Bhagavadgita 12
with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________



BhG 12.1

arjuna uvàca
evaü satata-yuktà ye bhaktàs tvàü paryupàsate |
ye càpy akùaram avyaktaü teùàü ke yoga-vittamàþ ||1||

÷rãdharaþ -
nirguõopàsanasyaivaü sa-guõopàsanasya ca |
÷reyaþ katarad ity etan nirõetuü dvàda÷odyamaþ ||

pårvàdhyàyànte mat-karma-kçn mat-parama [Gãtà 11.55] ity evaü bhakti-niùñhasya ÷reùñhatvam uktam | kaunteya pratijànãhãty [Gãtà 9.31] àdinà ca tatra tatra tasyaiva ÷reùñhatvaü nirõãtam | tathà teùàü j¤ànã nitya-yukta eka-bhaktir vi÷iùyata [Gãtà 7.17] ity àdinà sarvaü j¤àna-plavenaiva vçjinaü santariùyasi [Gãtà 4.36] ity àdinà ca j¤àna-niùñhasya ÷reùñhatvam uktam | evam ubhayoþ ÷raiùñhye 'pi vi÷eùa-jij¤àsayà ÷rã-bhagavantaü praty arjuna uvàca evam iti | evaü sarva-karmàrpaõàdinà satata-yuktàs tvan-niùñhàþ santo ye bhaktàs tvàü vi÷va-råpaü sarvaj¤aü sarva-÷aktiü
paryupàsate dhyàyanti | ye càpy akùaraü brahmàvyaktaü nirvi÷eùam upàsate | teùàm ubhayeùàü madhye ke 'ti÷ayena yoga-vido 'ti÷reùñhà ity arthaþ ||1||

madhusådanaþ - pårvàdhyàyànte -

mat-karma-kçn mat-paramo mad-bhaktaþ saïga-varjitaþ |
nirvairaþ sarva-bhåteùu yaþ sa màm eti pàõóava || [Gãtà 11.55] ity uktam |

tatra mac-chabdàrthe sandehaþ kiü niràkàram eva sarva-svaråpaü vastu mad-chabdenoktaü bhagavatà kiü và sàkàram iti | ubhayatràpi prayoga-dar÷anàt | 

bahånàü janmanàm ante j¤ànavàn màü prapadyate |
vàsudevaþ sarvam iti sa mahàtmà sudurlabhaþ || [Gãtà 7.19] 

ity àdau niràkàraü vastu vyapadiùñam | vi÷va-råpa-dar÷anànantaraü ca -

nàhaü vedair na tapasà na dànena na cejyayà |
÷akya evaü-vidho draùñuü dçùñavàn asi màü yathà || [Gãtà 11.53]

iti sàkàraü vastu | ubhayo÷ ca bhagavad-upade÷ayor adhikàri-bhedenaiva vyavasthayà bhavitavyam anyathà virodhàt | tatraivaü sati mayà mumukùuõà kiü niràkàram eva vastu cintanãyaü kiü và sàkàram iti svàdhikàra-ni÷cayàya sa-guõa-nirguõa-vidyayor vi÷eùa-bubhutsayà arjuna uvàca evam iti | 

evaü mat-karma-kçd [Gãtà 11.55] ity-àdy-anantarokta-prakàreõa satata-yuktà nairantaryeõa bhagavat-karmàdau sàvadhànatayà pravçttà bhaktàþ sàkàra-vastv-eka-÷araõàþ santas tvàm evaü-vidhaü sàkàraü ye paryupàsate satataü cintayanti | ye càpi sarvato viraktàs tyakta-sarva-karmàõo 'kùaraü na kùaraty a÷nute vety akùaram etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadanty asthålam anaõv ahrasvam adãrgham [BAU 3.8.9] ity àdi-÷ruti-pratiùiddha-sarvopàdhi nirguõaü brahma | ataevàvyaktaü sarva-karaõàgocaraü niràkàraü tvàü paryupàsate teùàm ubhayeùàü madhye ke yoga-vittamàþ ati÷ayena
yoga-vidaþ | yogaü samàdhiü vindanti vidantãti và yoga-vida ubhaye 'pi | teùàü madhye ke ÷reùñhà yoginaþ keùàü j¤ànaü mayànusaraõãyam ity arthaþ ||1||

vi÷vanàthaþ ---
dvàda÷e sarva-bhaktànàü j¤ànibhyaþ ÷raiùñhyam ucyate |
bhakteùv api pra÷asyante ye 'dveùàdi-guõànvitàþ ||

bhakti-prakaraõasyopakrame -

yoginàm api sarveùàü mad-gatenàntaràtmanà |
÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.47]

iti bhakteþ sarvotkarùo yathà ÷ruteþ | tathaivopasaühàre 'pi tasyà evaü sarvotkarùaü ÷rotu-kàmaþ pçcchati | evaü satata-yuktà mat-karma-kçn mat-paramaþ [Gãtà 11.55] iti tvad-ukta-lakùaõà bhaktàs tvàü ÷yàmasundaràkàraü ye ca avyaktaü nirvi÷eùam akùaraü etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadanty asthålam anaõv ahrasvam [BAU 3.8.9] ity àdi-÷ruty-uktaü brahma upàsate | teùàm ubhayeùàü yoga-vidàü madhye ke 'ti÷ayena yogavida÷ ca tva-pràntau ÷reùñham upàyaü jànanti na labhante và | te yoga-vittarà iti vaktavye yoga-vittamà ity uktir
yoga-vittaràõàm api bahånàü madhye ke yogavittamà ity arthaü bodhayati ||1||

baladevaþ -
upàyeùu samasteùu ÷uddhà bhaktir mahà-balà |
pràpayet tvarayà yan màm ity àha dvàda÷e hariþ ||

jãvàtmànaü yathàvaj j¤àtvà vij¤àya ca tad-aü÷ã harir dhyeya iti avinà÷i tu tad viddhi [Gãtà 2.17] ity àdibhir dvitãyàdiùv ekaþ panthà varõitaþ | jãvàtmànaü harer aü÷aü j¤àtvaiva tad-aü÷ã haris tac-chravaõàdi-bhaktibhir dhyeya iti mayy àsakta-manàþ pàrtha [Gãtà 7.1] ity àdibhiþ saptamàdiùu dvitãya-panthàþ pradar÷itaþ | teùv eva prayàõa-kàle [Gãtà 8.10] ity àdinà yogopasçùñà | j¤àna-yaj¤ena càpy anye [Gãtà 9.15] ity anena j¤ànopasçùñà ca bhaktir uktà | bhakti-ùañkàt pràk ùaùñhànte kevalàü bhaktim upadekùyatà yoginàm api sarveùàü [Gãtà 6.47] ity àdi-padyena svaikàntinàm
yuktatamatàü càbhihità | tatràrjunaþ pçcchati evam iti | evaü mayy àsakta-manàþ pàrtha [Gãtà 7.1] ity àdi-tvad-ukta-vidhayà satata-yuktà ye tvàü ÷yàmasundaraü kçùõaü paritaþ kàyàdi-vyàpàrair upàsate, ye càkùaraü jãva-svaråpaü cakùur-àdibhir avyaktaü paryupàsate dhàraõàdhyàna-samàdhibhiþ sàkùàt-kartum ãhante paramàtma-kàmàs teùàm ubhayeùàü madhye yoga-vittamàþ ÷ãghropàyinaþ ke bhavanti ? ayaü bhàvaþ | svànubhava-pårvakasya hari-dhyànasya bandha-målatvàt tena nirvighnà tat-pràptir ity eke | nãråpasyàtisåkùmasya jãvàtmano durdhyànatvàt kiü
tad-dhyànena ? kintu hari-bhaktir eva sarva-vighna-vimardinã hari-pràpaõãty eke | tasyàm eva niratàs teùàm ubhayeùàm upàyeùu kaþ ÷reyàn upàya iti taü bhaõeti ||1||

__________________________________________________________

BhG 12.2

÷rã-bhagavàn uvàca
mayy àve÷ya mano ye màü nitya-yuktà upàsate |
÷raddhayà parayopetàs te me yuktatamà matàþ ||2||

÷rãdharaþ -  tatra prathamàþ ÷reùñhà ity uttaraü ÷rã-bhagavàn uvàca mayãti | mayi parame÷vare sarvaj¤àdi-guõa-vi÷iùñe | mana àve÷yaikàgraü kçtvà | nitya-yuktà mad-artha-karmànuùñhànàdinà man-niùñhàþ santaþ ÷reùñhayà ÷raddhayà yuktà ye màm àràdhayanti te yuktatamà mamàbhimatàþ ||2||

madhusådanaþ - 

vi÷vanàthaþ --- tatra mad-bhaktàþ ÷reùñhà ity àha mayi ÷yàmasundaràkàre mama àve÷yàviùñaü kçtvà nitya-yuktà man-nitya-yoga-kàïkùiõaþ parayà guõàtãtayà ÷raddhayà | yad uktaü -

sàttviky àdhyàtmikã ÷raddhà karma-÷raddhà tu ràjasã |
tàmasy adharme yà ÷raddhà mat-sevàyàü tu nirguõà || [BhP 11.25.27] iti |

te me madãyà ananya-bhaktà yuktatamà yoga-vittamà ity arthaþ | tenànanya-bhaktebhyo nyånà anye j¤àna-karmàdi-mi÷ra-bhaktimanto yoga-vittarà ity artho 'bhivya¤jito bhavati | tata÷ ca j¤ànàd bhaktiþ ÷reùñhà bhaktàv apy ananya-bhaktiþ ÷reùñhety upapàditam ||2||

baladevaþ - evaü pçùñho bhagavàn uvàca mayãti | ye bhaktà mayi nãlotpala-÷yàmalatvàdi-dharmiõi svayaü bhagavati devakã-sånau mana àve÷ya nirataü kçtvà parayà dçóhayà ÷raddhayopetàþ santo màm ukta-lakùaõam upàsate | ÷ravaõàdi-lakùaõàm upàsanàü mama kurvanti | nitya-yuktà nityaü mad-yogam icchantas te mama matena yuktatamà matàþ | ÷ãghra-mat-pràpakopàyinas te ||2||

