Bhagavadgita 13
with the commentaries of Sridhara, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)

___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




BhG 13.1

÷rã-bhagavàn uvàca
idaü ÷arãraü kaunteya kùetram ity abhidhãyate |
etad yo vetti taü pràhuþ kùetraj¤a iti tadvidaþ ||1||

÷rãdharaþ : 
bhaktànàm aham uddhartà saüsàràd ity avàdi yat |
trado÷e 'tha tat-siddhyai tattva-j¤ànam udãryate ||

teùàm ahaü samuddhartà mçtyu-saüsàra-sàgaràt, bhavàmi na ciràt pàrtha [Gãtà 12.7] iti pårvaü pratij¤àtam | na càtma-j¤ànaü vinà saüsàràd uddharaõaü sambhavatãti tattva-j¤ànopade÷àrthaü prakçti-puruùa-vivekàdhyàya àrabhyate | tatra yat saptame 'dhyàye aparà parà ceti prakçti-dvayam uktaü tayor avivekàj jãva-bhàvam àpannasya cid-aü÷asyàyaü saüsàraþ | yàbhyàü ca jãvopabhogàrtham ã÷varasya sçùñy-àdiùu pravçttiþ | tad eva prakçti-dvayaü kùetra-kùetraj¤a-÷abda-vàcyaü parasparaü viviktaü tattvato niråpayiùyan bhagavàn uvàca idam iti | idaü
bhogàyatanaü ÷arãraü kùetram ity abhidhãyate | saüsàrasya praroha-bhåmitvàt | etad yo vetti ahaü mameti manyate taü kùetraj¤a iti pràhuþ | kçùãbalavat tat-phala-bhoktçtvàt | tad-vidaþ kùetra-kùetraj¤ayor vivekaj¤àþ ||1||

madhusådanaþ : 
dhyànàbhyàsa-va÷ãkçtena manasà tan nirguõaü niùkriyaü
jyotiþ kiücana yogino yadi paraü pa÷yanti pa÷yantu te |
asmàkaü tu tad eva locana-camatkàràya bhåyàc ciraü
kàlindã-pulineùu yat kim api tan nãlaü maho dhàvati ||

prathama-madhyama-ùañkayos tat-tvaü-padàrthàv uktàv uttaras tu ùañko vàkyàrtha-niùñhaþ samyag-dhã-pradhàno 'dhunàrabhyate | tatra - teùàm ahaü samuddhartà mçtyu-saüsàra-sàgaràd bhavàmi [Gãtà 12.7] iti pràg uktam | na càtma-j¤àna-lakùaõàn mçtyor àtma-j¤ànaü vinoddharaõaü sambhavati | ato yàdç÷enàtma-j¤ànena mçtyu-saüsàra-nivçttir yena ca tattva-j¤ànena yuktà adveùñçtvàdi-guõa-÷àlinaþ saünyàsinaþ pràgvyàkhyàtàs tadàtma-tattva-j¤ànaü vaktavyam | tac càdvitãyena paramàtmanà saha jãvasyàbhedam eva viùayãkaroti | tad-bheda-bhrama-hetukatvàt sarvànarthasya |

tatra jãvànàü saüsàriõàü pratikùetraü bhinnànàm asaüsàriõaikena paramàtmanà katham abhedaþ syàd ity à÷aïkàyàü saüsàrasya bhinnatvasya càvidyà-kalpitànàtma-dharmatvàn na jãvasya saüsàritvaü bhinnatvaü ceti vacanãyam | tad arthaü dehendriyàntaþ-karaõebhyaþ kùetrebhyo vivekena kùetraj¤aþ puruùo jãvaþ pratikùetram eka eva nirvikàra iti pratipàdanàya kùetra-kùetraj¤a-vivekaþ kriyate 'sminn adhyàye | tatra ye dve prakçtã bhåmy-àdi-kùetra-råpatayà jãva-råpa-kùetraj¤atayà càpara-para-÷abda-vàcye såcite tad-vivekena tattvaü
niråpayiùyan ÷rã-bhagavàn uvàca idaü ÷arãram iti |

idam indriyàntaþ-karaõa-sahitaü bhogàyatanaü ÷arãraü he kaunteya ! kùetram ity abhidhãyate | sasyasyevàsminn asakçt karmaõaþ phalasya nirvçtteþ | etad yo vetti ahaü mamety abhimanyate taü kùetraj¤a iti pràhuþ kçùãbalavat tat-phala-bhoktçtvàt | tad-vidaþ kùetra-kùetraj¤ayor viveka-vidaþ | atra càbhidhãyata iti karmaõi prayogeõa kùetrasya jaóatvàt karmatvaü kùetraj¤a-÷abde ca dvityàü vinaveti-÷abdam àharan svaprakà÷atvàt karmatvàbhàvam avivekina evàhuþ sthåla-dç÷àm agocaratvàd iti kathayituü vilakùaõa-vacana-vyaktyaikatra kartç-padopàdànena ca nirdi÷ati bhagavàn ||1|| 

vi÷vanàthaþ : 
namo 'stu bhagavad-bhaktyai kçpayà svàü÷a-le÷ataþ |
j¤ànàdiùv api tiùñhet tat sàrthakã-karaõà yayà ||
ùañke tçtãye 'tra bhakt--mi÷raü j¤ànaü niråpyate |
tan-madhye kevalà bhaktir api bhaïgyà prakçùyate ||
trayoda÷e ÷arãraü ca jãvàtma-paramàtmanoþ |
j¤ànasya sàdhanaü jãvaþ prakçti÷ ca vi÷iùyate ||

tad evaü dvitãyena ùañkena kevalayà bhaktyà bhagavat-pràptiþ | tato 'nyà ahaügrahopàsanàdyàs tisra upàsanà÷ coktàþ | atha prathama-ùatkoditànàü niùkàmakarma-yoginàü bhakti-mi÷ra-j¤àõàd eva mokùas tac ca j¤ànaü saïkùepàd uktam api punaþ kùetra-kùetraj¤àdi-vivecanena vivarituü tçitãyaü ùañkam àrabhate ||

tatra kiü kùetraü kaþ kùetraj¤a ity apekùàyàm àha idam iti | idaü sendriyaü bhogàyatanaü ÷arãraü kùetraü saüsàrasya praroha-bhåmitvàt | tad yo vetti bandha-da÷àyàm ahaü-mamety abhimanyamànaü sva-sambandhitvenaiva jànàti, mokùa-da÷àyàm ahaü-mamety-abhimàna-rahitaþ sva-sambandha-rahitam evayo jànàti, tam ubhayàvasthaü jãvaü kùetraj¤am iti pràhuþ | kçùãbalavat sa eva kùetraj¤as tat-phala-bhoktà ca | yad uktaü bhagavatà --

adanti caikaü phalam asya gçdhnà 
gràmecarà ekam araõya-vàsàþ | 
haüsà ya ekaü bahuråpam ijyair 
màyàmayaü veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23]

asyàrthaþ gçdhnantãti gçdhrà gràmecarà baddha-jãvà asya vçkùasyakaü phalaü duþkham adanti, pariõàmataþ svargàder api duþkha-råpatvàt | araõya-vàsà haüsà mukta-jãvà eka-phalaü sukham adanti, sarvathà sukha-råpasyàpavargasyàpy etaj-janyatvàt | evam ekam api saüsàra-vçkùaü bahuvidha-naraka-svargàpavarga-pràpakatvàd bahu-råpaü màyà-÷akti-samudbhåtatvàn màyàmayam | ijyaiþ påjyair gurubhiþ kçtvà yo vedeti tad-vidaþ kùetra-kùetraj¤ayor veditàraþ ||1||

baladevaþ : 

kathitàþ pårva-ùañkàbhyàm arthàj jãvàdayo 'tra ye |
svaråpàõi vi÷odhyante teùàü ùañke 'ntime sphuñam ||
bhaktau pårvopadiùñàyàü j¤ànaü dvàraü bhavaty ataþ |
deha-jãve÷a-vij¤ànaü tad vaktavyaü trayoda÷e ||

àdya-ùañke niùkàma-karma-sàdhyaü j-j¤ànopayogitayà dar÷itam | madhya-ùatke tu bhakti-÷abditaü paramàtmopàsanaü tan-mahima-nigada-pårvakam upadiùñam | tac ca kevalaü tad-va÷yatàkaraü sat tat-pràpakam | àrtàdãnàü tu tam upàsãnànàm àrti-vinà÷àdi-karaü tad-ekànti-prasaïgena kevalaü sat tat-pràpakaü ca |

yogena j¤ànena copasçùñaü tv ai÷varya-pradhàna-tad-råpopalambhakaü mocakaü cety uktam | tathàsminn antya-ùatke prakçti-puruùa-tat-saüyoga-hetuka-jagat tad-ã÷vara-svaråpàõi karma-j¤àna-bhakti-svaråpàõi ca vivicyante | j¤àna-vai÷adyàya etàvat trayoga÷e 'sminn adhyàye deha-jãva-pare÷a-svaråpàõi vivecanãyàni | dehàdi-viviktasyàpi jãvàtmano deha-sambandha-hetus tad-vivekànusandhi-prakàra÷ ca vimar÷anãyaþ | tad idam arthajàtam abhidhàtuü bhagavàn uvàca idam iti | he kaunteya idaü sendriya-pràõaü ÷arãraü bhoktur jãvasya bhogya-sukha-duþkhàdi-prarohakatvàt kùetram ity abhidhãyate tattva-j¤aiþ | etac charãraü devo 'haü mànavo 'haü sthålo 'ham
ity aj¤air àtma-bhedena pratãyamànam api yaþ ÷ayyàsanàdivad-àtmano bhannam àtma-bhoga-mokùa-sàdhanaü ca vetti, taü vedyàc charãràt tad-veditçtayà bhinnaü tad-vidaþ kùetra-kùetraj¤a-svaråpa-j¤àþ kùetraj¤am iti pràhuþ | bhoga-mokùa-sàdhanatvaü ÷arãrasyoktaü ÷rã-bhagavate -

adanti caikaü phalam asya gçdhnà 
gràmecarà ekam araõya-vàsàþ | 
haüsà ya ekaü bahu-råpam ijyair 
màyà-mayaü veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23]

÷arãràtmavàdã tu kùetraj¤o na, kùetratvema taj-j¤ànàbhàvàt ||1||
__________________________________________________________

BhG 13.2

kùetraj¤aü càpi màü viddhi sarva-kùetreùu bhàrata |
kùetra-kùetraj¤ayor j¤ànaü yat taj j¤ànaü mataü mama ||2||

÷rãdharaþ : tad evaü saüsàriõaþ svaråpam uktam | idànãü tasyaiva pàramàrthikam asaüsàri-svaråpam àha kùetraj¤am iti | ta ca kùetraj¤aü saüsàriõaü jãvaü vastutaþ sarva-kùetreùv anugataü màm eva viddhi | tattvam asi iti ÷rutyà lakùitena cid-aü÷ena mad-råpasyoktatvàt àdaràrtham eva taj-j¤ànaü stauti | kùetra-kùetraj¤ayor yad evaü vailakùaõeyan j¤ànaü tad eva mokùa-hetutvàn mama j¤anaü matam | anyat tu vçthà-pàõóityam | bandha-hetutvàd ity arthaþ | tad uktaü -- 

tat karma yan na bandhàya
sà vidyà yà vimuktaye |
àyàsàyàparaü karma
vidyànyà ÷ilpa-naipuõam || iti |

madhusådanaþ : evaü dehendriyàdi-vilakùaõaü sva-prakà÷aü kùetraj¤am abhidhàya tasya pàramàrthikaü tattvam asaüsàri-paramàtmanaikyam àha kùetraj¤am apãti | 

sarva-kùetreùu ya ekaþ kùetraj¤aþ svaprakà÷a-caitanya-råpo nityo vibhu÷ ca tam avidyàdhyàropita-kartçtva-bhoktçtvàdi-saüsàra-dharmaü kùetraj¤am avidyaka-råpa-parityàgena màm ã÷varam asaüsàriõam advitãya-brahmànanda-råpaü viddhi jànãhi | he bhàrata !  evaü ca kùetraü màyà-kalpitaü mithyà | kùetraj¤a÷ ca paramàrtha-satyas tad-bhramàdhiùñhànam iti kùetra-kùetraj¤ayor yaj j¤ànaü tad eva mokùa-sàdhanatvàj j¤ànam avidyà-virodhi-prakà÷a-råpaü mama matam anyat tv aj¤ànam eva tad-virodhitvàd ity abhipràyaþ |

atra jãve÷varayor àvidyako bhedaþ pàramàrthikas tv abheda ity atra yuktayo bhàùya-kçdbhir varõitàþ | asmàbhis tu grantha-vistara-bhayàt pràg eva bahudhoktatvàc ca nopanyastàþ ||2||

vi÷vanàthaþ : evaü kùetra-j¤ànàt jãvàtmanaþ kùetraj¤atvam uktam, paramàtmanas tu tato 'pi kàrtsnyena sarva-kùetraj¤atvàt kùetraj¤atvam àha kùetraj¤am iti | sarva-kùetreùu niyantçtvena sthitaü màü paramàtmànaü kùetraj¤aü viddhi | jãvànàü pratyekam akaika-kùetra-j¤nànàü tad api na kçtsnam | mama tv ekasyaiva sarva-kùetraj¤atvaü kçtsnam eveti vi÷eùo j¤eyaþ | kiü j¤ànam ity apekùàyàm àha kùetreõa saha kùetraj¤ayor jãvàtma-paramàtanor yaj j¤ànaü kùetra-jãvàtma-paramàtmanàü yaj j¤ànam
ity arthaþ | tad eva j¤ànaü mama mataü sammataü ca | tatra -grantha-virodhàd vyàkhyàntareõa ekàtmavàda-pakùo nànukartavyaþ ||2||

baladevaþ : kùetra-j¤ànàj jãvàtmanaþ kùetraj¤atvam uktam | atha paramàtmanas tad àha kùetraj¤aü càpi màm iti | he bhàrat sarva-kùetreùu màü ca kùetraj¤aü viddhi | apir avadhàraõe | jãvàþ svaü svaü kùetraü svabhoga-mokùa-sàdhanaü jànantaþ kùetraj¤àþ prajàvat | ahaü tu sarve÷vara eka eva sarvàõi tàni bhartavyàni ca jànan tat-sarva-kùetraj¤o ràjavad ity arthaþ | sarve÷varsyàpi kùetre÷varasyàpi kùetraj¤atvaü --

kùetràõi hi ÷arãràõi 
bãjaü càpi ÷ubhà÷ubhe |
tàni vetti sa yogàtmà 
tataþ kùetraj¤a ucyate || ity àdi smçtibhyaþ |

kiü j¤ànam ity apekùàyàm àha kùetreti | kùetreõa sahitau kùetraj¤au jãva-parau kùetra-kùetraj¤au | tat-sahitayos tayor mitho vivekena yaj-j¤ànaü tad eva j¤ànaü mama matam | tato 'nyathà tv aj¤ànam ity arthaþ | 

idam atra bodhyam --prakçti-jãve÷varàõàü bhogyatva-bhoktçtva-niyantçtva-dharmakatvàn mithaþ-sampçktànàm api teùàü na tat tad-dharma-sàïkaryaü citràmbara-råpavad ity evam àha såtrakàraþ -- na tu dçùñànta-bhàvàt iti | ÷rutaya÷ ca prakçty-àdãnàü vivikta-tad-dharmakatàm àhuþ[*ENDNOTE] --

pçthag àtmànaü preritàraü ca matvà 
juùñas tatas tenàmçtatvam eti | [øvetU 1.6]

j¤àj¤au dvàv ajàv ã÷ànã÷ànàv ajà 
hy ekà bhoktç-bhogàrtha-yuktau | [øvetU 1.9]

kùaraü pradhànam amçtàkùaraü haraþ 
kùaràtmànàv ã÷ate deva ekaþ | [øvetU 1.10]

bhoktà bhogyaü preritàraü ca matvà 
sarvaü proktaü trividhaü brahmam etat | [øvetU 1.12]

ajàm ekàm lohita-÷ukla-kçùõàü 
bahvãþ prajàþ sçjamànàü saråpàþ | 
ajo hy eko juùamàõo 'nu÷ete 
jahàty enàü bhukta-bhogàü ajo 'nyaþ || [øvetU 4.5]

pradhàna-kùetraj¤a-patir guõe÷aþ | [øvetU 6.16] ity àdayaþ |

atràpi kùaràkùara-÷abda-bodhyàt kùetra-kùetraj¤a-råpàd yugalàt svasya puruùottamasyànyatvaü vakùyati dvàv imau puruùau ity àdibhis tasmàn mithaþ sampçktànàm api prakçty-àdãnàü viviktatayà j¤ànaü tàttvikam iti | 

yat tv ekàtma-vàdinaþ kùetraj¤aü càpi màü viddhi ity atra sàmànàdhikaraõya-pratãtyà sarve÷varasyaiva sato 'syà vidyayaiva kùetraj¤a-bhàvo rajjor iva bhujaïgamatvam | tan-nivçttaye harer àptatamasyedaü vàkyaü kùetraj¤aü càpi màm iti rajjur iyaü na bhujaïga ity àpta-vàkyàd bhujaïgatva-bhràntir iva kùetraj¤atva-bhràntir asmàd vàkyàd vina÷yatãty àhus tat kilopade÷yàsambhavàd eva nirastam iti dehino 'smin ity asya bhàùye draùñavyam | evaü tu vyàkhyàtaü yujyate | ca-÷abdaþ kùetra-samuccayàrthaþ | kùetraü kùetraj¤aü ca màm eva viddhi | mad-adhãna-sthiti-pravçttikatvàn mad-vyàpyatvàc ca mad-àtmakaü
jànãhãti | evam evoktaü kùetra-ksetraj¤ayor iti | tayor mad-adhãna-pravçttikatvàdibhir mad-àtmakatayà yaj-j¤ànaü taj j¤ànaü mama matam ito 'nyathà tv amatam iti |

__________________________________________________________

BhG 13.3

tat kùetraü yac ca yàdçk ca yad-vikàri yata÷ ca yat |
sa ca yo yat-prabhàva÷ ca tat samàsena me ÷çõu ||3||

