃrair yuktam | yataÓ ca prak­ti-puru«a-saæyogÃd udbhÆtam | yad iti yai÷ sthÃvara-jaÇgamÃdi-bhedair bhinnam ity artha÷ | sa k«etraj¤o jÅvÃtmà paramÃtmà ca | yat tad iti napuæsakam anapuæsakennaikavac ceti eka-Óe«a÷ | samÃsena saÇk«epeïa ||3|| baladeva÷ : saÇk«epeïoktam arthaæ viÓadayitum Ãha tad iti | tat k«etraæ ÓarÅraæ yac ca yad dravyaæ yÃd­k yad-ÃÓraya-bhÆtaæ yad-vikÃri yair vikÃrair upetaæ | yataÓ ca hetor udbhÆtaæ yat prayojanakaæ ca | yad iti yat svarÆpaæ | sa ca k«etraj¤o jÅva-lak«aïa÷ pareÓa-lak«aïaÓ ca yo yat svarÆpo ya-prabhÃvo yac-chaktikaÓ ca | napuæsakam anapuæsakenaikav cÃsyÃnyatrasyÃm iti sÆtrÃt ||3|| __________________________________________________________ BhG 13.4 ­«ibhir bahudhà gÅtaæ chandobhir vividhai÷ p­thak | brahma-sÆtra-padaiÓ caiva hetumadbhir viniÓcitai÷ ||4|| ÓrÅdhara÷ : kair vistareïoktasyÃyaæ saÇk«epa ity apek«ÃyÃm Ãha ­«ibhir iti | ­«ibhir vaÓi«ÂhÃdibhi÷ | yoga-ÓÃstre«u dhyÃna-dhÃraïÃdi-vi«ayatvena virÃjÃdirÆpeïa bahudhà gÅtaæ nirÆpitam | vividhair vicitrair nitya-naimittaika-kÃmya-karmÃdi-vi«ayai÷ | chandobhir vedai÷ | nÃnÃ-yajanÅya-devatÃdi-rÆpeïa bahudhà gÅtam | brahmaïa÷ sÆtrai÷ padaiÓ ca | brahma sÆtryate sÆcyate ebhir iti brahma-sÆtrÃïi | yato và imÃni bhÆtÃni jÃyante [TaittU 3.1.1] ity ÃdÅni taÂastha-lak«aïa-parÃïy upani«ad-vÃkyÃni | tathà ca brahma padyate gamyate sÃk«Ãj j¤Ãyata ebhir iti padÃni svarÆpa-lak«aïa-parÃïi satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma ity ÃdÅni | taiÓ ca bahudhà gÅtam | kiæ ca hetumadbhi÷ sad eva saumyedam agra ÃsÅt katham asata÷ saj jÃyeta [Chà 6.2.1] iti | tathà ko hy evÃnyÃt ka÷ prÃïyÃt yad e«a ÃkÃÓa Ãnando na syÃt e«a hy evÃnandayati [TaittU 2.7.1] ity Ãdi yuktimadbhi÷ | anyÃd apÃna-ce«ÂÃæ ka÷ kuryÃt | prÃïyÃt prÃïa-vyÃpÃraæ và ka÷ kuryÃt iti Óruti-padayor artha÷ | viniÓcitair upakramopasaæhÃraika-vÃkyatayà 'sandigdhÃrtha-pratipÃdakair ity artha÷ | tad evam etair vistareïoktaæ du÷saÇgrahaæ saÇk«epatas tubhyaæ kathayi«yÃmi | tac ch­ïv ity artha÷ | yad và athÃto brahma-jij¤Ãsà [Vs. 1.1.1] ity ÃdÅni brahma-sÆtrÃïi g­hyante | tÃny eva brahma padyate niÓcÅyate ebhir iti padÃni | tair hetumadbhi÷ Åk«ater nÃÓabdam [Vs. 1.1.5], Ãnandamayo 'bhyÃsÃt [Vs 1.1.13] ity Ãdibhir yuktimadbhir viniÓcitair ity artha÷ | Óe«aæ samÃnam ||4|| madhusÆdana÷ : kair vistareïoktasyÃyaæ saæk«epa ity apek«ÃyÃæ Órot­-buddhi-prarocanÃrthaæ stuvann Ãha ­«ibhir iti | ­«ibhir vasi«ÂhÃdibhir yoga-ÓÃstre«u dhÃraïÃ-dhyÃna-vi«ayatvena bahudhà gÅtaæ nirÆpitam | etena yoga-ÓÃstra-pratipÃdyatvam uktam | vividhair nitya-naimittika-kÃmya-karmÃdi-vi«ayaiÓ chandobhir ­g-Ãdi-mantrair brÃhmaïaiÓ ca p­thag vivekato gÅtam | etena karma-kÃï¬a-pratipÃdyatvam uktam | brahma-sÆtra-padaiÓ ca brahma sÆtryate sÆcyate kiæcid vyavadhÃnena pratipÃdyata ebhir iti brahma-sÆtrÃïi -- yato và imÃni bhÆtÃni jÃyante | yena jÃtÃni jÅvanti | yat prayanty abhisaæviÓanti | [TaittU 3.1.1] ity ÃdÅni taÂastha-lak«aïa-parÃïy upani«ad-vÃkyÃni tathà padyate brahma sÃk«Ãt pratipÃdyata ebhir iti padÃni svarÆpa-lak«aïa-parÃïi satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma ity ÃdÅni tair brahma-sÆtrai÷ padaiÓ ca | hetumadbhi÷ -- sad eva saumyedam agra ÃsÅd.. ekam evÃdvitÅyam [Chà 6.2.1] ity upakramya tad dhaika Ãhur asad evedam agra ÃsÅd ekam evÃdvitÅyaæ tasmÃd asata÷ saj jÃyate iti nÃstika-matam upanyasya kutas tu khalu somyaivaæ syÃd iti hovÃca katham asata÷ saj jÃyate ity Ãdi-yuktÅ÷ pratipÃdayadbhir viniÓcitair upakramopasaæhÃraika-vÃkyatayà sandeha-ÓÆnyÃrtha-pratipÃdakair bahudhà gÅtaæ ca | etena j¤Ãna-kÃï¬a-pratipÃdyatvam uktam | evam etair ativastareïoktaæ k«etra-k«etraj¤a-yÃthÃtmyaæ saæk«epeïa tubhyaæ kathayi«yÃmi tac ch­ïv ity artha÷ | athavà brahma-sÆtrÃïi tÃni padÃni ceti karma-dhÃraya÷ | tatra vidyÃ-sÆtrÃïi Ãtmety evopÃsÅta ity ÃdÅni avidyÃ-sÆtrÃïi na sa veda yathà paÓu÷ ity ÃdÅni tair gÅtam iti ||4|| viÓvanÃtha÷ : kair vistareïoktasyÃyaæ saÇk«epa ity apek«ÃyÃm Ãha ­«ibhir vaÓi«ÂhÃdibhir yoga-ÓÃstre«u | chandobhir vedai÷ | brahma-sÆtrÃïi athÃto brahma-jij¤Ãsà [Vs. 1.1.1] ity ÃdÅni tÃny eva sÆtrÃïi | brahma padyate j¤Ãyate ebhir iti tÃni | tathà tai÷ kÅd­Óair hetumadbhi÷ | Åk«ater nÃÓabdam [Vs. 1.1.5], Ãnandamayo 'bhyÃsÃt [Vs. 1.1.13] iti yuktimadbhir viniÓcitair viÓe«ato niÓcitÃrthai÷ | baladeva÷ : idaæ k«etra-k«etraj¤a-yÃthÃtmyaæ kair vistareïoktaæ yat samÃsena brÆ«a ity apek«ÃyÃm Ãha ­«ibhir iti | ­«ibhi÷ parÃÓarÃdibhir etat k«etrÃdi-svarÆpaæ bahudhà gÅtam - ahaæ tvaæ ca tathÃnye bhÆtair uhyÃma pÃrthiva | guïa-pravÃha-patito bhÆta-vargo 'pi yÃty ayam || karma-vaÓyà guïà hy ete sattvÃdyÃ÷ p­thivÅ-pate | avidyÃ-sa¤citaæ karma tac cÃÓe«e«u jantu«u || Ãtmà Óuddho 'k«ara÷ ÓÃnto nirguïa÷ prak­te÷ para÷ | prav­ddhy-apacayau nÃsya ekasyÃkhila-jantu«u || [ViP 2.13.69] ity Ãdibhi÷ | tathà chandobhir vedair vividhair sarvair bahudhà tad gÅtaæ yaju÷-ÓÃkhÃyÃæ tasmÃd và etasmÃd Ãtmana ÃkÃÓa÷ sambhÆta÷ [TaittU 2.1.3] ity Ãdinà brahma pucchaæ prati«Âhà [TaittU 2.5.1] ity antenÃnnamaya-prÃïa-maya-mano-maya-vij¤Ãna-mayÃnanda-mayÃ÷ pa¤ca puru«Ã÷ paÂhitÃs te«v anna-mayÃdi-trayaæ ja¬aæ k«etra-svarÆpaæ, tato bhinno vij¤Ãna-mayo jÅvas tasya bhokteti jÅva-k«etraj¤a-svarÆpaæ | tasmÃc ca bhinna÷ sarvÃntara Ãnanda-maya itÅÓvara-k«etraj¤a-svarÆpam uktam | evaæ vedÃntare«u m­gyam | brahma-sÆtra-rÆpai÷ padair vÃkyaiÓ ca tad-yÃthÃtmyaæ gÅtam | te«u na viyad aÓrute÷ [Vs. 2.3.1] ity Ãdinà k«etra-svarÆpaæ, nÃtmà Órute÷ [Vs. 2.3.18] ity Ãdinà jÅva-svarÆpaæ, parÃt tu tac chrute÷ [Vs. 2.3.39] ity ÃdineÓvara-svarÆpam | sphuÂam anyat || __________________________________________________________ BhG 13.5-6 mahÃ-bhÆtÃny ahaækÃro buddhir avyaktam eva ca | indriyÃïi daÓaikaæ ca pa¤ca cendriya-gocarÃ÷ ||5|| icchà dve«a÷ sukhaæ du÷khaæ saæghÃtaÓ cetanà dh­ti÷ | etat k«etraæ samÃsena sa-vikÃram udÃh­tam ||6|| ÓrÅdhara÷ : tatra k«etra-svarÆpam Ãha mahÃbhÆtÃnÅti dvÃbhyÃm | mahÃ-bhÆtÃni bhÆmy-ÃdÅni pa¤ca | ahaÇkÃras tat-kÃraïa-bhÆta÷ | buddhir vij¤ÃnÃtmakaæ mahat-tattvam | avyaktaæ mÆla-prak­ti÷ | indriyÃïi daÓa bÃhyÃni j¤Ãna-karmendriyÃïi | ekaæ ca mana÷ | indriya-goccarÃÓ ca pa¤ca tan-mÃtra-rÆpà eva ÓabdÃdaya ÃkÃÓÃdi-viÓe«a-guïatayà vyaktÃ÷ santa indriya-vi«ayÃ÷ pa¤ca tad evaæ caturviæÓati-tattvÃni uktÃni ||5|| iccheti | icchÃdaya÷ prasiddhÃ÷ | saÇghÃta÷ ÓarÅram | cetanà j¤ÃnÃtmikà mano-v­tti÷ | dh­tir dhairyam | ete ceddhÃdayo d­ÓyatvÃn nÃtma-dharmÃ÷, api tu mano-dharmà eva | ata÷ k«etrÃnta÷pÃtina eva | upalak«aïaæ caitat saÇkalpÃdÅnÃm | tathà ca Óruti÷ -- kÃma÷ saÇkalpo vicikitsà ÓraddhÃÓraddhà dh­tir adh­tir hrÅr dhÅr bhÅr ity etat sarvaæ mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena ca yÃd­g iti pratij¤ÃtÃ÷ k«etra-dharmà darÓitÃ÷ | etat k«etraæ savikÃram indriyÃdi-vikÃra-sahitaæ saÇk«epeïa tubhyaæ mayoktam iti k«etropasaæhÃra÷ ||6|| madhusÆdana÷ : evaæ prarocitÃyÃrjunÃya k«etra-svarÆpaæ tÃvad Ãha dvÃbhyÃm | mahÃnti bhÆtÃni bhÆmy-ÃdÅni pa¤ca | ahaÇkÃras tat-kÃraïa-bhÆto 'bhimÃna-lak«aïa÷ | buddhir ahaÇkÃra-kÃraïaæ mahat-tattvam adhyavasÃya-lak«aïam | avyaktaæ tat-kÃraïaæ sattva-rajas-tamo-guïÃtmakaæ pradhÃnaæ sarva-kÃraïaæ na kasyÃpi kÃryam | eva-kÃra÷ prak­ty-avadhÃraïÃrtha÷ | etÃvaty evëÂadhà prak­ti÷ | ca-Óabdo bheda-samuccayÃrtha÷ | tad evaæ sÃÇkhya-matena vyÃkhyÃtam | aupani«adÃnÃæ tu avyaktam avyÃk­tam anirvacanÅyaæ mÃyÃkhyà pÃrameÓvarÅ Óakti÷ | mama mÃyà duratyayà ity uktam | buddhi÷ sargÃdau tad-vi«ayam Åk«aïam | ahaÇkÃra Åk«aïÃnantaram ahaæ bahu syÃm iti saÇkalpa÷ | tata ÃkÃÓÃdi-krameïa pa¤ca-bhÆtotpattir iti | na hy avyakta-mahad-ahaÇkÃrÃ÷ sÃÇkhya-siddhà aupani«adair upagamyante 'ÓabdatvÃdi-hetubhir iti sthitam | mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram [ÁvetU 4.10] te dhyÃna-yogÃnugatà apaÓyan devÃtma-Óaktiæ sva-guïair nigƬhÃm [ÁvetU 1.3] iti Óruti-pratipÃditam avyaktam | tad aik«ata itÅk«aïa-rÆpà buddhi÷ | bahu syÃæ prajÃyeya [ChÃU 6.2.3] iti bahu-bhavana-saÇkalpa-rÆpo 'haÇkÃra÷ | tasmÃd và etasmÃd Ãtmana ÃkÃÓa÷ sambhÆta÷ | ÃkÃÓÃd vÃyu÷ | vÃyor agni÷ | agner Ãpa÷ | adbhya÷ p­thivÅ [TaittU 1.1] iti pa¤ca bhÆtÃni ÓrautÃni | ayam eva pak«a÷ sÃdhÅyÃn | indriyÃïi daÓaikaæ ca Órotra-tvak-cak«Æ-rasana-ghrÃïÃkhyÃni pa¤ca buddhÅndriyÃïi vÃk-pÃïi-pÃda-pÃyÆpasthÃkhyÃni pa¤ca karmendriyÃïÅti tÃni | ekaæ ca mana÷ saÇkalpa-vikalpÃtmakam | pa¤ca cendriya-goccarÃ÷ Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandhÃs te buddhÅndriyÃïÃæ j¤Ãpyatvena vi«ayÃ÷ karmendriyÃïÃæ tu kÃryatvena | tÃny etÃni sÃÇkhyÃÓ caturviæÓati-tattvÃny Ãcak«ante ||5|| icchà sukhe tat-sÃdhane cedaæ me bhÆyÃd iti sp­hÃtmà citta-v­tti÷ kÃma iti rÃga iti cocyate | dve«o du÷khe tat-sÃdhane cedaæ me mà bhÆd iti sp­hÃ-virodhinÅ citta-v­tti÷ krodha itÅr«yeti cocyate | sukhaæ nirupÃdhÅcchÃ-vi«ayÅbhÆtà dharmÃsÃdhÃraïa-kÃraïikà citta-v­tti÷ paramÃtma-sukha-vya¤jikà | du÷khaæ nirupÃdhi-dve«a-vi«ayÅbhÆtà citta-v­ttir adharmÃsÃdhÃraïa-kÃraïikà | saæghÃta÷ pa¤ca-mahÃ-bhÆta-pariïÃma÷ sendriyaæ ÓarÅram | cetanà svarÆpa-j¤Ãna-vya¤jikà pramÃïa-sÃdhÃraïa-kÃraïikà citta-v­ttir j¤ÃnÃkhyà | dh­tir avasannÃnÃæ dehendriyÃïÃm ava«Âambha-hetu÷ prayatna÷ | upalak«aïam etad icchÃdi-grahaïam sarvÃnta÷-karaïa-dharmÃïÃm | tathà ca Óruti÷ - kÃma÷ saÇkalpo vicikitsà Óraddhà dh­tir hrÅr dhÅr bhÅr ity etat sarvaæ mana eva [BAU 1.5.3] iti m­d-ghaÂa itivad upÃdÃnÃbhedena kÃryÃïÃæ kÃmÃdÅnÃæ mano-dharmatvam Ãha | etat parid­ÓyamÃnaæ sarvaæ mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antaæ ja¬aæ k«etraj¤ena sÃk«iïÃvabhÃsyamÃnatvÃt tad-anÃtmakaæ k«etraæ bhÃsyam acetanaæ samÃsenodÃh­tam uktam | nanu ÓarÅrendriya-saæghÃta eva cetana÷ k«etraj¤a iti lokÃyatikÃ÷ | cetanà k«aïikaæ j¤Ãnam evÃtmeti sugatÃ÷ | icchÃ-dve«a-prayatna-sukha-du÷kha-j¤ÃnÃny Ãtmano liÇgam iti naiyÃyikÃ÷ | tat kathaæ k«etram evaitat sarvam iti ? tatrÃha sa-vikÃram iti | vikÃro janmÃdir nÃÓÃnta÷ pariïÃmo nairuktai÷ paÂhita÷ | tat-sahitaæ sa-vikÃram idaæ mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antam ato na vikÃra-sÃk«i svotpatti-vinÃÓayo÷ svena dra«Âum aÓakyatvÃt | anye«Ãm api sva-dharmÃïÃæ sva-darÓanam antareïa darÓanÃnupapatte÷ svenaiva sva-darÓane ca kart­-karma-virodhÃn nirvikÃra eva sarva-vikÃra-sÃk«Å | tad uktaæ - na rte syÃd vikriyÃæ du÷khÅ sÃk«ità kà vikÃriïa÷ | dhÅ-vikriyÃ-sahasrÃïÃæ sÃk«yato 'ham avikriya÷ || iti | tena vikÃritvam eva k«etra-cihnaæ na tu parigaïanam ity artha÷ ||6|| viÓvanÃtha÷ : tatra k«etrasya svarÆpam Ãha mahÃbhÆtÃny ÃkÃÓÃdÅny ahaÇkÃras tat-kÃraïam | buddhir vij¤ÃnÃtmakaæ mahat-tattva, ahaÇkÃra-kÃraïam | avyaktaæ prak­tir mahat-tattva-kÃraïam | indriyÃïi ÓrotrÃdÅni daÓaikaæ ca mana÷ | indriya-gocarÃ÷ pa¤ca ÓabdÃdayo vi«ayÃs tad evaæ caturviæÓati-tattvÃtmakam iti | icchÃdaya÷ prasiddhÃ÷ | saÇghÃta÷ pa¤ca-mahÃbhÆta-pariïÃmo deha÷ | cetanà j¤ÃnÃtmikà mano-v­ttir dh­tir dhairyam icchÃdayaÓ caite mano-dharmà eva na tv Ãtma-dharmÃ÷ | ata÷ k«etrÃnta÷pÃtina eva | upalak«aïaæ caitat saÇkalpÃdÅnÃm | tathà ca Óruti÷ -- kÃma÷ saÇkalpo vicikitsà Óraddhà dh­tir hrÅr dhÅr bhÅr ity etat sarvaæ mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena yÃd­g iti pratij¤ÃtÃ÷ k«etra-dharmà darÓitÃ÷ | etat k«etraæ sa-vikÃraæ janmÃdi-«a¬-vikÃra-sahitam ||5-6|| baladeva÷ : tat k«etraæ yac ca ity ÃdyÃrdhakena vaktuæ pratij¤Ãtaæ k«etra-svarÆpam Ãha -- mahÃbhÆtÃnÅti dvÃbhyÃm | mahÃbhÆtÃni pa¤ca khÃdÅny ahaÇkÃras tad-dhetus tÃmaso bhÆtÃdi-saæj¤o buddhis tad-dheutr j¤Ãna-pradhÃno mahÃn avyaktaæ tad-dhetu÷ | triguïÃvasthaæ pradhÃnam indriyÃïi ÓrotrÃdÅni pa¤ca vÃg-ÃdÅni ca pa¤ceti bhÆtÃdi-khÃdy-antarÃlikÃ÷ sÆk«mÃ÷ ÓabdÃdi-tanmÃtrÃ÷ khÃdi-viÓe«a-guïatayà vyaktÃ÷ santa÷ sthÆlÃ÷ ÓrotrÃdi-pa¤caka-grÃhyà vi«ayà ity artha÷ | evaæ caturviæÓati-tattvÃtmakaæ k«etraæ j¤eyam | icchÃdayaÓ catvÃra÷ prasiddhÃ÷ saÇkalpÃdÅnÃm upalak«aïam etat | ete manodharmÃ÷ kÃma÷ saÇkalpo vicikitsà Óraddhà dh­tir hrÅr dhÅr bhÅr iti Órute÷ | yadyapy Ãtma-dharmà icchÃdayo ya Ãtmà ity Ãdau satya-kÃma÷ satya-saÇkalpa÷ iti ÓravaïÃt, paÂhed ya icchet puru«a÷ iti sahasranÃma-stotrÃt, puru«a÷ sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tve hetur uchyate iti vak«yamÃïÃc ca, tathÃpi mano-dvÃrÃbhivyakter manodharmatvam | ata÷ k«etrÃnta÷pÃta÷ | saÇghÃto bhÆta-pariïÃmo deha÷ | sa ca cetanà dh­itr bhogÃya mok«Ãya ca yatamÃnasya cetanasya jÅvasyÃdhÃratayotpanna ity artha÷ | atra pradhÃnÃdi-dravyÃïi k«etrÃrambhakÃïiti, ya cety asya ÓrotrÃdÅndiriyÃïi ÓrotrÃÓritÃnÅti yÃd­g ity asyencchÃdÅni k«etra-kÃryÃïÅti | yad-vikÃrÅty asya cetanà dh­tir iti | yataÓ cety asya saÇghÃta iti | yad ity asottaram uktam | etat k«etraæ savikÃraæ janmÃdi-«a¬-vikÃropetam udÃh­tam uktam ||5-6|| __________________________________________________________ BhG 13.7-11 amÃnitvam adambhitvam ahiæsà k«Ãntir Ãrjavam | ÃcÃryopÃsanaæ Óaucaæ sthairyam Ãtma-vinigraha÷ ||7|| indriyÃrthe«u vairÃgyam anahaækÃra eva ca | janma-m­tyu-jarÃ-vyÃdhi-du÷kha-do«ÃnudarÓanam ||8|| asaktir anabhi«vaÇga÷ putra-dÃra-g­hÃdi«u | nityaæ ca sama-cittatvam i«ÂÃni«Âopapatti«u ||9|| mayi cÃnanya-yogena bhaktir avyabhicÃriïÅ | vivikta-deÓa-sevitvam aratir jana-saæsadi ||10|| adhyÃtma-j¤Ãna-nityatvaæ tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanam | etaj j¤Ãnam iti proktam aj¤Ãnaæ yad ato 'nyathà ||11|| ÓrÅdhara÷ : idÃnÅm ukta-lak«aïÃt k«etrÃt atiriktatayà j¤eyaæ Óuddhaæ k«etraj¤aæ vistareïa varïayi«yan Óuddha-j¤Ãna-sÃdhanÃny Ãha amÃnitvam iti pa¤cabhi÷ | amÃnitvaæ sva-guïa-ÓlÃghÃ-rÃhityam | adambhitvaæ dambha-rÃhityam | ahiæsà para-pŬÃ-varjanam | k«Ãnti÷ sahi«ïutvam | Ãrjavam avakratà | ÃcÃryopÃsanaæ sad-guru-sevà | Óaucaæ bÃhma Ãbhyantaraæ ca | tatra bÃhyaæ m­j-jalÃdinÃ, Ãbhyantaraæ ca rÃgÃdi-mala-k«Ãlanam | tathà ca Óruti÷ -- Óaucaæ ca dvividhaæ proktaæ bÃhyam abhyantaraæ tathà | m­j-jalÃbhyÃæ sm­taæ bÃhyaæ bhÃva-Óuddhis tathÃntaram || iti | dhairyaæ san-mÃrge prav­ttasya tad-eka-ni«Âhatà | Ãtma-vinigraha÷ ÓarÅra-saæyama÷ | etaj j¤Ãnam iti proktam iti pa¤camenÃnvaya÷ || kiæ ca mayÅti | mayi parameÓvare | ananya-yogena sarvÃtma-d­«Âyà | avyÃbhicÃriïy ekÃntà bhakti÷ | vivikta÷ Óuddha-citta-prasÃda-kara÷ | taæ deÓaæ sevituæ ÓÅlaæ yasya tasya bhÃvas tattvam | prÃk­tÃnÃæ janÃnÃæ saæsadi sabhÃyÃm aratÅ raty-abhÃva÷ | kiæ ca adhyÃtmeti | ÃtmÃnam adhik­tya vartamÃnaæ j¤Ãnam adhyÃtma-j¤Ãnam | tasmin nityatvaæ nitya-bhÃva÷ | tattvaæ padÃrtha-buddhi-ni«Âhatvam ity artha÷ | tattva-j¤ÃnasyÃrtha÷ prayojanaæ mok«as tasya darÓanaæ mok«asya sarvotk­«ÂatvÃlocanam ity artha÷ | etad amÃnitvam adambhitvam ity Ãdi viæÓati-saÇkhyakaæ yad uktam etaj j¤Ãnam iti proktaæ vaÓi«ÂhÃdibhi÷ j¤Ãna-sÃdhanatvÃt |ato 'nyathÃsmÃd viparÅtaæ mÃnitvÃdi yat tad aj¤Ãnam iti proktam | j¤Ãna-virodhitvÃt ata÷ sarvathà tyÃjyam ity artha÷ ||7-11|| madhusÆdana÷ : evaæ k«etraæ pratipÃdya tat-sÃk«iïaæ k«etraj¤aæ k«etrÃd vivekena vistarÃt pratipÃdayituæ taj-j¤Ãna-yogyatvÃyÃmÃnitvÃdi-sÃdhanÃny Ãha j¤eyaæ yat tad ity ata÷ prÃktanai÷ pa¤cabhi÷ amÃnitvam iti | vidyamÃnair avidyamÃnair và guïair Ãtmana÷ ÓlÃghanaæ mÃnitvaæ, lÃbha-pÆjÃkhyÃtyarthaæ svadharma-prakaÂÅ-karaïaæ dÃmbhitvaæ, kÃya-vÃÇ-manobhi÷ prÃïinÃæ pŬanaæ hiæsÃ, te«Ãæ varjanam amÃnitvam adambhitvam ahiæsety uktam | parÃparÃdhe citta-vikÃra-hetau prÃpte 'pi nirvikÃra-cittatayà tad-aparÃdha-sahanaæ k«Ãnti÷ | Ãrjavam akauÂilyaæ yathÃ-h­dayaæ vyavaharaïaæ para-pratÃraïÃ-rÃhityam iti yÃvat | ÃcÃryo mok«a-sÃdhanasyopade«ÂÃtra vivak«ito na tu manÆkta upanÅyÃdhyÃpaka÷ | tasya ÓuÓrÆ«ÃnamaskÃrÃdi-prayogeïa sevanam ÃcÃryopÃsanam | Óaucaæ bÃhyaæ kÃya-malÃnÃæ m­j-jalÃbhyÃæ k«Ãlanam Ãbhyantaraæ ca mano-malÃnÃæ rÃgÃdÅnÃæ vi«aya-do«a-darÓana-rÆpa-pratipak«a-bhÃvanayÃpanayanam | sthairyaæ mok«a-sÃdhane prav­ttasyÃneka-vidha-vighna-prÃptÃv api tad-aparityÃgena puna÷ punar yatrÃdhikyam | Ãtma-vinigraha Ãtmano dehendriya-saæghÃtasya svabhÃva-prÃptÃæ mok«a-pratikÆle prav­ttiæ nirudhya mok«a-sÃdhana eva vyavasthÃpanam ||7|| kiæ ca - indriyÃrthe«u ÓabdÃdi«u d­«Âe«v ÃnuÓravike«u và bhoge«u rÃga-virodhiny asp­hÃtmikà citta-v­ttir vairÃgyam | Ãtma-ÓlÃghanÃbhÃve 'pi manasi prÃdurbhÆto 'haæ sarvotk­«Âa iti garvo 'haÇkÃras tad-abhÃvo 'nahaÇkÃra÷ | ayoga-vyavacchedÃrtham eva-kÃra÷ | samuccayÃrthaÓ ca-kÃra÷ | tenÃmÃnitvÃdÅnÃæ viæÓati-saÇkhyÃkÃnÃæ samucito yoga eva j¤Ãnam iti proktaæ na tv ekasyÃpy abhÃva ity artha÷ | janmano garbha-vÃsa-yoni-dvÃra-ni÷saraïa-rÆpasya m­tyo÷ sarva-marma-cchedana-rÆpasya jarÃyÃ÷ praj¤Ã-Óakti-tejo-nirodha-para-paribhavÃdi-rÆpÃyà vyÃdhÅnÃæ jvarÃtisÃrÃdi-rÆpÃïÃæ du÷khÃnÃm i«Âa-viyogÃni«Âa-saæyogÃni«Âa-saæyogÃni«Âa-saæyoga-jÃnÃm adhyÃtmÃdhibhÆtÃdhidaiva-nimittÃnÃæ do«asya vÃta-pitta-Óle«ma-mala-mÆtrÃdi-paripÆrïatvena kÃya-jugupsitatvasya cÃnudarÓanaæ puna÷ punar Ãlocanaæ janmÃdi-du÷khÃnte«u do«asyÃnudarÓanaæ janmÃdi-vyÃdhy-ante«u du÷kha-rÆpa-do«asyÃnudarÓanam iti và | idaæ ca vi«aya-vairÃgya-hetutvenÃtma-darÓanasyopakaroti ||8|| kiæ ca | saktir mamedam ity etÃvan-mÃtreïa prÅti÷ | abhi«vaÇgas tv aham evÃyam ity ananyatva-bhÃvanayà prÅty-atiÓayo 'nyasmin sukhini du÷khini vÃham eva sukhÅ du÷khÅ ceti | tad-rÃhityam asaktir anabhi«vaÇga iti coktam | kutra sakty-abhi«vaÇgau varjanÅyÃv ata Ãha putra-dÃra-g­hÃdi«u putre«u dÃre«u g­he«u | Ãdi-grahaïÃd anye«v api bh­tyÃdi«u sarve«u sneha-vi«aye«v ity artha÷ | nityaæ ca sarvadà ca sama-cittatvaæ har«a-vi«Ãda-ÓÆnya-manastvam i«ÂÃni«Âopapatti«u | upapatti÷ prÃpti÷ | i«Âopapatti«u har«ÃbhÃvo 'ni«Âopapatti«u vi«ÃdÃbhÃva ity artha÷ | ca÷ samuccaye ||9|| kiæ ca | mayi ca bhagavati vÃsudeve parameÓvare bhakti÷ sarvotk­«Âatva-j¤Ãna-pÆrvikà prÅti÷ | ananya-yogena nÃnyo bhagavato vÃsudevÃt paro 'sty ata÷ sa eva no gatir ity evaæ niÓcayenÃpy avyabhicÃriïÅ kenÃpi pratikÆlena hetunà nivÃrayitum aÓakyà | sÃpi j¤Ãna-hetu÷ prÅtir na yÃvan mayi vÃsudeva na mucyate deha-yogena tÃvat [BhP 5.5.6] ity ukte÷ | vivikta÷ svabhÃvata÷ saæskÃrato và Óuddho 'Óucibhi÷ sarpa-vyÃghrÃdibhiÓ ca rahita÷ suradhunÅ-pulinÃdi-Órita-prasÃda-karo deÓas tat-sevana-ÓÅlatvaæ vivikta-deÓa-sevitvam | tathà ca Óruti÷ - same Óucau ÓarkarÃ-vahni-bÃlukÃ- vivarjite Óabda-jalÃÓrayÃdibhi÷ | mano 'nukÆle na tu cak«u-pŬane guhÃ-nivÃtÃÓrayaïe prayojayet || [ÁvetU 2.10] iti | janÃnÃm Ãtma-j¤Ãna-vimukhÃnÃæ vi«aya-bhoga-lampaÂatopadeÓakÃnÃæ saæsadi samavÃye tattva-j¤Ãna-pratikÆlÃyÃm aratir aramaïaæ sÃdhÆnÃæ tu saæsadi tattva-j¤ÃnÃnukÆlÃyÃæ ratir ucitaiva | tathà coktam - saÇga÷ sarvÃtmanà heya÷ sa cety uktaæ na Óakyate | sa sadbhi÷ saha kartavya÷ sata÷ saÇgo hi bhe«ajam || iti ||10|| kiæ ca | adhyÃtma-j¤Ãnam ÃtmÃnam adhik­tya prav­ttam ÃtmÃnÃtma-viveka-j¤Ãnam adhyÃtma-j¤Ãnaæ tasmin nityatvaæ tatraiva ni«ÂhÃvattvam | viveka-ni«Âho hi vÃkyÃrtha-j¤Ãna-samartho bhavati | tattva-j¤ÃnasyÃhaæ brahmÃsmÅti sÃk«ÃtkÃrasya vedÃnta-vÃkya-karaïakasyÃmÃnityatvÃdi-sarva-sÃdhana-paripÃka-phalasyÃrtha÷ prayojanam avidyÃ-tat-kÃryÃtmaka-nikhila-du÷kha-niv­tti-rÆpa÷ paramÃnandÃtmÃvÃpti-rÆpaÓ ca mok«as tasya darÓanam Ãlocanam | tattva-j¤Ãna-phalÃlocane hi tat-sÃdhane prav­tti÷ syÃt | etad amÃnitvÃdi-tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanÃntaæ viæÓati-saÇkhyÃkaæ j¤Ãnam iti proktaæ j¤ÃnÃrthatvÃt | ato 'nyathÃsmÃd viparÅtaæ mÃnitvÃdi yat tad aj¤Ãnam iti proktaæ j¤Ãna-virodhitvÃt | tasmÃd aj¤Ãna-parityÃgena j¤Ãnam evopÃdeyam iti bhÃva÷ ||11|| viÓvanÃtha÷ : ukta-lak«aïÃt k«etrÃd viviktatayà j¤eyau jÅvÃtma-paramÃtmÃnau k«etraj¤au vistareïa varïayi«yan taj-j¤Ãnasya sÃdhanÃny amÃnitvÃdÅni viæÓatim Ãha pa¤cabhi÷ | atrëÂadaÓa bhaktÃnÃæ j¤ÃninÃæ ca sÃdhÃraïÃni kintu bhaktai÷ mayi cÃnanya-yogena bhaktir avyabhicÃriïÅ ity ekam eva bhagavad-anubhava-sÃdhanatvena yatnata÷ kriyate | anyÃni spatadaÓoktÃbhyÃsavatÃæ te«Ãæ svata evotpadyante na tu te«u yatna iti sÃmpradÃyikÃ÷ | antime dve tu j¤ÃninÃm asÃdhÃraïa eva | atrÃmÃnitvÃdÅni vispa«ÂÃrthÃni | Óaucaæ bÃhyam abhyantaraæ ca tathà ca sm­ti÷ -- Óaucaæ ca dvividhaæ proktaæ bÃhyam abhyantaraæ tathà | m­j-jalÃbhyÃæ sm­taæ bÃhyaæ bhÃva-Óuddhis tathÃntaram || iti | Ãtma-vinigraha÷ ÓarÅra-saæyama÷ | janmÃdi«u du÷kha-rÆpasya do«asyÃnudarÓanaæ puna÷ puna÷ paryÃlocanam | asakti÷ putrÃdi«u prÅt-tyÃgo 'nabhi«vaÇga÷ putrÃdÅnÃæ sukhe du÷khe cÃham eva sukhÅ du÷khÅty adhyÃsÃbhÃva i«ÂÃni«Âayor vyavahÃrikayor upapatti«u prÃpti«u nityaæ sarvadà samacittatvam | mayi ÓyÃmasundarÃkÃre 'nanya-yogena j¤Ãna-karma-tapo-yogÃdy-amiÓraïena bhaktiÓ ca-kÃrÃd j¤ÃnÃdi-miÓraïa-prÃdhÃnyena ca | Ãdyà bhaktair anu«Âheyà dvitÅyà j¤Ãnibhir iti kecid, anye tv ananyà bhaktir yathÃ-premïa÷ sÃdhanaæ tathà paramÃtmÃnubhavasyÃpÅti j¤ÃpanÃrtham atra «aÂke 'py uktir iti bhaktà vyÃcak«ate | j¤Ãninas tv ananyenaiva yogena sarvÃtma-d­«Âyeti | avyabhicÃriïÅ pratidinam eva kartavyà | kenÃpi nivÃrayitum aÓakyà iti madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ | ÃtmÃnam adhik­tya vartamÃïaæ j¤Ãnam adhyÃtma-j¤Ãnam | tasya nityatvaæ nityÃnu«Âheyatvaæ padÃrtha-Óuddhi-ni«Âhatvam ity artha÷ | tattva-j¤ÃnasyÃrtha÷ prayojanaæ mok«as tasya darÓanaæ svÃbhÅ«ÂatvenÃlocanam ity artha÷ | etad viæÓatikaæ j¤Ãnaæ sÃdhÃraïyena jÅvÃtma-paramÃtmanor j¤Ãnasya sÃdhanam | asÃdhÃraïaæ paramÃtma-j¤Ãnaæ tv agre vaktavyam | tato 'nyathÃsmÃd viparÅtaæ mÃnitvÃdikam ||7-11|| baladeva÷ : athoktÃt k«etrÃd vibhinnatvena j¤eyaæ k«etraj¤a-dvayaæ vistareïa nirÆpayi«yan taj-j¤Ãna-sÃdhanÃny amÃnitvÃdÅni viæÓatim Ãha pa¤cabhi÷ | amÃnitvaæ sva-satkÃrÃnapek«atvam | adambhitvaæ dhÃrmikatva-khÃti-phalaka-dharmÃcaraïa-viraha÷ | ahiæsà parÃpŬanam | k«Ãntir apamÃna-sahi«ïutà | Ãrjavam cchadmi«v api sÃralyam | ÃcÃryopÃsanaæ j¤Ãna-pradasya guror akaitavena saæsevanam | Óaucaæ bÃhyÃbhyantara-pÃvitryam | Óaucaæ ca dvividhaæ proktaæ bÃhyam abhyantaraæ tathà | m­j-jalÃbhyÃæ sm­taæ bÃhyaæ bhÃva-Óuddhis tathÃntaram || iti sm­te÷ | sthairyaæ sad-vartmaika-ni«Âhatvam | Ãtma-vinigraha÷ ÃtmÃnusandhi-pratÅpÃd vi«ayÃn manaso niyamanam | indriyÃrthe«u ÓabdÃdi-vi«aye«u pratÅpe«u vairÃgyaæ rucy-abhÃva÷ | anahaÇkÃro dehÃdi«v ÃtmÃbhimÃna-tyÃga÷ | janmÃdi«u du÷kha-rÆpasya do«asyÃnudarÓanaæ puna÷ punaÓ cintanam | putrÃdi«u paramÃrtha-pratÅpe«v asakti÷ pÅti-tyÃga÷ | anabhi«vaÇgas te«u sukhi«u du÷khi«u ca satsu tat-sukha-du÷khÃnabhiniveÓa÷ | i«ÂÃni«ÂÃnÃm anukÆla-pratikÆlÃnÃm arthÃnÃm upapatti«u prÃpti«u samacittatvaæ har«a-vi«Ãda-viraha÷ | nityaæ sarvadà | mayi parameÓe 'vyÃbhicÃriïÅ sthirà bhakti÷ ÓravaïÃdyà | ananya-yogenaikÃntitvena mad-bhakta-sevà | tathà vivikta-deÓa-sevitvaæ nirjana-sthÃna-priyatà janÃnÃæ grÃmyÃïÃæ saæsadi rati-tyÃga÷ | adhyÃtmam Ãtmani yaj j¤Ãnaæ tasya nityatvaæ sarvadà vim­Óyatvam | tattvaæ tv ahaæ paraæ brahma vadanti tattva-vidas tattvaæ yaj j¤Ãnam advayam ity Ãdi sm­te÷ | taj j¤Ãnasya yo 'rthas tat-prÃpti-lak«aïas tasya darÓanaæ h­di smaraïam | etad amÃnitvÃdikaæ j¤Ãnaæ paramparayà sÃk«Ãc ca tad-upalabdhi-sÃdhanaæ proktam | j¤Ãyate upalabhyate 'nena iti vyutpatte÷ | yat tato 'nyathà viparÅtaæ mÃnitvÃdi tad aj¤Ãnaæ tad-upalabdhi-virodhÅti ||7-11|| __________________________________________________________ BhG 13.12 j¤eyaæ yat tat pravak«yÃmi yaj j¤ÃtvÃm­tam aÓnute | anÃdimat paraæ brahma na sat tan nÃsad ucyate ||12|| ÓrÅdhara÷ : ebhi÷ sÃdhanair yaj j¤eyaæ tad Ãha j¤eyam iti «a¬bhi÷ | yaj j¤eyaæ tat pravak«yÃmi | Órotur Ãdara-siddhaye j¤Ãna-phalaæ darÓayati | yad vak«yamÃïaæ j¤ÃtvÃm­taæ mok«aæ prÃpnoti | kiæ tat anÃdimat | Ãdiman na bhavati iti anÃdimat | paraæ niratiÓayaæ brahma | anÃdi ity etÃvataiva bahuvrÅhiïÃnÃdimattve siddhe 'pi punar matupa÷ prayogaÓ chÃndasa÷ | yad và anÃdÅti mat-param iti ca pada-dvayam | mam vi«ïo÷ paraæ nirviÓe«aæ rÆpaæ brahmety artha÷ | tad evÃha na san tan nÃsad ucyate | vidhi-mukhena pramÃïasya vi«aya÷ sac-chabdenocyate | ni«edhaysa vi«ayas tv asac-chabdenocyate | idaæ tu tad-ubhaya-vilak«aïam | avi«ayatvÃd ity artha÷ ||12|| madhusÆdana÷ : ebhi÷ sÃdhanair j¤Ãna-Óabditai÷ kiæ j¤eyam ity apek«ÃyÃm Ãha j¤eyaæ yat tad ity Ãdi «a¬bhi÷ | yaj j¤eyaæ mumuk«uïà tat pravak«yÃmi prakar«eïa spa«Âatayà vak«yÃmi | Órotur abhimukhÅkaraïÃya phalena stuvann Ãha yad vak«yamÃïaæ j¤eyaæ j¤ÃtvÃm­tam am­tatvam aÓnute saæsÃrÃn mucyata ity artha÷ | kiæ tat ? anÃdimat Ãdiman na bhavatÅty anÃdimat | paraæ niratiÓayaæ brahma sarvato 'navacchinnaæ paramÃtma-vastu | atrÃnÃdÅty etÃvataiva bahu-vrÅhiïÃrtha-lÃbhe 'py atiÓÃyane nitya-yoge và matupa÷ prayoga÷ | anÃdÅti ca mat-param iti ca padaæ kecid icchanti | mat saguïÃd brahmaïa÷ paraæ nirviÓe«a-rÆpaæ brahmety artha÷ | ahaæ vÃsudevÃkhyà parà Óaktir yasyeti tv apavyÃkhyÃnam | nirviÓe«asya brahmaïa÷ pratipÃdyatvena tatra Óaktimattvasya avaktavyatvÃt | nirviÓe«atvam evÃha na sat tan nÃsad ucyate | vidhi-mukhena pramÃïasya vi«aya÷ sac-chabdenocyate | ni«edha-mukhena pramÃïasya vi«ayas tv asac-chabdena | idaæ tu tad-ubhaya-vilak«aïaæ nirviÓe«atvÃt sva-prakÃÓa-caitanya-rÆpatvÃc ca yato vÃco nivartante aprÃpya manasà saha [TaittU 2.4.1] ity Ãdi Órute÷ | yasmÃt tad brahma na sad-bhÃvatvÃÓraya÷ | ato nocyate kenÃpi Óabdena mukhyayà v­ttyà Óabda-prav­tti-hetÆnÃæ tatrÃsambhavÃt | tad yathà gauraÓ ca iti và jÃtita÷ | pacati paÂhatÅti và kriyÃta÷ | Óukla÷ k­«ïa iti và guïata÷, dhanÅ gomÃn iti và saæbandhato 'rthaæ pratyÃyati Óabda÷ | atra kriyÃ-guïa-sambandhebhyo vilak«aïa÷ sarvo 'pi dharmo jÃti-rÆpa upÃdhi-rÆpo và jÃti-padena saæg­hÅta÷ | yad­cchÃ-Óabdo 'pi ¬ittha-¬apitthÃdir yaæ kaæcid dharmaæ svÃtmÃnaæ và prav­ttiæ nimittÅk­tya pravartata iti so 'pi jÃti-Óabda÷ | evam ÃkÃÓa-Óabdo 'pi tÃrkikÃïÃæ ÓabdÃÓrayatvÃdi-rÆpaæ yaæ kaæcid dharmaæ purask­tya pravartate | sva-mate tu p­thivyÃdivad ÃkÃÓa-vyaktÅnÃæ janyÃnÃm anekatvÃd ÃkÃÓatvam api jÃtir eveti so 'pi jÃti-Óabda÷ | ÃkÃÓÃtiriktà ca diÇ nÃsty eva | kÃlaÓ ca neÓvarÃd atiricyate | atireke và dik-kÃla-ÓabdÃv apy upÃdhi-viÓe«a-prav­tti-nimittakÃv iti jÃti-ÓabdÃv eva | tasmÃt prav­tti-nimitta-cÃturvidhyÃc caturvidha eva Óabda÷ | tatra na sat tan nÃsat iti jÃti-ni«edha÷ kriyÃ-guïa-sambandhÃnÃm api ni«edhopalak«aïÃrtha÷ | ekam evÃdvitÅyam iti jÃti-ni«edhas tasyà aneka-vyakti-v­tter ekasminn asambhavÃt | nirguïaæ ni«kriyaæ ÓÃntam [ÁvetU 6.19] iti guïa-kriyÃ-sambandhÃnÃæ krameïa ni«edha÷ | asaÇgo hy ayaæ puru«a÷ [BAU 4.3.15] iti ca | athÃto ÃdeÓo neti neti [BAU 2.3.6] iti ca sarva-ni«edha÷ | tasmÃd brahma na kenacic chabdenocyata iti yuktam | tarhi kathaæ pravak«yÃmÅty uktaæ kathaæ và ÓÃstra-yonitvÃt iti sÆtram [Vs 1.1.3] | yathà kathaæcil lak«aïayà Óabdena pratipÃdanÃd ii g­hÃïa | pratipÃdana-prakÃraÓ ca ÃÓcaryavat paÓyati kaÓcid enam [GÅtà 2.28] ity atra vyÃkhyÃta÷ | vistaras tu bhëye dra«Âavya÷ ||12|| viÓvanÃtha÷ : evaæ sÃdhanair j¤eyo jÅvÃtmà paramÃtmà ca | tatra paramÃtmaiva sarvagato brahma-Óabdenocyate | tac ca brahma nirviÓe«aæ saviÓe«aæ ca krameïa j¤Ãni-bhaktayor upÃsyam | deha-gato 'pi caturbhujatvena dhyeya÷ paramÃtma-Óabdenocyate | tatra prathamaæ brahmÃha j¤eyam iti | anÃdi na vidyate Ãdir yasya mat-svarÆpatvÃn nityam ity artha÷ | mat-param aham eva para utk­«Âa ÃÓrayo yasya tat | brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtà 14.27] iti mad-agrimokte÷ | tad eva kim ity apek«ÃyÃm Ãha | tad brahma na sat nÃpy asat, kÃrya-kÃraïÃtÅtam ity artha÷ ||12|| baladeva÷ : evaæ j¤Ãna-sÃdhanÃny upadiÓya tair j¤eyam upadiÓati j¤eyaæ yat tad iti | uktai÷ sÃdhanair yaj j¤eyam upalabhyaæ jÅvÃtmavastu ca tad ahaæ prakar«eïa subodhatayà vak«yÃmi yaj j¤Ãtvà jano 'm­taæ mok«am aÓnute labhate | tatra jÅvÃtma-vastÆpadiÓati anÃdÅty-ardhakena | nÃsty Ãdir yasya tat jÅvasyÃdy-utpattir nÃsty ato 'not 'pi neti nityÃsÃv ity artha÷ | evam Ãha Óruti÷ -- na jÃyate mriyate và vipaÓcit [KaÂhU 1.2.18] ity Ãdyà | aham eva para÷ svÃmÅ yasya tat pradhÃna-k«etraj¤a-patir guïeÓa÷ [ÁvetU 6.16] iti Órute÷ | dÃsabhÆto harer eva nÃnyasyaiva kadÃcana iti sm­teÓ ca | apahata-pÃpmatvÃdinà brahma b­hatà guïëÂakena viÓi«Âam | ÓrutiÓ caivam Ãha ya ÃtmÃpahata-pÃpmà vijaro vim­tyur viÓoko vijghitso 'pipÃsa÷ satya-saÇkalpa÷ so 'nve«Âavya÷ sa vijij¤Ãsitavya÷ iti | jÅve brahma-Óabdas tu vij¤Ãnaæ brahma ced veda [TaittU 2.5.1] ity Ãdi Órute÷ | sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate [GÅtà 14.26] | brahma-bhÆta÷ prasannÃtmà na Óocati na kÃÇk«ati [GÅtà 18.55] iti vak«yamÃïÃc ca | na sad iti tad viÓuddhaæ jÅvÃtma-vastu kÃrya-kÃraïÃtmakÃvasthÃ-dvaya-virahÃt sac cÃsac ca nocyate | kintu paramÃïu-caitanyaæ guïëÂaka-viÓi«Âam ucyate - vibhakta-nÃma-rÆpaæ kÃryÃvasthaæ sad-upam­dita-nÃma-rÆpaæ kÃraïÃvasthaæ tv asad ity artha÷ ||12|| __________________________________________________________ BhG 13.13 sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ tat sarvato 'k«i-Óiro-mukham | sarvata÷ Órutimal loke sarvam Ãv­tya ti«Âhati ||13|| ÓrÅdhara÷ : nanv evaæ brahmaïa÷ sad-asad-vilak«aïatve sati -- sarvaæ khalv idaæ brahma brahmaivedaæ sarvam ity Ãdi-Órutibhir virudhyeta ity ÃÓaÇkya parÃsya Óaktir vividhaiva ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca ity Ãdi Óruti-prasiddhayÃcintya-Óaktyà sarvÃtmatÃæ tasya darÓayann Ãha sarvata iti pa¤cabhi÷ | sarvata÷ sarvatra pÃïaya÷ pÃdÃÓ ca yasya tat | sarvato 'k«Åïi ÓirÃæsi mukhÃni ca yasya tat | sarvata÷ Órutimat Óravaïendriyair yuktaæ sal-loke sarvam Ãv­tya vyÃpya ti«Âhati | sarva-prÃïi-v­ttibhi÷ pÃïy-Ãdibhir upÃdhibhi÷ sarva-vyavahÃrÃspadatvena ti«ÂhatÅty artha÷ ||13|| madhusÆdana÷ : evaæ nirupÃdhikasya brahmaïa÷ sac-chabda-pratyayÃvi«ayatvÃd asattvÃÓaÇkÃyÃæ nÃsad ity anenÃpÃstÃyÃm api vistareïa tad-ÃÓaÇkÃ-niv­tty-arthaæ sarva-prÃïi-karaïopÃdhi-dvÃreïa cetana-k«etraj¤a-rÆpatayà tad-astitvaæ pratipÃdayann Ãha sarvata iti | sarvata÷ sarve«u dehe«u pÃïaya÷ pÃdÃÓ cÃcetanÃ÷ sva-sva-vyÃpÃre«u pravartanÅyà ysays cetanasya k«etrajïasya tat sarvata÷ pÃïi-pÃdaæ j¤eyaæ brahma | sarvÃcetana-prav­ttÅnÃæ cetanÃdhi«ÂhÃna-pÆrvakatvÃt tasmin k«etraj¤e cetane brahmaïi j¤eye sarvÃcetana-varga-prav­tti-hetau nÃsti nÃstitÃÓaÇkety artha÷ | evaæ sarvato 'k«Åïi ÓirÃæsi mukhÃni ca yasya pravartanÅyÃni santi tat sarvato 'k«i-Óiro-mukhaæ | evaæ sarvata÷ Órutaya÷ ÓravaïendriyÃïi yasya pravartanÅyatvena santa tat sarvata÷ Órutimat | loke sarva-prÃïi-nikÃye | ekam eva nityaæ vibhu ca sarvam acetanavargam Ãv­tya sva-sattayà sphÆrtyà cÃdhyÃsikena sambandhena vyÃpya ti«Âhati nirvikÃram eva sthitiæ labhate, na tu svÃdhyastasya ja¬a-prapa¤casya do«eïa guïena vÃïu-mÃtreïÃpi sambadhyata ity artha÷ | yathà ca sarve«u dehe«v ekam eva cetanaæ nityaæ vibhu ca na pratidehaæ bhinnaæ tathà prapa¤citaæ prÃk ||13|| viÓvanÃtha÷ : nanv evaæ brahmaïa÷ sad-asad-vilak«aïatve sati -- sarvaæ khalv idaæ brahma brahmaivedaæ sarvam ity Ãdi-Órutir virudhyeta ity ÃÓaÇkya svarÆpata÷ kÃrya-kÃraïÃtÅtatve 'pi Óakti-Óaktimator abhedÃt kÃrya-kÃraïÃtmakam api tad ity Ãha sarvata eva pÃïaya÷ pÃdÃÓ ca yasya tat | brahmÃdi-pipÅlikÃntÃnÃæ pÃïi-pÃda-v­ndai÷ sarvatra d­«Âair eva tad brahmaivÃsaÇkhya-pÃïi-pÃdair yuktm ity artha÷ | evam eva sarvato 'k«Åty Ãdi |13|| baladeva÷ : atha paramÃtma-vastÆpadiÓati sarvata÷ pÃïÅti | tat paramÃtmavastu | sarvata÷ pÃïi-pÃdam ity Ãdi visphuÂÃrtham ||13|| __________________________________________________________ BhG 13.14 sarvendriya-guïÃbhÃsaæ sarvendriya-vivarjitam | asaktaæ sarva-bh­c caiva nirguïaæ guïa-bhokt­ ca ||14|| ÓrÅdhara÷ : kiæ casarvendriyeti | sarve«Ãæ cak«ur-ÃdÅnÃæ guïe«u rÆpÃdy-ÃkÃrÃsu v­tti«u tat-tad-ÃkÃreïa bhÃsate iti tathà | sarvendriyÃïi guïÃæÓ ca tat-tad-vi«ayÃn ÃbhÃsayatÅti và | sarvai÷ indriyair vivarjitaæ ca | tathà ca Óruti÷ -- apÃïi-pÃdo javano grahÅtà paÓyaty acak«u÷ sa Ó­ïoty akarïa÷ ity Ãdi÷ | asaktaæ saÇga-ÓÆnyam | tathÃpi sarvaæ bibhartÅti sarvasyÃdhÃrabhÆtam | tad eva nirguïaæ sattvÃdi-guïa-rahitaæ | guïa-bhokt­ ca guïÃnÃæ sattvÃdÅnÃæ bhokt­ pÃlakam ||14|| madhusÆdana÷ : adhyÃropÃpavÃdÃbhyÃæ ni«prapa¤caæ prapa¤cyate iti nyÃyam anus­tya sarva-prapa¤cÃdhyÃropeïÃnÃdi-mat paraæ brahmeti vyÃkhyÃtam adhunà tad-apavÃdena na sat tan nÃsad ucyate iti vyÃkhyÃtum Ãrabhate nirupÃdhi-svarÆpa-j¤ÃnÃya sarvendriyeti | paramÃrthata÷ sarvendriya-vivarjitaæ tan-mÃyayà sarvendriya-guïÃbhÃsaæ sarve«Ãæ bahi«karaïÃnÃæ ÓrotrÃdÅnÃm anta÷karaïayoÓ ca buddhi-manasor guïair adhyavasÃya-saÇkalpa-Óravaïa-vacanÃdibhis tat-tad-vi«aya-rÆpatayÃvabhÃsata iva sarvendriya-vyÃpÃrair vyÃp­tam iva taj j¤eyaæ brahma dhyÃyatÅva lelÃyatÅva [BAU 4.3.7] iti Órute÷ | atra dhyÃnaæ buddhÅndriya-vyÃpÃropalak«aïam | lelÃyanaæ calanaæ karmendriya-vyÃpÃropalak«aïÃrtham | tathà paramÃrthato 'saktaæ sarva-sambandha-ÓÆnyam eva, mÃyayà sarva-bh­c ca sadÃtmanà sarvaæ kalpitaæ dhÃrayatÅva po«ayatÅti ca sarva-bh­t, niradhi«ÂhÃna-bhramÃyogÃt | tathà paramÃrthato nirguïaæ sattva-rajas-tamo-guïa-rahitam eva | guïa-bhokt­ ca guïÃnÃæ sattva-rajas-tamasÃæ ÓabdÃdi-dvÃrà sukha-du÷kha-mohÃkÃreïa pariïatÃnÃæ bhokt­ upalabdh­ ca taj j¤eyaæ brahmety artha÷ ||14|| viÓvanÃtha÷ : kiæ ca sarvÃïi indriyÃïi guïÃn indriya-vi«ayÃæÓ ca ÃbhÃsayatÅti tac cak«u«aÓ cak«u÷ ity Ãdi Órute÷ | yad và sarvendriyair guïai÷ ÓabdÃdibhiÓ cÃbhÃsate virÃjatÅti tat | tad api sarvendriya-vivarjitaæ prÃk­tendriyÃdi-rahitam | tathà ca Óruti÷ - apÃïi-pÃdo javano grahÅtà paÓyaty acak«u÷ sa Ó­ïoty akarïa÷ ity Ãdi | parÃsya Óaktir bahudhaiva ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca iti Óruti-prasiddha-svarÆpa-ÓaktyÃspadatvÃd iti bhÃva÷ | asaktaæ Ãsakti-ÓÆnyaæ sarvabh­t ÓrÅ-vi«ïu-svarÆpeïa sarva-pÃlakam | nirguïaæ sattvÃdi-guïa-rahitÃkÃram | kiæ ca guïa-bhokt­ triguïÃtÅta-bhaga-Óabda-vÃcà «a¬-guïÃsvÃdakam ||14|| baladeva÷ : kiæ ca sarveti sarvair indriyair guïaiÓ ca tad-v­ttibhir ÃbhÃsate dÅpyata iti tathà sarvair indriyair jÅvendriyavat svarÆpa-bhinnair vivarjitaæ santyaktaæ prÃk­tai÷ karaïai÷ ÓÆnya÷ svarÆpÃnubandhibhis tair viÓi«Âo harir iti svÅkÃryam | apÃïi-pÃdo javano grahÅtà paÓyaty acak«u÷ sa Ó­ïoty akarïa÷ | yad Ãtmako bhagavÃæs tad-Ãtmikà vyakti÷ kim Ãtmako bhagavÃn j¤ÃnÃtmaka aiÓvaryÃtmaka÷ ÓaktyÃtmakaÓ ceti buddhimano 'Çga-pratyaÇgavattÃæ bhagavato lak«ayÃmahe buddhimÃn mano-bÃïaÇga-pratyaÇgavÃn iti Órute÷ | sarvabh­t sarva-tattva-dhÃrakam apy asaktaæ saÇkalpenaiva tad-dhÃraïÃt tat-sparÓa-rahitaæ nirguïaæ sÃk«Å cetÃ÷ kevalo nirguïaÓ ca iti Óruter mÃyÃ-guïa-sp­«Âam eva sad-guïa-bhokt­-niyamyatayà guïanubhavi-vikÃra-jananÅm aj¤Ãm ity Ãrabhya ekas tu pibate deva÷ svacchando 'tra vaÓÃnugÃm | dhyÃna-kriyÃbhyÃæ bhagavÃn bhuÇkte 'sau prasabhaæ vibhu÷ || iti ÓravaïÃt ||14|| __________________________________________________________ BhG 13.15 bahir antaÓ ca bhÆtÃnÃm acaraæ caram eva ca | sÆk«matvÃt tad avij¤eyaæ dÆra-sthaæ cÃntike ca tat ||15|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca bahir iti | bhÆtÃnÃæ carÃcarÃïÃæ svakÃryÃïÃæ bahiÓ cÃntaÓ ca tad eva suvarïam iva kaÂaka-kuntalÃdÅnÃm | jala-taraÇgÃïÃm antar-bahiÓ ca jalam iva | acaraæ sthÃvaraæ caraæ jaÇgamaæ ca bhÆta-jÃtaæ tad eva | kÃraïÃtmatvÃt kÃryasya | evam api sÆk«matvÃd rÆpÃdi-hÅnatvÃd tad avij¤eyam idaæ tad iti spa«Âaæ j¤ÃnÃrhaæ na bhavati | ataevÃvidu«Ãæ yojana-lak«Ãntaritam iva dÆrasthaæ ca | savikÃrÃyÃ÷ prak­te÷ paratvÃt | vidu«Ãæ puna÷ pratyag-ÃtmatvÃd antike ca tan nityaæ sannihitam | tathà ca mantra÷ -- tad ejati tan naijati tad-dÆre tad vÃntike | tad-antarasya sarvasya tad u sarvasyÃsya bÃhyata÷ || [ýÓopani«ad 5] iti | ejati calati naijati na calati | tad u antike iti ccheda÷ ||15|| madhusÆdana÷ : bhÆtÃnÃæ bhavana-dharmÃïÃæ sarve«Ãæ kÃryÃïÃæ kalpitÃnÃm akalpitam adhi«ÂhÃnam ekam eva bahir antaÓ ca rajjur iva sva-kalpitÃnÃæ sarpa-dhÃrÃdÅnÃæ sarvÃtmanà vyÃpakam ity artha÷ | ata evÃcaraæ sthÃvaraæ caraæ ca ja¤gamaæ bhÆta-jÃtaæ tad evÃdhi«ÂhÃnÃtmakatvÃt | kalpitÃnÃæ na tata÷ kiæcid vyatiricyata ity artha÷ | evaæ sarvÃtmaktve 'pi sÆk«mtvÃd rÆpÃdi-hÅnatvÃt tad-avij¤eyam idam evam iti spa«Âa-j¤ÃnÃrhaæ na bhavati | ata evÃtma-j¤Ãna-sÃdhana-ÓÆnyÃnÃæ var«a-sahasra-koÂyÃpy aprÃpyatvÃd dÆrasthaæ ca yojana-lak«a-koÂy-antaritam iva tat | j¤Ãna-sÃdhana-sampannÃnÃæ tu antike ca tad atyavyavahitam evÃtmatvÃt | dÆrÃt sudÆre tad ihÃntike paÓatsv ihaiva nihitaæ guhÃyÃm [Muï¬U 3.1.7] ity Ãdi Órutibhya÷ ||15|| viÓvanÃtha÷ : bhÆtÃnÃæ svakÃryÃïÃæ bahiÓ cÃntaÓ ca yathà dehÃnÃm ÃkÃÓÃdikam | acaraæ sthÃvaraæ caraæ jaÇgamaæ ca bhÆta-jÃtaæ tad eva | kÃryasya kÃraïÃtmakatvÃt | evam api rÆpÃdibhinnatvÃt tad-avij¤eyam idaæ tad iti spa«Âaæ j¤ÃnÃrhaæ na bhavatÅty ata evÃvidu«Ãæ yojana-koÂy-antaram iva dÆrasthaæ vidu«Ãæ puna÷ sva-g­ha-sthitam evÃntike ca tat svadeha evÃntaryÃmitvÃt dÆrÃt sudÆre tad ihÃntike ca paÓyatsv ihaiva nihitaæ guhÃyÃm [Muï¬U 3.1.7] ity Ãdi Órutibhya÷ ||15|| baladeva÷ : bahir iti | bhÆtÃnÃæ cij-ja¬ÃtmakÃnÃæ tattvÃnÃæ bahir antaÓ ca sthitam | antar bahiÓ ca tat sarvaæ vyÃpya nÃrÃyaïa÷ sthita÷ [MNÃU 13.5] iti ÓravaïÃt | acaram acalaæ caraæ calaæ ca ÃsÅno dÆraæ vrajati ÓayÃno yÃti sarvata÷ [KaÂhU 1.2.21] iti Órute÷ | sÆk«matvÃt pratyaktvÃc cit-sukha-mÆrtitvÃd avij¤eyaæ devatÃntaravaj j¤Ãtum aÓakyam | ato dÆrasthaæ ceti yan manasà na manute na cak«u«Ã paÓyati kaÓcanainam [ÁvetU 4.20] iti Órute÷ | gÃndharva-vÃsitena Órotreïa «a¬-jÃdivad bhakti-bhÃvitena karaïena tu Óakyaæ taj j¤Ãtum ity Ãha antike ca tad iti | manasÅvÃnudra«Âavyam, kaÓcid dhÅra÷ pratyag-ÃtmÃnam aik«ata | bhakti-yoge hi ti«Âhati [GTU 2.78] ity Ãdi ÓravaïÃt | bhaktyà tv ananyayà Óakya÷ [GÅtà 11.55] ity Ãdi sm­teÓ ca ||15|| __________________________________________________________ BhG 13.16 avibhaktaæ ca bhÆte«u vibhaktam iva ca sthitam | bhÆta-bhart­ ca taj j¤eyaæ grasi«ïu prabhavi«ïu ca ||16|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca -- avibhaktam iti | bhÆte«u sthÃvara-jaÇgamÃtmake«u avibhaktaæ kÃraïÃtmanÃbhinnaæ kÃryÃtmanà vibhaktaæ bhinnam ivÃvasthitaæ ca samudrÃj jÃtaæ phenÃdi samudrÃd anyan na bhavati | tat-svarÆpam evoktaæ j¤eyaæ bhÆtÃnÃæ bhart­ ca po«akaæ sthiti-kÃle | pralaya-kÃle ca grasi«ïu grasana-ÓÅlaæ s­«Âi-kÃle ca prabhavi«ïu nÃnÃ-kÃryÃtmanà prabhavana-ÓÅlam ||16|| madhusÆdana÷ : yad uktam ekam eva sarvam Ãv­tya ti«ÂhatÅti tad viv­ïoti pratideham Ãtma-bheda-vÃdinÃæ nirÃsÃya avibhaktam iti | bhÆte«u sarva-prÃïi«u avibhaktam abhinnam ekam eva tat | na tu pratidehaæ bhinnaæ vyomavat sarva-vyÃpakatvÃt | tathÃpi deha-tÃdÃtmyena pratÅyamÃnatvÃt pratidehaæ vibhaktam iva ca sthitam | aupÃdikatvenÃpÃramÃrthiko vyomnÅva tatra bhedÃvabhÃsa ity artha÷ | nanu bhavatu k«etraj¤a÷ sarva-vyÃpaka eka÷, brahma tu jagat-kÃraïaæ tato bhinnam eveti | nety Ãha bhÆta-bhart­ ca bhÆtÃni sarvÃïi sthiti-kÃle bibhartÅti tathà pralaya-kÃle grasi«ïu grasana-ÓÅlam utpatti-kÃle prabhavi«ïu ca prabhavana-ÓÅlaæ sarvasya | yathà rajjv-Ãdi÷ sarpÃder mÃyÃ-kalpitasya | tasmÃd yaj jagata÷ sthiti-layotpatti-kÃraïaæ brahma tad eva k«etraj¤aæ pratideham ekaæ j¤eyaæ na tato 'nyad ity artha÷ ||16|| viÓvanÃtha÷ : bhÆte«u sthÃvara-jaÇgamÃtmake«u avibhaktaæ kÃraïÃtmanà abhinnaæ kÃryÃtmanà vibhaktaæ bhinnam ivà sthitaæ | tad eva ÓrÅ-nÃrÃyaïa-svarÆpaæ sat | bhÆtÃnÃæ bhart­ sthiti-kÃle pÃlakaæ | pralaya-kÃle grasi«ïu saæhÃrakam | s­«ÂikÃle prabhavi«ïu ca nÃnÃ-kÃryÃtmanà prabhavana-ÓÅlam ||16|| baladeva÷ : avibhaktam iti | vibhakte«u mitho bhinne«u jÅve«v avibhaktam ekaæ tad brahma vibhaktam iva prati-jÅvaæ bhinnam iva sthitam | ekaæ santaæ bahudhà d­ÓyamÃnam iti Órute÷ | eka eva paro vi«ïu÷ sarvatrÃpi na saæÓaya÷ | aiÓvaryÃd rÆpam ekaæ ca sÆryavad bahudheyate || iti sm­teÓ ca | tac ca bhÆta-bhart­-sthitau bhÆtÃnÃæ pÃlakaæ pralaye te«Ãæ grasi«ïu kÃla-Óaktyà saæhÃrakaæ, sarge prabhavi«ïu pradhÃna-jÅva-ÓaktibhyÃæ nÃnÃ-kÃryÃtmanà prabhavana-ÓÅlaæ | ÓrutiÓ ca yato và imÃni bhÆtÃni jÃyante yena jÃtÃni jÅvanti yat prayanty abhisaæviÓanti tad brahma tad vijij¤Ãsasva [TaittU 3.1.1] iti ||16|| __________________________________________________________ BhG 13.17 jyoti«Ãm api taj jyotis tamasa÷ param ucyate | j¤Ãnaæ j¤eyaæ j¤Ãna-gamyaæ h­di sarvasya vi«Âhitam ||17|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca jyoti«Ãm apÅti | jyoti«Ãæ sÆryÃdÅnÃm api jyoti÷ prakÃÓakaæ tat | yena sÆryas tapati tejasendha÷ | na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ nemà vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ | tad eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti || [KaÂhU 2.5.15] ity Ãdi-Órute÷ | ataeva tamaso 'j¤ÃnÃt paraæ tenÃsaæs­«Âam ucyate | Ãditya-varïaæ tamsasa÷ parastÃt ity Ãdi-Órute÷ | j¤Ãnaæ ca tad eva buddhi-v­ttau abhivyaktam | tad eva rÆpÃdy-ÃkÃreïa j¤eyaæ ca j¤Ãna-gamyaæ ca | amÃnitvÃdi-lak«aïena pÆrvokta-j¤Ãna-sÃdhanena prÃpyam ity artha÷ | j¤Ãna-gamyaæ viÓina«Âi sarvasya prÃïimÃtrasya h­di vi«Âhitaæ viÓe«eïÃpracyuta-svarÆpeïa niyant­tayà sthitam | dhi«Âhitam iti pÃÂhe adhi«ÂÃya sthitim ity artha÷ | madhusÆdana÷ : nanu sarvatra vidyamÃnam api tan nopalabhyate cet tarhi ja¬am eva syÃt, na syÃt svayaæjyoti«o 'pi tasya rÆpÃdi-hÅnatvenendriyÃdy-agrÃhyatvopapatter ity Ãha jyoti«Ãm iti | taj j¤eyaæ brahma jyoti«Ãm avabhÃsakÃnÃm ÃdityÃdÅnÃæ buddhy-ÃdÅnÃæ ca bÃhyÃnÃm ÃntarÃïÃm api jyotir avabhÃsakaæ caityanya-jyoti«o ja¬a-jyotir-avabhÃsakatvopapatte÷ | yena sÆryas tapati tejasendha÷ | tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti [KaÂhU 2.5.15] ity Ãdi-ÓruteÓ ca | vak«yati ca yad Ãditya-gataæ teja÷ [GÅtà 15.8] ity Ãdi | svayaæ ja¬atvÃbhÃve 'pi ja¬a-saæs­«Âaæ syÃd iti nety Ãha tamaso ja¬a-vargÃt param avidyÃ-tat-kÃryÃbhyÃm apÃramÃrthikÃbhyÃm asaæsp­«Âaæ pÃramÃrthikaæ tad brahma sad-asato÷ sambandhÃyogÃt | ucyate ak«arÃt parata÷ para÷ ity Ãdi-Órutibhir brahma-vÃdibhiÓ ca | tad uktam - ni÷saÇgasya sa-saÇgena kÆÂasthasya vikÃriïà | Ãtmano 'nÃtmanà yogo vÃstavo nopapadyate || Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt iti ÓruteÓ ca | Ãditya-varïam iti sva-bhÃne prakÃÓÃntarÃnapek«aæ sarvasya prakÃÓakam ity artha÷ | yasmÃt tat svayaæ jyotir ja¬Ãsaæsp­«Âam ata eva taj j¤Ãnaæ pramÃïa-janya-ceto-v­tty-abhivyakta-saævid-rÆpam | ata eva tad eva j¤eyaæ jÃtum arham aj¤ÃtatvÃj ja¬asyÃj¤ÃtatvÃbhÃvena j¤Ãtum anarhatvÃt | kathaæ tarhi sarvair na j¤Ãyate tatrÃha j¤Ãna-gamyaæ pÆrvoktenÃmÃnitvÃdinà tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanÃntena sÃdhana-kalÃpena j¤Ãna-hetutayà j¤Ãna-Óabditena gamyaæ prÃpyaæ na tu tad vinety artha÷ | nanu sÃdhanena gamyaæ cet tat kiæ deÓÃntara-vyavahitam ? nety Ãha h­di sarvasya vi«Âhitaæ sarvasya prÃïi-jÃtasya h­di buddhau vi«Âhitaæ sarvatra sÃmÃnyena sthitam api viÓe«a-rÆpeïa tatra sthitam abhivyaktaæ jÅva-rÆpeïÃntaryÃmi-rÆpeïa ca | sauraæ teja ivÃdarÓa-sÆrya-kÃntÃdau | avyavahitam eva vastuto bhrÃntyà vyavahitam iva sarva-bhrama-kÃraïÃj¤Ãna-niv­ttyà prÃpyata ivety artha÷ ||17|| viÓvanÃtha÷ : jyoti«Ãæ candrÃdityÃnÃm api taj jyoti÷ prakÃÓakaæ | yena sÆryas tapati tejasendha÷ | na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ nemà vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ | tad eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti || [KaÂhU 2.5.15] ity Ãdi-Órute÷ | ata eva tamaso 'j¤ÃnÃt paraæ tenÃsaæs­«Âam ucyate | Ãditya-varïaæ tamsasa÷ parastÃt ity Ãdi-Órute÷ | j¤Ãnaæ tad eva buddhi-v­ttau abhivyaktaæ sat j¤Ãnam ucyate | tad eva rÆpÃdy-ÃkÃreïa pariïataæ j¤eyaæ ca | tad eva j¤Ãna-gamyaæ pÆrvoktenÃmÃnitvÃdi-j¤Ãna-sÃdhanena prÃpyam ity artha÷ | tad eva paramÃtma-svarÆpaæ sat sarvasya prÃïimÃtrasya h­di dhi«Âhitaæ niyant­tayÃdhbi«ÂhÃya sthitam ity artha÷ ||17|| baladeva÷ : jyoti«Ãæ sÆrydÅnÃm api tad brahma jyoti÷ prakÃÓakaæ | na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ nemà vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ | tad eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti || [KaÂhU 2.5.15] ity Ãdi-Órutes tad brahma | tad brahma tamasa÷ prak­te÷ paraæ tenÃsp­«Âam ucyate Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt [ÁvetU 3.8] ity Órutyà | j¤Ãnaæ cid-eka-rasam ucyate vij¤Ãnam Ãnanda-ghanaæ brahma [GTU 2.79?] iti Órutyà | j¤Ãnaæ mumuk«o÷ Óaraïatvena j¤Ãtum arham ucyate taæ ha devam Ãtma-buddhi-prakÃÓaæ mumuk«ur vai Óaraïam ahaæ prapadye [GTU 1.25] iti Órutyà | j¤Ãna-gamyam ucyate tam eva viditvÃtim­tyum eti [ÁvetU 3.8] iti Órutyà | sarvasya prÃïi-mÃtrasya h­di dhi«Âhitaæ niyant­tayÃdhi«ÂhÃya sthitam ity ucyate anta÷-pravi«Âa÷ ÓÃstà janÃnÃm [Taittù 3.11.10] iti Órutyà | na ca sarvata÷ pÃïÅty Ãdi pa¤cakaæ jÅva-paratayaiva neyaæ tat-prakaraïatvÃdi-vÃcyaæ jÅvavad ÅÓvarasyÃpi k«etraj¤atvena prak­tatvÃt | sarvata÷ pÃïÅty Ãdi-sÃrdhakasya brahmaivopakramya ÓvetÃÓvatarai÷ paÂhitvÃt prakaraïa-ÓÃvalyasyopani«atsu vÅk«aïÃc ca ||17|| __________________________________________________________ BhG 13.18 iti k«etraæ tathà j¤Ãnaæ j¤eyaæ coktaæ samÃsata÷ | mad-bhakta etad vij¤Ãya mad-bhÃvÃyopapadyate ||18|| ÓrÅdhara÷ : uktaæ k«etrÃdikam adhikÃri-phala-sahitam upasaæharati itÅti | ity enaæ k«etraæ mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antam | tathà j¤Ãnaæ cÃmÃnitvÃdi-tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanÃntam | j¤eyaæ cÃnÃdimat paraæ brahmety Ãdi vi«Âhitam ity antam | vasi«ÂhÃdibhir vistareïoktaæ sarvam api mayà saÇk«epeïoktam | etac ca katham | pÆrvÃdhyÃyokta-lak«aïo mad-bhakto vij¤Ãya mad-bhÃvÃya brahmatvÃyopapadyate yogyo bhavati ||18|| madhusÆdana÷ : uktaæ k«etrÃdikam adhikÃriïaæ phalaæ ca vadann upasaæharati itÅti | iti anena pÆrvoktena prakÃreïa k«etraæ mahÃ-bhÆtÃdi-dh­ty-antaæ, tathà j¤Ãnam amÃnitvÃdi tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓana-paryantaæ, j¤eyaæ cÃnÃdimat paraæ brahma vi«Âhitam ity antaæ Órutibhya÷ sm­tibhyaÓ cÃk­«ya trayam api manda-buddhy-anugrahÃya mayà saæk«epenoktam | etÃvÃn eva hi sarvo vedÃrtho gÅtÃrthaÓ ca | asmiæÓ ca pÆrvÃdhyÃyokta-lak«aïo mad-bhakta evÃdhikÃrÅty Ãha -- mad-bhakto mayi bhagavati vÃsudeve parama-gurau samarpita-sarvÃtma-bhÃvo mad-eka-Óaraïa÷ sa etad yathoktaæ k«etraæ j¤Ãnaæ ca j¤eyaæ ca vij¤Ãya vivekena viditvà mad-bhÃvÃya sarvÃnartha-ÓÆnya-paramÃnanda-bhÃvÃya mok«Ãyopapadyate mok«aæ prÃptuæ yogyo bhavati | yasya deve parà bhakti÷ yathà deve tathà gurau | tasyaite kathità hy arthÃ÷ prakÃÓante mahÃtmana÷ || [ÁvetU 6.23] iti Órute÷ | tasmÃt sarvadà mad-eka-Óaraïa÷ sann Ãtma-j¤Ãna-sÃdhanÃny eva parama-puru«Ãrtha-lipsur anuvartate tuccha-vi«aya-bhoga-sp­hÃæ hitvety abhiprÃya÷ ||18|| viÓvanÃtha÷ : uktaæ k«etrÃdikam adhikÃri-phala-sahitam upasaæharati itÅti | k«etraæ mahÃ-bhÆtÃdi dh­ty-antam | j¤Ãnam amÃnitvÃdi-tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanÃntam | j¤eyaæ j¤Ãna-gamyaæ ca anÃdÅty Ãdi dhi«Âhitam ity antam | ekam eva tattvaæ brahma bhagavat-paramÃtma-Óabda-vÃcyaæ ca saÇk«epeïoktam | mad-bhakto bhaktimaj j¤ÃnÅ mad-bhÃvÃya mat-sÃyujyÃya | yad và mad-bhakto mamaikÃntiko dÃsa etad vij¤Ãya mat-prabhor etÃvad aiÓvaryam iti j¤Ãtvà mayi bhÃvÃya premïa upapadyata upapanno bhavati ||18|| baladeva÷ : uktaæ k«etrÃdikaæ taj-j¤Ãna-phala-sahitam upasaæharati iti k«etram iti | mahÃ-bhÆtÃni ity Ãdinà cetanà dh­tir ity antena k«etra-svarÆpam uktam | amÃnitvam ity Ãdinà tattva-j¤ÃnÃrtha-darÓanam ity antena j¤eyasya k«etra-dvayasya j¤Ãnaæ tat-sÃdhanam uktam | anÃdi mat-param ity Ãdinà h­di sarvasya vi«Âhitam ity antena j¤eyaæ k«etraj¤a-dvayaæ coktaæ mayà | etat trayaæ vij¤Ãya mitho vivekenÃvagatya mad-bhÃvÃya mat-premïe mat-svabhÃvÃya vÃsaæsÃritvÃya kalpate yogye bhavati mad-bhakta÷ ||18|| __________________________________________________________ BhG 13.19 prak­tiæ puru«aæ caiva viddhy anÃdÅ ubhÃv api | vikÃrÃæÓ ca guïÃæÓ caiva viddhi prak­ti-saæbhavÃn ||19|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ tat k«etraæ yac ca yÃd­k cety etÃvat prapa¤citam | idÃnÅæ tu yad vikÃri yataÓ ca yat sa ca yo yat-prabhÃvaÓ cety etat pÆrvaæ pratij¤Ãtam eva prak­ti-puru«ayo÷ saæsÃra-hetukatva-kathanena prapa¤cayati prak­tim iti pa¤cabhi÷ | tatra prak­ti-puru«ayor Ãdimatve tayor api prak­ty-antareïa bhÃvyam ity anavasthÃpatti÷ syÃt | atas tÃv ubhÃv anÃdÅ viddhi | anÃder ÅÓvarasya ÓaktitvÃt prak­ter anÃditvam | puru«e 'pi tad-aæÓatvÃd anÃdir eva | atra ca parameÓvarasya tac-chaktÅnÃm anÃditvaæ nityatvaæ ca ÓrÅmac-chaÇkara-bhagavad-bhëya-k­dbhir atiprabandhenopapÃditam iti grantha-bÃhulyÃn nÃsmÃbhi÷ pratanyate | vikÃrÃæÓ ca dehendriyÃdÅn guïÃæÓ ca guïa-pariïÃmÃn sukha-du÷kha-mohÃdÅn prak­te÷ sambhÆtÃn viddhi ||19|| madhusÆdana÷ : tad anena granthena tat k«etraæ yac ca yÃd­k ca ity etad vyÃkhyÃtam | idÃnÅæ yad-vikÃri yataÓ ca yat sa ca yo yat-prabhÃvaÓ ca ity etÃvad vyÃkhyÃtavyam | tatra prak­ti-puru«ayo÷ saæsÃra-hetutva-kathanena yad-vikÃri yataÓ ca yad iti prak­tim ity Ãdi dvÃbhyÃæ prapa¤cyate | sa ca yo yat prabhÃvaÓ ca iti tu puru«a ity Ãdi dvyÃbhyÃm iti viveka÷ | tatra saptama ÅÓvarasya dve prak­tÅ parÃpare k«etra-k«etraj¤a-lak«aïe upanyasya etad-yonÅni bhÆtÃni [GÅtà 7.7] ity uktam | tatrÃparà prak­ti÷ k«etra-lak«aïà parà tu jÅva-lak«aïeti tayor anÃditvam uktvà tad-ubhaya-yonitvaæ bhÆtÃnÃm ucyate prak­tim iti | prak­tir mÃyÃkhyà triguïÃtmikà pÃrameÓvarÅ Óakti÷ k«etra-lak«aïà yà prÃg aparà prak­tir ity uktà | yà tu parà prak­tir jÅvÃkhyà prÃg uktà sa iha puru«a ity ukta iti na pÆrvÃpara-virodha÷ | prak­tiæ puru«aæ cobhÃv api anÃdÅ eva viddhi | na vidyate Ãdi÷ kÃraïaæ yayos tau | tathà prak­ter anÃditvaæ sarva-jagat-kÃraïatvÃt | tasyà api kÃraïa-sÃpek«atve 'navasthÃ-prasaÇgÃt | puru«asyÃnÃditvaæ tad-dharmÃdharma-prayuktatvÃt k­tsnasya jagata÷ jÃtasya har«a-Óoka-bhaya-sampratipatte÷ | anyathà k­ta-hÃnya-k­tÃbhyÃgama-prasaÇgÃt | yata÷ prak­tir anÃdir atas tasyà bhÆta-yonitvam uktaæ prÃg upapadyata ity Ãha vikÃrÃæÓ ca «o¬aÓa pa¤ca mahÃ-bhÆtÃny ekÃdaÓendriyÃïi ca guïÃæÓ ca sattva-rajas-tamo-rÆpÃn sukha-du÷kha-mohÃn prak­ti-saæbhavÃn eva prak­ti-kÃraïakÃn eva viddhi jÃnÅhi ||19|| viÓvanÃtha÷ : paramÃtmÃnam uktvà k«etra-j¤a-Óabda-vÃcyaæ jÅvÃtmÃnaæ vaktuæ kutas tasya mÃyÃ-saæsle«a÷, kadà tad-Ãrambho 'bhÆd ity apek«ÃyÃm Ãha prak­tiæ mÃyÃæ puru«aæ jÅvaæ cobhÃv apy anÃdÅ na vidyate Ãdi kÃraïaæ yayos tathÃbhÆtau viddhi anÃder ÅÓvarasya mama ÓaktitvÃt | bhÆmir Ãpo 'nalo vÃyu÷ khaæ mano buddhir eva ca | ahaÇkÃra itÅyaæ me bhinnà prak­tir a«Âadhà || apareyam itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃm | jÅva-bhÆtÃæ mahÃbÃho yayedaæ dhÃryate jagat || [GÅtà 7.4-5] iti mad-ukter mÃyÃ-jÅvayor api mac-chaktitvena anÃditvÃt tayo÷ saæÓle«o 'pi anÃdir iti bhÃva÷ | tatra mitha÷ saæÓli«Âayor api tayor vastuta÷ pÃrthakyam asti eva ity Ãha vikÃrÃæÓ ca dehendriyÃdÅn guïÃæÓ ca guïa-pariïÃmÃn sukha-du÷kha-Óoka-mohÃdÅn prak­ti-sambhÆtÃn prak­ty-udbhÆtÃn viddhÅti k«etrÃkÃra-pariïatÃyÃ÷ prak­te÷ sakÃÓÃd bhinnam eva jÅvaæ viddhÅti bhÃva÷ ||19|| baladeva÷ : evaæ mitho vivikta-svabhÃvayor anÃdyo÷ prak­ti-jÅvayo÷ saæsargasyÃnÃdi-kÃlikatvaæ saæs­«Âayos tayo÷ kÃrya-bhedas tat-saæsargasyÃnÃdi-kÃlikasya hetuÓ ca nirÆpyate prak­tim ity Ãdibhi÷ | apir avadh­tau | mitha÷ samp­ktau prak­ti-puru«Ãv ubhÃv anÃdyeva viddhi madÅya-ÓaktitvÃn nityÃv eva jÃnÅhi | tayor mac-chaktitvaæ tu puraivoktaæ bhÆmir Ãpa÷ ity Ãdinà | anÃdi-saæs­«Âayor api tayo÷ svarÆpa-bhedo 'stÅty ÃÓayenÃh vikÃrÃn dehendriyÃdÅn | guïÃæÓ sukha-du÷khÃni prak­ti-sambhavÃn prÃk­tÃn na tu jaivÃn viddhÅti k«etrÃtmanà pariïatÃyÃ÷ prak­ter anyo jÅva iti darÓitam ||19|| __________________________________________________________ BhG 13.20 kÃrya-kÃraïa-kart­tve hetu÷ prak­tir ucyate | puru«a÷ sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tve hetur ucyate ||20|| ÓrÅdhara÷ : vikÃrÃïÃæ prak­ti-sambhavatvaæ darÓayan puru«asya saæsÃra-hetutvaæ darÓayati kÃryeti | kÃryaæ ÓarÅram | kÃraïÃni sukha-du÷kha-sÃdhanÃnÅndriyÃïi | te«Ãæ kart­tve tad-ÃkÃra-pariïÃme prak­tir hetur ucyate kapilÃdibhi÷ | puru«o jÅvas tu tat-k­ta-sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tve hetur ucyate | ayaæ bhÃva÷ yadyapi acetanÃyÃ÷ prak­te÷ svata÷-kart­tvaæ na sambhavati tathà puru«asyÃpy avikÃriïo bhokt­tvaæ na sambhavati | tathÃpi kart­tvaæ nÃma kriyÃ-nirvartakatvam | tac cÃcetanasyÃpi cetanÃd­«Âa-vaÓÃt caitanyÃdhi«ÂhitatvÃt sambhavati yathà vahner Ærdhva-jvalanaæ vayos tiryag gamanaæ vatsÃd­«Âa-vaÓÃt gostanya-payasa÷ k«araïam ity Ãdi | ata÷ puru«a-sannidhÃnÃt prak­te÷ kart­tvam ucyate bhokt­tvaæ ca sukha-du÷kha-saævedanaæ, tac ca cetana-dharma eveti prak­ti-sannidhÃnÃt puru«asya bhokt­tvam ucyate iti ||20|| madhusÆdana÷ : vikÃrÃïÃæ prak­ti-sambhavattvaæ vivecayan puru«asya saæsÃra-hetutvaæ darÓayati kÃryeti | kÃryaæ ÓarÅraæ karaïÃnÅndriyÃïi tat-sthÃni trayodaÓa dehÃrambhakÃïi bhÆtÃni vi«ayÃÓ ceha kÃrya-grahaïena g­hyante | guïÃÓ ca sukha-du÷kha-mohÃtmakÃ÷ karaïÃÓrayatvÃt karaïa-grahaïena g­hyante | te«Ãæ kÃrya-karaïÃnÃæ kart­tve tad-ÃkÃra-pariïÃme hetu÷ kÃraïam prak­tir ucyate mahar«ibhi÷ | kÃrya-karaïeti dÅrgha-pÃÂhe 'pi sa evÃrtha÷ | evaæ prak­te÷ saæsÃra-kÃraïatvaæ vyÃkhyÃya puru«asyÃpi yÃd­Óaæ tat tad Ãha puru«o k«etraj¤a÷ parà prak­tir iti prÃg vyÃkhyÃta÷ | sa sukha-du÷khÃnÃæ sukha-du÷kha-mohÃnÃæ bhogyÃnÃæ sarve«Ãm api bhokt­tve v­tty-uparaktopalambhe hetur ucyate ||20|| viÓvanÃtha÷ : tasya mÃyÃ-saæÓle«aæ darÓayati | kÃryaæ ÓarÅram | kÃraïÃni sukha-du÷kha-sÃdhanÃnÅndriyÃïi | kartÃra indriyÃdhi«ÂhÃtÃro devÃs tatra tathÃdhyÃsena puru«a-saæsargÃt kÃryÃdi-rÆpeïa pariïatà syÃd avidyÃkhyayà sva-v­ttyà tad-adhyÃsa-pradà ca syÃd ity artha÷ | tat-k­ta-sukha-du÷khÃnÃæ bhokt­tve puru«o jÅva eva hetu÷ | ayaæ bhÃva÷ yadyapi kÃryatva-kÃraïatva-kart­tva-bhokt­tvÃni prak­ti-dharmà eva syus tad api kÃryatvÃdi«u ja¬ÃæÓa-prÃdhÃnyÃt, sukha-du÷kha-saævedana-rÆpe bhoge tu caitanyÃæÓa-prÃdhÃnyÃt | prÃdhÃnyena vyapadeÓà bhavantÅti nyÃyÃt kÃryatvÃdi«u prak­tir hetu÷ | bhokt­tve puru«o hetur ity ucyate iti ||20|| baladeva÷ : atha saæs­«Âayos tayo÷ kÃrya-bhedam Ãha kÃryeti ÓarÅraæ kÃryaæ j¤Ãna-karma-sÃdhakatvÃd indriyÃïi kÃraïÃni te«Ãæ kart­tve tat-tad-ÃkÃra-sva-pariïÃme prak­tir hetu÷ | puru«a÷ prak­tistho hi ity agrimÃt sva-saæsargeïa sacetanÃæ prak­tiæ puru«o 'dhiti«Âhati | tad-adhi«Âhità tu sà tat-karmÃïu-guïyena pariïamamÃnà tat-tad-dehÃdÅnÃæ sra«ÂrÅti prak­tyÃrpitÃnÃæ sukhÃdÅnÃæ bhokt­tve puru«o hetus te«Ãæ bhoge sa eva kartey artha÷ | prak­ty-adhi«ÂhÃt­tvaæ sukhÃdi-bhokt­tvaæ ca puru«asya kÃryam | tac ca ÓarÅrÃdi-kart­tvaæ tu tad-adhi«ÂhÃtÃyÃ÷ prak­ter iti puru«asyaiva kart­tvaæ mukhyam | evam Ãha sÆtrakÃra÷ kartà ÓÃstrÃrthavattvÃt ity Ãdibhi÷ | pareÓasya harer adhi«ÂhÃt­tvaæ tu sarvatrÃvarjanÅyam ity uktaæ vak«yate ca ||20|| __________________________________________________________ BhG 13.21 puru«a÷ prak­ti-stho hi bhuÇkte prak­tijÃn guïÃn | kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ||21|| ÓrÅdhara÷ : tathÃpy avikÃriïo janma-rahitasya ca bhokt­tvaæ katham iti | ata Ãha puru«a iti | hi yasmÃt | prak­ti-sthas tat-kÃrye dehe tÃdÃtmyena sthita÷ puru«a÷ | atas taj-janitÃn sukha-du÷khÃdÅn bhuÇkte | asya ca puru«asya satÅ«u devÃdi-yoni«u asatÅ«u tiryag-Ãdi-yoni«u yÃni janmÃni te«u guïa-saÇgo guïai÷ ÓubhÃÓubha-karma-kÃribhir indriyai÷ saÇga÷ kÃraïam ity artha÷ ||21|| madhusÆdana÷ : yat puru«asya sukha-du÷kha-bhokt­tvaæ tÃdÃtmyenopagata÷ prak­ti-stho hy eva puru«o bhuÇkte upalabhate prak­ti-jÃn guïÃn | ata÷ prak­ti-ja-guïopalambha-hetu«u sad-asad-yoni-janmasu sad-yonayo devÃdyÃs te«u hi sÃttvikam i«ataæ phalaæ bhujyate | asad-yonaya÷ paÓv-ÃdyÃs te«u hi tÃmasam ani«Âaæ phalaæ bhujyate | atas tan nÃsya puru«asya guïa-saÇga÷ sattva-rajas-tamo-guïÃtmaka-prak­ti-tÃdÃtmyÃbhimÃna eva kÃraïam | na tv asaÇgasya tasya svata÷ saæsÃra ity artha÷ | athavà guïa-saÇgo guïe«u ÓabdÃdi«u sukha-du÷kha-mohÃtmake«u saÇgo 'bhilëa÷ kÃma iti yÃvat | sa evÃsya sad-asad-yoni-janmasu kÃraïam sa yathÃ-kÃmo bhavati tat kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute yat karma kurute tad abhisampadyate [BAU 4.4.5] iti Órute÷ | asminn api pak«e mÆla-kÃraïatvena prak­ti-tÃdÃtmyÃbhimÃno dra«Âavya÷ ||21|| viÓvanÃtha÷ : kintu tatra anÃdy-avidyÃ-k­tenÃdhyÃsena eva karÂrva-bhokt­tvÃdikaæ tadÅyam api dharmaæ svÅyaæ manyate | tata evÃsya saæsÃra ity Ãha puru«a iti | prak­tistha÷ prak­ti-kÃrya-dehe tÃdÃtmyena hi sthita÷ | prak­tijÃn anta÷karaïa-dharmÃn Óoka-moha-sukha-du÷khÃdÅn guïÃn svÅyÃn eva abhimanyamÃno bhuÇkte | tatra kÃraïaæ guïa-saÇga÷ | guïamaya-dehe«u asyÃsaÇgasyÃpy Ãtmana÷ saÇgo 'vidyÃ-kalpita÷ | kva bhuÇkte ity apek«ÃyÃm Ãha satÅ«u devÃdi-yoni«u