Bhagavadgita 12 with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 12.1 arjuna uvÃca evaæ satata-yuktà ye bhaktÃs tvÃæ paryupÃsate | ye cÃpy ak«aram avyaktaæ te«Ãæ ke yoga-vittamÃ÷ ||1|| ÓrÅdhara÷ - nirguïopÃsanasyaivaæ sa-guïopÃsanasya ca | Óreya÷ katarad ity etan nirïetuæ dvÃdaÓodyama÷ || pÆrvÃdhyÃyÃnte mat-karma-k­n mat-parama [GÅtà 11.55] ity evaæ bhakti-ni«Âhasya Óre«Âhatvam uktam | kaunteya pratijÃnÅhÅty [GÅtà 9.31] Ãdinà ca tatra tatra tasyaiva Óre«Âhatvaæ nirïÅtam | tathà te«Ãæ j¤ÃnÅ nitya-yukta eka-bhaktir viÓi«yata [GÅtà 7.17] ity Ãdinà sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva v­jinaæ santari«yasi [GÅtà 4.36] ity Ãdinà ca j¤Ãna-ni«Âhasya Óre«Âhatvam uktam | evam ubhayo÷ Órai«Âhye 'pi viÓe«a-jij¤Ãsayà ÓrÅ-bhagavantaæ praty arjuna uvÃca evam iti | evaæ sarva-karmÃrpaïÃdinà satata-yuktÃs tvan-ni«ÂhÃ÷ santo ye bhaktÃs tvÃæ viÓva-rÆpaæ sarvaj¤aæ sarva-Óaktiæ paryupÃsate dhyÃyanti | ye cÃpy ak«araæ brahmÃvyaktaæ nirviÓe«am upÃsate | te«Ãm ubhaye«Ãæ madhye ke 'tiÓayena yoga-vido 'tiÓre«Âhà ity artha÷ ||1|| madhusÆdana÷ - pÆrvÃdhyÃyÃnte - mat-karma-k­n mat-paramo mad-bhakta÷ saÇga-varjita÷ | nirvaira÷ sarva-bhÆte«u ya÷ sa mÃm eti pÃï¬ava || [GÅtà 11.55] ity uktam | tatra mac-chabdÃrthe sandeha÷ kiæ nirÃkÃram eva sarva-svarÆpaæ vastu mad-chabdenoktaæ bhagavatà kiæ và sÃkÃram iti | ubhayatrÃpi prayoga-darÓanÃt | bahÆnÃæ janmanÃm ante j¤ÃnavÃn mÃæ prapadyate | vÃsudeva÷ sarvam iti sa mahÃtmà sudurlabha÷ || [GÅtà 7.19] ity Ãdau nirÃkÃraæ vastu vyapadi«Âam | viÓva-rÆpa-darÓanÃnantaraæ ca - nÃhaæ vedair na tapasà na dÃnena na cejyayà | Óakya evaæ-vidho dra«Âuæ d­«ÂavÃn asi mÃæ yathà || [GÅtà 11.53] iti sÃkÃraæ vastu | ubhayoÓ ca bhagavad-upadeÓayor adhikÃri-bhedenaiva vyavasthayà bhavitavyam anyathà virodhÃt | tatraivaæ sati mayà mumuk«uïà kiæ nirÃkÃram eva vastu cintanÅyaæ kiæ và sÃkÃram iti svÃdhikÃra-niÓcayÃya sa-guïa-nirguïa-vidyayor viÓe«a-bubhutsayà arjuna uvÃca evam iti | evaæ mat-karma-k­d [GÅtà 11.55] ity-Ãdy-anantarokta-prakÃreïa satata-yuktà nairantaryeïa bhagavat-karmÃdau sÃvadhÃnatayà prav­ttà bhaktÃ÷ sÃkÃra-vastv-eka-ÓaraïÃ÷ santas tvÃm evaæ-vidhaæ sÃkÃraæ ye paryupÃsate satataæ cintayanti | ye cÃpi sarvato viraktÃs tyakta-sarva-karmÃïo 'k«araæ na k«araty aÓnute vety ak«aram etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïà abhivadanty asthÆlam anaïv ahrasvam adÅrgham [BAU 3.8.9] ity Ãdi-Óruti-prati«iddha-sarvopÃdhi nirguïaæ brahma | ataevÃvyaktaæ sarva-karaïÃgocaraæ nirÃkÃraæ tvÃæ paryupÃsate te«Ãm ubhaye«Ãæ madhye ke yoga-vittamÃ÷ atiÓayena yoga-vida÷ | yogaæ samÃdhiæ vindanti vidantÅti và yoga-vida ubhaye 'pi | te«Ãæ madhye ke Óre«Âhà yogina÷ ke«Ãæ j¤Ãnaæ mayÃnusaraïÅyam ity artha÷ ||1|| viÓvanÃtha÷ --- dvÃdaÓe sarva-bhaktÃnÃæ j¤Ãnibhya÷ Órai«Âhyam ucyate | bhakte«v api praÓasyante ye 'dve«Ãdi-guïÃnvitÃ÷ || bhakti-prakaraïasyopakrame - yoginÃm api sarve«Ãæ mad-gatenÃntarÃtmanà | ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtà 6.47] iti bhakte÷ sarvotkar«o yathà Órute÷ | tathaivopasaæhÃre 'pi tasyà evaæ sarvotkar«aæ Órotu-kÃma÷ p­cchati | evaæ satata-yuktà mat-karma-k­n mat-parama÷ [GÅtà 11.55] iti tvad-ukta-lak«aïà bhaktÃs tvÃæ ÓyÃmasundarÃkÃraæ ye ca avyaktaæ nirviÓe«am ak«araæ etad vai tad ak«araæ gÃrgi brÃhmaïà abhivadanty asthÆlam anaïv ahrasvam [BAU 3.8.9] ity Ãdi-Óruty-uktaæ brahma upÃsate | te«Ãm ubhaye«Ãæ yoga-vidÃæ madhye ke 'tiÓayena yogavidaÓ ca tva-prÃntau Óre«Âham upÃyaæ jÃnanti na labhante và | te yoga-vittarà iti vaktavye yoga-vittamà ity uktir yoga-vittarÃïÃm api bahÆnÃæ madhye ke yogavittamà ity arthaæ bodhayati ||1|| baladeva÷ - upÃye«u samaste«u Óuddhà bhaktir mahÃ-balà | prÃpayet tvarayà yan mÃm ity Ãha dvÃdaÓe hari÷ || jÅvÃtmÃnaæ yathÃvaj j¤Ãtvà vij¤Ãya ca tad-aæÓÅ harir dhyeya iti avinÃÓi tu tad viddhi [GÅtà 2.17] ity Ãdibhir dvitÅyÃdi«v eka÷ panthà varïita÷ | jÅvÃtmÃnaæ harer aæÓaæ j¤Ãtvaiva tad-aæÓÅ haris tac-chravaïÃdi-bhaktibhir dhyeya iti mayy Ãsakta-manÃ÷ pÃrtha [GÅtà 7.1] ity Ãdibhi÷ saptamÃdi«u dvitÅya-panthÃ÷ pradarÓita÷ | te«v eva prayÃïa-kÃle [GÅtà 8.10] ity Ãdinà yogopas­«Âà | j¤Ãna-yaj¤ena cÃpy anye [GÅtà 9.15] ity anena j¤Ãnopas­«Âà ca bhaktir uktà | bhakti-«aÂkÃt prÃk «a«ÂhÃnte kevalÃæ bhaktim upadek«yatà yoginÃm api sarve«Ãæ [GÅtà 6.47] ity Ãdi-padyena svaikÃntinÃm yuktatamatÃæ cÃbhihità | tatrÃrjuna÷ p­cchati evam iti | evaæ mayy Ãsakta-manÃ÷ pÃrtha [GÅtà 7.1] ity Ãdi-tvad-ukta-vidhayà satata-yuktà ye tvÃæ ÓyÃmasundaraæ k­«ïaæ parita÷ kÃyÃdi-vyÃpÃrair upÃsate, ye cÃk«araæ jÅva-svarÆpaæ cak«ur-Ãdibhir avyaktaæ paryupÃsate dhÃraïÃdhyÃna-samÃdhibhi÷ sÃk«Ãt-kartum Åhante paramÃtma-kÃmÃs te«Ãm ubhaye«Ãæ madhye yoga-vittamÃ÷ ÓÅghropÃyina÷ ke bhavanti ? ayaæ bhÃva÷ | svÃnubhava-pÆrvakasya hari-dhyÃnasya bandha-mÆlatvÃt tena nirvighnà tat-prÃptir ity eke | nÅrÆpasyÃtisÆk«masya jÅvÃtmano durdhyÃnatvÃt kiæ tad-dhyÃnena ? kintu hari-bhaktir eva sarva-vighna-vimardinÅ hari-prÃpaïÅty eke | tasyÃm eva niratÃs te«Ãm ubhaye«Ãm upÃye«u ka÷ ÓreyÃn upÃya iti taæ bhaïeti ||1|| __________________________________________________________ BhG 12.2 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayy ÃveÓya mano ye mÃæ nitya-yuktà upÃsate | Óraddhayà parayopetÃs te me yuktatamà matÃ÷ ||2|| ÓrÅdhara÷ - tatra prathamÃ÷ Óre«Âhà ity uttaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayÅti | mayi parameÓvare sarvaj¤Ãdi-guïa-viÓi«Âe | mana ÃveÓyaikÃgraæ k­tvà | nitya-yuktà mad-artha-karmÃnu«ÂhÃnÃdinà man-ni«ÂhÃ÷ santa÷ Óre«Âhayà Óraddhayà yuktà ye mÃm ÃrÃdhayanti te yuktatamà mamÃbhimatÃ÷ ||2|| madhusÆdana÷ - viÓvanÃtha÷ --- tatra mad-bhaktÃ÷ Óre«Âhà ity Ãha mayi ÓyÃmasundarÃkÃre mama ÃveÓyÃvi«Âaæ k­tvà nitya-yuktà man-nitya-yoga-kÃÇk«iïa÷ parayà guïÃtÅtayà Óraddhayà | yad uktaæ - sÃttviky ÃdhyÃtmikÅ Óraddhà karma-Óraddhà tu rÃjasÅ | tÃmasy adharme yà Óraddhà mat-sevÃyÃæ tu nirguïà || [BhP 11.25.27] iti | te me madÅyà ananya-bhaktà yuktatamà yoga-vittamà ity artha÷ | tenÃnanya-bhaktebhyo nyÆnà anye j¤Ãna-karmÃdi-miÓra-bhaktimanto yoga-vittarà ity artho 'bhivya¤jito bhavati | tataÓ ca j¤ÃnÃd bhakti÷ Óre«Âhà bhaktÃv apy ananya-bhakti÷ Óre«Âhety upapÃditam ||2|| baladeva÷ - evaæ p­«Âho bhagavÃn uvÃca mayÅti | ye bhaktà mayi nÅlotpala-ÓyÃmalatvÃdi-dharmiïi svayaæ bhagavati devakÅ-sÆnau mana ÃveÓya nirataæ k­tvà parayà d­¬hayà ÓraddhayopetÃ÷ santo mÃm ukta-lak«aïam upÃsate | ÓravaïÃdi-lak«aïÃm upÃsanÃæ mama kurvanti | nitya-yuktà nityaæ mad-yogam icchantas te mama matena yuktatamà matÃ÷ | ÓÅghra-mat-prÃpakopÃyinas