÷rãdharaþ : tatra yady api caturviü÷atyà bhedair bhinnà prakçtiþ kùetram ity àbhipretaü tathàpi deha-råpeõa pariõatàyàm eva tasyàm ahaü-bhàvena avivekaþ sphuña iti | tad-vivekàrtham idaü ÷arãraü kùetram ity àdy uktam | tad etat prapa¤cayiùyan pratijànãte tad iti | yad uktaü mayà kùetraü tat kùetraü yat svaråpato jaóaü dç÷yàdi-svabhàvàm | yàdçg yàdç÷aü ca icchàdi-dharmakam | yad-vikàri yair indriyàdi-vikàrair yuktam | yata÷ ca prakçti-puruùa-saüyogàd bhavati | yad iti yaiþ prakàraiþ sthàvara-jaïgamàdi-bhedaiþ, bhinnam ity arthaþ | sa ca kùetraj¤o yat-svaråpo
yat-prabhàva÷ ca acintyai÷varya-yogena yaiþ prabhàvaiþ sampannaþ taü sarvaü saïkùepeto mattaþ ÷çõu ||3||

madhusådanaþ : saükùepeõoktam arthaü vivarãtum àrabhate tat kùetram iti | tad idaü ÷arãram iti pràg uktaü jaóa-varga-råpaü kùetraü yac ca svaråpeõa jaóa-dç÷ya-paricchinnàdi-svabhàvaü yàdçk cecchàdi-dharmakaü yad-vikàri yair indriyàdi-vikàrair yuktam | yata÷ ca kàraõàd yat kàryam utpadyata iti ÷eùaþ | athavà yataþ prakçti-puruùa-saüyogàd bhavati | yad iti yaiþ sthàvara-jaïgamàdi-bhedair bhinnam ity arthaþ | atràniyamena ca-kàra-prayogàt sarva-samuccayo draùñavyaþ | sa ca kùetraj¤ayor yaþ svaråpataþ sva-prakà÷a-caitanyànanda-svabhàvaþ | yat-prabhàva÷
ca ye prabhàvà upàdhi-kçtàþ ÷aktayo yasya tat-kùetra-kùetraj¤a-yàthàtmyaü sarva-vi÷eùaõa-vi÷iùñaü samàsena saükùepeõa me mama vacanàc chçõu | ÷rutvàvadhàrayety arthaþ ||13.3|| 

vi÷vanàthaþ : saïkùepeõoktam arthaü vivaritum àrabhate tat kùetraü ÷arãraü yac ca mahàbhåta-pràõendriyàdi-saïghàta-råpam | yàdçk yàdç÷ecchàdi-dharmakam | yad vikàri vairi-priyàdi-vikàrair yuktam | yata÷ ca prakçti-puruùa-saüyogàd udbhåtam | yad iti yaiþ sthàvara-jaïgamàdi-bhedair bhinnam ity arthaþ | sa kùetraj¤o jãvàtmà paramàtmà ca | yat tad iti napuüsakam anapuüsakennaikavac ceti eka-÷eùaþ | samàsena saïkùepeõa ||3||

baladevaþ : saïkùepeõoktam arthaü vi÷adayitum àha tad iti | tat kùetraü ÷arãraü yac ca yad dravyaü yàdçk yad-à÷raya-bhåtaü yad-vikàri yair vikàrair upetaü | yata÷ ca hetor udbhåtaü yat prayojanakaü ca | yad iti yat svaråpaü | sa ca kùetraj¤o jãva-lakùaõaþ pare÷a-lakùaõa÷ ca yo yat svaråpo ya-prabhàvo yac-chaktika÷ ca | napuüsakam anapuüsakenaikav càsyànyatrasyàm iti såtràt ||3||

__________________________________________________________

BhG 13.4

çùibhir bahudhà gãtaü chandobhir vividhaiþ pçthak |
brahma-såtra-padai÷ caiva hetumadbhir vini÷citaiþ ||4||

÷rãdharaþ : kair vistareõoktasyàyaü saïkùepa ity apekùàyàm àha çùibhir iti | çùibhir va÷iùñhàdibhiþ | yoga-÷àstreùu dhyàna-dhàraõàdi-viùayatvena viràjàdiråpeõa bahudhà gãtaü niråpitam | vividhair vicitrair nitya-naimittaika-kàmya-karmàdi-viùayaiþ | chandobhir vedaiþ | nànà-yajanãya-devatàdi-råpeõa bahudhà gãtam | brahmaõaþ såtraiþ padai÷ ca | brahma såtryate såcyate ebhir iti brahma-såtràõi | yato và imàni bhåtàni jàyante [TaittU 3.1.1] ity àdãni tañastha-lakùaõa-paràõy upaniùad-vàkyàni | tathà ca brahma padyate gamyate sàkùàj j¤àyata ebhir iti padàni svaråpa-lakùaõa-paràõi satyaü j¤ànam anantaü
brahma ity àdãni | tai÷ ca bahudhà gãtam | kiü ca hetumadbhiþ sad eva saumyedam agra àsãt katham asataþ saj jàyeta [Chà 6.2.1] iti | tathà ko hy evànyàt kaþ pràõyàt yad eùa àkà÷a ànando na syàt eùa hy evànandayati [TaittU 2.7.1] ity àdi yuktimadbhiþ | anyàd apàna-ceùñàü kaþ kuryàt | pràõyàt pràõa-vyàpàraü và kaþ kuryàt iti ÷ruti-padayor arthaþ | vini÷citair upakramopasaühàraika-vàkyatayà 'sandigdhàrtha-pratipàdakair ity arthaþ | tad evam etair vistareõoktaü duþsaïgrahaü saïkùepatas tubhyaü kathayiùyàmi | tac chçõv ity arthaþ | yad và athàto brahma-jij¤àsà [Vs. 1.1.1] ity àdãni brahma-såtràõi
gçhyante | tàny eva brahma padyate ni÷cãyate ebhir iti padàni | tair hetumadbhiþ ãkùater nà÷abdam [Vs. 1.1.5], ànandamayo 'bhyàsàt [Vs 1.1.13] ity àdibhir yuktimadbhir vini÷citair ity arthaþ | ÷eùaü samànam ||4||

madhusådanaþ : kair vistareõoktasyàyaü saükùepa ity apekùàyàü ÷rotç-buddhi-prarocanàrthaü stuvann àha çùibhir iti | çùibhir vasiùñhàdibhir yoga-÷àstreùu dhàraõà-dhyàna-viùayatvena bahudhà gãtaü niråpitam | etena yoga-÷àstra-pratipàdyatvam uktam | vividhair nitya-naimittika-kàmya-karmàdi-viùayai÷ chandobhir çg-àdi-mantrair bràhmaõai÷ ca pçthag vivekato gãtam | etena karma-kàõóa-pratipàdyatvam uktam | brahma-såtra-padai÷ ca brahma såtryate såcyate kiücid vyavadhànena pratipàdyata ebhir iti brahma-såtràõi -- yato và imàni bhåtàni jàyante | yena jàtàni jãvanti | yat prayanty abhisaüvi÷anti | [TaittU 3.1.1] ity àdãni tañastha-lakùaõa-paràõy upaniùad-vàkyàni
tathà padyate brahma sàkùàt pratipàdyata ebhir iti padàni svaråpa-lakùaõa-paràõi satyaü j¤ànam anantaü brahma ity àdãni tair brahma-såtraiþ padai÷ ca | hetumadbhiþ -- sad eva saumyedam agra àsãd.. ekam evàdvitãyam [Chà 6.2.1] ity upakramya tad dhaika àhur asad evedam agra àsãd ekam evàdvitãyaü tasmàd asataþ saj jàyate iti nàstika-matam upanyasya kutas tu khalu somyaivaü syàd iti hovàca katham asataþ saj jàyate ity àdi-yuktãþ pratipàdayadbhir vini÷citair upakramopasaühàraika-vàkyatayà sandeha-÷ånyàrtha-pratipàdakair bahudhà gãtaü ca | etena j¤àna-kàõóa-pratipàdyatvam uktam | evam etair ativastareõoktaü kùetra-kùetraj¤a-yàthàtmyaü saükùepeõa
tubhyaü kathayiùyàmi tac chçõv ity arthaþ | athavà brahma-såtràõi tàni padàni ceti karma-dhàrayaþ | tatra vidyà-såtràõi àtmety evopàsãta ity àdãni avidyà-såtràõi na sa veda yathà pa÷uþ ity àdãni tair gãtam iti ||4||

vi÷vanàthaþ : kair vistareõoktasyàyaü saïkùepa ity apekùàyàm àha çùibhir va÷iùñhàdibhir yoga-÷àstreùu | chandobhir vedaiþ | brahma-såtràõi athàto brahma-jij¤àsà [Vs. 1.1.1] ity àdãni tàny eva såtràõi | brahma padyate j¤àyate ebhir iti tàni | tathà taiþ kãdç÷air hetumadbhiþ | ãkùater nà÷abdam [Vs. 1.1.5], ànandamayo 'bhyàsàt [Vs. 1.1.13] iti yuktimadbhir vini÷citair vi÷eùato ni÷citàrthaiþ |
     
baladevaþ : idaü kùetra-kùetraj¤a-yàthàtmyaü kair vistareõoktaü yat samàsena bråùa ity apekùàyàm àha çùibhir iti | çùibhiþ parà÷aràdibhir etat kùetràdi-svaråpaü bahudhà gãtam -

ahaü tvaü ca tathànye bhåtair uhyàma pàrthiva |
guõa-pravàha-patito bhåta-vargo 'pi yàty ayam ||
karma-va÷yà guõà hy ete sattvàdyàþ pçthivã-pate |
avidyà-sa¤citaü karma tac cà÷eùeùu jantuùu ||
àtmà ÷uddho 'kùaraþ ÷ànto nirguõaþ prakçteþ paraþ |
pravçddhy-apacayau nàsya ekasyàkhila-jantuùu || [ViP 2.13.69]

ity àdibhiþ | tathà chandobhir vedair vividhair sarvair bahudhà tad gãtaü yajuþ-÷àkhàyàü tasmàd và etasmàd àtmana àkà÷aþ sambhåtaþ [TaittU 2.1.3] ity àdinà brahma pucchaü pratiùñhà [TaittU 2.5.1] ity antenànnamaya-pràõa-maya-mano-maya-vij¤àna-mayànanda-mayàþ pa¤ca puruùàþ pañhitàs teùv anna-mayàdi-trayaü jaóaü kùetra-svaråpaü, tato bhinno vij¤àna-mayo jãvas tasya bhokteti jãva-kùetraj¤a-svaråpaü | tasmàc ca bhinnaþ sarvàntara ànanda-maya itã÷vara-kùetraj¤a-svaråpam uktam | evaü vedàntareùu mçgyam | brahma-såtra-råpaiþ padair vàkyai÷ ca tad-yàthàtmyaü
gãtam | teùu na viyad a÷ruteþ [Vs. 2.3.1] ity àdinà kùetra-svaråpaü, nàtmà ÷ruteþ [Vs. 2.3.18] ity àdinà jãva-svaråpaü, paràt tu tac chruteþ [Vs. 2.3.39] ity àdine÷vara-svaråpam | sphuñam anyat ||
__________________________________________________________

BhG 13.5-6

mahà-bhåtàny ahaükàro buddhir avyaktam eva ca |
indriyàõi da÷aikaü ca pa¤ca cendriya-gocaràþ ||5||
icchà dveùaþ sukhaü duþkhaü saüghàta÷ cetanà dhçtiþ |
etat kùetraü samàsena sa-vikàram udàhçtam ||6||

÷rãdharaþ : tatra kùetra-svaråpam àha mahàbhåtànãti dvàbhyàm | mahà-bhåtàni bhåmy-àdãni pa¤ca | ahaïkàras tat-kàraõa-bhåtaþ | buddhir vij¤ànàtmakaü mahat-tattvam | avyaktaü måla-prakçtiþ | indriyàõi da÷a bàhyàni j¤àna-karmendriyàõi | ekaü ca manaþ | indriya-goccarà÷ ca pa¤ca tan-màtra-råpà eva ÷abdàdaya àkà÷àdi-vi÷eùa-guõatayà vyaktàþ santa indriya-viùayàþ pa¤ca tad evaü caturviü÷ati-tattvàni uktàni ||5||

iccheti | icchàdayaþ prasiddhàþ | saïghàtaþ ÷arãram | cetanà j¤ànàtmikà mano-vçttiþ | dhçtir dhairyam | ete ceddhàdayo dç÷yatvàn nàtma-dharmàþ, api tu mano-dharmà eva | ataþ kùetràntaþpàtina eva | upalakùaõaü caitat saïkalpàdãnàm | tathà ca ÷rutiþ -- kàmaþ saïkalpo vicikitsà ÷raddhà÷raddhà dhçtir adhçtir hrãr dhãr bhãr ity etat sarvaü mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena ca yàdçg iti pratij¤àtàþ kùetra-dharmà dar÷itàþ | etat kùetraü savikàram indriyàdi-vikàra-sahitaü saïkùepeõa tubhyaü mayoktam iti kùetropasaühàraþ ||6||

madhusådanaþ : evaü prarocitàyàrjunàya kùetra-svaråpaü tàvad àha dvàbhyàm | mahànti bhåtàni bhåmy-àdãni pa¤ca | ahaïkàras tat-kàraõa-bhåto 'bhimàna-lakùaõaþ | buddhir ahaïkàra-kàraõaü mahat-tattvam adhyavasàya-lakùaõam | avyaktaü tat-kàraõaü sattva-rajas-tamo-guõàtmakaü pradhànaü sarva-kàraõaü na kasyàpi kàryam | eva-kàraþ prakçty-avadhàraõàrthaþ | etàvaty evàùñadhà prakçtiþ | ca-÷abdo bheda-samuccayàrthaþ |  tad evaü sàïkhya-matena vyàkhyàtam | aupaniùadànàü tu avyaktam avyàkçtam anirvacanãyaü màyàkhyà pàrame÷varã ÷aktiþ | mama màyà duratyayà
ity uktam | buddhiþ sargàdau tad-viùayam ãkùaõam | ahaïkàra ãkùaõànantaram ahaü bahu syàm iti saïkalpaþ |  tata àkà÷àdi-krameõa pa¤ca-bhåtotpattir iti | na hy avyakta-mahad-ahaïkàràþ sàïkhya-siddhà aupaniùadair upagamyante '÷abdatvàdi-hetubhir iti sthitam | màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varam [øvetU 4.10] te dhyàna-yogànugatà apa÷yan devàtma-÷aktiü sva-guõair nigåóhàm [øvetU 1.3] iti ÷ruti-pratipàditam avyaktam | tad aikùata itãkùaõa-råpà buddhiþ | bahu syàü prajàyeya [ChàU 6.2.3] iti bahu-bhavana-saïkalpa-råpo 'haïkàraþ | tasmàd và etasmàd àtmana àkà÷aþ sambhåtaþ | àkà÷àd vàyuþ | vàyor
agniþ | agner àpaþ | adbhyaþ pçthivã [TaittU 1.1] iti pa¤ca bhåtàni ÷rautàni | ayam eva pakùaþ sàdhãyàn |

indriyàõi da÷aikaü ca ÷rotra-tvak-cakùå-rasana-ghràõàkhyàni pa¤ca buddhãndriyàõi vàk-pàõi-pàda-pàyåpasthàkhyàni pa¤ca karmendriyàõãti tàni | ekaü ca manaþ saïkalpa-vikalpàtmakam | pa¤ca cendriya-goccaràþ ÷abda-spar÷a-råpa-rasa-gandhàs te buddhãndriyàõàü j¤àpyatvena viùayàþ karmendriyàõàü tu kàryatvena | tàny etàni sàïkhyà÷ caturviü÷ati-tattvàny àcakùante ||5||

icchà sukhe tat-sàdhane cedaü me bhåyàd iti spçhàtmà citta-vçttiþ kàma iti ràga iti cocyate | dveùo duþkhe tat-sàdhane cedaü me mà bhåd iti spçhà-virodhinã citta-vçttiþ krodha itãrùyeti cocyate | sukhaü nirupàdhãcchà-viùayãbhåtà dharmàsàdhàraõa-kàraõikà citta-vçttiþ paramàtma-sukha-vya¤jikà | duþkhaü nirupàdhi-dveùa-viùayãbhåtà citta-vçttir adharmàsàdhàraõa-kàraõikà | saüghàtaþ pa¤ca-mahà-bhåta-pariõàmaþ sendriyaü ÷arãram | cetanà svaråpa-j¤àna-vya¤jikà pramàõa-sàdhàraõa-kàraõikà citta-vçttir j¤ànàkhyà | dhçtir avasannànàü dehendriyàõàm avaùñambha-hetuþ prayatnaþ | upalakùaõam
etad icchàdi-grahaõam sarvàntaþ-karaõa-dharmàõàm | tathà ca ÷rutiþ - kàmaþ saïkalpo vicikitsà ÷raddhà dhçtir hrãr dhãr bhãr ity etat sarvaü mana eva [BAU 1.5.3] iti mçd-ghaña itivad upàdànàbhedena kàryàõàü kàmàdãnàü mano-dharmatvam àha | etat paridç÷yamànaü sarvaü mahà-bhåtàdi-dhçty-antaü jaóaü kùetraj¤ena sàkùiõàvabhàsyamànatvàt tad-anàtmakaü kùetraü bhàsyam acetanaü samàsenodàhçtam uktam |

nanu ÷arãrendriya-saüghàta eva cetanaþ kùetraj¤a iti lokàyatikàþ | cetanà kùaõikaü j¤ànam evàtmeti sugatàþ | icchà-dveùa-prayatna-sukha-duþkha-j¤ànàny àtmano liïgam iti naiyàyikàþ | tat kathaü kùetram evaitat sarvam iti ? tatràha sa-vikàram iti | vikàro janmàdir nà÷àntaþ pariõàmo nairuktaiþ pañhitaþ | tat-sahitaü sa-vikàram idaü mahà-bhåtàdi-dhçty-antam ato na vikàra-sàkùi svotpatti-vinà÷ayoþ svena draùñum a÷akyatvàt | anyeùàm api sva-dharmàõàü sva-dar÷anam antareõa dar÷anànupapatteþ svenaiva sva-dar÷ane ca kartç-karma-virodhàn nirvikàra eva sarva-vikàra-sàkùã
| tad uktaü -

     na rte syàd vikriyàü duþkhã sàkùità kà vikàriõaþ |
dhã-vikriyà-sahasràõàü sàkùyato 'ham avikriyaþ || iti | 

tena vikàritvam eva kùetra-cihnaü na tu parigaõanam ity arthaþ ||6||

vi÷vanàthaþ : tatra kùetrasya svaråpam àha mahàbhåtàny àkà÷àdãny ahaïkàras tat-kàraõam | buddhir vij¤ànàtmakaü mahat-tattva, ahaïkàra-kàraõam | avyaktaü prakçtir mahat-tattva-kàraõam | indriyàõi ÷rotràdãni da÷aikaü ca manaþ | indriya-gocaràþ pa¤ca ÷abdàdayo viùayàs tad evaü caturviü÷ati-tattvàtmakam iti | icchàdayaþ prasiddhàþ | saïghàtaþ pa¤ca-mahàbhåta-pariõàmo dehaþ | cetanà j¤ànàtmikà mano-vçttir dhçtir dhairyam icchàdaya÷ caite mano-dharmà eva na tv àtma-dharmàþ | ataþ kùetràntaþpàtina eva | upalakùaõaü caitat saïkalpàdãnàm | tathà ca ÷rutiþ -- kàmaþ saïkalpo vicikitsà
÷raddhà dhçtir hrãr dhãr bhãr ity etat sarvaü mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena yàdçg iti pratij¤àtàþ kùetra-dharmà dar÷itàþ | etat kùetraü sa-vikàraü janmàdi-ùaó-vikàra-sahitam ||5-6||

baladevaþ : tat kùetraü yac ca ity àdyàrdhakena vaktuü pratij¤àtaü kùetra-svaråpam àha -- mahàbhåtànãti dvàbhyàm | mahàbhåtàni pa¤ca khàdãny ahaïkàras tad-dhetus tàmaso bhåtàdi-saüj¤o buddhis tad-dheutr j¤àna-pradhàno mahàn avyaktaü tad-dhetuþ | triguõàvasthaü pradhànam indriyàõi ÷rotràdãni pa¤ca vàg-àdãni ca pa¤ceti bhåtàdi-khàdy-antaràlikàþ såkùmàþ ÷abdàdi-tanmàtràþ khàdi-vi÷eùa-guõatayà vyaktàþ santaþ sthålàþ ÷rotràdi-pa¤caka-gràhyà viùayà ity arthaþ | evaü caturviü÷ati-tattvàtmakaü kùetraü j¤eyam | icchàdaya÷ catvàraþ
prasiddhàþ saïkalpàdãnàm upalakùaõam etat | ete manodharmàþ kàmaþ saïkalpo vicikitsà ÷raddhà dhçtir hrãr dhãr bhãr iti ÷ruteþ | yadyapy àtma-dharmà icchàdayo ya àtmà ity àdau satya-kàmaþ satya-saïkalpaþ iti ÷ravaõàt, pañhed ya icchet puruùaþ iti sahasranàma-stotràt, puruùaþ sukha-duþkhànàü bhoktçtve hetur uchyate iti vakùyamàõàc ca, tathàpi mano-dvàràbhivyakter manodharmatvam | ataþ kùetràntaþpàtaþ | saïghàto bhåta-pariõàmo dehaþ | sa ca cetanà dhçitr bhogàya mokùàya ca yatamànasya cetanasya jãvasyàdhàratayotpanna ity arthaþ | atra pradhànàdi-dravyàõi kùetràrambhakàõiti,
ya cety asya ÷rotràdãndiriyàõi ÷rotrà÷ritànãti yàdçg ity asyencchàdãni kùetra-kàryàõãti | yad-vikàrãty asya cetanà dhçtir iti | yata÷ cety asya saïghàta iti | yad ity asottaram uktam | etat kùetraü savikàraü janmàdi-ùaó-vikàropetam udàhçtam uktam ||5-6||