asatÅ«u tiryag-Ãdi-yoni«u ÓubhÃÓubha-karma-k­tÃsu yÃni janmÃni te«u ||21|| baladeva÷ : prak­ty-adhi«ÂhÃne sikhÃdibhoge ca puru«asyaiva kart­tvam ity etat sphuÂayati tasya prak­ti-saæsarge hetuæ ca darÓayati puru«a iti | cit-sukhaika-raso 'pi puru«o 'nÃdikarma-vÃsanayà prak­tisthas tÃm adhi«Âhita-tat-k­ta-dehendriya÷ prÃna-viÓi«Âa÷ sann eva tat-k­tÃn guïÃn sukhÃdÅn bhuÇkte 'nubhavati kvety Ãha sad iti | satÅ«u deva-mÃnavÃdi«v asatÅ«u paÓu-pak«y-Ãdi«u ca sÃdhv-asÃdhu-racitÃsu yoni«u yÃni janmÃdÅni te«v iti tatra tatra puru«asyaiva kart­tvam | tat-saæsarge hetum Ãha kÃraïam iti | guïo 'saÇgo 'nÃdi-guïa-maya-visaya-sp­hà | ayam artha÷ anÃdir jÅva÷ karma-rÆpÃïÃdivÃsanÃrakta÷ | sa ca bhokt­tvÃd bhogyÃn vi«ayÃn sp­hayaæs tad-arpita-kÃmanÃdi-sannihitÃæ prak­tim ÃÓrayi«yati yÃvat sat-prasaÇgÃt tat-tad-vÃsanà k«Åyate | tat-k«aye tu parÃtma-dhÃma-sukhÃni bhuÇkte so 'Ónute sarvÃn kÃmÃn saha brahmaïà vipaÓcità ity Ãdi Órutibhya iti | yat tu prak­ter ity Ãde÷ kÃrya-kÃraïety Ãde÷ prak­tyaiva cety Ãder nÃnyaæ guïebhya÷ ity ÃdeÓ cÃpÃtatÃrtha-grÃhibhi÷ sÃÇkhyai÷ prak­ter eva kart­tvam uktaæ, tat kila rabhasÃbhidhÃnam eva lo«Âra-këÂhavad acetanÃyÃs tasyÃs tattva-sambhÃvÃt | upÃdÃnÃparok«a-cikÅr«Ãk­timattvaæ khalu kart­tvaæ, tac ca cetanasyaiveti Órutir Ãha - vij¤Ãnaæ yaj¤aæ tanute karmÃïi tanute 'pi ca | e«a hi dra«Âà spra«Âà Órotà rasayità ghrÃtà mantà boddhà kartà nij¤ÃnÃtmà puru«a÷ ity Ãdikam | yac ca puru«a-sannidhÃnÃc caitanyÃdhyÃsÃt tasyÃs tattvam ity Ãhus tan na | yat sannidhyadhasta-caitanyÃt tasyÃ÷ kart­tvaæ tat tasyaiva sannihitasyeti suvacatvÃt | na khalu tapÃyaso dagdh­tvam ayo-hetukam api tu vahni-hetukam eva d­«Âam | na ca calati jalaæ phalati tarur itivaj ja¬ÃyÃs tasyÃs tattva-siddhir jalÃdi«v antaryÃmy-adhi«Âhitatvene«ÂÃsiddher vidhÃyaka-Óruti-vyÃkopÃc caited evam | na hi ja¬a-prak­tim uddiÓya svargÃdi-phalakaæ jyoti«ÂomÃdi-mok«a-phalakaæ dhyÃnaæ ca sm­tir vidhatte 'pi tu cetanam eva bhoktÃram uddiÓyeti puru«asyaiva kart­tvam | tac ca prak­ter iti yad uktaæ tat tu tad-v­tti-prÃcuryÃd eva yathà kareïa bibhrati puru«e karo bibhartÅti vyapadeÓas tathà prak­tyà kurvati puru«e prak­ti÷ karotÅti sa bhaved ity eke, prÃk­tair dehÃdibhir yuktasyaiva puru«asya yaj¤a-yuddhÃdi-karma-kart­tvaæ, na tu tair viyuktasya Óuddhasyety ata÷ prak­tes tad ity apare ||21| __________________________________________________________ BhG 13.22 upadra«ÂÃnumantà ca bhartà bhoktà maheÓvara÷ | paramÃtmeti cÃpy ukto dehe 'smin puru«a÷ para÷ ||22|| ÓrÅdhara÷ : tad anena prakÃreïa prak­ty-avivekÃd eva puru«asya saæsÃra÷ | na tu svarÆpata÷ | ity ÃÓayena tasya svarÆpam Ãha upadra«Âeti | asmin prak­ti-kÃrye dehe vartamÃno 'pi puru«a÷ paro bhinna eva | na tad-guïair yujyata ity artha÷ | tatra hetava÷ yasmÃd upadra«Âà p­thag-bhÆta eva samÅpe sthitvà dra«Âà sÃk«Åty artha÷ | tathà anumantà anumoditaiva sannidhi-mÃtreïÃnugrÃhaka÷ | sÃk«Å cetÃ÷ kevalo nirguïaÓ ca [GTU 2.96, Puru«a-bodhinÅ] ity Ãdi Órute÷ | tathà aiÓvaryeïa rÆpeïa bhartà vidhÃyaka iti cokta÷ | bhoktà pÃlaka iti ca | mahÃæÓ cÃsau ÅÓvaraÓ ca sa brahmÃdÅnÃm api patir iti ca paramÃtmà vÃntaryÃmÅti cokta÷ Órutyà | tathà ca Óruti÷ e«a sarveÓvara evsa bhÆtÃdhipatir loka-pÃla÷ ity Ãdi ||22|| madhusÆdana÷ : tad evaæ prak­ti-mithyÃ-tÃdÃtmyÃt puru«asya saæsÃro na svarÆpeïety uktam | kÅd­Óaæ punas tasya svarÆpaæ yatra na sambhavati saæsÃra÷ ? ity ÃkÃÇk«ÃyÃæ tasya svarÆpaæ sÃk«Ãn nirdiÓann Ãha upadra«Âeti | asmin prak­ti-pariïÃme dehe jÅva-rÆpeïa vartamÃno 'pi puru«a÷ para÷ prak­ti-guïÃsaæs­«Âa÷ paramÃrthato 'saæsÃrÅ svena rÆpeïety artah÷ | yata upadra«Âà yatha ­tvig-yajamÃne«u yaj¤a-karma-vyÃp­te«u tat-samÅpastho 'nya÷ svayam avyÃp­to yaj¤a-vidyÃ-kuÓalatvÃd ­tvig-yajamÃna-vyÃpÃra-guïa-do«ÃïÃm Åk«itÃ, tadvat kÃrya-karaïa-vyÃpÃre«u svayam avyÃp­to vilak«aïas te«Ãæ kÃrya-karaïÃnÃæ sa-vyÃparÃïÃæ samÅpastho dra«Âà na tu kartà puru«a÷ | sa yat tatra kiæcit paÓyaty ananvÃg atas tena bhavaty asaÇgo hy ayaæ puru«a÷ [BAU 4.3.15] iti Órute÷ | athavÃ, deha-cak«ur-mano-buddhy-ÃtmÃno dra«Â­«u madhye bÃhyÃn dehÃdÅn apek«yÃtyavyavahito dra«ÂÃtmà puru«a upadra«Âà | upa-Óabdasya sÃmÅpyÃrthatvÃt tasya cÃvyavadhÃna-rÆpasya pratyag-Ãtmany eva paryavasÃnÃt | anumantà ca kÃrya-karaïa-prav­tti«u svayam aprav­tto 'pi prav­tta iva saænidhi-mÃtreïa tad-anukÆlatvÃd anumantà | athavÃ, sva-vyÃpÃre«u prav­ttÃn dehendriyÃdÅn na nivÃrayati kadÃcid api tat-sÃk«i-bhÆta÷ puru«a ity anumantà | sÃk«Å cetà [GTU 2.96, Puru«a-bodhinÅ] iti Órute÷ | bhartà bhartà dehendriya-mano-buddhÅnÃæ saæhatÃnÃæ caitanyÃbhÃsa-viÓi«ÂÃnÃæ sva-sattayà sphuraïena ca dhÃrayità po«ayità ca | bhoktà buddhe÷ sukha-du÷kha-mohÃtmakÃn pratyayÃn svarÆpa-caitanyena prakÃÓayatÅti nirvikÃra evopalabdhà | maheÓvara÷ sarvÃtmatvÃt svatantratvÃc ca mahÃn ÅÓvaraÓ ceti maheÓvara÷ | paramÃtmà dehÃdi-buddhy-antÃnÃæ avidyayÃtmatvena kalpitÃnÃm parama÷ prak­«Âa upadra«Â­tvÃdi-pÆrvokta-viÓe«aïa-viÓi«Âa Ãtmà paramÃtmà | ity anena ÓabdenÃpi ukta÷ kathita÷ Órutau | ca-kÃrÃd upadra«Âety-Ãdi-Óabdair api sa eva puru«a÷ para÷ | uttama÷ puru«as tv anya÷ paramÃtmety udÃh­ta÷ [GÅtà 15.17] ity agre vak«yate ||22|| viÓvanÃtha÷ : jÅvÃtmÃnam uktvà paramÃtmÃnam Ãha upadra«Âeti | yadyapi anÃdi mat-paraæ brahma ity Ãdinà h­di sarvasya vi«Âhitam ity anena ca sÃmÃnyata÷ paÓe«ataÓ ca paramÃtmà prokta eva, tad api tasya jÅvÃtma-sÃhityenÃpi p­thag eva spa«Âatayà dehasthatva-j¤ÃpanÃrtham iyam uktir j¤eyà | asmin dehe paro 'nya÷ puru«o yo maheÓvar÷ sa paramÃtmeti cÃpy ukta÷ | paramÃtmeti ca nÃmnÃpy ukto bhavatÅty artha÷ | tatra parama-Óabda ekÃtmavÃda-pak«e svÃæÓa iti dyotanÃrtho jÅvasya upa samÅpe p­thak-sthita eva dra«Âà sÃk«Å | anumantÃnumodana-kartà sannidhi-mÃtreïÃnugrÃhaka÷ | sÃk«Å cetÃ÷ kevalo nirguïaÓ ca [GTU 2.96, Puru«a-bodhinÅ] iti Órute÷ | tathà bhartà dhÃrako bhoktà pÃlaka÷ | baladeva÷ : dehe sukhÃdibhokÂrayÃvasthitaæ jÅvam uktvà niyant­tayà tatrÃvasthitam ÅÓvaram Ãha upadra«Âeti | asmin dehe paro jÅvÃd anya÷ puru«o 'sti yo maheÓvara÷ paramÃtmeti prokta÷ | upadra«Âà sannidhau p­thak-sthita eva sÃk«Å | anumantÃnumati-dÃtà tad-anumatiæ vinà jÅva÷ ki¤cid api kartuæ na k«ama ity artha÷ | bhartà dhÃraka÷ | bhoktà pÃlaka÷ | sarvata÷ pÃïi ity Ãdibhir uktasyÃpÅÓasya jÅvena saha sthitiæ vaktuæ punar ukti÷ ||22|| __________________________________________________________ BhG 13.23 ya evaæ vetti puru«aæ prak­tiæ ca guïai÷ saha | sarvathà vartamÃno 'pi na sa bhÆyo 'bhijÃyate ||23|| ÓrÅdhara÷ : evaæ prak­ti-puru«a-viveka-j¤Ãninaæ stauti ya evam iti | evam upadra«Â­tvÃdi-rÆpeïa puru«aæ yo vetti prak­tiæ ca guïai÷ saha sukha-du÷khÃdi-pariïÃmai÷ sahitÃæ yo vetti sa puru«a÷ sarvathà vidhim atilaÇghyeha vartamÃno 'pi punar nÃbhijÃyate | mucyate evety artha÷ ||23|| madhusÆdana÷ : tad evaæ sa ca yo yat prabhÃvaÓ ca [GÅtà 13.4] iti vyÃkhyÃtam idÃnÅæ yaj j¤ÃtvÃm­tam aÓnute ity uktam upasaæharati ya evam iti | ya evam uktena prakÃreïa vetti puru«am ayam aham asmÅti sÃk«Ãtkaroti prak­tiæ cÃvidyÃæ guïai÷ sva-vikÃrai÷ saha mithyÃ-bhÆtÃm Ãtma-vidyayà bÃdhitÃæ vetti niv­tte mamÃj¤Ãna-tÃt-kÃrye iti, sa sarvathà prÃrabdha-karma-vaÓÃd indravad vidhim atikramya vartamÃno 'pi bhÆyo na jÃyate patite 'smin vidvac-charÅre punar deha-grahaïaæ na karoti | avidyÃyÃæ vidyayà nÃÓitÃyÃæ tat-kÃryÃsaæbhavasya bahudhoktatvÃt tad-adhigama uttara-pÆrvÃrdhayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃt [Vs 4.1.13] iti nyÃyÃt | api-ÓabdÃd vidhim anatikramya vartamÃna÷ sva-v­ttastho bhÆyo na jÃyata iti kim u vaktavyam ity abhiprÃya÷ ||23|| viÓvanÃtha÷ : etaj-j¤Ãna-phalam Ãha ya iti | puru«aæ paramÃtmÃnaæ prak­tiæ mÃyÃ-Óaktiæ | ca-kÃrÃj jÅva-Óaktiæ ca | sarvathà vartamÃno 'pi laya-vik«epÃdi-parÃbhÆto 'pi ||23|| baladeva÷ : etaj-j¤Ãna-phalam Ãha ya iti | evaæ mad-ukta-vidhayà mitho viviktatayà ya÷ puru«aæ maheÓvara-prak­tiæ ca jÅvaæ ca vetti ! sarvathà vyavahÃra-samparkeïa vartamÃno 'pi bhÆyo nÃbhijÃyate dehÃnte vimucyata ity artha÷ ||23|| __________________________________________________________ BhG 13.24 dhyÃnenÃtmani paÓyanti ke cid ÃtmÃnam Ãtmanà | anye sÃækhyena yogena karma-yogena cÃpare ||24|| ÓrÅdhara÷ : evambhÆta-viviktÃtma-j¤Ãna-sÃdhana-vikalpÃn Ãha dhyÃneneti dvÃbhyÃm | dhyÃnenÃtmÃkÃrapratyayÃv­ttyà | Ãtmani deha eva Ãtmanà manasà evam ÃtmÃnaæ kecit paÓyanti | anye tu sÃÇkhyena prak­ti-puru«a-vailak«aïyÃlocanena yogenëÂÃÇgena | apare ca karma-yogena | paÓyantÅti sarvatrÃnu«aÇga÷ | ete«Ãæ ca dhyÃnÃdÅnÃæ yathÃ-yogyaæ krama-samuccaye saty api tat-tan-ni«ÂhÃ-bhedÃbhiprÃyeïa vikalpokti÷ ||24|| madhusÆdana÷ : atrÃtma-darÓane sÃdhana-vikalpà ime kathyante dhyÃneneti | iha hi caturvidhà janÃ÷, kecid uttamÃ÷ kecin madhyamÃ÷ kecin mandÃ÷ kecin mandatarà iti | tatrottamÃnÃm Ãtma-j¤Ãna-sÃdhanam Ãha | dhyÃnena vijÃtÅya-pratyayÃnantaritena sajÃtÅya-pratyaya-pravÃheïa Óravaïa-manana-phala-bhÆtenÃtma-cintanena nididhyÃsana-ÓabdenoditenÃtmani buddhau paÓyanti sÃk«Ãtkurvanti ÃtmÃnaæ pratyak-cetanam Ãtmanà dhyÃna-saæsk­tenÃnta÷-karaïena kecid uttamà yogina÷ | madhyamÃnÃm Ãtma-j¤Ãna-sÃdhanam Ãha -- anye madhyamÃ÷ sÃækhyena yogena nididhyÃsana-pÆrva-bhÃvinà Óravaïa-manana-rÆpeïa nityÃnitya-vivekÃdi-pÆrvakeïeme guïa-traya-pariïÃmà anÃtmana÷ sarve mithyÃ-bhÆtÃs tat-sÃk«i-bhÆto nityo vibhur nirvikÃra÷ satya÷ samasta-ja¬a-sambandha-ÓÆnya ÃtmÃham ity evaæ vedÃnta-vÃkya-vicÃra-janyena cintanena paÓyanti ÃtmÃnam Ãtmaniti vartate | dhyÃnenotpatti-dvÃreïety artha÷ | mandÃnÃm j¤Ãna-sÃdhanam Ãha -- karma-yogeneÓvarÃrpaïa-buddhyà kriyamÃïena phalÃbhisandhi-rahitena tat-tad-varïÃÓramocitena veda-vihitena karma-kalÃpena cÃpare mandÃ÷ paÓyanti ÃtmÃnam Ãtmaniti vartate | sattva-Óuddhyà Óravaïa-manana-dhyÃnotpatti-dvÃreïety artha÷ ||24|| viÓvanÃtha÷ : atra sÃdhana-vikalpam Ãha dhyÃneti dvÃbhyÃm | kecid bhaktà dhyÃnena bhagavac-cintanenaiva | bhaktyà mÃm abhijÃnÃti [GÅtà 18.55] ity agrimokter Ãtmani mansy Ãtmanà svayam eva na tv anyena kenÃpy upakÃrekeïety artha÷ | anye j¤Ãnina÷ sÃÇkhyam ÃtmÃnÃtma-vivekas tena | apare yogino yogenëÂÃÇgena karma-yogena ni«kÃma-karmaïà ca | atra sÃÇkhyëÂÃÇga-yoga-ni«kÃma-karma-yogÃ÷ paramÃtma-darÓane parasparayaiva hetavo na tu sÃk«Ãd dhetavas te«Ãæ sÃttvikatvÃt paramÃtmanas tu guïÃtÅtatvÃt | kiæ ca j¤Ãnaæ ca mayi sannyaset [BhP 11.19.1] iti bhagavad-ukter j¤ÃnÃdi-sannyÃsÃnantaram eva bhaktyÃham ekayà grÃhya÷ [BhP 11.14.11] ity ukter j¤Ãnaæ vimucya tayà bhaktyaiva paÓyanti ||24|| baladeva÷ : maheÓvarasya prÃptau sÃdhana-vikalpÃn Ãha dhyÃneneti dvÃbhyÃm | kecid viÓuddha-città Ãtmani manasi sthitam ÃtmÃnaæ maheÓvaraæ mÃæ dhyÃnenopasarjanÅ-bhÆta-j¤Ãnena paÓyanti sÃk«Ãt kurvanty Ãtmanà svayam eva, na tv anyenopakÃrakeïa | anye sÃÇkhyenopasarjanÅ-bhÆta-dhyÃnena j¤Ãnena paÓyanti | anya-yogenopasarjanÅ-bhÆta-j¤ÃnenëÂÃÇgena paÓyanti | apare tu karma-yogenÃntargata-dhyÃna-j¤Ãnena ni«kÃmeïa karmaïà ||24|| __________________________________________________________ BhG 13.25 anye tv evam ajÃnanta÷ ÓrutvÃnyebhya upÃsate | te 'pi cÃtitaranty eva m­tyuæ Óruti-parÃyaïÃ÷ ||25|| ÓrÅdhara÷ : ati-mandÃdhikÃriïÃæ nistÃropÃyam Ãha anya iti | anye tu sÃÇkhya-yogÃdi-mÃrgeïa evambhÆtam upadra«Â­tvÃdi-lak«aïam ÃtmÃnam sÃk«Ãtkartum