__________________________________________________________

BhG 12.3-4

ye tv akùaram anirde÷yam avyaktaü paryupàsate |
sarvatra-gam acintyaü ca kåñastham acalaü dhruvam ||3||
saüniyamyendriya-gràmaü sarvatra sama-buddhayaþ |
te pràpnuvanti màm eva sarva-bhåta-hite ratàþ ||4||

÷rãdharaþ - tarhãtare kiü na ÷reùñhà iti ? ata àha ye tv iti dvàbhyàm | ye tv akùaram paryupàsate dhyàyanti te 'pi màm eva pràpnuvantãti dvayor anvayaþ | akùarasya lakùaõam anirde÷yam ity àdi | anirde÷yaü ÷abdena nirdeùñum a÷akyam | yato 'vyaktaü råpàdi-hãnam | sarvatra-gaü sarva-vyàpi | avyaktatvàd evàcintyam | kåñasthaü kåñe màyà-prapa¤ce 'dhiùñhànatvenàvasthitam | acalaü spandana-rahitam | ataeva dhruvaü nityaü vçddhy-àdi-rahitam | spaùñam anyat ||3-4||

madhusådanaþ - nirguõa-brahma-vid-apekùayà saguõa-brahma-vidàü ko 'ti÷ayo yena ta eva yuktatmàs tavàbhimatà ity apekùàyàü tam ati÷ayaü vaktuü tan niråpakàn nirguõa-brahma-vidaþ prastauti ye tv iti dvàbhyàm | ye 'kùaram màm upàsate te 'pi màm eva pràpnuvantãti dvitãya-gatenànvayaþ | pårvebhyo vailakùaõya-dyotanàya tu-÷abdaþ | akùaraü nirvi÷eùaü brahma vàcaknavã-bràhmaõe prasiddhaü tasya samarpaõàya sapta vi÷eùaõàni | anirde÷yaü ÷abdena vyapadeùñum a÷akyaü yato 'vyaktaü ÷abda-pravçtter nirvi÷eùe pravçtty-ayogàt | kuto jàtyàdi-ràhityam ata àha sarvatra-gaü
sarva-vyàpi sarva-kàraõam | ato jàtyàdi-÷ånyaü paricchinnasya kàryasyaiva jàtyàdi-yoga-dar÷anàt | àkà÷àdãnàm api kàryatvàbhyupagamàc ca | ataevàcintyaü ÷abda-vçtter iva mano-vçtter api na viùayaþ | tasyà api paricchinna-viùayatvàt | yato vàco nivartante | apràpya manasà saha iti ÷ruteþ |

tarhi kathaü taü tv aupaniùadaü puruùaü pçcchàmi iti | dç÷yate tv agryayà buddhyà iti ca ÷rutiþ | ÷àstra-yonitvàt iti såtraü ca | ucyate, avidyà-kalpita-sambandhena ÷abda-janyàyàü buddhi-vçttau caramàyàü paramànanda-bodha-råpe ÷uddhe vastuni pratibimbite 'vidyà-tat-kàryayoþ kalpitayor nivçtty-upapatter upacàreõa viùayatvàbhidhànàt | atas tatra kalpitam aivdyà-sambandhaü pratipàdayitum àha kåñasthaü, yan mithyà-bhåtaü satyatayà pratãyate tat-kåñam iti lokair ucyate | yathà kåña-kàrùà-paõaþ kåña-sàkùitvam ity àdau | aj¤ànam api màyàkhyaü saha kàrya-prapa¤cena mithyà-bhåtam api laukikaiþ satyatayà pratãyamànaü
kåñaü tasminn àdhyàsikena sambandhenàdhiùñhànatayà tiùñhatãti kåñastham aj¤àna-tat-kàryàdhiùñhànam ity arthaþ | etena sarvànupapatti-parihàraþ kçtaþ | ataeva sarva-vikàràõàm avidyà-kalpitatvàt tad-adhiùñhànam sàkùi-caitanyaü nirvikàram ity àha acalaü calanaü vikàraþ | acalatvàd eva dhruvam apariõàmi nityam | etàdç÷aü ÷uddhaü brahma màü paryupàsate ÷ravaõena pramàõa-gatàm asambhàvanàm apohya mananena ca prameya-gatàm anantaraü viparãta-bhàvanà-nivçttaye dhyàyanti vijàtãya-pratyaya-tiraskàreõa taila-dhàràvad avicchinna-samàna-pratyaya-tiraskàreõa taila-dhàràvad avicchinna-samàna-pratyaya-pravàheõa nididhyàsana-saüj¤akena
dhyànena viùayãkurvantity arthaþ ||3||

kathaü punar viùayendriya-saüyoge sati vijàtãya-pratyaya-tiraskàro 'ta àha saüniyamya sva-viùayebhya upasaühçtyendriya-gràmaü karaõa-samudàyam | etena ÷ama-damàdi-sampattir uktà | 

viùaya-bhoga-vàsanàyàü satyàü kuta indriyàõàü tato nivçttis tatràha sarvatra viùaye samà tulyà harùa-viùàdàbhyàü ràga-dveùàbhyàü ca rahità matir yeùàü samyag-j¤ànena tat-kàraõasyàj¤ànasyàpanãtatvàd viùayeùu doùa-dar÷anàbhyàsena spçhàyà nirasanàc ca te sarvatra sama-buddhayaþ | etena va÷ãkàra-saüj¤à vairàgyam uktam | ataeva sarvatràtma-dçùñyà hiüsà-kàraõa-dveùa-rahitatvàt sarva-bhåta-hite ratàþ abhayaü sarva-bhåtebhyo mattaþ svahà iti mantreõa datta-sarva-bhåtàbhaya-dakùiõàþ kçta-saünyàsà iti yàvat abhayaü sarva-bhåtebhyo
dattvà saünyàsam àcaret iti smçteþ | evaüvidhàþ sarva-sàdhana-sampannàþ santaþ svayaü brahma-bhåtà nirvicikitsena sàkùàtkàreõa sarva-sàdhana-phala-bhåtena màm akùaraü brahmaiva te pràpnuvanti | pårvam api mad-råpà eva santo 'vidyà-nivçttyà mad-råpà eva tiùñhantãty arthaþ | brahmaiva san brahmàpy eti, brahma veda brahmaiva bhavati ity-àdi-÷rutibhyaþ | ihàpi ca j¤ànã tv àtmaiva me matam [Gãtà 7.14] ity uktam ||3-4||

vi÷vanàthaþ --- madãya-nirvi÷eùa-brahma-svaråpopàsakàs tu duþkhitatvàt tato nyånà ity àha ye tv iti dvàbhyàm | akùaraü brahma anirde÷ya-÷abdena vyapadeùñum a÷akyam | yato 'vyaktaü råpàdi-hãnam | sarvatra-gaü sarva-de÷a-vyàpi | acintyaü tarkàgamyam | kåñasthaü sarva-kàla-vyàpi | eka-råpatayà tu yaþ kàla-vyàpi sa kåñasthaþ ity amaraþ | acalaü vçddhy-àdi-rahitam | dhruvaü nityam | màm evety akùarasya tasya matto bhedàbhàvàt ||3-4||

baladevaþ - ye tu sva-sàkùàt-kçti-pårvikàü mad-upàsanàü na kurvanti, teùàm api mat-pràptiþ syàd eva kintv atikle÷enàticireõaivàntas tebhyo 'pakçùñàs ta ity àha ye tv iti tribhiþ | ye tv akùara-svàtma-caitanyam eva pårvam upàsate | teùàm adhikataraþ kle÷a iti sambandhaþ | akùaraü vi÷inaùñi anirde÷yaü dehàd bhinnatvena dehàbhidhàyibhir deva-mànavàdi-÷abdair nirdeùñum a÷akyam | avyaktaü cakùur-àdy-agocaraü pratyak sarvatra-gaü dehendriya-pràõa-vyàpi | acintyaü tarkàgamyaü ÷ruti-màtra-vedyam j¤àna-svaråpam eva j¤àtç-svaråpam acalaü j¤ànatvàd api calana-rahitam
| dhruvaü paramàtmaika-÷eùatàyàü sarvadà sthiram | akùaropàsane vidhim àha saüniyamyeti | karaõa-gràmaü ÷rotràdãndriya-vçndaü saüniyamya ÷abdàdi-saücàrebhyas tad-vyàpàrebhyaþ pratyàhçtya sarvatra suhçn-mitràry-udàsãnàdiùu sama-buddhayas tulya-dçùñayaþ | yad và, sarveùu cetanàcetaneùu vastuùu sthite same brahmaõi buddhir yeùàü bhåtànàü hite upakàre ratàþ sarveùàü ÷aü bhåyàd iti yathàyathaü yatamànàþ evaü svàtma-sàkùàtkçti-pårvikàyàü mad-bhaktau mad-arpita-karma-lakùaõàyàü
ye pravartante, te 'pi màm eva pàramai÷varya-pradhànaü pràpunuvantãti nàsti saü÷ayaþ ||3-4||

__________________________________________________________

BhG 12.5

kle÷o 'dhikataras teùàm avyaktàsakta-cetasàm |
avyaktà hi gatir duþkhaü dehavadbhir avàpyate ||5||

÷rãdharaþ - nanu ca te 'pi cet tvàm eva pràpnuvanti tarhãtareùàü yuktatamatvaü kuta ity apekùàyàü kle÷àkle÷a-kçtaü vi÷eùam àha kle÷a iti tribhiþ | avyakte nirvi÷eùe 'kùara àsaktaü ceto yeùàü teùàü kle÷o 'dhikataraþ | hi yasmàd avyakta-viùayà gatir niùñhà dehàbhimànibhir duþkhaü yathà bhavaty evam avàpyate | dehàbhimàninàü nityaü pratyak-pravaõatvasya durghañatvàd iti ||5||

madhusådanaþ - idànãm etebhyaþ pårveùàm ati÷ayaü dar÷ayann àha kle÷a iti | pårveùàm api viùayebhya àhçtya saguõe mana-àve÷e satataü tat-karma-paràyaõatve ca para-÷raddhopetatve ca kle÷o 'dhiko bhavaty eva | kintu avyaktàsakta-cetasàü nirguõa-brahma-cintana-paràõàü teùàü pårvokta-sàdhanavatàü kle÷a  àyàso  'dhikataro  'ti÷ayenàdhikaþ | 

atra svayam eva hetum àha bhagavàn -- avyaktà hi gatiþ | hi yasmàd akùaràtmakaü gantavyaü phala-bhåtaü brahma duþkhaü yathà syàt tathà kçcchreõa dehavadbhir deha-mànibhir avàpyate | sarva-karma-saünyàsaü kçtvà gurum upasçtya vedànta-vàkyànàü tena tena vicàreõa tat-tad-bhrama-niràkaraõe mahàn prayàsaþ | pratyakùa-siddhas tataþ kle÷o 'dhikataras teùàm ity uktam | yadyapy ekam eva phalaü tathàpi ye duùkareõopàyena pràpnuvanto bhavanti ÷reùñhà ity abhipràyaþ ||5||

vi÷vanàthaþ --- tarhi kenàü÷ena teùàm apakarùas tatràha kle÷a iti | na kenàpi vyajyata ity avyaktaü brahma tatraivàsakta-cetasàü tad evànububhåùåõàü teùàü tat-pràntau kle÷o 'dhikataraþ | hi yasmàd avyaktà gatiþ kenàpi prakàreõa vyaktãbhavatisà gatir dehavadbhir jãvair duþkhaü yathà bhavaty evam avàpyate | tathà hãndriyàõàü ÷abdàdi-j¤àna-vi÷eùa eva ÷aktiþ | na tu vi÷eùatara-j¤ànam iti | ata indriya-nirodhas teùàü nirvi÷eùa-j¤ànam icchatàm ava÷ya-kartavya eva | indriyàõàü nirodhas tu srotasvatãnàm iva sroto-nirodho duùkara eva | yad uktaü sanatkumàreõa -

yat-pàda-païkaja-palà÷a-vilàsa-bhaktyà
karmà÷ayaü grathitam udgrathayanti santaþ |
tadvan na rikta-matayo yatayo |pi ruddha-
sroto-gaõàs tam araõaü bhaja vàsudevam || [BhP 4.22.39]

kle÷o mahàn iha bhavàrõavam aplave÷àü
ùaó-varga-nakram asukhena titãrùanti |
tat tvaü harer bhagavato bhajanãyam aïghriü
kçtvoóupaü vyasanam uttara dustaràrõam || [BhP 4.22.40] iti | 

tàvatà kle÷enàpi sà gatir yadyapy avàpyate | tad api bhakti-mi÷reõaiva | bhagavati bhaktiü vinà kevala-brahmopàsakànàü tu kevala-kle÷a eva làbho na tu brahma-pràptiþ | yad uktaü brahmaõà -

teùàm asau kle÷ala eva ÷iùyate
nànyad yathà sthåla-tuùàvaghàtinàm | [BhP 10.14.4] iti ||5||

baladevaþ - nanu te 'pi cet tvàm eva pràpnuyus tarhi pårveùàü yuktatamatvaü kiü nibandhanam ? tatràha kle÷o 'dhiketi | avyaktàsakta-cetasàm atisåkùma-nãråpa-jãvàtma-samàdhi-nirata-manasàü teùàm adhikataraþ kle÷aþ | yadyapi pårveùàm api tat-tan-mad-bhakty-asaïga-samàcàro mad-anya-viùayebhyaþ karaõànàü pratyàhàra÷ ca kle÷o 'sty eva, tathài tatrànanda-mårter mama sphuraõàn na kle÷atayà vibhàti | kuto 'dhikataratvaü suduràpàstam ?  hi yasmàd avyaktà gatir avyaktàkùara-viùayà mano-vçttir dehavadbhir dehàbhimànibhir janair duþkhaü yathà syàt tathàvàpyate | dehavantaþ khalu sthåla-deham eva suciràd àtmatvenànu÷ãlitavantaþ
katham aõu-caitanyaü sucirojjhita-vimar÷am àtmatvenànu÷ãlituü prabhaveyur iti bhàvaþ | 

yat tv atra vyàcakùate | sa-guõaü nirguõaü ceti dviråpaü brahma | tatra saguõopàsanam àkàravad-viùayatvàt sukaram apramàdaü ca | nirguõopàsanaü tu tattvàbhàvàd duþkha-karaü sa-pramàdaü ca | tac ca nirguõaü brahmàkùara-÷abdenocyate | nairguõya-pratipattaye sapta vi÷eùaõàni anirde÷yaü vedàgocaraü, yato 'vyaktaü jàtyàdi-÷ånyam | sarvatra-gaü vyàpi | acintyaü manasàpy agamyam | ÷ruti÷ ca - yato vàco nivartante apràpya manasà saha [TaittU 2.4.1] ity àdyà | kåñasthaü mithà-bhåtam api satyavat pratãtaü jagat kåñam ucyate | yathà kåtakàrùàpaõàdi | tasminn àdhyàsika-sambandhenàdhiùñhànatayà
sthitam | acaram avikàram ato dhruvaü nityam iti | tad-vidàü khalu guråpasatti-pårvakopaniùad-vicàra-tad-artha-manana-tan-nididhyàsanair mahàn kle÷aþ | 

pårveùàü tu tair vinaiva guråkta-bhagavat-prasàdàvirbhåtenàj¤àna-tat-kàrya-vimardinà vij¤ànena bhagavat-svaråpa-bhåta-nirguõàkùaràtmaikya-lakùaõà muktir iti phalaikye 'pi kle÷àkle÷àbhyàm apakarùotkarùàv iti | tad idaü mandaü gati-sàmànyàt iti såtre brahmaõo dvairåpya-niràsàt | yathà tad akùaram adhigamyate iti tasya veda-vedyatva-÷ravaõàt | yato vàcaþ ity àde kàrtsnyàgocaratvàrthatvàt | pravçtti-nimittàbhàvena nirguõasyàpramàõatvàt taucchyàc ca lakùyatvaü tu na, sarva-÷abda-vàcyatva-svãkàràt | sadaikàvasthasya vastunaþ kåñasthatvenàbhidhànàn na ca jagat kåñam | 

     kavir manãùã paribhåþ svayambhur 
yàthàtathyato 'rthàn vyadadhàc chà÷vatãbhyaþ samàbhyaþ [ä÷opaniùad 8]

ity àdau tasya satyatva-÷ravaõàt | ya÷odà-stanandhaya-vibhu-cid-vigrahasya para-brahmatva-÷ravaõena tad-anta-stha-nirguõàkùara-kalpanasya ÷raddhà-jàóya-kçtatvàt ||5||

__________________________________________________________

Verses6-7

ye tu sarvàõi karmàõi mayi saünyasya mat-paràþ |
ananyenaiva yogena màü dhyàyanta upàsate ||6||
teùàm ahaü samuddhartà mçtyu-saüsàra-sàgaràt |
bhavàmi na ciràt pàrtha mayy àve÷ita-cetasàm ||7||

÷rãdharaþ - mad-bhaktànàü tu mat-prasàdàd anàyàsenaiva siddhir bhavatãty àha ye tv iti dvàbhyàm | ye mayi parame÷vare sarvàõi karmàõi saünyasya samarpya mat-parà bhåtvà | màü dhyàyantaþ | ananyena na vidyate 'nyo bhajanãyo yasmiüs tenaiva | ekànta-bhakti-yogenopàsata ity arthaþ ||6||

teùàm iti | evaü mayy àve÷itaü ceto yais teùàm | mçtyu-yuktàt saüsàra-sàgaràd ahaü samyag uddhartàcireõa bhavàmi ||7||

madhusådanaþ - nanu phalaikye kle÷àlpatvàdhikyàbhyàsam utkarùa-nikarùau syàtàü, tad eva tu nàsti nirguõa-brahma-vidàü hi phalam avidyà-tat-kàrya-nivçttyà nirvi÷eùa-paramànanda-bodha-brahma-råpatà | saguõa-brahma-vidàü tv adhiùñhàna-pramàyà abhàvenàvidyà-nivçtty-abhàvàd ai÷varya-vi÷eùaþ kàrya-brahma-loka-gatànàü phalam | ataþ phalàdhikyàrtham àyàsàdhikyaü na nyånatàm àpàdayatãit cet, na suguõopàsanayà nirasta-sarva-pratibandhànàü vinà guråpade÷aü vinà ca ÷ravaõa-manana-nididhyàsanàdy-àvçtti-kle÷aü svayam àvirbhåtena vedànta-vàkyene÷vara-prasàda-sahakçtena tattva-j¤ànodayàd avidyà-tat-kàrya-nivçttyà brahma-loka evai÷varya-bhogànte
nirguõa-brahma-vidyà-phala-parama-kaivalyopapatteþ | sa etasmàj jãva-ghanàt paràtparaü puri÷ayaü puruùam ãkùate iti ÷ruteþ sa pràpta-hiraõyagarbhai÷varyo bhogànta etasmàj jãva-ghanàt sarva-jãva-samaùñi-råpàt paràc chreùñhàd dhiraõyagarbhàt paraü vilakùaõaü ÷reùñhaü ca puri÷ayaü sva-hçdaya-guhà-niviùñaü puruùaü pårõaü pratyag-abhinnam advitãyaü paramàtmànam ãkùate svayam àvirbhåtena vedànta-pramàõena sàkùàtkaroti, tàvatà ca mukto bhavatãty arthaþ | tathà ca vinàpi pràg-ukta-kle÷ena saguõa-brahma-vidàm ã÷vara-prasàdena nirguõa-brahma-vidyà-phala-pràptir itãmam
artham àha ye tv iti dvyàbhyàm |

tu-÷abda uktà÷aïkà-nivçtty-arthaþ | ye sarvàõi karmàõi mayi saünyasya saguõe vàsudeve samarpya mat-parà ahaü bhagavàn vàsudeva eva paraþ prakçùñaþ prãti-viùayo yeùàü te tathà santo 'nanyenaiva yogena na vidyate màü bhagavantaü muktvànyad-àlambanaü yasya tàdç÷enaiva yogena samàdhinaikànta-bhakti-yogàpara-nàmnà màü bhagavantaü vàsudevaü sakala-saundarya-sàra-nidhànam ànanda-ghana-vigrahaü dvibhujaü caturbhujaü và samasta-jana-mano-mohinãü muralãm antimanoharaiþ saptabhiþ svarair àpårayantaü và dara-kamala-kaumodakã-rathàïga-saïgi-pàõi-pallavaü và
narasiüha-ràghavàdi-råpaü và yathà-dar÷ita-vi÷va-råpaü và dhyàyanta upàsate samànàkàram avicchinnaü citta-vçtti-pravàhaü saütanvate samãpa-vartitayà 'sate tisñhanti và tesàü mayy àve÷ita-cetasàü mayi yathokta àve÷itam ekàgratayà prave÷itaü ceto yais teùàm ahaü satatopàsito bhagavàn mçtyu-saüsàra-sàgaràm mçtyu-yukto yaþ saüsàro mithyà-j¤àna-tat-kàrya-prapa¤caþ sa eva sàgarà iva duruttaras tasmàt samuddhartà samyag anàyasenordhve sarva-bàdhàv adhibhåte ÷uddhe brahmaõi dhartà dhàrayità j¤ànàvaùñambha-dànena bhavàmi na ciràt kùipram eva tasminn eva janmani | he pàrtheti sambodhanam à÷vàsàrtham ||6-7||

vi÷vanàthaþ --- bhaktànàü tu j¤ànaü vinaiva kevalayà bhaktyaiva sukhena saüsàràn muktir ity àha ye tv iti | mayi yat prànty arthaü saünyasya tyaktvà saünyàsa-÷abdasya tyàgàrthatvàt | ananyenaiva j¤àna-karma-tapasyàdi-rahitenaiva yogena bhakti-yogena yad uktaü yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat [BhP 11.20.32] ity anantaram |

sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà |
svargàpavargaü mad-dhàma katha¤cid yadi và¤chati || [BhP 11.20.33] iti |

nanu tad api teùàü saüsàra-taraõe kaþ prakàra iti cet ? satyaü | teùàü saüsàra-taraõa-prakàre jij¤àsà naiva j¤àyate | yatas tat-prakàraü vinaivàham eva tàüs tàrayiùyàmãty àha teùàm iti | tena bhagavato bhakteùv eva vàtsalyaü na tu j¤àniùv iti dhvaniþ ||6-7||

baladevaþ - tathàtma-yàthàtmyaü ÷rutvaivàtmàü÷ino mama kevalàü bhaktiü ye kurvanti, na tv àtma-sàkùàtkçtaye prayatante, teùàü tu kevalayà mad-bhaktyaiva mat-pràptir acireõaiva syàd ity àha ye tv iti dvàbhyàm | ye mad-ekàntino mayi mat-pràpty-arthaü sarvàõi sva-vihitàny api karmàõi saünyasya bhakti-vikùepakatva-buddhyà parityajya mat-parà mad-eka-puruùàrthàþ santo 'nanyena kevalena mac-chravaõàdi-lakùaõena yogenopàyena màü kçùõam upàsate | tal-lakùaõàü mad-upàsanàü kurvanti dhyàyantaþ ÷ravaõàdi-kàle 'pi man-niviùña-manasaþ | teùàü mayy àve÷ita-cetasàü
mad-ekànurakta-manasàü bhaktànàm aham eva mçtyu-yuktàt saüsàràt sàgaravad dustaràt samuddhartà bhavàmi | na ciràt tvarayà tat-pràpti-vilambàsahamànas tàn ahaü garuóa-skandham àropya sva-dhàma pràpayàmãty arcir-àdi-nirapekùà teùàü mad-dhàma-pràptiþ -

     nayàmi paramaü sthànam arcir àdi-gatiü vinà |
     garuóa-skandham àropya yatheccham anivàritaþ || iti vàràha-vacanàt |

karmàdi-nirapekùàpi bhaktir abhãùña-sàdhikà-

     yà vai sàdhana-sampattiþ puruùàrtha-catuùñaye |
tayà vinà tad àpnoti naro nàràyaõà÷rayaþ || iti nàràyaõãyàt |

     sarva-dharmojjhità viùõor nàma-màtraika-jalpakàþ | 
     sukhena yàü gatiü yànti na tàü sarve 'pi dhàrmikàþ || iti pàdmàc ca ||6-7||

__________________________________________________________

BhG 12.8

mayy eva mana àdhatsva mayi buddhiü nive÷aya | 
nivasiùyasi mayy eva ata årdhvaü na saü÷ayaþ ||8||

÷rãdharaþ - yasmàd evaü tasmàt mayy eveti | mayy eva saïkalpa-vikalpàtmakaü mana àdhatsva sthirãkuru | buddhim api vyavasàyàtmikàü mayy eva nive÷aya | evaü kurvan mat-prasàdena labdha-j¤ànaþ san ata ata årdhvaü dehànte mayy eva nivasiùyasi nivatsyasi | yad àtmanà vàsaü kariùyasi | nàtra saü÷ayaþ | yathà ca ÷rutiþ dehànte devaþ paraü brahmà tàrakaü vyacaùñe iti ||8||

madhusådanaþ - tad evam iyatà prabandhena saguõopàsanàü stutvedànãü vidhatte mayy eveti | mayy eva saguõe brahmaõi manaþ saïkalpa-vikalpàtmakam àdhatsva sthàpaya sarvà manovçttãr mad-viùayà eva kuru | eva-kàrànuùaïgena mayy eva buddhim adhyavasàya-lakùaõàü nive÷aya | sarvà buddhi-vçttãr mad-viùayà eva kuru, viùayàntara-parityàgena sarvadà màü cintayety arthaþ | tataþ kiü syàd ity ata àha nivasiùyasi nivatsyasi labdha-j¤ànaþ san mad-àtmanà mayy eva ÷uddha ata årdhvam etad-dehànte na saü÷ayo nàtra pratibandha-÷aïkà kartavyety arthaþ | eva ata årdhvam ity atra sandhy-abhàvaþ ÷loka-påraõàrthaþ ||8||

vi÷vanàthaþ --- yasmàn mad-bhaktir eva ÷reùñhà tasmàt tvaü bhaktim eva kurv iti tàm upadi÷ati mayy eveti tribhiþ | eva-kàreõa nirvi÷eùa-vyàvçttiþ | mayi ÷yàmasundare pãtàmbare vanamàlini mana àdhatsva mat-smaraõaü kurv ity arthaþ | tathà buddhiü vivekavatãü nive÷aya man-mananaü kurv ity arthaþ | tac ca mananaü dhyàna-pratipàdaka-÷àstra-vàkyànu÷ãlanam | tata÷ ca mayy eva nivasiùyasãti chàndasam | mat-samãpa eva nivàsaü pràpnoùãty arthaþ ||8||

baladevaþ -- yasmàd evaü tasmàt tvaü mayy eva na tu svàtmani mana àdhatsva samàhitaü kuru | buddhiü mayi nive÷ayàrpaya | evaü kurvàõas tvaü mayy eva mama kçùõasya sannidhàv eva nivatsyasi, na tu sa-niùñhavat sargàdikam anubhavann ai÷varya-pradhànaü màü pràpsyasãty arthaþ ||8||


__________________________________________________________

BhG 12.9

atha cittaü samàdhàtuü na ÷aknoùi mayi sthiram |
abhyàsa-yogena tato màm icchàptuü dhanaüjaya ||9||

÷rãdharaþ - atrà÷aktaü prati sugamopàyam àha atheti | sthiraü yathà bhavaty evaü mayi cittaü dhàrayituü yadi ÷akto na bhavasi tarhi vikùiptaü cittaü punaþ punaþ pratyàhçtya mad-anusmaraõa-lakùaõo yo 'bhyàsa-yogas tena màü pràptum iccha | prayatnaü kuru ||9||

madhusådanaþ - idànãü saguõa-brahma-dhyànà÷aktànàm a÷akti-tàratàmyena prathamaü pratimàdau bàhye bhagavad-dhyànàbhyàsas tad-a÷aktau bhàgavata-dharmànuùñhànaü tad-a÷aktau sarva-karma-phala-tyàga iti trãõi sàdhanàni tribhiþ ÷lokair vidhatte atheti | atha pakùàntare sthiraü yathà syàt tathà cittaü samàdhàtuü sthàpayituü mayi na ÷aknoùi cet tata ekasmin pratimàdàv àlambane sarvataþ samàhçtya cetasaþ punaþ punaþ sthàpanam abhyàsas tat-pårvako yogaþ samàdhis tenàbhyàsa-yogena màm àptum iccha yatasva | he dhana¤jaya ! bahån ÷atrån jitvà dhanam àhçtavàn asi ràjasåyàdy-artham ekaü manaþ-÷atruü jitvà
tatva-j¤àna-dhanam àhariùyasãti na tavà÷caryam iti sambodhanàrthaþ ||9||

vi÷vanàthaþ --- sàkùàt smaraõàsamarthaü prati tat-pràpty-upàyam àha atheti | abhyàsa-yogenànyatrànyatra gatam api manaþ punaþ pratyàhçtya mad-råpa eva sthàpanam abhyàsaþ | sa eva yogas tena  | pràkçtatvàd iti kutsita-råpa-rasàdiùu calantyà manonadyàs teùu calanaü nirudhya atisubhadreùu madãya-råpa-rasàdiùu tac-calanaü ÷anaiþ ÷anaiþ sampàdayety arthaþ | he dhana¤jayeti bahån ÷atrån jitvà dhanam àhçtavatà tvayà mano 'pi jitvà dhyàna-dhanaü grahãtuü ÷akyam eveti bhàvaþ ||9||

baladevaþ - nanu gaïgeva yeùàü mano-vçtti-rodhavatã teùàü tvat-pràptis tvarayà syàn mama tu tàdç÷ã na tad-vçttis tataþ kathaü seti cet tatràha atheti | sthiraü yathà syàt tathà mayi cittaü samyag anàyàsenàdhàtum arpayituü na ÷aknoùi cet tato 'bhyàsa-yogena màm àptum iccha yatasva | tato 'nyatra gatasya manasaþ pratyàhçtya ÷anaiþ ÷anair mayi sthàpanam abhyàsas tena manasi mat-pravaõe sati mat-pràptiþ sulabhà syàd iti bhàvaþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 12.10

abhyàse 'py asamartho 'si mat-karma-paramo bhava |
mad-artham api karmàõi kurvan siddhim avàpsyasi ||10||