te ||2|| __________________________________________________________ BhG 12.3-4 ye tv ak«aram anirdeÓyam avyaktaæ paryupÃsate | sarvatra-gam acintyaæ ca kÆÂastham acalaæ dhruvam ||3|| saæniyamyendriya-grÃmaæ sarvatra sama-buddhaya÷ | te prÃpnuvanti mÃm eva sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ ||4|| ÓrÅdhara÷ - tarhÅtare kiæ na Óre«Âhà iti ? ata Ãha ye tv iti dvÃbhyÃm | ye tv ak«aram paryupÃsate dhyÃyanti te 'pi mÃm eva prÃpnuvantÅti dvayor anvaya÷ | ak«arasya lak«aïam anirdeÓyam ity Ãdi | anirdeÓyaæ Óabdena nirde«Âum aÓakyam | yato 'vyaktaæ rÆpÃdi-hÅnam | sarvatra-gaæ sarva-vyÃpi | avyaktatvÃd evÃcintyam | kÆÂasthaæ kÆÂe mÃyÃ-prapa¤ce 'dhi«ÂhÃnatvenÃvasthitam | acalaæ spandana-rahitam | ataeva dhruvaæ nityaæ v­ddhy-Ãdi-rahitam | spa«Âam anyat ||3-4|| madhusÆdana÷ - nirguïa-brahma-vid-apek«ayà saguïa-brahma-vidÃæ ko 'tiÓayo yena ta eva yuktatmÃs tavÃbhimatà ity apek«ÃyÃæ tam atiÓayaæ vaktuæ tan nirÆpakÃn nirguïa-brahma-vida÷ prastauti ye tv iti dvÃbhyÃm | ye 'k«aram mÃm upÃsate te 'pi mÃm eva prÃpnuvantÅti dvitÅya-gatenÃnvaya÷ | pÆrvebhyo vailak«aïya-dyotanÃya tu-Óabda÷ | ak«araæ nirviÓe«aæ brahma vÃcaknavÅ-brÃhmaïe prasiddhaæ tasya samarpaïÃya sapta viÓe«aïÃni | anirdeÓyaæ Óabdena vyapade«Âum aÓakyaæ yato 'vyaktaæ Óabda-prav­tter nirviÓe«e prav­tty-ayogÃt | kuto jÃtyÃdi-rÃhityam ata Ãha sarvatra-gaæ sarva-vyÃpi sarva-kÃraïam | ato jÃtyÃdi-ÓÆnyaæ paricchinnasya kÃryasyaiva jÃtyÃdi-yoga-darÓanÃt | ÃkÃÓÃdÅnÃm api kÃryatvÃbhyupagamÃc ca | ataevÃcintyaæ Óabda-v­tter iva mano-v­tter api na vi«aya÷ | tasyà api paricchinna-vi«ayatvÃt | yato vÃco nivartante | aprÃpya manasà saha iti Órute÷ | tarhi kathaæ taæ tv aupani«adaæ puru«aæ p­cchÃmi iti | d­Óyate tv agryayà buddhyà iti ca Óruti÷ | ÓÃstra-yonitvÃt iti sÆtraæ ca | ucyate, avidyÃ-kalpita-sambandhena Óabda-janyÃyÃæ buddhi-v­ttau caramÃyÃæ paramÃnanda-bodha-rÆpe Óuddhe vastuni pratibimbite 'vidyÃ-tat-kÃryayo÷ kalpitayor niv­tty-upapatter upacÃreïa vi«ayatvÃbhidhÃnÃt | atas tatra kalpitam aivdyÃ-sambandhaæ pratipÃdayitum Ãha kÆÂasthaæ, yan mithyÃ-bhÆtaæ satyatayà pratÅyate tat-kÆÂam iti lokair ucyate | yathà kÆÂa-kÃr«Ã-païa÷ kÆÂa-sÃk«itvam ity Ãdau | aj¤Ãnam api mÃyÃkhyaæ saha kÃrya-prapa¤cena mithyÃ-bhÆtam api laukikai÷ satyatayà pratÅyamÃnaæ kÆÂaæ tasminn ÃdhyÃsikena sambandhenÃdhi«ÂhÃnatayà ti«ÂhatÅti kÆÂastham aj¤Ãna-tat-kÃryÃdhi«ÂhÃnam ity artha÷ | etena sarvÃnupapatti-parihÃra÷ k­ta÷ | ataeva sarva-vikÃrÃïÃm avidyÃ-kalpitatvÃt tad-adhi«ÂhÃnam sÃk«i-caitanyaæ nirvikÃram ity Ãha acalaæ calanaæ vikÃra÷ | acalatvÃd eva dhruvam apariïÃmi nityam | etÃd­Óaæ Óuddhaæ brahma mÃæ paryupÃsate Óravaïena pramÃïa-gatÃm asambhÃvanÃm apohya mananena ca prameya-gatÃm anantaraæ viparÅta-bhÃvanÃ-niv­ttaye dhyÃyanti vijÃtÅya-pratyaya-tiraskÃreïa taila-dhÃrÃvad avicchinna-samÃna-pratyaya-tiraskÃreïa taila-dhÃrÃvad avicchinna-samÃna-pratyaya-pravÃheïa nididhyÃsana-saæj¤akena dhyÃnena vi«ayÅkurvantity artha÷ ||3|| kathaæ punar vi«ayendriya-saæyoge sati vijÃtÅya-pratyaya-tiraskÃro 'ta Ãha saæniyamya sva-vi«ayebhya upasaæh­tyendriya-grÃmaæ karaïa-samudÃyam | etena Óama-damÃdi-sampattir uktà | vi«aya-bhoga-vÃsanÃyÃæ satyÃæ kuta indriyÃïÃæ tato niv­ttis tatrÃha sarvatra vi«aye samà tulyà har«a-vi«ÃdÃbhyÃæ rÃga-dve«ÃbhyÃæ ca rahità matir ye«Ãæ samyag-j¤Ãnena tat-kÃraïasyÃj¤ÃnasyÃpanÅtatvÃd vi«aye«u do«a-darÓanÃbhyÃsena sp­hÃyà nirasanÃc ca te sarvatra sama-buddhaya÷ | etena vaÓÅkÃra-saæj¤Ã vairÃgyam uktam | ataeva sarvatrÃtma-d­«Âyà hiæsÃ-kÃraïa-dve«a-rahitatvÃt sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ abhayaæ sarva-bhÆtebhyo matta÷ svahà iti mantreïa datta-sarva-bhÆtÃbhaya-dak«iïÃ÷ k­ta-saænyÃsà iti yÃvat abhayaæ sarva-bhÆtebhyo dattvà saænyÃsam Ãcaret iti sm­te÷ | evaævidhÃ÷ sarva-sÃdhana-sampannÃ÷ santa÷ svayaæ brahma-bhÆtà nirvicikitsena sÃk«ÃtkÃreïa sarva-sÃdhana-phala-bhÆtena mÃm ak«araæ brahmaiva te prÃpnuvanti | pÆrvam api mad-rÆpà eva santo 'vidyÃ-niv­ttyà mad-rÆpà eva ti«ÂhantÅty artha÷ | brahmaiva san brahmÃpy eti, brahma veda brahmaiva bhavati ity-Ãdi-Órutibhya÷ | ihÃpi ca j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam [GÅtà 7.14] ity uktam ||3-4|| viÓvanÃtha÷ --- madÅya-nirviÓe«a-brahma-svarÆpopÃsakÃs tu du÷khitatvÃt tato nyÆnà ity Ãha ye tv iti dvÃbhyÃm | ak«araæ brahma anirdeÓya-Óabdena vyapade«Âum aÓakyam | yato 'vyaktaæ rÆpÃdi-hÅnam | sarvatra-gaæ sarva-deÓa-vyÃpi | acintyaæ tarkÃgamyam | kÆÂasthaæ sarva-kÃla-vyÃpi | eka-rÆpatayà tu ya÷ kÃla-vyÃpi sa kÆÂastha÷ ity amara÷ | acalaæ v­ddhy-Ãdi-rahitam | dhruvaæ nityam | mÃm evety ak«arasya tasya matto bhedÃbhÃvÃt ||3-4|| baladeva÷ - ye tu sva-sÃk«Ãt-k­ti-pÆrvikÃæ mad-upÃsanÃæ na kurvanti, te«Ãm api mat-prÃpti÷ syÃd eva kintv atikleÓenÃticireïaivÃntas tebhyo 'pak­«ÂÃs ta ity Ãha ye tv iti tribhi÷ | ye tv ak«ara-svÃtma-caitanyam eva pÆrvam upÃsate | te«Ãm adhikatara÷ kleÓa iti sambandha÷ | ak«araæ viÓina«Âi anirdeÓyaæ dehÃd bhinnatvena dehÃbhidhÃyibhir deva-mÃnavÃdi-Óabdair nirde«Âum aÓakyam | avyaktaæ cak«ur-Ãdy-agocaraæ pratyak sarvatra-gaæ dehendriya-prÃïa-vyÃpi | acintyaæ tarkÃgamyaæ Óruti-mÃtra-vedyam j¤Ãna-svarÆpam eva j¤Ãt­-svarÆpam acalaæ j¤ÃnatvÃd api calana-rahitam | dhruvaæ paramÃtmaika-Óe«atÃyÃæ sarvadà sthiram | ak«aropÃsane vidhim Ãha saæniyamyeti | karaïa-grÃmaæ ÓrotrÃdÅndriya-v­ndaæ saæniyamya ÓabdÃdi-saæcÃrebhyas tad-vyÃpÃrebhya÷ pratyÃh­tya sarvatra suh­n-mitrÃry-udÃsÅnÃdi«u sama-buddhayas tulya-d­«Âaya÷ | yad vÃ, sarve«u cetanÃcetane«u vastu«u sthite same brahmaïi buddhir ye«Ãæ bhÆtÃnÃæ hite upakÃre ratÃ÷ sarve«Ãæ Óaæ bhÆyÃd iti yathÃyathaæ yatamÃnÃ÷ evaæ svÃtma-sÃk«Ãtk­ti-pÆrvikÃyÃæ mad-bhaktau mad-arpita-karma-lak«aïÃyÃæ ye pravartante, te 'pi mÃm eva pÃramaiÓvarya-pradhÃnaæ prÃpunuvantÅti nÃsti saæÓaya÷ ||3-4|| __________________________________________________________ BhG 12.5 kleÓo 'dhikataras te«Ãm avyaktÃsakta-cetasÃm | avyaktà hi gatir du÷khaæ dehavadbhir avÃpyate ||5|| ÓrÅdhara÷ - nanu ca te 'pi cet tvÃm eva prÃpnuvanti tarhÅtare«Ãæ yuktatamatvaæ kuta ity apek«ÃyÃæ kleÓÃkleÓa-k­taæ viÓe«am Ãha kleÓa iti tribhi÷ | avyakte nirviÓe«e 'k«ara Ãsaktaæ ceto ye«Ãæ te«Ãæ kleÓo 'dhikatara÷ | hi yasmÃd avyakta-vi«ayà gatir ni«Âhà dehÃbhimÃnibhir du÷khaæ yathà bhavaty evam avÃpyate | dehÃbhimÃninÃæ nityaæ pratyak-pravaïatvasya durghaÂatvÃd iti ||5|| madhusÆdana÷ - idÃnÅm etebhya÷ pÆrve«Ãm atiÓayaæ darÓayann Ãha kleÓa iti | pÆrve«Ãm api vi«ayebhya Ãh­tya saguïe mana-ÃveÓe satataæ tat-karma-parÃyaïatve ca para-Óraddhopetatve ca kleÓo 'dhiko