ajÃnanto 'nyebhya ÃcÃryebhya upadeÓata÷ Órutvà upÃsante dhyÃyanti | te 'pi ca ÓraddhayopadeÓa-Óravaïa-parÃyaïÃ÷ santo m­tyuæ saæsÃraæ Óanair atitaranty eva ||25|| madhusÆdana÷ : mandatarÃïÃæ j¤Ãna-sÃdhanam Ãha anya iti | anye tu mandatarÃ÷ | tu-Óabda÷ pÆrva-Ólokokta-trividhÃdhikÃri-vailak«aïya-dyotanÃrtha÷ | e«ÆpÃye«v anyatareïÃpy evaæ yathoktam ÃtmÃnam ajÃnanto 'nyebhya÷ kÃruïikebhya ÃcÃryebhya÷ Órutvà "idam eva cintayata" ity uktà upÃsate ÓraddadhÃnÃ÷ santaÓ cintayanti | te 'pi cÃtitaranty eva m­tyum saæsÃram Óruti-parÃyaïÃ÷ svayaæ vicÃrÃsamarthà api ÓraddadhÃnatayà gurÆpadeÓa-Óravaïa-mÃtra-parÃyaïÃ÷ | te 'pÅty api-ÓabdÃdye svayaæ vicÃra-samarthÃs te m­tyum atitarantÅti kim u vaktavyam ity abhiprÃya÷ ||25|| viÓvanÃtha÷ : anye itas tata÷ kathÃ-ÓrotÃra÷ ||25|| baladeva÷ : anye tv evam Åd­ÓÃnupÃyÃn ajÃnanta÷ Óruti-parÃyaïÃs tat-tat-kathÃ-ÓravaïÃdi-ni«ÂhÃ÷ sÃmpratikà anyebhyas tad-vakt­bhyas tÃn upÃyÃn Órutvà taæ maheÓvaram upÃsate | te 'pi cÃt ta-saÇginaÓ ca krameïa tÃn upalabhyÃnu«ÂhÃya ca m­tyum atitaranty eveti tat-kathÃ-Óruti-mahimÃtiÓayo darÓita÷ ||25|| __________________________________________________________ BhG 13.26 yÃvat saæjÃyate kiæcit sattvaæ sthÃvara-jaÇgamam | k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃt tad viddhi bharatar«abha ||26|| ÓrÅdhara÷ : atha karma-yogasya t­tÅya-caturtha-pa¤came«u prapa¤citatvÃd dhyÃna-yogasya ca «a«ÂhëÂhamayo÷ prapa¤citatvÃd dhyÃnÃdeÓ ca sÃÇkhya-viviktÃtma-vi«ayatvÃt sÃÇkhyam eva prapa¤cayann Ãha yÃvad ity Ãdi yÃvad adhyÃyÃntam | yÃvat ki¤cit vastu-mÃtraæ sattvam utpadyate tat sarvaæ k«etra-k«etraj¤ayor yogÃd aviveka-k­ta-tÃdÃtmyÃdhyÃsÃd bhavatÅti jÃnÅhi ||26|| madhusÆdana÷ : saæsÃrasyÃvidyakatvÃd vidyayà mok«a upapadyata ity etasyÃrthasyÃvadhÃraïÃya saæsÃra-tan-nivartaka-j¤Ãnayo÷ prapa¤ca÷ kriyate yÃvad adhyÃya-samÃpti | tatra kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasv [GÅtà 13.21] ity etat prÃg uktaæ viv­ïoti yÃvad iti | yÃvat kim api sattvaæ vastu saæjÃyate sthÃvaraæ jaÇgamaæ và tat sarvaæ k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃd avidyÃ-tat-kÃryÃtmakaæ ja¬am anirvacanÅyaæ sad-asattvaæ d­Óya-jÃtaæ k«etraæ tad-vilak«aïaæ tad-bhÃsakaæ sva-prakÃÓa-paramÃrtha-sac-caitanyam asaÇgodÃsÅnaæ nirdharmakam advitÅyaæ k«etraj¤aæ tayo÷ saæyogo mÃyÃ-vaÓà itaretarÃviveka-nimitto mithyÃ-tÃdÃtmyÃdhyÃsa÷ satyÃn­ta-mithunÅkaraïÃtmaka÷ | tasmÃd eva saæjÃyate tat sarvaæ kÃrya-jÃtam iti viddhi he bharatar«abha | ata÷ svarÆpÃj¤Ãna-nibandhana÷ saæsÃra÷ svarÆpa-j¤ÃnÃd vinaæ«Âum arhati svapnÃdivad ity abhiprÃya÷ ||26|| viÓvanÃtha÷ : uktam evÃrthaæ prapa¤cayati yÃvad adhyÃya-samÃpti | yÃvad iti yat-pramÃïakaæ nik­«Âam utk­«Âaæ và | sattvaæ prÃïi-mÃtram ||26|| baladeva÷ : athÃnÃdi-saæyuktayo÷ prak­ti-jÅvayor yogÃnusandhÃnÃya tayo÷ saæyogena s­«Âiæ tÃvad Ãha yÃvad iti | sthÃvara-jaÇgamaæ ki¤cit sattvaæ prÃïi-jÃtaæ yÃvad yat-pramÃïakam utk­«Âam apak­«Âaæ ca sa¤jÃyate tat k«etra-k«etraj¤a-saæyogÃd viddhi | k«etreïa prak­tyà saha k«etraj¤ayo÷ sambandhÃj jÃnÅhÅty artha÷ | ÅÓvara÷ prak­ti-jÅvau niyamayan pravartayati, tau tu mitha÷ sambadhnÅta | tato dehotpatti-dvÃrà prÃïi-s­«Âir ity artha÷ ||26|| __________________________________________________________ BhG 13.27 samaæ sarve«u bhÆte«u ti«Âhantaæ parameÓvaram | vinaÓyatsv avinaÓyantaæ ya÷ paÓyati sa paÓyati ||27|| ÓrÅdhara÷ : aviveka-k­taæ saæsÃrodbhavam uktvà tan-niv­ttaye vivktÃtma-vi«ayaæ samyag-darÓanam Ãha samam iti | sthÃvara-jaÇgamÃtmake«u bhÆte«u nirviÓe«aæ sad-rÆpeïa samaæ yathà bhavaty evaæ ti«Âhantaæ paramÃtmÃnaæ ya÷ paÓyati ataeva te«u vinaÓyatsv api avinaÓyantaæ ya÷ paÓyati sa eva samyak paÓyati ||27|| madhusÆdana÷ : evaæ saæsÃram avidyÃtmakam uktvà tan nivartaka-vidyÃ-kathanÃya ya evaæ vetti puru«am iti prÃg uktaæ viv­ïoti samam iti | sarve«u bhÆte«u bhavana-dharmake«u sthÃvara-jaÇgamÃtmake«u prÃïi«u aneka-vidha-janmÃdi-pariïÃma-ÓÅlatayà guïa-pradhÃna-bhÃvÃpattyà ca vi«ame«u ataeva ca¤cale«u pratik«aïa-pariïÃmino hi bhÃvà nÃpariïamya k«aïam api sthÃtum ÅÓate | ata eva paraspara-bÃdhya-bÃdhaka-bhÃvÃpanne«u evam api vinaÓyatsu d­«Âa-na«Âa-svabhÃve«u mÃyÃ-gandharva-nagarÃdi-prÃye«u samaæ sarvatraika-rÆpaæ pratideham ekaæ janmÃdi-pariïÃma-ÓÆnyatayà ca ti«Âhantam apariïamamÃnaæ parameÓvaraæ sarva-ja¬a-varga-sattÃ-sphÆrti-pradatvena bÃdhya-bÃdhaka-bhÃva-ÓÆnyaæ sarvadopÃnÃskanditam avinaÓyantaæ d­«Âa-na«Âa-prÃya-sarva-dvaita-bÃdhe 'py abÃdhitam | evaæ sarva-prakÃreïa ja¬a-prapa¤ca-vilak«aïam ÃtmÃnaæ vivekena ya÷ ÓÃstra-cak«u«Ã paÓyati sa eva paÓyaty ÃtmÃnaæ jÃgrad-bodhena svapna-bhramaæ bÃdhamÃna iva | aj¤as tu svapna-darÓÅva bhrÃntyà viparÅtaæ paÓyan na paÓyaty eva | adarÓanÃtmakatvÃd bhramasya | na hi rajjuæ sarpatayà paÓyan paÓyatÅti vyapadiÓyate | rajjv-adarÓanÃtmakatvÃt sarpa-darÓanasya | evam-bhÆtÃny Ãnuparakta-ÓuddhÃtma-darÓanÃt tad-darÓarnÃtmikÃyà avidyÃyà niv­ttis tatas tat-kÃrya-saæsÃra-niv­ttir ity abhiprÃya÷ | atrÃtmÃnam iti viÓe«ya-lÃbho viÓe«aïa-maryÃdayà | parameÓvaram ity eva và viÓe«ya-padam | vi«amatva-ca¤calatva-bÃdhya-bÃdhaka-rÆpatva-lak«aïaæ ja¬a-gataæ vaidharmyaæ samatva-ti«Âhattva-parameÓvaratva-rÆpÃtma-viÓe«aïa-vaÓÃd arthÃt prÃptam anyat kaïÂhoktam iti viveka÷ ||27|| viÓvanÃtha÷ : paramÃtmÃnaæ tv evaæ jÃnÅyÃd ity Ãha samam iti | vinaÓyatsv api dehe«u ya÷ paÓyati, sa eva j¤ÃnÅty artha÷ ||27|| baladeva÷ : atha prak­tau tat-saæyukte«u ca jÅve«u sthitam apÅÓvaraæ tebhyo viviktaæ paÓyed ity Ãha samam iti | yas tv atattvavit prasaÇgÅ sarve«u sthÃvara-jaÇgama-dehavatsu bhÆte«u jÅve«u samam ekarasaæ yathà syÃt tathà ti«Âhantaæ parameÓvaraæ vinaÓyatsu tat-tad-deha-vimardena vinÃÓaæ gacchatsu te«v avinaÓyantaæ tad-vaik«aïaæ paÓyati sa eva paÓyati tad-yÃthÃtmya-darÓÅ bhavati | tathà ca vaividhya-vinÃÓa-dharmibhya÷ prak­ti-saæyogibhyo jÅvebhya aikarasyÃvinÃÓa-dharmà pareÓo vivikta iti ||27|| __________________________________________________________ BhG 13.28 samaæ paÓyan hi sarvatra samavasthitam ÅÓvaram | na hinasty ÃtmanÃtmÃnaæ tato yÃti parÃæ gatim ||28|| ÓrÅdhara÷ : kuta iti | ata Ãha samam iti | sarvatra bhÆtamÃtre samaæ samyag apracyuta-svarÆpeïÃvasthitaæ paramÃtmÃnaæ paÓyan | hi yasmÃd Ãtmanà svenaivÃtmÃnaæ na hinasti | avidyayà sac-cid-Ãnanda-rÆpam ÃtmÃnaæ tirask­tya na vinÃÓayati | tataÓ ca parÃæ gatiæ mok«aæ prÃpnoti | yat tv evaæ na paÓyati sa hi dehÃtma-darÓÅ dehena sahÃtmÃnaæ hinasti | tathà ca Óruti÷ - asÆryà nÃma te lokà andhena tamasÃv­tÃ÷ | tÃæs te pretyÃbhigacchanti ye ke cÃtma-hano janÃ÷ || [ýÓaU 3] iti ||28| madhusÆdana÷ : tad etad Ãtma-darÓanaæ phalena stauti rucy-utpattaye samam iti | samavasthitaæ janmÃdi-vinÃÓÃnta-bhÃva-vikÃra-ÓÆnyatayà samyaktayÃvasthita-vinÃÓitva-lÃbha÷ | anyat prÃg vyÃkhyÃtam | evaæ pÆrvokta-viÓe«aïam ÃtmÃnaæ paÓyann ayam aham asmÅti ÓÃstra-d­«Âyà sÃk«Ãtkurvan na hinasty ÃtmanÃtmÃnam | sarvo hy aj¤a÷ paramÃrtha-santam ekam akartr-abhokt­-paramÃnanda-rÆpam ÃtmÃnam avidyayà sati bhÃty api vastuni nÃsti na bhÃtÅti pratÅti-janana-samarthayà svayam eva tiraskurvann asantam iva karotÅti hinasty eva tam | tathÃvidyayÃtmatvena paritg­hÅtaæ dehendriya-saæghÃtam ÃtmÃnaæ purÃtanaæ hatvà navam Ãdatte karma-vaÓÃd iti hinasty eva tam | ata ubhayathÃpy Ãtmahaiva sarvo 'py aj¤a÷ | yam adhik­tyeyaæ ÓakuntalÃ-vacana-rÆpà sm­ti÷ - kiæ tena na k­taæ pÃpaæ coreïÃtmÃpahÃriïà | yo 'nyathà santam ÃtmÃnam anyathà pratipadyate || iti | ÓrutiÓ ca - asÆryà nÃma te lokà andhena tamasÃv­tÃ÷ | tÃæs te pretyÃbhigacchanti ye ke cÃtma-hano janÃ÷ || [ýÓaU 3] iti asÆryà asurasya sva-bhÆtà Ãsuryà saæpadà bhogyà ity artha÷ | Ãtma-hana ity anÃtmany ÃtmÃbhimÃnina ity artha÷ | ato ya Ãtmaj¤a÷ so 'nÃtmany ÃtmÃbhimÃnaæ ÓuddhÃtma-darÓanena bÃdhate | ata÷ svarÆpa-lÃbhÃc ca hinasty ÃtmanÃtmÃnaæ tato yÃti parÃæ gatim | tata Ãtma-hananÃbhÃvÃd avidyÃ-tat-kÃrya-niv­tti-lak«aïÃæ muktim adhigacchatÅty artha÷ ||28| viÓvanÃtha÷ : Ãtmanà manasà kupatha-gÃminà ÃtmÃnaæ jÅvaæ na hinasti nÃdha÷-pÃtayati ||28|| baladeva÷ : athokta-vi«ayà tebhyo viviktam ÅÓvaraæ paÓyan tad-darÓana-mahimnà ca prak­ti-vikÃrebhya÷ sva-vivekaæ ca labhata ity ÃÓayenÃha samaæ paÓyan hÅti | sarvatra bhÆte«u samaæ yathà bhavaty evaæ samyag-apracyuta-svarÆpa-guïatayÃvasthitam ÅÓvaraæ paÓyann ÃtmÃnaæ svam Ãtmanà prak­ti-vikÃra-viveka-grÃhiïà vi«aya-rasa-g­dhnunà manasà na hinasti nÃdha÷pÃtayati, sa tad-rasa-viraktena tena parÃm utk­«ÂÃæ gatiæ tad-vikÃrebhya÷ svaiveka-khyÃtiæ yÃti ||28|| __________________________________________________________ BhG 13.29 prak­tyaiva ca karmÃïi kriyamÃïÃni sarvaÓa÷ | ya÷ paÓyati tathÃtmÃnam akartÃraæ sa paÓyati ||29|| ÓrÅdhara÷ : nanu ÓubhÃÓubha-karma-kart­tvena vai«amye d­ÓyamÃne katham Ãtmana÷ samatvam ity ÃÓaÇkyÃha prak­tyaiveti | prak­tyaiva dehendriyÃkÃreïa pariïatayà | sarvaÓa÷ prakÃrai÷ | kriyamÃïÃni karmÃïi ya÷ paÓyati | tathÃtmÃnaæ cÃkartÃraæ dehÃbhimÃnenaiva Ãtmana÷ kart­tvaæ na svata÷ | ity evaæ ya÷ paÓyati sa eva samyak paÓyati | nÃnya ity artha÷ | madhusÆdana÷ : nanu ÓubhÃÓubha-karma-kartÃra÷ pratidehaæ bhinnà Ãtmano vi«amÃÓ ca tat-tad-vicitra-phala-bhokt­tveneti kathaæ sarva-bhÆta-stham ekam ÃtmÃnaæ samaæ paÓyan na hinasty ÃtmanÃtmÃnam ity uktam ata Ãha prak­tyaiveti | karmÃïi vÃÇ-mana÷-kÃyÃrabhyÃïi sarvaÓa÷ sarvai÷ prakÃrai÷ prak­tyaiva dehendriya-saÇghÃtÃkÃra-pariïatayà sarva-vikÃra-kÃraïa-bhÆtayà triguïÃtmikayà bhagavan-mÃyayaiva kriyamÃïÃni na tu puru«eïa sarva-vikÃra-ÓÆnyena yo vivekÅ paÓyati, evaæ k«etreïa kriyamÃïe«v api karmasu ÃtmÃnaæ k«etraj¤am akartÃraæ sarvopÃdhi-vivarjitam asaÇgam ekaæ sarvatra samaæ ya÷ paÓyati, tathÃ-Óabda÷ paÓyatÅti-kriyÃ-kar«aïÃrtha÷, sa paÓyati sa paramÃrtha-darÓÅti pÆrvavat | sa-vikÃrasya k«etrasya tat-tad-vicitra-karma-kart­tvena prati-dehaæ bhede 'pi vai«amye 'pi na nirviÓe«asyÃkartur ÃkÃÓasyeva na bhede pramÃïaæ kiæcid Ãtmana ity upapÃditaæ prÃk ||29|| viÓvanÃtha÷ : prak­tyaiva dehendriyÃdyÃkÃreïa pariïatayà sarvaÓa÷ sarvÃïy ÃtmÃnaæ jÅvaæ dehÃbhimÃnenaiva Ãtmana÷ kart­tvam, na tu svata÷ | ity evaæ ya÷ paÓyatÅty artha÷ ||29|| baladeva÷ : prak­te÷ sva-vivekaæ kathaæ yÃtÅty apek«ÃyÃæ tatra prakÃram Ãha - prak­tyaiveti dvÃbhyÃm | ya÷ sarvÃïi karmÃïi prak­tyaiva cÃn mad-adhi«ÂhitayeÓvara-preritayà kriyamÃïÃni paÓyati, tathÃtmÃnaæ te«Ãæ karmaïÃm akartÃraæ paÓyati, sa eva paÓyati sva-yÃthÃÂmya-darÓÅ bhavati | ayam artha÷ na khalu vij¤ÃnÃnanda-svabhÃvo 'haæ yuddha-yaj¤ÃdÅni du÷kha-mayÃni karmÃïi karomi, kintv anÃdibhogavÃsanenÃvivekinà mayÃdhi«Âhità mad-bhoga-siddhaye mad-dehÃdi-dvÃrà tÃni karotÅti tad-dhetukatvÃt saiva tat-kart­Åti karam-kÃriïyÃ÷ prak­tes tad-akartà Óuddho jÅvo vivikta÷ | ÓuddhasyÃpi kart­tvaæ tu paÓyatÅty anena vyaktam iti || __________________________________________________________ BhG 13.30 yadà bhÆta-p­thag-bhÃvam ekastham anupaÓyati | tata eva ca vistÃraæ brahma saæpadyate tadà ||30|| ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ tu bhÆtÃnÃm api prak­tis tÃvan-mÃtratvenÃbhedÃd bhÆta-bheda-k­tam apy Ãtmano bhedam apaÓyan brahmatvam upaitÅty Ãha yadeti | yadà bhÆtÃnÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ p­thag-bhÃvaæ bhedaæ p­thaktvam ekastham ekasyÃm eveÓra-Óakti-rÆpÃyÃæ prak­tau pralaye