÷rãdharaþ - yadi punar naivaü tatràha abhyàsa iti | yadi punar abhyàse 'py a÷akto 'si tarhi mat-prãty-arthàni yàni karmàõi ekàda÷y-upavàsa-vrata-caryà-påjà-nàma-saïkãrtanàdãni tad-anuùñhànam eva paramaü yasya tàdç÷o bhava | evaü-bhåtàni karmàõy api mad-arthaü kurvan mokùaü pràpsyasi ||10||

madhusådanaþ - mat-prãõanàrthaü karma mat-karma ÷ravaõa-kãrtanàdi-bhàgavata-dharmas tat-paramas tad-eka-niùñho bhava | abhyàsàsamarthye mad-arthaü bhàgavata-dharma-saüj¤akàni karmàõy api kurvan siddhiü brahma-bhàva-lakùaõàü sattva-÷uddhi-j¤ànotpatti-dvàreõàvàpsyasi ||10||

vi÷vanàthaþ --- abhyàse 'pãti yathà pitta-dåùità rasanà matsyaõóikàü necchati | tathaivàvidyà-dåùitaü manas tad-råpàdikaü madhuram api na gçhõàtãty atas tena durgraheõa mahà-prabalena manasà saha yoddhuü mayà naiva ÷akyata iti manyase ced iti bhàvaþ | mat-karmàõi paramàõi yasya saþ | karmàõi madãya-÷ravaõa-kãrtana-vandanàrcana-man-mandira-màrjanàbhyukùaõa-puùpàharaõàdi-paricaraõàdi kurvan vinàpi mat-smaraõaü siddhiü premavat-pàrùadatva-lakùaõàü pràpsyatãti ||10||
baladevaþ - nanu vàyor iva manaso 'ticàpalyàt tasya pratyàhàre mama na ÷aktir iti cet tatràha abhyàse 'pãti | ukta-lakùaõe 'bhyàse 'pi cet tvam asamarthas tarhi mat-karmàõi paramàõi pumartha-bhåtàni yasya tàdç÷o bhava | tàni ca man-niketa-nirmàõa-mat-puùpa-bàñã-secanàdãni pårvam uktàni | evaü sukaràõi mad-arthàni karmàõi kurvàõas tvaü tatra taràti-manoj¤a-man-mårty-udde÷a-mahimnà tàdç÷e mayi nirata-manàþ saüsiddhiü mat-sàmãpya-lakùaõàm avàpsyasãty atisugamo 'yam upàyaþ ||10||

__________________________________________________________

BhG 12.11

athaitad apy a÷akto 'si kartuü mad-yogam à÷ritaþ |
sarva-karma-phala-tyàgaü tataþ kuru yatàtmavàn ||11||

÷rãdharaþ - atyantaü bhagavad-dharma-pariniùñhàyàm a÷aktasya pakùàntaram àha atheti | yady etad api kartuü na ÷aknoùi tarhi mad-ayogaü mad-eka-÷araõatvam à÷ritaþ san sarveùàü dçùñàdçùñàrthànàm àva÷yakànàü càgnihotràdi-karmaõàü phalàni niyata-cittaü bhås tvà parityaja | etad uktaü bhavati mayà tàvad ã÷varàj¤ayà yathà-÷akti karmàõi kartavyàni | phalaü tàvad dçùñam adçùñaü và parame÷varàdhãnam ity evaü mayi bhàram àropya phalàsaktiü parityajya vartamàno mat-prasàdena kçtàrtho bhaviùyasãti ||11||

madhusådanaþ - atha bahir-viùayàkçùña-cetastvàd etan-mat-karma-paratvam api kartuü na ÷aknoùi, tato mad-yogaü mad-eka-÷araõatvam à÷rito mayi sarva-karma-samarpaõaü mad-yogas taü và÷ritaþ san yatàtmavàn yataþ saüyata-sarvendriya àtmavàn vivekã ca san sarva-karma-phala-tyàgaü kuru phalàbhisandhiü tyajety arthaþ ||11||
vi÷vanàthaþ --- etad api kartum a÷akta÷ cet tarhi mad-yogam à÷rito mayi sarva-karma-samarpaõam | mad-yogas tam à÷ritaþ san sarva-karma-phala-tyàgaü prathama-ùañkoktaü kuru | ayam arthaþ -- prathama-ùañke bhagavad-arpita-niùkàma-karma-yoga eva mokùopàya uktaþ | dvitãya-ùañke 'smin bhakti-yoga eva bhagavat-pràpty-upàya uktaþ | sa ca bhakti-yogo dvividhaþ - bhagavan-niùñho 'ntaþ-karaõa-vyàpàro, bahiùkaraõa-vyàpàra÷ ca | tatra prathamas trividhaþ - smaraõàtmako, mananàtmaka÷ càkhaõóa-smaraõàsàmarthye tad-anuràginàü tad-abhyàsa-råpaü ceti trika evàyaü manda-dhiyàü durgamaþ
| sudhiyàü niraparàdhànàü tu sugama eva | dvitãyaþ ÷ravaõa-kãrtanàtmakaü tu sarveùàü sugama evopàyaþ | evam ubhayopàya-vanto 'dhikàriõaþ sarvataþ prakçùñà dvitãya-ùañke 'sminn uktàþ | etat-kçtya-samarthà indriyàõàü bhagavan-niùñhãkçtàv a÷raddhàlava÷ ca bhagavad-arpita-niùkàma-karmiõaþ prathama-ùañkotàdhikàriõo 'smàn nikçùñà eveti ||11||

baladevaþ - atha mahàkulãnatva-loka-mukhyatvàdinà pratibandhena bàdhitas tvam anyo vai tan-man-niketa-vimàrjanàdi-mat-prãtikara-mati-sukaram api karma cet kartum a÷akto 'si tato mad-yogaü mac-charaõatàm à÷ritaþ san sarveùàm anuùñhãyamànànàü karmaõàü phala-tyàgaü kuru yatàtmavàn vijita-manà bhåtvà, tathà ca phalàbhisandhi-÷ånyair agnihotra-dar÷a-paurõamàsy-àdibhir mad-àràdhana-råpaiþ karmabhir viùa-tantuvad-antar-abhyuditena j¤ànena sva-paràtmanoþ ÷eùa-÷eùi-bhàve 'bhyudite sva-÷eùiõi sarvottamatvena vidite ÷anaiþ ÷anaiþ paràpi bhaktiþ syàd iti | evam eva vakùyati yataþ pravçttir bhåtànàü ity àdinà
mad-bhaktiü labhate paràm ity anena ||11||

__________________________________________________________

BhG 12.12

÷reyo hi j¤ànam abhyàsàj j¤ànàd dhyànaü vi÷iùyate |
dhyànàt karma-phala-tyàgas tyàgàc chàntir anantaram ||12||

÷rãdharaþ - tam imaü phala-tyàgaü stauti ÷reya iti | samyag-j¤àna-rahitàd abhyàsàt yukti-sahitopade÷a-pårvakaü j¤ànaü ÷reùñham | tasmàd api tat-pårvaü dhyànaü vi÷iùñam | tatas tu taü pa÷yati niùkalaü dhyàyamàna iti ÷ruteþ | tasmàd apy ukta-lakùaõaþ karma-phala-tyàgaþ ÷reùñhaþ | tasmàd evaübhåtàt karma-phala-tyàgàt karmasu tat-phaleùu càsakti-nivçttyà mat-prasàdena ca samanantaram eva saüsàra-÷àntir bhavati ||12||

madhusådanaþ - idànãm atraiva sàdhana-vidhàna-prayavasànàd imaü sarva-phala-tyàgaü stauti ÷reya iti | ÷reyaþ pra÷asyataraü hi eva j¤ànaü ÷abda-yuktibhyàm àtma-ni÷cayo 'bhyàsà j¤ànàrtha-÷ravaõàbhyàsàt | j¤ànàc chravaõa-manana-pariniùpannàd api dhyànaü nididhyàsana-saüj¤aü vi÷iùyate 'ti÷ayitaü bhavati sàkùàtkàràvyavahita-hetutvàt | tad evaü sarva-sàdhana-÷reùñhaü dhyànaü tato 'py ati÷ayitatvenàj¤a-kçtaþ karma-phala-tyàgaþ ståyate | 

dhyànàt karma-phala-tyàgo vi÷iùyata ity anuùajyate | tyàgàn niyata-cittena puüsà kçtàt sarva-karma-phala-tyàgàc chàntir upa÷amaþ sa-hetukasya saüsàrasyànantaram apy avadhànena na tu kàlàntaram apekùate | atra -

yadà sarve pramucyante kàmà ye 'sya hçdi sthitàþ |
atha martyo 'mçto bhavaty atra brahma sama÷nute ||