__________________________________________________________

BhG 13.7-11

amànitvam adambhitvam ahiüsà kùàntir àrjavam |
àcàryopàsanaü ÷aucaü sthairyam àtma-vinigrahaþ ||7||
indriyàrtheùu vairàgyam anahaükàra eva ca |
janma-mçtyu-jarà-vyàdhi-duþkha-doùànudar÷anam ||8||
asaktir anabhiùvaïgaþ putra-dàra-gçhàdiùu |
nityaü ca sama-cittatvam iùñàniùñopapattiùu ||9||
mayi cànanya-yogena bhaktir avyabhicàriõã |
vivikta-de÷a-sevitvam aratir jana-saüsadi ||10||
adhyàtma-j¤àna-nityatvaü tattva-j¤ànàrtha-dar÷anam |
etaj j¤ànam iti proktam aj¤ànaü yad ato 'nyathà ||11||

÷rãdharaþ : idànãm ukta-lakùaõàt kùetràt atiriktatayà j¤eyaü ÷uddhaü kùetraj¤aü vistareõa varõayiùyan ÷uddha-j¤àna-sàdhanàny àha amànitvam iti pa¤cabhiþ | amànitvaü sva-guõa-÷làghà-ràhityam | adambhitvaü dambha-ràhityam | ahiüsà para-pãóà-varjanam | kùàntiþ sahiùõutvam | àrjavam avakratà | àcàryopàsanaü sad-guru-sevà | ÷aucaü bàhma àbhyantaraü ca | tatra bàhyaü mçj-jalàdinà, àbhyantaraü ca ràgàdi-mala-kùàlanam | tathà ca ÷rutiþ -- 

÷aucaü ca dvividhaü proktaü 
bàhyam abhyantaraü tathà | 
mçj-jalàbhyàü smçtaü bàhyaü 
bhàva-÷uddhis tathàntaram || iti | 

dhairyaü san-màrge pravçttasya tad-eka-niùñhatà | àtma-vinigrahaþ ÷arãra-saüyamaþ | etaj j¤ànam iti proktam iti pa¤camenànvayaþ || kiü ca mayãti | mayi parame÷vare | ananya-yogena sarvàtma-dçùñyà | avyàbhicàriõy ekàntà bhaktiþ | viviktaþ ÷uddha-citta-prasàda-karaþ | taü de÷aü sevituü ÷ãlaü yasya tasya bhàvas tattvam | pràkçtànàü janànàü saüsadi sabhàyàm aratã raty-abhàvaþ | kiü ca adhyàtmeti | àtmànam adhikçtya vartamànaü j¤ànam adhyàtma-j¤ànam | tasmin nityatvaü nitya-bhàvaþ | tattvaü padàrtha-buddhi-niùñhatvam ity arthaþ | tattva-j¤ànasyàrthaþ
prayojanaü mokùas tasya dar÷anaü mokùasya sarvotkçùñatvàlocanam ity arthaþ | etad amànitvam adambhitvam ity àdi viü÷ati-saïkhyakaü yad uktam etaj j¤ànam iti proktaü va÷iùñhàdibhiþ j¤àna-sàdhanatvàt |ato 'nyathàsmàd viparãtaü mànitvàdi yat tad aj¤ànam iti proktam | j¤àna-virodhitvàt ataþ sarvathà tyàjyam ity arthaþ ||7-11||

madhusådanaþ : evaü kùetraü pratipàdya tat-sàkùiõaü kùetraj¤aü kùetràd vivekena vistaràt pratipàdayituü taj-j¤àna-yogyatvàyàmànitvàdi-sàdhanàny àha j¤eyaü yat tad ity ataþ pràktanaiþ pa¤cabhiþ amànitvam iti | vidyamànair avidyamànair và guõair àtmanaþ ÷làghanaü mànitvaü, làbha-påjàkhyàtyarthaü svadharma-prakañã-karaõaü dàmbhitvaü, kàya-vàï-manobhiþ pràõinàü pãóanaü hiüsà, teùàü varjanam amànitvam adambhitvam ahiüsety uktam | paràparàdhe citta-vikàra-hetau pràpte 'pi nirvikàra-cittatayà tad-aparàdha-sahanaü
kùàntiþ | àrjavam akauñilyaü yathà-hçdayaü vyavaharaõaü para-pratàraõà-ràhityam iti yàvat | àcàryo mokùa-sàdhanasyopadeùñàtra vivakùito na tu manåkta upanãyàdhyàpakaþ | tasya ÷u÷råùànamaskàràdi-prayogeõa sevanam àcàryopàsanam | ÷aucaü bàhyaü kàya-malànàü mçj-jalàbhyàü kùàlanam àbhyantaraü ca mano-malànàü ràgàdãnàü viùaya-doùa-dar÷ana-råpa-pratipakùa-bhàvanayàpanayanam | sthairyaü mokùa-sàdhane pravçttasyàneka-vidha-vighna-pràptàv api tad-aparityàgena punaþ punar yatràdhikyam | àtma-vinigraha àtmano dehendriya-saüghàtasya
svabhàva-pràptàü mokùa-pratikåle pravçttiü nirudhya mokùa-sàdhana eva vyavasthàpanam ||7||
kiü ca - indriyàrtheùu ÷abdàdiùu dçùñeùv ànu÷ravikeùu và bhogeùu ràga-virodhiny aspçhàtmikà citta-vçttir vairàgyam | àtma-÷làghanàbhàve 'pi manasi pràdurbhåto 'haü sarvotkçùña iti garvo 'haïkàras tad-abhàvo 'nahaïkàraþ | ayoga-vyavacchedàrtham eva-kàraþ | samuccayàrtha÷ ca-kàraþ | tenàmànitvàdãnàü viü÷ati-saïkhyàkànàü samucito yoga eva j¤ànam iti proktaü na tv ekasyàpy abhàva ity arthaþ | janmano garbha-vàsa-yoni-dvàra-niþsaraõa-råpasya mçtyoþ sarva-marma-cchedana-råpasya jaràyàþ praj¤à-÷akti-tejo-nirodha-para-paribhavàdi-råpàyà vyàdhãnàü jvaràtisàràdi-råpàõàü duþkhànàm
iùña-viyogàniùña-saüyogàniùña-saüyogàniùña-saüyoga-jànàm adhyàtmàdhibhåtàdhidaiva-nimittànàü doùasya vàta-pitta-÷leùma-mala-måtràdi-paripårõatvena kàya-jugupsitatvasya cànudar÷anaü punaþ punar àlocanaü janmàdi-duþkhànteùu doùasyànudar÷anaü janmàdi-vyàdhy-anteùu duþkha-råpa-doùasyànudar÷anam iti và | idaü ca viùaya-vairàgya-hetutvenàtma-dar÷anasyopakaroti ||8||

kiü ca | saktir mamedam ity etàvan-màtreõa prãtiþ | abhiùvaïgas tv aham evàyam ity ananyatva-bhàvanayà prãty-ati÷ayo 'nyasmin sukhini duþkhini vàham eva sukhã duþkhã ceti | tad-ràhityam asaktir anabhiùvaïga iti coktam | kutra sakty-abhiùvaïgau varjanãyàv ata àha putra-dàra-gçhàdiùu putreùu dàreùu gçheùu | àdi-grahaõàd anyeùv api bhçtyàdiùu sarveùu sneha-viùayeùv ity arthaþ | nityaü ca sarvadà ca sama-cittatvaü harùa-viùàda-÷ånya-manastvam iùñàniùñopapattiùu | upapattiþ pràptiþ | iùñopapattiùu harùàbhàvo 
'niùñopapattiùu viùàdàbhàva ity arthaþ | caþ samuccaye ||9||

kiü ca | mayi ca bhagavati vàsudeve parame÷vare bhaktiþ sarvotkçùñatva-j¤àna-pårvikà prãtiþ | ananya-yogena nànyo bhagavato vàsudevàt paro 'sty ataþ sa eva no gatir ity evaü ni÷cayenàpy avyabhicàriõã kenàpi pratikålena hetunà nivàrayitum a÷akyà | sàpi j¤àna-hetuþ prãtir na yàvan mayi vàsudeva na mucyate deha-yogena tàvat [BhP 5.5.6] ity ukteþ |

viviktaþ svabhàvataþ saüskàrato và ÷uddho '÷ucibhiþ sarpa-vyàghràdibhi÷ ca rahitaþ suradhunã-pulinàdi-÷rita-prasàda-karo de÷as tat-sevana-÷ãlatvaü vivikta-de÷a-sevitvam | tathà ca ÷rutiþ -

same ÷ucau ÷arkarà-vahni-bàlukà-
vivarjite ÷abda-jalà÷rayàdibhiþ |
mano 'nukåle na tu cakùu-pãóane
guhà-nivàtà÷rayaõe prayojayet || [øvetU 2.10] iti |

janànàm àtma-j¤àna-vimukhànàü viùaya-bhoga-lampañatopade÷akànàü saüsadi samavàye tattva-j¤àna-pratikålàyàm aratir aramaõaü sàdhånàü tu saüsadi tattva-j¤ànànukålàyàü ratir ucitaiva | tathà coktam -

     saïgaþ sarvàtmanà heyaþ sa cety uktaü na ÷akyate |
     sa sadbhiþ saha kartavyaþ sataþ saïgo hi bheùajam || iti ||10||

kiü ca | adhyàtma-j¤ànam àtmànam adhikçtya pravçttam àtmànàtma-viveka-j¤ànam adhyàtma-j¤ànaü tasmin nityatvaü tatraiva niùñhàvattvam | viveka-niùñho hi vàkyàrtha-j¤àna-samartho bhavati | tattva-j¤ànasyàhaü brahmàsmãti sàkùàtkàrasya vedànta-vàkya-karaõakasyàmànityatvàdi-sarva-sàdhana-paripàka-phalasyàrthaþ prayojanam avidyà-tat-kàryàtmaka-nikhila-duþkha-nivçtti-råpaþ paramànandàtmàvàpti-råpa÷ ca mokùas tasya dar÷anam àlocanam | tattva-j¤àna-phalàlocane hi tat-sàdhane pravçttiþ syàt | etad amànitvàdi-tattva-j¤ànàrtha-dar÷anàntaü viü÷ati-saïkhyàkaü j¤ànam iti proktaü j¤ànàrthatvàt | ato 'nyathàsmàd viparãtaü mànitvàdi yat tad aj¤ànam iti proktaü
j¤àna-virodhitvàt | tasmàd aj¤àna-parityàgena j¤ànam evopàdeyam iti bhàvaþ ||11||

vi÷vanàthaþ : ukta-lakùaõàt kùetràd viviktatayà j¤eyau jãvàtma-paramàtmànau kùetraj¤au vistareõa varõayiùyan taj-j¤ànasya sàdhanàny amànitvàdãni viü÷atim àha pa¤cabhiþ | atràùñada÷a bhaktànàü j¤àninàü ca sàdhàraõàni kintu bhaktaiþ mayi cànanya-yogena bhaktir avyabhicàriõã ity ekam eva bhagavad-anubhava-sàdhanatvena yatnataþ kriyate | anyàni spatada÷oktàbhyàsavatàü teùàü svata evotpadyante na tu teùu yatna iti sàmpradàyikàþ | antime dve tu j¤àninàm asàdhàraõa eva | 

atràmànitvàdãni vispaùñàrthàni | ÷aucaü bàhyam abhyantaraü ca tathà ca smçtiþ --

÷aucaü ca dvividhaü proktaü 
bàhyam abhyantaraü tathà |
mçj-jalàbhyàü smçtaü bàhyaü 
bhàva-÷uddhis tathàntaram || iti |

àtma-vinigrahaþ ÷arãra-saüyamaþ | janmàdiùu duþkha-råpasya doùasyànudar÷anaü punaþ punaþ paryàlocanam | asaktiþ putràdiùu prãt-tyàgo 'nabhiùvaïgaþ putràdãnàü sukhe duþkhe càham eva sukhã duþkhãty adhyàsàbhàva iùñàniùñayor vyavahàrikayor upapattiùu pràptiùu nityaü sarvadà samacittatvam | mayi ÷yàmasundaràkàre 'nanya-yogena j¤àna-karma-tapo-yogàdy-ami÷raõena bhakti÷ ca-kàràd j¤ànàdi-mi÷raõa-pràdhànyena ca | àdyà bhaktair anuùñheyà dvitãyà j¤ànibhir iti kecid, anye tv ananyà bhaktir yathà-premõaþ sàdhanaü tathà paramàtmànubhavasyàpãti
j¤àpanàrtham atra ùañke 'py uktir iti bhaktà vyàcakùate | j¤àninas tv ananyenaiva yogena sarvàtma-dçùñyeti | avyabhicàriõã pratidinam eva kartavyà | kenàpi nivàrayitum a÷akyà iti madhusådana-sarasvatã-pàdàþ | àtmànam adhikçtya vartamàõaü j¤ànam adhyàtma-j¤ànam | tasya nityatvaü nityànuùñheyatvaü padàrtha-÷uddhi-niùñhatvam ity arthaþ | tattva-j¤ànasyàrthaþ prayojanaü mokùas tasya dar÷anaü svàbhãùñatvenàlocanam ity arthaþ | etad viü÷atikaü j¤ànaü sàdhàraõyena jãvàtma-paramàtmanor j¤ànasya sàdhanam | asàdhàraõaü paramàtma-j¤ànaü tv agre vaktavyam | tato 'nyathàsmàd viparãtaü
mànitvàdikam ||7-11||

baladevaþ : athoktàt kùetràd vibhinnatvena j¤eyaü kùetraj¤a-dvayaü vistareõa niråpayiùyan taj-j¤àna-sàdhanàny amànitvàdãni viü÷atim àha pa¤cabhiþ | amànitvaü sva-satkàrànapekùatvam | adambhitvaü dhàrmikatva-khàti-phalaka-dharmàcaraõa-virahaþ | ahiüsà paràpãóanam | kùàntir apamàna-sahiùõutà | àrjavam cchadmiùv api sàralyam | àcàryopàsanaü j¤àna-pradasya guror akaitavena saüsevanam | ÷aucaü bàhyàbhyantara-pàvitryam | 

÷aucaü ca dvividhaü proktaü 
bàhyam abhyantaraü tathà |
mçj-jalàbhyàü smçtaü bàhyaü 
bhàva-÷uddhis tathàntaram || iti smçteþ |

sthairyaü sad-vartmaika-niùñhatvam | àtma-vinigrahaþ àtmànusandhi-pratãpàd viùayàn manaso niyamanam | indriyàrtheùu ÷abdàdi-viùayeùu pratãpeùu vairàgyaü rucy-abhàvaþ | anahaïkàro dehàdiùv àtmàbhimàna-tyàgaþ | janmàdiùu duþkha-råpasya doùasyànudar÷anaü punaþ puna÷ cintanam | putràdiùu paramàrtha-pratãpeùv asaktiþ pãti-tyàgaþ | anabhiùvaïgas teùu sukhiùu duþkhiùu ca satsu tat-sukha-duþkhànabhinive÷aþ | iùñàniùñànàm anukåla-pratikålànàm arthànàm upapattiùu
pràptiùu samacittatvaü harùa-viùàda-virahaþ | nityaü sarvadà |

mayi parame÷e 'vyàbhicàriõã sthirà bhaktiþ ÷ravaõàdyà | ananya-yogenaikàntitvena mad-bhakta-sevà | tathà vivikta-de÷a-sevitvaü nirjana-sthàna-priyatà janànàü gràmyàõàü saüsadi rati-tyàgaþ | adhyàtmam àtmani yaj j¤ànaü tasya nityatvaü sarvadà vimç÷yatvam | tattvaü tv ahaü paraü brahma vadanti tattva-vidas tattvaü yaj j¤ànam advayam ity àdi smçteþ | taj j¤ànasya yo 'rthas tat-pràpti-lakùaõas tasya dar÷anaü hçdi smaraõam | etad amànitvàdikaü j¤ànaü paramparayà sàkùàc ca tad-upalabdhi-sàdhanaü proktam | j¤àyate upalabhyate 'nena iti vyutpatteþ | yat tato 'nyathà viparãtaü mànitvàdi tad aj¤ànaü
tad-upalabdhi-virodhãti ||7-11||

__________________________________________________________

BhG 13.12

j¤eyaü yat tat pravakùyàmi yaj j¤àtvàmçtam a÷nute |
anàdimat paraü brahma na sat tan nàsad ucyate ||12||