bhavaty eva | kintu avyaktÃsakta-cetasÃæ nirguïa-brahma-cintana-parÃïÃæ te«Ãæ pÆrvokta-sÃdhanavatÃæ kleÓa ÃyÃso 'dhikataro 'tiÓayenÃdhika÷ | atra svayam eva hetum Ãha bhagavÃn -- avyaktà hi gati÷ | hi yasmÃd ak«arÃtmakaæ gantavyaæ phala-bhÆtaæ brahma du÷khaæ yathà syÃt tathà k­cchreïa dehavadbhir deha-mÃnibhir avÃpyate | sarva-karma-saænyÃsaæ k­tvà gurum upas­tya vedÃnta-vÃkyÃnÃæ tena tena vicÃreïa tat-tad-bhrama-nirÃkaraïe mahÃn prayÃsa÷ | pratyak«a-siddhas tata÷ kleÓo 'dhikataras te«Ãm ity uktam | yadyapy ekam eva phalaæ tathÃpi ye du«kareïopÃyena prÃpnuvanto bhavanti Óre«Âhà ity abhiprÃya÷ ||5|| viÓvanÃtha÷ --- tarhi kenÃæÓena te«Ãm apakar«as tatrÃha kleÓa iti | na kenÃpi vyajyata ity avyaktaæ brahma tatraivÃsakta-cetasÃæ tad evÃnububhÆ«ÆïÃæ te«Ãæ tat-prÃntau kleÓo 'dhikatara÷ | hi yasmÃd avyaktà gati÷ kenÃpi prakÃreïa vyaktÅbhavatisà gatir dehavadbhir jÅvair du÷khaæ yathà bhavaty evam avÃpyate | tathà hÅndriyÃïÃæ ÓabdÃdi-j¤Ãna-viÓe«a eva Óakti÷ | na tu viÓe«atara-j¤Ãnam iti | ata indriya-nirodhas te«Ãæ nirviÓe«a-j¤Ãnam icchatÃm avaÓya-kartavya eva | indriyÃïÃæ nirodhas tu srotasvatÅnÃm iva sroto-nirodho du«kara eva | yad uktaæ sanatkumÃreïa - yat-pÃda-paÇkaja-palÃÓa-vilÃsa-bhaktyà karmÃÓayaæ grathitam udgrathayanti santa÷ | tadvan na rikta-matayo yatayo |pi ruddha- sroto-gaïÃs tam araïaæ bhaja vÃsudevam || [BhP 4.22.39] kleÓo mahÃn iha bhavÃrïavam aplaveÓÃæ «a¬-varga-nakram asukhena titÅr«anti | tat tvaæ harer bhagavato bhajanÅyam aÇghriæ k­tvo¬upaæ vyasanam uttara dustarÃrïam || [BhP 4.22.40] iti | tÃvatà kleÓenÃpi sà gatir yadyapy avÃpyate | tad api bhakti-miÓreïaiva | bhagavati bhaktiæ vinà kevala-brahmopÃsakÃnÃæ tu kevala-kleÓa eva lÃbho na tu brahma-prÃpti÷ | yad uktaæ brahmaïà - te«Ãm asau kleÓala eva Ói«yate nÃnyad yathà sthÆla-tu«ÃvaghÃtinÃm | [BhP 10.14.4] iti ||5|| baladeva÷ - nanu te 'pi cet tvÃm eva prÃpnuyus tarhi pÆrve«Ãæ yuktatamatvaæ kiæ nibandhanam ? tatrÃha kleÓo 'dhiketi | avyaktÃsakta-cetasÃm atisÆk«ma-nÅrÆpa-jÅvÃtma-samÃdhi-nirata-manasÃæ te«Ãm adhikatara÷ kleÓa÷ | yadyapi pÆrve«Ãm api tat-tan-mad-bhakty-asaÇga-samÃcÃro mad-anya-vi«ayebhya÷ karaïÃnÃæ pratyÃhÃraÓ ca kleÓo 'sty eva, tathÃi tatrÃnanda-mÆrter mama sphuraïÃn na kleÓatayà vibhÃti | kuto 'dhikataratvaæ sudurÃpÃstam ? hi yasmÃd avyaktà gatir avyaktÃk«ara-vi«ayà mano-v­ttir dehavadbhir dehÃbhimÃnibhir janair du÷khaæ yathà syÃt tathÃvÃpyate | dehavanta÷ khalu sthÆla-deham eva sucirÃd ÃtmatvenÃnuÓÅlitavanta÷ katham aïu-caitanyaæ sucirojjhita-vimarÓam ÃtmatvenÃnuÓÅlituæ prabhaveyur iti bhÃva÷ | yat tv atra vyÃcak«ate | sa-guïaæ nirguïaæ ceti dvirÆpaæ brahma | tatra saguïopÃsanam ÃkÃravad-vi«ayatvÃt sukaram apramÃdaæ ca | nirguïopÃsanaæ tu tattvÃbhÃvÃd du÷kha-karaæ sa-pramÃdaæ ca | tac ca nirguïaæ brahmÃk«ara-Óabdenocyate | nairguïya-pratipattaye sapta viÓe«aïÃni anirdeÓyaæ vedÃgocaraæ, yato 'vyaktaæ jÃtyÃdi-ÓÆnyam | sarvatra-gaæ vyÃpi | acintyaæ manasÃpy agamyam | ÓrutiÓ ca - yato vÃco nivartante aprÃpya manasà saha [TaittU 2.4.1] ity Ãdyà | kÆÂasthaæ mithÃ-bhÆtam api satyavat pratÅtaæ jagat kÆÂam ucyate | yathà kÆtakÃr«ÃpaïÃdi | tasminn ÃdhyÃsika-sambandhenÃdhi«ÂhÃnatayà sthitam | acaram avikÃram ato dhruvaæ nityam iti | tad-vidÃæ khalu gurÆpasatti-pÆrvakopani«ad-vicÃra-tad-artha-manana-tan-nididhyÃsanair mahÃn kleÓa÷ | pÆrve«Ãæ tu tair vinaiva gurÆkta-bhagavat-prasÃdÃvirbhÆtenÃj¤Ãna-tat-kÃrya-vimardinà vij¤Ãnena bhagavat-svarÆpa-bhÆta-nirguïÃk«arÃtmaikya-lak«aïà muktir iti phalaikye 'pi kleÓÃkleÓÃbhyÃm apakar«otkar«Ãv iti | tad idaæ mandaæ gati-sÃmÃnyÃt iti sÆtre brahmaïo dvairÆpya-nirÃsÃt | yathà tad ak«aram adhigamyate iti tasya veda-vedyatva-ÓravaïÃt | yato vÃca÷ ity Ãdeê kÃrtsnyÃgocaratvÃrthatvÃt | prav­tti-nimittÃbhÃvena nirguïasyÃpramÃïatvÃt taucchyÃc ca lak«yatvaæ tu na, sarva-Óabda-vÃcyatva-svÅkÃrÃt | sadaikÃvasthasya vastuna÷ kÆÂasthatvenÃbhidhÃnÃn na ca jagat kÆÂam | kavir manÅ«Å paribhÆ÷ svayambhur yÃthÃtathyato 'rthÃn vyadadhÃc chÃÓvatÅbhya÷ samÃbhya÷ [ýÓopani«ad 8] ity Ãdau tasya satyatva-ÓravaïÃt | yaÓodÃ-stanandhaya-vibhu-cid-vigrahasya para-brahmatva-Óravaïena tad-anta-stha-nirguïÃk«ara-kalpanasya ÓraddhÃ-jìya-k­tatvÃt ||5|| __________________________________________________________ Verses6-7 ye tu sarvÃïi karmÃïi mayi saænyasya mat-parÃ÷ | ananyenaiva yogena mÃæ dhyÃyanta upÃsate ||6|| te«Ãm ahaæ samuddhartà m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃt | bhavÃmi na cirÃt pÃrtha mayy ÃveÓita-cetasÃm ||7|| ÓrÅdhara÷ - mad-bhaktÃnÃæ tu mat-prasÃdÃd anÃyÃsenaiva siddhir bhavatÅty Ãha ye tv iti dvÃbhyÃm | ye mayi parameÓvare sarvÃïi karmÃïi saænyasya samarpya mat-parà bhÆtvà | mÃæ dhyÃyanta÷ | ananyena na vidyate 'nyo bhajanÅyo yasmiæs tenaiva | ekÃnta-bhakti-yogenopÃsata ity artha÷ ||6|| te«Ãm iti | evaæ mayy ÃveÓitaæ ceto yais te«Ãm | m­tyu-yuktÃt saæsÃra-sÃgarÃd ahaæ samyag uddhartÃcireïa bhavÃmi ||7|| madhusÆdana÷ - nanu phalaikye kleÓÃlpatvÃdhikyÃbhyÃsam utkar«a-nikar«au syÃtÃæ, tad eva tu nÃsti nirguïa-brahma-vidÃæ hi phalam avidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttyà nirviÓe«a-paramÃnanda-bodha-brahma-rÆpatà | saguïa-brahma-vidÃæ tv adhi«ÂhÃna-pramÃyà abhÃvenÃvidyÃ-niv­tty-abhÃvÃd aiÓvarya-viÓe«a÷ kÃrya-brahma-loka-gatÃnÃæ phalam | ata÷ phalÃdhikyÃrtham ÃyÃsÃdhikyaæ na nyÆnatÃm ÃpÃdayatÅit cet, na suguïopÃsanayà nirasta-sarva-pratibandhÃnÃæ vinà gurÆpadeÓaæ vinà ca Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃdy-Ãv­tti-kleÓaæ svayam ÃvirbhÆtena vedÃnta-vÃkyeneÓvara-prasÃda-sahak­tena tattva-j¤ÃnodayÃd avidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttyà brahma-loka evaiÓvarya-bhogÃnte nirguïa-brahma-vidyÃ-phala-parama-kaivalyopapatte÷ | sa etasmÃj jÅva-ghanÃt parÃtparaæ puriÓayaæ puru«am Åk«ate iti Órute÷ sa prÃpta-hiraïyagarbhaiÓvaryo bhogÃnta etasmÃj jÅva-ghanÃt sarva-jÅva-sama«Âi-rÆpÃt parÃc chre«ÂhÃd dhiraïyagarbhÃt paraæ vilak«aïaæ Óre«Âhaæ ca puriÓayaæ sva-h­daya-guhÃ-nivi«Âaæ puru«aæ pÆrïaæ pratyag-abhinnam advitÅyaæ paramÃtmÃnam Åk«ate svayam ÃvirbhÆtena vedÃnta-pramÃïena sÃk«Ãtkaroti, tÃvatà ca mukto bhavatÅty artha÷ | tathà ca vinÃpi prÃg-ukta-kleÓena saguïa-brahma-vidÃm ÅÓvara-prasÃdena nirguïa-brahma-vidyÃ-phala-prÃptir itÅmam artham Ãha ye tv iti dvyÃbhyÃm | tu-Óabda uktÃÓaÇkÃ-niv­tty-artha÷ | ye sarvÃïi karmÃïi mayi saænyasya saguïe vÃsudeve samarpya mat-parà ahaæ bhagavÃn vÃsudeva eva para÷ prak­«Âa÷ prÅti-vi«ayo ye«Ãæ te tathà santo 'nanyenaiva yogena na vidyate mÃæ bhagavantaæ muktvÃnyad-Ãlambanaæ yasya tÃd­Óenaiva