ity àdi ÷rutiùu prajahàti yadà kàmàn sarvàn ity àdi-sthita-praj¤a-lakùaõeùu ca sarva-kàma-tyàgasyàmçtatva-sàdhanatvam avagatam | karma-phalàni ca kàmàs tat-tyàgo 'pi kàma-tyàgatva-sàmànyàt sarva-kàma-tyàga-phalena ståyate | yathàgastyena bràhmaõena samudraþ pãta iti, yathà và jàmadagnyena bràhmaõena niþkùatrà pçthivã kçteti bàhmaõatva-sàmànyàd idànãntanà api bràhmaõà aparimeya-paràkramatvena ståyante tadvat ||12||

vi÷vanàthaþ --- athoktànàü smaraõa-mananàbhyàsànàü yathà-pårvaü ÷raiùñhyaü spaùñãkçyàha ÷reyo hãti | abhyàsàj j¤ànaü mayi buddhiü nive÷ayety uktaü man-mananaü ÷reyaþ ÷reùñham | abhyàse saty àyàsata eva dhyànaü syàt | manane sati tv anàyàsata eva dhyànam iti vi÷eùàt tasmàt j¤ànàd api dhyànaü vi÷iùyate ÷reùñham ity arthaþ | kuta ity ata àha - dhyànàt karma-phalànàü svargàdi-sukhànàü niùkàma-karma-phalasya mokùasya ca tyàgas tat-spçhà-ràhityaü syàt | svataþ pràptasyàpi tasyopekùà | ni÷cala-dhyànàt pårvaü
tu bhaktànàm ajàta-ratãnàü mokùa-tyàgecchaiva bhavet | ni÷cala-dhyànavatàü tu mokùopekùà | saiva mokùa-laghutà-kàriõã | yad uktaü bhakti-rasàmçta-sindhau - kle÷a-ghnã ÷ubhadà [BRS 1.1.7] ity atra ùaóbhiþ padair etan-màhàtmyaü kãrtitam iti | yad uktaü -

na pàrameùñhyaü na mahendra-dhiùõyaü
na sàrvabhaumaü na rasàdhipatyam |
na yoga-siddhãr apunar-bhavaü và
mayy arpitàtmecchati mad vinànyat || [BhP 11.14.14] iti |

mayy arpitàtmà mad-dhyàna-niùñhaþ | tyàgàd vaitçùõyàd anantaram eva ÷àntir mad-råpa-guõàdikaü vinà sarva-viùayeùv evendriyàõàm uparatiþ | atra pårvàrdhe ÷reyaþ iti vi÷iùyate iti pada-dvayenànvayàd uttaràrdhe tu anantaram ity anenaivànvayàd eùaiva vyàkhyà samyag upapadyate nànyety avadheyam ||12||

baladevaþ - sukaratvàd apramàdatvàj j¤àna-garbhatvàc cànibhisaühitaü phalaü karma-yogaü stauti ÷reyo hãti | abhyàsàn mat-smçti-sàtatya-råpàd aniùpannàj j¤ànaü svàtma-sàkùàtkçti-råpaü ÷reyaþ pra÷astataram | paramàtmopalabdhi-dvàratvàt j¤ànàc ca tasmàd aniùpannàt sàdhana-bhåtaü dhyànaü svàtma-cintana-lakùaõaü vi÷iùyate sva-hitatve ÷reyo bhavati | dhyànàc ca tasmàd aniùpannàt karma-phala-tyàgàd anantaraü ÷àntis tyakta-phalàd anuùñhità karmaõo 'nantaraü manaþ-÷uddhir ity arthaþ | tathà ca ÷uddhe manasi dhyànaü niùpadyate | niùpanne dhyàne
sva-sàkùàtkçti-råpaü j¤ànaü | j¤àne niùpanne tat-phala-bhåtaü paramàtma-j¤ànam | tena parà bhaktis tayi÷varya-pradhànasya mama pràptir iti durgamo 'yam upàya iti bhàvaþ |  na càyam arjunaü praty upade÷as tasyaikàntitvàt | san-niùñhà niùkàma-karma-ratà hari-dhyàyina÷ ca svàtmànam anubhåya tato 'bhyuditayà hari-viùayakatyà pàramai÷varya-guõayà parayà bhaktyà hariü premàspadam anubhavanto vimucyanta iti gãtà-÷àstràrtha-paddhatiþ | kintv ekàntitvàsaktaü pratãti-bodhyam ||12||

__________________________________________________________

BhG 12.13-14

adveùñà sarva-bhåtànàü maitraþ karuõa eva ca |
nirmamo nirahaükàraþ sama-duþkha-sukhaþ kùamã ||13||
saütuùñaþ satataü yogã yatàtmà dçóha-ni÷cayaþ |
mayy arpita-mano-buddhir yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||14||

÷rãdharaþ - evaü-bhåtasya bhaktasya kùipram eva parame÷vara-prasàda-hetån dharmàn àha adveùñety aùñabhiþ | sarva-bhåtànàü yathàyatham adveùñà maitraþ karuõa÷ ca | uttameùu dveùa-÷ånyaþ | sameùu mitratayà vartata iti maitraþ | hãneùu kçpàlur ity arthaþ |  nirmamo nirahaükàra÷ ca kçpàlutvàd eva anyaiþ saha same duþkha-sukhe yasya saþ | kùamã kùamà÷ãlaþ ||13||

saütuùña iti | satataü làbhe 'làbhe ca saütuùñaþ suprasanna-cittaþ | yogã apramattaþ yatàtmà saüyata-svabhàvaþ | dçóho mad-viùayo yasya | mayy arpite mano-buddhã yena | evaübhåto yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||14||

madhusådanaþ -  tad evaü mandam adhikàriõaü pratyatiduùkaratvenàkùaropàsana-nindayà sukaraü saguõopàsanaü vidhàyà÷akti-tàratamyànuvàdenànyàny api sàdhanàni vidadhau bhagavàn vàsudevaþ kathaü nu nàma sarva-pratibandha-rahitaþ sann uttamàdhikàritayà phala-bhåtàyàm akùara-vidyàyàm avatared ity abhipràyeõa sàdhana-vidhànasya phalàrthatvàt | tad uktam -

nirvi÷eùaü paraü brahma sàkùàtkartum anã÷varàþ |
ye mandàs te 'nukampyante savi÷eùa-niråpaõaiþ ||
va÷ãkçte manasy eùàü saguõa-brahma-÷ãlanàt |
tad evàvirbhavet sàkùàd apetopàdhi-kalpanam || iti |

bhagavatà pata¤jalinà coktaü samàdhi-siddhir ã÷vara-praõidhànàt iti | tataþ pratyak-cetanàdhigamo 'py antaràyàbhàva÷ ca iti ca | tata itã÷vara-praõidhànàd ity arthaþ | tad evam akùaropàsana-nindà saguõopàsana-stutaye na tu heyatayà, udita-homa-vidhàvanudita-homa-nindàvat | na hi nindà nindyaü nindituü pravartate 'pi tu vidheyaü stotum iti nyàyàt | tasmàd akùaropàsakà eva paramàrthato yoga-vittamàþ |

priyo hi j¤ànino 'tyartham ahaü sa ca mama priyaþ |
udàràþ sarva evaite j¤ànã tv àtmaiva me matam || [Gãtà 7.17-18]

ity àdinà punaþ punaþ pra÷astatamatayoktàs teùàm eva j¤ànaü dharma-jàtaü cànusaraõãyam adhikàram àsàdya tvayety arjunaü bubodhayiùuþ parama-hitaiùã bhagavàn abheda-dar÷inaþ kçta-kçtyànakùaropàsakàn prastauti adveùñeti saptabhiþ |

sarvàõi bhåtàny àtmatvena pa÷yann àtmano duþkha-hetàv api pratikåla-buddhy-abhàvàn na dveùñà sarva-bhåtànàü kintu maitrã snigdhatà tadvàn | yataþ karuõaþ karuõà duþkhiteùu dayà tadvàn sarva-bhåtàbhaya-dàtà paramahaüsa-parivràjaka ity arthaþ | nirmamo dehe 'pi mameti pratyaya-rahitaþ | nirahaïkàro vçtta-svàdhyàyàdi-kçtàhaïkàràn niùkràntaþ | dveùa-ràgayor apravartakatvena same duþkha-sukhe yasya saþ | ataeva kùamã àkro÷ana-tàóanàdinàpi na vikriyàm àpadyate ||13||

tasyaiva vi÷eùaõàntaràõi santuùña iti | satataü ÷arãra-sthiti-kàraõasya làbhe 'làbhe ca saütuùñaþ utpannàlaü-pratyayaþ | tathà guõaval-làbhe viparyaye ca | satatam iti sarvatra sambadhyate | yogã samàhita-cittaþ | yatàtmà saüyata-÷arãrendriyàdi-saüghàtaþ | dçóhaþ kutàrkikair abhibhavitum a÷akyatayà sthiro ni÷cayo 'ham asmy akaartra-bhloktç-saccidànandàdvitãyaü brahmety adhyavasàyo yasya sa dçóha-ni÷cayaþ sthita-praj¤a ity arthaþ | mayi bhagavati vàsudeve ÷uddhe brahmaõi arpita-mano-buddhiþ samarpitàntaþ-karaõaþ | ãdç÷o yo mad-bhaktaþ ÷uddhàkùara-brahmavit sa me priyaþ, mad-àtmatvàt ||14||

vi÷vanàthaþ --- etàdç÷yàþ ÷àntyà bhaktaþ kãdç÷o bhavatãty apekùàyàü bahuvidha-bhaktànàü svabhàva-bhedàn àha adveùñety aùñabhiþ | adveùñà dviùatsv api dveùaü na karoti pratyuta mitro mitratayà vartate | karuõa eùàm asad-gatir mà bhavatv iti buddhyà teùu kçpàluþ | nanu kãdç÷ena vivekena dviùatsv api maitrã-kàruõye syàtàm | tatra vivekaü vinaivety àha nirmamo nirahaükàra iti putra-kalatràdiùu mamatvàbhàvàd dehe càhaïkàràbhàvàt tasya mad-bhaktasya kvàpi dveùa eva naiva phalati | kutaþ punar dveùa-janita-duþkha-÷ànty-arthaü tena vivekaþ
svãkartavya iti bhàvaþ | 

nanu tad apy anya-kçta-pàduka-muùñi-prahàràdibhir deha-vyathàdãnaü duþkhaü kiücid bhavaty eva ? tatràha sama-duþkha-sukham | yad uktaü bhagavatà candràrdha-÷ekhareõa -

nàràyaõa-paràþ sarve na kuta÷cana bibhyati |
svargàpavarga-narakeùv api tulyàrtha-dar÷inaþ || [BhP 6.17.28] iti |

sukha-duþkhayoþ sàmyaü sama-dar÷itvam | tac ca mama pràrabdha-phalam idam av÷ya-bhogyam iti bhàvanà-mayam | sàmye 'pi sahiùõuvaiva duþkhaü sahyata ity àha kùamã kùamavàn | kùam sahane dhàtuþ | 

nanv etàdç÷asya bhaktasya jãvikà kathaü sidhyet ? tatràha santuùñaþ | yadçcchopasthite kiücid yatnopasthite và bhakùya-vastuni santuùñaþ | 

nanu sama-duþkha-sukham ity uktam | tat kathaü svabhakùam àlakùya santuùña iti tatràha satataü yogã bhakti-yoga-yukto bhakti-siddhàrtham iti bhàvaþ | yad uktaü-