÷rãdharaþ : ebhiþ sàdhanair yaj j¤eyaü tad àha j¤eyam iti ùaóbhiþ | yaj j¤eyaü tat pravakùyàmi | ÷rotur àdara-siddhaye j¤àna-phalaü dar÷ayati | yad vakùyamàõaü j¤àtvàmçtaü mokùaü pràpnoti | kiü tat anàdimat | àdiman na bhavati iti anàdimat | paraü nirati÷ayaü brahma | anàdi ity etàvataiva bahuvrãhiõànàdimattve siddhe 'pi punar matupaþ prayoga÷ chàndasaþ | yad và anàdãti mat-param iti ca pada-dvayam | mam viùõoþ paraü nirvi÷eùaü råpaü brahmety arthaþ | tad evàha na san tan nàsad ucyate | vidhi-mukhena pramàõasya viùayaþ
sac-chabdenocyate | niùedhaysa viùayas tv asac-chabdenocyate | idaü tu tad-ubhaya-vilakùaõam | aviùayatvàd ity arthaþ ||12||

madhusådanaþ : ebhiþ sàdhanair j¤àna-÷abditaiþ kiü j¤eyam ity apekùàyàm àha j¤eyaü yat tad ity àdi ùaóbhiþ | yaj j¤eyaü mumukùuõà tat pravakùyàmi prakarùeõa spaùñatayà vakùyàmi | ÷rotur abhimukhãkaraõàya phalena stuvann àha yad vakùyamàõaü j¤eyaü j¤àtvàmçtam amçtatvam a÷nute saüsàràn mucyata ity arthaþ | kiü tat ? anàdimat àdiman na bhavatãty anàdimat | paraü nirati÷ayaü brahma sarvato 'navacchinnaü paramàtma-vastu | atrànàdãty etàvataiva bahu-vrãhiõàrtha-làbhe 'py ati÷àyane nitya-yoge và matupaþ prayogaþ | anàdãti ca mat-param
iti ca padaü kecid icchanti | mat saguõàd brahmaõaþ paraü nirvi÷eùa-råpaü brahmety arthaþ | ahaü vàsudevàkhyà parà ÷aktir yasyeti tv apavyàkhyànam | nirvi÷eùasya brahmaõaþ pratipàdyatvena tatra ÷aktimattvasya avaktavyatvàt | 

nirvi÷eùatvam evàha na sat tan nàsad ucyate | vidhi-mukhena pramàõasya viùayaþ sac-chabdenocyate | niùedha-mukhena pramàõasya viùayas tv asac-chabdena | idaü tu tad-ubhaya-vilakùaõaü nirvi÷eùatvàt sva-prakà÷a-caitanya-råpatvàc ca yato vàco nivartante apràpya manasà saha [TaittU 2.4.1] ity àdi ÷ruteþ | yasmàt tad brahma na sad-bhàvatvà÷rayaþ | ato nocyate kenàpi ÷abdena mukhyayà vçttyà ÷abda-pravçtti-hetånàü tatràsambhavàt | tad yathà gaura÷ ca iti và jàtitaþ | pacati pañhatãti và kriyàtaþ | ÷uklaþ kçùõa iti và guõataþ, dhanã gomàn iti và saübandhato 'rthaü pratyàyati ÷abdaþ | atra kriyà-guõa-sambandhebhyo vilakùaõaþ
sarvo 'pi dharmo jàti-råpa upàdhi-råpo và jàti-padena saügçhãtaþ | yadçcchà-÷abdo 'pi óittha-óapitthàdir yaü kaücid dharmaü svàtmànaü và pravçttiü nimittãkçtya pravartata iti so 'pi jàti-÷abdaþ | evam àkà÷a-÷abdo 'pi tàrkikàõàü ÷abdà÷rayatvàdi-råpaü yaü kaücid dharmaü puraskçtya pravartate | sva-mate tu pçthivyàdivad àkà÷a-vyaktãnàü janyànàm anekatvàd àkà÷atvam api jàtir eveti so 'pi jàti-÷abdaþ | àkà÷àtiriktà ca diï nàsty eva | kàla÷ ca ne÷varàd atiricyate | atireke và dik-kàla-÷abdàv apy upàdhi-vi÷eùa-pravçtti-nimittakàv iti jàti-÷abdàv eva | tasmàt pravçtti-nimitta-càturvidhyàc caturvidha eva ÷abdaþ | tatra na sat tan nàsat iti jàti-niùedhaþ
kriyà-guõa-sambandhànàm api niùedhopalakùaõàrthaþ | ekam evàdvitãyam iti jàti-niùedhas tasyà aneka-vyakti-vçtter ekasminn asambhavàt | nirguõaü niùkriyaü ÷àntam [øvetU 6.19] iti guõa-kriyà-sambandhànàü krameõa niùedhaþ | asaïgo hy ayaü puruùaþ [BAU 4.3.15] iti ca | athàto àde÷o neti neti [BAU 2.3.6] iti ca sarva-niùedhaþ | tasmàd brahma na kenacic chabdenocyata iti yuktam | tarhi kathaü pravakùyàmãty uktaü kathaü và ÷àstra-yonitvàt iti såtram [Vs 1.1.3] | yathà kathaücil lakùaõayà ÷abdena pratipàdanàd ii gçhàõa | pratipàdana-prakàra÷ ca à÷caryavat pa÷yati ka÷cid enam [Gãtà 2.28] ity atra vyàkhyàtaþ
| vistaras tu bhàùye draùñavyaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : evaü sàdhanair j¤eyo jãvàtmà paramàtmà ca | tatra paramàtmaiva sarvagato brahma-÷abdenocyate | tac ca brahma nirvi÷eùaü savi÷eùaü ca krameõa j¤àni-bhaktayor upàsyam | deha-gato 'pi caturbhujatvena dhyeyaþ paramàtma-÷abdenocyate | tatra prathamaü brahmàha j¤eyam iti | anàdi na vidyate àdir yasya mat-svaråpatvàn nityam ity arthaþ | mat-param aham eva para utkçùña à÷rayo yasya tat | brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] iti mad-agrimokteþ | tad eva kim ity apekùàyàm àha | tad brahma na sat nàpy asat, kàrya-kàraõàtãtam ity arthaþ ||12||

baladevaþ : evaü j¤àna-sàdhanàny upadi÷ya tair j¤eyam upadi÷ati j¤eyaü yat tad iti | uktaiþ sàdhanair yaj j¤eyam upalabhyaü jãvàtmavastu ca tad ahaü prakarùeõa subodhatayà vakùyàmi yaj j¤àtvà jano 'mçtaü mokùam a÷nute labhate | tatra jãvàtma-vaståpadi÷ati anàdãty-ardhakena | nàsty àdir yasya tat jãvasyàdy-utpattir nàsty ato 'not 'pi neti nityàsàv ity arthaþ | evam àha ÷rutiþ -- na jàyate mriyate và vipa÷cit [KañhU 1.2.18] ity àdyà | aham eva paraþ svàmã yasya tat pradhàna-kùetraj¤a-patir guõe÷aþ [øvetU 6.16] iti ÷ruteþ | dàsabhåto harer eva nànyasyaiva kadàcana iti smçte÷ ca | apahata-pàpmatvàdinà brahma bçhatà guõàùñakena vi÷iùñam | ÷ruti÷ caivam
àha ya àtmàpahata-pàpmà vijaro vimçtyur vi÷oko vijghitso 'pipàsaþ satya-saïkalpaþ so 'nveùñavyaþ sa vijij¤àsitavyaþ iti | jãve brahma-÷abdas tu vij¤ànaü brahma ced veda [TaittU 2.5.1] ity àdi ÷ruteþ | sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate [Gãtà 14.26] | brahma-bhåtaþ prasannàtmà na ÷ocati na kàïkùati [Gãtà 18.55] iti vakùyamàõàc ca | na sad iti tad vi÷uddhaü jãvàtma-vastu kàrya-kàraõàtmakàvasthà-dvaya-virahàt sac càsac ca nocyate | kintu paramàõu-caitanyaü guõàùñaka-vi÷iùñam ucyate - vibhakta-nàma-råpaü kàryàvasthaü sad-upamçdita-nàma-råpaü kàraõàvasthaü tv asad ity arthaþ ||12||

     __________________________________________________________

BhG 13.13

sarvataþ pàõi-pàdaü tat sarvato 'kùi-÷iro-mukham |
sarvataþ ÷rutimal loke sarvam àvçtya tiùñhati ||13||

÷rãdharaþ : nanv evaü brahmaõaþ sad-asad-vilakùaõatve sati -- sarvaü khalv idaü brahma brahmaivedaü sarvam ity àdi-÷rutibhir virudhyeta ity à÷aïkya paràsya ÷aktir vividhaiva ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca ity àdi ÷ruti-prasiddhayàcintya-÷aktyà sarvàtmatàü tasya dar÷ayann àha sarvata iti pa¤cabhiþ | sarvataþ sarvatra pàõayaþ pàdà÷ ca yasya tat | sarvato 'kùãõi ÷iràüsi mukhàni ca yasya tat | sarvataþ ÷rutimat ÷ravaõendriyair yuktaü sal-loke sarvam àvçtya vyàpya tiùñhati | sarva-pràõi-vçttibhiþ pàõy-àdibhir upàdhibhiþ sarva-vyavahàràspadatvena tiùñhatãty arthaþ ||13||

madhusådanaþ : evaü nirupàdhikasya brahmaõaþ sac-chabda-pratyayàviùayatvàd asattvà÷aïkàyàü nàsad ity anenàpàstàyàm api vistareõa tad-à÷aïkà-nivçtty-arthaü sarva-pràõi-karaõopàdhi-dvàreõa cetana-kùetraj¤a-råpatayà tad-astitvaü pratipàdayann àha sarvata iti | 

sarvataþ sarveùu deheùu pàõayaþ pàdà÷ càcetanàþ sva-sva-vyàpàreùu pravartanãyà ysays cetanasya kùetrajõasya tat sarvataþ pàõi-pàdaü j¤eyaü brahma | sarvàcetana-pravçttãnàü cetanàdhiùñhàna-pårvakatvàt tasmin kùetraj¤e cetane brahmaõi j¤eye sarvàcetana-varga-pravçtti-hetau nàsti nàstità÷aïkety arthaþ | evaü sarvato 'kùãõi ÷iràüsi mukhàni ca yasya pravartanãyàni santi tat sarvato 'kùi-÷iro-mukhaü | evaü sarvataþ ÷rutayaþ ÷ravaõendriyàõi yasya pravartanãyatvena santa tat sarvataþ ÷rutimat | loke sarva-pràõi-nikàye | ekam eva nityaü vibhu ca sarvam  acetanavargam àvçtya
sva-sattayà sphårtyà càdhyàsikena sambandhena vyàpya tiùñhati nirvikàram eva sthitiü labhate, na tu svàdhyastasya jaóa-prapa¤casya doùeõa guõena vàõu-màtreõàpi sambadhyata ity arthaþ | yathà ca sarveùu deheùv ekam eva cetanaü nityaü vibhu ca na pratidehaü bhinnaü tathà prapa¤citaü pràk ||13|| 

vi÷vanàthaþ : nanv evaü brahmaõaþ sad-asad-vilakùaõatve sati -- sarvaü khalv idaü brahma brahmaivedaü sarvam ity àdi-÷rutir virudhyeta ity à÷aïkya svaråpataþ kàrya-kàraõàtãtatve 'pi ÷akti-÷aktimator abhedàt kàrya-kàraõàtmakam api tad ity àha sarvata eva pàõayaþ pàdà÷ ca yasya tat | brahmàdi-pipãlikàntànàü pàõi-pàda-vçndaiþ sarvatra dçùñair eva tad brahmaivàsaïkhya-pàõi-pàdair yuktm ity arthaþ | evam eva sarvato 'kùãty àdi |13||

baladevaþ : atha paramàtma-vaståpadi÷ati sarvataþ pàõãti | tat paramàtmavastu | sarvataþ pàõi-pàdam ity àdi visphuñàrtham ||13||

__________________________________________________________

BhG 13.14

sarvendriya-guõàbhàsaü sarvendriya-vivarjitam |
asaktaü sarva-bhçc caiva nirguõaü guõa-bhoktç ca ||14||

÷rãdharaþ : kiü casarvendriyeti | sarveùàü cakùur-àdãnàü guõeùu råpàdy-àkàràsu vçttiùu tat-tad-àkàreõa bhàsate iti tathà | sarvendriyàõi guõàü÷ ca tat-tad-viùayàn àbhàsayatãti và | sarvaiþ indriyair vivarjitaü ca | tathà ca ÷rutiþ -- apàõi-pàdo javano grahãtà pa÷yaty acakùuþ sa ÷çõoty akarõaþ ity àdiþ | asaktaü saïga-÷ånyam | tathàpi sarvaü bibhartãti sarvasyàdhàrabhåtam | tad eva nirguõaü sattvàdi-guõa-rahitaü | guõa-bhoktç ca guõànàü sattvàdãnàü bhoktç pàlakam ||14||

madhusådanaþ : adhyàropàpavàdàbhyàü niùprapa¤caü prapa¤cyate iti nyàyam anusçtya sarva-prapa¤càdhyàropeõànàdi-mat paraü brahmeti vyàkhyàtam adhunà tad-apavàdena na sat tan nàsad ucyate iti vyàkhyàtum àrabhate nirupàdhi-svaråpa-j¤ànàya sarvendriyeti | 
paramàrthataþ sarvendriya-vivarjitaü tan-màyayà sarvendriya-guõàbhàsaü sarveùàü bahiùkaraõànàü ÷rotràdãnàm antaþkaraõayo÷ ca buddhi-manasor guõair adhyavasàya-saïkalpa-÷ravaõa-vacanàdibhis tat-tad-viùaya-råpatayàvabhàsata iva sarvendriya-vyàpàrair vyàpçtam iva taj j¤eyaü brahma dhyàyatãva lelàyatãva [BAU 4.3.7] iti ÷ruteþ | atra dhyànaü buddhãndriya-vyàpàropalakùaõam | lelàyanaü calanaü karmendriya-vyàpàropalakùaõàrtham |

tathà paramàrthato 'saktaü sarva-sambandha-÷ånyam eva, màyayà sarva-bhçc ca sadàtmanà sarvaü kalpitaü dhàrayatãva poùayatãti ca sarva-bhçt, niradhiùñhàna-bhramàyogàt | tathà paramàrthato nirguõaü sattva-rajas-tamo-guõa-rahitam eva | guõa-bhoktç ca guõànàü sattva-rajas-tamasàü ÷abdàdi-dvàrà sukha-duþkha-mohàkàreõa pariõatànàü bhoktç upalabdhç ca taj j¤eyaü brahmety arthaþ ||14||

vi÷vanàthaþ : kiü ca sarvàõi indriyàõi guõàn indriya-viùayàü÷ ca àbhàsayatãti tac cakùuùa÷ cakùuþ ity àdi ÷ruteþ | yad và sarvendriyair guõaiþ ÷abdàdibhi÷ càbhàsate viràjatãti tat | tad api sarvendriya-vivarjitaü pràkçtendriyàdi-rahitam | tathà ca ÷rutiþ - apàõi-pàdo javano grahãtà pa÷yaty acakùuþ sa ÷çõoty akarõaþ ity àdi | paràsya ÷aktir bahudhaiva ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca iti ÷ruti-prasiddha-svaråpa-÷aktyàspadatvàd iti bhàvaþ | asaktaü àsakti-÷ånyaü sarvabhçt ÷rã-viùõu-svaråpeõa sarva-pàlakam | nirguõaü sattvàdi-guõa-rahitàkàram | kiü ca guõa-bhoktç triguõàtãta-bhaga-÷abda-vàcà ùaó-guõàsvàdakam
||14||

baladevaþ : kiü ca sarveti sarvair indriyair guõai÷ ca tad-vçttibhir àbhàsate dãpyata iti tathà sarvair indriyair jãvendriyavat svaråpa-bhinnair vivarjitaü santyaktaü pràkçtaiþ karaõaiþ ÷ånyaþ svaråpànubandhibhis tair vi÷iùño harir iti svãkàryam | apàõi-pàdo javano grahãtà pa÷yaty acakùuþ sa ÷çõoty akarõaþ | yad àtmako bhagavàüs tad-àtmikà vyaktiþ kim àtmako bhagavàn j¤ànàtmaka ai÷varyàtmakaþ ÷aktyàtmaka÷ ceti buddhimano 'ïga-pratyaïgavattàü bhagavato lakùayàmahe buddhimàn mano-bàõaïga-pratyaïgavàn iti ÷ruteþ | sarvabhçt sarva-tattva-dhàrakam apy asaktaü saïkalpenaiva tad-dhàraõàt tat-spar÷a-rahitaü nirguõaü
sàkùã cetàþ kevalo nirguõa÷ ca iti ÷ruter màyà-guõa-spçùñam eva sad-guõa-bhoktç-niyamyatayà guõanubhavi-vikàra-jananãm aj¤àm ity àrabhya 

ekas tu pibate devaþ 
svacchando 'tra va÷ànugàm | 
dhyàna-kriyàbhyàü bhagavàn 
bhuïkte 'sau prasabhaü vibhuþ || iti ÷ravaõàt ||14||

     __________________________________________________________

BhG 13.15

bahir anta÷ ca bhåtànàm acaraü caram eva ca |
såkùmatvàt tad avij¤eyaü dåra-sthaü càntike ca tat ||15||

÷rãdharaþ : kiü ca bahir iti | bhåtànàü caràcaràõàü svakàryàõàü bahi÷ cànta÷ ca tad eva suvarõam iva kañaka-kuntalàdãnàm | jala-taraïgàõàm antar-bahi÷ ca jalam iva | acaraü sthàvaraü caraü jaïgamaü ca bhåta-jàtaü tad eva | kàraõàtmatvàt kàryasya | evam api såkùmatvàd råpàdi-hãnatvàd tad avij¤eyam idaü tad iti spaùñaü j¤ànàrhaü na bhavati | ataevàviduùàü yojana-lakùàntaritam iva dårasthaü ca | savikàràyàþ prakçteþ paratvàt | viduùàü punaþ pratyag-àtmatvàd antike ca tan nityaü sannihitam | tathà ca mantraþ --

tad ejati tan naijati
tad-dåre tad vàntike |
tad-antarasya sarvasya
tad u sarvasyàsya bàhyataþ || [ä÷opaniùad 5] iti |

ejati calati naijati na calati | tad u antike iti cchedaþ ||15||

madhusådanaþ : bhåtànàü bhavana-dharmàõàü sarveùàü kàryàõàü kalpitànàm akalpitam adhiùñhànam ekam eva bahir anta÷ ca rajjur iva sva-kalpitànàü sarpa-dhàràdãnàü sarvàtmanà vyàpakam ity arthaþ | ata evàcaraü sthàvaraü caraü ca ja¤gamaü bhåta-jàtaü tad evàdhiùñhànàtmakatvàt | kalpitànàü na tataþ kiücid vyatiricyata ity arthaþ | evaü sarvàtmaktve 'pi såkùmtvàd råpàdi-hãnatvàt tad-avij¤eyam idam evam iti spaùña-j¤ànàrhaü na bhavati | ata evàtma-j¤àna-sàdhana-÷ånyànàü varùa-sahasra-koñyàpy apràpyatvàd dårasthaü
ca yojana-lakùa-koñy-antaritam iva tat | j¤àna-sàdhana-sampannànàü tu antike ca tad atyavyavahitam evàtmatvàt | dåràt sudåre tad ihàntike pa÷atsv ihaiva nihitaü guhàyàm [MuõóU 3.1.7] ity àdi ÷rutibhyaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : bhåtànàü svakàryàõàü bahi÷ cànta÷ ca yathà dehànàm àkà÷àdikam | acaraü sthàvaraü caraü jaïgamaü ca bhåta-jàtaü tad eva | kàryasya kàraõàtmakatvàt | evam api råpàdibhinnatvàt tad-avij¤eyam idaü tad iti spaùñaü j¤ànàrhaü na bhavatãty ata evàviduùàü yojana-koñy-antaram iva dårasthaü viduùàü punaþ sva-gçha-sthitam evàntike ca tat svadeha evàntaryàmitvàt dåràt sudåre tad ihàntike ca pa÷yatsv ihaiva nihitaü guhàyàm [MuõóU 3.1.7] ity àdi ÷rutibhyaþ ||15||

baladevaþ : bahir iti | bhåtànàü cij-jaóàtmakànàü tattvànàü bahir anta÷ ca sthitam | antar bahi÷ ca tat sarvaü vyàpya nàràyaõaþ sthitaþ [MNàU 13.5] iti ÷ravaõàt | acaram acalaü caraü calaü ca àsãno dåraü vrajati ÷ayàno yàti sarvataþ [KañhU 1.2.21] iti ÷ruteþ | såkùmatvàt pratyaktvàc cit-sukha-mårtitvàd avij¤eyaü devatàntaravaj j¤àtum a÷akyam | ato dårasthaü ceti yan manasà na manute na cakùuùà pa÷yati ka÷canainam [øvetU 4.20] iti ÷ruteþ | gàndharva-vàsitena ÷rotreõa ùaó-jàdivad bhakti-bhàvitena karaõena tu ÷akyaü taj j¤àtum ity àha antike ca tad iti | manasãvànudraùñavyam, ka÷cid dhãraþ
pratyag-àtmànam aikùata | bhakti-yoge hi tiùñhati [GTU 2.78] ity àdi ÷ravaõàt | bhaktyà tv ananyayà ÷akyaþ [Gãtà 11.55] ity àdi smçte÷ ca ||15||