yogena samÃdhinaikÃnta-bhakti-yogÃpara-nÃmnà mÃæ bhagavantaæ vÃsudevaæ sakala-saundarya-sÃra-nidhÃnam Ãnanda-ghana-vigrahaæ dvibhujaæ caturbhujaæ và samasta-jana-mano-mohinÅæ muralÅm antimanoharai÷ saptabhi÷ svarair ÃpÆrayantaæ và dara-kamala-kaumodakÅ-rathÃÇga-saÇgi-pÃïi-pallavaæ và narasiæha-rÃghavÃdi-rÆpaæ và yathÃ-darÓita-viÓva-rÆpaæ và dhyÃyanta upÃsate samÃnÃkÃram avicchinnaæ citta-v­tti-pravÃhaæ saætanvate samÅpa-vartitayà 'sate tisÂhanti và tesÃæ mayy ÃveÓita-cetasÃæ mayi yathokta ÃveÓitam ekÃgratayà praveÓitaæ ceto yais te«Ãm ahaæ satatopÃsito bhagavÃn m­tyu-saæsÃra-sÃgarÃm m­tyu-yukto ya÷ saæsÃro mithyÃ-j¤Ãna-tat-kÃrya-prapa¤ca÷ sa eva sÃgarà iva duruttaras tasmÃt samuddhartà samyag anÃyasenordhve sarva-bÃdhÃv adhibhÆte Óuddhe brahmaïi dhartà dhÃrayità j¤ÃnÃva«Âambha-dÃnena bhavÃmi na cirÃt k«ipram eva tasminn eva janmani | he pÃrtheti sambodhanam ÃÓvÃsÃrtham ||6-7|| viÓvanÃtha÷ --- bhaktÃnÃæ tu j¤Ãnaæ vinaiva kevalayà bhaktyaiva sukhena saæsÃrÃn muktir ity Ãha ye tv iti | mayi yat prÃnty arthaæ saænyasya tyaktvà saænyÃsa-Óabdasya tyÃgÃrthatvÃt | ananyenaiva j¤Ãna-karma-tapasyÃdi-rahitenaiva yogena bhakti-yogena yad uktaæ yat karmabhir yat tapasà j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat [BhP 11.20.32] ity anantaram | sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà | svargÃpavargaæ mad-dhÃma katha¤cid yadi vächati || [BhP 11.20.33] iti | nanu tad api te«Ãæ saæsÃra-taraïe ka÷ prakÃra iti cet ? satyaæ | te«Ãæ saæsÃra-taraïa-prakÃre jij¤Ãsà naiva j¤Ãyate | yatas tat-prakÃraæ vinaivÃham eva tÃæs tÃrayi«yÃmÅty Ãha te«Ãm iti | tena bhagavato bhakte«v eva vÃtsalyaæ na tu j¤Ãni«v iti dhvani÷ ||6-7|| baladeva÷ - tathÃtma-yÃthÃtmyaæ ÓrutvaivÃtmÃæÓino mama kevalÃæ bhaktiæ ye kurvanti, na tv Ãtma-sÃk«Ãtk­taye prayatante, te«Ãæ tu kevalayà mad-bhaktyaiva mat-prÃptir acireïaiva syÃd ity Ãha ye tv iti dvÃbhyÃm | ye mad-ekÃntino mayi mat-prÃpty-arthaæ sarvÃïi sva-vihitÃny api karmÃïi saænyasya bhakti-vik«epakatva-buddhyà parityajya mat-parà mad-eka-puru«ÃrthÃ÷ santo 'nanyena kevalena mac-chravaïÃdi-lak«aïena yogenopÃyena mÃæ k­«ïam upÃsate | tal-lak«aïÃæ mad-upÃsanÃæ kurvanti dhyÃyanta÷ ÓravaïÃdi-kÃle 'pi man-nivi«Âa-manasa÷ | te«Ãæ mayy ÃveÓita-cetasÃæ mad-ekÃnurakta-manasÃæ bhaktÃnÃm aham eva m­tyu-yuktÃt saæsÃrÃt sÃgaravad dustarÃt samuddhartà bhavÃmi | na cirÃt tvarayà tat-prÃpti-vilambÃsahamÃnas tÃn ahaæ garu¬a-skandham Ãropya sva-dhÃma prÃpayÃmÅty arcir-Ãdi-nirapek«Ã te«Ãæ mad-dhÃma-prÃpti÷ - nayÃmi paramaæ sthÃnam arcir Ãdi-gatiæ vinà | garu¬a-skandham Ãropya yatheccham anivÃrita÷ || iti vÃrÃha-vacanÃt | karmÃdi-nirapek«Ãpi bhaktir abhÅ«Âa-sÃdhikÃ- yà vai sÃdhana-sampatti÷ puru«Ãrtha-catu«Âaye | tayà vinà tad Ãpnoti naro nÃrÃyaïÃÓraya÷ || iti nÃrÃyaïÅyÃt | sarva-dharmojjhità vi«ïor nÃma-mÃtraika-jalpakÃ÷ | sukhena yÃæ gatiæ yÃnti na tÃæ sarve 'pi dhÃrmikÃ÷ || iti pÃdmÃc ca ||6-7|| __________________________________________________________ BhG 12.8 mayy eva mana Ãdhatsva mayi buddhiæ niveÓaya | nivasi«yasi mayy eva ata Ærdhvaæ na saæÓaya÷ ||8|| ÓrÅdhara÷ - yasmÃd evaæ tasmÃt mayy eveti | mayy eva saÇkalpa-vikalpÃtmakaæ mana Ãdhatsva sthirÅkuru | buddhim api vyavasÃyÃtmikÃæ mayy eva niveÓaya | evaæ kurvan mat-prasÃdena labdha-j¤Ãna÷ san ata ata Ærdhvaæ dehÃnte mayy eva nivasi«yasi nivatsyasi | yad Ãtmanà vÃsaæ kari«yasi | nÃtra saæÓaya÷ | yathà ca Óruti÷ dehÃnte deva÷ paraæ brahmà tÃrakaæ vyaca«Âe iti ||8|| madhusÆdana÷ - tad evam iyatà prabandhena saguïopÃsanÃæ stutvedÃnÅæ vidhatte mayy eveti | mayy eva saguïe brahmaïi mana÷ saÇkalpa-vikalpÃtmakam Ãdhatsva sthÃpaya sarvà manov­ttÅr mad-vi«ayà eva kuru | eva-kÃrÃnu«aÇgena mayy eva buddhim adhyavasÃya-lak«aïÃæ niveÓaya | sarvà buddhi-v­ttÅr mad-vi«ayà eva kuru, vi«ayÃntara-parityÃgena sarvadà mÃæ cintayety artha÷ | tata÷ kiæ syÃd ity ata Ãha nivasi«yasi nivatsyasi labdha-j¤Ãna÷ san mad-Ãtmanà mayy eva Óuddha ata Ærdhvam etad-dehÃnte na saæÓayo nÃtra pratibandha-ÓaÇkà kartavyety artha÷ | eva ata Ærdhvam ity atra sandhy-abhÃva÷ Óloka-pÆraïÃrtha÷ ||8|| viÓvanÃtha÷ --- yasmÃn mad-bhaktir eva Óre«Âhà tasmÃt tvaæ bhaktim eva kurv iti tÃm upadiÓati mayy eveti tribhi÷ | eva-kÃreïa nirviÓe«a-vyÃv­tti÷ | mayi ÓyÃmasundare pÅtÃmbare vanamÃlini mana Ãdhatsva mat-smaraïaæ kurv ity artha÷ | tathà buddhiæ vivekavatÅæ niveÓaya man-mananaæ kurv ity artha÷ | tac ca mananaæ dhyÃna-pratipÃdaka-ÓÃstra-vÃkyÃnuÓÅlanam | tataÓ ca mayy eva nivasi«yasÅti chÃndasam | mat-samÅpa eva nivÃsaæ prÃpno«Åty artha÷ ||8|| baladeva÷ -- yasmÃd evaæ tasmÃt tvaæ mayy eva na tu svÃtmani mana Ãdhatsva samÃhitaæ kuru | buddhiæ mayi niveÓayÃrpaya | evaæ kurvÃïas tvaæ mayy eva mama k­«ïasya sannidhÃv eva nivatsyasi, na tu sa-ni«Âhavat sargÃdikam anubhavann aiÓvarya-pradhÃnaæ mÃæ prÃpsyasÅty artha÷ ||8|| __________________________________________________________ BhG 12.9 atha cittaæ samÃdhÃtuæ na Óakno«i mayi sthiram | abhyÃsa-yogena tato mÃm icchÃptuæ dhanaæjaya ||9|| ÓrÅdhara÷ - atrÃÓaktaæ prati sugamopÃyam Ãha atheti | sthiraæ yathà bhavaty evaæ mayi cittaæ dhÃrayituæ yadi Óakto na bhavasi tarhi vik«iptaæ cittaæ puna÷ puna÷ pratyÃh­tya mad-anusmaraïa-lak«aïo yo 'bhyÃsa-yogas tena mÃæ prÃptum iccha | prayatnaæ kuru ||9|| madhusÆdana÷ - idÃnÅæ saguïa-brahma-dhyÃnÃÓaktÃnÃm aÓakti-tÃratÃmyena prathamaæ pratimÃdau bÃhye bhagavad-dhyÃnÃbhyÃsas tad-aÓaktau bhÃgavata-dharmÃnu«ÂhÃnaæ tad-aÓaktau sarva-karma-phala-tyÃga iti trÅïi sÃdhanÃni tribhi÷ Ólokair vidhatte atheti | atha pak«Ãntare sthiraæ yathà syÃt tathà cittaæ samÃdhÃtuæ sthÃpayituæ mayi na Óakno«i cet tata ekasmin pratimÃdÃv Ãlambane sarvata÷ samÃh­tya cetasa÷ puna÷ puna÷ sthÃpanam abhyÃsas tat-pÆrvako yoga÷ samÃdhis tenÃbhyÃsa-yogena mÃm Ãptum iccha yatasva | he dhana¤jaya ! bahÆn ÓatrÆn jitvà dhanam Ãh­tavÃn asi rÃjasÆyÃdy-artham ekaæ mana÷-Óatruæ jitvà tatva-j¤Ãna-dhanam Ãhari«yasÅti na tavÃÓcaryam iti sambodhanÃrtha÷ ||9|| viÓvanÃtha÷ --- sÃk«Ãt smaraïÃsamarthaæ prati tat-prÃpty-upÃyam Ãha atheti | abhyÃsa-yogenÃnyatrÃnyatra gatam api mana÷ puna÷ pratyÃh­tya mad-rÆpa eva sthÃpanam abhyÃsa÷ | sa eva yogas tena | prÃk­tatvÃd iti kutsita-rÆpa-rasÃdi«u calantyà manonadyÃs te«u calanaæ nirudhya atisubhadre«u madÅya-rÆpa-rasÃdi«u tac-calanaæ Óanai÷ Óanai÷ sampÃdayety artha÷ | he dhana¤jayeti bahÆn ÓatrÆn jitvà dhanam Ãh­tavatà tvayà mano 'pi jitvà dhyÃna-dhanaæ grahÅtuæ Óakyam eveti bhÃva÷ ||9|| baladeva÷ - nanu gaÇgeva ye«Ãæ mano-v­tti-rodhavatÅ te«Ãæ tvat-prÃptis tvarayà syÃn mama tu tÃd­ÓÅ na tad-v­ttis