     àhàràrthaü yatataiva yuktaü tat-pràõa-dhàraõam |
     tattvaü vimç÷yate tena tad vij¤àya paraü vrajet || iti |

kiü ca deivàd apràpta-bhaikùyo 'pi yatàtmà saüyata-cittaþ kùobha-rahita ity arthaþ | daivàc citta-kùobhe saty api tad-upa÷amàrtham aùñàïga-yogàbhyàsàdikaü naiva karotãty àha dçóha-ni÷cayo 'nanya-bhaktir eva me kartavyeti ni÷cayas tasya na ÷ithilãbhavatãty arthaþ | sarvatra hetuþ mayy arpita-mano-buddhir mat-smaraõa-manana-paràyaõa ity arthaþ | ãdç÷o bhaktas tu me priyo màm atiprãõayatãty arthaþ ||13-14||

baladevaþ - evam ekànti-bhaktàn pariniùñhitàdãn anekànti-bhaktàn saniùñhàü÷ ca tat-tat-sàdhana-bhedair upavarõya teùàü sarvopara¤jakàn guõàn vidadhàti adveùñeti saptabhiþ | sarva-bhåtànàm adveùñà dveùaü kurvatsv api teùu mat-pràrabhdànuguõa-pare÷a-preritàny amåni mahyaü dviùantãti dveùa-÷ånyaþ | pare÷àdhiùñhànàny amånãti teùu maitraþ snigdhaþ | kenacin nimittena khinneùu màbhåd eùàü kheda iti karuõaþ | dehàdiùu nirmamaþ prakçter amã vikàrà na mameti teùu mamatà-÷ånyaþ | nirahaïkàras
teùv àtmàbhimàna-rahitaþ | sama-duþkha-sukhaþ sukhe sati harùeõa duþkhe sati udvegena càvyàkulaþ | yataþ kùamã tat-tat-sahiùõuþ | satataü santuùño làbhe 'làbhe ca prasanna-cittaþ | yato yogã guråpadiùñopàya-niùñhaþ | yatàtmà vijitendriya-vargaþ | dçóha-ni÷cayo dçóhaþ kutarkair abhibhavitum a÷akyatayà sthiro ni÷cayo hareþ kiïkaro 'smãti adhyavasàyo yasya saþ | ato mayy arpita-mano-buddhiþ | evaü-bhåto yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ prãti-kartà ||13-14||

__________________________________________________________

BhG 12.15

yasmàn nodvijate loko lokàn nodvijate ca yaþ |
harùàmarùa-bhayodvegair mukto yaþ sa ca me priyaþ ||15||

÷rãdharaþ - kiü ca yasmàd iti | yasmàt sakà÷àl loko jano nodvijate bhaya-÷aïkayà saükùobhaü na pràpnoti | ya÷ ca lokàn nodvijate | ya÷ ca svàbhàvikair harùàdibhir yuktaþ | tatra harùaþ svasyeùña-làbha utsàhaþ | amarùaþ parasya làbhe 'sahanam | bhayaü tràsaþ | udvego bhayàdi-nimitta÷ citta-kùobhaþ | etair vimukto yo mad-bhaktaþ sa ca me priyaþ ||15||

madhusådanaþ -  punas tasyaiva vi÷eùaõàni yasmàd iti | yasmàt sarva-bhåtàbhaya-dàyinaþ saünyàsino hetor nodvijate na santapyate loko yaþ ka÷cid api janaþ | tathà lokàn niraparàdhodvejanaika-vratàt khala-janàn nodvijate ca yaþ | advaita-dar÷itvàt parama-kàruõikatvena kùamà-÷ãlatvàc ca | kiü ca harùaþ svasya priya-làbhe romà¤cà÷ru-pàtàdi-hetur ànandàbhivya¤jaka÷ citta-vçtti-vi÷eùaþ | amarùaþ parotkarùàsahana-råpa÷ citta-vçtti-vi÷eùaþ | bhayaü vyàghràdi-dar÷anàdhãna÷ citta-vçtti-vi÷eùas tràsaþ | udvega ekàkã kathaü vijane sarva-parigraha-÷ånyo jãviùyàmãty evaüvidho
vyàkulatà-råpa÷ citta-vçtti-vi÷eùas tair harùàmarùa-bhayodvegair mukto yaþ | advaita-dar÷itayà tad-ayogyatvena tair eva svayaü parityakto na tu teùàü tyàgàya svayaü vyàpçta iti yàvat | tena mad-bhakta ity anukçùyate | ãdç÷o mad-bhakto yaþ sa me priya iti pårvavat ||15||

vi÷vanàthaþ --- kiü ca yasyàsti bhaktir bhagavaty akiücanà sarvair guõais tatra samàsate suràþ [BhP 5.18.12] ity-àdy-ukter mat-prãti-janakà anye 'pi guõà mad-bhaktyà muhur abhyastayà svata evotpadyante, tàn api tvaü ÷çõv ity àha | yasmàd iti pa¤cabhiþ | harùàdibhIþ pràkçtair harùàmarùa-bhayodvegair mukta ity àdinoktàn api kàü÷cid guõàn durlabhatva-j¤àpanàrthaü punar àha yo na hçùyatãti ||15||

baladevaþ - yasmàl lokaþ ko 'pi jano nodvijate bhaya-÷aïkayà kùobhaü na labhate | yaþ kàruõikatvàj janodvejakaü karma na karoti | lokàc ca yo nodvijate sarvàvirodhitva-vini÷cayàd yad-udvejakaü karma loko na karoti | ya÷ ca harùàdibhiþ kartçbhir mukto, na tu teùàü mocane svayaü vyàpàrã | atigambhãràtma-rati-nimagnatvàt tat-spar÷enàpi rahita ity arthaþ | tatra sva-bhogyàgamotsàho harùaþ, para-bhogyàgamàsahanam amarùaþ | duùña-sattva-dar÷anàdhãno vitràsaþ bhayam | kathaü nirudyamasya mama jãvanam iti vikùobhas tådvegaþ | età÷ catasra÷ citta-vçttayaþ ||15||

__________________________________________________________

BhG 12.16

anapekùaþ ÷ucir dakùa udàsãno gata-vyathaþ |
sarvàrambha-parityàgã yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||16||

÷rãdharaþ - kiü ca anapekùa iti | anapekùo yadçcchayopasthite 'py arthe nispçhaþ | ÷ucir bàhyàbhyantara-÷auca-sampannaþ | dakùo 'nalasaþ | udàsãnaþ pakùapàta-rahitaþ | gata-vyatha àdhi-÷ånyaþ | sarvàn dçùñàdçùñàrthàn àrambhànudyamàn parityaktuü ÷ãlaü yasya saþ | evaü-bhåtaþ san yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||16||

madhusådanaþ - kiü ca anapekùa iti | nirapekùaþ sarveùu bhogopakaraõeùu yadçcchopanãteùv api niþspçhaþ | ÷uci-bàhyàbhyantara-÷auca-sampannaþ | dakùa upasthiteùu j¤àtavyeùu kartavyeùu ca sadya eva j¤àtuü kartuü ca samarthaþ | udàsãno na kasyacin mitràdeþ pakùaü bhajate yaþ | gata-vyathaþ parais tàóyamànasyàpi gatà notpannà vyathà pãóà yasya saþ | utpannàyàm api vyathàyàm apakarçùv anapakartçtvaü kùamitvam | vyathà-kàraõeùu satsv apy anutpanna-vyathatvaü gata-gata-vyathatvam iti bhedaþ
| aihikàmuùmika-phalàni sarvàõi karmàõi sarvàrambhàs tàn parityaktuü ÷ãlaü yasya sa sarvàrambha-parityàgã sannyàsã yo mad-bhaktaþ sa me priyaþ ||16||

vi÷vanàthaþ --- anapekùo vyavahàrika-kàryàpekùà-rahita udàsãno vyavahàrika-lokeùv anàsaktaþ | sarvàn vyavahàrikàn dçùñàdçùñàrthàüs tathà pàramàrthikàn api kàü÷cit ÷àstràdhyàpanàdãn àrambhàn udyamàn parihartuü ÷ãlaü yasya saþ ||16||

baladevaþ - anapekùaþ svayam àgate 'pi bhogye nispçhaþ | ÷ucir bàhyàbhyantara-pàvitryavàn | dakùaþ sva-÷àstràrtha-vimar÷a-samarthaþ | udàsãnaüu para-pakùàgràhã | gata-vyatho 'pakçto 'py àdhi-÷ånyaþ | sarvàrambha-parityàgã sva-bhakti-pratãpàkhilodyama-rahitaþ ||16||

__________________________________________________________

BhG 12.17

yo na hçùyati na dveùñi na ÷ocati na kàïkùati |
÷ubhà÷ubha-parityàgã bhaktimàn yaþ sa me priyaþ ||17||