     __________________________________________________________

BhG 13.16

avibhaktaü ca bhåteùu vibhaktam iva ca sthitam |
bhåta-bhartç ca taj j¤eyaü grasiùõu prabhaviùõu ca ||16||

÷rãdharaþ : kiü ca -- avibhaktam iti | bhåteùu sthàvara-jaïgamàtmakeùu avibhaktaü kàraõàtmanàbhinnaü kàryàtmanà vibhaktaü bhinnam ivàvasthitaü ca samudràj jàtaü phenàdi samudràd anyan na bhavati | tat-svaråpam evoktaü j¤eyaü bhåtànàü bhartç ca poùakaü sthiti-kàle | pralaya-kàle ca grasiùõu grasana-÷ãlaü sçùñi-kàle ca prabhaviùõu nànà-kàryàtmanà prabhavana-÷ãlam ||16||

madhusådanaþ : yad uktam ekam eva sarvam àvçtya tiùñhatãti tad vivçõoti pratideham àtma-bheda-vàdinàü niràsàya avibhaktam iti | bhåteùu sarva-pràõiùu avibhaktam abhinnam ekam eva tat | na tu pratidehaü bhinnaü vyomavat sarva-vyàpakatvàt | tathàpi deha-tàdàtmyena pratãyamànatvàt pratidehaü vibhaktam iva ca sthitam | aupàdikatvenàpàramàrthiko vyomnãva tatra bhedàvabhàsa ity arthaþ | 

nanu bhavatu kùetraj¤aþ sarva-vyàpaka ekaþ, brahma tu jagat-kàraõaü tato bhinnam eveti | nety àha bhåta-bhartç ca bhåtàni sarvàõi sthiti-kàle bibhartãti tathà pralaya-kàle grasiùõu grasana-÷ãlam utpatti-kàle prabhaviùõu ca prabhavana-÷ãlaü sarvasya | yathà rajjv-àdiþ sarpàder màyà-kalpitasya | tasmàd yaj jagataþ sthiti-layotpatti-kàraõaü brahma tad eva kùetraj¤aü pratideham ekaü j¤eyaü na tato 'nyad ity arthaþ ||16||

vi÷vanàthaþ : bhåteùu sthàvara-jaïgamàtmakeùu avibhaktaü kàraõàtmanà abhinnaü kàryàtmanà vibhaktaü bhinnam ivà sthitaü | tad eva ÷rã-nàràyaõa-svaråpaü sat | bhåtànàü bhartç sthiti-kàle pàlakaü | pralaya-kàle grasiùõu saühàrakam | sçùñikàle prabhaviùõu ca nànà-kàryàtmanà prabhavana-÷ãlam ||16||

baladevaþ : avibhaktam iti | vibhakteùu mitho bhinneùu jãveùv avibhaktam ekaü tad brahma vibhaktam iva prati-jãvaü bhinnam iva sthitam | ekaü santaü bahudhà dç÷yamànam iti ÷ruteþ | 

eka eva paro viùõuþ 
sarvatràpi na saü÷ayaþ | 
ai÷varyàd råpam ekaü ca 
såryavad bahudheyate || iti smçte÷ ca |

tac ca bhåta-bhartç-sthitau bhåtànàü pàlakaü pralaye teùàü grasiùõu kàla-÷aktyà saühàrakaü, sarge prabhaviùõu pradhàna-jãva-÷aktibhyàü nànà-kàryàtmanà prabhavana-÷ãlaü | ÷ruti÷ ca yato và imàni bhåtàni jàyante yena jàtàni jãvanti yat prayanty abhisaüvi÷anti tad brahma tad vijij¤àsasva [TaittU 3.1.1] iti ||16||

     __________________________________________________________

BhG 13.17

jyotiùàm api taj jyotis tamasaþ param ucyate |
j¤ànaü j¤eyaü j¤àna-gamyaü hçdi sarvasya viùñhitam ||17||

÷rãdharaþ : kiü ca jyotiùàm apãti | jyotiùàü såryàdãnàm api jyotiþ prakà÷akaü tat | yena såryas tapati tejasendhaþ | 

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü 
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ | 
tad eva bhàntam anubhàti sarvaü 
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || [KañhU 2.5.15] ity àdi-÷ruteþ | 

ataeva tamaso 'j¤ànàt paraü tenàsaüsçùñam ucyate | àditya-varõaü tamsasaþ parastàt ity àdi-÷ruteþ | j¤ànaü ca tad eva buddhi-vçttau abhivyaktam | tad eva råpàdy-àkàreõa j¤eyaü ca j¤àna-gamyaü ca | amànitvàdi-lakùaõena pårvokta-j¤àna-sàdhanena pràpyam ity arthaþ | j¤àna-gamyaü vi÷inaùñi sarvasya pràõimàtrasya hçdi viùñhitaü vi÷eùeõàpracyuta-svaråpeõa niyantçtayà sthitam | dhiùñhitam iti pàñhe adhiùñàya sthitim ity arthaþ |

madhusådanaþ : nanu sarvatra vidyamànam api tan nopalabhyate cet tarhi jaóam eva syàt, na syàt svayaüjyotiùo 'pi tasya råpàdi-hãnatvenendriyàdy-agràhyatvopapatter ity àha jyotiùàm iti | taj j¤eyaü brahma jyotiùàm avabhàsakànàm àdityàdãnàü buddhy-àdãnàü ca bàhyànàm àntaràõàm api jyotir avabhàsakaü caityanya-jyotiùo jaóa-jyotir-avabhàsakatvopapatteþ | yena såryas tapati tejasendhaþ |  tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti [KañhU 2.5.15] ity àdi-÷rute÷ ca | vakùyati ca  yad àditya-gataü tejaþ [Gãtà 15.8] ity àdi | 

svayaü jaóatvàbhàve 'pi jaóa-saüsçùñaü syàd iti nety àha tamaso jaóa-vargàt param avidyà-tat-kàryàbhyàm apàramàrthikàbhyàm asaüspçùñaü pàramàrthikaü tad brahma sad-asatoþ sambandhàyogàt | ucyate akùaràt parataþ paraþ ity àdi-÷rutibhir brahma-vàdibhi÷ ca | tad uktam -

niþsaïgasya sa-saïgena kåñasthasya vikàriõà |
àtmano 'nàtmanà yogo vàstavo nopapadyate ||

àditya-varõaü tamasaþ parastàt iti ÷rute÷ ca | àditya-varõam iti sva-bhàne prakà÷àntarànapekùaü sarvasya prakà÷akam ity arthaþ | yasmàt tat svayaü jyotir jaóàsaüspçùñam ata eva taj j¤ànaü pramàõa-janya-ceto-vçtty-abhivyakta-saüvid-råpam | ata eva tad eva j¤eyaü jàtum arham aj¤àtatvàj jaóasyàj¤àtatvàbhàvena j¤àtum anarhatvàt | kathaü tarhi sarvair na j¤àyate tatràha j¤àna-gamyaü pårvoktenàmànitvàdinà tattva-j¤ànàrtha-dar÷anàntena sàdhana-kalàpena j¤àna-hetutayà j¤àna-÷abditena gamyaü pràpyaü na tu tad vinety arthaþ | 

nanu sàdhanena gamyaü cet tat kiü de÷àntara-vyavahitam ? nety àha hçdi sarvasya viùñhitaü sarvasya pràõi-jàtasya hçdi buddhau viùñhitaü sarvatra sàmànyena sthitam api vi÷eùa-råpeõa tatra sthitam abhivyaktaü jãva-råpeõàntaryàmi-råpeõa ca | sauraü teja ivàdar÷a-sårya-kàntàdau | avyavahitam eva vastuto bhràntyà vyavahitam iva sarva-bhrama-kàraõàj¤àna-nivçttyà pràpyata ivety arthaþ ||17||

vi÷vanàthaþ : jyotiùàü candràdityànàm api taj jyotiþ prakà÷akaü | yena såryas tapati tejasendhaþ | 

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü 
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ | 
tad eva bhàntam anubhàti sarvaü 
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || [KañhU 2.5.15] ity àdi-÷ruteþ | 

ata eva tamaso 'j¤ànàt paraü tenàsaüsçùñam ucyate | àditya-varõaü tamsasaþ parastàt ity àdi-÷ruteþ | j¤ànaü tad eva buddhi-vçttau abhivyaktaü sat j¤ànam ucyate | tad eva råpàdy-àkàreõa pariõataü j¤eyaü ca | tad eva j¤àna-gamyaü pårvoktenàmànitvàdi-j¤àna-sàdhanena pràpyam ity arthaþ | tad eva paramàtma-svaråpaü sat sarvasya pràõimàtrasya hçdi dhiùñhitaü niyantçtayàdhbiùñhàya sthitam ity arthaþ ||17||

baladevaþ : jyotiùàü sårydãnàm api tad brahma jyotiþ prakà÷akaü | 

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü 
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ | 
tad eva bhàntam anubhàti sarvaü 
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti || [KañhU 2.5.15]

ity àdi-÷rutes tad brahma | tad brahma tamasaþ prakçteþ paraü tenàspçùñam ucyate àditya-varõaü tamasaþ parastàt [øvetU 3.8] ity ÷rutyà | j¤ànaü cid-eka-rasam ucyate vij¤ànam ànanda-ghanaü brahma [GTU 2.79?] iti ÷rutyà | j¤ànaü mumukùoþ ÷araõatvena j¤àtum arham ucyate taü ha devam àtma-buddhi-prakà÷aü mumukùur vai ÷araõam ahaü prapadye [GTU 1.25] iti ÷rutyà | j¤àna-gamyam ucyate tam eva viditvàtimçtyum eti [øvetU 3.8] iti ÷rutyà | sarvasya pràõi-màtrasya hçdi dhiùñhitaü niyantçtayàdhiùñhàya sthitam ity ucyate antaþ-praviùñaþ ÷àstà janànàm [Taittâ 3.11.10] iti ÷rutyà | na ca sarvataþ
pàõãty àdi pa¤cakaü jãva-paratayaiva neyaü tat-prakaraõatvàdi-vàcyaü jãvavad ã÷varasyàpi kùetraj¤atvena prakçtatvàt | sarvataþ pàõãty àdi-sàrdhakasya brahmaivopakramya ÷vetà÷vataraiþ pañhitvàt prakaraõa-÷àvalyasyopaniùatsu vãkùaõàc ca ||17||

__________________________________________________________

BhG 13.18

iti kùetraü tathà j¤ànaü j¤eyaü coktaü samàsataþ |
mad-bhakta etad vij¤àya mad-bhàvàyopapadyate ||18||

÷rãdharaþ : uktaü kùetràdikam adhikàri-phala-sahitam upasaüharati itãti | ity enaü kùetraü mahà-bhåtàdi-dhçty-antam | tathà j¤ànaü càmànitvàdi-tattva-j¤ànàrtha-dar÷anàntam | j¤eyaü cànàdimat paraü brahmety àdi viùñhitam ity antam | vasiùñhàdibhir vistareõoktaü sarvam api mayà saïkùepeõoktam | etac ca katham | pårvàdhyàyokta-lakùaõo mad-bhakto vij¤àya mad-bhàvàya brahmatvàyopapadyate yogyo bhavati ||18||

madhusådanaþ : uktaü kùetràdikam adhikàriõaü phalaü ca vadann upasaüharati itãti | iti anena pårvoktena prakàreõa kùetraü mahà-bhåtàdi-dhçty-antaü, tathà j¤ànam amànitvàdi tattva-j¤ànàrtha-dar÷ana-paryantaü, j¤eyaü cànàdimat paraü brahma viùñhitam ity antaü ÷rutibhyaþ smçtibhya÷ càkçùya trayam api manda-buddhy-anugrahàya mayà saükùepenoktam | etàvàn eva hi sarvo vedàrtho gãtàrtha÷ ca | asmiü÷ ca pårvàdhyàyokta-lakùaõo mad-bhakta evàdhikàrãty àha -- mad-bhakto mayi bhagavati vàsudeve parama-gurau samarpita-sarvàtma-bhàvo mad-eka-÷araõaþ sa etad yathoktaü kùetraü
j¤ànaü ca j¤eyaü ca vij¤àya vivekena viditvà mad-bhàvàya sarvànartha-÷ånya-paramànanda-bhàvàya mokùàyopapadyate mokùaü pràptuü yogyo bhavati | 

yasya deve parà bhaktiþ yathà deve tathà gurau |
tasyaite kathità hy arthàþ prakà÷ante mahàtmanaþ || [øvetU 6.23] iti ÷ruteþ |

tasmàt sarvadà mad-eka-÷araõaþ sann àtma-j¤àna-sàdhanàny eva parama-puruùàrtha-lipsur anuvartate tuccha-viùaya-bhoga-spçhàü hitvety abhipràyaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : uktaü kùetràdikam adhikàri-phala-sahitam upasaüharati itãti | kùetraü mahà-bhåtàdi dhçty-antam | j¤ànam amànitvàdi-tattva-j¤ànàrtha-dar÷anàntam | j¤eyaü j¤àna-gamyaü ca anàdãty àdi dhiùñhitam ity antam | ekam eva tattvaü brahma bhagavat-paramàtma-÷abda-vàcyaü ca saïkùepeõoktam | mad-bhakto bhaktimaj j¤ànã mad-bhàvàya mat-sàyujyàya | yad và mad-bhakto mamaikàntiko dàsa etad vij¤àya mat-prabhor etàvad ai÷varyam iti j¤àtvà mayi bhàvàya premõa upapadyata upapanno bhavati ||18||

baladevaþ : uktaü kùetràdikaü taj-j¤àna-phala-sahitam upasaüharati iti kùetram iti | mahà-bhåtàni ity àdinà cetanà dhçtir ity antena kùetra-svaråpam uktam | amànitvam ity àdinà tattva-j¤ànàrtha-dar÷anam ity antena j¤eyasya kùetra-dvayasya j¤ànaü tat-sàdhanam uktam | anàdi mat-param ity àdinà hçdi sarvasya viùñhitam ity antena j¤eyaü kùetraj¤a-dvayaü coktaü mayà | etat trayaü vij¤àya mitho vivekenàvagatya mad-bhàvàya mat-premõe mat-svabhàvàya vàsaüsàritvàya kalpate yogye bhavati mad-bhaktaþ ||18||

__________________________________________________________

BhG 13.19

prakçtiü puruùaü caiva viddhy anàdã ubhàv api |
vikàràü÷ ca guõàü÷ caiva viddhi prakçti-saübhavàn ||19||

÷rãdharaþ : tad evaü tat kùetraü yac ca yàdçk cety etàvat prapa¤citam | idànãü tu yad vikàri yata÷ ca yat sa ca yo yat-prabhàva÷ cety etat pårvaü pratij¤àtam eva prakçti-puruùayoþ saüsàra-hetukatva-kathanena prapa¤cayati prakçtim iti pa¤cabhiþ | tatra prakçti-puruùayor àdimatve tayor api prakçty-antareõa bhàvyam ity anavasthàpattiþ syàt | atas tàv ubhàv anàdã viddhi | anàder ã÷varasya ÷aktitvàt prakçter anàditvam | puruùe 'pi tad-aü÷atvàd anàdir eva | atra ca parame÷varasya tac-chaktãnàm anàditvaü nityatvaü ca ÷rãmac-chaïkara-bhagavad-bhàùya-kçdbhir atiprabandhenopapàditam iti grantha-bàhulyàn nàsmàbhiþ pratanyate | vikàràü÷ ca dehendriyàdãn
guõàü÷ ca guõa-pariõàmàn sukha-duþkha-mohàdãn prakçteþ sambhåtàn viddhi ||19||

madhusådanaþ : tad anena granthena tat kùetraü yac ca yàdçk ca ity etad vyàkhyàtam | idànãü yad-vikàri yata÷ ca yat sa ca yo yat-prabhàva÷ ca ity etàvad vyàkhyàtavyam | tatra prakçti-puruùayoþ saüsàra-hetutva-kathanena yad-vikàri yata÷ ca yad iti prakçtim ity àdi dvàbhyàü prapa¤cyate | sa ca yo yat prabhàva÷ ca iti tu puruùa ity àdi dvyàbhyàm iti vivekaþ | tatra saptama ã÷varasya dve prakçtã paràpare kùetra-kùetraj¤a-lakùaõe upanyasya etad-yonãni bhåtàni [Gãtà 7.7] ity uktam | tatràparà prakçtiþ kùetra-lakùaõà parà tu jãva-lakùaõeti tayor anàditvam uktvà tad-ubhaya-yonitvaü bhåtànàm ucyate prakçtim iti |

prakçtir màyàkhyà triguõàtmikà pàrame÷varã ÷aktiþ kùetra-lakùaõà yà pràg aparà prakçtir ity uktà | yà tu parà prakçtir jãvàkhyà pràg uktà sa iha puruùa ity ukta iti na pårvàpara-virodhaþ | prakçtiü puruùaü cobhàv api anàdã eva viddhi | na vidyate àdiþ kàraõaü yayos tau | tathà prakçter anàditvaü sarva-jagat-kàraõatvàt | tasyà api kàraõa-sàpekùatve 'navasthà-prasaïgàt | puruùasyànàditvaü tad-dharmàdharma-prayuktatvàt kçtsnasya jagataþ jàtasya harùa-÷oka-bhaya-sampratipatteþ | anyathà kçta-hànya-kçtàbhyàgama-prasaïgàt | yataþ prakçtir anàdir atas tasyà bhåta-yonitvam uktaü pràg upapadyata ity àha vikàràü÷ ca ùoóa÷a
pa¤ca mahà-bhåtàny ekàda÷endriyàõi ca guõàü÷  ca sattva-rajas-tamo-råpàn sukha-duþkha-mohàn prakçti-saübhavàn eva prakçti-kàraõakàn eva viddhi jànãhi ||19||

vi÷vanàthaþ : paramàtmànam uktvà kùetra-j¤a-÷abda-vàcyaü jãvàtmànaü vaktuü kutas tasya màyà-saüsleùaþ, kadà tad-àrambho 'bhåd ity apekùàyàm àha prakçtiü màyàü puruùaü jãvaü cobhàv apy anàdã na vidyate àdi kàraõaü yayos tathàbhåtau viddhi anàder ã÷varasya mama ÷aktitvàt | 
bhåmir àpo 'nalo vàyuþ khaü mano buddhir eva ca | 
ahaïkàra itãyaü me bhinnà prakçtir aùñadhà || 
apareyam itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràm | 
jãva-bhåtàü mahàbàho yayedaü dhàryate jagat || [Gãtà 7.4-5]

iti mad-ukter màyà-jãvayor api mac-chaktitvena anàditvàt tayoþ saü÷leùo 'pi anàdir iti bhàvaþ | tatra mithaþ saü÷liùñayor api tayor vastutaþ pàrthakyam asti eva ity àha vikàràü÷ ca dehendriyàdãn guõàü÷ ca guõa-pariõàmàn sukha-duþkha-÷oka-mohàdãn prakçti-sambhåtàn prakçty-udbhåtàn viddhãti kùetràkàra-pariõatàyàþ prakçteþ sakà÷àd bhinnam eva jãvaü viddhãti bhàvaþ ||19||

baladevaþ : evaü mitho vivikta-svabhàvayor anàdyoþ prakçti-jãvayoþ saüsargasyànàdi-kàlikatvaü saüsçùñayos tayoþ kàrya-bhedas tat-saüsargasyànàdi-kàlikasya hetu÷ ca niråpyate prakçtim ity àdibhiþ | apir avadhçtau | mithaþ sampçktau prakçti-puruùàv ubhàv anàdyeva viddhi madãya-÷aktitvàn nityàv eva jànãhi | tayor mac-chaktitvaü tu puraivoktaü bhåmir àpaþ ity àdinà | anàdi-saüsçùñayor api tayoþ svaråpa-bhedo 'stãty à÷ayenàh vikàràn dehendriyàdãn | guõàü÷ sukha-duþkhàni prakçti-sambhavàn pràkçtàn na tu jaivàn viddhãti kùetràtmanà pariõatàyàþ prakçter anyo jãva iti dar÷itam
||19||