sthitam anupaÓyati Ãlocayati | ataeva tasyà eva prak­te÷ sakÃÓÃd bhÆtÃnÃæ vistÃraæ s­«Âi-samaye 'nupaÓyati | tadà prak­ti-tÃvan-mÃtratvena bhÆtÃnÃm apy abhedaæ paÓyan paripÆrïaæ brahma sampadyate | brahmaiva bhavatÅty artha÷ ||30|| madhusÆdana÷ : tad evam ÃpÃtata÷ k«etra-bheda-darÓanam anabhyanuj¤Ãya k«etra-bheda-darÓanam apÃk­tam idÃnÅæ tu k«etra-bheda-darÓanam api mÃyikatvenÃpÃkaroti yadeti | yadà yasmin kÃle bhÆtÃnÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ sarve«Ãm api ja¬a-vargÃïÃæ p­thag-bhÃvaæ p­thaktvam paraspara-bhinnatvam eka-stham ekasminn evÃtmani sad-rÆpe sthitaæ kalpitaæ kalpitasyÃdhi«ÂhÃnÃd anatirekÃt sad-rÆpÃtma-svarÆpÃd anatiriktam anupaÓyati ÓÃstrÃcÃryopadeÓam anu svayam Ãlocayati Ãtmaivedaæ sarvam [ChÃU 7.25.2] iti | evam api mÃyÃv-vaÓÃt tata ekasmÃd Ãtmana eva vistÃraæ bhÆtÃnÃæ p­thag-bhÃvaæ ca svapna-mÃyÃvad anupaÓyati brahma saæpadyate tadà sajÃtÅya-vijÃtÅya-bheda-darÓanÃbhÃvÃd brahmaiva sarvÃnartha-ÓÆnyaæ bhavati tasmin kÃle | yasmin sarvÃïi bhÆtÃni ÃtmaivÃbhÆd vijÃnata÷ | tatra ko moha÷ ka÷ Óoka ekatvam anupaÓyata÷ || [ýÓaU 7] iti Órute÷ | prak­tyaiva cety atrÃtma-bhedo nirÃk­ta÷ | yadà bhÆta-p­thag-bhÃvam ity atra tv anÃtma-bhedo 'pÅti viÓe«a÷ ||30|| viÓvanÃtha÷ : yadà bhÆtÃnÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃæ p­thag-bhÃvaæ tat-tad-ÃkÃra-gataæ pÃrthakyam ekastham ekasyÃæ prak­tÃv eva sthitaæ pralaya-kÃle anupaÓyaty Ãlocayati | tata÷ prak­te÷ sakÃÓÃd eva bhÆtÃnÃæ vistÃraæ s­«Âi-samaye 'nupaÓyati tadà brahma sampadyate brahmaiva bhavatÅty artha÷ ||30|| baladeva÷ : yadeti | ayaæ jÅvo yadà bhÆtÃnÃæ deva-mÃnavÃdÅnÃæ p­thag-bhÃvaæ tat-tad-ÃkÃra-gataæ devatva-mÃnavatva-dÅrghatva-hrasvatvÃdi-rÆpa-pÃrthakyam ekasthaæ prak­ti-gatam eva pralaye 'nupaÓyati tata÷ prak­tita eva sarge te«Ãæ devatvÃdÅnÃæ vistÃraæ ca paÓyati, na tv Ãtmasthaæ tat p­thag-bhÃvaæ na cÃÂmanas tad-vistÃraæ ca paÓyati | sva-prak­ti-viviktÃtma-darÓÅ | tadà tad brahma sampadyate tad-viviktam abhivyaktÃpahata-pÃpmatvÃdi-b­had-guïëÂakam svam anubhavatÅty artha÷ ||30|| __________________________________________________________ BhG 13.31 anÃditvÃn nirguïatvÃt paramÃtmÃyam avyaya÷ | ÓarÅra-stho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||31|| ÓrÅdhara÷ : tathÃpi parameÓvarasya saæsÃrÃvasthÃyÃæ deha-sambandha-nimittai÷ karmabhis tat-phalaiÓ ca sukha-du÷khÃdibhir vai«amyaæ du«pariharam iti kuta÷ sama-darÓanaæ | tatrÃha anÃditvÃd iti | yad utpattimat tad eva hi vyeti vinÃÓam eti | yac ca guïavad vastu tasya hi guïa-nÃÓe vyayo bhavati | ayaæ tu paramÃtmà anÃdi nirguïaÓ ca | ato 'vyayo 'vikÃrÅty artha÷ | tasmÃt ÓarÅre sthito 'pi na ki¤cit karoti | na ca karma-phalair lipyate ||31|| madhusÆdana÷ : Ãtmana÷ svato 'kart­tve 'pi ÓarÅra-sambandhopÃdhikaæ kart­tvaæ syÃd ity ÃÓaÇkÃm apanudan ya÷ paÓyati tathÃtmÃnam akartÃraæ sa paÓyatÅty etad viv­ïoti anÃdirvÃd iti | ayam aparok«a÷ paramÃtmà parameÓvarÃbhinna÷ pratyag-ÃtmÃvyayo na vyetÅty avyaya÷ sarva-vikÃra-ÓÆnya ity artha÷ | tatra vyayo dvedhà dharmi-svarÆpasyaivotpattimattayà và dharmi-svarÆpasyÃnutpÃdyatve 'pi dharmÃïÃm evotpatty-Ãdimattayà và | tatrÃdyam apÃkaroti anÃditvÃd iti | Ãdi÷ prÃg asattvÃvasthà | sà ca nÃsti sarvadà sata Ãtmana÷ | atas tasya kÃraïÃbhÃvÃj janmÃbhÃva÷ | na hy anÃder janma sambhavati | tad-abhÃve ca tad-uttara-bhÃvino bhÃva-vikÃrà na sambhavanty eva | ato na svarÆpeïa vyetÅty artha÷ | dvitÅyaæ nirÃkaroti nirguïatvÃd iti | nirdharmakatvÃd ity artha÷ | na hi dharmiïam avik­tya kaÓcid dharma upaity apaiti và dharma-dharmiïos tÃdÃtmyÃd ayaæ tu nirdharmako 'to na dharma-dvÃrÃpi vyetÅty artha÷ | avinÃÓÅ và are 'yam ÃtmÃnucchitti-dharmà [BAU 4.5.14] iti Órute÷ | yasmÃd e«a jÃyate 'sti vardhate vipariïamate 'pak«Åyate vinaÓyatÅty evaæ «a¬-bhÃva-vikÃra-ÓÆnya ÃdhyÃsikena sambandhena ÓarÅra-stho 'pi tasmin kurvaty ayam Ãtmà na karoti | yathÃdhyÃsikena sambandhena jala-stha÷ savità tasmiæÓ calaty api na calaty eva tadvat | yato na lipyate na tv ayam akart­tvÃd ity artha÷ | icchà dve«a÷ sukhaæ du÷kham ity ÃdÅnÃæ k«etra-dharmatva-kathanÃt | prak­tyaiva ca karmÃïi kriyamÃïÃnÅti mÃyÃ-kÃryatva-vyapadeÓÃc ca | ataeva paramÃrtha-darÓinÃæ sarva-karmÃdhikÃra-niv­ttir iti prÃg-vyÃkhyÃtam | etenÃtmano nirdharmakatva-kathanÃt svagata-bhedo 'pi nirasta÷ | prak­tyaiva ca karmÃïi [GÅtà 13.29] ity atra sajÃtÅya-bhedo nivÃrita÷ | yadà bhÆta-p­thag-bhÃvam [GÅtà 13.30] ity atra vijÃtÅya-bheda÷ | anÃditvÃn nirguïatvÃd [GÅtà 13.31] ity atra svagato bheda ity advitÅyaæ brahmaivÃtmeti siddham ||31|| viÓvanÃtha÷ : nanu kÃraïaæ guïa-saÇgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktam | tatra deha-gatatvena tulyatve 'pi jÅvÃtmaiva guïa-lipta÷ saæsarati na tu paramÃtmeti | kuta ity ata Ãha anÃditvÃd iti | na vidyate Ãdi÷ kÃraïaæ yata÷ sa anÃdi÷ | yathà pa¤camy-anta-padÃrthenÃnuttama-Óabdena paramottama ucyate tathaiva anÃdi-Óabdena parama-kÃraïam ucyate | tataÓ cÃnÃditvÃt parama-kÃraïatvÃt nirguïatvÃn nirgatà guïa÷ s­«ÂyÃdayo yatas tasya bhÃvas tattvaæ tasmÃc ca jÅvÃtmano vilak«aïo 'yaæ paramÃtmà | avyaya÷ sarvadaiva sarvathaiva svÅya-j¤ÃnÃnandÃdi-vyaya-rahita÷ | ÓarÅra-stho 'pi tad-dharmÃgrahaïÃt na karoti jÅvavat na kartÃ, na bhoktà bhavati, na ca lipyate ÓarÅra-guïa-liptaÓ ca na bhavati ||31|| baladeva÷ : nanu pareÓam ÃtmÃnaæ ca viviktaæ paÓyati k­tÃrtho bhavatÅty uktir ayuktà etebhya eva bhÆtebhya÷ samutthÃya tÃny evÃnu vinaÓyati na prety asaæj¤Ãsti iti jÅvasya dehena sahotpatti-vinÃÓa-ÓravaïÃd iti cet tatrÃha anÃditvÃd iti | ayam Ãtmà jÅva÷ ÓarÅrastho 'py anÃditvÃt param-avyayo 'vyayatva-pradhÃna-dharmatvÃd vinÃÓa-ÓÆnyo nirguïatvÃd viÓuddha-j¤ÃnÃnandatvÃn na yuddha-yaj¤Ãdi-karma karoti | ata÷ ÓarÅrendriya-svabhÃvenotpatti-vinÃÓa-lak«aïena na lipyate | Óruty-arthas tv aupacÃrikatayà neya÷ ||31|| __________________________________________________________ BhG 13.32 yathà sarva-gataæ sauk«myÃd ÃkÃÓaæ nopalipyate | sarvatrÃvasthito dehe tathÃtmà nopalipyate ||32|| ÓrÅdhara÷ : tatra hetuæ sa-d­«ÂÃntam Ãha yatheti | yathà sarva-gataæ paÇkÃdi«v api sthitam ÃkÃÓaæ sauk«myÃd asaÇgatvÃt paÇkÃdibhir nopalipyate tathà sarvatra uttame madhyame adhame và dehe 'vasthito 'pi Ãtmà nopalipyate ||32|| madhusÆdana÷ : ÓarÅra-stho 'pi tat-karmaïà na lipyate svayam asaÇgatvÃd ity atra d­«ÂÃntam Ãha yatheti | sauk«myÃd asaÇga-svabhÃvatvÃd ÃkÃÓaæ sarva-gatam api nopalipyate paÇkÃdibhir yatheti d­«ÂÃntÃrtha÷ | spa«Âam itarat ||32|| viÓvanÃtha÷ : atha d­«ÂÃntam Ãha yathà sarvatra paÇkÃdi«v api sthitam apy ÃkÃÓaæ sauk«myÃd asaÇgatvÃt paÇkÃdibhir na lipyate, tathaiva paramÃtmà daihikair guïair do«aiÓ ca na yujyata ity artha÷ ||32|| baladeva÷ : nanu ÓarÅre sthitas tad-dharmai÷ kuto na lipyate ity atrÃha yatheti | yathà sarvatra paÇkÃdau gataæ pravi«Âam apy ÃkÃÓaæ sauk«myÃt tat-tad-dharmair na lipyate, tathÃtmà jÅva÷ sarvatra deva-mÃnavÃdÃv uccÃvace dehe sthito 'pi tad-dharmair na lipyate sauk«myÃd eva ||32|| __________________________________________________________ BhG 13.33 yathà prakÃÓayaty eka÷ k­tsnaæ lokam imaæ ravi÷ | k«etraæ k«etrÅ tathà k­tsnaæ prakÃÓayati bhÃrata ||33|| ÓrÅdhara÷ : asaÇgatvÃl lepo nÃstÅty ÃkÃÓa-d­«ÂÃntena darÓitam | prakÃÓakatvÃc ca prakÃÓya-dharmair na yujyata iti ravi-d­«ÂÃntenÃha yathà prakÃÓayatÅti | spa«Âo 'rtha÷ || madhusÆdana÷ : na kevalam asaÇga-svabhÃvÃd Ãtmà nopalipyate prakÃÓakatvÃd api parkÃÓya-dharmair na lipyate iti sa-d­«ÂÃntam Ãha yatheti | yathà ravir eka eva k­tsnaæ sarvam imaæ lokaæ dehendriya-saæghÃtaæ rÆpavad vastu-mÃtram iti yÃvat prakÃÓayati na ca prakÃÓya-dharmair lipyate na và prakÃÓya-bhedÃd bhidyate tathà k«etrÅ k«etraj¤a eka eva k­tsnaæ k«etraæ prakÃÓayati | he bhÃrata ! ataeva na prakÃÓya-dharmair lipyate na và prakÃÓya-bhedÃd bhidyata ity artha÷ | sÆryo yathà sarva-lokasya cak«u÷ na lipyate cÃk«u«air bÃhya-do«ai÷ | ekas tathà sarva-bhÆtÃntarÃtmà na lipyate loka-du÷khena bÃhya÷ || iti [KaÂhU 2.2.11] Órute÷ || viÓvanÃtha÷ : prakÃÓakatvÃt prakÃÓya-dharmair na yujyata iti sa-d­«ÂÃntam Ãha yatheti | ravir yathà prakÃÓaka÷ prakÃÓya-dharmair na yujyate, tathà k«etrÅ paramÃtmà | sÆryo yathà sarva-lokasya cak«ur na lipyate cÃk«u«air bÃhya-do«ai÷ | ekas tathà sarva-bhÆtÃntarÃtmà na lipyate Óoka-du÷khena bÃhya÷ || iti [KaÂhU 2.2.11] Órute÷ || baladeva÷ : deha-dharmeïÃlipta evÃtmà sva-dharmeïa dehaæ pu«ïÃtÅty Ãha yatheti | yathaiko ravir imaæ k­tsnaæ lokaæ prakÃÓayati prabhayà tathaika÷ k«etrÅ jÅva÷ k­tsnam ÃpÃda-mastakam idaæ k«etraæ dehaæ prakÃÓayati cetayati cetanayety evam Ãha guïÃd và lokavad [Vs 2.3.26] iti || __________________________________________________________ BhG 13.34 k«etra-k«etraj¤ayor evam antaraæ j¤Ãna-cak«u«Ã | bhÆta-prak­ti-mok«aæ ca ye vidur yÃnti te param ||34|| ÓrÅdhara÷ : adhyÃyÃrtham upasaæharati k«etra-k«etraj¤ayor iti | evam ukta-prakÃreïa k«etra-ksetraj¤ayor antaraæ bhedaæ viveka-j¤Ãna-lak«aïena cak«u«Ã ye vidu÷ tathà xexam uktà bhÆtÃnÃæ prak­tis tasyÃ÷ sakÃÓÃn mok«aæ mok«opÃyaæ dhyÃnÃdikaæ ca ye vidu÷ te paraæ padaæ yÃnti ||34|| viviktau yena tattvena miÓrau prak­ti-puru«au | taæ vande paramÃnandaæ nanda-nandanam ÅÓvaram || iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ prak­ti-puru«a-viveka-yogo nÃma trayodaÓo 'dhyÃya÷ ||13|| madhusÆdana÷ : idÃnÅm adhyÃyÃrthaæ saphalam upasaæharati k«etreti | k«etra-k«etraj¤ayor prÃg-vyÃkhyÃtayor evam uktena prakÃreïÃntaram paraspara-vailak«aïyaæ jìya-caitanya-vikÃritva-nirvikÃritvÃdi-rÆpaæ j¤Ãna-cak«u«Ã ÓÃstrÃcÃryopadeÓa-janitÃtma-j¤Ãna-rÆpeïa cak«u«Ã ye vidur bhÆta-prak­ti-mok«aæ ca bhÆtÃnÃæ sarve«Ãæ prak­tir avidyà mÃyÃkhyà tasyÃ÷ paramÃrthÃtma-vidyayà mok«am abhÃva-gamanaæ ca ye vidur jÃnanti yÃnti te paraæ paramÃrthÃtma-vastu-svarÆpaæ kaivalyaæ, na punar dehaæ Ãdadata ity artha÷ | tad evam amÃnitvÃdi-sÃdhana-ni«Âhasya k«etra-k«etraj¤a-viveka-vij¤Ãnavata÷ sarvÃnartha-niv­ttyà parama-puru«Ãrtha-siddhir iti siddham ||34|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm k«etra-k«etraj¤a-viveko nÃma trayodaÓo 'dhyÃya÷ ||13|| viÓvanÃtha÷ : adhyÃyam upasaæharati k«etreïa saha k«etraj¤ayor jÅvÃtma-paramÃtmanor antaraæ bhedaæ tathà bhÆtÃnÃæ prÃïinÃæ prak­te÷ sakÃÓÃn mok«aæ mok«opÃyaæ dhyÃnÃdikaæ ca ye vidus te paraæ padaæ yÃnti ||34|| dvayo÷ k«etraj¤ayor madhye jÅvÃtmà k«etra-dharma-bhÃk | badhyate mucyate j¤ÃnÃd ity adhyÃyÃrtha Årita÷ || iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | trayodaÓo 'yaæ gÅtÃsu saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm || ||13|| baladeva÷ : adhyÃyÃrtham upasaæharan taj-j¤Ãna-phalam Ãha k«etreti | k«etreïa sahitayo÷ k«etraj¤ayor jÅveÓayor evaæ mad-ukti-vidhayÃntaraæ bhedaæ j¤Ãna-cak«u«Ã vaidharmya-vi«ayaka-praj¤Ã-netreïa ye vidus tathÃbhÆtÃnÃæ prak­te÷ sakÃÓÃn mok«aæ ca tat-sÃdhanam amÃnitvÃdikaæ ye vidus te prak­te÷ paraæ sarvotk­«Âaæ para-vyomÃkhyaæ mat-padaæ yÃntÅti ||34|| jÅveÓau deha-madhyasthau tatrÃdyo deha-dharma-yuk | badhyate mucyate bodhÃd iti j¤Ãnaæ trayodaÓÃt || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye trayodaÓo 'dhyÃya÷ ||13|| ____________________________ [*ENDNOTE] All the verses quoted here are found in RÃmÃnuja 's commentary. bhagavad-gÅtà - trayodaÓo 'dhyÃya÷