tata÷ kathaæ seti cet tatrÃha atheti | sthiraæ yathà syÃt tathà mayi cittaæ samyag anÃyÃsenÃdhÃtum arpayituæ na Óakno«i cet tato 'bhyÃsa-yogena mÃm Ãptum iccha yatasva | tato 'nyatra gatasya manasa÷ pratyÃh­tya Óanai÷ Óanair mayi sthÃpanam abhyÃsas tena manasi mat-pravaïe sati mat-prÃpti÷ sulabhà syÃd iti bhÃva÷ ||9|| __________________________________________________________ BhG 12.10 abhyÃse 'py asamartho 'si mat-karma-paramo bhava | mad-artham api karmÃïi kurvan siddhim avÃpsyasi ||10|| ÓrÅdhara÷ - yadi punar naivaæ tatrÃha abhyÃsa iti | yadi punar abhyÃse 'py aÓakto 'si tarhi mat-prÅty-arthÃni yÃni karmÃïi ekÃdaÓy-upavÃsa-vrata-caryÃ-pÆjÃ-nÃma-saÇkÅrtanÃdÅni tad-anu«ÂhÃnam eva paramaæ yasya tÃd­Óo bhava | evaæ-bhÆtÃni karmÃïy api mad-arthaæ kurvan mok«aæ prÃpsyasi ||10|| madhusÆdana÷ - mat-prÅïanÃrthaæ karma mat-karma Óravaïa-kÅrtanÃdi-bhÃgavata-dharmas tat-paramas tad-eka-ni«Âho bhava | abhyÃsÃsamarthye mad-arthaæ bhÃgavata-dharma-saæj¤akÃni karmÃïy api kurvan siddhiæ brahma-bhÃva-lak«aïÃæ sattva-Óuddhi-j¤Ãnotpatti-dvÃreïÃvÃpsyasi ||10|| viÓvanÃtha÷ --- abhyÃse 'pÅti yathà pitta-dÆ«ità rasanà matsyaï¬ikÃæ necchati | tathaivÃvidyÃ-dÆ«itaæ manas tad-rÆpÃdikaæ madhuram api na g­hïÃtÅty atas tena durgraheïa mahÃ-prabalena manasà saha yoddhuæ mayà naiva Óakyata iti manyase ced iti bhÃva÷ | mat-karmÃïi paramÃïi yasya sa÷ | karmÃïi madÅya-Óravaïa-kÅrtana-vandanÃrcana-man-mandira-mÃrjanÃbhyuk«aïa-pu«pÃharaïÃdi-paricaraïÃdi kurvan vinÃpi mat-smaraïaæ siddhiæ premavat-pÃr«adatva-lak«aïÃæ prÃpsyatÅti ||10|| baladeva÷ - nanu vÃyor iva manaso 'ticÃpalyÃt tasya pratyÃhÃre mama na Óaktir iti cet tatrÃha abhyÃse 'pÅti | ukta-lak«aïe 'bhyÃse 'pi cet tvam asamarthas tarhi mat-karmÃïi paramÃïi pumartha-bhÆtÃni yasya tÃd­Óo bhava | tÃni ca man-niketa-nirmÃïa-mat-pu«pa-bÃÂÅ-secanÃdÅni pÆrvam uktÃni | evaæ sukarÃïi mad-arthÃni karmÃïi kurvÃïas tvaæ tatra tarÃti-manoj¤a-man-mÆrty-uddeÓa-mahimnà tÃd­Óe mayi nirata-manÃ÷ saæsiddhiæ mat-sÃmÅpya-lak«aïÃm avÃpsyasÅty atisugamo 'yam upÃya÷ ||10|| __________________________________________________________ BhG 12.11 athaitad apy aÓakto 'si kartuæ mad-yogam ÃÓrita÷ | sarva-karma-phala-tyÃgaæ tata÷ kuru yatÃtmavÃn ||11|| ÓrÅdhara÷ - atyantaæ bhagavad-dharma-parini«ÂhÃyÃm aÓaktasya pak«Ãntaram Ãha atheti | yady etad api kartuæ na Óakno«i tarhi mad-ayogaæ mad-eka-Óaraïatvam ÃÓrita÷ san sarve«Ãæ d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃnÃm ÃvaÓyakÃnÃæ cÃgnihotrÃdi-karmaïÃæ phalÃni niyata-cittaæ bhÆs tvà parityaja | etad uktaæ bhavati mayà tÃvad ÅÓvarÃj¤ayà yathÃ-Óakti karmÃïi kartavyÃni | phalaæ tÃvad d­«Âam ad­«Âaæ và parameÓvarÃdhÅnam ity evaæ mayi bhÃram Ãropya phalÃsaktiæ parityajya vartamÃno mat-prasÃdena k­tÃrtho bhavi«yasÅti ||11|| madhusÆdana÷ - atha bahir-vi«ayÃk­«Âa-cetastvÃd etan-mat-karma-paratvam api kartuæ na Óakno«i, tato mad-yogaæ mad-eka-Óaraïatvam ÃÓrito mayi sarva-karma-samarpaïaæ mad-yogas taæ vÃÓrita÷ san yatÃtmavÃn yata÷ saæyata-sarvendriya ÃtmavÃn vivekÅ ca san sarva-karma-phala-tyÃgaæ kuru phalÃbhisandhiæ tyajety artha÷ ||11|| viÓvanÃtha÷ --- etad api kartum aÓaktaÓ cet tarhi mad-yogam ÃÓrito mayi sarva-karma-samarpaïam | mad-yogas tam ÃÓrita÷ san sarva-karma-phala-tyÃgaæ prathama-«aÂkoktaæ kuru | ayam artha÷ -- prathama-«aÂke bhagavad-arpita-ni«kÃma-karma-yoga eva mok«opÃya ukta÷ | dvitÅya-«aÂke 'smin bhakti-yoga eva bhagavat-prÃpty-upÃya ukta÷ | sa ca bhakti-yogo dvividha÷ - bhagavan-ni«Âho 'nta÷-karaïa-vyÃpÃro, bahi«karaïa-vyÃpÃraÓ ca | tatra prathamas trividha÷ - smaraïÃtmako, mananÃtmakaÓ cÃkhaï¬a-smaraïÃsÃmarthye tad-anurÃginÃæ tad-abhyÃsa-rÆpaæ ceti trika evÃyaæ manda-dhiyÃæ durgama÷ | sudhiyÃæ niraparÃdhÃnÃæ tu sugama eva | dvitÅya÷ Óravaïa-kÅrtanÃtmakaæ tu sarve«Ãæ sugama evopÃya÷ | evam ubhayopÃya-vanto 'dhikÃriïa÷ sarvata÷ prak­«Âà dvitÅya-«aÂke 'sminn uktÃ÷ | etat-k­tya-samarthà indriyÃïÃæ bhagavan-ni«ÂhÅk­tÃv aÓraddhÃlavaÓ ca bhagavad-arpita-ni«kÃma-karmiïa÷ prathama-«aÂkotÃdhikÃriïo 'smÃn nik­«Âà eveti ||11|| baladeva÷ - atha mahÃkulÅnatva-loka-mukhyatvÃdinà pratibandhena bÃdhitas tvam anyo vai tan-man-niketa-vimÃrjanÃdi-mat-prÅtikara-mati-sukaram api karma cet kartum aÓakto 'si tato mad-yogaæ mac-charaïatÃm ÃÓrita÷ san sarve«Ãm anu«ÂhÅyamÃnÃnÃæ karmaïÃæ phala-tyÃgaæ kuru yatÃtmavÃn vijita-manà bhÆtvÃ, tathà ca phalÃbhisandhi-ÓÆnyair agnihotra-darÓa-paurïamÃsy-Ãdibhir mad-ÃrÃdhana-rÆpai÷ karmabhir vi«a-tantuvad-antar-abhyuditena j¤Ãnena sva-parÃtmano÷ Óe«a-Óe«i-bhÃve 'bhyudite sva-Óe«iïi sarvottamatvena vidite Óanai÷ Óanai÷ parÃpi bhakti÷ syÃd iti | evam eva vak«yati yata÷ prav­ttir bhÆtÃnÃæ ity Ãdinà mad-bhaktiæ labhate parÃm ity anena ||11|| __________________________________________________________ BhG 12.12 Óreyo hi j¤Ãnam abhyÃsÃj j¤ÃnÃd dhyÃnaæ viÓi«yate | dhyÃnÃt karma-phala-tyÃgas tyÃgÃc chÃntir anantaram ||12|| ÓrÅdhara÷ - tam imaæ phala-tyÃgaæ stauti Óreya iti | samyag-j¤Ãna-rahitÃd abhyÃsÃt yukti-sahitopadeÓa-pÆrvakaæ j¤Ãnaæ Óre«Âham | tasmÃd api tat-pÆrvaæ dhyÃnaæ viÓi«Âam | tatas tu taæ paÓyati ni«kalaæ dhyÃyamÃna iti Órute÷ | tasmÃd apy ukta-lak«aïa÷ karma-phala-tyÃga÷ Óre«Âha÷ | tasmÃd evaæbhÆtÃt karma-phala-tyÃgÃt karmasu tat-phale«u cÃsakti-niv­ttyà mat-prasÃdena ca samanantaram eva saæsÃra-ÓÃntir bhavati ||12|| madhusÆdana÷ - idÃnÅm atraiva sÃdhana-vidhÃna-prayavasÃnÃd imaæ sarva-phala-tyÃgaæ stauti Óreya iti | Óreya÷ praÓasyataraæ hi eva j¤Ãnaæ Óabda-yuktibhyÃm Ãtma-niÓcayo 'bhyÃsà j¤ÃnÃrtha-ÓravaïÃbhyÃsÃt | j¤ÃnÃc chravaïa-manana-parini«pannÃd api dhyÃnaæ nididhyÃsana-saæj¤aæ viÓi«yate 'tiÓayitaæ bhavati sÃk«ÃtkÃrÃvyavahita-hetutvÃt | tad evaæ sarva-sÃdhana-Óre«Âhaæ dhyÃnaæ tato 'py atiÓayitatvenÃj¤a-k­ta÷ karma-phala-tyÃga÷ stÆyate | dhyÃnÃt karma-phala-tyÃgo viÓi«yata ity anu«ajyate | tyÃgÃn niyata-cittena puæsà k­tÃt sarva-karma-phala-tyÃgÃc chÃntir upaÓama÷ sa-hetukasya saæsÃrasyÃnantaram apy avadhÃnena na tu kÃlÃntaram apek«ate | atra - yadà sarve pramucyante kÃmà ye 'sya h­di sthitÃ÷ | atha martyo 'm­to bhavaty atra brahma samaÓnute || ity Ãdi Óruti«u prajahÃti yadà kÃmÃn sarvÃn ity Ãdi-sthita-praj¤a-lak«aïe«u ca sarva-kÃma-tyÃgasyÃm­tatva-sÃdhanatvam avagatam | karma-phalÃni ca kÃmÃs tat-tyÃgo 'pi kÃma-tyÃgatva-sÃmÃnyÃt sarva-kÃma-tyÃga-phalena stÆyate | yathÃgastyena brÃhmaïena samudra÷ pÅta iti, yathà và jÃmadagnyena brÃhmaïena ni÷k«atrà p­thivÅ k­teti bÃhmaïatva-sÃmÃnyÃd idÃnÅntanà api brÃhmaïà aparimeya-parÃkramatvena stÆyante tadvat ||12|| viÓvanÃtha÷ --- athoktÃnÃæ smaraïa-mananÃbhyÃsÃnÃæ yathÃ-pÆrvaæ Órai«Âhyaæ spa«ÂÅk­yÃha Óreyo hÅti | abhyÃsÃj j¤Ãnaæ mayi buddhiæ niveÓayety uktaæ man-mananaæ Óreya÷ Óre«Âham | abhyÃse saty ÃyÃsata eva dhyÃnaæ syÃt | manane sati tv anÃyÃsata eva dhyÃnam iti viÓe«Ãt tasmÃt j¤ÃnÃd api dhyÃnaæ viÓi«yate Óre«Âham ity artha÷ | kuta ity ata Ãha - dhyÃnÃt karma-phalÃnÃæ svargÃdi-sukhÃnÃæ ni«kÃma-karma-phalasya mok«asya ca tyÃgas tat-sp­hÃ-rÃhityaæ syÃt | svata÷ prÃptasyÃpi tasyopek«Ã | niÓcala-dhyÃnÃt pÆrvaæ tu bhaktÃnÃm ajÃta-ratÅnÃæ mok«a-tyÃgecchaiva bhavet | niÓcala-dhyÃnavatÃæ tu mok«opek«Ã | saiva mok«a-laghutÃ-kÃriïÅ | yad uktaæ bhakti-rasÃm­ta-sindhau - kleÓa-ghnÅ Óubhadà [BRS 1.1.7] ity atra «a¬bhi÷ padair etan-mÃhÃtmyaæ kÅrtitam iti | yad uktaæ - na pÃrame«Âhyaæ na mahendra-dhi«ïyaæ na sÃrvabhaumaæ na rasÃdhipatyam | na yoga-siddhÅr apunar-bhavaæ và mayy arpitÃtmecchati mad vinÃnyat || [BhP 11.14.14] iti | mayy arpitÃtmà mad-dhyÃna-ni«Âha÷ | tyÃgÃd vait­«ïyÃd anantaram eva ÓÃntir mad-rÆpa-guïÃdikaæ vinà sarva-vi«aye«v evendriyÃïÃm uparati÷ | atra pÆrvÃrdhe Óreya÷ iti viÓi«yate iti pada-dvayenÃnvayÃd uttarÃrdhe tu anantaram ity anenaivÃnvayÃd e«aiva vyÃkhyà samyag upapadyate nÃnyety avadheyam ||12|| baladeva÷ - sukaratvÃd apramÃdatvÃj j¤Ãna-garbhatvÃc cÃnibhisaæhitaæ phalaæ karma-yogaæ stauti Óreyo hÅti | abhyÃsÃn mat-sm­ti-sÃtatya-rÆpÃd ani«pannÃj j¤Ãnaæ svÃtma-sÃk«Ãtk­ti-rÆpaæ Óreya÷ praÓastataram | paramÃtmopalabdhi-dvÃratvÃt j¤ÃnÃc ca tasmÃd ani«pannÃt sÃdhana-bhÆtaæ dhyÃnaæ svÃtma-cintana-lak«aïaæ viÓi«yate sva-hitatve Óreyo bhavati | dhyÃnÃc ca tasmÃd ani«pannÃt karma-phala-tyÃgÃd anantaraæ ÓÃntis tyakta-phalÃd anu«Âhità karmaïo 'nantaraæ mana÷-Óuddhir ity artha÷ | tathà ca Óuddhe manasi dhyÃnaæ ni«padyate | ni«panne dhyÃne sva-sÃk«Ãtk­ti-rÆpaæ j¤Ãnaæ | j¤Ãne ni«panne tat-phala-bhÆtaæ paramÃtma-j¤Ãnam | tena parà bhaktis tayiÓvarya-pradhÃnasya mama prÃptir iti durgamo 'yam upÃya iti bhÃva÷ | na cÃyam arjunaæ praty upadeÓas tasyaikÃntitvÃt | san-ni«Âhà ni«kÃma-karma-ratà hari-dhyÃyinaÓ ca svÃtmÃnam anubhÆya tato 'bhyuditayà hari-vi«ayakatyà pÃramaiÓvarya-guïayà parayà bhaktyà hariæ premÃspadam anubhavanto vimucyanta iti gÅtÃ-ÓÃstrÃrtha-paddhati÷ | kintv ekÃntitvÃsaktaæ pratÅti-bodhyam ||12|| __________________________________________________________ BhG 12.13-14 adve«Âà sarva-bhÆtÃnÃæ maitra÷ karuïa eva ca | nirmamo nirahaækÃra÷ sama-du÷kha-sukha÷ k«amÅ ||13|| saætu«Âa÷ satataæ yogÅ yatÃtmà d­¬ha-niÓcaya÷ | mayy arpita-mano-buddhir yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||14|| ÓrÅdhara÷ - evaæ-bhÆtasya bhaktasya k«ipram eva parameÓvara-prasÃda-hetÆn dharmÃn Ãha adve«Âety a«Âabhi÷ | sarva-bhÆtÃnÃæ yathÃyatham adve«Âà maitra÷ karuïaÓ ca | uttame«u dve«a-ÓÆnya÷ | same«u mitratayà vartata iti maitra÷ | hÅne«u k­pÃlur ity artha÷ | nirmamo nirahaækÃraÓ ca k­pÃlutvÃd eva anyai÷ saha same du÷kha-sukhe yasya sa÷ | k«amÅ k«amÃÓÅla÷ ||13|| saætu«Âa iti | satataæ lÃbhe 'lÃbhe ca saætu«Âa÷ suprasanna-citta÷ | yogÅ apramatta÷ yatÃtmà saæyata-svabhÃva÷ | d­¬ho mad-vi«ayo yasya | mayy arpite mano-buddhÅ yena | evaæbhÆto yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||14|| madhusÆdana÷ - tad evaæ mandam adhikÃriïaæ pratyatidu«karatvenÃk«aropÃsana-nindayà sukaraæ saguïopÃsanaæ vidhÃyÃÓakti-tÃratamyÃnuvÃdenÃnyÃny api sÃdhanÃni vidadhau bhagavÃn vÃsudeva÷ kathaæ nu nÃma sarva-pratibandha-rahita÷ sann uttamÃdhikÃritayà phala-bhÆtÃyÃm ak«ara-vidyÃyÃm avatared ity abhiprÃyeïa sÃdhana-vidhÃnasya phalÃrthatvÃt | tad uktam - nirviÓe«aæ paraæ brahma sÃk«Ãtkartum anÅÓvarÃ÷ | ye mandÃs te 'nukampyante saviÓe«a-nirÆpaïai÷ || vaÓÅk­te manasy e«Ãæ saguïa-brahma-ÓÅlanÃt | tad evÃvirbhavet sÃk«Ãd apetopÃdhi-kalpanam || iti | bhagavatà pata¤jalinà coktaæ samÃdhi-siddhir ÅÓvara-praïidhÃnÃt iti | tata÷ pratyak-cetanÃdhigamo 'py antarÃyÃbhÃvaÓ ca iti ca | tata itÅÓvara-praïidhÃnÃd ity artha÷ | tad evam ak«aropÃsana-nindà saguïopÃsana-stutaye na tu heyatayÃ, udita-homa-vidhÃvanudita-homa-nindÃvat | na hi nindà nindyaæ nindituæ pravartate 'pi tu vidheyaæ stotum iti nyÃyÃt | tasmÃd ak«aropÃsakà eva paramÃrthato yoga-vittamÃ÷ | priyo hi j¤Ãnino 'tyartham ahaæ sa ca mama priya÷ | udÃrÃ÷ sarva evaite j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam || [GÅtà 7.17-18] ity Ãdinà puna÷ puna÷ praÓastatamatayoktÃs te«Ãm eva j¤Ãnaæ dharma-jÃtaæ cÃnusaraïÅyam adhikÃram ÃsÃdya tvayety arjunaæ bubodhayi«u÷ parama-hitai«Å bhagavÃn abheda-darÓina÷ k­ta-k­tyÃnak«aropÃsakÃn prastauti adve«Âeti saptabhi÷ | sarvÃïi bhÆtÃny Ãtmatvena paÓyann Ãtmano du÷kha-hetÃv api pratikÆla-buddhy-abhÃvÃn na dve«Âà sarva-bhÆtÃnÃæ kintu maitrÅ snigdhatà tadvÃn | yata÷ karuïa÷ karuïà du÷khite«u dayà tadvÃn sarva-bhÆtÃbhaya-dÃtà paramahaæsa-parivrÃjaka ity artha÷ | nirmamo dehe 'pi mameti pratyaya-rahita÷ | nirahaÇkÃro v­tta-svÃdhyÃyÃdi-k­tÃhaÇkÃrÃn ni«krÃnta÷ | dve«a-rÃgayor apravartakatvena same du÷kha-sukhe yasya sa÷ | ataeva k«amÅ ÃkroÓana-tìanÃdinÃpi na vikriyÃm Ãpadyate ||13|| tasyaiva viÓe«aïÃntarÃïi santu«Âa iti | satataæ ÓarÅra-sthiti-kÃraïasya lÃbhe 'lÃbhe ca saætu«Âa÷ utpannÃlaæ-pratyaya÷ | tathà guïaval-lÃbhe viparyaye ca | satatam iti sarvatra sambadhyate | yogÅ samÃhita-citta÷ | yatÃtmà saæyata-ÓarÅrendriyÃdi-saæghÃta÷ | d­¬ha÷ kutÃrkikair abhibhavitum aÓakyatayà sthiro niÓcayo 'ham asmy akaartra-bhlokt­-saccidÃnandÃdvitÅyaæ brahmety adhyavasÃyo yasya sa d­¬ha-niÓcaya÷ sthita-praj¤a ity artha÷ | mayi bhagavati vÃsudeve Óuddhe brahmaïi arpita-mano-buddhi÷ samarpitÃnta÷-karaïa÷ | Åd­Óo yo mad-bhakta÷ ÓuddhÃk«ara-brahmavit sa me priya÷, mad-ÃtmatvÃt ||14|| viÓvanÃtha÷ --- etÃd­ÓyÃ÷ ÓÃntyà bhakta÷ kÅd­Óo bhavatÅty apek«ÃyÃæ bahuvidha-bhaktÃnÃæ svabhÃva-bhedÃn Ãha adve«Âety a«Âabhi÷ | adve«Âà dvi«atsv api dve«aæ na karoti pratyuta mitro mitratayà vartate | karuïa e«Ãm asad-gatir mà bhavatv iti buddhyà te«u k­pÃlu÷ | nanu kÅd­Óena vivekena dvi«atsv api maitrÅ-kÃruïye syÃtÃm | tatra vivekaæ vinaivety Ãha nirmamo nirahaækÃra iti putra-kalatrÃdi«u mamatvÃbhÃvÃd dehe cÃhaÇkÃrÃbhÃvÃt tasya mad-bhaktasya kvÃpi dve«a eva naiva phalati | kuta÷ punar dve«a-janita-du÷kha-ÓÃnty-arthaæ tena viveka÷ svÅkartavya iti bhÃva÷ | nanu tad apy anya-k­ta-pÃduka-mu«Âi-prahÃrÃdibhir deha-vyathÃdÅnaæ du÷khaæ kiæcid bhavaty eva ? tatrÃha sama-du÷kha-sukham | yad uktaæ bhagavatà candrÃrdha-Óekhareïa - nÃrÃyaïa-parÃ÷ sarve na kutaÓcana bibhyati | svargÃpavarga-narake«v api tulyÃrtha-darÓina÷ || [BhP 6.17.28] iti | sukha-du÷khayo÷ sÃmyaæ sama-darÓitvam | tac ca mama