__________________________________________________________

BhG 13.20

kàrya-kàraõa-kartçtve hetuþ prakçtir ucyate |
puruùaþ sukha-duþkhànàü bhoktçtve hetur ucyate ||20||

÷rãdharaþ : vikàràõàü prakçti-sambhavatvaü dar÷ayan puruùasya saüsàra-hetutvaü dar÷ayati kàryeti | kàryaü ÷arãram | kàraõàni sukha-duþkha-sàdhanànãndriyàõi | teùàü kartçtve tad-àkàra-pariõàme prakçtir hetur ucyate kapilàdibhiþ | puruùo jãvas tu tat-kçta-sukha-duþkhànàü bhoktçtve hetur ucyate | ayaü bhàvaþ yadyapi acetanàyàþ prakçteþ svataþ-kartçtvaü na sambhavati tathà puruùasyàpy avikàriõo bhoktçtvaü na sambhavati | tathàpi kartçtvaü nàma kriyà-nirvartakatvam | tac càcetanasyàpi cetanàdçùña-va÷àt caitanyàdhiùñhitatvàt sambhavati yathà vahner
årdhva-jvalanaü vayos tiryag gamanaü vatsàdçùña-va÷àt gostanya-payasaþ kùaraõam ity àdi | ataþ puruùa-sannidhànàt prakçteþ kartçtvam ucyate bhoktçtvaü ca sukha-duþkha-saüvedanaü, tac ca cetana-dharma eveti prakçti-sannidhànàt puruùasya bhoktçtvam ucyate iti ||20||

madhusådanaþ : vikàràõàü prakçti-sambhavattvaü vivecayan puruùasya saüsàra-hetutvaü dar÷ayati kàryeti | kàryaü ÷arãraü karaõànãndriyàõi tat-sthàni trayoda÷a dehàrambhakàõi bhåtàni viùayà÷ ceha kàrya-grahaõena gçhyante | guõà÷ ca sukha-duþkha-mohàtmakàþ karaõà÷rayatvàt karaõa-grahaõena gçhyante | teùàü kàrya-karaõànàü kartçtve tad-àkàra-pariõàme hetuþ kàraõam prakçtir ucyate maharùibhiþ | kàrya-karaõeti dãrgha-pàñhe 'pi sa evàrthaþ | evaü prakçteþ saüsàra-kàraõatvaü vyàkhyàya puruùasyàpi yàdç÷aü tat tad àha puruùo kùetraj¤aþ
parà prakçtir iti pràg vyàkhyàtaþ | sa sukha-duþkhànàü sukha-duþkha-mohànàü bhogyànàü sarveùàm api bhoktçtve vçtty-uparaktopalambhe hetur ucyate ||20|| 

vi÷vanàthaþ : tasya màyà-saü÷leùaü dar÷ayati | kàryaü ÷arãram | kàraõàni sukha-duþkha-sàdhanànãndriyàõi | kartàra indriyàdhiùñhàtàro devàs tatra tathàdhyàsena puruùa-saüsargàt kàryàdi-råpeõa pariõatà syàd avidyàkhyayà sva-vçttyà tad-adhyàsa-pradà ca syàd ity arthaþ | tat-kçta-sukha-duþkhànàü bhoktçtve puruùo jãva eva hetuþ | ayaü bhàvaþ yadyapi kàryatva-kàraõatva-kartçtva-bhoktçtvàni prakçti-dharmà eva syus tad api kàryatvàdiùu jaóàü÷a-pràdhànyàt, sukha-duþkha-saüvedana-råpe bhoge tu caitanyàü÷a-pràdhànyàt | pràdhànyena vyapade÷à bhavantãti nyàyàt kàryatvàdiùu prakçtir hetuþ
| bhoktçtve puruùo hetur ity ucyate iti ||20||
     
baladevaþ : atha saüsçùñayos tayoþ kàrya-bhedam àha kàryeti ÷arãraü kàryaü j¤àna-karma-sàdhakatvàd indriyàõi kàraõàni teùàü kartçtve tat-tad-àkàra-sva-pariõàme prakçtir hetuþ | puruùaþ prakçtistho hi ity agrimàt sva-saüsargeõa sacetanàü prakçtiü puruùo 'dhitiùñhati | tad-adhiùñhità tu sà tat-karmàõu-guõyena pariõamamànà tat-tad-dehàdãnàü sraùñrãti prakçtyàrpitànàü sukhàdãnàü bhoktçtve puruùo hetus teùàü bhoge sa eva kartey arthaþ | prakçty-adhiùñhàtçtvaü sukhàdi-bhoktçtvaü ca puruùasya
kàryam | tac ca ÷arãràdi-kartçtvaü tu tad-adhiùñhàtàyàþ prakçter iti puruùasyaiva kartçtvaü mukhyam | evam àha såtrakàraþ kartà ÷àstràrthavattvàt ity àdibhiþ | pare÷asya harer adhiùñhàtçtvaü tu sarvatràvarjanãyam ity uktaü vakùyate ca ||20||

__________________________________________________________

BhG 13.21

puruùaþ prakçti-stho hi bhuïkte prakçtijàn guõàn |
kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ||21||

÷rãdharaþ : tathàpy avikàriõo janma-rahitasya ca bhoktçtvaü katham iti | ata àha puruùa iti | hi yasmàt | prakçti-sthas tat-kàrye dehe tàdàtmyena sthitaþ puruùaþ | atas taj-janitàn sukha-duþkhàdãn bhuïkte | asya ca puruùasya satãùu devàdi-yoniùu asatãùu tiryag-àdi-yoniùu yàni janmàni teùu guõa-saïgo guõaiþ ÷ubhà÷ubha-karma-kàribhir indriyaiþ saïgaþ kàraõam ity arthaþ ||21||

madhusådanaþ : yat puruùasya sukha-duþkha-bhoktçtvaü tàdàtmyenopagataþ prakçti-stho hy eva puruùo bhuïkte upalabhate prakçti-jàn guõàn | ataþ prakçti-ja-guõopalambha-hetuùu sad-asad-yoni-janmasu sad-yonayo devàdyàs teùu hi sàttvikam iùataü phalaü bhujyate | asad-yonayaþ pa÷v-àdyàs teùu hi tàmasam aniùñaü phalaü bhujyate | atas tan nàsya puruùasya guõa-saïgaþ sattva-rajas-tamo-guõàtmaka-prakçti-tàdàtmyàbhimàna eva kàraõam | na tv asaïgasya tasya svataþ saüsàra ity arthaþ | athavà guõa-saïgo guõeùu ÷abdàdiùu sukha-duþkha-mohàtmakeùu
saïgo 'bhilàùaþ kàma iti yàvat | sa evàsya sad-asad-yoni-janmasu kàraõam sa yathà-kàmo bhavati tat kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute yat karma kurute tad abhisampadyate [BAU 4.4.5] iti ÷ruteþ | asminn api pakùe måla-kàraõatvena prakçti-tàdàtmyàbhimàno draùñavyaþ ||21||

vi÷vanàthaþ : kintu tatra anàdy-avidyà-kçtenàdhyàsena eva karñrva-bhoktçtvàdikaü tadãyam api dharmaü svãyaü manyate | tata evàsya saüsàra ity àha puruùa iti | prakçtisthaþ prakçti-kàrya-dehe tàdàtmyena hi sthitaþ | prakçtijàn antaþkaraõa-dharmàn ÷oka-moha-sukha-duþkhàdãn guõàn svãyàn eva abhimanyamàno bhuïkte | tatra kàraõaü guõa-saïgaþ | guõamaya-deheùu asyàsaïgasyàpy àtmanaþ saïgo 'vidyà-kalpitaþ | kva bhuïkte ity apekùàyàm àha satãùu devàdi-yoniùu asatãùu tiryag-àdi-yoniùu ÷ubhà÷ubha-karma-kçtàsu yàni janmàni teùu ||21||

baladevaþ : prakçty-adhiùñhàne sikhàdibhoge ca puruùasyaiva kartçtvam ity etat sphuñayati tasya prakçti-saüsarge hetuü ca dar÷ayati puruùa iti | cit-sukhaika-raso 'pi puruùo 'nàdikarma-vàsanayà prakçtisthas tàm adhiùñhita-tat-kçta-dehendriyaþ pràna-vi÷iùñaþ sann eva tat-kçtàn guõàn sukhàdãn bhuïkte 'nubhavati kvety àha sad iti | satãùu deva-mànavàdiùv asatãùu pa÷u-pakùy-àdiùu ca sàdhv-asàdhu-racitàsu yoniùu yàni janmàdãni teùv iti tatra tatra puruùasyaiva kartçtvam | 

tat-saüsarge hetum àha kàraõam iti | guõo 'saïgo 'nàdi-guõa-maya-visaya-spçhà | ayam arthaþ anàdir jãvaþ karma-råpàõàdivàsanàraktaþ | sa ca bhoktçtvàd bhogyàn viùayàn spçhayaüs tad-arpita-kàmanàdi-sannihitàü prakçtim à÷rayiùyati yàvat sat-prasaïgàt tat-tad-vàsanà kùãyate | tat-kùaye tu paràtma-dhàma-sukhàni bhuïkte so '÷nute sarvàn kàmàn saha brahmaõà vipa÷cità ity àdi ÷rutibhya iti | yat tu prakçter ity àdeþ kàrya-kàraõety àdeþ prakçtyaiva cety àder nànyaü guõebhyaþ ity àde÷ càpàtatàrtha-gràhibhiþ sàïkhyaiþ prakçter eva kartçtvam uktaü, tat kila rabhasàbhidhànam eva loùñra-kàùñhavad acetanàyàs tasyàs tattva-sambhàvàt
| upàdànàparokùa-cikãrùàkçtimattvaü khalu kartçtvaü, tac ca cetanasyaiveti ÷rutir àha - vij¤ànaü yaj¤aü tanute karmàõi tanute 'pi ca | eùa hi draùñà spraùñà ÷rotà rasayità ghràtà mantà boddhà kartà nij¤ànàtmà puruùaþ ity àdikam |

yac ca puruùa-sannidhànàc caitanyàdhyàsàt tasyàs tattvam ity àhus tan na | yat sannidhyadhasta-caitanyàt tasyàþ kartçtvaü tat tasyaiva sannihitasyeti suvacatvàt | na khalu tapàyaso dagdhçtvam ayo-hetukam api tu vahni-hetukam eva dçùñam | na ca calati jalaü phalati tarur itivaj jaóàyàs tasyàs tattva-siddhir jalàdiùv antaryàmy-adhiùñhitatveneùñàsiddher vidhàyaka-÷ruti-vyàkopàc caited evam | na hi jaóa-prakçtim uddi÷ya svargàdi-phalakaü jyotiùñomàdi-mokùa-phalakaü dhyànaü ca smçtir vidhatte 'pi tu cetanam eva bhoktàram uddi÷yeti puruùasyaiva kartçtvam | tac ca prakçter iti yad uktaü tat tu tad-vçtti-pràcuryàd eva yathà kareõa bibhrati puruùe karo bibhartãti vyapade÷as tathà prakçtyà
kurvati puruùe prakçtiþ karotãti sa bhaved ity eke, pràkçtair dehàdibhir yuktasyaiva puruùasya yaj¤a-yuddhàdi-karma-kartçtvaü, na tu tair viyuktasya ÷uddhasyety ataþ prakçtes tad ity apare ||21|

__________________________________________________________

BhG 13.22

upadraùñànumantà ca bhartà bhoktà mahe÷varaþ |
paramàtmeti càpy ukto dehe 'smin puruùaþ paraþ ||22||

÷rãdharaþ : tad anena prakàreõa prakçty-avivekàd eva puruùasya saüsàraþ | na tu svaråpataþ | ity à÷ayena tasya svaråpam àha upadraùñeti | asmin prakçti-kàrye dehe vartamàno 'pi puruùaþ paro bhinna eva | na tad-guõair yujyata ity arthaþ | tatra hetavaþ yasmàd upadraùñà pçthag-bhåta eva samãpe sthitvà draùñà sàkùãty arthaþ | tathà anumantà anumoditaiva sannidhi-màtreõànugràhakaþ | sàkùã cetàþ kevalo nirguõa÷ ca [GTU 2.96, Puruùa-bodhinã] ity àdi ÷ruteþ | tathà ai÷varyeõa råpeõa bhartà vidhàyaka iti coktaþ | bhoktà pàlaka iti ca | mahàü÷ càsau ã÷vara÷ ca sa brahmàdãnàm api patir iti ca paramàtmà vàntaryàmãti
coktaþ ÷rutyà | tathà ca ÷rutiþ eùa sarve÷vara evsa bhåtàdhipatir loka-pàlaþ ity àdi ||22||

madhusådanaþ : tad evaü prakçti-mithyà-tàdàtmyàt puruùasya saüsàro na svaråpeõety uktam | kãdç÷aü punas tasya svaråpaü yatra na sambhavati saüsàraþ ? ity àkàïkùàyàü tasya svaråpaü sàkùàn nirdi÷ann àha upadraùñeti | asmin prakçti-pariõàme dehe jãva-råpeõa vartamàno 'pi puruùaþ paraþ prakçti-guõàsaüsçùñaþ paramàrthato 'saüsàrã svena råpeõety artahþ | yata upadraùñà yatha çtvig-yajamàneùu yaj¤a-karma-vyàpçteùu tat-samãpastho 'nyaþ svayam avyàpçto yaj¤a-vidyà-ku÷alatvàd çtvig-yajamàna-vyàpàra-guõa-doùàõàm ãkùità,
tadvat kàrya-karaõa-vyàpàreùu svayam avyàpçto vilakùaõas teùàü kàrya-karaõànàü sa-vyàparàõàü samãpastho draùñà na tu kartà puruùaþ | sa yat tatra kiücit pa÷yaty ananvàg atas tena bhavaty asaïgo hy ayaü puruùaþ [BAU 4.3.15] iti ÷ruteþ |

athavà, deha-cakùur-mano-buddhy-àtmàno draùñçùu madhye bàhyàn dehàdãn apekùyàtyavyavahito draùñàtmà puruùa upadraùñà | upa-÷abdasya sàmãpyàrthatvàt tasya càvyavadhàna-råpasya pratyag-àtmany eva paryavasànàt | 

anumantà ca kàrya-karaõa-pravçttiùu svayam apravçtto 'pi pravçtta iva saünidhi-màtreõa tad-anukålatvàd anumantà | athavà, sva-vyàpàreùu pravçttàn dehendriyàdãn na nivàrayati kadàcid api tat-sàkùi-bhåtaþ puruùa ity anumantà | sàkùã cetà [GTU 2.96, Puruùa-bodhinã] iti ÷ruteþ | bhartà 

bhartà dehendriya-mano-buddhãnàü saühatànàü caitanyàbhàsa-vi÷iùñànàü sva-sattayà sphuraõena ca dhàrayità poùayità ca | bhoktà buddheþ sukha-duþkha-mohàtmakàn pratyayàn svaråpa-caitanyena prakà÷ayatãti nirvikàra evopalabdhà | mahe÷varaþ  sarvàtmatvàt svatantratvàc ca mahàn ã÷vara÷ ceti mahe÷varaþ | paramàtmà dehàdi-buddhy-antànàü avidyayàtmatvena kalpitànàm paramaþ prakçùña upadraùñçtvàdi-pårvokta-vi÷eùaõa-vi÷iùña àtmà paramàtmà | ity anena ÷abdenàpi uktaþ kathitaþ ÷rutau | ca-kàràd upadraùñety-àdi-÷abdair api sa eva puruùaþ paraþ | uttamaþ puruùas
tv anyaþ paramàtmety udàhçtaþ [Gãtà 15.17] ity agre vakùyate ||22|| 

vi÷vanàthaþ : jãvàtmànam uktvà paramàtmànam àha upadraùñeti | yadyapi anàdi mat-paraü brahma ity àdinà hçdi sarvasya viùñhitam ity anena ca sàmànyataþ pa÷eùata÷ ca paramàtmà prokta eva, tad api tasya jãvàtma-sàhityenàpi pçthag eva spaùñatayà dehasthatva-j¤àpanàrtham iyam uktir j¤eyà | asmin dehe paro 'nyaþ puruùo yo mahe÷varþ sa paramàtmeti càpy uktaþ | paramàtmeti ca nàmnàpy ukto bhavatãty arthaþ | tatra parama-÷abda ekàtmavàda-pakùe svàü÷a iti dyotanàrtho jãvasya upa samãpe pçthak-sthita eva draùñà sàkùã | anumantànumodana-kartà sannidhi-màtreõànugràhakaþ | sàkùã cetàþ kevalo nirguõa÷ ca [GTU 2.96, Puruùa-bodhinã]
iti ÷ruteþ | tathà bhartà dhàrako bhoktà pàlakaþ |

baladevaþ : dehe sukhàdibhokñrayàvasthitaü jãvam uktvà niyantçtayà tatràvasthitam ã÷varam àha upadraùñeti | asmin dehe paro jãvàd anyaþ puruùo 'sti yo mahe÷varaþ paramàtmeti proktaþ | upadraùñà sannidhau pçthak-sthita eva sàkùã | anumantànumati-dàtà tad-anumatiü vinà jãvaþ ki¤cid api kartuü na kùama ity arthaþ | bhartà dhàrakaþ | bhoktà pàlakaþ | sarvataþ pàõi ity àdibhir uktasyàpã÷asya jãvena saha sthitiü vaktuü punar uktiþ ||22||
__________________________________________________________

BhG 13.23

ya evaü vetti puruùaü prakçtiü ca guõaiþ saha |
sarvathà vartamàno 'pi na sa bhåyo 'bhijàyate ||23||

÷rãdharaþ : evaü prakçti-puruùa-viveka-j¤àninaü stauti ya evam iti | evam upadraùñçtvàdi-råpeõa puruùaü yo vetti prakçtiü ca guõaiþ saha sukha-duþkhàdi-pariõàmaiþ sahitàü yo vetti sa puruùaþ sarvathà vidhim atilaïghyeha vartamàno 'pi punar nàbhijàyate | mucyate evety arthaþ ||23||

madhusådanaþ : tad evaü sa ca yo yat prabhàva÷ ca [Gãtà 13.4] iti vyàkhyàtam idànãü yaj j¤àtvàmçtam a÷nute ity uktam upasaüharati ya evam iti | ya evam uktena prakàreõa vetti puruùam ayam aham asmãti sàkùàtkaroti prakçtiü càvidyàü guõaiþ sva-vikàraiþ saha mithyà-bhåtàm àtma-vidyayà bàdhitàü vetti nivçtte mamàj¤àna-tàt-kàrye iti, sa sarvathà pràrabdha-karma-va÷àd indravad vidhim atikramya vartamàno 'pi bhåyo na jàyate patite 'smin vidvac-charãre punar deha-grahaõaü na karoti | avidyàyàü vidyayà nà÷itàyàü tat-kàryàsaübhavasya bahudhoktatvàt tad-adhigama uttara-pårvàrdhayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àt [Vs 4.1.13] iti nyàyàt | api-÷abdàd vidhim anatikramya vartamànaþ
sva-vçttastho bhåyo na jàyata iti kim u vaktavyam ity abhipràyaþ ||23||

vi÷vanàthaþ : etaj-j¤àna-phalam àha ya iti | puruùaü paramàtmànaü prakçtiü màyà-÷aktiü | ca-kàràj jãva-÷aktiü ca | sarvathà vartamàno 'pi laya-vikùepàdi-paràbhåto 'pi ||23||

baladevaþ : etaj-j¤àna-phalam àha ya iti | evaü mad-ukta-vidhayà mitho viviktatayà yaþ puruùaü mahe÷vara-prakçtiü ca jãvaü ca vetti ! sarvathà vyavahàra-samparkeõa vartamàno 'pi bhåyo nàbhijàyate dehànte vimucyata ity arthaþ ||23||