÷rãdharaþ - kiü ca ya iti | priyaü pràpya yo na hçùyati | apriyaü pràpya yo na dveùñi | iùñàrtha-nà÷e sati yo na ÷ocati | apràptam arthaü yo na kàïkùati | ÷ubhà÷ubhe puõya-pàpe parityaktuü ÷ãlaü yasya saþ | evaü-bhåto bhåtvà yo mad-bhaktimàn sa me priyaþ ||17||

madhusådanaþ - kiü ca ya iti | sama-duþkha-sukha ity etad vivçõoti | yo na hçùyatãùña-pràptau, na dveùñi aniùña-pràptau na ÷ocati pràpteùña-viyoge | na kàïkùati apràpteùña-yoge | sarvàrambha-parityàgãty etad vivçõoti ÷ubhà÷ubhe sukha-sàdhana-duþkha-sàdhane karmaõã parityaktuü ÷ãlam asyeti ÷ubhà÷ubha-parityàgã bhaktimàn yaþ sa me priyaþ ||17||

vi÷vanàthaþ --- Nothing.

baladevaþ - yaþ priyaü putra-÷iùyàdi pràpya na hçùyati | apriyaü tat pràpya tatra na dveùñi | priye tasmin vinaùñe na ÷ocati | apràptam tan nàkàïkùati | ÷ubhaü puõyam a÷ubhaü pàpaü tad-ubhayaü pratibandhakatva-sàmyàt parityaktuü ÷ãlaü yasya saþ ||17||

__________________________________________________________

BhG 12.18-19

samaþ ÷atrau ca mitre ca tathà mànàpamànayoþ |
÷ãtoùõa-sukha-duþkheùu samaþ saïga-vivarjitaþ ||18||
tulya-nindà-stutir maunã saütuùño yena kenacit |
aniketaþ sthira-matir bhaktimàn me priyo naraþ ||19||

÷rãdharaþ - kiü ca sama iti | ÷atrau ca mitre ca sama eka-råpaþ | mànàpamànayor api tathà sama eva | harùa-viùàda-÷ånya ity arthaþ | ÷ãtoùõayoþ sukha-duþkhayo÷ ca samaþ | saïga-vivarjitaþ kvacid apy anàsaktaþ ||18||

kiü ca tulya-nindà-stutir iti | tulyà nindà-stuti÷ ca yasya saþ | maunã saüyata-vàk | yena kenacit yathà-labdhena saütuùñaþ | aniketo niyatàvàsa-÷ånyaþ | sthira-matir vyavasthita-cittaþ | evaü-bhåto bhaktimàn yaþ sa naro mama priyaþ ||19||

madhusådanaþ -  kiü ca sama iti | pårvasyaiva prapa¤caþ | saïga-vivarjita÷ cetanàcetana-sarva-viùaya-÷obhanàdhyàsa-rahitaþ | sarvadà harùa-viùàda-÷ånya ity arthaþ | spaùñam ||18||

kiü ca tulya-nindà-stutir iti | nindà doùa-kathanam | stutir guõa-kathanam | te duþkha-sukhàjanakatayà tulye yasya sa tathà | maunã saüyata-vàk | nanu ÷arãra-yàtrà-nirvàhàya vàg-vyàpàro 'pekùita eva nety àha saütuùño nivçtta-spçhaþ | kiü ca -- aniketo niyata-nivàsa-rahitaþ | sthirà paramàrtha-vastu-viùayà matir yasya sa sthira-matiþ | ãdç÷o yo bhaktimàn sa me priyo naraþ | atra punaþ punar bhakter upàdànaü bhaktir evàpavargasya puùkalaü kàraõam iti draóhayitum ||19||

vi÷vanàthaþ --- aniketaþ pràkçta-svàspadàsakti-÷ånyaþ ||18-19||

baladevaþ - samaþ ÷atrau ceti sphuñàrthaþ | saïga-varjitaþ kusaïga-÷ånyaþ | tulyeti nindayà duþkhaü stutyà sukhaü ca yo na vindati | maunã yata-vàk sveùña-manana-÷ãlo và | yena kenacid adçùñàkçùñena rukùeõa snigdhena vànnàdinà santuùñaþ | aniketo niyata-nivàsa-rahito niketa-moha-÷ånyo và | sthira-matir ni÷cita-j¤ànaþ | eùv adveùñety àdiùu saptasu yeùu guõànàü punar apy abhidhànaü tat teùàm atidaurlabhya-j¤àpanàrtham ity adoùaþ | san-niùñhàdãnàü tri-vidhànàü bhaktànàü sambhåya sthità ete 'dveùñçtvàdayo
dharmà yathà-sambhava-tàratamyenaiva sudhãbhiþ saïgamanãyàþ ||18-19||

__________________________________________________________

BhG 12.20

ye tu dharmyàmçtam idaü yathoktaü paryupàsate |
÷raddadhànà mat-paramà bhaktàs te 'tãva me priyàþ ||20||

÷rãdharaþ : uktaü dharma-jàtaü sapahalam upasaüharati ye tv iti | yathoktam ukta-prakàram | dharma evàmçtam | amçtatva-sàdhanatvàt | dharmyàmçtam iti kecit pañhanti | ye tad upàsate 'nutiùñhanti ÷raddhàü kurvantaþ | mat-parà÷ ca santaþ | mad-bhaktàs te 'tãva me priyà iti ||20||

duþkham avyakta-vartmaiva tad-bahu-vighnam ato budhaþ |
sukhaü kçùõa-padàmbhojaü bhakti-sat-pathavàn bhajet ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
bhakti-yogo nàma dvàda÷o 'dhyàyaþ ||
||12||

madhusådanaþ : adveùñety àdinàkùaropàsakàdãnàü jãvanmuktànàü saünyàsinàü lakùaõa-bhåtaü svabhàva-siddhaü dharma-jàta-muktam | yathoktaü vàrtike -

utpannàtmàvabodhasya hy adveùñçtvàdayo guõàþ |
ayatnato bhavanty eva na tu sàdhana-råpiõaþ || iti |

etad eva ca purà sthita-praj¤a-lakùaõa-råpeõàbhihitam | tad idaü dharma-jàtaü prayatnena sampàdyamànaü mumukùor mokùa-sàdhanaü bhavatãti pratipàdayann upasaüharati ye tv iti | ye tu saünyàsino mumukùavo dharmàmçtaü dharma-råpam amçta-sàdhanatvàd amçtavad àsvàdyatvàd vedaü yathoktam adveùñà sarva-bhåtànàm ity àdinà pratipàditaü paryupàsate 'nutiùñhanti prayatnena ÷raddadhànàþ santo mat-paramà ahaü bhagavàn akùaràtmà vàsudeva eva paramaþ pràptavyo nirati÷ayà gatir yeùàü te mat-paramà bhaktà màü nirupàdhikaü brahma bhajamànàs te 'tãva me priyàþ
| priyo hi j¤ànino 'tyartham ahaü sa ca mama priyaþ iti pårva-såcitasyàyam upasaühàraþ |

yasmàd dharmàmçtam idaü ÷raddhayànutiùñhan bhagavato viùõoþ parame÷varasyàtãva priyo bhavati tasmàd idaü j¤ànavataþ svabhàva-siddhatayà lakùaõam api mumukùuõàtma-tattva-jij¤àsunàtma-j¤ànopàyatvena yatnàd anuùñheyaü viùõoþ paramaü padaü jigamiùuõeti vàkyàrthaþ | tad evaü sopàdhika-brahmàbhidhyàna-paripàkàn nirupàdhikaü brahmànusandadhànasyàdveùñçtvàdi-dharma-vi÷iùñasya mukhyasyàdhikàriõaþ ÷ravaõa-manana-nididhyàsanàny àvartayato vedànta-vàkyàrtha-tattva-sàkùàtkàra-sambhavàt tato mukty-upapater mukti-hetu-vedànta-mahàvàkyàrthànvaya-yogyas tat-padàrtho
'nusandheya iti madhyamena ùañkena siddham ||20||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-
÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm bhakti-yogo nàma dvàda÷o 'dhyàyaþ ||
||12||

vi÷vanàthaþ : uktavàn bahuvidha-svabhakta-niùñhàn dharmàn upasaüharan kàrtsnyenaital-lipsånàü tac-chravaõa-vicàraõàdi-phalam àha ye tv iti | ete bhakty-uttha-÷ànty-uttha-dharmà na pràkçtà guõàþ bhaktyà tuùyati kçùõo na guõaiþ ity ukta-koñitaþ | tu bhinnopakrame ukta-lakùaõà bhaktà ekaika-susvabhàva-niùñhàþ | ete tu tat-tat-sarva-sal-lakùaõepsavaþ sàdhakà api tebhyaþ siddhebhyo 'pi ÷reùñhàþ | ataevàteti padam ||20||

sarva-÷reùñhà sukha-mayã sarva-sàdhya-susàdhikà |
bhaktir evàdbhuta-guõety adhyàyàrtho niråpitaþ ||
nimba-dràkùe iva j¤àna-bhaktã yadyapi dar÷ite |
àdãyete tad apy ete tat-tad-àsvàda-lobhibhiþ ||

iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu dvàda÷o 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||12||

baladevaþ : ukta-bhakti-yogam upasaüharan tasmin niùñhà-phalam àha ye tv iti | ye bhaktà yathoktaü mayy àve÷ya mano ye màm ity àdibhir yathà-gatam idaü dharmàmçtaü paryupàsate | pràpyaü màm iva pràpakaü tat samà÷rayanti | ÷raddadhànà bhakti-÷raddhà-lavo mat-paramà man-niratàs te mamàtãva priyà bhavanti ||20||

va÷aþ svaika-juùàü kçùõaþ sva-bhakty-eka-juùàü tu saþ |
prãtyaivàtiva÷aþ ÷rãmàn iti dvàda÷a-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye ekàda÷o 'dhyàyaþ 
||12||