prÃrabdha-phalam idam avÓya-bhogyam iti bhÃvanÃ-mayam | sÃmye 'pi sahi«ïuvaiva du÷khaæ sahyata ity Ãha k«amÅ k«amavÃn | k«am sahane dhÃtu÷ | nanv etÃd­Óasya bhaktasya jÅvikà kathaæ sidhyet ? tatrÃha santu«Âa÷ | yad­cchopasthite kiæcid yatnopasthite và bhak«ya-vastuni santu«Âa÷ | nanu sama-du÷kha-sukham ity uktam | tat kathaæ svabhak«am Ãlak«ya santu«Âa iti tatrÃha satataæ yogÅ bhakti-yoga-yukto bhakti-siddhÃrtham iti bhÃva÷ | yad uktaæ- ÃhÃrÃrthaæ yatataiva yuktaæ tat-prÃïa-dhÃraïam | tattvaæ vim­Óyate tena tad vij¤Ãya paraæ vrajet || iti | kiæ ca deivÃd aprÃpta-bhaik«yo 'pi yatÃtmà saæyata-citta÷ k«obha-rahita ity artha÷ | daivÃc citta-k«obhe saty api tad-upaÓamÃrtham a«ÂÃÇga-yogÃbhyÃsÃdikaæ naiva karotÅty Ãha d­¬ha-niÓcayo 'nanya-bhaktir eva me kartavyeti niÓcayas tasya na ÓithilÅbhavatÅty artha÷ | sarvatra hetu÷ mayy arpita-mano-buddhir mat-smaraïa-manana-parÃyaïa ity artha÷ | Åd­Óo bhaktas tu me priyo mÃm atiprÅïayatÅty artha÷ ||13-14|| baladeva÷ - evam ekÃnti-bhaktÃn parini«ÂhitÃdÅn anekÃnti-bhaktÃn sani«ÂhÃæÓ ca tat-tat-sÃdhana-bhedair upavarïya te«Ãæ sarvopara¤jakÃn guïÃn vidadhÃti adve«Âeti saptabhi÷ | sarva-bhÆtÃnÃm adve«Âà dve«aæ kurvatsv api te«u mat-prÃrabhdÃnuguïa-pareÓa-preritÃny amÆni mahyaæ dvi«antÅti dve«a-ÓÆnya÷ | pareÓÃdhi«ÂhÃnÃny amÆnÅti te«u maitra÷ snigdha÷ | kenacin nimittena khinne«u mÃbhÆd e«Ãæ kheda iti karuïa÷ | dehÃdi«u nirmama÷ prak­ter amÅ vikÃrà na mameti te«u mamatÃ-ÓÆnya÷ | nirahaÇkÃras te«v ÃtmÃbhimÃna-rahita÷ | sama-du÷kha-sukha÷ sukhe sati har«eïa du÷khe sati udvegena cÃvyÃkula÷ | yata÷ k«amÅ tat-tat-sahi«ïu÷ | satataæ santu«Âo lÃbhe 'lÃbhe ca prasanna-citta÷ | yato yogÅ gurÆpadi«ÂopÃya-ni«Âha÷ | yatÃtmà vijitendriya-varga÷ | d­¬ha-niÓcayo d­¬ha÷ kutarkair abhibhavitum aÓakyatayà sthiro niÓcayo hare÷ kiÇkaro 'smÅti adhyavasÃyo yasya sa÷ | ato mayy arpita-mano-buddhi÷ | evaæ-bhÆto yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ prÅti-kartà ||13-14|| __________________________________________________________ BhG 12.15 yasmÃn nodvijate loko lokÃn nodvijate ca ya÷ | har«Ãmar«a-bhayodvegair mukto ya÷ sa ca me priya÷ ||15|| ÓrÅdhara÷ - kiæ ca yasmÃd iti | yasmÃt sakÃÓÃl loko jano nodvijate bhaya-ÓaÇkayà saæk«obhaæ na prÃpnoti | yaÓ ca lokÃn nodvijate | yaÓ ca svÃbhÃvikair har«Ãdibhir yukta÷ | tatra har«a÷ svasye«Âa-lÃbha utsÃha÷ | amar«a÷ parasya lÃbhe 'sahanam | bhayaæ trÃsa÷ | udvego bhayÃdi-nimittaÓ citta-k«obha÷ | etair vimukto yo mad-bhakta÷ sa ca me priya÷ ||15|| madhusÆdana÷ - punas tasyaiva viÓe«aïÃni yasmÃd iti | yasmÃt sarva-bhÆtÃbhaya-dÃyina÷ saænyÃsino hetor nodvijate na santapyate loko ya÷ kaÓcid api jana÷ | tathà lokÃn niraparÃdhodvejanaika-vratÃt khala-janÃn nodvijate ca ya÷ | advaita-darÓitvÃt parama-kÃruïikatvena k«amÃ-ÓÅlatvÃc ca | kiæ ca har«a÷ svasya priya-lÃbhe romäcÃÓru-pÃtÃdi-hetur ÃnandÃbhivya¤jakaÓ citta-v­tti-viÓe«a÷ | amar«a÷ parotkar«Ãsahana-rÆpaÓ citta-v­tti-viÓe«a÷ | bhayaæ vyÃghrÃdi-darÓanÃdhÅnaÓ citta-v­tti-viÓe«as trÃsa÷ | udvega ekÃkÅ kathaæ vijane sarva-parigraha-ÓÆnyo jÅvi«yÃmÅty evaævidho vyÃkulatÃ-rÆpaÓ citta-v­tti-viÓe«as tair har«Ãmar«a-bhayodvegair mukto ya÷ | advaita-darÓitayà tad-ayogyatvena tair eva svayaæ parityakto na tu te«Ãæ tyÃgÃya svayaæ vyÃp­ta iti yÃvat | tena mad-bhakta ity anuk­«yate | Åd­Óo mad-bhakto ya÷ sa me priya iti pÆrvavat ||15|| viÓvanÃtha÷ --- kiæ ca yasyÃsti bhaktir bhagavaty akiæcanà sarvair guïais tatra samÃsate surÃ÷ [BhP 5.18.12] ity-Ãdy-ukter mat-prÅti-janakà anye 'pi guïà mad-bhaktyà muhur abhyastayà svata evotpadyante, tÃn api tvaæ Ó­ïv ity Ãha | yasmÃd iti pa¤cabhi÷ | har«ÃdibhI÷ prÃk­tair har«Ãmar«a-bhayodvegair mukta ity ÃdinoktÃn api kÃæÓcid guïÃn durlabhatva-j¤ÃpanÃrthaæ punar Ãha yo na h­«yatÅti ||15|| baladeva÷ - yasmÃl loka÷ ko 'pi jano nodvijate bhaya-ÓaÇkayà k«obhaæ na labhate | ya÷ kÃruïikatvÃj janodvejakaæ karma na karoti | lokÃc ca yo nodvijate sarvÃvirodhitva-viniÓcayÃd yad-udvejakaæ karma loko na karoti | yaÓ ca har«Ãdibhi÷ kart­bhir mukto, na tu te«Ãæ mocane svayaæ vyÃpÃrÅ | atigambhÅrÃtma-rati-nimagnatvÃt tat-sparÓenÃpi rahita ity artha÷ | tatra sva-bhogyÃgamotsÃho har«a÷, para-bhogyÃgamÃsahanam amar«a÷ | du«Âa-sattva-darÓanÃdhÅno vitrÃsa÷ bhayam | kathaæ nirudyamasya mama jÅvanam iti vik«obhas tÆdvega÷ | etÃÓ catasraÓ citta-v­ttaya÷ ||15|| __________________________________________________________ BhG 12.16 anapek«a÷ Óucir dak«a udÃsÅno gata-vyatha÷ | sarvÃrambha-parityÃgÅ yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||16|| ÓrÅdhara÷ - kiæ ca anapek«a iti | anapek«o yad­cchayopasthite 'py arthe nisp­ha÷ | Óucir bÃhyÃbhyantara-Óauca-sampanna÷ | dak«o 'nalasa÷ | udÃsÅna÷ pak«apÃta-rahita÷ | gata-vyatha Ãdhi-ÓÆnya÷ | sarvÃn d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃn ÃrambhÃnudyamÃn parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ | evaæ-bhÆta÷ san yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||16|| madhusÆdana÷ - kiæ ca anapek«a iti | nirapek«a÷ sarve«u bhogopakaraïe«u yad­cchopanÅte«v api ni÷sp­ha÷ | Óuci-bÃhyÃbhyantara-Óauca-sampanna÷ | dak«a upasthite«u j¤Ãtavye«u kartavye«u ca sadya eva j¤Ãtuæ kartuæ ca samartha÷ | udÃsÅno na kasyacin mitrÃde÷ pak«aæ bhajate ya÷ | gata-vyatha÷ parais tìyamÃnasyÃpi gatà notpannà vyathà pŬà yasya sa÷ | utpannÃyÃm api vyathÃyÃm apakar­«v anapakart­tvaæ k«amitvam | vyathÃ-kÃraïe«u satsv apy anutpanna-vyathatvaæ gata-gata-vyathatvam iti bheda÷ | aihikÃmu«mika-phalÃni sarvÃïi karmÃïi sarvÃrambhÃs tÃn parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa sarvÃrambha-parityÃgÅ sannyÃsÅ yo mad-bhakta÷ sa me priya÷ ||16|| viÓvanÃtha÷ --- anapek«o vyavahÃrika-kÃryÃpek«Ã-rahita udÃsÅno vyavahÃrika-loke«v anÃsakta÷ | sarvÃn vyavahÃrikÃn d­«ÂÃd­«ÂÃrthÃæs tathà pÃramÃrthikÃn api kÃæÓcit ÓÃstrÃdhyÃpanÃdÅn ÃrambhÃn udyamÃn parihartuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ ||16|| baladeva÷ - anapek«a÷ svayam Ãgate 'pi bhogye nisp­ha÷ | Óucir bÃhyÃbhyantara-pÃvitryavÃn | dak«a÷ sva-ÓÃstrÃrtha-vimarÓa-samartha÷ | udÃsÅnaæu para-pak«ÃgrÃhÅ | gata-vyatho 'pak­to 'py Ãdhi-ÓÆnya÷ | sarvÃrambha-parityÃgÅ sva-bhakti-pratÅpÃkhilodyama-rahita÷ ||16|| __________________________________________________________ BhG 12.17 yo na h­«yati na dve«Âi na Óocati na kÃÇk«ati | ÓubhÃÓubha-parityÃgÅ bhaktimÃn ya÷ sa me priya÷ ||17|| ÓrÅdhara÷ - kiæ ca ya iti | priyaæ prÃpya yo na h­«yati | apriyaæ prÃpya yo na dve«Âi | i«ÂÃrtha-nÃÓe sati yo na Óocati | aprÃptam arthaæ yo na kÃÇk«ati | ÓubhÃÓubhe puïya-pÃpe parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ | evaæ-bhÆto bhÆtvà yo mad-bhaktimÃn sa me priya÷ ||17|| madhusÆdana÷ - kiæ ca ya iti | sama-du÷kha-sukha ity etad viv­ïoti | yo na h­«yatÅ«Âa-prÃptau, na dve«Âi ani«Âa-prÃptau na Óocati prÃpte«Âa-viyoge | na kÃÇk«ati aprÃpte«Âa-yoge | sarvÃrambha-parityÃgÅty etad viv­ïoti ÓubhÃÓubhe sukha-sÃdhana-du÷kha-sÃdhane karmaïÅ parityaktuæ ÓÅlam asyeti ÓubhÃÓubha-parityÃgÅ bhaktimÃn ya÷ sa me priya÷ ||17|| viÓvanÃtha÷ --- Nothing. baladeva÷ - ya÷ priyaæ putra-Ói«yÃdi prÃpya na h­«yati | apriyaæ tat prÃpya tatra na dve«Âi | priye tasmin vina«Âe na Óocati | aprÃptam tan nÃkÃÇk«ati | Óubhaæ puïyam aÓubhaæ pÃpaæ tad-ubhayaæ pratibandhakatva-sÃmyÃt parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ ||17|| __________________________________________________________ BhG 12.18-19 sama÷ Óatrau ca mitre ca tathà mÃnÃpamÃnayo÷ | ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u sama÷ saÇga-vivarjita÷ ||18|| tulya-nindÃ-stutir maunÅ saætu«Âo yena kenacit | aniketa÷ sthira-matir bhaktimÃn me priyo nara÷ ||19|| ÓrÅdhara÷ - kiæ ca sama iti | Óatrau ca mitre ca sama eka-rÆpa÷ | mÃnÃpamÃnayor api tathà sama eva | har«a-vi«Ãda-ÓÆnya ity artha÷ | ÓÅto«ïayo÷ sukha-du÷khayoÓ ca sama÷ | saÇga-vivarjita÷ kvacid apy anÃsakta÷ ||18|| kiæ ca tulya-nindÃ-stutir iti | tulyà nindÃ-stutiÓ ca yasya sa÷ | maunÅ saæyata-vÃk | yena kenacit yathÃ-labdhena saætu«Âa÷ | aniketo niyatÃvÃsa-ÓÆnya÷ | sthira-matir vyavasthita-citta÷ | evaæ-bhÆto bhaktimÃn ya÷ sa naro mama priya÷ ||19|| madhusÆdana÷ - kiæ ca sama iti | pÆrvasyaiva prapa¤ca÷ | saÇga-vivarjitaÓ cetanÃcetana-sarva-vi«aya-ÓobhanÃdhyÃsa-rahita÷ | sarvadà har«a-vi«Ãda-ÓÆnya ity artha÷ | spa«Âam ||18|| kiæ ca tulya-nindÃ-stutir iti | nindà do«a-kathanam | stutir guïa-kathanam | te du÷kha-sukhÃjanakatayà tulye yasya sa tathà | maunÅ saæyata-vÃk | nanu ÓarÅra-yÃtrÃ-nirvÃhÃya vÃg-vyÃpÃro 'pek«ita eva nety Ãha saætu«Âo niv­tta-sp­ha÷ | kiæ ca -- aniketo niyata-nivÃsa-rahita÷ | sthirà paramÃrtha-vastu-vi«ayà matir yasya sa sthira-mati÷ | Åd­Óo yo bhaktimÃn sa me priyo nara÷ | atra puna÷ punar bhakter upÃdÃnaæ bhaktir evÃpavargasya pu«kalaæ kÃraïam iti dra¬hayitum ||19|| viÓvanÃtha÷ --- aniketa÷ prÃk­ta-svÃspadÃsakti-ÓÆnya÷ ||18-19|| baladeva÷ - sama÷ Óatrau ceti sphuÂÃrtha÷ | saÇga-varjita÷ kusaÇga-ÓÆnya÷ | tulyeti nindayà du÷khaæ stutyà sukhaæ ca yo na vindati | maunÅ yata-vÃk sve«Âa-manana-ÓÅlo và | yena kenacid ad­«ÂÃk­«Âena ruk«eïa snigdhena vÃnnÃdinà santu«Âa÷ | aniketo niyata-nivÃsa-rahito niketa-moha-ÓÆnyo và | sthira-matir niÓcita-j¤Ãna÷ | e«v adve«Âety Ãdi«u saptasu ye«u guïÃnÃæ punar apy abhidhÃnaæ tat te«Ãm atidaurlabhya-j¤ÃpanÃrtham ity ado«a÷ | san-ni«ÂhÃdÅnÃæ tri-vidhÃnÃæ bhaktÃnÃæ sambhÆya sthità ete 'dve«Â­tvÃdayo dharmà yathÃ-sambhava-tÃratamyenaiva sudhÅbhi÷ saÇgamanÅyÃ÷ ||18-19|| __________________________________________________________ BhG 12.20 ye tu dharmyÃm­tam idaæ yathoktaæ paryupÃsate | ÓraddadhÃnà mat-paramà bhaktÃs te 'tÅva me priyÃ÷ ||20|| ÓrÅdhara÷ : uktaæ dharma-jÃtaæ sapahalam upasaæharati ye tv iti | yathoktam ukta-prakÃram | dharma evÃm­tam | am­tatva-sÃdhanatvÃt | dharmyÃm­tam iti kecit paÂhanti | ye tad upÃsate 'nuti«Âhanti ÓraddhÃæ kurvanta÷ | mat-parÃÓ ca santa÷ | mad-bhaktÃs te 'tÅva me priyà iti ||20|| du÷kham avyakta-vartmaiva tad-bahu-vighnam ato budha÷ | sukhaæ k­«ïa-padÃmbhojaæ bhakti-sat-pathavÃn bhajet || iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ bhakti-yogo nÃma dvÃdaÓo 'dhyÃya÷ || ||12|| madhusÆdana÷ : adve«Âety ÃdinÃk«aropÃsakÃdÅnÃæ jÅvanmuktÃnÃæ saænyÃsinÃæ lak«aïa-bhÆtaæ svabhÃva-siddhaæ dharma-jÃta-muktam | yathoktaæ vÃrtike - utpannÃtmÃvabodhasya hy adve«Â­tvÃdayo guïÃ÷ | ayatnato bhavanty eva na tu sÃdhana-rÆpiïa÷ || iti | etad eva ca purà sthita-praj¤a-lak«aïa-rÆpeïÃbhihitam | tad idaæ dharma-jÃtaæ prayatnena sampÃdyamÃnaæ mumuk«or mok«a-sÃdhanaæ bhavatÅti pratipÃdayann upasaæharati ye tv iti | ye tu saænyÃsino mumuk«avo dharmÃm­taæ dharma-rÆpam am­ta-sÃdhanatvÃd am­tavad ÃsvÃdyatvÃd vedaæ yathoktam adve«Âà sarva-bhÆtÃnÃm ity Ãdinà pratipÃditaæ paryupÃsate 'nuti«Âhanti prayatnena ÓraddadhÃnÃ÷ santo mat-paramà ahaæ bhagavÃn ak«arÃtmà vÃsudeva eva parama÷ prÃptavyo niratiÓayà gatir ye«Ãæ te mat-paramà bhaktà mÃæ nirupÃdhikaæ brahma bhajamÃnÃs te 'tÅva me priyÃ÷ | priyo hi j¤Ãnino 'tyartham ahaæ sa ca mama priya÷ iti pÆrva-sÆcitasyÃyam upasaæhÃra÷ | yasmÃd dharmÃm­tam idaæ ÓraddhayÃnuti«Âhan bhagavato vi«ïo÷ parameÓvarasyÃtÅva priyo bhavati tasmÃd idaæ j¤Ãnavata÷ svabhÃva-siddhatayà lak«aïam api mumuk«uïÃtma-tattva-jij¤ÃsunÃtma-j¤ÃnopÃyatvena yatnÃd anu«Âheyaæ vi«ïo÷ paramaæ padaæ jigami«uïeti vÃkyÃrtha÷ | tad evaæ sopÃdhika-brahmÃbhidhyÃna-paripÃkÃn nirupÃdhikaæ brahmÃnusandadhÃnasyÃdve«Â­tvÃdi-dharma-viÓi«Âasya mukhyasyÃdhikÃriïa÷ Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃny Ãvartayato vedÃnta-vÃkyÃrtha-tattva-sÃk«ÃtkÃra-sambhavÃt tato mukty-upapater mukti-hetu-vedÃnta-mahÃvÃkyÃrthÃnvaya-yogyas tat-padÃrtho 'nusandheya iti madhyamena «aÂkena siddham ||20|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda- Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm bhakti-yogo nÃma dvÃdaÓo 'dhyÃya÷ || ||12|| viÓvanÃtha÷ : uktavÃn bahuvidha-svabhakta-ni«ÂhÃn dharmÃn upasaæharan kÃrtsnyenaital-lipsÆnÃæ tac-chravaïa-vicÃraïÃdi-phalam Ãha ye tv iti | ete bhakty-uttha-ÓÃnty-uttha-dharmà na prÃk­tà guïÃ÷ bhaktyà tu«yati k­«ïo na guïai÷ ity ukta-koÂita÷ | tu bhinnopakrame ukta-lak«aïà bhaktà ekaika-susvabhÃva-ni«ÂhÃ÷ | ete tu tat-tat-sarva-sal-lak«aïepsava÷ sÃdhakà api tebhya÷ siddhebhyo 'pi Óre«ÂhÃ÷ | ataevÃteti padam ||20|| sarva-Óre«Âhà sukha-mayÅ sarva-sÃdhya-susÃdhikà | bhaktir evÃdbhuta-guïety adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ || nimba-drÃk«e iva j¤Ãna-bhaktÅ yadyapi darÓite | ÃdÅyete tad apy ete tat-tad-ÃsvÃda-lobhibhi÷ || iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | gÅtÃsu dvÃdaÓo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||12|| baladeva÷ : ukta-bhakti-yogam upasaæharan tasmin ni«ÂhÃ-phalam Ãha ye tv iti | ye bhaktà yathoktaæ mayy ÃveÓya mano ye mÃm ity Ãdibhir yathÃ-gatam idaæ dharmÃm­taæ paryupÃsate | prÃpyaæ mÃm iva prÃpakaæ tat samÃÓrayanti | ÓraddadhÃnà bhakti-ÓraddhÃ-lavo mat-paramà man-niratÃs te mamÃtÅva priyà bhavanti ||20|| vaÓa÷ svaika-ju«Ãæ k­«ïa÷ sva-bhakty-eka-ju«Ãæ tu sa÷ | prÅtyaivÃtivaÓa÷ ÓrÅmÃn iti dvÃdaÓa-nirïaya÷ || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||12||