__________________________________________________________

BhG 13.24

dhyànenàtmani pa÷yanti ke cid àtmànam àtmanà |
anye sàükhyena yogena karma-yogena càpare ||24||

÷rãdharaþ : evambhåta-viviktàtma-j¤àna-sàdhana-vikalpàn àha dhyàneneti dvàbhyàm | dhyànenàtmàkàrapratyayàvçttyà | àtmani deha eva àtmanà manasà evam àtmànaü kecit pa÷yanti | anye tu sàïkhyena prakçti-puruùa-vailakùaõyàlocanena yogenàùñàïgena | apare ca karma-yogena | pa÷yantãti sarvatrànuùaïgaþ | eteùàü ca dhyànàdãnàü yathà-yogyaü krama-samuccaye saty api tat-tan-niùñhà-bhedàbhipràyeõa vikalpoktiþ ||24||

madhusådanaþ : atràtma-dar÷ane sàdhana-vikalpà ime kathyante dhyàneneti | iha hi caturvidhà janàþ, kecid uttamàþ kecin madhyamàþ kecin mandàþ kecin mandatarà iti | tatrottamànàm àtma-j¤àna-sàdhanam àha | dhyànena vijàtãya-pratyayànantaritena sajàtãya-pratyaya-pravàheõa ÷ravaõa-manana-phala-bhåtenàtma-cintanena nididhyàsana-÷abdenoditenàtmani buddhau pa÷yanti sàkùàtkurvanti àtmànaü pratyak-cetanam àtmanà dhyàna-saüskçtenàntaþ-karaõena kecid uttamà yoginaþ | 

madhyamànàm àtma-j¤àna-sàdhanam àha -- anye madhyamàþ sàükhyena yogena nididhyàsana-pårva-bhàvinà ÷ravaõa-manana-råpeõa nityànitya-vivekàdi-pårvakeõeme guõa-traya-pariõàmà anàtmanaþ sarve mithyà-bhåtàs tat-sàkùi-bhåto nityo vibhur nirvikàraþ satyaþ samasta-jaóa-sambandha-÷ånya àtmàham ity evaü vedànta-vàkya-vicàra-janyena cintanena pa÷yanti àtmànam àtmaniti vartate | dhyànenotpatti-dvàreõety arthaþ |

mandànàm j¤àna-sàdhanam àha -- karma-yogene÷varàrpaõa-buddhyà kriyamàõena phalàbhisandhi-rahitena tat-tad-varõà÷ramocitena veda-vihitena karma-kalàpena càpare mandàþ pa÷yanti àtmànam àtmaniti vartate | sattva-÷uddhyà ÷ravaõa-manana-dhyànotpatti-dvàreõety arthaþ ||24|| 

vi÷vanàthaþ : atra sàdhana-vikalpam àha dhyàneti dvàbhyàm | kecid bhaktà dhyànena bhagavac-cintanenaiva | bhaktyà màm abhijànàti [Gãtà 18.55] ity agrimokter àtmani mansy àtmanà svayam eva na tv anyena kenàpy upakàrekeõety arthaþ | anye j¤àninaþ sàïkhyam àtmànàtma-vivekas tena | apare yogino yogenàùñàïgena karma-yogena niùkàma-karmaõà ca | atra sàïkhyàùñàïga-yoga-niùkàma-karma-yogàþ paramàtma-dar÷ane parasparayaiva hetavo na tu sàkùàd dhetavas teùàü sàttvikatvàt paramàtmanas tu guõàtãtatvàt | kiü ca j¤ànaü ca mayi sannyaset [BhP 11.19.1] iti bhagavad-ukter j¤ànàdi-sannyàsànantaram eva bhaktyàham ekayà gràhyaþ [BhP 11.14.11] ity ukter j¤ànaü vimucya tayà bhaktyaiva
pa÷yanti ||24||

baladevaþ : mahe÷varasya pràptau sàdhana-vikalpàn àha dhyàneneti dvàbhyàm | kecid vi÷uddha-città àtmani manasi sthitam àtmànaü mahe÷varaü màü dhyànenopasarjanã-bhåta-j¤ànena pa÷yanti sàkùàt kurvanty àtmanà svayam eva, na tv anyenopakàrakeõa | anye sàïkhyenopasarjanã-bhåta-dhyànena j¤ànena pa÷yanti | anya-yogenopasarjanã-bhåta-j¤ànenàùñàïgena pa÷yanti | apare tu karma-yogenàntargata-dhyàna-j¤ànena niùkàmeõa karmaõà ||24||
__________________________________________________________

BhG 13.25

anye tv evam ajànantaþ ÷rutvànyebhya upàsate |
te 'pi càtitaranty eva mçtyuü ÷ruti-paràyaõàþ ||25||

÷rãdharaþ : ati-mandàdhikàriõàü nistàropàyam àha anya iti | anye tu sàïkhya-yogàdi-màrgeõa evambhåtam upadraùñçtvàdi-lakùaõam àtmànam sàkùàtkartum ajànanto 'nyebhya àcàryebhya upade÷ataþ ÷rutvà upàsante dhyàyanti | te 'pi ca ÷raddhayopade÷a-÷ravaõa-paràyaõàþ santo mçtyuü saüsàraü ÷anair atitaranty eva ||25||

madhusådanaþ : mandataràõàü j¤àna-sàdhanam àha anya iti | anye tu mandataràþ | tu-÷abdaþ pårva-÷lokokta-trividhàdhikàri-vailakùaõya-dyotanàrthaþ | eùåpàyeùv anyatareõàpy evaü yathoktam àtmànam ajànanto 'nyebhyaþ kàruõikebhya àcàryebhyaþ ÷rutvà "idam eva cintayata" ity uktà upàsate ÷raddadhànàþ santa÷ cintayanti | te 'pi càtitaranty eva mçtyum saüsàram ÷ruti-paràyaõàþ svayaü vicàràsamarthà api ÷raddadhànatayà guråpade÷a-÷ravaõa-màtra-paràyaõàþ | te 'pãty api-÷abdàdye svayaü vicàra-samarthàs te mçtyum atitarantãti kim u vaktavyam ity abhipràyaþ ||25|| 

vi÷vanàthaþ : anye itas tataþ kathà-÷rotàraþ ||25||

baladevaþ : anye tv evam ãdç÷ànupàyàn ajànantaþ ÷ruti-paràyaõàs tat-tat-kathà-÷ravaõàdi-niùñhàþ sàmpratikà anyebhyas tad-vaktçbhyas tàn upàyàn ÷rutvà taü mahe÷varam upàsate | te 'pi càt ta-saïgina÷ ca krameõa tàn upalabhyànuùñhàya ca mçtyum atitaranty eveti tat-kathà-÷ruti-mahimàti÷ayo dar÷itaþ ||25||
__________________________________________________________

BhG 13.26

yàvat saüjàyate kiücit sattvaü sthàvara-jaïgamam |
kùetra-kùetraj¤a-saüyogàt tad viddhi bharatarùabha ||26||

÷rãdharaþ : atha karma-yogasya tçtãya-caturtha-pa¤cameùu prapa¤citatvàd dhyàna-yogasya ca ùaùñhàùñhamayoþ prapa¤citatvàd dhyànàde÷ ca sàïkhya-viviktàtma-viùayatvàt sàïkhyam eva prapa¤cayann àha yàvad ity àdi yàvad adhyàyàntam | yàvat ki¤cit vastu-màtraü sattvam utpadyate tat sarvaü kùetra-kùetraj¤ayor yogàd aviveka-kçta-tàdàtmyàdhyàsàd bhavatãti jànãhi ||26||

madhusådanaþ : saüsàrasyàvidyakatvàd vidyayà mokùa upapadyata ity etasyàrthasyàvadhàraõàya saüsàra-tan-nivartaka-j¤ànayoþ prapa¤caþ kriyate yàvad adhyàya-samàpti | tatra kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasv [Gãtà 13.21] ity etat pràg uktaü vivçõoti yàvad iti | yàvat kim api sattvaü vastu saüjàyate sthàvaraü jaïgamaü và tat sarvaü kùetra-kùetraj¤a-saüyogàd avidyà-tat-kàryàtmakaü jaóam anirvacanãyaü sad-asattvaü dç÷ya-jàtaü kùetraü tad-vilakùaõaü tad-bhàsakaü sva-prakà÷a-paramàrtha-sac-caitanyam asaïgodàsãnaü nirdharmakam
advitãyaü kùetraj¤aü tayoþ saüyogo màyà-va÷à itaretaràviveka-nimitto mithyà-tàdàtmyàdhyàsaþ satyànçta-mithunãkaraõàtmakaþ | tasmàd eva saüjàyate tat sarvaü kàrya-jàtam iti viddhi he bharatarùabha | ataþ svaråpàj¤àna-nibandhanaþ saüsàraþ svaråpa-j¤ànàd vinaüùñum arhati svapnàdivad ity abhipràyaþ ||26||

vi÷vanàthaþ : uktam evàrthaü prapa¤cayati yàvad adhyàya-samàpti | yàvad iti yat-pramàõakaü nikçùñam utkçùñaü và | sattvaü pràõi-màtram ||26||

baladevaþ : athànàdi-saüyuktayoþ prakçti-jãvayor yogànusandhànàya tayoþ saüyogena sçùñiü tàvad àha yàvad iti | sthàvara-jaïgamaü ki¤cit sattvaü pràõi-jàtaü yàvad yat-pramàõakam utkçùñam apakçùñaü ca sa¤jàyate tat kùetra-kùetraj¤a-saüyogàd viddhi | kùetreõa prakçtyà saha kùetraj¤ayoþ sambandhàj jànãhãty arthaþ | ã÷varaþ prakçti-jãvau niyamayan pravartayati, tau tu mithaþ sambadhnãta | tato dehotpatti-dvàrà pràõi-sçùñir ity arthaþ ||26||
__________________________________________________________

BhG 13.27

samaü sarveùu bhåteùu tiùñhantaü parame÷varam |
vina÷yatsv avina÷yantaü yaþ pa÷yati sa pa÷yati ||27||

÷rãdharaþ : aviveka-kçtaü saüsàrodbhavam uktvà tan-nivçttaye vivktàtma-viùayaü samyag-dar÷anam àha samam iti | sthàvara-jaïgamàtmakeùu bhåteùu nirvi÷eùaü sad-råpeõa samaü yathà bhavaty evaü tiùñhantaü paramàtmànaü yaþ pa÷yati ataeva teùu vina÷yatsv api avina÷yantaü yaþ pa÷yati sa eva samyak pa÷yati ||27||

madhusådanaþ : evaü saüsàram avidyàtmakam uktvà tan nivartaka-vidyà-kathanàya ya evaü vetti puruùam iti pràg uktaü vivçõoti samam iti | sarveùu bhåteùu bhavana-dharmakeùu sthàvara-jaïgamàtmakeùu pràõiùu aneka-vidha-janmàdi-pariõàma-÷ãlatayà guõa-pradhàna-bhàvàpattyà ca viùameùu ataeva ca¤caleùu pratikùaõa-pariõàmino hi bhàvà nàpariõamya kùaõam api sthàtum ã÷ate | ata eva paraspara-bàdhya-bàdhaka-bhàvàpanneùu evam api vina÷yatsu dçùña-naùña-svabhàveùu màyà-gandharva-nagaràdi-pràyeùu samaü sarvatraika-råpaü pratideham ekaü janmàdi-pariõàma-÷ånyatayà
ca tiùñhantam apariõamamànaü parame÷varaü sarva-jaóa-varga-sattà-sphårti-pradatvena bàdhya-bàdhaka-bhàva-÷ånyaü sarvadopànàskanditam avina÷yantaü dçùña-naùña-pràya-sarva-dvaita-bàdhe 'py abàdhitam | evaü sarva-prakàreõa jaóa-prapa¤ca-vilakùaõam àtmànaü vivekena yaþ ÷àstra-cakùuùà pa÷yati sa eva pa÷yaty àtmànaü jàgrad-bodhena svapna-bhramaü bàdhamàna iva | 

aj¤as tu svapna-dar÷ãva bhràntyà viparãtaü pa÷yan na pa÷yaty eva | adar÷anàtmakatvàd bhramasya | na hi rajjuü sarpatayà pa÷yan pa÷yatãti vyapadi÷yate | rajjv-adar÷anàtmakatvàt sarpa-dar÷anasya | evam-bhåtàny ànuparakta-÷uddhàtma-dar÷anàt tad-dar÷arnàtmikàyà avidyàyà nivçttis tatas tat-kàrya-saüsàra-nivçttir ity abhipràyaþ | atràtmànam iti vi÷eùya-làbho vi÷eùaõa-maryàdayà | parame÷varam ity eva và vi÷eùya-padam | viùamatva-ca¤calatva-bàdhya-bàdhaka-råpatva-lakùaõaü jaóa-gataü vaidharmyaü samatva-tiùñhattva-parame÷varatva-råpàtma-vi÷eùaõa-va÷àd arthàt pràptam anyat kaõñhoktam iti vivekaþ ||27||

vi÷vanàthaþ : paramàtmànaü tv evaü jànãyàd ity àha samam iti | vina÷yatsv api deheùu yaþ pa÷yati, sa eva j¤ànãty arthaþ ||27||

baladevaþ : atha prakçtau tat-saüyukteùu ca jãveùu sthitam apã÷varaü tebhyo viviktaü pa÷yed ity àha samam iti | yas tv atattvavit prasaïgã sarveùu sthàvara-jaïgama-dehavatsu bhåteùu jãveùu samam ekarasaü yathà syàt tathà tiùñhantaü parame÷varaü vina÷yatsu tat-tad-deha-vimardena vinà÷aü gacchatsu teùv avina÷yantaü tad-vaikùaõaü pa÷yati sa eva pa÷yati tad-yàthàtmya-dar÷ã bhavati | tathà ca vaividhya-vinà÷a-dharmibhyaþ prakçti-saüyogibhyo jãvebhya aikarasyàvinà÷a-dharmà pare÷o vivikta iti ||27||
__________________________________________________________

BhG 13.28

samaü pa÷yan hi sarvatra samavasthitam ã÷varam |
na hinasty àtmanàtmànaü tato yàti paràü gatim ||28||

÷rãdharaþ : kuta iti | ata àha samam iti | sarvatra bhåtamàtre samaü samyag apracyuta-svaråpeõàvasthitaü paramàtmànaü pa÷yan | hi yasmàd àtmanà svenaivàtmànaü na hinasti | avidyayà sac-cid-ànanda-råpam àtmànaü tiraskçtya na vinà÷ayati | tata÷ ca paràü gatiü mokùaü pràpnoti | yat tv evaü na pa÷yati sa hi dehàtma-dar÷ã dehena sahàtmànaü hinasti | tathà ca ÷rutiþ - 

asåryà nàma te lokà andhena tamasàvçtàþ | 
tàüs te pretyàbhigacchanti ye ke càtma-hano janàþ || [ä÷aU 3] iti ||28|

madhusådanaþ : tad etad àtma-dar÷anaü phalena stauti rucy-utpattaye samam iti | samavasthitaü janmàdi-vinà÷ànta-bhàva-vikàra-÷ånyatayà samyaktayàvasthita-vinà÷itva-làbhaþ | anyat pràg vyàkhyàtam | evaü pårvokta-vi÷eùaõam àtmànaü pa÷yann ayam aham asmãti ÷àstra-dçùñyà sàkùàtkurvan na hinasty àtmanàtmànam | sarvo hy aj¤aþ paramàrtha-santam ekam akartr-abhoktç-paramànanda-råpam àtmànam avidyayà sati bhàty api vastuni nàsti na bhàtãti pratãti-janana-samarthayà svayam eva tiraskurvann asantam iva karotãti hinasty eva tam | tathàvidyayàtmatvena paritgçhãtaü dehendriya-saüghàtam àtmànaü puràtanaü hatvà navam àdatte karma-va÷àd iti hinasty eva tam | ata ubhayathàpy àtmahaiva sarvo 'py
aj¤aþ | yam adhikçtyeyaü ÷akuntalà-vacana-råpà smçtiþ -

     kiü tena na kçtaü pàpaü coreõàtmàpahàriõà |
     yo 'nyathà santam àtmànam anyathà pratipadyate || iti |

÷ruti÷ ca -

asåryà nàma te lokà andhena tamasàvçtàþ | 
tàüs te pretyàbhigacchanti ye ke càtma-hano janàþ || [ä÷aU 3] iti 

asåryà asurasya sva-bhåtà àsuryà saüpadà bhogyà ity arthaþ | àtma-hana ity anàtmany àtmàbhimànina ity arthaþ | ato ya àtmaj¤aþ so 'nàtmany àtmàbhimànaü ÷uddhàtma-dar÷anena bàdhate | ataþ svaråpa-làbhàc ca hinasty àtmanàtmànaü tato yàti paràü gatim | tata àtma-hananàbhàvàd avidyà-tat-kàrya-nivçtti-lakùaõàü muktim adhigacchatãty arthaþ ||28|

vi÷vanàthaþ : àtmanà manasà kupatha-gàminà àtmànaü jãvaü na hinasti nàdhaþ-pàtayati ||28||

baladevaþ : athokta-viùayà tebhyo viviktam ã÷varaü pa÷yan tad-dar÷ana-mahimnà ca prakçti-vikàrebhyaþ sva-vivekaü ca labhata ity à÷ayenàha samaü pa÷yan hãti | sarvatra bhåteùu samaü yathà bhavaty evaü samyag-apracyuta-svaråpa-guõatayàvasthitam ã÷varaü pa÷yann àtmànaü svam àtmanà prakçti-vikàra-viveka-gràhiõà viùaya-rasa-gçdhnunà manasà na hinasti nàdhaþpàtayati, sa tad-rasa-viraktena tena paràm utkçùñàü gatiü tad-vikàrebhyaþ svaiveka-khyàtiü yàti ||28||

__________________________________________________________

BhG 13.29 

prakçtyaiva ca karmàõi kriyamàõàni sarva÷aþ |
yaþ pa÷yati tathàtmànam akartàraü sa pa÷yati ||29||

÷rãdharaþ : nanu ÷ubhà÷ubha-karma-kartçtvena vaiùamye dç÷yamàne katham àtmanaþ samatvam ity à÷aïkyàha prakçtyaiveti | prakçtyaiva dehendriyàkàreõa pariõatayà | sarva÷aþ prakàraiþ | kriyamàõàni karmàõi yaþ pa÷yati | tathàtmànaü càkartàraü dehàbhimànenaiva àtmanaþ kartçtvaü na svataþ | ity evaü yaþ pa÷yati sa eva samyak pa÷yati | nànya ity arthaþ |

madhusådanaþ : nanu ÷ubhà÷ubha-karma-kartàraþ pratidehaü bhinnà àtmano viùamà÷ ca tat-tad-vicitra-phala-bhoktçtveneti kathaü sarva-bhåta-stham ekam àtmànaü samaü pa÷yan na hinasty àtmanàtmànam ity uktam ata àha prakçtyaiveti | karmàõi vàï-manaþ-kàyàrabhyàõi sarva÷aþ sarvaiþ prakàraiþ prakçtyaiva dehendriya-saïghàtàkàra-pariõatayà sarva-vikàra-kàraõa-bhåtayà triguõàtmikayà bhagavan-màyayaiva kriyamàõàni na tu puruùeõa sarva-vikàra-÷ånyena yo vivekã pa÷yati, evaü kùetreõa kriyamàõeùv api karmasu àtmànaü kùetraj¤am akartàraü sarvopàdhi-vivarjitam asaïgam ekaü sarvatra samaü yaþ
pa÷yati, tathà-÷abdaþ pa÷yatãti-kriyà-karùaõàrthaþ, sa pa÷yati sa paramàrtha-dar÷ãti pårvavat | sa-vikàrasya kùetrasya tat-tad-vicitra-karma-kartçtvena prati-dehaü bhede 'pi vaiùamye 'pi na nirvi÷eùasyàkartur àkà÷asyeva na bhede pramàõaü kiücid àtmana ity upapàditaü pràk ||29||

vi÷vanàthaþ : prakçtyaiva dehendriyàdyàkàreõa pariõatayà sarva÷aþ sarvàõy àtmànaü jãvaü dehàbhimànenaiva àtmanaþ kartçtvam, na tu svataþ | ity evaü yaþ pa÷yatãty arthaþ ||29||

baladevaþ : prakçteþ sva-vivekaü kathaü yàtãty apekùàyàü tatra prakàram àha - prakçtyaiveti dvàbhyàm | yaþ sarvàõi karmàõi prakçtyaiva càn mad-adhiùñhitaye÷vara-preritayà kriyamàõàni pa÷yati, tathàtmànaü teùàü karmaõàm akartàraü pa÷yati, sa eva pa÷yati sva-yàthàñmya-dar÷ã bhavati | ayam arthaþ na khalu vij¤ànànanda-svabhàvo 'haü yuddha-yaj¤àdãni duþkha-mayàni karmàõi karomi, kintv anàdibhogavàsanenàvivekinà mayàdhiùñhità mad-bhoga-siddhaye mad-dehàdi-dvàrà tàni karotãti tad-dhetukatvàt saiva tat-kartçãti karam-kàriõyàþ prakçtes tad-akartà ÷uddho jãvo viviktaþ | ÷uddhasyàpi kartçtvaü tu pa÷yatãty anena vyaktam
iti ||

__________________________________________________________

BhG 13.30

yadà bhåta-pçthag-bhàvam ekastham anupa÷yati |
tata eva ca vistàraü brahma saüpadyate tadà ||30||

÷rãdharaþ : idànãü tu bhåtànàm api prakçtis tàvan-màtratvenàbhedàd bhåta-bheda-kçtam apy àtmano bhedam apa÷yan brahmatvam upaitãty àha yadeti | yadà bhåtànàü sthàvara-jaïgamànàü pçthag-bhàvaü bhedaü pçthaktvam ekastham ekasyàm eve÷ra-÷akti-råpàyàü prakçtau pralaye sthitam anupa÷yati àlocayati | ataeva tasyà eva prakçteþ sakà÷àd bhåtànàü vistàraü sçùñi-samaye 'nupa÷yati | tadà prakçti-tàvan-màtratvena bhåtànàm apy abhedaü pa÷yan paripårõaü brahma sampadyate | brahmaiva bhavatãty arthaþ ||30||

madhusådanaþ : tad evam àpàtataþ kùetra-bheda-dar÷anam anabhyanuj¤àya kùetra-bheda-dar÷anam apàkçtam idànãü tu kùetra-bheda-dar÷anam api màyikatvenàpàkaroti yadeti | yadà yasmin kàle bhåtànàü sthàvara-jaïgamànàü sarveùàm api jaóa-vargàõàü pçthag-bhàvaü pçthaktvam paraspara-bhinnatvam eka-stham ekasminn evàtmani sad-råpe sthitaü kalpitaü kalpitasyàdhiùñhànàd anatirekàt sad-råpàtma-svaråpàd anatiriktam anupa÷yati ÷àstràcàryopade÷am anu svayam àlocayati àtmaivedaü sarvam [ChàU 7.25.2] iti | evam api màyàv-va÷àt tata ekasmàd àtmana eva vistàraü bhåtànàü pçthag-bhàvaü ca svapna-màyàvad anupa÷yati brahma saüpadyate
tadà sajàtãya-vijàtãya-bheda-dar÷anàbhàvàd brahmaiva sarvànartha-÷ånyaü bhavati tasmin kàle |

yasmin sarvàõi bhåtàni àtmaivàbhåd vijànataþ |
tatra ko mohaþ kaþ ÷oka ekatvam anupa÷yataþ || [ä÷aU 7] iti ÷ruteþ |

prakçtyaiva cety atràtma-bhedo niràkçtaþ | yadà bhåta-pçthag-bhàvam ity atra tv anàtma-bhedo 'pãti vi÷eùaþ ||30||

vi÷vanàthaþ : yadà bhåtànàü sthàvara-jaïgamànàü pçthag-bhàvaü tat-tad-àkàra-gataü pàrthakyam ekastham ekasyàü prakçtàv eva sthitaü pralaya-kàle anupa÷yaty àlocayati | tataþ prakçteþ sakà÷àd eva bhåtànàü vistàraü sçùñi-samaye 'nupa÷yati tadà brahma sampadyate brahmaiva bhavatãty arthaþ ||30||

baladevaþ : yadeti | ayaü jãvo yadà bhåtànàü deva-mànavàdãnàü pçthag-bhàvaü tat-tad-àkàra-gataü devatva-mànavatva-dãrghatva-hrasvatvàdi-råpa-pàrthakyam ekasthaü prakçti-gatam eva pralaye 'nupa÷yati tataþ prakçtita eva sarge teùàü devatvàdãnàü vistàraü ca pa÷yati, na tv àtmasthaü tat pçthag-bhàvaü na càñmanas tad-vistàraü ca pa÷yati | sva-prakçti-viviktàtma-dar÷ã | tadà tad brahma sampadyate tad-viviktam abhivyaktàpahata-pàpmatvàdi-bçhad-guõàùñakam svam anubhavatãty arthaþ ||30||

__________________________________________________________

BhG 13.31

anàditvàn nirguõatvàt paramàtmàyam avyayaþ |
÷arãra-stho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||31||

÷rãdharaþ : tathàpi parame÷varasya saüsàràvasthàyàü deha-sambandha-nimittaiþ karmabhis tat-phalai÷ ca sukha-duþkhàdibhir vaiùamyaü duùpariharam iti kutaþ sama-dar÷anaü | tatràha anàditvàd iti | yad utpattimat tad eva hi vyeti vinà÷am eti | yac ca guõavad vastu tasya hi guõa-nà÷e vyayo bhavati | ayaü tu paramàtmà anàdi nirguõa÷ ca | ato 'vyayo 'vikàrãty arthaþ | tasmàt ÷arãre sthito 'pi na ki¤cit karoti | na ca karma-phalair lipyate ||31||

madhusådanaþ : àtmanaþ svato 'kartçtve 'pi ÷arãra-sambandhopàdhikaü kartçtvaü syàd ity à÷aïkàm apanudan yaþ pa÷yati tathàtmànam akartàraü sa pa÷yatãty etad vivçõoti anàdirvàd iti | ayam aparokùaþ paramàtmà parame÷varàbhinnaþ pratyag-àtmàvyayo na vyetãty avyayaþ sarva-vikàra-÷ånya ity arthaþ | tatra vyayo dvedhà dharmi-svaråpasyaivotpattimattayà và dharmi-svaråpasyànutpàdyatve 'pi dharmàõàm evotpatty-àdimattayà và | tatràdyam apàkaroti anàditvàd iti | àdiþ pràg asattvàvasthà | sà ca nàsti sarvadà sata àtmanaþ | atas tasya kàraõàbhàvàj janmàbhàvaþ | na hy anàder janma sambhavati | tad-abhàve ca tad-uttara-bhàvino bhàva-vikàrà na sambhavanty eva | ato na svaråpeõa vyetãty arthaþ
|

dvitãyaü niràkaroti nirguõatvàd iti | nirdharmakatvàd ity arthaþ | na hi dharmiõam avikçtya ka÷cid dharma upaity apaiti và dharma-dharmiõos tàdàtmyàd ayaü tu nirdharmako 'to na dharma-dvàràpi vyetãty arthaþ | avinà÷ã và are 'yam àtmànucchitti-dharmà [BAU 4.5.14] iti ÷ruteþ | yasmàd eùa jàyate 'sti vardhate vipariõamate 'pakùãyate vina÷yatãty evaü ùaó-bhàva-vikàra-÷ånya àdhyàsikena sambandhena ÷arãra-stho 'pi tasmin kurvaty ayam àtmà na karoti | yathàdhyàsikena sambandhena jala-sthaþ savità tasmiü÷ calaty api na calaty eva tadvat | yato na lipyate na tv ayam akartçtvàd ity arthaþ | icchà dveùaþ sukhaü duþkham ity àdãnàü kùetra-dharmatva-kathanàt
| prakçtyaiva ca karmàõi kriyamàõànãti màyà-kàryatva-vyapade÷àc ca | ataeva paramàrtha-dar÷inàü sarva-karmàdhikàra-nivçttir iti pràg-vyàkhyàtam | etenàtmano nirdharmakatva-kathanàt svagata-bhedo 'pi nirastaþ | prakçtyaiva ca karmàõi [Gãtà 13.29] ity atra sajàtãya-bhedo nivàritaþ | yadà bhåta-pçthag-bhàvam [Gãtà 13.30] ity atra vijàtãya-bhedaþ | anàditvàn nirguõatvàd [Gãtà 13.31] ity atra svagato bheda ity advitãyaü brahmaivàtmeti siddham ||31||

vi÷vanàthaþ : nanu kàraõaü guõa-saïgo 'sya sad-asad-yoni-janmasu ity uktam | tatra deha-gatatvena tulyatve 'pi jãvàtmaiva guõa-liptaþ saüsarati na tu paramàtmeti | kuta ity ata àha anàditvàd iti | na vidyate àdiþ kàraõaü yataþ sa anàdiþ | yathà pa¤camy-anta-padàrthenànuttama-÷abdena paramottama ucyate tathaiva anàdi-÷abdena parama-kàraõam ucyate | tata÷ cànàditvàt parama-kàraõatvàt nirguõatvàn nirgatà guõaþ sçùñyàdayo yatas tasya bhàvas tattvaü tasmàc ca jãvàtmano vilakùaõo 'yaü paramàtmà | avyayaþ sarvadaiva sarvathaiva svãya-j¤ànànandàdi-vyaya-rahitaþ | ÷arãra-stho 'pi tad-dharmàgrahaõàt na karoti jãvavat na kartà, na bhoktà bhavati, na ca lipyate ÷arãra-guõa-lipta÷ ca na bhavati ||31||

baladevaþ : nanu pare÷am àtmànaü ca viviktaü pa÷yati kçtàrtho bhavatãty uktir ayuktà etebhya eva bhåtebhyaþ samutthàya tàny evànu vina÷yati na prety asaüj¤àsti iti jãvasya dehena sahotpatti-vinà÷a-÷ravaõàd iti cet tatràha anàditvàd iti | ayam àtmà jãvaþ ÷arãrastho 'py anàditvàt param-avyayo 'vyayatva-pradhàna-dharmatvàd vinà÷a-÷ånyo nirguõatvàd vi÷uddha-j¤ànànandatvàn na yuddha-yaj¤àdi-karma karoti | ataþ ÷arãrendriya-svabhàvenotpatti-vinà÷a-lakùaõena na lipyate | ÷ruty-arthas tv aupacàrikatayà neyaþ ||31||

__________________________________________________________

BhG 13.32

yathà sarva-gataü saukùmyàd àkà÷aü nopalipyate |
sarvatràvasthito dehe tathàtmà nopalipyate ||32||

÷rãdharaþ : tatra hetuü sa-dçùñàntam àha yatheti | yathà sarva-gataü païkàdiùv api sthitam àkà÷aü saukùmyàd asaïgatvàt païkàdibhir nopalipyate tathà sarvatra uttame madhyame adhame và dehe 'vasthito 'pi àtmà nopalipyate ||32||

madhusådanaþ : ÷arãra-stho 'pi tat-karmaõà na lipyate svayam asaïgatvàd ity atra dçùñàntam àha yatheti | saukùmyàd asaïga-svabhàvatvàd àkà÷aü sarva-gatam api nopalipyate païkàdibhir yatheti dçùñàntàrthaþ | spaùñam itarat ||32|| 

vi÷vanàthaþ : atha dçùñàntam àha yathà sarvatra païkàdiùv api sthitam apy àkà÷aü saukùmyàd asaïgatvàt païkàdibhir na lipyate, tathaiva paramàtmà daihikair guõair doùai÷ ca na yujyata ity arthaþ ||32||

baladevaþ : nanu ÷arãre sthitas tad-dharmaiþ kuto na lipyate ity atràha yatheti | yathà sarvatra païkàdau gataü praviùñam apy àkà÷aü saukùmyàt tat-tad-dharmair na lipyate, tathàtmà jãvaþ sarvatra deva-mànavàdàv uccàvace dehe sthito 'pi tad-dharmair na lipyate saukùmyàd eva ||32||

__________________________________________________________

BhG 13.33

yathà prakà÷ayaty ekaþ kçtsnaü lokam imaü raviþ |
kùetraü kùetrã tathà kçtsnaü prakà÷ayati bhàrata ||33||

÷rãdharaþ : asaïgatvàl lepo nàstãty àkà÷a-dçùñàntena dar÷itam | prakà÷akatvàc ca prakà÷ya-dharmair na yujyata iti ravi-dçùñàntenàha yathà prakà÷ayatãti | spaùño 'rthaþ ||

madhusådanaþ : na kevalam asaïga-svabhàvàd àtmà nopalipyate prakà÷akatvàd api parkà÷ya-dharmair na lipyate iti sa-dçùñàntam àha yatheti | yathà ravir eka eva kçtsnaü sarvam imaü lokaü dehendriya-saüghàtaü råpavad vastu-màtram iti yàvat prakà÷ayati na ca prakà÷ya-dharmair lipyate na và prakà÷ya-bhedàd bhidyate tathà kùetrã kùetraj¤a eka eva kçtsnaü kùetraü prakà÷ayati | he bhàrata ! ataeva na prakà÷ya-dharmair lipyate na và prakà÷ya-bhedàd bhidyata ity arthaþ |

såryo yathà sarva-lokasya cakùuþ
na lipyate càkùuùair bàhya-doùaiþ |
ekas tathà sarva-bhåtàntaràtmà
na lipyate loka-duþkhena bàhyaþ || iti [KañhU 2.2.11] ÷ruteþ ||

vi÷vanàthaþ : prakà÷akatvàt prakà÷ya-dharmair na yujyata iti sa-dçùñàntam àha yatheti | ravir yathà prakà÷akaþ prakà÷ya-dharmair na yujyate, tathà kùetrã paramàtmà |

såryo yathà sarva-lokasya cakùur 
na lipyate càkùuùair bàhya-doùaiþ | 
ekas tathà sarva-bhåtàntaràtmà 
na lipyate ÷oka-duþkhena bàhyaþ || iti [KañhU 2.2.11] ÷ruteþ ||

baladevaþ : deha-dharmeõàlipta evàtmà sva-dharmeõa dehaü puùõàtãty àha yatheti | yathaiko ravir imaü kçtsnaü lokaü prakà÷ayati prabhayà tathaikaþ kùetrã jãvaþ kçtsnam àpàda-mastakam idaü kùetraü dehaü prakà÷ayati cetayati cetanayety evam àha  guõàd và lokavad [Vs 2.3.26] iti ||

__________________________________________________________

BhG 13.34

kùetra-kùetraj¤ayor evam antaraü j¤àna-cakùuùà |
bhåta-prakçti-mokùaü ca ye vidur yànti te param ||34||

÷rãdharaþ : adhyàyàrtham upasaüharati kùetra-kùetraj¤ayor iti | evam ukta-prakàreõa kùetra-ksetraj¤ayor antaraü bhedaü viveka-j¤àna-lakùaõena cakùuùà ye viduþ tathà xexam uktà bhåtànàü prakçtis tasyàþ sakà÷àn mokùaü mokùopàyaü dhyànàdikaü ca ye viduþ te paraü padaü yànti ||34||

viviktau yena tattvena mi÷rau prakçti-puruùau |
taü vande paramànandaü nanda-nandanam ã÷varam ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
prakçti-puruùa-viveka-yogo nàma trayoda÷o 'dhyàyaþ ||13||

madhusådanaþ : idànãm adhyàyàrthaü saphalam upasaüharati kùetreti | kùetra-kùetraj¤ayor pràg-vyàkhyàtayor evam uktena prakàreõàntaram paraspara-vailakùaõyaü jàóya-caitanya-vikàritva-nirvikàritvàdi-råpaü j¤àna-cakùuùà ÷àstràcàryopade÷a-janitàtma-j¤àna-råpeõa cakùuùà ye vidur bhåta-prakçti-mokùaü ca bhåtànàü sarveùàü prakçtir avidyà màyàkhyà tasyàþ paramàrthàtma-vidyayà mokùam abhàva-gamanaü ca ye vidur jànanti yànti te paraü paramàrthàtma-vastu-svaråpaü kaivalyaü, na punar dehaü àdadata ity arthaþ | tad evam
amànitvàdi-sàdhana-niùñhasya kùetra-kùetraj¤a-viveka-vij¤ànavataþ sarvànartha-nivçttyà parama-puruùàrtha-siddhir iti siddham ||34|| 

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm kùetra-kùetraj¤a-viveko nàma trayoda÷o 'dhyàyaþ 
||13||

vi÷vanàthaþ : adhyàyam upasaüharati kùetreõa saha kùetraj¤ayor jãvàtma-paramàtmanor antaraü bhedaü tathà bhåtànàü pràõinàü prakçteþ sakà÷àn mokùaü mokùopàyaü dhyànàdikaü ca ye vidus te paraü padaü yànti ||34||

dvayoþ kùetraj¤ayor madhye jãvàtmà kùetra-dharma-bhàk |
badhyate mucyate j¤ànàd ity adhyàyàrtha ãritaþ ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
trayoda÷o 'yaü gãtàsu saïgataþ saïgataþ satàm ||
||13||

baladevaþ : adhyàyàrtham upasaüharan taj-j¤àna-phalam àha kùetreti | kùetreõa sahitayoþ kùetraj¤ayor jãve÷ayor evaü mad-ukti-vidhayàntaraü bhedaü j¤àna-cakùuùà vaidharmya-viùayaka-praj¤à-netreõa ye vidus tathàbhåtànàü prakçteþ sakà÷àn mokùaü ca tat-sàdhanam amànitvàdikaü ye vidus te prakçteþ paraü sarvotkçùñaü para-vyomàkhyaü mat-padaü yàntãti ||34||
 
jãve÷au deha-madhyasthau tatràdyo deha-dharma-yuk |
badhyate mucyate bodhàd iti j¤ànaü trayoda÷àt ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye trayoda÷o 'dhyàyaþ ||13||

____________________________

[*ENDNOTE] All the verses quoted here are found in Ràmànuja 's commentary.

bhagavad-gãtà - trayoda÷o 'dhyàyaþ